ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙ΢ΣΡΙΑΚΌ

ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΢ΧΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑ΢

«Γιατί είναι η Ορθόδοξη Εκκληςία πιο ευάλωτη»

ςτον Εθνοφυλετιςμό ςε ςχέςη με τισ άλλεσ
ετερόδοξεσ Εκκληςίεσ;

Απαλλακτική Εργαςία ςτο μάθημα:

«Θέματα Κανονικοφ Δικαίου και Εκκλησιαστικοφ Δικαίου»

Ονοματεπώνυμο:
Θεμιςτοκλή Μάνου

Επιβλέπων Καθηγητής:
Μητροπολίτησ Περιςτερίου
π.Γρηγόριοσ Παπαθωμάσ

Εξάμηνο:
ΕΠΙ ΠΣΤΧΙΩ
Αθήνα, 18η Φεβρουαρίου 2022

1
Γιατί είναι η Ορθόδοξη Εκκληςία πιο ευάλωτη ςτον Εθνοφυλετιςμό ςε
ςχέςη με τισ άλλεσ ετερόδοξεσ Εκκληςίεσ;

Πρόλογοσ
΢ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο είρε γίλεη επξέσο απνδεθηή ε ζεσξία ηεο εθθνζκίθεπζεο ζηα κέζα ηνπ
20νπ αηψλα, ζχκθσλα κε ηελ νπνία, θαζψο πξννδεχεη ε θνηλσλία ε ζεκαζία ηεο ζξεζθείαο γηα ηνπο
πνιίηεο κεηψλεηαη. Απηφ ην θνηλψο απνδεθηφ παξάδεηγκα άξρηζε λα ακθηζβεηείηαη έληνλα, δηφηη ηα
δεδνκέλα έδεηρλαλ ην αληίζεην. Ζ ζξεζθεία ζπλερίδεη λα παίδεη έλα ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ δσή ησλ
αλζξψπσλ θαη ζηελ ζχγρξνλε επνρή ή δηαθνξά ζε ζρέζε παιαηφηεξεο επνρέο έγθεηηαη ζηνλ
πινπξαιηζκφ ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ κέζα ζηελ θνηλσλία [1]. Παξφιν φκσο ηνλ
ζξεζθεπηηθφ πινπξαιηζκφ πνπ βηψλεηαη εληφο ησλ ζπγρξφλσλ θνηλσληψλ ή ίζσο εμαηηίαο απηνχ, σο
αληίδξαζε πξνο απηφλ, αλαπηχζζεηαη ζε πνιιέο ρψξεο ν ζξεζθεπηηθφο εζληθηζκφο [2]. Σν
θαηλφκελν απηφ παξνπζηάζηεθε θαη ζηνλ Υξηζηηαληζκφ, πην έληνλα φκσο ζηηο νξζφδνμεο ρψξεο ζε
ζρέζε κε ηηο άιιεο ρξηζηηαληθέο νκνινγίεο θαη νη αίηηεο ηνπ αλαδεηνχληαη ζηελ εξγαζία απηή.

Ο ζξεζθεπηηθφο εζληθηζκφο ζηελ νξζνδνμία είλαη έλα παιαηφ πξφβιεκα, γηα ην νπνίν έρεη
ρξεζηκνπνηεζεί ν φξνο εζλνθπιεηηζκφο. Απφ ηελ επνρή πνπ πξσηνεληνπίζηεθε κέρξη ζήκεξα
δεκηνπξγεί ζπλερψο πξνβιήκαηα, κε απμαλφκελε ζπρλφηεηα θαη ζνβαξφηεηα, δηφηη ε νξζνδνμία δελ
έρεη βξεη ηξφπν γηα λα δηαρεηξηζζεί απνηειεζκαηηθά ηελ εθθιεζηνινγηθή απηή απφθιηζε, ε νπνία
εθηξνρηάδεη ηελ εζραηνινγηθή πξννπηηθή ηεο εθθιεζίαο ζε ελδνθηηζηηαθέο εζληθέο πξνζδνθίεο.
Μέζα ζηνλ ηειεπηαίν ρξφλν κάιηζηα αξρηθά κε ηηο αληηδξάζεηο γηα ην Οπθξαληθφ Απηνθέθαιν θαη
πξφζθαηα κε ηελ εηζπήδεζε ηνπ Παηξηαξρείνπ Ρσζίαο ζηα εδάθε ηνπ Παηξηαξρείν Αιεμαλδξείαο
θαίλεηαη φηη ε εθθιεζία δηέξρεηαη ηελ πην θξίζηκε πεξίνδν απφ ηελ δηαθνπή θνηλσλίαο κεηαμχ
Αλαηνιήο θαη Γχζεο ην 1054.

Ειςαγωγή

Ο φξνο Δζλνθπιεηηζκφο είλαη λενινγηζκφο πνπ επηλνήζεθε ην 1872 απφ ηελ Παλνξζφδνμε
΢χλνδν ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, ε νπνία ζπγθιήζεθε κε ζθνπφ ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ Βνπιγαξηθνχ
Εεηήκαηνο, δειαδή ηεο αληηθαλνληθήο ίδξπζεο ηεο Βνπιγαξηθήο Δμαξρίαο, κε ζνπιηαληθφ θηξκάλη
ην 1870, ζε πεξηνρέο πνπ άλεθαλ ζην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν, κε απνηέιεζκα λα εκθαληζηεί ην
πξφβιεκα ηεο εθθιεζηαθήο ζπλεδαθηθφηεηαο θαη πνιπδηθαηνδνζίαο, πνπ νδεγεί ζην δηραζκφ ηνπ
πνηκλίνπ ηεο εθθιεζίαο βάζε εζληθψλ θξηηεξίσλ [3].

2
 Ο εζλνθπιεηηζκφο είλαη ζχλζεηνο φξνο θαη απφ ηελ ιέμε έζλνο θαη θπιή θαη ην παξαγσγηθφ
επίζεκα –ηζκφο. Έζλνο ζχκθσλα κε ην ιεμηθφ ηνπ Μπακπηληψηε είλαη: «ην ζχλνιν αλζξψπσλ πνπ
γίλνληαη αληηιεπηνί θαη απφ ηνπο ίδηνπο θαη απφ ηνπο άιινπο σο νκνηνγελέο ζχλνιν, θαζψο
ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο κε δεζκνχο θνηλήο θαηαγσγήο θαη ηζηνξηθφ παξειζφλ, θνηλά ζηνηρεία
πνιηηηζκνχ, θνηλά ηδαληθά θαη πνιιέο θνξέο θνηλή γιψζζα θαη ζξεζθεία, ελψ παξάιιεια έρνπλ
ζπλείδεζε ηεο δηαθνξάο ηνπο απφ ηα άιια αλάινγα ζχλνια αλζξψπσλ», ελψ ε θπιή «ην ζχλνιν
αλζξψπσλ κε θνηλή θαηαγσγή θαη θνηλά γελεηηθά γλσξίζκαηα» [4]. Πνιιέο θνξέο ελαιιάζζνληαη νη
φξνη ζηελ ρξήζε ηνπο, αιιά δελ είλαη ηαπηφζεκνη. Έηζη, ν Δζλνθπιεηηζκφο ζηελ πην ήπηα κνξθή ηνπ
είλαη ε πξαθηηθή ησλ εζληθψλ/θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ εληφο ηνπ ζψκαηνο ηεο εθθιεζίαο θαη ζηελ πην
αθξαία ε ππνηαγή ηεο εθθιεζίαο, ρσξίο δηάθξηζε, ζηνπο ελδνθηηζηαθνχο «ηεξνχο» θαη αλίεξνπο
ζθνπνχο ηνπ έζλνπο ή ηεο θπιήο.

Ο Δζλνθπιεηηζκφο είλαη αληίζεηνο πξνο ηελ δηδαζθαιία ηεο Αγίαο Γξαθήο, δηφηη ζηνλ Νέν
Ηζξαήι δελ ππάξρνπλ θπιεηηθέο δηαθξίζεηο, φπσο ζηνλ Παιαηφ Ηζξαήι, φινη είλαη θαιεζκέλνη λα
ζπκκεηάζρνπλ ζην «κεγάιν δείπλν» ηεο Βαζηιείαο ηνπ Θενχ (Λνπθ 14:23). Καινχκαζηε ινηπφλ λα
μεπεξάζνπκε ηα ζηελά φξηα κηαο εζληθήο εγθφζκηαο ηαπηφηεηαο, δίλνληαο πξνηεξαηφηεηα ζηελ
εζραηνινγηθή καο πξννπηηθή, ελαγθαιηδφκελνη ηελ ππεξζληθή ηαπηφηεηα καο σο ρξηζηηαλνί, φπνπ
ζχκθσλα κε ηνλ Απφζηνιν Παχιν «Οὐθ ἔλη Ἰνπδαῖνο νὐδὲ Ἕιιελ… πάληεο γὰξ ὑκεῖο εἷο ἐζηε ἐλ
Υξηζηῷ Ἰεζνῦ» (Γαι 3:28). Όινη είκαζηε δηα ηεο πίζηεσο παηδηά ηνπ ίδηνπ Θενχ (Ησαλ. 1:12), ζην
φλνκα ηνπ νπνίνπ βαπηηζηήθακε (Ά Κνξηλζ. 1:13) θαη ζην ζψκα ηνπ νπνίνπ ελσλφκαζηε κε ην
κπζηήξην ηεο Θείαο Δπραξηζηίαο.

Ο Δζλνθπιεηηζκφο δελ είλαη κφλν αληηεπαγγειηθφο, αιιά θαη εθθιεζηνινγηθή αίξεζε. Καη απηφ,
δηφηη νδεγεί ζε κηα ζεηξά αληηθαλνληθψλ ελεξγεηψλ, παξαβαίλνληαο θαλφλεο, φπσο ηνλ 8 ν ηεο Ά
Οηθνπκεληθήο ΢πλφδνπ, πνπ αλαθέξεηαη ζηελ αίξεζε ησλ θαζαξψλ, ν νπνίνο απαγνξεχεη ηελ
παξνπζία δχν επηζθφπσλ ζηελ ίδηα πφιε.

Σν θαηλφκελν φκσο ηνπ εζλνθπιεηηζκνχ είρε εκθαληζηεί πνιχ πξηλ ην 1872. Απφ ηελ γέλεζε
αθφκε ηεο εθθιεζηάο εκθαλίζηεθαλ ηέηνηεο δηαζπαζηηθέο ηάζεηο κεηαμχ Ηνπδαίσλ θαη Δζληθψλ,
αιιά ζηνλ δέθαην έλαην αηψλα, παξφιεο ηηο αζθαιηζηηθέο δηθιείδεο ησλ θαλφλσλ ηεο εθθιεζίαο, ην
θαηλφκελν εθδειψζεθε απξνθάιππηα θαη κε δπλακηθή θαη πξννπηηθή λα θαηαθεξκαηίζεη, ηελ ήδε
ηαιαηπσξεκέλε απφ ηνλ νζσκαληθφ δπγφ Οξζφδνμε Δθθιεζία ησλ Βαιθαλίσλ. Όλησο θαηάθεξε ε
εθθιεζία λα εληνπίζεη εμαξρήο ην πξφβιεκα, λα ηνπ δψζεη ηελ πξέπνπζα πξνζνρή θαη λα ην
θαηαδηθάζεη, αιιά δπζηπρψο ε κεηαβαηηθή θαηάζηαζε ζηελ πεξηνρή ησλ Βαιθαλίσλ, κε ηελ
ζπξξίθλσζε ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο θαη νη ηδενινγίεο ηεο δχζεο, πεξί θξάηνπο-έζλνπο,

3
είραλ σο απνηέιεζκα λα γεληθεπηεί ην πξφβιεκα ζηηο βαιθαληθέο ρψξεο. Ζ αίξεζε ηνπ
Δζλνθπιεηηζκνχ ζαλ ηφο κεηαδφζεθε ηαρχηαηα ζε φιεο ηηο νξζφδνμεο εθθιεζίεο ηξαπκαηίδνληαο
αλεπαλφξζσηα ηελ εθθιεζία θαη ηελ καξηπξία ηεο, σο ηελ Μηα, Αγία, Καζνιηθή θαη Απνζηνιηθή
Δθθιεζία.

