P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y

Nr 5/2019 Cena 25,99 zł (w tym 8% VAT) Indeks: 403652 ISSN: 2391-7717 • Wydanie II

Rzeczpospolita Oboj-
ga Narodów, w 450 lat od unii
lubelskiej, czyli rzecz o latach potęgi i upadku republiki
szlacheckiej, przez zacnych historyków podana
R ZE C Z P O SP OL I TA OBOJGA NA ROD ÓW
 o potêdze
i upadku
i r zec zpospolitej
450 lat temu, w 1569 r., aktem unii lubelskiej powołano do
życia Rzeczpospolitą Obojga Narodów, państwo tworzone
przez Koronę Polską i Wielkie Księstwo Litewskie złączone
osobą króla i instytucją sejmu walnego. Unia lubelska była
zwieńczeniem rozpisanego na blisko dwa stulecia układania
się Polski i Litwy. O powstaniu zaś Rzeczpospolitej Oboj-
ga Narodów w kształcie, jaki znamy od 1569 r., zdecydowały
głównie dwa czynniki: prawa polityczne szlachty i wymiera-
nie dwóch dynastii – Andegawenów i Jagiellonów.
Chcielibyśmy z tej okazji przypomnieć Czytelnikom
główny zrąb „Pomocnika Historycznego” poświęcone-
go dziejom polsko-litewskiej rzeczy wspólnej. Jego pierw-
sze wydanie ukazało się w 2011 r., w 400. rocznicę zdoby-
cia przez polsko-litewskie wojska Smoleńska, gdy moskiew-
ski car ukorzył się przed królem Rzeczpospolitej; w owym
1611 r. jej terytorium zajmowało blisko 1 mln km kw. (trzy ra-
zy więcej niż współczesna RP) i był to szczyt potęgi państwa,
które kwitło już od kilkudziesięciu lat. Za następne trochę
ponad 180 lat to środkowoeuropejskie mocarstwo, ojczyzna
wielu narodów, kultur i religii, padnie pod ciosami tej samej
3 POLITYKA
Moskwy, już imperialnej, sprzymierzonej z Hohenzollerna-
mi i Habsburgami.
Unię polsko-litewską zniosła konstytucja uchwalona
3 maja 1791 r. (a dokładnie Zaręczenie Wzajemne Oboj-
ga Narodów, podjęte na tym samym Sejmie Czterolet-
nim). W miejsce unii ustanawiała ona wspólne państwo
Polaków i L ­ itwinów. Nie zdążyło ono na dobre zaistnieć
w nowej postaci, gdyż po 14 miesiącach i 3 tygodniach obo-
wiązywania konstytucja została obalona przez konfederację
­t argowicką.
Opowiadamy w tym „Pomocniku”, jak doszło do zawar-
cia unii lubelskiej i o 222 latach istnienia Rzeczpospolitej
Obojga Narodów – tego fenomenu w ówczesnej Europie,
dręczonej wojnami religijnymi, zaciskanej obręczą absoluty-
zmu. O republice szlacheckiej, jej złotej wolności, fenomenie
sarmatyzmu, tolerancyjności, ale i o przyczynach upadku.
We współczesnej Europie tamto unijne doświadczenie po-
zostaje niezmiennie pouczające.
Zapraszamy na wyprawę w niezwykle barwną historię na-
szych przodków.
J E R Z Y B AC Z Y Ń SK I
R EDA KTOR NACZEL NY POLITYK I
L E S Z E K BĘ DK OWSK I
R EDA KTOR POMOCNIKÓW HISTORYCZNYCH
pomocnik historyczny
 spis treœci
P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Nr 5/2019 Cena 25,99 zł (w tym 8% VAT) Indeks: 403652 ISSN: 2391-7717 • Wydanie II
DETALE
Rzeczpospolita Oboj- Kalendarium i mapy Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . 5
ga Narodów, w  lat od unii O nazwie państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
lubelskiej, czyli rzecz o latach potęgi i upadku republiki
O szlachcie, jej herbach i tytułach . . . . . . . . . . . . . . . 18
szlacheckiej, przez zacnych historyków podana
R ZE C Z P O SP OL I TA OBOJGA NA ROD ÓW

O ramach ustrojowych unii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Słowniczek ustrojowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Na okładce:
unikatowe Poczet królów RP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
sarmackie Poczet królowych i faworyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
funeralia, Urzędy ziemskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
czyli portrety
Schemat ustroju Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . 30
trumienne
O drogach i bezdrożach .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
O karczmach i zajazdach .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Opis ważniejszych urzędów cywilnych . . . . . . 40
O rodach magnackich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Kręgi cywilizacji Odprawa posłów O małżeństwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
O Młodszej Europie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 O dyplomacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 O rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Orzeł z Pogonią Obrona granic O chłopach w oczach obcokrajowców . . . . . . 47
O narodzinach potęgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 O wojsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 O wojnach religijnych w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Poczet prymasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Sejm lubelski Jak zboże płaciło
O zawarciu unii .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 O gospodarce .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 O sojusznikach i wrogach RP .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
O autoramencie, czyli zaciągu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Rzeczpospolita obywatelska Unia nad Bałtykiem Poczet hetmanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
O ustroju państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 O władztwie na morzu .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
O husarii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Państwo od kuchni Co ukształtowało O wojnach i bitwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
O administracji i sądownictwie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 przodków O jadle i gorzałce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
O dziedzictwie I RP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
O salonie Rzeczpospolitej .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94–99
Jak imć pan Dzierżysław posłował
O ustroju w praktyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Tańcowanie O ubiorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
przy ćwiartowaniu O dworach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Pan, pleban, kmieć i rajca O czasie wolnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 O kłopotach z rozumieniem zabawy . . . . . . . . 105
Panorama stanowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Sarmacki szpan O bliznach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Dom wielu narodów O przepychu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 O wszetecznicach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Panorama etniczna .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 O pogrzebach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Anatomia
Bóg i wiara upadku O sarmatyzmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Panorama religijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 O przyczynach klęski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 O Konstytucji 3 maja .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

AUTORZY Historycznych i Społecznych Mirosław Nagielski, prof. dr hab. Krzysztof Wiśniewski,

Uniwersytetu Kardynała Stefana Uniwersytetu Warszawskiego, dr, pracownik Archiwum
Jolanta Choińska-Mika, Wyszyńskiego w Warszawie, Wydział Historyczny, autor prac Państwowego Miasta
dr hab., prof. Uniwersytetu autor wielu publikacji z zakresu historii wojskowości Stołecznego Warszawy.
Warszawskiego, Wydział analizujących wydarzenia i staropolskiej sztuki wojennej.
Oraz :
Historyczny, autorka książki w XVII-wiecznej Europie.
„Między społeczeństwem Piotr Olender, dr hab., ­pracownik Absolwenci Instytutu
szlacheckim a władzą”. Sławomir Leśniewski, adwokat, Państwowej Wyższej Szkoły Historycznego Uniwersytetu
miłośnik historii, autor wielu ­Zawodowej w Raciborzu, historyk Warszawskiego:
Krzysztof Mikulski, książek popularyzujących historię. ­wojskowości i wojen na morzu. Grzegorz Dumała, Michał Gawriłow,
prof. dr hab., kierownik Andrzej Gręziak, Marek Groszkowski,
Zakładu Historii Gospodarczej Radosław Lolo, dr hab., Henryk Samsonowicz, Maciej Harla, Małgorzata Kołak,
na Uniwersytecie Mikołaja prof. Wydziału Historycznego prof. emeritus, członek rzeczywisty Tomasz Leszkowicz, Anna Rechentiuk,
Kopernika w Toruniu, autor prac Akademii Humanistycznej PAN, wybitny mediewista, Michał Rogalski, Joanna Sawicka,
z zakresu historii społecznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. autor licznych i fundamentalnych Mariusz Stańczak, Marta Turkot,
i gospodarczej, dziejów miast prac z zakresu historii Polski. Marek Wąsiński.
i mieszczaństwa, prezes Polskiego Dariusz Łukasiewicz, dr hab.,
Towarzystwa Historycznego. profesor w Instytucie Historii PAN, Janusz Tazbir , prof. dr hab., Dziennikarze POLITYKI:
autor m.in. książki „Sarmatyzm wybitny badacz dziejów kultury Iwona Kochanowska, Jarosław Krysik ,
Dariusz Milewski, dr hab., i Prusy na przełomie XVIII staropolskiej, autor wielu Adam Krzemiński, Adam Szostkiewicz,
adiunkt na Wydziale Nauk i XIX wieku”. klasycznych prac historycznych. Tadeusz Zawadzki.

pomocnik historyczny POLITYKA 4

 rzeczpospolita obojga narodów
K alendarium wydarzeń ważnych dla dziejów R zeczpospolitej
Obojga Narodów, jej sąsiadów i ówczesnej Europy
Terytoria przed unią lubelską:
Litwy Korony
granice Korony po unii
RYGA granice wewnętrzne
WILNO SMOLEŃSK
KRÓLEWIEC
GDAŃSK
GRODNO
TORUŃ
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
1569 r.
1374 17 IX Przywilej koszycki dla szlachty.
1430 25 IV Przywilej jedlneński, powtórzony w Krakowie 9 I 1433 r.
1493 18 I Pierwszy dwuizbowy sejm walny w Piotrkowie.
1506 30 V Sejm w Radomiu, konstytucja nihil novi.
1537 VII Tzw. wojna kokosza, początek ruchu egzekucyjnego.
1555 25 IX Pokój w Augsburgu kończy II wojnę religijną w Europie (od 1552); zasada
cuius regio, eius religio.
1562 Sejm w Piotrkowie: konstytucja sejmowa o powołaniu wojska
kwarcianego.
1563 7 VII Przywilej wileński dopuszcza prawosławnych do najwyższych
urzędów Wielkiego Księstwa. D 4 XII Koniec obrad soboru trydenckiego
(od 1545).
1564 13 III Zygmunt August ceduje dziedziczne prawa do tronu litewskiego na
Królestwo Polskie.
1566 1 VII II Statut Litewski wieńczy reformę ustroju Wielkiego Księstwa.
1567 13 III Początek wojny osiemdziesięcioletniej o wyzwolenie Niderlandów
spod panowania hiszpańskiego.
1568 24 III Zygmunt II August powołuje w Gdańsku Komisję Morską, zaczątek
polskiej admiralicji.
1569 Przyłączenie do Korony województwa podlaskiego (5 III), Wołynia (26 V ),
województw kijowskiego i bracławskiego (6 VI). D 28 VI Unia lubelska
(zaprzysiężona 1 VII, ratyfikowana przez króla 4 VII). D 3 VIII Przyłączenie
Inflant jako wspólnej własności Korony i Litwy.
1570 14 III Statuty Karnkowskiego regulują władztwo Polski nad Bałtykiem.
D 14 IV Ugoda sandomierska między wyznaniami protestanckimi
gwarantuje wzajemną tolerancję religijną (z wykluczeniem arian).
1572 7 VII Umiera Zygmunt August, wielkie bezkrólewie. D 17 VII Sejmik ziemi
chełmskiej w Krasnymstawie po raz pierwszy powołuje sądy kapturowe na
czas bezkrólewia. D 23/24 VIII Noc św. Bartłomieja, rzeź hugenotów we Francji.
1573 6 I Sejm konwokacyjny – zasada wolnej elekcji viritim (z osobistym udziałem
całej szlachty). D 28 I Konfederacja warszawska, szlachta wszystkich wyznań
deklaruje tolerancję religijną. D 11 V Pierwsza wolna elekcja w RP, Henryk
Walezy królem. D 20 V Spisanie artykułów henrykowskich.
1574 30 V Po śmierci Karola IX królem Francji Henryk III Walezy. D 18 VI Henryk
ucieka z Polski.
1575 12 XII Prymas Uchański ogłasza królem polskim Maksymiliana II Habsburga.
D 14 XII Anna Jagiellonka obwołana przez szlachtę królem; Stefan Batory jej
mężem.
1576 8 II W Meggesz (Siedmiogród) Batory zaprzysięga pacta conventa;
zostaje koronowany 1 V; Gdańsk odmawia złożenia przysięgi królowi.
D 8 XI Pacyfikacja gandawska, antyhiszpański układ pomiędzy północnymi
i południowymi prowincjami Niderlandów.
1577 Wojna polsko-rosyjska o Inflanty i ziemię połocką. D 17 IV Wojska królewskie
pokonują gdańszczan nad Jez. Lubieszowskim. D 14 IX Koniec prac przy
organizacji floty królewskiej w Elblągu. D 12 XII Polubowne rozwiązanie
konfliktu z Gdańskiem.
5 POLITYKA
RYGA
WILNO SMOLEŃSK
KRÓLEWIEC
GDAŃSK
GRODNO
TORUŃ
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
1582 r.
1578 Konstytucja sejmowa o powołaniu piechoty wybranieckiej. D Powołanie
Trybunału Koronnego.
1579 6 I Południowe prowincje Niderlandów podpisują traktat arraski, poddają
się panowaniu hiszpańskiemu. D 23 I Północne prowincje Niderlandów,
pod hasłem wolności religijnej i walki z Hiszpanami, tworzą unię utrechcką.
D 11 VIII Wyprawa Batorego na Połock (zdobyty 30 VIII).
1580 Powstaje Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot) – najwyższy organ
samorządu żydowskiego w Polsce. D 1–5 IX Wyprawa Batorego na Wielkie
Łuki, zdobyte po krótkim oblężeniu.
1581 1 III Utworzenie Trybunału Litewskiego na wzór Koronnego. D 24 VIII
Wyprawa Batorego i Zamoyskiego na Psków, oblężenie 6 IX 1581–6 II 1582.
1582 15 I Rozejm w Jamie Zapolskim kończy wojnę polsko-rosyjską (1577–1581).
D 24 II Bulla Inter gravissimas papieża Grzegorza XIII, kalendarz gregoriański.
1583 22 XII Rozejm pliuski kończy rosyjsko-szwedzką wojnę liwońską, koniec
trwających od 1558 walk o dominację na Morzu Bałtyckim.
1584 26 V Ścięcie Samuela Zborowskiego.
1586 12 XII Stefan Batory umiera w Grodnie.
1587 8 II Za udział w spisku przeciwko Elżbiecie I ścięta Maria Stuart, królowa
Szkocji. D 19/22 VIII Podwójna elekcja Zygmunta III Wazy i Maksymiliana III
Habsburga na króla RP. D 7 X Zygmunt III Waza zaprzysięga warunki
stawiane mu przez szlachtę (koronacja 27 XII).
1588 Konstytucja sejmowa O ważności zapisówzapisów, regulująca zasady zastawu
nieruchomości (hipoteka). D 24 I W bitwie pod Byczyną Jan Zamoyski
rozbija armię Maksymiliana III Habsburga. D 28 I III Statut Litewski kodyfikuje
prawo w Wielkim Księstwie (obowiązywał do 1840). D 8 VIII Bitwa pod
Gravelines, flota angielska zadaje ciężkie straty Wielkiej Armadzie.
1589 9 III Traktat bytomsko-będziński z Habsburgami. D 6 III Obrady pierwszego
sejmu pacyfikacyjnego po podwójnej elekcji.
1590 Wprowadzenie rejestru kozackiego. D Rozdzielenie skarbu królewskiego
i wydatków publicznych.
1591 XII Powstanie Kosińskiego, pierwsze kozackie przeciwko RP (do 1593).
1592 31 V W Krakowie ślub Zygmunta III Wazy i Anny Habsburżanki oraz jej
koronacja na królową Polski.
1593 22 VI Habsburgowie pokonują Turków w bitwie pod Sziszakiem,
początek III wojny austriacko-tureckiej (1593–1615).
1594 19 II Zygmunt III Waza koronowany w Uppsali na króla Szwecji.
D lato Powstanie Nalewajki na Ukrainie.
1595 lato Wyprawa Zamoyskiego na Mołdawię. D 18 V Rosyjsko-szwedzki traktat
w Tiawzinie kończący wojnę lat 1590–1595. D 27 VIII Wojska polskie zajmują
Chocim. D 19–20 X Bitwa pod Cecorą – zwycięstwo Zamoyskiego nad
Tatarami i posiłkowymi oddziałami tureckimi. D 23 XII Podpisanie unii
brzeskiej; jej ogłoszenie i zatwierdzenie w 1596.
1598 Sejm zatwierdza korekturę pruską. D 7 I Wielka smuta w Rosji. D 13 IV Edykt
nantejski kończy 30-letnie wojny religijne we Francji.
1599 Zygmunt Waza zdetronizowany w Szwecji. D 25 VIII Pierwsze wydanie
polskiego przekładu Biblii ks. Jakuba Wujka.
POMOCNIK HISTORYCZNY
 k alendarium
RYGA
WILNO SMOLEŃSK
KRÓLEWIEC
GDAŃSK
GRODNO
TORUŃ
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
1619 r.
1600 17 II Na Campo de Fiori na stosie płonie skazany przez inkwizycję Giordano
Bruno. D 12 III Zygmunt III Waza włącza Estonię do RP. D 19 VIII Karol IX
Sudermański przybywa na czele swych wojsk do Rewla. Początek wojen
polsko-szwedzkich. D 20 X Bitwa pod Bukowem na Wołoszczyźnie podczas
wyprawy Zamoyskiego przeciwko Michałowi Walecznemu.
1602 Założenie ariańskiej Akademii w Rakowie (istniała do 1638).
1603 Ostatni sejm zwyczajny zwołany do Krakowa. D 24 III Umiera Elżbieta I,
tron obejmuje Jakub I Stuart; początek unii personalnej Anglii i Szkocji.
D 13 IV Jan Karol Chodkiewicz zdobywa Dorpat.
1604 28 VIII Anglia i Hiszpania podpisują w Londynie traktat pokojowy.
D 25 IX Zwycięstwo Chodkiewicza nad Szwedami pod Białym Kamieniem.
1605 27 IX Pogrom armii Karola IX pod Kircholmem. D 30 VI Dymitr
Samozwaniec I wkracza do Moskwy i koronuje się na cara Rosji (31 VII).
D 5 XI Tzw. spisek prochowy w Anglii – zamach na króla Jakuba I.
1606 17 V W Moskwie ślub Dymitra I Samozwańca i Maryny Mniszchówny.
D 12 VII Początek rokoszu Zebrzydowskiego (do 1609).
1607 VII Druga dymitriada. D 5 VII Rokoszanie Mikołaja Zebrzydowskiego pobici
przez wojska królewskie pod Guzowem.
1608 14 V W Rzeszy Niemieckiej powstaje Unia Protestancka – obronny związek
książąt i miast protestanckich.
1609 28 II Oblężenie Parnawy (zdobyta przez Polaków 2 III). D 28 II Antypolskie
porozumienie Szwecji i Rosji w Wyborgu – casus belli dla wojny polsko-
rosyjskiej 1609–1618. D 23/24 III Wojna o Inflanty: zwycięstwo floty polskiej
nad szwedzką pod Salis. D 12 IV Niderlandy proklamują niepodległość.
D 10 VII W Niemczech zawiązuje się Liga Katolicka, związek katolickich
książąt duchownych i księcia Bawarii. D 29 IX Wojska polskie oblegają
Smoleńsk (twierdza pada 13 VI 1611).
1610 4 VII Zwycięstwo hetmana Stanisława Żółkiewskiego pod Kłuszynem.
D 17 VII Detronizacja cara Wasyla IV Szujskiego. D 27 VIII W Moskwie
Stanisław Żółkiewski zawiera układ z bojarami – królewicz Władysław
carem Rosji. D 21 IX Polacy wpuszczeni na Kreml.
1611 19 III Powstanie przeciw Polakom w Moskwie. D 3 V Atak wojsk Chrystiana IV
na szwedzki Kalmar rozpoczyna wojnę kalmarską (1611–1613). D 30 X Rozejm
polsko-szwedzki po śmierci Karola IX.
1612 20 I Umiera Rudolf II Habsburg, cesarz niemiecki D 9 VII Klęska wojsk polskich
w bitwie z Turkami i Tatarami pod Sasowym Rogiem, hetman Potocki
wzięty do niewoli. D 7 XI Kapitulacja polskiej załogi na Kremlu w Moskwie.
1613 Sejm po raz pierwszy powołuje niestałą komisję do kontroli Skarbu
Państwa, tzw. komisję radomską, późniejszy Trybunał Skarbowy
w Radomiu. D 3 III Michał I Romanow carem Rosji (koronacja 11 VI).
1615 Sformowanie oddziału lekkiej jazdy, zwanej później lisowczykami.
1616 2 III Samuel Korecki pokonuje wojska mołdawskie pod Chocimiem.
1617 9 III Szwecja i Rosja podpisują pokój w Stołbowie. D jesień Wyprawa
królewicza Władysława na Moskwę.
1618 23 V Defenestracja praska, początek wojny trzydziestoletniej.
1619 Lisowczycy wysłani na pomoc Habsburgom. D 3 I Rozejm w Dywilinie
kończy wojnę polsko-rosyjską. D 26 VII Elektor Palatynatu Fryderyk V
Wittelsbach królem Czech. D 23 XI Pierwsza odsiecz wiedeńska, w bitwie
pod Humiennem lisowczycy biją wojska siedmiogrodzkie.
1620 17 IX–7 X Klęska wojsk polskich w bitwie z Turkami pod Cecorą.
D 8 XI Bitwa pod Białą Górą, największa klęska Czechów w historii.
1621 Zygmunt III Waza rozpoczyna budowę floty królewskiej. D 23 IX Unia
personalna Prus Książęcych z Brandenburgią. D 25 IX Wojska szwedzkie pod
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
RYGA
WILNO SMOLEŃSK
KRÓLEWIEC
GDAŃSK
GRODNO
TORUŃ
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
1645–66 r. LWÓW
pod panowa-
niem Wazów
1648 r.
dowództwem Gustawa Adolfa zdobywają Rygę. D 2 IX–9 X Obrona przed
Turkami obozu pod Chocimiem. D 9 X Pokój pod Chocimiem.
1622 10 VIII Rozejm ze Szwedami w Mitawie. D 8 II Jakub I rozwiązuje parlament
angielski.
1624 19–20 VI Tatarzy Kantymira Murzy pobici pod Martynowem przez hetmana
Stanisława Koniecpolskiego.
1625 Holender Hugo Grotius publikuje De iure belli ac pacis – podstawy
późniejszego prawa międzynarodowego. D I Kozacy zawierają przymierze
z Szahin Girejem. D 27 VI Gustaw Adolf ląduje w Inflantach – początek
wojny polsko-szwedzkiej 1625–1629. D 6 XI Ugoda kurukowska między
Polakami a Kozakami.
1626 Królewska Komisja Okrętów. D 17 I Pod Walmojzą wojska szwedzkie
rozbijają wojska litewskie. D 5 VII Desant szwedzki w Piławie, wojna o ujście
Wisły. D 9 X Wojewoda kijowski Stefan Chmielecki pod Białą Cerkwią rozbija
tatarski najazd.
1627 12–17 IV Bitwa pod Czarnem, usunięcie Szwedów z zachodniego
brzegu Wisły. D 24 VII Wojna trzydziestoletnia: zwycięstwo Austriaków
nad Duńczykami pod Granowem. D 7–8 VIII Wojna polsko-szwedzka:
nierozstrzygnięta bitwa pod Tczewem, ranny Gustaw Adolf.
D 28 XI Bitwa pod Oliwą.
1628 Karol Stuart akceptuje Petycję o Prawo, uchwalone przez parlament
postulaty o charakterze konstytucyjnym. D 12 VIII Wojska duńskie
Chrystiana IV pobite przez Wallensteina pod Wołogoszczą.
Dania wycofuje się z wojny trzydziestoletniej.
1629 Reforma systemu podatkowego: zamiana poradlnego na podymne.
D Początek jedenastoletniej tyranii Karola I w Anglii. D 25 VI Bitwa pod
Trzcianą – Szwedzi tracą niemal całą jazdę. D 26 IX Sześcioletni rozejm
w Starym Targu (Altmarku) kończy wojnę polsko-szwedzką.
1630 III Powstanie kozackie Tarasa Fedorowicza. D 8 VI I ugoda perejasławska
między hetmanem Koniecpolskim a Kozakami Fedorowicza. D 6 VII
Gustaw II Adolf ląduje na Pomorzu i włącza się do wojny trzydziestoletniej
po stronie protestantów.
1631 20 V Wojna trzydziestoletnia: upadek Magdeburga, w rzezi po bitwie z rąk
cesarskich żołnierzy ginie 25 tys. ludzi. D 17 IX Gustaw II Adolf Waza na czele
armii szwedzkiej bije wojska cesarskie pod Breitenfeld. D 1632 14–15 IV Pod
Rain Szwedzi pokonują wojska Ligi Katolickiej. D 30 IX Armia moskiewska
wkracza w granice RP, początek wojny smoleńskiej (do 1634).
D 8 XI Władysław IV Waza królem RP. D 16 XI Pod Lützen, w jednej
z największych bitew wojny trzydziestoletniej, Szwedzi pokonują wojska
habsburskie, ginie Gustaw II Adolf.
1633 6 II Koronacja Władysława IV. D 14 III Władysław IV uznaje formalnie Kościół
prawosławny na ziemiach polskich. D 4 VII Kantymir, chan ord nogajskich,
pobity przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego pod Sasowym Rogiem.
D IX Wojska pod dowództwem Władysława IV odblokowują Smoleńsk.
D 20–23 X Zwycięstwo Stanisława Koniecpolskiego pod Paniowcami.
1634 25 II Wojska rosyjskie kapitulują pod Smoleńskiem. D 14 VI Pokój
w Polanowie pomiędzy Polską a Rosją.
1635 Sejm zwyczajny uchwala konstytucje regulujące stosunki pomiędzy
szlachtą a duchowieństwem. D 12 IX W Sztumskiej Wsi rozejm polsko-
szwedzki. D 30 V Pokój w Pradze kończy szwedzki okres wojny
trzydziestoletniej.
1637 VIII Powstanie kozackie Pawluka i Ostranicy.
1640 5 V Karol I Stuart rozwiązuje Krótki Parlament.
6
 rzeczpospolita obojga narodów
RYGA
Od 1657 r. zastaw,
później okupacja
pruska
WILNO SMOLEŃSK
KRÓLEWIEC
GDAŃSK
GRODNO
TORUŃ
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
Okupacja
rosyjska
od 1667 r.
1673 r.
1642 22 VIII Początek angielskiej wojny domowej.
1643 14 V Ludwik XIV królem Francji.
1644 30 I Stanisław Koniecpolski i Jeremi Wiśniowiecki pokonują Tuhaj-beja pod
Ochmatowem.
1645 10 VII W bitwie pod Langport Cromwell rozbija ostatnie siły rojalistów.
D 28 VIII Colloquium charitativum (wspólny zjazd katolików, luteran
i kalwinistów) w Toruniu.
1646 24 IV Unia użhorodzka między wyznawcami prawosławia na Zakarpaciu
a Kościołem katolickim.
1648 IV Powstanie Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie. D 16 V Klęska
wojsk polskich pod Żółtymi Wodami. D 17 V Zwycięstwo wojsk francusko-
szwedzkich nad niemieckimi w bitwie pod Zusmarshausen.
D 26 V Chmielnicki rozbija polskie wojska pod Korsuniem.
D 16 VII Sejm konwokacyjny po śmierci Władysława IV Wazy.
D 26–28 VII Bitwa pod Konstantynowem, Jeremi Wiśniowiecki bije
Kozaków Krzywonosa. D 17–19 VIII Zwycięstwo Cromwella w bitwie
pod Preston, koniec II angielskiej wojny domowej. D 23–25 IX Klęska
wojsk polskich pod Piławcami D 24 X Pokój westfalski, koniec wojny
trzydziestoletniej (dla Niderlandów – osiemdziesięcioletniej).
D 20 XI Jan Kazimierz Waza królem Polski (koronacja 17 I).
1649 30 I Karol I, król Anglii i Szkocji, ścięty. D 19 V Anglia republiką. D 10 VII–22 VIII
Kozacy oblegają Zbaraż. D 15–16 VIII Bitwa pod Zborowem, Jan Kazimierz
zawiera układ pokojowy z chanem Islamem Girejem III. D 17 VIII Ugoda
zborowska z Chmielnickim.
1651 28 IX Po bitwie pod Białą Cerkwią (23 IX) krótkotrwała ugoda polsko-kozacka.
D 14 VI Na Podhalu powstanie chłopskie pod wodzą Kostki-Napierskiego.
D 28–30 VI Klęska wojsk kozackich i tatarskich w bitwie pod Beresteczkiem;
największa bitwa lądowa XVII w.
1652 9 III Poseł upicki Władysław Siciński nie wyraża zgody na prolongatę
obrad sejmu (liberum veto). D 1–2 VI Polsko-kozacka bitwa pod Batohem,
rzeź polskich jeńców. D 10 VII I wojna angielsko-holenderska (do 1654).
D 22 VII Sejm uchwala podatki na armię i przeprowadza reformę wojskową,
wprowadzając komput (etat wojska dla Korony i Litwy).
1653 20 IV Oliver Cromwell rozwiązuje Parlament Kadłubowy i powołuje
tzw. Mały Parlament. D X Rosyjski sobór ziemski podejmuje uchwałę
o włączeniu Ukrainy do Rosji i wypowiada wojnę RP. D 16 XII Oliver
Cromwell lordem protektorem Anglii, Szkocji i Irlandii.
1654 Upadek powstania Chmielnickiego. D 18 I II ugoda w Perejasławiu:
powstańcy Chmielnickiego uznają zwierzchnictwo cara.
D 6 IV Jan Kazimierz nakazuje wygnanie z RP wszystkich
cudzoziemców-innowierców. D 5 IV Porozumienie westminsterskie
kończy I wojnę angielsko-holenderską. D 7 VI Ludwik XIV Burbon
królem Francji.
1655 29 I–1 II Armia polsko-tatarska pokonuje wojska rosyjskie pod
Ochmatowem. D 8 IX Szwedzi w Warszawie. D 16 IX Szwedzi pokonują armię
polską pod Żarnowem, zajmują Małopolskę. D 11 VII Ofensywa rosyjska
w Wielkim Księstwie Litewskim. D 27 VII Niderlandy i Brandenburgia
zawierają pokój. D 24–25 VII Bitwa pod Ujściem, kapitulacja pospolitego
ruszenia przed wojskami Karola Gustawa, tzw. potop szwedzki. D 20 X Układ
w Kiejdanach: Janusz Radziwiłł zrywa unię Litwy z Koroną i oddaje Wielkie
Księstwo pod protekcję Szwecji. D 18 XI Oblężenie Jasnej Góry (do 26 XII). D
18 XII Jan II Kazimierz powraca z wiernymi oddziałami z austriackiego Śląska.
D 29 XII Antyszwedzka konfederacja tyszowiecka.
7 POLITYKA
1656 17 I Elektor brandenburski zrywa zależność lenną Prus książęcych od Polski,
uznaje się lennikiem Szwecji. D 7 IV Wygrana wojsk polskich pod Warką.
D 1 VI Zwycięstwo Szwedów pod Kcynią. D 1 VII Polskie wojska koronne i masy
chłopskie odbierają Warszawę Szwedom. D 13 VII Wygrana wojsk szwedzko-
brandenburskich pod Tykocinem. D 28–30 VII Porażka Polaków pod Warszawą.
D 8 X Wincenty Gosiewski rozbija pod Prostkami wojska brandenbursko-
szwedzkie. D 3 XI Antyszwedzki sojusz Rosji z Polską w Niemieży. D 10 XII Traktat
w Radnot, zwany pierwszym rozbiorem Polski (nie doszedł do skutku).
1657 I Sprzymierzone ze Szwedami wojska siedmiogrodzkie Jerzego II
Rakoczego wkraczają do Polski. D VI Do wojny ze Szwecją przystępuje
Dania. D 20 VII Bitwa pod Czarnym Ostrowem – kapitulacja Rakoczego.
D 9 IX/6 XI Polsko-prusko-brandenburskie traktaty welawsko-bydgoskie.
1658 27 II Królowie Danii i Szwecji podpisują traktat z Roskilde. D 20 VII Wygnanie
arian z Polski. D 14 XII Polska kawaleria pod wodzą Czarnieckiego przeprawia
się przez cieśninę morską w Danii. D 16 IX Ugoda hadziacka (projekt unii
Korony Polskiej, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Księstwa Ruskiego).
1659 7 XI Pokój pirenejski kończy wojnę francusko-hiszpańską.
1660 3 V Pokój w Oliwie kończy potop szwedzki. D 6 VI Pokój w Kopenhadze
między Szwecją a Danią. D 28 VI Wojska polsko-litewskie biją Rosjan pod
Połonką. D 14 X–2 XI Wojna polsko-rosyjska: bitwa pod Cudnowem.
1661 21 VI Traktat w Kardis kończy wojnę rosyjsko-szwedzką.
1663 26 IX Turcy zdobywają twierdzę Ujvár na Węgrzech, początek IV wojny
austriacko-tureckiej.
1664 1 VIII Armia cesarska zadaje Turkom klęskę pod Szentgotthárd. D 2 VIII Klęska
armii litewsko-polskiej w bitwie z Rosjanami pod Szkłowem. D 11 VIII Traktat
pokojowy w Vasvár kończy wojnę austriacko-turecką.
1665 4 III II Wojna angielsko-holenderska. D 23 V Rokosz Lubomirskiego.
1666 13 VII Rokoszanie Lubomirskiego rozbijają wojska królewskie pod Mątwami.
31 VII Ugoda z rokoszanami w Łęgonicach. D 4–5 VIII Bitwa morska pod
North Foreland, Anglicy zwyciężają Holendrów.
1667 30 I Rozejm polsko-rosyjski w Andruszowie. D 24 V Francusko-hiszpańska
wojna dewolucyjna, zakończona porozumieniem w Akwizgranie (2 V 1668).
D 31 VII Traktat z Bredy kończy II wojnę angielsko-holenderską. D 6–16 X
Bitwa pod Podhajcami, zakończona ugodą z Tatarami i (19 X) Kozakami.
1668 16 IX Abdykacja Jana II Kazimierza, koniec dynastii Wazów w RP.
1669 29 V Ostatni zjazd delegatów miast hanzeatyckich. D 19 VI Królem Michał
Korybut Wiśniowiecki (koronacja 29 IX).
1670 18 VII Traktat madrycki kończy I wojnę angielsko-hiszpańską.
1671 16 VI Stracenie w Moskwie przywódcy powstania kozaków dońskich
Stiepana (Stieńki) Razina. D 26 VIII Wojna polsko-kozacko-tatarska: bitwa
pod Bracławiem.
1672 I–III Sejm, ostatecznie zerwany. D 27 VIII Armia turecka zdobywa Kamieniec
Podolski. D 20 IX–6 X Turcy oblegają Lwów. D 5–15 X Wyprawa Jana
Sobieskiego na czambuły. D 16 X Konfederacja gołąbska. D 18 X Traktat
pokojowy z Turcją w Buczaczu. D 23 X Konfederacja szczebrzeszyńska.
D 29 IV Wojna Francji z koalicją hiszpańsko-austriacko-lotaryńską (1672–1679),
Ludwik XIV najeżdża Niderlandy.
1673 12 III Sejm pacyfikacyjny, zakończenie konfliktu króla z opozycją. D 11 XI
Wojska Jana Sobieskiego pokonują Turków Husejna Paszy pod Chocimiem.
1674 19 II III wojna angielsko-holenderska: pokój westminsterski. D 12 III Wojska
moskiewskie rozbijają Kozaków pod Lisianką. D 21 V Jan Sobieski królem.
D 20 VII Wojna rosyjsko-turecka (1674–1681): zwycięstwo wojsk moskiewskich
w bitwie pod Rusawą.
1676 1 VI Wojna duńsko-szwedzka (1675–1679): zwycięstwo floty duńsko-
holenderskiej pod Olandią. D 17 X Traktat w Żurawnie kończy wojnę Polski
z Turcją.
1677 21 VIII Traktat polsko-szwedzki w Gdańsku skierowany przeciw
Brandenburgii.
1679 12 VII Karol II Stuart zatwierdza uchwalony przez parlament Habeas Corpus
Act, gwarantujący wolności osobiste.
Act
1682 Tumult antyżydowski w Krakowie. D V Piotr I Wielki carem Rosji.
1683 1 IV Cesarz Leopold I zawiera z Janem III Sobieskim przymierze przeciwko
Turcji. D 16 VII Turcy oblegają Wiedeń. D 12 IX II odsiecz wiedeńska, Jan III
Sobieski pokonuje Turków Osmańskich; początek wojny polsko-tureckiej
(1683–1699).
1684 5 III Z inicjatywy papieża Innocentego XI antyturecką Ligę Świętą zawiązują
RP, Austria, Wenecja, papiestwo i – od 1686 – Moskwa.
1685 Wyprawa bukowińska hetmana Stanisława Jabłonowskiego.
D 18 X Ludwik XIV odwołuje chroniący protestantów edykt nantejski.
1686 6 V Pokój Grzymułtowskiego między Polską i Rosją, utrwalający warunki
rozejmu andruszowskiego.
1688 Sejm zerwany po raz pierwszy jeszcze przed obiorem marszałka. D Ostatni
najazd turecki na RP. D 21 VIII Wojna Francji z Ligą Augsburską (1688–1697).
D 5 XI Tzw. chwalebna (bezkrwawa) rewolucja w Anglii, parlament odsuwa
od tronu Stuartów.
1689 27 VIII Traktat w Nerczyńsku, pierwszy między państwem europejskim,
Rosją a Chinami. D 16 XII Bill of Rights – deklaracja praw narodu angielskiego
zaakceptowana przez parlament.
POMOCNIK HISTORYCZNY
 k alendarium
RYGA
Okupacja pruska
WILNO SMOLEŃSK
KRÓLEWIEC
GDAŃSK
GRODNO
TORUŃ
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
Okupacja
1700 r. austriacka
od 1770 r.
1690 24 VIII Założenie Kalkuty przez Brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską.
1691 Nieudana wyprawa Jana III Sobieskiego na Mołdawię.
1692 Tajny układ królowej Marii Kazimiery Sobieskiej z królem Francji
Ludwikiem XIV o przymierzu między oboma krajami i odstąpieniu od
sojuszu z Austrią.
1694 6 X Wojska polsko-litewskie zwyciężają Tatarów pod Uścieczkiem.
1695 11 II Bitwa z Tatarami pod Lwowem.
1696 7 VI Wojna Turcji z Ligą Świętą: wojska rosyjskie oblegają Azow. D 17 VI
Śmierć Jana III Sobieskiego; początek najdłuższego bezkrólewia w Polsce.
D 29 VIII–28 IX Sejm konwokacyjny – mimo prób jego zerwania – ustala
termin i miejsce wyboru nowego władcy.
1697 5 IV Karol XII królem Szwecji. D 27 VI Książę Franciszek Ludwik Burbon-Conti,
dzięki skorumpowaniu szlachty, wybrany na króla Polski. D 11 IX Książę
Eugeniusz Sabaudzki na czele armii cesarskiej pokonuje Turków pod Zentą.
D 15 IX W Krakowie koronacja Augusta II Mocnego.
1698 8–9 IX Bitwa z Tatarami pod Podhajcami, zwycięstwo wojsk polskich.
1699 26 I Pokój z Turcją w Karłowicach. D 21 II Ostatni wielki najazd tatarski na
terytorium RP: II bitwa pod Martynowem. D 21 XI Traktat preobrażeński,
antyszwedzki sojusz Rosji, Saksonii i Danii, uzupełniony w następnym roku
porozumieniami Saksonii i Danii z Brandenburgią.
1700 22 II Sasi uderzają na Rygę. Wybuch III (wielkiej) wojny północnej.
D 14 VII Turecko-rosyjski układ pokojowy w Konstantynopolu.
D 18 IX W wojnie domowej na Litwie bitwa pod Olkienikami, pogrom
wszechwładnych dotąd Sapiehów. D 20 XI Wojska szwedzkie pokonują
armię rosyjską pod Narwą.
1701 18 I Królewiec: koronacja Fryderyka I Hohenzollerna na króla w Prusach.
D 9 III Traktat sojuszniczy sasko-rosyjski. D 30 V–18 VI Sejm warszawski; po raz
pierwszy zostają wykorzystane tzw. limity sejmowe, tj. odroczenia obrad.
D 9 VII Wojna o sukcesję hiszpańską (do 1714): zwycięstwo wojsk austriackich
nad Francuzami pod Carpi. D VII Wycofanie wojsk saskich z RP (domagał
się tego Karol XII). D 4 VIII Wielki pokój montrealski kończy wojnę między
Irokezami a francuskimi kolonistami. D 7 IX Anglia i Holandia zawierają
z cesarzem Leopoldem I antyfrancuskie przymierze w Hadze.
1702 23 V Wojska szwedzkie zajmują Warszawę. D 19 VII Armia Karola XII zwycięża
wojska Augusta II pod Kliszowem.
1703 26 V Portugalia dołącza do sojuszu antyfrancuskiego.
1704 16 II Kontrolowana przez Szwedów antysaska konfederacja warszawska
ogłasza w Polsce bezkrólewie. D 20 V Stronnicy Sasa zawiązują konfederację
sandomierską. D 12 VII Na zjeździe elekcyjnym szlachta wybiera Stanisława
Leszczyńskiego. D 4 VIII Jerzy Heski i jego żołnierze w służbie Wielkiej
Brytanii zdobywają na Hiszpanach Gibraltar. D 13 VIII Wojna o sukcesję
hiszpańską: lord Marlborough pokonuje Francuzów pod Blenheim, punkt
zwrotny w wojnie. D 30 VIII W Narwie RP podpisuje przymierze z Rosją
i oficjalnie przystępuje do wojny ze Szwecją.
1705 31 VII III wojna północna: zwycięstwo Szwedów pod Warszawą. D 20 IX
Franciszek II Rakoczy księciem Węgier. D 4 X Stanisław Leszczyński i jego
żona koronowani na króla i królową; pierwsza nowożytna koronacja poza
Krakowem.
1706 22 VII Akt unii szkocko-angielskiej, powstaje Królestwo Wielkiej Brytanii
(formalnie od 1 V 1707). D 24 IX August II Mocny zrzeka się korony polskiej.
D 24 IX Sasko-szwedzki pokój w Altranstädt. D 29 X Bitwa pod Kaliszem.
1707 IX Armia szwedzka ponownie w RP. D lato Prymas Stanisław Szembek ogłasza
bezkrólewie. D 13 VI Sejm węgierski w Onod detronizuje Habsburgów.
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
RYGA
WILNO SMOLEŃSK
KRÓLEWIEC
GDAŃSK
GRODNO
TORUŃ
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
1772 r.
1708 21 XI Bitwa pod Koniecpolem pomiędzy konfederatami sandomierskimi
a wojskami Stanisława Leszczyńskiego.
1709 11 IX Wojna o sukcesję hiszpańską: połączone armie Wielkiej Brytanii,
Holandii i Austrii pokonują Francję w krwawej bitwie pod Malplaquet.
D 8 VII Piotr Wielki zadaje pod Połtawą decydującą klęskę Karolowi XII
i Iwanowi Mazepie. D 20 X August II podpisuje w Toruniu traktat z Piotrem I.
1710 20 XI Turcja wypowiada wojnę Rosji. D 4 II–16 IV Obraduje Walna Rada
Warszawska – abdykacja Augusta II uznana za nieważną.
1711 21 II Franciszek II Rakoczy ucieka do Polski, koniec powstania węgierskiego.
D 23 VII Upokarzający dla Rosji traktat prucki z Turcją. D 11 X Carlos III, niedoszły
władca Hiszpanii, powraca do Wiednia jako cesarz Karol VI Habsburg.
1712 3 X Synod ewangeliczny w Toruniu.
1713 11 IV Pokój w Utrechcie kończy udział większości państw w wojnie
o sukcesję hiszpańską. D 24 IV Pokój w Adrianopolu między Rosją a Turcją.
1714 7 III Pokój w Rastatt między Austrią a Francją, koniec wojny o sukcesję
hiszpańską. D 27 VII III wojna północna: bitwa morska pod Hanko, pierwsze
w historii zwycięstwo floty rosyjskiej.
1715 3 IV Traktat sojuszniczy między Francją a Szwecją w Wersalu.
D 27 VII I powstanie jakobickie w Wielkiej Brytanii (do 4 II 1716).
D 26 XI Zawiązanie antysaskiej konfederacji tarnogrodzkiej. D 13 IV Cesarz
Karol IV odnawia traktat z Wenecją, Austria przyłącza się do Wenecji
w wojnie z Turcją D 3 XI Konfederaci i dwór sasko-polski podpisują traktat
warszawski.
1717 1 II W Warszawie jednodniowy sejm pacyfikacyjny (rodzaj sejmu walnego
dla uspokojenia sytuacji w kraju), tzw. Sejm Niemy.
1718 Sejm usuwa ze swojego składu posłów niekatolickich. D 21 VII Pokój
w Pożarewacu kończy wojnę Turcji z Austrią i Wenecją. D 2 VIII
Czwórprzymierze, antyhiszpański sojusz Wielkiej Brytanii, Francji, Austrii
i Niderlandów, wojna trwa do 17 II 1720.
1720 X W układzie poczdamskim Rosja i Prusy zobowiązują się do współdziałania
przeciw zmianom w Polsce.
1721 10 IX Pokój w Nystad kończy wielką wojnę północną.
1723 26 VII Rosjanie zdobywają Baku.
1724 16 VII Tumult toruński (zamieszki między protestantami i katolikami).
1732 31 VII–18 VIII Przegląd wojsk polskich i saskich pod Warszawą. D 13 IX Rosja,
Austria i Prusy (13 XII) zawierają traktat Loewenwolda (tzw. przymierze
trzech czarnych orłów).
1733 22 V Sejm konwokacyjny wyklucza kandydatury cudzoziemców do korony
polskiej. D 11 VIII Zbrojna interwencja Rosji w Polsce, wspierana przez
dyplomacje Austrii i Saksonii. D 12 IX Na sejmie elekcyjnym w Warszawie
na Woli Stanisław Leszczyński obwołany ponownie królem. D 5 X A we wsi
Kamion pod Warszawą królem zostaje ogłoszony August III (koronacja
17 I 1734). D 10 X Ludwik XV Burbon wypowiada wojnę Austrii. Rozpoczyna
się wojna o sukcesję polską.
1734 19 I Zwołany w Krakowie ostatni sejm koronacyjny nie odbywa się
z powodu zbyt małej liczby zebranych.
1735 5 IX Preliminaria pokojowe w Wiedniu kończą wojnę o sukcesję w Polsce.
Traktat pokojowy między Francją i Austrią podpisany 18 XI 1738.
1736 26 I Abdykacja Stanisława Leszczyńskiego. D 17 X Traktat pokojowy turecko-
perski w Stambule. D 25 VI–9 VII Sejm pacyfikacyjny, uznanie Augusta III za
króla, amnestia dla zwolenników Stanisława Leszczyńskiego.
1740 8 V Traktat o wieczystej przyjaźni między Francją i Turcją. D 16 XII Fryderyk II
Wielki wkracza na Śląsk. I wojna śląska i wojna o sukcesję austriacką.
8
 rzeczpospolita obojga narodów
RYGA
WILNO SMOLEŃSK
KRÓLEWIEC
GDAŃSK
GRODNO
TORUŃ
POZNAŃ
Granice III rozbioru 1795 r.
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
1793 r.
1742 11 VI Maria Teresa Habsburg i Fryderyk II Wielki podpisują pokój
we Wrocławiu kończący I wojnę śląską.
1744 VIII Fryderyk II wkracza do Czech, II wojna śląska.
1745 4 VI Bitwa pod Dobromierzem: spektakularne zwycięstwo Fryderyka II
w wojnie śląskiej. D 25 XII Pokój w Dreźnie kończy II wojnę śląską, Śląsk
ostatecznie przechodzi w ręce Prus.
1748 18 X Francusko-angielski pokój w Akwizgranie kończy wojnę o sukcesję
austriacką.
1754 Papież zatwierdza reformę polskiego szkolnictwa przeprowadzoną przez
pijara Stanisława Konarskiego. D Wojna Brytyjczyków z Francuzami
i sprzymierzonymi z nimi Indianami – jedna z przyczyn wojny
siedmioletniej.
1755 14 VII Korsyka ogłasza niepodległość i uchwala konstytucję (18 XI).
1756 16 I Konwencja westminsterska, antyfrancuskie porozumienie
angielsko-pruskie. D 1 V I traktat wersalski; odwrócenie przymierzy,
Francja i Austria przeciwko Prusom. D 18 V Brytyjczycy wypowiadają
wojnę Francji, początek wojny siedmioletniej, pierwszej o zasięgu
światowym. D 29 VIII Najazd Fryderyka II na Saksonię (Sasi kapitulują 1 X).
1757 5 XII Bitwa pod Lutynią, jedno z decydujących zwycięstw Fryderyka II.
D 12 VIII Bitwa pod Kunowicami, niewykorzystane zwycięstwo wojsk
rosyjskich i austriackich nad armią Fryderyka II.
1760 15 VIII Pod Legnicą jedna z największych bitew wojny siedmioletniej
wygrana przez Prusaków. D 18 IX Upadek twierdzy Quebec, Kanada
w rękach Anglików. D 9 X Wojska rosyjskie Totlebena w Berlinie.
D 3 XI Krwawa bitwa pod Torgau, Fryderyk II pokonuje Austriaków.
1761 27 IV Sejm nadzwyczajny w celu omówienia nielegalnego emitowania
pieniądza polskiego przez Prusaków.
1762 5 I Cud domu brandenburskiego: po śmierci cesarzowej Elżbiety Piotr III
wycofuje Rosję z wojny, ratując Fryderyka II przed niechybną klęską.
D 2 V Rosyjsko-pruski traktat pokojowy w Petersburgu.
D 9 VII Zamach stanu w Rosji, Piotr III odsunięty od tronu;
cesarzową jego żona Katarzyna II.
1763 10/15 II Pokój paryski i pokój w Hubertusburgu kończą wojnę siedmioletnią.
1764 11 IV Podpisanie układu rosyjsko-pruskiego o przymierzu, celem m.in.
zahamowanie reform w RP. D 7 V–23 VI Sejm konwokacyjny. D 4 VI Powołanie
Komisji Skarbowej Koronnej. D 7 IX Ostatnia wolna elekcja w RP, królem
Stanisław August Poniatowski (koronacja 25 XI).
1767 20 III Przy wsparciu wojska rosyjskiego konfederacja słucka i konfederacja
toruńska. D 23 VI Konfederacja radomska. D 5 X Sejm Repninowski rewiduje
reformy ustrojowe.
1768 24 II Traktat warszawski, przywrócenie innowiercom praw obywatelskich
i swobody kultu. D 26 II Uchwalenie praw kardynalnych potwierdzających
przywileje ustrojowe szlachty. D 29 II Konfederacja barska. D 23 III Rada senatu
podejmuje uchwałę o wezwaniu wojsk rosyjskich. D 19 VI Wojska rosyjskie
zdobywają Bar. D VI–VII Na Ukrainie powstanie zwane koliszczyzną. D 29 VI Rzeź
humańska na Polakach i Żydach podczas koliszczyzny. D 6 X V wojna rosyjsko-
turecka.
1769 8 III Rosjanie zdobywają Okopy Świętej Trójcy.
1770 5 III W Bostonie wojsko brytyjskie używa broni palnej przeciwko
demonstrującym przeciwnikom rządów brytyjskich (masakra
bostońska). D 5–7 VII Wojna rosyjsko-turecka: bitwa morska pod Czeszme.
D 13 X Konfederacja barska uchwala w Preszowie akt detronizacji
Stanisława Augusta.
9 POLITYKA
1771 VII Austria zawiera sojusz z Turcją. D 3 XI Konfederaci barscy porywają
Stanisława Augusta.
1772 5 VIII I rozbiór Polski: podpisanie w Petersburgu traktatów pomiędzy Rosją,
Prusami i Austrią, ustalających granice zaboru.
1773 19 IV Sejm rozbiorowy (do 11 IV 1775). D 30 IX Ratyfikacja traktatów
rozbiorowych przez sejm. D 14 X Powstanie Komisji Edukacji Narodowej.
D 16 XII Herbatka bostońska – bunt mieszkańców kolonii angielskich
w Ameryce Północnej przeciw metropolii.
1774 21 VII Pokój w Küczük Kajnardży, koniec V wojny rosyjsko-tureckiej
D 5 IX W Filadelfii pierwszy Kongres Kontynentalny.
1775 Utworzenie Rady Nieustającej. D 15 VI Wojska rosyjskie rozpoczynają
likwidację Siczy Zaporoskiej.
1776 4 VII Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych.
1777 19 IX–17 X Bitwa pod Saratogą, brytyjski korpus gen. Johna Burgoyna
zmuszony do poddania się. D 17 XII Francja uznaje niepodległość Stanów
Zjednoczonych Ameryki.
1778 6 II W Paryżu francusko-amerykański traktat sojuszniczy. D 3 VII Prusy
wypowiadają wojnę Austrii, początek wojny o sukcesję bawarską.
1779 13 V Pokój cieszyński kończy wojnę o sukcesję bawarską.
1783 8 III Rosja anektuje Chanat Krymski. D 4 VIII Traktat w Gieorgiewsku, protektorat
rosyjski nad Gruzją. D 3 IX W Paryżu pokój między USA a Wielką Brytanią.
1786 30 XI Wielki książę Toskanii Leopold II Habsburg znosi jako pierwszy karę
śmierci oraz wszelkie kary cielesne i hańbiące.
1787 Zjazd w Kaniowie, przymierze polsko-rosyjskie. D 17 IX Uchwalenie
konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki.
1788 6 X Otwarcie Sejmu Czteroletniego.
1789 19 I Zniesienie Rady Nieustającej. D 4 II George Washington pierwszym
prezydentem USA (inauguracja 30 IV ). D 5 V Ludwik XVI otwiera Stany
Generalne. D 17 VI Francja: stan trzeci ogłasza się przedstawicielem całego
narodu i przyjmuje nazwę Zgromadzenia Narodowego. D 9 VII Francja:
trzy stany łączą się przyjmując nazwę Zgromadzenia Ustawodawczego
(Konstytuanty). D 14 VII Lud paryski zdobywa Bastylię. D 25 VIII Uchwalenie
Bill of Rights – pierwszych dziesięciu poprawek do konstytucji Stanów
Zjednoczonych. D 26 VIII We Francji Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela.
1790 29 III Przymierze polsko-pruskie. D 14 VIII Rosyjsko-szwedzki pokój w Värälä.
1791 18 IV Sejm Czteroletni uchwala prawo o miastach. D 3 V Sejm Czteroletni
uchwala Ustawę Rządową, konstytucję. D 3 IX Francuskie Zgromadzenie
Ustawodawcze uchwala pierwszą w dziejach Francji konstytucję.
D 22 X Sejm Czteroletni: Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów, przepisy
wykonawcze do Konstytucji 3 maja, zniesienie unii polsko-litewskiej.
1792 9 I Rosyjsko-turecki traktat pokojowy w Jassach. D 20 IV Wojna
francusko-austriacka, przekształcona w wojnę z koalicją antyfrancuską.
D 27 IV W Petersburgu, pod kontrolą Rosji, zawiązanie konfederacji,
ogłoszonej 14 V w Targowicy. D 18 V Katarzyna II wydaje manifest
przeciwko władzom RP, wkroczenie wojsk rosyjskich, wojna polsko-
rosyjska. D 29 V Zawieszenie obrad Sejmu Wielkiego. D 23 VII Akces króla
Stanisława Augusta Poniatowskiego do targowicy kończy wojnę polsko-
rosyjską. D 20 IX Armia francuska zwycięża wojska pruskie pod Valmy.
D 21 IX Powstanie republiki we Francji.
1793 11 I Ludwik XVI skazany na śmierć (stracony na gilotynie 21 I).
D 23 I Tajny traktat prusko-rosyjski w sprawie podziału części ziem
polskich. D 3/12 III Powstanie szuanów (zbuntowanych chłopów) w Bretanii
i Wandei. D 6 IV We Francji Konwent Narodowy powołuje Komitet Ocalenia
Publicznego i Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego. D 17 VI W Grodnie
ostatni sejm Rzeczpospolitej Obojga Narodów (obradował do 23 XI). D 22 VII
II rozbiór Polski: deputacja sejmu grodzieńskiego podpisuje traktat z Rosją.
D 25 IX II rozbiór Polski: traktat z Prusami. D 18 XII Napoleon wyróżnia się
podczas szturmu na Tulon (19 XII awansowany na generała brygady).
1794 12 III Gen. Antoni Madaliński nie podporządkowuje się rozkazom o redukcji
oddziałów i wyrusza z Ostrołęki na Kraków, początek powstania
kościuszkowskiego. D 24 III Tadeusz Kościuszko składa przysięgę na
krakowskim rynku i zostaje naczelnikiem powstania narodowego.
D 4 IV Bitwa pod Racławicami. D 7 V Uniwersał połaniecki. D 6 VI klęska wojsk
powstańczych pod Szczekocinami. D 27 VII Francja: przewrót 9 thermidora
– Maksymilian Robespierre aresztowany (stracony na gilotynie 28 VII).
D 10 X Klęska wojsk powstańczych pod Maciejowicami, Tadeusz Kościuszko
w niewoli. D 4 XI Wkroczenie wojsk Suworowa i Fersena do Warszawy –
rzeź Pragi. D 16 XI Pod Radoszycami kapituluje ostatni oddział powstańczy.
1795 24 X Rosja, Prusy i Austria podpisują akt trzeciego rozbioru Polski.
D 26 X Francja: utworzenie Dyrektoriatu. D 25 XI Abdykacja Stanisława
Augusta Poniatowskiego i jego deportacja do Petersburga.
1796 21 IV Kampania włoska Napoleona.
1797 9 I Generał Jan Henryk Dąbrowski podpisuje umowę z Republiką Lombardii
o powołaniu Legionów Polskich. D 26 I Austria, Prusy i Rosja podpisują
w Sankt Petersburgu ostateczną konwencję rozbiorową. D 16–19 VII
Józef Wybicki pisze tekst Mazurka Dąbrowskiego (pierwsze publiczne
wykonanie 20 VII w Reggio Emilia).
O PR AC OWA Ł TA DEUS Z Z AWA DZ K I
POMOCNIK HISTORYCZNY
kręgi cy wilizacji
po Europie się rozchodzące
Henryk Samsonowicz
Ranga średniowiecznej Polski rosła wraz ze znacze-
niem tzw. Młodszej Europy. Ale potęgę Rzeczpos-
politej można uznać za zagadkę dziejową.
KRĘGI CYWILIZACJI. Na początku epo-
ki średniowiecza w Europie istniało wie-
le kręgów cywilizacji. Na zachodzie po-
rządek społeczny wywodził się z tradycji
antycznego Rzymu, na którą nałożyły się
obyczaje przyniesione przez plemiona tworzące z cza-
sem nowe państwa i nowe narody. Na wschodzie spadek
rzymski też był podstawą organizacji społecznej, ale w je-
go greckiej, bizantyńskiej wersji. Obie części kontynentu
należały do wspólnoty chrześcijańskiej, lecz różniącej się
dogmatami, często skłóconej, a także odmiennie reali-
zującej kształt państwa. Wschód uznawał w zasadzie tyl-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
ko jedną władzę, suwerena, cesarza, zachód z biegiem lat
kształtował praktykę sprzyjającą zjawisku, które moż-
na nazwać pluralizmem władzy. Tam właśnie pojawia-
ły się pytania dotyczące priorytetu cesarza czy papieża,
tam też – obok uniwersalnych idei jednego cesarstwa –
krzepły koncepcje głoszące, że król jest władcą w swoim
Mapa środkowej królestwie (rex est imperator in regno suo). W XII w. for-
Europy; koloro-
Europy mułowano pogląd o istnieniu trzech władz rządzących
wany drzeworyt światem: duchownej (sacerdotium), świeckiej (imperium)
Michaela Wol- i uczonej (studium). Pojawił się u progu drugiego tysiąc-
gemuta, ilustracja lecia naszej ery jeszcze jeden pretendent do władzy: sa-
z Kroniki Świata morządy terytorialne, instytucje tworzące podstawy
Hartmanna społeczeństwa obywatelskiego, powstające w miastach,
Schedla, Norym- nawet we wsiach, w zgromadzeniach ziemskich.
berga 1493 r. Naj-
bliższa przyszłość MŁODSZA EUROPA. Na obrzeżach tych dwóch kręgów
zacznie rysować na cywilizacyjnych istniały jeszcze ziemie zamieszkane
niej nowe granice. przez wyznawców innych religii: islamskiej, judaistycz-
10
 rzeczpospolita obojga narodów
nej, a także rozległe obszary później adaptowane do cy-
wilizacji chrześcijańskiej. Na północy Skandynawia,
w centrum i na wschodzie kontynentu przestrzenie, na
których pojawić się miały Polska, Czechy, Węgry, a także
Ruś i Bałkany. Te pierwsze kraje wcielane były od prze-
łomu pierwszego i drugiego tysiąclecia do kultury łaciń-
skiego Zachodu, te drugie do kręgu greckiego Wschodu.
Jeszcze później do obszarów łacińskiej Europy zostały
włączane ziemie Bałtów i Ugrofinów. Między Dnieprem
i Łabą, Bałtykiem i Rodopami powstawała strefa Młod-
szej Europy, szczególnie widoczna po najazdach mongol-
skich w XIII w. i ekspansji demograficznej i cywilizacyj-
nej idącej z Zachodu.
Młodszość tej części Europy nie oznaczała braku moż-
liwości wnoszenia do zasobu wspólnej kultury kontynen-
tu nowych wartości. Podobnie jak niegdyś tzw. Barba-
rzyńska Europa wniosła plemienne obyczaje do zasobu
cywilizacji stworzonej przez Rzym, tak i owa Młodsza
Europa wzbogaciła różnorodnością wierzeń, języków,
tradycji dorobek Starej Europy. Najlepszym bodaj te-
go przykładem jest obraz społeczności Rzeczpospolitej
Obojga Narodów.
Pojawienie się Rzeczpospolitej może stanowić zagad-
kę dziejową. Co prawda w XIV w. miał miejsce wyraźny
awans gospodarczy i polityczny państw środkowej Eu-
ropy, ale Polska nadal pozostawała, by użyć języka spor-
towego, graczem drugiej ligi. Ustępowała swym znacze-
niem nie tylko starym monarchiom – Francji, Anglii,
oczywiście cesarstwu rzymskiemu (niemieckiemu), lecz
także sąsiadującym Czechom i Węgrom. Na północy
trwała budowa szczególnego tworu politycznego, Prus
krzyżackich, stanowiącego wzorcowe przedsięwzięcie
niemal wszystkich środowisk rycerskich łacińskiej Eu-
ropy. Co sprawiło, że Polska stała się ośrodkiem jedne- R oma, Gallia, stała się unia zawarta w Lublinie w 1569 r., w której wyni-
go z ważniejszych – politycznie i kulturowo – państw na Germania, ku powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów.
kontynencie? Sclavinia;
wyobrażenie JEDYNE TAKIE W EUROPIE. Powstały organizm po-
ŹRÓDŁA AWANSU. Sądzić można, że złożyły się na to czterech prowincji lityczny stanowił twór szczególny. Państwo przybrało
przynajmniej dwie przyczyny: po pierwsze, ziem Polski składających kształty ustrojowe alternatywne wobec powstającego
(a także sąsiednich państw) nie dotknął wielki kryzys go- hołd cesarzowi podówczas absolutyzmu i wobec zasady jedności wyzna-
spodarczy i społeczny, jaki miał miejsce w rozwiniętych Ottonowi III. niowej w Starej Europie (cuius regio eius religio, wyzna-
krajach Zachodu. Tym samym stawała się ona atrakcyj- Iluminowany nie panującego obowiązuje poddanych).
nym terenem dla osadników we wsiach i w miastach, manuskrypt Może z wyjątkiem imperium tureckiego trudno zna-
poszukujących możliwości dokonywania korzystnych z klasztoru leźć w tym czasie w Europie podobnie zróżnicowane pod
inwestycji. Do Polski napływali liczni osadnicy niemiec- Reichenau, każdym względem państwo. Inne były struktury ustro-
cy, Żydzi, Ormianie, Wołosi, przybysze z miast włoskich z końca X w. jowe w Koronie Polskiej, inne w Wielkim Księstwie Li-
i niderlandzkich. Młodsza Europa tewskim. Mieszkańcy obu części Rzeczpospolitej pod-
Po drugie – dzięki inkorporacji w czasach Kazimierza już w pochodzie legali różnym prawom: polskiemu, litewskiemu, ruskie-
Wielkiego Rusi Halickiej – Polska była jednym z nielicz- historii. mu, niemieckiemu, wołoskiemu, także żydowskiemu,
nych krajów, w których mogli współżyć ze sobą wyznaw- ormiańskiemu. Inne normy regulowały życie mieszczan,
cy katolicyzmu i prawosławia, Ormianie, Żydzi, a nawet inne szlachty, jeszcze inne duchowieństwa. Inne reli-
wyznawcy islamu. Sąsiadem Polski była Litwa, do cza- gie i wyznania, inne języki towarzyszyły innej pamięci
su unii, mimo różnych prób przeprowadzania chrystia- o swej przeszłości Polaków i Litwinów.
nizacji, państwo kultywujące dawne tradycje religijne. Ziemie koronne stanowiły obszar zamieszkany przez
Kraj ten, rozrosły nabytkami uzyskiwanymi na Rusi, największe w Europie diaspory ludności żydowskiej, or-
w znacznym stopniu zniszczonymi najazdami mongol- miańskiej, karaimskiej, duże grupy ludności niemie-
skimi, zamieszkany był przez ludność nie tylko bałtyjską ckiej, także włoskiej, tworzącej znaczące gminy w wielu
i wschodniosłowiańską. miastach. Południowo-wschodnie kresy Królestwa Pol-
To oswojenie się z różnorodnością stało się atutem, gdy skiego zasiedlała przede wszystkim ludność ruska (dziś
okoliczności dziejowe splotły losy Polski i Litwy. Związek powiedzielibyśmy: ukraińska), przemieszana z przyby-
dwóch państw, odmiennych historią, obyczajem, języ- szami z Bliskiego i Środkowego Wschodu. W Wielkim
kiem, strukturą społeczną, wydawać by się mógł tworem Księstwie Litwy zaznaczały się odmienności Aukszto-
sztucznym, nierokującym długiego trwania. Jego zrasta- ty (Litwy właściwej), Żmudzi oraz innych ludów bałtyj-
nie się, rozpoczęte w 1386 r. wyborem księcia Jagiełły na skich żyjących na obszarach dzisiejszej Łotwy, a należy
króla Polski i jego chrztem w obrządku katolickim, trwało wymienić jeszcze ludność ruską zamieszkującą dzisiej-
długo, wewnętrzne konflikty były stałym elementem jego szą Białoruś, a także ugrofińską (na obszarze dzisiejszej
dziejów. Ostatecznie jednak wspólne interesy gospodarcze, Estonii).
polityczne, atrakcyjność przywilejów uzyskiwanych przez A jednak stało się. Z kraju drugiej ligi Młodszej Euro-
polskie rycerstwo doprowadziły do powstania wspólnego py wyrosło potężne państwo. Spróbujemy je zaprezento-
państwa. Zapewne najważniejszym etapem na tej drodze wać w całej jego różnorodności.

11 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

 orzeł
z pogonią
albo o narodzinach potęg i
Dariusz Milewski
Jak doszło do powstania Rzeczpospolitej Obojga
Narodów, unii realnej Królestwa Polskiego i Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego.
UNIE PAŃSTW. Historia zna wiele unii
pomiędzy państwami, nieraz bardzo ści-
słych, zespalających de facto dwa organi-
zmy państwowe w jedno (jak Zjednoczo-
ne Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii
Północnej), a nieraz dość luźnych, w których poszcze-
gólne państwa niewiele łączy (by daleko nie odbiegać
z przykładem, weźmy Brytyjską Wspólnotę Narodów,
która łączy m.in. Wielką Brytanię, Kanadę i Australię).
Unie takie, w dawniejszych czasach zawierane głównie
między monarchiami na zasadzie związków dynastycz-
nych, nie są obce również republikom – że wspomnimy
do niedawna istniejące Czechosłowację i Jugosławię czy
nawet Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Żywot ich
bywa długi bądź krótki, ale co da się o nich powiedzieć,
to iż są one w dziejach ludzkości powszechne. Znamy je
przecież już ze starożytnej Grecji i Rzymu: Symmachia
Ateńska, Związek Eolski czy sama Republika Rzymska
i jej sprzymierzeńcy.
Można zaryzykować twierdzenie, iż unie takie odpo-
wiadają ludzkiej potrzebie ekspansji w sytuacji, kiedy nie
da się jej zrealizować na drodze podboju. Świadczy o tym
fakt, iż z reguły w tego typu związkach występuje stro-
na dominująca (w historii, którą będziemy omawiać, bez
wątpienia była nią Polska). Oczywiście w wielu przypad-
kach u podłoża unii legła chęć i potrzeba wspólnej obro-
ny przed wrogiem, ale i wtedy po pewnym czasie wyła-
nia się tendencja do utrwalenia związku i zdominowania
go przez jednego z członków bądź grupę – w modelowej
federacji, jaką są Stany Zjednoczone, można by tu mó-
wić o problemie utrzymania równowagi pomiędzy rzą-
dem federalnym a poszczególnymi stanami.
Już sama nazwa, którą się
posługujemy, Rzeczpospolita Obojga Narodów, wyma-
ga pewnych wyjaśnień. Aczkolwiek oba państwa, Polska
i Litwa, które połączyły się w 1569 r. unią lubelską, by-
ły monarchiami, to jednak ich związek nazywano repu-
bliką (res publica, Rzeczpospolita). O ustroju monarchii
mieszanej, w której poddani byli jednocześnie obywate-
lami – nie wszyscy, co prawda! – będzie mowa dalej. Dla
naszych rozważań nad genezą 1569 r. ważne jest jednak
zaznaczenie, iż unia była wspólnym dziełem monarchy
i narodu politycznego. Droga do niej wiodła zatem nie
tylko poprzez politykę zagraniczną Polski i Litwy, ale
i przez kształtowanie się ustroju obu państw – w pierw-
szym rzędzie polskiego. Oto bowiem unia lubelska po-
wstaje nie w sytuacji, kiedy panujący w obu państwach
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
monarcha chce zabezpieczyć dalsze władanie dynastii
– jak to się stało choćby w 1867 r. z Austrią i Węgrami
– ale w sytuacji, gdy dynastia wymiera. Zainteresowani
unią są zatem bardziej obywatele Polski i Litwy niż sam
ich władca.
Ważne jest zatem zrozumienie faktu, że Polacy i Litwi-
ni w 1569 r. współdecydowali z monarchą o losach obu
państw w takim stopniu, że bez ich zgody unii być nie
mogło. Słusznie zatem mogli mówić o swym dziele ja-
ko o rzeczy pospolitej, a zatem rzeczy wspólnej – Polaków
i Litwinów. Oba państwa pozostawały monarchiami, ale
ich związek miał charakter republikański, gdyż ustano-
wiony był wolą samych obywateli.
DROGA DO UNII – TESTAMENT KRZYWOUSTEGO.
O powstaniu Rzeczpospolitej Obojga Narodów w kształ-
cie, jaki znamy począwszy od 1569 r., zdecydowały głów-
nie dwa czynniki: prawa polityczne szlachty i dwukrot-
ne wymieranie dynastii: Andegawenów i Jagiellonów.
A wszystkiemu i tak początek dał Bolesław Krzywousty
i jego testament z 1138 r.
Tutaj czytelnik może poczuć się nieco zaniepokojony,
K azimierz bo jeszcze o Litwie mało co było słychać w XII w., a my
Wielki , ostatni już kładziemy podwaliny pod przyszłą Rzeczpospolitą.
z dynastycz- Śpieszmy zatem z wyjaśnieniem! Otóż, jak pamiętamy,
nej linii Piastów, Bolesław Krzywousty, dzieląc władzę w Polsce pomię-
umiera bezpotom- dzy synów, wyodrębnił tzw. dzielnicę senioralną z Kra-
nie w 1370 r. Być kowem, stolicą państwa, która miała przypadać zawsze
może klucz do zro- najstarszemu z Piastów i umożliwiać mu kierowanie
zumienia fenome- całością spraw kraju. Wiemy również, że wskutek walk
nu przyszłej unii wewnętrznych między Piastami Kraków opanował Ka-
polsko-litewskiej zimierz Sprawiedliwy, podczas gdy senior Mieszko Stary
leży w wygasaniu wciąż żył i miał ojcowskie prawo do stolicy. Kazimierz,
kolejnych dynastii. aby się utrzymać w Krakowie, musiał kupić poparcie eli-
ty społeczeństwa – przede wszystkim Kościoła i moż-
nych świeckich (Łęczyca, 1180 r.). Tak rozpoczęło się
osłabianie pozycji księcia i wzrost znaczenia jego podda-
nych. Możnowładztwo krakowskie, będąc pomiędzy ma-
łoletnimi sukcesorami Kazimierza a Mieszkiem Starym,
zyskało na znaczeniu i wkrótce to ono zaczęło de facto
decydować o obsadzie tronu krakowskiego.
DROGA DO UNII – PRZYWILEJ KOSZYCKI. Sytuacja
zdawała się opanowana w XIV w., kiedy Władysław Ło-
kietek zjednoczył główne dzielnice państwa i w 1320 r.
koronował się w Krakowie na króla Polski. Zwolennicy
dziedziczenia tronu i silnej władzy królewskiej mogli
być zadowoleni. Nawet bezpotomna śmierć Kazimierza
Wielkiego w 1370 r. nie naruszała zbytnio porządku rze-
czy, gdyż król zdążył przekazać swe prawa do tronu sio-
strzeńcowi Ludwikowi Andegaweńskiemu. Krótkotrwa-
ła unia polsko-węgierska nie ma dla nas w tym miejscu
większego znaczenia – choć mogła odciągnąć uwagę Pol-
ski od Litwy, z którą notabene namiętnie wojowaliśmy
12
 rzeczpospolita obojga narodów
wówczas o Ruś Czerwoną. Istotne jest, iż Ludwik pozo-
stawił tylko córki i aby zapewnić im tron w Polsce, mu-
siał znów iść na ustępstwa wobec swych polskich pod-
danych.
Przywilej koszycki z 1374 r. w oczach szlachty stał się
później początkiem swobód szlacheckich. I nic dziwne-
go – zgoda króla na ograniczenie swobody monarchy
w nakładaniu podatków miała w przyszłości utorować
drogę do powstania sejmu. Podatki w tamtych czasach
były potrzebne władcom w zasadzie w jednym celu – do
prowadzenia wojen. Dopóki pospolite ruszenie rycerskie
stawało na wysokości zadania – patrz Grunwald 1410 r. –
pieniądze nie były pilnie potrzebne. Atoli kiedy już w po-
łowie XV w. okazało się, że dla wygrania wojny potrzeba
wojska zaciężnego, ono zaś kosztuje, a król nie ma wy-
starczających na nie pieniędzy i musi prosić o nie szlach-
tę – no to owszem, ale coś za coś. Zaczęły się już nie eko-
nomiczne tylko, ale i polityczne żądania rycerstwa i dro-
ga do powstania Rzeczpospolitej stanęła otworem.
DROGA DO UNII – MĄŻ DLA JADWIGI. Cofnijmy się
na chwilę do czasów Ludwika. Jak wiadomo, po jego
śmierci i dłuższych wahaniach tron w Krakowie objęła
młodsza córka Jadwiga (dla porządku – jako pełnopraw-
ny król, nie królowa). Nie były to jednak jeszcze w Polsce
czasy, aby kobieta – a właściwie nastoletnia dziewczyna
– mogła władać samodzielnie. Poza tym dynastię trze-
ba było przedłużyć. Tak czy inaczej, czas był Jadwidze
za mąż iść. Tylko za kogo? Ona by chciała za Wilhelma
Habsburga – młody, wychowany w kulturze rycerskiej,
już nawet zaręczony, musiał jej się podobać. W konkury
ruszył też książę mazowiecki Siemowit IV – zawszeć to
Piast! Wybór któregoś z tych kandydatów przekreśliłby
jednak unię z Litwą i nie zajmowalibyśmy się teraz tym
tematem. Panowie małopolscy utrącili jednak obie kan-
dydatury i wybrali dla Jadwigi innego męża – wielkiego
księcia litewskiego, poganina, Jagiełłę (dodajmy w na-
wiasie, iż Siemowit na pocieszenie poślubił później sio-
strę Jagiełły i został szwagrem królewskim).
Już zatem w wyborze męża Jadwigi, który legł u pod-
staw unii polsko-litewskiej, widzimy nie inicjatywę wład-
cy polskiego, ale samych poddanych (przyznajmy, że czę-
ści, ale za to najbardziej przedsiębiorczej). Korzyści, ja-
kich upatrywali Małopolanie z tego związku, były oczy-
wiste. Dotychczasową rywalizację polsko-litewską o Ruś
Czerwoną postanowili zastąpić współpracą i z pomocą
Litwinów – a przynajmniej przy ich życzliwej neutralno-
ści – odzyskać Ruś, przekazaną przez Ludwika Węgrom.
DROGA DO UNII – AKT W KREWIE. Doszło do tego
w istocie w 1387 r., a wyprawę prowadziła osobiście
Jadwiga jako pełnoprawna dziedziczka Andegawe-
nów i Kazimierza Wielkiego. Co więcej, akt zawartej
w 1385 r. w Krewie unii Polski z Litwą przewidywał
pełniejsze jeszcze zespolenie obu państw. Historycy do
tej pory kłócą się, co oznaczał łaciński termin applica-
re, którym określono stosunek Litwy do Polski w akcie
unii. Mógł on znaczyć zarówno „złączenie, połączenie”,
jak i „włączenie, przyłączenie”. Czy chodziło o bezpo-
średnią inkorporację Wielkiego Księstwa? Trudno rzec.
W każdym razie było ono na to zbyt wielkie właśnie
i jeśli nawet taki pomysł (applicare jako włączenie) ro-
ił się panom małopolskim, to rzeczywistość szybko go
zweryfi kowała.
Jakkolwiek było, po zawarciu porozumienia w Krewie
– w którym, przypomnijmy, król Polski Jadwiga niewiele
miała do powiedzenia – Jagiełło przybył do Polski, w lu-
tym 1386 r. przyjął chrzest pod imieniem Władysław,
poślubił Jadwigę i został koronowany na króla polskie-
go. Unia polsko-litewska stała się faktem.
UNIA PERSONALNA. Na razie była to unia personal-
na, gdyż Władysław Jagiełło bynajmniej nie zrezygno-
wał z tytułu wielkiego księcia litewskiego i nie przyłą-
czył swego rozległego państwa do Polski. Małopolanie
musieli się kontentować odzyskaniem Rusi – i zhołdo-
waniem Mołdawii, przy okazji. Jadwiga była dziedzicz-
nym królem Polski, Władysław Jagiełło – dziedzicznym
wielkim księciem litewskim i przy okazji wybranym na
króla Polski. Jego pozycja w Polsce zależała zatem w du-
żym stopniu od Jadwigi. Co oboje królestwo powinni
byli zrobić, to spłodzić męskiego potomka, który odzie-
dziczyłby oba państwa. Wtedy mogłaby dojść do skutku
unia w klasycznym stylu, gdzie oba państwa łączy osoba
dziedzicznego monarchy, a z czasem pewnie coraz wię-
cej wspólnych interesów i rozwiązań prawnych.
Nic z tego jednak! Jadwiga urodziła w 1399 r. tylko cór-
kę, ale i ta zmarła niebawem, i sama matka odeszła z te-
go świata. Unia polsko-litewska stanęła pod znakiem za-
pytania. Władysław Jagiełło utrzymał się co prawda na
tronie polskim, ale o dziedziczeniu obu państw przez
dynastię Andegaweńsko-Jagiellońską nie mogło już być
mowy. Co więcej, sam król zdawał się rozluźniać unię,
dopuściwszy w 1401 r. swego stryjecznego brata Witolda
do godności wielkiego księcia litewskiego i oddając mu
faktyczną władzę nad Litwą. Zostało to potwierdzone na
mocy nowej unii – o ile tak można nazwać ten akt! – spi-
sanej w Wilnie i Radomiu. Co ciekawe jednak, zwłaszcza
w kontekście naszych rozważań nad genezą Rzeczpospo-
litej, akt ten został potwierdzony także przez bojarów li-
tewskich. Było to ewidentne wzorowanie się na stosun-
kach politycznych panujących w Polsce. Łączność obu
państw utrzymana została poprzez pozostawienie królo-
wi tytułu zwierzchniego księcia Litwy.
Witold nie pozostawił jednak następcy, co utrwaliło-
by rozdział Polski i Litwy. Władysław Jagiełło, wykonu-
jąc swe obowiązki zwierzchniego władcy, wyznaczył Li-
twie nowego księcia w osobie swego brata Świdrygiełły
(1430 r.) i nie był to dobry wybór. Dość powiedzieć, że
Ślub Jadwigi nowy wielki książę wolał raczej Krzyżaków niż Polaków
i Jagiełły, 1386 r. i ostatecznie sami Polacy musieli go usunąć. Jego następ-
Wprowadzonej na ca Zygmunt (1432–40) był bardziej przyjazny, ale odkąd
tron Polski Ande- zmarł Władysław Jagiełło (1434 r.), trudno było właści-
gawence szukano wie mówić o unii polsko-litewskiej.
męża, dzięki
któremu urodzi HORODŁO – OSŁABIENIE UNII PERSONALNEJ.
następcę tronu. Potwierdzał to zresztą oficjalny stan prawny. Zawarta
Tak dochodzi do w 1413 r. w Horodle „unia” stwierdzała wyraźnie odręb-
unii (na razie per- ność Litwy od Polski, warując jedynie, że nowi książęta
sonalnej) z Litwą. litewscy mieli obejmować władzę w porozumieniu z Pol-
ską i nie występować przeciw niej na arenie międzynaro-
dowej (złamanie tego właśnie warunku stało się pretek-
stem do usunięcia Świdrygiełły). Jedyną rzeczą korzyst-
ną z punktu widzenia przyszłej Rzeczpospolitej było da-
nie katolickim rodom bojarskim na Litwie tych samych
przywilejów, jakimi cieszyło się polskie rycerstwo. Zro-
biono zatem krok naprzód w kierunku kształtowania się
politycznego narodu litewskiego.
NEMINEM CAPTIVABIMUS – PRZYWILEJ Z JEDLNI.
W samej Polsce bezpotomny, pomimo kolejnych mał-
żeństw, władca tracił pozycję wobec poddanych. Szlach-
ta, wykorzystując swą pozycję w pospolitym ruszeniu,
szantażowała monarchę wobec kolejnych wojen z Zako-
nem Krzyżackim, wymuszając coraz to nowe przywileje
(Czerwińsk 1422 r., Warta 1423 r.). Nieoczekiwanie jed-
nak stary władca zaskoczył poddanych i ożeniwszy się
z młodą Zofią Olszańską doczekał się wreszcie synów:
Władysława (ur. 1424 r.) i Kazimierza (1427 r.).
Od przybytku głowa nie boli, w tym przypadku jed-
nak nie bardzo było wiadomo, jaki będzie los królewi-
13 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 R zeczpospolita Obojga 1138 r. Testament 1374 r. Przywilej koszycki, początek swobód szlacheckich 1385 r. Akt
Narodów w historii Polski Bolesława w Krewie, Jagiełło
Krzywoustego, 1370 r. Śmierć Kazimierza Wielkiego, ostatniego Piasta mężem Jadwigi,
rozbicie z linii królewskiej, Ludwik Andegaweński na tronie krakowskim polsko-litewska
966 r. Chrzest Mieszka dzielnicowe unia personalna

950 1000 1050 1100
czów. Gdyby urodzili się z Jadwigi – mieliby prawa dzie-
dziczne do Polski. Z Litwy ich własny ojciec zrezygno-
wał na rzecz Witolda. Królowi nie pozostało nic innego,
jak prosić poddanych o zgodę na przejęcie tronu przez
jednego z synów – znalazł się zatem w sytuacji podobnej
jak Ludwik Andegaweński. Pozycja prawna Jagiełły była
jednak w Polsce słabsza. Nie tylko musiał zgodę szlachty
okupić nowymi ustępstwami – słynny przywilej Nemi-
nem captivabimus, wydany w Jedlni w 1430 r., gwaran-
tował szlachcie nietykalność osobistą do czasu wyroku
sądowego. Nie zdołał też monarcha uzyskać władzy dzie-
dzicznej dla synów. Jagiellonowie utrzymali się w Polsce,
ale jako królowie elekcyjni. Był to kolejny krok do prze-
kształcania Królestwa w Rzeczpospolitą.
W 1434 r. tron objął Władysław III, 10-letni syn Jagieł-
ły. Wobec jego małoletniości faktyczną władzę sprawował
biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, który zdołał się
rozprawić z przeciwnym obozem politycznym w 1439 r.
Skierował on swą uwagę ku Węgrom i wypromował Wła-
dysława III na króla Węgier (1440 r.). Król opuścił Polskę,
wdając się najpierw w wojnę domową z innym kandyda-
tem do korony, a następnie w walki z Turkami, które przy-
pieczętował własną głową pod Warną w 1444 r. W tym sa-
mym czasie, kiedy po śmierci Zygmunta udał się na Litwę
Kazimierz Jagiellończyk jako namiestnik Władysława, Li-
twini okrzyknęli go wielkim księciem (1440 r.). Z jednej
strony – potomek Jagiełły zajął tron w Wilnie. Z drugiej
jednak – o unii wówczas nie było co i mówić.
KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK – ODNOWIONA UNIA
PERSONALNA. Decydujące dla związku Polski i Litwy
były trzy lata po śmierci Władysława III (1444–47). Ka-
zimierz grał wtedy na zwłokę, nie chcąc objąć tronu pol-
skiego za cenę kolejnych ustępstw dla szlachty. Ta pró-
bowała go co prawda szantażować innymi kandydatami,
jak księciem Bolesławem Mazowieckim, jednak okazało
się to blefem. Korzyści płynące ze związku Polski i Litwy
były dla szlachty polskiej na tyle duże, że nie zdecydo-
wała się na jego zerwanie. I mimo że Kazimierz w 1446 r.
1150 1200 1250 1300 1350 1400 1450
unia zastrzegł osobnym aktem odrębność Litwy, która miała
personalna utrzymywać z Polską „braterski związek”, Polacy wybra-
unia li go na swego króla.
realna Rozpoczęło się długie panowanie, w czasie którego
pełna Polskę i Litwę łączyła unia personalna (1447–92). Okres
integracja ten wskazał na przewagę Polski i jej interesów w polity-
ce króla – zaniedbywanie spraw moskiewskich na rzecz
walki o Czechy i Węgry jest tego najlepszym przykła-
dem. Z drugiej strony, Litwa nie szła bynajmniej na pa-
sku Polski i w trudnej wojnie trzynastoletniej z Zakonem
zachowała neutralność (1454–66).
ALEKSANDER I JAN OLBRACHT – UNIA ZNÓW ZAWIE-
SZONA. Oczywiste trudności w zarządzaniu rozległym te-
rytorium obu państw – to wtedy właśnie zarówno Polska,
jak i Litwa rozciągały się „od morza do morza” – stały się
doświadczeniem rządów Kazimierza Jagiellończyka. Być
może zatem każde z państw lepiej poradziłoby sobie osob-
no? Może lepszy byłby sojusz zamiast unii personalnej?
W istocie w 1492 r. unia ta została przerwana. Kazimierz,
jako dziedziczny władca litewski, wyznaczył na swego na-
stępcę w Wilnie Aleksandra (1492–1506). Tymczasem
Polacy obrali na króla jego starszego brata, niedoszłego
władcę Węgier, Jana Olbrachta (1492–1501). Jego rządy
przyniosły obu państwom nowe doświadczenia. Litwa
w stosunku do Polski zachowywała się lojalnie, wspoma-
gając ją m.in. w wyprawie mołdawskiej w 1497 r. (Litwini
zachowali się dużo bardziej przyzwoicie niż Węgrzy, któ-
rzy rywalizowali z Polakami o Mołdawię). Coraz bardziej
jednak odczuwała zagrożenie moskiewskie. Przegrała
pierwszą wojnę (1492–94), w której straciła pograniczne
terytoria, a zyskała żonę dla władcy – Helenę, córkę Iwa-
na III. W 1500 r. kolejna wojna przyniosła nowe klęski.
ZAGROŻENIE Z MOSKW Y – UNIA MIELNICKA .
I oto ujawnił się nowy czynnik, który doprowadzić miał
oba państwa do Lublina – zagrożenie moskiewskie.
Okazało się, że Litwa bez pomocy Polski nie jest w sta-
nie obronić swych rozległych posiadłości ruskich przed

R zeczpospolita: Pierwsza/Obojga/Wielu Narodów?

Spotkać się możemy z różnymi terminami okre-
ślającymi państwo polsko-litewskie. Będą to
I Rzeczpospolita, Rzeczpospolita Obojga Na-
rodów, Rzeczpospolita Wielu Narodów. Nie są
one bynajmniej tożsame.
Najbardziej właściwym terminem, określają-
cym prawny status państwa, jest Rzeczpospo-
lita Obojga Narodów, a więc polskiego
i litewskiego. Możemy go stosować w odnie-
sieniu do związku państwowego Polski i Li-
twy począwszy od 1569 r. (Sama Polska jako
Rzeczpospolita ma swe początki właściwie już
w 1505 r.). Próby zastąpienia tego terminu na
Sejmie Wielkim znaną nam dziś nazwą Rzeczpo-
spolita Polska upadły wskutek oporu Litwinów.
Dwa kolejne pojęcia nie mają znaczenia
prawnego. Rzeczpospolita Wielu Narodów
określa wielonarodowość państwa polsko-litew-
skiego i nazwa ta może być stosowana w sensie
kulturowo-etnicznym. Podobnie Austro-Węgry;
one też były państwem wielu narodów, a prze-
cież każdy się zgodzi, że konstytuowały je dwa
narody: Niemcy austriaccy i Węgrzy.
I wreszcie ostatni termin: I Rzeczpospo-
lita . Ukuty został w momencie powstania
II Rzeczpospolitej i ma znaczenie czysto po-
rządkowe. W odróżnieniu od np. Francji, gdzie
niemal oficjalnie używa się nazw Trzecia Re-
publika, Czwarta Republika czy obecnie Piąta
Republika dla odróżnienia zmian ustrojowych,
w Polsce numeracja kolejnych Rzeczpospoli-
tych ma znaczenie czysto historyczne, dla od-
różnienia ich trwania w czasie. (Podobnie dzi-
siejsza III Rzeczpospolita ma tylko wskazać na
odcięcie się od okresu Polskiej Rzeczpospolitej
Ludowej jako państwa niesuwerennego).
Na koniec uwaga niemal czysto porządko-
wa: tu i ówdzie możemy spotkać się z termi-
nem Rzeczpospolita Obojga Narodu .
Nie oznacza on bynajmniej niczego innego
niż Rzeczpospolita Obojga Narodów, a użyta
w nim forma narodu jest pozostałością archa-
icznej już dziś liczby podwójnej (zachowanej
np. w porzekadle: mądrej głowie dość dwie sło-
wie); gdyby tam były trzy narody, użyto by zna-
nej nam formy trojga narodów
narodów.
DA R IUS Z M I L E WSK I
Od redakcji: We wszystkich artykułach ujed-
noliciliśmy odmianę nazwy państwa. Piszemy
zatem o R zeczpospolitej, a nie R zeczypospolitej,
gdyż ta pierwsza jest częściej obecnie używana.
Formę starszą zachowaliśmy, jeśli występuje
w cytatach z dokumentów.

