Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve Sistemleri –Yrd.Doç.Dr.

Faruk Köse 127

9. DENİZ (DALGA, GEL-GİT vb.) ENERJİLERİ ve ENERJİ ÜRETİM

SİSTEMLERİ

9.1. Deniz Kökenli Yenilenebilir Enerjiler ve Türkiye’de Bu Enerjilerden

Faydalanılma Durumu

Deniz kökenli yenilenebilir enerjiler; deniz dalga enerjisi, deniz sıcaklık gradyent enerjisi,
deniz akıntıları enerjisi (boğazlarda) ve gel-git (med-cezir) enerjisidir. Ancak, Türkiye'de gel-git
enerjisinden faydalanma imkanı yoktur. Türkiye için söz konusu enerji grubu içerisinde en önemlisi
deniz dalga enerjisidir. Çanakkale ve İstanbul boğazlarında deniz akıntıları varsa da, deniz trafiği bu
enerjinin kullanılma imkanını sınırlandırmaktadır.
Türkiye'nin Marmara denizi dışında açık deniz kıyıları 8 210 km'yi bulmaktadır. Ancak,
Türkiye'de dalga rasatları ve bunlara ilişkin ölçüm verileri yoktur. Dalga cephesinin gücü,
okyanuslar dışında 10-40 kW/m arasında değişmekle birlikte, Akdeniz kıyıları için bu değer
ortalama 13 kW/m olarak verilmektedir. Türkiye dışında Akdeniz'de yapılmış ölçümler, bu gücün
yıl boyu 8.4-15.5 kW/m arasında değiştiğini göstermiştir. İç denizlerde bu değerler daha da
düşebilmektedir.
Karadeniz, Marmara ve Ege denizi, tuzluluk gradyeninin (derecesi) farklı oluşu nedeniyle
İstanbul ve Çanakkale boğazlarında üst ve alt akıntılar oluşmuş bulunmaktadır. Akıntının hızı
birçok yerde 4.1 m/s=14.8 km/h (8 knot) olarak belirlenmiştir. Bu değer değerlendirilebilecek
önemli bir kinetik enerji potansiyelini göstermektedir.
Deniz dalga konvertörleri (dönüştürücü) tek sıra halinde dizilmediğinden, dalga
konvertörlerine açık cephe kıyı uzunluğu ile sınırlanmamaktadır. Deniz dalga konvertörlerinin
deniz rüzgar türbinleri ile entegre bağlantılı biçimde şebekeyi beslemesi üzerinde durulmaktadır.
Türkiye kıyılarının beşte birinden yararlanılarak sağlanabilecek dalga enerjisi teknik potansiyeli
18.5 milyar kWh olarak tahmin edilmektedir. Deniz dalga enerjisinin kullanılması, Türkiye'nin
gündemine henüz girmemiş olmakla birlikte, öncü santraller dünyada kurulmuş bulunmaktadır.
Türkiye'de denizlerden elde edilebilecek deniz dalga, deniz akıntıları ve deniz sıcaklık
gradyent enerjileri ile ilgili ölçümler yapılmalı, var olan potansiyeller tespit edilerek teknolojik
imkanlar çerçevesinde yapılabilecek uygulamalar belirlenmelidir. Ancak, bu alanda çalışma
yapacak herhangi bir kurum ve kuruluş şu anda bulunmamaktadır.
Üç tarafı denizlerle çevrili ülkemizde dalga enerji dönüştürücüleri ile bu enerjiden
yararlanılmalıdır. Bu enerji kaynağının değerlendirilmesi için dalga rasatlarından başlanarak teknik
ve ekonomik incelemeler yapılmalıdır.
 Y. Ener.Kay.ve Sist.-8.Deniz (Dalga, Gel-Git vb.) Enerjileri ve Enerji Üretim Sistemleri –F. Köse 128

9.2 Dalga Enerjisi ve Gücü

Dalga, rüzgar etkisiyle oluşan ve ortalama su seviyesinin zamana bağımlı bir salınım
hareketidir. Şekil 9.1 de görüldüğü gibi dalganın en belirgin özellikleri: dalga boyu; iki dalga tepesi
arasındaki yatay mesafe (L), dalga yüksekliği; dalga tepesi ile müteakip dalga çukuru arasındaki
düşey mesafe (H) ve periyodu; birbirini takip eden iki dalga tepesinin belirli bir noktadan geçişi
arasındaki zaman (T), olarak tanımlanırlar. Dalga boyunun dalga periyoduna oranı ise dalga
ilerleme hızını (seleritesini, C) verir.

