KIMIA ORGANIKE

OBJEKTI I KIMISE ORGANIKE

Njeriu gjate gjithe jetes se tij, qe ne lashtesi ka perdorur dhe
vazhdon te perdore substance organike te panumerta,
si:proteinat, lyrat , karbohidratet( si ushqim); drurin qymyret,
naften ( si lende djegese);sapunet, tekstilet,fijet sintetike,
pesticitet etj.
Dega e kimise qe studion substancat organike, quhet kimi
organike.
Ne mesjete kimistet I ndanin substancat sipas prejardhjes: ne
substanca bimore , shtazore, minerale. Substancat e nxjerra nga
bimet dhe kafshet u quajten substance organike (nga organizmat
ose gjallesat). Substancat e tjera u quajten inorganike ( jo nga
gjallesat).Deri ne fillim te shekullit XIX nuk kishte arritur te
prodhohej ne laborator asnje substance organike qe njihej ne ate
kohe. Ne ate kohe mbizoteront pikepamja idealiste, e quajtur
“teoria vitaliste”. Sipas kesaj teorie, sobstancat organike mund te
prodhohen vetem ne organizmat e gjalla, nen ndikimin e nje force
te mbinatyrshme. Ne vitin 1828 shkencetari gjerman Veler( 28
vjec), per here te pare prodhoi urene, substance organike duke u
nisur nga nje substance inorganike- cianati I amonit. Ky
eksperimet hodhi poshte teorine vitaliste dhe I hapi rrugen
prodhimit sintetik te substancave organike. Ne perberjet organike
numri I elementeve perberes eshte me I vogel se ne perberjet
organike permbajne karbon.
Duke qene se elementi karbon eshte eshte perberesi I te gjithe
perberjeve organike, kimia organike quhet ndryshe dhe kimia e
karbonit.Disa nga dallimet ndermjet perberjeve organike dhe
inorganike jane:
 Numri I elementeve perberes ne substancat organike eshte me
I kufizuar.
 Perberjet organike karakterizohen vetem nga lidhja kovalente,
kjo sjell qe forcat terheqese ndermjet molekulave jane me te
dobeta se forcat terheqese te lidhjes jonike. Kjo shpjegon faktin
qe perberjet organike kane temperature shkrirjeje dhe
temperature vlimi me te ulet se perberjet inorganike
 Perberje organike jane joelektrolite, perberjet inorganike jane
kryesisht elekrolite.
 Dendesia e perberjeve organike eshte me e vogel se perberjet
inorganike.
 Perberjet organike nuk treten ne uje, por treten ne tretesa
organike.
 Perberjet organike digjen ose karbonizohen.
 Reaksionet organike ne pergjithesi ndodhin ngadale, ndersa
reaksionet mes perberjeve inorganike ndodhin shpejte.
Me tgjithe dallimet qe ekzistojne ndermjet perberjeve organike e
inorganike mes tyre nuk ka kufij te prere.Te gjitha perberjet
organike dhe inorganike I nenshtrohen te njejtave ligjshmeri.
Perberjet organike shnderrohen ne perberje inorganike dhe
anasjelltas. Kjo tregon unitetin e botes materiale .

ELEMETET E PERBERJEVE ORGANIKE

Dime qe elementet perberes te perberjeve organike jane: karboni
dhe hidrogjeni. Por ato permbajne edhe elemente si oksigjen,
azot, squfur, fosfor, halogjene.
Elementet perberes ne nje perberje organike mund te hetohen me
ane te analizes se tyre. Kjo quhet analize cilesore. Pervec analizes
cilesore perdoret edhe analiza sasiore, me anen e se ciles
percaktohen raportet sasiore te elementeve ne perberje. Gjate
djegies se gjithe substancave organike perftohet dioksid karboni
CO 2 dhe uje H 2 O .

Eksperimenti 1: Hetimi I karbonit(C)

a) Ne nje kupshore porcelain vendosim pambuk te lagur me
alkool. Marrim nje thuper qelqi te lagur me uje gelqerjeje. Me
ane te shkrepeses ndezim pambukun. Thupren e vendosim mbi
flake. Uji I gelqeres zbardhet. Pra karboni, elementi perberes I
perberjes organike, lidhet me oksigjenin e ajrit atmosferik dhe
shnderrohet ne dioksid karboni . Ky I fundit vepron me ujin e
gelqeres sipas barazimit :
Ca (OH )2 +CO2 =↓CaCO 3 + H 2 O

1. (ngjyre e bardhe)
b) Ne nje kopshore porcelain hedhim 2-3ml benzen. Vendosim
kupshoren ne nje mbajtese metalike. Ndezim benzenin. Ai
digjet me flake te verdhe dhe me shume tym. Vendosim mbi
flaken e benzenit nje xham. Xhami vishet me nje shtrese te zeze
bloze ( karboni).

Eksperimenti 2: Hetimi I elementit hidrogjen(H)

Ne nje provez te thate hedhim pak parafine dhe 2g oksid bakri
CuO. Proveza vendoset mbi flaken e llambes me alkool deri sa te
dalin avuj nga gryka e saj. Largojme provezen nga flaka dhe e
leme te ftohet. Pas ftohjes veme re qe ne faqet e provezes
formohen buleza uji. Gjate ngrohjes oksidi I bakrit shperbehet
sipas barazimit kimik:

