You are on page 1of 249

‫شؤرِشةكةي عيَراق‬

‫‪1‬‬
2
‫شؤرِشةكةي عيَراق‬
‫نووسيين‬
‫َسن‬
‫َد ويل‬
‫سيَر ئارِنؤل‬
‫وةكيلي حاكمي ثادشايي بةريتاني لةماوةي داطريكاري عيَراق و كوردستاندا‬

‫وةرطيَرِاني بؤ عةرةبي‬
‫جةعفةر ئةخلةيات‬

‫وةرطيَرِاني بؤ كوردي‬
‫سةرمةد ئةمحةد‬

‫هةوليَر ‪2212 -‬‬

‫‪3‬‬
‫دەزگای توێژینەوە و باڵوکردنەوەی موکریانی‬

‫شؤرشةكةي عيَراق‬
‫ِ‬ ‫●‬
‫َسن‬
‫َد ويل‬
‫● نووسيين‪ :‬سيَر ئارِنؤل‬
‫● وةرطيَرِاني‪ :‬سةرمةد ئةمحةد‬
‫● نةخشةسازي ناوةوة‪ :‬تةها حسيَن‬
‫● ثيتضنني‪ :‬شريين تةحسني‬
‫● بةرط‪ :‬ئاسؤ مامزادة‬
‫● ذمارةي سثاردن‪)499( :‬‬
‫● نرخ‪ )0022( :‬دينار‬
‫● ضاثي يةكةم ‪0212 :‬‬
‫● ترياذ‪ 022 :‬دانة‬
‫● ضاثخانة‪ :‬ضاثخانةي خاني (دهؤك)‬

‫زجنريةي كتيَب (‪)413‬‬

‫هەموو مافێکی بۆ دەزگای موکریانی پارێزراوە‬

‫ماڵپەڕ‪www.mukiryani.com :‬‬
‫ئیمەیل‪info@mukiryani.com :‬‬
‫‪4‬‬
‫ناوةرؤك‬
‫ثيَشةكيي وةرطيَرِي كوردي ‪11 .............................................................................................‬‬
‫بةشي يةكةم ‪13 ................................................................................................................‬‬
‫َى ‪11 .................................................. 1402‬‬ ‫ضوار مانطةكةى يةكةمى سال‬
‫بارودؤخى سياسى ‪11 ......................................................................‬‬
‫سنوورى نيَوان سوريا و عيَراق ‪10 ...........................................................‬‬
‫رةمةزان شةلالش و داطريكردنى ديَرةزور ‪02 ..................................................‬‬
‫حكومةتى دميةشق و سنوور ‪00 .............................................................‬‬
‫مةولود لة ديَرةزور ‪02 .....................................................................‬‬
‫ضاالكيى عيَراقييةكان لة شام ‪11 ...........................................................‬‬
‫عيَراق لة ثةرِلةمانى بةريتانى ‪19 ...........................................................‬‬
‫بةرزةفتكردنى عيَراق لة ئامسانةوة ‪10 .......................................................‬‬
‫َةكردن لةطةلَ توركيا ‪12 ..........................................‬‬‫راى ضةرضلَ لة بارةى مامةل‬
‫ثيَشنيارة دةستوورييةكان ‪14 ...............................................................‬‬
‫طفتوطؤ لةبارةي عيَراق لة ثةرِلةمانةوة ‪92 ...................................................‬‬
‫ليَذنةكةى ثؤنهام كارتةر و ثيَشنيارةكانى ‪90 .................................................‬‬
‫َةتى ئينتيدابكار (املنتدبة) ‪94 ................................................‬‬
‫مافةكانى دةول‬
‫َاوتنى ثادشايةك بؤ عيَراق ‪94 ............................................................‬‬‫ثال‬
‫ئةجنوومةنى ياسادانان ‪ -‬دةستوورةكة ‪94 ....................................................‬‬
‫ئةجنوومةنى ياسادانان – ئةركةكان ‪01 ......................................................‬‬
‫ضاوةرِوانى ‪01 .............................................................................‬‬
‫‪5‬‬
‫بةشى دووةم ‪55 .................................................................................................................‬‬
‫ثةسةند كردنى ئينتيداب و دواتر ‪00.........................................................‬‬
‫َةكانى ئينتيداب ‪00...................................................................‬‬ ‫هةوال‬
‫ئينتيداب بةسةر عيَراقةوة ‪00...............................................................‬‬
‫َكرا ‪41....................................................‬‬ ‫ضؤن راطةيةنراوى ئينتيداب قةبوول‬
‫ثياوانى ئايينى و بزووتنةوةى نيشتيمانى ‪49..................................................‬‬
‫ئاهةنطةكانى لة دايكبوونى ثيَغةمبةر ‪40....................................................‬‬
‫بزووتنةوةكانى ديكة ‪42....................................................................‬‬
‫نويَنةرةكان ‪44.............................................................................‬‬
‫راى بةشةكانى ديكةى عيَراق ‪24............................................................‬‬
‫راى موسلَ و كةركوك و سليَمانى ‪02.........................................................‬‬
‫َنيَري و ثاساوةكان ‪02..................................................................‬‬
‫هةوال‬
‫رةوشةكة لة بةغدا ‪01......................................................................‬‬
‫مانةوةى (سري ثرسى كؤكس) لة بةغدا ‪00....................................................‬‬
‫َبذاردن‪40.................................................................‬‬ ‫ليَذنةى ياساى هةل‬
‫توندبوونى رةوشةكة لة بةغدا ‪41............................................................‬‬
‫ضاوثيَكةوتنى نهيَنى ‪40....................................................................‬‬
‫بةشى سيَيةم ‪89 ...............................................................................................................‬‬
‫رةوشة سةربازييةكةى ‪40............................................................ 1402‬‬
‫َدين‪40..............................................................‬‬ ‫دامةزراندنى ئيلمةر هؤل‬
‫رةوشي طشتيي سةربازي ‪122 ...............................................................‬‬
‫هيَرشكردنة سةر تةلةعفةر و الكانى موسلَ ‪121 .............................................‬‬
‫طفتوطؤ كردن لةطةلَ سةركردةى طشتى ‪122 ..................................................‬‬
‫ئاطاداربوونةوةى ثةشيَوييةكان ‪124 ..........................................................‬‬
‫تةقينةوةى شؤرِشةكة لة روميَسة ‪110 .......................................................‬‬
‫‪6‬‬
‫شةرِطةى رارجنية‪119 .......................................................................‬‬
‫ثاشةكشةكردن لة ديوانيية و ضةند رووداويَكى ديكة ‪112 ......................................‬‬
‫شؤرِشى ديالة ‪102 .........................................................................‬‬
‫جووآلنةوةكةي كفري ‪101 ...................................................................‬‬
‫رةوشةكة لة هةوليَر ‪100 ...................................................................‬‬
‫رةوشةكة لة سليَمانى ‪111 ..................................................................‬‬
‫كوردةكانى موسلَ ‪119 .....................................................................‬‬
‫ليجمةن و ناوضةى دليَم ‪114 ................................................................‬‬
‫ثةرةسةندنة نويَكانى شؤرِش لة سةماوة ‪114 .................................................‬‬
‫َسةنطاندنى شؤرِشةكة لة ديالة ‪191 ......................................................‬‬ ‫هةل‬
‫رووداوةكانى شامية و كوفة ‪190 ............................................................‬‬
‫ديلةكانى ئينطليز لة نةجةف ‪190 ...........................................................‬‬
‫شؤرِشةكة لة كةربةال ‪194 ..................................................................‬‬
‫هةرةسهيَنانى شؤرِشةكة ‪101 ...............................................................‬‬
‫شؤرِش يان مةرطةسات ‪100 ................................................................‬‬
‫بةشى ضوارةم ‪157 ............................................................................................................‬‬
‫هؤكارةكانى شؤرِشةكة ‪102 .................................................................‬‬
‫بروسكةى يةكةم ‪102 ......................................................................‬‬
‫بروسكةى دووةم ‪142 .......................................................................‬‬
‫َئاوايي ‪141 ......................................................................‬‬ ‫وتاري مال‬
‫َئاوايى بةسرة ‪140 .............................................................‬‬ ‫ئاهةنطى مال‬
‫َمةتى ئؤثؤزسيؤن لة لةندةن ‪144 .........................................................‬‬ ‫هةل‬
‫بةشى ثيَنجةم ‪171 ...........................................................................................................‬‬
‫شؤرِشةكة لة ناوضة كوردييةكان ‪121 ........................................................‬‬
‫كوردستان دواى شةرِ راطرتن‪121 ............................................................‬‬
‫‪7‬‬
‫دامةزراندنى شيَخ مةمحوود لة سليَمانى ‪120 .................................................‬‬
‫كوردةكانى ئيَران ‪122 ......................................................................‬‬
‫ثيَشنيارى شةريف ثاشا ‪120 ................................................................‬‬
‫ثرِوثاطةندةى توركى و فةرِةنسى ‪102 ........................................................‬‬
‫دامةزراندنى حكومةت لة كوردستان ‪101 ...................................................‬‬
‫كوردستان و عيَراق ‪109 ....................................................................‬‬
‫طرفتى شيَخ مةمحوود و داتةثينى دةسةآلتةكةى ‪104 ..........................................‬‬
‫شؤرِشى شيَخ مةمحوود ‪104 ................................................................‬‬
‫شةرِطةى تاسلوجة ‪141 .....................................................................‬‬
‫شةرِطةى دةربةند ‪140 ......................................................................‬‬
‫دةستبةسةرداطرتنةوةى سليَمانى ‪149 ........................................................‬‬
‫دادطايى كردنى شيَخ مةمحوود ‪140 .........................................................‬‬
‫ئةرك و كارةكانى حاكمى مةلةكى ‪142 ......................................................‬‬
‫َةتان ‪140 ...................................................‬‬
‫عيَراق و رةوشى سياسى نيَو دةول‬
‫كوردةكانى توركيا و ئيَران ‪021 .............................................................‬‬
‫َى ئاسنى كةركوك و كوردستانى باشوور ‪020 .............................................‬‬ ‫هيَل‬
‫سنوورةكانى باكوور ‪022 ...................................................................‬‬
‫كاريطةريية دةرةكييةكان ‪024 ..............................................................‬‬
‫هيَشتنةوةى كوردستان لة ضوارضيَوةى عيَراق ‪011 ............................................‬‬
‫كوشتنى مستةر ثريسؤن حاكمى زاخؤ ‪010 ...................................................‬‬
‫شؤرِشةكة لة ئاميَدى ‪019 ..................................................................‬‬
‫بزووتنةوة سةربازيية تةمبيَكارييةكان ‪010 ...................................................‬‬
‫شؤرِشى زيَبارييةكان و ئاكرىَ ‪000 ..........................................................‬‬
‫كوردستان لة كؤتايى ‪004 ........................................................... 1414‬‬
‫ثاشكؤي ويَنةكان ‪232 .......................................................................................................‬‬
‫‪9‬‬
‫بة جطةرطؤشةكامن‬
‫ئاريَز و ئةمحةد‬
‫ثيَشكةشة‬
‫كة هيوادارم لة خؤم بة بةرهةمرت بن‬

‫‪8‬‬
12
‫ثيَشةكيي وةرطيَرِي كوردي‬
‫طرنطي وةرطيَرِاني ئةم كتيَبة‪ ،‬لةوةوة هاتووة‪ ،‬باسي سةردةميَكي ناسكي ميَذووي‬
‫عيَررراق بررة كوردستانيشررةوة دةكررات‪ ،‬سررةردةميَ لررة زؤر رووةوة لررةم سررةردةمةي‬
‫ئيَسررتامان دةضرريَ ‪ .‬ئررةويئ ئررةو رووداو و طؤرِانكارييررة سياسرري و ئررابووري و‬
‫جوطرافييانةية‪ ،‬كة بةدواي جةنطةكة (يةكرةم جرةنطي جيهراني) بةسرةر ناوضرةكةدا‬
‫داهاتن و ئايندةي عيَراق و كوردستانيان طؤرِي‪ .‬هةروةها باس لة ميَذوويَ دةكات كة‬
‫داطريكةراني كوردستان نةياننووسيوةتةوة‪ ،‬بؤ كورد طرنطرة ميَرذووي نةتةوةكرةي لرة‬
‫ديدطايةكي جياواز لة خؤي و لة داطريكةراني بزانيَ‪.‬‬
‫لة وةرطيَرِاني ئةم كتيَبةدا هةموو ثرةراويَزة كاني وةرطيَرِانرة عةرةبيي ةكرةم‬
‫وةرنةطيَرِاوة‪ ،‬تةنها ئةوانة نرةبيَ كرة هري خرودي نووسرةرةكةن و ئةوانرةي‬
‫ديكةش روونكردنةوةي زياتر لة بابةتةكة دةكات‪ ،‬ضونكة وةرطيَرِة عةرةبيي ةكةي‬
‫زؤربةي ثةراويَزةكاني لة ديديَكي شؤظيين عةرةبي يةوة نووسيووة‪ ،‬بؤ خويَنةري‬
‫كورد سوو دي نابيَر ‪ ،‬لرةو شرويَنانةي لرة كؤترايي ثرةراويَزةكان ((نووسرةر ))‬
‫نةنووسرابيَ‪ ،‬ئةوا ثةراويَزةكة بؤ وةرطيَرِة عةرةبيي ةكة دةطةرِيَترةوة‪ ،‬هرةروةها‬
‫ثيَشرررةكيي ة عةرةبيي ةكةشررري هرررةروا نووسررريووة‪ ،‬بؤيرررة بةباشرررم نرررةزاني‬
‫ثيَشةكيي ةكة وةربطيَرِم‪.‬‬
‫ثيَويستة ئاماذة بؤ ئةوة بكةم كة لة وةرطيَرِانة عةرةبيي ةكةدا لة دوو شرويَن‬
‫(الثررةرِة ‪ 104‬تررا ‪ )120‬و (الثررةرة ‪ 012‬تررا ‪ )004‬وةرطيَرررِة عةرةبييةكررة‬
‫بةمةبةس نووسيين ديكةي طريَدراو بةبابةتةكة و ليَردواني خرؤي خسرتؤتة نراو‬
‫‪11‬‬
‫وةرطيَرِانةكة‪ ،‬لة يةكةميان‪ ،‬سيَ نووسيين (تري‪.‬ئرةي‪.‬لرؤرانس)ي سرةبارةت برة‬
‫رةخنةطرتن لة نووسةري كتيَبة كة دابةزاندووة‪ ،‬لةدووةميشان‪ ،‬دوو ليَدواني خرؤي‬
‫سةبارةت بة شؤرِشي زيَباريير ةكان دابةزانردووة‪ .‬بؤئرةوةي جلَرةوي راي خويَنرةر‬
‫بةدةس ر خؤمانررةوة نررةطرين‪ ،‬بةباشررم زانرري ئررةو دووشررويَنة كررة لررةدةرةوةي‬
‫دةقةكةدان‪ ،‬وةرنةطيَرِم‪.‬‬
‫هيوادارم بةم ماندووبوونة بضووكةمان‪ ،‬توانيبيَتمان خزمةتيَكي بضووكي ميَرذووي‬
‫نةتةوةكةمان كردبيَ‪.‬‬

‫سةرمةد ئةمحةد‬
‫هةوليَر‪ -‬زستاني ‪2228‬‬

‫‪12‬‬
‫بةشي يةكةم‬
‫‪0‬‬
‫ضوار مانطةكةى يةكةمى سالَى ‪0291‬‬
‫بارودؤخى سياسى‬
‫َكاريية براوةي كرة برؤ‬ ‫َكاريةك هةر لة بابةتي ئةو هيَل‬ ‫ئةطةر دةرةتان هةبواية هيَل‬
‫َكارييةكيئ برؤ ثيَشربينية سياسريةكان‬ ‫ثيَشبينيةكاني كةش و هةوا دةكيَشريَ ‪ ،‬هيَل‬
‫بكيَشرابوواية‪ ،‬برة ثشتبةسر برةو راثؤرتانرةي كرة تارِادةيرةك رؤذانرة دةطةيشرتنة‬
‫نووسينطةي حاكمي طشيت مةلةكي ‪ ،‬ئةوا هيَلكاريةكة دابةزينيكي توندي لةو فشارة‬
‫ثيشان دةدا كة لرة سرووريا دروسرتبووة و بةشريَوةيةكي راسرتةوانة برةرةو ديَررةزور‬
‫َكاريانةي كة لةدواي ئةو تؤماردةكريَن‪ ،‬دةردةكةويَ كرة‬ ‫دةجوليَ‪ ،‬هةرةوةها لةو هيَل‬
‫ئةو دابةزينة بةشيَوةيةكي راستةوانة لة ديَرةزورةوة بةرةو تةلةعفرةر دةطوازريَترةوة و‬
‫بةشيَوةيةكي ترسناك ثةشيوي و ئالؤزي دةنيَتةوة و زةرةروزياني مادي برة هرةردووال‬
‫َكارييةكة داترةثينيَ لرة بارؤمرةترى سياسرى لرة بةغردا و‬ ‫دةطةيةنيَ‪ .‬هةروةها هيَل‬
‫كةربةال و نةجةف ثيشان دةدات‪ .‬ئةو سىَ شويَنةش بة سةنتةرى وروذاندنى طرةردةلول‬
‫ناسراون‪ ،‬بةآلم لة شويَنةكانى ديكة‪ ،‬ثيَويس بوو بارؤمةترى سياسى كةشريَكى مرام‬
‫ناوةند كة تريشقةى ناوضةيي تؤمار بكات‪ ،‬ضونكة هةواكةى بةكارةبا بارطراويكراوة و‬
‫َردةدةم‬‫ئاميَري خؤثاراسر لرة هرةورة تريشرقة نييرة‪ .‬لرة بةشرةكانى ئيَسرتادا هةول‬
‫سةرضاوةى ئةو دياردانة و ئاراستةكانى روون بكةمةوة‪ ،‬ضونكة ئامراذة برة ثةشريَوية‬
‫ناوخؤيية مةترسيدارةكان دةدةن‪.‬‬

‫‪ -1‬ناوةرِؤكى بةشى دةيةم لة كتيَبى ويلسن‪ ،‬لة الثةرِة ‪ 002‬تا كؤتايى الثةرِة ‪.092‬‬
‫‪13‬‬
‫َى ‪ 1410‬حكوومةتيَكى سةربةخؤ برة سرةرؤكايةتى شرا‬ ‫لة تشرينى يةكةمى سال‬
‫فةيسةلَ دامةزرا‪ .‬ئةو حكوومةتة هةر لة حةلةبةوة ترا دميةشرق حروكمرِانى دةكررد‪،‬‬
‫رووخسارى ئةو حكوومةتة رووخساريَكى عرةرةبى بروو‪ ،‬برةآلم ئةفسرةرانى ئينطليرز‬
‫كاريان تيَدا دةكرد و لة سةريان ثيَويس بوو راويَذكارى ثيَويسر ثيَشركةش بكرةن‪.‬‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤى بةريتانى بة ثارة بة طويَرةى ئةوةى كة عةرةبةكانى نيمضرة‬
‫دوورطةى عةرةبى ئةو كات لة سةرى راهاتبوون يارمةتى دةدات‪ .‬زؤربةى زؤرى ثياوة‬
‫ديارةكانى دةستوثيَوةندةكانى شا فةيسةلَ بةرةطةز عيَراقى بوون‪ .‬ئةوانة بةشيَوةيةكى‬
‫َمةترةكانى سرووريا برؤ رزطراركردنى‬ ‫بةردةوام جةختيان لةسرةر شرةرِكردنيان لرة هةل‬
‫وآلتةكةيان دةكردةوة‪ ،‬ئةوانة لة زستانى ‪ 1414-1410‬لة ميانةى ئةو جةنطانةى لة‬
‫َرةى ثرةميانى‬ ‫َةيرةكيان ثيَكهيَنرا و ناويران نرا (كؤمةل‬
‫نزي موعران دةكرران‪ ،‬كؤمةل‬
‫َةيررةش سررةربةخؤيى عيَررراق و‬ ‫عيَراقررى)‪ ،‬ئامررانل لررة دامةزرانرردنى ئررةو كؤمةل‬
‫رزطاركردنيةتى لة هرةموو دةسرةآلتيَكى بيرانى و دواترر سرورياش بطةريَترةوة‪ ،‬برة‬
‫شيَوةيةكى سةربةخؤ لة ذيَر سايةى خانةوادةى مةلي حوسيَن لة حيجاز طريَ بدريَ ‪.‬‬
‫ياسني ثاشا (ئةهلامشى) كة لة كاتى كةوتنى دميةشرق برةديل طرريا سرةرؤكايةتى ئرةو‬
‫َةيةى دةكرد‪ ،‬ئةو ثياوة ثلةو ثايرة بةرزةكرةى لرة سروثاى تروركى برة ثايرةى‬ ‫كؤمةل‬
‫سةرؤكى ئةركان لة سوثاى فةيسةلَ طؤرِييةوة‪ ،‬ئةو سوثايةي كة بووة هؤي ئةوةي ثةلة‬
‫َثشرتييةكانى ئرةمري‬ ‫لة خواستة نيشتيمانييةكان بكريَ ‪ ،‬ئةو ثيراوة طومرانى لرة ثال‬
‫فةيسةلَ بؤ بزووتنةوةكةى هةبوو‪ ،‬هرةروةها زيراتر لرةو توندرِةوييرةى سرةركردةكاني‬
‫تيَوةطآل بوو‪ ،‬لةوةى كة سووديان ىلَ وةربطريَ ‪ .‬لة زؤر بؤنةدا ئةو كردةوانةى ثرتستؤ‬
‫َةكرة برةرةو‬ ‫َةية ئةجنامى دةدا‪ .،‬بةآلم نةيدةتوانى ئارِاستةى كؤمةل‬ ‫كرد كة ئةو كؤمةل‬
‫ئةو الية بةريَ ‪ ،‬كة دةخيواس ‪ .‬ضونكة ئةو لة ريَطرةى ئرةو ئةفسرةرة عيَراقييانرةوة‬
‫َرةبووى ئرةو‬ ‫َى سوثاى دةكرد كة بةشدارييان تيَدا كردبوو‪ .‬سروشرتى نافؤرمةل‬ ‫كؤنرتؤل‬
‫َنةريَكى رؤمانتيكى لة بزووتنةوةى نيشتيمانى دروستكرد‪ ،‬كة رةوتةكانى لرة‬ ‫كات ثال‬
‫َيَكرى ثران و‬ ‫سورياوة بؤ عيَراق دةهاتن‪ ،‬زؤر سةختة كيَشة ئيدارييةكان بة ضرةند هيَل‬
‫َى ‪ 1402‬نة سةركردة و‬ ‫روون ضارةسةر بكريَن‪ .‬بزووتنةوةكة لة عيَراقدا لة ماوةى سال‬
‫‪14‬‬
‫َكو بزوتنةوةكة خواستى رزطاربوون‬ ‫نة نويَنةرى هةبوو‪ ،‬بؤ ئةوةى ئاراستةى بكات‪ ،‬بةل‬
‫َثالوييررةى كررة جررةنَ هيَنررابووى‪ ،‬بةدةسررتهيَنابوو‪ ،‬بررةآلم دةركةوتررة‬ ‫لررةو خةيال‬
‫َنيا بوون‪ ،‬تروىى مذدةبةخشرى سرةركةوتنم تيَبينرى‬ ‫ناوخؤييةكانى طوماناوى و نا دل‬
‫َي كويَرانة بةبيَ جياوازيكردن لة نيَوان راس‬ ‫كرد‪ ،‬بةآلم هةستم بةمة كرد كة طويَرِايةل‬
‫و نارِاس ‪ ،‬جطة لة كارةسات هيض شتيَكي ديكةى ليَناكةويَتةوة‪.‬‬
‫لة راسرتيدا رةطرةزى ناعرةقالنى لرة وآلترانى رؤذهةآلتردا لرة ميانرةى تةنطرذة‬
‫سياسييةكاندا بةرزةفتكردنى لةو بةرزةفتكردنةى كة لة بةرامبةر كيَشرة ئةتنييرةكان‬
‫يان ئايينيي ةكاندا ثيادةكريَن‪ ،‬كةمرت نيية‪ ،‬كةضى طرنطيدان بة ميَذوو و ئابوورى لةم‬
‫بارةيةوة شتيَكى الوةكى و كةم بةهاية‪ ،‬بانطةشةكةرانى ثيَشكةوتنى سياسى راستيية‬
‫واقعييةكان لة بةرامبةر راستيية بيَطةردةكان بةالدةنيَنن‪.‬‬

‫سنوورى نيَوان سوريا و عيَراق‬


‫كاتى ئاطربةس كرا‪ ،‬هيَشتا سنوورةكانى نيَوان عيَرراق و سروريا برة شريَوةيةكى‬
‫روون ديارى نةكرابوو‪ .‬وياليةتى بةغداى ذيَر دةسةآلتى توركى‪ ،‬قةزاى (عانة)ى لة خؤ‬
‫دةطرت و لة بةرزاييةكانى فورِاتةوة ترا سرةروى (قرائيم)ى برة ضرةند ميليَر دريَرذ‬
‫دةبووةوة‪ ،‬هةروةها موتةسةرِةفيةى (ديَرةزور) كة كةوتبووة نيَوان (قائيم) و (رقة) كة‬
‫دوورترين شارؤضكةى سةربة وياليةتى (حةلةب) بوون‪ ،‬سةر برة هريض وياليرةتيَ لرة‬
‫َكو راستةوخؤ سةر بة ئةستةمبؤلَ بروون‪.‬‬ ‫َةتى عومسانى نةبوون‪ ،‬بةل‬ ‫وياليةتةكانى دةول‬
‫ئةو دابةشبوونة كارطيَريية بةر لة دةستثيَكردنى جرةنَ طؤرِانكرارى برة سرةرهات‪.‬‬
‫موتةسةرِفيةى (ديَرةزور) بة شيَوةيةكى وا فراوان بوو‪ ،‬لة باشوور (عانة)شى لرة خرؤ‬
‫َكةكررةى‪،‬‬ ‫طررت‪ ،‬دواى كشررانةوةى توركررةكان لررة (عانرة) لررة سررةر داواى زؤرى خةل‬
‫ياريدةدةريَكى حاكمى سياسى بةريتانيم بؤ نارد‪.‬‬
‫لة كؤتاييةكانى تشرينى دووةم دانيشتوانى (ديَرةزور) داواى هةمان شرتيان كررد‪،‬‬
‫(ديَرةزور) كةوتؤتة سةر رووبارى فورِات و ضوار سةد ميل لة بةغداوة دوورة‪ .‬منريئ‬
‫‪15‬‬
‫ئةفسةريَكى بةريتانيم بؤ ثاراستنى ئاسايئ و ياسا ناردة ئرةوىَ‪ ،‬ئرةوكات سرنوورى‬
‫‪1‬‬
‫بةرثرسيارةتيمان برةو ئارِاسرتةية سرنووردار كرابروو‪ .‬هرةروةها ذنرةرِالَ (مارشرالَ)‬
‫دريَذكردنةوةى بازنةى ثاراستنة سةربازييةكةى بؤ سةرووى (قائيم) رةتكردةوة‪ ،‬برةآلم‬
‫ثىَ دةضوو هيَشتنةوةى ناوضةى قةدةغةكراو لة نيَوان سوريا و عيَراق كرة برة ئاسرانى‬
‫بكةويَتة دةستى توركةكان كاريَكى مةترسيدار بيَر ‪ .‬بؤيرة كيَشرةكة درايرة دةسر‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ‪ ،‬لة ‪11‬ى كانوونى يةكةم سةربارى نارِةزايرةتى حكوومرةتى‬
‫عةرةبى لة دميةشق‪ ،‬فةرمامن ثىَ كرا ئةفسةريَ لة ئةفسةرانى بةرِيَوةبرةرانى شرارةكة‬
‫رابسثيَرم بة شيَوةيةكى كاتى ئةو كارة بكات‪ ،‬تا ئةو كاتةى بريارى كؤنطرةى ئاشرتى‬
‫َمان‬ ‫لة بارةيةوة دةردةضيَ (واتة هةروةك ئةو بنةمايةى كة بة هؤيةوة وياليةتى موسل‬
‫ثىَ داطري كرد)‪.‬‬
‫لةسةر ئةمة‪ ،‬كاث (كارظةر) لة (عانة) بؤ (ديَرةزور) ئينتيداب كررا‪ ،‬كراتىَ‬
‫كاث كارظرةر طةيشرتة (ئةلبوكرةمال) سرةيرى كررد قائمقاميَر كرة نويَنرةرى‬
‫حكوومةتى عةرةبى دةكات و بة فرةرمانى حراكمى حةلرةب لةطرةلَ ذمارةيرةك‬
‫فةرمانبةر و نز يكةى ضل سةرباز نيَرردراون‪ .‬كارظرةر لرة ‪01‬ى كرانوونى يةكرةم‬
‫طةيشتة عانة و ريَوشويَنى داطريكردنرى البروو‪ .‬لرة هرةمان كاتردا موتةسرةرِفى‬
‫عةرةبيئ طةيشتة ديَرةزور ‪ ،‬موتةسةرِفى عةرةبى سةرقال بروو برة دامةزرانردنى‬
‫ذمارةيةكى زؤر لة فةرمانبةر و سةربازطريى بة مووضةيةك لةوةى كة لرة عيَرراق‬
‫دةدرا زياتر بوو‪ ،‬ئةو ثارةيةش بة شيَوةيةكى ئاسايى لرة خةزيَنرةى حكوومرةتى‬
‫خاوةن شكؤى بةريتانى لة ريَطةى ئرةو راويَرذكارة بةريتانييانرةى كرة سرةر برة‬
‫حكوومةتى دميةشق بوون‪ ،‬رادةكيَشران‪.‬‬
‫ثىَ دةضىَ حكوومةتى دميةشق راطةياندنةكةى ذةنةرِالَ (ئةلةنبى) يا حكوومةتى خاوةن‬
‫شكؤ يران بةغردايان ثشرتطو َى خسرتبىَ‪ ،‬سرةبارةت بةوانرةى كرة خؤمران ثاريَزطارميران‬

‫‪ -1‬فةرماندةى طشتى هيَزة بةريتانييةكان لة عيَراق‪ ،‬كة دواى مردنى ذةنةرِالَ (مؤد)ى رزطاركةرى‬
‫بةغدا لة شويَنى دانرا ‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫ليَكردوون‪ ،‬ثىَ دةضىَ لة راستيدا ئةوان حكوومرةتى دميةشرقيان ثشرتطوىَ خسرتبىَ‪ .‬برةم‬
‫شيَوةية تةواو بىَ ئاطام لةوةى‪ ،‬حاكمى سةربازى لة حةلةب‪ ،‬كة فةرمانرةكانى دةردةكررد‪،‬‬
‫ئينطليزى يا فةرةنسى يا عةرةبى بووة‪ .‬كاتىَ ثةيوةندى بة حةلةبةوة كررا‪ ،‬بينررا حراكمى‬
‫حةلةب (شكرى ثاشا ئرةيوبى) بروو‪ ،‬كرة دواى سر َى هةفترة رايطةيانرد كرة فةرمانبرةرة‬
‫عةرةبةكان بة ثيَضةوانةى ريَوشويَنةكامنان روويان لة ديَرةزور و ئةلبوكرةمال كرردووة‪ ،‬برة‬
‫شيَوةيةكى زؤرةملىَ بة خيَرايرى طةرِيَنراونةترةوة‪ .‬هرةر ضرةندة كيَشرةكة برة شريَوةيةكى‬
‫دؤستانة و كراتى يرةكاليى كرايرةوة‪ ،‬برةآلم مرؤركيَكى ثررِ ضراوتيَِِينى دوذمنكارانرةى‬
‫َةى ثةميانى عيَراقى لرة برةكارهيَنانى و سروود ىلَ‬ ‫َستكارى بة جيَهيَش ‪ ،‬كة كؤمةل‬ ‫بةرهةل‬
‫وةرطرتنى كةمتةرخةمى نةكرد‪ .‬هرةروةها لرة شروبات و ترة وزى ‪ 1414‬نويَنرةريَ لرة‬
‫َةى ثةميانى عيَراق‪ ،‬كة دواتر بؤمان دةركةوت ئةو نويَنةرة ثياويَ بروو‬ ‫نويَنةرةكانى كؤمةل‬
‫َطةنامرة و‬‫ناوى (رةمةزان شةالش) بوو‪ ،‬لرة نيَروان هؤزةكرانى ديَررةزور دةسرورِايةوة‪ ،‬بةل‬
‫ديكؤميَنتى واى بة دةس دةكرةويَ ‪ ،‬كرة خزمرةتى برة بةرذةوةندييرةكانى حكوومرةتى‬
‫َى بروو‪ ،‬كرة برة‬‫عةرةبى دةكرد‪ .‬رةمةزان بؤ خؤشي موختار يان سرةرؤك هرؤزيَكى لؤكرال‬
‫(ئةلبوسةراية) ناو دةبرا‪ .‬ئةلبوسةراية هؤزى جووتيارةكان و مةرِداران بوو‪ ،‬كة لة باكوور و‬
‫باشوورى ديَرةزور نيشتةجىَ ببوون‪ .‬رةمةزان بؤ خؤى ئةفسةريَ بوو لة سوثاى توركى‪ ،‬لة‬
‫بةرةى جةنطدا هةآلت و ثةيوةندى بة شةريفةوة كرد‪.‬‬
‫َةية ثةخشى دةكردن‪ ،‬هةر تةنها بؤ ديَرةزور نةبوون‬ ‫ئةو بانطةشانةى كة ئةو كؤمةل‬
‫َكو عيَراقييةكانى سوريا بةردةوام ثةيوةندييان بة خزم و برادةرانيان لرة عيَراقرةوة‬ ‫بةل‬
‫دةكرد‪ ،‬مةبةستيئ لةمرة هانردانى عيَراقييرةكان بروو‪ ،‬بضرنة ثرالَ سروريا و داواى‬
‫سةربةخؤيى تةواو بكةن‪.‬‬
‫لة سورياوة بةمةبةستى يارمةتيردانى عيَراقييرةكان برؤ بآلوكردنرةوةى ئرةو برؤ‬
‫َكيدا‪ ،‬ثارة رةوانةكراوة‪ .1‬من زؤر ثرةرؤش نرةبووم‪،‬‬ ‫ضوونانة و ثةخشكردنى بة ناو خةل‬

‫‪ -1‬سةبارةت بةمة بؤ راثؤرتى خراتوو (بيَرل) لرة برارةى ئيردارةى شرار‪ ،‬بطرةرِيَوة‪ ،‬الثرةرة ‪119‬‬
‫(نووسةر)‪ .‬لة خوارةوة ئةو راظةية دةنووسني كة ئاماذةى بؤ كراوة‪ ،‬لرة كتيَبرى (فصول منوتمروخ م‬
‫‪17‬‬
‫هةروةك ثيَشرت روومن كردةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى ناوضةى ديَرةزور خبريَتة ناو سنوورى عيَراقةوة‪،‬‬
‫ئةو ناوضةية هةر لة ديَرر زةمانرةوة بةشريَ برووة لرة سروريا‪ .1‬بةنزيكبوونرةوة لرة‬
‫سةالحيية سنوورةكان كؤتاييران ديَر ‪ .‬ئةمرةش وايكرردووة حسرابكردن برؤ هيَرزى‬
‫سةربازى شتيَكى نابةجىَ بيَ ‪ ،‬ضونكة هيَزى سةربازى ئةطةر بةم شيَوةية لرة بارةطرا‬
‫َييرةكان‬ ‫دوور بيَ ‪ ،‬ناتوانريَ بةردةوام بيَر ‪ .‬نرةش دةتروانرا ثشر برة طةجنرة لؤكال‬
‫ببةسرتيَ ‪ ،‬هةريةكة لة (كاث كارظةر) دواى ئةويئ (كاث كاميَر) و (موالزم بويس)‬
‫بةيارمةتى دوو ئؤتؤمبيَلى زريثؤشةوة كة (كاث طؤرنل) ليَى دةخورِين‪ ،‬توانييان برؤ‬
‫ماوةى هةش مانَ ثاريَزطارى لة ئاسرايئ و ئرارامى بكرةن و ريَطراى فرورِات برة‬
‫كراوةيى مبيَنيَتةوة‪ ،‬سةربارى ئةوةى كة نزيكرتين مرةفرةزةى سرةربازى ليَيانرةوة لرة‬
‫رومادى يان لة موسلَ بوو‪ .‬من ناوةناوة بة هؤى فرِؤكرة سرةردامن دةكرردن‪ ،‬بةمرةش‬
‫َيان هةبيَ و ئاطادارى رووداوةكرانى ئرةو دةظرةرةش ‪،‬‬ ‫توانيم ثةيوةندى توندم لةطةل‬
‫َثشتى سةربازى مةحروميئ بوون‪ ،‬برةآلم برؤ ضةسرثاندنةوةى‬ ‫هةرضةندة ئةوانة لة ثال‬
‫دةسةآلتى حكوومةت هؤكاري تازةيان داهيَنا و توانييان نرخى خؤراك بكةن بة نيوةى‬
‫ئةو نرخةى كة ثيَئ هاتنيان بؤ ئةوةىَ لة ئارادابوو‪ ،‬ئةمةش يةكةم ش بروو كرة برؤ‬
‫ضينة هةذارةكان بكريَ ‪ .‬برةم شريَوةية‪ .‬ئرارامى رةوشرةكة لرةو ماوةيرةدا شرايةنى‬
‫َدان بوو‪ ،‬بةآلم ئيدارةكة ئيدارةيةكى كاتى بوو‪ ،‬واتا لرةو ئيدارانرة برووة‪ ،‬كرة‬ ‫ثياهةل‬
‫باريَكى طران دةخاتة ئةستؤى ئةفسةرة ثةيوةنديدارةكان‪.‬‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ لة هاوينى ‪ 1414‬سنووريَكى كاتى ثيَشرنياز كررد‪ ،‬كرة‬
‫َيَ كة رووبارى فورِاتى لة خوارووى ديَررةزور برة ضرةند ميليَر لرة‬ ‫بريتى بوو لة هيَل‬

‫َى ‪ 1402‬برة يوسرف ئةفةنردى سرويدى‬ ‫العراقماحلد ث) كراوة بة عةرةبى‪ :‬سةيد طخلب ثاشا لة سال‬
‫راطةياندووة‪ ،‬كة كؤى ئةو ثارةيةى وةريطرتووة (‪ )14222‬لريةى زيَر بووة‪ ،‬ئةو ثيراوة سركاآلى لرة‬
‫كةمى ئةو برِة ثارةية كردووة‪ ،‬كة بةشى هةموو اليةنةكان ناكات‪ .‬هرةروةها زانرراوة كرة (‪)1222‬‬
‫لريةى ديكة‪ ،‬شيَخ سةعيد نةقشةبةندى وةريطرتووة‪.‬‬
‫‪ -1‬بؤ كتيَبى مؤزيل (‪ )The middle Euphrates‬بطةرِيَتةوة‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫َيا دةرؤيش ‪ .‬بةآلم ئةو سنوورة‬ ‫سنطى رووبارى خاثور دةبرِى‪ ،‬ئينجا بؤ ماوةيةك لةطةل‬
‫لةطةلَ رةوشى ناوضةكة ناتةبا بوو‪ ،‬ضونكة عةشريةتةكانى ناوضةكة لة هرةردوو برةرى‬
‫رووبارى خاثور نيشتةجىَ ببوون‪ ،‬بؤ سةقامطريى ئاسرايئ واى دةخواسر ‪ ،‬كرة ئرةو‬
‫هؤزانة بكةونة بةر يةك حكوومةتى ئينتيدابكراو‪ .‬لةطةلَ ئةمةش لةو طفتوطؤيانةى لة‬
‫ئةيلوىل ‪ 1414‬لة نيَوان بةريتانياى مةزن و فةرِةنسا سازكرا‪ ،‬برِيار درا بة شيَوةيةكى‬
‫كاتى ئةو سنوورة ثاريَزطارى ليَبكريَ و دانرا كة خاثور سنوورى جياكرةرةوةى نيَروان‬
‫عيَراق و سورياية‪ .‬ئةو كرات ئرةمري فةيسرة َل بةمةبةسرتى بةشرداريكردن لرة ضرةند‬
‫كؤنطرةيةك لة ئةوروثا بوو‪ ،‬بةآلم ديار نيية ئاخؤ ئةو ئاطادارى سروشتى ئةو برِيارة بوو‬
‫يان نا‪ ،‬هةر ضةند ئةو (فةيسةلَ) دةيزانى هاوثةميانان نيازيان وايرة‪ ،‬كرة ديَررةزور لرة‬
‫َةتى عيَراق وةدةربيَنن‪ .‬ئةو بؤضوونةى كة لة سوريا باو بوو لرة سرةر‬ ‫ضوارضيَوةى دةول‬
‫ئةوة بوو كة بةريتانياي مةزن‪ ،‬موتةسةرفيةى ديَرةزور بة تةواوى ضؤل دةكات‪ ،‬ئةمةش‬
‫وا دةكات سنوورةكانى باشوورى كة لة قائيم كؤتايى دةهات و سنوورى ئيدارةى كؤنى‬
‫َرةى كرة‬ ‫سةردةمى توركةكان بوو‪ ،‬دةطؤرِيَ ‪ ،‬يراخود لرة خروارووى (عانرة) لرةو خال‬
‫توركةكان بة شيَوةيةكى كاتى دياريان كرد‪ ،‬سنوورةكانيان بطؤرِيَ ‪.‬‬
‫ئررةو هةوآلنررةى بررؤ وةرطرتنررى زانيررارى لررة لةندةنررةوة بررؤ ئررةو مةبةسررتة دةدران‪،‬‬
‫َطةليَكى سةركةوتوو نةبوون‪ ،‬كةس نةبوو ناوةرِؤكى ئةو برِيارة بزانىَ كة لرةم بارةيرةوة‬ ‫هةول‬
‫دراوة‪ ،‬ثرؤتؤكؤليئ نةبوو‪ ،‬هيض شتىَ يةكاليى نةكرابؤوة‪ ،‬تاكؤ بتوانريَ بنووسريَتةوة‪.‬‬
‫َكرد‪.‬‬ ‫َى ‪ 1414‬هيَزةكانى بةريتانيا سوريايان ضرؤل‬ ‫لة ماوةى تشرينى يةكةمى سال‬
‫دواى ضةند رؤذيَ بة طويَي (كاث كاميَر) حراكمى سياسرى ديَررةزور ضررثيَنرا‪ ،‬كرة‬
‫قائيمقراميَكى ترروركى هاتؤتررة حةسررةكة (شراريَكة كةوتؤتررة برراكوورى رؤذهررةآلتى‬
‫ديَرةزور) و لة نيَوانى عةشايةرةكاندا بآلوكراوةى واي بآلوكردؤترةوة‪ ،‬كرة ئامراذة برة‬
‫هاتنةوةى بة ثةلةى توركةكان دةكات‪ .‬كاث كاميَر برة دواى قائيمقرامى حةسرةكةى‬
‫نارد بؤ ئةوةى باسى بابةتةكة بكةن‪ ،‬ئةويئ ثيَشنيازى بؤ كرد‪ ،‬تاكؤ بضريَتة (سرةرى‬
‫كانى) و بةتةلةفؤن ثةيوةندى بة سةركردةى توركى لة ماردينةوة بكات‪ .‬داواى ليَكرد‬
‫‪18‬‬
‫روونكردنةوة لة بارةي ئةو جوالنةوةية بدات‪ .‬سةركردة توركييةكة وةآلمى دايةوة‪ ،‬كة‬
‫ئةوان (واتة توركةكان) وا تيَطةيشتوون كة بةريتانيا ديَرةزوري ضرؤل كرردووة‪ ،‬برةآلم‬
‫مادام كارةكة وا دةرنةضوو‪ ،‬ئيَمة هرةر زوو قائيمقرامى خؤمران برانَ دةكةينرةوة‪،‬‬
‫هةروةها ئةطةر لة نيَوان مةرجةكانى ئاطربةستدا هيض بةنديَكى تيَدا نةبيَ ريَطرى لة‬
‫كارى توركان لةو دةظةرة بكات‪ ،‬ضونكة ديَرةزور لة رووى ئيدارييرةوة سرةربة سروريا‬
‫َيئ دانةدةنرا‪.‬‬‫نةبوو‪ ،‬هةروةها بة بةشيَ لة وياليةتى موسل‬

‫رةمةزان شةلالش و داطريكردنى ديَرةزور‬


‫مةندوبى باآلى بةريتانيا لرة قراهرية‪ ،1‬لرة رؤذى ‪ 14‬ئرةيلول سرةبارةت برة وةى كرة‬
‫رةمةزان شةلالش حةلةبى ضؤلكردووة‪ ،‬بروسكةى بؤ كرا‪ .‬شرةلالش ريَنمراى حكوومرةتى‬
‫دميةشقي الية كة بضيَتة ديَرةزور‪ ،‬لة كانوونى يةكةم طةيشتة (رقرة)‪ ،‬لرة نيَرو هؤزةكرانى‬
‫ئةوىَ دةستى بة ضاالكى كرد و ناوى خؤى نا ((حراكمى فرورِات و خراثور)) هرةموو ئرةو‬
‫زانيارييانةى لةو ماوةية بةدةستمان دةطةيش ‪ ،‬ئاماذةيان برؤ ثترةوبوونى ثةيوةندييرةكانى‬
‫نيَوان ثياوة ديارةكانى عةرةب و توركةكان دةكرد‪ ،‬لة راسرتيدا ئةمرة شرتيَكى سروشرتى‬
‫بوو‪ ،‬ضونكة زؤربةيان لة سوثاى تروركى خزمرةتيان ثيَشركةش كردبروو‪ ،‬ترا شرةرِرِاطرتن‬
‫جاردرا‪ .‬بؤية من زياتر مةيلم بة الى ئةوةدا دةضوو كرة ئرةو بزووتنةوةيرة‪ ،‬لرة سةرضراوة‬
‫توركييةكانةوةية و لة دميةشقةوة نيية‪ .‬سرةخ بروو براوةرِ برةوة بكرةم كرة ئةفسرةرانى‬
‫َسرووكةوتة رازى برن‪.‬‬ ‫بةريتانى ئةوانةى لة سوريا كاريان دةكرد لةوانةبن لة سةر ئرةو هةل‬
‫سةبارةت بةمة هيض شتيَكم نة لةوان و نة لة وةزارةتى هيندى بة دةس نةطةيش ‪.‬‬
‫لة يازدةى كانوونى يةكةم ثياوانى لة هؤزةكان باشوورةوة ضوونةتة ناو ديَررةزور و‬
‫لةطةلَ كورِانى شارؤضكةكة نةخؤشخانة و كةنيسة و مزطةوتيَ يان دوانيان تاآلن كرد‪،‬‬

‫َتى توركان رزطارى كررد‬


‫‪ -1‬ئيدارةى بةريتانى هةر لةو كاتةوة لة قاهرية هةبوو‪ ،‬لةوةتةى لة دةسةال‬
‫بوو سةرثةرشتى ئةو بةشةى دةكرد‪.‬‬
‫‪22‬‬
‫َيان كوتاية سةر (دائريةى سياسى) و قاسةى دائريةكرةيان شركاند و دةسرتيان برة‬ ‫هةل‬
‫سةر شتةكانى ناوى داطرت‪ ،‬كؤطاى نةوتيان تةقاندةوة‪ ،‬بة هؤيرةوة نرةوةد (‪ )42‬لرة‬
‫هيَرشبةران بريندار بوون‪ .‬سةرجةم طرياوةكانيان ئازاد كرد‪ ،‬تةقةيان لة ئؤترؤمبيَليَكى‬
‫زريثوش كرد‪ ،‬كة بةنياز بوو بؤ زانيارى وةرطرتن سرةردانى شارؤضركةكة بكرات‪ ،‬برة‬
‫تةواوى شارؤضكةكة خاثوركرا‪ .‬لة كؤتايى هةمان بةيانيدا تةقةيان لة ضةند يةكةيةكى‬
‫سةربازى كرد‪ ،‬يةكةكانيئ كة ضةكى رةشاشيان لة سةر خانووةكانيان جيَطري كردبروو‬
‫وةآلمى تةقةكةيانى دايةوة‪ ،‬بةآلم زؤرى نةخايةند رةشاشةكةيان بة هؤى ثيَكرانى برة‬
‫ضةكى دوذمنةوة‪ ،‬لةكاركةوت‪ .‬دواى ئةمة بة ماوةيةكى كورت داوا لة كاث كراميَرا‬
‫كرا بيَتة شارؤضكةكة و كؤنطرةيةك لةطةلَ سةرؤكى شرارةوانى و هاوآلتييرانى ديرارى‬
‫شارةكة ساز بكات‪ .‬ثىَ دةضيَ ئةوان بة ثةرؤشةوة بن بؤ سرازكردنى شرةررِاطرتن لرة‬
‫نيَوان هةر دووال‪ ،‬ضونكة دواى هاتنى عةشايرةكان بؤ ناو شارؤضكةكة نةياندةتوانى بة‬
‫سةر شارةكة زالَ بن‪ ،‬كاث كاميَرا ضاوى بةو ثياوة ماقوالنة كةوت كة سرةركردايةتى‬
‫شؤرِشةكةيان دةكرد‪ ،‬شؤرِشطيَريتى و خرؤشانيَكى طةورةيان تيَدا بةدى دةكرا‪ .‬رايان وا‬
‫بوو كة دواى ئةوةى ئةو هيَندة لة بزووتنةوةكةيان ضؤتةثيَئ‪ ،‬ثيَويستة ئةو ئةفسةر و‬
‫فةرمانبةرة بةريتانييانة بكوذريَن كة لة نراو شارؤضركةكة دان‪ ،‬ئةوانرة لةوانرة بروو‬
‫هةرِةشةكةيان جيَبةجيَ بكرابواية‪ ،‬ئةطةر بةدةركةوتين ئةو دوو فرِؤكة بةريتانيية نةبا‬
‫َةوة نراردبووي‪ ،‬فرِؤكرةكان‬ ‫كة بارةطاي طشيت بؤ ديَرةزور بؤ برةهاناوةهاتن لرة موسرل‬
‫تةقةيان لة شارؤضكةكة كرد و شيخةكان يةكسةر زماني قسةكردنيان طؤرِا و تكايران‬
‫لة كاث كامري كرد كار بؤ وةستاندني بؤردومانةكة بكات‪ ،‬كة دوو فرِؤكةكة طةرِانةوة‬
‫هةردووال شةرِرِاطرتنيَكي ‪ 09‬كاتذميَرييان سازكرد‪.‬‬
‫دواي نيوةرؤ رةمةزان شةلالش طةيش ‪ ،‬دةستبةجيَ داواي كاث كرامريي كررد و‬
‫ثيَي راطةياند‪ ،‬كة داوايان ليَكراوة هةر ئيَستا ديَرةزور ضؤل بكةن‪ ،‬هةروةك ئةوةى ضؤن‬
‫َى ‪ 1410‬بانطهيَشتكرابوون برؤ ئرةوةى ئاسرايئ و ئرارامى‬ ‫لة كانوونى يةكةمى سال‬
‫ثاريَزطاكة بثاريَزن‪ .‬كاب كاميَر وةآلمى دايرةوة كرة هريض ريَنماييرةكى ال نييرة برؤ‬
‫‪21‬‬
‫ضؤلكردنى ديَرةزور‪ .‬بةآلم لةبةرئةوةى كاث كاميَر نةيدةتوانىَ هيض بةرطرييةك بكات‪،‬‬
‫َيَن بدات‬‫بؤية لة سةر ضؤلكردنى ديَرةزور رازى دةبيَ ‪ ،‬بةمةرجىَ رةمةزان شةلالش بةل‬
‫ثاريَزطارى لة ئاسايئ بكات و هيض ريَوشويَنيَ لة دذى ئةو فةرمانبةرة عةرةبانةى لة‬
‫ئيدارةى بةريتانى كاريان دةكرد‪ ،‬وةرنةطريَ ‪ .‬يان هيض شرتيَ دذ برة كريسرتانةكانى‬
‫شارؤضكةكة نةكات (لة ديَرةزور ذمارةيةك ثةنابةرى ئةرمةنى هةبوون كرة طرنطيردان‬
‫ثيَيان‪ ،‬ثاساوى خؤى هةبوو)‪ ،‬رةمةزان لة سةر ئةو مةرجانة رازى بوو‪ ،‬بةآلم لة شةودا‬
‫راى خؤى طؤرِى و داواى لة كاث كاميَر كرد‪ ،‬كة كاتىَ برة سرةآلمةتى لرة ديَررةزور‬
‫دةرضوو‪ ،‬زامنى ئةوة بكات بةريتانيا لة ئامسان و وشكانييةوة هيَرش بؤ سةر ديَرةزور‬
‫َيَنة بيَ ‪ ،‬بةآلم رازى بروو لرة سرةر‬‫نةهيَنىَ‪ ،‬بةآلم كاميَر نةيدةتوانى ثابةندى ئةم بةل‬
‫ئةوةى ئاماذةيةك بة يةكىَ لة دوو فرِؤكةكة بدات بؤ ئةوةى فرِؤكةوانةكةى رازى بكات‬
‫لة سةر زةوى بنيشيَتةوة‪ ،‬لة رؤذدا ئةمةى كرد‪ ،‬ئينجا نامةيةكى برؤ دةسرةآلتدارانى‬
‫بةريتانى نووسى‪ ،‬ئةوةى تيَدا روونكردبووة كة ئةو بةريتانييانةى لة ديَرةزور دا هرةن‪،‬‬
‫وةك بارمتة لة بةرامبةر ئاسايئ و سةآلمةتى شارةكة دةس بةسةر كراون‪.‬‬
‫هةركة رةمةزان هاتة ناو ديَرةزور‪ ،‬دةسرتى برة بآلوكردنرةوةى ثرِؤثاطةنردة كررد‪،‬‬
‫لةوانة هةر كةسىَ يارمةتى بدات دادةمةزرىَ‪ ،‬بةآلم مووضرةكةى لرة كراتيَكى دواترر‬
‫وةردةطر َي ‪ ،‬هةروةها حكوومرةتى عرةرةبى نيرازى وايرة ثيَكهاترةى ئيردارةى ترازة‬
‫دامبةزريَنى و خودى سةرؤك عةشريةتةكانيئ بكات بة سةرؤكى ئةو يةكة ئيدارييانرة‪.‬‬
‫ذمارةيةك موختارى هؤزةكان بة دريَذاى رووبار يةكسةر سرةردانى رةمرةزانيان كررد‪.‬‬
‫زؤربةى شيَخانى هؤزى عةنزة [فةهد بةط هةزال] كة نةيارى هاوثةميانييةتيةكرةمان‬
‫بوون‪ ،‬هةر ضةندة بة روونى رايانطةياند؛ كة ثيَويستة هؤزةكان لة دذى بةريتانييرةكان‬
‫َيان تاكو هيند دابطريسيَ‪ ،‬سةرجةم شيَخةكان دواى وةرطرتنرى‬ ‫بورذيَنريَن و شةرِ لةطةل‬
‫ديارى نةختينةيى و تاقيكردنةوةى رةوشة باوةكة‪ ،‬هريض كراريَكى ديكرةيان نرةكرد و‬
‫َةكانيان‪ ،‬طومانى تيَدا نيية‪،‬كة سةبارةت بة بةدةستكةوتنى يارمةتى‬ ‫طةرِانةوة رةمشال‬
‫َةتا بوو‪.‬‬
‫َخةل‬‫َثشتى عةشايرةكان رةمةزان تارِادةيةكى خراث هةل‬ ‫و ثال‬
‫‪22‬‬
‫دواى ئةوةى‪ ،‬ئةو هةموو رووداوة روويان دا‪ ،‬لة وةزارةتى جةنَ لة ريَكةوتى ‪10‬ى‬
‫كانوونى يةكةم بروسكةيةكمان بة بةروارى ‪01‬ى تشرينى دووةم بةدةسر طةيشر ‪ ،‬كرة‬
‫باس لةوة دةكات‪ ،‬كؤنطرةى ئاشتى برِياري داوة ديَرةزور نةخاتة ذيَر ئينتيدابى بةريتانى‪.‬‬
‫لة هةمان رؤذدا بروسكةيةكمان لة ئةمري فةيسةلَ بةدةس طةيش كرة ئرةو كرات لرة‬
‫ثاريس بوو‪ ،‬كة بة قسةيةكى توند جيَطر و براكةى لة دميةشرق (ئرةمري زةيرد) ئاطرادار‬
‫دةكاتةوة و كارةكةى رةمةزان شةلالش سةركؤنة دةكرات و فرةرمان برة فةرمانبرةرانى‬
‫عةرةب دةكات لة ديَر ثاشةكشة بكةن‪ .‬هةروةها ئةوةش بؤ سةر بروسكة زياد كراوة‪ ،‬كة‬
‫َةميان‬‫فةيسةلَ هةموو ئةو بةرثرسانةى لةو رووداوة بةشدارن سزا دةدات و بةياخى لة قةل‬
‫دةدات‪ .‬فرِؤكةكامنان ئةو نامةيان لة ‪ 00‬كانوونى يةكةم بة سرةر ديَررةزور بآلوكرردةوة‪،‬‬
‫هةروةها لةطةلَ ئةو نامةيةدا نووسراوى سةركردةى طشتى بةريتانى بآلوكراوةية كة داواى‬
‫لة رةمةزان كردووة ئةفسةران و ثياوانى بةريتانى بة سةآلمةتى بطةيةنيَتة ئةلبوكةمال‪،‬‬
‫ئةطينا ريَوشويَنى طوجنراوى لرة دذى وةردةطريَر ‪ .‬برىَ طومران رةمرةزان دةيزانرى كرة‬
‫دةستطرتن بةسةر ديَرةزور ناكريَ ثاساوى بؤ بهيَنريَ ‪ ،‬هةر ضرةندة بانطةشرةى ئرةوةى‬
‫دةكرد كة كؤنطرةى ئاشتى ديَرةزورى بؤ حكوومةتى عةرةبى تةرخان كرد بروو‪ ،‬ئرةوةش‬
‫َى ناكريَ كة رةمةزان لة جوآلنةوةى توركةكانيئ نيطةران بوو‪ ،‬ئةو نيطةرانييرةش‬ ‫نكؤل‬
‫ئاسايى بوو‪ ،‬ضونكة خؤى دوايني كةس بوو كة لة سوثاى تروركى رايكردبروو‪ .‬لرة ‪14‬ى‬
‫كانووني يةكةم بة كاث كاميَرى رِاطةياند‪ ،‬كة توركةكان بةشيَكى زؤرى هيَزةكانيران لرة‬
‫َطةداون‪ ،‬دواتر روونى كردةوة كرة خوازيرار نرةبوو شرةرِى حكوومرةتى‬ ‫سةرى كانى مؤل‬
‫بةريتانى بكات‪ ،‬ثرسيارى ئةوةشي كردبوو‪ ،‬ئا خرؤ كراميَرى دةتروانىَ يارمرةتى بردات‬
‫هةتاكو ئةطةر بة ثارةش بيَ ‪ ،‬ئةطةر توركةكان هيَرشيان كرد؟‬
‫لة ‪01‬ى كانوونى يةكةم دوو ئةفسةر لة حةلةبةوة هاتن ئةوانيئ‪ :‬رةئووف بةط و‬
‫توفيق بةط بوون‪ ،‬ئةوةى دوايى ياوةرى (جةعفةر ثاشا)‪1‬ي حاكمى حةلةب بوو يان لة‬

‫‪ -1‬رةئووف ئةلكوبةيسى كة دواتر ماوةيةكى دريَذ لة حكوومةتى عيَراقى خزمرةتى كرردووة‪ ،‬وةك‬
‫موتةسةريف و بةرِ يَوةبةرى طشتى ئةوقاف لةم دواييةدا‪ ،‬هةرضى صديق ئةلدةملوضى ية بووة يرةكىَ‬
‫‪23‬‬
‫دةس و ثيَوةندةكانى ئةمري فةيسةلَ بوو‪ ،‬ئةو ئةفسةرانة لةوانرة بروون كرة ذةنرةرِا َل‬
‫(ئةلةنبى) و ئةفسةرانى ئةرِكان زؤر ثشتيان ثىَ دةبةس ‪ .‬رةئرووف نووسرراويَكى لرة‬
‫جةعفةر ثاشا بؤ كاث كاميَر هيَنابوو‪ ،‬تا دوو رؤذ ريَطةى ثيَنةدرا بيطةيةنيَتة كراث‬
‫كاميَر‪ .‬لة نووسراوةكةدا جةعفةر ثاشا داواى لة ئةفسرةرانى برةريتانى كردبروو‪ ،‬كرة‬
‫لةطةلَ رةئووف باسى باشرتين ئةو ئامرازانة بكةن كة بة هؤيرةوة ئاسرايئ بةرقرةرار‬
‫دةبيَ ‪ ،‬رةئووف بةط بة كاث كراميَرى راطةيانرد؛ ئرةو ريَنمرايى اليرة برؤ البردنرى‬
‫رةمةزان لة ثؤستةكةى و دةكريَ بة قائيمقام لة رقة‪ ،‬بة دةستبةسرةرى برؤ حةلرةب‬
‫دةنيَردريَ ‪ .‬بةآلم لة بةر ئرةوةى هرةردوو نويَنةرةكرةى حكوومرةتى عرةرةبى هيَرزى‬
‫ثيَويستيان بؤ بةجيَهيَنانى ئةو فةرمانة نةبوو‪ ،‬لة بةرئةوةى رةمةزان تاكة ثياو بوو كة‬
‫َييرةكاني طررذ دةكررد‪ ،‬كراث‬ ‫نيَواني ئةفسةراني بةريتاني و دةمارطريي هرؤزة لؤكال‬
‫كاميَر ثيَشنيازى كرد كة هةموو كردةوةيةك بةرامبةر رةمةزان دواخبريَ بة ثيَويستى‬
‫زانى موالزم تؤفيق (دةملوضى) لةطةلَ ئةفسةريَكى بةريتانى برؤ ئةلبوكرةمال بضريَ‬
‫لةمبارةيةوة لةطةلَ دةسةآلتدارانى بةريتانى قسة بكات‪ .‬منيئ لة هرةمان رؤذدا برة‬
‫فرِؤكة ضووبوومة ئةلبوكةمال‪ ،‬تؤفيق بةط هانى دام‪ ،‬كة هةرضى ثيَويستة بكريَ برؤ‬
‫ئةوةى سةربازانى بةريتانى بيكةن بؤ دةركردنى رةمةزان شةلالش لة ديَرةزور‪ .‬وةآلمى‬
‫من ئةوة بوو كة ئيَمة هةرطيز نيازمان نةبووة‪ ،‬دةس بةسةر ديَرةزور بطرين‪ ،‬تةنها بؤ‬
‫سةثاندني ئاسايئ نةبيَ ‪ ،‬لةبةرئةوةى رةمةزان هؤكارى ئاذاوةى ئةو كات بوو‪ ،‬بؤيرة‬
‫ئةركى حكوومةتى دميةشرق بروو‪ ،‬كراريَكى وا بكرات رةوشرةكة برؤ براريَكى ئرارام‬
‫بطةريَنيَتررةوة‪ .‬بررؤ هررةمان مةبةس ر فرِؤكررةكان بآلوكراوةيرران بةسررةر ديَرررةزور دا‬
‫بةردايةوة‪ ،‬لة بآلوكراوةكان تيش خرابووة سةر ئةوةى‪ ،‬كة ئةطةر رةمةزان ئةفسةر و‬
‫ثياوانى بة سةآلمةتى لة ماوةى ‪ 09‬سةعاتدا بطةيةنيَتة ئةلبوكةمال‪ ،‬ئرةوا ديَررةزور‬
‫هيض دةستى ليَنادريَ ‪.‬‬

‫لة ئةفسةرة ثيَشكةوتووةكانى سوثاى عيَراقى‪ ،‬هةرضى جةعفةر ثاشا ئةلعةسركةرى يرة‪ ،‬كةسريَكى‬
‫َى ‪ 1414‬كوذرا‪.‬‬‫ناسراوة‪ ،‬لة كودةتاى بةكر صدقى سال‬
‫‪24‬‬
‫لة ‪00‬ى كانوونى يةكةم بةندييةكان ئازاد كران و ديَرةزور يان جيَهيَش ‪ ،‬دوايى‬
‫دلَنيا كران كة دانيشتوانة كريستانةكانى ديَرةزور ئازار نادريَن‪ .‬لرة ذيَرر رؤشرنايى‬
‫رووداوةكانى كة دواتر روويان دا‪ ،‬ئةو برِيارةى كة لةمبارةيةوة دام لة اليرةن ضرةند‬
‫اليةنيَ طفتوطؤ كرا‪ ،‬ديتم لة سةر هةلَةم‪ ،‬من دةبوايرة فشرار خبةمرة سرةر (سريَر‬
‫جررؤرم مرراكمؤن) سررةبارةت بررة ثيَويسررتى بررةكارهيَنانى ضررةك بررؤ طةرِاندنررةوةى‬
‫رةوشةكة‪ ،‬تا ئةو كاتة ى كيَشةكة بة شيَوةيةكى ئاشتى لةطةلَ حكوومرةتى سروريا‬
‫بة ريَطةى ديثلؤماسى يةكاليى دةكريَتةوة‪ ،‬بةآلم ثيَويستة لةاليةكى ديكةوة باسرى‬
‫ئةمانة بكةين‪:‬‬
‫‪ -1‬ديَرةزور بؤ سوريا تايبةت كرابوو‪.‬‬
‫‪ -0‬وةزارةتى جةنَ و حكوومةتى سورى و ئةفسرةرانى برةريتانى طريَردراو برةم‬
‫حكوو مةتةوة‪ ،‬رةوشة نالةبارةكةيان لة ثيَطةيرةكى نادروسر هرةر لرة بنرةماوة لرة‬
‫بةردةستى ئيَمة دانا‪.‬‬
‫َةتردانى سرةربازان‬ ‫‪ -1‬كةمى سةرباز و هؤكارةكرانى طواسرتنةوة‪ ،‬كرة دواى مؤل‬
‫روويدا‪ ،‬وايكرد بةرِيَوةبردنى ضاالكيية سةربازييةكان برة هرؤى دوورى ماوةكرانى لرة‬
‫بنكة سةرةكييةكةى لة بةغدا‪ ،‬كاريَكى ئةستةم بيَ ‪ .‬ئةستةمة بتوانريَر دريَرذة برة‬
‫ثةيوةندى نيَوان ديَرةزور و بةغدا يان موسلَ بدريَ لرة كاتيَكردا ئةطرةر هرةر جرؤرة‬
‫ناهاوسةنطييةك روويدا‪ .‬بؤية بؤ هةموو باروزروفيَ دةردةكرةويَ كرة ئرةو برِيرارةى‬
‫داومة‪ ،‬تاكة برِياريَكة كة تواناى جيَبةجيَكردنى هةبيَ ‪.‬‬

‫حكومةتى دميةشق و سنوور‬


‫لة ‪ 00‬ى كانوونى دووةم حكوومةتى عةرةبى لة دميةشق سةبارةت بة سنوورى‬
‫خاثور نارِةزايةتى دةر برِى‪ ،‬ئةو نارِةزايةتيية لة بروسكةيةكدا هات كة بة فرِؤكرة‬
‫طةيةنراية قاهرية‪ ،‬ثاساوى نارِةزايةتييةكة هةمان ثاساو بوو كة ثيَئ شةش مانَ‬
‫ثيَشكةشى بةغدا كرابوو‪ ،‬ثاساوةكة ئةوة بوو كرة سرنوورةكة يةكرةى هؤزايرةتى‬
‫‪25‬‬
‫عةشررريةتةكان دةكررات بررة دوو لةتررةوة‪ .‬داوايرران كردبرروو كررة عةشررريةتةكانى‬
‫(مةيادين) و (ئةلبوكةمال) خبريَنةوة سةر ناوضةى سوري‪ .‬ئةو ريَوشرويَنانةى كرة‬
‫رةمةزان شةلالش طرتبوويةبرةر زؤر روون و ئاشركرا بروون‪ ،‬هرةر لرة سرةرةتاوة‬
‫هةلَويستى بةرةنطارى فةرمانةكانى ئرةمري فةيسرةلَى طرتةبرةر‪ ،‬رايطةيانرد كرة‬
‫دةبيَ بةريتانييةكان بؤ دؤلَى حرؤران برة دريَرذايى نزيكرةى (‪ )02‬ميرل برةرةو‬
‫باشو ورى عانة ثاشةكشة بكةن‪ ،‬واى بانطةشة كرد كة ئرةوة ئرةو سرنوورةية كرة‬
‫كؤنطرةى ئاشرتى ديراريكردووة‪ .‬هرةروةها رايطةيانرد كرة ترا عانرة هيزةكرانى‬
‫دةجوليَنىَ‪ ،‬شةلالش باجى لة هةموو شويَنيَكى دةسةآلت ى بةريتانى كرؤدةكردةوة‬
‫كة بتوانىَ كؤى بكاتةوة‪ .‬هانى هؤزةكانى دةدات كة داطريكرارى و تراآلن بكرةن‪،‬‬
‫نامةى هةرِةشرةى برؤ حاكمرة سياسرييةكانى ئةلبوكرةمال دةنرارد و نووسرراوى‬
‫حةماسى بؤ شيَخانى ناوضةكانى بةريتانيا دةنارد‪ ،‬برةآلم وةآلمرى نووسرراوةكانى‬
‫دخلؤشكةر نةبوون‪ .‬كةضي سةركةوتوو بوو لة هةولَةكانى برؤ خرؤشراندنى هرؤزى‬
‫(عةقيدات)‪ ، 1‬كة دواتر خؤى ضووة ثالَيران‪ .‬هيرواى ريَطررى و جةردةيرةكى برىَ‬
‫سنوور زؤر لةطةلَ خواستةكانيان يةكانطريدةبوو‪ ،‬لة ئاستيَكى بةرزدا طويَيان برؤ‬
‫هةر دةنطيَكى ئايي نى يا سياسى شل كردبوو‪ ،‬كة دزى و تاآلنةكةيان برةو هؤيرة‬
‫ثاساو بدات‪ .‬هةرضى بازرطانةكانى بةغدا بوون ئةوا سةرقاىل كرِينى زيَر بوون لة‬
‫سوريا و بة قازاجنيَكى زؤر دةيانطوازتةوة بؤ عيَراق ‪ ،‬ئةوان بة ديدطايةكى ديكةوة‬
‫سةيرى رةوشةكةيان دةكرد‪ ،‬ضريِؤكةكانيان سةبارةت مةترسييةكانى ريَطرا و ئرةو‬
‫زيانانةى رووبةرِ ووى دةبوونةوة لرةو شرويَنانة كؤتاييران دةهرات كرة دةطةيشرتة‬
‫ناوضةى ثا ريَزراوى ئينطليزى لرة ئةلبوكرةمال‪ ،‬ئينجرا وةسرفى ئاسرايئ و ئرةو‬
‫دلَنةواييةيان دةكرد كة لة ناوضة ثاريَزراوةكان هةستيان ثىَ دةكرد‪.‬‬

‫‪ -1‬شيَخ موشةرِةف دةندةل سةرؤكايةتى دةكردن‪.‬‬


‫‪26‬‬
‫نارةزايةتيية فةرمييةكان سةبارةت بة كردةوةكانى رةمةزان‪ 1‬بة فرِؤكة دةطةيةنرانة‬
‫مةيادين و ديَر‪ .‬شةلالش ئاطادار كرايةوة‪ ،‬ئةطةر لة ناو سنوورى بةريتانى لة دةسر‬
‫َةى ليَبسةنيَتةوة‪ ،‬ئةطرةر‬ ‫دريَذى بةردةوام بيَ ‪ ،‬ئةوا سةركردةى طشتى ناضار دةبىَ تؤل‬
‫هةر شةلالش هيض ثيَشنيازيَكى لة بارةى بابرةتى سرنوورى هةيرة‪ ،‬ثيَويسرتة بيداترة‬
‫حكوومةتةكةى خؤى ئةويئ لة ريَطةى خؤيةوة بة شيَوةى طفتوطرؤى برايانرة لةطرةلَ‬
‫حكوومةتةكانى ديكة كة طرنطى بة مةسةلةكة دةدةن باسري دةكرات‪ .‬شرةلالش برة‬
‫َيكردنةوة وةآلمى دايةوة‪ ،‬بىَ ئاطايى خرؤى لرة ريَككةوتننامةكرة دةربررِى كرة‬ ‫نكؤل‬
‫لةمبارةيةوة ساز كراوة‪ ،‬كؤتايى نامةكرةى برة هةرِةشرةكردن برة هيَرشركردنة سرةر‬
‫ئةلبوكةمال هيَنا بوو‪ ،‬لة ‪01‬ى كانوونى دووةم ئةو هؤزانةى كة هاتبوونة دةورووبةرى‬
‫َى ئرةو عةرةبانرةى كرة خزمرةتى ئيردارةى‬ ‫ناوضةكة هيَرشريان دةسر ثيَكررد‪ ،‬مرال‬
‫بةريتانيايانن دةكرد‪ ،‬تاآلن كرا و دةستدريَذيئ كراية سةر ذنانيان‪.‬‬

‫مةولود لة ديَرةزور‬
‫لة نيوةى كرانوونى دووةم هيَشرتا رةوشرةكة باشررت نرةبوو‪ ،‬كراتىَ رةمرةزان‬
‫شةلالش ضووة حةلةب و بة مةولوود ثاشرا مروخليس طرؤرِدرا‪ ،‬مرةولوود ثاشرا‬
‫سةركردةيةكى سةربازى يةكىَ لة بنكرة سرةربازيي ةكانى ثيَشروو بروو‪ ،‬بةرِةطرةز‬
‫عيَراقى بوو‪ ، 0‬وةكو ئةوةى ثيَئ خؤى خةلَ كى موسلَ بوو‪ ،‬هةروةها ئةنداميَكى‬
‫ديررارى كؤمةلَررةى ثررةميانى عيَراقرر ى برروو‪ ،‬يةكررةم هررةنطاو دواى وةرطرتنررى‬

‫َيَر ‪ .:‬رةمرةزان برة هانردانى (ياسرني ئرةهلامشى) لرة‬ ‫‪ -1‬عةىل جةودةت لة ((يادداشتةكانى)) دةل‬
‫دةورووبةرى ديَرةزور هيَرشى كردة سةر ئينطليز‪.‬‬
‫‪ -0‬رةمةزان شةلالش بةرِةطةز عرياقى نةبوو‪ ،‬بةآلم سةر بة يرةكىَ لرة هؤزةكرانى ديَررةزور (ئرةلبو‬
‫َكى‬ ‫سةراية) بوو‪ ،‬هةروةك ثيَشرت نووسةر ئاماذةى ثيَداوة‪ ،‬بةآلم مةولوود ثاشا هةر لة بنةضةوة خرةل‬
‫تكري بوو‪ ،‬دواتر بة مةولوود موخليس ناسرا‪.‬‬
‫‪27‬‬
‫سةركردايةتى ئةوةبوو نامةيةكى بؤ سةركردةى طشتى لة بةغردا نووسرى و ثيَرى‬
‫راطةياند كة سنو ورى خاثور بة فاكتةرى عةشايرى نابيَ وامبيَنيَتةوة‪ ،‬داواى كرد‬
‫ثاشةكشةى خيَرا بؤ دؤلَى حؤران بكريَ ‪ ،‬بةآلم ئةو ئةلتةرناتيظةى كرة مرةولوود‬
‫ثاشا خستيةرِ وو بةهةمان برِ رووبةرِوو ى نارةزايرةتى دةبيَترةوة‪ ،‬ضرونكة ئةطرةر‬
‫وابكريَ ‪ ،‬ئةوا هؤزى (دليَم) بة شيَوةيةكى رةمةكى بؤ دوو بةش كرةرت دةبرىَ‪.‬‬
‫هةروةها لة هةمان كاتدا داواى دووبارة طةرِ انةوةي خزمةتطوزارييةكانى ثؤستة و‬
‫نامةى كردبوو‪ .‬جطة لةو شيَوةيةى كة بة هؤيةوة وةآلمرى شرةلالش درايرة‪ ،‬برة‬
‫هةمان شيَوة وةآلم ى درايةوة‪ ،‬ئةويئ ئةوة بوو كة ريَككةوتن لة سةر سنوور لرة‬
‫ئةوروثا تةواو بووة‪ ،‬ناكريَ طفتوطؤى ئرةو بابةترة بكريَر ‪ ،‬ترةنها لرة ريَطرةى‬
‫ديثلوماسى باو نةبيَ ‪ .‬ضةك و تةقةمةنى و ئازووقة رةوانةى ئةلبوكرةمال كررا‪،‬‬
‫بةآلم ئةو ناوضةيةى كة بة دريَذايى خاثور دريَذ ببو وةوة لرة ترسرى برةرةنطارى و‬
‫خويَنريَذى داطري نةكرا‪ .‬ئةطةر خؤمران بروارد لرةوةى كرة حكوومرةتى عرةرةبى‬
‫بةرثرس نيية لةوةى كة ئةفسةرانى ئةجناميان داوة و حالَ ةتي جرةنَ لرة ئرارادا‬
‫نيي ة ئةم ئةطةرة زؤر سةختة مبيَنيَتةوة‪ .‬ئةطةر مةولوود سرةرقالَى بآلوكردنرةوةى‬
‫ثرِؤ ثاطةندةى دوذمن كارانة بيَ وةك شةلالش‪ ،‬نامةكانى طةيشتة شريَخةكان‪ ،‬ترا‬
‫شيَخانى عة ارةش لة باشروور‪ .‬ثرىَ دةضروو ثارةيرةكى زؤريرئ درابيَر ‪( 1‬ئرةو‬
‫ثارةيةش بىَ طومان حكوومةتى خاوةن شكؤى بةريتانى دةيدات) ‪ ،‬ئرةو ثارانرةش‬
‫بة سةر ئةو سةرؤك هؤزانة دابةش دةكرا‪ ،‬كة تواناى نانةوةى ئاذاوة و ثةشيَوى و‬
‫نيطةراني يان لة ناوضةى قةلَةمرِةوى بةريتانى هةبوو‪ .‬ثشوودريَذى ئيَمة كارى لرة‬

‫‪ -1‬لة (يادداشتةكانى) عةىل جةودةت دا هاتووة كرة برة نويَنةرايرةتى ئةفسرةرة عرياقييرةكان‬
‫ضؤتة الى مةلي فةيسةلَ لة شام‪ ،‬سةبارةت بةو جوالنةوانةى لة ديَرةزور و دواترر لرة تةلةعفرةر‬
‫روويان دةدا‪ .‬مةلي فةيسةلَ بة دوو دلَييةوة رازى بروو كرة برة (‪ )1‬هرةزار جونرةيهى ميسررى‬
‫يارمةتييان بدات‪.‬‬
‫‪29‬‬
‫اليةنطرامنان كرد‪ ،‬ئةوان لةوة نةدةطةيش كة بؤضى حكوومةتى بةريتانى كيَشةى‬
‫نةيارامنان ( هيض و ثوضيَكى دز و تاآلنكةرى وةك مةولوود ثاشرا و دواكرةوتوانى)‬
‫راستةوخؤ يةكاليى ناكاتةوة‪ ،‬بؤ ضى ثاريَزطارى و يارمةتى بة ثةلةى ئةو كةسرانة‬
‫ناكررةين كررة ئامررادةن لررة تررةكمان بوةسرر ‪ ،‬ئةطررةر دلَنيامرران كررردن كررة‬
‫تؤلةيان ليَناسةنريَتةوة‪.‬‬
‫بؤ ضةسثاندنى رةوشةكة لةسةر بنةمايةكى ئارام‪ ،‬لرة كؤترايى كرانوونى دووةم‬
‫بةرةو سةالحية (كة دةكةويَتة نيَوان ئةلبوكةمال و خاثور) ضووينة ثيَئ‪ .‬مرةولوود‬
‫ئةو بةرةوثيَشضروونةى ئيَمرةى كرردة بةهانرة برؤ ئةجنامردانى ضرةند كردةوةيرةكى‬
‫دوذمنكارانة و رايطةياند‪ ،‬كة ئرةو ناتوانيَر ترورِةيى هؤزةكران كرت بكرات‪ .‬لرة‬
‫ناوةرِاسررتى شرروبات بررة سررةركردايةتى ئةفسررةريَكى عررةرةب هيَرشرركراية سررةر‬
‫ئةلبوكةمال‪ ،‬ئةمة لة كاتيَدا هيَلَةكانى هاتووضؤ (طةياندن)ى برةريتانى ترا قرائيم‬
‫رووبةرِ ووى داطريكارى بةردةوام دةبووةوة‪.‬‬
‫سيَر جؤرم ماكمؤن نووسراويَكى ئاطاداركردنةوةى ئاراستةى مةولوود كرد‪ ،‬لة‬
‫ريَطةى حكوو مةتى خاوةن شكؤ‪ ،‬واى لة حكومرةتى دميةشرق طةيانرد‪ ،‬كرة ئرةو‬
‫بةرثرسة لة هةر دةستدريَذيةك كة هؤزةكان يان فةرمانبةرانى سةر بة مةولوود لة‬
‫سةر سنوورى كراتى ئرةجنامى بردةن‪ ،‬هرةروةها رايطةيانرد كرة برةردةوامبوونى‬
‫يارمةتيية داراييةكانى بةريتانياى مةزن كرة هيَشرتا برة حكوومرةتى عرةرةبى‬
‫دةدريَ لة سةر تواناى ئةو حكوومةتة لة جيَبةجيَكردنى رذيَم و ئاسايئ بةزةبر‪،‬‬
‫بةندة‪ .‬بةآلم ئةو تونديي ة‪ ،‬هةروةك توندييةكانى بةر خؤى بىَ سوود بوو‪ ،‬ريَطة بة‬
‫رةمةزان درا يان فةرمانى ثيَكرا بطةرِيَتةوة ديَرةزور‪ ،‬مةولوود لة شويَنى خؤى لة‬
‫حةلررةب يارمررةتى سررةربازى لررة سررةربازة نيزامييررةكان لةطررةلَ خررؤى هيَنررا‪،‬‬
‫عيَراق ييةكى توندوتيذ بة حاكمى مةيادين دانررا‪ .‬ئرةو ثرِؤ ثاطةندانرةى كرة لرةو‬
‫مةلَبةندانةوة دةردةضوون ثرِ دةرمارطريى بوون و دةطةيشتنة كةربةال و نةجرةف‪،‬‬
‫سةربارى ئةمانةش يارمةتى دارايى بةريتانى بؤ حكوومةتى عةرةبى لرة سروريا‬
‫‪28‬‬
‫نةوةك هةر نةوةستا‪ ،‬بةلَكو برِيَكيشى ىلَ كرةم نرةبووة‪ .‬لرة كاتيَكردا مرةولوود‬
‫سةرقالَى هاندانى خةلَ بوو لة ناوضةكانى فورِات بؤ جيهادكردن‪ ،‬ئةمري فةيسةلَ‬
‫لة ثاريس طةرِ ايةوة‪ ،‬يةكسةر نامةيرةكى برؤ قراهرية نووسرى و داواى ليَبروردنى‬
‫لةوةى كة لة ديَرةزور روويداوة دةربرِى‪ ،‬دلَنةوايى كردن كة هةنطاوى ثيَويس بؤ‬
‫دووبارة روونةدانةوةى رووداوى لةم ضةشنة‪ ،‬دةنيَ ‪ .‬بةآلم لرة نامةكرةدا ئامراذة‬
‫بةوة كرابوو‪ ،‬كة سنوورى كاتى بة شيَوةيةكى رةمةكى مولَ و مرالَى هؤزةكران‬
‫دةكررات بررة دووبةشررةوة‪ ،‬ئةمررةش زؤر جررار دةبيَتررة هررؤى نانررةوةى ئرراذاوة و‬
‫تيَكنةطةيش ‪ ،‬بؤية ثيَشنيارى ثيَكهيَنرانى ليَذنةيرةكى تيَكرةآلو لرة عرةرةب و‬
‫بةريتانى كرد‪ ،‬كة كار بؤ هةموا ركردنى ئةو ريَ وشويَنانة بكةن كرة لرة كرانوونى‬
‫دووةم ثيَى طةيشتبووين‪ .‬يةكسةر لة سةر ثيَشرنيازةكة رةزامةنردى ثيشراندرا‪،1‬‬
‫هةلَويَستى مةولوود لةو سةردةمةدا زياتر عاقالنة بروو‪ .‬رةمرةزان شرةلالش لرة‬
‫اليةن سةركردةى طشتي يةوة بانطكرا‪ ،‬طةرِايرةوة ديَررةزور و لةطرةلَ مرةولوود دا‬
‫ي ةكانطري بوون‪ ،‬دواتر طةرِايةوة ناو هؤزةكةى خرؤى كرة زؤر ليَرى دوور نرةبوون‪.‬‬
‫دواى سةثاندنى بام و سةرانة بةسةر هؤزة نةيارةكان‪.‬‬
‫لة سةرةتاكانى مايس دةسةآلمتان ثيَدرا كرة برؤ خراىل ثيَشرةوة لرة ئةلبوكرةمال‬
‫بطةرِيَنةوة ئةو شويَنةي كة سنوورى نيَوان عيَراق و سورياي ثيَدا دريَذ دةبيَتةوة‪.‬‬

‫‪ -1‬ئةوةى لة يادداشتةكانى عةىل جةودةتدا هاتووة‪ ،‬واى تيَدةطةين كة ((كاتىَ مةولوود مروخليس‬
‫حاكمى ديَرةروز بووة‪ ،‬كؤلؤنيل ليمجن حراكمى سرةربازى برةريتانى لرة فروراتى سرةروو داواى لرة‬
‫حكوومةتى ديَرةروز كردووة كة شانديَ ديارى بكات بؤ ئةوةى سةبارةت بة بابةتى سرنوورى نيَروان‬
‫عرياق و سوريا دانوستاندن بكةن‪ ،‬مةولوود عةىل جةودةت و تةحسني عةىل بؤ دانوستاندنةكة نارد‪،‬‬
‫كؤبوونةوةكة لة ((عةشارة)) سازكرا و برِياردرا ئينطليزةكان لة ئةلبوكةمال ثاشةكشة بكةن‪ ،‬لةبرةر‬
‫ئةوةى هؤزي ((عةقيدات))ى تيَداية‪ ،‬بةم شيَوةية ئةم هةريَمة عيَراقيية لة شريَوة و رووخسراردا برة‬
‫دةستى عرياقييةوة‪ ،‬لة عرياق كرايةوة‪.‬‬
‫‪32‬‬
‫ضاالكيى عيَراقييةكان لة شام‬
‫ثيَئ ئةوةى كؤبوونةوةى فورِات طرىَ بدريَ ‪ ،‬كؤنطرةى سورى لة دميةشق سازكرا و‬
‫لرة ‪11‬ى ئرازار راطةيررةنرا كرة فةيسررةلَ مرةليكى سررورياية‪ .1‬دةسرتةيةكى ديكررة‪،‬‬