Şekil 9.1: Dalga özelliklerinin gösterilmesi, tek ve grup dalga hızları

H yüksekliğindeki düzenli bir dalganın birim yüzeydeki toplam enerjisi:

1
E= ρ g H2 (9.1)
8

dir. Burada ρ, suyun özgül ağırlığı; g, yerçekimi ivmesidir. Dalga enerjisi derin suda,

C = gT/4π (9.2)
 Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve Sistemleri –Yrd.Doç.Dr.Faruk Köse 129

grup hızı ile yayıldığından düzenli bir dalganın birim dalga-tepesi genişliğindeki gücü:

P=EC (9.3)

şeklindedir. (9.1) ve (9.2) ifadelerinin (9.3) de kullanılmasıyla aşağıdaki ifade elde edilir.

ρg 2 2
P= H T (9.4)
32π

Gerçekte, deniz dalgaları yükseklik ve periyot bakımından tipik bir düzensizlik örneği
gösterirler (Şekil 9.2.). Dolayısıyla (9.4) ifadesine girecek H ve T değerlerinin düzensiz ortamdaki
karşılıkları istatistik yöntemlerle belirlenmesi gerekir. “Önemli dalga yüksekliği”, Hs ve “ortalama
sıfır geçiş periyodu”, Tz olarak adlandırılan iki büyüklük araştırmacılar arasında gerçek deniz
ortamını temsil eden istatistiksel büyüklüklerden en önemli ikisi olduğu yargısına varılmıştır.
Burada,
Hs: Dalgaların en yüksek üçte birinin ortalama yüksekliği,
Tz: Dalga profillerinin durgun-su-seviyesini yukarı doğru olan her kesişte meydana gelen zaman
aralıklarının ortalamasıdır.

Şekil 9.2: Düzenli ve düzensiz dalgaların şekli.

Deniz ortamının dar-bant spektrumda olduğu kabulünden aşağıdaki yaklaşımlarla Hs ve Tz

değerlerinin (9.4) ifadesinde kullanılması sağlanmış olacaktır.

T = Tp = 1.15 Tz (9.5)
 Y. Ener.Kay.ve Sist.-8.Deniz (Dalga, Gel-Git vb.) Enerjileri ve Enerji Üretim Sistemleri –F. Köse 130

n
H2 = ∑H
i =1
i =H2RMS ≅ Hs2 /2 (9.6)

Burada, Tp, enerji spektrumunda pik enerjiye tekabül eden periyot, diğer bir deyişle enerji periyodu;
Hi, düzensiz deniz ortamını oluşturduğu düşünülen her bir düzenli dalganın yüksekliği; HRMS, dalga
yüksekliklerinin kareler ortalamasının kareköküdür. (9.5) ve (9.6) nın (9.4) de kullanılmasıyla derin
sudaki düzensiz dalgaların yayılma yönüne dik doğrultudaki birim genişlikteki gücün hesabı için
aşağıdaki ifade elde edilir.

P ≅ 0.55 Hs2 Tz kW/m (9.7)

Bu ifade de Hs metre ve Tz saniye cinsinden ölçülmektedir. Görüldüğü gibi dalga gücü

yüksekliğinin karesi ve dalga periyodu ile orantılıdır.

