ΜΕΓΙΣΤΟΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ

ΘΕΡΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ
ΜΗΧΑΝΗ CARNOT

Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να εμβαθύνει στη κατανόηση της

λειτουργίας της μηχανής Carnot . Αυτό προσπαθεί να γίνει μέσα από την
απόδειξη του συντελεστή της μηχανής Carnot .
Για να καταλάβει κάποιος τη μηχανή Carnot χρειάζεται να γνωρίσει
πρώτα το δεύτερο θερμοδυναμικό νόμο . Η διατύπωση του από τους Kelvin
και Planck έχει ως εξής :
Είναι αδύνατο να κατασκευαστεί θερμική μηχανή που να μετατρέπει εξ
ολοκλήρου τη θερμότητα σε ωφέλιμο έργο .
Αυτό σημαίνει ότι , η θερμότητα μεταφέρεται πάντα από τα θερμότερα
προς τα ψυχρότερα σώματα . Η αντίστροφη πορεία απαιτεί δαπάνη ενέργειας .
Αυτή η διαπίστωση οδήγησε τον Clausius σε μια άλλη διατύπωση του
δεύτερου θερμοδυναμικού νόμου :
Είναι αδύνατο να κατασκευαστεί μηχανή που να μεταφέρει θερμότητα
από ένα ψυχρό σώμα σε ένα θερμότερο σώμα χωρίς να δαπανάται ενέργεια για
τη λειτουργία της .
Οι δύο διατυπώσεις του δεύτερου θερμοδυναμικού νόμου που
φαινομενικά είναι εντελώς ασύνδετες , είναι ισοδύναμες . Αν αληθεύει η μία από
αυτές θα αληθεύει και η άλλη . Επίσης , ο δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος
καθορίζοντας ότι η θερμότητα μεταφέρεται πάντα από τα θερμότερα προς τα
ψυχρότερα σώματα καθορίζει την κατεύθυνση προς την οποία τα φαινόμενα
συμβαίνουν αυθόρμητα στη φύση .
Σε αυτό το σημείο διερωτάται κανείς πώς μπορεί να εκφρασθεί
ποσοτικά ο 2ος θερμοδυναμικός νόμος . Για την επίτευξη αυτού ο Clausius
εισήγαγε μια νέα έννοια την εντροπία .
Η μεταβολή της εντροπίας (ΔS) κατά τη διάρκεια μιας πολύ μικρής
αντιστρεπτής μεταβολής , τόσο μικρής ώστε η θερμοκρασία του συστήματος
να μπορεί να θεωρηθεί σταθερή , ορίζεται ως το πηλίκο του ποσού θερμότητας
ΔQ που απορρόφησε ή απέβαλε το σύστημα προς τη θερμοκρασία του
συστήματος .
∆𝑄
∆𝑆 =
𝑇
 ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Μονάδα μέτρησης της εντροπίας στο S.I. είναι το 1 J/K .

Με την έννοια της εντροπίας γίνεται να επαναδιατυπωθεί ο δεύτερος
νόμος ως εξής :
Κατά τη διάρκεια οποιασδήποτε μεταβολής ενός απομονωμένου
συστήματος η εντροπία αυξάνεται .
Η εντροπία αποκτά τη μέγιστη τιμή της όταν επέλθει θερμοδυναμική
ισορροπία . Η αύξηση της εντροπίας ενός συστήματος οδηγεί στην ελάττωση
της ικανότητας του να παράγει ωφέλιμο έργο .
Άρα , προκύπτει ότι ∆𝑆 ≥ 0 .
Όλα αυτά προέκυψαν από την ανάγκη του ανθρώπου για το μέγιστο
συντελεστή απόδοσης μιας μηχανής . Ο συντελεστής απόδοσης (e)
οποιασδήποτε μηχανής είναι ο λόγος του ωφέλιμου έργου που μας δίνει η
μηχανή προς την ενέργεια που δαπανούμε για να λειτουργήσει . Οπότε ,
γίνεται κατανοητό ότι αν επιτευχθεί ο μέγιστος συντελεστής , η μηχανές θα
δίνουν το μεγαλύτερο δυνατό ωφέλιμο έργο .
Στη θερμική μηχανή η ενέργεια που δαπανούμε είναι η θερμότητα Qh
με την οποία οποία τροφοδοτούμε τη μηχανή από τη δεξαμενή υψηλής
θερμοκρασίας .
𝑊
Επομένως , 𝑒 =
𝑄ℎ

