www.balkandownload.

org

BalkanDownload
 Стале Попов

КРПЕН ЖИВОТ
 Прв дел
Далеку во мариовските ридишта, заградено од сите страни со дабова и
борова гора, на дното на некогашното езеро се распрострело мариовското
централно село Витолишча.
Од исток планинскиот гребен: Перун - Трибор - Српјановец - Козјак - Зелка
го пара небото и прави ѕид меѓу Прилепско и Тиквешко; од запад: Голата Скрка -
Шигаса - Ќимкова Скрка, од север: Рожден, Становица - Коленеш; и од југ: Панделе
и Полчишкото Поле држат завет од необузданите ветришта Северот, Југот,
Мегленецот и Дерикоза. Така заштитено, селото живее и се множи. Некогаш
дваесеттриесет куќи, денеска брои двесте без некоја.
Како настанало ова село? Како и сите други наши села.
Легендата кажува дека многу одамна, а кога - не се знае, живееле долу крај
реката Црна во селиштето Разлог тројца браќа: Раде, Гале и Вите. Се разбира, тие
тогаш се занимавале со сточарство, лов, пчеларство и по малку земјоделие. Кога
виделе дека земјата им се поиспостила, а тревата речиси секоја година горела од
жешкото сонце, тие намислиле да побараат попогодни места, кои во тоа време ги
имало во изобилност. На оваа мисла ги навеле и нивните коњи, кои бегајќи од
низината крај Црна, летно време накачувале гope по Зелка, Ѓурѓишча, Перун и
Трибор, барајќи сочна трева. Прибирајќи ги есено време коњите, Вите видел
убави орници со богата паша, па една есен си направил нешто меќанец - колипка -
во полите на овие високи планини, презимувал, а пролетта си ги дотерал и
овците и говетцата. Така: Вите се заселил во оваа котловинка и ги удрил
темелите на сегашното Витолишча; по неговото име го добила името и самата
населба.
Гале и Раде исто така го напуштиле своето живеалиште и прешле преку
Црна, та едниот ги удрил темелите на сегашното село Галишча, а другиот - на
Радобил кои, ете, биле крстени на нивните имиња.
Оваа легенда старите ја поткрепуваат и со заедничкиот селски панаѓур
(слава) свети Атанасија зимни, кој го служат сите три села, како некогаш што го
служеле сите тројца браќа - Раде, Гале и Вите.
Село - како секое наше село. Но не тукутака го нарековме центар на
Мариово.
На прво место тука е седиштето на царската управна власт - мудурлакот, на
чие чело веќе дваесет и повеќе години седи стариот мудур Арсланбеј со десетина
заптага и младото ќатипче и го претставува султанот пред рајата, ги гледа сите
давии во името негово од сите деветнаесет мариовски села, тука е седиштето на
мифеташот со пет шест души колџии што ги чуваат сите мариовски шуми; тука е
седиштето на авџитабурот од двесте души аскер кој ги брка комитите и им
помага на мудурот и мифетишот во тешките и одговорни државни работи; тука е
седиштето на третокласното егзархиско училиште со архиерејскиот намесник на
чело и четворица учители, во кое училиште учат децата на сите оние мариовци
што сакаат да им прогледаат сшкдаи им и да станат попови или даскали; тука е
изворот на попови од четирите поповски фамилии, и, најпосле, тука се: Влашкиот
ан, анчето на Младена Чкулот, Петка Спасоев, Трајка Балето и Цулевото анче, во
кои се враќаат и преноќуваат сите оние мариовци од другите села коишто за еден
ден не можат да свршат работа во уќутматот доколку немаат блиски роднини и
пријатели во селото.
 Сите овие одлики му даваат право на Витолишча да се нарече центар на
Мариово, иако по својата географска положба не е баш во центарот како Дуње, на
пример. После, и изгледот му е некако меѓу градски и селски, ако може да има
некоја средина.
Иако село - оддалеку личи на град. Куќите му се покриени со ќерамиди.
Турски ќерамиди, правени од Перета Селчанецот, ама пак не се 'ржање, слама или
трска како во Полето. Двориштата се заградени со камени ѕидишта и затоа селото
има и улици. Криви прави, какви такви, елем, улици се. Дури, улици со имиња
Стребринската, Чолаковата, Лазевата, Душковската, Опурчаковата и друта,
крстени на имињата од чорбаџиите чии калиња ги прават улиците. И денеска на
ќошот од Влашкиот ан на средсело се познаваат натписите: Лудвигштрасе,
Вилхелмштрасе итн., останати од Првата светска војна, кога германските
окупациони војски ги преименуваа улиците и ги нумерираа куќите за своја
сметка. Секако на мариовците ниту им текнуваше да ги нумерираат, ниту пак им
беа потребни броеви, бидејќи сите в село лично се познаваа, та немаше нужда да
се бараат по броеви.
Куќите на ова село - како на сите села по Мариово. Од камен соѕидани, од
едно одделение, немалтерисани ни однатре, а камо ли однадвор, без никакво
душеме, со две врати: една голема на средето на ѕидот, обично на источниот ѕид,
другата малечка, само човек да може да се протне со наведена глава, на
спротивната страна од големата.
На средето куќата се дели на два дела, но не со преграда, ами со една долга
греда колку што е широка куќата (колку да се знае оти е разделена) спружена од
едниот до другиот ѕид поземи, таа греда се вика „долното било”. Од гредата
нагоре е „горни крај”, а од неа надолу - „долниот крај”, каде што остануваат и
вратите.
Горни крај, до самиот ѕид е спружена друга греда што се вика „горното
било”. На неа седат чесните гости. Тука е „тланикот”, за разлика од долни крај
каде што се „пондилата”. Малку под ова било на средето е ископана четвртеста
дупка и од сите четири страни отсечена со убави плочи. Тоа е огништето каде што
се вали оган, пече леб, погачи, булиња, се вари манџа, топли вода и каде што во
зимните студени дни се греат домашните на пламенот и жарот од сувите дабови
и букови дрва.
Од десната страна на огништето слободниот проcтop се вика „машкиот
кат”, а од левата - женскиот. На машкиот кат не се оставаат никакви предмети,
освен троножните смрекови или тисови столчиња на кои седат домашните и
гостите, доколку не седнат на билото. Во ѕидот на оваа страна допуштено е да има
набиено два три кола на кои зимно време се обесуваат водените сакми и гуни,
или некое котле со вода, да не го локаат пците или избурбатат прасињата.
Во ќошот на женскиот кат, задолжително стои „месарскиот ковчег” - ноќвите, до
него крбла со брашно, шга амбарче кај чорбаџиите; а најдолу се наредени
подниците, вршниците, а врз нив кацијата за посипување.
И над машкиот кат, и над женскиот има две дупки на ѕидот кои служат за
прозорци, но, се разбира без стакло и толку малечки, што одвај може човек глава
да појави преку нив. Така се правени за да не можат да влезат арамии да ја
попленат куќата.
Меѓу овие прозорци, над самото огниште во ѕидот, има „мазгалка” (едно
малечко камарче) во кое стоеле во старо време огнилото, тратта, кремевот и
неколку страка борина, та кога ќе си дојде домаќинката подоцна да знае каде и е
„виделото”. Сега таму се чуваат кибритот и борината.
Празниот простор под огништето така и се вика - „подогниште”. Тој служи
за подниците, а каде што семејството е многубројно и не ги збира сите да спијат
по катиштата, им фрлаат по некое рогузинче на децата навечер за спиење, додека
блиското семејство, мажот со жената, и по некое дете, спијат пак на рогузина и
козинаво покровче, по катиштата. Се разбира дека и тука се има почит. Постариот
брат спие на машкиот кат, а помладиот - на женскиот, доколку летно време не
спијат сите во дворот под покривачот на синото небо.
Над самото огниште на гредите наредени се штици кои го прават
таканаречениот „черен”, од кој се одбиваат искрите и го штитат покривачот да не
се запали, доколку е од слама или од 'ржање. На едно јако дрво, префрлено од
едната греда на другата е наврена алка од дебел синџир, со две куки на долниот
крај за кои се обесуваат котлите за топлење вода. Тој синџир е „верушките”. А на
покривачот, над овој черен, има малечок отвор преку кој излегува чадот (иако
може да излегува преку покривач каде што сака); тој отвор се вика .,баџа”.
Тоа е распоредот на горниот крај на нашите мариовски куќи.
Од долното било надолу е долни крај. Таму се јаслите каде што се врзуваат
добиците и во кои раѓаат жените повеќе машки деца, каде што на гредите спијат
кокошките, а под јаслите - свињето.
По ѕидот на долни крај наколкани се колје, со куки и без куки, на кои се
обесуваат секирите; направени се по две три камари во кои кокошките несат
јајца, а на гредите во овој дел на куќата се фрлени разни алати: рала. јареми,
косила, дршки за мотики, лопати, казми и ред други дрвени остени, ластагарки,
стапови, кои чекаат да ги заменат тие што се во употреба. Добриот домаќин треба
да има од се по нешто во резерва.
Празниот простор меѓу ѕидот и клештилата се вика „мутли”. Таму се фрлаат сите
видови отпадоци; искинати опинци „опурчаци”, непотребни кожинчиња, шутки
од искршени грниња и бардаци - стомни и се она што не е за брза употреба, но се
што би можело да се искористи во даден случај. На пример, опурчаците - за олути
на нови опинци, некоја шутка - за собирање суво зелје, суви сливи, круши, бонгур
итн.
Тоа е целиот распоред на овие наши куќи.
Под целиот, пак, горни крај е земникот или визбата. Тој се состои исто од два
дела. Предниот земник и вистинскиот - задниот земник.
Во предниот земник обично е разбојот и по некоја крбла, каче, ковчеже со
разни ситнарии: цевки, предена кадели, пласти и секаов „абур - џубур”. А во
задниот земник веќе се чуваат на прво место ковчезите со рубата, каците со маст,
сирење, урда, пиперки, сланина, зелки, кисело млеко, бочвите, брилата со вино,
ракија и други резерви од храна.
Во такви куќи горни крај живеат луѓето, долни крај - добиците: воловите,
коњите, маските, магарињата, та понекогаш прасињата прескокнуваат и горни
крај и спијат во една постела со децата, да им биде потопло и на едните и на
другите.
***
Некаде околу 1898 година Илко Сукалов од ова наше село остана вдовец.
На четириесетте години судбата му беше определила да се преженува.
- Ox, ох, златен Илко, златен! - го сожалуваа комшивките кога врвеше крај
порти со маските.
 - Ногу арен човек, ама ете к'смет немал, сирома.
- И зборуваше бабата Цвета на комшивката си Петра.
- Таман се позавати горедолу со сермиичка, па ете, го најде ампа, му умре
Стоанка и сега пак остана како никој нигде, ни опран, ни закрпен, ни асолно
најаден и одморен. Да не е снаа му Митра, сака сам да месе, сам да пече, сам да се
пере и крпи.
- Тешко му, златна сваќе, тешко му! Машко за дома ли е? Да донесе брашно,
дрва, да избра, да ископа, да ожние, да оврши, посее, тоа, ами он ли ќе ти меси, он
ли ќе ти пере? Токо, кога го нашло шо ќе прави? Од господа е, сваќе! Луѓе го
прават, па нема шо да му се прави, не па воа. Токо, пак не е оти престарен, мори
сваќе! Има надеш, белки ќе си најде чаре, ќе прибере живот, токо еве - ве, јас ваа
кошула a носи една родина здрава, а три како а носа крпена. И он така. Па лели не
му остави Стоанка пилци да пишчат по нето, не е толку за жалење, - одговори
Петра.
- Мори, златна сваќе, златна! Какви 'рслани, млади како роса, останале кај
нас вдовци и не можат да најдат, та ќе најде Илко на четириесет години, токо гo
ватало сиромаот - ќе си а т'че, главата од ѕидот. Ама лели крпено, па крпено! He е
како првиот залак шо ќе го касниш. Токо ајде: ајде; ајде да сјојме, оти ми тежи
котолот на главата. Сакам да замеса утре, та реку за залеа од Киселка да ми се
најде, да не ода рано, - заврши Цвета.
Така се разделија сваќите Цвета и Петра, а вдовецот Илко веќе ги врзуваше
маските на јаслите и и викаше на снаа му Митра да донесе зоб да им даде.
Откако му умре Стојанка, во куќата Сукалова од женска страна остана caмo
Митра, жена на најстариот брат Стојо. Најмладиот брат, Трајко, одамна беше
вдовец и никако да се најде некоја жена што ќе и помогне на Митра. Месење,
печење, ткаење, предење, куќа гледање, сето остана на Митра. Покрај нејзиниот
Стојо, три сина и две ќерки, сите како од вреќа истурени, малечки, и се наметнаа
на главата и двајца девери -вдовци. Црна Митра, место не може да ја фати. Браче
Трајко едно бара, браче Илко друго, мажот Стојо трето, а секое дете си го сака
своето.
- Ама, браче Илко, де, де, ногу а преѕалуате и вие машките. Секаде ли јас,
пустињото?! Дали децата да и прибера, по вода да ода, слама кошот сака да го п'на
и шо побрго да направа! Ламја да су пак сете работи не се прифтасуат. Токо слушај
ме ти мене, - му се приближи и почна да му шепнува, додавајќи му ги зобниците. -
Јас и некни ти реку и сега пак ти вела, и тоа без смеа. Јас сама, гледате, оти не
можа. Барајте чаре вие со браче Трајка. Барајте некоа сиромашка, приберете, ем
вие да се порајтисате, ем јас да имам некоа одмена, братко. Вие сте се стиснале
како осланети, та не ви текнуа ни женичка да си побарате. Ех, да су јас едно
машко! Али седа без жена бре, златни младини, бре! Ајде, ти веќе си попрекршил,
ами браче Трајко? На триесет и две години векот се женат за првпат, а он се
згрбавил како да има шеесет. Токо, остави го него нека си мисли тој за себе, а оти
што направи ти со тоа некни шо прикажуаме? Таа Рожденката, де, шо велеше оти
си дошла од Солун; ошче ли не кршила вратот некаде? Пита ли негде? Прати ли
некој човек да разбере, да а потпраша одоколу, ќе се маже ли или калуѓерица ќе
седе? Ајде, братко, помогаи си и бог да ти помогне. Co скрстени раце нишчо не
бидуа.
Илко им ги навре зобниците на маските и си тргна со Митра кон
огништето; го собра оганот со машата и седнаа двајцата наспроти да се греат. Тој
го продолжи разговорот, правејќи бразди со машата во пепелта пред себе:
 - Мори, невесто Митро, шо ми а пикаш во очите таа Рожденка. Она е, сестро,
од „меките”. Си дошла од Солун со' вуетанки, како вретенарка. Нема ни кошулка,
ни сагака, ни чарапче, вутче, појасец, нишчо нема. Гола е како змиа на трн. Токо,
налет ти голотиата. Ете, од Стоанка останаа толку алишча, нека дојде, нека носе,
пците нека а носат. Ама, иде ли ти таа кокона, бре сестро! Па и ако а кандиса тој
едноногиот, натемаш, кај ти седи во ваа куќа она! Кај ти лежи на рогузина во виа
наште козинавци! Знајш како ти живеала она во Солун? Кај конзулот руски ти
била, детето му го гледала и готово ти кркала. Та сега нас ќе не сајдиса и помин со
таква ќе се помине. Токо, ка да си правиме сеир со умот. Јас, право да ти кажа,
сакам да се прежена. Каква таквва, нека крши глава. Баре ќе има на кого да викам,
кого да заповелам, па, најпосле ќе има кого и да слушам. Ако е поумна од мене - ќе
а слушам, лебами, како дете. Токо не верувам да дојде. Дип веќе ако и е дојден
слепиот саат. Никакво чудо не е. Ѓаволот, ни ора, ни копа, со луѓето џумбус си
прави. Токо, да ти кажа кога ме ѓибна на таа жица. Го прати дедот Петка Балев
дури во Рожден. Отаде одовде, а нашол коконата и, лав муабет, a дотерал
донекаде работата. Разбрал оти ќе се мажи, и тоа по и бил ќевот надвор од
Рожден, во некое друго село, И кога и рокол оти, така и така, има едно местенце во
Витолишча, а завртела главата и се поднасмеала: ,.Ами, ако е речено и тамо нека
биде, токо ногу е брго. Тој пусти маж ошче ни шес недели нема ка е умрен. Нека
направи шес недели, та ако е к'смет - му рекла - пак дојди, јас до тогај ќе се
поразмисла”. И така, златна невесто, едвај чекам да поминат ошче печес дена та
дедотo Петка пак ќе го сп'зна до Рожден, та господ шо ќе 'поможе.
- Хахахахааааа! - се насмеа Митра гласно - и стана да му намете на
крмнакот, говорејќи си за себе:
„Ете? Браче Илко си а наредил работичката, a јас сирота токо се жалам ќе су
останала сама. Ајде, нека му е аирлиа, токо . . . кој знае па таа Рожденката дали не
ќе одврзе да раѓа па да се нап'не куќата и да нема децата каде да се огреат. Ата ќе
а најде! Арно е да дојде, ама поарно да не иде. Најстина, тешко ќе ми биде на
троица мажетани кукла да му бида, ама пак сет мал и стока и ќе му остане на
мојте деца.. . Најпосле, џембос нека ватат и девери, етрви, јас да си го гледам мојто
црнило и дечињата, та потамо господ шо реткол,” размислуваше Митра и почна
да го мами крмнакот:
- Бррр … гуци, гуци, гуцииии! Кај вати, чавките да го јадат!? Mope, во ваа
нашта куќа се се разбреало. Ни машко можиш да прибериш, ни стока. Ете, црниот
петел лежи кај стрикови. Па му се бендисуат стриковите кокошки! Било та се
рекло: туѓото е послатко. - И пак почна да вика: - Гуци, гуци, гуцииии! Mope, B'KOT
ќе те истуре, ќе си дојдиш за лапање, токо ќе ти го печа дробот ошче некоа недела
и друга. Ако к'смет ќе се куртулисам, и од тебе, и од браче Илка, ако не и од обата
девери … Ете го, си иде на кркање. Ќе пукниш од него, море бреј! Оди, јади, тресни,
алабаку еден! Вас човек ни за јадење не може да ве прибере!
Го остави крмнакот да јаде и си ја започна редовната вечерна работа.
Кошот го наполни слама, кокошките ги затвори. Пак црниот петел го нема.
- Пус ќе останиш, пустелнику еден, главата по туѓите стреи да ти се вала.
Mope, ќе те закола, да знам да умра, само а де, нека доведат девери ми некоа,
таман ќе се отстрама со тебе. Их, шо ми се пријало кокошкино месо! - И за малку
слинките што не и протекоа, па си вели: „Магарице стара, стрвла една! Ами ако не
ти беше празен поасот? Еве ми ти, ќе си го врлиш како нишчо за кокошкино месо.
- И се оближа по испуканите муцки и плукна пред себе, па продолжи да си
зборува: „Ајде, не слушаш? - Детето ти плаче. Види си рожбата, будала една, немој
токо влачиш в'на со умот”. И си влезе дома да си го види детето.
Илко нацепи дрва за фурната и излезе до кај средсело да види што има што
нема, ама една работа го интересуваше најмногу: дали ќе го најде дедот Балета да
му понатолче пак да појде до Рожден, белким ќе „м'сне ала” некако да ја заврте
господ надесно Рожденката и да се стори себап, да се прожени.
И навистина во анчето на сина му Трајко седи дедот Петко, си го чури
лулето и шеретува со неколку старци. Зашто ќе зборуваат мариовци, ако не се
жени?
И таман Илко влезе сите на глас се насмеаја:
- Ахахааа! Еве ошче еден погорелец. Шо ал се прави, бре луѓе, - вели дедот
Петко - кај ќе му се бараат жени на виа наши вдовци? На еден умри му, на друг, на
трет, речиси половината мажје во селото се вдовци, а вдовици десетина ја има, ја
нема. Да е видел господ, сака да одиме од градишчата да водиме жени, инаку нема
чаре!
- Охохо! - се насмеаја другите старци, а еден проговори:
- Ако го имаат тој к'смет да дојдат граѓанки, ќе му бидат меки постелите на
нашите вдовци:
- Држ де! - Се јави Петре Шојов. - Ако е така да и го барам и јас чарето на ваа
моата. Господ да чуа и да брани е! Секое летенце и детенце, шо велаат. Од Шипка
да се јава - и готово е. Безир су да си дојда дома на промена, толку шо ми е
окиснато. Е, не се тргаат. Седум, осум, девет, којзнае колку се сториа. He знам веќе
ни да и броа.
- Mope, блиску лежиш до неа, побратиме, та затоа и врцкате пред година, та
не угу шо се јавуаш на Шипка! - го дочека дедот Пројче и го свртоа разговорот на
пијалокот во крчмата.
Илко му мигна на дедот Петка: обајцата излегоа од анчето и се стиснаа до
Батанџиовото ѕитче. Од анчето се слушнаа гласови
- Ете, ете, дедот Петко пак ќе го наоглави Илка. Ајде, бреј, побрзо да се
напиеме! - викна дедот Пројче и си го крена дваесетпетдрамничето. - Нека му е
аирлиа муабетот на Петка! За каде ли го маслосуа? ...
- Шо направи, дедо Петко, со нашата работа? Имаш некој абар од кај Трибор
или ошче е јалово? - го праша Илко дедот Петка и зачека.
Дедот Петко се понасмевна: Полека, внучко, полека, тиа работи не бидуат
така веднаш. Човек од магаре паѓа пак починуа, не пак на жената и умрел вчера
мажот, а ние - де да а грабиме! Токо, знајш шо? Работата е на добар пат. Вчера
вечер си дојде Димо Тушев и ми рече дека пратила здраво живо да појда пак.
Значи, ќе а преметниме преку рид, само трпение. Ете, ошче печес дена, ќе се
намана јас пак и ќе видиме како ќе излезе.
- Ајде, дедо Петко, ајде, ќе и киниш чевлите, ако сака гсопод. Најстина на
старос, токо коа тој шо рекол: „на староси два радоси”. И јас така. Me ватил
такцирот, ќе се права зет на старос. Ама, ела зло без тебе полошо! Само гледај
побрго: дури е жешко железото се чука. Дури е пресна да а преврлиме, да не се
најде некој друг брат да а претера некаде по Тиквешиата долу.
- Ах, да му се невиди во работата, - се издиши длабоко Илко и тргна дома со
извесна надеж, дека после недела, месец, ќе се враќа дома и ќе има на кој да му
наредува за вечера и постела.
 Дома невестата Митра ги умирува децата, постила, го трие гравот и пи чека
мажите да се приберат за вечера.
Се прибра Стојо, се прибра Трајко, Илка уште го нема.
Стојо му вели на Трајка .
- Mope, брату, Илко вчера остана вдовец и ете, се прави мукает, ќе кандиса
некоа сиромашка, ами ти, бре брат, оти ич мукает не се чиниш? Толку години си
без жена, седиш како замрзнат крај оган. Ајде, порастрчај се пo селата, белки и за
тебе одредил нешчо горниот.
- Трчал не трчал, моето се виде, брату. Јас еднаш си го виду к'сметот. Тој ме
остави и сега не му мисла веќе. Ако сака невестата Митра да ме позаперуа и да ми
плеска пo некое сомунче, ќе ви седа и ќе ви работа. Ви дал господ вам дечиња, со
неј ќе се радуаме заедно. Мене душата не ми ќабули на Великината постела друга
да легне со мене. Велика ми беше по ќевот, се стори к'смет се прибраме едно крај
друго, ама, ете, за малку било. Сега, гледајте - правите. Јас ошче су млад: ќе работа,
ќе се рана. Ако ме неќите вие со невестата Митра, ќе се главуам, ќе се потуркам
оттаму доваму, дури еден ден да сјода кај неа. А колку за Илка - не му се мешам, ни
пак му преча. Најстина, ако е за ред, мене ми е редот, ама пак и он си има право
како постар; што знајте - тоа правите.
Невестата Митра кладе борина на светелникот, задоволна од неговиот
одговор.
Најпосле, и Илко се прибра и право трга долни крај да види дали имаат
слама добиците.
Невестата Митра го наполнила кошот, ама многу е стегната рака, та само
неколку сламки најде во јаслите. Заграби, им тури на маските, ги поискара да не
се туркаат и си тргна кон огништето. Уште од сред куќи им викна „добро вечер”
на браќа му. Го праша Трајка што направи денеска, го фрли ли сето семе или му
остана за утре.
- Mope, го врли, бацко, токо не се досеа, пустињата. Вие со бацка Стоја
велите вaќa еден осмак, ама и со пет кутли којзнае дали ќе а насејме. Ошче утре ќе
и појдиме со сивчевци, та господ што ќе рече. Токо, најстина, ка ќе а досеа.
Оспротива каде да го носа ралото? Едната маска сама да ми а оставите утре да го
занеса семето и да го пренеса ралото кај што ќе речите.
Дури се водеше овој разговор, Илко седна под оган на столчето, а Стојо
предложи каде утре да се ора, колку семе да се земе.
Планот за утре го даде најстариот брат Стојо. По тој план Трајко ,ќе оди на
орање, Илко пак в планина, но само со едната маска и магарето, а Стојо ќе остане
дома, да ја поврзе племната оти, см тече, ем кокошките ја чепкаат сламата.
Невестата Митра си ја знае својата работа. Рано ќe меси, крмакот ќе го
нахрани, вода ќе залее, тиква ќе кладе да се свари, слама ќе извади, вечера ќе
пригоди и денот поминал. Ако може нешто да завлече, арно, ако не - барем бунгур
и сол ќе сомеле, расолот ќе го преточи, пиперките. Сирењето, маста да ја види, да
прецеди, преточи. Се знаат ли работите на селска домаќинка, особено во побогата
куќа? А за децата не останува време ни лигите да им ги избрише. Туку, нека се
живи. ќе пораснат, сами ќе се бришат. Главно, леб, сирење, пиперки, грашок, што
има да се накркани, та ако се обркани. Па од пусти тикви дерман нeмa, сирота. На
ден, на два котолот само го полни. Децата сакаат, а и крмнакот убаво се гои од
нив, ами што се гнасни пустињите! Децата по цел ден јадат тиква, семки, и не се
знае кој повеќе е обркан, крмнакот или тие. Туку нели им е слатка, ако се обркани.
 Разговорот се сврши, работите за утре се распоредија, мажите ги собуја
опинците, а невестата Митра ја посла рогузината, го фрли постилачето и децата
се растркалкаа. Стојо се навали покрај оган и го зеде најмалиот Илка, се погалија
со него, ги помилува и другите деца и и викна на Митра:
- Ајде, мори, готов ли е граот да вечераме?
- Еве, ошче троа, Стојо. Граот е готов, токо му кладу и троа тиква. Знајш,
подебел да се стори, оти ваа година го вати бастрата, та непара се роди, ќе и
поистегниме ушите за грашок. Па и дни идат: божиќни пости, мртвени, среда,
петок, шо ќе се јаде, пусто да биде! He е еден, не се два, дни - коа кубаси, шо рекле
старите. А вамо, сака залаг да пог'тниш. Токо, ете, вака, кога грашок, кога леќичка,
тиквичка, пиперчички, расолец - дури да си го заколиме гуцето. Троа од воа, троа
од ноа, нека ни се живи дечињата и некој к'смет да му навее господ на браче
Трајка и браче Илка, ќе си поминиме. Митра го истави грнето од огништето, го
зеде ѓумот со вода и леанот па им тури да си ги измијат рацете. Така е адет. He се
седнува на трпеза немиен никогаш, оти лебот ќе избега од куќата. Трајко се
забриша со полата од гуната и стана да ја донесе софрата, но Митра притрча и му
ја зеде од раце:
- Ииии, браче! Ами кој ќе чуе ка ќе рече! На Митра Сукалова деверите и а
клаваат синиата! Седни, седни, ошче не су престарела, ако имам четириесет
години. Де, братко! Преѓеска те ѓибна Стојо оти не се жениш да ми помогне етрва,
а ти веднаш сакаш да a замениш. Mope, седи, ослепаго, како су чинила измет на
ваа куќа толку години дури вие да се жените со браче Илка, ќе чина и сега, токо
ние сакаме вие да си се удомите, да си имате друшки како шо си имате, а за измет
- ќе чина гајрет дури да потпркне Ѓурѓа ошче некоа и друга година, па после и
мене ќе ми се поолесне товарот!
Илко и Трајко се прибраа до софрата. Митра донесе и ваганка со
пиперкитуршија, бардак со вода и седна.
- Ај, боже поможи! - Се прекрсти Стојо, се прекрстија Илко и Трајко. Децата
зајадоа од турениот грашок со тиква. Дебел, како гробарски, златна ми ти
сестричко! Малку благ од тиквата, малку лут од црвените пиперки, малку повеќе
солен, елем, залак се топи, пиперки се шмукаат, бардакот се накрева де од еден, де
од друг. Трајко клава борина на светилникот, Митра го полни бардакот со вода, ја
тера мачката од под софра и вечерата се сврши. Децата се истркалкаа настрана од
софрата и позаспаа, а невестата Митра ја крена. Ја зеде ронкарката метла, ги
смете ронките, им тури пак вода на рацете, кладе борина, седна покрај оган и ја
запна фурката да преде.
Стојо го наполни лулето, ја зеде машата и му тури еден жар поголем од
него. Го спотна оганот, се навали на перницата:
- Е! Сполај му на господ: и вој ден помина, Еден по еден, ама нам ни се
бележат на ќитапот. Како вчера се сеќам кога а лаже Митра. Ииим бреј, да се не
види, кога поминаа вие пусти години. Ете ошче троа и веќе ќе обелејме. Токо, ајде,
Митро, постели му на Илка надвор на чардакот, ошче не е студено, a Трајко, сака
на сокницата сака во племната. Ама, ставајте утре порано да изврте Митра семе и
да и пораниме сивчевци, оти, лебами, коа бајади ослабеле!
Така се заврши и оваа вечера, како сите други до неа, во куќата на Стоја,
Илка и Трајка Сукалови во Витолишча.
Митра ја истера кучката, го наполни бардакот вода и го кладе над перница,
го турна светелникот и се припикна во козинавецот на другиот крај на постелата.
Стојо веќе за'рка. Митра се позаврте да се понамести да не ја глочка рогузината и
заспа.
Илко и Трајко си ги зедоа сакмите и си отидоа: првиот на сокницата,
другиот во племната. Трајко легна, и бидејќи цел ден го тресе ралото, по пет десет
минути заспа. Caмо Илко долго се префрла на амбарот, ту на десната страна, ту на
левата. Се обиде на грб, на мев, - ничкум, ама се некако очите не му се заклопуваа.
Мислите му шетаа некаде по Трибор, по Рожден и ја бараа солунката која треба да
ја замени неговата Стојанка. Така, префрлајќи се ја дочека зората и стана, се
спреми за на работа.
Дедот Петко Балето страшен шмеќер е. Го намириса Илка оти е запален за
Рожденката, а знае оти и некоја бела меџудија ќе падне, па затоа ја зеде работата
не на шега.
Дочека да поминат шест недели од смртта на мажот и, си ја зеде
ластегарката и, чукара - пукара, дури во Рожден.
Но треба некој да му помогне. Caм човек за никаде не е. Затоа уште патема
реши да појде вечер кај Карабуклијата. Ќе си најде мана пред децата дека дошол
компири да купи за дома, а насамо ќе се посоветува со стариот пријател и ќе го
моли за помош.
Дедот Петко тргна од дома уште утринта, туку старско одење: полека,
полека, се приближи над село кај ужина. Но кога виде оти уште е рано, - си поседе
на чешмата, си поужина лебец и сиренце, се напи водичка и времето дојде. Таман
се прибираа орачите и дрварите, и тој, со торбичката на рамо, со ластегарката под
мишка, влезе в село на мракот.
Ha дедот Петка не му беше ова прво одење во Рожден. Тој имаше изнесено
стотаци оки компири, јаболка, а лебами, и неколку чупи и вдовици има
преметнато преку рид. И затоа го познаваа и Рожденци него. И тој го знае и
селото и селаните на прсти. И кај ќе оди сега? He да речите оти нема кај да оди.
Куќите на нашите мариовци се отворени секогаш и за секого. Туку, дедот Петко
си оди, ете, со план. Уште кога тргна од дома си го направи планот.
Ќе оди кај Карабуклијата. Тој му е стар пријател. Врсници се. Едно време се
бореа по панаѓурите и го кутињаше. А сега главната работа го тера да оди кај
него. Карабуклијата е комшија на солунката, па и некаков вујко и паѓал, та белким
и тој ќе изарчи некој збор на Петкова страна. Оти, господ да те чува, овие
вдовиците се беља милет! Ако знае човек да и го заврти умот, ќе ја кандиса и за
слеп сиромав, и за црн Ѓуптин да тргне; ако не знае, и бег да и се врти, ќе го
направи мат и маскара и не оди!
- Mope, дома ли сте, бре домаќини? - викна. И не чекајќи одговор, тргна
право горни крај.
Крај огништето седнал Карабуклијата со некој комшија, го спотиња оганот и вика
по снаа му да донесе борина да види кој дојде по мракот.
Дури дедот Петко се прибра до огништето, снаата донесе борина; домаќинот
фрли еден два страка во оганот и куќата светна.
- Mope, добровечер, побратиме!
- Бре, како си Петко!
- Бре, сполајбогу Ристе!
Бре „здраво, бре живо, бре ош, бре дрш”, како секоја пријателска средба.
- Ами каде, бре, побратиме, вака по мракот? Го праша Ристе Петка и му
подава столче.
 - Седни, Петко, добре дошол, што правите по Витолишча, шо чините? Како е
снаа ми Петковица, децата? Како е кочобаџијата Трајко, попот Стево, како е
протуѓерот, Злате полјакот и сете со ред в село? Како се роднини, пријатели? - Co
еден збор Ристе праша за сите знајни и незнајни мажи, жени и деца од
Витолишча.
Петко слуша, ги запланува рацете на пламенот, потшмркнува, ги брише
седите мустаќи и кротко одговара:
- Сполај му на господ, Ристе, здрави сме и живи на саатот, здраво живо од
сете на кој пита кој праша. - Извади од пазувата едно јаболко и и го подаде на снаа
му на Ристета, која му прави здравоживо.
- Повели, невесто, едно здравоживо од старата.
Повелете на госје. Ете, денот ни е близу, работите се подовршиа, па дојдете со
побратимот Ристета и со момчето на госје. Ако сме сиромаси, братко колку за
толку ќе пречекаме и ние еден пријател. Шо се вели, ако сме црни - не сме Ѓупци.
Па и Ѓупците се луѓе!
- Ха, ха, ха! - се насмеаја сите околу огништето, а снаата отиде некаде, да
приготви нешто вечеричка. Јабанџија човек дошол, не може да се помине само со
леб и пиперки.
Карабуклијата и Петко ги наполнија лулињата; оној, селскиот гостин,
стана, си зеде збогум - „седите со здравје” и двајцата пријатели останаа сами.
Карабуклијата прв ја прекрати тишината:
- Mope, побратиме, ти пак ќе ни и испразниш очите, коа шо глеам. Некни
беше, сега пак. Непара си за вера, токо нека е аирлиа, и ногата да ти е сурова ако
изведиш некое ѓубре, како таа роспиата лани. Ама чурук жена, мајката брееееј! - Ја
заврте главата Ристе и зачека одговор од побратимот.
Петко се поднасмеа под мустаќ и му вели:
- Mope, побратиме, жеден коњ матна вода не гледа. Ваква таква, таа му а
отвори куќичката на Боцета, а вие ќе и виете по дирата. Токо, знајш шо? Дајте
ошче некоа да завлечкам татки, та каква сака нека биде! Де сега, кога сам ме
наведе на муабетот, да ти кажа и зошчо сум дојден, дури децата не се прибрани.
Овде имало некоа солунка, без маж. А' сега да те вида шо пријател си ми! Да а
кандисаме за преку рид па да видиш каков пријател имаш. Најстина била мека,
неучена на работа, немала алишченца, токо, ако сака да му биде отворена куќата,
поарно, шо се вели: „со секаква - секаде, со никаква - никаде”. Затоа тој си
кандисал на се и ете, ме прати да видиме шо ќе направиме ние двајца стари
јунаци.
Карабуклијата се чекаше, ама ова го изненади. Внука му сега си дојде од
Солун и веќе ја намирисале витолишките вдовци!
- Тууууу мајката бреј! Теливони да има човек пак толку брго не може да
разбере! И оти е она грацка, без алишча, не знае да работи, ни оти ќе треба он да и
меси и да а пере, нишчо тоа, се ќе праве, само пуста женичка-душичка a a a!... - па
му се обрна на Петка:
- А бре ми, од кај разбра, в'четано стара, оти има такво нешчо кај нас? Кога
си дојде она сирота, кога разбра и место си и нашол? Токо, од кого си пратен,
лебати, кој е тој будала шо ќе си а земе белата да гледа ромак во куќата? Ами таа
не знае ни да месе, ни да пече, ни да влаче, ни да преде, ни да ткае, бре брату, ни
да шие. А за срп, решето, вила, мотика диќел ич да не и речиш. Ако сака тој сирома
да си a затворе куќата дај да му а наметните на вратот! А за готвење! Да има јајца,
мас, сирење, сланина, месо и шеќер! Алви да ти праве, ориз со млеко, ореи со мед!
За тоа а бива, а за домаќинлак, тешко на таа куќа каде ќе падне! Токо, ако му е
пишано, може и да се стори. Она ми е нешчо и сој, да а обидеме. Ама не веруам
толку брго и да крши глава - да се мажи ... He ми кажа, лебати, кој е тој толку
завеан шо те пратил да и киниш пинците дури овде? Ќе купе ли он некое рало,
или ќе и киниш ти за твој есап?
- Mope Ристе, море брату, гледај ти ние да си a свршиме нашата работичка и
да лапниме по некоа бела меџудиа, та дали јајца ќе му готви, млеко со ориз, ореи
со мед, тоа нека му мисли тој шо ме прати. А за човекот е добар. Од арен - дури ни
чини. Заватен е сега засега, му дал господ малу-ногу од се, па вели: „стопанка му,
нека дојде, само на жена да мириса, ќе биде задоволен. Колку за мене и за неа ќе
печала. Па, најпосле, мечтата од гората се учи, не пак таа. Ќе седи, седи, ка ќе виде
оти вода нема, истерисмес, ќе стане, ќе залее, оти сака да се напие. Ќе виде оти леб
нема, - ќе стане, ќе меси. Ќе го греши еднаш, ќе го греши двапати, на третиот,
четвртиот пат ќе го погоди и ќе си свикне, со работата баре во куќата. Па за в
поле, ми дал господ, ќе ваќам аргати, ќе туркам некако”. Токо шо велиш ти, ќе
кандиса ли она и как ќе разбереме ние вечер?
- Mope, таа е лесна, Петко, за разбирање; токо дај да се порасположиме ние
малку, се здрвивме на виа столчињата, - одговори Ристе и викна на невестата:
- Невесто Менко, невесто Менко, кај ватите, бре Ѓупци? Ајде побрго
донесете постелата да се навалиме со побратимот!
Невестата Менка веќе беше ја зела рогузината, постилачот и нова перница и им
посла на старите пријатели.
- Собуј се, Петко, и повели, седни, одмори се. Петко ги собу опинците, ја
симна торбата од рамото, стана, ја исправи ластегарката до ѕидот, ја обеси
торбата на колот и седна скрс нозе на постелата. Невестата Менка донесе пагурче
со ракија и во едно ваганче сирење и пак си отиде некаде по нејзина работа ...
- Та, така Петко, а? - Започна пак Карабуклијата. - Ти веќе си решил сете
витолишки вдовци да и ожениш, и види - не види, ајде во Рожден по невести.
Mope, гледај да не те пречекаат негде по Попова Ливада виа вашите аламани и да
те оплескаат, бреј! Знајш оти овде кој останал вдовец ретко да може да се
прожени. А ти, пред носот кај му и зимаш. Токо, така си е таа: ако на некој не му се
стемне, на друг нема да му се осамне. А нашите вдовци нека не дремат како ќос на
јајца. Нека си и отворат очите, ако сакаат да имаат. За тоа јас ич теклив не ти
ваќам. Ошче ми се прави ќевот оти ќе имаме мешаница да си одиме - да си идиме
на госје. Ете, на пример, мене некнашниот пазар ме стемни на Црна. И ако не беше
сваќата Севда премажена во вашето село, требаше да додевам на некој пријател. А
вака, мило мое - мило свое. Си појду на својшчина кај неа, ми отвори, ме прибраа,
си помина како господ шо рекол. Затоа и сега шо ми велиш за ваа кучка, внучка
ми: со сето срце јас ќе ти поможа, токо кој знае дали ќе a кандисаме. Ногу е шерет,
кој знае шо ќе посака, дали ќe крши лејка да се мажи толку брго! А шо велиш за
видуање! Ами угу туа срти како куче касапцко. Сега, пред да дојдиш ти, тука беше;
те ако сакаш ќе а пратиме невестата, ќе а викне да видеме шо каршилак ќе даде.
Петко го слуша Ристета и се шири. Работата до некаде тргна. Карабуклијата е
готов. He само што не ќе му пречи, ами, ете, и ќе му помогне!
„Ајде боже, поможи”, ми рече тој, тргна од пагурчето и го пробуцка лулето
што беше се угасило дури го слушаше Ристета, па му вели:
- А бре, така си е, Ристе сето шо го велиш, токо кога ќе заслепее човек,
нишчо не му се гледа. Ами, ајде натера а невестата нека и жугне. Нека и рече оти
тој човекот од Витолишча, шо бил некни тука, дојде - и ќе и текне кој су:
 - A, a, а, ти, стари в'ку! Значи некни затоа беше ти тука, па мене ме
маслосуаше, а? Зошчо таа сиромашка токо гледа гope по патот витолишки! Очите
и истекоа. Е, е, е, аирлиа нека е, аирлиа. Нека се живи, нека се ќердосаат. Леле
дотука сте а дотерале работата, ќе биде. Токо, гледај и за нас со тебе да излезе
некоа чаша и друга ракиичка. A јас ќе навалам на твоа страна колку шо можа. -
Заврши дедот Карабуклија и цврцна и тој од пагурчето.
- Земи, Петко, земи омези се од сиренцето. Сега ќе си дојде невестата и ќе а
пратиме нека а викне.
Невестата Менка си влезе на врата со полна ваганка сланина. Ја остави
ваганката на ковчегот и дури ја симна тавата од гредата, Карабуклијата и рече:
- Дај, невесто, јас ќе го насеча месото, а ти појди жугни и на Доста, нека
дојде. Речи и: татко сака нешчо да те праша. Ама гледај со мукает, да не те
разберат домашните.
Ристе почна да дроби сланина, а Менка излезе до комшиите. Се накашла и
плукна под стреите да не има некоја самовила да нагази и појде у Достини.
Доста се затресе, ама пријатни трпки ја полазија по снагата.
- Оди, невесто, оди! Јас ќе се измушна некако и ќе дојда. Тој стариот ли
вапир дојде?
- Тој де, дедот Петко Балето. Тој ти е за тие работи роден. Токо, гледај
побрго дојди, така ми рече свекор ми.
- Ајде, ајде, јас си а знам работата, - одговори Доста и ја испрати.
Дури невестата Менка отаде да ја викне солунката, дедот Ристе насече
сланина и кладе дрва на оганот. Оганот се разгоре, а невестата се врати ја кладе
тавата та сланината почна да пишти.
He поминаа ни десет петнаесет минути, ете ти една, „чума” кај
Карабуклиови. Се појави на средкуќи една сенка, по „ѓупски” облечена, главата
преврзана со една црна шамија; ни прцле тама, ни кркми, ни цулувци, ни појас, ни
саѓија, ни гуна! Една вреќа, конопна и во неа нешто како човек, жена, којзнае. Ама
асли како оние Ѓупкине што продаваат вретена по селото. Туку и тие барем
шалвари носат, ама оваа - просто во вреќа наврена!
Се приближи до оганот. Ги виде како седат на машкиот кат овие двајца
стари пријатели и со низок глас ги поздрави:
- Добровечер вујче! - Се приближи и до дедот Петка и му направи
здравоживо, па на Ристева покана си зеде столче и седна под самата постела.
Дедот Петко ги собра сите сили и знаења и го почна муабетот:
- Еве, невесто Досто, јас пак дојду. Најстина, тебе може не ти е толку по
ќевот да те прашам секоа недела, токо, лели те ватал такцирот, се ќе видиш, се ќе
чуеш. А пак и тој, сирома, исто така такцирлија како тебе, си го бара чарето.
Умрените не ставаат, a живите сака да живеат. Си правиме лав и со побратимот
Ристета овде, па тој ти бил и нешчо свое, и велиме оти не правиш лошо ако
кандисаш да дојдиш. Местенцето е добро. Ни дете, ни коте, шо велаат. Човекот е
домаќин, од домаќинцки сој. Па да не го вала ногу, ама си има и сермииичка. По
стотина, стојпечејсет овчуринки вртат браќата.. два ѕевгара волови, две маски,
магаренце, се вели лавот. Ами тоа е, бре ќерко, богатство на еден селцки домаќин!
Куќи си имаат сите тројца браќа, посатка, чакар - бакар, се си имаат натокмено,
токо од милос помеѓу себе не се делени. Си живеат, шо се вели, исто како браќа.
Ете, и двајцата сега се вдовци, а третиот, најстариот, е со жива жена. Па и таа се
погоди разбрана. Пра не дава да падне на неј. Mope месење, море перење, крпење,
не се знае оти немаат живи домаќинки. Ама човекот сака да се удоми, куќата утре
да си а отвори, па не е ни престарен на челад да не мисли. Па и ти, дека си го
загубила домаќинот, та не сака ли да живејш? Сатса, ете, јадење. сака пиење,
носење. Па женцка глава сама не е за никаде. На работа сама да излезиш, триста
муабети ќе си чуиш. Кос-коџа со мажје жени пак беља тргаат ако тргнат сами, а
камо ли ти шо си а изгубила главата. Најпосле, да ми прошчавате сете овдеа, не си
ни ти престарена. Кај господ никој не е. Белки ќе те израдуа, ополај му, со некоа
рожба и ти во векот да се замешаш, и деца да одгледаш, и свадби да направиш, и
внучиња да подржиш. Сето е во раката негова, сполај му. Еве го, побратаимот
Ристе ти е твој човек, нека рече, зборуам ли лошо? Бог да ме убие ако мисла за
лошо, лошо в куќи да ми дојде. Токо .. . сме се нашле, ете, наши луѓе. Тиа работи
без луѓе не бидуат. Јас за тебе - ти за мене, ајде нека се тутне вој бели век. Штo
велиш ти, побратиме? Лош ли ми е муабетот? Ако јас нешчо греши, ете, ти си тука,
кажи шо не чине...
Карабуклијата пак шмркна од пагурчето, му го подаде на дедот Петка и тој
да го накваси грлото оти од многу зборување беше му се засушило, та откако се
поналакти на другиот лакт, се заврте кон Доста и почна:
- Арно вели побратимот, внуко, арно вели. Лели те зема он на душа,
слободно такцај му. Кажи му, нека му каже на човекот што ќе му сакаш, до кога да
те чека, та спремајте се и он и ти, прибери се да имаш сенка над главата. Најстина
си гола, боса, не си како виа нашите овдека, токо ти си тука родена. Лесно ќе си
свикнеш пак на работите. Лели имало овчички - ќе ми си напредиш, ќе ми си
наткаиш и ќе ми си навезиш и кошулки, и саѓијки и гунки. Само здравје и живот,
некој к'смет господ да ви даде, да се ќердосате, та никој не умрел од голотиа и од
босотиа. Ајде, кажи му на побратимот шо ќе му кажиш, пак он утре рано нека а
намачка преку рид, утревечер пак нека дојде со абер, а ти спремај си тоа
парталочките, појди му и заживеј си како човек, шо се вели лавот. Шо ќе правиш
ти овде сама како утка!? Најстина, имаш браќа, снаи, внучиња. ама сете те гледаат
напреку. Си била мила дури не си била излезена, а сега, внуко секој петел на
своето бунишче пее. И ти си чепкала на вашето дури си била тука. Си отиде ли од
тука, ете друга две дошле да чепкаат. Та затоа вујко и вели, да не ми си пo бркаш
к'сметот шо ми та дошол дома. Јас сакам тебе добро да ти стора, та затоа ми те
советуам. Да не мислиш оти ние со Петка некој бакшиши ќе добиеме. Токо, ете
така. Утре ќе ми се отворе една куќа повеќе во Витолитча.
Доста слуша натажена, дури се поразлигави малку. Се исекна неколку пати
во шамивчето, што му направи голем впечаток на дедот Петка, ги забриша
солзите и откако си ја кладе раката пред устата, потпрена на лактот и колената,
отвори да зборува не полошо од дедовците:
- Mope, дејди вујко, дејди родителу. Лели ме ватил таицирот - се ќе ми
дојде, и до уши, и до глава. Ногу арно зборуа дедот Петко; ошче поарно ти. Јас су
решила црн Ѓуптин да зема, вдовица до векот нема да седа. Лели пак к'сметот го
навеа вој сирома, јас су готова да ода макар во сињо море. Токо, едно сакам дедот
Петко да му каже: јас не сакам од него ни лири, ни вранги, ни бели меџудии. He су
кобила да се продавам. Колку за нишан, нека прате колку му душа кабули. На деот
Петка да му купи едно рало чели и да го напои. За тебе и други поблиски роднини
по некој дарчок да ве подаруа, колку да не речат наште комшии оти Доста за
бадиала отиде: „Ни едно бришалче не му зе на зетот!” Ете. тоа е јас шо има да го
кажа. Нека сјоде деот Петко. На негова душа, на негова бога. Јас не го ни виду
човекот и кандисана су. Ама пак да не рече после оти невидена појду, нека дојде
најпосле и он утре со дедот Петка, па и нека ме виде, немој утре пишман да се
праве, да ви а к'не душата како на дедот Петка, така и тебе, а мене да ме тр'е сол
на главата. Сакате ли по арен одговор од вој?. ..
Дедот Ристе стана од постелата, ја фати за раменици, ја теши и ја испрати
до вратата.
Кога се врати до средкуќи му викна на дедот Петка:
- Е, побратиме, ти се направи ли ќевот? А? Си се уплашил, не ќе
кандисалааа! Mope, дури, „мајко” ќе рече. Ти дуј - јас чукај и, ете, се стори работата.
Токо, сега ајде да вечераме, та прилегни малку, и ставај, оти утревечер пак сака да
дремиш. А' виде ли ти, лесицата една? Отаде - одовде, пак сака да го виде. Ѓоа она
неќе, токо он да а видел неа. Леле, леле, пусти. Илко, шо аро ќе виде! He е лошо,
болката да го вате. He е ни старо шо ти човек е. Нема ни триесет и пет години,
токо виа пусти грацки алишча токмо Ѓупчетина а прават.
- Mope, ќе си го наконте Ило ако сака да му светне куќата! - вели дедот
Петко. - Стоаонка му остави алишча исав. Шо велаат: еден правил - друг ќе носи,
нe за кого е речено, ами за кого е печено!
Невестата Менка ја затопли тавата на огнот, го зеде ѓумот и леанот, им тури вода
на рацете и ја кладе софрата да повечераат. Се поднапија и по некоја чашка винце
и си легнаа.
Изутрината уште рано, кај петли време, дедот Петко стана, си го запали
луленцето, си ја зеде торбичката со едно залавче лебец и ластегарката м тргаа за
Витолишча. Пустиот му пат тежок, лош, преку орман, ваму времето намрштено,
како есено време, месечинка ич, а дедот и помалку слеп, одвај излезе до Трибор.
Нели даде господ се прозори, та слезе долу в село да го бара Илка. Таман тој зад
село, еве ти го Илка со маските тргаат за в планина.
- Работата, внучко, е готова. Сега треба ти да кажиш. Јас моето си го стори.
Сакаш овде да а доведеме да се видите, или пак, она коа шо рече - тамо да и
појдеме - му вели дедот Петко на Илка.
- Mope, дедо Петко, ќе и го правиме киселиот дури да а втераме во враот. Ќе
и појдеме тамо, ќе се видиме и ќе а наредиме сета работа. Токо, на! Води а ти
едната маска, - вели Илко и се вратија од патот.
Си дојдоа дома. Невестата Митра лицемерно се израдува оти се свршила
работата, му изнесе на Илка нови алишта, капа, чевли, нова гуна и сакма од конец.
Се натокми Илко како младоженец. Поручаа со дедот Петка и си јавнаа по една
маска.
Пукара - чукара, таман како сношти, му се фукнаа на Рожден и право кај
дедот Карабуклија.
Снаа му веќе си ја знаеше работата. Штом го виде дедот Петка, отрча во
комшиите, и кажа на Доста и - уште не ни врзани маските - се вратија двете и
Доста се најде во ќералчето на дедот Ристета. Таа ќе го гледа Илка, ама тој неа не
може ниту пак знае оти е тука.
Илко ги врза маските долни крај, ја извади торбата со здравотоживо, ја
остави ластегарката кај дедо Петковата и се приближи до огништето:
- Добровечер, дедо Ристе.
- Далмити бог добро, Илко. Добре ми дојде, како си, шо правиш, шо чиниш.
Како сте дома, бацко ти Стојо, Трајко, шо прават?
Се распрашаа, се распитаа еден со друг како гостин и домаќин.
Илко вади од торбата две јаболка и му ги подава едното на дедот Ристета -
здравоживо од бацка му Стоја, другото и го дава на невестата Менка од снаа му
Митра и ги покани и тој како дедот Петко да повелат на гости за денот.
 Невестата Менка ја зеде торбата од Илка, ја обеси на колот, ја зеде
рогузината, го посла козинавчето како секојпат. Илко и дедот Петко си га собуја
чевлите и опинците и седнаа на постелата да се одморат.
Доста од дупката на вратничето од ќералчето го виде Илка кога го даваше
здравоживото и го гледа сега кога седна со старците на постелата.
Ако беше седнал со некои млади момчиња можеби немаше толку да и се
бендиса. Ама вака, со старци од шеееет и пет и седумдесет години, тој од
четириесет, и се виде момче за мерак. Па да видите, луѓе, Илко не изгледаше
толку стар според годините! Висок, дури повеќе од што треба, плеќат, исправен
како свеќа, бричен денеска, си го подбрикол дури и вратот; мустаќите, црни,
правилни, и позасукал малку нагоре; новите алишта на него го направиле момче
од дваесет и пет години!
Доста, навистина, не мислеше веќе на убавина и на младост, ама кога го
виде, срцето и заигра и си вели во собе:
„Е сполај му на господ лели су имала к'смет пак да ме обрадуа. Најстина, го изгуби
првиот токо и вој не е лош. Ако сака тој, сполај му; едно од место - друг на место”!
Невестата Менка ја распали борината на светелникот и отиде во земникот
да извади маст, сирење и некоја пиперка да запржи на тавата за гостите.
Доста за час се најде средкуќи и уште оттаму се кажа:
- Шо правите, бре Карабуклиови, дома ли сте? Добро вечер, вујко Ристе. Па
како да се изненади: - Уууу, и госје сте имале!.. . Здраво живо госје!? .. . Од каде сега
без панаѓур волку госје кај тебе, вујко? - праша и се прибра до светилникот
небарем и таа борина ќе клава.
Дедот Ристе веќе си ја знае должноста:
- Ами, ете виа побратимите си загубиле некое шилеже, та дојдоа да го
бараат во Рожден, белки е заодено со некои нашинцки овци; токо, земи си столче
и седни, вали а борината, и така невестата Менка треба да прошета по дома.
Доста, и без таа покана, го прибираше столчето и оедна до светелникот. Клава
борина и повеќе отколку што треба, куќата ласна и се појасно и појасно го
советлуваше Илка. Доста сака баш убаво да го види, а од друга страна си мислеше:
- „Па и тој нека ме види, м'ња го м'снало! Немој утре да рече: „темница
беше, не те виду”, - или: - „те наметааа, не си чинила” и други мани да ми најде. -
Најпосле си заклучи и си вели со умот: „Се виде, таа, џанум; тој ќе биде, крив,
слеп”. - И го фата окото, или како што велеа во Солун: просто напросто се заљуби
на стари години, и пак почна да се праша: „Зар пак толку су стара да ми е
поминато времето?”, и пак сама си одговара: „Мори, каква стара, Досто, какво
поминато време? Токмо сега се осетуам опособна за маж. Тој понапрешниот ме
грабна ошче шеснаесете години кога ошче спие со мајка. Триесет и две години
жена стара ли е, будала една! Држ, не пушчај го вој 'рслан и проживеј ошче
дваесетриесет години со друшка по ќевот!”
Илко потскришум погледнуваше во неа. Уште од сред куќи кога се јави, се
присети оти таа треба да биде, но кога дедот Ристе рече оти „си загубиле некое
шилеже” начисто беше оти таа е. Се потпалува и си ја поткаснува долната муцка.
„Море, мајката”, - си вели за себе. - Ами ваа пустина не била вдовица! Лицето на
Доста и е белоцрнгалесто, калеша, што се вика. Ама калеша, не црна. Црни очи,
црни веѓи, црни коси, белузликаво лице. ситни бели заби, набубрени црвенкасти
усни, прав нос, мали ушиња, пуштена гушка. „Сето тоа - поубаво кај света
богородица!” си вели Илко. - Ами снага? - Исправена како пушка, гради истурени
напред, стегната половина, долги нозе, обли раце, чисти нокти, измиена,
исчистана, како за пред човека, што би рекле мариовци.
„Ич, не си ода без неа, па ако сака и обете маски дедот нека и задрже”, - си
рече Илко.
My се бендиса Доста на Илка. Во тој момент се осети момче од деветнасет
години и да не беа двајцата старци за големо чудо сакаше да стане, да ја грабне и
на грб да ја префрли преку Трибор. А вака - сака да се издише, ама пак тие
проклети старци!
Неколкупати им се сретнаа погледите, ама тој не можеше да го издржи
нејзиниот. Некакви трпки му минеa низ целото тело и тој пред неа ги ведеше
очите, или пак ја завртуваше главата кон дедовците и нешто сакаше да
проговори. Во тој момент го мачеше само едно: Што мисли таа? Дали ќе може да ја
кандиса? Дали не направи нешто што не чини: дали проговори нешто што не
требаше?
Во таа Илкова мисла дедот Ристе се накашла и тој се тргна.
- Mope, кажете си го алот побратиме, та ваа се виде шо се виде! Co м'чење
нишчо не бидуа. Вие, најпосле, не сте; деца та да се срамите? ... Ајде, Ило, ајде,
кажи шо дојде, не срами се, те ватил такцирот, ќе си го бараш чарето. Коа тој шо
рекол: каде е господ - никој не е. Ако е к'смет ќе си помините ошче поарно. Ете,
Доста е тука. Јас донекаде си а сврши моата работа. Be стави еден со друг, сега на
вас е редот... Шо велиш ти, Доцо? - се обрна кон Доста. - Те бендисуа ли вој маж, а?
Има една мана. Нема женичка, сирома, таа му е маната. Таа да не му е, топ не го
разбива. Токо и таа, ако сака господ вечер ќе му а излекуаме.
Тука дедот Ристе се поднасмевна и се опули лево и десно да види как
помина оваа негова шега. Се насмеаја и другите и се потфати разговорот.
Илко поцрвене како младо момче и почна прв:
- А бре, дедо Ристе, маната си е на мегдан. Секој човек си има по некоа мана
и по некоа болка, токо нека се живи пријатели, има болести, има и лекови. Ако
к'смет ќе а лекуаме таа болес ваа вечер. Еве, невестата Доста, ако сака да ни
помогне лесно ќе a излекуаме таа болка и таа мана. Од моа страна, јас су готов да
се лекуаме заеднички. Она мене, јас неа, да го протугачиме вој бели век ошче
некој ден и друг. Токо, кој знае она шо ќе рече. Јас су стар, кој знае дали ќе сака да
дојде, дали и се остава Рожден, роднини, другачки. Ете, прашајте а вие, ако неќе
мене да ми каже, нека ви каже вам, вие сте стари луѓе, свои луѓе, ајде боже
поможи, ако е к'смет да се крпиме. - И при тие зборови застана со отворена уста да
чека одговор од кој зависи лекувањето на неговата рана и болка.
Дедот Петко и дедот Ристе во еден глас се обрнаа кон Доста:
- Е, невесто Досто? Сега во тебе е ореот, во тебе е каменот! Илка го чуме шо
рече. Он не прави никаков каршилак. - Дедот Петко како за себе додаде: - Mope,
бре брате, жеден коњ матна вода не гледа, - а дедот Ристе продолжи: - Па шо и е и
на Дочка? . . . Де сега да те чујме и тебе: Ти се бендисуа ли тебе вој Илко? Сакаш ли
да одиш домаќинка на неговата куќа? Шо ќе му бараш?
И застанаа сите тројца да го слушнат Достиниот одговор.
Доста ја наведна главата, пак си ја зави устата. Co шамијата, се потпре на
колената и преку заби почна:
- А бре татковци, а бре дедовци. Јас шо има да кажа. Лели ме ватил
такцирот, ќе ја бара чаре. Ако не вој, друг сирома ќе барам да поцрнуам некаде.
Лели гледате немам нишчо. Родители не, роднини -како роднини. Дури су била за
таткова и мајкина куќа - су била; сега брате секој си го сака своето. Снаа ми си е
топраклиа на моата татковина. И редот си е така, не е првица од мене! Јас еднаш
су излегла од дома и не ми е местото веќе тука. Токо, вој побратим, Илко не ме ни
знае, ни ме познава. Ете, јас су брго дојдена од Солун. Немам ни кошулка, ни
саѓиика. Co виа ѓупцките дали ќе ме сајдиса. He су рабогила побрго, кој знае дали
ќе може да му а гледам куќата. Селцка куќа - работи достур. Има некои шо и знам,
ама некои су и заборавила, су се одучила. И он нека поразмисли малку. Белки ќе
најде некоа друга сиромашка, поарна од мене, со руба, печена на работите.
Венчанина ќе се кладе. He е крпа утре да а окиниш, да а врлиш. Ако пак е дојден
тој слепиот саат, шо велат, јас од него не бегам; токо, пак воа го вела овде, пред
вас, како пред свои родители: шо имаме да си кажеме напред, да не речеме утре,
ни он, ни јас, оти сме се излагале. Тој е од мене каршилакот. Ете го него, ете ве вас.
Поучете не пак вие, стари, сте здрели луѓе, да не а оцапаме ние сега, макар да не
сме и ние толку зелени.
Co ова Доста го заврши разговорот. Од него Илко разбра дека работата е
готова.
- Е, речите „аирлиа”, дедо Ристе, и ти, дедо Петко. Јас кандисуам, ваква
каква е Доста да а зема. Ни алишча барам, ни работа барам шо не може да работе
алишча имам од Стоанка, ќе има шо да носе, а дал господ и сермиичка, сама да си
потправуа по нешчо. Јас сакам домаќинка на куќата. А колку шо а гледам и шо а
слушам, Доста е токму за моата кука. Јас, еве пред вас давам збор оти од
стапнуањето во моата куќа она ќе си биде токмо топраклиа. - Се обрна кон Доста,
го извади ќесето, го разви и фрли една лира на плочата под оган:
- Еве, Доето, нека е аирлиа саатот! Земи, земи а ваа парата, како прит ли
сакаш, еден бакшиш ли сакаш. Ете, знај, од ваа вечер си капарена и свршена за
Илка Сукалов од Витолишча,
Дедовците станаа, се приближи и невестата Менка и им подадоа рака на
Илка и Доста, им честитаа, и армасувањето се сврши.
Сега требаше да се уговори кога Доста ќе оди кај Илка. Тој сам предложи:
- Mope, бре родители. Она не е чупа да се спрема со венци, нетопи, коцли и
решмиња! Таман сме си ние овде со дедот Петка: маските, нека ни се живи, ќе не
однесат. Ошче утро рано в зори, ќе си тргнеме, ќе си појдиме да не не разбира
светот. Оти, ногу умишча, ногу грешки се прават. Итака Доста нема шо да зема.
Нека си врзе плачкуринките во некое торбиче, и утре, невестата Менка ќе и
жугне, и ајде горе Попова Ливада!
- Шо велиш ти, Досто? - вели дедот Петко, кој сега доби особено
расположение кога виде оти неговиот труд роди добар плод. - Арно вели внукот
Илко Шо ќе чекаш, шо ќе пустиш. Времето си врви, paботи излеваат секој ден, се
нови и нови, умишча разно разни, ами, коа тој шо рекол, „шо ќе биде есенва - нека
биде вечерва”. Анџак сме ние обајцата тука, маските, нека му се живи на Ила, се
тука, вака, ќе си вјаниме ние со тебе утре рано, ќе си и дупниме горе Мечаила.
Илко по нас ќе си потрчнуа, и ошче зарана, зарана, ене не во Витолишча. Да има,
братко, време кога да се приготви нешчо вечеричка, винце, ракиичка, знаеш
каков е нашиот адет. Невеста се води, не е играчка.
Дедот Карабуклија просто ги повтори Петковите зборови со еден чест
додаток „ете, како шо рече побратимот Петко”. И работата се сврши.
Па Доста, зати, тоа и чекаше. Што има да седи да ја гледа напорки и снаа и и
внуци и сите во куќата, и да си имаат браќа и непријатности со жените заради
неа. .,Та зошто ти е ваа арамолепка шо а држиш овде, та каков аир од неа, та
нишчо не работи, само лежи и јаде како некое алабачка” и којзнае уште какви
зборови не им нададоа снаи и на браќа и заради неа.
И затоа и нејзе и беше стемнето пред очи, та не Илко. 'рслан човек, ами
црниот Ѓуптин Марко да ја побараше, ќе одеше, само и само на свое да седне, на
свое да легне, од свое да касне и се напие. Да не биде прекарана и бутурисана
секој саат и секоја декика. Затоа одговори:
- Добро, добро. Лели сте нашле вие мунасип, јас неоти су поумна од вас!
Утре, утре. Јас руба да товарам немам, да се миа и коцли да клавам немам. И да
имам, неќу тоа да го права на стари години кога редот не ме носе. Шо имам по
некоја партал од виа ѓупцките, ќе си и собера, имам едно сандаченце, и утре кога
ќе ми сторите абар, тогај су готова. Токо, ви се мола, ставајте посабајле, ем да
втасаме порано дома, ем да не ме гледаат овде светот како загарка по маските
горе Попова Ливада.
Кога Доста рече „да втасаме порано дома” по целата снага трпки и поминаа,
па си помисли во себе: „Ех, сполајмити, бре боженце, оти и за мене имало „дома”
да ме прибере.”
Напатена по Солун по туѓи куќи, слугинка, и таа, и мажот и, кој не се враќал
со недели и месеци да ја види, сега Доста осети дека влегува во нов живот. Та таа
ќе има свој дом, таа ќе има свој маж кој секој ден ќе биде при неа, таа ќе има свое
домаќинство, свои маски, волови, овци, кози, свои ниви, амбар со жито, каци со
маст, сирење, сланина, та што ли не ќе има!?
- Ех! - издивна длабоко та ја забележаа дури и дедовците а Илко веќе и
онака со неа разговараше во своите мисли.
И кога дедот Петко враголесто ја праша:
- Шо е невесто Досто, шо толку издивна? - таа се засрами пред нив и рече:
- Ми е тешко оти ќе напушча село и селани, родно место и роднини. Токо,
било та се рекло: „кога се раѓа женцко и стреите плачат”. Господ знае каде ќе го
одвеат самовилите. Ами, ајде јас да стана да си ода, а вие вечерајте си па
легнувајте, за утре порано да бегаме.
Доста стана иако и се допреа да седи за вечера, си отиде, а нашите дедовци
останаа со зетот задоволни Домаќинот Карабуклијата му вели на дедот Балета:
- Ами коа ти веле јас, море побратиме, во мене да гледаш! Ти шо велеше:
„Којзнае дали ќе а свиткаме ваа, оти е помината низ сито и решето”. Дејди, Петко,
дејди стари прчу. Еден друг, чекај - и го завртиме умот на сиромашката, а
склепа'ме, лебами, ногу побрго отколку шо се надеваме.
- Неоти пак, лошо ќе и биде? Гледај го 'рсланот овде? Момче не му е рамно, -
вели дедот Петко, покажувајќи на Илка. - Ако не беше он, којзнае сами дали ќе а
склепа'ме ама ка го виде него вака закастрен, и го заврте мозокот и ајде ошче
утре и тоа порано, „да станеме побрго дома”. Лебами, Ристе, да не веруаш оти
ноќеска ќе заспие. Незе и се закачи во умот веќе Витолишча и Илко, и сега со
синџири да а врзиш ќе окине и ќе дојде. Такви ти се виа чумите наши.
- А ти пак иечепка една од наше село, - вели Карабуклијата. - Mope бреј, ако
те разберат вие наште вдовичишта, кожата слама ќе ти а нап'нат и по села ќе а
шетаат да та отплатат.
Илко е презадоволен од работата на дедовците, ајде ја каидисаа да го земе
него, ами ја кандисаа и веднаш да тргне. Многу допор и сторија, многу умот и го
наполнија дури да се уреди работата. Сака Илко на дедот Ристета да му се
отплати. Отаде - одавде, уште не легнати му тапоса половина лира, на невестата
бела меџудија и така сите останаа задоволни.
 Та кој ти дава жена за лира - две и три во Мариово?! И тоа за вдовец? Еј,
море, еј, сираку! Да не те фати бељата, та по десет и петнаесет лири се купува една
вдовица, само Доста не сака да го голи човекот, та и дваесет и пет да беше рекла
ќе ја тепаше главата Илко; од душа, од гуша - ќе ги отбереше Затоа тој кога
киниса од дома си зеде осум лири, две франги, петшест бели меџудии и нешто
ситна пара. Да не се срами човек ако дојде за пара работа.
- Жена без пари, бреј! - се чуди Илко и не може да се начуди. Си легнаа сите,
се угасна борината, дедовците заспаа и почнаа да 'рчат крај него. Илко гледа во
црните греди, осветлени од остатокот на оганот, трепти со очите и мисли, мисли
му излеваат од главата! „Пак со жена! Пак со домаќинка, пак послано, опрано,
закрпено, месено, испечено, пак во редот на луѓето. Е, боже сполај ми ти на
милоста твоа оти направи дел и за мене!'
Кога му дојде мисла оти покрај жена може да го обрадува и со некое
детенце, за малку што не рипна од постелата да го зграби дедот Петка и да летне,
да ја земе Доста и да се најде дома каде ќе го гледа тоа дете, ќе го хране и подига,
ќе биде и тој татко како сите среќни луѓе, ќе се радува на тој негов створ и ќе
умре на неговите раце. Се занесе: како тоа дете ќе се стори момче или девојче. He
е важно што ќе биде машко или женско. Ќе расте ќе порасне; Илко ќе го ожени
или омажи и живот со него ќе живее. Во мислите ја најде Доста, и го зеде
сандачето, го обеси на маската во дворот на дедот Карабуклија, ја поведе во
темницата ја качи и неа. My се виде лесна како орлово перо. Едвај чека да ја
однесе дома, да ја слезе во дворот нетов, да и се пофали на снаа му Митра, да ги
прегрне браќа си Трајка и Стоја, да ја венча и да чека да го израдува.
Во тоа време петелот на гредата заплеска со крилјата и запеа та му ги тргаа
мислите на Илка. Повторија другите петли уште по еднаш и два пати и Илко веќе
едвај се стрпе да не го шибие дедот Петка и да го разбуди да бегаат што порано.
Ама пусти зет е, срамота е да брза тој. Ќе речат: не му се чека. Се понакашла иако
не му се кашлаше, се заврте на другата страна, нели - се разбуди дедот Ристе,
стана да види оганот дали не е угаснат, фрли еден - два страка борина на жарот,
се зачури, дедот дувна, борината се запали и куќата светна. Илко се протегна и
проговори:
- Шо време е, дедо Ристе, дали не ќе задоцниме?
- He знам, внучко, - вели дедот Карабуклија, - ама петлите се пеани, еднаш
или двапати, не и стори дикат. Ceга ќе излеза надвор на малата врата и ќе вида.
Во тој разговор се разбуди и дедот Петко. Беше тргнал сношти повеќе од
пагурчето по случај успешно свршената работа, та почна да се жали дека нешто
глава го боли.
- Де, де, каков свекор ќе бидеш со болна глава, - му потфрли дедот
Карабуклија и излезе на малата врата да види што време е. Кога се врати назад
кажа дека е преку полноќ. Квачката е излезена до каде 'ржаново, а Деницата
тукушто се јавила; треба да има ранко три четири саати.
- Нејсе, - вели дедот Петко. - Дури да и нараниме маските, да се обујме, да се
замиеме образ, па шо се вели, дури да поручаме, и времето ќе дојде за одење. Па,
право да ти кажа, бре побратиме, не се ни оди ноќе низ ваа пуста планина. Знајш
оти вчера душата во забите ми дојде дури излегу на Трибор? Ами ноќе! Прст пред
око не се гледа, тој пусти пат тесен, се вупречиле, клади, и оди, одибуп! - на
коленици. Та, ете, затоа гледам и сега некако да излезиме од селото со мрак, ама
да не е ногу рано да не можеме да го поминеме орманот. Има време, стопанкаму,
ќе стигнеме дома, море и свадба ќe направиме, и ќе се напиеме. Токо, ајде Ило!
Ставај, давај зоб на маските; вода патема ќе пиат колку сакаат. Ајде ти, невесто
Менко, спремај се да и кажиш на Доста нека си земе плачкуринките та нека дојде
овде. Нема никој ни да а испраќа ни да плаче за неа. Од денеска, имала к'смет, си
става домаќинка на Ила овдеа и шо и е гајле: нека си веле и нека си мисле кој како
сака.
- А ти побратиме - му се обрна на дедот Карабуклија, - не правиш лошо да
направиш еден туриборави. Баш ми се пријал бркаданик со сланинка, ама така
мекичок да е - како за стари луѓе: та веќе не ти ида ваа есен, не плаши се ни ти, ни
твојте вдовици и ергени. - Дедот Бале си зеде слобода да бара појадок од
домаќинот оти Ило му тапоса половина лира а на невестата Менка бела меџудија,
та ред е сега да ги нагости и тоа тој што сака - качамак и сланина.
- Ууу, братко, - се јави невестата Менка, која што се спремаше да оди да ја
вика Доста. - Ами, ти само кажи шо сакаш, шо ни куќа има се е твое. A шо велиш за
бркаданик, дал господ и мумурузно и сланина. Таман и така лебот ми е коа
поиспрснат, та јас мисле да заплескам нежоа царевна погача во пепелта, ама лели
бркаданик по ти се бендисуа тебе ..., ајде, татко, еве ти го котлето, ќе ти отса
брашно, направи ти тури - борави. Сега нека ни прошчава, ако е гостин Ило, нека
тура, а ти борави. За негов к’смет воа се праве. Па ако сака да му а викна
невестата, ако не - јас ќе си готва, он нека оде, нека си бара невеста. - Тука
невестата Менка се насмеа и даде да се разбере дека сака да се нашегува на
Илкова сметка.
Илко рипна од столот, му се приближи на дедот Карабуклија; овој го зеде
котлето од невестата Менка и го затсачи на верушките, а невестата Менка излезе.
Еве, ја, - нема ја, еве ја - нема ја, ги кладе во гајле луѓето. Божем со нова невеста,
ама, галиба, и старата отиде. Нели пукна ѓавол еве ти ги и двете! Доста си носи
едно сандаче црно со две клучиња и со рачка одозгора и една бовча со пљачки.
Подбрадена со една црна шамија, едно палтенце подебелко да не и студи, место
опинци обула чевли, со танки чорапи - небарем на бања ќе оди. Нејсе, нели
кинисала, каква да е - таква ќе ја водат в село. Ама на Илка сонце му грее!
Бркаданикот беше одамна готов и речиси истана. Сега дедот Петко чека да
макне нешто со „вртиборави”. И навистина, уште со влегувањето, невестата
Менка грабна еден два страга борина, излезе и се врата назад со полна мисурка
сланина и по некое ребренце. Ја симна тавата, за пол саат прочврча сланината и
појадокот почна. Тука за првпат Илко и Доста седнаа на една софра.
Појадокот се сврши, маските одамна беа зобани и нашите гости, од двајца,
си тргна од дедот Карабуклија со еден повеќе.
Доста се предаде на душата на Илка, а тој си ја зеде грижата да ја однесе
дома и направи од неа домаќинка „каква в село не се наоѓа”.
По проценка на дедовците, времето кога си тргнаа гостите беше било како
што сакаа тие. Таман во муграта излегоа од село и открачија колку да не ги
втасаат дрварите нагоре и веќе забеле зората.
Дедот Петко си ја јавна вчерашната машчичка, Доста се качи на другата, а
Илко си плукна на опинчоките и, де бре, а бре, уште каде ручек време стасаа в
село.
Сите што ги пречекуваа патема, долу Недан, се се чудеа:
„Мајката, кај а води вој Илко ваа жена, ваа Ѓупка?” Е, - море веку, море! Се
скрасиа веќе нашите жени, тики и Ѓупки веќе почнаа да зимаат марјовците, - си
велеа едни. Други по задеваа дедот Петка:
 - А бреј, стари вапиру, каде токо и влечкаш виа пуста жени, бре? Колку си
излагал и ошче колку ли ќе земиш на душа? Каде ќе ти оди душата кога ќе ти се
соберат на тој век да те судат?”
- Mope, немој да ме репниш со ластегарката на вој век, та на тој ако сакаш
борина цети ми на меот, - одговараше дедот Петко.
И така со „добро утро” со „живот со здравје”, со „аирлија, амин”, си дојдоа
каде „Волча жила”. Овде невестата се засрами и му вели на дедот Петка:
- Дедо Петко', ми се здрвиа нозете од јавање, нека а запре Илко маската да
слеза.
- Mope вјавај си, невесто, зошчо да слеваш, - ја кандисува дедот Петко, ама
сето тоа не помага, та Илко ја запре маската и Доста скочи од неа како младо
момче. При скокањето и се закачи фустанот за чекулците, ама бргу се откачи.
Илко без да сака погледна во неа кога слегуваше, и ги виде облите коленици и
малку над колениците.
- Токму Ѓупка, - си вели Илко кога ги виде гаќите. - Вустанки, шалварки и
гаќи. Mope ќе а направа невеста за мерак, само да а втерам дома! Какви вустанки,
какви шалварки, какви гаќи ќе ми носи! My е гајле на нашите жени дека не носат
гаќи. Ќе а промена во Стојанини алишча ошче вечер, незавртена околу Бурилото,
да не а гледам во виа ѓупцките.
Co тие мисли Илко си ја фати маската за огламник и си ја поведе долу
„Локовот Брег”, а невестата Доста си тргна по него како „даше”. Дедот Петко слезе
дури на портата од Илка. Слегувајќи, затропа со ластегарката и од дома дотрча
невестата Митра. И штом го виде дедот Петка оти иде кај нив, веднаш се сети
дека работата е готова. Сигурно водат јатрва. Инаку Илко немаше да си иде со
празни маски. Братко, преку планина ќе помине та гревота е празен и вјаник да си
дојде дома.
- Ајде, невесто Митро, отварај двете поли на пopтата, ти вода госје! - извика
дедот Петко и застана дури да отвори Митра.
Митра ја раствори портата, го виде Илка со другата маска и таа празна,
само со едно сандаче и една врзалка како торбичка. Ја виде и жената по маската,
подврзана во некаква црна вреќа, со црна шамија подбрадена, па си вели со умот:
„Види а, вретенарката една, шо к'смет имала: од Стоанка да и кине злати алишча.
Е, е, е, ете тоа се вели „роди ме мајко со к'смет - врли ме на патот”. И ваа песја
ќерка и магарица, каде не кршила глава, каде не ѓопала, и а донесе тој едноногиот
во нашата куќа. Којзнае колку е лоша, кој ќе се расправа со неа секој ден, в реката
да појде”. - Та си мисли и га кани:
- Повелете, повелете, добремидошле. Ете, така ве чекам, а! Двајца кинисате,
троицата се вратите. Тоа се веле: мажје Поречани. He како не:кои: двајца појди,
еден врати се.
И веќе Илко и дедот Петко беа во дворот, а Доста влезе на портата. Митра и
притрча и ја дочека:
- Бре, добре дојде, невесто Досто.
- Бре, добре најду, сестрице Митро. И се избакнаа тука среде двор.
- Mope ми те прелага ли вој старјот вапир, госпо да си го придаде на сув
камен? - и вели Митра и покажа на дедот Петка.
- Mope, ме прелага младиот ѓавол, сестрице Митро, та ако беше угу старјот
вапир, имаше години да поминат и пак не се видуаме со тебе, - и одговори Доста.
- Аха, ха, ха! - се насмеа Митра и ја поведе Доста дома.
