Kaos Teor s , Kelebek Etk s ve Evr m İl şk s – Evr m Ağacı http://evr magac .

org/makale/166

Kaos Teor s , Kelebek Etk s ve Evr m İl şk s

12 Tem, 15:14 (Salı, 12 Temmuz 2011, 15:14:53) – Yazdır

Tweet (https://tw tter.com/share)

Sayfamız okurlarından Sayın Kub lay Meşe b ze şöyle b r soru yöneltt :

Merhaba Evr m Ağacı üyeler . Bugün merak ett ğ m konu "kaos teor s ve b yoloj le
l şk s ". Şu sıralarda NTV Yayınlarından b r s olan "Kaos" u okumaktayım; hem
okumadan önce hem de şu anda, kaos teor s n n b yoloj b l m ç n öneml teor lerden
b r s olduğu kanısına vardım. Fakat kaos teor s le b yoloj arasındak l şk y anlatan ve
kaos teor s n "b r b yologun anlayab leceğ " şek lde anlatan kaynaklara sah p değ l m.
Gerç el mdek k tap y g b ama bana yetm yor :). B r web sayfası veya k tap öner s de
yapılab l r; bu s z n nasıl cevap vermek sted ğ n ze bağlı.

Evr m Ağacı olarak kend s ne şöyle b r cevap vermek st yoruz:

Sayın Kub lay Meşe,

Sorunuz ç n teşekkür eder z, gerçekten farklı b l m alanlarını Evr msel B yoloj le nasıl b rleşeb ld ğ n okurlarımıza
göstermek ç n güzel kaynaklar oluyor sorularınız. El m zden geld ğ nce açıklamaya çalışalım, y ne önce temel
kavramlardan bahsederek. İlk olarak, kaos teor s ned r, buna b r bakalım:

Kaos Teor s , temel olarak Matemat k b l m n n çer s nden doğmuş b r teor d r. Bu teor , d nam k olan s stemler n
(matemat ksel, ekonom k, f z ksel, b yoloj k, felsef , vb. olab l r) lk n koşullara ( n t al cond t ons) olan bağlılıklarını
nceleyen b r teor d r. Teor dah l nde bu lk n koşulların s stem n tümündek genel etk s ne kelebek etk s adı
ver lmekted r. Zaten Hollywood sayes nde bu kavram hayatımıza "Kelebek Etk s " s ml f lmlerle g rm şt r. Ayrıca bu
etk , pek çoğumuzun gayet y b ld ğ "Brez lya'dak b r kelebeğ n kanat çırpışları, Amer ka'da b r kasırgaya sebep
olab l r." sözüyle de anlatılmaya çalışılmaktadır. Söz, 1972 yılında Amer kan B l m n İlerlemes B rl ğ 'n n 139.
toplantısında Ph l p Mer lees tarafından ler sürüldü.

Kelebek Etk s , 1890'larda Henr Po ncaré tarafından ortaya atılmış; ancak ter m 1952'ye kadar unutulmuştur. 1952
yılında, uzun b r aradan sonra, Ray Bradbury zaman yolculuğuyla lg l b r h kayede etk de "dalgalanma etk s " olarak
bahsetm şt r. Ter m, 1961'de Edward Lorenz tarafından yen den popülerleşt r lm şt r ve onun adıyla anılmaktadır.
Lorenz, b r meteorologdu ve hava tahm n nde bulunmak amacıyla b r b lg sayar programı gel şt rmeye çalışıyordu.
Lorenz, lk n g rd y (b r problem çözmek üzere kullanılan, hal hazırda etk ler ve sonuçları b l nen ver ye den r)
olması gerekenden b raz daha ayrıntılı g rd : 0.506 değer n g rmes gerek rken, 0.506127 değer n g rd . Bu ufak
farklılığın, beklenen sonuçtan çok çok farklı b r sonucu doğurduğunu fark ett ve b r süre bu duruma anlam veremed .

1 -> 5 12.7.2014 15:54

Kaos Teor s , Kelebek Etk s ve Evr m İl şk s – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/166

Daha sonra bunun "Kelebek Etk s " olduğunu anladı ve ter m o zamandan ber popüler olarak b l m dünyasında
yer n aldı. New York B l mler Akadem s 'nde b r konferans veren Lorenz, "b r martının kanat çırpışlarının, kl m n
tümünü sonsuza kadar ve kökten değ şt receğ " b lg s n verd .