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 14

 rzeczpospolita obojga narodów
1492–1501 r. 1569 r. Sejm w Lublinie, 1572 r. Śmierć
Panowanie unia realna, narodziny Zygmunta
Jana Olbrachta R zeczpospolitej Augusta,
w Polsce i Alek- Obojga Narodu pierwsza wolna
sandra na Litwie elekcja (1573 r.)
1500 1550 1600 1650 1700
„zbierającą ziemie ruskie” Moskwą. Pomoc ta była tak
potrzebna, że kiedy w 1501 r. zmarł nieoczekiwanie Jan
Olbracht, Aleksander, porzucając front moskiewski, po-
śpieszył do Polski i zgodził się na niebywale ciężkie wa-
runki, podyktowane mu przez możnowładztwo w Miel-
niku, byle tylko zostać królem. Jakże daleko znalazł się
od pewnego siebie ojca, który po 1444 r. swobodnie roz-
grywał swą partię szachów z Polakami!
Unia mielnicka, zawarta w 1501 r., oddawała pol-
skiemu możnowładztwu niemal pełnię władzy w kraju.
Sprzyjał temu fakt, iż Aleksander musiał szybko opuścić
Polskę, by ratować walący się front wschodni. Co prawda
niewiele wskórał i musiał zgodzić się na ciężkie warun-
ki pokojowe (1503 r.), tymczasem jednak swoją nieobec-
nością pozwolił możnowładcom dobrze zaleźć za skórę
szlachcie. Elity okazały się niekompetentne, a przy tym
egoistyczne. Ani królowi nie dały oczekiwanej pomocy,
ani nie zadowoliły społeczeństwa szlacheckiego.
KONSTYTUCJA NIHIL NOVI – RZECZPOSPOLITA
JEDNEGO NARODU. Kolejne ustępstwa Kazimierza
Jagiellończyka, wymuszone potrzebami wojny trzyna-
stoletniej, doprowadziły do umocnienia roli sejmików
szlacheckich oraz powstania sejmu walnego, na którym
miano decydować o sprawach państwa (1493 r.). Szlach-
ta nie dała się zepchnąć magnatom z obranej drogi ku
zdobyciu władzy w państwie. Obie niezadowolone z ma-
gnackich rządów strony – król i szlachta – sprzymierzyły
się i na sejmach w Piotrkowie i Radomiu dokonały w la-
tach 1504–05 przebudowy prawnych podstaw państwa.
Anulowano postanowienia unii w Mielniku, ustanawia-
jąc jako naczelny organ władzy sejm walny, bez którego
zgody nic nowego nie mogło być odtąd w państwie po-
stanowione (konstytucja Nihil novi). Sejm ten tworzyły
trzy stany sejmujące: król, senat (przeważnie magnac-
ki) i szlachecka izba poselska. Właściwie też od tej pory
można mówić o Królestwie Polskim jako o Rzeczpospo-
litej – na razie jednego narodu i przynajmniej w świetle
prawa, bo z wykonaniem, jak zwykle, różnie bywało.
ZYGMUNT – APETYT NA DZIEDZICZNOŚĆ TRONU
I WOJNA KOKOSZA. Dokonawszy wespół ze szlachtą
dzieła reformy, Aleksander zmarł w 1506 r. nie zostawiw-
szy potomka. Władzę na Litwie objął – dotąd bezrobotny
– Zygmunt, najmłodszy z synów Kazimierza (co nie prze-
szkodzi mu zapracować później na przydomek Stary). Po-
lacy zostali postawieni przed faktem dokonanym. Chcąc
utrzymać związek z Litwą, musieli obrać na króla jej wład-
cę – co też się stało. Zygmunt, pan dziedziczny na Litwie,
nie chciał się zbytnio bratać ze szlachtą. Wolał trzymać
z magnatami, którzy w potrzebie byli w stanie pożyczyć
mu gotówkę, ratując niebogaty skarbiec królewski. Oczy-
wiście, im też trzeba było płacić, ale wystarczyły im ziem-
skie nadania, intratne dzierżawy królewszczyzn i godno-
ści – nie trzeba było ustępować z kolejnych prerogatyw
władzy. Tyle że „kto ma kasę, ten ma władzę”.
Król, a zwłaszcza jego żona Bona dążyli do wzmocnie-
nia pozycji monarchy i zastąpienia uciążliwej elekcji za-
sadą dziedziczenia tronu. Jagiellonowie władali Polską
już tyle lat (od 1386 r.!), że faktycznie nie wyobrażano so-
bie władcy spoza tej dynastii. Postanowiono i w tej spra-
1791 r. Konstytucja 1793/1975 r. II i III 1939–45 r.
3 maja, formalny rozbiór, kres I R P II wojna światowa 1989 r.
koniec unii realnej Upadek
1772 r. 1918 r. Odrodzenie PR L,
I rozbiór R P państwa, II R P III R P
1750 1800 1850 1900 1950 2000
wie kroczyć drogą faktów dokonanych. W 1529 r. zaled-
wie 9-letni Zygmunt August został przez ojca ogłoszony
wielkim księciem litewskim i w tymże czasie doprowa-
dzono do jego wyboru na króla Polski. Sejm piotrkow-
ski w 1530 r. zgodził się też na koronację młodego Zyg-
munta. Wiadomo – królowi się nie odmawia. No, chyba
że jest się w dużej grupie, wtedy raźniej i śmielej moż-
na sobie poczynać. Tak też się stało. Szlachta nie chcia-
ła wzmocnienia władzy królewskiej i zbuntowała się
w 1537 r. – rokosz nazwano później wojną kokoszą. Rok
później król musiał ustąpić – sejmy w Piotrkowie i Kra-
kowie potwierdziły elekcyjność tronu w Polsce.
NA DRODZE DO UNII – RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT.
Jagiellonowie mogliby spać spokojnie, gdyby Zygmunt
August doczekał się męskiego potomka. Tak się jed-
nak nie stało. Obdarzony nie najlepszym zdrowiem mo-
narcha nie rokował długiego życia i pod koniec lat 60.
XVI w. stawało się coraz bardziej oczywiste, że zejdzie
ze świata bezpotomnie. Wraz z nim wygasała dynastia.
Związek Polski i Litwy nie mógł zatem opierać się dłużej
na zasadzie unii personalnej. A tymczasem unia ta była
obu stronom potrzebna. Związek z rozległą Litwą czy-
nił z Polski mocarstwo europejskie. Z kolei Litwa, która
dzięki pomocy polskiej zahamowała ekspansję moskiew-
ską, sięgnęła pod koniec lat 50. po Inflanty, chcąc przejąć
schedę po upadającym Zakonie Kawalerów Mieczowych
i nie dopuścić do zagarnięcia jej przez Moskwę. Zaczęła
Zygmunt się wojna, która była ponad siły Wielkiego Księstwa. Ro-
August, Jagiellon, sjanie w 1563 r. zdobyli nawet Połock, skąd do Wilna nie
umiera bezpo- było znów tak daleko.
tomnie w 1572 r. Król zmuszony był prosić sejm polski o pieniądze i mu-
Drzwi do repu- siał w zamian przyjąć warunki szlachty – zaczęła się era
bliki z obieralnym reform i egzekucji dóbr królewskich z rąk magnatów (pa-
monarchą zostają nowie bracia uznali, że królowi starczyłoby pieniędzy na
szeroko otwarte. wojnę, gdyby nie porozdawał nieopatrznie i niezgodnie
z prawem swych dóbr ziemskich magnatom, art. s. 16).
Żądano też zacieśnienia związku z Litwą. Magnateria li-
tewska obawiała się, że i jej szlachta odbierze otrzymane
od władcy włości, była więc przeciwna unii. Tym bardziej
za to popierała ją drobniejsza szlachta litewska, solidary-
zująca się z bracią koronną.
SEJM W LUBLINIE – UNIA REALNA. Zygmunt August
uczynił krok decydujący – nie licząc już na spłodzenie
syna, w 1564 r. zrzekł się dziedzicznych praw do Litwy,
a wobec opozycji magnatów litewskich na sejmie unij-
nym w Lublinie w 1569 r. przyłączył do Polski zachodnie
i południowe ziemie Wielkiego Księstwa – Podlasie, Wo-
łyń i Ukrainę (art. s. 16). Zagrożeni z jednej strony przez
Moskwę, z drugiej już okrajani na rzecz Polski, magnaci
litewscy zgodzili się na kompromis – w zamian za nie-
wprowadzanie na Litwie postanowień o egzekucji dóbr
królewskich przystali na wieczystą i realną unię z Króle-
stwem Polskim. Państwa nadal pozostały dwa, z odrębną
administracją, skarbem i wojskiem. Miały mieć jednak
jednego, wspólnie obieranego w Polsce władcę, wspól-
ny sejm i politykę zagraniczną. Wraz z uchwaleniem
28 czerwca 1569 r. w Lublinie aktu unii Rzeczpospolita
Obojga Narodów stała się faktem (art. s. 20).
DA R IUS Z M I L E WSK I
15 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 sejm lubelski
czyli przysięga we łzach radości i smutku
Radosław Lolo
„Jedna spolna Rzeczypospolita, która się ze dwu
państw i narodów w jeden lud zniosła” – głosił
akt unii w Lublinie. Obrady uchwalającego ją sej-
mu to była polityczna partia szachów.
SEJM UNIJNY. 1 lipca 1569 r. w Lubli-
nie na zamku, który dziś wygląda zu-
pełnie inaczej niż wówczas, kończył ob-
rady sejm. Uczestniczyli w nim, inaczej
niż dotychczas, bo od pewnego momen-
tu wspólnie, posłowie i senatorowie pol-
scy i litewscy. Obrady trwały już od pół roku i przeszły
kilka gwałtownych zwrotów akcji. Teraz wreszcie przy-
szedł ich finał. Wobec króla senatorowie i posłowie ko-
ronni i litewscy zaprzysięgali tekst uzgodnionego wcze-
śniej aktu unii. Przysięgali kolejno, wedle starszeństwa
urzędów i godności, aż do godz. 20.
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Podniosły i dziejowy charakter wydarzenia odczuwali
wszyscy obecni. Anonimowy autor diariusza sejmowego
nie omieszkał odnotować, że wielu nawykłych przecież
do wystąpień publicznych polityków nie było w stanie
powstrzymać się od łez. Kanclerz wielki koronny Walenty
Dembiński od płaczu nie był w stanie odbierać przysięgi,
aż musiał zastąpić go marszałek wielki Jan Firlej. Po skoń-
K ról Zygmunt czonej uroczystości król Zygmunt II August udał się do
August w otocze- kościoła św. Stanisława, gdzie zalecił uroczyście odśpiewać
niu senatorów jako dziękczynienie „Te Deum”. Mało tego: ponoć i sam,
i posłów na sejmie choć schorowany i zmęczony, śpiewał pełnym głosem!
w Lublinie, Mniej entuzjazmu można odnaleźć w postawach Li-
1569 r.; twinów. Zwłaszcza tamtejsze elity, choć milcząco apro-
rycina z epoki bowały akt unii, nie stroniły od pokątnie wylewanych
żali. Możni litewscy mówili o „poniewolnej unii”, a pi-
sarz litewski Maciej Sawicki tak relacjonował wydarze-
nie kanclerzowi wielkiemu litewskiemu Mikołajowi Ra-
dziwiłłowi Rudemu: „Czegośmy nie chcieli oczyma wi-
dzieć i słyszeć, tegośmy się doczekali i co prorokowano
16
 rzeczpospolita obojga narodów
od lat sta i osiemdziesiąt, to się wszystko wypełniło z ra-
dością i triumfem drugich byśmy już in toto [w całości]
pogrzebali... matkę swą miłą, po której śmierci sława
i ozdoba jej wyniszczeć musi”.
OSTATNI JAGIELLONOWIE. Przez całe swoje długie pa-
nowanie (1506–48) Zygmunt I Stary nie wyrażał zain-
teresowania zmianą charakteru związku Królestwa Pol-
skiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W Koronie był
królem i działał według polskich zasad ustrojowych, na
Litwie zaś był wielkim księciem, istniał tu odrębny sejm,
obowiązywały odrębne prawa, skarb, wojsko i urzędy.
Oddzielnie prowadzono też politykę zagraniczną. Zwią-
zek o charakterze unii personalnej (art. s. 12) przez długi
czas wystarczał Jagiellonom.
Następca, Zygmunt II August, bezsprzecznie kochał
Litwę. Ojciec, jeszcze za swego żywota, w 1544 r. po-
wierzył mu rządy na niej. Tu wówczas Zygmunt August
przeżył miłość swego życia: poznał i pokochał Barbarę
Radziwiłłównę. Potem w Wilnie pochował ukochaną żo-
nę. Stolica Wielkiego Księstwa cieszyła się jego sympatią,
przekładaną na imponujące inwestycje, by wspomnieć
choćby wspaniały kościół św. Anny i tak pieczołowicie
dziś odbudowywany zamek. Rozumiał więc monarcha
sprawy i problemy swych litewskich poddanych. Spo-
śród nich zaś istotne było zwłaszcza narastające zagro-
żenie ze strony państwa moskiewskiego, wydzierające-
go Litwie kolejne terytoria na wschodzie. Mimo to przez
pierwszą dekadę swych rządów Zygmunt II August dość
niechętnie odnosił się do postulatów szlacheckich doty-
czących zmiany charakteru unii.
RUCH EGZEKUCYJNY: INKORPORACJA LITWY. A po-
stulatów tych nie brakowało, szczególnie ze strony roz-
wijającego się w Koronie ruchu egzekucyjnego. Zmie-
rzał on do wielopłaszczyznowej reformy państwa, zaś
wśród istotnych jej elementów szlacheccy
przywódcy widzieli właśnie konieczność
zmiany charakteru unii z Litwą. Przyczy-
ny ich stanowiska i rozumienie charakte-
ru przyszłej unii były złożone. Egzekucjo-
niści generalnie swe reformy rozumieli nie
jako wprowadzanie nowego ładu prawno-
ustrojowego, ale jedynie jako wyegzekwo-
wanie sprawnego funkcjonowania zasad,
praw i obowiązków uchwalanych już wcze-
śniej, następnie wypaczonych lub zarzuco-
nych. Dlatego wracali do starych zapisów,
które jeszcze w unii zawartej w Krewie
w 1385 r. (art. s. 12) operowały termi-
nem applicare, czyli zakładały niejako
wcielenie ziem litewskich do Korony.
Na sejmie warszawskim 1564 r., który
był spełnieniem wielu postulatów ruchu eg-
zekucyjnego, ówczesny podskarbi Walenty Dembiński
postulował nie tylko przyłączenie ziem litewskich do Ko-
rony, ale nawet zniesienie nazwy Wielkie Księstwo Litew-
skie i zastąpienie jej terminem Nowa Polska.
Perspektywa przyłączenia do Korony budziła na Li-
twie zaniepokojenie. Egzekucjoniści, mówiąc o realnej
unii, wysuwali jednak wiele argumentów praktycznych,
które należało poważniej rozważyć, a co ważniejsze, ta-
kich, które zyskiwały unii grono zwolenników. Zwraca-
no uwagę, że Litwa w niewielkim stopniu angażuje się
w obronę kresowych granic przed najazdami tatarskimi.
Jeszcze mocniej eksponowano stałą pomoc, jaka płynęła
z Polski na Litwę w związku z wojnami obronnymi prze-
ciw Moskwie i wojną o Inflanty. Jak obliczył zajmujący się
dziejami unii lubelskiej historyk Henryk Lulewicz, z po-
borów uchwalonych przez sejm piotrkowski 1562/63 r.,
w Koronie 72 proc. spożytkowano na zapłatę wojsku wy-
słanemu do Inflant i na Litwę, walczącemu głównie prze-
ciw siłom cara Iwana IV Groźnego. Mimo to w 1563 r.
w ręce moskiewskie dostał się Połock. Wsparcie dla Li-
twy w następnych latach sukcesywnie się zwiększało,
a było konieczne, jeśli wojna miała się zakończyć sukce-
sem. Dodajmy, że kolejną sprawą żywotnie interesującą
szlachtę polską był fakt, że na Litwie traktowano ją jako
cudzoziemską i jako taka nie mogła nabywać i posiadać
ziemi. Tej zaś, zwłaszcza na należącej wówczas do Litwy
Ukrainie, nie brakowało, w przeciwieństwie na przykład
do niedawno inkorporowanego Mazowsza.
OPTYKA LITEWSKA: FEDERACJA Z POLSKĄ. Ruch eg-
zekucyjny w Polsce był jednak tylko jedną z wielu stron
mających w kwestii unii swe zdanie i konkretne cele.
Mieli je bowiem oczywiście i Litwini. Przedłużająca się
wojna przeciw Moskwie dawała się mocno we znaki. Ko-
lejne straty terytorialne powodowały nie tylko zuboże-
nie Wielkiego Księstwa, ale też i napływ pozbawionych
majątku uciekinierów. Litwini żywotnie zainteresowani
też byli ostatecznym pozyskaniem Inflant oraz odzyska-
niem ziem zagarniętych przez Iwana IV. Szlachcie litew-
skiej podobały się prawa i przywileje, jakimi dyspono-
wała szlachta polska i jakimi kusili egzekucjoniści.
Mniej zaś równość w prawach całej szlachty podobała
się możnym rodom, które w wypadku ich przyjęcia traci-
ły część swej uprzywilejowanej pozycji. W grę wchodziły
również partykularyzmy regionalne. Ku Polsce wyraź-
nie skłaniała się szlachta z należącego wówczas do Li-
twy Podlasia. Również i mieszkańcy Wołynia ciążyli ku
wówczas polskim obszarom Rusi Czerwonej. Nikt jednak
spośród litewskich polityków nie dopuszczał myśli o ja-
kiejkolwiek utracie choćby części suwerenności Wielkie-
go Księstwa. Związek z Polską widziano raczej jako unię
personalną wzmocnioną sojuszem wojskowym.
SEJM WARSZAWSKI. Na wspomniany
już sejm warszawski 1563/64 r. przybyła
delegacja litewska pod przewodnictwem
Mikołaja Radziwiłła Rudego, sceptycznie
nastawionego do unii. Tak oto doszło do
konfrontacji dwóch wizji: inkorporacyj-
nej Polaków oraz przeciwstawnej fede-
racyjnej, prezentowanej przez Litwinów.
Konfrontacja nie przyniosła kompromi-
su. Litwini dowiedziawszy się o zwycię-
stwie ich wojsk nad wojskami Moskwy,
odniesionym nad Ułą, wrócili do domu
z mocnym postanowieniem, że sami
poradzą sobie w wojnie.
Zygmunt August zaczął reformować
państwo litewskie. Przeprowadzono
reformę administracyjno-sądową oraz
Akt unii wojskową, wprowadzając podział na powiaty.
lubelskiej Wzorem polskim wielki książę w 1565 r. powołał w nich
z 1569 r. sejmiki. Przyjęty w 1566 r. II Statut Litewski określał
m.in. również skład i kompetencje sejmu, ale rozumia-
nego jako odrębny, litewski. Zreformowane państwo
litewskie mogło lub raczej, wobec sojuszu Moskwy ze
Szwecją, musiało wrócić do kwestii unii.
DETERMINACJA ZYGMUNTA AUGUSTA. W dalszym
rozwoju wypadków istotną rolę odegrało stanowisko
Zygmunta Augusta i determinacja, jaką się wykazał.
Fiasko rozmów polsko-litewskich w Warszawie w 1564 r.
skłoniło króla polskiego do aktu, który zaciążył mocno
na przyszłości wzajemnych relacji. Jak wiadomo, mo-
narcha ten nie miał potomka; 13 marca 1564 r. scedował
więc swoje dziedziczne prawa do tytułu wielkiego księcia
17 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
litewskiego na Królestwo Polskie. Na Litwie nie chciano
uznać faktu, że po coraz prawdopodobniejszej bezpo-
tomnej śmierci Zygmunta Augusta to Królestwo Polskie
może rozstrzygać, kto miałby być monarchą na Litwie.
Tego samego dnia Zygmunt August wydał też dokument
zatytułowany „Reces w sprawie około unii litewskiej”,
w którym zarysował zasady ewentualnej unii, uwzględ-
niając przy tym głównie postulaty ze strony polskiej.
Biografowie ostatniego z Jagiellonów spierają się co
do przyczyn determinacji Zygmunta II. Trudno im roz-
strzygnąć, czy bardziej do zawarcia unii realnej pchała
go wizja rozpadu unii polsko-litewskiej po jego bezpo-
tomnej śmierci, czy też chęć zakończenia sukcesem woj-
ny w Inflantach, a przez nią zdobycia znaczącej pozycji
nad Bałtykiem? Być może oba elementy były tu brane
pod uwagę. Czas, choć gonił starzejącego się i schorowa-
nego Zygmunta Augusta, bywał też i jego sojusznikiem.
W 1565 r. zmarł jeden z najzagorzalszych przeciwników
unii na Litwie Mikołaj Radziwiłł Czarny. Wojna w Inf-
lantach ciągnęła się bez wyraźnych efektów. W tej sytu-
acji zwołanie sejmu nikogo nie dziwiło.
SEJM W LUBLINIE – POLITYCZNA PARTIA SZACHÓW.
Na potrzeby tekstu publicystycznego sejm lubelski moż-
na chyba porównać do szachów, i to w wydaniu sporto-
wym. Były one więc początkowo partią symultaniczną.
Zygmunt August zwołał bowiem sejm koronny do Lub-
lina, a litewski do położonego tuż przy granicy Wohy-
nia (Wołynia). Po oddzielnych obradach senatorowie
i posłowie litewscy w styczniu 1569 r. przybyli na wspól-
ne obrady do Lublina. Wcześniej jednak król zagwaran-
tował, że w wypadku, gdyby doszło do naruszenia praw
i wolności Wielkiego Księstwa Litewskiego, Litwini będą
mogli swobodnie wyjechać. Formalnie oba sejmy obra-
dowały w Lublinie oddzielnie i porozumiewały się przez
deputacje. Faktycznie jednak symultanę sprowadzono
do gry na jednej już tylko szachownicy, na której zwo-
lennicy unii szybko osiągnęli przewagę.
Zaproponowane projekty zasad przyszłej unii, choć
były też wśród nich i kompromisowe, nie zadowalały Li-
twinów. Zwłaszcza senatorowie litewscy widzieli w wy-
suwanych propozycjach liczne zagrożenia suwerennego
bytu Litwy, nie godzili się też na powstanie wspólnego
sejmu. Ponieważ polemiki nie przynosiły rezultatu, Li-
twini skorzystali z wcześniej wspomnianego przywile-
ju i 1 marca większość z nich opuściła miasto. Wówczas
król potwierdził reces warszawski z 1564 r. oraz ogłosił
włączenie do Korony najpierw Podlasia, potem Wołynia
i wreszcie województw kijowskiego i bracławskiego. Jak
zauważa wybitny znawca dziejów Litwy prof. Andrzej
Rachuba, jest kwestią dyskusyjną, czy Zygmunt August
miał prawo tak postąpić. Akt ten nie wywołał jednak
sprzeciwu, nie tylko ze strony sejmu polskiego, ale rów-
nież spotkał się z pozytywną reakcją zwłaszcza ze strony
Podlasian. (Tym bardziej że mieszkańcy tych ziem, któ-
rzy nie chcieliby złożyć przysięgi na wierność Koronie
Polskiej, traciliby urzędy, a być może i dobra).
Takie postawienie sprawy można więc porównać do
ruchu dającego szacha z możliwością mata w kilku po-
sunięciach. Podsumowanie przeprowadzone dalej przez
prof. Rachubę ostatecznie o tym przekonuje. Oto bowiem
Litwa traciła niemal połowę swego terytorium i stawała
się mniejsza od Korony. Traciła jednocześnie znaczną
część swego potencjału militarnego, który dotychczas
i tak z trudem przeciwstawiała Moskwie. Zdając sobie
sprawę z nieuchronności kolejnych wydarzeń, delegacja
litewska wróciła na sejm i obrady dokończono. Mimo
wszystko można rzec, że partia szachów zakończyła się
remisem lub – w tym wypadku – że nikt nie przegrał.
R A D O S Ł AW L O L O
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
O szlachcie, jej
O strukturze społecznej Rzeczpospolitej piszemy w innym miejscu
(art. s. 42), ale już teraz podajmy, choćby encyklopedyczną, defini-
cję szlachty, która jest w jakimś sensie głównym bohaterem naszej
opowieści. To ona była współtwórcą unii polsko-litewskiej, a na-
stępnie synonimem obywatela (i, używając dzisiejszych pojęć, na-
rodem politycznym).
Zatem szlachta (od niem. Geschlecht
Geschlecht, ród) to warstwa społeczna,
ukształtowana w Europie u schyłku średniowiecza, która w społe-
czeństwie stanowym tworzyła grupę uprzywilejowaną pod wzglę-
dem prawnym, politycznym i ekonomicznym, a następnie była
głównym oparciem władzy państwowej w większości systemów
absolutystycznych. Rozróżnia się szlachtę wyższą, posiadającą dzie-
dziczne tytuły arystokratyczne (arystokracja), oraz szlachtę niższą.
W starszej historiografii szlachtę uznawano za kontynuację śre-
dniowiecznego rycerstwa; obecnie uznaje się, że kształtowała się
ona od przełomu XIV i XV w. (kryzys stanu rycerskiego) do II poło-
wy XVI w., obejmując potomków rodów rycerskich oraz ludzi no-
wych, którzy prawo do herbu uzyskali w uznaniu zasług lub przez
kupno godności i majątków ziemskich. W końcu XVI w. wyraźniej
zaznaczyły się tendencje do zamykania się stanu i preferowania
wyłączności szlachectwa dziedzicznego, co znajdowało wyraz
w prawnych ograniczeniach możliwości kreowania nowej szlach-
ty oraz rozwijaniu teorii mitologizujących pochodzenie szlachty
i uzasadniających jej uprzywilejowaną pozycję (stąd w obyczajo-
wości szlacheckiej skłonność do endogamii i potępienie mezalian-
su). Mimo to szlachta nigdy nie stała się grupą całkowicie zamknię-
tą, chociaż występowały znaczne różnice prawne i zwyczajowe
między poszczególnymi krajami co do możliwości przechodze-
nia do szlachty z innych stanów; awans do stanu szlacheckiego
dawały nobilitacje, które pozostawały w gestii władzy państwo-
wej lub wynikały z przepisów prawa: oprócz uszlachcenia za za-
sługi w służbie wojskowej lub cywilnej w części krajów plebejusz
stawał się szlachcicem, osiągając odpowiedni stopień w hierarchii
urzędniczej; stąd zwłaszcza we Francji i krajach niemieckich, obok
szlachty rodowej (francuska noblesse d’épée, niemiecka Uradel), wy-
kształciła się szlachta urzędnicza (noblesse de robe, Beamtenadel).
Najistotniejszą rolę w kształtowaniu znaczenia warstwy szla-
checkiej odgrywały przywileje ekonomiczne (zwolnienia po-
datkowe), prawne (osobne sądownictwo, uwolnienie od kar
hańbiących) i honorowe, wyróżniające jej członków z reszty spo-
łeczeństwa. Szlachta kultywowała swoistą obyczajowość i kulturę
nawiązującą przede wszystkim do etosu rycerskiego; wyrażało się
to głównie w kulcie ziemiańskiego trybu życia (zwłaszcza w środ-
kowej i wschodniej Europie), uznawaniu służby wojskowej za po-
winność, przestrzeganiu zasad honoru oraz norm zwyczajowych
(np. zakazu wykonywania niektórych zajęć uznawanych za niegod-
ne szlachcica – zwłaszcza związanych, choćby pośrednio, z pracą
fizyczną); u schyłku epoki nowożytnej w skład etosu szlacheckiego
weszła również zasada użyteczności w służbie państwa.
W większości krajów szlachta stanowiła ok. 1–2 proc. społeczeń-
stwa, ale np. w Asturii, Baskonii i na Mazowszu jej liczebność prze-
kraczała 25 proc., w Kastylii i na Węgrzech wynosiła ok. 8–10 proc.,
a np. w Szwecji tylko ok. 0,3 proc. Podobne do szlachty euro-
pejskiej warstwy istniały w niektórych nowożytnych społeczeń-
stwach pozaeuropejskich, m.in. w Chinach i Japonii.
SZLACHTA W POLSCE. W Polsce podstawą dominującej pozy-
cji szlachty w społeczeństwie były: dziedziczne posiadanie ziemi,
prawa i przywileje stanowe, jurysdykcja nad poddanymi, nietykal-
ność osobista bez wyroku sądowego, swobody podatkowe i celne;
głównym obowiązkiem szlachty była służba wojskowa w pospo-
litym ruszeniu; do szlachty należały osoby urodzone z legalnego
związku rodziców szlacheckich; szlachectwo można było uzyskać
przez nobilitację lub adopcję, cudzoziemcy przez indygenat.
18
 rzeczpospolita obojga narodów
herbach i tytułach słów kilka
Składniki Klejnot
herbu
polskiego Korona
rangowa
Hełm
Tarcza
Labry
Figura
heraldyczna
(godło)
Podstawę materialną dawała szlachcie przede wszystkim go-
spodarka folwarczna (folwark). W XVI w., w dobie walki o egzeku-
cję praw i egzekucję dóbr, szlachta średnia (jedno- i kilkuwiosko-
wa) stała się samodzielną siłą polityczną (okres tzw. demokracji
szlacheckiej), tworząc także specyficzny typ kultury (sarmatyzm);
w XVII w., w rezultacie narastania dominacji gospodarczej i po-
litycznej magnatów, znaczenie i liczba średniej szlachty uległy
zmniejszeniu.
W dużym stopniu pod wpływem stosunków polskich ukształ-
towała się w XV–XVI w. szlachta w Wielkim Księstwie Litewskim,
a po unii lubelskiej 1569 r. różnice prawne między szlachtą w Ko-
ronie i na Litwie przestały niemal istnieć (utrzymała się większa za-
leżność szlachty litewskiej od magnatów). W XVIII w. szlachta sta-
nowiła 6–10 proc. ludności Rzeczpospolitej (w tym ok. 17 proc.
szlachty posesjonatów, tj. właścicieli co najmniej 1 wsi, ok. 60 proc.
szlachty drobnej i czynszowej, reszta to szlachta na służbie i w za-
wodach pozarolniczych). Po rozbiorach szlachta utraciła przywile-
je polityczne, jednak posiadanie ziemi nadal zapewniało jej domi-
nującą pozycję w społeczeństwie.
Liczebność szlachty na ziemiach wcielonych do Rosji znacznie
ograniczyła prowadzona tam od 1773 r. akcja legitymizacyjna oraz
liczne deportacje w głąb Imperium Rosyjskiego po powstaniach
narodowych w XIX w. W Królestwie Polskim legitymizacja szla-
chectwa została dokonana w latach 1836–61 przez Heroldię Kró-
lestwa Polskiego (do ok. 1,7 proc. ludności). Stan szlachecki został
zniesiony na mocy konstytucji marcowej 1921 r.
Stan został zniesiony, ale ostatnio, już w III RP, można mówić
o snobizmie na szlacheckość i to w tym dosłownym znaczeniu: są
biura poszukiwania przodków z tytułami, wzięcie mają herbarze,
genealodzy i heraldycy. Słowo zatem o nich.
HERB SZLACHECKI. Herb (od niem. Erbe) to ustalona według
określonych reguł oznaka osoby, rodziny, korporacji, miasta, pro-
wincji lub państwa; podstawą tworzenia herbów stały się znaki
barwne umieszczane na chorągwiach oraz na różnych częściach
uzbrojenia, głównie na tarczy, w celu odróżnienia oddziałów i po-
jedynczych rycerzy na polu walki. Znane były już w XII w. (najstar-
19
sze w Anglii, 1136–38 r.), od połowy XIII w. zaczęły stawać się dzie-
dziczne. Do rozwoju herbów przyczyniły się turnieje rycerskie.
W Polsce w kształtowaniu się herbów ważną rolę odegrały ro-
dzinne znaki własnościowe i umieszczane na pieczęciach zna-
ki rozpoznawcze; przejście do herbów dokonało się w Polsce na
przełomie XIII i XIV w.; znaki przybierające dziedziczną i stałą formę
heraldyczną zostały przyjęte jako herby większych zbiorowości:
rodów rycerskich oraz tworzących je rodzin i jednostek; z czasem
stały się symbolem uprzywilejowanej pozycji stanu rycerskiego,
a potem szlachty. W przeciwieństwie do zachodniej Europy, gdzie
herb był przypisany jednej rodzinie lub wręcz jednej osobie, w Pol-
sce tym samym herbem mogło się pieczętować wiele, nawet kil-
kaset rodów ze sobą w żaden sposób niespokrewnionych – na-
wet w legendzie rodowej. Charakterystyczne jest tu przyjęcie, po
unii lubelskiej, szlachty litewskiej do polskich rodów herbowych.
Ubocznym skutkiem takiego obyczaju herbowego jest relatywnie
niewielka liczba (kilkaset) polskich herbów, gdy w krajach zachod-
nich są ich tysiące.
Zasadniczymi elementami herbu są tarcza z godłem i hełm
z klejnotem (klejnot szlachecki), barwione tzw. tynkturami (heral-
dyczne barwy); dodatkowe elementy tworzą korony rangowe, la-
bry, trzymacze tarczy, dewizy i ordery. Kilka herbów w jednej tar-
czy stanowi tzw. herb złożony, powstały wskutek małżeństwa lub
dziedziczenia kilku lenn, będący również szczególną formą wywo-
du przodków (własny herb rodowy, herb matki oraz babek ojczy-
stej i macierzystej).
W heraldyce polskiej wyróżnia się trzy grupy herbów: najstarsza
i najliczniejsza wywodzi się ze znaków rozpoznawczych, których
kreskowe formy przybrały z czasem kształty przedmiotów he-
raldycznych, umieszczanych w polach tarcz; grupa mniej liczna,
o charakterze zachodnioeuropejskim, to tzw. mobilia heraldyczne
(np. zwierzęta rzeczywiste i fantastyczne, rośliny, ciała astralne, bu-
dowle, elementy uzbrojenia, przedmioty użytku, narzędzia pracy);
grupa najmniej liczna, wyraźnie obcego pochodzenia, to tzw. fi-
gury heraldyczne, czyli kombinacje barwnych pól i podziałów tar-
czy bez godeł przedstawieniowych. Jeśli przedmiot heraldyczny
nawiązuje do nazwy herbu, są to tzw. herby mówiące (np. Gryf,
Topór, Starykoń, Grabie). Herby podlegały stylizacji heraldycznej,
a ich rysunek i ornamentyka były zależne od stylu panującego
w sztuce. W heraldyce polskiej oprócz znamienia wzrokowego
istniało także, nieznane na Zachodzie, znamię słuchowe (zawoła-
nie). Badaniem herbów zajmuje się wspomniana już heraldyka ,
nauka pomocnicza historii. W znaczeniu potocznym, aczkolwiek
niesłusznie, mianem tym obejmuje się także genealogię.
TYTUŁY SZLACHECKIE. Ustrój demokracji szlacheckiej w Rzecz-
pospolitej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie
urodzonych. Formalnie i prawnie nie istniało więc tu rozróżnienie
na szlachtę wyższą i niższą (inaczej niż na zachodzie Europy, gdzie
były całe tabele tytułów książąt, markizów, hrabiów, baronów, ba-
ronetów, kawalerów itd.). Gdy więc np. Jerzy Ossoliński przywiózł
z poselstwa do Rzymu (1633 r.) tytuł księcia cesarstwa niemieckie-
go (art. s. 110), rozpętała się burza. Stosowną konstytucją sejmo-
wą potwierdzono zakaz przyjmowania tytułów, sankcjonując je-
dynie – jak je nazywano – starożytne, czyli litewskie sprzed unii.
Tam kniaziowie wywodzili swój rodowód od Giedyminowiczów
lub Rurykowiczów, ale np. Radziwiłłowie otrzymali honory książę-
ce od cesarza. Gdy w XVIII w. demokracja szlachecka i Rzeczpo-
spolita waliły się w gruzy, przyjmowanie i kupowanie zagranicz-
nych tytułów szlacheckich było już na porządku dziennym.
LB. Tekst powstał głównie na bazie haseł
Wielkiej Encyklopedii PWN, Warszawa 2002 r., napisanych
przez Wojciecha Kriegseisena i Stefana Krzysztofa Kuczyńskiego.
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
r z ec z p o sp oli ta
albo nowe spojrzenie na jej ustrój

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 20

 rzeczpospolita obojga narodów

oby wat el sk a
W kanonie edukacyjnym polskiej szlachty było czytanie pism Arystotelesa. Nic zatem dziwne-
go, że unia otrzymała wychwalany przez wielkiego Greka model ustroju monarchii mieszanej,
harmonijnie łączącej elementy klasycznych form: monarchii, arystokracji, demokracji.

Jolanta Choińska-Mika
ETOS OBYWATELSKI. Unia w Lublinie
„w jeden lud zniosła i spoiła” państwa o róż-
nych doświadczeniach i tradycjach poli-
tycznych. Korona wnosiła do „spolnej Rze-
czypospolitej” dobrze rozwinięte i ustabili-
zowane instytucje prawno-ustrojowe, które już od kilku
co najmniej dziesięcioleci zapewniały jej obywatelom rze-
czywisty współudział w sprawach kraju i kształtowaniu
polityki. Partycypacja, współodpowiedzialność za los oj-
czyzny, przekonanie o fundamentalnej roli prawa w życiu
każdej wspólnoty stanowiły filary republikańskiej myśli
i wzorów wychowawczych, w kręgu których dorastał nie-
mal każdy młody szlachcic. Obywatelski etos, mocno
osadzony w tradycji antycznej i doświadczeniu ruchu eg-
zekucyjnego (art. s. 16), w tym również starań o zacieś-
nienie związków z Litwą, podnosił do rangi cnoty zain-
teresowanie sprawami ojczyzny i gotowość do służenia
jej w każdej formie. Fundamentem myślenia o państwie
i politycznych wyobrażeń szlachty, osią szlacheckiego sy-
stemu wartości była wolność – zagwarantowana prawem,

RAMY USTROJOWE: OBIERALNY MONARCHA. Ra-

my ustrojowe Rzeczpospolitej Obojga Narodów określił
sam akt unii. Zwornikiem państwa miał być wspólny
monarcha „jeden pan i jeden król spolny (…) spolny-
mi głosy od Polaków i od Litwy obran”. W Królestwie
Polskim zasada elekcyjności tronu przestrzegana była
przynajmniej od początku rządów Jagiellonów, a wedle
niektórych badaczy praktykowano ją również w czasach
wcześniejszych. Elekcji towarzyszyła konfirmacja praw:
wstępujący na tron potwierdzał nienaruszalność zasta-
nych praw i przywilejów, co wieńczyło swoistą umowę
społeczną, kontrakt zawierany przez naród polityczny ze
swoim monarchą. Wyjątkiem od tej reguły był Zygmunt
August, który złożył przysięgę na wierność prawom do-
piero w dwa lata od objęcia władzy.
Prawo do współdecydowania o przyszłości polskiego
tronu, zagwarantowane szlachcie konstytucją 1538 r., by-
ło niezwykle ważnym czynnikiem kształtującym świa-
domość polityczną obywateli, choć należy pamiętać, że
w epoce jagiellońskiej rozstrzygający głos przy wyborze
panującego należał zawsze do senatorsko-dygnitarskiej
elity. Równocześnie umacniało się przekonanie o wyjąt-
kowej roli prawa w systemie politycznym państwa, upo-
wszechniało przeświadczenie, że to król „do praw Kró-
lestwa przychodzi”, musi więc nie tylko ich strzec, ale
również się do nich stosować. I choć przez wiele dziesię-
cioleci na tronie polskim zasiadali kolejni reprezentanci
rodu Jagiellonów, to było to konsekwencją świadomej de-
cyzji politycznych elit Królestwa, upatrujących w związ-
ku z Litwą i litewską dynastią racji stanu Korony, nie zaś
rodowych praw do sukcesji.

Szlachta polska i herby województw,

malarz nieznany, prawdopodobnie XVIII w.

21 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

 Twórcy Rzeczpospolitej jednoznacznie w akcie unii lu-
belskiej opowiedzieli się za przejęciem koronnego wzor-
ca, włączając do swoich zapisów również zasadę, że „przy
koronacji nowego króla mają być przez króla koronowa-
nego poprzysiężone i zaraz konfirmowane na jednym li-
ście i jednymi słowy na wieczne czasy prawa, przywileje
i wolności”. Nie precyzowano formuły przyszłej elekcji –
być może pozostawiając to bardziej sposobnym czasom,
wskazano natomiast Kraków jako miejsce koronacji.
RAMY USTROJOWE: PARLAMENTARYZM. W Lubli-
nie zadecydowano też, że „sejmy i rady ten oboj rad ma
zawsze mieć spolne”, adaptując model koronny do po-
trzeb poszerzonego terytorialnie państwa – do izby po-
selskiej włączono posłów z sejmików litewskich, senat
zaś powiększono o dygnitarzy z Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego. Przedstawicielom Litwy zapewniono równo-
rzędne Koroniarzom miejsca, a w osobnym paragrafie
opisano „Porządek Rady Koronnej Polskiej i Litewskiej
jako już jednej Rzpltej”. Sejm, zwoływany przez mo-
narchę „za dołożeniem i radą panów rad obojga naro-
dów”, miał zbierać się w Warszawie, uwzględniono jed-
nak możliwość wyznaczenia w wyjątkowych sytuacjach
również innego miejsca. Poprzedzać go miały „sejmiki
powiatowe wedle obyczaju tak w Polszcze jako i w Litwie
składane”.
W chwili, gdy podpisywano unię, sejm walny koronny
(patrz słowniczek), po doświadczeniach zmagań o reali-
zację postulatów ruchu egzekucyjnego, stał się rzeczy-
wistym partnerem monarchy w procesie kształtowania
polityki państwa. Miał swoje wypracowane zwyczaje,
procedury, grupy liderów, a także uformowane przez
dziesięciolecia wzorce parlamentarnych zachowań. Za-
siadających w izbie posłów cechowała duża niezależność
oraz poczucie odpowiedzialności za i wobec współbra-
ci, „którzy doma zostali”. Nadrzędnym jednak pryncy-
pium, a zarazem powszechnie uznawaną zasadą było
przekonanie, że to salus Reipublicae suprema lex (dobro
Rzeczpospolitej najwyższym prawem).
System parlamentarny na Litwie miał znacznie krót-
sze tradycje, był na tyle młody, że nie zdołał jeszcze na
trwałe wrosnąć w świadomość litewskiej szlachty. Po-
słom litewskim przyszło dopiero zdobywać praktykę
bycia reprezentantem i reprezentacji. Czy i jak te różne
doświadczenia zaistnieją we wspólnym sejmie walnym,
miał pokazać czas.
R amy unii
Akt unii lubelskiej wprowadzał nową nazwę wspólnego państwa: Rzeczpospo-
lita. Tworzące go organizmy zachowały przy tym własne nazwy: Królestwo Pol-
skie i Wielkie Księstwo Litewskie. Rzeczpospolita miała mieć władcę wybierane-
go wspólnie, zawsze jednak w Koronie, przy czym nieobecność którejś ze stron
nie wpływała na ważność wyboru, jeśli strona ta została na wybór monarchy
wezwana. Koronacja miała się odbywać w Krakowie. Tym jednym aktem król Pol-
ski stawał się zarazem wielkim księciem litewskim i nie odbywał już oddzielnych
uroczystości w Wilnie. Jeden wspólny akt koronacyjny zakładał również zaprzy-
siężenie przez monarchę praw w obu państwach.
Wspólny miał być również sejm. Jego połączenie dokonało się przez włączenie
składu reprezentacji poselskiej i senatorów dotychczasowego sejmu litewskiego
do sejmu koronnego. Spowodowało to wprawdzie przewagę reprezentacji Ko-
rony, jednak zasady funkcjonowania sejmu uniemożliwiały podjęcie decyzji bez
zgody reprezentacji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przy tak stworzonym ładzie
ustrojowym wspólna miała być również polityka zagraniczna, choć potem róż-
nie z tym bywało... Zlikwidowano cła, wprowadzono wspólną monetę, zniesiono
prawne zakazy nabywania dóbr Litwinom w Koronie i Polakom na Litwie.
Oddzielne dla obu państw pozostawały wojsko, skarb, urzędy i prawa.
R A D O S Ł AW L O L O
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 22
Po unii system parlamentarny Rzeczpospolitej opierał
się na sieci 63 sejmików ziemskich (patrz słowniczek s. 24)
– nieregularnej w Koronie, gdzie liczba (42 wraz z sejmi-
kami Prus Królewskich), wielkość sejmikowych okręgów,
skład poselskiej reprezentacji były konsekwencją wielolet-
niego procesu i tradycji, oraz dość jednorodnie zorganizo-
wanej na Litwie (o podziale administracyjnym art. s. 28).
Każdy z dwudziestu jeden sejmików litewskich delegował
dwóch posłów. Liczebność koronnych reprezentacji sejmi-
kowych wahała się od 2 do 12 posłów.
W izbie senatorskiej zasiadało 139 senatorów, w tym
15 duchownych, na czele z arcybiskupem gnieźnieńskim
i lwowskim. W grupie senatorów świeckich prym wied-
li wojewodowie i tzw. kasztelanowie więksi (ogółem 56),
niemal drugie tyle (49) stanowili tzw. kasztelanowie
mniejsi, inaczej zwani drążkowymi (art. s. 40). W skład
senatu wchodziło też dziesięciu najważniejszych urzęd-
ników centralnych, ministrów Rzeczpospolitej (art. s. 40).
Tzw. trzecim (po senatorach i posłach) stanem sejmują-
cym był monarcha – obradujący wraz z senatem.
Wspólny władca i wspólny parlament były fi larami
jedności ukonstytuowanej w 1569 r. Rzeczpospolitej.
Czy była to federacja Korony i Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego, jak utarło się w historiografii, czy też państwo
jednolite, jak proponują ostatnio niektórzy badacze, nie
będziemy w tym miejscu rozstrzygać.
Przyjęte w Lublinie rozwiązania dotyczące organi-
zacji sejmu przetrwały niemal do końca XVIII w. Nie-
wielkie modyfi kacje, które wprowadzono po unii, do-
tyczyły jedynie liczebności izb – co było konsekwencją
zmian terytorialnych, np. włączenia Inflant czy też po-
szerzenia terytorium państwa na wschodzie. U schyłku
rządów Władysława IV, gdy Rzeczpospolita zajmowała
największy w swoich dziejach obszar ok. 1 mln km kw.,
senat składał się ze 150 dygnitarzy (w tym 115 z Korony),
a nominalna liczba uprawnionych do zasiadania w izbie
poselskiej wynosiła (wraz z posłami z Prus Królewskich)
204 osoby. W praktyce frekwencja była mniejsza. Sejm
Rzeczpospolitej nie był więc tłumnym gremium – w tym
czasie angielska Izba Gmin liczyła ok. 450 osób.
BEZKRÓLEWIE – DOŚWIADCZENIE POLITYCZNO-
USTROJOWE. Ważnym testem dla świeżo połączonych
państw było bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta.
Najpoważniejszym wyzwaniem było zapewnienie bez-
pieczeństwa kraju i w kraju. Równie istotne było opraco-
wanie zasad funkcjonowania Rzeczpospolitej w czasie in-
terregnum, a zwłaszcza przygotowanie i przeprowadzenie
wyboru króla. Jedynym sprawdzonym w praktyce roz-
wiązaniem były przeszłe elekcje (ostatnia w 1529 r.), pod-
czas których decydujący głos należał do członków rady
królewskiej (rady koronnej – senatu). Ten jednak model
nie odpowiadał rozbudzonym w okresie walk o egzekucję
aspiracjom politycznym szlachty koronnej. I trudno było
przypuszczać, że podczas interregnum roku 1572 pozwoli
ona przejąć inicjatywę, a wraz z tym pełną odpowiedzial-
ność za państwo senatorom Królestwa.
Szczególnie aktywni okazali się Koroniarze – szlach-
ta z regionów, w których wciąż żywe były tradycje ru-
chu egzekucyjnego. Za jej przykładem poszli obywa-
tele innych ziem. W krótkim czasie od śmierci monar-
chy kraj pokrył się siecią lokalnych konfederacji (patrz
słowniczek), zawiązywanych dla zachowania porządku
i bezpieczeństwa publicznego. Tworzony równocześnie
nadzwyczajny wymiar sprawiedliwości, sądy kapturowe
czuwać miały nad tym, by żadni „występnicy”, narusza-
jący pokój i ład domowy, nie pozostawali bezkarni.
Aktywność polityczna, której przejawem był także buj-
ny rozkwit publicystyki, udowodniła, że ukształtowane
w epoce jagiellońskiej wzorce zachowań obywatelskich
 rzeczpospolita obojga narodów
nie były li tylko zbiorem wartości deklarowanych, lecz
sprawdzały się również w praktyce życia publicznego.
Jednocześnie w toku publicznych debat krystalizowała
się, choć nie bez ostrych sporów, wizja instytucjonalnej
organizacji bezkrólewia – od konwokacji (patrz słowni-
czek) do koronacji. Uznano prawo każdego szlachcica do
udziału w wyborze monarchy. Na czele państwa do czasu
powołania na tron nowego władcy stanął, w roli inter-
reksa, arcybiskup gnieźnieński prymas Jakub Uchański.
KONWOKACJA I WOLNA ELEKCJA. Obradująca
w styczniu 1573 r. konwokacja miała burzliwy przebieg.
Mnogość kwestii spornych, poczynając od różnic w oce-
nie legalności samego zgromadzenia, poprzez odmien-
ne wyobrażenia na temat jego kompetencji, a na kwestii
pokoju wyznaniowego kończąc, utrud-
niała obrady. Mimo ostrych tarć i po-
działów udało się osiągnąć kompromis,
czego dowodem było zawiązanie konfe-
deracji generalnej oraz podjęcie decy-
zji, które miały „pokój, sprawiedliwość,
porządek i obronę Rzeczypospolitej za-
trzymać”. Przyjęcie postanowień kon-
wokacji miało niezwykle ważne zna-
czenie polityczne i ustrojowe: dwa stany
sejmujące zostały de facto uznane być
władnymi do decydowania o porządku
prawnym w Rzeczpospolitej w czasie
bezkrólewia. Konwokacja stała się bar-
dzo ważną instytucją władzy w okresie,
gdy tron wakował.
Kilka miesięcy później, w maju
1573 r., na mocy uchwał konwokacji na
polach we wsi Kamion (na wschodnich
obrzeżach ówczesnej Warszawy) zebrał
się zjazd elekcyjny, którego głównym
(choć nie jedynym) celem miało być do-
konanie wyboru króla. Przyznanie ogó-
łowi szlacheckiemu praw wyborczych
i przyjęty sposób stanowienia o przy-
szłości polsko-litewskiego tronu był oce-
niany niezwykle surowo przez wiele pokoleń historyków,
którzy postrzegali elekcję viritim (patrz słowniczek) ja-
ko groźne w skutkach „ustrojowe cofnięcie” w stosunku
do czasów jagiellońskich, gdy o losie korony decydowa-
li senatorowie. Eksponowano niebezpieczeństwa, jakie
płynąć miały z faktu obdarzenia prawami wyborczymi
wielkich mas szlachty, z której jedynie część miała do-
świadczenie udziału w życiu publicznym. Pole elekcyjne
przedstawiano jako miejsce, gdzie królował zamęt wy-
woływany przez bezładne, niewyrobione politycznie,
podatne na naciski zewnętrzne i polityczną manipula-
cję, tłumy. Najnowsze badania udowadniają jednak, że
obraz ten daleki jest od realiów. Rewizji wymagają nie
tylko obiegowe sądy o masowości szlacheckiego udzia-
łu (tylko pierwsza wolna elekcja w 1573 r. zgromadzi-
ła kilkadziesiąt tysięcy elektorów, w kolejnych było ich
znacznie mniej: w 1575, 1587 i 1669 r. po kilkanaście ty-
sięcy, a w 1632, 1648 i 1674 r. 3,5–5 tys.), ale także o de-
strukcyjnym chaosie i postawach szlachty biorącej udział
w wyborach monarchy.
ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE: USTRÓJ MONARCHII
MIESZANEJ. Pomysł opisania uprawnień monarszych
i przedstawienia ich elektowi do zaprzysiężenia wykry-
stalizował się ostatecznie w czasie zjazdu pod Kamio-
nem. W artykułach przygotowanych z myślą o prowa-
dzącym w wyścigu do polskiej korony kandydacie Hen-
ryku Walezym zebrano najważniejsze zasady ustrojowe
państwa, łącząc reguły o długiej tradycji i dawnym ro-
dowodzie z rozwiązaniami wypracowanymi podczas in-
terregnum. Tworzyły one razem ramy prawne, w których
poruszać miał się nie tylko przyszły monarcha, ale i cała
obywatelska communitas.
Już w pierwszym paragrafie dokumentu zagwaran-
towano „zawdy wiecznymi czasy (…) wolne obieranie”
monarchy. Kolejne punkty opisywały kompetencje mo-
narchy, wskazując wyraźnie dziedziny polityki zawaro-
wane dla innych instytucji. Najpoważniejsze rozstrzyg-
nięcia – o wojnie i pokoju, podatkach – pozostawiano
w rękach sejmu walnego. Król zobowiązywany był do
w miarę regularnego zwoływania sejmów (przynajmniej
raz na dwa lata), zachowania pokoju wyznaniowego,
obrony granic, obsadzania urzędów zgodnie z prawem.
W sprawach bieżącej polityki musiał konsultować się
z radami, czyli senatorami Rzeczpospo-
litej. By to ułatwić, ustanowiono tzw. se-
natorów rezydentów (patrz słowniczek).
Artykuły henrykowskie wyznaczyły se-
natowi niezwykle ważną rolę – miał on
nie tylko, zgodnie ze swą średniowiecz-
ną proweniencją, doradzać władcy, ale
również strzec praw. Byli więc senato-
rowie custodes leges et regem, stróżami
praw i króla, pośrednikami pomiędzy
panującym a obywatelami, ordo inter-
medium (stanem pośredniczącym).
Długą listę przygotowanych dla elekta
artykułów zamykał punkt pozwalający
obywatelom wypowiedzieć posłuszeń-
stwo królowi, jeśliby ten „przeciw pra-
wom, wolnościom, artykułom, kondy-
cjom” wykroczył, łamiąc daną przy ko-
ronacji przysięgę.
Opisana w artykułach konstrukcja
ustrojowa realizowała wywodzący się
z tradycji antycznej, wychwalany przez
Arystotelesa model ustroju monarchii
mieszanej, harmonijnie łączącej ele-
menty klasycznych form: monarchii,
arystokracji, demokracji. Arystotele-
Tekst konstytucji sowski wzorzec znany był każdemu szlachcicowi, wszak
nihil novi w kanonie edukacyjnym znajdowały się pisma Stagi-
z 1505 r., od której ryty. Jednak to dopiero w drugiej połowie XVI stulecia
zaczął się repub- upowszechniło się przekonanie, że Królestwo Polskie
likański ustrój spełnia wszystkie kryteria monarchii mieszanej, a więc
Korony. ustroju idealnego.
ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE: PIERWSZA NOWOŻYT-
NA KONSTYTUCJA? Rozwiązania wypracowane pod-
czas elekcji niejednokrotnie w przeszłości poddane były
krytycznemu osądowi badaczy. Artykuły henrykowskie
przedstawiano przede wszystkim jako zamach na pre-
rogatywy monarchy, ograniczenie królewskiej władzy,
czego koronnym dowodem miał być ostatni zapis do-
kumentu, punkt de non praestanda oboediantia, o wy-
powiedzeniu posłuszeństwa. Współczesna historiogra-
fia natomiast, dostrzegając w dokumencie z 1573 r. ce-
chy społecznego kontraktu, umowy między rządzącym
a rządzonymi, przyrównuje artykuły henrykowskie do
ustawy zasadniczej, normującej zasady ustrojowe pań-
stwa. Zapis o wypowiedzeniu posłuszeństwa stawia na
równi ze współcześnie praktykowanymi zasadami kon-
stytucyjnej odpowiedzialności władzy. Warto zresztą
pamiętać, że twórcy artykułów podążali dobrze utartym
śladem – prawo do oporu władcy było bowiem mocno
zakorzenione w tradycji i myśli europejskiej, również
polskiej.
Henryk Walezy nie spełnił warunków umowy i obiet-
nic składanych na polu elekcyjnym przez swoich wy-
23 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
słanników reprezentujących francuskie interesy. Wyko-
rzystał ostry spór, jaki na sejmie koronacyjnym wybuchł
pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami konfederacji
o pokoju wyznaniowym, i nie zaprzysiągł artykułów.
Zrobił to dopiero w 1576 r. kolejny elekt, Stefan Batory.
Podczas interregnum po ucieczce Walezjusza okrzepły
rozwiązania wypracowane w latach 1572–73. Podczas
kolejnych bezkrólewi wprowadzono jedynie niewielkie
zmiany, przenosząc choćby miejsce elekcji na pola Wo-
li (na zachodnich obrzeżach Warszawy). W 1632 r. przy
okazji elekcji Władysława IV połączono artykuły henry-
kowskie z indywidualnymi zobowiązaniami ((pacta con-
venta – patrz słowniczek) w jeden, łącznie zaprzysięgany
przez elekta akt. Zasada ta obowiązywała aż do elekcji
Stanisława Augusta (1764 r.). Najważniejszą zmianą było
wzmocnienie roli i kompetencji sejmu elekcyjnego, który
w powszechnej świadomości postrzegany być zaczął jako
„ojciec wszystkich sejmów” i „źrenica wolności”.
PRÓBA DEKOMPOZYCJI SYSTEMU. Dalsze dzieje
ustroju polsko-litewskiego państwa wciąż są przedmio-
tem dyskusji badaczy poszukujących pierwszych oznak
dekompozycji systemu monarchii mieszanej. Konse-
kwencją podjętych na nowo badań jest m.in. rewizja są-
dów na temat Stefana Batorego, a także jego pierwsze-
go ministra Jana Zamoyskiego. Skupiwszy w swym ręku
olbrzymią władzę instytucjonalną, najwyższe godności
cywilne i wojskowe, wykorzystując swoich politycznych
adherentów i klientelę, Zamoyski wprowadził do życia
publicznego praktyki obce jagiellońskim czasom. Dba-
jąc o zachowanie republikańskiego decorum, stopniowo
przejmował realną władzę w państwie, podkopując swo-
im działaniem fundamenty monarchii mieszanej.
O tym, że były to działania skuteczne, świadczyły po-
lityczne przesilenia pierwszych lat rządów Zygmunta III
i konflikt stronnictwa kanclerskiego z królem, które-
go apogeum był rokosz (patrz słowniczek) sandomier-
ski 1606–09. Warto dodać, że to właśnie w czasie ro-
koszowych zmagań po raz pierwszy, a zarazem jedyny,
opozycja (a raczej opozycyjni radykałowie, bo na akcie
detronizacji widnieje nieco ponad czterysta podpisów)
wykorzystała przywilej zapisany w artykułach henry-
kowskich, wypowiadając w czerwcu 1607 r. pod Jeziorną
posłuszeństwo Zygmuntowi III. Brak szerokiej akceptacji
dla tak radykalnego posunięcia i chęć uniknięcia w przy-
szłości podobnie drastycznych wypadków zaowocowały
uchwaleniem przez sejm 1609 r. konstytucji, która wpro-
wadziła wielostopniową procedurę upominania władcy,
co miało zapobiec pochopnym krokom i nadużywaniu
prawa do oporu.
SEJMIKOWŁADZTWO. Pomimo tych doświadczeń sy-
stem polityczno-ustrojowy Rzeczpospolitej i jego insty-
tucje, na czele z sejmem, funkcjonowały w miarę spraw-
nie co najmniej do schyłku rządów Zygmunta III. Król
miał ograniczone możliwości prowadzenia polityki bez
akceptacji społecznej, wszelkie działania na większą ska-
lę wymagały poparcia sejmu i sejmików. Stwarzało to sta-
łą konieczność wsłuchiwania się monarchy, czy szerzej
władzy centralnej, w głosy i nastroje szlachty, zmuszało
do podejmowania działań mających na celu zdobycie jej
przychylności. Skuteczność monarszej polityki zależała
w dużej mierze od sposobu komunikowania się z lokal-
nymi elitami, systematycznego informowania obywate-
li o kondycji państwa i bieżących problemach. Kluczową
rolę w systemie komunikacji spełniały sejmiki – przede
wszystkim przedsejmowe, zwoływane na ogół na 6 tygo-
dni przed inauguracją obrad sejmu walnego. Monarcha
przysyłał na nie swoich wysłanników z legacją, w której
przedstawiał najważniejsze kwestie, wymagające sejmo-
wej decyzji. Po mniej lub bardziej burzliwych obradach
sejmikujący formułowali instrukcję dla posłów, w której
prezentowali swoje stanowisko w odniesieniu do punk-
tów poruszonych w legacji, dodając niejednokrotnie
również inne kwestie, które nie znalazły miejsca w piś-
mie króla (art. s. 33).
Dawniejsze prace utrwaliły pogląd, który obecnie tak-
że poddawany jest rewizji, o silnym uzależnieniu sejmi-
kowych reprezentantów od woli wyborców i danej im in-
strukcji. Z najnowszych badań wynika, że posłowie trakto-
wali sejmikowe nakazy dość elastycznie, a i sami wyborcy
nie oczekiwali od swoich delegatów literalnego stosowa-
nia się do lokalnych zaleceń. Oczekiwano jednak od miej-
scowych parlamentarzystów zdania relacji z przebiegu ob-
rad sejmu, co legło u genezy powstania u schyłku XVI w.
odrębnych zgromadzeń – sejmików relacyjnych i posej-
mowych. Z czasem zyskały one trwałe miejsce w systemie
samorządności szlacheckiej, rozszerzając znacznie zakres
swoich działań i kompetencji. Podobną ewolucję przeszły
sejmiki deputackie i elekcyjne. W drugiej połowie XVII
stulecia każdy zjazd szlachecki, niezależnie od formalnego
celu, dla którego został zwołany, omawiał i podejmował
decyzje we wszystkich bieżących i wymagających szybkie-
go rozstrzygnięcia sprawach. Zanikać za to zaczęły sejmi-
ki generalne, które ułatwiać miały wypracowanie wspól-
nego stanowiska całej prowincji przed sejmem.
Sejmikowe obrady, nawet dość burzliwe, nie przypo-
minały jednak scen z norblinowskich rycin. Zdecydo-
wana większość zjazdów kończyła się kompromisem
i wspólnie podjętą decyzją. Burdy i gwałtowne zajścia
należały do rzadkości i być może dlatego skwapliwie je

Słowniczek ustrojowy
Elekcja viritim – inaczej powszechna; wy-
bór króla, w którym mógł uczestniczyć każdy
szlachcic, przybywszy na sejm elekcyjny.
Fakcja – stronnictwo magnackie, koteria.
Konfederacja – związek zawiązywany przez
szlachtę w sytuacjach nadzwyczajnych,
np. po śmierci władcy, w wypadku zagrożenia
zewnętrznego, w obronie prawa lub w celu re-
alizacji innych zadań. Konfederacja generalna
obejmowała całe państwo. Konfederację skie-
rowaną przeciwko królowi nazywano
rokoszem . Władzę nad konfederacją miała
rada generalna, której przewodził marszałek
konfederacji, a zbrojnej regimentarz. Obowią-
zywała tu zasada większości głosów. Kilka rad
walnych konfederacji miało charakter sejmów
nadzwyczajnych (1710, 1735 r.). Konfederacje
zawiązywane przez nieopłaconych żołnierzy
nazywano wojskowymi .
Konkluzja sejmowa – ostatni etap obrad
sejmu, uchwalanie konstytucji; według konsty-
tucji 1633 r., miała się rozpoczynać 5 dni przed
terminem zakończenia sejmu.
Konwokacja, sejm konwokacyjny – zjazd
zwoływany od 1572 r. przez prymasa jako inter-
reksa; wyznaczał termin elekcji nowego wład-
cy, podejmował decyzje w sprawach wymaga-
jących doraźnego rozstrzygnięcia.
Pacta conventa – indywidualne zobowiąza-
nia elekta na rzecz Rzeczpospolitej, uzgadnia-
ne na sejmie elekcyjnym.
Sejm walny – nazwa własna staropolskiego
parlamentu.
Sejmik – zjazd szlachty ziemi, powiatu, woje-
wództwa, prowincji. Uczestnictwo w sejmiku
było dobrowolne; stanowił jednolitą instytucję
prawną, ale spełniał różne funkcje – np. sejmik
deputacki wybierał deputatów do Trybunału
Koronnego lub Lubelskiego, sejmik elekcyjny
kandydatów na wybrane urzędy ziemskie.
Sejmik generalny – zwany generałem, zjazd
przedstawicieli prowincji; gromadził posłów wy-
branych na sejmikach oraz lokalnych senatorów.
Istniały sejmiki generalne w Korczynie (dla Mało-
polski), Kole (dla Wielkopolski), Warszawie
(dla Mazowsza), Grudziądzu (dla Prus Królew-
skich) i w Wołkowysku lub Słonimiu (dla Litwy).
Senatorowie rezydenci – 16 wyznaczanych
przez każdy sejm senatorów, na których spo-
czywał obowiązek stałej obecności przy królu.
J O L A N TA C H O I Ń SK A- M I K A

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 24

 rzeczpospolita obojga narodów
w źródłach rejestrowano – podobnie jak dzisiaj media
odnotowują ekstraordynaryjne wypadki.
EROZJA SYSTEMU: SYSTEM KLIENTALNY. Polsko-li-
tewskie państwo funkcjonowało w tych samych ramach
prawno-ustrojowych, opisanych artykułami henrykow-
skimi, aż po XVIII w. O ile jednak forma nie zmieniła
się, o tyle praktyka życia publicznego ulegała coraz głęb-
szym przemianom. Konsekwencją tych przeobrażeń był
głęboki kryzys polityczny, którego doświadczyła Rzecz-
pospolita w drugiej połowie XVII stulecia. Szukając jego
przyczyn, należy zwrócić uwagę na kilka występujących
równocześnie zjawisk.
Jednym z najbardziej istotnych i brzemiennych w skutki
był wzrost znaczenia fakcji magnackich oraz upowszech-
nienie systemu klientalnego. Choć ciągle w sferze ideologii
to szlachta decydowała o losach Rzeczpospolitej, w prak-
tyce szlachecki ogół stawać się począł zapleczem dla dzia-
łań politycznych możnych rodów. U schyłku rządów Wła-
dysława IV trudno było znaleźć na mapie Rzeczpospolitej
regiony, do których nie dotarły magnackie wpływy.
Systematycznie topniało grono niezależnych szlachec-
kich polityków, co w dużej mierze było pochodną zmian
ekonomiczno-społecznych. Ubożenie szlachty, już to na
skutek rozdrabniania rodzinnych fortun, już to w kon-
sekwencji gospodarczej stagnacji i spadku dochodów za-
owocowało gwałtownym zmniejszaniem się liczby oby-
wateli, którzy mogli poświęcić się służbie publicznej,
w olbrzymiej mierze na własny koszt. Sprzyjało to uza-
leżnianiu sejmików, które z wolna zaczynały być magnac-
kimi tubami. Uwarunkowania regionalne decydowały
o dynamice i zasięgu tych przeobrażeń. Historycy są dość
zgodni w opinii, że szlachta koronna dłużej broniła swo-
jej niezależności, brak jednak badań, które pozwoliłyby
jednoznacznie rozstrzygnąć, co zwiększało odporność
sejmików na fakcyjne wpływy (patrz słowniczek).
Konsekwencją rozciągnięcia magnackich wpływów
na sejmiki był wzrost w sejmie liczby posłów powiąza-
nych z fakcjami. Miejsce niezależnych posłów, z których
słynęła izba w czasach Jagiellonów, zajęli klienci, dla
których salus Reipublicae coraz częściej było tożsame
z interesem patrona. Zjawiska te miały oczywiste kon-
sekwencje dla działania sejmu walnego. Począwszy od
lat 40. XVII w. mechanizmy parlamentarne zaczęły się
zacinać. Zmalało wyraźnie znaczenie senatu na rzecz iz-
by poselskiej, a posłowie zyskali prawo kontrolowania
sprawozdań z jego posiedzeń. Sejm stawał się forum roz-
grywek politycznych i batalii, w których czynną rolę od-
grywał również monarcha wraz ze swoim stronnictwem,
co szczególnie stało się widoczne w czasach rządów Jana
Kazimierza. Na potrzeby bieżącej walki politycznej wy-
korzystywano parlamentarną procedurę i coraz bardziej
wąsko rozumiany legalizm prawny szlachty, nie bacząc
na dalekosiężne konsekwencje takich działań.
EROZJA SYSTEMU: LIBERUM VETO, OD KONSENSU
DO JEDNOGŁOŚNOŚCI. Rzeczywisty szacunek dla pra-
wa, charakterystyczny dla czasów jagiellońskich, w mia-
rę szybko zamieniał się w formalizm i rygoryzm prawny:
uparte trzymanie się litery prawa, nawet kosztem dobra
wspólnego. Najbardziej znanym przykładem tej ewolucji
stała się sejmowa konkluzja (patrz słowniczek) i sposób
podejmowania sejmowej decyzji: odejście od ucierania
głosów (konsensu, art. s. 33) na rzecz literalnie pojmowa-
nej jednomyślności, a co za tym idzie wzmocnienie wagi
pojedynczych poselskich protestów.
Protest Władysława Sicińskiego w 1652 r. miał swoje
podstawy prawne – konstytucja z 1633 r. jednoznacznie
zabraniała przedłużania obrad sejmu ponad przewidzia-
ne w artykułach henrykowskich sześć tygodni. W chwi-
li, gdy upicki poseł zdecydował się zgłosić kontradykcję
(sprzeciw), izba już była po jednodniowej prolongacie
i miała zadecydować o kolejnym przesunięciu termi-
nu zakończenia obrad. Litewski delegat rychło po swo-
im proteście uciekł z miejsca obrad. Podjęto bezowoc-
ne próby odnalezienia go. W tej sytuacji postanowienie
marszałka izby, by nie kontynuować już debaty, stało się
precedensem, a na przyszłość złowrogim symbolem sta-
ropolskiego sejmowania.
Można przewrotnie powiedzieć, że Siciński, uniemoż-
liwiając kolejną prolongatę, stanął na straży nienaruszal-
ności praw, rygorystycznego przestrzegania konstytucji
sejmowej. Sejm 1652 r. rozszedł się bez uchwał, podobnie
jak zgromadzenia w 1654, 1664/65, 1666 (dwa kolejne),
1668 r. Wszystkie one jednak zostały zablokowane już
Artykuły po upływie 6 tygodni, a więc w czasie prolongaty. Pierw-
henrykowskie szym zerwanym przed upływem wyznaczonego okresu
z 1573 r., był sejm koronacyjny Michała Korybuta Wiśniowieckie-
ustrojowa baza go w 1669 r. Zwycięstwo liberum veto (dosłownie: wolne
R zeczpospolitej nie pozwalam), bo o nim wszak mowa, było możliwe nie
Obojga tyle dlatego, że Siciński i jego następcy protestowali, ale
Narodów dlatego, że pozostali posłowie uznali te kontradykcje za
pełnoprawne. Reakcja izby poselskiej była konsekwen-
cją przeobrażeń w sferze świadomości i kultury politycz-
nej, erozji systemu wartości politycznych, a nade wszyst-
ko odejścia od zasady podejmowania decyzji zgodnie
(w drodze konsensu) – na rzecz podejmowania decyzji
jednogłośnie (jednomyślnie).
Kryzys sejmu walnego w naturalny niejako sposób
zaktywizował szlachecki samorząd, który musiał przejąć
przynajmniej część sejmowych kompetencji, zwłaszcza
związanych ze sprawami skarbowo-wojskowymi. Rzą-
dy sejmikowe przez dawniejszą historiografię oceniane
były jednoznacznie negatywnie. Współcześnie badacze
dostrzegają w tym zjawisku wiele pozytywów – aktyw-
ność sejmików zapewniała lokalnym wspólnotom poczu-
cie bezpieczeństwa, zjazdy rozwiązywały bieżące proble-
my, dzieliły obciążenia finansowe, dystrybuowały sól itp.
Zdaniem wielu historyków świadczyło to o odpowiedzial-
ności lokalnych elit za swoich współbraci z jednej strony,
z drugiej zaś o elastyczności systemu parlamentarnego.
ROZKŁAD SYSTEMU I UTRATA SUWERENNOŚCI.
Konsekwencją przywołanych powyżej zjawisk był jed-
nak ostatecznie rozkład systemu monarchii mieszanej.
Nastąpił on, zdaniem badaczy, ostatecznie u schyłku rzą-
dów Jana III Sobieskiego. W sferze wartości deklarowa-
nych żywe było wciąż przywiązanie do idei republikań-
skich, ale tworzyły one jedynie decorum dla rządów fak-
cji i potężnych stronnictw.
Wiek XVIII przyniósł kolejne, nieznane wcześniej do-
świadczenie: postępującego ograniczania aż do pełnej utra-
ty suwerenności politycznej Rzeczpospolitej (art. s. 116).
J O L A N TA C H O I Ń SK A- M I K A
25 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 Poczet królów R zeczpospolitej Obojga Narodów
Zygmunt August (1520–1572),
wielki książę litewski od 1543 r.,
król Polski od 1548 r., władca
Rzeczpospolitej Obojga Narodów od 1569 r.
Ostatni z Jagiellonów. Zmarł bezpotomnie. Architekt
unii polsko-litewskiej zawartej w Lublinie w 1569 r.
i powstania Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Woj-
skowy ignorant. Stworzył z Polski i Litwy europejską
oazę tolerancji religijnej. Trwał w zawieszeniu pomię-
dzy dwoma kobietami: zaborczą matką Boną Sforzą
i Barbarą Radziwiłłówną, miłością jego życia. Był go-
tów poświęcić dla niej tron. Słynny szarlatan Twar-
dowski miał dla niego przywołać jej ducha.
Henryk Walezy (1551–1589),
król w latach 1573–1574
Słynny uciekinier. Znany głównie z powiedzenia „Król
Henricus zrobił Polakom psikus”. Jego krótkie rządy,
które w dużej części upłynęły pod znakiem zabaw
z francuskimi pieszczoszkami, uznano za wybitnie nie-
udane. Trudno mu jednak odmówić inteligencji i zmy-
słu organizacyjnego. Po ucieczce do Francji został, jako
Henryk III, jednym z największych władców w jej dzie-
jach.
Stefan Batory (1533–1586), król od 1576 r.
Król-wojownik. Charyzmatyczny, pełen majestatu
i rycerskości władca. Choleryk. Posiadał rzadki dar ota-
czania się wybitnymi jednostkami. Pogromca Moskwy
w trzech wielkich wyprawach na Połock, Wielkie Łuki
i Psków w latach 1579–81. Marzył o antytureckiej
krucjacie i wyzwoleniu Węgier, ale w jej realizacji
przeszkodziła mu śmierć. Za jego rządów powstały
Trybunały Koronny i Litewski.
Zygmunt III Waza (1566–1632),
król od 1587 r.
Sługa doktryn. Zawzięty, nietolerancyjny, podejrzli-
wy, prohabsburski. Psuł państwo. W imię dynastycz-
nych interesów wpędził Rzeczpospolitą w wynisz-
czające wojny ze Szwecją i usiłował przehandlować ją
w zamian za zamorską koronę. Długo mu to pamiętano
i dopiero druga część panowania zmieniła negatywny
stosunek poddanych do króla. Za sprawą syna Włady-
sława jako pierwszy polski władca doczekał się pomni-
ka i spogląda na Warszawę z wysokości kolumny na
placu Zamkowym.
Władysław IV (1595–1648), król od 1632 r.
Najlepszy z Wazów, choć i on był gotów opuścić Rzecz-
pospolitą dla szwedzkiej korony. Odważny i zdecydo-
wany. Triumfator spod Smoleńska w wojnie z Rosją.
Zreorganizował armię wprowadzając m.in. piechotę
cudzoziemskiego autoramentu. Jego szanse na carską
koronę zaprzepaścił ojciec, marzenia o wielkiej wojnie
z Turcją przekreśliła śmierć.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672),
król w latach 1649–1668
Nijaki władca niezasłużenie rozsławiony przez Sienkie-
wicza w Trylogii. Miał być księdzem i szkoda, że stało
się inaczej. Nie dotrzymał słynnych ślubów lwowskich
z czasów Potopu, przyczynił się do rokoszu Lubomir-
skiego, a potem, nie mogąc przeforsować planów elek-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
cji vivente rege, obraził się na własny naród i abdykował.
Jego inicjały odczytywano jako Initium Calamitatis Re-
gni – Początek Klęski Królestwa.
Michał Korybut Wiśniowiecki (1640–1673),
król od 1669 r.
Konsument ojcowskiej sławy. Drogę do tronu utorował
mu sentyment szlachty do księcia Jeremiego Wiśnio-
wieckiego. Gnuśny i zgoła niemęski poliglota w wiel-
kiej peruce skrywającej łysinę. Jego największym osią-
gnięciem w niełatwych czasach politycznego zamętu
stało się niedopuszczenie do wojny domowej. Zmarł
na tyle szybko, aby zwolnić tron wojownikowi.
Jan III Sobieski (1629–1696), król od 1674 r.
Turcy i Tatarzy nazywali go Lwem Lechistanu. Jego
ryk dotarł do nich najdonośniej pod Chocimiem, Pod-
hajcami, Wiedniem i Parkanami. Mawiano: „Nie ma-
my wojska, on sam stanie za armię”. Ostatni wielki król
uosabiający potęgę Rzeczpospolitej. Później trafiali się
już tylko przebierańcy. Pozostawił po sobie wspaniały
Wilanów, perłę architektury barokowej, i miłosne listy
do Marysieńki, arcydzieła sztuki epistolarnej.
August II Mocny Sas (1670–1733),
król od 1697 r.
Niemiec na tronie. Jego rządy zapoczątkowały
tzw. epokę saską i upadek Rzeczpospolitej. Inteligentny
i cyniczny. Największy lover wśród wszystkich polskich
monarchów. Absolutny rekordzista pod względem licz-
by nieślubnych dzieci. Wspaniały monarszy wygląd i am-
bitne polityczne i wojskowe plany Augusta rozmijały się
dramatycznie z faktycznymi dokonaniami.
Stanisław Leszczyński (1677–1766),
król w latach 1704–1709 i 1733–1735
Król-marionetka. Dwukrotnie zasiadł na tronie i wpro-
wadził masę politycznego zamieszania, co celnie pod-
sumowano w powiedzeniu „Od Sasa do Lasa”. Teść
króla Francji Ludwika XV i szczęśliwy władca Lotaryngii.
Nancy, stolica królestwa, stała się jednym z najpiękniej-
szych miast Europy, Lunéville nazywano małym Wersa-
lem. Zabił go ogień z kominka.
August III Wettin (1696–1763),
król od 1733 r.
Tandeta w atrakcyjnym opakowaniu. Piękna aparycja
i pusta głowa. „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pa-
sa” – tyle pozostało w historycznej pamięci po królu,
za którego rządził wszechwładny minister Henryk von
Brühl. W okresie panowania król spędził w Polsce zale-
dwie dwa lata, a wszystkie czternaście sejmów zostało
zerwanych.
Stanisław August Poniatowski herbu Ciołek
(1732–1798), król w latach 1764–1795
Zwany królem Stasiem. Kochanek carycy, przyjaciel
Familii, wyniesiony przez nią na tron. Gospodarz sław-
nych obiadów czwartkowych, hojny mecenas artystów
i uczonych. Współtwórca Konstytucji 3 maja. Chciał
obronić Rzeczpospolitą przed zaborami bez użycia
prochu, ale to się nie mogło powieść. Ze strachu trafił
do obozu jej wrogów i złożył akces do konfederacji tar-
gowickiej. Postać tragiczna i mocno kontrowersyjna.
26
 rzeczpospolita obojga narodów
K rólowe i najważniejsze faworyty
Barbara Radziwiłłówna (1520–1551),
królowa od 1550 r.
Druga żona Zygmunta Augusta, córka hetmana wielkie-
go litewskiego Jerzego Radziwiłła. Jej ślub z królem wy-
wołał powszechne wzburzenie. Była narzędziem potęż-
nego rodu w walce z Boną. Aby utrzymać małżeństwo
z Barbarą, władca poszedł na wiele ustępstw wobec
opozycji. Zmarła w potwornych cierpieniach z powodu
choroby wenerycznej. O jej otrucie podejrzewano Bonę.
Anna Jagiellonka (1523–1596),
królowa w latach 1575–1586
Ostatnia z rodu. Po śmierci brata Zygmunta Augusta
stała się przedmiotem targów politycznych. Wyswa-
tano ją za Henryka Walezego, ale ten uciekł do Francji.
Podczas drugiej elekcji w 1575 r. okrzyknięto ją królo-
wą Polski i przeznaczono za męża Batorego. Przystojny
Węgier porozumiewał się z brzydką, jędzowatą żoną za
pośrednictwem tłumacza i unikał jak ognia jej sypialni.
Odsunął ją także od spraw państwowych. Przyczyniła
się do wyboru na króla siostrzeńca, Zygmunta III.
Anna Austriaczka (1573–1598),
królowa od 1592 r.
Pierwsza żona Zygmunta III Wazy, królowa Szwecji
i Polski. Matka pięciorga dzieci, z których przeżył jedy-
nie Władysław, późniejszy król. Nielubiana przez pol-
skich podanych, za namową Piotra Skargi nauczyła się
mówić w ich języku. Tworzyli z królem kochającą się
parę. Duża rzadkość w tamtych czasach.
Konstancja Austriaczka (1588–1631),
królowa od 1605 r.
Druga żona Zygmunta III Wazy, siostra pierwszej. Ten
ślub wymagał papieskiej dyspensy, a w Polsce wywo-
łał głośny skandal. Przeciwko związkowi występowali
rokoszanie walczący pod sztandarami Mikołaja Zebrzy-
dowskiego. Była strażniczką interesów Habsburgów
w Rzeczpospolitej. Nietolerancyjna, o twarzy znie-
kształconej wytrzeszczem oczu, wywierała zły wpływ
na króla, któremu urodziła aż siedmioro dzieci.
Urszula Maierin (?–1635)
Szara eminencja na dworze Zygmunta III. Również je-
go kochanka. Przybyła do Polski wraz z królową Anną.
Ochmistrzyni i wychowawczyni królewskich dzieci. Do-
puszczana do największych tajemnic, nazwana została
przez nuncjusza papieskiego „wyrocznią całego dwo-
ru”. Szlachta z niej pokpiwała, ale bała się jej wpływów.
Cecylia Renata (1611–1644),
królowa od 1637 r.
Habsburżanka, pierwsza żona Władysława IV. Jej mał-
żeństwo z Wazą stanowiło typowy kontrakt pieczę-
tujący przymierze dynastyczne. Jędzowata dewotka,
prawdziwy koszmar dla rozkochanego w urokach życia
Władysława. Udanie postawiła tamę jego erotycznym
przygodom i zmarginalizowała znaczenie towarzysza
królewskich zabaw Adama Kazanowskiego. Tworzyła
z sukcesami własne stronnictwo polityczne.
Maria Ludwika Gonzaga de Nevers
(1611–1667), królowa od 1646 r.
Żona dwóch polskich królów: Władysława IV i jego
27
przyrodniego brata Jana Kazimierza. Z pierwszym nie
łączyła jej miłość, nie miała z nim dzieci. Jedno i drugie
znalazła w związku z drugim. Do Polski przybyła w oto-
czeniu licznych dwórek, które powydawały się za pol-
skich magnatów, tworząc mocny przyczółek dla fran-
cuskiej polityki. Wynikło z tego wiele kłopotów.
Eleonora Maria Józefa (1653–1697),
królowa w latach 1670–1674
Żona Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Córka cesa-
rza Ferdynanda III. Ładna i mądra. Stroniła od polityki,
potrafiła łagodzić spory. Nie dała się wciągnąć w dwor-
skie machinacje i spiski. Lubiana i szanowana nawet
przez opozycję. Po śmierci króla udało jej się poślubić
księcia lotaryńskiego Karola V Leopolda. Jednak po-
wtórnie owdowiała.
Marysieńka Sobieska 1641–1716,
królowa w latach 1674–1696
Maria Kazimiera de la Grange d’Arquien. Femme fata-
le polskiej polityki przybyła nad Wisłę we fraucymerze
królowej Marii Ludwiki. Ordynat Zamoyski wyposażył ją
w gromadę dzieci i chorobę weneryczną, Sobieski za-
kochał się w niej bez pamięci. Po jego śmierci liczyła na
mariaż z hetmanem Jabłonowskim i jego elekcję. Ze-
psuta, nadmiernie ambitna, chciwa.
Krystyna Eberhardyna (1671–1727),
tytularna królowa Polski
Żona Augusta II Sasa. Luteranka. Nie zgodziła się
przejść na katolicyzm i nie została koronowana. Nigdy
nie odwiedziła Polski. W rozłące z mężem niemal przez
cały okres jego panowania.
Hrabina Cosel (1680–1765)
Anna Konstancja von Hoym, rozsławiona piórem Józefa
Ignacego Kraszewskiego, najbardziej znana, obok Ma-
rii Aurory von Königsmarck, metresa króla Augusta II.
Urodziła mu troje dzieci. Słynęła z niezwykłej urody
i politycznych ambicji. W przeciwieństwie do innych
faworyt chciała sięgnąć po realną władzę. Próba wy-
muszenia na królu małżeństwa zakończyła się dla niej
uwięzieniem w twierdzy Stolpen. W odosobnieniu
przeżyła niemal pół wieku.
Katarzyna Leszczyńska (1680–1747),
królowa od 1705 r., księżna Lotaryngii i Baru
Jako jedynaczka kasztelana poznańskiego Jana Karola
Opalińskiego wniosła w posagu swojemu mężowi Sta-
nisławowi Leszczyńskiemu ogromny majątek i przyczy-
niła się wydatnie do jego wielkiej kariery politycznej.
Ich druga córka Maria wyszła za Ludwika XV. Katarzy-
na wiernie trwała u boku męża, dzieląc na równi jego
wzloty i tułaczy los. Potrafiła również z królewską dumą
znosić jego liczne romanse.
Maria Józefa (1699–1757), królowa od 1734 r.
Ostatnia polska królowa, żona Augusta III, Habsbur-
żanka. Cenna partia, zważywszy, iż cesarz Karol VI był
ostatnim męskim potomkiem rodu Habsburgów. Póź-
niejszy król Polski przeszedł na katolicyzm, aby się z nią
ożenić i zyskać szansę na spodziewaną sukcesję. Byli
udaną parą, mieli 14 dzieci.
S Ł AWO M I R L E Ś N I E WSK I
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
państwo od kuchni
albo o funkcjonowaniu admini-
stracji terenowej i sądownictwa
Krzysztof Wiśniewski
Dość skomplikowany system administracyjny Rzecz-
pospolitej kształtował się przez stulecia i odzwiercie-
dlał granice i struktury dawnych dzielnic książęcych
i przyłączanych do państwa kolejnych terytoriów.
Podział
administracyjny
WIELKIE KSIĘSTWO. Podniesiona już na wstępie uwa-
ga o skomplikowaniu administracyjnym dotyczy przede
wszystkim Korony, gdyż w Wielkim Księstwie Litew-
skim przeprowadzono w latach 1565–66 ważne reformy,
unifi kujące podział terytorialny i samą administrację.
Wprowadzono dwustopniowy podział Wielkiego Księ-
stwa na województwa i powiaty.
Podstawową jednostką administracyjną stał się po-
wiat . W przeciwieństwie do Korony miał być on nie tyl-
ko jednostką okręgu sądowego, lecz również polityczne-
go (sejmiki) i wojskowego (organizacja pospolitego ru-
szenia). Po unii lubelskiej w skład Wielkiego Księstwa
Litewskiego wchodziło 9 województw : wileńskie, troc-
kie, połockie, witebskie, smoleńskie, mińskie, mścisław-
skie, nowogrodzkie i brzesko-litewskie. Status równy
województwom miało Księstwo Żmudzkie . Jako ostat-
nie powstało w 1635 r. województwo czernichowskie.
Województwo wileńskie obejmowało 5 powiatów, troc-
kie 4 powiaty, inne od dwóch do trzech, a województwo
połockie, mścisławskie i Księstwo Żmudzkie tylko jeden
powiat. Ta ostatnia sytuacja może dziwić: oto np. woje-
wództwo połockie miało te same granice i obszar co po-
wiat połocki! Zabieg taki był jednak konieczny, aby moż-
na było utrzymać odrębny komplet urzędów ziemskich
(w powiecie) i senatorskich (w województwie). Do kwe-
stii urzędników jeszcze powrócimy.
KORONA. Korona dzieliła się na dwie prowincje: Mało-
polskę i Wielkopolskę, co miało swe przełożenie zarów-
no na funkcjonowanie sejmu, jak i sądownictwa apela-
cyjnego. Każda z prowincji obejmowała obszar dużo
większy, niż wynikałoby to z ich nazw. Prowincję ma-
łopolską tworzyły, oprócz województwa krakowskiego
(z księstwami oświęcimskim i zatorskim), sandomier-
skiego i lubelskiego, także województwo bełzkie, ruskie
(składające się z ziemi: lwowskiej, przemyskiej, sanoc-
kiej, halickiej i chełmskiej), województwo wołyńskie,
podolskie, bracławskie i największe w całym państwie
województwo kijowskie. Większa część tego ostatniego
województwa, a także z terenu Litwy województwa czer-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
nichowskie i smoleńskie, po 1667 r. znalazły się defini-
tywnie poza granicami Rzeczpospolitej. Część Kijowsz-
czyzny, Bracławszczyzna i Podole przejściowo (w latach
1672–99) należały do Turcji.
Prowincję wielkopolską Korony tworzyły wojewódz-
twa: poznańskie z ziemią wschowską, kaliskie, łęczyckie,
sieradzkie z ziemią wieluńską, brzesko-kujawskie, ino-
wrocławskie z ziemią dobrzyńską, oraz województwa
pruskie: malborskie, pomorskie, chełmińskie (złożone
z ziemi chełmińskiej i ziemi michałowskiej). Do tej pro-
wincji zaliczano również Mazowsze, mianowicie woje-
wództwo płockie (tworzyły je ziemia płocka i zawkrzeń-
ska), rawskie (złożone z ziemi gostyńskiej, sochaczew-
skiej i rawskiej) oraz mazowieckie składające się aż
z 10 ziem: czerskiej, warszawskiej, zakroczymskiej, cie-
chanowskiej, wyszogrodzkiej, różańskiej, wiskiej, nur-
skiej, liwskiej i łomżyńskiej. Od 1569 r. do Wielkopolski
zaliczano również województwo podlaskie złożone z zie-
mi bielskiej, drohickiej i mielnickiej.
Laska POZOSTAŁE ZIEMIE. Po unii lubelskiej Inflanty nie
marszałkowska wchodziły w skład Korony ani Litwy, lecz przynależały
Stanisława do całej Rzeczpospolitej, nie będąc jednak jej lennem,
Herakliusza lecz integralną częścią. Podobny status zyskała ziemia
Lubomirskiego, piltyńska , która wyodrębniła się z Księstwa Kurlandz-
1683 r. kiego. W 1598 r. utworzono na obszarze Inflant woje-
wództwa: dorpackie, parnawskie i wendeńskie. Mimo
utraty większości Inflant na rzecz Szwecji województwa
te oficjalnie istniały aż do 1677 r., kiedy to z tzw. Inflant
polskich, które zostały w granicach państwa, utworzono
województwo inflanckie.
Wspólnym lennem Korony i Litwy było Księstwo Kur-
landzkie zarządzane przez własnego księcia, natomiast
Prusy Książęce stanowiły lenno wyłącznie Korony
(do 1657 r.). Księstwo Warmińskie , formalnie wchodząc
w skład prowincji wielkopolskiej, było dominialną włas-
nością biskupów warmińskich z własną administracją
lokalną, z kolei Księstwo Siewierskie , stanowiąc część
województwa krakowskiego, także stało poza ramami
administracji państwowej i podlegało zwierzchnictwu
biskupa krakowskiego.
SCHEMAT ADMINISTRACYJNY. Mamy więc tu do czy-
nienia z ogromną różnorodnością terytorialnego po-
działu państwa: zarówno z dwustopniowym podziałem
administracyjnym, czyli województwami bezpośrednio
dzielącymi się na powiaty, jak i z podziałem trójstopnio-
wym : województwo – ziemia – powiat, ale na niektórych
terenach spotykamy się z jeszcze większym zróżnico-
waniem. Ogólnie rzecz biorąc, w Koronie województwo
i ziemia były podstawowymi jednostkami administra-
cyjnymi podziału militarnego (związanego z organiza-
cją pospolitego ruszenia) i politycznego (dotyczącego
funkcjonowania sejmików), natomiast powiat był przede
28
 rzeczpospolita obojga narodów
Największy zasięg granic I Rzeczpospolitej
Państwo polsko-litewskie Granica między Polską a Litwą
Inne granice wewnętrzne RP
Podział administracyjny i siedziby władz Granice województw
PŁOCKIE Nazwy województw oraz Księstwa Żmudzkiego
(o statusie województwa)
Nazwy terytoriów zależnych i autonomicznych
(ks. = księstwo, z. = ziemia)
Sztokholm Toruń Nazwy miast o szerokiej autonomii
Moskwa Nazwy stolic państw sąsiednich
Siedziby sejmików ziemskich
Siedziby sejmików generalnych

DO
IE
Zwyczajowe miejsca składania sejmów walnych

RP
SK

AC
W
Siedziby starostów grodowych i burgrabiów

NA

K
o kompetencjach ich zastępców

IE
R
PA
Siedziby trybunałów
Z. PILTYŃSKA 1.
WENDEŃSKIE
Ryga INFLANCKIE
KS. K Moskwa
URLA
N DZ
KIE
1. 1. POŁOCKIE
2.
1. 2.
ŻMUDZKIE 2. 1. 1. SMOLEŃSKIE
1.

IE
3.
WILEŃSKIE 1.

SK
EB
MALBORSKIE 4.
3.

IT
1. 3. 2.

W
Z. LĘBORSKA 4. 5.
Gdańsk
KS. PRUSKIE 1.
Z. BYTOWSKA Elbląg TROCKIE
IE 1.
RS
K 1.
MO 3. 4.2. 3. KS. 6. MŚCISŁAWSKIE
PO5. 2. WARMIŃSKIE 5. MIŃSKIE
6. 7. 1. 3.
6. 7. 2.
1. 2.3. CHEŁMIŃSKIE 8.
1. 1. Toruń 5. 9.
5. 1.
K ALIS

2. 4. 10. 2. NOWOGRÓDZKIE
IE

2. 3. 4.
KI
MA
K

2. 3. 11. 1. 3.
C

AS

3.
O

PO
2. 3. 1. 2. 5. 1. 1. 2.
ZO

13. 12. 2.
PŁ
KIE

DL

Z
N
4. 4. 2.
W

1. 2. 2.
PO

A 1.
Ń 5. 6. RA 3. 14. 3. 4.
IEC

CZERNICHOWSKIE
ŁĘ

3. SKIE 7. W
SK 15.
CZ

1.
KIE

BRZESKO-LITEWSKIE
8. 1. IE 1.
4. 16. 3.
YC

3. g o 1.
K

e
uski
SI

1. 2.
IE

1. 2. oj. r
ER

5. 2. do w 9.
LUB

4.
AD

SA
ZK

8. 1. 2.
E

INOWROCŁAWSKIE
N

LSK

5. 6. 2. 3.
D
IE

BRZESKO-KUJAWSKIE 4. 1.
O
M

IE
IE

KS. SIEWIERSKIE BEŁSKIE WOŁYŃSKIE 2.

R

7.
SK

3. 3. 3. KIJOWSKIE
4.
IE

1. 2.
4.
KRAKOWSKIE 1. 2. 3. 4.
5. 6. 7. 2. 1.
RUSKIE 5.
SPISZ
6. PODOLSKIE 2.
1.
BRACŁAWSKIE
Wiedeń

MIEJSCA REZYDOWANIA WŁADZ
PUBLICZNYCH
Prowincja Wielkopolska
Brzesko-kujawskie: 1. Kruszwica, 2. Radziejów,
3. Brześć, 4. Przedecz, 5. Kowal;
Chełmińskie: 1. Grudziądz, 2. Radzyń,
3. Kowalewo;
Inowrocławskie: 1. Bydgoszcz, 2. Inowrocław,
3. Bobrowniki, 4. Lipno, 5. Rypin;
Kaliskie: 1. Nakło, 2. Kcynia, 3. Gniezno, 4. Środa,
5. Pyzdry, 6. Konin, 7. Koło, 8. Kalisz;
Łęczyckie: 1. Łęczyca;
Malborskie: 1. Malbork, 2. Sztum, 3. Kiszpork;
Mazowieckie: 1. Wyszogród, 2. Zakroczym,
3. Ciechanów, 4. Różan, 5. Ostrołęka, 6. Kolno,
7. Wąsosz, 8. Wizna, 9. Łomża, 10. Zambrów,
11. Ostrów, 12. Nur, 13. Kamieńczyk, 14. Liw, Kijowskie: 1. Owrucz, 2. Żytomierz, 3. Kijów; utraconego woj. wendeńskiego): 1. Dynenburg;
15. Warszawa, 16. Czersk; Krakowskie: 1. Oświęcim, 2. Zator, 3. Kraków, Mińskie: 1. Mińsk, 2. Rohaczew, 3. Rzeczyca,
Płockie: 1. Płock, 2. Raciąż; 4. Proszowice, 5. Sącz, 6. Biecz; 4. Mozyr;
Podlaskie: 1. Bielsk, 2. Drohiczyn, 3. Mielnik; Lubelskie: 1. Łuków, 2. Lublin; Mścisławskie: 1. Mścisław;
Pomorskie: 1. Puck, 2. Skarszewy, 3. Starogard, Podolskie: 1. Kamieniec, 2. Latyczów; Nowogródzkie: 1. Wołkowysk, 2. Słonim,
4. Gniew, 5. Człuchów, 6. Tuchola, 7. Świecie; Ruskie: 1. Sanok, 2. Przemyśl, 3. Sądowa Wisznia, 3. Nowogródek;
Poznańskie: 1. Wałcz, 2. Poznań, 3. Wschowa; 4. Lwów, 5. Żydaczów, 6. Halicz, 7. Trembowla, Połockie: 1. Połock;
Rawskie: 1. Gostynin, 2. Gąbin, 3. Sochaczew, 8. Krasnystaw, 9. Chełm; Smoleńskie: 1. Smoleńsk;
4. Rawa; Sandomierskie: 1. Opoczno, 2. Radom, Trockie: 1. Upita, 2. Poniewież, 3. Kowno,
Sieradzkie: 1. Ostrzeszów, 2. Sieradz, 3. Szadek, 3. Stężyca, 4. Chęciny, 5. Opatów, 6. Sandomierz, 4. Troki, 5. Grodno;
4. Wieluń, 5. Piotrków. 7. Nowe Miasto Korczyn; Wendeńskie: 1. Wenden;
Prowincja Małopolska Wołyńskie: 1. Włodzimierz, 2. Łuck, Wileńskie: 1. Wilkomierz, 2. Brasław,
Bełskie: 1. Grabowiec, 2. Horodło, 3. Bełz, 4. Busk; 3. Krzemieniec. 3. Wilno, 4. Miadzioł, 5. Oszmiana, 6. Lida;
Bracławskie: 1. Winnica, 2. Bracław; Wlk. Ks. Litewskie i Inflanty Witebskie: 1. Witebsk, 2. Orsza;
Czernichowskie: 1. Czernichów, Brzesko-litewskie: 1. Brześć, 2. Pińsk; Żmudzkie: 1. Wieksznie, 2. Szawle,
2. Nowogród Siewierski; Inflanckie (powstało w 1667 r. z części ziem 3. Rosienie.

29 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

 Schemat ustroju R P
wszystkim okręgiem sądowym (z wyjątkiem woj. pomor-
skiego, gdzie w powiatach odbywały się osobne sejmiki).
Na zupełnie najniższym szczeblu administracyjnym za-
chodziły na siebie administracja państwowa i kościelna, Najważniejsze instytucje
i tak np. przy poborze podatków jednostką podstawową Korony i Litwy w latach
były parafie i dekanaty znajdujące się w danym powie- 1576-1717; wspólny dla
cie (tak w Koronie, jak i na Litwie). obu państw był jedynie
Przy rozpatrywaniu administracji terenowej należy sejm walny. Schemat URZĘDY
wziąć pod uwagę jeszcze jeden czynnik: ogromne te- dotyczy okresów regnum, CENTRALNE
rytorium Rzeczpospolitej i wielkie przestrzenie dzie- zmieniał się na czas
lące stolice województw od centrum politycznego pań- bezkrólewia. Pominęliśmy
stwa. Słaba jakość dróg stwarzała dodatkowe problemy stan chłopski jako niepoli- TRYBUNAŁY
w przepływie informacji między Warszawą a ośrodkami tyczny (bez przywilejów).
lokalnej administracji. Wydawałoby się, że tak odległe
i różne od siebie nieraz pod względem etnicznym, języ-
kowym, wyznaniowym i kulturowym jednostki admini-
Urzędy nominacja lub wybór
stracyjne spinać musi silny aparat urzędniczy, chroniąc ziemskie
w ten sposób państwo przed rozpadem; czy jednak tak
rzeczywiście było? W Koronie hierar-
chia urzędnicza
URZĘDY
obejmowała 15, STAROSTOWIE
na Litwie ZIEMSKIE
Administracja aż 23 urzędy
decydowali o składzie
ziemskie.
terenowa Opis ważniej-
władz i sądów w więk-
szości miast królewskich
szych z nich,
art. s. 40.
WOJEWODA I KASZTELAN. Formalnie najważniej- STAN STAN
szymi urzędnikami w województwach byli mianowani KORONA MIESZCZAŃSKI DUCHOWNY
przez króla dożywotnio wojewodowie i kasztelanowie, Podkomorzy
Ograniczał się w praktyce Z jego przywilejów w pełni
z urzędu wchodzący w skład senatu, choć zajmujący tam Starosta grodowy
do obywateli (posiadaczy korzystali tylko hierarchowie
różne miejsca zgodnie ze specjalną hierarchią urzędów Chorąży nieruchomości) większych Kościoła katolickiego:
senatorskich. Pierwotnie to oni byli przedstawicielami Sędzia ziemski miast królewskich. biskupi, kanonicy i opaci
władzy królewskiej w terenie jako namiestnicy wład- Stolnik większych klasztorów.
cy, jednak na terenie Korony w omawianym okresie ich Podczaszy
uprawnienia administracyjne były już zupełnie szczątko- Podsędek Brak struktur powyżej Reprezentacja stanu wyłącznie
we. Wojewodom z funkcji militarnych pozostało jedynie Podstoli szczebla miejskiego poprzez biskupów-senatorów
prowadzenie pospolitego ruszenia z danego wojewódz- Cześnik
twa na miejsce zbiórki wyznaczone przez króla. Zwo- Łowczy królewskich, z reguły w stolicach powiatów, otoczonych
ływali także sejmiki ziemskie. Ponadto stanowili tzw. Wojski większy większym kompleksem dóbr monarszych (w królew-
taksy wojewodzińskie, w których określali ceny maksy- Pisarz ziemski szczyznach, w których nie powstał urząd grodzki rezydo-
malne na różne towary i ustanawiali obowiązujące mia- Miecznik wał dzierżawca, grzecznościowo zwany starostą niegro-
ry i wagi. Pozostałością niegdyś szerokich kompetencji Wojski mniejszy dowym). Nieco odmiennie wyglądała sytuacja w Prusach
sądowych była wojewodzińska jurysdykcja nad Żydami Skarbnik Królewskich i Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie woje-
w miastach królewskich. Jedynym realnym uprawnie- wodowie byli uzbrojeni w administracyjno-sądowe kom-
niem kasztelana było doprowadzenie pospolitego rusze- LITWA petencje starościńskie, posiadając realną władzę w tere-
nia ze swego terenu do wojewody. Poza tym zastępował Ciwun nie, a jedynym starostą z kompletem uprawnień był sta-
wojewodę podczas jego nieobecności. Marszałek rosta żmudzki, będący w istocie senatorem hierarchicznie
Podkomorzy równym wojewodom. Z kolei w Wielkopolsce właściwej
URZĘDY ZIEMSKIE. Funkcji administracyjnych nie Starosta grodzki (województwo kaliskie i poznańskie) nie było starostów
spełniali również istniejący w każdym województwie Chorąży w poszczególnych grodach powiatowych, lecz działał je-
i ziemi (w Koronie) oraz powiecie (na Litwie) urzędni- Sędzia ziemski den dla całego tego obszaru starosta generalny (generał
cy ziemscy. W Koronie z reguły hierarchia urzędnicza Wojski wielkopolski). Taka sama sytuacja istniała w wojewódz-
obejmowała 15 urzędów, na Litwie aż 23 urzędy ziemskie Stolnik twie podolskim, ruskim i krakowskim.
(ich lista obok), jednak konkretne prerogatywy i zada- Podstoli Jako namiestnik króla na danym terenie starosta miał
nia mieli właściwie tylko: podkomorzy, sędzia ziemski, Pisarz ziemski te same kompetencje w zakresie władzy wykonawczej
podsędek i pisarz ziemski zaangażowani w działalność Podwojewodzi co monarcha. Oprócz ważnych zadań sądowych reali-
sądową, o czym będzie jeszcze mowa. W Wielkim Księ- (podstarości) zowanych za pomocą sądu grodzkiego (o czym niżej),
stwie Litewskim do urzędników z rzeczywistymi upraw- Sędzia grodzki w jego rękach znajdowała się władza policyjna na da-
nieniami należy zaliczyć jeszcze marszałka powiatowe- Pisarz grodzki nym terenie, sprawy związane z bezpieczeństwem pub-
go, który przewodniczył sejmikom i był również urzęd- Podczaszy licznym i obronnością (utrzymanie w dobrym stanie
nikiem sądowym. Pozostali urzędnicy albo w praktyce Cześnik grodu i zamku) oraz zarząd dobrami królewskimi. Z te-
nie posiadali już żadnych obowiązków, albo pojawiały Horodniczy go ostatniego czerpał poważne zyski. Oficjalnie mógł
się one incydentalnie, głównie, gdy zwoływano pospo- Skarbnik zatrzymać dla siebie 1/5 dochodów z królewszczyzny;
lite ruszenie (np. wojski). Łowczy 1/4 pozostałej sumy (tzw. kwarta), czyli 1/5 całej sumy
Miecznik dochodów, miała iść na wojsko, a 3/5 do skarbu. W prak-
STAROSTA GRODOWY. Na większości ziem Koro- Koniuszy tyce było różnie i wielu starostów traktowało swój urząd
ny rzeczywistym reprezentantem monarchy w terenie Oboźny jako po prostu świetną synekurę. Na początku XVII w.
był mianowany dożywotnio przez króla starosta grodo- Strażnik pojawiały się opinie, że „kwarta jest piątą częścią intraty,
wy. Urzędy grodzkie powstały w ważniejszych miastach Krajczy której cztery części przy staroście zostają”.