4CuOnx→ . 2 Cu2 O+O2

Oksigjeni I cliruar lidhet me hidrogjenin e parafines duke formuar

uje.
Eksperimenti 3: Hetimi I azotit(N)
Ne nje provez hedhim 1g ure dhe e ngrohim ate deri sa ureja te
shkrije. Nga gryka e provezes dalin avujt e amoniakut NH 3 me eren
karakteristike. Marrim nje leter lakmuesi te kuqe te lagur dhe e
vendosim ne gryken e provezes. Ngjyra e lakmuesit behet blu,
sepse amoniaku ( qe permban elementin azot) vepron me ujin
dhe formon hidroksid amoni NH 4 OH .
KLASIFIKIMI I HIDROKARBUREVE.
HIDROKARBURET E NGOPUR VARGORE. ALKANET
Perberjet organike ndahen ne klasa dhe nenklasa. Ne klasen e
hidrokarbureve bejne pjese perberjet organike me te thjeshta.
Hidrokarburet kane ne perberjen e tyre elementet karbon dhe
hidrogjen. Hidrokarburet klasifikohen :
1.Sipas skeletit karbonik ndahen ne:
o Hidrokarbure vargore(alifatike).
o Hidrokarbure ciklike.
2.Sipas llojit te lidhjeve kimike.
 Hidrokarbure te ngopura- alkanet, cikloalkanet me lidhje
njefishe.
 Hidrokarburet e pangopura, ku bejne pjese:
Alkenet: me lidhje dyfishe mes atomeve te karbonit.
Alkadienet: me dy lidhje dyfishe mes atomeve te karbonit.
Alkinet: me nje lidhje trefishe mes atomeve te karbonit.
Ne hidrokarburet vargore karboni I pare nuk takohet me te
fundit. Ketu bejne pjese: alkanet, alkenet, alkanet, alkadienet.
Ne hidrokarburet ciklike, karboni I pare takohet me karbonin e
fundit. Ketu bejne pjese cikloalkanet, cikloalkenet dhe
hidrokarburet aromatike.
ALKANET
Alkanet jane hidrokarbure te ngopura vargore. Ato quhen
ndryshe dhe hidrokarbure parafinike( parum- pak, affinis- afri),
sepse ato nuk veprojne lehte me substancat e tjera si acide te
forte, baza te forta, oksidues te fuqishem. Quhen te ngopur sepse
cdo atom karboni I vargut eshte I lidhur me lidhje kovalente
njefishe, ose sigma, me kater atome te tjera(karboni dhe
hidrogjeni). Duke qene se atomi I karbonit eshte katervalent, ai
nuk mund te lidhet me atome te tjere. Lidhja sigma eshte shume e
qendrueshme , prandaj ato jane pak active. Formula e
pergjithshme qe tregon numrin e atomeve te karbonit dhe
hidrogjenit ne molecule eshte:C n H 2 n+ 2
NAFTA DHE GAZI NATYROR
Nafta dhe gazi natyror kane prejardhje organike. Ato jane formuar
nga gjallesa te vogla bimore dhe shtazore, para miliona vjetesh ne
fundin e deteve te ceket. Gjate levizjeve tektonike keto gjallesa
jane zhytur ne thellesi te tokes. Aty nen veprimin e
mikrogjallesave, trysnise se larte dhe temperatures, lenda
organike eshte shnderruar ne nje perzierje substancash organike,
kryesisht hidrokarbure. Vecoria qe karakterizon naften eshte, se
ajo nuk ndodhet ne vendin ku eshte formuar. Nafta eshte
grumbulluar ne vende poroze te nentokes, te cilat quhen
kolektoret e naftes. Shtresat e siperme dhe te poshtme e
kolektoreve jane te papershkueshme. Kjo ben qe nafta dhe gazi
natyror te formuar se bashku, te jene ruajtur prej miliona vjetesh
ne kolektoret e tyre ne thellesi deri ne 4 -5 km. Nafta dhe gazi
natyror jane burimet kryesore te hidrokarbureve. Per te nxjerre
naften nga nentoka gjeologet, pasi kane percaktuar vendin ku
ndodhet kolektori (pusi) I naftes, bejne shpimin e tij me ane te
sondave te posacme. Nafta eshte leng kryesisht me ngjyre kafe te
erret. Vetite fizike te naftes varen nga perberesit e saj.
Nafte eshte perzierje hidrokarburesh te ngopur si: alkane,
cikloalkane dhe arene, por ajo permban edhe perberje organike te
azotit, squfurit dhe oksigjenit.
Cdo substance organike, perberese e naftes, ka temperature e vet
te vlimit, qe fillon nga 0 ℃deri ne 500℃ . Ne perberje te naftes ka
substanca qe nuk mund te vlojne sepse shperbehen.
 Ndarja e cdo perberesi te naftes, sipas temperatures se vlimit qe
ka, behet me ane te procesit te distilimit te thyesuar ( ose
fraksionar). Procesi I distilimit te thyesuar kryhet ne kolonen
fraksionare. Gjate nxehjes substancat me temperature vlimi me te
ulet vlojne, avujt e te cilevepo te ftohen kthehen perseri ne
gjendje te lenget. Keshtu perftohen thyesat e distilimit.
Ne pjesen e poshtme te kolones temperature eshte me e larte ,
duke u ngjitur me lart temperature ulet. Kjo ben qe ne pjesen e
siperme te kolones te vecohen hidrokarburet ne temperature
vlimi me te ulet.

GAZI NATYROR
Gazi natyror perbehet kryesisht nga metani CH 4por ai permban
edhe etan C 2 H 6, propan C 3 H 8, butan C 4 H 10 . Gazi natyror me cilesi te
mire ka perqindje te larte metani( mbi 90%). Petrokimia eshte
dege e industries se sintezes organike, qe perdor si lende te pare
produktet e naftes dhe te gazit natyror.Numri I produkteve qe
perftohen nga petrokimia eshte shume I madh (mbi 100 mije) dhe
kane perdorim te gjithanshem.