Psychologia kliniczna dzieci i

młodzieży
Pytania, na które odpowiada
psychologia kliniczna dziecka
 Na czym polegają i jakie są przejawy zaburzeń w
rozwoju psychiki dzieci?
 Jakie są przyczyny zaburzeń, mechanizmy ich
powstawania i skutki?
 Jak można zapobiegać, usuwać i minimalizować
skutki zaburzeń?
 Specyfika psychologii klinicznej
dziecka
• Ścisłe połączenie teorii i praktyki
– Powstała w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne
• Studium przypadku
– Przypadek „Małego Hansa”
• Historia dyscypliny w Polsce
– Poradnia Pedologiczna Żydowskiego Towarzystwa
Przyjaciół Dzieci 1923
– Ruch higieny psychicznej – Główna Poradnia Zdrowia
Psychicznego dla Dzieci
– Formalne powstanie psychologii klinicznej dziecka
jako odrębnej dyscypliny psychologii – 1963 rok na UW
(Halina Spionek)
 Opis przypadku Małego Hansa
"Mały Hans" urodził się w 1903 roku. Jego rodzice byli bardzo zainteresowani nową
metodą terapeutyczną. Ojciec chłopca Max Graf bywał na środowych dyskusjach
dotyczących teorii psychoanalizy w domu Freuda; matka była kobietą nowoczesną i
oczytaną, a także pacjentką Freuda. Ojciec wielokrotnie dzielił się z twórcą
psychoanalizy swoimi spostrzeżeniami dotyczącymi rozwoju psychoseksualnego
swojego dziecka.

Niespodziewanie w wieku 4 lat pojawił się u Hansa lęk przed końmi. Fobia ta miała swój
początek w czasie spaceru, gdy Hans zobaczył przewracającego się konia, który robił
„hałas” nogami. Od tego momentu mały Hans bał się wychodzić na ulicę.
Psychoanalityczną terapię prowadził ojciec Hansa (obecnie terapii psychoanalitycznej
nie mogą prowadzić osoby znane pacjentowi) w oparciu o wskazówki udzielone przez
Freuda. W trakcie terapii stwierdzono, że lęk odczuwany przez Hansa przed końmi
jest przeniesionym lękiem przed ojcem. Koń w fobii małego Hansa symbolizował ojca,
a Hans obawiał się, że koń (ojciec) go ugryzie (wykastruje). Innymi słowy: chłopiec
kochał swoja matkę i z powodu zazdrości o nią przybrał agresywną postawę wobec
ojca. To z kolei doprowadziło do konfliktu z pozytywnym uczuciami wobec niego.
Wtedy chłopiec nieświadomie zastosował mechanizmy obronne: przemieszczenie (z
ojca na konia) oraz odwrócenie (zamienił agresję w lęk). Dzięki nim mały Hans usunął
zakazaną miłość do matki oraz agresję wobec ojca ze świadomości.

Na podstawie analizy "Małego Hansa" Freud potwierdził wiele własnych tez na temat
seksualności dziecięcej i etapów rozwoju seksualnego dziecka, kompleksu Edypa i
lęku kastracyjnego.
 Działy psychologii klinicznej
• Psychologia sądowa
– Problemy kryminologiczne
– Placówki resocjalizacyjne
– Biegli
– Kuratorzy
– Sprawy sądu rodzinnego
• Psychologia kliniczno-wychowawcza
• Psychologia defektologiczna
– Koncentracja na defekcie vs na możliwościach rozwoju
• Neuropsychologia rozwojowa i psychologia neurologiczna
– Rodzina z dzieckiem niepełnosprrawnym
– Zaburzenia/defekty neurologiczne
• Psychologia pedopsychiatryczna
– Głębsze upośledzenie, autyzm, depresja, psychozy, jadłowstręt
• Psychologia pediatryczna
– psychosomatyka
Stadia rozwoju dzieci i młodzieży
 Okres prenatalny
 Wyróżnia sie w nim dwie fazy: zarodkowa (do 8 tygodnia
życia) i płodowa (9 – 40 tydzień)

 Wczesne dzieciństwo: od urodzenia do 36 m.ż.

 Noworodek: pierwsze 28 dni życia
 Niemowlę: 1 rok życia
 okres poniemowlęcy: od 12 do 36 miesiąca

 Średnie dzieciństwo (wiek przedszkolny): 3 do 6 lat

 Późne dzieciństwo (młodszy wiek szkolny): 7 do 10-12

 Adolescencja: od ok. 10-12 do 20

 Pojęcie zaburzeń rozwoju psychiki
• Poziomy organizacji funkcjonowania dziecka:
– Zachowanie
– Funkcje psychiczne
– Osobowość
– Relacja z otoczeniem
• Ważne: wiek oraz faza rozwoju
• Rozwój = ukierunkowany ciąg zmian obejmujących
– Przyrost wiedzy i umiejętności
– Wykształcenie Ja
– Socjalizację
– Adekwatne ustosunkowanie się do rzeczywistości
– Zdolność do utrzymania psychicznej integracji zwłaszcza w
sytuacjach trudnych
 Czynniki zaburzeń rozwoju
 Czynniki:
 Organiczne (biologiczne)
 Czynniki patogenne
 Społeczne (środowiskowe)
 Model dwukierunkowy
 Zakłócenia i braki w poziomach funkcjonowania
– Sytuacja trudna
– Dopóki istnieje możliwość radzenia sobie z nią – brak patologii
 Patologia
– Występuje wówczas, kiedy sytuacja jest za trudna, kiedy na
żadnym dostępnym poziomie funkcjonowania dziecko nie
znajduje możliwości poradzenia sobie z brakami czy
zakłóceniami i pojawia się tak zwana dekompensacja
– Jeśli sytuacje trudne są zbyt częste i następuje wyczerpanie
możliwości kompensacji
Dziecięce zaburzenia zachowania