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 30

 rzeczpospolita obojga narodów
SEJM WALN Y
KRÓL
SENAT
IZBA POSELSKA
SĄDY
SEJMIKI
ZIEMSKIE
nominacja królewska
spośród kandydatów
wskazanych przez sejmik
STAN SZLACHECKI
Uprawnienia stanowe przysługiwały wszystkim jego członkom
(z ograniczeniami dla świeżo nobilitowanych).
Starostami bywali często magnaci, którym nawet
ze względów prestiżowych nie wypadało uczestniczyć
w codziennych czynnościach starostwa. Dlatego też mia-
nowali oni swych zastępców z pełnym zakresem władzy
policyjno-sądowej, zwanych starostami jurydycznymi .
Nie wpływało to na efektywność działań urzędu, którą
przez cały omawiany okres należy oceniać dość wyso-
ko (zwłaszcza w kwestii porządku i bezpieczeństwa pu-
blicznego), miało jednak pewien wpływ na relacje z dru-
gim organem władzy w terenie – sejmikiem.
SEJMIKI. Rola sejmików początkowo ograniczała się do
realizacji podatkowych uchwał sejmowych. Jednak z bie-
giem lat poczęły one przejmować zadania zastrzeżone
dotąd dla sejmu walnego, m.in. stanowić własne podat-
ki, a zdobyte w ten sposób pieniądze gromadzić w tzw.
skarbie wojewódzkim . W gestii sejmiku znalazła się
w całości administracja związana z poborem podatków.
W Rzeczpospolitej nie było stałych służb fiskalnych.
Pierwotnie poborców uchwalonych przez sejm podatków
wybierał sam parlament, z czasem uprawnienie to prze-
szło na sejmiki, które powoływały własnych poborców
i szafarzy. Ze skarbu wojewódzkiego zaciągano tzw. żoł-
nierza powiatowego dla obrony swego terytorium i za-
pewnienia porządku. Od 1677 r. sejmiki wybierały tak-
że deputatów do Trybunału Skarbowego w Radomiu,
który kontrolował funkcjonowanie skarbu publicznego
i wyrokował w sprawach skarbowych, a także wojsko-
wych. Sejmiki rozbudowały również własną strukturę
władzy wykonawczej. Organami wykonawczymi sejmi-
ku był marszałek , rady wojewódzkie złożone z senato-
rów i deputatów szlacheckich, komisje skarbowe i sądy
skarbowe . Te ostatnie były specyficznym połączeniem
administracji państwowej i samorządowej, gdyż zasiada-
li w nich zarówno przedstawiciele sejmiku, jak i sądów
grodzkich i ziemskich.
Na przełomie XVII i XVIII w. rządy sejmikowe osią-
gnęły swe apogeum. Administracja samorządowa, lokal-
na zepchnęła administrację państwową, starościńską na
SZCZEBEL drugi plan. Przyczyny tego stanu rzeczy tkwiły w zinten-
PAŃSTWOWY syfikowanych od połowy XVII w. przemianach ustrojo-
wych, zakończonych zwycięstwem systemu fakcyjnego.
W systemie tym magnaci starali się zyskiwać wpływ na
funkcjonowanie państwa i kształt jego polityki, działając
poza opisanymi prawem instytucjami. Stąd też paraliż
sejmu i stąd tak znaczna rozbudowa kompetencji zjaz-
dów szlacheckich . Województwa i ziemie przypomina-
ły osobne państewka z własnym aparatem urzędniczym,
skarbem i wojskiem, a Rzeczpospolita była poniekąd fe-
deracją tych niewielkich jednostek administracyjnych,
w których rządzili i walczyli o władzę magnaci.
SZCZEBEL Postanowienia sejmu niemego z 1717 r. pozbawiły sej-
miki znacznej części uprawnień skarbowych i wojsko-
LOKALNY
wych, a po reformach lat 60. XVIII w. utraciły je nie-
mal zupełnie. Mimo to urząd starosty nie odzyskał już
swej dawnej pozycji i nadal sejmiki odgrywały główną
rolę w administracji terenowej. Sejm Czteroletni skaso-
wał właściwie urzędy starostów, a ich miejsce zajęły od
1789 r. komisje porządkowe cywilno-wojskowe , w któ-
NARÓD rych gestii znalazł się całokształt spraw administracyj-
POLITYCZNY nych w województwie i ziemi. Komisarze byli wybierani
(osoby i instytucje przez sejmik na dwuletnią kadencję, od 1792 r. w skład
cieszące się przywi- komisji wchodzili także przedstawiciele miast.
lejami stanowymi)
MIASTA. Miasta lokowane na prawie niemieckim wy-
kształciły własne formy samorządu z burmistrzem i ra-
dą miejską na czele. W praktyce jednak tylko największe
miasta królewskie cieszyły się swobodą. Mniejsze miasta
królewskie były uzależnione od starostów, a prywatne od
swych właścicieli. Specyficzną konstrukcją prawną były
w miastach królewskich jurydyki – obszary wyjęte spod
obowiązywania prawa miejskiego, zarządzane przez
swych właścicieli prywatnych.
INTERREGNUM. Na zakończenie słów kilka należy po-
święcić zupełnie odrębnemu porządkowi prawnemu
okresu interregnum, który również miał duży wpływ na
kształt administracji terenowej za życia władców. Śmierć
króla, który był źródłem prawa, każdorazowo oznaczała
zawieszenie działalności administracji państwowej, m.in.
zamierała działalność wszelkich sądów. W tym okresie
władzę w województwie czy ziemi przejmowały konfede-
racje szlacheckie (tzw. kaptury), powołując na czas bez-
królewia specjalne sądy kapturowe, a starostowie zobli-
gowani byli do egzekucji ich wyroków i realizacji poleceń
kapturu. Sprzyjało to zwiększaniu roli czynnika samorzą-
dowego w administracji terenowej również w okresach re-
gnum. Czynnik ów wraz z upływem czasu odgrywał coraz
większą rolę, zdobywając przewagę nad przedstawicielami
rządu państwa w województwach, ziemiach i powiatach.
Sądownictwo
SYSTEMY PRAWNE. W Rzeczpospolitej funkcjonowa-
ło obok siebie kilka systemów prawnych. Najważniej-
szym z nich było prawo ziemskie , według którego są-
dziły sądy szlacheckie. Prawo koronne ziemskie, opie-
rające się w znacznej mierze na zwyczaju, nie zostało
31 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
nigdy ujęte w jednolity system, mimo wielu prób po-
dejmowanych głównie w XVI w. Odrębne prawo są-
dowe istniało na Mazowszu. W 1576 r. szlachta ma-
zowiecka zdecydowała o przyjęciu koronnego prawa
ziemskiego, zastrzegając sobie jednak pozostawienie
46 regulacji z prawa mazowieckiego (tzw. excepta ma-
zowieckie). Podobnie odrębne od koronnego prawo
ziemskie obowiązywało na Litwie. Tu jednak powiod-
ła się kodyfi kacja. W 1529 r. powstał I Statut litewski ,
w 1566 r. II Statut, a w 1588 r. III Statut – ten ostatni
obowiązywał nawet w okresie zaborów, aż do 1840 r.,
kiedy został zastąpiony prawem rosyjskim. Mutacją
II Statutu litewskiego był Statut wołyński obowiązują-
cy na terenie województw: kijowskiego, bracławskie-
go i wołyńskiego. Na terenie Prus Królewskich miej-
scowe prawo powstałe na bazie prawa chełmińskiego
z elementami koronnego ziemskiego skodyfi kowano
w 1598 r. (tzw. korektura pruska).
Bardziej jednolite regulacje obowiązywały w miastach
(także prywatnych), które zostały lokowane na prawie
niemieckim w różnych jego odmianach. Mniejsze zna-
czenie miało prawo wiejskie, żydowskie czy ormiańskie.
Pozostające poza ramami administracji państwowej są-
dy kościelne kierowały się własnymi, odrębnymi regula-
cjami prawnymi.
Językiem urzędowym akt sądowych
była w Koronie łacina, a w Wielkim Księstwie Litew-
skim oraz w województwach: kijowskim, bracławskim
i wołyńskim język ruski. Znajomość tego ostatniego sys-
tematycznie spadała i ostatecznie w 1697 r. został zastą-
piony przez język polski, który również w sądach koron-
nych zdobywał sobie coraz ważniejsze miejsce.
SĄDY ZIEMSKIE. Początkowo podstawowym organem
sądownictwa były sądy ziemskie, stanowiące właściwie
organ samorządu szlacheckiego. Na ich czele stali sę-
dziowie ziemscy. Szlachta na sejmiku wybierała czterech
kandydatów na sędziego, z których król mianował jed-
nego. W ten sam sposób wybierano podsędka i pisarza
ziemskiego wchodzących w skład sądu – cały więc skład
orzekający pochodził z wyborów. W zakresie działania
sądów ziemskich leżały wszelkie sprawy sporne i nie-
sporne, posiadały również moc przyjmowania wpisów
o charakterze wieczystym. Przy sądzie ziemskim działał
sąd podkomorski pod przewodnictwem podkomorze-
go (wybieranego w ten sam sposób co sędzia i pisarz),
który rozstrzygał sprawy związane z rozgraniczeniem
dóbr szlacheckich.
Sąd ziemski i podkomorski działał w określonym wo-
jewództwie i/lub ziemi. Nie miał stałej siedziby, lecz ob-
jeżdżał swą jednostkę administracyjną, sądząc sprawy
w poszczególnych powiatach na tzw. rokach sądowych
(cztery razy w roku w każdym powiecie) – stąd podsta-
wowa jego wada: utrudniony dostęp do sądu w okre-
sie, gdy roki odbywały się w innych powiatach. Zwykłe
urzędowe potwierdzenie testamentu, dokonanej trans-
akcji kupna-sprzedaży czy zaciągniętej pożyczki wyma-
gało nieraz dłuższej podróży. Ułatwienia w dostępie do
akt urzędowych stawały się kwestią wymagającą pilnego
uregulowania wraz z rozwojem w Rzeczpospolitej prawa
hipotecznego – jednego z najbardziej zaawansowanych
w Europie.
SĄDY GRODZKIE. Dlatego też coraz większe znaczenie
zyskiwały sądy grodzkie, których kancelarie czynne były
codziennie (a roki sądowe odbywały się co dwa tygodnie).
Na czele sądu stał starosta , a wspierali go: podstarości ,
sędzia grodzki i pisarz grodzki . Początkowo do ich
kompetencji należały wyłącznie sprawy z tzw. czterech
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
artykułów starościńskich (gwałt, podpalenie, rozbój na
drodze, napad na dom szlachcica) i sprawy szlachty nie-
osiadłej (gołoty). Jednak wkrótce sądy grodzkie zyskały
przewagę nad sądami ziemskimi ze względu na swój per-
manentny tok urzędowania i z biegiem czasu rozpoczęły
przyjmowanie zarówno wpisów o charakterze wieczy-
stym, jak i podejmowały się sądzenia wszelkich spraw
szlachty osiadłej, zdobywając pierwszoplanową pozycję
w systemie sądownictwa szlacheckiego. Na Litwie sądy
ziemskie, podkomorskie i grodzkie wprowadzono w la-
tach 60. XVI w.
W 1791 r. zniesiono sądy grodzkie, ziemskie i podko-
morskie, a w ich miejsce powołano sądy ziemiańskie
(czynne cały rok). Sejm w Grodnie w 1793 r. skasował
sądy ziemiańskie i z powrotem utworzył sądy ziem-
skie, które przejęły także zadania sądów grodzkich (tych
ostatnich nie przywrócono do życia), a system ten utrzy-
mał się do początków XIX stulecia.
APELACJA. Instancją apelacyjną od wyroków sądów
ziemskich i grodzkich był król , a od 1578 r. Trybunał Ko-
ronny, w którym zasiadali deputaci szlacheccy wybrani
na sejmikach (po 1–2 z każdego województwa) oraz sześ-
ciu deputatów duchownych. Zbierał się on w Lublinie dla
spraw z prowincji małopolskiej i w Piotrkowie (dlatego
Trybunalskim) dla spraw z prowincji wielkopolskiej.
W 1581 r. powstał Trybunał Litewski z siedzibą począt-
kowo w Wilnie, a następnie w Mińsku (kadencja litew-
ska) i Nowogródku (kadencja ruska).
INNE SĄDY PAŃSTWOWE. W miastach działały są-
dy radzieckie , zwane również burmistrzowskimi, oraz
wójtowskie , zwane także ławniczymi (nieraz tworzono
wspólny sąd wójtowsko-radziecki). Te pierwsze, złożo-
ne z burmistrza i rady miejskiej, rozstrzygały wszelkie
sprawy cywilne oraz wynikające z naruszenia porządku
i miejskich przepisów handlowych, natomiast sprawy
kryminalne znajdowały się w gestii sądu wójtowskiego,
w którym zasiadał wójt z ławnikami. Apelacje od wy-
roków sądów miejskich z miast królewskich zanoszo-
no przed sąd asesorski sądzący pod przewodnictwem
kanclerza . Od orzeczeń tego sądu była początkowo moż-
liwość złożenia apelacji do sądu relacyjnego , w którym
zasiadał król, a którego głównym zadaniem było roz-
patrywanie spraw apelacyjnych przychodzących z ziem
lennych. Sąd referendarski zaś zajmował się sprawami
chłopów z królewszczyzn, zwłaszcza przeciw starostom
i dzierżawcom. Zbrodnia obrazy majestatu, zdrada sta-
nu, gwałty na sejmach, rozbijanie sejmików i trybuna-
łów, nadużycia finansowe wyższych urzędników i inne
były rozpatrywane przez sąd sejmowy.
SĄDY KOŚCIELNE I DOMINIALNE. Poza ramami ad-
ministracji państwowej funkcjonowały sądy kościelne,
a także sądy dominialne panów sprawowane wobec swo-
ich poddanych. Często przybierały one dość skompliko-
wane formy, jak np. Trybunał Zamojski – sąd apelacyjny
dla miast i wsi należących do rodu Zamoyskich, czy też
biskupi sąd grodzki w Pułtusku odgrywający taką samą
rolę wobec poddanych z dóbr biskupstwa płockiego.
DŁUGO I NIESKUTECZNIE. Widzimy więc, że również
system wymiaru sprawiedliwości był w Rzeczpospolitej
niezwykle skomplikowany. Wadą jego była przewlekłość
procesu, a przede wszystkim niska skuteczność egzeku-
cji wyroków. Współcześni skarżyli się również na stron-
niczość sędziów. Popularne w XVI w. przysłowie mówi-
ło, że „nasze prawo jest jak pajęczyna: bąk się przebije,
ugrzęźnie muszyna”.
K R Z YS Z T O F W I Ś N I E WSK I
32
 rzeczpospolita obojga narodów
jak imć pan dzier ż ysław
p o s ł o w a ł
czyli o ustroju R zeczpospolitej w praktyce
Radosław Lolo
Dzierżysław, Dziersław Andrzej Sługocki jest posta-
cią historyczną i szczegóły z jego życia są prawdziwe.
Powędrujemy z nim na sejmik i sejm, by choć trochę
lepiej zrozumieć demokrację szlachecką, o której jed-
ni mówią tylko złe rzeczy, a inni nadmiernie lukrują.
RODOWÓD. Sługoccy herbu Jastrzębiec
byli szlachtą o starożytnym, sięgającym
jeszcze XIV stulecia rodowodzie. Zamiesz-
kiwali ziemię chełmską. W pierwszej po-
łowie XVII w. ich dobra rodowe stanowiła
przede wszystkim wieś Wierzchowiska. Władający nią
Andrzej Sługocki, komornik graniczny lubelski, docho-
wał się z żoną Jadwigą ze Strzemboszów pięciu synów.
Jednym z nich był właśnie Dzierżysław Andrzej (jego da-
ta urodzenia nie jest znana).
Po wielu perypetiach rodzinnych i spadkowych pod
koniec 1641 r. dokonała się intromisja (wprowadzenie
w posiadanie) Dzierżysława z jednym z braci do ojcowi-
zny. Nasz bohater zyskał tym samym jakie takie podsta-
wy materialne swej egzystencji. Z czasem okazały się one
zresztą całkiem zacne, skoro dziesięć lat później, już po
śmierci brata, pan Dzierżysław nabył od Jeremiego Wi-
śniowieckiego za pokaźną sumę 30 tys. zł dobra Bełżec
w powiecie buskim.
U PROGU KARIERY POLITYCZNEJ. W drugiej połowie
lat czterdziestych pan Dzierżysław, wystarczająco nieza-
Szlachta zbiera- leżny finansowo, mógł bez przeszkód włączyć się w życie
jąca się na sejmik polityczne. 25 maja 1647 r. mianowany został stolnikiem
w miasteczku lubelskim i choć był to urząd honorowy, a z jego piastowa-
(nienazwanym niem nie wiązały się jakieś nadzwyczaj poważne obowiąz-
przez autora), ki, to w skali lokalnej stanowił znaczące wyróżnienie.
rysunek Józefa Tymczasem wydarzenia polityczne w Rzeczpospoli-
Walla z XVIII w. tej po latach względnego spokoju nabierały tempa i by-
najmniej nie szły w dobrym kierunku. Pisarz wojska
zaporoskiego Bohdan Chmielnicki po upokorzeniach
w prywatnym sporze z Koniecpolskimi uciekł na Ukra-
inę i wiosną 1648 r. rozpoczął powstanie. Ku zaskocze-
niu wielu uzyskał pomoc Tatarów i rozbijał kolejno nie
najlepiej dowodzone wojska Rzeczpospolitej nad Żółty-
33 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
mi Wodami i pod Korsuniem. Na domiar złego 20 maja
1648 r. w Mereczu zmarł król Władysław IV. Maszerując
w głąb kraju Chmielnicki dotarł aż pod Lwów i Zamość.
Z perspektywy pana Sługockiego dość odległy do nie-
dawna problem Kozaków stanął więc niemal u progu,
a wizja pojawienia się czambułów Tuhaj-beja w Wierz-
chowiskach nabrała realnego kształtu. Pan Dzierżysław
nie zwlekał więc, gdy powołano pod broń pospolite ru-
szenie województwa lubelskiego, i we wrześniu był już
w obozie pod Czołchańskim Kamieniem. Jego wyprawa
wojenna nie potrwała jednak zbyt długo, ponieważ już
w październiku stawił się na polu elekcyjnym. Szlachta
głosowała województwami w obecności posłów, którzy
zanosili jej głosy do senatu; wybór króla ogłaszał mar-
szałek, mianował natomiast prymas. Sługocki opowie-
dział się za Janem Kazimierzem.
W styczniu i lutym 1649 r. wybrano go na posła do
Krakowa na sejm koronacyjny (poprzedzał on zawsze
koronację elekta, który wobec zebranych zaprzysięgał ar-
tykuły henrykowskie i pacta conventa). Choć był to jego
poselski debiut, pan Dzierżysław od razu dał się poznać
jako polityk niezwykle aktywny. W trakcie obrad głos
zabierał ponoć aż 18 razy, skupiając się głównie na spra-
wie osądzenia winnych klęski piławieckiej, przy czym,
jak większość Lublinian, wyraźnie trzymał stronę woje-
wody ruskiego Jeremiego Wiśniowieckiego.
Działalność Sługockiego znalazła uznanie w oczach
szlachty lubelskiej. Wśród badaczy nie ma wprawdzie
zgodności, ale z pewną dozą prawdopodobieństwa moż-
na powiedzieć, że 1 marca 1649 r. pan Dzierżysław po
raz pierwszy w swej karierze obrany został marszałkiem W drodze Odpowiedź na pytanie o frekwencję na sejmikach
sejmiku relacyjnego (o którym dalej). do Gdańska, nastręcza historykom sporo trudności. Wpisywane do
gwasz Daniela ksiąg grodzkich akty sejmikowe rzadko bowiem pod-
SEJMIK. Latem 1649 r. wojna z Chmielnickim rozgorzała Chodowieckiego pisywane były przez wszystkich uczestników. Na ogół
z nową siłą. W lipcu król wydał wici zwołujące pospolite z 1774 r. widnieje na nich kilkanaście czy kilkadziesiąt podpisów
ruszenie i pociągnął do Toporowa, gromadząc siły i na- i dopisek et alios (i inni). Ilu zaś owych innych było, tego
słuchując nowin. Pan Sługocki 30 sierpnia stawił się pod nie sposób oczywiście ustalić. Szacuje się, że w dużym
Magierowem na popisie (inaczej okazowanie – coroczny sejmiku lubelskim uczestniczyło na ogół 100–200 osób.
przegląd gotowości bojowej pospolitego ruszenia doko- Zdarzały się zjazdy, na które przyjechało 30–40 osób,
nywany w ramach jednostek administracyjnych). Nim jak na przykład wiski w woj. mazowieckim w 1629 r.
jednak powąchał prochu, w wyniku wyprawy i kampanii Wiele zależało też od pory roku (niechętnie sejmowano
zborowskiej w połowie sierpnia stanął rozejm. Jego wa- i sejmikowano w okresach nasile-
runki były dla Rzeczpospolitej ciężkie, ale przynajmniej nia prac polowych), pogody (mrozy,
działania wojenne ustały. Od tej pory stało się jasne, że dla roztopy), stanu zdrowotności na da-
ratyfikacji ugody zborowskiej potrzebny będzie sejm. nym terenie (zarazy) i oczywiście od
Powróciwszy do domu pan Sługocki nasłuchiwał więc przepływu informacji.
wieści o ogłoszeniu uniwersałów królewskich, zwołu- Nasz pan Dzierżysław przyspo-
jących sejm i poprzedzające go sejmiki przedsejmowe. sobiwszy się więc do drogi wyru-
Uniwersały takie, wystawione przez kancelarię królew- szył do Lublina, gdzie stanął naj-
ską z datą 3 września 1649 r., rozwozili po grodach po- później 11 października. Gospodę
słańcy królewscy – komornicy. Następnie były one pu- miał już zapewne upatrzoną, bo nie
blikowane, czyli ogłaszane. po raz pierwszy przyjeżdżał do mia-
W sejmiku mógł uczestniczyć każdy szlachcic wła- sta. Problem znalezienia stancji był
dający choćby kawałkiem ziemi na obszarze jednost- jednak faktycznie istotnym zagad-
ki (lub jednostek) administracyjnej, którą dany sejmik nieniem i zdarzało się, że na tym tle
obejmował. Wyjątkiem była sytuacja, gdy na kimś cią- dochodziło do sporów, zwłaszcza
żył prawomocny wyrok sądowy. Obowiązek uczestnic- gdy sprawę traktowano prestiżowo.
twa spoczywał natomiast na senatorach z danej ziemi Domy bowiem rezerwowali sobie
czy województwa, choć w praktyce bywało z tym różnie. często senatorowie i zacniejsi pośród
W sejmikach mogli również uczestniczyć przedstawicie- Dominikański szlachty. Ich służba przyjeżdżając wcześniej przybijała
le kapituł kościelnych oraz ewentualni delegaci miesz- kościół św. Stani- na drzwiach herb lub nazwisko przyszłego rezydenta. Je-
czan (tylko jako obserwatorzy wnoszący swe prośby). sława w Lublinie, śli próbowano zająć kwaterę zwyczajowo rezerwowaną
Uczestnictwo w sejmikach szlachta traktowała jako jed- w którym odbył się przez kogoś innego, zdarzały się scysje. Do sytuacji ta-
no z fundamentalnych praw pozwalające współdecydo- sejmik w 1649 r.; kiej doszło np. w Proszowicach w 1632 r., w efekcie ob-
wać o losach ojczyzny, ale nie jako obowiązek. Wiąza- fotografia z przeło- rażony na wojewodę ruskiego Stanisława Lubomirskiego
ło się bowiem ono ze sporymi ofiarami w postaci czasu mu XIX/XX w. kasztelan wojnicki Mikołaj Firlej wyjechał.
i pieniędzy, z koniecznością niekiedy nawet parodniowe- Sejmik lubelski, podobnie jak większość zjazdów, od-
go wyjazdu, znalezienia w miejscu obrad sejmiku noc- bywał się w kościele. Decydowało o tym wiele wzglę-
legu i oczywiście wyżywienia. A wszystko to na własny dów, nie tylko natury religijnej, ale również praktycznej.
koszt. Nie wszyscy więc garnęli się do wyjazdu. W wielu miastach i miasteczkach kościół stanowił naj-

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 34

 rzeczpospolita obojga narodów
Na drogach, a raczej bezdrożach
Napoleon Bonaparte po wkroczeniu na
ziemie polskie zauważył sarkastycznie,
że poznał tu piąty żywioł – błoto. Sko-
ro na początku XIX w. zasłużyliśmy na ta-
kie miano, łatwo wyobrazić sobie wcze-
śniejszy stan dróg. Były to z reguły trakty
o nieutwardzonej nawierzchni, których
jakość w największej mierze zależała od
gleby i pogody. Nic więc dziwnego, że
w podróży ustawicznie trzeba było na-
prawiać połamane koła i osie. Stałe mo-
sty należały do rzadkości i przez rze-
ki przeprawiano się zazwyczaj brodem
lub promem. Konie były podstawowym
zwierzęciem pociągowym, choć do
transportu na krótsze odległości wyko-
rzystywano – szczególnie na wschodzie
– tańsze i pewniejsze woły. Do przewo-
zu towarów używano czterokołowych
fur kupieckich, których ukośnie usta-
wione w stosunku do nawierzchni koła
gwarantowały stabilność na wyboistych
drogach. Przeciętną ładowność zarów-
no fury kupieckiej, jak i chłopskiej szacu-
je się na ok. 600 kg (przy zaprzęgu dwu-
konnym); większe wozy ciągnięte przez
cztery bądź więcej koni mogły przewo-
zić nawet jednotonowe ładunki, oczy-
wiście na lepszych drogach. Szacuje się,
że zaprzęgi takie dziennie pokonać mo-
gły do 25 km.
Słaba władza centralna i nieliczne
mieszczaństwo nie były w stanie udźwi-
gnąć ciężaru inwestycji drogowych,
a dysponująca tanią siłą roboczą szlach-
ta wolała korzystać z podwód (tj. pańsz-
czyźnianej powinności przewozowej)
lub spławu rzecznego. Używane wów-
czas statki: największe szkuty (nośność
do 120 ton), dubasy (40–50 ton), bez-
masztowe komięgi i lichtany, niewielkie
baty oraz tratwy nie wymagały uregulo-
wanych rzek. Stosowano zarówno żagle,
jak i wiosła, a w miejscach trudnych do
żeglugi – siłę zwierząt pociągowych, ho-
lujących statki wzdłuż brzegów. Z tego
rodzaju transportu korzystano najczę-
ściej wiosną, kiedy poziom wód był naj-
wyższy, oraz w sierpniu i wrześniu, kiedy
trzeba było przewieźć zbiory. W żeglu-
dze śródlądowej największe znaczenie
oprócz Wisły miały: Bug, Dźwina, Nie-
men, Noteć, Odra, San i Warta. W prak-
tyce nie interesowano się spławnością
rzek i nikogo nie obciążano obowiąz-
kiem ich utrzymania. Dopiero w 1764 r.
Komisja Skarbu Koronnego podjęła się
tego zadania. Rozpoczęto także budo-
wę kanałów mających zapewnić Rzecz-
pospolitej dostęp do Morza Czarnego
(m.in. tzw. kanał Ogińskiego).
Istotna zmiana dokonała się w trans-
porcie osobowym. Mężczyźni, zarówno
stanu rycerskiego jak i mieszczańskie-
go, podróżujący do tej pory wierzchem,
przestali pojmować jako ujmę przesiad-
kę do karet i powozów. Symbolem spo-
łecznego statusu stała się kareta, któ-
rej wielkość, zdobnictwo i liczba koni
w zaprzęgu świadczyć miała o statusie
właściciela. Trafnie ocenił swoich krajan
Wacław Potocki: „O czymże Polska myśli
i we dnie i nocy? Żeby sześć zaprzęgano
koni do karocy”.
I WO N A K O C H A N OWSK A

większy i często jedyny budynek mogący pomieścić kil-
kadziesiąt czy kilkaset osób. Miał też właściwą akustykę,
co wówczas było sprawą niemałej wagi. Wreszcie i sama
powaga miejsca również zobowiązywała do stosownego
zachowania. Lublinianie jako miejsce zjazdów sejmiko-
wych wybrali okazały dominikański kościół św. Stani-
sława. Tutaj też przybył pan Dzierżysław.
Sejmik – jak każde większe forum publiczne w okre-
sie I Rzeczpospolitej – zaczynał się mszą świętą, w czasie
której szczególnie zwracano się do Ducha Świętego jako
dawcy mądrości i dobrej rady. Po mszy eucharystię wy-
noszono i zaczynały się obrady. Senatorowie, dygnitarze
i urzędnicy ziemscy zajmowali miejsca według prece-
dencji, stosownie do swej godności, co czasem wywoły-
wało spory i dyskusje.
WYBÓR MARSZAŁKA I LEGACJA. Obrady według tra-
dycji zagajał najwyższy godnością senator bądź urzędnik
ziemski. Następnie przystępowano do wyboru marszał-
ka, od którego wymagano, „ażeby wysłuchawszy pilnie
instrukcjej od J.[ego] Kr.[ólewskiej] M.[ości], sentencje
i desideria nasze konotował i one ręką swą podpisane
ichm.[ościo]m p.[anom] posłom od nas obranym podał”.
W istocie był to ogrom pracy polegającej na pilnowaniu
porządku obrad, udzielaniu głosu, konkludowaniu wy-
powiedzi, łagodzeniu ewentualnych sporów, a na koniec
formułowaniu na piśmie treści podjętych przez sejmik
decyzji i oblatowanie (wpisanie do ksiąg urzędowych)
dokumentu w grodzie. Była to zatem funkcja kluczowa
dla powodzenia bądź fiaska obrad. Wyboru dokonywa-
no spośród zgłoszonych kandydatów przez ucieranie
się – osiągnięcie porozumienia stron forsujących swych
kandydatów – albo w drodze głosowania. Na marszałka
sejmiku przedsejmowego w naszym wypadku wybrano
Jerzego Szornela, który zaczynał dobrze się potem roz-
wijającą karierę.
Po wyborze następował moment niezwykle istotny: od-
czytanie legacji. Przywoził ją na każdy sejmik legat, czy-
li poseł królewski. Kancelaria królewska starała się do-
bierać ich bardzo starannie, od postawy legata w dużej
mierze zależało bowiem, czy sejmik przychylnie odnie-
sie się do postulatów zawartych w legacji i zleci ich po-
pieranie posłom na sejm, wpisując odpowiednie punk-
ty w instrukcji. Stosowano przy tym różnorakie zabie-
gi mające na celu przychylniej nastroić szlachtę. Legata
wyposażano na przykład w kilkaset listów podpisanych
przez króla, a imiennie adresowanych do znaczniejszych
i bardziej wpływowych osobistości danego sejmiku.
List, w którym sam monarcha Rzeczpospolitej osobiście
prosił o poparcie i powoływał się przy tym na zasługi
i wielokrotnie okazywaną przez adresata miłość do oj-
czyzny, na wielu robił wrażenie. Oczywiście dokumenty
te pisano według wzoru i adresowano według rozdziel-
nika, ale fakt ten w niewielkim stopniu umniejszał ich
wagę. Nie można wykluczyć, że i pan Dzierżysław jako
lokalny urzędnik i znany z poprzedniego sejmu działacz
otrzymał list od króla (na sejmik lubelski w owym cza-
sie przygotowano nieco ponad sto listów). Starano się też
tak dobierać legatów, by wywodzili się lub mieli krew-
nych z obszaru sejmiku, na który posłowali. Traktowano
ich wtedy nie jako obcych z Warszawy, ale choć trochę
jak swoich. Czasami nawet zdarzało się, że legata kró-
lewskiego wybierano na posła na sejm, co dla króla było
sytuacją wyjątkowo korzystną.
Tak wyposażony i przygotowany legat był uroczyście
wprowadzany na salę posiedzeń i witany stosowną mową.
Sadzano go na krześle przy ołtarzu i stamtąd zaczynał on
odczytywanie treści dokumentu. Legacja stanowiła swo-
istą wypowiedź króla na temat stanu Rzeczpospolitej i po-
trzeb, jakie załatwić winien przyszły sejm. Jednocześnie
informowała zebranych o sprawach i przedsięwzięciach
często bardzo od nich odległych. W ogromnym państwie,
jakim była ówczesna Rzeczpospolita, i przy tamtejszym
przepływie informacji trudno było szlachcie mieszkają-
cej na przykład pod Wieluniem orientować się w realiach
i zagrożeniach politycznych województw na Ukrainie. In-
na sprawa, że świadomi tego stanu królowie często korzy-
stali z tej przewagi i chcąc uzyskać zgodę na znaczne po-
datki, powoływali się na zagrożenia fikcyjne, przy czym
najczęściej straszono szlachtę Turkami i Tatarami.

35 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY


W wypadku legacji na sejmiki przedsejmowe z 1649 r.
tak się jednak nie działo. Pan Dzierżysław usłyszał więc,
iż król objął rządy nad Rzeczpospolitą „w samym nie-
szczęściu utopioną... albo raczej wziął jej tylko połowę,
bo drugą część trzymał już nieprzyjaciel”. Jan Kazi-
mierz przypomniał okoliczności oraz przebieg kampa-
nii zborowskiej i obiecał, że na przyszłym sejmie przed-
stawione zostaną szczegółowo warunki ugody zawartej
z Chmielnickim. Spraw, jakie proponował król załatwić
na sejmie, było wiele. Wśród najważniejszych wymienić
należy szybką i skuteczną zapłatę wojsku. Jako sposób
jej obmyślania sugerował koekwację, czyli porównanie
podatków dotychczas zapłaconych przez poszczególne
ziemie i województwa oraz przyjęcie takich uchwał, by
ci, którzy zapłacili do tej pory mniej, wyrównali różnice.
Sejm, według Jana Kazimierza, winien też uchwalić wy-
płatę tzw. upominków Tatarom, zwiększyć liczbę wojska
kwarcianego, wybrać komisarzy do rozmów ze Szweda-
mi oraz opatrzyć fortyfi kacjami Lwów, jak też zwrócić
część okupu, jakie miasto zapłaciło Chmielnickiemu, by
ten odstąpił od jego oblężenia, oraz jeszcze inne sprawy.
Teraz zwyczajowo czytano listy od nieobecnych senato-
rów, o ile takie były.
DYSKUSJA. Po tym przychodziła pora na dyskusję. Roz-
poczynali ją najwyżsi godnością uczestnicy sejmiku wy-
głaszając wota, w trakcie których ustosunkowywali się
do punktów legacji, poruszali także inne sprawy wyma-
gające podjęcia przez sejmik. Głosy rozdzielał marsza-
łek, stopniowo przekazując je coraz to niższym urzędni-
kom, a potem zgłaszającym się szlachcicom.
Jak już na to zwróciliśmy uwagę (art. s. 20) wbrew po-
wszechnemu przekonaniu, zdecydowana większość sej-
mików przebiegała naprawdę spokojnie. Tylko przed sej-
mem w całej Rzeczpospolitej odbywało się łącznie ok. 70
zjazdów, a dochodziły do tego zjazdy posejmowe, rela-
cyjne, deputackie. W roku mogło się zatem odbyć łącz-
nie nawet kilkaset sejmików. Uwagę zwracały natomiast
tylko te zgromadzenia, na których dochodziło do burd,
zerwania obrad itp. Sytuację tę można, zachowując oczy-
wiście właściwy dystans, porównać do dzisiejszych obrad
organów samorządowych szczebla lokalnego. W miesią-
cu odbywają się ich setki, ale opinia publiczna zwraca
baczniejszą uwagę i komentuje tylko takie, na których
doszło do jakichś ekscesów.
WYBÓR POSŁÓW. Na lubelskim sejmiku obrad nie ze-
rwano, dyskusja przebiegła w miarę spokojnie, po czym
przystąpiono do wyboru posłów. Sejmik lubelski wy-
bierał ich trzech, ale liczba ta w skali kraju nie była jed-
nakowa i wahała się od dwóch do sześciu. Metody wy-
boru były różne. Najczęściej określa je ogólna formuła
stwierdzająca, iż „zgodnie spośród siebie obraliśmy pa-
nów posłów”. Gdy owej zgody nie można było osiągnąć,
stosowano głosowanie, które znamy choćby z mickiewi-
czowskiego zdania: „Daj kreskę Doweyce. A ten niedo-
słyszawszy dał kreskę Domeyce”.
Podczas sejmiku lubelskiego takich problemów za-
pewne nie było, bo i kandydatury do poselskiego man-
datu wydawały się nadzwyczaj mocne. Wybrano Sta-
nisława Firleja, podkomorzego lubelskiego, najwyższe-
go godnością urzędnika ziemskiego. Firlej był ponadto
członkiem znamienitego i ciągle jeszcze wpływowego
w Lubelskiem rodu, a w dodatku już trzykrotnie posło-
wał na sejmy. Następnie Bartłomieja Kazanowskiego,
starostę grodowego łukowskiego, a więc również urzęd-
nika i członka znakomitego rodu. Był to jego parlamen-
tarny debiut. Trzecim posłem został nasz pan Dzierży-
sław, któremu zapewne przysłużyły się i urząd, i znana
zebranym aktywność na poprzednim sejmie.
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
K arczmy, gospody,
oberże, gościńce, zajazdy
Były nieodłącznym elementem przestrzeni publicznej. Miejscowym
zapewniały dostęp do trunków, a podróżnym (rzadziej) posiłki, nocleg
i obrok dla koni. I tu – jak w przypadku dróg – polskie standardy znacz-
nie różniły się od Europy Zachodniej. Karczmy były zazwyczaj niewiel-
kie, prymitywnie wyposażone, oferując często jedynie wyszynk. Tak
mizerny stan polskich usług opisywał Łukasz Opaliński: „Prawda, że nie
ma u nas zajazdów, w których by podawano na stół podróżnym po-
trawy i dostarczano łóżek. (…) Albowiem ludzie mniej zamożni nie po-
trzebują wspaniałych gospód, obcy zaś, oprócz kupców, rzadko do nas
przyjeżdżają”. Możni i szlachta podróżowali więc z liczną służbą, sprzę-
tami (nawet łóżkami), kucharzami i własną żywnością. Miejsca w go-
spodzie starczało zazwyczaj tylko dla najważniejszego gościa, dwo-
rzanie zadowolić się musieli noclegiem na podłodze, drewnianych
ławach lub w stodole, służba – w stajni.
Mniej więcej od połowy XVI w. piwo, najpopularniejszy trunek w kar-
czmach, zaczęła wypierać gorzałka, a w miastach, gdzie odbywały się
sejmiki szlacheckie, serwowano również wino. Produkcją alkoholu
zajmowała się głównie szlachta, do której należała też większość go-
spód. Karczmarze jedynie je dzierżawili (brali w arendę, stąd nazywa-
no ich często arendarzami). Wynagradzani byli najczęściej w postaci
tzw. świętojanki – 1/21 części sprzedanego trunku. Od XVII w. wśród
karczmarzy – szczególnie na ziemiach wschodnich – zaczęli domino-
wać Żydzi. Liczba gospód, stosunkowo nieliczna w dobrach królew-
skich i możnowładczych, stale zwiększała się w posiadłościach dwor-
skich: na przełomie XVI/XVII w. były w ok. 30 proc., a w II połowie
XVIII w. nawet w 70 proc. wsi szlacheckich. Wtedy też nastąpiła znacz-
na modernizacja tego sektora usług – pojawiły się większe, murowane
zajazdy i poprawił się ich standard (choć w dalszym ciągu daleko było
do poziomu europejskiego).
I WO N A K O C H A N OWSK A
INSTRUKCJE DLA POSŁÓW. Procedura obrad przewi-
dywała dalej ustalenie treści instrukcji dla posłów. Dla
sejmów doby regnum (niebezkrólewia) rozpoczynało ją
zwyczajowo zalecenie, by posłowie podziękowali monar-
sze za starania i wysiłki w rządzeniu Rzeczpospolitą. In-
strukcja określała w zasadzie zakres spraw, jakimi miał
zajmować się poseł na sejmie, i stosunek do dezyderatów
podanych przez króla w legacji. Jest to o tyle istotne, że
część instrukcji dawała posłowi wolną rękę i nie obligo-
wała do zachowywania jakiejś precyzyjnie określonej
postawy. Nazywano to plena potestas, plenaria facultas,
czyli pełna moc (stanowienia). Taki komfort miewali
jednak posłowie rzadko. Częściej stosowano tzw. limita-
ta potestas, limitata facultas, czyli moc ograniczoną. Ro-
zumiano ją najczęściej jako zakaz podejmowania jakie-
gokolwiek tematu ponad wymienione w instrukcji. Cza-
sami stosowano bardzo rygorystyczny nakaz w formule
zwanej ante omnia, czyli do niczego innego nie przy-
stępować, nim nie zostanie załatwiona jakaś konkretna
sprawa.
Choć zapisy te brzmią dość zasadniczo, to autorzy mo-
numentalnej monografii na temat sejmów doby Jana Ka-
zimierza – Stefania Ochmann-Staniszewska i Zdzisław
Staniszewski – podkreślają, że stosunek posłów do in-
strukcji był na ogół instrumentalny i powoływano się na
nie, gdy było to wygodne. Autorzy ci przytaczają wypo-
wiedź marszałka nadwornego koronnego, który na sej-
mie 1662 r. pytał: Jeżeli Wielkopolanie chcą trzymać
się wyłącznie tego, co postanowiono na sejmiku, po co
przyjeżdżają na sejm?
Oprócz spraw odnoszących się do treści zawartych
w legacji, sejmiki zamieszczały w instrukcjach szereg
dezyderatów dotyczących wielu innych zagadnień ma-
36
 rzeczpospolita obojga narodów
jących często wymiar lokalny – typu naprawy lub kon-
serwacji pomieszczeń na księgi grodzkie, na przykład
w Różanie, albo dystrybucji soli w Zakroczymiu. Trze-
ba jednak przypomnieć, że staropolski sejm nie miał tak
ściśle jak dziś doprecyzowanych kompetencji i jeśli po-
słowie działali sprawnie, uchwalano tego typu konsty-
tucje (ustawy) o wymiarze lokalnym. Prócz tego w in-
strukcjach na końcu zamieszczano petita, czyli prośby
w indywidualnych sprawach, jak przykładowo wynagro-
dzenie zasłużonych żołnierzy.
Instrukcja w opisanym wyżej kształcie powstawała
stopniowo. Na ogół w wyniku dyskusji powstawał jej za-
rys. Projekt czytano, poddawano pod dyskusję i ewentu-
alnie korygowano. Ostateczną wersję, na którą wyrażono
zgodę, spisywał już sam marszałek z pisarzem i oblatował
w urzędzie grodzkim, nadając tym samym aktowi moc.
DROGA NA SEJM. Datę inauguracji sejmu wyznaczono
na 22 listopada, a na miejsce jego obrad Warszawę. Stolnik
lubelski, chcąc zdążyć na początek obrad, musiał wyjechać
przynajmniej kilka dni wcześniej. Podróże w owych cza-
sach były dość uciążliwe, co można by skwitować uwagą,
że akurat w drogownictwie tradycje raczej nam ciążą, niż
krzepią. Przejazdy utrudniały śniegi, błota w trakcie desz-
czów jesiennych i wiosennych roztopów, bandy grasują-
cych byłych bądź nieopłaconych żołnierzy (art. s. 68). Je-
śli podróżującemu udało się pokonywać regularnie 6 mil
(ok. 36 km) dziennie, to tempo podróży uważano za do-
bre. Nie mówimy tu rzecz jasna o gońcach przemieszcza-
jących się rozstawnymi końmi czy oddziałach jazdy.
Droga z Wierzchowisk do Warszawy zajęła więc panu
Sługockiemu kilka dni, w czasie których stawać musiał
w wynajętych gospodach. A cóż mieli powiedzieć posło-
wie z sejmiku kijowskiego lub smoleńskiego, których czas
podróży do Warszawy mierzyć należy w tygodniach?
Trudno się więc dziwić, że na sejm walny 1649–50 r. po-
słowie zjeżdżali powoli, a wielu spóźniło się nawet o dwa
tygodnie. Wiadomo, że w pierwszym dniu obrad stawiło
się w Warszawie 58 posłów, co nie stanowiło nawet pięć-
dziesięcioprocentowej frekwencji. Dla porządku dodać
należy, że uczestnictwo w obradach sejmu od początku
do końca stanowiło obowiązek posła. Nawykliśmy do
potępiania sejmu staropolskiego, ale patrząc na jakże
często współcześnie puste ławy poselskie, wypada więc
z pokorą przyznać, że nie tak znowu we wszystkim jeste-
śmy od naszych antenatów lepsi.
SPRAWY BYTOWE. Ceny żywności dla ludzi oraz koni,
opłaty za kwatery, i tak określane w Warszawie jako wy-
sokie, w czasie wielkich publicznych zgromadzeń jesz-
cze rosły. Można sobie wyobrazić, jakie koszty ponosili
sentorowie, chcący przybyć w asyście orszaku liczącego
nawet ponad sto osób. Dlatego decydowali się na budo-
wę na ówczesnych przedmieściach rezydencji obsługi-
wanych przez folwarki. Wiele z nich, pochodzących jed-
nak z nieco późniejszych lat, można bez trudu dostrzec
w stolicy współcześnie.
Parlamentaryzm staropolski w okresie Jana Kazimie-
rza znał wprawdzie pojęcie diety, ale wypłacano je nie
zawsze regularnie i w kwotach wystarczających na po-
krycie wszystkich kosztów. Do wyjazdu pan Dzierżysław
musiał więc dość poważnie przygotować się i od strony
finansowej.
Istotnym problemem bytowym dla posła była kwa-
tera. Gospody dla posłów i niższych senatorów były
niejako zarezerwowane. Obowiązek taki spoczywał na
marszałku wielkim koronnym i na podległym mu sta-
nowniczym. Musiał on wyszukać ponad sto lokali i na
każdym z nich przywiesić herb danej osoby lub ziemi
K arczma czy też powiatu oraz kartkę z nazwiskiem posła i po-
żydowska twierdzić rezerwację własnym podpisem. Za zerwanie
w K łosach, takiego znaku groziły surowe kary. Na elekcji 1648 r.
staloryt postanowiono, że szlachcic, który zedrze znak, zapłaci
z XIX w., 200 grzywien i wyląduje w wieży, zaś plebejusz zosta-
wzorowany nie ukarany odcięciem ręki. Tak surowe kary wynikają
na rycinie z faktu, że znalezienie odpowiedniej liczby gospód było
z XVII w. zadaniem naprawdę trudnym. Znajdowano je najczę-
ściej w kamienicach mieszczan, domach służby kró-
lewskiej, dworskich artystów i rzemieślników. Domy
szlachty zwolnione były z obowiązku świadczenia stan-
cji. Z czasem również wielu bogatszych mieszczan uzy-
skało zwolnienia z tego uciążliwego świadczenia.
INAUGURACJA OBRAD. Jeśli Dzierżysław Sługocki
przybył na początek sejmu, to z pewnością jako kato-
lik uczestniczył we mszy wotywnej do Ducha Świętego,
inaugurującej obrady. Rozpoczęła się ona w kolegiacie
św. Jana o godz. 10. Celebrował ją w obecności króla
biskup przemyski Jan Chryzostom Zamoyski. Istot-
ną funkcję polityczną w trakcie nabożeństwa pełniło
kazanie. Głoszący je starał się zawsze uświadomić ze-
branym, jak wielką odpowiedzialność za losy ojczyzny
biorą właśnie na siebie. Najsłynniejszymi i powszechnie
znanymi są oczywiście kazania sejmowe Piotra Skargi.
Przypomnijmy jednak, że historycy do dziś nie mają
pewności, czy słynny jezuita w ogóle je wygłosił. Wia-
domo natomiast, że 22 listopada 1649 r. mówił je jezuita
Wojciech Cieszkowski.
Tego samego dnia rozpoczęły się obrady. Sejm staro-
polski, mimo swego ogromnego znaczenia w systemie
ustrojowym państwa, nie doczekał się własnego oddziel-
nego gmachu. Co więcej, znawcy problematyki zwracają
uwagę także na fakt, że nigdy takiego nie projektowano.
37 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
Ponieważ w epoce Wazów zdecydowanie najwięcej sej-
mów odbywało się w Warszawie, za miejsce właściwe do
ich odbywania uznawano Zamek Królewski. Stwarzało
to wiele problemów. Dla wielu posłów pierwszy raz przy-
bywających do stolicy ciekawość obejrzenia prywatnych
pokojów królewskich była pokusą nie do pokonania. Mi-
mo zakazów i ochrony straży królewskiej zdarzało się,
że wchodzili do pokojów królowej, skąd musieli wypro-
wadzać ich strażnicy, narażając się czasem na zarzut po-
gwałcenia immunitetu poselskiego.
Miejscem obrad posłów była izba poselska położona
na parterze w gotyckiej, południowo-wschodniej czę-
ści zamku. Było to pomieszczenie dość obszerne, ale
ze względu na niskie sklepienie nietworzące wrażenia
dużej przestrzeni i przy większej liczbie osób zapew-
ne także duszne. Izbę przedzielało sześć fi larów, two-
rząc dwie nawy: wschodnią od strony Wisły i zachodnią
od podwórza. Oświetlenie zapewniało sześć okien, ale
umieszczono je tylko w ścianie wschodniej, co sprawiło,
że część zachodnia była zdecydowanie ciemniejsza. Spra-
wa oświetlenia po zmroku przy użyciu świec nastręczała
sporo problemów, obrady przy świecach wzbudzały zaś
protesty. Spośród sprzętów o znaczeniu kluczowym na-
leży jeszcze wspomnieć dwa piece.
Krzesło i stół dla prowadzącego obrady marszałka
ustawiano w środku nawy wschodniej. Wokół niego
z trzech stron rozstawiano proste ławy dla posłów. Nie
miały one oparcia, obijano je jedynie czerwonym suk-
nem. Nawę zachodnią, ciemniejszą, wypełniali obser-
watorzy, których wypraszano z utajnionych sesji. Po-
rządku pilnowała straż marszałkowska rozlokowana
w sieni w skrzydle południowym. Spośród pomiesz-
czeń, w których posłowie obradowali, wymienić jeszcze
trzeba mniejszą, kwadratową izbę, za ścianą północną
Izby Poselskiej, pełniącą funkcje kancelaryjne i będą-
cą miejscem obrad ewentualnych komisji parlamentar-
nych. Wspólne obrady posłów i senatorów odbywały się
na piętrze w Sali Senatorskiej, dokąd udawano się scho-
dami wielkimi. W czasie obrad połączonych izb posło-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Sejmik wie stali. Często uskarżano się również na to, że wielu
w kościele. mówców nie było słyszanych. Od razu jednak dodajmy,
W wielu że człowiek niedysponujący donośnym głosem miał bar-
miasteczkach dzo utrudnioną karierę publiczną, a zapisy o senatorach
kościół stanowił mówiących ponoć mądrze, ale cicho, często można na-
jedyny budynek potkać w diariuszach sejmowych.
z dobrą akustyką,
zdolny pomieścić WYBÓR MARSZAŁKA. Sejm staropolski, jak już było
kilkaset osób. powiedziane, z wyłączeniem okresu bezkrólewia składał
Grafika się z trzech stanów: izby poselskiej, senatu i króla. Sta-
Jana P. Norblina ny te w poszczególnych etapach obradowały razem bądź
z ok. 1785 r. osobno. Na początek posłowie udawali się oddzielnie do
swej izby, by dokonać wyboru marszałka. (Nim jednak do
niego przystąpiono, należało dokonać rugów poselskich,
czyli ewentualnego usunięcia z grona obradujących po-
słów takich, którzy otrzymali mandat w sprzeczności
z prawem). Dla zachowania równości między poszcze-
gólnymi częściami Rzeczpospolitej obowiązywała zasa-
da alternaty marszałkowskiej, czyli wybierania marszał-
ka na przemian z Wielkopolski (liczonej z Mazowszem
i Prusami), Małopolski (wraz z województwami ruskimi
i ukrainnymi) oraz Wielkiego Księstwa. Na omawianym
przez nas sejmie marszałkiem miał zostać Wielkopola-
nin. Wybrano Bogusława Leszczyńskiego, starostę ge-
neralnego wielkopolskiego, co dwór królewski odebrał
z zadowoleniem. Funkcję tę pełnił Leszczyński już po
raz trzeci i – jak to się działo w wielu innych wypadkach
– pomogło mu to w dalszej karierze politycznej. Jeszcze
w styczniu otrzymał nominację na urząd podskarbiego
koronnego.
Sam wybór odbył się nadzwyczaj sprawnie i trwał
mniej niż pół godziny, zdarzały się jednak wypadki, gdy
w wyniku sporów politycznych izba nie mogła wyłonić
marszałka nawet kilka tygodni. Do chwili wyboru no-
wego obrady prowadził marszałek poprzedniego sejmu.
Po dokonaniu elekcji nowy marszałek delegował po jed-
nym przedstawicielu z danej prowincji w celu oznajmie-
nia o wyborze czekającym na górze królowi i senatorom.
Uczynił to w krótkiej mowie Andrzej Przyjemski.
38
 rzeczpospolita obojga narodów
OBRADY. Rozpoczęła je ceremonia odwitania. Marsza-
łek izby poselskiej w obecności wszystkich sejmujących
stanów wygłosił mowę powitalną. I choć na jej przygo-
towanie miał tylko jeden wieczór, była ona składna. Eru-
dycja, erystyka i retoryka należały bowiem do kanonu
dobrego wykształcenia i wygłoszenie zwyczajowej mo-
wy zarówno po polsku, jak i po łacinie, dla ludzi tak wy-
edukowanych jak Leszczyński nie stanowiło większego
problemu. Niezwykle rzadko zdarzało się, aby na taką
mowę król odpowiadał osobiście. Zwykle czynił to w je-
go imieniu któryś z urzędników. Następnie rozpoczyna-
ła się właściwa ceremonia odwitania. Posłowie, wzywani
według listy przez marszałka, podchodzili, by ucałować
rękę królewską. Dla wielu było to niezatarte przeżycie,
które potem często wspominali. Bywało wszak, że wład-
ca traktował je jako wyjątkowo upokarzającą formę oka-
zania komuś afrontu i po prostu chował dłoń. Tak na
przykład zachował się Zygmunt III wobec hetmana pol-
nego litewskiego Krzysztofa II Radziwiłła.
PROPOZYCJA OD TRONU. Aby wytyczyć kierunki sej-
mowej debaty, któryś z urzędników centralnych, w na-
szym wypadku był nim kanclerz wielki koronny Jerzy
Ossoliński, wygłaszał następnie tzw. propozycję od tro-
nu. Zawierała ona proponowaną problematykę obrad.
W stosunku do czytanej na sejmikach legacji różniła się
o kwestie albo dodane, albo usunięte, po zbyt żywej re-
akcji sejmików. Tym razem z nowości Ossoliński zapro-
ponował przede wszystkim konieczność ratyfikacji ugo-
dy zborowskiej i przedstawił jej warunki. Pominięcie tej
kwestii w legacji było typowym zabiegiem mającym za-
pobiec trudnym do przewidzenia efektom ożywionej de-
baty sejmikowej nad treścią traktatu.
WOTA SENATORSKIE. Teraz złączone stany słucha-
ły wotów senatorskich, czyli zdań senatorów na tematy
określone w propozycji lub na inne kwestie uważane za
godne podniesienia. Pierwszego dnia wotowało 2 sena-
torów, a w sumie 12.
Wota senatorskie odbyły się z przerwą, gdyż 25 listopa-
da wypadało święto św. Katarzyny. Obrady nie odbywały
się w dni świąt kościelnych, z niedzielami włącznie. Sejm
1649–50 należał pod tym względem do rekordowych. Ja-
ko walny winien trwać sześć tygodni (do 3 stycznia, ale
prolongowano go aż do 12). W jego trakcie oprócz nie-
dziel wypadły: święta Bożego Narodzenia, Nowy Rok, św.
Katarzyny, św. Andrzeja, św. Mikołaja. Układ kalendarza
niejednokrotnie sprawiał, iż dni wolne stanowiły trzecią
część z przewidzianych sześciu tygodni. Czas oprócz na-
bożeństw spędzano wówczas również na ucztach wyda-
wanych przez senatorów.
IZBY ROZŁĄCZONE. Dalej izby obradowały oddzielnie
aż do 29 grudnia. Posłowie większość czasu strawili na
omawianiu podatków. Lublinianie sprawozdanie w tej
sprawie złożyli 7 grudnia, w czym zapewne uczestniczył
nasz pan Sługocki. Debatowano też o obsadzeniu wa-
kansów (wolnych urzędów) i powołaniu komisji wojsko-
wej, by wymienić tylko kilka spraw. Posłowie wysłucha-
li także delegatów wojska. Aby usprawnić prace, wyło-
niono komisje zajmujące się kwestiami szczegółowymi,
głównie skarbowymi i wojskowymi. Dzięki marszałkowi
Leszczyńskiemu debaty przebiegały sprawnie, nie odno-
towano jakichś poważniejszych incydentów i nie było to
zjawisko aż tak znowu nadzwyczajne.
UCIERANIE DO ZGODY. W opinii większości history-
ków sejm Rzeczpospolitej do pierwszej połowy XVII w.
działał sprawnie, na ogół spełniając zadania przewidzia-
ne dlań systemem ustrojowym. Niestety, z czasem czarną
legendę z okresu późniejszego (mającą oczywiście uza-
sadnianie w faktach) zaczęto przekładać na cały okres
staropolskiego parlamentaryzmu, czego efektem final-
nym jest powszechne kojarzenie sejmów i sejmików ze
słowami anarchia, warcholstwo i prywata.
Przykładem jest pojmowanie liberum veto, zasady ustro-
jowej, dającej prawo każdemu z posłów na Sejm do ze-
rwania obrad i unieważnienia podjętych uchwał. Przypo-
mnijmy (art. s. 20), że po pierwsze, początkowo dotyczyła
ona tylko i wyłącznie zgody na kontynuowanie obrad sej-
mu ponad czas prawem przewidziany. I tego dotyczył po-
wszechnie podawany przykład posła Władysława Siciń-
skiego z 1652 r. W rzeczywistości pierwszy obrady zerwał
w 1669 r. w Krakowie poseł kijowski Adam Olizar.
Po wtóre, wzięła się z zasady ucierania się do wspól-
nej zgody (konsensu), a ta z kolei ze związkowego cha-
rakteru Rzeczpospolitej. Podejmowanie decyzji przez
większość wbrew woli mniejszości (choćby tą mniejszo-
ścią był tylko jeden sejmik) uznawano za łamanie zasa-
dy równości ustrojowej. Dopiero z czasem liberum veto
stało się politycznym instrumentem w rękach różnych
stronnictw i ich klienteli.
Po 1764 r. liberum veto wyszło praktycznie z użycia:
zasada jednomyślności nie dotyczyła sejmów skonfe-
derowanych, posłowie zawiązywali więc konfederację
na początku obrad, aby zapobiec ich zerwaniu. Liberum
veto zostało zniesione przez Konstytucję 3 maja, która
wprowadziła zasadę większościową na stałe.
KONKLUZJA. Ostateczne uchwalenie
treści ustaw sejmowych następowało
w trakcie konkluzji odbywanej wspól-
nie przez złączone stany. Efektem uciera-
nia się była zgoda, czyli konsens na daną
uchwałę. Konkluzja sejmowa przedłu-
żała się zwykle, a każdy następny dzień
obrad wymagał wyrażenia zgody. Mi-
mo to ostatnia sesja sejmu często trwa-
ła do świtu następnego dnia. W naszym
przypadku rozpoczęto ją 11 stycznia
o godz. 10 rano, zaś zakończono 12 stycz-
nia ok. 9. Łącznie były to więc 23 godzi-
ny nieprzerwanej pracy! Na koniec teksty
ustaw spisywano, dokonując teoretycznie
poprawek redakcyjnych. Ponieważ jednak
często zmieniały one sens zapisów, proces
ten dokonywał się w formie ucierania się
konstytucji (ustaw). Trwało ono dwa dni,
14 i 15 stycznia, a 17 w poniedziałek od-
K reski, czyli dano tekst do oblatowania w grodzie warszawskim.
zapis głosowania Dorobkiem sejmu były 62 konstytucje, 49 koronnych
na posłów i 13 litewskich.
sejmowych
– tu na sejmiku POWRÓT DO DOMU. Nasz pan Dzierżysław wracał
w Proszowicach więc do Wierzchowisk w poczuciu dobrze spełnione-
w 1689 r. go obowiązku. Nie był to jednak koniec jego poselskich
obowiązków. 24 stycznia zjawić się musiał na sejmiku,
by zdać relację z realizacji spraw zamieszczonych w in-
strukcji. Zwoływane w tym celu sejmiki mogły mieć
dwojakie zadania: sejmiki relacyjne ograniczały się do
wysłuchania relacji posłów, sejmiki posejmowe realizo-
wały zaś uchwały podjęte na sejmie, zwłaszcza podat-
kowe. Pod względem weryfi kacji i oceny działań posła
ówcześni mieli zatem nad nami zdecydowaną przewagę,
gdyż efekty pracy swych reprezentantów oceniali niemal
na bieżąco, a nie za cztery lata. Kto się nie sprawdził, nie
był po prostu wybierany.
Los taki spotkał i naszego Dzierżysława Andrzeja Słu-
gockiego, ale to już inna historia.
R A D O S Ł AW L O L O
39 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 Opis ważniejszych
Urzędy senatorskie
PRYMAS – (arcybiskup gnieźnieński) stał na szczycie hierarchii
państwowej. Od 1572 r. prymas, jako przewodniczący senatu,
uzyskał stanowisko interrexa, głowy państwa na czas bezkró-
lewia. Prymas reprezentował kraj na zewnątrz, kierował jego
administracją i przygotowywał elekcję nowego władcy, zwoły-
wał sejmiki i sejmy, dokonywał formalnej nominacji elekta. Jako
arcybiskup gnieźnieński dokonywał koronacji króla i królowej.
W praktyce mógł decydować o wojnie i bywał szafarzem urzę-
dów. Praktycznie druga osoba w państwie po królu, na którego
dodatkowo oddziaływał jako duszpasterz i proboszcz rodziny
monarszej. (Poczet prymasów s. 61).
WOJEWODA – wojewodowie stanowili drugą co do waż-
ności grupę senatorów (równi im byli kasztelanowie wileński
i trocki oraz starosta żmudzki, przewyższał natomiast kasztelan
krakowski, uznawany za najważniejszego dostojnika świeckie-
go w państwie). W czasach piastowskich posiadali olbrzymi za-
kres władzy administracyjnej, sądowniczej i wojskowej (wiódł
wojów – stąd nazwa) na podległych sobie terenach, niejedno-
krotnie usiłowali sięgnąć po władzę centralną (Sieciech, Piotr
Włast, Dunin). Na przełomie XIII i XIV w. stracili większość do-
tychczasowych kompetencji na rzecz starostów, weszli jed-
nak do Rady Królewskiej, przekształconej następnie w senat.
Wojewodów, za wyjątkiem połockiego i wileńskiego, wybiera-
nych przez obywateli tych ziem, mianował król, a od 1775 r. Ra-
da Nieustająca. Poza Litwą i Prusami obowiązywało ich prawo
o incompatibiliach – nie mogli łączyć urzędu z innymi, prócz
hetmaństwa, i ze starostwami. (Więcej art. s. 28).
KASZTELAN – urząd wywodził się z czasów pierwszych Pia-
stów, gdy podstawowymi ośrodkami władzy były grody-kasz-
tele. Od XIV w. kasztelanie utraciły swe znaczenie na rzecz
starostw grodowych. W senacie wyróżniano kasztelanów więk-
szych – prowincjonalnych (zwanych też krzesłowymi, gdyż za-
siadali na krzesłach), i mniejszych – powiatowych (drążkowych,
ci bowiem siedzieli na końcu sali na prostych ławach). Od XV w.
stali się jak gdyby zastępcami wojewodów z bardzo małymi
kompetencjami (wyjątek stanowili kasztelanowie krakowski, wi-
leński i trocki). Obejmowało ich prawo o incompatibiliach.
Ministrowie
MARSZAŁEK WIELKI – urząd odpowiadający z grubsza
dzisiejszemu ministrowi spraw wewnętrznych. W źródłach po-
jawił się po raz pierwszy w 1271 r. jako urzędnik zarządzający
dworem królewskim, do wielkiego znaczenia doszedł w ostat-
nich latach panowania Kazimierza Wielkiego. Po rozszerzeniu
funkcji dworskich o zadania państwowe marszałek wielki przy-
brał tytuł koronnego (1409 r.); w tym samym roku powołano
urząd marszałka nadwornego jako jego pomocnika i zastęp-
cy. Litwa otrzymała marszałka wielkiego za Jagiełły. Obowiąz-
ki marszałka określone zostały przez statut króla Aleksandra
z 1504 r. Stanowiły je: troska o bezpieczeństwo króla i dworu,
o porządek i spokój publiczny w miejscu przebywania monar-
chy. Marszałek posiadał własny sąd marszałkowski wyroku-
jący bez prawa apelacji oraz dwie chorągwie piechoty i straż
marszałkowską, do których po 1775 r. doszły dwie chorągwie
lekkiej jazdy.
Marszałek wielki pośredniczył w kontaktach między królem
a społeczeństwem, przyjmując prośby o audiencje, organizo-
wał i był mistrzem ceremonii dworskich i państwowych. Był
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
przełożonym wszystkich dworzan, określał ich pensje i sprawo-
wał nad nimi jurysdykcję sądową. Dowodził armią królewską.
Zasiadając w senacie, na polecenie króla lub prymasa zwoły-
wał obrady i czuwał nad ich przebiegiem. Podczas sejmu dbał
o zakwaterowanie posłów i senatorów, wydane przez niego
wówczas przepisy porządkowe zwały się artykułami marszał-
kowskimi. Podczas bezkrólewia dbał o zabezpieczenie porząd-
ku elekcji i opiekował się zagranicznymi posłami. Oznaką jego
godności była laska marszałkowska.
KANCLERZ – urząd powstał zapewne w czasach pierwszych
Piastów. Według XVI-wiecznego prawnika był „okiem, uchem
i ręką króla, tłumaczem jego woli i myśli”. Tylko on (poza het-
manem) mianowany był na sejmie. Kanclerz i jego zastępca,
ale bynajmniej nie podwładny, podkanclerzy, zawiadywali
kancelariami państwa – większą i mniejszą, bez podziału kom-
petencji. Wśród jej pracowników byli sekretarze , pisarze
oraz kanceliści na czele z regentem . Kanclerze cieszyli się
równą powagą. Obaj kierowali polityką zagraniczną kraju oraz
częściowo wewnętrzną. Oznaką ich godności były pieczęcie
(stąd ich druga nazwa – pieczętarze), którymi opatrywali wy-
chodzące z kancelarii dokumenty. Dokument, chociażby pod-
pisany przez króla, ale pozbawiony pieczęci kanclerskiej, nie
nabywał mocy prawnej (do 1775 r.). Kanclerz czuwał, aby mo-
narcha zachował pacta conventa, przestrzegał praw i nie wypo-
wiadał wojny bez wiedzy stanów. Od 1504 r. datuje się podział
na kanclerzy (podkanclerzy): koronnego i litewskiego. Podczas
sejmu kanclerz pośredniczył między nim a królem, a po zakoń-
czeniu obrad ogłaszał drukiem podjęte uchwały jako konsty-
tucje sejmowe. Podlegały mu tzw. sądy asesorskie urzędu-
jące przy władcy.
PODSKARBI – urząd powstał w XIII w., piastujący go urzęd-
nik zwał się początkowo skaranym. Kazimierz Wielki powo-
łał podskarbiego wielkiego koronnego. Na Litwie analogicz-
ny urząd powstał za Zygmunta Augusta. Podskarbi spełniał
obowiązki dzisiejszych ministrów skarbu i finansów. W 1504 r.
określono jego obowiązki w zakresie pilnowania koron kró-
lewskich, zarządzania finansami państwa oraz emisji pie-
niądza. Do 1717 r. wypłacał żołd wojsku. Zarządzał nieobsa-
dzonymi królewszczyznami. Ze swej działalności rozliczał się
w sejmie. Lukratywność tego urzędu powodowała, że bywał
on często przedmiotem politycznych targów i przekupstwa,
dawał również rozległe pole do finansowych malwersacji.
Urzędy centralne niesenatorskie
SEKRETARZ WIELKI – poprzedzał wszystkich urzędników
ziemskich i nadwornych. Urząd istniejący od 1504 r., do 1764 r.
obsadzany wyłącznie przez duchownych. W obowiązkach bli-
ski kanclerzowi, czasami go zastępował, ale bez prawa podpi-
sywania i pieczętowania pism opuszczających kancelarię. Przy-
gotowywał korespondencję tajną, odczytywał na sejmie pisma
królewskie, uchwały senatu i inne dokumenty, pacta conventa.
Zasiadał w sądzie asesorskim.
REFERENDARZ – do jego obowiązków należało przyjmo-
wanie od osób prywatnych skarg, próśb i wniosków, a następ-
nie przedstawienie ich (zreferowanie – stąd nazwa) kanclerzo-
wi i władcy. Było po dwóch referendarzy dla Korony i Litwy,
duchowny i świecki. Od XVII w. prowadzili tzw. sąd referen-
darski właściwy dla rozstrzygania sporów pomiędzy chłopa-
mi z dóbr królewskich a starostami i dzierżawcami.
40
 rzeczpospolita obojga narodów
urzędów i godności c ywilnych
INSTYGATOR – od 1565 r. na Litwie i w Koronie najwyższy
prokurator państwa. W imieniu króla ścigał przestępstwa po-
pełnione przeciwko państwu lub monarsze. W sprawach pry-
watnych oskarżał wówczas, gdy nie chciała się tego podjąć
żadna inna instancja sądowa.
– urząd istniejący od 1504 r. Korona po-
siadała jednego, a Litwa aż trzech (w 1764 r. ustanowiono
po dwóch). Pracowali przy boku króla i kanclerzy, nadając for-
mę dokumentom państwowym. Mianowani byli przez monar-
chę. Często sprawowali poselstwa. Zasiadali w sądach asesor-
skich, opracowywali sentencje wyroków.
KORONNY – odpowiadał za skarbiec Rzeczpo-
spolitej, w którym przechowywano insygnia królewskie i naj-
ważniejsze dokumenty. Urząd powstał za Zygmunta Starego;
oprócz niego nadzór nad skarbcem sprawował kasztelan kra-
kowski i sześciu wojewodów. Na Litwie kustosz zwał się skara-
i nie zaliczano go w poczet dygnitarzy.
MARSZAŁEK SEJMU – przewodniczył obradom bez prawa
decydowania o przebiegu dyskusji. Posiadał zatem wysoką
godność (o charakterze czasowym) pozbawioną jednak real-
nej władzy. Wybierany był przez ogół posłów najpóźniej trze-
ciego dnia obrad (do 1678 r. w pierwszym dniu), od XVII w.
zwykłą większością głosów. Stanowisko marszałka sejmu ob-
sadzane było na przemian przez kandydatów z Wielkopolski,
Małopolski i Litwy (tzw. alternata). Symbolem władzy była la-
ska marszałkowska. Do końca XVI w. marszałek wydawał prze-
pisy porządkowe obowiązujące w miejscu trwania sesji.
Urzędy dworskie
(od 1569 r. zdublowane na Litwie)
KUCHMISTRZ – zarządzał królewską kuchnią mając w pieczy
nakrycia i cały sprzęt. Podczas uczt zapowiadał kolejne potra-
wy i asystował władcy przy stole.
STOLNIK – do jego obowiązków należało nakrycie stołu do
uczty i kierowanie podawaniem potraw. Od czasów Henryka
Walezego było kilkunastu stolników z przełożonym na czele.
PODSTOLI – zastępca stolnika, od XIV w. urząd właściwie ho-
norowy.
KRAJCZY – pomocnik stolnika, podczas uczt zajmował się
krojeniem potraw i ich próbowaniem, a następnie podawał je
CZEŚNIK I PODCZASZY – zajmowali się napojami, ich roz-
lewaniem w kielichy (cześnik podawał je królowi). Z czasem
podczaszy zaczął zarządzać piwnicami królewskimi i miał pie-
czę nad przyprawami korzennymi.
CHORĄŻY – nosił chorągiew królewską w czasie wielkich uro-
czystości państwowych.
MIECZNIK – występował w podobnych uroczystościach
co i chorąży; nosił przed królem miecz zwrócony głownią
do góry jako symbol wojskowej władzy monarchy. W czasie
pogrzebu monarchy miecz był zwrócony ostrzem ku górze
i przyozdobiony płonącymi świecami. Przed ołtarzem miecz-
nik rzucał miecz na posadzkę. Kiedy król był ostatnim z rodu
– łamał go.
KONIUSZY WIELKI – zarządzał wszystkimi stajniami i stad-
ninami królewskimi. Dbał o przychówek oraz tresurę koni, ku-
pował wierzchowce w Turcji i krajach arabskich. Koniuszostwo
stanowiło wysoką godność; sprawujący ją dygnitarze wypeł-
niali swoje obowiązki z pomocą podkoniuszych, których nie
zaliczano jednak do grona urzędników państwowych.
ŁOWCZY WIELKI – zwierzchnik i organizator polowań
dworskich i królewskich.
PODKOMORZY – drugi po marszałku nadwornym urząd
dworski o korzeniach sięgających czasów piastowskich. Zaj-
mował się bezpośrednim kierowaniem dworem. Czuwał nad
bezpieczeństwem osobistym króla, sprawując opiekę nad je-
go apartamentem, zarządzał służbą pokojową i dworzanami
obsługującymi monarchę. Stałe przebywanie na dworze kró-
lewskim, towarzyszenie w podróżach i wyprawach wojennych
uczyniły z podkomorzego najbliższego przybocznego urzęd-
nika królewskiego. W czasach Stanisława Augusta podkomo-
rzego wyparł szambelan .
Urzędników dworskich nie obowiązywało prawo o incom-
patibiliach, co oznaczało, że każdy z nich posiadał w praktyce
jakieś dygnitarstwo lub urząd ziemski, zwykle starostwo.
Urzędy ziemskie
PODKOMORZY (ZIEMSKI) – urząd pochodził w prostej
linii od dawnych książęcych urzędników nadwornych. Po za-
mknięciu dworów książęcych podkomorzy przemienił się
z nadzorcy dóbr w urzędnika sądowego. Przy pomocy sądu
podkomorskiego rozstrzygał spory graniczne między po-
siadaczami gruntów. Nanosił granice posiadłości na mapę
podległego sobie terenu i poczynione zmiany uwierzytelniał
własnym podpisem. W sprawowaniu urzędu pomagała mu
rozbudowana kancelaria, w skład której wchodzili komornicy
graniczni (limitanci, od limes – granica) i pisarze graniczni .
STAROSTA GRODOWY – jako rzeczywisty naczelnik zie-
mi i powiatu, zajmował drugie miejsce po podkomorzym
(art. s. 28). Istnieli też liczni starostowie niegrodowi , dzier-
żawcy zamków i dóbr królewskich, bez praw i obowiązków
tych pierwszych. Starostwa niegrodowe rozdawał król za za-
sługi dla ojczyzny. Prawo zastrzegało, aby starosta niegrodowy
nie posiadał więcej niż dwóch starostw, w praktyce zasadę tę
powszechnie łamano.
Ilustracje CHORĄŻY – wysoką pozycję wyniósł z czasów piastowskich.
pochodzą Każda ziemia posiadała swojego chorążego, niektóre woje-
z dzieła wództwa (łęczyckie, sieradzkie) miały ich po dwóch. Chorą-
Stanisława żowie występowali z chorągwiami województwa, ziemi lub
Sarnickiego powiatu podczas pogrzebu monarchy lub podczas wojny, to-
„Statuta warzyszyli wówczas pospolitemu ruszeniu.
i metrika
przywilejów MARSZAŁEK SEJMIKOWY – piastował swą godność doży-
koronnych”, wotnio. Podczas wojny wiódł pospolite ruszenie do wojewo-
Kraków dy, był urzędnikiem sądowym z prawem prowadzenia sądów
1594 r. ziemskich . Marszałka zatwierdzał król spośród czterech kan-
dydatów przedstawionych przez sejmik.
S Ł AWO M I R L E Ś N I E WSK I
41 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
pa n , pleba n ,
kmieć i rajca
albo cztery stany Rzeczpospolitej
Henryk Samsonowicz
Rzeczpospolitą, rozległą na ponad 800 tys. km kw.,
zamieszkiwało w jej rozkwicie ok. 10 mln osób.
Formalnie rzecz biorąc, każda z nich należała
do jednego z czterech stanów: szlachty, duchowień-
stwa, chłopów lub mieszczan.
ZMIANY W CZASIE. Lakoniczną prezenta-
cję społeczeństwa Rzeczpospolitej utrudnia-
ją zmiany zachodzące w ciągu ponad dwóch
stuleci jej istnienia. Wspólne państwo, po-
wstałe na sejmie w Lublinie, przynajmniej
parokrotnie do końca swego istnienia, czyli do katastro-
fy rozbiorów, ulegało przekształceniom. Cezurą dzielą-
cą okres świetności Rzeczpospolitej od jej stopniowego
upadku była połowa XVII w. Wojny na Ukrainie, wojny
z Rosją, potop szwedzki połączony z najazdami Siedmio-
grodu i Brandenburgii, szły w parze z epidemiami. Trud-
no jest ukazać wielkość katastrofy – czy ściślej: katastrof
– jakie dotknęły Rzeczpospolitą. Czterej jeźdźcy Apoka-
lipsy („powietrze [morowe], głód, ogień i wojna”) nie tylko
doprowadzili do strat terytorialnych, lecz także do blisko
40-proc. ubytku ludności, do ruiny i spustoszeń miast i wsi
oraz – co dla niniejszych rozważań jest szczególnie istotne
– do znaczących przekształceń społecznych.
ZALUDNIENIE . Do połowy XVII w., na rozległym ob-
szarze dwóch połączonych państw, Korony Polskiej
i Wielkiego Księstwa Litewskiego, obejmującym ponad
800 tys. km kw., zamieszkiwało ok. 10 mln ludzi. Teryto-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
rium Rzeczpospolitej pod względem wielkości zajmowa-
ło – po Wielkim Księstwie Moskiewskim i europejskich
posiadłościach Turcji – trzecie miejsce na kontynencie.
Pod względem zaludnienia była dopiero na siódmym
miejscu, jako że wyprzedzały ją Francja (ok. 20 mln lu-
dzi), kraje Rzeszy niemieckiej, Włochy, Hiszpania, zie-
mie tureckie na Bałkanach i – zapewne – Rosja. Ten stan
rzeczy zmienił się znacząco po klęskach Rzeczpospolitej
do pierwszej ćwierci XVIII w., kiedy to liczba jej miesz-
Wszystkie stany kańców spadła do ok. 6 mln. Nadrabianie ubytków mia-
na K rakowskim ło miejsce dopiero w czasach saskich i za panowania Sta-
Przedmieściu nisława Augusta. W dobie Sejmu Wielkiego, mimo strat
w Warszawie, terytorialnych, liczba ludności wzrosła do blisko 8 mln.
fragment obrazu Przez cały czas swego istnienia Rzeczpospolita cha-
Canaletta, 1774 r. rakteryzowała się nierówną gęstością zaludnienia i sto-
sunkowo małą liczbą miast. Na obszarze tego rozległego
tworu państwowego bardzo poważne różnice demogra-
ficzne miały miejsce przede wszystkim między ziemia-
mi Korony i Wielkiego Księstwa. Te pierwsze obejmo-
wały od czasu unii lubelskiej ok. 500 tys. km kw. Ziemie
ukrainne, w skład których wchodziły województwa: ki-
jowskie, bracławskie i podolskie, w znacznej swej części
liczyły niewiele więcej niż przeciętnie 4 mieszkańców
na 1 km kw., natomiast w Małopolsce, Wielkopolsce
i na Mazowszu ta liczba dochodziła do 17 mieszkańców.
Litwę właściwą, czyli Auksztotę i Żmudź, zaludniało
ok. 10 osób na km kw., mniej tereny dzisiejszej Białorusi.
Najbardziej na wschód wysunięte województwa – witeb-
skie, smoleńskie (przynajmniej ta część, która pozosta-
wała w granicach Rzeczpospolitej) – miały nieco wyż-
sze przeciętne zaludnienie niż pozostałe ziemie leżące na
wschodzie Wielkiego Księstwa.
42
 rzeczpospolita obojga narodów
OŚRODKI MIEJSKIE. W Rzeczpospolitej – co stanowiło
istotną odmienność od ziem Rzeszy niemieckiej, Francji,
Anglii, Włoch – liczba mieszkańców wsi znacznie prze-
wyższała liczbę mieszkańców miast. Co prawda na tere-
nie obu państw połączonych unią istniało blisko 2 tys.
ośrodków określanych jako miasta, ale pomijając już ich
nikły udział w życiu politycznym, były to miejscowości
małe, nawet bardzo małe. Klasyfi kacja miast w Koro-
nie dokonana w początkach XVI w. wymieniała zaled-
wie 6, które zasługiwały na określenie „miasta pierw-
szego ordynku” (pierwszej kategorii): trzy w Prusach
Królewskich (Gdańsk, Toruń i Elbląg), oraz po jednym
w Małopolsce (Kraków), Wielkopolsce (Poznań) i na Ru-
si (Lwów). W ciągu następnych dwóch stuleci dołączyły
do nich w Koronie jeszcze trzy: Warszawa na Mazowszu,
oraz „uszlachcone” ze względu na zasługi podczas wojen
w XVII w. Kamieniec Podolski i Lublin. Na terenie Wiel-
kiego Księstwa Litwy do miast pierwszej kategorii liczyło
się stołeczne Wilno (mające, podobnie jak Kraków, pra-
wo do wysyłania na sejmy walne swych przedstawicie-
li), a ponadto, do pierwszej ćwierci XVII w. i utracenia
tych ziem, znaczące ośrodki handlowe w Inflantach: Ry-
ga i Dorpat (obecne Tartu). Na północnym wschodzie
można by jeszcze wymienić Smoleńsk, zapewne także
Witebsk.
Nie były to jednak miasta zbyt ludne. Największe
z nich, Gdańsk, liczyło w czasach swej świetności zapew-
ne nieco ponad 50 tys. mieszkańców, ludność Krakowa
nie przekraczała 15 tys., przy czym w wyniku katastrof
w XVII w. liczba mieszkańców miast wyraźnie spada-
ła. Chodzi przy tym nie tylko o zniszczenia wojenne, ale
także – niewątpliwie z nimi związane – wielkie epide-
mie. W początku drugiej połowy XVI w., w ciągu pół
roku, Gdańsk w wyniku zarazy stracił ok. 15 tys. miesz-
kańców. Dobrze pasuje kąśliwa opinia biskupa Ignace-
go Krasickiego do obrazu miasta po klęskach potopu:
„bram czterech ułomki, dziewięć klasztorów i gdzienie-
gdzie domki”. Wyjątkiem, ale znaczącym dopiero w dru-
giej połowie XVIII w., już w okresie przemian społecz-
nych i gospodarczych, była Warszawa, której liczba lud-
ności u schyłku państwowości wzrosła do ok. 100 tys.
mieszkańców.
SZLACHTA. Poczynając od połowy XVI w. jedynie
szlachta (art. s. 18) posiadała pełne prawa polityczne
(art. s. 20). W zamian za niekiedy dość iluzorycznie wy-
pełniany obowiązek obrony kraju członkowie tego stanu
(6–10 proc. społeczeństwa Rzeczpospolitej Obojga Na-
rodów) mieli prawo do osobnego sądownictwa, gwaran-
cji, że bez wyroku sądowego nie wolno było ani więzić
szlachcica, ani konfiskować jego majątku. Tylko szlach-
cic mógł posiadać majątki ziemskie bez ograniczeń ze
strony władz państwowych, osadzeni na nich chłopi sta-
wali się jego poddanymi. Szlachta decydowała o wpro-
wadzaniu nowych podatków, poza ustalonym w nie-
zmiennej, nominalnej wartości, płaconym od wielkości
swych dóbr. Wszelkie nowe prawa były uchwalane przez
sejm walny, który składał się z króla, senatu i izby posel-
skiej, delegatów szlacheckich wybieranych w podstawo-
wych jednostkach samorządowych, tzw. ziemiach. Mi-
mo że teoretycznie mieli prawo uczestniczyć w sejmie
także delegaci dużych miast Prus Królewskich, prak-
tycznie nie odgrywali oni żadnej roli w procesach usta-
wodawczych.
Szlachta nie stanowiła jednolitej warstwy ani pod ką-
tem jej statusu materialnego, ani poziomu intelektual-
nego. Z grubsza biorąc, można wydzielić parę grup szla-
checkich. Do najwyższej należy zaliczyć magnaterię,
szczególnie wyróżniającą się na obszarach Małopolski,
Litwy i ziemiach Ukrainy. Z tej warstwy, coraz bardziej
R ody magnackie
Rzeczywista władza nad Rzeczpospolitą z czasem przeszła
w ręce wielkich rodów magnackich dysponujących ogromny-
mi majątkami, własnymi oddziałami wojska, a dzięki szlache-
Korab, ckiej klienteli, również rozległymi wpływami politycznymi.
herb Górków Wielkopolska. Prowincja ta wydała wiele znanych w historii
i Opalińskich Polski rodów. Część z nich wygasła jeszcze przed lub wkrótce
po unii lubelskiej. Los ten dotknął Górków, Łaskich (Jan Ła-
ski był twórcą słynnego Statutu Łaskiego, a jego imiennik, syn
prymasa, sławnym reformatorem religijnym), Czarnkowskich ,
Kościeleckich , Ostrorogów. W XVII w. do wielkiego znacze-
nia doszły rodziny Leszczyńskich i Opalińskich . Leszczyń-
scy bywali wojewodami poznańskimi, kanclerzami wielkimi
Wieniawa koronnymi, prymasami. Stanisław Leszczyński w pierwszej po-
Leszczyńskich łowie XVIII w. dwukrotnie sięgał po koronę.
Małopolska. W końcu XVI w. lub wkrótce później wygasły
tu rody często jeszcze pamiętające Piastów: Odrowążów, Ja-
złowieckich , Buczackich , Kmitów, Kamienieckich , Zbo-
rowskich , Melsztyńskich , Szydłowieckich , Szafrańców,
Tęczyńskich . Miejsce wymarłych rodów zajęły nie mniej zna-
mienite rodziny Koniecpolskich , Potockich , Lanckoroń-
Pobóg skich , Lubomirskich , Zamoyskich . Szczególnie ci ostatni
Koniecpolskich zrobili oszałamiającą karierę. Choć mityczni protoplaści rodu ży-
li już w XIV w., to dopiero Jan Zamoyski, hetman i kanclerz, stał
się postacią powszechnie znaną. Gdy umierał, był najpotężniej-
szym magnatem Rzeczpospolitej, skupiając w swoich rękach
wielką władzę i dysponując olbrzymim majątkiem. Przez setki
lat miała funkcjonować założona przez niego ordynacja, zaś lo-
kacja Zamościa, perły renesansowej architektury i niezdobytej
twierdzy, wywołała sensację w Europie. Najliczniejszą rodziną
Jelita byli Potoccy dzielący się na dwie główne linie Złotej i Srebrnej
Zamoyskich Pilawy (herb Potockich). Mogli się pochwalić słynnymi hetma-
nami (Stanisław Rewera), dostojnikami państwowymi i polityka-
mi. Niestety, jeden z nich, targowiczanin Szczęsny Potocki, przy-
czynił się bezpośrednio do upadku państwa.
W XVIII w. do wielkiego znaczenia doszła rodzina Czarto-
ryskich , od czasów Zygmunta Augusta piastująca tytuł „bra-
ci i kuzynów Jagiellonów”. Opłaciło się jej zajmowanie przez
dziesięciolecia neutralnego stanowiska pomiędzy zwalcza-
Czartoryski jącymi się stronnictwami. W sprzyjającym momencie sama
Czartoryskich stworzyła potężne stronnictwo polityczne zwane Familią, któ-
re wywierało przemożny wpływ szczególnie na wewnętrzną
politykę Rzeczpospolitej.
Litwa. Wygasły rody książąt Olelkowiczów, Bielskich , Hol-
szańskich , rodziny Kieżgajłów, Gasztołdów, Zabrze-
zińskich . Ich miejsce zajęli Radziwiłłowie , Sapiehowie ,
Chodkiewicze , Pacowie , Tyszkiewicze , Denhoffowie .
Przez wiele dziesięcioleci trwała przewaga Radziwiłłów nad in-
Trąby nymi rodzinami. Szczycili się oni królewskością Barbary i ksią-
Radziwiłłów żęcymi tytułami. Dali Rzeczpospolitej licznych senatorów, wo-
jewodów, kanclerzy, hetmanów. Ich potęga doszła do zenitu
w czasach Janusza Radziwiłła, aby przeminąć wraz z marze-
niami o koronie i jego śmiercią. Później do głosu doszli Sapie-
howie, skupiając w swoim ręku niemal wszystkie najważniej-
sze urzędy i rządząc Litwą niczym udzielnym księstwem. Jak
stwierdził biskup Załuski, „ustały na Litwie prawo, sprawiedli-
Denhoff wość, wstyd”. Następnie zaś, po rozgromieniu przez skonfede-
Denhoffów rowaną szlachtę sapieżyńskich stronników pod Olkiennikami
w 1700 r., nadszedł czas innych rodzin.
Ruś. Najsłynniejsze ruskie rody tworzyli kniaziowie Ostrog-
scy, książęta Wiśniowieccy i Zbarascy wywodzący się od
Olgierda, przyrodniego brata Jagiełły, oraz Sanguszkowie .
Wiśniowieccy, obok Ostrogskich, na początku XVII w. stali się
jedną z najbogatszych rodzin w Rzeczpospolitej. Ich linia kró-
lewska wygasła na Michale Korybucie w 1672 r., a linia hetmań-
Korybut ska w 1744 r. na księciu Michale Serwacym, hetmanie wielkim
Wiśniowieckich i wojewodzie wileńskim.
i Zbaraskich S Ł AWO M I R L E Ś N I E WSK I
43 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
samodzielnej politycznie, rekrutowali się książątka, po-
siadacze wielowioskowych dóbr, w zależności od których
znajdowało się wielu drobnych, ubogich, często bezrol-
nych szlachciców (szlacheckiej gołoty). Z grupy magnac-
kiej rekrutowali się senatorzy Rzeczpospolitej – najwyżsi
urzędnicy ziemscy, wojewodowie, kasztelanowie, a także
pełniący wysokie urzędy koronne i litewskie – hetmani
wielcy i polni, kanclerze i podkanclerze.
Druga grupa szlachty, już nie jaśnie wielmożnych,
tylko zwykłych wielmożnych, rekrutowała się spośród
posiadaczy jednej lub co najwyżej paru włości. Była to
tzw. szlachta urzędnicza, uzyskująca honorowe godno-
ści ziemskie: krajczych, łowczych, chorążych, sędziów
i – co było najwyższym tytułem – podkomorzych. Brali
oni udział w obradach sejmikowych, wybierani byli naj-
częściej na posłów do sejmu walnego. Prestiż tych sta-
nowisk był tak znaczny, że nawet synowie tych szlach-
ciców przedstawiali się jako podczaszyc czy chorążyc.
(W XVIII w. można było nosić nawet miano chorążyco-
wica, a więc wnuka chorążego!).
Wreszcie spora liczba herbowych należała do biedoty
szlacheckiej, bądź nieposiadającej dóbr ziemskich, bądź
gospodarzącej na niewielkim skrawku ziemi. Zapewne naj-
więcej członków tej grupy mieszkało na Mazowszu, wywo-
dząc się jeszcze ze szlachty zagrodowej, służebnej ludności
osadzonej na granicach tego księstwa i mającej za zadanie
pełnienie służby obronnej przed najazdami z północy i ze
wschodu. Odgrywali oni sporą rolę już na sejmach viritim
(elekcyjnych), stanowiąc klientelę niedokształconą, łatwą
do manipulowania przez możnych duchownych i świe-
ckich. To oni ponoć wołali „nie chcemy Rdesta, chcemy
Pana Gaweńskiego”, opowiadając się za Henrykiem Wale-
zjuszem przeciw Ernestowi Habsburgowi.
W miarę rozwoju gospodarki folwarcznej, produku-
jącej na eksport, następowała stopniowo koncentracja
szlacheckiej własności ziemskiej. Jeśli na przełomie XVI
i XVII w. posiadłości ziemskie, obejmujące ponad pięć
wsi, stanowiły niewiele ponad 5 proc. dóbr szlacheckich,
to pół wieku później już ponad 7 proc., a u progu XVIII
stulecia kilkanaście. Skutkowały te przemiany rosnącym
znaczeniem grup magnackich, skupiających w swym rę-
ku nie tylko coraz większe majątki, lecz także potężniej-
sze wpływy polityczne. Zachodzące przemiany w struk-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Pałac turze posiadłości ziemskich i procesy koncentracji wła-
Stanisława sności szlacheckiej można także dobrze zilustrować
Koniecpolskiego następującym zestawieniem. U progu istnienia Rzecz-
w Podhorcach, pospolitej Obojga Narodów dobra ziemskie obejmujące
rycina Edwarda do 100 łanów kmiecych (1 łan kmiecy to 16–22 ha; precy-
Gorazdowskiego zyjniej nie da się tego przeliczyć, ta jednostka powierzch-
z XIX w. ni co innego znaczyła w różnych krainach i okresach hi-
storycznych, patrz także art. s. 82, przyp. red.) stanowi-
Pałac biskupi ły ok. 45 proc. ogółu ziemi, dobra od 100 do 500 łanów
w Kielcach, – 24 proc., powyżej 500 łanów tylko 13 proc. W połowie
budowla z pierwszej XVII w. ta pierwsza wielkość zmniejszyła się do 17 proc.,
połowy XVII w. ta trzecia wzrosła aż do ok. 30 proc.
Na Litwie podziały wewnątrz stanu szlacheckiego były
jeszcze wyraźniejsze. Wielkie rody litewskie – Radziwiłłów,
Sapiehów, Paców – tworzyły coraz bardziej samodzielne
państwa w państwie, olbrzymie włości obejmujące tysiące
dziesięcin. W Polsce szlachcic na zagrodzie był równy wo-
jewodzie (przynajmniej teoretycznie). Tytuły hrabiowskie
i książęce, jeśli były używane, to aż do XVIII w. z nadania
obcych władców. Na Litwie tytuł kniazia funkcjonował od
dawna i już w późnym średniowieczu często wywodził się
z pokrewieństwa z rodami panującymi – Giedyminowi-
czami czy Rurykowiczami. Zbliżoną pochodzeniem i po-
siadanym majątkiem do szlachty zagrodowej była warstwa
bojarów, drobnej i średniej szlachty, posiadającej własność
ziemską nadaną w zamian za pełnienie różnych służebno-
ści, przede wszystkim wojskowych, w znacznym stopniu
zależną od swych magnackich patronów.
Pierwsze półtora wieku współżycia z Polską, jeszcze
przed unią lubelską, doprowadziło do dwóch znaczą-
cych reform w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1557 r.
wydana została tzw. ustawa (pomiara) włóczna, regulu-
jąca granice dóbr skarbowych i powinności poddanych
chłopów. Wprowadzała ona także pańszczyznę, która
ułatwiała wielką produkcję towarową w folwarkach szla-
checkich na wzór coraz częściej praktykowany w Polsce.
A w 1564 r., także na wzór Polski, zostało wprowadzone
sądownictwo szlacheckie. Zniesiono przywileje tzw. pa-
nów, którzy podobnie jak w Koronie (przynajmniej teo-
retycznie) mieli od tego czasu wraz ze szlachtą podlegać
sądowi ziemskiemu. Już wówczas pojawiły się też zjazdy
szlacheckie, sejmiki powiatowe, które wybierały posłów
na sejmy i udzielały im instrukcji.
44
 rzeczpospolita obojga narodów
DUCHOWIEŃSTWO. Stan duchowny także nie był jed-
nolity. Przynajmniej od wczesnego średniowiecza duże
znaczenie w życiu politycznym mieli biskupi (stosun-
kowo nieliczni w Rzeczpospolitej), opaci i beneficjenci
bogatych prebend diecezjalnych. Ci pierwsi wchodzili
w skład senatu; prymas od czasów pierwszego bezkróle-
wia pełnił funkcję interrexa, a więc drugiej osoby w pań-
stwie. Obok hierarchii istniało liczne duchowieństwo
parafialne i członkowie wielu zakonów, wśród których
chyba największe znaczenie mieli franciszkanie refor-
mowani, zwani bernardynami. Stanowili oni szczególne
zgromadzenie, wywodzące się z kręgu zakonów żebrzą-
cych, ale w przeciwieństwie do krajów zachodnich kwe-
stowali nie tyle w miastach, ile po dworach szlacheckich
i na przedmieściach.
Parafie, kształtowane do połowy XVI w., przetrwa-
ły w postaci niemal niezmiennej do czasów po II wojnie
światowej. Ich rola nie tylko wiązała się z duszpaster-
stwem, znacząco też wpływały na poziom wykształce-
nia. Przy większości parafii bowiem mieściły się szkoły,
w których uczono nie tylko służby kościelnej, lecz tak-
że pisania, rachowania, śpiewu, a w większych miastach
nawet początków triwium (gramatyki, dialektyki i re-
toryki). Umożliwiało to dalsze kształcenie, także synów
chłopskich, w szkołach katedralnych i na uniwersytetach.
Łącznie członkowie stanu duchownego w Rzeczpospoli-
tej stanowili ok. 4–5 proc. wszystkich jej mieszkańców.
CHŁOPI. W Rzeczpospolitej ok. 80 proc. mieszańców.
Aż do klęsk potopu nie można o nich mówić jako o jed-
nolitej grupie pańszczyźnianych chłopów. Obok pełno-
rolnych kmieci blisko jedna trzecia mieszkańców wsi
należała do ludności zagrodniczej (niewielki przydział
ziemi zmuszał do pracy najemnej) lub wręcz bezrolnej,
utrzymującej się z pracy najemnej na szlacheckim fol-
O miłości małżeńskiej nagrobkiem zaświadczonej
Małżeństwo najczęściej było aranżowane w obrębie nie tylko tego same-
go stanu, lecz także tej samej warstwy społecznej. Zdarzały się małżeń-
stwa mieszane, nie do pogardzenia był bowiem dla szlachcica majątek
bogatej kupieckiej córki czy dla możnych rodów magnackich koligacje
z potężnymi rodami patrycjuszowskimi (np. Radziwiłłów, Firlejów czy
Tęczyńskich z wpływową rodziną Bonerów – królewskich bankierów).
Z rzadka zdarzały się długotrwałe małżeństwa (wysoka śmiertelność,
szczególnie kobiet w połogu) i często zawierano je powtórnie.
Aż do soboru trydenckiego (1563 r.) akt zawarcia małżeństwa był umo-
wą cywilną, zawieraną za obopólną zgodą jedynie w obecności świad-
ków. W katolicyzmie i prawosławiu traktowany był jako sakrament wią-
żący parę aż do śmierci, w protestantyzmie nadal pozostawał przede
wszystkim umową cywilną. Podstawowym warunkiem była zgoda rodzi-
ców, mająca zabezpieczać interes stanowy i majątkowy rodziny. Unieważ-
niano, każąc winnych, śluby zawarte w wyniku porwania, a panna, która
na porwanie przystała, traciła prawo do posagu i dziedziczenia po rodzi-
cach. Z drugiej jednak strony, pozostająca pod opieką szlachcianka, której
zamążpójście opóźniano, aby czerpać zyski z jej majątku, mogła po ukoń-
czeniu 18 lat zwrócić się do dalszych krewnych o zgodę lub prosić króla
o wyznaczenie nowych opiekunów. Wychodząc za plebejusza traciła jed-
nak posag i prawo do spadku. Ceremonia ślubna, jak wszystkie sarmackie
rytuały, była niezwykle rozbudowana: swaty, zrękowiny, kawalerski i dzie-
wiczy wieczór, następnie uczta weselna, a w jej trakcie pokładziny, uczta
cukrowa, oczepiny, przenosiny panny młodej do domu męża, wreszcie
kilkakrotne poprawiny.
Ówczesne prawo zarówno kanoniczne (wszystkich wyznań), jak
i świeckie dopuszczało separację za zgodą obojga małżonków i sądu du-
chownego (katolicy) lub świeckiego (prawosławni, protestanci). Małżeń-
stwo można było także unieważnić zarówno ze względów formalnych, jak
i odmienności konfesji lub zatajenia nierównego statusu stanowego.
45
warku, w dobrach kościelnych lub u zamożniejszych
chłopów. Istniała duża liczba tzw. ludzi luźnych, imają-
cych się sezonowych prac, zatrudnianych przy transpor-
cie towarów, w budownictwie lub w okazjonalnych po-
sługach.
Inwentarze majątków mieszkańców wsi wymieniają
nie tylko liczne stada bydła, nie tylko dzierżawione od
sąsiadów czy nawet od okolicznej szlachty rozległe pola
i łąki, lecz także np. „złote łańcuchy, bogate naczynia,
strojne szaty”. Wielu przedstawicieli stanu chłopskiego
miało wyższy status majątkowy niż liczna, szczególnie
na Mazowszu, szlachta zagrodowa. Ta, której przedsta-
wiciele we dwóch przyjeżdżali na popisy (przeglądy)
wojsk koronnych na jednym koniu, nierzadko jako je-
dyną broń posiadając miecz (jeszcze z czasów Grunwal-
du) lub, co gorsza, tylko „zbrojni w kije”. A po zniszcze-
niach XVII stulecia można znaleźć wzmianki, że w do-
brach szlacheckich „chłopów nie ma, sam pan orze”.
Dodać trzeba, że po czasach potopu i wojny północnej
oprócz chłopów pańszczyźnianych (dzierżawiących zie-
mię w zamian za pracę w folwarku pana/właściciela tej
ziemi; ta forma płatności za użytkowanie roli zyskiwała
na popularności, gdy zaczynało brakować siły roboczej
i narzędzi, np. po klęskach wojennych – przyp. red.) tak-
że istniały grupy wolnej ludności królewskiej. Nie tylko
na ziemiach ukrainnych, z których wyrosło społeczeń-
stwo dobrze znanych kozaków zaporoskich, lecz także
w puszczach mazowieckich (Kurpie) czy wśród górali
na stokach karpackich.
Oczywiście, im więcej klęsk spadało na kraj, tym bar-
dziej ich ciężar był odczuwany przez chłopów. Szlachta
folwarczna próbowała ratować swój stan posiadania po-
przez stawianie coraz większych wymagań wobec swych
poddanych, zwiększanie pańszczyzny. Opis satyrycznie
przedstawiony przez Syrokomlę (już w stuleciu XIX) gło-
W kojarzeniu i funkcjonowaniu małżeństw miłość nie odgrywała zna-
czącej roli i związek Stanisława Augusta z Barbarą Radziwiłłówną głoś-
no komentowano zarówno z racji nierównego statusu małżonków, jak
otwarcie wyrażanych uczuć. Także poezja miłosna tamtego okresu nie
była kierowana do małżonek. Od żony oczekiwano przede wszystkim
zaradności i gospodarności w prowadzeniu domu. Nie brak jednak do-
wodów na więzi uczuciowe małżonków, być może powstałe w trakcie
pożycia. Znajdujemy je w testamentach, a także na nagrobkach bądź
par małżeńskich, bądź samej żony (np. przepiękny nagrobek żony het-
mana Jana Tarnowskiego w Tarnowie). Zdarzały się także małżeństwa
partnerskie, gdzie żony były najlepszymi powiernicami i doradcami mę-
żów, jak Zofia Chodkiewiczowa czy Regina Żółkiewska. Za przykład wza-
jemnego szacunku i przywiązania niech posłuży inskrypcja nagrobna
z końca XVII w. stolnika wyszogrodzkiego Adama Kotowskiego i jego
żony Małgorzaty z kościoła oo. Dominikanów w Warszawie:
TU W TYM ADAM KOTOWSKI ODPOCZYWA GROBIE,
INSZYCH ROBI FORTUNA, ON IĄ ZROBIŁ SOBIE
WŁASNĄ PRACĄ Y CNOTĄ, A MAIĄC NA PIECZY
MAŁO, SIŁĘ NAUCZYŁ ZYSKAĆ Z MAŁEY RZECZY.
ŻYŁ Y KRÓLOM POTRZEBNY, LUDZIOM POŻYTECZNY
NAKONIEC TEŻ Y SOBIE DOM WYSTAWIŁ WIECZNY.
MAŁGORZATA KOTOWSKA SPOCZYWA W TYM GROBIE,
TA PRÓCZ PŁCI NIC NIE MIAŁA NIEWIEŚCIEGO W SOBIE
IEY ŻYWOT, UMYSŁ, SPRAWY, OPISZĄ WYRAŹNI
DOM, KOSCIOŁY, POBOŻNOŚĆ, GOŚCIE Y PRZYIAŹNI
MÓGŁ POGRZEŚĆ IEY POPIOŁY MĄŻ OSIEROCIAŁY
ALE ZAWRZEĆ W KAMIENIU NIE MÓGŁ IEY POCHWAŁY.
I WO N A K O C H A N OWSK A
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 O porządku rodziny
W Rzeczpospolitej występowały dwa podstawowe modele rodziny. Wśród mag-
naterii, bogatej szlachty i wielkomiejskiego patrycjatu przeważały rodziny dwu-
pokoleniowe (rodzice + dzieci); u reszty trzy-, a nawet czteropokoleniowe (szcze-
gólnie na wsi, gdzie liczyła się każda para rąk do pracy). Ze wszystkich stanów
szlachta najbardziej pielęgnowała więzi i tradycje rodzinne. Najważniejszą oso-
bą w rodzinie był Pan Ojciec , któremu szacunek okazywano w pełnych eks-
presji formach: całowanie dłoni, obejmowanie pod kolana czy padanie do nóg
w szczególnie podniosłych momentach. Ojciec udzielał błogosławieństwa lub,
w skrajnych przypadkach, mógł go odmówić; decydował o losach synów, wysy-
łając ich do szkół, służby dworskiej czy przekazując rodową siedzibę; aranżował
małżeństwa córek bądź wyprawiał je do klasztoru. Gdy go zabrakło, na czele ro-
dziny stawał najstarszy syn lub inny dojrzały mężczyzna, np. stryj.
Pozycja żony/matki była słabsza. Powszechnie uważano, że kobieta powin-
na pozostawać najpierw pod kuratelą rodziców, następnie męża lub (męskich)
krewnych. Z drugiej jednak strony prawo gwarantowało kobietom silną pozycję
ekonomiczną. Przewidywało rozdzielność majątkową małżonków oraz zabezpie-
czało majątek i dochody żony na wypadek śmierci męża. Wdowa nie musiała wy-
stępować w asyście mężczyzny czy posiadać opiekuna prawnego. W praktyce
wiele kobiet zarządzało majątkami, zastępując w tym pochłoniętych polityko-
waniem czy wyprawami wojennymi mężów.
Dzieci w rodzinie było, a raczej przeżywało, kilkoro, i to w rodzinach zamoż-
nych. Umieralność niemowląt i dzieci była ogromna. W pierwszym roku umierało
aż 25–30 proc. potomstwa, do 10 roku życia dożywała połowa. Nic też dziwnego,
że narodzinom towarzyszył szereg rytuałów ochronnych, stanowiących przedziw-
ny konglomerat wierzeń religijnych (obwieszanie noworodków amuletami i krzy-
żykami, ofiarowywanie opiece świętych, ubieranie w zakonne habity) i pogańskich
(całowanie noworodka przez ojca i matkę po pierwszej kąpieli, do której wrzuca-
no masło, mleko, otręby czy święcone zioła, gest podniesienia dziecka przez oj-
ca, wreszcie postrzyżyny). W rodzinach magnackich i szlacheckich w trosce o życie
nowo narodzonego, a także dla ochrony przed stresem matek tak często tracących
potomstwo, niemowlęta izolowano, powierzając wykarmienie mamkom.
I WO N A K O C H A N OWSK A
sił, że szlachcic „zjadł na śniadanie udo baranie i bitych
w cieście kołdunów dwieście”, po czym „bił chłopów pał-
ką, poił gorzałką”. Na pewno, niezależnie od przejaskra-
wień literatury przedmiotu, dola chłopów w ciągu ostat-
niego stulecia Rzeczpospolitej była bardzo zła.
Pamiętać jednak należy, że do schyłku XVI w. grani-
ce międzystanowe były jeszcze przenikalne. Jeden i ten
sam człowiek przedstawiany był w zapisach ksiąg sądo-
wych, w dokumentach miejskich, raz jako „pracowity”
(a więc chłop), raz jako „opatrzny” (czyli mieszczanin),
a raz jako „dziedzic” (szlachcic?). Ten stan rzeczy jednak
już w ciągu XVI w. przemijał, czego przykładem stał się
utwór Waleriana Nekandy Trepki z nienawiścią dono-
szący na tych mieszczan, którzy nieprawnie, zdaniem
autora, uzyskali indygenat szlachecki.
Warto także zwrócić uwagę na początki zmian zacho-
dzących na wsi. Tu już podczas oświecenia są zwiastuny
coraz bardziej aktywnego udziału chłopów w życiu pub-
licznym. Już wówczas także miały miejsce zbrojne wy-
stąpienia chłopskie na Ukrainie, skierowane przeciwko Plan Łowicza,
posiadaczom wielkiej własności, innego języka i innego Atlas Brauna
wyznania. i Hogenberga,
1618 r.
MIESZCZANIE. Czwartym stanem społeczeństwa
Rzeczpospolitej Obojga Narodów byli mieszczanie.
Należy przy tym pamiętać, że posiadacze prawa miej-
skiego nie stanowili większości ludzi zamieszkałych
w miastach. Klasyfi kacje ludności z pierwszej połowy
XVI w., dokonane dla celów podatkowych, podają dla
miast wiele kategorii ich mieszkańców. Dla najmniej-
szych ośrodków, stanowiących ponad połowę miast
i w Koronie, i na Litwie, zaledwie dwie: członków władz
miasta (rajców, ławników) oraz pozostałych. Dla miast
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 46
nieco większych, których zaludnienie mogło dochodzić
do jednego tysiąca mieszkańców, wymieniano czte-
ry grupy opodatkowanych: rajców, kupców i młyna-
rzy, ławników i pisarzy oraz pozostałych. W miastach
średniej wielkości, liczących od dwóch do pięciu tysię-
cy mieszkańców, wymieniano sześć grup podatników:
(1) rajców i kupców hurtowników, (2) kupców detalistów
i młynarzy, (3) ławników, pisarzy i właścicieli domów,
(4) rzemieślników cechowych, (5) czeladników i zagrod-
ników (posiadaczy uprawnych działek ziemi w mieście
lub poza jego granicami), (6) prostytutki (zwane niekie-
dy w polskich tekstach ksiąg sądowych przypłotnicami)
i muzyków.
W największych miastach, w Rzeczpospolitej nielicz-
nych, do kręgu patrycjatu zaliczani byli członkowie pię-
ciu grup: rajcy, ławnicy, kupcy hurtownicy, starsi cechowi,
właściciele nieruchomości. Do pospólstwa, ludności cie-
szącej się prawem miejskim, ale niewchodzącej do władz
gminy, grupy rzemieślników cechowych, młynarzy, kar-
czmarzy, niekiedy czeladników z bogatszych cechów.
Wreszcie do plebsu, także opodatkowanego, wliczano
pozostałych czeladników, rzemieślników niezrzeszonych
(tzw. partaczy), tragarzy, zagrodników i komorników (lu-
dzi nieposiadających własnych mieszkań, lecz je wynaj-
mujących), rybaków, uczniów cechowych i prostytutki.
Obraz mieszczaństwa także zmieniał się w czasach
klęsk Rzeczpospolitej. Głównie dlatego, że wyludnia-
ły się miasta, ubożały grupy patrycjuszy, którzy – jak
w miastach mazowieckich – zajmowali się uprawą ro-
li i hodowlą bydła. Także z powodu pojawiania się no-
wych przybyszów osadzanych w opustoszałych miej-
scowościach i pochodzących nie tylko z polskich wsi,
lecz również z Niemiec, Niderlandów, Francji i Wysp
Brytyjskich. Pod koniec istnienia I Rzeczpospolitej
zmieniała się także rola gospodarcza i polityczna wie-
lu ośrodków. Traciły na znaczeniu miasta pruskie, pod-
upadały Kraków, Lublin, Lwów. Natomiast od połowy
XVIII w. prawdziwy rozwój przeżywała Warszawa, któ-
ra w przeddzień Sejmu Wielkiego stawała się bliskostu-
tysięczną metropolią. W niektórych miastach – Pozna-
niu, większych ośrodkach prywatnych – zaczynały ros-
nąć wykształcone środowiska mieszczan, które miały
odegrać istotną rolę podczas Czarnej Procesji, insurek-
cji kościuszkowskiej, w czasach Księstwa Warszawskie-
go i powstawania nowożytnego narodu.
POZA STANAMI. Blisko 5 proc. ludności miejskiej stano-
wili ludzie tzw. marginesu społecznego: żebracy, niekiedy
zawodowi przestępcy. Trudno też jednoznacznie zaliczyć
do oficjalnie uznawanych stanów ludzi określanych jako
przedmieszczanie, a także wędrowców, do których nale-
żeli poganiacze bydła pędzonego do zachodnich krajów
Europy, marynarzy zatrudnianych przy wiślanym spła-
wie i na bałtyckich statkach oraz różnych pielgrzymów.
H E N R Y K S A M S O N OW I C Z
 rzeczpospolita obojga narodów
K mieć polski, okiem obcokrajowców widziany
Z tyłu głowy nosimy cepeliowski obrazek chłopskiej pary przyodzia-
nej w pstrokaty strój ludowy. On wesoły, krzepki, barczysty i pełen
wigoru, ona rumiana, z blond warkoczami, o szerokich biodrach
i obfitym biuście. To stereotyp zdrowego ciała narodu, ukuty naj-
pierw przez XIX-wieczny nacjonalizm, a kultywowany potem w PRL.
Obok niego funkcjonował jednak konterfekt ludu zdegenerowane-
go i w marnej kondycji psychofizycznej. Anglik George Burnett w po-
czątku XIX w. kreślił bezlitosny wizerunek polskiego chłopa: „Polski
chłop jest niskiej postury i wygląda, jakby przedwcześnie przestał ro-
snąć. Ma małe, szare oczka, krótki nos, zazwyczaj nieco zadarty; włosy
na ogół barwy zbliżonej do żółtej, choć czasami ciemniejsze; oblicze
również żółtawe, jakby mocno opalone – co latem odpowiada sta-
nowi faktycznemu. Sprawia wrażenie przygnębionego i otępiałego;
chód ma ciężki i pozbawiony życia”.
Równie negatywny był osąd Burnetta na temat pań z ludu: „Ko-
biety wiejskie są na ogół bardzo niskie i krępe; twarze mają okrągłe,
pełne i płaskie. Są wyjątkowo brudne i w ogóle niepociągające, stąd
też trudno wyobrazić sobie większe brzydactwo w kobiecej posta-
ci. Nigdy nie widziałem w młodych dziewczynach wiejskich – nawet
czystych i schludnych – najmniejszego choćby cienia urody”.
Degradację fizyczną chłopów w jakimś stopniu uznać trzeba za fakt
realny, wynikający z różnych przyczyn. Cesarz Józef II w zapiskach z po-
dróży po Galicji (koniec XVIII w.) stwierdził, że chłopi wyglądają bardzo
marnie i nie da się wyobrazić ich nędzy, złego stanu bydła i wielkiej
biedy. Gdzie indziej zapisał, że ludzie są tak zajęci pańszczyzną, że na
ich własnym polu zboże stoi jeszcze nieścięte. Takie opinie były wśród
Austriaków dosyć powszechne, gubernator Galicji hrabia von Bergen
pisał np. o „największym niewolnictwie” występującym w prowincji.
Anglik Nathaniel Wraxall (XVIII w.) podobnie sądził o polskich wieśnia-
kach: „chłopi tkwią nadal w tym samym ubóstwie, ciemnocie i pod-
daństwie, które było ich losem od lat”, a Francuz Hubert Vautrin, że „je-
mu samemu [chłopu] przypada w udziale krwawy trud i skąpe zbiory
z pola, które może w każdej chwili utracić”.
Doprawdy, to nie propaganda komunistyczna wymyśliła niewo-
lę chłopów. Znany historyk o orientacji prawicowej Władysław Ko-
nopczyński (1936 r.) powiadał więc, że chłop był w Polsce „przytę-
piony i przykuty do zagonu”, że przed rozbiorami „9/10 narodu czuło
się obco i źle w rodzimym kraju i stan ten utrwalił się dzięki temu, że
klasa uprzywilejowana była dość liczna, aby całą resztę przez parę
wieków trzymać w garści i wyzyskiwać. Cokolwiek się mówi o demo-
kratyzmie dawnej szlachty, dla państwa lepiej byłoby mieć arystokra-
cję mniej liczną i pozbyć się jej w drodze wewnętrznej rewolucji, niż
47
Podróżny
w drodze
z Berlina
do Gdańska,
między dzisiej-
szymi wsiami
Ośkowo
a Donimierz
na Kaszubach,
kolorowany
rysunek Daniela
Chodowieckiego
z 1773 r.
czekać pod rządem owych dwustu tysięcy, aż warstwa rządząca się
przeżyje – i kraj rozszarpią zaborcy”.
Za niedolą idzie dewastowanie ciała za pomocą pijaństwa. Austria-
cy w 1772 r. wprowadzili zakaz sprzedawania chłopom wódki na kre-
dyt, masowo praktykowany przez karczmarzy. W tym czasie (1783 r.)
starosta przemyski von Moellern stwierdzał, że chłopi piją, bo pijany
chłop „zapomina o swojej ciężkiej doli”. Inny powód marnej kondycji
to zła dieta. Jak zaobserwował Burnett: „Dieta chłopów jest bardzo
uboga; mięso jadają rzadko (…) najlepsze co mają: to mleko i chu-
dy ser – dobrze, jeśli w wystarczających ilościach; podstawowym ich
pożywieniem jest jednak podły chleb żytni, o którym już wspomina-
łem, a który niejeden raz na próżno usiłowałem przełknąć”. Trudno
zaprzeczyć – wyżywienie ludu poprawiło się nieco dopiero w XIX w.
wraz z pojawieniem się ziemniaków, które upowszechnili Prusacy.
Poprawę przyniosło też uwłaszczenie.
Gospodarstwo
wiejskie, rysunek
z XVIII w.
Czy jednak chłopi zawsze wyglądali nędznie? Na pewno dotyczy-
ło to wielu, ale nie było regułą. Bernardin de Saint Pierre zaobserwo-
wał wręcz, że Polacy, w tym chłopi, są „dorodni”. Johann Erich Biester
(koniec XVIII w.) sądził, że Polaków „natura obdarzyła pięknym cia-
łem”. Pamiętajmy, że również wśród chłopów występowało mająt-
kowe zróżnicowanie i bywali wśród nich (w mniejszości) zamożniejsi
gospodarze. Nędzny wygląd w charakterystykach obserwatorów od-
grywał jednak ważną rolę ideologiczną. Oto chłopi mieli być brzydcy,
cuchnący, leniwi, pijani, źli, głupi i uniżeni, bo to tłumaczyło i uspra-
wiedliwiało poddańczy, niewolniczy ustrój. Johann Kausch ujmuje
to samo w nagromadzeniu okropności: „Nędzy i niedoli towarzyszy
zwykle to samo nagie, cuchnące i obrzydliwe otoczenie... pijaństwo,
zaniedbanie kultury, zdrowia, stąd mizerne twarze albo obrzydliwe,
tępe fizjonomie, niechlujstwo, smród, łachmany i robactwo”.
DA R IUS Z ŁU K A SI E W I C Z
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
dom wielu narodów
albo panorama etniczna Rzeczpospolitej
T E K S T P R Z YG O T O WA N Y S P E C J A L N I E D L A „ P O M O C N I K A H I S T O R YC Z N E G O ”
W R A M A C H WA R S Z T A T Ó W D Z I E N N I K A R S K I C H P R O WA D Z O N YC H
P R Z E Z D R . M A R C I N A Z A R E M B Ę W I N S T Y T U C I E H I S T O R YC Z N Y M
U N I W E R S Y T E T U WA R S Z AW S K I E G O