‫َى ‪ 1402‬فةيسةلَ بة‬ ‫‪ -1‬لة سةعات (‪ )1‬ى دواى نيَوةرِؤى رؤذى دووشة ة ريَكةوتى ‪0‬ى ئازارى سال‬
‫مةليكى سوريا راطةيةنرا‪ ،‬نةوةك لة رؤذى ‪11‬ى ئازار‪ ،‬هةروةك ويلسن ليَرةدا باسرى دةكرات‪ ،‬ئرةم‬
‫َميَ لة كؤنطرةى سورى كة لة ‪ 1402/1/4‬طريَدرابوو‪ ،‬دياريكرا‪ ،‬مةلي فةيسرةلَ‬ ‫رؤذةش وةك وةال‬
‫لةو كؤنطرةية ثيَشرت طوتاريَكى ثيَشكةش كردبوو‪ .‬كؤنطرةى طشتى سوري وةك ئةجنوومةنى نويَنةران‬
‫و ئةجنوومةنى دامةزراندن بوو‪ .‬كؤنطرةكة نويَنةرانى سورياى طةورةى لة خؤ طرتبروو‪ ،‬برة سروريا و‬
‫َبذيَردران‪ ،‬ئةو‬
‫َبذاردنى عومسانى لة سوريا هةل‬‫فةلةستني و لوبنان‪ ،‬ئةندامةكانى بة طويَرةى ياساى هةل‬
‫بةياننامةية لة هةيوانى تةالرى شارةوانى دميةشق لة ئاهةنطيَكى طةورة خويَندرايةوة‪ ،‬راطةيةنرا كرة‬
‫َيكى ئرةو‬ ‫َى كرورِى حوسرني مرةل‬ ‫سوريا بة هةر سىَ ثارضةكةيةوة سةربةخؤية‪ ،‬راطةيةنرا كة فةيسةل‬
‫َتيَكى ئةوروثييةوة بيَ رةتكردةوة‪.‬‬ ‫َتةية‪ .‬هةروةها هةموو ئينتيداب و ثاريَزطارييةكى لة هةر وال‬‫وال‬
‫هةروةها داوا كرا عرياق سةربةخؤ بيَ و لةطةلَ سوريا يةكطرتنيَكى سياسرى ئرابوورى ثيَكبهيَرنن‪.‬‬
‫شتيَكى سروشتى بوو كة بةياننامةكة هاوثةميانان تؤرِة بكات‪ ،‬لة بةر ئةوة لؤرد (كرريزن) برة نراوى‬
‫هةردوو حكوومةتى بةريتانى و فةرِةنسى بة زمانيَكى تونرد لرة بروسركةيةكدا نرارِةزايى لرة سرةر‬
‫بةياننامةكة طررت و رايطةيانرد كرة كرؤنطرةى سرورى دةسرتةيةكى شرةرعى نرةبوو‪ ،‬راطةيانردنى‬
‫َنةى باسكراوة‪ ،‬كؤسرت دةخاترة برةردةم ئةركرةكانى كرؤنطرةى ئاشرتى لةطرة َل‬ ‫برِ يارةكانى لةو خاال‬
‫َبرذيَرِدرا بروو‪،‬‬
‫َمى دايةوة كة كؤنطرةكة ثيَشرت ثيَئ ماوةيةك هةل‬ ‫َم مةلي فةيسةلَ وةال‬ ‫توركيا‪ .‬بةال‬
‫كؤنطرةكررة كررارى خررؤى كررردووة و برِيررارى دةركررردووة‪ ،‬ثيَشرررتيئ بررةريتانيا نررارِةزايى لررة سررةر‬
‫دةرنةبرِيووة‪ ،‬ئةو كؤبوونةوةيةى كة بةياننامةكةى ىلَ دةرضوو يةكةم كؤبوونةوة نةبووة‪ ،‬ئةو برِطةيةى‬
‫كة تايبةت بوو بة عرياق دةقةكةى بةم شيَوةية بوو‪ .‬لةبةر ئةوةى شؤرِشى عرةرةبى برؤ رزطراركردنى‬
‫َى عةرةبى لة حوكمى توركان بةرثا بوو‪ ،‬ئةو هؤكارانةى كة سوريا برؤ راطةيانردنى سرةربةخؤيى‬ ‫طةل‬
‫خؤى ثشتى ثىَ بةس ‪ ،‬هةمان هؤكارن كة عرياق بؤ سةربةخؤيى خؤى ثشتى ثرىَ دةبةسرتىَ‪ ،‬لةبرةر‬
‫ئةوةى لة نيَوان هةردوو هةريَمةكة (عرياق ‪ +‬سوريا) ثةيوةندى و ثةيوةسرتبوونى زمران و ميَرذوو و‬
‫‪31‬‬
‫بانطةشةى عيَراقى بوونى دةكرد‪ ،‬كؤبووةوة‪ ،‬ئةو دةسرتةية لرة ئةفسرةرانى بةرةطرةز‬
‫عيَراقى كة لة سوريا نيشتةجىَ ببوون‪ ،‬ثيَكهاتبوون‪ ،1‬براكةى شةريف عةبدول‬
‫َآليان بة‬
‫ئةمريى عيَراق ثاآلوت‪.‬‬
‫لة نيَوان ئةو ئةفسةرانة ثياوى بةتوانا و ئازا هةبوون‪ ،‬كة توانييان متمانرةى ئرةو‬
‫ئةفسةرة بةريتانييانةى كة لة سوريا كاريان دةكرد بةدةستبيَنن‪ .‬ئةوانة دةميَر بروو‬
‫بةو برِواية هاندرا بوون‪ ،‬كة ئينتيدابى بةريتانى بؤ سوريا نيعمةتة نرةوةك ئينتيردابى‬

‫ئابوورى و سروشتى و رةطةز هةية‪ ،‬ئةمةش وا دةكات هةردووال دةسرتبةردارى يرةكرت نرةبن‪ ،‬ئيَمرة‬
‫داواى سةربةخؤيى هةريَمى عرياق بة شيَوةيةكى تةواو سةربةخؤ دةكةين ثيَويستة هرةردوو هةريَمرة‬
‫براكة ئيتيحاديَكى سياسى و ئرابوورى ثيَر بهيَرنن ((برؤ (رؤذى مةيسرةلون ‪ /‬سوخط ماحلصور م) و‬
‫(يادداشتةكانى تؤفيق ئةلسويدى و عةىل جةودةت) بطةرِيَوة))‪.‬‬
‫‪ -1‬هةموو ئةو عرياقييانةى لة دميةشق بة ناوى (كؤنطرةى عرياق) كؤببوونةوة هرةموويان ئةفسرةر‬
‫َم زؤربةيان ئةفسةربوون‪ .‬هةروةك لة ناوةكانيان ديرارة‪ -:‬تؤفيرق ئةلسرويدى (سرةرؤكى‬‫نةبوون‪ ،‬بةال‬
‫كؤنطرة)‪ ،‬جةعفرةر عةسركةرى‪ ،‬نراجى ئةلسرويدى‪ ،‬رةزا ئةلشرةبيبى‪ ،‬سرةعيد شريَخلى‪ ،‬سرةعيد‬
‫مةدفةعى‪ ،‬تةحسني عةىل‪ ،‬ئيسماعيل نامق‪ ،‬سرامى ئؤرفرةىل‪ ،‬يوسرف وةهبرى‪ ،‬ئةمحرةد رةفيرق‪،‬‬
‫رةشيد ئةهلاشى‪ ،‬عةبدولةتيف فةالمى‪ ،‬فةرةم عةمارة‪ ،‬حةمدى صدرالدين‪ ،‬نورى ئةلقازى‪ ،‬سرةبي‬
‫نةجيب‪ ،‬مةمحوود ئةديب‪ ،‬تةوفيق ئةهلاشى‪ ،‬حمة ةد ئةلبةسام‪ ،‬ئيِاهيم كةمال‪ ،‬نرةزيف ئةلشراوى‪،‬‬
‫بةكر صديق‪ ،‬عةىل جةودةت‪ ،‬جةميل حمةمةد مةدفرةعى‪ ،‬مرةكى شرةربةتى‪ ،‬سراب عةبردولنور‪،‬‬
‫ئةسعةد صاحب حاجى حمة ةد فةير‪ ،‬عةبدولال عةىل ئةلدليمى‪ ،‬عيزةت كةرخى‪ .‬ئةوةى خوارةوة لة‬
‫برِيارةكانى كؤنطرةى عرياقيية‪ ،‬كرة هاوكاترة لةطرةلَ كؤبوونرةوةى كرؤنطرةى سرورى (‪0‬ى ئرازارى‬
‫َى كاركردن بؤ عرياقى ذيَر داطريكارى بةريتانى هاتؤترةثيَئ‪،‬‬ ‫‪ :)1402‬كاتىَ عرياقييةكان بينيان هةل‬
‫لةمبارةيةوة عرياقييةكانى سوريا بريورِايران طؤرييرةوة‪ ،‬دةنطيران يرةك خسر ‪ .‬بؤيرة برِياريران دا‬
‫َت دوورن و نراتوانن‬ ‫كؤنطرةيةك بؤ ضارةنووس و داهاتووى عرياق ساز بكةن‪ ،‬ئةطةرضى ئةوان لرة وال‬
‫زؤر لةوانةى ئةو ئةركة دةيانطريَتةوة كؤبكةنةوة‪ ،‬ئةمرة ترةنها ويسرتيَكة برؤ دةربرِينرى خواسرتى‬
‫َكى خؤيان بؤ ئةوةى بةهةر شيَوةيةك بيَ طويَيان لة دةنطمان بيَ ‪.‬‬ ‫خةل‬
‫‪32‬‬
‫فةرِةنسى‪ ،‬ئةوانة كاتيان نةبوو بةشيَوازى تايبةتى خؤيان ئةمة بسرةمليَنن‪ .‬هرةر لرةو‬
‫سةروبةندة دا بوو كة بؤيان دةركةوت‪ ،‬كة هةموو ئةو هيوايةى هةيانبوو سةركةوتنى‬
‫بةدى نةهيَنا‪ .‬بؤية ئارِاستةى ديدطايان بؤ عيَراق وةرطريا‪ .1‬ئةوانة تةواو برِوايان وا بوو‬
‫كة بةريتانياي مرةزن بةهرةر شريَوازيَ بيَر ئرةو بةياننامرةى نيَروان (ئينطليرز ‪+‬‬
‫فةرِةنسا) لة عيَراق جيَبةجىَ دةكات‪ ،‬هةرضةندة شيَوةى حكوومةتةكة بةو جؤرة بروو‬
‫كة داطريكارى سةربازى بةريتانى دةخيواس ‪ .‬ئةو ئةفسةرانة بىَ ئاطابوون لرةوةى كرة‬
‫حكوومةتى خاوةنشكؤ دةيتوانى هةموو دةسةآلتيَكى سةربازيم بؤ لة نراوبردنى هرةر‬
‫َى‪ ،‬ثيَ بدا‪ ،‬هةروةها ئةفسةرة بةريتانييةكانى سورياش برة‬ ‫جؤرة حكوومةتيَكى لؤكال‬
‫كةميَ ثاساوةوة وةكو ئةفسةرة عيَراقييةكان لرة تراريكى رووضرووبوون‪ ،‬ترةواو برىَ‬
‫ئاطابوون لةو ئالؤزييةى كة بة هؤى ثةشريَوييةكانى كوردسرتانةوة هاتبوونرة ئراراوة‪.‬‬
‫ئيَران دةسةآلتيَكى طةورةى ثةيدا كردبوو‪ ،‬دةبواية ضاوديَرى زياتر لة سةر هةزار ديل و‬
‫ثةناهةندةى جةنَ بكرابواية‪ ،‬ئةفسةرة بةريتانييةكان بةو برِوايةى كرة ئرةوةى ثيَرى‬
‫دةطوتريَ ((سياسة التهنيد)) كة ئيدارةى مةدةنى لرة بةغردا دةسرتى ثيَوةطرتبروو‪،‬‬

‫‪ -1‬دواى دروستبوونى حكوومةتى عةرةبى لة سوريا‪ ،‬شتيَكى سروشتى بوو‪ ،‬كة ئةوانرة ضراو بِِنرة‬
‫َتةكةيان‪ .‬ليَرةدا بةم بؤنةيةوة باسى ئةوةى عةىل جةودةت لة (يادداشتةكانى) نووسريويةتى لرةم‬ ‫وال‬
‫َيَر ‪ :‬سرةيرى‬ ‫بارةية دةكةين‪ ،‬عةىل جةودةت لة دميةشق ضاوى بة مةلي فةيسرةلَ دةكرةويَ و دةل‬
‫َتى ئينطليزةكانرة‪،‬‬ ‫َتى فةرِةنسييةكانة و عرياق و فةلةستني لة ذيَر دةسرةال‬
‫لوبنان بكة لة ذيَر دةسةال‬
‫َى روونكردؤترةوة كرة ضرؤن‬ ‫هةرضى ئيَمةين‪ ،‬بىَ شويَن و ثةناطة ماوينةوة‪ .‬دواتر بؤ مةلي فةيسرةل‬
‫ياسني ئةهلاشى رفيَنراوة و لة روميَلة خراوةتةوة ذيَر نيشتةجيَبوونى بة زؤرةمليَوة‪ .‬ئةوةى بؤ فةيسةلَ‬
‫روونكردؤتةوة بةسةر جةميل مةدفةعى و ئيِاهيم كةمال هاتووة‪ ،‬كاتىَ بؤ بينينى خزم و كةسانيان‬
‫سةردانى عرياقيان كرد‪ ،‬لةوىَ حاكمى سةربازى بة دوايان دةنيَرىَ و داوايان ىلَ دةكرات عررياق جرىَ‬
‫َن‪ .‬ئيَمةى عرياقى لة سوريا وا هةس دةكةين حةزمان ثىَ ناكرةن‪ ،‬ئةمرةى لرةذيَر كاريطرةرى‬ ‫بهيَل‬
‫ثرِؤثاطةندةى فةرِةنسييةكان كة دذ بة ئيَمةى دةكات‪ ،‬لةبرةر ئرةو هؤكارانرة برِيارمانرداوة‪ ،‬بضرينة‬
‫َيَن بوو‪ ،‬بةرامبةر عةرةب‪.‬‬
‫ديَرةروز و شةرِى ئينطليزى بكةين‪ ،‬كة بىَ بةل‬
‫‪33‬‬
‫تاكة كؤسثي بةردةم هيوا و ئاواتى ئةفسةرة عيَراقييةكانة‪ ،‬لة سةر ئةو باوةرِة هرانى‬
‫ئةفسةرةكانيان دةدا‪ .‬هةر لةو سةروبةندة وابوو‪ ،‬ئةو سةركردانة طةيشتنة ئةو باوةرِةى‬
‫كة تاكة ئامرازيَ بؤ طةيش بة ئاماجنةكانيان و ضاوتيَِينة سياسييةكانيان بريتييرة‬
‫لة هيَرشكردنة سةر ئيدارةى مةدةنى لة بةغدا‪ .‬لة راستيدا ئرةم بؤضروونةيان تؤزيَر‬
‫ثاساوهيَنةر بوو‪ ،‬ضونكة حكوومةتى خاوةنشكؤ بة شيَوةيةكى بنِِ لة سةر ئةوة رازى‬
‫نةبوو‪ ،‬كة لة بارةى بةياننامةى (فةرِةنسى ‪ +‬ئينطليزى) كرة لرة ‪0‬ى تشررينى دووةم‬
‫‪ 1414‬دةرضوو‪ ،‬ئةوةى تايبةتة بة عيَراق هيض روونكردنةوةيةك دةربكرات‪ ،‬هرةروةها‬
‫ريَطةى بة منيئ نةدا ئةو كارة بكةم‪.‬‬

‫عيَراق لة ثةرِلةمانى بةريتانى‬


‫كات َى ثةرلةمانى ئيمثراترؤرى برةريتانى لرة شروبات دةسرتى برة دانيشرتنةكانى‬
‫كردةوة‪ ،‬لؤرد كريزن بة ئةنقةس وايكرد ئةو وترارةى كرة لرة ئةجنوومرةنى لرؤردات‬
‫سةبارةت بة سياسةتى دةرةوة ثيَشكةشي كرد‪ ،‬ئرالؤز بيَر ‪ .‬كرريزن لرة وتارةكةيردا‬
‫َويَسرتى وياليةترة يرةكطرتووةكانى ئرةمريكا‬ ‫َيَ دةبواية ئيَمة ثيَشروازى لرة هةل‬ ‫دةل‬
‫َرةتى‬‫َةتيَكى ئينتيردابكراو لرة سرةر ترةواوى دةول‬ ‫سةبارةت بة دامةزراندنى وةك دةول‬
‫عومسانى بكةين‪ .‬طريَدانى ئاشتى لةطةلَ توركيا زؤر دواكةوت‪ ،‬تةواوى جيهران براجى‬
‫ئةو دواكةوتنةيان دا‪ .‬هةروةها مةسةلةى رازيبوومنان بة ئينتيدابى بةسرة بةبىَ بةغدا‪،‬‬
‫َةوة نرةطوت‪ ،‬برةآلم‬ ‫شتيَ بوو لة دةرةوةى بةرنامةكامنان‪ ،‬بةآلم هيضى لة بارةى موسل‬
‫لة ئةجنوومةنى عموم‪ ،‬كرة دواى ضرةند رؤذيَكرى كرةم طريردرا‪ ،‬هرةموو ئرةوةى كرة‬
‫َىَ ئةمة بوو‪:‬‬
‫(بؤناراو) توانى بيل‬
‫َةتة بؤ كاروبارى هيند‪ ،‬ئيردارةى‬ ‫((ئيدارةى مةدةنى لة عيَراق سةربة وةزيرى دةول‬
‫َة‪ .‬ترا ئاشرتى لرة نيَروان هاوثرةميانان و‬
‫عةسكةريئ‪ ،‬وةزارةتى جةنَ بة سةريدا زال‬
‫َكرةكانى عومسرانى ىلَ‬ ‫توركيا سازنةكريَ و ضارةنووسري بةشرة جياجياكران كرة مول‬
‫ثيَكهاتبوو ديارى نةكريَ ‪ ،‬ناتوانريَ دةس لة ئيدارةى مةدةنى بدريَ ))‪.‬‬
‫‪34‬‬
‫سةبارةت بة سروشتى حكوومرةتى داهراتوو كرةس فرزةى ليَوةنرةهات‪ ،‬مسرتةر‬
‫(مؤنيتيطررؤ) كررة سررةبارةت بررة دةركردنررى بةياننامةيررةك كررة نارؤشررنى لررة سررةر‬
‫ثابةندييةكانى حكوومةتى خاوةنشكؤ لة هةموو اليةك بيَ ‪ ،‬دةربرِى‪.‬‬
‫َى وةزيرى جةنَ بة زياتر ئازادانة و رؤشنييةوة لرة برارةى‬ ‫لة ‪01‬ى شوبات ضرضل‬
‫طرفتى ثابةنديية سةربازييةكامنان قسةى كرد‪ ،‬ئةو كات مؤنيتيطؤ وةزيررى كاروبرارى‬
‫َى دانيشرتوانة‬ ‫هيند بوو لة وةزارةترى برةريتانى طروتى‪ :‬عيَرراق برة هرؤى كرةفوكول‬
‫عةرةبةكةى ئةوانةى كاريطةر بوون بة رةوشى سروريا‪ ،‬شريَوا‪ .‬بزووتنرةوةكانى هيَرزى‬
‫نيشتيمانى لة ئاسياى بضووك لة زيراد بووندايرة‪ ،‬لرة براكووردا بةلشرةويكةكان لرة‬
‫ثيَشكةوتن دان‪ ،‬ضاوةرِوان ناكريَ يارمةتى ديكة ثيَشكةش بكريَ ئةطةر ئاشتييةكى‬
‫راستةقينة لةطةلَ توركيا نةبةسرتيَ ‪ .‬زيانيَكى زؤرمان لة دريَذايى سرالَ ثيَكرةوتووة‪،‬‬
‫من باوةرِى تةواوم هةية كة ئيَمة ئةطةر سوثاكةمان ثارضرة ثارضرة بكرةين‪ ،‬نراتوانني‬
‫هةنطاوى وا بطرينة بةر كةوا لة توركان بكةن نائوميرد برن يران ئيلتيزامراتى نروىَ‬
‫وةربطرين‪ ،‬ضونكة دةرامةتةكامنان لةطةلَ خةرجييةكامنان يةكسان نني‪..‬‬

‫بةرزةفتكردنى عيَراق لة ئامسانةوة‬


‫ئةو قسانةى ضرضلَ حةكيمانة بوون‪ ،‬بةآلم ئةو سياسةتةى كة بانطةشةى بؤ دةكرد‬
‫لةاليةن وةزارةتةوة نةكراية ثالنى كردارى‪ .‬لة دوا جاردا بؤ دةورةدانرى سرةركردايةتى‬
‫طشتى لة عيَراق برة ئةفسرةرانى طرةورة لرة ئةفسرةرانى هيَرزى ئامسرانى‪ ،‬ثالنةكرة‬
‫َى ئامسانى (سيَر جوفرى ساملؤند) و‬‫كورتكرايةوة‪ .‬ئةو بريؤكةية لةاليةن جيَطرى مارشال‬
‫َى‬‫(كؤمررؤدؤر ئررةرؤ درؤ) دواى ليَكؤلينةوةيررةكى وردى رةوشررةكة لررة مرراوةى سررال‬
‫َى ‪ 1410‬ة وة‪ ،‬فرِؤكرةكامن لرة بررِى‬ ‫رابرِدوودا‪ ،‬فراوان كرا‪ .‬من هةر لة سةرةتاي سال‬
‫بةكارهيَنانى ئامرازةكانى ديكةى طواستنةوة تا ثلةى دةستبةرداربوون‪ ،‬بةكار هيَناوة‪،‬‬
‫َى ‪1411‬‬ ‫بزويَنةرى فرِؤكةكان بةو شيَوةيةى كة فرِؤكةوانرةكان يرا سةرنشرينانى سرال‬
‫حةزيان ىلَ دةكرد‪ ،‬بؤ ئيَمة ئامادة نةكرا بوون (واتة لة جؤرى (بى ئرةى ترو سرى) و‬
‫‪35‬‬
‫(ئار‪ ،‬ئةى‪ ،‬ئاي ) و فرِؤكةى شةرِكةرى بريستول (بريستول فايتةرز) و (دى ئيَض فرؤر)‬
‫بوون‪ ،‬هةروةها هةندى فرِؤكةخانةى شويَنة دوورةكان فرِؤكةخانرةى زؤر خرراث بروون‪.‬‬
‫هةنديَ جار سةركةشى فرِؤكةوانةكانيئ ثيَئ برِيارةكانيران دةكرةوتن‪ .‬بةشرداريم لرة‬
‫بؤردومانى هةندىَ طوندى كورد كررد‪ ،‬كرة دانيشرتوانةكةى حاكمرة سياسرييةكانيان‬
‫كوشتبوو‪ ،‬هةروةها لة ريشةكيَشكردنى ياخيبوانى شويَنكةوتووانى شيَخ مةمحوود برة‬
‫ئاطرى رةشاشةكان بةشداريم كرد‪ .‬بةمةش لة سةر تواناكانى ئةو ضةكة نويَية وةستام‪،‬‬
‫َبوون) بة سةر عيَراق لة ئامسانةوة‪ ،‬هةر لرة‬ ‫سةربارى ئةمةش بريؤكةى دةستطرتن (زال‬
‫سةرةتاوة لةطةلَ ديدطاى من دةطوجنا و ثيَمخوش بوو‪ .‬زؤر حةزم كرد ئرةو ثالنرة كرة‬
‫خؤم تيَدا بةرثرسى بووم‪ ،‬دةس بة جيَبةجيَكردنى بكةم‪ .‬ئةمةش دواى ئةوةى لة دوو‬
‫يادداش كة لة ماوةى ئةيلوىل ‪ 1410‬و نيسانى ‪ 1414‬ثيَشكةشم كردن‪ ،‬سوربوونى‬
‫خؤم ثيَشاندا‪ .‬بةآلم ئةم راية لة (سيمال) و بارةطاى طشتى لة بةغدا كةميَ نرةبيَ ‪،‬‬
‫زؤر ثشتطريى نةكرا‪.‬‬
‫زؤرينةى كؤنة سةربازانى ئينطليز (لة عيَراق) لة سةر راى مرري ليروا (سريلى)ن‬
‫باوةرِيان بة ئامسان نيية و ليَناطةرِيَن سوودى تةواو لة هيَزى ئامسانى وةرطرييَ ‪ ،‬ئةطةر‬
‫هيَزيَكى ئامسانى تةواوتان هةبيَ ‪ ،‬بتوانن بة سةرثةرشتى حاكمانى سياسى كاريان ثىَ‬
‫بكةن‪ ،‬ئةوا مليؤنةها ثاوةند و هةزاران كةسيئ دةس دةخةن‪.‬‬
‫َةوة ذمارةى هيَزةكامنان لة عيَراق طةيشتة (‪ )12‬هةزار سرةربازى‬ ‫لة سةرةتاى سال‬
‫َةسرتني كرة‬‫بةريتانى و (‪ )99‬هةزار سةربازى هينردى‪ ،‬هرةروةها هيَزةكامنران لرة فةل‬
‫ذمارةى دانيشتوانى بة (‪ )12‬هيَندى عيَراق مةزةندة دةكررا‪ ،‬طةيشرتة (‪ )12‬هرةزار‬
‫سةربازى بةريتانى و (‪ )11‬هةزار سةربازى هيندى‪ .‬تيَضوونى سوثاكةمان لة هرةردوو‬
‫وآلتةكة بة برِى (‪ )1050225222‬ثاوةندى ئيسرتلينى خةمليَنرا‪ .‬لةسةر بنةماى ئةو‬
‫راستيية‪ ،‬بريورِاكانى بةريَز (وينستؤن ضرضلَ) بة سوود و بونيادنةر نابيَر ‪ .‬سرةربارى‬
‫َى‬‫ئةمةش ئيَمة لة عيَراق لة ضارةسةركردنى طرفتى هةنووكةيى نزي نةكردةوة‪ .‬نكرؤل‬
‫َكردنى عيَراق برة هرؤى هيَرزى‬ ‫لةمة ناكريَ كة برِيارى وةرطرياو سةبارةت بة كؤنرتؤل‬
‫‪36‬‬
‫ئامسانى مةلةكى‪ ،‬وايكرد‪ ،‬ثاريَزطاريكردن لة ئينتيداب كاريَكى مومكني بيَ ‪ .‬ضونكة‬
‫خةرجى سوثا هةرضةندة ذمارةى سةربازانيئ كةم بكريَتةوة‪ ،‬هةر دةبيَتة بار بة سرةر‬
‫َةكان‬
‫َةكانى طةياندن هةموو هةول‬ ‫هةموو رذيَميَ ‪ .‬هةروةها‪ ،‬بة هؤى دريَذبوونةوةى هيَل‬
‫بىَ كاريطةر دةبن‪ ،‬بةآلم لةاليةكى ديكةشرةوة هيَرزى ئامسرانى ثادشرايى نةيردةتوانى‬
‫َى ‪ 1402‬ضارةسةربكات‪،‬‬ ‫ليَشاوى ياخيبوون و شؤرِش بة شيَوةيةكى ئةكتيظانة لة سال‬
‫خؤشبةختانة داواشى ليَنةكرا‪ ،‬ئةم كارة بكات‪.‬‬

‫راى ضةرضلَ لة بارةى مامةلَةكردن لةطة َل توركيا‬


‫َرةكردن لةطرة َل‬ ‫راكانى ضة رضلَ كة ثيَشرت ئاماذةمان بؤكرد‪ ،‬سرةبارةت برة مامةل‬
‫توركيا‪ ،‬تةواو لةطةلَ راكامن لةمبارةيةوة دةطوجنرا‪ ،‬ضرونكة مرن لرة نيسرانى ‪1414‬‬
‫لةمبارةيةوة يادداشتيَكم نووسى‪ ،‬كة ليَرةدا ضةند برِطةيةكى دةخةينةرِوو‪:‬‬
‫لة ‪11‬ى تشرينى يةكةم شةرِ راطرتن مؤركرا‪ ،‬تا ئيَسرتا هاوثرةميانان نيازةكانيران‬
‫سةبارةت بة ئةستةمبؤلَ و ئةنادؤل رانةطةياندووة‪ ،‬هاوثةميانان سةبارةت بة بةشةكانى‬
‫ديكةى توركيا (وةك سوريا و ئةرمينيا)‪ ،‬ثىَ دةضريَ لةسرةر ئرةو هةنطاوانرةى كرة‬
‫َيرةى كرة‬ ‫دةبيَ دةرهةق بةم بةشانة بطرييَتةبةر‪ ،‬ريَ نةكةوتبوون‪ .‬بؤيرة ئرةو دوو دل‬
‫لةمبارةيررة لررة ئررارادابوو‪ ،‬هيررواى توركرران و ترسررى مةسرريحييةكانى وروذانررد‪.‬‬
‫َمانةكانى جيهان بة عيَراقيشةوة‪ ،‬ئامادةبوون دةرةجنامةكانى جةنطةكة ببيرنن‬ ‫موسول‬
‫َمانةكان‬‫توركيا وياليةتة عةرةبييةكان بة ئةستةمبؤليشةوة دةدؤرِيَنىَ‪ .‬برةآلم موسرول‬
‫َتررةنَ برروون‬ ‫لةاليررةكى ديكررةوة‪ ،‬اليررةنطرى تررورك و كورديرران دةكرررد و زؤر دل‬
‫َوةشانةوةى ثامشاوةى ئيمثرِاتؤرى توركى لةسةر دةستى كرؤنطرةى مةسريحى‬ ‫بةليَكهةل‬
‫بؤ ئاشتى‪ ،‬كة لةسةر بنةمايةكى خؤثةرستان بةرِيَوةدةضوو‪ .‬ئةوةى ثيَئ سرىَ مرانَ‬
‫َكان‪ ،‬لرة رؤذهرةآلت و رِؤذئراوادا‬ ‫ثيَمان دةكرا‪ ،‬ئيَستا ثيَمان ناكريَ ‪ .‬لةميَشكى خةل‬
‫طيانيَكى نوىَ رواوة‪ ،‬بؤية لةم رؤذةدا ناتوانريَ ئيمثرِاتؤرى توركى برِووخيَنني‪ ،‬ضونكة‬
‫‪37‬‬
‫ئيمثرِاتررؤرى ترروركى بؤتررة منوونررةى برراآلى حرروكمى دونيررايى لةسررةرجةم وآلتررة‬
‫َمانان‪ .‬وآلتررانى مةسرريحى لةكاتيَكرردا ماندووشررةكةتى‬ ‫دةسررةآلتدارةكانى موسررول‬
‫جةنطةكان بوون‪ ،‬تواناى جةنطى ديكةيان نرةبوو‪ ،‬ئينجرا سرةبارةت برة ئيمثرِاترؤرى‬
‫ترروركى ريَرر نةدةكررةوتن‪ .‬تاكررة ضارةسررةر بررؤ ئةمرِؤكررة ئةوةيررة‪ ،‬كررة دان بررة‬
‫َةوة تا قرةفقاس دريَذببيَترةوة‪ ،‬كرة‬ ‫ئيمثرِاتؤرِييةتيَكى توركى بنريَ كةلة ئةستةمبؤل‬
‫ضةند وآلتؤضركةيةكى ئةرمرةنى و نةسرتؤرى‪ 1‬لرةخؤ بطريَر ‪ ،‬ئةسرتةمبؤلَ لرة ذيَرر‬
‫َررةتى تايبررةت‬ ‫فةرمانرِةوايةتييررةكى ئررةورِوثى لررة ريَطررةى دةسررتةيةكى نيَودةول‬
‫َثشتيكردنى توركيا‪ ،‬ئةمرةش برِيَكرى‬ ‫بةرِيَوةبِيَ ‪ .‬ئةمةش وادةكات ثابةندبني بة ثال‬
‫َمانةكامنان‪.‬‬‫تةواوة بؤ رازيكردنى هاوآلتيية موسول‬
‫لةم داننانةدا داوانةكراوة‪ ،‬دان بةسةروةريَتى توركيا بةسةر وآلتة عةرةبييةكان‬
‫بنر يَ ‪ ،‬هةرضةندة ضاوةرِوان دةكريَ ئةمة لرة ئرةجنامى بزووتنرةوة طةلييةكانردا‬
‫بيَتةدى‪ ،‬هةروةها داننانةكة واناكات كة ئةستةمبؤلَ نةبيَتة دةولَةتؤضكة‪.‬‬
‫ئةم سياسرةتة وادةكرات هةنردىَ وآلت بةهةنرديَكى ديكرةوة‪ ،‬نرةلكيَنريَ ‪ ،‬يران‬
‫ثاريَزطاري يان بةبىَ خواستى طةلةكةى خبريَتة سةر‪ ،‬ثيَويسرتة ئرةم بريؤكةيرة لةاليرةن‬
‫ثارتة سياسيية ثيَشركةوتووةكانى وآلترانى هاوثرةميان برة وياليةترة يرةكطرتووةكانى‬
‫ئةمريكاشةوة ثةسةند بيَ ‪ ،‬ئةطةر مبانةويَ زامنى بةردةوامى و مانةوةمان بكرةين‪.‬‬
‫بانطةشةى دةسةآلتدارى توركى‪ ،‬كةلة ذيَر سةرثةرشتى راويَذكارانى بيانى (واباشرتة لة‬
‫راويَرذكارانى ئينطليررز بررن)دا بيَر ‪ ،‬لررة وياليةتررةكانى براكور‪ ،‬وادةكررات بةشريَوةى‬
‫سنوورييةكانى باكوورى عيَراق (واتة كوردستان) كة لةم دواييانرةدا دةسرةآلتداريَكى‬
‫سياسى بةثيالنى (توركى و كوردى) كوذرا‪ ،‬كةم ببيَتةوة‪.‬‬

‫َةتؤضكةى (دويلة) ئاشورى‪.‬‬


‫‪ -1‬واتة دةول‬
‫‪39‬‬
‫ثيَشنيارة دةستوورييةكان‬
‫لةوةتةى ويلَسن لة نيَو تةمومذي بالَكيَشراو بةسةر ظيَرساي هاتؤتةدةر و بينرا‬
‫كة‪ ،‬تابلؤى كؤمةلَةى نةتةوةكان (عصربة االمرم)ى هرةلَطرتبوو‪ ،‬هريض شرتيَكى‬
‫تايبةت بة عيَراق بآلو نةكرايةوة‪ .‬وةك موسا كةلة كيَوى تور دواى بزربوونى لرة‬
‫تاريكى بةدةركةوت‪ ،‬دواى طةرِانةوةى بينى قةومةكةى لةبرِى ئةوةى دةسر برة‬
‫شرة ريعةتى نويَرروةبطرن‪ ،‬شررةيداى خرروا كؤنررةكانيان ببوونررةوة‪ .‬بررؤ رازيكردنررى‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ‪ ،‬ضةند هةولَيَ د را‪ ،‬تاكو ريَطةم ثيَبدات لرةو ريَوشرويَنة‬
‫دةستووريي انةى كة ثيَشنيازكرابوون‪ ،‬بةردةوام ‪ .‬لة بروسكةيةكى بةروارى ‪14‬ى‬
‫ئازاردا‪ ،‬داواكرابوو مؤلَةت بة ثيَكهيَنانى ((ئةجنوو مةنى ياسادانانى مةركةزى))‬
‫بدريَ ‪ ،‬كة مةندوبى سامى (كاتىَ دةطات) سةرؤكى دةبيَ ‪ ،‬ئةندامة عةرةبةكانى‬
‫ئةو ئةجنوومةنة لةطةلَ سكرتيَرة بةريتانييرةكان كرارة جؤراجؤرةكرانى دائريةكران‬
‫بةرِ يَوة دةبن‪ ،‬من جةختم لة سةر ئةوة كردةوة‪ ،‬كة لة سةر ئةم بنةمايرة دةبيَر‬
‫بةياننامةيةك دةربضيَ ‪ ،‬جا ئاشتى لةطةلَ توركيا كرا يان نا‪ .‬دواتر ئةمةشم زياد‬
‫كرد‪ -:‬بةآلم كؤسثى سةرةكمان ئةوةية‪ ،‬لة دانانى هةر ثالنيَكى ضاكسازى‪ ،‬لةطةلَ‬
‫دةسةآلت دارانى سةربازى سةبارةت بة كاروبارة ئيدارييةكان دةكةوينة ناخؤشييةوة‪.‬‬
‫ئةطةر حكوومةت ئارةزوو دةكات لة سةر كارةكامن بؤ ماوةى شةش مانطى ديكة‬
‫ليَرةدا بةردةوام ‪ ،‬بة بىَ ئةوةى رةوشةكة زياتر خراث بيَ ‪ ،‬ئةوا طومرانى تيَردا‬
‫نيية لة كاتى جياوازيم لةطةلَ دةسةآلتدارانى سةربازى من ثيَويسرتيم برة برِيَر‬
‫يارمةتى و ثشتطريى نيشتمانى داي ‪ ،‬دةبيَ ‪ .‬ئرةو يارمرةتى و ثشرتطرييية زؤر‬
‫لةوة زياترة كة لةو باوةرِةدا بووم‪ ،‬تا ئيَستا ثيَويستيم ثىَ ى بيَ ‪ . ..‬لة سةر ئةم‬
‫بروسكةية هيض وةآلميَكم بةدةس نةطةيش ‪ ،‬راى وةزارةتى دةرةوة مرةحال بروو‬
‫وةربطري يَ ‪ ،‬زؤر ئامادةنةبوونى لؤرد كريزن بة هؤى نةخؤشييةوة‪ ،‬وايكررد كرارة‬
‫طشتييةكان بة سةريةكدا كةلَةكة بيَ ‪.‬‬
‫‪38‬‬
‫طفتوطؤ لةبارةي عيَراق لة ثةرِلةمانةوة‬
‫دواى ضةند رؤذيَ لة ‪00‬ى ئازار لة ئةجنوومةنى عةوام طفتوطؤيرةكى زؤر طررنَ‬
‫سازكرا‪ ،‬بةريَز (ئةسكوي ) بة يارمةتى سيَر (تاوزند)‪ 1‬ئةو طفتوطؤيانةيان وروذانرد و‬
‫جةختيان لة سةر ثيَويس بوونى دياريكردنى ثابةندييةكامنان لة عيَرراق برؤ ناوضرةى‬
‫َةيرة) كرة بةشرى هرةرة زؤرى تيكضروونةكانى‬ ‫َنياييةوة هةل‬
‫بةسرة كردةوة‪( ،‬كة بة دل‬
‫بةركةوتووة‪ .‬بةريَز (لويد جؤرم)ى سةرؤك وةزيران‪ ،‬بة شيَوةيةكى تةواو دذايةتى ئرةو‬
‫راويَذةى كرد و طوتى‪:‬‬
‫‪ ....‬ئيَمة لةوانةية وآلتةكة هةموو جيَبهيَلَيَن و ليَيدةربضني‪ ،‬بةآلم مرن نراتوامن‬
‫ئةوة بكةم‪ ،‬كة تةنها لة بةشيَكى طرنطى ثاشةكشة بكةين‪ ،‬يران لرةو بةشرةى كرة‬
‫مذدةى خيَرى بؤ عيَراق ثيَية ثاشةكشة بكةين‪ .‬موسلَ بة زؤرى نةوت و دةرامرةتى‬
‫سروشتى دةولَةمةندة‪ ،‬وآلت يَكة خاوةن توانايةكى مةزنة لة جيهاندا‪ ،‬عيَراق ئرةمرؤ‬
‫بة زياتر لة دوو مليؤن كةس دةذيَ ‪ .‬ضرى روودةدات ئةطرةر ثاشةكشرةمان كررد؟!‬
‫ئيَمة ئةطةر بةرثرسياريَتى ئةو وآلت ة لة ئةستؤ نةطرين‪ ،‬لةوانة وآلتى ديكة ئةم كارة‬
‫بكات‪ ،‬ئةطةر هيض وآلت يَكى ديكةش ئةم بةرثرسياريية لرة ئةسرتؤ نرةطريَ ‪ ،‬ئرةوا‬
‫عيَراق وةك هةية دةميَنيَت ةوة‪ ،‬يان لرةوةى ئيَسرتا زؤر خرراثرت دةبيَر ‪ ،‬دواى ئرةو‬
‫هةموو خةرجيية طةورةيةى كة لة ثيَنراو رزطراركردنى ئرةو وآلترة لرة داثلؤسرينى‬
‫توركرران داومانررة‪ ،‬ئررةوا طةرِاندنررةوةى ثةشرريَوى و نالررةبارى و واز هيَنرران لررة‬
‫بةرثرسياريَتى طةشةس ةندن و نشرومناكردنى منوونرةى طيَالير ةتى و كاريَكرة ناكريَر‬
‫هةرطيز بةرطرى ىلَ بكريَ ‪ .‬ئةطةر لة حكوومرةتى مةركرةزى ئيَسرتايان مرةحروم‬
‫بكةين‪ ،‬ئةوا دةبيَ حكوومةتيَكى ديكةيان لة شويَنى ئرةو حكوومةترة برؤ ثيَر‬

‫‪ -1‬كاتىَ هيَزةكانى ئينطليز لة بةسرةوة بؤ سةر بةغدا هاتن‪ ،‬ضارلز تاوزند سةركردةى طشتى بوو لة‬
‫بةرةى جةنطي كوت‪ ،‬هيَزةكانى توركيا هيَزةكانى تاوزنديان بؤ ماوةى شةش مانَ طةمارؤدا‪ ،‬ناضار‬
‫بوو خؤى بةدةستةوة بدات‪.‬‬
‫‪42‬‬
‫بهيَنيَن‪ .‬عةرةبةكان لةمبارةيةوة را و ئارةزوويان تيَكةآلو ببوو‪ .‬لةو باوةرِةدام ئةوان‬
‫هةموويان برةبىَ جياكردنرةوة‪ ،‬ضراوةرِوانى مانرةوةى حكوومرةتى برةريتانى ليَررة‬
‫دةكةن!! ئةوان (عةرةبةكان) سةبارةت بة جؤرى ئةو حكوومةتة سةربةخؤيةى داواى‬
‫دةكةن‪ ،‬جياوازن‪ .‬ئيَمة ثيَشنيارى ئةوة ناكةين؛ كة ئةو وآلت ة هةروةك ضؤن بةشريَ‬
‫بيَ لة بةريتانيا حوكم بكريَ لة سةر ئةم بنةماية قرانوونى برؤ دابنريَر ‪ ،‬ئةمرة‬
‫بؤضوونى ئيَمة نيية‪ .‬بؤضوونى ئيَمة ئةوةية؛ كة دةبيَ ئةوان خؤيان حوكمى خؤيان‬
‫بكةن‪ ،‬ئيَمةش بةو ثيَيةى وآلتى ئينتيدابني لة سةرمان ثيَويستة راويَذ و ضاوسراغى‬
‫بةكاروبارةكان ثيَشكةشيان بكةين‪ .‬لة بةرِيَوةبردنى كارةكاندا يارمرةتييان بردةين‪،‬‬
‫بةآلم حكوومةتةكة دةبيَ حكوومةتيَكى عةرةبى بيَ ‪ .‬ريَز لةو بةلَيَنة دةطرين كة‬
‫لة تشرينى دووةمى ‪ 1410‬لةمبارةيةوة بة هاوثةميانامنان دا‪ ،‬ئةطةر هريض وآلتيَر‬
‫نةضيَتة ذيَر بةرثرسياريَتى‪ ،‬بةرثرسياريَتى باآل ‪ ،‬لة دامةزراندنى ئرةو حكوومةترة و‬
‫ثيَشكةشكردنى راويَذ بؤى‪ ،‬دةرةجنامى خراثى ليَ دةكةويَتةوة‪ .‬بةآلم ئاخؤ جطة لرة‬
‫بةريتانياى مةزن هيض وآل تيَكى ديكة ئةو بةرثرسرياريَتيي ة لرة ئةسرتؤ دةطريَر ؟!‬
‫رادةستكردنى وآل تةكة بؤ هةر اليرةنيَكى ديكر ة لةطرةلَ خواسرتةكانى دانيشرتوانة‬
‫عةرةبةكةى ناكؤك دةبيَ ‪ .‬ئةوان بة تةواو لةسةر ئةوة كؤكن‪ ،‬كة دووبارة دةسةآلتى‬
‫ترروركى قررةبوو ل ناكةنررةوة‪ ،‬هررةروةها ئررةوان رازيررن بررة حكررومى بررةريتانى و‬
‫سةرثةرشتيكردنى بةريتانى‪ .‬كاتىَ كار دةطاتة ئةوةى يةكىَ لة كورِانى خانرةوادةى‬
‫شةريف بةسةريانةوة بكريَ برة دةسرةآل تدار‪ ،‬يران هةركةسريَكى ديكرة‪ ،‬دةبيرنني‬
‫لةنيَوان خؤيان بةشيَوةيةكى نابةدلَ دابةش دةبن‪ ،‬ئةمةش يةكيَكة لةو سةختييانةى‬
‫كة رِووبةرِووى دةبنةوة‪ .‬ئيَمة مافى ئرةوةمان نييرة قسرةبكةين ضرونكة وآلتيَكرى‬
‫بةسةر عيَراقةوة ئينتيداب كراوين‪ .‬لة كاتيَكدا هيَش تا طريَدانى ثةمياننامرة لةطرةلَ‬
‫توركيا تةواو نةبووة‪ ،‬كاتىَ ئةمة بةشيَوةيةكى كؤتايى برِيارى لةسةر درا‪ ،‬كيَشرةى‬
‫كىَ دةولَةتى ئينتيدابكراو دةبيَ ‪ ،‬ضارةسةر كرا‪ ،‬بة دلَنيايي ةوة داواى مافى بوون بة‬
‫دةولَةتى ئينتيدابكراوى عيَراق بة موسلَيشةوة‪ ،‬دةكةين‪.‬‬
‫‪41‬‬
‫لةطةلَ ئةوةى ئةو ئةندامانةى بةشداريان لةو طفتوطؤية كررد‪ ،‬كةسريان سرةردانى‬
‫عيَراقيان نةكردبوو‪ ،‬بةآلم كؤدةنطييةك لة نيَوان سةرجةم ثارتةكان لةسةر ئرةوةى كرة‬
‫دةبيَ ئينتيداب ثةسةند بكريَ و حكوومةتى عةرةبيئ ثيَكبهيَنريَ ‪ ،‬لة ئارادابوو‪.‬‬
‫بةرِيَز (ئؤرمزبى طؤر) كة رةخنةكاني سةبارةت بة سياسةتةكانى بةريتانيا لرة عيَرراق‬
‫بةشيَوةيةكى طشتى ثرؤسةيةكى دووربرني بروو‪ ،‬لرةو طفتوطؤيرةى كرة سرةبارةت برة‬
‫مةزنرردةكانى سرروثا ئررةجنام دران ثرريَئ ضررةند رؤذ‪ ،‬رايطةيانررد كررة بررة دووبررارة‬
‫بةرهةمهيَنانةوةى ‪ 19‬مليرؤن ئيكرةر لرةو زةويانرةى عيَرراق كرة رؤذيَر لرة رؤذان‬
‫َى تيَدا دةكرا و بووبوو بة عرةمبارى دانةويَلرةى جيهران‪ ،‬ئرةركيَكى طرةورة‬ ‫كشتوكال‬
‫دةخةينة سةر شامنان‪ ،‬بةآلم ئرةو زةوييانرة برة هرؤى ويَرانكرارى مرؤظةكانرةوة بؤترة‬
‫بيابانيَكى وش ‪ .‬طةشةكردنى عيَراق لةو شتانةية‪ ،‬كة ثيَويستة بؤ دابةزينى نرخةكان‬
‫و زيادكردنى بةرهةم لة جيهاندا حيسابى بؤ دةكريَ ‪.‬‬

‫ليَذنةكةى ثؤنهام كارتةر و ثيَشنيارةكانى‬


‫َطةيرةك‬ ‫بةم شيَوةية طفتوطؤيةكة كؤتايى هات‪ ،‬بةآلم هيَشتا لرة عيَرراق هريض بةل‬
‫سةبارةت بة جؤرى ئةو هةنطاوانةى كة بؤ جيَبةجيَكردنى ئرةو سياسرةتانةى سرةرؤك‬
‫وةزيران ئةو رؤذة جةختى لةسةر كردةوة‪ ،‬نةطرياوةتةبةر‪.‬‬
‫الم روون و ئاشكرا بوو‪ ،‬ئةو ثرِؤذةيةى كة لة نيسانى ‪ 1414‬ثيَشكةشرم كردبروو‪،‬‬
‫سةربارى ئةوةى حكوومةتى خاوةنشكؤ ثةسةندى كردبوو‪ ،‬ثىَ دةضىَ ئيَستا نيازةكران‬
‫نةثيَكى‪ .‬ثيَويستة لةسةرمان قؤناغى يةكةمى ثشتطوىَ خبةين و بةرةو قؤناغى دووةم‬
‫بضني‪ ،‬بؤية ليَذنةيةك بؤ ئامادةكردنى ثيَشنيازةكانى دارشتنى دةستوور بؤ عيَراق كرة‬
‫َةى نةتةوةكان و بةياننامةكانى حكوومةتى خاوةنشكؤ بطوجنىَ‪،‬‬ ‫لةطةلَ ميساقى كؤمةل‬
‫دامةزرا‪ .‬ئةو ليَذنةية بة سةرؤكايةتى (ئةيدطار بونهام كارتةر) سكرتيَرى قانوونى لرة‬
‫حكوومةتى ثيَشووى سودان‪ ،‬كؤبووة‪ .‬ئةندامانى ليَذنةكة لة (ئةى بى هاول)‪ 1‬و (ئريض‬

‫‪ -1‬دواتر بوو بة سكرتيَرى كاروبارى دةرةوةى حكوومةتى هيند – نووسةر‪.‬‬


‫‪42‬‬
‫ئيَم ئيف تايلور)‪ 1‬و (ئيف سى بةلفؤر – كة دواتر بووة حاكمى وياليةتى دةرياى سور‬
‫َخانة لرة رؤذهرةآلت‪ ،‬كرة‬ ‫لة سودان) و (ئار دةبليو بؤالرد – خزمرةتطوزارى قونسرل‬
‫زانيارييةكى ديكيؤميَنيت لة بارةى رةوشى عيَراق و توركيا ثيَئ جةنَ و لة ميانةى‬
‫جةنَ هةبوو)‪ ،‬ثيَكهاتبوون‪.‬‬
‫ئةو ليَذنةية ليَذنةيةكى بةهيَز و ئرازاد بروو‪ ،‬لرة كؤبوونةوةكرة طفتوطرؤى كيَشرة‬
‫هةنووكةييةكان بة شيَوةى ئازاد لةطةلَ ثياوة ديار و ناسراوةكانى وآلت كررد‪ ،‬ليَررةدا‬
‫داواى ليَبوردن بؤ هيَنانةوةى ئةو برِطانةى كة لرة راثؤرترةكانيان هراتووة ناكرةم‪ ،‬برؤ‬
‫َيئ بةرلةمة برؤ ئرةم‬ ‫َى ‪ 1402‬و دووسال‬ ‫ئةوةى بيسةمليَنم كة ئيدارةى مةدةنى لة سال‬
‫جؤرة كاروبارانة زؤر لةوة دوور بووة بطوتريَ كويَرانة يان كةرِانرةبووة ((‪ ....‬ئيَمرة‬
‫َى‬‫َنيا بوون لة خواسرتةكانى دانيشرتوان‪ ،‬هرةول‬ ‫لةو باوةرِةدانني‪ ،‬كة ثيَوس بيَ بؤ دل‬
‫فراوان خبريَتة طةر‪ ،‬بةآلم ئيَمة واى دةبينني‪ ،‬كة ثريَئ ئرةوةى ئرةم كرارة سرةركةوتن‬
‫بةدةس بيَنيَ ‪ ،‬كار بؤ‪:‬‬
‫َةتى ئينتيدابكراو ببةخشريَ ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ئينتيداب بة دةول‬
‫‪ -0‬حكوومةتيَ لة ماوةيةكى كورت بة طرويَرةى دةسرتوور ثيَر بهيَنريَر و‬
‫حكوومةتةكة كار بؤ لةناوبردنى ثةشيَوى و نائارامى بكات‪ ،‬كرة جرةنَ هؤكرارى‬
‫بووة‪ .‬تا ئينتيداب نةضةسثىَ‪ ،‬ئةستةمة بطةيتة راى رؤشنى خةلَ ‪ ،‬زؤرينةي هةرة‬
‫زؤرى دانيشتوان بة داطريكارى رازين و قةناعرةتيئ برة شريَوةى ئرةو حكوومةترة‬
‫دةكةن كة دةسةآلت ى داطريكةر بؤيان ديارى دةكرات‪ .‬برةآلم ذمارةيرةكى ديكرة لرة‬
‫خةلَ ئةو قةناعةتةيان نيية‪ ،‬ئةمانةش لة هةندىَ اليةنى ئايينى طرنَ‪ ،‬ثيَكديَن‪،‬‬
‫هةروةها دةستةيةكى كرةم لةوانرةى بزويَنرةرى سياسرني زؤربرةيان لرة بةغردادان‪،‬‬

‫َى ‪ 1404‬بروو برة سركرتيَرى ليذنرةى‬‫‪ -1‬ثيَشرت سكرتيَرى حكوومةتى قوتاخبانةكان بوون لرة سرال‬
‫مةركةزى هيندى‪ ،‬بؤ ئةوةى لةطةلَ ليذنةى ياسايى (كة برة سرةرؤكايةتى جرؤن سرامون بروو) لرة‬
‫كؤنطرةيةكى هاوبةشى ئازاد كؤببيَتةوة – نووسةر‪.‬‬
‫‪43‬‬
‫هةروةها هةموو ئةو طرو وثانةى مةيلردارى توركيران هةيرة و لةطرةلَ دةسرتةيةكى‬
‫سوريى بضووك‪ 1‬بةداطريكاري رازي نني‪ .‬ثيَشرت كاريطةرى ئةو طرووثانةمان لة بةغدا‬
‫و نةجةف لة ريَطةى ياريكردن بة هةستى ئاي ينى و نيشتمانى تاقيكردةوة‪ ،‬سرةختة‬
‫خةلَكى ميانرِةو بةرطرى ئةو فشارة بكةن‪ ،‬كرة تونردرِةوةكان ئاراسرتةيان دةكرةن‪.‬‬
‫رازيبرروون بررة ضرراوديَرى وآلت يَكررى مةسرريحى و ئامؤذطررارى وةرطرررتن ليَ رى‪ ،‬بررة‬
‫خيانةتكردن لرة ديرن و رةطرةز دادةنررا‪ ،‬تونردرِةكان هرةموو هيَزيَكرى عراتفى و‬
‫دةمارطريى ئايي نى و سةرجةم تواناكانى طةندةلَيان البوو‪.‬‬
‫ئةمة كاريَكى دادثةروةرانة نابيَ بؤ اليةنطرانى سياسةتى ئينتيداب‪ ،‬بةو ثيَيةى‬
‫كافر و خيانةتكاران‪ ،‬سةرلةنوىَ رووبةرِووى خراثةكارى ببنةوة‪ ،‬ئةطةر هيض ليَردوانيَ‬
‫لة ئيَمةوة سةبارةت بة سياسةتى ئاينردة دةرنةضريَ ‪ ،‬ئرةوا نابيَر ضراوةرِوانى ئرةو‬
‫ثيَشطرييية تا كؤتايى بكةين‪ .‬لةطةلَ ئةطةرى طةرِانةوةى توركان بؤ وآلت‪ ،‬ناكريَ لة‬
‫َ ضاوةرِيَى رايةكى ثاك و بيَطةرد بني‪ .‬بؤية دةبيَر ئينتيرداب‬ ‫دةستةيةكى زؤرى خةل‬
‫جيَطري بكريَ ‪ ،‬بؤ ئةوةى ثةشيَوةى قةدةغة بكات‪ ،‬هةروةها برؤ ئرةوةى حكوومرةتى‬
‫بةريتانى بتوانىَ سياسةتةكان ديارى بكات و روونيان بكاتةوة‪.‬‬
‫لة سرةر ئرةم بنةمايرة ئامؤذطرارى دةكرةين كرة ئينتيرداب برةزووترين كرات‬
‫بسةثيَنريَ ‪ ،‬سةبارةت برةو شريَوازةى كرة ميسراقى كؤمةلَرةى نةترةوةكانى تيَردا‬
‫هاتووة‪ ،‬كة دةبيَ دةولَةتى ئينتيدابكار بةلَيَنى بة كؤمةلَةى نةتةوةكان بدات كرة‬
‫لة برى ئةو ريَنمايى و ئارِاستةى عيَراق بكات‪ .‬لةو باوةرِةداين سوودبةخئ دةبيَ ‪،‬‬
‫ئةطررةر دةولَررةتى ئينتيرردابكار دةسررةآلتى زةروورى جيَ بررةجيَكردنى ئينتيدابةكررةى‬
‫هةبيَ ‪ .‬واتا هةروةك ميساكة ضةسثاندوويةتى‪ ،‬دةبيَر بتروانىَ (خؤشرطوزةرانى و‬
‫طةشةثيَدانى دانيشتوان) دابني بكات‪.‬‬

‫َةى ئةفسةرانى عرياقى بيَ ‪ ،‬كرة لرة شؤرِشرى‬‫‪ -1‬لةوانةية مةبةستى ليذنةكة لةم دةستةية‪ ،‬كؤمةل‬
‫عةرةبى بةشدارييان كرد و لة حكوومةتى فةيسةلَ لة شام بوونة كار بةدةس ‪.‬‬
‫‪44‬‬
‫َنيرابوون لرة خواسرتةكانى‬ ‫ثيَدةضيَ ‪ ،‬دواى سةثاندنى راستةوخؤي ئينتيداب و دل‬
‫دانيشتوانةكةى‪ ،‬سةختى زؤر طةورةمان بيَتةرِىَ‪ .‬راستة بةياننامةيةكى دياريكراو برىَ‬
‫ثةردة‪ ،‬لة بارةى ئةو مةرجانةى كة حكوومةتى خاوةنشكؤ ئينتيردابي لرة سرةر ئرةو‬
‫وآلتة ثىَ قةبوولَ كردووة‪ ،‬دةردةضيَ ‪.‬‬
‫ئةمةش سنووريَ بؤ هةموو ئةوانة دادةنيَ ‪ ،‬كة تةقة بة تاريكييةوة دةنيَن‪،‬‬
‫بةآلم كاريطةرى ثيالنةكانى توركيا و بارى شيَواوى لة سوريا و ئةو كؤت و بةندة‬
‫زةرو وريانةى بارودؤخى جةنَ لرة عيَرراق داسرةثانديا ن‪ ،‬هةسرتكردن ثيَيران برؤ‬
‫ماوةيةك بةردةوام دةبن‪ .‬ئةمة سةربارى ئةوةى كرة خرةلَكانيَ هرةن‪ ،‬لرة سرةر‬
‫طفتوطؤى ئازاد و رادةربرِين بؤ خةلَ بة يةكجارى رانرةهاتوون‪ ،‬بؤيرة ضراوةرِوان‬
‫دةكريَ لةو اليةنانةى كة لة بارةى بابةتة طرنطرةكانى وةك دةسرتوور را بردةن‪،‬‬
‫ثيَويستة لة سةريان بؤ هةلَى بيني ى حكوومةتى دةستوورى‪ ،‬خؤيان ئامادة بكةن‪،‬‬
‫ئررةويئ لررة ثيَنرراو ليَكؤلَ ينررةوة لررة دةرةئةجنامررةكانى هررةر برِياريَرر كررة‬
‫لةوانةية بيدات‪.‬‬
‫لة بةر ئةمة‪ ،‬ثيَشنياز دةكريَ ‪ ،‬راى ئةجنوومةنى ياسادانان لة بارةى دةستوور‬
‫دلَنيا بكريَ ‪ ،‬ثيَويستيئ ناكات ئةم كارة لة ثرِ رووبدات‪ .‬هةروةها ثيَويستة لرة‬
‫كاتى بآل وكردنةوةى وردةكارييةكانى هةلَبذاردن‪ ،‬كة داوا لة ئةجنوومةن دةكريَر ‪،‬‬
‫ثيَويستة ئةم كارة لةكاتيَكدا ئةجنام بدريَ لة طريَدانى دانيشتنى سيَيةم زياتر دوا‬
‫نةكرةويَ ‪ ،‬طفتوطرؤى دةسرتوورةكة ( لررةو ئاسرتةى كرة مةرجرةكانى ئينتيررداب‬
‫سةثاندوويةتى) ‪ ،‬حكوومةتى وآلت تا ئةو كات ة بة طويَرةى دةستوورى كراتى كرة‬
‫كورتةكةى لة خوارةوةية‪ ،‬بةرِيَوةدةضيَ ‪ .‬واباشرتة مةندوبى سامى ئةو دةسةآلتةى‬
‫هةبيَ ‪ ،‬يةكةم ئةجنوومرةن هةلَبوةشريَنيَتةوة و رةوشرى دةسرتوور خباترة برةردةم‬
‫ئةجنوومةنى دواتر‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫مافةكانى دةولَةتى ئينتيدابكار (املنتدبة)‬
‫ئيَمة لةو باوةرِة دايرن‪ ،‬ئرةو وةسريقةيةى كرة شرةرعييةت دةدات برة دةسرتوور‬
‫َةتى ئينتيدابكار دةسةآلتى ثيَويستى هةية‪ ،‬برؤ‬ ‫ثيَويستة ئةوة روون بكاتةوة‪ ،‬كة دةول‬
‫جيَبةجىَ كردنى ئينتيداب‪.‬‬
‫بةآلم سةبارةت بة كاروبارى دةرةوة و ثةيوةنديية دةرةكييةكان‪ ،‬برة ثةمياننامرة و‬
‫َرةتى ئينتيردابكار بيَر قسرةى ىلَ بكرات‪.‬‬ ‫جةنطةكانيشةوة‪ ،‬ثيَويسرتة مرافى دةول‬
‫َرةتى ئينتيردابكار لرةو كاروبارانرةى كرة برؤ‬‫سةبارةت بة كاروبارى ناوةخؤشى‪ ،‬دةول‬
‫َ و ثيَشكةوتنيان بة طرنطرى دةزانرى‪ ،‬مرافى خؤيرةتى لرة سرةر‬ ‫خؤشطوزةرانى خةل‬
‫َةى نةتةوةكاندا هاتووة)‪.‬‬
‫راوةرطرتنى‪ ،‬سوور بيَ (هةروةك ضؤن لة ميساقى كؤمةل‬
‫ئةطررةر ئررةو دةسررةآلتانة لررة دةسررتوور زامررن كررران‪ ،‬ئررةوا زؤريَرر لررةو‬
‫َينةبوونانةى كرة لرة داهراتوو روودةدةن‪ ،‬دةكريَر وةال بنرريَن‪ .‬زؤرتررى ئرةو‬ ‫ليَكحال‬
‫ئؤثؤزسيؤنةى كة ئيَستا لة ميسر بوونى هةية‪ ،‬بؤ ئةو رةوشة نادياريكراوةى بةريتانيا‬
‫لةو وآلتة دةطةرِيَتةوة‪.‬‬

‫ثالَاوتنى ثادشايةك بؤ عيَراق‬


‫ئاسانرتين ئامرازيَ بؤ دامةزراندنى حكوومرةتيَ كرة وةآلمرى بةياننامرةكان و‬
‫ليَدوانةكانى حكوومةتى بةريتانى بداتةوة‪ ،‬ئةوةية كة ئةمرييَ لةسةر ئةو حكوومةتة‬
‫َةتى ئينتيدابكار بكات و الى دانيشرتوان ثةسرةند‬ ‫دابنريَ ‪ ،‬كة حةز بة هاوكارى دةول‬
‫بيَ ‪ ،‬ئةطةر بكريَ ئةو جؤرة كةسة بدؤزريَتةوة‪.‬‬
‫طوماني تيَدا نيية‪ ،‬كة ثياومراقوآلني وآلت سرةبارةت برةوةى ئراخؤ حةزدةكرةن‬
‫ئةمرييَ بة سةريانةوة دابنريَ يان نا‪ ،‬زؤربةي هةرة زؤريان دذى دانانى ئةمري بوون‪،‬‬
‫لة وآلت دا كةسيَكى تةواو ثايةبةرز و ديار لةوةتةى برؤ دوايرني جرار راى ثياومراقوآلن‬
‫وةرطريا بؤئةوةى وةك ئةمري ثةسةند بكريَ ‪ ،‬نيية‪ .‬ئةوانةى اليةنطرى دانانى يرةكيَ‬
‫لة كورِانى شةريفى مةككة بروون طرنطرى و هيَزيران زيراد بروو‪ ،‬ئةمرةش برة هرؤى‬
‫‪46‬‬
‫سررةركةوتنةكانى فةيسررةلَ لررةو كاتررةدا و داوا كردنررى سرروريا‪ ،‬هررةروةها بررة هررؤي‬
‫َيَوراوةكانى ديكةوة‪.‬‬ ‫دوورخستنةوةى ثال‬
‫ئيَستا ئةطةر كيَشةى دانانى ئةمرييَ بؤ يةكيَ لة ئةجنوومةنةكان خبريَتة روو‪ ،‬لرةو‬
‫َآل يان هةر كورِيَكى ديكرةى كرورِانى‬ ‫باوةرِةدايني كة وةآلمةكة بة ئةرىَ دةبيَ و عةبدول‬
‫َدةبذيردريَ ‪ ،‬ئةم قسةية بة هةر باريَكى ديكةش بيَ ‪ ،‬دواى ضةندين مانطى‬ ‫شةريف هةل‬
‫ديكةش بيَ ‪ ،‬هةر بةهةمان شيَوةية‪ ،‬ئةطةر كةرتبوونة ئايينييةكان لة وآلت برة هةنرد‬
‫َييةكان بة هةنرد وةربطررين‪.‬‬ ‫وةربطرين‪ ،‬ئةطةر ئةو ئريةييةى لة نيَوان كةسايةتيية لؤكال‬
‫َثشرتييان‬‫َرةتى ئينتيردابكار ثال‬ ‫َيؤراو ناويان هرات‪ ،‬ئةطرةر دةول‬ ‫هةموو ئةوانةى وةك ثال‬
‫نةكات‪ ،‬ناتوانن لة ثؤستةكانيان مبيَننةوة‪ .‬هرةروةها ئرةو ئرةمريةى كرة ئينتيرداب برة‬
‫ئةمانةت و اليةنطرى وةرنةطريَ لرة اليرةكى ديكرةوة دةبيَترة سةرضراوةى تيَروةطآلنى‬
‫َةتى ئينتيدابكار و الوازكردنى وآلت‪ ،‬ئةطةر ئةو ضريؤكانةى لة بارةى ثلرة و ثايرة و‬ ‫دةول‬
‫َآل بةسةر اليةنطرانى سورى دابةشى كردوون‪ ،‬راس بيَ ‪ ،‬يان برة‬ ‫دامةزراندن كة عةبدول‬
‫ناوى ئةوةوة دابةش كرابيَ ‪ ،‬ئةوا مومكني نيية ببينني يرةكىَ لرة خانرةوادةى شرةريفي‬
‫مةككة لة عيَراق ببيَ بة ئةمري‪ ،‬ئةو دامةزراندنانة تا دوا ئةندازة الى ئةمريانى نةجرد‬
‫و سةرجةم حاكمة عةرةبة سةربةخؤكان نةخوازراو دةبيَ ‪ .‬بة ديدى ئيَمرة ئرةو خاآلنرة‪،‬‬
‫بةهانةكانى كة ثيَشرتبامسان كرد بة هيَز دةكات بؤ ثاساوى دواخس ‪.‬‬
‫لة ثامشاوةى ئةو راثؤرتةدا وامان دانا‪ ،‬كرة لرة مراوةى دةسرتوورى كاتيردا هريض‬
‫ئةمرييَ لة وآلت نابيَ ‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫ئةجنوومةنى دةولَةت‪ 0‬يان ئةجنوومةنى وةزيران‬
‫َةت)) ثيَ بهيَنريَ بؤ ئةوةى ببيَتة دةسةآلتى‬ ‫‪ -1‬ثيَمان باشة ((ئةجنوومةنى دةول‬
‫جيَبةجيَكردني سةرةكى لة وآلتدا‪ ،‬هةروةها ثيَمان باشة ئةجنوومةنيَكى ياسادانان ثيَ‬
‫بهيَنريَ ‪ ،‬دواتر روون دةبيَتة‪.‬‬

‫‪1- Council of State‬‬


‫‪2- Council of Ministers‬‬
‫‪47‬‬
‫َةت لة سرةرؤكيَ و نزيكرةى ‪ 11‬ئةنردام ثيَر‬ ‫‪ -0‬ثيَمان باشة ئةجنوومةنى دةول‬
‫بيَ ‪ ،‬ئةوانة لةاليةن مةنردوبى سرامى دادةنرريَن (دادةمرةزريَن) و هرةر كراتيَكيئ‬
‫بيةويَ اليان دةبات‪.‬‬
‫‪ -1‬سةرؤكى ئةجنوومةنةكة عةرةب دةبيَ ‪ ،‬يةكةم سةرؤك تا ئةو كاتةى كيَشرةى‬
‫دةستوور دةدريَترة ئةجنوومةنةكرة لرة ثايرةى خرؤى دةميَنيَترةوة‪ ،‬ثيَويسر ناكرات‬
‫َةتةكرة‬ ‫ثةيوةندى بة هيض كاريَكى دائريةكانرةوة هرةبيَ ‪ ،‬لةبةرئرةوةى سرةرؤكى دةول‬
‫عةرةبة‪ ،‬بؤية ثيَويستة ثياويَكى خاوةن دةسرةآلت و ثايةبرةرزى كؤمةآليرةتى بيَر ‪،‬‬
‫كاتى ئةوةى هةبيَ ئةركة كؤمةآليةتييةكان جيَبةجىَ بكات‪ ،‬لةوانةية دؤزينةوةى ئاوا‬
‫ثياويَ ‪ ،‬كة حةز بة كاركردن لة دائريةكان و تواناى كاركردنى لرة دائريةكران هرةبيَ‬
‫ثةيدا بكريَ ‪.‬‬
‫‪ -9‬ئةندامانى ئةجنوومةنةكرة يران دةبيَر نويَنرةرى دائريةيرةك لرة دائريةكرانى‬
‫َةت بن يا سكرتيَر بن لةو دائريانرة‪ ،‬ئرةو ئةندامرةى كرة برة ناضرارى ناتوانيَر‬‫دةول‬
‫ئامادةبيَ ‪ ،‬جيَطريَ لة برى ئةو ئامادة دةبيَ ‪.‬‬
‫‪ -0‬نابيَ دةستوور ذمارةى ئةندامة عةرةبةكان و ذمارةى ئةندامة بةريتانييةكان‬
‫ديارى بكات‪ .‬ئيَمة لةاليةنى كردارييةوة بة باشى دةزانني كة زؤرينةى ئةندامةكانى لة‬
‫سةرةتاوة لة بةريتانييةكان بيَ ‪ .‬ئةطةر كؤى ئةندامةكان جطة لرة سرةرؤك طةيشرتة‬
‫ي انزة ئةندام‪ ،‬ثيَشنياز دةكةين‪ ،‬كة ذمارةى ئةندامة بةريتانييةكان لة سرةرةتاوة (‪)4‬‬
‫شةش ئةندام بيَ و ذمارةى ئةندامرة عةرةبرةكانيئ (‪ )0‬ثيَرنل ئةنردام بيَر ‪ .‬ئرةو‬
‫دائريانةى نويَنةرى راستةوخؤيان لة ئةجنوومةنةكةدا نيية‪ ،‬ئةنداميَ يران دوو ئةنردام‬
‫نويَنةرايةتييان دةكات‪ ،‬ئةطةر سكرتيَرى بازرطانى لرة نيَروان ئةندامرةكان نرةبن‪ ،‬برؤ‬
‫منوونة دةكريَ سكرتيَرى ناوةخؤ نويَنةرايةتييان بكات‪.‬‬
‫‪ -4‬نابيَ سةرؤك دةنَ بدات‪ ،‬تةنها لرةو بارانرةدا نرةبيَ ‪ ،‬كرة دةنطرةكان‬
‫يةكسان دةبن‪.‬‬
‫‪ -2‬مةندوبى سامى بؤى هةية برِيارى زؤرينةى ئةجنوومةنةكة رةت بكاتةوة‪ ،‬لةسةر‬
‫ئةم بنةماية برِيارى مةندوبى سامى‪ ،‬برِيارى ئةجنوومةنة بؤ هةموو مةبةستيَ ‪.‬‬
‫‪49‬‬
‫َةت‪ ،‬دةسةآلتى جيَبرةجيَكارى سرةرةكى دةبيَر ‪ ،‬ثيَويسرتة‬ ‫‪ -0‬ئةجنوومةنى دةول‬
‫َةترةوة بيَر ‪ ،‬هرةروةها‬ ‫َةتى جيَبةجيَكردن بة نراوى ئةجنوومرةنى دةول‬ ‫برِيارةكانى دةول‬
‫َ ئاشكرا دةكريَن ثيَويستة‬ ‫برِيارة جؤراوجؤرةكاني دائرية جيَبةجيَكارةكان‪ ،‬كة بؤ خةل‬
‫َةتةوة‪ ،‬دةربضيَ ‪.‬‬
‫بة ناوى ئةجنوومةنى دةول‬
‫‪ -4‬سةرةتا سكرتيَرى بةريتانى سةرؤكى هةموو دائريةيةكى جيَبةجيَكار دةبيَر ‪،‬‬
‫ئةندامانى عةرةبى ئةجنوومةنةكة دةخريَنة سةر دائررية جؤراوجؤرةكران‪ ،‬سركرتيَر لرة‬
‫هةموو كاروبارة طرنطةكان داواى راويَذيان ىلَ دةكات و هةموو ئةو نووسرراوانةى كرة‬
‫بؤ ئةو دائريةية دةطةرِيَنةوة‪ ،‬لرة بةردةسرتيان دادةنيَر ‪ .‬مرافى ئرةوةى هةيرة هرةر‬
‫ناكؤكييةك كة لة نيَوان راى خؤيران و راى سركرتيَرةكان روودةدات‪ ،‬برؤ ئةجنوومرةنى‬
‫َةتى بطةرِيَننةوة‪ ،‬بةآلم دائريةكانى ديكة (جطرة لرة دائررية تةكنيكييرةكان وةك‬ ‫دةول‬
‫ئةشغال) كة لة نيَوان ئةندامةكانيان‪ ،‬ئةندامى عةرةبيان نيية‪ ،‬ئرةوا برة شريَوةيةكى‬
‫ئاسايى راويَذكارانى عةرةب يان ياريدةدةرانى عةرةبيان بؤ دادةمةزريَ ‪.‬‬
‫َررةت لررة نيَرروان‬
‫‪ -12‬ثيَويسر ناكررات ئةندامررة عةرةبررةكانى ئةجنوومررةنى دةول‬
‫َبرذيَردريَن‪ ،‬برةآلم ئرةوان دةبرن برة ئةنردامى‬ ‫ئةندامانى ئةجنوومةنى ياسرادانان‪ ،‬هةل‬
‫هةميشةيى ئةجنوومةنةكة و مرافى دةنطردانيان دةبيَر ‪ .‬سركرتيَرة بةريتانييرةكانى‬
‫دائريةكان و سةرجةم سةرؤكةكان‪ ،‬مافى بةشرداريكردنى دانيشرتنةكانى ئةجنوومرةنى‬
‫ياسادانانيان هةية و بؤيان هةية طفتوطؤش بكةن‪ ،‬بةآلم مافى دةنطدانيان نابيَ ‪.‬‬

‫ئةجنوومةنى ياسادانان ‪ -‬دةستوورةكة‬


‫َببرذيَردريَن‪ ،‬يران وةكرو‬
‫‪ -1‬لةو باوةرِة داين‪ ،‬ثيَويستة ئةجنوومةنى ياسادانان هةل‬
‫َييررةكان‪ ،‬كررة خؤيرران دامررةزراوةى‬ ‫بررؤى دةطةرِيَنررةوة‪ ،‬لةاليررةن دامررةزراوة لؤكال‬
‫َبذيَردراون‪ ،‬ديارى بكرريَن‪ ،‬برةآلم نابيَر ئةمرة لرة سرةر ئةندامرة عةرةبرةكانى‬ ‫هةل‬
‫َةت جيَبةجىَ بكريَ ‪ .‬هةروةها ئاماذةمان بؤ كرد‪ ،‬ئةوانة ثيَويسرتة‬ ‫ئةجنوومةنى دةول‬
‫ئةندامى هةميشةيى ئةجنوومةنى ياسادانان بن‪ .‬لة رِاستيدا ئةجنوومةنرة لؤكاييرةكان‬
‫‪48‬‬
‫َبرذاردن‬‫َكيان دةكرد‪ ،‬لةوةى كة بة هةل‬ ‫(اجملخلسماحمللية) ى ئيَستا زياتر نويَنةرايةتى خةل‬
‫بنب بة ئةندام‪ ،‬برةآلم لةبرةر ئرةوةى دةسرتةي ديراريكراو‪ ،‬دامرةزرابوون‪ ،‬بؤيرة ئرةو‬
‫َى دةبرذيَريَ ‪ ،‬رووبرةرووى تانةليَردان و‬ ‫ئةندامانةى ئةجنوومةنى ياسادانان‪ ،‬كرة هرةل‬
‫َيَوراوةكرانى دةسرةآلتدارانى‬ ‫تاوانباركردن دةبيَتةوة‪ ،‬بةو ثيَيةى كة ئةندامةكانى لة ثال‬
‫َينرةوة و رِاويَرذ لةطرةلَ دةسرةآلتى‬‫َبذاردن ثيَويسرتى برة ليَكؤل‬ ‫بةريتانني‪ .‬شيَوازى هةل‬
‫لؤكاىل هةية‪ -‬ئيَمة لةو ثيَطةيةدا نني‪ ،‬كة بتوانني راسرثاردةى كؤترايى لةمبارةيرةوة‬
‫َبذاردن دةخةينرة روو‪ ،‬كرة‬ ‫ثيَشكةش بكةين‪ .‬بةآلم لة ثاشكؤى (سى)دا ريَطاكانى هةل‬
‫ثيَمان وايرة ريَطراى كرردارين‪ ،‬ئةمرةش دواى ئرةوةى لةطرة َل برارودؤخى نراوةخؤيى‬
‫دةطوجنىَ‪ ،‬هةمواردةكريَ ‪.‬‬
‫َينرةوةى زيراتر‬‫‪ -0‬ثيَكهاتةى دروستى ئةجنوومةنى ياسادانان‪ ،‬ثيَويستى بة ليَكؤل‬
‫هةية‪ ،‬بؤية بة شيَوةيةكى كاتى ثيَشنياز دةكةين كرة دةبيَر ئةجنوومةنةكرة ئةمانرة‬
‫لةخؤ بطريَ ‪:‬‬
‫َبررذيَردراوةكانى شررارو ديَهاتررةكان‪ ،‬دةبيَرر لةطررةلَ ذمررارةى‬ ‫أ‪ -‬ئةندامررة هةل‬
‫دانيشتوانةكةيان بطوجنيَر ‪ .‬ئةمرةش لرة سرةر بنرةماى نويَنةرايرةتى كردنرى هرةر‬
‫ئةنداميَ بؤ هةر (‪ )02‬هةزار كةس‪.‬‬
‫َبذيَردراوةكان نويَنةرايةتى تايفة يةهودى و مةسيحييةكان دةكةن‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ئةندامة هةل‬
‫َةت‪ ،‬وةك ثيَشرت ئاماذةمران برؤ كررد‪،‬‬ ‫م‪ -‬ئةندامة عةرةبةكانى ئةجنوومةنى دةول‬
‫دةبيَ ئةندامى هةميشةيى بن‪.‬‬
‫‪ -1‬بةثشتبةس لة سةر ئةو بنامايانةى سةرةوة‪ ،‬بة طرويَرةى ذمراركردنى كرؤى‬
‫ئةندامرةكانى ئةجنوومرةنى ياسرادانان‪ ،‬بررة ئةندامرة هةميشرةييةكانى ئةجنوومررةنى‬
‫َةتيشةوة‪ ،‬دةبيَتة نزيكةى (‪ )02‬ئةندام‪.‬‬ ‫دةول‬
‫‪ -9‬ثيَويستة سةرؤكى ئةجنوومةنى ياسرادانان عرةرةبى بيَر و لةاليرةن ئةجنوومرةنى‬
‫َبذيَردراو بيَ ‪ ،‬ضونكة لةوانةيرة‬
‫َةتةوة بثاليَوريَ ‪ -‬مةرم نيية سةرؤك ئةنداميَكى هةل‬ ‫دةول‬
‫َيَوراويَكى طوجناو بؤ ئةم ثؤستة بةدةس نةكةويَ ‪.‬‬ ‫َبذيَردراوةكاندا ثال‬‫لة نيَوان ئةندامة هةل‬
‫‪52‬‬
‫‪ -0‬سةربارى ئةو بارودؤخة ريَطرانةى كة سكرتيَرة بةريتانييةكانى دائريةكان كارى‬
‫تيَدا دةكةن‪ ،‬سةختى لة دؤزينةوةى ئةنردامانى عرةرةبى ليَهراتوو‪ ،‬برؤ ئةجنوومرةنى‬
‫جيَبرةجيَكار‪ ،‬ئرةو سركرتيَرانةي مرافى ئامرادةبوون و بةشرداريكردنى طفتوطؤكررانى‬
‫دانيشتنةكانى ئةجنوومةنى جيَبةجيَكاريان هةية‪ ،‬هرةروةها مرافى دانرانى كاررِاييران‬
‫هةية‪ ،‬بةآلم مافى دةنطدانيان نيية‪.‬‬
‫‪ -4‬ثيَويستة سكرتيَرى هاوبةشى بةريتانى بؤ ئةجنوومةن هةبيَ ‪ ،‬برؤ ئرةوةى لرة‬
‫كاروبارى ثةيوةنديدار بة ئيدارةى ذميَريارى و بنةماكانى يارمةتى بدات‪.‬‬
‫َةى تايبةت بة هةر دانيشتنيَ وةردةطرن‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئةندامانى ئةجنوومةنى ياسادانان دةرمال‬

‫ئةجنوومةنى ياسادانان – ئةركةكان‬


‫َى ‪ 1411‬بة ضةند هةمواركردنيَ تيَردا‪،‬‬ ‫‪ -1‬دةكريَ ياساى بنةرِةتى ميسرى سال‬
‫بة منوونةيةك وةربطرين‪ ،‬كة دةستى ثيَوةبطرين‪.‬‬
‫َةت ياساكانى دةردةضويَنىَ و بام دةسةثيَنىَ‪ ،‬ئةمةش‪:‬‬ ‫‪ -0‬ئةجنوومةنى دةول‬
‫أ‪ -‬دواى ئةوةى ئةجنوومةنى ياسادانان ثةسةندى دةكات‪.‬‬
‫ب‪ -‬بةآلم ئةطةر ئةجنوومةنى ياسرادانان تيَثةرِانردنى ياسراى برةو ريَطايرةى كرة‬
‫َررةت‬ ‫َررةت داواى ليَكررراوة‪ ،‬رةت بكاتررةوة‪ ،‬ئررةوا ئةجنوومررةنى دةول‬
‫ئةجنوومررةنى دةول‬
‫دةسةآلتى ئةوةى هةية‪ ،‬بةبىَ رةزامةندى ئةجنوومةنى ياسادانان‪ ،‬دواى تاوتويَكردن لة‬
‫نويَوة ياسايةكى ديكة دةربكات‪.‬‬
‫م‪ -‬دةكريَ دةقيَكى تايبةت بةو ثرؤذة ياسرايانةى كرة ثيَشكةشرى ئةجنوومرةنى‬
‫ياسادانان كراون‪ ،‬دابنريَ ‪ ،‬ئةو ثرؤذة ياسايانة بة (ثةسةند كراوى) لة قةلرةم بردات‪،‬‬
‫ئةطةر ماوةيةك لة ئةجنوومةن مانةوة و تاوتوىَ نةكران‪ ،‬بةآلم ئةطةر بةر لة مانةوةيان‬
‫رةتكرانةوة‪ ،‬ئةوا برِيارى رةتكردنةوة‪ ،‬كارى ثيَدةكريَ ‪.‬‬
‫َةت بؤى هةية ياساى‬ ‫‪ -1‬هةروةك لة دةستوورى توركيدا هاتووة‪ ،‬ئةجنوومةنى دةول‬
‫كاتى دةربكات‪ ،‬بة مةرجيَ ئةو ياسايانة خبريَنة بةردةم ئةجنوومرةنى ياسرادانان لرة‬
‫يةكةم دانيشتنى ئةجنوومةن دواى دةرضوونى ياساكان‪.‬‬
‫‪51‬‬
‫‪ -9‬ئةندامةكان جطة لة بابةتى تايبةت بة دةستوور و باجرةكان مرافى ئرةوةيان‬
‫هةية هةر ض ياسايةك ثيَشكةش بكةن‪.‬‬
‫‪ -0‬ئةجنوومةنةكة دةسةآلتى تيَثةرِاندنى ئةو ثيَشنيازانةى هةية كرة تايبرةتن برة‬
‫كاروبارى ناوةخؤى عيَراق‪ ،‬ئةطةر حكوومةت بةم ثيَشرنيازانة رازى نرةبوو‪ ،‬ئرةوا لرة‬
‫سةرى ثيَويستة هؤكارةكان روون بكاتةوة‪.‬‬
‫َةت دةربضريَ ‪،‬‬ ‫‪ -4‬ثيَويستة بودجة (امليزانية) بة مةرِسوميَكى ئةجنوومةنى دةول‬
‫ئةمةش دواى ئةوةى دةدريَتة ئةجنوومةنى ياسادانان تاكو راويَرذ و تيَبينرى خرؤى لرة‬
‫َرةت برة راويَرذة ثيَشكةشركراوةكان رازى نرةبوو‪،‬‬ ‫سةر بدات‪ ،‬ئةطةر ئةجنوومةنى دةول‬
‫ثيَويستة هؤكارةكاني ئةمة بةدةستةوة بدات‪ .‬نابيَ بام زياد بكريَ يان باجى ديكة‬
‫بسةثيَنريَ ‪ ،‬تةنها لة ريَطةى ياساوة نةبيَ ‪.‬‬
‫‪ -2‬ثيَويستة حيساباتى ساآلنة ثيَشكةش بكريَ ‪ ،‬تاكو تيَبينى لة بارةيان بةدةرخبريَ ‪.‬‬
‫‪ -0‬ثيَويستة ئةندامان بة دةستنووس ثرسيارةكانيان بكةن‪.‬‬
‫سةربارى ثيَداضوونةوةى دةستوور‪ ،‬كة لة سةرةوة دةقةكةى باسركرا‪ ،‬ئامؤذطرارى‬
‫دةكةين‪ ،‬كة ثيَويستة لة كؤتايى هرةموو ضرةند سراليَ (حرةوت سرالَ برؤ منوونرة)‪،‬‬
‫سةبارةت بة ضونيةتى بةرِيَوةضوونى سيستةمى حكوومةت‪ ،‬زانيارى بردريَ ‪ .‬هرةروةها‬
‫ئامؤذطارى دةكةين‪ ،‬كة ثةروةردة و فيَركرردن و هرةموو كاروبراريَكى ثةيوةنديردار برة‬
‫ثةروةردة و فيَركردن فراوان بكريَ ‪ ،‬ئةمةش لة ثيَناو ثيَشكةشكردنى راسثاردة لة بارةى‬
‫هةمواركردنى نيزامى حكوومى و ئةو بوارةى كرة نيزامرى حكروومى ترةواو دةكرات‪،‬‬
‫هةروةها بؤ فراوانكردنى دةسةآلتةكانى حكوومى زاتى يان كوت و بةندكردنى‪ .‬ثيَويستة‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ بةم كارى زانيارى وةرطرتنة هةلبسرتىَ‪ ،‬ئةطرةر ئرةو بريؤكةيرة‬
‫برِيارى ليَدرا‪ ،‬ثيَويستة ريَوشرويَنةكان برة شريَوةى زجنرريةى برةبىَ ئرةوةى خبريَترة نراو‬
‫وةسيقةى دةستوورةوة‪ ،‬بطرييَتةبةر‪ ....1‬راثؤرتةكة كؤتايى هات‪.‬‬

‫َتى ناوةرِاس ) سةبارةت بة ثرِؤذةى ئؤتؤنرؤمى‬


‫‪ -1‬جؤرم كريك لة ثةرتووكى (كورتةى ميذووى رؤذهةال‬
‫َى ثيَخؤشة و دةيكات برة بنةمايرةك برؤ برةرطرى لرة‬‫َيَ ‪ :‬ئةوةى كة ويلسن لة هةموو بؤنةيةكدا دل‬
‫دةل‬
‫‪52‬‬
‫لة ‪02‬ى نيسانى ‪ 1402‬بروسكةيةكى تايبةتيم لة بارةى ئةم راثؤرتة بؤ وةزارةتى‬
‫هيند كرد‪ ،‬هةروةها داوام كرد ريَطة بدةن برة دةركردنرى بةياننامةيرةكى طشرتى لرة‬
‫بةغدا لة سةر ئةم بنةماية لة نزيكرتين كاتدا‪.‬‬

‫ضاوةرِوانى‬
‫وةزارةتى هيندى حةزى دةكرد‪ ،‬هةر بةياننامةيةك بيَ لة برارةى داهراتووى‬
‫عيَراق ‪ ،‬دةربكات‪ ،‬لة بةياننامةكةدا كاروبارة ديارةكان روون بكاترةوة‪ ،‬ترا ئرةو‬
‫كاتةى ثةمياننامةى ئاشتى لةطةلَ توركيا طرىَ دةدريَ و مةرجرةكانى ئينتيرداب‬
‫جيَطري دةبيَ – بةآلم وةزارةتى دةرةوة لة بةرامبرةر ئةمرة سسرتى و تةمبرةلَى‬
‫نواند‪ ،‬لة ‪ 2‬ى حوزةيَران‪ ،‬سةرؤك وةزيرانرى ئةجنوومرةنى عرةوام ئرةم مةرامرةى‬
‫ثىَ راطةيةنرا‪.1‬‬