 Zachowania, które odbiegają od tego, czego

oczekuje się od dzieci w określonym wieku i
kontekście kulturowym
 Mają charakter trwały i uciążliwy
 Wpływają na rozwój i codzienne funkcjonowanie
dziecka
Kategorie diagnostyczne
 Zaburzenia emocjonalne
 Lękowe
 Zaburzenia nastroju
 Zaburzenia rozwojowe (neurologiczne)
 Upośledzenie umysłowe
 Autyzm
 Zaburzenia uczenia się
 ADHD (zaburzenia koncentracji i/lub nadpobudliwość)
 Tiki
 Dyspraksja
 Zaburzenia mowy (np. jąkanie)
 Zaburzenia odżywania i nawyków
 Zaburzenia odżywiania: anoreksja i bulimia
 Zaburzenia nawyków: zaburzenia wydalania
 Zaburzenia zachowania
 Zaburzenia zachowania
 Zaburzenia opozycyjno buntownicze
 Grupa Zaburzenie Typowy wiek Częstość
wystąpienia
Reaktywne zaburzenie przywiązania 0 – 5 r.ż. bd

Zaburzenia Lęk separacyjny 3 – 18 r.ż 4%

emocjonalne Fobie brak 10-11%
Depresja dziecięca 0 – 17 r.ż. 1,9-4 %
Autyzm 0 – 3 r.ż. Ok. 1%
Zespół Retta 0 – 4 r.ż. 1 na 10 000 (tylko Dz)
Zespół Aspergera 3 – 6 r.ż. Ok. 1%
Zaburzenia mowy (jąkanie) 2 – 7 r.ż. 0,8-1%
Neurologiczne
zaburzenia Upośledzenie umysłowe 0 – 18 r.ż. 1%
rozwojowe
Zaburzenia uczenia się zależy od zaburzenia 2-10%
Tiki (np. Zespół Tourette’a) 4 – 6 r.ż. 0,4-0,8%
Dyspraksja 5 – 11 r.ż. 5-6%
ADHD Wiek szkolny 3-5%
Bulimia Późna adolescencja 1-3%
Zaburzenia
odżywiania i Anoreksja 14-17 r.ż. 0,5-1%
nawyków
Zaburzenia wydalania 5 r.ż. Ch 7%, Dz 3%
Zaburzenia zachowania 5 – 16 r.ż. Ch 6-16%
Zaburzenia Dz 2-9%
zachowania
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze 0 – 8 r.ż. 2-16%
*Dane z DSM-IV i DSM-V
Zaburzenia a rozwój
 Upośledzenie umysłowe – niski przyrost wiedzy i
umiejętności
 Autyzm – braki w socjalizacji oraz niska aktywność
 Depresja i nerwica – nieadekwatne ustosunkowanie
się do rzeczywistości
 Psychopatia – brak uczuciowych więzi i przewaga
popędów
 Cechy psychotyczne – dezintegracja osobowości
 AUTYZM

Całościowe zaburzenia rozwoju

Zaburzenia ze spektrum autyzmu
 Autyzm dziecięcy
 Zespół Aspergera
 Autyzm atypowy

 Wg DSM V – będzie tylko jedna kategoria:

 Zaburzenia ze spektrum autyzmu
Specyfika całościowych zaburzeń rozwoju

• Triada zaburzeń
• Zaburzenia funkcjonowania społecznego
• Zaburzenia komunikowania się
• Występowanie zachowań o powtarzającym się
charakterze
• Mówimy o pewnym kontinuum nasilenia symptomów
• Częstsze u chłopców – proporcja około 5:1

• FILM – Objawy autyzmu

 Objawy autyzmu dziecięcego
 Jakościowe zaburzenia interakcji społecznych
(konieczne 2 objawy):
 Znaczne zaburzenia w posługiwaniu się zachowaniami
niewerbalnymi w celu regulacji interakcji (np. kontakt
wzrokowy, wyraz twarzy)
 Brak adekwatnych do poziomu rozwoju związków z
rówieśnikami
 Brak spontanicznego dzielenia z innymi ludźmi radości,
zainteresowań, osiągnięć (np. brak pokazywania,
przynoszenia obiektów zainteresowania)
 Brak społecznej lub emocjonalnej wzajemności
Objawy autyzmu dziecięcego
 Jakościowe zaburzenia w komunikowaniu się
(konieczny 1 objaw):
 Opóźnienie lub brak rozwoju mowy, bez kompensowania
jej w postaci gestów i mimiki
 U osób z prawidłowym rozwojem mowy znaczne
zaburzenia zdolności do inicjowania lub podtrzymania
rozmowy
 Używanie języka w sposób stereotypowy lub
powtarzalny (mowa echolaliczna)
 Brak zróżnicowanej, spontanicznej zabawy z udawanie
lub zabawy opartej na społecznym naśladowaniu,
właściwej dla danego poziomu rozwoju
Objawy autyzmu dziecięcego
 Ograniczone, powtarzające się i stereotypowe
wzorce zachowania, zainteresowań i aktywności
(konieczny 1 objaw):
 Zaabsorbowanie jednym lub kilkoma
stereotypowymi i ograniczonymi wzorcami
zainteresowań, których intensywność lub przedmiot
są nietypowe
 Sztywne przywiązanie specyficznych,
niefunkcjonalnych zwyczajów lub rytuałów
 Stereotypowe i powtarzające się manieryzmy
ruchowe (np. trzepotanie rękoma, kręcenie się)
 Uporczywe zajmowanie się częściami obiektów
Objawy autyzmu dziecięcego
 Opóźnienie lub zaburzenia funkcjonowania w co
najmniej jednym z następujących obszarów przed
ukończeniem 3 r.ż.
 Interakcje społeczne
 Wykorzystywanie języka w komunikacji społecznej
 Zabawa symboliczna lub wyobrażeniowa
Objawy zespołu Aspergera
 Brak istotnego klinicznie opóźnienia w zakresie
języka mówionego i rozumienia języka lub
rozwoju czynności poznawczych.
 Umiejętność pomagania sobie, zachowanie
adaptacyjne i zaciekawienie środowiskiem w
okresie pierwszych 3 lat życia były na poziomie
odpowiadającym rozwojowi intelektualnemu.
 Mogą występować opóźnienia w zakresie rozwoju
ruchowego
Objawy zespołu Aspergera
 Występują jakościowe nieprawidłowości w
zakresie wzajemnych interakcji społecznych,
takie jak w autyzmie
 Przejawianie niezwykle nasilonych,
wyizolowanych zainteresowań lub ograniczonych,
powtarzających się i stereotypowych wzorców
zachowań, zainteresowań i aktywności, takich jak
w autyzmie
Objawy autyzmu nietypowego
 Późniejsze wystąpienie nieprawidłowości
rozwojowych (po ukończeniu 3 r.ż.)
 Zaburzenie nie spełnia w sposób całkowity
kryteriów autyzmu