΢ηηο πεξηνρέο ηηο ιεγνκέλεο δηαζπνξάο νη ζπλέπεηεο ηεο αηξέζεσο παξνπζηάζηεθαλ κε

αδηακθηζβήηεην θαη ζπλάκα ηξαγηθφ ηξφπν. Ωο «Γηαζπνξά» θαινχκε ηνπο νξζφδνμνπο ρξηζηηαλνχο
πνπ δνχλε έμσ απφ ηα φξηα ηεο απηνθέθαιεο εθθιεζίαο ζηελ νπνία αλήθνπλ, ζε αλαινγία κε ηνπο
Ηνπδαίνπο πνπ δνχζαλ εθηφο Ηζξαήι ζε δηάθνξεο ρψξεο ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο [5]. Σνλ φξν
απηφ ηνλ ζπλαληάκε ζηελ Καηλή Γηαζήθε ηξεηο θνξέο, γηα λα ραξαθηεξίζεη ηνπο Ηνπδαίνπο νη νπνίνη
δνχζαλ εθηφο Ηζξαήι. Ωο δηαζπνξά ζηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία ραξαθηεξίδνπκε ηνπο νξζνδφμνπο
ηεο Βφξεηαο θαη Νφηηαο Ακεξηθήο, ηεο Απζηξαιίαο θαη ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο, φπνπ δελ πξνυπήξραλ
νξζφδνμεο εθθιεζίεο θαη ζηηο φπνηεο κεηαλάζηεπζαλ ην 19 αηψλα, ιφγσ νηθνλνκηθήο δπζρέξεηαο θαη
πνιέκσλ, νη ιανί ησλ Βαιθαλίσλ θαη νη Ρψζνη, νη νπνίνη είραλ ηηο δηθέο ηνπο απηνθέθαιεο
εθθιεζίεο. Βέβαηα, ν φξνο απηφο πνπ είλαη δηθαηνινγεκέλνπο γηα ηνπο Ηνπδαίνπο, δελ είλαη
δηθαηνινγεκέλνο γηα ηνπο Υξηζηηαλνχο θαη δελ είλαη παξά έλαο αθφκε ηξφπνο κε ηνλ νπνίν
θαλεξψλεηαη ην ίδην πξφβιεκα ηνπ εζλνθπιεηηζκνχ. Απηφ δηφηη, φπσο έρεη επηζεκαλζεί, δελ
επηηξέπεηαη κε βάζε ηνπο θαλφλεο ηεο εθθιεζίαο ζε απηνθέθαιε εθθιεζία λα επεθηείλεη ηηο
δξαζηεξηφηεηεο ηεο εθηφο ησλ νξίσλ ηεο, δηφηη δελ ππάξρνπλ εζληθέο εθθιεζίεο παξά κφλν ηνπηθέο
ζηελ παξάδνζε ηεο εθθιεζίαο γηα ηα πξψηα ρίιηα ρξφληα ηεο. ΢πλεπψο, ε απηνθεθαιία, πνπ
εθηξέπεηαη ζε αληηθαλνληθή ππεξφξηα δηθαηνδνζηαθή ελάζθεζε, θαιείηαη απηνθεθαιηζκφο θαη είλαη
ε αηηία ηεο «Γηαζπνξάο» [6].

Κεφάλαιο 1ο Ιςτορική Αναςκόπηςη

Πρώτη Χιλιετία Εκκληςίασ

΢ηελ Παιαηά Γηαζήθε ε έλλνηα ηνπ εζλνθπιεηηζκνχ ζα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη ήηαλ
δηθαηνινγεκέλε. Ο ιαφο ηνπ Ηζξαήι ήηαλ ν πεξηνχζηνο ιαφο ηνπ Θενχ. Δθιεγκέλνο απφ ηνλ Θεφ,
κεηαμχ φισλ ησλ ιαψλ, γηα κηα εηδηθή απνζηνιή, γηα ηελ νκνινγία ηνπ ελφο θαη κνλαδηθνχ Θενχ ηεο
Ηζηνξίαο ηνπ Γηαρβέ θαη ηνλ εξρνκφ ηνπ Μεζζία, ζχκθσλα κε ηελ ρξηζηηαληθή παξάδνζε. Αλ θαη
ζηνλ Ηνπδατζκφ ππήξραλ πξνζήιπηνη ηνπο νπνίνπο ν Μσζατθφο Νφκνο ιακβάλεη ππφςε, ψζηε λα
πξνζηαηεχνληαη θαη λα βνεζηνχληαη, παξφια απηά φκσο ζπλερίδεη λα ππάξρεη δηάθξηζε κεηαμχ ησλ
Ηζξαειηηψλ θαη ησλ πξνζήιπησλ. Ήδε απφ ηελ Πάιαηα Γηαζήθε φκσο θαίλεηαη φηη ν Γηαρβέ ζα
αλνηρζεί ζηα έζλε. Γεγνλφο πνπ αλαδεηθλχεηαη ζην Βηβιίν ηνπ Πξνθήηε Ησλά θαη ηεο Ρνπζ.

4
Τπάξρνπλ φκσο θαη άιιεο δηεγήζεηο δηάζπαξηεο ζηα βηβιία ηεο ΠΓ, φπσο ηνπ Ζιία θαη ηεο ρήξα
απφ ηα ΢άξεπηα (Γ΄ Βαζηιεηψλ 17) ή Διηζαίνπ θαη ηνπ ιεπξνχ Νεεκάλ (Γ΄ Βαζηιεηψλ 5).

Με ηνλ εξρνκφ ηνπ Υξηζηνχ, ν λένο Ηζξαήι, δελ πεξηνξίδεηαη ζηα ζηελά γεσγξαθηθά ή θπιεηηθά
ηνπ φξηα, αιιά αλνίγεηαη ζε φινπο ηνπ ιανχο. Τπάξρνπλ πνιιέο δηεγήζεηο εληφο ησλ Δπαγγειίσλ,
πνπ θαλεξψλνπλ ην άλνηγκα απηφ. Ζ ζπλάληεζε κε ηελ ΢ακαξείηηδα (Ηλ.4:1-38), ηα ζαχκαηα ζην
δνχιν ηνπ εθαηνληάξρνπ (Λθ.7:1-10) θαη ζηελ ζπγαηέξα ηεο Υαλαλαίαο (Μη.15:21-28), αιιά θαη ε
Παξαβνιή ηνπ θαινχ ΢ακαξείηε (Λθ.10:25-37). Ζ απνθνξχθσζε φκσο είλαη ε ηεξαπνζηνιηθή
επηηαγή ζην Καηά Μαηζαίνλ (Μη.28:16-20). Λίγν πξηλ ηελ Αλάιεςε ηνπ ν Υξηζηφο δίλεη εληνιή
ζηνπο καζεηέο ηνπ λα βαπηίζνπλ φια ηα έζλε ζην φλνκα ηεο Αγίαο Σξηάδνο θαη λα ηα δηδάμνπλ ηηο
εληνιέο ηνπ. Σν κεγάιν εγρείξεκα ηνπ επαγγειηζκνχ φισλ ησλ εζλψλ αξρίδεη ακέζσο κεηά ηελ
Πεληεθνζηή.

Έηζη, ε Δθθιεζία κεηέδσζε αξρηθά ην κήλπκα ηνπ Δπαγγειίνπ κέζσ ησλ ζπλαγσγψλ, ζηαδηαθά
φκσο ζηξάθεθε πξνο ηνπο εζληθνχο, ηδηαίηεξα θαζψο απμάλνληαλ νη αξλεηηθέο αληηδξάζεηο εθ
κέξνπο ησλ Ηνπδαίσλ. Ζ εμ’ εζλψλ ρξηζηηαλνί άξρηζαλ ζηγά-ζηγά λα απμάλνληαη θαη άξρηζαλ λα
δεκηνπξγνχληαη εληάζεηο κεηαμχ απηψλ θαη ησλ εμ’ Ηνπδαίσλ Υξηζηηαλψλ, φπσο πεξηγξάθεηαη ζηηο
επηζηνιέο ηνπ Παχινπ. Οη εμ’ Ηνπδαίσλ ζηελ Γαιαηία είραλ πξνζθνιιεζεί ζηνλ Μσζατθφ Νφκν θαη
ππνηηκνχζαλ ηνπο εζληθνχο, πξνζπαζψληαο λα επηβάιινπλ ηελ εθαξκνγή ηνπ Νφκνπ, ηδηαηηέξσο δε
ηελ πεξηηνκή, θαη ζε απηνχο. Απφ ηελ άιιε ζηελ εθθιεζία ηεο Ρψκεο θαίλνληαλ φηη γίλνληαλ ην
αληίζηξνθν, δειαδή ππνηίκεζε ησλ εμ’ Ηνπδαίσλ ρξηζηηαλψλ απφ ηνπο πξψελ εζληθνχο, γη’ απηφ
θαη ν Απφζηνινο θαίλεηαη φηη λα πξνζπαζεί λα απνδείμεη ηελ αμία ησλ ρξηζηηαλψλ ηνπδατθήο
θαηαγσγήο [5].

Ο Απφζηνινο Παχινο δηεπζεηεί απηά ηα πξνβιήκαηα θαη άιια παξφκνηα δεηήκαηα (Ά Κνξηλζ.
1:13), θέξλνληαο πίζσ ηελ ελφηεηα ζην αλνκνηνγελέο ζχλνιν ησλ πξψησλ ρξηζηηαλψλ. Σνπο ελψλεη
κε βάζε ηελ πίζηε ηνπο ζηνλ Υξηζηφ θαη ην βάπηηζκα ζην φλνκα Σνπ, ηνλίδνληαο φηη ζηελ εθθιεζία
ηνπ Υξηζηνχ, «Οὐθ ἔλη Ἰνπδαῖνο νὐδὲ Ἕιιελ… πάληεο γὰξ ὑκεῖο εἷο ἐζηε ἐλ Υξηζηῷ Ἰεζνῦ» (Γαι
3:28). Γελ ηζνπεδψλεη φκσο ηελ δηαθνξεηηθφηεηα θαη δελ απεκπνιεί θαη ηελ δηθηά ηνπ Ηνπδατθή
ηαπηφηεηα (Ρσκ 11:1). Γελ αξλείηαη ηελ θαηαγσγή ηνπ θαη ηελ αλαηξνθή ηνπ. Αληίζεηα, κέζα ζηηο
επηζηνιέο επαλεηιεκκέλα δειψλεη φηη είλαη Δβξαίνο «θαὶ γὰξ ἐγὼ Ἰζξαειίηεο εἰκί, ἐθ ζπέξκαηνο
Ἀβξαάκ, θπιῆο Βεληακίλ» θαη φηη αγαπάεη ηνλ ιαφ ηνπ, ηφζν πνπ πξνηηκάεη λα απνιεζζεί ν ίδηνο, αλ
είλαη λα ζσζνχλ νη Ηζξαειίηεο (Ρσκ 9:3). Άξα, ν Απφζηνινο Παχινο απνδέρεηαη ηελ εηεξφηεηα ησλ
δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ ηεο εθθιεζίαο, αιιά πξνζδνθά θαη αγσλίδεηαη γηα ηελ ελφηεηα ηνπο ζην

5
φλνκα ηνπ Υξηζηνχ [7]. Ζ ππεξεζληθή ηαπηφηεηα ηνπ ρξηζηηαλνχ είλαη πξνηεξαηφηεηα γηα ηνλ Παχιν
[5].

Οη εθθιεζηαζηηθέο θνηλφηεηαο απμάλνληαλ ζε πιήζνο, αιιά θαη ζε κέγεζνο εληφο ηεο Ρσκατθήο
Απηνθξαηνξίαο κε θέληξν ηνλ επίζθνπν, ζχκθσλα κε ηνλ Άγην Ηγλάηην ηνλ Θενθφξν [8]. ΢ηγά, ζηγά
άξρηζαλ λα δεκηνπξγνχληαη δηάθνξα πξνβιήκαηα δηνίθεζεο θαη νξγάλσζεο ηεο εθθιεζίαο ζε θάζε
πεξηνρή, άιια θαη δεηήκαηα ζηελ θνηλσλία θαη ζπλεξγαζία ησλ εθθιεζηψλ ησλ δηαθφξσλ πεξηνρψλ
κεηαμχ ηνπο. Απηά ηα ζέκαηα πξνζπάζεζαλ λα ηα επηιχζνπλ νη Οηθνπκεληθέο ΢χλνδνη, αιιά θαη νη
δηάθνξεο Σνπηθέο ΢χλνδνη.