Res publica, o której mówimy, okazała się Rzeczpos- Ale kultura ruska, niezwykle różnorodna, a genetycznie
związana z cywilizacją bizantyjską, nie tylko wzbogaci-
politą już nie dwojga, lecz wielu narodów; republikań- ła kulturę sarmacką, lecz również stała się zaczynem dla
ską wspólnotą narodów. powstania narodów Ukrainy i Białorusi.
Ważny element etnicznego krajobrazu Polski stanowi-
ły mniejszości przybyłe na jej obszar jeszcze w średnio-
CO TO NARÓD? Panorama kulturowa Rzecz- wieczu, a więc Żydzi i Niemcy. Obie grupy mocno przy-
pospolitej przypominała mozaikę, której wiązane do swoich tradycji, równocześnie tak bardzo
elementy, choć niezależne od innych, po- różne od otaczającego je polskiego etnosu, ciężko pod-
zostawały w ścisłym związku, wzbogacając dawały się asymilacji. W sposób niezatarty naznaczyły
całość. Nasze współczesne rozumienie po- ziemię, na której przyszło im żyć.
jęcia naród jest jednak zupełnie odmienne od ówczesne-
go. Pochodzenie etniczne nie było dla mieszkańca Rzecz-
pospolitej tak ważnym wyróżnikiem jak choćby stan
(art. s. 42), wyznanie (art. s. 56) czy lokalna tożsamość.
Tygiel narodów
W epoce oświecenia, u schyłku I Rzeczpospolitej, Główne grupy etniczne R P w dobie jej naj- Obszary zwartego osadnictwa:
pojawili się myśliciele głoszący istnienie wspólnoty po- większego zasięgu terytorialnego. Na mapie polskiego łotewskiego
nadstanowej. Stanisław Staszic utrzymywał, że szlachta zaznaczono m.in. obszary zamieszkane przez ruskiego estońskiego
nie jest „całym narodem polskim, a jedynie jednym sta- przodków dzisiejszych Łotyszy, Estończyków litewskiego słowackiego
nem”. Z kolei Franciszek Salezy Jezierski stwierdził: „Po- i Słowaków. Grupy te nie wykształciły niemieckiego
spólstwo zaś rozróżnia narody, utrzymuje rodowitość własnych społecznych i kulturalnych elit Kropkami oznaczono obszary osadnictwa
języka ojczystego, zachowuje zwyczaje”. Był to jednak i nie były przez współczesnych mieszanego: Polaków (gł. szlachty i miesz-
czaństwa) na Litwie i Rusi, Niemców
dopiero początek kształtowania się świadomości naro- postrzegane jako odrębne. (mieszczaństwa) w Wielkopolsce oraz (szlachty
dowej w znaczeniu współczesnym. Daleko było do tego, Z tej racji nie zostały i mieszczaństwa) w Prusach i Inflantach.
by uznać, że społeczeństwo Rzeczpospolitej jest jednym uwzględnione DORPAT Większe skupiska społeczności
narodem bądź że złożone jest z wielu antagonistycznych w głównym etniczno-religijnych żyjących w rozproszeniu:
nacji. Dlatego mówimy raczej o mozaice kulturowo-et- tekście. Karaimów Ormian Menonitów
nicznej grup, odwołujących się w ich obrębie do wspól- Żydów Tatarów /Olędrów
noty pochodzenia, tradycji, języka, wiary. (Greckie słowo RYGA Szkotów Włochów
ethnos oznacza lud, plemię; w polskim słowie naród też
zresztą tkwi odwołanie do wspólnoty urodzenia, rodu).
Polacy stanowili w Rzeczpospolitej grupę dominującą, POŁOCK
DŹ
zarówno liczebnie – stanowili około połowy jej miesz- WI
NA
kańców – jak kulturowo i politycznie. To oni stanowi- KOWNO
li większość narodu politycznego – szlachty. Polska
SMOLEŃSK
kultura promieniowała na najdalsze obszary WILNO
wspólnego państwa, jak i poza jego granica- GDAŃSK
KRÓLEWIEC
mi, nie tyle wypierając inne tradycje, co ra- ELBLĄG NI MIŃSK
GRODNO EM
czej wchodząc z nimi w dialog. EN
Wielkie Księstwo Litewskie stanowi-
ło, jak już wiemy, drugi obok Korony TORUŃ HOMEL
element składowy Rzeczpospolitej WI
SŁA
Obojga Narodów. Litwini podobnie
jak Polacy czuli się odpowiedzialni POZNAŃ
WARSZAWA
za wspólne państwo. Równocześnie, PIŃSK
aż do rozbiorów, nie przestali podkreślać
własnej odrębności i wkładu do wspólnego LUBLIN ŁUCK
dziedzictwa. (Dzisiaj z przekąsem niektórzy pol- KIJÓW
ŻYTOMIERZ
scy historycy stwierdzają, że niejednokrotnie czyni- KRAKÓW
li to po polsku, jakby mimochodem przyjmując wiele LWÓW
DN
IEP
OSTRÓG R
z kultury polskiej i ruskiej).
Rusini, mimo że stanowili drugą co do liczebności
grupę etniczną w państwie, przez długi czas pozostawali KAMIENIEC
POD.
– zwłaszcza politycznie – w cieniu Polaków i Litwinów.

48
DN
IES
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA TR
 rzeczpospolita obojga narodów
Po 1569 r. na obszarze Rzeczpospolitej odnajduje-
my kolejne mniejszości. Część, jak Ormianie i Tatarzy,
od pokoleń zamieszkiwała tereny włączone do Koro-
ny. Inni, jak Włosi, Węgrzy czy Sasi, przybyli do Pol-
ski w poszukiwaniu lepszego życia. Jeszcze inni, jak
Holendrzy, zostali przygnani na te tereny przez prze-
śladowania religijne, tę bolączkę nowożytnej Europy,
której Polska przez długi czas doświadczała w tak nie-
wielkim stopniu.
Oczywiście, absurdem byłoby twierdzenie, że te
wszystkie mniejszości i grupy etniczne żyły ze sobą
w sposób bezkonfliktowy. Nie ulega jednak wątpliwości,
iż każda wniosła własne bogactwo do wspólnego dzie-
dzictwa republikańskiej wspólnoty narodów.
M I C H A Ł G AW R I Ł OW, M A R E K WĄ SI Ń SK I
LITWINI: RAZEM, A JEDNAK
OSOBNO. Litwini, lud bałtyj-
ski, pierwotnie posługiwali się
dwoma dialektami: litewskim
i żmudzkim. W wersji pisanej
język litewski pojawił się dopiero w połowie
XVI w., dlatego początkowo językiem pań-
stwowym (kancelarii litewskiej) był ruski,
od 1697 r. zastąpiony przez polski. Litewski
przetrwał w wersji czystej tylko u chłopów.
Szlachta przestała go używać na co dzień,
choć w dużej mierze pozostała dwujęzycz-
na, z biegiem czasu tworząc odmianę polsz-
czyzny. I tak np. mową domową Radziwiłłów
już w XVI w. stał się polski. Ekspansja pol-
skiej kultury i języka nie miała charakteru
przymusu prawno-administracyjnego. Było
to zjawisko naturalne, które objęło swoim
zasięgiem także miasta, choć należy zazna-
czyć, że Litwini w zdecydowanej większości
stanowili ludność wiejską.
Ostatecznie w Wielkim Księstwie Litew-
skim doszło do wykształcenia się dwustop-
niowej świadomości narodowej. Pod koniec
XVIII w. w sensie szerszym Polakami nazy-
wano zarówno Koroniarzy, jak i Litwinów.
W rozumieniu węższym mianem Litwina
określano wtedy obywatela Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego bez względu na jego po-
chodzenie etniczne i przynależność języko-
wo-kulturową. Szlachcic litewski mógł więc
równie dobrze wywodzić się z zasiedziałej na
Litwie rodziny polskiego pochodzenia, jak
i z ziem etnicznie litewskich lub białoruskich.
Dodatkową komplikacją był fakt, że człon-
kowie niektórych rodzin magnackich i szla-
checkich mogli uważać litewskość za prze-
jaw postawy politycznej, niezależnie od tego,
jakim językiem posługiwali się na co dzień.
Na ziemiach litewskich istniała także katego-
ria tzw. tutejszych. Była to ludność chłopska
o niesprecyzowanej tożsamości narodowej, oscylująca
między świadomością polską, litewską i ruską.
Katolicyzm w Wielkim Księstwie Litewskim nie był
dobrze zakorzeniony. Rzesze zwolenników zyskały prą-
dy reformacyjne popierane przez magnackie rody Ra-
dziwiłłów, Hlebowiczów czy Chodkiewiczów. Popular-
ność wśród szlachty w połowie XVI w. zyskał zwłaszcza
kalwinizm. Wielkie Księstwo Litewskie nie stało się nig-
dy państwem protestanckim z powodu cofnięcia popar-
cia magnackiego. W ciągu pierwszej połowy XVII w. Li-
twini wrócili na łono Kościoła katolickiego. Nawrócenia
rodów Tyszkiewiczów czy Paców były efektem polityki
Zygmunta III Wazy, który rozdawał urzędy tylko kato-
likom. Dużą rolę odegrali jezuici. To dzięki ich stara-
niom nawrócono czterech synów najgorętszego propa-
gatora kalwinizmu – Mikołaja Radziwiłła Czarnego. Je-
den z nich został nawet kardynałem.
Na Litwie zachowały się także pewne odrębności
zwyczajowe. Pozycja kobiet w rodzinie była wyższa niż
w Koronie, częściej też dochodziło do rozwodów. Cie-
kawostką jest istnienie przepisów przewidujących ka-
ry za zabicie psów. Litwini potrafi li kreować mody: np.
na noszenie czarnych lub szarych futer niedźwiedzich
Litwini u siebie; oraz picie miodu zwanego lipcem. O pozostałościach
Fragment mapy dawnych obrzędów pogańskich świadczą wiadomo-
Wilna z 1576 r., ści o składaniu ofiar przez lud litewski w powiecie ro-
Atlas Brauna sieńskim. Ogromną popularnością cieszyło się również
i Hogenberga. święto Kupały, kiedy to nieżonaci mężczyźni skakali
przez ogniska. Procesy czarownic stanowiły
jednak w Wielkim Księstwie Litewskim zja-
wisko marginalne.
W czasach uchwalania Konstytucji 3 maja,
w obliczu wspólnego wroga, doszło do zbli-
żenia politycznego. Ale pełna unifikacja po-
została jedynie niespełnionym marzeniem
twórców unii.
M A Ł G O R Z ATA K O Ł A K
RUSINI: TRZECI NARÓD. Nie-
mal cały obszar, jaki dziś zajmu-
ją Ukraina i Białoruś, dwieście
lat temu był częścią Rzeczpo-
spolitej. Jednak wtedy podział
taki jeszcze nie istniał. Rusinów łączył wspól-
ny język ruski, a także religia prawosławna.
Mniej więcej w połowie XV w. rozpoczął się,
trwający do połowy XVII w., jeden z najpo-
myślniejszych okresów w historii Rusi. Pokój
i dobra koniunktura gospodarcza przyczyniły
się do gwałtownego rozwoju tych ziem. Lud-
ność Rusi osiągnęła w szczytowym okresie
pułap ok. 4 mln, co czyniło z Rusinów najlicz-
niejszą, po Polakach, grupę etniczną.
Ruś była głównie krainą rolniczą. Choć sieć
miejska była dość gęsta, to jednak jedynie nie-
liczne miasta miały więcej niż tysiąc miesz-
kańców. Największe z nich, a do tych zaliczały
się: Lwów, Mohylew, Witebsk, Połock, Pińsk,
Słuck i Brześć, zdominowane były przez lud-
ność nieruską: Niemców, Żydów, Ormian,
Greków. Np. w 10-tysięcznym Lwowie jedy-
nie 30 domów należało do Rusinów.
Na Rusi było niewielu wolnych chłopów.
Jedynie na Zadnieprzu, gdzie prowadzono
intensywną kolonizację, nawet przez kilka-
naście lat chłopi nie musieli odrabiać pańsz-
czyzny i opłacać danin. Przyciągało to osad-
ników z całej Korony, którzy szybko się ru-
tenizowali, przejmując język i zwyczaje są-
siadów. Tylko najdalsze, południowe kresy
Metropolita ukrainne, zwane Dzikimi Polami, pozostawały poza pe-
kijowski netracją kolonizatorów. Stałe zagrożenie najazdami ta-
Piotr Mohyła, tarskimi powodowało, że osiedlać się tam mieli odwagę
wybitny R usin; niemal wyłącznie Kozacy. (Była to grupa ludności, która
obraz z XVII w., w XV–XVII w. utworzyła swoisty wolny stan, uformo-
autor nieznany wany ze zbiegłych na tereny ukrainne chłopów, plebeju-
szy, a nawet drobnych szlachciców; dla celów samoobro-
ny organizowali oddziały zbrojne, z czasem werbowane
przez magnatów, a także królów polskich).
Największe znaczenie na całej Rusi miała szlachta. Jej
najpotężniejsi członkowie, Ostrogscy, Zasławscy, Wi-
śniowieccy i inni, tytułowali się książętami (uzasadniali
to genealogią sięgającą dawnych książąt dzielnicowych),
49 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
panowali nad ogromnymi obszarami, obejmującymi nie- Narodów. Była to jednak próba spóźniona, po latach wo-
mal całe województwa. Utrzymywali własne armie, dwór, jen Rzeczpospolita straciła ogromną część Rusi z Kijo-
kancelarię, prowadzili własną dyplomację – słowem, two- wem. Oznaczało to odpadnięcie silnego, a po zamknię-
rzyli coś na wzór własnych państw. ciu w 1622 r. Akademii Ostrogskiej też jedynego ośrodka
Unia lubelska przyspieszyła polonizację elit ruskich i li- kultury ruskiej w Rzeczpospolitej.
tewskich. Prawosławie traciło wyznawców na rzecz kato- Działania wojenne, głód, epidemie oraz wywózki lud-
licyzmu lub wyznań reformowanych, przede wszystkim ności w głąb Rosji przyczyniły się do niespotykanego,
wśród rodzin magnackich. Podobnie postępowała drob- niemal 50-proc. spadku liczby ludności. Odbudowa, za-
niejsza szlachta, która jednak nie wyrzekła się całkowicie kłócana przez wojny z Turcją, drugą wojnę północną, ko-
języka i zwyczajów ruskich. Z biegiem czasu prawosławie lejne powstania kozackie, ruch hajdamacki, a także kolej-
stało się wiarą niższych stanów społecznych: chłopów ne epidemie – szła z trudem. W drugiej połowie XVII w.
i drobnomieszczaństwa. przyspieszyło to polonizację elit ruskich. Po utracie cen-
Potężnym ciosem dla prawosławia była unia brzeska trum w Kijowie w defensywie znalazło się znowu prawo-
z 1596 r. Jej idea narodziła się w jezuickim otoczeniu sławie, które w XVIII w. musiało ustąpić ostatecznie pola
Zygmunta III. Obawiano się, że powołany w Moskwie Kościołowi greckokatolickiemu.
patriarchat będzie starał się włączyć metropolię kijowską Spolonizowana szlachta rusińska nie miała już wpły-
pod swoje zwierzchnictwo, co byłoby pierwszym kro- wu na kształtowanie się nowej tożsamości narodowej na
kiem do aneksji całej Rusi przez Wielkie Księstwo Mo- Ukrainie, która ogniskowała się najpierw wokół prawo-
skiewskie. Dzięki poparciu kilku biskupów prawosław- sławnych Kozaków, a potem elit unickich.
nych na synodzie w Brześciu Litewskim został powołany G R Z E G O R Z DU M A Ł A
nowy Kościół greckokatolicki, potocznie zwany unickim
(art. s. 56). Unia jednak, zamiast zlikwidować podziały ŻYDZI: ENKLAWA NIEWIERNYCH. Na zie-
religijne, stała się zarzewiem nowych konfliktów. mie polskie „niewierni”, jak ich tutaj na-
W tym czasie na Rusi po latach zapaści, od najazdu ta- zywano, zaczęli przybywać na przełomie
tarskiego z XIII w., dokonywało się z wolna także odro- Akta Sejmu XI i XII w., uciekając przed prześladowa-
dzenie kulturowe. Przy bractwach cerkiewnych, wzoro- Czterech Ziem niami w Europie Zachodniej. Początkowo
wanych na średniowiecznych organizacjach zrzeszających Waad (central- zasiedlali tereny Śląska i Wielkopolski, by z czasem za-
mieszczan, powstawały tzw. szkoły brackie. Przysłużyły nego organu sa- puszczać się coraz dalej na wschód. Skromny, ale jak na
się one do wzmocnienia pozycji języka ruskiego i greki. morządu Żydów) tamte czasy stabilny byt mieli zapewniony dzięki przy-
W 1579 r. powstała Akademia Wileńska. Była to uczelnia oraz obraz „Żydzi wilejowi, który nadał im w czasach rozbicia dzielnicowe-
katolicka, dała jednak szansę Rusinom zetknąć się z nauką przekazują dary go książę kaliski Bolesław Pobożny. W 1334 r. Kazimierz
na poziomie uniwersyteckim. Założona rok później Aka- królowi pol- Wielki rozszerzył go na całe królestwo. Przywilej nor-
demia Ostrogska miała już inny charakter. Ufundowana skiemu”, Marcin mował stan publicznoprawny wyznawców religii moj-
przez księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, wielkiego Gottlieb, 1889 r. żeszowej aż do końca Rzeczpospolitej. Określił ich jako
obrońcę i reformatora prawosławia, stała ludzi wolnych, a także uregulował dzia-
się miejscem renesansu kultury ruskiej. łalność zawodową, handlową i kredyto-
W działającej przy szkole drukarni po- wo-pieniężną. Od tego czasu Żydzi za-
wstała Biblia Ostrogska – pierwszy prze- częli funkcjonować jako odrębna grupa
kład Pisma Świętego na język słowiański. prawno-etniczna, ciesząca się autonomią
Także Kijów, który do tej pory był i przychylnością monarchy. Wyrazem te-
miastem prowincjonalnym, doczekał go były waady, sejmy żydowskie, strzegą-
się szkoły wyższej. Stało się to za spra- ce spraw społeczności żydowskiej.
wą metropolity Piotra Mohyły. Ten ab-
solwent Sorbony powołał szkołę, która
silny nacisk kładła na studia teologiczne.
Kolegium Mohylańskie położyło funda-
menty pod budowę tożsamości Ukraiń-
ców. Kijowska drukarnia wydawała obok
katechizmów i pism świętych leksykony
i gramatyki języka ruskiego. W jej mu-
rach powstawały kompilacje historii ruskiej.
Nacisk kładły na stołeczność Kijowa, świetność
czasów Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego,
łączność z Bizancjum. Tam po raz pierwszy nazwano
Kozaków obrońcami Rusi i prawosławia.
Ukraina bowiem od końca XVI w. była nieustannie nę-
kana powstaniami Kozaków. Powody ich wystąpień by-
ły różnorodne: opór przed próbami obrócenia ich przez
kresowych magnatów w chłopów pańszczyźnianych,
targi z królem o pozycję wojskową (tzw. rejestr kozacki),
ambicje osobiste atamanów, ale także obrona prawosła-
wia. Wybuch kolejnego powstania w 1648 r., pod wodzą
Bohdana Chmielnickiego, okazał się wydarzeniem o da-
lekosiężnych skutkach. Rebelia szybko ogarnęła niemal
całą Ruś. W konflikt między Rzeczpospolitą a Kozaka-
mi wplątały się państwa ościenne: chanat krymski i pań-
stwo moskiewskie. Temu drugiemu w 1654 r. Chmielnic-
ki przysiągł wierność. Ostatnią próbą ratowania sytuacji
była unia hadziacka z 1658 r., tworząca Księstwo Ruskie;
od tej pory Rzeczpospolita miała być państwem Trojga

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 50

 rzeczpospolita obojga narodów
Początkowo Żydzi osiedlali się głównie w miastach,
gdzie zakładali niewielkie gminy, nazywane kahałami.
Miały one charakter zamkniętej wspólnoty, getta, któ-
rego centralnym miejscem była bóżnica. Większość ży-
dowskich rodzin żyła skromnie, a w ogromnej większo-
ści nawet w ubóstwie. Osobom, które znalazły się bez
środków do życia, głównie wdowom i sierotom, gmina
zapewniała pomoc. Szczególną wagę starozakonni przy-
wiązywali do edukacji, dzięki czemu umiejętność czyta-
nia i pisania była wśród nich powszechna. Zresztą opa-
nowanie tych umiejętności było dla nich koniecznością:
ponieważ nie mieli prawa zakupu ziemi, zajmowali się
głównie rzemiosłem i handlem.
Na początku XVI w. w Rzeczpospolitej mieszkało
ok. 150 tys. Żydów i ich liczba stale rosła. Przyłączo-
ne w wyniku Unii z Litwą w 1569 r. rozległe obszary na
wschodzie stanęły otworem przed osadnikami z Korony,
którzy z kolei zachęcali Żydów, by rozkręcali na tych tere-
nach działalność handlową. Tam coraz chętniej angażo-
wali się oni w gospodarkę folwarczną: brali w arendę kar-
czmy, młyny, zarządzali szlachecką ziemią i majątkami.
Fenomenem na skalę europejską stało się utworzenie
w 1580 r. Sejmu Czterech Ziem jako naczelnego orga-
nu samorządu żydowskiego. Powołany, by ułatwić zbie-
ranie podatków – każdy wyznawca religii mojżeszowej
płacił pogłówne – w rezultacie otrzymał bardzo szerokie
uprawnienia.
W XVII w., gdy na całym kontynencie toczyły się woj-
ny religijne, Rzeczpospolita wciąż uchodziła za najbar-
dziej tolerancyjne państwo w Europie. Korzystne wa-
runki prawne nie gwarantowały jednak pełnej akcep-
tacji i tolerancji ze strony ludności. Żydzi byli stałym
elementem krajobrazu polskich miast i wsi, ale w trosce
o zachowanie tożsamości nadal tworzyli zamknięte en-
klawy. Z powodu ich odmiennego stylu życia i obrzędów
religijnych, języka oraz wyglądu w odczuciu większości
pozostawali obcy. Na dodatek stanowili konkurencję dla
mieszczan w handlu i w rzemiośle. Dużą niechęć wzbu-
dzała prowadzona przez nich, a zabroniona chrześcija-
nom, lichwa. Snuto legendy o ogromnych majątkach ro-
bionych przez Żydów polskim kosztem. W pewnej mie-
rze antyżydowskie nastroje podsycał Kościół katolicki,
zakazując wszelkich kontaktów z tymi, którzy „odrzu-
cili Chrystusa”. I to właśnie na tle religijnym rodziło się
wiele konfliktów. Za Żydami dotarł z zachodniej Europy
zwyczaj oskarżania ich o profanację hostii i mordy rytu-
alne. Jeszcze w średniowieczu zdarzały się tumulty, zwy-
kle w następstwie pożarów lub epidemii, za które winą
obarczano „niewiernych”.
Wrogie Żydom mieszczaństwo wywierało na władzę
naciski, by wyrzucać ich z miast. W 1495 r. zostali wy-
gnani z Krakowa do pobliskiego Kazimierza. W Pozna-
niu i we Lwowie zamknięto żydowskie kwartały, a wiele
mniejszych miast otrzymało przywilej de non tolerandis
Iudaeis. Często jednak nie przestrzegano obostrzeń.
Niechęć do wyznawców Mojżesza rosła także na wsi.
Żydowscy arendarze kojarzyli się chłopom z wyzysku-
jącą ich szlachtą. W dobie kryzysu państwa w XVII w.
niemalże automatycznie oskarżano ich o wszystkie nie-
szczęścia i niepowodzenia. Nienawiść przeciwko wro-
gom „prawdziwej wiary” podsycała także coraz silniej
oddziałująca ideologia sarmacka. Rzeczpospolita prze-
stała być bezpiecznym krajem dla Żydów.
Najgorsze masakry miały miejsce na Ukrainie, pod-
czas powstania Chmielnickiego. Kozacy nienawidzili
Żydów, uznając ich za najgorszych wyzyskiwaczy. Bar-
dzo wielu starozakonnych zostało zamordowanych,
a tych, co przeżyli, wygnano na zachód. Tam także nie
przyjęto ich z otwartymi ramionami. Kolejna fala prze-
śladowań przyszła razem z najazdem szwedzkim. I to za-
równo ze strony wojsk polskich, jak i nieprzyjacielskich.
Wojna dodatkowo wspierała nastroje wrogie wobec Ży-
dów. Po jej zakończeniu król Jan Kazimierz musiał wy-
dać wiele rozporządzeń, by zapobiec tumultom.
XVIII w. przyniósł ludności żydowskiej kryzys eko-
Wizerunki nomiczny, pogarszającą się sytuację gmin, zadłużenie
mieszczan i dezintegrację społeczności. Ze względu na spadek wia-
z Gdańska, rygodności finansowej kahałów, w 1764 r. rozwiązano
głównego sku- Sejm Czterech Ziem. Narastały podziały na tle religij-
piska Niemców, nym (art. s. 56). W czasach saskich po polskiej tolerancji
na kaflach rene- religijnej pozostało już tylko wspomnienie. Nasilały się
sansowego pieca oskarżenia o mordy rytualne, a Benedykt Chmielowski
z 1546 r., w swej słynnej encyklopedii „Nowe Ateny” utożsamiał
Dwór Artusa Żydów z czarownicami. Próbę rozwiązania narastają-
cych problemów podjęli myśliciele oświecenia. Asymila-
cję uznano za jedyne rozsądne wyjście z sytuacji. W cza-
sie prac Sejmu Wielkiego powołano specjalną komisję
do spraw Żydów, która opracowywała reformy w duchu
tolerancji. Koncepcje te nie spotkały się jednak z entu-
zjazmem ze strony mas żydowskich. Ostatecznie prawie
żadnego z projektów nie włączono do konstytucji.
Według spisu z 1764 r. Żydów było 750 tys.: podzielo-
nych, spauperyzowanych i niechcianych. Trudno było od
nich oczekiwać szczególnego przywiązania do ginącej
Ojczyzny. Jednak znaleźli się tacy, którzy się z nią utoż-
samiali, a nawet chcieli za nią walczyć i ginąć. Należał do
nich Berek Joselewicz, który wraz ze swym żydowskim
oddziałem podczas powstania kościuszkowskiego bronił
warszawskiej Pragi.
J OA N N A S AW I C K A
NIEMCY: WIT STWOSZ I INNI. Obecność
Niemców na ziemiach polskich datuje się od
czasów Mieszka I. Począwszy od historycz-
nego protoplasty dynastii większość Pia-
stów wiązała się więzami rodzinnymi z nie-
mieckimi władcami. Wraz z młodymi damami na dwory
przybywali z głębi Cesarstwa uczeni, duchowni i rycerze.
Na masową skalę Niemcy zaczęli przybywać w XIII w. za
panowania na Śląsku księcia Henryka Brodatego. Śląsk
był swoistą strefą buforową między Cesarstwem a Pol-
ską. W pierwszym pokoleniu osadnicy niemieccy osia-
51 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
dali właśnie tam, a dopiero ich dzieci lub wnuki ruszały
w podróż do Małopolski i Wielkopolski. Władcy polscy
ściągali osadników z zachodu, ponieważ wiązało się to
z większymi dochodami dla dworu oraz z potrzebą roz-
woju gospodarczego luźno zaludnionej Polski.
W czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów niemiec-
kojęzyczni poddani zamieszkiwali głównie duże miasta,
tj. Gdańsk, Kraków, Toruń, Elbląg. Ich obecność w tych
ośrodkach nie jest przypadkowa. Wszystkie te miasta
należały do Hanzy – potężnej, kupieckiej korporacji
działającej w basenach Mórz Bałtyckiego i Północnego,
z centrum operacyjnym w Lubece.
Drugim, terytorialnie bardziej rozległym skupiskiem
niemieckiej ludności były Prusy Książęce i Królewskie.
Podporządkowane i przyłączone do Polski w 1466 r. na
mocy II pokoju toruńskiego, zamieszkane były w prze-
ważającej części przez niemieckojęzyczną ludność wcze-
śniejszego państwa krzyżackiego. Mieszkańcy tych re-
gionów cieszyli się licznymi przywilejami oraz pewną
dozą autonomii w postaci własnego sejmu.
Kolejna fala osadnictwa została wywołana wojnami
religijnymi w Europie; atmosfera tolerancji religijnej
skłoniła wielu protestantów, także z Niemiec, do osie-
dlenia się na terenie Rzeczpospolitej. Zasilali oni i tak
już liczne szeregi kupców, rzemieślników, pisarzy, pro-
fesorów z Akademii Krakowskiej pochodzenia niemiec-
kiego (w sumie osadnictwo niemieckie można szacować
na kilkadziesiąt tysięcy osób). I wbrew stereotypom,
w przeważającej części wykazywali się głęboką lojalno-
ścią względem nowej ojczyzny. Pojawiali się zresztą nie
tylko jako przedstawiciele konfesji luterańskiej bądź kal-
wińskiej. Znaczna część duchowieństwa diecezjalnego,
na czele z biskupem Stanisławem Hozjuszem, i klasztor-
nego była niemieckojęzyczna.
Niemieckojęzycznym obywatelom Rzeczpospoli-
ta zawdzięcza wiele skarbów kultury narodowej. Po-
cząwszy od teorii heliocentrycznej Mikołaja Kopernika,
przez Ołtarz Mariacki Veita Stossa (pol. Wita Stwosza),
Dzwon Zygmunt odlany przez Hansa Behama, a koń-
cząc na współczesnym najwyższym odznaczeniu pań-
stwowym, Orderze Orła Białego, które powołał do życia
wspólny władca Polski i Saksonii August II Mocny.
A N DR Z E J G R Ę Z I A K
SASI: FAWORYCI AUGUSTÓW. Panowa-
nie Augustów stało się początkiem wzmo-
żonej obecności jednej szczególnej nie-
mieckiej nacji – Sasów. Jeszcze do niedaw-
na czasy Augusta II Mocnego i jego syna
Augusta III nie cieszyły się dobrą opinią wśród history-
ków. Unię personalną między Saksonią i Rzeczpospoli-
tą postrzegano jako początek końca tej ostatniej. Wtedy
to bowiem była ona karczmą zajezdną – na jej terenie
toczyły wojny lub stacjonowały wojska innych państw;
wtedy to Polska nierządem stała –
administracja i wojsko niemal nie
istniały. Natomiast sami królowie,
zarówno ojciec, jak i syn, mieli być
rozpustni, bezmyślni, wiarołomni
i leniwi. Ale okres ten jest też koja-
rzony z rosnącym dobrobytem, co
obrazuje przysłowie „za króla Sasa
jedz, pij i popuszczaj pasa”, a pano-
wanie Augusta III z najdłuższym od
stulecia czasem pokoju.
Za panowania Wettinów do Polski
przybyło wielu Sasów, wśród nich
inżynierów i architektów. August
II sprowadził z Drezna swego na-
dwornego architekta Mateusza Da-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
August II niela Pöppelmanna, który zaprojektował w Warszawie
Mocny, elektor Oś Saską. Pozostałością tego kompleksu urbanistyczne-
saski i król go jest plac Piłsudskiego i Ogród Saski. August III za-
polsko-litew- trudnił z kolei jego syna, Karola Fryderyka, by dokonał
ski, z architek- przebudowy nieistniejącego już dzisiaj Pałacu Saskiego.
tem Matthäu- Również magnaci chętnie korzystali z usług saskich ar-
sem Danielem chitektów i inżynierów, z których wielu otrzymało pol-
Pöppelmannem, skie szlachectwo. Przybysze z Saksonii, słynącej z ko-
drzeworyt palń srebra i miedzi, zmodernizowali m.in. kopalnię
z XVIII w. w Wieliczce. Wielką renomą w Rzeczpospolitej cieszy-
li się rzemieślnicy z Miśni pod Dreznem, wytwarzający
wyroby porcelanowe.
Chcący utrzymać wpływy w Rzeczpospolitej August II
sprowadzał saskich urzędników. Dążył do stworzenia
wspólnej i jednolitej polsko-saskiej elity. Aranżował mał-
żeństwa i kontakty towarzyskie. Sam wydał za Polaków
dwie swoje córki. Politykę tę starał się kontynuować Au-
gust III. Jego faworyt i pierwszy minister Henryk Brühl
miał wielki wpływ na politykę Rzeczpospolitej.
Obecność Sasów (ich liczbę można szacować na 2 tys.),
których ojczyzna cywilizacyjnie górowała nad Rzeczpo-
spolitą niemal we wszystkich dziedzinach, miała pozy-
tywny wpływ na kulturę, sztukę, gospodarkę i naukę.
Wbrew niektórym obiegowym opiniom, dwór Wetti-
nów nie promieniował na Polskę kulturą niemiecką –
w rzeczywistości językiem dworu saskiego i elit saskich
był francuski. Ponadto najnowsze badania historyków
zmuszają do odpięcia Wettinom etykietki rozpustni-
ków, działających na zgubę Rzeczpospolitej, przypiętą
im przede wszystkim przez historyków XIX-wiecznych.
Współcześni mieli chyba nieco lepsze zdanie o Sasach,
skoro Konstytucja 3 maja miała wprowadzić monar-
chię dziedziczną, a tron przyznano właśnie Wettinom,
a w czasach napoleońskich, gdy z gruzów Rzeczpospo-
Typy tatarskie , litej powstało efemeryczne Księstwo Warszawskie, księ-
kolorowany ciem został wnuk Augusta III, Fryderyk August.
rysunek z 1813 r. M I C H A Ł R O G A L SK I
TATARZY: DUMA POLSKIEJ KAWALERII.
Jak podaje Długosz w 1397 r., „książę li-
tewski Witold wiele tysięcy Tatarów z żo-
nami, dziećmi i bydłem uprowadził aż na
Litwę”. Była to pierwsza z licznych grup
osadników tatarskich, jakie przybywały na Litwę od
XIV do XVI w. Nie byli to wyłącznie jeńcy, nie brako-
wało również uciekinierów, którzy szukali schronienia
przed wojną bądź represjami. Tak było na przykład po
upadku chana Złotej Ordy Tochtamysza w XIV w. lub po
podboju Astrachania i Kazania przez Moskwę w XVI w.
Muzułmańska mniejszość tatarska, nazywana Lipka-
mi bądź Muślimami, zamieszkiwała głównie Litwę, oko-
lice Wilna, Trok, Grodna i Kowna. W zamian za przy-
wileje rycerskie zobowiązani byli do służby wojskowej.
52
 rzeczpospolita obojga narodów
Ich liczebność sięgała 6 tys. Na terenie Korony osad- również w Koronie. Podobnie jak Żydzi gromadzili się
nictwo tatarskie pojawiło się dopiero w XVII w. i miało wokół swych domów modlitwy, nazywanych kienesami,
związek z pogarszającą się sytuacją gospodarczą Wiel- za przywódcę mając duchownego zwanego hazzanem;
kiego Księstwa Litewskiego. przewodził on kilkuosobowej radzie mającej władzę są-
Wojska tatarskie zorganizowane były w chorągwie, ich downiczą i ustawodawczą. Największa gmina karaimska
nazwy brały się bądź z plemion ordyńskich, miejscowości w Trokach cieszyła się przywilejem magdeburskim, wo-
lub od nazwisk dowódców. Na przykład chorągiew uła- bec czego na jej czele stał wójt, który był również najwyż-
nów wzięła się od nazwiska pułkownika Aleksandra Uła- szym zwierzchnikiem wszystkich karaimów litewskich.
na. Nazwa ta przeszła później na wszystkie jednostki pol- Witold sprowadził karaimów w bardzo konkretnym
skiej lekkiej kawalerii. Lipkowie walczyli szablą, lancą oraz celu – stali się oni jego osobistą strażą. Po jego śmierci
łukiem, który z czasem zastąpiła broń palna. Ze względu spadła na nich konieczność strzeżenia trockiego zamku.
na swą mobilność wojska te idealnie nadawały się do pro- Do 1710 r., gdy społeczność karaimską zdziesiątkowała
wadzenia zwiadów oraz wojny podjazdowej. Zabytkowe epidemia dżumy, wystawiali oni dwie chorągwie. W cza-
Społeczność tatarska nie była jednolita. Najwyżej stali wnętrze katedry sie pokoju parali się głównie handlem, wciąż posiadając
tatarzy hospodarscy, będący potomkami rodów książę- ormiańskiej szerokie kontakty na Krymie i całym Czarnomorzu.
cych ze Złotej Ordy. Posiadali oni duże majątki ziemskie we Lwowie, foto- Przyczynili się do rozwoju gospodarczego Litwy.
wraz z ludnością zależną. Niżej w hierarchii znajdowali grafia współczesna G R Z E G O R Z DU M A Ł A
się Tatarzy-kozacy, utrzymujący się z rolnictwa. To spo-
śród nich prowadzony był zaciąg wojskowy. Obydwie
wyżej wymienione grupy cieszyły się szlacheckimi przy-
wilejami. Część tatarskich jeńców osiedlono w miastach,
tworzyli oni osobną grupę. Wszyscy korzystali z wolno-
ści wyznania, jednak będąc muzułmanami, nigdy nie
otrzymali pełnych praw obywatelskich. Tatarzy ziemia-
nie nie mogli brać udziału w sejmikach, a miejscy nie
mogli należeć do cechów.
Ubiorem Tatarzy niewiele różnili się od szlachty czy
zamożnego mieszczaństwa, noszącego się według orien-
talizującego sarmackiego stylu. Różnice widoczne by-
ły natomiast w obyczajowości. Lipkowie zachowywali
wstrzemięźliwość w piciu alkoholu i przestrzegali postu
w czasie ramadanu.
Mniejszość ta wielokrotnie wiernie stawała w obronie
granic Rzeczpospolitej. Jedyną skazę na ich reputacji sta-
nowił epizod zwany buntem Lipków. W 1672 r. część cho-
rągwi tatarskich przeszła na stronę turecką. Główną przy-
czyną tych wydarzeń był niewypłacany żołd. Jednak pol-
scy Tatarzy, nawykli do przywilejów szlacheckich, nie byli
w stanie odnaleźć się w tureckim despotyzmie. W 1674 r.
Jan III Sobieski zezwolił buntownikom na powrót, a sejm
uchwalił amnestię oraz przywrócił wcześniejsze przywi-
leje. Wydarzenia te posłużyły Henrykowi Sienkiewiczo-
wi, który ze strony ojca był pochodzenia tatarskiego, do
stworzenia fabuły „Pana Wołodyjowskiego”. Potomko-
wie polskich Tatarów wciąż zamieszkują Polskę, najlicz-
niej dwie podlaskie wsie: Bohoniki i Kruszyniany. ORMIANIE: BLASK ORIENTU. Kolej-
M AC I E J H A R L A ną mniejszością pochodzącą ze Wschodu
byli Ormianie. Na terenach polskich zna-
KARAIMI: OBROŃCY WIELKIEGO KSIĘCIA. leźli się w połowie XIV w., po przyłącze-
Wśród Tatarów sprowadzonych przez Wi- niu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Ha-
tolda znalazło się kilkaset rodzin jednej Typy karaimskie, lickiej. To na tych ziemiach tworzyli główne skupiska.
z najmniejszych grup etnicznych, jakie kie- kolorowana lito- Z biegiem czasu zasiedlali miasta na szlakach handlo-
dykolwiek zamieszkiwały Rzeczpospoli- grafia z I połowy wych: Kamieniec Podolski, Bar, Kazimierz oraz Zamość.
tą – Karaimów. Wywodzili się oni z Bliskiego Wschodu, XIX w. (W sumie 2–3 tys. osób).
ze społeczności judaistycznej, któ- Większość polskich Ormian była dobrze wykształco-
ra pod wpływem uczonego Anana na. Dzięki kontaktom handlowym ze Wschodem potra-
ben Dawida z Basry uznała za jedy- fi li posługiwać się orientalnymi językami, z czego ko-
ną podstawę swej wiary Pięcioksiąg. rzystali często królowie i panowie polscy. Większość ofi-
Od imienia przywódcy nazywani by- cjalnych poselstw do Persji czy Turcji była sprawowana
li ananitami, dopiero później przyjęła właśnie przez nich. Bogaci kupcy ormiańscy nieraz po-
się nazwa karaimów, oznaczająca tyle, życzali pieniądze wiecznie cierpiącym na brak funduszy
co czytający. Na Krymie pojawili się królom, zyskując dzięki temu szczególne względy.
w okresie istnienia imperium Chaza- Ormianie przyczynili się do orientalizacji kultury pol-
rów, ludu tureckiego, który w VIII w. skiej. Sprowadzali egzotyczne przyprawy, ozdoby, broń
nawrócił się na judaizm. z Turcji, Persji, a nawet z Indii. Oprócz handlu trudnili
Społeczność karaimska w Rzecz- się przede wszystkim produkcją wyrobów złotniczych
pospolitej nie była liczna, wahała oraz wyrobem dywanów. W XVIII w. przy dworach
się od siedmiuset do półtora tysią- magnackich zaczęły powstawać, prowadzone przez Or-
ca osób. Żyli oni głównie na Litwie, mian, manufaktury tkackie, tzw. persjarnie. Wytwarza-
choć mniejsze skupiska spotykamy no tam przede wszystkim pasy kontuszowe.

53 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

 Na terenie Rzeczpospolitej Ormianie posiadali samo-
rząd prawno-religijny i własny system sądowniczy, któ-
ry wydawał wyroki w imieniu króla. Ormianie choć byli
chrześcijanami, to wyznawali monofizytyzm – uznawa-
li tylko jedną, boską naturę Chrystusa. Własny Kościół
i samorząd utrwalały odrębność kulturową Ormian.
Kres temu, w połowie XVII w., położyć mogło zawarcie
unii z Kościołem katolickim. Z czasem okazało się jed-
nak, że katolicyzm obrządku ormiańskiego równie do-
brze konserwował odrębność kulturową Ormian pol-
skich, jak poprzednio ich narodowe chrześcijaństwo.
M A R IUS Z S TA Ń C Z A K
WŁOSI: ARTYŚCI, KUPCY I NOŻOWNICY.
Królowa Bona, oprócz marchwi, pietrusz-
ki i selera, sprowadziła do Polski także
wybitnych włoskich intelektualistów, ar-
tystów i rzemieślników. Przybysze z Pół-
wyspu Apenińskiego odwiedzali Królestwo Polskie już
wcześniej – najlepszym przykładem jest Filip Kallimach
warszawskiej Starówki i Krakowskiego Przedmieścia.
Girolamo Pinocci był wydawcą pierwszego polskiego
czasopisma – „Merkuriusza Polskiego”. Włosi wywar-
li też wpływ na polską reformację – Toskańczyk Fau-
Rejestr styn Socyn stworzył doktrynę religijną braci polskich
dziesięciny (art. s. 56). Jednocześnie, spośród Włochów rekrutowa-
pobranej ło się wielu duchownych katolickich, w tym przewodzą-
od Szkotów cych kontrreformacji jezuitów.
i Anglików, Typowo włoskim zawodem była na dworach magnac-
zamieszkujących kich funkcja kawalkatora, czyli ujeżdżacza koni. Wielu
Koronę, z dnia było też aktorów i muzyków. Z drugiej strony Włochów
13 marca 1651 r. często zatrudniano w zawodach stricte technicznych –
Obok: Piotr jako kamieniarzy lub inżynierów wojskowych. Nie bra-
Fergusson kło też przedsiębiorców, którzy handlowali luksusowy-
Tepper, Szkot mi towarami, zaopatrywali dwór królewski, prowadzili
z pochodzenia, banki bądź też dzierżawili żupy solne i mennice. Jednym
najbogatszy z nich był Florentczyk Sebastian Monteluppi, który za-
bankier polski słynął organizacją pierwszej stałej poczty wożącej listy
z końca XVIII w., z Krakowa przez Wiedeń do Wenecji. Jego dłużnikiem
rycina z epoki. był m.in. kanclerz Jan Zamoyski.

Wielu z nich wracało po jakimś czasie do ojczyzny. In-

Wilhelm
Orsetti, herbu
Złotokłos,
włoski kupiec
osiadły
w Polsce,
portret olejny
z ok. 1644 r.
(1437–96), humanista, doradca królewski i nauczyciel sy-
nów Kazimierza Jagiellończyka. Ale to przyjazd księż-
niczki z rodu Sforzów do Krakowa w 1518 r. zapoczątko-
wał okres świetności polsko-włoskich kontaktów.
Włoscy artyści i intelektualiści wywarli trwały wpływ
na kulturę i sztukę polską XVI–XVIII w. Bartolomeo
Berrecci zaprojektował Kaplicę Zygmuntowską na Wa-
welu, perełkę polskiego renesansu. Santi Gucci był ar-
chitektem zamku w Baranowie, a Bernard Moranda kie-
rował budową miasta idealnego – Zamościa. Canaletto
i Marcello Bacciarelli tworzyli w otoczeniu Stanisława
Augusta Poniatowskiego. To na podstawie obrazów te-
go pierwszego rekonstruowano po wojnie architekturę
ni polonizowali się i osiadali na stałe w kraju nad Wisłą.
Mieszkańcy Rzeczpospolitej początkowo uważali Wło-
chów za ludzi utalentowanych i życiowo mądrych, z cza-
sem jednak zaczęły w ich obrazie dominować złe cechy:
chciwość, podstępność, powierzchowność i hedonizm.
Cudzoziemców wykorzystywano do brudnej roboty.
W 1598 r. mieszczanin warszawski Nikodem Chciszew-
ski skarżył się, że własna żona nasłała na niego dwóch
Włochów, którzy mieli go zasztyletować.
W wielomilionowej Rzeczpospolitej mieszkać mogło
zaledwie od kilku do kilkunastu tysięcy Włochów. Jed-
nak także oni odcisnęli ślad w historii RP.
T O M A S Z L E S Z K OW I C Z
SZKOCI: KUPCY, KRAMARZE, ALE NIE
TYLKO. Szkoci przybywali do Rzeczpospo-
litej w XVI i w pierwszej połowie XVII w.
Byli to przeważnie katolicy emigrujący ze
swojego rodzinnego kraju w obawie przed
prześladowaniami. Nie brakowało też protestantów, któ-
rzy szukali szczęścia i chleba za morzami. Liczbę Szkotów
w I RP szacuje się na 30 tys. Osiedlali się przede wszyst-
kim na Pomorzu, rzadziej na Litwie. Zamożniejsi szybko
nabywali obywatelstwo miejskie i asymilowali się.

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 54

 rzeczpospolita obojga narodów
Szkoci w Rzeczpospolitej musieli
należeć do jednego z bractw, które
organizowały ich życie i rozstrzy-
gały wewnętrzne spory. W 1603 r.
Zygmunt III Waza podjął próbę
ograniczenia tej autonomii. Miano-
wał Abrahama Younga zwierzchni-
kiem wszystkich Szkotów, z prawem
zbierania podatków i sprawowania
sądów. Wywołało to opór zarówno
Szkotów, jak i szlachty, niezgadzają-
cych się na takie ograniczenie wol-
ności. Król musiał wycofać się ze
swoich rozporządzeń.
Najbogatszym Szkotem w Rzecz-
pospolitej w połowie XVII w. był
Robert Portius. Swój majątek zdo-
był handlując winem sprowadza-
nym z Węgier. Większość szkoc-
kich kupców zajmowała się jednak
drobniejszym handlem. Uboższych
z nich nazywano szotami, czyli han-
dlarzami, którzy z króbką (tj. z ko-
szem) na plecach sprzedawali m.in.
wstążki. Nazwa ta stała się wkrótce
określeniem wszystkich obwoźnych
handlarzy. Podobnie jak Żydzi, by-
li oni z punktu widzenia korporacji
miejskich grupą szkodników. Stąd
starania o ustawodawstwo „przeciw
Żydom, Szkotom i ludziom luźnym”. Jednakże co jakiś
czas król nadawał przywileje wybranym kupcom szkoc-
kim, dając im prawo do handlu detalicznego w miejscu
pobytu dworu.
Szkoci służyli w polskiej armii. Kilkuset z nich wi-
dzimy w wyprawie Stefana Batorego pod Psków, a tak-
że w bitwie pod Chocimiem. Ale najsłynniejszy żołnierz
szkocki w służbie Rzeczpospolitej, znany nam z utwo-
rów Sienkiewicza Hassling-Kettling, nie był obywatelem
tego kraju. Choć faktycznie dowodził artylerią zamkową
podczas obrony Kamieńca Podolskiego przed Turkami
w 1672 r., to tak naprawdę nazywał się Hejking i pocho-
dził z Kurlandii.
W drugiej połowie XVII w. asymilacja doprowadzi-
ła do zaniku Szkotów w Rzeczpospolitej. Zaczęli się oni
ponownie pojawiać na ziemiach polskich dopiero na po-
czątku XIX w. Wtedy to Ludwik Pac sprowadził grupę
Szkotów do jednej z wsi na Podlasiu. Pamiątką po nich
jest jej obecna nazwa – Szkocja.
M A R E K G R O S Z K OWSK I
HOLENDRZY: ŻUŁAWY, WIATRAKI,
WIERZBY. O ile w przypadku Szkotów
prześladowania religijne były jednym
z wielu powodów imigracji do Rzecz-
pospolitej, to w wypadku Holendrów
były decydującym. Byli oni bowiem wyznania meno-
nickiego (odłam protestantyzmu), a uciekali przed re-
ligijnymi wojnami domowymi, trawiącymi w XVI w.
Niderlandy. Początkowo lokowali się wyłącznie
w Gdańsku, potem na Pomorzu i stopniowo posuwa-
li się w górę Wisły (art. s. 82). Tereny te, niechętnie
zasiedlane przez ludność miejscową, były znakomicie
wykorzystywane przez Olędrów (jak na nich potocz-
nie mówiono, z czasem nazywając tak wszelkich
kolonizatorów terenów podmokłych, nie tylko
z Niderlandów, i tego typu osadników mogło
być kilkanaście tysięcy). Przywieźli bowiem
ze sobą tajniki osuszania gruntów, budowa-
nia sieci grobli i wałów przeciwpowodziowych
oraz wyższą kulturę rolną. Tak do-
tarli w okolice Warszawy, gdzie zaję-
li podmokłe tereny na prawym brze-
gu rzeki, osuszyli je i postawili domy.
Ówcześni mieszkańcy miasta ob-
szar ten nazwali Kępą Holenderską,
a współcześni – Saską Kępą.
Olędrzy na terenie Rzeczpospo-
litej cieszyli się znaczną swobodą,
gdyż mogli żyć zgodnie z prawem
swojego wyznania, które m.in. za-
braniało służby wojskowej. Cieszy-
li się samorządem i własnym szkol-
nictwem. Cechą charakterystyczną
ich osad była architektura: ogromne
i bogate domostwa, często łączące
pod jednym dachem kilka zabudo-
wań. Górujące nad okolicą wiatraki
do dziś stanowią wizytówkę Żuław –
to wiemy. Nie wiemy, że tak charak-
terystyczne do niedawna dla polskiej
wsi rzędy topól i wierzb były sadzo-
ne właśnie przez Olędrów – wzdłuż
rzek i kanałów w celu powstrzyma-
nia wiosennych roztopów.
Drewniana zabudowa na sypanych
wzgórkach, sztuczne nasadzenia,
sieci kanałów, melioracje ciągle są
w polskim krajobrazie pamiątką po
holenderskich osadnikach w I RP.
Ślub pary A N N A R E C H E N T IU K
menonickiej,
czyli osadników WĘGRZY: SKĄD BRATANKI? Znane nie
holenderskich, tylko w Polsce, ale i na Węgrzech przysło-
rysunek Daniela wie (Polak Węgier dwa bratanki i do sza-
Chodowieckiego bli, i do szklanki) powstało ok. 1770 r., gdy
z 1781 r. po upadku Konfederacji Barskiej jej przy-
wódcy znaleźli azyl polityczny na Spiszu i w Preszowie.
Jednak wcześniej, kiedy Węgrzy stanowili rozpoznawal-
ną grupę etniczną w obrębie Rzeczpospolitej, Polacy by-
najmniej nie chcieli nazywać ich braćmi.
Węgierscy rozbójnicy przez cały czas wspólnej granicy
Węgier z Rzeczpospolitą (1000–1699) dawali się we zna-
ki ludności pogranicza. Napady tołhajów w niczym nie
przypominały wypraw Janosika. Zresztą, polscy zbóje
Węgierski nie pozostawali dłużni. Jednak to za panowania Stefa-
hajduk, na Batorego, księcia siedmiogrodzkiego, a od 1576 r.
rysunek króla Polski i Litwy, obecność Węgrów na ziemiach
z epoki polskich stała się widoczna. Ściągnięci przez króla
magnaci węgierscy otrzymywali wielkie majątki
ziemskie. Węgrzy tworzyli też królewskie gwar-
die przyboczne. W armii koronnej i wojsku na-
dwornym służyło wielu oficerów węgierskich,
a w całości sił zbrojnych Rzeczpospolitej za
Batorego Węgrzy stanowili od 7 proc. do –
bywało – nawet 40 proc.
Po śmierci króla niektórzy węgierscy
współpracownicy powrócili do ojczyzny, ale
znaczna część potomków imigrantów, mają-
ca polskie ziemie, osiadała na stałe, najczę-
ściej kontynuując tradycje wojskowe (do 1 tys.
osób). Z czasem ulegali polonizacji, jak Wła-
dysław Bekiesz, dowódca polskiej straży, któ-
ry za liczne zasługi wojskowe otrzymał cztery
starostwa w Inflantach. Choć panowanie Bato-
rego nie trwało długo, wprowadziło
też na polskie stoły słynny tokaj, jak
mawiał Ludwik XV: króla win, a wi-
no królów.
M A R TA T U R K O T
55 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 bóg i wiara
albo panorama religijna
R zeczpospolitej
Adam Szostkiewicz
Historia religijna Rzeczpospolitej
Obojga Narodów jest pasjonująca, ale
– jak całość – nie kończy się dobrze.

MOZAIKA RELIGIJNA. Dawna Polska by-

ła mozaiką nie tylko etniczną (art. s. 48), ale
i religijną. Obie te tożsamości stały się póź-
niej składowymi szerszych, narodowych.
W XVI w. na ogromnych przestrzeniach
państwa polsko-litewskiego żyli prócz Polaków i Litwi-
nów, wyznających katolicyzm, prawosławni zwykle Ru-
sini. W miastach nad Bałtykiem osiadło kilkadziesiąt
tysięcy Niemców, którzy pierwsi przyjmowali protestan-
tyzm. Z terenów niemieckich napływała ludność żydow-
ska posługująca się na co dzień dialektem niemieckim
zwanym jidysz, językiem żydowskim. Zamieszkała głów-
nie w miastach, cieszyła się protekcją polskiej monarchii
i w jej ramach znaczną autonomią. Spotykani na Litwie
Tatarzy wyznawali islam, a Karaimowie uznawali Biblię
hebrajską za pismo święte, ale nie przyjmowali żydow-
skiego Talmudu. Natomiast Ormianie osiedlający się we
Lwowie i na Podolu byli przedstawicielami starożytnego
narodu chrześcijańskiego z własną strukturą kościelną
niezależną od Rzymu. Przybysze z zachodniej Europy
reprezentowali z reguły różne odłamy chrześcijaństwa.
Bardzo trudno jest o jakieś precyzyjne dane liczbowe
dotyczące wiernych różnych konfesji. Wiemy natomiast,
że w drugiej połowie XVI w. w obrębie państwa istniało
3–3,5 tys. parafii katolickich, kilka tysięcy parafii prawo-
sławnych i ponad tysiąc – w momencie rozkwitu refor-
macji – parafii protestanckich.

KONFEDERACJA WARSZAWSKA – TOLERANCJA JA-
KO ZASADA USTROJOWA. Koegzystencja tych tak róż-
nych społeczności w jednym państwie układała się po-
kojowo w porównaniu z konfliktami i zmianami wstrzą-
sającymi zachodem Europy. Tam umacniały się państwa
absolutystyczne, tu rozkwitała wolna demokracja szla-
checka. W polskich elitach przyjęły się renesansowe idee
humanizmu i tolerancji. Ukoronowaniem tych tendencji
był sejmowy akt konfederacji warszawskiej z 1573 r. Nie
chcąc dopuścić do wojen religijnych, szlachta odrzuciła
siłę i przymus w dziedzinie religii. Kościół katolicki był
przeciw tolerancji religijnej jako zasadzie ustrojowej –
konfederację podpisał tylko jeden biskup katolicki – ale
kolejni królowie wybierani przez szlachtę ów akt uroczy-
ście potwierdzali. Przybysze z innych krajów nie mogli
się nadziwić; u nich stosowano zasadę – czyj kraj, tego
religia (cuius regio, eius religio), a w Rzeczpospolitej król
Zygmunt August deklarował, że nie jest panem ludz-
kich sumień. Znajdowali więc tu schronienie wygnani
Procesja dysydenci religijni, wyznawcy radykalnych teologicznie
z posążkiem i społecznie sekt chrześcijańskich, które gdzie indziej by-
Matki Boskiej ły prześladowane jako heretyckie.
Gidelskiej,
obraz Wojciecha ARIANIE – RADYKAŁOWIE REFORMACJI. Może naj-
z Piotrkowa ciekawszą z nich był ruch arian, zwanych też socyniana-
z 1669 r., mi (od nazwiska jednego z przywódców Włocha Fausta
znajdujący się Socjusza) i braćmi polskimi. (Gmin ariańskich w latach
w klasztorze oo. 1562–1660 było 170–200, liczba wyznawców sięgała
dominikanów 15–20 tys.). Odrzucali oni katolicki dogmat Trójcy Świę-
w Gidlach tej, podważali boskość Chrystusa, ale nie jego nauki mo-
ralne. Byli w tym odosobnieni nie tylko wśród katolików,
ale i protestantów. Szlachcie nie podobał się ich ewan-
geliczny radykalizm społeczny. Arianie sprzeciwiali
się wojnie – stąd zwyczaj noszenia drewnianych szabel
przez szlachciców tej konfesji. Byli przeciw karze śmier-
ci. Część domagała się zniesienia poddaństwa chłopów
i zrównania stanów społecznych. Nie garnęli się do wła-
dzy publicznej i wielkich posiadłości ziemskich.

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 56

 rzeczpospolita obojga narodów
Imponowała panująca wśród arian swoboda dyskusji
na tematy religijne i biblijne. Ariańska akademia w Ra-
kowie (dziś wieś w Małopolsce) miała w apogeum kil-
kuset studentów i słynęła w Europie, wywierając wpływ
na ówczesne życie umysłowe. Ostatecznie jednak ruch
upadł, choć z upływem lat stracił ostrość społeczną. Zli-
kwidowano akademię, a w 1658 r. sejm nakazał usunię-
cie arian z Rzeczpospolitej.
To były już
inne czasy. Zamierał duch tolerancji i dyskusji wokół idei
reformacyjnych krzewionych w Polsce przez protestan-
tów. Tymczasem potężny ruch protestancki odmienił
oblicze religijne, kulturowe i społeczne Europy. Powsta-
ła całkiem nowa sytuacja, chrześcijanie mieli wybór: zo-
stać przy rzymskim papiestwie czy odejść do protestan-
tyzmu i wcielać w życie jego, jak byśmy dziś powiedzieli,
programy radykalnej modernizacji wiary i jej instytucji.
Niemcy, Niderlandy, Francja, Anglia, Skandynawia wy-
bierały protestantyzm lub skłaniały się ku niemu. We
Włoszech i Hiszpanii idee reformacji nie przyjęły się.
Polska stanęła na rozdrożu. Z powodów głównie po-
litycznych część szlachty i magnaterii patrzyła na ruch
reformacyjny łaskawym okiem. Idee reformacji mogły
być atrakcyjne jako argument na rzecz reformy państwa,
ugruntowania praw szlacheckich kosztem potęgi Koś-
cioła, umocnienia suwerenności. Bardzo popularna by-
ła w narodzie szlacheckim idea przekształcenia Kościo-
ła katolickiego w Polsce w Kościół narodowy. W 1555 r.
sejm wspólnie z królem sformułował zmierzające do tego
postulaty, przedstawione później papieżowi Pawłowi IV.
Liturgia miałaby być sprawowana w języku polskim, ko-
munię można by przyjmować pod postacią hostii i wina,
kapłani nie musieliby żyć w celibacie, można by zwoły-
wać synody do dyskusji o spornych sprawach religijnych.
Papież nie wyraził zgody.
DLACZEGO PROTESTANTYZM SIĘ NIE PRZYJĄŁ?
Ruch reformacyjny ograniczał się w Polsce głównie do
warstwy szlacheckiej i części mieszczaństwa, a bar-
dzo słabo przenikał do warstw ludowych, które trwały
przy wierze katolickiej. Protestantyzm w Rzeczpospo-
litej miał charakter wyspowy. Zakorzenił się w Prusach
i w Wielkopolsce, gdzie większość wśród protestantów
stanowili luteranie, oraz w Małopolsce i na Litwie, gdzie
większość z nich była kalwińska. (To z nich wyłonił się
odłam wspomnianych wyżej braci polskich).
Polski protestantyzm miał wielki potencjał rozwo-
jowy, ale był i pozostał rozbity. (W okresie rozkwitu,
ok. 1570–80 r., z około tysiąca zborów – gmin – prote-
stanckich połowa była kalwińska). Usiłował go zjedno-
czyć Jan Łaski, zresztą bratanek katolickiego prymasa
Polski i sam początkowo duchowny katolicki, najwięk-
sza postać ówczesnego polskiego protestantyzmu. Ła-
skiego znała Europa z jego pism i organizowania zborów
w Anglii. Miał sympatie kalwińskie, ale po powrocie
do Polski nalegał mocą swego autorytetu, by wszystkie
znaczniejsze konfesje i grupy protestanckie stworzyły je-
den Kościół. Bez skutku. Po jego śmierci w 1560 r. nawet
jego wspólnota kalwińska rozpadła się na dwa zbory. Do
czasów króla modernizatora Stanisława Augusta Ponia-
towskiego dotrwało około sześćdziesięciu zborów kal-
wińskich – głównie na Litwie.
Badacze naszych dziejów stawiają pytanie, jakie były
powody i skutki upadku protestanckiej reformy w Pol-
sce. Na pewno rozbicie, wewnętrzne waśnie i animozje
(np. potępienie arian), ale także brak głębszego zakorze-
nienia w społeczeństwie i czarna propaganda ze strony
obozu katolickiego. Istotnym powodem może być też
brak kontaktów z trzecim wielkim wyznaniem chrześci-
Tolerancyjna R P
Grupy wyznaniowe w końcu XVI w.
RYGA Obszary zamieszkane
w większości przez:
katolików
prawosławnych
luteran
innych protestantów
KRÓLEWIEC WILNO (gł. kalwinistów)
GDAŃSK GRODNO Mniejsze ich skupiska
oznaczono kropkami
TORUŃ w odpowiednim
kolorze.
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
Ważniejsze ośrodki religijne:
Ormian Żydów Karaimów Muzułmanów
jańskim dawnej Rzeczpospolitej – prawosławiem. Wybit-
ny znawca dziejów polskiego chrześcijaństwa prof. Jerzy
Kłoczowski pisze, że wystarczy jeden rzut oka na ówczes-
ną mapę wyznaniową, by się przekonać, jak ogromne zna-
czenie dla umocnienia ruchu reformacyjnego w Rzeczpo-
spolitej mogła mieć taka współpraca: „Ludność katolicka
na ziemiach polskich była jakby wciśnięta między dwa
zwarte bloki, luterański od zachodu i prawosławny od
wschodu”. (Patrz podane na wstępie liczby parafii). Oba
bloki okazały się niezdolne do współdziałania.
KRAJE MARII I KRAJE MARTY. Jak potoczyłyby się losy
Polski, gdyby reformacja popłynęła tu falą głębszą? Pi-
sarz historyczny Paweł Jasienica zauważa, że na sejmy
w XVI w. wybierano często religijnych dysydentów, „bo
to byli ludzie najbardziej umysłowo rozbudzeni, czynni,
odważni, mający słuszny program. Zalecały ich sejmi-
kom względy rzeczowe, a nie wyznaniowe. Dawano Mi-
kołajowi Rejowi mandat, ponieważ był zdolnym, rozum-
nym i przyzwoitym człowiekiem. Jego kalwinizm ani go
nie degradował, ani protegował”. Reformacja mogła za-
tem uczynić z Rzeczpospolitej państwo lepiej rządzone
i urządzone. „Protestancka i wołająca o Kościół narodo-
wy izba poselska – ciągnie Jasienica – uparcie walczy-
ła o dobro państwa, zabezpieczyła kraj przed anarchią,
strzegła praworządności. Napływające do Polski zachod-
nie nowości w niczym jej nie zaszkodziły”.
Ale czy rzeczywiście pomogłyby zmienić mentalność
warstw panujących w Polsce, jak stało się w protestan-
ckich krajach Europy Północnej? Socjolog Max Weber
zasłynął postawioną w 1905 r. tezą, że etyka protestancka
– solidna praca, uczciwość, oszczędność – torowała dro-
gę do sukcesów krajów zwanych kapitalistycznymi. Kraje
kulturowo katolickie tą drogą nie poszły i popadły w za-
cofanie. Kraje protestanckie okazały się zapobiegliwymi
„krajami Marty”, a katolickie – niepraktycznymi „kra-
jami Marii”. Polski wybitny historyk prof. Janusz Tazbir
przypomina, że i u nas Stefan Garczyński (zm. 1755), wo-
jewoda poznański i pisarz polityczny, notował, iż „u dysy-
dentów w dobrym porządku rzeczy małe stają się wielki-
mi, a u nas katolików największe upadają”.
Ale Tazbir powątpiewa, czy „zwycięstwo protestan-
tyzmu mogło w decydujący sposób wpłynąć na zmianę
stosunku szlachty do pracy, a tym samym wprowadzić
57 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
Polskę na drogę rozwoju gospodarczego”. Na co dzień
styl życia i pogardliwy stosunek do mieszczan, kupców,
plebejuszy i chłopów były podobne u polskich szlachci-
ców protestantów i katolików. „Trudno przypuścić, aby
nauki Jana Kalwina rozbudziły w jego sarmackich ad-
herentach ducha kapitalizmu”.

pospolitej na fali reformacji próbowali naprawiać

marny stan Cerkwi (choć raczej elity świeckie niż
cerkiewne). Na czele ruchu odnowy stanął potęż-
ny magnat, książę Wasyl Ostrogski (zm. 1608).
Założył akademię uczącą m.in. łaciny i greki.
W Kijowie metropolita prawosławny Piotr Mohy-
ła powołał do życia akademię wzorowaną częścio-
wo na kolegiach jezuickich, starał się zasypywać
dół dzielący prawosławie i katolicyzm (art. s. 48).
Pod koniec XVI w. w ruch odnowy włączyli się
prawosławni biskupi. Część przychylała się ku
idei zjednoczenia Cerkwi w Rzeczpospolitej z Ko-
ściołem łacińskim. Do połączenia doszło w formie
unii brzeskiej w 1596 r. Na jej mocy Cerkiew w grani- Akt
cach Rzeczpospolitej zachowała odrębność liturgiczną konfederacji
i organizacyjną, ale uznała prymat biskupa Rzymu, czyli warszawskiej
papiestwa. Unia miała odnowić prawosławie przez kon- z 1573 r., zmienionej rzeczywistości geopolitycznej. Można się za-
takt z kulturą łacińską, a w rzeczywistości rozdwoiła ten ustanawiający stanawiać, jak by się potoczyła historia Polski i tej czę-
Kościół na zwolenników unii – unitów (grekokatolików), tolerancję ści Europy, gdyby Rzeczpospolita zrównała naród rusiń-
i jej przeciwników – dyzunitów (prawosławnych). Ko- religijną ski z polskim i litewskim, przekształcając się w unię nie
ściół unicki uzyskał dostęp do kształcenia duchownych jako zasadę dwóch, lecz trzech wielkich narodów.
w szkołach łacińskich, ale nie uzyskał równego statusu ustrojową
z Kościołem rzymskokatolickim. Status prawosławia, JEZUICKA AWANGARDA – BLASKI I CIENIE KONTR-
które do unii nie weszło, był jednak znacznie gorszy. REFORMACJI. Tymczasem w Polsce rodził się trzeci,
Konflikty na tym tle ciągnęły się przez dalsze dzieje obok protestanckiego i prawosławnego, ruch reforma-
Polski. Wywołały m.in. krwawe i wyniszczające państwo torski, tym razem wewnątrz obozu katolickiego. Okazał
wojny z Kozakami stającymi w obronie prawosławia, do- się zwycięski, a skutki jego działań określiły w znacz-
prowadziły do mordu na wybitnym biskupie unickim nym stopniu kształt polskiej tożsamości narodowej za-
Jozafacie Kuncewiczu w 1623 r. Nabrały charakteru na- równo w dobrym, jak złym. Odpowiedzią bowiem Ko-
rodowego i politycznego i trwają do dziś w zupełnie już ścioła rzymskiego na reformację był sobór zwołany do

Wojny religijne w Europie XVI i XVII w.

W XVI w. nastąpił rozłam chrześcijaństwa za-
chodniego. Zaczęło się od protestu Marcina
Lutra (1517 r.), niemieckiego augustianina, prze-
ciwko nadużyciom w Kościele, skończyło na
wielkim ruchu reformacji, powstaniu nowych
Kościołów chrześcijańskich i nowego porząd-
ku polityczno-społecznego. Ziarna tych wiel-
kich zmian zostały posiane jeszcze w późnym
średniowieczu, kiedy szerzyły się idee odnowy
chrześcijaństwa i humanizmu, więc teraz prote-
stantyzm szybko się rozprzestrzeniał po znacz-
nej części Europy. Starły się dwa obozy: poli-
tycznych i religijnych zwolenników reformacji
z obozem katolickim, który nadal uznawał pa-
piestwo i tradycyjną naukę Kościoła. Cesarze,
królowie i książęta wchodzili ze sobą w alianse,
aby zachować lub powiększyć swoje panowa-
nie, łącząc własne cele polityczne z konfliktami
na tle religijnym lub społecznym. Dlatego pro-
testanci stawali nie tylko przeciwko katolikom,
ale i przeciwko sobie, w zależności od doraźne-
go układu sił i interesów.
W pierwszej połowie XVI w. wojny pustoszy-
ły głównie tereny niemieckie . Kres położył im
pokój w Augsburgu w 1555 r. Wprowadzał po-
dział Rzeszy Niemieckiej między władców pro-
testanckich (ale tylko luterańskich, kalwinistów
z porozumienia wyłączał) i katolickich. Zie-
mie we władaniu luteranów przyjmowały lu-
teranizm, we władaniu katolików – katolicyzm
(cuius regio, eius religio).
We Francji o władzę nad królestwem rywa-
lizowali protestanccy Burboni i Kondeusze z ka-
tolickimi Gwizjuszami. W latach 1562–98 krajem
wstrząsnęła seria krwawych wojen domowych.
Doszło m.in. do słynnej nocy św. Bartłomieja
w sierpniu 1572 r., podczas której wymordowa-
no podstępem w Paryżu przywódców francu-
skiego kalwinizmu (luteranizm był tu słabszy),
zwanych hugenotami. Dopiero w 1598 r. ka-
tolicka Hiszpania przestała się mieszać w woj-
ny we Francji, a katolicki król Henryk IV zagwa-
rantował hugenotom wolność religijną i prawa
obywatelskie.
W częściowo protestanckich Niderlan-
dach , znajdujących się pod rządami katolickiej
Hiszpanii, konflikty na tle polityczno-religijnym
wybuchły w drugiej połowie XVI w. Doprowa-
dziły one do wojny o niepodległość, zakończo-
nej ostatecznie w połowie XVII w.
W Anglii Henryk VIII na tle wyznaniowo-dy-
nastycznym zerwał z papiestwem i ustanowił
Kościół narodowy (anglikański). Próba restytu-
cji katolicyzmu, a później bunt protestanckich
purytanów przeciwko królewskiemu absoluty-
zmowi i kalwińskich Szkotów przeciw Anglikom
wywołały wojny domowe w XVI i XVII w. W Ir-
landii rządy Anglików opierały się na krwawych
prześladowaniach irlandzkich katolików.
Ostatnią wojną religijną ówczesnej Europy by-
ła wojna trzydziestoletnia (1618-48) między
głównie niemieckimi państwami Ligi Katolickiej
i Unii Protestanckiej, ale za wojnę o tle religijnym
można uznać także późniejszą wojnę szwedz-
ko-polską, czyli potop w latach 1655-60.
Wszystkie te wojny niosły okrutne prześla-
dowania, zniszczenia, cierpienia i śmierć. Pro-
testanci z krajów katolickich oraz dysydenci
protestanccy z krajów luterańskich i kalwiń-
skich ratowali się ucieczką do Rzeczpospolitej
lub byli do niej wypędzani; najbardziej znani
z nich to anabaptyści i bracia czescy. (Ich idee
podjęli bracia polscy, arianie). W Polsce znaj-
dowali względny pokój religijny i religijną to-
lerancję, co wynikało z systemu demokracji
szlacheckiej ograniczającej absolutystyczne
zapędy królów.
A DA M S Z O S T K I E W I C Z

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 58

 rzeczpospolita obojga narodów
włoskiego Trydentu (wtedy pod panowaniem niemiec-
kim) w 1545 r. Trwał do 1563 r. Potwierdził doktrynę ka-
tolicką, potępił nauki Lutra, zarysował ambitny program
odnowy Kościoła wiernego papiestwu. Uważa się go za
początek tzw. kontrreformacji, ale w istocie do walki
z protestancką reformą bynajmniej się nie ograniczył. Po
wahaniach król Zygmunt August przyjął symbolicznie
z rąk nuncjusza papieskiego księgę uchwał soborowych
w 1564 r. W tym samym roku przybyli do Polski pierwsi
jezuici, potężne i skuteczne narzędzie kontrreformacji.
Na czoło obozu zagorzałych zwolenników utrzymania
katolickiego status quo wysunął się kardynał Stanisław
Hozjusz (zm. 1579) – postać równie wybitna po stronie
katolickiej, jak Jan Łaski po stronie protestanckiej. Kato-
lickie wyznanie wiary jego autorstwa było wielokrotnie
tłumaczone na języki europejskie, a nawet arabski i or-
miański. To Hozjusz sprowadził na Warmię (był bisku-
pem warmińskim i kardynałem) jezuitów. Mieli za zada-
nie uporządkować teologicznie i pedagogicznie życie ka-
tolickie. Zakładali szkoły, jak na owe czasy nowoczesne,
troszczyli się o podniesienie poziomu religijności ludowej.
W pierwszym okresie swej działalności w Polsce wyda-
li postaci wybitne, jak słynnego kaznodzieję sejmowego
ks. Piotra Skargę i ks. Jakuba Wujka, którego kompletny
przekład Biblii na język polski jest pomnikiem staropol-
skiej polszczyzny i kultury narodowej. Jezuici byli wśród
zakonów najlepiej wykształceni, zamożni, dobrze zorga-
nizowani, docierali na dwór królewski i dwory magna-
ckie, na uniwersytety, zwłaszcza wileński, spowiadali się
u nich dostojnicy państwowi, garnęła zdolna szlachecka
młodzież kształcąca się w jezuickich kolegiach.
SZABLA I RÓŻANIEC – TOLERANCJA W ODWROCIE.
Kontrreformacyjni katolicy osiągnęli cel: reforma prote-
stancka została zahamowana, nie powstał Kościół naro-
dowy, król i szlachta ostatecznie wybrali katolicyzm. Ale
postępy reformy katolickiej oznaczały zarazem zanik to-
lerancji, z której Rzeczpospolita zasłynęła w XVI w. Pań-
stwowo-polityczna opcja na rzecz katolicyzmu musiała się
wcielać w życie kosztem niekatolików. Wielki badacz pol-
skiej kultury Jan Stanisław Bystroń (ewangelik, zm. 1964)
tak opisywał upadek ducha jagiellońskiego Złotego Wieku:
zaczyna się upowszechniać czarny wizerunek religijnego
dysydenta jako okrutnika i heretyka zasługującego na po-
gardę i nienawiść, sporządza się i spala kukły kacerzy, na-
silają się fizyczne napaści na protestantów, zakłócania ich
nabożeństw, demoluje zbory i lży pastorów, odbiera się in-
nowiercom świątynie, przeciwko ariańskiej Akademii Ra-
kowskiej wytacza się procesy o znieważanie krzyża.
Właśnie przeciwko braciom polskim kierowała się naj-
większa nienawiść (także części protestantów). „W sto-
sunku do żadnej innej grupy religijnej – pisze Bystroń
– nawet Żydów czy muzułmanów, nie stosowano tak
ostrych represyj, jak przeciwko arianom”. Bystroń
przypomina też o próbach nawracania Żydów, „bywa-
ło, że przymuszano ich do słuchania kazań; tak było
np. w Brześciu koło r. 1765, gdzie dominikanie spędzili
wszystkich Żydów do kościoła i kazali im po kilka go-
dzin słuchać wezwań do nawrócenia”. Głośnym echem
odbiło się ścięcie szlachcica Kazimierza Łyszczyńskiego
i spalenie jego zwłok w Warszawie w 1689 r. za bluźnier-
stwo, a w istocie za traktat o nieistnieniu Boga. Podobnie
było ze skazaniem w 1627 r. szlachcica kalwinisty Samu-
ela Bolestraszyckiego za przetłumaczenie francuskiego
dzieła kalwinistycznego. Sejm wyrok unieważnił, ale fa-
talne wrażenie tłumienia swobód ludzkich i szlachec-
kich pozostało.
Stosunki między konfesjami pogorszyły się znacznie
w XVII w. na tle chaosu, w jaki popadła Polska atakowa-
na przez protestanckich Szwedów, prawosławnych Ro-
sjan, także muzułmańskich Turków. W Wilnie i Lublinie
doszło do pogromów innowierców; w Gdańsku i Toru-
niu atakowano katolików. Mnożyły się antyprotestanc-
kie ustawy sejmowe, a symbolicznego wręcz znaczenia
nabrało w tym kontekście wypędzenie arian.
Nowy katolicyzm zaczynał być ideologią panującą
w stanie szlacheckim, co nie przeszkadzało jej nadal dą-
żyć do ograniczania siły politycznej i ekonomicznej Koś-
cioła w państwie. Najzacieklejsze ataki na jezuicki pęd
do władzy i bogactwa wyszły nie spod piór dysydentów
religijnych, lecz katolików. W ich pamfletach nazywano
członków Towarzystwa Jezusowego Jeżoitami, obłudni-
kami i pyszałkami. Ten czarny antyjezuicki stereotyp
utrzymał się nawet po likwidacji zakonu przez papiestwo
w 1773 r. Polski szlachcic doby kontrreformacji i czasów
saskich wieszał obok szabli różaniec, ale nie przestał pa-
trzeć z nieufnością na kościelnych dygnitarzy, tak sa-
mo jak na słuszne próby wzmocnienia władzy królew-
skiej, czyli siły państwa, jakie podejmowali m.in. jezuici
z ks. Skargą na czele.
PRZEDMURZE KATOLICYZMU. Częścią reformy kato-
lickiej w XVII w. był rozkwit barokowej religijności, wy-
stawnej i obliczonej na efekt. Upowszechniały się jasełka,
nabożeństwa Gorzkich Żali, Drogi Krzyżowej, śpiewa-
nie pieśni religijnych, kult świętych, odpusty. Powstawa-
ły licznie miejsca pielgrzymek, kościoły i klasztory, kal-
warie na czele z zebrzydowską i pacławską, a Jasna Góra
z cudownym obrazem Matki Bożej Częstochowskiej wy-
rosła na główne narodowe sanktuarium. Dla tak typo-
wego dla Polski kultu maryjnego przełomowym zdarze-
niem były śluby króla Jana Kazimierza w katedrze lwow-
skiej w 1656 r. Król ogłosił Maryję Królową Polski.
Rodziła się idea Polski jako przedmurza chrześcijań-
stwa, a właściwie katolicyzmu, bo na wschód od Rzecz-
pospolitej też żyli chrześcijanie, tylko prawosławni,
a od południa Polska sąsiadowała przez dłuższy czas
z muzułmańską Turcją. Naród się jednoczył, ale też za-
mykał w niechęci do wszystkiego, co odbierane było
jako obce duchowi sarmackiemu i ludowo-katolickiej
Wierni u schyłku R P
Dane szacunkowe (w proc.) po I rozbiorze
Katolicy Katolicy
53 obrządku
wschodniego
(unici)
30
RYGA Żydzi
10
WILNO 3,5 Prawosławni
GDAŃSK GRODNO 1,5 Protestanci
(bez Gdańska)
TORUŃ
2,0 Inni
POZNAŃ
WARSZAWA
KIJÓW
KRAKÓW
LWÓW
Granica po I rozbiorze
59 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

swojskości. Polska religijność była rozlewna i wylewna,
podszyta pogaństwem, skupiona na osobach i zdarze-
niach, a nie teologii.
Pod koniec istnienia Rzeczpospolita Obojga Naro-
dów była nadal tworem wielonarodowym, lecz już mniej
wielowyznaniowym. W 1789 r., a więc już po okrojeniu
wskutek pierwszego rozbioru państwa, żyło w niej ponad
53 proc. katolików obrządku łacińskiego, ok. 30 proc. ob-
rządku grecko-katolickiego (unici), ludności prawosław-
nej już tylko niecałe 4 proc., protestanckiej (bez Gdań-
ska) ok. 1,5 proc. Wyznawców judaizmu było 10,5 proc.
Istniały niewielkie wspólnoty Karaimów i muzułmanów
oraz Ormian. Terytorialnie tereny zamieszkiwane przez
ludność polską i litewską były katolicko-łacińskie, et-
nicznie rusińskie – katolicko-greckie (unickie).
ŚWIAT ŻYDOWSKI. Tylko ludność żydowska żyła w roz-
proszeniu po całym państwie, choć najgęściej w woje-
wództwach wschodnich: ruskim, podolskim i trockim
i głównie w miastach. W XVIII w. liczebnie zbliżyła się
do miliona, ale zniesiony został żydowski samorząd
(waady). Wśród Żydów w Rzeczpospolitej rozgłos zdo-
były – odrzucane przez rabinów – sekty: sabataizm (od
nazwiska założyciela Sabbataja Cwiego, który ogłosił
się Mesjaszem) i frankizm (od Jakuba Franka; jego wy-
znawcy też widzieli w nim Mesjasza, mimo że przeszli
na chrześcijaństwo), a zwłaszcza potężny ruch ludowej
odnowy pobożności żydowskiej, chasydyzm, którego za-
łożyciel Baal Szem Tow (Beszt) był karpackim Żydem.
A zarazem rozwijała się wśród Żydów Haskala, żydowski
ruch oświeceniowy, otwierający się na kulturę polską.
Pod koniec istnienia RP z tole-
rancji religijnej niewiele pozostało, choć formalnie wciąż
obowiązywała konfederacja warszawska. Teraz prawa
innowierców – luteranów, kalwinistów, prawosławnych
– ograniczano, lecz ich nie prześladowano. Prawa te sej-
my przywracały, ale teraz pod naciskiem głównie Rosji,
co sytuację mniejszości religijnych jeszcze bardziej kom-
plikowało. Niemniej jednak w dwóch ostatnich deka-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
dach przedrozbiorowych atmosfera w elitach się popra-
wiła. Podjęto próbę modernizacji państwa i społeczeń-
stwa w duchu idei oświeceniowych, w tym partnerskiego
współdziałania ludzi o nastawieniu patriotyczno-refor-
matorskim ponad podziałami konfesyjnymi.
Przykładem może być Komisja Edukacji Narodo-
wej, w której zasiedli obok biskupów i duchownych ka-
tolickich również luteranie. Sympatyzujący z ruchem
oświecenia katolickiego biskupi byli np. za zniesieniem
tortur i kary śmierci na czarownice, co sejm uchwalił
w 1776 r. Dyskutowano o formach wychowania i kształ-
cenia dziewcząt, wadach religijności barokowej i potrze-
bie redukcji nadmiernej liczby świąt religijnych. Polskie
reformy oświeceniowe nie miały ostrza antyreligijnego;
przeciwnie, włączyli się do nich wybitni wpływowi lu-
dzie Kościoła katolickiego, jak prymas Michał Poniatow-
ski (brat króla Stanisława), ks. Hugon Kołłątaj czy były
jezuita Grzegorz Piramowicz, czołowa postać KEN.
WEJŚCIE MASONÓW. Wielki wkład w dzieło narodowej
reformy, a w istocie ratowania państwa przed upadkiem,
mieli wolnomularze, zwani potocznie masonami. Był to
modernizatorski ruch paneuropejski, łączący elity umy-
słowe i polityczne. Mimo zakazów papiestwa włączali
się do niego także ludzie Kościoła katolickiego. W sto-
warzyszeniach masońskich, tak jak i w elitach oświe-
ceniowych, dominował deizm, czyli ogólnikowa wiara
w Boga bez konsekwencji praktycznych innych niż hoł-
dowanie ideałom humanistycznym. Wybitnym deistą
był ks. Stanisław Staszic, działacz oświeceniowy, pisarz,
Sąd sejmowy geolog i geograf.
nad arianami W ruchu wolnomularskim udzielał się sam król Stani-
w 1638 r., sław, prymasi Gabriel Podoski (prawdopodobnie niewie-
fragment plafonu rzący, a ostatecznie wysługujący się Moskwie) i Michał
(szkoła Dolabelli Jerzy Poniatowski, biskup wileński Ignacy Jakub Massal-
z ok. 1640 r.) ski, powieszony w 1794 r. jako targowiczanin. Większość
w pałacu biskupim polskiego wolnomularstwa była zdecydowanie niepod-
w Kielcach ległościowa. Ignacy Potocki, marszałek litewski i wielki
mistrz loży Wielkiego Wschodu, współtworzył Konsty-
tucję 3 maja, uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej.
Duża grupa posłów Sejmu Wielkiego, podejmującego
ostatnią próbę ocalenia państwa, należała do masonerii.
Wolnomularzami byli generałowie walczący w powstaniu
listopadowym i u boku Napoleona, w tym książę Józef
Poniatowski. Prof. Jerzy Kłoczowski zaznacza, że w okre-
sie rozkwitu masoneria polska nie była ostro atakowana:
„Za wybitnych masonów urządzano publiczne modły”.
RELIGIA W KONSTYTUCJI. Polscy masoni mieli wpływ
na KEN i konstytucję uchwaloną 3 maja 1791 r. Ustawę
napisał głównie Kołłątaj. Otwiera ją inwokacja do Bo-
ga w Trójcy Świętej, czyli nieomylny znak rozpoznawczy
katolicyzmu. Warto przytoczyć w całości Artykuł I: „Re-
ligią panującą jest i będzie wiara święta rzymska katolic-
Na sąsiedniej ka ze wszystkimi jej prawami; przejście od wiary panują-
stronie: Alegoria cej do jakiegokolwiek wyznania jest zabronione pod ka-
K rólestwa rami apostazji. Że zaś taż sama wiara święta przykazuje
Polskiego, nam kochać bliźnich naszych, przeto wszystkim ludziom
drzeworyt z pracy jakiegokolwiek bądź wyznania pokój w wierze i opiekę
Stanisława rządową winniśmy. I dlatego wszelkich obrządków i reli-
Orzechowskiego gii wolność w krajach polskich podług ustaw krajowych
„Quincunx to gwarantujemy”.
jest wzór Korony Powiedzielibyśmy dziś: oto zdrowy kompromis. Nie-
Polskiej na cynku stety, wkrótce sam król Stanisław przyłączył się do prze-
wystawiony…”, ciwników konstytucji, która była przecież największym
Kraków, 1564 r. dziełem jego rządów; Rzeczpospolita ostatecznie upad-
nie, a kiedy się odrodzi po ponad stu latach, będzie mu-
siała dalej borykać się z nową postacią problemów religij-
no-narodowych, których korzenie sięgają dawnej Polski.
A DA M S Z O S T K I E W I C Z
60
 rzeczpospolita obojga narodów

Poczet prymasów Królestwa

Polskiego i Wielkiego
K sięstwa Litewskiego
Pierwszym polskim prymasem został w 1417 r. arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba. Od tego momen-
tu tytuł ten nosili jego następcy na stolicy arcybiskupiej. Od sejmu lubelskiego z 1569 r. oficjalna na-
zwa brzmiała: prymas Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego (o ich pozycji politycznej
art. s. 20 i 40). Oto ich lista (z datą objęcia dożywotniego stanowiska prymasa) i noty o kilku z nich.