Mogą występować obie nietypowości albo tylko

jednego typu
Etiologia zaburzeń autystycznych
 Podejście psychoanalityczne:
 Nieprawidłowe relacje matki i dziecka, ze względu
na cechy matki (oziębła, sztywna)
 To wyjaśnienie jest uznawane za NAJMNIEJ
wiarygodne
 Podejście etologiczne (ewolucyjne,
przystosowawcze):
 Odnosi się do teorii przywiązania Bowlby’iego
 Jakiś czynnik biologiczny lub środowiskowy
powoduje zaburzenie rozwoju prawidłowego
przywiązania matki i dziecka
Etiologia
 Podejście behawioralne:
 Nietypowe mechanizmy uczenia się, spowodowane
błędami rodziców
 Dzieci nie traktują uwagi osób dorosłej i pochwał
jako czynników wzmacniających
 Ta teoria powstawania zaburzeń ze spektrum
autyzmu w większym stopniu przyczyniła się do
projektowania terapii autyzmu niż samego
wyjaśnienia jego pochodzenia
 Podejście poznawcze:
 Defekt w zakresie zdolności do abstrahowania
 Zaburzenie rozwoju uwagi
Etiologia
 Podejście biologiczne:
 Możliwe dysfunkcje:
 Hipokampa
 Ciała migdałowatego
 Systemu regulującego wydzielanie oksytocyny i opiatów
 Asocjacyjnych okolic kory skroniowej i ciemieniowej
 Anomalie móżdżku – zaburzenia związane z uwagą
 Genetyczne podłoże:
 Dziedziczność poligenowa z niepełną penetracją genów,
która oznacza, że od czynników środowiskowych zależy,
czy dany efekty pracy danego genu się ujawnią
 W rodzinach, u których jedno dziecko cierpi na autyzm
prawdopodobieństwo pojawienia się autyzmu u
kolejnego dziecka wzrasta dziesięciokrotnie.
Współwystępujące trudności
 Zaburzenia integracji sensorycznej
 Upośledzenie umysłowe
 Dyspraksja
 Zaburzenia integracji sensorycznej
 Zaburzenia wrażliwości zmysłowej:
 Wzroku
 Smaku
 Słuchu węchu
 Układu dotykowego
 Układu przedsionkowego
 Układu prioprioceptywnego