Δεύτερη Χιλιετία Εκκληςίασ

Με ηηο επηά Οηθνπκεληθέο ζπλφδνπο επηηεχρζεθε ε επίιπζε ησλ ηξηαδνινγηθψλ, ρξηζηνινγηθψλ
θαη εθθιεζηνινγηθψλ πξνβιεκάησλ πνπ εκθαλίζηεθαλ ζηελ πξψηε ρηιηεηία. Ζ αξρή φκσο ηεο
δεχηεξεο ρηιηεηίαο άξρηζε κηα λέα ζεηξά πξνβιεκάησλ γηα ηελ ιεηηνπξγία θαη ελφηεηα ηεο
εθθιεζίαο. Σν 1054 έγηλε ην θαινχκελν Μέγα ΢ρίζκα κεηαμχ Αλαηνιήο θαη Γχζεο, αλ θαη δελ είλαη
αθξηβήο ν ραξαθηεξηζκφο απηφο, δηφηη είρακε δηαθνπή θνηλσλίαο, εθφζνλ νη νξζφδνμνη πνηέ δελ
αλαθεξχμαλ επηζήκσο ηνπο θαζνιηθνχο σο ζρηζκαηηθνχο. Ο δηραζκφο φκσο εληάζεθε κε ηελ Πξψηε
΢ηαπξνθνξία, δηφηη ε Καζνιηθή Δθθιεζία ίδξπζε, πάλσ ζην έδαθνο ηνπ Παιαίθαηνπ Παηξηαξρείνπ
ησλ Ηεξνζνιχκσλ, έλα αληίζηνηρν, δηθφ ηνπ, ιαηηληθφ παηξηαξρείν. Έηζη, εκθαλίζηεθε πάιη ην
πξφβιεκα ηεο πνιπδηθαηνδνζηαθήο ζπλεδαθηθφηεηαο, ην νπνίν φκσο δελ ελδηέθεξε νπζηαζηηθά ηε
δχζε, δηφηη ην φξακά ηεο ήηαλ ε δεκηνπξγία κηαο παγθφζκηαο ιαηηληθήο εθθιεζίαο. Γηθαηνιφγεζε ηηο
ελέξγεηεο ηεο, επί ηελ βάζε ηεο χπαξμεο ζρίζκαηνο θαη φρη απιήο δηαθνπήο θνηλσλίαο, κε
απνηέιεζκα λα ζεσξεί φιεο ηηο άιιεο νξζφδνμεο εθθιεζίεο σο αλχπαξθηεο. Πέξαλ απηνχ φκσο απφ
ηελ εμσηεξηθή ζπλεδαθηθφηεηα εκθαλίζηεθε θαη εζσηεξηθή ζπλεδαθηθφηεηα, δηφηη ε
Ρσκαηνθαζνιηθή Δθθιεζία επέηξεςε ηελ δεκηνπξγία θαη παξάιιεισλ Καζνιηθψλ εθθιεζηαζηηθψλ
νληνηήησλ, πνπ δηέθεξαλ σο πξνο ηελ γιψζζα θαη ιεηηνπξγηθφ ηππηθφ, ην Ritus, ηεο Μειρηηηθήο,
Μαξσληηηθήο θιπ. Αλ θαη δελ έρεη ν Ρηηνπαιηζκφο ησλ Καζνιηθψλ άκεζε ζρέζε κε ηνλ
Δζλνθπιεηηζκφ, έρεη φκσο ηα ίδηα απνηειέζκαηα σο πξνο ηελ εθθιεζηαζηηθή ελφηεηα θαη έηζη
άξρηζε ε ηξαγηθή δηάζπαζε ηνπ εθθιεζηαζηηθνχ ζψκαηνο [9].

Σν πξφβιεκα φκσο πνπ δεκηνχξγεζε ην Παηξηαξρείν ηεο Ρψκεο ζηα εδάθε ησλ Παηξηαξρείσλ
ηεο Αλαηνιήο, ην αληηκεηψπηζε θαη ε ίδηα ζηηο πεξηνρέο ηεο δηθηάο ηεο δηθαηνδνζίαο, ζηελ θεληξηθή
θαη βφξεηα Δπξψπε. Ο Μαξηίλνο Λνχζεξνο δηαθσλψληαο κε ηνπο θαζνιηθνχο εμέδσζε ην 1517 ηηο
«95 Θέζεηο» ηνπ, φπνπ εθθξάδεη 95 ζεκεία δηαθσλίαο ζε ζρέζε κε ηα δφγκαηα θαη ηηο επηηαγέο ηεο
Καζνιηθήο Δθθιεζίαο. Έηζη, δεκηνπξγήζεθαλ νη πξνηεζηαληηθέο θνηλφηεηεο, δηαρσξηζκφο ησλ

6
νπνίσλ έγηλε επί ηελ βάζε ησλ δηαθνξεηηθψλ νκνινγηψλ. Ο εμσηεξηθή απηή ζπλεδαθηθφηεηα γηα
ηνπο Πξνηεζηάληεο, φπνπ ζην ίδην ηφπν έρνπκε ηελ Καζνιηθή θαη ηελ Λνπζεξαληθή Δθθιεζία,
αθνινπζήζεθε ζχληνκα θαη απφ εζσηεξηθή ζπλεδαθηθφηεηα, θαζψο νη πξνηεζηαληηθέο θνηλφηεηεο
άξρηδαλ λα δηαηξνχληαη ζπλερψο επί ηελ βάζε ηεο δνγκαηηθήο ηνπο δηδαζθαιίαο, ηεο νκνινγίαο ηνπο.
Ο θνλθεζηνλαιηζκφο (απφ ην Confessio) ησλ Πξνηεζηαληψλ, δελ έρεη άκεζε ζρέζε κε ηνλ
Δζλνθπιεηηζκφ, αιιά νδήγεζε ζηα ίδηα πξνβιήκαηα ηεο εθθιεζηαζηθήο ζπλεδαθηθφηεηαο θαη
πνιπδηθαηνδνζίαο [9].

Μεηά ηνπο Γηακαξηπξφκελνπο ήξζε ε ζεηξά ησλ Οξζνδφμσλ λα ζπλεηζθέξνπλ ζηελ πεξαηηέξσ
δηάζπαζε ηελ ελφηεηα ηεο εθθιεζίαο, φρη απηή ηελ θνξά εμαηηίαο ξηηνπαιηζηηθψλ ή νκνινγηαθψλ
δηαθνξψλ, αιιά εμαηηίαο θπιεηηθψλ/εζληθψλ δηαθνξψλ [9]. Οη ιανί ησλ Βαιθαλίσλ, θαη θπξίσο ηα
πην κνξθσκέλα ζηξψκαηά ηνπο, επεξεάζηεθαλ ηδηαίηεξα θαηά ηνλ 19ν αηψλα απφ δχν
δπηηθνεπξσπατθήο πξνέιεπζεο πνιηηηθά δφγκαηα πεξί έζλνπο θαη εζληθηζκνχ, ηνλ θηιειεπζεξηζκφ,
πνπ πξνεξρφηαλ απφ ηηο ηδέεο ηνπ Γηαθσηηζκνχ ηνπ 18νπ αηψλα, θαη ηνλ γεξκαληθφ ξνκαληηζκφ θαη
ηζηνξηθηζκφ ηνπ 19νπ αηψλα [10]. Σα εζληθηζηηθά δφγκαηα βξήθαλ πξφζθνξν έδαθνο ζηελ
Αλαηνιηθή Δπξψπε, θαη κάιηζηα ζηα Βαιθάληα, δηφηη ε Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία θαηέξξεε θαη νη
ιανί πνπ ήηαλ ρξφληα ζθιαβσκέλνη ζε έλα βάλαπζν θαηαθηεηή είραλ αλάγθε λα
απηνπξνζδηνξηζηνχλ, αιιά θαη λα εηεξνπξνζδηνξηζηνχλ κεηαμχ ηνπο. Ζ δηαδηθαζία άξρηζε κε ηνλ
απειεπζεξσηηθφ αγψλα ησλ ειιήλσλ ην 1821, ην παξάδεηγκα ησλ νπνίσλ αθνινχζεζαλ θαη νη άιινη
ιανί ησλ Βαιθαλίσλ.

Απηφ φκσο πνπ έγηλε αξρηθά ζε επίπεδν θξαηψλ έγηλε κεηά θαη ζε επίπεδν εθθιεζηψλ. Έηζη κεηά
ηελ απειεπζέξσζε ηεο Διιάδαο ην 1821 ε Δθθιεζία ηεο Διιάδαο απηναλαθεξχζζεηαη
Απηνθέθαιε, κε απνηέιεζκα ηελ δηαθνπή ησλ θαλνληθψλ ζρέζεσλ κε ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν.
Γηα δεθαεπηά ρξφληα δηήξθεζε ε δηαθνπή ησλ θαλνληθψλ ζρέζεσλ. Σν 1850 νη ηεξάξρεο ηεο
εθθιεζίαο ηεο Διιάδαο απεπζχλνπλ επηζηνιή πξνο ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν, ζηελ νπνία
δεηείηαη ε αλαθήξπμε ηεο Απηνθεθαιίαο θαη απφ ηελ κεηέξα Δθθιεζία. Έηζη, ζηηο 29 Ηνπλίνπ 1850
ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν εμέδσζε ηνλ ΢πλνδηθφ Σφκν αλαθήξπμεο, κελ αλαγλσξίδνληαο ην
δηάζηεκα ησλ εηψλ 1833-1850, σο θαλνληθφ ρξφλν απηνθέθαιεο δηνίθεζεο [11]. Ζ απειεπζέξσζε
ηεο Διιάδαο απφ ηνλ Οζσκαληθφ δπγφ θαη ε Απηνθεθαιίαο ηεο εθθιεζία ηεο, απνηέιεζαλ
παξάδεηγκα πξνο κίκεζε θαη γηα ηα άιια βαιθαληθά έζλε. Έηζη, ζχληνκα θαη ηα άιια έζλε
αθνινχζεζαλ ηελ ίδηα πνξεία, επηδηψθνληαο ηελ απειεπζέξσζε ηνπο θαη δηεθδηθψληαο κεηά ηελ
Απηνθεθαιία ηεο εθθιεζίαο ηνπο.

7
 Σν Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν δίδνληαο ηελ Απηνθεθαιία ζηηο εθθιεζίεο ησλ λενζπζηαζέλησλ
θξαηψλ επηδίσθε ηελ δηαηήξεζε ηεο ελφηεηαο κε ηελ απνθπγή ελφο ελδερνκέλνπ ζρίζκαηνο. Ζ
Απηνθεθαιία ήηαλ θαηάθαζε ηεο εηεξφηεηαο ηνπο, αιιά θαη δηαηήξεζε ηεο ελφηεηαο, εθφζνλ νη
εθθιεζίεο ζα ήηαλ ζε άκεζε θαη ζπλερή θνηλσλία κε ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν θαη ηηο άιιεο
απηνθέθαιεο εθθιεζίεο [12]. Μεηά ηελ εθθιεζία ηεο Διιάδνο αθνινχζεζε ε Δθθιεζία ηεο ΢εξβίαο
(1879), ε Δθθιεζία ηεο Ρνπκαλίαο (1885), ελψ ηνλ 20 αηψλα ε Δθθιεζία ηεο Πνισλίαο (1924), ε
Δθθιεζία ηεο Αιβαλίαο (1937), ε Δθθιεζία ηεο Βνπιγαξίαο (1945), Δθθιεζία ηεο Σζερίαο θαη
΢ινβαθίαο (1998). Πξφζθαηα αλαθεξχρηεθε θαη ε Δθθιεζία Οπθξαλίαο (2019) απηνθέθαιε, ελψ
γηα ηελ Δθθιεζία ηεο Κχπξνπ (431) θαη ην Παηξηαξρείν Ρσζίαο (1589) είρε δνζεί πνιχ λσξίηεξα ε
Απηνθεθαιία [13].

