Yaşamın D l n Okumak ve Anlamak: DNA ve Evr m – Evr m Ağacı http://evr magac .

org/makale/503

Yaşamın D l n Okumak ve Anlamak: DNA ve Evr m

19 Mar, 23:38 (Çarşamba, 19 Mart 2014, 23:38:42) – Yazdır

Tweet (https://tw tter.com/share)

Matemat ğ n d l b zlere b rçok nsanın baktığı ama göremed ğ , Evren' n güzell kler n ortaya seren b r araç
sunmaktadır. Ancak ant k f lozofların ve matemat kç ler n o dönemlerde asla anlayamayacağı ve b lmed ğ , ancak
b zler n bugün net olarak b ld ğ m z ve anlayab ld ğ m z, b r d ğer d l daha var: yaşamın d l . Bu d l n de çoğu zaman
farkına varmıyoruz, ancak em n olun, bu d l de matemat k kadar baş döndürücü. Bu d l n adı, DNA.

DNA, ya da Deoks r boNükle k As t, b r b yopol merd r ve fosfat-deoks r boz omurgası üzer ne nşa ed lm ş, türden
türe değ şmekle b rl kte nsan ç n yaklaşık 3 m lyar c varında nükleot t ç ft n barındıran b r yapıdır. Nükleot tler,
yaşamın alfabes n oluştururlar: Aden n, T m n, Guan n ve S toz n (resm olarak Cytos ne olduğu ç n "C" harf
kullanılır). Bu 4 nükleot t, fosfat ve şeker moleküller yle b r araya gelerek nükleobaz adını verd ğ m z yapıları
oluşturur. İşte bu nükleobazlar, barındırdıkları nükleot tler n baş harf yle, A, T, G ve C olarak s mlend r l rler.

İşte bu 4 harf, Türkçede kullandığımız 29 harf veya İng l zcen n 26 harf g b , "yaşamın d l " ded ğ m z d l n harfler d r.
Alfabe lla b rçok harften oluşmak zorunda değ ld r. Nasıl k 29 harfle tonlarca k tap yazab l yorsak, 4 harfle de

1 -> 7 12.7.2014 15:41

Yaşamın D l n Okumak ve Anlamak: DNA ve Evr m – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/503

ş md ye kadar var olmuş st snasız her canlının, st snasız her gen ve özell ğ yazılab lm ş ve kodlanab lm şt r.
Şaşırtıcı değ l m ? Hem öyle, hem de değ l aslında... Çünkü bu d l, b z m d ller m ze göre son derece lkeld r. Ancak
y ne de, m lyarlarca türün evr m sürec nde özell kler n n kodlanab lmes ç n yeterl olmuştur. Gel n s zle bu harflerle
yazab leceğ m z b r cümleye bakalım:

ATGAAGTCGATCCTAGATGGCCTTGGAGACACCACCTTCCGTACCATCACCACAGACCTC…

Okuduğunuz k taplardak veya bu satırlardak cümlelere pek benzem yor değ l m ? Ancak unutmayın! Bu yen ve ayrı
b r d l, dolayısıyla eğer okumak st yorsanız, önce nasıl okunacağını öğrenmel s n z. Ancak okumayı öğrenmeden
önce, yazmayı öğrenmey deneyeb l r z.

Bu cümle, elbette k hücreler m z çer s nde kalem defter kullanılarak yazılmıyor. Evr msel süreçte oluşan DNA'nın
torunları, her sefer nde b r m ktar farklılaşarak, yüz b nlerce nes l boyunca bu yapıyı "kopyalanma" ded ğ m z b r
mekan zma le torunlarına aktarmayı başarab lm ş, başaramayanlar da elenm şt r. Canlıların her b r özell ğ n
bel rleyen yapılar, genel olarak prote nlerd r. Ve prote nler, yaşamın d l ne göre oluştururlar. Tıpkı "100 şınav çek
asker!" şekl nde gelen, Türkçe b r em r üzer ne, asker n emr olduğu g b uygulamasına benz yor bu... Ancak asker
de bu emr uygularken hata yapab ld ğ g b , genler m z de kopyalanma sırasında hatalar yapab l yor ve bu, genet k
çeş tl l ğ n ana kaynaklarından b r oluyor. Hatalar olmasaydı, canlılık bugün bu kadar karmaşık olmayacaktı. Tıpkı
hayatta hatalar yapmasaydık, bu kadar başarılı ve donanımlı olamayacağımız g b ...