 NADWRAŻLIWOŚĆ i „PODWRAŻLIWOŚĆ”
 AUTYZM wg DSM V
 A. Trwałe deficyty w komunikacji społecznej i relacjach
społecznych w wielu środowiskach, manifestujące się:
 Deficytami w społeczno emocjonalnej wzajemności, począwszy od
niepowodzenia w normalnej konwersacji i wymianie
zdań; zmniejszonej potrzebie dzielenia się zainteresowaniami,
emocjami lub afektem lub niepowodzeniu w inicjowaniu lub
odpowiadaniu na interakcje społeczne.
 Deficytami w niewerbalnych zachowaniach komunikacyjnych,
wykorzystywanych do regulowania interakcji społecznych.(od
niezintegrowanych komunikatów werbalnych i niewerbalnych przez
niedostateczny kontakt wzrokowy i język ciała lub deficyty w
rozumieniu i używaniu gestów aż do całkowitego braku ekspresji
mimicznej i niewerbalnej komunikacji.
 Deficyty w nawiązywaniu, utrzymywaniu i rozumieniu relacji
społecznych (od-np trudności w dostosowaniu swojego zachowania
do różnych kontekstów społecznych, poprzez trudności we wspólnej
zabawie z użyciem wyobraźni lub zdobywaniu przyjaciół, aż po brak
zainteresowania relacjami rówieśniczymi.
 AUTYZM wg DSM V
 B. Ograniczone, powtarzające się wzorce zachowań, zainteresowań lub
aktywności, manifestujące się minimum dwoma spośród poniższych objawów:
 Stereotypowe lub powtarzające się ruchy ciała, z użyciem przedmiotów lub
mowy (np. proste stereotypie ruchowe, układanie zabawek w rzędach,
echolalia, mowa idiosynkratyczna)
 Nacisk na niezmienialność, powtarzalność, nieelastyczne przywiązanie do
rutyn, lub zrytualizowane wzory zachowania werbalnego lub niewerbalnego
(np. ekstremalny niepokój w sytuacjach niewielkich zmian w środowisku,
trudności w momentach tranzycji- przejścia z jednej aktywności do drugiej,
sztywne wzorce myślenia, rytuały podczas witania się, potrzeba wyboru
codziennie tej samej drogi czy tego samego jedzenia)
 Bardzo ograniczone fiksacje- zainteresowania, które są nadmiarowe pod
względem intensywności lub poziomu koncentracji uwagi (np. silne
przywiązanie do niezwykłych przedmiotów, nadmiarowo ograniczone
perseweracyjne zainteresowania)
 Hiper lub hipo reaktywność na bodźce sensoryczne lub niezwykłe
zainteresowanie sensorycznymi aspektami środowiska (np. widoczna
niewrażliwość na ból/ temperaturę, wroga reakcja na specyficzne dźwięki/
teksturę, nadmierne wąchanie lub dotykanie przedmiotów, wzrokowa
fascynacja światłami lub ruchem).
 AUTYZM wg DSM V
 C. Objawy muszą być obecne we wczesnym okresie
rozwojowym (ale nie muszą być w pełni widoczne aż do
momentu kiedy społeczne wymagania przewyższają
ograniczone możliwości lub mogą być maskowane przez
wyuczone w trakcie życia strategie)
 W nowej diagnostyce konieczne jest również sprecyzowanie:
 czy autyzmowi towarzyszy niepełnosprawność intelektualna
 czy autyzmowi towarzyszy upośledzenie funkcji językowych (upośledzenie
funkcji językowych: mowa niezrozumiała, pojedyncze słowa bądź frazy; brak
upośledzenia: mowa płynna, budowanie zdań)
 Nowy parametr - poziom funkcjonowania osoby
autystycznej. Wyznacza i określa on stopień wsparcia
koniecznego dla osoby z autyzmem w życiu, uwzględniając
obydwa osiowe objawy autyzmu (a więc: deficyty
komunikacji społecznej i powtarzające się, ograniczone
wzorce zachowań)
 Deficyty w komunikacji społecznej Ograniczone wzorce zachowań

Poziom 3: Poważne deficyty w werbalnej i niewerbalnej komunikacji społecznej Brak elastyczności w zachowaniu, skrajne
powodują upośledzenie funkcjonowania, bardzo ograniczone trudności w radzeniu sobie ze zmianą, lub inne

„ Wymagający bardzo inicjowanie interakcji społecznych i minimalne reakcje na próby powtarzające się, ograniczone wzorce zachowań
kontaktów społecznych ze strony innych osób. Na przykład- osoba znacząco utrudniają funkcjonowanie we wszystkich
posługująca się kilkoma zrozumiałymi słowami, która prawie nigdy nie obszarach życia. Bardzo silny niepokój/ trudność w
znaczącego wsparcia”
inicjuje interakcji- jeśli zainicjuje robi to w niezwykły, dziwaczny sposób zmianie wykonywanej aktywności czy też
i wyłącznie po to, aby zaspokoić podstawowe potrzeby. przeniesieniu ogniska uwagi.

Poziom 2: Wyraźne deficyty w werbalnej i niewerbalnej komunikacji społecznej; Brak elastyczności w zachowaniu, trudności w
trudności społeczne widoczne nawet w obecności wsparcia; radzeniu sobie ze zmianą, lub inne powtarzające

„Wymagający ograniczone inicjowanie interakcji społecznych i niestandardowe lub się, ograniczone wzorce zachowań pojawiają się
zmniejszone reakcje na kontakty społeczne ze strony innych osób. Na na tyle często, że są zauważalne dla obserwatora i
przykład, osoba posługująca się w mowie prostymi zdaniami, której utrudniają funkcjonowanie w wielu środowiskach.
znaczącego wsparcia”
interakcje społeczne ograniczają się do wąskich specyficznych Niepokój/ trudność w zmianie wykonywanej
zainteresowań i która posługuje się widocznie osobliwą komunikacją aktywności czy też przeniesienia ogniska uwagi.
niewerbalną.

Poziom 1 Deficyty w społecznej komunikacji, prowadzą- bez wsparcia -do Brak elastyczności w zachowaniu znacząco
zauważalnych trudności. Trudności w inicjowaniu społecznych przeszkadzają w funkcjonowaniu w jednym lub

„Wymagający wsparcia”, interakcji, i wyraźne przykłady niedostosowania odpowiedzi na
kontakty społeczne ze strony innych osób. Może sprawiać wrażenie,
że nie interesują go relacje społeczne. Na przykład- osoba potrafiąca
mówić pełnymi zdaniami i angażująca się w relacje z innymi, ale u
której naprzemienność w rozmowie szwankuje, której próby zdobycia
przyjaciół są dziwaczne i zazwyczaj nieskuteczne.
więcej środowiskach. Trudność z przełączaniem
się pomiędzy aktywnościami. Problemy z
planowaniem i organizacją utrudniają osiągnięcie
samodzielności.
 Terapia zaburzeń autystycznych
 Psychoterapia i logoterapia
 Terapia behawioralna – metody behawioralne stosowane do
uczenia komunikacji, zachowań społecznych,
samodzielności, do edukacji szkolnej
 Dodatkowe metody wspierające rozwój i zmniejszające
niekorzystne objawy (np. terapia integracji sensorycznej)
 UWAGA! Metod leczenia autyzmu jest ponad 100, wiele z
nich pomogło konkretnym osobom, ale mało które są
rzetelnie, naukowo dowiedzionymi metodami!
 Farmakoterapia
 Koncentracja – np. ritalin
 Leki antydepresyjne kontrolujące stereotypie, perseweracje i
zmiany nastroju
 Zespół Nadpobudliwości
Psychoruchowej z zaburzeniami
koncentracji uwagi
ADHD (attention deficit hyperactivity disorder)
oraz
ADD (attention deficit disorder)