Το καθαρό ποσό Q που απορροφά το μέσον είναι το ποσό θερμότητας

που παίρνει από τη δεξαμενή υψηλής θερμοκρασίας μείον αυτό που αποβάλλει
στη δεξαμενή χαμηλής θερμοκρασίας , Qh - |Qc| . Επειδή , η μηχανή
μετατρέπει συνεχώς τη θερμότητα σε έργο πρέπει η μεταβολή στην οποία
υποβάλλεται το μέσον να είναι κυκλική , ώστε , όταν ολοκληρωθεί η μεταβολή,
η μηχανή να επιστρέφει στην αρχική της κατάσταση και να επαναλάβει την ίδια
διαδικασία ξανά και ξανά . Στην κυκλική μεταβολή , επειδή το αέριο
επιστρέφει στην αρχική του κατάσταση , η μεταβολή στην εσωτερική του
ενέργεια είναι μηδέν ΔU=0 .
Εφαρμόζοντας τον πρώτο θερμοδυναμικό νόμο στην κυκλική μεταβολή
έχουμε Q=W .
Άρα , στην κυκλική μεταβολή η θερμότητα που απορροφά ή αποδίδει το
αέριο ισούται με το έργο που παράγει ή δαπανά .
Άρα , θα ισχύει W= Qh - |Qc| .
|𝑄𝑐 |
Από εκεί προκύπτει ότι 𝑒 = 1 − .
𝑄ℎ
 ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Από εδώ παρατηρείται ότι ο συντελεστής απόδοσης δε μπορεί να υπερβαίνει

το ένα .
Διερωτάται κανείς όμως ποιος είναι ο μέγιστος συντελεστής απόδοσης
που μπορεί να έχει μια μηχανή , όταν δίνονται οι θερμοκρασίες Th και Tc , των
δεξαμενών θερμότητας της μηχανής . Το ερώτημα αυτό απαντήθηκε το 1824
από το Γάλλο μηχανικό Carnot .
Ο Nicolas Sadi Carnot ήταν μηχανολόγος μηχανικός του Γαλλικού
Στρατού και φυσικός και συχνά περιγράφεται ως ο « πατέρας της
θερμοδυναμικής » . Στο μοναδικό βιβλίο που δημοσίευσε Reflections on
the Motive Power of fire εξέφρασε τη θεωρία σχετικά με τη μέγιστη απόδοση των
θερμικών μηχανών και έθεσε τα θεμέλια της θερμοδυναμικής .
 ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Ο Carnot περιέγραψε μια κυκλική αντιστρεπτή μεταβολή , που