 - Јас му веле на браче Илка: море в'кот сам ако не си а брка работата не
бидуа дебел во вратот, а тој: „дедот Петко ќе стори шо ќе стори”. Најстина и без
такви шила не бидуа, ама каде твоата рака шо ќе те почеша, туѓата не може. Затоа
и го оп'зна јас, он да дојде и да си сврши работа. И, ете, нека е аирлиа саатот, се
сврши и таа работа.
Co овој разговор дојдоа до пред врата.
- Гледај, - вели Митра на Доста. - Гледај со коа нога ќе влезиш во куќата.
- Ајде, ајде, сестрице Митро. Мене не ми е севте? Јас по вторпат су невеста и
си и знам сите адети. Па адетите си се адети и кај вас, и кај нас. Лели со десната
нога треба да го пречекора прагот? Ете вака. Опааа! - Пречекори Доста и се
прекрсти, та влез во Сукаловата куќа да се стори вечер домаќинка на еден од
браќата Сукалови.
Дома дедот Петко веќе курдисал на билото, каде што Митра беше фрлила
едно покровче и клала една шарена перница. Илко ги врза маските на јаслите и
носи сега сам зоб, слама и брза да види кога ќе може да го викне поп Трајка.
Митра и даде столче на новата јатрва, децата се собраа. околу неа да ја
гледаат и да се чудат. Најмалиот Илко, крстен на стрика си, писна и побегна кога
сакаше да го погали и да му даде некое оревче - залажачка. Вика дете, црка,
куќата ја цепи.
- Неќу, мамо, олеи од ваа дупкаааа! He може да рече „Ѓупка”. Побегна дури
надвор на чардакот да го чека татка си да се врати и да му каже оти чичко Илко
довел „дупка”. Доста ги залага другите деца, а Митра им се пофали.
- А гледате стрина ви Доста? Она ќе ви дава ореи, ама ако не а ризате, шо
носи една шарена прачка во сандачето, леле, лелееее! Само ако не слуша некое од
вас: сама прачката ќе го наплеска.
Децата ја разбраа работата и - „сус”. Се прибраа околу огнот да се греат и да
ја гледаат стрина им.
Илко се прибра горни крај и му направи „добре дојде” на дедот Петка, па
некако срамежливо, небарем сега е ергенче од седумнаесет години, и рече и ма
Доста:
- Е, добре дојде Досто и ти Сега си гостинка, a одутре ќе бидеш домаќинка.
Митра веќе виде оти се стори оваа работа. Иако сега не и беше толку ќефот, ќе се
прави бубаќарка. Веднаш го закачи Илка:
- Ами, кога ти веле јас, бре браче, оти треба трчање, та шо велеше, а? Та кој
знае, та шо знам, ами дали ќе дојде”. Mope со едно мануање не се сече дрво бре,
будала еден. Сака да а слечиш гуната и да се испотиш арно, та да насечеш дрва, а
не само: клукни еднаш и дојди си празен дома. Глеаш сега како се сврши
работата?
- Mope таа се сврши, невесто, токо сега шо велиш, шо сака да се работи?
Ајде, сега земи си го ти гајлето, a јас моето . .. Бацко каде вати, не е ли дојден
ошче? Требе да се види ваа работа кога а дотераме доовде. Ајде, ти дај му го
пагурчето на дедот Петка, нека се напие и гледај да не избега ваа чанта. - При
последните зборови ја погледна Доста,се поднасмевна и и намиша.
- Mope, лели а втераме внатре, здравје да има за бегање, токо, ајде побрго
да а завртиме, та да и а дада „неделата” и ја да се порајтисам и да вида по некоа
женцка работа. Знајш оти не су ватила никаква работа? В'ната не ми е попарена
ошче, та за влачење, предење, ткаење, којзнае кога! Токо ајде, ти нацепи некое
дрво, јас ќе запеча троа месце да поручаме, па да заплескам некоа и друга погача,
да го вата црниот петел. Е, е, е! Сега душата мирно ќе ми излезе кога ќе му се
најада од дробовите. Ем ќе и испеча, да знајте сете, за инат, пипот ќе го вате.
Дедот Петко нека го најде дедот поп Трајка, нека му жугне да биде азар кога ќе го
викнеме вечер да ве позаврте малку и да си а земе секој работата и гајлето.
Дедот Петко тргна од пагурчето, Митра напече месо, извади и сирење, море
и некоја колбаса пресече во тукот. Јатрва дочекува, не е шега работа!
Кога дојде софрата за ставање, Доста стана, го зеде ѓумот и леанот од под
ковчег, и, ни пет ни шест, по сиот домаќински ред и адет им тури вода на рацете
на машките, ја зеде софрата; а да не поткрева веднаш во ноќвите, и вели на
Митра, која тукушто ја извади тавата од оганот:
- Дај ми а, сестрице Митро, тавата, отвори го ковчегот и клади леб на
синиата'
Митра отвори, зеде еден сомун чист леб, го кладе на софрата и Доста си ја
крена и си ја занесе пред машките. Co клавањето му вели „добре дојде, дедо
Петко”, а и на Илка да му го врати намигнувањето му вели: „е добре дојде и ти
Илко”, - и му чкрапна со левото око.
Илко се шири од радост, па си вели за себе:
- Mope, мајката, ќе биде нешчо од ваа Гупката. Ошче не каснала ни еден
залак леб, и веќе дочекуа госје. „Добре дојде, дедо Петко”, синиата а клава, вода
тура. Ами кога ќе вате корен во куќата, кога ќе се стори најстина моа жена и кога
ќе се вов'чи шо велаат нашите мариовци, леле, леле домаќинка ќе биде!
Седна Митра, седна и Доста на софрата, и тоа до Илка. Цврцна уште еднаш
дедот Петко од пагурчето и му го даде на Илка. Шмркнаа и жените колку за адет,
покаснаа на брзина и ручекот се сврши. Доста ја крена пак софрата, Митра ги
омете ронките. Доста им тура вода на рацете на Илка и дедот Петко и им ја
притопли тавата на децата.
„Ајде, јас туѓите да и пригледам, бели и мене госпо д ќе ме замеша со
некое”, си рече во себе и го понамести малиот Илка поблизу до тавата за да може
да си макне од тукот. Навијстина се плашеа од неа, ама кога почна да ги гали,
попрестрашија и изгледа добри пријатели ќе бидат.
Дедот Петко стана, си киниса за да го најде поп Трајка, Илко се разврте,
нацепи дрва, Митра извади брашно и почна да сее во ноќвите. Доста се позадржа
со децата. Ја крена тавата, ги смете и нивните ронки, и кога Илко ги истури
дрвата под огништето, му рече:
- Ајде сега да одиш да го ватиш црниот петел шо сака сестрица Митра да го
коле. Јас сакам нешчо да подработа во ваа куќа. Ако нишчо друго не можа, баре
петелот ќе го зготва за вечер.
Илко се сета дека дедот Карабуклија му рече на дедот Петка, оти тоа
џереме не знае друго да работа, ама за готвење (да има мавца, мевце, шеќерец и
јајца), рамна во Мариово не ќе и биде ни една домаќинка. И сега, еве ја, сака да си
го покаже занаетот. Леле, мајче ти мила! „Ами ако почне секој ден по еден петел
да коле, што ал прави црни Илко, сака сите селски петли да ги исколе и пак не
стигаат. Но сега нема каде. Ќе го фаќа црниот петел, бидејќи треба да се отсрами
со нешто. Вечер ќе има луѓе, пак и да ја види „толку, велиш, мајстор е за готвење?”
Го најде како го најде, го фати како го фати, го донесе дома со голем џумбус. Се
раскрекал по улица, стопанкин петел, та едвај се одбрани од пците. Ќе го удавеа
за големо чудо!
Доста го развали оганот и дури Илко беше да го лови петелот, котлето со
вода зовре. Илко го закла и и го остави да го кубат и варат со Митра, а тој го зеде
пагурчето со ракија и еднодве јаболка и отиде в село да го покани нункото и еден
девер. За попот си ја зеде грижата дедот Петко, а вечер ќе се приберат Стојо и
Трајко, угате по некој поблизок роднина и - тие ќе бидат, нема да собира „Чочово
бачило!” Ова е вдовец и вдовица! Ако сака господ да им даде челад и да дочекаат -
тогаш ќе прават свадба десетпати поголема од двете негови што беа.
Митра замеси цел кутол брашно и заплеска од него четарипет погачи, како
воденички камења, и ги остави во ноќвите да киснат. Доста го искуба петелот и
почнаа двете да го сечат. Митра држи, Доста сече, и тоа касапски го сече! Таман го
досекол, Митра, како мало дете, рипна од столчето и и вели на Доста: - „најстина
ќе го печа дробот од петелот. Пус и шчур да остане, колкупата ноќе су одила да го
барам и су се зак'нала оти ќе му го јада дробот. И акибет се стори к'смет - („ама не
сама”, си вели со умот).
Го испекоа нашите домаќинки дробот од петелот, а месото го кладоа во
едно грне да се вари.
Сега настана прашање со што ќе го готват.
- Ами со шо, мила невесто, се готви кокошка? Ја со бонгур во грнето, ја со
бел ориз на тепциата! Јас инак не су готвела нити знам ка се готве, - се
исчудуваше Митра.
Доста пак, сака да си го покаже граѓанштилакот. Во сандачето (тоа беше
куферче) бенге зела од кај браќа си дветри кила компири, и кога и кажа на Митра
дека таа ќе го зготви петелот, ни со бонгур ни со ориз, ами со компири, оваа зина
од чудо и за малку што не извикна: „Да е видел господ, кокошка со компири ќе ми
готви ваа орјатка! Шо ни се чуло, ни се видело! Кој ќе чуе утре, ка ќе рече: „На
Митра Сукалова и го испила чавка умот, та зготвила кокошка со компири!” Токо,
пак, ајде да а вида шо домаќинка ќе биде, кој знае ошче какви ли новини не ќе
внесе во ваа куќа?” Па како да се поутеши и си вели: „Шо сака нека носе, најпосле.
Мојто си е мое, нејното - нејно. Дури ми чини - ќе седа со неа. А ми се настрани
самарот - мажот со мене, децата за рака ќе си се дела, ако сака прескакулица нека
игра со нејното”. И се согласи Доста да готви петел со компири.
Доста сакаше да ги лупи тие компири што ги донесе во куферчето, но
Митра сакаше да се покаже салам домаќинка, та истрча и од ќералот донесе полн
леан компири:
- Ти само барај, невесто Досто, јас ќе носа. Се дал господ, за нишчо не сме
астретни, само ете така, коа позавалани ни се виа мажјето, та и јас од пуста измет
:во куќата не можа глава да крена, тики дури и манџичка не ми паѓа асолно да си
направа. Сега ти ќе го готвиш петелот, јас ќе и испеча погачите, ама пак право да
ти кажа, мене не ми се праве ќевот угу со петелот, ми е стра, ќе се посрамотиме
без тепциа со месо. Братко, кој ќе чуе ка ќе рече: „Илко Сукалов се жени, па не и
навечерал нункото и попот”. Ами, јас ќе зема од гуцето троа коски, тро удина, троа
кожинчиња, нека се обаре, та да направиме и некоа тепција. Нема чаре, од страот
се бега, од страмот не се бега. Па кога дал господ, оти да се стегам пред луѓето?
Никој нема да рече оти од немање, завал, не изнесоа тепциа на синиата, токо ќе
речат: „море таа болката Стојова ќе а волеса ни за в телци ни за в говеда, та не
направила”.
И така се погодија јатрвите: Доста да го зготви петелот со компири, а
Митра - тепција со свинско месо, малку оризец и бонгурец, бидејќи и крмнакот
веќе беше заклан.
Дедот Петко, пак, откако се наруча кај Илка и се напи некои и друго винце,
си ја зеде ластегарката и торбичката и стана, си киниса. „Седете ми со здравје,
деца” - „ај ми со здравје, дедо”, си отиде дома, се понавали на рогузинчето крај
оган и предрема некоја декика или саат, не знаеше ни сам колку. Се разбуди едно
време, го наполни лулето и стана, излезе. Кај да оди? Веќе денот прекрши, ужина
време дојде; почнаа луѓето да се прибираат кој од орање, кој од дрва, од овци. А
тој пак си отаде на крчмата од сина му Трајка. Уште не се свршени главните
работи. Ниту Илко е венчан, ниту пак тој лапна нешто од него за „заметот”. Вечер
треба да се видат овие две важни работи.
„Дедот Карабуклија во Рожден лапна половина лира, снаа му - бела
меџудија, та белки и мене ќе ми тапосаат некое петле?” Така си помисли дедот
Петко и праша во крчмата дали не бил тука поп Трајко? И уште не ни доби
одговор од сина му, овој се појави на вратата.
- Шо ме бараш, бре Петко? - му проговори попот. - Пак за аирлиа нешчо?
Ајде, ајде. Печали ти за мене, јас за тебе. Ете, нека ти е жив 'рсланот, брго ќе ме
викаш да венчам. Ем да знаеш - грош не ти сакам за венчање. Владичкото ќе си го
плаќаш и готово: само барај некое чупале, оти вој пезевенк ве остави та бабата
веќе не може да а гледа куќата.
- Mope кој ни дава нам чупе, сиромаси луѓе сме ние, попче, токо ете, вака,
нека се живи пријатели, село и селани, и свадба ќе направиме, и госје ќе тераме.
Токо, коа страчка без пашка, та и ние без чупа ? .. . Ами, ајде да тргнеме по едно
дваестипет. Јас ќе дада. Вечер ќе те викам да венчаш.
Поп Трајко божем се тргна па му вели:
- Mope, ами најстина ли бре, у Сукала наш пак невеста, нека му е жива? Сега
ме пречека овдеа ѕгора со пагурчето и ми рече да бида азар за вечер, ќе ме викал
да венчам. Пак ли ти бре, стари вапиру, а преметна ваки ? . . . Ајде, Петко, ајде. Ќе
те спомнуам на секое проскомидиа кога ќе служа литургиа. Тој себап ти шо го
правиш, којзнае друг дали би го правил!
Дедот Петко му рече на сина му да ги бележи обете ракии и излегоа со
попот нагоре кон Чкуловиот ан. Патем се разговараа:
- Ногу ли му зе, бре орјатката, та шо а кандисате така одеднаш?
- Mope, остави, попе. Како вој лесно и евтино шо помина, ни еден наш
вдовец не поминал. А, бре, ич, бре ич не му посака! „Јас, - вели, не су кобила да се
продавам за пари”. И така ти е тоа: кој шо има - па да има. Да тргне некој сирома -
кожата од грбот ќе му а одерат. Токо, гледај сега, ти да го позабрчиме ние Ила
подаб'чко. Тамо не плати нитчо, нека плати овде. Ама женче набастисаааа ! ! ! !
Сила нешчо. Голко е, босо е, нема рубичка, токо ќе се заоблече, има рубичка Ило
од Стоанка, бог да а просте!
- Е, колку велиш ти, Петко? Колку да му земеме, а? Од владичкото половина
лира и моето половина; шо ќе земеме повеќе - ќе го делиме. Ама да направиш ти
работа, да даде некако човекот сам, а не да му земаме со сила. Знајш како ти е.
Селани сме, ми се нашле ногупати и су му се нашол, та да не стане некоа омраза
меѓу нас.
Кога слушна дедот Петко дека од една лира нагоре што ќе земат ќе ги
делат, го зајаде левата рака,
и си помисли:
„Аха! Ќе ве сошиа јас вечер обата, и тебе и Ила”, и влегоа во Младеновата
крчма. Тука нарача попот по едно дваесетипетдрамче. Тој имаше обичај да почне
одоздола со ред, од Балевото анче и до крај до Петка Спасев да тргне по едно
дваесетипет, та до дома ќе му се стореше таман сто драма и доста му беше како на
стар човек. Арно ама, оваа вечер ќе има работа, та само два се напи; едно кај
Балето и едно кај Младена и си тргна право дома да го чека калезмото за на
свадба.
Пола до пола, лаф муабет, го испрати дедот Петко поп Трајка до неговата
порта и се разбраа дека на Илка ќе му земат за венчање три лири !...
- Лесна работа, пак евтино ќе помине. Ами да дадеш десетпетнаесет, како
ногу сиромаси што даваат!? Ич нема лав да проговори за три. Па колку му зе,
попче, со првната кога го венча?
- Една.
- Е, така: една венчаниа - една лира, две венчании - две лири. Една за
владиката, таман три. - Ја направи дедот Петко сметката.
- Ама владичкото е половина лира! - простенка полот.
- А ти не мешај ми се во мојот есап! Половина е за прва венчаниа. Бидејќи
они обата се вдовци, тогај за обата ќе платат по половина, и еве ти а цела. И така:
ти ќе земиш една и пол, јас една, и половина владичкото, ете ти и три. Се стори.
Само немој да ми измрдаш од зборот и да ме оставиш бричен не целиван.
- He џанум! Неота од сега се познаваме. И не ни е вој севте? Како досега така
и отсега: бесата бес, што викаат Арнаутите! - потврди попот.
И така се разделија. Попот си отиде дома, а Петко влезе од малата врата кај
Сукаловци.
Времето веќе позамина. Мракот падна и Сукаловци беа се прибрале сите
дома. Оганот, распален, плапоти; борина - куп под огништето; светелникот веќе
го исправиле и куќата ласнала. Па и прометено добро. Посуредено, почистено, се
гледа дека не е обичен ден.
Невестата Митра ја кренала последната подница од погачите, но пепелта
уште не е ометена, оти тепциите треба да стојат под вршник да не се оладат.
Грнето со петелот крчка, тепциите чмаат, погачите се ладат, винце, ракиичка -
готово.
На машкиот кат каде што лежи Стојо со Митра и со децата оваа вечер е
празнично послано. He е старата рогузина и старото постилаче, ни старите
перници. Се ново изнесла Митра. Сака да се покаже пред јатрва си дека многу ја
милува и за нејзина чест изнесла се најубаво и најново. Mope нова рогузина од
конец, (може да има сто јажички), оваа есеи плетена; море, нов шарен постилач
токму со рогузината, море тричетири перници, сега наполнета со пресна слама, па
дури и по билото нафрлала нови покровчиња. Co еден збор - послано како за мили
гости.
Старата постелка е фрлена на женскиот кат. Таму ќe се згрнат децата, та
иако заспие некое - нема штета, послано му е, ќе го завијат со некое куне и ќе си
помине како секоја ноќ.
Дедот Петко си влезе на малата врата и си отиде горе, се курдиса на
тланик. Се поздрави со Стоја и со Трајка, им ја честита новата снаа и, по обичајот,
си го зеде пагурчето од камарчето над оганот. (Да му се најде нешто в раце:
Невела е да седи човека празен на радост или жалост, „господ да чува!”)
Браќата се разговараат со дедот Петка, паѓаат пожелби за здравје и долг
живот на новите сопружиици; „Ајде, Трајко, и на твоа глава побрго!” - вели дедот
Петко, ама гледа да ја наврати водата на неговата воденица. Сака што побргу да
разбере и да види ќе падне ли некоја меџудија направо од домаќинот, та веќе оти
ќе лапне преку попот цела лиричка, тоа се знае. Но си вели: „Колку повеќе - толку
поарно за мене. И има место. He да речеш оти човекот е претоварен, па ајде, да не
го товариме да не може да го понесе товарот?” И му ја прави сметката: На Доста и
фрли една лира. На дедот Ристета му даде половина, се сторија една и пол. На снаа
му - бела меџудија. Стана лира и три череци. Нека арчи черек лира по бакшиши,
здравој живо, пијачка по крчмата; се сторија две лири. И три ќе му земе веле
попот, тоа се се на се пет лири. Ами свадба ли е со пет лири трошок? Кој ќе чуе
како ќе рече: „Тиии! Ами толку ли чурук била таа пуста жена, сиот трошок по неа
фатил само пет лири!”. He џанум. Таа не а бидува. Па, ни за човекот, ни за жената
чини тој резил. Домаќини и домаќинки се преженуваат, се премажуваат, ама,
брате, десет лири ќе земе жената. Значи - чини толку пари. Ќе земе попот пет - тие
се петнаесет; ќе земе сводникот дветри - еве ти седумнаесетосумнаесет лири;
еднадве мастрав без месо и леб .. . Таман дваесет - дваесет и една вдовска свадба,
ако не фати, шо свадба е таа, што домаќин е тој што ја прави?,
Се растрчаа Илко и Трајко по луѓе. Дедот Петко го прати Илка кај попот и
му понаговори колку пари ќе треба да понесе за да не се расправаат по таа работа.
Трајко отаде по нункото, а девер ќе биде братучед му Јован.
Еден поеден почнаа по мракот да се збираат у Сукаловци. Mope, нункото,
море деверот, море другари, браќа братучеди и по некој пријател. Го почестија и
кочобашијата. Овој од своја страна го почести мудурот. Мудурот си го зеде и
ќатипот, мулазимот и еден онбашија, и така, околу два саатот по турски, куќата
Сукалова се наполни со гости.
Илко се позадржа кај попот.
- Mope, Ило, - му вели попот - лели ти сам дојде да ме поканиш, ајде да си ги
видиме есапите овде, што да му главоболиме тамо на сете, да вадиш ќесе, да ти
призра секој во него. Ја плати ми ти мене венчавката и владичкото, та тамо да си
свршиме работа, да ве провенчам, нека е аирлиа, да се напиеме, да си повечераме
шо дал господ, а да не не гледа векот како на пазар да се пазариме и да се плаќаме.
- Ами колку ќе чини, дедо попе, ваа венчаниа? Дали имам, јас маж толку
пари со мене! Сака да се бара чаре. Токо, гледај со помалку да поминеме, оти коа и
се поизарчиме, толку ни е кудретот.
Попот го почеша грбот од ѕидот и се стега да проговори, божем не му се
проговара. А си мисли во себе: „Ако не зема и за Петка, тој ќе си мисли оти зе, та
сака од моите да му давам. Ѓавол да го земе, ќе се страма јас за него, па и без него
не бива. Види, ваа есен шесседум свадби се сториа, на петте он беше клинкач. My
иде од рака на човекот, си го испекол занаетот; и ако и е за мажење на жената и
ако не и е, тој ќе а маѓепца и, еве ти, попе Трајко, свадба, еве ти лиричка,
врангичка, а негде, лебами, и по дветри. Е, па сега ќе се потиш, попче,
десетинадваесет минути. Тоа ти е работа, зар ќе го скршиш ралото или ќе му го
продадиш јунецот на сиромаот! Токо, запни му се „Дај три лири!” Ама ете, со
нашол адет, закон, поп да брчи над жив, над умрен. He бидуало без поп! Лели
сакаат, најпосле, па нека плаќаат? Co сила не му и сакам? Ако сакаат ќе му ода, ќе
му крста, ќе му венчам. А, лебами, јас од тоа живеа, нека ми платит. Mope, кога ќе
си помисла оти на владиката во Битола му и брои педееет ж'ти на една рака за да
ме стори поп цревата ми се буричкаат! Та да не зема! Mope, ќе зема без да му се
миела, токо дали ќе даде! „Ами ако не даде? Ако не даде, нека си оди со здравје. He
су го викал, ни па му ода бадиала.” И пак си направи сметка во умот: „А бре, будала
ноне. Одовде до Секуловци десет чекори место е и за едно „свети боже”, свети
крпки, венчаетсја раб божи Илко со рабина божја Доста, сегда и нинје и приено и
во вјеки вјеков амин”, и .. . клоп ! ... три лири во џепот, бадијала ли е ? . . . Па, ако
сака нека не ме вика, бре! Го јаде грбот и сака да му го почешам. Е, ќе плате,
лебами, како лесица со кожата!”
 И се исправи до ѕидот, па му вели на Илка:
- Како на сете сиромаси, Ило, и тебе. Мене сете сте ми едно. Ќе си го платиш
владичкото, две венчании по половина лира, тоа е една и мене ќе ми платиш две
венчании по една, тиа се две. Или сосема - три лирички дај ми, ако ти се згодило
со тебе, или оди барај ми се чаре, донеси ми и, па правете се азар, ќе свршиме
работа.
Илко позамуцка малку:
- Та да не се ногу; та не се собираат пустињите? Но виде дека дедот поп
рече домаќински и право е да му даде три лири кога веќе така евтино помина кај
Доста. Го извади ќесето и му ги фрли трите лири, та станаа обајцата и си дојдоа у
Сукалови.
Попот се поздрави со мудурот и другите Турци, му направија место на чело
на софрата, на која веќе беше поставена и една погача ненакршена, саани со
есенско сирење, а дедот Петко си го држеше пагурчето готов да го благослови
идниот брак
***
Доста го зготви петелот и пред да се заврват гостите, отиде во земникот да
не ја видат така како Ѓупка. Илко и рече на Митра да и го отвори ковчегот од
Стојанка и да ја промени од убаво поубаво.
- Велигденцко, што се вели, велигденцко. Слушаш, невесто Митро?
Митра ја разбра работата. Сака Илко уште првата вечер да ја види дали е
поубава од Стојанка. Вака на лице многу ја бендиса, но сака да види дали ја фаќа
мариовската носија.
Ја одведе Митра во земникот, и го отвори ковчегот, најдоа секакви
Стојанкини алишта. Извади прво ново кошулче од конец, мора „копитата” кошула,
саѓија со срмени кистови, појас, алова фута, чорапи, калци и гуна со чоа. Од шамии
најдоа десетина гушалчиња, тулбени, ќилими . .. Се промени Доста, се наконти.
Врза бел тулбен место нејзината црна шамија. Алови кистови, алови прегачи,
алови чорапи.. . Оваа ли е преѓешната Ѓупка! Тргнала коси на страна, измила лице,
удрила скопци - решмиња, павти - сивџири, а на нозете ластикини чевли. А мрдни
се малку налево, нанадесно: ѕрн, ѕрн, ѕрн! - ѕвечат синџирите, окопците, павтите.
Се огледа на малечкото огледалце и за големо чудо - не можеше да се познае дека
е таа. Да ја види човек, пак да ја види. Око да не одврати од неа од убавина!
- Е, е, е. чека, браче Илко, ама дочека, - и вели Мигра на Доста. - Имал к'смет
двапати да јаде јаребичко мевце, - и си излезе да види горе што стана со гостите.
Доста остана сама во земникот. Тука ќе дојдат: попот, нункото, деверот,
зетот Илко и брат му Стојо. Ќе ги провенчаат и сите ќе излезат гope сосе невеста.
Така е адет: невенчана невеста да не се појавува на трпезата пред гостите.
Колку се рече дека се е готово за венчање. Илко распали борина и встрча
напред да не влезат луѓето в темница. И кога влезе во земникот, дамла ќе го
удреше: која ли е оваа самовила од гора зелена?! Гледа Илко и на очите не им
верува. Сиот се стопи и како восок се слеа. Од радост и топла милина не можеше
збор од уста да испушти.
Се издиши длабоко, ја поздрави, ги поведе попот, кумот, деверот и брат му
Стоја. Митра донесе венци, вино и поскура. Стојо го истркала бурилцето на сред
земник; ги кладоа на него овие работи. Илко и Доста застанаа едно до друго; зад
нив нункото со свеќите на нивните рамена, одлево деверот, оддесно старисватот.
И поп Трајко си ја рече старата песничка: истата онаа што му ја пееше на Илка
пред десетина-петнаесет години кога го вртеше околу ова бурилце со Стојанка.
 - Благословен бог наш, всегда, нинје и присно и во вјеки, амин. Свјати боже,
свјати крепки, свјати бесмортни помилуј нас...” и дојде до: „Господи боже наш,
славоју и честију вјенчаја. Венчаетсја раб Божи Илко со рабина божја Доста во
имја отца амин, амин, амин”, ги измени венците и ги запои зарани младенците,
продолжувајќи си ги познатите молитви: „Причешчаетсја и прикасаетсја раб божи
Илко и рабина божја Доста, во имја отца, амин, и сина, амин и свјатаго духа, амин,
амин, амин. Ајде аирлиа, нека се живи, вековити, да се ќердосаат, некој к'смет
господ да му даде”, и си продолжи да си ги брбори другите молитви, па дојде и до:
„Исаије ликуј, Свјати мученици и Слава тебе Христе боже апостолом похвала”.
Пред да ги почне овие песнички ги фати зетот и невестата за малите прстиња, за
нив се фатија деверот и старисватот и заедно со него почнаа да се вртат околу
бурилото. Се завртоа три пати околу бурилого и дедот поп го прочете отпустот,
им дрпна пак неколку благослови, си ги собра „алатите” во торбичката, а Илко и
Доста им бакнаа рака на сите.
По свршената работа излегоа сите од земникот, сега последни Илко и
Доста. Ја гледа, не може да и се нагледа. Откако ги фати попот за прсти при
венчавката - не ја пушта човек! Излегуваат и се водат за рака како младенци од
седумнаесет години! И Доста се ослободи.
Гостите наседнаа по своите стари места. Стојо седна како што му е редот.
Домаќин ќе биде. Најмладиот брат, Трајко, ќе послужува; Илко, веќе, зетовската
работа ќе ја брка. Борината ќе ја вали ракија, вино ќе тура, манџа ќе подава и се
друго што ќе побараат гостите.
- Ајде зетот рака да бакне! - викна дедот Петко од тланикот. Нему, сиромав,
не му се чека. Работата се сврши, невеста доведе, венчањето падна, а тој уште на
вересија работи. Треба да види, ќе му даде ли нешто Илко или ќе остане само со
она попот што го измајстори. Ами ако не му даде ни попот ништо? „Дејди Петко,
дејди мачна душо!”, си вели сам со умот. „Ти се поти горе по ридот тричетирипати,
друг да се радува со млада невеста, а попот со три лири пари. Нејсе, ако се толку
магариња, и попот, и Илко да не дадат нишчо, алав нека им е табиетот. Јас не ќе се
обогата со една две лири, токо требе трудот да ми се плати за да имам мерак и
некој друг сирома да прожена. Вака. може да ми го кршат киселиот, па да не ми
текне веќе од дома да излеза, а да трчам како пашит коњ за други да се радуајат
со невести и со пари”.
И навистина, дури дедот Петко вака си мислеше, ете го, Илко почна прво од
брата му Стоја. My бакна рака. Овој го дарува бела меџудија, мудурот му тапоса
два черека бели, ќатипот, мулазимот по черек, нункото - грош, попот - чакмак;
деверот исто, дури дојде до дедот Петка. Овој почна да борави во ќесенцето, но
Илко го задржа:
- Чекај, вели, - чекај, дедо Петко. Јас тебе су ти ногу борч и сакам ваа вечер
малку да ти се одборча, - и посегна во пазамарката, та извади една пара.
Никој не ја виде што пара беше. Се наведе, му бакна рака и му ја кладе парата во
неговата рака, говорејќи му:
- Земи, дедо Петко, алав и од мене и од господ. По стопати алав. И ако не ти
е доплатено, прошчавај, толку ми стига рака за сега. Нека даде господ здравје и
нека е добра мисла, пак не сме заборавени.
Дедот Петко во земањето ја позна парата без да ја види. „Петле”, си рече
сам за себе и ја пушти во џебот од ќурдијата.
- Сполај ти, Ило, сполај ти. Mope, што се арчиш, внучко. Јас не ода за пари,
токо да се најдиме човек со човека. Сполај ти ногу и да сте живи, вековити, да се
ќердосате, господ некој к'смет да ви даде, и од ваше срце да си исчекате и
кршчење, и свадби да направите! И којзнае уште колку благослови не нададе на
куќа, на стока, на деца...
Илко тури и ракија со чаша, пагурчето помина по неколкупати од гостин до
гостин и најпосле и вечерата се постави. На мудурот и другите Турци им турија од
кокошката, но бидејќи тепцијата промириса на „домус”, и како што рекоа они оти
се вечерани, и дека дошле само на муабет „да поминит, зарем, времето”, се напија
уште по една ракија, ако по вечера, и станаа та си отидоа. И нункото, и попот, и
дедот Петко, и Стојо, сите ги молија да останат на вечера, но тие си зедоа „седите
со здравје - ајте ми со здравје” и кршија глава.
Невестата Доста како се позакриваше крај ковчег, оти имала расправии по
Солун со Турци - пезевенци, та не излезе да бакне рака дури тие беа тука. Па и
Илко си вели во себе: „Ќе му a . . . верата нивна кога ќе а гледаат они! Ошче јас не
су ја видел арно, та они да ми се ѕверат во неа!”
- Ајде, камо а новата домаќинка да тури по една ракија пред вечера? -
извикна дедот Петко.
Доста дојде. Кога ја виде додот Петко, изненаден заблеа:
- Mope ми, ваа ли е, или а смени со некоа, бре Ило? Бре машала, машала!
Ами ние невеста сме довеле, не шака ? . .. Ама око имаш, пезевенку еден !... Те сети
ја ошче кога дојде Доста у Ристета, како со стрела те пронижа. Co едно видување
ти го заврте умот, џанум. Ама и ти не си за карање, де! Ете така, и она - како мачка
на сланина. Штом те виде почна да се оближуа. Ај, нека сте живи и здрави!
И пак почна да благошава дури Доста му бакнуваше рака.
Доста им бакна рака на сите редум: деверите во обрас, со Митра се
избакнаа една со друга и вечерата почна. Поп Трајко направи едно, „Благослови
јастие и питие, Христе, боже наш, во дому сему: Стојо, Илко, Трајко, Митра, Доста”.
- Ги изреди децата и сите гости и почна прв од манџата.
- Mope, ами што ќе биде воа, бре луѓе? - праша попот кога најде компири во
ваганката.
- Лелееее! Јас сирота! Зини земјо да ме г'тниш! - почна Митра да се стиска и
прсти да крши. „Кој ќе чуе та ќе рече: „Сукалови сношчи со компири и дочекале
госјето”.
Но Доста си достоја на зборот и му одговори на попот:
- Дедо попе, таа манџа е од новата домаќинка готвена. Чини - не чини, и
страмот е мој, и ќарот е мој. Кај конзулот руски во Солун ваква манџа правеа, па
јас реку на ваа вечер да ве почеста вас добри госје и родители. Ако не ве бендисуа,
нека ни остане. Ете, сестрица Митра носи тепции, повелете, вечерајте си, неоти ќе
ве прегостиме, шо дал господ леб и сол.
- Mope, како не не бендисуа, невесто, - вели попот, - носи вамо, јас ич неќу
ни тепции, ни јании. Та, знаеле векот шо се јаде, та јале. Видите луѓе, за чудо
големо! - вади компир од ваганката и им го покажува. - Та воа, ни е било, ни ќе
биде нешчо послатко и поубаво . . .
***
- Браче Илко, дека сакаш да ви постела со невестата Доста? На амбарот или
во земникот? - го праша Митра Илка и сама се поправи. - Ајде, море, во земникот,
прави ошче една прва вечер! - и отаде да внесе рогузина во земникот, а покровите
и така беа таму на одерот. Ја посла рогузината, но не ги посла старите Илкови
покрови што лежа првата вечер со Стојанка. - He чини, - си рече со умот Митра. -
Да биле тиа аирлии, немаше и она да умре. Така, ќе му постела нови „куќни” па
потамо ќе гледаме, може на нив ќе му паднат кога ќе се делиме? - и ги фрли на
рогузината новите покрови.
Илко остана сам со Доста во земникот каде што борината веќе догоруваше,
бидејќи Митра ја зеде половината со неа, за да си отиде кај Стоја и децата.
Почнаа да се гледаат двајцата во полумракот. Илко ја гледа неа, таа него, но
од возбуда и среќа не можат збор да испуштат од уста. Најпосле Доста прва ја
прекина тишината:
- Ајде, Илко, да си легниме, - прошепна таа. Илко ја поусекна борината која
догоруваше, кладе уште еден страк до неа на ќерамитката на која гореше.
Борината се запали и го осветли темниот земник. Тој застана до Доста, ја фати за
раменици и ја заврте кон светлоста.
- Чекај, Досто, да те вида, чекај, јагне, да ти се нагледам! - рече замајано и
како за себе почна да си зборува, кревајќи ја главата кон таванот на земникот: - Е,
е, е, сполај ми ти бре, боженце, кога и јас челад су ти бил, кога и за мене дел си
одделил! - и ја гледа право во лицето и ја држи за раменици. He може да ја држи,
не може да ја пушти. И почна да ја гали како мало дете по косата, по образите, по
вратот.
- Е, доста де, доста, - се тргна Доста и му ги турна рацете од неа. - Ајде,
доста, собувај се и јас да се соблеча, та да си легниме! Ете, си имал к'смет, не те
заборавил господ ни тебе, ама не ме заборавил ни мене. Ете, и ти со невеста, и јас
со момче, па што! Ајде, собувај се и легнувај!
Кога слушна Илко оти Доста рече „да се соблеча за легнување”, срцето му се
разигра.
- Шо? Да се соблечиш. Само тоа ваа вечер нема да биде! Сакам така
променета, нагиздена да ми легниш до мене. Зар пак да те вида во таа ѓупцките?
Ни вечер, ни утре, ни в година, ни дури су жив. Еве ти го ковчегот со алишчата.
Носи, пери, што знаиш прави, само тиа твојте далеку, далеку да и исфрлиш, да не
ме потсетуат на твоата голотиа. Ајде сега, одврзи окопците, павтите, решмето и
синџирот! Сопаши го прегачот! Така. Сега можиш да си легниш.
- Ами вој палежен поас, бре! Илко, шо ал се прави, не су научена со него, ме
глочка! - се пожали Доста на дебелиот појас од седум оки стари.
- А за поасот, можиш да го сопашиш ваа вечер, па одутре тамо ,ќе му се
учиш.
Дури Доста го сопаша појасот, го одврза гушалчето, ги разлабави врвците
на чорапите и на калците, борината догоре и едвај бледи зраци ја параа црната
темница во земникот на Сукалови. Доста го кладе над глава бардакот со вода, го
праша Илка откаде изгрева сонцето, се прекрсти и легна на постелата крај
стопанот.
Утрото порано Митра веќе беше го обесила месарникот со вода на
верушките за да ги измие ваганките, лажиците, тепциите и грнето во кое се
вареше петелот. Токму кога се ружаше да оди по вода за расип од бунарот на
Стрико Маловите, Доста стана.
- Добро утро, сестрице Митро! - Ја поздрави Доста Митра, на која и се стори
овој поздрав необичен, оти нашите селани и селанки ретко се поздравуваат меѓу
себе дома.
- Дајбогдобро, невесто Досто.
- Станате ли?, - праша Доста.
- Станаме, станаме. Вие ка си поминате со браче Илка?
- Убаво, убаво, како господ шо рекол. Каде се ружаш ти со котолот?
 - Ќе ода по вода од бунарот, да ни се најде за расип, оти ете - сака да се
замиат мисурките, тепциите, та ќе требе и некое и друго буленце да замесиме. Ќe
дојдат некој дечиња, сака да се заложат со нешчо.
Доста ги зеде ѓумовите, Митра котолот и двете отидоа на бунарот од
Маљови.
Си ги наполнија ѓумовите и котолот и се вратија дома.
Дури Митра се стрелушеше дали оваа орјатка ќе сака нешто да работи,
Доста сама се понуди:
- Ајде сега, сестрице Митра, да и расподелиме работите. Јас, еве ќе смета,
мисурките ќе и измиа, ќе суреда дома, а ти, оти јас не сум месила побрго, та, ем, да
не го греша, ем, сега дојду и да се расчекора на вашиот ковчег не го права кабул.
Си се преврза Дочка со тулбенот, ја омолкна метлата, ги измете сите мутли до
каде што можеше да стаса, фрли шутки, паници, опурчаци и други непотребни
работи што стоеја таму со години. Мети, растребувај, фрлај што не е требно,
требното сместувај го каде што му е местото, - направи на средкуќи еден куп
ѓубре. Го зеде тезгерето, еднаш, двапати со мала Ѓурѓа, го исфрлија на буништето
на малата врата и се врати, та ги изми сношните ваганки, паници, лажици и
тепции и ги нареди во вратките и полицата.
Во тоа време стаса и Митра со месењето. Илко се врати од село каде што
беше отишол да го однесе паличникот да чека ред кај мајсторот.
Јатрвите се измија уште еднаш, Митра од брашното, Доста од правот и
саѓите, и се приготвија за појадок.
Илко викна уште од вратата:
- Mope, жени, ќе давате ли нешчо донеска да се касне или не?
Невестата Митра веднаш го пречека: - Mope, лели си имаш млада невеста не ти
требе јадење, токо донеси некое дрво, оти огнот загаснал.
- Mope, невестата си е за невеста, токо, ај стоплите нешчо, оти цревата
почнаа да ми кркорат како жаба моклишка! - вели Илко.
- Ете ти а, невестата, нека ти готви бре машко! - пак Митра го сакалдисува
Илка и го праша потсмешливо: Како, како? Поарно ли е женет или вдовец, браче
Илко? Кога ти велеше ваа онаа ти, море опечали се, брату, опечали се, та ако
чекаш на друг никогаш нема аир да видиш! И гледаш сега! Арно било, а? Сполајти
боже! Ете така. Држ да го кандисаме и браче Трајка да довлече некоа. Види како
од саабјле двете наеднаш и свршиме сете работи. Јас меси, она смете, почисти,
изми и сета ќе си седнеме да си се накркаме. Токо, анџак сме сами сега, и прв ден е
по венчањето, кажете што сакате да ви зготва. Благи питулици, веќе тоа е адет,
токо ошче нешчо кажете! Браче Илко мошне си е мераклиа на кубаски. Ете, и
кубаски ќе му испржа. Ајде, биро, брееее! Кога дава господ, не праша. Mope - нова
млада невеста; море - питулици со мед; море, - кубаси со сланина; море - топли
булиња! Шо сакаш, бре, браче, ошче, а?
- Нишчо, невесто, нишчо. Здравјето и умот господ да ни го крепе на сете во
куќата. Сега, од бога здравје.
Се засука Митра пак. Ја зеде тавата и маст, и даде на Доста брашно и една
ваганка да размати тесто за питулици и напржија еден два саана. Митра извади
еден саан цеден мед: налепи една питулица, залепи ја со друга, такатака сите со
ред. Потоа ја запече малку сланината, ги нафрла во тукот колбасите и, да се
покаже пред новата јатрва салам домаќинка, стана, извади од вратките на
ноќвите едно грне полно со јајца и удри да крши врз колбасите. Наготви, наготви
што можеше ,и умееше најслатко и најблаго и си вели со умот:
 „Од питулици со мед, од сланина и кубаси со јајца има ли нешто послатко?
И тоа со булиња и погачи на малото сито. Најстина, да има нешчо сукнатко и тоа
не е лошо, токо, срчка ќе а јаде, нека си готве одутре сама, нека треска! Јас толку
знам, толку права!”
И веќе стасаа сите манџи.
- Ајде, сега, да се поруча! - им вели на Доста и Илка, кои беа се стиснале до
ќошот и нешто си шепотеа.
Седнаа да поручаат, ама нели беше многу мрсно јадењето, а питулиците и
слатки од медот, та не им даде да јадат многу. Но затоа пак Доста виде каде
попаднала. Маст, сирење, сланина, колбаси, јајца, мед, па кога по појадокот Митра
извади и јаболка, круши и ореи, - изненадата немаше крај.
„Ќе може да се живее овде”, - си рече Доста за себе.
Навистина дедот Петко имал право кога и велеше во Рожден оти му дал
господ од се по малку. Ете, сега Доста се убеди оти се имало, но колку е, уште не
знае.
„Ќе разбера”, - си вели со умот. - „Ќе разбера, и тоа ошче утре. Ќе и барам на
етрва ми да ми покаже кој шеј каде стои и ќе разбера се што има!”
Си ручаа тројцата, им дадоа по некоја питуличка и по некоја колбаска и на
децата. Доста ја крена софрата, Митра ги смете ронките и ја побара фурката, запна
нешто да „врцне” денеска - дури да стасаат булињата за печење.
Доста остана без работа, а Илко излезе до подтремот да буцка околу едно
рало, да го наплази.
- Ете, така, невесто Доста, - вели Митра, - ногу раце благословени, ама ногу
усти к'нати. Ние денеска веднаш си а свршиме работата и јас ќе можа да си
поработа нешчо за Стоја и за децата. Токо . . . ти знаеш ли нешчо од вие нашите
буцканици, или и заборави сосема?
Доста се понамршти малку, и беше незгодно да рече „не знам”; да рече
„знам”, - дали ќe ја услагоди некоја работа ако и даде Митра, та почна да ги собира
рамената.
- Ами, нешчо знам, сестрице Митро, ами речи си повеќе су и заборавила. Кој
ти мислел ота пак ќе се врата овде, на виа козинавците наши. Па .. . од кај да а
нашол човек и пустата в'на во Солун, пуста да остане?! Тој, прикрепникот мој,
едвај вадеше по некој грош леб да донесе, та за в'на и козина ниет не стори да
купи. Токо, дај ми ношчо Илково ако има за потплетување: некој калци, некој
чорапи или некоа аба. Ќе се обидуам, нема вајда, маж ми е над главата, - рече
Доста и задоволно се насмевна, оти денеска ќe работи за својот човек.
Илкови калци и чорапи имаше за потплетување десетина-дваесет рала. Та
Илко носеше само ново откако умре Стојанка, и штом едни ќе се прокинеа, Митра
ги оставаше настрана и вадеше од ковчегот други нови, што га беше донесла
Стојанка, та одвај чекаше да се прибере некоја сиромашка и да и го даде мажот и
сета беља со него. Рипна како попарена и отиде право во земникот. Во еден ќош
на одерот беа наврзата десетина-петнаесет рала прокинати чорапи; зеде две рала
од нив и едно клопче предено од една Стојанкина перница, три игли чорапи
(нашите селанки не плетат со пет, ами со три игли) и ги донесе горе на Доста.
- Еве, невесто Досто, обиди се, потплети и виа, па ако можеш, има ошче; да
не му и крпиме на браче Илка да го глочкаат во пинците.
Доста не само што не беше заборавила, ами во Солун беше го усовршила
плетачкиот занает, плетејќи фанели на луѓе што и плаќаа. И сега, штом ги виде
чорапите изгужвени, побара на Митра ножици и распара еден од чорапите до
каде што беше искинат. Ги навре сите котелци на двете игли и почна да плете.
Во тоа време Митра ја гледаше што прави, и кога почна да плете поарно од
неа, си рече во себе:
„Море, орјатката една, ваа пофарк ќе излезе од сете нашинцки невести!”, -
но ништо нејзе не и рече, само ја охрабри.
- A Taкa, невешче, а така! Мила, златна!! ... „Така, ќе си го земе гајлето барем
за Илка, та за Трајка - ако ми го остави мене! Ама ќе ми остане и сермиичката
негова, та за Илковата - да се обришиш, Мишо!” - си велеше Митра за себе и почна
да ја распрашува Доста: кога отишла од Рожден, зошто отишла, кога умрел мажот
и, како живеела во Солун, кај кого седела, што работела.
Булињата стасаа. Митра кладе подница да се гори, а Доста го зеде кошот да
го наполни слама, но Илко не и го даде - да не си го начичка кистот плева, аљти
сам зеде и го наполни.
- Ти, - и вели тој, - сега засега, дури си пресна, баре за еднадве недели, слама
нема да вадиш. На вода - од вода, борина нацепи, ако можеш, јас кога не суам тука,
синиата клај, нешчо ако сака невестата, Митра да и поможиш, да зготвиш,
подмеси, ако умеиш, и така - тие ситните домашни работи, а за другите - Митра,
јас Трајко, тука сме. He можеме, братко, веднаш да те запрегниме на недела.
Греота е од господ, вчера дојде и денеска, ајде, „неделата” да та а дајме; ошче ни
куќата салам не а познаваш. - Нема ли, невесто Митро, да а престрамиш етрва ти
на чешмата? Ајде, време е, ќе најдите навале, та ќе залевате до стари вечери. А
мене, лебами, не ми се остава ошче прва вечер да ми замркне женичката.
Митра и сама сакаше да оди на вода, но се решаваше дали да ја води Доста.
Може ли пак да не ја води? Та, ако на чешмата не ја заведе, тогаш каде на друго
место! Таму секоја гостинка, макар на еден или два дена дошла, ќе оди и ќе се
запознае со другачки и еснавки од Витолишча.
И нашата нова невеста Доста ред е да се запознае со идните свои другачки
и еснавки. И тоа каде на друго место ако не на чешмата! Па и која друга ќе ја
заведе ако не јатрва и Митра? И затоа Митра се „поткршна”; си обу нови калци,
нови чорапи, опаша нова фута, си го врза кадифеното гушалче; ресениот ќилим го
префрли преку глава, ги растресе цулувците, ги поначешла кркмите и отпред
дојде променета, макар кошулата да не ја смени. И го зеде букарот на рамо и едно
бардаче в раце.
Доста пак, како млада невеста, се дотера - скопци, павто, решмиња,
синџири, прегачи и така натака. Само пусти кркми и цулувци нема, ами завратени
косите и начешлана со јажиња по грбот, а челото „златна сестричко, како теле
кога а лизнало”, - велеа подоцна витолишките. Ѓумовите в раце, невестата Митра
пред неа, та дури на чешмата!
Бидејќи чешмата тече по малку, а само една е во селото, затоа се собираат
на неа уште од ручек да залеат за вечер, а од полноќ да залеат за ручек. А повеќе
одат да се видат друтачки и еснавки отколку за вода. Си зеле фурките. ракавите,
калците, чорапите, си седат, си предат, си везат или плетат, чекаат ред и
разговараат. Тука се сите чупи, невести, па и баби. И кога, кога Митра Сукалова се
зададе одгоре со новата јатрва, на чешмата стана џагор. Како секој деч тука беа:
Бојана Жиовката, Доста и Дунава Макреви, Мита и Тода Тушеви, Неда Сивевска,
Јова и Петра Батанџиови и кој знае уште колку кое моми, кое невести.
Пред да се појават Митра и Доста овие беа поддшале разговор за
Рожденката.
 Бојана прва почна:
- Mope, сте чуле ли, жени? Илко Сукала довел невеста, мори! Млад, па не му
се седи без женичка, сирома.
- Ха, ха, ха, a, a, a - иииихи, - се разнесе смев од еите.
- Ами, каква е, мори Бојано? Велат, била од „нашите” со шалварки! - вели
Доста Макрева и пак се разнесе едно, ахаха, ииихихи!”
- Mope, какватаква, нета му го топли грпчето, лели нашол, алав да му е
мајчиното млекце! - се јави раскикотена Неда Сивевока и пак нададоа „ахаха -
хихи.”
И сега, кога ја видоа Митра одгоре и со неа една „ас” невеста со скопци, со
решмчња, синџири и други ѕрнѕурки, со прегачи и кистови, во „копитата”
променета, сите си ги поткаснаа долните муцки.
- Морииии, слепела! - и вели Дунава Макрева на сеетра и Доета, ама така
сите да слушнат, - види шо женетана била, мори! Гледај, гледај ка оди, како
стриковата маска преку пазаришчето кога е товарена шчици. Ене не, слепелнице,
гушничето од Стоанка шо убаво и стои на гушата! Ами види, песјачката, шо гуша
има. Ене? Та таа помлада од нас кажуа, мори?
- Охохо! Вакватаква, ама Ила ќе си го топли на зимо, та не ќе му требе оган
да вали! - вели Јова Батанџиова.
- Е, е, е, сестро, не бил лаган Илко! Ѓупка полупка, лошка, сето тоа било лага,
- брави Бојана Жиовката и сите пак нададоа друго „ахаха ихихи”. И Митра дојде
веќе со Доста на чешмата. Си го симна букарот, го остави на ред, а Доста ги остави
ѓумовите и застана крај Митра, срамежливо, како што и прилега на млада невеста
и тоа јабанџика.
Митра, како постара жена, почна да ги задева девојчињата и невестите што
извикаа:
- А, мори моми, извикнете ошче еднаш да ве чујме и ние старите? Ииии, шо
ми се изпевнува и мене, токо су стара, та не ми прилега.
Доста Макрева и Бојана одамна беа мажени, та беа веќе и послободни, затоа
и се замешаа на Митра во разговорот:
- Ами как да не, престарена! Ете, гостинката и ти извикнете, она е млада.
Токо ... најстина, стрино Митро, од каде ти е ваа гостинка? - праша Бојана.
- Мори, каква гостинка, роспии едни, етрва ми Доста е, вчера шо а венчаме
за браче Илка. Санким вие не разбрате тики „од каде ти е таа гостинка”.
- Уууу, ами ваа ли е таа Рожденка шо дошла за Илка ваш, мори стрино
Митро? - праша Бојана, божем зачудена: - Ами, ногу млада мори? Ете те, Ило! Роди
ме мајко со к'смет - врли ме на патот. И нему. Види, шо јаребица му паднала на
соколот в раце!
Доста не зеде учество во вечерашниот разговор, но остана задоволна оти
толку ја подигнаа и и поласкаа овдешните девојки и невести уште од прва средба
и се окуражи за понатаму, кога ќе се запознае со нив, ќе има со кого разговор да
води, а не да не плаши оти нешто ќе згреши. Оти, во Солун уста не можеше да
отвори од конзулицата. Како секоја господска слугинка
„Ти, Досто”, и велеше таа, - нема ќе се правиш. И што знаеш и што не знаеш
- ќе викаш дека не знаеш. Виде - не видов, чу - не чув”. Co еден збор Доста беше
слуганка, да го чува детето, да го капи и да го пере, да измие пијатата,
тенџерињата, душемето на одајата да го истрие, прашина да избрише и нешто да
помогне на готвачката. Таа работа - готвењето - многу ја интересираше и при
крајот, пред да умре мажот и, стана вистинска готвачка на конзулот. Само, се
разбира, кога имаше специјални гости земаше готвач од хотел. Виде уште како
овие девојки и невести и ласкаат на чешмата: „гостичката е млада”, па си вели со
умот:
„Море, чекајте, орјатки, ќе а видите вие Рожденката по некој месец или
година кога ќе се вов'чи, дале е стара или ќе се подмлади, пушка ќе ве вркне!
Така разговарајќи, чекајќи и мислејќи, редот им дојде. Залеаја Бојана, Доста
и Дунава, Тода и Мита ил Неда Сивевска си тргнаа џумле горе Сребринстсата
улица со: „ахаха ихихи”, а Митра и Доста си го наполнија букарот, бардачето и
ѓумовите, и како што е ред;
- Митра напред, Доста по неа, - си тргнаа.
Кога поминаа пред конакот, ја видоа мудурот, мулазимот и некои чауши, па
си велат меѓу себе: „Бак, бак, ѓузел ѓелин”, и му остана на стариот мудур
Рождонката во умот.
Дури си отидоа дома, веќе приквечер се стори: Домашните работи ги
привршија и Доста пак се понуди вечера да зготви. Се прибраа и машките откај
сретсело и како обично, се вечера и отиде на спиење Доста и Илко до трите
вечери ќе спијат во земникот, па после на чардакот ли, дома ли, каде милуваат.
Трајко, се знае: со сакмата во племната. He сакаше тој ни постела, ни перница, ни
оган. Откако му умре Велика беше се забаталил. Небричен, нестрижен, немиен, ни
променет, мисли човек светот пропадна.
Поминаа недела, две, месец па и половина година. Митра гледа: некако
Доста непара е ќевлија. На јадење - последна седнува, прва станува. Се што и се
буричка, и иде на повраќање, како болна изгледа, а од ништо не се жали. Ваму
многу е весела. Оди, седи, лежи, само си потпева некакви грчки, руски, турски
песни и со Илка се нешто потскришум си шепотат.
- Mope, ата ќе те најде, - си вели Митра еден ден. - Од двете, едното ти е: или
си болна, или ... те изел в'кот. Ама ќе разбера јас, па мајка Јана да ти е, - и почна да
внимава што прави Доста, како оди, како работи, што јаде, што пие. И кога почна
Доста полека да оди, полесно да крева, да не се уморува, кога пак почна кисели
сливи да и бара, Митра беше веќе начисто, дека оваа „орјатка” ќе окучи некое
кучило на свет и почна да се жала:
- Тих! Аир да не сторат во очите! Јас си веле, стари се, срчка да и вате, нема
да раѓаат, та, ем ќе си има работница во куќата, ем малчокот и сега сермичка ќете
да остане на виа, мојте дечуманци. Вака сака се да прежалаш, од игла до конец. He
вајда, брат е, од една мајка, од еден татко се.
Кога го тераше Митра Илка да се жени, таа ја предвидуваше оваа беља, ама
еднаш си велеше: „ќе му даде господ деца”, а деведесетидеветпати се тешеше, оти
е веќе попрекршен од годините, та белким не ќе кукне некој помлад. А, ете, нема
ни година откако дојде Доста, и ене ја, го напрчи појасот.
„Добро, добро, Дочко! Само лели ми те разбра Миша, ќе ми те сошие откај
шо не си за шиење!” си рече Митра со умот и почна да мисли и крои.
Таа така си кроеше: тројца браќа се: Стојо, Илко и Трајко; три куќи; три
таками за куќите. Mope - волови; море - овци; море - товарни добици, пашита,
море - нивје за тројцата браќа, три пералника, три месариика, три ѓума, три тави,
шест тепсии. Ама се, се имаше стокмено за сите тројца браќа, та дури и три
поскурника и три толчника беа настаменети. Секому по толку. И таман Митра си
имаше три машки деца и две девојчиња. Девојчињата ќе си ги омажи, машките ќе
си ги изжени. По едно ќе им посини на девери и, оти итака ним им паѓа малот. Таа
ќе си остане со Стоја со едното дете во нивната куќа, ич гајле да не бере, ни за
куќа, ни за покуќнина. Ама ако разврзе оваа Рожденката да раѓа? Остави што ќе
треба од куќата да се хранат тие деца, како нејзините што се хранеа толку години,
туку што е најглавно, ќе и се слизне од рацете толку сермија. Кој ќе прави по
староси куќи, кој ќе спрема посатка, алмал! Која душа ќе запиња невести да им
бара? Па, не е чудо и да не може да ожени некое од децата, ќе остане за резил во
векот - ерген дедо. А, ја! Нема да биде тоа!
„Доста е веќе трудна”, си рече со сигурност Митра. „Тоа се гледа од
нејзиното одење, јадење, седење, лежење. Co Илка си шушкаат, од милина не
можат да се разделат. „Значи, и тој веќе знае и, ете, нишчо тешко не и дава да
крене, нигде не а тера, ни по вода ни одвода, ни на река, ни одрека. Си а гледа
човекот женичката како говедарот стелната крава: да му се отели за да срка
кутмач”. - Ами, јас сега што да права? Треба да се бара чаре! - и почна да си реди во
умот: „Жена пометнуа од тешко кревање; пометнуа ако јадиш нешчо да не и
дадиш - од стрвоо, шо се вели; пометнуа, да се уплаши од нешчо, пометнуа да а
повреди нешчо по меот; пометнуа, пометнуа, пометнуа од . .. маѓиа !.. . Ете сега ќе
и го пеа маслото! Нема никој да ме разбере, и пак ќе и го стора! Бабата Бисера
Манџикова ќе ми а сврши ваа работа. Да знам кошулата од грбот да и а дада ама
нема да дозвола туѓи кучила да се башаарат крај моето огогаште !. . . Ако поживее
година две, ќе се научат со дете, па после не ќе можат без деца, та ќе си го земат
Илка мој. Итака името му го носи на браче Илка.”
И, кога Доста веќе поотежна, и не излеваше од дома, Митра ги зеде
ѓумовите божем по вода да оди, излезе и, еве ја - нема ја, си дојде дури кај ужина.
На пат за чешмата е куќата на бабата Бисера. Миша сврти кај неа, божем да бара
некој лек за децата од заушки. Лав, муабет, си го кажа алот!
Бабата Бисера беше стара вештица. И таа како дедот Петка: намириса дека
Митра е запалена за оваа работа и почна да тврди пазар: - „Та. .. којзнае, невесто
Митро, дали ќе ми најдеш тоа шо треба; та . . . ногу време сака да помине; ја...
требало порано да дојдеш; којзнае дали ќе можиш да платиш”, - и триста други
маани си наоѓаше. И за неа „ништо не сака”. Навистина, живот треба да се зема, но
живот што не го огреало сонце не е живот и нема голем грев.
Митра слуша, слуша и наеднаш пламна:
- Mope, кажи, бабо Бисеро, кажи што требе и шо ќе ми сакаш! Та греот, и
срамот, и арчот јас ќе си го тргам. Само себап да се стори, да не ми страдаат
дечињата, кај а намери ѓаволот, в реката да појде и она и он. - А во себе си
помисли: „Ама и јас су си стара магаричка! Држи, кандисуј, едниот, кандисуј
другиот да се жени. Е! Арно е да имаш етрва, Митро, да а делиш неделата со неа,
ама - ете, ка ќе ми те задрндоре она! Ќе ми ти наврцка еден булук, сете како
пилци, а ти ајде со твојте, оди, работи, рани и. Mope, срце ќе и јаде, кога јас 'ќе и
рана! Рани ќе ранат по мршата! Толку ќе бидат, токо, сака пак да а делиш
„Оспротива”, „Гошово”, „Лачгаикот”, „Опстраница”, градината, лозјето, овчичките
и друго шо има. Ами вака, вака: греј не греј! Иако е страмота, коа тој шо рекол,
арна работа. Да и а стуткам јас ваа со бабата Бисера, па нека се чеша она до
чешање. Ич нема ни ;на памет да и падне оти од мене е. Јас ќе си бида со ниј арна,
од арна поарна, ќе си а гледам како и доеега, и браче Илка, а шо му мисла, тоа јас
си знам.”
Откако се тргаа од овие мисли и се запна пак на бабата Бисера:
- Кажи, де, кажи шо треба да најда за воа шо ти вела?
- Е, море, ка си сторила кабул да не му даваш на луѓето да видат радост од
нивиото срце, тогај греот нека биде на тебе. Ќе ми донесиш нишан од обата. Од
 Доста од котата, од Илка од некое алишче, некое парталче. Ќе ми донесиш
еден кравај восок, темјан, в'чки жили, од црна мачка ж'чката, конски муи
тричетири, заечки лој, а нешчо јас ќе принајда. За заметот, ако сакаш, некоа ока
сланиика, троа масца, сиренце, некој тагар брашно, гледај нема со шо да и прерана
виа мојте глувци. И ... ќе ми дадиш една лира пари,
„Лесна работа”, си вели Митра. „Ќешким тоа нека биде, та греот - на ореот.
Греј! Каков е тој греј? Mope, гледај да не те репне некој со некоа ластегарка, та од
греот нема да те болат ребрата. Нека ми остане ,на дечињата малчокот, та десет
греови ќе зема јас”
Од овој момент Митра сама почна да ја чува Доста, да и забранува да крева
тешко, да трча, да се качува по столовите да симнува нешто. Најпосле и Доста и се
откри оти има нешто под појасот.
- Ахахаааа!, - се насмеаја и двете, а Митра вели: - Зар мислиш толку су
будала и слепа да не гледам? Ами ошче кога ми побара кисели сливи, јас разбра
оти те изел в'кот. Токо ... не плаши се. Таа е машка болест. Ќе дојде, и ќе помине . . .
пак ќе дојде.
А од ка ќе помине матилешот, колку да сакаш не ќе можиш да се разболиш.
И така Доста и се довери на Митра и и се предаде повеќе од на сестра.
- Та шо сме, - вели Доста, - ако не сестри? Во една куќа живејме, тука ќе
умреме, една друга требе да закопаме. Од толку поблиски, каде?
И Митра и се довери на Доста. Се и изнакажа, каде и што има, што се
работи, што се мисли. Се, се само што прават со бабата Бисера, се разбира, не и
кажа.
А бабата Бисера: од сите овие работа што ги донесе Митра направи една
смеса, од косата и другите конци исука еден конец, и бидејќи смесата содржеше
повеќе восок, направи една свеќа и и ја даде на Митра за една ока сланина, една
мисурка маст, толку сиренце и една лира пари, па и вели: „Колку повеќе што се
плаќа - толку повеќе се ваќа магиата”. Таа свеќа Митра ќе треба да ја пали секоја
вечер по една декика кога Илко и Доста ќе си легнат, и тоа цели шест недели.
Колку свеќата намалува - толку дните на детето се кусат. Кога ќе скипне свеќата
да догори, тогај и детето ќе скипне, ќе угасне. Било во утробата на мајката, било и
да е родено.
Митра си отиде сета среќна што ја сврши оваа работа, а бабата Бисера си
остана уште посреќна и задоволна, што за ништо си зеде сланинка, сиренце,
мавца па и цела лира готови парички. И си вели со умот: - ,,Кога има будала народ
и расипан, оти пак да ,не му зема? А виде ли ти Миша Сукалова, сестричко? Ти се
чини на мравка не згазуа, светица ти се праве секаде, а кога а жегна оти малот ќе
го преполоват Илковите деца, „и кошулата од грбот да знам ќе a дада, 'и не и
оставам да ми се башарат туѓи деца на мојто огниште.” Mope, та не се туѓи
песјачко, и они се од тоа симсиле. И на Илка Стојан Сукала му беше гатко, не само
на Стоја твој: Па вели: „и греот јас ќе го носа.” Mope, ќе ти а носат пците главата по
долишчата лели такво срце имаш! Ти ќе страдаш со тој ум, та на Доста ќе и
плуниме под пенџерете, и ти, и јас. Ако и е за раѓање ќе си роди и две, ако и
дошло, не само едно; токо, лели си тргнала по ѓаволот - нека те трати. Дај ти
нешчо јас да си и нарана дечињата, та ти тепај си а главата како знаиш. Па да
видиш и добро е воа што дојде Митра кај мене. Ако не а послуша јас да и а направа
„маѓијата” можеше најстина да и напакости на сиромашката. Или некој билки ќе и
даваше да пие, па ќеше да а отруе, или пак со нешчо може да а напакости неа или
детенцето. А вака сега, ќе а пале свеќата по една декика на вечер. Таа е голема, ќе
трае не шес недели, ами и шес месеци може да трае. Доста ќе си го изгледа; Митра
ќе си остане со палењето на свеќата и така ќе се сврши таа работа без греј, ни
нејзе, ни мене.”
Митра почна редовно да ја пали свеќата откако ќе си лепнеа Илко и Доста.
Стојо го забележа тоа, ама таа го маслоса некако: дека и се јавила мајка и и и
рекла „ногу ми е темно на вечер, Барем по некоа дедика да им светнуаш колку да
си повечерам”. Стојо поверува и уште еднаш не праша.
***
Дните си врвеа, помина недела, две, три. Заврте месец. Митра е околу Доста
поблизу од мајка и од сестра. Дојде време Доста да стигне. Митра е покрај неа и во
најтешките минути.
Во болот и маките родилката не гледаше ништо, само жива да остане. Дали
машко, дали женско, дали куче или маче, што сака нека биде, живо, мртво, само од
болки и маки да се опаси. И кога дојде саатот новиот човек свет да прогледа,
Доста веќе беше изгубила свест. И тогаш Митра го прифати новиот створ, му го
претолчи папчето со две камчиња што ги спреми однапред за таа работа, скина од
Достините плетенки едно конче и му го врза, го издигна за главче, го погледа и
пред очите и излезе нејзината Ѓурѓа кога се оддели од неа, и кога бабата Маса
исто така ја однесе на горни крај во пепелта.
Ѓаволот се даде на работа. „Де, Митро, сега или никога. Еве ти го душманот
в раце! Ни пари да даваш, ни маѓии да правиш, ни да го чекаш со месеци, а може и
години. Ете сега, потстисни го за гркланчето и готово е како 'рскавец. Никој нема
да те види. Ќе кажиш: така се роди - и ај м;и со здравје.” Но во својот бес таа се
сети дека веќе го зеде еднаш гревот кај бабата Бисера. Двапата да умираш еден
таст човек, - тоа поќе не може да се прости. Се почуди, се помисли, го тратна
малото во пепелта и солта што ги спрема порано, го извалка и го завитка во една
пелена приготвена од Доста.
- Белки не ќе вресне? Белки е најстина мртво родено? Белки маѓијата од
бабата Бисера сврши работа? - си помисли Митра и и се поолесни на душата. Се
истрча надвор, зеде една рогузина од чардакот и едно најиокинато покровче, ги
внесе дома, ја посла рогузината на женскиот кат, го зеде коритцето што ги
капеше нејзините деца, го кладе зглавје надолу со главата (така лежат леунките
по Мариово) и истрча долни крај кај јаслите да види што направи Доста.
На Доста и попуштија болките на крстот, се поолади малку, се поиздиши
длабоко и свеста и се поврати. Испушти едно длабоко: „Ооф! Кај си, мори,
сестрице Митро, загина, да е видел господ!” - и ги собра сите сили за да се
прибере.
Збива некоја и друга минута, испружена крај јаслите во сламата, и кога веќе
падна и уложјето од неа, сети дека опасноста наполовина е помината. Се позатаи
малку да види дали угате ќе ја штрека половината и крстот и бидејќи сети
леснина, се обрна кон Митра со наивен детински поглед и полна доверба како кон
своја мајка или сестра:
- Да е видел господ, слепела, сестрице Митро, ошче за влакно ќеше да
скрша глава. Boa ти било проклетија од господ на жените, сестричко. Зошто и на
сто години луѓето викале „леле мајко, зошто ме роди”. Ами, сестро, ако вакви
маки тргаат сите жени шо раѓаат, тогај јака му душа на тиа што имаат родени по
пет-шест па и десет деца. Леле, мајко ми ти мила! Да не даде господ ошче еднаш.
Ми се чини оти јас ошче еднаш нема жива да остана.
 И пак ги затвори очите да собере уште малку сили за да може да проговори
или и да се дигне од местото.
Митра слуша што зборува Доста, слуша и горни крај дали ќе вресне тоа
кучило што го завитка во пелената.
- „Ајде, ајде, невешче. Та ќешки таа клетва нека биде. Се ќе помине со
здравје. Токо, ајде, стани да ми те сместа гope како што требе, оти ошче ногу
работи требе довечера да свртшиме, а еве и времето наближуа, кокошките веќе
кај си легнуат.”
Доста се поиздиши уште подлабоко: Митра ја фати за раменици, по кроце,
полека ја исправи првин да седне, па потоа полека, лека, ја исправи простум и
држејќи ја за мишките ја поведе кон горни крај.
Таман на среткуќа кај долното било, за голема радоет на Доста, од пелената
се слушна нешто како маче кога мјаука.
„Мјау, вјау, a јаа,а,а,” - се распозна детски глас. Доста веднаш ги заборави
сите болки и страданија, ја подигна главата кон Митра, ја погледна в очи, ја
развлече исушената уста и проговори:
„Mope - ми, живо било воа мечето, орлите да го мачат, колку ме измачи, да
не остане, да даде господ!” - На лицето и се оцрта задоволство, дамарите и се
разработија и доби сила и кураж што побргу да стигне до постелата, да легне и да
го погледне тоа стаорче што сакаше да ја отера в гроб.
- Сполај ми ти, боже, оти не ме улиши и мечне од оветот! Маките веќе и
истрга шо и истрга, баре дај ми здравје и живот и мене и нему, да поживеа и јас
како сете сестри - сиромашки и да се нарадуам како неј.
Двете жени дојдоа до постелата. Доста полека полека се спушти на неа, го
прибра коритцето под глава, се понамести и ги фрли очите под огниште, од каде
што идеше слабиот глас од новиот човек.
Митра ја остави да гледа кон рожбата. Излезе пак надвор, донесе едно уште
поискинато козинавче и и го префрли на Доста до гради, па сакаше нејќеше, се
заеука да ја доврши работата што ја започна. Го зеде коритцето од под глава на
Доста, го прибра и ѓумот со ладна вода, направи за прво капење. Поразбуричка со
рака да види да ли водата не е многу жешка. Саканејќе, се нафатила, ќе го бабуа
ова кучило, кое утре ќе ги дели нејзините деца.” Зелена како мувлија од јад, ама се
прави пред Доста небарем нејзина среќа и дошла. Куќата и е те'мна и мрачна; се
што гледа наоколу и е црно; во нејзината глава се створија меѓи на нивјето;
половината овци, говеда, двата вола, едната маска, една куќа, па дури и бакарот, и
вршниците пи виде разделени. Нејзините деца посиромашни од ова маче !. .. И и
дојде бесот сега да го стегне и да го задави како мачка пиле.
„Ама, доцна е, Мишо, доцна” - си вели со умот. „Коа не го стори тоа кога му
беше цаката, кога падна од мајка му, кога она не беше му го чула гласот, сега е
доцна! Работи сега и надевај се, белки бабата Бисера со свеќата ќе помогне од
некоа страна”. Но оваа надеж сега и изгледаше јалова и пишман се стори оти не си
ја сврши сама оваа работа, туку тргна по маѓии и басни.
- Ех, да знае оти вака сама ќе мм остане на моите раце, али оти да барам
друго чаре кога сама ќе си а сврше работата! Ама деде! без речениа нишчо не
бидуа. - Така си мисли и го капи малиот створ. Co спуштањето во корицето тоа
нададе посилна пискотница. Доста очите не ги свртува на друга страна. Покрај
тоа што ја интересираше во првиот момент по олеснувањето од болките - дали е
живо, сега оди понатаму. Сака да разбере какво е ова нејзино злато - ерген или
мома. Сега куќа нејзе и светна, гредите, од црни, саѓосани, се претворија во бели,
нови, небарем вчера Илко ги наделал. Огнот се вивнал и пушта златни пламени и
искри и на Доста и се претвораат во безброј ѕвезди што ја осветлуваат куќата за
подобро да може да ја види нејзината искра, од која има да пламне силен оган во
нејзината згасната душа.
И со една блажена насмевка процеди преку заби:
- Mope ми, какво е тоа кучило волку шо ме шмачи, сестрице Митро, дете
или чупе - чумата да го вркне?! - И со запрен здив почна да очекува одговор. Во тој
момент нејзе и беше се едно: чупе дете за неа беше нејзина рожба, нејзина среќа и
надеж во животот.
И кога Митра со претворена насмевка и одговори „мори чупе е, чупе,
невесто Досто; токо, нека ти е живо, ако е чуле!”
Доста пак ја развлече устата и повтори:
- Мори, чума да не чукме, сестрице Митро, и без нас, чупињата, не може вој
свет да се држи. Кој ќе и трга маките, како ние со тебе? Токо гледај суреди го!
Направи му и сете адети шо требе да не ни и к'не коските утре! Ти си изгледала
петшест, нека ти се живи, не ти е севте сега. Гледај да не го опакостиме во нога, во
рака, та да ни се смеат светот. Да не го оставиме недосолено, шо се вели, па да ни а
к'не душата, оти сега, колку мој греот, стопати повеќе е твој: си а зе бељата и ти.
Ти веле да викниш некоа баба да ти помогне, ти сама се навати, та сега ќе груваш.
Митра го иекапа чупето, го остави пак на пелената, влезе во кералчето, донесе
набрзина други пеленки приготвени од Доста за таа работа, и надвенатри го
запови. Ја зеде крошната од нејзините деца, иако Илко беше спрамил нова, тури
слама и го кладе покрај оган крај мајка му.
Доста се поуспокои. Кое болките и поминаа.. кое го виде оти е живо, разбра
што е. и сега треба да се мисли за понатаму. Ами тоа кучило туку вреска! „Вјау” се
дере, папакот ќе му извресне.
- „Шо ал се прави, оестрице Митро, воа кучило сака да цица” - вели Доста.
- „Море не бери му го гајлето ти сега. Лели се куртулиса од маките, се ќе се
нареди. Токо најстина, шо велиш ти? Коа сакаш да а викаме задојница?
Доста е јабанџика. Нема сестри, нема брачеди, ни внуци на чие млеко да го
задои нејзиното првенче Уште како тешка таа си редеше и си миелеше: која баба,
која задојница, која нарачница. И ете, сега дојде и тоа саат.
За задојница таа ја бендиса Бојана Жиовката, која пред година и пол роди
машко дете. Co неа се спријатели на чешмата, почнаа да си одат - да си идат.
Заедно на вода, на река; по орото заедно си седеа и многу си ги бендисаа
табиетите. И сега никој друга нема да биде задојница, ами Бојана. Па и не се
далеку со куќите: ете каде е Ристе Жиовецот. Еден плет ги дели од Сукаловци.
***
Едно големо гајле и се симна од грбот. Девојчето е сега задоено и Доста
нека си слуша и нека си го умирува ако и плач'е. Митра ќе си ја гледа редовната
работа за овие дватри дена дури Доста да стане, па потоа пак ќе си продолжат на
недела.
Кога Митра излезе да ја испрати Бојана, Илко си влезе со заграб борина. Тој
можеше и понапред да ја внесе борината, ама не е адет машко да присуствува на
задовање дете. Што знаеш што бидува! Адет е адет. Така рекле старите, така ќе
прават и малите.
Во тоа време си дојде и Стојо од орање и се прибраа сите за вечера. Co
„доброто вечер”, Стојо посака живот и здравје за внука си „дуда” и на брата си му
пожела и дури кожув да искине од зетот.
 Илко се позасрамува, но одговара и гледа дека навистина брат му од срце
му честита. А за кожув му вели: - Брату, ти си постар и ти ќе и носиш кожувите од
сете.
- Mope, нека бидат живи ќерките, брату, та лесно е за кожувите, - одговори
Стојо и и честита и на Доста, го одви девојчето, го поткрена дури до греда, го
остави во крошнето и извади еден бел черек, кој го носеше од пред три месеци за
овој ден и го дарува првото внуче од брата си.
Навистина, на Стоја му беше мило ова малечко детенце како негова Ѓурѓа
кога му се роди. Тој се насладуваше со задоволството и радоста на брата си.
Од девет месеци наваму Илко стана божја бубалица. Та тој итака беше
мирен и кроток, но откако му остана невестата Доста тешка, почна за петмина да
работи. Каде ќе му речеше брат му Стојо, тој на нога не застануваше. Се
чувствуваше некако задолжен да работа, оти ќе треба за тројца леб да вади.
Ha вториот ден се бери сповојница. Ама сповојница се бери на прво дете и
тоа ако е машко. На женските не им се дава толку толку внимание.
Арно ама, ова е „на староси - два радоси”, што вели народната поговорка.
Остави ли Доста рожденката да се собере сповојница?
- Ти-и-и-и, ослепаго. Дали немаше еден тагар брашно да замесат пет шест
буленца? - ќе речат еснавките. „Миша Сукалова можеше тричетири сповојници да
бере секоа година, та за Илковица да не може” He, џанам. Тоа кабул Митра не го
прави. И не само што ќе речат еснавките, ами таа се плаши да не се сетат Доста и
Илко оти го нејќе таа малото и оти го чека да умре. И затоа, кога Доста проговори,
санким „царска ќерка се родила”, Митра веднаш се фати за пиштоли:
- Уууу, невесто Досто! Кој ќе чуе ка ќе рече! „Ете, те, слепачко, Митра
Сукалова на етрва и не и собра сповојница”. Јас тоа не може да го пог'тна.
Сповојница ќе се збира утре ... па шо сака нека биде! Мажјето нека си а гледаат
нивната работа, ние ќе си а гледаме нашата! - беа последните зборови на Митра
околу ова „важно” прашање.
Најпосле се собра и сповојница. Истребија жените еден котел царевка, уште
еден грав; ги сварија во големите латвици, и кога дојдоа сповојничарките, секоја
со пo дветтри деца, ја исркаа царевката, го макнаа грашокот со топлите булиња и
погачи, го поткренаа сите „новиот човек”. По некоја баба, а лебами, и по некоја
невеста, си отидоа малку цврцнати. Елем, да се направи адетот и да прикажуваат
децата кога ќе пораснат дека „филан и филан јас го знам и на сповојницата сум му
бил”.
Митра ги исчести сповојничарките како и ,на нејзините сповојници, оти
тие истите беа и сега; им тури подебел грав на внучиња и од сестра и Петкана, им
даде и поголеми лажици и церемонијата се сврши. Си ги зедоа торбите со по
некое залавче од погачите и си отидоа. Дојде на собранието и селската
испустеница бабата Тода, а кога Митра ја виде се понамршти и за себе си рече:
„Ата да а најде, ошче она беше кусо. Ќе оставе некоа живина, не ќе можа децата да
си и исчиста.” Но, нели е собранија, што ќе рече пред овие мили гостинки и одбор
селанки? He ќе ја напади, па да и се смеат! Затоа и бабата Тода си седна каде што и
е редот - на долниот крај на трпезата и убаво си се накрка од дебелиот грашок и
топлите погачи, та за царевка непара се стегаше оти беше без заби.
На сповојницата се изредија сите можни и неможни благослови и на сите
Митра викаше „амин”, иако во себе си повторуваше на благословот „да не е жив
новиот човек” - „до дните - од дните на пците”,на благословот „к'смет господ да
му даде” - „краста и орлови нокти да се чеше”; „голем да порасне” - „една педа од
земјата”; „мома убава да стане”; „плашило на векот да биде”; „за изгора во село да
биде” - „папакот да и гори, и нејзе и на таа шо а роди”; ,ергените по неа да лудуат”,
Миша додаваше: „да даде господ она да полуди, та и татко, и мајка од неа да
бегаат”; „да му се живи родители” - „довечера, дај боже” и така натака.