Βουλγαρικό Σχίςμα και η Αίρεςη του Εθνοφυλετιςμού

Σν πξφβιεκα ηνπ Δζλνθπιεηηζκνχ εθδειψζεθε πξψηα ζηελ πεξίπησζε ηεο εθθιεζίαο ηεο
Βνπιγαξίαο. Καηά ηελ δηάξθεηα ηεο Σνπξθνθξαηίαο ε βνπιγαξηθή εζληθή ζπλείδεζε είρε αηνλήζεη,
ιφγσ ηεο καθξνρξφληαο δνπιείαο, έιιεηςε παηδείαο, θαηάξγεζε ηεο Βνπιγαξηθήο Δθθιεζίαο απφ ην
1393 θαη ηελ ζπκπεξίιεςε ηνπο ζην θνηλφ γέλνο ησλ Οξζνδφμσλ ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο
[14]. Ζ βνπιγαξηθή αλαγέλλεζε άξρηζε κε ηνλ βνχιγαξν αγηνξείηε κνλαρφ Παΐζην Υηιαλδαξελφ
(1762), ν νπνίνο ζπλέγξαςε ηελ "Ηζηνξία ΢ιαβνλνβνπιγαξηθή", πνπ γλψξηζε κεγάιε δηάδνζε θαη
ζηελ νπνία εμαίξεηαη ην κεγαιείν ησλ Βνπιγάξσλ θαη φηη δελ πζηεξνχλ σο πξνο ηνπο Έιιελεο.
Δπίζεο, κεγάιν ξφιν έπαημε θαη ε πξνζέγγηζε ησλ Ρψζσλ κε ηηο ππνζρέζεηο ηνπο πεξί
αλεμαξηεζίαο, αιιά θαη ν απειεπζεξσηηθφο αγψλαο ησλ Διιήλσλ, πνπ εθθξάζηεθε εθθιεζηαζηηθά
κε ην Απηνθέθαιν ηνπ 1833. Αξρηθά νη βνχιγαξνη αληέδξαζαλ ζηελ δηαπνίκαλζε απφ έιιελεο
θιεξηθνχο, κε ζσξεία θαηαγγειηψλ ελάληηα ησλ ειιήλσλ αξρηεξέσλ ζην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν.
Έπεηηα, κεηά ηελ έθδνζε ηνπ κεηαξξπζκηζηηθνχ δηαηάγκαηνο Υάηη Υνπκαγηνχλ ην 1856 δήηεζαλ
απφ ηελ Τςειή Πχιε λα έρνπλ εζσηεξηθή απηνδηνίθεζε θαη λα εθιέγνπλ νκνεζλείο ηνπο γηα
αξρηεξείο. Σν Παηξηαξρείν δελ ην δέρηεθε φκσο απηφ, δηφηη δελ ηεξνχληαλ νη εθθιεζηνινγηθέο
πξνυπνζέζεηο θαη δηφηη πνιιέο πεξηνρέο είραλ κηθηφ πιεζπζκφ. Παξ’φια απηά φκσο ήηαλ
δηαηεζεηκέλν λα θάλεη άιιεο ππνρσξήζεηο, νη νπνίεο φκσο δελ έθακςαλ ηελ αλέλδνηε ζηάζε ησλ
βνπιγάξσλ, πνπ εληζρχνληαλ απφ ηελ θηινβνπιγαξηθή ζηάζε ησλ Ρψζσλ θαη ηηο ππνζρέζεηο ησλ
Οπληηψλ. Σειηθά, ε ηνπξθηθή θπβέξλεζε εθκεηαιιεχηεθε ηελ θαηάζηαζε δεκηνπξγψληαο ην 1870
κηα λέα εθθιεζηαζηηθή αξρή ηελ Δμαξρία, ε νπνία ζα ήηαλ ππεχζπλε γηα φινπο ηνπ
βνπιγαξφθσλνπο κε έδξα ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Σν Παηξηαξρείν αληέδξαζε άκεζα ζηελ Μεγάιε
΢χλνδν ηνπ 1872 (α) θαηαδηθάδνληαο ηελ Βνπιγαξηθή Δμαξρία σο ζρηζκαηηθή (β) θαηεγνξψληαο ηελ
γηα ηελ εθθιεζηνινγηθή αίξεζε, ηνπ Δζλνθπιεηηζκνχ. Σν 1878 αλαθεξχζζεηαη ε αλεμαξηεζία ηεο

8
Βνπιγαξίαο θαη ε εθθιεζία κπαίλεη ζηελ ππεξεζία ηνπ βνπιγαξηθνχ εζληθηζκνχ, πνπ πξνζπαζεί λα
πξνζιάβεη φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο κηθηψλ πιεζπζκψλ θαηά ηελ απνζχλζεζε ηεο
Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο (Βαιθαληθνί Πφιεκνη). Σειηθά, ην ζρίζκα αίξεηαη ην 1945 θαη
αλαγλσξίδεηαη σο Απηνθέθαιε. To 1953 απζαηξέησο απηναλαθεξχζζεηαη σο Παηξηαξρείν, ελψ ην
1961 αλαγλσξίδεηαη επηζήκσο θαη απφ ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν [15].

Σημερινή Πραγματικότητα
Ζ Μεγάιε ΢χλνδνο ηνπ 1872 ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζζεί σο κηα πνιχ πεηπρεκέλε επέκβαζε
εθ κέξνπο ηεο Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο. Απηφ δηφηη ηίκα ηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία ην γεγνλφο φηη είρε
ην εθθιεζηαζηηθφ θξηηήξην λα εληνπίζεη φηη ε ελέξγεηα απηή δελ ήηαλ απιψο κηα θαηαδηθαζηέα
θίλεζε ησλ παηδηψλ ηεο Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο ζηελ Βνπιγαξία πξνο ηελ Μεηέξα Δθθιεζία, ην
Παηξηαξρείν Κσλζηαληηλνχπνιήο, αιιά θαη πέξαλ απηνχ ήηαλ Αίξεζε Δθθιεζηνινγηθή, πνπ
ππέζθαπηε ηα ζεκέιηα ηεο φιεο δνκήο ηεο εθθιεζίαο. Γπζηπρψο, φκσο παξφιν πνπ νη Οξζφδνμεο
Δθθιεζίεο απφ λσξίο εληφπηζαλ ην πξφβιεκα θαη εχζηνρα ην ραξαθηήξηζαλ, γη απηφ πνπ ήηαλ, κηα
εθθιεζηνινγηθή αίξεζε, ηελ νπνία θαη θαηαδίθαζαλ, δελ θαηάθεξαλ πξαθηηθά λα ην ζηακαηήζνπλ,
αληίζεηα ζχληνκα φιεο ζρεδφλ νη απηνθέθαιεο νξζφδνμεο εθθιεζίεο ππέπεζαλ ζην ίδην αηφπεκα.

Σν πξφβιεκα ζχληνκα πήξε ηξαγηθέο δηαζηάζεηο ζηηο ρψξεο ηεο δηαζπνξάο. Δθεί ζε έλα ηφπν
καδί κε ηηο πνιππιεζείο εθθιεζίεο θαζνιηθέο θαη πξνηεζηαληηθέο, ππάξρνπλ πηα θαη πνιιέο
νξζφδνμεο. Έηζη έρνπκε κηα πνιπδηάζπαζε πνπ εθθιεζηαζηηθνχ ζψκαηνο, εμαηηίαο ηεο
εξγαιεηνπνίεζεο ησλ εθθιεζηψλ εθ κέξνπο ησλ εζληθψλ θξαηψλ. Έηζη, ππεξεηνχληαη ηα
ζπκθέξνληα ηεο εθάζηνηε εζλφηεηαο, αιιά δεκηψλεηαη αλεπαλφξζσηα ε εθθιεζία. Όζνη είλαη
νξζφδνμνη κεηαλάζηεο βξίζθνπλ θαη θάπνηα νθέιε απφ φιε απηή ηελ θαηάζηαζε, αθνχ κέζσ ηεο
εζληθήο εθθιεζίαο θαιχπηνπλ φρη κφλν ηηο πλεπκαηηθέο θαη ππαξμηαθέο ηνπο αλάγθεο, αιιά
δηαηεξνχλε θαη ηελ εζληθή ηνπο ηαπηφηεηα θαη ζπλδένληαη κε ηνπο νκνεζλείο ηνπο. Αιιά γηα ηνπο
αιινεζλείο ε θαηάζηαζε απηή είλαη ηδηαίηεξα ζθαλδαιψδεο, δηφηη ελψ ε Οξζνδνμία παξνπζηάδεη κηα
πινχζηα δηζρηιηεηή Θενινγία θαη ελφηεηα ζε επίπεδν δφγκαηνο, κε κηα εθθιεζηνινγία μερσξηζηή,
πνπ έρεη εληππσζηάζεη θαη πξνβιεκαηίζεη γφληκα ηνπο εηεξνδφμνπο, ζε πξαθηηθφ επίπεδν έρεη
απνγνεηεχζεη κε ηηο ελδνεθθιεζηαζηηθέο, εζληθηζηηθέο, δηαζπαζηηθέο ηάζεηο ηεο. Έηζη, νη Οξζφδνμνη
ιανί ππνζθάπηνπλ ηελ καξηπξία πίζηεσο θαη ζενινγίαο ηνπο ζηελ επνρήο ηεο κεηαλεσηεξηθφηεηαο,
δεκηνπξγψληαο βάζηκα πξνζθφκκαηα γηα φζνπο ελδηαθέξνληαη λα θάλνπλ έλα πην νπζηαζηηθφ βήκα
πξνο ζπλάληεζε θαη γλσξηκία κε ηελ Οξζνδνμία.

9
Κεφάλαιο 2ο Γιατί η Ορθόδοξη Εκκληςία;
Σν θαηλφκελν ηνπ Δζλνθπιεηηζκνχ ηαιάληζε θαη ηαιαλίδεη ηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία θαη απνηειεί
επηηαθηηθή αλάγθε λα εληνπηζηεί. ΢ηελ πξνζπάζεηα απηή είλαη ζεκαληηθφ λα βξνχκε, γηα πην ιφγσ
παξνπζηάζηεθε ην θαηλφκελν; πνηεο αηηίεο νδήγεζαλ ζηελ εκθάληζε ηνπ; γηαηί παξνπζηάζηεθε ζηελ
νξζφδνμε εθθιεζία θαη φρη ζηελ θαζνιηθή ή ζηηο πξνηεζηαληηθέο; Ζ απάληεζε ζε απηά ηα
εξσηήκαηα ζα βνεζήζεη λα εμεηάζνπκε θαη ελδερφκελεο ιχζεηο ηνπ. Πηζηεχνπκε φηη νη αηηίεο ζα
κπνξνχζαλ λα ρσξηζηνχλ ζε ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο, αιιά θαη ζε εθθιεζηνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά, πνπ
ζρεηίδνληαη κε ηελ φιε δνκή, ιεηηνπξγία θαη δηνίθεζε ηεο νξζφδνμεο εθθιεζίαο κέζα ζηνλ θφζκν.

Ιςτορικέσ Συγκυρίεσ
΢ηελ ηζηνξία ηεο Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο ππήξραλ θάπνηα νξφζεκα γεγνλφηα γηα ηελ εκθάληζε
ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ Δζλνθπιεηηζκνχ. Ζ δεχηεξε ρηιηεηία γηα ηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία δηέθεξε
ζεκαληηθά απφ εθείλε ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο. αθνχ γηα έλα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα, ζρεδφλ
κηζή ρηιηεηία ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο, νη πεξηζζφηεξεο νξζφδνμεο εθθιεζίεο θαη κεηαμχ απηψλ θαη
ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν ήηαλ θάησ απφ ηνλ ζθιεξφ δπγφ ελφο αιιφζξεζθνπ θαηαθηεηή. Κάηη
παξφκνην δελ έγηλε ζηελ Γχζε θαη κφλν απηφ ην γεγνλφο ζα κπνξνχζε λα εμεγήζεη πνιιά.

Δμαξρήο ν Υξηζηηαληζκφο γελλήζεθε θαη εμαπιψζεθε κέζα ζηελ Ρσκατθή Απηνθξαηνξία. Καζψο
πνιιαπιαζηάδνληαλ νη εθθιεζηαζηηθέο θνηλφηεηεο, ε δξάζε ηεο εθθιεζίαο άξρηζε λα νξγαλψλεηαη
γχξσ απφ πέληε θέληξα, ηελ Ρψκε, ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ηελ Αιεμάλδξεηα, ηα Ηεξνζφιπκα θαη
ηελ Αληηφρεηα. Έηζη, αλαπηχρζεθε ζηγά-ζηγά ην θαλνληθφ ζχζηεκα ηεο Πεληαξρίαο, πνπ πξφθεηηαη
γηα ηελ ζπλνδηθή, δηνηθεηηθή θαηαλνκή ηεο εμνπζίαο ηεο εθθιεζίαο, ζε πέληε αλεμάξηεηεο
εθθιεζηαζηηθέο νληφηεηεο, Παηξηαξρεία, ζηα οποία εντάχθηκαν ςτη ςυνζχεια και μζχρι ςήμερα, οι
Αυτοκζφαλεσ Εκκληςίεσ, που επινοήθηκε ςυνοδικώσ και κανονικώσ από την Εκκληςία (Δ΄ Οικουμενική
Σφνοδοσ Χαλκηδόνασ-451) [16]. Απηή ε θαηαλνκή ηεο εμνπζίαο θαη ηεο δηνίθεζεο έδηδε κηα ηζνξξνπία
ζηελ εθθιεζηαζηηθή ιεηηνπξγία. Ο εξρνκφο φκσο ηνπ Ηζιάκ θαη ησλ Αξάβσλ ζην πξνζθήλην ηεο
ηζηνξίαο άιιαμε ηα δεδνκέλα. ΢χληνκα ηξία απφ ηα πέληε παηξηαξρεία ππνηάρζεθαλ ζηνλ
θαηαθηεηή. Έηζη, νη εμνπζία ζπγθεληξψζεθε ζηελ Ρψκε θαη ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Απηή ε
δηπνιηθφηεηα αχμεζε ηηο ππάξρνπζεο εληάζεηο. ΢ηελ αληίιεςε πνιιψλ ρξηζηηαλψλ ην αδειθφ
παηξηαξρείν έγηλε ν αληαγσληζηήο ζηελ δηεθδίθεζε ηεο εμνπζίαο. Ο δηραζκφο ζην εθθιεζηαζηηθφ
ζψκα, κεηαμχ ηεο Αλαηνιηθήο θαη ηεο πξψελ Γπηηθήο Απηνθξαηνξίαο, εληείλνληαλ. Ζ έληαζε απηή
θιηκαθψζεθε κε ηα ρξφληα θάηη πνπ νδήγεζε ζηελ δηαθνπή θνηλσλίαο ηνπ 1054 [17],[18].