Em r-Komuta Z nc r

Gerçekten de DNA'nın durumunu asker yeye ya da hayata benzetmek mümkündür. DNA, yan canlılar da

2 -> 7 12.7.2014 15:41

Yaşamın D l n Okumak ve Anlamak: DNA ve Evr m – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/503

"hatalarından öğren rler". Ancak bu öğrenme, b rey bazında meydana gelmez, popülasyon bazında ve nes ller
boyunca meydana gel r. Neden m ? Çünkü DNA'da yapılan hatalar sadece "öğret c " değ l, "ölümcül" olab l r.
Ölümcül olan değ ş mler elen r, böylece o değ ş mler n yayılması mümkün olmaz. Tıpkı ölümcül b r hatayı tekrar
yapmaktan kaçınmamız g b ... Elbette DNA'nın b r b l nc yoktur; dolayısıyla önceden yaptığı hataları tekrar etmekten
kaçınmaya çalışamaz. Ancak gen ş ölçekte bakacak olursak, ölümcül hatalar sürekl elend ğ ç n, zaten DNA'sında o
hatalar bulunanların yayılması mümkün olmaz. Öte yandan bazı hatalar oldukça faydalıdır, çünkü b reye değer
katarlar. Evr mde de böyled r. DNA'nın aktarımı sırasında yapılan bazı hatalar, önceden o popülasyondak h çb r
b rey n başaramadığı şeyler n başarılmasını sağlar. Örneğ n çevren n değ şmes nden ötürü beyaz renkl olmak
avantajlı hale gelm ş olab l r; ancak DNA bunu "b lemez" (çünkü b l nc yoktur). B lecek olsa, zaten hataya gerek
kalmazdı, doğrudan yapması gereken yapardı. Ancak bunu yapamaz. Dolayısıyla meydana gelen hatalardan b r
eğer k der reng n n beyaz olmasına neden oluyorsa, bu b reyler b rden d kkate değer b r avantaj sağlayacak ve
popülasyonda kolaylıkla çoğalacaktır. Böylece yaşam, hatalarından öğrenerek çeş tlenecekt r.

İşte yaşamın d l ne de b r em r-komuta z nc r g b baktığımızda, yukarıda söz ett ğ m z cümlen n yazılab lmes ve
dolayısıyla bell b r ş n yapılab lmes ya da bell b r özell ğ n oluşab lmes ç n, öncel kle b r em r gelmel d r. İşte bu
em r cümles , DNA'nın kend s ndek 3 m lyar baz ç ft n n b r kısmından okunur. Eğer k yukarıdak , "hücre
bölünmes n başlatmayı sağlayan prote nler n" koduysa, o zaman "Hücre bölünmes n başlat!" emr , DNA'dan
okunab lmel d r. İşte o em r, DNA'da şu şek lde kodlanır:

TACTTCAGCTAGGATCTACCGGAACGTCTGTGGTGGAAGGCATGGTAGTGGTGTCTGGAG…

Emr n ver ld ğ d z y ve emr n kend s n alt alta nceleyel m:

ATGAAGTCGATCCTAGATGGCCTTGGAGACACCACCTTCCGTACCATCACCACAGACCTC…
TACTTCAGCTAGGATCTACCGGAACGTCTGTGGTGGAAGGCATGGTAGTGGTGTCTGGAG…