И Доста за цело време ги слушаше благословите и одговараше: „амин, амин,
мили мајчички, мили сестрички, чул ве господ”. Таа не присуствува на трпезата и
со неа не сторија гостинките ни „здраво живо”. да не и ceкне млекото и да не ја
фатат „навите” како леунка.
Но сповојницата не е смотра само за домаќинките каде што се прави таа,
ами и за самите сповојничарки. И тие носат погачи, булиња, ракии и разни
мезиња, та и тука, како во црквата, треба да се види која е пофарк во
домаќинлакот Билјарките и овде излегоа пофарк. Нивните погачи излегоа
побели. Навистина, брашното мириса на запалено, но тие навикнале и не јадат од
годинашно. Нивните амбари се полни со ланско и поланско брашно. Кога го
тураат - со кросно го набиваат, а кога го вадат - со мотиче го копаат. Тоа се вели
домаќинлак.
Митра остана да ја суреди куќата. Да ги измие мисурките, лажиците, а
новите бардаци пак ги однесе во земникот со една клетва по децата и бабите што
се нашија од нив и ги излигавија.
„Што ќе правиш, златна Митро”, си велеше со умот кога одеше во земникот.
„Ти и ватил камен нозите, нема чаре, ќе тргаш. Ах море! Кога си будала -будала
остани си! He го потстисна ноа кучило ошче кога падна од кучката, токо, на ти
сега сповојница, вечер наречници, по недела - кршчење, до година свадби, И .. . оп,
ајде, Мишо, кревај си парталите од старата куќа, разметуј во новата, дели и
воловите, овците, коњите!” При овие мисли на Митра и идеше сега да се врати
назад, да го стисне девојчето за врат и да го удави, а на Доста да и ја расцепи
главата со бардакот. „Не, не”, - си велеше веднаш потоа: „Јас су си сигурна.
Маѓиата од бабата Бисера ќе си сврши работа. Ако не довечер, утре. другиден, по
годинадве, ама нема да процвети воа кучило.”
Co таа утеха таа се врати од земникот, порастреби уште што имаше за
растребување, и даде и на Доста да поужина, сакајќи секојпат да биде спрема неа
љубезна, за да не забележи што и мисли.
***
На третата вечер ќе идат наречниците да и одредат на „дуда” пат по кој ќе
врви во својот живот.
Пак стрина Маловица дојде. Мајката, таткото, и Митра на глуво доба, пред
петли време, се собраа, повечераа од денешниот грашок и ја зедоа дуда во
крошнето под оган. Оганот го оставија да згасне, само на жар, борината угасна и
стрина Маловица се јави со тропање на брашнарскиот ковчег од среткуќи.
Мајката, затресена над чедото, праша со треперлив глас:
- Кој троста во ова ноќно време?
- Ние сме, наречниците. Разбраме оти сте имале нов човек во куќата и
дојдоме да му го одредиме животот.
Мајката ги моли:
- Мили сестрички, мили мајчички, мили бабички! Наредите: прво, да ми
биде жива, да ми биде здрава, да ми биде убава, умна, разумна како мене.
Стрина Маловица од темницата наречува:
- Да биде жива и здрава, убава, умна, разумна како мајка и.
Таткото моли:
 - И работна како мене.
- И работна како татко и Се јавува и Митра:
- Некој к'смет господ да и даде. Момче убаво да и навее; свекор и свекрва
умни, разумни и живот со неј да си помине. Татко и мајка да слуша.
Доста упаѓа:
- И стрико, и стрина и сете роднини. Стрина Маловица повторува.
А Митра туку колне во себе и си вели во умот: „Не лежи, ѓаволе!
Наречниците разбираат и шо мисли човек, не само шо зборуа, та една од виа мојте
да го вати, не му треба повеќе. Па од толку една белки ќе запишат ако не сете?”
Стрина Маловица го завршува наречувањето:
- Слушајте, слушајте, татко и мајка и сете роднини. Пред господ ваа вечер е
п'на трпеза, се одбор госје си има: од свети Петре и свети Илија до свети
Панделија. Јадат и пиат госпоцки манџи, госпоцки пијачки. И на кое дете ваа
вечер се наречува наредено е така господарцки да живее. Таа е судбата на новиот
човек: Ќе расте и ќе порасте. Убава мома ќе стане. Умна, разумна ќе биде. Мајка и
татко ќе слуша. На добро место ќе појде, попова онаа ќе стане, на младо ѓаче
невеста. Од срце ќе се радуа со печес чеда шарени. Премрежје во живот ќе има на
дваесет и осум години. Ако ми живо остане, доб'ка старост ќе вати од седумдесет
години, - заврши бабата Маловица со наречувањето. а додека таа наречуваше
другите само викаа „амин, амин, амин, боженце златен, така да биде”. Доста ги
бришеше солзите и веруваше дека од устата на стрина Маловица господ зборува
и сето си го претстави во нејзината бујна фантазија. Ја виде дуда, голема девојка
станала, та дури и млада невеста, попова снаа.
Петлите на гредите долни крај запеаја, борината Илко ја запали и куќата
светаа со двојна светлина за Доста. Таа го стисна девојчето на градите и така
преседоа сите четворица до зора.
Се свршија и овие два адети. Сповојницата и наречниците поминаа, но
откако ќе падне мракот, па се додека пропеат петлите, во огаништето уште гори
опурчак од свинска кожа и страшно мириса.
- Така „вела”, кај шо има некрстена душа иде тој „натемаго” и носи секакви
болеси, како за детето, така и за мајката, - велеше Митра кога Доста се пожали оти
и смрди опурчакот. И тој е еден од адетите, та не може да се изостави ако се сака
напредок. Затоа, некрстено дете не може да се држи од еднадве недели повеќе.
На неделата, или и пред недела, крштаваат сиромасите што не одат на пазар
нарочно за крштевање ќe купат по некое бришалче од анот в село, ќе го внесат
детето в црква и од црква - дома; бабата и нункото колку за адет ќе каснат и ќе си
одат без голем калабалак и мастрав.
А Сукаловци? Како, ќе одат на пазар? Може ли така да помине Илко Сукала
и тоа на староси прва рожба? Та, кој ќе чуе, како ќе рече? Стојо прави пет крштења
и за сите беше на пазар, та сега за Илковото без пазар? Пази боже! И Стојо,
стрикото, се нагрби да оди во Прилеп, пазар за крштење да прави.
Доста, по три дена од породувањето, стана, се поистресе од ѓубрето, се
позачисти и почна по куќи да си работи. Куќата и светна. Таа му меси погача на
Стоја, му напржи месо од крмнакот, му ја наполни залупката со месо и сирење,
пагурчето со ракија, зоб за маските.
А колку за нарачувања, таа ништо не нарача. И, кога тој праша: „кажувајте
жени, сега шо да донеса”, таа остави на Митра и на неговата чест. Рече само: „Да
гледаш, да не арчиш ногу пари да не се пусти сермиа за едно маче”. Но ова го рече
така, од скромност, колку нешто да рече, а понатаму продолжи: „Шо знам пак јас?
Неоти вчера су кршчавала? Ете a сестрица Митра, ете те тебе, шо ќе ти вати умот,
тоа земи. Вам баре, душко, ви е добро познато шо требе, што не требе. Сте
поминале ногупати по тој ред. Да земиш некое бришалче за попот, та за нункото
ќе бараме дар во Стоанкиниот ковчег. Бог да ми а прости, да и се миросани коски,
оставила сиромашката и за стари, и за млади да се отстрамиме.
Митра виде оти и оваа грижа Доста и ја префрли нејзе и почна со
нарачувањето:
- Ами, шо ќе земиш? - почна на високо да му вика на Стоја. - Санким сега ти
е севте. Шо зимаше за нашите, ќе земиш и за воа, и воа е наше. Ќе земиш
тричетири оки риби, сол, газер, шиќер, кродмид, ориз. Нешчо залажачки. Суо
грозје, смокви земи некоа низалка. Гледај дарчињата да бидат поасолни, да не се
страмиме. Да не земиш некој пачаври да не можа да се опула во луѓето.
И Стојо сета порачка си ја запиша во умот, оти писмо не знаеше. И се што му
нарачаа донесе.
Koгa Митра направи забелешка дека Стојо не донесол поарни дарови, (а се
знае: за да и угоди на мајката), Доста застана на негова страна:
- Арни се, арни сестрице Митро! Шо му е, ослепаго. На златни дарови маана
му наоѓаш. Сега де! Требаше ќилими да донесе, куќата да а постиламе дека било
кршчење! Убави се, убави, браче Стојо. Нека е жив човекот, та даровите - поарни
здравје. He слушај а ти невестата Митра!
Митра го извади и другото заирје од торбите и виде оти Стојо ништо не
заборавил, та дури донесол неколку лимуни и портокали.
- Знам оти невестата Доста е мајстор за готвење, та ако и требат ете, и тоа
купи, - рече Стојо, правдајќи се за лимуните и портокалите.
Илко гледа и слуша што се зборува и најпосле и тој проговори:
- Се арно, брату, се добро. Да сме живи и здрави ние и дечињата. Нека е
добра мисла и нека се живи пријатели. Грешено погодено, ќе ни прошчаваат.
Толку ни стига чергата - толку ќе си и пушчиме нозите. Нека е аирлија саатот, се е
убаво. Токо, ајде, ајде, жени, соберете торбите и дајте му на бацка Стоја нека си
покасне, та нека си легне, оти - слушате? - петлите веќе зачестиа.
Стојо си покасна и си легла. Си легна и Илко, но Митра и Доста го развалија
оганот и се дадоа на работа за крштењето.
Та утре е недела. Тие денеска намесија погачи. Го поканија нункото и
попот, а Илко го закла и прасето и сега сето тоа требаше да се спреми. Да се
истреби пченица и ориз и да се кладе месото да се вари.
Стариот поп Трајко, како стар човек и вреден слуга божи, секоја недела
става рано. Ќе се измие надве натри, колку да се порасони, ќе ја заврти косата со
еден дрвен чешел, ќе ја позамазни брадата и мустаќите - колку да не му влегуваат
во устата, - и, ако не служи литургија, ќе си го наполни големото ѓезве кафе, ќе си
го испие сам и ќе ја нарами торбата со „алатите”. Така тој ги викаше: книгата,
петрафилот, крстот и китката од босилок што беа секогаш во торбата, и ајде -
долу сред село за в црква. На прагот, или во дворот, ќе се сетеше да пробуричка во
длабокиот џеб од гуната да види дали му се наоѓа по некое зрно темјан, оти и тој
влегуваше во неговите „алата” без кои не можеше да сврши никаква работа. Ако
се случеше да нема, ќе се вратеше назад да се стокми и тргаше надолу. Кога беше
намислил да служи литургија, не вареше кафе, оти пред литургија не дозволуваат
каноните ништо в уста да се кладе, та дури и тутунец не смееше да си го наполни
луленцето.
 Ова утро, кога Сукаловци ќе прават крштење, дедот поп ќе служи
литургија. Затоа и тој, како Митра и Доста, стана уште в зори. Се позами, се
позачешла - колку да му помине апешот во главата - и си ја зеде торбичката
велејќи си сам за себе: - Требе порано да се оди, оти литургијата трае два саати
(ако не ги прескокне половината молитви, што си имаше обичај), утреното еден, а
после... ете има три четири кршчења, секое по черек саат, некој и друг парастас...
денеска ќе се има баја работичка, - и пак си промрмори, навраќајќи долу Катината
улица: - Нека даде господ, нека даде: кршчење, венчање, венчање, па и умирање! -
Се исто му беше на дедот поп: крштење, венчање па и умирање. Тој си имаше своја
сметка и си ја правеше вака: Толку крштења, по два черека бели, прават толку;
толку венчања по половина лира, прават толку; толку умирања - по бела
меџудија, прават толку. Оттука треба да излезе шеќерецот, кафенцето, тутунецот
и други мастрафи за куќата, а пак лебецот и зопта за Алчето му беа осигурени. На
Митровден секој домаќин ќе му даде по еден кутел жито. Некој пченица, некој 'рж,
некој јачмен за коњот, елем двесте куќи - двесте кутли; тие ти се дваесет и пет
кила жито. Па таман толку еден среден орач наоѓа во Витолишча што кале цела
година по полето со сето семејство. Божиќни пости - грав, Велигденски - еднаш
грав, еднаш јајца; Петреви пости - волна, и на Водици со кумот - сланина.
Во црквата дедот поп го најде притропот Петрета Слабиѓорев, кој смирено
ја симна капата и му бакна рака, барајќи му од благословот.
- Стана ли, Петре?
- Стана, дедо попе, токо ... да ми прошчаваш, коа се позадоцни воа сабајле!
Знајш, како изморен и стар човек. .. Вчера бе на работа кај Милошка, на лозјето, да
и го копаме со жената, в дупка да а закопаш, та сношчи не забави со вечерата, - се
правдаше Петре.
- Добро, Петре, добро, не е доцна. И јас, ете, рано дојду, оти па мене ле ми се
спие. Ете и Куле не е дојден, ќе ве почекам овдеа. Токо... донесоа ли сношчи некои
поскури за литургиа, нарача ли ти немни во петокот? Вино за пречесна донесе ли
некој од нашите чорбаџии?
- Донесоа, оче, донесоа. Јас нарача на дестина жени, коа вела: ако не донесе
Милошка, нека донесат Билјарките, ако не Билјарките - Сукаловци, ако не тие -
нека донесе Бела Бојана. И така, ете, што и нарача, сете донесоа - Сукаловци две.
Митра вели: „Може да не чинат за литургиа, токо пак надробете и со дедот поп за
навора или клај му и во торбата, лека си касне, стар човек е”.
- Арно, арно, Петре... Ами вино кој донесе? Или од некого ти зе?
- Mope, донесоа, сиромаси. Ете и печес шишиња, не едно. Има од Милошка,
од Мисирлиата, од Балето. Голобан, и тоа нап'ни едно оканиче. Вели: „да му се
најде на татка му, ногу му се пиело винце!
- И мене ми се пие, Петре, и мене, та сигурно ќе му се најде.
И во тој разговор дојде и псалтот Куле Кушо.
Куле е кус како копан, одвај од земјата се одделува, ама кога ќе тргне, ни
поповиот коњ не може да го стигне. Кога ќе заситни со кусите нозе, небарем десет
години пајвани носел. Ем работи. Татар е на пустата работа! Кога ќе му крене
жената некој сноп, ќе го снема под него и само гледаш снопот сам бега преку нива.
Ако човек не знае чија е нивата, се чуди и се дума како одат оние снопови сами и
сами се прават капици. Секаде прв стигнува. Жние, ора од сите поарно, ама во
браздата оддалеку не се гледа. Угарта црнее, воловите бегаат по бразда, небарем
штрколот ги брка, а тој едвај се гледа по нив. Па знае и добро да псала. Го подучил
и поп да го прави. Го ожени со попова ќерка, на дедот поп Стева, ама ете, кога
човекот немал среќа, таа му умре. Кушо се прежени, та сега ќе си помине само со
псалањето. И арно му е: три лири годината ни на најдобар момок нашите
џорбаџии не му плаќаат, а тој само за неделините си зема три лирички. Нека му се
алав. Учил човекот - научил. Па и дечиња му дал господ шест-седум, треба да ги
храни.
Кушо дојде до оганот како кабаетлија што задоцни; рече: „доброутро”, ја
симна и тој капата и со „благослови оче”, му бакна рака на попот. Од попот доби
благослов и наредба да оди во црквата, да ја земе кадилницата, оти и жарот веќе
стаса во оганот.
Co кадилницата в раце дедот поп и Кушо влегоа в црква. Петре донесе и
вода, и по заповед на Кулета, отиде да го удри клепалото, оти дури не удри
клепалото, селаните не знаат дали е дојден попот.
Попот влезе во олтарот, тури темјан во кадилницата, го наметна петраилот
и го почна утрењето со:
„Благословен бог наш, всегда, нинје и присно и во вјеки вјеков”, а Куле веќе
застана на певницата поткачен на едно столче, и откако одговори „амин” почна да
ги чете утрените псалми.
Попот застана пред „царската врата” и почна да ги мрмори молитвите.
Петре шетка од олтар - во олтар, ги опрема серафимите. крстот за „входот” и
друго што треба. Попот, читајќи, го виде Петрета во олтарот како ги носи
поскурите, и од сред молитва: „Боже очисти мја грешнаго” го праша Петрета: -
Колку поскури се, Петре?” - и си продолжи: „И помилуј мја!”
- Идинајсет, дедо попе, - одговори Петре, a Попот си продолжи: - „ ... и дажд
нам владико...” Ами виното каде е? „ ... единомислие...”
- Ене го во камарата, во малиот алтар, - одговара Петре и си продолжија
сите тројца со работата.
Попот ги сврши молитвите пред олтарот, Кушо ги дочита утрените псалми,
попот ја кади црквата, Кушо отпева, и веќе почнаа и селани да идат.
Бабата Каља Тушева, редовна и најрана посетителка, веќе прави метании
пред Богородица и и се моли да и го поживи сина и и внучињата; дедот Бале - и
тој му пали свеќа на Ристоса и го моли да му ги прости греовите што излага толку
моми и невести за мажење и што зеде некоја и друга лиричка од такви како Илка
Сукала, дедот Мисирлија - не може да најде невести за синови му и почна редовно
да доаѓа в црква и да се моли на сите светци; на бабата Цвета Батанџиева
невестата и нема малечко еве седум осум години, та и таа клечи пред Богородица
и ја моли. И други жени, мажи, здрави, болни. Девојчињата - од уѕур, на прошетка.
Кон осум-девет саатот црквата се наполни.
Тие што имаа „пресни мртовци” донесоа пченица и поскури да ги препее
дедот поп и да им раздадат за душа, некоја невеста дошла да си прави молитва со
малечкото на шест недели; други ќе крштаваат. И на сите треба до ак да им дојде
овој стар дедо поп Трајко. Две три молитви - однапред, една две одназад и со
едно: „Христос, истиви бог наш ...” свршува отпустот и селаните - нафора.
Дедот поп одржа општ парастас над сите поскури и им дрпна едно: „Вечна
им памет, бог да и прости, да се живи живите, бог да и прости умрените” и Петре
ги прибра и одовде поскурите, а жените си ги зедоа пчениците и застанаа пред
вратата на црквата со распарчани погачи - леб, сирење, риби и други мезиња, да
раздадат за душите на покојниците: да им се најде на тој век.
 Дедот поп си останува во црквата со „својата свита”. Така ги викаше тој
Куша и Петрета притропот. Донесоа веќе едно дете за крштавање и дедот поп ги
зел ножиците, го потстрижува Потоа го капи со зборовите?
„Крешчаетсја раб божи ...”
- Кажи нунко име!
- Трајко.
И попот продолжува: „Крешчаетиа раб божи Трајко, во имја отца амин, и
сина амин, и свјатаго духа амин, амин, амин”. Да му е живо. вековито, да биде
к'сметлиа, береќетлиа, овчар, орач, копач говедар да стане. Ги реди сите занаети
„додека бабата да го разврзе крајот на црното шамивче и ги извади двата бели
череци да му го плати заметот на дедот поп за работата.
По првото иде второ, трето и така со ред.
Петре веќе ги прибрал сите поскури и шишиња со вино во поповата торба
што останале од нафората и причесната.
Бидејќи пак обајцата овие попови придружници земаа учество во неговите
работи, секој ден дедот поп им делеше и ним по нешто: по една две поскури, по
едно шише винце - и тие да ја поминат света неделичка мајчичка повесело.
И оваа недела се се повтори: службата утрена, литургија, парастоси, та дури
и четири крштења.
Едно од крштењата беше на ќерката од Илка Сукалов и Доста Рожденката.
Доста го спреми девојчето дури Митра се промени, го наполни белиот ѓум топла
вода ,и и го даде на Гуца Митрина да го носи до црква, та тргнаа трите „мили”
роднини за закон божи - в црква.
Таму затекоа две деца за крштавање пред нив, a по нив дојде уште едно, та
така дедот поп Трајко оваа недела крста четири.
Нункото на Сукаловци е чорбаџијата Милош, подобро речено -
чорбаџивката Милошка, оти Милош беше домазет. А таа пак беше ја пратила
ќерка си Стојанка да го крсти и ова девојче. Старата обично одеше да крштава
само машки деца за да може, кога ќе пораснат, да се кокори на свадбите.
И сега Стојанка ја пречека Митра во црквениот трем, си ја одврза шамијата
со дарчињата за крштеничето: кошулче, минтанче, чорапчиња и тулбенче, и беше
готова. Само чекаа на ред.
Дедот поп спремен, со засукани ракави, го распови на масичката малото, ги
зеде ножичките, го потстриже, го фати за главче и почна да го брчка во водата
што ја донесе Гуца во ѓумот, читајќи си напамет: „Крешчаетсја раба божја . . .” и се
обрна на нунката: „Кажи нунко име”, и причека. Стојанка како крената пушка
веднаш одговори: - „Неда”, а попот си продолжи: „Крешчаетсја раба божја Неда, во
имја отца амин, амин”, и му ги Изреди ,и на ова детенце оние исти благослови што
им ги рече на тие пред него. И Митра ги извади двата бели череци; подавајќи му
ги на дедот поп - му ја бакна раката.
Доста со помошта на стрина Маловица, наредила дома за пречек.
Трпезницата веќе е поставена и сега нека идат гостите, века добре дојдат. А ваму,
гори од нетрпеливост и желба што побргу да го слушне ;милото име. Ја праша
стрина Маловица како се викала мајка му на Илка. Таа и одгавори: Стојна. Доста се
понамршти и си вели во себе: „Просто име, Стојна! Којзнае дали не ќе и текне на
нунката така да го крсти? - Доста си цукна двапата. - Прво дете не се кршчава на
умрен дедо или баба, - се поутеши некако и си брка работа.
Кога на портата се зададоа нунката, Митра и Гуца, - на Доста срцето и
затропа силно: - „Како ли ќе си го викам анѓелчето мое?” - се праша сама и се
прави небарем не ја возбудува тоа прашање. - „Ами, како! Како ќе му го кладе
нунката, така ќе си го викам, само нека ми е живо”.
Во таа мисла ја најде нунката што го носеше девојчето в раце, и бидејќи е
адет да не зборува дури го држи, - отиде право во јаслите и го остави таму.
Мајката си го зеде, и пак, како поп Трајко што ја праша нунката в црква, запраша:
- Кажи, нунко, име.
Стојанка со полна уста одговори: . - Неда!
Доста ја облеа мило чувство низ целото тело и просто извикна:
- Неда! - Да сте живи и здрави! - и посегна, и бакна рака на Стојанка и ја
поведе горни крај на трпезата.
Нунката го испи кафето, истури еден кош благослови за детето,
родителите и роднините и си отиде да го земе кај ручек време и нункото со
подарокот за на крштевање.
Митра се поразоружа од облеката и започна да готви. Доста си го надои
девојчето, си го кладе да спие и се зафати и таа со нејзините манџи. Стрина
Маловица се понамршти и кога виде манџи со расол, со јајца, па кога Доста и рече
оти и лимун ќе и нацеди на супата, просто го искриви вратот на страна и се
насмеа „подмустаќ”.
Кај ручек време дојдоа и гостите, начело со нункото Милоша, си поручаа од
Митрините тепсии, ја пофалија Достината нова манџа и си отидоа да разнесуваат
по селото за новините што ги воведува рожденката.
***
Кај Сукаловци животот почна да си тече нормално. Мажите одамна ја
привршија сеидбата; жените ги уредија каците и легнаа на женските работи
околу разбоите.
- Пуста да остане и работа, мори жени! - се плачеше Митра кога се подигаше
разговор за женска работа.
И навистина, женските работи се беља по наше Мариово.
Волната јатрвите ја поделија уште пролетоска на три дела. Трајковиот дел
го зеде Митра да го работи „наполу'', едно за него - едно за неа, оти тие со Стоја се
поголема тајфа, та „да може да чкрипне некој и друг лакот за тие црвците децата”.
Доста малку ја поизжала: како ќе ја изработи два дела, но Миша изјави готовност
и нејзината да ја изработи под овие услови, на што Доста се замисли, но не се
согласи.
- Та не су јас суа во рацете па да и а дада нејзе половината в'на? -си помисли
и и кажа отворено дека сама ќе си ја работи.
- Та, да не можиш ти со чупенцето и да не а даваш наки, та мене доста ми е
нашата со браче Трајка - одговори Митра и си помисли во себе: „Види, види,
песјачката една! Велеа нишчо не знае да работи, a ошче првата година сама ќе а
работе сета в'на. Де бакалум! Ќе а видиме шо работница ќе излезе!” И почнаа
јатрвите да се натпреваруваат во работата.
Митра преде основа и јаток, се знае: за шајаци, за клашни или за покрови.
Од шајаците ќе прави гаќи за машките, од клашните - гуни и сакми, а од козината
- покрови за ергените во кои ќе спијат првната вечер со невестите.
Доста пак, сета волна ја испреде некакво си предено, кое не личеше ни на
основа, ни на јаток за клашни, шајаци или покрови. И кога Митра ја прашаше: „шо
ќе ткаеш, невесто Досто, со виа предотини”, таа неодредено одговараше: „Ќе
видиме, сестрице Митро”, и на тоа се свршуваше.
 „Сигурно вути ќе ткае, ваа песјачка ошче сега за ќерка и” - си мислеше
Митра и при мислата дека Доста мисли за девојчето, таа вриеше во себе оти
магијата од бабата Бисера уште нема да сврши работа.
- „Ах, старата вапирка таа! Me излага! Или сигурно ваа етрвка ми и има
тапосано двојно, та a расипа маѓиата. Mope, бре брате, тоа лели ти шетало како
аландарка одвам одотамо, го ваќа лит маѓиа ? . . . He е никакво чудо и она да ти е
маѓесница. Гледаш секогаш кога го повива и успива тоа мачето, се токо го крста
над лицето, над градите, и тики дури и над нозите, и се нешчо си брбори. Шо може
да биде тоа брборење, ако не маѓиа?” - си заклучи Митра и си влезе зимата во
разбоите. Иска шајаци, клашни, та дури и едно покровче затутка - да се најде
барем за постилаче, ако не за завивач.
Доста ја дочека пролетта и еден убав сечков ден ги опра на реката сите
мотаници од нејзината предотина, а на другиот ден зеде дваесетина триесет јајца
и му отиде на Колобана на анот и за сите купи пет шест чешити бои. Ги зеде и си
тргна кон дома, врцкајќи со вретеното да ја допреде и последната кадела.
Бојана Жиовката излегла на портата да го побара Толета, и кога ја виде
Доста. застана да се видат и полафат, почнувајќи прва:
- Мори, каде вака, другачке, со вурката за поас? Иии, откако се стори мајка
веќе и ноќот - ден го правиш! Ни на кат, ни на пат работата не а оставаш!
- Мори, златна сестрице Бојано, лели се окучило женцко, сакашнеќеш, ќе си
а т'чиш главата. Малите растат како бостан, и година за година, токо - оп! - дошло
време за се. А пред Божик прасето не се рани, ами сака ошче од Гурѓевден, та за
Божиќ да направи месо. И јас така. Да не ми дојде потамо припрто - ако бидеме
живи - ете, троа по троа, малу ногу, шо велаат, да пособереме, колку да не сме од
векот одделени, та зар да не направиме некои товари! - и Доста врцна со
вретеното посилно, да и каже на' Бојана оти треба да се работи, а не како таа што
се излежува.
- Ами кај одиш, шо правиш, мори другачко? Како си, како поминуваш? Шо
ти прави момата? А порасна ли? Гуга ли? Оде ли или баре белки бор стое? Сите
овие прашања Бојана ги нафрли небарем којзнае од кога не се виделе.
- Мори, a серат кокошките, златна Боле. Какво растење! Ете го дома, лежи
како маче во пепелта. Токо, да не силиме бога, арна е, здрава до вој саат, та потамо
- господ златен! Гуга, гуга за гугање. Mope, се смее и почна да си го знае името. Ќе
и викна: „Нешко, Нешеее”, и веднаш ќе и заврте тие вилџаните по мене и ќе се
оклешче, како стара баба без заби. Арни сме, сполај му на господ, да не чуе зло.
„Леле, леле, господ да ме затре, стара матарица”, си вели Доста во себе. „Су
се заплампала со ваа легачката, како празна воденица, не ми текнуа да си
кинисам. А оти може чупето да реве, папокот да му изврсне, тоа не ми текнуа, а?
За плампање - волкава во камарата! Ами, ако е паднато од лулката? Па ако е
влезена од некаде маторицата? Ја нашата, ја на стрико Малови? Лелееее, боже, за
резил ќе се стора!
Како фуртуна профуче крај Катината мала врата без да чуе што и викаше
Ката од среткуќа.
- Пуста, Досто, пуста, - си рече сама за себе, откако пристигна дома, вадејќи
ја градата и клавајќи му ја во устата на детенцето - триста и педесет лоши мисли
ти се претераа во умот! Ами како, ослепела, ќе се разделиш утре сосема од неа коа
ќе дојде време да а удомиш? Ата ќе го најде и тој шо ќе се најде да ми ја прелаже.
Mope, не си а давам наки од куќа, та ако сака и од Бомбола син му да ми а побара.
He, не. Без мене она ќе ми се мачи, ќе ми страда, ќе ми а кара свекор - свекрва, па и
тоа кучило - момчето, ако се погоди некое песосано - ќе ми го изедат чедото. - А,
види, шо ми е убавко! На прво место - очите. Филџани, шо се вели, црни како
трнје: клепки долги и ошче ќе растат. Како на руската консулица! Ами веѓите?
Види, види, жено, цели пијавици! Била, та се рекла песната: „Нешкините веѓи,
црни пијавици”. А косата, пак? - како шамак бујна, црна ќе биде сигурно. И така:
црни очи, црни веѓи, црна коса, бело лице, танка става - цела солунска кокона!
Дури таа вака си мечтаеше, раката и врвеше по главчето горедолу, а
наеднаш рачето на чупето го подигна гушалчето, ја пушти дојката и нежно, нежно
го растегна малото устенце, гледајќи ја мајка си право во очи; пушти едно „гуу, гу,
a? а?” и почна да ја врти главата пак таму ваму: да ја лапне дојката.
На Доста и се стори дека ангел од небото слезе и и падна на градите, та се
милува со него преку своето чедо. И пак почна да се гали со детето:
„Мори, милата уста на мајка! Таа веќе се смее, ќе зборуа, ќе пее моминцки
песни”. - Та дотера дури до таму како и она ќе лула нејзини деца и ќе им пее
приспивни песнички.
Држејќи го малото раче, Доста почна да си реди: - ,;Милата рака на мама,
мила. Она ќе ми меси поскури за црква, погача за тато на Велигден, свети Јован и
Божиќ. Она ќе ми везе, ќе ми плете, ќе ми ткае, ќе преде”. - И кога и текна оти
Бојана ја задои, на глас се насмеа. - Ахахаааа - и-хии !. .. Ако се погоди на
задојницата - ногу работна ќе ми биде! Tоко, нека ми е жива. Господ на тие
таквите му навева добри друшки, па и они си поминуат поарно од другите. Било
па се рекло: „роди ме мајко со к'смет, врли ме на патот”. И ние така; ќе си бараме
некој калнокапец, ќе си го земеме домазет, ем ќе си го повеламе како шо сакаме,
ќе не слуша. Сака нејќе, ем дома ќе си седиме.
И Доста се позамисли.
- „Ами, ако квикне и некое баце? Тука шо ал правиме?” И ја стисна во своите
прегратки, ја избакна и ја кладе на другата града убаво да се нацица.
- Мили боже, мили, - си вели. - Зар ми се вааше вера оти јас мајка ќе се стора,
оти челад ќе имам, оти вака ќе се радуам? Ииих, кога ќе се сета на солунски маки,
душата во носот ќе ми дојде! Па ете, имало господ и за мене. И малку ми е сега
едно па: ако дојде баце!” 'Рѓо 'рѓосана, Досто! Си видела сомун, па сакаш погача. He
ти е доста чупе, па требело и дете. Mope, дертот ќе го вате ошче еднаш јас кога ќе
стенкам долни крај, душата да ми излева! - Нешка се нацица убаво и и се насмеа
уште некој и другпат на мајка си. Доста ја избакна, избакна и ја кладе пак во
лулката, па се зафати со работа.
Навапца петшест оки предено во разни бои и го обеси во дворот да се суши.
- Mope ми, шо ќе ткае рожденката со нолку црвени предена, бре ?
- Mope, а ватил бесот таа жена. Вчера дојде и се некој моди токо ваде.
Жената ми велеше пред некој месец и друг оти таа носила гаќи, та ми се запна и
она мене: „Де да ми купиш меко платно од Прилеп и јас да си направа гаќи како
Рожденката”. „Мори, бегај наки, жено”, и вела. „Имало гаќи за мене, па и за тебе. И
кој ќе чуе ка ќе рече: „Билјаровите невести се поѓупчиле, ете, гаќи опнале, како
вретенарките од Мелница. Сега пак види шо бес а ватил. Сигурно пак некоа мода
солунцка ќе ваде?” - му велеше Петко Билјаров на дедот Дојка кога гледаа во
Достините предена.
Околу ужина си дојде и Митра од реката и ги спростре нејзините партали
на другиот драг и замајана од шаренилото и се обрна на Доста:
- Mope ми, шо ќе биде воа чудо, слепела, шо си направила?
 - Мори, шо ќе биде, златна сестрице Митро! Ете, ме ватал бесот, каде а
расипуам ваа сиромашка мака.
- Ами, шо ќе правиш, невесто, со волку вапцано? - пак праша Митра.
- Шо ќе права! Неоти знам да ти кажа. Токо ме фати умот: дај да а собера ваа
в'ничката, да не се пилат глувци во неа и да ми се смеат витолшките како на
Пилови снаи. Си чула ли, сестрице Митро, шо прикажуајат за неј? Во еден кош в'на
од пред печес години се пилеле глувци, во друг кош се мачиле мачки, во трет се
окучила кучката и така Пиловиот земник станал: глувчарник, мачкарчик и
кучкарник и еден ден не е чудно кога ќе му и подјадат ушите на сете Пиловци, -
одговори потсмешливо Доста, не кажувајќи и на Митра и сега што мисли да
прави.
Доста во Солун имала прилика да види како се мажеле пријателки на
конзулицата и загладала дури и во нивната руба чеиз. Секоја девојка што се
мажела, носела - покрај сите алишта што и требат нејзе - уште и кошули, чорапи
за зетот, дарови за свекор свекрва, девери, золви, јатрви; постели, завивки, та
дури и некакви шарени покровчиња. За постилање ли биле, за завивање ли, тоа
отпрвин не можела да разбере, ама кога веќе се наредувале, видела дека за
завивање носеле некакви меки завивчиња што ги викале јоргани, а тие,
шарените, ги постилале во одаите. И тоа, не да речеш само ноќе за спиење како
кај нас во Мариово, ами ќе ја постелат одајата и ќе си стои така послана со месеци
и години.
И сега, ете, и даде господ женска челад, та намисли и тука да се покаже оти
знае нешто повеќе од нашите мариовки. А бидејќи волната и беше без пари, оти
пак да не си направи и таа како тие песјачки солунките за ќерка си?
Го праша уште со време Илка за оваа работа, a
Тој и одговори:
- Прави. Доцо, шо те вака умот. Јас лели гледаш, су си амак. He ти разбирам
од нишчо. Шо ти требе, кажи ми да ти пригода, а ти работи како те учи господ.
А Дочка така сакаше. „Море, ти само носи Ило, та да видиш Доца што
мајстор е за правење и за јадење!” А, лебами, и за носење не паѓаше подолу ни од
една мариовска посестримка. Навистина, не одеше само во алови кистови како
Жиовката и Мита Доломарова, но затоа пак не можеше човек да ја види искината,
закрпена или извалкана и исчурена, како што одеа Пиловите невести на кои
преѓеска им се смееја со Митра. Таа ги фрли тие „ѓупските” (како ги викаше Илко
градските алишта,) уште првата вечер кога се венча со Илка и си запука да си ги
носи новите кошули од првата жена на Илка. И, дури сите в село се преслечуваа
,на двете недели. Доста не пропушташе недела да не ги смени алиштата. А оти
чешелот стално и беше во појасот, тоа сите го гледаа.
- Мори, ка не а мрзе, песјачката една, секој ден да се чешла! - се чудеа
жените по чешмата и реката, гледајќи ја често да се чешла.
А и Илко Рожденкин (така го прекрстија Илка Сукалов, откако дојде Доста
кај него) не паѓаше подолу. Откако дојде Доста тој некако се подмлади. Почна
секоја недела да се бричи, месечно да се потстрижува, та дури постојано и
подвески да носи. Често преслечен секоја недела, - изгледаше како да е секој ден
спремен за на гости.
Доста ја испреде и основата за шарениот ќилим.
- Дали ќе има одаја тој прикрепникот на Нешка, да го постеле? - се праша
Доста, радувајќи му се на уште неисткаениот шарен ќелим, па се поправи сама:
 - Ами еве, овде во тремот ќе си направиме ние со Илка и тука ќе си го
постиламе со Нешка.
Но во тој момент и појдоа мислите пак во „бацето” на Нешка: „Ошче тамо да
ме замеша господ, нишчо друго му неќу, - си рече за себе. - Ајде, де, кај е господ,
никој не е. Ако ме има за челад, сполај му, белки не ќе ме забораве и тука! Mope, ќе
си издутна ошче едно машко, та шо сака нека биде! Троа мака, троа зорт долни
крај, ќе си постенкам, ама баре дирек на куќата ќе си остава. Најстина, го рекле
старите: зет - како мед, токо којзнае пак каков ќе се погоди, та може и лошо да си
пата. А вака, синот си е син. Кое од сакање, кое од страм, нема да ме напади .. .
Ииии, човечко око ненаситно”, се прекори сама. - „Дури не ми беше стигната
Нешка, ка си веле: Mope, маче шо е маче нека ми даде господ, само да е од мое
срце. А сега, еве ве, слепела; виде кубаса, па сакаш и крвавица. Те замеша господ
во векот со едно, сега ти текнало па за друго. Де, мори Доцо, де мори вчерашна
голтарачко и слугинко светска!”
И со тие мисли ја разбуди Нешка. Ја извади од лулката, виде да не е
измокрена, ја намести пак со ќулката и излезе во дворот да види дали се исушија
предената. Девојчето, сонливо, ги поразмавта рачињата кога му светнаа разни
бои пред очичките и почна да гуга, небарем ја прашаше мајка си за кого се овие
разни предена:
Доста ги „слушна” тие прашања и ги „разбра”, та почна да и одговара:
- За тебе, дусо, за тебе. За Нешка ќе бидат сете виа. Мама те и шали килим,
ами? Гу, гу! Убав те биде, убав како тебе, срце мамино. И голем, голем, голем цела
куќа да постелиме. Најстина! Се, ете така. Мама напледе и основа, те кадиме
лазбој, мама те ткае, Неска те си седи до неа и те си игла, ами? Така те биде.
После, кога те поласне Неска и она те пледе, те ткае. Мама те и вапса и нејзе
за вути! Тики те везе косули алови, плегаци, сагии, те плете цалапи, ами?
Цуууцбуууц, цулалаааа, маминоооо! Неска те биде тогас мома гема, те оди на вода,
на оло, те пеи со момите, еми? Моле, и тие кодоси елгените те а задеваат. Како да
не! Ама ти ге вл'кне несто, токо нека и! Гавата мама те му а скоси со масата. Чекај
да видат тиа со ми го задеваат цупето !
Предената се исушија и уште другиот ден Доста ги свитка од мотаници во
клопчиња и ги остави во земникот додека да ја приготви основата, Да беше кабил
око да не затвори, само што побргу да го кладе разбојот. И навистина, само што
помина Благовец, Доста напрчи разбој под тремот.
„Така! - си рече сама со умот. - До Велигден има ошче цели три недели. Како
да биде, по дветри педи на ден да ткам - ќе го искам до денот”.
Пред првото чкрипнување Доста се прекрсти со една длабока воздивка и рече:
„Ајде боже, поможи. Да даде господ со здравје да се ткае”, и чкрипна. Првата
нишка ја фрли со бело. „Бел да и биде векот на Нешка и тој на нејната друшка”, си
пробрбори. Втората нишка ја фрли црвена: да биде бела и црвена Нешка. Третата
- зелена: да си го ќердоса зелениот венец што ќе го носи како невеста”. Најпосле
фрли по една жолта и црна нишка.
Така го почна Доста ќилимот за Нешка и, навистина, до Велигден го
доврши.
На Велја среда го пресече и го извади разбојот од тремот, за да и го отстапи
по Велигден на Митра и таа да чкрипне некој и друг лакот шајаци или некое
козинавче.
Откако го кладе разбојот со ќилимот, та дури да го извади, се изредија
скоро сите селски невести и баби да видат што ткае оваа јабанџика кај Сукалови.
 Доста, по својот обичај, а и од скромност, ни на една не и кажа што ќе биде.
Само на Бојана и поткажа, ама оваа не се ни интересуваше толку толку.
- Ами! Ќе ода јас да си го врлам здравјето и маката за некој си пезевенкзет.
Малку му е шо ќе му дада жена, па требало и постели и завивки, дури пак и
шарени черги. Нека запнат, лебами, со ќерка ми, нека си направат, ако сакаат да
имаат! My е гајле на Ристе мој оти не му донесу јас ни за мене алишча, та веќе за
него не е ни ред.
Но, колку да не и ја одобруваа модата, многу во себе си поставија задача и
тие да си исткаат по едно вакво покровче. Особено оние што имаа по едно девојче,
а повеќе волничка. Чорбаџивката Милошка, нунка и на Нешка, дури се најде
навредена оти крштеничка и Доста не и кажа што мисли да прави, та заедно да
излезеа со модата. Таа веќе правеше распределба на нејзината волна, која
требаше на Ѓурѓовден да се настрижи од пет шест стотини глави овци и нарочно
ќе ја посети Доста, да може да разбере колку ќе треба да задржи од волната.
И еден ден се крена со чорапот в раце, та дури кај кум Сукалови.
- Мори, дома ли сте домаќинки! - викна Цаца на малата врата и ја држи
вратата за жапка, да се осигура од кучката, оти таа навистина не познаваше кума -
побратима.
Ама лоша кучка беше таа Сукаловата, бреј! Беља си имаше сиромав Стојо со
неа. Немаше ден, недела да не го викаат на уќумат заради неа. Еднаш му ја
искинала гуната на поп Трајка кога се враќал од гробишта дома, другпат го
укасала Црневото дете, трет - ја исплашила Улевата невеста и; сиромашката, си
фрлила машко дете од шест месеци; та дури и панталоните на ќатипот му ги
„закрпила” кога врвеле со Колобана крај Сукаловата мала врата да се прошетаат.
И сега ете, нунката Стојанка ја држи вратата дури да се јави некоја од Сукаловите
снаи.
На нејзино викање, почна да се кашла некој и да ја кара кучката која, како
верен стражар, навистина осети оти некој тропа и стои на малата врата.
- Наки, бесот да те вате! - извика однатре Доста. - Ида, ида! - се јави и на тој
што тропаше на вратата и пак се сврте кон кучката: - оксо - ќерата! - се провикна
посериозно. - Повели, нунко, повели. Тиии, ке ни умре кучката! Како се реши,
братко, да дојдиш? Ете, Нешка веќе порасна и ќе прооди, а ти, откако кладе име,
не се врати да а видиш. Повели, бујрум, ористе, шо велаат солунките! - и ја зеде
оддесно да ја води горни крај, туркајќи ја вратата на мандало.
Стојанка седна на понуденото столче, море го испи и кафето што Доста
веднаш го направи, го подржа и истури еден кош благослови на крштенчето, го
избакна и ја пофали мајка му за доброто гледање.
- Ами, шо сработите вие со ваа момата воа зимо, мори невесто? Право да ти
кажа, јас повеќе за тоа се накрена ваки денеска. Векот, братко, те разнесоа по сете
села, а ние, авој луѓе. не сме разбрале.
- Мори, златна нунке, златна! Греот да ти го берат и тебе, и мене. Шо
виделе, орјатките, кај мене та шо завиделе? Дали извади шајаците, како они; дали
та кажа, нема зошчо да ти криа, неоти ти ќе ми го клашните, покровите та толку
шо се зилјатарки? Ќе земиш? Токо на, подржи го чупето да ти го изнеса „чудото”
шо го собра воа зимо.
Доста слезе во земникот, го донесе шарениот ќилим. Нунката се вџаши од
чудо, се изненади, изнацука на убавините и умот што го направил ова „чудо”, и
разбра што сакаше да разбере! Го избакна уште повеќе крштеничето и стана, си
киниса, решена по секоја цена да исткае и таа такво „чудо”.
 Доста ја испрати до Манџиковата порта и се врати дома да го чека Илка од
работа.
Милошка уште до есен иска поголем ќилим, со четири дипли и прва го
изнесе на коњот, на кој беше товарена рубата на ќерка и, но сите знаеја дека
модата е од рожденката, та и денеска, кога меѓу момите станува збор за руба и
чеиз - се прашаат: дали таа и таа девојка носи „рожденски ќилим”?
- Охохо! Ама ни се погоди денеска денот да се измиеме и да си запереме за
утре! Mope тој, сполај му, си а годи работичката!
- Ама и он гледа оти го чекаме со душа, сполај му, та ќе дава, шо ќе прави!
Токо... најстина ти, Боле, шо стори, шо направи? My скрои ли ново ќурче на
Толето? На Вилка и навеза ли ново кошулче? - ја праша Доста Бојана со која
никаде не се делеше, та дури и на Велја сабота навалија двете еден котел, да
приперат нешто ситно од децата и да набелат некоја нова нивна кошула, оти утре
треба да се излезе на сретсело, а дал господ, тие двете се „брези магарици” и сите
витолишки во нив ќе гледаат, а особено нивните деца: како се облечени и
наружани.
И навистина се погоди времето. Пролетен ден со сите свои убавини. Уште
од рано Деницата излезе јасна, како солза, и со своите искри разнесе на сите
четири страни вест дека овој Велигден ќе биде насмеан.
Та која ѕвезда толку јасно свети? Та која од нив толку ја познаваат луѓето?
Која од нив им го покажува времето и оди напред пред сонцето? Ни една. Неа ја
знаат овчарите и по неа ги скориваат своите стада; неа ја знаат орачите и по неа
ги спрегнуваат своите ѕевгари; неа ја знаат жетварите и по неа ставаат да ги
зафатат долгите опашки на ушите подолгите слогови. Та по неа се управува и
самиот наш дедо поп Трајко, кој ете, утре ќе стане кај полноќ, ќе излезе надвор и
ќе ги фрли очите право кон Српјановец да види дали е излезена Деницата. Ако не
е излезена, ќе прилегне да ја дочека, та да оди в црква, да ги извести верните за
големиот празник - воскресението на божиот син.
И ене го најпосле и „Илиос” на Трибор, како нункова погача, на лоза печена,
поцрвенета на горната коринка. He излегол ни еден остен, а веќе насекаде се
осетува неговото пријатно присуство со светлиот поглед и пријатната пролетна
топлина.
Тој „Илиос”, уште пред една две недели ги извика од земјата качунките,
јагличките, петревите гаќи, момини солзи, а дренот го натера да ја облече својата
жолта облека.
Сега пак, ене го каде ги брка јагнињата во дедо Маловото асло, ждребето по
ливадите и децата на чаирот. Од дрвата направи цела променка. Сливите,
крушите, кајсиите, ѕенѕерите во “даскаловата градина се променија во бело,
јаболката и праските во црвено, a на сето тоа - лилјакот го покри целиот осој со
своите антерии. Пчелите одамна тропаат на вратите на сите видови цветови, а
славејчето го извива својот тенок глас од рана зора до доцна вечер, скриено во
мирисавите цветови и зелените лисја на разбудената природа.
Еден од таквите дни беше и Велјата сабота, во која Доста и Бојана навалија
котол да приперат, да се измијат, да се дотераат за утре, за Велигден.
- Мори, му скрои, златна Доле. My скрои нешчо, токо зар толку убаво како
чорбаџичките! My скрои, Ристе ми донесе басмичка од Прилеп, затули тамо едно
вурдуче, како сака нека биде. Коа таа шо велела: „ако е куска - нека е новка” и јас -
какво сака нека биде, лели е новко? Нека ми е живо коњчето, та какво и да е
самарчето, ќе ме носи! - зборува Бојана и ја бели жолтата грчка волнена шамија,
продолжувајќи: - На Вилка и „навеза” Риете, да му даде господ илјада добрини!
Mope, море, море! Co злато не се докупува вој Ристе мој! - почна пак да го фали. -'
Ич, јас ни абер, кога вака: еден ден Ристе ми ти носи нешчо во торбата. „Бојано,
Боцо, види да видиш шо су ти донесол!” - вели тој, и ми а подава новата торба,
влашка, со ново струнено поврзало. - „Море ми, кога а иска, слепелнику?” - му вела
јас, a тој се насмевна и ми чини со ишерет: „види, види шо има во неа, та не питај
кога су а искал!” Кога вака: јас проѕирам во неа. - Шо велиш, шо имаше, a?
- Ами, шо можело да има, Боле, некој ореи, круши, јаб'ка, или некоа и друга
грутка шиќер. Друго шо ќе имало! - одговори Доста со голема увереност дека
погоди.
- Хаха, ха и хихи! - се насмеа Бојана гласно и се слушна дури на конакот, та и
стариот мудур погледна преку отвореното пенџере, кое гледаше кон перачките.
- Бак, бак, бак, шејтан - ѓелин, - процеди тој преку двата предни заба.
- Мори, какви круши, какви opeи, какви јаб'ка, каков шиќер, сестро златна?
Ами а дом'кна мој ми ти Ристе „старавинската” за мене и едно грабенко -
малецко за Вилка. Ем да видиш, Доцо, ќе се чудиш. A бре, рацете да и капнат на
таа шо и везела? Ајде, аловата за мене - и така и така - може да се најде, ами ка му
беше лет пак и за Вилка да најде? Оди ти, Доцо, дупи си прстите цело зимо, а
Бојанка ќе и навре утре готова алова кошулка и ќе си и облече дечињата. Ама оти
не се од неа везени шо дека? Она не и украде? За пари! Некој работе, друг јаде.
Имаш ли денеска грош, шо сакаш можиш да најдиш.
Бојана удри пак на фалба: како нејзин Ристе за ништо вузло не ја дава. Само
таа да му е здрава и убава, да му ја држи куќата отворена, а тој за се ќе најде чаре.
- Ами коа била таа душа шо си а продала кошулата од грбот, да и е арам? -
праша Доста небарем не и текнува откаде е. Та таа знае сигурно дека во Мариово
никој не продава никакво алиште освен оние што ги даваат на црквите и
манастирите.
И навистина, Ристе помина крај Чебрен, а таму одат секакви страдалници и
оставаат што им кабули душа. Некој овца, друг коза, некој жито, трет прасе, теле,
крава, дури и цели ѕевгари, а жените - тоа што имаат. Која волна, која чорапи,
гаќи, ќурдија, дури и по некоја сакма, а ете, некоја сиромашка фрлила писана
кошула, - алова, „старавинската”, а некоја пак грабено детинско кошулче. И Ристе.
бидејќи си ја знае Боца каква работница му е, а ваму сака да му е подгиздена,
дотерана, си ја зеде грижата и да и „навезе”, и да и „сплете”, и да и „искае” и
кошула, и чорапи, и прегачи.
Затоа тој одамна беше му натратил на игуменот од Чебрен - поп Трпета, ако
падне некој женски шеј бездруго да му го причува, и уште една две оки масло
напред остави како капар. Тој капар нема да се есапи во пазарот.
И навистина, ете, пред големиов празник во Чебрен се заврвеа поклоници -
болни, неволни - со десетици. И секој од нив носи што му душа сака и бара помош
од свети Димитрија. А тој - сполај му, и помага, само и таа помош е сразмерна на
донесениот подарок. Ако се бара здравје и напредок за овците, ќе се донесе или
овца, или коза, некој стог сено за да се изранат 800те манастирски овци; ако се
бара здравје за говедата, ќе се ариза ја само теле; крава или пак и двете заедно; да
навали св. Димитрија потешко да се умножат поголема сурија) ако се бара услуга
човек, тогаш со што ќе знае свети Димитрија оти тој и тој бара од него некаква
заштита, ако не да ги гледа тука, пред него по една две години. Таквите оставаа,
според тежината на болеста - да служат по една две години на манастирот, се
разбира бесплатно - за здравје, и кога ќе си отидеа по две години, ќе пуштеа на
дизгот по некој черек, бела меџудија или лира - како им стига рака. Со тоа си
земаа збогум со свети Димитрија и го молеа да им ги прости гревовите што ги
направиле за оваа и друга година, што газиле околу манастирот, што јале и
збореле можеби понекој непристоен збор во негово невидливо присуство. Кога си
одеа дома боси и голи, тие се заветуваа дека нема да го заборават доброто што ги
излекувал свети Димитрија и секоја година идеа на денот да му благодарат.
Тогаш пак не идеа со празни раце: секој носеше што можеше.
Ете, по тој пат беше дојдена и аловата кошула за Боја и грабеното кошулче
за Вилка.
Бојана ја набели шамијата и тулбенот на Вилка и се готви глава да се мие.
- Ама време, ааах! - Пак почна да го фали времето. - Ако сака господ, ќе му се
наиграат утре Макревите моми и млади невести.
- Mope, ами и време му е да е убаво, Боле, - одговори Доста, тресејќи некои
од пелените на Нешка, кои требаше до утре да бидат готови ако сака да излезе со
бел образ на сретсело.
Околу ручек другачките го кренаа котолот и „дробните” работи, измиени,
исправни, набелени, готови за утре.
Си дојдоа дома, ги распростија алиштата по драговите да се досушат и
седнаа да си плетат кај Бојана, оти пак да не си дојде Ристе со маските и да замине
за Прилеп! Тој непара го бакареше ни Велигден, ни Ѓурѓовден, не гледаше да
извади некој грош, оти требаше, ете, и да „везе”, и да „плете” и да „ткае”.
***
Најпосле и Велигден дојде.
Дедот поп Трајко неколкупати излева ноќеска да види што коа е и таман
Деницата се јави над Српјановец, си ја зеде торбичката со алатите и пукарачукара,
дојде во црквата.
Таму сега веќе Петре беше го разгорел оганот, се направил жар достур, а и
пцалтот Кушо беше го преварил дедот пол и го изнесол „воскресението” надвор
да му тропа на дедо поп кога ќе почне службата. Да знаат селаните кога службата
ќе почне, Петре го удри клепалото, и од сите најнапред се довлечка бабата
Манџичица, Милошка, дедот Пило и некои други стари жени, и службата можеше
да почне. Дедот поп влезе внатре и се затвори добро. Сите однадвор ја нападнаа
вратата да молат да ги пушти во „царство небесно”. Тој однатре им одговараше:
„покајте се, оти се приближи царството божие”. И овие сите паѓаат на земја,
удирајќи се со тупаници в гради, во знак дека се каат. На тоа дедо поп ја отвори
вратата и ги прими покајаните „деца божи во небесното царство”.
Церемонијата се сврши брзо, бидејќи на Велигден нема многу пеење в
црква. Се што беше да се пее: за фаќањето на Ристоса, за распинањето, за
закопувањето, за влегување во пеколот од каде го извади Адама, та и за самото
негово воскресение се пееше цела недела пред Велигден. Сега само отслужи една
обична Златоустова литургија, се назова „Христос воскресе”, се причестија луѓето
што ги испостиле седумте недели страшните пости, му дадоа по едно јајце на
попот за „божиот дар” што го примија од него и црквата се пушти.
Дедот поп, како што му е редот, остана последен в црква. Ги собраа со
Петрета и Кулета јајцата и поскурите, им даде и ним по дееетина дваесет јајца, по
дветри поскури и му ја нарами торбата на Петрета да ја однесе кај него, оти толку
беше „лесна” та сам, така стар, не можеше да ја однесе. А требаше и да им рече на
старците што останаа под тремот да го чекаат„Христос Воскресе”. По поздравот
изменија со Коло бана, Бина Даскалот, Лесната и Мисирлијата по едно јајце за
„ногу години” и си разотидоа секој подома.
Петре замина, но бидејќи неговата куќа беше поблизу од поповата, се
врати прво кај него и им го честита Велигден на неговите дечиња, преполувајќи
ги поскурите и јајцата од торбата. Тоа што остана и го однесе на баба попадија со
големи и убави благопожеланија.
На Велигден рано в црква одат само старците, стариците, мали деца,
момчиња што си дошле од овци, од говеда и моми што сакаат да се причестат.
Додека млади невеста, младоженци не се причестуваат до годината, оти „не се
чисти”. Но затоа пак денеска, на пладнина, се оди в црква со леб, со подароци,
ракии, вина, мезиња и тука им е местото на сите. Особено на момите. Тука и на
орото на сретсело треба да се покаже мајсторлакот и трудот од цела една година:
која девојка навезала поубава кошула, искала поубав прегач, саѓија или исплела
поубави чорапи.
Ни Доста не беше баш чиста за в црква. Навистина, нејзините постеа, ама
таа си поткраднуваше од сиренцето кога го видуваше да не фатило „живина” и си
ги лизнуваше прстите да обиде да не е изветреано солилото. Да не се плашеше за
Нешка, ич немаше да пости, но којзнае, може некој да гледа одозгора па да му
напакости на девојчето.
Бидејќи Ристе Бојанин не одеше в црква ни наутро, ни со подарок, Бојана
беше ослободена од таа должност и спа до сонце огревање. Потоа стана, наготви
колку за неа со децата, се накрка слатко и благо и се промени „велигденски”.
Ама Доста требаше да ги задоволи потребите на Илка. Тој цела зима не се
врати дома, оти требаше да се вади стоката. На колибата на „Опстраница” браќата
Сукаловци ја собраа есеноска стоката: овци, говеда, коњи, маски, волови. Само
товарните добици Стојо ги тераше дома со дрва, назад со леб и сено, а Трајко и
Илко цела зима - едниот по овците, другиот по говедата, ич дома не се вратија.
Дури и алишта за преслекување таму им носеше Стојо.
И сега, редот го носеше Илка да си дојде. И си дојде.
Стојо однесе на Велја сабота мазник зелник, јајца, сирење, сланина, a eвe
веќе имаат и млеко од кравите и козите,; ќе го прават Велигден со Трајка таму, а
Илко ќе оди в црква да се причести и да се замеша во еснафот.
Доста со душа го чекаше. Велигден да си дојде Илко. И како да не го
чека? Од свети Атанас, кога Илко наврте пуста „Опстраница” се на се двапати си
дојде на преслечување. Дури и тогаш не можеше на раат да се излафи со него,
бидејќи зимното време не им позволуваше да си постелат сами на чардакот или
на амбарот, ами беа принудени да спијат дома на женскиот кат, заедно со брата си
Стоја, со Митра и со сите нивни деца та не можеа и салам да се завртат, a камо ли
да си проговорат нешто „шепни покров” како маж и жена невидени одамна.
А сега, временцето се стопли. Нешка потпорасна.
Достините јадења и пиења: мазник, ракија со мед, булиња, погачки на
тенкото сито, на црковната трпеза предизвикаа чудење и завист кај витолишките
невести и мажи. Мажите, што седеа поблиску до Илка, а што му беа роднини,
завидуваа на домаќинлакот и убавината на невестата Доста, а тие што не му беа
роднини, си поголтнуваа: старите - од убавите готвени што ги донесе Доста пред
Илка, а младите од нејзината убавина. И навистина, и Доста, иако мајка со дете на
гради, скромно облечена, па и не толку млада, не се разликуваше од најубавите и
најмладите невеста, па дури и постари девојки.
 По раѓањето на Нешка, лицето и се избистри и обеле уште колку што беше
бело, очите и светнаа како молња, косите и беа заплетени, прибрани, а
растресените цулевци како свила ги покриле ушите!
Од се повеќе ја разубавиле бујните гради кои, наполнети со млеко, само
што не се истуриле надвор од гушалето.
А пак и таа знаеше да се носи ѓаволски! Само пред себе гледаше, никого без
потреба не погледнуваше, ни муабет без потреба правеше. И сега, на Велигден,
кога му го донесе подарокот на Илка, да ти е мило да ја гледаш. Затоа едни му
завидуваа, други му заблазнуваа, а некои од нив тешко издивнуваа со жедни
погледи.
- Mope, се заоблачи, побратиме, - му вели Мисирлијата на Трајка Ташков,
кога ја видоа Илковица крај црквата.
- А бре, од облак врне, Ташко, шо ќе му правиш! Имал к'смет човекот, ќе му
тече куќата мед и млеко. Ене не, ка напнала, машала, само ведро пушча! - и сите
поблиску што беа на трпезата ги фрлија очите на градите од Доста.
- Пушча, ја! Рано е отелена, а изгледа теленцето е слапко, не може да а
повлада, - се јавува Никола Косов, еден од многуте мераклии на убаво винце,
поубава ракиичка и најубави невести, иако веќе стар.
- Ајде ти, плаку еден, бери си го умот во главата и полека, да не не чуе Илко,
да ни и скрши коските на сред софра! - Го плаши Мисирлијата за да го одврати
откај што гледа.
Се редат муабети за Доста, се срамнува со другите невести и моми, се
пуштаа по некој и друг комплименти, некои пристојни, други пресолени, како од
Мариовци. Некои идат и до ушите на Илка, ама тој беше ѓениш; ја знаеше Доста
оти му е на место, ја сакаше тој неа и таа него и немаше што да се тревожи.
Помина ручекот велигденски, се најадоа мажите, се напија, дојдоа пак
жените да ги земаат тепсиите и се надуја гајдите на сретсело. Некои, уште од
црква цврцнати, поведоа танец, искочија горе и целото поручек помина за сите
како една минута. Мракот падна и секој се прибра под своите стреи.
Илко и Доста се прибраа, и по слабата вечера, се најдоа на чардакот во
постелата од нов посталач и нов покривач.
Чардакот на Сукаловци е токму карши сонце - право на исток. Од него се
гледа целата борова гора од Трибор нагоре до Перун и Самовилска Тумба, надолу
од Српјановац до Козјак - Лигураса - Куша, Камчева Орчица, та дури до Минев Рид.
- Види, види, Ило, како ни се смее месечината! Ем ни намига со едното око!
Илко се загледа во Доста, па во месечината, пак во Доста, пак во месечината и
почувствува дека навистина му се смее и го гледа, ама место да се уплаши или
засрами, тој го собра лактот на раката на која лежеше Достината глава и оваа се
најде под неговата гуша.
- А, мори златна? Ќе а гушкам шо ќе ми правиш? - и се обрецна тој на
месечината и му се стори оти таа ја растегна повеќе, и онака растегнатата, крива
уста.
- Смеј се мори, смеј се, коа да не си видела како се гушкаат маж и жена! - пак
и се брецна, сега посериозно, мислејќи во моментот дека нему му се смее.
- Еве, да видиш, не само што ја гушкам, ами и ќе а бакна, - а де? Пукни , да
пукниш, ќорла една!
И за „инает” на месечината почна Илко да ја целива Доста и тоа така жешко,
што и самата месечина се застрами веќе да гледа и слуша, и се издигна високо да
се закрие зад ќерамидите од стреата.
 Вториот, или среден ден на Велигден, е највеселиот ден. Дури вчера
старите се занимаваа со црква и причест, младите со готвење погачи, мазници,
благи ракии и мезиња, денес уште од утринта секоја млада, секоја стара, ќе се
токми, ќе се ружа, според возраста, за на сретсело. А на сретсело, веќе, уште
неогреано сонцето, излегле ергенчињата и машките деца и, ене ги, пред
Влашкиот Ан и пред Батанџиовата порта во групи чекаат, кршат јајца. Стар адет
на Велигден да се кршат јајца и чие ќе падне - ќе се скрши - ќе му го даде на
победникот. He само децата и ергените, ами и по некој постар, та дури и старци си
прават разонода со ова.
Една група се собрала и пеливаните се кркорат сред неа.
- Ајде, деца, врј, врј! - Кој има јак врј нека дојде вамо - вика Крчо Косов.
Неговите кокошки биле пасени во оградите, бидејќи куќата му е на крајот на
селото и тие јајца от такви кокошки биле појаки од оние што се од сретсело. И
друго: Крчо е мајстор на одбирањето. Сите ги пробаат јајцата со чукање со прст,
ама Крчо знае друг марифет. Тој ги проба на забите та тајната никому не ја
кажува.
Ене го иде го проба јајцето од Ристета Попов - на поп Трајка.
Крчо се мршти и го кисели лицето. Изгледа позна дека јајцето од поповиот
син е појако. И како да не биде појако? Попот собра велики пости пет шестотини
јајца од цело село, па дури и од Врпско, каде што по „стручната” преценка на Крча
јајцата се многу појаки од витолишките, бидејќи Врпско е дваесет и една куќа и
сите се на крајот, та сите кокошки пасат, не само во оградите, ами дури во
планината.
- Игбалана, - му вели Крчо на Ричка со мала сигурност на победа.
- Лежи, лежи, земи го, Ицо. Су зел со него, дваесет и едно, па најпосле и она
е душа, се умори, стопанка му! На, лежи, земи го!.. . Ристе ја стегна раката. И му се
сака, и му се нејќе.
- Еее! те србе, ем те боле! А де? лежи, или удри! - Крчо го стисна здраво
јајцето и му го поднесе под носот на Ристета.
- Абре, ќе го земиш, токо земи го неоти парите су и дал за него - се теши
Ричко: - Донесе попот петшестотини, па да ти оддела едно и тебе.
И Ристе мавна со дикат - право, ота може и накриво да мавне, па ако се
скриш Крчовото не го признава Крчо и не го дава, а ако се скрши неговото, ќе го
зијани.
- Долното, горното, долното, горното, едното, едното! - се слуша од
десетина сеирџии, кои со запрен здив чекаат Ристе да мавне.
Мавна, најпосле, и навистина: Крчо имал право што се мрштеше кога го
пробаше:
- Јааа! - му се насмеаја сите на Крча.
- И в'кот змиа го касна! - Така, така, охохо! . .. Го виде ли, Мице?
- Mope, брате, со поповото можеш ли да се бориш. Тоа е пеано јајце, - вели
кисел Крчо и го вади од џебот скршеното јајце.
И така цел ден. Тие што не играат на танец или преокакулица, се
занимаваат со кршење, лупење.
- И навистина, бре луѓе, виа велигденските јајца ем поголеми, ем послатки
ми се гледаат, - си го даваше својот суд овчарот Билјаров, стариот дедо Беле. Тој и
не јаде многупата во годината јајца, но дотол редот и јал, ама не се другите како
велигденските. - Колку да е сит човек кога ќе се сети оти е Велигден, ќе касне
едно две, колку за „Ристос воскрс” и најстина му се слатки.
 - Божји благослов, бре Беле, - му одговара другар му Митре Србјаков и му го
подава половината излупено јајце. - Земи, земи касни, за ногу години!
Сонцето веќе искачило над Трибор. Никакво петно на небото не
забележува за да ги покрие неговите лачи. Трети бора на Трибор први го
поздравија со своите подароци, а росата што беше на нив пополека се слизгаше од
гранка на гранка за да слезе по стебло дури до корен и се скрие на жилите на
борот. Крсташ орел се зададе откаде Пуловец и прелета над Трибор за да падне
некаде по Раец, Раково или Дунското.
Реката бучи долу Папањ и ги напива ливадите со студена планинска вода,
додека овчарите ги прибрале своите стада еден крај друг поблизу, да можат да си
помогнат и ги фатат дојниците да намолзат млеко, та и тие да го прават Велигден
в планина.
Таков беше овој Велигден. Убав, јасен, чист ден - радосен како целата
природа.
Ете, на таков Велигден после изгревањето на сонцето, се најдоа пак Бојана
и Доста на сретсело. Бојана ја опнала новата алова кошула што и ја купи Ристе од
манастирот, море - нов прегач, нови алови чорапи, саѓиа, ќилим, грлниче, па дури
нов појас од осум оки.
- Mope, ами шо а боде, песјачката песја, зар седнала да си и дупне прстите во
ниј или пак да чкрипне некој и друг пат! Готови, везени, ткаени, плетени, кистени,
од живи од умрени, лели Боца си има да си навре, шо и е гајле? - велеше Тушевата
невеста, покажувајќи со прст ,на Бојана.
- Mope, лели мрцинаво, па мрцинаво! Јас да су, не на снага, ами в земник не
и внесувам. Од умрен соблечени па јас да и носа - господ да чуа! - одговараше
Стана Дојкова.
По облеката Доста не беше толку за гледање. Како жена со дете, а и не
толку „зелена” - како Бојана - таа ни на средниот ден на Велигден не опна алови
кистови, прегачи, ни шарени чорапи. Нови, но скромни алишта од Стојанка ја
покриваа нејзината става. Ама по убавината не паѓаше подолу од Бојана. Додека
Бојана беше бела, со руси коси, сиви очи, бело лице, (дури и веѓите и беа руси) -
Доста располагаше со сосем друга - грчка убавина. Бело лице, црни очи, црни веѓи,
црни коси, долги црни клепки и, како бисер бели заби во малата, како кутија, уста.
А колку до ставата, Бојана не можеше ни да и признае нејзе.
- Mope, остајте а Бојана, жени, токо гледајте a онаа орјатка! Без кистови, без
аловини колку е поубава од Боца. Ем ка е скромно облечена! И колку а вака вој
нашиот рувет! Каква беше кога а видовме првин во грацките вустанки, а видите
сега каква е! Ни Доста Макрева не може да и се вати на малиот прс.
- Ама и Илко не паѓа по долу, џанам, - пак се кажа Велика, и испушти една
незабележителна воздишка. - Го гледате? И он како момче изгледа, ако веќе и
помина четириесетте. - И покажа со глава на групата машки меѓу кои Илко беше
за цела глава повисок. - Гледате ка зарудел по вратот, како ергеч од дваесет и пет
години.
- Туа де, дури и вратот на Илка му го виде ти! - ја брецна Стојна Цулева. -
Ете, тоа ти се вели стар мерак. Зарудел - не зарудел, он веќе не гледа ни во тебе,
ни во мене. А гледаш Дочка, му и п'не и очите и рацете на Ила и ние сега можеме
да си и пог'тнуаме слинките. Токо, види слепела, па не помина ни година, а таа
песјачка му издутна и ќерка на Ила Види пак шо убаво го наружала кучилото.
Гледај, гледај! Нова ќулка со киски, тики со череци опшиена. Ами оздола му
облекла и грацко вустанче врз пелени. Да мириса на градјаншчилак.
 А Стојко Катин ја надул гајдата и свири ли свири! Дури и сам поигрува, а
чкрипа ли чкрипа со обете очи на Дунава. А таа, ене, само му дава ишарет што
повеќе да свири.
Сонцето излезе на сред небо и како да позастана и тоа да го погледа орото
на сред Витолишча. Покрај Стојка Катин напнал гајда и Крчо Косов да посвири, да
земе некое тврдо јајце, оти откако Ристе Попов му го скрши борецот тој веќе не
најде друг да се занимава со тоа. Вака, ќе им посвири на чупите. Секое оро се
плаќа на Велигден со јајце, на Водици - со јаболко. Кој ќе плати, тој ќе игра на
танец! А ене ја и Зоја Кожинкова со едниот образ изгорен: танец води, и Крчо -
свири ли свири! И дури Стојко Катин дува од пети и се пред Дунавка поигрува -
Крчо само квичи со гајдата и сосема по танец оди.
И Бојана излезе со Доста за рака; во десната држи бела шамија. Таа ќе го
води танецот, а Доста до неа ќе го крепи.
Бојана го нарача орото „двапати зад нога”. Сите млади, и мажи, и женски,
што беа на сред оралиште се тргнаа на страна да гледаат, да учат како се игра.
Играат играчите: - Петко - „машкото”, а Бојана - „женското”.
Извива Стојко со гајдата, го извива Бојана орото, а Доста и другите само во
нозете на танчарката и гледаат и по нејзините движења играат. И го прави,
пезевенката Бојана! Откако го тргна таа - сите очи во неа гледаат. Старите и
завидуваат, младите и завидуваат оти и тие како неа не можат да играат и да се
кршат. А таа кога ќе се кршне, ако така дебеличка, како ремен се вие, половината
напред, половината назад. A Доста и држи само „сенка”!
Мудурот и сета „интелигенција” дури сега ги начурлија ушите.
- Бак, бак, бак! - вика старецот и му покажува со рака на Колобана кон
танецот. - Она се велит оро, а не џиџимиџи, како оној малите чупи што го правеа!.
..Гледај, гледај како се кршит танчарот? Аферим - ашколсун, го правит, зарем, како
треба. Аха! та и другачката, тој што дојде лави кај Сукала, и тој многу убаво играт.
Така, таков оро ми се бендисува. Да сум помлад, жими вера, и јас би слегол да
поиграм, Ама, ах!...
Од друга страна, сите сеирџии се насладуваат од убавото оро што го
играше Петко.
Мажите гледаа во женскиот танец, - а жените во машкиот. Така си е тоа.
И Илко, кога виде дека Доста се фати до Бојана и оти сите во неа гледаа, му
се разбуди срцето и тој со трчанка се фати до Петка.
- Ене не: златна сестричко. Ка виде Ило ота Доста му игра, и он се слече! -
вели бабата Чочалица.
- Mope ми, оти да не игра, кога му е добра мисла? Шо му е кусо! Co жена,
стока, па ете господ му даде и детенце, оти да не игра, зар престарел човекот? -
одговори друга.
Колобан од балконот се шири „како орел во торба” оти му игра Бојана. Тој
кај неа седеше, па луѓето си мислеа што си мислеа, ама ни нему, ни на Бојана, па
ни на Ристета ич не им беше гајле. Нека си зборуваат што сакаат. Ним
работичката им е арна и си го тераат животецот.
Само Јован Ѓуров му беше трн во очите и на Колобана, и на Ристета,
бидејќи, во младите години на Бојана, се замеша малку во нивниот живот, ама ете
и од него, даде господ се куртулисаа. „Крши вратот, побегна во планината кај сете
неранимајковци и ете, сега место да игра со Петка и со Илка, тој седи негде зад
Трибор или гледа од Зелка како се вие оро на сретсело, а тој си и пог'тнува
слинките.
 „Де го турка ѕидот со глава”, - велеа чорбаџиите кога паѓаше збор за него.
„Ќе а ослободуа Македониа од царот шо а има петстотини години со една
кременачка и никој не ќе го види!” ...
Тој Јован Ѓуров, или како го викаа в село - Ѓуровчето, беше син на дедот
Ѓура Јовановски од нашето село Витолишча, кој, за да го исхрани Јована и трите
му сестри, помали од него, одеше секоја пролет во Ќесендра или Метуите на
жетва, а откако ќе се вратеше оттаму продолжуваше со аргатлакот во Прилепско
или Битолско Поле. Co парите што ќе ги донесе од жетва ќе купеше толку леб,
колку еднаш во денот да јадат децата.
Бабата Тода ги заспиваше сите девојчиња и Јована со песна на уста и солзи
по образи. Уште од малечки тие знаеја само за појадок и за ручек, а вечерата во
нивната куќа не беше позната. Иако гладни, тие заспиваа, како и најадените
комшиски деца, растеа не помалку од нив. Вака одгледан порасна и Јован: момче
петнаесет осумнаесетта, ги фати и дваесетте години. Време за женење, ама се
осмелува ли Ѓуро да побара негде в село некоја сиромашка за снаа? Та со што ќе
пречека сватовштини? Co што ќе прави свадба? Та веќе со што ќе храни снаа - не
мислеше. Нека работи и таа по туѓите чифлизи, нека печали, нека се храни! Ама
кој е тој будала, пак, што ќе си го закопа на животи чедото: да му гладува:
И така, стариот Ѓуро гледаше да ги истурка прво тие „чумите”, женските, па
за Јошета - ако се најде арно, ако не, - нека му е жива бабичката; ќе го приперува
на две три недели еднаш, и ќе им завалкува по некој короман кога ќе донесе по
некој тагар брашно. И навистина, чупите Ѓуро ги омажи уште со невреме. Наполни
петнаесет шеснаесет години - ајде, турни ја на првиот што ќе ја посака, земи
некоја и друга лира прид, позакрпи се со бабата и тие што останале назад; дури и
последната не ја даде на Кулета Врчкиќа. Ама оти ги даде сите голи како змија на
трн, многу му беше гајле!
- Такви се, свату - сваќе, такви! Голи, боси, гладни, ако и кабулите - да
ваќаме рака, ако не - вие живи, ние здрави, ќе си го бараме сете чарето! - им
велеше Ѓуро на сите идни сватовштини и стројници што идеа да му ги бараат
неговите „бендене моми”.
Ама, нели во наше Мариово жените се к'т, едвај чекаа мариовците да се
жугне некаде оти има женска полa за давање - како сака нека биде! Макар ќора,
крива, саката .. . Па дури и немата Петкана Арапова се омажи за Трајка Рошајка.
И Ѓуро ја искористи оваа положба, ги измажи сите три чупи мали и остана
сам со Јошка и бабата Тода. Јошето порасна момче, и Ѓуро се тешеше оти ќе види
одмена. Ако ништо друго, ќе го води аргатин со себе во Ќесендра и по прилепско
битолските полиња, и како да е, тие двајцата белким ќе го вадат лебот и за
старата!
Арно ама, есапот на Ѓура не му излезе. Малото Јоше се стори Јованиште,
веќе фрли дваесет и две и три години, а за работа ич не мисли да се фаќа.
- Ајде, Јоше, да одиме да му поораме на комшијата Тодета, белки ќе даде
некој кутол на лето барем, да го јадеме лебот - му велеше Ѓуро. А Јошето
одговараше со остер глас: - Нека ораат чорбаџиите, нека јадат чорбаџиите! Јас не
му орам, ни му јада. Неќу на патот да и сретна не пак лебот да му го јада!
- Е, ајде, Јоше, да побараме некој ѕевгар да прсниме некој кутел на Кула
наша? .. .
- Кој сака да јаде, нека сее. Јас, ни јада, ни ќе сеа!...
Се чуди пусти Ѓуро, се уми. Што мисли ова дете што никаква работа нејќе
да почне? Од што ќе живее и како ќе живее без работа?!
 Бабата Тода го праша еднаш двапати и кога виде оти нејзиното Јоше не
мисли за живот, си ја поткасна устата и веќе не му проговори. Кај оди, што прави,
што јаде, што пие, - тој си знае.
Го трати и дедот Ѓуро. Ако си дојде навечер - ноќеска, арно; ако побара
јадење - што имаше во ковчегот и сам си земаше, - ако не си дојде и не побара -
никому ништо.
И така Јошето Ѓурово тераше живот без грижи. А секаде го гледаа
најоблечен, обуен, секогаш со чевли, та дури опна и фес со пискул и секогаш му се
наоѓаа и по неколку черека во џебот.
- Откаде боже златен, вие пари?, - се чудеше пуста му мајка кога и се
фалеше и дури и потфрлуваше по некој и друг бел черек. - „Откаде му се”? - И
почнуваше да се чуди. „Да краде, не се слуша, душко, чишчо по село!? Да лаже? Кој
е толку будала Јошко мој да може да го излаже? Ама сепак има нешчо шо нечини”,
- кршеше прсти сиромашката кога ќе помислеше на него и на неговата судбина.
Јошето (или веќе Јошичето) имаше свој пат. Тој фати конушма со Младена
Чкулот, со даскалот Бина, со Петка Спасов, со Трајка Ташков и други видни
селани. Бистер по природа, научи да пишува уште во своите четиринаесет
петнаесет години и уште од осумнаесет дваесете почна да се меша со самите
Турци аскери и нивните забити.
Фатил пријателство со мулазимот од кашлата, со ќатипот од конакот, та
дури и со стариот Мудур Арслан - беј; и зошто овие ќе го искористат овој млад
човек ако не за кодошлак кај мариовките?
Јован требаше да им биде кодош кај Доста, кај Батанџиовите невести, кај
Дунава Макрева, кај Бојана Жиовката; па дури и кај Рожденката, ама слабо
поминаа кај сите. Заправо, секаде каде што Турците сакаа Јован гледаше за себе
да си направи разонода и да земе по некоја и друга бела меџудија; „за да и купи на
,,посестримата” локум, чешел, огледало, та дури негде такцуам и в'нени шамии”.
Барем така им велеше на тие што даваа пари, а посестримите ги газеше на секој
чекор да не се даваат на Турците, оти главите ќе им ги скинел како на врапци.
По тој пат вела Јован дошол и до бела Бојана за која Колобан, ете, го пизми и раат
е оти тој сега не е тука.
И како ќе биде тука при таква положба? Го излага мулазимот за Доста
Макрева. Зеде од него две лири да и купи чевли и волнена шамија; го излага
ќатипот за Дунава, сестра и, му зеде лира за бакшиш. Та го излага дури и стариот
Арсланбеј да му направи работа за Доста Рожденката, па ете, помина година,
завлезе втора, а тие само чекаат напразно. Јован ги мати сите од денеска за утре и
си ја брка работата своја. А денеска ќе биде работа, ќе ги спријатели, a - утре;
дните се редат, а агиве чекаат ли чекаат посестрими од Витолишча.