10
 Ζ απνμέλσζε ησλ δπν ρξηζηηαληθψλ απηνθξαηνξηψλ θαη εθθιεζηψλ επηζθξαγίζηεθε κε ηηο
΢ηαπξνθνξίεο. Καζψο νη ζηαπξνθφξνη ηεο Γχζεο θαηέιεμαλ φρη κφλν ζηελ απειεπζέξσζε εδαθψλ
απφ ηνπο Μνπζνπικάλνπο θαηαθηεηέο, αιιά θαη ζηελ θαηάιεςε εδαθψλ ηνπ Βπδαληίνπ θαη ηελ
δεκηνπξγία παξάιιεισλ εθθιεζηαζηηθψλ νληνηήησλ πάλσ ζηα ήδε ππάξρνληα πξεζβπγελή
Οξζφδνμα παηξηαξρεία. Ζ απνθνξχθσζε ήηαλ ε ηέηαξηε ΢ηαπξνθνξία θαηά ηελ νπνία
θαηαιήθζεθε θαη ε πξσηεχνπζα ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο ε Κσλζηαληηλνχπνιε κε ηελ
ηαπηφρξνλε δεκηνπξγία θαη πάιη ελφο αληίζηνηρνπ ιαηηληθνχ παηξηαξρείνπ [9].

Αξγφηεξα ην 1453 γίλεηαη ε θαηάιεςε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο απφ ηνπο Οζσκαλνχο ηνπ
Μερκέη Β θαη ηελ ίδηα πεξίπνπ πεξίνδν ππνηάζζνληαη θαη ηα άιια νξζφδνμα βαζίιεηα ηεο
Βνπιγαξίαο(1396), ΢εξβίαο (1540) θαη Ρνπκαλίαο(1541) [13],[18]. Απηφ είρε σο απνηέιεζκα λα κελ
ππάξρεη αλεμάξηεην νξζφδνμν θξάηνο πέξα απφ ηελ Ρσζία. Ζ Ρσζία έγηλε ην ηειεπηαίν νρπξφ ηεο
Οξζνδνμίαο θαη ζηγά-ζηγά δεκηνπξγήζεθε ην φξακα, ε πξνζδνθία, ην «δφγκα» πεξί Σξίηεο Ρψκεο.
Μεηά ινηπφλ ηελ Ρψκε ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο θαη ηελ Νέα Ρψκε, ηεο Βπδαληηλήο
Απηνθξαηνξίαο, δειαδή ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ήξζε ε ζεηξά γηα ηελ Σξίηε Ρψκε, ζχκθσλα κε
απηφ ην αθήγεκα. Αθφκα θαη απηνθξάηνξαο ηεο Ρσζίαο άξρηζε λα θαιείηαη Καίζαξαο, φπσο ζηελ
Ρσκατθή Απηνθξαηνξία, πνπ ζηα ξψζηθα είλαη Σζάξνο [19], [20].

Σν Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν πνπ κέρξη ην 1453 ήηαλ ε θαξδηά ηεο Οξζφδνμεο Δθθιεζίαο, σο
πξψην κεηαμχ ίζσλ, «primus inter pares», κεηά ηελ πηψζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο ράλεη κεγάιν
κέξνο απφ ηελ αίγιε θαη δχλακε ηνπ, παξφιν πνπ δηαηεξεί εμέρνπζα ζεκαζία εληφο ηεο νζσκαληθήο
απηνθξαηνξίαο, αθνχ δηεχζπλε φιν ην νξζφδνμν κηιιέη. Ήηαλ δχζθνιν λα ην εκπηζηεπηνχλ νη
Ρψζνη, αθνχ ινγνδνηνχζε ζε έλα αιιφζξεζθν θαηαθηεηή, κε ηνλ νπνίν βξέζεθαλ επαλεηιεκκέλα ζε
εκπφιεκε θαηάζηαζε. ΢ηελ έιιεηςε εκπηζηνζχλεο ζπλείζθεξε θαη ην γεγνλφο φηη θάπνηνη εθ ησλ
νξζνδφμσλ ζεσξνχζαλ φηη ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν ήηαλ ειιελνθξαηνχκελν θαη φηη δελ
ππεξάζπηδε ηφζν ηα ζπκθέξνληα ηεο Δθθιεζίαο, φζν ηα ζπκθέξνληα ησλ Διιήλσλ. Έηζη, ε
απμαλφκελε δχλακε ηεο Δθθιεζίαο ηεο Ρσζίαο, σο κέξνο ηεο Ρσζηθήο Απηνθξαηνξίαο, καδί κε ηελ
θζίλνπζα επηξξνή θαη ηελ ακθηζβήηεζε ηνπ Οηθνπκεληθνχ Παηξηαξρείνπ, νδήγεζε ηνπο Ρψζνπο λα
δεηήζνπλ απηνθεθαιία θαη αλαγλψξηζε σο Παηξηαξρείν. Αξρηθά, δελ ππήξρε κεγάιε πξνζπκία απφ
ηα πξεζβπγελή Παηξηαξρεία, άιια ζε κηα ζηηγκή αλάγθεο, γηα νηθνλνκηθή βνήζεηα, θάκθζεθαλ νη
αληηζηάζεηο. Έηζη, ην 1589 αλαθεξχζζεηαη σο Παηξηαξρείν [13].

Έηζη, νη ζπλζήθεο γηα ηελ εθδήισζε ηεο αίξεζεο ηνπ Δζλνθπιεηηζκνχ είραλ ήδε δεκηνπξγεζεί.
Σα Παιαίθαηα Παηξηαξρεία θαη ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν ζεσξνχληαλ απφ αξθεηνχο
νξζνδφμνπο ησλ πξψελ απηνθέθαισλ βαιθαληθψλ εθθιεζηψλ (Βνπιγαξίαο, ΢εξβίαο θαη Ρνπκαλίαο)

11
φηη πξνάζπηδαλ θπξίσο ειιεληθά ζπκθέξνληα, έρνληαο θαηά θχξην ιφγν Έιιελεο Παηξηάξρεο. Απφ
ηελ άιιε ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν, ζεσξήζεθε απφ ην Παηξηαξρείν Ρσζίαο, σο ππνρείξην ησλ
ερζξψλ ηνπο Οζσκαλψλ. Οη εζλνθπιεηηθνί δηραζκνί ήηαλ κηα πξαγκαηηθφηεηα, απηφ πνπ παξέκελε
ήηαλ κηα αθνξκή γηα λα αλαθαλεί ε έθηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο [13].

Απηή ε έληαζε πνπ ππήξρε εληζρχζεθε αθφκε πεξηζζφηεξν κε ηα λέα ηδενινγηθά ξεχκαηα πνπ
πξνήιζαλ απφ ηελ Γχζε. Ο δηαθσηηζκφο έθεξε κηα ακθηζβήηεζε ησλ ππαξρφλησλ δνκψλ θαη
ηδηαίηεξα ηεο Βαζηιείαο θαη ηεο Θξεζθείαο. Οη ηδέεο ηνπ Γηαθσηηζκνχ έδσζαλ ηελ επθαηξία ζηνπ
απινχο πνιίηεο, πνπ έσο ηψξα ζεσξνχζαλ φηη νη Βαζηιείο είραλ εθ Θενχ ηελ εμνπζία, λα
ακθηζβεηήζνπλ απηφ ην αθήγεκα θαη λα δηεθδηθήζνπλ ηα δηθαηψκαηα ηνπο ζηελ δηαθπβέξλεζε ηνπ
ηφπνπ ηνπο. Δθφζνλ φκσο ν Βαζηιηάο δελ ήηαλ πηα ν ελνπνηεηηθφο παξάγνληαο ησλ πνιηηψλ θαη ε
Δθθιεζία, είρε ράζεη ζε κεγάιν βαζκφ ηελ επηξξνή ηεο απαηηήζεθε έλα ελνπνηεηηθφ
ραξαθηεξηζηηθφ, ην νπνίν έγηλε ην έζλνο. ΢ηηο εμεγέξζεηο πνπ άξρηζαλ παξνπζηάδνληαη ζε δηάθνξεο
ρψξεο ηνπ θφζκνπ απφ ηελ Δπξψπε κέρξη ηελ Ακεξηθήο βαζηθφο ελνπνηεηηθφο παξάγνληαο ήηαλ ην
έζλνο. Έηζη, αξρηθά έγηλε ε Ακεξηθάληθε Δπαλάζηαζε ελαληίνλ ησλ Άγγισλ, κεηά ε Γαιιηθή
Δπαλάζηαζε ελαληίνλ ηνπ Βαζηιέα θαη ησλ Αξηζηνθξαηψλ θαη έηζη γελλήζεθαλ ηα πξψηα έζλε-
θξάηε. Οη ηδέεο ηνπ δηαθσηηζκνχ θαη ηνπ εζληθηζκνχ δηαδφζεθαλ θαη ζηα βαιθάληα κέζα απφ ηνπο
πλεπκαηηθή εγεζία ησλ ππφδνπισλ ιαψλ, ε νπνία ζπνχδαζε πνιιέο θνξέο ζηελ δχζε [20], [21].

Οη εληάζεηο κεηαμχ ησλ νξζνδφμσλ ιαψλ, νη ηδέεο ηνπ δηαθσηηζκνχ θαη ηεο γαιιηθήο
επαλάζηαζεο, δεκηνχξγεζαλ ηηο θαηάιιειεο ζπλζήθεο γηα λα εθδεισζεί ε αίξεζε ηνπ
Δζλνθπιεηηζκνχ, ην κφλν πνπ έιιεηπε ήηαλ ε αθνξκή. Ζ αθνξκή δφζεθε κε ηελ εμαζζέλεζε θαη
θαηάξξεπζε ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Καζψο δηαθαίλνληαλ ε αδπλακία ηνπ Οζσκαλψλ λα
ειέγμνπλ ηελ απηνθξαηνξία ηνπο θαη θαζψο άξρηζαλ λα ράλνπλ εδάθε ζηνπ πνιέκνπο ηνπο κε ηηο
άιιεο κεγάιεο δπλάκεηο ηεο επνρήο, φπσο ηεο Ρσζίαο θαη ηελ Απζηξία, νπφηε ήηαλ ε θαηάιιειε
επθαηξία λα απειεπζεξσζνχλ νη ππφδνπινη νξζφδνμνη ιανί. Σελ αξρή ηελ έθαλε ε Διιάδα ην 1821,
ε νπνία πέηπρε κε πνιχ θφπν θαη αίκα λα απειεπζεξσζεί. Σν 1833 απηναλαθεξχζζεηαη
Απηνθέθαιε, ελψ ην 1850 ιακβάλεη θαη επηζήκσο απφ ην Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν ηελ
Απηνθεθαιία ηεο. Σν παξάδεηγκα ηεο Διιάδαο ην αθνινχζεζαλ ηφζν ζε θξαηηθφ φζν θαη ζε
εθθιεζηαζηηθφ επίπεδν θαη νη άιιεο ρψξεο ησλ Βαιθαλίσλ. Έηζη, ρσξίζηεθαλ ηα Βαιθάληα ζε
Δζληθά θξάηε θαη Απηνθέθαιεο [11],[13].

΢ηελ πεξίπησζε ηεο Δθθιεζίαο ηεο Βνπιγαξίαο ήηαλ πην δχζθνιε ε αλεμαξηεηνπνίεζε. Ζ
Βνπιγαξία ήηαλ πνιχ θνληά ζηελ πξσηεχνπζα ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο, ηελ
Κσλζηαληηλνχπνιε, νπφηε ήηαλ πην δχζθνιν λα επηηχρεη ηελ θξαηηθή ηεο αλεμαξηεζία. Γηα λα

12
πξνεηνηκάζεη φκσο ην έδαθνο θαη γηα ηελ αλεμαξηεηνπνίεζε ηνπ θξάηνπο ηεο ελήξγεζε αληίζηξνθα.
Πξνζπάζεζε ινηπφλ λα αλαγλσξίζεη ηελ Δθθιεζία ηεο σο Απηνθέθαιε, αιιά απηφ ήηαλ αδχλαην
ζχκθσλα κε ηνπο θαλφλεο ηεο εθθιεζίαο, δηφηη γηα λα δνζεί απηνθέθαιν πξέπεη λα πξνεγείηαη ε
αλεμαξηεζία ηνπ θξάηνπο. Έηζη, κε ηελ ππνζηήξημε ηνπ ΢νπιηάλνπ ηδξχεη ηελ Βνπιγαξηθή Δμαξρία,
κε απνηέιεζκα ηα γλσζηά πξνβιήκαηα ηεο ζπλεδαθηθφηεηαο θαη πνιπδηθαηνδνζίαο θαη ηελ
κεηέπεηηα θαηαδίθε ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ απφ ηελ Μέγαιε Παλνξζφδνμν ΢χλνδν ηνπ 1872
[12],[22].