Jakub Uchański Jakub Uchański Adam Komorowski

herbu Radwan,
prymas od 1562 r.
Stanisław Karnkowski
herbu Junosza, 1582 r.
Jan Tarnowski
herbu Rola, 1603 r.
Bernard kardynał
Maciejowski
herbu Ciołek, 1605 r.
Wojciech Baranowski
herbu Jastrzębiec, 1608 r.
Wawrzyniec Gembicki
herbu Nałęcz, o 1615 r.
Henryk Firlej
herbu Lewart, 1624 r.
Jan Wężyk
herbu Wąż, 1627 r.
Jan Lipski
herbu Łada, 1639 r.
Maciej Łubieński, 1641 r.
Andrzej Leszczyński
herbu Wieniawa, 1653 r.
herbu Radwan (1502–1581),
prymas od 1562 r.
Dwukrotny interrex; po śmierci Zyg-
munta Augusta (1572–73) oraz po
ucieczce Henryka Walezego (1574–75)
do chwili objęcia władzy przez Annę Ja-
giellonkę. Podczas pierwszego bezkró-
lewia sułtan Selim II wskazał go szlach-
cie jako kandydata do tronu. Zwolennik
polskiego kościoła narodowego.
Stanisław Karnkowski
herbu Junosza (1520–1603),
prymas od 1582 r.
Nieoficjalny przywódca obozu kontr-
reformacji w Rzeczpospolitej. Stworzył
plan walki z różnowiercami. Autor dzie-
ła „De primatu senatorio Regni Polo-
niae” poświęconego pozycji prymasa
jako pierwszego senatora w państwie.
Maciej Łubieński (1572–1652),
herbu Korczak (1699–1759),
prymas od 1748 r.
Stronnik Familii Czartoryskich. Popierał
reformy i zwiększone podatki na
armię. W Skierniewicach prowadził wy-
stawny dwór prymasowski. Autor
dzieła „Obrona stanu duchownego
przeciw zarzutom stanu świeckiego”.
Michał Poniatowski
herbu Ciołek (1736–1794),
prymas od 1784 r.
Najmłodszy brat króla Stanisława Augu-
sta Poniatowskiego. Przez wiele lat
najbliższy jego współpracownik, przy-
wódca tzw. partii prymasowskiej. Wol-
nomularz. Zasiadał w Radzie Nieusta-
jącej do chwili jej rozwiązania w 1788 r.
Zadeklarowany przeciwnik Prus. Łączył
losy Rzeczpospolitej z Rosją.
S Ł AWO M I R L E Ś N I E WSK I

Wacław Leszczyński prymas od 1641 r.

herbu Wieniawa, 1658 r.
Mikołaj Prażmowski
herbu Belina, 1666 r.
Florian Czartoryski
herbu Pogoń Litewska,
1673 r.
Andrzej Olszowski
herbu Prus, 1674 r.
Jan Wydżga
herbu Jastrzębiec, 1677 r.
Michał kardynał
Radziejowski, 1687 r.
Stanisław Szembek
herbu Szembek, 1706 r.
Teodor Potocki
herbu Pilawa, 1723 r.
Krzysztof Szembek
herbu Szembek, 1739 r.
Adam Komorowski
herbu Korczak, 1748 r.
Władysław Łubieński
herbu Pomian, 1759 r.
Gabriel Podoski
herbu Junosza, 1767 r.
Antoni Ostrowski
herbu Grzymała, 1777 r.
Michał Poniatowski
herbu Ciołek, 1784 r.
Interrex po śmierci Władysława IV,
w pierwszych miesiącach powstania
Chmielnickiego. Fundator kaplicy Mat-
ki Boskiej na Jasnej Górze. Cały majątek
pozostawił Kościołowi. Cieszył się wiel-
kim poważaniem szlachty, a lud uważał
go za świętego.
Andrzej Leszczyński
herbu Wieniawa (1608–1658),
prymas od 1653 r.
Nie tylko ksiądz. W 1650 r. został kancle-
rzem wielkim koronnym, a rok później
wziął udział w wyprawie beresteckiej
przeciwko Chmielnickiemu i Tatarom.
Wybitny dyplomata, zwolennik reform
ustrojowych.
Wacław Leszczyński
herbu Wieniawa (1605–1666),
prymas od 1658 r.
Pierwszy biskup warmiński tytułują-
cy się księciem cesarstwa. Złożył hołd
elektorowi pruskiemu, a później był
współtwórcą słynnych traktatów we-
lawskich w 1657 r. Próbował pogodzić
Lubomirskiego z królem Janem Kazi-
mierzem.

61 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

 o odprawie posłów

czyli kto zajmował się polityką zagraniczną

Radosław Lolo
Na dyplomację Rzeczpospolitej nierzadko składały się
mniej lub bardziej dyplomatyczne rozgrywki między
monarchą, senatem i sejmem.
GEOPOLITYKA. Rozległy obszar oraz nie-
wątpliwy potencjał militarny i polityczny
Rzeczpospolitej Obojga Narodów sprawia-
ły, że państwo to przez długi czas było ak-
tywnym podmiotem polityki międzyna-
rodowej. Samo prowadziło akcje dyplomatyczne, bywało
też obszarem niezwykle wzmożonej aktywności zagra-
nicznych dyplomatów, jak to się działo choćby w okresie
bezkrólewi.
Drugim niezwykle istotnym czynnikiem geopolitycz-
nym determinującym politykę zagraniczną była zmiana
granic dokonana aktem unii lubelskiej. Po przyłączeniu
do Korony ziem na południowym wschodzie (wchodzą-
cych dotychczas w skład Wielkiego Księstwa) Królestwo
Polskie bezpośrednio sąsiadowało z Rosją. Fakt ten zna-
cząco wpłynął na zmianę kierunków i sfer aktywności
dyplomacji. (O sojuszach RP – art. s. 66).
mującym wraz z królem decyzje w polityce zagranicz-
nej i, jak to wynika z zapisów o senatorach rezydentach
(art. s. 24), w swoisty sposób miał kontrolować władcę
także w dziedzinie dyplomacji.
DYPLOMAC J A KRÓLEWSKA , NADZÓR SENACKI
– PRAKTYKA. Pogląd o wszechstronnym ograniczeniu
władzy monarszej przez artykuły henrykowskie upo-
wszechniła starsza historiografia, a ugruntowały go po-
R ada tem wśród Polaków podręczniki szkolne. A rzeczywi-
królewska, stość, co akurat sprawy dyplomacji dobrze i wyraziście
ośrodek ukazują, bywała wszak inna. Cytowany zapis artykułów
dyplomacji dotyczący poselstw i wojska w dalszym fragmencie za-
R zeczpospolitej, znacza, że królowi wolno przyjmować i wysyłać posel-
drzeworyt stwa prywatne (np. dotyczące koligacji rodzinnych) do
z XVI w. woli, byle tylko poinformował o tym fakcie senatorów.

DY P LO M A C J A K R Ó L E W S K A , N A D ZÓ R S E N A C K I
– TEORIA. Uchwalone w 1573 r., w czasie pierwsze-
go bezkrólewia, artykuły henrykowskie (art. s. 20)
w swym założeniu mocno zmieniały możliwości pro-
wadzenia samodzielnej dyplomacji przez monarchę.
Dotychczas ster prowadzenia bieżącej polityki zagra-
nicznej dzierżyli Jagiellonowie. To królowie decydowali
o kierunkach i charakterze działań dyplomatycznych,
wysyłanych poselstwach, odpowiedziach udzielanych
legacjom zagranicznym. Teraz nic w tym zakresie nie
mogło się odbywać bez „rady rad koronnych [senatu]
obojga narodu, spraw sejmowi należących niczym nie
naruszając”. Także tylko po konsultacji z senatem król
mógł podjąć decyzję o przyjęciu na służbę Rzeczpo-
spolitej obcych posiłków wojskowych i o wysyłaniu za
granicę wojsk polsko-litewskich, a nawet zezwoleniu
na prowadzenie zaciągów na terytorium państwa. Se-
nat stać się miał więc stanem sejmowym współpodej-

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 62

 rzeczpospolita obojga narodów
Któż jednak w praktyce decydował, które to poselstwo
jest prywatne, a które dotyczy spraw Rzeczpospolitej? Do
kogo należała decyzja, czy np. wysłannik cesarski przy-
bywający z poselstwem, a zarazem z informacją o na-
rodzeniu w rodzinie cesarskiej dziecka i prośbą o bycie
chrzestnym ojcem, jest posłem w sprawach dynastycz-
nych i prywatnych, czy też w sprawach państwowych?
Otóż osobą i zarazem instytucją rozstrzygającą był
król. Nie dosyć na tym. Czytelnik zauważy, że cytowane
wyżej określenie „rada rad koronnych” jest mocno nie-
precyzyjne. Senatorowie więc tylko „radzili”, a o tym,
co zrobić, decydował król. Decydował on po pierwsze
o tym, kto w senacie zasiada, decydował, kogo spyta o ra-
dę, choć dodajmy, że radą mógł służyć każdy senator, na-
wet niepytany. Jednak to władca rozstrzygał, czyje uwagi
uwzględni. W wypadku rozbieżnych rad i sprzecznych
opinii do króla należała ocena, a po niej konkluzja, które
to opinie są zbieżne z interesem państwa i zgodne z pa-
nującym prawem. Warunkiem było nienaruszanie kom-
petencji sejmu (o czym dalej).
Jeśli to wszystko weźmiemy pod uwagę, to można po-
wiedzieć, że władcy panujący odpowiednio długo dosko-
nale wiedzieli, jak skutecznie uprawiać politykę zagra-
niczną z ukształtowanym przez siebie senatem. Mistrzów
tej sztuki doszukać się można w dziejach Rzeczpospoli-
tej kilku. Na pewno wymienić trzeba Jana Zamoyskie-
go, który wraz ze Stefanem I Batorym (a według opinii
części historyków czasami zamiast króla) prowadził mi-
sterne gry, wykorzystując stronników w senacie. To tu,
w wąskim gronie, dojrzewał ponoć tajemniczy plan wiel-
kiej wojny z Turcją, do której nie doszło.
Zygmunt III chętnie i z powodzeniem stosował od-
mienną praktykę. Wykorzystując niezbyt precyzyjne
zapisy, odwoływał się tylko do rady zaufanych bliskich
sobie i często przez siebie nominowanych senatorów,
którzy oczywiście popierali jego linię polityczną. W ten
sposób pierwszy z polskich Wazów wielokrotnie mógł
krytykującej go na sejmie opozycji odpowiedzieć, że,
zgodnie z prawem, w kwestiach tych czy innych kontro-
wersyjnych działań dyplomatycznych (a tych naprawdę
wówczas nie brakowało) zasięgał rady senatorów i prze-
cież nie zrobił nic ponad to, co mu doradzano. Owa
praktyka decydowania małej grupki wpływowych sena-
torów zyskała nawet wówczas swoiste określenie senatu-
lus (senacik).
Po lewej: Wjazd Podobnie chciał działać Władysław IV w 1635 r.
do R zymu Jerzego w sprawie swego małżeństwa z Elżbietą, córką Fryde-
Ossolińskiego, ryka V, palatyna reńskiego, wygnanego w trakcie wojny
ambasadora trzydziestoletniej. Krok taki mógł pociągnąć, tak uni-
Władysława IV, kane, oficjalne zaangażowanie się Rzeczpospolitej w ów
sztych Stefano gigantyczny konflikt. Wyniki rady senatu były takie,
della Bellego, że niemal wszyscy obecni byli przeciw. Ten spokojnie
1633 r. oświadczył, że zgodnie z prawem senatu już się poradził,
zna dobrze panujące tu opinie i idąc za radą senatorów...
żeni się z Elżbietą. Opór był jednak zdecydowanie więk-
szy, niż się spodziewał. Ponowna rada senatu opowie-
działa się zdecydowanie przeciw i tego oporu król nie
mógł już przełamać.
Z czasem zaczęła się w senacie wykształcać inna, nie-
bezpieczna dla państwa praktyka. Królowie, jak już wie-
my, na oponentach mogli się skutecznie odgrywać przy
kolejnych nominacjach na wyższe krzesła senatorskie
czy przy nadawaniu w dzierżawę królewszczyzn. Bez-
pieczniej było więc senatorom z krytycznymi opiniami
oficjalnie nie zabierać głosu, lecz dopilnować na sejmi-
kach, aby tam wybrano posłów, którzy odpowiednio os-
tro nie tylko wyartykułują na sejmie sprzeciw, ale też
skutecznie zablokują jakiekolwiek możliwości realiza-
cji królewskiej polityki. Pozainstytucjonalne działania
senatorów stały się elementem mocno rozsadzającym
ustrój państwa.
Senat ze swych nominalnie szerokich kompetencji ko-
rzystał bardzo długo. W dobie każdego bezkrólewia to
on właśnie na czele z interreksem przejmował stery dy-
plomacji i w rękach senatorów na czele z prymasem le-
żało rozgrywanie partii z przedstawicielami poszczegól-
nych kandydatów do tronu.
WOJNA I POKÓJ TYLKO Z SEJMEM. Już w 1454 r., sta-
tutami cerkwicko-nieszawskimi, król Kazimierz Jagiel-
lończyk godził się, aby o wypowiedzeniu wojny i zawar-
ciu traktatu pokojowego (i jego warunkach) monarcha
mógł decydować wyłącznie za zgodą sejmików ziem-
skich, a po powstaniu sejmu − za jego przyzwoleniem.
Inny zapis statutów wymagał zgody sejmików na po-
datki. A już wojna trzynastoletnia pokazała, że pieniądz
to nervum belli i bez sejmowych uchwał podatkowych
o skutecznym prowadzeniu wojny mógł monarcha za-
pomnieć. Tak oto sejm staropolski przejął najistotniej-
szą chyba kompetencję w zakresie polityki zagranicznej
„Batory i przez długi czas skutecznie ją dzierżył. (Lista najwięk-
pod Pskowem”, szych kampanii wojennych – s. 78).
fragment obrazu Monarchom rzadko kiedy udawało się zrobić coś za
Jana Matejki plecami sejmu. Wojnę można było oczywiście czasem
z 1872 r. sprowokować lub działać metodą faktów dokonanych.
Poselstwo cara Sejm bowiem na podatki godził się tylko w wypadku
Rosji Iwana IV wojen obronnych, a i tak zawsze dochodzono wnikli-
prosi o pokój. Za wie przyczyn konfliktu. Tak było na przykład w 1620 r.,
Stefanem Batorym kiedy na Rzeczpospolitą szykowała się nawała turecka.
(w zbroi) stoi Jan Wówczas na sejmie zarzucono Zygmuntowi III Wazie,
Zamoyski, wielki że to podjęta przez lisowczyków w Siedmiogrodzie inter-
kreator ówczesnej wencja spowodowała reakcje Turków. Zażądano okaza-
polityki. Malarz nia traktatów zawartych z Habsburgami i tylko zręczne
podkreślił jego nominacje senatorskie uciszyły konflikt.
iście królewską Ten sam, ciągle niedoceniany w naszej historiogra-
pozycję przedsta- fii, Zygmunt III Waza przeprowadził skutecznie ostat-
wiając go w stroju nią wojnę, jaką Rzeczpospolita podjęła bez zgody sejmu.
i pozie znanej W 1609 r. wojska polsko-litewskie wkroczyły w granice
z szesnatowiecz- Rosji bez podjęcia wcześniej konstytucji sejmowej. Sejm
nych portretów... ostatecznie podatki na wojnę uchwalił, ale przy okazji
Batorego. konstytucję surowo zakazującą władcom podejmowania
w przyszłości podobnych działań.
Mniej skuteczny był już Władysław IV. Pod koniec
swojego życia podjął on próbę sprowokowania dwóch
wojen. Najpierw w 1639 r. pułkownik Both, bez wyraź-
63 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
nego pretekstu, a za wiedzą króla zaatakował Szwedów
w Inflantach. Sejm nie tylko ostro skrytykował monarchę,
ale podjął działania dyplomatyczne i skutecznie zażeg-
nał konflikt. Dużo dalej zaszły sprawy w 1646 r. Wówczas
Władysław IV próbował sprowokować wojnę z Turcją.
Nie tylko odmówił płacenia Tatarom tzw. upominków,
łamiąc traktat chocimski, ale za prywatne pieniądze (za-
stawił klejnoty królowej Ludwiki Marii) zaczął werbować
wojsko. Niemiecka piechota musztrowała się w najlepsze
pod Warszawą. Jadący na sejm kanclerz wielki litewski Al-
brycht Stanisław Radziwiłł, który w końcu był jednym ze
sterników polityki zagranicznej, nic nie wiedząc, z prze-
rażeniem wziął owych ludzi za Szwedów! Jakby tego było
mało, okazało się, że listy przypowiednie na zaciągi wojska
(art. s. 68) monarcha opieczętował prywatną pieczęcią.
Tego już było za wiele. Sejm, bez względu na ponie-
sione koszty, nakazał rozpuścić wojsko. Wściekły król
o utraconych pieniądzach (i klejnotach żony) miał po-
noć rzec, nawiązując zresztą do swych upodobań: „Niech
to tak będzie, żem [tu niecenzuralne staropolskie słowo
oznaczające ladacznicę] swoim oddał”. Na domiar złego,
w całej tej sprawie zostali jeszcze, niezadowoleni z takie-
go obrotu sprawy, dozbrojeni już na ową wojnę kozacy.
Innym przykładem działań blokujących poczynania
dyplomatyczne władcy jest zawarty przez Jana III Sobie-
skiego w 1675 r. tajny układ z Francją w Jaworowie. Ni-
gdy nie doszło do jego realizacji i zamiast przeciw Bran-
denburgii, wojska Rzeczpospolitej nadal kierowały się
przeciwko Turcji. Zmiana kursu w polityce zagranicznej
została więc po raz kolejny powstrzymana.
Jeszcze inaczej postąpił August II przy tworzeniu anty-
szwedzkiej ligi północnej. Wykorzystując fakt, że był on jed-
nocześnie królem Rzeczpospolitej i Saksonii, wojnę w Inf-
lantach w 1700 r. podjął wojskami saskimi. Formalnie więc
RP nie była stroną w III wojnie północnej. Niestety, niuan-
sów tych nie odróżniał król szwedzki Karol XII. Państwo
polsko-litewskie bez zgody właściwych organów ustrojo-
wych zostało po raz kolejny wciągnięte w wojnę, która oka-
zała się jednym z większych gwoździ do jego trumny.
KANCLERSKA PIECZĘĆ. Na sejmie koronacyjnym Hen-
ryka Walezego w 1574 r. dokonano istotnej reformy po-
tężnej kancelarii koronnej. Od tej pory wystawiane przez
nią dokumenty miały podlegać kontroli panującego. Była
to odpowiedź na wprowadzone w artykułach henrykow-
skich ograniczenie co do używania pieczęci monarszej.
Zapisano tam bowiem wyraźnie zakaz używania prywat-
nej pieczęci króla w sprawach Rzeczpospolitej. Pieczęcie
te znajdowały się zaś w gestii kanclerzy. Było ich czterech:
wielki koronny, wielki litewski, podkanclerzy koronny
i podkanclerzy litewski (art. s. 40).
Nominacje kanclerskie leżały w gestii monarchy, przy
czym obowiązywała zasada, że i na Liwie, i w Koronie po
jednej pieczęci mają senatorowie duchowni. Słabością te-
go rozwiązania był brak wyrazistego rozróżnienia kom-
petencji kanclerskich. Problemy rodziły się w sytuacji,
gdy koncepcje polityki zagranicznej kanclerzy zaczynały
rozchodzić się z pomysłami władcy. Kanclerstwo zaś było
mocne: urzędu można się było zrzec, a pozbawić go mógł
tylko sąd sejmowy. W innym wypadku był sprawowany
dożywotnio. Królowie jednak i tu znaleźli rozwiązanie, by
pozbywać się ministrów utrudniających im dyplomację.
Wykorzystano zakaz łączenia niektórych godności, a za-
razem hierarchię godności senatorskich. Można więc by-
ło biskupowi, np. chełmińskiemu, a zarazem kanclerzo-
wi zaproponować przejście na bardziej honorowe i lepiej
uposażone biskupstwo krakowskie. Przyjmując nomina-
cję, kandydat musiał zrzec się godności pieczętarza.
Tak czy inaczej, bez pieczęci będącej w gestii kanclerzy
żaden dokument nie miał mocy prawnej. Wystosowywa-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Przykład dyplo- ne na piśmie treści poselstw wysyłanych przez Rzeczpo-
macji matrymo- spolitą i udzielane pisemnie obcym legacjom odpowie-
nialnej: zawarcie dzi nie miały więc charakteru oficjalnego stanowiska
kontraktu ślub- państwa, jeśli kanclerz lub podkanclerzy nie odcisnął na
nego pomiędzy dokumencie pieczęci państwowej. Kancelaria koronna
Władysławem IV miała wreszcie jeszcze jedną istotną rolę w dyplomacji.
i Ludwiką Marią, Pracujący w niej sekretarze, jeśli tylko wykazali się zdol-
księżną mantuań- nościami i zyskali zaufanie, często sami odbywali misje
ską, 1615 r., dyplomatyczne lub wchodzili w skład większych liczeb-
sztych z epoki nie poselstw. Była to zatem, by tak rzec, szkoła dla ówcze-
snego korpusu dyplomatycznego.
HETMANI NA KRESACH. Jeszcze w XVI w. wśród insty-
tucji Rzeczpospolitej pojawił się kolejny urząd uczestni-
czący aktywnie w działaniach dyplomatycznych państwa
polsko-litewskiego. Była to dyplomacja hetmanów wiel-
kich koronnych (Poczet hetmanów – s. 74). Już w 1588 r.
Pieczęć hetmana młody Zygmunt III upoważnił Jana Zamoyskiego do od-
Stanisława parcia najazdu i ewentualnych rokowań z Maksymilia-
Rewery Potoc- nem Habsburgiem. Podobnych uprawnień Zamoyskie-
kiego, XVII w. mu udzielił sejm w 1590 r. wobec groźby wojny z Turcją.
Pod wpływem przeciwników hetmana cofnięto je w roku
następnym, jednak w cztery lata później nadano je po-
nownie, tworząc ostatecznie casus akceptowany w na-
stępnych latach. Obszarem działalności dyplomatycznej
hetmanów wielkich koronnych stały się kresy południo-
wo-wschodnie.
DYPLOMACJA MATRYMONIALNA. Sprawa małżeń-
stwa królewskiego i zawieranego przez to aliansu po-
litycznego miała istotne znaczenie w kształtowaniu się
kierunków polityki zagranicznej. Już samo uzgadnia-
nie takiego matrymonium wiązało się z całym szere-
giem misji dyplomatycznych, włącznie z zawieraniem
ślubu per procura.
Pozycja królowych w I Rzeczpospolitej (ich poczet
− s. 27) nie była ściśle regulowana. Po emocjach poli-
tycznych związanych z małżeństwami Zygmunta II Au-
gusta w artykułach henrykowskich zapisano jedynie,
że król ma się radzić w tej kwestii senatu i przykładnie
mieszkać z królową. Ambitniejsze z królowych potrafiły
wykorzystywać tę lukę i znacząco wpływać na kierunki
polityki zagranicznej państwa.
Po pierwsze, z królową przybywały jej dwórki i osobi-
sta służba. Ten z pozoru niewinny fakt był w RP na ogół
64
 rzeczpospolita obojga narodów
ignorowany, choć w innych państwach zdarzało się, że
nowym królowym zabraniano przybywania z własnym
otoczeniem. Niemal zawsze bowiem znajdowali się
w nim agenci przygotowani do tego, by w samym cen-
trum dworu pozyskiwać informacje i pilnować interesu
swego ojczystego kraju. Praktykę taką z powodzeniem
i dość dyskretnie stosowali choćby na dworze dwóch
pierwszych polskich Wazów Habsburgowie.
Dbano też o to, by w otoczeniu królowej przybyło tro-
chę młodych, uroczych i dobrze urodzonych panien.
Dziewczęta te starano się wydawać za mąż za wpływo-
we osobistości. Łatwo było w ten sposób przysporzyć so-
bie w Rzeczpospolitej wiernych i zaufanych stronników.
Przykładem może tu być dwórka królowej Konstancji
Habsburżanki, drugiej żony Zygmunta III, wydana za
wspominanego już Albrychta Stanisława Radziwiłła,
jakże potem oddanego stronnika Habsburgów.
W tym modelu kariery bezdyskusyjnie przebiła
wszystkich urocza i uwodzicielska, pochodząca ze stare-
go, acz zubożałego rodu dwórka Ludwiki Marii Gonzagi,
niejaka Maria Kazimiera de La Grange d’Arquien. Znana
jest w naszych dziejach pod nazwiskiem drugiego swe-
go męża jako Marysieńka Sobieska. Energiczna królowa
Ludwika Maria wydała ją najpierw w 1658 r. za niespla-
mionego zdradą w czasie potopu szwedzkiego i obiecu-
jącego politycznie magnata, wojewodę sandomierskie-
go Jana Sobiepana Zamoyskiego. O tym, ileż zabiegów
kosztowało następnie królową zaślubienie owdowiałej
Marysieńki przez Jana Sobieskiego, napisano już całe
tomy romansów i poważnych dzieł naukowych. Faktem
jest, że w osobie Sobieskiego królowa i Francja posiadły
oddanego swym planom stronnika. Kiedy zaś został on
królem, Marysieńkę koronowano uroczyście na Wawelu.
Od 1676 r. bezustannie wspierała ona w Rzeczpospolitej
politykę mającą doprowadzić do sojuszu polsko-francu-
skiego, choć jej wpływ bywa na ogół trochę przecenia-
ny. Nie omieszkała przy tym użyć wpływów męża w in-
ny sposób i starała się uzyskać od króla Francji Ludwi-
ka XIV przywileje dla swojej rodziny.
Bezdyskusyjny był też wpływ na politykę zagranicz-
ną wspomnianej już Ludwiki Marii Gonzagi de Nevers,
żony najpierw Władysław IV, a później Jana II Kazimie-
rza. To królowa lansowała pomysł zbliżenia z Francją
i osadzenia na tronie Rzeczpospolitej księcia Konde-
usza. Zakrojona na szeroką skalę akcja dyplomatyczna
wstrząsnęła państwem i zakończyła
się otwartym konfliktem ze szlachtą,
na czele której stanął Jerzy Sebastian
Lubomirski. I nie wiadomo, co było-
by dalej, gdyby Lubomirski i królo-
wa nie zmarli solidarnie w krótkim
odstępie czasu (w styczniu i ma-
ju 1667 r.). Dość powiedzieć, że po
śmierci żony Jan Kazimierz abdyko-
wał. Ważniejszy przy tym był brak
małżonki w sensie wsparcia poli-
tycznego niż związku prywatnego,
gdyż z tym drugim król jakoś sobie
później poradził.
KLĘSKA XVIII W. W pierwszej po-
łowie XVIII w., w dobie monarchii
absolutystycznych, w całej Europie
nastąpiły głębokie przekształcenia
służb dyplomatycznych. Prakty-
ką stało się utrzymywanie na waż-
niejszych dworach stałych, dobrze
zorientowanych w sytuacji przed-
stawicieli. Wszystko to wymagało
oczywiście znaczących nakładów
Kolejny przy- finansowych. W Rzeczpospolitej dyplomacja jakoś jesz-
kład dyplomacji cze funkcjonowała w czasach Augusta II; za Augusta III
matrymonialnej: w zasadzie przestała działać. Wettinowie bowiem chęt-
Jan III Sobieski niej posługiwali się profesjonalnymi dyplomatami sa-
z Marią Kazimie- skimi.
rą de La Grange Tak się złożyło, że następny król, Stanisław August
d’Arquien (czyli Poniatowski, był w zasadzie jedynym wówczas polskim
Marysieńką) magnatem, który zdobył szlify dyplomacji europejskiej
oraz rodziną jako poseł Rzeczpospolitej i saski, terminując w Peters-
(m.in. królewiczem burgu u boku wytrawnego posła angielskiego. W pełni
Jakubem), obraz więc zdawał sobie sprawę ze skali zaniedbań. Niemal od
Henri Gascara, razu powołał Gabinet Jego Królewskiej Mości, niezależ-
1693. ną od kanclerskiej, monarszą kancelarię w pełni opłaca-
ną z kasy państwowej i złożoną z wytrawnego personelu.
Pozwalała ona na rozwinięcie sieci kontaktów dyploma-
tycznych. Zadbano o należyty dobór posłów, tworzono
instrukcje i kanały przepływu informacji. Dyplomacja
ta była jednak zbyt słaba, by w jakikolwiek sposób sku-
tecznie wpływać na działalność obcych posłów w War-
szawie.
Przyszedł 1772 r. i upokarzający I rozbiór, który ujaw-
nił dobitnie niemoc odradzającej się dyplomacji słabe-
go państwa. Po rozbiorze powołano Radę Nieustającą,
w zamierzeniu najwyższy organ władzy rządowo-ad-
ministracyjnej. Utworzona jednak pod przemożnym
wpływem carycy Katarzyny II, według projektu amba-
sadora rosyjskiego Ottona Magnusa na wzór kontrolo-
wanej przez Rosjan szwedzkiej Rady Państwa, najlepiej
sprawdzała się właśnie w funkcji organu obcej kontroli.
Wszystkie inicjatywy zajmującego się dyplomacją De-
partamentu Interesów Cudzoziemskich skutecznie blo-
kowała dużo sprawniejsza dyplomacja rosyjska.
W tej sytuacji, gdy Rosja zaczęła wojnę z Turcją i po-
zwoliła zwołać sejm, który dziś nazywamy wielkim lub
czteroletnim, zaczęto w RP liczyć na poparcie Prus. Taj-
ny sojusz zaczepno-odporny zawarto 29 marca 1790 r.
w Warszawie. Do dziś trwa wśród historyków spór, czy
ten jeden z ostatnich samodzielnych ruchów przedroz-
biorowej dyplomacji był właściwy i opierał się na real-
nej ocenie sytuacji międzynarodowej. Na pewno ośmielił
w 1791 r. twórców Konstytucji 3 maja do podjęcia chlub-
nego dzieła reform, także w zakresie dyplomacji. Cóż
jednak z tego, skoro tak całemu państwu, jak i nowej dy-
plomacji nie dane było sprawdzić się w praktyce.
R A D O S Ł AW L O L O
65 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 Busola geopolit yczna, czyli
RP na tle konfliktów europejskich
Kraje we władaniu Przeważający typ
Habsburgów stosunków Rzeczpospolitej
Główni przeciwnicy z wybranymi państwami:
Habsburgów MOSKWA
Obszary konfliktów wojna sojusz neutralność
KRAKÓW
WIEDEŃ
STAMBUŁ
Lata 1569-1600
Kurs wyjściowy. W chwili swego powstania Rzeczpospolita Obojga
Narodów funkcjonowała w dość klarownej przestrzeni geopolitycznej.
Stosunki z Habsburgami, po utracie przez Jagiellonów tronów czeskiego
i węgierskiego, były poprawne. Małżeństwa Zygmunta II Augusta z Habs-
burżankami, choć nieudane, stanowiły tego odzwierciedlenie. Młody
książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył w Lublinie hołd i je-
go ambicje co do pozycji w Rzeczpospolitej nie wydawały się dla niej za-
grożeniem. Na zachodzie panował więc względny spokój.
Południowo-wschodnie tereny państwa zabezpieczał traktat z Turcją.
Ferment siały co prawda najazdy tatarskie i nabierające rozmachu wypra-
wy kozackie, niestabilna była sytuacja w Hospodarstwie Mołdawskim, ale
traktowano to jako swego rodzaju element krajobrazu, a nie zagrożenie
polityczne. Punktem zapalnym były stosunki z Rosją. Dążąc do wyjścia na
Bałtyk, nie przestawała ona zagrażać Wielkiemu Księstwu Litewskiemu na
całej jego wschodniej granicy.
Ogólnie państwo miało silną pozycję w stosunkach z sąsiadami. Rzecz-
pospolita wyszła bez szwanku z arcytrudnego okresu pierwszego bez-
królewia po śmierci ostatniego Jagiellona. W innych państwach zmiany
dynastii powodowały na ogół długie i ciężkie wojny domowe, z obcymi
interwencjami włącznie.
Zwrot pierwszy: przeciw Rosji. Po zmianie granic Królestwa Polskie-
go w akcie unii lubelskiej (art. s. 16) żyzne, a słabiej zaludnione tereny na
południowym wschodzie (dotychczas będące we władaniu Wielkiego
Księstwa Litewskiego) stały się obszarem ekspansji kolonizacyjnej licznie
rozrodzonej szlachty i zarazem dogodnym polem do tworzenia latyfun-
diów magnackich. Wielu wpływowych obywateli państwa szybko zaczę-
ło mieć tam interesy ekonomiczne, których nie można było bagatelizo-
wać. Jagiellonowie potrafili wprawdzie organizować wsparcie dla Litwy
z Korony, ale teraz każda wojna z Moskwą bezpośrednio dotyczyła Kró-
lestwa Polskiego. Nowym obszarem ekspansji moskiewskiej stały się Inf-
lanty. Stefan Batory dużymi nakładami nie tylko obronił je, ale poszerzył
zdobycze o ziemię połocką. (Wspomniane tu bitwy i kampanie wojenne
są dokładniej opisane w art. s. 78).
Świadom zagrożenia Zygmunt III wybrał w polityce wschodniej wa-
riant ofensywny. Wykorzystał słabość Rosji w dobie tzw. wielkiej smuty
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
SZTOKHOLM
MOSKWA
WARSZAWA
WIEDEŃ
STAMBUŁ
Lata 1601-1660
i w 1611 r. odzyskał utracony przez Litwinów sto lat wcześniej Smoleńsk,
klucz do bezpieczeństwa na wschodzie. Władysław IV nabytki obronił
za cenę zrzeczenia się tytułu wybranego cara Rosji. Traktat w Polanowie
stabilizował granicę wschodnią i potwierdzał przewagę Rzeczpospolitej.
Jednak wkrótce sytuacja się odwróciła. Moskwa wykorzystała powstanie
Chmielnickiego, zawarła z Kozakami ugodę w Perejasławiu i rozpoczę-
ła wojnę. Wojska rosyjskie i kozackie zajęły niemal połowę wschodnich
ziem Rzeczpospolitej, ze Smoleńskiem i Wilnem. Zmagania przerwał na-
jazd szwedzki (potop), ale wznowiono je natychmiast po zawarciu poko-
ju ze Szwecją. Wzorowo poprowadzona kampania utonęła w ogniu waśni
wewnętrznych i problemach finansowych wyniszczonego wojnami pań-
stwa. Rzeczpospolita straciła ostatecznie nie tylko Smoleńszczyznę, Czer-
nichowszczyznę i całą lewobrzeżną Ukrainę; straciła przede wszystkim
pozycję państwa silniejszego wobec wschodniego sąsiada. Konflikt na
Kresach osłabił przy tym aktywność na pozostałych polach dyplomacji.
Zwrot drugi: z Habsburgami czy Bourbonami? Potężna europej-
ska dynastia Habsburgów czyniła tymczasem zakusy na tron Rzeczpospo-
litej. Habsburgom udało się doprowadzić do podwójnej elekcji (w 1575
i w 1587 r.). Nawet jednak wtedy górę brał opór społeczeństwa szlachec-
kiego, obawiającego się władcy z silnej dynastii. W 1588 r. Zamoyski wziął
do niewoli niedoszłego króla, arcyksięcia Maksymiliana Habsburga.
Z czasem Zygmunt III zmienił kierunek swej polityki, widząc w cesa-
rzu sojusznika. Zawarł z Habsburgami, przypieczętowany małżeństwem
z Anną Habsburg, sojusz i tajny familijny układ o udzielaniu sobie pomo-
cy. Granica z habsburskimi ziemiami była za Wazów najbezpieczniejsza.
Przekraczały ją głównie posiłki: lisowczycy w wojnie trzydziestoletniej,
a korpusy piechoty cesarskiej dla pomocy przeciw Szwedom w wojnie
o ujście Wisły i potem w trakcie potopu.
Wolty w tych relacjach – na rzecz zbliżenia z Francją – dokonali Jan Ka-
zimierz i Ludwika Maria Gonzaga. Zaniepokojeni wizją Kondeusza na tro-
nie w Warszawie, Habsburgowie użyli wszystkich swych stronników. Być
może ich działania legły u genezy rokoszu Lubomirskiego. Faktem jest, że
od tej pory Rzeczpospolita stała się areną ścierania się wpływów Wied-
nia i Paryża, co przerodziło się w bezpardonową walkę politycznych fakcji.
Choć Jan III Sobieski próbował zwrócić się ku Francji, zmuszony był wy-
66
 rzeczpospolita obojga narodów
o sojusznik ach i wrogach I R P
MOSKWA
uszy
Nieudane próby soj
WARSZAWA
PARYŻ
WIEDEŃ
STAMBUŁ
Lata 1661-1700
brać pakt, który zaowocował odsieczą Wiednia. Po jego śmierci Francja
nie ustawała w walce o tron Rzeczpospolitej dla swych kolejnych kandy-
datów, aż do ostatecznej klęski Stanisława Leszczyńskiego w latach trzy-
dziestych XVIII w.
Zwrot trzeci: przeciw Szwedom (i ich niepozornym aliantom).
Gdy następca tronu w Szwecji był koronowany na króla Rzeczpospolitej
jako Zygmunt III Waza, naciskany przez Zamoyskiego obiecał w paktach
conventach przyłączyć do RP Estonię. Po śmierci ojca Zygmunt został
królem Szwecji, a unia personalna stała się faktem. Jednak katolickiego
monarchy, za którym stała potężna RP, szwedzcy protestanccy poddani
obawiali się na tyle, że wzniecili bunt pod wodzą księcia Karola Suder-
mańskiego. Prywatna wyprawa w celu odzyskania tronu doprowadziła
Zygmunta III do klęski, a nawet przejściowej niewoli. Szwedzki parlament
pozbawił go tronu. Król nigdy nie przestał myśleć o jego odzyskaniu
i wprzągł w to przedsięwzięcie Rzeczpospolitą. Ogłosił włączenie Esto-
nii, czym wywołał wojnę ze Szwecją w Inflantach (patrz także o wojnie
o Bałtyk, art. s. 88).
Tak dzieło, które miało być sojuszem, stało się kulą u nogi w polityce
zagranicznej RP na 60 lat. Szwedzi nie oddali Estonii, a nawet stopniowo
zajmowali Inflanty. Bardziej jednak niż o ziemie chodziło im o zrzeczenie
się tytułu króla szwedzkiego przez polską linię Wazów. Dlatego Gustaw II
Adolf uderzył w aortę gospodarki RP i wkroczył na Pomorze Gdańskie. Po
cichu sprzyjał mu w tym jego teść, a lennik RP w Prusach, elektor bran-
denburski Jerzy Wilhelm I. Tytułu króla Szwecji Władysław IV wprawdzie
się nie zrzekł, ale przyrzekł już o niego nie zabiegać. Ambitny Karol X Gu-
staw postanowił raz na zawsze zakończyć sprawę, a przy okazji wydrzeć
RP nad Bałtykiem, ile tylko się da. Potop szwedzki okazał się dla RP przede
wszystkim niezwykle rujnującą wojną. Potencjał państwa był jednak na
tyle duży, by i tego wroga stopniowo odeprzeć. Wówczas sięgnęli Szwe-
dzi po niepozornych sojuszników, którzy wietrzyli szansę na uwolnienie
się z lenna polskiego. Był nim np. Fryderyk Wilhelm, kolejny władca Bran-
denburgii i Prus.
Utrata lenna w Prusach stała się tak naprawdę najdotkliwszą porażką
RP w dobie potopu. W traktacie w Oliwie Szwedom oddać było trzeba
i tak już zajęte przez nich Inflanty i zrezygnować z i tak bezskutecznych
67
SZTOKHOLM
MOSKWA
LONDYN
BERLIN
AMSTERDAM
WARSZAWA
WIEDEŃ
Ostatni akord
W XVIII w. RP nie prowadziła
samodzielnej polityki zagranicznej.
Jedyną inicjatywą była próba
związania się (poprzez Prusy)
z sojuszem państw północnych,
podjęta przez Sejm Czteroletni. STAMBUŁ
Sojusz rosyjsko-austriacki
Kraje w stanie wojny
z Rosją lub Rosją i Austrią
Antyrosyjski sojusz
północny Rok 1788
pretensji do tronu szwedzkiego. Na karku szwedzkiego wroga wybił się
brandenbursko-pruski, który w przyszłości miał zadawać śmiertelne dla
RP ciosy.
Węzeł turecki. Pomijając plany Batorego i Władysława IV, RP nie dążyła
do wojen z Turcją (najazdy kozaków i Tatarów sułtan i król wypominali so-
bie wzajemnie). To Turcja w ekspansji zobaczyła szansę wyjścia ze swych
wewnętrznych problemów. Nawałę turecką z lat 1620–21 RP odpar-
ła w glorii przedmurza chrześcijańskiej Europy. Straciła przy tym dwóch
wielkich hetmanów. Kolejne wojny z Turcją w latach siedemdziesiątych
XVII w. były próbą wykorzystania przez Portę słabości RP. Geniusz Sobie-
skiego i traktat w Żurawnie przekreśliły częściowo haniebne dla RP klęski.
A traktat z Habsburgami zaprowadził króla pod zwycięski dlań Wiedeń.
Sukcesów tych nie wykorzystał jednak ani Jan III, ani August II. Zapatrzo-
ny w innym kierunku Wettin wciągnął kraj w wojnę, której RP nie wypo-
wiadała.
Zwrot ostatni – bez busoli. Niepowodzenia Augusta II w III woj-
nie północnej pchnęły go w objęcia tryumfującego Piotra Wielkiego.
Wettin ostatecznie dzięki Rosji odzyskał tron, ale uścisk sojuszniczy po
tzw. sejmie niemym z 1717 r. pozostał. Car Rosji zdobył pozycję dominują-
cą we wschodniej części Europy i nie zamierzał jej oddawać. Zamieszanie
wokół elekcji Augusta III i wojna domowa tylko udowodniły, że na arenie
międzynarodowej RP stała się przedmiotem przetargów. Państwo, które
nawet nominacje na własne urzędy musiało zatwierdzać w Petersburgu,
nie miało oczywiście szans na prowadzenie własnej polityki zagranicznej.
Elekcja Poniatowskiego była wyborem dokonanym przez carycę Katarzy-
nę właśnie po to, by na tronie w Warszawie zasiadał człowiek mający opi-
nię uległego. Rzeczpospolita spróbuje jednak przerwać niemoc dyplo-
matyczną. Wojna Rosji z Turcją stała się dobrą okazją do wynegocjowania
zgody na sejm, który okazał się reformatorski. Dowodem aktywności króla
był tajny sojusz z Prusami. Gdy jednak Rosja zakończyła wojnę z Portą, bez
pardonu przystąpiła do likwidacji resztek suwerenności Rzeczpospolitej.
Sojusz z Prusami okazał się bezwartościowy. Reszta była już tylko grą dy-
plomacji nowych wielkich mocarstw.
R A D O S Ł AW L O L O
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
Rzeczpospolita, nawet gdy odnosiła sukcesy w polu,
to stosunkowo niewielkimi siłami, przy słabym finanso-
waniu i ogólnej niechęci do wojaczki. Bywały całe dzie-
sięciolecia, gdy opłacano zaledwie kilka tysięcy szabel.
Mirosław Nagielski
o obronie granic
albo od pospolitego ruszenia do armii narodowej
POSPOLITE RUSZENIE. Już wojny z Zako-
nem (np. klęska pod Chojnicami w 1454 r.)
ukazały słabość oddziałów pospolitego ru-
szenia w starciu z najemnymi oddziałami
w służbie krzyżaków. Mianem pospolite-
go ruszenia określano ludność kraju zdolną do noszenia
broni. We wczesnym średniowieczu stanowiło podstawę
sił zbrojnych. Od XIII w. zaczęto powoływać pod broń
wyłącznie właścicieli ziemi, tj. rycerstwo (szlachtę), oraz
wójtów i sołtysów. Skrzykiwał ich król (trzykrotnym wi-
ci). Szlachta ziem (powiatów) stawiała się w ekwipunku
zbrojnym (i ze swymi ludźmi, kogo było stać) w wyzna-
czonych miejscach, skąd była wiedziona (przez wojewo-
dów) na punkt zborny pospolitego ruszenia, którym do-
wodził król. Ciężar tak prowadzonych wojen spadał na
barki szlachty, która z czasem zastrzegła sobie prawo de-
cydowania na sejmach o wydatkach wojennych.
WOJSKA ZACIĘŻNE. Kazimierz Jagiellończyk został
zmuszony sięgnąć po żołnierzy najemnych (ochotników
walczących za pieniądze), a następnie zaciężnych (walczą-
cych w zawodowych oddziałach formowanych w drodze
zaciągu przez rotmistrzów królewskich; o zaciągu, czyli
autoramencie s. 69). Oddziały pospolitego ruszenia po-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
woływano także w wiekach późniejszych, nie spełniały
one jednak podstawowego zadania: nie zapewniały Koro-
nie obrony przed nieprzyjacielem zewnętrznym. Już Jan
Tarnowski w „Consilium rationis bellicae” skarżył się,
iż „obrona nasza pospolita, to jest wojenna wyprawa, taka
jest w prawie polskim opisana, iż każdy ma służyć wojnę
wedle możliwości; acz się temu snadź dosyć nie dzieje, bo
służy jako kto chce”. Zygmunt I Jagiellon, widząc niemoc
pospolitego ruszenia w walce z najazdami tatarskimi, tak
pisał do prymasa Jana Łaskiego w 1516 r.: „Nie wydało
się słusznym powołać Królestwa pod broń, gdyż z takie-
go pospolitego ruszenia jest więcej szkody niż pożytku”.
Nie mylił się, bo np. udział szlachty w wyprawie w 1537 r.
przeciwko Tatarom zamienił się pod Lwowem w rokosz
(bunt) przeciwko temuż Zygmuntowi.
OBRONA POTOCZNA. Najazdy tatarskie na Ruś, Podole
i Wołyń zmusiły stronę polską do wystawienia chorągwi
zaciężnych; koszty spadały na skarb królewski, stąd ich
liczba była niewielka i ograniczała się do kilkuset jazdy.
Duże zasługi przy organizacji nowego systemu położył
Buzdygan Jan Olbracht, który jeszcze za życia ojca, Kazimierza Ja-
pułkownika, giellończyka, kierował obroną Kresów. W 1492 r. wyda-
XVII w. no nowe listy przypowiednie (dokumenty królewskie dla
68
 rzeczpospolita obojga narodów
Autorament, czyli zaciąg

Wojsko dzieliło się na dwie kategorie, tzw. autora-

menty: narodowy i cudzoziemski. Podział ten ustalił
się za Władysława IV.
Autorament narodowy to: husaria, kozacy (pancerni), jaz-
da tatarsko-wołoska, piechota polsko-węgierska i od 1673 r. pie-
chota łanowa (zaciągana z dóbr ziemskich) i dymowa (z miast).
Jazda tworzona była według zaciągu towarzyskiego. Rot-
mistrz przyjmował do służby tzw. towarzyszy znaku poważne-
go (husaria) lub lekkiego (pozostałe), którzy stawiali się z umó-
wionym pocztem uzbrojonych i wyposażonych ludzi. Jedyną
jednostką taktyczno-organizacyjną była chorągiew z rotmi-
strzem i porucznikiem na czele. Funkcje podoficerskie pełnili
wybrani towarzysze. Pułki tworzono doraźnie. Strój i komenda
– polskie. Piechotę werbowano według zasad autoramentu cu-
dzoziemskiego.

Autorament cudzoziemski , zorganizowany na wzór za-

chodnioeuropejski, to: rajtaria, arkebuzeria, dragonia, piecho-
ta niemiecka oraz artyleria i oddziały inżynieryjne. Zaciąg in-
dywidualnych żołnierzy następował z tzw. wolnego bębna (od
bębna, w który bito podczas ogłaszania werbunku). System ten
obowiązywał tylko w dobrach królewskich i duchownych.
Oddziały cudzoziemskie miały rozbudowane struktury –
jednostką organizacyjno-taktyczną był regiment składający się
z ok. 10 kompanii lub szwadronów ze sztabami, hierarchią stop-
ni i liczną kadrą oficerską i podoficerską. Strój i komenda – nie-
mieckie. Faktycznie w wojsku tym w większości służyli Polacy.
TA DEUS Z Z AWA DZ K I

dowódcy oddziału, określające liczbę żołnierzy, obszar
rekrutacji, wyekwipowanie, miejsce i czas formowania
oraz datę stawienia się na popis, czyli przegląd spraw-
dzający, czy spełniono kryteria wyłuszczone w liście)
na zaciąg chorągwi obrony potocznej (czyli wojska za-
ciężnego na koszt króla), a dowódcą mianowano Stani- U góry: Szabla
sława z Chodcza Chodeckiego – pierwszego hetmana w typie polsko-
polnego koronnego (poczet hetmanów – s. 74). Od tego węgierskim,
momentu na Kresach funkcjonowały roty (chorągwie) należąca zgodnie
jazdy, których liczebność zależała od kondycji skarbu ko- z tradycją
ronnego i podatków uchwalanych przez brać szlachecką do króla Stefana
i wahała się od kilkuset do kilku tysięcy koni. Oddziały Batorego, XVI w.,
obrony potocznej brały udział także w walkach z Mos- oraz rapier,
kwą oraz z Zakonem. Kilka tysięcy szabel nie było jed- II połowa XVI w.
nak w stanie skutecznie zabezpieczyć granic.
Po prawej:
WOJSKO KWARCIANE. Zygmunt August od 1559 r. Muszkieter
rządził bez sejmu. W efekcie do 1563 r. nie powołano i pikinier. Ryciny
do służby żadnych chorągwi, a granice przed Tatarami z holenderskiego
stały otworem. W 1563 r., wobec pustek w skarbie, za- kodeksu,
ciągnięto zaledwie 1 tys. koni i to tylko na dwa kwar- I połowa XVI w.
tały (wojsko opłacano kwartalnie), co wobec wojny
z Iwanem IV Groźnym oraz działań w Inflantach by- Na stronie obok:
ło liczbą iście symboliczną. (Lista największych kam- Hajducy królew-
panii wojennych – art. s. 78). Dlatego na sejmie piotr- scy, piechota
kowskim (1562/63 r.) uchwalono konstytucję powołują- polsko-węgier-
cą wojsko kwarciane. Było ono opłacane ze specjalnego ska, fragment
funduszu, pochodzącego z 1/4 dochodów (kwarta, stąd XVII-wiecznego
nazwa wojska) uzyskiwanych w dobrach królewskich. gwaszu, zwanego
Ponieważ jednak dzierżawcom królewszczyzn przyzna- rulonem polskim
no z dochodu brutto 1/5 część, to na króla przypada- lub rolką sztok-
ło pozostałe 4/5 i dopiero z tego czwarta część szła na holmską.
utrzymanie wojska, którego skarbiec mieścił się w Ra-
wie Mazowieckiej.
Kwartę zaczęto wybierać w 1566 r. i przyniosła ona za-
ledwie 80–100 tys. zł; nie wystarczała zatem na utrzyma-
nie 3–4 tys. jazdy na Kresach. Dlatego granic na Podolu
pilnowało zaledwie 400 jazdy; w 1569 r. (unia lubelska)
roty kwarciane wzrosły do 2770 koni. Zaległy żołd tym
żołnierzom spłacono dopiero w 1575 r. Ukrainy zaś pil-
nowało (w 1585 r.) zaledwie 550 jazdy i 300 piechoty, sta-
nowiącej załogi w Kamieńcu Podolskim, Kijowie, Brac-
ławiu i Kaniowie.
PIECHOTA WYBRANIECKA I HUSARIA BATOREGO.
Zmiany w wojskowości polsko-litewskiej przyniosło
panowanie Stefana Batorego. Pozwoliły one na odpar-
cie ataków Moskwy pod koniec XVI w. i zmusiło cara
do oddania Rzeczpospolitej ziemi połockiej z Inflan-
tami. Zaowocowało też zwycięstwami oręża polsko-li-
tewskiego w XVII w.
Reformy polegały na powołaniu piechoty wybraniec-
kiej (jeden pieszy z 20 łanów z dóbr królewskich), szla-
checkiej (formowanej ze szlachty zagonowej, tzw. szara-
ków, których nie stać było na konia) i stałych rejestro-
wych Kozaków zaporoskich (tj. podległych zwierzch-
nictwu hetmanów koronnych kozaków wpisanych do
rejestru, którym wypłacano niewielki żołd), na ujed-
noliceniu uzbrojenia w chorągwiach jazdy, co przyspie-
szyło wykształcenie się z chorągwi rackich husarii. (Ra-
cowie to jeźdźcy pochodzący z Serbii, którzy od XIV w.
walczyli jako najemni żołnierze przeciwko Turkom na
Węgrzech; stamtąd na przełomie XV i XVI w. trafili do
Polski; o husarii art. s. 76). Zaczęto wykorzystywać na

69 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

szerszą skalę transport wodny dla zaopatrywania wojsk,
zabezpieczać logistycznie działania na wiele miesię-
cy przed planowaną kampanią wojenną, dbać o karto-
graficzne przedstawienie teatru działań (mapy Macieja
Strubicza). Zmieniono wreszcie strukturę sił zbrojnych
– dużą rolę zaczęły odgrywać jednostki strzelcze wraz
z artylerią – i wprowadzono na stałe do składu sił Rzecz-
pospolitej piechotę polsko-węgierską (tzw. hajduków,
piechotę zorganizowaną na wzór węgierski, uzbrojoną
w rusznice, piki mieli tylko dziesiętnicy).
Wojny batoriańskie można śmiało uznać za rewolucję
militarną; m.in. zmieniono system organizacji naczelne-
go dowództwa, zastosowano nowe rozwiązania taktyczne,
jak choćby ubezpieczenie kolumn marszowych sił głów-
nych przez wydzielone korpusy. Batoremu co prawda nie
udało się zreformować systemu finansowania sił zbroj-
nych Rzeczpospolitej, to jednak wojsko polsko-litewskie
(40–45 tys. żołnierzy) na tle innych armii europejskich
prezentowało się okazale. Po zakończeniu działań wojsko
to rozpuszczono, ale wiele rozwiązań z tego okresu kon-
tynuowali wodzowie XVII w. – Krzysztof Radziwiłł, Jan
Karol Chodkiewicz, Stanisław Żółkiewski – rozpoczyna-
jący karierę w dobie wojen batoriańskich.
PORCJE HETMANA ŻOŁKIEWSKIEGO. Wstąpienie na
tron Rzeczpospolitej dynastii Wazów zapoczątkowało
w 1600 r. długotrwały okres wojen polsko-szwedzkich.
Mimo początkowych sukcesów hetmanów Jana Zamoy-
skiego (kampania 1601–02 r.) i Jana Karola Chodkie-
wicza (Kircholm, 1605 r.), brak środków oraz niepoko-
je wewnętrzne (rokosz Zebrzydowskiego), a następnie
zaangażowanie Zygmunta III na wschodzie (ob-
lężenie Smoleńska w 1609 r.) uniemożliwiło od-
zyskanie inicjatywy w Inflantach. I choć nadal
husaria nie miała kłopotów z rozbiciem rajtarii
(jazdy uzbrojonej w pistolety i rapiery, stosującej
taktykę walki ogniowej, tzw. karakol, polegającą
na podjeżdżaniu pierwszego szeregu pod przeciw-
nika, oddaniu strzału z pistoletu, a następnie wyco-
faniu się na koniec szyku, aby dać miejsce do odda-
nia strzału pozostałym), a ogień arkebuzerów (jeźdź-
ców uzbrojonych w broń palną) nie był dlań straszny
(zwycięstwo Żółkiewskiego nad Moskwą pod Kłuszy-
nem w lipcu 1610 r.) – nadchodziły trudniejsze czasy.
Gustaw Adolf bowiem, wzorujący się na innowacjach
holenderskich, zmodernizował siły zbrojne Szwecji,
w tym taktykę walki ogniowej piechoty. Ogień odda-
wany salwami przez kilka szeregów, umiejętne współ-
działanie regimentów pieszych z kawalerią zrobiły
swoje. Husaria w wojnie o ujście Wisły miała już god-
nego przeciwnika – rajtarię uderzającą na białą broń.
Batalia pod Gniewem latem 1626 r. ukazała wyraźny
kryzys sił zbrojnych Rzeczpospolitej.
Od 1627 r. w Prusach dowodził Stanisław Koniec-
polski na czele wyborowych rot kwarcianych ściągnię-
tych z Ukrainy. W ich skład, poza chorągwiami jazdy,
tj. husarii i rot zwanych kozackimi (tj. jazdy lżejszej
od husarii, ale cięższej od jazdy lekkiej; od 1676 r. na-
zywano je pancernymi), wchodziły także kompanie
dragonii (jazdy autoramentu cudzoziemskiego prze-
szkolonej do walki pieszo i uzbrojonej w muszkiety,
szable – początkowo również w krótkie piki) oraz
piechoty polsko-węgierskiej.
Na sejmie 1616 r. hetman Żółkiewski postulował
zwiększenie zaciągu do 1 tys. husarii, 1 tys. koza-
ków, co przy powiększonym żołdzie dawało rocz-
ny koszt utrzymania w wysokości 168 tys. zł. Szlach-
ta nie wyraziła zgody i dopiero zagrożenie tureckie
w 1618 r. spowodowało, iż hetmanowi udało się wystawić
3,5 tys. koni i porcji wojska kwarcianego. (Porcją nazy-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
wano jednostkę obrachunkową żołdu, najniższa szarża
otrzymywała 1 porcję, kolejne wyższe od kilku do kilku-
nastu; porcje podoficerskie i oficerskie nazywano ślepy-
mi). Zwiększyło to jednak koszty, gdyż od 1619 r. stawki
żołdu wzrosły dla husarza z 15 do 30 zł, a kozaka z 12
do 24 zł. Najwyższe (do czasu wybuchu powstania koza-
ckiego w 1648 r.) stany osobowe siły kwarciane osiągnęły
w 1637 r.: 6060 koni i porcji. Potem zredukowano je do
4300 koni i porcji.
Jaka była ich struktura? W skład wojsk, które w bi-
twie pod Ochmatowem (1644 r.) rozbiły ordę Tuhaj-beja
wchodziło 10 chorągwi husarskich (1100 koni), 13 kozac-
kich (1300 koni), trzy regimenty dragonii (1200 koni) oraz
4 chorągwie polsko-węgierskie (600 porcji), z których
dwie były przybocznymi rotami hetmanów, a dwie pozo-
stałe stanowiły załogi Kamieńca Podolskiego i Spisza.
Rzeczpospolita mogła jeszcze liczyć na załogi i chorą-
gwie litewskie (ok. 2 tys.), piechotę wybraniecką powo-
ływaną w chwili zagrożenia, wojska prywatne polsko-li-
tewskiej elity władzy oraz Kozaków zaporoskich, tj. reje-
strowych będących na żołdzie Rzeczpospolitej (ok. 6 tys.).
Monarcha mógł nadal powoływać pospolite ruszenie, jak
miało to miejsce w 1651 r. przed wyprawą berestecką.
KOMPUT WAZY. Kampania smoleńska (1632–34) za-
owocowała kolejnymi reformami, które wprowadził
Władysław IV. Na wojnę z Moskwą zaciągnięto 8 jed-
nostek dragonii (2450 porcji), 12 dużych regimentów
piechoty zwanej niemiecką (11 tys. porcji) oraz 13 jed-
nostek rajtarii liczącej od 120 do 200 koni. Ogółem no-
wy zaciąg, zwany cudzoziemskim, liczył 15 850 por-
cji i koni i w kompucie (etacie) wojska idące-
go pod Smoleńsk stanowił aż 65 proc. sił. Do
dawnego zaciągu narodowego weszły chorąg-
wie jazdy (husaria i kozacy) oraz piechota pol-
sko-węgierska. Ograniczono liczbę pikinierów
(piechoty z długimi pikami), gdyż formacje muszkie-
terów skutecznie mogły ochraniać chorągwie jazdy.
Dla zyskania manewrowości na polu walki i lepszego
współdziałania z kawalerią zmniejszono liczebność re-
gimentów piechoty nawet do 600 porcji, czyli ok. 500
żołnierzy, zmniejszając odpowiednio liczbę ślepych
porcji na opłacenie etatów oficerskich w sztabach re-
gimentowych i kompanijnych. Ujednolicono uzbroje-
nie, a jednostki zaopatrzono w nowsze typy muszkie-
tów sprowadzonych z Holandii. Położono nacisk na
rozwój inżynierii, kartografii i architektury wojsko-
wej, budowę nowych cekhauzów (arsenałów). Dzięki
temu nie tylko odblokowano Smoleńsk, ale pokonano
armię moskiewską.
Niestety, zmodernizowane na wzór zachodnio-
europejski oddziały zostały ponownie rozpusz-
czone po podpisaniu w 1635 r. rozejmu ze Szwecją
w Sztumskiej Wsi. Szlachta bowiem w reformach ar-
mii Władysława IV widziała niebezpieczne narzędzie
wzmocnienia jego władzy i aż do wybuchu powsta-
nia Bohdana Chmielnickiego ponownie rdzeniem
siły zbrojnej państwa było wojsko kwarciane, liczą-
ce zaledwie 4045 koni i porcji, tj. ok. 3500 żołnierzy.
POPIS JANA KAZIMIERZA. Powstanie Chmielni-
ckiego, które wybuchło w 1648 r., obnażyło wszyst-
kie słabości Rzeczpospolitej, w tym militarną. Pol-
ska jazda okazała się bezsilna wobec połączenia
ognia taboru kozackiego z ruchliwą jazdą tatarską.
Stąd ciężkie porażki (Żółte Wody, Korsuń).
W 1652 r. uchwałą sejmu walnego wprowadzo-
no stały etat (określoną liczbę wojska, odrębną dla
Korony i Litwy, zwaną komputem, zwiększaną w trak-
cie wojny, zmniejszaną w dobie pokoju). Jak wyglądała
70
 rzeczpospolita obojga narodów
struktura armii koronnej, ukazuje komput wojska ko-
ronnego na kampanię żwaniecką 1653 r., dowodzoną
przez samego Jana Kazimierza Wazę. Popisano w sumie
30 084 porcji i koni, tj. ok. 26 tys. żołnierzy. W składzie
widzimy: 5 chorągwi husarskich w sile 803 koni, 2 cho-
rągwie arkabuzerskie – 190 koni, 118 chorągwi pancer-
nych i lekkich typu wołosko-tatarskiego – 12 496 koni,
rajtarię w 10 pułkach i chorągwiach – 3035 koni, drago-
nię w 7 pułkach i kompaniach – 2933 konie oraz piechotę
niemiecką w 11 pułkach – 8514 porcji i piechotę polsko-
węgierską w sile 14 chorągwi – 2113 porcji. Jazda narodo-
wa była popisana pułkami, przy czym najsilniejsze były
króla (złożone z 13 chorągwi liczących 1741 koni) i het-
mana polnego koronnego Stanisława Rewery Potockiego
(w składzie 12 chorągwi w sile 1452 konie).
Rozbudowano jednostki autoramentu (zaciągu) cu-
dzoziemskiego, a król miał więcej do powiedzenia przy
nominacjach wojskowych. Ze względu na charakter
walk z lotną ordą zwiększono zaciągi do chorągwi lek-
kich, wołosko-tatarskich, które miały związać przeciw-
nika do czasu przybycia sił głównych. Kłopoty finansowe
państwa sprawiły, iż ograniczono zaciąg do husarii, roz-
budowując kozackie roty pancerne, znacznie tańsze od
husarii, arkebuzerii czy rajtarii.
POTOP SZWEDZKI. Zetknięcie się z weteranami wojny
trzydziestoletniej – armią Karola X Gustawa – zakończy-
ło się w 1655 r. tragedią. Jan Kazimierz opuścił państwo,
a wojska – poza zgrupowaniem lwowskim i Kamieńcem
Podolskim – zostały włączone do armii szwedzkiej (jed-
nostki zaciągu cudzoziemskiego wraz z gwardią pieszą
Jana Kazimierza, którą sprowadzono nawet pod mury
Jasnej Góry w grudniu 1655 r.) bądź uznały wraz z het-
manami władzę najeźdźcy.
W trakcie potopu odbudowano jednak siły zbrojne
Rzeczpospolitej pod osobistym kierunkiem Jana Kazi-
mierza. W 1659 r. wojska koronne liczyły niemal 40 tys.
żołnierzy, przy czym trzykrotnie wzrosła liczba jedno-
stek zaciągu cudzoziemskiego (z 6 do 20 tys. porcji), cho-
rągwi zaciągu polskiego o 30 proc. (z 15 do 19,5 tys. koni
i porcji), a sił zbrojnych Wielkiego Księstwa Litewskiego
z 4–5 tys. do niemal 23 tys. Stawki żołdu nie
były wygórowane, wynosiły na kwartał dla
husarii – 51 zł, pancernych – 41 zł, towarzy-
stwa z chorągwi wołosko-tatarskich – 31 zł,
rajtarii – 65 zł, a piechoty i dragonii – 36 zł.
Utrzymanie roczne prawie 60-tysięcznej
zawodowej armii kosztowało zatem ok.
10 mln zł. Jan Wimmer obliczył, że dług
skarbu koronnego wobec wojska wynosił
od lipca 1655 r. do czerwca 1660 r. ponad
24 mln zł. Zaległości skarbu litewskiego
wobec własnego wojska ok. 16 mln zł. Jeśli
budżet Rzeczpospolitej szacować możemy
maksymalnie na 10–11 mln zł, to wydat-
ki na wojsko pochłaniały ponad 90 proc.
wszystkich wydatków państwa.
Nie było to do udźwignięcia w latach
1655–67, gdy znaczna część terytorium
kraju była zajęta przez siły szwedzkie, mo-
skiewskie, brandenburskie i kozackie oraz
wobec licznych konfederacji wojskowych
(zawiązywanych przez nieopłacone wojska)
– stąd konieczność redukcji siły zbrojnej.
Taką liczebność wojsk, jak w zmaganiach
z Moskwą i Szwecją w połowie XVII w.,
Rzeczpospolita osiągnie dopiero w trakcie
wojny polsko-rosyjskiej w obronie Konsty-
tucji 3 maja (1792 r.).
Obóz pod BUNT WOJSKA. System demokracji szlacheckiej oraz
Smoleńskiem, ideały wojska obywatelskiego, pielęgnowane wśród bra-
rycina z 1634 r. ci szlacheckiej, ciągnęły wojskowość polską w kierunku
przeciwnym do lansowanego przez dwóch ostatnich Wa-
zów – silnej zawodowej armii opartej na centralistycz-
nie zorganizowanej administracji i lepszych podstawach
finansowych. Poza tym konfederacje wojskowe władza
monarsza w Europie wykorzystywała dla wzmocnienia
swej pozycji; w Polsce nie było to możliwe, gdyż bunto-
wali się obywatele-szlachta służący w armii, których nie
można było skierować przeciwko współbraciom.
Jan Kazimierz, wzmacniając swą pozycję w wojsku (roz-
budowa jednostek gwardyjskich i komputowych chodzą-
cych pod jego imieniem, głównie w autoramencie cudzo-
ziemskim), chciał jednak pozyskać armię dla swych ce-
lów politycznych, w tym elekcji vivente rege (za życia po-
przednika). Zakończyło się to klęską dworu królewskiego
w dobie rokoszu Jerzego Lubomirskiego (1665–66). Po raz
pierwszy część armii jawnie wystąpiła w obronie swego
dawnego wodza – hetmana polnego koronnego Lubomir-
Na stronie obok: skiego i złotej wolności, którą uosabiała konfederacja pod
Półkartaun laską Adama Ostrzyckiego. Klęski sił królewskich w woj-
radziwiłłowski , nach domowych pod Częstochową (1665 r.) oraz Mątwa-
1638 r. mi (1666 r.) ukazały w pełni przegraną dworu; dopro-
wadziły też do osłabienia autorytetu monarchy i wzrostu
wrogości do cudzoziemców. Miało to wpływ na strukturę
i skład osobowy naczelnego dowództwa armii w dobie pa-
nowania dwóch królów rodaków w II połowie XVII w.
TOWARZYSTWO CHORĄGIEWNE SOBIESKIEGO. Od
1672 r. rozpoczyna się długoletni konflikt z Turcją, za-
kończony już po śmierci Jana III Sobieskiego traktatem
karłowickim (1699 r.). Ponownie zaczynają dominować
oddziały zaciągu narodowego (husarii i pancernych).
Elaborat Jana III na sejmie koronacyjnym 1676 r. odno-
sił się bezpośrednio do modernizacji jazdy w kontekście
jej zmagań z kawalerią turecką: „wojska konnego 20 ty-
sięcy zupełne, w której liczbie husarskich chorągwi jako
najwięcej mieć życzę”. Zakładał więc istotną rozbudowę
ciężkiej jazdy przełamującej – husarii, postulując zwięk-
szenie jej do 3 tys. porcji.
71 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 Na kampanię wiedeńską wystawiła więc Rzeczpospo-
lita 23 chorągwie husarskie liczące 2965 koni, tj. ok. 2670
żołnierzy. Z innych postulatów zrealizowano: wprowa-
dzenie dzid do uzbrojenia rot pancernych i lekkich oraz
berdyszy zamiast forkietu do uzbrojenia piechoty, od-
tworzenie piechoty łanowej, utworzenie urzędu pro-
wiantmagistra dbającego o zaprowiantowanie wojska
na kampanie wojenne (stałe magazyny wojskowe) czy
wreszcie tzw. husarzenie chorągwi pancernych (dozbra-
janie ich w kopie i koncerze oraz elementy uzbrojenia
ochronnego) dla zwiększenia siły uderzeniowej jazdy.
Jan III z uwagą obserwował zmiany zachodzące w woj-
skowości zachodnioeuropejskiej; wprowadził więc na
uzbrojenie gwardii pieszej, pod komendą Ernesta Den-
hoffa, flinty skałkowe, będące od dawna na wyposażeniu
armii francuskiej i cesarskiej.
Jak wyglądała struktura armii koronnej pod koniec
panowania króla Jana, widać na przykładzie komputu
z 1696 r.: 25 rot chorągwi husarskich (2048 koni), 9 cho-
rągwi arkebuzerii (1204 konie), 82 chorągwie pancerne
(6315 koni), 33 roty lekkie (2252 konie), 8 jednostek dra-
gonii (2442 konie) oraz 33 jednostki piechoty cudzoziem-
skiej (9900 porcji) i 8 chorągwi piechoty polsko-węgier-
skiej (634 porcje). Łącznie armia koronna liczyła 24 795
koni i porcji, tj. ok. 21 tys. żołnierzy, a stosunek jazdy do
piechoty kształtował się jak 1:1. I choć Sobieski w dobie
wojen z Turcją i Chanatem Krymskim ponownie posta-
wił na wyżyny staropolską sztukę wojenną (Chocim,
Wiedeń), to zmiany w zakresie uzbrojenia, wyposaże-
nia, struktury wojska, jak i systemu jego opłacania były
ograniczone. Szlachta bowiem nadal nie wyrażała zgody
na poważniejsze reformy skarbowo-wojskowe, które pro-
wadziły do zwiększenia władzy królewskiej.
Poza tym działania na jedynym teatrze wojennym
przeciwko temu samemu przeciwnikowi spowodowały
skostnienie polskiej sztuki wojennej, co ujawniło się, gdy
przyszło bronić Rzeczpospolitej w dobie wielkiej wojny
północnej. Wśród epigonów epoki brakło postaci zdolnej
przystosować towarzystwo chorągiewne do konfrontacji
z nowoczesną armią szwedzką Karola XII.
WOJNY PÓŁNOCNE I DOMOWE. Rzeczpospolita w wir
działań wojny północnej wchodziła z siłami nieprzekra-
czającymi 18,5 tys. ludzi i w warunkach podziału szla-
checkiej Rzeczpospolitej na dwa zwalczające się obozy
polityczne; w tej sytuacji trudno było rzucić wszystkie si-
ły przeciwko wojskom szwedzkim Karola XII, jak to mia-
ło miejsce dwa pokolenia wcześniej, w dobie potopu.
Po odliczeniu ślepych porcji w jeździe i piechocie fak-
tyczna liczba żołnierzy spadała o ponad 6 tys. Na sejmie
1703 r. hetman wielki koronny Hieronim Augustyn Lu-
bomirski wprost stwierdził, iż posiada zaledwie 6 tys.
jazdy i 7 tys. piechoty. Hetmani byli skłóceni z monar-
chą, prowadzili własną politykę i wykorzystywali do te-
go wojsko. Można wyrazić pogląd, iż Polacy bili się najle-
piej, ale między sobą, czego potwierdzeniem jest batalia
kaliska (1706 r.) czy bitwa pod Koniecpolem (1708 r.).
HIBERNA SEJMU NIEMEGO. Na tzw. sejmie niemym
z 1717 r. sporządzono repartycję i lokację wojska, tj. przy-
porządkowano poszczególne regimenty i chorągwie do
województw i powiatów, które miały je opłacać. Utrzy-
mano 18-tysięczny komput w Koronie, a 6-tysięczny na
Litwie, choć uchwalony budżet nie wystarczał na opłaca-
nie nawet tak skromnych sił. W rzeczywistości Rzeczpo-
spolita wystawiała zaledwie ok. 17 tys. żołnierzy.
18-tysięczny etat armii koronnej składał się z 6 tys. ka-
walerii (1 tys. husarii, 4 tys. pancernych oraz 1 tys. jazdy
lekkiej) oraz 8 tys. piechoty i 4 tys. dragonii. Jej utrzyma-
nie wraz z hiberną (przysługujący tylko jeździe specjal-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
ny dodatek do żołdu na pokrycie kosztów kwater i żyw-
ności w okresie zimowym) kształtowało się na poziomie
7,6 mln zł. Zlikwidowano regimenty rajtarskie, czego
od dawna domagała się szlachta, a jazdę sformowano
w 4 pułki: królewski, królewicza Augusta oraz obu het-
manów. Ci zmuszeni zostali do składania przysięgi na
sejmie; ograniczono przy tym ich kompetencje skarbo-
we i prawo do lokacji wojska w dobrach, pozostawiając
władzę buławy nad wojskiem i ich władzę sądowniczą.
Podniesiono im pensję: hetmani wielcy otrzymywali
120 tys. zł rocznie, a polni 80 tys. zł, co wystarczałoby na
utrzymanie 1 tys. piechoty lub 1350 koni jazdy lekkiej.
NIEMOC SASKA. Ustalenia sejmu niemego, z pewnymi
modyfikacjami, przetrwały przez niemal 60 lat do czasów
stanisławowskich. Wszystkie bowiem projekty zwiększe-
nia liczebności wojska i znalezienia potrzebnych funduszy
były niszczone na sejmach lat 40. XVIII w. Efekt był taki,
że armia koronna liczyła w dobie panowania Augusta III
zaledwie ok. 12,5 tys. etatów. Rosja, Austria i Prusy mia-
ły na etacie wojennym od 160 tys. do 250 tys. żołnierzy.
Wojsko polsko-litewskie można wówczas porównywać
z siłami Bawarii (12–20 tys.), Würtembergii (12 tys.),
Królestwa Sardynii (10–15 tys.), Saksonii (20–25 tys.)
– przy znacząco odmiennym potencjale demograficznym
i ekonomicznym I Rzeczpospolitej. Wyniki badań Toma-
sza Ciesielskiego potwierdzają opinię, iż siły koronne i li-
tewskie doby saskiej były jednymi z najgorszych armii re-
gularnych w Europie XVIII w. Nie sposób nie przyznać
racji Jakubowi Kazimierzowi Rubinkowskiemu, który
pisał w 1725 r.: „żadnej artylerii, niemieckiego autora-
mentu ludzi bardzo mało regimentów, a żaden nie jest
komplet, w pospolite ruszenie tu ufając, które od wieków
jako historyje czytamy i sami pamiętamy, nigdy nic do-
Muszkiet brego nie zrobiło, tylko kraj swój totaliter zniszczyło”.
z zamkiem Na reformy przyjdzie czas dopiero wraz z objęciem
skałkowym typu tronu przez Stanisława Augusta Poniatowskiego.
moskiewskiego lub
skandynawskiego KAWALERIA NARODOWA. Pierwszy krok został zro-
biony na konwokacji 1764 r., gdy ograniczono władzę
buławy, przydając hetmanom komisje wojskowe. Całą
jazdę zaciągu narodowego podzielono na partie: wiel-
kopolską, małopolską, podolską i ukraińską, wyznacza-
jąc jej regimentarzy. Po I rozbiorze (1772 r.), na sejmie
72
 rzeczpospolita obojga narodów
1773–75 r. wojsko poddano pod władzę Departamentu
Wojskowego Rady Nieustającej, a nowy etat armii ko-
ronnej ustalono na 22 tys., litewskiej – 8 tys. Zlikwi-
dowano chorągwie husarskie i pancerne, powołując
w 1776 r. 4 brygady kawalerii narodowej, z chorągwi
lekkich utworzono pułki straży przedniej.
Z braku środków wojsko nie osiągnęło etatu 30 tys.
porcji i sprawa wróciła na Sejmie Czteroletnim (1788–92).
Jedną z pierwszych jego decyzji była uchwała zwięk-
szająca armię do 100 tys. żołnierzy, czego miała dopil-
nować Komisja Wojskowa Obojga Narodów. W trak-
cie obrad dygnitarze prześcigali się w oświadczeniach
o włączeniu jednostek nadwornych do etatu wojsk pań-
stwowych. Książę Karol Radziwiłł zobowiązywał się wy-
stawić własnym sumptem legion liczący 6210 żołnierzy
i 8 dział. Wietrząc dobry interes, generał artylerii koron-
nej Szczęsny Potocki ofiarowywał wystawienie aż 10 tys.
wojska doskonale umundurowanego i uzbrojonego.
W kwietniu 1789 r. uchwalono stały podatek obejmu-
jący całą szlachtę (10 proc. od dochodów z dóbr ziem-
skich, 20 proc. od duchownych), ale i on nie wystarczał
do pokrycia wydatków na wystawienie 100-tysięcznej
armii. W 1791 r. roczny dochód Korony wynosił ponad
27 mln zł, a wydatki na wojsko – prawie 25 mln zł. Mimo
to, przy ciągłym deficycie (do lata 1791 r. w Koronie się-
gał on 7,5 mln zł), w latach 1788–92 Rzeczpospolita wy-
dała 131,6 mln zł wyłącznie na zwiększenie i moderni-
zację wojska. Ale wróg był silniejszy. Rosja była w stanie
wystawić armię liczącą 234 tys. żołnierzy, przeznaczając
na nią 23,6 mln rubli. W 6-milionowych Prusach połowa
z 23 mln talarów dochodów państwa szła na utrzymanie
armii liczącej od 195 tys. do 219 tys. żołnierzy. Dopiero
w przededniu wojny z Rosją rozpoczęła Rzeczpospoli-
ta negocjacje z Holandią w sprawie udzielenia pożyczek
i wysłała przedstawicieli dla zakupu broni dla powiększa-
nej amii. Poza werbunkiem do nowych oddziałów przy-
stąpiono m.in. do naprawy murów twierdzy częstochow-
skiej i zamku w Krakowie, wybudowano koszary w War-
szawie przy ul. Dzikiej dla korpusu artylerii, a dla gwardii
konnej na Żoliborzu oraz opracowano plany obrony prze-
praw przez Wisłę między Bielanami a Mogiłą.
Ostatecznie przeciwko 97 700 żołnierzom rosyjskim
wyekspediowano zaledwie 33,5 tys. żołnierzy I RP. Ar-
mia stworzona z takim trudem zdała egzamin w wal-
K ampament kach pod Zieleńcami, pod komendą księcia Józefa Po-
(przegląd) wojsk niatowskiego (18 czerwca 1792 r.), i Dubienką, gdzie sku-
polskich i saskich tecznie bronił się przed przeważającymi siłami rosyjski-
pod Wilanowem mi Tadeusz Kościuszko (18 lipca). Wobec przystąpienia
w 1732 r., króla i jego doradców do targowicy, batalia o utrzymanie
XIX-wieczna Konstytucji 3 maja została przegrana.
kopia obrazu
Johanna Samuela KU ARMII OBYWATELSKIEJ. Insurekcja kościuszkow-
Mocka ska stanowi doskonały przykład, iż w 1792 r. nie wyko-
rzystano wszystkich możliwości dla zgromadzenia więk-
szych sił zbrojnych na wojnę z Rosją. Działając w krótkim
okresie i na ograniczonym obszarze, władze insurekcji
wystawiły 70–80 tys. żołnierzy, służących w jednostkach
regularnych i milicjach. Ogółem przez powstańcze siły
zbrojne przewinęło się co najmniej 220 tys. ludzi, gdyż
starano się dotrzeć do wszystkich stanów społecznych,
nie wyłączając chłopów. To temu służył słynny uniwer-
sał, wydany przez naczelnika powstania Tadeusza Koś-
ciuszkę w obozie pod Połańcem; walczącym w insurek-
cji chłopom nadawał wolność osobistą, gwarantował
nieusuwalność z ziemi, a na czas powstania zmniejszał
pańszczyznę o 33–50 proc. Ustanawiał także specjalnych
urzędników państwa, tzw. dozorców, dla ograniczenia
zatargów pomiędzy chłopami a szlachtą.
Po bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794 r.) awan-
sowano Wojciecha Głowackiego z Rzędowic i Józefa
Świstackiego z Zakrzewia do stopnia chorążych w kor-
pusie grenadierów krakowskich, co było przekreśleniem
zasady stanowego przywileju szlachty do stopni oficer-
skich. Organizacja wojskowa insurekcji wzorowała się
na pewnych rozwiązaniach rewolucyjnej Francji. Poza
bowiem siłami regularnymi i milicjami występowały
formacje pospolitego ruszenia złożone głównie z chło-
pów oraz oddziały municypalne, w skład których wcho-
dzili mieszczanie z własnym korpusem oficerskim. Dys-
kusje strategów francuskich o wyższości piki nad ba-
gnetem znalazły w insurekcji praktyczną realizację na
polach Racławic, Szczekocin oraz w walkach o północne
Mazowsze.
Powstanie upadło, ale idea armii obywatelskiej for-
mowanej z poboru odrodziła się w 1797 r. we Włoszech,
w trakcie tworzenia legionu gen. Dąbrowskiego, a na-
stępnie w armii Księstwa Warszawskiego.
M I R O S Ł AW N AG I E L SK I
73 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 Poczet hetmanów wielkich polskich i litewskich
Instytucja hetmaństwa sięga XV w. W 1503 r. wprowadzono na stałe stano-
wisko hetmana wielkiego koronnego, a wkrótce później litewskiego. Ich po-
mocnikami stali się hetmani polni. W 1527 r. został dokładnie określony zakres
władzy hetmańskiej. Hetmani wielcy stali się naczelnymi wodzami sił zbroj-
nych państwa, których władzę ograniczał jedynie obecny na polu bitwy
władca. Oto poczet wszystkich hetmanów wielkich koronnych i litewskich
(z datami sprawowania urzędu) oraz noty o najciekawszych z nich (także
polnych) z czasów Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Hetmani wielcy koronni
Mikołaj Kamieniecki 1503–1515
Mikołaj Firlej 1515–1526
Jan Tarnowski 1527–1561
Mikołaj Sieniawski 1563–1569
Mikołaj Mielecki 1579–1580
Jan Zamoyski 1581–1605
Stanisław Żółkiewski 1618–1620
Stanisław Koniecpolski 1632–1646
Mikołaj Potocki 1646 –1651
Stanisław Rewera Potocki 1654–1667
Jan Sobieski 1668–1674
Dymitr Wiśniowiecki 1676–1682
Stanisław Jabłonowski 1682–1702
Feliks Kazimierz Potocki 1702
Hieronim Lubomirski 1702–1706
Józef Potocki 1706–1709
Adam Mikołaj Sieniawski 1706–1726
Stanisław Mateusz Rzewuski 1726–1728
Józef Potocki 1735–1752
Jan Klemens Branicki 1752–1771
Wacław Seweryn Rzewuski 1773–1774
Franciszek Ksawery Branicki 1774 –1793
Piotr Ożarowski 1793–1794
Hetmani wielcy litewscy
Konstanty Ostrogski 1497–1500
Semen Jurewicz Holszański 1500–1501
Stanisław Janowicz Kieżgajło 1501–1503
Stanisław Kiszka 1504–1507
Konstanty Ostrogski 1507–1530
Jerzy Radziwiłł Zwycięzca 1531–1541
Mikołaj Radziwiłł-Rudy 1553 –1566
Grzegorz Chodkiewicz 1566–1572
Mikołaj Radziwiłł-Rudy 1576–1584
Krzysztof Radziwiłł-Piorun 1589–1603
Jan Karol Chodkiewicz 1605–1621
Lew Sapieha 1625–1633
Krzysztof Radziwiłł 1635 –1640
Janusz Kiszka 1646–1654
Janusz Radziwiłł 1654–1655
Paweł Sapieha 1656–1665
Michał Pac 1667–1682
Jan Kazimierz Sapieha 1682–1703
Michał Serwacy Wiśniowiecki 1703–1707
Jan Kazimierz Sapieha 1708–1709
Grzegorz Antoni Ogiński 1709
Ludwik Konstanty Pociej 1709–1730
Michał Serwacy Wiśniowiecki 1735–1744
Michał Kazimierz Radziwiłł-Rybeńko
1744–1762
Michał Józef Massalski 1762–1768
Michał Kazimierz Ogiński 1768–1792
Szymon Kossakowski 1793–1794

Roman Sanguszko herbu Pogoń (1537–1573),
hetman polny litewski od 1567 r.
Niezasłużenie zapomniany. Zwycięzca w bitwach z Moskwą
na uroczysku Suszy i Polach Iwańskich, zdobywca Uły. Jako
jeden z kilku litewskich magnatów książę Sanguszko poparł
królewskie plany zawarcia unii polsko-litewskiej. Wojewoda
bracławski.
Jan Zamoyski herbu Jelita (1541–1605),
hetman wielki koronny od 1581 r.
Człowiek orkiestra. Wódz, polityk, dyplomata, znawca prawa,
twórca Zamościa i Akademii Zamoyskiej, mecenas. Pierwszy
dożywotni hetman i kanclerz wielki koronny zarazem. Słu-
żył czterem władcom. Sekretarz Zygmunta Augusta, przyja-
ciel Batorego, polityczny wróg Zygmunta III. Zwyciężył pod
Byczyną i jak nikt inny upokorzył Habsburgów, trzymając w
niewoli arcyksięcia Maksymiliana. W Zamościu cechy i ma-
gistrat składały mu przysięgę na wierność „jak na dobrych
wasali przystało”.
Krzysztof Radziwiłł, Piorun (1547–1603),
hetman wielki litewski od 1589 r.
Uderzał szybko i zdecydowanie. Był mistrzem głębokich za-
gonów. Podczas wyprawy Batorego na Psków przeprowa-
dził słynny rajd w głąb państwa moskiewskiego, dezorgani-
zując obronę i grożąc wzięciem do niewoli samemu Iwanowi
Groźnemu. Swoje wielkie walory potwierdził podczas woj-
ny w Inflantach ze Szwedami. Wojewoda wileński, kanclerz
wielki litewski.
Stanisław Żółkiewski herbu Lubicz (1547–1620),
hetman wielki koronny od 1618 r.
Genialny dowódca jazdy. Uczeń Zamoyskiego. Zwycięzca
spod Kłuszyna w 1610 r. Wspaniały triumf nad kilkakrotnie
liczniejszą armią carską utorował Polakom drogę na Kreml.
Nie umieli z niego skorzystać, gdyż władał nimi człowiek
zaślepiony. Wyważony służbista bezwzględnie lojalny wo-
bec króla. Zginął podczas fatalnego odwrotu spod Cecory.
Wojewoda kijowski, kanclerz wielki koronny.
Jan Karol Chodkiewicz herbu Kościesza
(1560–1621), hetman wielki litewski od 1605 r.
Zwycięzca spod Kircholmu. W ciągu paru kwadransów starł
tam w proch kilkakrotnie liczniejszą armię szwedzką Karo-
la XI i wszedł na stałe do historii wojskowości. Geniusz taktyki
i strategii. Choleryk i impetyk, nosił się z zamiarem wysadze-
nia twierdz inflanckich wobec braku dostatecznego wspar-
cia finansowego i militarnego. Na chwilę przed śmiercią wraz
z Kozakami powstrzymał pod Chocimiem turecką nawałnicę.
Wojewoda wileński.
Lew Sapieha herbu Lis (1557–1633),
hetman wielki litewski od 1625 r.
Najsłynniejszy przedstawiciel potężnego litewskiego rodu.
Kanclerz wielki litewski i marszałek trybunału. Inteligentny,
rzutki, imponujący wiedzą i rozległością zainteresowań. Pro-
pagator idei federacyjnej i zwolennik unii personalnej mię-
dzy Rzeczpospolitą i Rosją. Później u boku króla zaangażował
się w interwencję na wschodzie. Świetny administrator po-
zbawiony wojskowych talentów. Wojewoda wileński.
Stanisław Koniecpolski herbu Pobóg
(1593–1646), hetman wielki koronny od 1632 r.
Pogromca króla szwedzkiego Gustawa Adolfa II, zwanego
Lwem Północy, oraz osławionego Tuhaj-beja. Bitwy pod Trzcia-
ną, Ochmatowem i Martynowem dały mu miejsce w panteo-
nie największych polskich wodzów. Jego śmierć na dwa lata
przed powstaniem Chmielnickiego okazała się fatalnym zwia-
stunem dla Rzeczpospolitej. Przedwcześnie zgasł, gdyż miłos-
ne harce z kilkunastoletnią żoną nawet dla tak wielkiego wo-
dza okazały się zbyt dużym wyzwaniem. Kasztelan krakowski.
Marcin Kalinowski herbu Kalinowa
(ok. 1605–1654), hetman polny koronny od 1646 r.
Człowiek małego rozumu i jeszcze mniejszych talentów
wojskowych. Obie te cechy spowodowały jedną z najwięk-
szych tragedii w dziejach Polski. Hetman posłał na rzeź ar-
mię koronną i sam padł jej ofiarą w bitwie pod Batohem
w 1654 r. Zginął wówczas Marek Sobieski, nadzwyczaj