Е, најпосле Јован дрпна уште една лага во постите и ги бојадиса сите, дека
на Велигден - по Велигден ќе имаат возможност да се радуваат на полни постели
со витолишки убавици. Ама и овој ред не заборави да дигне: од кого лира, од кого
франга - (од бегот - пет!) да ги задоволи утрешните нивни посестрими. Бидејќи
пак тој не мислеше да биде кодош на своите мариовки, и тоа Турци да ги продава,
тој и не можеше да го дочека Велигден.
Ни пет ни шест, Јован ја нарами кремењарката со која одеше зиме по зајци
и - испадна комита!
***
Сонцето одамна зајде зад ридот. Се растури орото и сите си отидоа подома.
Мудурот, мифетишот, катипот, мулазимот, даскалот Бино, Колобан, Суло
колџијата и коџобашијата Трајко Лесната, слегоа од балконот на Влашкиот ан,
откаде одвисоко денеска го гледаа орото, и, нога занога, сите џумле, влегоа во
портата на коџобашијата. Ги покани на визита, на по една ракија, по едно кафе;
денот им е на каурите.
- Бујрум, бег, бујрум, повелете! - ги кани Лесната на прагот од својата ниска
куќичка и вика по сина си Стојана да запали борина, оти веќе и мракот падна.
Стојан запали борина и го исправи светелникот под оган. Вивна пламон и ја
осветли куќарката, та се виде постелата на машкиот кат.
Повелете горе, бег, повелете. Повели, бујрум, катип ефенди, мулазим,
мифетиш ефенди!. . Та дури и на Сула му закачи „Суло ефенди”.
Ефендиите влегоа на „големата” врата, ведејќи ја секој главата да не го
закачи горното черчеве. Уште од вратата ги фати чадот од борината и боровите
дрва и почнаа да си ги бришат очите, небарем се сетија за сите свои блиски и
далечни покојници. А Трајко само чести.
- Повелете, бег, повелете ефенди.
Влегле веќе, не ќе се враќаат назад? Се веди бегот и оди, седнува што
побргу, оти чадот се дигнал горе под греди. Се наредија сите по старешинство.
Најдолу, се разбира, Суло и Злате протуѓерот.
Гезвето во оганот веќе брои. Лесната припикна и едно ѓумче од ока и веќе
ја кладе машата во жарот да се гори. Стојан го направи кафето, а Велика, снаа му
на коџобашијата сврши со едно „добро дошле” на сите и ги донесе филџаните.
Се послужи кафето, дојде редот и на ѓумчето. Лесната му шибна некоја
полока „руски шеќер”, ситен, и зеде една грутка та ја стисна над ѓумчето и
течноста во неа пожолте, оцрве - „ја запржи”. Ја претури неколкупати во една
чаша и ги наполни донесените чаши. Caм служи коџобашијата; мудурот и другите
гости пијат. Се донесе и мезето: сирење, јајца, цели мисурки се поставија на
постелата. Софра се става само кога гостите ќе треба да останат на ручек или
вечера. A вака се знае оти домаќинот не спрема јадење. Се почестија по една две
ракии, се омезија и бегот напна да стане.
- Ајде Бино, ајде Трајче, ајде да го станиме, зерем, ќе го фатит ноќот, a јас
стар човек не ќе можам да слезам до конакот! - навалува стариот мудур. - Па eтe,
нека сет жив и „арни луѓе” имаме от село. Ќе треба да се позавардуваме навечер
да не ни дупнат, зарем, кожите наш.
- Mope бег, седи, напиј се, касни си, та „трици” ќе јадат тие „арни луѓе”. За
кого мислиш? Мене ми се чини баре во наше Мариово нема лоши луѓе. Кои се тие
пезевенци шо ќе дигнат рака на царски човек; ќе му се исуши! - одговори
домаќинот и му ја полни чашата на бегот.
- Ех! Кои се тие луѓе, коџобаши! Како ние трева да пасиме. Камо го денеска
на сретсело тој Ѓуровчето? Мислиш ти, ние не знајме оти крши глава в планина?
- Кој Ѓуровче, бре ефенди? Јован на Ѓура мислиш? Тој да излегол в планина?
И зошто? - праша Лесната и се прави како абер да нема од оваа работа. И
продолжи: - Та он ли ќе направи нешчо на нашата царшчина? Ииии! Ако му се
плаше царот на такви како Ѓуровиот голак, таман работа. Тогај шо ќе остане на
светот. Земи, земи напи се, та нека кршат глава сете тие неранимајковци. Ќе го
турнат со глава ѕидот, а не велат оти ќе и расцепат лејките!
Бегот и сите што беа со него се напија и станаа да си одат.
 Колобан пред половина саат му шепна нешто на Златета, кој се изгуби низ
малата врата без да го забележат Турците. Кога бегот навалуваше да станат,
Злате си влезе од кај што излезе и му чкрапна на Колобана со левото око:
- Ајде, тогај, ајде да станиме - го прифати Колобан беговиот предлог. Станаа
и излегоа од кај коџобашијата. И кога требаше да се разделат на портата од
Лесната, Колобан ги повика „кај него на визита”.
- Јас немам овдека куќа, ни жена ни деца, ама ете, а брате на! - сакам да ми
дојдете каде шо живеам да ми го честите денов. - Се запна и ги кандиса.
Освен стариот мудур другите многу не се ни инатеа на предлогот на
Колобана! Тие знаеја дека Колобан седи кај бела Бојана; та сите ги тргаше нешто
надесно место налево, кај конакот. И немаше што. Мнозината го кандисаа стариот
мудур и дојде веќе пред портата кај Ристета Жиовецот. Си дошол и Ристе и на
веста што ја стори Злате, беше ја запалил ламбата (една во цело село), во одајчето,
(едно во цело Мариово) и чека „мили гости”.
- „Колку мили” - „толку да бидат ...” - си вели сам во умот, ама интересите му
налагаат да се смее иако му идеше на сите со нокти душата да им ја извади.
- Повелете бег, повелете, - го пречекува Ристе со боринка в раце, оти беше
темно под тремот. - Повелете, влезете во одајчето!
Навлегоа како и кај Лесната, ведејќи ги главите, ама овде место чад од
борината и оганот им замириса малку на газија, што требаше да значи дека во
оваа куќа прескочила некоја капка од „светската култура”.
Ем ламба, ем одајче - без огниште, - ем постелата некако на градска мириса.
Mope, не само што мириса, ами сосем е по градски. Место рогузина и црни
козинави покровчиња и шарени перници со слама полни ,овдека ефендиите
најдоа: море - душек исполнет со волна, море - веленца, па дури и меки и бели
перници со бубаќ и волна полнети!
На бегот и дружината им се бендиса постелата, одајчето, виделото без чад
и седнаа редум со големо задоволство.
Трајче им направи „добродошле”, „за многу години, арлиа денот” и седна и
тој како нив - гостин. Така стори и Ристе, фати рака со сите и отиде дома - в куќи,
на вратата се појави Бојана, со сите денешни накити. Како да не беше се
променила, па дури ни синџирот со гровчињата, ни крстот, ни амајлијата,
скопците :не беше ги одврзала. Промената, наружана, како што беше на оро, влезе
и на сите со ред, почнувајќи од стариот мудур, им стори здраво живо и фати рака,
со секого па дури и со ќелавиот Сула...
Се изненади мудурот, се изненадија ќатипот и мулазимот, башчаушот и
чаушот кога видоа жена - каурка да фаќа рака со Турчин.
- Аферим, бре Ристе, анасана! - вели ќатипчето. - Види, како научил
невестата Бојана да правит здраво живо по грацки. Така требит. Сите сме луѓе, и
ние Турците не јадеме луѓе, зарем. Ама ми се чинит овој школо од ефенди
Трајчета? - и се обрна кон него да го посочи на другите за пофалбен пример. -
Така, ефенди Трајче, така. Co арно, со мирно, со љубов еден кон друг ќе можеме да
живејме и ние и вие. He како оној пезевенк што рековме кај коџабашијата,
Ѓуровчето? излегол в планина, ќе плашит мечка со решето. Е,е,е, брлива тикво!
Ако плашеше орачот од врапците не сееше просо. Ако плашит Падишахот наш од
такви пезевенци, неранимајковци, не држит царшчината четстотини години. Ајде
нека обидит и он како и тие досега, нека туркат ѕидот со глава, шо рече
коџабашијата. Вака зерем, учите вие вашите луѓе да слушат царот и царските
луѓе, да бидат арно и вам и нам!
 Цела беседа истури ќатипчето по однос на воспитанието на каурите, а умот
му беше во каурките, (да прават здраво живо со Турците и да фаќаат рака што е
најглавно!).
Ристе го донесе кафето, а Бојана по него топла ракија и почна да ги служи.
- Повелете бег, повелете, напите се иако не е, може се погодено, токо ќе ни
прошчавате! Ние селанките не сме толку учени да пречекаме вакви госје, токо ќе
декшавате!
- A, a, а, простено - благословено! - вели бегот, земајќи ја чашата од
послужавникот, кој беше единствен во Мариово.
- Како непогодено, џанум? Шо велиш ти? Кој попогоден од вој куќа? Жими
вера, јас чудам на чорбаџи Ристе и заблазувам оти вака погодил живот. Кој живее,
зарем, како вас? - И ја гледа Бојана право в очи. Таа шеретски ги подигна веѓите и
се понасмеа
Ги изреди Бојана сите гости со ред со по една ракија, повтори уште по една.
Ристе веќе донесе и мезе. He како кај Лесната: само сирење и јајца, ами извади,
пезевенкот, и разни шарени шеќери, суво грозје, леблебија, смокви, та дури и еден
пјат сторени пиперки.
Суло и Злате пијат и спремни се на мигот од мудурот, ќатипот или
мулазимот да скокнат и да извршат секаква заповед.
He толку поради убавата ракија и разните мезиња отколку за домаќинката
си поседоа гостите и поправија „важни муабети”.
Ристе топли ракија, Бојана служи, и тука со чашките во раце „го разјаснија”
случајот со Јован Ѓуровчето.
- Види, бре коџобаши, прати го абер на тој пезевенк нета се приберит дури
не сум кажал на кајмакамот во Прилеп. Било што било, познавам јас него, не толку
лош дете, тој токо го ватил некој умот, та побегнал. Ајде жити вера, да не правит
беља на селото, та царот не пропаѓат од еден, два, десет, педесет и сто пезевенци.
Ми е жал мене жими вера, младо момче да загине за банбајиала. - My се обрна
мудурот на коџабашијата Лесната.
- Mope, кај ќе го вида бегу, да му нарачам, орман да вати, како шо ватил, не
сакам дирата да му а вида, та камо ли него! - се брани Лесната, оти пак да не си ја
зема бељата да го замешаат и него заедно со Јована!?...
- Знам бре Лесен. бре знам. Ти не знаеш него, ќе видиш, ама селанец пак
селанец, ќе нарачаш в село кој ќе видит тој Ѓуровчето, нека кажит здравоживо од
мудурот, нека дојдит право кај мене, ич, жими вера, потамо не велам.
- Е, е, е, лош дошол Лесна, лош. Лели дигнаа глава вакви неранимајковци, ќе
страдат рајата. Токо, ајде нека кршит глава и Ѓуровче и сите со него! Ајде да го
ставаме, зерем, го доцнивме многу. - И напна бегот да стане да се прибере во
конакот.
Ристе стопли уште еден ѓум ракија. Колобан го запира, а бела Бојана по
чорапи служи и така шеретски се врти, та сите грошеви, сите череци, бели
муџидии и карагрошови тропаат на синџирите, подвеската и решмето, така што
целото одајче ѕвони. Се завртува ли со тилот кон гостите и се наведува ли да ги
наполни чашките од ѓумот, кошулата и се крева и над аловите чорапи и се
прогледуваат белите жили под колена. A Бојана отиде уште подалеку: нарочно го
разлабави гушалчето и под гушниче и се прогледаа краиштата на градникот, па
се прави да не сеќава. А на агите им истекоа очите и само ѕурат: де во нозете, де во
градите на Бојана. Колобан го забележа и едното и другото и зовре однатре, ама
нели тој ги повика, не може да мм рече да станат. И кога мудурот предложи да
станат, тој само колку за адет пробрбори преку заби:
- Рано е бегу, рано. Поседете си. Ќе се напиеме уште по некоја и друга
ракија, ќе поправиме муабет.
- Рано не рано, ќе си одиме, ефенди Трајче. Стар човек, зарем, не можам да
го седам. Ете, ако сакаат ќатипчето и мулазимот нека поседат. Мене нека
испратит Злате и Суло, ќе одам да починам - одговори мудурот и стана со полна
чаша во рацете.
- Ајде за „седи со здравје” домаќинке! - И наздрави на Бојана,
- Ами, поседете си бегу, оти толку рано ќе си ојте? - запна и Бојана да го
задржува, ама Колобан и чкрапна со окото и таа ја зеде празната чаша на
послужавникот и му ја подаде белата рака на бегот, на која светкаше на ламбата
бела, сребрена гривна со три жолти черечиња подресена.
- Е ајде со здравје, ага! Прошчавајте пак ако не сме вредни да ве пречекаме
како требе!
Бегот ја фати за рака и ако беше стар му тропна нешто на срце.
„Бак, бак, бак”, - си вели сам во умот, - селанка жена, ама што бела и мека
рака има! А и наружана. ќерата, токму за пред гости, што велаат!
Станаа и другите, иако им се седеше уште да ја гледаат Бојана. Од друга
страна пак ги влечкаше Бојанината рака. И се наредија да се простат прво со
Трајчета, ама овој уште бегот кога му подаде рака рече оти ќе ги испрати до
порта, та сите се поздравија со Ристета за да дојдат на ред со Бојана.
Најпосле дојде редот и на Сула-колџијата. Ристе му ја задржа раката, а и
намигна на Боја тоа да го направи оти си има Ристе со него муабет. Бојана ја
стисна Суловата рака во двете свои раце и Суло се најде во Мухамедовиот рај од
задоволство. Ристе ја постави молбата. Суло го има чеканот за дамка, a Ристе
десетина товари штици недамкосани, та „ако е кабил” да дојде утре Сулоага да ја
удри дамката да не ги носи Ристе на каракулот и да не плати кочан.
***
По Велигден престануваат женските работи. Нема веќе везење ни ткаење.
Пролетта ги вика сите в поле. Мажите ќе ораат, жените грутките ќе ги кршат,
бавчите ќе ги прекопуваат, ќе садат грав, лук, кромид, пипер, зелки...
И Митра, и Доста си се спремија. Им направи Стојо на обете по едно рало
опинци од кожата на крмнакот и почнаа секој ден по една да одат со него. И која?
Се знае. Таа што е слободна, што не е нејзина „неделата”. И дури зимоска
„неделата” беше тежина на јатрвите, ги задржуваше од женската работа, сега е
лето, секоја сакаше што побргу да и дојде неделата за да остане дома.
Доста си ги брка, како домашните, така и полските работи токмо со сите
витолишки невести и си го гледа девојчето. Прав не дава да падне на него! И ете
го, уште година нема, тоа веќе стои во стојалката, гуга и се влечка по задниче.
Доста го гледа како расте и се љубува на неговиот напредок. Косичката веќе му ја
чешла, завртува зад уши, а во ушите му провнала обетчиња од сребрени
гровчиња. Секој ден искапено, променето чисто - „како забитско, мила сестричко”
- велеше Митра кога го срамнуваше со нејзините мрсулкоеци до под брада. „Шо а
боде, песјачката, да не го гледа кога е едно! Нека врцне три четири пет та ќе а
прашам и ќе а вида колку ќе и чисте”.
Митра беше „печена” на сите работи и само толку години даврандисуваше,
а сега овие две лета и се поолесни. Куртулиса една недела од изметот во куќата,
куртулиса од Илка - да не го пери, крпи. останаа уште девер и Трајко и Стојо со
дечињата.
Ама не можеше рает да заспие кога си помислуваше оти рожденката стана
топрак на половината Сукалова сермија. Оно, не е на половина, ама една трета
сигурно Таа беше сигурна оти Трајко не се жени и оти кај неа ќе доживее и
неговата третина ќе и остане нејзе.
По Ѓурговден иде бачило, света Никола летни кога се креваат овците в
планина. Чорбаџиите се групираат по четворица и прават едно бачило
осумстотини, илјада молзници; двајцата ќе бидат молзничари, а двајцата -
јаловари.
Неколку години Илко оди јаловар, беа ќаи со бацка му Стоја; ама годинава
ги сместија овците на руга кај Стрико Маловите, та сите тројца браќа тргнаа по
полска работа.
- Што да капиме, браќа по ниј? - им велеше Стојо пред бачило на Илка и на
Трајка. - Ете, нивичките ни се подгоени од лани - оломнани; па и тајфата не оти
господ знае колкава ни е та да нема шо да работиме? Нека ни е добра мисла и
нека ни се живи дечињата да си а собереме седбичката, благотичката, ете
бостанец, царевчичка, градинки, лозјенца, едвај ако можеме тиа работи да и
потиснеме и еве ти го, Митровден дошол.
Се сложија браќата и јатрвите, и си тргнаа по работичката.
Додека жетвата втаса мажите ги окосија ливадите, го прибраа сеното,
излезе и едната мера млеко каде што Трајко измрда цела недела и, ене го,
Петровден дојде!
Се точат срповите, се прават нови витли, опинци; се стегаат и Сукаловци и
меѓу првите излегоа - „сосем дом, сосем чад” - што велеше дедот поп Трајко кога
креваше панаѓии. Си го поведоа и крмнакот, та и кучката. Шо ќе прави она сама
дома? - велеше Стојо. - Ќе ни се најде тамо, околу добиците и пљачките, да не и
украде некој.
Сукаловската седба годинава е на едно место. Во „Гошово” тие имаат
петшест кила семе и тука одамна имаат и колиба. Убаво орани, подготвени,
нивјето ретко која година да изневерат. И годинава се добри.
- Иим! Сукала, ќе го нап'не амбарот ваа година од „Гошово”! - Завидуваа
другите селани, гледајќи ја од В'ча жила пченицата од Сукаловци.
- Ќе а нап'не, ја! Работил човекот, печалил, ќе крка зелници - одговараа
други од друштвото што одеше гope со добиците по дрва или си идеше од дрва.
Навистина, не беше убава седбата насекаде, ама „Гошово”, а особено Сукаловите
нивје, немаа никаква маана.
Колибата Сукаловска беше од оние, „сталните”, во кои се мисли повеќе
години да се живее. He како на Кањата, Карабоја или некој друг, што правеа
меќани за една зима на едно нивчуле, па кога ќе го подгнои, кревај желниците и
сламата на друго! И тие сиромаси не сакаа секоја есен да се селат и нови меќани
да прават, ама нивните нивчиња беа кое осмак, кое шиник семе, та немаше што да
гнојат, што да ораат. А колиба и трло се клава таму каде што има нивје за гноење,
како што е случајот со Сукаловци, Чолаковци, Младен Чкулот и други, кои имаат
по пет, шест, десет кила семе на едно место. Тие се велат чорбаџии. И нашите
Сукаловци спаѓаат во овие ретки земјосопственици. Навистина, тие в село не беа
многу прочуени, оти слабо се мешаа во селски работи, ама со сермиичка не беа
подолу ни од Чкулот и Лесната, кои секоја година, ја едниот, ја другиот, беа
коџобашии.
 Еднаш Стојо влезе в село аза, но и тогај нешто ја избрбешка работата со
некој аскер што дојде в село, и едвај, со триста придавачки, се куртулиса.
И кога на Митровден ги намнисуваа браќата Cyкaловци за некоја селска
работа, Стојо бегаше Опстраница и таму оставаше цела недела и две, а Илко се
изговараше дека без бацка си Стоја тој ништо не знае. И така си оставаа „зад
врата”. Но тоа ништо не им пречеше на Сукаловци и тие си одеа, си работеа, си
печалеа и си имаа од се по малку.
Уште пред да дојдат на „Гошово” Доста поотежна, но бидејќи домашните
работи и работите по градините и царевките не беа толку зорт, Митра не можеше
да ја сети на кој ред е.
А таа откако се сети оти лак ќе треба долни крај да „дере јарци” само на тоа
мислеше. На моменти се каеше оти ќе си го подгази девојчето, може и да остане
кржлаво, недодоено (оти во Мариово децата ги дојат три години); може да и се
разболе чувај боже”; а од друга страна, пак, се радуваше при мисла и увереност
дека тоа што ќе дојде ќе и биде „баце” на Нешка.
„Еее, ошче со тоа добро ако ме израдува господ, нишчо друго веќе не му
сакам” - си повторуваше сама во умот.
Кога почна жетвата и Доста откажа на машките да им поткрева снопје,
Митра како попарена си пи поткаса долните муцки: - „Мореее! песјачката песја!
Ошче воа не го исквакала пак друго запатиле! Леле, мајко ми ти мила, ќе не
изедат на зимо! Ете пак кршчење, арчови, растур. Шо ал се прави? Ами ако се
погоде машко, кој ќе а гледа да се петле како црниот петел на бунишчето!” - И пак
почна да си ја тепа главата. „Ах Митро, ах брлива главо! Толку ли не ти текнуваше
оти тиа жени шо ќе дојдат за етрви носат деца? А тебе ти се чинеше ќе ти дојдат
слугинки да ти и гледаат твојте и да ти работат, та запињај да се женат девери ти,
желки по меот да му лазат, да даде господ златен! Ама нема шо да права сега, кога
сама си а скрши главата! Ако му текне и на вој другиот да се жени, таман ќе а
услагодиме!” - си повторуваше Митра со страв на душата да не и си слизне и снаа
третана од имотот за која беше сигурна оти ќе и остане.
- „М'ња ќе го м'сне кога ќе му намнисам ошче однаш за женење! Ќе му го
тргам гараметот дури е жив, ама баре ќе дела со Дочка две со едно...”
***
По Петровден дните се долги, та време за работа колку си сакаш! Ама на
витоливци и тие осумнаесет саати ден им се кусо, та ставаат рано пред зори или
жнијат, доцна навечер, зависи од месечината. Ако е новина - навечер, ако е
„ушчип” - наутро; ако е пак полна од ден до ден, тогај, и навечер и наутро.
Полна месечина. Ноќите се погодија како ден. Па времето се оклештило,
јасници, опнало дење сонцето: пече ли пече! Кој може само да работи! И работат.
како некој да ќе им го земе од нивјето. Жетвата брзо ќе сврши, ама за вршење ќе
почекаат дури да дојдат спаиите.
„Главно да се соберат снопјето на капици, та за вршење веќе - кога цело
село тогај и ние - си велеа домаќините кога намнисуваше некој за вршење.
Еден од марифетите во жетва е тој да се врзуваат што поголеми снопје, оти,
ако спаијата не кандиса на „пресек” тогај „ќе се вади сноп” и тешко на оние што
имаат многу снопје, а малечки! Тие ќе треба да дадат не десет отсто, ами може да
ги фати и дваесет и пет па и триесет отсто. Кога се вади сноп, се земаа по сто
снопа од три големини: најголеми, средни и најмали. Ќе се овршат и ќе се мери
житото, та ќе се најде средниот принос од сноп. И сите ќе му платат на спаијата по
оваа скала. Од шест, од осум, од десет, дванајсет - кило. И тогаш, тешко му на оние
што имаат мали снопје! По бројот на снопјето ќе му го измери на спаијага житцето
та ја останало за нив, ја не!
И затоа, ете, нашите жетвари гледаат каде има подобри 'ржи да нажнијат
јажичка, па и ако не е доста долга самата јажичка - сите ја наддаваат уште со пo
еден страк.
А кој има добри 'ржи? Пак чорбаџиите. Тие ќe ги направат своите снопови
најголеми и ќе му кандисаат на Чатлакот, Расим-беј или некој друг ага-спаија и од
осум - кило, а сиромашките и на сираците којзнае да ли ќе пуштат и од шеснаесет
кило!
Сукаловите 'ржи во Кула се прикажани, та затоа тие секоја година врзуваат
најголеми снопови, и затоа даваат најмалку спаилак.
***
Митра и Доста уште во „Гошово” на жетвата се споречкаа. Неоти за нешто?
Ете, јатрви како јатрви! Првин околу децата; после Доста не сакаше да им
поткрева на машките снопје, и лав по лав се надретија колку за квас.
Машките, Илко и Стојо, се направија дека ве слушнаа, само Трајко и
префрли на Митра оти не е право што ја напаѓа Доста за таква работа и Митра си
го зеде тоа за шубе. „Види, види, песјачката една! Малку и беше шо ми го дрпна
Илковиот дел, за велјо чудо ќе ми го прелаже и браче Трајка”.
Доста намириса оти Трајко ја држи нејзината страна, затоа почна да крои
планови за иднина:
- „Ете су на друг ред. - Ако сака, сполај му, да ме израдува со некое баце на
Нешка оти пак да и го остава на Миша Трајковиот дел, она да се чекори на два јас
на еден? He оти мене ми се суи рацете да го закрпа? Зар ќе му и ткам кошулите,
гаќите, гуните или сакмите? Бог да а прости етрва ми Велика, му оставила да носи
дури е жив и два века да живее”.
И од тој момент Доста си го кладе тоа на ум. Ако и се роди женско - туѓа
челад е, што се вели, нека крни глава, нека го ќердоса Митра; ама ако и се роди
машко, ќе и се обиде ако може да и го дрпне, та така нејзиното што и паѓа од Илка
да и се најде за Нешка, да си ја удоми на куќи, а Трајковото да си го остави на
синчето што ќе дојде.
„Ногу ујгун ќе ми дојде така”. - Си правеше Доста план: - Ем чупето не си го
давам наки од мене да ми трга мака, ем детето ќе ми има токмо сермиа со
Стојовите”.
Спаиите како спаии, не се вјасаа многу. Тие дојдоа и фатија ќатипи, ги
испишаа снопјето и си отидоа назад во Прилеп, да ги чекаат селаните со понуда за
откуп.
Лесната, Трајко, Ташко, Младен Чкулот, Чолакот, Калешко и други „селцки
луѓе” отидоа пред Богородиците во Прилеп кај Сулејманата кој беше закупец оваа
година, за Витолишча и предложија пресек од триста кила секакво жито.
- Ба, ба, ба, - ја врти главата агата и чури на чибукот дури „измокарката”
служи кафе и ракија.
- Триста? Шо триста, бре синко? He плаќате ни мастрафот што одев Битола
да купам спаилакот? Ќе дадете барем петстотини кила. - Се дуе како „орел в торба
и продолжува да се фали како е арен човек, како ќе попушти на селаните, ако се
вади сноп. - „Ќе се идам, зерем, на село, ќе се вадиме сноп, шо дадит. Ала тој ќе
земам. Зошто вака ќорлемечки да глобам селото?”
Сулејман ага посегна толку висока што немаше место за пазарлак.
 - Ќе не јаде, како лани Масар-бег, и годинава овој пес! - и вели Лесната на
дружината откако излегоа откај него.
- Ќе не јаде, ќе не јаде, - прифати Чкулот. Boa он шо го побара не се јаде со
сто оки мас!
И си отидоа на анот кај Биковите да се накркаат од нарачаната тава, се
разбира, на селски трошок.
По една недела Сулејманага нарача пет шест маски и отиде во Витолишча.
Во неговата придружба имаше некој и друг што за првпат одеа во Мариово. Ама
затоа пак, тие, откако ги фати спаијата за свои соработници, не оставија ни еден
витолишец да не го прашаат што е и како е в село, а особено каде има поубава
ракија и млади невести.
Пазарџиите, кој насмеа, кој навистина, сите како подготвени изјавија дека
има и едното и другото - кај Батанџиовци.
И си го кладоа на ум презимето: Батанџиовци, Батанџи, Батанџи! -
повторуваа обајцата гавази четири дена пред да тргнат за Мариово.
И кога дојдоа сега пред конакот каде што ги дочекаа со „добре дојде”,
наеднаш едниот го праша Златета протуѓерот:
- Каде бидат конакот наш, бре протуѓер?
- Кај батанџиовци, ага! - како отпетлана пушка му рече Злате.
Скокна Турчин како со шило боцнат и се загна кај другиот, викајќи:
- Суло, Суло, Батанџилар, Батанџилар, Батанџилар! - И го грабна да му ја
стиска раката и да се радува како мало дете на црвено јајце.
И навистина, спаијата беше кладен на конак кај долни, а придружбата кај
горни Батанџиовци, кои беа делени, а во секоја куќа имаше по две млади невести.
И започна омилениот спаиски живот на Сулејман-ага и неговите
соработници.
Уште истата вечер се заврвеа нашите чорбаџии со разни бакшиши.
Стојан Калешко, Главче, Шишето, Сребрин - познати ракиџии - зедоа по
една оканица коминарка и еден по еден - право кај Сулејманага.
- Добровечер, Суло ага! - викна од врата Калешко, кој не еднаш му бил
гостин на Сулиманага во Лагот и му испил некоја и друга ока ракија. Оно,
Сулиман-ага не беше од оние Турци само што одат на гости. Тој беше и добар
домаќин со чифлигот во Лагот. Оттука и познанството со мариовци и желбите да
стане спаија. И помагаше по некој пат кај кајмакамот со своите интервенции и не
еден мариовец беше се избавил од разни беди, благодарејќи на овој ага. Тие
услуги се плаќаа можеби поскапо и од самите наказанија, ама главно луѓето не се
запишуваа во „ќелеш” тевтер, како ги викаше тој наказателните книги што се
водеа кај кадијата и кајмакамот за евиденција на накажаните граѓани. Оттука и
сите селани - чорбаџии, се разбира, му беа познати на спаијата, а и тој ним, та и
сега, кога им стана спаија, си идат како кај „свој човек”.
Белким ова старо познанство и пријателство ќе донесе некоја корист во
селото”
- А бре Калешко, Шише, Главче, Мисирли, Лесна, коџобаши, абре, не дошол
јас овде да печалам пари како Масарбег, Вртановци, Крепчевци, бре! Мене го дал
господ, бре кузум, токо дојдов да се видиме и да куртулам селаните од овие
пезевенци, вашите спаии, бре! А бре тија не знајат за исав, бре! Навистина, од
верата ваш, ама кај нив нема „аман”. Зеле ферманот царцки и сосем опинци ќе
јадат сиромаштијата. На, жими вера, затоа дојдов јас.
 - Евала бег, евала! - благодарат селаните околу него и подава секој по некое
шише со ракија.
- Повели побратиме! - вели Главче и му го подава шишето. - Јас ни жниа, ни
врша, та од мене некаков аир нема да видиш; токо, како шо рече сам, сме
поминале како луѓе, та дојду да те вида.
- Евала Митре, евала, да си жив, да дадит господ и тебе, та од спаија да не
плашиш! Спаијата земит од десет едно; тебе ќе останит девет. И тој ред му е. Од
што царката наш ќе ранит аскерот, ако не од тебе, од мене? Ете, и јас на чивлигот
го давам десеток, арач, беглик. Уште сум пратил син ми на аскер, бре! Ете четири
години не сум видел. - Сулоага се разнежи кога се сети оти четири години не го
видел сина си, и уште за малку што не се разлигави, па продолжи:
- Евала, кардаш, на сите! Гледам оти вие мене пречекавте од срце, што се
велит лафот. Пак, ако сум жив јас нема да заборавам вас. - Го поткрена гласот
повисоко да им даде на знаење, оти сега се тие во неговите раце и „како ќе си
постелат така ќе си легнат”.
Првата вечер анџак се извиде Суло со пријатели. Дојдоа Колобан, Бино
даскалот и поп Трајко. Обновуваа опомени од младоста на Сула па и тој кога
сакаше да ја задржи Вила Делинова на кулата, ама таа му побегна машки.
- Еее! кога текнит мене за Вилчето, ем смеит, ем плачит, жими вера, шерет
чупа излезе! Го побегна, ем без „збогум” што велите вие каурите. Ех, јалан дуња,
младост лудост - матна река. - И Суло издивна длабоко во знак на жал за
изминатото време.
Кога Лесната, како званичен претставник на селото го допре прашањето за
спаилакот, Суло го погледа попреку и му забележи:
- Дур, бре Лесен, дур! Човек од магаре паѓат и пак починит. „Вар вакат” кај
Ала достур дни. Ќе осамнит утре, ако бидеме живи, ќе собереш некој селанец, тој
ќе бидит. Јас го реков оти не дојдов да печалам пари, ами да видам стари
пријатели.
Постарата невеста од Батанџијата, Јова, веќе се поткршнала и со бел ѓум во
рацете и десетина чаши влезе на вратата. Таа беше одредена од свекор и да го
служи спаијата дури ќе биде тука. Ракијата се стопли кај другите Батанџиовци
каде што остана друштвото на спаијата и тука се донесе готова.
По негова желба останаа на пиење сите што беа тука, освен Колобан и
даскалот Бино кон кои пак он немаше големи симпатии.
„Млади луѓе” - си правеше сметка - „поарно да не ѕурат во невестата Јовка.
Нека одат кај другите Батанџии, нека прават шенлак со тие невести и моите
другари!”
И дури Калешко, Главче, Шишето, Мисирлијата донесоа ракија, од малата
врата, почнаа да викаат жените од Чолакот, Влајко Лазев, Макревци, Билјарите. И
почнаа да се подаваат мисурки со маст, сирење и некој тагар брашно. А од Стоја
Сукалов, поправо од Доста Рожденката дојде подврзана тепција.
- Така ќе му речиш на Батанџиовите невести. Само спаиата може да а
одврзи ваа манџа. - My рече Доста на девер и Стоја кога му ја даваше тепцијата
полна со баклава, како онаа што му ја направи на мудурот на Велигден. - И ако
праша од кого е, слободно нека му речит од Стоја Сукалов. Моето име ич да не го
споменуат.
Се напи спаијата, се напија повеќе Калешко, Главче, Шишето и другите и
станаа си кинисаа. Ги запираше домаќинот, Стојо Батанџијата, ама тие рекоа дека
агата е уморен од патот и нејќат да му додеваат вечерва, та одзтре натаму имаат
време, ќе поседат и повеќе.
Се осамна и изутрината започна работата.
За „спаијата” се донесе едно ведро млеко од десет оки, се напоруча тој и
сите покрај него, а протуѓерот Злате и гавазот Ариф го кутнаа бравот за ручек.
Чорбаџи Чолакот caм се понуди да ми помине на редот и да донесе еден нечукан
брав, еден звизјак.
- Првиот брав да нема маана - велеше Лесната, кога Чолакот рече оти прв
ќе донесе. И навистина, ич маана немаше бравот. Чукан, дебел како зелка, a млад
од 2-3 години не сакаше многу ни печење, ни варење.
- Така, така. Си го погодил чорбаџи Дано. - Го фалеше Леената бравот. - Да
може да касне и спаијата, оти како шо гледате, човекот и без заби е.
Спаијата поруча „шо дал господ” а Ариф не заборави да ги испржи набрзина
дробовите, срцето и бубрезите, од кои се разбира, еден дел донесе на спаијата, а
другите ги мезија со Златета и другите другари.
За тоа време Лесната собра на сретсело баеги селани за да сечат пазар со
спаијата. И кого ќе ги вика Лесната ако не чорбаџиите? Голаците - сиромаси како
што со: Пуцето, Трајко Османчето, Кукот, Кушо, Дано Велјански, Јован Јанов, Ѓуро
и другите чорбаџички момци зошто му се! Тие нема што да жнијат - што да вршат,
та немаат ни работа со спаијата.
- Да гледаме, луѓе, да му го земиме со пресек - продолжува Калешко и го
образложува со низа доказателства својот предлог.
- Ете, на прво место ќе куртулиме од мастрафот; ќе куртулиме од заметот.
Нема да носиме секој ден по ведро млеко, по еден брав, погачи, алви. Ќе куртулат
и Батанџиовци од заметот да го служат.
- Mope тоа не е голем мастраф, Калешко! - се јавува Чолакот придружен од
Влајка Лазев, Билјарот, Милоша и други. - Токо гледајте поевтино да поминиме.
Та ќе вршиме триесет дена, ќе сме дале триесет брави, триесет погачи, триесет
ведра млеко. Шо е, стопанка му, за едно село тој мастрав?
- Сноп, сноп. Поарно е сноп! - се слушаат гласови одзади од собраната група.
- Mope сноп, пријатели, токо и снопјето не се едно! Има сноп и сноп. Та
некој ќе поминат арно, ама на некои ќе му трпат дечињата! - стои на својот збор
Калешко и сака да го протури својот предлог.
- Е, кој му е крив оти сакаат и жените да му стожуваат снопје на некои
влечипинци? - се јавува пак Милош, чиишто снопје се сметаа за најголеми.
- А, баго! Милош, етете, токо напиња за сноп оти они двајцата со момокот
не можеа да и стожат снопјето: - се замеша и средниот селанец Опурчак.
- Co пресек, со пресек да биде, та после ние селцки ќе видиме кој колку ќе
тури, според тоа и ќе плати!
Расправијата околу „сноп” и со „преоек” ја прекина појавата на спаијата.
- Ете го спаијата - рече коџобашијата со висок глас. - Ете го него, ете ве вас.
Ceгa пазарете се вие, немој да речете утре: „коџобашијата не зе на душа”. Агата го
познаваме сете и он нас не познава. Мисла оти и он не ќе читаи кабул да ни трпат
децата, ама и ние треба да знаеме оти човекот дал пари на царот и треба да си и
прибере. Ако не ќаруа баре да не зиани. А и ние тоа кабул не го правиме. Ајде,
ајде! - се обрна кон опаијата. - Ајде, Сулоага, речи колку, жито ли, пари ли, колку
ќе ни сагаш, та да а пушчаме сиромашчиата да го собере береќетот шо го дал
господ!
 Сулоага, со ќуркот на едното рамо, чибук од половина метро в уста, едвај го
лапа ќилибарот, се шетка и прави муабет, де со еден, де со друг чорбаџија.
Распрашува за дома, за деца, за стока и за бериќетот. Од секого добива по една
притворна насмевка и краток одговор на неговите прашања; ама колку за
бериќетот сите како под команда одговорија дека годинава бериќетот е слаб.
Така треба. Ако се пофалат со бериќетот пред спаијата, таман работа!
И кога Лесната му се обрна да си го каже зборот, тој се приближи до него.
Тргна од чибукот и пушти неколку обрачи чад:
- Што да кажам, бре синко? Јас кажав во Прилеп ќе го дадете пететотини
кила жито или 250 лири, ќе башламам, одите, вршите. Нека дадит господ да
најдите илјадници, мене не криво. - Пак тргна од чибукот и се загледа во селаните
каков впечаток оставија неговите зборови.
- Ееее! го чуте ли агата, селани? - праша Лесната од столчето.
Купчето од селани се размрда. Тишината што настана при зборовите се
прекина и почна врева како во улиште. Едни објаснуваа на другите дека е поарно
сноп да се вади, други велат „пресек” е поарно, ама „високо посегна агата”.
- Е, шo велите селани? Ќе му дадите ли на агата петстотини кила или
двеста и педееет лири? Ајде да чујме и да не губиме време, оти двите врват, ќе
вати некој дош та и тоа шо е, ќе се батиса.
Пак се јави Калешко со својот предлог за „пресек”.
- Ногу е ага, ногу. Ќе посимниш нешчо да не страда сиромашчиата. Ете, и
сам слушна оти ваа година бериќетот е слаб, не се роди, та да беше како од
годините и шестотини да ти дадеме, токо не собирзме, та ќе се страмиме. Ами шо
ќе се стрзмиме подоцна, да се страмиме сега, шо рекол некој. Угу да такцаме, а да
не можиме да платиме, не а бива таа.
- Така е, бре Калешко, така , така! Кога пазариш - пазари ѓупци, кога плаќаш
одврзи ќесето плаќај туџарски, рекол некој. И вие сега, пазарите. Јас не лутам,
зерем. Ако чинит мене, кандисам, не чинит, вие жив јас здрав. Ќе бараме друг
чаре.
- He, не ага, Калешко зборува од свој ум за пресек. Ете ние неколку мина сме
за сноп да го вадиме та кој шо има на тоа да плати! Та вака со пресек ќе треба пак
да се параме. Јок „ти толку најде толку да дајш”, јок „не најду толку, не давам
волку”, - ќе си направиме омразиа меѓу нас. Ами вака: снопјето се броени, колку ќе
пушчат ќе видеме и се знае колку кој ќе даде. - Се јави Чолакот, поткрепен од
Милоша, Влајка Лазев и други чорбаџии.
Калешко сакаше да проговори некој друг збор во полза на својот предлот,
ама спаијата му мана со рака и со едно - дур, Калешко!” - го задржа.
- Добро, бре Чолак, добро. Зати јас уште во Прилеп му реков на Лесната
така. Што ќе пуштит снопот тој мој к'смет. Никој да не зианит. Ако има ќе земам и
илјада, ако нема, толку бил к'сметот мој: Оти пак да правам ќедер на свои луѓе?
- Сноп, сноп, сноп - се слушнаа друга гласови на селаните.
- He е право, ага, не е право - писна еден глас од задната редица на купот
луѓе - не е право ни тоа. Чорбаџиите си и врзаа снопјето големи, ќе му пуштат од
3-4, а ние сиромасите и тиа шо се по десетина, кое за јажичка, кое од самотиа,
сирочиња и врзаме малечки та ни од 13-14 не пушчаат. Ќе не земат на душа виа
нашите јадачи! И тука гледаат да глоднат од нас! - Гласот беше толку писклив
што сите се обрнаа назад да видат кое е тој што се осмели на сретсело да ги
нарече чорбаџиите глодачи. И кога го видоа кој бил - му се фрлија со најразлични
селски пцости.
 - He јади трици, бре пес! Тебе ќе те слуша агата оти ти биле мали снопјето!
Та ти неоти имаш и јажичка: шо се запињаш тука? - My се овргали Билјарот,
мислејќи оти кај него беше момок брат му Коле та има право да го кара и галати.
- He слугаај го ага, не слушај го. Такви како нeго и брат му Колета ќе не
запустат. He си а гледаат сиромаштијата што и ватила и да бараат негде некој
залак леб, да не трпат како пци, токо дури овде на сретсело ќе лаат!
- Абре, јас немам, стрико Петко шо немам, токо тиа шо имаат, сиромаси, ќе
требе за вас да платат. Та од вас немаме, еј! Неоти вие повеќе работите од нас, шо
имате? Ама ете, сте не втерале во враот и ќе вршиме за вас, а ние пак гладни, голи
и боси ќе одиме.
На Калешка му се придружи еден ортак и тој доби кураж да си го каже
своето.
- Така е Сулиманага, така. Нашите чорбаџии сакаат сиромзсите да му го
платат спаилакот. И наврзале снопјето цели капици и утре ќе требе да плати вој
сирак Петре Жиовчев, шо не може ни гаќите да си и врзе, а не сноп како нашите
чорбаџии. Лебами, јас не су ни сирак ни сирома, ми дал господ, и јас врза над
илјада, и не да речиш оти мојте се мали та запињам, ама шо не е право, не е! Нека
скакаат как сакаат: нашите чорбаџии ни се прави. Токо, речи што е мунасип да ти
собереме селцки, та и ти да си а гледаш работичката и ние. Вака, сноп ако го
вадиме, ќе сака со недели да седиш и ти и ние да денгубиме.
- Брак бре, Калешко, брак? Шо викат тој фукара тамо назад јас не сакам да
слушам. Алто што велиш ти, што запинаш толку за пресек? Велиш твојте снопје
не толку малечок. Шо запинаш? Ете нека речат чорбаџиите „пресек пресек”, „сноп
сноп”. Јас не ќе слушам тој фукара што нема ни сноп, да дават ум на толку
домакини, царцки луѓе! - И се обрна кон домаќините и чорбаџиите.
- Што велите вие луѓе? Пресек, го чуфте, зерем, мојот лав. Сакате, де
бакалум, јас ќе седам, ќе зберам моето - ќе го одам. Сакате сноп да вадите,
спремите колите, маските, магарината. Ќе одбереме од сите сорти снопје, ќе
свршиме, што ќе дадит ала, и за вас и за мене. Чинит ли овој мој лав?
- Како не чини ага, како не! - се јави Влајко Лазев. - Се наместо зборуаш. Ете,
ние повеќе кандисаме сноп да се вади. Коа шо рече Шо ќе даде господ, и за тебе, и
за нас.
Од целиот куп почна да грми: „Сноп, пресек, сноп, пресек”, ама тие што
викаа „пресек” почнаа да се губат. Дури и Калошко, првин што викаше „пресек”,
почна да молчи, па после и он рече: - „Е, сноп, сноп. нека ве носи ѓаволот, јадете и
сиромасите како досега. кога они спијат!
Само Ристе Куков истури неброени зборови на адресите на жените,
ќерките и снаите на чорбаџиите и си киниса уште нерешено прашањето.
Одејќи долу по Сребринската улица го пречека Анда Шојов и го праша што
направија чорбаџиите (Андон беше момак у Влајка Лазев). Ристе му нададе по
капата и нему што му дојде в уста.
- Шо направиа, од куга нога да направите вие, алабаци едни! Шо ќе
направат? Шо сакаат тоа направиа кога од нас сиромасите никој немаше. Еден
човек, шо ќе направи во толку в'ци? Арно му се овргали Калешко, ама шо ќе
правиме угу ние со него? Да имаш печејсет голтараци околу него - да видиш
правиме нешчо или не! Вака, кога сте баби. нека ве вјаваат!
- Mope, бре, Ричко, - вели Андо - шут со рогат кога се бодел та и ние. Кој се
бори со Чолакот, Билјарот,. Шишето, Лазот и други? He гледаш оти од ниј се
раниме? Нека му даде господ на неј, та ние да поминеме покрај ниј.
 - Mope, краста и орлови нокти да ви даде господ вам на таквите! Од вас си
страдаме и ние. Токо, ќе ви дојде умот и вам, ама ќе појде кумот! - И си замина
долу долно мало за да му занесе абер вечер на брат му Колета и Јована Ѓуров и да
им занесе леб. иако немаше доволно ни за него.
Чорбаџиите решија да се вади сноп. Спаијата и неговата придружба само
што не се разиграа, а за песна веќе се знае оти турија достур. Толку се
расположија што Ариф опна и 3-4 пушки во знак на победата.
- Сноп, сноп, сноп ќе се вади, - се пренесе по селото резултатот од
пазарлакот со спаијата. И дури чорбаџиите, задоволни од победата над
сиродмасите ги пратија момците да ги дотераат воловите од говедарот,
сиромасите почнаа да си кршат прстите.
- Ех, било такцмр. ќе гладуат дечињата - велеше Неда Гујдаковата и Димана
Жиовчева, - каде брате, еден Чолаков сноп - наши пет! Токо, надуша нека и имаат
они.
Спаијата легна вечерва задоволен. Бравот го изедоа тие околу него. Тој,
како стар човек, касна некој залак и друг, не се напи ни една ракија; ама затоа пак
му даде „достур” на Арифа и другите со него да се повеселат.
И додека Сулиман ага спиеше, неговата дружина пиеше и се веселеше,
нашите чорбаџии ројат план како да скријат од снопјето, иако се испишани.
- Mope, да гледаме, да донесеме снопјето од Лазевата лака. Годинава е сета
полежина и ич леб нема, - предлагаше Младен Чкулот.
- Бре, да не сака сам да одбира, та ако не пушчи нам пушка ќе го удри, ќе му
го видиме задникот бес шалвари! - Велеше Мало, шмркајќи бурмут од дрвената
кутија.
И така осамна убав летен ден со сите свои убавини и лошотии, во кој
витоливци извадија сноп.
Спаијата сам излезе со коџобашијата и чорбаџиите по нивјето на Задна
Река да изберат по сто снопје од трите големини: најголеми, средни и најмали.
И додека тие избираа снопје, по нив идеа коли, коњи, магариња и уште до вечерта
беа пренесени на спаицките гумна.
Сулман-aгa го остави вечерта Арифа на гумната ,за секој случај” да варди да
не ги менат селаните снопјето, а тој си појде на конакот да се напие некоја и друга
ракија, сам, со домаќинот и невестата Јова.
Снопјето беа насадени уште рано на другиот ден на три гумна, едно до
друго и втераа во секој врав по петшест коњи, та до пладнина беа извадени сите
три враови. Дувна порекот долу. Војковец и бргу, бргу се извеаја куттиштата, та
имаше време да се мерат довечерта. Влајко Лазев, Мало, Чолакот и Сребрин им
советуваа на веачите да не брзаат, да остане мерењето за утре, за да можат
ноќеска да спијат по некое и друго кило, ама Сулиман ага, и тој чивчија по занает
со чифликот во Лагот, многу убаво ги знаеше сите марифети оти тој самиот им ги
правеше на спаиите, па им даде зорт: довечера да биде мерено житото. Така и се
стори. Го измерија прво враот со најголемите снопје. Од сто снопови пушти
дваесет и шест кила.* (кило = 1 товар (сто кгр)).
- Машала, машала, машала - вика Сулоага и целиот се тресе од задоволство.
- Од четири, од четири! Дури и повеќе пушти овој врав. - И трга ли трга од
чибукот.
Вториот врав пушти 17 кила: Суло веднаш пресмета:
- Од шес од шес. Убаво машала, убаво, нека дадит господ!
 Третиот, најмалиот наврте дури на 8 кила. Знае спаијата оти така ќе излезе
и прави сметка колку ќе биде просечно.
Четири и шест - десет и третиот од тринаесет: се на се дваесет и три.
Кога ќе се подели на три излезе од осум - кило.
И дури тој есапеше колку снопови има и колку десеток ќе му падне,
чорбаџиите радосно ги полнеа вреќите и го носеа житото во Колобановиот амбар.
Сулоага просмета: 40.000 снопови од 8 кило, тоа се 5.000 кила, десетина од нив
чини 500.
- Ха, ха, ха. - Се насмеа слатко и го удри Лесната по десното рамено. - Ами
кога велев бре, Лесен, дадите мене 500 кила? „Ногу, Сулоага, ногу”. Та јас чивчија
или што стока, бре? Ако не знам некој друг работа, ами вие сакате мене да лажите
на мојот занает? Живми вера, ете, пак не лагал окото мој. Го реков: ќе земам 500
кила од Витолишча, па полојната да кријат! И си зедов.
Сиот запливан во задоволство Суло ги напушти гумната и се прибра кај
Батанџиите да се одмори на рает. Оваа вечер веќе знаеше оти од спаилакот ќе
лапне 150 лирички како алва, оти тој го купи само за 100 лири; а пченицата, ене,
врви на пазар по 55-65 гроша, што значи дека половина лира за кило му е сигурна.
Се даде „Башлама” за вршење. Летнаа селаните по гумната и селото се испразни.
Батанџиите, двете куќи, оставија по една невеста дома да го дворат опаијата и
неговата дружина. Суло-ага го спрегна Јосета да пресмета кој домаќин колку има
да даде десеток. Оно, Јосе откако ги попиша снопјето на Илинден немаше што да
работи, ама Суло му ја плаќаше заплатата и кога не работеше, скоро цел месец.
Затоа пак сега Јосе запна и дење и ноќе да сврши работа. И тој, Јосе, прилепчанец,
многу голем есапчија беше, особено кога имаше полно шише покрај него и
мисурка кисело млеко. За тоа, пак, се грижеа Ариф и Злате, кои секое утро ги
прибираа ведрата со млеко, мисурките со мед, погачките, шишињата со ракија и
го колеа бравот.
На чорбаџиите снопјето им пуштија, - на кого од 6 на кого од 4, ретко на
некој каде беше прегорено од 7-8 снопа кило, ама на сиромасите по Столови, Кула,
Куша и други горски места - кој од 10, кој од 15; пусти Пуце ни од 20 не собра
кило.
И ова лето „Гошово” даде што чекаа Сукаловци и есенва веќе турија, кое
старо, кое пролетвина, ни горе ни долу, ами цели 110 кила жито, и си го
продолжија животецот како лани.
***
Есента веќе се јави на прагот. Буката во Лигураса за една ноќ ја мени бојата
од зелена на жолта, градините одамна се „испуштија” и мажите ги качија
прачките (бобовици) по врбите да презимуваат, за напролет пак да ги накачат
граовите. Уште по некој ќош од некоја градина заграден со трње зеленее, а
домаќините ги прибираат последните „в'ровинки” од уште неосланетиот пипер и
патлиџани.
- Летно ѓубренце, зимна понада - велеше бабата Стаќа Горева, кога и велеа
зошто и се такви скапани, изгорени, ситни патлиџанчиња.
Бачилата одамна „излегоа” и ќаите се разортачија, замешувајќи ги
молзниците и јаловињата во еден булук. Последната мера млеко веќе не се сири,
ами се тура во качето за „сирната недела”, а чорбаџиите што наполниле и две три
качиња ќе сторат севте уште на св. Јован за да се покажат и пред гостите на Свети
Атанас дојде ли Петковден, тоа е меѓата до кога ќаите ќе ги пасат ругарските
овци и кога ќе им ги лачат на стопаните тие што останале преку летото. Тоа се
сиромасите со 5-20 овчички, кои се прашаат како кој ќаа му ја теслимил стоката.
- Mope, како, бамуа?! - одговара Дано Здрелиот. - Половината загинале
летоска. - Mope, м'чи слепелнику! - Се чуди собеседникот Ѓуро. - Ами колку му
теслими на Милоша, бре?
- Ами колку, бамуа, шес беа, трите и изеле в'ци - орли. - Објаснува Дано и се
чуди каде да го тера стадото од 3 овци.
- Аах, верата нивна чорбаџичка! Оти нивните половината не и јадат в'ците,
токо угу наш'те? - го сожалува Ѓуро.
А Карабоја извади 146 јагниња, јариња, 68 продаде, 5-6 закла преку лето и
пак во булукот останаа 120. Едниот брат е само по нив - овчар. И се што ќе се
примеше летоска во неговиот булук не се враќа веќе во својот. Ако е од селските,
ќе го префрли во некој булук од комшичките села, било Полчиштец, Клинчанец,
па тој што подалеку да ги префрли некаде во Градишки или Галишки булуци, да
им се загуби дирата, a отаде тој ќе му префрли други по тој пат спечалени.
Овчарите тоа го викаат „претерување”. И ете откаде Карабоја и коли, и продава, и
на есен му се намножил булукот. И не само Карабоја! Сите овчари што одат со свој
булук претеруваат.
Ене го, пред Митровден, дошол навалеџијата да бере арач.
Чорбаџиите платиле кој лира, кој две, три, донесле пак мисурки со маст,
сирење, мед, зелници, мазници и се наредиле крај него за муабет.
- Ете, такви сакат царката наш! - ги фали Чатлакот доброплатците и им го
дава ќесето со „биринџи” канатларски тутун да направат по некоја и друга цигара.
Сиромасите што имаат за плаќање по дваесет триесст гроша, дури до половина
лира, се кријат по дома еден крај друг, да не ги најде Злате и Беќир гавазот, кои го
придружуваа Чатлакот како извршна сила.
И каде ќe се скрие човек од власта?
Ене го Дрманчета, го собрал Беќир, терај удри, a Злате тропа кај Шојата и го
кандисува да се јави кај авалеџијата сам, додека не се вратил Беќир.
И Дрманче, и Шојата, и Ѓуро и Здрелиот и сите други од нивниот „еснаф”
одат со „голи раце”.
Беќир го клоцна Дрманчето од прагот кај Макревци, каде што Чатлакот со
ред години кондисуваше и се врати да „помогнит” на Златета, да дотера некој
друг како Дрманчета.
Одговорот нивни беше истиот.
- Немам, бре бег, немам. Сиромашиа силна, шо да права? И јас сакам да не се
страма; ама ете, кога господ не одделил за нас, шо да правиме. Ете, ако е за душа,
земете а и неа, - и строго погледнува кон групата чорбаџии што седи „уз колено”
на авалеџијата и пуши од неговиот тутун.
- Абре, и јас знам оти нема, бре синко, ама царот сакат свое, бре! - Се врека
Чатлакот на секого и еден и ист предлог дава. - Ете, чорбаџи Дано, чорбаџи Стојо,
чорбаџи Младен, Коле, Илко, Петко - ги реди сите присутни чорбаџии. - Ете, они
твој луѓе, ваши луѓе, побарајте, на нив дал господ, ќе дадат назаем па ќе враќате
на зимо, на лето.
He му е севте на сиромасите да земат на заем пари од свсите чорбаџии, ама
тие знаат како им враќаат.
- Ете, плати бре Чолак, за Дрмонче! Ќе вратит човекот на лето. Може уште
назимо да одборчит. Дал господ нему пак деца. Ќе даит еден дете, ќе помагат на
колибата кај овчарот и бити есап.
 - Абре, ако му е толку тешка работата, да права себап, ефенди, токо којзнае
дали ќе и врата, пустиљите. И јас леоти на патот су и нашол тие пусти пари! -
Мрзливо одговара Чолакот на предлогот од авалеџијата и слуша што ќе рече
Дрманче, а сам пак затоа и седи.
- Mope ми, најпосле плати, стрико Дано, сега; та ако сме живи, белки ќе се
одборчиме! - Изустува Дрманче, само да откине од бељата.
- He така, синко, не: „белким ќе се одборчиме”. Ами сигурен работа фаќај.
Ете, чорбаџи Дано ќе платит за тебе триесет гроша арач, а ти ќе пуштиш еден од
деците кај него до Гурѓовден, ем ќе ранит чорбаџијата, ќе обуват и уште некој
грош ќе придадит да го купиш сол на други деци, - вели Чатлакот и му се обрнува
на Дана: „Ајде, Дано, кажи колку ќе придадиш на Дрманче за детето до
Ѓурѓовден?”
- А бре ми, да му придада една бела меџудиа и 30 гроша арачот; ми се чини
оти доста ќе му бидат 50 гроша.
Дрманче си ја чу пресудата. Шест месеци за 50 гроша треба да страда неговото
деветгодишно дете на Чолаковата колиба по Сињак и Опстреница, ама му ги
фатил камен нозете и ќе кандиса, па затоа рече:
- Таа се виде оти нема одборчуање, шо нема, и оти детето ќе ми трга мака,
токо лели така, ќе ми придадиш ошче половина лира и 1 рало бијалци за него, та
ете ти го на бог душа! Шо знајш прави му.
За Здрелиот плати Билјарот: да му жнијат децата 12 аргати. Пуцето го
„откупи” Младен Чкулот: да му оди 10 пати со маските во Прилеп по стока за
дуќанот. Шојата јаде 25 од Беќира, оти никој за него не сакаше да плати, а Стојка
Катин, Ѓура, Стојана, Грдета и Гасакот ги собра Баќир со авалеџијата преку
Врпско, Гудјакова, Дрен за Прилеп и секој ден им удираше по неколку камшика да
не заборават кај одат.
Доста, рожденката веќе не криеше оти на „друг ред е”. Co првите есенски
дни си легна на зимната работа. Волната си ја попари навреме, ноќе ја исчепка,
завлачи, за да може дење да преди. Оти, не за бадијала мариовките велат „разбој -
разбола”, а „вурка прошетка”. Разбојот и влачењето сакаат седење на едно место, а
со фурката може и на вода и в комшии да се прошета и да не губи од работата. Таа
си напреде предена што и беа потребни за идниот „нов човек”, нешто даде на
откуп да и се испреде, каде за сирење, каде за сланина, и така, уште божиќни
пости си ги иска пелените. И, остана најглавната грижа - долни крај да помине со
здравје. И тоа дојде. Десет дена по св. Атанас се издутна уште едно дете со
половина маки од оние кога и се стигна Нешка, оти веќе имаше едно искуство
пред ова, и кога стрина Маловица, со радосен глас извика - „машала, машала,
ерген невесто Доста!” - на Доста и навреа солзи радосници. Стисна заби од
болките и ја развлече устата да се насмее.
- Сполај ми ти, бре боженце, оти толку милост си имал спрема мене! - и се
испружи да здивне од тешката напрегнатост.
По некој пол саат, полекаполека си отиде горни крај, помагана од стрина
Маловица, и се спружи крај оган, надолу со главата, како полани кога и се роди
Нешка.
Баба Маловица ја „бабуа” Доста до трите дена, го капа малиот ерген,
нарачува на трите вечери и на сповојницата главната работа по дома таа и ја
сврши, бидејќи Митра беше одамна и јавно оладена од Доста.
Се собраа пак на крштење роднини и пријатели, a нунката Милошка не го
погреши и ова име. На поп Трајка во црквата му каже име „Стојан”. Татко му на
Илка се викал Стојан и секој син треба да го поднови неговото име. На Доста и се
бендиса името и покрај Нешка, сега си имаше и Толе. Токму како другачка и
Бојана што си имаше покрај Вилка и Толе.
И продолжи да си ги гледа како секоја мајка рожбите.
Арно ама, мислата, зародена уште на чардакот на вториот ден на Велигден,
дека ќе треба Нешка да си ја оддели од неа, почна секоја ноќ да ја мачи. „Требе да
се бара чаре, Нешка да си остане крај мене! - си велеше таа со умот - и како инаку,
aкo не да си го прибериме ние со Илка браче Трајка, та едно дете на едниот мал,
другото на другиот, да ни бидат покрај нас”. - И почна „да разгазува пат”.
Кога беше нејзина неделата, не пропушташе да не му прати на Трајка на
колибата повеќе сирење, сланина, пресен лебец, а барем дватрипати ќе му месеше
ја зелник, ја витканик, ја киснато.
Трајко отпрвин се позачуди на оваа Достина постапка, ама во својата
простота си извади заклучок, дека жената е добра и радосна што и даде господ
„мешана киска” и си ја продолжи работата.
Митра пак, ја намириса работата, та и таа почна како Доста и така „браче
Трајко” стана предмет за освојување. И, додека Митра му ги даваше крпените
алишта на Трајко за преслекување, Доста извади нови „од конец” и му ги даде со
милни зборови:
- Земи, браче Трајко, промени се во виа, јас ќе ти и закрпа твоите, да не те
виде некоа вдовица вака парталав, ослепаго! И така на Илка му се куси и тесни.
На Трајка оваа и други вакви постапки од Достина страна почнаа да му се
бендисуваат и немаше случај да не ја искаже својата наклонетост кон помладата
снаа.
Ако правеше фурки за децата, Нешкината со особено внимание ќе ја
направеше; ако носеше дренови кукутки, Толевото беше пошарено, поправо без
чклање, убаво измазнето; ако излегуваше в село, носеше залажачки од анот,
половината ги даваше на Нешка, а другата половина на сите Стојови деца.
На сето ова Митра се лутеше, ако не отворено, оно потајно се ладеше
спрема него, а тој почна тоа инстинктивно да го чувствува.
Една неделина, кога Трајко си дојде од пазар, каде што беше пратен од
браќа си да продаде јагниња и направи арч за вршење, се собраа сите петина да
видат што донесол пазарџијата. И кога Трајко го извади од торбите заирето, меѓу
другото светна сребрен крст со гровчиња и две прости бакарни грибнички
неподресени ни со стари пари. И Трајко им ги даде грибните на Стојовите
девојчиња, a ја зеде на колено Нешка и и го закачи крстот на фустанчето на сред
градниче.
- Ете такааа! - испушти Трајко еден оптегнат збор, а во очите му навреа
солзи; го бакна малото чупале и се заврте кон четворицата.
- Бацко Стојо, и ти бацко Илко; и вие невести! Од денеска јас сакам да имам
челад, и еве а ве - на скутот си а имам. Ако милуате сете четворица, јас су решил да
си а посина Нешка и дури су жив да ми биде моа и да ме испрати кај татка, мајка и
кај моа Велика. Шо велите вие на вој збор?
Сите четворица запреа да дишат, само Нешка ги тропкаше гровчињата на
крстот и весело пискаше, смеејќи се и вртејќи се на сите страни, небарем сакаше
да се пофали: што подарок и донесе чичко и Трајко!
Митра си ја чу пресудата. Озелене како мувлија и не можеше да најде збор
да проговори, додека на Достиното лице се покажа црвенило до уши и длабока
воздишка, и се симна еден голем товар од душата, но не испушти воодушевен
извик.
Тишината траја неколку секунди. Никој не се решаваше да ја прекине,
бидејќи не наоѓаше збор.
- Шо велите, де? - праша Трајко со треперлив глас и опули во Илка и Доста,
мислејќи дека на Стоја и Митра ова не им е толку важно.
Доста беше го запознала Илка со овој план, но плашејќи се да не ја расипи сета
работа, се истрча пред него и му одповори на Трајка, милувајќи си го Толета по
главчето, кое мирно цицаше на левата града
- Mope ами... шо да велиме ние, браче Трајко? Ете ве вас тројцата, шо ќе
направите - направено нека биде! Токо, оти пак Нешта наша да а посинуаш? Ете,
братче Стојовите се повеќе, поголеми, земи си а Гуца. Ете, она веќе е момичка,
порасната, убаво ќе ти прави измет. Нашите се двечки, малечки, оти да си и
даваме! - Се опули во Митра и си рече: „Та м'сна м'ња, песјачко една! Ти со мене ќе
ѓаволуаш, а?” - и се загледа во главчето на детенцето, небарем бара нешто во
ретката суграва коса.
- Ќe растиме, невесто Досто, ќе работиме ние со Нешка и ќе се гледаме.
Токо, де речите „аирлиа да е саатот”, и чините ми а алав. Мене господ не ме
израдуа од срце, баре со неа да се радуам, - одговори Трајко на Достините
забелешки.
Стојо се понамршти, ама сакајќи го Трајко како и Илка, како браќа што се
вели, промрмори caмо едно:
- Таа е ваша работа, браќа. Ние сме браќа итака, итака! Глејте да си
поминиме, да го протутниме вој бел век, та кој кај кого ќе умре - не се знае Господ
од луѓе скали прави, - и си замолча докрај.
Митра се направи дека не ја засега постапкава и таа остави татко и и мајка
и на Нешка да се мислат и да се изјаснат, па проговори:
- Ами земи си а, браче, земи си а Нешка. Оти да не си а земиш? Ете јас и така
су претоварена со виа глувците, баре ќе бидеш порает со невестата Доста Ете,
нејните се помалку, ќе може поарен измет да ти прави, кога веќе, братко, неќиш
да се удомиш и ти како браче Илка. - На Митра и излезе пред очи малата Нешка
кога падна од мајка и и кога беше во нејзините раце, издивна длабоко и си рече во
себе: „Ах, мори Митро, ах мори будала! Види, види шо змиа те клукна! Наместо сет
Сукалов мал да го лапниш, ти остана и без Трајковиот. Крши си а сега тиквата од
ѕидот, ама го пушчи заекот меѓу нози, оди сега ваќај му а пашката!” - и стана од
столот да го суредува заирјето што го донесе Трајко од пазар, оти нејзина беше
таа недела.
Доста му намигна на Илка да се согласи и овој рече дватри збора:
- Mope, ами нека ти е жива, брату, лели си кандисал да си земаш беља на
глава. Токо, ете, пак нека каже Доста! Она е мајка, она сака да ви меси леб, да ве
пере, крпе, шо се вели лавот, она сака да ве гледа. Јас колку ти. Влези - излези од
дома - и се обрна кон Доста:
- Шо велиш ти, мори жено? Ќе а испечете ли вие со ќерка ти ваа работа или
да не се лажиме со стрика ви Трајка?
Доста тоа и чекаше.
- Mope, ами кога вие велите, јас шо има да реча! - изусти таа и го погледа
Трајка. – Токо... кој знае дали ќе му погодиме на браче Трајка. После... он ете ошче
е млад, ако му излезе к'амет може да си се удоми, може, ете вака како нам, на
старост да му даде господ челад, та којзнае како ќе излезе докрај ваа работа? - и
пак ја наведе главата.
Трајко ја поткрена Нешка, ја избакна со сета родителска љубов и почна да и
зборува:
- Ете така!! Сега си моа. Само ако те гибне мајка ти, ќе виде она како чичо ќе
а натепа!
Девојчето како да разбра што стана со него, го прегрна Трајка со малите
рачички и почна да се гушка во него; небарем му велеше на татка си и мајка си
оти од денеска си има нов родител, кој ќе ја штити и храни.
И така, од таа недела Нешка Илкова стана поќерчена кај стрика си Трајка и
под негова заштита, но затоа пак и Трајко помина на „измет” кај Доста.
Во душата на Митра се вудвои онаа стара омраза кон Нешето. Сега веќе ни
маѓијата од баба Мишгачица не можеше да помогне. И да умре Нешка - имотот ќе
остане на Толета, та затоа Митра веќе дигна раце од овој план Се изнамагариса
сама што и дојде в уста. „Ете те, Мишооо! кој копа дупка на друг, сам ќе падне во
неа. Токо гледам да не ми се стори, господ да чуа, оноа шо и го мисле на Доста и
Нешка”. - И почна усрдно да се крсти и да се моли за Гуца и сите други деца. „Тоа
беше шо беше!” - си рече Митра - „ами да гледам сега да се омира со Доста, та да
поседиме ошче некоа подина заедно дури да ми потпркнат дечињата, па кога ќе
втасаат веќе за работа, да си се оддела и да си а гледам работичката. Та ме изеде
змиа што ме изеде!”
И Митра пак почна да се вртка околу Доста со целото нејзино притворство.
Арно ама, едно мисли Митра, друго мисли Доста:
„Браче Трајка го трна од Митра. Ceгa треба неа да а одалеча од него да не го
соблазнуа, та еден ден да му се накриви самарот, да помини во нејзин табур.
Требе да и натерам браќата да се делат.
Доколку Митра излегуваше пред неа со љубезна насмевка, дотолку Доста ја
пречекуваше со намуртено лице и очевидна надуеност. Митра сето тоа го
забележуваше, како што го забележуваше и Доста нејзиното притворство. И не
помина многу време скриената борба излезе на мегдан.
Еден ден Доста ги остави децата дома и и рече на Митра да ги поварди
дури да црпне вода од бунарот на стрико - Малови. Кога се врати со котелот,
позастана на вратата и слушна дека нејзиното Толе плаче та „папокот ќе му
извресне”, и место да го крене стрина му Митра, Доста чу со своите уши како
Митра му нададе триста и триста клетви полоши и пострашни од оние што ги
мислеше во себе кога и нарачуваа нарачниците на Нешка. Последната што ја чу
Доста беше:
- Пукнало да пукниш, копиле ниедно, душата ми а попарите, некоа
сипаница златна да ве вати, да рече господ златен! Во еден гроб да ве закопа ваа
песјачка шо ве накучи!
На Доста крвта и зовре во мозокот, и уште сред куќи го бапна котолот од
глава и и се загна на Митра, која, како кабаетлија се здрви, просто не можеше да
мрдне.
- Оти, мори песјачко, ми и к'ниш децата, чавките да те к'ват и орлите
коските да ти и носат? - и во таа безумна состојба ја грабна за коса. „Затоа ли јас
ода, капа, страдам и животот си го врлам, за ти да ми и к'чиш?” Ја турна на кај
огништето и уште малку за големо чудо ќе ја фрлеше во оганот; ја бапна во
пепелта и се загна да си го милува Толето, кое веќе врескаше до зајдување.
 Митра стана, се истресе, си ја заврти косата и почна да тажи на глас и да
колни. Колни Митра, одговара Доста:
- Амин, амин на твојте, песјачко. Амин, амин на твоата глава! Амин, амин,
амин шо ми сакаш мене господ нека ти умножи тебе.
Уште со идењето на Стоја, Митра му истури еден грст солзи. Тврдеше дека Доста
ја кладе на жарот да се пече како риба, но благодарејќи на гламните, не се запали.
За доказ му покажа една топка коса искубана од Доста и напна да го кандисува да
се дели од браќа си.
Доста истото го направи со Илка. Таа притури: како ја затекла Митра да му
ја затиња устата на Толета да го задуши, а Нешка да ја попари со врела вода.
- He се живее со ваа кучка, - беше заклучокот од целата таа поплака. Или се
делиш од брата ти, или барај си чаре на децата. Јас су си учена сама. Ќе си преврла
еден ден преку ридот, шо, знајш - прави си!
- Бре аман, жени, шо ве вати бесот? - се бранеше и едниот и другиот брат.
„Брат брата не рани, тешко кој го нема”, - вели народната пословица. Така и
Сукаловци. Проживеаја четириесет години, тек лав не си рекоа настрана, a сега
одеднаш треба да земат секирите, да се исколат. Кој ќе чуе шо ќе рече?
- Влезе тој натемаго во ниј, ќе а пустат куќата, - рече Стојо еден ден кога
пак се повторија кавгите меѓу Митра и Доста и се обиде некако со притисок да ја
замазни кавгата. Советите и карањата не помогнаа, та Стојо ја употреби и својата
власт и сила над Митра како маж над жена. После една втора или трета кавга
заигра дури и „дрвен господ”. Ја натепа, стопански што се вели, но тоа само ја
зголеми омразата, бидејќи Илко не го стори тоа со Доста. И кога Митра, и после
ќотекот нарипуваше на Доста, оваа уште повеќе ја дразнеше со Стојовата груба
постапка и и се фалеше со него:
- Е, арно де, арно. Лај, лај колку сакаш, ама тебе ќе ти гние грбот како на
магарицата наша, јас пет пари не давам. Вечер ќе си дојде браче Стојо и ќе ми ти
го потираве самарчето.
Митра не можеше да се помири со оваа положба и му се плачеше сега пак на
Илка, гледајќи да го раздразни и него како Доста што го дразни Стоја, та да го
предизвика и тој неа да ја натепа, но не можеше да успее, бидејќи Доста му даде
да разбере со два збора:
- Јас ти реку тебе кога ме бараше за жена, оти не су кобила да се продавам
за пари. А сега пак ти вела оти не су магарица да ме тепаш со ластегарката. Тоа да
го знајш! Дигна ли рака на мене, само една шлаканица да ми удриш, знај оти таа
декика си ода кај браќа ми, а ти т'чи си а главата со децата како знајш, - му рече
Доста на Илка кога навистина еден ден по една голема Митрина тужба Илко и
подвикна и нарипа и тој да го последува брата си Стоја - да ја удри Доста. Но
нејзините остри зборови го задржаа и не ја удри, плашејќи се дека навистина
може да го остави со две деца, ни вдовец, ни оженет.
Митра, бесна од Илковата блага постапка спрема Доста, секој ден почна да
ја дразни и предизвикува. A кога Доста и се фалеше со Стоја оти ќе и го „потполни
самарчето”, одговараше:
- Mope бре, со шо ќе ме плашиш! Кој маж не си а натепал жената та и мене
Стојо? Ако ме тепа, мажот ми ме тепа, а не јабанџиите како тебе по Солун кога
беше измеќарка!
И навистина. Што толку страшно или срамно имаше во тоа Стојо што ја
тепаше Митра? Та, ене го и даскалот Бино ја протепа жена му, што е даскал, та
веќе оти секој втор селанец в село ја има тепано жена си барем по два три пати во
животот, тоа си е редно. Ретки се тие мажи, како Илка овдека, што не ги натепале
жените и такви жени не знаат оти се мажени, ако не јале барем еднаш ќотек од
него за да „презимеат” полесно.
Најпосле и ќотекот не помогна, та еден ден сам Стојо излезе пред браќа си
со предлог за делење:
- Mope браќа, ваа не а бива што не а бива. Лели до овде дојде работата, да се
бара некое чаре. Ете, Митровден е близу, да собереме шо дал господ, па имаме и
три куќи, сакате излезете вие, сакате да излеза јас, да не не носат светот отпазар -
напазар, - рече Стојо со тага на душата и длабоко се издиши.
И така, нашите јатрви, толку „мили”, толку „драги” во почетокот, не
проживеаја ни три години заедно, ги натераа браќата да се разделат.
И се разделија. Само благодарејќи на големата братска љубов делбата стана со
„арно - со мирно” без кавга и гурунтија, барем меѓу браќата.
Излезе Стојо од старата куќа, а Трајко остана со Доста, со Илка, за да и го
остави својот имот на Нешка.

Втор дел
Времето си врвеше, децата на Рожденката и Илка Сукалов растеа и
напредуваа како никои други во селото. Доста ја вложуваше сета сила и умеење
што поарно да ги „исправи на нозе” и со голема нетрпеливост чекаше да дојде и
оној ден кога нејзините мечтаења ќе се збиднат, кога ќе ја види Нешка мома,
Толето ерген и уште понатаму - Нешка невеста, a Толето зет крај млада невеста.
Уште од петтата година Доста започна да ја учи Нешка да брои барем до сто и тоа
не само на мајчиниот македонски јазик, ами дури и на турски и грчки.
- He е лошо да ми знаат децата, па макар и ѓупцки нека е, - одговараше таа
на Бојанината забелешка ,.зошто си го мачи чупето со непотребни работи”.
Место на сметанка и табла, Доста ја учеше Нешка и практично. И скрои ракав, и
насука конци, и купи нови игли, и стрико и Трајко и направи убава шарена
кончарка, и и рече да везе нишка по нишка.
- Ете така, Heшe. Првен ќе дупиш на платното без конец. Дупни издени, -
дупни издени, - ја учеше Доста и и ги бакнуваше малите танки и меки детински
прстиња кога за првпат и ја даде иглата в раце. - Ете, така, една нишка крени - две
потисни, две крени - една потисни; три крени - пет потисни. Така ќе ми се научиш
да ми везиш првен ракав, после ќе и скрои мајка предници, па бочници, па
најпосле и бројови. И, ете ти нова кошула за Велигден!
А каква e радоста на деца од шест седум години кога на Велигден ќе
облечат нова кошула навезена од самите нив, тоа го знаат само тие.
- Мори, мори, Рожденкината ќерка, ошче во пелените почнала да везе! - ја
озборуваа Доста по чешмата невестите чии ќерки ни по десетте години не знаеја
ни да везат ни да бројат.
И не само да везе и брои, ами Доста запна да направи вистинска домаќинка
од ќерка си. Во истата возраст веќе ја исправи на ковчегот да меси буле. Првото
буле го намака со мед и го раздели на сите комшиски деца. Се разбира, на Вилка и
Толевци половината, а другата половина на другите. Така било адет. Кога ќе му
кладат самар на добитче, првниот товар дрва ќе го разделат „за здравје” на
комшиите, а кога првин ќе меси девојче буле, ќе го разделат исто за здравје, по
комшиските деца. И Доста строго си се држи за адетите.
 По првото буле Нешка веќе меси и поскура за в црква, пак за здравје. И
оттогаш до животи Неда не оставаше да не замеси во сабота нешто за дома од кое
тесто вадеше по една поскура и ја носеше во неделата во црквата.
- Бре, бре, бре! - се чудеа невести, жени, девојки, кога Нешка почна редовно
да ја пооетува црквата и редовно да носи поскури.
- Ами кој а меси ваа поскура волку убава мори, Нешко? - ја прашаше Доста
Макрева кога врвеше крај нејзината порта.
- Ами јас, кој ќе а меси друг, - одговараше со тенкиот глас дезојчето.
- Ами како го втаса ковчегот, мори орјатко? - продолжувзше со прашањето
Доста да разбере и да го искористи и таа овој марифет, да ја научи и ќерка си
Божана.
- Е, како го втаса! Me поткачуа мајка на столче и ми а вади горната шчица
од ковчегот, - одговараше малата Рожденкина месарица.
- Убаво, убаво. Види шо поскури ти меси воа кучило! - продолжуваше Доста,
покажувајќи и ја поскурата, завиткана во новото цркварско цедилце, на
Билјаровата снаа и други, кои што врвеа пред порта со букарите на глава.
- Мори, оти да не меси, зар му се суи рацете!? - одговорија овие, наглас се
насмеаја и се завртаја назад да видат дали ги гледа ќатипчето од конакот, кое
веќе одамна беше ја „обесило пушката” кај Петкана Милевска.
- Ами сте чуле ли, мори слепелници? - праша Димана Шојкарова, небарем
којзнае каква новина открива. - Пеша Милевска се сака со ќатипот! - И пак се изви
громко и долго кикотење.
Петкана Милевека навистина го засака ќатипчето. Износи „ластикени”
чевли, „грчка” шамија; изеде со оки локуми, шеќери, портокали и други
„залажачки”, та дури дојде работата дотаму, да преспа месеци со него, бидејќи
ќатипчето го напушти станот во конакот и се пресели кај чорбаџи Младена
Милевски, „да не пречит на мудурот во конакот”.
И кога дојде време ќатипчето да си ги „крене парталите”, Петкана се
стокми да си оди со него, но татко и ја врза долни крај, токму за оној дирек каде
си го врзуваше магарето и така спаси една „рисјанска душа” да не пропадне - да не
се потурчи.
Ќатипчето не ја употреби својата власт да ја одврзе, оти и тоа сакаше да си
оди „пашито”, без товар и да си бара некоја нова Петкана или Флора во новото
место.
Петкана не го прежали ќатипчето, не се удоми ни по пет шест години и
откако полуде, умре тагувајќи за него.
- Се мерактиса чупето и младо ми загина. - Плачеше мајка и и го колнеше
Младена оти не ја пушти да си оди со „првното либе”.