 POCZĄTEK ZABURZENIA NIE PÓŹNIEJ NIŻ W

WIEKU 7 LAT
 Trzy główne podtypy:
 ZABURZENIA KONCENTRACJI UWAGI
 NADRUCHLIWOŚĆ
 Wraz z impulsywnością
 TYP MIESZANY:
 IMPULSYWNOŚĆ
 NADRUCHLIWOŚĆ
 ZABURZENIA KONCENTRACJI UWAGI
 Objawy zaburzeń koncentracji uwagi
Co najmniej 6 z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się
przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do
nieprzystosowania lub niezgodnych z poziomem rozwoju dziecka:

 częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy

w pracy szkolnej, pracy lub w innych okolicznościach.
 częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach
związanych z zabawą.
 często wydaje się nie słyszeć co zostało do niego (do niej) powiedziane.
 częste niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu
pracy szkolnej, pomocy w domu lub obowiązków w miejscu pracy (ale nie z
powodu zachowania opozycyjnego, ani niezrozumienia poleceń).
 często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności.
 częste unikanie lub silna niechęć do takich zadań, jak praca domowa
wymagająca wytrwałego wysiłku umysłowego.
 częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak
wyposażenie szkolne, ołówki, książki, zabawki lub narzędzia.
 często łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce.
 częste zapominanie w toku codziennej aktywności.
Objawy nadmiernej aktywności
Co najmniej trzy z następujących objawów nadmiernej
aktywności utrzymywały się przez co najmniej 6 miesięcy
w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub
niezgodny z poziomem rozwoju dziecka:

 często niespokojnie porusza rękoma lub stopami, albo wierci się

na krześle.
 opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, w których
oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej.
 często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w
których jest to niewłaściwe (w wieku młodzieńczym lub u
dorosłych może występować jedynie poczucie niepokoju).
 często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania
spokoju w czasie wypoczynku.
 przejawia utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej,
praktycznie nie modyfikowany przez społeczny kontekst i
oczekiwania.
Objawy impulsywności
Co najmniej jeden z następujących objawów
impulsywności utrzymywał się przez co najmniej
6 miesięcy w stopniu prowadzącym do
nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem
rozwoju dziecka:

 często udziela odpowiedzi zanim pytanie jest

dokończone.
 często nie umie czekać w kolejce lub doczekać się
swej rundy w grach lub innych sytuacjach grupowych.
 często przerywa lub przeszkadza innym (np.: wtrąca
się do rozmów lub gier innych osób).
 często wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia
ograniczeń społecznych.
„Pseudo-adhd”
 Brak spójnych metod wychowawczych
 Brak konsekwencji
 Agresywne metody wychowawcze
 Brak ustalania granic
 Wcześniejsze predyspozycje temperamentalne
dziecka przy błędach wychowawczych rodziców
ADHD a Zaburzenia zachowania

ADHD ODD, CD
 Zaburzenia uwagi ▪ Zachowania prowokacyjne
 Nadruchliwość ▪ Wybuchy złości
 Impulsywność
▪ Krzywdzenie innych

Objawy ADHD i ODD, CD

 Okulary na ADHD

Obserwuję zachowanie
dziecka

Rozpoznaje zachowanie
Rozpoznaje zachowanie jako celowe
jako objaw ADHD łamanie zasad

Przypominam zasadę,
Próbuję zastosować
ewentualnie przechodzę
okulary na ADHD
do wyciągnięcia
konsekwencji
Niepełnosprawność intelektualna
Upośledzenie umysłowe
 Inaczej - niepełnosprawność intelektualna
 Zaburzenie powstające w okresie rozwojowym
(we wczesnych fazach)
 Obniża potencjał rozwojowy dziecka
 Jest trwałe, ale niepostępujące w sytuacji
zapewnienia prawidłowej rehabilitacji
 Jest zróżnicowane objawowo, ale cechą wspólną
jest niedorozwój wyższych czynności
poznawczych
 Objawy
 Zaburzenia myślenia abstrakcyjnego, pojęciowego

 Zaburzenia spostrzegania (np. trudności z relacjami

przyczynowo-skutkowymi)
 Deficyty pamięciowe

 Zaburzenia komunikacji werbalnej

 Zaburzenia rozwoju emocjonalnego (np. małe zróżnicowanie

przeżyć emocjonalnych, brak emocji wyzwalanych przez
poznawczą działalność eksploracyjną)
 Zaburzenia procesu uczenia się – WAŻNE! Duża zależność od
wzmocnień zewnętrznych (nagród, pochwał)
Objawy towarzyszące
 Wzmożona pobudliwość emocjonalna
 Wzmożona pobudliwość psychoruchowa
 Zachowania autoagresywne
 Wady wzroku i słuchu
 Zaburzenia budowy ciała
 Wady rozwoju kończyn
 Zaburzenia endokrynologiczne
 Wady rozwoju układu kostnego
 Wady rozwojowe układu sercowo-naczyniowego
 Objawy towarzyszące – rozwój
motoryczny
 Niedorozwój funkcji statyczno-kinetycznych