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 74

 rzeczpospolita obojga narodów
uzdolniony brat przyszłego króla, a wojna z Kozakami zo-
stała wznowiona. Podkomorzy podolski.
Wincenty Aleksander Gosiewski herbu Ślepowron
(?–1662), hetman polny litewski od 1654 r.
Żołnierz-intelektualista. Przebywając w rosyjskiej niewoli tłu-
maczył francuskie dzieła na polski. Stronnik króla, który trak-
tował go jako przeciwwagę dla Radziwiłłów. Był to doskonały
sposób na rozniecenie konfliktów na Litwie i przegranie kilku
bitew. Uwikłany w łapówki i konszachty z dworem w sprawie
przygotowywanej przez Jana Kazimierza elekcji Francuza.
Zabity z ręki własnych żołnierzy. Podskarbi wielki litewski.
Janusz Radziwiłł herbu Trąby (1612–1655),
hetman wielki litewski od 1654 r.
Wielki żołnierz z piętnem zdrajcy nadanym przez Sienkie-
wicza. Niesłusznie – to Korona pierwsza przeszła na stronę
Szwedów, nie Litwa. Bajecznie bogaty, chorobliwie ambit-
ny, nadzwyczaj zdolny. Hojny i rubaszny, szczęśliwy wódz,
jak mało kto dbający o wojsko, przez wielu postrzegany ja-
ko ideał Sarmaty. Zwycięzca spod Łojowa i zdobywca Kijowa
w 1651 r. Wojewoda wileński.
Stefan Czarniecki herbu Łodzia (1599–1665),
hetman polny koronny od 1664 r.
Postać wielce niejednoznaczna. Mistrz wojny szarpanej
w czasie szwedzkiego najazdu. Jako regimentarz wyrósł
wówczas nie tylko na najważniejszego dowódcę Jana Ka-
zimierza, ale także zdobył majątek i polityczne znaczenie.
Aby to osiągnąć, posługiwał się niecnymi metodami; potra-
fił okraść własnych żołnierzy z należnych im pieniędzy. Pod-
pora tronu. Wbrew legendzie, nie kochał prostego ludu. Kat
ukraińskiej czerni. Wojewoda kijowski.
Jan Paweł Sapieha herbu Lis (1609–1665),
hetman wielki litewski od 1656 r.
Jeden z bohaterów Potopu. Politycznie chwiejny, prochu nie
wymyślił. Osaczył Karola Gustawa w widłach Wisły i Sanu i mógł
zakończyć wojnę, ale nie potrafił dokończyć dzieła. Zwykle cze-
goś nie dopatrzył lub z czymś się spóźnił. W ciągłych sporach
z innymi znacznymi Litwinami. Wojewoda wileński.
Stanisław Rewera Potocki herbu Pilawa
(1587–1667), hetman wielki koronny od 1654 r.
Zapamiętany przez potomnych jako odważny, szczery i na
wskroś uczciwy człowiek. Przydomek Rewera, kojarzący się
z nobliwym wyglądem i sędziwym wiekiem, oznacza słowo
zaprawdę, którym hetman często poprzedzał zdanie. Odzna-
czył się podczas wojen kozackich i z Moskwą w latach sześć-
dziesiątych. Przyjaźnił się z Lubomirskim, ale po wystąpieniu
marszałka przeciwko królowi zerwał z nim kontakty. Woje-
woda krakowski.
Jerzy Sebastian Lubomirski herbu Drużyna
(1616–1667), hetman polny koronny od 1657 r.
Jako przeciwnik elekcji vivente rege (za życia króla) i Francuza
na polskim tronie rozpętał najsłynniejszy w dziejach Rzecz-
pospolitej Obojga Narodów rokosz. W 1666 r. w bitwie pod
Mątwami dokonał rzezi królewskiej armii, a później, przera-
żony własnym dziełem, poprosił monarchę o wybaczenie.
W kolejnej wolcie przeszkodziła mu śmierć. Zdolny wódz,
walczył pod Warką, w Siedmiogrodzie i pod Słobodyszcza-
mi. Marszałek wielki koronny.
Stanisław Jan Jabłonowski herbu Prus III
(1634–1702), hetman wielki koronny od 1683 r.
Doskonały kawalerzysta, wspaniały wykonawca koncepcji
operacyjno-taktycznych Jana Sobieskiego. I zawsze w jego
75
cieniu. Wykazał się szczególnie pod Chocimiem i Parkanami.
Po śmierci króla opiekun jego żony i dzieci. Marzył o koronie,
owdowiała Marysieńka Sobieska zaś o nim. Przyczynił się do
odzyskania Kamieńca Podolskiego w nienaruszonym stanie.
Kasztelan krakowski.
Kazimierz Jan Paweł Sapieha herbu Lis (1642–
1720), hetman wielki litewski w latach 1683–1708
Zbudował potęgę Sapiehów w Wielkim Księstwie Litewskim.
Początkowo stronnik Jana III, po otrzymaniu buławy wielkiej
stał się jego przeciwnikiem. Rok 1700 przyniósł mu wywyż-
szenie i upadek. Najpierw cesarz Leopold I nadał mu (i rodzi-
nie) tytuł książęcy, krótko potem szlachta „ostatnim się po-
tykając hazardem” przywołała Sapiehów do porządku pod
Olkiennikami. Wojewoda wileński.
Ludwik Konstanty Pociej herbu Waga
(1664–1730), hetman wielki litewski od 1709 r.
Wraz ze szlachtą litewską uczestniczył w rzezi stronników
Sapiehów w bitwie pod Olkiennikami w 1700 r. Stronnik ca-
ra, zwalczał Leszczyńskiego jako konfederat sandomierski.
Chwiejny, nielojalny karierowicz, wzięty na muszkę przez
własnych żołnierzy. Nieskutecznie. Wojewoda wileński.
Michał Kazimierz Radziwiłł, Rybeńko, herbu Trą-
by (1702–1762), hetman wielki litewski od 1744 r.
Najbogatszy z Radziwiłłów. Bez wojennych sukcesów, bo
i gdzież miał je znaleźć. Ojciec słynnego Panie Kochanku, kpia-
rza i kawalarza, który wyprawił Rybeńce pogrzeb za milion zło-
tych i nikt go pod tym względem nie zdystansował. Słowem
„rybeńko” ów hetman bez wojska, człowiek miernej penetracji
(umysłu), ale dobry i uczciwy, zwracał się do rozmówców (syn
słowem „panie kochanku”). Wojewoda wileński.
Michał Kazimierz Ogiński herbu Własnego (1730–
1800), hetman wielki litewski w latach 1768–1793
Artysta, nie wódz. Często mylony z kuzynem Michałem Kle-
ofasem Ogińskim, twórcą słynnych polonezów. Pozostawił
po sobie imponującą spuściznę literacką i muzyczną. Jego
krótki wojenny epizod podczas konfederacji barskiej zakoń-
czył sam Aleksander Suworow, rozbijając hetmański oddział.
Kochający również inaczej. Śnił naiwnie o polskiej koronie,
którą łudził go amator jego wdzięków, duński poseł w Rosji,
Osten. Wojewoda wileński.
Seweryn Rzewuski herbu Krzywda (1743–1811),
hetman polny koronny w latach 1774–1794
Karierowicz, kutwa i rzadkiej próby megaloman. Stworzył
drzewo genealogiczne swojego rodu z Achilem i Herkulem ja-
ko sławnymi przodkami. Cat Mackiewicz nazwał go „obłudni-
kiem, fantastą, wynalazcą i durniem”. Popularność dała mu an-
tyrosyjska manifestacja i czasowa wywózka na Sybir w 1767 r.
Później poglądy zmienił. Nienawiść do króla, Sejmu Wielkiego
i Konstytucji 3 maja oraz marzenia o wielkości przywiodły go
do zdrady. Najbardziej ohydny z targowiczan. Poseł na sejm.
Franciszek Ksawery Branicki herbu Korczak (1730–
1819), hetman wielki koronny w latach 1774–1794
W młodości świadek miłosnych perypetii Katarzyny II i Ponia-
towskiego i jego przyjaciel. Bił się podczas wojny siedmiolet-
niej, walczył przeciwko konfederatom barskim i topił we krwi
bunt ukraińskich hajdamaków. Wojak pełną gębą, chyba jedy-
ny taki spośród osiemnastowiecznych hetmanów. Bogacz i rę-
bajło obdarzony niezwykłą odwagą i junacką fantazją. Hazar-
dzista ryzykujący przy zielonym stoliku i w życiu. Niemal zabity
przez Giacomo Casanovę w słynnym pojedynku o śliczną ak-
toreczkę. Jeden z twórców targowicy. Starosta halicki.
S Ł AWO M I R L E Ś N I E WSK I
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 O husarii dobrej
na wszystko
1.
2.
4.
6.
5.
9.
Uzbrojenie
etatowe husarza
1. Zbroja (tu sędziego stężyckiego Stani-
sława Skórkowskiego z poł. XVII w.)
– obowiązkowa od lat 70. XVI w.
2. Szabla (XVII w.) – broń osobista.
3. Koncerz (typ węgierski, 1 poł. XVII w.).
4. Pałasz – obowiązkowy, jeśli husarz nie był
wyposażony w koncerz; obydwa wożono
przytroczone do siodła.
5. Para pistoletów olstrowych z zamkami kołowymi
– obowiązkowe od 1576 r. (początkowo tylko jeden).
Od XVIII w. zastępowane przez pistolety skałkowe.
6. Bandolet kołowy z XVII w. Od 1689 r. obowiązkowe,
wożone przy siodle wyposażenie pocztowych.
Wcześniej długa broń palna pozostawała w wozach
taborowych do użytku w walkach pozycyjnych.
Uzbrojenie ponadetatowe
7. Nadziak (XVII w.) – służył do rozbijania zbroi
płytowych. Popularny do poł. XVII w.
8. Buzdygan bojowy (XVII w.).
9. Kałkan (druga poł. XVII w.). Tarcza z gałązek
figowca. Popularny element wyposażenia paradnego
o problematycznej przydatności bojowej.
W uzbrojenie husarz zaopatrywał sie na koszt własny.
Jedynie pominięta na ilustracji kopia dostarczana
mu była przez wojsko.
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Jak w dym. Husaria pojawiła się wraz z rozkwitem I Rzeczpospolitej, ze
sceny zeszła zaś w samą porę, bo jeszcze przed jej upadkiem. Od czasów
Sienkiewicza mit sarmackiej wunderwaffe, bijącej wszystkich, nie wyłącza-
jąc Niemców i Rosjan, jest lekiem na polskie kompleksy. O dziwo, jej rze-
czywiste dzieje w niczym mitowi nie ustępują.
Husaria była formacją wyjątkową, nieistniejącą w żadnej innej armii.
Wbrew potocznym wyobrażeniom nie była to jazda ciężka. Wywodziła
się z lekkozbrojnych używanych do walk z Tatarami. Mimo że z czasem
przywdziała szyszaki i pancerze, daleko jej było do ciężkiej kawalerii, ta-
kiej jak choćby popularna na zachodzie rajtaria. Zbroja rajtara ważyła
ok. 40 kg, husarza – niespełna 10 kg. Dzięki temu mógł dosiadać lżejsze-
go i szybszego konia. Siła uderzeniowa to iloczyn prędkości i masy. Z tych
7. dwu czynników husaria stawiała na pierwszy. Sam impet to jednak za ma-
ło. Potrzebna była jeszcze skuteczna taktyka.
Do ataku rota wychodziła kłusem lub nawet stępa. Dopiero w zasięgu
8.
nieprzyjacielskiego ognia ruszała galopem, uszykowana płytko (zwykle
w trzy szeregi) i luźno. Odstępy między jeźdźcami wynosiły ok. 3 m. Po-
zwalało to na błyskawiczny odwrót, jeśli dowódca uznał, że szarża nie ma
szans powodzenia. Konie husarskie były tak szkolone, by w pełnym galo-
pie mogły zatrzymać się w kole o trzymetrowej średnicy, odwrócić o 180
stopni i ponownie ruszyć galopem. Luźny szyk ograniczał też skutki ostrza-
łu, tak z tatarskich łuków, jak i z broni palnej. Muszkieterzy w bezpośrednim
3. starciu z kawalerią byli praktycznie bezbronni. Po salwie musieli cofnąć się
za osłonę pikinierów (piechoty uzbrojonej w długie piki). Ponieważ w ostat-
niej fazie szarży husaria zbliżała się w tempie ponad 10 m na sekundę, mogli
wypalić tylko raz – i to ze znacznej, blisko stumetrowej odległości. Wtedy
chorągiew ścieśniała szyk. Jej front zwężał się o połowę, a jeźdźcy zbliżali
do siebie na ok. 1,5 m. Oddział przechodził w cwał. Nie wcześniej jednak niż
30–40 m przed spowitym kłębami prochowego dymu celem. Inaczej nie
sposób byłoby utrzymać w równych liniach idących strzemię w strzemię
szeregów. Gdy rozpędzona chorągiew zderzała się z przeciwnikiem, w ruch
szły – bezcenne przeciw pięciometrowym pikom – husarskie kopie.
Kruszyć kopie. Od schyłku XV w. na polach bitew zachodniej Europy
dominowali pikinierzy. Przyćmili główny średniowieczny rodzaj broni –
rycerską jazdę. Jej rumaki zatrzymywały się na grotach pik, nim jeźdźcy
zdołali ugodzić nieprzyjaciela. Ciężkiej rycerskiej kopii wydłużyć się nie
dawało. Kopia husarska była wewnątrz pusta, dzięki czemu dość lekka
i na tyle długa, by sięgnąć przez zasłonę pik. Ceną była trwałość. Łamała
się przy pierwszym uderzeniu, co jednak nie przeszkadzało w eliminacji
trafionego przeciwnika.
Jeśli szarża nie przyniosła efektu, chorągiew zawracała do wozów ta-
borowych, w których woziła kopie zapasowe. Wroga zaś „zabawiała” ka-
waleria drugiego rzutu, do czasu, aż pierwszy był znów gotowy do walki.
Bywało, że dla przyśpieszenia marszu armia szła bez taboru, jak w 1610 r.
pod Kłuszynem. Hetman Żółkiewski zapisał, że w decydującym momen-
cie: „skupiwszy się kilka rot naszych, uderzyli w onę jazdę cudzoziemską
kopijami, kto jeszcze miał, pałaszami, koncerzami. Oni też (...) nie mogli się
oprzeć, jęli w swój obóz uciekać. Ale i tam nasi na nich wjechali, bijąc, sie-
kąc, pędzili ich przez ich obóz własny”. Jak widać, przeciw kawalerii kopie
nie były bezwzględnie konieczne.
Koncerz z wyglądu przypominał długą (przeszło półtorametrową)
szpadę i służył za substytut lancy. Przytroczony do siodła nie przeszka-
dzał w użyciu kopii, nim ta została skruszona. Był bronią kolną, bardzo sku-
teczną wobec uzbrojenia ochronnego wschodniej kawalerii. Jego cienki,
bardzo ostry sztych przenikał między sploty kolczug, przebijał watowane
kaftany. Używano go alternatywnie z pałaszem – krótszym, ale sposob-
nym także do cięcia i użyteczniejszym przeciw zbrojom płytowym. Póki
oddział był zwarty i uderzał w pędzie, po szable nie sięgano.
Skrzydła – widmo. Wyrafinowana taktyka husarii nie przypomina
obrazów znanych z ekranizacji Sienkiewicza, gdzie oglądamy zwykle
gnającą bezładnie chmarę jeźdźców i koni. Nie bez powodu. O tak wy-
szkolonych kawalerzystów i ułożone wierzchowce trudno było nawet
i czterysta lat temu.
Bardziej dziwi, że husarze wyglądają tam, jakby wyszli spod jednej sztan-
cy dziewiętnastowiecznego malarza batalisty. Tymczasem staropolska ka-
waleria nie miała jednolitego wyglądu. Była wręcz pstrokata. Najpewniej
76
 rzeczpospolita obojga narodów
Orszą (1514 r.). Fragment obrazu z epoki przedstawiający
Bitwa pod Orsz
husarzy (jeszcze jako tzw. raców) w rynsztunku typowym dla czasów
przedbatoriańskiech: bez zbroi, broni palnej i ciężkich kopii.
też nie nosiła w boju skrzydeł. Wśród przedstawień z epoki widzimy je, gdy
husaria występuje na galowo. Kiedy odtwarzany był przebieg konkretnej
bitwy, to skrzydła, jeśli się zjawiały, to incydentalnie: u kilku jeźdźców na
rotę, jakby tylko dla zaznaczenia, o jaki rodzaj jazdy chodzi. Argumenty, ja-
koby miały płoszyć konie wroga albo chronić przed zarzuceniem na szyję
tatarskiego arkana, nie przekonują. Jeśli źródła odnotowują, że husaria na
Tatarów chodziła bez kopii (zbędnych przeciw temu przeciwnikowi), nie
pominęłyby chyba zrzucania nieporęcznych skrzydeł, gdy przychodziło
do sprawy z piechotą. Milczą jednak, bo zrzucać nie było czego.
Wyglądem husarza rządziła moda i osobisty gust. Zmieniał się też w za-
leżności, czy oddział był w marszu, w boju czy na paradzie. Wreszcie, sta-
le ewoluował. Od samego zarania silne w nim były wpływy wschodnie.
Co nie dziwi, zważywszy, że pierwsi zaciężni w początkach XVI w. pocho-
dzili z Bałkanów. Wtedy husarz, poza tarczą, nie używał jeszcze uzbrojenia
ochronnego. Posługiwał się też lżejszym typem kopii. Nosił za to czapkę
z długą pierzastą kitą i barwny kaftan ze sterczącym kołnierzem. Forma-
cja ta była liczna, a służba w niej prestiżowa. Toteż cudzoziemców szybko
zastąpiła miejscowa szlachta.
Nie jest przypadkiem, że właśnie w XVI stuleciu rozpoczęła się orien-
talizacja szlacheckiego ubioru. Pod jego koniec, husarz zdjąwszy zbro-
ję, niczym się już nie różnił od reszty panów braci. Jazda narodowego
autoramentu bardzo to sobie ceniła, mając w pogardzie mundury, które
okrywały jednakowo i szlachetnie urodzonego, i plebeja. Wedle Jędrzeja
Kitowicza, ostateczne przezwyciężenie niechęci do munduru miało przy-
czyny prozaiczne. Chodziło o honory wojskowe, których niemieccy gwar-
dziści Augusta III nie oddawali towarzyszom husarskim, nie potrafiąc od-
różnić ich od cywili. W 1746 r. mundury przywdziały chorągwie litewskie,
wkrótce potem „obaczywszy koronne wojsko, iż ta sukienka żołnierska
więcej ma szacunku u Sasów niż najbogatsza obywatelska, co tchu się
wzięli wszyscy do mundurów, tę różnicę zostawiwszy sobie, że nie mie-
li pętelki z guzikiem na ramieniu; litewscy zaś nosili na lewym ramieniu:
usarze złotą pętelkę sznurkową z guzikiem złotym, (...) z czego ich koroń-
czykowie przez szyderstwo nazwali pętelkami. A tak wstydząc się Litwini
tego przydomku sobie nadanego, podobieństwo do pewnej rzeczy bia-
łogłowskiej mającego, w kilka lat i oni pętelki poodrzucali”.
Jazda popisowa. Podstawą organizacji husarii był poczet, inny jednak
niż w średniowieczu. Bitwy rycerzy były sumą indywidualnych pojedyn-
ków. Ciężki kopijnik, główna siła uderzeniowa, miał kilku lekkozbrojnych
(strzelców) do pomocy (patrz „Pomocnik Historyczny” pt. „1410 Grunwald.
Ostatnia wielka bitwa rycerskiej Europy”, 2010 r.). Husaria zaś manewrowa-
ła zespołowo. Jeśli np. cała rota zawracała „po koniu”, to jej ostatni szereg
stawał się pierwszym. Stojący w nim pocztowi musieli sprostać takim sa-
mym zadaniom jak będący dotąd na czele towarzysze. Byli więc tak samo
uzbrojeni. Typowy poczet składał się pierwotnie z towarzysza (dowód-
77
Bitwa pod Kircholmem (1605 r.). Fragment obrazu z epoki
(Petera Sayersa) przedstawiający husarię w okresie świetności.
Jej wygląd mocno odbiega od popularnych wyobrażeń.
cy) i pięciu pocztowych. Jeszcze w XVI w. skurczył się do trzech jeźdźców,
a potem do dwóch. Miał swój wóz taborowy, zapasowe konie i 2–3 ciurów
do obsługi. Jedynym pełnoprawnym żołnierzem był towarzysz. Do niego
należał ekwipunek, jemu też wypłacano żołd. Brał udział w kole rycerskim
reprezentującym rotę wobec zwierzchności, a przed bitwą wraz z całym
„towarzystwem” był informowany o planach przez naczelnego wodza.
Nie mawiał, że służy „pod”, ale „z” panem rotmistrzem czy nawet (jeśli był
on honorowym dowódcą oddziału) „z Jego Królewską Mością”. Uważał się
za ich podkomendnego, ale i towarzysza. Pocztowi byli „jego ludźmi” re-
krutowanymi spośród uboższej szlachty lub chłopskich poddanych.
50–200 konnych tworzyło rotę. Przez większość XVI w. o składzie miesza-
nym, strzelczo-kopijniczym. Dopiero za króla Stefana poszczególne rodza-
je jazdy połączono w jednolite chorągwie. Batoremu husaria zawdzięcza
też usankcjonowanie przemian, jakie spontanicznie zaszły w jej uzbrojeniu.
Odtąd stała się ostatecznie najcięższym typem polskiej jazdy.
Chorągiew zaciągano na podstawie listu przypowiedniego, w którym
król precyzował swoje wymagania wobec oddziału (liczebność, uzbroje-
nie itd.). Po jego otrzymaniu rotmistrz werbował towarzyszy. Często po
prostu skrzykiwał ludzi, którymi dowodził już wcześniej, i stawał z nimi
do popisu. Był to przegląd sprawdzający, czy oddział spełnia kryteria wy-
łuszczone w liście.
Ślepa komenda. Wojsko opłacano kwartalnie. Dla kadry dowódczej
w zasadzie nie przewidywano osobnego uposażenia. Potrącała je sobie
z żołdu chorągwi. Nie działo się to bynajmniej kosztem towarzyszy. Z gó-
ry zakładano, że liczebność roty będzie mniejsza od etatowej o tzw. śle-
pe konie.
Póki trwały wojny, wartość bojowa husarii pozostawała wysoka. Upa-
dek przyniósł bezczynny XVIII w. Funkcje dowódcze przemieniły się
w synekury. Oficerowie mogli miesiącami nie oglądać swych podko-
mendnych, którymi zawiadywał któryś ze starszych z towarzystwa. Czę-
sto zresztą jedyny na placówce, bo reszta po pobraniu żołdu rozjeżdżała
się do domów. Obecności wymagano tylko, gdy chorągiew zbierała się
do asysty przy senatorskim pogrzebie czy koronacji cudownego obrazu.
Wtedy, jeśli towarzysz nie chciał się fatygować, musiał przysłać zastępcę.
Zwierzchność witała go z zadowoleniem, bo ten musiał być słusznej po-
stury, podczas kiedy towarzysz bywał garbaty lub kulawy. Nie tylko bo-
wiem komenda chorągwi, ale i godność towarzysza stała się czysto tytu-
larna. Zamożna szlachta kupowała ją sobie dla splendoru.
Po wstrząsie pierwszego rozbioru przystąpiono do reform. Na pierw-
szy ogień poszła husaria. Dla oświeconej elity – kwintesencja najgorszych
cech sarmatyzmu. W 1776 r. razem z chorągwiami pancernymi przefor-
mowano ją w kawalerię narodową, kończąc tym samym jej bez mała
trzechsetletnie dzieje.
J A R O S Ł AW K R YSI K
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
Główne wojny
toczone przez
R zeczpospolitą
Kolorami zaznaczyliśmy nazwiska wodzów
polskich wojsk, miejsca bitew oraz rozejmów
i traktatów pokojowych
1. Wojna z Gdańskiem (1577)
Przebieg: Stefan Batory wchodzi w konflikt z najwięk-
szym miastem Rzeczpospolitej, które nie uznaje jego
koronacji, opowiadając się za Maksymilianem Habsbur-
giem. Gdańsk zaciąga silną armię, której dowództwo
powierza słynnemu kondotierowi Hansowi Winkel-
bruchowi z Kolonii. Batory wysyła wojska dowodzone
przez hetmana nadwornego Jana Zborowskiego.
W bitwie nad Jeziorem Lubieszowskim (17.04.) husa-
ria pod dowództwem Mikołaja Żółkiewskiego do-
szczętnie rozbija czterokrotnie liczniejszego przeciwni-
ka. Gdańsk kapituluje.
Skutki: Pomimo militarnej klęski i ogromnej kontry-
bucji Gdańsk utrzymał większość swoich dotychczaso-
wych przywilejów handlowych.
2. Wojna z Moskwą o Inflanty (1577–1581)
Przebieg: W 1577 r. car Iwan IV Groźny atakuje pol-
skie Inflanty i zajmuje tereny aż po Dźwinę. Król Ste-
fan Batory trzykrotnie podejmuje wielkie kampanie
przeciwko Moskwie: wyprawę na Połock w 1579 r., na
Wielkie Łuki w 1580 r. i na Psków w 1581 r.
Skutki: Pokój w Jamie Zapolskim w 1582 r. Rzeczpo-
spolita uzyskała Połock i utrzymała posiadaną wcześ-
niej część Inflant.
3. Wojna domowa i interwencja austriacka
(1587–1588)
Przebieg: Niemal jednoczesny wybór dwóch królów:
Zygmunta Wazy i arcyksięcia Maksymiliana Habsbur-
ga wywołuje wojnę domową. Po stronie Zygmunta
staje hetman Jan Zamoyski, który w listopadzie od-
piera spod murów Krakowa armię arcyksięcia i jego
polskich stronników (Zborowscy, Diabeł Stadnicki, Sta-
nisław Górka). W końcu 1587 r. Zygmunt Waza zostaje
koronowany na króla Rzeczpospolitej. Maksymilian jed-
nak nie rezygnuje – zdobywa Wieluń i Lubowlę, szyku-
jąc się do powtórnego najazdu. W styczniu 1588 r. het-
man wyrusza przeciwko wojskom Maksymiliana, który
chroni się za cesarską granicą pod Byczyną na Śląsku.
Zamoyski wkracza na terytorium cesarskie i rozbija ar-
mię arcyksięcia; Maksymilian wraz z liczną grupą pol-
skich stronników trafia do niewoli. Wyjdzie z niej do-
piero po ponad półtora roku za cenę korzystnego dla
Polski traktatu.
Skutki: Układ będzińsko-bytomski (9.03.1589). Mak-
symilian zrzekł się tytułu króla polskiego. Polska i Au-
stria przyrzekły sobie „pokój i przyjaźń po wsze czasy”.
Przetrwał on aż do pierwszego rozbioru (1772 r.).
4. Wyprawy mołdawskie (1595–1600)
Przebieg: Wobec tureckich planów opanowania Moł-
dawii i Siedmiogrodu, pozostających w polskiej strefie
wpływów, hetman Jan Zamoyski podejmuje uprze-
dzające uderzenie w celu osadzenia na tronach obu
księstw władców. W 1595 r. zdobywa Jassy
Jassy, osadza na
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
tronie Mołdawii Jeremiego Mohiłę, a następnie w bi-
twie pod Cecorą (19/20.10.) pokonuje Turków i Tata-
rów dowodzonych przez bejlerbeja Achmeda paszę
GDAŃSK i chana Gazi Gereja. W 1600 r. hetman wyprawia się
przeciwko hospodarowi Michałowi Walecznemu, któ-
ry usunął Mohiłę, najechał Pokucie i roił plany rozbioru
Rzeczpospolitej. Wojska hospodara zostają rozbite pod
wsią Bukowo nad Telezyną (20.10.1600) i pod Curtea
1. de Argesz (25.11.). Do Jass powraca Jeremi Mohiła,
a w Bukareszcie na tronie zasiada jego brat Szymon.
PSKÓW Skutki: Rzeczpospolita stworzyła bufor bezpieczeń-
WIELKIE stwa przed Turcją i zdobyła podstawę wypadową do
ŁUKI uderzenia na Tatarów koczujących między Dniestrem
POŁOCK i Dunajem.
5. Wojna ze Szwecją (1600–1611)
Przebieg: Po nieudanej interwencji w Szwecji Zyg-
munt III Waza traci zamorski tron, a Szwedzi w 1600 r.
wkraczają do Inflant i zajmują je po Dźwinę. W latach
1601–02 hetmani Krzysztof Piorun Radziwiłł i Jan
2.
Zamoyski odzyskują większość Inflant. Dalsze działa-
nia prowadzi hetman Jan Karol Chodkiewicz, odzy-
skując Dorpat i bijąc wroga pod Białym Kamieniem
(25.09.1604). Pod Kircholmem (27.09.1605) Chodkie-
wicz rozbija kilkakrotnie liczniejszą armię Karola IX; bi-
twa uchodzi za największy triumf staropolskiego oręża.
W 1606 r. zawarto dwuletni rozejm. W 1608 r. Szwedzi
BYCZYNA
ponownie zajmują Inflanty, ale w następnym roku tracą
KRAKÓW część zdobytych terytoriów i kilka twierdz.
Skutki: Rozejm 1611 r.; każda ze stron zachowuje po-
siadane terytoria. Kampania niczego nie rozstrzygnęła,
3. roznieciła jedynie dynastyczny spór i stanowiła zapo-
wiedź dalszych walk o prowincję. Chodkiewicz opusz-
czał ją ze słowami: „Żal patrzeć na Inflanty”.
6. Rokosz Zebrzydowskiego (1606–1609)
Przebieg: W 1606 r. Mikołaj Zebrzydowski, bliski
współpracownik zmarłego rok wcześniej Jana Zamoy-
skiego, jako przywódca szlacheckiej opozycji wznieca
BUKOWO rokosz przeciwko królowi Zygmuntowi III. Po ogłosze-
JASSY niu przez Zebrzydowskiego detronizacji króla docho-
CURTEA
DE ARGESZ CECORA dzi do bitwy pod Guzowem (6.07.1607); hetmani Żół-
kiewski i Chodkiewicz rozbijają rokoszan. W 1608 r.
4. król przebacza rokoszanom winy, a sejm uchwala wo-
bec nich amnestię.
BIAŁY KAMIEŃ Skutki: Zygmunt III odniósł formalne zwycięstwo, ale
musiał zrezygnować z reform: wprowadzenia stałej ar-
DORPAT mii i głosowania większościowego w sejmie.
KIRCHOLM
7. Wojna polsko-rosyjska (1607–1619)
Przebieg: Pretekst do wojny daje tzw. dymitriada, za-
początkowana przez pretendenta do tronu moskiew-
skiego Dymitra Samozwańca, któremu pomocy udziela
polska magnateria. W Rosji rozpoczyna się okres poli-
tycznego chaosu, tzw. wielka smuta. Po śmierci Dymi-
tra i wypędzeniu Polaków z Moskwy Rzeczpospolita
5. angażuje się w wojnę z Rosją. W latach 1609–11 Polacy
oblegają Smoleńsk (zdobyty 13.06.1611), a po zwycię-
stwie hetmana Stanisława Żółkiewskiego pod Kłu-
szynem (4.07.1610) wkraczają do Moskwy. Żółkiew-
ski zawiera ugodę z bojarami i w jej wyniku królewicz
Władysław zostaje carem. Warunków ugody nie uznaje
Zygmunt III, który zamierza objąć rządy w imieniu sy-
GUZÓW na. Na Kremlu rezyduje załoga pod dowództwem re-
ferendarza litewskiego Aleksandra Gosiewskiego. Wy-
bucha antypolskie powstanie pod wodzą kupca Kuźmy
Minina i kniazia Dymitra Pożarskiego. Hetman Jan Ka-
6. rol Chodkiewicz podejmuje nieudaną próbę przyjścia
78
 rzeczpospolita obojga narodów
z pomocą oblężonej załodze Kremla. Dzień kapitulacji
Polaków na Kremlu (7.11.1612) uznawany jest w Rosji od
2005 r. za święto narodowe. Wybór Michała Romano-
wa na cara kończy okres politycznego zamętu w Rosji.
W 1617 r. królewicz Władysław podejmuje próbę od-
zyskania tronu i wyprawia się na Rosję. Okres sukcesów
w polu zamyka nieudany szturm Moskwy (10.1618).
Skutki: Pokój w Dywilinie (3.01.1619). Rzeczpospolita
zachowała Smoleńszczyznę oraz ziemie czernihowską
i siewierską. Jej terytorium rozciągało się na powierzch-
ni niemal miliona kilometrów kwadratowych, najwięk-
szej w dziejach.
8. Wojna z Turcją (1620–1621)
Przebieg: Pretekst do wojny dają działania lisowczy-
ków i Kozaków, którzy – walcząc po stronie cesarza –
zadają klęskę Gaborowi Bethlenowi, podległemu Turcji
władcy Siedmiogrodu. Sułtan Osman II ogłasza wojnę
z Polską. Prewencyjna wyprawa Żółkiewskiego do
Mołdawii kończy się porażką armii koronnej pod Ceco-
rą (19/20.09.1620) i śmiercią hetmana. Na Rzeczpospo-
litą maszeruje ogromna armia padyszacha. Połączone
siły polsko-litewsko-kozackie, dowodzone przez het-
man Jana Karola Chodkiewicza, skutecznie bronią
obozu warownego w Chocimiu (09/10.1621). Szcze-
gólnie dzielnie walczą Kozacy hetmana Sahajdaczne-
go. Chodkiewicz umiera w czasie walk, a w przeddzień
zawarcia rozejmu w magazynie pozostaje ostatnia be-
czułka prochu.
Skutki: Pokój w Chocimiu (9.10.1621). Turcja uzyska-
ła zwierzchność nad księstwami wołoskimi i Siedmio-
grodem. Granicę polsko-turecką ustalono na Dniestrze.
Oba państwa miały dotrzymywać warunków pokoju
przez ponad pół wieku.
9. Wojna ze Szwecją (1625–1629)
Przebieg: W czerwcu 1625 r. Szwedzi zdobywają Ko-
kenhausen w Inflantach, a później Mitawę i Birże na Li-
twie. Zimą husaria w bitwie pod Walmojzą (17.01.1626)
ponosi pierwszą porażkę w swojej historii w walkach
ze Szwedami. W lipcu 1626 r. Gustaw II Adolf wysadza
wielki desant (ze 150 okrętów) w okolicy Pilawy. Nie-
przyjaciel zajmuje m.in. Elbląg, Malbork, Tczew, Puck,
Frombork. W 1627 r. komendę nad polską armią przej-
muje hetman Stanisław Koniecpolski; Polacy zdo-
bywają Puck i Gniew. Flota pod dowództwem Arend-
ta Dickmanna zwycięża w bitwie morskiej pod Oliwą
(28.01.1627). Na front przybywają posiłki cesarskie. Z ich
pomocą Koniecpolski pokonuje szwedzkiego króla,
zwanego Lwem Północy, pod Trzcianą (25.06.1629).
Skutki: Traktat pokojowy w Altmarku (28.09.1629).
Szwecja utrzymała większość pruskich portów, z wyjąt-
kiem Gdańska, Pucka i Królewca. Wywalczyła również
prawo do pobierania 3,5 proc. cła w porcie gdańskim.
Po śmierci Gustawa Adolfa Polska i Szwecja podpisały
26-letni rozejm w Sztumskiej Wsi (12.12.1635); na jego
mocy do Rzeczpospolitej powróciły Prusy.
10. Najazdy tatarskie (1624–1644)
Przebieg: Łupieżcze wyprawy Tatarów stanowi-
ły w pierwszej połowie XVII w. codzienność wschod-
nich Kresów Rzeczpospolitej. Pierwszym wodzem,
który zdołał zadać im dotkliwe straty, był hetman Sta-
nisław Koniecpolski. W 1623 r. wódz ord dobrudz-
kiej, bodziackiej i białogrodzkiej, Kantymir murza, zwa-
ny Krwawym Mieczem, w błyskawicznym rajdzie dotarł
aż w okolice Sandomierza i Tarnowa, a następnie wyco-
fał się z tłumami jasyru. Rok później spotyka go niemi-
MOSKWA ła niespodzianka. W lutym 1624 r. hetman rozbija pod
KŁUSZYN Szmańkowicami czambuły synów Kantymira, którzy
prawdopodobnie giną w walce. W maju pod Marty-
SMOLEŃSK nowem nad Dniestrem w zasadzkę Koniecpolskiego
wpada sam Krwawy Miecz. Rozgromieni Tatarzy tracą
wszystkie łupy i jasyr, a murza ucieka w kilkanaście ko-
ni. Resztki koczowników wybijają chłopi. W 1633 r. pod
Sasowym Rogiem Koniecpolski bije Tatarów, a krótko
później pod Kamieńcem Podolskim oddziały san-
dżakbeja (namiestnika) Sylistrii Abaza paszy. Pod Och-
7. matowem (31.01.1644) hetman gromi osławionego Tu-
haj beja.
Skutki: Sukcesy Koniecpolskiego nie powstrzymały
tatarskich zagonów na Rzeczpospolitą, ale unaoczniły
koczownikom, iż skończył się czas łatwych sukcesów.
W konsekwencji zaczęli oni w większym stopniu najeż-
dżać Rosję.
11. Wojna z Rosją (1632–1634)
CHOCIM Przebieg: Jesienią 1632 r., wykorzystując bezkrólewie
po śmierci Zygmunta III, wojska rosyjskie zajmują kilka
CECORA twierdz i oblegają Smoleńsk. Po niemal rocznym ob-
8. lężeniu na odsiecz miastu rusza Władysław IV IV. W paź-
dzierniku 1633 r. twierdza zostaje odblokowana, a ar-
mia rosyjska osaczona. Rosyjski dowódca Michaił Szein
kapituluje przed Władysławem IV (25.02.1634).
WALMOJZA Skutki: Pokój w Polanowie (14.06.1634) powtarza
OLIWA większość warunków pokoju zawartego w Dywilinie.
TRZCIANA
Władysław IV w zamian za odszkodowanie rezygnuje
z pretensji do tronu carskiego, ale Rosja przekonuje się
o ciągle wielkiej mocy odpornej Rzeczpospolitej.
12. Powstanie kozackie (1648–1654)
Przebieg: Wiosną 1648 r. ówczesny pisarz wojska koza-
9. ckiego Bohdan Chmielnicki, wiedziony chęcią odwetu
za osobistą obrazę, wznieca kolejne powstanie przeciw-
ko Rzeczpospolitej. U podstaw rewolty leżą konflik-
ty społeczne, narodowościowe i religijne. Powstańcy,
wsparci przez Tatarów, pokonują wojska koronne pod
Żółtymi Wodami (29.04.) i Korsuniem (26.05.); pospo-
SZMAŃKOWICE
lite ruszenie haniebnie ucieka spod Piławiec (23.09.).
OCHMATÓW Armia koronna zostaje oblężona w Zbarażu i jedynie
MARTYNÓW
KAMIENIEC przekupienie Tatarów przez królewską dyplomację ra-
SASOWY RÓG PODOLSKI tuje ją przed unicestwieniem. Ugoda w Zborowie
(20.08.1649) zakłada powiększenie rejestru kozackiego
10. i oddaje Chmielnickiemu jako hetmanowi kozackiemu
władzę nad województwami kijowskim, bracławskim
i czernihowskim; mają być one wolne od wojsk koron-
nych, Żydów i jezuitów, natomiast ziemiaństwo może
SMOLEŃSK powrócić do swoich majątków. Stan chwiejnego poko-
ju trwa krótko. Dochodzi do wielkiej bitwy pod Bere-
steczkiem (28–30.06.1651), zakończonej polskim zwy-
cięstwem i rzezią Kozaków. Ale powstanie nie wygasa.
Hetman Marcin Kalinowski ponosi klęskę w bitwie
pod Batohem (2–3.06.1652), gdzie Kozacy i Tatarzy wy-
cinają najlepsze wojska Rzeczpospolitej.
11. Skutki: Ugoda żwaniecka (15.12.1653) potwierdza
postanowienia ugody zborowskiej. Natomiast ugodą
w Perejasławiu (18.01.1654) Kozacy poddają się wła-
dzy cara Aleksego Michajłowicza, co stanowi początek
ŻÓŁTE WODY kolejnej wojny polsko-rosyjskiej. Poza wyludnieniem
KORSUŃ ogromnych obszarów i wielkimi stratami materialny-
PIŁAWCE mi powstanie w praktyce przekreśliło szansę na uło-
BERESTECZKO żenie stosunków polsko-litewsko-kozackich w ramach
Rzeczpospolitej Trojga Narodów na warunkach ugody
ZBARAŻ hadziackiej (16.09.1658 r.). Ukraina została podzielona
BATOH pomiędzy Rzeczpospolitą i Rosję, a w jej losy wmiesza-
12. ła się również Porta Otomańska.
79 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
13. Wojna z Rosją (1654–1656)
Przebieg: Przyczynę konfliktu stanowiło przyłą-
czenie przez Rosję części Ukrainy (województw ki-
jowskiego, bracławskiego i czernihowskiego) w wy-
niku porozumienia z Bohdanem Chmielnickim.
W 1654 r. pada Smoleńsk. Posiłkowana przez Tata-
rów armia koronna na czele z hetmanami Stanisła-
wem Rewerą Potockim i Stanisławem Lancko-
rońskim zwycięża pod Ochmatowem (29.01.–2.02.)
armię rosyjsko-kozacką Szeremietiewa i Chmielnic-
kiego. Litwini pod dowództwem hetmana Janusza
Radziwiłła rozbijają Rosjan pod Szkłowem (12.08.),
ale ponoszą klęskę pod Szepielewiczami (24.08.).
Rosjanie zajmują część Litwy z Mińskiem i Wilnem
(08.1655). Grabieże i krwawe mordy trwają w stoli-
cy Wielkiego Księstwa przez trzy dni, pożary szaleją
17 dni. Odtąd „Wilna w Wilnie znaleźć nie było można”.
Skutki: Po najeździe Szwedów na Polskę Rzeczpospoli-
ta i Rosja zawierają skierowany przeciwko Szwecji rozejm
w Niemieży (3.11.1656). Poza stratami terytorialnymi Li-
twa poniosła ogromne straty ludnościowe i materialne.
Car ogłosił się Wielkim Księciem Litwy, Białej Rusi, Woły-
nia i Podola, co zwiastowało dalsze zmagania.
14. Wojna polsko-szwedzka (1655–1660;
potop, II wojna północna)
Przebieg: Armia szwedzka wkracza do Polski od
strony Pomorza Zachodniego i Inflant; pospolite ru-
szenie wielkopolskie przegrywa bitwę pod Ujściem,
a szlachta wielkopolska poddaje się królowi szwedz-
kiemu (25.07.1655). Na stronę Karola X Gustawa prze-
chodzą wojska koronne, a hetman Janusz Radziwiłł
zawiera ugodę w Kiejdanach i poddaje Szwedom Li-
twę. Jan Kazimierz uchodzi na Śląsk, skąd w końcu li-
stopada wzywa naród do walki z najeźdźcą. Przełom
w wojnie przynosi zwycięska obrona Jasnej Góry
(18.11.–26.12.); w końcu grudnia 1655 r. zawiązuje się
antyszwedzka konfederacja szlachty i wojska w Ty-
szowcach.
Rozpoczyna się wojna partyzancka (szarpana), któ-
rą do perfekcji doprowadzi Stefan Czarniecki. Pol-
ski król powraca ze Śląska. Szwedów wspiera elektor
brandenburski Fryderyk Wilhelm, a Rzeczpospolita
uzyskuje wsparcie najpierw Tatarów, a później wojsk
cesarskich. Szwedzi i wojska elektora przegrywa-
ją w bitwie pod Warką (04.1656), a wojska polskie
w trzydniowej bitwie pod Warszawą (07.1656); mie-
siąc później Polacy odzyskują niebronioną stolicę.
Tymczasem w Radnot zostaje podpisany traktat roz-
biorowy (6.12.1656), dzielący terytorium Rzeczpospo-
litej pomiędzy Szwecję, Prusy, Siedmiogród i Koza-
ków. Książę siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy najeżdża
na Polskę. Po rozbiciu jego armii i niszczącym zagonie
polskich wojsk na Siedmiogród kapituluje pod Czar-
nym Ostrowiem (22.07.1657). Na mocy traktatów
welawsko-bydgoskich (19.09. i 6.11.1657) w zamian
za uznanie przez Rzeczpospolitą niezależności Prus
Książęcych elektor godzi się odstąpić Szwedów. Na
pomoc Danii, walczącej ze Szwecją, w 1658 r. wyrusza
korpus Czarnieckiego; dochodz i do słynnej przepra-
wy polskiej konnicy na wyspę Alsen z końmi płyną-
cymi za łodziami.
Skutki: Pokój w Oliwie (3.05.1660). Rzeczpospolita
utraciła niemal całe Inflanty (oprócz niewielkiego ob-
szaru wokół Dyneburga) i poniosła ogromne straty
ludzkie i materialne, które cofnęły ją w rozwoju cywi-
lizacyjnym i w perspektywie przyczyniły się do upad-
ku państwa.
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
15. Wojna z Rosją (1660–1667)
Przebieg: Rosjanie i Kozacy wznawiają wojnę. Armia
Iwana Chowańskiego zostaje rozbita pod Połonką
SZEPIELEWICZE
(28.06.1660) przez Pawła Sapiehę i Stefana Czarnie-
SZKŁÓW ckiego. Jesienią wojska hetmanów Jerzego Lubo-
mirskiego i Stanisława Rewery Potockiego zwy-
ciężają armię Juraszki Chmielnickiego i Szeremietiewa
OCHMATÓW pod Lubarem, Słobodyszczami i Cudnowem. W hi-
storiografii polskiej pojawiła się nazwa „cudowny rok”
dla określenia wojennych triumfów tej kampanii. Po
13. wznowieniu walk jesienią 1661 r. wojska Rzeczpospoli-
tej zwyciężają pod Kuszlikami i odzyskują Wilno. Zimą
1663 r. Jan Kazimierz podejmuje wielką ofensywę na
ALSEN Moskwę, ale kończy się ona niepowodzeniem. Kolejne
powstanie Kozaków i zagrożenie ze strony Turcji skła-
UJŚCIE niają króla do negocjacji. Jesienią 1667 r. Jan Sobieski
WARSZAWA zwycięża Kozaków w bitwie pod Podhajcami.
WARKA Skutki: Pokój w Andruszowie (30.01.1667). Rzeczpo-
JASNA CZARNY spolita pozostaje w posiadaniu prawobrzeżnej Ukrainy.
GÓRA OSTRÓW Smoleńsk, Kijów, Czernihowszczyzna, Siewierszczyzna
zostają bezpowrotnie utracone.
14.
16. Rokosz Lubomirskiego (1665–1666)
Przebieg: Skazany przez sąd sejmowy na infamię Je-
rzy Sebastian Lubomirski podnosi rokosz przeciw-
KUSZLIKI ko królowi. Korzysta z finansowego wsparcia cesarza
i Brandenburgii. Wojska królewskie przegrywają pod
POŁONKA
Częstochową (4.09.1665). Po kilkumiesięcznym rozej-
CUDNÓW mie działania wojenne zostają wznowione i w bitwie
LUBAR pod Mątwami rokoszanie dokonują rzezi wojsk ko-
PODHAJCE ronnych (13.07.1666).
SŁOBODYCZE Skutki: Ugoda w Łęgonicach (31.07.1666) i amnestia
dla rokoszan. Jan Kazimierz musiał się wycofać z pla-
15.
nów elekcji vivente rege (za życia króla) oraz reform
ustrojowych.
17. Wojna z Turcją (1672–1673)
Przebieg: Turcy zdobywają Kamieniec Podolski, a na-
stępnie Podole i część Ukrainy. Traktat w Buczaczu
MĄTWY (16/18.10.1672) spycha Rzeczpospolitą do roli wasala
Porty Otomańskiej. Hetman Jan Sobieski dokonuje
CZĘSTOCHOWA niezwykłego wyczynu wojskowego – na czele 3 tys.
żołnierzy i z pomocą chłopów organizuje dziewięcio-
dniową wyprawę na czambuły, podczas której stacza
16. 7 zwycięskich potyczek i odbija ok. 40 tys. jasyru. W bi-
twie pod Chocimiem (11.11.1673) gromi armię turecką
Husseina paszy, przekreślając haniebny pokój w Bucza-
czu. Haracz przestała Rzeczpospolita płacić jednak do-
piero w 1676 r., kiedy Sobieski, już jako król, obronił się
przed Turkami w warownym obozie pod Żórawnem
(25.09.–14.10.1676).
Skutki: Zwycięstwo pod Chocimiem utorowało So-
bieskiemu drogę do tronu po Michale Korybucie Wiś-
ŻÓRAWNO
niowieckim, zmarłym w dniu bitwy. Zdobyte terytoria
CHOCIM pozostały jednak przy Turcji; wraz z Kamieńcem powró-
17. ciły one do Rzeczpospolitej na mocy pokoju zawartego
w Karłowicach (26.01.1699).
18. Odsiecz wiedeńska (1683)
Przebieg: Związana traktatem sojuszniczym z Austrią
Rzeczpospolita wysyła swoją armię z odsieczą dla ob-
lężonego przez Turków Wiednia. Jan III obejmuje
dowództwo nad połączonymi wojskami chrześcijań-
WIEDEŃ
skimi i wydaje bitwę (12.08.1683) wezyrowi Kara Musta-
fie. O zwycięstwie decyduje manewr polskiej piecho-
PARKANY
ty i jazdy, które przedarły się przez Las Wiedeński oraz
szarża z użyciem 20 tys. kawalerii. Turcy odstępują, ale
18. potem kontratakują. Sobieski najpierw ponosi porażkę
80
 rzeczpospolita obojga narodów
pod Parkanami, aby dwa dni później (9.10.) w tym sa-
mym miejscu rozgromić wroga.
Skutki: Rzeczpospolita odsunęła od swoich granic
bezpośrednie niebezpieczeństwo tureckiego najaz-
du i poważnie osłabiła najpoważniejszego ówcześnie
przeciwnika.
19. Wyprawy mołdawskie (1684–1691)
Przebieg: Wykonując zobowiązania sojusznicze,
Rzeczpospolita podejmuje wyprawy do Mołdawii i na
Wołoszczyznę, tereny opanowane przez Turków. Jed-
nocześnie, realizując politykę dynastyczną, Jan III prag-
nie zdobyć naddunajskie księstwo dla swojego syna
Jakuba. Po początkowych sukcesach Polacy muszą się
wycofywać przez lasy Bukowiny, śladem króla Olbrach-
ta. Przed klęską ratuje ich doskonale dowodzący het-
man Stanisław Jan Jabłonowski. Kolejne wyprawy:
do Mołdawii, w 1686 r. pod bezpośrednim dowódz-
twem króla i pod Kamieniec Podolski rok później, nie
przynoszą żadnych rezultatów. W 1690 r. Jabłonowski
zdobywa Suczawę i Kimpolung, ale z niezrozumia-
łych powodów opuszcza te tereny. Po raz ostatni Jan III
wyrusza nad Dunaj w 1691 r. Wyprawa, porównywana
do odwrotu Napoleona spod Moskwy, kończy się klę-
ską z powodu upałów i suszy.
Skutki: Wyprawy pochłonęły rezerwy wojskowe
Rzeczpospolitej, nie dając w zamian żadnych korzyści.
Odnieśli je natomiast Austriacy, umiejętnie korzystając
z zaangażowania Turków przez Polskę.
20. Wielka wojna północna (1700–1721)
Przebieg: Król Rzeczpospolitej August II Mocny, jako
władca Saksonii, zawiera antyszwedzki sojusz z Rosją
i Danią (liga północna) w celu odebrania Inflant i podej-
muje nieudaną wyprawę pod Rygę (1700 r.). W 1701 r.
Szwedzi wkraczają na Litwę, ścigając wojska saskie.
Rzeczpospolita ogłasza neutralność. Karol XII wkra-
cza jednak do Warszawy, a następnie rozbija Sasów
pod Kliszowem (19.07.1702); polskie oddziały uchodzą
z pola walki. Po detronizacji Augusta II królem zostaje
Stanisław Leszczyński. W obronie Mocnego powstaje
konfederacja sandomierska, która z pomocą Rosji po-
dejmuje walkę ze Szwedami i Leszczyńskim. W 1706 r.
Karol XII zajmuje Saksonię i zmusza Augusta do zrze-
czenia się korony polskiej. Na terenie Rzeczpospolitej
trwają walki z udziałem Szwedów, Rosjan i konfedera-
tów. Po klęsce Szwedów pod Połtawą w 1709 r. August
Mocny zostaje uznany za prawowitego władcę Rzecz-
pospolitej i wraca do Polski.
Skutki: Pokój w Nystad w 1721 r. Rzeczpospolita, po-
zbawiona jakichkolwiek nabytków terytorialnych, po-
twornie zniszczona i wyludniona traci rangę mocar-
stwa i obok Szwecji staje się drugorzędnym państwem
europejskim. O jej losach zaczyna decydować Rosja.
21. Wojna o sukcesję polską (1733–1735)
Przebieg: Działania wojenne wybuchają po niemal
równoczesnej elekcji Stanisława Leszczyńskiego i Augu-
sta III Sasa. Do Polski wkraczają wojska rosyjskie i saskie,
w sile 100 tys. żołnierzy, z misją wsparcia syna zmarłe-
go Augusta II. Po stronie Leszczyńskiego występuje
szlachta koronna zawiązując konfederację w Opatowie
(3.12.1733). Leszczyński chroni się w Gdańsku bezsku-
tecznie licząc, jako teść Ludwika XV, na pomoc Francji.
Gdańsk pada po niemal pięciomiesięcznym oblężeniu
(29.05.1734), a król w chłopskim przebraniu opuszcza
miasto. W jego obronie i pod hasłem odzyskania nie-
podległości zawiązuje się konfederacja w Dzikowie
(5.11.1734) pod wodzą Adama Tarły. Konfederaci zdo-
bywają Kamieniec Podolski i okopy Świętej Trójcy Trójcy,
ale do połowy 1735 r. zostają rozbici i ich ruch wygasa.
Leszczyński abdykuje.
Skutki: Suwerenność Rzeczpospolitej, poważnie ogra-
niczona już podczas wojny północnej, staje się fikcją.
KIMPOLUNG SUCZAWA 22. Konfederacja barska i wojna polsko-ro-
syjska (1768–1772)
19. Przebieg: W Barze na Podolu szlachta zawiązuje kon-
federację przeciwko Rosji, dysydentom i Stanisławo-
wi Augustowi; ruch objął niemal całą Rzeczpospolitą.
Wśród kilkudziesięciu bitew i potyczek z wojskami kró-
lewskimi i carskimi największy rozgłos zdobyła obrona
Jasnej Góry (10.09.1770–18.08.1772). Konfederatów,
wśród których wyróżnili się jako dowódcy Kazimierz
KLISZÓW Pułaski i Józef Sawa-Caliński, finansowo i wojskowo
wsparła Francja. O niepowodzeniu barżan przesądzi-
ła ogromna dysproporcja sił oraz nieudana próba po-
rwania i detronizacji króla, co skompromitowało ich
20. w oczach narodu szlacheckiego.
Skutki: Kilkanaście tysięcy konfederatów barskich ze-
słano na Sybir, część przymusowo wcielono do armii
rosyjskiej. Konfederacja posłużyła za jeden z pretek-
stów do pierwszego rozbioru Rzeczpospolitej. Pamięć
o niej stała się jednocześnie elementem mitu narodo-
wego, ułatwiającego Polakom przetrwanie zaborów.
GDAŃSK
23. Wojna z Rosją (1792)
KAMIENIEC Przebieg: Punktem zapalnym stają się reformy Sejmu
OKOPY PODOLSKI Czteroletniego i uchwalenie Konstytucji 3 maja. Zwy-
ŚW. TRÓJCY cięstwa Polaków dowodzonych przez księcia Józefa
21. Poniatowskiego (18.06. pod Zieleńcami) i Tadeu-
sza Kościuszkę (16.07. pod Dubienką) są pierwszym
znaczącym polskim sukcesem w polu od czasów So-
bieskiego. Dla uczczenia triumfu pod Zieleńcami zo-
stał ustanowiony order wojenny Virtuti Militari. Po
zdradzie dowódcy wojsk litewskich Ludwika von Würt-
temberga i po przystąpieniu króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego do Targowicy wojsko otrzymuje roz-
JASNA GÓRA kaz kapitulacji.
Skutki: Obalenie reform Sejmu Czteroletniego i drugi
rozbiór Rzeczpospolitej.
22. 24. Powstanie kościuszkowskie (1794)
Przebieg: Drugi rozbiór powoduje wybuch antyrosyj-
skiego powstania. Na jego czele staje Tadeusz Koś-
ciuszko, wsławiony udziałem w wojnie o wolność Sta-
nów Zjednoczonych. Pod Racławicami (4.04.1794)
naczelnik odnosi zwycięstwo nad korpusem generała
Tormasowa. W Warszawie powstanie, po dwóch dniach
DUBIENKA walk (17–19.04), doprowadza do największej klęski Rosjan
w insurekcji, tracą również Wilno (kwiecień 1794 r.). Koś-
ZIELEŃCE ciuszko przegrywa bitwę pod Szczekocinami (6.06).
Prusacy zajmują Kraków (15.06), a połączona armia ro-
23. syjsko-pruska rozpoczyna oblężenie Warszawy (13.07).
Na wieść o wybuchu powstania w Wielkopolsce (23.08)
na początku września Prusacy odstępują spod stolicy.
Aby nie dopuścić do połączenia z armią Suworowa kor-
pusu Fersena Kościuszko wydaje mu bitwę pod Macie-
jowicami (9.10.), ponosi klęskę i dostaje się do niewoli.
RADOSZYCE Naczelnikiem powstania zostaje Tomasz Wawrzecki.
PRAGA Suworow dokonuje rzezi warszawskiej Pragi (4.11.).
MACIEJOWICE Wawrzecki kapituluje pod Radoszycami (18.11.).
RACŁAWICE Skutki: Trzeci rozbiór i faktyczna likwidacja Rzeczpo-
SZCZEKOCINY spolitej. W 1797 r. zaborcy ustalili, że już nigdy nie może
się pojawić nazwa Królestwo Polskie.
24. S Ł AWO M I R L E Ś N I E WSK I
81 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
JAK ZBOŻE PŁACIŁO
albo o zajęciach gospodarczych mieszkańców Rzeczpospolitej
Krzysztof mikulski
Olbrzymie terytorium, różne strefy klimatyczne,
odmienne warunki naturalne powodowały, że do
końca istnienia nie udało się stworzyć w państwie
polsko-litewskim jednolitego rynku wewnętrznego.
CZTERY REJONY. Międzywojenny polski historyk Ro-
man Rybarski wydzielił w XVI-wiecznej Rzeczpospoli-
tej cztery regiony gospodarcze: 1/ rejon zbożowy (pół-
nocno-zachodnia część państwa), 2/ rejon leśny (głów-
nie Wielkie Księstwo Litewskie), 3/ rejon bydła rogatego
(ziemie między Prypecią a Dniestrem, czyli Wołyń, Ruś
i Podole), 4/ rejon górniczy (część woj. sieradzkiego, woj.
krakowskie i tereny podkarpackie w woj. ruskim). Jego
zdaniem, między tak nazwanymi rejonami znajdowały
się „mniej lub więcej szerokie pasy, których fizjognomia
gospodarcza ma charakter przejściowy, które niejako
wahają się między jednym a drugim typem”. Dodajmy,
idące niejako w poprzek powyższej klasyfikacji miasta z
ich specyficznym typem gospodarki.
Rejon zbożowy
RYNEK WIŚLANY. Żyto i pszenica stały się u progu epo-
ki nowożytnej głównym bogactwem rdzennych ziem
polskich. Sprzyjały temu warunki naturalne; w Wielko-
polsce, Małopolsce, na Mazowszu i Pomorzu Gdańskim
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
grunty orne zajmowały ponad 20 proc. powierzchni,
podczas gdy na ziemiach ruskich należących do Koro-
ny – 8,5 proc., a w Wielkim Księstwie Litewskim tylko
6,3 proc.
Wywóz polskiego zboża do Gdańska (art. s. 88) rósł
od początku XV w. Po przyłączeniu do państwa Jagiel-
lonów Prus Królewskich mógł się rozwijać bez poważ-
niejszych przeszkód natury prawnej. Monopol Toru-
nia na pośrednictwo był systematycznie ograniczany,
aż w 1537 r. król zniósł toruńskie prawo składu na zboże.
W końcu XV w. wywóz polskiego zboża przez Gdańsk
osiągnął wielkość ponad 20 tys. łasztów (1 łaszt – ok.
3600 l zboża; w łasztach mierzono też tonaż statków, art.
s. 88). Najwięcej zboża gdańszczanie kupowali na ży-
znych Żuławach i Pomorzu Nadwiślańskim, ale zasięg
tego handlu aż do końca XVI w. poszerzał się. W 1537 r.
do komory celnej we Włocławku docierało prawie wy-
łącznie zboże z Mazowsza (81,3 proc. ogółu), jedynie
znikoma jego część pochodziła z Małopolski (4,6 proc.).
W 1575 r. w komorze tej nadal dominowało zboże mazo-
wieckie (33,5 proc.), ale zdecydowanie wzrosły dostawy
z Małopolski (22,7 proc.). Zboże do portu nad Bałtykiem
Zboże płaci,
trafiało też z rejonów bardzo oddalonych od Wisły i jej
spławnych dopływów. W 1575 r. z ziem ruskich pocho-
zboże nie płaci, dziło 13,3 proc. tego towaru, odnotowanego w komorze
dwa obrazy włocławskiej. Najdalej wysuniętymi ośrodkami spławu
z II połowy były Tykocin na Narwi, Drohiczyn na Bugu, Leżajsk na
XVII w. Sanie i Nowe Miasto Korczyn na Wiśle. Najważniejszym
82
 rzeczpospolita obojga narodów
portem przeładunkowym na południu był Kazimierz
Dolny. Ważnymi portami zbożowymi były też Sando-
mierz, Warszawa, Pułtusk, Płock, Włocławek, Toruń,
Bydgoszcz i Grudziądz.
Transport zboża lądem był nieopłacalny – przewiezie-
nie żyta na odległość 350 km podwajało jego cenę. Na
statki wiślane ładowano najczęściej 30–40 ton towaru.
Najpopularniejszym typem statku była komięga, obszer-
na i płaskodenna barka, którą następnie w Gdańsku roz-
bijano na belki i sprzedawano. Po drodze do Gdańska
flisacy napotykali na gęstą sieć komór celnych, w których
pobierano podatki od przewozu
towarów. Najbardziej znane po-
łożone były w dolnej części biegu
Wisły – we Włocławku, Dybo-
wie, Fordonie i Białej Górze. Cło
wiślane stanowiło znaczącą część
stałych dochodów skarbu pań-
stwowego. Zwolniona była z nie-
go szlachta, co uszczuplało wy-
datnie kiesę królewską. Ukształ-
tował się w ten sposób tzw. rynek
wiślany, będący najściślej powią-
zanym z gospodarką europejską
rejonem Rzeczpospolitej.
FOLWARKI. Andrzej Wyczański wyliczył, że w latach
sześćdziesiątych XVI w. zbierano rocznie w czterech
prowincjach Polski związanych z rynkiem wiślanym
ok. 960 tys. ton zbóż chlebowych. Z tego 20 proc. prze-
znaczano na wysiew, 60 proc. konsumowano na wsi,
15 proc. sprzedawano na rynkach miejskich, a jedynie
5 proc. przeznaczano na eksport przez Gdańsk. Ta zni-
koma nadwyżka przynosiła jednak znaczące zyski, prze-
de wszystkim szlachcie, która najaktywniej uczestniczy-
ła w spławie zboża.
Głównym producentem zboża przeznaczonego na
sprzedaż stały się w XVI w. folwarki – duże gospodarstwa
rolne (królewskie, kościelne i szlacheckie). Ich wielkość,
wraz ze wzrostem opłacalności handlu, rosła. W dobrach
arcybiskupstwa gnieźnieńskiego na początku XVI w. fol-
wark obejmował 5,2 łana (ok. 87–91 ha), w końcu XVI w.
– 11 łanów (184–192 ha), w I połowie XVII w. – 13 łanów
(217–227 ha). Pierwsze folwarki powstawały na ziemiach
polskich w XIII w. – zakładały je w swoich rozległych do-
brach instytucje kościelne, a za ich przykładem królowie
w swojej domenie oraz magnaci. Folwarki te produkowa-
ły na potrzeby stołu pańskiego, ale także na rynki pobli-
skich miast. Korzystały głównie z sił najemnych, ale zna-
ne są przynajmniej od XIV w. przypadki wykorzystywa-
nia w nich pracy pańszczyźnianej
chłopów. Ci ostatni, nie mogąc –
czy to z braku dochodów, czy też
fizycznego braku pieniądza na
rynku – uiszczać czynszu, często
sami proponowali właścicielom
gruntu zamianę renty pieniężnej
na darmową pracę na pańskim
folwarku.
Wraz z nastaniem koniunktu-
ry na zboże za przykładem moż-
nych zakładała folwarki szlachta
średnia. Gospodarstwa powsta-
Płaskodenna wały głównie na tzw. pustkach, czyli ziemiach niegdyś
krypa (szkuta) uprawianych, ale porzuconych przez chłopów w wyni-
używana ku kryzysu w XV w. Szlachta sięgała też po duże gospo-
do transportu darstwa sołtysów, a nawet chłopów (tzw. rugi chłopskie).
zboża W każdym razie w XVI w. na terenie całego obszaru ob-
do Gdańska, jętego koniunkturą zbożową (rynek wiślany) powstawa-
ilustracja niu folwarków szlacheckich towarzyszył wzrost areału
z XVIII w. uprawnego w posiadaniu chłopów, co świadczy o dużych
zapasach ziemi nadającej się do uprawy i udziale chło-
pów w zyskach z handlu zbożem.
RENTOWNOŚĆ, PAŃSZCZYZNA, WOLNIZNA. Naj-
większe profity osiągali, co zrozumiałe, producenci
mieszkający w najbliższej odległości od Gdańska. Stąd
zamożność chłopów żuławskich, często posiadających
83 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
gospodarstwa o wielkości porównywalnej z folwarkami
szlacheckimi w Małopolsce (nawet do 80 ha). W gospo-
darstwach tych, podobnie jak w folwarkach szlacheckich
na Pomorzu Gdańskim, wykorzystywano siły najemne
– na Żuławy i Pomorze przybywali w okresie letnich prac
polowych najemnicy z ubogiego Mazowsza. Darmowa
praca chłopów na pańskim nie przyjęła się w tych rejo-
nach.
Inaczej było w głębi kraju. Wraz z odległością od
Gdańska rosły koszty transportu zboża, więc opłacal-
ność produkcji spadała. Szlachta starała się temu zapo-
biec przerzucając część kosztów na poddanych. Byli oni
zmuszani do darmowej pracy na folwarkach pańskich.
Polegało to zazwyczaj na tym, że chłop musiał utrzy-
mywać dodatkowego parobka i sprzężaj (woły lub konie
i narzędzia rolnicze), za pomocą których odrabiał pańsz-
czyznę. Obowiązek darmowej pracy pańszczyźnianej
nakładały na chłopów konstytucje sejmowe; początkowo
(1520/21 r.) był to jeden dzień w tygodniu z łana. Później,
w okresie narastania zjawisk kryzysowych w gospodar-
ce polskiej w XVII w., chłopi pracowali na pańskim do
6 dni w tygodniu.
Wzrastający wyzysk chłopów powodował nasilanie się
ich oporu, który polegał, podobnie jak w wiekach po-
przednich, na samowolnym opuszczeniu wsi i migra-
cji na tereny nowo zasiedlane. Dla zapobiegania zbie-
gostwu chłopów szlachta uzyskała argumenty prawne:
w 1496 r. zadekretowano ograniczenie opuszczania wsi
przez chłopów do jednej osoby rocznie, w XVI w. na-
kazy te wielokrotnie powtarzano. Ostatecznie chłopi nie
mogli, według prawa, opuszczać swego gospodarstwa
bez zgody właściciela gruntów. Były to jednak ograni-
czenia nagminnie łamane przez mieszkańców wsi. Bez
zbiegostwa chłopów niemożliwe byłoby zasiedlanie
w XVI w. dziewiczych dotąd terenów Mazur, pogranicza
polsko-ruskiego, Wołynia i pogranicza litewsko-ruskie-
go. Osiedlający się tam chłopi uzyskiwali tzw. wolniznę,
czyli zwolnienie z płacenia czynszów i wykonywania
innych powinności feudalnych, co pozwalało na god-
niejszą egzystencję od kilku do kilkunastu lat. Znacznie
lepszy, aniżeli w dobrach średniej szlachty, był los chło-
pów w wielkich majątkach ziemskich (magnatów, króla
i instytucji kościelnych), gdzie wymiar pańszczyzny był
niższy, a możliwości zbytu produkowanych towarów na
rynku lokalnym większe.
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Folwark, OLĘDRZY. Około połowy XVI w. osadnictwo rolnicze
ilustracja z 1665 r. wkroczyło na tereny dotąd dla niego trudno dostępne
– na obszar depresji żuławskich i czasowo zalewane łą-
ki w Dolinie Wisły. Było to możliwe dzięki sprowadze-
niu do Polski tzw. olędrów – osadników pochodzących
z Holandii i Fryzji, którzy przynieśli ze sobą umiejęt-
ności budowania wałów przeciwpowodziowych i skom-
plikowanych urządzeń odwadniających (art. s. 48).
W zamian za wysoki czynsz w pieniądzu i obowiązek
naprawy wałów osadnicy ci uzyskiwali szerokie przy-
wileje gospodarcze. Otrzymywali ziemię w tzw. emfi-
teuzę (długoterminową dzierżawę) na 30–60 lat z pra-
wem pierwszeństwa przy odnawianiu kontraktu. Mogli
w trakcie trwania umowy zbywać grunty, mieli swobodę
wyboru młyna i karczmy, a przede wszystkim swobodę
wyznania. Większość olędrów należała bowiem do ra-
dykalnej, protestanckiej grupy menonitów. Ich doktry-
na zabraniała m.in. noszenia broni i piastowania urzę-
dów w administracji państwowej. Olędrzy wprowadzili
na ziemiach polskich intensywną hodowlę bydła typu
holenderskiego.
Jadło, gorzałka, tabaka
Podstawą wyżywienia były (podobnie jak w średniowieczu) produkty
zbożowe: mąka, kasze, pieczywo. Szacuje się, że w XVI w. zjadano dzien-
nie przeciętnie ok. 0,6 kg chleba na osobę, w XVII w. zaś 0,3 kg. Z jadłospi-
su wypierały go zupy (polewki, bryje, prażuchy) oraz jęczmienne i owsia-
ne podpłomyki. W czasie nieurodzaju czy też na przednówku do wypieku
chleba używano też otrąb, plew, słomy, a nawet żołędzi. Warzywa jadano
częściej na wsi niż w miastach. Przede wszystkim była to kapusta, następ-
nie rzepa, pietruszka, buraki, brukiew i ogórki. Popularną metodą konser-
wacji żywności było kiszenie. Podstawowym tłuszczem spożywczym był
tłuszcz wieprzowy (sadło i słonina), masła i olejów używano niewiele. Mię-
so jedzono od święta.
Oczywiście zwyczaje żywieniowe zależały od zamożności. Jadłospis
ubogiej szlachty niewiele odbiegał od codziennej diety chłopskiej czy
też plebsu miejskiego. Różniła je raczej ilość niż asortyment używanych
produktów. Za to bogatsza szlachta spożywała przede wszystkim wię-
cej mięsa – drobiu, baraniny, od II poł. XVII w. także wołowiny, cielęciny
i wieprzowiny, ponadto ryb, nabiału i masła. Coraz rzadziej na stołach go-
ściła dziczyzna (skutki rabunkowej gospodarki leśnej). Sarmacki model
konsumpcji, oparty na swojskim piwie i mięsie, długo opierał się zagra-
84
 rzeczpospolita obojga narodów
EKSPORT ZBOŻA. O ile w 1490 r. wywieziono przez Jarmark,
port w Gdańsku ok. 21 tys. ton zbóż z Korony, to w 1618 r. rysunek Mat-
– 255 tys. ton. W kolejnych dziesięcioleciach wielkość ta thiasa Schustera
spadała (w 1650 r. – 190 tys. ton). W XVIII w. wywóz według Daniela
był jeszcze mniejszy – w latach 1706–10 średnio rocz- Chodowieckiego,
nie 49 tys. ton, w latach 1721–25 – 87 tys. ton, w latach 1774 r.
1766–70 (szczyt wywozu w tym stuleciu) – 101 tys. ton.
Po pierwszym rozbiorze Polski eksport utrudniały cła
pruskie, nakładane na polskich kupców spławiających
zboże do Gdańska. Mimo tego w latach osiemdziesią-
tych XVIII w. wywożono z portu nad Motławą jeszcze
ok. 35–70 tys. ton zbóż rocznie.
Rejon lasów
W XVI–XVII w. drewno i produkty drzewne (smoła, potaż,
dziegieć) stanowiły drugą po zbożu grupę towarów ekspor-
towanych z Gdańska. W 1565 r. przynosiły 16,1 proc. ogółu
zysków z eksportu, w 1615 r. – 25,9 proc., a w 1646 r. – 7,9 proc.,
ale w 1748 r. aż 51 proc.; w drugiej połowie XVIII stulecia
ustabilizował się na poziomie 30–35 proc. Warto przy tym
nicznym nowinkom kulinarnym. Szlachta, podpatrując upodobania ma-
gnatów (zatrudniających profesjonalnych kuchmistrzów – pasztetników
i cukierników), nie tyle zmieniła produkty, co raczej zaczęła je staranniej
przetwarzać i urozmaicać. Na stołach pojawiły się więc pasztety i galarety
oraz różnorodne słodycze i ciasta. Używano bardzo dużo przypraw (goź-
dzików, gałki muszkatołowej, imbiru, pieprzu, szafranu, pistacji, trufli); po-
jawił się ryż, cytrusy oraz cukier.
Wśród napojów prym wiodło warzone domowym sposobem cienkie
piwo, którego wypijano nawet 2–3 litry. Z nieco mocniejszych alkoholi
pijano przede wszystkim słodkie wina węgierskie, włoskie, hiszpańskie,
morawskie i nadreńskie, a od I poł. XVII w. francuskie (w tym uważany za
niezbyt zdrowy szampan). Stopniowo też coraz popularniejsza stawała się
wódka (zwana palonką lub gorzałką).
W II poł. XVIII w. nastąpiła rewolucja w odżywianiu, związana z upo-
wszechnieniem się ziemniaków, które wyparły zboża jako podstawowy
składnik codziennej diety. Wyższa kultura agrarna wprowadziła do upraw
nowe jarzyny: fasolkę szparagową, brukselkę, pomidory. Spora zmiana na-
stąpiła także w rodzajach spożywanych napojów. Miejsce podawanego do
śniadania piwa grzanego lub polewek piwnych zajęła kawa. Choć znana
była w Polsce już od końca XVII w., prawdziwą popularność zyskała w cza-
sach saskich. Pijano ją od rana do wieczora, z mlekiem i bez. Nieocenio-
ny kronikarz tamtych czasów Jędrzej Kitowicz dostrzegał także zbawienny
85
zaznaczyć, że np. Bory Tucholskie były w XVI–XVIII w.
trzykrotnie prawie doszczętnie wycinane. Na początku
XVII w. konieczne było wprowadzenie zakazu wycinki
drzew np. w starostwie tucholskim, gdyż groziło to likwi-
dacją zyskownej produkcji miodu z barci leśnych.
Rejon bydła rogatego
Na dalekim południu – Wołyniu, Rusi Czerwonej i Po-
dolu – zbyt oddalonym od Wisły, by spławiać zboże do
Gdańska, rozwinęła się na wielką skalę hodowla bydła.
Przepędzano je następnie przez Małopolskę i Śląsk do
Saksonii i dalej nad Ren. W XVI w. rocznie przepędzano
na Śląsk ok. 40 tys. sztuk zwierząt. Część bydła pędzono
też na północ, przez Mazowsze nad Bałtyk. Odbiorcami
w tym przypadku były wielkie miasta pruskie: Gdańsk,
Elbląg i Toruń. W przeciwieństwie do handlu zbożem,
wołami handlowali głównie mieszczanie z miast połu-
dniowo-wschodniej części Korony. W II połowie XVII w.
handel ten uległ wyraźnemu zahamowaniu, ale na mniej-
szą skalę trwał aż do upadku Rzeczpospolitej.
wpływ nowej mody na obyczaje: „Tym trunkiem najulubieńszym raczyły się
kobiety najwięcej. (…) Póki albowiem nie była znajoma kawa, biała płeć dy-
styngowana na ranny posiłek używała polewki robionej z piwa, wina, cukru,
jajec, szafranu albo cynamonu, (…) za to po poleweczce imoście domowe
same i z goszczącymi na sekret przechodziły się często do apteczki i tam
wódeczką mdlącą poleweczkę zakrapiając, po trosze się gorzałką rozpijały
i na rozmaite jędze, dziwaczki, chimeryczki, nareszcie pijaczki ogniste wy-
chodziły”. Obiektywnie jednak dodaje, że kawa „nie tylko białą płeć, ale też
i wielu mężczyzn od gorzałki, niszczącej zdrowie i rozum zachowała”. Her-
bata, która pojawiła się w Polsce na początku XVIII w., nie podbiła polskich
stołów i traktowana była jako lekarstwo „przeciw gorączce i do wypłukania
gardła po ejekcjach (…) z gwałtownego pijaństwa pochodzących”. Znacz-
nie wzrosło spożycie mocniejszych alkoholi, w tym wódki (do kilku litrów
rocznie na osobę). Coraz popularniejszy (od poł. XVII w.) stawał się tytoń
– palony w fajkach, żuty lub zażywany w formie tabaki.
Higiena żywienia stała na niskim poziomie. Niezmienne od średnio-
wiecza sposoby konserwowania żywności sprawiały, że produkty często
bywały nadpsute. Ponadto potrawy przygotowywane na otwartym pa-
lenisku gotowały się nierównomiernie i jedzono je często niedopieczone
i niedogotowane. Dieta niższych warstw była monotonna, a szlachty zbyt
obfita i ciężkostrawna.
I WO N A K O C H A N OWSK A
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 Rejony przemysłowe
OŁÓW I SREBRO. Na obszarze Rzeczpospolitej znaj-
dowało się kilka okręgów przemysłowych. Były one
związane głównie z eksploatacją złóż metali i surowców
naturalnych. Głównym ośrodkiem były okolice Olku-
sza. W mieście tym działało w drugiej połowie XVI w.
6 sztolni odwadniających, które pozwoliły na odnowie-
nie pozyskiwania metali z tutejszych kopalń. W końcu
stulecia wydobywano tam rocznie 1–3 tys. ton ołowiu
oraz 300–1200 kg srebra. Po 1650 r. nastąpił jednak spa-
dek wydobycia na skutek wyczerpania pokładów rudy
i zawalenia się sztolni odwadniających.
SÓL. Olbrzymią rolę w kształtowaniu dochodów królew-
skich i zaspokojeniu zapotrzebowania ludności odgry-
wały kopalnie w Wieliczce i Bochni. W połowie XVII w.
wydobywano tam 37 tys. ton soli kamiennej. W żupach
ruskich działało ok. 90 warzelni, które produkowały
ok. 7–10 tys. ton soli warzonej.
KUŹNICE. W najbliższych okoli-
cach Gdańska, nad niewielkimi po-
tokami spływającymi z wysokich
wzgórz morenowych, rozwinęło się
w XVI w. znaczące w skali kraju za-
głębie hutnicze; w ok. 100 hamrach
(kuźnicach) przetapiano przywożo-
ną ze Szwecji rudę na cenione i kupo-
wane na terenie całej Europy żelazo
gdańskie. Ten kwitnący przemysł zo-
stał jednak zlikwidowany w połowie
XVII w. Szwedzi uprowadzili hamer-
ników za morze i zatrudnili do wyto-
pu stali w pobliżu swoich kopalń.
Innego typu hutnictwo żelaza, wy-
korzystujące rudy darniowe, rozwi-
jało się na terenie całej Rzeczpospo-
litej. Jedyne zasoby wydajniejszych
rud żelaza występowały w Górach
Świętokrzyskich. Ich eksploatację na
większą skalę rozpoczęto jednak do-
piero w końcu XVIII w.
HUTNICTWO SZKŁA. W lasach
kaszubskich rozwijało się w XVI–
XVIII w. hutnictwo szkła. Produkowano tam opakowa-
nia szklane (butelki, słoje) niezbędne dla rozwijającego
się szybko Gdańska. Szklarstwo rozwijało się też w Gó-
rach Świętokrzyskich – działało tam w końcu XVI w.
ok. 50 hut.
Bilans handlowy
EKSPORT. Jak już wspomnieliśmy, głównymi towarami
eksportowymi były zboża i produkty drzewne. Pozosta-
łe towary i surowce odgrywały w tych obrotach znikomą
rolę. Z ziem polskich eksportowano pewną ilość tkanin
(głównie płótna) oraz metali i minerałów.
IMPORT. W zamian do Polski płynęły drogą morską pro-
dukty spożywcze i wyroby przemysłowe. W 1585 r. spro-
wadzano do Gdańska wino (35 proc. wartości importu),
sól (30,4 proc.), śledzie (22,5 proc.), towary kolonialne
(np. cynamon, pieprz, imbir) i tkaniny (7,8 proc.) oraz
skóry i futra (2,8 proc.). W pierwszej połowie XVII w.
większą rolę w imporcie zaczęły odgrywać wyroby prze-
mysłowe (głównie broń – w 1649 r. 35 proc. wartości im-
portu), towary kolonialne (17,8 proc.), materiały opało-
we i żelazo (8,7 proc.); utrzymały swoje znaczenie śle-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
dzie (18,4 proc.) i wino (13,3 proc.), zdecydowanie spadł
udział soli (3,2 proc.). W drugiej połowie XVIII w. na plan
pierwszy w strukturze przywozu wysunęły się towary
luksusowe: tytoń (w 1770 r. 15,3 proc. wartości importu),
cukier (13,1 proc.), kawa i herbata (11,5 proc.); utrzymy-
wał się znaczący udział wina (15,5 proc.), ryb (8,5 proc.)
oraz mniejszy tekstyliów (2,5 proc., ale w latach później-
szych rósł nawet do 16,9 proc.) i soli (3 proc.).
BILANS. O ile jeszcze w XV w. w obrotach z Europą Za-
chodnią ziemie polskie miały ujemny bilans handlowy
(1:3 na korzyść importu), to od końca XV w. do połowy
XVII w. bilans ten był dodatni (1,77:1 na korzyść eks-
portu w 1643 r.). W drugiej połowie XVIII stulecia na-
stąpiło jego zrównoważenie – w latach 1775–77 saldo to
wynosiło 1,04:1 na rzecz eksportu. Odmiennie kształto-
wały się wskaźniki wymiany handlowej Rzeczpospolitej
z państwem moskiewskim i Turcją; tu bilans handlowy
był dla państwa polsko-litewskiego ujemny przez cały
okres jego istnienia.
Konny kołowrót
wyciągowy
Zajęcia mieszczan
w kopalni soli SZLACHTA KONTRA MIESZCZANIE. Mieszczanie ko-
w Wieliczce, rzystali z koniunktury eksportowej i dodatniego bilansu
fragment sztychu handlowego. Najwięcej zyskiwały miasta najludniejsze,
J. Nilsona według położone na szlakach handlowych, będące ośrodkami
rysunku Johanna
Gottfieda Borla-
rozległych rynków ponadregionalnych i lokalnych. Do
grupy miast największych w Polsce, które przekroczyły
cha, 1719 r. w XVI w. liczbę 10 tys. mieszkańców, należały: Gdańsk
(w końcu wieku 60 tys.), Kraków (28 tys.), Warszawa
(20 tys.), Toruń, Lwów, Elbląg, Poznań i Lublin. Z te-
renu Wielkiego Księstwa Litewskiego grupę tę uzupeł-
niały Wilno i Mohylew. Znacznie gorszy był los miast
Obok: mniejszych, szczególnie słaba była pozycja mieszkań-
Szewc w swym ców miast prywatnych. Często musieli oni odrabiać
warsztacie, pańszczyznę na folwarkach pańskich, co upodabniało
rycina z XVII w. ich pozycję prawną do ludności wiejskiej (patrz także
art. s. 42).
Obawiająca się konkurencji szlachta doprowadziła do
uchwalenia konstytucji antymiejskich (1496 r., 1538 r.),
które zakazywały mieszczanom nabywania dóbr ziem-
skich, a szlachcie – wykonywania zawodów mieszczań-
skich (1505 r., 1550 r.). Z regulacji tych wyłączone były
jednak najbogatsze miasta polskie (np. Kraków, Lwów),
86
 rzeczpospolita obojga narodów
jak też wszystkie miasta Prus Królewskich. Generalnie
należy stwierdzić, że konstytucje te pozostawały jednak
przez cały XVI w. raczej postulatami szlacheckimi.
KUPCY I JARMARKI. Najbardziej aktywną grupą za-
wodową w miastach pozostawali kupcy, angażujący się
w handel dalekosiężny i lokalny. Na jarmarkach wy-
mieniano towary na skalę hurtową. Wiele z tych tar-
gowisk pośredniczyło w wymianie towarowej między
wschodem i zachodem Europy. Do najważniejszych na-
leżały jarmarki w Lublinie, Gnieźnie i Gdańsku, nieco
mniejsze znaczenie miały spotkania kupców w Toru-
niu, Jarosławiu, Bełzie i Lwowie. Na jarmarkach w Lu-
blinie spotykali się kupcy z trzech stref gospodarczych
Rzeczpospolitej – zbożowej (rynek wiślany), leśnej (Li-
twa) i hodowlanej (Ukraina, Wołyń). Zasięg działalności
kupieckiej był bardzo rozległy. Np. toruński hurtownik
Samuel Edwards utrzymywał w połowie XVII w. swo-
ich faktorów w Gdańsku, Lublinie i Zamościu. Z portu
gdańskiego sprowadzał do Małopolski i na ziemie ruskie
wina, tkaniny, towary kolonialne i luksusowe.
RZEMIOSŁO. Pomyślnie rozwijało się do połowy XVII w.
rzemiosło miejskie. Wraz ze wzrostem dochodów miesz-
kańców rosło zróżnicowanie zawodowe i specjalizacja
w poszczególnych branżach. W Gdańsku działały w la-
tach 1641–50 2644 warsztaty rzemieślnicze, w Krakowie
– 909, a w Toruniu – 624.
Dekoniunktura
SZLACHTA I CHŁOPI. W drugiej połowie XVII w. i na
początku XVIII w. ujawniły się w Rzeczpospolitej wyraź-
ne oznaki kryzysu gospodarczego i społecznego. Był on
spowodowany pogorszeniem się warunków naturalnych
(oziębianie się klimatu) i ogromem zniszczeń wojennych.
Szlachta starała się przerzucić skutki kryzysu na chłopów.
Zmorą gospodarki wiejskiej stał się przymus propinacyjny
– szlachta narzuciła chłopom obowiązek nabywania w na-
leżących do niej karczmach określonej ilości trunków (pi-
wa, a od początku XVIII w. coraz częściej też gorzałki), co
w rezultacie prowadziło do upadku ekonomicznego gospo-
darstw chłopskich. Udział dochodów z propinacji w nie-
których majątkach szlacheckich sięgał nawet 80 proc.
W drugiej połowie XVIII w. wróciła co prawda po-
myślniejsza koniunktura na produkty rolne, ale nie wy-
wołała już poważniejszych zmian w skostniałej orga-
nizacji pracy i w podziale dochodów na wsi. Podejmo-
wano próby czynszowania chłopów, które kończyły się
zazwyczaj niepowodzeniem. W publicystyce zachęcano
szlachtę do rezygnacji z propinacji, do wprowadzania
na miejsce trójpolówki bardziej wydajnego płodozmia-
nu, ale efekty tych działań propagandowych były mizer-
ne. Polskie rolnictwo, jeszcze w drugiej połowie XVI w.
nieodbiegające swym poziomem technicznym od reszty
Europy, należało w końcu XVIII w. do najbardziej zanie-
dbanych gałęzi gospodarki Rzeczpospolitej.
MIASTA. Wraz z pogarszaniem się warunków egzysten-
cji zmniejszała się liczba mieszkańców, rosła śmiertelność
w grupach najbardziej narażonych na niedostatek. Lud-
ność miejska była dziesiątkowana w wyniku szalejących
epidemii dżumy i innych chorób zakaźnych, nękana
przez wojska obce i własne, wymuszające kontrybucje.
Zjawiska te zahamowały rozwój miast polskich na prze-
ciąg co najmniej wieku. W drugiej połowie XVIII w. znaj-
dowały się one w opłakanym stanie, w większości utraci-
ły status ośrodków handlowo-rzemieślniczych. Ludność
mniejszych miast zajmowała się głównie rolnictwem. Je-
dynym ośrodkiem miejskim, który rozwijał się w tym
czasie, była Warszawa. Na przyspieszenie rozwoju stolicy
miało wpływ przeniesienie się tutaj dworu królewskie-
go Augusta III w czasie wojny siedmioletniej (1756–63).
Do 1772 r. utrzymywały swoje znaczenie gospodarcze
i demograficzne Gdańsk, Toruń i Elbląg. Po pierwszym
rozbiorze ostatnie z nich przeszło pod panowanie pru-
skie, a dwa pozostałe upadały niszczone przez szykany
ekonomiczne ze strony agresywnego sąsiada.
Po 1764 r. podjęto wysiłek poprawy sytuacji w mia-
stach królewskich Rzeczpospolitej. Powoływano specjal-
ne Komisje Dobrego Porządku. Miały one uporządkować
ustrój miast, ich finanse. W skład komisji wchodzili jed-
nak przedstawiciele szlachty, którzy nie byli zaintereso-
wani wprowadzaniem rewolucyjnych zmian. Mimo pew-
nych oznak ożywienia w drugiej połowie XVIII w., pol-
skie miasta pozostały zamknięte dla przybyszów i biedne.
Nie udało się przeszczepić do nich nowych form organi-
zacji pracy (manufaktura, system nakładczy). Brakowało
z reguły kapitału. Specyficzną formą produkcji były tzw.
manufaktury magnackie. Produkowano w nich głównie
towary luksusowe (np. pasy słuckie, karety, porcelanę).
Trudno uznać je jednak za zwiastuny nowej epoki – za-
trudniano w nich chłopów z okolicznych wsi, którzy w fa-
brykach odrabiali należną dworowi pańszczyznę.
Zasobność I RP
DOCHÓD NA OSOBĘ. Wpływ poszczególnych działów
gospodarki na kształtowanie się dochodu narodowego
Skarga
poddanych
w Polsce próbował oszacować wspominany już Andrzej
Wyczański. Ustalił on, że w Wielkopolsce, Małopolsce,
na panów, Prusach Królewskich i na Mazowszu średni roczny do-
rysunek XVII w. chód narodowy na osobę wynosił w 1580 r. ok. 16 ówcze-
snych złotych polskich, co było równe 333 gramom czy-
stego srebra. Jeśliby przyjąć obecne ceny srebra, dałoby
to ok. 1168 zł. Dla porównania, w 2008 r. średni roczny
dochód narodowy na osobę w Polsce wynosił 13 368 zł.
Nie są to oczywiście liczby w pełni porównywalne, ale po-
kazują pewną skalę.
DOCHÓD NARODOWY. Na dochód narodowy (ogółem
53 906 tys. złotych polskich) w czterech wspomnianych
prowincjach w 1580 r. składały się, według Wyczańskiego,
przede wszystkim dochody osiągane z produkcji chleba
żytniego (22,6 proc.), piwa (27,7 proc.), rzemiosła i usług
(16,4 proc.) oraz uboju i sprzedaży mięsa (8,3 proc.). Eks-
portowana pszenica i żyto stanowiło w tej masie jedynie
1,3 proc. ogółu dochodu, a wydobycie soli i minerałów
3 proc. W gospodarce I RP dominowało więc zdecydo-
wanie rolnictwo – w XVIII w., jak zauważyliśmy, coraz
bardziej zaniedbane i poziomem technicznym odstające
od Europy. Na tym froncie Rzeczpospolita też słabła.
K R Z YS Z T O F M I K U L SK I
87 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
unia nad bałtykiem
czyli o władaniu morzem, handlu i flocie
Piotr olender
Rzeczpospolita szlachecka z morzem związana była
silniej, niż to się zazwyczaj uważa. Od handlu bałty-
ckiego w dużym stopniu zależało jej bogactwo.
O władztwo
na morzu
PRUSY KRÓLEWSKIE. W pierwszej połowie XV w. le-
żący u ujścia Wisły Gdańsk, choć wchodził w skład pań-
stwa krzyżackiego, swe bogactwo zawdzięczał handlowi
z Polską. Ten stan rzeczy musiał mieć wpływ na świado-
mość gdańskich mieszczan. Gdy więc zwiększył się ucisk
fiskalny Zakonu (koszty prowadzonych wojen!), doszło
do konfliktu władz krzyżackich ze stanami pruskimi.
W 1440 r. powstał Związek Pruski, konfederacja miast
i ziem. W lutym 1454 r. wzniecił on antykrzyżackie po-
wstanie i zwrócił się do króla polskiego Kazimierza Ja-
giellończyka z prośbą o opiekę. W odpowiedzi monarcha
inkorporował Prusy, co z kolei wywołało wojnę z Zako-
nem (do historii przeszła jako trzynastoletnia). Zakoń-
czyła się ona w 1466 r. przyłączeniem Pomorza Gdań-
skiego i Warmii do Korony polskiej.
Prusy Królewskie (bo tak zwano przyłączoną do Pol-
ski część państwa zakonnego) zachowały swoistą auto-
nomię, podlegając formalnie królowi, a nie Rzeczpo-
spolitej. Wyjątkową pozycję miał Gdańsk, który w maju
1457 r. otrzymał od Kazimierza Jagiellończyka tzw. wiel-
ki przywilej, dotyczący sprawowania przez miasto na-
miestnictwa nad Bałtykiem w imieniu króla polskiego.
W rezultacie Gdańsk miał własną flotę i wojsko, decydo-
wał o nakładaniu embarga i w praktyce mógł prowadzić
własną politykę zagraniczną. Stan taki był początkowo
korzystny dla polskich monarchów, gdyż dawał im więk-
sze pole manewru w sporach z sejmem i szlachtą, tudzież
pozwalał swobodniej wykorzystywać niemałe środki fi-
nansowe płynące z Prus.
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
STATUTY KARNKOWSKIEGO. Układ ten skończył się
wraz z podjęciem przez Zygmunta Augusta postula-
tów ruchu egzekucyjnego (art. s. 16), domagającego się
m.in. unifikacji i centralizacji państwa. Oznaczałoby to
przywrócenie bezpośredniego polskiego władztwa nad
Bałtykiem. Otwarty konflikt wybuchł po utworzeniu
przez króla w marcu 1568 r. Komisji Morskiej, organu
mającego pełnić funkcję admiralicji w sprawach żeglugi,
jurysdykcji nad kaprami, kontroli ruchów okrętów, jak
również obrony wybrzeża. Władze Gdańska postanowi-
ły stanowczo przeciwstawić się planom królewskim, wy-
korzystując pierwszy nadarzający się pretekst. Gdy do-
szło do awantury pomiędzy grupą królewskich kaprów
i Kaszubów, aresztowano 11 kaprów, szybko osądzono
i stracono nie zważając na to, że jurysdykcja nad nimi
należy do Komisji Morskiej. Ostrzelano także zespół
królewskich okrętów, co ewidentnie stanowiło wypowie-
dzenie posłuszeństwa monarsze i obrazę jego majestatu.
W odpowiedzi król wydał w marcu 1569 r. dekret zno-
szący autonomię Prus Królewskich i wyznaczył komisję,
która miała wyjaśnić incydent i zmusić władze miasta do
posłuchu. Nie bez problemów podjęła ona urzędowanie,
by w marcu 1570 r. wydać tzw. statuty Karnkowskiego
(od nazwiska przewodniczącego komisji, biskupa kujaw-
skiego Stanisława Karnkowskiego). Potwierdzały one,
że w kompetencji monarchy znajdują się sprawy żeglu-
gi, obrony wybrzeża, zakładania portów, nakładania ceł
i podatków oraz jurysdykcji prawnej nad kaprami i że-
glarzami. Statutom nadano rangę konstytucji sejmowej,
a delegacja Gdańska uroczyście przeprosiła króla. Ale
w związku z rychłą śmiercią Zygmunta Augusta statuty,
sabotowane przez władze Gdańska, nie weszły w życie.
POJEDNANIE Z BATORYM. Gdańsk, po śmierci Zyg-
munta Augusta, szczególnie mocno zaangażował się
w poparcie Maksymiliana II, konkurenta Stefana Bato-
rego, odmawiając nawet uznania wyboru tego ostatniego
Plany Rygi na króla i złożenia mu hołdu. Liczono na to, że przed-
(po lewej) stawiciel Habsburgów nie będzie się interesował spra-
i Gdańska wami morskimi i utrzyma autonomię potężnego miasta.
z połowy XVII w. W praktyce oznaczało to rebelię i tak przez nowego mo-
88
 rzeczpospolita obojga narodów
narchę zostało potraktowane – miasto i jego mieszkań-
cy ogłoszeni zostali buntownikami, zakazany też został
handel z Gdańskiem. Jednocześnie król rozpoczął jesie-
nią 1576 r. działania zbrojne. Przeciągały się one i wy-
czerpały obie strony, wobec czego w grudniu 1577 r. za-
warto porozumienie. Przedstawiciele Gdańska oficjal-
nie przeprosili Batorego za niesubordynację, uznali go
za prawowitego monarchę, zobowiązali się rozpuścić
zaciągnięte wojska i wypłacić królowi 200 tys. zł oraz
udzielić pomocy wojskowej w przygotowywanej właśnie
wyprawie moskiewskiej. W zamian monarcha przywró-
cił Gdańsk do łask, zdjął blokadę handlową i, na czym
Gdańszczanom zależało najbardziej, zawiesił statuty
Karnkowskiego (znosząc je całkowicie w 1585 r.). Tym
samym, choć Prusy Królewskie zostały zintegrowane
z Koroną, Gdańsk zachował daleko idącą niezależność,
co w przyszłości miało okazać się istotnym problemem
dla kolejnych władców.
BATOREGO WOJNA O INFLANTY. Decydując się na
zawarcie pokoju ze zbuntowanym Gdańskiem na hono-
rowych, ale niekorzystnych dla siebie warunkach, Ste-
fan Batory miał na względzie konieczność rozstrzygnię-
cia kolejnego, związanego z polityką bałtycką konfliktu
– o Inflanty. Przez tamtejsze porty szedł prawie cały han-
del litewski i moskiewski, więc kraj ten stawał się łako-
mym kąskiem dla sąsiadów, tak Danii i Szwecji, jak i ro-
snącej w siłę Rosji. Zygmunt August zamierzał połączyć
Inflanty z Litwą węzłem lennym. Próbowała temu prze-
szkodzić Rosja, wymuszając w 1554 r. na mistrzu inflanc-
kim obietnicę niezawierania przymierza z Polską i Litwą.
Bitwa Złamanie tych warunków pod naciskiem króla polskie-
pod Oliwą; go w 1557 r. doprowadziło do wojny Zakonu Kawalerów
sztych holenderski Mieczowych z Rosją, która szybko opanowała Narwę
nieznanego autora i Dorpat, uzyskując dostęp do Bałtyku. W tych warun-
kach mistrz Gotthard Kettler w listopadzie 1561 r. zdecy-
dował się na sekularyzację zakonu i wcielenie Inflant do
Polski i Litwy – w zamian za dziedziczne lenno w Kurlan-
dii. (Na sejmie lubelskim w 1569 r. ustalono ostatecznie,
że Inflanty będą polsko-litewskim kondominium).
Decyzja ta, w skomplikowanej sytuacji politycznej,
gdy do części Inflant pretensje zaczęły wysuwać Szwecja
i Dania, zakończyła się wojną, która do historii przeszła
jako pierwsza wojna północna (1563–70). Ostatecznie
Rosja zatrzymała Narwę i Dorpat, Szwedzi zajęli Estonię,
Duńczycy wyspy Ozylię i Dagö. Rzeczpospolitej przypa-
dła większość Inflant ze stolicą Rygą.
Wojna o Inflanty trwała etapami do 1582 r. Na mocy
rozejmu w Jamie Zapolskim Polska objęła w swe posia-
danie całe Inflanty z Parnawą i Dorpatem (Litwa odzy-
skała Połock, Narwa dostała się w ręce Szwecji). Jak się
jednak okazało, strony konfliktu nie złożyły broni.
WAZY WOJNA O ESTONIĘ. Zygmunt III Waza, wybra-
ny w 1587 r. na tron polski jako kontrkandydat Habsbur-
gów, został w 1592 r., po śmierci Jana III Wazy, także kró-
lem Szwecji. Będąc jednak katolikiem, przede wszystkim
zaś przebywając stale w Polsce (Szwecję odwiedził tylko
na czas koronacji), nie zyskał sympatii swych szwedzkich
poddanych. W lipcu 1599 r. Riksdag zdetronizował go,
regentem został główny oponent Zygmunta, ks. Karol
Sudermański.
89 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 A
CJ