Младена пак не го гризеше совеста, бидејќи ја спаси ќерка си од вечната
смрт, та кога ќе си одат тие со бабата „горе”, ќе си ја најдат. Сите в село ја
одобруваат постапката на Младена и го осудуваа Трајка Слабиѓорев оти и
допушти на ќерка си Чона да се потурчи, одејќи за мифеташот Ќерима дури во
Јанино.
Како сите наши мариовци и мариовки, така и Доста Рожденката беше
неписмена, иако проседе доста години во Солун. Затоа таа пак не сакаше
нејзините деца да и останат слепи. И кога Нешка наполни осум години, таа се
реши да ја прати на училиште.
- Шо да права мили боже? - се тапкаше сама кога го донесуваше ова решение. - Да
си го остава слепо чупето, ќе ми а к'ни душата додека е живо! Да го прата на
даскал, ќе ми се смеат виа орјатки, селанките. Може и некој ќедер да му направат
машките тамо.
И затоа не ја прати уште на седумте, ами почека да и стигне и Толето, та
заедно да ги прати. И така направи.
Кога веќе Толето навлезе во седмата година, Доста си ја закачи фурката, и
вртејќи го вретеното на секои три четири чекори, слезе долно маало и му појде на
Бина даскалот.
- Добро утро, браче Бино!
- Дал ти бог добро, невесто Досто!
- Шо правите, шо чините?
- Сполај богу, ете арни аме, си седиме и се спремаме за нова рабога, -
одговори Бино и не се зачуди кога Доста рече „добро утро” бидејќи знаеше дека
таа е шетана жена и ги знае сите редишта.
- Шо се домачи, невесто, до мене? Или Неда нешчо а бараш? - праша Бино,
иако се присети зошто може Доста да дојде дури од горно маало.
- Mope, шо се домачи, браче Бино. Ете и јас лели су пуста мајка, мак да ме
опале. Ете, дечињата ми втасаа за на чколо. Дојду да ми дадиш еден ум. Ете.
Толето ми втаса, ама Нешка дури ми помина. Шо ум ќе ми дадиш ти? Јас сакам и
неа да а прата кај тебе. Ќе а примиш ли дека е женцко и дали не ќе згреша?
Бино знаеше оти Доста е разбудена жена, ама дури толку, да сака женска
челад да праќа во училиште кога од двесте машки селски деца идеа одвај дваесет,
не му се веруваше. Навистина, чудно му стана. Тој се трогна од грижата на оваа
мајка и му се утврди вербата дека ќе дојде време кога самиот народ ќе трча за
просвета. И почна да ја фали нејзината смела постапка: - Как ќе си грешила,
невесто! Блазе си ти на душата кога мислиш така за твојте деца. И шо е тоа лав
дали ќе су а примнал? Една, една нека биде. По неа в година ќе дојде друга, трета
и така народот ќе се пробудуа по троа, по троа. Ногу убаво си намислила. Ете, во
понеделникот, боже здравје, јас ќе и собера децата, ќе го отвора училишчето.
Доведи и ти обете. Та, машала, тиа твојте како близначиња изгледаат. Ете, заедно
ќе си идат, заедно ќе си одат од училиште. Па и тебе не ти е далеку, ќе и правиш
дикат дури да се научат.
Доста доби кураж и од даскалот за своето необично решение. Ќе биде
нејзината Нешка прва учена чупа. Во нејзината мисла веќе и се виде Неда како
стои в црква на певницата и псала пее поарно од Куша,како им пишува писма на
сите жени што имаат на гурбет мажи или синови, па си ја замисли во поповски
одежди како служи литургија, но се сети оти жена не може поп да биде, и се запре
на мислата барем попадија да стане и да му помага на попот во некои работи.
***
Бино Антонов даскалот на Витолишча немаше којзнае каква педагошка
подготовка и особена школа. По природа бистер, научи да чита и пишува од тебе -
од мене, ја изучи кај Чала в село наусницата, светчето, псалтирот и некако со
аргатите што одеа во Метуите и Кесендрија се завлечка во Солун, та место да оди
да жние на светогорските манастирски чифлизи, тој остана во Солун. Се најде со
некои познати прилепчани и дојде до управата на тамошната гимназија, која во
тоа време беше сосема малку посетена. Иако возрасен, веќе момче на осумнаесет
години го примија во први клас и за еден два месеца до 11 мај, денот на Света
Кирил и Методија, протутна некако во втори клас. Преку летото работеше во
книжарницата на К. Г. Самарџиев најгруби работи и се запозна со некои од
тогашните борци за црковна автономија. Ова му овозможи да биде примнат до
есен во втори клас, но материјално не беше никако осигурен, та одвај го заврши
овој клас и пак со аргатите пред Петровден се врати во родното село.
Познаниците прилепчани направија постапки и Бино стана даскал во своето село,
плаќан сега не од родителите на учениците, како што беше дотогаш Чало во
Витолишча, Петко во Бешишта и други, ами од „народната каса”, т. е. од
Егзархијата.
Овој и ваков Бино, со два класа гимназија, многу добро си ја бркаше
даскалската работа: да ги научи децата да пишуваат, да читаат и псалат во
црквата, но загрижен за својата материјална положба сосема малку работеше на
националното подигнување на народот па и тоа што го правеше, го правеше во
насока што му ја укажуваа егзархиските луѓе, т. е. кон Б'лгарштината.
И кога Бино пушти глас по село дека ќе ги учи децата без пари, многумина
се прашаа одошто ќе живее тој човек. Но тој го разјасни прашањето и собра во
училиштето добар број деца. Но подоцна, поради селските домашни работи,
родителите га повлекуваа и училиштето ретко која година го надмина бројот
триесет.
Бино се израдува како дете кога Рожденката дојде и го праша дали ќе го
прими нејзиното девојче.
„Ајде биро брееееј! - си рече тој сам, шетајќи се горедолу низ дворот. -
Работата тргна за напред. Ако сака господ, годинава едно, до година две, три, пет,
ќе се намножат и женски деца и еве ти во Витолишча и даскалица. Их, како не
беше учена ваа моата чума да си земаме две плати!” - се жалеше Бино, но откаде
докаде во Мариово учена жена и даскалица? А која пак од град идеше за голиот
Бина во зафрленото Мариово? И се помири Бино со судбината да зема плата три
лири месечно, а жената да му ги гледа дечињата.
Новата учебна година почна со призивање на светиот дух преку крштавање
вода во училиштето. Поп Трајко крсти вода, Бино со децата од III и IV одделение
одговараше на ектенијата, Толето и Бојана, кое веќе беше во III одделение, го рече
апостолот и се заредија сите со ред по даскалот да го бакнат крстот и да ги чукне
попот со босиловата китка. И кога во групата деца најпоеледно се појави девојче
да го бакне крстот, се зачуди поп Трајко и си рече: - „Шо бара воа чупе меѓу
децата?” - ама си го стори адетот без да ми попречи.
Се заредија и родителите, го бакнаа крстот, и даскалот ги поведе децата по
клупите.
- Ете, ти Стоане, ќе седиш тука, ти Петре, тука, ти Митре, Петко, Стале,
Брајана, Веско тука - и така натаму: додека имаше клупи.
Првата клупа од средниот ред стоеше празна.
Бино ја фати Нешка за рака, ја поведе кон клупата и и го покажа местото
каде ќе седи. Наместувајќи ја во клупата, тој со навирени очи се обрна кон
присутните родители:
„Драги селани и браќа!
Денешниот ден е голем ден. Како за мене, како даскал на воа училишче, така
и за децата, така и за вас родителите шо ми и дадоте вашите рожби да се грижи
за ниј. Но, дешниот ден е голем за сето село, ако не и за сето наше Мариово. Го
гледате ли? - тука Бино ја потажа Нешка. - Го гледате ли? Меѓу нашите ученици
прозрни и една ученичка, едно женцко дете седна на скамијата и сака да учи книга.
Еееј, докаде достигнаме ние мариовците! Ни по градишчата чупињата не одат на
школо, а ние во Мариово тргнаме веќе. Нека ни е добредошла новата ластовичка
во нашето градинче, да и даде господ здравје и живот и шо и срце сака!” - заврши
Бино, очигледно трогнат, бришејќи си ги солзите со ракавот од шајачното палто.
Селаните се размрдаа лево и десно и сите погледнаа во Доста Рожденката,
која веќе ја криеше главата од погледите да не и се насмеат уште тука, в очи, во
првиот судбоносен момент.
Доста Макрева, Јова Батанџиева, Велтиса Мидова Велика Калешкова, Митра
Ѓорѓиова и ред други мајки, еснафки на Рожденката, чии деца за првпат или уште
од лани одат на училиште, кои стоеја одвоено од машките веднаш по говорот од
даскалот почнаа да го коментарисуват случајот со Нешка Рожденкина.
- Види, види, орјатка една, Рожденката, па шо мода ќе ти изваде! Чупето на
даскал ќе го пушчи, пушка златна да а вркне, да даде господ! - вели Митра
Ѓорѓиова, која исто така имаше врсничка на Нешка.
- Mope ами - продолжи Велика Мидова - дека ќе го учи тики ја го ја, утре
ќатип ќе седне на конакот! Токо, а фатил бесот, нема шо да праве, тики токо
измислуа шогоде маривети! Ќе а видиме кога ќе и појде дома рашчешлано од
машките! Ене го не, коџа мома се издргнало, а она го остава тука меѓу виа
машкуданци! Ќе си го каса задникот, токо доцна ќе биде!
- Шо чукате туѓа 'рж па вие, мори жени златни? - се јави со сет глас Доста
Макрева и се стави во одбрана на Рожденката. - Жената си е мајка на чупето.
Безбеле она повеќе си го сака нејното чупе отколку ние. Она си промислила
сигурно поарно од нас, та шо си го пушча. Таа арно си прави лели и стига рака,
токо ние, еве, ни машките не можеме да си и подучиме, ќе ни останат слепи при
две очи.
Доста жива вземи пропадна од срамови што си го пушти чупето само на
училиште, ама веќе се стори.
Бојана, која беше го довела Толето, стоеше крај Доста. На сите нејзини
воздишки и каења и даваше кураж и и ветуваше дека и таа нејзина мала Неда ќе ја
пушти на училиште. Кога Бојана ја тешеше и ја куражеше Доста, им се приближи и
Доста Макрева и трите мајки се одделија сосема настрана и потонаа во
родителски - мајчински - разговор.
- Mope ми, како ти текна и воа да го направиш златна, Доле? - праша со
восхитеност Доста Макрева и ја фати за врат небарем ќе ја избакне.
- Mope го направи, Доле, кусур господ да ме направе, токо којзнае шо ќе
речат виа орјатки - еснафките; којзнае дали не ќе ми се сторе некој ќодер на
чупето, којзнае, само меѓу волку машки магарчиња едно женско дали не ќе ми го
напаѓаат? - Рожденката се затаи да го слушне нивниот суд, судот на двете нејзини
најдобри друтачки.
- Ќе го тепаат? Господ и свети Аранѓел ќе и отепа! - проговорија двете
другачки одеднаш, а Бојана продолжи?
- Ене го не, Толето мое како 'рслан: во сете деца е најјако, а и твоето Толе,
машала, израсна како видан, кај можат да се опулат во неа. Ете, ќе му речеме они
да вардат да не а задева никој Нешка.
- Mope, ако е за тоа, ене го и Јошето мое, ако го гледаш нака слабо - како
кремен е. He може ни ерген да му се опре. И нему ќе му реча јас да гледа никој да
не а ѓиба. И, лебами, тројцата ергени ќе можат една сестра да довардат? - додаде
Доста Макрева, заблазнувајќи и на Рожденката и ветувајќи и дека и таа ќе ги
прати нејзините три девојчиња кога ќе пораснат за на школа.
 И така, над Нешка се тресеа во училиштето, покрај даскалот Бина, уште
тројца браќа: едниот роден, а двата повеќе од родени. Попосле ова братство го
запечатија и јавно, фаќајќи се тројцата свети Јовани во црквата.
Наставата почна навреме. Првите дни машките фрлаа по некој и друг
поглед во Нешка кога идеше со бацкови и Стојановци измиена, исчешлана, без
прцле и цилувци, во ново кошулче, со ново гунче, подбрадена под гуша, но кога се
виде дека ја вардат тројца, сите дечиња, и тие од I одделение па дури и од IV, не
смееја да и се опулат накриво, не пак да ја задеваат.
Таа пак, си беше божја бубалка. Од прагот на училиштето та дури до
излегување не креваше очи да погледа ни лево ни десно. Мајка и на секое
испраќање и велеше:
- Ти гледај пред тебе в земи! Кој шо да ти рече, ќе му кажеш на Толето наше
и на бацко Толе Бојанин. Никого не задевај и никој нема да те задева. Слушај го
даскалот шо ќе те учи, побрго да научиш да пишуваш, ако сакаш да везиш нови
кошули.
И Нешка ја слушаше мајка си првата година. Бидејќи тргна повозрасна,
многу полесно ги восприемаше лекциите и стана прва во одделението. Уште до
половината година ги научи сите букви, а веќе за броење и сметање знаеше до сто
и турски, та дури и грчки.
Бино даскалот немаше зборови да ја нафали по село, па дури со гордост ја
извести училишната власт во Прилеп и владиката Глигорија во Битола дека кај
него „прозирнило” и едно женско учениче.
Училиштето во кое се собираа Биновите ученици беше една селска стара
куќа, приспособена со едно приземно сдајче и еден чардак. Двор, градина, чешма
и други присподоби не постоеја во него ни околу него. Средства за одржување
чистота, огрев, - такви рзботи не беа познати. Се чистеше од сабота на сабота од
учениците колективно, а огрев си носеа самите ученици: по една цепаница наутро
во зимно време. За да не им студи на децата, одделни родители растовараа по
некое магарешко товарче дрва годишно, меѓу кои прва беше Доста Рожденката. И
на масата од даскалот Бино секојпат се наоѓаа по две три врбови шарени прачки,
донесени од одлични ученици, и не беше редок случај да имаат тие работа.
Линијата се редеше по петте собрани прсти на разни прекршители на
дисциплината, а при големите „престапленија” се применуваше и драконскага
„валага” та дури и граовите зрна истурени на земја (бидејќи собата немаше
душеме) на кои за казна клечеа на колена „престапниците”.
Учебната година помина без особени забележителности.
Во почетокот ја задеваа Нешка девојчињата - врснички и - кога одеше на
вода, на река или на свињар да ја истера маторицата. Друго не можеа да и
забележат освен што не беше сплетена „прцле” та и викаа „стришко”, други ја
презираа што оди со машките во училиште и и викаа ,,машкар-камара бик Стојна”.
- Но на сето тоа таа реагираше со плач кај мајка и и не ретко сакаше да го напушти
училиштето и да седне дома да си везе како сите нејзини врснички. Но зборовите
на мајка и: како ќе биде утре само таа в село писмена; како ќе може да чита
„големи книги”; да пее в црква та дури и писарка на спаијата може да му стане и
да вади добри пари, - сето тоа и даваше кураж да издржи и редовно да ја посетува
школата. А кога еднаш мајка и рече дека кој ќе научи писмо ќе може да му пише
на тоа момче што го сака, таа се зацрвене до уши, избега од рацете на мајка и која
сакаше да ја избакне. Нешка си го кладе тој збор во пазувата и немаше ништо
толку силно да ја запре да не научи да пишува.
 - „И научи, кучката една” - си велеше мајка и со умот, кога на крајот на
учебната година, на свети Кирил и Методи, даскалот Бино пак одржа цел говор за
неа пред оние исти родители, пред кои есеноска одржа за нејзиното стапнување
во училиштето.
По свршувањето на учебната година сите ученици - деца чии татксвци
имаа сеидба - тргнаа на работа по жетва и вршење. Тргаа и Нешка со брата си
Стојана. Бојанин Толе заврши IV одделение и тргна со татка си, со маските да тера
штици.
Децата на сиромасите останаа да го поминат летото безгрижно, доколку
татковци им не ги приглавија кај некој чорбаџија да му ги враќаат воловите и
коњите по гумната. Но бидејќи чорбаџиите и своите деца не ги праќаа на
училиште, па и ако ги праќаа сега беа слободни (а кој немаа свои деца, си главуваа
такви уште на Ѓурѓовден; та секое лето имаше в село по десетина петнаееет што
ленствуваа цело лето по реката и ливадите, ловејќи риби и вадејќи јајца на разни
пупунци, чавки, страчки та дури и соколи по тополите и врбите.
Кон тоа и такви чорбаџиите се однесуваа со презир, та не сакаа да ги
земаат ни за лебот, а и родителите им беа „ем голи ем злови” и велеа:
- Доста ние му работиме на чорбаџиите бадиала, па и децата ли? He и
даваме! Нека и баре тие, нека растат на раат, ако се поголи, побоси, погладни.
Сиромаштијата беше ги здружила, така што не се делеа ни дење ни ноќе.
Еднаш ручаа кај еден, вечераа кај друг, а често замркнуваа по реката и ливадите
да ја преспијат вечерта во некоја оставена слама на некои гумна или во капиците
сено, за да се разбудат утре и ја продолжат својата вообичаена „работа” - итрата
по врбите или вириштата, капењето и риби ловење.
***
Во овој „алабак табури”, како ја викаше еден од родителите оваа дружина,
беше „аскер” и малиот кржлав, мрсулав, мешлест како жаба, Крсте, син на
манастирскиот ѓак Петка, кој штотуку беше, сe запопил, и немајќи ни волови, ни
коњи, ни орање, ни копање, немаше каде да го прати сина си на работа. Го држеше
дома повеќе и поради неговото слабо здравје, не го пушташе на училиште иако
веќе беше ја фатил осмата година. My правеше задоволство на новиот поп да го
гледа сина си пред него и да му бара чаре за здравјето, бидејќи други машки деца
немаше. Единствената печалба што му ја печалаше Крсте на поп Петтка беа
рибите со кои тој често се гоштеваше, та дури гости и пријатели чекаше со нив. А
Крсте ретко кој ден се враќаше без риби.
Арно aма, времето си вршеше и попот реши да го прати Крстета на
училиште. А и на Крстета не му беше утодно да се шета сам по село кога почнаа да
паѓаат есенските дождови и кога членовите од неговиот „алабак табури” тргнаа
на училиште.
И така Крсте „Мешко” тргна во својата деветта година во прво одделение.
Даскалот Бино беше предупреден од поп Петка да обрне внимание на идниот поп
Крсте и овој го „зеде под рака”.
Во училиштето Крсте доби место паралелно со Нешка Рожденжина, само
што таа сега седеше во друга редица, во редицата од второ одделение, а наш Крчо
седеше во прво.
Уште во првите дни даскалот забележи дека Крчо мрсулко не седи како
„господ шо рекол”. Место да мирува како друтате новаци, тој се некако се врти, се
чеша, ги врзува ремењето на опанците или врвците на чорапите, го крева
нарочно отпуштениот кондил и се главата ја криви накај клупата во која седи
девојчето.
Една, две опомени не помогнаа. Се пристапа и кон други мерки. Една, две
прачки пo раце за момент покажаа успех, ама по два три дена Крле пак си почна
по старото. Ќе ја напише набрзина задачата и ќе си го почне старото. Сака да го
гледа девојчето па макар секој ден, секој час јадел прачки!
- Е, шо и права дека а гледам, де? - си велеше сам со умот. - He ќе а изеда
дека а гледам?
И колку даскалот му забрануваше да се врти натаму, толку повеќе му се
сакаше да гледа. - Е, ќе а гледам, шо ќe ми правиш де? - му се инатеше Крсте и на
даскалот и на брата и Стојана, кога овој со Јована Макрев го опомена еднаш на
еден одмор.
Во таа кавга меѓу Крстета, Стојана и Јована, Неда разбра зошто се караат.
Таа дотогаш не беше забележала дека Крсте ја гледа, та дури чудо и стана кога
слушна дека овие му се фалат и сакаа дури да го тепаат заради неа. Не се замеша
во кавгата, но затоа ги викна брата и и Јована да ја остават кавгата и да си влезат
во училиштето, бидејќи ѕвончето удри.
Уште на истиот час, кога даскалот Бино им зададе на I и II одделение и
отиде на третата редица кај III одделение, Нешка, пишувајќи ја задачата од
читанката, со навалена глава на левата рака, ги сврте очите налево. За големо
нејзино чудо, виде дека навистина Крчо ја напишал својата задача и гледа
потокришум во неа. Ненавикнат таа да го гледа, нејзиниот поглед го уплаши, така
што моментално ја заврте главата налево, небаре коњска мува го касна. Си го
кладе кондилот в уста, се позамисли малку, и сам не знаејќи зошто, плукна на
таблицата, го избриша напишаното и започна пак повторно да ја пишува
зададената задача по сметање.
Сега се плашеше да се опули надесно оти мy се чинеше, ќе го види Неда.
Неда пак, кога виде дека Крсте навистина ја гледа и таа се заврте надесно,
на спротивната страна од него, и продолжи да пишува во тетратката, целата
затресена. Моливот и падна од раката еднаш, и падна двапати, но кога се
наведнуваше да го земе, целата беше завртена со тилот кон Крстета. И таа се
плашеше да го погледа.
„Господи, златен боженце, шо ќе биде воа? Зошчо се плаша од него? Та еве
во сите деца слободно гледам. И во виа малите, и во најголемите: од ниедно не ме
стра. Само од вој клечко Крсте Попов” - и не знаеше да си даде одговор.
Последниот час се сврши тој ден и Неда, како лани така и оваа година, на
никого во очи не му се опулуваше, та реши ни на Крстета да не му се опулува. Од
училиште до дома само за тоа мислеше: „Ами оти пак да не му се опула, ќелешот
еден? Шо може па да ми направи тој мрсолко? Ошче гаќите каде си и држе со
левата рака, па јас ќе се плаша од него. Пуста Недо, пуста, арам да ти е живота!
Mope ќе му се опула утре ошче на првиот час, та да знам оти и прачка ќе јада”.
Вечерта мајка и ја праша како помина денеска, a брат и не заборави да и каже дека
оној попов шебек често гледа во неа и дека тие со Јошка сакале да го натепаат на
одморот aмa таа, Неда ги искарала да не се караат.
Доста си го кладе ова „во пазувата”. И таа му рече на Толето да не се кара со
никого, а ако има нешто, да му кажат на даскалот, тој ќе се раоправи за нив.
На Нешка овие мајчини зборови и ја олеснија положбата.
Мајка не се лути дека Крсте гледа во мене? Aми тогаш зошчо пак јас да се
лута?” - се праша. - ,,'Шо дека ќе гледа? He е пак Турчин та да ме стра од него?”
 И така заспа вечерта со леснина на душата, дека нема никакво зло ако
гледа Крсте во неа. Дури и се стори некако пријатно тоа решение и кон него
придаде уште едно свое: ,.Ако гледа он, ќе гледам и јас; нека пукне, да вида шо ќе
праве?” И заспа детински безгрижен сон.
Откако Неда погледа во Крстета; тој толку се уплаши, та веќе не ја заврте
главата на таа страна. Ни опомените на даскалот, ни прачките, ни фалбите од
Стојана и Јована не можеа така веднаш да го смират, како нејзиниот поглед. Тој не
знаеше дали се плаши и одошто, дали се срами и зошто, само толку беше
исплашен, цел се тресеше засрамен, цел зацрвенет како пиперка, иако дотогаш
беше жолт како тиква.
До дома си појде трчанка, без да ги чека другите деца и уште од порта го
фрли сакулето, го дигна ковчегот, зеде една поскура и сирење, што беше го
донесол татко му од гробот на дедот Горета Дојков, и излезе на чардачето да
повечера Гризејќи од поскурата и сирењето, не можеше да се смири.
„Мајката, оти толку се уплаши јас од неа?” - се прашаше сам и сам си
одговараше: „Неоти пак се уплаши, ами може да се усрами? Ами зошчо пак да се
страма, неоти нешчо и peкy, неоти нешчо и стори?” - He можеше да си даде
никаков одговор. Ја изеде поскурата и сирењето, влезе дома, се напи вода од
бардачето и пак излезе на чардачето да си го земе рогузинчето и покривчето да
си постеле и да си легне.
Поп Петко се поисплаши кога го виде толку црвен, го фати за рака и за
глава, го праша да не го боли нешто, и откако виде оти ништо не му е, со чудење
го праша:
- Ами оти толку рано ќе си легниш, Крле?
- Ми се спие! - одговори Крсте и си ја подви главата под козинавче.
И Крсте, како и Неда, долго време не заспа и донесе решение утре уште на
првиот час да ја погледа та ако сакаат сите деца со се даскал нека го видат и нека
го тепаат.
„Де а гледам, ќе а гледам и ќе а гледам, дури да ми се наситат очите!” -
заклучи тој и заспа за да сонува: како се качува на една висока топола, на која
имаше страчкино седело; во седелото мали страчила и таман кога требаше да ги
ловне, сите излетаа, само едно го додржа за опашка, а страчките, и двете, му се
пуштија, сакаа да му ги исколваат очите. И тотаму тогаш мајка и на Нешка се
стори пред него и го откина од овие две разбеснети страчки, ги напади далеку, а
страчето што беше го фатил му го врза за нога со едно сиџимче.
Кога се бореше со страчките, почна да вика во сонот. Попот се исплаши,
брзо го запали кандилото, но бидејќи пак се смири, не го разбуди.
Утрото Крсте стана порано од секогаш. Се изми надвенатри, покасна и уште
предвреме си го зеде сакулето со таблата и букварот и излезе од дома. На
прашањето од татка му кај оди толку рано одговори дека има нешто да учи со
другарите Лулето, Русета и други, та ќе се соберат” кај Шпира Калешков да им
покаже тој како ученик од II одделение.
„Така нека биде” - си помисли попот и не му придаде на ова никакво
особено внимание.
Крсте патема нигде не се врати на учење, а немаше тој ни што да учи. Сите
букви ги знаеше уште лани, бидејќи неговите врсници заодија уште лани на
школо, та тој, кое од дома, од татка му, кое од другарите, научи да чита и смета
токму со нив.
 Работата беше друга. Тој требаше да појде во училиштето пред Неда, за да
може тој да ја дочека, а не таа него.
„Ќе а гледам кога ќе иде одѕгора и никој нема да ме забележи”, - си ја
направи тој сметката сношти под покровчето. „Ако а видел човек прв мечката, ќе
се уплашела, ќе го поплукала и ќе избегала од него, а ако го видела првин таа, ќе
му врлела и ќе го изедела.” - Така го слушаше тој еднаш дедот Никола Дарков кога
прикажуваше за мечки и кога се фалеше дека отепал пет, фатил три мечиња и
една стара и им ја продал на Ѓупците да ја шетаат по селата.
Та затоа и тој стана толку рано и реши прв да ја погледа Неда, за да не се
исплаши или засрами.
И навистина, тој прв стигна во училиштето кога уште ниедно дете немаше
дојдено. Се потпре до ѕидот и се загледа rope по улицата. Долго стоеше потпрен
на левата плешка, со поткрената десна нога, бидејќи го болеше набодениот
отпорано трн. Но никој не се појавуваше.
„Дали ќе дојде денеска” - се праша сам и си одговори: - „Море, ќе дојде.
Мајка и сигурно нема да а оставе да не дојде” - и продолжи да чека.
Почнаа да идат деца од долно маало и се зачудија кога го видоа Крстета да
стои до ѕидот.
- Шо правиш тука, бре, клапче, волку рано? - го праша Шпиро, кој секогаш
беше прв, a сега, ете, Крсте го преварил.
- Ете, се греа на с'нцето, шо права! - И Крсте се заврте на другата страна.
„Ами ако разберат другарчињата оти за неа дојду?” - се стресе и просто ги
избегнуваше сите нивни погледи, плашејќи се да не му ги прочитаат во очите
неговите мисли.
Најпосле и ѕвончето троггаа за влегување. Сите деца влегоа, та просто и
нето го завлечкаа внатре. Заборави зошто чекаше. Но штом седна на клупата и не
сакајќи погледна во соседната клупа, се стресе. .,Утре пак ќе дојда порано и не
влегувам дури не дојде!
Ами ако не дојде ич ни денеска, ни утре? Ако го напушчи училиштето.” - Co
тие мисли си го клаваше сакулето во клупата, кога на вратата се запартали
женско гунче и везани ракавчиња.
Даскалот Бино влезе. Сите деца станаа, станаа и Крсте и Неда, но ниту
едното, ниту другото ги свртоа главите да се погледнат.
Наставата почна. Крсте напиша набрзина што му зададе даскалот и се
замисли. „Како да се опула кај неа?” Ја испушти гумата. Таа падна налево, се
наведе, ја зеде, но со тилот кон Неда. Погледна под клупа, ама и ги виде само
калнавите чевли и еден крај од гунчето.
И додека Крсте гореше од желба да и го види лицето, или само тилот и
косата, дотогаш Неда се мачеше во себе како да се додржи, да не се заврти за
нешто кон него.
Крсте го испушти надесно моливот, се наведе небаре да си го земе, ја
подаде левата рака под клупата, го залепи левиот образ на самата штица и очите
сами се вперија право во неа.
Таа се заврте да си ја земе гумата, оти погреши цела реченица, и сама се
опули кон Крстата. Очите за првпат им се сретнаа и за мит Се наведоа и на
едниот, и на другиот, право надолу. Тој ден не смееше ни едниот, ни другиот да се
заврти на таа страна.
На вториот ден играта се повтори со една мала измена: сретнатите
детински очи не се исплашија како вчера, но погледите достасаа до едниот и
другиот и на миг се погледнаа. Но, ниту тој, ниту таа можеа да издржат и пак се
разделија веднаш, со една надеж дека утре пак ќе можат да се видат.
„Ете така, го погледа денеска. Шо ми стори?” - си велеше Неда, одејќи си
горе Катината улица и непрестајно само на тоа мислејќи. - „Море утре повеќе ќе
му пула да вида дали не ќе избега”. - И си отиде дома сета заруменета. Се што и
наредуваше мајка и, вршеше со радост и песни.
- Как си поминате денеска, Толе? - го праша Доста братчето на Неда. - He ве
задена ли пак некој, тој поповиот мандак, нешчо?
Стојан одговори дека не му се поплакала Неда, a таа на споменувањето
Крстовото име ја мени бојата и и се фрли на мајка си.
- Ами, па ти мајко. Токо ми гo пикаш в очи тој шебек. Шо има со мене, та да
се плача од него? Само нека ме задене, га ќе си го виде убавото. Ќе го согаза на
сред пат како лепешка говецка! - И се заврте на другата страна да не и падне в очи
на мајка и црвеното нејзино лице.
- He лути се де, шо се лутиш? Ти лели си чупе и те заденат, и ќе задениш.
Така готово ќе го газиш! Да не носе гаѓи и тој!
- Mope, сто рала гаќи да носат такви како Крстета Попов, окото не ми
трепнуа, ќе и согаза како нишчо! - се фали Неда и се мисли: - „Оти волку и сакам, и
неќу за него да се прикажуа? М'ња ќе го м'сне ошче еднаш кога ќе го погледам.
Денеска ме излага ѓаволот, та ошче еднаш - толку жив ќе биде!”
И навистина, во малото десетгодишно девојче се зароди љубов и омраза
кон едно свое другарче. Отворена надворешна омраза, внатрешна љубов,
несвесна, детска.
„Оти во другите деца не ми се гледа?” - се прашаше Heшка, кога влегуваше
и фрлаше поглед во училницата, во сите ученици.
Кон петтата, шестата средба, очите издржаа по цела секунда, a пo десеттата
се растегнаа малите уснички на Нешка во незабележлив насмев, кој дури и Крсте
„заб обеле”.
Малку по малку стануваа се послободии и поблиски еден до друг без да ја
наѕираат причината. Почнаа слободно да се гледаат. По месец два си проговорија
за првпат кога го метеа училиштето и Крсте веќе имаше смелсет дури да побара и
молив од неа, кога еднаш му се поткрши неговиот на часот. Нешка со големо
задоволство му услужи и уште повеќе се ослободи да другарува со Крстета.
По божиќниот распуст даскалот Бино го испраша Крстета од аз до ижица и
се покажа дека овој шебек ја знае целата азбука, го испраша по сметање не само
до дваесет ами и педесет. Исто така се покажа дека знае да смета до сто.
- Ами, зошчо да губиш време кога знајш? - му рече на Кретата и го помина
во второ одделение.
Бидејки клупите беа зафатени, требаше Крсте да седне во една со Нешка,
но даскалот не беше уште „современ” да кладе машко и женско во една клупа и
тоа јабанџии, ами го скорна брата и на Нешка, Стојана, го кладе таму Крстета, а
Стојана го намести во првата до Нешка.
Така сега Крле прескочи уште првата година во II одделение и со својата
бистрина и надареност просто го зачудуваше како даскалот така и сите ученици,
а најмногу од сите се чудеше и со особено задоволство се насладуваше Нешка,
која сега немаше потреба на часот скришум да го погледнува, ами на секој одмор
се го дочекуваше заедно да излезе со него и брата и Стојана и тројцата да си ги
повторат задачите или да си играат.
 Пролетта пукна и се оживе. Во Старчевото градинче пчелите заработија и
како да им зборуваа на децата: „Гледате ли ние колку се трудиме?”
Крсте, Стојан и Нешка не еднаш стоеја до плетот и ги гледаа пчелите како
влегуваат и излегуваат; како тие што влегуваат, носат жолт товар на нозете, го
подаваат на „мајсторите” на вратата и се враќаат по нов материјал за нивното
зимовиште. До самиот агол од училиштето мравките го изнесле своето житце од
„амбарот” и го сушат на пролетното сонце. Накиснало од зимните дождови и од
стопениот снег и ако не го проветрат и потсушат ќе и проникне и ќе останат без
храна. Вака, потсушено може да трае дури и за в година, ако не го „сомелат”
пролетва. Секоја од нив има одредена задача и одличко си ја врши работата.
Откако ќе се проветри и осуши зрното секоја си го познава своето и пак назад го
враќа. Само не знаеја децата дали една и иста мравка изнесува повеќе или само
едно зрно, бидејќи сите имаа еден „сурат”, сите беа облечени во црни алишта и
обуени во исти опинци.
Овие тројца во се се угледуваа на пчелите и мравките, постојано учеа и си
помагаа.
Крсте се покажа повреден од Стојана и Нешка и секој одмор тој им ги
раскажуваше задачите, а тие слушаа. И Стојан му завидуваше, му беше криво оти
и тој да не знае како него. Нешка уживаше во неговото знаење и не пропушташе
ни еден одмор да не го слуша како ја раскажува и старата и новата лекција.
Сите ученици забележија дека Крсте непрестајно се дружи со Стојана и
Нешка и не можеа да си објаснат од каде дојде ова зближување. Некои си мислеа
дека се роднина по братучеда му на Крсте. Маловата невеста Тода, други миелеа
дека Крсте се оближува околу зелничето, мазничето, питулиците што ги носеа
постојано Неда и Стојан и ги делеа со Крстета, трети мислеа трето, четврти -
четврто, но никој, па ни самите тие не можеа да објаснат како се спријателија.
Само од старата лисица Рожденката не можеа да се скријат причините. По
онаа кавга кога Толе и Јошко сакаа да го тепаат Крстета, таа наѕре нешто што
никој не го наѕираше. Усети таа дека во младите детски души се зародила
несвесна љубов, кога виде дека веќе место непријателство се разви вистинско
братство меѓу нејзините деца и ова нивно другарче.
He еднаш таа ги виде заедно како си прикажуваат трите. И кога ги
прашаше како си поминуваат во училиштето, и двајцата не можеа да се нафалат
колку многу Крсте Попов знае и се што знае им кажува само ним.
За да им направи радост на децата, таа му рече еден четврток на Толета да
го викне Крстеа со нив заедно на ручек. Толе го покани на излегување и Крсте, а
овој пред да се реши, ја погледа Нешка, небаре ја праша: „Да дојдам ли?”
Co поглед доби одговор.
Нешка и се израдува на Крстевата посета, ама подоцна многупати ја
исплака, кога комшичките девојчиња и открија зошто таа толку му се радуваше
на тоа Крстево идење.
Доста им осука кора, им испржи и колбаси, ги наруча сите три деца, и кога
тие јадеа слатко на тарунчето на чардакот, таа ги погледна и се заврте на другата
страна да не и ги видат солзите што и навреа на очите.
- „Сполај ми ти, море мили боженце, кога и волку ме израдуа. Ами ако си
рекло и тоа да дочекам?” - И се опули во Нешка, во Крстета, пак во Нешка, и си
заклучи со умот: „Ете, како шо нарачаа нарачниците на третата вечер: „да расте и
да пораете, убава мома да биде, попова снаа да стане, на младо ѓаче невеста”. Еве
го ве! Токмо така, ако сака он, сполај му!” - и си ги забриша солзите со крајот од
ресената шамија.
Од тој ден Доста почна да размислува се подлабоко и подлабоко.
„Оти пак да не му а дада ако бидат живи и здрави да пораснат? Види шо
детенце е, натемаго! Кротко како јагне, лакомо како прасе, јаде и се оближуа како
маче А види пак шо убаво се учи. Сигурно и оно ќе изучи за поп и ќе си го земе
занаетот од татка му и селото. Шо ќе и биде тогаш на ќерка ми? Ама немал куќа,
немал волови, овци, кози. Mope, пусти останале, шо дека имаме, не сме ли
настрадани по неј повеќе од тиа што немаат? И зошчо му се волови кога си собира
триесет - четириеоет кила жито ? Зошто му се овци, кога собира попот по дваесет
руна од селото? Зошчо му се дури и кокошки, кога за Велигден собира по
петшестотини јајца и пилиња? Се му дал гостод, ако е к'смет да доживејме и да му
а дада со се срце ... A после, на Толето ќе ми останат обата мала да има на шо
поарно да си живее”. - Така си мислеше Доста Рожденката, но поп Петко којзнае
дали ќе се согласи. Да ли тој не ќе бара некоја миразџика? Којзнае! Таа мисла ја
мачеше Доста, но беше уште многу рано за да презема нетакви мерки. - „Не е лошо
да А натрата на невестата Малова да и жугне на ќерка му на попот да си а имаат
муата на капата - си велеше Доста и пак ја гледаше нејзината Нешка, сега веќе
невеста на коњ, како се исплачува со неа, со татка си и брата си, оти ќе ја остави
нивната куќа и ќе стане попова снаа, на младо ѓаче невеста. - „Не, не. Кој ќе чуе
как ќе рече? Рожденката отпче од десеттата година а замажи ќерка и!” - И
продолжи само да го вртка Крстета околу нив и не пропушташе прилика да не му
направи некакво задоволство. Или кора ќе му оддели од Нешкината и Толевата,
или тиква ќе му даде, или колбаси ќе му испече, та дури, ако нема ништо друпо, ќе
му скрши некое и друго јајце и ќе ги собере на тарунчето. Ила, да ги види трите
деца заедно, та душа нејзина! Почна скоро и да не прави разлика меѓу Толето и
Крча. Толку и се намиле ова дете„
А Крчо пак, инстинктивно ја почувствува оваа љубов на старата и само се
умилкуваше околу неа како маче околу мало дете. Се ќе си најдеше некоја маана
да дојде кај нив. Било заедно да учат со Толето и Нешка, било да го сретнал
нивниот крмнак некаде, ќе го дотера. Го видел ли некого во пиперот, ќе дојде ќе
им каже и ќе добие нешто од тета Доста.
На Стојана навикна како на другар и брат, но од Неда се некако му се
тресеше душата и никако не сакаше да остане насамо со неа, макар колку да
другаруваа. He знаеше ни тој, ни таа што ги плаши толку едно од друго, но, ете
така, просто се плашеа. И толку дружење, одење заедно, седење, јадење,
прикажување тројцата, но насамо не можеа да се решат да останат. Та дури долго
време не можеа да се гледаат слободно. И ако се погледнеа, ќе се насмееја
обајцата и ќе ги наведеа очите и главите и ќе чекаа или Стојан или Доста да
проговорат нешто та да се исправат.
„Не е без нишчо во виа деца”, - си велеше Доста кога го кроеше својот план.
За некаква ергенска и моминска љубов да се мисли, беше многу рано. Та не ќе
почне ќерка и уште од десетте години да води љубов ? .. . - „Ама пак не ќе биде
бадијала сето воа.”
Дните си врвеа редовно. Помина и овој Велигден, дојде и Ѓурѓовден, па
најпосле и овој свети Кирил и Методија. Се заврши и оваа учебна година. Нешка и
Толе поминаа со добар и многу добар успех, а нашиот Крсте само шестки изнесе и
голема пофалба од даскалот. Сите тројца поминаа во трето одделение и наесен ги
чекаше пак училиштето и нивното детинско наивно другарство.
 ***
Дури да се стори поп, како манастирски слуга поп Петко одвај можеше леб
да им донесе на децата. Ама ете, гo послужи среќа. Остареа тројцата попови - поп
Трајко, поп Стево и поп Димитрија, и селаните се загрижија дека еден ден можат
да останат без свој душебрижник! Собрани еднаш на сретсело околу најстариот
поп Димитрија, коџабашијата Трајко Лесната гo поткрена прашањето за негов
замесник.
- Ама најстина, дедо попe, шо ќе правиме ние кога еден ден ќе не оставите
вие и ќе се преселите во вечна? Немој да ми се лутиш оти ти го вела воа в очи, ама
се гледа оти сете тројца сте азар за одење и брго ќе не оставите. Како добар слуга
божи ние те слушаме еве четириесет и толку години, та и воа сакаме заедно со
тебе да го решиме. Секој домаќин си остава наследник на куќата, та и ти така
треба да направиш, да си одредиш наследник на твоето меето. Кога ти го вела воа,
не сакам да сјодиш од нас, ама тоа кога да е, ќе си биде, ќе се оди тамо, побрго или
подоцна, тоа господ знае. Помисли си, ти еден ден ќе скипнеш, а селото ќе остане
без свешченик. Ќе се најдат луѓе од наше село, и од други села може. Селаните ќе
се разделат во изборот и така 'ќе се направат тарафи. А тарафите никогаш добро
не му носат на рисјаните... Токо, знајш шо сме намислиле ние. Ти да си избериш
наследник на твоата енорија, а ние ќе направиме потамо шо треба. Само да
гледаш тој твојот наследник да биде достоен да те наследи.
Дедот поп го ислуша коџабашијата и рече дека и тој одамна размислува, а
кога, ете сега, тие сами гo поткреваат тоа прашање, тој реши веднаш да им ја
исполни желбата и да им го покаже својот наследник, на кого мисли да му го
остави своето духовно стадо.
- Д'лги години како и гледам нашите книжевни луѓе в село, ама ни на еден
не су врлил око. Дури едни не го знаат редот ни гласовите на црковното пеење,
други немаат други условија што се бараат од еден свешченик. Лакоми се на
парата, си и тепаат жените и децата, некои се одале на пиење и пушлук, да ми
прошчавате; трет излегол кумита, та така од секого би имале по некоа мака. Ами
изборот мој падна, деца, на еден човек, кого може вие малку го знајте, ако и добро
да го познавате. Го гледа ред години и само тој би можел да ме замени во моата
тешка и одговарна работа. Ама сега е пак прашање дали он ќе кандиса на ваа
работа. Оти, ете, судбината го одврли далеку и од мислата за ваков подвиг како
шо е свешченичкиот. Ами сепак јас ќе ви го кажа и ако успеите да го кандисате, за
вас ќе биде од голема корис, a јас пак ќе го симна товарот од мојот грб и мирно ќе
си ода на почивка кога севишниот ќе ме прибере. А и нему не ќе му биде лошо.
Ете, селото брго ќе оставе без бареден поп, та ако он биде добер, шо веруам оти ќе
биде, и другите две маала не ќе има потреба да бараат други свешченици, кога ќе
видат оти им врши работа и се грижи за спасение на вашите души, - заврши дедот
поп Димитрија и си ја забриша потта од набрчканото чело.
Дури дедот поп ова го зборуваше сите со нетрпеливост чекаа да го каже
името на својот избраник.
- Е, кој е тој човек шо си гo избрал ти? Кажи му го само името да го чујме и
биди раат! - праша пак коџабашијата Трајко.
Дедото поп веднаш им ја исполни желбата:
- Е море, кога сакате, да ви го кажа. Јас вела за мојто маало да го запопиме
ној манастирцкиот ѓак, ној Петка од Мелница шо му умре жената пред печес
месеци. Го знајте, зет му на дедот Ѓура. Toкo, јас се плаша дали ќе кандиса, сирома,
оти децата му се ошче малечки, та може човекот ќе бара некоа сиромашка, да се
прежени, а канонот црквени не дава преженет човек да застане на алтарот и да
служи.
Меѓу селаните настава џагор. Им се виде дека изборот на дедот поп е
одличен. А за тоа дека тој е вдовец, ќе се погрижи коџабашијата Трајко, бидејќи
ни на Петка нема да му биде лоша работата. И Трајко си ја зеде грижата да ја
сврши оваа толку важна селска работа. И ја сврши. Го најде на Илинден Петка во
Градешница и му ја пренесе желбата на дедот поп Димитрија и неговите селани.
Петко се позамисли малку но веднаш се присети на поповскхтот животец, та уште
тука одговори:
- Арно велиш, Трајко, брате. Анџак мене на Митровден ми излегуа меѓата
во манастирот, да не се главуам пак. Токо, дали ќе оди така лесно таа работа.
После ти знајш оти за попење сака и некоа пара повечко, a јас маж, немам ни петак
во ќесето, та тоа ка ќе излезе. А ако не излезе како шо требе, сака децата да ми
гладуаат в година без работа.
Трајко се знаеше, а уште повеке дека Петко е сиромав, но имаше
полномошно од селаните и го ослободи од таа страна Петка. А штом човек
тамаше по тоа време парички, другото се беше лесно, особено попењето. Ќе му се
бројат на владиката четириесет педесет, или колку ќе посака, лирички и еве го за
дваесетичетири часа и прота, не само поп.
И Трајко уште утредента си ја јавна маскичката и си отиде в село да им ја
однесе на селаните радосната новина.
Петко пак, си ги посврши своите питачки работи. Го продаде брашното,
сирењето, гравот, волната, житото и другите „дарови” што ги собра в село за
свети Илија, си го јавна вакафскиот коњ и си отиде во манастирот да му ги однесе
последните пари на егуменот
Кога патема помисли дека можеби ќе мора да се раздели од својот питачки
стап, кој го носи осумнаосет години, од манастироката торба во која ја носеше
иконата од свети Илија закитена со босилкова китка, - соти болка и тага на
душата. Осумнаееет години го хранеа тие три предмети и него и неговото
многучлено семејство.
Ho кога си помисли на поповсиот живот, на сите оние облаги што ги
уживаа поповите, тагата го остави и во душата сети леснина и така радосен си
дојде на манастирот и му ја предаде иконата на дедот Сталета со изјава дека не
мисли веќе да се главува кај него. Овој се позачуди на Петковите зборови, но кога
Петко му ја кажа својата намера за попење и тој се израдува.
- Ако ти притребе, пак, некој и друга лира за арч, дојди, пак, јас 'ќе ти дада.
Само гледај да кладиш венец на глава, пак. Лесно ќе му се одборчиш, пак, после на
свети Илија. - му одговори стариот готов да му помогне и тој како селаните со
коџобашијата Трајка.
Овој дедо Стале Чешелковиќ беше егумен на манастирот свети Илија во
село Мелница - Прилепска каза. И не само егумен, ами тој беше и основател на тој
манастир. Како дете на сиромашни родители, Стале, ергенче веќе на седум
осумнаесет години, почна да оди аргатин по Солунско Поле; слезе долу во
Кесендра и Метуите и подработи неколку лета на светогорските чифлизи -
жниеше, вршеше и се враќаше назад во Мариово да ги пасе селските свињи или
говеда преку зимата.
Едно лето за задржа подолго по вршење, уредуваше копи, градеше
сламарници, подработи на манастирската солана и така го фати Крстовденот
таму покрај морето. И кога се сети дека сега веќе по негово Мариово фуртуните
наближуваат, а тој треба пак да го дочека со ланското сакме и шајаче, косата му се
наежи и ладна пот му го облеа челото. А тука, крај Егејското Mope веќе
горештините престанаа, комарците се поизретчија, а ноќите станаа пријатни, што
на Сталчето не му се одеше од лето во зима, од топло во студ. И тој почна да си ја
подгрева мислата: „Ако можа овде да презимуам, арно ќе направа”.
Неговото одолжување, небарање пари, неспремање за на пат, му падна в
очи на манастирскиот настојател по чифличките работи од Зографскиот
манастир и еден ден го запраша Сталета:
- Белким сакаш, бре момче, да останеш овде на работа зимава?
Стале одвај го дочека прашањето и веднаш му одговори:
- Ами ако можа да го извада лебот, оче, оти да не сакам. Токо, којзнае дали
ќе има работа на зима овде за мене, - изусти полн со надеж дека ќе им куртули
годинава на снегот и селските свињи во неговото Полчишта.
- Как да нема! - му одговори настојателот. - Работи имаме колку сакаш. Ете,
ти веќе нашиот метох го знајш. Толку години на ред како идеш на жетва и
вршење. Вели тоа што го жниете и вршите се ора, се оее, та да се стори за жетва.
Ако милуаш, остани. Ете, почнува сеење. Ќе се главиш до пролет на манастирот,
па од Ѓурѓовден, како ќе даде господ, така. Ако се сајдисаме може и понатака да
останиш, - го охрабри стариот калуѓер Арсенија, којшто беше дошол по истиот
пат во овој манастир и со својата чесна и приврзана работа, ете го дотера до
настојател на манастирскиот чифлиг. А да биде калуѓер настојател на еден таков
чифлиг каков што е Зографскиот во Кесендра, тоа значи да биде бег, буер, гроф,
барон на друго место.
Стале очигледно се израдува и му одговори:
- Ами, ако велиш ти, оче Арсенија, да остана, да остана. Токо, непара су
печен на работата, којзнае дали ќе можа да врша работа та да не се страма утре?
Остави го страмот, веќе 'ќе си го носа, токо ми е стра ќе се огреша нешчо та може
да го налутиме свети Ѓорѓија.
- Те познавам јас тебе, Сталко. Те видов колку пари чиниш, затоа и ти велам
да останиш. Колку си вреден ќе работиш, ќе јадиш лебот, ќе кинжи опинците. Па
ние не ќе се венчаме овде, шо велат селаните! Шест месеци ќе се протргаме и ти
нас, и ние тебе. После меѓата ако не му чини на некого, ти ќе си бараш работичка,
ние ќе ои бараме измеќар.
- Арно сега, токо колку ќе ми платите, до кога, да си знајме и вие и јас? -
праша Стале иако беше согласен на секакви услови.
- Колку? Колку е мунасип. Неоти ти ќе сакаш да го ограбиш свети Горѓија,
нито пак тој сака да му служиш бадијала. Нашите момци, орачите, сами на глава
што можат плуг да си спрегнат, да си го потправат за малка оправка, да си водат
сметка за ѕевгарот, ги плаќаме по седумосум до девет лири годината. Ги раниме
што дал господ, и ги обуваме. Кој сака за сметка на ругата си зема житце,
волничка, масленце, солца и друго што има манастирот. И тебе така. Како нов
момок, уште неопитен во работата, ќе ти платиме отсега - Крстовден до
Гурѓовден четири лири пари, рана и опинци, бидејќи има повеќе од половина
година. Ако милуаш да останиш, дај раката и речи аирлија.
Стале со радост му ја подаде раката на дедот Арсенија и рече:
- Аирлија нека биде саатот! Шо ќе ода да служа на цело село и којзнае дали
ќе извада волку пари, ќе остана да му додевам на свети Ѓорѓија.
И пазарот се сврши. Стале Чешелков се нареди вечерта со постојаните
момци на манастирскиот чифлиг.
 Каков нов и млад момок беше придодаден кон еден долгогодишен момок, и
овој си ја зеде грижата да го оспособи Сталета за добар чифчија. Место еден
ѕевгар волови, Стале гледаше два, место за себе да носи вода, носеше за двајца.
Просто стана слуга на стариот, а преку него на свети Ѓорѓија.
„Тоа е, дошло, ќе се трае”, си велеше Стале и гледаше како над сите момци
стои отец Арсенија и само да трепне со левото око сите на нога се наоѓаа, Ништо
не работи тој отец, им заповеда на сите и крка ли крка одделно од момците, во
своето одајче.
Се заврши сеидбата и настана мало затишие на метохот. Стале облетува
околу отец Арсенија, го служи и кога овој не заповеда, а и својата редовна работа
околу авурот. воловите, коњите, кравите не ја остава поназад. Во себеси пак си
мислеше, гледајќи го животецот на отец Арсенија:
„Овој човечец си а наредил работичката. Си живее без гајле и касавет. А ете
ми прикажуа, и тој исто како мене дошол момок овдеа, се закалуѓерил, вели, и ете
дотерал да биде бег на чивлигот. Дали не ќе можа и јас како него нешчо да
направа и како?”
Стале почна да се занимава со оваа мисла. Кога можеше да зборува со отец
Арсенија, гледаше да го наведе да му го раскажува неговиот живот, кој во ништо
не се разликувзше од Сталевиот. И тој дошол прво да жние и врши, потоа останал
момок; после го зеле во манастирот во Света Гора како обичен слуга на сите
калуѓери. Co долга и упорна послушност ја стекнал љубовта на егуменот и на сета
братија и еден ден и него го поканиле да ја наметне црната риза и да им стане „во
Христа брат”. Тој веќе ја сфатал работата и си почнал како најмлад меѓу сличните
да се „подвизава”. Точно и навреме ги вршел сите молитви и свегатени обреди, но
затоа уште поточен бил во работата околу лозјата, бавчите, маслинките,
смоковите градини итн. Co еден збор, по една две години тој станал во вистинска
смисла на зборот економ на манастирот. Неговата работа не останала
незабележена од егуменот. И така, по смртта на овега, станал самиот Арсенија
економ, а подоцна и управител на големиот манастирски чифлиг во Кесендра.
- „Ете ти го патот по кој можиш и ти, Сталко, да дојдиш до највисоката
скала.. како отец Арсенија”, - си рече сам со умот Стале и започна да си го
разгазува тој пат.
Преку зимата му влезе под кожа на отец Арсенија Гледајќи го Сталета, отец
Арсенија се гледаше сам себе во своите млади години и му се свиде оваа волја на
младото момче да стане како него. И самиот реши да му помогне, да „спаси една
рисјанска душа”, што му беше возложено и со калуѓерската програма: „прави
добро со што можеш”.
Co првиот транспорт брашно за манастирот, Арсенија го испрати Сталета
да раствори и да го смести брашното во амбарите. Стале ја изврши задачата на
општо задоволсгво и донесе назад масло, маслинки, риби, вино и други продукти
што му ги испратија од манастирот за чифлигот од дедо Арсенија.
Така ја започна својата кариера жетварот Стале Чешелков и од ден на ден ја
зацврснуваше, ставајќи во очите на дедо Арсенија се поголем, се почесен,
повреден и попредан на манастирското и калуѓерското дело.
Од отец Арсенија разбра дека една од добродетелите и дури најглавната е
неговата побожност. Затоа Стале не пропушташе утрена ни вечерна служба да не
ги посети параклисот, каде што отец Арсенија оекое утро и секоја вечер читаше
напамет едни и иста молитви: „Помилуј мја, боже”, „Богородице дјево”,
„Единородни сине” и други што беше ги научил напамет, оти и тој не беше
пиомен како што не беше писмен и Стале. Но тоа не му пречеше на отец Арсенија
да управува со таков голем чифлиг, та и Стале не се беспокоеше и не гледаше
некој недостаток во тоа што не е писмен. За неполни два три месеци ги научи
напамет молитвите и, на големо чудо од отец Арсенија, почна и сам да ги мрмори
во параклисот кога се крстеше и длабоко правеше по четириесет метании наутро
и навечер без да се почине.
Отец Арсенија виде дека Стале ќе биде одличен подвизник ако го кандиса
да го заборави овој свет и да се посвети на господа. Затоа и тој од своја страна
почна да му укажува специјално внимание. Почна да го наговара одоколу да
остане и налето момок, може не ќе жние токму со аргатите, ќе помага нешто на
булукчиите, а и нему ќе му биде десна рака.
Стале тоа го чекаше. Уште повеќе се залепи до отец Арсенија и уште пред
половина година двајцата се разбраа. Арсенија ќе го прави Сталета калуѓер, a
Сталко веќе се гледа егумен. Ама егумен не на светогорски манастир, каде што
има многу калуѓери, та од година да може друг да го истурка, ами егумен на свој
манастир, од него подигнат во кој ќе му биде егуменлакот осигурен до
живживоти.
И навистина, Стале остана петшеснаесет години во Света Гора во
манастирот свети Ѓорѓија Зографски. Одамна веќе беше ја наметнал црната риза
и капа, се „подвизава” заедно со сите негови „братија во Христа”; беше најмал брат
и најпослушен, после дојдоа помали од него, а тој стана „ас'л калуѓер”; ги научи
сите молитви напамет, дури и тие што „лекузаа” најтешки болести. Но едно не
научи. He научи писмо и четмо и затоа не доби „посвештение” во свештенички
чин, за кое многу жалаше дури беше жив.
„Вистински слуга божи е оној што може да застане на алтарот и да отслужи
света литурѓиа”, повторуваше тој за целиот свој живот.
За да ги задоволи пак своите амбиции и да стане доживотен егумен, реши
да се врати во своето родно место и да подигне „свој” манастир. И го направи. По
шеснаесет години, еден Ѓурѓовден, си дојде Стале Чешелков во Полчишта во црна
риза, со брада и коса нестрижена, со црн појас опашан, на гушата крст со црна
врвца обесен, и неколку рала бројаници.
Домашните, село, селани, го пречекаа како што се пречекуваа божовен
човек и сите со почит го поздравија. Многу од младите жени, па дури и по некоја
баба, и рака му бакнаа, мислејќи дека Сталко е веќе запопен, макар да не носеше
„венец” на глава.
Нејсе, тој се исповеда пред сите дека не е поп, но само „црноризец” -
калуѓер. Им го исприкажа својот живот и сите приклученија што ги преживеа за
поминатите шеснаесет години и не заборави на крајот да ја раскаже измислената
лагарија:
- Ете, пак! - Стале донесе од Света Гора еден збор повеќе во својот речник:
„пак, пак”. Тој слушал неколку години црквена служба во манастирот и покрај
молитвтите што ги беше научил напамет му остана како зборче она „паки, паки”
што го повторуваат поповите толкупати во црквата. И затоа тој на секое два три
збора обично си клаваше по едно од овие „пак, пак”. И сега ете го крајот од
неговата биографија, во Света Гора. - Ете, пак, така јас помина шеснајеет години
во Света Гора и ошче шејсет немаше да си дојда да не ме натера, сполај му, свети
Илија.
И почнуваше: како од пред една година скоро секоја ноќ му се јавувал на
сон свети Илија, го носел во Мелница во нивата на Сталета Петков и го обесувал
надолу со главата на големиот даб и му велел: „Ете тука до дабов сакам мекан да
ми подигаеш да не одам да се потуркам од немила - до недрага”, и го плашел оти
душата ќе му ја извади ако не го стори тоа. И затоа тој го напуштил тој „божји рај”
- Света Гора, и ете го, си дојде да ја исполни заповедта од „сајбијата” од
кладенецот Илинец во Сталевата нива сака да му се направи меќани манастирче и
дека ќе му направи многу зло на селото, ако не му помогнат во оваа работа. А тој,
Стале, е одреден од самиот свети Илија да му биде „слуга” дури е жив во новиот
дом.
Значи, Стале, по планот што го скрои уште првата година кога стапи на
работа кај отец Арсенија, треба да биде игумен на овој манастир, а тоа значи
веднаш да стане богат човек и да си заживее како што живееше самиот отец
Арсенија и редица такви како него „испосници” и „божи угодници”.
Од ден на ден оваа мисла Стале ја ширеше по сите околни села и почна
редовно да се вртка околу дабот и кладенецот Илинец, каде што сопственицата -
сега вдовица, - Трна, секој Илинден колеше по едно имањце како на вакавиште да
и го пази свети Илија последното детенце Петка, бидејќи пред некоја и друга
година беше умрел мажот и Стале и три постари деца, та Пецето и беше
единствената надеж на изгорената мајка. И Стале, кој уште на триесет и пет
години стана дедо Стале поради својата коса, брада и црна антерија не
пропушташе ниедна несреќа во селата да не ја протолкува како казна од свети
Илија што не му го прават селаните меќанот -манастирот.
И кога најпосле на Трна и се разболе и последната надеж, Пецето, - тој
побрза да ја исплаши дека свети Илија толку се разлутил на неа што не ја дава
нивата за манастир, та ете и последното пиленце ќе и го прибере.
- Пак, не играј си, светијованке со оген. Гледај, пак, зборувај, моли селаните
да почнат баре со црквата, та конаци може и попосле. Баре „сајбијата” да има каде
да се прибере.
Сиротата мајка се затресе од овие зборови и ја зеде шамијата в раце, та
тргна од домаќин до домаќин да моли да и помогнат да се подигне „куќа” на
„сајбијата”. Таа ќе ги даде сите ниви околу кладенецот, само и само Пецето да и го
стори дел.
Во тоа време беше фатила општа епидеммја по децата во селото и многу од
нив изумреа. На нежои од селаните им умре по некој вол, коњ, магаре. Волкот
изеде ждребиња, телиња, јагниња, јариња - како секоја година и секаде, но Стале
го искористи овој материјал и помогнат од вдовицата Трна ги наплаши селаните
да почнат со подготовките за манастирот. И се насекоа греди од блиската корија
на вдовицата. Стале веќе си направи колипка и си ја зеде егуменската должност.
Дури почна да'им заповеда на селаните кој што да работи, што сака од секого
„светијата”.
- „Пак, ти, Митре, треба да изделкаш толку греди. Ти Пејо, ќе набериш
камење за вар, ти Стоане, ќе насечиш дрва за вареницата!”
Секој поодделно ќе работи на копањето темели, мешање вар и песок,
подавањето и помагањето на мајсторите. А целото село ќе се грижи за храна на
мајсторите што Стале ги најде и ги пазари 24 лири да ја соѕидаат црквата, иако
немаше ни 24 пари во ќесето
- Пак, село нека е весело, - велеше тој. - Дури има домаќини луѓе, како што
се Весковци во Мелница, Чешелковци, Бојовци, Рошковци во Полчишта,
Влајковци, Милошовци, Билјаровци, Шишевци, Сукаловци во Витолишча,
Врглевци, Коруновци и други во Бешишта, пари ли не ќе најде Стале за манастир?
И ете, уште на Петковден самиот тој отиде на панаѓур во Бешишта и пиша на
рабош 10 товари жито, 18 овци, 22 јагииња, одделно што собра три лири и черек
готови пари, толку зеде за брашно, волна, сланина што собра од селото за новиот
манастир и го продаде тука в село.
На Митровден отиде во Дуње и Бѕовиќ, на свети Аранѓел во Крушевица и
Книно и оттаму собра десетина лири, просејќи милостиња за новиот „наш
манастир свети Илија во село Мелница”. А кога дојде свети Атанас зимен и
Спасовден, Стале од двете најблиски и најголеми села, не само што собра пари за
два манастира, ами направи веќе и булук од 150-200 овци и кози, подарени „за
здравје” и три четири телиња, една две крави за домазлак на манастирот, та дури
и една кобила и пет кошари пчели.
Стале виде оти работата тргна и дека сам ќе те претовари во работа, та си
создаде помошници. На Илинден 1871 година тој ги покани сите чорбаџии и
видни луѓе од соседните села на госта на новиот манастир, и тука, под големиот
даб, над кладенецот Илинец, во нивата на вдовицата Трна, се отпразнува првиот
Илинден, иако уште непокриена црквата. Тука се избраа притропи (веќили) од
текое село, кои ке ги застапуваат интересите на манастирот во нивното село и ќе
ги исполнуваат наредбите на егуменот којшто е веќе видлив претставител на
невидливиот свети Илија.
Затоа оттогаш на „дедо” Сталка работата му се олесни, а приходите
зголемија.
Врви Богдан Шишев од Витолишча за на пазар во Прилел, а Стале од под
дабот му нарачува:
- Пак, земи Боше, печес везаници кромид, лук, некоа ока киселина, шеќер,
пипер, шајки, резиња, риби, маслинки...
Ни пари праќа та дури ни торби. Се знае. Веќилот Богдан затоа е веќил да
му служи на свети Илија. Тој сега ќе даде десет дваесет гроша, но ќе му ги земе на
ден свети Илија четириесет кога ќе се собираат јагнињата, јарињата, волната или
сланината. Кај него ќе ги остави ѓакот и тој ќе ги продаде сите тае работи и колку
ќе чини „кабул”, толку ќе внвсе во манастирската каса, која всушнсет беше
Сталевото ќесе.
По тој начин Стале образува „управен одбор” чијшто доживотен
претседател остана тој. Сите веќили од селата располагаа со собраните дарови за
манастирот и даваа по нешто во општата Сталева ќесија, а таа од ден на ден се
полнеше. По една две години Стале соѕида и конак. He само свети Илија да има
меќан над глава, ами и тој, како негов застапник на земјата, не сакаше да опие во
колипката. Соѕида и авури за воловите и коњите, амбари за житото, оти веќе сите
нивчиња околу манастирот вдовицата Трна му ги ариза на „сајбијата” да и го
стори дел Пецето, инаку ќе си остане и без него.
- Пак, светијованке, пак, ти се лути свети Илија шо му врвиш крај црква и
преку двор кога одиш „Даги нива”. Затоа вели: нека ми а ариза и ваа нива да не и
се стори кедер на детето, - ја плашеше Стале Трна, бидејќи „Даги нива” беше нива
од осум товари семе пченичарка, од која Трна наоѓаше по 50-60 товари пченица,
та „сајбијата” сакаше таа пченичка да се тура во неговите амбари, а не во
Трнините. Но што е имотот - според животот на најмилото?
- Mope ами, бацко Стале, ако се лути, ете а, нека му е алав и од мене и од
господ, - изусти Трна една неделина кога Стале и го соопшти „лутењето” на
сајбијата и длабоко се издиши:
 - Нека ми е живо пиленцето, та лесно ќе си го израна. Ми дал господ мене и
други ниви.
- He бери гајле, светијованке, пак. Јас пак, не го оставам, пак, Пецето да ти
страда дури су жив, пак. И светијата ќе го има во раката, пак, нека биде живо. - ја
тешеше Стале со особено задоволство оти и таа работа успешно ја сврши.
И навистина, дедот Стале го зеде малото Пеце под рака и осумнаесет
години го главува момок на манастирот за по шеет товари 'рж, две лири пари,
опанци и храна да проси по селата за истиот тој свети Илија што му ги прибра
нивчињата.
Еднаш волкот беше изел две манастирски ждребиња. И кога му соопшти
говедарот на дедот Стале, тој си ја зеде патарицата, која беше симбол на неговиот
егуменски положај, и му отиде во црквата пред иконата.
„Кандилата се занишаа и иконата од свети Илија почна да трепка со очите”,
- тврдеше маѓерот Стојко Попов, кого нарочно Стале го поведе со себе во црквата
да присуствува и да биде свидетел колку е „посветен” дедот Стале, кога може да
се кара со самиот свети Илија, та дури и хандилото пред неговата икона може да
му го искрши.
- Пак, ела ми, ела ми, пак, овде, вадика ќе те права пак. - Дедот Стале не
можеше да го изговара тврдото „л” и гавореше нешто средно од ,,в” и „л”.
- He си гледаш сермиата, пак, си му а оставил на в'ците да а јадат, a јас да а
збирам со триста маки - и удри со патарицата на кандилото. Стаклото се раопрсна
на триста парчиња и маслото со водата што беа во него го облеа целиот
иконостас и душемето под него.
- Така, пак. Стојко, да не клаваш цела недева чаша во кандивото, нека седи
темница, да видиме дали ќе му дојде умот на вој наш светиа да а варди сермиата! -
му нареди на маѓерот Стојка кој водеше сметка да не остане „сајбијата” темница.
Стојко тврдеше дека целата таа недела, кога не му светеше кандилото на свети
Илија, не можел да заспие. Се некој го терал во црквата да пали овеќи за да има
светлост, и дури кога клал чаша и го запалил кандилото, тогаш престанал да го
тера да пали свеќи.
Другпат изеде лисицата неколку кокошки. И кога дедот Стале го скрши и
ова кандило за да го свети Илија пак да седи во темница седум дена, тој побрза и
ноќта ја „доведе” лисицата пред манастирската пopта и тука, „потфатена” од сите
четири нозе, ја налегнаа пците и со кожата ги плати кокошките, а дедот Стале му
нареди на Стојка да кладе веднаш чаша во кандилото и да му го запали рано пред
вечер, оти свршил работа, го накажал арамијата што ги украде кокошките.
Така свети Илија си ја чуваше сам стоката та никој не смееше да гибне
ништо манастирско (освен притропите по селата и веќилите Вртановци во
Прилеп) за да не се потфати како лисицата или волците што паднаа на пусија,
откако ги изедоа манастирските ждребиња. Секој гледаше да даде што може
повеќе на манастирот и со тоа да добие милост и за себе и за своите блиски, та
дури и арамијата Катар Ќаа му приложи на свети Илија седумдесет лири да го
чува од вариите и потерите што гo бркаа, со кои пари дедот Стале му го плати
зографисувањето на Аврама Дичов од Тресонче.
И така дедот Стале веќе во првите петшест години од создзвањето на
манастирот располагаше со чифлиг од 80 хектари најубава земја, со булук од
седумосумстотини овци и кози, со сурија од шеееетседумдеоет говеда и коњи, со
седумосум ѕевгари волови, со стоипедеоетдвесте кошници пчели и стодвесте
кокошки, врз оето тоа со седумосум души момоци како отец Арсенија на
чифлигот од свети Горѓија во Метуите. А кој има толку имот и толку села наоколу
да работат 10 од сто за него, сигурно и ќесето не ќе биде без петшестотини жолти.
И затоа тој сега му вети на Петка некоја и друга лира, бидејќи знаеше дека овој
сиромав момок не е момок од татко, што се вели зборот, ами тој го направи момок
уште кога му ги зеде нивичките што му ги остави татко му Стале.
Од друга страна пак, бидејќи овој дедо Стале беше неписмен и не можеше
да стане поп, тој имаше многу мерак барем некој од неговите блиски да се изучи и
да биде поп во некое од блиските села. Односите со поп Спиро од неговото
Полчиште не беа баш толку добри, бидејќи тој секогаш кога служеше во
манастирот бараше од дедот Сталета да му плати цела бела меџудија, а врз тоа
парите од молитви, крштења, пеанини и друта свештени работи не ги оставаше
попот на манастирскиот диск, ами си ги прибираше во својот џеб, та дури и
литургиите што ги носеа селаните за нафора си ги клаваше во торбата и им ги
носеше дома, на попадијата и дечињата.
Затоа сега дедот Стале амногу се израдува кога му рече Петко оти сака да
се запопи и му вети полна поткрепа со некоја и друга лира, бидејќи ќе прави
добро на свој човек, кого сам тој го дотера до питачки стап, а од друга страна ќе се
спаси од поп Спира да не му плаќа секоја служба бела меџудија. Вака, кога Петко
ќе стане поп, тој ќе си служи на „неговиот света Илија” за здравје, за душата од
татка му, од деда му Петка, од мајка му Трна, која одамна беше појдена кај мажа си
и умрените дечиња, и така ќе ги користи и овие дваесет гроша што му ги плаќаше
на поп Спира за секоја служба.
И така, со најубави желби и полна готовност да му помогне, старецот го
испрати својот долгогодишен слуга, а Петко го напушти овој свој дом не без тага
на душата и болно чувство што ќе се оддели од својот питачки стап, но сепак
задоволен од тоа, дека ќе може подоцна, како поп да му отслужи и литургија на
неговиот свети Илија, како што му собираше осумнаеоет години разни подароци
од селата.
Си зеде збогум од „добриот дедо Стале” и, потпирајќи се на стапот, околу
мракот си дојде дома. Преноќева со децата и утрото излезе в село да го најде
коџобашијата Трајка и да види до каде е дојдена неговата работа со поплакот.
Трајко го дочека Петка со раширени раце и веднаш се договорија кога да
тргнат кај владиката да му ја однесат молбата со потписите од селаните за да го
запопи. Што е најглавно, Трајко треба да најде пари да му се плати „трудот” на
владиката што го направи Петка поп.
He поминаа ни дватри дена, Трајко дојде кај Петка и му кажа дека другиден
тргаат кај владиката на попење. Петко веќе чекаше и беше готов. Та што имаше,
најпосле, да се готви? Тој ги научи во манастирот сите поповски марифети од поп
Спира, на кого му помагаше во службата како нему што му помага сега Кушо, и
требаше само да го „благослови” владиката и да си започне со работата. И ќе го
запопи, што ќе прави владиката кога селаните се потпишале оти ќе го издржуваат
овој свој нов поп. А уште повеќе кога собрале и пари за „заметот”.
Кога отидоа во митрополијата, Трајко слободно влезе, бидејќи долги
години беше коџабашија та многупати имаше водено брачни друшки што сакаа
да се оставаат, па затоа и сите луге го познаваа, а и тој ги познаваше.
Петко пак, како манастирски слуга, ѓак, му носеше на владиката мед, ореви,
сирење, маст од манастирот; го придружувале на враќање до Битола, бидејќи
владиката неколку лета летуваше на овој нов манастир, та и тој беше познат во
митрополијата. Но сепак Трајко влезе прв и ја подаде писмената молба.
 Владиката го погледна Трајка од високо и од нервоза му се засука брадата
и косата во суграви сугурци. Но кога Трајко му рече дека е испратен од селаните, а
кога подвлече со особен тон дека носи и пари за тоа, владиката го промени тонот
на својот разговор и му вети дека ќе им ја исполни желбата на селаните, толку
повеќе што го познава човекот и лично, та сака и нему да му направи добро,
верувајќи дека со тоа и прави добро на црквата, на верата и народот, бидејќи
Петко беше сигурен во секој однос.
На првата редовна служба Петко беше ракоположен за ѓакон, утредента за
свештеник, и откако владиката го испраша дали ги знае сите поповски марифети,
а особено откако ги брои Трајко дваесет и петте златни лири, нашиот Петко ја
кладе в џеб „грамотата”, си ја наметна шапката што му ја купи самиот коџабашија
за спомен и си дојде в село како вистински поп.
Токму пред попење му умре и жената и тој остана со ќерка си Бисера и сина
си Крстета. Од имовиште му остана уште по некоја слаба нивичка, но ни куќа, ни
покуќнина. Разметуваше годинава една пуста куќа, в година друга и така го
тутнеше векот на „вересија”. И додека другите попови насекаде пливаа во
изобилство нашиот нов поп Петко немаше ни грне во кое да свари грав.
Арно ама... и нему му се просака поповски да проживее. Да купи се одеднаш
во една две години, беше невозвиожно. За покуќнина, ајде, како му годе, ама куќа
и сермија да се собере, за тоа треба време и печалба. Затоа попот си се фати за
народната поговорка: „кого туѓа вошка не го полази - не може да сети јадеж”.
***
Тоа лето умре чорбаџијата Бино Жиовчев. По него, на десет дена, и жена му,
та останаа две деца сирачиња, Анѓа од единаесет и Петре од осум години. Никаков
роднина не остана да ги прибере, а стока остана „достур”.
На анот од Младена Чкулот поп Петко се најде со коџабашијата Лесната, и
лафмуабет, го поканија попот да се прибере во куќата на умрениот чорбаџи Бина
и да ги прибере децата и сермијата. Половината земја да си ја задржи за себе,
девојчето - снаа за сина му, а кога ќе порасне машкото да му ја стори теслим
другата половина, што ќе остане, се разбира.
И попот ова го чекаше: да дојде до куќа и така азар сермиичка, та му
благодари на Лесната и Младена што ќе му помогнат да се извлечка од калта и да
ги прифати и децата и стоката.
Речено - сторено. Потврди Колобан, којшто ги затече во разговорот овие
тројца селски главабашии.
- Се арно, се убаво! - му велеше попот на Лесната и другите што учествуваа
во разговорот, - ами ако запне нози тој мојот пезевенк да рече оти: „а нејќу”? Сака
да се страма јас.
- Нема што да рече он. Зар ти туѓи каде венчаваш шо велат неќу, та не ќе го
подвиеш твоето! Ете, како на Гизата шо го заврте околу бурило ошче на тринајсе
години, ќе го завртиш и твоето, та од ка ќе му го наметниш оглавчето не ќе може
да ти мртка врзано. Ќе му даде господ и некое малечко, и еве ти се наредено. Токо,
оди, оди, прибери си се и стори се стопан на малечокот, та ако и слушаме ние
децата шо сакаат, ќе не заведат далеку.
Ама пак нешто го глочка сиромашкиот поп. He е неговото како другите
деца. Се му се чини оти не ќе излезе како што треба. Ако се погоди пак на вујкаси
Ѓура, ја уредивме работата!
„За секој случај не права лошо да го прашам, аке е малецок”, - си рече попот.
И уште истата вечер, откако Крчо си легна, поддена разговор со ќерка си Бисера.
 - Вака и вака ми рече денеска коџабашијата. Шо велиш ти на тоа? - И и го
раскажа целиот разговор што го водеше на анот од Младена и зачека одговор што
мисли таа. Да го прашаме ли Крлета или ич и да не му ни кажуеме?
Бисера се позамисли. Како секоја сестра и таа си го сакаше многу своето
братче и не сакаше да му нанесува жал и маки.
- Ами ако не а засака на големство? - Место одговор таа му постави
прашање на татка си. - Тогаш треба да си го отруеме детето и да ни и к'ни коските
додека е живо. Јас вела да го прашаме, ако е мал, да го чујме шо мисли и он. Та он
ќе векуа век со неа, а ти и јас може да си одиме.
Крле пак грчеше под козинавчето, но тоа беше само преправање. И кога
утредента Бисера почна да припрема терен за да ја изведе работата на чистина,
Крле веќе беше донесол решение и кратко и јасно и одговори.
- Вечер ќе ти кажа!
И си зеде леб и сирење во сакулето, отиде долу Мелничка река „по риби”.
Легна под Малчевиот орев на плеќи, ги фрли очите во широките лисја на
оревот и побара едно прозорче преку кое погледот му изби. Таму горе во
небесното синило ја побара својата умрена мајка и почна со расплакано и
натажено срце да ја моли за совет и помош.
Од очите му течеа солзи, но тој не трепнуваше, срцето му беше како
црквено клепало, устите му вражаа, а рацете ја прикрепуваа главата да не се
настрани налево или надесно и да го изгуби прозорчето преку лисјата.
Лисјата на големиот орев ситно затреперија од порекот, а меѓу нив една
женска глава како да слегуваше пониско и пониско, така што му се стори дека
дојде до врвот на оревот. Тој го запре здивот и се исплаши да не слезе умрената
мајка, веднаш да го земе со неа. Крсте се сврте ничкум, ја кладе главата на голата
земја и долго, долго се мисли, додека најпосле заспа за да се разбуди кај ужина.
Стана, си го зеде сакулчето со негибнатото јадење и си отиде дома.
Уште на одење се провртка по чаирот и не му беше тешко да ја види Анѓа и
да и даде довечер одговор на Бисера.
Анѓа беше слабо девојче, со изнапрчени муцки, испрнати заби, бушаво.
немиено откако умре мајка му, со гунчето наопаку, преврзано со црна старска
шамија, та изгледаше како старица.
Крсте веднаш ја спореди со другарката од училиште Нешка Рожденкина.
- Еееј! - си рече тој во младата, чиста душа. - Зар да се врза за ваа баба Анѓа,
кога има такви чупиња како Нешка? He џанум! Ќе и реча на Бисера оти а неќу
Анѓа и готово. Ами татко ако сака шо да права тогаш? Да избегам? Кај да ода?
Се прибра дома околу зајдисонце и се гледаше да не се сретне насамо со
Бисера да не го праша што решил. Ho на Бисера тоа и беше работата. Штом го
виде, го пречека со убаво. И дури другите денови го караше, дури и тепаше што се
извалкал многу по реката, та не може да му ги пере парталите, вечерва го покани
да вечера веднаш, бидејќи виде дека лебот и сиренцето ги вратил неѓибнати.
- Убав на сестра тој, ич не каснал денеска. Оти мори, доткин, не си ми ручал
денеска? - го праша Бисера и го гали по бушавата коса.
- Шо да ти прави дотка кога татко така вели? Ќе имаш куќа, нивје, волови,
овци, кози, коње, се шо ти требе и нема да страдаш за ништо. Токо ајде, ела ми
дома, ќе му скрши дотка некое јајце да ми повечераш, та легни ми си. Ми ти се
спие! - го гали Бисера и чека одговор.