 Trudności z ruchami precyzyjnymi

 Zaburzona koordynacja ruchów

 Trudności z nabywaniem złożonych wzorców ruchowych

 Wolne tempo ruchów dowolnych

 Zaburzenia tempa, rytmu, płynności ruchu – związane z uszkodzeniami mózgu,

niedowładami, zaburzeniami napięcia mięśniowego

 Uboga mimika i gestykulacja

 Zubożenie i stereotypowość ruchów

 Niepokój ruchowy (ruchy bezcelowe)

 Zaburzenia lokomocji – chód ociężały, z zaburzoną dynamiką

 Etiologia
Przyczyny upośledzenia umysłowego

9,00% Zaburzenia
chromosomalne
Przyczyny nieznane
14,00%
45,00%
Okołoporodowe
9,00%
Genetyczne

23,00% Nabyte

Wykres na podstawie książki: I. Namysłowska (red.). 2011. Psychiatria dzieci i młodzieży. Warszawa: PZL
 Etiologia
 Zaburzenia genetyczne: chromosomalne np. Zespół
Downa; genopatie np. Fenyloketonuria
 Czynniki w życiu płodowym: infekcje, niezgodność
immunologiczna matki i dziecka, czynniki chemiczne,
fizyczne, żywieniowe, choroby matki
 Czynniki okołoporodowe: niedokrwienie,
niedotlenienie, skrajne wcześniactwo (masa
urodzeniowa poniżej 1kg)
 Czynniki poporodowe: choroby z zapaleniem opon
mózgowo-rdzeniowych i/lub mózgu, urazy głowy, stany
niedotlenienia, zaburzenia metaboliczne, zatrucia
 Maksymalny poziom dojrzałości

Poziom U. lekkie U. umiarkowane U. znaczne U. głębokie

rozwoju

Poznawczego 8-12 lat 7-8 lat do ok. 5 lat

Społecznego 17 lat 10 lat 7-8 lat 4 lata

Zaburzenia uczenia się
Rodzaje zaburzeń uczenia się
 Dysleksja ,
 Dysgrafia,
 Dyskalkulia.
Zaburzenia zachowania
Rodzaje zaburzeń zachowania
 Zaburzenie opozycyjno-buntownicze (oppositional
defiant disorder – ODD)
 Poważne zaburzenia zachowania (conduct disorder –
CD)
 Ograniczone do środowiska rodzinnego

 Z nieprawidłowym procesem socjalizacji (całościowe)

 Brak prawidłowych relacji z rówieśnikami

 Z prawidłowym procesem socjalizacji

 Występują prawidłowe relacje z rówieśnikami

Rodzaje zaburzeń zachowania
 Rokowanie
 ODD : bardziej pomyślne rokowanie
 CD : zazwyczaj złe rokowanie
 Problemy diagnostyczne:
 Wiele objawów ODD lub CD, na pewnym etapie
rozwojowym występuje u znacznego odsetka dzieci
(np. 53% chłopców 6-letnich kłamie, ale już tylko
10% chłopców 10-letnich wykazuje takie
zachowania)
Zaburzenia
opozycyjno-buntownicze
ODD
Rozpoznanie
 Do rozpoznania należy stwierdzić obecność utrwalonego
wzorca zachowań:
 negatywistycznych
 wrogich
 buntowniczych
 prowokacyjnych
 niszczycielskich
 Trwały wzorzec = stałe i wielokrotne występowanie w
ciągu kilku miesięcy
 Zachowania wyraźnie przekraczają normy zachowania
dla danego wieku i normy kulturowe
 Zaburzeniu nie towarzyszą poważniejsze naruszenia
praw innych osób (np. kradzieże, okrucieństwo,
tyranizowanie)
 Często występujące u młodszych dzieci (poniżej 10 r.ż.)
Kryteria diagnostyczne ODD w DSM-IV

Wzór nieposłusznych, wrogich i buntowniczych zachowań

trwających 6 miesięcy lub dłużej, w czasie których
występuje co najmniej 4 (lub więcej) podanych niżej
zachowań:
 Występują częste lub nadmiernie nasilone wybuchy złości.
 Często kłóci się z dorosłymi.
 Często czynnie buntuje się przeciwko przepisom, zasadom lub odmawia
spełnienia próśb dorosłych, np. odmawia wykonania obowiązków w domu.
 Często celowo dokonuje rzeczy, które denerwują innych ludzi
 Często oskarża innych za swoje własne błędy.
 Jest często drażliwy lub łatwo go wyprowadzić z równowagi.
 Jest często zły, zawzięty lub obrażony.
 Jest często mściwy i złośliwy.
Poważne zaburzenia zachowania
CD
Rozpoznanie