IA
Przez Bałtyk w świat KO

EG
SZ

IA
Posiadłości mocarstw

RW

D
nadbałtyckich w poł. XVII w.: EDYNBURG OSLO N

N
O
IRLANDIA

A
Szwecji Danii Polski SZWECJA

L
M. Północne

IN
Główne szlaki

F
handlu bałtyckiego
HULL TURKU
GÖTEBORG
SZTOKHOLM
ANGLIA

IA
N
REWEL

Y
KALMAR

D
DO ZACH. FRANCJI, LONDYN KOPENHAGA NARWA

T
HISZPANII I WŁOCH

N
AMSTERDAM

RO
L
HAMBURG
DUNKIERKA
ROTTERDAM M. Bałtyckie

SJ
RYGA
DY
BREMA
LUBEKA

I N
N

A
HAWR ANTWERPIA
R LA
DE WISMAR GDAŃSK L
PARYŻ NI STRALSUND SZCZECIN I T
WOLGAST KRÓLEWIEC W
F R A N C J A N I E M C Y P R ELBLĄG A
U S
LA ROCHELLE Y
WILNO
BROUAGE P O L S K A

Pozbawienie Zygmunta korony szwedzkiej sprawi- Szwedom zdobyć potężnie ufortyfikowanego Gdańska, to
ło, że powróciła sprawa Estonii. Kraj ten, zajęty przez jednak przeniesienie działań wojennych na ziemie Koro-
Szwedów w wyniku wojny północnej, mocą warun- Na sąsiedniej ny poruszyło szlachtę. Dość szybko zebrano znaczne si-
ków uzgodnionych przy okazji elekcji Zygmunta III na stronie: Holen- ły, przeciwnik był jednak wymagający, przez co działa-
króla Polski ((pacta conventa), miał zostać przyłączony derskie fluity na nia wojenne przeciągnęły się aż do 1629 r. Wyczerpana
do Rzeczpospolitej. Nastąpić to miało po objęciu przez rycinie z połowy finansowo Rzeczpospolita nie była już wówczas w stanie
Zygmunta korony szwedzkiej. W 1592 r. monarcha zdo- XVII w. kontynuować wojny i we wrześniu podpisano bardzo ko-
łał jednak wytłumaczyć szlachcie, iż sprawę należy od- Pod koniec XVI w. rzystny dla Szwecji 6-letni rozejm w Starym Targu. Na
łożyć na później, jako że przyłączenie Estonii do Polski handel bałtyc- jego mocy Szwedzi zatrzymywali opanowane Inflanty
w tym momencie może poważnie zaszkodzić jego spra- ki zdominowały oraz porty pruskie, Gdańsk został zamknięty dla polskiej
wom w Szwecji. To samo wytłumaczenie przyjęto, gdy fluity, klasa jed- floty wojennej, Szwedzi uzyskali też prawo do pobiera-
Zygmunt w 1598 r. wyruszał do Szwecji, by bronić – nie- nostek stworzo- nia ceł z handlu morskiego. (Ustalono, że cło wynosić bę-
skutecznie – swej korony. Po detronizacji jednak sytua- nych praktycznie dzie 5,5 proc. wartości przewożonych towarów, z czego
cja diametralnie się zmieniła, a gdy wiosną 1600 r. pro- właśnie dla tego 3,5 proc. zatrzymają Szwedzi, 1 proc. otrzyma król polski,
wincja ta uznała władzę Karola Sudermańskiego, Zyg- morza. Były dosyć a pozostały procent zatrzymają władze Gdańska).
munt III ogłosił jej przyłączenie do Polski. smukłe, jednak
Musiało to wywołać wojnę ze Szwecją. Działania wo- niezbyt szybkie, ROZEJM W SZTUMSKIEJ WSI. Do sprawy bałtyckiej po-
jenne ze zmiennym szczęściem toczyły się do 1611 r., gdy gdyż ze względów wrócił Władysław IV po zwycięskim zakończeniu wojny
podpisano rozejm. Pomimo wielu polskich sukcesów oszczędnościowych moskiewskiej w 1634 r. Szwedzi byli tymczasem zaanga-
militarnych w polu Szwedom udało się opanować zna- wyposażono je żowani w toczącą się w Niemczech, tzw. wojnę 30-letnią,
czą część prowincji. Na większą skalę działania wznowi- w uproszczony i nie mogli skutecznie obronić swego stanu posiadania.
li w 1621 r., korzystając z zaangażowania Rzeczpospoli- takielunek. Tym Dlatego zwrócili się do polskiego monarchy z propozycją
tej w wojnie z Turcją. W kampanii prowadził ich nowy niemniej uważano kompromisu. Szansę na uniknięcie wojny natychmiast
władca, Gustaw Adolf, najstarszy syn Karola Sudermań- je za niezłe ża- podchwyciła szlachta i we wrześniu 1635 r. podpisany
skiego. Na czele gruntownie zreformowanej armii zdo- glowce, na dodatek został nowy, 26,5-letni rozejm w Sztumskiej Wsi. Za ce-
łał błyskawicznie opanować Rygę, po czym w sierpniu tanie w eksplo- nę pozostawienia Szwedom Inflant opuścili oni porty
1622 r. zawarto kolejne zawieszenie broni. atacji (załogę pruskie i zaprzestali pobierania cła gdańskiego.
150-tonowej fluity Choć przez króla rozejm ten został przyjęty jako oso-
ROZEJM W STARYM TARGU. Zygmunt III tymczasem stanowiło, oprócz bista klęska, stanowił obiektywnie rzecz biorąc sukces
wciąż nie wyrzekł się myśli o odzyskaniu szwedzkiej ko- szypra, tylko osiągnięty bez rozlewu krwi i przy relatywnie niewiel-
rony. Z mozołem rozpoczął budowę regularnej floty wo- 7 ludzi). Cha- kim wysiłku fi nansowo-organizacyjnym. Ale w za-
jennej (patrz dalej) oraz przygotowania do inwazji Szwe- rakterystycznymi pomnienie poszły wraz z nim plany odzyskania przez
cji z pomocą najemnych oddziałów niemieckich i an- cechami konstruk- Rzeczpospolitą władztwa na morzu, łączonego przez
gielskich za hiszpańskie pieniądze. Te dość fantastycz- cyjnymi były szlachtę bardziej ze wzmocnieniem władzy królewskiej
ne plany wywoływały niechęć szlachty obawiającej się, ponadto pochylone niż interesem państwa.
że podlegająca królowi flota i korona szwedzka bardziej ku środkowi burty
zaszkodzą złotej wolności niż pomogą Rzeczpospolitej. oraz zaokrąglona BAŁTYK ZAPOMNIANY. Katastrofalne wojny toczone
W rezultacie nie chciano zauważyć szwedzkich przygo- rufa. Fluity były przez Rzeczpospolitą po 1648 r. skutecznie odwróciły
towań do nowej wojny i gdy latem 1625 r. Gustaw Adolf typowymi statkami uwagę kolejnych władców od spraw morskich. Ostatecz-
uderzył ponownie, Rzeczpospolita nie była do wojny handlowymi, choć nie kres polskiej polityce morskiej położyły rozbiory,
przygotowana. niekiedy uzbrajano najpierw odcinając Gdańsk od Polski, a następnie do-
W pierwszym uderzeniu Szwedzi opanowali Kurlandię, je i wykorzysty- prowadzając do przejęcia tego miasta przez Prusy. Po-
po czym przerzucili swe siły główne do Piławy i stamtąd wano w celach nownie o polskiej polityce morskiej można było zacząć
zaatakowali Pomorze Gdańskie. Co prawda nie udało się militarnych. mówić dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 90

 rzeczpospolita obojga narodów
Handel
morski
PORTY. W połowie XV w. Europę zamieszkiwało
45–50 mln ludzi, a w połowie XVII w. już ok. 100 mln.
Rósł popyt na żywność (szczególnie zboże), ale też len,
konopie, smołę, potaż, produkty lasu, przede wszystkim
– w dobie odkryć geograficznych i rozwoju handlu at-
lantyckiego – drewno szkutnicze. Wraz z tym rosła rola
Młodszej Europy jako zaopatrzeniowca kontynentu.
Przyjmuje się, że w połowie XVI w. Wielkopolska,
Małopolska, Mazowsze i Pomorze Gdańskie produ-
kowały łącznie ok. 1,2 mln ton zboża rocznie, co było
wielkością znaczną – na jednego mieszkańca wypadało
ok. 340 kg ziarna. Zapewniało to przeciętnemu miesz-
kańcu wsi ok. 3000–3500 kcal dziennie przy pozosta-
wieniu nadwyżki produkcji w wysokości 6–7 proc., któ-
rą można było wyeksportować. Przy czym było to o tyle
łatwe, że prowincje te leżały w dorzeczu Wisły, spław-
nej na praktycznie całej swej długości, a u jej ujścia le-
żał Gdańsk. Handel płodami stał się jednym z głównych
źródeł bogactwa Rzeczpospolitej (art. s. 82) i znaczenia
Gdańska. Skoncentrowała się w tym porcie nieco ponad
połowa obrotów handlu bałtyckiego. Należy dodać, że
w Gdańsku sprzedawano nie tylko zboże wyproduko-
wane w szlacheckich folwarkach, ale także skupowane
na lokalnych jarmarkach od chłopów, którzy tym sa-
mym na handlu gdańskim korzystali również.
Drugą pozycję zajęła Ryga leżąca u ujścia Dźwiny
w Inflantach. Swą pozycję zawdzięczała głównie towa-
rom leśnym – ryskie maszty chętnie kupowano w Ho-
landii, Anglii, a nawet Hiszpanii.
Około połowy XVI w. przez Gdańsk rocznie ekspor-
towano ok. 50 tys. łasztów zboża, a w apogeum, w 1618 r.
przez Sund przepłynęły statki wiozące na swych pokła-
dach 120 tys. łasztów! (Łaszt był miarą pojemności to-
warów sypkich. W łasztach mierzono też tonaż statków
i okrętów – nie mylić z wypornością! Generalnie przyj-
muje się, że łaszt był równy 2 t, choć w przypadku zboża Alegoria handlu Handel gdański dość szybko opanowali Holendrzy,
odpowiadał mniej więcej 2,2 t). Przyjmując, że średni gdańskiego; obraz których statki w latach 70. i 80. XVI w. stanowiły około
zysk pośredników w pierwszej połowie XVII w. na jed- Izaaka van den połowy ogółu jednostek odwiedzających port, na począt-
nym łaszcie zboża wynosił ok. 520 g srebra, mamy obraz Blocka, zamówio- ku XVII w. już nawet 80 proc. Nieco mniejszy był udział
znaczenia handlu bałtyckiego, który pod względem ob- ny na początku Holendrów w handlu ryskim, gdzie dość szybko zaczę-
rotów i ciągniętych z niego zysków nie ustępował atlan- XVII w. przez li z nimi konkurować Anglicy, którzy z kolei opanowali
tyckiemu, a przewyższał śródziemnomorski. A przecież władze miasta handel w Elblągu.
handlowano nie tylko zbożem!
ŻEGLUGA. Sami gdańszczanie, choć z handlu żyli,
koncentrowali się raczej na pośrednictwie w handlu ze
szlachtą, na który mieli monopol (tylko im można by-
ło sprzedać przywieziony do miasta towar). Na początku
XVI w. w Gdańsku zarejestrowanych było ok. 200 stat-
ków, ale już w połowie wieku liczba ta spadła do 50 jed-
nostek i na tym poziomie utrzymywała się przez następ-
ny wiek, spadając ponownie w okresie potopu szwedz-
kiego do zaledwie kilkunastu, aby w XVIII w. oscylować
wokół liczby 70. Jak na port koncentrujący połowę han-
dlu bałtyckiego nie było to dużo, gdyż corocznie sami
Holendrzy wysyłali na Bałtyk 600–800 statków.
W handlu gdańskim dominowały powiązania z Eu-
ropą Zachodnią (w XVI w. 90 proc. rejsów, w XVII w.
60–70 proc., w XVIII w. 40–50 proc.). Głównym part-
nerem Gdańska była początkowo Antwerpia, potem
Amsterdam. Nie oznaczało to jednak, że rejsy z Gdań-
ska kończyły się w portach holenderskich. Większość
statków płynęła dalej do Francji (głównie po sól do
La Rochelle lub Brouage), a nawet do portów iberyjskich,
przede wszystkim Lizbony i Setubalu (gdzie ładowa-

91 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

no na statki wino i towary kolonialne). Aż co piaty rejs Bitwa hiszpań-
kończy się w portach włoskich. Dopiero w drugiej poło- skich i holender-
wie XVII w., gdy wyraźnie zaczęła spadać koniunktu- skich galeonów
ra na zboże, dominować zaczęły krótkie rejsy na trasie na obrazie Cor-
Gdańsk–Amsterdam–Gdańsk, znacznie częściej też za- nelisa Verbeecqa
częto odwiedzać porty skandynawskie i niemieckie. (ok. 1590–1635).
Podobnie wy-
BILANS. Statki zawijające do Gdańska przywoziły suk- glądały galeony
no, wino, przyprawy i wszelkiej maści towary luksuso- służące we flocie
we, przez szlachtę chętnie nabywane. Importowano też polskiej i szwedz-
w dużych ilościach tanią sól morską z Francji oraz so- kiej. Galeony były
lone śledzie – specjalność eksportową Holendrów. (Sól klasą okrętów,
przewożono głównie jako balast; holenderskim kupcom która wyodrębni-
bardziej opłacało się bowiem stosować ją w tym charak- ła się ok. połowy
terze, nawet jeżeli sprzedawano ją później po kosztach XVI w. Budowane
własnych, niż klasyczny balast w postaci kamieni, za z myślą o żegludze
usunięcie których w porcie musieli sporo płacić – wrzu- oceanicznej, szybko
cenie ich do wody było surowo karane!). przyjęły się na
Popyt na zboże z Europy Wschodniej utrzymywał się Morzu Północ-
mniej więcej do połowy XVII w. Na początku XVIII w. nym, Bałtyku,
wynosił już zaledwie 10 tys. łasztów rocznie. W połowie a później także
XVIII w. koniunktura zaczęła powracać – z Gdańska na Morzu Śród-
zaczęto wówczas corocznie wywozić ok. 40 tys. łasztów ziemnym. Były
ziarna, korzyści z tego płynące zostały jednak wkrótce jednostkami sto-
zaprzepaszczone przez rozbiory. sunkowo dużymi
(największe prze-
kraczały tonaż Próbę podjął też Zygmunt August – najpierw podczas
Próby tworzenia 1000 t). Mocno konfliktu pomiędzy Kawalerami Mieczowymi a bisku-
zbudowane, miały pem ryskim (Albrecht Hohenzollern, będący wówczas
f loty najczęściej dwa, polskim sojusznikiem, wystawił na polecenie króla trzy
niekiedy trzy okręty). Do działań na większą skalę doszło jednak do-
pokłady, dwu- piero po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej o Inflanty
LISTY KAPERSKIE. Już wojna z Zakonem Krzyżackim lub trzypokłado- (1561–70). W 1560 r. Zygmunt August powołał do ży-
wykazała konieczność posiadania własnej floty. Tworząc ją, wy kasztel rufowy cia straż morską, wystawiając siedem listów kaperskich.
sięgnięto do popularnego w tym czasie procederu wydawa- o konstrukcji Jednocześnie przejęto jednostki zaciągnięte do służby
nia listów kaperskich. (Słowo kaper, pochodzenia holen- schodkowej oraz przez ostatniego mistrza Zakonu Inflanckiego (po seku-
derskiego, stosowane głównie na Bałtyku, jest równoznacz- jedno- lub dwupo- laryzacji zakonu), w rezultacie w 1563 r. flota składała się
ne z korsarzem). Władze przyjmowały do służby prywat- kładowy, pudeł- z ok. 20 okrętów i na tym poziomie utrzymała się przez
nych armatorów, którzy brali na siebie koszty wyposażenia kowy kasztel dzio- następne lata (momentami dochodząc do 30). Działania
okrętu i opłacenia załogi, w zamian otrzymując list kaper- bowy. Ze względu polskich kaprów skierowane były głównie przeciw że-
ski (rodzaj glejtu); potwierdzał on fakt służby dla wystawcy na wielkość i silną gludze narewskiej (Narwa została opanowana w 1558 r.
i prawo atakowania wszystkich wrogich jednostek, jak rów- konstrukcję, przez Rosjan), w mniejszym stopniu przeciw szwedzkiej.
nież zajmowania obcych statków wiozących kontrabandę galeony najlepiej Generalnie można je ocenić jako dość skuteczne (o czym
wojenną. W przypadku zatrzymania statku, kaper winien nadawały się do świadczyć może chociażby fakt, że czterech kaprów do-
był odprowadzić go do określonego portu, gdzie komisja uzbrajania w silną czekało się nobilitacji), w starciu z regularną flotą ka-
określała, czy zatrzymanie odbyło się zgodnie z prawem. artylerię, stąd też przy nie mieli jednak większych szans na zwycięstwo.
W przypadku pomyślnego werdyktu, jednostkę i wieziony większość z nich I tak np. zaskoczeni przez silniejszą eskadrę szwedzką,
towar sprzedawano, a uzyskane pieniądze, po odstąpieniu budowano z myślą utracili w czerwcu 1568 r., w starciu pod Rewlem, 7 z 12
określonej części wystawcy listu (najczęściej 20–25 proc.), o wykorzystaniu jednostek. A gdy eskadra floty duńskiej, pomimo poko-
zatrzymywał właściciel jednostki kaperskiej. Kaprzy nie także w celach ju, w lipcu 1571 r. niespodziewanie pojawiła się w Zato-
byli więc piratami, nie tworzyli też jednak regularnej floty militarnych. ce Gdańskiej, zniszczyła 2 i zagarnęła praktycznie bez
i nie byli w stanie jej zastąpić. Ich powołanie umożliwiało walki 13 okrętów kaperskich kotwiczących w porcie pu-
jednak szybkie i tanie wystawienie sił morskich. ckim, czyli połowę ówczesnej polskiej floty. (Ze względu
Pierwsze listy kaperskie wystawiły władze Gdańska na konflikt króla z władzami Gdańska od 1569 r. główną
w 1454 r., od roku następnego działania te prowadząc za bazą polskich kaprów był właśnie Puck, którego port nie
zgodą polskiego monarchy i w jego majestacie. Działania był jednak w żaden sposób broniony).
na morzu gdańskie okręty kaperskie rozpoczęły od wios-
ny 1455 r. Latem tego roku na morzu znajdowało się łącz- POCZĄTKI FLOTY REGULARNEJ. Z niedostatków flo-
nie 13 jednostek, w 1458 r. już 33. W sumie w ciągu całej ty kaperskiej Zygmunt August zdawał sobie doskonale
wojny władze Gdańska wystawiły w imieniu polskiego sprawę, toteż pod koniec swego panowania rozpoczął
króla listy kaperskie dla prawdopodobnie 126 jednostek starania o stworzenie floty regularnej. Zainicjował na-
(przeważnie małych). wet budowę w Elblągu trzech jednostek, w tym dużego
galeonu według wzorów weneckich, śmierć monarchy
FLOTA KAPERSKA ZYGMUNTÓW. Na podobnych za- jednak zniweczyła te plany i doprowadziła także do roz-
sadach powołał do życia flotę Zygmunt Stary w 1517 r. puszczenia okrętów kaperskich.
wystawiając, za pośrednictwem Gdańska, a w związku Henryk Walezy obiecał ((pacta conventa) zbudować
z wojną z państwem moskiewskim, listy kaperskie dla własnym sumptem flotę wojenną (co oczywiście nie zo-
armatorów kilkunastu jednostek. Polscy kaprzy nie od- stało zrealizowane), a Stefan Batory wystawił jedynie
nieśli jednak większych sukcesów i po zawarciu rozejmu pewną liczbę listów kaperskich. Sprawa powróciła pod-
w 1522 r. zaprzestali działalności. czas panowania Zygmunta III Wazy. Gdy odziedziczył on

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 92

 rzeczpospolita obojga narodów
koronę szwedzką, dwukrotnie musiał udać się do podróż Rysunek
morską – raz na koronację w 1593 r., drugi raz w 1598 r., holenderskiej
by władzę utrzymać. O ile pierwsza w zasadzie odbyła się pinasy z drugiej
na okrętach szwedzkich lub do tego celu wyczarterowa- połowy XVII w.
nych (w sumie 57 jednostek), o tyle drugą, która była już Podobnie zapewne
w zasadzie wyprawą wojenną, przeprowadzono dzięki wyglądały pełnią-
przejęciu wiernych królowi jednostek szwedzkich oraz ce służbę we flocie
wynajętych lub po prostu zarekwirowanych w tym celu polskiej i szwedz-
statków kupieckich. W sumie zmobilizowano 79 jedno- kiej. Dwu- lub
stek, ponieważ jednak oficjalnie stwierdzono, iż wypra- trzymasztowe,
wa jest przedsięwzięciem Zygmunta jako króla szwedz- smuklejsze niż
kiego, a nie polskiego, trudno tę dość imponującą flotę galeony, miały
nazwać polską. Ostatecznie klęska króla zakończyła się jeden lub dwa
też rozproszeniem zgromadzonych sił morskich. pokłady i do-
Flotę należało znowu organizować w związku z wojną, datkowy pokład
która wybuchła po ogłoszeniu przyłączenia Estonii do rufowy i dziobo-
Polski w 1600 r. W trakcie oblężenia Rygi przez wojska wy. Mogły pełnić
szwedzkie dowodzący obroną wojewoda Jerzy Farens- funkcje handlowe
bach zorganizował improwizowaną flotyllę małych jed- i militarne, choć
nostek wiosłowo-żaglowych, która skutecznie przysłuży- ze względu na
ła się obrońcom. Na podobnej zasadzie improwizowaną wielkość i słabszą
flotyllę złożoną z jednostek zdobycznych oraz doraźnie konstrukcję nie
przystosowanych do działań wojennych zorganizowano mogły być silnie
w późniejszym okresie z inicjatywy dowodzącego siłami uzbrajane. Pinasy
polskimi w Inflantach hetmana Karola Chodkiewicza. bałtyckie były
Te nieliczne siły odniosły nawet spektakularny sukces na ogół mniejsze
w starciu z eskadrą szwedzką w Salis (Salacgriva), ko- od atlantyckich
nieczność posiadania większych sił morskich była jed- i raczej nie prze-
nak oczywista. kraczały tonażu
200 t. Ze względu
KOMISJA OKRĘTÓW KRÓLEWSKICH. Ich organizacją na walory
zajął się starosta pucki Jan Weyher. Początkowo bazo- żeglugowe chętnie
wały one na jednostkach kaperskich, później włączo- wykorzystywane
no do nich niektóre zajęte w czasie działań wojennych przez kaprów.
statki kupieckie. Ta improwizowana eskadra, licząca
12 jednostek, w październiku 1606 r. potrafiła odeprzeć
atak eskadry szwedzkiej pod Helem. Zawieszenie broni,
kończące wojnę w Inflantach, doprowadziło jednak do
jej rozpuszczenia po 1611 r. Gdy więc w 1621 r. Szwedzi
ponownie zaatakowali, Polska nie dysponowała siłami
morskimi.
Tym razem zaczęto więc budować i kupować flotę re-
gularną opłacaną przez Zygmunta III (w zasadzie będą-
cą jego prywatną własnością), od razu z myślą o dzia-
93
łaniach wojennych. Co więcej, po zaatakowaniu przez
Gustawa Adolfa Pomorza Gdańskiego władze Gdańska
podjęły z polskim królem współpracę i udostępniły jego
okrętom swój port. Kierownictwo nad rozbudową floty
przejęła utworzona w listopadzie 1626 r. Komisja Okrę-
tów Królewskich, będąca w praktyce próbą reaktywacji
dawnej Komisji Morskiej.
BITWA POD OLIWĄ. Polska flota wykazała wielokrot-
nie swą użyteczność; 28 listopada 1627 r. udało się jej
(10 jednostek, z tego 3 uzbrojone statki) pokonać w re-
gularnej bitwie stoczonej w Zatoce Gdańskiej (zwanej
bitwą pod Oliwą) eskadrę szwedzką złożoną z 6 okrę-
tów, zdobywając jeden z nich, a drugi niszcząc. Suk-
ces ten nie miał jednak większego znaczenia strate-
gicznego, wkrótce po nim także polska flota poniosła
straty w różnych okolicznościach (w sumie 3 jednost-
ki). Po zawarciu rozejmu w 1629 r. reszta pozostających
w służbie okrętów została wysłana do dyspozycji ce-
sarzowi, co miało stanowić wstęp do szeroko zakrojo-
nych działań mających na celu odzyskanie przez Zyg-
munta III korony szwedzkiej. W rezultacie większość
polskich jednostek została w 1632 r. zajęta w zdobytym
przez Szwedów Wismarze.
Po raz ostatni realne działania podjął Władysław IV
– z zamiarem wypędzenia Szwedów z portów pruskich
oraz odzyskania Inflant. Nową bazę dla floty zaczęto two-
rzyć na Półwyspie Helskim. Powołano do życia w 1635 r.
nową Komisję Morską. Okręty pozyskano dzięki umo-
wie, jaką monarcha zawarł z gdańskim kupcem Jerzym
Hewelem, która przewidywała wystawienie przez tego
ostatniego na kredyt w sumie 25 jednostek. Ostatecznie
zakupiono i wyposażono jedynie 10 większych żaglow-
ców i jedną małą galerę. Rozejm w Sztumskiej Wsi posta-
wił pod znakiem zapytania sens dalszej rozbudowy floty.
Próba wykorzystania okrętów do handlu, aby w ten spo-
sób zarobiły na swoje utrzymanie, nic nie dała i w 1641 r.
wszystkie sprzedano.
O utworzeniu floty wspominał jeszcze Jan Kazimierz
(ponownie pacta conventa), pewne działania w tym kie-
runku podjął później August II Mocny, nigdy już jed-
nak sprawy nie zaszły tak daleko jak za Zygmunta III
i Władysława IV.
PI O T R O L E N DE R
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 co ukształtowało
naszych przodków
czyli o spuściźnie wielokulturo-
wej R zeczpospolitej
Janusz tazbir
Tadeusz Boy-Żeleński pisał o Polsce jako kraju łagod-
nych Słowian, umiejących „przetłumaczyć renesans
na treny po Urszulce, rewolucję francuską na Trzeci
Maj, a samego Byrona na miłość ojczyzny”. Pisał to
na poły z ironią, ale na poły z uznaniem.
TYGIEL KULTUROWY. Wieloetniczne państwo pol-
sko-litewskie, jakie istniało w XV–XVIII stuleciu, było
ukształtowane przez trzy zasadnicze czynniki. Pierw-
szy z nich to połączenie się pod jednym berłem, drogą
w znacznym stopniu unii i inkorporacji czy – jak w przy-
padku Prus Królewskich – dobrowolnej opcji ludności
terytoriów zamieszkanych przez wiele grup narodowych
(art. s. 48). Ze specyficznego sposobu budowy rozległe-
go terytorialnie państwa zdawano sobie już współcześ-
nie sprawę. W 1646 r. arianin Samuel Przypkowski pisał:
„Iż Rzeczpospolita nasza jest złożona z różnych naro-
dów, które z różnymi obyczajami, językami, wiarami do
unijej i inkorporacyjnej jednej nierozdzielnej monarchi-
jej przystąpiły, tym potrzebniejsza jest jej ta tolerancja”.
Drugim czynnikiem, czyniącym z dawnej Rzecz-
pospolitej konglomerat różnych tradycji, były masowe
migracje ludności, charakterystyczne zresztą dla ca-
łego kontynentu. Dopiero w XVII stuleciu zacznie się
proces odwrotny, wyrażający się w emigracji ludności

Salon R zeczpospolitej Nazwiska największych twórców w literaturze, sztuce i nauce I Rzeczpospolitej

(z podziałem na epoki, w porządku alfabetycznym)

RENESANS I MANIERYZM
Bartolomeo Berecci
– (ok. 1480–1537), architekt i rzeźbiarz na-
dworny króla Zygmunta Starego, Włoch;
twórca perły polskiego renesansu
– kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze
wawelskiej.
Jan Dantyszek – (1485–1548), humani-
sta, jeden z najsławniejszych dyplomatów
europejskich i twórców polskiej poezji no-
wożytnej; autor głównie wierszy okoliczno-
ściowych.
Mikołaj Gomółka – (ok. 1535–91), kom-
pozytor; twórca czterogłosowego opraco-
wania 150 psalmów Dawida w przekładzie
Jana Kochanowskiego, najobszerniejszej pol-
skiej kompozycji muzycznej XVI w.
Łukasz Górnicki – (1527–1603), poeta, pi-
sarz polityczny, tłumacz; autor m.in. „Dwo-
rzanina polskiego”, w którym zawarł ideały
polskiego humanizmu.
Santi Gucci – (ok. 1530–1599/1600),
architekt i rzeźbiarz włoski, nadworny
artysta na dworach królewskich
od Zygmunta Augusta do Stefana
Batorego; autor m.in. przebudowy
zamków w Niepołomicach i Baranowie
oraz nagrobków Zygmunta Augusta,
Stefana Batorego i Anny Jagiellonki
na Wawelu.
Stanisław Hozjusz – (1504–79), humani-
sta, teolog polemista, przywódca polskiej

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 94

 rzeczpospolita obojga narodów
Rzeczpospolitej, zrazu tylko religijnej (arianie wygnani Przykłady doro- Przedtem zaś koślawa polszczyzna Niemców, tak chęt-
w 1658 r.), a następnie i zarobkowej (masowy exodus rze- bku epoki rene- nie wyszydzana w pamfletach antydysydenckich, czy ła-
mieślników i artystów, ludzi pióra oraz duchownych ze sansu, od lewej: mana mowa Żydów ukazywanych w szopkach, jasełkach
wschodnich terenów państwa na ziemie Wielkiego Księ- D Santi Gucci, lub na deskach teatru szkolnego oo. jezuitów, służyła
stwa Moskiewskiego). nagrobek Zygmun- jedynie do wywoływania efektów komicznych. W po-
Trzecim czynnikiem, charakterystycznym dla państwa ta II Augusta dobny zresztą sposób wyśmiewano mazurzenie drobnej
polsko-litewskiego, był – przynajmniej do połowy XVII w. na Wawelu, 1575 r.; szlachty mazowieckiej czy chłopski styl wymowy. Niko-
– brak barier. W przeciwieństwie np. do sąsiedniej Mo- D Jan Kochanow- mu zaś nie przychodziło do głowy wysuwać zarzut, że
skwy czy dalekiej Hiszpanii władze kościelne lub świeckie ski, strona tytułowa Niemcy oraz Żydzi, jedząc przez tyle lat „polski chleb”,
nie stawiały sobie za cel izolacji obywateli od wszelkich ob- „Odprawy posłów nie nauczyli się mówić poprawnie w języku swej przy-
cych wpływów. Rzeczpospolita należała do państw, w któ- greckich”, 1578 r.; branej ojczyzny.
rych dość długo krzyżowanie się kultur następowało w sto- D Mikołaj Koper- Z oczywistych względów Kościół rozpatrywał obcość
sunkowo najswobodniejszych warunkach (art. s. 56). nik, strona rękopisu przede wszystkim w kategoriach wyznaniowych; prze-
„De revolutioni- ciwstawiając się narastającej coraz wyraźniej ksenofobii
BEZ PRZYMUSOWEJ ASYMILACJI. Z tolerancją oka- bus orbium coele- ks. Tomasz Młodzianowski w 1681 r. narzekał na popu-
zywaną przez dwór kontrastowała postawa części społe- stium”, lata 20.–30. larne wśród szlachty przysłowie „póki świat światem,
czeństwa szlacheckiego. Zwłaszcza po tzw. potopie w co- XVI w.; cudzoziemiec nie może być Polakowi bratem”. Zdaniem
raz bardziej jednoznaczny sposób zaczęło się ono wypo- D Andrzej Frycz jezuickiego kaznodziei, opinia ta może się odnosić wy-
wiadać za uniformizującym typem kultury. Jeśli nawet Modrzewski, strona łącznie do innych wyznań. „Szkoda się tak na narody po-
podejmowano pewne w tym kierunku starania, to wy- tytułowa pierwszego rywać: Pismo Św. uczy nas, żeśmy wszyscy sobie w Chry-
rażały się one w chęci narzucenia nie języka, lecz pewnej wydania bazylej- stusie bracią”. Natomiast żaden heretyk „nie może katoli-
konfesji (katolicyzmu), raczej zresztą przedstawicielom skiego „O poprawie kowi być przyjacielem”. Równocześnie jednak propagan-
szlachty aniżeli ludowi. O przymusowej asymilacji nikt Rzeczypospolitej”, da kontrreformacji z dużym powodzeniem stawia znak
natomiast nie myślał. Koncepcję taką sformułuje w ślad 1554 r.; równości pomiędzy wyznawaną konfesją a językiem czy
za francuskim również i polskie oświecenie, choć i ono D Bernardo Mo- obyczajem. Prawosławie zostaje przyporządkowane do
będzie uznawać językową odrębność Prus Królewskich rando, projekt za- Rusinów, luteranizm – lub nawet w ogóle protestantyzm
zamieszkanych przez ludność niemiecką. Ponieważ jed- budowy miejskiej, – do Niemców, a szerzej biorąc do przybyszów z Zacho-
nak ideałem tej epoki była likwidacja wszelkich regiona- ratusz na Rynku du, którzy mówią niezrozumiałym językiem i noszą od-
lizmów i odrębności, w tym także lingwistycznych, więc w Zamościu, lata mienne stroje.
polscy luminarze Wieku Światła wysuną postulat asymi- 80.–90. XVI w.;
lacji nie tylko Rusinów, ale i Żydów. Skoro z Polski ży- D Mikołaj Rej, ZŁE SKUTKI NAJAZDU OBCYCH. Przy tak ambiwa-
ją, niechże „odtąd językiem polskim mówią, niech w tej strona tytuło- lentnym stosunku Kościoła katolickiego do innych grup
mowie polskiej wychowanie biorą i w niej odprawiają wa „Zwierciadła”, etnicznych nie on jednak zadecydował o gwałtownym
swoje religijne obrządki i nauki”. 1568 r. pogorszeniu się opinii na ich temat, jakie miało miej-

kontrreformacji; w 1564 r. sprowadził Marcin Kromer – (1512–89), Stanisław Orzechowsk i – (1513–66),

do Polski jezuitów; autor m.in. „Confessio
fidei Catholicae Christianae...” oraz rozpraw
teologicznych, polemicznych i poezji.
Jan Kochanowski – (ok. 1530–84), poeta;
autor przede wszystkim poezji lirycznej
(Treny, Pieśni), fraszek, poezji epickiej,
a także pierwszej polskiej tragedii („Odpra-
wa posłów greckich”); tłumacz „Psałterza
Dawidów”.
Mikołaj Kopernik – (1473–1543),
astronom, ekonomista, lekarz; twórca
teorii heliocentrycznej – „De revolutionibus
orbium coelestium” ukazało się w 1543 r.
humanista, historyk; autor m.in. dziejów
Polski do 1506 r. (wyd. 1555 r.) oraz opisu
ziem polskich (wyd. 1575 r.).
Andrzej Frycz Modrzewski – (1503–72),
pisarz polityczny, najwybitniejszy przedsta-
wiciel nurtu społeczno-politycznego pol-
skiego odrodzenia; autor m.in. „O poprawie
Rzeczypospolitej”.
Bernardo Morando
– (ok. 1540–1600/01), architekt włoski
na usługach kanclerza Jana Zamoyskiego;
twórca układu urbanistycznego, fortyfikacji
i głównych budowli Zamościa.
pisarz polityczny, ideolog złotej wolności
szlacheckiej, przeciwnik reformacji; autor
m.in. mów przeciw Turcji zw. „Turcykami”.
Mikołaj Rej/Rey z Nagłowic
– (1505–69), poeta i prozaik, propagator
języka polskiego; autor m.in. traktatów spo-
łecznych i obyczajowych („Żywot człowieka
poczciwego”, „Krótka rozprawa między
trzema osobami: Panem, Wójtem
i Plebanem”), epigramatów i fraszek.
Mikołaj Sęp Sarzyński – (ok. 1550–81),
poeta; twórca sonetów, pieśni religijnych
i historycznych.

95 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

sce w Rzeczpospolitej drugiej połowy XVII stulecia. Już
w dobie potopu obcy, niebędący wyznawcami katoli-
cyzmu, pojawiają się w Polsce w większej niż poprzed-
nio liczbie. I to nie w charakterze petentów proszących
o azyl wyznaniowy czy pracę, lecz jako zbrojne oddziały
morderców, rabusiów i gwałcicieli. Musiało to wpłynąć
na stosunek do ich współwyznawców czy rodaków, osia-
dłych od dawna w głębi Rzeczpospolitej. I tym razem
poczucie słabości, zagrożenia oraz strach rodzą nieto-
lerancję. Do zrealizowanego postulatu wygnania braci
polskich dołączają się apele o potraktowanie w podobny
sposób innych protestantów (przede wszystkim kalwini-
stów), Żydów czy Cyganów.
Ich obcość, stale przecież odczuwana, teraz staje się
czymś szczególnie drażniącym i niebezpiecznym. Obco-
ści tej nie były w stanie przełamać wcale liczne przypad-
ki osmozy kulturowej, zachodzącej na wielu polach, od
gastronomii poczynając, a na literaturze kończąc. Nawet
do języka żydowskiego przenikało sporo polskich wyra-
zów (np. nazwy zwierząt i roślin), a do noszonego przez
Izraelitów stroju – szeroko tkane pasy i futrzane kołpa-
ki szlacheckie. Zdaniem niektórych badaczy jarmułki są
wzorowane na fioletowych czapkach używanych przez
katolickich biskupów. Z kolei wśród ludności polskiej, po
dziś dzień zresztą, dużym powodzeniem cieszy się kuch-
nia żydowska. W sumie jednak wpływy te były zbyt słabe,
aby mogły przełamać potrójną barierę: etniczno-religijną,
językową i społeczną, oddzielającą skupiska żydowskie od
reszty mieszkańców dawnej Rzeczpospolitej.
SPOIWO JĘZYKOWE. Można przyjąć, iż spora część
wyznawców judaizmu, mianowicie ta, która zajmowała
się arendowaniem karczem, lichwą, handlem czy rze-
miosłem, znała język polski przynajmniej częściowo.
Język ten staje się narzędziem komunikacji między-
ludzkiej w wieloetnicznym państwie, a jego używanie
lub przynajmniej częściowa znajomość są świadectwem
awansu kulturowego. W jednym z intermediów, powsta-
łych w XVII stuleciu, wieśniak mówi z ruska po polsku:
„Trebaby trochu po palskiemu język przełamać, kaby nie
uszędy Waspaństwo poznali, że kłop prostak”.
Czołową rolę polszczyzny uznają przedstawiciele in-
nych nacji: przodującym językiem nazywa ją w 1668 r.
Zygmunt Kontzewitz Kotzer. Posługująca się polskim
warstwa kierownicza inne języki uważała bez wątpienia
za (używając dzisiejszej terminologii) gwary czy dialek-
ty, a więc za coś zdecydowanie gorszego. Dotyczyło to
zwłaszcza języków używanych niemal wyłącznie przez
warstwy ludowe (jak litewski czy ruski).
Nasuwa się pytanie, w jakim stopniu inne grupy etnicz-
ne żyły wyłącznie w świecie własnej kultury oraz obycza-
jów, w jakim zaś korzystały ze wspólnoty cywilizacyjnej,
w której pierwsze skrzypce grali niewątpliwie Polacy.
Na pograniczu światów polskiego i „innego” pozostawa-
ła asymilująca się szlachta litewska, białoruska czy ukra-
ińska, po dawnemu używająca w domu języka przodków,
przywiązana do odziedziczonych po nich obyczajów i ta-
kichże tradycji historycznych, w kole rycerskim, na sej-
mikach czy sejmie posługująca się natomiast polszczy-
zną. Podobny problem stanowią poeci tworzący w dru-
giej połowie XVII stulecia i pierwszej następnego wieku
swe utwory na przemian po polsku, rusku lub łacinie.
Równocześnie żadna z mniejszości etnicznych, za-
mieszkujących państwo polsko-litewskie, nie wydała
wybitniejszego utworu literackiego. Nie chodzi od razu
o arcydzieło, ale o taki, który by został uznany za epoko-
wy wkład do rozwoju literatury niemieckiej, ukraińskiej
czy litewskiej. Podobnie zresztą jak żadne ze znaczących
dzieł literackich nie zostało napisane w którejś z polskich
gwar lub dialektów.
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
ŚWIADOMOŚĆ EUROPEJSKA. Choć Polska leżała na
peryferiach zachodnio-łacińskiej Europy, to jednak
pierwsze przejawy świadomości europejskiej występują
wśród naszej elity intelektualnej niemal równocześnie
z ich pojawianiem się we Włoszech, Francji czy Hiszpa-
nii. Sam przymiotnik „europejski” występuje w tytułach
dzieł wydawanych w Polsce o pół wieku wcześniej aniże-
li w pracach angielskich lub francuskich. Ponieważ każ-
da samoświadomość kształtuje się w wyniku kontrastu
(i konfliktu), można zaryzykować hipotezę, iż owo sąsia-
dowanie już w obrębie samej Rzeczpospolitej z ludami
Azji (Ormianie, Tatarzy, Karaimi) sprzyjało szybszemu
dojrzewaniu świadomości ogólnoeuropejskiej.
Choć na imaginacyjnej mapie kultury europejskiej
Polacy co najmniej od XV stulecia sytuowali swą ojczy-
znę nad brzegami Morza Śródziemnego, gdzieś pomię-
dzy Włochami a Francją, to w Rzymie, Lejdzie, Paryżu
czy Londynie szlachecką Rzeczpospolitą traktowano jako
kraj przejściowy pomiędzy Europą a Azją. Aż do czasów
renesansu włącznie odległość dzieląca „sarmacką pery-
ferię” od zachodnioeuropejskiego kręgu cywilizacyjnego
stopniowo się zmniejsza. Wieki XV i XVI, a więc jesień
polskiego średniowiecza oraz rozkwit kultury odrodze-
nia, stanowią okresy, w których różnice pomiędzy obiema
częściami Europy były stosunkowo najmniejsze. Zdawa-
no sobie wszakże dobrze sprawę z ich istnienia. Świadczy
o tym m.in. wypowiedź Andrzeja Frycza Modrzewskie-
go, który uciekł się w niej do sportowej i jakże nowocześ-
nie brzmiącej paraboli wyścigu. Zachęcając Polaków, aby
w nim aktywnie uczestniczyli, tłumaczył, że nie są prze-
SA LON R ZEC ZPOSPOLITEJ CD.
BAROK I ROKOKO
Jan Brożek – (1585–1652), matematyk,
astronom, pisarz, profesor i rektor Akademii
Krakowskiej; propagator teorii heliocen-
trycznej, przeciwnik nietolerancji religijnej;
zasłużony także w dziedzinie geografii,
górnictwa, medycyny i teorii muzyki.
Szymon Czechowicz – (1689–1775),
malarz, głównie portretów i obrazów re-
ligijnych; zasłużony pedagog – prowadził
pierwszą szkołę malarską w Warszawie.
Tomasso Dolabella – (ok. 1570–1650),
malarz włoski na usługach Zygmunta III
i Władysława IV; autor kompozycji historycz-
96
 rzeczpospolita obojga narodów
cież chromi czy mało zdolni. Dlaczegóż by przeto mieli
pozostawać „w tyle za całą kolumną biegnących?”.
Dopingiem w tym biegu miało być korzystanie z dzie-
dzictwa kulturowego antyku, z którym zapoznawano
się przede wszystkim za pośrednictwem Włoch. Do do-
robku starożytnej cywilizacji sięgała cała elita intelek-
tualna Rzeczpospolitej XVI i XVII w., niezależnie od jej
etnicznego pochodzenia. Towarzyszyła temu nauka ła-
ciny, w której nadal pisywano traktaty naukowe, od teo-
logicznych i filozoficznych poczynając, a na rozprawach
z zakresu prawa oraz dziejopisarstwa kończąc. Wbrew
oskarżeniom podejmowanym przez niechętną jezui-
tom historiografię, kolegia zakonne, do których posyłali
swych synów także przedstawiciele szlachty ruskiej, li-
tewskiej czy niemieckiej, przyspieszały dobrowolną asy-
milację tej warstwy.
Podobnie jak obcy pedagodzy zasilili rodzime szkol-
nictwo, tak zagraniczni polemiści wyznaniowi oraz teo-
logowie wsparli z jednej strony polski katolicyzm, z dru-
giej zaś protestantyzm (w największym chyba stopniu
arianizm), a cudzoziemscy artyści – miejscowe malar-
stwo, rzeźbę czy architekturę.
Peryferie mają jednak swoje prawa: niewielu wybit-
niejszych przedstawicieli centrum zechce się na nich
osiedlić. Daremnie starano się więc ściągnąć do Polski
Erazma z Rotterdamu, na próżno Jan Zamoyski marzył
o obsadzeniu swej akademii przez czołowych profeso-
rów zachodnioeuropejskich. Trudno wreszcie powie-
dzieć, aby Canaletto cieszył się i wówczas, i obecnie sła-
wą pierwszorzędnego malarza. Idąc dalej tym samym
sceptycznym tropem warto przypomnieć, że znajomość
klasycznych dzieł pisarzy literatury włoskiej, francu-
skiej, hiszpańskiej lub angielskiej Polacy zawdzięczali ra-
Przykłady czej wyjazdom za granicę aniżeli osiedleniu się rodaków
dorobku epoki tych pisarzy w RP. Sztuki Szekspira były już w począt-
baroku, od lewej: kach XVII stulecia grywane w Prusach Królewskich, ale
D Ilustracja przez wędrownych aktorów angielskich, nie zaś siłami
z dzieła Jana przybyszów z Wielkiej Brytanii.
Heweliusza,
„Machina coele- NA SKRZYŻOWANIU KULTUR. Czy Polacy, doby
stris”, Gdańsk, zwłaszcza baroku, zdawali sobie sprawę, że w ich pań-
1673 r.; stwie ma miejsce, i to na tak wielką skalę, krzyżowanie
D Maciej Kazi- się kultur, wyznań i narodowości? I tak, i nie, ponieważ
mierz Sarbiew- dostrzegając sam fakt, nie w pełni widziano jego kon-
ski, strona z dzieła sekwencje, o co trudno zresztą mieć do przodków pre-
„Lyricorum libri tensje. Jeśli już zauważano, to raczej w dziedzinie wy-
IV”, 1634 r.; znaniowo-politycznej aniżeli na polu kultury. W poło-
D Piotr Skarga, wie XVII stulecia kaznodzieja Jakub Olszewski pisał,
strona z „Kazań iż Rzeczpospolita „jak ptak pstry, wszytek farbowany.
sejmowych”, Tkniesz rozmaitości narodów? ptak pstry: Polacy, Litwa,
1597 r.; Ruś, Mazowszanie, Żmudź, Prusowie. Tkniesz rozmai-
D Tylman tości wiar? ptak pstry: katolicy, a ci już łacińscy, już grec-
z Gameren, cy, są zborowi, sasowie, odszczepieńcy”.
pałac Krasińskich Następne pytanie, które się nasuwa, dotyczy roli, jaką
w Warszawie, owa wieloetniczność dawnej Rzeczpospolitej odgrywała
1689–95 r.; w owym wyścigu cywilizacyjnym, o którym pisał Frycz
D Szymon Modrzewski; stanowiła swoisty doping czy też wręcz
Czechowicz, przeciwnie − była balastem dla polskiej czołówki? Od-
„Narodzenie powiedział już na nie częściowo Aleksander Brückner
Jezusa”, 1741 r. pisząc o skutkach przyłączenia Rusi: „Co zyskało mo-

nych i religijnych, portretów oraz dekoracji
sal wawelskich.
Jan Heweliusz – (1611–87), astronom,
twórca nowoczesnej selenografii; w 1640 r.
założył w Gdańsku obserwatorium astrono-
miczne, konstruktor największego wówczas
na świecie teleskopu (50 m długości).
Jan Amos Komensky – (1592–1670),
pedagog i filozof czeski, twórca nowoczesnej
pedagogiki; od 1628 r. w Lesznie,
gdzie powstały jego najważniejsze dzieła,
m.in. podręcznik do nauki łaciny.
Jan Andrzej Morsztyn – (1621–93),
poeta; autor wierszy lirycznych, sonetów,
tłumacz literatury romańskiej.
Jan Chryzostom Pasek
– (ok. 1636–1701), pamiętnikarz;
autor „Pamiętników” z lat 1656–88.
Wacław Potocki – (1621–96),
poeta; autor eposu „Transakcja wojny
chocimskiej” oraz poematów i utworów
religijnych, polemicznych i refleksyjnych,
a także anegdot i fraszek z życia szlachty.
Maciej Kazimierz Sarbiewsk i
– (1595–1640), poeta, zwany chrześcijańskim
Horacym; twórca łacińskiej liryki religijnej,
czytywanej w całej Europie; jeden
z najwybitniejszych teoretyków literatury.
Piotr Skarga – (1536–1612), kaznodzieja,
teolog i pisarz kontrreformacyjny;
rektor Akademii Wileńskiej; autor
m.in. traktatu politycznego
„Kazania sejmowe”.
Szymon Starowolski – (1588–1656),
pisarz ekonomiczny i polityczny,
historyk; w swoich pismach dociekał
przyczyn upadku gospodarczego Polski;
także autor zbioru biografii pisarzy
polskich.
Tylman z Gameren – (ok. 1632–1706),
architekt holenderski, budowniczy
królewski; autor m.in. pałacu Krasińskich
oraz kościoła i klasztoru Bernardynów
w Warszawie, kościoła św. Anny w Krakowie
oraz pałacu w Nieborowie.

97 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

carstwo (...) traciła kultura: te na razie całkiem niekultu-
ralne żywioły rozrzedzały i wpływały niekorzystnie na
obyczajowy i umysłowy dorobek polski”. Niewątpliwie
wschodnie ziemie Rzeczpospolitej odgrywały hamującą
rolę w kulturowej unifi kacji państwa. Zwłaszcza w po-
czątkowym okresie ich ludność mogła występować jedy-
nie w charakterze odbiorcy wartości, upowszechnianych
m.in. za pośrednictwem Kościoła katolickiego. Zachod-
nia zaś granica Rzeczpospolitej była szeroko otwarta na
import kulturowy, idący z Zachodu na Wschód, w tym
również na tereny Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.
Tędy właśnie do Rosji przedostają się takie gatunki li-
terackie, jak romans rycerski, ówczesna beletrystyka czy
dramat. W drugiej połowie XVII stulecia polszczyzna
staje się jedynym językiem obcym, jakim posługiwano
się na carskim dworze i w kręgach tamtejszej arystokra-
cji. Do języka rosyjskiego wchodzi cała masa terminów
od Polaków właśnie przejętych. Temu wszystkiemu kła-
dą kres reformy Piotra Wielkiego, dzięki którym Mos-
kwa nawiązuje bezpośrednie kontakty z Niemcami, Ho-
landią, Francją oraz Anglią. Odtąd terminologia wojsko-
wa i administracyjna będzie się kształtować już nie pod
wpływem ojczyzny, ale rodzimej mowy Katarzyny II,
czyli niemczyzny.
Wspominana już zachodnia granica Rzeczpospolitej
okazała się natomiast dość szczelnie zamknięta na ja-
kiekolwiek importy kulturowe ze Wschodu. Europocen-
tryzm okazywał się najskuteczniejszą barierą przeciwko
SA LON R ZEC ZPOSPOLITEJ CD.
ewentualnemu oddziaływaniu subkultur, tworzonych
przez orientalne mniejszości zamieszkujące rozległe
Przykłady tereny państwa polsko-litewskiego. Natomiast istnieją-
dorobku epoki ca mozaika wyznaniowa ułatwiała drogę postępom to-
oświecenia , lerancji również i w innych krajach Europy, którym za
od lewej: wzór stawiano nieznającą wojen religijnych Polskę.
D Bernardo Bel- Szermierze polskiego protestantyzmu często i chętnie
lotto, „Widok łąk powoływali się na tradycje historyczne swojej ojczyzny,
wilanowskich”, w której jeszcze przed wybuchem reformacji dopuszcza-
1775 r.; no do swobodnego wyznawania nie tylko różnych konfe-
D Jan Krzysz- sji chrześcijańskich (przede wszystkim prawosławia), ale
tof Kluk, karta i rozmaitych religii (islamu, monofizytyzmu i oczywiście
z „Dykcyona- judaizmu). Zaistniałe już u schyłku średniowiecza sąsia-
rza roślinnego…”, dowanie w jednym państwie z kimś wyznaniowo obcym
1805 r. przyczyniło się do tego, że walka katolików z protestan-
tami nie naruszyła, przynajmniej do połowy XVII w.,
zgody wyznaniowej wśród szlachty. Różnowiercy potra-
fili się doskonale porozumiewać z papistami tam, gdzie
szło o wspólne interesy polityczne czy rodzinne.
Wytworzone, dzięki wielowiekowemu współistnieniu
ludzi różnych wyznań w tym samym państwie, postawy
tolerancyjne uległy w Polsce częściowemu załamaniu na
skutek wspominanych już wydarzeń doby potopu. Od-
żywają one jednak w okresie oświecenia.
Podobnie jak tolerancja równała się postawie otwartej
w kwestiach wiary (i nie tylko wiary), tak nietolerancja
stanowiła po części przeniesienie walki z cudzoziemsz-
czyzną na grunt wyznaniowy, była – wolno to tak chyba

OŚWIECENIE – KLASYCYZM
Marcello Bacciarelli – (1731–1818),
malarz włoski, artysta nadworny Stanisława
Augusta; autor portretów, alegorii,
kompozycji historycznych i religijnych.
Bernardo Bellotto, zw. Canaletto –
(1720–80), malarz włoski na służbie
Stanisława Augusta; autor znanych
widoków ulic warszawskich, a także scen
rodzajowych i historycznych.
Wojciech Bogusławski
– (1757–1829), aktor i reżyser, dyrektor
teatrów w Warszawie, Wilnie, Lwowie;
autor ok. 80 sztuk, m.in. „Cud mniemany,
czyli Krakowiacy i Górale”.
Franciszek Bohomolec
– (1720–84), komediopisarz i publicysta;
propagator języka polskiego,
autor licznych komedii dydaktycznych.
Jakub Fontana – (1710–73), architekt wło-
ski; autor m.in. gmachu Collegium Nobilium,
przebudowy Zamku Królewskiego, pałaców
w Radzyniu Podlaskim i Białymstoku.
Franciszek Karpiński – (1714–1825),
czołowy liryk epoki stanisławowskiej;
autor sielanek, pieśni, elegii i bajek.
Jędrzej Kitowicz – (1728–1804),
historyk i pamiętnikarz; autor „Opisu
obyczajów za panowania Augusta III”.
Jan Krzysztof Kluk – (1739–96), przyrodnik
i pisarz rolniczy; autor licznych prac propagu-
jących nowoczesne rolnictwo oraz opisu pol-
skiej flory „Dykcyonarz roślinny...”.
Hugo Kołłątaj – (1750–1812), polityk,
pisarz i działacz gospodarczy; ideolog
polskiego oświecenia, działacz Komisji
Edukacji Narodowej, współautor
Konstytucji 3 maja.
Stanisław Konarski – (1700–73),
reformator szkolnictwa, twórca warszawskie-
go Collegium Nobilium; prekursor oświece-
nia, autor m.in. „O skutecznym rad sposobie”.
Ignacy Krasicki – (1735–1801),
najwybitniejszy pisarz polskiego
oświecenia; autor poematów heroikomicz-
nych „Myszeis”, „Monachomachia”,
„Satyr” oraz powieści „Mikołaja Doświad-

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 98

 rzeczpospolita obojga narodów
określić – ksenofobią religijną. Obie uczestniczące w tym garnąć się będą pod skrzydła Białego Orła” (Konopczyń-
sporze strony, katolicka i protestancka, nie mogły być ski). Nawet w ciężkich latach potopu miasta pruskie za-
zresztą w pełni konsekwentne, skoro pierwsza z nich ko- Przykłady chowały wierność dla Jana Kazimierza. Z wielu powo-
rzystała z pomocy cudzoziemskich jezuitów, druga zaś dorobku epoki dów trudno uznać za etniczną mniejszość magnatów
niemieckich, włoskich czy francuskich emigrantów, któ- oświecenia cd.: oraz szlachtę pochodzenia litewskiego, którzy próbo-
rzy znajdowali w Polsce azyl wyznaniowy. W tej sytuacji D Marcello Baccia- wali odczepić (w układzie kiejdańskim z 1655 r.) statek
walka z cudzoziemszczyzną mogła się rozwijać przede relli, portret Sta- Wielkiego Księstwa od tonącego – zdawałoby się – okrę-
wszystkim na zewnątrz danej organizacji kościelnej. nisława Augusta tu Najjaśniejszej Rzeczpospolitej. Zbrojnego rokoszu
W XVI w. wzywano do tolerancji wobec szlachty pol- Poniatowskiego, nie podejmowali Tatarzy, a tym bardziej Ormianie, nie
skiej, ponieważ składała się z rodaków należących do te- ok. 1780 r.; wspominając o Żydach.
go samego stanu. W następnym stuleciu czymś o wiele D Stanisław Ko- Przed laty Tadeusz Boy-Żeleński pisał na poły z uzna-
łatwiejszym okazywało się tolerowanie kogoś całkowi- narski, strona z pu- niem, na poły z ironią o Polsce jako kraju łagodnych
cie obcego, kto pozostawał w zupełnej izolacji od reszty blikacji „Myśli na Słowian, umiejących „przetłumaczyć renesans na treny
społeczeństwa. W tym samym czasie, kiedy zwalczano myśli, albo uwagi po Urszulce, rewolucję francuską na Trzeci Maj, a sa-
polskich kalwinistów, a jeszcze bardziej arian, nikt wła- nad projektem pod mego Byrona na miłość ojczyzny”. Można by długo de-
ściwie nie protestował przeciwko napływowi do Rzecz- tytułem...”, 1764 r.; batować nad przyczynami takiego właśnie rozwoju wy-
pospolitej luterańskich osadników z Niemiec czy wspo- D Jan Piotr darzeń, trudno jednak zaprzeczyć, że w XVI stuleciu
mnianych już braci czeskich. Ludzie nieposługujący się Norblin, „Dzieci oraz w pierwszej połowie następnego wielka konfronta-
na co dzień językiem polskim stanowili nie mniejszość, żydowskie”, cja kultur, tradycji historycznych i wyznań przebiegała
lecz większość mieszkańców szlacheckiego państwa przełom w Polsce pod znakiem kompromisu oraz unikania skraj-
(w XVII stuleciu ok. 60 proc., u schyłku następnego wie- XVIII/XIX w.; ności. Szeroko pojmowana tolerancja, poszanowanie dla
ku 50–55 proc.). D Szymon Bogumił czyjejś odrębności − nie tylko etnicznej lub wyznanio-
Zug, kościół ewan- wej, ale również w zakresie obyczaju i kultury − służy-
KRAINA ŁAGODNYCH SŁOWIAN. Ostatni bunt osiad- gelicko-augsburski ły nie tylko mniejszości, która ową odrębność reprezen-
łych w Polsce Niemców przypada na czasy panowania przy placu towała. Wzbogacała także kulturę ludzi, którzy tę tole-
Władysława Łokietka; Prusy Królewskie nigdy nie pró- Małachowskiego rancję okazywali, a więc naszych przodków, obywateli
bowały oderwać się od Rzeczpospolitej, a „Prusy Ksią- w Warszawie, I Rzeczpospolitej.
żęce zazdrościć będą Pomorzanom ich swobód i chętnie 1777–81 r. J A N US Z TA Z BI R

czyńskiego przypadki”, „Pan Podstoli”,
a także komedii i powiastek filozoficznych.
Domenico Merlini – (1730–97),
architekt włoski na usługach Stanisława
Augusta; autor m.in. zespołu pałacowego
w warszawskich Łazienkach, pałacu
w Jabłonnie i Królikarni; projektant wnętrz
Zamku Królewskiego.
Adam Naruszewicz – (1733–96), poeta,
publicysta, historyk; autor m.in. „Historii
narodu polskiego”, jeden z czołowych twór-
ców klasycyzmu stanisławowskiego (satyry,
ody, liryki, adaptacje literatury zachodniej).
Julian Ursyn Niemcewicz
– (1757–1841), pisarz, poeta, dramaturg;
członek Komisji Edukacji Narodowej,
sekretarz Kościuszki podczas insurekcji;
autor m.in. komedii „Powrót posła”,
pamiętników, edycji źródeł historycznych.
Jean Pierre Norblin – (1745–1830),
malarz francuski, w Polsce w latach
1774–1804; dokumentalista polskiego życia
codziennego społeczeństwa.
Marcin Poczobut-Odlanicki
– (1728–1810), astronom, profesor i rektor
Uniwersytetu Wileńskiego, reformator
szkół na Litwie.
Stanisław Staszic – (1755–1826),
pisarz polityczny i działacz gospodarczy,
jeden z głównych ideologów polskiego
oświecenia i twórców reform Sejmu
Czteroletniego.
Jan Śniadecki – (1756–1830), matematyk,
astronom, filozof; założyciel obserwatorium
astronomicznego w Krakowie; autor licznych
prac specjalistycznych oraz z filozofii.
Stanisław Trembecki – (ok. 1739–1812),
poeta związany ze Stanisławem Augustem;
autor libertyńskich wierszy, bajek i poematów.
Franciszek Zabłocki – (1752–1821),
komediopisarz i poeta; autor m.in. „Fircyka
w zalotach” i „Sarmatyzmu”.
Szymon Bogumił Zug – (1733–1807),
architekt i ogrodnik; autor m.in. pałacu Blan-
ka, kościoła ewangelicko-augsburskiego
w Warszawie, pałacu w Natolinie
i parku w Arkadii.
O PR . I WO N A K O C H A N OWSK A

99 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

Jak się waszmościowie I.

odziewali 7
9
10
2
11
I. W DOBIE RENESANSU 1
Wszelkie wzorce, także w dziedzinie mody, w tej
6
epoce czerpali Polacy z Włoch. Niemałą rolę w ich 8 5
adaptacji odegrał dwór królewski Zygmunta Sta-
rego i jego drugiej żony
Bony Sforzy.
Popularnym męskim reprezentacyjnym
okryciem wierzchnim była znana już wcze-
śniej szuba (1) – luźna szata z długimi, de-
koracyjnie rozciętymi rękawami, podbijana
futrem i zaopatrzona również futrzanym, obszer- 4
nym kołnierzem, szyta z drogich tkanin (włoskie
adamaszki i aksamity). Pod nią mężczyźni nosi-
li różnego typu kaftany (2) : przejęty z mody
hiszpańsko-niemieckiej wams – lekko podwa-
towany, zapinany z przodu pod szyję, z długi-
mi rękawami, dopasowany w talii i zakończony
krótką baskijką, lub na wzór włoski sajan – nie-
co luźniejszy, od talii do kolan układany w fałdy, 3
z krótkimi bufiastymi rękawami i dużym pro-
stokątnym dekoltem. Koszula (3), pełniąca
w poprzedniej epoce rolę bielizny, awanso-
wała do roli ozdobnego elementu garderoby,
szyta z cienkich tkanin, marszczonych ozdobnie przy
szyi. Panowie nosili obcisłe spodnie z długimi nogawka-
mi, wywodzące się z gotyckich nogawic lub nieco luź-
niejsze, wpuszczane w buty z cholewami. Strój wieńczył
czepiec (4) – płaski, okrągły, zmarszczony na przodzie
i opatrzony ozdobną broszą. Włosy ścinano krótko, za- III.
puszczano natomiast wąsy i brody.
Stroje kobiece wzorowane były na garderobie królo- III. UBIÓR SZLACHCICA SARMATY
wej Bony, która w ślubnej wyprawie przywiozła niespo- 2 Przetrwał praktycznie w niezmienio-
tykaną liczbę strojów i dodatków (samych koszul ponad 6 nej formie prawie dwa stulecia. Skła-
100!). Miała taż zwyczaj obdarowywania swoich dwórek dał się na niego żupan (1) (opisany
tkaninami na suknie i pozwalała korzystać z usług oso- 3 przy stroju narodowym) i kontusz.
bistego włoskiego krawca. Suknie, najczęściej z wzo- Noszone na co dzień żupany szy-
rzystych brokatów i aksamitów, miały obcisły stanik to z cienkiego sukna, odświętne
z kwadratowym dekoltem i suto marszczoną spódni- były zazwyczaj jedwabne. Kon-
cę. Z krótkich bądź rozcinanych wzorem włoskim rę- tusz (2) pojawił się ok. poł. XVII w. jako
kawów (5) wystawały misterne bufki białej cienkiej okrycie wierzchnie. Miał silnie rozkloszo-
koszuli, często haftowanej złotem. Renesans uwol- 1 wane boki i specyficzne rękawy, rozcięte
nił (w modzie dworskiej) kobiece włosy spod czepca. 4 na całej długości lub do łokcia, tworzące
Miękko okalające twarz upinano teraz z tyłu bądź uj- charakterystyczne wyloty (3) . Niezbęd-
mowano w złociste siatki – crinale (6). Na głowach nym dopełnieniem stroju był jedwabny
noszono duże, zdobione klejnotami i nacięciami bere- pas kontuszowy (4), tkany według ściśle
ty (7). Nieodzownym dopełnieniem stroju była obficie określonego wzoru. Pasy takie dochodziły
wykorzystywana biżuteria: m.in. kanak (8) – szeroki 5 nawet do 4,5 m długości (szerokość 45 cm).
naszyjnik w kształcie kołnierza ciasno opasujący szyję, Początkowo importowano je z Indii i Persji,
na rękach zaś liczne pierścienie, na które ro- ale od lat 40. XVIII w. zaczęły je wyrabiać ro-
biono w rękawiczkach specjalne wycięcia. dzime manufaktury w Słucku, Grodnie, Lip-
Poza dworem (królewskim czy magnac- kowie i Krakowie. Pasy polskie można by-
kim) strój kobiecy wyglądał bardziej statecznie. Suknie, ło nosić dwustronnie. Do pasa mocowano
wzorem niemieckim, były sztywniejsze, układane w rur- z lewej strony szablę, zwisającą na rapciach
kowane fałdy, a staniki z niewielkim dekoltem, przysło- (5) z ozdobnych sznurów i taśm. Buty miały
niętym białą koszulą. Mężatki nosiły duże poduszkowate miękkie, sięgające połowy łydki lub do kola-
czepce (9), których główną ozdobę stanowiły usytu- na cholewki i podbite podkówkami obcasy.
owane z przodu sztywne, wyszywane perłami bram- Sarmata nosił krótkie, przycięte na okrągło
ki (10). Policzki i szyję często otaczała biała podwijka włosy i koniecznie sumiaste wąsy. Futrzane
(11) – pas szerokiego, sztywnego płótna. Wierzchnie kołpaki zastąpione zostały niskimi czapkami
okrycie, jak u mężczyzn, stanowiła szuba, podbijana za- z miękkiej tkaniny, obszytej futrzanym oto-
zwyczaj bobrowym futrem. kiem – opuszką (6).

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 100

 rzeczpospolita obojga narodów
2
1 3 II. 14 II. POLSKI STRÓJ NARODOWY
Zaczął się kształtować za pierwszych królów elekcyjnych, gdy docierające
do Rzeczpospolitej wzorce orientalne zaczęły wpływać także na modę.
13 Mężczyźni strzygli włosy krótko, z tyłu i boków podgolone, a nieodłącz-
15 nym atrybutem szlachcica stały się wąsy (początkowo jeszcze dosyć
8 krótkie). Na wzór króla Batorego noszono czarne, proste czapki fil-
11 cowe, na jego cześć zwane batorówkami (1) , oraz prostokąt-
10 ne lub okrągłe kołpaki z aksamitu lub futra. Do czapek przymo-
4 cowywano kity (2) z piór żurawich lub czaplich, osadzonych
5 w ozdobnej złotej lub srebrnej szkofli (3) . Czasem miała ona
formę ruchomego orlego skrzydła, zrobionego także ze szlachetnych kruszców i pięk-
nie zdobionego. Charakterystycznym elementem stroju męskiego stał się żupan (4)
– długi do kolan, lekko dopasowany w talii i rozkloszowany dołem kaftan, z prawą
6 połą głęboko zachodzącą na lewą, z długimi wąskimi rękawami i małym kołnie-
12 rzykiem – stójką, szyty z połyskliwych gładkich bądź wzorzystych tkanin. Szczegól-
7 ną ozdobą były guzy (5) – wielkie grawerowane lub wysadzane szlachetnymi kamie-
niami guziki. Ubioru dopełniał pas metalowy (6) , naszywany na skórze, oraz szyta
z ciężkich tkanin w kolorze szkarłatnym delia (7) – okrycie wierzchnie, od szuby róż-
niące się rozkloszowanym dołem, noszone rozpięte i podtrzymywane jedynie wielkim
guzem – czapragą (8) . Sięgające nieco powyżej kostek buty robiono głównie z żół-
tego safianu, a niewielkie obcasy obowiązkowo miały metalowe podkówki.
Typowa suknia szlachcianki zwana była kształtem (9) – zawsze bez rękawów,
z dopasowanym stanikiem i rozkloszowaną spódnicą (czasem z noszoną pod nią
płócienną halką z wszytymi u dołu drewnianymi obręczami, nadającymi odpo-
wiedni kształt). Do tego biała koszulka (10) z bufiastymi rękawami. Na wzór
hiszpański noszono (także mężczyźni) sztywne, drobno marszczone kołnie-
rze – krezy (11), oraz takież mankiety – kruszki (12). Popularnym nakry-
ciem niewieściej głowy były toczenice (13) – sztywne, wysokie, ob-
ciągnięte złotogłowiem opaski, bogato haftowane i zdobione drogimi
kamieniami. Mężatki nadal nosiły czepce, na które do stroju wyjścio-
wego nakładały chusty z cienkiego, opadającego na ramiona i plecy
9 płótna, zwane rańtuchami oraz (niezależnie od pory roku) cylindryczny,
wysoki kołpak (14). Oznaką skromności była nadal noszona pod szyją
podwijka (15). Elegancki dodatek stanowiły rękawiczki, robione z cienkiej
koźlej skóry, zamszu lub aksamitu, haftowane lub wykończone koronkowymi man-
IV. kietami. Z tkanin najbardziej ceniono złotogłów, importowany z Włoch, Persji i Turcji,
a od lat 40. XVII w. produkowany także w kraju (manufaktura hetmana Stanisława Ko-
niecpolskiego w Brodach).

1 IV. STRÓJ NARODOWY W DOBIE STANISŁAWOWSKIEJ

Skrócony kontusz (1) (patrz ubiór sarmacki) wykończono wyso-
kim stojącym kołnierzem, a konfederaci barscy wprowadzili mo-
4
dę na czapki rogatywki (2) (wyższe, sztywniejsze, z kwadra-
towym wierzchem). Nadal jednak stanowił ewenement na tle
2
innych krajów. Podróżujący w 1778 r. po Rzeczpospolitej Anglik Na-
thaniel William Wraxall pisał: „Jest w tym polskim ubiorze coś mar-
sowego, surowego i charakterystycznego, a jednak nie budzącego
sprzeciwu. Stanowi on bowiem jakiś wyłom w nudnej, mdłej jedno-
3 litości, charakteryzującej wygląd zewnętrzny mieszkańców Europy,
którzy w trakcie bieżącego stulecia niemalże zupełnie zatracili na-
rodowe odrębności strojów”.
Zamiłowanie Polaków do narodowego noszenia się znalazło wyraz
w uchwalonej w 1776 r. ustawie o mundurach wojewódzkich, określających kolory
żupana i kontusza dla posłów poszczególnych ziem. Stosowano zestawienia kontra-
stowe, np. szlachta wileńska zakładała granatowe kontusze i karmazynowe żupany,
płocka zaś kontusze jasnoszfirowe z pąsowymi wyłogami i jasnożółte żupany. W do-
bie Sejmu Czteroletniego strój narodowy był manifestacją patriotyzmu.
Panie szybciej uległy wpływom zagranicznym, głównie modzie francuskiej. Wąską
talię utrzymywały w ryzach gorsety-sznurówki. Szyte z lżejszych materiałów suknie
miały dopasowany stanik z dużym dekoltem i rękawami do łokcia. Suto marszczony
dół, na sztywnej fiszbinowej halce – rogówce, ozdabiany był falbanami, wstążkami
czy kwiatami. Lekkie okrycie wierzchnie zwane poloneską (3) miało po bokach su-
te drapowania, a z tyłu ogon. Na to narzutka (4), przysłaniająca także duże dekolty.
Nieco krótsze teraz suknie odsłaniały fragment nogi w białych pończochach i atła-
sowe pantofelki na wysokim obcasie. Nie przyjęła się w Polsce moda na olbrzymie
i skomplikowane fryzury/peruki. Włosy formowano lekko podwyższone, pudrowano
oraz zdobiono kwiatami lub kokardami.

101 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY

Jak panowie szlachta
naprawdę mieszkali
Niczym w ulu. Nie należy ulegać sugestiom kronikarzy szlacheckiej
przeszłości, a tym bardziej malarzy przedstawiających modelowy
dworek szlachecki. Biały prostokąt wśród kwietnych rabat, ganek na
kolumienkach i wielki grzyb łamanego gontowego dachu – wszystko
to pojawia się dopiero u schyłku Rzeczpospolitej. Przedtem dwór był
niczym ul, do którego dodawano w miarę potrzeb kolejne komórki.
Szlachty było dużo, nawet bardzo dużo, ale i różnice wśród tej war-
stwy pozostawały ogromne. W teorii korzystała ona z tych samych
praw i przywilejów. W praktyce – szlachcica, który musiał własnoręcz-
nie, przy pomocy najbliższej rodziny i kilku służebnych chłopów upra-
wiać własną rolę, dzieliła przepaść od magnata posiadającego nieraz
po kilkaset wsi i kilkadziesiąt miasteczek.
Dworki szlacheckie różniły się zatem zasadniczo od zamków ma-
gnackich. Ale przecież jedne i drugie nie zamykały swoich wrót przed
gośćmi. W warunkach braku wielkich miast nieuchronny był tryumf
kultury wiejskiej, rustykalnej. Przy małej liczbie wygodnych zajazdów
i karczm, dwory i dworki musiały zastępować dzisiejsze hotele oraz re-
stauracje.
Gościa, zwłaszcza gdy przybywał po ukończeniu prac polowych,
witano z otwartymi ramionami. Czasu było wówczas w bród, a podej-
mowanie jadłem oraz napojem nie stanowiło problemu, skoro żyw-
ność czy alkohol produkowano we własnych dobrach. Stąd też hi-
storycy piszący o ksenofobii jako zjawisku, które rozwija się na skalę
masową po wojnach z połowy XVII w., ze zdziwieniem odnotowują
fakt, iż cudzoziemca przyjmowano w dworach i dworkach nie mniej
serdecznie niż poprzednio. Nie cierpiąc przy tym obcych, przebywa-
jących na królewskim dworze.

Państwo sąsiedztw. Badacze mówią o Rzeczpospolitej XVI–XVIII w.

jako o państwie wielkich i małych sąsiedztw. Od dworu do dworu jeż-
dżono w celach towarzyskich i politycznych (agitacja za wyborami
posłów na sejmiki i sejmy). Jeździli przeważnie mężczyźni, kobietom
przystawało raczej siedzenie w domu: stąd też mężczyźni stroili się
bardziej i kosztowniej od żon czy córek.
Jeśli ziemianie wracali ze zwycięskich wypraw, to przywozili z nich
bogate łupy. Ponieważ zaś wojny dość często toczono ze światem
Wschodu, Turkami i Tatarami, to zdobycze – kilimy i kobierce, broń czy
szaty – wpływały na orientalizację kultury staropolskiej. Najwybitniej-
szy pamiętnikarz Polski przedrozbiorowej Jan Chryzostom Pasek notu-
je, iż syn wracający z jednej z takich wypraw wjechał do dworku ojca
przebrany po turecku i na wielbłądzie, co przyprawiło biednego rodzi-
ca o atak serca. Mniemał bowiem, iż rycerze spod znaku półksiężyca
najechali jego siedzibę.
Nie tylko bliskie kontakty z Orientem wyróżniały siedziby polskich
ziemian na tle ogólnoeuropejskim. Od takiej Francji czy Hiszpanii wy-
odrębniał je brak własnego Wersalu, Escorialu lub Windsoru. Przez ca-
ły XVII i XVIII w. Warszawa odbywa ciernistą, mozolną i niepozbawioną
przeszkód drogę do stołeczności. Stąd też wspaniałość królewskich re-
zydencji w faktycznej stolicy państwa, jak również w Krakowie, bywa-
ła przyćmiewana przez przepych bijący z pałaców Radziwiłłów, Opa-
lińskich czy Sapiehów. Starają się je naśladować, w miarę posiadanych
możliwości finansowych, dwory i dworki szlacheckie. Te zaś znajdu-
ją wdzięcznych i pojętnych imitatorów w chatach co zamożniejszych
chłopów. Do lamusa legend historycznych odłożyliśmy już dawno
opowieść o zasadniczej i nieprzekraczalnej granicy, jaka miała dzielić
kulturę szlachecką od ludowej.
Wystarczy przypomnieć, iż słynne skrzynie malowane, które na
przełomie XIX i XX w. uważano za jeden z typowych produktów sztu-
ki ludowej, stanowiły aż do połowy XVII stulecia część wyposażenia
dworu szlacheckiego. Krzesło renesansowe zamieniło się zaś w zydel
chłopski. To samo da się powiedzieć o strojach służby dworskiej: pań-
skie szaty były donaszane, a później naśladowane po chatach. Kultura
ziemiańska wpływała w znacznym stopniu na kształtowanie się piś-
miennictwa ludowego, zwłaszcza jeśli chodzi o pieśni gminne, frasz-
ki czy opowieści o świętych pańskich. Rolę pośrednika odgrywał tu
folklor szlachecki oparty – podobnie jak i chłopski – na anonimowo-
ści utworu oraz rozpowszechniany w znacznym stopniu za pomocą
żywego słowa.
Złupione i spalone. O wiele częściej aniżeli w innych krajach ule-
gały polskie siedziby zniszczeniu. Ksawery Pruszyński wyjaśniał Angli-
kom w 1941 r., że jego dom rodzinny najpierw spalili kozacy w okre-
sie powstania kościuszkowskiego, następny dom zburzyła artyleria
rosyjska w 1915 r., wreszcie kamienica warszawska, do której on sam
przeniósł się z resztą ocalałych obrazów i mebli, spłonęła we wrześniu
1939 r. „Wasi i nasi przodkowie byli wierni swemu królowi, zbierali pa-
miątki swych łowów, czynów wojennych i zamiłowań. Ale wam było
dane to wszystko zachować i jeszcze pomnażać. A nam tylko tracić.
Wasze domy trawił pożar raz na trzy stulecia. Nasze co jedno pokole-
nie. Was ochraniało morze. Do nas wiodły pola szerokie. Nasz los wa-
szemu nierówny”.
Nie sposób spędzać całą winę li tylko na obce wojska. Dworki i dwo-
ry często płonęły, bo były budowane wyłącznie z drewna, co tak bar-
dzo dziwiło przybyszy z Francji, Anglii lub Niderlandów, gdzie budow-
nictwo po dawnemu opierało się na kamieniu. Nic dziwnego, że już
u schyłku XVI stulecia nuncjusz papieski Malaspina przebywając w jed-
nej z takich rezydencji wyraził się dowcipnie, iż „nigdy w życiu nie wi-
dział tak pięknie ułożonego stosu paliwa”. W przeszło sto lat później
jeden z publicystów szlacheckich skarży się, że „z pałaców i zamków

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 102

 rzeczpospolita obojga narodów
Różne typy
oryginalnych
siedzib szlacheckich
(i plan jednej
z nich), dalekie
od romantycznego
wyobrażenia
dworku polskiego,
dość okrutnie
zresztą współcześnie
kiereszowanego
w postaci projektów
nowobogackich willi
tak wiele pustkami stoi, a ich dziedzice wolą pod snopkami czasem
mieszkać niż pałac konserwować”.
Przeciętna siedziba ziemiańska nie wyglądała na pewno tak, jak ją
przedstawiają tak popularne dziś albumy, ukazujące wnętrza siedzib
szlacheckich, odrestaurowane i zamieszkane przez czołowych przedsta-
wicieli naszej kultury. Nie wyglądały zapewne i tak, jak dziś prezentują się
niektóre starannie odrestaurowane rezydencje magnackie, często prze-
kształcane w muzea lub siedziby fundacji czy innych instytucji.
Orszak mieszkańców. Gdybyśmy z naszej literatury usunęli pisarzy
pochodzenia szlacheckiego, to aż do naszego stulecia jej dzieje skur-
czyłyby się do niewielkiej książeczki. Podobne rezultaty przyniosłoby
wycofanie z niej książek, których akcja rozgrywa się we dworach, od
„Pana Tadeusza” poczynając, a na „Warszawiance” Wyspiańskiego koń-
cząc. Zwłaszcza w literaturze XIX stulecia były one przedstawiane jako
centra polszczyzny i krynice moralnej prawości. W ich to atmosferze
nawet ludzie zbłąkani i cyniczni przeżywali zbawczy wstrząs, umożli-
wiający im powrót na drogę narodowej służby. Wpływać miał na to za-
równo sam urok miejsca, jak i postawa mieszkańców.
Na ich czele stał przede wszystkim pan dworku, zazwyczaj były
uczestnik walk o niepodległość, mający u boku starego sługę i byłe-
go współtowarzysza dawnych bojów. Na nieco dalszym planie ukazy-
wano panienkę, „dziewczę z polskiego dworku”, służącą z oddaniem
sprawie narodowej i katolicyzmowi. Schemat ten, ośmieszony ponie-
kąd w powieściach Mniszkówny, stanowił nieodzowny element twór-
czości literackiej tak popularnej po dziś dzień pisarki, jaką była Maria
Rodziewiczówna. Powielały go też z powodzeniem filmy polskie okre-
su międzywojennego (1918–39). Oglądały i oglądają je nadal z roz-
103
rzewnieniem szerokie zastępy widzów nawet tych, których przodko-
wie mieszkali w tak zwanych czworakach (pomieszczeniach dla służby
folwarcznej), gdzie warunki bytu bywały wręcz opłakane.
Szlachcic zrósł się nieodłącznie z dworem, tym się też Polacy stara-
li zaimponować na emigracji cudzoziemcom, pokazując im niekiedy
(tak przynajmniej twierdzi Melchior Wańkowicz) fotografię Belwederu
jako swojej rodowej siedziby. Mało kto chce pamiętać, że nie pozosta-
ła w dworkach cała masa wysadzonych z siodła (że odwołamy się do
tytułu słynnej swego czasu powieści Adolfa Sygietyńskiego). Została
ona wyrzucona na bruk, gdzie już przedtem znalazło się sporo zde-
klasowanej szlachty, zwanej pogardliwie brukowcami. Bez takiej wła-
śnie szlachty (oraz potomków żydowskiej burżuazji) nie rozwinąłby się
zapewne w Polsce ruch socjalistyczny. Z dworku wyszły osoby, które
wywarły duży wpływ na dzieje Polski XX stulecia, jak Józef Piłsudski
czy Wojciech Jaruzelski. Tam właśnie stały kolebki nie tylko konserwa-
tywnych patriotów, ale i przyszłych rewolucjonistów, którzy pragnęli
zetrzeć z powierzchni ziemi budynki, w których rodzili się ich przod-
kowie. Z dworku też wywodził się Feliks Dzierżyński oraz jego bezpo-
średni zastępca na stanowisku szefa radzieckich służb bezpieczeństwa
Wiesław Mienżińskij (Menżyński).
Jeśli zgodzimy się z tezą, iż cały wiek XVI i XVIII pozostawały pod
znakiem walki drobnej i średniej szlachty z magnaterią, to można by
rzec, że Dzierżyński doprowadził tę walkę do końca, kierując likwidacją
znacznej części rosyjskiej (i nie tylko rosyjskiej) magnaterii. Przy okazji
zaś dostało się i ziemiańskim rezydencjom. One to zresztą wyznaczały
na dalekich Kresach Wschodnich najdalsze ślady zasięgu kultury pol-
skiej (i europejskiej).
J A N US Z TA Z BI R
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
Wbrew utartym sądom, dni wolnych
od pracy, a więc czasu na zabawę, było
w XVI–XVIII w. prawie tyle samo, co tańcowanie
i obecnie. Jakim rozrywkom oddawa-
no się najchętniej? cz yli przodków

Janusz Tazbir
FAJRANT. Ongiś, oprócz świąt kościelnych
uznawanych i dziś, nie pracowano w dnie
patronów miasta, cechu lub bractwa, przy-
jazdu monarchy, narodzin jego potomka itd.
Wybitny mediewista Henryk Samsonowicz
naliczył się w skali rocznej od 80 do 100 dni wolnych od
pracy (obecnie mamy tych dni ponad setkę, wliczając
w to wolne soboty), przy czym „dochodzą tu różne, nie
zawsze oficjalne »mosty« między dniami wolnymi”.
Co prawda pracowano dłużej (jak obliczono, poddani
opisani w „Panu Tadeuszu” pracują latem po 14 godzin
dziennie), ale i tak znajdowano w niektóre wieczory czas
na odwiedzanie karczmy, gdzie obok piwa lub wódki za-
bawiano się śpiewem, grą w kości i tańcami (art. s. 36).
Krzywo na te ostatnie patrzyli duchowni wszystkich wy- Jeszcze dobitniej pisze o tym kaznodzieja barokowy
znań. Uczestnikom zabaw grożono piekłem, gdzie „uszy jezuita Tomasz Młodzianowski. Jego zdaniem kobie-
co tańców, muzyki” słuchały za życia, będą stale słyszeć U góry, po lewej: ta nigdy i pod żadnym pozorem nie powinna dotykać
jęki potępieńców. Zabawa we wsi, obcego mężczyzny. Powołuje się tu m.in. na przykład
litografia, XVI w. św. Wojciecha, który potrącony przez kolegę przypad-
TAŃCE. O tańcach pisał barwnie Andrzej Frycz Mo- kowo dotknął dziewczynę, a następnie długo i gorzko
drzewski, gorsząc się, iż „tańcując skaczą; okręcają w ko- płakał. Właśnie za grzechy popełniane w tańcu i przez
ło niewiasty i w krąg nimi zawijają; nie sromają się ły- taniec zostały przebite gwoździami nogi Chrystusa wi-
dek obnażać, w uściski biorą, całują, szczypią, sprośnie szącego na krzyżu. Młodzianowski pisze nawet, iż kto
dotykają”. Choć zastrzegał się, że nie zamierza stawiać tańczy z kobietą, tańczy z szatanem.
znaku równości pomiędzy tańcami a domami publicz- Nawet tak przecież rygorystyczne środowiska żydow-
nymi, to jednak nazywał tańce „najniezawodniejszym skie nie były w stanie wyegzekwować od mężatek prze-
sposobem stręczycielstwa i niby siecią zastawioną na strzegania zakazu tańczenia na weselach. W XVI w.
szpetne i niedozwolone pożądania”. Surowy moralista dość powszechnie skarżono się na zamężne Żydówki, iż
domagał się, aby „osobno tańczyły dziewczyny, a osob- na skutek konkurencji z ich strony młode dziewczęta nie
no mężczyźni”. Na to samo zwracał uwagę Jakub Wu- mają miejsca do tańca. Zarzucano im także, iż idą w ta-
jek, określając taniec jako „warsztat każdej nieczysto- ny za pieniądze.
ści”: „tam nieuczciwe dotykania, tam wszeteczne szep-
tania, namowy, śpiewania, całowania”. Wujek narzekał BIESIADY. W Rzeczpospolitej zakazy byłyby w stosun-
na współczesne wychowanie dzieci, które jeszcze pacie- ku do szlachty nie do pomyślenia. Książę Jerzy Zbara-
rza nie umieją, a już „skakać, tańcować, łajać, bluźnić, ski, występując na Sejmie 1621 r. z potępieniem zbytków
kłamać (...) stroić się umieją bardzo dobrze”. w zakresie mody, stwierdzał, że nie sposób jest zabronić