- Јас Анѓа а неќу, дотко. Ни сега а сакам, ни после ќе а сакам. Ами ако татко
сторил ниет и дал збор без мене, нека ме има он на душа, јас пак не го оставам да
биде страмен. Толку било к'смет да се поцрна, нека му се праве нему ќевот, јас су
кандисан на се. - Се заврте на другата страна и почна на глас да плаче. - Вие на
душа да ме имате! - рече и цела вечер не му се слушна гласот.
He вечера, си легна уште пред кокошки, а на другиот ден кога стана, лицето
му беше пожолто од восок.
Бисера му раскажа на татка си се, плачејќи од сожалба, но попот остана при
својот збор и на третиот ден се пресели кај Биновите деца.
- Ногу знае он сега шо чини, шо не чини! - и велеше попот на Бисера, кога
Крсте се помири со судбината и заживеа пак пргаво и весело со неговите
другарчиња.
Многу од нив, речиси сите, не знаеја зошто попот е кај Жиовчеви и дека
Крсте веќе е „армасан” со Анѓа. Попот не направи никакви официјални
свршувачки, армасувања. Та и со кого би правел? Зетот десет, невестата
единаесет години! Вистински макцамчиња, што велеше бабата Лила Третјакова,
кога разбра зошто дошол поп Петко кај Жиовчеви.
Но Крчо и одеше, и играше, и пееше, и се смееше, но лицето никако не му се
избиструваше. Од ден на ден губеше сили, место да му оди за напред. Очигледно,
венееше, жолтееше и се сушеше. Попот велеше: - „Коа ќе си дојде на годините, ќе
истера наеднаш како видан на пролет”.
Летото врвеше со своите горештини, со своите сливи, круши, јаболки,
кајсии, грозје и царевка и наближи есента. И колку повеќе наближуваше
почетокот на учебната година, толку повеќе Крсте страдаше.
Нему едно му беше неподносливо. He знаеше дали Нешка Рожденкина знае зошто
е тој кај Жиовчеви?
„Не, не. Нема веќе јас неа да а гледам како шо а гледа. Нема веќе да и
кажуам задачите кај Старчевото плетче. Нема веќе да другаруам ни со неа, ни со
брата и Стоана. Нема веќе да а вида ни тета Доста, a ошче помалку дома да и ода и
кора да и јада. Нема, нема! . . “ При овие мисли солзите му навираа на очите, но и
се прашаше: „Оти пак толку су будала? Та шо и такса пак јас на Нешка и на тета
Доста, та шо се плаша? He. He се плаша, се страма од ниј... a зошто да се страма?
Неоти нешчо му зе, му украду, господ да чуа, му а запали племната? Јас ништо
лошо не му ни мисле, ниту пак му мисла. Ако сакаат они пак можиме другари да
си бидиме”. Така Крсте ја ублажуваше својата болка и се тешеше дека ќе биде
разбран и од Нешка и од Стојана, а најмногу од тета му Доста. Но се му се чинеше
дека сето тоа е малку и дека ќе треба нешто да направи. А што? И сам не знаеше.
- „Треба да не живеа кај Анѓа, - си рече најпосле. - Ете шо требе да направа”.
И го направи, покрај сите попови настојувања работата да оди по неговиот план.
Таа година в село се отвори третокласно училиште. Во први клас се
запишиаа сите ученици што завршија лани четврто одделение, меѓу кои прво
беше Толето на Бојана Жиовката. Бидејќи од ова село имаше само седумосум
ученици завршени четврто одделемие, при Архиерејското намесништво се
отвори пансион за децата од другите мариовеки села. Дојдоа уште тројца даскали
и со Бина се сторија четворица. При пансионот се додаде готвач, перачка и слуга.
Крсте одвај го дочека ова. Кога виде оти Колобан прв ги пикна Толета Бојанин во
пансионот како противуслуга на протата што му го даде анот за пансион, тој си
помисли: „Кога може Стоан Бојанин да биде во пансионот, кој си има и мајка, и
татко, и сестра да го гледаат дома, оти пак јас да не можа шо си немам мајка?”
- He ода на даскал ако не ме дадиш во пансионот! - отворено му застана на
татка си пред учебната година.
 He помогнаа ни неколку стапчиња по задникот, ни кавги, ни аленици оти
ќе го истера од дома.
Виде невиде, попот му ја објасни положбата на даскалот Бина и на протата.
Бино потврди дека Крсте е одличен ученик и штета ќе биде да го напушти
училиштето. Го примнаа во пансионот и уште истата вечер со покривчето на рамо
се пресели од Жиовчеви во Влашкиот ан.
My олесни на душичката.
- „Охохо! - си рече кога го пречекори прагот на Жиовчевата порта. - „Да рече
господ никогаш на зад да не се врата”.
И толку си достоја на збор, што целата година навистина не се врати, За
преслекување секоја недела си одеа тукашните деца дома, а на Крсте мораше
сестра му да му носи алиштенца и да му ги зема непраните за перење. Во втората
половина веќе му ги зедоа во пансионот да му ги перат и така и таа негова врска
со татковата куќа се прекрати.
***
Гласот за поповото одење кај Жиовчеви се пронесе брзо по селото. До
Доста Рожденката стаса уште истиот ден кога попот се пресели, и тоа на „Гошово”,
на жетвата.
Јатрва и Митра, која цела година гледаше кај мава Доста, побрза со
задоволство да и соопшти дека попот отишол кај Жиовчеви со услов да и венча
децата кога ќе потпораснат. Тоа нешто Митра го кажа гласно пред сите на нивата,
така што го слушнаа и децата на Доста.
Стојан се насмеа слатко кога стрина му Митра му рече дека неговиот
другар Крсте се жени и дека треба и тој да бара чупе да се жени. А кога и рече на
Нешка - „Ајде, ајде и ти барај ерген” - таа не и остана должна, ами и врати со
истата мера и подбишега:
- Е, чекај, стрино, да а видиме Ѓуца твоа, па после ние.
Митра, задоволна од ефектот што го направи нејзината новина, си продолжи кон
нивната колиба и ја остави Доста да се мисли.
„Мили боже, мили! Човек крои едно, господ дава друго” - си вели Доста со
умот. - „Па јас улава дури и невеста а гледа Нешка, и тоа попова снаа. Етете, каде
му а даде браче Трајковата? Ами ете, кога човек мисли оти а ватил рибата, она -
прц! - се замисли Доста, но и се утеши брзо: „Нека ми се живи децата, та ако не ми
се попови снаи'“ - и погледна во Нешка да види дали и таа нешто размислува.
Нешка ја слушна стрина и Митра и во првиот момент новината не и
направи никаков впечаток. Кога и рече да бара момче за мажење - се намршти.
„Момче? Зошто ми е ошче сега?” - се праша, одејќи со српот кон татко и, кој
преспиваше под сенката на другиот даб. - „Зошчо ми е! Та не ќе седа довекот кај
мајка? Лели се мажат момите, та и јас кога ќе се стора мома, лели ќе треба да се
мажа? A за да се мажа, - требе момче” ... И почнаа да и се редат во главата сите
друтарчиња од училиште. „Ќе си го зема вој, ќе си го зема ној” ... - Овој оној, овој
оној, ниеден не застана во нејзината малечка глава. „Ами ако не беше женет
Крсте, него да си го земе?” Душата и се возбуди и се увили девојче, како да изгуби
нешто што не се враќа веќе. Појде кај татка си, го скорна да жнијат оти одамна
почиваат.
Тагата и отежна до неподносливост и мислеше дека во работата ќе ја
заборави. Но колку новината стануваше постара, толку тежавата - потешка.
 „М'ња го м'снало, шебекот еден! Каде е он за мене? Ни до рамена ни ми
стига, ж'т е како тиква печарка, сув како чкорка, та он ќе бил за мене, красте!” - се
тешеше, но сето тоа беше само потврда дека „и се слизна нешто од рака”.
Та таа никогаш дотогаш не мислеше за ова. Крсте и стана пријатен од
првото погледнување, но зошто и како, не сакаше и не можеше да знае. И беше
пријатно да го гледа, да го слуша како и раскажува „закон божи”, историја,
природознание и друго; како одговара пред учителот без запирка и како лапа кај
нив варена тиква, компири или кора. Што ќе било понатаму со нив, таа уште беше
многу мала да размислува. Но сега. кога стрина и Митра рече дека попот ќе го
венчал Крстета со Анѓа Жиовчева, Нешка како да го изгуби најмалиот дар што
беше и го донесол чичко и Трајко.
Од тој ден и таа како Крстета почна да жолтее, да не јаде, да се суши
девојчето и да темнее. Тоа се забележа и во работата. Дотогаш, иако мала на десет
во единаесет години, работеше токму со мајка и. Од вода на вода, од река на река,
а за месење веќе цели фурни леб сама на глава вадеше.
- И оти да не ваде? Шо а боде? - велеше стрина и Митра кога паѓаше збор за
неа. - Ене а не, види колкава е! Има за две Гуци!
И навистина, за своите години Неда беше преразвиена. Никој не би рекол
дека е помала од четиринаесет годиии, ако не знаеше кога е женет Илко и кога му
се родени децата А и брат и Стојан не личеше на дете од осумдевет години, ами на
единаесет дванаесет годишно момче. Можеби и тоа беше една од причините што
Нешка така рано почна да се буди.
Мајка и, како секоја мајка, се загрижи за нејзиното здравје. По вршеље се
даде по бајачки и вражалки, ама лекот не можеше да се најде. Девојчето одеше и
венеше без да покаже некаква видна болест. Чекаше да почне учебната година да
види како ќе повлијае училишниот живот на нејзиното здравје.
Но за голема сожалба и на мајка и, и на даскалот Бина, а најмногу на
поповиот Крсте, Неда одби да го продолжи училиштето. - На мајка си и рече дека
и се смеат другачките, дека знае веќе убаво да пишува и смета, и дека сака повеќе
да везе отколку да учи.
- Јас и така даскалица и ќатип не бидуам. Доста ми е воа шо го знам. - И си
остана на своето. Ни молби, ни клетви, ни плашење со ќотек не помогнаа. Остана
Нешка со второ одделение и си седна на домашната работа.
Неда веќе не можеше да го гледа Крстета, не можеше да го слуша, не
можеше да ја поднесува неговата близина. Таа тоа така јасно го осќаваше и затоа
се реши да биде што подалеку од него. - Да не оди на училиште.
Во дното на чистата детинска душа тлееше желбата да го гледа, да го
слуша, да е секогаш покрај Heгo, но стварноста беше друга. Тој беше еднаш за
секогаш грабнат од неа уште кога таа и не знаеше ота толку ке и треба и оти, ако
го изгуби, ќе страда.
Тагуваше таа во темните зимски ноќи, подвиена во покровчето до мајка си,
тешко дишејќи да не ја сетат оти не спие.
Длабоко, длабоко, на дното на нејзината душа потајно и ретко нешто и
шепнеше со зариптавен глас:
„Може ошче, се не е свршено?” - а веднаш стварноста беше тука. - „Шо не е
свршено, будала една, кога се е свршено? Човекот утре се жени, а ти мислиш на
некаква надеж!”
***
 По првата извојувана побсда Крсте се поокуражи. Навистина, отворено не
можеше да се откаже од Анѓа, бидејќи даде збор, а и мајка му така му рече, но
белким ќе дојде однекаде некое спасение?
Многу го разжалости решението на Нешка да го напушти училиштето.
Стојан му го пренесе тоа решение уште првиот ден кога дојде сам, без неа.
- Оти дотка ти не е денеска на училишче? - праша Крсте сосема наивно. И
кога слушна дека таа нема да иде, ја наведе главата и се помири со судбината, но
никако не испушташе прилика да наѕре од трпезаријата, или дење на одморот да
не загледа горе Катината улица, белким некако ќе ја загледа.
Таа пак го избегнуваше. He сакаше „пипер да си тура на раната” да ја
раздразнува.
Учебната година помина. Крсте го заврши и третото одделение со одлична
оценка. На Св. Кирил и Методија дадоа учениците приредба за родителите и за
другите присутни селани.
Провизорната сцена беше направена под тремот на Влашкиот ан, каде што
беше и самиот пансион. За завеса се зедоа чаршафите од архиерејокиот намесник,
дедот поп Глигорија, а публиката стоеше на она сретсело на чаирот, каде што
играа на Велигден витолишките моми и ергени. Бидејќи претставата беше на
откриено, беше пристапно за секого, та не изостанаа ни деца од петшест години,
ни старци над седумдесет години. Даскалот Милан Ацев, како раководител на
училиштето, одржа говор и ја предупреди публиката дека сите „артисти што ќе се
појават сега на сцената” се ученици од училиштето. Особено подвлече, дека
главната личност во пиесата, протата, е од Витолишча, поповиот Крсте, на чие
име истури една торба пофалби.
Во првата редица беа застанале главните личности од Витолишча. Тука
беше стариот мудур, ќатипот, мулазимот, коџабашијата Лесната, Колобан,
Младин, Чкулот, Мисирлијата и поп Петко - на крајниот лев агол, додека од двете
страни на сцената стоеја даскалите со дедот поп Глигорија.
Во третата редица, а во првиот женски ред, бел наредени мајките на
учениците, а особено оние по фаркот во селото. Се разбира, тука беа Бојана и
двете Дости - Рожденката и Доста Мокрева,
Чаршафите се размрдаа и се разделија - едниот лево другиот десно. На
сцената се покажа: долга дрвена маса, околу која беа наседнале седум осум
селани, еден граѓанец и едно младо попче. Присутните, почнувајќи од мудурот и
дедот поп Глигорија, заплескаа со раце. Плескотот се пренесена сите редици, дури
и до оние на сред чаир, што не можеа ни да видат што има на сцената. Сите го
запреа здивот за да можат да слушнат што ќе биде и кои се овие наседнати на
масата.
Еден од „селаните” стана и го отвори „заседанието”. На сцената се
прикажуваше училиштен совет кој имаше да решава важни селски прашања.
Селанецот, претседателот на советот, одржа краток поздравен говор за
добродошлица на попчето и му даде збор на граѓанецот. Тоа беше селскиот
„учител” што ја изложи положбата на селото во сите посоки, а особено наблегна
на просветната политика. По свршувањето на неговиот реферат, зеде збор
младото „попче” и откако им ги пренесе пораките и благословот од дедото
владика, почна да дава совети и предлози, што треба да направат селаните за
нивното добро и просветување. Тој им зборуваше на „советниците' што седеа на
масата, но неговите пламени зборови достигаа до ушите на сите селани, дури и до
ушите на оние што не гледаа - од сред чаир.
 - Од каде е бре, Стојо, ној попче волку убаво шо прикажува? - праша Јован
Дујов, којшто дојде подоцна та не слушна кога учителот Ацев рече дека
„артистите” се „наши деца - ученици”.
- А бре, какво попче, будала? Ha поп Петка детето, Крсте! Го гледаш ли шо
убаво се преправило како попче? - му одговори Стојо Сукалов, кој уште во првите
гледачи дојде како родител на својот Илка.
- Как Крсте, бре слепче? Откаде докаде десеттодишно дете го запопиле? - се
чуди Јован, не знаејќи дека ова е пиеска, а не вистински живот.
- А бре, какво запопуање, аир да не сториш! токо м'чи, ќе не караат, и
слушај, види шо убаво зборуа ..попчето!” - го кара Стојо Јована.
- Шо се чудиш, бре! Ете! Поп Петко зошчо толку рано си го удоми Крчето, за
да си го запопи, - продолжи Јован со увереност дека, иако е Крсте, ама вистински
поп е.
Во редицата на жените се слушна придушен кикот. ;,Ки, ки, ки!” - се смее
Бисера Попова, Јана Даскалова и кикотот ги зафати сите девојчиња без да знаат
зошто се смеат. Само едно меѓу нив не се смееше. Неша дојде меѓу првите и
застана до мајка си во третата редица. Растот и даваше можност да гледа на
сцената, а ушите и слушаа се што се зборуваше. И уште кога учителот Милан Ацев
кажа дека попчето што ќе излезе на сцената не е никој друг ами попов Крсте, неа
мравки ја полазија по целото тело. Долго се решаваше дали да остане да го види
„попчето” или да си оди.
„Та шо ќе рече мајка да не го вида Толето? - Си мислеше таа. А Толето
играше селанец - член е на училишното настојателство. И го измени решението. -
Ќе остана”. - Се плашеше и од самата Крстева лика. Ете цела година не го има
видено којзнае дали ќе го познае! И кога се „дигна завесата”, таа виде селани крај
масата, со мустаќи, дури еден двајца беа со бели коси, а попчето, отунато во ретка
црна брада и мали остри мустачиња, ни најмалку не личеше на Крстета. Одвај го
позна брата си Стојана, та се посмири малку. Но кога почна „попчето” да зборува,
уште првите зборови почнаа да и ја параат душата. Гласот и дојде толку познат,
толку мил и одвратен, та сакаше до живот да го слуша, и ич да не го слушне. Но
немаше каде. Стоеше неподвижна, со наведена глава и го примаше острилото на
изговорените зборови.
- Види го, види го, Нешко, ној шебек поповиот, шо попче се направил - ја
задена мајка и, гледајќи ја така увилена покрај себе.
- Mope, шо ќе го вида, да не го виде с'нцето ни ветерот. Ногу ми е требен да
го гледам, крастета крастав. Гледај си го Толето, види шо мустачиња му посадиле,
- ја укори Нешка мајка си и се загледа небаре во брата си, но очите, и не сакајќи, и
ѕуреа во младото попче.
Мајка и тешко издивна. Се сети за својот лански план што и го расипа она
ѓаволско девојче долно маало.
- Арно вели попчето - се обрна Бојана кон Доста, - требе сете да и праќаат
својте деца на училишче. Ама а де? На нашите чорбаџии нема кој да му и пасе
овците, говедата, свињето, а сиромасите нема шо да и ранат, та така од волкаво
село од двесте куќи, одвај дваесет триесет деца одат на училшпче.
- Слушај, слушај шо вели? - И женцките деца, чупињата требело да и
праќаме! - додаде Доста Макрева. - Лелее, мајко ти мила! Ами кога ќе везат таа
чуми, ако одат печес години на училишче?
Попчето - Крле попов одлично ја одигра својата ролја. За првпат
излегуваше пред публика и затоа за цело време дури зборуваше гледаше некаде
неопределено, за да не се забуни. При крајот на овојата „беседа”, се ослободи и
погледна во публиката од еден ред во друг и стигна со очите до третиот каде што
стоеја Бојана, Достите и до нив малата Нешка.
Нејзините очи се сретнаа со неговите и јазикот почна да му се плетка, но
погледот му остана втренчен и не можеше да се откачи. Да благодари што тие
зборови беа последните од неговата беседа, та не се разбра во публиката никаква
забуна.
Трајко Мидов и Блаже Јовчев ги приближија двата чаршафа и завесата се
спушти. Публиката заплеска, чаршафите пак се разгрнаа и пред масата се појавија
нашите „артисти” со „дедо прота” на чело. Сите се поклонија.
На Рожденката не и откина од острото око овој настан. Таа цело време
гледаше во „попчето” па и кога се појавија да ги поздрави публиката, и виде чисто
и бистро оти очите од „попчето” беа втренчени во Нешка, и дека и таа не се
издиши дури тој ја гледаше.
„Шо дека се гледаат, кога не може нишчо да биде од тоа гледање?” - си
мислеше таа, одејќи си горе Мидовата улица.
- Го виде ли Доле, ноа поповото кучило, шо убаво изигра попче? - ја
прашаше Бојана, качејќи ја да влезат кај неа да си поседат.
- Ногу ми е требно! - одговори Доста на Бојаниното прашање. - Јас си го
гледа моето Толе со мустачињата, та за туѓа брада ич не ме боле. - Се правеше
Доста рамиодушна. Сакаше да го заборави, ама никако да и излезе од умот. „За
велјо чудило јас старцки ќе поулавеа по него!” - си велеше таа кога сакаше небаре
да го избрка од паметот. И колку таа повеќе се грижеше да не мисли, толку повеќ
Крцко и излегуваше пред очи.
Си поседе кај Бојана, си полафија за децата, за работите што ја чекаат
Доста, за Ристевата трговија со штиците, го распраша Толето Бојанин како
помина со учењето и не заборави да праша кое дете е најарен ученик.
Толе не се пофали оти тој е најарен, но ја кажа правината дека Крсте Попов,
иако е во трето одделение, поарно знае од Трајка Јанов и другите од први клас и
го викат учителите да им раскажува кога овие не знаат некоја лекција, за да се
засрамат.
„Пак тоа ми се пика во носот!” - се помисли Доста.
- Затоа него го направиа сега „попче” - додаде Толето и си излезе под
тремот да и нацепи дрва на мајка си.
- Ами, шо стори тој поп Петко со тоа макцамче, јок господ да го стори? -
започна Бојана нов разговор.
- Го поцрни ошче во пелените, шо се вели лавот. Се женело ли дете од десет
години, желки по меот да му лазат? Тиии! За пуста сермиа да е кабил и децата да
си и продадат воа векот, мили боже, мили!
Доста го изжала „максамот” што го поцрни попот уште неразбуден, ама не се
задржа многу на тоа.
- Нека си прават луѓето шо сакаат, ногу ми е гајле мене! Јас да си и изгледам
мојте, та за туѓите ногу глава не ме боли. Ми е жал за детето, добро другарче му
беше на Толето, та од ка му се стори таа работа, не припари ни крај порта,
завалиичето. Којзнае оти, Боле, толку се застрами? - И Доста стана без да го
дочека одговорот од Бојана. - Та неоти пак е женето, заваличето? Шо знае од
женење тој макцам, како Толе мој? Ошче устата на млеко му мириса и ние сме и
зажениле. Токо ајде, врати ми се, да не ти плаче Нешка.
 И така се разделија двете другачки и денеска ко секој ден, со најубави
желби за децата и куќите.
Нешка ги слушаше мајките, но не зеде учество во разговорот. Коа го спомна
Крстета и кога го изжала дека малецок го поцрни попот, таа дури и го исплака во
себе со сув плач.
Учебната година се сврши, учениците си отидоа секој дома и наш Крле си
појде кај татка си, во Жиовчевата куќа, да живее заедно со зарачницата своја,
Анѓа.
Тежок товар го потисна. Го напушти она детинско настроение и веќе
одамна беше го напуштил своето друштво и одеше секаде сам, воден од своите
едни и исти мисли: како ќе се ослободи од овие синџири?
За да биде што подолго надвор од дома, побара од татко си да му позволи
да оди со момокот Кулета в планина со коњот и магарето од Бина Жиовчев. И
дури Куле сечеше дрва, Крсте и ги носеше и странеше. Но главната мисла ни тука
не го напушташе. Решаваше да му се исповеда на Кулета, којшто беше четири пет
години постар од него. Но дали Куле ќе ја задржи тајната или ќе го издаде пред
татка му?
***
Летото започна рано. Уште на 11 мај Beќe беше топло, а на Петрови пости и
сам Петровден горештината фати на големо. Селаните пак тргаа на работа - како
секоја година. Ќаите ги кренаа бачилата, косачите им влегоа на ливадите,
дрварите тераа дрва двапати денот, а кога пристигна седбата, ги оставија сите
други работи и се загнаа да го соберат лебот.
Поп Петко фати аргати да се собере бериќетот од Биновите ниви и Крле
беше зафатен како сите деца за првпат во својот живот. Тој беше претставен од
татка си како „чорбаџија” и него имаше да го слушаат аргатите. Но затоа пак
требаше тој да се грижи за нив: леб, вода, лук, кромид, што требаше тој носеше од
дома.
За да не ја гледа Анѓа, тој слабо идеше дома, испраќајќи го момокот Кулета,
а самиот остануваше да спие со аргатите.
Тие сиромаси мислеа дека Крсте спие со нив за порано да почнат - подоцна
да завршат; а тој секогаш викаше порано да ја напуштат работата, да вечераат
дури се види, а подоцна да почнат наутро откако ќе се напоручаат.
Никој од аргатите, па ни момчето Куле, не му го знаеја алот зошто не си оди
дома.
И така тој по нивјето, по гумната, таа дома - ретко ќе се сретнат до есен. А на есен?
На есен му е осигурана работата. Ќе ои појде право во пансионот и мирна му
глава! Уште една година осигурен е барем од нејзиното присуство.
Арно ама, за негова несреќа, откако се рзспуштија децата од пансионот,
„влезе ѓаволот” во протата и даскалот Бина, се закараа за останатите 20-30 лири
пари како заштеда од пансионот.
И дури Бино сакаше да си ги подели со протата и другите даскали, некои
сакаа да се прошири пансионот, некои да се вратат на митрополијата. He се
сложија. На Бина му беа малку пет лири и ја изнесе работата дури до владиката.
Поради овие и други причини околу Илинден дедот прота си ги „дигна
парталите”, а учителите Милан Ацев, Димитар Котев и Стојан Најдов не се ни
вратија. Се затвори третокласното училиште, a со него и пансионот.
Си остана пак сам даскалот Бино, а на местото од дедот поп Глигорија седна поп
Петко додека дојде друг прота.
 На Крстета му се расипа планот. Сакаше нејќеше, остана зимото дома да ја
гледа одблизу Анѓа.
И додека беше сестра му кај нив, тој ништо од Анѓа не сакаше. Арноама, таа
зима „крши вратот” и Бисера, се омажи за Грбанџовиот Трајка, та остана поповата
куќа на Жиовчевата Анѓа.
За да биде што поретко со неа, Крсте често одеше кај сестра си и
остануваше цели недели.
Сестра му ја осети работата и, чувствувајќи се виновна, гледаше да му ги
ублажи болките и сама одеше кај татка си и го земаше Крлето оти сама ја страеше
да лежи, бидејќи нејзиниот Трајко беше цело време на колибата, а дома немаше
други жива душа.
Како беше да беше, се протурка и таа зима. Крле сврши четврто одделение
и веќе беше „слободен граѓанин”. Сега настанаа најтешките дни за него. Нема
веќе на што да се надева. Училиштето го сврши, да наполни само четиринаесет
петнаесет години и ќе го врзе попот со Анѓа до живживоти.
Есента пак се отвори училиштето и Крле разбра дека Стојан Жиовчев,
Трајко Мидмов, Трајко Јанов, Божин Попов и други свршени ученици од IV
одделение и I клас ќе одат во гимназија во Прилеп, каде што се отворил пансион.
„Их! Ете как ќе се мана јас од дома!” - си рече Крле и отиде кај Бина
даскалот да го моли за совет, за да постапи и тој во гимназијата во Прилеп.
Бино знаеше каква е работата со Крлета и Анѓа, но пак напиша молба и ја
прати до училишното настојателство во Прилеп и за десет петнаесет дена дојде
одговор: да плати поп Петко две лири годишно ќе биде примнат син му Крсте во
пансионот.
- Ни јас даскал ни син ми даскал, а колку за пош, ќе си го науча јас покрај
мене! - одговори попот и на тоа се сврши. Крсте остана да бере дрва со Кулета кој
продолжи да служи кај попот.
Покрај целата тежава и грижа, Крсте не престануваше со особено
задоволство да се потсетува на пријатните моменти од учењето покрај Стојана и
Нешка Рожденката. На празниците оддалеку ја погледнуваше и засрамен,
поцрвенет до уши, си ја ведеше главата. И таа така му одговараше, но не ја ведеше
главата, ами ги задржуваше своите очи во неговите терајќи го тој да ги наведе
прв.
И оваа година помина како помина, со десетици црни дни за мајки, сестри и
жени во Мариово. Уште есента дојдоа грчките андарти (кои пред две три години
ги поклопија селата: Градешница, Будимирци, Старавина, Бзовиќ и Груништа,
оние каде што Толе паша собра најмногу востаници на востанието за да го брка
Турчинот) на манастирот свети Илија во Мелница и ги заклаа сите петмина
момци со десетгодишното дете на маѓерот Стојка, оставајќи го дедот Сталета сам
во неговата кула, откако им вети дека и тој ќе се погрчи и ќе им помага во
нивното „свето дело”.
Јован Гуровчето и Шаќир го запалија Груништа за да им одмаздат на
погрчените селани. Андартите се вратија, го изгореа Жиово и со секира на прагот
во Бојковата куќа им ги пресекоа главите на осумнаесет мажи што не сакаа да се
погрчат. На тој инает Шаќировци го изгореа и селото Градешница до темел и
заклаа дваесет и пет селани што се погрчиле. И така, борбата меѓу егзархистите,
кои ги претставуваа „бугарските” чети, и патријаршистите, кои ги претставуваа
грчките чети - андартите, се разгоре во пеколски оган.
 Патријаршијата испрати во овие села свои, грчки даскали; грчкиот владика
во Битола запопи свои попови во секое село, и преку архиготите и капиданите од
андартите ја засили пропагандата за погрчување.
Даскалот во Старавина, Димо Гулушов, од три лири месецот (колку што
примаше од Егзархијата како Бино во Витолишча), се поткачи на шест од
патријаршијата и го мени презимето од Гулушов на Гулусис и почна децата да ги
учи место: аз, буки, веде, глаголе на: алфа вита гама делта итн. Ги учеше да читаат
и пишуваат на грчки, иако ни тие, ни родителите не знаеја ни збор од тој јазик.
- Ете, им велеше тој на малите Македончиња на чист мајчин јазик: - Кога ќе
си одите дома, нема да велите „добарден” ами ќе велите „калимера”, а кога ќе им
барате леб на мајки ви, ќе им велите: „Митера, доси ми псоми”( Мамо дај ми леб.).
Ние сме Грци, а не Бугари, како што ви вели некој.
Децата си одеа дома и ги исполнуваа даскаловите наредби. Уште од
портата викаа: „Калимера, митера, доси ми псоми... и троа сиренце”. Толку ги
научи даскалот Димо, да бараат леб на грчки јазик, а сиренцето ако е на
македонски. Но и тоа беше достаточно за да се почувствуваат тие родители Грци,
оти преку Дима секој од нив добиваше по цела лира на месец што го пуштил
своето дете да учи „вистанска наука”. Така им објаснуваше Димо на простите
мариовци: дека само грчката наука е вистинска наука, додека сите други науки се
ѓаволски или украдени од грчката. И овие му веруваа, како што му веруваа и
витолишчанци на Бина кога им зборуваше дека ние сме вистински Бугари и со
занес ја слушаа стихотворбата:
Б'лгарин с'м, туј го казвам
Пред когото и да штеш,
Име родно не отказвам
И сега и за напреш ...
И така, и едните, и другите се гордееја со своето „чисто” „грчко” или
„б'лгарско” потекло и несвесно им служеа и на едните и на другите одродувачи.
- Mope, ќе и погрчиме и ниа села, макар до еден да падниме! - се фалеше
бившиот војвода и другар на Ѓуровчето; Стојко Цицо од Бешишта, којшто за
педесетсто лири се префрли од „бугарска” на грчка страна и од војвода стана
капиданис Цицос. Тоа го направи и Јовановиот четник Брајан од Жиово, та стана
капиданис Брајанис и ги одведе андартите во своето село Жиово да го изгорат, а
сам со својата рака му ја пресече главата со секира на својот роден стрико
„Бугаринот” Петка. Но затоа пак него го фатија Шаќировци и Ѓуровци во Рапешко
и место да го стрелаат или колат, му ја столчија главата со камен - како на змија
осојница.
И почнаа да се натпреваруваат кој повеќе мариовци ќе побугари или ќе
погрчи. А тие што не сакаа да станат или едното или другото, се знаеше: ножот
под гуша - колење за нив. И се исклаа како јаришта, што велеше стариот мудур
Арсланбеј, на кого сега му се бркаа и тепаа едни со други, та тој си кротуваше и
гледаше сеир отстрана.
Фалбите од капиданис Цицос дека ќе ги погрчи и Јовановите „бугарски”
села излегоа и на видело. Тој му ги предложи своите планови на новиот
капиданархиготис Кондилис, којшто дојде дури од Атина по истата работа, како
реванш на разни Давидовци што дојдоа од Бугарија, и овој се согласи, а донесе и
средства за тоа. Покрај парите што ги даваше грчката пропаганда преку
битолскиот владика, Кондилис донесе лично илјада лири направо од Атина и им
ги подели на оние „Грци” што се двоумеа, а испрати во Атина и пет шест деца на
повидни селани да учат „вистинска наука”. Самиот тој стана „кумбара” на неколку
селски домаќини и богато ги награди своите кумчиња се со лири и наполеони.
И не располагаше само тој со илјадници лири. Грчките четници - андартите
- не беа голи и боси како „бугарските”; тие дојдоа испроменети во црни фустани,
бели ѕиври, со букви на врвовите, а ќостезите на саатите, крстовите што ги носеа
на гушите, ѕвечеа од сребро и злато, подресени со лири, обружени со куси
синавери, тие изгледаа вистински евзони како на свадба или на гости да трнале.
Грците, поправо грчките четници - андарите и нивните архиготи и
капидани, пораснаа во очите на заспаните селани и кои почнаа масовно да се
навалаат на страна. Половината Цицово Бешише (Горно маало) веќе се префрли
на грчко, за кое префрлање платија со главите десетина петнаесет горномалци од
долномалските „Бугари”, а исто толку и повеќе долномалци од горномалските
„Грци”.
Затоа дедот поп Крејо, кога служеше литургија и требаше на входот да го
спомене егзархискиот архиереј - владиката, викаше со сиот глас, одејќи кон
Царските двери,
„В первих помјани господи преосвјашченејшаго архиереја нашего - никој.
Никој, никој, оти ако го рече името на грчкиот владика - ќе го заколат Бугарите,
ако го рече на бугарскиот - ќе го заколат Грците. Ами вака - никој. Но и со тој
„никој” поп Крајо водеше причесна и ги причестуваше бешивци и тие што беа
„Грци” и тие што беа „Бугари”.
- Че баму бељата, да му одеме на Полчишта, да го изгориме ако не се
кандисаат! - предлагаше капиданис Цицос по една убава вечера кај Митрета Гулев
во Градешница, горејќи од желба да му ја пресече и тој главата на вујка му Трајка
Бешот, како Брајан на стрика си Петка во Жиово.
Се разбира дека архиготистите Кондилис, Кацигарис одвај чекаа ваков
предлог од тукашните капидани.
И една вечер се собраа кај Цицовица, Горно маало, во Бешишта и се
спремија да им одат на непокорните „Бугари' во Полчишта. Арно ама, долномалци
ја намирисаа работата и како „отруени” Бугари ги известија војводите Јована
Гуровчето и Шаќира и овие со своите чети им го фатија патот на Цицовци и
Кондиловци кон Полчишта и им седнаа во ѕидиштата од оградите на Бешишкото
Поле, и уште кон стари вечери им удрија еден залп од малихерите. Паднаа од
грчка страна три четири момчиња од Градешница и Старавина, а од бугарска
падна Стојан на псалтот Кулета Куша од Витолишча а другите се разбегаа,
бидејќи знаеја дека аскерот ќе дотрча на грмежите од пушките.
Преку четите омразата се прошири кај првите луѓе од народот - даскалите
и поповите.
Во Битола се сретнаа даскалите - витолишкиот Бино и старавинскиот Димо
- и почнаа да се глодаат:
- Добарден, Јуда Искариотски, - го поздрави Бино Дима на атпазар пред
Налевиот ан и плукна пред него.
- Калимера, Вургарос, кондра ќефалос (Добар ден, Бугарине, дрвена главо),
- му одговори Димо и застана пред него готов за кавга и бој.
Бино ги кладе рацете одѕади и остро го погледна дрскиот колега.
- He си ли Јуда? Ајде кажи ми за колку пари го продаде името од татка ти
Божина?
- Ајде, бре будала, дури ти ќе ми речеш нешчо. Јас ако го продаду татка,
баре за пари, ами ти вересиа го продаде и брата ти. Па ошче имаш образ да
зборуаш, баре ти. Токо, знајш шо? - И тука Димо извади еден грст лири и му ги
покажа на Бина. - И гледаш? Ајде, не биди будала. Ела да те заведа кај дедот
Крстета, нека ти го нап'не џебот, та оди и ти во твое Витолишча, заврти а на алфа,
вита, гама, делта. Неоти не знајш за толку? Знам оти беше едно време во Солун, та
секако научи баре толку, а повеќе не ти ни требе за сега
Бино ги погледна жолтиците со лаком поглед, a Димо сети како да успеа и
го покани да влезат во анот на дедот Налета, којшто беше касиер на грчката
организација за Мариово, бидејќи и тој беше мариовец.
Седнаа крај мангалот да се греат и Бино почна да го напаѓа Дима што се
погрчи:
- Зошчо бре, Димо, зошчо го направи баре ти тој магаршчилак? Ајде да беше
некој прост човек! Ами ти, бре, даскал, учен шо се вели, ти си а продаде народната
за пари?
Димо пак го направи Бина будала што не зема стотина лири и почна да му
докажува и нему, како на неговите старавинци, оти грчка наука е вистинска
наука, а бугарската лажна и украдена од грчката.
- Е добро де, добро, - му одгозори Бино. - Добра си е, бре пријателе, грчката,
ама за Грците, a за нас не чини. Ете, на пример, со грчката азбука не можеш да
напишиш шо сакаш на наш јазик.
- Кој не може? - пламна „грчкиот” патриот. - Кажи шо сакаш, да видиш дали
не ќе ти напиша, - и го извади моливот и тевтерчето од џебот.
Бино се одушеви кога виде оти го наведе Дима на лизгавица и почна да му
диктира:
- Е, ајде да ми напишеш со грчки букви воа: „Блаже купи од Трпка скапо шес
овчки кожи”.
На Дима му се виде лесна задачата и набрзина напиша: „Мплазе купи од
Трипка скапо сес овци кози”,
Прсна Бино во грмовен смев кога погледна што напиша Димо и го натера
да го прочита напишаното буква пo буква.
Димо и сам виде што напишал, но пак брка во џебот од панталоните и ги
извади лирите, но Бино плукна во нив и му ја окара мајхата на предавникот Дима,
за кое овој му удри една преку очи. Бино му одврати со две три и тука во
„грчкиот” ан натепа еден „грчки” даскал. Но затоа пак нарипаа Димовите
старавинци и градевци, коишто беа дошле на пазар и убаво го натопија
„бугарскиот” даскал Бина и го испратија кај Мита Црнамара да ги собере пак тој
неговите витоливци, полчивци, жиовци и половината бешвици и да дојде кај
„Гркот” Налета да се исправи со овие Јуди.
Пред Налевиот ан се удрија двата табури. На Биновци им притекна на
помош самиот нивни анџија - „Бугаринот” Мито, со сите Јенималци од Битола; на
Дима - неговиот „Грк” Крсте Нале, со сите џамбази и Власи од атпазар и токму на
местото каде што Турците го обесија Алекса Турунџа се отвори „муаребе”(Војна).
Се степаа Димовите „Грци” и Биновите „Бугари”. Се замешаа некое време
заптиите и го расипаа „муаребето”, откако се расцепија по неколку глави од двете
страни.
По некој пазар и друг се сретнаа новиот „грчки” поп Илија од Бѕовиќ, кој
штотуку беше ја наметнал камилавката, со исто така новиот „бугарски” поп
Пројчета од Вепрчани, кој заправо се враќаше од Велес, каде беше го запопил
владиката Мелетија.
 Тазе поповите се познаваа како мариовци уште од порано, та бидејќи поп
Илија се наоѓаше во „грчки” центар - во Битола (што му даваше кураж), колку го
сретна Пројчета во тесното уличе пред дуќанот на Мушона Евреинот и Ристета
бѕовиќанецот, застана пред него и почна да го навредува и предизвикува:
- Оче наш, прчи паш, вати мачка за опаш . . . Слепи боже, слепи клекни,
слепи бесмертни, по меј вас - почна поп Илија да се бие шега со словенските
црковни песни и молитви, на кое поп Пројче уште поиронично му го издекламира
грчкиот оче наш, притурајќи на секој стих по една измислена дотуреница:
- Патер има он - пајка со лимон . . . О ен тис уранис - миска со орис. (На грчки
молитвата: „Оче наш и свети боже” која гласи: „агмос теос, агнос испирос, агнос
атанатос, елепсан имас”)
А на грчкото „свети боже” и тој, како поп Илија го заврте во вистинска
пцост: - О агиос телес, агиос говедос, агиос истурос; агиос анасенис аврадинис,
к'скардашис ќорлеисан вас. Агиос ќератос, агиос пезевенкос итн., го изнапцу на се
што му се сложуваа грчките стихови и се уште тука насред улица се грабнаа за
уште малите поповски бради.
Се насобра народ од двете страни и кога разбра зошто се сќорлиле овие
нови „божи служители” веднаш се направија и тука два табура како на атпазар
пред Наловиот ан пред две три недели.
Угледувајќи се на своите водачи и први луѓе - на поповите и даскалите, - и
селаните тргнаа по тој пат, по патот на омраза и одмазда. Престанаа да си одат, да
си идат на гости, престанаа да се женат и мажат со „Грци” и „Бугари” и од
вчерашни браќа, братучеди, стриковци, вујковци, кумови и светијовани, станаа
смртни непријатели и каде се сретнуваа по пазариштата Прилеп, Битола, Лерин, -
секаде ги остреа забите едни на други и се чекаа да се исколат со острите ками,
што обично ги криеја во самарите од маските или магарињата.
Та дури и светците ги разделија на Грци и Бугари и затоа Трајко Чало од
Витолишча, кога вршеше крај мелничкиот манастир, му велеше „добро утро,
свети Илија”, а кога врвеше крај село Манастир и велеше „Калимера, Богородице”
оти Мелница беше „бугарско”, а Село Манастир „грчко” село.
На Турците качаци ова добро им дојде и не еднаш се оправда Јашар од
Рувци и Шефкија пред валијата во Битола за извесни злочини што ги беа
направиле овие крволочници, дека тие се направени меѓу самите христијани што
се колат меѓу себе. И да не беше Димко од Могила да го „суреди” Шефкија, а Толе
Паша - Јашара, тие ќе си продолжуваа со злочините за сметка на кавгите меѓу
христијаните.
Ете, од овие причини - за да ја засили б'лгарштината по Мариово -
Егзархијата отвори третокласно училиште и пансион во самото Витолишча, но,
тоа таму не можеше да се одржи.
Гимназистите си дојдоа од Прилеп во градски алишта: палта запетлани до
гуша со жолти петлици, пантолони со широки ногавици и нови углеисани фесови
со нови пискулчиња.
На Крча му замрзна срцето оти и тој не е меѓу нив. И не само што ќе се
учеше и што ќе беше вака облечен, да не ја гледа пуста Анѓа.
Арно ама, ете попот, да му се урне гробот, не сакаше да даде само две лири
за цела година, та така Крле проживеа една година црн и темен живот.
Ами веќе навлезе во тринаесеттата година. Од добрата храна, чистиот
воздух и физичката работа во шумата, жолтилото на лицето почна да го остава, а
да се појавува слабо руменило. Снагата му понајакна и се позрело почна да
размислува.
И овојпат Крсте стигна до колибата. Ги симна торбите со лебот, некое
парче старо сирење, сол, лук и кромид и накачи горе Влајков Шопур да набере
дрва, да не го тера празно магарето, бидејќи вејќи немаше во колибата.
- Да насеча борови одоваде рид, или да преврла преку рид по букови? - се
праша сам и се замисли, чекајќи го магарето да се напие вода од коритото на
шопурот. - „Ајде море да преврла, белки ќе најда некое суво дрво да занеса за
вурната!” - и го потера магapeто нагоре.
Ha самиот Трибор ја сретна потерата од десет петнаесет аскери со Сулиман
чауш, задишани, разградени, распењавени: слегуваа долу Шопковото бачило.
„Ами сега? - се исплаши Крсте. - Сега ќе ме јадат, краста да и јаде токо стој
да слеза од магарето и да му направа „ного ти години”. Рипна од магарето, а тие
втасаа одозгора како бесни.
- Нере ѓидиорсун, бре ќерата, ана сени - ... ана! - викна првиот што дојде до
Крстета и ја смолкна пушката, го заврте кундакот да мавне, но Крсте за час се
провна под магарето и заплака, молејќи се со „аман ага, аман ефендум, аман
пашум” и целиот се затресе како лисјето на ближната бука од горскиот ветер.
Втасаа и другите аскери, та и чаушот; го распраша кај оди, и кога чаушот го позна
кој е, го пушти со заповед да се враќа побргу, да не замркне во планината или да
не ги најде комитите, та и тој да стане комита.
- Најстина, знајш, бре Крчо, каде сет комитите? - го праша чаушот, небаре
обичен муабет си прави.
Крсте се прави дека не разбира ни зошто го праша. А еден од аскерите,
повозрастен просто го пресече чаушот:
- Брак, бре чауш ефенди, бу чуџ ук дер максамдер, бре' (Оставиго бре
водниче ова дете макцамче). И така, Крсте го префрли Трибор и навлезе во
дебелата букова шума „Свињарникот”. Под широките стари буки ги најде овците
на Ристета Богоев на пладнување. Пците му се назагнаа и да не беше полно
торбето со леб, ќе го симнеа од магарето. Крсте силно викна неколку пати: Еј
овчарко, еј овчарко, брани пците!”, ама никој не се одзва. „Ама тврдо спие вој
Ристе, бреј!” - си рече Крсте и продолжи преку овци да го тера магарето. Таман да
ги помине овците, слушна под пат некакво мрморење: како од подземи да зборува
човек. Уште толку се исплаши.
Мрморењето се повтори, потрети, и кога Крсте ги фрли очите во посока од
каде што идеше гласот, уште малку што не падна од магарето. Тој виде на педесет
шеесет метра под патот обесен човек на една бука, но не за врат, како што слушал
оти луѓето ги бесат за врат, ами за нозе, надолу со главата. Така гледајќи, виде
дека е селанец во селска кошула облечен, со бели гаќи и чорапи, а кога погледна
поостро, го позна и човекот. Никој друг - туку овчарот Ристе Богоев. Ја обесил
главата надолу, а рацете опашани со неговиот појас. Тој ги слушнал пците дека
залааја и почнаа да се радуваат кога Крсте им даваше леб и викаше за помош?
Крсте се поокуражи. Го сврте магарето кон човекот и кога наближа на
десетина метра и се убеди дека навистина е Ристе овчарот, рипна од магарето, го
извади секирчето и се загна кај него. Требаше да ја пресече или ортомата или
гранката на која беше обесен Ристе. А тоа не можеше да го направи зашто не
можеше да достигне. Се вртка, се шутка дури не му направи Ристе ишарет со
очите да му ја извади шамијата од уста. Тоа го направи без мака.
 На Ристета јазикот беше му отекол, бидејки кога го тепала потерата, му ги
скршила вилиците и си го пресекол јазикот, та не можеше да зборува. Но Крсте
разбра од мрморењето дека сака да му го распаша појасот и да му ги ослободи
рацете. Co помошта на секирчето појасот беше пресечен и рацете на Ристета беа
слободни. Тој ги поразмрда, се поткрена малку со помошта на Крсте и ја свитка
половината нагоре, но не можеше да ја стигне ортомата да си ги одврзе нозете.
На Крсте му текна: го доведе магарето, го наведе под Ристета и го потпре
неговиот грб. Се качи на самарот, се исправи и, држејќи се во левата рака за
ногата на Ристета, со десната го зеде секирчето и замавна по ортомчето. Еднаш,
дапати; на четвртиот ја погоди убаво со секот и паднаа обајцата наземи.
Крсте стана веднаш, а Ристе полежа цел саат.
Сулиман чауш излегол ноќеска по Трибор да варди дали не ќе светне
некаде оган или во зората кадеш, или и самите коммти да натрапаат на потерата.
Во зората рано, во Свињарникот, се зачурил оган и залафиле луѓе. По сето,
потерата разбрала оти никој друг не може да биде, ами Јован со комитите. И
колку тие да ја сардисаат четата, ти удираат на овчарот Ристета и овој, колку ги
видел, почнал да вика: „У ош, о.ш, ош! Мрчо, Шарко, Лиса, кај ватите бесот да ве
вати!” И кога потерата отишла кај огнот, го нашла котлето со млеко незовриено. -
Значи, тука биле и побегаале. „А кој им кажа? - се праша Сулиман чауш. - Та кој
друг ако не овчарот?” - Се вратиле назад, му дале повеќе сирење од леб и го
заобесиле на буката.
- Ах, вера нивна! - шкртна со заби малиот Крсте и го прикрена Ристета да
стане.
Ристе не можеше да стои на нозе, камоли да оди, а сиот онака отепан
требаше да се полекува.
- Нишчо, јас ќе те однеса на магарето, - му рече Крсте и го качи па тргна
напред да гледа да не се застанати тие пци да го дотепаат и Ристета и него. Но до
дома не ги стигнаа.
Го симна Ристета дома и кога попот му рече: „Оти празно го дотера
магарето?”, Крсте не ја кажа вистината, ама рече дека му избегало, та дури овде
над село го фатил.
Преку Ристета Крсте фати врска со четата. И кога првпат виде комити срцето
широко му се отвори.
„Овие не се плашат од Турците. Они не му гелат ,,ногу ти години ага”. Тие
не даваат арач на царот, не и слушаат заптиите, чаушот, мудурот, та ни
кајмакамот, валијата, па ни самиот султан! Бреј! Колку се силни, колку се јаки и
големи!” - му се сторија на Крстета џинови. Секој изгледаше повисок од елите на
Свињарникот, подебел од Малчевиот орев, појак од илјадници аскери и забити. И
единствена желба му се зароди: да порасне и тој што побргу и да биде како нив.
Го прашаа дали сака да биде комита. Крсте подрипна и веднаш одговори
потврдно и се загледа со ред во сите четници; во нивните бушави коси,
небричени бради, извалкани алишта, а особено во нивните колани, фишеци,
револвери и пушки. „Их, шо би опашал едно два три колана, да сакаат да ме
примат!” си мислеше тој кога го прашаа дали сака да биде комита.
И дури вујко му Ѓуро му даваше кора и печено бравско месо да јаде и го
убедуваше дека уште е малечок за комита, Крсте се повеќе се намуртуваше и уста
не му се отвораше - не му се каснуваше. „Мал су за комита, а не сум мал за
венчање!” - со лутина си мислеше кога си тргна од кај вујка си Ѓура.
 - На пролет, внучко, на пролет. Ќе ти скроиме нови бечви, пинци, пушка,
вишеци, ќе те дотераме салам комита. Сега, ете, есен е близу, и ние ќе се
прибереме по конаци да презимејмо.
„Нема чаре ќе се трга ошче едно зимо!” - си рече Крсте, слегувајќи долу
Гробот со магарето, натоварено со дрва, а неговата глава со мисли. „Ќе се трпи
Анѓа ошче едно зимо, та од пролет ќе ми види пинците. Ако сака татко сто
венчавки нека пее, јас ќе си терам кумитлак, он нека си тера поплукот дури да го
вати Петре за партали”.
Наврте долу Недан и дојде до В'ча Жила, спроти нивите од Суколови.
Веднаш ги фрли очите во колибата и како да му се запартали нешто, некој влезе
внатре.
„Најстина, море, од кога не су а видел Нешка! Их, шо чупенце се стори”. Та
тој веќе за секое девојче в село даваше разни оценки: ваква е Јана Даскалова,
онаква е Велика Балева, таква е Трпа Шишева. Co ред сите пи врвеше во главата, а
штом ќе дојдеше до Нешка Рожденкина, некако умот му се завртуваше и не
можеше ни зло ни добро за неа да мисли.
А Нешка одеше, си работеше што ја повелаше мајка и и татко и и се некаква
зла волја ја потискаше.
„M’ња те м'снало, Недо, м'ња'“ - си велеше таа ноќе кога се разбудуваше,
возбудена од сонуваниот сон. - Тој и деца ќе накоти, ти ни на јаве, ни на соне не
можиш да го заборавиш. Ете на, вчера шо си мисле, ноќеска го сонуа. Гладна
кокошка - просо сонуа. И јас така. Ама зошчо, зошчо толку су се закачила во него,
зошчо?.. . Оти е убавко, убавко е, ата да го најде, ама и улавко е. Токо, какво и да е,
туѓо е веќе. И оти мене еднаш не ми излева од умот? Оти не ми се п'не умот да си
А гледам работичката, токо угу на него мисла? Зар ако ми направиа некоа маѓиа,
мили боже! Па кој ќе ми прави маѓиа? Татко му си е доволен, сестра му - такуѓере.
Он. Тој мочко, мрсолко! Да може тој ќе направе за него, да се изоглаве од
огламничето со коешо е наглавен, а не мене да ме маѓепцуа. Токо ете така, некој
такцир ли, к'смет ли, којзнае, не можа од ум да го извада и бити вајда!”
А таа ноќ Неда сонува: како дошол некаков аскер со крстови на капите, со
бели коњи под забите. Го опколиле селото и конакот, го симнале бегот и го
натовариле како клада на една маска и го испраќаат за Прилеп. Се собрал народ
да се збогува со мудурот, а тој им ветува дека пак ќе се врати, но да гледаат да не
се караат и кодошат еден со друг. Тука на собир поп Петко, Анѓа и таа со мајка и.
За ногата на Анѓа - врзано сокле, мало, уште крилцата непораснати. Го тегне
сиџимот и сака да се ослободи, но попот го фаќа со раце, го смирува и пак го
пушта. Тоа се нови сили затиња да се ослободи. My грози опасност ногата да си ја
поткине ако продолжи така да се тегне. И дури тоа така тегне, попот го смирува,
му зборува, небаре оно разбира. Се приближува еден од забитите и со исуканата
сабја го пресече сиџимчето и пилето, како да му пораснаа крилцата, летна и и
застана нејзе на левото рамо. Почна со човечки глас да и шепоти на ушето нешто.
Гласот таа веднаш го позна, се уплаши од него и се разбуди.
„Мили боже, мили!” - си рече Неда кога се разбуди сета затресена. „Шо ќе
биде вој сон?” Соколот зборува со неговиот глас, а го одврза забитот од Анѓината
нога! Велаат оти забит, да гледаш на сон, тоа некај светиа ти се сонуа. Белки,
сполај му на св. Димитриа, е меѓу нас обата? Мене ми се чине дека и он не ме
заборавил, токо нема шо да прави. Го наоглави татко му и не може да мрдне. И се
усеќа, сирома, крив; откога го немам видено! Може цела година, ако не и повеќе.
Го заборави и патот покрај нашата порта. Нека го; нека! Нека знае оти никој сега
не го праве ни маслават. Та зашчо му е на некого женет човек?”
Сонот некако ја окуражи и утрото стана некако како освестена од долга
несвестица или оздравена од забна болест.
Мајка и ова го забележа и си рече дека можеби се има загледано во некое
ергенче кое ќе го замени поповиот Крсте. Но не сакаше да ја праша бргу, да не ја
расште целата работа. Од друга пак страна се тресеше: „Кое ли ќе биде тоа дете?”
Но си даваше гајрет со тоа што: ако беше сиромашко, добро - ќе си го земат
домазет на малиот од чичка и Трајка, според првиот план; ако е некое чорбаџиско
- ќе му ја дадат таму - на добро место. - „И така чини, и така чини”, - си велеше
Доста, „само чупето да ми се откаче од ноа кучило поповото, кај го најде ѓаволот
да го трате”. И пак почна во себеси да се бори. - „А шо е криво детето, шо го к'на?
Зар оно сакаше или знаеше оти ќе го подврзе татко му? Токо, тоа се стори шо се
стори, гледај ми си и Доцо дечињата и барај ми си капа според ќелавата глава, та
не гледај оти векот носиле фесови со пискули или дури и паларии. Тие глави се
други глави. Мене едвај ме пушчиле в село, па јас а барам поповата куќа. Дејди
улаво, дејди!... И со тоа Доста го премести својот план на друга страна: да го брише
еднаш за секогаш Крчето попово од умот и да и остави полна слобода на ќерка си,
таа сама да си одбере друшка по нејзиниот ќев и волја.
А Неда си одбра еднаш за секогаш. По оној чуден сон таа донесе конечно
решение: „Ќе чекам да вида шо ќе биде со него. Кога веќе ќе крши глава во
невратилово, тогаш ќе се бара чаре. А до тогаш...”
***
Есента започна Балканската војна и Турчинот си ги крена парталите од
цела Македонија, та и мудурот од конакот во Витолишча. Тој навистина не ги
дочека војниците со крстовите и забитите - офицерите со белите коњи, но
навистина ги собра селаните пред конакот на тргнување и навистина им одржа
еден говор. Тука беа и поп Петко, и коџабашијата Лесната, и Колобан, и Младен
Чкулот. Па дури и Илко Сукалов, излегувајќи од вигната на Прцуна, застана да
слушне за последен пат турска лакрдија.
Мудурот сега зборуваше сосема со друг глас. „Анасана-аврадана” беше го
оставил во конакот, гласот му беше мек, мазен, умилен, дури личеше на
родителски, кога човек се разделува со своите најмили:
- Ете - рече. - Тој вашите каури, Бугарот, Србот, Гркот и Карадакот отворија
муаребе на царот наш. Да накажит ала нашите бегови од чифликот за неубавите
работи што правеа на рајата, помагат на вашите каури и тие сега тепаат аскерот
на царот. Тој бегат пред каурскиот и остава царцката земја на нив. Ќе дојдат и
овде, но нема да останат. Нашиот цариштина голем. Од Мека и Медина, од Алжир
и Тунис, a оттамо до Белиград и Сараево. Ќе соберит царката сите муслимани и ќе
избркат вашите ѓаури. Затоа гледајте вие да не кодошите еден со друг, живејте
како браќа, да не плаќате после борчоите кога ќе се вратит Османлијата. Седите
ми со здравје, побргу да се видиме, Ишала! Ишала! - Мавна со главата на поп
Петка, на даскалот Бина и на Лесната. И кога овие се приближија, стариот бег
просолзи, и се избакна со сите тројца и им подари по две железа за кревети.
- Земете, рече, за спомен. Вратил - не вратил, алав и од мене и од ала.
Лежете и мислете стариот мудур.
Се збогува и со другите селани, го јавна коњот: сувариите по него прејдоа
отспротива и заминаа долу Руда, накиснати, како војска која бега пред
непријателот.
 Јован Ѓуров како орел на мрша се прибра до над село и чекаше да се истави
волкот за да долета да колвне некој сокол. И уште мудурот :не скриен на
Србјаково лозиште, тој се опушти долу Балевец и влезе на горниот крај на селото
откај Баникот. Задоволен што им го виде грбот најпосле на тие пезевенци, викна
колку грло што му држеше и запеа стара комитска песна.
Четниците, меѓу кои прв беше Коле Куков, се одушевија и како под
команда удрија радосни залпови од малехирите. Турците ги слушнаа и ги боднаа
коњите да ја прејдат барем Црна со видело, а селаните, не знаејќи оти Јован со
четата влегува, се разбегаа кој каде види - долу река - горе река. Останаа пак оние
што го испратија мудурот да го дочекаат војводата Јован.
Средбата, се разбира, беше срдечна, само што војводата не остана
задоволен од тоа што се разбега народот и што не го дочека свечено. Но тоа беше
негова грешка: не си го организира својот дочек.
И, додека Јован кондиса со својата чета по Витолишча, Жиово, Врпско и
Полчишта, Стојко Цицо ги фати Бишишта, Градешница, Старавина и другите
мариовски села што тргнаа на грчко. И уште тука се виде дека четворицата
ортаци што го нападија Турчинот не јадат леб на една софра. Тие - Грците
Цицовци, Кондиловци, Кацигаровци за една две недели довикаа од Лерин
регуларна грчка војска и го нападија Ѓypa и од неговите „бугарски” села. Јован се
врати назад, некаде по Тиквеш, за да испрати цел полк, но не бугарска, ами српска
војска, а самиот тој не се појави веќе во своите „бугарски села”.
И, чекајќи ги Јовановите и Бинови Бугари да дојдат и да ги ослободат „бугарските
села” од Цицошци и Кондиловци, еве ти ги еден ден откај Зелка некакви селани со
опинци, со кавали, со торбички нарамо и само по пушките се познаваат оти се
војска. Тоа офицерите личат некако на грчките, но војниците - вистивски
Тиквешани со селски шалварчиња и со некакви особени капи, што ги викаа
„шајкарчиња”.
Дојдоа до Ѕадна Река, зад село, и започнаа преговори со грчките офицери,
бидејќи овие не сакаа да ги пуштат в село. Се разви фронт на цел километар и
повеќе. Co спремија да се удрат овие до вчера што го бркаа Турчинот. Го пренесоа
фронтот овде во Мариово.
- Ќе пуштите да влеземе в село! - велеа српските офицери.
- He пуштаме, - одговараа грчките, некако по три дена пукна ѓавол, се
разбраа некако по три дена, и пуштија една српска чета од четирите, а другите се
вратија назад за Кавадарци.
И така, во Мариово се сретнаа сојузничките војски и Витолишча го
разделија на две идеални половини - Горно маало кондисаа Грците, Долно маало -
Србите, Направија две општини - српска и грчка; два кмета - српеки и грчки; два
протуѓера. та дури и два полјака - српски и грчки.
- Mope, шо ќе бидат виа уќумати, мајката? - си велеа селаните, гледајќи
разни знакови на капите на службените лица. Дури српскиот кмет, протуѓер и
полјак носеа кокарди со двеглав орел - грчките со крст. Сo два уќумата, селаните
не знаеја кого понапред да го слушаат и на кого понапред да му даваат маст,
сирење, овци, кози, говеда и свињи. И дури Србендовци трчаа по дебелите
крмначиња, Грковци ги затреја јарците и јаловите кози. - Секој со вкусот, - велеше
Бино даскалот на плетчето, разговарајќи се со поп Петка:
- Mope, лош дошол, попе, шо велеше Рашид чауш кога ќе му направеме
трица. Лош дошол. Ние, сиромаси, се сокинаме со готвење за нашите Бугарчиња,
ама еве, излезе: не за кого е речено, ами за кого е печено. Суќаме. готвиме, пржиме
за Бугарчињата, си дојдоа Србјаците и Грчулињата и немаат ниет да си одат.
- Mope остави и, даскале, букарињата, остави и грнчињата, ами гледај да се
припниме до виа со торбулината - Србулињата. Тиа ете а разбираат нашата аз,
буки, веди, глаголе, Разбираат „господи помилуј” и „свјати боже”, та белкм ќе го
задржиме сомунчето. За мене лесна работа, кој да е, јас и однапред и одназад да
ме читаш поп су, ами гледај ти да не испадниш од даскал - лаксад та нигде да не
те збере земја!
Така резонуваше поп Петко. А така му советуваше и на даскалот Бина. И
Бино се кандиса и од даскал со три лири стана г. претседник општине со пет
франги на месец. Уште доби и еден суфикс „иќ” и се стори од Антонов на
Антоновиќ, бидејќи Грците летото го напуштаја не само Витолишча ами цело
Мариово
И сега Србите ќе му плаќаат, ним ќе им служи и за нив ќе умре иако триесет
години му плаќаше бугарскиот владика.
Кај поп Петка кладоа на конак осум војници, меѓу кои и четниот писар,
седмокласниот Милош Милиќевиќ. Војска - како секоја војска во воено време.
Седи по цели недели и месеци без работа, игра папски, дама, пишува писма; некои
занаетчии наплетоа кошници и табли од врбите и им ја собраа сета сланина на
витолишките баби и невеста.
Милиќевиќ имаше за должност да ги „надзирава” касапите и магацинот, та
немаше ден да не донесе полни џебови од шинелата со месо, дробови или ориз,
шеќер, суви сливи, и други продукти што ги земаше со таин. Од тие работа му
даваше и на попот и така често беше задржуван на ручек или вечера од самиот
поп.
Анѓа веќе беше кон четиринаесетта петнаесеттата година. Беше почнала да
ја покажува својата женственост. Милош, исто така млад, на осумнаесет години
почна да се загледува во неа како секој маж во жена. Загледувањето се порашири
до некакви симпатии од двете страни и Милош почна да носи почесто и повеќе
разни продукти. И не само тие што ги земаше од магазинот војнички, ами почна
да купува разни портокали, смокви, урми, шеќери, суво грозје и други детински
залажачки и да и ги носи лично на Анѓа, криејќи се да не го види попот.
Попот пак не се правеше слеп, виде еднаш, виде двапати, три, и бидејќи
немаше што да му прави на Милоша, а Анѓа не го слушаше, ни пет ни шест, еден
ден си ја зеде торбичката со „алатите” и си отиде кај ќерка си Бисера.
- Јас, рече, не а сакам наа роспиа за Крстета, да ми а погани она мене
брадата, a јас да дрема. Тоа не може да биде дури су жив.
- Бре, шо ќе направиш!
- Бре, срамота е да лижиш кај шо си плукнал!
- Бре, немој, ќе ти се смеат векот и тебе и на детето - го советуваа селските
луѓе, ама попот си остана на своето и го прати притропот Петрета да му помогне
на малиот Крсте да ги натоварат парталите на магарето и да ги донесе кај Бисера.
- „Еј, сполај ми ти, боженце, оти имало осамнување и за мене!” - му се симна
од очите темницата, од грбот сто оки товар, мозокот му проработи, срцето му
затропа повторно. Се почувствува слободен, одврзан, без нарилник, без самар
пашито добитче, ждребе, jape, теле. He, не, нешто уште послободно: срнче, еленче,
сокле кое не знае за никакво ропство ни ограничување; кое никој не може да го
задржи кај што ќе сака да оди, по земја или по небо, преку планини, преку реки и
мориња, на крајот на земјата и кога сака пак да си се врати во седелцето. - „Токмо
така - сокле! Сега су сокле”, - си велеше тој, скакајќи од радост низ дворот од
сестра си со големиот стап, на кој го носат пералникот со сливи до казарницата
кога варат ракија.
Но и Анѓа не направи никаков каршилак. И нејзе и се виде дека оваа работа
кога да е, јалова ќе излезе, и само попот може да се користи, та поповото
излегување таа не го направи некаков маслават. Та дури се понасмеа кога дојдоа
Крсте и притропот Петре да и кажат и да ги кренат тоа плачкуринките и некој и
друг товар дрва. Еден господ ја знае? Можеби и таа си ја имаше негде „обесено
пушката”? Но од сето нејзино држење не се гледаше дека нешто губи. Напротив, и
таа како да се ослободи од некаков товар.
Првите дни Крчо се надиши слободен воздух, се најаде слободен леб, се
напи слободен вода; та дури така се распеа, да се зачуди попот, и сестра му, и
целото маало. Од намуртено, наведено. натажено дете за миг се претвори во
вистински веселник.
Јавајќи го горе Врбица магарето, го сретна Стојана Рожденкин со маските
од колибата. И уште оддалеку го позна и се затресе. Се исплаши ли, или се
засрами? Но веднаш се сети дека е одврзан од Анѓа и се окуражи. My излезе пред
очи сестра му на Стојана, Неда, и сети потреба од нивното старо пријателство.
- Добро утро, Стоане, товари ли дрва? - го поздрави Крсте, иако беше ред Стојан да
поздрави. Крсте се уплаши да не замине Стојан, како што му направи порано
неколкупати, инстинктивно чувствувајќи дека не треба да има давање земање со
овој „предавник”
Стојан се зачуди кога го виде така весел и ја ости онаа пријатност од
времето кога Крсте дружеше со нив.
- Доброутро, бре шмеќар! - се нашегува Стојан со него - каде си тргнал вака
со вујка ти? - И се насмеаја обајцата, држејќи си ги веќе десните раце и стискајќи
ги еден на друг што поцврсто. Стојан го турна Крстета од магарето и почнаа да се
дават и борат, а потоа седнаа на тревата крај патот.
- Шо носиш, бре пријател, одоздола во ѓумовите? - Си ја почна старата песна
Крле и стана да ја бастиса старата маска, којашто започна да скубе некоја уст од
Каматникова 'рж. Стојан не се спротиви, ами и ја симна торбата, го извади
помалиот ѓум и, по три години, го напои својот драг другар безмера со кравјо
млеко.
- А бре ми, кај си, стопанка му, од кога не сме се виделе. Загинаме, без зрно
барут. Кај вати, отка со ожени веќе не стапи во нашата куќа. Тики дури и
другарството го заборави! - рече Стојан и го покани уште еднаш да се напие
млеко.
Крлета сега веќе не го печеше зборот „ожени” како до пред два дена. Тој со полна
уста му одговори на Стојана:
- Mope јас се жени, брату, и се оджени, токо гледај сега побарај ти некое
пупулче тебе да те прожениме, да ти се наиграм на свадбата.
- Как бре, шмеќар, се оджени? - се зачуди Стојан, а Крсте му раскажа се.
Стојан си појде дома и уште од порта, ни не растоварени маските, почна разговор
со Неда.
- Знајш, дотко, кого го пречека на Врбица?
- Кого?
- Де погоди, ќе ти дада нешчо.
Неда почна да ги реди Опстранчари на коишто им е патот во таа посока.
 - He, не, ни на тој век не ти текнуа. И млеко го напои. Сети се, де! Кој идеше
кај нас пред три години тиква, компири и кора да јадеме заедно?
Неда ја штрекна нешто во главата. Ги затвори очите небаре мисли за да
погоди, a се сети уште кога Стојан и рече „пред три години да јадеме тиква”, ама
не сакаше да го изусти името и да си го покаже лицето.
- А де? He можиш да се сетиш? - Ами, Крчето попово, мори утко! Знајш оти,
отка се жени, отка го армасаа, ни су го видел, па дошол дома, а знајш колку идеше
пред тоа?
Неда се направи небаре не се интересува за него:
- Та шо дека си го сретнал! Кај кршил глава тамо?
- Одеше по дрва кај Кораќевица, та ме запре на патот. Бре ош, бре дрш, та
дури и млеко го напои. И шо ми кажа, знајш?
- Шо ќе ти каже тој шмеќар? Шо да ти кажал, те излагал - млеко да го
напоиш. Друго шо можел да ти каже.
- Mope, како шо? Тој маж се женил и се одженил, рече.
- Иии! Големо чудо ти кажал! Се женил човекот и се одженил. Нити беше
женет, нита се одженил. Појде попот, го заведе по него, си киниса попот, го зе и
него. Шо има чудно? - го прекина Неда разговорот и ги зеде торбите со ѓумовите -
зашто веќе тоа го знаеше.
***
Откако се наигра, наскака и се издиши од тригодишниот товар, Крле го
зеде магарето од сестра си Бисера и заедно со притропот Петрета тргнаа долу
Цулевата улица да ги товарат багажите од попот. Како нарачана оздола се зададе
брачеда му Тода - Маловата помала невеста, на која Рожденката беше и го
открила пропаднатиот план и со која Неда многу добро се опријатели. И кога се
сретнаа обајцата, се изгледаа некако чудно. Тода оддалеку подвикна:
- A, а! Ќе купиш смокви, Крле, ќе купиш, ќе купиш. - И се приближи та му ја
стисна подадената рака.
- Е, море, ќе купа, сестро, ќе купа. Лели рече господ да се куртулисам еднаш,
алав нека ти е. Разбра ли шо направи татко ми? - ја праша Крсте Тода и и ја стисна
раката во својата. - Токо сега? - тука Крчо ги крена веѓите за да и покаже на Тода
нешто што го интересува, a се наоѓа над неа. Тода се насмеа, се сети и ја заврте
главата со едно „а! ax! јас!” Co два неврзани збора се разбра дека, ете, сега Крсте е
слободен, а Тода треба да му ја кандиса или да му ја „врте” Нешка Рожденкина.
Тода си ја исполни својата посредничка ролја до крај. Оно, таа и пред тоа
неколкупати ја задеваше Нешка, ама Неда строго го избегнуваше тој разговор и
еднашка дури и се подналута и и рече:
- Шо ме задеваш, невесто, кога човекот си е заватен? Да беше како сете деца
и да правеме муабет - и теклив не ти ваќа, а вака - ти се мола да не ми го пикаш во
очите!
И сега, кога Тода разбра оти Крлето се искубало од стапицата, и дојде мило
и не можеше до дома да си дојде од задоволство оти таа прва ќе и ја каже на золва
и Нешка пријатната новина. И само што го остави букарот на воденикот, се
поткачи на кармата од дрво, ја исправи главата на калето меѓу двете сливи и
викна, како секојпат што си викаше. А откога дојде таа у Малови си заживеа со
Рожденката како со мајка. А пак Рожденката, бидејќи се раскара и се дели со
јатрва си Митра, се нафрли на стрико Маловите невести, а особено на помладата
Тода и само кај неа имаше доверба, и само таму ја пушташе сама Нешка.
 Кога викна, кучката се загна, но замолкна, бидејќи ја познаваше, а од под
тремот се одзва Неда:
- Ела, ела, кој вика? - се слушна ѕвовливиот глас на Неда.
Тода ја викна до калето.
- Кај вати, мори џадио? - и се обрна на Неда со очигледно задоволство. - Ела
ваки! Кога ти веле оти и снаа и золва ќе та бида, ти ка велеше, а? - „Шо ми го
пикаш во очите кога си е заватено?” A сега да те вида, де? Ете го де, беше заватено
и се одватило. Стегај си и ремењето ако сакаш попова снаа да бидиш.
Неда отпрвин не разбра што сакаше Тода да каже. Се понамурта малку и
рече:
- Пак ти тоа шо си го знајш. Mope ми, не е Турчин по две жени да води,
натема пo натема! Ти вела, не пикај ми го во очите! - И се насмеаја и двете.
- Слушај, мори утко, слушај шо ќе ти кажа! - продолжи Тода. - Ете сега го
пречека, одеше надолу со Петрета притропот. И пратил попот да си го кренат
парталот откај Жиовчеви. Он, попот, си избегал оттамо и сега Крчо си е ергенче
како сете други, токо гледај ти да не ми мрднеш од белешката оти он одамна а
има тука пушката обесена. Најстина, ошче сте мали, токо ќе пораснете, та и тоа ќе
ви требе. Та зар јас поголема бе кога ме даде татко ошче на шеснаесет години?
Токо ич не ми е гајле. Кој мал се жени и рано руча - не е лаган. А знајш оти ми
стори ишарет да ти кажа? - Тода ја прегрна Неда преку кале, се стиснаа обете и
гласот им се слеа во едно „ахаха - ихихи!”
- Шо токо бреате, мори маторици? He гледате п'но е селото со аскер, а вие
сте се развикале како солуноките телали. Ај, ела си вамо ти, мори мрсолка една!
Си пораснала голем гаглак, пак ќе ми извикаш тамо.
Сета затресена од возбуда, Неда си дојде дома и ја праша мајха си што вика.
- Варди се, чедо, варди се, убава на мајка! Ете, веќе си се издргнала како
мотавило. Тебе ти се читаи, ошче си ми дете, ама годините си врват и утре други
ден ќе влезиш во петнајсет. Еј, јас на шеснајсет веќе бе пуста невеста. Ти нема да
го патиш тоа јас шо го пати. Јас не те давам пред деветнајсет, ама ако си го бериш
умот да не ми донесиш некоа беља и страм на главата. А ако бреаш вака - денеска,
утре, море ќе ти го наметна оглавчето ошче на петнајсет шеснајсет години и ќе те
подврза, како маторица со клапка, да не можиш да ми мрдниш. Токо, ми е жал од
моа напора така рано да те поцрнуам. Оди ми си, веди ми си а главата, да ми си
поседиш кај мајка и кај татко, додека му е редот, па после ќе бараме некое
сиромашко ќе поцрнуаме. Колку ошче отсега, не ти давам изим.
Неда се слуша, ама ништо не разбира. Умот и лета негде Долно, негде Горно
мало.
„Дали не ме маслосуаше ваа невестата Тода?” - си рече еднаш сама со умот -
„Зошчо пак да ме маслосуа, шо лошо су и направила?” - И гореше од желба и од
друго место да ја чуе оваа мила и пријатна новина. - „Кој ќе дојде мене овде друг
од Тода да ми каже” - ал рече таа и го зеде букарот да оди на вода, иако пред еден
саат полн го донесе. Го истури во мacapникoк, и таман да излезе, влезе мајка и.
- Шо правиш, Нешко, кај ќе одиш? Лели преѓеска залеа вода? - и ја погледна
некако зачудено.
- Залеа, токо реку да не ти притребе за нешчо, та пак да залеа, - рече Нешка
и поцрвене како дете фатено на дело да краде слатко или шеќер од мајка си.
Доста виде дека има нешто необично во нејзиното држање. Тоа црвенило,
таа збунетост, тоа решение да оди така бргу на вода, предизвика во неа
оправдано сомневање. Но да не и го крши ќефот, ја пушти да оди по вода, а сама
слезе на она исто кале каде што пред малку стоеше Неда со Тода. И како преѓеска
Тода што и викна на Нешка, сега Доста ја извика Тода.
- Шо има, стрино Досто! Ела де, на вратничето! Ела ќе си поседиме! - се јави
Тода и се качи пак на дрвата за да можат да се видат.
Доста ја погледна испитувачки и небаре на шега и се обрецна:
- Шо му стори, мори џадио, на чупето преѓеска? - и зачека одговор.
Тода се уплаши некако отирвин, гледајќи ја старата Рожденка пред себе и,
откако се поприбра, одговори:
- Ами, шо можа да и стора, стринче? Да не даде господ и да помисла, а камо
ли да и стора лошо. Шо ти рече она, ти се поплака од мене?
- Абре, не ми се поплака, токо од ка се врати откај тебе чупето, не се држи.
Mope пее, море скока, море шетка, место не го ваќа, ене го, го грабна букарот и
крши лејка, по вода отиде, ако беше п'н букарот пресна вода. Та си вела да не му
тури некои муи во главата невестата Тода та шо се расклоца како коза од стршни.
- А хахаха - ихихи! - се насмеа Тода како преѓеска и ја наведе главата кај
стрина и Доста.
- Ете те, златна стрино! А ти зборуј ми мене ота Нешка ти е малечка и
туткун завалана, не ти разбира од нишчо. Ами знајш ли шо и кажа? Ете и тебе да
ти го кажа тоа нејзе шо и го кажа и ти ќе се насмејш.
Попот наш, тетин ми, од сабајле си а зел торбата со крстот и киската и ти
побегнал од Жиовчеви - дури кај ќерка му Бисера. И нашол мана на Анѓа и неќе да
ја земе за сина си Крстета. Го пречека јас преѓеска Крлето долу Цулевата улица
каде оди со притропот Петрета да си го земи магарето и парталите од Жиовчеви.
Ете тоа и го кажа и на сестрица Неда, и види, ѓупката една, не ми веруа мене и
отиде на чешмата да разбере поарно.
Доста просто занеме и не знаеше дали да ја кара невестата Тода или да и
заблагодари за пријатната новина. Испушти само толку:
- Ами, шо го бодело попот шо си го погазил дадениот збор и го остави
сиромашчето страмотно до векот?
И си киниса, си дојде дома. Бидејќи никој немаше дома, Доста не можеше да
го таи своето задоволство, та и сама почна да потпева некаква грчка песна и дури
ја заигра. Пред очите и никна она малото Крле попово, на кое му даваше тиква,
кора и јајца заедно со нејзините деца и и излегоа пред паметта сите стари
планов:и. „Ами кога ти вела оти „ако е пишано не може да се распише”, ти ка
велеше, Дочко? Се е изгубено. Ете, загубеното се најде, умреното воскресна. Биди
ербап сега - не пушчај го”, - си зборуваше самата и гореше од желба што побргу да
го види Крлета и да го избакне како свое дете.
Малата попова покуќнина Крсте и клисарот Петре ја натоварија на две
магариња. При товарењето Анѓа му помогна од срце и ни најмала срџба или
незадоволство не покажа. Ваквото нејзино расположение уште повеке го
развесели Крстета, кој чекаше некоја кавга или плачка од Анѓа за нанесената
навреда, но виде дека и таа е задоволна од поповата постапка, та ни тука не му
остануваше некаква тежина на душата.
Дури таа го испрати до портата и му рече: „Ај со здрзвје”. Остана Крсте без
непријател и нема кој да му се лути. А тој многу бегаше од пусти кавги.
Така весело настроен, си го поведе едното магаре тој, едното Петре и си кинисаа
горе Сребринската улица.
 „Кога сака ѓаволот шо ќе прави господ?”, велат мариовците. И таман го
поминаа анот од Младена Чкулот и излегоа на сретсело пред Влашкиот ан, се
зададоа девојчиња од вода откај Јановата порта.
Крсте три години не се опули настрана ни во девојчиња, ни во жени, ни
машки. За него тие три години се беше мртво и пусто, потиснат од тагата за
слобода. И сега, кога беше сигурен оти е навистина слободен, му се отворија очите
и почна да гледа. Co скришен поглед се опули кон групата водарки и како од
куршум пронижан ги наведе очите и го заврте тилот кон водарките, - го буцна
магарето да повјаса да не го сретнат во тесното Мидово уличе.
Водарките ја дупнаа со лакти средната другарка, а левата рече:
- Ами кога та веле јас, златна, оти попот а оставил Анѓа, ти ка велеше? He
веруам. Ене, да се увериш. Ене, Крчо каде си и носи парталите кај сестра му. - И се
разнеое едно танко - „аха ха иии ихи!” Крсте не дотраа, пак се испули кон нив и
пак боцнат од невидливото шило, ја заврте главата, и пак му даде зорт на
матарето. Ама и водарките пуштија чекор и таман на ќошот од Влашкиот ан -
среќа!