Burada, her b r nükleot t n karşısına, onun "eş " gelmekted r. Bu eş, b r A ç n (hata olmadığı sürece) her zaman T; b r
G ç n (hata olmadığı sürece) her zaman C'd r. Adım adım tak p edecek olursanız, tüm sıralamanın doğru olduğunu
göreceks n z. Dolayısıyla DNA, az önce verd ğ m z cümle sayes nde "Hücre bölünmes n başlat!" emr ver r ve RNA
aracılığıyla (emr uşağa leten b r aracı, ulak g b d r) bu em r r bozoma taşınır ve r bozomda, mümkün olduğunca
hatasız b r şek lde emr n sonucunu sağlayacak prote nler üret l r. Dolayısıyla aslında mekan zma son derece bas t,
son derece sıradandır. Ancak moleküler düzeyde bu organ zasyonu görmek, b rçokları ç n abartılacak b r unsur
hal ne gelmekted r. Ne var k b yok myanın çer s ne g r p, moleküller n b rb r yle olan etk leş mler ncelend ğ nde ve
bu etk leş mler n ne kadar spes f k ve ne kadar spontane olduğu anlaşıldığında, aslında zaten moleküller n, uygun
oldukları tepk melere g rmekten başka pek de çareler olmadıkları görülecekt r. Dolayısıyla her şey, moleküller n
sayıca ve türce fazla olmasında b tmekted r. Bu fazlalık sağlandığında (k evren m zdek moleküler ve atom k
çeş tl l k bunu mümkün kılmaktadır), b r "şeh r g b " karmaşık ağların hücre çer s nde görülmes o kadar da şaşırtıcı
olmaktan çıkmaktadır. Elbette heyecan ver c ve etk ley c , ancak " nanılmaz" değ l.

Ş md ... Em r-komuta z nc r n anladık sanıyoruz k : em r DNA'dan gel r, aracılardan geçer ve b r prote n, yan b r
ş/ürün/sonuç olarak ortaya çıkar. Öyleyse, ş md bu d l nasıl okuduğumuza veya hücreler m zde nasıl okunduğuna
geçel m:

Nasıl k , her cümley harflere ve sözcüklere bölerek anal z edeb l yorsak, yaşamın d l de harflere ve sözcüklere
bölüneb l r. Harflere bölündüğünde ne elde ett ğ m z artık b l yoruz: A, T, C ve G. Ancak sözcüklere bölme ş , d l n
aslında ne kadar lkel olduğunu ve n ye böyle n teled ğ m z anlamanızı sağlayacaktır: yaşamın d l , her zaman 3
harfl d r. Yan , yaşamın d l ndek sözcüklere bakacak olursanız, asla 1-2 harfl ya da 3'ten fazla harfl b r sözcük
bulamazsınız. Bu d ldek sözcükler, her zaman 3 harfl d r. Yan nasıl k "Hücre bölünmes n başlat!" emr n , Türkçe

3 -> 7 12.7.2014 15:41

Yaşamın D l n Okumak ve Anlamak: DNA ve Evr m – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/503

olarak anal z ett ğ m zde 5, 6 ve hatta 11 harfl sözcükler göreb l yorsak, yukarıda verd ğ m z genet k em r cümles n
ya da prote n (emr n sonucunu) okuyacak olursak, sadece 3 harfl sözcükler kurab l r z. Şöyle:

ATG AAG TCG ATC CTA GAT GGC CTT GCA GAC ACC ACC TTC CGT ACC ATC ACC ACA GAC CTC…

Daha anlaşılır, değ l m ? Eh, "Hücrebölünmes n başlat!" yazmaktansa, "Hücre bölünmes n başlat!" yazmakta olduğu
g b ... Ancak b z 29 harf ve neredeyse sınırsız sözcük uzunluğumuzla on b nlerce kel me türeteb l r z. Ne var k
yaşam, bu 4 harfle ve sadece 3 harf uzunluğundak sözcüklerle sadece 64 tane sözcük üreteb l r. Ancak unutmayın!
Bu başka b r d l! Türkçe ya da d ğer nsan d ller nde sözcükler n nasıl yan yana geld kler öneml d r ve her d z l m,
anlamlı cümleler oluşturmaz. Örneğ n: "Hücre koşuşturmasını uçur!" cümles n n h çb r anlamı yokken, "Hücre
bölünmes n başlat!" anlamlı b r cümled r. Ne var k yaşamın d l nde tam olarak böyle değ ld r: bu 64 sözcük, sınırsız
sırada ve sınırsız uzunlukta b r araya gelerek, her sefer nde anlamlı, en azından b r ürün vereb lecek fadeler
oluşturab l rler. İşte d l n bu özell ğ sebeb yle yaşam bu kadar çeş tl olab lmekted r. Unutmayınız k burada Türkçe
analoj s kullanıyor olsak da, bahsett ğ m z d ller yapıca ve n tel kçe b rb r nden son derece farklı olgulardır. Tab k
konu arasındak benzerl kler de aş kar... B r d ğer örnek:

Bu d l n çer s nde, "cümle başlangıcı" (aynı "büyük harf" g b ) ve "cümle sonu" (nokta g b ) sözcükler vardır. Örneğ n
GTC sözcüğü, "Buradan okunmaya başlayacak." anlamına geleb l rken, TAG sözcüğü "Burada okumayı sonlandır."
anlamına gelmekted r. Bunu lkel b r kab len n tek ses le çok şey anlatmasına benzeteb l rs n z. Tab yaşamın d l nde
"ses" le ş m z yok...

İşte bu şek lde, bas t b r başlangıçtan, bu kadar güzel ve karmaşık b r yaşam ortaya çıkab lmekted r. Adeta olay
yer ne sonradan ulaşan detekt fler g b , genler anal z ett ğ m zde, yaşamın evr msel süreçte nasıl değ şerek, nasıl
kademel olarak günümüze ulaştığını anlamamız son derece kolay olmaktadır. Örneğ n, gel n b r güve, b r meyve
s neğ ve b r den z kabuklusu g b apayrı canlıların, genet k d z l mler n n aynı bölges nden alınan cümlelere b r
bakalım:

Güve:
GTC GGG CGC GGT CAG TAC TTG GAT GGG TGA CCA CCT GGG AAC ACC GCG TGC CGT TGG…

Meyve S neğ :
GTC GGG CGC GGT TAG TAC TTA GAT GGG GGA CCG CTT GGG AAC ACC GCG TGT TGT TGG…

Den z Kabuklusu:
GTC GGG CCC GGT CAG TAC TTG GAT GGG TGA CCG CCT GGG AAC ACC GGG TGC TGT TGG…

4 -> 7 12.7.2014 15:41

Yaşamın D l n Okumak ve Anlamak: DNA ve Evr m – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/503

Güve

Meyve S neğ

5 -> 7 12.7.2014 15:41

Yaşamın D l n Okumak ve Anlamak: DNA ve Evr m – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/503

Den z Kabuklusu

Durmayın, kontrol ed n. Arada 1-2 farklılık göreceks n z. Bu tıpkı, b r k tabın fotokop le değ l de, el yazması olarak
b nlerce, m lyonlarca defa, olab ld ğ nce özenl ama nsan hata sınırlarıyla b rl kte kopyalanması sonucunda, b rkaç
yüz harfte 1-2 defa yapılan hatalara benzemekted r. Ancak bu ufak hatalar, b r araya gelerek ve b r kerek, daha da
öneml s bu değ ş mlerden kaynaklı özell k farklılıklar, ç nde bulunulan doğa koşullarına göre seç lerek, günümüze
kadar ulaşab lmekte ve türün ayırt ed c özell kler n n oluşmasında ve yen türler n evr mleşmes nde görev
almaktadırlar.