‫خؤى و لؤمةكردنى حكوومةتةكةى ئةوةية‪ :‬هةر ضةند ويلسن دةيطوت عةرةبة ديارةكانى عررياق‪ ،‬لرةو‬
‫باوةرِةدابوون كة ثيَشنيازةكان شؤرِشطيَرِين و بة نةوةيةك بةر لة ئيَستا هراتووة‪ ،‬لرؤرد كرريزن (وةزيررى‬
‫دةرةوة) لة ليَردوانيَكى لرة سرةر ئرةم رايرةى ويلسرن دةَليَر ‪ :‬ئرةو حكوومةترةى كرة ثيَشرنيازكراوة‬
‫ثيَكبهيَنريَ بة حكوومةتيَكى عةرةبى دانانريَ ‪ ،‬كة يارمةتى و راويَرذ لرة بةريتانييرةكان وةربطريَر ‪،‬‬
‫َم ضةند رةطةزيَكى عةرةبى خراوةتة سةر‪.‬‬ ‫َكو بريتيية لة حكوومةتيَكى بةريتانى بةال‬‫بةل‬
‫‪ -1‬ئةم هةس كردنة بة ياسا‪ ،‬دواى ثةشيَوييةكانى كة لة فةلةستني رووياندا‪ ،‬ريَطةى لة دامةزرانردنى‬
‫(هيَربرت مسؤئيل) نةطرت‪ ،‬ببيَ بة مةندوبى سامى لة فةلةستني و لة سةرةتاى مرانطى ترةموز ثريَئ‬
‫ئةوةى رابطةيةنريَ و ريَككةوتننامةى ئاشتى طرىَ بدريَ ‪ ،‬حكوومةتى مةدةنى لة ناوبرد (نووسةر)‬
‫‪53‬‬
54
‫بةشى دووةم‬
‫ثةسةند كردنى ئينتيداب و دواتر‬
‫هةوالَةكانى ئينتيداب‬
‫َمان ثيَطةيشر ‪ ،‬كرة برةريتانياى مرةزن لرة‬ ‫َى ‪ 1402‬هةوال‬ ‫لة يةكى ئايارى سال‬
‫كؤنطرةى (سان رميؤ) رازى بووة‪ ،‬ئةركى ئينتيداب بة سةر عيَراقةوة وةربطريَ ‪ .‬برِيارم‬
‫دا راطةيةنراويَكى فةرمى لةمبارةيةوة‪ ،‬دةربكةم‪ ،‬بؤ ئةوةى رؤذنامرةكان لرة هرةمان‬
‫كاتدا لة ثالَ بروسكةكانى رؤيترةرز كرة ئاماذةيران برؤ دةكرات‪ ،‬بالويران بكاترةوة‪.‬‬
‫نةدةتوانرا زؤر قسةى لة بارةوة بكريَ ‪ ،‬ضونكة داهاتووى موسلَ هيَشرتا برِيرارى لرة‬
‫بارةيةوة نةدرابوو‪ ،‬هةروةها ثيَشنيازة دةستوورييةكامنان هيَشتا لة بوارى ليَوردبوونةوة‬
‫بوون‪ ،‬بةآلم دةبواية شتيَ لة اليرةنى تايبةمتةنرد ض برة مؤلرةتى ئرةوان بيَر ض برىَ‬
‫َةتى ئةوان‪ ،‬لة بارةى ئةو بةياننامةيةى كة لة (سران رميرؤ) دةرضروو‪ ،‬بطوتريَر ‪.‬‬ ‫مؤل‬
‫ئةمةش دةقى راطةيةنراوةكةية‪:‬‬

‫ئينتيداب بةسةر عيَراقةوة‬


‫رؤيتةرز لة لةندةن رايطةياند كة كؤنطرةى سان رميؤ برِيارى داوة كة ئينتيداب برة‬
‫َةستني خباتة ئةستؤى بةريتانيا‪ ،‬هةروةها فةرِةنساش ئينتيدابى سوريا‬ ‫سةر عيَراق و فةل‬
‫َنيا دةكاتةوة كة حكوومرةتى برةريتانيا برةو ئةركرةى‬ ‫َكى عيَراق بةوة دل‬ ‫بكات‪ ،‬خةل‬
‫خراوةتة سةر شانى رازى نةدةبوو ئةطرةر برة ترةواوى دركرى برة بةرثرسرياريَتيةكانى‬
‫َةتى ئينتيدابكراو وا دةخوازيَ ‪ ،‬داواكارى ثيَويس‬
‫لةمبارةوة‪ ،‬نةكرد بىَ‪ .‬رةوشى دةول‬
‫‪55‬‬
‫َةى نةتةوةكان ثيَشكةش بكات‪ ،‬كة وآلترة‬ ‫لة ثيَناو جيَبةجيَكردنى ئاماجنةكانى كؤمةل‬
‫ئينتيدابكارةكة لة ذيَر سةرثةرشتى ئةودا كار دةكات‪ .‬ئةو منوونة باآليةى كة ثيَويستة‬
‫بكريَترة ئامررانل‪ ،‬دروسررتكردنى دةزطايررةكى سياسررى تةندروسررتة‪ ،‬كررة راى طشررتى‬
‫تةندروس بةرِيَوةى ببات و بةرزةفتى بكات‪ .‬بؤ طةيشر برةم ئاماجنرة‪ ،‬هرةر ترةنها‬
‫ضاوديَرى كردنى طةشةسةندى ماددى لة وآلتة ئينتيدابكراوةكرة برةس نييرة‪ .‬ئرةركى‬
‫َةتى ئينتيدابكارة كة رؤىل ضاوديَريَكى حرةكيمي دووربرني بطيَرير و راسرثاردة‬ ‫دةول‬
‫رادةستكراوةكة (واتة وآلتة ئينتيدابكراوةكة) رابهيَنيَ و ئامادةيان بكات‪ ،‬بؤ ئةوةى‬
‫شويَنى طوجناوى خؤيان لة جيهانى مرؤظايةتى بطرن‪ .‬عيَراق بؤ ماوةى ضةند سةدةيةك‬
‫لررة حرروكمى خررراث ناآلندوويررةتى‪ ،‬ئةمررةش وايكررردووة لررةو ماوةيةيررةدا طةشررةى‬
‫دانيشتوانةكةى و بةرهةمى زةوييةكةى بووةستىَ يان هةروةك خرؤى ماوةترةوة‪ .‬ئرةو‬
‫َطرةى رابررِدوون‪ ،‬لرة سرةر‬ ‫ثةيكةرانةى كة بةدريَذى و ثرانى وآلتردا بآلوبووترةوة‪ ،‬بةل‬
‫طةورةيى ئةو شارستانييةى كة باثريانى دانيشرتوانى ئيَسرتا ثيَكيران هيَنراوة و ئرةو‬
‫دةرامةتانةى كة تا ئيَستا كةمى نةكردووة‪ .‬هيَزة داهيَنةرةكةى دانيشتوان لرة اليرةن‬
‫حاكمة سياسييةكانييةوة (عومسانييةكان) لة كاركةوتووة‪ ،‬بة هؤى ئةوةى ثشتطويَيان‬
‫خستووة‪ ،‬طويَيان ثىَ نةداوة‪.‬‬
‫ئاوةدانكردنةوة و بوذاندنةوة‪ ،‬كارى تةنها رؤذيَ نيية‪ ،‬بةآلم ثيَشكةوتن ثيَويسرتة‬
‫خيَرا بيَ ‪ .‬ئةمةش بة بوونى رةطةزى عةرةبى‪ ،‬كرة خيَررا فيَرر دةبيَر ‪ ،‬شرةيدابوونى‬
‫بةرذةوةندى و سوود لة داهيَنراوةكانى زانستى نويَن‪.‬‬
‫َدةدات‪ ،‬ئرارامى‬ ‫وا خةريكة ئاماذةكانى بوذاندنةوةكة لة هةموو شويَنى سرةرهةل‬
‫شويَنى ثةشيَوى طرتؤتةوة‪ ،‬زةويي ة وشر و برينطرةكان‪ ،‬برة ثير كرران‪ ،‬هرةذار لرة‬
‫َةمةند لة ئاراميدا ضيَذى لة سامانةكةى دةكررد‪ ،‬ئرةم‬ ‫داثلؤسني طيانى ئارام بوو‪ ،‬دةول‬
‫َكان و ياريردةرانى نيَوانيران نرةدةتوانرا بةدةسر‬ ‫دةرةجنامانة بةبىَ يارمةتيدانى خرةل‬
‫بهيَنريَ ‪ ،‬حكوومةت لةسةر ئةو طيانة يارمةتيدةرة دةذيا‪ .‬دامةزراندنى ئيدارةيرةكى‬
‫َييرةكان دةدات‪ ،‬لرة كاتيَكردا‬ ‫مةدةنى بواريَكى فرراوانرت و برةردةوام برة توانرا لؤكال‬
‫‪56‬‬
‫بآلوبوونةوةى زانيارييةكان‪ ،‬وا لة دانيشتوانى عيَراق دةكات‪ ،‬كة سروود لرةو هةآلنرة‬
‫َطرتوون‪ .‬هرةروةها وآلترى ئينتيردابكار برة طةشرة و‬ ‫وةربطرن كة داهاتوو برؤى هرةل‬
‫َخروش‬ ‫ثيَشكةوتين (وآلتى ئينتيردابكراو) برؤ وآلتيَكرى سرةربةخؤ و ثيَطةيشرتوو دل‬
‫َةتى ثاسةوان هةروةها بة ثةرؤشةوة سةيرى ئةو ثيَشركةوتنة سياسرييةى‬ ‫دةبيَ ‪ .‬دةول‬
‫َطةى سةركةوتنى ئةو كرارةى كرة‬ ‫كة ئازاد و ثايةكانى ضةسثاوة دةكات‪ ،‬ليَرةوةية بةل‬
‫وةئةستؤمان طرتووة‪ ،‬ليَرةوة‪ ،‬دةبيَ بنةماى رةط داكوتاوى نيةت باشرى هاوبرةش و‬
‫خؤشةويستى بةردةوام بدؤزريَتةوة‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫لة ‪0‬ى ئايار ريَنمرايى لرة برارةى بآلوكردنرةوةى بةياننامرة برةم دةسرتةواذانةى‬
‫خوارةوةم‪ ،‬بةدةس طةيش ‪ :‬لةو دانيشتنةى كة كؤنطرةى ئاشرتى لرة سران رميرؤ برؤ‬
‫يةكاليى كردنةوةى مةرجةكانى ثةميان بةس لةطةلَ توركيرا‪ ،‬طريَيردا‪ ،‬هرةنطاوةكانى‬
‫َتان تا هةتا هةتاية لةو وآلتانةى عةرةبى تيَدا نيشتةجيَية‪،‬‬ ‫َكةكانى سول‬ ‫َينى مول‬ ‫دامال‬
‫َيَنانةى كة ثيَيان دراوة‪ ،‬عيَراق بة هرؤى‬ ‫وةرطرياوة ‪ ،‬ئةمةش بؤ جيَبةجيَكردنى ئةو بةل‬
‫فةحتى سةربازييةوة لة توركان رزطار كراوة‪ ،‬سوثاكانى ئيمثراتؤرى بةريتانى وآلتةكةى‬
‫بة شيَوةى سةربازى داطريكردووة‪ .‬حكوومةتى خاوةن شركؤ لرة زيراتر لرة بؤنةيةكردا‬
‫سوربوونى خؤى بؤ هاندانى ثيَكهيَنانى جؤريَ لة ئيدارةى مةدةنى ثيَشانداوة‪ ،‬كة ئةو‬
‫َى ببةسرتىَ‪ ،‬ئرةويئ ريَطرة برؤ‬ ‫ئيدارةية ثش بة دامرةزراوةيى نويَنةرايرةتى لؤكرال‬
‫َةتى عةرةبى سةربةخؤ لة عيَراق خؤش بكات‪ .‬ثيَشرت هةنطاوى طرنَ‬ ‫ثيَكهيَنانى دةول‬
‫بة ئارِاستةى طؤرِينى بةرةبرةرةيى ئيردارةى سرةربازى برة ئيردارةى مرةدةنى نرراوة‪،‬‬
‫ئةمرةش برة ثيَكهيَنرانى ئةجنوومةنررةكانى شرارةوانى و ناوضرةييةكان‪ ،‬لرة سررةرجةم‬
‫شويَنةكانى وآلت‪.‬‬
‫ئيَستا كات بؤ عيَراق خيَراية‪ ،‬تاكو بةرهةمى ئرةو ئارِاسرتةية برِنرىَ‪ .‬لرة ثيَنراو‬
‫طةشةى ذيانى طةل هةنطاويَكى ديكة بؤ ثيَشرةوة دةطريَترة برةر‪ .‬بؤيرة حكوومرةتى‬
‫خاوةن شكؤ‪ ،‬ئيشارةتى بة هةموو حاكمة مةلةكييةكاندا داوة‪ ،‬كة ريوشويَنى بة ثةلة‬
‫َى لرة سرةرجةم‬ ‫بةراويَذ لةطةلَ ئةجنوومةنةكان و بة ثةسرةندكردنى راى طشرتى لؤكرال‬
‫‪57‬‬
‫بةشةكانى وآلت‪ ،‬وةربطرن‪ .‬ئةطةر ثيَشنيازيَكى دياريكراو دابنرابواية‪ ،‬ئةو ئاماجنرةى‬
‫سةرةوة بةدةس دةهات‪ ،‬يارمةتى كؤنطرةى ئاشتى‪ ،‬يارمةتى ماددى برؤ هةوآلنرةى‬
‫كة بؤ يةكاليى كردنةوةى ئاشتييانةى كيَشةكان و ثيَشكةوتنى وآلترانى رؤذهرةآلتى‪،‬‬
‫دةيدات ثيَشكةش دةكرد‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫بروسكةكة بة برِواى من وا كؤتايى ثيَهيَنرابوو‪ ،‬كة هيَشتا ثيَشنيازةكانى ليَذنرةى‬
‫((ثونهام كارتةر)) لة ذيَر ليَكؤلينةوة دابوو‪ ،‬ريَنمايى ديكة بة دواى ئةمرة دا ديَر ‪،‬‬
‫ئررةو نامةيررة‪ ،‬بةجةختكردنررةوةى لررة سررةر خواسررتةكانى راى طشررتى‪ ،‬ئيَمررةى لررة‬
‫َ ‪ ،‬لةمةرجرةكانى‬ ‫هةلويَستيَكى سةخ دانا‪ .‬ضونكة ثرِةنسيثي وةرطرتنرى راى خرةل‬
‫ئينتيداب دانرا‪ .‬ئةمةش خؤى لةبنةرِةتةوة ثرةنسيثيَكى باشة‪ ،‬بةآلم زؤر دواخستنى‪،‬‬
‫هةستى توندوتيذى لة نيَوان ضينى ئةو ثياوانة وروذاند كة طرنطييان بة سياسةت دةدا‬
‫و خاوةن دةسةآلت و ئيعتيبار بوون لرة بةغردا‪ .‬دواى ئرةوةى ئامراذةم برةو شرتانةى‬
‫ليَذنةى بونهام كارتةر كرد‪ ،‬روونيان كردةوة‪ .‬بةم شيَوةية وةآلمى نامةكةم دايةوة‪:‬‬
‫بةشررى دووةمررى بروسرركةكةتان‪ ،‬وةكررو ثيَدةض رىَ‪ ،‬ئيَمررة زيرراتر ثابةنرردى راويَررذ و‬
‫تاوتويَكردن لةطةلَ دانيشتوانى ئةو وآلتة دةكات‪ ،‬بؤئةوةى بطةينة ضرةند دةرةجنراميَكى‬
‫بةرجةستة كة يارمةتى كؤنطرةى ئاشتى لة وةخترى طوجنراو بردات‪ ،‬هرةروةها مرن زؤر‬
‫بةداخةوة خؤم بةناضار دةبينم داوا لة حكوومةتى خاوةن شركؤ دةكرةم‪ ،‬كرة ضراو برةم‬
‫بةشةى بةياننامةكةى خبشيَنيَتةوة‪ .‬تكادةكةم‪ ،‬بةدةرخبةم كة حكوومرةتى خراوةن شركؤ‬
‫َةتى ئينتيدابكارة‪ ،‬شيَوةى ئةو حكوومةتةى كة لة داهاتووى نزيكردا‬ ‫بةو ثيَيةى كة دةول‬
‫ثيَكدةهيَنريَ ‪ ،‬ديرارى بكرات‪ .‬طةرِاندنرةوةى كيَشرةكة سرةرلةنوىَ برؤ ((ئةجنوومةنرة‬
‫َى جطة بؤ يةك ئامانل بؤ هيضى ديكرة ناضريَ ‪،‬‬ ‫َييةكان)) و ((راى طشتى)) لؤكال‬ ‫لؤكال‬
‫ئةويئ ئةوةية‪ ،‬كة توندرِةوةكان‪ ،‬ئةوانةى حةز دةكةن بة هةمان شريَوةى برادةرةكانيران‬
‫لة سوريا هةنطاو بنيَن‪ ،‬هةر ئيَستا داواى سةربةخؤيى ترةواوى عيَرراق دةكرةن‪ ،‬لةطرةلَ‬
‫مانةوةى ئةمري عةبدولآل يان نةمانةوةي لة سةر ئةو حكوومةتةيان‪ ،‬هةرِةشة و ثةنابردن‬
‫بؤ دةمارطريى ئايينى لة مانطى رةمةزانى داهاتوو‪ ،‬بؤ خؤيان رادةكيَشن‪.‬‬
‫‪59‬‬
‫َكانى ميانرِةو كة تا ئيَستا سةيرى حكوومةتى خراوةن شركؤيان كرردووة كرة‬ ‫خةل‬
‫َثشتى‬ ‫ثرؤذةيةك ثيَشكةش دةكات‪ ،‬هةليَكى مةعقوىل سةركةوتنى هةية و دةتوانن ثال‬
‫َثشرتى‬ ‫ىلَ بكةن‪ .‬ئةطةر نةزانن حكوومةتى بةريتانى ئامادةية يارمةتييان بدات و ثال‬
‫ئةكتيظانةيان ليَنةكات‪ ،‬ميانرِةوةكان ناتوانن بةرثةرضى توندرِةوةكان بدةنةوة‪ ،‬زؤر لرة‬
‫ثياوماقوالنى عةرةب ضةندين جار ئةو هةستةيان بؤ من دووثات كردؤتةوة‪.‬‬
‫ئةطةر بكريَ لة ماوةى حةوت رؤذى داهاتوو‪ ،‬دةسةآلمت ثيَبدريَ ‪ ،‬رابطةيةمن كرة‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ ثيَشنيازة دةستووريية ثيَشكةشكراوةكة‪ ،‬بة شيَوةيةكى كاتى‬
‫ثةسةند دةكات‪ ،‬هةروةها ريَنماييم ثيَبدات‪ ،‬كة ئةو راطةيةنراوة برة ثيراو مراقوالنى‬
‫عيَراق بطةيةمن‪ ،‬بةو نيازةى تا ثاييز واى ليَبكريَ جيَبةجيَبكريَ ‪.‬‬
‫َثشتى كردنى كوتلةى خاوةن راى ميرانرِةو لةمبارةيرةوة‪ ،‬هيوامران برة ثشر‬ ‫ثال‬
‫بةس بةو كةسانة بةهيَز دةكات‪ ،‬هةر كاتيَكيئ ئةمانة ئةجنامدران‪ ،‬لرة ثيَطةيرةكى‬
‫وادا دةبينني كة بتوانن كيَشةكة لةطةلَ توندرِةوةكاندا ضارةسةر بكةين‪.‬‬
‫هةروةها دةركردنى بةياننامةيةك بة طةرِانةوةى (سيَر ثيَرسرى كرؤكس) برؤ وآلت‬
‫وةك مةندوبى سامى‪ ،‬لرةم بؤنةيرةدا سرووديَكى زؤرى دةبيَر ‪ .‬برة بةزةييرةوة داواى‬
‫دةركردنى فةرمانتان لة سةر ئةم بنةماية‪ ،‬بة زووترين كات‪ ،‬دةكةم‪.‬‬
‫من بةو ثيَيةى ئةفسةرى سةر برة سرةركردةى طشرتيم لرةم وآلترة‪ ،‬بةرامبةريشرى‬
‫بةرثرسيارم‪ ،‬بؤية جطة لة ثةسةندكردنى ناتوامن هيض شتيَكى ديكة بكةم‪ ،‬كة هيَزةكان و‬
‫َة دريَذةكانى طةياندن‪ ،‬خباتة مةترسرييةوة‪ ،‬برة راى‬‫ذمارةيةكى زؤر لة ذن و مندالَ و هيَل‬
‫من سازكردنى طفتوطؤى زياتر لةم رةوشة‪ ،‬بة هةمان دةرةجنام دةطات‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫هةروةها لة بروسكةيةكدا كة برة راى ((ليَذنرةى بونهرام كارترةر)) نيَرردرا‪ ،‬برةم‬
‫شيَوةيةى خوارةوة بوو‪:‬‬
‫ليَذنةكة خيَرا بآلوكردنةوةى ئرةو بةياننامةيرةى كرة بروسركةى وةزيررى دةرةوةى لرة‬
‫خؤطرتووة‪ ،‬بة شتيَكى ثيَئ وةختةى دةزانىَ‪ .‬ضرونكة ئةطرةر ثيَشرنيازةكانى وةربطريَر ‪،‬‬
‫ئةوا وا دةخوازيَ ضةند هةمواركردنيَ لة بةياننامةكة بكةين‪ ،‬ليَذنةكة بؤ ئرةوة دةضريَ ‪،‬‬
‫‪58‬‬
‫كة يةكةمني هةنطاو كة لةمبارةيةوة دةطرييَتةبرةر‪ ،‬ثيَويسرتة بآلوكردنرةوةى مةرجرةكانى‬
‫ئينتيداب بيَ ‪ ،‬بة دةقى برِطةى دووةم و ضوارةمى ماددةى ‪00‬ى ميساقيشرةوة‪ ،‬ترا ئرةو‬
‫كاتةى برِيارى حكوومةتى خاوةن شكؤ سةبارةت بة ثيَشرنيازة تايبةتييرةكانى دةسرتوور‪،‬‬
‫دةطات‪ .‬ثيَويستة كورتةيةك لة دةستوورى ثيَشنياركراو يان لرةو كاترةى كرة مةرجرةكانى‬
‫ئينتيداب بآلودةكريَنةوة يان دواترر‪ ،‬بآلوبكريَترةوة‪ .‬بررِوا وايرة ئرةو هؤكارانرةى كرة لرة‬
‫راثؤرتةكةدا سةبارةت بة تيَكةآلوكردنى (راى ئةجنوومةنة لؤكاَلييةكان) لة برارةى شريَوةى‬
‫َييرةوة‬‫دةستوور‪ ،‬دانراون خزمةت بة هيض ئاماجنيَكى بةسروود ناكرات‪ ،‬لرة ديردطاى لؤكال‬
‫لةوانةيررة ئةمررة دةرةجنررامى مةترسرريدارى بررؤ ئاسايشررى طشررتى هررةبيَ ‪ .‬ئةجنوومةنررة‬
‫َييةكان بة مةبةستى ناوضرةيى نرةوةك لرة سرةر ئاسرتى نيشرتيمانى دادةمرةزريَن‪.‬‬ ‫لؤكال‬
‫دةسررةآلتى رادانيرران لررة كاروبررارة نةتةوةييةكانرردا نييررة‪ .‬ئةطررةر ئةجنوومةنررةكان راى‬
‫ثيَضةوانةيان دا‪ ،‬ئةوا سةختى مةترسيدار ثةيدا دةبيَ ‪ .‬ليَذنةكة سرةيرى ئةوةشرى كرردووة‬
‫َييةكان‪ ،‬ئةوانى ديكرة هريض‬ ‫كة ذمارةيةكى زؤركةم نةبيَ لة ئةندامانى ئةجنوومةنة لؤكال‬
‫شارةزايى و مةعريفةيةكى سياسى ئرةوتؤيان نييرة‪ ،‬كرة دةسرتى ثيَوةبطريَر ‪ .‬هرةروةها‬
‫ليَذنةكة واى دةبينرى كرة لةوانةيرة تةقينرةوةى مةترسريدارى بزووتنرةوةى نيشرتيمانى و‬
‫دةمارطريى ئايينى رووبدات‪ ،‬ليَذنةكة سةبارةت بة رةوشرى فيَركرردن منوونةيرةك لرة وآلت‬
‫دةهيَنيَتةوة‪ ،‬لرة هرةر شرةش ئةنردامى عةشرايةرةكان كرة لرة ئةجنوومرةنى (عرة ارة)‬
‫كاردةكةن‪ ،‬ضواريان نازانن خبويَنن و بنووسن دواتر ليَذنةكة دةسرتبةردارى راكرةى ثيَشررتى‬
‫خؤى دةبيَ ‪ ،‬كة لة راثؤرتةكةدا باسيكردووة‪ ،‬ئةويئ ئةوةية‪ ،‬كة سياسرةتى طوجنراو‪ ،‬كرة‬
‫ثيَويستة بطرييَتةبةر ئةوةية كة دةستوورى كاتى دابنريَ و ريَطة بة ئةجنوومةنى ياسادانان‬
‫بدريَ كة كةميَ شارةزايى لة بةرِيَوةبردنى كارةكانيدا بة دةس بيَنيَ ‪ ،‬بةر لةوةى داواى‬
‫ليَبكريَ لة كاروباريَ كة زانيارى لة بارةيةوة نييرة دةرةجنامرةكانى نرازانىَ و شرارةزايى‬
‫ثيَويستى لة بارةى نيية‪ ،‬را بدات‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫لة كؤتاييدا وةزارةتى هيندى لة ‪ 02‬ى ئايار ئةم بروسركةيةى كررد‪ :‬حكوومرةتى‬
‫خاوةن شكؤ زؤر نررخ لرةو ضراوديَرى و ليَهاتووييرة دةنرىَ‪ ،‬كرة ليَذنرةى كارترةر لرة‬
‫‪62‬‬
‫ئامادةكردنى ثرؤذةكة ناويةتى‪ .‬تيَبينييةكانى راثؤرتةكة بة تةواو طرنَ و ئاطاييةوة‪،‬‬
‫َى ويَنرةكردنى شريَوةى‬ ‫وةردةطريَ ‪ ،‬ئيَستا حكوومةتى خاوةن شركؤ ترةواو سرةر قرال‬
‫ئينتيدابة لة عيَراق‪ .‬هةروةك بؤتان دةركةوتووة‪ ،‬ئةطةر نةطةينة برِياريَ لة بارةى ئةم‬
‫َةوة‪ ،‬ناكريَ فةرمانيَ دةربضيَ شيَوةيةكى جيا لةو شيَوةيةى ئيَوة ثيَشكةشرتان‬ ‫خال‬
‫كردووة‪ ،‬دةربكات‪ ،‬كة تايبةتة بة ثيَشنيازةكانتان‪.‬‬
‫ئيَوة دةتوانن بآلوكردنةوةى ئةو بةياننامةيةى كة لة بروسكةى ريَكرةوتى ‪9‬ى ئايرار‬
‫ثيَتان طةيشتووة‪ ،‬دواخبةن‪ ،‬ضونكة ئيَوة لة ريَكةوتى ‪1‬ى ئايار راطةيةنراوتان دةركردووة‪.‬‬
‫هةروةها لة هةمان كاتدا ثيَويستة هريض شرتيَكى ديكرةى نراو بةياننامةكرة جيَبرةجىَ‬
‫نةكةن‪ .‬هيوادارم بتوامن لة نزيكرتين كاتدا‪ ،‬ريَنماييتان ثيَبطةيةمن‪.‬‬

‫ضؤن راطةيةنراوى ئينتيداب قةبوولَكرا‬


‫ترسام لةوةى كاتىَ زانيم كة كةسانى تايبةمتةند بة دارشرتنى شريَوازى ئينتيرداب‬
‫ثيَوةى خةري نةبوونة‪ .‬بةآلم ئيَمة ليَرة لة عيَراق برة مانراى (ميلترؤنى)‪ 1‬جطرة لرة‬
‫ضاوةرِوانى هيضى ديكةمان نةدةكرد‪.‬‬
‫َكردوو‪.‬‬‫ئةوةى لة دةستمان هات كردمان برؤ رووبرةرِوو بوونرةوةى طرةردةلوىل هرةل‬
‫راطةيةنراوى رازى بوونى بةريتانيا بة ئينتيردابكردن‪ ،‬نيشرتيمانثةروةرانى‪ 0‬هانردا‪ ،‬كرة‬
‫داواى سةربةخؤيى لة سةر شيَوةى سةربةخؤيى سوريا بكةن‪ ،‬ئةوان (نيشرتيمانثةروةران)‬
‫لةاليةن هةندىَ لة ئةفسةرانى بةريتانى لة حكوومةتى سورى هاندران‪ ،‬يان وايران زانرى‬
‫هاندراون‪ ،‬كة بةرخودان لة دذى دةسةآلتى فةرِةنسى لة سوريا بكرةن‪ ،‬برةو ثيَيرةى كرة‬
‫َةتى ئينتيدابكارى سورياية‪ .‬ئةوانة تا ئيَستا لة خةزيَنةى بةريتانى يارمةتى ماددى‬‫دةول‬

‫‪- Miltonnian‬‬
‫‪ -0‬تيَبينى دةكريَ ‪ ،‬كة نووسةر ئةو وشةية بؤ ئةو عرياقييانةى كةلرة سروريا كاريران دةكررد‪ .‬لرة‬
‫ئةفسةران و ئةوانى ديكة‪ ،‬بةكارديَنىَ‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫َةتى عةرةبيى سةربةخؤ لرةو ناوضرةية‪ ،‬وةردةطررن‪.‬‬ ‫و مةعنةوى زؤر بؤ ثيَكهيَنانى دةول‬
‫ئةى بؤضى بةكةمرت لةمة لة عيَراق رازى برنب؟ سرةربارى ئةمرةش‪ ،‬نرارِازى بروون برةو‬
‫دةستةواذانةى كةلة هةموو بةياننامةكان و راطةيةنراوةكاندا سرةبارةت برة ئينتيرداب و‬
‫َررةتى ئينتيرردابكار هررةبوون‪ .‬وشررةى (ئينتيررداب) دوومانرراى جيرراوازى لررةزمانى‬
‫دةول‬
‫َبروون‪ ،‬فرةرمانى جيَبرةجيَكردن‪ ،‬راسرثاردةى‬ ‫ئينطليزيدا هةية‪ ،‬يةكةميان بةماناى (زال‬
‫قةزايى يان كةنيسة) ديَ ‪ ،‬دووةميان بة طويَرةى ياساى رؤمانى بةو دةسةآلت بةخشينة‬
‫د َي ‪ ،‬كةبةو هؤيةوة ريَطة دةدر َي كةسر َي لرة شرويَنى يرةكيَكى ديكرة برة خرؤرِايى‬
‫َيَن دةدات كة زيانةكانى ببرذيَرىَ‪ ،‬وشرةكة لرة ياسراى ئةسركؤتلةنديئ‬ ‫كاربكات‪ ،1‬بةل‬
‫نزيكةى هةمان ماناى هةية‪ .‬وشةكة تةنها بةماناى يةكةمى بةكارديَ ‪ ،‬كةهيَشرتا لرة‬
‫َبرذاردنى ذنرةرِالَ ((مسترةس)) برؤ ئرةو وشرةية‬‫زمانى ديثلؤماسى برةكارى ديَرنن‪ .‬هةل‬
‫بةمةبةستى دةرِبريين بريؤكةي ((ئةمانرةت)) لرة ضرةند روويَكرةوة شرتيَكى داخردارة‪،‬‬
‫هةرضةندة لة ميساقةكة دا روونة‪ .0‬ميساقةكة باريَكى نويَى هيَناية ثيَئ هرةر ضرةندة‬
‫َطرتبوو‪ ،‬بةآلم ضةمكيَكى نوىَ نةبوو‪.1‬‬ ‫رذيَمى ئينتيداب ناويَكى رؤمانى هةل‬
‫ئةو مانايةش دةرهاويَشتةى ياساى ((ئةمانةتى ئينطليز)) بوو‪ ،‬كة بة برةيانيَكى‬
‫َى ‪ 1000‬بروو برة ياسرا‪ ،‬ئرةو ياسراية‬ ‫شاذن (ظيكتؤريرة)‪ 9‬روونكرايرةوة و لرة سرال‬

‫‪ -1‬فةرهةنطى ئؤكسفؤردى ئينطليزى‪ ،‬ثيَناسة و بةكارهيَنانةكانى وشةكة ئاماذة برة دةسرتةواذةى‬


‫((ئةمانةت)) نادةن‪.‬‬
‫َى ‪ 1412‬بطةرِيَوة‪ ،‬حكوومرةتى خراوةن‬ ‫َوكراوةى (سى‪ .‬ئيَمة‪ .‬دى) ذمارة (‪)1902‬ى سال‬ ‫‪ -0‬بؤ بال‬
‫شكؤ‪ ،‬ئةو ئينتيدابةى كة حكوومرةتى ضرينى لرة ‪00‬ى كرانوونى يةكرةم سرةبارةت برة ئيمتيرازة‬
‫بيانييةكان دةريكردبوو‪ ،‬بة هةند وةرطرت‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫َى ‪ 1402‬سةرديَكى تيؤرى نويَى لة موحازةرةيةكدا بة نراوى (ئينتيرداب‬ ‫‪ -1‬دكتؤر (كابل ىل) سال‬
‫بة سةر عرياقةوة)‪ ،‬كة لة كؤمةلةى (سيسيل رؤدزى خيَرخروازى) لرة كؤليرذى زانكرؤ لرة لةنردةن‪،‬‬
‫ثيَشكةشى كرد‪ ،‬بؤ ثرةنسيثى ئينتيداب كرد‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫‪- English law of trust‬‬
‫‪62‬‬
‫َدا‪.‬‬‫ثرةنسيثى ئاراستة كراوى هونةرى حكومرِانى بةريتانى بوو‪ ،‬لرةماوةى ‪ 122‬سرال‬
‫ئيَمةش ئةو ثرِةنسيثةمان لة ليَوارةكانى كةنداوى عةرةبى و شويَنانى ديكة بؤ ماوةى‬
‫زياتر لة ‪ 122‬سالَ جيَبةجيَكرد‪.‬‬
‫لةطررةلَ ئةوةشرردا وشررةكة هررةر لةسررةرةتاوة ئؤثؤزيسررؤنى خرؤشرراند‪ ،‬ضررونكة‬
‫نيشررتيمانثةروةران واى تيَطةيشرر ‪ ،‬كررة وشررةكة اليررةنيَكى زالَ‪ ،‬كررة دةسررةآلتى‬
‫فةرمانكردن بة ضاكة و قةدةغةكردنى خراثةى بةدةس دةبيَ ‪ ،‬لة خؤطرتووة‪ .‬ئةمةش‬
‫باريَكة ئةوان نرةيانتوانى لةطرةلَ ((ئةمانرةت))دا بيطروجنيَنن‪ ،‬هرةروةها رؤذنامرةى‬
‫َرةتى‬ ‫َكيئ هةرواى تيَطةيش ‪ ،‬هةروةك ئةوةى برةردةوام ثيراوانى دةول‬ ‫ئةوروثى و خةل‬
‫بةريتانى لة ثةرلةماندا بةم ماناية بةكاريان دةهيَنا‪ .‬هيَشتا لة فةرِةنسرا و سرورياش‬
‫َةستني‬ ‫هةمان مانا دةبةخشىَ‪ .1‬كةم جار دةكريَ جطة لةمة بة مانايةكى ديكة لة فةل‬
‫بةكاربهيَنريَ ‪ .‬ئةطةر دةستةواذةى ((حكوومةتى كات)) برةكار بهيَنريَر ‪ ،‬لةوانةيرة‬
‫بتوانر َي خؤ لرة هةنرد َى لرة نارِةزاييرةكانى عرةرةب ال بردر َي و لرةو ثةشرؤكاويية‬
‫طشتييةى كة لة ئينطلرتا و ئةمريكادا هةية‪ ،‬بة دوور بني‪ .‬ئةم رايانة برؤ طرووثيَكرى‬
‫َكى ضاوضنؤك بوو‪ ،‬كورت كرايةوة‪ .‬لة كاتيَكردا‬ ‫بضووك كة حةزى لة رةخنةطرتنى خةل‬
‫َةتى‬ ‫َى سةركردايةتى لة دةول‬ ‫زؤربةى سةرؤكةكان بة ئاشكرا هيوايان دةخواس ‪ ،‬كة رؤل‬
‫َكى بوو‪ ،‬ئرةوا زؤر طرنطييران‬ ‫نويَي عةرةبيدا بطرن‪ .‬هةرضى زؤرينةى هةرة زؤرى خةل‬
‫بررةم جررؤرة طفتوطررؤ و ثاسرراوانة نررةدةدا‪ .‬ئيرردارةى مررةدةنى‪ ،‬كررة لررةوة دوور برروو‬
‫خؤشةويستى خةَل نةبيَ ‪ ،‬هةروةك لة ثةرلةمان هةندىَ جار وايان ثىَ دةطوت‪.‬‬
‫(بة تايبةتى لة اليةن سيَر ريَرز و لرؤرد ئةيسرليتطتؤن) ئةطرةر بيثيَروين بةهرةر‬
‫ثيَوانةيةك كة بتوانريَ جيَبةجيَ بكريَ ‪ ،‬ئرةم ئيدارةيرة زيراتر لرةوةى برةرخؤى الى‬
‫ميللةت ثةسةند بوو‪ .‬ئيدارةكة هيض ئةركيَكى بةجىَ نةطةياند‪ ،‬هريض ضراالكييةك لرة‬
‫ضاالكييةكانى دائريةكانى ئةجنام نةدا‪ ،‬تا ئةو كاتةى كرة داواكارييرةكى راسرتةقينةى‬

‫َى ‪1412‬دا نووسى‪ ،‬كة هيَشتا فةرِةنسا حوكمى سورياى دةكرد‪.‬‬


‫‪ -1‬ويلسن ئةم ثةرتووكةى خؤى لة سال‬
‫‪63‬‬
‫ميللى لة سةر ثةيدا بروو‪ ،‬لةاليرةكى ديكرةوة خرودان بةرذةوةندييرة كؤنرةكان‪ ،‬وةك‬
‫ئةوانةى خاوةن زةوين و كارى تيَدا ناكةن و سرةرؤك عةشرريةتةكان بةرِقرةوة سرةيرى‬
‫رووثيَوى كاداسرتؤيان دةكرد‪ ،‬كة يارمةتى ضةسرثاندنى مافرة بةدةسر هاتووةكرانى‬
‫جووتيارانى دةدات‪ ،‬بة هؤى كؤنيةوة‪ .1‬هةروةها هةندىَ لة سياسييةكان سرؤزيان برؤ‬
‫ئةو مووضانة ىلَ دةدا‪ ،‬كة ثيَشرت برة نيَرردةى نويَنرةراني عيَرراق لرة ئةجنوومرةن لرة‬
‫ئةستةمبؤل دةدران‪.‬‬

‫ثياوانى ئايينى و بزووتنةوةى نيشتيمانى‬


‫ثياوانى كةربةال و نةجةف و كازمية (جطة لة ضةند تيَبينييةك) بة ئاشركرا دذى‬
‫حكوومةتى دونيايى بوون‪ ،‬لة هةر شيَوةيةك بيَ ‪ ،‬هةر ضةندة داهاتةكانيان برة هرؤى‬
‫دةستثيَكردنةوةى سةردانى مةزارطةكان لة هرةموو اليرةكى عيَرراق و ئيَرانرةوة‪ ،‬زؤر‬
‫زيادى كردبوو‪ ،‬بة شيَوةيةك كة منوونةى نرةبوو‪ .‬ثرةجنا هرةزار طةشرتيار لرة كةربرةال‬
‫نزيكةى هةمان ذمارةش لة نةجةف‪ ،‬بة بؤنةى جةذنى قوربان كؤبوونةوة‪.‬‬
‫هةموو ريَوشويَنيَكى دابني كردنى حةسانةوة فةراهةمكرابوو‪ ،‬ضراوديَرى كاروبرارى‬
‫تةندروستى و ئاسايئ لةاليةن حاكمة سياسييةكانةوة (بة تايبرةتى كراث برةرى لرة‬
‫كةربةال) كرابوو‪ ،‬ئةو نامة و بروسكانةى كة سوثاس و ثيَزانينى حكوومةتى مرةدةنى‬
‫َطرتبوو‪ ،‬نيَردرا بوون و لة اليةن ذمارةيةك لة زانايانى ئايينى ديار واذووكرابوو‪.0‬‬
‫هةل‬

‫‪ -1‬بة هؤى كؤنية‪ ،‬واتة سةردةميَكى دوور و دريَذ زةوييةكة جووتياريَ بة كاربهيَنيَ ‪ ،‬زؤر بة كار‬
‫هيَنانى زةوى مايف خاوةنداريَتى بؤ جووتيارةكة دةضةسثيَنىَ‪( .‬وةرطيَرِى كوردى)‪.‬‬
‫‪ -0‬ويلسن باسى ئةو زانا ئايينيية ديارانة ناكات‪ ،‬ثىَ دةجيَ لةوانة بن كة ثيَيان دةطروترا ((زانايرانى‬
‫حةفيز))‪ ،‬سةربارى ئةمةش ئةركى دابني كردنى ئاسايئ و تةندروستى ئرةركى هرةموو حكوومرةتيَكى‬
‫ئاسايية‪ ،‬حكوومةتى ضاك ثيَويستى بة سوثاسطوزارى لة سةر بة جيَطةياندنى ئةركةكانى‪ ،‬نيية‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫َ دوور لة هةموو ئةوشتانة وةستان‪ ،‬بةآلم ثياوانى ئايينى برةروونى‬ ‫زؤرينةى خةل‬
‫دةيانتوانى تيَبينى ئةوة بكةن‪ ،‬كة بوونى ئيدارةيةكى ريكخراو و ليَهاتوو‪ ،‬كة كار برؤ‬
‫َ بكرات و ثرةيرةوى سياسرةتيَكى فريكردنرى ئرازاد بكرات‪،‬‬ ‫باشرتكردنى ذيانى خةل‬
‫بةزورترين كات دةسةآلتيان كةم دةكاتةوة و ضةمكى حكوومرةتى تيرؤقراتى دةخاترة‬
‫مةترسييةوة‪ ،‬ئةوانة تا ئةو ئةندازةية دوور بني نةبوون‪ ،‬كة بزانن ئاراستةى ثيَكهيَنانى‬
‫َة‪،‬‬
‫حكوومةتى مةدةنى‪ ،‬نةوةك ئايينى ئاراستةيةكى جيهانيية و دةرضوون ليَى مةحال‬
‫ئةوانرررة ضررروونة ثرررالَ بزووتنرررةوةى نيشرررتيمانى و دةسرررتيان بةاليةنرررة زؤر‬
‫ثاشكةوتووخوازييةكةى طرت‪.‬‬
‫َطرة و ثاسراوانة خسرتة طرةرِ‪ ،‬كرة الى‬ ‫قورسايى دةسةآلتيان بؤ داهيَنانى ئةو بةل‬
‫َى طوجنراو طرةرِان و ثرةنابردن برؤ دةمرارطريى‬ ‫نةزانرتين كةس‪ ،‬زانراوة‪ .‬برةدواى هرةل‬
‫ئايينييان بةهةلزانى‪ .‬دةميَ بوو نيشتيمانثةروةران بؤيان دةركةوتبوو‪ ،‬كة ثيَويسرتة‬
‫لة سةريان وةك بةرةيةكى ئيسالمى يةكطرتوو‪ ،‬دةربكةون‪ .‬بؤماوةيةكى كاتى زالبوون‬
‫بة سةر ئةو دةمارطرييية توندةى كة هرةر دوو تايفةكرةى (سرؤننة و شريعةى) ليَر‬
‫جيادةكردةوة‪ .‬يةكةم نيشانةى ريَككةوتن لة هراوينى ‪ 1414‬دةركرةوت‪ ،‬كراتىَ كرة‬
‫كؤمةَليَكى سوننة لة دوو بؤنةى ئاهةنَ ئاميَزى شيعى كة لة يادى سةيد موحة ةد‬
‫كازم ئةليةزدى‪ 1‬سازكرا بوو‪ ،‬ئامادةبوون‪.‬‬

‫ئاهةنطةكانى لة دايكبوونى ثيَغةمبةر‬


‫ئةو ئاشتةوايية سياسيية‪ ،‬طرنطيي ةكى ئةوتؤى بؤ خةلَ نةبوو‪ ،‬تا ئرةو كاترةى‬
‫مانطى رةمةزان لرة ‪14‬ى ئايرارى ‪ 1402‬هرات‪ .‬ترةواو ئاطرادارى مةترسرييةكان‬
‫بووين‪ ،‬لة ماوةى مانطةكانى ئازار و نيساندا سوو ربوون لة سةر ئةوةى كة ريَطةمان‬
‫ثيَبدريَ ‪ ،‬ضةند بةياننامةيةك بةر لة رؤذووطرتن دةربكةين‪ ،‬بةآلم ريَطةدان بةم كارة‬

‫‪ -1‬زانا يةزدى لة ‪ 1414/9/1‬كؤضى دوايى كرد‪.‬‬


‫‪65‬‬
‫لة سةرةتاكانى ئاياردا هات‪ ،‬هةروةك روومنانكردةوة‪ ،‬بةآلم ئةوةندة دواكةوت‪ ،‬تاواى‬
‫ليَهات بىَ سوود بيَ ‪ .‬ئاهةنطة ئايينييةكان كة برة ((لرة دايكبروون‪ -‬مرةولوود))‬
‫ناسرابوون‪ ،‬بةبؤنةى لة داي بوونى ثيَغةمبرةر و ترةواوى ئرةولياكان برة نرؤرة لرة‬
‫مزطةوتيَكى شيعة و سوننة سازدةكران‪ .‬تاكةكانى هةردوو تايفةكة بة بانطهيَشرتى‬
‫ئةوانةى سةرثةرشتى مزطةوتةكةيان دةكرد يان بة بانطهيَشتى سرةرؤك طةرِةكرةكان‬
‫ئامررادةى ئاهةنطررةكان دةبرروون‪ .‬دوابررةدواى خويَندنررةوةى مةولوودةكررة‪ ،‬كررة الى‬
‫سوننةكان ريَورِ ةمسيَكى تازية ئاميَزة و الى شيعةكانيئ شيوةن ئاميَزة‪ ،‬كة بؤ نةمر‬
‫راطرتنى شةهيدبوونى حسيَنة‪ ،‬وتار ثيَشركةش دةكرران وترارى سياسرى و شريعرى‬
‫نيشررتمانثةروةرى ديرراريرتين سرريماكانى ئررةو كؤبوونةوانررةبوون‪ ،‬ترراكى عررةرةبيئ‬
‫بةرامبةر بة شيعر بة تايبةتى زؤر هةستيارة‪.‬‬
‫ئةو درومشة حةماسييانةى كة بة نراوى ئرايني و نيشرتيمان و مرري عةبردولآل داواى‬
‫ليَدةكرا ثةلة لة دامةزراندنى ثادشايةتيية ثريؤزةكةى بكرات‪ ،‬دةكيَشرران‪ ،‬حةماسرةتى‬
‫َكيان دةبزواند‪ ،‬وتاربيَذى ديارى يةكىَ لةو مةولوودانة طةجنيَكى نووسرةرى دائرريةى‬‫خةل‬
‫‪1‬‬
‫ئةوقاف بوو ‪ ،‬وتاريَكى ثيَشكةش كرد‪ .‬وتارةكةى بة شتيَكى مةترسيدار برؤ ئاسايشرى‬
‫طشتى تيَداية بينرا‪ .‬دةستطريكردنى ئةو طةجنة‪ ،‬بة ثاساويَ بؤ طريَدانى كؤبوونةوةيرةك‪،‬‬
‫وةرطريا‪ ،‬كة مةبةس ليَى بةخورتي ئازاد كردنى بوو‪ ،‬ئؤتؤمبيَلى زريثوش بؤ ثاسرةوانى‬
‫شةقامى سةرةكى شارةكة ناردرا‪ ،‬بةآلم رووبةرِووى بةرطرييةكى ريَكخراو نةبووةوة‪.0‬‬

‫‪ -1‬ئةو طةجنة (عيسى عبدالقادر) بوو‪ ،‬كة دواتر بووة بةرِيَوةبةرى ذميَريارى دائرريةى ئرةوقاف لرة‬
‫َكو قةسيدةيةكى ثيَشكةش كرد‪.‬م‬ ‫طوتاربيَذة ديارةكان نةبوو‪ ،‬هةروةها وتاريشى ثيَشكةش نةكرد‪ ،‬بةل‬
‫ئةو قةسيدةيةى لة مزطةوتى ((حةيدةرخانة)) ثيَشكةش كرد‪ ،‬كة هرةمان شرةوى دةسرتطري كردنرى‬
‫بوو‪ ،‬واتة شةوى ‪4‬ى رةمةزانى ‪ 09(1110‬ئايارى ‪.)1402‬‬
‫َى داواى ليَكردم كة بةرثرس بةرامبةر حكوومةتى خاوةن شكؤ لرة‬ ‫‪ -0‬سةركردةى سةربازى لؤكال‬
‫هةر كاريَكى سةركوتكردن‪ ،‬كة دةكريَ دةستى بؤ بةرم‪ .‬رازى برووم‪ ،‬بةمرةرجيَ زيراتر لرة ثيَرنل‬
‫‪66‬‬
‫سةرؤكةكان بة شيَوةيةكى فةرمى ئاطاداركردانةوة‪ ،‬كة ئيَمة ريَطرة نرادةين ئاسايشرى‬
‫ثرراك‪ ،‬ليَرلَ بكريَر ‪ .‬بررةآلم مررن دواى ئررةوةى لةطررةلَ هةريةكررة لررة عةقيررد ثريسرركوت‬
‫(بةرِيَوةبةرى ثؤليس) و عةقيد بةلفؤرد (حاكمى سةربازى بةغدا) يادداشرتمان طؤرِييرةوة‪،‬‬
‫هةر ئةو كات برِيارم دا رووبةرِووى ريَوشويَنة سةركوتكةرةكان ببمةوة‪ .‬لرة ذيَرر رؤشرنايى‬
‫َةيرةكى‬ ‫رووداوةكانى كة دواتر رووياندا‪ ،‬طةيشتمة ئةو برِوايرةى كرة ئرةو ريَوشرويَنانة هةل‬
‫كوشندة بروو‪ ،‬لةمنرةوة لرة حروكمرِانيم لرة دةسرتم دةرضرووة‪ .‬لرة مةزةنردةكردنى ئرةو‬
‫َررةم كرررد لررة‬
‫َررةم كرررد‪ .‬هررةروةها هةل‬
‫كاريطةرييانررةى نيشررتيمانثةروةران دةينررويَنن هةل‬
‫َكى بةثروثاطةندةكانيان و كاريطةر بوونى دانيشرتوانى‬ ‫خةمآلندنى برِى كاريطةر بوونى خةل‬
‫فورِاتى ناوةرِاس بة ثروثاطةنردةكانى زانايرانى ئرايينى‪ .‬دةمزانرى ئيَمرة لرة سرةروبةندى‬
‫َني‪ ،‬بؤية من ريَطر برووم لرة بةنرد يرا دوورخسرتنةوةى ئرةو‬ ‫ثيَكهيَنانى حكوومةتى لؤكال‬
‫َنياين دواى ضةند مانطيَ بانطيان دةكرةين‬ ‫َكانةى كة سةر بة كؤمةليَكن و خةريكة دل‬ ‫خةل‬
‫و داواى يارمةتيدان لة ثيَكهيَنانى حكوومةتيان ىلَ دةكةين‪.‬‬
‫بؤية ريَطةدرا ئاهةنطى ((مةولوود)) بطيَرِدريَ ‪ ،‬ئةوانةى كة ثيَيان باش نةبوو كة‬
‫َكى ئرةو بةخشرينانة‬ ‫كؤبوونةوةى سياسى لة مزطةوتةكان بكريَ ‪ ،‬لةوة دةترسان خرةل‬
‫رةتبكةنةوة‪ ،‬كة مزطةوتةكان ثيَويستى ثيَى بوو‪ ،‬هةروةها لة ئامرادة نرةبوونيان لرة‬
‫مزطةوتةكان دةترسان‪ ،‬نةبادا بة كافر و خيانةتكردن لرة عرةرةب و ئرازادى عرةرةب‬
‫َةم بدريَن‪.‬‬
‫لةقةل‬

‫بزووتنةوةكانى ديكة‬

‫(‪)0‬طوللة نةهاويَذريَ ‪ ،‬ئةو ثيَنل (‪ )0‬طوللةيةش ئاراستةى سةرى هاندةران بكر َي ‪ ،‬نةوةك بة سرةر‬
‫َكى كؤبووة‪ ،‬كة لةوانةية طيانى بىَ تاوانان خباتة مةترسييةوة‪( .‬نووسةر)‬
‫سةرى خةل‬
‫‪67‬‬
‫ثروثاطةندةكان وا ثةخئ دةكران‪ ،‬كة ثةشيَوييةك خةريكة لة ريَطةى مامؤستايان‬
‫و قوتاخبانةى ئةهليية‪ 1‬بةرِيَوةية‪ .‬ئةمةش دةبووة هرؤى ئرةوةى بازارِةكران داخبرريَن و‬
‫ذيانى ئاسايى شار تيَكبضىَ‪ .‬ئةو ثوكانةوةيةى كة لة سنوورةكامنان لرة سرةر فرورِات‬
‫ضةند بارة دةبووةوة و ئةو هيَرشانةى كرانرة سرةر تةلةعفرةر و ريَطراى موسرلَ‪ ،‬ئرةو‬
‫باوةرِةى بة هيَ زكرد كة رةوشى سةربازميان ئةوةندة بة هيَز نيية كرة بتروانني برة سرةر‬
‫عةشايةرةكاندا زالَ بني‪ .‬عةىل سليَمان‪ ،0‬كة لة بةهيَزترين اليةنطرامنان لة نيَروان ئرةو‬
‫شيَخانةى كة لة بةغدا نزيكن بوو‪ ،‬سرةبارةت برة مةترسريدارى رةوشرةكة ئاطرادارى‬
‫كردينةوة‪ ،‬هةروةها لة هةمان كاتدا شيَخى (عةنزة بةرزانة)‪ ،‬بة ئاشكرا ثيَى طروتني‪،‬‬
‫ئةطةر نةتوانني كرةم َي سرةركةوتن بةدةسر بيَرنني‪ ،‬ئرةوا خرؤى بةرامبرةر ئرةوةى‬
‫عةشايةرةكانى ئةجنامى دةدةن بة برةرثرس نرازانىَ‪ .‬ئرةو شريَخة ئيَمرة برؤ دووبرارة‬
‫داطريكردنةوةى (ديَرةزور) هاندا‪ ،‬بةآلم ثالنةكة زؤر لة تواناكانى ئيَمة بؤ برةديهيَنانى‬
‫َةتةكانى ئةو ثالنة طرنطى خرؤى هرةبيَ ‪ .‬لةهرةمان كاتردا‬ ‫دوور بوو‪ ،‬هةرضةند خةسل‬
‫ئةوانةى خيَريان بؤ ئيَمرة دةخواسر ‪ ،‬لرة بةرامبرةر كةمتةرخةمييرةكانى ئيَمرة لرة‬
‫سرنووردار نرةكردنى ثةشريَوييةكانى عةشرايةرةكان‪ ،‬نارِةحرةت بروون‪ ،‬هرةروةها بررة‬
‫َتةجارِييرةكانى تونردرةوةكان نارةحرةت بروون‪ .‬ئرةوان ضرةند‬ ‫تةحةموىل ئيَمة برؤ طال‬
‫َطةيةك بؤ ئرةوةى‬ ‫ثةرةطرافيَكيان لة رؤذنامةكانى ئينطليز وةردةطرت و دةيانكردة بةل‬
‫ثيَشانى بدةن كة ضؤن لة بةغدا بة ئينتيداب رازى نةبوون‪ ،‬ئاوهاش لة لةندةنيئ ثيَى‬
‫رازى نةبوون‪ ،‬هةروةها كورتةى تةلةطرافةكان كة برة هرؤى بروسركةكانى رؤيترةرةوة‬

‫‪ -1‬مةبةس ليَى ((قوتاخبانةى ئةلتةفيزى ئةهلية)) كة مامؤستا عةىل بازرطان داميةزراند و كردية‬
‫َتدارانى برةريتانى‬
‫َبةندةكانى بزووتنةوةى نيشتيمانى‪ ،‬تا ئةو كاتة دةسةال‬ ‫َبةنديَكى طرنَ لة مةل‬ ‫مةل‬
‫داياخنس ‪ ،‬قوتاخبانة كة تا داخستنى هةر ثيَى دةطوترا ((االهلية))‪ ،‬كاتىَ دووبارة دةرطاى كرايرةوة‬
‫بةو ناوةى ئيَستا ناوبرا‪.‬‬
‫َتى ئينطليزةكران‪ ،‬برة اليرةنطري‬‫‪ -0‬يةكيَ بووة لة شيَخانى دليَم‪ ،‬كة بة دريَذايى مراوةى دةسرةال‬
‫ئينطليز مانةوة‪ ،‬ثيَشرتيئ اليةنطرى حكوومةتى توركى و نازم ثاشا بوون‪.‬‬
‫‪69‬‬
‫دةطةيشرر ‪ ،‬كررة لررة بررارةى طفتوطؤكررانى ئةجنوومررةنى عررةوام برروو‪ ،‬لةاليررةن‬
‫نيشتي مانثةروةران دةقؤزرايرةوة‪ ،‬وا ليَكدةدرايرةوة كرة رازيبروون برة ئينتيرداب لرة‬
‫ئينطلرتاش شتيَكى خوازراو نرةبووة‪ ،‬ئةطرةر ئرةوان (نيشرتيمان ثرةروةران) كرار برؤ‬
‫دذايةتيكردنى بكةن‪ ،‬ئةوا حكوومةتى بةريتانى دةس بةردارى ئينتيداب دةبيَ ‪.‬‬
‫نويَنةرةكان‬
‫ئةركى سةرشامن بوو كة لرة ئراوا برارودؤخيَكى نالرةباردا‪ ،‬ئرةو سياسرةتةى كرة‬
‫َكى رابطةيةمن‪ .‬ليَذنةكة لة ‪ 10‬كرةس ثيَكرديَ ‪ ،‬هرةموويان لرة‬ ‫دةيطرينةبةر بة خةل‬
‫َيَن نويَنةرى خؤدامةزريَنةر‪ ،1‬ئةنردامانى ليَذنةكرة داوايران‬
‫بةغدا بوون‪ ،‬بة خؤيان دةل‬
‫كرد‪ ،‬كة بريورِايان بطةيةمنة حكوومةتى خراوةن شركؤ‪ .‬نةمردةتوانى وةك نويَنرةرانى‬
‫ئؤمةتى عيَراقى ثيَيان رازى ببم‪ .‬بةشيَكى زؤرى خودان راى تةندروس طومانيان لرة‬
‫َسؤزييان و نيازثاكييان دةربرِى‪ ،‬بؤيرة برةناو داواي‬‫ريَبازيان (كة دذى ئينتيدابة) و دل‬
‫‪ 92‬ك ةسم كرد‪ ،‬كة هةموويان لة ثياوة ماقوالنى بةغدا بوون‪ ،‬بةبىَ طويَدانرة اليرةنى‬
‫سياسييان‪ ،‬كة نويَنةرانى هةر دوو تايفةى مةسيحى و جولةكةشي‪ 0‬تيَدا بوو‪ ،‬مببينن‪.‬‬

‫َكو ئةو جةماوةرةى كرة لرة ‪ 1402/0/19‬لرة شرةقامى‬ ‫َنةبذارد‪ ،‬بةل‬


‫‪ -1‬ئةوانة بة خؤيان‪ ،‬خؤيان هةل‬
‫َيان بذاردوون ئةويئ‪ :‬جةعفرةر ئرةبو ئةلتمرةمن‪،‬‬
‫رةشيد نزي مزطةوتى حةيدةر خانة كؤببوونةوة‪ ،‬هةل‬
‫ئةلسعةيدكاشانى‪ ،‬شيَخ ئةمحةد زاهر‪ ،‬عةبدوحلسني جةلةبى‪ ،‬سرةيد عةبردولكريم ئةحلةيردةرى‪ ،‬يوسرف‬
‫ئةلسويدى‪ ،‬فواد دةفتةرى‪ ،‬عةبدولوةهاب نائيرب‪ ،‬سرةعيد نةقشربةندى‪ ،‬موحةمرةد مسرتةفا خليرل‪،‬‬
‫رفعةت جادةى‪ ،‬عةحلابازركان‪ ،‬ئةمحةد داود‪ ،‬عبدالرمحن حيدرى‪ ،‬حراجى ياسرني‪ ،‬خزةيررى‪ ،‬عبداحلسرني‬
‫َبذيَردرا‪.‬‬
‫ضةلةبى داواى ليَبوردنى كرد و سةيد حمةمةد سةدر لة شويَنى ئةو هةل‬
‫‪ -0‬ئةم هةنطاوة بة توندى لة ستونةكانى رؤذنامةى تاميس (لةندةن) هيَرشى كراية سةر‪ ،‬لة سةر ئةو‬
‫بنةمايةى كة هيَنانى ئةو كةسانة بة بارطاوى كردنى ئةجنوومةنةكة ديَ ‪ ،‬بةو كةسانةي كرة الطرريى‬
‫ئيدارةى بةريتانى دةكةن‪ .‬نووسةر‪ .‬هةرضى ئةوانةى ويلسن ثشرتى ثرىَ بةسرتابوون و بانطهيَشرتى‬
‫ئامادةبوونى كردبوون‪ 02 ،‬كةس بوون‪ ،‬نةوةك ‪ 92‬كةس‪ ،‬ئةوانيئ‪ :‬عبداجمليد الشاوى‪ ،‬السيد حممود‬
‫‪68‬‬
‫لة ثالَ هرةموو نويَنرةرانى سرةراى لرة رؤذى ‪0‬ى حروزيَران‪ .‬دواترر دانيشرتنةكة برة‬
‫خويَندنةوةى ئةو وتارة بة سةرياندا كرايةوة‪:‬‬
‫ثةيوةنديم ثيَوةكرا‪ ،‬كة بةشيَ لة بةرِ يَزتان‪ ،‬دةيةويَ لةم رؤذةدا سةبارةت بة‬
‫داهاتووى عيَراق داواكاري م ثيَشكةش بكةن‪ ،‬بؤ ئةوةى منريئ بيخةمرة برةردةم‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤى بةريتانيا‪ .‬ثيَويس ناكات دخلؤشيم بؤ ئةو ديدارة روون‬
‫بكةمررةوة‪ ،‬كررةماوةم دةدا‪ ،‬بررةخيَره اتنتان بكررةم و بررة ثيَررى دةسررةآلمت كرِؤكررى‬
‫سياسررةتى حكوومررةتى خرراوةن شرركؤ سررةبارةت بررةم مةسررةلةية‪ ،‬بررة وردى‬
‫روون بكةمةوة‪.‬‬
‫ثيَويستة كة ئيَوة ليدوانةكانى هةر دوو حكوومةتى بةريتانى و فةرِةنسيتان‪،‬‬
‫خويَندبيَتةوة كة ثيَشرت لة ‪0‬ى نؤظيَمبةرى ‪ 1410‬بآل وكرايةوة‪ ،‬هةروةها ثيَويستة‬
‫ئيَوة مادةى ‪ 00‬ى ثةمياننامةى كؤمةلَى نةتةوةكانتان خويَندبيَتةوة‪ ،‬كرة زؤربرةى‬
‫نةتةوةكانى جيهان مؤريان كردووة‪ ،‬ئةو ليَدوانانة سياسةتى حكوومرةتى خراوةن‬
‫شكؤ بةدةردةخات و نيازةكانى روون دةكاتةوة‪ ،‬ئةو سياسةتةى كرة حكوومرةتى‬
‫بةريتانى بة قةد بستيَ لة هيض كاتيَكيئ ليَى النةداوة‪ .‬ئاشركراى دةكرةم كرة‬
‫حكوومةتى خاوةن شركؤ‪ ،‬نيرازى وايرة حكوومرةتيَكى نيشرتيمانى لرة عيَرراق‬
‫دامبةزريَنىَ‪ .‬ويستم ئةمة لة خيَراترين كاتدا جيَبةجىَ بكرةم‪ ،‬لرة سرةر ئةمرةش‬
‫جيَبررةجيَكردنى ثررةكى كررةوتووة‪ .‬مررن زؤر غرة مبارم بررةم دواكةوتنررة‪ ،‬كررة بررة‬
‫هؤكاريَكةوة روويانداوة ‪ ،‬لة تواناى ئيَمرةدا نرةبووة خؤمرانى ىلَ البردةين‪ .‬ئرةو‬

‫النقيب‪ ،‬احلام على االلوسرى‪ ،‬مجيو مدود امالاووخ م‪ ،‬صرا امللرى‪ ،‬حممرود الشرابندر‪ ،‬عبودالاخر م‬
‫خضري ‪ ،‬الشيغ شكر اللة‪ ،‬حممد حسن اروهر‪ ،‬جعفرمعطيفهمعبداحلسنيمالضلبى‪،‬محممولرماططورمقضرى‪،‬م‬
‫حمملرماطسرتبخر ‪،‬معبدالكر ممالضلبى‪،‬مننخحيممرانيخ ‪،‬مسخسلنمحساي ‪،‬معا اننخحيم‪،‬مثهودامزلول‪،،‬م‬
‫عبداجلبخ مخيخط‪ ،‬خسرو قيوجميان‪ ،‬احلام على االلوس سةبارةت بة بانطهيَش ‪ ،‬داواى ليَبوردنى كرد‪.‬‬
‫‪72‬‬
‫دريَذبوونةوةيررةى كررة لررة جةنطةكررةى ئيَسررتا روويررداوة و ئررةو ريَطرييانررة‬
‫(سةختييانة) ى نةيهيَش ثةميانى ئاشتى مؤر بكريَ ‪ ،‬تيَكضوونى رذيَمرى وآلترة‬
‫دراوسيَيةكانى عيَراق ‪ ،‬جا ض الى توركيا يران الى ئيَرران يران الى سروريا بيَر ‪،‬‬
‫هةموو ئةو ثةشريَويي انة ريَطرر بروون لرة برةردةم ثيَكهيَنرانى ئرةو حكوومةترة‬
‫ثادشايي ةى كة نيازمان وا بوو‪ ،‬دايبمةزريَنني‪.‬‬
‫هيوادارم‪ ،‬باوة ِر بةوة بكرةن‪ ،‬كرة هرةرطيز لرة توانامانردا نرةبووة‪ ،‬خؤمران لرةو‬
‫َنياترران دةكةمررةوة‪ ،‬ئةوانررةى كررة دةيانررةويَ حكوومررةتى‬‫دواكةوتنررة البرردةين‪ .‬دل‬
‫َكانى‬ ‫ثادشايةتى بةثةلة بونياد بنيَن‪ ،‬بةكارهيَنانى توندوتيذى‪ ،‬و روذراندنى بريى خرةل‬
‫سادة‪ ،‬ئةوا نيشتمانةكةيان لة طؤرِدةنيَن‪ ،‬جا هؤكارةكانى دواى ئةو كرارة هةرضرييةك‬
‫بيَ ‪ ،‬ض نيشتيمانى يا شتى ديكةبيَ ‪.‬‬
‫هيض هيوايةك بة دروستكردنى حكوومةتى ثاشايةتى بةو شيَوةيةى كة ئرةوان‬
‫دةيانةويَ ‪ ،‬بةر لة بةرقةراربوونى ئاسايشى طشرتى و ضةسرثاندنى كؤلةطرةكانى‬
‫رذيَم‪ ،‬كة وآلت بة هؤيةوة طةشةدةسةنىَ‪ ،‬لة ئرارادا نييرة‪ .‬برا ئةوانرةى رذيَمرى‬
‫ئيَستاي وآلت تيَكدةدةن‪ ،‬هةستى خةلَكى دذ بة دةسةآلت دةورذيَنن‪ ،‬با بزانن كة‬
‫ئةو هؤكارانة دةورذيَنن كة حكوومةت بةو ه ؤية دةتوانىَ ريَوشيَنى ثيَويس بؤيان‬
‫بطريَتةبةر‪ .‬حكوومةتيئ ئةطةر ثيَويس بكات‪ ،‬ئرةو ريَوشرويَنانة برةكارديَنىَ‪.‬‬
‫سةربارى ئةمةش‪ ،‬ئرةو ريَوشرويَنانة لةوانةيرة كاريطرةرى لرة سرةر سيسرتةمى‬
‫ئيدارةكان‪ ،‬كة هةر لة زوويَكةوة ثيَشنيازى دامةزراندنيامنان كردبوو‪ ،‬دةبيَ ‪.‬‬
‫من بةو ثيَيةى كة سةرؤكى كاتى حكوومةتى ثادشايةتى ئيَستام‪ ،‬هؤشرداريتان‬
‫دةدةمىَ كة هةر هاندانيَ بؤ توندوتيذى‪ ،‬يان تيَكدانى رذيَمى وآلت‪ ،‬بة توندى لرة‬
‫اليةن هةردوو دةسةآلتى سةربازى و ثادشايةتى وةآلم دةدريَتةوة‪ .‬باش بزانن كة هيَز‬
‫لةالى ئيَمةية‪ ،‬ئيَمة سوورين لةسةر توندكردنى كؤلَةطةكانى رذيَم لةم وآلترةدا‪ ،‬ترا‬
‫ئةو كاتةى ئةو حكوومةتة ثاشرايي ةى كرة مةبةسرتمانة دادةمرةزريَ ‪ .‬دةسرةآلتى‬
‫باسكراو‪ ،‬لةثيَدانى هيَزى تةواو بؤ ضةسثاندنى رذيَم لة وآلتدا‪ ،‬كةمتةرخةم نابيَر ‪،‬‬

‫‪71‬‬
‫هةروةها ئةو هيَزة ريَطة نادات يارى بة رذيَمى وآلت بكريَ ‪ .‬هيوادارم ناضرار نرة‬
‫ئةو هؤشداريي انة بؤتان دووبارة بكةمةوة‪ ،‬هةروةها هيوادارم كة رةوشى داهاتوو‪ ،‬وا‬
‫نةكات ثيَويس بكات ئةو ريَوشويَنة تايبةتيي انرةى برؤ ثاراسرتنى رذيَمرى طشرتى‬
‫دةطرييَتةبةر‪ ،‬بةكار بهيَنريَ ‪.‬‬
‫ئيَستا دةضينة سةر قسرةكردن لرة حكوومرةتى داهراتووى عيَرراق‪ .‬حكوومرةتى‬
‫بةريتانى دواى راويَذ برةرِاى طشرتى لةمبارةيرةوة‪ ،‬سروورة لرة سرةر دانرانى رذيَمرى‬
‫حكوومةتى داهاتووى عيَراق‪ ،‬لةنزيكرتين كاتدا‪ .‬هةروةك زؤربةتان ئاطادارن‪ ،‬لةسرةر‬
‫َرةكان لرة نيَروان مرن و حكوومرةتى خراوةن شركؤ و طرةورة سرةرؤكانى‬ ‫ئةمة هةول‬
‫حكوومةتى ثاشايى ئيَرة كراوة‪.1‬‬

‫َسرنة سرةبارةت برة‬


‫َيَندان لة طوتارةكةدا تيَبينى دةكريَر ‪ .‬هةرضرى راى فرةرمى ويل‬
‫‪ -1‬هةرِةشة و بةل‬
‫َمرى يادداشرتى فرةرمى‬‫ثيَكهيَنانى حكوومةتى نيشتمانى‪ ،‬ئةوا دةكريَر لرةو ثاداشرتةى كرة لرة وال‬
‫ثيَشكةشكراوى مس بيَل لة تشرينى يةكةمى ‪ 1414‬سةبارةت بة ئةطرةري دامةزرانردنى حكوومرةتى‬
‫نيشتيمانى بؤ لةندةنى بةرز كردبووة‪ ،‬دةردةكةويَ ‪ .‬مس بيَل سرةبارةت برة دامةزرانردنى حكوومرةتى‬
‫نيشتيمانى و سوود وةرطرتن لة شارةزايى حكوومةتى دميةشق‪ ،‬بةرثرسرياريَتى وةرطرتنرى عرياقييرةكان‬
‫َيَ ‪ -:‬ئةطةرى سرةرةكى كرة يادداشرتةكةى‬ ‫َسن لة يادداشتةكةدا دةل‬ ‫لةو حكوومةتة راى دةربرِيووة‪ .‬ويل‬
‫َةتى عةرةبى لة عرياق و شرويَنانى ديكرة لرة مراوةى كورتردا‬ ‫َى لة سةر بونيادنراوة ئةوةية كة دةول‬ ‫بيَل‬
‫كاريَكى مومكينة‪ .‬دانانى ثالنيَكى لؤذيكى بؤ حكوومةت لة سرةر ئرةم بنةمايرة‪ ،‬شرتيَكى كرردارى‬
‫َترةدا‪ ،‬ناضرارم دةكرات كرة‬
‫َم تيَبينييةكامن لةم وال‬
‫َكيئ لة هةموو شويَنىَ ثيَى رازين‪ ،‬بةال‬ ‫دةبيَ و خةل‬
‫َرةتيَكى نرويَى‬‫َةية‪ .‬من لةو براوةرِةدام كرة ثيَكهيَنرانى دةول‬
‫دةرى خبةم كة ئةو ئةطةرة‪ ،‬ئةطةريَكى هةل‬
‫َمان‪ ،‬خاوةن سةروةرى لة نيَو ثامشاوةى ئيمثراتؤرييةتى رووخاوى توركى‪ ،‬لةم رؤذطارةدا كراريَكى‬ ‫موسول‬
‫ئةستةمة لةم باوةرِةدام راى طشتى عةرةبى دواى ضةند ساليَ لة سةر كرار بروونى حكوومرةتى نرويَى‬
‫عةرةبى ثيَى باشة توركرةكان بطةرِيَنرةوة‪ .‬دامةزرانردى حاكمرانى عرةرةب‪ ،‬يران طرةورة كارمةنردانى‬
‫َت و ياسرا و نيرزام‬ ‫عةرةب‪ ،‬جطة لةوانةى كرة برة سريفةتى راويَرذكارى دادةمرةزريَن‪ ،‬خيَررا دةسرةال‬
‫‪72‬‬
‫ئةمةش بؤ ئةوةى بطةينة ثيَكهيَنانى حكوومةتيَكى كاتى ثاشرايى‪ ،‬كرة ئرةركى‬
‫َكيدا تةواو دةبرن‪ ،‬لرة‬ ‫بةرِيَوةبردن تا ئةو كاتةى يادداشتةكانى حكوومةت لةطةلَ خةل‬
‫ئةستؤ بطريَ ‪ .‬سيستةميَكى جيَطر بؤ حكوومةتى نروىَ دابنرىَ‪ .‬ئيردارةى مةلرةكى‬
‫ليَرة‪ ،‬دةستوورى ئةو حكوومةتة كاتييةى‪ ،‬ضاثكردووة‪ ،‬كرة برؤ حكوومرةتى خراوةن‬
‫َكيدا بآلوبكريَترةوة‪ ،‬برةآلم‬‫شكؤ بةرزكرابووةوة‪ .‬نياز وابوو ئةو دةستوورة بة سةر خةل‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ بة هؤى طريَنةدانى ثةمياننامةى ئاشتى لةطةلَ توركيرا‪ ،‬برؤى‬
‫نةدةكرا ريَطة بة من بدات‪ ،‬بآلوى بكةمةوة‪ ،‬يان هرةر نرةبىَ كرةميَكى ىلَ راثرؤرت‬
‫َيَم كة ئةوةى ئيَمرة نيازمانرة‬ ‫بكةم‪ ،‬لةطةلَ ئةوةشدا خراث نيية كة بة طشتى ثيَتان بل‬
‫ثيَكهيَنانى ئةجنوومةنى ئومةتة‪ ،‬بة سةرؤكايةتى كةسيَكى عةرةب‪ ،‬ترا ئرةو كاترةى‬
‫دةستوورى عيَراق بؤ ئةجنوومةنى ياسرادانان كرة ئرةويئ برة نيرازين دايبمرةزريَنني‪،‬‬
‫بةرزدةكريَتةوة‪ .‬لةو باوةرِةداين كة ثيَويسرتة كراتى ترةواو برة وآلتةكرة بردريَ ‪ ،‬ترا‬
‫كاروبارةكانى جيَطر دةبن‪ .‬خيَر لة ثةلةكردن دا نيية‪.‬‬
‫بة بريتان ديَنمةوة كة عيَراق لة ترةواوى مةماليكرةكان جيايرة‪ ،‬برةوةى برة‬
‫كارةساتةكانى جةنَ كاريطةر نةبووة‪ ،‬هةرضةند جةنطيشى تيَدا روويرداوة‪ .‬ئرةو‬
‫هةواآل نررةى كررة لررة سرروريا و قررةفقاس و بةشريَكى ئيَررران و توركيرا و هررةتاكو‬
‫فةلَةستين يئ بة دةستم دةطات‪ ،‬هةموويان ئاماذة بؤ طرانى و خراثى بةرِيَوةبردن‬
‫دةكةن‪ ،‬هةذارى بةرؤكى خةلَكى توركيا و سرورياى طرترووة‪ ،‬نرارةزايى خرةلَكى‬
‫طةيشتؤتة لوتكة‪.‬‬
‫َيَن شكيَنى ناكةين ئةطةر لة راثةرِانردنى كارةكرانى حكوومرةت سسرتى‬ ‫ئيَمة بةل‬
‫بنويَنني‪ ،‬بةرلةوةى وادةى رادةسرتكردنى برؤ حكوومرةتى نيشرتيمانى كرة برةنيازين‬
‫لةداهاتوو ثيَكي بهيَنني‪.‬‬

‫دادةتةثيَنىَ و ئالؤزى و ثةشيوى ديَنيَتة ئاراوة‪ .‬كة جوالنةوةكة برةم شريَوةية دةسرتى ثيَكررد ئرةوكات‬
‫َتى ناوةرِاس ‪ .. .‬كريك)‪.‬‬‫سةخ دةبىَ لة سنووريَكدا رايبطريَ (كورتةى ميَذووى رؤذهةال‬
‫‪73‬‬
‫َةتيَن‪ ،‬عيَراق لة ذيَر دةسةآلتى حكوومةتيَكى بيرانى برووة‪،‬‬ ‫َمةخةل‬‫َةت هةل‬ ‫بة روال‬
‫بؤمرراوةى دوو سررةد سررالَ‪ ،‬ضررةندى نيازةكرران باشرريئ بررن ناكريَ ر حكوومررةتيَكى‬
‫نيشتيمانى لة ضاوتروكانيَكدا ثيَكبهيَنريَ ‪ ،‬هةر دةبيَ ثرةيرِةوى ثلةثلرةيى بكرةين‪،‬‬
‫َنياييةوة سةرنةكةوتن بة دةس ديَ ‪ .‬بروا بكةن من و سرةرجةم ثيراوانى‬ ‫ئةطينا بةدل‬
‫حكوومةت‪ ،‬زؤر ئارةزوومانة‪ ،‬ئةو بةياننامةيةى كة بؤم خويَندنةوة‪ ،‬جيَبةجىَ بكريَ ‪،‬‬
‫بةآلم ئيَمة نراتوانني كرارى نةشرياو بكرةين‪ .‬ئرةوةش برزانن كرة ئيَمرة و ئيَروة يرةك‬
‫بةرذةوةندميان هةية‪ ،‬ئةوةى بؤ ئيَوة طرنطة‪ ،‬بؤ ئيَمةش طرنطة‪ .‬لة كؤتاييدا سوثاسرى‬
‫َخوش دة ‪ .‬ثيَشنيازةكانتان بؤ حكوومرةتى‬ ‫طويَطرتنتان دةكةم‪ .‬بة ثيَشنيازةكانتان دل‬
‫خاوةن شكؤ كة طرنطى بة ضارةنووسى عيَراق دةدات‪ ،‬بةرزدةكةنةوة‪ .1‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫َطةنامةيةكيان دةركرد و تيَيدا داواى طريَدانى كؤنطرةيران‬ ‫لةو كاتةدا نويَنةران بةل‬
‫َببرذيَردريَ ‪ .‬ئرةو كؤنطرةيرة دةسرةآلتى‬‫بؤ عيَراق كرد‪ ،‬كة بةثيَى ياساى تروركى هةل‬
‫دانانى ثيَشنيازةكانى ثيَكهيَنانى حكوومرةتى نيشرتيمانى لرة عيَرراق ثرىَ بردريَ ‪،‬‬
‫َيَنةى كة لة ليَدوانةكةى (ئينطليزى ‪ +‬فةرِةنسرى)‬ ‫ئةمةش وةك جيَبةجيَكردنى ئةو بةل‬
‫َى ‪ 1410‬دا هاتووة‪ .‬من لة كاتى خؤى ثيَشبينى ئرةوةم‬ ‫لة ‪0‬ى تشرينى دووةمى سال‬
‫كرد‪ ،‬كة ئةو ليَدوانة نارؤشنة لة سةختى ترسناك ئاميَزمان دةطليَنىَ‪ ،‬هةروةها ثريَئ‬
‫ئةمةش مةزةندةى ئةوةم كرد كرة رةوشريَكى ئراوا لرة وآلت دةخرولقيَنىَ‪ ،‬لةوانةيرة‬

‫‪ -1‬دةقة عةرةبييةكةي لة كاتى خؤى لة رووثةرى رؤذنامرةى ((العرراق)) لرة ‪ 1‬حروزيرانى ‪1402‬‬
‫َوكرايةوة‪ .‬حسني أفنان لة جياتى (سري ئارنولد ويلسن) – بريكرارى حراكمى ثاشرايةتى – دةقرة‬‫بال‬
‫عةرةبييةكةى خويَندةوة ئةمةش لرة رؤذى ‪0‬ى حروزيرانى ‪ 1402‬لرة دائرريةى حراكمى سياسرى و‬
‫سةربازى شارى بةغدا لة سةراى بةرِيَوةضوو‪.‬‬
‫‪74‬‬
‫َرةتى ئينتيردابكار لةطرة َل برِيارةكرانى‬ ‫َبرذاردني دةول‬‫خواستةكانى طرةل لرةبارةى هةل‬
‫َةتى مةزن ناكؤك بيَ ‪ .1‬ئيَستا ئةو سةختييانة دةورةى ئيَمةى داوة‪.‬‬ ‫دةول‬
‫َيَن كة نيازى نويَنةران بةرةو ئرةو‬ ‫ضونكة ئيَمة نهيَنييةك ئاشكرا ناكةين‪ ،‬ئةطةر بل‬
‫ئاراستةية دةضوو كة ريَوشويَنى ثيَويس بؤ دةركردنى بةياننامةيةك لة كؤنطرةكرةوة‬
‫لة بارةى سةربةخؤيى عيَراق‪ ،‬دةربكات و رةتكردنرةوةى ئينتيردابى برةريتانى برةدوا‬
‫دابيَ ‪ ،‬هةروةك ئةوةى لة كؤنطرةى سورى روويدا‪ ،‬كة جةختى لة سةر ئةوة دةكردةوة‬
‫كة دةبيَ عيَراقيئ ضاو لة سوريا بكات‪.‬‬
‫رووداوةكانى دانيشتنةكة وةك سةرجةم دانوستاندنةكانى ثيَشرت لة كةشيَكى طرران‬
‫و سةنطني و بةرزةف كردنى خود بةرِيَوةضوو‪ ،‬بةو شيَوةيةى كة ئيَمة (بونهام كارترةر‪،‬‬
‫هاول بلفور و من) ضووينة ناو سةراى‪ ،‬بة طرةردةلوىل جنيَرو و فيكرة‪ ،‬كرة لةاليرةن‬
‫كؤمةىلَ قوتابى و كارمةندانى ثيَشووى تروركى ليَردةدران‪ ،‬ثيَشروازى كرراين‪ .‬ئةمرة‬
‫يةكةم خؤثيَشاندان بوو كة بة مةبةستى جارِدانى جةنَ ساز كرابوو‪ .‬داواكارييرةكانى‬
‫نويَنةران دواى نيوةرِؤى هةمان رؤذ (‪0‬ى حوزيران) بؤ وةزارةترى هينرد بةرزكرايرةوة‪،‬‬
‫منيئ راى خؤمم بةم شيَوةية لة بابةتةكة دةربرِى‪:‬‬
‫ثيَويس ناكات ليَرةدا جةخ لةوة بكةمةوة كة ئةطةر ريَطةم ثيَبدرابواية هةروةك‬
‫لة بروسكةكانى ‪0‬ى ئايار داوام كردبوو‪ ،‬بةر لة هاتنى مانطى رةمرةزان (واترة رؤذى‬
‫‪ )14‬بةياننامةيةكةم دةركردبا‪ ،‬ئيَستا ثيَويستى نةدةكرد رووبرةرِووى بزووتنةوةيرةكى‬
‫َثشتى دةكرات‪ .‬برة طرويَرةى‬ ‫بةم شيَوةية توند ببينةوة‪ ،‬كة حةماسةتيَكى ورذيَنةر ثال‬

‫َةى نةتةوةكان‪ ،‬دةَليَ ‪ -:‬هةنردىَ‬ ‫‪ -1‬برطةى تايبةت بةم بابةتة لة ماددةى ‪00‬ى بةَليَننامةى كؤمةل‬
‫َتانةى كة ثيَشرت سةربة ئيمثراتؤرى عومسرانى بروون طةيشرتوونة قؤناغيَر لرة ثيَشركةوتن‪،‬‬ ‫لةو وال‬
‫دةكريَ بة شيَوةيةكى كاتى وةك نةتةوةيةكى سةربةخؤ دان بة بوونيان بنريَ و راويَذ و يارمةتى لرة‬
‫َةتى ئينتيدابكار ترا ئرةو كاترةى دةتوانيَر لرة سرةر ثر َى رابوةسرتىَ‪ ،‬وةربطريَر ‪ .‬ثيَويسرتة‬ ‫دةول‬
‫َةتى ئينتيدابكار بة هةند وةربطرييَ ‪.‬‬‫َبذاردنى دةول‬
‫َتانة لة هةل‬
‫خواستةكانى ئةو وال‬
‫‪75‬‬
‫ميزاجى ئيَستا‪ ،‬لةوانةيرة ثيَشرنيازى ملكرةض كردنرى وآلت ئةطرةر برؤ ماوةيرةكى‬
‫دياريكراويئ بيَ بؤ دةستوورى كاتى‪ ،‬كة راويَرذيان ثرىَ نرةكراوة‪ ،‬لرة بةرامبةريردا‬
‫نيشررتيمانثةروةران جررارى سررةربةخؤيى برردةن‪ .‬ئررةو ثيَشررنيازانة بررة نرراكوك لةطررةلَ‬
‫راطةيانرردنى (ئينطليررزى ‪ +‬فةرِةنسررى) دادةنريَر ‪ ،‬كررة ذمارةيررةكى كررةم لررة مانررا‬
‫َ دةطةيرةنريَ ‪ ،‬هرةروةها دةبيَترة هرؤى‬ ‫راستةقينةيةكةى دةطةن و بةخراث لة خرةل‬
‫توندبوونى راى طشتى لرة دذمران‪ .‬ئةطرةر ئرةو ميزاجرة هرةر برةم شريَوةية مبيَنرىَ‪،‬‬
‫ئةجنوومةنى ياسا دانانى ثيَشنيازكراو كاتىَ داواى كؤبوونةوة دةكات برؤ ئةجنوومرةنى‬
‫دامةزراندن دةطؤرِيَ ‪ ،‬ئةطةرضى ئةو دةسةآلتةشى نيية‪.‬‬
‫بةهةند وةرطرتنى راطةياندنةكةى (فةرِةنسى ‪ +‬ئينطليزى) ‪ ،‬من واى دةبينم‪ ،‬كة‬
‫تاكة ريَطاى كراوة لة ثيَشمان‪ ،‬ئةوةية كة بةياننامةيةك دةربكةين و تيَيردا باسرى‬
‫ئةوة بكةين كة دوا ى سرةثاندنى ئينتيرداب‪ ،‬هرةنطاوى ثيَويسر برؤ بانطهيَشرتى‬
‫ئةجنوومةنى دامةزراندنى دةطرييَتةبةر‪ ،‬بؤئةوةى بريورِا لة بارةى شيَوةى حكوومةتى‬
‫داهاتوو وةربطريَ ‪.‬‬
‫ثيَشنياز دةكةم‪ ،‬كرة سريَر ثيَرسرى كروكس ضرةند رؤذيَر لرة بةغردا لرة مراوةى‬
‫بانطهيَشتكردنى بؤ شويَنى خؤى‪ ،‬مبيَنيَتةوة‪ ،‬بؤئرةوةى ضراويان برة سرةرؤكةكانى وآلت‬
‫بكةويَ و كيَشة دةستوورييةكانيان لةطةلَ باس بكةن‪ ،‬ثيَويس ناكرات برة شريَوةيةكى‬
‫فةرمى بؤ ئةم مةبةستة دائريةكة لة من وةربطريَ ‪ ،‬ضاوةرِوانى طةرِانةوةى وةك مةندوبى‬
‫سامى بؤ وآلت‪ ،‬هةروةك ثيَشرت باسرم كررد زؤر يارمةتيردةر دةبيَر لرة طةرِاندنرةوةى‬
‫متمانةى طشتى بؤ دةروون‪ ،‬دواى ئةوةى ئةو متمانةية شويَن لةق كرا بوو‪.‬‬