Kelebek Etk s 'n n temel olarak kelebeğ n kanat çırpışlarıyla lg l metafor le anlatılmak stenen tarafı şudur: Elbette
h çb r kelebeğ n kanat çırpışları tek başına b r kasırga/hortum meydana get remez. Ancak b r kelebeğ n kanat
çırpışının yarattığı etk olmadan ortaya çıkamayacak (eş k enerj s ne ulaşamayacak) b r hortum, kelebeğ n kanat
çırpışlarının etk s yle o eş ğ aşab l r ve hortum meydana geleb l r. Yan burada aslında l m t b r durumdan
bahsed lmekted r. Çeş tl f z ksel olaylar sonucu b r hortumun oluşab lmes ç n gerekl koşıllar ve enerj n n l m t
düzeyde sağlandığı ancak halen hortumun çok küçük m ktar da olsa b r enerj ye ht yaç duyduğunu düşünürsen z,
m n k b r kelebeğ n, m n k b r kanat çırpışının bu eş ğ n aşılmasına yarayab leceğ n anlayab l rs n z. Buradak öz se
şudur: D nam k s stemlerde göz ardı ed leb l rm ş g b gözüken etk ler b le b r kerek çözümün ya da sonucun köklü b r
şek lde değ şmes ne ya da h ç var olmayacakken var olmasına yarayab l rler. Bu, Kaos Teor s 'n n de temel nde
yatan olgudur.

Kaos Teor s 'ne dönecek olursak, yukarıda da açıkladığımız g b , beklenen b r sonucu vermes amacıyla üret len b r
s stem n lk n koşulların yanlış ayarlanması veya doğada hal hazırda bulunan s stemler n lk n koşullarının
değ şmes , bu s stemler n var oluşlarında ya da var olmalarının sonuçlarında köklü, beklenmed k ve çoğu zaman
önceden görülemeyen değ ş mlere sebep olab l r. Kaos Teor s , bu değ ş mler ve etk ler nceleyen b l m dalıdır.

Bu konuda söylenecek çok söz, bahsed lmes gereken çok olay ve nsan var; ancak b z y ne de konumuza dönel m
ve Kaos Teor s 'n n B yoloj 'dek , özell kle de Evr msel B yoloj 'dek uygulamalarına b r göz atalım.

B ld ğ n z g b Dünya, bütün canlılığı ve cansızlığı le b rl kte, d nam k b r s stemd r. Kaos Teor s 'n doğuran hava
durumundan ( kl mden) tutun da, av-avcı l şk ler ne, Evr m' n kend s ne, canlıların sosyal hayatına, su/buhar
döngüsüne kadar pek çok s stem tamamen d nam kt r. H çb r canlı olduğu g b kalmaz, sürekl evr mleş r. Doğa,
sürekl değ şd r. Kıtalar sürekl hareket eder. B z, kısıtlı algılarımızla her şey n "mükemmel ayarlı" olduğu yanılgısına
düşer, etrafımızdak pek çok şey n var olduklarından ber sab t ve değ şmez olduklarını sanarız. Halbuk , Ant k
Yunan'da yaşayan Herakl etos'un MÖ. 500'lü yıllarda tesp t ett ğ g b , gerçekte, "değ şmeyen tek şey değ ş m n
kend s d r".

İşte Kaos Teor s (tamamen matemat ksel modelleme kökenl olan b r b l m dalı), Evr m'e mükemmel b r şek lde
uyarlanab lmekte ve uyuşmaktadır. Bunun sebeb , daha önce Oyun Teor s le lg l yazımızda da açıkladığımız
üzere, Evr m' n b r doğa gerçeğ olması ve doğal olarak d ğer b l m dallarıyla da pek çok farklı ve tahm n ed lemez
g b gözüken b ç mde desteklenmes nden kaynaklanmaktadır. Evr m, d nam k b r s stem olan canlılık üzer ne etk yen
b r d ğer d nam k s stemd r. Dolayısıyla Evr m de, canlılık ve canlılar arası l şk ler de Kaos Teor s 'n n sınavlarına tab
tutulab lecekt r.