Άιιν έλα ηζηνξηθφ γεγνλφο πνπ επηδείλσζε ην πξφβιεκα ή θαιχηεξα αχμεζε ηηο πεξηνρέο θαη
πεξηπηψζεηο εκθάληζεο ηνπ πξνβιήκαηνο, απνθαιχπηνληαο ηαπηφρξνλα θαη ηελ έθηαζε πνπ είρε
ιάβεη είλαη ε κεηαλάζηεπζε απφ νξζφδνμεο ρψξεο πξνο ηελ Γπηηθή Δπξψπε, Βφξεηα Ακεξηθή θαη
Απζηξαιία. ΢ηηο Οξζφδνμεο ρψξεο ησλ Βαιθαλίσλ, ιφγσ πνιέκσλ θαη νηθνλνκηθήο δπζρέξεηαο
κεγάιεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο εγθαηέιεηςαλ ηελ παηξίδα ηνπο γηα εχξεζε κηαο θαιχηεξεο ηχρεο.
Έηζη, ζηελ Διιάδα ζην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα κε ηελ θξίζε ηεο ζηαθίδαο θαη ηελ κεηέπεηηα
ρξενθνπία, πνιινί έθπγαλ γηα ηελ Ακεξηθή θαη αξγφηεξα απφ ηνπο αιιεπάιιεινπο πνιέκνπο,
βαιθαληθνχο, δεχηεξν παγθφζκην θαη ηνλ εκθχιην θαη ηελ θηψρηα πνπ επαθνινχζεζε έλα λέν θχκα
κεηαλαζηψλ εγθαηέιεηςε ηελ ρψξα, φρη κφλν πξνο ηηο ΖΠΑ, αιιά θαη πξνο ηελ Δπξψπε θαη ηελ
Απζηξαιία. Παξάιιεια θαη ζηηο άιιεο βαιθαληθέο ρψξεο, ιφγσ ησλ πνιέκσλ, αιιά θαη ιφγσ ηεο
θαηάξξεπζεο ηνπ ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ δεκηνπξγήζεθαλ ζπλζήθεο πνπ ψζεζαλ πνιινχο πνιίηεο
λα ςάμνπλ γηα κηα θαιχηεξε ηχρε ζην εμσηεξηθφ [6],[24],

΢ηελ ρψξεο ηεο Γηαζπνξάο καδεχηεθαλ κεγάινη πιεζπζκνί απφ ηηο νξζφδνμεο ρψξεο ησλ
Βαιθαλίσλ, πνπ ζπζπεηξψζεθαλ ζηηο μέλεο ρψξεο, γχξσ απφ ηελ εθθιεζία ηνπο. Ζ εθθιεζία έγηλε
πεξηζζφηεξν έλαο ηφπνο ζπλάληεζεο ησλ κεηαλαζηψλ θαη αληαιιαγήο ηδεψλ θαη αιιεινβνήζεηαο,
παξά ηφπνο ζπλάληεζεο ηνπ Θενχ, δηα ησλ κπζηεξίσλ. Με απνηέιεζκα ζην ίδην ηφπν λα εκθαληζηεί
πιεζψξα νξζφδνμσλ εθθιεζηψλ, πνπ δηαθξίλνληαη ζπλήζσο γηα ηελ εζσζηξέθεηα ηνπο θαη ηελ
έιιεηςε νπζηαζηηθήο θνηλσλίαο κεηαμχ ηνπο [25]. Ζ θαηάζηαζε απηή είλαη ζθάλδαιν ηδηαίηεξα γηα
ηνπο ληφπηνπο, εηεξφδνμνπο θαη αιιφζξεζθνπο, νη νπνίνη δελ αηζζάλνληαη λα έρνπλ ζέζε ζε κηα
ηέηνηα Δθθιεζία «επηζέηνπ», φηη θαη λα είλαη ην επίζεην απηφ Διιεληθή, Ρσζηθή θιπ.

Εκκληςιολογικέσ Αιτίεσ
Έλαο ιφγνο πνπ δελ πιήρζεθαλ νη άιιεο εηεξφδνμεο εθθιεζηέο απφ ην πξφβιεκα απηφ είλαη απφ
ηελ κηα νη ηδηαίηεξεο ηζηνξηθέο ζπγθχξηεο ηηο νπνίεο αληηκεηψπηζαλ νη νξζφδνμεο εθθιεζίεο θαη νη
νπνίεο εμεηάζηεθαλ ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην. Πέξαλ απηψλ, φκσο, ζα κπνξνχζακε λα
εληνπίζνπκε αηηίεο θαη ζηελ δνκή θαη νξγάλσζε ηεο Οξζφδνμεο εθθιεζίαο ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο.

13
 Οη ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο ηνπ 19νπ αηψλα δεκηνχξγεζαλ ηηο θαηάιιειεο ζπλζήθεο γηα ηελ εκθάληζε
πνιιψλ εζληθψλ εθθιεζηψλ ζε ζχληνκν ρξφλν δηάζηεκα. Σν Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν
αληηκεηψπηζε ην πξφβιεκα δίδνληαο Απηνθεθαιίεο, απνθεχγνληαο έλα ελδερφκελν ζρίζκα. Ζ
απηνθεθαιίεο πνπ δφζεθαλ ζε φια απηά ηα λενζχζηαηα θξάηε κπνξεί λα έδηλαλ ηελ δπλαηφηεηα
απηνθαζνξηζκνχ θαη απηνδηαρείξεζεο, αιιά δελ δηαζθάιηδαλ φζν ζα έπξεπε ηελ ελφηεηα, κε
απνηέιεζκα λα είλαη εχθνινο ν εθηξνρηαζκφο θαη ε απνμέλσζε ηφζν κεηαμχ ηνπο φζν θαη κε ην
Οηθνπκεληθφ Παηξηαξρείν, θαζψο θαη ε εξγαιεηνπνίεζε ηνπο απφ ηα θξάηε-έζλε. Έηζη, ε
Απηνθεθαιία έιπζε έλα πξφβιεκα, ηνπ ελδερνκέλνπ ζρίζκαηνο, πξνζθέξνληαο βξαρππξφζεζκα
ελφηεηα, αιιά καθξνπξφζεζκα πνιιέο θνξέο έδηλε επθαηξίεο λα εθδεισζνχλ εζληθηζηηθέο,
δηαζπαζηηθέο ηάζεηο εληφο ηνπ ζψκαηνο ηεο εθθιεζίαο, εθφζνλ δελ δηαζθαιίδνληαλ ε νξζή
ιεηηνπξγία ηνπ [26].

΢ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία ππάξρεη πνιιέο θνξέο ηαχηηζε εθθιεζίαο θαη έζλνπο, φπσο ζηελ
Ηξιαλδία, ηελ Πνισλία, ηελ Ηηαιία θιπ, αιιά νη εζληθηζκνί πνπ κπνξεί λα αλαπηπρζνχλε
πεξηνξίδνληαη απφ ηελ κνλνθέληξηθφηεηα ηεο εμνχζηαο, ηελ κηα αδηακθηζβήηεηε αξρή, ηνλ πάπα κε
ην πξσηείν ηνπ. Σν ραξαθηεξηζηηθφ απηφ πνπ ζε πνιιά άιια ζέκαηα είλαη πξφβιεκα ηεο Καζνιηθήο
Δθθιεζίαο, ζην ζπγθεθξηκέλν πξφβιεκα δίλεη έλα πιενλέθηεκα ζηελ απνθπγή ηνπ εζλνθπιεηηθνχ
θαηλνκέλνπ, πνπ ηαιαλίδεη ηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία. Βέβαηα, απηή ε κνλνθεληξηθφηεηα θαη ε
αδηακθηζβήηεηε αξρή είλαη κηα απφ ηηο βαζηθέο αηηίεο ηνπο ζρίζκαηνο κε ηνπο δηακαξηπξφκελνπο, νη
νπνίνη ακθηζβήηεζαλ ηελ ππνηαγή ζε απηή ηελ αξρή, ηδηαηηέξσο φηαλ έβιεπαλ φηη ζθάιεη. Βέβαηα,
ππάξρνπλ πεξηπηψζεηο ζηελ ηζηνξία ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζηάο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα
ραξαθηεξηζζνχλ απφ εζληθηζηηθέο, δηαζπαζηηθέο ηάζεηο φπσο ε Βαβπιψληα Αηρκαισζία ζηελ
Αβηληφλ θαη ε έληαζε κεηαμχ Φξάγθσλ θαη Ηηαιψλ, αιιά είλαη ζαθψο ιηγφηεξεο ζε πιήζνο θαη ζε
έθηαζε ηα πεξηζηαηηθά απηά [18].

Άιινο έλα παξάγνληαο, πνπ ελδερνκέλσο, λα έρεη ζπλεηζθέξεη ζηελ ελφηεηα ηεο Καζνιηθήο
Δθθιεζίαο, ίζσο λα είλαη θαη ε θνηλή ιεηηνπξγηθή γιψζζα (ε ιαηηληθή), ε νπνία ρξεζηκνπνηνχληαλ
ζε φιεο ηηο ρψξεο ηνπ θφζκνπ, ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηελ δεχηεξε Βαηηθάληα ΢χλνδν[27]. Ζ γιψζζα
είλαη απφ ηα πην ζεκαληηθά ζηνηρεία ηαπηφηεηαο ελφο ιανχ, φπνηε ε δηαηήξεζε ηεο ίδηαο γιψζζαο κε
ην αξρηθφ δηνηθεηηθφ θέληξν, κπνξεί λα δπζθνιεχεη ηελ θαηαλφεζε, αιιά πηζαλψο λα βνεζάεη ζηελ
δηαηήξεζε ηεο ελφηεηαο. [28]

Παξφκνην επηρείξεκα, φπσο εθείλν ηεο θνηλήο γιψζζαο σο ελνπνηεηηθφ ζηνηρεία, ζα κπνξνχζε
ίζσο λα ρξεζηκνπνηεζεί θαη γηα ηελ πεξίπησζε ηεο ελφηεηαο, πνπ παξνπζηάδεη ή άιιε κεγάιε
κνλνζετζηηθή ζξεζθεία, ην Ηζιάκ. ΢ην Ηζιάκ δελ έρνπκε κνλνθεληξηθφηεηα εμνπζίαο, φπσο ζηνλ

14
θαζνιηθηζκφ, αιιά έρνπκε κνλνθεληξηθφηεηα πνιηηηζκνχ, έρνπκε έλα αδηακθηζβήηεην πνιηηηζκηθφ
θέληξν εθείλν ηεο Αξαβηθήο ρεξζφλεζνπ. Ο Αξαβηθφο Πνιηηηζκφο θπξηαξρεί ζηελ ζξεζθεία ησλ
Μνπζνπικάλσλ, νη πξνζεπρέο απαγγέιινληαη ζηα αξαβηθά, ην θνξάλη δηδάζθεηαη θαη πξέπεη λα
δηαβάδεηαη ζηα αξαβηθά, ηα θνξαληθά απνθζέγκαηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη δηάζπαξηα ζην
θαζεκεξηλφ ηνπο βίν είλαη ζηα αξαβηθά, ηα ηδακηά ζηνιίδνληαη κε αξαβηθή θαιιηγξαθία, ην θάιεζκα
γηα πξνζεπρή ηνπ κνπεδίλε είλαη ζηα αξαβηθά κε αλαηνιηηηθή/αξαβηθή κεισδία, αθφκα θαη φηαλ
πάλε λα πξνζεπρεζνχλε ζηξέθνληαη πξνο ηελ Αξαβία, ηελ Μέθα. Σν γεγνλφο φηη ν αξαβηθφο
πνιηηηζκφο γίλεηαη κηα θνηλή εκπεηξία γηα φινπο ηνπο κνπζνπικάλνπο, δελ κπνξεί παξά λα κελ
βνεζάεη λα δηαηεξήζνπλε ηελ ελφηεηα ηνπο νη δηαθφξσλ εζλψλ κνπζνπικάλνη.

΢ηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία απφ ηελ αξρή δφζεθε ειεπζεξία ζηελ γιψζζα θαη φρη κφλν απηφ, αιιά
θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ ζιάβσλ ε ίδηα ε Δθθιεζία βνήζεζε λα αλαπηπρζεί ε γιψζζα ηνπο κε ηελ
δεκηνπξγία ηνπ Κπξηιιηθνχ Αιθαβήηνπ, πνπ είλαη απφ ηνπο ζεκαληηθνχο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο
θεξδήζεθαλ νη ιανί ησλ ζιάβσλ απφ ηελ νξζνδνμία θαη δηαδφζεθε ηφζν γξήγνξα ην κήλπκα ηνπ
Δπαγγειίνπ [12]. Δλδερνκέλσο, φκσο ε απφιπηε ειεπζεξία ζηελ γιψζζα ρξήζεο λα έρεη θαη κηα
αξλεηηθή ζπλέπεηα ηελ δπλαηφηεηα λα απνμελσζεί πην εχθνια ν ιαφο απφ ηελ κεηέξα εθθιεζία. Να
έρεη έλα ιηγφηεξν ελνπνηεηηθφ ζηνηρεηφ θαη ζεκείν εμάξηεζεο.