‫راى بةشةكانى ديكةى عيَراق‬

‫‪76‬‬
‫بةر لة هةفتةيةك بؤ ثيَشوازيكردن لة (ئةمحةد شاه)‪1‬ى خاوةن شكؤى ئيمثراترؤر‪،‬‬
‫سةردانى بةسرةم كردبوو‪ ،‬لةطةلَ سةرؤكى دانيشتوانة عةرةبةكةى ئةوىَ‪ ،‬كؤبوومةوة و‬
‫بينيم زؤر بة توندى خؤيان لة كارةكانى نيشتيمانثةروةرانى بةغدا‪ ،‬بىَ بةرى دةكرةن‪.‬‬
‫بؤ بةيانى رؤذى دوايى بةغدام بةجيَهيَش و بة فرِؤكة بؤ حيللة و كةربرةال و نةجرةف‬
‫ضووم‪ ،‬بؤ ئةوةى لةطةلَ طةورة شيَخانى هؤزةكان و سةرجةم ثيراو مراقوالن و حراكمى‬
‫سياسى كؤببمةوة‪ .‬ئةو كات هاوين لةو ثةرِيدا بوو‪ ،‬كة ستونى هةواى طةرم بؤ بةرزى‬
‫دوو هةزار ثىَ لة سةر دةشتة طةرمةكان بةرزدةبووةوة‪ ،‬فرِؤكةى (ئار‪ ،‬ئةى‪ ،‬ئاي ) كة‬
‫من يةكىَ بووم لة سةرنشينةكانى نةيتوانى ئةو ستونة هةوا طةرمة بِِيَ ‪.‬‬
‫فرِؤكةوانةكة بؤ ضةند جاريَ ويستى ئةم كرارة بكرات‪ ،‬هرةموو جاريَر طرةرمى‬
‫بزويَنةرى فرِؤكةكة لة طةرمى ئاسايى زياتر دةبوو‪ ،‬جطة لة نيشتنةوةى خيَرا برؤ خرؤ‬
‫رزطار كردن‪ ،‬هيض ريَطايةكى ديكة نةما‪ .‬فرِؤكةيةكى ديكة تاقيكرايةوة‪ ،‬ئةو جارةيان‬
‫َى بزويَنةرةكة رةش ببروو‪،‬‬ ‫سةركةوتوو بوو‪ ،‬يةكةجمار طةيشتمة حيللة‪ .‬طيامن بة دوكةل‬
‫بة هؤى بةرزى ثلةى طةرمى رةنطى ثيستم ببووة‪ ،‬نرةوتى‪ ،‬دواى بةثةلرة خؤشوشر ‪،‬‬
‫َى لرة‬ ‫شانديَكى طرنطى شيَخانى هؤزةكران و خراوةن زةوييرةكان و بازرطانرانى لؤكرال‬
‫‪0‬‬
‫دائريةي شارةوانيم بينى‪ .‬ثيَيان راطةياندم كة كورِى موجتةهيردى طرةورةى كةربرةال‬
‫هةوليَكى سةختى داوة‪ ،‬تاكو هةستى طشتى دذ بة ئينطليز ببزويَنرىَ‪ ،‬برةرِاى ئرةوان‬
‫َةكاني كورِى موجتةهيدى طةورةى كةربةال‪ ،‬سةركةوتنى كةمى بةدةس هيَناوة‪.‬‬ ‫هةول‬
‫طرووثيَ ئةفسةر لة سوريا و طرووثيَ لة ئةفسةرانى ثيَشرووى سروثاى تروركى كرة‬
‫ئيَستا لة خزمةت ئةمري فةيسةلَ كاريان دةكرد‪ ،‬ضةند كةتيبةيةكيان بؤ بةغدا نارد بؤ‬

‫‪ -1‬ئةمحةد شاه كورِى مري شاى‪ ،‬دوايني ثادشاى نةوةى قاجارييةكانى حاكمى ئيَران بوو‪ ،‬لرة اليرةن‬
‫رةزا شاى ثةهلةوى‪ ،‬باوكى شاى ئيَستاى ئيَران لة حوكم الدرا‪.‬‬
‫‪ -0‬مريزا حممد رةزا شريازى‪ ،‬كورِى مريزا حمة ةد تةقى سةركردةى روحى شؤرِشة طةورةكةى عرياقة‪.‬‬
‫‪77‬‬
‫ئةوةى هانى عةشايةرةكان و دانيشتوانى نةجةف بدةن‪ ،‬كة وةكو بةغردا بكرةن و لرة‬
‫دذى بةريتانييةكان شؤرِش بكةن‪.‬‬
‫ئةو ئاطادارييانة (بانطكردن) برة كرةميَ رازى بوونرةوة‪ ،‬وةآلم درانرةوة‪ .‬طرةورة‬
‫شيَخان‪ ،‬لةمةرِ بزووتنةوةكان لة شيَوةى ئةوانةى لة بةغدا هةن‪ ،‬ئاطاداريان كردمةوة‪،‬‬
‫كة ئةو بزووتنةوانة بآلودةبنةوة‪ ،‬ئةطةر لة سنووريَ رانةطرييَن‪ .‬ئرةوان جرةختيان لرة‬
‫سةر ئةوة كردةوة كة باشرتين ريَطا ئةوةية كة تابكريَ كيَشرةكة برة تونردى لةطرةلَ‬
‫هاندةران ضارةسةر بكريَ و واى ليَبكةين زؤر روون بيَ ‪ ،‬كة ئيَمة بة ئينتيداب رازى‬
‫بووينة و سوورين بؤ كاركردن لة سةر ئاستى ئةو بةرثرسياريَتييةى كة ثيَوةى بةنردة‪.‬‬
‫هةروةها ثيَيان طومت كة زؤربةى نويَنةرانى بةغدا لة سرةردةمى توركرةكان ئةنردامى‬
‫َةى ئيتحاد و تةرقى بوون‪ ،‬ئرةو ريَكخرراوةى لرة دوو دةيرةى دوايرى دذايرةتى‬ ‫كؤمةل‬
‫ثيَكهيَنانى هةموو شيَوة حكوومرةتيَكى دةكررد‪ ،‬زانينرى ئرةم راسرتيية واى نرةكرد‬
‫َكو وايكررد ئرةو راويَرذةى‬ ‫دذايةتى كردنيان بةشتيَكى كةم مةترسى وةرنةطرييَ ‪ ،‬برةل‬
‫ثيَشكةشيان دةكرد كةم برةها سرةير بكريَر ‪ .‬لرة راسرتيدا نويَنرةران لرةو كاترةدا‪،‬‬
‫سياسةتيَكى بونيادنةريان نرةبوو‪ ،‬ئامرانل و سرنوورى ضراوتيَرِينةكانيان‪ ،‬لرة ئاسرتى‬
‫دذايةتى كردنى ئينتيرداب دةوةسرتا‪ ،‬هةرضرةندة هةنرديَ لةمانرة قسرةى لرةبارةى‬
‫راطةياندى شةريف عةبدولآل وةك ئةمريى عيَراق‪ ،‬بطررة وةك ثاشراى عيَرراق دةكررد‪،‬‬
‫ئةوانى ديكةش بة نهيَنى ثةيوةندييان بة ئةمريكا و قونسوخلانةى فةرِةنساوة دةكرد و‬
‫َةتى ئينتيدابكار بة سةر عيَراقةوة‪ ،‬ديارى بكريَ ‪.‬‬ ‫داوايان دةكرد‪ ،‬توركيا وةك دةول‬
‫لة ماوةى مانطةكانى نيسان و ئاياردا‪ ،‬ضةند جار لرة ريَطراى فرِؤكرةكان سرةردانى‬
‫هةموو مةركةزة كارطيَرييرةكانى عيَرراقم كررد‪ ،‬طفتوطرؤى دوور و دريَرذم لةطرةلَ ئرةو‬
‫كةسانةى كة نويَنةرى هةر تايفةيةك و هؤزيَكى طةورة دةكةن‪ ،‬كرد‪ .‬هةروةها طفتوطرؤم‬
‫لةطةلَ راى سياسى جؤراوجؤر كرد‪ .‬بريورِاكانى كة لةم ضاوثيَكةوتنانة دران لة مةركةزة‬
‫َى بوون بة يةكةوة‪ .‬سرةرجةم‬ ‫زؤر ليَ دوورةكان لةيةكرتى‪ ،‬تايبةتى (شةخسى) و كؤمةل‬

‫‪79‬‬
‫راكان لةطةلَ بريؤكةى ثةلةكردن لة دامةزراندنى سيسرتةمى دةسرتوورى نراكؤك بروون‪.‬‬
‫هةندىَ اليةنى داطريكردنى سةربازى‪ ،‬وةك دةستطرتن بة سةر ذمارةيةكى زؤر لة خانووى‬
‫َ ‪ ،‬بةآلم ئيدارةى مةدةنى جطرة لرة‬ ‫نيشتةجىَ بوونى سةربازان‪ ،‬بووة مايةى بيَزارى خةل‬
‫كةميَ رةخنة نةبيَ هيضى ديكةى ئاراستةى ئةو اليةنة نةكرد‪ .‬هرةموو حكوومرةتى‬
‫زياتريان دةويس ‪ ،‬نةوةك كةميَ لرة حكوومرةت‪ .‬وآلتران دةيانةويسر هؤزةكران برؤ‬
‫بةرزةفتكردن و دةسةآلتى خؤيان ملكةض ثرىَ بكرةن‪ .‬ثيراوانى هؤزةكرانيئ ثشرتطريى‬
‫مولكداريان (سندات مل ) دةويس كة بة هؤيةوة خاوةنداريَتى ئرةو زةوييرةى كرة برة‬
‫مافى كؤنيَتى لة دذى خاوةنة شةرعييةكانيان‪ ،‬بةكاريان هيَناوة‪ ،‬زامن بكةن‪ .‬هرةروةها‬
‫بازرطانةكان ياسا و دادطاى قةزاييان دةويس ‪ ،‬شارةوانى و نةخوشخانةكان دةسرةآلت و‬
‫ثارةيان لة داهاتةكانى مةركةز دةويس ‪ .‬خراوةن زةوى و جووتيراران وةكرو يرةك داواى‬
‫كردنةوةى جؤطاكانى ئاو و دروستكردنى ريَطاى قري و ئاسرن و ترؤى براش و طاميَشرى‬
‫زاوزىَ و يارمةتى بةيتةرييان دةكرد‪ ،‬بةم شيَوةية ثيَشكةوتن و طةشةسرةندن‪ ،‬لرة هرةوا‬
‫دةنطى دةدايةوة‪ ،‬باجةكان بةبىَ زةمحةت دةدران و بة بىَ فرميَس كؤدةكرانةوة‪.‬‬
‫ئررةو راثؤرتانررةى دواى ئةمررة‪ ،‬بررةردةوام لررة حاكمررة سياسررييةكانى مةركررةزة‬
‫جؤراوجؤرةكرران تررا سررةرةتاى حرروزيران‪ ،‬دةطةيش ر ‪ ،‬هررةمان ناوةرِؤكيرران دووثررات‬
‫دةكررردةوة‪ .‬هررةردوو وياليررةتى بةغرردا و بةسرررة زؤربررةيان شرريعة برروون‪ ،‬جوالنررةوة‬
‫نيشتيمانييةكانى بةغدا و موسلَ نزيكةى هةمووى سونةى بوون‪ ،‬بؤية ئةو جةماوةرة‬
‫شيعةيةى كة ماوةيةكى دوور و دريَذ لة اليةن توركرة سرونييةكان دةضةوسريَنرانةوة‪،‬‬
‫حةزيان بة بزووتنرةوة نيشرتيمانيية سرونييةكان نرةدةكرد‪ ،‬ضرةندين مرانَ بةسرةر‬
‫ضاثكردنى راسثاردةكانى ليَذنةى بونها كارتةر بة زمانى ئينطليزى و عةرةبى تيَثةريوة‬
‫و‪ ،‬لةاليةن ثياو ماقوالنى عةرةبى سةرجةم ناوضةكان زانراوة‪ ،‬برةآلم ثةرؤشريان برؤى‬
‫ثيشرران نررةدا و لررة زؤر برراردا بررة ترس ريَكى راسررتةقينة وةريررانطرت‪ .‬ئررةوان ئررةو‬
‫ثيَشنيازانةيان بة شؤرِشطيَرِى دادةنا و ثيَيان وابوو نةوةيةك بةرلة ئيَستا هاتووة‪.‬‬

‫‪78‬‬
‫راى موسلَ و كةركوك و سليَمانى‬
‫دواى ضةند رؤذيَ بة فرِؤكة سةردانى كةركوك و موسلَ و سليَمانيم كرد‪ ،‬هرةموو‬
‫ئةو راثؤرتانةى لة بارةى شيكردنةوةى رةوشى كوردةكان دةطةيش ‪ ،‬لة سةر ئةوة كؤك‬
‫بوون كة هيَمنن و هيض سؤزدارييةكى تايبةتيان نيية و لة داواكاريية نيشتيمانييةكان‬
‫ناطةن‪ ،‬تةنها كةميَ نةبيَ ‪ .‬كةركوك بةردةوام شرويَنى ضرينى فةرمانبرةراني ترورك‬
‫َةرِاوكىَ بوو لة شرارةكة و‬
‫َثشتى ليَيان دةكرد‪ ،‬رةطةزيَكى دل‬
‫بووة‪ ،‬بؤية ئةو بريانةى ثال‬
‫تارِادةيةكيئ لة شارى موسلَ‪ .‬سةرضاوةى مةترسى سةرةكى ثيالنطيَرِى شةريفى بوو‪،‬‬
‫كة لة ديَرةزورةوة ئارِاستة دةكرا و لة دميةشرق ثرارةدار دةكررا‪ .‬هيَشرتا حكوومرةتى‬
‫خاوةن شكؤ مانطانة بريَكرى ئيَجطرار زؤر برؤ ثيَكهيَنرانى رووخسرارى حكوومرةتى‬
‫سرةربةخؤى سرورى ثرارةدةدات‪ ،‬لرة عيَرراق ئرةو ضرةك و جبةخانةيرةى كرة ثيَشررت‬
‫بةريَذةيةكى زؤر بة ماوةيةكى زؤر دواى شةرِ راطرتن‪ ،‬بة حكوومةتى شرةريف دةدرا‪،‬‬
‫دةركةوت سةربارى ئةمةش هيض شتيَ لة ئارادا نةبوو‪ ،‬كة ئامراذة برةوة بردات كرة‬
‫َ بة شيَوةيةكى ترسناك دذايرةتى ئينتيرداب دةكرات يران حكوومرةتى‬ ‫بريورِاى خةل‬
‫مةدةنى ناحةز بووة‪ ،‬تةنها الى كؤمةلةيةكى بضووك لةو ثياوانةى لة بروارى سياسرى‬
‫كار دةكةن و مانطانة مووضةكانيان لة دميةشقةوة وةردةطرن‪.‬‬
‫هةوالَنيَري و ثاساوةكان‬
‫كاتىَ لة ‪ 4‬ى حوزيران لة موسلَ برؤ بةغردا طةرِامرةوة‪ ،‬لرة مسرتةر مؤنتيطيرؤ‬
‫بروسكةيةكم (بة ميَذووى ‪2‬ى حوزيران) وةرطررت‪ ،‬ئةطرةر ثيَرى بكرابايرة ثريَئ (‪)1‬‬
‫مانَ ئةو بروسكةيةى بناردابا‪ ،‬دةمتوانى زؤربةى‪ ،‬ئةطةر هةمووشري نرةبيَ ‪ ،‬لرةو‬
‫طيانانةى كة لة ماوةى سىَ مانطى دوايى لة ناوضوون‪ ،‬رزطار بكةم‪:‬‬
‫ئيَستا خؤشحالَم بلَيَم كة لة باريَكى وادام بتوامن‪ ،‬ئةو دةسةآلت ةى بؤ جارِدانى‬
‫طةرِانةوةى سري ثرسى كؤكس داواتان كردبوو‪ ،‬ثيَيران بردةم‪ .‬حكوومرةتى خراوةن‬
‫شكؤ‪ ،‬هةس دةكات‪ ،‬كة لةبةرئةوةى كؤكس سةردةميَكى نوىَ دةكاتةوة‪ ،‬مرافى‬

‫‪92‬‬
‫خؤيةتى لة بارةى كاروبارى ئةجنوومةنةكان‪ ،‬كة ئةركييةتى سةرثةرشتييان بكات‪،‬‬
‫راويَذى ثىَ بكريَ ‪ ،‬سةبارةت بةم هؤكارانة‪ ،‬دانانى ثيَشرنيازة بةثةلرةكانتان برؤ‬
‫جيَبةجيَكردن بةشتيَكى ناثرِاكتيكى دادةنريَ ‪ .‬بةآلم راسثاردةكانتان بة تيَبينى‬
‫دان لة سةر هةندىَ خرالَى ورد‪ ،‬وةردةطرييَر ‪ ،‬برةو ثيَيرةى بنةمايرةكى طوجنراو‬
‫ثيَشكةش دةكات‪ ،‬كة بة هؤيةوة ئةو دامةزراوة كاتييانرةى كرة ضرةكى (صر )‬
‫ئينتيداب كردوينة مةرم‪ ،‬ثيَكدةهيَنريَ ‪.‬‬
‫مستةر مؤنتيطيؤ بة سؤزة لة بروسركةيةكى ديكرة سوثاسرطوزارى حكوومرةتى‬
‫خاوةن شكؤى بةم دةستةواذانةى خوارةوة بؤ ناردووم‪:‬‬
‫ئيَوة زؤر نرخى ئةو مةزةندانةى كة حكوومرةتى خراوةن شركؤى ريَنرويَنى كررد‪،‬‬
‫دةطرن‪ ،‬لرة برِيراردان برة ثيَويسرتى طةرِانرةوةى ثريسرى كرؤكس برؤ عيَرراق‪ ،‬تراكو‬
‫سةردةميَكى بىَ طومان نوىَ بكاتةوة‪ .‬حكوومةتى خاوةن شكؤ‪ ،‬ثيَى طوجناوة كة ئرةو‬
‫كةسررةى كررة بنررةما يةكةمينررةكانى ئيرردارةى مررةدةنى دانررا‪ ،‬دةبيَر هررةر خررؤى‬
‫سةرثةرشتى قؤناغةكانى بونيادى دواييئ بكات‪ .‬بةآلم ضاو لةو كرارة مةزنرةى كرة‬
‫لةماوةى ناوةندى جيَبةجيَكرا‪ ،‬ناثؤشىَ‪ .‬هةر ئةو كارة طةورةية بوو كرة وايكررد ئرةو‬
‫ثيَشكةوتنةى ئيَستا ئيَمة ليَى دةرِوانرني‪ 5‬رووبردات‪ .‬حكوومرةتى خراوةن شركؤ ئرةو‬
‫َدةقؤزيَتةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى دان برة توانرا نايابرةكانتان و ئرةو ثةرؤشريية برة‬ ‫دةرفةتة هةل‬
‫هيَزةى كة لة ماوةى دوو سالَ و نيوى رابردوو خؤتان بؤ ئةركة سةختةكانتان ترةرخان‬
‫كردووة‪ ،‬بنىَ‪ .‬ئةو دةرةجنامة سةركةوتوانةتان بةدةس هيَناوة‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫َطرةى‬ ‫َكو وةك بةل‬‫من ئةو بروسكةية بؤ شانازى و خؤشى دةروونى خؤم ناضةسثيَنم‪ ،‬بةل‬
‫هاوشيَوة بوونى جةوهةرى و بةردةواميَتى برية فةرمييةكانى بةغدا و لةندةن برة يةكرةوة‪،‬‬
‫لةم ماوة سةختةدا‪ ،‬دةهيَنمةوة‪ .‬شرتيَكى سروشرتيية كرة سرةبارةت برة ضارةسرةركردنى‬
‫َوطؤرِ نةكريَ و راى جياواز جارجارة هةبيَ ‪.‬‬ ‫هةندىَ اليةنى تايبةت بة طرفتةكان بريورِا ئال‬
‫َثشرتى‬ ‫لة ماوةى ئةو ساآلنةى كة راستةوخؤ ثةيوةنديم بة وةزارةتى هيندةوة دةكرد‪ ،‬لة ثال‬
‫َنيا بووم‪ .‬هةروةها لةو يارمةتييانةى كة وةزارةتى‬ ‫و هاوسؤزى مستةر مؤنتيطيؤ بؤ من دل‬
‫‪91‬‬
‫َنيابووم‪ ،‬سةبارةت برةو كيَشرة سرةختانةى كرة لرة بةشردارى‬ ‫هيند ثيَشكةشى دةكرد‪ ،‬دل‬
‫َةت لة كاردا بة ثيَى توانا‪ ،‬رووبةرِووم دةبوونةوة‪ ،‬لة هرةموو‬‫ثيَكردنى دامودةزطاكانى دةول‬
‫ئةو شتانةى كة ثياو لة طؤرةثانى كاركردنردا ثيَويسرتى ثيَيرةتى لرة ئرازادى جوالنرةوة و‬
‫دةسةآلت هةمووى بة من درا‪ .‬ريَطةم ثىَ درا بىَ سرنوور لرة رادان ئرازاد ‪ .‬لرة راسرتيدا‬
‫َى ثيَشررت‪ ،‬كرة نويَنةرايرةتى‬
‫َة و سىَ سال‬‫ناتوامن هيض رووداويَكى وا لة ماوةى ئةم سىَ سال‬
‫سيَر ثرسى كؤكسم‪ 1‬دةكرد‪ ،‬بهيَنمةوة ياد‪ ،‬كة ئيدارةى مةدةنى ئرةو بريارانرةى وةزارةترى‬
‫هيند لة ضوارضيَوةى ئةو كاروبارانةى كة لة بازنةى تايبةمتةنديَتى خؤيداية‪ ،‬شةرمةزار يران‬
‫بةرثةرض دابيَترةوة‪ .‬ئرةو كيَشرانةى كرة ضارةسرةكردنيان‪ ،‬ئةسرتةم بروو‪ ،‬لرة دواكرةوتنى‬
‫دةركردنى بةيانيَكى روون لة بارةى نيازةكامنان و بىَ توانرايى وةزارةترى جرةنَ و ئرةوانى‬
‫َرةتى‬‫وةك ئةون لة عيَراق‪ ،‬دابني كردنى ئةو شتانةى برة هؤيرةوة دةتروانن رووبرةرِووى حال‬
‫سياسى ببنةوة‪ ،‬سةرضاوةى طرتبوو‪.‬‬
‫هيض كام لة (سيَر ئارسةر هيَرتزل) و (مستةر شكِغ)‪ ،‬سةردانى عيَراق يان ئيَران‬
‫َطة‬ ‫يان دوورطةى عةرةبيان نةكرد‪ ،‬بةآلم ئةوانة لة جةوهةرى شتة هيواخوازةكان و بةل‬
‫سةيرنةكراوةكان‪ ،‬دةطةيش ‪ .‬ئةمةش وايكرد يادداشرتة فةرمييرةكانيان‪ ،‬ثشر ثرىَ‬
‫بةسررتاوبيَ و لررة هةنردىَ يادداشررتةكانى كاروبررارى عرةرةبى رووناكرتبيَر ‪ .‬ئررةوان‬
‫َراوى سةيرى كيَشةكامنانيان دةكرد‪ ،‬لةضاو كيَشةكانى وآلتانى دةورووبرةر‪ ،‬كرة‬ ‫بةدامال‬
‫ئيَمةى ئامادة لة طؤرِةثانى كاركردنردا‪ ،‬ضرةند زانيارييرةكى كرةم نرةبيَ ‪ ،‬هيضرمان‬
‫لةبارةيانةوة نةدةزانى‪ .‬كة ثةنايان بؤ رةخنةى تونرد دةبررد‪ ،‬برةردةوام هاوسرؤزبوون‪.‬‬
‫َدا‬
‫نامة تايبةتيية دةطمةنةكانيان‪ ،‬نامةى ثرِشنطدارى ذيان بةخئ بوون‪ .‬لةدوا هةول‬
‫َيَن كة ئةوان ملكةضرى برِيارةكرانى سرةرؤكة سياسرييةكانيان‬ ‫دةيانزانى ضؤن ثيَمان بل‬
‫بوونة‪ .‬بةثيَضةوانة زيرةك بوون لة بةرِووخستنى ديردى ثيراوى ئامرادة لرة طؤرِةثرانى‬

‫‪ -1‬سري برسى كؤكس حاكمى ثاشايةتى لة عرياق لة سةروبةندى شؤرِش برة ئرةركيَكى تايبرةت برؤ‬
‫ئيَران بة ثلةى باَليَوز نيَردرا و (ويلسن)ى نووسةرى ئةم كتيَبة لة شويَنى دانرا‪.‬‬
‫‪92‬‬
‫كاركردندا‪ ،‬لةبةردةم وةزيرة بةرثرسةكان‪ ،‬بةم شيوية ئيَمة لة لووتةوة ريشمةكرابووين‪،‬‬
‫بةآلم تةنها هةستمان بة لوومتان دةكرد‪.‬‬
‫ماشيَنى ئةو حكوومةتةى كة كاروبارةكانى وآلتانى ذيَر ئينتيدابى بةرِيَوة دةبررد‪،‬‬
‫ماشيَنيَكى هيَواشي هةراسانكةر و كرةموكورِى زؤرى هرةبوو‪ ،‬برةآلم ئرةو ثياوانرة و‬
‫يارمةتيدةرانيان واياندةكرد‪ ،‬دةزطاكة بةتةواوى ثةكى نةكةويَ ‪.‬‬

‫رةوشةكة لة بةغدا‬
‫دواى ئةو كورتة باسة‪ ،‬كة دةكريَ بةهؤيرةوة ثةيوةندييرة تايبةتييرةكانى نيَروان‬
‫دةسةآلتة بةرثرسةكان لة واي هؤلَ و بةغدا روون بكاتةوة‪ ،‬ثيَويستة كة بؤ رةوشرةكة‬
‫لة بةغدا لة ماوةى هةفتةى دووةمى مانطى حوزيَران‪ ،‬بطةرِيَمرةوة‪ .‬هيَشرتا مرانطى‬
‫رةمةزان بروو‪ ،‬ئرةو مانطرةش برة ورذيَنرةرى ئرايينى الى موسروملانةكان ناسرراوة‪،‬‬
‫َمانةكان لة رةمةزاندا بةرِؤذوو دةبن‪ ،‬بةمرةش دةمرار و ميرزام و كؤئةنردامى‬ ‫موسول‬
‫هةرسيان دةكةويَتة بةردةم تاقيكردنةوةيةكى سةخ ‪ ،‬بةتايبةتى كراتىَ رةمرةزان لرة‬
‫َدا ديَ ‪ .‬بؤية برِيارم دا ثةخشكردنى بةياننامةكرة برؤ كؤترايى‬ ‫وةرزة طةرمةكانى سال‬
‫مانطى ئيسالمى (هةيظى) دوابكةويَ ‪ ،‬ئةم بروسكةى خوارةوةم لة ‪4‬ى حوزةيران برؤ‬
‫وةزارةتى هيند كرد‪....‬‬
‫دةركردنى بةياننامةكة بة طويَرةى ئةو بنةمايانرةى كةلرة بروسركةكانى حرةوتى‬
‫حوزةيراندا فةرمانتان ثىَ كرد‪ ،‬بؤ كؤتايى مانطى رةمةزان‪ ،‬واتا تا هرةذدةى مرانطى‬
‫حرروزةيران دوادةخريَ ر ‪ .‬بةياننامةكررة نارِةزايررةتى تونرردى لةاليررةن ئةوانررةى داواى‬
‫سةربةخؤيى تةواو دةكرةن‪ ،‬ىلَ دةكةويَترةوة‪ ،‬لةوانةيرة خؤثيشراندانيئ بكريَر ‪ .‬برؤ‬
‫رووبةرِووبونةوةى بارةكة‪ ،‬ثيَشنيازدةكةم‪ ،‬كة شانديَ لة عيَراقةوة كة ئةندامةكانى لة‬
‫(‪ )0‬كةس زياتر نةبيَ و لة هةموو اليةكى عيَراق نويَنةريان تيَدابيَ بؤ بةرووخستنى‬
‫بريورِاكانتان بؤ ئيَوة‪ ،‬بةرةو ئينطلرتا بةرىَ بكةويَ ‪ .‬لةوىَ لةو باوةرِة داين‪ ،‬كرة ئرةو‬
‫ثيَشنيازة بة ضاكى وةردةطرييَ ‪.‬‬
‫‪93‬‬
‫تا ئةو كاتةى شاندةكة بةرآدةكرةويَ ‪ ،‬يران برِيرارى ثيَكهيَنرانى دةدريَر ‪ ،‬لرةو‬
‫باوةرِةدام ئيَمة تا توانا هةبيَ لة ريَطاى ئاشتةوايى دةضينة ثيَئ‪ ،‬لةو باوةرِةشدام كة‬
‫هيَزيَكى وام لة بةردةستة كة بتوامن ريَوشويَنى توند دذى ئةوانةى ئاشرتةوايى ناكرةن‪،‬‬
‫كة دةسةآلتى روو لة زياد بوونيان‪ ،‬مةترسى طشتى دروس دةكات‪ ،‬بطرمةبةر‪ .‬ثيراو‬
‫ماقوالنى هةموو اليةكى وآلت رؤذانة بؤ سةركوتكردنى ئةوانة هامن دةدةن‪.‬‬
‫ئةم كارة طيان وةبةر ميانرِةوةكاندا دةهيَنيتةوة و ثيَكهيَنانى ثارتى ميرانرِةويئ‪،‬‬
‫كة ئيَستا ئامادة نيية‪ ،‬ئاسان دةكات‪ .‬بؤية توندرِةوةكان بة تةنها دةستيان برة سرةر‬
‫شانؤكةدا طرتووة‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫دواى ئةمةش ئةو بروسكةيةى خوارةوةم بؤ سري ثرسى كوكس نارد‪ ،‬كة لة ريَطةى‬
‫بةغداوة تارانى بةرةو لةندةن جيَهيَش ‪ .‬راسثاردةيةكى كؤمةآليةتيم لرة بةرِيَوةبرةرى‬
‫داد و بةرِيَوةبةرى دارايى و حاكمى سةربازى بةغدا لرة برةر دةسرتةداية‪ ،‬داواتران ىلَ‬
‫دةكات‪ ،‬كة ثيَويستة بؤ ديدةنى ثياو ماقوالنى وآلت‪ ،‬ضةند رؤذيَ لة بةغدا مبيَننةوة‪،‬‬
‫ثيَئ ئةوةى بؤ نيشتيمان بطةرِيَنةوة‪ .‬دةبوو هةر لة سةرةتاوة راسثاردةى ئةمة برةب َى‬
‫َى بكةم‪ ،‬ئةطةر طةيشتنى ئيَوة لةطةلَ كؤتايى رةمةزان هاوكات نةبوايرة‪ .‬ئرةو‬ ‫دوو دل‬
‫كاتةش‪ ،‬ئةو دةرفةتةية كة من خؤم بة ناضار دةبيرنم‪ ،‬كرة ذمارةيرةك لرة ناحرةزانى‬
‫حكوومةت لة بةغدا و نةجةف و شويَنانى ديكة دةستطري بكرةم و برؤ دةرةوةى وآلت‬
‫دووريان خبةمةوة‪ .‬بىَ طومان نارةزايةتى توند لةاليةن موجتةهيدى طةورةى كةربةال و‬
‫شويَنى ديكة ثيَشكةش بكريَ ‪ .‬بة دوور نازانريَر ثةشريَوى لرة بةغردا رووبردات‪.‬‬
‫هةموو ئامادةباشييةك بؤ ئةمة ئةجنام دراوة‪ .‬هةموومان كؤكني لة سرةر ئرةوةى كرة‬
‫طرتنةبةرى ريَوشويَنى توند لرة دذى طرةورة ناحرةزانى حكوومرةت‪ ،‬كرة هرةموويان‬
‫َطا هةية‪ ،‬وادةكات ميانرِةوةكان لرةالى ئيَمرة كؤببنرةوة‪.‬‬ ‫ثلةيةكى كةميان لة كؤمةل‬
‫هةروةها ئةمةش وادةكات هؤزةكان بة شيَوةيةكى طشيت بةوة رازى بن كة ثةميانةكةى‬
‫ئيَمة بة دامةزراندنى حكوومةتيَكى سةربةخؤ لرة ذيَرر ئينتردابى برةريتانى‪ ،‬مانراى‬
‫نةمانى دةسةآلتى ياسايى و بةرثابوونى ثةشيَوى ناطةيةنىَ‪.‬‬
‫‪94‬‬
‫زؤريَ لةو ناوضة عةشاية ر نشينانةى كة من بةفرِؤكة لة ماوةى ضرةند رؤذى‬
‫دوايى‪ ،‬سةردامن كردوون‪ ،‬لةوانةية بةهرةمان شريَوة برريى ليَبكةنرةوة‪ .‬لةوانةيرة‬
‫ئامادةبوونتان‪ ،‬لةم بارودؤخةدا لة بةغدا‪ ،‬لة ثابةندبوون لة جؤريَ لة ثالَثشرتى‬
‫بؤ ئةم كارايانة‪ ،‬بئالَيَنىَ‪ .‬بةثش بةس بة كؤى را بةهيَزةكان‪ ،‬واى دةبينم‪ ،‬كرة‬
‫ثيَويستة ئيَوة ليَرةدا ضةند رؤذيَ ئارام بطرن‪ ،‬منيئ ريَوشويَنى ثيَويس لة سةر‬
‫ئةم بنةماية وةردةطرم‪.‬‬

‫مانةوةى (سري ثرسى كؤكس) لة بةغدا‬


‫سيَر ثرسى كؤكس دواى طةرِانةوةى بؤ حكوومةتى خراوةن شركؤ‪ ،‬لرة سرةر ئرةم‬
‫ريَرةوة رازى بوو‪ .‬لة ‪10‬ى حوزيران‪ ،‬طةيشتة بةغدا‪ .‬لة ‪02‬ى حروزيران لرة رؤذنامرة‬
‫طشتييةكاندا بةياننامةيةك بة واذووى من‪ ،‬بةم شيَوةية دةرضوو‪:‬‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ‪ ،‬دواى ئةوةى ثةميانى ئينتيدابكردن بةسةر عيَراقرةوةى‬
‫ثيَدرا‪ .‬ضاوةروان دةكرات كرة ئينتيرداب بةسرةر عيَرراق‪ ،‬دةولَرةتيَكى سرةربةخؤى‬
‫ثيَكبهيَنىَ و كؤمةلَةى نةتةوةكان زامرين بروونى بكرات و بكةويَترة ذيَرر دةسرتى‬
‫بةريتانياى مةزن‪ .‬بةمةش بةرثرسياريَ تى ثاريَزطرارى ئاسايشرى نراوةخؤ و دةرةوةى‬
‫دةكةويَتة ئةستؤ‪ .‬هةروةها داواشى ليَدةكريَ كة ياسايةكى بنةرِةتى بة راويَذ لةطةلَ‬
‫خةلَكى عيَراق و بةلةبةر ضاوطرتنى ماف و خواس و بةرذةوةندييرةكانى سرةرجةم‬
‫تايفةكانى عيَراق‪ ،‬دابريَذريَ ‪ .‬ئينتيدابكردن ثيَشكةوتنى عيَرراق وةك دةولَرةتيَكى‬
‫خودان حوكمى زاتى ئاسان دةكات‪ ،‬تا ئةو كاتة ديَ كة عيَراق دةتوانىَ برة ترةنها‬
‫لةسةر ثيَى خؤى بوةستىَ‪ ،‬ئةو كاتةش ئينتيداب كؤتايى ديَ ‪ .‬حكوومةتى خراوةن‬
‫شكؤ برِيارى داوة‪ ،‬ئةم ئةركة راستةوخؤ بة سريَر ثرسرى كرؤكس بسرثيَرىَ‪ .‬ثرسرى‬
‫كؤكس لة ثايي ز لةسةر ئةم بنةماية بؤ بةغدا دةطةرِ يَتةوة‪ ،‬لرة ثؤسرتةكةى دةسر‬

‫‪95‬‬
‫بةكار دةبيَ ‪ .‬ئةو كاتةش كارى ئيدارةى سةربازى ئيسرتا كؤترايى ديَر ‪ ،‬كرؤكس‬
‫دةبيَتة س ةرؤكى نويَنةرايةتى بةريتانيا لة عيَراق‪.‬‬
‫ثرسى كؤكس دةسةآلتى تةواوى بؤ ثيَكهيَنانى دةسرتة كاتييرةكان (ئةجنوومرةنى‬
‫َةت) ثيَدةدريَ ‪ ،‬كة سرةرؤكيَكى عرةرةب سرةرؤكايةتى دةكرات‪( ،‬ئةجنوومرةنى‬ ‫دةول‬
‫َيدةبذيَرن و بة راسرتى نويَنةرايرةتى‬‫َبذاردن) كة دانيشتوانى عيَراق بة ئازادانة هةل‬‫هةل‬
‫تيَدا دةكةن‪ .‬كؤكس ئةركيةتى كرة ياسراى بنرةرِةتى برة راويَرذ لةطرة َل ئةجنوومرةنى‬
‫َبذاردن‪ ،‬ئامادة بكات‪ .1‬كؤتايي هات‪.‬‬ ‫هةل‬
‫لة ‪ 01‬ى حوزيَراندا مستةر مؤنتيطيؤ ئةم ليَدوانةى خسرتة برةردةم ئةجنوومرةنى‬
‫عررةوام‪ .‬هررةروةها دواى دوو رؤذيررئ خسررتية بررةردةم ئةجنوومررةنى لررؤردات‪ ،‬لررؤرد‬
‫َ و رؤذنامةكان‬ ‫(ئةسلنطتؤن) رايطةياند كة ليَدوانةكة لة ذيَر فشارى بةردةوامى خةل‬
‫بة ثلةى يةكةم دةرضووة‪.‬‬
‫َى‬‫بة بةراورد كردنى ئةو داهاتانةى كة لة ويالتةكانى بةسرة و بةغدا لة وشكة سال‬
‫دواى داطري كردن لةطةلَ داهاتةكانى ويالتةكانى بةغدا و بةسرة و موسرلَ لرة مراوةى‬
‫َى دوايى كؤدةكرانةوة‪ .‬واى ثيَشاندةدا كة ئةو برِة ثارانةى كة سروثا برة ئيردارةى‬ ‫سال‬
‫َدا زيرادى‬ ‫مةدةنى دةدا‪ ،‬كة ئةويئ داهات بوو‪ ،‬بة ريَذةى ‪ %912‬لة ماوةى يةك سال‬
‫َرى‬‫كردووة‪ ،‬بةآلم ئةو لؤردة بة خستنة سرةرى خةرجييرةكانى بةنردةرى بةسررة و هيَل‬
‫ئاسنني و ئاوديَرى لة ريز بةندى خةرجييةكاندا باوةرِى بةخؤى هيَنا كة (تيَضروونةكان)‬
‫بةريَذةى ‪ %942‬زيادى كردووة‪.‬‬

‫َوبرووةوة نراوةرِؤكى‬
‫َوكرراوةي ذمرارة (‪ )22‬لرة رؤذنامرة عرياقييةكانردا بال‬ ‫‪ -1‬لة كاتى خويدا‪ ،‬بال‬
‫َةكرةى شريويَنرا بروو‪ ،‬برة ترةواو‬ ‫َم لة بةر ئةوةى لة ضاو دةقة ئؤرطاينال‬ ‫بةياننامةكةى تيَدا بوو‪ ،‬بةال‬
‫َى دا نةدةهاتةوة‪ ،‬بؤية بةم شيَوةية بؤ عةرةبيم وةرطيَرِا و بةم شيَوةية ليَرةدا دامبةزاند‪.‬‬‫لةطةل‬
‫‪96‬‬
‫لةم ثيَشةكيي ةوة‪ ،‬سرةخ نرةبوو‪ ،‬كةمكردنةوةيرةك ئرةجنام بردات كرة لرةو‬
‫بانطةشةية نزي بيَ كة دةلَيَ ‪ :‬هؤكارى ثةشيَوى سياسى بة ثلةى يةكةم‪ ،‬باجى‬
‫زؤرة‪ .‬قسررةى سررةرؤك وةزيررران لررة بررارةى ثيَشرروةختة دةرضرروونى بةياننامةكررة‬
‫رةتكردةوة‪ .‬نة ئرةم و نرة ئرةو وتاربيَذانرةى كرة دواى ئرةو قسرةيان كررد هريض‬
‫ئاماذةيةكيان بة رةوشى سوريا نةدا‪.‬‬
‫َةراوكىَ و ثةشيوى الى ئيَمةى بؤ توركرةكان و بةلشرةفيكةكان‬
‫لؤرد (سيدنهام) دل‬
‫طةرِاندةوة‪ .‬هةرضى لؤرد (طوضن)ة‪ ،‬كة تاكةكةسى نيَو ئةوانرةى وتاريانردا‪ ،‬سرةردانى‬
‫َى ‪ 1414‬كردبروو‪ ،‬زؤر برة طرةرمى سوثاسرى ئةفسرةرانى ئيردارةى‬
‫عيَراقي لة سرال‬
‫مةدةنى كرد و طوتى‪:‬‬
‫ئةوان لة بيابانةكانى عيَراق بآلوبوونةتةوة لرة سرةخترتين و مةترسريدارترين‬
‫بارودؤخ دةذين‪ ،‬بةبىَ ئ ةوةى بزانن ضى بة سرةر داهراتووى حكوومرةت دادىَ لرة‬
‫وآلتردا‪ .‬ئرةوان ثيَشررت مةشرقيَكى جيرا و طةشرةيةكى جيايران بينيرووة‪ ،‬بررةآلم‬
‫هةموويان بة ئارةزووى ثيَشكةوتين ئةو وآلت ةى باوةرِيان ثيَيةتى‪ ،‬طريَدراون‪ .‬ئةو‬
‫طةجنانة شايةنى ئةوةن ئيَمة دان بنيَني بة كرارة باشرةكانيان لةبةرئرةوةى خراوةن‬
‫ئينتيما و بةثةرؤش و دلَسؤزن لة كارةكانيان‪ ........‬با وةرِ دةكةم كة خةلَكى ئةم‬
‫وآلت ة‪ ،‬ئةطةر لة بارةى ئةوةى كة ئةمانة ئةجنامى دةدةن‪ ،‬بزانن‪ ،‬ئةوا فةزلَيان الى‬
‫ئةوان زياتر دةبيَ ‪.‬‬
‫لررؤرد (كررريزن)‪ .1‬طفتوطؤكررةى كؤتررايى ثيَهيَنررا‪ ،‬كررة لررة ئةجنوومررةنى لررؤردات‬
‫ثيَشكةشى كرد و‪ ،‬طوتى‪ :‬وةزارةتى دةرةوة نةوةك وةزارةتى هيند بةرثرسى كؤتايى ية‬

‫‪ -1‬ئةو كات بريكارى وةزارةتى دةرةوة بوو‪ ،‬مستةر ئايرالند لة كتيَبةكةيدا (عرياق ليَكؤلينةوة لرة‬
‫َى ‪ 1402‬روويدا‪ ،‬بةثلةى يةكةم‬ ‫طةشةسةندنى سياسى) دةَليَ ‪ :‬ئةو ثةشيَويية سياسييةى كة لة سال‬
‫‪97‬‬
‫لة راثةراندنى كاروبارى ئيدارةى تايبةت بة عيَراق‪ ،‬كريزن ئةطةر لة رةوشيَكى باشررت‬
‫َى‬‫بواية‪ ،‬دةيتوانى بؤ لؤرد ئةيسلينطتؤن روون بكاتةوة‪ ،‬كة باجى زةوى كرة لرة سرال‬
‫‪ 1402 – 1414‬كؤكرايةوة‪ ،‬زؤر لةوةى سرةردةمى توركران كرةمرت بروو‪ .‬تيَضروونة‬
‫َرى ئاسرن و ئراوديَرى زؤرترر‬
‫ئيدارةييةكان‪ ،‬جطة لة تيَضروونةكانى بةنردةرةكان و هيَل‬
‫نةبوو‪ .‬دانيشى نا كة بؤ بابةتةكانى ذمارةدان ئامادةنيية‪ ،‬برةآلم برة ئاشركرا روونرى‬
‫كردةوة كة دووركةوتن لة ضارةسةى كيَشرةى عيَرراق‪ ،‬برة ثلرةى يةكرةم هؤكارةكرةى‬
‫نررةبوونى كرراتى ثيَويس ر برروو بررؤ سررةير كردنررى ئررةو طرفتررة و طفتوطررؤكردنى و‬

‫بة هؤى كؤكردنةوةى بةرزؤرةمليَى باجةكانةوة نةبوو‪ ،‬هةروةك لؤرد (ئةسرلنطتؤن) لرة ئةجنوومرةنى‬
‫لؤردات قسةى لة بارةوةكرد‪ .‬لة راستيدا باجرةكان شرتيَكى هةراسرانكةرة‪ .‬مامؤسرتا (كرريك) لرة‬
‫َى ‪ 1402‬لة باجةكانةوة‬ ‫َتى ناوةرِاس ) دا دةَليَ ‪ :‬ئةو داهاتانةى كة لة سال‬
‫كورتةى ميَذووى رؤذهةال‬
‫َى ‪ 1411‬كؤيان كرردةوة‪ .‬باجرةكانى‬ ‫كؤدةكرايةوة طةيشتة سىَ هيَندة و نيوى ئةوةى توركان لة سال‬
‫عرياق زؤر لةوةى هينديئ قورسرت بوون‪ ،‬ئةمةش فشارى زياتر برؤ سرةر جووتيراران دةهيَنرىَ و لرة‬
‫هةمان كاتيشدا بيَزةوةر يئ بوون بؤ خاوةن زةوى و ثياو ماقوالن و ئةو هؤزانةى كة ثيَشرت خؤيان لة‬
‫بام دان دةدزييةوة‪ .‬عرياقييةكان مافى رادانيان لة سةر ئةو اليةنانةى كة ئةو داهاتانةى تيَدا خةرم‬
‫َى داراى ‪ 1402 – 1414‬بؤ بارةطاى طشرتى و‬ ‫دةكرا‪ ،‬نةبوو‪ .‬لة ‪%14‬ى كؤى خةرجييةكان لة سال‬
‫خةرجيية ئيدارةييةكان تةرخان كرابوو‪%11 ،‬ى هةر بة ناو بؤ كرارثيَكردنى طشرتى ديراريكرا بروو‪.‬‬
‫َم زؤربةى لة ئاسانكارى طوزةران و شويَنى دانيشتنى فةرمانبرةرانى برةريتانى و هينردى خرةرم‬ ‫بةال‬
‫دةكرا‪ ،‬ويلسن لة ليَدوانيكدا طروت ى كرة بةرذةوةنردى عرياقرة كرة ريَذةيرةكى زؤر لرة فةرمانبرةرى‬
‫َيية راويَذكارييةكانى ناوضةكان‪ ،‬كة زؤربةى‬‫بةريتانى لة سةرجةم دةزطاكان هةبيَ ‪ .‬ئةجنوومةنة لؤكال‬
‫ئةندامانيان عةرةب بوون‪ ،‬هيض كاريطةرييةكيان لة سةر بةرِيَوةضوونى ئيدارة نةبوو‪ .‬كةمرت لرة ‪%9‬‬
‫فةرمانبةرانى ثلة يةك عةرةب بوون‪ ،‬ذمارةى فةرمانبةرة هيندييةكانى دائريةى هيلى ئاسرنني ثيَرنل‬
‫َطريسرانى شؤرِشرةكةى عررياق مرس بيَرل طروتى‪ :‬سرةيرة كرة‬ ‫هيَندةى عةرةبرةكان بروو‪ .‬دواى هةل‬
‫َم سةختة ئارام بطريَ كاتىَ‬‫ذمارةيةكى زؤر لةميانرِةو لة عرياقدا هةن و منيئ يةكيَكم لة وان‪ ،‬بةال‬
‫َة طةورانة دةكةينةوة كة لة عرياق ئةجنا ان داوة‪.‬‬
‫بري لة ذمارةى ئةو هةل‬
‫‪99‬‬
‫ثةسةندكردنى لة اليةن وةزارةتةوة وةك ثيَويس ‪ ،‬لةو بارةدا كارةطشتييةكان بة سرةر‬
‫َةكة دةبوون‪ .‬هةروةها لة دريَذةدا طوتى‪ :‬بةياننامةكة ثشتى بة راثؤرتةكرةى‬ ‫يةكدا كةل‬
‫ليَذنةى بؤنهام كارتةر (كة بةر لة مانطيَ ئامادة و ضاثكرابوو) دةبةسر ‪ .‬هرةروةها‬
‫بانطةشةى ئةوةى كرد كة حكوومةتى خاوةن شكؤ هةرطيز برة ئةنقةسر سةرثيَضرى‬
‫ثرةنسرريثة دانراوةكررانى قؤناغررة بةراييررةكانى جررةنطى نررةكردووة‪ ،‬دواكررةوتن لررة‬
‫جيَبررةجيَكردنى ئررةو ثرةنسرريثانة‪ ،‬بررؤ فاكتةرطررةليَ كررة لررة دةرةوةى تواناكررانى‬
‫هاوثةميانانة‪ ،‬دةطةرِيَتةوة‪ .‬هةروةك ثيَشرت روومنان كردووة‪ ،‬حكوومرةتى خراوةن شركؤ‬
‫هيَشتا نيازى واية لة دامةزراندنى شيَوةيةك لة شيَوةكانى حوكمى زاتى (ئؤتؤنؤمى)‪،‬‬
‫كة هةموو عيَراقييةكان ثىَ رازى بن‪ ،‬بةردةوام بيَ ‪ .‬ئينجا طوتى‪ :‬هيض بةياننامةيةك‬
‫نيية لةوةى كة داواى طؤرِانكارى راستةقينة دةكات‪ ،‬ثيَشوازى ىلَ بكةين‪ .‬بةرِاى مرن‬
‫ثيَمان خؤشة رذيَميَكى تايبةت‪ ،‬تاكو خودى ثاشايةتيئ بيَ لة عيَراق هةبيَ ‪ .‬لرؤرد‬
‫َى لرة وةرطرتنرى‬ ‫كريزن وتارةكةى بة جةختكردنةوة لة بىَ مةيلى ثياو ماقوالنى لؤكال‬
‫دةسةآلتى جيَبةجيَكردن‪ ،‬لة ماوةى طواستنةوةدا‪ ،‬كؤتايى ثيَهيَنا و طوتى‪:‬‬
‫‪ ........‬كىَ لة عةقليةتى طةالنى رؤذهةآلت دةطرات‪ ،‬دةبيَر هرةر ئيَسرتا برِيرار‬
‫َدةسرةنطيَنن‪ .‬ئرةوان برؤ‬ ‫بدريَ ‪ ،‬كة ئةوان ئةوةى دةكريَ رووبردات‪ ،‬لرة عرةقليان هةل‬
‫يارمةتى ئيَمة نايةنة ثيَئ‪ .‬ئةو دوورة ثةريَزييةيان لة ئيَمة برةم شريَوةية ليَكدةدةنرةوة‪:‬‬
‫((با واى دابنيَي‪،‬كة ئيَمة ليَيان نةضووينة ثيَئ و بةريتانييةكان لة عيَراق مانةوة‪ ،‬ئرةوا‬
‫َيان بة ريَطادا برِوين‬
‫لةبةرئةوةى ئةوان خانةدانن‪ ،‬لة ئيَمة خؤش دةبن‪ ،‬بةآلم ئةطةر لةطةل‬
‫َة سةندنةوة دةبني‪ .‬هرةر‬ ‫و دواتر توركةكان بؤ وآلت بطةرِيَنةوة‪ ،‬ئةوا ئيَمة رووبةرِووى تول‬
‫َكى هةذارى‬ ‫ئةمةش لة كوت روويدا‪ ،‬هةموو ئةوانةى ضريؤكى سزاى لة سيَدارةدانى خةل‬

‫‪98‬‬
‫َكردنى شرارةكة لرة اليرةن‬ ‫كوتيان‪ 1‬لة رؤذنامةكان خويَندبيَتةوة‪ ،‬دةزانن كرة دواى ضرؤل‬
‫َكى داطري كردبوو‪..‬‬ ‫هيَزةكامنانةوة‪ ،‬ئةم كارة روويدا‪ ،‬ئةو ترسة ميَشكى خةل‬
‫ئةمة بةرووخستنيَكى جوانى رةوشى عيَراق بوو‪ ،‬دةكرا زؤر زياتر كاريطرةرى لرة‬
‫سةر دةروونةكان دابنىَ‪ .‬ئةو لؤردة سروشتى ثيالنطيَرييةكانى شةريفى كة سةرضاوةى‬
‫يةكةمى يان تاكة سةرضاوةى ئةو ثةشيَويانة بوون‪ ،‬كة الى ئيَمرة روويران دةدا‪ ،‬براس‬
‫نةكرد‪ .‬هةروةها هيض ئاماذةكيئ بؤ سةختييةكانى ثاريَزطاريكردن لةو رةوشةى كة لة‬
‫َى ‪ ،1414‬مؤركرا‪ .‬هةر ضرةندة‬ ‫ريَطةى ريَككةوتننامةى (ئينطليزى ‪ +‬ئيَرانى)ى سال‬
‫َى ‪ 1402‬بة برِى ثيَرنل (‪ )0‬مليرؤن‬ ‫خةرجيية سةربازييةكامنان لة ئيَران لة ماوةى سال‬
‫ثاوةندى ئيسرتلينى مةزةندة كرا‪ .‬بؤية ئةو طفتوطؤ ثةرلةمانييرةم ليَررةدا هيَنايرةوة‪،‬‬
‫ضونكة كاريطةرييةكى بةهيَزى لةسةر حالةتى عيَراق هةية‪ ،‬مرن برة وردى ضراوديَريم‬
‫دةكرد‪ .‬فةرمامندا بةكؤثيكردن و دابةشركردنى بةسرةر فرراوانرتين دام و دةزطرا‪ ،‬برةو‬
‫ثيَيةى باشرتين دذةتةنة‪ ،‬بؤ راكانى اليةنيَ لة رؤذنامةكانى لةندةن‪.‬‬
‫‪0‬‬
‫لة ‪ 11‬ى حوزيَراندا‪ ،‬دواى يادداش طؤرِينةوة لةطةلَ ثرسي كؤكس بةياننامةيرةكم‬
‫دةركررد‪ ،‬كررة ثريَئ سرىَ رؤذ لةمبارةيررةوة بررة مسررتةر مؤنتطيررؤم راطةيانرردبوو‪ ،‬لررة‬

‫‪ -1‬ثيَويستة ليَرةدا ئاماذة بؤ ئةوة بكةين‪ ،‬كاتى توركةكان لة سرةروبةندى دةسر بةسرةر طرتنرى‬
‫ئينطليزةكان بةسةر بةغدا‪ ،‬دووبارة كوتيان داطريكردةوة ئةمةش دواى طةمارؤيةكى دريَذ‪ ،‬كةوايكرد‬
‫(تاوزةندى) فةرماندةى ئينطليزى بة (‪ )19222‬سةربازى برةريتانى و هينردى خرؤى برة دةسرتةوة‬
‫َكى كوتيان لرة سريَدارة دا‪ ،‬لةوانرة ‪ :‬حراجى‬
‫بدات‪ .‬دواتر توركة كان بة ئةنقةس ذمارةيةك لة خةل‬
‫عةباس حلى و دوو كورِةكةى (عةىل و سةعد) و حمةمةد نةجيب سةرؤكى شارةوانى كوت و نراموس‬
‫شيَخ جسان و عةباس زاهر ارميعى و ياسني ئةرةعفةرى و عةبدالرِزاق سةحاف‪... .‬‬
‫‪ -0‬دةقى ئةو بةياننامةيةى كة ئةو رؤذة دةرضوو‪ ،‬دةخةينةرِوو‪:‬‬
‫هةروةك دةركةوتووة‪ ،‬كة هةندىَ كرةس ثرِوثاطةنردةى ئرةوة بآلودةكةنرةوة طوايرا حكوومرةتى‬
‫بةريتانى خةريكة هيَزة سةربازييةكانى لة عرياق بكشيَنيَتةوة‪ .‬هةندىَ ثرِوثاطةندةى ديكة كرة زيران‬
‫بة ئاسايشى طشتى دةطةيةنىَ‪ ،‬بؤية من سيَر ئارِنؤلد ويلسن جيَطرى حاكمى ثاشايةتى لة عرياق برؤ‬
‫‪82‬‬
‫بةياننامةكة باسى ئرةوةم كردبروو‪ ،‬كرة حكوومرةتى برةريتانى لةبةرئرةوةى بةرثرسرى‬
‫دابينكردنى سيستةم و ئاسايشى ناوةخؤى عيَراق بروو‪ ،‬ئامرادة نييرة هريض ذمارةيرةك‬
‫َكو بةثيَضةوانةوة كاردةكات و برةردةوام دةبيَر‬ ‫لةسةربازانى لة عيَراق وةدةربيَنيَ ‪ .‬بةل‬
‫لة ثاريَزطاريكردن لة هيَزةكانى‪ ،‬بؤ بةدةس هيَنانى ثابةندييةكامنان‪.‬‬
‫هيوام دةخواس كة ئرةو بةياننامةيرة وابكرات‪ ،‬نيشرتيمان ثرةروةران واز لرة‬
‫كاربهيَنن و وابكةن ريَوشويَنى سةركوتكردن ثيَويس نةبىَ‪ .‬بةيانةكة نةيتوانى ئةم‬
‫ئاماجنررة بثيَكرىَ‪ :‬بزووتنررةوة نيشررتيمانييةكان لررة دةسر دةرضررووبوون‪ ،‬دووبررارة‬
‫كؤبوونةوة و داواى ثيَويس بوونى كؤبوونةوةى ئةجنوو مةنى طشرتى كرة برِيرار لرة‬
‫داهاتووى عيَراق بدات‪ ،‬دووبارة كردةوة‪ .‬ئةمةش دوايني هر ةلَ بروو كرة ئرةوان وةك‬
‫دةستةيةكى يةك طرتوو تيَيدا دةركةوتن‪ ،‬ناكؤكييةكانى نيَوانيان رووى لة زيادى كرد‬
‫و ثةرةسةندنى ثةشيَوى عةشايرييةكان وايكرد طرووثيَكى طرةورةى ميانرِةويران ىلَ‬
‫جياببيَتةوة‪ ،‬لةو جوآل نةوانةى ئةجناميان دةدا ئاطادارم كردنةوة‪ ،‬دواترر نرةيانتوانى‬
‫بةرجةستةى بكةن‪ ،‬هةتاكو بانط هيَشتى نويَنةرانيئ‪ ،‬برةوةى نويَنةرايرةتى عيَرراق‬
‫بةيررةكطرتوويي دةكررةن‪ ،‬شررتيَ برروو نررةدةكرا ثاريَزطررارى ليَبكريَر ‪ .‬ئةنرردامانى‬
‫ئةجنوومةنى ناوضةى بةسرة كردةوةكانى ‪ 00‬ى حروزيَرانى نويَنرةرانيان ريسرواكرد و‬
‫متمانةى خؤيان بؤ حكوو مةتى بةريتانى ثيشاندا‪ ،‬لة عةمارةش هةولَيَكى زؤر برؤ‬
‫ثالَثشتى كردن لةو عةرزو حالَةى كة داواى سةربةخؤيى دةكرد‪ ،‬درا‪ .‬برةآلم نرةتوانرا‬
‫ئةو كةسة بدؤزريَتةوة كة عةرزو حالَةكة واذووبكات‪ ،‬عةرزوحالَةكة درِيَنرا و شرارى‬
‫موسلَيئ نويَنةرايةتى لة نيَوان نويَنةران نةبوو‪.‬‬

‫سوودى طشتى رادةطةيةمن ‪ :‬كة حكوومةتى بةريتانى‪ ،‬لةبةر ئةوةى لة ئاشتى و ئاسايشرى نراوةخؤى‬
‫ئةم وآلتة (عرياق) بةرثرسة‪ ،‬هيض نيازيَكى نيية كة بةشيَ يران هرةموو هيَرزة سرةربازييةكانى لرة‬
‫عرياق بكشيَنيَتةوة‪ ،‬بةثيَضةوانةوة هيَشتا هيَزة سةربازييةكامنان ثاريَزطارى سةرجةم جؤرة ضرةكةكان‬
‫دةكةن‪ ،‬كة بؤ ثاراستنى ئارامى و ئاسايشى ناوةخؤ و دةرةوة بةتةواوى بةش دةكرات‪ .‬مرن لرةكاتى‬
‫ثيَويس دا كةمتةرخةم نا لة داواكردنى يارمةتى لة دةسةآلتى سةربازى‪.........‬‬
‫‪81‬‬
‫ليَذنةى ياساى هةلَبذاردن‬
‫دةركردنى بةياننامةيةكى ديكة لة ‪10‬ى تةموز‪ ،‬لة خستنة نراوى رةطرةزة ثشر‬
‫طويَخراوةكان بؤ ناو تةرازوو‪ ،‬سوودى هةبوو‪ .‬ئةمة لةوكاتةدا بوو‪ ،‬كرة ريَوشرويَن برؤ‬
‫َبذاردنى توركى طريابووةبةر‪ ،‬دانيئ بةوةنرا بوو كرة ناكريَر لرة‬ ‫طفتوطؤى ياساى هةل‬
‫بارودؤخى ئيَستا جيَبةجىَ بكريَ ‪ ،‬ئةمة دةقى بةياننامةكةية‪:‬‬
‫حكومةتي خاوةن شكؤ ريَطاى بة بريكرارى حراكمى مةلرةكى داوة‪ ،‬كرة طرةورة‬
‫َيي رةكان بانطهيَش ر بكررات‪ ،‬بؤئررةوةى لررة دانررانى ئررةو‬
‫نويَنررةرانى هةريَم رة لؤكال‬
‫َبرذاردنى ئةجنوومرةنى طشرتى لرةكاتى طوجنراو ئرةجنام‬ ‫ثيَشنيازانةى كرة برةهؤى هةل‬
‫دةدريَر ‪ ،‬هاوكرارى ئيردارةى مرةدةنى بكررات‪ .‬هرةروةها لرة وةرطرتنرى ريَوشررويَنة‬
‫َبرذيَران‬‫َبذاردن و ئامادةكردنى تؤمارى هةل‬ ‫ثيَويستةكان بؤ دياريكردنى ناوضةكانى هةل‬
‫َبذاردنى ئةجنوومةنى طشتى ثيَويس ‪ ،‬لةبةر ئةوةى‬ ‫و سةرجةم ئةو بابةتانةى كة بؤ هةل‬
‫كةسانيَ لة عيَراق هةبوون‪ ،‬ثيَشرت لة ئةجنوومةنى ئةعيانى توركى يران ئةجنوومرةنى‬
‫َبذاردن‬ ‫نويَنةرانى توركى نويَنةربوون‪ ،‬ئةوانة سةبارةت بة كاروبارى ثةيوةنديدار بة هةل‬
‫و طفتوطؤى كاروبارى طشتى ئةزموونيان هةبوو‪ ،‬بؤ هةمان مةبةس ئةوانة هةموويان‬
‫لةاليةن حاكمى مةلةكى بانطهيَش كران‪ .‬داوا لةو ليَذنةية دةكريَر ‪ ،‬سرةرؤكيَ لرة‬
‫ئةندامانى دابنىَ‪ ،‬ئةندامانى زياتريئ لةو ناوضانةى كة نويَنةريان نيية‪ ،‬جا ض بةهؤى‬
‫ئامادة نةبوون يان مردن يان هةرهؤكاريَكى ديكة بيَ ‪ ،‬ديارى بكات‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫بةرَيَز تاليب ثاشا كورِى طةورةى نةقيبى بةسرة‪ ،‬ديارترين كةسايةتييةكانى بةسرة‬
‫ياخود تةواوى عيَراق بووبىَ‪ ،‬كةلة نيَرو ئةوانرةبوو بانطهيَشر كرابروو‪ .‬لرة شروباتى‬
‫‪ ،1402‬دواى ئةوةى ساآلنى جةنطى بة ئارةزووى خؤى لة دوورة وآلترى لرة هينرد و‬
‫بةسةربرد‪ ،‬طةرِايةوة بةسرة‪ .‬زؤربةى ناوبانطةكةى برؤ جةسرارةتةكةي لرة سرةردةمى‬
‫توركةكان بؤ بةديهيَنانى ئاماجنرة سياسرييةكانى دةينوانرد‪ ،‬دةطةرِايرةوة‪ .‬برةآلم برىَ‬
‫طومان بةر لة جةنَ زياتر ناوى دةركرد‪ ،‬بةو ثيَيةى قسةكةربوو بةناوى هيواوخواستة‬
‫نيشتيمانييةكان‪ ،‬ثارتى نيشتيمانى سوريئ هةر بةم ثيَودانطرة حسرابى برؤ دةكررد‪،‬‬
‫‪82‬‬
‫لةوةتةى طةرِاوةتةوة‪ ،‬هيض هةَليَكى برؤ بةدةرخسرتنى باوةرِةكرةى لةدةسر نرةداوة‪،‬‬
‫بةوةى كة باشرتين عيَراق‪ ،‬ئةو عيَراقةية كرة ئينتيردابى برةريتانى قرةبوول دةكرات‪.‬‬
‫نةخؤى و نةسةرجةم نويَنةرانى ثيَشووى بةسرة و ئةوانةى ديكة لة خؤشويسرتنى ئرةم‬
‫بانطةشةية‪ ،‬دوودلَ نةبوون‪ ،‬هةروةها نيَردةكانى ثيَشووى بةغداش ئامادةبوونيران لرة‬
‫َى ‪0‬ى حروزيَران وةك‬ ‫ليَذنةكة رةت نةكردةوة‪ ،‬هةرضرةندة دوانيران لةسرةر عرةرزوحال‬
‫نويَنةر واذووشيان كردبوو‪.‬‬
‫لة شةشى ئابدا ليَذنة كة يةكةم دانيشتنى خرؤى سرازدا‪ ،‬دواى ئرةوةى ليَذنةكرة‬
‫لةاليةن حاكمى ثاشايةتى كرايةوة‪ ،‬بةرِيَز تاليب ثاشرا بةسرةرؤك هةلَبرذيَردرا‪ .‬لرة‬
‫رؤذى دووةم ليَذنة كة لة دياريكردنى ئةندامانى ديكة بةردةوام بوو‪ ،‬كةلة نيَوانياندا‬
‫يوسف سويدى و حمةمة د سةدر و برييارانى ناسراوى ديكرةى هرةبوون‪ .‬لةبةرئرةوةى‬
‫ليَذنةكة بةم شيَوةية ثيَكهيَنرا نةدةتوانرا بةوة تؤمةتبار بكريَ كة نويَنةرايرةتى را‬
‫جياجياكانى وآلت لةخؤ ناطريَ ‪.‬‬

‫توندبوونى رةوشةكة لة بةغدا‬


‫دوو لة سةرؤكةكانى نويَنةران بانطهيَشتةكةيان رةتكردةوة‪ ،‬لة هةمان كاتردا ليَيران‬
‫زانراوة كة بةنيازن بؤ دوايني جار ثةنا بؤ ثيَخواسةكانى بةغردا بةمةبةسرتى سرازكردنى‬
‫ئاهةنطى مةولوود لة يةكيَ لرة مزطةوتةطرةورةكان‪ ،‬برةرن‪ .‬دواترر لرة ريَثيَوانيَكردا‪،‬‬
‫خؤثيشرراندان بةشرراردا بكررةن‪ .‬ئررةجنامى ئةمررةش هررةردةبيَ توندوتيررذى و ثةشريَوى‬
‫مةترسيدارى ليَبكةويَتةوة‪ .‬فةرمان برة دةسرتطريكردنى ضرواريان دةرضروو‪ ،1‬سريَيانيان‬
‫توانييان بؤ دةرةوةى وآلت رابكرةن‪ ،‬برةآلم برِيرارى دةسرتطريكردنيان برة بآلوكراوةيرةك‬
‫هاوثيَض كرابوو‪ ،‬كة تيَدا سازكردنى ئاهةنطى مةولوود لةاليةن ئرةو كةسرانةوة قةدةغرة‬

‫‪ -1‬ئةم ضوار نويَنةرة بريتى بوون لة جةعفةر ئةبو تةمةن‪ ،‬يوسف سويدى‪ ،‬عرةىل بازرطران و شريَخ‬
‫ئةمحةد داود‪ ،‬كة تةنها ئةمةى دوايى دةستطريكرا‪.‬‬
‫‪83‬‬
‫دةكات‪ ،‬ئةم كارة متمانةى بؤ دةروونةكان طةرِاندةوة‪ .‬داطريكردنى شام و حةلةب لةاليةن‬
‫فةرِةنسييةكان و كةوتنى حكوومةتى شةريف لة سروريا لرة ‪00‬ى ترةموز‪ ،‬كاريطرةرى‬
‫ديارى هةبوو‪ ،‬هةروةها ئةمة ماناى وةستانى ئةو بةخشرينانة بروو‪ ،‬كرة لرة خةزيَنرةى‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤوة بة نيشتيمانثةروةرة بةكريَطرياوةكان لة عيَراق دةدرا‪.‬‬
‫سري ثرسى كؤكس لة ‪00‬ى حوزيَران دا‪ ،‬لة نامةيةكدا كةبؤ وةزارةتى هيندى نراردبوو‪،‬‬
‫َيَ ‪:‬‬‫رةوشى عيَراقى بةم شيَوةى خوارةوة‪ ،‬كورت كردبووةوة بةرلةوةى بةغدا جيَبهيَل‬
‫َرم‬‫‪ .....‬دواى سةردانة خيَراكةم كة دواى ئامادةنرةبوونيَكى دريَرذ هرات‪ ،‬دوو دل‬
‫لةرِادةربرِين‪ ،‬بةآلم بىَ طومان رةوشةكة زؤر سةختة‪ ،‬كةس ناتوانىَ لةضةند هةفتةيرةك‬
‫زياتر سةيرى داهاتوو بكات‪ .‬داواكارى هةرة بةثةلةم ئةوةية‪ ،‬كرة رةوشرةكة برةرزف‬
‫بكريَ و تا سىَ ضوار مانطى ديكة وابكريَ هيض ناوضةيةك لةدةس نرةدريَ و ئرةو‬
‫ريَوشويَنانة بطريَتةبةر‪ ،‬كةوا لة ميانرِةوةكان بكات بة ئاشكرا لةثالَ ئيَمةدا كاربكرةن‬
‫و لة خةري بروون برة تونردرِةوةكان لرة كرارى هاوبةشردا‪ ،‬دووريران خبةينرةوة‪ .‬برؤ‬
‫بةديهيَنانى ئةم ئاماجنة‪ ،‬ثيَويستة ماوةى طفتوطؤيان ثىَ بدةين و بؤيان بسةمليَنني كرة‬
‫نيازة دةستوورييةكامنان شتيَكى حةقيقى و قةلب نيية‪ .‬هيروا دةخوازريَر ‪ ،‬كةئةمرة‬
‫َبذاردن‪ ،‬ئامادةبكات‪ ،‬ئةطةر ئةمةش بةس نةبىَ (كة ثرىَ دةضرىَ‬ ‫طفتوطؤى ياساى هةل‬
‫مةيليَكى طشتى رةتكردنةوةى ئينتيداب هةبيَ ) لةو باوةرِةدام تاكة ريَطا ئةوةية‪ ،‬كة‬
‫رىَ بةشاندةكة بدريَ ‪ ،‬سةردانى لةندةن بكات‪.‬‬
‫ئةطةر حكوومةتى خاوةن شكؤ زؤر حةزدةكات‪ ،‬خؤى لةم ريَطايرة البردات‪ ،‬ئرةوا‬
‫ئةلتةرناتيفةكةى ئةوةية كة ثةميان بة خةلكى وآلتةكة بدريَ ‪ ،‬كة لة ثاييزى داهراتوو‬
‫َةت‪ ،‬يان ليَذنةيةك كة كار لةبرى وةزير بكات‪ ،‬سرةردانى‬ ‫وةزيريَ لة وةزيرةكانى دةول‬
‫َيَتةوة‪ .‬توندرِةوةكان لةرِووى ذمارةوة ئيَستا كةمن‪،‬‬ ‫وآلتةكة بكات و لة رةوشةكة بكؤل‬
‫َداية‪ ،‬ئةطةر نةتوانريَ ئةو رةطةزانة‬ ‫بةآلم سةرجةم كةسي دواكةوتوو و توورِةيان لةطةل‬
‫لة سنوورى خؤيدا بةشيَوةيةكى كاتى‪ ،‬بةرِيَوشويَنى رازيكردن‪ ،‬رانةوةستيَنريَ ‪ ،‬ئرةوا‬
‫مانطرتنى ضاالك كة ناكريَ بةرِيَوشويَنى سةركوتكردن‪ ،‬كت بكريَن‪ .‬ئيَستا لرةخودى‬
‫َيَ بؤ روونةدانى ئةمة‪ ،‬دةدريَ ‪ ،‬بةآلم ثىَ دةضيَ ئةم ريَوشويَنانة‬ ‫بةغدا هةموو هةول‬
‫لة سةرجةم اليةكى وآلت ثيَويس بىَ‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫‪84‬‬
‫ضاوثيَكةوتنى نهيَنى‬
‫َيَكى خؤم بكرةم‪ ،‬دواى‬ ‫ثيَئ ئةوةى ئةو بةشة كؤتايى ثىَ بيَ ‪ ،‬ثيَم باشة باسى هةول‬
‫ئةوةى سري ثرسى كؤكس بةغداى جيَهيَش ‪ ،‬راستةوخؤ ثةيوةنديم بة هةندىَ سرةرؤكةوة‬
‫كرد‪ .‬بةرلةوةى فرةرمان بةدةسرتطريكردنى هةنردىَ كرةس بكرةم‪ .‬ثيَويسر بروو‪ ،‬ئرةو‬
‫دانوستانانة بةنهيَنى مبيَنيَتةوة‪ ،‬ضونكة زؤر كرةم لةخرةل متمانرةيان برة سرةرؤكةكان‬
‫هةبوو‪ .‬ئةوان دةيانزانى ئةطةر يةكيَ طومان بةبوونى ثةيوةندى بةمنةوة‪ ،‬ببرات‪ ،‬ئرةوا‬
‫بةخيانةتكار تؤمةتبار دةكريَ ‪ .‬لةاليةكى ديكةوة دةبينني كة ئةوان رةطةزى ئامادةن بؤ‬
‫تيَطةيش ‪ ،‬كةسانى وةك (ميانرِةوةكان) كة ناتوانن ئةمة بكةن و نايرةويَ برة ترةواوى‬
‫خررؤى لررة سياسررةتى حكوومررةتى بررةريتانى بطليَررنن كررة بةرِقررةوة سررةيرى هررةموو‬
‫دانوستانيَكى ئاشكرا لةطةلَ كةمينة شؤرِشطيَرِةكان دةكات‪ .‬كؤبوونةوةكة لة نيوة شرةو‬
‫َى برادةريَكى هاوبةش كة ئةويئ (عبدالقادر ثاشرا‬ ‫لةسةر زةوييةكى بىَ اليةن – لة مال‬
‫خةزيرى‪ )1‬بوو لةطةلَ نيَردراويَكى عةرةب كة متمانةم ثىَ هةبوو‪ ،‬رؤيشرتم‪ .‬جطرة لرةو‬
‫دوو كةسةى ديكة‪ ،‬كةس بةوشويَنةى من بؤى دةضووم و بةنيازةى ثيَم بوو‪ ،‬نةيردةزانى‪.‬‬
‫سىَ لةوانةى ثةيوةندى تونرديان بةسرةركردة نيشرتيمانييةكانةوة هرةبوو‪ ،‬ئامرادةبوون‪،‬‬
‫َةكة كةبةسةر رووبارى دجيلة دةيرِوانى‬ ‫لةذيَر رووناكى مانطة شةو لة طؤشةيةكى بانى مال‬
‫دانيشتني‪ ،‬دوو كوث قاوةمان لةسةريةك لةبةر رووناكى مؤمدا فرِكرد‪.‬‬
‫َوطؤرِى ضةند قسةيةكى خرؤش و قسرةكردن لرةبارةى سياسرةتى دةرةوة‪،‬‬ ‫دواى ئال‬
‫ضوينة سةر كارى ئةو شةوةمان‪ .‬بةرامبةرةكةم بةطرنطييةكى زؤرةوة طرويَى برؤ ئرةو‬
‫روونكردنةوانةمان شل كردبوو‪ ،‬كةسةبارةت بة فاكتةرةكانى دواكةوتن كة لرة مراوةى‬
‫َى دواييدا رووياندا و بىَ توانايى حكوومةتي خاوةن شكؤ لةثيَشبينى كردن بة‬ ‫دوو سال‬
‫َةى نةتةوةكان سةبارةت بة ئينتيداب‪ ،‬هةروةها برىَ توانرايى لرةدانانى‬ ‫برِيارى كؤمةل‬
‫ثيَشنيازةكان‪ ،‬تا ئةو كاتةى ثةميانى ئاشتى لةطةلَ توركيا مرؤر دةكريَر ‪ .‬وةآلميران‪،‬‬
‫ئةوةبوو كة سةرجةم قسةكانى منيان بةرِاس وةرطرت‪ ،‬بةآلم ئةوةشيان بؤ زيادكرد كة‬

‫َيَكدا كةبةسةر رووبارى دجيلةى دةيرِوانى لةناوضةى باب شةرقى نيشتةجىَ ببوو‪.‬‬
‫‪ -1‬عبدالقادر خةزيرى لةمال‬
‫‪85‬‬
‫(كةليَنيَكى طةورة لة نيَوان ئيَمة و ئيَوةدا هةية)‪ .‬هةروةك بؤ هةموو جيهان ئاشكراية‬
‫كررة سيسررتةمى ئينتيررداب بريتييررة لررة بةيةكررةوة لكررانيَكى ئارةزوومةندانررة‪.‬‬
‫فةرِةنسييةكانيئ ئةو قسةيةيان كرد‪ ،‬ئةوان كاريان بةقسرةكةيان كررد‪ ،‬برةآلم ئيَمرة‬
‫َةستني لةطةلَ ئةركةكامنان بؤيةك نةهاتةوة‪،‬‬ ‫َيمان ليَكرد‪ .‬بةآلم كردةوةكامنان لة فةل‬
‫نكؤل‬
‫َطةيةكى ثؤزةتيظمان سةبارةت بةنيازةكامنان برؤ ثيَكهيَنرانى حكوومرةتى‬ ‫تا ئيَستا بةل‬
‫نيشتيمانى لة عيَراق بةدةستةوة نةداوة‪ ،‬ئةو ثرِؤذةيةى كة كورمت كردبرووةوة‪ ،‬كرةم و‬
‫كررورِى تيَرردابوو‪ ،‬هررةروةها ثةسررةنديئ نررةبوو‪ ،‬رازى برروون بةهررةر شررتىَ جطررة لررة‬
‫سةربةخؤيى تةواو‪ ،‬بؤ ئةوان بةكارةسات لةقةلةم دةدرا‪ .‬ضونكة ئةمة واترا رازيبروون‬
‫بوو بة ثرِؤذةيةكى هاوشيَوة بة سةرثةرشتى فةرِةنسييةكان لة سوريا‪ ،‬ئةوان بةئاستيَ‬
‫متمانة بة فةرِةنسييةكان ناكةن لةو ئاستةى متمانة بة بةريتانييةكان تىَ دةثةرِيَنىَ‪.‬‬
‫ثيَم راطةياندن كة حكوومةتى خاوةن شكؤ ناضاردةبيَ ثاريَزطارى لة ئاسرايئ بكرات‪،‬‬
‫يان لةكاتى ثيَويس ناضاردةبيَ ئاسايئ بةزةبرى هيَرزى سرةربازى بطةرِيَنيَترةوة‪ .‬تكرام‬
‫ليَكردن‪ ،‬كة مةزةندى ئةو خويَنرِيَذيية بكةن كة برةهؤى ئرةو سياسرةتةوة ديَترة كايرةوة‪.‬‬
‫وةآلميان ئةوةبوو‪ ،‬ئةمة نرخيَكى كةمة بةرامبةر سةربةخؤيى دةيدةن‪ ،‬وةآلمم دايرةوة كرة‬
‫شؤرِش بةديهيَنانى ئاماجنةكانيان بؤ دةسالَ دوادةخات‪ ،‬وةآلميران دايرةوة كرة لرةجيهانى‬
‫سياسةتدا زانراوة ((سةربةستى نةتةوةكان‪ ،‬دةسةندريَ ‪ ،‬نادريَ ))‪ .‬شؤرِش ض سرةركةوتوو‬
‫َكو برة تاكرة ريَطرا‬ ‫بيَ يان نا‪ ،‬نةوةك هةر باشرتين ريَطا بؤ بةرةوثيَشِدنى ئرازادى‪ ،‬برةل‬
‫دادةنريَ ‪ ،‬ئينجا قسرةكانيان برةم شريَوةية كؤترايى ثرىَ هيَنرا‪(( :‬نةترةوة ئةورِوثييرةكان‬
‫بةردةوام لة ذيَر فشاردان‪ ،‬بةريتانياى مةزن لة كيَشرةى ئةفغانسرتان‪ ،1‬كةوترة ذيَرر هيَرز‪،‬‬
‫لةميسر الوازبوو‪ ،0‬لة هيندستانيئ كةوتة ذيَرر هيَرزةوة‪ ،‬لةكؤتاييردا واز لرة ئيَرلةنرداش‬
‫ديَنىَ‪ ،‬نةتةوةى بةريتانى لة جةنَ بيَزاربووة و ئامادة نيية هيضى ديكرة قوربرانى زيراتر‬

‫‪ -1‬ئةو كات ليذنةيةكي ئةفغاني هةبوو‪ ،‬كة مةمحوود بةط تريزي لة سريمال سرةرؤكايةتي دةكررد‪،‬‬
‫َويَسيت توندي دةنواند‪ -‬نووسةر‪.‬‬ ‫ئةوةي ليَي زانراوة ئةوةية كة لة دانوستانةكان هةل‬
‫‪ -0‬سةعد زةغلول ئةوكات بؤ دانوستاندن لةطةل حكوومةتي بةريتاني تازة طةيشتبووة ئةو والتة‪ .‬نووسةر‬
‫‪86‬‬
‫ثيَشكةش بكات‪ .‬ئةو كاتةى ئينتيداب دةسةثىَ و مةرجةكانى ديَتةدىَ‪ ،‬ئةو كرات هرةىل‬
‫بةدةستهيَنانى سةربةخؤيى لة دةس دةدةين‪ ،‬لة سةربةخؤيى كةمرت بة هيضى ديكرة رازى‬
‫نابني‪ ،‬هيض شتيَكى ديكة جطة لة سةربةخؤيى شايةنى ئةوة نيية‪ ،‬بِيَتةوة‪.‬‬
‫ثيَم راطةياندن كة جطة لة ئينتيداب هيضى ديكة لة نيَوان ئةوان و طةرِانةوةى توركيا‬
‫بؤ رةوشى ثيَشرت‪ ،‬لة ئارادا نيية‪ .‬ئةم زمان لووسييةم ئاماجنى خؤي ثيَكا‪ ،‬يةكيَ لة سىَ‬
‫َمانن‪ ،‬ئةوان بة طرويَرةى‬ ‫كةسةكة دوابةدواى قسةكةم طوتى! بةهةر حال توركةكان موسول‬
‫(ميساقى نيشتيمانى) كة لة ئةيلوىل ‪ 1414‬دةرضووة‪ ،‬ئامادةن ئؤتؤنؤمى برة عيَرراق‬
‫بدةن‪ .‬دواتر باسم لة كةمينة كوردييةكان و رةطةزى شيعة كة لة فورات بةهيَز بوون كرد‪.‬‬
‫(هةرسىَ كةسة دانوستكارةكةمان لة سوننة بوون)‪ ،‬وةآلميان دايةوة كة ئةو دوو طرووثة‬
‫َدريَنةوة‪:‬‬‫(كورد ‪ +‬شيعة) جووتياري نةزانن‪ ،‬بة ئاسانى دةتوانريَ لة شويَنى خؤياندا بهيَل‬
‫طرووثى يةكةم (كورد) بة هؤى نانةوةى حةسادةت لرة نيَروان سرةركردةكانيان‪ ،‬طرووثرى‬
‫دووةميئ (شيعة) بة هةمان شيَوةى طرووثى يةكةم‪ ،‬سةربارى ثةنا بردنةبرةر ئرةو زانرا‬
‫ئايينييانةى كة لةطةلَ نيشتيمانثةروةراندا طوجناون‪ .‬دواى دوو سةعات لة طفتوطؤى لرةم‬
‫شرريَوةية‪ ،‬روون بررووةوة كررة ناكريَرر هرريض ريَككررةوتنيَ يرران ليَكتيَطةيشررتنيَ‬
‫َنيام كردنةوة كة ئيَمة ثيَويستة هةر ضييةكى لة دةستمان‬ ‫بةدةستبهيَنريَ ‪ .‬لة كؤتاييدا دل‬
‫ديَ برؤ بةرقرةراكردنى ئاسرايئ بيكرةين‪ .‬وةآلميران دايرةوة‪ ،‬كرة سرةرجةم سروثا و‬
‫َةكان لة ئيَرانن و ناتوانن بؤ ئيَرة بطةرِيَنرةوة‪ ،‬ثرؤليس و (شربانة) ثشرتيان ثرىَ‬ ‫ذةنةرِال‬
‫َةن) و ئةو كاتةى فةرمانى دةردةضريَ‬ ‫نابةسرتيَ (بةمةش سةملانديان كة ئةوان زؤر هةل‬
‫َى ئاسن تا دةطاتة فورات ثارضة ثارضة دةبيَ و طةياندنى ئاويئ دةثضريَ (ثيَشبينى‬ ‫هيل‬
‫يةكةم هاتةدى‪ ،‬بةآلم هي دووةم نةهاتةدي) بة شيَوةيةكي فةرمي ثةرتةمان ليَكررد‪ .‬برؤ‬
‫بةيانى رؤذى دوايى راثؤرتى رؤذانةى ثؤليسم وةرطرت‪ ،‬ليستيَكى بة نراوى ئرةو كةسرة‬
‫سياسييانةي تيَدا بوو‪ ،‬كة لة سثيَدةوة بةغدايان جيَهيَشتووة‪ ،‬كة لة نيَو ليستةكة نراوى‬
‫ئةو (‪ )1‬سىَ برادةرةمشى تيَدا بوو‪ ،‬كة شةوى رابردوو ضاوم ثيَيان كةوتبوو‪ .‬ئينجا دواى ‪9‬‬
‫سالَ ئةوامن لة بةغدا بينييةوة‪ ،‬ئةو كات ثيَويستى نةدةكرد كةمسان لة يةكدى بثرسني كة‬
‫دوايني جار لة كويَ يةكرتميان بينيووة‪.‬‬
‫‪87‬‬
‫بةشى سيَيةم‬
‫رةوشة سةربازييةكةى‪0291 0‬‬
‫دامةزراندنى ئيلمةر هؤلَدين‬
‫ثيَويستة مرؤظ باسى بة دوايةكدا هاتنى رووداوةكان بكات‪ ،‬بةو شيَوةيةى كة خرؤى‬
‫بؤ ئةوانةى لة سةر كورسى دةسةآلت ضوارمةشكى دادةنيشن‪ ،‬ثيشان بدات‪ .‬ئةمةش بؤ‬
‫ئةوةى لة ثةرةسةندنى كيَشةكة و بارةكة لة عيَراق تيَبطةين‪ ،‬ئةطةر هيَزى ضارةنووس بة‬
‫ريَكخراوةيى لة بةرةيةكدا بةرةو ثيَئ بضىَ‪ ،‬لة اليةكى ديكةوة‪ ،‬ميَذوونووس بة ناضرارى‬
‫رووداوةكان بة دواى يةكدا تؤمار بكات لة بةرةيةكى ديكةدا‪ ،‬ثةرةسةندنةكانى ديكةى‪،‬‬
‫كة ثةيوةندى بة بابةتى سةرةكييةوة نيية‪ ،‬بؤ ضريؤكيَكى ديكة ىلَ بطةرِيَ ‪.‬‬
‫‪0‬‬
‫ثيَشرت ئاماذةم بةو توانا ريَكخراوةيى و سوزدارييةى كة سيَر جؤرم ماكمؤن لة‬
‫ضارةسةرى كيَشة جؤراوجؤرةكانى عيَراق ثةناى بؤ دةبردن‪ ،‬كرد‪ .‬سرالَى ‪ 1402‬برؤ‬
‫وةرطرتنى ثؤستى بةرِ يَوةبرةرى خةزيَنرة ثيَويسرتييةكان لرة هيندسرتان ديراريكرا‪.‬‬
‫مستةر ضرضلَ‪ ،‬فةريق سيَر ئةيلمةر هؤلدين ى بؤ سةركردايةتى طشتى هةلَبذارد‪ ،‬كة‬
‫ئةو كات ياوةرى سيَر ويليلم لوكهارت بووة لة هةيئةى ئةركان‪ ،‬كاريَكى سرةربازى‬
‫بؤ ثةيدا كرد دواى ساليَ مانةوةى لة كارةكةى لة باشو ورى ئةفريقيا‪ ،‬بة ديل طريا‪،‬‬
‫بةبىَ ئةوةى ئةو ئاطادارى ئةم ديل بوونةى بيَ ‪ ،‬دواتر لة بةنديَتى رزطارى كرد‪.1‬‬