Burada sorab l rs n z: "İy de b r k taptak hatalar b r kerek neredeyse asla anlamlı b r sözcük oluşturamazlar; bu
harfler hatalı kopyalanarak nasıl şe yarar canlılar ve özell kler var edeb l yor?" İşte bunun sebeb b z m konuşma
d l m z le genler n d l n n aynı şek lde çalışmamasındandır. B z m d l m zde "araba" sözcüğünü "hraka" d ye
yazdığınızda b r anlam fade etmese de, DNA d l nde harfler n "hatalı" sıralaması da anlamlı sonuçlar yaratab l r.
Bunun sebeb k myasal tepk meler n kaot k (stokast k) doğasıdır. Ufak değ ş mler sonucu tamamen değ şt rmek
zorunda değ ld r; sonucun gözle tesp t b le ed lemeyecek m ktarda değ şt reb l r ve bu da canlılar arasındak
farklılıkları yaratır: boy uzunluğundan tutun da der reng ne kadar. Fakat bunlar evr m değ ld r, bunlar çeş tl l kt r. Bu
ufak değ ş mler, o anda bulunulan çevren n etk s altında "seç l r" veya "elen r". Seç lenler hayatta kalır ve ürerler, bu
sayede kend ler ndek "hatalı" gen kopyalarını (d ller n ) gelecek nes llere aktarırlar. Böylece popülasyon çer s ndek
bu hatalar b r k r. Ancak bunlara artık "hata" demek doğru değ ld r, çünkü çevre karşısında fayda sağlamıştır. Bunu
tıpkı d l m zde hatalı söylenen sözcükler n "tutmasından" ötürü yer etmes ne benzeteb l rs n z aslında. Örneğ n
esk den "kan kardeş" olarak b l nen kalıp, günümüzde "kanka", "panpa", "pampa" g b b rçok sözcükle
karşılanab lmekted r. Bunlar dışarıdan b r müdahale le değ şmem şt r, d l n normal gel ş m sırasında değ şm ş ve
adapt f oldukları ç n d lde yer etm şt r.

Yaşamın d l tüm canlılarda ortak olsa da, yukarıdak üç canlının fotoğraflarına bakacak olursanız, tamamen farklı
olduklarını göreceks n z. Farklı görünürler, farklı yaşarlar, farklı davranırlar, farklı eşs z n tel kler vardır... Ancak
özler nde, genet k kodlarına baktığımızda, evr msel sürec n mzasını parlak b r şek lde görürüz. Esasında Dünya
tar h nde ve bugününde ele alacağınız her k tür, her k b rey, evr msel süreçte b rb r yle mutlaka akrabadır. Ancak

6 -> 7 12.7.2014 15:41

Yaşamın D l n Okumak ve Anlamak: DNA ve Evr m – Evr m Ağacı http://evr magac .org/makale/503

bu akrabalık 1. derece kadar yakın olab leceğ g b , yüz b n nc derece kadar uzak da olab l r. Baş döndürücü olansa,
tıpkı kopyalanan b r k taptak hataları tak p ederek tar h çer s ndek farklı kopyalara ulaşab lmem z g b , türler n
genler ndek hataları tak p ederek, ortak atalara ve akrabalık l şk ler ne ulaşab l yor olmamızdır.

Bu yazıda s zlere yaşamın d l yle lg l bazı temel b lg ler verd k ve bazı analoj ler kurarak anlamanızı kolaylaştırmaya
çalıştık. Umuyoruz k faydalı olmuştur.

Yazan: ÇMB (Evr m Ağacı)

Kaynaklar ve İler Okuma:

1. İnsan Genom Projes (http://web.ornl.gov/sc /techresources/Human_Genome/project/ nfo.shtml)
2. From Quarks to Quasars (http://www.fromquarkstoquasars.com/cells-and-dna-a-bas c-breakdown/)

Et ketler:

Paylaş & yorum yap

Tweet (https://tw tter.com/share)

7 -> 7 12.7.2014 15:41