Οη Πξνηεζηαληηθέο Δθθιεζίεο θαη απηέο, γηα δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο, δελ έρνπλ πιεγεί ηφζν απφ
ηελ αίξεζε ηνπ εζλνθπιεηηζκνχ. ΢ηνλ Πξνηεζηαληηζκφ ππάξρεη κεγάιε ειεπζεξία ζηνλ θαζνξηζκφ
ηνπ δφγκαηνο θαη ηνπ ηξφπνπ ιαηξείαο θάηη πνπ πξνζδίδεη ζηηο δηακαξηπξφκελεο θνηλφηεηεο κεγάιε
επειημία, πνπ ελδερνκέλσο ηεο βνεζάεη λα εμαπιψλνληαη γξήγνξα ζε λέεο ζπλζήθεο, φπσο ζε έλα
λέν ηεξαπνζηνιηθφ πεδίν, γηα παξάδεηγκα ζηελ Κίλα, αιιά βιάπηεη ζεκαληηθά ηελ δηαηήξεζε ηεο
ελφηεηαο. Οη πεπνηζήζεηο ησλ δηακαξηπξνκέλσλ κεηαβάιινληαη ζεκαληηθά απφ ηφπν ζε ηφπν,
δειαδή ρσξηθά, αιιά θαη ρξνληθά, δηφηη ε ίδηα θνηλφηεηα κπνξεί λα απνθαζίζεη λα θάλεη κεγάιεο
αιιαγέο, ρσξίο θάπνηνπο απζηεξνχο έμσζελ πεξηνξηζκνχο. Άξα, ζε κηα ρψξα πνπ επηθξαηεί ν
πξνηεζηαληηζκφο ζα ππάξρνπλ πνιιέο δηαθνξεηηθέο ηέηνηεο θνηλφηεηεο δηακαξηπξνκέλσλ, δελ είλαη
δπλαηφλ φκσο ην έζλνο λα ηαπηηζηεί κε φιεο, ηδηαίηεξα φηαλ δηαθέξνπλ ζεκαληηθά κεηαμχ ηνπο.
Αιιά θαη σο πξνο ηελ ρξνληθή παξάκεηξν, πνιιέο θνξέο έλα ζπγθεθξηκέλν έζλνο παξνπζηάδεη πνιχ
κεγαιχηεξε ζηαζεξφηεηα ζην πέξαζκα ησλ εηψλ, φζν αθνξά ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ, ζε ζρέζε κε
κηα πξνηεζηαληηθή θνηλφηεηα. ΢πλεπψο, ε ηαχηηζε έζλνπο θαη πξνηεζηαληηθήο θνηλφηεηαο είλαη
δχζθνιε θαη αζπλήζηζηε. Αληίζεηα, ε Οξζφδνμε Δθθιεζία παξνπζηάδεη πνιχ κεγαιχηεξε ελφηεηα
θαη ζηαζεξφηεηα, εμαηηίαο ηεο θνηλήο πίζηεσο θαη ζενινγίαο, θαζψο θαη ηεο ζεκαζίαο θαη ηεο

15
βαξχηεηαο πνπ έρεη παξάδνζε. Δμαίξεζε ζηηο πξνηεζηαληηθέο εθθιεζίεο ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί
ν Αγγιηθαληζκφο, ν νπνίνο δηαηεξεί θαη αξθεηά ζηνηρεία ηνπ θαζνιηθηζκνχ.

Συμπεράςματα
΢πλνςίδνληαο, ινηπφλ ζα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη κε ην ζχζηεκα ηεο Πεληαξρίαο ππήξρε κηα
πνιπθσλία ζηελ ιήςε απνθάζεσλ θαη ζηελ δηνίθεζε ηεο εληαίαο εθθιεζίαο ηεο πξψηεο ρηιηεηίαο,
αιιά κεηά ηηο αξαβηθή θαηάιεςε ησλ παιαίθαησλ Παηξηαξρηψλ νδεγνχκαζηε ζε κηα δηπνιηθφηεηα
ζηε δηνίθεζε ηεο εθθιεζίαο, πνπ ζηαδηαθά νδεγεί ζε πφισζε θαη αληαγσληζκφ γηα ηελ ζέζε ηνπ
πξψηνπ. Ζ δηαθνπή θνηλσλίαο ηνπ 1054 επηζεκνπνίεζε ηηο ηάζεηο, πνπ είραλ αξρίζεη λα
δηαθαίλνληαη απφ ηελ επνρή ηνπ Φσηίνπ, ελψ κε ηηο ζηαπξνθνξίεο επηβεβαηψζεθε θαη
νξηζηηθνπνηήζεθε ην ράζκα κεηαμχ Αλαηνιήο θαη Γχζεο. Αξγφηεξα κε ηελ πηψζε ηεο
Κσλζηαληηλνχπνιεο ζηα ρέξηα ησλ Οζσκαλψλ θαη ηελ εμάξηεζε ηεο εθθιεζίαο απφ ηνλ ΢νπιηάλν,
δεκηνπξγήζεθαλ λέεο πνιψζεηο, κεηαμχ ησλ νξζνδφμσλ ιαψλ απηή ηελ θνξά. Απφ ηελ κηα ε Ρσζία
ζεψξεζε ηνλ εαπηφ ηεο σο ηελ Σξίηε Ρψκε θαη άξρηζε λα ακθηζβεηεί ηελ κεηέξα εθθιεζία, πνπ
έκνηαδε πνιχ αδχλακε θαη αλαμηφπηζηε, γηα λα αλαιάβεη ηνλ παιηφ ηεο ξφιν, εθφζνλ ήηαλ
αλαγθαζκέλε λα ζπλεξγάδεηαη κε ηνλ αιιφζξεζθν θαηαθηεηή. Απφ ηελ άιιε ζηα βαιθάληα
δεκηνπξγείηαη θιίκα έληαζεο κεηαμχ ησλ ειιήλσλ θαη ησλ άιισλ νξζφδνμσλ, δηφηη νη δεχηεξνη
ακθηζβεηνχλ ηνλ νηθνπκεληθφ ξφιν ηνπ Οηθνπκεληθνχ Παηξηαξρείνπ, ζεσξψληαο φηη πνιιέο θνξέο
επλνεί θαη πξναζπίδεη ηα ζπκθέξνληα ησλ ειιήλσλ [13],[17],[18].

΢ηηο εληάζεηο κεηαμχ ησλ Οξζφδνμσλ εκθαλίδνληαη θαη νη ηδέεο ηνπ Γηαθσηηζκνχ θαη ηεο
Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο, πνπ δηήγεηξαλ ην εζληθηζκφ θαη ηνλ πφζν δεκηνπξγίαο θξαηψλ-εζλψλ. Απηφ
ην γεγνλφο καδί κε ηελ αδπλακία ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο, πνπ ήηαλ πηα ν «Μεγάινο
Αζζελήο» ηεο Δπξψπεο, νδήγεζε ηηο εζλφηεηεο ησλ Βαιθαλίσλ λα δηεθδηθήζνπλ ηελ ειεπζεξία,
δηεθδηθψληαο ην κεγαιχηεξν δπλαηφ κεξίδην γεο απφ ηελ πξψελ απηνθξαηνξία. Οη εληάζεηο
νδήγεζαλ ζηελ δεκηνπξγία εζληθψλ θξαηψλ θαη ησλ απηνθέθαισλ εθθιεζηψλ, πνπ άξρηζαλ λα
ελεξγνχλ αλεμάξηεηα κεηαμχ ηνπο δίλνληαο πξνηεξαηφηεηα ζηελ εηεξφηεηα ηνπο θαη αδηαθνξψληαο
ζε κεγάιν βαζκφ γηα ηελ ελφηεηα ηνπ εθθιεζηαζηηθνχ ζψκαηνο, κε πην ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα
ην βνπιγαξηθφ ζρίζκα. Σν πξφβιεκα εληάζεθε θαη αλαθάλεθε ζε φιν ην κέγεζνο ηνπ ζηελ
δηαζπνξά κε κηα παλζπεξκία εθθιεζηψλ ζηνλ ίδην ηφπν δεκηνπξγψληαο κηα ζχγρπζε ζην νξζφδνμν
πιήξσκα, αιιά πξνπαληφο ζηνπο εηεξφδνμνπο θαη αιιφζξεζθνπο ησλ ρσξψλ απηψλ, πνπ
ελδηαθέξνληαη λα κάζνπλ γηα ηελ Οξζνδνμία [12], [18].

16
 ΢ηα ηζηνξηθά αίηηα ζα κπνξνχζαλ λα εληνπηζηνχλ θαη θάπνηα αίηηα πνπ ελδερνκέλσο λα
νθείινληαη ζηελ φιε δνκή θαη ηελ εθθιεζηνινγία ηεο Οξζφδνμεο εθθιεζίαο, ηα νπνία θάλνπλ ηελ
νξζφδνμε εθθιεζία πην επάισηε ζην εζλνθπιεηηζκφ. ΢ε αληίζεζε κε ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία, ε
Οξζφδνμε παξνπζηάδεη κηθξφηεξε ελφηεηα, ίζσο δηφηη δελ ππάξρεη πηα ζηελ ζπλείδεζε ησλ
νξζνδφμσλ έλα αδηακθηζβήηεην δηνηθεηηθφ θέληξν, πνπ λα απνηειεί ζεκείν αλαθνξάο γηα φια ηα
πξνβιήκαηα, θαζψο θαη κηα θνηλή ιεηηνπξγηθή γιψζζα θαη ηππηθφ (ηνπιάρηζηνλ κέρξη πξηλ ηελ
δεχηεξε Βαηηθάληα ΢χλνδν γηα ηνπο Καζνιηθνχο), ηα νπνία λα απνηεινχλε ελνπνηεηηθνχο
παξάγνληεο , ηδηαηηέξα κεηά ηελ απψιεηα ησλ εδαθψλ ησλ πξεζβπγελψλ παηξηαξρείσλ Ηεξνζνιχκσλ,
Αληηνρείαο θαη Αιεμαλδξείαο απφ ηνπο άξαβεο θαηαθηεηέο θαη ηελ ππνδνχισζε ηειηθά θαη ηνπ
Οηθνπκεληθνχ Παηξηαξρείνπ ζηα ρέξηα ησλ Οζσκαλψλ. Απφ ηελ άιιε ε Απηνθεθαιία θαηαθάζθεη
κελ ηελ εηεξφηεηα, δίλνληαο επθαηξία απηνθαζνξίζκνπ θαη απνηξέπνληαο θάπνην ελδερφκελν
ζρίζκα, ζπρλά φκσο θαηαιήγεη ζε Απηνθεθαιηζκφ θαη ζε κηα εθθιεζία εξγαιείν ηνπ εζληθηζκνχ
ησλ εζληθψλ θξαηψλ [16],[26].

Ζ Οξζφδνμε εθθιεζηά δηαθξίλεηαη απφ κεγαιχηεξε ελφηεηα ελ ζπγθξίζεη κε ηηο θνηλφηεηεο ησλ
δηακαξηπξνκέλσλ, δηφηη έρεη σο ηζρπξφ ελνπνηεηηθφ παξάγνληα ηελ θνηλή πίζηε ηελ δηζρηιηεηή
παξάδνζε ηεο. Έηζη, ζα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη εθθιεζηαζηηθή ζπλνρή ηεο Οξζφδνμεο
Δθθιεζίαο είλαη κηθξφηεξε ηεο Καζνιηθήο θαη κεγαιχηεξε ηεο Πξνηεζηαληηθήο, αξθεηή ψζηε λα
κπνξεί λα ηαπηηζηεί κηα κεγάιε νκάδα αλζξψπσλ πνπ έρεη αξθεηά θνηλά ραξαθηεξηζηηθά, φπσο έλα
έζλνο, αιιά φρη αξθεηή, φηαλ ην ζπλνδηθφ ζχζηεκα δελ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη φπσο πξέπεη, γηα λα
επηηξέςεη ηελ εχξπζκε ιεηηνπξγία ελφο ππεξεζληθνχ παγθφζκηνπ ζπζηήκαηνο εθθιεζηαζηηθψλ
θνηλνηήησλ κε κεγάιεο δηαθνξνπνηήζεηο κεηαμχ ηνπο.