- Mope, каде вака, Крле, Горно мало? - го запраша слободната Бојана
Катина, која со сите ергени правеше разговор и секого го задеваше - и што треба,
и што не треба.
Крсте поцрвене како рак. Тој дотогаш немаше слушнато и не сакаше да
слушне женски глас, особено глас од девојче и сега одеднаш натрапа не на едно,
ами на три и кои се? Барем да беа некои родиини, ајде, де, ами овие - сите три
јабанџички, а меѓу нив - Неда. Што да прави сиромав! Вземи пропадна од
срамови., Што да одговори, занеме, запусти. Грлото му се исуши, не може
плунката да си ја голтне, а ете Бојана, проклета Бојана, пак го праша:
- Тебе те прашам, море сому, шо не кажиш кај одиш? - и пак се насмеа сама и
застана пред магарето да не може да помине.
Крлето собра сили и остро одговори:
- Шо ме задеваш! Кај шо сакам тамо ќе ода Шо ти е тебе од работа, гледај си
го ти твојот пат! - И го удри магарето по десното уше за да ја помине Бојана.
Додека Бојана го задржуваше Крлета со магарето, другарки и поминаа
неколку чекори. Средната што беше, сега десна, се заврте небаре да ја вика Бојана,
но не можеше да изусти глас. На завртувањето погледот и се сретна со очите од
Крлета и само ги наведоа главите и продолжија напред, а Бојана позабрза и пред
самата порта на Бисера ги стигна. Cите три фрлија поглед во дворот на Бисера и
како нарачан го видоа поп Петка под лозницата - седи замислен, со некакви
исчекувања.
- Го виде ли, Нешко, свекор ти? - ја боцна Бојана Неда, небаре ги читаше
нејзините мисли.
- Го виду свекор ти! - одговори Неда на ова боцкање.
- Ајде, мори, токо се бричите вие за попови снаи. ама којзнае ушче колку ќе
се промени тој маж! - им вели Јова Даркова, третата водарка.
- Тој лели и заредил, денеска една, утре друга, трета, на сете ќе ви го
направи ќевот.
И така се разделија нашите водарки - една лево, друга десно, а Бојана си
влезе дома од малата врата.
- Шо виде, шо чу на чешмата? - ја подзе Рожденката ќерка си и сама чекајќи
со нетрпеливост да се повтори она што и го кажа невестата Тода.
 - Шо ќе вида, шо ќе чуа па ти! Си залеа вода, и си киниса ваки со Јова и
Бојана, - одговори Нешка и си забуцка да бара нешто во камарата над огнот каде
што си ги оставаше своите работи: кончарката, иглите, калец или чорап што
плетеше.
- Се нешчо и виде, и чу безбеле. Ете, јас чу оти поп Петко, излегол од
Жиовчевите и си дошол кај ќерка му Бисера, најсна ли било?
„Види, ата да ми а најде, старата вапирка”, - си рече Нешка во себе - и она ќе
превркне за него”. - и и го раскажа на мајка си сето што го виде и слушна од
чешмата до дома.
- Демек, најсна било? Нека му е аирлиа ногата, eгa. Нема да одиме Долно
мало по поп, - изговори Доста и продолжи: - А велиш, го виде и Крлето со
магарето ?
- Е, го виду де, го виду ветерот да ве не виде обата со него, шо толку си се
запнала во тоа Крле? Баре шо Крле е! Еден пупурник, како светелникот наш. Шо
токо ми го пикаш во очите? Се куртулиса од него две три години, појадоме со
Толета сами, сега пак ќе почне да ти се натрапуа на синиата. Токо знајш? Ако го
викаш пак како понапред, попот ќе ви викне на главата на обата. Да се седиш
мадро, неќу јас заради тебе да ми се смеат чупињата!
- Кроце, де, кроце! - и вели мајка и. - Ако не го викниш ти, мене зошчо ми е?
Ако дојде сам, не ќе го нападиш, слепела! - И на тоа се сврши денешниот разговор
меѓу мајката и ќерката, на кои мислите им беа едни, а само зборовите други.
***
По вчерашниот настан, Крле сети леснина на душичката.
Секој ден тераше по двапати дрва, а обата пати носеше цели лопки горски
цвеќиња: јаглички, петреви гаќи, вратика, коловер, матерка. Се знае ли какви
цвеќиња нема во планината од Ѓурѓовден до Митровден?
Едно старо котле крај бунарот на Бисера беше полно со китки и секој ден се
менуваа попресни и попресни. Бисера им ги даваше вчерашните на девојчињата,
носеше и таа како млада невеста по чешмата, по реката и каде што излегуваше по
комшии. Бидејќи со Тода Малова беа братучеди, често си правеа посети и Тода
слободно си земаше китки од котлето колку што сакаше.
Кај Тода пак, како кај делница и како најверна на Рожденката, секој ден
идеше Нешка со ракав, чорап или фурка на работа и разговор. Ова идење се
засили и зачести откако попот ја напушти Жиовчевата куќа. На малата Нешка
повеќе и се седеше кај Тода отколку дома кај мајка и. Крвта ја влечеше. Се што
беше Крстево на Нешка „сонце и грееше”.
И кога Тода еднаш и донесе китка цвеќе со алова врвца зрзано. Нешка,
којашто како нарачана влезе на малата врата, извика со восхитен детински глас,
небаре најмилиот предмет го виде.
- Иии. шо е киска, невесто! Каде а најде волку убава? - и ја зеде да ја
разгледува и милува, мирисајќи го секое цветче поодделно.
На Тода и дојде згодно да го направи она што го сакаше.
- Mope да знајш кој а набра, ќе а врлиш долни крај, и ќе бегаш далеку не да а
мирисаш, оти може да те маѓепца, чупе!
- Ами как не, ќе ме маѓепца! He ме ваќаат мене маѓии; веле мајка дека си
имам наврзници во косата - одговори Нешка и нешто ја штрекна, поцрвене како
секојпат кога го напомнуваше Крстета во себеси, мислејќи ота сите што ја гледаат
разбираат што мисли.
 - Е, земи де, ако ти држи? Крчето попово ми a даде да та а донеса! - рече
Тода и и се втренчи во очите да види какво дејство ќе направи оваа нејзина
постапка.
Нешка уште повеќе се вцрвени, та дури и ушите како пламен и се сторија.
Но собра сила, ја стисна китката како драг подарок и рече:
- Па оти да не а зема? Зар ме стра од тој шебек? Ете, ќе а зема, и да му
кажиш ота ошче довечера ќе а исуша, да вида шо ќе ми праве, мочко еден! Ќе му се
плаша ли јас нему? - И почна пак да ја мириса.
- Охохо, шо мирисала убаво, пустата, дека од ерген брана! - И веднаш ги
фрли очите во Тода, небаре сакаше потврда на тој збор, а во себеси си помисли:
„Дали не ќе ми се смеат чупињата ако го зема него дека беше армасан? Ами как,
ногу ми е гајле пак! Та он ни женет ни армасан беше, ни в црква, ни дома. Гледај
cи ќевот, Нешко. кој как сака нека си дрдоре... Токо, е, еј, јас кај отиду!? Една киска
зе и веќе се плаша да не ми се смееле оти ќе су го земела. Камо, камо до зимање!
Ошче десет години сака да лапаме муи обата.
Тода веќе разбра дека на добар пат е работата. Стрина и Доста одамна ја
разбра оти го сака Крлета, а еве денеска се убеди дека ни Нешка не е против.
Нешка везе и често ја мириса китката, за која Тода донесе едно шутаре од
бардаче за вода, да не се исуши.
На кинисување Нешка се засрами да си ја земе китката, ама Тода, како
мајстор од занаетот, и намигна со око и и ја покажа, а таа тоа чекаше, ја грабна и ја
завитка во ракавот, велејќи и фалејќи и се на Тода со главата.
- Да не и кажиш на мајка, оти казан на главите ќе ви стое на обете! - и си
отиде пак низ малата врата.
Сега не си влезе право дома и не го остави ракавот во камарата над оган,
ами влезе в земник, го отвори ковчежето во кое си собираше разни работи и каде
мајка и никако не проѕираше, го развитка ракавот, прислушна да не иде некој, ја
извади китката, и така сама почна да ја гали, да ја мириса, да ја бакнува по цветот
и повеќе по корењето, ја лепеше до образи де од едната, де од другата страна, ја
притискаше на гради, та дури го извади гушалчето и ја кладе под левата гола град
под која силно, како чекан, биеше нејзиното, тукушто разбудено, младо срце.
„Тука, тука, тука внатре ќе а чуам, никој да не a најде ни да ми а земе.
Милата киска убава, мила! Кој ми те набра, доде? Кој ми те донесе? Зошчо си ми,
доде, кај мене? Он, тој, ах, тој песот еден, тој ми те скина млада и зелена, росна
како киска! Милите цветчиња! Убави, милите лисичиња зелени, мили, мили
милиии!” - се разговараше Нешка, се разговараа две китки која од која поросни,
помлади, поцрвени, поубави, а мислите на Нешка и беа таму далеку во планината,
во Зелка, во Ѓурѓишта, во Ѓурѓовиот камен, Козјак, Трибор, Перун, негде, негде во
Рожденската или Книнската планина, каде што он, тој мочко нејзин, бере дрва со
магарињата и нови, нови, стопати поубави китки ќе и донесе нејзе да ја израдува,
оти преку нив таа го имаше и го чувуваше самиот него. - „Ќе ми овениш тука, ќе
ми се исушиш без водичка, ќе ми умриш! He, не, ти не умираш. И туа ти си за мене
жива.”
Колку се задржа Нешка во земникот, не знаеше. Ама веќе почна да се
замрачува, а некој почна да врви во дворот. Беше си дошло Толето и викаше да ги
растоварат маските.
На брзина ја извади китката од пазувата, ја завитла во новото тулбенче и ја
скри во еден ќош на ковчежето - да не ја види ни сонце, ни ветер, - и излезе,
небаре сега се враќа од работа.
 Мајка и беше излегла и растовариле со Толето. Нешка ги свитка ортомите
на малата маска и ја поведе да ја врзе на јаслите.
Оваа ноќ таа не затвори очи. Во темницата под покровчето си даваше
сметка за преживеаното денеска и си поставуваше илјади прашања во врска со
Крстета и нејзиниот живот со него. - „Тој и никој друг, -си велеше таа. - „Се виде
таа оти тој ме сака. . . Може, не колку јас него, ама пак ме сака”.
Околу зори Нешка задрема за да се разбуди повесела од вчера, попргава,
помила и работна. Toа и даде сила и волја да работи, да се смее, да пее, да игра.
Тоа и даде здравје, како на никое девојче во селото, и таа од ден на ден го
менуваше дотогаш жолтото и бледо лице во румено, црвено.
Тода отиде кај Бисера и накратко и исприкажа што направи со китката што
ја зеде од котлето: Како на Тода, така и на Бисера им се направи волјата дека
Нешка ја зеде китката. Тоа значи дека го сака Крлета! А од тоа девојче в село ни
поубаво, ни поумно, нити подобра пак куќа и фамилија нема.
Навистина, уште е рано, но, како што се вели, нужда закон менува: и тие со
татко и нема да го чекаат Крлето осумнаесет и дваесет години да бреа по село,
како што прават сиромашките ергени, ами ќе го наоглават уште на петнаесет
шеснаесет години, да се отвори куќата и да има кој да му чини измет на татко и и
брат и на Бисера.
Прашањето дали ќе му го даде Рожденката не ги плашеше, оти веќе Тода го
знаеше нејзиното расположение одамна. Едно се понамршти Рожденката кога
Тода ја гибна по толку години:
- Мори, ами да му а дајме, невесто, токо дека ќе а внесе? Ете, немаат
кукичка, сиромаси ...”
И Тода, и Бисера, и поп Петко го знаеја тоа дека домаќин на село, кој нема
барем еден ќереп покривач над глава, тој не се смета за домаќин.
- Ќе си купат, мори стрино, ќе си опечалат. Занаетот му е златен. Ќе даде
господ, едно зимо да се сторат дестина двајсет свадби, по една две лирички, ети
ти куќа, да а ослепа. Доста е шо ќе си го наместиш чупето да ти и миросуа коските!
- Тода ја убедуваше Рожденката, иако знаеше оти таа одвај го чека саатот
да се израдува со сват поп и зет попов син.
- Нека бидат живи, нека дојде тоа време. Ако е речено, колку да се басам, не
можа ни да направа ни да расипа. Коа тој шо рекол лели имам женска челад и со
црниот Ѓуптин може да се сосвата.
Тода зеде уште неколку китки од бунарот и и донесе на Нешка, која не ги
врати и отворено призна дека го сака Крлета, ама ја страв да не разбере мајка и.
На третата, четвртата китка, Тода му кажа на Крстета дека и дала на Нешка китка,
небаре тој и ја пратил и дека таа ја примнала.
Тода ја продлабочуваше врската меѓу овие невини суштества. За да му даде
доказ на Крлета дека Нешка ги прима неговите китки, таа ја кандиса и она да му
прати нешто.
- He само да земиш, џадио, токо и да му дадиш некој нишан. И он да знае
оти го сакаш како тој шо те сака! - и рече еднашка кога и донесе уште поголема
китка, - сега, навистина, од Крстета набрана за неа.
- Шо имам јас да му дада зар? - поцрвене Нешка, одговарајќи на Тодината
забелешка. - Ете, он е машко, бере киски, a јас не ода во планината!
Тода си ја знае работата и продолжува со корисни „совети”.
- Ете шо се дава: едно рало калци, после чорапи, ванела, ќурдиа, па дури и
кошула, ама за сефте баре калци.
 - И, да и ослепа, едно рало калци. Ами ако е за калци да ти донеса, токо -
големи се плетени сите мој калци, та не ќе може да и носе, - со радост изјави
Нешка готовност и таа да го израдува Крлета како тој неа со китките.
Уште на другиот ден Крчо ги навираше своите слаби раце во големите
нови машки калци, на кои Нешка навезе и две букви: Н. К. за да се потсетува Крсте
од кого се и да му ја потврди својата желба дека така сака да се вика Неда Крстева.
Како што се израдува Нешка со првната китка, така се израдува и Крле со
калците. Mope, ги гали, ги мазни, ги притиска на градите, по образите, ги избакна
секој по десетина пати и ги проба да ги обуе. Бидејќи му беа големи, не ги обу, ами
и скри во ковчегот каде што му беше велигденската кошула. Од тој момент Крсте
Попов и Неда Рожденкина се „залагаа”. И треба да се знае: ерген и мома залагаа ли
да си даваат и земаат, тоа е сериозна работа. Тука веќе нема назад.
Ерген и мома се лажат само преку „кодош”: тој зема од едниот еден
предмет, му го дава на другиот. И колку почесто се разменуваат предметите,
толку вљубените се повеќе се вардат еден од друг, се повеќе се срамат дури и да
се погледаат при изненадна средба. Затоа и Неда и Крсте, откако зачестија да си
земаатдаваат, се се плашеа да не се сретнат некаде одблизу. Се погледнуваа од
стотина метра, ги наведуваа очите и си одеа секој по својот пат.
Откако му ги даде Нешка калците, Крчо и прати огледалце и чешел; да се
гледа оти е убава и да се чешла за да биде поубава. Потоа и прати кутија локум, та
дури ја дотера до сребрен синџир со гровчиња и најпосле .,саватлија” прстен, со
празно место за презимето. На него стоеше само нејзината прва буква Н, а за
втората, местото стоеше празно. He му се пишуваше нејзиното презиме, а пак не
смееше да го напише своето, иако гореше од таа желба.
И колку се плашеше да се сретне со неа насамо, толку сакаше да и го слуша
гласот.
И затоа почна да оди често кај братовчетка си Тода, која нарочно по негова
„порачка” ја извикуваше Нешка на калето и ја прашаше ту за едно, ту за друго во
врека со него.
Крчо пак, скриен во малото ќералче, слушаше како шепоти Нешка кога
беше зборот за него - да не ја слушне мајка и - а после заедно со Тода се смееше
изгласи.
По обичајот, Крле тргна еден ден по пладнина да оди кај братовчетка си
Тода. И таман ја наближи портата, гледа во дворот кај бунарот - жена. Одеднаш ја
позна. - „Она е. она ! . . . Ами сега?” - се праша и нозете му се потсекоа. Бре да
мрдне, да влезе во портата , . . Некако да пречекори. И уште кога таа го виде оти
иде, со трчанка се окри во тремот, оттаму преку куќа, низ мала врата, та дури
дома со бегање. А си мислеше дека ете сега ќе ја фати за плетенки и ќе ја заврти
да и погледа во очите. Задишена, си влезе во земникот и се поуспокои, гледајќи ја
неговата последна китка.
Крле, пак, бидејќи не можеше да ја пречекори портата, се заврте назад и
како елен доскока кај Грбанџови, задишен, исплашен, небаре сите селски куч'ки
го бркаа по улица.
Но со тоа само се зацврстуваше желбата за нивните врски.
- Така е убаво, да се сакаш, а да не се гледаш, да не се задеваш со него, - ја
учеше мајка и кога разбра од Тода. И таа се радуваше на нивната радост.
Времето си врвеше по зимата - пролет; по пролетта - лето, есен и пак зима.
Месеците за месеци, неделите за недели, дните за дни. Ланските се повторија
годинава, годинашниве ќе се повторат в година, на земјата ништо не се менуваше,
освен старите што умираа, младите старееја, нови се раѓаа да поминат по истиот
пат по којшто поминале нивните предци. Чорбаџии осиромашуваа, сиромаси
забогатуваа, болни оздравуваа, здрави се разболуваа... така, господ си правеше
скали од луѓе.
Од слеп сиромав, манастирски ѓак, се најаде првин леб, со лебот побара
сиренце, мавца, сланинка. My текна дури и за мазниче - зелниче, та дотера дури
до алва. Оти пак да не тера човекот?! Умреа стариот поп Трајко уште постариот
поп Стево и поп Димитрија, и целото село, коешто хранеше четворица попови, му
остана нему сам да се башкари. Дури беа живи старите, се плашеше од нив да не
доведат секој од својот „метох” свој човек. Затоа тој си беше „божја бубалчица”.
Ако венчаваа тие за половина лира, тој земзше бела меџудија, ако свртат тие на
српски пари - десет динари, тој венчаваше за пет итн. се додека тие изумреа без
наследници, та си го поклопи целото село од двесте куќи. А да имаш парохија од
двесте куќи, лебами, не е мал имот.
Затоа и поп Петко присобра по некоја и друга лиричка - врангичка и ете го,
си купи и куќичка. Навистина, не даде многу готови пари за неа, бидејќи ја мени
за две ниви и шестотини и педесет гроша, но и тие пари беа шест и пол вранги и
згора.
Како му годе, поп Петко стана „ас домаќин” и „ас витолишанец”. Сега
можеше слободно да бара снаа и од најбогата куќа и со сермија.
На последната мисла „со сермиа” пак му излезе пред очи Анѓа.
„Зошчо побегаа јас, будала, од таков мрсен залак?” - си рече со умот. А како
за инает, новата куќа што ја куќа се погоди калкан за калкан со Анѓината, та секој
ден ја гледаше Анѓа на портата. Таа пак не држеше никаква пизма, дури како
добра комшивка почна чосто да му ги лее стомничките вода. Секако на обајцата
им беше криво што го расипаа дотоворот. Влезе ѓаволот во попот и напна со сиот
ум да го жени Крчето уште на петнаесет години дете и тоа - за која? - за Анѓа, од
која сам избега пред три години оти беше недомаќинка, „расипана”, како што
велеше тогаш.
„А, a, а, да си го крениш од умот тоа, дедо попе!” - си велеше Крчо. - „Еднаш
лисицата влезе в стапица, ошче еднаш, ти да си жив!”
Се спротиви сега Крчо како машко, а не како дете од девет години што го
излага.
- Таа ќе биде па таа! - запиња поп и по цели недели се лути, небаре се живо
му исклаа Крчо и Бисера.
- He бидуа татко, не бидуа! - излезе Крчо отворено, - Ако беше арна Анѓа, ти
не бегаше од неа. Сега јас пак да влевам в стапица, не влевам. He се жена и тоа ми
ти е! Зар су престарел па да се жена? - се бранеше Крчо и бегаше од дома кај
Бисера, кај Тода, кај вујковци, стрикови, само да не биде пред цевката на поповата
пушка,
- Ќе биде бре, синдрак, ќе биде! Или не су ти татко јас. Таков син шо не
слуша татко, го неќу дома! - се наврека еден ден и му ја заклучи вратата на
Крстета, да му покаже и на дело оти ако не ја земе Анѓа го отсинува.
- Лесна работа е сега, лесна! - рече Крчо и си отиде Горно маало да и го
пренесе на Бисера решението на татко им.
Бисера застана сосема на Крчова страна.
- Нема да а земиш таа лигла. Ако а саташе, он зошчо избега од неа?! Иди си
кај дотка. Дури имаме леб, ќе јадиме, после ќе работиме, ќе се раниме. - Крле ја
напушти новата попова куќа пред да презимува и една зима во неа.
 Попот се откажа и од ќерка си Бисера што го прибра Крлета и еднаш, кога
таа отиде да го види, да му ги земе алиштата за перење и да му занесе едно грне
кисело млеко, толку го налути кога му рече в очи оти тој е крив, а не Крсте, - го
грабна од полицата грнето, и го удри од глава и ја истурка низ врата со полна уста
клетви:
- Еве откаде дуел ветерот шо ми го подветрил детето, да даде господ нека
срдешница да а вати! Надвор, кучко касапцка! Па си дошла млеко да ми носиш,
пците главата да ви а носат со таа песјачка Маловата; триста алови да ве најдат,
да рече господ златен и свега неделичка утрешна! - Ја симна капата, се заврте
спроти сонце и почна да се крсти и колне.
А Бисера, колку го виде оти ја симна шалката и почна да се крети, избега и
не се обѕрнува назад, оти поп кога колне не треба да го гледаш: макар и другото
да колне, клетвите го фаќаат тој што е крај него.
- Да ти се вратат на главата, да рече господ златен! - изусти таа горе
Врчкиќовата улица и си отиде дома, та се наплака повеќе отколку мајка и кога
умре.
Крчо оттогаш не му излезе веќе пред очи на попот, ниту пак овој го побара.
Го советуваа Лесната, Колобан, Младен Чкулот и други селани и пријатели да си
го прибере детето, да не си го отпадува, но тој си остана пред своето.
Откако ја истурка Бисера низ порта, никого не пушташе в куќи. Сам
готвеше, сам јадеше. За месење и готвење беше цела домаќинка, бидејќи беше
осумнаесет години момок на манастирот, та кога не одеше по селата да проси, тој
му помагаше на маѓерот во домаќинлакот. Само едното приперување на двете
недели му беше тешко, но затоа пак тука му беше Анѓа, врата во врата, една куќа,
што се вели зборот, и таа пак си ја зеде грижата за несудениот свекор. Па не и
беше за бадијала изметот. Што носеше попот од село - сето и го даваше нејзе,
преку некаква снаа од втор трет братучед, кај која Анѓа се прибра со братчето
кога попот ја напушти нејзината куќа. Лоши јазици зборуваа по село дека дедот
поп си ја припитомил снаа си кога момчето и го зедоа Србите војник, но тоа си
беше нивна работа. Главно, сите се прехранија покрај попот во тие гладни години.
А причината за сите тие блиски односи беше пак таа старата: Анѓа да биде попова
снаа.
***
Поп Петко си го поклопи цело Витолишча и кај него ништо не се измени.
„Оче наш”, „Свјати боже”, „Господи, помилуј”, останаа истите. Крштеваше деца,
венчаваше, препеваше мртовци, како и за времето на Арслан беј. Неговото излезе
како што му велеше на Бина на плетчето: и отспреди поп и одзади поп. Ништо ни
доби, ни загуби
Даскалот Бино веќе си седна на столот од стариот мудур Арслан беј, и
почна да си мудурува под заштитата на двеглавиот бел орел и Њ. В. краља Србија
Петра I. Но нему навистина му излезе работата незгодна. Од народен просветител
стана извршна власт. Почна да собира порез, прирез, да собира војници, a требаше
да оди и потера, оти собраните витолошки „Б'лгари” не сакаа да одат да се бијат
со својот „б'лгарски” Војвода Јована Ѓуровчето, кој заедно со Гурлука и други
„патриоти” се врати во своето Мариово летото 1913 година со голема чета и дојде
во Биновиот реон - онаа пуста Опстраница. каде што се Сукаловите колиби.
Бино собира војници и ги испраќа во Прилеп, но тие за една две вечери ја
напуштаа касарната и се присоединуваа со Јовановата и Ѓуруковата чета.
Јован го опомена Бина со кратко писменце:
 „Братучед Бино!
Ти се продаде шо се продаде на Србите, но внимавај на поведението оти иде
денот на расплата.
Ѓуро.”
Бино се однесе кон ова писмо како Јован кон неговото кога му го однесе
Коле Куков на Сињак, та и тој ги повтори тогашните Јованови зборови кога го
прочита: „Ќе му кажиме, кога ќе го видиме”, го искина и продолжи со потерата да
го брка Јована.
Создадената ситуација по Сојузничката војна му помогна на Бина. Бугарите
ја изгубија битката и Ѓурлуковци се вратија со своите чети назад во Бугарија, a
Јована го оставија да го подига духот кај „македонскија б'лгарин”. Тој остана со
Колета и Стојна Салила од Полчишта во својот реон. Почна волчки живот: по
пештерите, дупките и шупливите буки.
На Бина му испратија помош од Прилеп на чело со еден наредник и
педесетина жандарми; уште толку доброволци од „српските” села од Азот и
Поречијата, та го запашкаа Јована убаво.
Бино пак го покани сега нему да му се предаде како пред дванаесет
тринаесет години што го канеше да му се предаде на мудурот, бидејќи сега тој
седеше на тој стол, но тоа само го налути Јована, та за инает на Бина реши да се
предаде, но не вему, ами направо на окружниот началник во Битола. Толку повеќе
што Ѓурлуковци го оставија на цедило и се извлечкаа навреме дури каналите не
беа затворени. Сега и да сакаше да се врати, навалите беа растроени, дејците
позатворани, некои од нив и избиени.
„Да му се предада на Бина?” - почна да се колеба по Биновото писмо. - „Не,
не. Нема Бино да доживее триумф над мојата несреќа, што е и негова! Caмо тој се
продаде!” - И ете го, реши да се предаде на поголем од Бина и од наредникот,
направо на окружниот началник.
И преку Илка Сукалов, кај кого сега навистина се прикри, иако не го сакаше
и сега како едно време кога излезе комита, му ја соопшти својата желба за
предавање на самиот окружен началник во Битола. Началникот се израдува и
испрати еден од своите агенти и еден жандармериски офицер, и за два дена Ѓуро
се најде во окружното началство. Пред началникот Јован, како и Бино, плукна на
бугаршчината и се заколна на верност краљу Петру I, за кое веднаш стана
општивски шумар на оној ист свој реон во којшто брка комитаџилак тринаесет
години.
- Јас не можа без шума, - му одговори на началникот, кога овој го праша
каква служба сака да му даде кога веќе се посрби”.
- Па добро, кад ти хоќеш шуму онда буди шумар у твојој шуми, - му
одговори началвикот и му стави во задача сега пак тој да ги брка комитите во таа
иста шума, во која него толку години го бркаа мулазимот, Рашид чауш и Шарен
Мустафа, а во последно време братучед му Бино.
Во Битола Ѓуро не заборави да издејствува помилување и за своите двајца
четници Колета и Стојана, но додека тој се задржа таму да ја положи клетвата и го
утврди „посрбувањето”, наредникот успеа да ги фати неговите четници и една
ноќ ги „суреди” обајцата со ладно оружје - по еден штик во градите - и ги закопаа
во грмаѓето Уровички. Ги запретаа колку да не ги јадат утре пците и чавките. Но
на Салила не му беше му било „пишано” тука да загине, та бајонетот во темницата
беше го прободил лесно крај десните ребра и така жив беа го закопале. Да
благодари што му беа ги оставиле палците на двете нозе незапретани. Откако беа
се тргнале жандармите, Салил се отпрета и „воскресна од гробот” како Лазар на
Лазарева сабота во Витанија.
- Си дојду, Бино, си дојду, но не по твоа желба, ами по моа, - му одговори
Јован на даскалот Бина, сега претседател на Јовановата општина, и почна да си
шета, слободно, во овојот стар војводски реон. А за да го убеди началникот оти
навистина се посрби, почна да ги брка своите селани - воени дезертери, што не
сакаа да се борат против пријателот на Бугарите - Австроунгарија. Поправо, тие
сакаа да си седат дома покрај жените, децата и стоката, како што си седеа старите
петстотини години дури повелаше Турчинот. Тоа беше разбирањето на
мариовците и затоа масовно ја напуштаа српската армија. Бегаа уште од Прилеп
ни непојдени на фронтот, кој беше далеку од север од Мариово.
Сега Бино беше мирен, бидејќи и Јован им се продаде на Србите, та немаше
кој да му забележува и да го гони ако ставе некој „лимпрч”, како што се
изразуваше за државните преврати самиот Бино.
Јована пак, страшно го печеше Биновата положба. - „Јас излегу да го бркам
Арслан беј, а Бино, кој ме кандисуаше да му се предада, седна на неговиот стол!” -
си велеше сам за себе и не можеше да се помири со тоа. - „Море, ќе седна кај
Арслан шо седеше, макар да знам и ќе се поѓупча, не само шо се посрби!” - се
заколнуваше Јован и се гледаше да му подметне нешто на Бина за да го турне од
мудурскиот стол. Но и Бино беше мариовец, и тоа од еден сој со Јована, та не се
туркаше така лесно. Затоа тој си претседитекуваше, а Јован гаумаруваше во
истата општина и во истото село.
***
Работата меѓу таткото и синот многу се заостри. Од тебе - од мене се
разнесе по сето село. Се разбра зошто Крчо седи кај сестра му и скоро сето село
застана на негова страна.
- Ќе се глава негде, дотко. Ќе бера дрва кај некој чорбаџија, колку лебот да
го јада и пинците да и кина, - и велеше Крсте на сестра си Бисера со плачни очи.
- А бре, како ќе се главиш, бре Крле, главата да му падни да даде господ,
вешчерот стар! Кој ќе чуе, ка ќе рече? Едно дете има попот и тоа си го нападил да
се главуа по туѓите луѓе! - плачеше Бисера и не можеше да му помогне на
постраданото братче.
И дури Крсте да го дочека Митровден да се глави, стана голема промена во
земјата наша.
Србендовци си кинисаа еден есенен ден преку Козјак и Кравица и се
изгубија негде долу во Мегленијата, а со нив се изгуби и војводата Јован Ѓуров. На
нивно место се довлечкаа „братја б'лгари”.
Даскалот Бино ја наведна главата.
И додека по малку се надеваше да го поканат да си го заме старото место -
даскаллакот, една вечер го најдоа во Село Манастир неколцина четници - поправо
воени дезертери што ги бркаа со Јована - и го фрлија жив од една стена блиску до
селото, во еден длабок процеп, од каде што ни орлите не можеа да го изнесат.
Војводата Јован Ѓуров и сега „погледна во торбата”, и, бидејќи немаше
друга Јованова глава, реши да ја спасува таа што беше на рамената. - „Да ода со
Србите во Грција, ошче во Баово Чочо ќе ме познае и ќе ме предаде на Кондилис”,
- си мислеше Ѓуро. А неговата глава одамна и скапо беше уценета од Грците за
пет-шестгодишната негова борба со нив, та Чочо, којшто се префрли како Цица,
одвај го чекаше да му излезе пред очи и да го предаде. - „Тоа би било: само месо в
куќи на Чоча”, - си потврди Ѓуро. - „Не а бива, не. Ќе ода долу Тиквешиата, ќе се
потпра прво до поп Илија во Бешишча, а он ќе ме ставе со Ѓурлукот, Шаќира и
други мои стари другари и дејци од комитлакот, белки не ме имаат заборавено за
виа дветри години”, - донесе итриот Ѓуро решение, и така направи.
На Пуловец, на границата, им „удри еден залп” на Србите што бегаа за
Грчко и со две три момчиња, свои роднини, слезе до Бешишча и му отиде на поп
Илија.
- Е, побратаиме, сега, или никога! Еве ме на твоа бога, на твоа душа. Само ти
и господ можете да ме спасите, - му рече и му ја предаде кусата манлихера што му
ја купи Толе Паша во Софија пред петнаесст години од „Браќа Иванови”.
Тој ја запази и со неа војводува до пред три години, та дури еден од
условите за предавање што му ги постави на окружниот началник во Битола беше
тој: да му ја остави манлихерата како спомен и да се служи со неа во шумарската
служба. И началникот му ја остави, но Ѓуро кроеше и така и така. Та макар да
прооди и со Биновите потери, таа не пукна на никого, па дури и на Пуловец. И тие
стрелаа по ветер колку да се слушне во Рожден дека Ѓуро ги „брка” Србите. А тој
пак, се избакна со полицискиот писар Јачмениќ, со наредникот Радована, ќатето
Драгутина и ги испрати со желба пак бргу да се вратат. „Шо знајш шо иде назад?” -
си велеше Ѓуро кога се разделуваше со нив.
Па и сега, за првпат ја положи пред поп Илија и му се предаде на „богдуша”.
Попот, бидејќи секој ден имаше работа со господ и знаеше колку е голем овој, се
најде поласкан од Јована што го спореди со него и реши да му помогне на својот
стар пријател, Иако за овие три години се „посрби”, за која постапка и го намрази.
Но му помогна го стави со Гурлукот некаде по Богданци и Криволака.
- Ми дојде ли мори, продадена душо? - го сретна Милан Јована и му ја
покажа сувата врба крај Вардар, што требаше да го заплаши Ѓура дека таму, на
врбата, ќе го заврши животот.
- Ти дојду, господин коркар војводо, - му одговори Ѓуро иронично, иако
неговиот живот зависеше од Милана.
Збор по збор, се скараа на лаката старите другари и војводи. Милан го
осудуваше Јована за предавство, овој Милана за кукавичлак што избега во
Бугарија и го остави него на цедило, и на крајот на краиштата и Милан виде дека
Јован си имал право донекаде што се предал, бидејќи друга глава немало во
торбата. Ја кладоа на кантар Јовановата тринаесетгодишна „б'лгарштина”; ја
кладоа и тригодишната „српштина”, но последнава натежна некако по
Милановата преценка, та Јован беше принуден да фрли уште сто лири на тасот од
бугарштината за да се израмни со другиот на кој беше неговата српштина.
Така Милан си ја зеде грижата да го спаси овојот стар пријател од другите
кои не знаеја зошто натежна бугарштината. И го спаси. Го испрати со Ивана од
Гудјаково за Прилеп и во својот стан го криеше два месеца, дури да „се разбере” со
другарите. Ги убеди дека Ѓуро е грешен, но не за колење, ами помалку нешто. А
тоа „помалку нешто” беше интернирање во внатрешноста на царството: да не им
мател вода по Мариово, да можат тие слободно да вршат што сакаат.
И така Ѓуро по два месеца, некако пред Божиќ, се најде со група
„с'омнителни лица” - гркомани, србомани - во Хасково, а оттаму во Стара Загора.
Ги остави, поправо го нападија Ѓурлуковци Ѓура од Мариово, и за прв пат
мариовските шуми по петнаесет - шеснаесет години останаа без него.
Момчињата, што го испратија до границата и што пукаа на Србите, не
можеа да ги убедат своите селани - противници, - та и тие, (како Коле Куков и
Стојан Салил што платија со главите за „бугарштината” од српските жандарми), ја
платија „српштината” уште на вториот, третиот ден по идењето в село.
Во Ѓурово Витолишча се установи сега нов „б'лгарски” уќумат. Јовановиот
бивш четник, шивачот Милан Ѕвезда од Прилеп го зазеде местото од Арслан беј
од Бина Даокалот. Стана претседател на ошитинскиот тричлен совет. Притребаа
секретари, писари, стражари. Што не треба за уќумат?
И, ни пет ни шест, поповиот зет Грбанџо стана општински стражар, а
нашиот Крчо во своите четиринаесет петнаесет години - мал писар.
- Ете, не требе да се главуам сега, - со радост зборуваше една вечер со
сестра си. - Сега си го вада лебот сам, и никој не може да ми заповеда.
Се почувствува свој човек и порешително застана на своето.
- Или Неда, ако сака веќе татко да ме жени, или никоа! - и натрати тој на
Бисера, а која преку бабата Манџичица му го пренесе ова „попуштање” на Крлета.
- Неда? Коа Неда, мори стара вешчерко, света недела да ве пресече сете шо
сте му го исчукале умот на детето! - се разлути попот и ја зеде патерицата да ја
истера и неа како ќерка си Бисера, но се сети оти ќе му треба некој, та ја врати од
сред двор.
- Слушај, Бисеро (ќерка му беше крстена на баба си Бисера) - јас знам оти ти
подваќаш по нешчо од маѓиа страна. Поможи ми, мори мајче! И на вој век и на тој
мајка ќе те знам. 3еми, земи, одврати му ти вода, јас ќе му пеа љубовна песна,
белки ќе го нападиме натемато од него, да се прибере, да си го земиме воа
сиромашчето. Та тиа нивните Неди, Велики, Бојани, Јани - чорбаџички ќерки - нас
ли ќе не гледаат, мори сестро? He гледа ли, парталко еден, нема гаќи на задникот
па се запнал во неј? Токо и тиа мајки магарици, не гледаат ли на кого и даваат
својте ќерки? - И почна попот да ја моли и благошава Бисера оти „од неа ќе го знае
тоа добро”.
- Mope, какви маѓии, попче, какви тикви стамболки! Јас да можа да направа
маѓии, ќе си направа за Мицето мое да си го прожена, токо толку да ти помине
меракот, дај ми по еден шеј од него и од чупето, ќе му одврата вода, ама пак да не
веруаш. Летнало детето по неа и тоа ти е. Триста маѓии за една аспра. - Овде
Бисера се сети за маѓијага што и ја направи на Нешка кога се роди по Митрина
желба и си рече сама со умот: „Еее, лели мене ми дојде пак да и права маѓиа нејзе,
ќе вати колку првата! - и се понасмеа, вртејќи ја главата на другата страна, небаре
се секне, да ве ја забележи попот.
Попот и го даде на баба Бисера Крстовото ќурдивче и Анѓиниот тулбен и со
нетрпеливост го исчекуваше дејството од маѓијата.
***
И oвој настан не остана далеку од ушите, како на Доста Рожденката, а уште
помалку од ушите на ќерка и Неда.
Во првите денови Неда се увили, уште црно што не проноси: - „Таман си
мисле оти нема разделба од него, ете пак ќе ми го грабнат! - тагуваше таа во
самотните ноќи. Но кога виде дека Крчо заради неа ја остави татковата куќа и се
пресели кај сестра си, уште толку го засака и се ослободи. - „Кај да оди, шо да
прави, јас ќе си ода со него, лели волку ме сака. Та шо има да бера гајле? Ќе си
дојде кај нас на чичко Трајковиот мал. Нека рипа брадата до господа ако сака!”
Мајка и пак, отиде уште подалеку. Каде потскришум, каде јавно, почна да
му праќа преку Тода на Крлето секој ден, секој други ден, нешто за јадење; му
прати чорапи, гаќи, фанела; за Водици цел такам од конец и и потфрли на баба
Бисера да му го каже ова на попчето. - Ако го нејќе тој, јас си го сакам и ќе го
гледам.
Попот зовре уште толку и престана веќе да оди кај Рожденката да и крсти
вода, од инает не побара кутол на Митровден и сите поскури што ги носеше
Нешка в црква ги враќаше назад или му ги даваше на крмникот. Толку ја запизми
оваа жена, дури на патот не сакаше да ја сретне. Мислеше дека сето зло во
неговата куќа таа му го донесе.
Крчо си затера свој живот. Co платачката од шеесет лева месечно се облече
„по френски”, се обу со офицерски чизми, та дури имаше пари да и купува, сега
слободно, на Нешка што сакаше. По синџирот дојде окопецот пафти, сколци и
други решме направи од сребрени петодинарки и турски бели меџудии.
Арноама, таман се готвеа и двете страни за радост, положбата на
Бугарковци се измени и тие го напуштија Добро Поле, ги кренаа пушките да си
одат дома. Општинската управа со целиот персонал требаше да се евакуира пред
војската. Да се запази архивата која ќе треба „когато се врнеме пак”. А персоналот
го собра „един патрул” и го поткачи напред пред „отст’пваштите герои” од Добро
Поле. Таа метла го фати и нашиот Крле.
„Ај беља!” - си мислсше тој, терајќи ја малата Сукалова маска преку Жиово и
Врпско, која беше реквизирана да ги пренесе багажите на општинската управа до
најблиоката станица Тројаци. - „Од една куртули, на друга нагази!” - се жалеше,
вртејќи ја главата од Становица за да го види за последен пат своето Витолишча и
во него Нешка. - „Нема назад, не пушчаат виа пци. Па и да се искуба некак, да
избегам, дали не ќе ме проколат тиа шо ќе дојдат?” - се прашуваше Крсте и сам си
одговараше. - „Нека помине ваа бура. Па ќе се врата коа ќе се поумири”. - И
продолжи со „героите” од Добро Поле.
Поп Петко не можеше да се додржи. Виде дека Крсте навистина го остави и
тргна со Ганчовци, ја наведе главата и киниса Горно маало. „Крвта не била вода” -
си рече тој. - „Имало право старите што го велеле тоа”.
Нога за нога, отиде Горно маало и ја најде портата на ќерка си Бисера.
Кога таа го виде на портата, малку се израдува, но со влажни очи го пречека, оти
братчето и го зедоа Бугарковци, та којзнае дали не ќе пропадне некаде патема.
- Ела, не плаши се, го нема Крлето веќе; ни кај тебе, ни кај мене. - И почна да
си ги брише солзите со црната шамија, која беше знак на преголема жалост.
- Mope, еве ме, јок господа да ме стори, токо зошчо дека су жив! - изусти и
попот и почна да плаче.
- Пукна ѓаволот, - си рече Бисера и го фати под мишка, го заведе дома, му
даде столче, го кладе ѓезвето за кафе и седнаа да се разговараат како родители и
чедо по две три години.
- Mope, отрова, ќерко, отрова клади, а не каве! - рече попот кога Бисера
стана да тура кафе во ѓезвето. - Шо ал правиме, мори Бисо, мори ќерко? Boa прле
најстана не остави црни гламни покрај огнот? Леле, мајко ти мила, шо да се
праве!? - И пак залипа длабоко, та дури и едно темно тажење испушти
„Ууу, море боже, та дури добога, шо ми било црно напишано'. Co челад - без
челад да остана!”
„Аха, ќе ми те м'сне м'њата, ќе ми те трешче од јаскина, вапиру стар, шо го
зе детето на душа!” си помисли Бисера и почна да си го крпи татка си.
- Ами кога ти велеме, бре татче, стори се помал, дај да си го прожениме, да
му а земиме таа шо си сака, ти ка велеше? Света Недела ќе ве отепа, не ќе останете
кога јас друга ќе прибера во моата куќа. Ете шо направи и нам и за себе ќе си а
сторе негде липата, ја некој аероплани ќе го смачкаат негде. Mope за леб ќе
пцовиса, та остави друго! - Бисера го подзеде филџанот дополу испиен. Попот не
можеше да го допие кафето.
- Тоа се стори шо се стори, токо давај ум шо да правиме. Јас се реши: ќе ода
до кај Врпско, белки не се прејдени на Црна. Ако можа некак да го прелажа да се
врати, та после ќе гледаме, ќе правиме! - рече попот и остави едно сандаче пред
Бисера. - На, има овде нешчо. Ако се врата, ќе си го зема, отворчето е у мене. Ако
скапа јас некаде, ќе го скршиш клучето и ќе си земиш половината, а половината
ќе му и чуваш нему до десетге години. Ако не се вратаме никој, алав нека ти се и
од мене и од господ.
- Ми дал господ, татче, мене колку за живот, доста ми се и пари, и се, токо
пак би те поучила, ако си ми татко. Ако го втасаш, не да го лажиш та после „ќе
гледаме, ќе правиме”. Апла, отворено ќе му речиш оти не го тераш Анѓа да а земе,
ами ако сака да се жени пак со неа, со Рожденката, ќе го прибериш. Други лаги и
такцуања не го враќаат. Тој веќе е завлезен до гуша и назад не се враќа. Че се
правиме, ете, помали. Таков е векот, малите кренаа глава и не слушаат.
Попот го остави сандачето и и ги даде на Бисера клучевите од куќата, и
торбата на рамо - се загна гope Жиовски дол, со надеж дека ќе ги втаса
општинските управници. Но за жал, транспортот беше ја поминал Црна на
врпските лаки и мостот гореше во пламења.
„Нема шо, било такцир: си го загуби изгледано детенце, ќе кукам како утка
сам”, - си рече поп Петко и се врати во Врпоко, каде што закопа еден мртовец и си
ја најде мааната пред Србендовци кога го начекаа горе Становица да се враќа за
Витолишча. Успеа само толку да му нарача на стариот „б'лгарски” деец Ивана од
Гудјаково: ако го види некаде по Бугарија Крчето да му каже оти татко му го
бараше и да го доведе. Голем бакшиш ќе добиел. He заборави да му рече и тоа
дека тој, попот, е согласен да ја земат онаа чупа што ја сака Крсте.
Си се врати попот и си залелека. Денеска утре, цели три месеци.
***
Крле продолжи со последните бугарски војски и уште за пет шест саати
време што не стана пленик на Французите при Крива Паланка. Таман, тој со
дружината го префрли Султан тепе, втаса француската коњица, но не ја префрли
српско-бугарската граница. Слезе надолу до Ѓуешево. Ќустендил и таман се
запалија магацините во Радомир и се отвори сражението по Владаја, Крле со
дружината се качуваше по југозападните огранки на Витоша за да дојде по друг
пат до Софија.
По патот се најде со Иван од Гудјаково и, јавајќи двајцата на маските,
бидејќи архивите ги наполнија со пченица, Иван му ја пренесе поповата порака на
Крстета, но не можеше да го кандиса да се врати дури не го виде вујка си Ѓура, во
Стара Загора. Затоа и Иван не успеа да го врати Крстета со првата група бојци од
II македонска дивизија, кои се групираа во Софија и си тргнаа кон своите родни
краишта по цела Македонија.
Крчо замина за кај вујка си, но зборовите на татка си пренесени од Ивана
му останаа во умот.
„Аха!” - си рече. - „Значи се кандисал коа сака нека биде, само да се врата.
Убаво, убаво. Ќе се врата, ама ако ми прави пак џева, ќе го остава сосема, ќе си а
зема Нешка, та каде со очи - тамо со нозе!”
Co тие мисли и тоа цврсто решение стигнаа кај вујка си, којшто сега како
маченик од победителниот фронт беше се окуражил и се спремаше да се враќа во
Витолишча и да си ја види сметката со тие што го испратија три години во
прогонство.
My ја откри целата млада душа на вујка си и побара заштита кога ќе се
вратат.
- He бери гајле, внучко, лели останавме живи. Јас су со тебе, и ако не го
закла попот во турско за многу кабаети, ќе го заколеме сега обата и ќе се
куртулисаме од него, - рече Ѓуро и го тупна по рамо внука си, негов најблизок род.
- Така треба, да си слободен, да живејш на слобода како шо мислиш дека ќе ти
биде поарно, а не ропски, како шо научил татко ти и нашите чорбаџии. Се гледа
дека најстина тече моа крв во тебе. Биди жив и здрав, ќе си одиме и ќе а земиме
Рожденкината чупа. Пет пари да не даваш од попот. Ќе си седи мадро, како поп,
шо велат.
Крсте доби нови сили за живот. Неговата цел не е изгубена. Оддалеку веќе
се гледаше како стои покрај Неда во црквата и како, некој поп брчи околу нив и ги
врти околу бурилцето. Во тој момент нејќеше татко му да го венчава: да не му
направи некој пакост, не ќе го довенча!
Чекаше да биде готов вујко му и гореше од желба што побргу да се јави на
Слива и да ги види витолишките планини, покриени со вечно зеленило, а под нив
селото, покриено со редок дим од двесте огништа.
И последните бугарски војски се источкаа преку Витолишча и собраа со
себе се што најдоа; ограбија што можеа да носат; собраа стока што можеше да се
тера и ја поминаа Црна за да дадат отпор некаде по дренската планина и Бабуна.
Но не се запираа луѓето што не ги имаа видено своите огништа четири години и
тие што бегаа, та остави оние што трчаа.
„Празна раница не чува граница”, почнаа да се читаат пароли по буките на
Кравица, Петерник, Соколот и Добро Поле, изрежани со штиковите на гладните
војници од оваа страна на фронтот и се зачестија „мечките” каде што имаше
Германци, а бугарските војници со „дикат” дигаа се што имаше за јадење од
нивните магацини и кујни. Гладот ги тераше луѓето на остроумност и тие
измислуваа разни марифети како да дојдат до парче леб. Еден од марифетите
беше и правење „мечка” и играње со неа по селата или пунктовите каде што
имаше Германци, а особено нивни складови со продукти.
Што ли не се случува во војна? Пријател со пријател, другар со другар, дури
и брат со брат на Овче Поле, во Сојузничката војна, се навреле на штиковите и
дури, откако се погледнале доцна се познале оти се браќа.
Во војнава, под Грунишкиот Вис или „Ерголем”, како го викаа Бугарите, во
еден ноќен напад српскиот потполковник Драгутин Радовановиќ со својот
револвер го „застрела” бугарскиот полковник Жеров. И кога по судирот чкотна
клечка ќибрит и го погледна убиениот непријателски офицер - како и него да го
пронижа куршум, бидејќи во него го позна најблискиот свој другар од
универзитетот во Марсеј, каде што двајцата студирале на една група, та дури
заедно и во еден кревет лежеле цели две години.
А дедот Петко Беренџев од Старавина имаше два сина. Едниот на 28, а
другиот на 31 година. Токму момци навреме. Во 1914 година беа мобилизирани
од Србите и двајцата отидоа на австрискиот фронт, Се бореа што се бореа, Митре
ја помина Албанија, а Петрета го заробија Австријците и од Надмеѓар, како
„б'лгарин от Македонија” го испратија во Бугарија и по смирувањето на Романија,
се најде во II тракиска дивизија на Солунскиот фронт, во синорот на неговото
село Старавина - Соколот.
 Митре, пак, го преброди Крф, излежа еден тифус и се приброја кон IV чета
од 21 пешадиски полк на Југословенската дивизија. И каде ќе го пратат неговиот
полк на позиција? Се разбира, на Соколот над Старавина. Митре служи во
српската војска на Соколот, на доглед на својата куќа, на своето село, а ништо не
знае за своите, а уште помалку дека брат му Петре стои против него, на
дваесетина триесет метри во бугарските окопи.
Секој ден ги гледа Митре познатите долишта и ридишта. нивите и
ливадите. Ја познава секоја стапалка шума и сето тоа го потсетува на неговото
детство и среќните дни, кога таму ги пасеше овците, свиреше со кавалот и
мечтаеше за евојата идна среќа: како ќе се ожени, како своето прво синче ќе го
води со себе да го запознае со пределите на шумата; како ќе му влее кураж да не
се плаши од волците; како тоа ќе ги пасе овците и јагнињата, и најпосле, како и
тоа ќе биде домаќин, како што е татко му Петко, и тој сам што ќе биде.
А сега? Од сето тоа само сон! Ене, непријателот копа окопи, ја сече
немилосрдно шумата, ги копа ливадите и лозјата, ги урива ѕидиштата, племните,
та дури и куќите; ги копа огништата и визбите и прави бункери за да се задржи
што подолго; за да го мачи што повеќе и Митрета и Петрета кои гледаа што се
прави, а не можеа да помогнат.
А жените? А децата? Што стана со нив?
При оваа помисла на Митрета му идеше да летне од Соколот и да падне на
сред село, барем нешто за нив да разбере. Но шумата беше непроодна.
Непријателот здраво се зацврстил и немаше изглед дека бргу ќе го напушти овој
Митрев свештен крај, неговите ниви, ливади и куќата.
Така Митре протурка две години во неиздржлива желба за својата куќа,
што ја гледа, а не може да влезе во неа, ниту пак може да разбере барем нешто за
своите најмили. Единствена утеха му беше самиот Сокол и шумата, и во повеќе
моменти се чувствуваше како да е со своите овци и кози, па дури и кавал купи и
по цели дни ги свиреше оние исти песни што ги извиваше со звуците на ѕвонците
и клопотарците. Но токму тие звуци сега му го параа срцето при помисла дека тоа
време нема веќе да се врати. А најмногу, што не може ништо да разбере за своите
најмили Неда и малиот Петка, кого го остави во лулката. Што стана со него? He
знае. Тоа толку го притискаше, та иако имаше одвај триесет годиии, почна да
белее. Но немаше каде. Војната траеше. Ниту напред, ниту назад. Барем малку да
сакаше да се помрдне фронтот, Митре ќе дојдеше до своето село, до својата куќа.
„Малку нашите да мрднат напред, непријателот ќе го напушчи селото и јас ќе си
отида дома”, - си мислеше тој, гледајќи од височината во селото. - „Ќе удра секако
на некоа трага, било некој селанец ќе затече в село, или од некој заробен војник
ќе чуа нешчо”. - Имаше право Митре, бидејќи овие војници што беа спроти него не
беа некои други ами неговите селани - мариовци, што ги дотераа Бугарите да се
толчат еден спроти друг, како тие со брата си Петрета. Но фронтот не се местеше.
Се зацврстиле едните, се зацврстиле другите, и никој своите тврдини не ги
напушта. Рикаат топовите, трештат бомбите, но фронтот си стои на истото место.
Митре си останува со своите соништа да ја чека општата катастрофа на
противничката страна.
Петре пак, пред самото влегување во окопите, помина преку своето село
Старавина, го виде разурнатото дедово оганиште, упропастените лозја, ливади,
исечените кории, та може да се замисли со каква омраза во душата отиде да се
бори. И со кого? Co брата си Митрета, за кого веќе домашните дадоа и пченица за
душа уште пред две години. Само едно Петре беше посреќен од Митрета, што
патема за фронтот, преку Дуње и село Манастир, во Витолишча го најде татка си
Петка со невестите и децата кај Илка Сукалов, кој го прибра „од гревот” да им
помага на уште малите негови деца Толето и Нешка, оти сега сите Куковци,
Дрманчевци, Ѓуровци, Пуцевци и други сиромаси исто така беа војници, та Сукала,
Билјарот, Чолакот и другите чорбаџии не можеа да најдат момоци за триста
гроша годишно и аргати за три гроша дневно. А нивите беа истите и требаше да
се работат за да раѓаат уште повеќе пченица одошто во турско време, оти тогаш
таа беше 55-60 гроша, половина лира килото, a сега стана осум па и десет лири,
шеснаееет дваесет пати поскала. Од тој „грев” Рожденката го советува мажа си
Илка да ги прибере овие погорелци да си прави „себап на душата”. А ќе се сместат
во Трајковата, поправо во Нешкината куќа. Зошто пак таа да зее празна? И Илко ја
послуша мудрата Дочка и го прибра дедот Петка, си направи „себап на душата”,
ама и си осигури три аргати за цели две години. А за дедот Петка и ова добро
дојде ота додека многу од истераните селани гладуваа, а некои дури од глад и
изумреа, тој имаше барем леб за себе и за внучињата.
На Змеица, баш под Соколот, окопите беа одвај на дваесет триесетина
метра отстојание едни од други, бидејќи врвот на чуката доминираше на
десетина дваесет километра околу, та не смееше ниеден од непријателите да му
го пропушти на другиот.
Двете војски ги делеше самиот врв - „цуцката” - тако што ја викаат
селаните. Тука, на таа цуцка, оставаа Бугарите разни летоци со кои ги покануваа
нападените Срби да се предадат и им ветуваа дека ќе ги пуштат да си ги видат
невестите и децата. Србите пак разбраа дека Бугарите гладуваат и оставаа по
дватри сомуна бел леб од три оки стари и на секој сомун закачуваа на дрвце по
едно книжулче на кое пишување: „Со ова ќе победиме”, како едно време што му се
сонувало на византискиот цар Костантин Великиот крст и под него исто овој
натпис.
Некои Бугари пишуваа долги писма и ги навредуваа Србите: како сега се
вратиле од Србија и ги виделе нивните невести; со нив јаделе и пиеле, та дури и
спиеле; како тие таму кркаат и беснат со Германците и со нив - Бугарите. Се знае
ли што не ќе измисли војник во првите бојни редови, чекајќи ја смртта секој
момент?
Ho по едно време оваа цуцка се претвори во вистинска стапица за
војниците од двете страни. Како по договор и едните и другите решија да се
фаќаат живи на цуцката (или во краен случај да се колат со штиковите) кога ќе
дојдат да клаваат мамци, одговори на најдените книжулчиња и разни продукти,
без да стрелаат едни на други, бидејќи началството ова општење го забрани
строго.
Покрај сомуните, Србите почнаа на „стапицата” да оставаат: конзерви,
шеќер, кафе, сапун и друго што имаа во изобилност со разни предизвикувања. Тоа
им ја зголеми желбата на противниците, та овие често одеа да ги прибираат овие
предмети и да протутнат по некој навистина крвав ден, сите во окопите.
И токму една ноќ Митре со двајца свои другари кладе мамец на стапицата
(еден сомун и на него книжулче со натпис: Бегај Гано од мое Старавина оти
мајчето ти го расплака ако ми падниш в рака), и еве ти ги во утрешната мугра
двајца „Гановци” на мамецот, а Митре со другарите кои преседоа цела ноќ на
„пецање” им се фрлија одзади. Двајцата Митреви другари го налегнаа едниот
Гана, а Митре се одвалка со другиот низ стрмната клисура, преграбени преку
гради еден со друг, и така како трупје удрија во една стена и застанаа Бугаринот
здола, Србинот врз него. Промртка Бугаринот што промртка и кога виде дека овој
го притиска изусти едно тажно стенкање на чист македонски ГОВОР:
- Е, јади ме, де, јади ме, ти падна во рацете! - и ги олабави своите раце од
Митревите гради, откажувајќи се од понамошна борба.
Митре ги слушна зборовите од „Бугаринот”, го слушна и гласот и за миг се
пренесе три години назад и се најде на колибата во Сува Река. Таму тој овој глас
го имаше слушано цели дваесет години и еве сега овде. „Чиј беше тогаш тој глас?”,
- се праша Митре и со молњевита брзина си одговори: .,Нa бацка Петрета”. И како
што го стегаше сега безопасниот противник, и тој разлабави рацете и веднаш го
праша со истиот старавински говор:
- Откај си ти бре, вака шо зборуваш нашинцки?
Кога го слушна и Петре Митревиот глас, ги ококори очите, ја отвори
широко устата, му се загледа право во очите и почна да муцка одоздола:
- Ми... Ми... Митре, брате Митре!! ? Ти ли си, или твоата сенка?
На Митрета не му требаше повеќе. Офна како од куршум пронижан и
изусти длабоко потресен:
- Ти ли си, Петре, брате? - и почна да го бакнува по крвавото лице на бацко
му Петре, којшто се онвсвести од силната возбуда што го најде брата си во
крвавата борба со „непријателот”, за кого веруваше дека загинал уште пред три
години.
Митре почна да го гали по главата, ги залепи своите испукани усни на
негавиот образ, гушејќи се и тој во солзи.
Тивко, тивко го расвести и бргу го поведе кои своите српоки окопи, каде
што веќе другарите беа се загрижиле за него, ота и зората наближуваше.
Го напоруча убаво, убаво, и Петре изјави желба да остане со брата си во
првите редици и да се бори за ослободување на неговото село Старавина. На
началството му се свиде оваа Пегрева постапка, ги остави браќата заедно и тие
први влегоа во Старавина по пробојот на фронтот. Први дотрчаа и во Витолишча,
каде што го најдоа татка си Петка и невестите со децата...
***
Одењето на општинската управа првите петшест дена никој не го правеше
разговор. Избегаа Бугарите, дојдоа Србите и општината па се отвори. Само нашата
петорка уште од тргањето на општината во црно се завитка.
Бисера и јави на Тода дека Крчето замина со Бугарите и Не знаеше да и
каже дали ќе се врати. И кажа оти татко и веќе е согласен на се, само да се врати.
Тода ја пренеое оваа новина преку калето кај Рожденкини.
- Ете, така златна стриничке, си го напади детето, сега токо плаче, како
бабата Бисера Манџикова. Нарачал, вели ќерка му, нека се врати, та коа сака нека
а зима. Ама којзнае дали ќе се врати? Ако отиде кај татко во Стара Загора, тој не го
остава, ќе го доведе.
- Е море, шо да му правиме, невешче? Ете, ние шо беме вредни, помагаме.
Кога они двајцата, син и татко, не можат да се сложат, шо можиме ние да
направиме? Нека бидат живи и здрави, од наречници не се куртулуа, - рече
Рожденката и отиде да си ја гледа работата.
И Нешка ја разбра новината, - „Иииих! Дали има потакцирлиа од мене, мили
боже, мили?” - си велеше таа ронејќи солзи во земникот над малото ковчеженце
каде шо ја чуваше првата Крстева китка. - „Та шо толку су ти згрешила.. сполај ми
ти тебе, шо ме замачи отче од десетте години? ...Но тамо е вујко му Ѓуро и сигурно
ќе го доведе. Само да ми го видат очите ошче еднаш, та не го пушчам од раци, сто
мајки и сто татковци да ми пречат и мене и нему. На краот на земјата да знам со
него ќе ода, туѓа аргатка по полињата ќе стана и од него не се дела. Само да си
дојде ошче еднаш!”
***
И си дојде, навистина си дојде и навистина со вујка си Ѓура и некој си
Димитрија Попов, претседател од Старавина.
Поп Петко разбра од пазарџиите дека си дошле во Прилеп и дека си
кинисале, од други разбра дека се вратиле во Дуње; од трети дека ја поминале
Црна, а последните му рекоа дека се вратиле од манастирот да запалат по една
свеќа и веќе се зададоа здола Сидорка.
Излегол народот да го дочека стариот бугарски војвода и српски шумар.
Тие што го сакаа, го чекаа од ќеф, тие што го нејќеа - од страв, оти знаеја: сега на
Ѓура му е порасната работата. Неговите, Србите, победија и тој ќе биде нешто
голем. И поп Петко затоа излезе: да го дочека Ѓура како шура, да му се извини
нешчо ако згрешил што им зел на децата и жената некоја пара повеќе, за некое и
друго кило жито а повеќе да го пречека и да си го прибере Крчето, да му
благодари на Ѓура што го доведе.
Дочекот не беше господ знае како срдечен, но сепак беше дочек. Роднините
и вистинските пријатели го дочекаа Ѓура искрено. Ѓуро искрените ги поздрави
искрено и од срце, а на лицемерните не им рече ни „добровечер”.
На поп Петка му одговори на здравоживото ладно, бидејќи одамна се караа
по семејни причини, и му го покажа со глава малиот Крчо со неколку зборови:
- Еве, го, го доведу, ама гледај да не го нападиш па оти со мене ќе си имаш
расправиа. Сега не е само твој, ами и мој! - си го дупна коњот и си влезе во
портата; влезе по три години, да вечера со жена, со деца и да види да останат на
трпезата залаци и комади леб.
Поп Петко си го пречека Крлето како родител којшто си го загубил чедото
и, да имаше, ќе го заколеше и шареното теле, но бидејќи немаше, си помина со
едно кусо петле.
Гласот за пристигањето на Ѓypa и дружината, во која беше и поповиот
Крчо, се разнесе од долниот до горниот крај на селото. Разбраа и Бисера и Тода, и
двете со трчанка слегоа Долно маало да ги видат Тода татка си, Бисера брата си.
Разбраа и кај Рожденкини, но требаше некој да потврди со своето очевидство. А
кој можеше друг ако не Тода? Затоа Нешка по мракот застана на познатото мосто
на калето меѓу сливите и до стари вечери чека да се врати Тода откај татка и. И ја
дочека, се разбира.
- Mope, кај вати, слепелнице, невесто Тодо, шо се забави толку? Си дојде ли
чичко Јован? - праша таа и го запре здивот да го дочека одговорот.
- Си дојдоа, си дојдоа, токо оди спи си слободно. Утре дојди да ти раскажа
шо те интересуа, - и одговори кратко Тода и си влезе дома да види дали и се
вечерани и заспани децата.
Неда како срна отрча дома и на прашањето од мајка и засрамено одговори:
- Си дошле, в река да појдат обата, токо лели се арамии, неоти ногу ќе
седат! - И седнаа двете да повечераат и да ги чекаат утрешните настани.
Помина ден, поминаа два, Крчо се виде со Неда оддалеку, и се насмеа со
претпазливост да не го забележат другите деца што беа со него; таа на ист начин
му одговори и ги наведоа обајцата главите.
На третиот ден се зеде „пукара чукара”, дури кај Бисера, а оттаму - кај Тода.
Извика оддалеку да ја врзат „кучката Рожденкина”, ако е тука и влезе дома.
Гласот стаса до тремот на Рожденката, и бидејќи тука беше Неда, и до нејзините
уши.
„Еее ќе ода да го вида па макар до тука да е животот. Ври и преври котлето.
Еднаш се умира. Или жива со него, или на гробишча без него”. - И тргна кон
маловата мала врата.
Во исто време Крсте и говореше на Тода:
- Јас веќе се реши. Или неа или жив не шетам. Ете, и татко се кандисал, вели
Бисера. И сега сакам да ми а викниш овде, да се изочиме - очи на очи. Ако не ме е
лагала, ќе се види. Ако ли пак си играла мајтап со мене, ќе и го поткина вратот со
секирата на прагот.
И таман Тода на малата врата, Неда преку дворот на Митра.
- Зар чу мори, џадио, оти те бара Крчо? - ја праша, фаќајќи ја под рака и
водејќи ја кон вратата.
- Кој ме барал, мори невесто, со бурина да го бараат?
- Крчо, кој! Ѓоамита не чу, па се правиш на три и половина.
- Ако ме бара, еве су. Ајде да го вида шо машко ќе биде? Јас го чека печес
години, нека почека он печес минути. Токо, чекај да те прашам: шо вели он, на шо
ниет е, татко му шо му рекол од ка се врати. Или ошче крши жегли? - праша Неда
и ја моли Тода да ја поучи како да се држи при оваа прва средба.
- Mope ми шо мисли! Шо мислеше понапред, тоа мисли и сега. Вели и татко
му не е противен, па ѓаволот да го знае. Тој коа самовилничав си е, па којзнае ка
ќе помине. Токо лели те сака главата, пашката шо ќе ти прави? - Ја утеши Тода и
веќе ја воведе во вратичката. Влегоа и двете заедно и застанаа на сред куќа.
- Еве а бре, Крчо, еве а. Откога а дотерам со стражар. А седнете, седни, мори
мустро, шо се плашиш? - и и подаде столче.
Крле беше станал од билото и ги пречека стоејќи. Кога тие влегоа, нему
нозете му се затресоа и седна место на билото, на едно смреково столче, крај
огништето на машкиот кат.
- Ете ве, сега кажете си шо имате да си кажете. Од мене да не ве стра. На
никото не кажуам.
И двајцата снемеа. Та шо мислеа да си кажат, си прочитааа во очите и во
црвенилото на нивните млади образи.
- Ајде де, шо се гледате како маче и куче!? Ајде кажи, Крчо? Шо ми велеше?
Сакам да а вида и да и кажа. Шо м'чиш сега како пењушка? - му се врекна Тода на
Крстета.
- Mope, шо да и кажа? - почна да дроби со јазикот, небаре oca го каснала. -
Шо да и кажа кога она веќе знае. Ете, јас те сака'м, мори Недо? - се опули во неа и
лути мравки го полазија од пети до теме и ја удри главата ничкум.
- Хи, хи, хи! - се слушна придушен смев. - Сето тоа што ќе ми го кажеш? - се
ослободи таа, бидејќи тој почна, та забуната негова и ја поолесни нејзината
положба.
- Ами шо друго сакаш, мори златна? А да те чуа и ти да го речиш тоа, де?
- Тииии! Чудно чудо: су не можела да реча „те сакам”! Ами еве ве: јас те
сакам, те сакам, трипати, не еднаш, ако сакаш да знајш.
- Ами без смеа ти вела, Недо, - почна Крсте со растреперен глас. - Јас си
дојду за тебе и ти кажа зошчо. Ама, поарно да чујме еден од друг.
- Шо има да ме прашаш пак? Да не сакам, ида ли овде да права муабет со
јабанџија човек? Токо шо вели татко ти? Анѓа? - И застана да чека.
 Тие зборови, особено последниот, срцето му го параа на Крстета и затоа
рече налутено:
- Никаков татко, никаква мајка, никаква Анѓа, никаков никој? Јас и ти.
Кандисуаш ли ти со мене на краот на светот? Јас кандисуам со тебе . .. Само така те
сакам и те зимам, инаку, кажи ми отворено и јасно: за мене ќе се мажиш или за
некој околу мене? - И стана од столчето, се приближи до нејзиното.
Неда немаше сили да стане. Ја крена главата нагоре и му се спили во очите.
Затрепте неколкупати и ги затвори клепките, па мижејќи одговори со немо
нишање на главата. А потоа изусте со шепот:
- Така, сакам и јас, бре Крчо! - И му ја подаде раката: - Држ', држ држ ме да
стана.
Крсте ја фати за рака и за првпат сети како му зовре крвта во лицето. My се
сакаше сега да ја пикне во џебот и никој пат да не ја извади. Таа стана и наеднаш
си ја тргна раката од неговата, се заврте да не му гледа во очите и побегна низ
малата врата, викајќи:
- Доста, доста за сега! Утре пак дојди, друг ден, секој ден иди. Сега ме стра
мајка да не дојде да ме побара... ја стрина Митра, Гуца... - и се изгуби.
Крсте остана со Тода насамо и поразговараа за нејзиното држење.
- Те сака, бесот да а вати. Токо се плаши да не ве види некој, - го убедуваше
Тода Крстета.
Затоа тој реши сега на подобар начин да дејствува: во Софија и Стара
Загора разбра од детишта како него оти си пишувале „љубовни писма”. Што
пишувале точно никое не можеше да му даде рецепт, пишувале дете на девојче,
девојче на дете.
И Крле стана и напиша писмо.
Неда го прочита десетина пати, го измилува, го избакна, особено потписот
и го кладе во малото ковчеже каде што стоеше исушена првата китка. Одговор не
напиша, ами порача:
- Нека дојде во четврток, ќе му кажа нешчо! Дните до четврток се направија
цели месеци, a среда се продолжи во година. Се најдоа овие двајца млади кај
невестата Малова.
И едниот и другиот беа послободни отколку првиот пат. А Тода, како
отштен мајстор на својот занет, ја затвори малата врата и излезе на големата да
го наполни котелот вода од бунарот.
- Седете и кажете си шо имате да си кажете, ама умно! - И ја заврте главата
и прстот во знак на фалба оти ќе и каже на Рожденката.
Крсте и Неда останаа сами. Необично на двајцата, ама веќе се приближија
еднододруго и почнаа да се ослободуваат.
- Е, кажи, де, кажи зошчо ме викна? - започна Крсте со посигурен глас од
некни.
- Зошчо те викна? Да ти кажа да не пишуаш такви писма. Коа да сме преку
море, та писма ќе си пишуваме! Ете вака, ќе се видуаме и ќе си прикажуваме,
зошчо ти се пак писма? - И застана Неда да го гледа. Таа гледај го него, тој неа.
дури не станаа обајцата и сами без да знаат зошто.
- Седи, седи! - му вели таа и му покажа на големата врата, да го предупреди
да не влезе Тода да ги види како стојат та којзнае што ќе си помисли.
Оваа средба се сврши со тоа што ќе се сретнат па во четврток.
Третиот четврток дојде многу побргу од вториот, оти веќе за тие седум
дена и двајцата подготвија „терен” дома и можеа послободно да се сретнат.
 Поп Петко пак промртка.
- Да а земеше, бре синко, ваа сиромашката. Она ќе не гледа, та тие
чорбаличките не гледаат куќа без сермиа!
- Татко, шо зборуаме ние со тебе? - го праша Бисера и „работата легна”.
- Е море, така велите, така нека биде. Токо, мене не ми се прави ќевот, -
беше последниот збор на попот. - Само гледајте да не ве матне и она та од две да
останете без бар една!
Неда немаше кого да кандисува, бидејќи се што работеше таа, работеше со
знаење на мајка си. Дури и за двете средби и кажа, и за самото писмо.
- Е, ќерко, лели до тамо си а дотерала работата, гледај - прави побрго нека
биде, да не разберат светот да ти се смеат! И гледај, варди, - и рече, - да не се
дадиш в раце безвреме, слепела. - Рожденката и нареди на идната средба да го
викне кај нив дома и таа да зборува со него.
Неда му ја соопшти оваа желба на Крстета преку Тода и тој ни пет минути
не се мисли.
- Ошче поарно лели дотамо излегла работата. Јас сакам татка да го терам
сводник да праќа, ама лели она посакала јас да ода и така нека биде!
- Ќе си а најдиш маната, - му вели Тода, - небаре кокошка или јајца бараш да
купиш, ќе тропниш на малата врата околу ручок, a оние веднаш ќе ти отворат. Ќе
си влезиш дома. Неоти еднаш влеваше кот'а бете малечки?!
Така и беше. Крчо тропна. Неда отвори. Влезе сет црвен и задишен и место
„доброутро” или „добарден”, тој извика:
- Mope врзете а кучката да не ми се загне, тето Достооо!
- Врзана е, врзана, Крле, токо ела! А таа одврзана не лае на секого! - се
насмеа и се опули во Неда.
- Е, добарден, де, или доброутро. Јас се заплаши да не ме закрпе кучката, та
се заборави и доброутро да реча.
- Mope доброутро, Крчо, море добре дојде, море како си, шо правиш, шо
чиниш? Ами кај си, ослепаго? Толку време се изгуби, не дојде да а видиш тета ти
Доста, пустињото! - го праша Доста. Го праша како е со здравјето, како си помина
на туѓина и којзнае уште колку прашања ќе му поставеше да не стаса кафето и да
не го ѓибнеше на најосетливата жица.
- Ами шо направи, булаќе, ти: Се жени, се армаса, како беше таа работа? И се
оджени, се одармаса, како слушам. Ами ногу рано, бре теткин, и се жени и се
оджени? Ако проджиш вака. двајсет невести ти се кусо до четириесетте години!
Крчо се можеше да поднесе, се, само овие опомени никако не сакаше да му
се меткаат во умот. Затоа, кога Доста го испушти зборот „се жени”, „се оджени”, тој
се засркна со кафето, си го изгоре јазикот, ја мени бојата на лицето и ги наведе
очите пред себе во пепелта, се увили и се навреди.
„Затоа ли ме подмами ваа старледина, да ме кине?” - си помисли тој во себе
и така му се стори одвратна, што немаше желба да ја погледне.
Доста го забележа тоа, но не го почувствува така како што го почувствува
другата присутна - Неда. Таа не помалку од Крлета се оневесели, не помалку ја
заболе таа боцка, но бидејќи беше тука топраклија место Крча, таа одговори:
- Ако сакаш да знајш, жено (во моментот Доста за Неда беше жена, а не
мајка) тој ниту беше женет ни армасан, та затоа ни се оджени ни се одармаса.
Појде попот кај Жиовчеви, го зе и него како овој син. Си излезе попот, си го зе и
сина си. Шо има тука сега ти да и раскопуаш тиа марази и да чукаш туѓа 'рж? Ако
сакаш да проговориш некој лав со човекот, проговори човечки. а ако не - нека
стане, нека си оди откај што дошол. Ама, не е убаво од тебе и мен да ме мешаш во
ваа твоа каша. - И Неда застана зад грбот на Крстета да го брани од нејзиниот
напад.
Крсте ја сети помошта и се окуражи, а затоа пак Доста отстапи и почна да се
правда:
- Mope, ами, да ми прошчевате, пак јас неоти сака некого да навредуам или
да жалоста. Токо така ми текна оти, ка го заведе попот Крчето кај Жиовчеви - не
стапна во куќата наша, та шо му беше алот тој си знае. Пак јас неоти знам шо
зборуам! He ваќајте ми вие теклив. Такви сме ние старите! - и го пренесе
разговорот на вујка му Ѓура, Бугарите што „кршија глава”, на Бугарија, додека не
се врати назад - на поп Петка.
- Ами шо прави татко ти, бре Крчо? И он одамна не е дошол кај нас. Којзнае
дали не се луте и зошчо! Шо правите вие двајцата сами беќари: Кој ви замесуа, кој
ве приперуа? - и собра сили та заврши: - ами не барате ли некоа сиромашка, да се
прожениш, та на татка ти не му дава закон шо не му дава.
„А ха!” - си рече Крчо. - „Ете ја те, кај го врте езикот кај што е боле забот!”
Потоа одговори.
- Mope ми, кој е тој шо ќе ни даде нам жена, тето Досто, угу да сакаме, та
остави шо су јас ошче мал и испустања коа шо знајш. До вчера немаме ни
врталишче, шо се вели, ни покрив над главата. Таа жена шо ќе дојде кај нас, ќе
најде голо пепелишче: една маша, една кација, еден т'чник, печес лажици и едно
ѓуме. Ете тоа е нашата сермиа. Зар да не и најде каците или покровите! Та да има
некоа будала, ние со попчето мое азар сме. Најстина сум мал, сега завлегу во
седумнајсет, токо ја и ошче помали и татковци се сториа и пак ич гајле не му е, - и
Крчо ја исправи главата, што му беше наведена уште од Достаната навреда.
Доста го ислуша внимателно и многу се зачуди на зрелите зборови од вака
младо, дури може да се рече и зелено, дете. „Се што рече, се наместо, песјачето”, -
си помисли таа и проговори:
- Mope, теткин, господ е богат та ние луѓето колку да се валиме - ич нишчо
немаме. Вие со татка ти, велиш, немате каци, немате покрови и други сермии, ете
па имате тоа другите шо немаат. Кој има брада дома, тој има и булук каци да
нап'не, и покрови ќе направе. Ти, ете, си си го испекол занаетот со перото во
раката, си го вадиш лебот со седење, та коа е таа сиромашка шо не ќе дојде кај вас
рает да трга?”
Крле гледа дека таа ја води водата на нејзината, ама и на неговата
водеиица, та да не обиколува леводесно, таман таа заврши, тој ја бапна пред
обете:
- Е, море, шо ќе барам јас наки-ваки сиромашки ај дај ми а ти! - и се испули
во Неда, се понасмевна и го запре здивот да го чуе одговорот.
- Ха, ха, ха! - се насмеаја мајка и ќерка наеднаш - а Доста му одговори: - Ами
така ли море, бику, наеднаш се бара чупа, a - И му се загледа во очите. - Ни пет ни
шест, „дај ми а”! Ами ако не ми е за давање? Ами ако те неќе? Ти ич не праша ни да
ли те сака ни дали ми се дава, токо „ај дај ми а”! Види го ти него, ни се страми, ни
се плаши од некого.
- Сполајбогу, ни крада, ни лажа, ни пала, та да се страма и да се плаша. Ти ме
натера да се испушча и да ти го кажа тоа шо го мисла јас, а ми се чиниш и ти да го
знајш одамна и да го присакуаш. А колку за некогашната другачка, еве а пред нас,
да а прашаме обата. Ако рече „неќу”, пржете јајца да ручаме и ќе стана, ќе си ода
како стар пријател. Ако рече пак „сака”, тогај ќе заколите и некое пиле, ќе си
поседа и довечер, - да се вида и со другарчето и со дедовците.
- Види, види! Вој човек место сводник да праќа како векот и да се страми
како зет, тој сам сака да си прави работа! - се замеша Неда. - Mope ми, страмота е,
брату! Кој ќе чуе ка ќе рече? Крсте попов сам си бил стројник!
- Арно де, арно. Страмота, страмота, ама арна работа. Шо ќе ода да ме лаже
и да ве лаже Шпиро Манџик, Гого, бабата Бисера и некој друг, оти па да не си го
чујме ние од нашите усти шо ќе го пренесуат тиа лажачи сводниците? - почна
Крчо да ги убедува двете жени, откако сети дека и двете заедно се послаби од
него во умот и може да га надвлада.
- Е арно де, арно! - рече Доста. - Ајде јас да ти а дада Нешка. Еве да речиме
оти и она те сака; ами татко ти лели а неќеше, бре внучко? Кај ќе а водиш, дека ќе
живејте. Ајде ќе работите, ќе се раните, ами лели се сака куќа, покуќнина? Шо
мислиш ти на таа работа? Или само - „дај ми а”. За давање лесно, токо за гледање
жена непара е лесно. Си чул ка велаат машките: „Жената имала седумдесет и
седум рани за лекување”, та и ти размисли ли? За сете тиа рани сака лекови да
бараш. - Разговорот постепено стапуваше од шега на вистина. Се изменија
мислите и се разгледаа сите можности неможности.