Darw n, Türler n Köken 'nde Evr m' n Doğal Seç l m mekan zması le sürdüğünü açıklamıştır. Bunu, bol örnek ve
açıklamalarla desteklem ş ve sarsılmaz b r b l msel gerçek olduğunu gözler önüne serm şt r. Daha sonradan
Evr msel B yologların özver l çabaları sayes nde, Doğal Seç l m çok daha güçlend r ld ve sonsuz sayıda örnekle
desteklend . Üstel k Evr m' n şlemes n sağlayan başka mekan zmalar da bulundu (Bkz: Evr m Mekan zmaları yazı

2 -> 5 12.7.2014 15:54

Kaos Teor s , Kelebek Etk s ve Evr m İl şk s – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/166

d z m z). Ancak Doğal Seç l m le lg l olarak b l m nsanları k ye bölündü (bu bölünme, b l m düşmanlarının dd a
ett ğ g b Evr m' n ya da Doğal Seç l m' n geçerl l ğ konusunda değ l, yöntemler ve b ç mlerle lg l d r, b l mde her
zaman farklı görüşler b r arada bulunur ve bunların d yalekt k etk leş m nden en y sonuçlar bulunmaya çalışılır): b r
kısmı "Adaptasyonculuk" olarak adlandırdığımız, salt Darw nc b r görüşü destekl yordu ve bu görüşe göre
m kroevr m de (örneğ n kuş gagalarının evr mleşerek şek l değ şt rmes ), makroevr m de (örneğ n yepyen türler n
evr mleşmes ve b yos stem n değ şmes ) Doğal Seç l m le olab l rd (R chard Dawk ns bu ekolün en gözde
savunucularındandır). D ğer grup se, Doğal Seç l m' n m kroevr m konusunda şüphes z muhteşem b r araç olduğu
ve tartışmasız b l msel b r gerçek olduğu; ancak söz konusu makroevr m olduğunda Doğal Seç l m' n çok bas t ve
güçsüz kaldığını ler sürmekted r (R chard Lewont n, Stephen Jay Gould, N les Eldredge vb. bu ekolün
öncüler ndend r).

Bu k nc grubun düşünceler nden b r şöyleyd : Darw n'e ve "Adaptasyoncular"ın f kr ne göre Evr m oldukça
determ n st k b r şek lde şlemekteyd . Yan Evr m, sürekl ve kademe kademe gerçekleşmekteyd . Ancak özell kle
Gould ve Eldredge buna ş ddetle karşı çıktılar ve Evr m' n yavaş ve kademel olması yer ne, bel rl zamanlarda,
kaot k ve an sıçramalarla meydana geld ğ n ve daha sonra, b r dahak sıçrayışa kadar b r dengeye ulaştığını ler
sürdüler. Buna kes nt l denge (punctuated equ l br um) adını verd ler.

Onların düşünceler n n arkasında yatan temel f k r, doğanın "Eğer güçlü se seç, zayıf se ele." g b aşırı bas t ve
sade b r mantıkla şlemed ğ , çok daha kaot k ve karmaşık b r yapısı olduğu f kr yd . Onlara göre, doğa koşullarının
kaot k olmasından ötürü, Evr m de kaot k olmalıydı. Buna en güçlü del llerden b r olarak "Kamb ryen Patlaması"
olayını ler sürdüler. Ayrıca tab y ne Kambr yen Patlaması g b onlarca dengen n bozulduğu nokta tesp t ett ler.
Burada yatan temel düşünce de, doğadak bu köklü değ ş mlere, canlıların cevap vermek adına köklü değ ş mler
geç rmeler ve lk n g rd ler n önceden bel rlenemeyecek kadar karmaşık olmasıdır. Yan Evr m'dek Kelebek Etk s 'n
öngörmen n çok zor, hatta mkansız olduğunu ler sürmüşlerd r.

Ded ğ m z g b , bu k nc kategor dek ler n en sık başvurdukları açıklama, kl msel değ ş mler n Evr msel süreçtek
etk ler d r. Bu alandak en meşhur çalışmalardan b r , 1970 ve 1980 arasında paleoekolog olan Margeret Dav s' n
M nnesota Ün vers tes 'ndek yaptığı Kuzey Amer ka flora (b tk örtüsü) değ ş m har tasıdır. Dav s, son buz çağının
b t m nden sonra b tk ler n nasıl evr m geç rd ğ n , b tk ler n kend ler n ve polenler n b r takım testlere tab tutarak b r
har taya döktü. Bulguları, gerçekten çok lg nçt : h çb r b tk , önceden tahm n ed leb l r b r yönde evr m geç rmem şt .
Heps , köklü b r evr m sürec nden geçm ş; ancak bunlar son derece kaot k b r şek lde bütün Kuzey Amer ka'ya
dağılmıştı. Kısaca, b tk ler n kl m değ ş kl ğ ne gösterd kler evr msel tepk tahm n ed lemezd .