Ζ ζεκαζία θαη ε βαξχηεηα ηνπ πξνβιήκαηνο έρεη εληνπηζηεί απφ ηνπο νξζφδνμνπο ζενιφγνπο θαη
γίλνληαη πξνζπάζεηεο λα βξεζεί κηα ιχζε. ΢ηελ Μεγάιε Παλνξζφδνμε ΢χλνδν ηνπ 2016 ππήξραλ
αξθεηά ζέκαηα πνπ άπηνληαλ ηνπ παξφληνο πξνβιεκαηηζκνχ, φπσο ην ζέκα ηεο Γηαζπνξάο,
δπζηπρψο φκσο ε αηηία πνιιψλ εμ΄απηψλ ε ζσζηή ιεηηνπξγία ηνπ απηνθεθάινπ, ηειηθά δελ
ζπκπεξηιήθζεθε [6]. Τπάξρνπλ δηάθνξεο πξνηάζεηο, πνπ πξνβάιινληαη σο ιχζεηο, φπσο ν
επαλαλαθαζνξηζκφο ηεο έλλνηαο ηνπ πξσηείνπ ζηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία [29], ε επαλεμάηαζε ηεο
ιεηηνπξγίαο ηνπ Απηνθεθάινπ [6], ε ρξήζε επηζθνπηθψλ ζπλειεχζεσλ ζηελ δηαζπνξά [30] θ.α., ελψ
ππάξρνπλ θαη θάπνηνη πνπ δελ ζεσξνχλ απηή ηελ θαηάζηαζε πξφβιεκα, αληίζεηα βνιεχνληαη κε κε
απηή ηελ θαηάζηαζε, φπσο νη νξζφδνμνη κεηαλάζηεο πξψηεο γεληάο [25]. Μήπσο νη Παηέξεο
έζθαιαλ ζηελ κεγάιε ειεπζεξία πνπ δφζεθε, ζην ζπλνδηθφ ζχζηεκα, κήπσο κφλν κηα
απνιπηαξρηθή δνκή ζα κπνξνχζε λα ιεηηνπξγήζεη; Μήπσο δελ είλαη εθηθηή ε ελφηεηα αλζξψπσλ κε

17
κεγάιεο δηαθνξέο; Μήπσο ην φιν εγρείξεκα είλαη κηα νπηνπία; Θα δηαθσλνχζε ν Παχινο, πνπ
θαηάθεξε λα ελψζεη κέζσ ηνπ Υξηζηνχ θαη ηεο αγάπεο γηα ηνλ αδειθφ, Ηνπδαίνπο θαη Δζληθνχο.
Μήπσο φκσο απηά ίζρπαλ κφλν ζε παιαηφηεξεο επνρέο; Σν παξάδεηγκα ηεο ελσκέλεο εθθιεζίαο
ζηελ πξψηε ρηιηεηία, αιιά θαη ε Μνλαζηηθή Πνιπεζληθή Πνιηηεία ηνπ Αγίνπ Όξνπο ζήκεξα θαζψο
θαη ηα πνιιά αλά ησλ θφζκν πνιπεζληθά Μνλαζηεξηψλ, απνδεηθλχνπλ φηη κπνξεί λα ππάξρεη
εηεξφηεηα θαη ελφηεηα, λα δηαηεξνχκε ην «αζπγρχησο» θαη ην «αδηαηξέησο» ηαπηφρξνλα, ηφζν
κεηαμχ ησλ εθθιεζηαζηηθψλ νληνηήησλ, φζν θαη ζε πξνζσπηθφ, δηαλζξψπηλν επίπεδν, αιιά
απαηηείηε αγάπε θαη θέλσζε. Πξέπεη λα λεθξψζνπκε πεξηζζφηεξν ην εγψ καο γηα λα δψζνπκε ρψξν
ζηνλ Υξηζηφ θαη ζηνλ αδειθφ καο. Πξέπεη λα βηψζνπκε ιίγν ηνλ ιφγν ηνπ Παχινπ «Εῶ δὲ νὐθέηη
ἐγὼ, δῇ δὲ ἐλ ἐκνὶ Υξηζηφο» (Γαι.2:20), φηαλ ζα έρνπκε πεξηζζφηεξν Υξηζηφ θαη ηαπείλσζε κέζα
καο, ζα κπνξέζνπκε λα δνχκε πέξα απφ ηηο δηθέο καο αλάγθεο θαη ηηο αλάγθεο ηνπ αδειθνχ καο, ηφηε
πξψηα ζε πξνζσπηθφ επίπεδν θαη έπεηηα ζε εθθιεζηαζηηθφ επίπεδν, ζα κπνξνχκε λα βξνχκε ιχζεηο
ζηα πξνβιήκαηα έρνληαο πάληα κπξνζηά καο ηελ εζραηνινγηθή πξννπηηθή καο, ρσξίο λα
θιεηλφκαζηε ζην ελδνθηηζηαθφ επίπεδν ηεο θζνξάο. Ο Υξηζηφο ζηελ Αξρηεξαηηθή ηνπ πξνζεπρή
δεηεί απφ ηνλ Θεφ Παηέξα ηελ ελφηεηα φζσλ πηζηεχνπλ ζε απηφλ, φπσο θαη απηφο έρεη ελφηεηα κε
Δθείλνλ, «Ἵλα πάληεο ἕλ ὦζη, θαζψο ζχ, Πάηεξ, ἐλ ἐκνί θἀγψ ἐλ ζνί, ἵλα αὐηνί ἐλ ἡκῖλ ἕλ ὦζηλ»
(Ἰσάλ. Η7:21). Σν δηαρξνληθφ απηφ αίηεκα ηνπ Κπξίνπ πξνβάιεη ζήκεξα φιν θαη πην επηηαθηηθφ, ζα
αληαπνθξηζνχκε άξαγε ζε απηή ηελ πξφζθιεζε/πξφθιεζε γηα ελφηεηα;

Βιβλιογραφία
a) Πηγές

[8] Ιγνάηιορ, “Eπιζηολέρ ππορ Σμςπναίοςρ και ππορ Πολύκαππον”, Αποζηολικοί Παηέπερ, Eκδόζειρ
ΕΠΕ, ηόμορ 4 ζελ. 133-149.

b) Βοηθήματα

[1] Berger, Peter L. "Further thoughts on religion and modernity." Society 49.4 (2012): ζελ.313-316.

[2] Kitts, Margo. "Proud Boys, nationalism, and religion." Journal of Religion and Violence (2020).

[3] Papathomas, Grigorios D. "Ethno-Phyletism and the [So-called] Ecclesial “Diaspora”." St

Vladimir’s Teological Quarterly 57.3-4 (2013): 431-450.

[4] Babiniotis, Georgios. "Λεξικό ηηρ Νεοελληνικήρ Γλώζζαρ", Κένηπο Λεξικογπαθίαρ, Έκδοζηρ Β΄,
Αθήνα (2002).

18
[5] Karakolis, Christos K. "Church and nation in the New Testament: the formation of the Pauline
Communities." St. Vladimir's theological quarterly 57.3/4 (2013): 361-380.

[6] Papathomas, Grigorios D. "Αςηοκεθαλιζμόρ και «Γιαζποπά». Μία ζσέζη αιηίος και
αιηιαηού”,Θεολογία 87.1 (2016).

[7] Ware, Kallistos, “Neither Jew nor Greek:Catholicity and Ethnicity”, St. Vladimir's theological
quarterly 57.3/4 (2013), 235-246.

[9] Papathomas, Grigorios D. "New Ecclesiologies and New Ecclesio-geographical Challenges: The
Emergence of Post-ecclesiological Modernity." The Changing World Religion Map. Springer, Dordrecht,
2015. 1725-1742.

[10] Gasparis, Aristophanes. “Nationalism and formation of the Balkan States: the case of Bulgaria
from the second half of the 19th century to the Balkan Wars”, Panteion University of Athens, BSc
Thesis, 2016.

[11] Konstantinidis, Emmanouil. "Ἡ ἀνακήπςξιρ ηοῦ αὐηοκεθάλος ηῆρ ἐν Ἑλλάδι Ἐκκληζίαρ (1850)
καὶ ἡ θέζιρ ηῶν Μηηποπόλεων ηῶν “Νέων Χωπῶν.”.", Εκδόζειρ Παππηζία, Αθήνα (2008).

[12] Papathomas, Grigorios D. “Η ςιοθέηηζη ηηρ Αςηοκεθαλίαρ ζηην Γύζη και ηην Αναηολή ζε μία
εποσή αμθιηαλάνηεςζηρ ηων ζςλλογικών ηαςηοηήηων (Β΄ Δςπωπαϊκή σιλιεηία [1054-2017])
(Σςνοδικόηηηα και κανονική θεμελίωζη ηων ενδο-εκκληζιακών ζσέζεων ηων Αςηοκέθαλων καηά
ηόποςρ Δκκληζιών)”, (2016).

[13] McGuckin, John Anthony, ed. “The Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity”, 2011 Blackwell
Publishing Ltd, (2011).

[14] Gonis, Dimitrios. “Ιζηοπία ηων Οπθοδόξων Δκκληζιών Βοςλγαπίαρ και Σεπβίαρ”, Εκδόζειρ
Απμόρ, Αθήνα (20013).

[15] Pheidas, Blasios. “Βοςλγαπίαρ Δκκληζία”, Εγκςκλοπαίδεια Πάπςπορ Λαπούρ Μππιηάννικα,

Τομ. 15, (1984).

[16] Papathomas, Grigorios D .«Κανονικό Γλωζζάπιο, Κεθάλαια Κανονικήρ Οικονομίαρ», Αθήνα

(2011).

[17] Mosxos, Dimitrios, “Σςνοπηική Ιζηοπία ηος Χπιζηιανιζμού, Ππώηη Χιλιεηία, η.A´, Εκδόζειρ Απμόρ,
Αθήνα, (2014).

[18] Mosxos, Dimitrios, “Σςνοπηική Ιζηοπία ηος Χπιζηιανιζμού, Από ηο ζσίζμα έωρ ηοςρ νεώηεποςρ
σπόνοςρ, η. Β´, Εκδόζειρ Απμόρ, Αθήνα, (2014).

[19] Toumanoff, Cyril. "Moscow the Third Rome: genesis and significance of a politico-religious
idea." The Catholic Historical Review 40.4 (1955): 411-447.

[20] Stremooukhoff, Dimitri. "Moscow the Third Rome: Sources of the Doctrine." Speculum 28.1
(1953): 84-101.

19
[21] Leustean, Lucian N., ed. “Orthodox Christianity and nationalism in nineteenth-century
southeastern Europe”. Fordham Univ Press, 2014.

[22] Smith, Anthony D. “Nationalism: Theory, ideology, history”. John Wiley & Sons, 2013.

[23] Werth, Paul. "Georgian autocephaly and the ethnic fragmentation of orthodoxy." Acta Slavica
Iaponica 23 (2006): 74-100.

[24] Artemis, Eirini. “H Σημεπινή Μεηανάζηεςζη -Αποδημία ηων ελλήνων επιζηημόνων”, «Ενωμένη
Ρωμιοζύνη», 12 Φεβποςαπίος 2019.
url: https://enromiosini.gr/apodhmos-ellhnismos/%ce%b7-
%cf%83%ce%b7%ce%bc%ce%b5%cf%81%ce%b9%ce%bd%ce%b7-
%ce%bc%ce%b5%cf%84%ce%b1%ce%bd%ce%b1%cf%83%cf%84%ce%b5%cf%85%cf%83%ce
%b7-%ce%b1%cf%80%ce%bf%ce%b4%ce%b7%ce%bc%ce%b9%ce%b1-
%cf%84%cf%89%ce%bd/
Ημεπ.Πποζβ.: 18/02/22

[25] Thorbjørnsrud, Berit. "“The Problem of the Orthodox Diaspora”: The Orthodox Church between
Nationalism, Transnationalism, and Universality." Numen 62.5-6 (2015): 568-595.

[26] Papathomas, Grigorios D .«L’adoption de l’Autocéphalie en Occident et en Orient, à une

époque de flottement identitaire (2e millénaire européen [1054-2017]) (Synodalité et fondements
canoniques des modes de relations interecclésiales impliquant les Églises territoriales-
autocéphales)», Rome, le 23 novembre 2016.

[27] Wilde, Melissa. "Who wanted what and why at the Second Vatican Council? Toward a general
theory of religious change." Sociologica 1.1 (2007): 0-0.

[28] Safran, William. "Language, ethnicity and religion: a complex and persistent linkage." Nations
and Nationalism 14.1 (2008): 171-190.

[29] Bordeianu, Radu. "Primacies and Primacy according to John Zizioulas”." St. Vladimir’s
Theological Quarterly 58 (2014): 5-24.

[30] Hämmerli, Maria. "Orthodox diaspora? A sociological and theological problematisation of a

stock phrase." International Journal for the Study of the Christian Church 10.2-3 (2010): 97-115.

20