‫‪ -1‬ئةمة ناوةرِؤكى بةشى ‪10‬ى كتيَبةكةى ويلسن‪ ،‬لة الثةرة ‪ 022‬تا الثةرة ‪.120‬‬
‫‪ -0‬سةركردةي طشيت لة عرياق كة دواي مارشال سةركردايةتي وةرطرت‪.‬‬
‫‪3- Haldane. A.L-How we Escaped from Pretorio 1900-P.3l. Also‬‬
‫‪churchill.w. my early life 1930.p17‬‬
‫‪89‬‬
‫َدين لةماوةى هةفتةى سيَيةمى مرانطى ئرازار‪ ،‬كرة‬ ‫بةر لة طةيشتنى ذةنةرِالَ هؤل‬
‫سةرةتاى وةرزى طةرميية‪ ،‬ذةنةرِالَ ماكمؤن بةرةو هيندسرتان ضرووبوو‪ ،‬برةم شريَوةية‬
‫َدين لة ئةزموون و شارةزاييةكانى ئةو لة طؤرِةثرانى كراركردن‪ ،‬سرةبارةت‬ ‫ذةنةرِالَ هؤل‬
‫َى رابرردوو زؤر ئاطاداريران بروو‪،‬‬ ‫بةو طرفتة سةختانةى كة ماكمؤن لةماوةى سىَ سال‬
‫َدين بةرلرةوةى لرةو ثؤسرتة دامبرةزرىَ‪ ،‬برةنيو مووضرة‬ ‫مةحروم بوو‪ .‬سري ئةيلمةر هؤل‬
‫خانةنشني كرابوو‪ ،‬تةمةنى ‪ 00‬سالَ بوو‪ ،‬بةمةش لة هةموو ئرةو سرةركردانةى كةلرة‬
‫سةردةمى سري ثريسىَ ليَ خزمةتيان لة عيَرراق كردبروو‪ ،‬بةتةمرةنرت بروو‪ ،‬لرةرِووى‬
‫تواناى جةستةى و ليَهاتووييةوة‪ ،‬زؤر لةوة دوور بوو ئرةو ثؤسرتةى ثرىَ بةرِيَوةبضرىَ‪،‬‬
‫هةروةها سةرجةم خزمةتة سةربازييةكةى لةطةلَ سةربازانى ئينطليز بةسةر بردبوو‪ ،‬لة‬
‫كاتيَكدا ‪%4‬ى سةربازانى سوثاى بةريتانى لة عيَراق لرة هيندييرةكان بروون‪ ،‬رةوشرة‬
‫َؤزبوو‪ ،‬بارى سياسى وردبوو‪ ،‬ئرةم دوانرةش ثيَويسرتيان بةشرارةزايى و‬ ‫ئيدارييةكة ئال‬
‫ليَهاتوويى هةية‪ ،‬كة سةركردةى طشتى ثيَشوو بىَ ئةم دوانة نةبوو‪.‬‬
‫بؤية سيَر ئةيلمةر لة تيَطةيشتنى سروشتى ئةو ئةركةى ثىَ سثيَردرا بوو‪ ،‬هيَواش‬
‫بوو‪ .‬ئةو لة الثةرة (‪)0‬ى كتيَبى ((شؤرِشرةكةى عيَرراق ‪ ))1402‬باسريَ دةكرات و‬
‫َيَ ‪ :‬لةو كاتةدا (واتة لة ميانةى سةردانةكةى برؤ شرارى بةسررة) سرةبارةت برةو‬ ‫دةل‬
‫ئامرازةى كة بةو هؤية عيَراقى ثىَ حوكم دةكةين‪ ،‬هريض بريؤكرةم ال نرةبوو‪ .‬ضرونكة‬
‫نةدةكرا زؤر زانيارى لة بارةى كؤبكةيتةوة‪ .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫زانياريية ثيَويستةكان‪ ،‬لة وةزارةتى هيند بةردةس بوون‪ .‬بةآلم ثىَ دةضوو ذةنةرِالَ‬
‫هؤلدين ثةرؤش نةبوو بؤ بةدةس خستنى زانيرارى‪ 1‬لةبةرئرةوةى هراتنى برؤ عيَرراق‬
‫دواكةوت‪ ،‬دةرفةتى ئةوةى بؤ رةخسا كة لرة ضرةند فايليَر بكؤلينرةوة‪ .‬دواى ضرةند‬
‫مانطيَ لة هاتنى بؤ سةر زةوى (خراكى عيَرراق)‪ ،‬ئينجرا زانرى كرة بةنردةريَ لرة‬

‫َدين بة تةنها نةبوو‪ ،‬راويَذكارى سرةربازى برةريتانى‬‫‪ -1‬ئةو حةزنةكردنة بؤ زانني هةر تةنها الى هؤل‬
‫لة حكوومةتى عرياقى بةريَكةوت لة حوزيَراندا زانى كة ناوضةى سليَمانى لة ئيَران نيية و لة اليرةن‬
‫كارمةندانى ئينطليزى بةرِيَوةدةبريَ ‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫‪88‬‬
‫رووباردا لة باكوورى بةسرة بونيادنراوة‪ ،‬كة دوو شؤستةى دةريايى قوليان بؤ كرردووة‬
‫لةطةلَ هةش كةشتى طةورة و ضةند بارةطايةكى طواستنةوةى رووبارى و ناوةخؤيى‪.‬‬

‫رةوشي طشتيي سةربازي‬


‫رةوشة سةربازييةكة و ئةوةى ثيَوةي ئاآل بوو‪ ،‬رةوشريَكى سرةخ بروو‪ .‬ذمرارةى‬
‫هيَزةكانى سةر بةسةركردايةتييةكةى (‪ )1115222‬سةرباز دةبوون‪ ،‬كة لةم ذمارةيران‬
‫تةنها (‪)925222‬يان شةرِكةر بوون‪ ،‬لة ذمرارةى دوايريئ (‪)9022‬يران برةريتانى و‬
‫(‪)125222‬يان سةربازى هيندى بوون‪ ،‬كة لة بةردةس بوون كار لة عيَراق دا بكرةن‪،‬‬
‫ئةوانى ديكة يان لة ئيَران بوون يان نةخؤش بوون يان لرة برارى طواسرتنةوةدا بروون‪.‬‬
‫(‪ )9222‬سةرباز لةو هيَزانة‪ ،‬سووديَكى وايان بؤ ثاريَزطارى ئاسايشى مةدةنى نةبوو‪،‬‬
‫بةم شيَوةية تةنها (‪ )045022‬ثياوى لة بةردةس دا بوو‪ ،‬كة (‪)0422‬يان سوارضاكى‬
‫هيندى و (‪)0422‬يان ثيادةى بةريتانى و (‪)125222‬يان ثيادةى هيندى بوون‪ .‬ئةوانة‬
‫دةبوو ثاريَزطارى لة (‪ )19222‬ديلى جةنطى توركى بكةن‪ .‬بةشرى زؤرى سرةربازطةى‬
‫ثاسةوانان لة ليواى ثيادة بوون‪ ،‬ضةندين جار داوا لة وةزارةتى جرةنَ كررا كرة ئرةو‬
‫ديالنة بطوازنةوة‪ ،‬بةآلم دانيان بةبىَ توانييان نا و هةر ضاوةرِوانى ريَككةوتنى ئاشتى‬
‫بوون لةطةلَ توركيا‪ .‬لرة كؤتاييردا لرة ريَطرةى هينردةوة لرة ئرابى ‪ 1402‬رةوانرةى‬
‫ئةسررتةمبؤل كررران‪ ،‬كررة دةكرررا سرراليَ لةمةوبررةر ئررةو كررار بكرابايررة‪ .‬جبةخانررة‬
‫سةربازييةكان لة هةمةجؤرة ضةك‪ ،‬بةريَذةيةكى زؤر لة ضةك هيَشتا لة ذيَر ثاريَزطرارى‬
‫سةربازيدا بوو‪ .‬هةروةها ((ليَذنةكانى سرِينةوة)) هةموو ريَوشويَنيَكى تايبةتى كؤطرا‬
‫زياد لة ثيَويستةكانى طرتةبةر كة لة دةستى ليَهاتووى ليَذنةى فرؤش دا بروون‪ ،‬ئرةو‬
‫ليَذنةيةش سوثاى مةلةكى داميةزراندبوو‪ .‬ئةو ليَذنةية لة ناردنى ئةو كرةل و ثةالنرةى‬
‫َةكةبوونرة برة‬ ‫ثيَويس نني بؤ دةرةوةى وآلت زؤر سس بوو‪ ،‬دةبوو ثاسةوانى ئةو كةل‬
‫تيَضوونيَ بكريَ ‪ ،‬كة خةري بروو هيَنردةى كرؤى برةها راسرتةقينةيةكانى بكرات‪.‬‬
‫َدين سةربارى ئةمانة لةسةري ثيَويس بوو كرة لةبةرامبرةر ئرةو رةوشرة‬ ‫ذةنةرِالَ هؤل‬
‫‪122‬‬
‫سةختةى كة بة هؤى هاتنى (‪ )002‬ذنرى برةريتانى هاترة ئراراوة‪ ،‬خرةبات بكرات‪.‬‬
‫هةروةها بؤ ذنة ئةفسةرةكان و ثياوانى بةريتانيئ هةمان ش بكات‪ ،‬ئةمة سةربارى‬
‫َى بضررووك‪ ،‬وةزارةتررى جررةنَ ل رة مرراوةى كررانوونى دووةمررى ‪1402‬‬ ‫‪ 922‬منررال‬
‫سةرثةرشتى ئةوانةى دةكرد‪ ،‬ثيَشرت لة هاوينى رابردووة لةاليةن وةزارةترى جةنطرةوة‬
‫ريوشويَنى نيشتةجيَكردنيان لة ئيَران لة ناوضةى ضيا لرة نزير كرنر ‪ ،‬طريابووةبرةر‪.‬‬
‫َدين هةسيت بةوة دةكرد كة كارةكة زؤر لة ثاسراوةكانى نةهيَشرتنى ئرةو‬ ‫ذةنةرِالَ هؤل‬
‫جياوكانة (امتيازات) ئةوالتر ضووة‪ ،‬كة بؤتة مايةى زؤر لة ريَز و شايستة بوون‪ .‬من‬
‫بؤ ئةوكاتةى كة برِيارى هاتنيان بؤ عيَراق درا‪ ،‬لة سةر بريؤكةى ئةو كات رازى بووم‪،‬‬
‫كة ضاوةروان نةدةكرا بة شيَوة باوةكانى وآلت بطةنة ئةو ئاستةى مةترسى خباتة سرةر‬
‫بوونى ئةوانة‪ .‬لة مانطى نيسان و ئايار ئةوانرة رةوانرةى كرنر كرران و ترا ئرةيلول‬
‫مانةوة‪ ،‬ئينجا لة رةوشيَكى نالرةباردا برؤ دةرةوةى وآلت سرةفةريان ثيَكررا‪ .‬دريَرذى‬
‫َةكانى طواستنةوة لة عيَراق لة سةرجةمدا نزيكةى دوو هرةزار ميرل دةبروو‪ ،‬كرة‬ ‫هيَل‬
‫ضاككردنةوةيان بؤ مةبةستى سةربازى كاريَكى ثيَويس بروو‪ .‬نزيكرةى (‪ )02‬هرةزار‬
‫ئاشورى و ئةرمةن لة خيَوةتطاكانى بةعقوبة و شويَنانى ديكرة ثةنابرةربوون‪ ،‬ئةوانرة‬
‫دةيانتوانى خؤيان لة هةر هيَرشيَكى ضاوةرِوان نةكراو بثاريَزن‪ ،‬بةآلم تارِادةيةك ببوونة‬
‫َدين هيَزيَكى طةرؤكى‬ ‫بار بةسةر رةوشةكة‪ .‬بةم شيَوةية لة يةكى حوزيَراندا ذةنةرِالَ هؤل‬
‫ثيَكهاتوو لة (‪ )022‬بةريتانى و (‪ 1022‬تا ‪ )1222‬سةربازى هيندى لة بةردةس دا‬
‫بوو‪ ،‬لةم ذماريةش تةنها فةوجيَ لة ماوةى ‪ 09‬كاتذميَردا دةيتوانى بطاتة ناوضرةى‬
‫فوراتى ناوةرِاس ‪ .‬زؤربةى سةربازة بةريتانييةكان بةبىَ ىلَ هةآلويَردن نروىَ بروون برؤ‬
‫َى ئاسنى ئةو كرات‬ ‫رةوشى عيَراق و هيض ئةزموونيَكى سةربازى ثيَشوويان نةبوو‪ .‬هيَل‬
‫نةيدةتوانى زياتر لة ضارةطيَ بار لةوةى كة هيَزةكان ثيَويستيان ثيَى بوو‪ ،‬بار بكات‪.‬‬
‫َرى‬‫ئةمةش وايكرد سوثا ثش بة دوو هيلى طواستنةوةى ليَر جروودا ببةسرتىَ‪ .‬هيَل‬
‫َى ئاسنني‪ ،‬دةبوو هةر دوو هيََلةكة ثاسةوانى بكريَ ‪ ،‬ئةمةش وايدةخواس‬ ‫دجيلة و هيَل‬
‫كة نزيكةى (‪ )12‬هةزار سرةربازى ناشرةرِكةر لرة دائرريةى طواسرتنةوةى دةريرايى و‬
‫‪121‬‬
‫َى ئاسن‪ ،‬دابنرريَن‪ ،‬دواى ئرةوةى دوو مرانَ برة سرةر مانرةوةى‬ ‫بةرِيَوةبةرايةتى هيَل‬
‫َديندا بة سةر ضوو‪ ،‬بةلشةفيكةكان (ئرةنزىل‪)1‬يران داطرري كررد‪ .‬رةوشرى‬ ‫ذةنةرِالَ هؤل‬
‫سةربازى لة باكوورى رؤذئاواى ئيَران ثرِ مةترسى بوو‪ .‬لة ذيَر ريَنماييةكانى وةزارةترى‬
‫َدين ناضار بوو دوو فةوم لة سةربازانى بةريتانى لةوانةى كة بةشريَ بروون‬ ‫ضةنَ هؤل‬
‫لة حاميةى عيَراق بؤ قةزوين بطوازيَتةوة‪ ،‬ئةو دوو فةوجة لرة دوورى ‪ 122‬ميرل لرة‬
‫َى ئاسن لة قؤرةتو لة نزي خانرةقني بروون‪ .‬هةريةكرة لرة سريَر بريسرى‬ ‫سةرةتاى هيَل‬
‫كؤكس وةزيرى خاوةن شكؤ لة تاران و سةركردةى طشتى سوثا لة براكوورى رؤذئراواى‬
‫ئيَران هانياندا‪ ،‬كة تؤثهاويَذ و سةربازى زياترى عيَراق بؤ جيَطريكردنرى بارودؤخةكرة‬
‫لةو ناوضانة‪ ،‬ثةيدا بكات‪ .‬وةك ئاشكراية‪ ،‬وا باش بوو‪ ،‬بضيَتة قةزوين و لرة ويَشرةوة‬
‫بؤ تاران بروات‪ ،‬بؤئةوةى بةضاوى خؤى كاروبارةكان ببينىَ و رةوشةكة لةطةلَ بةرثرسان‬
‫َى‬‫باس بكات و ثيَيان رايطةيةنىَ‪ ،‬كة ئةو بة هؤى ئرةوةى طفتوطرؤى لةطرةلَ مارشرال‬
‫هيَزى ئامسانى (سيَر جوفرى ساملوند) سةبارةت بةو ثيَشرنيازانةى كرة ئرةو كرات برؤ‬
‫ثاريَزطررارى عيَررراق لررة ريَطرراى هيَررزى ئامسررانى مةلررةكى سررةيردةكران‪ ،‬ناضررار برروو‬
‫سةردانةكةى دوا خبات‪.‬‬
‫سيَر ساملوند بة شيَوةيةكى ضاوةرِوان نةكراو‪ ،‬طةيشتنى دواكرةوت‪ .‬ضرةند رؤذيَر‬
‫َتان ئةمحةد‪ ،‬شاى ئيَران لة ريَطرةى عيَراقرةوة برؤ وآلتةكرةى دةطةرِايرةوة‪،‬‬ ‫دواتر سول‬
‫نةدةتوانرا ئؤتؤمبيَلى ثيَويس بؤ طةشتيارانى مةلةكى و دةس و ثيَوةندةكانى دابرني‬
‫بكريَ ‪ ،‬ئةطةر سوثا نةبواية‪ ،‬باشيئ نرةبوو‪ ،‬لةبرةر ضرةندين هؤكرار سريَر ئةيلمرةر‬
‫َدين بةر لة شاى ئيَران بةرةو قةزوين و تاران بضريَ ‪ .‬لةبرةر ئةمانرة ناضرار بروو‪،‬‬ ‫هؤل‬
‫سةردانةكةى بؤ ئيَران بؤ ‪4‬ى حوزيَران دوا خبات‪ .‬ترا ئرةو برةروارةش هرات‪ ،‬رةوشرى‬
‫سياسى لة بةغدا طةيشتة رادةيةك‪ ،‬ئاماذةى بة بوونى مةترسى دةدا‪ .‬فشرارم خسرتة‬

‫‪ -1‬واتة بةندةرى ((ثةهلةوى)) ئيَستا‪ .‬كة لة ((رش )) نزيكة و كةوتووتة سةر دةرياى قةزوين‪ ،‬كة‬
‫َبةندى بةخيوكردنى ماسى و لة قوتونانى كافيارة‪.‬‬‫مةل‬
‫‪122‬‬
‫سةرى بؤ ئةوةى جاريَكى ديكة سةردانةكةى دوا خبات‪ ،‬هةر ضةندة ئةو هةستى دةكرد‬
‫كة بةسةركردنةوةكةى بؤ ئيَران‪ ،‬زؤر دواكةوتووة‪ ،‬ثيَويس دةكات بيخاتة ثريَئ هرةر‬
‫دوخيَكى ديكةوة‪ ،‬ديديَكى طةشبينى سةبارةت بة رةوشرى عيَرراق‪ ،‬لرةوةى كرة مرن‬
‫دةمتوانى هةمبىَ‪ ،‬هةبوو‪ .‬لةرِووى تةندروستييةوة ثيَويستى بة كةش طؤرِى هرةبوو‪،‬‬
‫ئةو كةش طؤرِينةش دةكرا لة دميةنى بانةكانى ئيَرانردا برة دةسر بيَر ‪ .‬لرةوةى لرة‬
‫نووسينةكةيدا هاتووة‪ ،‬روونى دةكاتةوة كة هيروا و ئاواترةكانى كاريطرةرى لرة سرةر‬
‫بةالريَدا بردنى تواناكانى ئةو لة حوكمكردن و حساب بؤ كرردن كرردووة‪ .‬ئةفسرةرانى‬
‫هةر دوو لقى ((جوالنةوة)) و ((هةوالطرى)) لةطةلَ طةشربينييةكةى ئرةودا نرةبوون‪،‬‬
‫َيدا نةبووة‪ ،‬بةآلم ئرةوةى ئرةوان روونيران‬
‫هةروةها سةركردةى فريقةكةى خؤشى لةطةل‬
‫كردؤتةوة‪ ،‬لةمبارةيةوة‪ ،‬ئاورِى ليَنةدراوةتةوة‪.‬‬

‫هيَرشكردنة سةر تةلةعفةر و الكانى موسلَ‬


‫لة ‪04‬ى ئايار بؤ يةكةجمار راثؤرتى يةكالكةرةوةمان لة برارةى بروونى هيَزةكرانى‬
‫شةريف (هيَزى حكوومةتى عةرةبى سورى) لة دةوروبةرى خاثور‪ ،‬بةدةس طةيشر ‪.‬‬
‫ئةو هيَزة بة سةركرداي ةتى جةميل بةط مةدفةعى بوو‪ ،‬كرة مرةلي فةيسرةلَ دواترر‬
‫ثايةيةكى بةرزى ثىَ بةخشى‪ .‬دواتر راثؤرمتان لة بارةى بوونى بزووتنةوةى عةشرايةرى‬
‫لة(شةرِطات) كة لةسةر رووبرارى دجيلةيرة بةدةسر طةيشر ‪ ،‬هرةروةها لرة برارةى‬
‫َبةنردى‬ ‫ثيَشرِةوى سوثاى توركى بةرةو زاخؤ‪ ،‬راثؤرمتان بةدةس طةيشر ‪ .‬موسرلَ مةل‬
‫ثيالنطريى ناكؤتا بوو‪ ،‬كة بة ثلةى يةكةم فةرمانبةرة ثيَشووةكانى توركيا ئرةجناميان‬
‫دةدا‪ ،‬بةآلم نةمان دةزانى ئاخؤ ئةو ثالنطيَريية لة خؤوة ئةجنام دةدريَ يران بةدةسر‬
‫تيَكةآلوكردن لةطةلَ توركان؟!‬
‫كاث (جى‪ .‬ئرةى‪ .‬برارلؤ) ئةفسرةرى سياسرى لرة ناوضرةكة‪ ،‬لرة سرةر براوةرى‬
‫َكةكة‪ ،‬ئيَمةى ئاطادار كردةوة‪ ،‬كة تةلةعفةر‪ ،‬ئةو ئاماجنةيرة كرة جرةميل برةط‬ ‫خةل‬
‫‪123‬‬
‫َثشتى لة كراث برارلؤ‬ ‫مةدفةعى‪ 1‬مةبةستييةتى‪ -‬دواتر حاكمى سياسى لة موسلَ ثال‬
‫َثشتى سةربازى كرد‪ ،‬منيئ لة بارةطاى طشتى ثالثشتيم برؤ داواكرة‬ ‫كرد و داواى ثال‬
‫زياد كرد‪ .‬ئةو هيَزةى ئةو سريةيةك دةبوو‪ ،‬بةس بوو‪ ،‬بؤ ضارةسةرى كيَشرةكة‪ .‬هريض‬
‫رووى نةدا‪ .‬ئةم رووداوة بة منوونةيةكى باش لرة سرةر دروسرتى درومشةكرةى ذةنرةرِالَ‬
‫َيَ ‪ :‬بة هيَواشى ثةلةبكة‪.‬‬ ‫َدين لة كاركردندا جيَبةجىَ دةكات‪ ،‬دةل‬‫هؤل‬
‫دوو ئؤتؤمبيلي زريثؤش لة موسلَةوة بة درةنطةوة بةرةو تةلةعفةر نيَردران بةر‬
‫لةوةى دوو ئؤتؤمبيلةكة بطةن لة ضوارى حوزيراندا‪ ،‬عةرةبةكان كراث سرتيوارت و‬
‫دوو ياريدةدةركةيان ( سارجني الولر و سرارجين ؤكرةر) يران دواى بةرطرييرةكى‬
‫مةردانة‪ ،‬بة نارجنؤكيَ ‪ ،‬بةر لرة طةيشرتنى شرةريفييةكان كوشر ‪ .‬شرةريفييةكان‬
‫هةموويان لةو ئةفسةرانةى ثيَشووى توركيا ب وون‪ ،‬كة لةماوةى دوو سالَى دواييدا لة‬
‫خزمةتى حكوومةتى دميةشقدا كاريان دةكرد‪ ،‬ئةوانرة لرة خةزيَنرةى حكوومرةتى‬
‫خاوةن شكؤ لة ضوارضيَوةى ئةو بةخشينةى بة حكوومةتى دميةشق دةدران‪ ،‬مووضةيان‬
‫وةردةطرت‪ .‬ئينجا راكردنى كاث بارلؤ‪ ،0‬كة شةوى ثيَشرت بةديل طريابوو‪ ،‬توانى خؤى‬
‫رزطار بكات‪ ،‬بةآلم بة دواى كةوتن و لة دوورى دوو ميل لرة رؤذئراواى شارؤضركةكة‬
‫كوشتيان‪ ،‬بؤسة (كمني) بؤ دوو ئؤتؤمبيلة زريثؤشةكة دانرا بوو دةستى بة سةراطريان‪،‬‬
‫سةرنشينةكانى كة دوو ئةفسةر و ‪ 19‬سةرباز بوون بة ئازار كوذران‪.‬‬

‫‪ -1‬ئةو ثياوة‪ ،‬دواتر ثؤستى ضةند وةزارةتيَكى وةرطرت‪ ،‬هةروةها بؤ سةرؤكايةتى ئةجنوومةنرةكانى‬
‫َبررذيَردرا لررة ‪ 1402/4/00‬بررة سررةركردايةتى هيَزيَرر طةيشررتة‬
‫(ئررةعيان) و (نويَنررةران) هةل‬
‫((فةدغةمى)) لة سةر زيَى خاثور‪.‬‬
‫‪ -0‬كاث بارلؤ (ياريدةدةرى حاكمى سياسى لة تةلةعفةر) هةستى بة بزووتنرةوةى طونردى (قرةبق)‬
‫َم‬
‫َم تروانى رابكرات‪ ،‬برةال‬
‫كردو‪ ،‬بة بىَ ترس ضوو رةوشةكة بةسةر بكاتةوة‪ ،‬لةوىَ بةديل طرريا‪ ،‬برةال‬
‫شؤرِشطيَرِانى عةشريةتى (كةركةريية)‪ ،‬توانييان دووبارة دةستطريى بكةنةوة‪ ،‬لة ريَطادا دةورييرةكى‬
‫ئينطليزي ى بينى‪ ،‬خؤى دؤزييةوة و بؤ الى ئةوان رايكرد‪ ،‬ئةوانيئ سريَرةى تفةنطرةكانيان ئاراسرتة‬
‫كرد و كوشتيان‪.‬‬
‫‪124‬‬
‫َرةوانئاميَز)‪ ،‬بةمرة بطروترىَ رووداو‪ ،‬لرةو‬ ‫ناكريَ جطة لةو ناوة (كوشتارطةى ثال‬
‫َكى ناوضرةكة برؤ ئةجنامردانى يارمرةتييان دان‪.‬‬ ‫كارةى هيَزةكانى شةريف‪ ،‬كرة خرةل‬
‫بةشداربونى سةرةكى دواتر بة خاثور كردنى خانووةكانيان لةسرةر ئرةم خيانةتكارييرة‬
‫َةوة بةرةو تةلةعفةر جروال‪ .‬لرة‬ ‫سزادران‪ .‬لة ‪0‬ى حوزيَران رةتليَكى سةربازى لة موسل‬
‫َةوة دوورة‪ .‬هيَرزة‬ ‫‪4‬ى حوزيَران هيَزةكة طةيشتة تةلةعفةر‪ ،‬كة ‪ 10‬ميرل لرة موسرل‬
‫بةريتانييةكة تا طةيشتة تةلةعفةر زؤربةى بةرووبومى دانةويَلةى سةر ريَطراى خرؤى‬
‫َكى تةلةعفرةر‬ ‫تيَكدا‪ ،‬كة حاميةى موسلَ بؤ طوزةرانيان ثشتيان ثرىَ دةبةسر ‪ ،‬خرةل‬
‫هةمووى (تاوانبار و بىَ تاوان) بؤ ناو بيابان راوةدوونا‪ ،‬بةآلم نةيتوانى هيض سرزايةكى‬
‫بكوذة راسيتةقينةكان بدات‪.‬‬
‫َةوة دةردةضروو‪،‬‬ ‫لة ‪ 11‬ى ئابردا‪ ،‬كرات َى رةتليَكرى بضرووكى سرةربازى لرة موسرل‬
‫رووداويَكى ديكة روويدا‪ ،‬ئةو رةتلة لة دوورى ‪ 11‬ميل لة شارةكة طرووثيَكرى يراخى‬
‫عةشريةتى شةمةرِى بينى (ياريردةدةرى حراكمى سياسرى‪ ،‬كرة سرريةيةكى سوارضراك‬
‫ثاسةوانى دةكرد‪ ،‬بؤ ماوةى نزيكةى سىَ ميل ضووة ثيَئ‪ ،‬لرة كاتيَكردا ترةواوى رةتلرة‬
‫سةربازييةكة وةستان‪ ،‬بؤ ئةوةى ببينى هيَزيكي بةم قةبارةى نةبيَتة هؤى سرةرنةكةوتين‬
‫َدين الثةرِة ‪ .1)010-11‬لةوانةية ئرةو هؤكرارةى كرة برؤ ثاسراو‬ ‫دانوستاندنةكة) (هول‬
‫هيَنانةوةى ئةم ريَبازة نامؤية خراوةتة روو‪ ،‬برؤ تيَطةيشر سرةخ برىَ‪ .‬ئةمرة بةقرةد‬
‫تيَطةيشتنى خويَنةريئ سةختة كة لرة هؤكرارى ثاشةكشرةى رةتلةكرة (سرىَ سررية و‬
‫َردين هيضرى‬ ‫تؤثهاويَذي ) و طيان لة دةس دانى ئةفسةريَكى بةريتانى‪ ،‬كة ذةنةرِالَ هؤل‬
‫لة بارةيةوة باس نةكرد‪ ،‬تىَ بطات‪ ،‬لة بةرامبةر هؤزيَر كرة برة نزيكرةى ‪ 22‬رةمشرالَ‬
‫مةزةندة دةكرىَ‪.‬‬
‫ئةو تاكتيكة ثيَشرت رةمةزان شةلالش لة ديَرةزورةوة بة سةركةوتوويى جيَبرةجيَي‬
‫كردبوو‪ ،‬ضاوةرِوانيم دةكرد ئةو تةكتيكة دووبارة بكريَتةوة‪ .‬لةسةر داواكةى تةلةعفةر‬
‫َثشتى هيَزةكةى ئةوىَ بكرات‪ ،‬برةآلم‬ ‫سوور بووم‪ ،‬بة دانانى حاميةيةكى بضووك كة ثال‬

‫‪1- The Insurrection in Mesopotamia.1920.‬‬


‫‪125‬‬
‫َدين و نة ئةوةى ثيَئ ئةو لةسةر داواكةم رازى نرةبوون‪ .‬لرةو براوةرِةدا‬ ‫نة ذةنةرِالَ هؤل‬
‫بوون كة دةرهاويَشتة سياسييةكان برة دريَرذى و ثرانى وآلت‪ ،‬سياسرةتيَكى دروسر‬
‫نةبوو‪ ،‬ثيَيان باش بوو ثاريَزطارى لةو هيَزانة بة شيَوةى رةتلة ئؤتؤمبيَرلَ بكرةن‪ .‬برةم‬
‫شيَوةية ئيَمة كةوتينة بةردةم كارةسراتيَكى وا‪ ،‬كرة نرة حاكمرة سياسرييةكان و نرة‬
‫َبةندة دوورةكان‪ ،‬دةيانتوانى ليَى دةرباز بن‪.‬‬‫ئةفسةرانى مةل‬
‫ذةنةرِالَ هؤلَدين لة كتيَبةكةيردا بةدةسر برآلوى بةشران و شركؤ و ئازايرةتى‬
‫ئةوانةى هةلَدا‪ ،‬بةبىَ ئةوةى هيض يةكيَكيان هةآلويَرىَ‪ .‬فشار لةسةر ئةوان زؤر توند‬
‫بوو‪ ،‬دةبوو خؤيان بةرطةى ئةو فشارة بطرن‪ ،‬بة هةمان شريَوةى رووبةرِووبوونرةوةى‬
‫ذيان رووبةرِووى مردن بوونةوة وآلتةكةيان بةدةسرتةوة طرت بروو‪ ،‬شريَوازى مردنيران‬
‫تيش ر و شرركؤى زيرراترى بررةو ناودةنطررةى وآلت ةكررةيان دا‪ ،‬لررة شررويَنة زؤر دوور‬
‫لةيةكةكان‪ ،‬نةوةك لة ثيَناو وآلت ةكةيان بة تةنها‪ ،‬بةلَكو لرة ثيَنراو منوونرةى براآلى‬
‫دادثةروةرى‪ ،‬كة رؤذيَ ديَ ‪ ،‬جيهان لةوة تيَ دةطات كرة ئةمرةى دوايرى برة سرةر‬
‫منوونةى نيشتي مانى دةكةويَ ‪ ،‬ئةو سةربازانة ثاريَزطاريي ان لة ناوى باشى ئينطليز لة‬
‫نيَوان نةتةوة وةحشييةكان كردووة‪.‬‬

‫طفتوطؤ كردن لةطة َل سةركردةى طشتى‬


‫َردين لرة ئيَرران برة هرؤى تكاكرانى مرن‬
‫لة ‪ 04‬ى حوزيَراندا‪ ،‬سريَر ئةيلمرةر هؤل‬
‫طةرِايةوة‪ ،‬بة توندى داواى يارمةتيم ليَكرد‪ ،‬ئةو كاتيئ ئةو مةيلى ئةوةى هةبوو‪ ،‬كة‬
‫ئةم كارة بكات‪ .‬ئةمةش نووسراوةكةى خؤيةتى‪:‬‬
‫‪ .....‬لةبةرئةوةى ئةو كاترةى هريض هؤكراريَكم برؤ تررس‪ ،‬نرةبوو‪ ،‬ضرونكة مرن‬
‫نةمدةزانى دةزطا حكوومييةكةمان بة ئةنقةس كار برؤ ئرةو كؤتاييرة دةكرات‪ ،‬لرة‬
‫بةرئةوةى باوةرِم وا بوو كة ((ثةرستطاى يانوس))ى لةندةنى‪ ،‬تا شرتةكة برة ترةواوى‬
‫ئةجنام نةدريَ ‪ ،‬دةرطاى نابيَتةوة‪.‬‬
‫‪126‬‬
‫لة ثاريَزطاريكردن لة هةلويَستى نزي لة طةشب ينى برةردةوام برووم‪ ،‬سرةربارى‬
‫ئةمةش‪ ،‬هةروةك ثيَشرت روومن كردةوة‪ ،‬زؤر متمانةم بةو راثؤرتانةى كة طةورة و زؤر‬
‫بىَ خةوش بوون‪ ،‬نةبوو‪ .‬ئيَمة طةرضى هيَلَى ئاسرنى فرورِاتيئ لرة دةسر بردةين‪،‬‬
‫دةتوانني بيطةرِينينةوة‪ ،‬لة كاتيَكدا رووبارى دجيلة كة ناكريَ يارى لةطةلَدا بكريَ ‪،‬‬
‫هةر بة هيَلَي طواستنةوة دةميَنيَتةوة‪ .‬لة راستيدا ئةطةر هؤزةكان تا ئرةو ئاسرتة‬
‫طيَل بن و هيَلَى ئاسن بضريَنن‪ ،‬ئرةوا تونردرِةوةكان كرة تارادةيرةكى زؤر بةرثرسرى‬
‫ثةشيَوي يةكانن لة ثالَ دانيشتوانى ناوضةكة لة ثيَشةوةى زيان ليَكةوتوانى ئةو كرارة‬
‫دةبررن‪ ،‬ضررونكة ئيَمررة بررؤ طررو زةرانى سررةربازةكامنان ثيَويسررتيمان بررة سررةرجةم‬
‫كةشتيي ةكانى رووبارى دجيلة دةبيَ ‪ .‬لةم بارةشدا توندرِةوةكان هؤكاريَكى برةهيَزى‬
‫فشار خستنة سةر هؤزةكانيان بةدةستةوة دةبيَ ‪ ،‬بةمةرجىَ ئرةو طةردةلولرةى كرة‬
‫بةنياز بوون هةلَى بكرةن لرة دةسر دةرنةضرووبىَ‪ .‬بانطةشرة شراراوةكان ئرةوةيان‬
‫بةدةردةخس ‪ ،‬كة كةشتيوانى لة ئاوى دجيلة تارِادةيةك كوست لة بةردةم سرةركردة‬
‫نيشتيمانيي ةكان دادةنيَ يان خةلَكى سظيل هةراسران دةكرات‪ ،‬ئةمرةش كراريَكى‬
‫تةواو هةلَةية‪ ،‬لة بةغردا برِيَكرى ترةواو لرة بةرهةمرة هاوردةكران هرةبوو‪ ،‬هريض‬
‫ئةطةريَكى واش لة ئارادا نةبوو كرة نيشرتيم انثةروةرةكان و هؤزةكران كراريَكى وا‬
‫بكةن كة سةرئيَشة بؤ دانيشتوان دروس بكةن‪ .‬جطة لةمة‪ ،‬شتيَكى ئاسايى بروو‪،‬‬
‫كة ئةو راظانةى كرة سريَر ئةيلمرةر هؤلَردين لرة ثرةراويَز راثؤرترة رؤذانةييرةكانى‬
‫دةينووسى‪ ،‬لة راظةى من و سةركردةى فريقةكةى و ئرةو طرةورة ئةفسرةرانةى كرة‬
‫لةطةلَيدا كاريان دةكرد‪ ،‬جيا بيَ ‪ .‬من سةرجةم ثةيوةنديية تةلةفؤنيية طرنطرةكانى‬
‫نيَوان بةغدا و وةزارةتى هينديم بة ضاثكراوى خستة بةردةستى‪ ،‬ئةو ثةيوةندييانةى‬
‫كة لة ماوةى سىَ سالَى رابردوو ئرةجنام دراون‪ ،‬لةطرةلَ هرةموو راثؤرترة ئيردارى و‬
‫ريَنمايية رةضاوكراوةكان‪ ،‬ئةوانةى بة حاكم ة سياسى و سةربازييةكان راطةيرةنراون‪،‬‬
‫ئةمةش لةوانةية كاريطةرى بة سةر رةوشى سياسى و سةربازييةوة برة شريَوةيةكى‬
‫نارِاستةوخؤ هةبيَ ‪ .‬ئةو ثياوة سوودى لرة شرارةزايى عةمرةىل ئةوانرةى برةرخؤى‬
‫‪127‬‬
‫وةرنةدةطرت‪ ،‬تواناى كؤكردنةوةى ذمارةيةكى زؤرى حاكمرة سياسرييةكانى شرويَنة‬
‫دوورةكانى نةبوو‪ ،‬ئةطةر كؤششى بكردابووناية لة ضةند دةقيقةيةك زياتر لةطرةلَيان‬
‫كؤنةدةبووةوة‪ ،‬ئةوةى لة نووسينةكةيدا هاتووة‪ ،‬ئةوة دةردةخات كة ئرةو (زؤربرةى‬
‫جاران بة سةرةتايى و كةم شرارةزايى سرةيرى ئرةو حاكمانرةى دةكررد)‪ .‬سرةربارى‬
‫ئةوةش من ثيَشرت ثشتم بة هةموو ئةوانة‪ ،‬بة بىَ ليَهرةآلويَردن‪ ،‬دةبةسر ‪ .‬ئةوانرة‬
‫ثياوانيَ بوون لة شويَنةكانى خؤيان خودان شرارةزاييةكى زؤر بروون‪ .‬لرة راسرتيدا‬
‫ئةوانة شارةزا بوون‪ ،‬ئةوانة هةموويان يان دووبارة بؤ بةردةوامى لة خزمةتى عيَراق‬
‫وةك راويَررذكارى حكوومررةتى تررازةى عيَررراق هةلَبررذيَردران يرران ئررةوةتا بررؤ ئررةو‬
‫بةرذةوةندييانةى كة ثيَشرت ليَ يان خواسرتا بوون‪ ،‬طةرِانةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى ثايةى طررنَ‬
‫كة بةرثرسيارييةتى طةورةى تيَدا بيَ ‪ 5‬وةربطرن‪.‬‬

‫ئاطاداربوونةوةى ثةشيَوييةكان‬
‫لة ماوةى هةفتةى سيَيةمى مانطى حوزيَراندا‪ ،‬زجنريةيرةك رةشربطريى لرة كةربرةال و‬
‫حيللة‪ ،‬ئةجنام دران‪ ،‬مريزا موحة ةد رةزا كورِى موجتةهيدى طةورةى كةربرةال لرة نيَروان‬
‫دةستطريكراوةكاندا بوو‪ .‬راثؤرتة بةدةس طةيشتووةكانى هةمةجؤر سةنتةر‪ ،‬ئاماذةيان برؤ‬
‫ئةوة دةكرد كة سةرؤكة بةرثرسةكان ثيَشبينى بةرزبوونةوةى ثةشيَوى و نيطةرانى لة نيَروان‬
‫عةشايةرةكان كردبروو‪ ،‬خؤشريان برؤى ئامرادة كردبروو‪ ،‬ئةمرة بةرلرةوةى ئرةو ثرؤسرةى‬
‫دةستطريكردنة ئةجنام بدريَ ‪ .‬بام دان دةسيت ثيَكردبرووة و كرؤى ثرارة وةرطرياوةكران ترا‬
‫َى ‪،1414‬‬ ‫كؤتايى مانطى حوزيَران يةكسان بوو بة كرؤى ثارةكرانى هرةمان مراوةى سرال‬
‫كؤكردنةوةى ثارةكانيئ بة زةبرى هيَز نةبوو‪ ،‬هةروةها هيض فشراريَكى ئاسراييئ برؤ ئرةم‬
‫مةبةستة ثيادة نةكرا‪ .‬حاكمة سياسييةكان هةموو ئامرازيَكى ئيغراكردنيان لرة بةردةسر‬
‫بوو‪ ،‬بؤ ئةوةى هةرضى بيانةويَ بيكةن تاكو ريَطة لة روودانى هرةر كاريَر بطررن‪ ،‬كرة‬
‫جيَطةى مةترسى بيَ ‪ .‬هؤزةكانى ناوضةى مةنتفةك‪ ،‬كة سوثا نةدةطةيشرتة شرويَنةكةيان‪،‬‬
‫‪129‬‬
‫نيطةران بوون‪ ،‬بةآلم برترام تؤماس‪ 1‬كة برؤ ئرةوىَ نراردرابوو‪ ،‬تراكو دووةم سرورِانةوة لرة‬
‫ضوارضيَوةى ئةو ئةركةى خرابووة سةرشانى ئةجنام بدات‪.‬‬
‫ئةو سةردةمة بة سورِانةوةكةى طةشبينبوو‪ .0‬ئةو طةشبينييةش هؤكارى خؤى برؤ‬
‫ثاساودان هةبوو‪( ،‬خيون ئةلعةبيد)‪1‬ى شيَخى طةورةى ناوضةكة‪ ،‬ورةى بةرز بوو‪ ،‬بةآلم‬
‫بةليَنى دا ئاشتى ناوضةكة بثاريَزىَ‪ ،‬ئةم ئةركةشى لرة برارودؤخيَكى سرةختدا ئرةجنام‬
‫دا‪ ،‬هةموو شتيَ لة ناوضةكانى ديكة هيَمن بوو‪ ،‬هةرضى كوردسرتانيئ بروو‪ ،‬هريض‬
‫وشةيةك لة بارةى بوونى نيطةرانى لةوىَ بة دةس نةطةيش ‪ ،‬كاروانرة طرةورةكان ترا‬
‫كؤتايى مانطى حوزيَران لرة نيَروان سرليَمانى و بانرة و سرةقز برة سرنوورى ئيَرانردا‬
‫هاموشؤيان دةكرد‪ ،‬هةروةها لة هةوليَريشةوة لة ريَطةى رةواندوز و راياترةوة برؤ نراو‬
‫َةكرة رزطارمران بيَر ‪،‬‬ ‫ئيَران دةضوو‪ ،‬تا ئةو كاتةش هيوامان وا بوو كرة لرة طةردةلول‬
‫بةآلم هيَشتا رةوتيَكى شؤرِشطريِى بة هيَز‪ ،‬بة نهيَنى لة بةغدا كرارى دةكررد‪ .‬بةغردا‬
‫َبةندى رق و نارةزايى ريَكخةرانى بوو‪ ،‬لةوةتةى هةفتةى دوايى مانطى ئايار هيَرش‬ ‫مةل‬
‫بؤ سةر ئةفسةران و ثياوانى تةنيا دووبارة دةبووةوة‪ .‬ترسيَكى لةناكاو ضةندين جار بة‬
‫َرةرِاوكيَي‬‫سةر بازارِةكاندا هات و خاوةن دوكانةكان‪ ،‬دوكانةكانى خؤيران داخسر ‪ ،‬دل‬

‫‪ -1‬هةمان ئةو برترام تؤماسةيةكة دواترر لرة عرةدةن دامرةزرا‪ ،‬برتررام دواى ئرةوةى برة ناوضرةى‬
‫مةنتفةك سةرقال بوو‪ ،‬بؤ حيللة وةك ياريدةدةرى حاكمى سياسرى (ديلسرؤن) طوازرايرةوة‪ ،‬تؤمراس‬
‫برترام لةو طرووثة بوو كة دذى دانانى فةيسةلَ بوون بة مةليكى عرياق‪ ،‬سةربارى ئةمرةش ئينطليرز‬
‫َى ‪ 1409‬وةك ثشكنةرى ئيدارى هيَشتيةوة‪.‬‬ ‫تا سال‬
‫‪ -0‬بؤ كتيَبى نووسةر ثةراويَزى ‪ Alarms and Excursions in Arabia‬بطةرِيَووة‪.‬‬
‫َتى برةريتانى بروون‪،‬‬ ‫‪ -1‬شيَخانى عةشريةتى عةبودة لة (شةترة) نيشتةجىَ ببوون‪ ،‬اليةنطرى دةسةال‬
‫َم رؤليَكرى دووفاقييران دةطيَررِا‪ ،‬ئامرادةى‬‫تيَبينى دةكريَ كة سةربارى الطريييان بؤ ئينطليز‪ ،‬برةال‬
‫كؤبوونةوةى (املصيفي) لةطةلَ سةرجةم سةرؤكةكانى ديكة بوون و ثةمياننامةيان لةطةلَ مرؤر كرردن‪،‬‬
‫دواتر داواى ليَبوردنيان كرد و بةشدارى شؤرِشيان نةكرد و رؤىل ميانطريييان لة نيَوان شؤرِشطيَرِان و‬
‫ئينطليز دةطيَرِا‪.‬‬
‫‪128‬‬
‫طشيت زيادى كرد‪ .‬سازكردنى ئاهةنطى سياسى لة مزطةوتةكان شةوانة بووة كراريَكى‬
‫ئاسايى‪ ،‬بةآلم جوالنى سوثا بةرةو ضياكانى ئيَران هيَشتا بةردةوام بوو‪ .‬سريَر ئةيلمرةر‬
‫َيان لرة جرارِدانى رِاكانيران‬ ‫َدين و يةكى لة ئةفسةرة روكنة ثيَشكةوتووةكانى سرل‬ ‫هؤل‬
‫نةكردةوة‪ ،‬سةبارةت بةوةى كة من زياد لة ثيَويس لة بارةى رةوشةكة رةشبني برووم‪،‬‬
‫ئةم دوانة بةخواس و برِواى خؤيان لة ‪ 09‬ى حوزيَراندا ضوونة بارةطراى شراخاوى لرة‬
‫((كرن )) كة زؤربةى زؤرى ئةفسةرانى روكنى بارةطاى طشتى ثيَشرت لةوىَ بوون‪.‬‬
‫ثيَشرت من زؤر بة توندى دذايةتى دامةزراندنى ئةو بارةطا شراخاوييةم كررد‪ ،‬كرة ئرةو‬
‫سرروودة سررةربازيية‪ ،‬يرران ئررةو خؤشرريية تةندروسررتييةى‪ ،‬ئةوةنردةى خراثييررة سياسرريية‬
‫روونةكانى ليَى دةكةويَتةوة‪ ،‬بةدةس ناخات‪ .‬تكام لة وةزيرى هينرد كررد‪ ،‬كرة وةزارةترى‬
‫جةنَ بؤ رةتكردنةوةى ئةم بريؤكةية رازى بكات‪ ،‬بةآلم سةركةوتوو نةبووم‪ .‬خةرجييةكانى‬
‫زؤر طةورة بوون‪ ،‬دةستكةوتة تةندروستييةكانى شتيَكى بةرضاو بروون‪ ،‬ضرونكة هةرضرةندة‬
‫ثلةى طةرمى لة مانطةكانى هاوينى عيَراق بةرزة‪ ،‬بةآلم ريَذةى نةخوشرييةكانى ئيَرران لرة‬
‫ماوةى وةرزة طةرمةكاندا لةوةى عيَراق بةرزترة‪ .‬هةروةها ئةمة بة بةراورد لةطرةلَ ريَرذةى‬
‫َى ‪ 1414‬زؤر باشررتة لرة‬ ‫خةواندنى سةربازةكان لة نةخؤشخانةكانى عيَراق لة ماوةى سرال‬
‫َردين (هرةر قسرةكانى خرؤى دةطوازينرةوة)‬ ‫ريَذةى خةواندن لة تةواوى هيند‪ .‬ذةنرةرِالَ هؤل‬
‫نةيشاردةوة كة (رقى لة بريؤكةى مانةوةية لة بةغدا‪ ،‬بةتايبةتى لرة كةشريَكى طرةرم كرة‬
‫ئاسان نيية بؤ ماوةى سةعاتيَ يان دوو سةعات دواى نيوةرِوو لرة دةرةوة مبيَنيَترةوة‪ ،‬برؤ‬
‫ئةجنامدانى وةرزشى تةواو بؤ ثاريَزطاريكردن لة تةندروستى)‪.‬‬
‫َرةوة‬ ‫بارى تةندروستى وةك ثيَشرت روومن كردةوة‪ ،‬باش نةبوو‪ ،‬هةر ضةندة من لة دل‬
‫َى‪ ،‬بةآلم هةستم بةوة دةكرد‪ ،‬كة ئةو هؤكارانة ثاسراوى رؤيشرتنى‬ ‫هاوسؤز بووم لةطةل‬
‫ئةو نني‪ .‬من تةواو لة بارةى مةزةندة كردنرى روودانرى نيطرةرانى و ثةشريَوى لةطرةل‬
‫ئةودا ناكؤك بووم‪ ،‬هةرضةندة هةمان ماوةش لة بةردةسرتى ئرةودا بروو‪ ،‬برؤ ئرةوةى‬
‫هةمان راى منى هةبيَ ‪ .‬شاراوة نيية‪ ،‬كة هؤكرارى كةسرى‪ ،‬شرتيَكى طررنَ بروو‪،‬‬
‫جياوازييةكانى ميزام و ئاراستة و تةمةن‪ ،‬وا بة ئاسرانى ناتوانريَر برة سرةريدا زالَ‬
‫‪112‬‬
‫َكةى ئيَستا سةيرى ثةيوةنديية تةلةفؤنييرةكانى ئرةو رؤذانرة‬ ‫بيَ ‪ .‬من كاتىَ بة ضاويل‬
‫دةكةم‪ ،‬زؤر شتى باشرت لةوةى طروتراوة‪ ،‬دةتوانريَر بطوتريَر ‪ ،‬زؤر شرتى براش كرة‬
‫َدين لة كتيَبةكةيدا رةخنةى توندى لة‬ ‫دةبواية باسكراباية‪ ،‬وةالنراوة‪ .‬سيَر ئةيلمةر هؤل‬
‫زؤر اليةنى هةمةجؤر لةو سياسةتةى كة ئيدارةى مةدةنى لة مراوةى جرةنَ و دواى‬
‫جةنَ كة طرتيةبةر‪ ،‬طرتووة‪ .‬لة بؤنةيةكى ديكةدا طفتوطؤى ئةو رةخنانة دةكةم‪ ،‬لةو‬
‫باوةرِةشم كة خويَنةر وا تيَدةطات كة من ئةو كارة بة بىَ رق و كينرة دةكرةم‪ ،‬لةطرةلَ‬
‫ريَزى دادثةروةريم بؤ سةختييةكانى سةركردةى سةربازى ئةو رؤذطارة‪.‬‬

‫تةقينةوةى شؤرِشةكة لة روميَسة‬


‫َدين بة هةفتةيةك‪ ،‬لة شارى روميَسة تةقينةوةيةكى نروىَ‬ ‫دواى طةرِانةوةى ذةنةرِالَ هؤل‬
‫روويدا‪ .‬روميَسة شارؤضكةيةكى بضرووكة لرة ناوضرةى ديوانييرة‪ .‬هؤكرارى راسرتةوخؤى‬
‫تةقينةوةكة زؤر ثرِوثوض بوو‪ ،‬ياريدةدةرى حاكمى سياسى كاث (ثى تى هيرات) داواى لرة‬
‫(شيَخ فةريق)‪ 1‬لة عةشريةتى (الظلامل)ى سةر بة (بةنىمحضيم) كرد‪ ،‬ئامادة بيَ ‪ ،‬ضرونكة‬
‫لة طةرِاندنةوةى ثيَشينةى كشتوكاىل كة بة ‪ 122‬ثاوةند مةزةنردة دةكررا‪ ،‬كةمتةرخرةمى‬
‫كردووة‪ ،‬كاث هيات سوور بوو لة سةر ئةوةى كة دةبيَ شريَخ ئرةو ثارةيرة بردات‪ .‬شريَخ‬
‫ئةوةندة نةطريس و سةركيَئ بوو‪ ،‬كاث هيات ضارى نةما بة ثاسةوانيةوة لة ئيَوارةى ئرةو‬
‫شةوةدا بؤ ديوانييةى طواستةوة‪ .‬لة دواى نيوةرؤى هةمان رؤذدا‪ ،‬دواكةوتوانى شيَخ هاتنرة‬
‫ناو سةرايى و شيَخيان ئازاد كرد و هةمان رووداوى سةماوةيان دووبارة كردةوة‪.0‬‬
‫َياندا تاكو (ظلامل) نةيةترة نراو طونردةكانيان‪،‬‬
‫هؤزةكانى دةوروبةر لة باكوور‪ ،‬زؤر هةول‬
‫بةآلم ئةوان (ظولاملم) لة اليةن ناوضةى شامية (نةجةف و كوفة) فةرمانى تونديان ثيَدرا بوو‪،‬‬

‫‪ -1‬ئةويئ شيَخ شةعالن ئةبوجؤن بوو‪.‬‬


‫‪ -0‬بؤ وردةكارى ئةم رووداوة بؤ راثؤرتى مس بيل (بةرووخستنى ئيدارةى مةدةنى) بطرةرِيَووة (نووسرةر)‪.‬‬
‫َويكردؤتةوة‪( .‬وةرطيَرِ)‬
‫نووسةرى ئةم ثةرتووكة لة ذيَر ناوى (فصول من تاريخ العراق القريب) بال‬
‫‪111‬‬
‫كة رووبةرِووى حكوومةت بوةستنةوة‪ .‬ئةوةى لة سةر ئةم كارةش هانيدان بيستنى قسرةى‬
‫َنياكةرةوة بوو سةبارةت بةوةى كة بةريتانيا مةزن بة طرويَرةى مةرجرةكانى ئينتيرداب‬ ‫دل‬
‫نابيَ هيَزى سةربازى بةكاربهيَنيَ ‪ .‬سةرجةم هيَزة بةردةستةكامنان يان برؤ ئيَرران يران برؤ‬
‫َى ئاسن لة سرىَ‬ ‫َة زةوييةكى بة ثيتى بؤ رةخسا‪ .‬هيَل‬ ‫هيند ثاشةكشةيان كردبوو‪ .‬ئةم هةوال‬
‫شويَن ثضرِا‪ ،‬سةماوة و روميَسة لة براقى شرويَنةكانى ديكرة دابررِان‪ 042 .‬سرةرباز لرة‬
‫كةتيبةى (مةهرةتا) لة سةماوةوة لة رؤذى يةكةمى مانطى ترةموز طةيشرتنة روميَسرة‪،‬‬
‫دوو هيَندةى ئةمةش بؤ رؤذى دووةم بؤ ديوانية طةيشر ‪ .‬دواترر سرريةيةك لرة كةتيبرةى‬
‫(‪ )44‬بررة سررةركردايةتى كرراث (بررراط) كررة سررةركردايةتى حاميررةي دةكرررد طةيشررتنة‬
‫شارؤضكةكة‪ ،‬سريةكة لة ضروار ئةفسرةر و (‪ )122‬سرةربازى هينردى و نزيكرةى (‪)022‬‬
‫َى ئاسن ثيَكهاتبوو‪.‬‬ ‫هيندى نا شةرِكةر كة زؤربةيان سةر بة هيَل‬
‫لة ضوارى تةموزدا سةماوة طةمارؤدرا‪ ،‬عةشرايةرة عةرةبرةكان لرةم تةكتيكرةدا‬
‫َكةن‪ ،‬ئةمةش هيض طومانيَكى نةهيَشتةوة كة ئةو عةشرايةرانة لرة اليرةن‬ ‫َيان هةل‬‫ضال‬
‫ئةفسةرة توركةكانةوة ريَنويَنى دةكرريَن‪ .‬لرة ‪02‬ى ترةموزدا رةتليَكرى برة هيَرز لرة‬
‫بةغداوة بة سةركردايةتى ئةمري (كؤنينطهام) تروانى لرة كراتى طوجنراودا طةمارؤكرة‬
‫بشكيَنىَ‪ ،‬ضونكة هيَزةكانى حامية خةري بوو لة ناو دةضوو‪.‬‬
‫َدين بة طرةرمى سرةبارةت برة‬ ‫ذةنةرِالَ (كؤنينطهام) نةطةيش ‪ ،‬سري ئةيلمةر هؤل‬
‫سةركردايةتى كردنةكةى بؤ روميَسة بةبىَ رووبةرِووبوونةوةيةكى توند‪ ،‬ستايشى كررد‪.‬‬
‫رةتلةكةى لة فةوجى (سي )ى ‪ 90‬بة سرةركردايةتى عةقيرد (مراك ظرني) و فرةوجى‬
‫(ئةلطؤركا) ‪ 12/1‬بة سةركردايةتى عةقيرد (ئريَض ئيَرلَ سركؤت) ثيَكهراتبوو‪ .‬ئرةو‬
‫زيانانةى كة بةر هيَزةكة كةوت بريتى بروو لرة (‪ )10‬كروذراو و (‪ )102‬برينردار كرة‬
‫ثيَنجيان ئةفسةرى بةريتانى بوون‪ .‬حاميةى روميَسةش نزيكةى سريَيةكى ذمارةكرةى‬
‫َدين باس لةوة دةكات كرة مسرتةر (ئرةى دةبليرو ئريَض‬ ‫لة دةستدا‪ ،‬سيَر ئةيلمةر هؤل‬
‫َرى ئاسرن بروو لرة ميانرةى طةمارؤكرةدا‬ ‫هارثةر) كة سرةر برة بةرِيَوةبةرايرةتى هيَل‬
‫َةوانيَتييةكى تايبةتى نواندووة‪.‬‬‫ثال‬
‫‪112‬‬
‫لةوانةبوو‪ ،‬طةمارؤكة دةرةجنامى مةترسيدار و ناخؤشى ليَبكةوتاباية‪ ،‬ئةطرةر‬
‫سةركةوتنى هيَزى ئامسانى ثاشايةتى نةبواية‪ ،‬لة خسرتنة خروارةوةى جبةخانرة و‬
‫خواردن بة سرةر حاميةكرةدا‪ .‬هرة روةها لرة بؤردوو مرانى ئرةو عةرةبانرةى كرة‬
‫شويَنةكةيان طةمارؤدابوو‪ .‬هةروةك ذةنةرِالَ هؤلَدين دةلَيَ ‪ ،‬ياريدةدةرى حراكمى‬
‫سياسى موالزم (تى‪ .‬ثى‪ .‬هيات) لرة مراوةى طةمارؤكرةدا هرةوليَكى زؤرى برة‬
‫( ئازايةتى و عاقالنة) داوة‪ .‬لة يازدةى مانطردا سرةرجةم هيَزةكرة برؤ ديوانييرة‬
‫كشانةوة‪ ،‬لة ‪ 00‬ى تةموز دواى زجنريةيةك ثيَكدادان لةطةلَ عةرةبةكان طةيشرتنة‬
‫ديوانيية‪ .‬لة كاتيَكدا ئةو رووداوانة بة خيَرايى روويان دةدا‪ ،‬ضةند خاليَكى دوورة‬
‫دةس هيَرشيان كراية سةر‪ ،‬كاث (بريستلى ئةيفانز) لةطةلَ ذمارةيةك سرةربازى‬
‫عةرةب لة (خان جةدوةل) طؤشةطري كران‪ ،‬لة جةرطةى شةرِدا كوذرا‪ .‬ئةمةش دواى‬
‫ئةوةى كاث (ويات هيوز) كة سةر بة دائريةى ئةشغاىل سةربازى بوو‪ ،‬نةبةردانرة‬
‫بةرخؤدانى كرد‪.‬‬

‫شةرِطةى رارجنية‬
‫َدين‪ ،1‬ئرةو رةوشرةى لرة وآلت لرة ئارادايرة برة ثارضرة ثيَسرتةيةكى‬ ‫ذةنةرِالَ هؤل‬
‫ضواندووةكة الكانى لةو داميَنانرةوة بةرزدةبنرةوة كرة طرانيران لرة سرةر الدةبريَر ‪.‬‬
‫بةريَخستنى سوثا لة حيللة بؤ ديوانيية وايكرد شؤرِش لة ناوضةى حيللة رووبدات‪.‬‬
‫َكرةفل)يران لرة ‪02‬ى‬ ‫طرووثيَ لة عةشريةتى (بةنى حةسرةن)‪ 0‬شارؤضركةى (ئةل‬
‫تةموزدا داطريكرد‪ .‬برِياريَكى دروس سةبارةت بة دةرخستنى هيَز لرةو بةرةيرة درا و‬

‫‪ -1‬لة نامةكةى بة ميَذووى ‪ 1402/11/0‬كة بؤ رؤذنامةى لةندةن كازي ى نراردووة‪ ،‬لرة ذمرارة‬
‫َوكراوةتةوة‪ .‬نووسةر‬
‫‪ 10124‬بال‬
‫‪ -0‬سةرضاوة عةرةبيير ةكان روونرى دةكةنرةوة كرة عةشرايةرة شراميةكان برة سرةركردايةتى حرام‬
‫عبدالواحد سكر و السيد علوان الياسرى كةفليان داطري كرد‪ ،‬لة هرةمان كاتردا عةشرايةرى (برةنى‬
‫‪113‬‬
‫رةتليَكى سةربازى كة لة (‪ )1‬سرية ثيَكهاتبوو بؤ ئةوىَ بةرىَ خرا‪ ،‬ئةوانيئ كةتيبةى‬
‫(مانشسررتى سريَيةم) و سرريةيةك لرة كةتيبرةى (سريخ رواد ‪ )10/1‬و دوو سرريةى‬
‫َثشتى ‪ ،)10‬سةربارى سريةيةكى تؤثهاويَذ‪.‬‬ ‫سوارضاك لة كةتيبةى (ثال‬
‫ثلةى طةرما زؤر بةرز بوو‪ ،‬ريَكخستنى ئيدارةى رةتلةكة كراريَكى سرةخ بروو‪،‬‬
‫ريَوشويَنى ئامادةكردنى برِى ثيَويس لة ئاو بؤ سةربازةكان نةطريابووةبةر‪.‬‬
‫رةتلةكة شةوى يةكةمى لة دوورى شةش ميل لة باشوورى حيللة بة سةربرد‪ .‬ذةنرةرِالَ‬
‫(ليزىل) كة لة ديوانيية بة ضاالكى فرياكةوتنى روميَسة خةري بوو‪ ،‬ئاطادارى رةتلةكرةى‬
‫َةى بؤيان دياريكراوة زياتر نةضرنة ثريَئ‪ .‬برةآلم رةتلةكرة (‪ )4‬ميلرى‬ ‫كردبووة كة لةو خال‬
‫‪1‬‬
‫ديكة لة رؤذى ديكة رؤيش و طةيشتنة خاليَ كة (‪ )0‬ميل لة (كةفل) و (‪ )10‬ميل لة‬
‫َطةيان كرد‪ ،‬تا سرةعات (‪)4‬ى برةيانى جولرةيان‬ ‫حيللة دوور بوون‪ ،‬لة شويَنيَكى قايم مؤل‬
‫نةكرد‪ .‬كاتىَ سةراياى (مانتشسررت) طةيشرتة سرةربازطةكة ثريَئ سرةعات يرةكى دواى‬
‫نيوةرؤ‪ ،‬ئةو سةراية زؤر هيالك ببوو‪ .‬دواى نيوةرؤ هيَرش كراية سةر سةربازطةكة‪ ،‬بة هؤى‬
‫َة و ئيدارةيرةكى ثةشريَوةوة دوذمرن تروانى ثريَئ رؤذئراوا بروون بطاترة‬ ‫دابةشكردنى هةل‬
‫نزيكرتين سةربازطة‪ .‬لةوكاتةدا سةركردةكة‪ ،‬برِيارى دا بؤ حيللة ثاشةكشة بكرةن‪ ،‬ضرونكة‬
‫ثيَشرت فةرمانى ئةوةى ثيكرا بوو‪ ،‬لة كاتى ثيَويس ئةو كارة بكات‪ ،‬ئةمرةش برؤ ئرةوةى‬
‫رووبةرِووى هيَزيَ نةبيَتةوة كة لة ذمارةوة لة خؤى زياترة‪ ،‬بةآلم هيَزةكةى لة براريَكى وادا‬
‫بوو‪ ،‬نةيدةتوانى ثاشةكشة بكات‪ .‬سةربازة هيندييةكان هةرضى لة دةستيان هات بؤ رزطار‬
‫كردنرى هرراورىَ بةريتانييرةكانيان كرديرران‪ .‬تؤثهاويَررذةكانيئ ثاريَزطارييران لررة ريَورِةمسررة‬
‫باوةكانيان كرد‪ ،‬ثاشةكشةكة بؤ دؤرِان‪ ،‬طؤرِا‪ .0‬هةندىَ لة سةربازانى كةتيبةى (مانتشسرت)‬

‫حةسةن) بة سةركردايةتى (احلام سعدون) كوفةى طةمارؤدا و حاميةكةى سةرقال دةكرد‪ ،‬كرةفل لرة‬
‫‪00‬ى تةموز نةوةك ‪ 02‬داطري كرا‪.‬‬
‫‪ -1‬واتة (رارجنية) كة كوتؤتة (رؤستةمية) لة سةر ريَطاى حيللة – كوفة‪.‬‬
‫‪ -0‬ئةو عةشايةرانةى كة لة (رارجنية) شةرِى ئينطليزيان كرد و سةركةوتن ئةمانة بوون (ئال فتلرة‪،‬‬
‫العوابد‪ ،‬احلميدات‪ ،‬ئةلبوعارصنى لة بةنو حةسةن)‪.‬‬
‫‪114‬‬
‫لة شةودا ريَطايان ون كرد‪ ،‬بؤ بةيانى رؤذى دواتر جطة لة نيوةى ذمارةكةيان ئةوانى ديكرة‬
‫بؤ حيللة نةطةرِانةوة‪ .‬ئةم ثاشةكشةية (‪ )102‬كوذراو و (‪ )42‬برينردار و نزيكرةى (‪)142‬‬
‫ديلى زيان ليَداين‪ ،‬ئةمة سرةربارى زيران كرةوتن برة هؤكارةكرانى طواسرتنةوة‪ .‬ديلرةكان‬
‫َدا نةدةكرا‪ ،‬لة كؤى (‪ )24‬ديلى بةريتانى تةنها يةك ديل نرةبىَ‬ ‫َةيةكى خراثيان لةطةل‬ ‫مامةل‬
‫َيَر ‪(( :‬ئرةو رووداوة‬
‫َدين نووسيويةتى و دةل‬ ‫بةدةستى عةرةبةكان نةمردن‪ .‬سيَر ئةيلمةر هؤل‬
‫ناخؤشة لة ناسكرتين كات و نةطوجناوترين كاتدا روويدا‪ ،‬هةر لة سةرةتاوة بردنى هيَزيَكرى‬
‫بضووكى وا ضاوةرِوان دةكرا هيض سرووديَكى ئرةوتؤى نرةبيَ ‪ ))1‬لرة رةتلةكرةدا كةسرانى‬
‫وانةبوون كة زانيارييان بة شيوازةكانى شةرِكردن لةطةلَ عةرةب و وآلترى عرةرةبان هرةبيَ‬
‫َطة هةن‪ ،‬كة ئاماذة بؤ ئةوة دةكةن كرة سرةركردةى طشرتى لرة عيَرراق لرة‬ ‫ذمارةيةك بةل‬
‫بزاوتةكانى كة ذةنةرِالَ ((ليزنى)) ئةجنامى دةدان رازى نةبوو‪ ،‬ذةنرةرِالَ ((ليزنرى)) شرويَنى‬
‫َدين))ى دةطرتةوة‪ ،‬ئةطةر ئةوةى دوايرى شرتيَكى ليَبةسرةربهاتاباية‪ ،‬دواى رووداوى‬ ‫((هؤل‬
‫سةربازةكانى مانشسرت‪ ،‬ثيَدانى دةسرةآلتى جوالنردنى هيَزةكرانى برة كةسرانى ديكرة زؤر‬
‫بةرتةس كرايةوة‪ ،‬ثاشةكشة و كشانةوةى هيَزةكان لة ديوانيية بةوردى لة اليرةن بةغرداوة‬
‫لة ريَطةى بروسكةوة ئيدارة دةكرا‪.‬‬
‫لررة الثررةرة ‪112‬ى ثةرتووكةكةيرردا منوونةطررةليَ ‪ ،‬كررة ئامرراذةن بررؤ نررةطوجنانى‬
‫سيستةمي كؤنرتؤل و الوازي سيستةمةكة هةيرة‪ .‬ثرِةنسريثى ئرةو ئةفسرةرانةى كرة‬
‫َبذيَردريَن‪ ،‬دواتر‬
‫سةركردايةتى بزووتنةوة ليَكدابرِاوةكان دةكةن‪ ،‬ثيَويستة بة وردى هةل‬
‫ئازادى كاركردنيان ثىَ دةبةخشريَ ‪ ،‬ئةمةش لة داهاتووشدا بىَ طومران هرةروةك لرة‬
‫رابردوودا كارى ثيَكراوة‪ ،‬كارى ثيَدةكريَ ‪ .‬لة رووى تيَورييةوة قةبوول دةكريَر و لرة‬

‫‪ -1‬لة سةر فةرمانى سةركردةى حيللة (ئةمري ليزنى) ئةو رةتلرة برايرة ئرةوىَ‪ ،‬ئةمرةش دواى لرة‬
‫َدين هةر تةنها رؤيشرتنى‬ ‫َ هؤل‬
‫ريَطةى تةلةفؤنة ثةيوةندى بة بارةطاى طشتى لة بةغداوة كرد ذةنةرِاأل‬
‫َكو شويَنيَكيشى دياركرد‪ ،‬كة ثيَويس بوو رةتلةكة بروى بضريَ ‪ .‬ثرىَ‬ ‫رةتلةكةى ثةسةند نةكرد‪ ،‬بةل‬
‫َطةنامررةى خررؤى (بررة ميَررذووى‬ ‫َ ردين ئررةو راسررتييةى لررة يرراد ضرروو برىَ كررة لررة بةل‬
‫دةض ريَ هؤل‬
‫‪/01‬تةموز‪ )1402/‬هةية‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫‪115‬‬
‫رووى عةمةليشةوة رةتدةكريَتةوة‪ ،‬ئيَرة شرويَنى ئرةوة نييرة‪ ،‬كرة برزانني ترةنَ ثر َى‬
‫َدين بؤ سةر ليزنى لة سةر بنةمايةكى مةعقوالنةية يرا خرود نرا؟‬ ‫َضنينةكانى هؤل‬
‫هةل‬
‫َدين كاتىَ دةستثيشخةري خؤي بؤ كاركردن‬ ‫بةآلم تيَبينى ئةوة دةكريَ كة ذةنةرِالَ هؤل‬
‫َةكاني دةطؤرِي‪ ،‬تا وايليَهات كوفة لةسةردةسيت ئةو‬ ‫بايكؤت دةكرد‪ ،‬ناوة ناوة ذةنةرِال‬
‫سةربازانةي كرة ذةنرةرا َل ليزنري سرةركردايةتي دةكرردن رزطرار كررا و شؤرِشرةكةش‬
‫سةركوت كرا‪ .‬هيض ثاساوي بؤ ئةو كةموكورِييةي كة بارةطاي طشيت لة هيَشتنةوةي‬
‫ذةنةرِالَ ليزني نيية‪ ،‬ليزني لة رووداو و رةوشةكة ئاطادار نةبوو‪ .‬لرة ‪ 1‬ي ئرةيلول لرة‬
‫نامةيةك بؤمين نووسي‪( :‬من زؤر لةوةي كة بطوتريَ مةمنووني تؤم‪ ،‬سةبارةت برةو‬
‫زانيارييانة و ضاثةمةنيية نهيَنييانةي بؤ من دةنارد‪ ،‬ئةطةر ئةمة نةباية من هةر بة‬
‫نةفامي سةبارةت بةو رةوشة سةربازييةي كة لة ئارادابوو‪ ،‬دةمامةوة)‪.‬‬

‫ثاشةكشةكردن لة ديوانيية و ضةند رووداويَكى ديكة‬


‫كاريطةرى راسرتةوخؤى ئرةو شكسرتة‪ ،‬توندبوونرةوةى ثةشريوييةكان بروو‪ ،‬كرة‬
‫كارليَكى هةويَنةكةى لة ناوضةى فورِاتى ناوةرِاس بوو‪ .‬ثيَشرتيئ كوفة زؤر بة توندى‬
‫طةمارؤ درابوو‪ ،‬خيَوةتطاى سةربازى لة حيللة بة شريَوةيةكى ضرةند برارة لرة اليرةن‬
‫عةشايةرةوة هيَرشى كراوةتة سةر و وةآلمى دراوةتةوة‪ ،‬ئةوانى تووشري زيرانيَكى زؤر‬
‫كرد‪( ،‬شبانة)‪ 1‬عةرةبةكان بة سةركردايةتى ميَجةر بؤيل‪ ،‬هيَشتا اليةنطريى ئيَمرةيان‬
‫َيان دةدا‪ ،‬لرة ئيَمرةيان دابرِِيَنن‪،‬‬
‫دةكرد‪ ،‬هةر ضةندة كورِانى عةشرريةتةكانيان هرةول‬
‫ناوبانطى ذنةكانيان زرِيَزان‪ ،‬هةروةها دةس دريَذى سيكسييان كراية سةر‪ ،‬دواترر برة‬
‫َرةكانيان كررا‪ ،‬هةرِةشرةى مرةرط و دةسر دريَرذى سرةر‬ ‫َة لةطة َل منال‬
‫خراث مامةل‬
‫ذنةكانيان كرد‪ ،‬لة حاليَكدا ئةطةر سةركةوتن‪ ،‬طومانى تيَدا نيية ئرةوان و ثؤليسريئ‬

‫‪ -1‬شبانة‪ ،‬هيَزيَكى نيمضة سةربازين‪ ،‬سوثاى داطريكةر لة هاوآلتييانى ئةو شويَنةى داطريى دةكات‬
‫دروستى دةكات‪( .‬وةرطيَرِى كوردى)‬
‫‪116‬‬
‫بة شيَوةيةكى يةكالكةرةوة لة ثالَ ئيَمةدا لة شويَنةكانى خؤيان دةمانرةوة‪ ،‬جطرة لرة‬
‫َطةية‪ ،‬ئةطةر ثيَويس بكات‪،‬‬ ‫ضةند هةالويَردنيَكى ثرِوثوض نةبىَ‪ ،‬ئةمةش باشرتين بةل‬
‫لة سةر توانا و ليَهاتوويى تاكةكانى (شبانة) و ئةو حاكمة سياسرييانةى ئرةوانى برة‬
‫سةرباز كردووة و مةشق و راهيَنانى ثىَ كردوون‪.‬‬
‫لة بةرامبةر ئةمةدا‪ ،‬جطة لة ثاشةكشةكردن‪ ،‬هيض نةما تةنها كشانةوة نةبيَ لة‬
‫ديوانيية‪ ،‬ذةنةرِالَ كؤنينطهام‪ ،‬ئةم ثرؤسةى ثاشةكشةكردنةى بة سةركةوتوويى ئرةجنام‬
‫َةكرة‬ ‫َى ئاسن‪ ،‬كة ضرةندين ميرل لرة هيَل‬ ‫دا‪ .‬جوالنةوةى رةتلةكة هةر بةند بوو بة هيَل‬
‫َررى ئاسررن‪ ،‬رةتلةكررةى ناضررار كرررد‪،‬‬‫ويَررران كرابرروو‪ ،‬كررةمى لررة ظارطؤنررةكانى هيَل‬
‫ثاشةكشةبكات‪ .‬سةرجةم ماشيَن و طاليسكةكانى كرة كرؤى هرةموويان ‪ 4‬ماشرني و‬
‫نزيكةى ‪ 002‬طاليسكة بوو‪ ،‬ئةمرةش شرةمةندةفةريَكى برة دريَرذى يرةك ميرل ىلَ‬
‫َدين وةسفيَكى زيندووى بزووتنةوةى رةتلةكرة و هةسرتةكانى‬ ‫دروس بوو‪ .‬ذةنةرِالَ هؤل‬
‫َةرِاوكيَى من لة هى ئةو كةمرت نةبوو‪ .‬ثيَويس بوو برري‬ ‫خؤى لةو رؤذانةدا دةكات‪ ،‬دل‬
‫لة داهاتوو بكةمةوة‪ ،‬هةروةها بري لة ئيَستاى بةثةلةش بكةمةوة و رةوشةكة لة كؤى‬
‫شويَنة جيا جياكان بثيَوم‪ ،‬ئةو شويَنانةى كة حاكمة سياسييةكان لة اليةن (شربانة)وة‬
‫َثشتى دةكريَن و هيَشتا شيَتى شؤرِشي دوذمنكارانة‪ ،‬سةركةوتوو نةبوو‪ .‬ئةطةر ئةو‬ ‫ثال‬
‫حاكمة سياسييانة بيانتوانيبرا لرة شرويَنى خؤيران جريَطريبنب و سةرثةرشرتى برةرةى‬
‫ئيدارةى مةدةنى ناوضةكانيان بكةن‪ ،‬ئةوا هةر يةكيَكيان بةقةد فةوجيَكى سوثا بوون‪.‬‬
‫لة كاتيَكدا سوثا بة ضارةسةركردنى ناوضة راثةريوةكان سةرقالَ دةبوو‪ .‬ليَرةدا هرةموو‬
‫فاكتةريَ ‪ ،‬كة وامان ىلَ دةكات باوةرِ بكةين‪،‬كة دةتوانني كاريَكى وا بكةين‪ ،‬شرؤرِش‬
‫َنةطريسىَ‪ ،‬تا ئةو كاترةى يارمرةتييان ثرىَ دةطرات‪ ،‬كرة‬ ‫لة هةموو اليةكى وآلت هةل‬
‫ئيَستا لة ريَطاداية لة هيندةوة بؤ ئيَمة‪.‬‬
‫هةموو ئاطادارى كوشتين موالزم (ستيوارت) بوون لة تةلةعفرةر‪ ،‬سرةرجةم ئرةو‬
‫حاكمة سياسييانة لة هةمان رةوشى (ستيوارت) دةذيران‪ ،‬واترا ئرةوان دةسرتيان برة‬
‫مةلبةندة دوورةكانةوة طرتووة‪ ،‬كة هيض يةكةيةكى سوثا ترا دوورى (‪ )02‬ميرل ليَرى‬
‫‪117‬‬
‫نزي نيية‪ .‬كاث (دةبليو ئيف ويَب) لة (عةف ) لة ميانةى طةمارؤدانةكةى روميَسة‬
‫و دواتريئ‪ ،‬مايةوة‪ .‬عةف شارؤضكةيةكة كةوتؤتة رؤذهةآلتى ديوانييرة‪ ،‬جطرة لرة‬
‫َثشتى ناكات‪ .‬مانةوةى (ويَرب) لرةوىَ‪،‬‬ ‫كةميَ (شبانة) نةبيَ ‪ ،‬هيض كةسى ديكة ثال‬
‫وايكرد الباَليَكى رةتلةكة لرة ديوانييرة ثراريَزراو بيَر ‪ .‬هرةروةها ئرةو ئاطراى لرةو‬
‫ثيالنانةش هةبوو‪ ،‬كة بؤ دةس بة سةركردنى خؤى و ئاميَرةكرانى‪ ،‬لرة ريَطرادا‪ ،‬لرة‬
‫ئارادا بوون‪ .‬هيض فرِؤكةيةكيئ بؤ طواستنةوةى برؤ شرويَنيَكى ئرارام‪ ،‬لرة بةردةسر‬
‫نةبوو‪ .‬ثيَى طوترا بة هةر شيَوةيةك دةتوانىَ با رابكات‪ .‬نةدةتوانرا ثش برة هرةموو‬
‫َياندا كاريان دةكرد‪ ،‬ببةسررتيَ ‪ .‬ئرةو ثياوانرة ذن و خيَزانةكرةيان‬ ‫ئةو ثياوانةى لةطةل‬
‫ىل ضراوةرِوان نرةدةكرا دوذمنردارى شريَخة برة هيَزةكرانى‬ ‫َيان دةذيا‪ ،‬ئرةوةيان َ‬ ‫لةطةل‬
‫دةوروبةرى شارؤضكةكة بكةن‪ ،‬تاكة هؤكارى ثةيوةندى ثةيامبةرانى (رسرل) عرةرةب‬
‫بوون‪ ،‬كة يةكيَكيان كوذرا‪.‬‬
‫لةطةلَ ئةوةشدا كاث (ويَب)‪ ،‬توانى را بكات و ثةيوةندى بة رةتلةكرةى ديوانييرة‬
‫بكات‪ ،‬بةر لة ثاشةكشةكردنةكة بة ‪ 90‬سرةعات‪ .‬برتررام تؤمراس لرة شرةترة بروو‪،‬‬
‫َى شريَخيَكى‬ ‫كرؤفرد لة قةاليى (سكر)دا بوو‪ ،‬كرؤفرد لة ريَطةى طةرِانرةوةى لرة مرال‬
‫دؤس ‪ ،‬بؤسةى بؤ دانراوة‪ ،‬بةآلم بةبىَ هيض زيانيَ ىلَ قورتار بوو‪ .‬برترام ناضرار بروو‬
‫دواى دوو هةفتة بة ريَطرةى فرِؤكرةوة برةرةو شرةترة بضريَ ‪ .‬ئةمرةش دواى ئرةوةى‬
‫حكوومةت و دةسةآلتى ئةو ناوضةيةى بة (خيوب ئةلعةبيد) سثارد كة سرةملاندبوويان‬
‫جيَى متمانةن‪ ،‬ئةمةش بؤ ئةوةى ثاريَزطارى لة ئاسايشى ناوضةكة بكةن‪.‬‬
‫َدين بكةين كرة لرة‬ ‫ليَرةدا دةتوانني بة شيَوةيةكى سةر ثيَى باس لة قسةيةكى هؤل‬
‫َةرِاوكيَيةكانى شةترة‪ ،1‬كة هؤزةكةى لة بنضرينةوة‬ ‫كتيَبةكةى هاتووة‪ ،‬سةبارةت بة دل‬
‫جيَبةجيَكردنى شيَوازيَكى تازةى كؤكردنةوةى بام بروو‪ .‬بةروبوومرةكان برة زجنريةيرى‬
‫دةثيَوران‪ ،‬ئةمةش قسةيةكة لةسةر خراث تيَطةيش بونياد نراوة‪ ،‬نةدةكرا ئةو شيَوازة‬
‫سةركةوتن بةدةس بهيَنىَ‪ ،‬هةتاكو ئةطةر كةسيَكئ بريى ىلَ نةكردبيَتةوة‪ .‬باجرةكان‬

‫‪1- Thomas , Betram – Alarms and Excursions in Arabia. 1931‬‬


‫‪119‬‬
‫ئةو كات بة طويَرةى ياساى توركى يان بة كراش (ثرارة) يران برة كراآل دةدران و برة‬
‫طويَرةى كةمى بةروبوومةكة‪ -‬ئةمةش ثيَشرت بة شيَوةيةكى رةمرةكى مةزةنردكارانى‬
‫عةرةب دياريان كردووة‪ .‬لة هةندىَ شويَن شيَوازى ترازةى هاتؤترة سرةر ئرةويئ برة‬
‫ريَككةوتن لةطةلَ شريَخةكان‪ .‬ئرةو شريَوازة تازةيرةش بريترى بروو لرة ثيَوانرةكردنى‬
‫ثارضةيةكى منوونةيى لة ضيَنراوةكة‪ ،‬كة لةسةر زةوى يةك مةتر ضوارطوشة بيَ ‪ ،‬دواتر‬
‫دةرِندريَ و دةدوريَتةوة و بةرهةمةكةى دابةش دةكريَ ‪ ،‬ئينجا بةهاى بةروبوومةكرة‬
‫لة بةرهةمةكة ديارى دةكريَ ‪ ،‬دواتر مافى حكوومةتى تيَدا هرةذمار دةكريَر ‪ .‬ئرةم‬
‫َكو ئةجنامى باشررتى لرةوةى ثيَشروو بةدةسر‬ ‫شيَوازة شيَوازيَكى منوونةيى نةبوو‪ ،‬بةل‬
‫دةهيَنا‪ ،‬هةروةها لة الى هةموان بة شيَوازيَكى باشرت دادةنرا‪.‬‬
‫هةرضى بزوو تنةوةكانى ديكةى فورِات بوو‪ ،‬كة لة كتيبةكرةى هؤلَردين برةوردى‬
‫باسكراوة‪ ،‬هةموويان بة بىَ هرةالويَردن سرةركةوتوو بروون‪ ،‬سرةركةوتنةكانيان برة‬
‫شكس نةشيَويَنراوة‪.‬‬
‫لة ‪10‬ى ئاب موسةيةب (املسيب) داطري كررا‪ ،‬بةنرداوى هينديرة لرة ‪19‬ى ئراب‬
‫داطريكرا‪ ،‬ذةنةرِالَ ليزنى زجنريةيةك جوالنةوةى تةمبيَكردنى سةركةوتووى ئةجنامدا‪ ،‬تا‬
‫كؤتايى ئاب رةوشة سرةربازييةكة دةسرتى برة سرةرداطريا‪ ،‬دةسرتمان بةسرةر ضرةند‬
‫رووباريَكدا طرت‪ ،‬ئيَمة لة باريَكدا بووين‪ ،‬دةمانتوانى ريَطة لة ثةشيَوى بطرين‪ ،‬هرةر‬
‫ضةندة كوفة هيَشتا طةمارؤ درابوو بةآلم ثيَويستى بة هاناوةضوون نةدةكرد‪.‬‬