Bazı benzer araştırmalar, k buz çağı arasındak dönemler de nceleme altına almışlardır. Bu dönemlerde Dünya
koşulları günümüzdek ne oldukça benzemes ne rağmen b tk örtüsü kökten b r şek lde farklıydı ve bugünkü le
alakası b le yoktu. Bu da, Kaos Teor s 'n n lk n değer le lg l açıklamalarını akla get r yordu: çok ufak b r değ ş m
b le, d nam k s stemde köklü değ ş mlere sebep olab l yordu.

Queen's Un vers ty Belfast'tan Prof. Ke th Bennett, bu araştırmaları nceleyerek, temelde kl m değ ş kl kler n n
"kend ler n n", evr msel süreç le b r lg s olmadığını ler sürdü. Bennett'e göre, evr m tet kleyen şey, genot p (b r
canlının genet k b lg s n n tümü) le fenot p (genler n okunması sonucu oluşan f z ksel özell kler n tümü) arasındak
kaot k l şk lerd r. Bennett, mutasyonların son derece kaot k ve determ n st k olmayan b r doğada meydana geld ğ n
ler sürdü. B r nükleot t n mutasyon le değ şmes , h çb r etk yaratmayacağı g b , canlının ölmes ne varacak sonuçlar

3 -> 5 12.7.2014 15:54

Kaos Teor s , Kelebek Etk s ve Evr m İl şk s – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/166

doğurab lmekte veya onu var olan çevre koşullarına daha adapte olmuş hale get reb lmekted r. Bu b lg y , dd aları
ç n b r savunma olarak ler sürdü. Tüm bunlara dayanarak makroevr m n kaot k (ç zg sel/l neer olmayan, non-l near)
b r yapısı olduğunu açıkladı.

Dolayısıyla Bennett, b z m Evr m Ağacı olarak terc h ett ğ m z yolu zled : k tarafın farklı ve destekl / b l msel
düşünceler n b rb r yle karıp, d yalekt k b r çözüme vardırarak, en y sonucu elde ett . M kroevr m, tamamen
determ n st k olab len b r mantıkla ("İy yse seç, kötüyse ele" veya "En başarılının hayatta kalması") var oluyordu;
ancak makroevr m, çok daha kaot k temellere dayanmaktaydı ve bu kaot k sebepler, Doğal Seç l m mekan zmasına
öngörülemez b r malzeme sunuyordu. Ancak malzemen n sunumundan sonra Doğal Seç l m, b r doğal gerçek
olarak, bu malzeme çer s nden en başarılı olanları seç yordu. Dolayısıyla, Evr m' n yönünü tesp t etmek mkansızdı.

Bu f k rler böyle uzayıp g tmekted r; ancak temel olarak Kaos Teor s 'n n Evr m üzer nde uygulamalarını böyle
özetleyeb l r z (bu arada bu alanda çok c dd matemat ksel hesaplamalar dönmekted r, bunları öğrenmek ç n
ün vers te düzey nde kapsamlı b lg ler gerek r). Ancak şunu da söylemekte fayda görüyoruz: Günümüzde, çoğu
"Adaptasyoncu" olarak adlandırılan ve gar p b r şek lde ötelenen b l m nsanı, zaten doğanın bu kaot k yapısını kabul
etmekted r. Dolayısıyla bu t p sert k ye bölmeler yer ne, Prof. Bennett' n de yaptığı g b daha bütünleşt r c ve
açıklayıcı b r yapıda olmakta fayda vardır.

Umarız açıklayıcı olmuştur.

Saygılarımızla.

ÇMB (Evr m Ağacı)

Et ketler:

Paylaş & yorum yap

Tweet (https://tw tter.com/share)

4 -> 5 12.7.2014 15:54

Kaos Teor s , Kelebek Etk s ve Evr m İl şk s – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/166

5 -> 5 12.7.2014 15:54