ονομάστηκε κύκλος Carnot , και απέδειξε ότι μια θερμική μηχανή που θα
ακολουθούσε αυτόν τον αντιστρεπτό κύκλο θα είχε τη μεγαλύτερη δυνατή
απόδοση . Μια τέτοια , εξιδανικευμένη μηχανή ονομάζεται μηχανή Carnot και
η απόδοσή της αποτελεί το ανώτερο όριο για την απόδοση όλων των άλλων
μηχανών . Το συμπέρασμα αυτό είναι γνωστό ως θεώρημα Carnot :
Δεν μπορεί να υπάρξει θερμική μηχανή που να έχει μεγαλύτερη
απόδοση από μια μηχανή Carnot η οποία λειτουργεί ανάμεσα στις ίδιες
θερμοκρασίες .
Ο κύκλος Carnot αποτελείται από τέσσερις μεταβολές δύο ισόθερμες
και δύο αδιαβατικές . Ο κύκλος Carnot για ιδανικό αέριο που βρίσκεται μέσα
σε κύλινδρο , που φράσσεται με έμβολο έχει ως εξής :
1. Κατά τη μεταβολή ΑΒ , το αέριο βρίσκεται σε επαφή με τη θερμή
δεξαμενή και εκτονώνεται ισόθερμα σε θερμοκρασία Th ,
απορροφώντας θερμότητα Qh .
2. Κατά τη μεταβολή ΒΓ , το αέριο είναι θερμικά μονωμένο και
εκτονώνεται αδιαβατικά μέχρι η θερμοκρασία του να πάρει την τιμή Tc.
3. Κατά τη μεταβολή ΓΔ , το αέριο βρίσκεται σε επαφή με τη δεξαμενή
χαμηλής θερμοκρασίας και συμπιέζεται ισόθερμα σε θερμοκρασία Τc ,
αποβάλλοντας θερμότητα Qc .
4. Κατά τη μεταβολή ΔΑ , το αέριο είναι θερμικά μονωμένο και
συμπιέζεται αδιαβατικά ώστε να επανέλθει στην αρχική του κατάσταση .
 ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Ισχύει ότι ο συντελεστής απόδοσης της μηχανής Carnot είναι :

𝑇𝑐
𝑒𝐶𝑎𝑟𝑛𝑜𝑡 = 1 −
𝑇ℎ

Πώς αποδεικνύεται ότι για το συντελεστή Carnot ισχύει

𝑇𝑐
𝑒𝐶𝑎𝑟𝑛𝑜𝑡 = 1 − ;
𝑇ℎ

Εφόσον , σε μια κυκλική μεταβολή , είτε είναι αντιστρεπτή είτε όχι , το

σύστημα επιστρέφει στην αρχική του κατάσταση , η εντροπία του συστήματος
δε μεταβάλλεται .
Δηλαδή , 𝛥𝑆 = 0
Από εκεί προκύπτει ΔSAB + ΔSΒΓ + ΔSΓΔ +ΔSΔΑ = 0
Όμως , ΔSΒΓ = 0 και ΔSΔΑ = 0 , αφού οι μεταβολές είναι αδιαβατικές
αντιστρεπτές .
Οπότε , ΔSAB + ΔSΓΔ = 0
𝑄ℎ |𝑄𝑐 |
Άρα , ισχύει − =0
𝑇ℎ 𝑇𝑐

Από εκεί προκύπτει ότι ,

1 |𝑄𝑐 | 𝑇𝑐 |𝑄𝑐 | |𝑄𝑐 | 𝑇𝑐 𝑇𝑐
− =0⇔ − =0⇔ 1− = 1 − ⇔ 𝑒𝐶𝑎𝑟𝑛𝑜𝑡 = 1 −
𝛵ℎ 𝑄ℎ 𝑇𝑐 𝑇ℎ 𝑄ℎ 𝑄ℎ 𝑇ℎ 𝑇ℎ

Επιπλέον , μπορεί να αποδειχθεί και με έναν άλλο τρόπο :

|𝑄𝑐 |
Ισχύει ότι 𝑒𝐶𝑎𝑟𝑛𝑜𝑡 = 1 −
𝑄ℎ

Πρέπει να βρεθούν τα |QC| και Qh .