‫شؤرِشى ديالة‬
‫بة شيَوةيةكى كردار نةدةتوانرا رةتليَكى سةربازى بؤ ئةو اليرة بِيَر ‪ ،‬ضرونكة‬
‫تةقينةوةى ثةشيَوييةكان باقوبة و شةهرةبانى طرتبووةوة‪ ،‬ماوةيةك ريَطةى طةياندن‬
‫بة ئيَرانةوة ثضرِا‪ .‬لة ‪4‬ى ئابدا هيَلَى ئاسن لة نزي باقوبرة ثضررِا‪ .‬لرة ‪10‬ى ئراب‬
‫حاكمى سياسى ناضار بوو ناوضةكة بة جيَبهيَلَ يَ ‪ ،‬ئةمةش دواى ئةوةى ثةشيَوى بة‬
‫هؤى ثيَكدادانى رةتليَ لةطةلَ طرووثيَ كة ذمارةيان (‪ )02‬تاآلنكةر بوون‪ ،‬هرات‪.‬‬
‫‪118‬‬
‫فةرمانبةرة مةدةنيي ةكان لة ثؤستةكانيان تا دواي ني سات مانةوة‪ ،‬كاتىَ رةتكرايةوة‬
‫يارمررةتى سررةربازى برردريَن‪ ،‬ز ؤر بةزةمحررةت لررة شارؤضرركةكة رايرران كرررد و‪،‬‬
‫عةرةبةكانيئ تاآلنيان كرد‪.‬‬
‫َكردنى سوثا لرة بةعقوبرة ئرةو‬ ‫يةكىَ لة ئةفسةرة كؤنةكانى عيَراق‪ ،‬ثرؤسةى ضؤل‬
‫كات زؤر بة وردى نووسيووة‪ ،‬لةبةرئةوةى ثرؤسةيةكى ((قيَزةونة)) و هيض هؤكاريَ بؤ‬
‫َ هاورِان لة بارةيةوة‪ .‬ئةوةى لة بارةيةوة‬ ‫دذايةتى ئةو حوكمة نابينم‪ ،‬كة زؤربةى خةل‬
‫نووسراوة‪ ،‬بؤ داننران برة دابةشركردنى بةرثرسرياريَتى لرة نيَروان بارةطراى طشرتى و‬
‫َى بةشيوةيةكي لرة ناكراو‬ ‫َى بةس نيية‪ ،‬لةبةرئةوةى سةركردةى لؤكال‬ ‫سةركردةى لؤكال‬
‫ثاشةكشررةى كرررد‪ ،‬ئاسررايية ئررةو ئةجنامررة رةشررةى ليَبكةويَتررةوة‪ ،‬هررةروةها هرريض‬
‫ريَ وشويَنيَكى بةرزةفتكردن بة دواى ئةم ثرؤسةى ثاشةكشةية نرةهات‪ ،‬مةسرةلةيةكى‬
‫لؤذيكيي ة كةوا دابنريَ ‪ ،‬كة ئةوةي روويداوة لرةو فةرمانانرةي دةركرراوة سةرضراوةي‬
‫طرتووة‪ .‬طومانى تيَدا نيية كة بارةطاى طشتى دواى رووداوةكة ترسى ليَنيشيبىَ (ئةو‬
‫ترسةى كة ئيدارةى مةدةنى هيض كاتيَ بة خؤوةى نةديبىَ) ترس لةوةى كة بةغرداش‬
‫َدين ماوةيةكة طويَي بةو هؤشردارييانة‬ ‫َى دوذمنامنان بيَ ‪ .‬ذةنةرِاآل هؤل‬‫لة ذيَر كؤنرتؤل‬
‫نرةدةدا‪ ،‬كررة ثيَشكةشررى دةكررران‪ ،‬كرراتيَكيئ ضراوى بررة كيَشررة ديارةكرران كررةوت‪،‬‬
‫ثةرضةكردارةكةى بة ثلةيةكى طوجناو توندبوو‪.‬‬
‫بريؤكةى ضؤلكردنى وآلت لرة عرةقلى ثيراوانى هؤزةكانردا طرةورة دةبيَر ‪ ،‬ئرةم‬
‫بريؤكةية لةاليةن نويَنةر و ثةيامبةرانى نيشتيمانثةروةران بيَوضان ثةخئ دةكرا‪ ،‬دواتر‬
‫بؤ حةقيقةتيَكى واقعى طؤرِا‪.‬‬
‫شةهرةبان‪ ،‬كة ‪ 02‬ميل كةوتؤترة براكوور‪ ،‬برووة شارؤضركةيةكى دابررِاو‪ ،‬هريض‬
‫هيَزيَكى سةربازيشى لة نزي نيية‪ ،‬تةنها لة بةغدا و كرن نةبىَ‪ ،‬كاث (دةبليو ترى‬
‫ريَطلى) ياريدةدةرى حاكمى سياسى بةرثرسرى ئرةوىَ بروو‪ ،‬كراث (برراد فليرد)يرئ‬
‫َيدا‪ ،‬سةركردايةتى (شبانة) عةرةبةكانى دةكرد‪ .‬كة نزيكةى (‪ )02‬كةسريان لرة‬ ‫لةطةل‬
‫بارةطا دابوون و دوو ئةفسةرى بةريتانى (نيوتن و نسبي ) مةشقيان بة (شربانة)كران‬
‫‪122‬‬
‫دةكرد‪ ،‬هةروةها لة شةهرةبان ئةو كات كاث (ئةيى ئيَلَ بؤكانان) كارمةندى دائريةى‬
‫ئاوديَرى هةبوو‪ .‬ئةو ثياوة ذنةكةشى كة بةرةطةز ئينطليزى بوو لةطةلَ خؤى بؤ ئرةوىَ‬
‫بةب َى ئاطادارى من بردبوو‪ ،‬ناوى ئرةو ذنرة لرة هريض يرةك َى لرةو ليسرتانةى كرة لرة‬
‫بةرِيَوةبةرى ئاوديَرى بة نووسينطةى من دةطةيش و ناوى فةرمانبةر و خيَزانرةكانيان‬
‫و شويَنى حةوانةوةيان تيَدا ديارى كراوة‪ ،‬تيَدا نةبوو‪ .‬مرن هرةرطيز ضراوم برة كراث‬
‫(بؤكانان) نةكةوتبوو‪ .‬كاتىَ لة سةرةتاكانى مانطى ئراب سرةردانى شرةهرةبامن كررد‪،‬‬
‫ريكلى بة ستايشةوة باسى كارةكانى بؤكاناني كرد‪ ،‬برةآلم هيضرى لرة برارةى بروونى‬
‫ذنةكةى نةطوت‪ ،‬ئةطةر ئةوةم بزانيبا‪ ،‬سووردةبووم لة سةر ضوونى بؤ بةغردا‪ .‬ريكلرى‬
‫َكى شارؤضركةكة خةريكرة بيَرزار‬ ‫لة ‪ 9‬ى ئابدا بؤى روون كردمةوة كة هؤزةكان و خةل‬
‫َكو بةو تةوذمة ثةشيَوةيةى كة وآلتى طرتبووةوة‪ ،‬كاريطرةر بروو‪ ،‬هرةروةها‬ ‫دةبن‪ .‬بةل‬
‫كاريطةر بوو بةزانينى شكستة ضةند بارةكانى هيَزةكامنان‪ ،‬ثيَم طوت‪ ،‬هةروةك برةوانى‬
‫ديكةشم طوت‪ ،‬كة تا ثيَيدةكريَ لة شرويَنى خرؤى مبيَنترةوة‪ ،‬رةوشرةكة رؤذانرة برة‬
‫بروسكة بة من و سةركردةى سوثا لة باقوبة رابطةيةنىَ‪.‬‬
‫َى تةلةطرافيان ثضرِاند‬‫تا ‪11‬ى ئاب ئةو كارةى كرد‪ ،‬لة ‪10‬ى ئاب عةرةبةكان هيَل‬
‫َة و خيَرا بةبىَ هيض هةولَ دانيَ برؤ ثاراسرتنى سرةالمةتى‬ ‫و حاميةى بةريتانى بةثةل‬
‫َكى شرةهرةبان‬ ‫فةرمانبةران لة شةهرةبان‪ ،‬باقوبةى بةجيَهيَش ‪ ،‬لرة ‪11‬ى ئابردا خرةل‬
‫شؤرِشيان كرد‪ ،‬عةشايةرةكان شارؤضركةكةيان داطرري كررد‪( ،‬شربانة)كرانيئ دةسر‬
‫بةردارى ئةركةكانيان بوون و هةر ثيَرنل ئينطليزةكرة كروذران‪ ،‬برةآلم خيَزانرى كراث‬
‫َى يةكىَ لة خاوةن مولكةكانى شارؤضكةكة برا‪ ،‬تا رؤذى ‪4‬ى ئرةيلول‬ ‫(بؤكانان) بؤ مال‬
‫ثاريَزطارى ليَكرا‪ .‬كاتىَ رةتلىَ لة بةغداوة بة سةركردايةتى (كونينطهام) و رةتليَكرى‬
‫ديكة لة سةعدية بة سةركردايةتى عةقيد (طرير) هاتن رةوشي شةهرةبانيان بؤ برارى‬
‫ئاسايى خؤى طةرِاندة‪ ،‬لةم ثرؤسةية (جؤن ثينيز) كة سةرثةرشتى كشتوكاىل ئراليكى‬
‫سةربازى لة شةرةبان دةكرد‪ ،‬زؤر بة سةختى بريندار بوو‪ ،‬دواتر بة ديرل طرريا‪ .‬برةآلم‬
‫َنةضنرا‪ .‬خاتوو (بؤكانان) ضريؤكى ئةم مةرطةساتة لرة كتيَبةكةيردا برة‬ ‫تةنطى ثىَ هةل‬
‫‪121‬‬
‫َرديَن لرة‬‫ناوى (لة دةسرتى عةرةبانردا)‪ 1‬برةوردى براس دةكرات‪ .‬سريَر ئةيلمرةر هؤل‬
‫َدين لة بارةى ئةو هيَرشة و‬ ‫كتيَبةكةيدا باسي ئةو مرياتة نووسراوة ناكات‪ ،‬ئةوةى هؤل‬
‫ئةوةى ليَى كةوتؤتةوة‪ ،‬هةروةك روون دةبيَتةوة لة سةر ئةو ضريؤكانةى كة عةرةبةكان‬
‫دواتر طيَراويانةتةوة‪ ،‬بونياد ناوة‪ .‬ئةمةش بة برِواى من لةوةى خاتوو (بؤكانان) كةمرت‬
‫جيَى متمانةية‪ .‬بةآلم ئةوةى خاتوو (بؤكانان) لة بارةى (شبانة) ئاماذةى ثيَدةدات لةو‬
‫بةلطانةى كة بة شيَوةيةكى فةرمى نووسراون جياوازة‪.‬‬
‫لة ضريؤكةكةى خاتوو (بؤكانان) روون دةبيَتةوة كة سرةرجةم ئةفسرةران و راهيَنرةرانى‬
‫َدينيئ بةهرةمان‬ ‫(شبانة) و جؤن ثينز‪ ،‬ئازايةتييةكى بىَ ويَنةيان نواندووة‪ .‬لة ضريؤكى هؤل‬
‫روونى دةردةكةويَ كة ئامادة نةبووة لة بةغداوة هيَز بؤ رزطار كردنى ئةوان رةوانة بكات‪،‬‬
‫َيَ كة ئاطاى لة بوونى ئةو ئةفسةرانة لرة شرةهرةبان نرةبووة‪ .‬ئةمرة‬ ‫بةآلم ئاخؤ بؤضى دةل‬
‫شتيَكة ناكريَ روون بكريَتةوة‪ ،‬ئةوانة نةوةك هةر ناويان بة شريَوةيةكى ريَر لرة ليسرتة‬
‫ضاثكراوةكانى حاكمة سياسييةكان و ئةفسةرانى (شبانة) و ئاوديَرى‪ ،‬برة دةردةكرةوت برة‬
‫َكو برِيارى هيَشتنةوةى (شبانة) لة باقوبة و شةهرةبان و سةعدية و خانرةقني برة‬ ‫تةنها‪ ،‬بةل‬
‫سررةركردايةتى ئةفسررةرانى بررةريتانى‪ ،‬ثرريَئ ضررةند مانطيَرر دراوة‪ .‬ئةمررةش دواى‬
‫طفتوطؤيةكى تةواو لةطةلَ دةستةى ئةركانى طشتى‪ ،‬كة قةرزيَكى طةورة لة خةزيَنةى سوثا‬
‫بؤ ئةم مةبةستة ديارى بكات‪ ،‬ئةمةش بؤ ئةوةى كاروبارةكانى سوثا لة ماوةى ‪10‬مانطى‬
‫َرى ئاسرن جيَبرةجىَ بكرات‪ .‬هةرضرى‬ ‫داهاتوودا رابثةريَنىَ و ئةركرةكانى سرةالمةتى هيَل‬
‫(ريطلى و براد فيلد) بوو‪ ،‬زؤر ضاوم ثيَييان دةكةوت‪ ،‬هةردووكيان تايبةت بؤ ثرِكردنرةوةى‬
‫َبرذيَردرا بروون‪ .‬هرةر يرةكيَكيان تؤمراريَكى‬‫ئةركةكةيان لة اليةن سةركردةى ناوضةكة هةل‬
‫نايابيان لة بوارى ئةفسةرى هةبوو‪ ،‬ريطلى نيشانةى ئازايةتى (خاضى ئاسرن)ى لرة عيَرراق‬
‫وةرطرتبوو‪ ،‬هةروةها كاث بؤكانانيئ تؤماريَكى باشى لة هيَزى ئامسانى ثاشايةتى هةبوو‪،‬‬
‫هةرسيَكيان طةنل بوون‪ ،‬بؤية مردنيان كاريطةرييةكى قوىل بؤ من دروس كرد و زيانيَكى‬
‫طةورةشى بة ئيدارةى مةدةنى طةياند‪.‬‬

‫‪1- In The hand of The Arabs.‬‬


‫‪122‬‬
‫جووآلنةوةكةي كفري‬
‫عةشايةرةكان شارؤضكةى كفرييان داطري و تاآلن كرد‪ ،‬دواترر كراث (جرى‪ .‬ئريَض‪.‬‬
‫ساملؤن) حاكمى سياسييان دةستطري كرد و دواى ضةند رؤذيَ لة بةندخيانة كوشرتيان‪.‬‬
‫ثيَشرت داواى ليَكرابوو‪ ،‬كة بارةطاى خؤى بؤ ويستطةى ئاسن لة (كنكربران)‪ ،‬كرة دوو‬
‫يةكةى ثيادةى هينردى ىلَ بروو‪ ،‬بطوازيَترةوة‪ .‬برةآلم ئرةم كرارةى نرةكرد‪ ،‬هرةروةها‬
‫َكى‬ ‫ذنةكةشى ئةو كارةى نةكرد‪ ،‬ضونكة وا هةستى دةكرد‪ ،‬كة مانةوةى لرة نيَرو خرةل‬
‫شارؤضكة كاريطةرى دةبيَ ‪ ،‬لةمةشدا لة سةر هةق بوو‪.‬‬
‫رةطةزى عةشرايةرى دوذمندارييرةكي طرةورةى دةكرردن‪ ،‬ئرةركى خرؤى بروو لرة‬
‫ثؤستةكةى تا دوا سات مبيَنيَتةوة‪ ،‬لرة ‪00‬ى ئابردا برؤ طفتوطرؤ كرردن لةطرةلَ ضرةند‬
‫ثياويَكى هؤزةكان بؤ سةر طرديَكى نزي رؤيش ‪ .‬دةستبةسةر كرا و ريَطةيان ثىَ نةدا‬
‫َكى شارؤضكةكة ذنةكةيان طةياندة خيوةتطايةكى سرةربازى كرة‬ ‫بؤى بطةرِيَتةوة‪ ،‬خةل‬
‫ضةند ميليَ لة شارؤضكة دوور بوو‪ .‬دواى دوو رؤذ لة ‪00‬ى ئابدا عةشايةرةكان هاتنة‬
‫ناو كفرى و كاث (ساملؤن)يان كوش ‪ ،‬هةرضةندة ئرةوان هريض رق و تورِةييرةكيان لرة‬
‫بةرامبةريدا نةبوو‪ ،‬تاكو بيكةنة بةهانة برؤ كوشرتنى‪ ،‬بةمرةش برِيرارى مانرةوة لرة‬
‫شارؤضكةكة تا دوا سات‪ ،‬نرخةكةى طيان سثاردنى بوو‪ .‬برةآلم لةوانةيرة برةم كرارةى‬
‫َويَستى سةربازى ئةو بةرةيةى رزطرار كردبرىَ‪ .‬رةوشرى سرةربازميان برة مةترسرى‬ ‫هةل‬
‫دةورةدرابوو‪ ،‬هرةر رؤذيَر دريَرذةى بكيَشرابا برؤ ئيَمرة طررنَ بروو‪ ،‬دواى دوو رؤذ‬
‫مةفةرزةيةك كة لة كةركوكةوة هاتبوو كفريى داطري كرد‪ ،‬هريض نيطرةرانى ديكرة لرة‬
‫ناوضةكة رووى نةداوة‪.‬‬
‫كوشتنى (ساملؤن) ‪ ،‬كة هؤلَدين بة ئاماذةيةكى بضووك نةبيَ ‪ ،‬ناوى ناهيَنير ‪،‬‬
‫زؤر ليَدوانى لة كاتى خؤى ليَكةوتةوة‪ ،‬هةر ضرةندة فةرمانردةى سرةربازطةكة برىَ‬
‫تاوان كرا‪ ،‬لةسةر ئةو بنةمايةى كرة ئرةو فةرمانرةكانى جيَبرةجىَ كرردووة‪ ،‬بؤيرة‬
‫يارمةتى دانى فةرمانبةرة مةدةنييةكانى كفريرى رةتكرردةوة‪ ،‬برةآلم هيَشرتا ئرةو‬
‫ثرسيارة ماوة‪ ،‬تا ض ئةندازةي ةك ئةو ريَنماييانرة مرةعقولن‪ .‬ذةنرةرِاآل هؤلَردين لرة‬
‫‪123‬‬
‫‪12‬ى ئابدا باسى ئةوةى كردووة كة حاميةى (كنكربران)‪ ،‬كرة لرة نزير كفرييرة‪،‬‬
‫كةمى كردووة‪ ،‬لة دوو سرية و ضةند ثاشركؤيةك برؤ ترةنها دوو فةسريلَ (فصريل)‬
‫كةمبؤتةوة‪ .‬ئةم هيَزةش بؤ ثاريَزطارى لة كةرتى سةربازطةكةش بةس نةبوو‪ ،‬براقى‬
‫هيَزةكةى ديكةش ئةو كات بؤ ثاريَزطاريكردن لة دوو خالَ كة دةكةونة سرةر هيَلَرى‬
‫ئاسن تةرخان كرابوو‪ ،‬بةآلم ثىَ دةضىَ ميَذووى ‪ 12‬ى ئاب ئةو ميَرذووة نرةبيَ كرة‬
‫ثةيوةندى بة باسةكةوة هةبيَ ‪ .‬هةرضةندة ذةنةرِالَ هؤلَدين‪ ،‬ئةو رؤذة ديارى ناكرات‬
‫كة (ساملؤن) براوةترة بةندخيانرة‪ ،‬هرةروةها ذمرارةى تاآلنكرةرانيئ كرة هيَرشريان‬
‫هيَناوةتة سةر شارؤضكةكة ديارى ناكات‪ ،‬كة دةكرا بة ئاسانى برةرطرى ليَبكريَر ‪،‬‬
‫بةتايبةتى لةو اليةى كة هيَرشيان بؤى هيَنا‪.‬‬
‫لة راستيدا‪ ،‬ذةنةرِالَ هؤلَدين كاتىَ ضارةسةرى كيَشةكةى كردبىَ‪ ،‬ثرىَ دةضرىَ‬
‫لة هةلويَستيَكى بةرطريكر دن لة خؤدا بووبىَ و ثيَ ى خؤش بووة لة بةرثرسياريَتى‬
‫هةلَبىَ‪ ،‬بةآلم كيَشرةكة ثيَويسرتى برة ضارةسرةري ترةواوتر هرةبوو‪ ،‬جرا ئةطرةر‬
‫بةرطريكردن لة كفرى شياو باية يا خود نرا؟! ئرةوةى روويردا‪ ،‬وايكررد بريؤكرةى‬
‫دةسةآلت ى سةربازى كة ئاماجنيةتى حكوومةتى مةدةنى بثاريَزى و جيَطريى بكات‬
‫بررة خررؤى ببيَتررة هررؤى ئررةوةى سررةربازطةكان و ثيَداويسررتييةكان و هيَلَ رةكانى‬
‫طواستنةوةى ببنة ئاماجنى سةرةكى دوذمنانى‪ ،‬لةم رووداوةدا وامران ىلَ دةكرات‬
‫كة باوةرِ بةوة بكةين كة دةكرا كفرى رزطار بكريَ ‪ ،‬بةآلم ئاطايى ئةفسرةران برة‬
‫ثلةيةك بةرتةس بوو لة بريكردنرةوة و ضراال كى نوانرد‪ ،‬وايكررد دةستثيَشرخةرى‬
‫لةالى ئةوان دروس نةبىَ‪ ،‬تةنها الى ئةوانة نةبيَ كة ثيَيان وايرة سرةربةخؤيى‬
‫روحى يةكسانة بة ياخيبوون‪ .‬ليَرةدا ثيَويستة بآل وكراوة ذةنةرِالَ هؤلَدين كرة لرة‬
‫بةروارى ‪ 11‬ئابدا نووسيويةتى و لة كتيَبةكةيردا بالويكردؤترةوة خبويَندريَترةوة‪،‬‬
‫هرريض يررةكيَ لةوانررةى بررةرخؤى‪ ،‬دةيترروانى زاتررى ئررةوة بكررات ئررةم جررؤرة‬
‫بةلَطةنامانة دةربكات‪.‬‬
‫‪124‬‬
‫رةوشةكة لة هةوليَر‬
‫دواتر ثةشيَوييةكة لة ليواى هةوليَريئ بآلوبووةوة‪ ،‬لة ‪10‬ى ئابدا كاث (دةبليرو‪.‬‬
‫ئارِ‪ .‬هى) لة تةنطةبةر (دؤل)ى رةواندوز (طةىل عرةىل برةط) هيَرشرى كرايرة سرةر‪،‬‬
‫خةري بوو طيانى تىَ بضىَ‪ .‬لة ‪1‬ى ئةيلول كاث (ئيَف‪ .‬س‪ .‬كريك) ناضار بروو كؤيرة‬
‫َيَ ‪ .‬ئةو دوو ئةفسةرة بة دريَذايى هيَلَ‪ ،‬لة رةوشيَكى زؤر سةختدا‪ ،‬ئازايرةتى‬ ‫جيَبهيَل‬
‫و بؤيرى خؤيان سةملاند‪ .‬ثةشيَويية باوةكانى وآلت هيض ثةيوةندييةكى برة سيسرتةمى‬
‫حوكمى وآلتةوة نةبوو‪ ،‬كوردةكان هيض هاوسؤزييةكيان بؤ ئرةو بريورِايانرة نرةبوو كرة‬
‫نيشتيمانثةروةرانى عةرةب مذدةيان دةدا‪ ،‬بةآلم طرووثيَكرى بضرووك لرة ئةفسرةرانى‬
‫ثيَشووى توركى و خاوةن زةوييةكان لة هةوليَر‪ ،‬برِوا بوون بة طةرِانةوةى توركرةكانيان‬
‫بةهيَز دةكرد‪ ،‬لة ماوةيةكى كورتدا‪ ،‬هةرضى خودى عةشرايةرةكانة‪ ،‬برةوة ناسررابوون‬
‫كة دذى هةر شتيَكى لةو ضةشنةن‪ .‬سةختييةكانى ئيَمة لةو ناوضةية يرةكجار زيرادى‬
‫كرد‪ ،‬دواى ئةوةى نةمان دةتوانى هيض ليَدوانيَ لة بارةى داهاتووى وياليةتى موسرلَ‬
‫يررا كوردسررتانى باشرروور دةربكررةين‪ ،‬حكوومررةتى خرراوةن شرركؤ لةمبارةيررةوة زؤر‬
‫سةرسةخ و كةللةرِةق بوو‪ ،‬راستى نيازةكانى حكوومةت هرةر ضرييةك بيَر ‪ ،‬برةآلم‬
‫ئامادة نةبوو دةسةآلت بة هيض كةسيَ بدات كة لةم بارةيةوة هيض جؤرة زانيارييرةك‬
‫دةربكات‪ ،‬هةر ضةندة من ثيَئ دوو سالَ‪ ،‬لرة تشررينى دووةمرى ‪ ،14 10‬ريَنمراييم‬
‫َةتيَكى عرةرةبى‬ ‫َييةكان‪ ،‬كة ئاخؤ دةول‬ ‫َنيا بني لة راى دانيشتوانة لؤكال‬ ‫وةرطرت‪ ،‬كة دل‬
‫َةترة هرةر لرة وياليرةتى‬ ‫لة ذيَر راويَذكارى بةريتانيايان ثىَ باشرتة يان نرا‪ ،‬ئرةو دةول‬
‫َى ‪ 14 10‬و‬ ‫َةوة تا كةنداوى عةرةبى دريَذ دةبيَترةوة‪ .‬سرةرجةم راكران لرة سرال‬ ‫موسل‬
‫‪ 1414‬لة سةر يةك را سةبارةت بةم بابةتة وةستا‪ :‬هةموو ريَككرةوتن كرة ثيَويسرتة‬
‫وياليررةتى موس رلَ خبريَتررة سررةر سررنوورى عيَررراق‪( .‬شرربانة)ى ليررواى هررةوليَر بررة‬
‫َدين باسى كرردووة رةفتراريَكى نايابيران‬ ‫سةركردايةتى كاث (ليتل ديَلَ) هةروةك هؤل‬
‫نواند و توانييان زيانيَكى زؤر لة ئةستؤ بطرن‪ ،‬بةبىَ ئرةوةى ورةيران دابرةزىَ‪ .‬ئرةوان‬
‫هيض ريَطا ضارةيةكى ديكة جطة لة ثاشةكشةكردن بؤ رةواندوز و باتاس‪ ،‬لرةويَئ برؤ‬
‫‪125‬‬
‫هةوليَريان لة بةردةم نةمايةوة‪ ،‬بةآلم زؤرينةى هةرة زؤرى هةرطيز لةاليةنطريى كرردن‬
‫بؤ ئةفسةرانى بةريتانى دوو دلَ نةبوون‪ .‬لةم رؤذة سةختةدا بةفرِؤكة بؤ هةوليَر ضرووم‪،‬‬
‫َبةنردى شؤرِشرطيَرِامنان لرة دوو‬‫هةم سةردانى كاث هيمامنان كررد‪ ،‬هرةميئ دوو مةل‬
‫طوندا بة بؤمب بؤردوومان كرد و بة ئاطرى رةشاشرةكانيئ سرووتاندمان‪ ،‬ترا ئرةوةى‬
‫هةموو جبةخانةى خؤمان تةواو كرد‪ .‬لة هةوليَر ضاوم بة ضةند (شبانة)يةكى كرورد و‬
‫ئةفسةرةكانيان كةوت‪ ،‬هةموو قسةيةكيان هةر باسكردنى ئةفسةرة بةريتانييرةكانيان‬
‫و رؤيش بة دواياندا بؤ هةر شويَنى كة ئةوان دةيانةويَ ‪ ،‬بوو‪ .‬ئةوانرة وةفرادارى برؤ‬
‫بةجيَطةياندنى ئةرك‪ ،‬باوةرِى (شبانة)ى كوردى بوو‪ ،‬كراث (ليترل ديَرلَ) مرةدالياى‬
‫(‪ )M.C‬وةرطرررت و ياريدةدةرةكررةى بررةريَز عررةىل مررةدالياى (سررةربازى) لررة بررِى‬
‫ريَزطرتن لة خزمةتةكانى ثىَ بةخشرا‪.‬‬
‫كاث (هى) سةبارةت بةم هةفتة ناخؤشانة‪ ،‬ضريؤكيَكى زيندوو لرة كتيَبةكرةى‪ ،‬كرة‬
‫َدين ثيَى نةزانى بىَ‪ ،‬ضونكة هيض ئاماذةيةكى ثىَ نةكردووة‪ ،‬دةطيَريَترةوة‪.‬‬ ‫ثىَ دةضىَ هؤل‬
‫َة لةبن نةهاتووةكانى كاث (هرى) بةقرةد ليوايرةك سرةرباز بروو لرةو‬ ‫خؤرِاطرى و هةول‬
‫رةوشةدا بؤ ئيَمة‪ ،‬ئةو زؤر باش ئاطاى لةوة بوو كرة حاكمرة سياسرييةكانى خانرةقني و‬
‫َرة دةدات‪،‬‬ ‫باقوبة دةركراون و نووسينطةكةيان سرووتيَنراوة‪ ،‬ثةشريَوى لرة دةرطراى ديال‬
‫حاكمة سياسييةكانى كفرى و شةهرةبان كوذراون‪ ،‬لويرد لرة دةلتراوة (خرالس) دةسر‬
‫بةسةر كراوة‪ .‬بةخؤم ثيَم طوت ئةطةر هةر ثةشيَوييةك لة هةوليَر رووبدات‪ ،‬ئيَمرة برة‬
‫فرِؤكةيةكيئ ناتوانني يارمةتى بدةين‪ ،‬هةروةها بة مةفرةزةيةكيئ ناتوانني يارمرةتى‬
‫َكانيَكيئ لرة بؤنةيرةكى‬ ‫َى كوشتنى درا بروو‪ .‬خرةل‬ ‫بدةين‪ .‬ثيَشرتيئ لة هةوليَر هةول‬
‫َيان دابوو ئاطر لة مالةكةى بةربدةن‪ .‬دواى ضةند رؤذيَ لرة طرةىل عرةىل‬ ‫ديكة هةول‬
‫‪1‬‬
‫بةط بؤسةى بؤ دانراوة‪ ،‬طةىل عةىل بةط شويَنيَكى دمؤر بوو‪ ،‬برؤ بةريتانييرةكان‪،‬‬
‫زؤر جار ببووة شانؤى مردنى لةناكاو‪ ،‬يةكىَ لة ثياوانى كاث (هى) بةريَز (سرارجن‬
‫ميتوين) هةر لةو شويَنة بةر لة دوو مانَ تةقةى ليَ كررا و طيرانى لرة دةسر دا‪،‬‬

‫‪ -1‬دمؤر= مشئوم‬
‫‪126‬‬
‫َدان بؤ دةستطريكردنى ئاغايرةكى ناوضرةيى كرة دةسرتى لرة‬ ‫ئةمةش لة ميانةى هةول‬
‫نيطةرانييةكاندا هةبوو‪ ،‬روويدا‪.‬‬
‫هيَشررتا كرراث (هررى) تةمررةنى نةطةيشررتبووة (‪ )02‬سرراآلن‪ ،‬بررةآلم سررةبارةت بررة‬
‫ياريدةدةرةكانى بة تةمةنرت ديار بوو‪ ،‬ضاوةرِوان دةكرا‪ ،‬لة ميانةى ئرةو تةنطذانرةى ثيايردا‬
‫تىَ ثةرِى ورة بةر بدات و عاقالنة لةطةلَ كارمةندةكانى برؤ نرزيكرتين شرويَنى ثاريَزطرارى‬
‫َسرا برة‬ ‫سةربازى لة كةركوك ثاشةكشة بكات‪ ،‬بةآلم هيض شتيَكى لةم بارةيةوة نةكرد‪ ،‬هةل‬
‫طرتنةبةرى ريَوشويَنى ناردنى (خةزيَنةى مةدةنى) كة بيس هةزار ثاوةنى ئيسرتلينى تيَدا‬
‫بوو‪ ،‬بؤ كةركوك لةطةلَ فةرمانبةرانى كةتيبةكةى‪ .‬ئينجا خورشيد ئاغا‪ ،‬كة يةكىَ بوو لرة‬
‫َييةكان بة خؤي بة شويَنكةوتوانى هاتنة ناو شار و هيَزى بضرووكى (شربانة)‬ ‫سةرؤكة لؤكال‬
‫و ثؤليسيان تؤقاند‪ ،‬كة هيَشتا بة اليةنطريى ئةفسةرة بةريتانييةكان مابوونةوة‪ ،‬هرةروةها‬
‫خورشيد ئاغا هةموو كاروبارى شارى طرتة دةس ‪ ،‬لةطةلَ ئةوةشردا ترا كراث (هرى) لرة‬
‫شويَنى خؤيدا مبيَنيَتةوة و كاث (ديَلَ)يئ لة سةراى لةطةلَ طرووثيَكى بضرووك مبيَنيَترةوة‪،‬‬
‫دةكرا ثاريَزطارى لة روخسار و شيَوةى دةرةوةى حكوومةت بكريَ ‪.‬‬
‫ئةمة رةوشى شارى هةوليَر بوو‪ ،‬كاتىَ من لة رؤذى ‪0‬ى ئةيلول بة فرِؤكة ضووم بؤ‬
‫ئةوىَ‪ .‬بةو هيوايةى لةم سةردانة كورتةدا متمانة لة دةروونى ثياوماقوالنى ناوضرةكة‬
‫َى سوار ضاكى كوردةوة‪ ،‬ثيَشوازى كرام‪ ،‬سةركردةكانيان بة‬ ‫بضةسثيَنم‪ ،‬لةاليةن كؤمةل‬
‫سؤز و ملكةض بوون‪ ،‬ئةوانة بةر لة ضةند رؤذيَ دةستيان بةسةر جبةخانةكانى هيَرزى‬
‫(شبانة) داطرتبوو‪ .‬دواتر منيان بؤ خانويَ لة نزير فرِؤكةخانرة بررد‪ ،‬هةركرة نرانى‬
‫َةراوكيَيةكة‬ ‫بةيانيم خوارد‪ ،‬لة برِى ئةو برينة طةيشتم كة لة جةستةى رةوشةكةداية‪ .‬دل‬
‫َرىَ‪،‬‬‫لة ئاستيَكداية‪ ،‬ثرِوثوضرتين رووداو‪ ،‬لةوانرة بروو وا بكرات دوو سروثا تيَروة بطل‬
‫هةروةك لة شةهرةبان و شويَنانى ديكة روويدا‪ .‬كاتىَ سوارى فرِؤكة بووم دانةيرةك لرة‬
‫ثةرتووكى ((نامةكانى بيكون))م لة طريظاندا بوو‪.1‬‬
‫كاتىَ كتيَبةكةم كردةوة لة يةكىَ لة الثةرِةكانيدا ئةم رستةيةم بينى‪:‬‬

‫‪- Bacon’s Essays‬‬


‫‪127‬‬
‫((ئازايةتى لةطةلَ راويَذكردن باش نيية‪ ،‬لةطةلَ ئةوةى لة جيَبةجيَكردندا باشرة‪...‬‬
‫ضونكة راسترتين كار لة راويَذدا ئةوةية كرة مررؤظ مةترسرييةكان ببينرىَ‪ ،‬برةآلم لرة‬
‫جيَبةجيَكردندا ئةطةر مةترسييةكان طةورة نةبيَ نةيبينى باشة‪)).‬‬
‫ئاشكراية‪ ،‬لة هةوليَر ساتة وةختى جيَبةجيَكردن بوو‪ ،‬نةوةك وةخترى راويَرذ‪ ،‬لرة‬
‫سةراى ضاوم بة شاندى سةرؤكة كوردةكان كةوت‪ ،‬ئةو متمانةيةم بة دةرخس ‪ ،‬كة زؤر‬
‫دوور بوو لةوةى خؤم هةستى ثىَ بكةم‪ ،‬ستايشى ثاراستنى ئاسايئ و ئرارامى ئرةوامن‬
‫كرد‪ .‬هةروةها هوشداريم بة سزاى داهاتوودا‪ .‬دوو قسةكةر بة نراوى ئرةوان وةآلميران‬
‫دايةوة‪ ،‬ئةوانيئ (خورشيد ئاغا و ئةمحةد ئةفةندى) بوون‪ ،‬بة كورتى لة وةآلمةكةيان‬
‫َثشتى كردن لة ئيردارةى مرةدةنى‬ ‫َنيا كردةوة كة لة ثاراستنى ئاسايئ و ثال‬ ‫منيان دل‬
‫بةردةوام دةبن‪.‬‬
‫بةآلم ئةوان ئةوةشيان بؤ سةر قسرةكانيان زيراد كررد‪(( :‬ئيَمرة دوو شرتمان لرة ترؤ‬
‫دةويَ ‪ :‬يةكةم زامنى ئةوةمان بؤ بكة‪ ،‬كة ريَطرة برة طةرِانرةوةى توركرةكان نادريَر و‬
‫ريَطة بةوة نادريَ كة عةرةب حوكمى ئيَمةى كورد بكات‪ ،‬دووةم هيَزيَكى سوثا بةثةلرة‬
‫بؤ هةوليَر بنيَردر َي بؤ ئةوةى بةوانرةى ئراذاوة دةنيَنرةوة ثيَشران بردر َي كرة دةسرتى‬
‫حكوومةتى بةريتانى هيَشتا دريَذ و بة هيَزة‪ )).‬ئرةو وةآلمانرةى برةو شراندانة دةدران‪،‬‬
‫َنةواييرةك لرة برارةى‬ ‫برينداركةر و لةكةدار بوون‪ ،‬ضونكة من لة توانامدا نةبوو هريض دل‬
‫داهاتووى ليواى هةوليَر ثيَشكةش بكةم‪ .‬برةآلم دةفترةريَكى تايبرةتيم البروو‪ ،‬هرةموو‬
‫بةياننامةيةكى طشتى يان ليَدوانيَ كة وةزيريَكى بةرثرس شتيَكى لة برارةى عيَراقرةوة‬
‫طوتبىَ تيَيدا نووسراوة‪ ،‬لةم دةفتةرةدا وةرةقةيرةكم دةرهيَنرا‪ ،‬دواى وةرطيَرِانرى ئرةوةى‬
‫تيَيدا نووسراوة‪ ،‬دامة دةس ئةمحةد ئةفةندى‪ ،‬ئةمةشي تيَدا بوو‪:‬‬
‫((‪00‬ى ترةموز‪ -‬مسرتةر لويررد جرؤرم‪ ،‬لررة وةآلمرى مسرتةر (لررة مرِت) لررة‬
‫ئةجنوومةنى عةوام‪ ،‬طوتى‪ :‬طرفتةكانى ئيَستامان لة عيَراق طرفتى كاتني‪ .‬باوةرِيشى وا‬
‫بوو كة دةتوانريَ بة سةريدا زالَ بيَ ‪ .‬حكوومةتى خاوةن شركؤ هريض هؤكاريَر برؤ‬
‫دةس بةرداربوون لة ئينتيدابى بةريتانى بةسةر عيَراقةوة نابينىَ‪)).‬‬
‫‪129‬‬
‫َريَم‪،‬‬
‫دواتر من وةآلمم دايةوة طومت‪ (( :‬لةمرة زيراتر مرن نراتوامن هيضرى ديكرة بل‬
‫ثيَويستة بايى ئةوة بكات قةناعةتان ثيَى بيَ ‪ .‬من خؤم قسةم لةطرةلَ مسرتةر لويرد‬
‫َةت‪ ،‬كة زياتر لة هةر كةسريَكى ديكرة لرة سرةركردايةتى كردنرى‬ ‫جؤرم (ثياوى دةول‬
‫هاوثةميانان بةرةو سةركةوتن‪ ،‬كاريكردووة‪ .‬ئةو ثياوة لؤمة و سةرزةنش ريَطةى ثرىَ‬
‫ناطريَ و رووداوى كوشتنيئ كارى تىَ ناكات) دا كردووة‪ ،‬من قسرةى ئرةو دووبرارة‬
‫دةكةمةوة كة طوتى (ئيَمة دةس بةردارى ئةوةى ثيَمان راسثاردراوة‪ ،‬نابني)‪.‬‬
‫بؤ ئةوةى خؤم لة دةمةتةقيَى ديكة رزطار بكةم‪ ،‬لة داواكةيان سةبارةت بة ناردنى‬
‫َريَم كرةى‬ ‫هيَزيَكى سوثام كؤلييةوة‪ ،‬ثيَم طوتن كة هيَزةكرة دةطرات‪ ،‬برةآلم نراتوامن بل‬
‫دةطات‪ ،‬دواتر قسةم لة بارةى ئرةو تةمبيَكارييانرة كررد‪ ،‬كرة لرة ناوضرةى فرورِاتى‬
‫ناوةرِاس و ديالة لة ئارادية‪ ،‬تكام ليَكردن‪ ،‬كة ريَطة بة ثياوانى هؤزةكان نةدةن ببنة‬
‫نيَضريِى ئةو تةوذمة شيَتييةى كة عةرةبة شيعةكان لة ناوضرةى فرورِاتى ناوةرِاسر و‬
‫ديالة ثيَى كاريطةر بوون‪ ،‬هيض ثةشيَوييةك لة دجيلةدا لة بةغداوة تاكو بةسرة‪ ،‬نةبوو‪،‬‬
‫بةآلم لة بةغدا نةدةكرا هيض تةقينةوةيةك رووبدات‪.‬‬
‫سليَمانى لة ناو دةستة برةهيَزةكانى مسرتةر (سرون)دا‪ ،‬هريَمن بروو‪ .‬ئرةو ثيَرى‬
‫راطةياندبوون كة كاتى تةنطانة بةسةر ضووة‪ ،‬ئةوانةى ثةشيَوييان ناوةتةوة وةكو ريَوى‬
‫كاتى بةيانيان ليكاويان بة طلَ دا دةضىَ (ريَوى لة ئيَرران و كوردسرتان برة فيلبراز و‬
‫َنيا بوون‪ ،‬بةآلم‬ ‫بةالرِيَدا بردنى ئاذةىل سادة بة ناو بانطة)‪ ،‬خةل بةم قسانة نيمضة دل‬
‫رةوشةكة بة ئاطاتر بوو لة ثيَشرت‪.‬‬
‫دواى ئةوةى شاندةكة شويَنةكةى جيَهيَش ‪ ،‬لةطةلَ هةر يةكة لرة رةشريد ئاغرا و‬
‫ئةمحةد ئةفةندى بة جيا كؤبووةوة و لة سرةر ئرةو خزمةتانرةى ثيَشكةشري ئيردارةى‬
‫مةدةنى دةكةن‪ ،‬سوثاسم كردن‪ .‬لة بارةى ئةو يارمةتييانةى كة برةنياز بروو بطرةن و‬
‫ضاالكى تةمبيَكردن‪ ،‬ئازادانة قسةمان كرد‪ ،‬دووبارة كيَشةى وياليةتى موسلَ سةر لة‬
‫نوىَ ورذيَنرايةوة‪ ،‬ئةوان ثيَيان طومت ‪(( :‬ئةطةر توركرةكان بطةرِيَنرةوة‪ ،‬دةمرانكوذن و‬
‫َنيامان بكةى‪ ،‬كة ريَطةيان ثرىَ‬ ‫ذنامنان هةت دةكةن و مريامتان دةدزن‪ ،‬ئايا ناكريَ دل‬
‫‪128‬‬
‫نادريَ بؤ ئيَرة بطةرِيَنةوة؟)) دووبارة دةفتةرى طريفامن دةرهيَنا و ليَدوانيَكى مسرتةر‬
‫لويد جؤرجم بينى كة لة ‪0‬ى كانوونى دووةمى ‪ 1410‬دابووى‪ ،‬ئةمةش قسةكانيةتى‪:‬‬
‫((‪ ...‬ئيَمة لة كاتيَكدا‪ ،‬كة بةليَنى ثاريَزطاريكردن لة ئيمثراتؤرى توركى لةو وآلتانةى‬
‫كة نةتةوةى توركن‪ ،‬بة ثايترةختى ئةسرتةمبؤليئ‪ ،‬ناكرةين‪ ،‬باوةرِيشرمان وايرة كرة‬
‫َةستني‪ ،‬مافى ئةوةيان هةية هةر‬ ‫دوورطةى عةرةبى و ئةرمينيا و عيَراق و سوريا و فةل‬
‫يةكةيان دان بة قةوارةى نةتةوةييان دابنريَ ‪ .‬بةآلم نابيَ باس لة شريَوةى وردى ئرةو‬
‫َةتانة‪ ،‬تةنها ئةوة نةبيَ كة ناكريَ دةسرةآلتى‬ ‫داننانة بكريَ بؤ هةر يةكيَ لةو حال‬
‫ثيَشوو (عومسانى) بؤ سةر ئةو وآلتانةى ئاماذةى بؤ كراوة بطةرِيَتةوة‪)...‬‬
‫من ئاوا ليَدوامن لة سةردا طومت‪(( :‬ئةو ثيراوةى ئرةو قسرةيةى كرردووة‪ ،‬ترا برؤى‬
‫بكريَ قسةى خؤى دةباتة سةر‪ ،‬لة ئةجنوومةنى عةواميئ زؤرينةى هةيرة‪ ،‬سرةرجةم‬
‫لؤردةكانيئ لةمبارةيةوة اليةنطرى ئةو دةكةن‪ ،‬ئةويئ ليَرةدا مةبةسرتى لرة عيَرراق‬
‫َة))‪ .‬دواتر ئةو دوانة ضوونة دةرةوة‪ ،‬تا‬ ‫هةر سىَ وياليةتةكانى بةغدا و بةسرة و موسل‬
‫رِادةيةك ميَشكيان ئارام بوو‪ .‬بؤ نران خرواردن برؤ ئرةو خرانووةى نزير فرِؤكةخانرة‬
‫طةرِامةوة‪ ،‬لة سةر بانى خانووةكة طرووثيَكى طةورة لة ثؤليس و (شبانة) بة رةشاشى‬
‫لويس كؤببوونةوة‪ ،‬ضونكة ضاوةرِوانى هيَرشريَكيان دةكررد‪ ،‬لةميانرةى نران خرواردن‬
‫َىَ ثيراوى هؤزةكرانى برةنياز بوونرة ماشرينةكامنان‬ ‫راثؤرتيَ طةيش ‪ ،‬طوايرا كؤمرةل‬
‫َةية‪ ،‬برةآلم ئامراذة بروو‪ ،‬برؤ‬ ‫تيكبشكيَنن‪ ،‬دواتر روون بووةوة‪ ،‬ئةمة راثؤرتيَكى هةل‬
‫َة نةبةردة كرد و هانى كاث‬ ‫َةمت لةو كؤمةل‬‫ثةشيَوي روو لة زياد بوون‪ .‬دواتر داواى مؤل‬
‫(هى)م دا ضةندى بؤى دةكرىَ و هةرضةندة ئةمةش ثرِ مةترسيية‪ ،‬ئارام بطريَ ‪ .‬برةآلم‬
‫َةيةم كرد‪ ،‬كة تؤز دايثؤشيون‪ ،‬بىَ ئوميَدى‬ ‫كاتىَ بؤ دواي ني جار كة سةيرى ئةو كؤمةل‬
‫دايطرمت لة نيَوان حاكمة سياسييةكانى ناوضةكاندا‪ ،‬لرة نيَروان مرن و ئةوانردا نرةوةك‬
‫َكو هاورِيَيررةتيئ هررةبوون‪ ،‬كررة ئةمررةش بررةهؤى‬ ‫هةرثةيوةنرردي برادةرايررةتي بررةل‬
‫ليَكتيَطةيشتنى هاوبةش و مةترسى و ئازارى هاوبةش‪ ،‬ثةيدا ببوو‪ .‬لة هةنردىَ بؤنرة‬
‫دةطةيشتة ترؤثكى هةس الى هةر دووالمان‪ ،‬كة ئةمرة الى برادةرايةتييرةكى رووت‬
‫‪132‬‬
‫َراو) ناكريَ دركى ثيَبكريَ ‪ .‬ئةو ثةيوةنديية‪ ،‬بة طويَرِةى ثيَويسرتى سروشرتى‬ ‫(دامال‬
‫َةترةى كرة بؤترة هرؤى ثةيردا بروونى‬ ‫شتةكان‪ ،‬نةيدةتوانى بؤ دواى نةمانى ئرةو حال‬
‫بةردةوام بيَ ‪ .‬لةو ماوةيةى كة ئةوانةم هرةمووى برة سةرضراوةى هيَرز برؤ ئيردارةى‬
‫مةدةنى دةزانى‪ ،‬هيض بةرذةوةندييةكى تايبةتيم تيَدا نةبوو‪ ،‬برةآلم زؤر خؤنةويسر و‬
‫َسؤزى بؤ‬ ‫هةس كردن بة بةرثرسياريَتى بةرامبةر عيَراق نةوةك بةريتانياى مةزن و دل‬
‫ئةو راسثاردة نويَيةى كة بة دةرةجنامى جةنَ وةئةستؤمان دراوة‪.‬‬
‫ئةمةش نةريتى سوثاى كؤنة‪ ،‬لة خزمةتى نويَى سةربازى جيَبةجيَكراوة‪ .‬ئةو يةك‬
‫ئاماجنييةى كة واى لة طرووثة بضووكةكانى حاكمة سياسييةكان دةكررد‪ ،‬لرة شرويَنى‬
‫دوور كار بكةن‪ ،‬كةمرت كاريطةرى بة سةر دةروونةوة هةبوو‪ .‬زؤربةى جار ئةفسرةرانى‬
‫دةزطاكان‪ ،‬ئةوانةى تازة طواسرتابوونةوة لة دؤزينةوةى شويَنى طوجناو لة نيَوان ضرينى‬
‫َييةكاندا‪ ،‬سةختييان دةدي ‪ ،‬بةآلم ثرؤسةى هةمواركردنى ئاسرايى و‬ ‫فةرمانبةرة لؤكال‬
‫‪1‬‬
‫ضةوركردن و هةنديَجار طؤرِينةوة‪ ،‬بؤ دووبارة طوجناندن‪ ،‬بةس بوو‪ .‬وياليرةتى موسرلَ‬
‫دامودةزطاى جؤراوجؤرى تيَدا نةبوو‪ ،‬حاكمة سياسييةكةى‪ ،‬تاكرة دةسرةآلتى ليواكرة‬
‫بوو‪ ،‬بؤية ريَذةيةكى طةورةتر لرة بةرثرسرياريَتى لةئةسرتؤدا بروو‪ .‬كراث (هرى) لرة‬
‫كتيَبةكةيدا باسى لةو طواستنةوانة كردووة كة بة سةريدا هاتوون‪ ،‬بؤ ثاريَزطراريكردن‬
‫َةوة‪ .‬سروثا لرة ‪19‬ي ئةيلرةل‬ ‫لة مانةوةى لة هةوليَر‪ ،‬تا طةيشرتنى سروثا لرة موسرل‬
‫طةيش ‪ 0‬و خوشي بة اليةنطرامنان (ئةمحةد ئةفةندي خورشيد ئاغا) بةخشي‪.‬‬

‫‪ -1‬رةوشى وياليةتى موسلَ تا كؤنطرةى ئاشتى كؤتايى ثىَ نةهات‪ ،‬يةكاليى نرةبووة‪ ،‬ئيدارةيرةكى‬
‫تايبةتى بة شيَوةيةكى كاتى بؤى دياريكرا بوو سوثا لة ‪19‬ى ئةيلول طةيش و خؤشى بةخشرى برة‬
‫اليةنطرامنان (ئةمحةد ئةفةندى و خورشيد ئاغا)‪.‬‬
‫‪ -0‬لة ريَطةى كةلةكةوة هيَزى سوار ضاك دةتوانىَ لة ماوةى ‪ 90‬سرةعات بطاترة شرارى هرةوليَر‪،‬‬
‫َدين هيض كاريَكى واى نةكرد‪ ،‬تاكو هؤكارى ئةو دواكةوتنةى كة خوري بوو طيانى‬ ‫َم ذةنةرِالَ هؤل‬
‫بةال‬
‫ئةفسةرانى بةريتانى لة هةوليَر و دانيشتوانة اليةنطرةكةى بكاترة قوربرانى‪ ،‬روون بكاترةوة‪ .‬ترةنها‬
‫‪131‬‬
‫ئةمحةد ئةفةندى بؤ ماوةى دوو سالَ لة ثؤستى سرةرؤكى شرارةوانيدا مايرة‪ ،‬خرؤى‬
‫سةراثا بؤ خيَر و خؤشى شارؤضكةكة و ثاريَزطاريكردن لة ضينة هرةذارةكان لرة سرتةم و‬
‫َكانةى كة طرنطى ثيَدةدان‪ ،‬لة خاوةن‬ ‫ضاوضنؤكى خاوةن زةوييةكان تةرخان كرد‪ ،‬ئةو خةل‬
‫ثيشة و دوكاندار و بىَ داي و براوك و بيَوةذنران‪ ،‬واى دةبيرنني كرة خرةريكن دووبرارة‬
‫دةكةونة ناو ضااليى نةهامةتى كة دواى بةستنى ثةميانى ئاشتى ليَى دةرضوون‪ .‬هةرضرى‬
‫خورشيد ئاغا بوو‪ ،‬هةر بة زطماك سةركردةيةكى كةللرةرِةق بروو‪ ،‬ئرةو ثاريَزطرارى لرةو‬
‫َيَنةى كة لة سةر دةستى ئيِاهيم ئاغا (ئةو كات لة سةرةمةرطدا بوو) سةبارةت برة‬ ‫بةل‬
‫َثشتى كردن لة حكوومةتى نوىَ بؤ بةرذةوةندى دانيشتوانة كوردةكان دابرووى‪ ،‬كررد‪.‬‬ ‫ثال‬
‫َىَ‪(( :‬لة هيض تاكيَكى كوردم نرةديووة‪ ،‬ئرةو‬ ‫كاث (هى) لة بارةى ئةو نووسيويةتى و دةل‬
‫جةسارةت و يةك ئاماجنييةى هةبيَ ‪ ،‬كة خورشيد ئاغرا لرةو رؤذة رةشرانةدا لرة خرؤى‬
‫نيشانى دةدات‪ .‬هيض ثةشيَوييةكى ديكة لة ليرواى هرةوليَر رووى نرةدا‪ ،‬نةهامرةتى و‬
‫ويَرانكارى كة شؤرِشةكان بةدواى خؤياندا دةهيَنن‪ ،‬بة هؤى ئازايةتى و نةبةردى و هيَزى‬
‫دوو ثياو (هى و ليتلَ ديَلَ) و طرووثة بضرووكةكةيانةوة لرة يارمةتيردةرانى برةريتانى و‬
‫كوردةكانةوة‪ ،‬هةوليَر بة دوور بوو ليَيان‪.‬‬

‫رةوشةكة لة سليَمانى‬
‫كاتىَ لة مانطى ئةيلول سةردانى سرليَمانيم كررد‪ ،‬رةوشرةكة ئرارام بروو‪ ،‬ئرةو‬
‫ثةندةى كة سالَى ‪ 1414‬وةريان طرتبوو ك اريطةرى خؤى هةر مابوو‪ ،‬بةبىَ ئةوةى لة‬
‫بريبكريَ ‪ .1‬هةرضةندة ميَ جةر سؤن سوثايةكى لة ذيَر دةستدا نرةبوو كرة ثالَثشرتى‬

‫ئةوة دةَليَ كة ((ناوضةكة رووى لة ئارامى كرد)) كاتىَ سوثا طةيش ئةوة لة بري خؤى دةباتةوة كة‬
‫رةواندوز هةرطيز داطرري نةكرايرةوة‪ ،‬ئةمرةش وايكررد ريَطراى برة دةسر خسرتنةوةمان نرةب َي و‬
‫سليَمانيئ ببيَتة شانؤى نيطةرانى نوىَ‪ ،‬لة كاتيَكى دواتردا‪ .‬نووسةر‬
‫َمةتة بوو‪ ،‬كة ذةنةرِالَ فريزر كردية سةر شيَخ مةمحوود و لرة‬
‫َى ‪ ،1414‬ئةو هةل‬
‫‪ -1‬مةبةس لة ثةندى سال‬
‫َكةوتى دةربةند) بطةرِيَوة‪.‬‬
‫دةربةندى بازيان بة سةرى سةركةوت و بة ديلى طرت‪ .‬بؤ بةستى ثيَنجةم (هةل‬
‫‪132‬‬
‫بكات‪ ،‬بةآلم خرؤى و ياريردةدةرة ليهاتووةكرانى لرة برةرِ يَوةبردنى كاروبارةكانيران‬
‫ريَضكةيةكى هاوسةنطى ماقولَيان طرتةبةر‪ .‬كة هةوليَر بووة خؤراكى دزى و تراآلن‪،‬‬
‫نةدةتوانرا ثاريَزطارى لة رةوشةكةى الى خؤيان بكةن‪ .‬ضةندى ئاماذةكانى روخسارى‬
‫حكوومةت‪ ،‬بؤ خةلَكى ديار بيَ لةوىَ و لة كةركوك‪ ،‬ئةوةنردة سرةرؤك هؤزةكران‬
‫دةيانتوانى ضارةسةرى كيَشةى ئاذاوةطيَرة شويَن طؤرِةكان بكةن‪ .‬زؤريَ لةوانة ليَرة‬
‫و لةوىَ شويَنى خؤيان دةطؤرِى لةو ماوةيةدا‪ .‬هةنديَ لةوانة سريخورى بةلشرةفي‬
‫بوون‪ ،‬لةذيَر ثةردةى بةرطرى كردن لة مافةكانى مرؤظ درِندةترين رقيان لةبةرامبرةر‬
‫بيانييةكان كرؤدةكردةوة‪ .‬ئةوانرة برة شريَوةيةكى تايبرةت ثشرتطريييان لرة ياسرا‬
‫دةرضووةكان دةكرد ‪ 5‬ئةوانة توانيي ان ئةو ئامرازانة ئامادة بكةن‪ ،‬كرة برة هؤيرةوة‬
‫ضةك و جبةخانةى توركيران برة برِيَر كرة برة كرةم ناطريَر ‪ ،‬بةدةسر بهيَرنن و‬
‫بازرطانيي ةكى قازانل بةخشيان ثيَكهيَنا‪.‬‬
‫هةروةها ئةوانى ديكة‪ ،‬لة شويَن كةوتوانى شيَخ مرةمحوود‪ ،‬كرة هيواخوازبروون برة‬
‫طةرِانةوةى دةسةآلت سوديَكيان ثىَ بطات‪ ،‬بةآلم سةبارةت بة الطرييان‪ ،‬يران ئارةزوويران‬
‫َة سةندنةوة‪ ،‬ناكريَ هيض شتيَكى لرة‬ ‫بؤ دةسةآلت بةدةستةوة طرتن و دزى و تاآلن و تؤل‬
‫بارةيةوة بطوتريَ ‪ ،‬دةتوانرا لة نيَرو هؤزةكرانى (هةماوةنرد) كرة هرؤزيَكى زؤر ئرازا و‬
‫ريَطرة‪ ،‬ئةو هرؤزة شرانازى برةوةوة دةكرات كرة طرورطى كوردسرتانن‪ ،‬ئرةو هرؤزة لرة‬
‫َةكردن لةواني ديكة كةمرت نةبوون‪.‬‬ ‫هاوشيَوةكاني لة فليَكردن و سةخيت مامةل‬

‫كوردةكانى موسلَ‬
‫شيَخانى نةقشةبةندى‪ 1‬هةمان ريَضكةى نةقيبى بةغدا و خانةوادةكةيان طرتةبرةر‪،‬‬
‫هةموو قورسايى خؤيان خستة تاى تةرازوو‪ ،‬بؤ بةرذةوةنردى ئيردارةى نروىَ‪ ،‬فرةزىل‬

‫‪ -1‬سوننةى شافعى بة شيَوةيةكى طشتى بؤ سةر دوو تايفة دابةش دةبن ‪ -1‬نةقشبةندى ‪ -0‬قادرى‬
‫نةقشبةندييةكان شويَنكةوتووى شاى نةقشبةندى (الياس شاة بوخارى) ن‪ ،‬لرةو خةليفانرةى كرة لرة‬
‫‪133‬‬
‫ئةمةش بة ثلةيةك بؤ خؤيان لة دابني كردنى ئاشتى و ئارامى لرة مراوةى سراليَكدا‪،‬‬
‫دةطةرِيَتةوة‪ .‬هةروةها بؤ ئةو ريَوشرويَنة تةمبيَكارييانرةى كرة لرة مراوةى هراوينى‬
‫َى دةطةرِيَتةوة‪.‬‬
‫رابردوو بة ثلةى يةكةم و بؤ جؤرى ئيدارةى لؤكال‬
‫هررؤزة كورديي رةكانى‪ ،‬ئةوانررةى لررة رؤذهررةآلتى موس رلَ و برراكوورى رؤذهررةآلتى‬
‫َى‬ ‫نيشتةجيَن‪ ،‬نيطةرانييةكى زؤريان بؤ دروس كردين‪ ،‬بةآلم ئةوانيئ لرة مراوةى سرال‬
‫‪ 1414‬ثةنديان وةرطرتبوو‪ ،‬ناوضةى ئاكرىَ جطة لة عةشرريةتى سورضرى هرؤزى ديكرة‬
‫َةوة لرة ميانرةى هةفترةى‬ ‫شؤرِشيان رانةطةياند‪ .‬بة هيَنانى رةتليَكى سةربازى لة موسل‬
‫دووةمى مانطى ئةيلول‪ ،‬ضارةسرةرى كيَشرةكةيان برة شريَوةيةكى ناكاريطرةر كررا‪ ،‬ترا‬
‫ئةوكاتةى (‪ )422‬ضةكداريان هيَرشيان كرردة سرةر خيَوةتطايرةكى ئاشرورييةكان‪ ،‬كرة‬
‫دةكةويَتة دوورى ‪ 12‬ميل لة باكوورى رؤذهرةآلتى موسرلَ‪ ،‬برة ترةواوى تيَكنةشركان‪.‬‬
‫ئاشورييةكان‪ ،‬زؤر دانيان بة خودا نةطرت‪ ،‬هةرضةندة سورضييةكان ذمارةيان زياتر بروو‪،‬‬
‫بةآلم (‪ )42‬هيَررش برةريان سرةربرِى و ئرةوانى ديكةشريان ناضرار كررد برؤ ثشر ز َى‬
‫بكشيَنةوة‪ ،‬كة (‪ )192‬كةسيان غةرقى ئاو بوون‪ .1‬ئةمرة لرة كاتيَكردا‪ ،‬ئاشرورييةكان‬

‫دوازدة ئيمامةكة كةوتوونةتةوة‪ ،‬شيَخانى ئيَستايان لة نةوةكانى ئرةوانن‪ .‬هةرضرى قادرييرة شرويَن‬
‫كةوتووى ريَساكانى (شيَخ عةبدالقادر طرةيالنني) كرة طؤرةكرةى لرة بةغدايرة‪ ،‬نةقيبرةكانى بةغردا‬
‫راستةوخؤ لة نةوةكانى ئةو شيَخةن‪ .‬نووسةر‬
‫‪ -1‬مةبةستى لة هيَرشى سورضييةكانة بؤ سرةر سرةربازطةى (جروجر) لرة ‪10‬ى ئرةيلوىل ‪.1402‬‬
‫ئينطليز ئاشورييةكانيان بة تةواوى ضةكدار كردبوو دواتر فرِؤكةكانى ئينطليز لة ميانرةى هيَرشرةكة‬
‫بؤ بةهانةوة ضوونى ئاشورييةكان هراتن‪ ،‬شرةهيدةكانى هرةر دوو ال نزيكرةى (‪92‬برة‪ )92‬دةبروون‪.‬‬
‫سورضييةكان لة زؤر شويَن ثةالمارى ئينطليزيان داوة لة ‪0‬ى نيسانى ‪ 1402‬شيَخ رةقيب ثرةالمارى‬
‫هيَزيَكى ئينطليزى لة نزي طوندى (مام خةليفة) دا و ذمارةيةكى زؤرى ليَكوش ‪ ،‬لة يةكى ئرةيلول‬
‫هيَرشيان كردة سةر باتاس و سةرجةم حاميةكةيان كوش ‪ ،‬دواتر كراث (ليترلَ) لرة هرةوليَرةوة برة‬
‫هيَزيكةوة بؤيان هات و لة شةرِيَكدا ذمارةيةكى زؤريان لة هيَزةكة كوش ‪ ،‬ئةمةش هانى دان لةسةر‬
‫شةرِ بةردةوام بن‪ ،‬بؤية هيَرشيان كردة سةر رةواندوز‪.‬‬
‫‪134‬‬
‫تةنها ضوار كوذراو و هةش برينرداريان دا‪ .1‬لرة ثرؤسرةكانى ترةمبيَكردن‪ ،‬لةميانرةى‬
‫َى ‪ 1402-1414‬بةرِيَوةدةضروو‪ ،‬كوردةكرانى براكوور طرةورةترين‬ ‫َمةتةكاندا لة سال‬ ‫هةل‬
‫َيَر ((ئةطرةر ئرةو‬ ‫َردين دةل‬‫زيانيان لةبةرامبةر سوثاى نيزامى‪ ،‬بةركةوت‪ .‬ذةنةرِاآل هؤل‬
‫ثالثشتيية نةباية كة بة ريَكةوتيَكى تةواو بؤمان هرات‪ ،‬لةوانرة بروو ترةواوى ناوضرةى‬
‫َى تووشى نائارامييةكى بىَ كؤتا دةكرد))‪ .‬ثرىَ دةضرىَ مةسرةلةكة وابرىَ‪ ،‬برةآلم‬ ‫موسل‬
‫ثالثشيت ئاشورييةكان‪ ،‬بةريَكةوت نةبوو‪ ،‬ضونكة ثيَشررت ضرةكدار كرابروون و لرة سرةر‬
‫ثيَشنيازى ئيدارةى مةدةنى مةشقيان ثىَ كرابوو‪ ،‬دواترر سرةركردايةتيكردنيان درابرووة‬
‫دةستى ئةفسةرانى بةريتانى‪ ،‬ئةطةر دةسةآلتى مةدةنى نةتوانى بؤ يارمةتيدانى هرةوليَر‬
‫يان بؤ ثاريَزطاريكردن لة سيستةم لة ناوضةى موسلَ هانا وةبةر ئةو هيَزةى ئاشورييةكان‬
‫َى خودى سرةركردةى طشرتى دابروون‪ .‬ثرىَ دةضرىَ‬ ‫بةريَ ‪ ،‬كةواتة ئةوانة لة ذيَر كؤنرتؤل‬
‫َدين هةروةك (وياينطتؤن) لة شرةرِى واترلرؤ بةشريَ لرة هيَزةكرانى لرةياد‬ ‫ذةنةرِالَ هؤل‬
‫ضووبىَ‪ ،‬بؤيرة دةبيرنني هانرا برؤ ريَكرةوت و برةخ دةبرات‪ ،‬لرةو كرارة كرة هؤكرارة‬
‫راستةقينةكةى‪ ،‬كورت بينى كوردة سورضييةكان بوو لة هيَرش كردنة سةر سةربازى كةم‬
‫جوولة و ئامادة باش برؤ برةديهيَنانى بريوباوةرِةكرةى برةب َى ئرةوةى ضراوة ِريَى ريَنمرايى‬
‫تايبةتى بارةطراى طشرتى سروثا بكرات‪ ،‬كارةكرةى خرؤى ئرةجنام دةدات‪ .‬ئرةو طرورزة‬
‫كوشندةيةى ئاشورييةكان كة لرة سراتيَكى هةسرتيار دا هرات‪ ،‬طرنطييرةكى طرةورةى‬
‫َدين ئراورِ لرة ناوضرةكانى‬ ‫هةبوو‪ .‬هيض تةقينةوةى ديكة رووى نةدا‪ ،‬وايكرد ذةنةرِاآل هؤل‬
‫فورِاتى ناوةرِاس و ديالة بداتةوة و جةختيان لة سرةر بكاترةوة‪ ،‬كرة دووبرارة سرةرجنى‬
‫خويَنةريان بؤ رادةكيَشني‪.‬‬

‫ليجمةن و ناوضةى دليَم‬


‫تا رؤذى دوانزدةى ئاب هيض باخيبوونيَ لة نيَوان بةغدا و رومادى يان لة فورِاتى‬
‫دةوروبةرى فةلوجة‪ ،‬رووينةدا‪ .‬عةىل سليَمانى شيَخى دليَم هةر بة خؤرِاطرى مايرةوة‪،‬‬

‫َدين‪ ،‬الثةرة ‪ 092‬بطةرِيَوة‪ ،‬نووسةر‪.‬‬


‫‪ -1‬بؤ كتيَبةكةى هؤل‬
‫‪135‬‬
‫عةشريةتى زةوبةعيئ بة سرةركردايةتى شريَخ زارى برة كةللرةرِةقى مايرةوة‪ ،‬برةآلم‬
‫رؤليَكى ناضاالكى هةبوو‪ .‬ليجمةن لة يازدةى ئاب بة ئؤتؤمبيَليَر برؤ تراوتويكردنى‬
‫َنيا بوو لةوةى كة هيض ثةشيَوةييةكى ترسناك لة نيَوان‬ ‫رةوشةكة‪ ،‬هاتة الم‪ ،‬ئةو زؤر دل‬
‫بةغدا و فةلوجة يان لة باكوورى بةغدا روونادات‪ ،‬تا عةىل سليَمان دةسةآلتى بة سةر‬
‫دليَم دا مبيَنيَترةوة‪ .‬لرة دةوروبرةرى سرةعات يرازدةى برةيانى رؤذى دووةم‪ ،‬الى مرن‬
‫رؤيش و دةيطوت لة سةعات ‪ 1‬دةطةمة فةلوجة‪ .‬بة بروسكة رةوشةكةم بةوردى برؤ‬
‫باس دةكات‪ .‬دواتر طوتى بة شيَخ زاريم راطةياندووة كة لة ( خان نوقترة) ضراوم ثرىَ‬
‫دةكةويَ ‪ ،‬خان نوقتة‪ ،‬كةوتؤتة ناوةرِاستى ريَطاى نيَوان بةغدا و فةلوجة‪ ،‬داواي كررد‬
‫ضاو لةو ماوةية بثؤشرىَ كة بؤ شيَخ زارى دانراوة تراكو ثيَشرينةى كرِينرى ترؤى ثرىَ‬
‫َى رابردوو وةريطرتبوو‪ .‬بةآلم ئةوةى لة ضاوثيَكةوتنةكةدا روويردا‪ ،‬ئرةوا‬ ‫بدات‪،‬كة سال‬
‫َدين لة كتيَبةكةيدا (الثةرة ‪ )121‬بةم شيَوةية باسيكردووة‪:‬‬ ‫سيَر ئةيلمةر هؤل‬
‫((‪ ....‬لة سةعات ‪ 10/12‬بة ئؤتؤمبيَلةكةى خؤى‪ ،‬كرة ترةنها خزمرةتكاريَ و‬
‫َدا بوو بةرةو خان رويش ‪ ،‬لة دةروازةى خان ضاوى بة زارى كرةوت‪،‬‬ ‫شوفيَرةكةى لةطةل‬
‫تا سةعات ‪ 0/22‬بةردةوام طفتوطؤى كاروبارى بةروبووم و باجرةكانيان دةكررد‪ ،‬هرةر‬
‫َطرتبوو‪ ،‬طةيشرتة خران‪.‬‬ ‫َىَ عرةرةبى هرةل‬ ‫لةو سةعاتةدا بوو‪ ،‬ئؤتؤمبيَليَ كة كؤمرةل‬
‫باسكرا‪ ،‬كة ئةوانة لة دوورى دوو ميل بة ئاراستةى بةغدا راوةستيَنران و تاآلن كران‪،‬‬
‫دةرحالَ‪ ،‬ليجمةن ئةفسةريَكى (شبانة) و دة ثياو لةطرةلَ ثيَرنل ثيراوى زةوبرةعى برؤ‬
‫َةية كرد‪ ،‬كة زياتر لة دوو‬ ‫دةستطريكردنى دزةكان دياريكرد‪ ،‬بةآلم فةرمانى بةو كؤمةل‬
‫َةكة‪ ،‬زارى و ثيراوانى دواى‬ ‫ميل لة خان دوور نةكةونةوة‪ .‬لة ميانةى رؤيشتنى كؤمةل‬
‫طفتوطؤيةكى طةرم‪ ،‬خانيان جيَهيَش ‪ .‬لة سةر ئةوةى طوترا‪ ،‬طفتوطؤكة لرةبارةى ئرةو‬
‫رووداوى دزيية بوو‪ ،‬كة زةوبةع بة بةرثرس تيَدا دانرا‪ .‬بةآلم هيَندةى ثىَ نةضروو زارى‬
‫طةرِايةوة و داواى لة ثاسةوانةكة كرد‪ ،‬كرة ريَطرةى ثيَبردات برؤ قسرةكردن حراكمى‬
‫سياسى بينىَ فةرمانى ريَطةدانى ثيَدرا‪ ،‬لةو كاتةدا دوو لة شرويَنكةوتوانى زارى كرة‬
‫َسان تةقةيان لة ليجمةن كرد و زؤر بة سرةختى‬ ‫يةكيَكيان (سليَمان)ى كورِى بوو‪ ،‬هةل‬
‫‪136‬‬
‫برينداريان كرد‪ ،‬كاتىَ بة بريندارى بة سةر زةويردا كرةوت‪ ،‬زارى ليَرى هاترة ذورىَ و‬
‫ليجمةن ليَى ثرسى بؤضى فةرمانى تةقةكردنى دةركرد‪ ،‬لة كاتيَكدا من ثيَشرت هةرطيز‬
‫ئازارى تؤم نةداوة؟! بةآلم زارى مششيَرةكةى دةرهيَنا و كوشتى‪ ...1‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫َى‬‫مردنى ليجمةن بؤ كةسايةتى من طورزيَكى بةهيَز بوو‪ ،‬ضونكة من هةر لة سرال‬
‫(‪)1429‬ةوة دةمناسى و لةوةتةى نيسانى (‪)1410‬ةوة ثةيوةندى توندمان بة يةكرةوة‬
‫هةبوو‪ ،‬ليجمةن كةسايةتييةكى ديارى هةموو ئةو ناوضانةى عيَراق بوو‪ ،‬كة برةزمانى‬
‫عةرةبى قسةيان دةكرد‪.‬‬
‫ناوةكةى ئازايةتيي ةكى شةخسى هةبوو‪ ،‬نةرمى لة جوالنةوة و ناسينى ئةوانةى‬
‫مامةلَةيان لةطةلَدا دةكات لة خةلَ ‪ ،‬الى عةرةبةكان شرتيَكى ئاشرنا بروو‪ ،‬ترا‬
‫وايليَهاتبوو‪ ،‬هةر هؤزيَ لة هؤزةكانى دجيلة ناوى منالَةكانيان بة نراوى ئرةوةوة‬
‫دةكرد‪ .‬مردنيشي ئاماذة بروو‪ ،‬برؤ روودانرى زجنريةيرةك رووداوى يراخيبوون لرة‬
‫ناوضةى فورِات لة نيَوان فةلوجة و هيي ‪ ،‬لةوانةية ئةمة ئةوةى لة شةهرةبان كة‬
‫دواى ضةند رؤذىَ روويدا‪ ،‬خيَرا كردبىَ‪ .‬ضةند رةتليَ سةرباز بؤ تةمبيَكردن لرة‬
‫مانطى ئةيلول هيَنراية شويَنةكة‪ ،‬هةروةك ئةوةى لة كتيبةكةى هؤلَدين برةوردى‬
‫باسكراوة‪ .‬بةآلم ئيَستا ئةوا (‪ )0‬سالَ بة سةر رووداوةكةدا ترىَ دةثرةرِىَ برة برىَ‬
‫ئةوةى شيَخ زارى دةستطري بكريَ ‪ ،‬تا شوفيَرة عةرةبيي ةكةى كة دةيزانى هيَشرتا‬
‫خةآل ت بؤ سةرى شيَخ زارى هةية‪ ،‬بة طرتنى دا‪ .‬لة بةندخيانة مررد‪ ،‬لرة مرانطى‬
‫كانوونى دووةمى سالَى ‪ 1400‬دلَرى وةسرتا‪ ،‬ئةمرةش دواى ئرةوةي ((دادطراى‬
‫طةورة)) دوو رؤذ بةر لة مردنى‪ ،‬بةندى هةتا هةتايةى بؤ دةركرد‪ .‬ناشتنى تةرمى‬
‫ناوبراو بووة‪ ،‬بؤنةيةك بؤ سازكردنى خؤثيَشاندانيَ كرة نزيكرةى هةشر هرةزار‬
‫خةلَ بةشدارييان تيَدا كرد‪ .‬الشةى ليجمةن بؤ لةطؤرِنان براية فةلوجة‪ ،‬بةآلم لة‬
‫طورستانى سةربازى لة بةغدا نيَذراوة‪.‬‬

‫‪ -1‬بررؤ الثررةرة (‪)00-94‬ى كتيَبررى ((ش ريَخ زارى)) سررةبارةت بررة ضررريؤكى رووداوى كوشررتنى‬
‫((ليجمةن)) هةروةك سليَمان زارى دةيطيَرِيَتةوة‪ ،‬بطةرِيَووة‪.‬‬
‫‪137‬‬
‫ثةرةسةندنة نويَكانى شؤرِش لة سةماوة‬
‫َةكانى دةسرتطريكردنى‬ ‫ثةشيَوييةكان ئيَستا بة دواى يةكدا‪ ،‬خيَرا و ضرِ روودةدةن‪ .‬هةول‬
‫َةوةكة لة دةس دةرضوو بوو‪ .‬لة ‪12‬ى‬ ‫سةرؤكى بزووتنةوةكان لة بةغدا‪ ،‬سةرى نةطرت‪ ،‬جل‬
‫ئاب كةشتى طةىل بةرطرى (طرين فآلى ‪ )Greenfly‬لرة فرورِاتى خروار و لرة دوورى (‪)0‬‬
‫ميل لة باكوورى (خةزةر) وةستا‪ ،‬بةآلم ئةو هةوآلنةى كرة برؤ دةرهيَنرانى لرةو تةنطرذةى‬
‫تيَكررةوتبوو‪ ،‬بررىَ سرروود دةرضرروو‪ ،‬ئةطررةر دةسررتبةردارى كةشررتييةكة ببوونايررة و‬
‫كةشتيوانةكانى بطوازرابواية‪ ،‬ذيانى زؤر كةس رزطرار دةكررا‪ ،‬برةآلم راى ديكرة برة سرةر‬
‫كيَشةكة زالَ بروو‪ .‬كرات َى كاتةكرةى دواكرةوت‪ ،‬هرةو َل و ماندبوونرةكان برؤ رزطراركردنى‬
‫كةشتيوانةكان ئةجناميَكى سةركةوتووى بةدةس نةهيَنا‪ ،‬لة كؤتاييدا كةشتيوانةكان ناضار‬
‫بوون خؤبةدةستةوة بدةن‪ ،‬لة ‪1‬ى تشرينى يةكةم لة اليةن عةشايةرةكان كروذران‪ .‬ذةنرةرِالَ‬
‫َدين نووسراويَ بة ميَرذووى ‪12‬ى ئرةيلول‪ ،‬لرة الثرةرة ‪102‬ى كتيبةكةيردا لرة زارى‬ ‫هؤل‬
‫كاثتنى ((طرين فالى)) موالزم (ئةى‪ .‬سى‪ .‬هيجرر)‪ ،‬طواسرتؤتةوة‪ ،‬هيجرر كرة سرةر برة‬
‫دائريةى طواستنةوةى ئاوى بوو‪ ،‬هةر ديَريَكى ئةو نووسرراوة هةناسرةى ئازايةتييرةكى برىَ‬
‫َيَ ‪ ...(( :‬ئةوان لةو طةرمييةى هاويندا نقروم‬ ‫َدين دةل‬
‫ويَنةى ليَ دةهات‪ .‬سيَر ئةيلمةر هؤل‬
‫َرى رووبرار نرةبيَ هيضريان نرةبوو‬ ‫َيَل‬
‫بوون‪ ،‬كة تةمحول نةدةكرا‪ ،‬جطة لرة ئراوى طرةرم و ل‬
‫َةكان بؤ رزطاركردنى ئةوان دةدريَر ‪،‬‬ ‫بيخؤنةوة‪ ،‬بةبىَ ئةوةى ئاطايان لةوة بيَ هةموو هةول‬
‫ئةوان لة سةرةخؤ لة برسان دةمردن‪ ،‬ضارةنووسى ئةوانةى لةسةر ثشتى كةشتييةكة بروون‪،‬‬
‫بررةم شريَوةية برروو‪ ،‬لةطررةلَ ئةوةشرردا سررةركردةى كةشررتييةكة ‪ 1‬رؤذ بررةر لررة كؤترايى‪،‬‬
‫َيَ ‪(( :‬هةموو ئةوانةى لة كةشتييةكةدا بوون‪ ،‬بةرِاستى ئرةو نرخاندنرةى‬ ‫نووسيويةتى و دةل‬
‫كة سةركردةى طشتيم (ئةمري هيوز– سةرؤكى دائريةى طواستنةوةى ئاوى) كردى‪ ،‬برةرز را‬
‫َدةسرتني‪،‬‬‫دةطرن و سوثاسى دةكةين‪ ،‬لةبةرامبةر ريَزطرتن لةو ئةركةى كرة ئيَمرة ثيَرى هةل‬
‫ئيَمة ئةطةر ثيَشرت بةرطةمان طرتبىَ‪ ،‬ئيَستاش بةرطة دةطرين تا سوثا دةطات‪ ،‬ئرةوةى زؤر‬
‫َمان ثيَى خؤشة‪ ،‬ئةوةية كة دةزانني يارمةتى بؤ ئيَمة لة ريَطاداية‪ .‬دةكريَ خؤرِاطر برني‪،‬‬ ‫دل‬
‫زياتر خؤرِاطر دةبني ضونكة دانيشتوانى طوندى (باب) دوستى ئيَمةن‪ ،‬بة مةرجىَ خؤراكمان‬
‫‪139‬‬
‫َيَم كة ئيَمة بة دلَ‬
‫ضنَ كةويَ و تووشى زيانى طةورة نةبني‪ .‬سةرلةنؤى حةز دةكةم ئةوة بل‬
‫و بة طيان (هةر ضةندة ئيَستا ئيَمة هيَزمان نيية) خوازيارين‪ ،‬تا دريَذترين ماوة لة شرويَنى‬
‫خؤمان خؤرِاطر بني تا كؤتايى‪ .‬ئيَمة هةر هةموومان سوثاسى حامية دةكرةين‪ ،‬سرةبارةت‬
‫بةو هةستة ناسكةى بةرامبةر ئيَمةى ثيشراندا‪ ،‬هيروادارين لرة نزير تررين كاتردا هرةر‬
‫هةمووتان ببينني))‪.‬‬
‫هةر ضةندة‪ ،‬هيَشتا دةقة رةسةنةكةى ئةو نووسراوة ماوة‪ ،‬بةآلم من هيوادارم كرة‬
‫رؤذيَ ر لررة رؤذان ئررةو نووسررراوة شررويَنى طوجنرراوى خررؤى لررة نيَررو ئةرشرريف يرران‬
‫بةرووخراوةكانى ثؤىل ئةندازيارانى ثاشايةتى ببينيَتةوة – ئةو نووسراوة شايةنى ئرةو‬
‫ناوبانطةية كة سكوت لة جةمسةرى باشروور برة دةسرتى هيَنرا‪ ،‬هرةروةها باشررتين‬
‫َطة هيَنانرةوة بيَر ‪ ،‬ئرةو طيانرةى كرة لرة ميانرةى‬ ‫َطةية‪ ،‬ئةطةر ثيَويستى بة بةل‬ ‫بةل‬
‫جةنطدا هيَزى بة ثياوان دةدا لة هاندانى ئةركيان بؤ خةبات لة دذى درِندة تينووةكان‬
‫بؤ خويَن بكةن‪ ،‬بةردةوام بوو‪.‬‬
‫هؤزى (ئةرةوابر)‪ ،‬كة بةرثرسة لرة كوشرتنى كةشرتيوانانى ((طررين فرالى))‪ ،‬دوو‬
‫ئةفسةرى هيَزى ئامسانى ثاشايةتيشيان كوش ‪ ،‬كة لة ‪00‬ى ئةيلول كراتىَ دةيانةويسر‬
‫خؤراك لة ئامسانةوة بطةيةنتة ئرةو كةشرتييةى كرة برة لةناوضروو حروكم درا بروو‪ ،‬لرة‬
‫ئامسانةوة كةوتنة خوارةوة‪ ،‬بة خويَن ساردى هةر دووكيان كوشر ‪ .‬ضرةندى لرة كؤترايى‬
‫مانطى ئاب نزي دةبووينة‪ ،‬رةوشي سةماوة‪ ،‬دةبووة مايةى نيطةرانييةكى مةترسيدار‪،‬‬
‫هريش كراية سةر كاروانيَكى ئاويى (رووبار) كة ثيَداويستى لة ناسررييةوة برؤ سرةماوة‬
‫دةطواستةوة‪ ،‬كةشتى ((ئايس ناين)) لة كةنار اليردا و دواترر دةسرتى بةسرةردا طرريا‪،‬‬
‫ئينجا سرووتيَنرا و كةشرتيوانةكانى سرةربرِان‪ .‬هرةروةها (دوبرة)يرةك كرة جبةخانرةى‬
‫َطرتبوو‪ ،‬كاتىَ لة سةماوة نزي بووة‪ ،‬راطريا‪ ،‬بةآلم تةواوى كاروانةكة بة سرةالمةتى‬ ‫هةل‬
‫طةيشتة ئاماجنى خؤى‪ .‬لة ‪1‬ى ئةيلول عةرةبةكان هيَرشيان كردة سةر شرةمةندةفةريَكى‬
‫ضةكدار لة نزي سةماوة‪ ،‬ثيَئ ئرةوةى بطاترة حاميرة‪ .‬شرةمةندةفةرةكة دةسرتى برة‬
‫سرةرداطريا و سررةرجةم ئةوانررةى تيَردا برروون كرروذران‪ ،‬كرة زؤربررةيان لررة ليررواى ‪12‬ى‬
‫‪138‬‬
‫َدين لة ثةرتووكةكةيدا (الثةرة ‪ )020‬وةسفيَكى‬ ‫(هودسن)ى سوارضاك بوون‪ .‬ذةنةرِاآل هؤل‬
‫زيندووى ئةو ثرؤسةى كردووة كة بة ئازايةتى جةنطان تا مردن لة بةرامبةر زؤرينة زؤر‪،‬‬
‫ناسراوة‪ .‬سةركردةى ئةو مةفرةزةية (كاث ئؤو رسلَ) و (كاث جى‪ .‬ئيَس هندرسؤن) ترا‬
‫ثيَئ ضةند هةفتةيةكيئ سةبارةت بة ئةطةرى ثةيوةنديكردنيان بة ئيدارةى مةدةنييةوة‪،‬‬
‫َةوانانة جةنطا‪ .‬كرةم ثيراو‬‫َوطؤرِ دةكرد‪( .‬رسلَ) تا كؤتايى ثال‬ ‫لةطةلَ مندا يادداشتمان ئال‬
‫هةن‪ ،‬كة بتوانن طيانيان لة ميانةى جةنطةكاندا بةطرانرت لةوةى كة ئةمانة لة شرةرِيَكى‬
‫دوو سةعاتى يان سىَ سةعاتى فرؤشتوويانة‪ ،‬لةطةلَ ئةوانةدا كاث (ثيَجؤن) كة سةر برة‬
‫ثياوانى خزمةتطوزارى ثزيشكى هيندى بوو‪ ،‬هةبوو‪ ،‬ئةو ثيراوة ثرارةى نةختينرةى لرة‬
‫جؤرى (‪ 12‬روثية)ى لة شرةمةندةفةرةوة فرِيَدايرة دةرىَ‪ ،‬كراتىَ شرةرِةكة خرةري بروو‬
‫َردا‪،‬‬
‫َطرتنرةوةى ثارةكرة ئةوةنردة يرةكرتيان ثال‬ ‫كؤتايى ثىَ بيَ و عةرةبةكانيئ برؤ هةل‬
‫ئةويئ ضةند برؤمبيَكى لرة نيَوانيانردا تةقانردةوة‪ ،‬ذمارةيرةكى ليَكوشر و ضرةندينى‬
‫ديكةشى ثةك خس ‪ .‬ئةو نةبةردييةى كة ئةو ثياوانة و سوارضاكانى هينردى نوانرديان‪،‬‬
‫لة هةريَمى فورِات دواى ئةوةى هؤكارةكانى شؤرِشةكة سرةردةميان برة سةردةضرىَ‪ ،‬لرة‬
‫بريدةكريَ ‪ ،‬هةر باس دةكريَ ‪.‬‬

‫هةلَسةنطاندنى شؤرِشةكة لة ديالة‬


‫كةمرت طرنطى سةربازى بةو بزووتناوانةى دوايى كة لة براكوورى رؤذهرةآلتى بةغردا‬
‫روويدا‪ ،‬دةدريَ ‪ .‬هةرضةندة رووكةشانة طرنطى ثيَدراوة و ناوبانطيَكى فراوانى دواى ئرةو‬
‫رووداوةى كة لة ‪10‬ى ئاب لة نزي باقوبة روويدا‪ ،‬ثةيدا كرد‪ .‬بةآلم ئةو هيَزةى كرة لرة‬
‫بزووتنةوةى فورِاتدا هةبوو‪ ،‬لةويَدا نةبوو‪ ،‬ئةو بزووتنةوةية ئةو رةطةزة هيَزةى نةبوو‪ ،‬كة‬
‫ئةفسةرانى شةريفى نويَنةرايةتييان دةكرد‪ ،‬ئةفسةرانى شرةريف برةو بةخشرينانةى كرة‬
‫حكوومةتى بةريتانى بة حكوومةتى سورى دةدا ثش قايم بوون‪ ،‬بؤيرة شؤرِشرةكة لرةو‬
‫دةظةرانة الواز و ثةرتةواز بوو‪ ،‬هؤزةكان كةمرت كارى ريَكخراويان لرة نيَروان دا هرةبوو‪،‬‬
‫َكانى ئةو ناوضةية كة حكوومةتى بوونى خؤى لة دةس دةدا‪ ،‬دةسرتيان دةكررد برة‬ ‫خةل‬
‫‪142‬‬
‫تاآلن و برِوى مالويَرانكةر كاتىَ هيَزيَكى بةرِيَز لة بةرامبةر هيَزى ئؤثؤزسيون دةركةوت‪،‬‬
‫ئؤثؤزسيون راستةوخؤ لةناوضوو‪ .‬لة مانطى ئةيلول باقرية و شةهرةبات و دةلتاوة بة برىَ‬
‫هيض سةختييةك دووبارة داطريكراوة‪ .‬كاث (لويدى حاكمى سياسى دةلتاوة‪ ،‬دةستبةسةر‬
‫كرا‪ ،‬بةديل لة اليةن شيَخةكانى ناوضةكة دانرا ئةو شيَخانةى كة (سوثا طةيشر سرزاى‬
‫َردين لرة كتيَبةكةيردا (الثرةرة ‪)140‬‬ ‫ثيَويستى خؤيان وةرطرت)‪ ،‬ئةمةش ذةنرةرِاآل هؤل‬
‫ئةمةى باسكردووة‪ .‬سةختة بة رستةيةك جياوازى نيَوان ئةو ليبوردةيةى كة لة شةهرةبان‬
‫كرا‪ ،‬بة هؤيةوة فةرمانبةرة بةريتانييةكان كوذران‪ ،‬لةطةلَ ئةو توندوتيذييةى كرة رةتلرة‬
‫تةمبيَكارييةكةى ثاريَزةرى (محاة) كاث (لويد) و رزطاركةرانى ئةجناميانردا بكريَر –‬
‫خؤشبةختانة خاثور كردنى تةواوى دةلتراوة وايكررد ثارِانرةوة كاريطرةر و برةهيَزةكانى‬
‫ئةفسةرى كشتوكاىل‪ ،‬كة بة سيفةتى سياسى باوةرى سوثا بوو‪ ،‬سةرى نةطرت‪.‬‬
‫َدين لة وةسفكردنى ئةو بزووتنةوانةى لة باكوورى رؤذهرةآلتى بةغردا هرةبوو‪،‬‬ ‫هؤل‬
‫ضريِؤكى ئةو ئةفسةرة دكتؤرةى كة شؤرِشطيَرِان لة خانةقني بة ديليان طرت‪ ،‬ثشرتطوىَ‬
‫خستووة‪ .‬دواتر سروثا رزطرارى كررد و راسرتةوخؤ دةستبةسرةرى كررد دواى ئرةوةى‬
‫َرةرِاوك َى لرة ريَطرةى‬
‫ماوةيةكى زؤر لة بةندى مايرةوة‪ ،‬برة بالوكرةرةوةى تررس و دل‬
‫نووسينى نووسراويَكى بة زؤرة ملىَ‪ ،‬تؤمةتبار كرا‪ .‬نووسراوةكة برىَ ناونيشران بروو‪،‬‬
‫هةروةها نةطةيشتبووة شويَنى مةبةس ‪ ،‬هيض شتيَكى واى تيَدا نةبوو كة مايةى ترس‬
‫بيَ ‪ .‬لة دادطاى ليَكؤلينةوة حوكمى بىَ تاوانى وةرطرت‪ ،‬بةبىَ ئةوةى هيض يةكيَ لة‬
‫شاهيدة سةربازيية طرنطةكان ئامادة بنب‪.‬‬