Крсте окрка една тава јајца на ручек и го закла пилето за вечер, со кое
Рожденката ќе го пречека Спира Манџик како сводник од попот за нејзината
Нешка.
- Само пари не ќе му сакате ногу, - рече Крле на излегување. - Тој адет, да се
купуат жените, ич не ме бендисуа. Колку за адет некоа лира нека ви даде попот, а
за даровите јас си знам. Ич не стегајте се, барајте, затоа сте а гледале од залаг
месо деветнајсет години. Нека речат роднини и пријатели оти најстана Доста
изгледала чупа и свадба направила.
Co тие зборови Крчо си излезе низ мала врата и околу мракот пак намина
да види дали се свари пилето.
На влегување, сега без тропање, ја најде Неда сред куќи каде му мете на
прасето и посегна да ја фати за образ, ама таа му ја турна раката настрана и му ја
покажа големата врата откаде можеше секој минут да влезе мајка и, и му рече
само: - „Пст, мац! He ваќај кај шо не си клала ота може да е жешко да се попариш!” -
И навистина старата влезе со заграб борина и едно столче.
- Mope ми, дојде ли, побратиме ? - му вели таа мило, небаре, крава со теле и
дотера.
- Дојду, дојду да ве вида да не ми мрдните од белешката. Ошче, не си дојде
некој оздола?
- Нема и ошче токо ти не бери гајле. Ти стој си на твоата белешка. Ние од
нашата не мрдаме. Нека се позабзве, речи му на Шпира да не го види некој
позарана! - рече Доста и ја пушти борината под оган.
- He берете го тоа гајле. Шпиро си го знае занаетот и времето. Токмо
навреме ќе дојде, токо пари да не барате! - пак повтори Крчо и си излезе откај што
влезе, испратен од Нешка, фатена рака за рака. Срцата им прваа на двајцата кога
се фатија за раце и се подржаа една две минути.
Кога Крсте излезе низ малата вратничка, а Нешка се наведе да се појави да
види дали некој не ќе го види оти од нив излегува, овој ја исползува нејзината
положба, ги бакна своите четири прсти на десната рака и и ги залепи на левиот
образ. Таа моментално истрпна и се уплаши да не врви некој по улицата да ја
види, но во мракот и да врвеше некој, немаше да познае дали е таа или мајка и. И
му се пофали на Крчето.
- Е, е, ата ќе ми те најде, токо ошче некоа недела! Коските ќе ти и сокрша!
- Ќе видиме кој на кого! - и одговори Крчо и побегна долу Црневата улица,
за да му стори абер на Шпира, вечер да слезе до кај нив долу. - Татко нешчо те
вика, - му рече.
Шпиро си ја има „муата на капата” и не се противи. Оти пак да се противи?
Од секоја свадба, каде што оди сводник, добива по едно рало чевли, и тоа некаде
со голема пот заслужени, а овде ќе оди на готова работа, колку „нишан таши”, да
не се рече оти зетот сам сводник си бил, што нема да биде лага.
Шпиро наврте кај попот и доби напатствија повеќе од самиот зет отколку
од свекорот.
Кога попот веќе го одврза ќесето да му дади на Шпира пет - шест лири за
„прит”, Крсте задржа само една и му рече ,на Шпира:
- Ќе и а носиш ваа едната и ќе и кажиш на бабата ота зетот не купуа кобила
со пари, ами сака невеста со ќев. Ако сака да а продава ќерка и, нека a извади на
атпазар: кој џамбас ќе даде повеќе, на тој нека му а даде, a јас не су џамбас со
кобили да трговуам.
- Бре, како така, слепелнику! - вели Шпиро. - Два товара руба ќе ти донесе,
угу за една лира ли да и а земиме?
- Ако сака гола нека а прати! - вели Крчо без да се срами веќе. - Јас се жена
за неа, а не за рубата. Ти слушај ме мене, па ќе видиш оти така ќе излезе!
Попот си ги зеде петте лирички назад и се поослободи малку, мислејќи дека со
ова ќе се расипе работата. Рожденката не ја дава ќерка си без пари, Крчо нејќе со
пари, и така ќе си се врати на Анѓа.
Арноама, работата излезе така како што беше приготвена.
Шпиро повечера кај попот, си поседе убаво. Исчурија по пет шест десетина
лулиња тутун, тргнаа по две, три, четари кафиња и си ја зеде ластегарката, та
дури у Сукаловци.
Тропна полека на онаа иста мала врата од каде по мракот излезе Крчо и со
шепот влезе дома. Домаќините, се разбира, не спиеја, та дури не беа ни вечерале.
Одоздола си беше дошол Илко и веќе дремеше, потпрен со лактот на билото,
чекајќи го човекот што ќе дојде да му го земе „пиленцето од седелцето”.
Работата одамна беше готова. И Илко како Доста го сакаше Крстета, ама
сета тежава беше ја оставил на неа. И кога таа му расправи што решиле двете со
Нешка, а особено оти она го сака детето, тој само рече:
- Е, нека е аирлиа! Кога мислите? - и си го зачека сводникот Шпира.
Шпиро го распрета жарот со ластегартсата и седна. Co тоа даде знак дека иде за
„аирлија”. Го испи кафето и тука, го запали лулето, сркна и еднадве ракиички и
многумногу не му се задржа.
- Mope, да си го кажа алот, комшии - почна тој и со три збора навистина си
го кажа „алот”. Домаќините, сите тројца, не рекоа ни збор против неговиот „ал”.
My го изнесе Нешка „рачунот” - најубавата кошула - „шарената писана” со целиот
такам што оди со неа: саѓиа. прегач, чорапи и калци, ги врза во едек бел тулбен со
бели череци по сите краишта, коишто и беа дадени „проводиа” уште на
крштењето и ја даде на татка си. Илко стана, се заврте спроти сонце, се премрсти,
го бакна јазелот од сите четири краишта и му ја даде на Шпира со „аирлија да е
саатот” и две солзи во очите, а Нешка му бакна рака на Шпира. Тој и ја даде
лирата, испратена од попот, поправо од Крстета.
 - Сега за сега толку ми прати сватот поп, - се извини Шпиро оти му се
чинеше малку, а не знаеше колкаво богатство беа за Доста и Нешка неговите
обично изговорени зборови: „сватот поп”. - Тие се погледнаа право во очите и си
ја прочитаа радоста во нив самите.
„Шака ли е да бидеш попова снаа?” - си мислеше Нешка.
„Шака ли е да бидеш попова сваќа?” - си мислеше Доста.
Само Илко мислеше за тоа кој ќе му помага на лето по жетва - вршење, кога
ќе му ја земат Нешка! И затоа, дури Нешка и Доста се радуваа на својата среќа,
Илко го канеше Шпира да си макне од тепсијата и му велеше:
- Ваа веќе ќе а заведиш, шо ќе а заведиш, токо ајде, гледај па да доведиш
некоа. Ваа од место - друга наместо, шо велаат. Ете ни го и Толето веќе завлезе во
седумнајсет ошче од Митровден, та не ќе биде лошо да си го удомиме. И право да
ви кажа ногу е поарно во една вечер, со еден мастрав, со едно растурање, оти и
тиа свадбите нопара се лесна работа. Јас досеа свое не су ни женил ни мажил, ама
знам по мене и по браќами кога се лоснеме. Ваа годииа еден, по некоа и друга -
друг, по трета, четврта - трет и така, остави шо отиде сермиа, ами се натргаме
мака, да не чујте лага. Co недели од ка ќе се почне не може човек на нозе да
застане. Токо, ајде, ајде да се напиеме, та ошче утревечер истреси му се на дедот
Анда нека ни го даде чупето. И така сме камшии со колибите во Опстраница, ќе се
пригледуаме еден со друг. - И кренаа машките - Илко и Шпиро, - се напија вино па
станаа. Шпиро си отиде кај попот со „раунот” околу полноќ.
Таа ноќ кај Попови ламбата не угасна Бисера остана да го дочека
резултатот од Шпировиот сводниклак, иако знаеше дека работата е свршена од
самиот Крсте. Се радуваше на братовата среќа и со нетрпеливост чекаше да се
врати Шпиро и да го донеое милиот дар „раунот”.
Уште од портата Шпиро свика нависоко.
- Ајде, аирлиа, дедо попе! Да ти се живи, вековити, некој к'смет господ да му
даде, да се пофалиш со неа! - и најпосле пред самиот праг на вратата последниот
благослов го истури на Крстева сметка. - Кога ќе се биете, дома да се криете,
внучко! - и влезе во одајчето каде што попот седеше на креветот со лулето в раце.
Шпиро му ја подаде бовчата, тој ја зеде колку за адет, со едно мрзоволно „аирлиа
нека е лели сте а направиле, аирлиа” и и ја подаде на Бисера.
- Ете така, ви се направи ќевот, на вашето нека биде, ама лошоарно, вие си
го направите! - и го покани Шпира да го наполни лулето од неговата кутија.
Тој го извади ќесето, и бидејќи Бисера беше ја разврзала бовчата и ја извадила
кошулата, попот фрли и на неа една франга и честита родителски.
Бисера се топеше од милина, подигруваше од радост, а Крсте седеше
некако малаксан и задуман. Во тој момент тој чувствуваше една леснина како
симнат голем товар од грбот. Од друга пак страна, го печеше татковото
нерасположение.
„Нека го, нека се лути, ќе се лути, лути - ќе се одлути”, - си заклучи Крчо. -
„Ако не му чини, пак јас може и да си излеза” - си рече најпосле и почна да си
прави „сеир со умот” и да си крои потамошни планови, како секој млад човек кога
стапува во живот.
Бисера даде „проводиа” половина лира и ја однесе бовчата во земникот да
им ја покажува утре другиден на сите роднини и пријателки, што ќе дојдат на
честење. Шпиро пак вечера, иако по третпат. Сега јаде повеќе од првите двапата,
бидејќи и тој се чувствуваше победник во борбата против попот, а и ракиичката
му отвори апетит. Мешаше вино, ракија, пред јадење, по јадење, како секој
сводник што не смее да рече „неќу” оти ќе се неќат младите.
Пред зори Шпиро се прибра дома, а Бисера без да мигне, дури татко и и
брат и предремаа, замеси дветри погачи, залеа вода, ја почисти куќата, ваганите и
си отиде дома да наѕре и пак се врати долу да ги пече погачите. Потема не остави
ни еден човек, ни една жена да не ги задене оти има кај татка и радост.
Гласот се разнесе по село како молња. Дотрчаа роднини, пријатели, а меѓу
првите Тода. Се слушнаа, главно, оние благослови што ги изговори Шпиро и како
секое чудо за три дена, работата легна за да се чека свадбата, да се види каква ќе
излезе.
Кој не правил свадба тој не знае ништо од веков. Особено селска и
мариовска. А Илко Сукалов и Доста Рожденката годинава ќе прават две. Ќе дадат,
и ќе земат, оти Шпиро Манџик навистина сврши работа и кај Анда и донесе исто
таков бовчалак со „руан” од Андовата Петра за Рожденкиното Толе. Затоа Доста
сега засука поли и ракави и почна да се спрема да испрати и дочека, да дочека и
испрати два табура сватови. Така требаше. И двете свадби ќе бидат со сватови. Та
можело ли да биде инаку, току да ја напади ќерка си никој да не ја види? Господ
да чува и да брани! Таа на староси се мачи, ги израсна децата како арслани и
еднаш во својот живот ќе прави радост и ќе ја прави сите да ја видат, некои да и
заблазат, други да ја оговараат. Но за свадба не се фаќа кусур. Кој што сака нека си
зборува, свадбарите си ја тераат свадбата.
Претсвадбената главна подготовка е пазарот. Сватовите се советуваат со
недели напред, и обично одат на пазар без пазар, кога градот е помирен, кога
можат послободно да се пазарат со Пушмарковци за шамии, со Алекса баба за
бакаллак, со Јашмакот за чевли и со други прилепски трговци, коишто, кога ќе
разберат оти е за свадба, не ги пуштаат муштериите па дури и „под зијан” да
дадат, само да е за „аирлиа” радоста.
Доста се разбра со двајцата сватоштини: со сват Анда и со зетот Крстета.
Кога седнаа четворицата: Илко, Доста, Неда и Крсте да утврдат колку и какви
дарови ќе му бараат, Илко запна да качува што повеќе.
- Кожув, вели, сакам бездруго. Толку рала чевли, шамии, крпчиња, марами,
капа, минтани, минтанчиња!
Накажа толку, колку којзнае дали имаше во дуќанот на Пушмарко.
Жените слушаа, слушаа и наеднаш Неда се замеша.
- Е татко де, дека рече човекот оти на се кандисуа, тики веќе и кожата ли да
му а одериме од грбот? - и се заврте да не и го види лицето зацрвено. Таа за
вторпат застана на спротивната страна од татко си. Тој „човек” на којшто не
требаше „да му се дери кожата” и беше поблизок од татко и и таа се стави во
негова одбрана против родениот татко како пред неколку дена против мајка си.
- Види, види, кучка една! Ошче неизлезена од нашата куќа, почна за тамо да
печали! - се насмеа татко и им ја остави грижата тие двете да го направат
предлогот за даровите.
Тие ги исфрлија сите работи за кои мислеа дека се непотребни и така
даровите слегоа на еден кожув, дванаесет рала чевли, седумнаесет разни шамии и
шамивчиња, седум крпи за лице, два минтана, четири минтанчињаа, две капи, пет
тулбени и две градски кошули за некои братучеди од Тиквеш коишто носеа
градски алишта.
Крсте си ги забележа сите предмети во тевтерчето и се посоветува со баба
си колку пари горедолу ќе треба.
 - Горедолу, ќе ватат дватриесет парчиња - рече бабата и го праша Крстета:
- Имате ли со попот толку пари?
- А бре, кој го знае дали има, бабо, токо и да има кој знае дали ќе ми даде.
Ама за тоа да не ми го берите гајлето. Нека е жив вујко Ѓуро. Ќе ми даде на заем,
па ако сме живи, ќе работиме, ќе му и вратиме.
Рожденката ја боцна нешто под левата града. - „Ќе работат - ќе му и
вратат”, - повтори таа. - „Значи, сега Крсте ќе се заборче кај вујка си и после ќе му
ги одработува” - Ц'к, ц'к!” - си направи таа и му рече да не заима. Ако има татко му
да му даде, арно. Ако не, нека дојде, таа ќе му даде на заем. И му намигна да не ја
види Илко.
Крчо не беше веќе наивно дете. Тој ја знаеше наклоноста на Рожденката
кон ќерка си, а преку неа и кон него. А знаеше оти Неда беше посинета од Трајка и
оти половината сермија - Трајковиот дел - и чини нејзе, но тој не правеше збор за
таа работа.
Доста пак сакаше да биде и „волкот сит и овците на број”, да му даде нешто
малку многу на Крча и со тоа да го откупи целиот Трајков мал, да и остане за
Толето. Затоа и му рече да не заима пари од вујка си Гура.
Кога Крсте два дена пред пазарот и кажа оти татко му од десет лири не
може да му даде повеќе, таа стана, отиде во земникот и му изнесе дваесет
наполеони и пет лири и му ги врза (во едно крпче):
- Земи, сторите арч со стрико ти Трајко, та за враќање - бидите живи, со
Толето ќе се есапите. Ете, она има нивје од стрика и Трајка и шо ќе и купуа друг,
ќе му и оставите на Толета.
Крсте ги прибра паричките и не сакаше да знае ни за нивје, ни за некаква
сермија. Нему му беше важно да ја сврши главната работа, да ја земе Неда, та за
друго ништо не мислеше.
Се спремија тројцата сватовчини. Од Сукалови - Трајко, од Андови - стариот
Андо и од попот - самиот зет Крсте. И тргааа уште во четвртокот, за да пазарат во
петокот без пазар, со парите во ќесињата. Нема што да продаваат, освен што ќе
купуваат.
Пазар во Прилеп е сабота, затоа и нема Евреи тука. Навистина, идат Евреи и
во овој град како по сите градишта, но не во тој нивни празничен ден во кој што
не работат, ами ја прибираат вересијата од своите многубројни муштерии. И убав
распоред имаат овие големи трговци. Дури една сабота иде кај Пушмарка,
Долзите, Зојчевци, Даута, Желчевци и друг прилепски баздриѓани претставител
од Челебон од Витола, Аврам Ароести од Скопје, другата сабота идат од Фараџи од
Битола, Давида Леви или Мушон Кастро од Скопје и со дикат им ги прибираат,
околу ужина, собраните лири и наполеони на прилепските трговци, а овие прават
нови порачки. Се разбира, за поголеми суми од овие денеска што ги платија.
Трговијата, значи, се засилува. Големите фирми влегоа во врска со уште
поголемите од странство и ја распраќаат стоката надолу, да дојде до Сукаловите и
поповите сватови. Кој колку сака, толку им зема на селаните, особено ако
Пушмарко намириса оти се пазари за свадба.
И ене ги, нашите свадбари веќе растовараат кај Перета Селчанецот на ан.
Та каде ќе одат на ан, ако не кај Перета? Тој е стар пријател на мариовците,
особено на витоливци. Правеа со брата му Јована во турско време ќерамиди во
Витолишча и добија пријатели,
Каков поголем пријател можеше да има селанец од оној што го спаси да не
ја менува секоја година сламата или 'ржањето на куќата и пак зиме да седи во
виришта и мразурки на сред куќи? А тој, Пере со брата си Јована, им направи
ќерамиди тука, в село, на Црниот дол, во нивчето на дедот Ѓура Јовановски, и им
ги покри, еднаш за секогаш, куќите. И откако ја сврши оваа работа, Пере отвори
ан во Прилеп и ете, триесет и повеќе години витоливци не го менуваат. Ги служи
човекот поарно од домаќинките дома, та дури и пари назаем им дава кога беа
некои во нужда. Секако идеше сарата. Луѓе сме. Купил човек добиче, a не бил со
намера да купува, та не понесол од дома пари; друг - радост прави, нека е аирлија,
како Рожденката и попот сега. Та понесоа ли толку пари колку што ќе им се
требни? Домашниот есап никогаш на пазар не излегува, но затоа тука е бацко
Пере, бацко Петруш, бацко Алекса и други мариовски пријатели, та ќе ги сосаат
луѓето. Ги оставиле ли да се срамат пред сватовштините? Ќе ги вратат чесно и
поштено и со некој динар и друг интерес на недела ли, на месец ли, како ќе најдат
мунасип бацковците.
Пере дури и првиот петрафил му го купи на поп Петка кога си дојде нов поп
од Битола и му даде цела лира пари да се позакрпи - за нов поп. Така беше адет
тогаш: кога се прави нов поп, сите пријатели да го поткрепат за да се приближи и
тој до старите попови. Скоро сите нови попови одеа со магарето (за да изгледаат
сиромаси) по селата и од куќа на куќа прошетуваа - за нов поп, а селанките ги
даруваа што имаа: брашно, волна, јајца, кокошки, некој побожовен чорбаџија им
аризуваше по некое јагне или jape, од кои на попчето после му се правеа булучка,
ако немаше и свои по стотинадвесте глави, та со испросените се намножуваа.
Петруш Пушмарко отиде уште понатаму од Перета. Тие со Алекса Баба се
согласија и му купија на новото попче Петка цел такам црковни одежди за да му
се најдат во последен час - за закоп, господ да чува, оти попот не може да излезе
пред господа во мирјанска облека.
Ете, затоа и нашите пазарџии кондисаа вечерва кај Селчаните на ан, а утре
на раат ќе пазарат, за во сабота да си одат позарана дома, оти во недела треба да
се раздадат даровите на роднините.
Се разбира дека сватовчините нарачаа тава за вечера. Та немаше тие што
да нарачуваат? Уште со видувањето Пере знаеше дока идат за радост. Инаку во
четврток кој иде на пазар? А кога се иде за радост, каква радост ќе биде ако за
вечера и ручек нема тава и пиење?
Вечерта. Пере даде и од него две оки вино. Пушмарко, Баба, Јашмакот,
Желчевци и сите други чаршиузлии, од кои утре ќе треба свадбарите да ги
пазарат даровите дојдоа да обиколат и да го видат Перета; та дури и Даме
кожуварот наѕрна да намириса колку кожува ќе се требни.
По добрата вечера и уште подоброто пиење, за кое време Пере постојано ги
канеше сватовчините со познатите негови зборови: „Повелете, браќа, како во
своја куќа, од своја мака!” - зетот Крсте ја наду и гајдата од Перета, која секогаш
беше готова да проквичи, штом ќе дојдеше некое весело друштво. А кој повесел
можеше сега да биде од нашиов зет Крстета? Никој, се разбира. А тој пак, иако
„голем човек-ќатип” на целата витолишка општина, во „френцки” алишта
облечен, не се срамеше и не се креваше наголемо, како некои селани што се беа
пограѓаниле, та сметаа за простоталак да свират на гајда. Тој ја наду гајдата и
викна да пее колку грло што го држи, бидејќи целата таа радост се правеше за
него и тој со полно право се веселеше. И убаво свиреше Крсте, та штом гo рече
„тешкото”, и самиот Пере се фати на танецот и почна да се крши и врти како што
се кршеше на сретсело кога правеше ќерамиди. Се врати човек за триесет години
назад и се почувствува момче од дваесет години, толку што му се свиде свирката
од зетот Крстета. - Горе, внуче, наполни го пералникот вино, ќе плати поп Петко! -
запален викна Пере, а Ѓоре гo изнесе спремнатиот пералник со вино. Дали беше
само вино и по малку вода, тоа тие знаеја со стрика си Перета, ама свадбарите ќе
платат вино, оти тоа што го пиеја беше црвено.
Во тоа расположение дојде однекаде и Апостол со гуслата и почнаа да се
натсвируваат со зетот, и така околу полноќ се направи свадбата кај Селчаните,
место кај попот и Рожденката.
Апостол, ќевледисан, по полноќ ја викна „Гордеј се, мајко Б'лгаријо, с'с
својте синове герои” и гo праша Перета: „Јасно ли е?” Но при вториот или третиот
стих Пере тивко му шепна: „Се заоблачи, Апостоле”, и тој веднаш ја сврте на
„Дуњеранке”, оти влегоа двајцажандарми и дежурниот полициски писар
Јачмениќ, кој се врати од Солун и си го зеде пак старото место. Гo позна внукот на
неговиот пријател Јована Ѓуров, сега Ѓуровик, претседикот на Витолишча, та и тој
кандиса да ја зголеми веселбата. Кога Јачмениќ стана, Пере пак му викна на
Апостола: „Се изјасни, Апостоле, се изјасни”, та овој со сиот глас нададе да пее:
С'с Срби, Грци, Турци
Ни бихме се без страх
А клетите Романци
Дигнаха малко прах
Еј, ништо, ништо, ништо
He штем да жалим ниј,
Че скоро, скоро, скоро
Бај Гањо ште ти би.
И така, во пријатна расположба ги затече зората и градскиот телал Дуче со
својот барабан.
Кој не го знае Дучета барабанџијата во Прилеп? - Тој што не е роден или е
роден глув, та не можел да гo слушне неговиот пријатен глас. А што убаво викаше
Дуче! Особено во сабота поручек.
Секој ден Дуче одеше поручек во општината и оттаму добиваше наредба
каква новост ќе им соопшти на прилепчани, а особено во сабота. Затоа сите со
душа гo чекаа да тропне со барабанот. А многу убаво и гo тропаше тој ѓаволски
барабан.
Уште на пет чекори пред општината, а Дуче веќе чука со двете големи
вретена на него: дангара, дамбаpa, дангара, дамбара, - мава Дуче колку што може
и не може и знае дека далеку се слуша неговиот барабан, иако сам ништо ве може
да слушне, бидејќи беше глув на двете уши. И ќе викне да ја соопшти пресната
новина, издолжувајќи го својот врат и последниот слог од кажаното:
- Денеска на атпазар загубена е една црна бреза, куса магарица со мало
машко прлеееее! Кој ќе ја најде.. да ја доведе во општинскиот авур. Голем бакшиш
ќе добие од стопанооооо! Ќе се издише, ќе ги позабрише долгите мустаќи со
ракавот од искинатото палто и ќе продолжи:
- Денеска е загубено ќесе со пари под сааааааат! Кој го нашол да го донесе
во општината, голем бакшиш ќе добие од стопаноооооо! - па ќе го симне малку
гласот: - Ако е будала, нека го донееесеее! - И продолжува со разни наредби од
срезот, од пореската управа, од ошптината и други „уќумати”. Им соопштува на
свој начин дека дошле даскалиците од Охрид и дека вечер ќе даваат претстава и
кои се цените на местата, та иде и до најинтересната новина од денеска која сам
си ја додава, разбирајќи дека: на некое момче од Марул му избегала невестата и
запиња повеќе од секогаш:
 - Денеска на пат за Прилест загинала една млада, бела, калеша, убава
невеста од Маруууууул! Кој ја нашол, да ја доведе во општинскиот авур. Голем
бакшиш ќе добие од момчетооооо! - и пак го спушта гласот - Ако не му треба
немууууу.
И така ќе ги изреди сите денешни новини ,по сите улици во Прилеп, и
секаде кога ќе ја заврши последната, ќе запее „кикиригуууу”. Тоа е знак дека
новините се завршени. Децата што го слушаат си разотидуваат, а тој си
продолжува во наредната улица.
Но денеека беше петок, та Дуче немаше да има многу работа како во сабота
и затоа и тој цврцна како другите пријатели и му издекламира на зетот една своја
солена декламација, од оние што ги имаше на стотици за секој случај, а особено за
свадби, крштења и првичиња.
И веќе се раздени, та чаршијата почна да се отвора. Навистина, рано е уште,
одвај пет часот ако има, но eнe, дошле луѓе без пазар, та иако платат Пушмарко,
Баба, Јашмакот и други по две банки казна на рефератот од командирот на
општинската полиција, Милана, за предвремено „отварање радње”! Лесна работа
е со Милана. Наш човек е, „муцкало” и тој, како Пушмарка. Па и бурмут го научија
да трпа, та, ене го и тој дошол и седнал кај Петруша, којшто покрај бурмутот и
цигарата и „чај” му нарачал. Каков чај на деветти мај? Но Панче Маџар знае што
значи чај кога порачува Пушмарко. Се разбира, „метаксас”коњаче кое поднесува и
лимунче во себе и наоко изгледа наивно чајче. И сите ги гледаат и веруваат дека
пијат чај, но само едно не им е јасно и се праша по некој:
- Зошто, душко, овие луѓе пијат по пет шест десет чаеви наутро? Сигурно,
некој зуќам имаат фатено зимоска, та сега со чаевите го бркаат.
И го бркаа зуќамот Пушмарковци, Милановци и други „муцкала” како нив.
Кај Араста, пак, друг адет заведе господин Ѓоле Богосавлевиќ, адвокат, кој дојде
некаде од Заечар. Бела Палавка, или Крагуевац - Ужице - Чачак. Кој ќе го знае од
каде дојде Ѓоле? На едни им кажуваше од Заечар, на други од Чачак; на трети од
Белград, но сите знаеја дека 'господин Ѓоле е претседател на „муцкалата” во
Прилеп. Дали беше правилен неговиот избор на оваа висока положба или не, не
би можел човек да се заколне, но на дела докажуваше дека ја заслужува.
Туку, како беше да беше, Ѓоле измисли еден поздрав: сечење на воздухот со
рака хоризонтално и силно извикување: „Здраво, муцкала”. И тешко на тој што ќе
влезеше во ова кафе да не поздрави „прописно”. Се знаеше: ќе плати една ока
„запрженица”. И дури Пушмарко, Милан и компанија пиеја „чаеви”, Ѓоле и на
Петровден пиеше „запрженица” - топла сливова.
А имаа сметка и да пијат! Оти да не пие Петруш кога еве ги, поповите и
Рожденкини свадбари дојдоа уште предвреме и го поздравуваат, се ракуваат
срдечно, иако пред два саата се оддели од нив.
- Доброутро, стрико, бацко, браче, Петре - го поздравија свадбарите и му ги
подадоа своите испукани раце, кои Петруш ги стиска во своите и топло, братски
ги поздравува:
- О! Доброутро, Крчко, Трајко, Андо, Велико, доброутро, доброутро, добре
ми дошле во дуќанов! Како сте, шо прајте, шо чините наете ли? Катсо е татко ти,
Крчо, бацко ти Илко? Како си ти, Андо, Велико, што ти прави Пејо? - се распрашува
Петруш макар и сношти да ги праша. И веднаш ја вади кутијата со „Зета” и им
нуди по цигара. Иако не пушат, муштериите земаат по една „господска” цигара и
зачуруваат, а Трајко Сукала веќе и бурмут тргна во носот.
Петруш нарача преку сина си Мечета и четири кафиња.
 - Co кајмак, Мече, со кајмак, еден прст, ќе му речиш на Панчета, за мили
гости на Петруша! - И се позаврте настрана, се исекна крај пангото зад себе, ги
истресе бурмутот од елекот, го избриша секогаш полниот нос со бурмут и му
довикна на Мечето: - И два чаја за нас со стрика ти Милана, Мече, - и продолжи со
разговорот: - Та така, Трајко, а? Вие со Рожденката, нека е аирлија, две свадби
наеднаш? Така, така. И господ се радува кога се праат два радоси во еден ден и во
една куќа, само нека е аирлија.
Пред другите дуќани веќе полсаат, некои и цел, чекаат со клучевите в раце,
но тие не пијат „чај” со командирот на полицијата, та не смеат да влезат
предвреме, оти тој пак затоа седи кај Петруша, да види кој ќе се огреши од
законот да му состави реферат и еве ти ги, - пукнале двете банки казна; по пет
динари за присутните; банка „такцират маркаси”, што велеше Мамут ковачот, та
на крајот казната излегла над педесет динари. А тоа значи, кршила глава
половина франга. А, лебами, Мамуд и други параспурџии од чаршијата којзнае
цела недела дали толку ќе заработат. Друго беше со големите трговци
бездриѓани или бакалбашии, како на пример: со Петрета Миновски, Диздара,
ракиџијата Трајка, Арсовци и ним слични. Но тие пак, не сакаа да имаат работа со
уќуматот, a особено со полицијата, а уште помалку со господин Јачмениќ. Кој ќе
чуе, што ќе рече? Бре, бре на Диздара, Петрета, Арсовци, Долзите им однесол Фаик
од срезот позив. И тоа кај Јачмениќ ги викаат. А зошто? Отвориле предвреме, или
затвориле по одредениот час. Налет нека е таква печалба! Поарно без неа,
отколку со неа. Домаќинн луѓе да се влечат по срезот, не го чинат кабул сето што
ќе го продадат да е печалба, не само 40-50 проценти колку тие што печалат на
продадената ракија, шеќер и друг бакаллак. Затоа, ете, го чекаат да удри оној
„високион” седум и да им ги фукнат клучевите на мазите, а Мамут и компанија да
им фикнат на клинците и плочите, да прошерпаат по стотина двесте денеска, ота
утре е сабота, та треба да ги задоволат муштериите.
За ова време нашите свадбари веќе беа при крајот со пазарот кај Пушмарка
и едно дете од Јашмакот дојде да наѕирне и разбере докаде се дојдени оти од него
пак треба да се пазарат чевлите. А не е мала работа да фати човек две свадби во
сабота. Сигурен му е лебецот за до другата. Затоа „влезе ли свадба - држ' не
пуштај”, мислеше не само Пушмарко, Баба, Јашмакот, ами и Пане ситничарот,
Милан куменџијата, Рампо чешларот и други чаршиузлии. Се знае: каде лази
мариовска и полска вошка, таму има аир, а од оние суртуцине: плетварци,
оровчани, крстечани, деништави, небрежани и други пограѓанети селани можат
само Долзите, Зојчевци и Даут да се користат по нешто, и тоа слаба работа, од
некоја басмичка. Додека мариовците пазарат, еве кај Петруша толку и толку
шамии, шамивчиња, тулбени, грлувчиња, ракавчиња, капи, разни бугасии,
ѓувезии, астари, што ли не; од Алекса Баба ќе кренат со оки шекери, леблебии,
суво грозје, смокви, газија и друг бакаллак; од Јашмакот - десетина дваесет рала
чевли. Навистина, ги бараат поевтинки, ама и тој знае да ги прави такви. Место
јусшевро или бокс тој ги прави од овчки мешини; место ѓон, ќе кладе мукава, но
кога ќе им го удрат децата лустрсто, ни Петре Модерното, што е прв мајстор во
еснафот, не ќе може да разбере оти не е ѓон. Ластикените чевли место од лак ги
прави од мушама, но светат како вистински лак. А оти ќе испукаат со првото
обување од невестата, тоа и мариовците го знаат, но главно, кога ќе ги обуе тие се
убави.
Милан куменџијата на свој начин си го вади лебот. Ќе ги побели старите
скопци, павти, синџири, решмиња. Ќе смени некој грош, бел черек или бела
меџудија, ќе им „измие очи”, што велеше тој, и од стари, 'рѓосани, ќе светнат, оти
човекот клава сребро: ќе платат мариовците, иако тој арчи петдесет драма
киселина за сета таа работа. А сигурно ќе продаде и некој нов „шеј”. На новата
снаа свекрвата треба да и подари некое ново сребренце. И тука Милан ќе ги
продаде бакарните павти или скопци место сребро, а тенеќиените подрески
место гровчиња или сребрени стопаралничиња. Co некои ги заменува
теноќиените со вистивски - сребрени - да не чекаат луѓето, да денгубат. Нешто
малу многу ќе придадат за заметот, a Милан ќе им „услужи”. Зошто се стари
пријатели уште од Турско?!
Пане пак е ситничар. Но и без тие ситни работи не може да се замисли
свадба. Мониста, прстење, скопчиња за ќурдиите на зетот. Што не треба? Та само
прстење педест или сто се малку за една свадба. Што ќе ги дарува невестата
другачки си, ако не еден прстен? А Пане држи токму такви прстење какви што
носат мариовките - жолти, од туч, се разбира, но нели се жолти, најблиски се до
златото. Се нарачува специјално по некој „саватлија” прстен за зетот и невестата
со црн монограм, но само за пишувањето ќе се плата десетпати повеќе, отколку
што чини самиот материјал, ако не стопи Пане цела бела меџудија за таков прстен
и ги убеди дека е од нивното сребро. А што клава и колку клава, тој си знае.
Рампо чевларот ќе продаде барем петдесет чешли за свадба. Та со што ќe ја
зачешла невестата свекрва си вечерта по венчање и на што ќе „т'кне прва вошка”
од неа, ако свекорот не и купи нов чешел? A кога ќе купи за новата невеста, ќе
купи и за старата, за ќерки му што се одамна мажени, па и за бабата, и сама да се
позачешлува, да не чека само на невестите итн. итн. Сега се прави арч за свадбата,
та иако се поарчи свекорот некоја и друга пара повеќе, тоа ќе биде до друга
свадба.
И така, секој дуќан во кој денеска ќе влезат свадбарите, ќе има понекој
петак аир, та дури и Мамуд ковачот ќе се овајди, оти ќе се требни клинци и плочи
да се коват коњите на свадбарите што ќе бодињаат по невестата цел ден.
И токму го завршуваше Петруш пазарлакот со свадбарите, еве го Стевана од
Гудјаково со еден сир биено сирење во едно цедилце. На пат за мастпазар
ќе наврати првин кај бацка си Петруша да му рече „доброутро” и да му го честита
денот, па после ќе оди да го продава сирењето.
Петруш го дочека со особена љубезност:
- Ооооо! Доброутро, Стеване, доброутро, светијоване. (Петруш, како и други
прилепски трговци, беше фатен светијован окоро со половината мариовци кога
одеше со Алекса Баба варија да го брка комитата Ѓелета Галишки и Катар Ќаа по
мариовските планини). Бујрум, повели, седни, добре ми дошол! - го покани
Петруш Стевана и го распраша за сите живи и умрени Гудјаковци и веднаш се
фати за цедилцето и почна да се чуди:
- Види, види! Деца! - се обрна кон двете свои деца, Мечето и Бучето, и им
викна: - Гледате? Стрико ви Стеван ви донесол биено сиренце, да му се живи
дечињата и стоката. Бргу, Буче, земи, однеси го дома ,на мајка ти, и побргу донеси
му го цедилцето на стрика ти Стевана, си има работа, да не го задржуваме! - и
просто му ги дрпна од раце цедилото на Стевана и му то даде на Бучето, кое веќе
си ја знае должноста понатака, а тој го продолжи разговорот со Стевана, кој
засрамен му го пушти цедилото со сирењето.
- Како ти текна, светијоване, ова да го сториш? Mope, јас знам што
светијовани имам. Ете, првно биено сирење и ми донесе да се омрсат децата.
Сполајти, сполај ти многу, - и го чести и него една „Зета”. Нарача и кафе, но Стеван
одби, поткаснувајќи си ја долната муцка и чудејќи се на Петрушевото безобразие.
Стана и се извини оти не може да го дочека кафето, a пo цедилото ќе се врати
попосле.
- Бујрум, бујрум, повели кога сакаш, дуќанов е твој, Стевко, Да те викам
дома на ручек, знам ота не идиш, туку дојди барам овде, на дукан - ќе се
полафиме.
Црно ти лафење, отиде десет оки сирење - десет банки, цела франга и
повеќе, ама Петруш ја изведе работата мајсторски; човекот се засрами пред
луѓето и му го „ариза” сиренцето, а Петруш продолжи да се пазари со свадбарите:
- Кој? Јас вам ќе ви земам појќе од колку што чини. Аир да не стори госпо.
Жими десното око ако сакам од вас да печалам, - им се колне Петруш, а на
свадбарите не им текнува да го погледнат десното око на Петруша и да видат
дека тоа е шлупка ореова - истечено уште пред петнаесет години. А кога човекот
се колне во најмилото, во очите и „госпо да не стори аир”, ќе му веруваат, но по
обичајот му ја даваат половината цена. Ништо затоа. Тој побара три цени, та овие
веќе му дадоа една и пол, но Петруш и понатака се колне во денешна света Петка,
утрешна света сабота, други денешна света недела и сите годишни светци, си ја
пцуе по десетти или стоти пат мајката оти не сака од нив да печали, и исчепкува
уште една четвртинка од вредноста, убедувајќи ги своите пријатели дека им ја
дава стоката „под зијан, само и само да не ги пушти на друго место, да им услужи,
и да не речат прилепчани оти на Петруша му избегале муштериите и отишле на
готов пазар кај комшијата Плашета.
А оти во завиткузањето децата ќе завиткаат други подолни „шеови”; оти
крпите што ги пазарија ќе бидат расцепени и ќе станат од едната - две; оти
тулбените и шамиите што ги гледаа со реси, ќе излезат дома без реси, тие се
детински работи. И со големи, и со мали ќе се отстрамат свадбарите. Нели се дар -
какви да се, ќе ги дексаат роднините. Главно е да има што да фрли невестата кога
ќе се качи на коњот.
И таман Петруш ги испрати нашите свадбари, еве та го Волчета Касов од
Бешишта - бара основа за покрови.
- Како немам, Волче? Како сум немал? Јас ако немам покровка, кој друг во
чарнгијава?
И кога Волче праша колку пари е основата, Петруш му рече оти е сто
динари, оката. Волче даде осум банки и Петруш му нареди на Мечето да му мери
на стрика му Волчета пет оки основа, a со левото око му намигна да се сети какви
треба да бидат оките. И Мечето му мери, ама место стари оки - кила, та така Волче
ја плати пак сто динари оката и им кажа на сите мариовци што сакаа да купуваат
покровка, ота само кај Пушмарка ја најде на осум банки, та сите од него купија
утредента. Им се колна и ним Петруш во десното око, ги убедува дека „под зијан”
им ја дава, но пак присобра педестина шеесет лири франги и му ги даде на Фараџи
за друга стока.
А кога Брајан од Витолишча, Стојко од Полчишта и други сиромаси немаа
да доплатат, тој им ја даваше стоката и без пари, на вересија и му наредуваше на
Мечето да запише во тевтерот.
- My пиша, Мече, на стрика ти Брајана три оки основа?
- My пишав, му пишав - одговараше детето.
- Пиши пак, да не се заборави !... Луѓе сме, се заборава.
И Мечето пишуваше по два три пати една иста вересија, која по неколку
месеци ќе ја плаќа Брајан кога Петруш ќе си ги земе тевтерите и ќе му оди в село.
 Тогаш Брајан ќе простенка дека не зел трипати по три оки основа, ами само
еднаш, но Петруш ќе го убеди дека тевтерот не лаже, ќе му се заколне пак во
десното око и како интерес што го чекал толку месеци Брајан, Брајаница ќе му
кладе за патема некое и друго кило биено сиренце, некоја залупка мавца, малку
грашок, леќичка, па дури може и некое и друго руно волничка, да им ги потплете
Петрушица чорапите на децата. Тоа е стар обичај: кога иде граѓанец в село да не
се пушти со празна торба. А Петруш носеше и по дветри торби за да ке ги мачи
луѓето да му бараат и торби на светијованот.
Кај Мицка Мојсовски пак, ене, растоварил дедот Билјар два товара волна.
He ја носи на пазариште да не плати две банки сергие. Од дуќан ќе ја продадат со
светијованот Мицка и поскапо.
Намириса Мицко дека дедот Билјар вртка уште од турско по петшестотини
илјади жолти и гледа на некој начин да ги лапне. Првин се фатија светијовани.
Отиде на свети Атанаса на гости и се убеди дека навистина ги има оние златни
уште од султан Меџидово време. Потоа му ја „отвори” куќата и мазата и дедот
Билјар не одеше веќе на ан никаде. Дури и маските ги врзуваше Мице кај
неговите крави, а стоката од светијованот ја оставаше во дуќанот, да не плаќа ан
параси. Тој продаваше - тој купуваше за него и праќаше разни бакшиши на децата.
За две три години го „втера в грне”. Му донесе дедот Петко осум стотини парчиња
„мувлосани”, да ја прошири Мице трговијата. Лесна работа, ќе му ги врати сосем
мамеле, зошчо да лежа ти да мувлосуваат кај дедо Билјара?
Зема дедот Петко заире; носи стока, а Мице ја продава и пишува „приход
расход” и по пет шест години, кога си ја видоа сметката, уште малку што не излезе
должен дедот Петко. Покрај стоката што ја носеше дедот Билјар, a ја продаваше
Мице, беше ги „подјал” и оние осумстотините!
- Бре, како така, светијоване? Толку ли ногу су арчил јас? - се зачуди дедот
Петко, но Мицко му се заколна во се најмило, а и тевтерот беше тука да
посведочи. И работата се стори. Си остана Билјарот без парички!
Излегувајќи за последен пат од дуќанот на својот светијован плукна на
прагот и се заколна да не стапне веќе во него. А на Мицка веќе не му беше ни
потребен, си ја врши работата со него што му беше за вршење. А дедот Петко, пак,
се утеши со онаа турската „Арам ѓелди - арам ѓитти”. Како ги собра со момците,
така отидоа по ѓаволите.
И така со ред, со клетви и пцости во живи, во мртви, во мајки, во жени, ги
убедуваа прилепските трговци селаните и си живееја добар животец. Јашмакот се
колнеше во чеканот и калапите што го хранат; Милан куманџијата - во дувалото
што го дува огнот за да се стопи среброто со кое ги посребрува павтите и
скопците; Рампо чешларот - во биволските рогови од кои ги прави чешлите;
Желче - во сите свои деца, макар да ја немаше уште видено мајка им; Даме
кожуварот - во сите јагниња и брави, од чии кожи ги правеше кожувите, а Мамуд
ковачот - во чеканот и наковалната, на кои ги шерпаше клинците и плочите за
свадбарските коњи и магариња.
И пазарот се свршува докај ужина, но нашите свадбари ќе преноќеваат и
оваа ноќ, да се почестат и вечерва со тава риби, оти света Петка не дава мевце. A
за винце - пак ќе се напијат, ако им остане по некој динарец од денеска, ако не, ќе
запише Селчанецот, тако што запиша и Мечето од Пушмарка. И налето, по
вршење, ќе се прошета лично бацко Пере по селата, ќе се види со пријатели и ќе ја
собере вересијата.
 Од друга страна, треба Андо и Трајко да излезат до пазариштето и да
„намирисаат” како оди стоката - овците, козите, јагнињата, говедата, оти од утре
ќе дојде пак Мате од Кокре, Мице од Бѕовиќ, Ангеле од Штавица да купуваат
стока, та и нив да ги „излажат” како Петруша и другите трговци во градот.
И утрото, уште со видело, си дојдоа нашите овадбари в село со сите дарови.
Го поиспцуја Пушмарка што им ги сменил дарчињата, но и тие се согласија
со неговото разбирање: нели се бакшиш, какви да се - роднините нема да им
фатат теклив. Па најпосле, која свадба била без озборувања, та и оваа? Нека си
зборува кој како сака, тие си ја сторија честа.
Така се спремија за најголемиот утрешен празник - свадбите.
***
На единаесетти мај 1919 година во Витолишча зовреа гајдите на трите
краишта на селото. Попот жени, Андо Андовски мажи, а Рожденката - и жени и
мажи. Сите тројца збираат сватови. Попот ќе оди со сватови по снаа кај
Рожденката, а таа - кај Анда. Затоа сето село забрче од гајди, зовре од песна,
извикнувања, а кај попот уште од десет саатот загрмеа и пушки, пиштоли, за да ги
прифатат од сите страни на селото. Секој сват што се спремаше да оди по невеста
од Рожденката, или за Рожденката, почна да го спрема коњот и пушката.
Bo тоа време, шест седум месеци по свршувањето на војната, останаа полни
магацини со оружје, а во секоја смрека имаше по петшест пушки, револвери,
бомби, та дури и цели митралези се наоѓаа ако му требаше на човек. Затоа и
почна да грми целото село.
Околу дванаесет часот се собраа сватошите и кај попот и кај Сукалови. Ги
боднаа коњите, па играат од горни до долни крај на селото. Се сретнаа поповите и
Сукалови сватови на сретсело и почнаа да се натрчуваат по сите улици. Се
измешаа така и се разделија на групи и секоја група бодињаше по една уличка, за
да се сретне со друга во друга та да нема каде да се поминат. Секој носи по
еднодве шишиња ракија или вино и при една таква средба појакиот го тераше
послабиот да се врати. Се разбира, не се бореа ни луѓето, коњите, како Крали
Марко и Лутаца Богдан, ами ги удираа двете шишиња и чие шише ќе се скрши, таа
група се враЌаше и се придружуваше кон победничката, така што оваа стануваше
поголема.
Бидејќи повеќето сватови се понапија, веселбата се развиори. Некои паѓаат
од коњите, други ги дигаат и сами пијани, но благодарејќи на убавото суво и
топло време, немаше опасност ни од кал ни од простуда.
Откако се наиграа и нашетаа низ село, сите улички ги протрчаа со коњите,
сите кучиња ги нападија надвор од селото, ги направија коњите бела пења,
изгазија ергенчињата по некое девојче, турнаа по некоја стара баба и ќерамида од
покривите; на еден знак се прибраа секој во својата „база”. Слегоа од коњите,
влегоа дома, го заиграа венецот, на кој момите ја пееја „Венче здравче” и деверите
ги зедоа венците на глава за да им ги носат на невестите, без кои не можат да се
качат на коњот.
Седнаа за адет, каснаа кај зетот за да продолжат кај сватот, од каде што ќе
ја земат невестата.
Тргнаа едните одозгора надолу - од Рожденката по Андовата чупа; другите
одоздола нагоре, од попот - по Рожденкината чупа. На сретсело пак се сретнаа и
ги изменија картите со вино и шишињата со ракија.
Пукаат пушки, револвери, луѓе викаат, коњи трчаат нагоренадолу.
Зетовите јавнале на најубави коњи и само се крстат со старисватот и деверите, со
сваќите што одат пеш до сваќата - да помогнат кога ќе се качува невестата и да и
се најдат. Крчо Попов го расипа адетот.
Ја пободиња малку одутрина кобилата на новиот нунко Димитрија од
Бешиште, дојде дватрипати до Рожденкината порта - проти сите адети - и за
малку што не јаде ќотек од Трајка Малов, кога рече ота сака да ја види невестата.
Ceгa, кога тргнаа сватовите по невеста, тој се смири и си оди „срамежливо” со
вујка си Ѓура, со нункото, деверот, општинското ќате, и сите други „сериозни”
сватови.
Тие што се за бодињање, ќе си бодињаат, а овие што се за сериозност - ќе се
„кремшат”.
***
Кај невестините, пак, свадбата почнува од петокот, кога се меси тестото,
како и кај зетовите. Тој ден се месат погачите со кои ќе се канат нункото, попот,
деверите, старосватот и другите блиски роднини, а уште подалечните - само со
карта.
Тестото го замесува специјална месарица - девојка со татко и со мајка, а
пред тоа едно мало детенце - машко - заборава прво во тестото со жегол: да им се
раѓаат на младенците машки деца, жито и волови со кои ќе ораат.
Во саботата едниот девер кани од кај зетот, братот или братучед кани од
кај невестата, а другиот девер оди во планината по бршлен, од кое се прави
зелениот невестински венец.
Во саботата се плете невестата со гајтани, се реди со разни решмиња,
монистра, ѕрнѕурки одзади по грбот, од тилот до пети, отопреди - од ушите до
прстите. Се прави нетопот (една тенеќија, издупчена и свиена како корона,
наресена со разни пари и мониста) и невестата се променува во особена кошула
која се вика „црнетата”. Значи, венчавката била „поцрнување”, подјармување,
потчинување волјата на девојката пред мажот.
Се бричи и се стрижи зетот, иако утре пак „официјално” ќе го забричи
деверот за да не се појави небричен пред невестата.
Се колат брави, овци, јагниња, па некаде дури и крави, волови и се
спремаат манџите за утрото, да бидат готови, оти тогаш ќе се стои од други
поважни работи - пречекај испрати.
Бидејќи сите овие подготовки беа направени кај свадбарите навреме, затоа
ги видовме на сретсело да одат по невестите и, ене ги, веќе стигнаа пред портата
на Рожденката.
Арноама, портата е затворена. Роднините стојат пред порта со стапови в
раце и не пуштаат никого да влезе.
- Mope, доброутро, домаќину, бре! - вика Манџик, братучед на Крлета и сака
некако да го протера слепото магаре покрај Малови, ама овие знаат тој што сака и
со една сопа го нападија над кале.
Се зададе отаде Ѓуровци, Врчкиќовци, Љутовци, сите роднини, со
грабинкање да влезат, - не бива! Еден од нив го фрли шишето во ѕидот, белки ќe
се исплаши оваа лоша „стража”, ама и тоа не помогна. Само вртат, сиромаси
сватовите, околу куќа, внатре не можат да влезат.
Дури најпосле не се зададе полека, кротко, со сите свадбарски церемонии
сериозниот дел од војската - со сите главешини: стариот сват, нункото, деверите,
меѓу кои и зетот.
Групата мирно се приближи, поздрави и моли за услуга да преноќева.
- Mope ми, добровечер, побратиме! (макар да не е уште ни пладнина!).
 - Mope ми, да ве пушчиме, токо којзнае дали сте за вера; да не ни донесете
некоа беља, оти едвај истераме едни силници, сакаа да не изгазат преѓеска.
- Mope, бре браќа, ние сме си патници луѓе, ич не плашете се од нас. Ќе
преноќеваме и ќе си одиме.
И додека се води разговорот меѓу стариот сват и „командирот” на
стражата, обично стрикото или братот на невестата ако е поитар - некој од
зетовата дружина ќе се префрли некако и ќе ја отвори, небаре насила, портата и
овие што преговараат заедно со другите сватови што бодињаа досега, ќе напнат и
небаре насила ќе влезат во дворот. „Стражата” ќе „капитулира” и ќе ги земе
коњите да ги смести по комшиите, a луѓето ќе влезат дома во куќата, каде што се
поставени трпези од горни до долни крај. Тука ќе дојде честељето со кафе и
ракија, ќе напнат гајдите - сега две, една откај зетот што си ја водат сватовите,
другата ќе ја најдат кај невестата ,и така ќе се заредат прво песни, потоа и ора,
како на свадба! И кој умее и кој не умее на свадба и на коледица ќе се научи и ќе се
пресрами.
Околу ужина излегоа сватовите да играат во дворот, а веќе и невестата ја
изведоа деверите од земникот.
Судна мака сиромаси видоа додека влегоа кај неа и ја кандисаа,
Кога тргааа да одат во земникот кај неа, ја најдоа вратата затворена, како
преѓеска портата.
Однатре се слушна глас од „клучарот”. - „Плати да влезиш!”
- А, бре ќешки за плакање нека е, колај работа! - рекоа деверите и фрлија по
еден грст ситни пари преку дупката. Вратата од предниот земник се отвори. Тужа
ги пречекаа три моми и побараа „плетнина”. - „Платите што сме а плеле другачка
ни дваесет години!” - рекоа тие и се фатија за раце, им го преградија патот на
деверите кон средната врата.
Сиромаси девери! Фрлија и тука по една рака пари. Момите се скараа која
повеќе да собере од парите, а деверите се провреа меѓу нив и стигнаа до средната
врата. Оттаму се слуша глас:
- He си а давам, неее! Дваесет години су а гледала, та сега да ви а дада вам!
Бегајте оттука или платите толку и толку!
- Какво бегање, море! Плаќај и граби! - вели стариот девер и веќе фрла под
штици пари. Вратата се отвора, деверите влегуваат среќни и задоволни оти ја
најдоа најпосле невестата.
Но и со неа беља.
Едниот девер ги става пред неа новите чевли, таа ги клоца де онаму!
- „Ај беља!” - вели тој. - Едвај влегоме па и она крши жегли. Mope ќе и
земиш, дури мајко ќе речеш, токо дури ќе те изведа боса по мразот! - И пак ги
подава да не оди боса по „мразот” на Св. Кирил и Методи.
На третиот пат невестата попушта, го обува едниот и по тоа другиот чевел
и си ги брише солзите, оти и ги врзале нозете во букагии, нема да биде веќе
„пашито добиче”.
Другиот девер сака да и го стави венецот на глава. Невестата го турка
трипати, а потоа си ги брише солзите, оти ја наоглави деверот и сега ќе му ја
водат на зетот - тој да господари со неа.
И навистина, деверите, - стариот девер оддесно, малиот одлево, - ја изведоа
невестата во дворот, каде што купишта од девојчиња ја пречекуваат со песни и ја
качуваат на коњ.
 На коњот идат сите роднини, почнувајќи од родителите та до далечен род -
на испраќање и исплачување. Роднините се поткачуваат на едно столче,
специјално наместено до коњот и се прегрнуваат со нeвестата. Тогаш се проштава
таа со својот роднина, за кого и е жал и плаче, и му го фрла дарот на рамо, подарен
од зетот, а девојките ја пеат песната:
„Мила ми мила - таткова рода”.
Дури невестата се исплачува со роднините, други, најблиските, што се
исплакале веќе, ја товараат рубата на невестата.
- Леле, слепела! - вели Бојана Катина, кога виде колку многу руба натовари
Рожденкината ќерка. - Види, види, песјачката, ка и настегала вреќите! - A кога го
видоа шареното ќилимче врз вреќи, сите се фатија за усти да не се развикаат „што
е ноа чудно чудо!”
Момите им отпеаја на сватовите: „Ајде со здравје сватови”. Се сврши и
црковната церемонија и кај вечери заман и двете невести влегоа, едната во
поповиот двор, а другата во Рожденкиниот.
- Ни ќар ни зијан, - рече Трајко кога си дојде со новата невеста, - една од
порта, друга в порта.
Поп Петко си дојде од црквата малку пред снаата и сватовите и седна на
тланик. Иако не му беше ќевот, се помири со судбината и ги направи сите адети.
Јадоа сватовите, пиеја, играа, фрлаа пушки пиштоли, изгореа петстотини
ракети од разни бои, - и за напад, и за отстапување, и за примирје, - и веќе
предзори едни си разотидоа, други капалдисаа и позаспаа околу трпезите.
Невестата и зетот бакнуваа рака, гувееја, тураа ракија и вино, та дури и
заиграа колку за адет и најпосле дојде саатот да останат и тие насамо. Co
благослов од попот невестата си влезе во земникот. Ја растоварија золви, јатрви
од венци, нетопи, решмиња, ѕрѕулки, дури му ја опашаа на зетот и го пуштија
внатре со едно барде вода.
Вратата се затвори: Крсте и Неда останаа за првпат сами, не туѓи.
Седнаа едно до друго на шареното килимче од бабата Доста, втренчија очи
едно во друво, и се така молчејќи - се прегрнаа како сите младенци во првата ноќ.
***
Горни крај на билото покрај трпезите седеа едно додруго Доста
Рожденката и Илко Сукалов, гледајќи се во очите, навирени од солзи. Доста се
заплака гласно и веќе по десетти пат го повтори:
- Сполај ми ти, бре боженце, оти и за мене дел си оставил!
Илко се наведе, и ја исправи главата меѓу своите плускавичави раце, ја
погледа во плачните очи, се разлигави и тој, и со пригушен глас, глас на човек
што ја постигнал својата цел, рече:
- Е, Дочко! Крпен живот, ама ете и со крпен си поминаме, поарно од со нов.
Нека ти се живи зетот и снаата, да се повалиш со ниј!
Се наведе, ја бакна старски по сред чело.
ЗАБЕЛЕШКА
Повеќето имиња во книгата се автентични, но тоа не значи дека и сите
настани врзани за нив се автентични. Затоа ги молам сите живи а на умрените -
нивните потомци, да не го земаат за зло и навреда ако се прикажани како
негативни личности. Тоа излезе од проста причина што требаше некој настан да
се врзе за некоја личност и јас ги зедов оние имиња што ми паднаа во моментот
на памет.
С. П
Речник:
-а-
а - ја (од, она, таа)
аба - долно алиште (фанела)
авалеџиа -собирач на данок
авџитабур - потерно одделение, војска што ги брка комитите
аза - одборник, советник
ак - плата
акибет - најпосле
алабак - турски војник од Азија, развлечен, нечист
алабачка - исто се вели за таква жена
аламан, и - силни луѓе, напрасни. Се имаат во предвид Германците кои Турците ги
викаа Аламани
аландарка - скитница, маалуша, покуќеша што шета по куќи
алипен - сакат од нога или рака, око итн.
ампа - несреќа
алтица - парче од ткаенина - крпара
амак - будала
амле - грижа
аргач - ограда за овци во нива
ариза - поклон
армасување - годеж, посвршување девојка вдовица
аро - страшило
артирисува - заштедува
асло - зелена нива напролет без клас во која пасат јагнињата
астретен - оскуден
ата – несреќа
-б-
бабуа - грижи од бабата за новороденото дете
басам - не признавам, одречувам тоа ти што го тврдиш
баснар - човек што баи, врача
бастра - болест по растенијата
беане - ивтирија. Се зборува за некого што не го направил тој - измислица
беглик - данок на овците и козите
безбеле - сигурно
безердиса - јадоса (Душата ми безердиса - душата ми е потаоната од јад)
безир су - тешко ми е, не можам да направам нешто што сакам
бендене - најарно, најубаво, екстра
биала - врста шајачни чорапи
било - греда во куќа (горно и долно било)
бамбаша - полковник. Турски офицер на 1.000 души аскер
биро - јуначе (Ајде, биро бе - ајде јуначе бре)
бити-вајда - се стори, беше работа
благота - млечни праизводи: сирење, маст, урда
бобовица - прат ргав качење
бојов - еден дел од везот на женска кошула на долниот крај одѕади
болка - Во овој случај жената Стојова не ја бива за ништо
бонгур - крупно мелена пченица место ориз
бош - јалов
брези магарици - во см. видни, утледни, во нив секој ќе се загледа
бришалче - шамивче за нос
букаре - дрвен сад за вода
буле - кравајче, малечко лепче
бутурисан - поттурнат, прекаран
-в-
вапцима - бојадисано предено
варија - специјален турски жандарм што ги брка арамиите
веда - вештица
везотница - везана кошула, саѓија
велјо - големо
велја среда - среда пред Велигден
верушки - вериги. синџир на кој се обесуваат котлите да се топли нешто на нив
виа - 1) овие; 2) брза (Имам виа работа - имам брза работа)
вијам по дирата - ќе му ја барам дирата, трагата со жал; ама нема да му ја најдам
вит - неповрат, далеку, неизмерно далеку
владичката - за секое венчање зетот плаќаше во турско време 1/2 лира за владика
влачи - овде: си го чука умот
ваа - оваа
вов'чам - ќе се ослободам, овештам
воденик - штица на која се клаваат садовите со вода, букарот, ѓумот и бардаците
вој - овој
волеса - бива (не те волеса за ништо - не те бива за ништо)
вра - врав, снопје насадени на гумно за вршење
вратика - горска миризлива трева
врзана коска - зрела особа, на време
вурдук - цигански шалвари
вутно - предено за унечки-фути
вутче - уничка, престилка
-г-
гаглак - слабуњаво дете, рахитично
галати - псуе
галиба - ама, ете, тукуречи
голтарачка -гола, сиромашка
грабенко - детско или старска боравена кошула, не алова, црвена
гребнарка - направа за влачење каде се клаваат гребните
грепка - брнка од дојка
грниче - шамивче за на грло, на гуша
грувам - ќе работиш што си се нафатил иако не ти е пријатно
гушале - шамивче за на гуша да ги закрива градите оти кошулите на Мариовките
се многу отворени и без петлици
-д-
давија - тужба
далак - болест (далак)
дамка - жиг по дрва или стока
дартма - крпа за лице бришење
даше - јагне домашно кое обично девојчињата го пасат летно време
двајстипет - кове од тенеќија од 25 драма
декика - минута
декцан - мил, добро му дошло што е дошло
декшава - согласен, пристанува
дели - нешто се разликува од другите
дерт - болест по децата
дечуманец - дечиште
дизг (ск) - специјален тас во црквите на кој се собираат пари
дип - сосма, веќе
диќел - железна алатка со два рога за копање лозја, градини
доде - даде, цеце (сестричке)
дојница - овца на која јагнето и е умрено
докца - дотера (што те докца - што те натера да го направиш тоа)
дореда - идниот пат
дос - другарики
достур - достаточно, доволно
драк - долго танко дрво за сушење алишта (прат)
дркул - старец
дробни работи - утробата. цревата, дробовите и срцето од заклано животно
дуда - име на девојче додека не е крстено
дупкар - човек што наоѓа што бара
душогубие - злочин со убиство
-ѓ-
ѓрпам - шетам, трапам без цел
ѓувезно - темноцрвена боја (предено, каделка)
-е-
eгa - де, а де
едноногиот - ѓаволот
елбете - сигурно, наравно
ешта - апетит, волја
-з-
земник - визба
зерем - значи
зилјатарка - завидливка
злов - лут, опасен, лош
-ѕ-
ѕверам - гледам во некого или во нешто со алчност со пари на синџир или
подврска
ѕидиница - урната куќа од која стојат само
ѕрнѕурки - накип
ѕрцки – очи
-и-
изведит - строен, висок
извреснам - искочувам. Папокот му изврекна, папокот му искочил
изгужвен, о, а. - Чорапи со искинати стапала
издутна - овде: роди
издргнала - пораснала
изим - дозвола, одобрение
излегло - бачилото излегло, го дале овците млекото што требало да го дадат
ила - 1) само и само, 2) но
измет - 1) услуга, 2) работа во куќата
исквака - одгледа дете, пиле
испрдопашен - без надзор - слободен
истеристемес – сакашнеќеш
-ј-
јад - овде: многу зелена боја
јажичка - од 'ржање плетено јаже 1) за рогузина, 2) за врзување снопје
јалов - 1) несигурен во работата, 2) безплоден
јаловар - овчар што ги пасе јаловите овци, брави, шилежиња
јаловица - жена без деца, 2) овца, коза бесплодна
јурнек - образец
јаток - уток за ткаење
-к-
ка - како
кабули - сака, колку му сака душа, колку милува доброволно да даде
калезмо - предмет со кој се канат гости (јаболка, погача, карта со вино)
калец - волнени нараквици без прсти
калкан - ѕид до ѕид надворешната страна
калнокапец - земјоделец, работник тежок
капица - стогови снопје, сено
караџо - име на црн вол
карма - дрва наредени
каршилак - одговор на прашање
кастиле - нарочно
кат - дел од куќата од двете страни на огништето
квачката - седумте ѕвезди
кило - мера за жито, 100 оки
кист - предето за кистење саѓии, унечки, гунки
кистен - китен
клови - растението 'рти
клада - пресечено или паднато дрво без гранки
клашни - врста дебел шајак
клинкач - сводник, стројник по невеста
кловен - из'ртен
клопка - дрво врзано на вратот на свиња да не бега од свињарот дома
коа - 1) кога; како, 2) време през девоноќието
козинавец - покров од козина
коловар - планинска мирислива трева
колџија - шумар, чувар на нешто државно
конак - 1) преноќиште за војска, 2) куќа висока, беговска
конушма - врска
кончарка - штичка на која девојчињата ги виткаат конците за везење
копита - назив на кошула на која има навезени коњски копита
кос-коџа - дури
коте - дете (на галеб)
котелец - примка на плетен предмет - чорап, калец, фанела итн.
коцле - плетенки ситно плетени собрани во една плетенка
коцел - предена кои се надоплетуваат на косата на невестата
кочан - дозвола, извозница за штици, дрва, катран, 2) кочан царевка
коџа - многу, баеги
красте - потценување на човек - крастав е тој и тој
кременарка - пушка со кремен
крешник - окрајка од погача, леб, сомун
кркми - шишки од косата над очи
крла - едвај оди, се крлеба отколк-наколк
крмуз - боја за вапсување ѓувезно
кросно - направа на разбој
крпен живот - во пренееена слика. живот со втора жена
кршобарец - мариовецкршобарец
кудрет - материјална состојба, богат, сиромав
кумиш - види кудрет
купел - казанче в црква во кое ги крштаваат децата
купална - соба в црква во кое ги крштаваат децата
кутмач - првото млеко од крава напарвено со јајца се здебелува - пресипка
кутол, кутел - мера за жито 10 оки
кучило - дете кое се мрази - омрзнато дете
к'т - оскудица, недостиг
-л-
ластикини - лаковани чевли
латвица - врч, ќуп, земјан сад, големо грне
лачаи - одделува
лачка - оговара некого што не е заслужил лилјак - јоргован
лимја - пуста гора, невратило, безтрага, џенем
липа _ 1) дрво липа, 2) несреќа, зло го најде, човекот. My се стори липата
-м-
маѓер - готвач
мазгалка - камарче во ѕидот
мака - волку мака - сермија
макцам - дете малечко, неразвиено уште
мал - имот, земја
малчок - исто нагалено (диминутив)
мандак - пес. Погрден збор за човек што го мразиш
маскара - за срамота (се направи)
маслават - никакво прашање. За таа работа не треба ни прашање да става
матерка - мирислива горска трева
мачкарник - место каде мачките што живеат
машко - назив на јадење манџа. Кокошка на бел ориз, врста пилав со месо
мелнички - од село Мелница
месарник - кутел во кој се топли вода за месење леб
месарски (ковчег) - наќви
метанија - поклон длабок - доземја
меќан - сосов, зграда, сувата за секакво животно, па и за човек
меџудија - сребрена турска пара, 4 динари (во тоа време)
мило - расположен со милост
миневи празници - денот на свети Мина
минтан - долно алиште полно со памук
миросан - намачкан со свето миросветено масло
миросува - благословува, благодари, дури коските ќе му ги мачка со светено
масло
мисур - ваганка
мифетиш - инспектор во разни гранки на државната управа. Во овој случај по
горите
мласкам - јадам со шум
молзничар - овчар што ги пасе овците со млеко
мотавило - направа на која се мота предено, 2) во прен. см. долго дете или девојче
кое бргу пораснало
мотаница - предено намотано
мртвени - задушница
мулазим - турски офицер, потпоручник
мунасип - согласие, право е тоа што се предлага
мутли - празниот простор од ѕидот на куќата под покривач
мушавере - другарство
м’ком - молчејќи
м'сне Ала - ќе даде господ
-н-
набабарам - потсмешка некоја млада да се стори баба
набастиса - најде
навале - навалица
навевам - добивам нешто што не сум го чекал. My навева господ на Илка жена
нави -болест кај жените леунки која ја предизвикуваат лошите духови -
самовилите
наврзници - 1) наврза многу непотребни зборови, 2) Маѓија во косата
надретам - се поскарам со некого лесно
наѕрница - жеиа што наѕрнува секаде
налет - остави тоа ами ...
налешам - навраќам
намесница - бив. жена е намесница на сегашната (Би требало обратно)
наметам - забуричкувам брашно за крмнакот
напара - пракса, практика. Од таа напара не го права сега тоа
напарки - попреку
нарилник - специјална направа која му се тура на добитокот на устата да не
направи штета кога работи со него човек
насадам - нафрлам снопје на гумното. Тогаш е насаден вравот
натаврам - нагиздам
натуртан - гломазен несразмерно дебел или несмасно облечен со многу
непотребни работи - алишта
небрана - неизвесност, забуна. Се најдов во небрана - изненадена сум
невела - не чини
неј - нив
непара - не толку
нетоп - невестински украс од тенеќија кој ја заменува короната
ниа - оние
нии - нив
нуна - кума (делхинутив - кумица)
нишан - знак
нишка - нит, нитка на платно
нишчелки - направа на разбој за ткаење
ној- оној
ногашчка - наплеток од косата
-о-
обрецнам - врекнам, нависоко ќе проговорам
обрус - долга везана крпа со реси од која се прави чалма на главата
одер - врста кревет на столни ногари закопани в земји на кој се чуваат алиштата и
покровите во визбата
одвраќам вода - басна на вода за да се мени положбата во која се најдува
озастра - утринава
онбашија - турски војник десетар - каплар
опурчак - искинат опинок кој веќе не се носи
оралиште - место каде се игра оро
ораџика - жена што игра оро
орјатка - погрдвн збор за жена со која друга жена е скарана
орман - густа гора
оужје - накит
олепела - лесна клетва
осмак - мера за жито 50 оки
отпуст - поповска песна пред свршетокот на извесна. служба
-п-
павти - женски накит од сребро и бакар
пагурче - сад за ракија
пазамарка - џеб на селска кошула
пајвани - ортомчиња со кои му се врзуваат нозете на коњ да оди раван - ситно
парка - што и е, што и пречи да направи нешто
паскурник - шара за шарање поскури
пачавриче - книжулче, може и крпче од ткаенина
пашит - без самар коњ, маска, магаре
пералник - котел во кој се топли вода за перење
песјачка - погрден збор за жена со која друга жена е карана
петле - во онаа см. наполеон - пара златна француска со петле на неа
петравил - епитрахил
петреви гаѓи - горско цвеќе
пинок - опинок
плак - старец
плетва - трева во сеидбата
поврзало - врвца на торба или вреќа, како и на огламник на добиток
подвеска - дел од селска облека. Танка црвена лента која се врзува на чорапите
врз врвци подница - црепуља за леб печење
позавалани - припростички (ни се мажјето)
поизгибри - 1) се позачисти 2) пооздраве, му светна лицето
покров - покривач од волна и козшга кој служи место јорган
пола-до пола - блиско одење та полите од гуните им се допирнуваат пола - едната
страна од вратата
полупка - поклопец на грне. Обично керамитка
полупка - лоша, грда жена. (Ѓупка - полупка)
понатолчи - да му подрече, поднаговори
попраг - ремен или конопен колан со кој му се врзува самарот на добиток
поразружа - си ги остави накитите или новите алишта
порек - ветер што дува по реката
посатка - покуќнина
постилаче - покровче за постилање
потпркнам -
по тукум - нарочно, особено (те барам, ме бараш и тн.)
потуркам - скитам (оттамудотаму)
потурок - селска јавнија, манџа со кромид, ориз итн.
поусекна - (борината) ја трлка да падне јагленот за да продолжи да свети
прва - (од радост орцето и прва) весело настроение
првица - не е прво од нас. Тоа е позната стара работа
превркнам - препукнам
прегач - особена унечка со телови
прегос - денот после венчањето кога се пие блага ракија
предотина - прежда
преѕалувам - претерувам во нешто
пресек -ѓутуре (спаилакот се зема ѓутуре без да се бројат снопјето)
прид - пари за невестата без кои во Мариово не ја даваат родителите девојката
прикрепник - мажот ми (мојот прикрепник)
принова - новородено дете
припрто - кусо време
проведи ме (од кучката) - одбрани ме
провирач - камен со дупка преку која се прсвираат болни и бездетни жени
проводија - подарок во пари на невеста и мало дете
пролетнина - пролетни посеви
промрткам - не се согласувам, си пишманам
проскомидија - дел од црквената литургија
прочврча (сланината) - се испржи
пцалт - црквон пеач
пувка - врста печурка, габа која е мека и пувка кога ќе ја стегнеш со прстите
пупулче - младо девојче, пупуљак
пупурник - кржлаво дете, рахитично
пурде - име на машко дете дури да го крстат
пуст - ничии, без стопан. Обично клетва
пустелник - исто клетва
пустињо - исто клетва
-р-
разбреан - човек, животно кое тргнало по љубов и плотски наган
ракав - ракав за кошула кој се везе. Дел од кошулата
расип - вода за растур
раст - храст, ситна шума
ресен - веленце со реси, тулбен, шамија со реси
реченија - судбина
решме - женски накит од многу срсбрени пари нашиени на подвески
ромак - болно, обично криво животно кое дома се храни и пои
ронкарка - метла со која се метат ронките
'рслан - лав 1) Во преносна см. син како лав
рувет - носија
рута - награда за трудот што го дава човек на човека, чорбаџија на момокот
-с-
саватлија - прстен сребрен со монограм
саѓиа - женска облека до над колена со кистови
сајсана - добра кобила, атица
сакма - машка долга облека, дебела место долго палто
сак'н - немој
сакуле - малечко торбиче
светилник - железна направа со венец на која се клава боријата да свети
сврчок - ѕадникот. Седи си мадро на сврчокот
секонотина - урок. Урочување од лоши очи. Народни празноверци
секнувам - урочувам
селамет - во овој случај „на глава”. Слабо ќе излезе „на селамет”
сенка - за душа. За умрените се дава на живи разни предмети и продукти да им се
најде на тој век
сереј - волната кога ќе се попари пушта жолта течност која се зика „сереј”
симсиле - род, потекло
синдилија - кременисување од високо, паѓање, несреќен случај
синдрак - синко (аугментатив од син)
синија - софра, трпеза
сињелко - господ кој се наоѓа на синото небо
скипне - догорува оганот, скипнува сонцето, животот на човек кога умира
скисна - ми се досади
скопец - женски накит од сребро или бакар подресен со парк или трепки
скорнам - разбудувам, дигам некого од место
скубам - пасам трева
слеа се - се стопи како вооокот што се чопи
слог - нива слог
сповојница - веселба по повод на новородено дете
српјановец - рид над селото Витолишта
сртам - висам, се врткам околу тебе
срчка - види
срдешница срџба - лутина
ставам - се сретнав со тебе се ставив со некого, 2) Станувам од место
старавински - од село Старавина
стегната рака - скржав, стипца, циција
стигна - роди, се породи жена
стопанот - мажот, сопругот
страк - парче борина
странам (дрва) - редам дрва или друго нешто за товарење на добиток
стрелушам - се потплашувам
струнено - тканина или плетена врвца од козина
суварија - турски жандар, коњаник
сугарен -доцна, поназад. Јалне, теле сугаре, доцна објагнето или отелвно
сукало - направа за цевки виткање на разбојот, 2) Стапче за кори сучење
сурија во овој случај: многу говеда, инаку - толпа
сурме - справа за затворање на вратата однатре. Заѕидано дрво во ѕидот
сугурци - завиткана коса - локни на српски
-т-
тагар - сад за брашно како ситото и решетото што е само неиздупчен
таим - следуваље, оброк на војниците
такам - 1) руба, 2) спрема за куќата, за добитокот итн.
такцир - несреќа
татки - понатака
тезгере - направа за фрлање ѓубрето од дома
тек лав - пререкување
теклив - забелешка. He ти фаќам теклив - не ти правам забелешка
текна - се сетив
тешка (жена) - бремена
тизап - киселина за вапцување
тисов - столче од тисово дрво. Тиса специјално дрво зимзелен
тланик - горниот крај на куќата. Местото над оган на билото
товарит (добиток) - што се товари, за разлика од пашитиот што не се товари
топраклија - тврд, вистински стопан, газда
треска - јаде. Речено на лутина
Трибор - рид над селото Витолишта
трица - 1) дама со 9 зрна. Кога ќе ги врзе трите камчиња, 2) трици од брашно или
дрво под бичкија, 3) лош човек - трица
трнка - растение со многу трнје
троска - остатокот од железото што останува после горење на железото
трпезница - долга софра - трпеза
тук - салото што се топи од сланината кога се јаде само пржена
тукче (деминутив од тук)
туткан - будаличка, завапкан
тутне - да помине овој бел век
-ќ-
ќаа - чорбаџија што пасе туѓи овци со кирија на руга
ќатипче - писарче
ќедер - штета
ќерал - дел од куќата (шпајз, мусандра)
ќеше - сакаше
ќешки - само
ќилим - црна шамија за на глава
ќулка - детска горна облека со ќулавче
ќурдија - машка облека - елек
ќурче - легинско фустанче
-у-
угич - брав што оди пред овци, специјално острижен
уѕур - од досада од бес, од што нема што да прави
укрилам - заштитам
улишам - правам со некаков дефект, без нешто што треба да го имам
улка - утка, будала, глупа жена
уложје - кошулицата по раѓањето на дете или животно
уми се - се мисли, се чуди
Уќумат - околиска власт
ушчип - мена на месецот кога се подјадува
-ф-
фарк - итер, мајстор, ербап, снаодлив човек
филџан - чаша за кафе
фудбал - гордост, на големо оди „фудул” – големџија
-ц-
цврцнат - поднапиен
цинкам - се ењавам, стенкам
црквар - што оди или не оди в црква
црнгалест - калеш човек, жена
црнило - во случајов мажот или жената е црнило на другиот сопруг
цулувци - спуштена коса над уши и потсечена до под брада
-ч-
Чебрен - манастир крај реката Црна
чеда шарени - мешани деца машки и женски
чекулец - дел од самарот за кој се закачува ортомата
чело - почесно место на софрата
чепкам - волната се чепка пред да се влачи
честица - дел од просфората од која се вади литургија
чисти понеделник - понеделник по поклади за Велигден
чмеам - полека вријам. Обично се вели за манџата чмее
чудило - нешто за чудење
-ш-
шаит - сведок
шака - смеа, шега, нешто несериозно
шеј - предмет
шепнипокров - шепотење под покров со младата невеста
шилеже - ланско јагне
шубе - сомнение
шупур - чешма со шупурка
шутарка - скршено грне, бардаче, ќуп. Обичво само газерот останал
шутка - види шутарка
шушлек - 1) невидни моми, невести, 2) шушлек од лисјето на дрвата на есен
шчур - без глас. Во случајов клетва да остане петелот без птопан

ЗАБЕЛЕШКА: Зборовите се дадени онака како што се употребени во текстот, а не

според реченичките норми.

ЗАБЕЛЕШКА на приредувачот: за едицијава е користено изданието на романот

Крпен живот од 1965 година, во редакција на авторот.
 За авторот

СТАЛЕ ПОПОВ (1902-1965) – раскажувач, романсиер

Попов Стале е роден на 25 мај 1902 година во селото Мелница, Мариово.

Основно образование заврши во с. Витолиште (Мариовско). Започна да учи
гимназија во Прилеп, а заврши богословија во Битола и Теолошки факултет во
Белград. Сепак, тој никогаш не прими свештенички чин или служба.
Пред Втората светска војна работеше како земјоделец, дрвар, овчар, трговец,
службеник во тогашната Народна скупштина, општински чиновник, шумар,
тутунски работник и др.
Во текот на НОБ го помагаше партизанското движење за што од бугарските
окупатори беше интерниран во Неврокопско (Бугарија). По ослободувањето на
земјата Стале Попов стана претседател на Околискиот народен одбор во Прилеп,
потоа работеше како управник на Шумската дирекција, за на крај, до
пензионирањето, да се посвети на педагошката дејност како професор по
македонски јазик во Прилеп и Скопје.
Почина во Скопје на 10 март 1965 год.
Стале Попов започнал многу рано да пишува, но како писател се оформи
непосредно по ослободувањето. Првите раскази „Мице Касапче“ и „Петре Андов“
ги објави во списанието „Современост“. Автор е на делата: „Крпен живот“ (роман,
1953); „Опасна печалба“ (1954); „Толе Паша“ (роман, 1956); „Калеш Анѓа“ (роман,
1958); „Дилбер Стана“ (роман, 1958); „Мариовскиот панаѓур“ (1961); „Мариовски
раскази“ и „Итар Пејо“ (раскази). Во ракопис остави богато литературно
наследство од необјавена проза: „Шаќир војвода“ (роман), „Необично дете“
(роман), „Доктор Орешкоски“ (роман) и две збирки раскази.

www.balkandownload.org

BalkanDownload