Örnek olarak Hs = 1.5 m ve Tz = 7 s olan bir deniz ortamında bir metre genişlikteki dalga gücü 8.66
kW kadardır ki bu tür orta güçte (mutedil) dalgalar denizlerimizde her zaman görülebilir. Kaba bir
yaklaşımla bu değerin yıllık ortalamaya eşdeğer olduğu kabul edilirse, yayılma yönüne dik
doğrultudaki 100 km’lik bir uzunlukta dalgaların bir yılda 7 586 200 MWh lık bir enerjiyi
taşıdıkları ortaya çıkar. Bu rakam ise Türkiye’nin yıllık elektrik enerjisi üretiminin (1998) yaklaşık
on beşte biri kadardır.

9.3.Dalga, Gel-Git Enerji Üretim Sistemleri ve Karşılaşılan Problemler

Son yıllarda ortaya çıkan enerji bunalımı, deniz dalgalarından ve gel-git olayından büyük
boyutlarda enerji üretilmesi fikrini ciddi olarak gündeme getirmiştir. Özellikle Japonya, ABD ve
Avrupa ülkelerinde bu konuda yoğun çalışmalar devam etmektedir.

Dalga enerjisini dönüştürmede başlıca şu özelliklerden faydalanılmaktadır:

1- Dalgaların yüzey profillerinin değişmesinden,

2- Dalganın su-altı sıvı zerrelerinin hareketlerinden,
3-Dalganın su-altı basınç değişmelerinden,
4-Dalganın eğik yüzeylerdeki tırmanması özelliğinden
 Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve Sistemleri –Yrd.Doç.Dr.Faruk Köse 131

1850’li yıllardan itibaren dalga enerjisinin kullanılması ile ilgili çok sayıda proje
denenmiştir. Dalgalardan elektrik enerjisi üretimini amaçlayan dönüştürücüler henüz gelişme
aşamasında olup laboratuar ve deniz şartlarında deneme çalışmaları yapılmaktadır. Dalga enerjisi
bakımından zengin ülkelerden İngiltere’nin enerji ihtiyacının teorik olarak beşte birini, Portekiz’in
yarısını İrlanda’nın ise hemen hepsini dalga enerjisinden karşılayabileceği tahmin edilmektedir.

Dalga, Gel-Git Enerjisinin Kullanılmasındaki Zorluklar

Yıllar boyu süren işletme ve gözlemler sonucu :

1- Yüksek kuruluş maliyeti,

2- Ağır bakım masrafları,
3- Santralın deniz suyundaki tuzun etkisiyle hızla aşınması,
4- Türbinlere giren deniz ürünleri vb. yok edilmesi gibi zorluklar,
bu enerji kaynağından faydalanmayı henüz karlı duruma getirmemiştir.

Son yıllarda, eski tecrübelerin olumsuz etkileri göz önüne alınarak yapılan santraller devreye
girmektedir. Bunlardan daha olumlu sonuçların alınması beklenmektedir.
Deniz dalgaları ve gel-git olayı enerji dönüştürücüleri “Hareketli dönüştürücüler” (dinamik
sistemler) ve “Hareketsiz (sabit) dönüştürücüler” (pasif sistemler) olmak üzere iki grupta
incelenebilir. Hareketli dönüştürücülerde sistemin bir kısmı veya tamamı dalga kuvveti ile hareket
eder ve mekanik enerji üretir. Genelde su yüzeyinde bulunan hareketli sistemin dinamik kısmı
özellikleri üzerinde yapılan iyileştirme çalışmaları ile verimliliği artırılabilir. Sabit sistemler ise
daha çok dalgalı sahillerde, az olarak da gel-git olayında kullanılırlar (Şekil 9.3.b). Bunlarda
dalganın itki kuvveti önce hidrolik yükseltiye çevrilir ve bir yapı arkasında kalan havuzda su
seviyesi yükselerek potansiyel enerji kazanılır.