Εφόσον , οι μεταβολές ΒΓ και ΔΑ είναι αδιαβατικές , δε συντελείται μεταφορά
θερμότητας από το περιβάλλον προς το σύστημα ή αντίστροφα .
Άρα , απορροφά ή αποβάλλει θερμότητα μόνο κατά τις μεταβολές ΑΒ και ΓΔ.
Αφού , η ΑΒ είναι ισόθερμη εκτόνωση θα ισχύει :
𝑉𝐵
𝑄ℎ = 𝑛𝑅𝛵ℎ 𝑙𝑛
𝑉𝐴
 ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

και για τη ΓΔ που είναι ισόθερμη συμπίεση :

𝑉𝛥
𝑄𝑐 = 𝑛𝑅𝑇𝑐 𝑙𝑛
𝑉𝛤
Και επειδή 𝑉𝛤 > 𝑉𝛥 προκύπτει ότι :
𝑉𝛤
|𝑄𝑐 | = 𝑛𝑅𝑇𝑐 𝑙𝑛
𝑉𝛥
Αντικαθιστώντας στην αρχική εξίσωση :
𝑉𝛤 𝑉
𝑛𝑅𝑇𝑐 𝑙𝑛 𝑇𝑐 𝑙𝑛 𝛤
𝑉𝛥 𝑉𝛥
𝑒𝐶𝑎𝑟𝑛𝑜𝑡 =1− ⇔ 𝑒𝐶𝑎𝑟𝑛𝑜𝑡 = 1 −
𝑉 𝑉
𝑛𝑅𝑇ℎ 𝑙𝑛 𝛣 𝑇ℎ 𝑙𝑛 𝐵
𝑉𝛢 𝑉𝐴
Εφόσον , οι μεταβολές ΑΒ και ΓΔ είναι ισόθερμες ισχύει ο νόμος του Boyle :
𝑝𝐴 𝑉𝐴 = 𝑝𝐵 𝑉𝐵 𝜅𝛼𝜄 𝑝𝛤 𝑉𝛤 = 𝑝𝛥 𝑉𝛥
Πολλαπλασιάζοντας κατά μέλη :
𝑝𝐴 𝑉𝐴 𝑝𝛥 𝑉𝛥
𝑝𝐴 𝑉𝐴 𝑝𝛤 𝑉𝛤 = 𝑝𝐵 𝑉𝐵 𝑝𝛥 𝑉𝛥 ⇔ = (𝛵)
𝑝𝐵 𝑉𝐵 𝑝𝛤 𝑉𝛤
Για τις μεταβολές ΒΓ και ΔΑ που είναι αδιαβατικές ισχύει ο νόμος του
Poisson :
𝛾 𝛾 𝛾 𝛾
𝑝𝐵 𝑉𝐵 = 𝑝𝛤 𝑉𝛤 𝜅𝛼𝜄 𝑝𝐴 𝑉𝐴 = 𝑝𝛥 𝑉𝛥
Διαιρώντας κατά μέλη :
𝛾 𝛾
𝑝𝐵 𝑉𝐵 𝑝𝛤 𝑉𝛤
𝛾 = 𝛾 (𝛬)
𝑝𝐴 𝑉𝐴 𝑝𝛥 𝑉𝛥
Πολλαπλασιάζοντας κατά μέλη τις (Τ) , (Λ) προκύπτει :
𝛾−1 𝛾−1
𝑉𝐵 𝑉𝛤 𝑉𝐵 𝑉𝛤 𝑉𝐵 𝑉𝛤
𝛾−1 = 𝛾−1 ⇔ = ⇔ 𝑙𝑛 = 𝑙𝑛
𝑉𝐴 𝑉𝛥 𝑉𝐴 𝑉𝛥 𝑉𝐴 𝑉𝛥
𝑉
𝑇𝑐 𝑙𝑛 𝛤
𝑉𝛥
Άρα , από την εξίσωση 𝑒𝐶𝑎𝑟𝑛𝑜𝑡 = 1 − 𝑉 προκύπτει ότι :
𝑇ℎ 𝑙𝑛 𝛣
𝑉𝛢

𝑇𝑐
𝑒𝐶𝑎𝑟𝑛𝑜𝑡 = 1 −
𝑇ℎ
 ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Το αποτέλεσμα δηλώνει ότι ο συντελεστής απόδοσης μιας μηχανής

Carnot εξαρτάται μόνο από τις θερμοκρασίες των δύο δεξαμενών θερμότητας.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

B ΛΥΚΕΙΟΥ