‫رووداوةكانى شامية و كوفة‬


‫ئيَستا هةرئةوة ماوة كة ئةو رووداوانةى كة لة كوفة رووياندا تؤمار بكةين‪ ،‬كوفة‬
‫لة ‪02‬ى حوزيَرانردا دةورة و طرةمارؤ دراوة‪ .‬لرةم بؤنةيرةدا سوثاسرطوزارى ميَجرةر‬
‫(نوربةرى) دةكريَ ‪ ،‬ضونكة توانى بريَكى زؤر لة خؤراك و بذيوى لة ناوةخؤ بؤ ماوةى‬
‫َردين رةخسرا ضارةسرةرى برارة‬ ‫طةمارؤكة بةدةس خبات‪ ،‬بةمةش بوار بؤ ذةنةرِالَ هؤل‬
‫‪141‬‬
‫سةربازييةكة لة سةرةخؤ بكات‪ .1‬ئةطةر ئرةو شكسرتة يرةك لرة دواى يةكانرةى كرة‬
‫تووشى هيَزة سةربازييةكامنان بوون‪ ،‬لة باشوورى حيللة و دواتر لة روميسة و سةماوة‬
‫نةبواية‪ ،‬ئةوا هؤزةكانى ناوضةى شرامية شؤرِشريان نرةدةكرد‪ ،‬هريض سرتةميَكيان ىلَ‬
‫نةكرابوو‪ ،‬تا طازاندةى ىلَ بكةن‪ ،‬ئيدارةى مةدةنى بة شريَوةيةكى طشرتى و ئةوانرةى‬
‫نويَنةرايةتى ئةو ئيدارةيةيان دةكرد و ميَجةر (نوربةرى) و كاث (مان) برة تايبرةتى‬
‫ريَزليَطرياو و خؤشةويستيئ بوون‪.‬‬
‫ئةوانةى بةر ئةم دوو ئةفسةرة (بةلفؤر و ينطي ) دةسةآلتى خؤيان بة ئاقالنة‬
‫و باشى بةكارهيَنا‪ ،‬هةروةها ئةو سزايةى كة لة برِى كوشرتنى (كراث مارشرال)‬
‫بةسةر نةجةفدا د را‪ ،‬هيَشتا لة زةينى خةلَكى تازة بوو‪ .‬تاكة خرةمى ئةفسرةران‬
‫نةبوو‪ ،‬كرة كراريَكى وا بكرةن ثةشريَوةي يةكى ضراالك برةرثا نرةبيَ ‪ ،‬لةمةشردا‬
‫سةركةوتوو بوون‪ .‬ميَجةر (نوربةرى) لرة نةجةفردا دةسرةآلت يَكى كرةمى نرةبوو‪،‬‬
‫خةلَكى لة رؤذى ‪ 00‬ى حوزيَرانردا‪ ،‬برة هيَمنيير ةكى ضراوةرِوان نرةكراو هرةوالَى‬
‫دةستطريكردنى (مريزا حمةمةد رةزا) كرورِ ى موجتةهيردى طرةورةى كةرةبرةاليان‬
‫بيس ‪ .‬لة يةكى حوزيَراندا ميَجةر (نوربةرى) ريَوشويَنى كؤبوونرةوة برة طرةورة‬
‫سةرؤكةكانى (ئةلفةتلة) ى لة بارةطاى سةرؤكةكةيان (شريَخ لرةتيف) ريَكخسر ‪.‬‬
‫كؤبوونةوةيررةكى يةكالكررةرةوة نررةبوو‪ ،‬ضررةند كةسرران يَ بررةر لررة كؤبوونةوةكررة‬
‫خؤثيَشاندانيَكى دوذمنكارانةيان ريَكخستبوو‪.‬‬
‫لة ‪0‬ى تةموز كؤبوونةوةيةكى ديكة لرة نيَروان كراث (مران) و (شريَخ مرةرِزوق‬
‫ئةلعةداد) شيَخى (ئةلعةوابد) طريدرا‪ ،‬كة زةوييةكانى ئةم شيَخة دةكةويَتة تةك (ئروم‬
‫بةعرور)‪ ،‬ئةم كؤبوونةوةيةش هيض ئةجناميَكى نةبوو‪ .‬قسةيةكى ئةو كؤبوونةوةية‪ ،‬كة‬
‫بةرِيَز عةلوان (ئةلياسرى) طوتوويةتى‪ ،‬دةورذيَنريَ ‪ ،‬برةم قسرةية‪ ،‬خواسرتى زؤريَر‬
‫كةسى دربرِيووة‪ (( :‬سرةربةخؤيتان برة ئيَمرة نيشراندا‪ ،‬كرة ئيَمرة هرةرطيز داوامران‬

‫َدين‪ ،‬الثةرة ‪ 191‬و ‪.140‬‬


‫‪ -1‬هؤل‬
‫‪142‬‬
‫نةكردبوو‪ .‬ئيَمة خةونيشمان ثيَوةى نةديتبوو‪ ،‬تا ئيَوة ئةو بريؤكةيةتان خستةميَشركى‬
‫َة بة شيَوةيةكى وا دووربووين لة سرةربةخؤيى‪ ،‬كرة‬ ‫ئيَمةوة‪ .‬ئيَمة لةوةتةى سةدان سال‬
‫ناكريَ مةزةندة بكريَ ‪ .‬ئيَستا ئيَمة هاتووين داواى سرةربةخؤيى دةكرةين‪ ،‬ئيَروةش‬
‫بةندمان دةكةن‪))....1‬‬
‫بةرِاى من و ئةوانى ديكة بةخشينى سةربةخؤيى يان بةليَندان بة سرةربةخؤيى‪،‬‬
‫ئةرك ناخاتةوة‪ ،‬بةلَكو بة نارِاستةخؤ سةربةخؤيى عةشايةر و بة دةسرتةوة طرتنرى‬
‫تةواوي دةسةآلت بة دةستى شيَخةكان دةطةيرةنى‪ ،‬ئرةو دةسرةآلتة برة ليَزانرى برؤ‬
‫كررؤنرتؤلكردنى روو و مررولكى تاكررةكانى هؤزةكانيرران بررةكارديَنن‪ ،‬كررة ئةمررةش‬
‫وادةكات وةكو كويلة بة زةويي ةكانيان طرىَ بدريَن‪ ،‬وةك سةردةمى دةولَةتى رؤمانى‪.‬‬
‫كةجمار وا هةية‪ ،‬ئةمانة بتوانن‪ ،‬اليرةنطرييي ان بطرؤرِن برةبىَ ئرةوةى هرةموو ئرةو‬
‫شتانةى كرة اليران خؤشةويسرتة وةك زةوى و ثةيوةندييرة خيَزانييرةكان و رةوشرى‬
‫عةشايةريان لة دةس نةدةن‪ .‬ئةمانةش بؤ ئةوان زياتر لة نيشتيمانثةروةرى لةوةى‬
‫الى تاكيَكى ئ ةوروثى هةية‪ ،‬دةيطةياند‪.‬‬
‫ئيَستا طرفتةكة ئةوةية‪ ،‬عةشريةتى (بةنى حةسةن) خرؤى لرة هاوثرةميانى بةسر‬
‫لةطةلَ عةشريةتى (ئةلفةتلرة)ى يراخى‪ ،‬برة دوور دةطريَر ‪ .‬هرةروةها خرؤى لرة برىَ‬
‫اليةنكردنى (ئةخلةزاعل) و (ئال شبل)ى شويَنكةوتوويان دةبينىَ‪ .‬ثىَ دةضىَ ئامراجنى‬
‫دووةم‪ ،‬لةو كؤنطرةيةى كة لة ‪4‬ى تةمووز لة نيَروان ميَجرةر نوربرةرى (كرة كراث‬
‫َدا بوو) و سىَ لة شيَخانى ئةخلةزاعل‪ ،‬هاتبيَتة دى‪ .‬كاتىَ ئةو شريَخانة‪،‬‬ ‫مانيئ لةطةل‬
‫َة دابوويان‬
‫لة برِى طةرِاندنةوةى ئةو زةوييانةى كة توركةكان ليَيان سةند بوون و بة هةل‬
‫َثشتى لة بةريتانيا بكةن‪ .‬بةآلم (بةنى حةسرةن)‬ ‫بة (ئال ئةلفةتلة) بةليَنيان دا‪ ،‬كة ثال‬

‫‪ -1‬بؤ بروسكةى ريَكةوتى ‪11‬ى تشرينى دووةمرى ‪1410‬ى مرن بطرةريَووة‪ ،‬كرة باسرى ئةمانرةم‬
‫َتة بريى نوىَ‬‫كردووة‪ :‬ئةوبريانةى كة لة ليَدوانى ئينطليزى فةرِةنسيدا هةبوون‪ ،‬بؤ دانيشتوانى ئةم وال‬
‫بوون و ثىَ ئاشنا نةبوون‪ .‬بؤ شيَخةكانيئ ئةنارشي دةهاتة بةرضاو‪ ،‬هيَشتا لة سةر ئةوانة ثيَويستة‬
‫ريَطة بة ثابةندييةكانى (ئازادى) بدةن‪ ،‬بؤ ئةوةى درك بة ئةركةكانى ثياوى ئازاد بكةن‪ .‬نووسةر‬
‫‪143‬‬
‫نةيانتوانى اليةنطريييان برؤ برةريتانيا بثراريَزن‪ ،‬كراث (مران) ذيرانى خرؤى خسرتة‬
‫مةترسييةوة‪ ،‬دواترريئ لةطرةلَ (مرةرزوق) و طرووثيَر لرة ضرةكدارى عرةرةب‪ ،‬برة‬
‫ناوضةكةدا سورِاونةتةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى سةردانيان بكات و كرار برؤ رازيكردنيران بكرات‪.‬‬
‫سررةرجةم حاكمررة سياسرريية بةريتانييرةكان‪ ،‬لةاليررةن خزمةتكارةكانيانررةوة شررةوانة‬
‫هؤشدارييان ثىَ دةدرا و ئاطادار دةكرانةوة‪ ،‬كة طيانيان نةخةنة مةترسييةوة‪ ،‬هةروةها‬
‫ثيَيان رادةطةيةنرا‪ ،‬كة لة طةرمادا لة ناو مالَ نةوةك لةسةر بان بنوون‪ ،‬برِوا واية كرة‬
‫(مان) لة يةكىَ لة طةرِانةكانيدا‪ ،‬بة هؤى ريَطة طؤرِييةوة لرة كوشر رزطرارى برووة‪.‬‬
‫يةكىَ لة شيَخة خؤشةويستةكانى (بةنى حةسةن) كة خاوةن دةسةآلتيَكى طةورة بروو‪،‬‬
‫َيدا كؤببيَتةوة‪ ،‬سةرؤكةكانى (ئةلفةتلة) بةرتيليان بة بررِى‬‫نةخؤش بوو‪ ،‬نةتوانرا لةطةل‬
‫(‪ )1222‬ثاوةندى ئيستةرلينى بة (عةلوانى حاجى سةعدون) بةخشى‪ ،‬هرةروةك براو‬
‫بوو لة جةنطةكانيئ وايان دةكرد‪ ،‬ئةطةرضى ئةو هيض ثةيوةندييرةكى برةوةوة نرةبوو‪.‬‬
‫ئيدارةى بةريتانى لة برِى ئةو هةوآلنة برِى (‪ )0222‬ثاوةنى ئيستةرلينى لرة ريَطرةى‬
‫(ئةخلةزاعل)ةوة بة (ئال شبل) لة ميانةى جوالنةوة ضاوةرِوانكراوةكانى‪ ،‬بةخشى‪ .‬برؤ‬
‫َرةكان ثيَشررت‬‫ئةوةى نةكةونة ذيَر كاريطةرييرةكانى دةرةوة‪ .‬برةآلم شريَخة داخ لرة دل‬
‫َةمةنرد و برة‬ ‫سةرضاوةى طةورةى هيَزيان ضنَ كةوتبوو‪ .‬هةروةها لةاليةن ثياوى دةول‬
‫َثشتى دةكران‪ ،‬لرة هرةمان كاتردا (ئةلفةتلرة)‬ ‫دةسةآلت (سةيد نور ئةلياسرى)ةوة ثال‬
‫‪1‬‬
‫دةستى بة طةمارؤدانى كوفة لة ‪11‬ى تةموز كرد ‪.‬‬
‫طةمارؤكة لة ‪02‬ى تةموز دةستى ثيَكرد‪ .‬دواى دوو رؤذ كاث (مان) لرة ترةك‬
‫ميَجةر (نوربةرى) لة كاتيَكدا سةرقاىل بةرطرى كردن بوو لرة كوفرة‪ ،‬كروذرا‪ .‬ئرةم‬
‫هةوالَة تا ‪ 02‬ى تشرينى يةكرةم‪ ،‬ئرةو كاترةى كرة طةمارؤكرة هةلَسرا برة بةغردا‬
‫نةطةيش ‪ ،‬مردنى (مان) زيانيَك ى راستةقينة بوو لة ئيدارةى مةدةنى كةوت‪ .‬ئةو‬
‫ئامادةيى بؤ ئةو كارة ثيَشاندا‪ ،‬كة خؤى سةرقالَى بروو‪ ،‬ئةمرةش برة ثلةيرةك لرة‬
‫بليمةتى نزي دةبووةوة‪ .‬هةروةها توانايرةكى يرةكجار زؤرى برة سرةر زمانةكانردا‬

‫‪ -1‬بؤ كتيَبى مستةر مان‪ ،‬الثةرة ‪ 040‬بطةرِيَووة‪ ،‬نووسةر‪.‬‬


‫‪144‬‬
‫هةبوو‪ ،‬لة رووى ئةدةبيشةوة زمانيَكى دةطمرةنى هرةبوو‪ .‬هرةروةك زانيوومرة لرة‬
‫ذينطةيةكى تارِادةيةك راديكالَى تيورى طةورة بووة‪ ،‬لة دةطمةنرتين نامرةكانى كرة‬
‫بؤ مامؤستا و برادةرى (ثرؤفسؤر طلِت مؤرى) ى ناردووة ئرةوة دةردةكرةويَ كرة‬
‫(مان) لة يةكةم سةرقالَ بروونى برة ئيردارةى عةمرةىل و سياسرةتى دواى جرةنَ‬
‫ديدطاى طؤرِ انكارى بة سرةر دا ديَر ‪ .‬ئةمرةش بةلَ طرةى زؤر ثيَطةيشرتنيةتى لرة‬
‫بريكردنةوة و هةلَيَنجان‪ ،‬هةروةها بةلَطةى دووربينيتى لة سروشتى ئةو ثياوانةى كة‬
‫ئةو هاموشؤيان دةكات‪ .‬دواى نزيكةى سىَ مانَ طةمارؤ‪ ،‬رةتليَ كة لة حيللرةوة‬
‫هات‪ ،‬كوفةى رزطار كرد‪ .‬حامية طةمارؤدراوةكة لة ماوةى ‪ 1‬هةفتةى دواييدا لرة‬
‫سةر برنل و طؤشتى ئةست دةذيا‪ ،‬لة حاميةكة نزيكرةى ‪ 00‬ثيراو كروذران و ‪02‬ى‬
‫ديكةش بريندار بوون‪ .‬حاميةكة زؤربةى جار بؤمباران دةكرا‪ ،‬ضرونكة عةرةبرةكان‬
‫ثيَشرت لة ‪09‬ى تةموز دةستيان بة سةر تؤثهاويَذى لة جؤرى ‪ 10‬دا طرتبوو‪ ،1‬فايةر‬
‫فاليان ثىَ خاثور كرد‪ ،‬فايةر فالى لة نزي خانووةكرانى حاميرة بروو‪ .‬عةرةبرةكان‬
‫هةولَيان دا ئاطر لة تةالرةكان بةربدةن‪ ،‬دواتر تةقاندنةوةى لوغميان لة ذيَر تةالرةكرة‬
‫تةجرةب ة كرد‪ ،‬ثوضةل بوونى ئةم هةوآل نةيان ئةوانى سرارد كرردةوة‪ ،‬طةمارؤكرة برؤ‬
‫برسى كردنى حاميةكة طؤرِا‪ .‬فةزلَى خؤبةدةستةوة نرةدانى حاميةكرة برؤ ميَجرةر‬
‫(نوربررةرى)‪ ،‬كررة لررة سةرضرراوة لؤكاليي ر ةكان رزقررى بررؤ نرراو حاميةكررة هيَنررا و‬
‫ثاشةكةوتيشى كرد‪ ،‬دةطةرِيَتةوة‪ .‬لةوانة بوو ئةو ساتةوةختةش (كاتى طةمارؤكرة)‬
‫سةرنةكةوتنى بؤ بنووسرابا‪ ،‬بةآلم فةزلَى ئةمةش بؤ مةفرةزةيرةكى ثيَكهراتوو لرة‬
‫‪ 110‬شبانة و ثؤليسى عةرةبى دةطةرِ يَتةوة‪ ،‬كة ذمارةيةكيئ لةمة ئيَرانى بروون‪.‬‬
‫ئةوانة نزيكةى ضارةطيَكى هيَزى حاميةكةيان ثيَكدةهيَنا‪ ،‬ئةوانرة برؤ دةسرتبةردار‬
‫بوون لة الطرييي ان بؤ ئةفسةرانى بةريتانى و طةرِانةوة بؤ باوةشرى كرةس و كاريران‬
‫تاكو شويَنة ثريؤزةكانى ئيسالم و خاكى ثرريؤزى عيَرراق لرة كرافران ثاكبكةنرةوة‪،‬‬
‫تووشى توندترين ج ؤرى فشارى مةعنةوى بوون‪ .‬كةضى اليةنطريييان لةبةرامبةر ئةم‬

‫‪ -1‬دةس بة سةر تؤثهاويَذةكة لة (رارجنية) دا طريا‪.‬‬


‫‪145‬‬
‫ئةزموونررة سررةختة خررؤى طرررت‪ ،‬تررةنها كةسيَكيشرريان ملكةضررى ئامؤذطرراري و‬
‫هؤشدارييةكانى ثياوانى ئايينى نةبوون‪ .‬رةخنةكانى برادةران و هاونيشتيمانيان لرة‬
‫ضاخيانةكان‪ ،‬ئةوانى نةرِووخاند (نةوةسرتاند)‪ .‬هرةروةها تكاكرانى خيَزانةكانيشريان‬
‫ئةوانى لةو ريَطة شرةرافةمتةندةى كرة طرتبوويران النرةدا‪ .‬طرةورة موجترةهريكارى‬
‫نةجررةف لررة سررةروى هةموويانررةوة (سررةيد حمةم رة د كررازم ئةليررةزدى ئررةلوةقور)‬
‫بةشيَوةيةكى ترسناك بىَ دةنَ بوو‪ ،‬بةآل م ضينةكانى خوارةوة لة ثيراوانى ئرايينى‪،‬‬
‫ئةوانةى كيَِِكيَى سةركردة نيشتيمانيي ةكانيان لة بانطةشةكردنى جرةماوةر لةسرةر‬
‫بنةمايةكى ئايي نى و نيشرتيمانى دةكررد‪ ،‬هرانى خرةلَكيان دةدا‪ ،‬كرة داطريكرارى‬
‫سةربازى رٍيشةكيَئ بكةن‪.‬‬
‫ئةو ثاساوانةى كة بةكارهاتوون‪ ،‬لةماددة و شريَوازى بةرِووخسرتنةكةى بةهرةمان‬
‫ئةو ثاساوانة دةضوو كة ثيَشرت لة سةدةى يرازدة برؤ رزطراركردنى زةوييرة ثريؤزةكران‬
‫(كةنيسةى مةسي )‪ 1‬برةكارهات‪ .‬هرةروةها ئرةو ثاسراوانة برة هرةموو ئرامرازيَكى‬
‫َثشتى دةكرا‪ .‬ئةوانةى لة خزمةتى ئيدارةى مةدةنى طيانيان‬ ‫داهيَنراوى مرؤظايةتى‪ ،‬ثال‬
‫دةسثارد‪ ،‬نةدةبوو‪ ،‬لةسةر شيَوازى ئيسالمى بنيَذريَن‪ ،‬ذنةكانى ئةوانةى بة اليرةنطرى‬
‫مانة وة‪ ،‬لة هةندىَ باردا ناضاركران بؤ الى باوكيان بطةرِيَنةوة‪ ،‬هرةروةها لرة هةنردىَ‬
‫َةكانيشريان لرة‬
‫َكرا‪ ،‬منال‬‫بارى ديكةشدا كةرامةت و حورمةتيان برة ئاشركرا ثيَشريَل‬
‫كؤلةكاندا بةتوندى ليَيان دةدرا‪.‬‬
‫(شبانة) و ثؤليس‪ ،‬جطة لة كةميَكيان نرةبيَ ‪ ،‬هرةر برة وةفرادار برؤ ئةفسرةرة‬
‫َدين برة سرةرةتايى و كرةم ئرةزموون‬ ‫بةريتانيي ةكان مانةوة‪ ،‬ئةو ئةفسةرانةى كة هؤل‬
‫َتةجارى و قةمشةرييةوة هةنديَجار باسيان دةكرات‪ ،‬ئةمرةش برة‬ ‫ناويان دةبات و بة طال‬
‫َمان بوون) كرة‬
‫كةمرتين ليَهاتوويى بؤ ريَزطرتن لة سةربازانى هيندى (زؤربةيان موسول‬
‫بةردةوام لةطةلَ سةربازانى بةريتانيدا بوون‪ ،‬دانةدةنرا‪ ،‬ضونكة حاميةكرة ذمارةيرةكى‬
‫يةكجار كةم لة سةربازى بةريتانى لةخؤطرتبوو‪.‬‬

‫‪ -1‬واتة جةنطى خاضثةرستةكان‪.‬‬


‫‪146‬‬
‫يةكة سةربازييةكانى بةريتانيا لرة عيَرراق لرة مراوةى سراآلنى ‪ 1414‬و ‪1402‬‬
‫زؤربةى كات لة ثياوانى كةم ئةزموون لةرِووى سةربازييةوة‪ ،‬ثيَر دةهرات‪ .‬ئةمرةش‬
‫بةهؤى كةم تةمةنى و كةم ئةزموونييان‪ ،‬بؤية سوثاى هيندى خؤى بةرطةى تونردترين‬
‫طورزى طرتووة و بةرطرى خراثرتين شؤكى لة عيَراق كردووة‪.‬‬

‫ديلةكانى ئينطليز لة نةجةف‬


‫نزيكةى سةد و حةفتا ديلى جةنَ‪ ،‬كة هةشتايان سةر بة كةتيبةى مانتشسرت بروون‪،‬‬
‫َى‬‫لة نةجةف (كة ضةند ميليَ لة كوفة دوورة) كؤببوونةوة‪ .‬لة ‪09‬ى تةمووز يةكةم هرةوال‬
‫ئةمانة دواى بةديلطرتنيان لة كورِى مامى خاوةن شكؤ (ئاغا خان)‪1‬ةوة طةيش ‪ ،‬كرة برة‬
‫َى (‪)1420‬ةوة برة‬ ‫(ئاغا حةميد خان) ناونراوة‪ ،‬ئةو ثياوةش لرة كرانوونى يةكرةمى سرال‬
‫َبرذيَردراوة‪ ،‬برةم سيفةتةشرةوة تروانى ديرارترين‬
‫نويَنةرى ئيدارةى مةدةنى لة نةجرةف هةل‬
‫خزمةت‪ ،‬كة دةربرِى زؤرترين الطريى بيَ ‪ ،‬ثيَشكةشى ئيَمة بكرات‪ .‬سرةربارى هةرِةشرةى‬
‫دوذمنةكانى و لؤمةى برادةرانرى‪ ،‬لرة ثؤسرتةكةى خرؤى مايرةوة‪ ،‬ثيَرى راطةيانردين كرة‬
‫َرِةقانةيان لةطةلَ ديلةكان كردووة‪ ،‬ناضراركراون ترا كوفرة‪ ،‬لرة‬
‫َسوكةوتيَكى دل‬
‫عةشايةر هةل‬
‫ويَشةوة تا (ئةبى سةخري) بةثيَخواسى برِؤن‪ ،‬هةنديَكيان لة نةجةف دةس بةسرةر كرراون‪،‬‬
‫َسروكةوتى دانيشرتوانةكةى‪ ،‬كرة بةرامبرةريان دةمرارطري بروون‪،‬‬ ‫بةآل م دواتر برةهؤى هةل‬
‫طواسرتاونةتةوة‪ ،‬لة كؤتاييدا هةموويان لة نةجةف كؤكراونةتةوة‪ ،‬كرة حةميرد خران برؤى‬
‫َيَنى برة ثيراوة ديارةكرانى‬
‫نةدةكرا‪ ،‬شويَنى حةوانةوةيان بؤ دابني بكات‪ ،‬حةميد خران برةل‬

‫َى‬‫َدين لة زارى ئاغا خان دةطوازريَتةوة كة حةز بة كؤكردنةوةى (شبانة)ى لؤكال‬‫‪ -1‬سريى ئةيلةر هؤل‬
‫ناكات‪ ،‬ثيَى باشة بةخشيشيَكى زؤر بدات‪ ،‬بةمةرجىَ ئةمة وابكات ذمارةيةك كؤمارى بضرووك لرة‬
‫عرياق دامبةزرىَ و ريَطة بة دانيشتوانةكةى بدات كارى خؤيان بة خؤيان رابثرةرِيَنن‪ ،‬لةمرةوة بؤمران‬
‫دةردةكةويَ كة خاوةن شكؤ بوارى ئةوةى نةبووة‪ ،‬ئةو بابةتانة لةطةلَ كورِى مامى (حةميرد خران)‬
‫طفتوطؤ بكات‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫‪147‬‬
‫شارؤضكةكةدا بوو‪ ،‬كة لة برِى ئةو هةموو شرتانةى برؤ ئرةم مةبةسرتة خرةرجى دةكرةن‪،‬‬
‫قةرةبوويان بكاتةوة‪ ،‬ئةمة سةربارى ئةو ثاداشتةى لة رؤذى دوايى وةرى دةطرن‪.‬‬
‫بة لةبةر ضاو طرتنى باشى تةندروستيي ان و مردنى تاكة ديليَ ‪ ،‬ئةوة دةطةيةنىَ‬
‫كة د يلةكان مامةلَةيةكى باش كراون و خؤراكى ضراكيان ثيَردراوة‪ ،‬لةوانةيرة ئيَررة‬
‫شويَنيَكى طوجناو بيَ ‪ ،‬بؤ رةتكردنةوةى دروستى قسةكةى سرري ئةيلمرةر هؤلَردين‪،‬‬
‫كاتى ئاماذةى بة عةرةبى عيَراق سرةبارةت برة (( برةكارهيَنانى شريَوازى درِندانرة‬
‫لةطةلَ ديلةكان))دا‪ ،‬ئةمةش ئةوةى لرة كتيَبةكرةى فرؤكس (كتيَبرى شرةهيدةكان)‬
‫سةبارةت بة قيَزةوةن رتين شيَوازةكانى ئةشكةجنةدامنان بة بري ديَنيَتةوة‪.‬‬
‫هةرضى توندوتيذى توركةكان بوو لةطةلَ ديلةكان‪ ،‬ئرةوا ثيَشررت لرة ((جؤرةكرانى‬
‫الطريى)) قسةم لة بارةيةوة كررد‪ ،‬عرةرةب و كرورد برة يةكرةوة‪ ،‬برة سرةركردايةتى‬
‫توركةكان بة توندوتيذى تؤمةتبارن‪ .‬باسى زؤر رووداوم كردووة كرة تيَردا عةرةبرةكان‬
‫ديلى برينداريان بةهؤى تويَنيَتى برؤ خرؤيَن و هةسرتى ئرايينى لةاليرةكى ديكرةوة‪،‬‬
‫َةتانرةى كرة لةاليرةن بةشرى‬ ‫َةتيَ لرةو هرةموو خال‬ ‫كوشتووة‪ .‬بةآلم ناتوامن‪ ،‬هيض حال‬
‫َطرى خزمةتى سياسييةوة تؤماركراون‪ ،‬برةبري خرؤم بيَنمرةوة‪ ،‬كرة عرةرةب برة‬ ‫هةوال‬
‫ئةنقةس ئةشكةجنةى ديلةكانيان دابيَ ‪.‬‬

‫شؤرِشةكة لة كةربةال‬
‫هةرضةندة‪ ،‬سةختييةكانى كة لة نةجةف رووبرةرِووى بووينرةوة طرةورةبوو‪ ،‬برةآلم‬
‫َمانردا‬‫ئةطةر بةسةريدا زالَ نةبوويناية‪ ،‬بةقةد ئةو سةختييانة بوو كة لة كةربرةال هةول‬
‫بةسةرياندا زالَ بني‪ ،‬ثرؤليس برة يارمرةتى مرريزا حمةمرةد سرى ئراى سرى لرة ‪00‬ى‬
‫حوزةيراندا (‪ )12‬سةركردةى شؤرِشةكةى دةستطريكردبوو‪ ،‬مريزا حمةمةد نويَنةرايرةتى‬
‫ئيدارةى مةدةنى دةكرد‪ .‬مريزا حمةمةد تةقى كورِى موجتةهيدى طةورةى كةربةال لرة‬
‫َمرداوة‪ ،‬ئرةو ذمرارة زؤرةى‬ ‫نيَو دةسرتطريكراواندا بروو‪ ،‬كرة زيراتر لرة بؤنةيرةك هةل‬
‫‪149‬‬
‫َكدا بةناوى ئةوةوة ئةو دةس ئرةو دةسرتى دةكررد و‬ ‫َطةنامانةى‪ ،‬كة لةنيَوان خةل‬‫بةل‬
‫َمردا‪ ،‬برة ئاشركرا ئةمرة رةت بكرات‪ ،‬برةآلم‬ ‫واذووكةى ئةويان ساختة كردووة‪ ،‬هةول‬
‫سةركةوتوو نةبووم‪ .‬ئةو ثياوة (مريزا حمةمةد موجتهيدى طةورةى كةربةال) ثرية‪ ،‬لرةو‬
‫وةسفةى كراوة بة (ثاثا ليوى نؤيةم) دةضيَ ‪ .‬قةديسيَكى سرادة‪ ،‬خراوةن ميزاجيَكرى‬
‫زؤر بةالى بةالريَدابردنى خؤى و جيهاندا دةضيَ ‪ ،‬كةسايةتييةكى بة ويقارى دوور لرة‬
‫كررةمرتين كارِايررةكى ئررايينى‪ ،‬ئةمررةش بررؤ ئررةوةى لةطررةلَ اليررةنى كررردارى ئررايني‬
‫بيطوجنيَنيىَ‪ ،‬هةروةها لة نةوةكانيدا بة بةخ نةبووة‪ ،‬هةنديَجار تووشى بريكردنةوة لة‬
‫بةدةستةوة طرتنى دةسةآلتى دةبوو‪ ،‬كة بةهؤى سةركةوتوويى تيوكراتى خرؤى‪ ،‬ثةيردا‬
‫ببوو‪ ،‬رووخؤشيي ةكى زؤر كةمى بةرامبةر شراى ئيَرران‪ ،‬ثيشراندا‪ ،‬كرة برةر لةضرةند‬
‫مانطيَ سةردانى كةربةالى كردبوو‪.‬‬
‫لررة راسررتيدا‪ ،‬واذووكردنررى ئررةو فتوايررةى كررة بانطةشررةى شررويَن كررةوتوان لررة‬
‫َمانان‪ ،‬ئةوانرةى سرةربة تاكرةكانى هؤزةكرانى دجيلرة و فروراتى ناوةرِاسر و‬
‫موسول‬
‫َسن‪ ،‬رةتكرردةوة‪ .‬هرةتاكو‬
‫خواروون‪ ،‬كة بة ئةركى ئايينى خؤيان لة جيهاد كردن هةل‬
‫َةتى ((بةرطريكردن)) رابطةيةنىَ‪ ،‬ئةو بةرطرييةى‬
‫رازى نةبوو بةشيَوةيةكى فةرمى حال‬
‫َمانان كة ريَوشرويَنى برةرطرى لرة دذى دووذمنرانى ئيسرالم‬
‫كة دةبيَتة ئةركى موسول‬
‫َي دةسةآلتى كافران هةرِةشة دةكريَن‪ .‬لةطةلَ ئرةوةش كراتىَ‬
‫بطرنةبةر‪ ،‬كاتىَ بة فرِوفيَل‬
‫َطةنامانة ساختةكرا‪ ،‬ئازايةتييةكةى خيانةتى ليَكررد‪ ،‬يران‬
‫واذووةكانى لةسةر ئةو بةل‬
‫لةوانةية قةناعةتهيَنانى بة رةتكردنةوةى بةرثرسياريَتى واى ليَكردبىَ‪ .‬بةآلم ئةوةنردة‬
‫نةذيا تا بةضاوى خؤى ئرةو شكسرتانةى كرة دواى ضرةند مانطيَر شرويَن كرةوتووة‬
‫طومرِاكانى تووشى بوون‪ ،‬ببينىَ‪ .‬بةآلم هةستى تايفةطرةرى كرة خرؤى و هاورِيَكرانى‬
‫هانى سةركةوتنيان دةدا‪ ،‬هيَشتا دواى ضةندين سالَ سةرضاوةى تيَوةطآلنى حكوومةتى‬
‫عيَراق بوو بة سةرئيَشة و طرفتى زؤر لة زؤر بؤنةدا‪.‬‬
‫‪148‬‬
‫مريزا حمةمةد خان بةهادؤر‪ ،1‬لة هةموو رووييَكةوة‪ ،‬ثياويَكى سةرسورِهيَنةر بوو‪،‬‬
‫هاوآلتيي ةكى ئيَرانى بوو‪ ،‬لة بوشةهر لة خانةوادةيةكى كة سةردةمانيَ بوو خزمرةتى‬
‫نووسينطةى نيشتةجىَ بوونى بةريتانى و قونسليةى طشتى لة خةليل دةكرد‪ ،‬لة داي‬
‫َى‬‫بووة‪ .‬بةو ثيَيةى سكرتيَريَكى رؤذهةآلتيى (سري ثرسرى كرؤكس) بروو‪ ،‬بةرلرة سرال‬
‫‪ 1414‬بةشدارى ضةند طفتوطؤيةكى طرنطى لة دوورطة عرةرةبى و دوورطرةى عومران‬
‫كردووة‪ .‬زانايةكى زمانةوانى عةرةبى بوو‪ ،‬هةروةها خويَندنةوة و نووسرينى برةزمانى‬
‫ئينطليزى زؤر باش دةزانى‪ ،‬ليستى ئةو كتيَبانةى كة لرة كتيَبرة كالسريكييةكان لرة‬
‫ئينطليزى بؤ سةر زمانى فارسى وةريطيَرِاون ليستيَكى دريَذة‪ .‬زانيارييةكى بىَ ويَنةى‬
‫لةسةر ياساكانى هيندى و توركى هةبوو‪ .‬هةروةها ياساكانى شرةريعةت‪ .‬برؤ مراوةى‬
‫ضةندين سالَ ثؤستى حاكمى لة دائرريةى عرةدىل وةرطررت‪ .‬ثيَويسر بروو لةسرةرى‬
‫بةرطةى لؤمةكانى هاوآلتيبوون و هةرِةشةكانى ئةو نيشتيمانثةروةرانة بطريَ ‪ ،‬كة لة‬
‫كةربةال بةهيَزتر بوون‪ ،‬وةك لة نةجةف‪ .‬هةروةها شيَوازةكانيان زؤر فررِوفيَآلوى بروو‪.‬‬
‫ضاثخانةكة بةردةوام بة كارى ئةوانةوة سةرقالَ بوو‪ ،‬بؤ ئةوةى ثةراوى ثان و دريَذ‪ ،‬كرة‬
‫بةشيَوةيةكى زانايانة ئامادةكرابوون‪ ،‬دةربضويَنىَ‪.‬‬
‫يةكىَ لة نووسةران‪ ،‬كة بةرِةطةز ميسرى بوو‪ ،‬بابةتيَكى دابةزاندبوو‪ ،‬مستةر لويد‬
‫َمةتة سةركةوتووةكةى ئةلةنبى‬ ‫جؤرجيئ ئاماذةى بؤ كردبوو‪ ،‬لة بابةتةكةدا باسى هةل‬
‫َمةتى خاضثةرسرتان))‬ ‫َمةت و طةورةترين هةل‬ ‫َةستني كراوة و بة ((دوايني هةل‬
‫بؤ سةر فةل‬
‫دانراوة‪ .‬دواتر كورتة ضريؤكيَكى ثرِ لة ئابرِوضوون و برىَ بةزةييانرة دةطيَرِيَترةوة‪ ،‬كرة‬
‫َمانة راسرتطؤكان‬ ‫خاضثةرستة سةرةتاييةكان ئةجناميان داوة‪ ،‬داوا لة سةرجةم موسرول‬
‫َرةتانى مةسريحى لرة‬ ‫َةتيَنرةرةكانى دةول‬ ‫َخةل‬‫َرة هةل‬
‫كراوة‪ ،‬بة مششريَر بةرامبرةر هةول‬

‫‪ -1‬مريزا حمةمةد بةهادؤر لة سرةروبةندى دامةزرانردنى حروكمى نيشرتيمانى لرة عررياق مايرةوة‪،‬‬
‫رةطةزنامةى عرياقى وةرطرت و لة بةسرة نيشتةجىَ بوو‪ ،‬كاري ثاريَزةرى بةناوى حمةمةد ئةمحرةد برؤ‬
‫ماوةيةكى دريَذ كرد‪ ،‬تابوو بة نةقيبى ثاريَزةرانى بةسرة‪ ،‬تاكو ئيَستاش لة بةسرة دادةنيشيَ‪.‬‬
‫‪152‬‬
‫َةستني و سوريا و عيَراق كة بة ئاماجنى سووككردنى ئايينةكةيان و شيَواندنى داب‬ ‫فةل‬
‫و نةريتيان بة هةموو ئامرازيَ (قوتاخبانة‪ ،‬خويَندنى كضان‪ ،‬نةخؤشرخانةكان و ياسرا‬
‫تةندروستييةكان)‪ ،‬بووةستنةوة‪ .‬ئةو بابةتة بة ويَنةيةكى كاريكراتؤرى كرؤثيكراو لرة‬
‫طؤظارى ((ثيَنض))ى ئينطليزى كة لة ‪ 1412‬دةرضوو بوو‪ ،‬رازيَنرا بووةوة‪ ،‬لةذيَر نراوى‬
‫َمةتى خاضثةرستى)) دابةزى بوو‪.‬‬ ‫((دوايني هةل‬
‫ئةو بانطةشانة لة كةربةال كاريطةرى خؤى دةبيَ ‪ ،‬بةآلم لة شويَنانى ديكة ئاورِى‬
‫ىلَ نةدرايةوة‪ ،‬ضونكة ئاماجنى ثيَكا بوو‪ .‬ثىَ دةضوو ((بةلشةفي ))يئ برؤ ماوةيرةك‬
‫شررويَنيَكيان لررة كةربررةال دؤزيبيَتررةوة‪ ،‬ئررةوان نررةوةك هررةر ((رزطرراركردنى نةتررةوة‬
‫َكو لةناو بردنى دةرةبةطايةتى و ضينة خاوةن ئيمتيازةكانيشيان لرة‬ ‫ضةوساوةكان)) بةل‬
‫بةرنامةى خؤياندا دانابوو‪ .‬سةركردة نيشتيمانييةكان نةياندةتوانى بةرطرةى ئرةو برة‬
‫َيان دا لررة‬
‫ئاشرركرا ثررارة ويسررتنةى عةشررايةرةكان بطرررن‪ ،‬ئةوانررة هررةر زوو هررةول‬
‫هاوثةميانيَتى رابكةن‪ ،‬هةرضةندة برِيَكى زؤر لة ثارةيان لرة شريَوةي ديرارى هيَنرابوو‪.‬‬
‫هةروةها لة كةربةال بانطةشةكةران و سيخورانى وآلتانى ديكةش لة كاركردندا بروون‪،‬‬
‫لة نيَوان ئةو وآلتانةش‪ ،‬وآلتانى هاوثةميان و ئةوانرةى برة هاوثةميانرةوة طريَردرابوون‪،‬‬
‫هةبوون‪ .‬بةآلم هيض ثيَشكةوتنيَكى وايان نةكرد‪ ،‬ضونكة ئةوانة ليَهاتوويى و زانيارييان‬
‫سةبارةت بة ئارِاستةكردنى ئةو ثارانرةى لرةذيَر دةسرتياندا بروو‪ ،‬نرةبوو‪ .‬بةشريَواز و‬
‫ئامرازيَكى سوودبةخئ خةرجيان نةكرد‪.‬‬
‫لة بلقى ئةو ئاوة شيَواوةدا مريزا مةمحود سروكانى كةشرتييةكةى لرة ريَطايرةكى‬
‫راس ‪ ،‬بةدةستةوة طرتبوو‪ ،‬هةرضةندة شارةزايى لة شيَوةكانى فرت و فيَرلَ دا نرةبوو‪،‬‬
‫كة ديثلؤماتكارانى رؤذهةآلتى تةنها بةشتيَكى سةرجنرِاكيَشى دةزانن‪ ،‬بةآلم وةك ئاغا‬
‫َةى ضاك لةطةلَ دؤس و دوذمرن ثاراسر ‪،‬‬ ‫حةميدخان ناوبانطى باشى خؤى بة مامةل‬
‫ئةمةش وايكرد لرة برينرةكر َي ‪ ،‬ترا ئةوكاترةى كةسران َي هرةبن‪ ،‬بتروانن ئرةو رؤذة‬
‫ثةشيَوانة بةبريخؤيان بهيَننةوة‪ .‬رؤيشتنى لة كةربةال كاريطةرى خؤى هةبوو‪.‬‬

‫‪151‬‬
‫لة ‪19‬ى ئابدا‪ ،‬ئةو رووبارةى كة ئراوى شرريينى بةشرارةكة دةدا‪ ،‬ثضررِيَنرا‪ .‬ئرةم‬
‫رووداوةش هيض كاريطةرييةكى لةسةر ريَرِةوى رووداوةكان و ثةرةسرةندنةكةى نرةبوو‪،‬‬
‫َكى شارةكة بةرطةى سةختى ديكرة‪ ،‬بطررن‪ .‬هةرضرةندة هيَزةكرانى‬ ‫َكو دةبوو‪ ،‬خةل‬ ‫بةل‬
‫َردين برؤ ئرةوة‬ ‫عةشايةر بةطةرمى بةرطرى ليَكررد و زؤر برة ئازايانرة جرةنطان‪ .‬هؤل‬
‫َطةيةك بؤ‬ ‫دةضيَ ‪ ،‬كة ثضرِاندنى رووبارةكة ئةجنامى طرنطى ليَكةوتةوة‪ ،‬بةآلم هيض بةل‬
‫َثشتى كردن لةم بانطةشةى بة دةستةوة نادات‪ ،‬كة ثيَضةوانةى ئةمة بسةمليَينَ‪ ،‬لرة‬ ‫ثال‬
‫َردين‪ ،‬لرة تؤمراركردنى رووداوة‬ ‫َطرةكانى ئرةوكات دةسر كرةوتوون‪ .‬هؤل‬ ‫هةموو بةل‬
‫َكى سرظيل‪ ،‬هةنرديَجار ثراز‬ ‫سةربازييةكان و تةئويلكردنى كاركردةكانى بةسرةر خرةل‬
‫دةدات و هةنديَجارى ديكةش سامتة دةكات‪.‬‬
‫َمان و ثاشاكانيان (لة توركيا و ئيَرران‬‫لةم ساآلنةى دوايى‪ ،‬سةرؤكةكانى وآلتانى موسول‬
‫و عيَراق) بةدةستة بةهيَز و ليَهاتووةكانيان‪ ،‬لوت برةرزى ثيراوانى ئايينييران تيَكشركاند‪.‬‬
‫طومانى تيَدا نيية كة ئةم وآلتانة‪ ،‬بةتيَثةرِ بوونى كات‪ ،‬دووبارة‪ ،‬دةبنة نيَضريى ثةشريَويية‬
‫ناوخؤييةكان‪ ،‬بةآلم مةرم نيية ئةم جارةش وةآلمى فةرمانةكانى سةركردة ئايينييرةكانيان‬
‫بن‪ .‬لةطةلَ ئةوةشدا ئاذاوةكانى ئةم مانطانة و حةماسةتة ئايينييةكةى بة ثلةيةكى وابروو‪،‬‬
‫كةسايةتييةكى وةك (حةمدان قريم )‪ ،‬كة لة سةدةى (‪ )12‬لة كوفة دةركةوت‪ ،‬دةيتوانى‬
‫هيَزة ضةكدارةكانى بةكار بهيَنيَ و دةمارطرييية شاراوةكانى بورذيَنيَ ‪ .‬لةوانرةبوو عيَرراق‬
‫لةاليةن ئةو ضةتة دةمارطرية توندرِةوانةوة دةستى بةسةردا بطريابا‪ ،‬كة تررس و توندوتيرذى‬
‫وةهابييةكانى ناوةرِاستى دوورطةى عةرةبى كةمرت نةبواية‪.‬‬

‫هةرةسهيَنانى شؤرِشةكة‬
‫هةتا ناوةرِاستى تشرينى يةكةم‪ ،‬ئاماجنى ئةو بزووتنةوانرةى كرة هيَزةكرانى سريَر‬
‫َداين ثيَوةى خةري بوو‪ ،‬طةيشتة دةس ‪ .‬هةرضةندة شكستى مةترسيدار‪،‬‬ ‫ئةيلمةر هؤل‬
‫كة بة هؤكاريَكةوة بوون‪ ،‬دةكرا خؤى ىلَ البدةين‪ ،‬بةآلم هؤكرارى يةكرةم برؤ برِيرارى‬
‫َداين تروانى‬ ‫طواستنةوةى سوثا بؤ بارةطاى هاوينة لة ئيَران‪ ،‬دةطةرِيَتةوة‪ .‬ذةنةرِال هؤل‬
‫‪152‬‬
‫شؤرِشطيَرِان لة هرةموو شرويَنىَ تيَر بشركيَنىَ و ريَطاكران (طةيانردن) برؤ هرةموو‬
‫َى زؤر لةو برِيارةى وةريطررت لرة ماوةيرةكى‬ ‫َبةندة طرنطةكان بطةرِيَنيَتةوة‪ ،‬فةزل‬ ‫مةل‬
‫كورتدا بؤ ئةو دةطةرِيَنيَتةوة‪ .‬ئةوةى لة دةستى هات بؤ نةطةرِانةوةى ثةشيَوى و ئاذاوة‬
‫َيَ ‪(( :‬عةشايةر بؤ يةكال كردنةوةى كيَشةكان ثةنايان برؤ ضرةك بررد‪،‬‬ ‫كردى‪ ،‬ئةو دةل‬
‫سةركةوتن‪ ،‬ثيَويستة ناضار بكريَن لةذيَر درِكدا برِؤن))‪.‬‬
‫هةرضةندة ئاماذة ميَذووييةكةى ئةم رسرتةية نارؤشرنة‪ ،‬برةآلم ماناكرةى روونرة‪.‬‬
‫َني‪ ،‬برؤ ئةمرةش‬ ‫سووربوو لةسةر تةمبيَكردن و سزادان و ضةندى بكريَر ضرةك دامرال‬
‫باشرتين ئامرازى بةدةستةوة طرت‪ ،‬بؤ ئرةوةى زامنرى سرةركةوتنى ئرةو حكوومةترة‬
‫عةربيية بكات‪ ،‬كة دةرفةتى هاتنة كايةوةى بؤ هاتؤتة ثيَئ‪ .‬ترا ئرةو كرارةى كررد‪،‬‬
‫ئامررادة نررةبوو سررةيرى دةركردنررى برِيررارى ليَبررووردنى طشررتى و ئررةو ثةيوةنديي رة‬
‫دؤستانةيةى كة بةدواى داديَ ‪ ،‬بكات‪.‬‬
‫سيَر ثريسى كؤكس لة ‪ 11‬ى تشرينى يةكةم‪ ،‬طةيشتة بةغدا‪ ،‬واتة هرةمان ئرةو‬
‫كاتةى كة شؤرِشةكة تيَيدا هةرةسى هيَنا‪ ،‬ئةم برِيارة واى لة كؤكس كرد هرةنطاوى‬
‫خيَرا بؤ كردنةوةى سةردةميَكى تازة بةراويَذ لةطةلَ رةطةزة ميانرِةوةكان بهاويَرذىَ‪،‬‬
‫بةبىَ ئةوةى خؤى يان حكوو مةتى خاوةن شكؤ خباتة تؤمةتى دوورِوويى لةبةرامبةر‬
‫اليةنطرانى نيشتي مانثةروةرة توندرِةوةكان يان تةوقةكردن لةطةلَ دةستى سوربوو برة‬
‫خويَن‪ .‬توندوتيذى ثةشيَوةى سياسى‪ ،‬كة دةروونى دانيشتوانة عةرةبةكةى نيطرةران‬
‫كردبوو‪ ،‬نةما و خؤى خؤى خواردةوة‪ ،‬هةروةك جيهان هرةموو دةزانرى هةولَرةكانى‬
‫بةثلةيةكى سةرسورِهيَنةر و ضاوةرِوان نةكراو لة سةركةوتن‪ ،‬طةورةتر كرد‪ .‬زؤر جار‬
‫بؤ رةخنة طرتن لة ذةنةرِال هؤلَدين هةلَم بؤ هةلَكةوتووة‪ .‬زءرجاريئ دةمتوانى ئةو‬
‫ليَدوانة دذ بة يةكانةى كة لةبارةى ضريؤكى سرةركردايةتيكردنةكةى طيَرِاويةترةوة‪،‬‬
‫رةت بكةمةوة‪ ،‬بةآل م خؤشحالَم كة باسرى ئرةو توانرا دروسر و هةولَرةى كرة لرة‬
‫طرتنةبةرى ريَوشويَنةكانى تةمبيَكردن و ئارامكردن بةيةكةوة ئةجنامى دان‪ ،‬بكرةم‪،‬‬
‫‪153‬‬
‫دواى ئةوةى بة ئاطرى شؤرِشةكة‪ ،‬شؤرِشةكة خؤى سووتا‪ .‬كةواتة هؤلَدين ئةم كارةى‬
‫لةوةى كة ليَى زانرابوو‪ ،‬باشرت ئرةجنام د ةدا‪ ،‬لرة بةسةرخسرتنى ريَوشرويَنة طررياوة‬
‫بةرةكانى دامةزراندنى دةولَةتى عةرةبى لة سالَى ‪.1401‬‬

‫شؤرِش يان مةرطةسات‬


‫َيَ ‪ :‬سؤزةكان بة ((بةزةيى)) تيَكةآلو بةترس‪،‬‬ ‫مةرطةسات‪ ،‬هةر وةك ئةرةستؤ دةل‬
‫خاويَن دةكاتةوة‪ ،‬سؤزةكان بؤ ئارامطرتنيان‪ ،‬دةوروذيَن‪ .‬لة ئارامى دوايى طرةردةلول‪،‬‬
‫ثيَويستة بةشيَوةي عاتفى ضارةسةر بكريَ ‪ .‬ميلتؤن‪(( 1‬مةرطةسات)) بة شيَوةيةك لة‬
‫شيَوةكانى ضارةسةرى مرؤظايةتى ((كاتارسيس)) دادةنيَ ‪ ،‬كة ضارةسةرى عاتيفة برة‬
‫عاتيفة يةك كة لة جؤر لةو دةضىَ نةوةك لة منوونةدا‪ ،‬دةكات‪.‬‬
‫َى ‪ 1402‬لة عيَراق رووياندا‪ ،‬مةرطةسراتيَكى حرةقيقى‬ ‫ئةو ثةشيَوييانةى كة سال‬
‫َيَ ‪(( :‬ثياوان لة شؤرِشردا برةخيَرا دةذيرن‪ .‬شرارةزايى‬
‫بوون‪ ،‬بةم ماناية‪ .‬ماكؤىل دةل‬
‫َة هةمووى لة سةعاتيَكدا كؤدةكريَتةوة و سرنوورى نةريترة كؤنرةكان لرة‬ ‫ضةندين سال‬
‫‪0‬‬
‫بريكردنةوة و ثرِاكتيدا بة توندى دةشكيَنريَ ))‪.‬‬
‫َكو مةرطةسرات بروون‪ ،‬ئةمرة ئةطرةر‬ ‫ثةشيَوييةكانى ‪ ،1402‬شؤرِش نةبوون‪ ،‬بةل‬
‫بةضاوى ئةو ياساية سةيرى بكةين‪ ،‬دةبينني كة نة لة سروشر و نرة لرة دةرةجنامردا‪،‬‬
‫َكو مةرطةسات بوو‪.‬‬ ‫شؤرِش نةبوو‪ ،‬بةل‬
‫َيَ ‪(( :‬بةآلى مرؤظر لةوة نايةت كة عةقل سةرناكةويَ و بىَ هيوا‬ ‫ؤودز ؤورس دةل‬
‫َكو لةوةوة ديَ كة ذيان و خواستةكانى ذيران و كارةكرانى‪ ،‬كرةم جرار وا‬ ‫دةبيَ ‪ ،‬بةل‬
‫هةية لةطةلَ باشى خواستةكانى مرؤظايةتى ريَ بكةويَ ‪.‬‬

‫‪Aristotale’s Theory and‬‬ ‫‪ -1‬بؤ ثيَشةكي ‪ ،Samson Agonistes‬بطةرِيَوة‪ ،‬كتيَيب بوتشةر‪:‬‬


‫‪ .fine Arts, 1895‬نووسةر‪.‬‬
‫‪ -0‬بؤ ‪ Macualy- History of England, Vol II, p.504‬بطةرِيَوة‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫‪154‬‬
155
‫بةشى ضوارةم‬
‫هؤكارةكانى شؤرِشةكة‬
‫لة رؤذى ‪0‬ى ئابى ‪ ،1402‬كاتىَ ثةشيَوييةكان‪ ،‬طةيشتبوونة لووتكة‪ ،‬لة وةزيررى‬
‫دةرةوة (بة ميَرذووى ‪0‬ى ئراب) نامةيرةكم برة دةسر طةيشر ‪ ،‬داواى كردبروو لرة‬
‫بروسكةيةكدا هؤكارةكانى شؤرِشةكةى بة ترةواوى برؤ روون بكةمرةوة و ثيَشكةشرى‬
‫بكةم‪ .‬ئةوا منيئ لة خوارةوة‪ ،‬دةقى ئةو دوو بروسكةية‪ ،‬كة لة وةآلمى نامةكةدا بؤم‬
‫نارد‪ ،‬دةخةمة روو‪:‬‬

‫بروسكةى يةكةم‬
‫بروسكةكامن لة ‪10‬ى مانطى دواييدا‪ ،‬بةشريَوةيةكى راسرتةوخؤ ثرِوثاطةنردةى‬
‫ثالَثشتى كراو بة ثارةى زؤري تؤماركرد‪ ،‬ئةو ثرِوثاطةندانةش لة سوريا و توركيا بة‬
‫ثلةيةكى كةمرت بآلو دةكرانةوة‪ .‬ئامرانل لرة بآل وكردنةوةيردا‪ ،‬تارِادةيرةكى زؤر لرة‬
‫بريورِاى خةلَكيدا بةطشتى‪ ،‬نامؤ بوو‪ .‬تا الوازى سةربازميان برؤ خرةلَكى نائاشركرا‬
‫بيَ ‪ ،‬ئةو ثرِوثاطةندانة جطة لة بةغدا و كةربةال و نةجةف نةبيَ ‪ ،‬كة سةركردةكان‬
‫بة بةردةوامى بؤ بريؤكرةى دامةزرانردنى دةولَرةتيَكى ئيسرالمى ثرةتى (خرال )‬
‫هاوسؤزبوون‪ ،‬سةركةوتوو نابيَ ‪.‬‬
‫بزووتنةوةكة ئةوكاتة ترسناك بروو‪ ،‬كرة دوذمنامنران لرة سروريا برؤ دانيشرتوانى‬
‫عيَراقيان سةملاند‪ ،‬كة دةكريَر ‪ ،‬ئيَمرة برةزةبرى ضرةك وةدةربنرريَني‪ .‬لرةذيَر فشرارى‬
‫حكوومةتى سورى دةستبةردارى هةريةكة لة (ديَرةزور‪ ،‬ئةلبوكةمال و قائيم) بووين‪.‬‬
‫‪156‬‬
‫َرةكانيان البرران‪ ،‬لرة‬ ‫دواتر لة نيَوان بةغردا و موسرلَ‪ ،‬شرةمةندةفةرةكان لرة هيَل‬
‫َكى بةرة بةرة متمانةيان بة توانراى ئيَمرة برؤ‬ ‫تةلةعفةريئ ئةفسةرامنان كوذران‪ .‬خةل‬
‫ثاراستنى ئاسايئ و سيستةم بة الواز دةهاتة بةرضاو‪ .‬توندرِةوةكان هيوايان بةطةيش‬
‫بررة ئاماجنررة خواسرررتاوةكانيان كررة سررةربةخؤيى تررةواو و رزطاربوونررة لررة هررةر‬
‫دةستيَوةردانيَكى راستةوخؤى بيَطانة زياتر بووة‪ .‬دواتر نةجةف و كةربةال بووترة دوو‬
‫ناوةندى سةرةكى بزووتنةوةكان (ليَرةدا ثيَويستة باسى ئةوة بكةم‪ ،‬كة من ذمارةيرةك‬
‫َى ‪1410‬‬ ‫ثياوم لة ئةيلوىل ‪ 1414‬بؤ دةرةوةى كةربةال وةدةرنرا‪ ،‬نةجرةفيئ لرة سرال‬
‫شانؤى ثةشيَوييةكان بوو)‪.‬‬
‫دةستطريكردنى مريزا مةمحةد رةزا و كةسانى ديكة لة كةربةال لة ماوةى مرانطى‬
‫حوزةيراندا‪ ،‬هةروةها ضرةند كةسرايةتييةكى ناديرارى ديكرةش لرة حيللرة‪ ،‬وايكررد‬
‫رةوشةكة لة حيللة ئارام بيَ ‪ ،‬بةهؤى الوازى سةربازميان لة شرامية نرةمان دةتروانى‬
‫هةمان ريَوشويَن بطرينة بةر‪ ،‬تةنها ‪ 122‬سرةرباز و دوو تؤثهاويَرذمان هرةبوو‪ .‬ئرةو‬
‫َطررةى ثيالنطيَ ررِى و‬ ‫ناوضررةية كررة ثيَشرررت ناوبررانطيَكى خراثررى هررةبوو‪ ،‬بررووة مؤل‬
‫جؤآلنةوةكان‪ .‬هةروةك ضاوةرِوان دةكرا‪ ،‬راطةياندنى مةرجةكانى ئاشتى لةطةلَ توركيا‪،‬‬
‫لةهةمان كاتدا كاريطةرييةكى خراثى لةسةر راى طشتى هةبوو‪ .‬ئةم ئاشتيية توانراى‬
‫بة توندرِةوةكان بةخشى كة ماوةيةكى بةسوود لة فةرمانبةرى سرةردةمانى توركيرا و‬
‫َرةش‬ ‫ضينيَكى طةورة لةرِاى طشتى‪ ،‬كة دةياخنواس ئيمثراتؤرى توركى مبيَنيَتةوة و تؤل‬
‫لة داطريكارى يؤنانييةكان بؤ ضةند وآلتىَ بكةنةوة‪ ،‬لة دةورى ئاآلى خؤيان كؤبكةنةوة‪،‬‬
‫لةبةر ئةوةى ئةمة لة سةرةتاى مانطى رةمةزان روويردا و لةهرةمان كاتردا ئرةنزةىل‬
‫َكرد‪ ،‬لةاليرةكى ديكرةوة راثرؤرتى سرةركةوتنى‬ ‫(بةندةر ثةهلةوى) و (رش )مان ضؤل‬
‫بةلشةفيكةكان لةسةرتاسةرى جيهان‪ ،‬دةطةيش ‪ ،‬ئةمانة هةمووى دةرفةتيَكى واى بؤ‬
‫توندرِةوةكان رةخساند‪ ،‬كة لة قؤستنةوةى كةمتةرخةم نرةبوون‪ ،‬برؤ ئرةوةى ثيَشرانى‬
‫بدةن‪ ،‬كة ئيَمة (بةريتانيا) سياسةتيَكى دذ بة ئيسالم دةطرينةبةر لةاليةك‪ ،‬لةاليةكى‬
‫ديكةوة ئيَمة زؤر بة خيَرايى دةستمان بة الوازبوون كردووة‪.‬‬
‫‪157‬‬
‫هةر لةو سةروبةندةدا‪ ،‬كاريطةريية دةرةكييةكانيئ دةستيان برة رؤلَ نوانردن لرة‬
‫رةوشررةكةدا كردبرروو‪ .. .‬لررةم بؤنةيررةدا ئيَمررة دةزانررني كررة حررةوت هررةزار ثاوةنرردى‬
‫ئيستةرلينى بة دراوى زيَرِى توركى لة ماوةى مانطى رةمةزان و ئايراردا برة دةسرتى‬
‫توندرِةوةكانى كةربةال طةيشتووة‪ .‬هةندىَ لة سرةرؤكةكانى شرامية‪ ،‬كرة نرةمانتوانى‬
‫َطريسراندنى‬ ‫دةستطرييان بكةين‪ ،‬هةروةك روومنانكردووة‪ ،‬ضاالكييان بة ئارِاسرتةى هةل‬
‫شؤرِشى لة ناوضةى سةماوة و رومية خستبووة طرِ‪ .‬ضونكة ئةوان باش دةيانزانى‪ ،‬ئةو‬
‫َةكانى طواستنةوةى نراو‬ ‫َى تيَكضوونى هيَل‬ ‫ناوضةية لةرِووى سرتاتيذييةوة طرنطرتين خال‬
‫عيَراق بوو‪ .‬هةرطيز هيَزةكان بؤ ئةو ناوضةية نةضوو بوون‪ ،‬لة راستيدا كةس نةيدةتوانى‬
‫َى رابردوودا لة باريَكى نالةباردا بروو‪ .‬لرة‬ ‫بضيَتة ناو ئةو ناوضةية‪ ،‬بؤية لة ماوةى سال‬
‫‪1‬ى تةمووزدا ياخيبوون لة رومية روويدا‪ ،‬ئةطةر دةس برةجىَ مبانتوانيبرا سرةربازى‬
‫تةواو بؤ شويَنى رووداوةكة بنيَرين‪ ،‬ئةوا بزووتنةوةكرة لرة شرويَن و الى ديكرة برآلو‬
‫نةدةبووةوة‪ ،‬هةروةها دةتوانرا‪ ،‬ضارةسةرى رةوشرى شراميةش برةرِيَطاى ديثلؤماسرى‬
‫بكريَ ‪ ،‬كة لة ماوةى ‪ 10‬رؤذى دواتر هيض رووداويَكى ىلَ روونةدابوو‪ ،‬بةآلم ئيَمة لرة‬
‫باريَكى وادا نةبووين‪ ،‬ئةو كارة بكةين‪ ،‬بؤية شؤرِشةكة بةهيواشى بآلو بووةوة‪.‬‬
‫هؤزةكانى بةبريوباوةرِى (شؤرِش برة جرةنطيَكى ثرريؤز دادةنريَر ) باوةرِيران ثرىَ‬
‫هيَنابوو‪ ،‬ئيَستاش طةورة موجتةهيدى كةربةال بانطةشةيةكى ضاالكانةى جيهاد كردن‬
‫دةكات‪ ،‬ه ةروةها سةدان بانطةشة كةريشى بؤ سةرجةم ناوضةى فروراتى ناوةرِاسر و‬
‫ناوضةكانى سةربةخؤيى نارد‪ ،‬سةرؤكةكانى عةشايةر لةناوضرةكانى حيللرة و كةربرةال‬
‫زؤربةى كات بة دواى تاكةكانى عةشريةتةكةيان لة ناو بزووتنةوةكان‪ ،‬كةوتن‪ ،‬لرةبرِى‬
‫ئةوةى خؤيان بةخؤيان سرةركردايةتييةكة بكرةن‪ .‬داواكارييرةكانى شؤرِشرطيَرِان لرةم‬
‫بابةتة بريتى بوو لة دةركردنى بةريتانييةكان بة تةواوى لة هةموو عيَرراق و دروسر‬
‫كردنى مةملةكةتى ئيسالمى بوو‪ .‬ئةمةش بؤ موجتةهيدكاران بةماناى دامةزراندنى‬
‫َةتى تيرؤكراتى دةهرات‪ ،‬كرة برة منوونرةى براآلى خؤيران دةزانرى‪ .‬هةرضرى برؤ‬ ‫دةول‬
‫عةشايةرةكان بوو‪ ،‬برةماناى برىَ حكوومرةتى يران حكوومرةتيَ شريَخةكان خؤيران‬
‫‪159‬‬
‫بةرِيَوةى بنب و هةركاتىَ خبوازن بتوانن ثش طويَى خبرةن‪ .‬برؤ كةمينةيرةكى بضرووكى‬
‫شارنشني ئةم بارة‪ ،‬بةدانانى ئةمرييَ لة ئةمريانى وآلت‪ ،‬دةهات‪.‬‬
‫َييان هررةبيَ ‪،‬‬
‫باوةرِناكررةم‪ ،‬كررة شؤرِشررطيَرِان هرريض ضةوسرراندنةوةيةكى كشررتوكال‬
‫باجةكان سوو ك بروون‪ ،‬برةرووبووم براش بروو‪ ،‬ئةطرةر ضةوسراندنةوة هةبوايرة‪ ،‬ئرةوا‬
‫ثةشيَويي ةكان هةرتةنها لة ناوضة شيعةكان كة كةوتوونةتة نةجةف و كةربرةال كرورت‬
‫نةدةبووةوة‪ .‬طومانى تيَدانيية كة عةشايةرةكان نةيان دةويس خواستى نرةدانى برام‬
‫َ لةمبارةيةوة ئةم خواستة دةكةن‪ ،‬بةآلم ئةمة بة‬ ‫زياد بكةن‪ ،‬هةروةك كة هةموو خةل‬
‫تةنها نةدةبووة هؤكارى شؤرِش‪ ،‬ئةطةر ئيَمرة الواز نةبوونايرة و ئةطرةر هؤكارةكرانى‬
‫ديكة كة لة ثيَشةوة باسم كردن‪ ،‬ئامادة نةبواية‪.‬‬

‫بروسكةى دووةم‬
‫دواى هةفتةيةك واتة لة رؤذى ‪10‬ى ئاب‪ ،‬بروسكةيةكى ديكةم بةم دةستةواذانةى‬
‫خوارةوة نارد‪:‬‬
‫لة بروسكةى ‪0‬ى ئاب‪ ،‬هؤكارةكان و ئاماجنة راسرتةوخؤكانى ئرةو شؤرِشرةى لرة‬
‫فوراتى ناوةرِاس ئيَستا روويدا‪ ،‬نارد‪ .‬فاكتةرى طرنَ تيَيدا‪ ،‬ئةو ثرِوثاطةندةية بروو‪،‬‬
‫كة سةرضاوةكةى بةغدا بوو‪ .‬لة هؤكارة سةرةكييةكانى‪ ،‬كة وايكرد ئيدارةى مرةدةنى‬
‫بةو ثلةية جةماوةريَتى لة دةس بدات‪ ،‬كة لة سةرةتادا هةيبوو‪.‬‬
‫(‪ )1‬لةذيَر رؤشنايى ئةو ئةزموونةى كة لةماوةى سىَ مرانطى رابرردوودا دةسرتم‬
‫كةوتبوو‪ ،‬لةو باوةرِدام كة ئيَمة ثيَويستة خؤمان برة تاوانبرار برزانني‪ ،‬سرةبارةت برةو‬
‫كاروبارى ئيدارييانةى كة لة ئيَمة دةرضووة و كاريطةريى لةسةر عةشايةرةكان داناوة‪.‬‬
‫لؤمةكردن لةمةدا ثيَويستة بة يةكسانى بةسةر ئيدارةى مةدةنى و شيَخان و سرةرجةم‬
‫َثشرتيمان لرة شريَخةكان كررد و دةسرةآلمتان‬ ‫سةرؤك عةشريةتةكان دابةش بكريَ ‪ .‬ثال‬
‫ثيَدان‪ ،‬ئةم كارةمشان وةك سياسةتيَ برةرِيَوةبرد‪ ،‬ئرةوانيئ الى خؤيانرةوة ويسرتيان‪،‬‬
‫باريَكى طرانرت لةوةى تةحةمول بكريَ خستيانة ئةستؤى عةشرريةتةكانيان‪ ،‬ئةمرةش‬
‫‪158‬‬
‫بةنيازيَكى ثاك بؤ ئةوةى كشتوكالَ باش بكةن و دةرامةتى باش لة ريَطةى فراوانكارى‬
‫َبةستنى بةنداوةكان‪ ،‬دابني بكةن‪ .‬بةمةش‬ ‫َكةكان و ريَكان و هةل‬ ‫لة ثاك كردنةوةى مول‬
‫طريفانيان زؤر ضاك ثرِكرد‪ ،‬دواى بةسةرضوونى كات‪ ،‬شيَخةكان بؤيان دةركةوت كة ئةو‬
‫دةسةآلتةيان نيية‪ ،‬كة ثيَويستة الى تاكرةكانى عةشرريةتةكةيان هرةيانبىَ‪ ،‬ئرةوانيئ‬
‫بةهؤى ئةمةوة ئازار دةضيَذن‪.‬‬
‫(‪ )0‬راستيي ةكى ديكة كة هةر تةنها عيَراق ناطريَتةوة‪ ،‬دةبيَتة هؤى دةركةوتنى‬
‫بيَزارى‪ ،‬ئةويئ شاردنةوةى ئةوةى بة حالَةتى دواى جةنَ ناودةبريَ ‪ ،‬بةشيَوةيةكى‬
‫ثةيذةيى‪ .‬وةك بةرزى نرخةكان و كةمى هةنردىَ ثيَداويسرتى‪ .. .‬هترد‪ .‬برةآلم ئرةو‬
‫حالَةتة بؤ ضةند ضينيَكى دانيشتوان كة لة ريَطةى سروثاى داطريكرةرةوة سرامانيان‬
‫ضنَ كةوتووة‪ ،‬كاريطةرييةكةى كةمرت ببوو‪ ،‬بةآل م زؤربةى ضينةكان هةسرتيان برة‬
‫توندى فشرارةكة دةكررد‪ ،‬ئيَمرةش وةك سرةركةوتووى جةنطةكرة (يةكرةم جرةنطى‬
‫جيهانى)‪ ،‬ثيَويستة لة عيَراق و شويَنانى ديكة بةرثرسياريَتى بةرقرةراركردنى ئرةم‬
‫بارة لة ئةستؤ بطرين‪.‬‬
‫(‪ )1‬لةوانةيررة ئةمررةيان لررة هررةمووى (فاكتررةرةكان) طرررنطرت بيَرر ‪ ،‬ئررةويئ‬
‫هةستكردنى شؤرِشطيَرِةكانة بة الوازى سةربازميان‪ .‬ديارترين ش لة رؤذهةآلت ئةوةية‬
‫كة لة ثياو دةدةن كاتىَ دةكةويَ ‪ ،‬ئةمةش لة مراوةى ضرةندين سرةدةية لرة رفترارة‬
‫ثيادةكردنى رؤذهةآلتى دا هةية‪.‬‬
‫َمانانةوة‪،‬‬
‫(‪ )9‬موجتةهيدةكانى شيعة‪ ،‬هةر لرة سرةردةمى خةليفرةكانى موسرول‬
‫دذايةتى سةرجةم حكوومةتةكان دةكةن‪.‬‬
‫َى كةوتنةوة شةريفييةكان و‬ ‫(‪ )0‬ضواردة بةندةكةى ويلسن و ئةو جوآلنةوانةى كة ل‬
‫توركيا و بةلشةفيكةكان كة خؤبةخئ و بةكريَطرياوانة لة وآلت كاريان دةكرد‪ ،‬ضواردة‬
‫بةندةكةيان بؤ ورذاندنى خةَل بةطرِخس ‪.‬‬
‫(‪ )4‬جياوازى ئايينى و نةتةوةيى لة نيَروان بةريتانييرةكان و عةرةبرةكان‪ ،‬كرايرة‬
‫بةهانةيةك بؤ دذايةتيكردنيَكى طةورةتر‪ ،‬لة برى ئةوةى خؤى هؤكاريَكى بووبىَ‪.‬‬
‫‪162‬‬
‫(‪ )2‬دواكةوتنى سرةيركردنى رةوشرى عيَرراق و ئرةو دةرةجنامانرةى كرة برةهؤى‬
‫مانةوةى راستةوخؤى ئيدارةى بةريتانى بؤ ماوةيةكى دريَرذ‪ ،‬دواى شرةرِ راطرتنةكرة‪،‬‬
‫ليَى كةوتنةوة‪ .‬ئةطةر يادةوةريم خيانرةمت ىلَ نرةكات ترا مرانطى تشررينى يةكرةمى‬
‫‪ 1414‬هؤشداريم دراوةتىَ كة هيض ريَوشويَنيَ يان بةياننامةيةك دةرنةكةم‪ ،‬كة ئرةوة‬
‫بطةيةنىَ‪ ،‬كة ئيَمة ئينتيدامبان بةسةر عيَراقةوة ثىَ بةخشراوة يان ثيَى رازيبووينة‪.‬‬
‫(‪ )0‬كاريطةرى سوريا‪ ،‬بةخشينة داراييرةكانى برةريتانيا يارمرةتى حكوومرةتى‬
‫شةريفيان دةدا‪ ،‬كة بتوانىَ مووضةيةكى ديكةى ريَكخراو لةسةر بنةماى ليَهراتوويى‪،‬‬
‫بةكارمةندان و سوثا بدات‪.‬‬
‫(‪ )4‬ثيَويستى حكوومةت بة كريَكار‪ ،‬بؤ دامةزراندنى بةنداوى الفاوةكران‪ .‬تراكى‬
‫َآلكردنى الفاوى لة طلدانةوةى ئاوةكة و دروس كردنى بةس ثىَ باشرتة‪،‬‬ ‫عةرةب بةرِةل‬
‫ضونكة الفاو لة كارى خوداية دروس كردنى بةند و بةنداويئ لةكارى بةريتانييةكانة‪.‬‬
‫(‪ )12‬كؤكردنةوةى باجى زةوى و باجةكانى ديكة‪.‬‬
‫(‪ )11‬بةكارهيَنانى فرِؤكة لة دذى تيَكدةر و ياخيبوان‪.‬‬
‫(‪ )10‬ترس‪ ،‬لة جةختكردنةوةى رؤذئاوا لةسةر قازاجنى زؤر‪.‬‬
‫(‪ )11‬ب رىَ هيرروايى خررودان بةرذةوةندييررةكانى زةوى‪ ،‬ئةوانررةى بريؤكررةى ئررةوة رةت‬
‫َيَن‪( :‬خودان زةوى (مةلالك) ضؤن ئةركى دةكةويَتة سةر مافيشيان هةية)‪،‬‬ ‫دةكةنةوة كة دةل‬
‫َيَن) وا لة جووتياران بكات كارى جيرددى‬ ‫هةر هةوَليَكى ناياسايى (وةك ئةوان دةل‬
‫لة زةويدا نةكةن‪ ،‬بة قيَزةوةن دةزانرن‪ ،‬برةآلم جووتيراران لرةالى خؤيانرةوة لرة هرةر‬
‫هةوَليَكى حكوومةت بيَزارن كة بة زةبرى ياسا و سيستةم لة بررِى مةلالكرةكان برام‬
‫َويَستى حاكمرة‬ ‫َؤزييةكانى ياساى توركى لةمبارةيةوة هةل‬ ‫كؤبكاتةوة‪ .‬زؤربةى جار ئال‬
‫سياسييةكان زؤر سةخ دةكات‪،‬‬
‫(‪ )19‬زؤر كةس ليَرة‪ ،‬هةروةها لة بةريتانياش‪ ،‬لةو باوةرِةدان كة من لة نةنوانردنى‬
‫َرةم كرردووة‪ ،‬برةر لرة‬‫َةيةكى توندوتيذ لةطةلَ بزويَنةرة ديارةكانى شؤرِشةكة‪ ،‬هةل‬ ‫مامةل‬
‫ماوةى ئةو بزووتنةوةية بطاتة ئةو ئاستةى كة ئيَستا هةيةتى لة هةموو مةوداكانيرةوة‪.‬‬
‫‪161‬‬
‫ئةو راية دةخةنةرِوو‪ .‬ئيدارةيةكى لةو جؤرة‪ ،‬ثيَويستة لة رةوشيَكى ئاوا سرةختدا‪ ،‬ئرةو‬
‫سنوورة ديارى بكات‪ ،‬كة تيَيدا هةر بزووتنةوةيةكى دةسرتوورى دةبيَترة بزوتنةوةيرةكى‬
‫ترسناك‪ ،‬كة دةبيَ سةركوت بكريَ يان ريَطةى ثيَبدريَ ‪ .‬هةرضةندة ئاماجنرةكانى ئرةم‬
‫ريَوشويَنانة بة ئاماجنيَكى ناكردارى دادةنريَ ‪ ،‬زؤربةى جرار حكوومرةتى خراوةن شركؤ‬
‫لةميانةى بةياننامة فةرمييةكانيدا ناوة ناوة برِيارى لةسةر دةدات (ثةسندى دةكرردن)‪،‬‬
‫َةى نةترةوةكانى ثرىَ دارِيَرذرابوو‪،‬‬
‫ئةطةر ئةو شيَوازةى كة ماددةى ‪00‬ى مساقى كؤمةل‬
‫وةربطرين‪ ،‬ئةوا من لة دةستطريكردنى هةموو ئةوانةى كة ئيَستا دةريدةخةن كة حةزبرة‬
‫رازى بوون بة ئينتيدابى بةريتانى لةسرةر وآلتةكرةيان ناكرةن برةطومامن‪ ،‬مرادام ئةمرة‬
‫ئاسايشى طشتى ناخاتة مةترسييةوة (هةرِةشةوة)‪.1‬‬

‫‪9‬‬
‫وتاري مالَئاوايي‬
‫لة ‪02‬ى ئةيلول بؤ دوايني جار بة ئاشركرا راى خرؤم سرةبارةت برة رووداوةكرانى‬
‫َرى ئاسرن برة‬ ‫ئيَستا‪ ،‬دةربرِى‪ ،‬ئةمةش لة وتاريَكى ئيَوارة خوانيَر كرة دائرريةى هيَل‬
‫سةرؤكايةتى ذةنةرِال (لؤبؤك) و سىَ كةسى زؤر بةتوانا (مستةر تنئ‪ ،‬مستةر رؤسريا‬
‫و مستةر كريناندر) وةك ريَزليَنان‪ ،‬بؤ منيان رِيَكخستبوو‪ ،‬ثيَشكةش كرد‪.‬‬
‫ئيَرة شويَنيَكى طوجناوة كة بةشيَ لةوةى بة رؤذنامرةى ((االوقرات العراقيرة))دا‬
‫بآلوكرايةوة‪ ،‬باس بكةم‪ ،‬ضونكة ئاماذةن بؤ راكانى من‪ ،‬لةو سةروةختة‪:‬‬
‫َيَم‪ ،‬ئرةو ضرةند‬ ‫‪ ...‬ئيَستا ئاورِ لة رووداوة هةنووكةييةكانى وآلت دةدةمةوة و دةل‬
‫َتةنَ كرد‪ ،‬طومان شويَنى هيرواى طرترةوة‪ .‬دةثرسرني‬ ‫مانطةى دوايى هةموومانى دل‬

‫‪ -1‬لة تيَكستة عةرةبييةكةدا (يهدد) بةكار هاتووة‪ ،‬برةرِاى مرن وشرةى (ال) ي لرة ثيَشرة‪ ،‬برةآلم‬
‫بةرِيَنراوة‪ ،‬ضونكة ماناكةى لةنَ دةكات‪.‬‬
‫َطريساني شؤرِش لة عرياق طؤرِيين ئيدارةي مةدةني و الداني‬ ‫‪ –0‬لة طرنطرتين ئةو هؤكارانةي هةل‬
‫َئاوايي زؤري‬‫ئارنؤلد ويلسن بوو لة ثؤستةكةي‪ ،‬بةر لةوةي عرياق جيَبهيَليَ ئاهةنطي ريَزليَنان و مال‬
‫بؤ كرا لة يةكيَ لةو ئاهةنطانة ئةو وتارةي ثيَشكةش كرد‪.‬‬
‫‪162‬‬
‫ئاخؤ ئرةو شرتانة برؤ روويانردا؟! لرةو براوةرِةدام كرة هيَرزة مةعنةوييرةكان نرةوةك‬
‫ماددييةكان‪ ،‬زياتر لة جاران جيهان دةهةذيَنن‪ ،‬جيهان بة تيؤر و منوونة باآلكان نةوةك‬
‫حكوومةتةكان و حةقيقةتةكان‪.‬‬
‫سةردةميَكى زؤر بةسةر جيهاندا تىَ ثةرِيوة‪ ،‬ئةو سرةردةمةى كرة ئرةو منوونرةى‬
‫َى لرة فيكررى رؤذئراوايى‬ ‫باآليةى كة لة رؤذهةآلت بةرهةم هات‪ ،‬كاريطةرييةكى قرؤل‬
‫كرد‪ ،‬بةآلم ئيَستا ئيَمة ثرِؤسةكة بة ثيَضةوانة دةبينني‪.‬‬
‫كؤتايى سةدةى ‪ 14‬بوذانةوةى طيانى نةتةوةيى لة ئرةوروثا و ئاسريا برة خؤيرةوة‬
‫َطرة و‬ ‫َكى لرة كيَل‬‫بينى‪ ،‬ئةمةش ثةرضة كرداريَكى ئرةو نيطةرانييانرة بروو كرة خرةل‬
‫َكان‬ ‫شةقامدا بةرامبةر بوونى ئيمثراتؤرة مةزنةكان بةخؤيةوة خةري كرد‪ .‬ئةطةر خةل‬
‫بةشررى خؤيرران لةسررةر بنررةماى جررةخ كردنررةوة لررة بةرذةوةنديي رة هاوبةشررةكان‬
‫بةشيَوةيةكى طشتى هةبىَ‪ ،‬نةوةك لةسةر بنةماى ئةو جياوازييانةى كة نيَروان بةشرة‬
‫َكى نةياندةتوانى ئةمة ببيرنن و دةسرتطريى بكرةن‪.‬‬ ‫جيا جياكانى دا هةية‪ ،‬بةآلم خةل‬
‫بؤية وايان ليَهات ئةو شتانةيان ثىَ باشرتبىَ كة هةس دةكةم بؤ خؤيان دةطةرِيَترةوة‪.‬‬
‫نةتةوة ثةروةرى بووة بنةماى دوايني ثةمياننامة ئاشتييةكان‪.‬‬
‫بؤ ثاريَزطاريكردن لة مافةكانى نةترةوة بضرووكةكان‪ ،‬ضرووينة نراو جةنطرةوة‪،‬‬
‫ذمارةيةك لةو نةتةوانةى كة ئيمثراترؤرى برةريتانيايان ثيَكرديَنا‪ ،‬برة ثيَوانةيرةكى‬
‫فراوانرت‪ ،‬حةزيان بةم جؤرة بريؤكةية نةدةكرد‪ .‬ئرةو رةخنرة طرانرةى دذايرةتى ئرةو‬
‫بريؤكةى وةرطرتنى نةترةوة ثرةروةرى وةك سياسرةتيَكى بونيادنرةر لرة حروكمرِانى‬
‫دةكرد‪ .‬دةمكوت كران‪.‬‬
‫تؤى نةتةوة ثةروةرى لة نيشتيمانى داي ‪ ،‬ضيَنرا‪ ،‬بةآلم ئةو سوثايةى كة لة بةسرة‬
‫َى ‪ 1419‬دابةزى بوو‪ ،‬ئةوةندة بؤ كاركردن بةم جؤرة بريؤكانرة ضراالك نرةبوو‪.‬‬ ‫لة سال‬
‫ئةطةر ئةركى ئيَمة بةزاندنى (شكاندنى) توركةكان بوو‪ ،‬ئةوا ئةمةمان كرد‪ .‬ئةوكات‪،‬‬
‫َى ‪ 1410‬سرةردانى بةسررةى كردبروو‪،‬‬ ‫َيَ ‪ ،‬ئةو كاتةى لة سال‬ ‫وةك لؤرد (هاردم) دةل‬
‫َوطؤرِى برريورِا لةطرةلَ هاوثرةميانامنان نرةمان‬‫ئيَمة بة تةنها نةدةجرةنطاين‪ ،‬برةبىَ ئرال‬
‫‪163‬‬
‫دةتوانى ثالنى دوارِؤذ راكيَشني‪ ،‬بةآلم ئيَمة باوةرِمان وابروو‪ ،‬كرة ئيدارةيرةك كرة زؤر‬
‫َةمةنردةكانى‬ ‫بةسؤز و دادوةر بيَ ‪ ،‬ليَرة بةدواوة ئرةو طةشةسرةندنةى كرة توانرا دةول‬
‫وايكرد ئةو ناوةى ليَبنريَ ‪ ،‬بؤ عيَراق دةطةرِيَنيَتةوة‪.‬‬
‫لةسةر ئةم بنةما نارِؤشن و ن اديارة‪ ،‬بةردةوام بووين‪ ،‬تا بةغداش داطري كرا‪ .‬لةو‬
‫كاتةشرردا تررؤوى نةتةوةثةرسررتى لررة ئررةوروثا ضررةكةرةى كردبرروو‪ ،‬رووةكةكررة لررة‬
‫رؤذهررةآل ت‪ ،‬بررةروبوميَكى سررةوزى طرتبرروو‪ .‬شؤرِشررةكةى شررةريف بررةو ثيَيررةى‬
‫بزووتنةوةيةكى نةتةوةيية و‪ ،‬عةرةبةكانى ثىَ دةجولَيَنريَ ‪ ،‬راطةيةنرا‪ .‬لةبةرامبرةر‬
‫هاوكارى هيَزة عةرةبةكان‪ ،‬هاوثةميانان بةلَيَنيان دا كة ريَز لة خواستة عةرةبييةكان‬
‫بطرن و ثالَثشتى بكةن‪.‬‬
‫َرةكانى‬ ‫نةبةردى هيَزة ضةكدارةكانى (تام)‪ ،‬وايكررد بةغردا داطرري بكريَر ‪ .‬هةول‬
‫ئةفسةرانى ئيدارةى مةدةنى وايكرد‪ ،‬حكوومةتى خراوةن شركؤ لرة توانراي كرردارى‬
‫َى ‪ 1412‬رايطةياند‪ ،‬تىَ بطرات‪.‬‬ ‫جيَبةجىَ كردنى ئةو سياسةتةى كة ذنةرال مؤد سال‬
‫كة دواتر ئةمةى خستة ناو ثةمياننامةى ئاشتى لةطةلَ توركيا‪ ،‬واتا‪ ،‬ثيَكهيَنانى ضةند‬
‫َةتيَكى سةربةخؤ لرةو بةشرانةى ئيمثراترؤرى توركيراى عومسرانى كرة نةترةوةى‬ ‫دةول‬
‫ناتوركى تيَدا نيشتةجيَن‪.‬‬
‫بةدةس هيَنانى هةر سةركةوتنيَكى نوىَ لة عيَراق‪ ،‬برة ثيَشركةوتنى ديكرة لرة‬
‫ناوةخؤى وآلت بةندبوو‪ ،‬بة حروكمى دةرةجنرامى شرةرِ راطررتن‪ ،‬خؤمران لةبةرامبرةر‬
‫وياليةتى موسل و بةغدا و بةسرة بة برةرثرس برزانني و ثابةنردبني برةو سياسرةتانةى‬
‫ذنةرال مةمحوود رايطةيانرد‪ ،‬برةآلم هيَشرتا برةبىَ ثةيوةنردى كرردن برة هاوثرةميانان‬
‫نةماندةتوانى ئةمة لة بوارى جيَبةجىَ كردندا دابنيَن‪ .‬ئةوا شةش مانَ بةسةر شرةرِ‬
‫راطرتنةكةدا تىَ دةثةرِيَ‪ ،‬بةآلم هيَشتا جيَبرةجىَ كردنرى نيزامرى ئينتيرداب بةسرةر‬
‫عيَراق‪ ،‬بة طويَرةى ئةوةى لة ثةمياننامةى ئاشتى دارِيَذرابوو‪ ،‬برِيارى لةسرةر نرةدراوة‪.‬‬
‫َيَ بةسةر شةرِ راطرتنةكةدا ترىَ دةثرةرِيَ‪ ،‬هؤشردارميان دراوةترىَ كرة هريض‬ ‫ئةوا سال‬
‫شتيَ ‪ ،‬كة لةوانةية ئةو مؤركةى ليَبكةويَتةوة‪ ،‬كة رةوشى سياسى داهاتووى عيَرراق‬
‫‪164‬‬
‫برِيارى لةسةر دراوة‪ ،‬يان برِيارةكانى ئاشتييةكة زانراون‪ .‬ئيَمة وا مةزةندةمان دةكررد‬
‫كة بةياننامةى ئاشتى لةطةلَ توركيا لة ثاييز زياتر دوا ناكةويَ ‪.‬‬
‫َييةكامنان لة بةرِيَوةبردنى كاروبارى ئيدارى ترىَ نةدةثرةرِى‪،‬‬ ‫بةم شيَوةية كارة لؤكال‬
‫ئيَمة نةماندةتوانى لة عيَراق هيض كاريَ بكةين‪ ،‬ئةمة سةرةرِاى ئةوةى كة راستةوخؤ‬
‫دواى شررةرِ راطرتنةكررة حكوومررةتى عررةرةبى لررة سرروريا ثيَكهيَنرررا‪ ،‬ئ رةم كاتررةش‬
‫هاورِيَكةوتى دةركردنى توركةكان بوو لة حةلةب‪ ،‬سرنوورى سرةربةخؤى ترةواوى لرة‬
‫َى ‪ 1414‬بة دةس هيَنا‪ ،‬كاتىَ هيَزةكامنران ئرةويَيان جيَهيَشر ‪ ،‬لةكاتيَكردا لرة‬ ‫سال‬
‫بةغدا‪ ،‬ئةم شيَوةية دةستمان برةدوا كرةوتنى دوور مرةوداى ثرةميانى ئاشرتى لةطرةلَ‬
‫توركيا بةسرتا‪ ،‬لة سورياى باكوور ئةو ثابةندييانةى كرة هراوين دابوويران‪ ،‬جيَبرةجىَ‬
‫كرا‪ .‬ثرِؤثاطةندةى ضاالك لةاليةك و بيَرزارى ناسروشرتى لةهةنردىَ ناوةنرد لةاليرةكى‬
‫َة كردن بوون‪ .‬ثيَمان راطةيةنرا بوو‪ ،‬كرة‬ ‫ديكةوة‪ ،‬دةرهاويشتةى ئةو دووريية لة مامةل‬
‫ئيَمة ناتوانني ليَرة هيض شيتَ بكةين‪ ،‬هةتاكو كؤنطرةى ئاشتى نةطاتة برِياريَ ‪ .‬ضرةند‬
‫مانطيَ تيَثةرِى و بةستنى ئاشتى لةطةلَ توركيا‪ ،‬هيَشتا ضاوةرِيَى برِيرارى ئرةمريكا‬
‫سةبارةت بة وةرطرتنى ئينتيرداب بةسرةر ضرةند بةشريَكى دةكرات‪ ،‬جرةنَ لةسرةر‬
‫سنوورةكامنان هةبوو‪ ،‬عيَراق خؤشى ئارام بوو‪ ،‬بةآلم ئةو تؤوةى كة بةدةسرتى خؤمران‬
‫ضاندبوومان‪ ،‬دةستى بة طةشرةكردن كردبروو‪ .‬ئيردارةى كراتى سرةربازى و مانرةوةى‬
‫َةتى جةنَ‪ ،‬لة شار و وآلتة طةورةكان‪ ،‬كاريطةرى خؤيان مابوو‪ ،‬بؤ هةندىَ ضينى‬ ‫حال‬
‫كؤمةآليةتى ببوونة‪ ،‬شتيَكى بيَزاركةر‪ ،‬بةآلم ئيَمة لة ئارِاستةكردن و سةرخستنى راى‬
‫طشتى دا جطة لة كاريَكى كةم هيضمان لة دةس نةدةهات بيكرةين‪ .‬فةرمانرةكامنان‬
‫سةبارةت بةوةى كة نابيَ هيض بونياد بنيَني‪ .‬هةروةها نةماندةتوانى برزانني كرؤنطرةى‬
‫ئاشتى ضى برِيار دةدات‪ ،‬برةآلم هرةر دةمرانتوانى لرة دوورةوة سرةير بكرةين و ئرةو‬
‫َرةت دان برة‬ ‫َطريسانى ثةشيَوى لرة وآلت ببيرنني‪ .‬لرةو الشرةوة مؤل‬ ‫دواكةوتنة بة هةل‬
‫سةربازةكان بةردةوام بوو‪ ،‬ترا وايليَهرات لرة رؤذى يةكرةمى مرانطى ئايراردا ترةنها‬
‫(‪ )0222‬جةنطاوةرى بةريتانى و (‪ )12‬هةزار جةنطاوةرى هيندى مانةوة‪.‬‬
‫‪165‬‬
‫هةر لةماوةى ئةو مانطةدا‪ ،‬ئةجنوومرةنى براآل ى كرؤنطرةى ئاشرتى ئينتيردابى‬
‫عيَراق ى بة بةريتانياى مةزن بةخشى‪ .‬بةآلم برِيارى سةبارةت بة دامةزرانردنى ئرةو‬
‫حكوو مةتةى كة ثيَويستة ثيَكبهيَنريَ تيَدا وةرنةطريا بوو‪ .‬هةروةها راويَذكردن برة‬
‫راى طشتى ناوةخؤيى بة ثيَويس دانا‪ ،‬ئةمةش ئةركيَكى ئاسان نييرة‪ .‬لرةو سراتة‬
‫وةختة ناسكةى ميَذووى عيَراق تويَذيَكى دياريكراو لة ثياوانى (ضاوضرنؤك‪ ،‬كرورت‬
‫بني ‪ ،‬كةم ئةقلرت و ديدة كورترت لة خةلَكانى ديكة) ئاسايى بوو لة ثش دةمرامكى‬
‫دةسررتوورييةوة‪ ،‬بزوو تنةوةيررةك‪ ،‬لررة مرراوةى دوو مانطرردا بررة ئاشرركرا ببيَتررة‬
‫بزوو تنةوةيةكى شؤرِشطيَرِ بورذيَنن‪ ،‬كة دةمارطريى و ئاذاوة طيَرِى لة خؤ بطريَ ‪ ،‬لة‬
‫مانطى تةمووزدا شؤرِش تةقييةوة‪ ،‬ذيان و م ولكى ويَران كرد‪ ،‬ئةمةش ثيَويستى بة‬
‫ضةندين سالَة تا ضارةسةر دةكريَ ‪!1‬‬
‫ئيَستا خراثةكارى نةماوة‪ ،‬بةهاتنى وةرزى سرارد و درويَنرة‪ ،‬لرة كؤتاييردا ئرةو‬
‫ثةشيَوييانةى ئيَستا هةر سرةركوت دةكريَر ‪ ،‬ئةطرةر ئةمرةش نرةكريَ ‪ ،‬ناتوانريَر‬
‫سياسةتيَكى دروس لةم وآلتة دةس ثيَبكريَ ‪ .‬بؤ ئةم ئةركرة سريَر ثريسرى كرؤكس‬
‫َطرامن بة جيابوونةوةم لةو ئيدارةية كة زؤر شرانازيم ثيَروة دةكررد‪،‬‬ ‫بانطهيَش كرا‪ ،‬دل‬
‫َطرامن بة جيابوونةوةم لرة بررادةرامن ليَررة لرة كارمةنردان و ناكارمةنردان‪،‬‬‫هةروةها دل‬
‫َم نزير بروو‪،‬‬ ‫ئةوانةى كة بة كاركردنيان سةرسام بووم و بةرذةوةندييةكانيان زؤر لة دل‬
‫َخؤشرييةم بةشردار‬ ‫تا ثاداشتيان بكةم و بةمةش دخلرؤش دة ‪ .‬دةزامن ئيَروةش لرةم دل‬
‫دةبن‪ ،‬كاتىَ ئةو (كؤكس) بؤ وآلتى دةطةرِيَتةوة‪.‬‬
‫متمانةم هةية‪ ،‬كة تواناكانى ئةم وآلتة و دانيشتوانةكةى‪ ،‬الواز نييرة‪ ،‬هرةروةها‬
‫حيكمةترررةكانى حكوومرررةتى خررراوةن شررركؤش الواز نيير رة و هيَر رزة مررراددى و‬
‫مةعنةويي ةكانى بةردةستيشى كةم نني‪ ،‬بة هةولَ و يارمةتى خرودا ئرةو ئةركرةى كرة‬
‫دةستمان داوةتىَ‪ ،‬ئةطةر ئرارام بطررين ئرةوا دةيطةيةنينرة كؤتايرةكى سرةركةوتوو‪.‬‬