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 104

 rzeczpospolita obojga narodów
przy ćwiartowaniu
nasz ych czas wolny
wolnemu narodowi, aby się ubierał, w co tylko zechce.
Podobnie miała się sprawa z tańcami, grą w karty czy
z piciem alkoholu.
Kościół katolicki nigdy zresztą nie wierzył w moż-
liwość całkowitego pozbawienia ludzi przyjemności,
płynącej z konsumpcji wina, piwa czy wódki. Zupeł-
ną abstynencję pozostawiał tylko ascetom, zaliczając ją
do podobnych umartwień co noszenie włosiennicy czy
biczowanie grzesznego ciała. W życiorysach zmarłych
in odore sanctitatis mnichów ze szczególnym naciskiem
podkreślano, iż pijali jedynie wodę.
W epoce, gdy materializm historyczny święcił w Pol-
sce (przynajmniej oficjalnie) tryumfy badawcze, Jan Jó-
zef Lipski w rozmowach z przyjaciółmi przeciwstawiał
mu (na wpół serio) materializm alkoholowy. Twierdził
mianowicie, że polski złoty wiek pozostaje pod znakiem
miodu (o tymże kolorze) oraz piwa, doba sarmatyzmu
została zdominowana przez węgrzyna, a więc wina wę-
gierskie, natomiast okres saskiego zastoju zbiegł się nie-
przypadkowo z tryumfem gorzałki. Żarty żartami, trud-
no jednak zaprzeczyć, iż luminarze polskiego oświece-
nia świadomie lansowali nowy styl życia: za przykładem
Qui pro quo z zabawą
W dawnej Polsce słowo „zabawa” oznaczało wszelkiego rodzaju zaję-
cie, a nie rozmaite formy rozrywki. Pozostawiło to trwały ślad w naszym
języku, skoro po dziś dzień „zabawić” (bez „się”) oznacza przebywać
gdzieś, a nie oddawać się rozrywce.
W 1969 r. jeden z uznanych profesorów socjologii rozbawił cały świat
naukowy informując najpoważniej, iż słynne czasopismo doby stani-
sławowskiej „Zabawy przyjemne i pożyteczne” dlatego nosiło taki ty-
tuł, ponieważ w dawnej Rzeczpospolitej pracą zajmowali się wyłącznie
mieszczanie i chłopi. Natomiast szlachta stanowiła grupę ludzi całko-
wicie od niej wolnych, rozporządzającą masą wolnego czasu, który po-
święcała na zabawy.
Trudno o większe nieporozumienie. Pomińmy już fakt, iż lwią część
tego stanu stanowiła szlachta zagrodowa, utrzymująca się z pracy na
roli lub ze służby w dworach wielkich panów. Ale i ci ostatni bywali prze-
cież zajęci piastowaniem różnych urzędów, posłowaniem na sejmy i sej-
miki, intrygami politycznymi wreszcie. Prawdą jest, iż po dworach sie-
dzieli tzw. rezydenci, a i służba magnacka nie była zbytnio przeciążona
pracą, ale te dwie grupy nie były w sumie tak liczne.
Figurujące w tytule czasopisma „zabawy” oznaczały więc zajęcia, a uży-
cie przymiotnika „przyjemne”, iż muszą być one interesująco prowadzone.
Oświecenie zwykło bowiem przeplatać naukę elementami rozrywki.
Z Samuela B. Lindego wiadomo, że już Szymon Starowolski doma-
gał się surowo, aby w Rzeczpospolitej nie znalazł się nikt „próżnujący,
tak chłop jak szlachcic, lecz zabawę mający”. „Księża muszą pilnować
katechizmu i innych zabaw, które należą do nawracania i ćwiczenia lu-
dzi” – czytamy w przekładzie dzieła Botera o geografii świata. A ksiądz
biskup Józef Kazimierz Kossakowski w moralizatorskim traktacie „Ksiądz
pleban” poucza o obowiązku skłonienia młodzieży do „poznania i po-
kochania zabawy pożytecznej, którą pracą nazywamy”. Jej pochwa-
le poświęcono ponad 58 przysłów, robocie jeszcze więcej porzekadeł,
podczas gdy rozrywce czy zabawie (we współczesnym słowa tego zna-
czeniu) ani jednego!
J A N US Z TA Z BI R
Sarmacka scena Adama Naruszewicza chwalili władcę, co „trzeźwości
dworska, rycina nauczył”. Tolerancyjnie traktowano jedynie spożycie
z połowy XVIII w. wina, i to w rozsądnych ilościach. Wychodząc z założeń
rachunku gospodarczego, zaczęto nad nie przedkładać
wyrabiany na miejscu miód oraz piwo, co miało wpły-
wać dodatnio na bilans handlowy Rzeczpospolitej.
POLOWANIA. Ulubioną rozrywkę szlachty (a jeszcze
bardziej magnaterii) stanowiły polowania, których Ko-
ściół nigdy nie potępiał. Synody ograniczały się jedynie
do zakazywania klerowi udziału w wyprawach łowiec-
kich; ponawianie uchwał synodalnych zabraniających
księżom polowań świadczy ewidentnie o bezskutecz-
ności podobnych uchwał. Dołączała się do nich satyra
świecka, chętnie wytykająca księżom Kościoła, że tracą
pieniądze na psy myśliwskie, zamiast wspomóc groszem
potrzebujących. Jednym tchem wymawiano dostojniko-
wi kościelnemu: „Żądasz dla swej psiarni zboża i mięsa,
polujesz, upijasz się, oddajesz miłostkom”.
W szlacheckiej Rzeczpospolitej było bardzo dużo
myśliwych (zarówno tych legalnych, jak i kłusujących
chłopów). O wiele mniej zaś ich krytyków, niemal wca-
105 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
le wrogów polowań. Nasuwa się tu wyraźna analogia
do poglądów na picie alkoholu; ganiąc samo pijaństwo
i związane z nim występki, nikomu (poza mnichami) nie
zalecano całkowitej abstynencji. Trudno dziś odpowie-
dzieć, co wpłynęło na taką właśnie postawę. Najbardziej
istotną przyczynę stanowił chyba rustykalny charakter
społeczeństwa staropolskiego; zaopatrzenie w dziczyznę
odgrywało zbyt istotną rolę w pańskim, i nie tylko pań-
skim, jadłospisie, aby można było nawoływać do rezy-
gnacji z łowów. Zwierzyny było po lasach sporo, a wilki
oraz dziki po dawnemu stanowiły istotne zagrożenie dla
ludzi i zbiorów.
EGZEKUCJE. Pora przejść do rozrywek, które wówczas
były popularne, a dziś budzą odrazę. Chodzi o przy-
glądanie się publicznym egzekucjom, odbywającym się
zazwyczaj w centralnym punkcie miasta (najczęściej
przed ratuszem). Hanna Zaremska porównuje je do wi-
dowisk teatralnych, w których rusztowanie było sceną,
„kat i skazaniec aktorami pierwszego planu”, a widow-
nię tworzyli gapie. I podobnie jak w teatrze, płacono za
miejsca, przynajmniej te położone blisko „sceny” (dro-
gie było wynajęcie okna pełniącego rolę loży). „I jam
tam był sobie z książęty Radziwiłłami jedno okno najął
i przypłaciliśmy go dobrze” – wspomina Jakub Sobieski
egzekucję Ravaillaca.
W szlacheckiej Rzeczpospolitej schodziło się na to po
kilkuset widzów, w silnie zurbanizowanych Niemczech
liczba ich sięgała czasem kilkunastu tysięcy. Przybywano
nie tylko tłumnie, ale i dobrowolnie. Władze kościelne,
miejskie czy państwowe nie wywierały żadnego w tym
kierunku nacisku. Od udziału w oglądaniu nie uchyla-
li się nawet ci autorzy opisów kaźni, którzy podkreślali
ich barbarzyński charakter i okrucieństwo. „A jednak
nie pomijają żadnej okazji, by w nich uczestniczyć. Zda
się, że rezygnacja z udziału w krwawym przedstawieniu
jest wręcz niemożliwa”, ten udział stanowił bowiem, jak
pisze Zaremska, niezbędny i oczywisty „element party-
cypacji w życiu społecznym”.
Skazaniec bywał nie tylko na samym miejscu kaźni,
ale i w drodze na nią poddawany torturom, a mianowi-
cie koronowaniu cierniem (temat licz-
nych obrazów) czy biczowaniu u prę-
gierza. Towarzyszył temu ksiądz,
który mógł korzystać z podręczni-
ków dobrego umierania. Wymień-
my trzy z nich, mianowicie „Expe-
ditio in viam aeternitatis...” (1721 r.),
„Konwój duchowny...” Wojciecha Te-
meswary’ego (1721 r.) i „Alimonia
spiritualis” Józefa Dambrowskiego
(1722 r.). W podręcznikach znajduje-
my modlitwy nie tylko na najczęściej
spotykane odmiany kaźni, ale i na
poszczególne etapy poprzedzających
je tortur. U ks. Nowakowskiego są na
przykład osobne modły, jakie winny
towarzyszyć gruchotaniu prawej i le-
wej ręki oraz nóg. Ze zrozumiałych
powodów najobszerniejsze modlitwy
miały towarzyszyć najdłużej trwają-
cym torturom, mianowicie ćwiarto-
waniu oraz łamaniu kołem.
Jest rzeczą godną zastanowienia, iż przeciwko pu-
blicznemu stosowaniu tortur nie podniósł się nigdy głos
protestu ze strony towarzyszących im duchownych, jak
też członków tzw. Bractwa Dobrej Śmierci, które rów-
nież towarzyszyło skazańcom. Wiemy natomiast, iż
współcześni tym egzekucjom byli bardzo zawiedzeni,
kiedy z tych czy innych powodów były one odwoływa-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Scena egzekucji ne. Przekonali się o tym w 1690 r. sędziowie w Gnieźnie.
w Toruniu, Uwolniwszy dwie domniemane czarownice, musieli się
na tle religijnym, następnie salwować ucieczką przez okna, „oszukani wi-
1724 r. dzowie” chcieli ich bowiem zlinczować.
KOŚCIÓŁ. Wszystkie warstwy społeczne miały pewną
sumę wolnego czasu. Kościół, który był głównym dys-
ponentem świąt, starał się zarazem o godziwe spożytko-
wanie tego czasu, wierny zasadzie, iż „dla niemającego
nic do roboty diabeł wynajdzie jakieś zajęcie”. Czas był
przedstawiany jako dar Boży, wartość dana człowieko-
wi dla wysłużenia sobie nieba. „Nic droższego nad czas”,
pisał dominikanin Fabian Birkowski, co powtarzało za
nim wielu innych pisarzy oraz kaznodziejów.
„W dzisiejszych czasach bolesną próżnię nudy wypeł-
niają (...) kino, radio, telewizja i komiksy. Naszym przod-
kom znacznie bardziej niż nam, albo też znacznie mniej
(któż to wie?), sprzyjało szczęście, albowiem doskwiera-
jącą im nudę mogło uśmierzyć kazanie
lub dysputacje religijne” – pisał Aldous
Huxley. Te pierwsze bywały dość dłu-
gie i nie zawsze najciekawsze.
Przez stulecia z ambon przypomi-
nano wiernym, iż dni wolne od pracy
winna zapełniać służba Bogu, nie zaś
gra w karty, pijaństwo, tańce czy nie-
obyczajne piosenki. W 1595 r. Hiero-
nim Powodowski pisał: „A pospolicie
zabawa [zajęcia – JT] wszystka ludzka
w święta, co miała być strawiona na
chwale bożej (...) to się obraca na bie-
siady, obżarstwo, opilstwo, stroje, tań-
ce, zbytki, wszeteczność”.
Dużą atrakcję stanowiły oczywiście
procesje, zwłaszcza te odbywane w Bo-
że Ciało. Jeszcze barwniej prezentowa-
ły się jasełka. Oddajmy tu głos nieoce-
nionemu Kitowiczowi. A gdy te jasełka
„rokrocznie w jednakowej postaci wy-
stawiane, jako martwe posągi, nie wzniecały w ludziach
Gra w kości stygnącej ciekawości, przeto reformaci, bernardyni
w karczmie, i franciszkanie dla większego powabu ludu do swoich
drzeworyt kościołów jasełkom przydali ruchawości, między osóbki
z XVI w. stojące mięszając chwilami ruszane, które przez szpary,
w rusztowaniu na ten koniec zrobione, wytykając na wi-
dok braciszkowie zakonni lub inni posługacze klasztorni
rozmaite figle nimi wyrabiali. Tam Żyd wytrząsał futrem
106
 rzeczpospolita obojga narodów
pokazując go z obu stron, jakoby do sprzedania, które
nadchodzący znienacka żołnierz Żydowi porywał. Żyd
futra z ręki wypuścić nie chciał. Żołnierz Żyda bił, Żyd,
porzuciwszy futro, uciekał. Żołnierz wydarte futro Żydo-
wi przedawał nadchodzącemu mieszczaninowi, a wtem
Żyd skrzywdzony pokazał się niespodzianie z żołnierza-
mi i instygatorem, biorącym pod wartę żołnierza przeda-
jącego futro i mieszczanina kupującego (...).
Takowe reprezentacje ruchomych jasełków bywały,
prawda, w godzinach od nabożeństwa wolnych, to jest
między obiadem i nieszporami, ale śmiech, rozruch i tu-
mult nigdy w kościele czasu ani miejsca znajdować nie
powinien. Dla czego, gdy takowe reprezentacje coraz Portret sarmaty
bardziej wzmagając się doszły do ostatniego nieprzy- bez ucha,
zwoitości stopnia, książę Teodor Czartoryski, biskup autor nieznany,
poznański, zakazał ich, a tylko pozwolił wystawiać nie- prawdopodobnie
ruchawe, związek z tajemnicą Narodzenia Pańskiego XVII w.
mające. Po którym zakazie jasełka, powszedniejąc co-
Nos niecały, gęba przecięta, czyli o bliznach
Blizny biesiadne. Pod koniec XVII w. pewien Holender napisał, iż
w Polsce biesiada kończy się często „na obcięciu uszów i nosów szab-
lami; im kto więcej ma twarz pokiereszowaną, tym więcej jest poważa-
nym i za mężniejszego uchodzi”. Z kolei w anonimowym wierszu za-
tytułowanym „Kalikowie”, któryś z sarmackich poetów zapisał taki oto
widok uczestników kolejnej biesiady: „U tego nos niecały, tu głowa
przecięta,/A tu gęba w ośmioro zalążkami spięta./Ten jednym okiem
patrzy, ten zaś nie ma ucha,/Ten darmo palce nosi”. Szlachcic bez ucha
(obraz pędzla nieznanego malarza z połowy XVIII w.) trafił na wystawę
„Polaków portret własny”, którą tak znakomicie przygotował Marek Ro-
stworowski (Kraków 1983 r.).
Większość uczt hojnie podlewano
alkoholem, łatwo dochodziło do kłótni
wywołanej obrażeniem honoru, ta zaś
musiała prowadzić do bójek na szable,
zazwyczaj przy sobie noszonych. Ów-
czesna sztuka lekarska nie stała zbyt
wysoko; ślady po skaleczeniach leczo-
no niedbale. Stąd owe „zalążki” (zszy-
cia), o których wspomina anonimowy
poeta.
Rany od szabli, choć wcale nierzad-
kie, stanowiły tylko nieznaczną część
wszystkich obrażeń, spowodowanych
przeważnie kijem lub tym, co było
pod ręką: „ławą, stołkiem, lichtarzem
czy innym szczegółem wyposaże-
nia dworu lub gospody. (…) W stanie
afektu szlachcic porywał się do szab-
li czy obucha, mieszczanin do noża,
a chłop do pałki” – pisze Zbigniew Ku-
chowicz. Zgadzając się z opiniami za-
granicznych podróżników, stwierdza
on, iż „wiele szlachty chadzało bez no-
sów” czy „ze straszliwie posiekanymi
obliczami”. Bójkami w karczmach ma-
ło kto się chyba jednak chwalił. Pamię-
tało o tym wielu pisarzy, m.in. Henryk
Sienkiewicz, który kazał panu Zagło-
bie dziurę w czole przypisać nie pijackiej burdzie w Piotrkowie, ale kuli
rozbójnickiej (w innej wersji – tureckiej, która go ponoć zraniła w trak-
cie pielgrzymki do Ziemi Świętej).
Blizny chwalebne. Szacunkiem natomiast otaczano blizny wyniesio-
ne z walki w obronie ojczyzny. Te dwa słowa, co najmniej od początków
XVII w., zostają włączone do najczęstszych rymów poetyckich. „Za ró-
żane miej te blizny,/Coś dla miłej zniósł ojczyzny” – pisał Jan Jurkowski.
107
raz bardziej, w jednych kościołach zdrobniały, w dru-
gich w cale zostały zaniechane”.
Masę widzów ściągały do kościołów przedstawienia
teatralne, w których występowali uczniowie szkół je-
zuickich, pijarskich i innych zakonów. Ukazywały one
w barwny sposób sceny z życia świętych, zakończonego
zazwyczaj męczeństwem, a ich akcja rozgrywała się na
różnych kontynentach świata. Towarzyszyły temu po-
pisy uczniów urządzane na zakończenie roku szkolne-
go. Kościół, zgodnie z upodobaniami ludzi baroku, dla
których teatr odgrywał zasadniczą rolę, ze wszystkie-
go zresztą czynił widowiska parateatralne. Dotyczyło
to zarówno dysputacji wyznaniowych, jak palenia ksiąg
różnowierczych czy uroczystości ku czci patrona lub
benefaktora. Zwłaszcza jezuici starali się wpływać na
wiernych poprzez światło i barwę w myśl zasady „przez
oczy do duszy”.
J A N US Z TA Z BI R
Zostało to utrwalone w skróconej formie jako „Miłe blizny dla ojczyzny”.
Frycz Modrzewski wzywał, aby ci, „którzy blizny i rany podjęli, którzy się
w niebezpieczeństwie śmierci dla ojczyzny wdali”, godną swego mę-
stwa i cnoty zapłatę otrzymali. Po dwustu latach Franciszek Karpiński
napisze: „Gdy się wojna ustatkuje/Naród wieńce nam gotuje,/Wieńce
za poczciwe blizny/Odebrane dla ojczyzny”. Wtórował mu Józef Epifani
Minasowicz: „Nie szpetna to jest blizna, co z męstwa pochodzi”.
W pozostającej pod zaborami Polsce blizny stanowiły niezbity dowód
mężnego potykania się w jej obronie. Tworzyły więc poniekąd część
narodowego szyfru. Kiedy panna Izabela nazywa Wokulskiego pniem
z czerwonymi rękami, panna Florenty-
na wtrąca z akcentem: „Odmroził je na
Syberii”. Kreśląc ideał rycerza-szlachci-
ca Adam Pajgert pisał: „...a jeśli wracali
w obronne swe dworce,/ To z blizną na
piersiach, na twarzy,/Ze złotym księży-
cem pogańskie proporce/U pańskich
składali ołtarzy”.
Nieodzowną wręcz częścią wyglą-
du większości bohaterów gawędy
szlacheckiej bywała „szeroka blizna,
przerzynająca czoło i część lewego
policzka”. Władysław Bełza zapytywał
polskie dziecko: „Czym ta ziemia?/–Mą
ojczyzną./Czym zdobyta?/– Krwią i bli-
zną”.
W satyrycznej formie przedstawi to
Jan Lam każąc bohaterowi opowieści
„Pan komisarz wojenny”, dziejącej się
w latach powstania styczniowego, za-
mówić sobie u żydowskiego cyrulika
takie właśnie obrażenie na udzie po-
wyżej kolana. Wywarło to pożądany
efekt w gościnnym dworze, w którym
ów tchórz i blagier znalazł bezpiecz-
ne schronienie. Darujmy przesadę opi-
su zrozumiałą u satyryka. Oddaje on
w pełni z jednej strony estymę, jaką
blizny odniesione na polu walki o nie-
podległość cieszyły się w XIX w., z drugiej zaś pokazuje, iż najwięksi na-
wet tchórze musieli się poddawać naciskowi patriotycznej opinii.
Podobnie działo się i w innych krajach Europy, z tą tylko różnicą, iż
było podyktowane przez obowiązujący wszystkich kodeks honorowy.
W Niemczech XIX w., a nawet i później, członkowie korporacji studenc-
kich, którzy nie mieli szczęścia doznać podobnych obrażeń, sami podob-
no chodzili do cyrulików i chirurgów, aby porobili im blizny na twarzy.
J A N US Z TA Z BI R
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
O wszetecznicach czasów stanisławowskich
Topografia nierządu. W latach 1791–93 podróżujący po Polsce Nie-
miec Friedrich Schulz pisał, że chce: „zakończyć opowiadanie opisem
stosunków z kobietami i dziewczętami płochego życia, których nigdzie
nie ma tyle co w Warszawie”. I dodał, że największe skupiska nierządu
mieściły się na kilku ulicach, tj.: Trębaczej, Żabiej, Świętojurskiej i Wało-
wej. Z kolei poeta Antoni Kossakowski w „Przewodniku warszawskim”
– wierszowanym i dosyć obscenicznym vademecum o warszawskich
burdelach i ich pensjonariuszkach – nadmienił, iż w gronie powyższych
są także Nalewki i Grzybowa.
Będące w mniejszości legalne domy rozpusty, bo i takie wówczas ist-
niały, znajdowały się pod nadzorem miasta. Nie oznacza to jednak, że
zorganizowany nierząd nielegalny nie był dobrze znany warszawskim
urzędnikom, którzy i z tej formy działalności ciągnęli spore zyski. Zupeł-
nie inaczej władze miejskie traktowały nierząd okazjonalny i indywidu-
alny. Ten zagrażał ściśle określonemu podziałowi na kobiety uczciwe
i upadłe i mógł powodować niemile widziane pomyłki przy realizacji
planów matrymonialnych.
Dziewictwo na sprzedaż. Utrata dziewictwa za pieniądze często
bywała wstępem do kariery w zawodzie prostytutki. Niewinność, jako
pewna gwarancja zdrowia, była szczególnie ceniona. W źródłach z nie-
wiadomych przyczyn pomija się jednak milczeniem okres życia, w któ-
rym pozbawiano dziewictwa przyszłe nie-
rządnice. Wyjątkiem jest wiadomość zawarta
w życiorysie Annetki Szmalskiej, podana być
może ze względu na szokująco niski wiek
inicjacji. Czytamy bowiem, że: „W dziesięciu
leciech panieństwo straciła/Za cztery złote
wziął ją Murzyn Giło”.
Zdarzały się przypadki stręczenia córek
przez rodzinę i krewnych. Inne dziewczę-
ta padały ofiarami uwodzicieli i stręczy-
cieli. Takim przypadkiem była Marianna
Wróblewska, która w 1788 r. zeznawała, iż
została uwiedziona przez niejakiego Dą-
browskiego, „któren obiecywał się ze mną
żenić, dostałam się z nim do Warszawy, ale
że tu miał żonę, a mnie tylko ułudził i zawód
w wyprowadzeniu mnie między ludzi nie- W zamtuzie, miedzioryt z ok. 1740 r.
znajomych uczynił”.
Prostytutki, zwłaszcza te z najwyższej kategorii metres, czasem po-
chodziły z obcych krajów, choć trudno tu mówić o zorganizowanym
handlu żywym towarem. Do Polski przybywały zamówione jako garde-
robiane, modystki, bony lub aktorki. „Do lepszego tonu należy i piękniej
wygląda mieć za metresę Włoszkę lub Francuzkę” – pisał Schulz.
Najczęściej prostytutkami zostawały służące wyrwane z rodzinnych,
zazwyczaj wiejskich lub małomiasteczkowych środowisk. W poszuki-
waniu lżejszej pracy często zmieniały pracodawców, często też ją traci-
ły, stając przed alternatywą śmierci głodowej. Taki los spotkał Eleonorę
Leśniewską, która w 1788 r. zeznawała przed sądem, że po pięciokrotnej
zmianie pracy, nie mając gdzie się udać, zatrudniła się u niejakiej Marci-
nowej Szwabowej, która utrzymywała nierządne kobiety.
Prostytuowanie się bywało też dla służących formą dorabiania. Nie-
mal wszystkie późniejsze profesjonalistki zaczynały od uprawiania
prostytucji w sposób dorywczy. W innych przypadkach służba stano-
wiła najczęściej nieudaną próbę podjęcia przyzwoitej pracy. Nieuda-
ną, gdyż niskie zarobki w połączeniu z licznymi zajęciami zniechęcały
w sytuacji, gdy za jednorazowy kontakt seksualny można była dostać
nieraz równowartość półrocznej pensji służącej.
Lepkie ręce. Klientów okradały nie tylko kobiety trudniące się samo-
dzielnie nierządem, ale także pracownice nielegalnych domów uciech,
tak z polecenia właścicielki przybytku, jak i na własny rachunek. W „Prze-
wodniku warszawskim” czytamy np., iż rajfurka Dębska: „ma trzy dziew-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
czyny i Żydówkę ładną/Co nie wyłudzą za dupę pieniędzy/To resztę
pewnie z kieszeni ukradną”.
Sam nierząd nie był uważany za przestępstwo. Represjonowano tyl-
ko nierządnice pokątne i okazjonalne, z których zarobku kasa miejska
nie czerpała korzyści finansowych. Po odbyciu kary więzienia i chłosty
kobietę uznaną za prostytutkę zazwyczaj uroczyście wyrzucano z mia-
sta. Do interwencji skłaniały władze porządkowe raczej przewinienia
towarzyszące prostytucji oraz zbyt jawne stosunki ze światem prze-
stępczym. A te były nieuniknione, jeśli wziąć pod uwagę fakt, iż prze-
ważająca część przestępców z racji trybu życia nie posiadała rodzin.
Dodatkowo te dwa światy zbliżało do siebie piętno społecznej hańby.
Posiadanie przez utrzymankę możnego protektora stanowiło gwa-
rancję braku zainteresowania służb porządkowych. Co więcej, nawet je-
żeli takowa córa Koryntu trafiła wskutek utraty protekcji do ratusza, to
jeśli posiadała dość środków, mogła łatwo wykupić się z aresztu. Taki
warunek miał być postawiony, wedle „Przewodnika Warszawskiego” An-
netce Szmalskiej przez kata, który jej zaproponował, iż: „Jeśli dukatów sto
wezmę, ma pani/To cię wypuszczę. Znasz skutki ratusza/Tameś ćwiczo-
na, już to nie raz ani/Nie dwa. Wiesz, co tam cierpiała twa dusza” .
Złoty interes kasztelana. Organizowaniem prostytucji pod pozo-
rem publicznej łaźni zajął się nawet Jacek Jezierski, kasztelan łukowski
i senator, o którym Schulz pisał, że: „w pew-
nych godzinach stara się o to, aby gościom
samotnym na miłym towarzystwie po gabi-
netach i na galerii nie zbywało”.
Posiadanie nielegalnego domu publicz-
nego było opłacalne także dla pomniej-
szych właścicieli, utrzymujących zazwyczaj
nie więcej niż cztery podopieczne. Wśród
nich przeważały jednak kobiety mające
znacznie lepszy od mężczyzn dostęp do
poszukujących pracy młodych dziewcząt.
Opieka rajfurek bywała niezbędna do za-
chowania pozorów i ochrony przed okru-
cieństwem klientów, choć kobiety nierząd-
ne niechętnie poddawały się takiej niewoli.
Z drugiej strony liczne nadużycia wobec
pracownic domów nierządnych i praktyka
ich zadłużania nieraz uniemożliwiały odej-
ście z zawodu. Wedle słów podróżnika nie mogły one „rozporządzać
sobą, przyjmować mężczyzn lub odwiedzać ich bez zezwolenia swej
pani (…) zawsze są w długach, te czynią je zawisłymi i kontrola osoby
i dochodów prowadzi się jak najściślejsza...”.
Z reguły każda samodzielna prostytutka wcześniej czy później znaj-
dowała sutenera. Niektórzy z nich miewali rozległe kontakty ze świa-
tem przestępczym. Dom publiczny często bywał pierwszą lokalizacją,
do której ruszał złodziej po dokonaniu kradzieży, stąd władze miejskie
mogły traktować to miejsce jako cenne źródło informacji.
Prostytucja była chyba jedyną formą działalności gospodarczej, któ-
rej nie godziło się głośno reklamować. Metody walki o klientów bywa-
ły różne. Poczynając od wystawania w oknach i na ulicach, kończąc
zaś na czymś, co w dzisiejszych czasach określilibyśmy mianem mar-
ketingu szeptanego, jako że posługiwano się opłacanymi służącymi
po gospodach, których za rekomendację wynagradzano proporcjo-
nalnie do zysku.
Nie da się ustalić wysokości przeciętnych zarobków prostytutki nie
tylko ze względu na wysokość procentu pobieranego przez właścicieli
domów publicznych i sutenerów, ale przede wszystkim z powodu roz-
warstwienia w tej grupie zawodowej. Czasem za opłacenie stosunku
w przypadku najniższej kategorii nierządnic wystarczał kieliszek wódki.
Kariera niejakiej Józefki zaczęła się od tego, że straciła: „z książęciem czy-
sty stan niewieści/Który z jej własnej chęci był stracony/Za sumę złotych
czerwonych trzydzieści”. Dalej, jak opisywał jej koleje losu Antoni Kossa-
108
 rzeczpospolita obojga narodów
Orgia, miedzioryt z 1735 r.
kowski: „brała półzłotki, złotówki najwięcej”. Los jej odmieniła inwestycja
w odpowiednie ubiory i praca w teatrze, dzięki której zainteresował się
nią kolejny książę, który: „wziął ją do siebie za kurwę nadworną”.
Klientela prostytutek była równie zróżnicowana, choć nigdy nie była
potępiana w równym stopniu, co one same. Schulz poświadczał m.in.:
„mnogość młodzieży napływającej do kancelarii, do wojska, do kanto-
rów kupieckich, do biur itp., silny przypływ szlachty z prowincji”. A dalej:
„w wyższym towarzystwie weszło prawie w obyczaj, że ludzie zamęż-
ni, wdowcy, kawalerowie szukają rozrywki w tych stosunkach i liczba
utrzymywanych w czasie sejmów lub większych zjazdów szlachty jest
bardzo znaczna”.
Choroba warszawska. Największym zagrożeniem czyhającym na
potencjalnych klientów prostytutek były choroby weneryczne. Jak pi-
sał podróżnik i lekarz niemiecki Joseph Johann Kausch: „niemożliwoś-
cią jest, aby wszystkie te dziewczęta, przy zupełnym braku urzędowej
kontroli, wcześniej czy później nie zaraziły się syfilisem”.
Brak kontroli oznaczał brak systemu badań prostytutek, którego ce-
lem miało być kierowanie zarażonych do szpitali. Pomysł ten ze wzglę-
du na dbałość o stan zdrowia wojska został w Warszawie niekonse-
kwentnie wprowadzony w życie dopiero w XIX w. O tym, jak wielkim
miałoby być to problemem jeszcze w XVIII w., świadczą dane lekarskie,
wedle których: „na stu rekrutów w zeszłym roku [1792] w Warszawie
przypadało osiemdziesięciu chorych wenerycznie”.
109
Najgroźniejszy (bo nieuleczalny aż do drugiej wojny światowej) był
syfilis, zwany też kiłą oraz, jak pisał wyżej wymieniony autor, „choro-
bą warszawską, obok pospolicie w mowie potocznej używanej nazwy
franca”. Chorych na syfilis leczono w szpitalu św. Łazarza przy ulicy Mo-
stowej, w którym panowały ponoć warunki tak straszne, że chorzy wo-
leli ukrywać chorobę, niż narażać się na wysłanie do szpitala. Osoby za-
możne leczyły się oczywiście u zaprzyjaźnionych lekarzy.
Jedynym środkiem ochrony przed zarażeniem była ostrożność klienta.
Nie dziwne więc, że autor „Przewodnika” apeluje do swojego potencjal-
nego czytelnika: „Nie obłapiaj, aże/Da Ci pomacać, nagotuje wody/Ręcz-
nika, gąbki, i piczkę pokaże/Dopiero chędoż, zlustrowawszy wprzódy”.
Syfilis leczono rtęcią, która likwidowała jedynie skutki zewnętrzne w po-
staci np. guzów, ale groziła licznymi powikłaniami, ze śmiercią włącznie.
Jak pisał Kausch: „U większości naszych młodych panów nacieranie rtęcią
stanowi pierwszy krok w ich przygotowaniach do małżeństwa”.
Równie nieskuteczny i niebezpieczny był ludowy sposób leczenia
chorych, polegający na zakopywaniu ich po szyję w nawozie. Taki też
finał życia dla kobiet nierządnych przewidywał podróżnik, pisząc, że:
„częściowo z niedbalstwa, częściowo z biedy (...) roznoszą zarazę, a sa-
me bądź nie używają żadnych środków ochronnych, bądź stosują co
najwyżej półśrodki, dopóki choroba nie osiągnie najwyższego stopnia
złośliwości (...) wreszcie kończą one swoją drogę życiową, dosłownie
na kupie gnoju”.
M A Ł G O R Z ATA K O Ł A K
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
s a r m a c k i s z pa n
albo o przepychu u braci szlacheckiej
Sławomir Leśniewski
Sposób zachowania Polaków, trafnie określany
powiedzeniem zastaw się, a postaw się, ma boga-
tą tradycję. Okazji dostarczały, jak i dziś: śluby,
pogrzeby oraz służbowe podróże zagraniczne.
DWUTYGODNIOWE WESELISKO. Naj-
huczniejsze zapewne wesele oglądała
Rzeczpospolita w 1583 r., gdy w Krako-
wie żenił się po raz trzeci Jan Zamoyski,
kanclerz i hetman wielki koronny, z bra-
tanicą Stefana Batorego, Gryzeldą. Szczegółowy opis
pozostawił słynny heraldyk Bartosz Paprocki w dziele
„Herby rycerstwa polskiego”. Do Krakowa zjechały się
wszystkie najważniejsze osobistości z królewską parą na
czele. Przez dwa tygodnie miasto przeżywało swoje wiel-
kie dni, a jego mieszkańcy mieli zapewnioną nieustającą
rozrywkę.
Zamoyski urządził ekscytujący pokaz walk z udziałem
kilku dziesiątek żołnierzy służących w jego prywatnych
oddziałach: „Przyszły potem dwie rocie piesze po staro-
świecku w zupełnych lśniących kirysiach [element zbroi]
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
ubrane, którzy z sobą pieszo drzewka [kopie] kruszyli,
niektórzy też z sobą broniami wrącz czynili, na co król
i wszyscy goście chętliwie patrzyli długo w noc”.
Prosty gmin został uraczony niezwykłym spektaklem
na rynku, gdzie „gonitwy rozmaite i maszkary dziwne
się pokazywały”. Maszkary – poprzebierani za mitolo-
giczne bóstwa młodzieńcy – wzbudziły aplauz gawiedzi.
Obok Saturna i Jowisza podążała Wenus usadowiona na
Jeszcze raz dwóch wielorybach tryskających strumieniami wody,
wjazd Jerzego a także Diana w otoczeniu czternastu nimf i sfory oga-
Ossolińskiego rów. W Dianę wcielił się siostrzeniec kanclerza i znany
do R zymu już w całej Rzeczpospolitej wojownik Stanisław Żół-
(patrz s. 62), kiewski. Na toczących się z wolna, otoczonych oddzia-
praca ze szkoły łami jazdy i piechoty trzech wozach ustawiono grupkę
włoskiej, II połowa znaczniejszych jeńców i makiety zdobytych na Moskwie
XVII w. miast i zamków. Radość tłumu patrzących powiększał
fakt, że „miotano na placu talary srebrne”.
Trzeba było czekać przeszło pół wieku na równie spek-
takularny co Zamoyskiego ślub polskiego magnata. Pan
młody książę Janusz Radziwiłł, sienkiewiczowski szwarc-
charakter z pierwszej części „Potopu”, upatrzył sobie na
żonę córkę hospodara mołdawskiego Bazylego Mohyły
(Lupula), Marię. Zakochany na zabój, musiał pokonać nie
lada przeszkody; planowanemu mariażowi przeciwstawił
110
 rzeczpospolita obojga narodów
się stanowczo sam sułtan, któremu nie mógł się spodobać
ożenek córki wasala z przedstawicielem jednego z najpo-
tężniejszych rodów Rzeczpospolitej. Impas przełamało
dopiero wstawiennictwo księcia siedmiogrodzkiego Je-
rzego Rakoczego, którego do działania natchnął nie tyle
wzgląd na wielką miłość młodych, co przede wszystkim
odpowiednio bogaty upominek ze strony księcia.
Do Mołdawii Janusz Radziwiłł wyprawił się
po królewsku. Towarzyszyły mu setki służby,
kilkudziesięciu dworzan, czterystu doskonale
moderowanych pieszych Niemców i po dwie set-
ki dragonów – kozaków oraz świetnie i groźnie
prezentujących się husarzy. W drodze z Brodów,
rezydencji hetmana wielkiego koronnego Stani-
sława Koniecpolskiego, do granicy towarzyszył
księciu konwój wojsk koronnych. W oczach nie-
zorientowanych ów pochód mógł się jawić jako
wyprawa wojenna.
Uroczystości ślubne odbyły się 5 lutego 1645 r.
w stolicy Mołdawii, Jassach. Przybyli na nie wy-
słannicy Władysława IV, elektora brandenbur-
skiego, książąt: kurlandzkiego, siedmiogrodz-
kiego i wołoskiego oraz patriarchy konstanty-
nopolitańskiego. Licznie stawili się polscy i li-
tewscy magnaci. Uczty i zabawy trwały niemal
bez przerwy przez dwanaście dni. Przez trzy dni
goście wręczali młodej parze podarunki! Ksią-
żę zaszokował wszystkich bizantyjskim wręcz
przepychem. „Ludzie jego gorzeli od złota. Aksami-
ty, sobole, rysie, szkarłaty, złotem dziane lamy rubiny
i diamenty w pętlicach i guzach, najkosztowniejsze po-
jazdy i uprzęże, ćwiczone kapele, srebrne i złote zasta-
wy”. Sam zaś książę „na balach dworskich pojawiał się
w indyjskiej opornicy, cały w koronkach, haftach i per-
łach, w czerwonej czapeczce, na której widniał diament.
(...) Na piersiach i palcach nieznane chińskie kamienie,
ogromny szafir”.
PANIE KOCHANKU ŻEGNA RYBEŃKĘ. W połowie
1762 r. odbył się pogrzeb zmarłego 15 maja hetmana
wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła,
zwanego Rybeńko z powodu sposobu zwracania się do
rozmówców tym właśnie słowem. Jego jedyny syn,
Karol Radziwiłł, posługujący się przydomkiem Pa-
nie Kochanku, wydał na pogrzeb ojca zapierającą
dech w piersiach sumę miliona złotych. Świadczy-
ła ona w równym stopniu o synowskiej miłości, jak
i potędze finansowej jednego z największych ma-
gnatów Rzeczpospolitej, a zapewne i całej ówcze-
snej Europy.
Blisko związany z Radziwiłłami memuarysta
Marcin Matuszewicz scharakteryzował Rybeńkę
jako człowieka, który był „prawdziwie nabożny
i sprawiedliwy, i osobliwej dobroci (...) oraz mier-
nej penetracji [umysłowości]”. Z pewnością był
również miernym politykiem i hetmanem; pod-
czas przeglądu wojska pod Zabłudowem w 1744 r.
Rybeńko w obecności Augusta III spadł pijany
z konia, dając fatalny przykład żołnierzom. Praw-
dziwym bowiem żywiołem Michała Kazimierza
były wystawne uczty, hulanki, pijatyki, tajne nara-
dy, spiski, jałowe spory i próżne gesty polityczne.
Matuszewicz pozostawił szczegółowy opis uro-
K azanie ks. Józefa czystości pogrzebowych Rybeńki: „Ceremonia ta ta-
Męcińskiego kim się odprawiła porządkiem. Naprzód w sali pałacu
na pogrzebie śp. Księcia hetmana, gdzie ciało stało, był piękny ka-
Jana Kantego tafalk na kilku gradusach aksamitem karmazynowym
i Jana Chrzciciela z galonami złotymi obity i cztery wezgłowia aksamitne
Morsztynów, takoż galonowane stały. Na jednym była mitra książęca,
1780 r. na drugim buława, na trzecim trzy ordery, jeden polski
111 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
– Białego Orła, drugi Św. Andrzeja – rosyjski, a trze-
ci Św. Huberta – palatina Rheni, na czwartym szabla.
Trumna także bogata była. (...) Po tym kazaniu zdjęli
trumnę z katafalku i zniesiono na wóz wielki jak trium-
falny, na którym tak tę trumnę, jako i wyżej wyrażo-
ne wezgłowie ulokowano. Koni osim ciągnęło ten wóz
ubranych w aksamitne, galonowane złotem kapy. Naj-
przód tedy ruszyła się wielka barzo kawalkata dworzan
i sług książęcych. Potem wszystkie wileńskie zakony
w wielkiej liczbie szli ze świecami. (...) Za trumną jechał
Chodźko, koniuszy nieboszczyka książęca, w kapie ak-
samitnej karmazynowej galonowej i sam będąc, i konia
w takąż kapę przybranego mając, a za nim prowadzo-
no sześciu rumaków książęcych, w jakichże kapach tak
konie, jako i pajucy ustrojeni byli. Także i hajduków
ośmiu, którzy konie cugowe, wóz ciągnące, prowadzili,
przybranych było. Potem dragonii nadwornej książęcej
trzy chorągwie stukonne były, a dwie za nimi szły cho-
rągwie nadwornych husarów węgierskich”.
Kazanie wygłosił sławny jezuicki kaznodzieja ksiądz
Wojzbun. We wszystkich kościołach przez dwanaście
godzin bez przerwy biły dzwony. Na stypę do Nieświeża
przybyły tysiące gości, a książę Karol kazał ustawić dla Uroczystość i przesiąknięty ideałami Zachodu stawiał sobie za cel
nich wokół miasta setki płóciennych namiotów. Panie pogrzebowa wzmocnienie władzy królewskiej i walkę z przejawami
Kochanku uraczył gości iście królewską ucztą najbar- Augusta II „złotej wolności”. Nienawidząca Ossolińskiego szlach-
dziej wyszukanych potraw. Nie mówiąc o burgundach Mocnego, ta nazwała go polskim Richeliusem, stawiając w jednym
i doskonałych starych węgrzynach, z których przy tej ikonografia rzędzie z wszechmocnym kardynałem Richelieu, szarą
niezwykłej okazji opróżniono nieświeskie piwnice. Christiana eminencją na dworze Ludwika XIII.
Philippa Kanclerska rezydencja mieściła się w Ossolinie, gdzie
POSŁOWIE, SKĄD PRZYBYWACIE? Spośród wszyst- Lindemanna, w niewielkim zameczku, o dwudziestu dwóch zaledwie
kich polskich poselstw największy rozgłos i sławę zy- 1733 r. pokojach i dwóch większych salach, znalazło się miejsce
skał słynny wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu dla wspaniałego zbioru rzeźb i płócien największych mi-
w 1633 r., uwieczniony m.in. w dziele florenckiego gra- strzów: Tycjana, Rafaela, Veronesa oraz sztychów Düre-
fi ka i malarza Stefano della Belli (1610–64), oraz na ra. Podobne skarby przechowywał również w swojej
obrazie Bernarda Bellotta, zwanego Canalettem. Pod- warszawskiej siedzibie.
skarbi koronny, a w przyszłości kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński nie dorównywał jednak bogactwem
(od 1643 r.) reprezentował ród, którego wielkość posia- swojemu bratu, wojewodzie sandomierskiemu Krzyszto-
dała dość świeże korzenie. Znaczenie polityczne i potęga fowi, który w Ujeździe wzniósł zamek Krzyżtopór, jeden
finansowa czyniły go jednak jednym z najważniejszych z największych i najwspanialszych pod względem archi-
w Rzeczpospolitej. Pochodził ze średniej szlachty san- tektonicznym w kraju, odznaczającym się niezwykłą eks-
domierskiej i wielką karierę, podobnie jak Zamoyski, trawagancją, nawet na tle wielu innych ówczesnych sza-
zawdzięczał w największej mierze sobie. Był niezwy- leństw, typu marmurowe żłoby w stajniach i szklany sufit
kle zdolnym politykiem i wspaniałym mówcą. Wszech- nad jadalnią, spełniający rolę dna olbrzymiego akwarium
stronnie wykształcony w jezuickiej akademii w Grazu wypełnionego egzotycznymi okazami morskiej fauny.

Ślub Maryny
Mniszchówny
z carem
Dymitrem
Samozwańcem,
rycina nieznanego
polskiego artysty,
XVII w.

Na stronie obok:
Portrety tru-
mienne polskiej
szlachty z XVII
i XVIII w.

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 112

 rzeczpospolita obojga narodów
Jerzy Ossoliński został wysłany nad Tybr krótko przed
spodziewaną wojną ze Szwecją i podczas walk o Smo-
leńsk z Rosją. Oprócz uzyskania propagandowego i fi-
nansowego poparcia przeciwko Skandynawom i Mo-
skwie jego misja doprowadzić miała do zmniejszenia
zależności polskiego Kościoła od Stolicy Apostolskiej
i Urbana VIII. Papież bowiem ingerował w wewnętrzne
sprawy Rzeczpospolitej i żądał odebrania dysydentom
i prawosławnym wszelkich praw, co groziło wojną reli-
gijną. Sprawa uregulowania stosunków z papieżem była
tym bardziej pilna, że Władysław IV zaprzysiągł różno-
wiercom tolerancję religijną. Poselstwo miało również
pokazać Europie potęgę Rzeczpospolitej.
Orszak Ossolińskiego składał się z 300 osób. Jego
wjazdowi towarzyszyły strzały armatnie z zamku
św. Anioła. Na czele jechali dwaj dworzanie podskarbie-
go na wspaniałych rumakach, a za nimi kroczyło 30 mu-
łów i 10 wielbłądów dźwigających bagaże polskiej delega-
cji i upominki dla papieża. Znalazły się wśród nich trzy
arrasy składające się na cykl „Mojżesz”, o które jeszcze
niedawno sejm toczył spór z Zygmuntem III. Król uwa-
żał arrasy za swoją własność, podczas gdy w powszech-
nej opinii stanowiły one spuściznę po Jagiellonach. Za
wielbłądami postępował oddział lekkiej jazdy, lśniący
od złota i ozdób. Rzymianie z niedowierzaniem wpa-
trywali się w orszak polskiego posła, w jeźdźców i konie
uginające się od „drogich kamieni i diamentów wszytych
w rzędy końskie, strzemiona lub czapraki (...) przepysz-
ne kity, pióropusze, guzy i spinki, wielkiej wartości ka-
rabele, łuki i szyszaki”. Rzucano w tłum sztuki złota. Je-
den z uczestników wydarzeń w swoim diariuszu napisał:
„...albowiem u Włochów, w ich umysłach, i niezwykłość
wydarzenia, i nie oglądany przedtem przepych konnicy,
i ubiór, na który patrzyli i nim się zdumiewali, tak głę-
boko wyrył w pamięć niezwykłość wspaniałego pocho-
du, iż opisali go nie tylko w sposób właściwy, ale nawet
przesadny”.
Podczas występu przez papieżem Ossoliński popi-
sał się swoim krasomówstwem: „Będziesz jeszcze oglą-
dał za Bożą pomocą zdziczałe lwy skandynawskie ugła-
skane potężną ręką Władysława przed twoją stolicą”.
Urban VIII stwierdził, że sam wielki Cicero nie zdobył-
by się na celniejszy zwrot. Poseł wywarł silne wraże-
nie również na papieskim otoczeniu i zagranicznych
dyplomatach, budząc zdumienie niespotykaną eru-
dycją, będącą w powszechnym użytku łaciną oraz
włoskim, niemieckim, francuskim i hiszpańskim.
Zachwyty towarzyszyły również przyjazdowi pol-
skiej delegacji do Paryża w 1573 r. Grupa jedenastu do-
stojników na czele z biskupem poznańskim Adamem
Konarskim i rozpoczynającym wielką karierę Janem
Zamoyskim w otoczeniu stu kilkudziesięciu przedsta-
wicieli znaczniejszych rodów szlacheckich Rzeczpospo-
litej udała się z misją zaprzysiężenia Henryka Walezego,
obranego kilka miesięcy wcześniej polskim królem. Nie-
znane, całkowicie egzotyczne stroje, bogactwo ozdób,
wysadzane kamieniami krzywe szable, łuki i koł-
czany kojarzące się z Orientem wzbudziły zachwyt
paryskiej ulicy. Uległ mu również poeta Jan Dorat,
pisząc z podziwem: „My, Gallowie, dziwimy się, Po-
lacy, waszym postaciom, waszej ogładzie, jakby pół-
bogom”.
Wedle relacji sporządzonej przez mieszczanina z Pro-
vins, „Polacy byli to wszyscy piękni mężczyźni, wysocy
i mocni i mówili po łacinie wszyscy włącznie ze stajen-
nymi, ale pijacy i żarłocy, aż dziw bierze. Dwaj rzeczeni
Polacy wydaliby więcej w czasie jednego posiłku na wino
i mięso niż sześciu Francuzów (...) gdyby zostali jeszcze
pół roku we Francji, wypiliby całe wino tego kraju”.
S Ł AWO M I R L E Ś N I E WSK I
Pompa funebris
i portret
trumienny
Przypominający teatralne widowisko szla-
checki ceremoniał funeralny, przez współ-
czesnych nazywany pompa funebris
(łac. uroczysty ceremoniał pogrzebowy),
budził zdumienie podróżujących po Pol-
sce cudzoziemców. Przygotowanie do po-
grzebu, wraz z wysyłaniem wieści o zgonie,
przyjmowaniem zjeżdżających na uroczy-
stość gości, trwało kilka miesięcy (niekiedy
rok!). Nic też dziwnego, że nieboszczyka,
wystawianego najpierw na marach, nale- Taniec śmierci, polichromia
żało – mimo stosownych zabiegów me- w kościele w Tarłowie,
dycznych – po pewnym czasie umieścić autor nieznany z kręgu
w podwójnej trumnie. Czasem trumna ta- włoskiego, połowa XVII w.
ka wyposażona była w okienko umożliwia-
jące oglądanie zmarłego. Trzeba bowiem pamiętać, że charakter uroczystości
pogrzebowych zakładał jego niejako aktywne współuczestnictwo. Trumna opa-
trzona była specjalnie na ten cel przygotowanym portretem, a przy zwłokach
pojawiał się ucharakteryzowany na zmarłego archimimus (łac. aktor mimiczny).
W trakcie długotrwałych uroczystości ustami oratorów zmarły dziękował przyby-
łym gościom, przyjaciołom, rodzinie, ci zaś wygłaszali mowy, sławiące jego cno-
ty i zasługi. W kościele, specjalnie w tym celu oświetlonym oraz udekorowanym
ozdobnymi tkaninami i żałobnymi chorągwiami, budowano castrum doloris (łac.
zamek boleści), gdzie na kilkustopniowym ozdobnym katafalku umieszczano
trumnę. Na zakończenie trwającej nieraz kilka dni ceremonii między tłum żałob-
ników wjeżdżał konno rycerz ubrany w zbroję zmarłego i przy odgłosach wer-
bli, kruszenia kopii, niszczenia pieczęci oraz wszelkich innych atrybutów władzy
i oznak zdobytych godności spadał z konia. Akt ten symbolizował stratę publicz-
ną oraz społeczną śmierć wojownika i obrońcy ojczyzny. Przy pogrzebie ostat-
niego męskiego przedstawiciela rodu łamano także tarczę herbową. W rocznice
śmierci, pogrzebu czy imienin urządzano uroczyste aniwersarze, dorównujące
przepychem ceremonii pogrzebowej, a nierzadko ją przewyższające.
Portret trumienny, tak istotny w ceremoniale pogrzebo-
wym, był wyjątkowym, nigdzie poza Polską niespotyka-
nym gatunkiem portretu. Konterfekty zmarłych (także
kobiet i dzieci) malowano przeważnie na ośmio- lub
sześciobocznych blachach cynowych lub miedzia-
nych, a u najbogatszych – na srebrnych, zawsze do-
pasowanych do kształtu trumny. Tło było jednolite,
czasem złocone lub srebrzone, jak na średniowiecz-
nych obrazach. Niekiedy obok twarzy pojawiało się
przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego w płomie-
nistej mandroli, symbolizującego dobrą śmierć i na-
dzieję zmartwychwstania, lub Matki Boskiej z Dzie-
ciątkiem – opiekunki i pośredniczki. Oprócz tego
umieszczano czasem herb, datę śmierci, inicjały zmar-
łego. Najczęściej prezentowano popiersie zmarłego, uję-
cie do pasa było rzadziej spotykane. Najważniejsza była
twarz zmarłego, przedstawiona naturalistycznie, bez
upiększeń i retuszów, zwrócona en trois quarts w le-
wo lub w prawo, płaska i blada, patrząca przenikli-
wie szeroko otwartymi lub przymrużonymi oczy-
ma prosto w oczy żałobników, jakby sprawdzając,
czy żal po śmierci jest szczery.
Wydatki na bogatą oprawę ceremonii pogrzebo-
wej nierzadko były przyczyną kłopotów finansowych
rodziny, czy wręcz doprowadzały ją do ruiny. Często też
krytykowano zwyczaj wystawnych pogrzebów, a w testa-
mentach pojawiały się prośby o zachowanie umiaru i po-
wściągliwość. Oczywiście rozbudowany ceremoniał był udziałem raczej ludzi bo-
gatych, niemniej jednak nawet drobny szlachetka na zagrodzie chciał również
w obliczu wieczności być równym wojewodzie.
I WO N A K O C H A N OWSK A
113 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
 Sarmatyzm albo dwie strony
Dobrodziejstwo inwentarza. Dla oświeceniowców, pozytywistów,
postępowców wszelkiej maści i szyderców jak Witold Gombrowicz,
ta szlachecka ideologia XVII w. była irytującym anachronizmem. Głów-
nym winowajcą bezwładu i upadku Rzeczpospolitej. Natomiast dla kon-
serwatystów duch sarmacki to opoka swojskości niezafałszowanej przez
cudzoziemszczyznę, matecznik polskiej tożsamości i patriotyzmu, dumy
narodowej i poczucia wielkości.
W Europie natomiast kto nie musiał, ten mało o sarmatyzmie słyszał. Hu-
sarskie pióra, tureckie kontusze i węzły polskie na podgolonych szlachec-
kich głowach często są kojarzone z bufonadą, ciemnotą, pijaństwem, fa-
talnymi drogami, wyzyskiem chłopów, upadkiem miast oraz anarchią jako
główną przyczyną upadku przednowoczesnej Rzeczpospolitej.
I tylko niektórzy – jak Norman Davies – wołają na puszczy, że ten obraz
jest nazbyt przeczerniony, bo unia polsko-litewska miała podobną struk-
turę jak brytyjski Commonwealth, a polska kultura polityczna musiała być
wystarczająco mocna, skoro – mając solidne podstawy renesansu, baro-
ku, oświecenia i romantyzmu – przetrwała rozbiory i przetrzymała kata-
strofy cywilizacyjne XX w.
Kłopot polega na tym, że sarmacką ideologię trzeba brać z dobrodziej-
stwem inwentarza. Z jej grzechami i zasługami. I oceniać zarówno po-
przez wiek XVII, jak i z dzisiejszej perspektywy. Co jest z tej tradycji – poza
sienkiewiczowskim sentymentem – wciąż żywe, a co jedynie głuchym
echem minionej potęgi Rzeczpospolitej, która w połowie XVII w. sięgała
od Poznania po Smoleńsk i od Gdańska po Zadnieprze. Ale nie wyczuła
zmieniającego się ducha czasu, przespała szansę na reformę i moderni-
zację, nim jej nie zepchnęli z europejskiego boiska bardziej skutecznie
i agresywnie grający sąsiedzi.

Narodziny mitu. Sarmacka ideologia zrodziła się z powtarzanego

w czasach renesansu mitu, że Polacy – jako naród szlachecki – wywo-
dzą się od starożytnych Sarmatów zamieszkujących niegdyś stepy doń-
skie i z samego swego pochodzenia są predestynowani do współrzą-
dzenia krajem. Ten mit pojawia się już w XV w. u Długosza, gdy różnice
między Polską a Zachodem już niemal zanikły. Zwycięstwo nad Zako-
nem Krzyżackim dało szlachcie poczucie pewności siebie i pozwoliło
otworzyć się na docierający z Włoch renesans, a w XVI w. na docierają-
cą z sąsiednich Niemiec reformację. Pozbawione kompleksów polskie
elity wysyłają swych synów na studia do Padwy, Paryża i Wittenbergi.
Kopernik i Kochanowski, Modrzewski i Łaski są obywatelami Europy –
przyjmowani i słuchani przez europejską elitę intelektualną.
Rzeczpospolita jest spichlerzem Europy, ukrainne zboże płynie trak-
tem wiślanym przez Gdańsk do Holandii i Anglii. Republikański ustrój
Rzeczpospolitej, w której król nie jest panem sumień, studiuje się na Za-
chodzie jako ważną innowację. Ma swych krytyków, ale i entuzjastów:
dla jednych jest rajem heretyków, dla drugich krajem bez stosów. Sukce-
sy militarne w wojnach granicznych z Moskwą, Szwecją i Turcją na prze-
łomie XVI i XVII w. i przywileje polityczne dają panom braciom poczucie
własnej wartości i dumy.
Szlachta broniła swej złotej wolności, dumna ze szlacheckiej równości,
czego dowodem miało być nieuznawanie książęcych (poza Litwą) i hra-
biowskich tytułów. Z czasem jednak zakaz łatwo obchodzono, kupując
sobie arystokratyczne tytuły w krajach ościennych. Zresztą równość pa-
nów braci była pozorna, skoro do stanu szlacheckiego z jednej strony
należeli magnaci kresowi, mający własne armie, dyplomację i rezyden-
cje pyszniejsze od królewskich. Z drugiej natomiast, szlachecka gołota
(po której polszczyzna poprzez ukraiński odziedziczyła mało pochleb-
ne określenie – hołota), szaraczkowie ze spłachetkiem ziemi i drewnianą
szablą u pasa, ale w swym przekonaniu równi wojewodzie, trzymający się
pańskiej klamki, ale gardłujący na sejmikach i na polu elekcyjnym.
Wolność i patriotyzm, uczestnictwo w sprawach kraju i etos rycerski,
rozkosze dworku szlacheckiego i katolicka obyczajowość były podstawą
sarmackiego mitu. Jako wzór kulturowy ma on jeszcze dziś swój urok.
Szarże husarii, portrety stolników i podkomorzych, barokowe kościo-
ły i rezydencje magnackie. Barokowy język „Wojny chocimskiej” Wacła-
wa Potockiego, „Pamiętników” Jana Chryzostoma Paska, metafizycznej
poezji Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego czy jędrnych fraszek Jana Andrze-
ja Morsztyna stał się dzięki późniejszym adaptacjom sarmackich moty-
wów częścią również dzisiejszej kultury masowej. A husarskie skrzydła
znakiem firmowym polskości używanym za granicą na równi z szope-
nowskimi wierzbami i kopernikowskim astrolabium.
Krytycy i obrońcy. Równocześnie spór z sarmatyzmem jest od bez
mała trzystu lat główną osią arcypolskich debat, które mało kto za gra-
nicą rozumie. W czasach stanisławowskich antysarmacka opozycja, sku-
piona wokół króla i oświeconych magnatów – jak Czartoryscy, duchow-
nych – jak biskup Krasicki, czy mieszczan, dworowała sobie na obiadach
czwartkowych z sarmackich warchołów, ciemnych i zarazem zadufa-
nych, nierozumiejących potrzeby zmian i otwarcia się na świat. Refor-
matorzy mieli wsparcie znakomitych piór i nowych środków przekazu
– narodowy teatr, prasę i satyryczne pisma ulotne. Ale w oczach sar-
mackiej konserwy byli napiętnowani: król niedawno wyszedł z łóżka ca-
rycy. A modernizacyjne pomysły reformatorów wyrastały nie na swoj-
skim nawozie, lecz na ideach zapożyczonych z Zachodu.
Obrońcy sarmackich swobód mieli za sobą siłę inercji, parafialny ko-
ściół i pogrążoną w lokalnych interesach prowincję. A także – tak jest! –
Rosję, która występowała jako gwarantka sarmackiego ancien régime’u,
dobrze wiedząc, że zreformowana Rzeczpospolita byłaby zaporą dla ro-
syjskiej ekspansji na Zachód.
Ten spór toczył się także w czasie zaborów, niekiedy zresztą – jak u ro-
mantyków – powodując swoiste rozdarcie duszy. Niechęć i nostalgię, po-
mstowanie na czerep rubaszny i uznanie szlacheckiego zaścianka za ma-
tecznik polskości. Reakcją na nieudane sarmackie zrywy powstańcze był
reformizm pracy organicznej i krytycznej rewizji polskich dziejów. Ale na

POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA 114

 rzeczpospolita obojga narodów
głównego narodowego mitu
K azanie Piotra Skargi. W centrum obrazu Jana Matejki
rokoszanie: Janusz Radziwiłł, Mikołaj Zebrzydowski i Stanisław
Stadnicki. Po prawej gromiący anarchię szlachecką Skarga. Autor
dzieła najwyraźniej utożsamiał się z jego poglądami, skoro twarz
kaznodziei jest zarazem autoportretem artysty. Paradoksalnie,
żaden z malarzy nie przyczynił się tak bardzo do bezkrytycznego
kultu dawnej R zeczpospolitej, jak właśnie Matejko.
wszelki wypadek program ugody z austriackim zaborcą ubierano w sar-
macki kontusz jako symbol polskości.
Mit sarmacki wybuchał zwykle ku pokrzepieniu serc w okresach naro-
dowej opresji. Klechdami „Trylogii” i sienkiewiczowskimi pseudonimami
w czasie hitlerowskiej okupacji. A zarazem przed kolejnymi przesileniami
wywoływał gwałtowny opór i pełne furii kampanie – Stanisława Brzo-
zowskiego na fali rewolucji 1905 r., Witolda Gombrowicza w przededniu
II wojny światowej, a w czasach stanu wojennego – Czesława Miłosza.
Rodzima krytyka sarmackiej mentalności nie miała jednak lekko, ponie-
waż również zaborcy przyczyn upadku Rzeczpospolitej nie widzieli we
własnej agresji i destrukcji, lecz w szlacheckiej anarchii. Ten schemat po-
wtarzał się aż po czasy stalinowskie, gdy August Bęcwalski był symbolem
reakcji, a krytyka sarmackiej szlachetczyzny należała do kanonu materia-
lizmu historycznego.
Po Październiku 1956 r. stalinowski wzorzec uległ szybkiej erozji. A kul-
tura szlachecka zaczęła być przedmiotem solidnych badań. Bestsellerami
stawały się nie tylko wznowienia klasycznych książek Bystronia czy Łoziń-
skiego, ale świetne analizy Janusza Tazbira. Filmowa wersja „Trylogii” – choć
jeszcze bez niewygodnego „Ogniem i mieczem” – stała się obiektem ro-
dzinnego kultu. Gdy Daniel Olbrychski za obronionego karnego w meczu
z Anglią podarował Janowi Tomaszewskiemu swą filmową szablę Kmicica,
okazało się, że odruchy sarmackiego patosu są nie do zdarcia.
115
W ogrodzie politycznych idei jest dziś również neosarmatyzm, ale je-
go program jest muzealny. Jego adherentom chodzi o to, by uznać, że
mit integrował szlachtę Rzeczpospolitej, był szkołą patriotyzmu, posza-
nowania suwerenności, samorządności, że ugruntował poczucie wielko-
ści narodu i dumę z polskości. Niektórzy dodają, że winowajcą dziejów
Polski był Stanisław August, bo nie był Sarmatą ani też sarmatyzmu nie
rozumiał. Ich zdaniem po rozbiorach pozostała już tylko jedna droga. Nie
droga reform, ale właśnie droga sarmacka; zbrojna, odważna, brawurowa.
W istocie neosarmaci nie mają pomysłu na Polskę XXI w., a jedynie – jak
można usłyszeć – na przywrócenie dumy z narodowej przeszłości, rów-
nież tej sarmackiej, której skutecznie pozbawiło nas wielowiekowe dema-
skowanie mitów narodowych.
Duma i zaduma. Tymczasem oprócz dumy, przydałoby się trochę
zadumy – nad barokową kulturą szlachecką XVII w., nad połączeniem
Orientu i Okcydentu w szlacheckich strojach i obyczajach. Nad utraconą
szansą stworzenia w Europie Środkowo-Wschodniej republiki zdolnej do
rozwoju. Jak np. mogły się potoczyć losy Rzeczpospolitej i Europy, gdyby
w XVII w. Sarmatów nie ciągnęło znów ku wschodnim stepom, lecz na
zachodnie uniwersytety?
Sarmacka Rzeczpospolita, niemająca ani silnej władzy, ani strategii,
ani gospodarki, już się nie zmieściła wśród mocarstw rozgrywających.
Nie poprawiła jej realnego statusu szarża wiedeńska, bo unii polsko-li-
tewskiej już brakowało tej soft power
power, która coraz bardziej zaczynała się
liczyć w Europie – wykształconych, otwartych elit i zdyscyplinowanego
narodu politycznego. Natomiast z pewnością warto dzisiaj przypomnieć
Europie, czym była kultura sarmacka. Prawdą jest bowiem, że narodowa
tromtadracja nie odbiega tu zbytnio od innych tamtego czasu, na przy-
kład od rosyjskiego mitu Trzeciego Rzymu czy niemieckiej idei Rzeszy.
Sarmatyzm – warto powtarzać Europie – nie był jakimś dziwolągiem Iro-
kezów Europy – jak polską szlachtę złośliwie nazywał Fryderyk II. Euro-
pie trzeba zwracać uwagę, że sarmatyzm był oryginalnym połączeniem
Wschodu i Zachodu, ideologią polsko-litewskiego Commonwealthu,
który nie wykorzystał swej szansy, ale wypróbował – w dobrym i złym
– wiele doświadczeń mogących się przydać w kształtowaniu Unii Euro-
pejskiej. Warto więc znać jej wady i zalety, by uniknąć tych pierwszych,
podchwycić te drugie.
Wadą była zbytnia ufność szlachty we własne cnoty obywatelskie i za-
zdrosne ograniczanie narodu politycznego do własnego stanu. Tak jak
wadą UE jest pielęgnowanie narodowego egoizmu i słabe poczucie od-
dolnego współuczestnictwa narodów Europy w unijnym projekcie.
Zaletą Rzeczpospolitej było obywatelskie poczucie przynależności
szlachty do politycznej wspólnoty. Od końca XV w. do szwedzkiego po-
topu 1656 r. i pierwszego zerwania sejmu przez liberum veto to poczucie
obywatelskie zdawało egzamin. Potem – przy coraz gorszej koniunkturze
politycznej i gospodarczej w Europie – wypaczyło się i skarlało. Z dzie-
jów sarmackiej Rzeczpospolitej może wypływać też nauka dla UE, która
też jest dzieckiem korzystnej koniunktury międzynarodowej. Najpierw
tryumfu Europy Zachodniej nad Hitlerem, a potem ruchów opozycyj-
nych i reformatorskich nad realnym komunizmem.
Sarmacka Rzeczpospolita padła w końcu ofiarą własnej słabości we-
wnętrznej i agresji sąsiadów. Ale – to także warto powtarzać Europie – w
XVII w. przetrzymała burze, których Europa Zachodnia, mimo straszli-
wych zniszczeń spowodowanych przez wojnę trzydziestoletnią, nie zna-
ła. Rzeczpospolita miała w wieku polskiej dymitriady, szwedzkiego poto-
pu, powstania Chmielnickiego tylko 32 lata pokoju, podczas gdy Rzesza
– 39, Francja – 47, Szwecja – 48, Rosja – 49, Anglia – 59, a Brandenburgia
aż 69. A mimo to nie rozpadła się od wewnątrz.
Jest to chyba nie najgorsza lekcja dla Unii Europejskiej, której raczej
w XXI w. wojny nie grożą, ale długotrwałe kryzysy i owszem. Może więc,
w oparciu o naszą sarmacko-reformistyczną przeszłość, mamy w ręku nie
najgorszy kamień filozoficzny dla Unii Europejskiej na trudne czasy?
A DA M K R Z E M I Ń SK I
POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
a natomia
upadku
czyli Orzeł i Pogoń
w uścisku trzech czar-
nych orłów
Radosław Lolo
Najprościej jest spisać faktografię dotyczącą Polski
XVIII w. − i po sprawie: drogę w historyczną prze-
paść mamy jak na dłoni. A jednak nic nie jest tu tak
podręcznikowo jednoznaczne.
Klęski
XVIII w.
PANOWANIE WETTINÓW: OD SASA DO LASA, UŚCISK
ROSJI. Wychodząc poza podręcznikową chronologię,
należy wskazać na cztery ważne dla losów Rzeczpospoli-
tej wydarzenia w XVIII w. Pierwszym jest 60-letnie pa-
nowanie saskich Wettinów.
Bezkrólewie po śmierci Jana III Sobieskiego (1696 r.)
ujawniło wiele patologii w życiu państwa. Sejm konwo-
kacyjny zerwano. Stronnictwa poszczególnych kandy-
datów prześcigały się w kupowaniu zwolenników; w jed-
nym roku rozdano prawie 8 mln talarów, przy czym
żadna z kandydatur nie zyskała przewagi. W tej sytuacji
mistrzem gry okazał się elektor
saski. Nie mając własnego stron-
nictwa, w odpowiednim momen-
cie rzucił na scenę wypłacone od
ręki 3 mln.
Rzeczpospolita i Saksonia,
połączone unią personalną, były
jednakże krajami o diametral-
nie różnych systemach. August
II, przyzwyczajony do rządów
absolutnych, zaczął zmierzać do
umocnienia władzy królewskiej
i zapewnienia Wettinom dłuż-
szego zasiadania na tronie RP.
Stąd decyzja o sojuszu z carem
Piotrem i koalicji antyszwedzkiej.
Wojna szybko jednak przynio-
sła same rozczarowania. Po serii
klęsk wojsk koronnych i saskich
Szwedzi wymusili na szlachcie
detronizację Wettina i doprowa-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Elekcja
Stanisława
Leszczyńskiego,
Lasa, na polach
warszawskiej Woli
w 1704 r., mie-
dzioryt z epoki
Spotkanie
Augusta II,
Sasa na tronie
R P, z Fryde- dzili do koronacji Stanisława Leszczyńskiego. Na sce-
rykiem Wilhel- nę powrócił jednak najbardziej niedoceniany w tej roz-
mem I, twórcą grywce Piotr I. Niechciana wojna przerodziła się w wojnę
potęgi militarnej domową między stronnikami Sasa i Lasa (art. s. 78). Au-
Prus, obraz gust II uzyskał wsparcie Piotra I za cenę traktatu uzależ-
z ok. 1720 r. niającego Rzeczpospolitą od Rosji.
PANOWANIE WETTINÓW: SEJM NIEMY, PRZYMIERZE
CZARNYCH ORŁÓW. Z uścisku tego August II próbował
się wyrwać, prowadząc misterne gry dyplomatyczne.
Jednak Piotr I, świadomie przenosząc ciężar rosyjskiej
polityki nad Bałtyk, rozumiał dobrze, jak istotne jest
skuteczne uzależnienie od siebie Rzeczpospolitej; dlate-
go zignorował składane już wówczas pruskie propozycje
rozbiorowe. Kolejnej inicjatywie wzmocnienia władzy
Augusta Rosja zapobiegła, inspirując szlachecką konfe-
derację tarnogrodzką w 1715 r. Jednodniowy sejm niemy
z 1717 r. zakończył konflikt. Podjął wprawdzie reformę
wojska (art. s. 68), rozluźnił unię, usprawnił nieco skar-
bowość, nie stał się jednak początkiem szerszej reformy,
za to wzmocnił pozycję Rosji.
Jeszcze przed śmiercią Augusta II zawarto traktat
Loewenwolda, tzw. przymierze trzech czarnych orłów;
chodzi o podpisany 13 września 1732 r. w Wiedniu taj-
ny układ pomiędzy Austrią i Rosją (13 grudnia dołączyły
do niego Prusy). Zapewniał on ościennym mocarstwom
kontrolę nad przyszłą elekcją w RP.
116
 rzeczpospolita obojga narodów
PANOWANIE WETTINÓW: KOLEJNA WOJNA DOMO-
WA I SEJM PACYFIKACYJNY. Kolejny elektor saski na
tronie polskim, August III, mimo sojuszu z Austrią i Ro-
sją nie zapobiegł podwójnej elekcji w 1733 r. Wspierany
pieniędzmi francuskimi Stanisław Leszczyński również
został wybrany na króla. Otwarta interwencja wojsk ro-
syjskich wznieciła kolejną wojnę domową (art. s. 78).
W 1736 r. odbył się jedyny niezerwany w czasie pano-
wania Augusta III sejm, tzw. pacyfi kacyjny, na którym
potwierdzono jego tytuł królewski. Monarcha ten nie
troszczył się zbytnio o siłę militarną Rzeczpospolitej,
więcej uwagi poświęcając wystawnemu życiu i powięk-
szaniu bogactwa swego drezdeńskiego dworu. W Rzecz-
pospolitej przebywał bardzo rzadko, odbywając tylko ra-
dy senatu i podpisując dokumenty we Wschowej, dokąd
mu było najbliżej. W swej polityce zagranicznej opierał
się na Rosji. Bezpośrednio państwem, jak i dworem kie-
rował Henryk Brühl, który dla współczesnych stał się sy-
nonimem korupcji i złotych czasów saskich. Wojny, w ja-
kie August III zaangażował Saksonię, przyniosły niemal
same klęski, przy okazji osłabiając formalnie neutralną
Rzeczpospolitą.
FAMILIA: PRAGNIENIE REFORM, PONIATOWSKI NA
TRONIE. Słabość i postępujący rozkład Rzeczpospo-
litej dostrzegało wielu obywateli – tak dochodzimy do
drugiego ważnego zjawiska w historii kraju w XVIII w.
Takim stronnictwem była bez wątpienia Familia, zgru-
powana wokół magnackich rodów Czartoryskich i Po-
niatowskich. Początkowo popierała Leszczyńskiego. Po
pogodzeniu się z Augustem III stała się stronnictwem
dworskim i próbowała forsować reformy. Niepowodze-
nia na tym polu odsunęły ją od dworu. Od tej pory coraz
śmielej spoglądała ona w stronę Rosji. To z jej udziałem
powstał plan przejęcia władzy, w efekcie którego królem
został Stanisław August Poniatowski (1764 r.). Jeszcze
przed jego elekcją sformułowano ambitny program re-
form, zakładający m.in. zniesienie liberum veto, ogra-
niczenie władzy hetmanów, wprowadzenie stałego sej-
mu i kolegialnych urzędów. Część tych zmian udało się
przeprowadzić w latach 1763−66. Zwiastowały one na ty-
le poważnie przełamywanie kryzysu państwa, że zanie-
pokoiły Rosję i Prusy.
INTERWENCJA ROSJI: SEJM REPNINOWSKI, PROTEK-
TORAT KATARZYNY. Jako pretekst do interwencji mocar-
stwa wykorzystały sprawy wyznaniowe. Szczególnie wie-
le kontrowersji wzbudził, popierany przez protestanckie
Prusy i prawosławną Rosję, projekt przyznania praw po-
litycznych innowiercom zamieszkującym Koronę i Wiel-
kie Księstwo. Próba ta była na tyle rewolucyjna, że plany
te porzuciła nawet inicjatorka reform, Familia. Osamot-
niony król mógł liczyć jedynie na pomoc Katarzyny II.
No i nie zawiódł się, można stwierdzić z przekąsem.
W 1767 r. w granice Rzeczpospo-
litej wkroczyły czterdziestotysięczne
oddziały wojsk rosyjskich; pod ich
osłoną poseł rosyjski Nikołaj Repnin
zawiązał konfederacje różnowier-
cze: słucką dla Wielkiego Księstwa
Litewskiego i toruńską dla Korony.
W reakcji na te wydarzenia kato-
licka szlachta zawiązała konfedera-
cję radomską skierowaną przeciw-
ko Stanisławowi Augustowi. Szybko
wpływ na nią uzyskał sam Repnin,
szachując króla i zmuszając do wy-
pełnienia woli Katarzyny II. Efekt
został osiągnięty: tzw. sejm repni-
nowski zajął się rewizją reform prze-
prowadzonych przez sejm konwokacyjny w 1764 r.
Repnin czuł się w Warszawie na tyle bezkarnie, że po-
rwał przywódców konfederacji radomskiej. Zastraszona
Rzeczpospolita w 1768 r. podpisała z Rosją traktat wie-
Obok: Nikołaj czystej przyjaźni, mocą którego stawała się protektora-
Repnin, ambasa- tem rosyjskim; to Katarzyna II gwarantowała nienaru-
dor carycy szalność granic i ustroju wewnętrznego państwa.
w Warszawie,
obraz z XVIII w. KONFEDERACJA BARSKA: SMUTNE SKUTKI POWSTA-
NIA. Sprawa równouprawnienia różnowierców, cał-
Poniżej: Ryngraf kiem jawne uzależnienie od Rosji, ale też i kierunek
konfederatów reform zmierzających do ograniczenia wolności zespo-
barskich, liły szeregi niezadowolonej szlachty. Odpowiedziała
XVIII w. ona konfederacją generalną zawiązaną w Barze 29 lu-
tego 1768 r. Skierowano ją przeciw róż-
nowiercom, Katarzynie II i uległemu
jej Stanisławowi Augustowi Poniatow-
skiemu. Naczelne hasło konfederatów
brzmiało: Wiara i wolność. W swoich
szeregach połączyła więc konserwaty-
stów i reformatorów.
Hasła walki o suwerenność sprawiły,
że część badaczy widzi w konfederacji
pierwsze polskie powstanie narodowe.
Podkreśla się rolę, jaką odegrała w roz-
woju świadomości narodowej. W odpo-
wiedzi na zbrojne wystąpienie senat i król
117 POLITYKA POMOCNIK HISTORYCZNY
zdecydowali się wezwać na pomoc wojska rosyjskie.
Konfederaci ze zmiennym szczęściem toczyli nierówną
walkę przez 4 lata (art. s. 78). Skala interwencji rosyj-
skiej i umiędzynarodowienie sprawy skłoniły monar-
chów ościennych państw do zdecydowanych kroków.
Upadek konfederacji w 1772 r. przesądził o I rozbiorze
Rzeczpospolitej, który − według słów cesarzowej Ma-
rii Teresy − był mniejszym złem niż europejski konflikt
w sprawie polskiej.
S E J M C Z T E R O L E T N I : F O R T E L P AT R I O T YC Z N Y.
Ale Rzeczpospolita, choć okrojona, istniała nadal z krę-
gami obywateli, którzy mieli świadomość konieczności
reformowania państwa i już zasmakowali w tych refor-
mach. W latach 1787−88 niespodziewanie zarysowała
O K onstytucji 3 maja
i innych reformach
Sejmu Wielkiego
Pokolenie reform. Pierwszy rozbiór Rzeczpospoli-
tej (1772 r.) wstrząsnął sumieniem wielu jej obywateli.
Nie bez znaczenia był fakt, że w życie publiczne wkra-
czało pokolenie kształcone w takich szkołach jak Col-
legium Nobilium i wychowywane na reformatorskiej
publicystyce Stanisława Konarskiego (m.in.: Adam Na-
ruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Krasicki,
Grzegorz Piramowicz, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic,
Andrzej Zamoyski, Franciszek Salezy Jezierski, bracia
Stanisław i Ignacy Potoccy).
Próby reform były skutecznie blokowane zarówno przez tzw. prawa
kardynalne (gwarantowane przez trzech zaborców, uchwalone na tzw.
sejmie repninowskim w 1768 r., gwarantujące wolności szlacheckie), jak
i wewnętrzną opozycję magnacką, kierowaną przez hetmana Franciszka
Ksawerego Branickiego. W warunkach braku suwerenności asumpt do
zmian dał niekorzystny dla Rosji przebieg wojny z Turcją (art. s. 116).
Reformy Sejmu Wielkiego. 6 października 1788 r. zebrał się w War-
szawie sejm konfederacki pod laską marszałka Stanisława Małachowskie-
go dla Polski i Stanisława Nestora Sapiehy dla Litwy. Wielu wyłonionych
posłów reprezentowało generację młodszą, chętną reformom, choć nie-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
Sztandar ufundo- się korzystna dla RP sytuacja międzynarodowa. Zaata-
wany w pierwszą kowana przez Turcję i Szwecję Rosja musiała prowadzić
rocznicę uchwale- wojnę na dwa fronty. Katarzyna II postanowiła sięgnąć
nia Konstytucji po potencjał wasalnej Rzeczpospolitej, zgadzając się na
3 maja, 1792 r. zwiększenie jej armii do 100 tys. Potrzebna do tego by-
Pod nim: ła jednak decyzja sejmu. Caryca nie podejrzewała, że
Pierwsza strona podejmie on próbę zniesienia rosyjskiego protektora-
Ustawy R ządo- tu nad państwem polsko-litewskim, stąd zgoda na jego
wej, tekst druko- zwołanie.
wany w Drukarni Rozpoczęty w 1788 r. sejm przeszedł do historii ja-
Uprzywileiowaney ko wielki lub czteroletni. Od razu ujawnił pragnienie
M. Grolla Księ- zmian, gdyż przekształcił się w konfederację, przez co
garza Nadwornego nie mógł być zerwany w drodze liberum veto. Początko-
J.K. Mości, wo funkcjonowały trzy stronnictwa. Dworskie dążyło do
1791 r. wzmocnienia władzy monarszej. Patriotyczne, forsujące
szersze reformy społeczne, szukało oparcia w Królestwie
Prus, a ponieważ chciało wzmocnienia władzy sejmu,
początkowo występowało przeciw królowi. Przeciwne
wszelkim zmianom było stronnictwo magnackie.
W grudniu 1790 r. wybrano kolejny komplet posłów
i odtąd sejm obradował w podwojonym składzie. Wów-
czas doszło do zbliżenia króla i patriotów, powstał obóz
reformatorski.
SEJM CZTEROLETNI: DOROBEK I ZEMSTA CESARZY.
Dorobek reformatorskich prac sejmowych jest rzeczy-
wiście imponujący. Wymienić tu należy aukcję wojska
i wprowadzenie na ten cel stałych podatków, zniesienie
Rady Nieustającej, prawo o miastach. Głównym dzie-
łem była przede wszystkim Konstytucja 3 maja (patrz
niżej). Utrzymała się ona dokładnie 14 miesięcy i 3 ty-
godnie. Obalona została przez konfederację targowicką
i zbrojną interwencję Rosji. Wojna w obronie konstytu-
cji zakończyła się klęską i II rozbiorem (1793 r.). Król,
zniechęcony klęskami, pozostał bierny. Walkę podjęła
grupa patriotów licząca na pomoc rewolucyjnej Francji.
Wywołane w marcu 1794 r. powstanie kościuszkowskie
spowodowało III rozbiór (1795 r.). Insurekcja była więc
ostatnim aktem I Rzeczpospolitej, a zarazem otwierała
epokę walk o niepodległość.
doświadczoną (39 proc. w pierwszej kadencji i 61 proc.
w drugiej). Posłowie w ciągu kilku miesięcy uchwalili
ważne dla wzmocnienia kraju ustawy: podniesienie
stanu armii do 100 tys. (udało się dojść do 60 tys.) oraz
reformę podatków (10 proc. z dochodów dóbr świec-
kich i 20 proc. z duchownych). Zlikwidowano Radę
Nieustającą , zbyt mocno kojarzoną z dominacją ro-
syjską. Utworzono komisje cywilno-wojskowe , co
usprawniło administrację terenową. We wrześniu 1789 r.
powołano komisję (deputację) do reform ustrojowych.
W listopadzie tegoż roku w stolicy odbył się zjazd ok. 300
delegatów ze 140 miast koronnych i litewskich. 2 grudnia
ubrani na czarno delegaci pod wodzą prezydenta War-
szawy Jana Dekerta udali się z petycją do króla. Pod wra-
żeniem tej tzw. czarnej procesji, jak też wieści płynących
z Francji (Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela liczyła
sobie wówczas 3 miesiące!) sejm powołał Deputację do
Miast Naszych Królewskich, mającą uregulować prawa mieszczan.
Wiadomym było, że w przewidzianym czasie (do stycznia 1791 r.) nie
uda się reform uchwalić. Postanowiono więc przeprowadzić nowe wybo-
ry i dokooptować do starego składu nowych posłów. Sejm, liczący teraz
354 posłów i 155 senatorów, od pierwszej sesji (16 grudnia 1790 r.) wziął
się energicznie do pracy, zaczynając od uchwały o integralności tery-
torialnej Rzeczpospolitej . W pracach konstytucyjnych przyjęto zasa-
dę uchwalania cząstkowych praw. I tak 24 marca 1791 r. przyjęto prawo
o sejmikach , wykluczające z nich szlachtę gołotę na rzecz płacących
określony podatek posesjonatów. 17 kwietnia uchwalono prawo „Mia-
sta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej” ,
118
 rzeczpospolita obojga narodów
rzecz unii, także Kawalerowie Inflanccy wybrali królów
Źródła polskich, a nie władców skandynawskich, nie mówiąc
już o carze.
klęski
ZAMOYSKI I ZEBRZYDOWSKI – NARODZINY FAKCJI.
Jednak te same atrakcyjne przywileje z czasem uległy
PRZYWILEJE SZLACHECKIE wynaturzeniu i  można zapytać, co się stało, że wol‑
− GWÓŹDŹ DO ­TRUMNY? ność przeradzała się w anarchię, a ustrój, który wcze‑
Dawniejsi badacze wycho‑ śniej zapewniał dobrobyt i  bezpieczeństwo szlachec‑
dzili na ogół z  założenia, kim obywatelom, przestawał funkcjonować? Instytu‑
że to przywileje szlacheckie cje ustrojowe państwa zakładały aktywność politycz‑
w  dłuższym okresie dopro‑ ną obywateli, którzy korzystając z  wolności troszczą
wadziły państwo do anarchii się o dobro wspólne Rzeczpospolitej. Jeszcze w XVI w.
i  upadku, więc w  nich wła‑ system ten funkcjonował sprawnie. Dowodzi tego ruch
śnie dopatrywali się praprzy‑ egzekucyjny i pierwsze bezkrólewie (art. s. 16 i 20). Do‑
czyn końca Rzeczpospolitej. konano wówczas wielkiego dzieła reformy państwa,
W  efekcie zwykło się pięt‑ ale pokolenie szlacheckich egzekucjonistów odeszło
nować wszystkie przejawy lub zmieniło front. Część badaczy uważa, że przeło‑
osłabiania władzy monarszej mem mogła być działalność kanclerza Jana Zamoy‑
przez szlachtę. Przy takim skiego (zm. 1605  r.). Jego niebywała kariera wygene‑
założeniu pozostawało jedy‑ rowała potęgę polityczną, której podporą była własna
nie ustalić, który dokładnie potężna fakcja (art. s.  20). Ta zaś działała już nie pro
z przywilejów stał się tym publico bono, lecz pro bono suo. Dobro tej fakcji miało
feralnym przełomem. Gdy się obywatelom utożsamiać z dobrem państwa. Krwa‑
więc dziś mały Anglik uczy wa rozprawa z rodem Zborowskich trwale przełamała
się z dumą, że Habeas Corpus scenę polityczną na zwolenników i przeciwników Za‑
Act z  1679  r. pierwszy two‑ moyskiego. Od tej pory życie publiczne zaczynało się
rzył podstawową zasadę nie‑ kształtować jako walka polityczna stronnictw, a interes
tykalności osobistej obywa‑ państwa bywał tu już kartą przetargową, a nie nadrzęd‑
teli, my jedynie pół­gębkiem ną wartością. Nie wszyscy historycy ten pogląd podzie‑
przyznajemy, że w  Polsce szlachta to samo dostała Seweryn lają, ale zamoyszczycy byli pierwszą fakcją polityczną,
od Jagiełły już w latach 1431−33 przywilejem w Jedlni R zewuski, które potem funkcjonowały w Rzeczpospolitej aż do jej
i Krakowie. hetman polny ­końca.
Czy jednak faktycznie przywileje szlacheckie dopro‑ koronny, jeden
wadziły do upadku, skoro wyposażona w nie szlachta z przywódców BIEDA W SŁUŻBIE PATRONA. Siła polityczna szlachec‑
do połowy XVII stulecia żyła w państwie silnym i do‑ konfederacji kich obywateli wynikała również z  ich niezależności
statnim? Warto zauważyć, że to właśnie owe przywileje targowickiej, ekonomicznej. Korzystając z solidnej bazy materialnej,
szlacheckie czyniły z Polski atrakcyjne państwo. Zachę‑ tu na portrecie szlachcic miał czas i pieniądze, by uczestniczyć w kosz‑
ciły szlachtę krzyżackich Prus, by poprosiła o inkorpo‑ z 1773 r. townym życiu publicznym. Nie potrzebował wsparcia
rację. Dla części litewskiej szlachty były argumentem na wielkich fortun, czy to możnych świeckich, czy kościel‑

zrównujące mieszczan ze szlachtą w prawach obywatelskich (nietykal-
ność osobista, majątkowa, prawo sprawowania urzędów i posiadania zie-
mi), a także wprowadzając 24 plenipotentów miast do sejmu – jednak bez
pełni praw poselskich. Mieli oni zasiadać w komisjach rządowych: Skar-
bowej i Policji. Stanowi trzeciemu stworzono także możliwości nobilita-
cji. Jednocześnie wąskie grono osób (Stanisław August, Kołłątaj, Potocki,
Małachowski oraz sekretarz królewski Scipione Piattoli) pracowało nad
tekstem obejmującym całość przemian ustrojowych.
Konstytucja. „Ustawa rządowa” została uchwalona na zwołanej w try-
bie nagłym sesji 3 maja 1791 r. Wykorzystano fakt przerwy wielkanocnej,
kiedy to większość posłów opozycyjnych przebywała poza stolicą. 182
posłów, w olbrzymiej większości zwolenników reform, podjęło uchwałę
w trybie uproszczonym – już po pierwszym czytaniu.
Konstytucja przekształcała Rzeczpospolitą w nowoczesną monarchię
konstytucyjną, podkreślając, iż „wszelka władza społeczności ludzkiej po-
czątek swój bierze z woli narodu”.
W głównych punktach ustawa stanowiła:
D trójpodział władzy,
D zniesienie liberum veto i konfederacji,
D zasadę podejmowania decyzji większością głosów,
D w prawie wyborczym zastąpienie feudalnego cenzusu urodzenia cen-
zusem posiadania,
D uznanie posłów za reprezentantów całego narodu,
D p owołanie Straży Praw – rządu pod przewodnictwem monarchy
z podległymi sobie zarówno komisjami wielkimi Obojga Narodów (Po-
licji, Wojska, Skarbu i Edukacji Narodowej) jak też komisjami porządko-
wymi cywilno-wojskowymi,
D wprowadzenie monarchii dziedzicznej (po śmierci Stanisława Augusta
tron miał przypaść saskiej dynastii Wettinów),
D prawa obywatelskie dla mieszczan,
D zagwarantowanie chłopom opieki prawa i rządu krajowego,
D deklarację swobody wyznań i tolerancji religijnej (z prymatem dla reli-
gii rzymskokatolickiej).
Konstytucja ta była chronologicznie trzecim tej rangi aktem, po usta-
wie amerykańskiej z 1787 r., a drugim w Europie (po konstytucji Korsyki z
1755 r.); wyprzedziła rewolucyjną konstytucję francuską z 3 września 1791 r.
Radykalna opinia jakobińska wytykała jej, że zachowała ustrój feudalny
i nie wyzwoliła ludu. Zwolennicy monarchii konstytucyjnej chwalili ją za
umiar i rozsądne przeprowadzenie reform bez rozlewu krwi, jak to miało
miejsce we Francji. Faktem jest, że w swej umiarkowanej formie była do
zaakceptowania przez większość społeczeństwa.
Federacja w miejsce unii. Zapędy reformatorskie posłów nie ogra-
niczały się do kwestii ustrojowych. Kołłątaj pracował nad kolejnymi re-
gulacjami: ekonomiczną, moralną (zasady oświaty i wychowania) oraz
prawną, kodyfikującą na nowo prawo karne, cywilne i  procesowe.
W ostatnim roku Sejm Wielki zajął się procedurami usprawniającymi
jego działanie oraz reorganizacją sądownictwa. Jego ostatnim wielkim
dokonaniem było Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów, mo-
dyfikujące unię polsko-litewską, pozostawiając jednak jej federacyjny
charakter.
Sejm zawiesił obrady 29 maja 1792 r. po wkroczeniu wojsk rosyjskich na
Litwę. Posłowie odpowiedzieli na apel marszałka litewskiego Kazimierza
Nestora Sapiehy: „Przestańmy pisać prawa, a pójdźmy ich bronić”.
IWO N A K O C H A N OWSK A

119 POLITYKA pomocnik historyczny

nych. Jednak zniszczenia wojenne w II połowie XVII w.
w większym stopniu dotknęły folwarki szlachty niż ma-
gnatów. Szlachcic, któremu ogołocono wioskę lub dwie,
ponosił procentowo większe straty niż magnat, któremu
zawsze coś tam pozostało po splądrowaniu przez obce
lub rodzime wojska. Tym zubożałym pozostało więc
ubiegać się choćby o urząd dzierżawcy dóbr. Ceną, jaką
trzeba było zapłacić, było oczywiście poparcie polityczne
udzielane dobrodziejowi na sejmikach, sejmach i trybu-
nałach, zgodnie z Kmicicową maksymą: „Przy radziwił-
łowskiej i moja fortuna wyrosnąć może”. Tak więc część
obywateli, dla chleba, przestała kierować się interesem
publicznym. Górę zaś wziął interes magnatów. Skali tego
zjawiska na razie jednak jeszcze nie znamy. Domyślamy
się tylko niektórych jego zgubnych skutków. Oto bowiem
w czasach chaosu przełomu XVII i XVIII w. dzierżawcy
majątków kościelnych, świadomi swej bezkarności, do-
prowadzali je niemal do ruiny, jak to widać na przykła-
dzie diecezji płockiej.
ABSOLUTYZM JAKO PLACEBO?
Sukces ościennych monarchii abso-
lutnych (Brandenburgia-Prusy, Ro-
sja, Austria) sprawił, iż i w Rzeczpo-
spolitej zaczęto się zastanawiać, czy
droga ku absolutyzmowi nie byłaby
drogą słuszną? Stopniowe ograni-
czanie uprawnień monarszych zwy-
kło się dawniej określać jako przy-
czynę słabości państwa. Ale nie jest
to takie oczywiste. Absolutyzm bo-
wiem w Europie wczesnonowożyt-
nej nie gwarantował automatycznie
mocarstwowej przyszłości. W kry-
zys w XVII w. popadała przecież ab-
solutystycznie rządzona Hiszpania
Habsburgów. Potężna władza suł-
tanów osmańskich nie zapobiegła
schyłkowi imperium. Za to z drugiej
strony mamy przykład Anglii, gdzie
w wyniku rewolucji najpierw zaha-
mowano zapędy absolutystyczne Stuartów, następnie
zaczęto rozbudowywać monarchię parlamentarną i kraj
wszedł na drogę ku pozycji światowego mocarstwa.
A MOŻE: PO PIERWSZE GOSPODARKA? Istnieje te-
oria, iż model ustrojowy państwa polsko-litewskiego
ukształtował się w warunkach słabego wówczas jesz-
cze rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej wraz ze
wszystkimi tego konsekwencjami społecznymi; konser-
wowanie ustroju konserwowało również społeczne i eko-
nomiczne realia, blokując możliwość zmian. Jeśli do tego
dodamy, że prawo bicia monety stało się także wyłącz-
nością sejmu, to zrozumiemy, jak niewielkie możliwości
adaptacyjne miał polski model gospodarczo-społeczny.
Tymczasem w XVIII w. gospodarka najwyżej rozwinię-
tych państw Europy dokonała skoku, jakiego nie udało
się RP nadrobić. Modernizacja, obserwowana od lat trzy-
dziestych XVIII w., przyszła tu zbyt późno, by sprostać
wymogom czasów.
O POTRZEBIE FORTUNY W POLITYCE. Machiavelli
twierdził, że w polityce, oprócz wielu innych przymio-
tów, potrzebna jest jeszcze fortuna. Wprawdzie więc
przywileje obywatelskie w RP wyprzedziły Europę, ale
na nierówność wobec prawa zżymali się przecież już
w XVI stuleciu Andrzej Frycz Modrzewski i Piotr Skar-
ga. Wprawdzie powstało społeczeństwo obywatelskie,
ale zakres jego uprawnień został potem skutecznie ogra-
niczony przez magnackich patronów. Konfederacja war-
POMOCNIK HISTORYCZNY POLITYKA
szawska, wprowadzająca równouprawnienie religijne
różnowierców, wyprzedzała Europę, jednak otwartość
ta znika właśnie wówczas, gdy Europa wchodzi w wiek
oświecenia. Merkantylizm rozwijający się na zachodzie
Europy zbiegł się w czasie z osiąganiem dominacji eko-
nomicznej przez polskich magnatów. Paradoksy te, oczy-
wiście, same w sobie niczego nie wyjaśniają. Zastanawia-
jące jest jednak, że w tak wielu dziedzinach Rzeczpospo-
lita musiała płynąć pod prąd europejskich tendencji.
Dodajmy do tego szereg decyzji politycznych, których
skutki były dalekosiężne, a efekty różne od tych, któ-
re można było przewidzieć. Jan II Kazimierz, próbując
osadzić Kondeusza na polskim tronie, chciał przekre-
ślić wolną elekcję i wprowadzić vivente rege (elekcję za
życia). Mając za sobą ogromy kapitał poparcia politycz-
nego szlachty i słabych, skompromitowanych postawą
w czasie potopu magnatów, wybrał do realizacji swych
celów tych drugich. Zamiast więc ze szlachtą osłabiać
magnatów, stracił realną szansę na reformę i siłę pa-
nów braci zamienił w destrukcyjny rokosz. To nie tyl-
ko utrwaliło podziały polityczne, ale też nie pozwoliło
skutecznie kontynuować działań przeciw Rosji. Czy jed-
nak dało się to przewidzieć? Czy fortuna nie pokazała tu
swego niszczycielskiego oblicza? Inny przykład to decy-
zje Wettinów, które na arenie międzynarodowej niemal
za każdym razem obracały się przeciw Rzeczpospolitej
i Saksonii.
CO WOLNO SILNIEJSZEMU? Przysłowie powiada, że
szczęście sprzyja lepszym. I tu dochodzimy do kolejne-
go, istotnego dla upadku Rzeczpospolitej, wątku. Mia-
nowicie tego, który kiedyś w podręcznikach licealnych
zatytułowany był zawsze tak samo: „Wzrost znaczenia
państw ościennych Rzeczpospolitej w XVIII w.”.
Badacze rozbiorów wskazują, że upadek Rzeczpospo-
litej Obojga Narodów nie był ani jedyny, ani wyjątkowy
w dziejach Europy. Ba, zgoda państw ościennych po-
czątkowo dotyczyła tylko jednego: utrzymać słabą i za-
leżną Rzeczpospolitą w potrzasku. Sprawy jednak po-
toczyły się inaczej. Podwójna elekcja Augusta III i Sta-
nisława Leszczyńskiego wywołała w kraju wojnę domo-
Alegoria wą, a w Europie wojnę sukcesyjną polską. Ostatecznie
I rozbioru August zwyciężył za cenę całkowitego pogrążenia się
Polski w uścisku Rosji. Wojna siedmioletnia (1756−63, pomię-
z 1772 r. dzy Wielką Brytanią, Prusami i Hanowerem a Fran-
cją, Austrią, Rosją, Szwecją i Saksonią) uczyniła z kolei
Prusy mocarstwem europejskim z rosnącymi apetyta-
mi terytorialnymi. Wkrótce ambicje reformatorskie
obozu Familii i króla Poniatowskiego doprowadziły do
konfederacji barskiej i otwartej interwencji Rosjan. Ro-
sja przystała ostatecznie na żądania żarłocznych Prus.
Reszta była już tylko następstwem porozumień Wied-
nia, Berlina i Petersburga.
MORALNOŚĆ POLITYKI. Sposób dokonania rozbioru
wywołał niewątpliwy szok w społeczeństwie. Szlachta
ciągle jeszcze żyła w przekonaniu, że – summa summarum
− słaba Rzeczpospolita jest bezpieczna, bo przecież słaby
nikomu nie zagraża. W polityce działa jednak wyłącznie
racja stanu. Tak przynajmniej twierdzą historycy zgłębia-
jący dzieje powstawania mocarstw w osiemnastowiecznej
Europie. Pytanie o to, czy przewaga militarna jest wystar-
czającym usprawiedliwieniem, by słabszych pozbawiać
suwerenności, jest pytaniem z kategorii moralności poli-
tyki i jako takie pozostaje retoryczne. Faktem historycz-
nym jest natomiast, że przewaga mocarstw ościennych
i ich wola po temu zostały bezwzględnie wykorzystane
przez nie dla uśmiercenia osłabionej – ale gotującej się do
reform − Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
R A D O S Ł AW L O L O
120
 Wybrana lite ra t ura
Urszula Augustyniak, Antoni Mączak,
„Historia Polski 1572–1795”, Warszawa 2008; „Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII w.”,
Warszawa 1980;
Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz,
„Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej”, Stefania Ochmann-Staniszewska, Zdzisław Staniszewski,
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986; „Sejm R zeczypospolitej za panowania Jana K azimierza Wazy”;
Wrocław 2000;
Piotr Borawski,
„Tatarzy w dawnej R zeczypospolitej”, Warszawa 1986; Edward Opaliński,
„Sejm Srebrnego Wieku (1587–1652). Między głosowaniem
Juliusz A. Chrościcki, większościowym a liberum veto”, Warszawa 2003;
„Pompa Funebris. Z dziejów kultury staropolskiej”, Warszawa 1974;
Bartosz Paprocki,
Teresa Chynczewska-Hennel, „Herby rycerstwa polskiego”, Kraków 1858;
„R zeczpospolita XVII wieku w oczach cudzoziemców”,
Wrocław–Warszawa–Kraków 1983; Leszek Podhorodecki,
„Wazowie w Polsce”, Warszawa 1985;
Michał Czajka, Marcin Kamler, Witold Sienkiewicz,
„Leksykon Historii Polski”, Warszawa 1995; „Pod wspólnym niebem. Narody dawnej R zeczypospolitej”,
red. Michał Kopczyński i Wojciech Tygielski, Warszawa 2010;
„Dzieje Kościoła w Polsce”, red. Andrzej Wiencek,
Warszawa–Bielsko-Biała 2008; „Polska. Jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych
do chwili obecnej”, red. Stanisław Lam, Warszawa 1928–1932;
„Dzieje Polski. Atlas ilustrowany”, Warszawa 2007;
„Polska w epoce Odrodzenia”, red. Andrzej Wyczański,
Jan Dzięgielewski, Warszawa 1986;
„Izba poselska w systemie władzy za Władysława IV”,
Warszawa 1992; „Polski Słownik Biograficzny”, biogram Dzierżysława Sługockiego
w opracowaniu Henryka Gmiterka;
Jan Dzięgielewski,
„Sejmy elekcyjne, elektorzy, elekcje 1573–1674”, Pułtusk 2003; Roman Rybarski,
„Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu”,
Joanna Dziubkowa, Joanna Patorska, Warszawa 1958;
„Portrety trumienne, tablice inskrypcyjne i herbowe”,
Międzyrzecz 1996; „R zeczpospolita, państwo wielu narodowości i wyznań.
XVI–XVIII wiek”, red. Tomasz Ciesielski i Anna Filipczak-Kocur,
„Encyklopedia historii gospodarczej Polski”, Warszawa 1981; Warszawa–Opole 2008;
Stefan Gąsiorowski, Marian Serejski,
„K araimi w Koronie i na Litwie w XV–XVIII wieku”, „Europa a rozbiory Polski”, Warszawa 2009;
Kraków–Budapeszt 2008;
Anna Sieradzka,
Zbigniew Góralski, „Ubiory w Polsce”, „Spotkania z Zabytkami”, nr 3–9, 1995;
„Urzędy i godności w dawnej Polsce”, Warszawa 1983;
Krzysztof Stopka,
Andrzej F. Grabski, „Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej”, Kraków 2000;
„Dzieje historiografii”, Poznań 2006;
Daniel Tollet,
Andrzej F. Grabski, „Historia Żydów w Polsce od XVI wieku do rozbiorów”,
„Zarys historii historiografii polskiej”, Poznań 2010; Warszawa 1999;
Zenon Guldon, Wojciech Tygielski,
„Żydzi i Szkoci w Polsce XVI–XVIII wieku”, Kielce 1990; „Włosi w Polsce XVI–XVII wieku. Utracona szansa
na modernizację”, Warszawa 2005;
„Historia Polski w liczbach”, t. 2: „Gospodarka”, Warszawa 2006;
Jan Tyszkiewicz,
Ireneusz Ihnatowicz, Antoni Mączak, Benedykt Zientara, Janusz Żarnowski, „Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII–XVIII wieku”,
„Społeczeństwo polskie od X do X X w.”, Warszawa 1988; Warszawa 1989;
Paweł Jasienica, Magdalena Ujma,
„R zeczpospolita Obojga Narodów”, Warszawa 1982; „Sejmik lubelski 1572–1696”; Warszawa 2003;
Andrzej Sulima Kamiński, Marek Werde,
„Historia R zeczypospolitej wielu narodów 1505–1795”, Lublin 2000; „Sejm i dawna R zeczpospolita”, Warszawa 2005;
Mariusz Karpowicz, Andrzej Wyczański,
„Barok w Polsce”, Warszawa 1988; „Gospodarka polska w dobie nowożytnej”, Warszawa 1969;
Jędrzej Kitowicz, Mirosława Zakrzewska-Dubasowa,
„Opis obyczajów za panowania Augusta III”, Warszawa 1985; „Ormianie w dawnej Polsce”, Lublin 1982;
Marcin Matuszewicz, Marek Zybura,
„Diariusz życia mego”, t. 2, Warszawa 1986; „Niemcy w Polsce”, Wrocław 2001.

pomocnik historyczny POLITYKA 122

 W tej serii Pomocników Historycznych ukazały się dotychczas

P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Nr 4/2019 Cena 25,99 zł (w tym 8% VAT) Indeks: 403652 ISSN: 2391-7717

Dzieje Japonii
• Cesarze, samuraje, pracoholicy • Drogi życia wyrafinowanych wyspiarzy
• Gospodarcza moc wyznawców natury
DZIEJE JAPONII

Okladka OK.indd 1 2019-06-04 12:11:13

1,2 mln egzemplarzy. Część pozycji jest jeszcze do kupienia w naszym

Łącznie sprzedaliśmy ich już ponad
sklepie internetowym www.sklep.polityka.pl. Są one także dostępne w aplikacjach mobilnych POLITYKI
oraz dla cyfrowych prenumeratorów w internecie: www.polityka.pl/cyfrowa .

redaktor wydania Leszek Będkowski, współpraca Tadeusz Zawadzki

wydawca POLITYKA Spółka z o.o. SKA
(dawniej POLITYKA Spółdzielnia Pracy)
adres 02-309 Warszawa 22, ul. Słupecka 6, skr. poczt. 13
opracowanie graficzne, okładka, mapy Jarosław Krysik , Marek Sobczak, współpraca Piotr Hibner, Adam Szymański
rysunki Mirosław Gryń
fotoedycja Wojciech Leliński, Małgorzata Wojtowicz
fotografie AFP\East News (2), AKG\East News (16), Algirdas\Wikipedia (1), AN (36), Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (2), BE&W (1),

recepcja główna tel. 451-61-33, 451-61-34;
tel. /faks 451-61-35
adres internetowy www.polityka.pl
poczta elektroniczna listel (e-mail)
polityka@polityka.pl
PREZES i REDAKTOR NACZELNY Jerzy Baczyński
z- cy redaktora naczelnego Mariusz Janicki (Pierwszy Zastępca),
Witold Pawłowski, Łukasz Lipiński (wyd. cyfrowe)
dyrektor wydawniczy Piotr Zmelonek
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (6), Krzysztof Chojnacki\ Fotonova\East News (1), Corbis (3), East News (2), Forum (69),
Fundacja Książąt Czartoryskich w Krakowie (1), Interfoto\Forum (1), Adam Jankiewicz (1), Muzeum Narodowe w Kielcach (2),
Muzeum Narodowe w Warszawie (1), Muzeum Okręgowe w Toruniu (2), Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie (18), Tadeusz Późniak (2), PWN (1),
Marian Sztajner (1), Ullstein\BE&W (3), Jacek Wajszczak\Reporter\East News (1), Roger Viollet\East News (4 + okładka)
korekta Krystyna Jaworska, Zofia Kozik, Anna Migdalska , Jolanta Wierzchowska
biuro reklamy recepcja tel. 451-61-36, tel. /faks 451-61-37, faks 451-61-68,
e-mail: reklama@polityka.pl
druk