 Charakteryzują się uporczywym i powtarzającym się

wzorcem aspołecznego, agresywnego i
buntowniczego zachowania.
 Zachowanie takie powinno prowadzić do poważnego
naruszenia adekwatnych dla wieku oczekiwań
społecznych.
 Muszą mieć względnie trwały charakter (sześć
miesięcy lub dłużej).
 Należy stwierdzić występowanie minimum 3 z 15
objawów z czterech kategorii:
 Agresja wobec ludzi i zwierząt
 Niszczenie własności
 Podstępność i kradzieże
 Poważne złamanie norm
 Kryteria diagnostyczne CD w DSM-IV
 Powtarzające się i utrwalone wzorce zachowań
spełniające w ciągu ostatnich 12 miesięcy 3 z
wymienionych poniżej kryteriów:
 Agresja wobec ludzi i zwierząt
 Znęcanie się i zastraszanie innych
 Wszczynanie bójek
 Posługiwanie się niebezpiecznymi narzędziami (np.
stłuczoną butelką)
 Okrucieństwo fizyczne wobec ludzi
 Okrucieństwo fizyczne wobec zwierząt
 Kradzieże z konfrontacją z poszkodowanym (rabunek,
wymuszanie)
 Zmuszanie do zachowań seksualnych
Kryteria diagnostyczne CD w DSM-IV
 Niszczenie własności
 Rozmyślne podkładanie ognia z zamiarem zniszczenia
 Rozmyślne niszczenie cudzej własności w inny sposób
 Podstępność lub kradzieże
 Włamywanie się do cudzego domu lub samochodu
 Kłamstwa w celu otrzymania czegoś, uniknięcia
odpowiedzialności (manipulacje)
 Kradzieże bez konfrontacji z ofiarą (np. kradzież w sklepie)
 Poważne łamanie zasad
 Spędzanie nocy poza domem bez wiedzy rodziców przed
ukończeniem 13 lat
 Ucieczki z domu – dwie na całą noc lub jedna dłuższa
 Wagary przed ukończeniem 13 lat
Podtypy zaburzeń zachowania
 Związane z przebiegiem:
 Łagodne: liczba objawów tylko dostateczna do rozpoznania
i wyrządzają one tylko niewielką szkodę innym
 Umiarkowane: liczba objawów i ich wpływ na innych są
pośrednie między typem łagodnym a ciężkim
 Ciężkie: liczba objawów jest dużo większa niż potrzeba do
rozpoznania i wyrządzają one znaczącą krzywdę innym
 Związane z wiekiem:
 Typ z początkiem w dzieciństwie: co najmniej jedno
kryterium spełnione przed 10 r.ż.
 Typ z początkiem w wieku młodzieńczym: brak objawów
charakterystycznych dla zaburzenia przed 10 r.ż.
Rozpowszechnienie
 Częstsze u chłopców
 Proporcja od 5:1 do 3:1
 Wraz z wiekiem liczba chłopców i dziewcząt z
zaburzeniami zachowania wyrównuje się
 Rozpowszechnienie wśród chłopców 6-10%
 Rozpowszechnienie wśród dziewcząt 2-9%
 Częstsze rozpoznania w dużych miastach niż na wsi
 Najczęstszy początek zaburzeń u chłopców: pierwsze
lata szkoły podstawowej (późne dzieciństwo)
 Najczęstszy początek u dziewcząt: adolescencja (13
– 16 r.ż.)
Etiologia
 Niejednoznaczna etiologia
 Czynniki genetyczne
 Badania wskazujące na zaburzenia zachowania w
kolejnych pokoleniach tych samych rodzin
 Wyjaśniają głównie wcześnie występujące zaburzenia
zachowania
 Deficyty poznawcze (kognitywne)
 Brak poprawnej interpretacji komunikatów społecznych
 Podejście integrujące
 Interakcje wewnątrzrodzinne, braki w poczuciu
bezpieczeństwa i nieprawidłowe przywiązanie, które
mogą warunkować ekspresję genów
Konsekwencje współwystępowania
ADHD i CD/ODD
 Dzieci funkcjonują znacznie gorzej niż osoby z
pojedynczym rozpoznaniem lub innym
rozpoznaniem współwystępującym
 Nadruchliwość i impulsywność, bardziej niż
zaburzenia koncentracji, są czynnikami ryzyka
pojawienia się ODD/CD u dzieci z ADHD
 ADHD może być czynnikiem ryzyka:
 Zakończenia edukacji poniżej możliwości dziecka
 Gorszych relacji z rówieśnikami
 Nadużywania alkoholu poniżej 18 r.ż.
 Leczenie farmakologiczne ADHD pozytywnie
wpływa także na objawy ODD/CD
 Kompleksowe leczenie
 Diagnoza • Leczenie • Warsztaty dla
medyczna i dodatkowych rodziców lub
problemowa zaburzeń, w tym terapia rodzinna
farmakoterapia

• Inne oddziaływania • Terapia dziecka

• Promowanie
terapeutyczne (TZA, trening
zachowań
personelu (szkoła) umiejętności
prospołecznych
społecznych)
Afazja/dysfazja rozwojowa
 Afazja/dysfazja rozwojowa
 Specyficzne zaburzenie mowy pojawiające się w wyniku:
 patologii mózgowej wrodzonej,
 Patologii mózgowej genetycznej,
 Patologii mózgowej występującej w pierwszych miesiącach życia dziecka
 Rozwój umysłowy – nie odbiega od normy zwłaszcza w zakresie
inteligencji niewerbalnej
 Brak deficytów sensorycznych oraz uszkodzeń aparatu mowy
 Mniejsza ogólna sprawność motoryczna i częste zaburzenia
lateralizacyjne
 Może występować całkowity brak rozwoju mowy
 Wzorzec rozwoju mowy – cechy jakościowe mowy i języka dziecka
nieprawidłowe
 Towarzyszące problemy w zakresie innych funkcji psychicznych
 2 główne rodzaje zaburzenia:
 Typ ekspresyjny - ruchowy (związany z ośrodkiem Broca)
 Typ recepcyjny - sensoryczny (związany z ośrodkiem Wernickego)
 Często rozpoznawany typ mieszany espresyjno-recepcyjny
Zaburzenia lękowe i zaburzenia
nastroju
Zaburzenia lękowe
 Strach i lęki są tak silne i długotrwałe, że
przeszkadzają w normalnym funkcjonowaniu