9.3.1 Hareketli Enerji Dönüştürücüleri

Bu dönüştürücülerde sistemin bir parçası yukarıda sayılan dalga özelliklerinden birine

uyarak hareket etmekte, buna bağlı bir devreye ya su yada hava pompalanmaktadır. Sonuçta devre
üzerindeki bir su veya hava türbini jeneratörü tahrik etmektedir.
Hareketli dönüştürücü tiplerinden olan ve “Salter” tarafından geliştirilen ünitede yumurtaya
benzer (oynar baş) kesitteki yarı hareketli kapalı elemanların zincirleme bağlanmasından
 Y. Ener.Kay.ve Sist.-8.Deniz (Dalga, Gel-Git vb.) Enerjileri ve Enerji Üretim Sistemleri –F. Köse 132

oluşmaktadır (Şekil 9.3.a). Kesitin sivrilen kısmına konan iki adet jiroskop yardımıyla bir toplama
haznesine su pompalanması ve düşük basınçlı bir su türbininin çalıştırılması öngörülmektedir.
Yapılan deneylerden bu sistemin dalga enerjisini % 90’ın üzerinde bir oranla dönüştürebildiği
belirtilmektedir.

Oynar (Duck)
Dönüştürücü Dalga hareketi
ile Oynar baş
(Duck) döner Jeneratörler

Sabitlenmiş merkez

Türbinler

a) Salter Duck sisteminin çalışması b) Bir Akıntı, Gel-Git türbini ve kafesi

Şekil 9.3 : Hareketli dalga (a) ve gel-git sabit (b) enerji dönüştürücüleri.

9.3.2 Hareketsiz (Sabit) Enerji Dönüştürücüleri

Bu tip dönüştürücülerde türbin ve jeneratörün dışında hareketli başka bir parça

bulunmamaktadır (Şekil 9.3.b). Bu tip dönüştürücülere başka bir örnek olarak verilen sistemin
fotoğrafı Şekil 9.4’de görülmektedir.
 Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve Sistemleri –Yrd.Doç.Dr.Faruk Köse 133

Şekil 9.4: Hareketsiz dalga enerji dönüşüm sistemi fotoğrafı

Şekil 9.4 de fotoğrafı görülen hareketsiz dalga enerjisi sisteminin çalışması aşağıda Şekil 9.5 de
açıklanarak gösterilmektedir.

Hava türbini havanın akış doğrultusundan

bağımsız olarak hep aynı yönde döner

Giren dalga kuvveti havayı dalga enerji

dönüştürücüsünden dışarı iter

Geri çekilen dalga havayı dalga enerji

dönüştürücüsüne geri emer

Şekil 9.5: Hareketsiz dalga enerji dönüşüm sisteminin çalışmasının gösterimi

 Y. Ener.Kay.ve Sist.-8.Deniz (Dalga, Gel-Git vb.) Enerjileri ve Enerji Üretim Sistemleri –F. Köse 134

1-Vickers Kanalı (duct) Dalga Enerji Dönüşüm Aygıtı

Vickers firmasının icadı olan bu silindir şekilli dönüştürücü, deniz tabanına oturtularak üst
ve alt taraflarından deniz suyunun giriş çıkışına müsaade edilmektedir. Her yöndeki dalga altında
çalışabilen bu dönüştürücü, dalga tepelerinin ve çukurlarının sebep olduğu su altı basınç
değişimlerinden yararlanmaktadır (Şekil 9.6).

Şekil 9.6: Vickers dalga enerji dönüşüm sistemi Şekil 9.7 : Dam-Atoll dalga enerji dönüşüm aygıtı

2-Dam-Atoll Dalga Enerji Dönüşüm (Aygıtı) Sistemi

ABD Lockhead firmasının 1-2 MW gücündeki bu tasarımıdır. 75 m çap ve 18 m

derinliğinde kubbemsi bir gövde şekline sahiptir (Şekil 9.7). Gövde deniz yüzeyinin hemen altına
gelecek şekilde yerleştirilirken, jeneratör ve su giriş kılavuzları deniz yüzeyi üzerinde kalmaktadır.
Çeşitli yönlerden yaklaşan dalgalar üstten gövde içerisine girerek türbinden geçmekte ve dolayısıyla
jeneratörde elektrik enerjisine dönüşmektedir.