 Objawami zaburzeń lękowych są : bóle brzucha,

głowy, napięcia mięśniowego, pocenia się, uczucie
dławienia lub duszenia się, problemy ze snem

 Możliwa przyczyna: nieprawidłowe relacje rodzic-

dziecko

 Tutaj: fobie, lęk społeczny, lęk separacyjny,

reaktywne zaburzenie przywiązania, PTSD
Mutyzm wybiórczy
 Inaczej – selektywny
 Odmowa mówienia w okolicznościach, kiedy otoczenie oczekuje
ekspresji słownej i jest ona pożądana z uwagi na wymogi sytuacyjne,
np. oczekiwanie w sytuacji szkolnej odpowiedzi słownej na zadane
pytanie.
 Sprawność w zakresie mowy i korzystanie z tej umiejętności w
sytuacjach dla siebie bezpiecznych, tj. przeważnie w domu podczas
kontaktów z rodzicami czy rodzeństwem.
 Zaburzenie występuje i utrzymuje się przynajmniej przez miesiąc, przy
czym nie może być to pierwszy miesiąc uczęszczania do szkoły.
 Występujący objaw zaburza funkcjonowanie społeczne i nie może być
on wynikiem innych zaburzeń mowy, takich jak jąkanie się, bądź
efektem zdiagnozowanego uszkodzenia organicznego.
 Częstość występowania 0,3-1%, rozpoczęcie przed 5 r.ż.
 Depresja dziecięca
 Zaburzenie nastroju
 Przyczyny:
 Genetyczne: przypadki depresji w rodzinie
 Stresujące wydarzenia życiowe
 Niskie poczucie własnej wartości
 Pesymistyczne nastawienie do życia
 Zaburzenia w funkjconowaniu rodziny (konflikty między
rodzicami)
 Możliwe skutki:
 pogorszenie przystosowania społecznego, trudności z nauką w
szkole oraz czasami zwiększone ryzyko samobójstwa.

 Leczenie:
 Psychoterapia dziecka
 Terapia rodzin
 Farmakoterapia (głównie SSRI - selektywne inhibitory
zwrotnego wychwytu serotoniny np. fluoksetyna, citalopram)
Depresja młodzieńcza
 Epizody depresyjne u adolescentów wiążą się silnymi zmianami hormonalnymi w
organizmie oraz zmianami psychicznymi związanymi z określaniem własnej
tożsamości.

 Nastrój i emocje
 Obniżenie lub znaczna labilność nastroju
 Wysoki poziom lęku
 Czynności poznawcze
 Zaburzenia koncentracji
 Trudności w uczeniu się
 Poczucie nieoryginalności myślenia
 Przekonanie o własnej nieskuteczności
 Zachowanie
 Zachowania autodestrukcyjne (np. środki psychoaktywne, ryzykowne zach.
seksualne)
 Zachowania samobójcze
 Najczęściej występują na przełomie adolescencji i wczesnej dorosłości
 Częstsze u dziewcząt
Formy pomocy dla dzieci i
młodzieży
 Pomoc psychologiczna dla dzieci z
zaburzeniami rozwoju
• Pomoc obejmuje:
– Dziecko
– Rodzinę dziecka (jako całość i indywidualnie)
– Inne osoby ze środowiska dziecka (np. nauczycieli)
• Formy pomocy
– Diagnoza
– Porada
– Psychoterapia
– Reedukacja
– Rehabilitacja (rewalidacja)
– Resocjalizacja
– Opieka terapeutyczna
 Diagnoza
 Służy do zrozumienia stanu dziecka, jego potrzeb i
trudności oraz możliwości dokonania zmian
 Wstęp do udzielenia porady albo procesu
terapeutycznego
 Musi być trafna
 Musi być dobrze przekazana
 Dostosowana do odbiorcy
 Właściwy język diagnozy
Porada psychologiczna
 Bezpośrednie wykorzystanie informacji z
diagnozy do sformułowania zaleceń
 Zdarzają się zakłócenia w komunikacji psycholog
– odbiorca diagnozy
 Wtedy zamiast porady stosuję się psychoedukację
lub nawet terapię przystosowującą do przyjęcia
diagnozy
Psychoterapia
 Zbiór różnych metod oddziaływania skupionych na
pacjencie
 Może być zakorzeniona w różnych nurtach
psychologii
 Psychoanalitycznym
 Poznawczym
 Behawioralnym (modyfikacja zachowań)
 Humanistycznym
 Cel – poprawa funkcjonowania
Reedukacja
• Głównie skierowana do dzieci z trudnościami w nauce
szkolnej
• Jedna z popularnych metod – Metoda „dobrego startu”
Marty Bogdanowicz
Rehabilitacja
• Działania skierowane do dzieci z uszkodzeniami układu
nerwowego oraz narządu ruchu, mowy, słuchu i wzroku
• Usprawnianie uszkodzonych funkcji i ewentualnie
tworzenie zastępczych sposobów radzenia sobie np.
metoda Vojty
Resocjalizacja
• Dla osób, które weszły w konflikt z prawem
• Dostarczenie korygujących doświadczeń oraz
wiedzy umożliwiającej przyswojenie norm moralnych
• Przywrócenie do życia społecznego

Opieka terapeutyczna
• Dla dzieci w szczególnie złym stanie psychicznym i
fizycznym (np. głęboko upośledzonych, w
terminalnym stadium choroby)
• Potrzebna szczególna wrażliwość
• Zwykle obejmuje całą rodzinę