‫‪ -1‬شؤرِشةكة لة فوراتدا لة ‪02‬ى حوزيَرانى ‪ 1402‬راطةيةنرا‪.‬‬


‫‪166‬‬
‫كارمةندان ديَن و دةرِؤن‪ ،‬ئيدارةكةش طؤرِانكارى بةسةردا ديَر ‪ ،‬برةآلم دةبيَر لرةوة‬
‫َنيا بني ئةو طيانةى كة ثيَشرت شانازميان ثيَوة دةكرد‪ ،‬برؤ كراركردن لرةالي ديكرةش‬
‫دل‬
‫هامنان دةدات‪ .‬يةكةمني طرنطيدامنان‪ ،‬طرنطيدانة بة بةرذةوةندي دانيشتوانى ئةم وآلترة‬
‫بةكؤتايى هات‪.‬‬

‫ئاهةنطى مالَئاوايى بةسرة‬


‫َئاوايى لرة هاورِيَيرامن لرة‬ ‫هيض شتىَ لةو خؤشةويستييةى كة لة ئاهةنطةكانى مال‬
‫سةربازان و مةدةنييةكان ثيشران درا‪ ،‬نراتوانىَ زيراتر بيَر ‪ ،‬ذوورةكرانى بازرطرانى و‬
‫َكى وآلت لة دةرخستنى خؤشةويستى خؤيران برؤ مرن‪،‬‬ ‫طرووثة جؤراوجؤرةكان لة خةل‬
‫دوا نةكةوتن‪ ،‬ئةم ئاهةنطانةش لة رؤذهةآلت زؤر ساز دةكريَ ‪ ،‬هةر وةك لة رؤذئاواش‬
‫دةكريَ ‪ ،‬ئةمةش بؤ ئةوةى ذيانى فةرمى شرريين و خرؤش بكريَر ‪ ،‬ثيراو مراقوآلنى‬
‫بةسرة مششيَريَكى شةرةفيان ثيَدام‪ ،‬كة لةو بةنرخرتم نيية‪ .‬بؤنةكةش ئيَوارة خرؤانيَكى‬
‫َئاوايى بوو‪ ،‬كة سري ثرسى كؤكس خؤى سةرؤكايةتى دةكرد‪ ،‬ذمارةيةكى نائاسايى‬ ‫مال‬
‫مريانيئ ئامادةى ئيَوارة خوانةكة بوون‪ .‬بةآلم ئةو ئاهةنطانة ثةيوةندى بونيرادى كرة‬
‫َة ئيَمة بة يةكةوة دةبةستيَتةوة‪ ،‬دةثاريَزىَ‪.‬‬
‫بؤ ماوةى زياتر لة ‪ 12‬سال‬
‫عةرةبى هةموو تويَذةكان ئامادةيى ئاهةنطةكان بوون‪ ،‬لة ديرارترين قسرةكةرانى‬
‫ئرةو ئاهةنطررة هرةردوو هرراورِيَم (عةبدولرةتيف ثاشررا ئةملةنرديل) و (مررةزاحم بررةط‬
‫ئةلثاضةضى) بوون‪ ،‬ثاضةضى ئةوكات خؤى بة نيشتيمان ثرةروةريَكى تونردرِةو وةسرف‬
‫َى ‪ .1442‬بةشيَ لة وتارةكةى‬ ‫دةكرد و دامةزريَنةرى بزووتنةوةى عةرةبى بوو لة سال‬
‫لة خوارةوة ديَنمةوة‪:‬‬

‫وتاري مةزاحم ثاضةضي‬


‫َطرامن بةو كارة طيَالنةى كة هةنردىَ تراكى عرةرةب ئرةجنامى دةدةن و‬
‫‪ ...‬زؤر دل‬
‫نةتةوةى بةريتانى لة ئةركة شةرةفمةندانةكةى هةراسان دةكةن‪ .‬ئرةو كارانرة برةهؤى‬
‫‪167‬‬
‫خةونيَكةوةية‪ ،‬كرة ناتوانريَر برة دةسر بهيَنريَر لةاليرةك‪ ،‬برةهؤى بةرذةوةنردى‬
‫تايبةتيئ لةاليةكى ديكةوة‪ ،‬ئةجنام دراون‪ .‬زؤر بةداخةوة رةطةزى بيرانى سرةركةوتوو‬
‫بووة لة بةكارهيَنانى ناوبانَ و سامان و خؤيَنى عةرةبى‪ ،‬كة تيَكةآلوى بزووتنةوةكة‬
‫بووة‪ ،‬ئةمةش بؤ بةرذةوةندى تايبةتى خؤيان‪ ،‬لة ثيَناوى الوازكردنى ثايةى بةريتانياى‬
‫َررفيَن فريروو‬
‫مةزن لة شويَنة طرنطةكانى جيهران‪ .‬لرة رؤذهةآلتردا برة رووكةشرى دل‬
‫مةخؤن‪ .‬ئةوةى ئيَستا هؤزة بيابانييرةكان ئرةجنامى دةدةن‪ ،‬شؤرِشريَكى نيشرتيمانى‬
‫راستةقينةية و ئاماجنى سةربةخؤيية‪ .‬ناكريَ ئاوا بزووتنةوةيةك برة بزووتنةوةيرةكى‬
‫َ لة قةلةم بدريَ ‪ .‬خيَزانةكانى بةغدا هيض هاوسؤزييةك‬ ‫نويَنةرى هةستى هةموو خةل‬
‫بؤ ئةو بزووتنةوةية ثيشان نادةن كة كار بؤ ويَرانكردنى وآلتةكةيان دةكةن‪.‬‬
‫َكانةن كة ليَرة بريورِاكانيان قورسرايى هةيرة‪ .‬ئةوانرةى برة‬‫ئةمة هةستى ئةو خةل‬
‫ثةرؤشن ئةوةى بريى ليَدةكةنةوة و هةستى ثيَدةكةن بةو بةريتانييانرة بطةيرةنن‪ ،‬كرة‬
‫َكشانةوة‪ ،‬جطرة‬ ‫داواى كشانةوةى لة وآلت ىلَ دةكةن‪ .‬ئةوان ناتوانن لةوة بطةن كة ثال‬
‫َؤزى جرةنطى‬ ‫َكردنى حورمةتى ياسا و ويَرانكردنى طةل و بآلو بوونرةوةى ئرال‬ ‫لة ثيَشيَل‬
‫ئاسيايى‪ ،‬كة بةريتانيا ناكريَ ليَى دورة ثةريَز بوةستىَ‪ ،‬لةخؤ دةطريَ ‪.‬‬

‫هةلَمةتى ئؤثؤزسيؤن لة لةندةن‬


‫َيَ كرة لرةماوةى مرانطى‬ ‫َطرتبوو‪ ،‬دةزامن هرةر هرةول‬
‫لةبةر ئةوةى ئةم بريورِايانةم هةل‬
‫تشرينى دووةمى ‪ 1410‬بؤ رازيكردنى حكوومةتى خاوةن شكؤ داومة‪ ،‬تا ريَطةم ثيَبردات‬
‫دةس بة وةرطرتنى ريَوشويَنى دةسرتوورى بكرةم‪ ،‬برةآلم برةو ثيَيرةى كرة ريَوشرويَنيَكى‬
‫ثيَشوةختةية‪ ،‬رةت دةكرايةوة‪ .‬برؤ مرن زؤر سرةخ بروو‪ ،‬خرؤم برة لؤمرةكراوى ببيرنم‪،‬‬
‫هةفتانة‪ ،‬لة ماوةى هاويين ‪ 1402‬لةسةر وتارى ((تاميس)) و ((ئرؤبزةرظيَرر)) و ((دةيلرى‬
‫َى برة‬‫َد)) و ئةوانى ديكة‪ ،‬منيان لؤمة دةكرد و بة كةسيَكى بيؤكراتى وش كة هةول‬ ‫هيَرِال‬
‫هيندى كردنى عيَراق دةدات‪ ،‬لةكةداريان كردم‪( .‬ئةوةى لةمبارةيرةوة غرةمبارم دةكرات‪،‬‬
‫ئةوةية كة ثايةى مةندوبى سامى هةر لةو رؤذةوة كةسانى سةر بة دائريةى سياسى هيندى‬
‫‪169‬‬
‫وةريان طرتووة)‪ ،‬ئةمةش وايكرد هةموو ليَدوانرة دذةكران‪ ،‬لرة رؤذنامرة ناوخؤيرةكان برة‬
‫تةواوى بآلو دةكرانةوة‪ ،‬طفتوطؤكانى ثةرلةمان لة برارةى عيَرراق لرة رؤذنامرةى فرةرمى‪،‬‬
‫دووبارة كؤثى دةكرانةوة‪.1‬‬
‫كاريطةرى ئةمة هاندةر بوو‪ ،‬جياوازى نيَوان راستيي ةكانى ناوةخؤ و جيهرانى‬
‫داهيَنةرى رستةكان و ثاككةرةوةى قسةكان زؤر طةورة بوو‪ ،‬بةشيَوةيةك هةتاكو لة‬
‫ضرراوى نيشررتيمانثةروةرانيئ مايررةى طالَتررةجارى برروو‪ .‬دةرةجنررامى ئامرراذة‬
‫دووبارةبووةوةكان برؤ نةمريير ةكانى حكوو مرةتى عرةرةبى لرة شرام و بةلشرةفى‬
‫داهراتووى كؤمررارى ئيَررران و ثيَشررنيازة ثيَشكةشرركراوةكةى (لررؤرنس) (ثاشرراى‬
‫هةلَبررذيَردراوى عيَررراق لةوانةيررة عررةرةبى نررة بيَ و ئينطليررزى بيَ ر )‪ ،‬ثةرضررة‬
‫كرداريَكى دروستى بةتايبةتى الى عةرةب دروسر كرردة‪ ،‬ضرونكة (ترى‪ .‬ئرةى‪.‬‬
‫لؤرنس) ئةوكات هةتاكو بةناويئ نةناسرا بوو‪ .‬هةرضى نووسراوى نيَردراوى (سري‬
‫جؤرم بؤكانان) بوو بؤ ((تاميس) ‪ ،‬ئةوا رةطةزيَكى ثةسندى ثيَكرةنني ئراميَزى لرة‬
‫ناكؤكيي ةكة زياد كرد‪ .‬بؤكانان‪ ،‬دامةزريَنةرى بةندةرى بةسرة و شؤستةى طةورةى‬
‫((مةعقل)) نووسينةكةى لة بارةى طرنطى كؤنرتِؤلَكردنى خةرجييةكانى ئةشغاىل‬
‫طشتى و ئةركةكانى سةرؤكى براآل ى ئيردارى لرة وردبوونرةوة لرة مةزةنردةكانى‬
‫ئةندازيارانى برادةرى‪ ،‬بوون‪.‬‬

‫‪ -1‬وتارى (تى ئةى لؤرنس) لة دةيلى هريالد‪.1402/0/4 ،‬‬


‫‪168‬‬
‫بةشى ثيَنجةم‬
‫شؤرِشةكة لة ناوضة كوردييةكان‬
‫دؤزى كورد‪ ،‬راستةوخؤ دواى شةرِ راطرتنةكة‪ ،‬دةردةكةوت‪ ،‬كة لرة (‪ )1‬اليرةنى‬
‫َيان‬
‫ديارةوة‪ ،‬خؤى بةهاوثةميانان ناساند‪ ،‬ئرةو سرىَ اليةنرةش ثةيوةنردي زؤرتونردوتؤل‬
‫بةيةكةوة هةية‪:‬‬
‫‪ .1‬داهرراتووى ئررةو بةشررةى وياليررةتى موسررلَ‪ ،‬كررة زؤرينررةى هررةرة زؤرى‬
‫دانيشتوانةكةى كوردن‪.‬‬
‫‪ .0‬داهاتووى ئةو ناوضة كورديي انةى كة دةكةونة دةرةوةى وياليرةتى موسرلَ‬
‫يان باكووريةوة‪.‬‬
‫‪ .1‬ثةشيَوييةكانى هؤزة كوردييةكان‪ ،‬ئةوانةى كة دةكةونة وآلتى ئيَرانرةوة‪ ،‬نرةو‬
‫ثةشيَوييانة لةاليةن ئةو كوردانةوة‪ ،‬دةورذيَنران‪ ،‬كة كةوتبوونة ئةوديوى سنوورةوة‪ ،‬بة‬
‫مةبةستى تايبةتى ئةجنام دةدران‪.‬‬
‫وشةى ((كوردستان)) وةك وشةى ((نيَوان دوو رووبارةكة)) زاراوةيةكى ورد نيية و‬
‫بةشيَوةيةكى طشتى هيض طرنطييةكى جوطرافى دانثيانراوى نيية‪ ،‬كوردةكران خؤيران‪،‬‬
‫رةطةزى ئارين‪ ،‬ثةيوةندى خزمايةتى بة نةتةوةكانى ئرةوروثاى رؤذهرةآلت لةاليرةك و‬
‫دانيشتوانى بانى ئيَرانى لةاليةكى ديكةوة‪ ،‬بة يةكةوةيان دةبةستيَتةوة‪.‬‬
‫هةرضى سةبارةت بةو بريوباوةرِ و ئايي نةى هةلَيانطرتووة‪ ،‬ئةوا زؤربةرى هةرة‬
‫زؤريان موسولَمانى سوننةن‪ .‬ثىَ دةضريَ زمانةكرةيان‪ ،‬كرؤنرتين زمرانى وآلترى‬
‫ئاسياي رؤذئاوا بيَ و ثةيوةندى خزمايةتى بة زمرانى ئاظيسرتايى و فةهلرةوى‪،‬‬
‫هةية‪ .‬دياليَكتي كة زؤرةكانى جياوازيي ةكى زؤريان لة نيَوان دا هةية‪ ،‬بةشريَوةيةك‬
‫خةلَكى سليَمانى بةزةمحةت لرة خرةلَكى ئاميَردى دةطرةن‪ ،‬لةوانةيرة كوردةكران‬
‫‪172‬‬
‫داهيَنراوترين منوونةى رةطةزى مرؤظايةتى بن لةرِووى جةستةييةوة‪ ،‬لةرِووى سيما‬
‫و خةسلةتيانةوة تارِادةيةك برة ئةفغانييرةكان دةضرن‪ .‬ئرةوان راسرتةوخؤ نرةوةى‬
‫ميدييةكانن‪ .‬كوردةكان لة دؤلَ ى قؤلَ دةذين و زجنرية ضياى بةرز لة جريانرةكانيان‬
‫دابرِاندوون‪ .‬بةشيَوةيةك تا ئةم سةردةمةى دوايى بة ترةواوى لرة دونيراى دةرةوة‬
‫دابرِاو بوون‪ ،‬جطة لة مامةلَةيةكى كةم‪ ،‬هيض زانياريير ةكيان برة دونيراى دةرةوة‬
‫نةبوو‪ .‬تا ئةم دواييانةش لة يةكطرتنى نةتةوةيى و دةسرتطرتن بةرِةطرةزةوة‪ ،‬برة‬
‫يةكجارى داشرؤرابوون‪ .‬تاكرة ياسرايةك بيرزانن‪ ،‬ياسراى هؤزايرةتى بروو‪ ،‬تاكرة‬
‫ملكةضيي ةك كة دةيانن واند‪ ،‬بؤ سةرؤك تريةكانيان بوو‪ ،‬هةتاكو ئةمةش (ملكةضى‬
‫بؤ سةرؤك عةشريةت) بة ئاسانى دةتوانرا بطؤرِدريَن‪.‬‬
‫ثيَشرت كؤى ذمارةى كوردةكانى وياليةتى موسلَ مةزةندةكرا بروو‪ ،‬دواترريئ‬
‫ئةم راثؤرتة دلَنياكرايرةوة‪ ،‬دةركرةوت كرةميَ زيراترة لرة نيروةى دانيشرتوانى‬
‫وياليةتةكة‪ .‬كوردةكان ذمارةيةكى باش لة سوارضاكى نانيزامييان لة سةرةتاكانى‬
‫جةنطى جيهانيدا ثيَشكةشى توركةكان دةكرد‪ .‬بةآل م جطة لة ذمارةيةكى كرةمى‬
‫سةرباز نةبيَ ‪ ،‬كوردةكان نةضوونة ريرزى سروثاى توركيرا وة‪ ،‬سرةربارى ئرةوةش‬
‫كوردةكان ئازاريَكى زؤريان بةدةستى روسى‪ ،‬هاوثرةميامنان و ئةرمرةن و ئاشرورى‬
‫هةلَخةلةتيَنراو‪ ،‬ضيَش ‪ ،‬كاتىَ لة هاوينى ‪ 1410‬بةبىَ ئةوةى هيض طيانبازييةكى‬
‫مةترسيدار لةم ثيَ ناوة بدةن‪ ،‬هةلَيان بؤ رةخسا و زؤر بةتوندى تؤلَةى خؤيران لرة‬
‫ئاشرروريي ةكان كررردةوة‪ .‬هررةموويان‪ ،‬بررةبىَ هرراآل ويَردن‪ ،‬زؤر حررةزيان دةكرررد‬
‫دةستبةردارى اليةنطريى توركى بكةن‪ ،‬بةآلم ثاشةكشةى لةناكاومان لة كرةركوك‬
‫لة ئايارى ‪ ، 1410‬زؤر ترس و بيَزارى لة دةروونيان دروس كرد‪ .‬دانيشتوانةكةيان‬
‫زؤر بة طةرمى ثيَشوازيي ان ليَكردين‪ ،‬هيَندةى ثىَ نةضوو‪ ،‬تا خؤيان لة بةرامبرةر‬
‫توركة طةرِاوةكاندا بينى‪.‬‬
‫هةرضةندة‪ ،‬ئيَمة لة راستيدا زياتر لة كةسانى ديكة ثةناطةي ئةوانةمان دا كة‬
‫يارمةتى ئيَمةيان دابروو‪ ،‬تو ركرةكان برة ئةنقةسر مولَر و طونرد و باخضرة و‬
‫‪171‬‬
‫خانوو يانى وةك تؤلَة سةندنةوةيةك ويَران كرد‪ .‬لرة كؤتاييردا‪ ،‬بيَزارييةكرةيان لرة‬
‫دةروون نةما‪ .‬بةآل م كةشى طومان و دوو دلَى سةبارةت بة نيازةكامنران بةرامبرةر‬
‫ئة وان‪ ،‬بة روالَةتيانةوة دياربوو‪ .‬نةدةتوانرا برؤ ثاككردنرةوةى ئرةو كةشرة هريض‬
‫بكريَ ‪ ،‬ضونكة لة راستيدا نيازةكامنان شتيَ كى طومان هةلَطر بوو‪ ،‬تا ئةوكاترةى‬
‫كؤمةلَةى طةالن بوارى بؤ رةخسا‪ ،‬نةخشةى سنوورى براكوو رى وياليرةتى موسرلَ‬
‫دواى شةش سالَ‪ ،‬بكيَشىَ‪.‬‬

‫كوردستان دواى شةرِ راطرتن‬


‫لةثةميانى شةرِ راطرتنةكةى توركيا طةيشرتني و ئيَمرة دووبرارة كرةركوكمان ترا‬
‫ئالَتون كؤثرى داطريكردةوة‪ .‬دواى ض ةند رؤذيَكيئ دةستمان بةسةر هةوليَردا طررت‪،‬‬
‫بؤ ئةوةى ب وارى ئرةوةمان برؤ برةخسرىَ دانةويَلَرة و سروتةمةنى بةدةسر خبرةين‪،‬‬
‫سليَمانيئ كة لةذيَر دةستى توركةكاندا بوو‪ ،‬دةميَ بوو شيَخ مةمحوود ئيَمةى برؤ‬
‫ئةوىَ بانطهيَش دةكرد‪ ،‬بةثيَى بةندةكانى شةرِ راطرتنةكرة سروثاكانى ترورك لرةو‬
‫شارة كشانةوة‪ ،‬ميَجةر نؤئيل بؤ تويَذينةوة لة رةوشةكة و ئاطاداركردنرةوةى ئيَمرة‬
‫لةو حالَةتةى لةوىَ هةية‪ ،‬لة سليَمانى دانرا‪ .‬لة ناوةرِاستى تشرينى دووةمى ‪1410‬‬
‫طةيشتة ئةوىَ و زؤر بة ثةرؤشةوة ثيَشوازى ليَكرا‪ .‬ريَنماييرةكانى مرن برؤ ميَجرةر‬
‫نؤئيل‪ ،‬بةم شيَوةيةى خوارةوة بوو‪:‬‬
‫لة يةكى تشرينى دووةم نؤئيلم بة حاكمى سياسى ناوضةى كةركوك ديرارى كررد‪،‬‬
‫ناوضةى كةركوك لة زيَى خواروو تا ديالة لرة باشروور دريَرذ دةبيَترةوة‪ ،‬لرة براكوورى‬
‫رؤذهةآلتيئ تا سنوورةكانى توركيا و ئيَرران دريَرذ دةبيَترةوة‪ .‬كرةركوك بةشريَ لرة‬
‫وياليةتى موسلَ ثيَكديَنى‪ ،‬ئةو وياليةتةى كة كيَشةكةى بةشيَوةيةكى كؤتايى لرةالي‬
‫َينةوةداية‪.‬‬‫حكوومةتى خاوةن شكؤ لةذيَر ليَكؤل‬
‫ثيَويستة ئةو ناوضةية لةكاتى ئيَستا بةناوضةيةك ناو لة ضوارضيَوةي دائرريةى‬
‫داطريكررةر ى سررةربازى بررةريتانى و ئيرردارةى هيَزةكررانى دابنريَرر ‪ .‬لررةكاتى‬
‫‪172‬‬
‫مامةلَةكردن لةطةلَ سةرؤكة لؤكالَيي ةكاندا‪ ،‬ثيَويستة ئةو ئةطرةرة لةبرةر ضراو‬
‫بطري و ثيَويستة ئةوةش لةياد نةضيَ كة ئةطرةرى ئرةوة لرة ئارادانييرة كرة‬
‫دةسةآل تى سةربازى بتوانىَ بةشيَ لة سوثا بةشيَوةيةكى جيَطري لة سليَمانى يران‬
‫هةر شويَنيَكى ديكة كة دةكةونة رؤذهةآلتى هيَلَى ئيَسرتامان‪ ،‬ترةرخان بكرات‪.‬‬
‫ثيَويستة ئاماجن طرتنةبةرى ريَوشويَنى ثيَويس بيَ لةطةلَ سةرؤكة لؤكالَييةكان‬
‫بررؤ ئررةوةى ئررارامى و ئاسايشررى ئررةو ناوضررانةى دةكةونررة دةرةوةى سررنوورى‬
‫داطريكارميان بةرقةراربيَ ‪.‬‬
‫هةروةها ثيَويستة بةكريَطرياوان يان دةربكريَن يان خؤ بةدةستةوة بدةن‪ ،‬هرةروةها‬
‫ثيَويستة كاآل و ثيَويستييةكانى سوثا ئامادة بكرةى‪ .‬ترؤش دةسرةآلتى ترةواوت لرة‬
‫خةرجكردن كة بةثيَويستى دةزامن بؤ ئةم ئاماجنة‪ ،‬دراوةتىَ‪ ،‬برةآلم دةبيَر برؤ خرةرم‬
‫كردنى برِة ثارةى طةورة‪ ،‬ثيَشوةختة رةزامةندى وةربطريَر ‪ .‬دةبيَر الى سرةرؤكةكان‬
‫ئةوة روون و ئاشكرابيَ ‪ ،‬كة هةر ريَوشويَنيَ تؤ دةيطريتة بةر دةبيَر كراتى بيَر و‬
‫بتوانريَ ضاوخشاندنةوةى ثيَدا بكريَ لةهةر كاتيَكدا‪ .‬هرةروةها ترؤ دةسرةآلت ثرىَ‬
‫دراوة كة شيَخ مةحمموود وةك نويَنةرى ئيَمة لة سليَمانى ديارى بكةي ‪ ،‬ئةطةر ئةمرة‬
‫َةجبرة و شرويَنانى ديكرةش خرةل‬
‫َ‬ ‫بة ثيَويس دةزانى‪ .‬هةروةها لة ضةمضةمالَ و هةل‬
‫دامبةزريَنن‪ ،‬ئةطةر طوجناو بوون‪....‬‬
‫ثيَويستة بؤ سةرؤك هؤزةكانى روون بكةيتةوة‪ ،‬كة ئيَمة هيض نيازيَكمان نيية‪ ،‬كة‬
‫ئيدارةيةكى نامؤ بة داب و نةري و خواستةكانيان‪ ،‬بضةسثيَنني‪ .‬ثيَويسرتة سرةرؤكى‬
‫عةشايةرةكان بؤ ثيَكهيَنانى يةكيَتييرةك (احتراد) هران بردةي ‪ ،‬برؤ ئرةوى كاروبرارة‬
‫طشتييةكان بة ٍِِريَنمايى حاكمة سياسرييةكانى برةريتانى يرةكال بكريَنرةوة‪ .‬ئرةوانيئ‬
‫بةطويَرةى ياساى عومسانى دةبيَ باجةكان بدةن‪ ،‬ئةم ياساية دواتر لرةكاتى ثيَويسر‬
‫برِطةى ديكةى بؤ زياتر دةكريَ و هةموار دةكريَ ‪ ،‬بة مةبةستيَ كة ثةيوةنردى برة‬
‫بةرقةراركردنى ئاسايشةوة هةية‪.‬‬
‫‪173‬‬
‫دامةزراندنى شيَخ مةمحوود لة سليَمانى‬
‫كاتىَ شيَخ مةمحوود طةيشتة سليَمانى‪ ،‬راستةوخؤ دةستثيَشخةرى جيَبرةجيَكردنى‬
‫ئةو ريَنماييانةى دةركرد و دةزطاى حكوومةتى كاتى ثيَكهيَنا‪ ،‬ئةو حكوومةتةى كرة‬
‫هيوا خواز بووين الى دانيشتوانةكةى ثةسند بيَر و خواسرتةكانيان لرة ثيَكهيَنرانى‬
‫ئيدارةيةكى كوردى بهيَنيَتةدى‪ .‬شيَخ مةحمموود بةحاكمى ناوضةكة دياريكرا‪ ،‬هةروةها‬
‫هررةر ناوضررةيةكى ديكررةى الوةكررى فةرمانبررةرانى كورديرران بررة ريَنمررايى حاكمررة‬
‫سياسييةكانى بةريتانيا بؤ دياريكرا‪ .‬لةهةمان كاتدا ضةندى كرا‪ ،‬فةرمانبةرة تورك و‬
‫َكى دانيشرتوانى كوردسرتان طرؤرِدران‪ ،‬لةهرةمان كاتردا‬ ‫عةرةبةكان البران و بة خرةل‬
‫ئةفسةر و سةربازة توركةكان ئةوانةى لة شارؤضكةكة هةبوون‪ ،‬وةك ئيَشكطر رةوانةى‬
‫بةغدا كران‪ .‬لةرِيَطةى شيَخ مةمحوودةوة‪ ،‬وامان لة هةر سةرؤكيَ كرد كة بةرامبرةر‬
‫ئيَمة سةبارةت بة ئيدارةى هؤزةكةى بةرثرس بن‪ ،‬هةروةها داننرا بة شريَخ مرةمحوود‬
‫وةك فةرمانبةريَكى حكوومى و مووضةى ماندوو بوونةكةى ثىَ دةدرا‪.‬‬
‫َى بةسرةر شرارةكةدا‬ ‫ئةركى يةكممان‪ ،‬ضارةسةركردنى ئةو هةذاريية بروو كرة برال‬
‫كيَشابوو‪ ،‬هةروةها ضارةسةركردنى برسرييةتى برآلو لرة هرةموو شرويَنىَ‪ ،‬بةشريَكى‬
‫طةورةى شارؤضركةكة‪ ،‬لرة سرةردةمى توركرةكان ويَرران ببروو‪ ،‬ماوةيرةكى دريَرذبوو‬
‫بزووتنةوةى بازرطانى لة شارةكة وةستابوو‪ ،‬دةظرةرةكانى دةوروبةريشرى بةرِادةيرةكى‬
‫َة هاوردةكرا و هةنطاوى ثيَويس بؤ‬ ‫ترسناك هةذار بوون‪ .‬كةلوثةىل خؤراك و دانةويَل‬
‫كاركردن بؤ بوذاندنةوةى بازرطانى ناوةخؤ نررا‪ .‬ئينجرا مزطرةوت و ترةالرة طشرتى و‬
‫طةورةكان نؤذةن كرانةوة و مووضةى قازيية كوردةكان و سةرجةم ئرةو فةرمانبةرانرةى‬
‫كة ثةيوةندييان بة كاروبرارى ئايينييرةوة هةيرة درا‪ .‬ذمارةيرةكى كرةم لرة سرةرؤك‬
‫َ ثيَشروازييةكى زؤر طرةرميان لرة‬ ‫عةشايةرةكان و جرةردةكان نرةبىَ‪ ،‬هرةموو خرةل‬
‫طةرِانةوةى ئارامى و ئاسايئ كرد‪ ،‬هيَنردةى ثرىَ نةضروو بريؤكرةى ((كوردسرتان برؤ‬
‫كوردان)) لةذيَر سايةى بةريتانيا‪ ،‬روون و ئاشكرابوو‪ ،‬تا دةهات جةماوةرى دةبرووةوة‬
‫و ثيَئ دةكةوت‪.‬‬
‫‪174‬‬
‫لة يةكى كانونى يةكةمى ‪ 1414‬بؤ ناسينى ذمارةيةك سةرؤكة ديارةكانى كورد‪،‬‬
‫بة فرِؤكة سةردانى سليَمانيم كررد‪ ،‬دواى سرةردانةكة طفتوطرؤى دريَرذم لةطرةلَ شريَخ‬
‫َنياكرامرةوة كرة ناوضرة طونرد‬ ‫مةمحوود و ذمارةيةك سةركردةى ديكرة ئرةجنام دا‪ .‬دل‬
‫نشينةكانى ئةوىَ زؤر بةتوندى بةرطرى لة طةرِانةوةى توركرةكان دةكرةن‪ .‬طةرِانرةوةى‬
‫توركة كان‪ ،‬بةسروشرتى رةوشرةكة‪ ،‬شرت َي بروو‪ ،‬ئةطرةرى روودانرى هرةبوو‪ ،‬دان برة‬
‫ثيَويستى ثيَكهيَنانى شيَوةيةك لة شيَوةكانى ثاريَزطرارى برةريتانى نررا‪ ،‬برةآلم كرؤى‬
‫دةنَ لةبارةى ئةو ئامرازةى كة بةهؤيةوة ئةو ثاريَزطاريية دابرني دةكريَر ‪ ،‬دروسر‬
‫نةبوو‪ .‬هةندىَ لة سةرؤكةكان ثيَيان براش بروو ئيدارةيرةكى ضراالكى ئينطليزيرى لرة‬
‫كوردستان هةبىَ‪ ،‬لة كاتيَكدا هةنديَكى ديكة ئةو بريؤكةيان رةتكردةوة‪.‬‬
‫هةروةها هةنديَكى ديكةيان ثيَيان لةسةر ئةوة دادةطرت‪ ،‬كة كوردستان راستةوخؤ‬
‫سةر بة لةندةن بيَ نرةك سرةر برة بةغردا‪ .‬هةنرديَكى ديكةشريان برةنهيَنى ثيَيران‬
‫راطةياندم‪ ،‬كة ئةوان هةرطيز بة سةرؤكايةتى شريَخ مرةمحوود بةسرةر وآلترةوة‪ ،‬رازى‬
‫نابن‪ .‬بةآلم ئةوان نةيانتوانى بةديلى شيَخ مةمحوود ثيَشنيار بكةن‪ ،‬دواى طفتوطؤيةكى‬
‫َطةنامةيةكى ثيَشكةش كردم‪ ،‬كة واذووى نزيكةى ‪ 92‬سةرؤكى‬ ‫زؤر شيَخ مةمحوود بةل‬
‫بة سةرةوة بوو‪ ،‬بةم شيَوةية نووسرابوو‪:‬‬
‫((‪ ......‬لةبةر ئةوةى حكوومةتى خاوةن شكؤ‪ ،‬سووربوونى خؤى بؤ رزطراركردنى‬
‫نةتةوةكانى رؤذهةآلت لة ضةنطى دةسةآلتى توركى راطةياندووة‪ ،‬هةروةها سروورة لرة‬
‫سةر يارمةتيدانى ئةو نةتةوانرة ترا سرةربةخؤيى وةردةطررن‪ ،‬ئرةوا سرةرؤكةكان برةو‬
‫َكى كوردستانن‪ ،‬تكا لرة حكوومرةتى برةريتانى دةكرةن‪ ،‬كرة‬ ‫سيفةتةى نويَنةرى خةل‬
‫بياخناتة ذيَر ثاريَزطارى خؤى و بة عيَراقةوةيان بلكيَنىَ‪ ،‬بؤ ئةوةى لرة خريوبيَررى ئرةو‬
‫بةيةكةوة طريَدانة مةحروم نةبن‪ .‬هةروةها داوا لة حاكمى مةلةكى لة عيَراق دةكةين‪،‬‬
‫كة نويَنةريَكى خؤى بؤمان رةوانة بكات و يارمةتى ثيَويستمان بردات‪ ،‬تراكو طرةىل‬
‫كوردى لة ذيَر سايةى ضاوديَرى بةريتانى بتوانىَ بة شريَوةيةكى تةندروسر لرة سرةر‬
‫بنةمايةكى مةدةنى بةرةو ثريَئ بضرىَ‪ .‬ئةطرةر حكوومرةت يارمرةتى و ثاريَزطرارى‬
‫كوردان بكات‪ ،‬ئةوا ئةوان بةليَن دةدةن كة فةرمان و راويَذةكانيان قةبوول بكةن))‪.‬‬
‫‪175‬‬
‫سةربارى ئةمةش شيَخ مةمحوود داواى كررد ئةفسرةرانى برةريتانى لرة سرةرجةم‬
‫دةزطاكانى حكوومةت كار بكةن‪ ،‬كة لة نيَوانياندا ئةفسرةرانى (شربانة)ى كرورديئ‬
‫هةن‪ ،‬بةمةرجىَ فةرمانبةرة بةرثرسةكان لة كورد بن و تا دةكريَ لة عةرةب نةبن‪.‬‬
‫َيَ ‪ :‬هرةر هرؤزيَكى‬ ‫لة بةرامبةر ئةمةدا نووسراويَكى تايبةت بة شيَخ درا كة دةل‬
‫كوردى لرة زيَرى طرةورةوة ترا ديالرة ((جطرة لرةو هؤزانرةى لرةناو سرنوورى ئيَرران‬
‫نيشتةجيَن))‪ ،‬ئةطةر بة خواستى خؤى سةرؤكايةتى شيَخ مةمحوودى قةبوولَ بيَ ‪ ،‬ئةوا‬
‫رِيَطةى ثيدةدريَ ئةمة بكات‪ ،‬شيَخ مةمحووديئ لةرِووى مةعنةوييةوة لةو ناوضانةى‬
‫َيَن‬
‫َثشتى ليَدةكريَ ‪ ،‬ئةويئ برةل‬ ‫لة سةرةوة باسكراون لةبرى حكوومةتى بةريتاني ثال‬
‫دةدا ملكةضى فةرمانةكانى بةريتانيا بيَ ‪ .‬هؤزةكانى ناوضةكانى كةركوك و كفررى و‬
‫َى شيَخ مةمحوودةوة‪،1‬‬ ‫دانيشتوانى شارؤضكةكانيان‪ ،‬حةزيان نةدةكرد بضنة ذيَر كؤنرتِؤل‬
‫ئةويئ (واتة شيَخ مةمحوود) رازى بوو لةسةر ئةوةى كة سوورنةبيَ ئةو ناوضانة خباتة‬
‫سةر سنوورى دةسةآلتى خؤيةوة‪.‬‬

‫كوردةكانى ئيَران‬
‫بؤ نويَنةرانى هؤزة كوردييةكانى ئيَران روون كرايةوة كة ثابةندييرة طشرتييةكامنان‬
‫ريَطةمان ثيَنادةن كة بياخنةينة سةر كوردستانى باشوور كة لةذيَر ثاريَزطاى برةريتانيا‬
‫دان‪ ،‬ئةوان ثيَويستة هةر بة هاووآلتى سةر بة ئيَران مبيَننرةوة‪ .‬رةوشرةكةيان بةسرنَ‬
‫فراوانى و ئارامييةوة بةشيَوةيةكى ترةواو وةرطررت‪ ،‬كةضري شريخ مرةمحوود برةهيض‬
‫شيوةيةك بةمة رازي نةبوو‪ ،‬ئةو بانطةشةى ئرةوةى دةكررد‪ ،‬كرة نويَنرةرى سرةرجةم‬
‫كوردانى وياليةتى موسلَ و زؤريَ لة كوردانى ئيَران و ئةوانى ديكةية‪ ،‬ئةو خواسرتى‬

‫‪ -1‬جطة لة سادات ى عةشرريةتى جرةبارى و هرؤزى شريَخ بزيَنرى لةسرةر زيَرى بضرووك و طرووثرى‬
‫عةبدالكريم لة هةماوةند لة ناوضةى ضةمضةمالَ نةبيَ ‪ ،‬هةموو بة دةسةآلتى شريَخ مرةمحوود رازى‬
‫بوون‪ .‬بةهيض شيَوةيةك شيَخ مةمحوود لةسةر ئةمة رازى نةبوو‪.‬‬
‫‪176‬‬
‫َرةتيَكى سرةربةخؤى يرةكطرتوو‪ ،‬كرة خرؤى سرةرؤكى ئرةو‬ ‫خؤى لة ثيَكهيَنرانى دةول‬
‫حكوومةتة بيَ ‪ ،‬لةذيَر سايةى برةريتانيا‪ ،‬خسرتةرِوو‪ .‬ئاشركراية كرة ئرةو ئةطرةرة‪،‬‬
‫شايةنى ريَز و ضاوثياخشاندنى زيراتر بروو‪ .‬ضرونكة ئةطرةر‪ ،‬ئةطرةريَكى وا بتوانرابرا‬
‫َةتى عرةرةبى لرة سريَ وياليةترةكانى‬ ‫جيَبةجيَ بكريَ ‪ ،‬ئةوا ئةركى ثيَكهيَنانى دةول‬
‫ديكةى ئاسانرت دةكرد‪.‬‬
‫ئةو بريؤكةيةش تةواو نوىَ نةبوو‪ ،‬عةقيرد (كينيرون) سرةرؤكيَكى ديرارى هرؤزى‬
‫َى ‪ 1410‬لة نزي سةقز لة‬ ‫موكريانة لة ناوضةى (سوم بوالق)ى ئيَرانى‪ ،‬كاتىَ لة سال‬
‫طةرِاندابوو‪ ،‬ثرِؤذةى كوردسرتانى سرةربةخؤ لرةذيَر ثاريَزطرارى برةريتانيا خسرتةرِوو‪،‬‬
‫بريؤكةى ئرةو ئرةوةبوو كرة ((ئرةرمينياى ئرازاد)) لرة وياليرةتى براكوورى توركيرا‬
‫ثيَكبهيَنريَ ر ‪ ،‬ئررةو بريؤكةيررة الى كررورديئ ثةسررند دةبيَ ر ئةطررةر ((كوردسررتانى‬
‫َةتى عةرةبى دروس ببيَ ‪.‬‬ ‫َةتى ئةرمةنى و دةول‬ ‫سةربةخؤ)) لة نيَوان دةول‬

‫‪1‬‬
‫ثيَشنيارى شةريف ثاشا‬
‫سةربارى ئةمانة‪ ،‬سيَر ثريسرى كرؤكس‪ ،‬كراتىَ لرة لةنردةن بروو‪ ،‬طرويَى لرة‬
‫ثيَشنيازى لةو جؤرة طرت‪ .‬سيمايةكى توركى برة رةطرةز كرورد كرة لرة ثراريس‬
‫دادةنيش ‪ ،‬ثيَى دةطوترا شةريف ثاشا‪ ،‬هةرضةندة هرةر لرة منالَيير ةوة دوور لرة‬
‫نيشتي مانة رِةسةنةكةى لة تاراوطة بوو‪ ،‬بةآلم طرنطيير ةكى قرؤلَى برة داهراتووى‬

‫َيَ ‪ :‬شةريف ثاشا لة يةكىَ لرة‬‫‪ - 1‬مامؤستا (ئةدمؤنزر) لة كتبيَةكةيدا (كورد و تورك و عةرةب) دةل‬
‫خانةوادةكانى سليَمانيية و سةر بة بابانييةكانة‪ ،‬كة بة خانةوادةى ئةمحةد ئاغا ناوبراوة‪ .‬شرةريف ثاشرا‬
‫َى ‪ 1420‬يةكةم يانةى كوردى بة بةشدارى ئةمني بةدرخان دروس كرد‪ .‬هةروةها‬ ‫لة ئةستةمبؤل لة سال‬
‫َرةتى كروردى خباترة نراو‬
‫َيردا كرة ضرةند ماددةيرةكى تايبرةت برة ثيَكهيَنرانى دةول‬ ‫هةر ئةو بوو هةول‬
‫ثةمياننامةى سيظةرةوة‪ ،‬كة توركيا ثيَى رازى نةبوو‪ ،‬كؤنطرةى ئاشتيئ لة كؤتاييدا ثةسندى نةكرد‪.‬‬
‫‪177‬‬
‫كوردستانى باشوور دةدا‪ ،‬سالَى ‪ 1419‬بةرِ استى خزمةتةكانى خرؤى ثيَشكةشرى‬
‫ئيَمةى كرد و هانى ئيَمةى دا ك ة هةنطاوى ثيَويسر برؤ كؤكردنرةوةى سرةرجةم‬
‫كوردان‪ ،‬وةربطرين و برة خيَراتررين شريَوة سياسرةتيَكى بونيادنرةر برؤ خرةلَكى‬
‫رابطةيةنني‪ .‬ثيَشنيازةكةى بريتى بوو لةوةى‪ ،‬كة ثيَويسرتة ئيَمرة ئؤتؤنرؤمى برؤ‬
‫دانيشتوانى كوردستانى باشوو ر لةذيَر ضاوديَرى بةريتانيا زامن بكرةين‪ ،‬ئةمرةش‬
‫لةسةر فةرمانبةرة بةريتانيي ةكان ثيَويس دةكات‪ ،‬كة بؤ ئرةم مةبةسرتة دةبنرة‬
‫نويَنةر‪ ،‬يارمةتى كارطيَرِى ثيَشكةش بكةن‪ ،‬بريَكى تةواو لرة كرؤنرتِؤلَى دارايرى‬
‫ثيادة بكةن‪ ،‬لةرِاستيدا بة طويَرةى ئةم ثيَشنيازة‪ ،‬دةبوو وة ك ئةوةى نيازمان بوو‪،‬‬
‫بؤ عةرةب بيكةين‪ ،‬بؤ كوردانيئ بيكةين‪ .‬ئةو طرنطى دةس بةجىَ ثيَكهيَنرانى‬
‫ئيدارةيةكى ضاالكى بؤ ئيَمة جةخ كردةوة‪ ،‬برةبىَ ئرةوةى ضراوةرِيَى دةركردنرى‬
‫برِيارى فةرمى كؤنطرةى ئاشتى بكةين‪ ،‬كة هةردةبوو لرة كؤتاييردا كؤببيترةوة‪.‬‬
‫ثيَويستة بة ئةنقةس كار بؤ ثيَكةوة لكاندنى هةريَمايةتى نةكةين‪ ،‬بةلَكو تةنها‬
‫كار بؤ ثيَكهيَنانى ضةند دةولَةتيَكى سةربةخؤ‪ ،‬كة زالَ بني بةسةريدا‪ ،‬بكةين‪.‬‬
‫لةرِاستيدا ثرِؤذةكةى شةريف ثاشا ثيَشبينييةكى ليَهاتوانرةى نيزامرى ئينتيرداب‬
‫َى ‪ 1410‬لررة‬ ‫برروو‪ ،‬كررة دواى سررةردةمانيَ دةرضرروو‪ .‬لررة تشرررينى يةكررةمى سررال‬
‫نووسينطةيةكدا طوتى‪ :‬رةوشةكة بةهؤى ئةوةى توركةكان رق لة نيَوان كورد و ئةرمةن‬
‫َؤزبووة‪ ،‬ئةمةش بة مةبةستى تيَكشكاندنى ئةرمةن‬ ‫دا دةورو ذيَنن‪ ،‬زياتر سةخ و ئال‬
‫َيَ بؤ وةرطرتنى ئؤتؤنؤمى نيشرتيمانى‪،‬‬ ‫و مةحرومكردنى كورديئ دواتر لة هةر هةل‬
‫خراوةتة طةرِ‪.‬‬
‫َيَ‬
‫هةروةها طوتى‪ ،‬هةروةك ضؤن سةرؤكى موكوريانيئ ثيَشرت طوتبووى‪ :‬تاكة هةل‬
‫كة مبانطةيةنيَتة ضارةسةريَكى بةردةوام و شةرافةمتةند ئةوةية كة كورد و ئةرمرةن برة‬
‫ليَكضوو لة نةتةوة و يةكسان لة داواكارى مافة نةتةوةييةكان‪ ،‬هةريةكةيان لة ناوضةى‬
‫تايبةت بة خؤيان دابنريَ ‪.‬‬

‫‪179‬‬
‫هةرضةندة شةريف ثاشا‪ ،‬ثةيوةندييرةكى تونردى برة كوردسرتانةوة نرةبوو‪ ،‬برةآلم‬
‫َكى بة طةرمى و سؤزوة وةردةطريا‪.‬‬ ‫بريورِاكانى الى خةل‬
‫راى طشتى لة وآلتانى هاوثةميان و ئةمريكا زؤر بة تونردى لرة دذى كوشرتارطةى‬
‫ئةرمنييرةكان وروذيَنررران‪ ،‬ثرىَ دةضرروو ضارةسررةريَكى وا كررة لةسررةر ئررةم بريؤكةيررة‬
‫بونيادنرابيَ ر ‪ ،‬لررة كررؤنطرةى ئاشررتيدا ثةسررند بيَ ر ‪ ،‬ضررونكة ضررةند بةنررديَ لررة‬
‫َيَر ‪(( :‬ثارضرةكانى ئيمثراترؤرى عومسرانى ئيَسرتا‬ ‫َسرن دةل‬ ‫‪19‬بةندةكانى سرةرؤك ويل‬
‫ثيَويستة سةروةريَتى تةواوى بؤ زامن بكريَ ‪ ،‬بةآلم نةتةوةكانى ديكةى ذيَر دةسةآلتى‬
‫َى بىَ كيَشةيان ثيَبدريَ ‪ ،‬بؤ ئةوةى لةسةر بنرةماى ئؤتؤنرؤمى‬ ‫توركى‪ ،‬ثيَويستة هةل‬
‫بةرةوثيَئ بضن‪)).‬‬

‫ثرِوثاطةندةى توركى و فةرِةنسى‬


‫يةكةم ثيَداويستيية بنةرِةتييةكانى برِيارى دروس لةبارةى كيَشةكان‪ ،‬ئةوةية كرة‬
‫تةواوترين زانيارى لة بارةى ئارِاستةى رووداوةكران بةدةسر خبرةين و هةسرتى براوى‬
‫ناوضة كوردييةكانى ديكة بزانني‪ .‬دواى ئةوةى ئةم ئاماجنةمان لةبةرضاوى خؤمان دانا‪،‬‬
‫ئةفسةريَ رةوانةى ئاكرىَ و زاخرؤ (كرة كةوتوونةترة رِؤذهرةآلت و براكوورى شرارى‬
‫موسلَ) كرا‪ ،‬بؤ ئةوةى ثةيوةندى بةردةواميان بةو هؤزانةى نيشتةجيَى ئرةوىَ بروون‪،‬‬
‫هةبيَ ‪ .‬دةركةوت كة ئةو ئةركة لة سةخترتين ئةركةكان بوو‪ ،‬بةلةبةرضاوطرتنى بوونى‬
‫طرووثى طةورةى كريستان لةسةر سنوورى كوردى و ناوضرةى ديكرة‪ ،‬ئرةوا دةسرةآلتى‬
‫توركى و كيَشةى ئةرمةنى هيَشتا بةهيَز و طةرم بروو‪ .‬ترورك راسرتةوخؤ لرةو ديروى‬
‫سنوورةوة بة ثةخشكردنى ثرِؤثاطةندةى دذ بة كريستانييان و ئينطليرز سرةرقالَ بروو‪،‬‬
‫هةروةها بة ياريكردن بة ترساندنى ثياوانى سادةى هؤزةكان كة زوو باوةرِيان دةكررد‪،‬‬
‫سةرقالَ بوو‪ .‬يةكىَ لة بآلوكراوةكان دةيطوت‪ ....(( :‬لة نزيكرتين كرات طويَضركةتان‬
‫بة ليَدانى زةنَ كةرِ دةبيَ و طويَتان لة دةنطى بانطى مرةال نابيَر ‪ .‬فةرمانبرةرانى‬
‫‪178‬‬
‫َةتان لةطةلَ دةكةن‪ ،‬ئةوكات‪ ،‬دةبيَر ‪،‬‬ ‫َةيان دةكرد‪ ،‬مامةل‬ ‫فةلة وةك ضؤن ثيَشرت مامةل‬
‫ثيَى عةرةب و كلدان ماض بكةن))‪.‬‬
‫َثشررتى لررةوةى كررة ((ئةفسررةرانى فريرراطوزاريى‬ ‫ئررةم جررؤرة ترسررةى كرروردان ثال‬
‫َمرةتى‬ ‫َدةستان‪ ،‬كرد‪ .‬كة ئةمانة لةذيَر ضراوديَرى (هيَزةكرانى هةل‬ ‫بةريتانى)‪ 1‬ثيَى هةل‬
‫ميسرى)‪ 0‬كاريان دةكرد‪ .‬ئةم دةقةش لة ثرِوثاطةندةكان دةركةوت‪:‬‬
‫َينةوة لةو دةستدريَذيية كةمانة بكريَ كة ئةجنام‬ ‫((‪ ......‬ئيَستا ناتوانريَ ليَكؤل‬
‫دةدريَن‪ ،‬بةآلم ثيَويستة زانيارييةكان لة ليستى تؤمةتباريدا كؤبكريَنةوة‪ ،‬دواتر بةسةر‬
‫دةزطا ئةمنييةكان دابةش بكريَ ))‪ .‬طومانى تيَدا نيية كرة نرةدةتوانرا‪ ،‬ئرامرازيَكى‬
‫َكى‬ ‫باشرت لةمة دابهيَنريَ ‪ ،‬تاكو رق و كينةى ئايينى و رةطةزثةرستى لة نيَروان خرةل‬
‫ئةوكات طةشة ثيَبردات‪ .‬هرةر مةسريحييةك دةيتروانى زانيرارى ثةسرند و ديرار برة‬
‫َطة بدات و سؤنيديشى لةسةر خبوات‪ ،‬كة برةهؤى‬ ‫َطرى و ئةفسةرى زال‬ ‫ئةفسةرى هةوال‬
‫َمانيَ بيةويَ ‪ ،‬دةيكاترةوة‪ .‬ذمارةيرةك‬ ‫َةى خؤى لة هةر موسول‬ ‫ئةو زانيارييانةوة تؤل‬
‫رووداوى لةم جؤرة بةرِاستى لة ناوضةى حةلةب رووياندا‪.‬‬
‫لةبةر ئةوةى حكوومةتى خاون شكؤ لة طةوجةيى ئةم سياسةتة طةيشتبوو‪ ،‬بؤيرة‬
‫لة ‪2‬ى ئايار دةسةآل تى ثيَدام كة بؤ بةرِيَز تةها‪ ،‬يةكىَ لة سةرؤكة كوردةكانى ناوضةى‬
‫رةواندوز بةم شيَوةية‪ ،‬بنووسم‪:‬‬
‫َنيرايى خؤمر‬ ‫‪ ...‬حكوومةتى خاوةن شكؤ دةسةآلتى ثيَردام‪ ،‬كرة ترةواوترين دل‬
‫ثيَشكةش بكةم‪ ،‬كة حكوومةتى خاوةن شكؤ هيض نيازيَكى نيية‪ ،‬لةوةندةى ثةيوةنردة‬
‫َةسةندنةوة لة بةرامبةر كورد‪ ،‬سةبارةت بةو كردةوانةى كرة‬ ‫بةخؤى‪ ،‬كة ريَوشويَنى تؤل‬
‫لةوانةية لةكاتى جةنطةكة ئةجناميان دابرىَ‪ ،‬وةربطريَر ‪ ،‬حكوومرةتى خراوةن شركؤ‬

‫‪1- British Relief Officers.‬‬


‫‪2- Egyptain Expeditionary Force.‬‬
‫ئةو سوثا بةريتانييةى كة دةستى بةسةر (سوريا‪ ،‬فةلةستني‪ ،‬لوبنان) داطرت‪ ،‬بارةطاى طشرتييان لرة‬
‫َمةتةكةدا بوون‪.‬‬
‫قاهرية بوو‪ ،‬ئةم ناوة بةو هيَزة شةرِ كةرانة دةطوترا‪ ،‬كة لة هةل‬
‫‪192‬‬
‫ئامادةية ليَبووردنى طشتى بؤيان دةربكات‪ .‬ئةمة‪ ،‬ريَطة لة نويَنرةرانى حكوومرةتى‬
‫َة دؤستانةكانى خؤيان بؤ طريَدانى ئاشتى لة نيَوان ئةرمةن‬ ‫بةريتانى ناطريَ ‪ ،‬كة هةول‬
‫و كورد سةبارةت بة كيَشة تايبةتييةكانيان‪ ،‬خبةنة طرِ‪ .‬ئةو نويَنةرانرة ترا ئرةو ثرةرِى‬
‫َررةكانيان بررؤ يررةكاليى كردنررةوةى كيَشررةكانى زةويرردارى لررة نيَرروان هررةردووال‬
‫هةول‬
‫بةرِيَطايةكى دؤستانة‪ ،‬بةبىَ ثةنابردنة بةر ضةك دةخةنةطرِ‪ ،‬ئةمة و حكوومةتي خاوةن‬
‫َنياتان دةكاتةوة‪ ،‬كة بةرذةوةندييةكانى كورد‪ ،‬لرة كرؤنطرةى ئاشرتى برةهيض‬ ‫شكؤ دل‬
‫شيَوةيةك ضاوى ليَناثؤشريَ ‪...‬‬
‫دةرةجنامى ئرةو نوو سرراوة‪ ،‬سرةبارةت برة برةرِيَز ترةها‪ ،‬ئرةجناميَكى ترةواو‬
‫رازيكررةرى هررةبوو‪ ،‬دةسررتى بةسررةردانكردنى بةغرردا كرررد‪ ،‬هةرضررةندة زؤربررةى‬
‫بةرذةوةنديية عةشايةري يةكانى كةوتبوونة ناوضةى شةمدينان‪ ،‬ئةمةش وايكردبوو‪،‬‬
‫بكةويَتة دةرةوةى سنو ورى كاركردمنان‪ ،‬ترا ئةوثرةرِى هرةولَى دةدا لرة رووبرةرِوو‬
‫بوونةوة بةدوور بيَ و ترسى شويَنكةوتووة ياخيبووةكرا نى ئرارام دةكرردةوة‪ ،‬لرة‬
‫ريَكةوت يَكى دلَخؤشدا بةرِيَز تةها بؤ وةرطرتنى نووسراوي ئاماذة ثيَكراوةكرة لرة‬
‫ب ةغدا بوو‪ ،‬كاتىَ شيَخ مةمحوو د هةولَيدا كودةتا لة س ليَمانى ئرةجنام بردات‪ .‬كرة‬
‫دواتر بةوردى باسى دةكةين‪.‬‬
‫ئةو ثرِؤثاطةندةى كة لة موسلَ بؤ بةرذةوةندى فةرِةنسرا بآلودةكرايرةوة‪ ،‬كرةميَ‬
‫هةراسانكةربوو‪ .‬لةالى ئةو كةسانةوة دةردةضوو كة لةذيَر ثاريَزطارى فةرِةنسا دابوون‪،‬‬
‫دوو شيَوةى لةخؤ طرت‪ ،‬ئةوةى بةبري مةسيحييةكان ديَناوة كة لرة كاتيَكردا هرةموو‬
‫ناوضةكان لة ضاوى بةريتانياوة يةكسانن‪ ،‬ئةوا فةرِةنسييةكان بةوة بةناوبانطن كة لرةو‬
‫َةتيَكدا‬‫ناوضانةى كة مةسيحييةكانيئ كةمينةن‪ ،‬هةر ثشتطريييان ىلَ دةكةن‪ ،‬لة حال‬
‫َبروونى طرووثرة مةسريحييةكان‬ ‫ئةطةر فةرِةنسييةكان دةسةآلتيان وةرطررت‪ ،‬ئرةوا زال‬
‫شتيَ كى زامن كراو دةبيَ ‪ ،‬بؤية لةسةر ئةم بنةماية‪ ،‬ثيَويستة مةسريحييةكان داواى‬
‫ثاريَزطرارى فةرِةنسرييةكان بكرةن‪ .‬دووةم‪ ،‬بةثيَوانةيررةكى فرراوان ئرةوة براوبوو‪ ،‬كررة‬
‫‪191‬‬
‫فةرِةنسييةكان لة ماوةيةكى نزيكدا ئيدارةى وآلت وةردةطرن‪ ،‬بوونى ئيدارةى بةريتانى‬
‫لة ئيدارةيةكى كاتى بةوالوة هيضى ديكة نيية‪.‬‬
‫بوونى ثةجنا هةزار ثةنابرةرى مةسريحى‪ 1‬لرة بةعقوبرة‪ ،‬سةرضراوةيةكى ديكرةى‬
‫َةرِاوكيَى بةريتانيا بوو‪ .‬ئاشركراية‪ ،‬كرة ئيَمرة حرةزمان‬ ‫سةرضاوةكانى نيطةرانى و دل‬
‫دةكرد بؤ شويَنى ثيَشووى خؤيان بيانطةرِيَنينةوة‪ .‬كة ئيَستا كةوتؤتة ذيَر داطريكرارى‬
‫كوردى‪ ،‬كورد بة ئاسايى ضاوةرِيَى ئةوةيان لة ئيَمة دةكرد‪ ،‬كة سؤز و خؤشةويستى بؤ‬
‫نةوةى ئايينيمان ثيشان بدةين‪.‬‬

‫دامةزراندنى حكومةت لة كوردستان‬


‫لررة كؤتررايى كررانوونى يةكررةمى ‪ ،1414‬كرراث نؤئيررل سررليَمانيى جيَهيَش ر و‬
‫ثياسةيةكى بةناوضةكانى الى رؤذئاوا و باكوور تا سنوورى رةواندوز كرد‪ ،‬لةو كاترةدا‬
‫دةزطاى حكوومى تازة‪ ،‬لةرِيَطادا بوو‪ ،‬لة ناوضرةكان دابنريَر ‪ .‬حراكمى سياسرى لرة‬
‫كؤيةو رانية و رةواندوز دانران و ئاسايئ بةخيَرايى طةرِيَنرايةوة‪ .‬بريورِاكامنان سةبارةت‬
‫بة داهاتووى كوردستان بؤ سةرؤك هؤزةكان روون كرايةوة‪.‬‬
‫هررةموويان ئامررادةيى خؤيرران بررؤ رازيبرروون بررة شريَخ م رةمحوود وةك نويَنررةرى‬
‫بةريتانييةكان لة كوردستان ثيَشاندا‪ ،‬هةروةها ئامادةيى خؤيان بؤ هاتنة ثالَ يةكيَتى‬
‫َيَوراوى بررؤ سررةرؤكايةتى هررةبوو‪ ،‬هرريض‬ ‫كرروردى دةرب ررِى‪ .‬هررةر هؤزيَ ر ضرروار ثررال‬
‫َثشرتى كردنيران نرةبوو‪ .‬جووتيراران و طوندييرةكان‬ ‫يةكيَكيشيان هةرطيز برةختى ثال‬
‫ضاوةرِوانى ئةوةيان لة ئيَمة دةكررد‪ ،‬دةسرةآلتى ضةوسريَنةرى سرةرؤكةكان سرنووردار‬
‫بكةين و ئيدارةى بريؤكراتى بؤ سةردةمانى ثيَشوو لةسةر شيَوةى سرةردةمى تروركى‬

‫‪ -1‬مةبةس لة خيوةتطةى ئاشورييةكانة‪ ،‬كة ئينطليز لةوىَ بؤى دروس كرد بوون‪ ،‬دواى ئةوةى لة‬
‫َيَتةوة‪.‬‬
‫ئورميةوة بؤ ئةويَى هيَنابوون‪ ،‬بؤ ئةوةى لة نيشتةجىَ كردن و دياريكردنى ضارةنووسيان بكؤل‬
‫‪192‬‬
‫بطةرِيَتةوة‪ .‬ئةوان لةوكاتةدا ئامادةبوون هةر شتىَ كة ئيَمة ثيَشنيازى بكةين لةسةرى‬
‫رازى بن‪ ،‬بةهيواى طةرِاندنةوةى ئارامى و بازرطانى و بوذاندنةوة بؤ شويَنى خؤى‪.‬‬
‫كاث نؤئيَل دواى ضةند هةفتةيةك بؤ سليَمانى طةرِايةوة‪ ،‬بينرى‪ ،‬شريَخ مرةمحوود‬
‫دةسةآل تى خؤى‪ ،‬خراث بةكارديَنىَ‪ ،‬بةهؤى نةبوونى حاميةى سرةربازي نزير ‪ ،‬بؤترة‬
‫ثياويَكى كةللةرِةق‪ .‬تؤمارى شيَخ لة سةردةمى تورك‪ ،‬ئةوةى روون نةدةكردنةوة‪ ،‬كرة‬
‫كةسيَكى جيَى متمانة بووبيَ ‪ ،‬بةردةوام شؤرِشرى لرة دذى حروكمى توركيردا ئرةجنام‬
‫َكى سرليَمانى زيراتر بةدةسرتى‬ ‫داوة‪ ،‬هةرضةندة ئةوةى دةضرِثيَنرا‪ ،‬ئرةوةبوو كرة خرةل‬
‫سةركردة و طرةورةكانيان ئرازار و زومليران ضيَشرتووة لرةوةى بةدةسرتى فةرمانبرةرة‬
‫توركةكان ضيَشتوويانة‪ ،‬بةآلم دةبوو ئيَمة رووبةرِووى راسرتييةكان وةك ئرةوةى هةيرة‬
‫ببينةوة و بةباشرتين شيَوة بيزانني‪ .‬طومانى تيَدا نيية كة شريَخ مرةمحوود دةسرةآلتى‬
‫هةبوو‪ ،‬ئيَستاش زؤر لة جاران دةسةآلتى بةهيَزتر برووة‪ ،‬ئةمرة برىَ ئرةوةى برة بررِى‬
‫ثيَويس يارمةتى و هاوكارى ئيَمة بكات‪ ،‬كة جاران دةيكررد‪ ،‬زةرور بروو حاميرةكى‬
‫بةهيَز بهيَنينة وآلتةوة‪ ،‬كة دةسةآلتى سةربازى ثيَى وابوو دابني كردنى حاميةيةكى وا‬
‫لة دةرةوةى تواناى ئةوة‪ .‬شويَنيئ سةبارةت بة اليةنى سياسى طرنطى خرؤى هرةبوو‪،‬‬
‫دةبوو ئيَمة ثاريَزطارى لة نيزامى ناوضةكة بكرةين و لةهرةمان كاتيشردا خؤمران لرة‬
‫بةكارهيَنانى هيَز بةدوور بطرين‪.‬‬

‫كوردستان و عيَراق‬
‫دامةزراندنى حكوومةتى باشوورى كوردستامنان‪ ،‬بةضاوديَرى بةريتانى ثيَرِاسثيَراوة‪،‬‬
‫َرى‬‫َةتى هةمة جؤرى لة وآلت و نةبوونى طةياندن (ريَطا قريتاو بيَ يران هيَل‬ ‫بةآلم حال‬
‫ئاسن يا فرِؤكة يا ثةيوةندى كردن) و بوونى كيَشةى نيَوان هؤزةكان‪ ،‬ناضار بووين كرار‬
‫َبةنرديَكى كرةم‬ ‫َى طةرِاندنةوةى نيرزام برؤ ضرةند مةل‬
‫بةذمارةيةك ريَسا بكةين و هةول‬
‫بدةين‪ ،‬ئةركى ريَكخستنمان بؤ كاتيَكى ديكة دواخس ‪ ،‬لةسرةر بنرةما جروطرافى و‬

‫‪193‬‬
‫بازرطانييةكان دةركةوت‪ ،‬كة كوردستانى باشوور ناتوانيَ طةشة بكرات‪ ،‬ئةطرةر برة‬
‫بةشيَ لة وآلتى نيَوان دوو رووبارةكرة دانرةنريَ ‪ ،‬دوو تاكرة بازارِةكرةى كرة دةكررا‬
‫كوردستان سووديان ليَوةربطريَ بازارِى بةغدا و موسلَ بوون‪ .‬تاكة ريَطايرةكيئ كرة‬
‫بؤى بضووباية‪ ،‬هةر بةناو عيَراقةوة بوو‪.‬‬
‫زؤر كةس ئةو راستيية روونانةيان درك ثيَدةكرد‪ ،‬هةروةها كرةميَ لرة سرةركردة‬
‫كورديية رؤشنبريةكان‪ ،‬لة طفتوطؤ تايبةتييةكاندا شيَوةيةك لة شريَوةكانى ئؤتؤنرؤمى‬
‫َةتى عةرةبى و بة سةرثةرشتى برةريتانيايان‪ ،‬برة ئيمكران‬ ‫كوردى لة ضوارضيَوةى دةول‬
‫دةزانى و ثيَى رازى دةبوون‪ ،‬ئةوة روون و ئاشركرا بروو‪ ،‬كرة زؤرينرةى سرةرؤكةكانى‬
‫َرةتى عرةرةبييان نرةدةكرد و ئةمرةيان بةشريَكى‬ ‫عةشايةر ضاوةرِيَى ملكةضى بؤ دةول‬
‫قيَزةوةن دادةنا‪ .‬هةرضى كةمينة بةهيَزةكةى وآلت بوو‪ ،‬بؤ ئةوان سةربةخؤيى جطة لة‬
‫َضرينيان‪ ،‬هيضرى‬ ‫ئازادى لة تاآلن كردن و داطريكردنى دراوسىَ الوازةكان و تةنَ ثيَهل‬
‫ديكةى نةدةطةياند‪.‬‬
‫ئةوكات سةخ بوو مةزةندةى ئةو مةوداية بكريَر ‪ ،‬كرة بزووتنرةوةى نيشرتيمانى‬
‫كوردى لة بوونيدا برؤى دةضريَ ‪ .‬هرةروةها ئرةو مةودايرةى كرة بزووتنةوةكرة دةبيَترة‬
‫كاآليةكى درؤزنانةى جيَى ضاوتيَِِينى سةركردة كوردةكان‪ .‬طومانى تيَدا نيية بزووتنةكة‬
‫لة سليَمانى بةهيَز بوو‪ ،‬دةبوو بة بةبريهيَنانةوةى ئةوةى كرة حكوومرةتى خراوةن شركؤ‬
‫بؤية رازى بووة كة بةرثرسياريَتى كوردستان لة ئةسرتؤ بطريَر ترةنها لةسرةر بنرةماى‬
‫َ و سةركردةكانيان كار بؤ ثاريَزطارى كردن لة ئارامى و وةرطرتنى‬ ‫ئةوةى كة دةبيَ خةل‬
‫رامان لة كاروبارة طرنطةكان بكةن‪ ،‬ئةو بزووتنةوةية سةركوت بكريَ ‪.‬‬
‫َكى روونكرايةوة‪ ،‬كة فةرمانبةرانى ئيدارةكة‪ ،‬تا بكريَ دةبوو هرةر كرورد‬ ‫بؤ خةل‬
‫بن‪ ،‬هيَزةكانى (شبانة) ثيَويس بوو بةدةستى ئةفسرةرة كوردةكران بيَر ‪ ،‬لةهرةمان‬
‫كاتدا زمانى كوردى زمانى فةرمى حكوومةت بوو‪ ،‬برِياردرا كة ياساكان بة طرويَرةى‬
‫داب و نةريتى ناوضةيى هةموار بكريَن‪ ،‬دةزطايةكيَئ بؤ كؤكردنةوةى برام و داهرات‬
‫‪194‬‬
‫دابهيَنريَ ‪ ،‬تاكو ثيَويستييةكانى طةىل ثيَ دابني بكريَ ‪ ،‬هةروةها ريَككةوتن لةسرةر‬
‫ريَزطرتنى داب و ياساى عةشرايةرى كررا‪ ،‬ريَطرة برة سرةرؤك عةشرريةتةكان درا لرة‬
‫َدا دةسرةآلتيان بةسرةر عةشرريةتةكةيان ثيرادة بكرةن‪،‬‬‫ضوارضيَوةى سنووريَكى ماقول‬
‫هةروةك تائيَستا ئةجنام دةدرا‪.‬‬
‫طرفتى شيَخ مةمحوود و داتةثينى دةسةآلتةكةى‬
‫َيَر بروو‪ ،‬نرةوةك لرة برىَ‬ ‫طرفتمان لةطةلَ شيَخ مةمحوود زؤر سرةخ بروو‪ 5‬منال‬
‫َيَكرى زؤر‪ .‬جارجرارة لرةناكاو‬ ‫َكو لة نةزانيدا‪ ،‬لةطةلَ ضاوتيَِِين و فرِوفيَل‬ ‫تاوانيدا‪ ،‬بةل‬
‫دةبووة نيَضريى سؤز و ورذانيَكى درِندانة‪ ،‬كة ضاوديَرِيَكى بة سروشر لرة سرةرةخؤى‬
‫وةك ميَجةر سؤن‪ ،‬ئةوة دةرةخات كة شيَخ مةمحوود برةردةوام بةرثرسرى ئرةو كارانرة‬
‫نةبوو كة ئةجنامى دةدا‪ .‬لةطةلَ ئةو هةموو هةآلنةشرى‪ ،‬هيَشرتا شرويَنكةوتوانى لرةو‬
‫كاتةدا زؤربوو‪ .‬لةوىَ لة كوردستانى باشوور لةبةرامبةر هةر كةسيَ كة دذى دانرانى‬
‫شيَخ بوو بةسةرؤكى حكوومةت‪ ،‬ضوار كةسى ديكة هةبوون دانيان برة سرةرؤكايةتى‬
‫ئةو دةنا و ثيَشوازييان ليَدةكرد‪.‬‬
‫بةآلم هةر زوو دةركرةوت كرة ئرةو دةسرةآلتة‪ ،‬هرةر ترةنها دةتروانرا لةناوضرةى‬
‫سليَمانى‪ ،‬سوودمةندانة ثيادة بكريَ ‪ ،‬كةمينةيةكى دةس رؤيشتوو‪ ،‬كة زؤربةى جار‬
‫لة بازرطانان و خاوةن زةويية طةورةكان ثيَكهاتبوون‪ ،‬بوونى ئيدارةيةكى راستةوخؤيان‪،‬‬
‫كة فةرمانبةرانى بةريتانى رايبثةرِيَنن‪ ،‬ثىَ باشرت بروو‪ ،1‬ئرةو حكوومةترة برةطويَرةى‬
‫بنةماكانى حكوو مةتى ثيَشرووى توركيرا حروكم بطيَر ِرىَ‪ ،‬كرة ئرةويئ برؤ حروكمى‬
‫عةشايةرى نيمضة بةربةرى دةطةرِايةوة‪.‬‬
‫بؤية ئةوةى لةوكاتةدا ئاشكرا بوو‪ ،‬ئةوة بروو‪ ،‬كرة هريض دانرايى و ذيرييرةك لرة‬
‫َبرروون بةسررةر‬
‫َثشررتى كردنررى ضرراالكانةى داواكارييرةكانى شريَخ مررةمحوود لررة زال‬ ‫ثال‬
‫طرووثةكاندا نيي ة‪ ،‬بة لةبةرضاوطرتنى ئةمة‪ ،‬بةشيَوةيةكى طشرتى ريَككرةوتن لةسرةر‬

‫‪ -1‬سةيرى كتيَبى ((هى)) كة ثيَشرت ئاماذةمان ثىَ كرد‪ ،‬بكة‪ .‬نووسةر‬


‫‪195‬‬
‫زةرورةتى طرتنةبةرى طؤرِينى سياسةمتان لة كوردستانى باشوور كرا‪ ،‬ئةويئ بةهيَنانة‬
‫ناوةوةى جؤريَ لة ئيدارة‪ ،‬كة لةسةر بنةمايةكى هاوشيَوةى ئةوةى لة هةموو اليةكى‬
‫عيَراق كارى ثيَدةكريَ ‪ ،‬برِوات‪ .‬دواى ئةوةى رةوشةكة بة تةواوى طفتوطرؤ كررا‪ ،‬كرة‬
‫نوئيل و ليجمن و شؤن طؤردن و ؤكةر و ذمارةيةك لةوانةى كة زانيارى رِاستةوخؤيان‬
‫لةبارةى راستييةكانى ئةوكات هةبوو‪ ،‬بةشدارييان كرد‪.‬‬
‫بة رِازى بوونى تةواوى نوئيل برياردرا‪ ،‬كة ميَجةرسؤن شويَنى ئرةو لرة سرليَمانى‬
‫بطريَتةوة‪ ،‬كة تا ئةوكات ثةيوةندى شةخسرى لةطرةلَ شريَخ مرةمحوود نرةبوو‪ ،‬برةآلم‬
‫ليَهاتووييةكى رادةبةدةر و زانيارييةكى بةتينى بة تةواوى ناوضةكة هةبوو‪ .‬نؤئيل هةر‬
‫لة سةرةتاوة لةذيَر ريَنماييةكانى حكوومةتى خاوةن شكؤ بؤ طةرِان بة دريَذى و ثرانى‬
‫كوردستان دانرا‪ .‬بؤ ئةوةى لة مةوداى جيَبةجىَ كردنرى ئرةو ئؤتؤنؤمييرة داهيَنرراوة‬
‫َنيا بيَ ‪ ،‬كة لة ناوضةدا بآلوة‪.‬‬ ‫دل‬
‫بررة طيَرِانررةوةى ئاسررايئ و بوذاندنررةوةى بزووتنررةوةى بازرطررانى كررة بررة دواى‬
‫دامةزراندنى ميَجةر سؤن دا هات‪ ،‬هةستى طشتى لرة دذى شريَخ مرةمحوود طرؤرِانى‬
‫بةسةردا هات‪ .‬ئةمة بؤ زؤر كةس روون بروو‪ ،‬ئةوانرةى لرة سرةرةتاوة‪ ،‬بةشريَخ رازى‬
‫بوون‪ ،‬كة ئةوان لةبةر خؤشةويستى يان حةزكردن لة دانايى برة شريَخ رازى نةبوونرة‪،‬‬
‫َكو لة ترسى دةسةآلتةكةى ثيَرى رازيبوونرة‪ .‬هرةروةها لةبةرئرةوة بروو‪ ،‬كرة واى‬ ‫بةل‬
‫تيَطةياندبوون‪ ،‬كة بةريتانييةكان ئامادة بوون‪ ،‬حاكمييةتى شيَخ لرةكاتى ثيَويسرتدا‪،‬‬
‫بةزةبرى هيَز بةسةريان بسةثيَنىَ‪ .‬هؤزى جاف سووربوو لةسةر ئةوةى كرة راسرتةوخؤ‬
‫َدا بكريَر ‪ ،‬هرؤزى ديكرةش هرةمان ريَضركةى ئرةوانيان طررت‪ ،‬برؤ‬ ‫َةى لةطةل‬ ‫مامةل‬
‫َنيابوون لة خواستةكانيان ئةفسةرانى بةريتانى بؤ بةرِيَوةبردنى ناوضرةكة‪ ،‬رةوانرةى‬ ‫دل‬
‫َةجبة كران‪ .‬كاتىَ زانرا‪ ،‬كة ئيَمة نيازمان نيية‪ ،‬كة هؤزةكان برؤ دةسرةآلتى شريَخ‬ ‫هةل‬
‫مةمحوود ملكةض بكةين‪ ،‬خيَرا دةسةآلتى شيَخ دابةزى‪ .‬تا طةيشرتة كؤترايى مرانطى‬
‫نيسان ذمارةيةكى زؤر لة هؤزى طةورة‪ ،‬لة دةسةآلتى شيَخ هةآلتن‪ .‬ئةوانةى ئرةوكات‬
‫َيدا مانةوة‪ ،‬تاكة جؤراوجؤرةكانى خانةوادةى بةرزجنى لة (سةروض و قريثجني) و‬ ‫لةطةل‬
‫‪196‬‬
‫َىَ لة ميكائيلييةكان لة عةشريةتى جراف‪ .‬دواترر بةرةبرةرة‬ ‫هؤزى هةماوةند و كؤمةل‬
‫َى راسرتةوخؤى ئيَمرة‪ ،‬برةآلم هةنردىَ‬ ‫هيَزةكانى ثؤليس و (شبانة) هاتنة ذيَر كرؤنرتِؤل‬
‫ئةفسةر كة لة بةرامبةر بةخشينة زؤرةكانى شيَخدا‪ ،‬سويَنديان خواردبوو ملكةضى بؤ‬
‫شيَخ بكةن‪ .‬حاميةى بةريتانى لة سليَمانى دةيتوانى يارمةتى ئيَمة بدات‪ ،‬لةوكاتةدا‪،‬‬
‫بؤئةوةى بةسةر سةختى ئرةو وةخترة ناسركةدا زالَ برني‪ .‬حكوومرةتى خراوةن شركؤ‬
‫بةرةنطارى لة ثةسندكردنى هةر دريَذكردنةوةيةك بؤ بةرثرسياريَتى سةربازميان دةكررد‪،‬‬
‫هةروةها ذةنرةرالَ مارشرالَ‪ 1‬برة هرةمان بررِى حكوومرةت دذايرةتى دريَذكردنرةوةى‬
‫َةكانى طةياندن بوو‪ ،‬كة ئةوكات طةيشتبووة ترؤثكى سةختى‪.‬‬ ‫هيَل‬
‫مانطانة سةربازان وآلتيان جرىَ دةهيَشر ‪ ،‬برةبىَ ئرةوةى ئةركرة سرةربازييةكانيان‬
‫لةكةدار بيَ ‪ ،‬ثرةجنا هرةزار ديلرى جرةنطى تروركى لرة وآلتردا مايرةوة‪ ،‬ذمارةيرةكى‬
‫هاوشيَوةش لة ثةنابةران‪ .‬ثامشاوةكانى جةنَ لة كؤطاكان و جبةخانةكان هةمةجؤر بوون‬
‫و بة طةورةيى و دريَذبوونةوةيان بة وآلتدا‪ ،‬واى دةخواسر خؤمرانى ىلَ رزطرار بكرةين‪،‬‬
‫بةبىَ باركردنى ئةو ثامشاوانة برؤ هيندسرتان و برةريتانيا‪ ،‬نرةدةكرا خؤمرانى ىلَ رزطرار‬
‫بكةين‪ ،‬بةآلم باركردن شتيَكى دةطمةن بوو‪ ،‬بازرطانةكان و ئةوانى ديكة‪ ،‬كة لة بةسرة و‬
‫بةغدا بؤ سليَمانى دةطةرِانةوة‪ ،‬سةبارةت بة راكردنى رؤذانةى سةربازان بة شرةمةندةفةرِ‬
‫َكردنى كوردستان و وازهيَنان لة‬ ‫َ قسةيان دةكرد‪ ،‬باوةرِى دووبارة ضؤل‬ ‫و كةشتى‪ ،‬بؤ خةل‬
‫َكى طؤرِا‪.‬‬‫دانيشتوانةكةى بؤ حةقيقةتيَكى واقعى لة زيهنى خةل‬
‫كاتىَ لة ‪4‬ى ئايارى ‪ 1414‬بؤ بةغدا طةرِامةوة‪ ،‬بينيم كة سيَر ويليام مارشالَ بؤ‬
‫نيشتيمان (بةريتانيا) طةرِاوةتةوة و سيَر جرؤرم مراكمؤن شرويَنى ئرةوى طرتؤترةوة‪،‬‬
‫َيَكرى سرةرةكى لرة‬ ‫َخؤش بوون‪ .‬ثيَشررت رؤل‬ ‫هةموو بة وةرطرتنى سةركردايةتى باآل دل‬
‫ثيَكهيَنانى دةزطايةكى طةورةى سرةربازى بينيرووة‪ ،‬زانيارييرةكى ثترةوى سرةبارةت‬
‫بةضؤنيةتى بةكارخستنى ئةو دةزطاية و ثةيوةندييةكانى برة دامرةزراوة ئيدارييرةكان‬

‫‪ -1‬سةركردةى طشتى هيَزة بةريتانييةكان لة عرياق‪.‬‬


‫‪197‬‬
‫هةبووة‪ ،‬كة كارى زؤر لةسةر ريَكخستنى كردبوو‪ .‬لرة نزيكرةوة ئةفسرةرة كؤنرةكانى‬
‫َكى ديرارى وآلتةكرة لرة نزيكرةوة ئرةويان‬ ‫ئيدارةى مةدةنى دةناسى‪ ،‬هرةروةها خرةل‬
‫َدا برووة جيَرى متمانرةى وةزارةترى جرةنَ و لةاليرةن‬ ‫دةناسى‪ .‬لة ماوةى سر َى سرال‬
‫َثشتى دةكرا‪ .‬من و ئةو لة يرةكرتى دةطةيشرتني‪ ،‬برةآلم هرةر‬ ‫حكوومةتى هيندةو ثال‬
‫َةكردن ببويَرى‪ ،‬بةآلم بوونى ئةو زامنى‬
‫َى يةكانطري ‪ ،‬نةدةكرا خؤ لة هةل‬ ‫دةبوو لةطةل‬
‫َةكان بوو‪ ،‬تا رادةيةكى زؤر‪.‬‬‫ريَكخستنى كارةكانى دائريةكان و كةمكردنةوةى هةل‬
‫شؤرِشى شيَخ مةمحوود‬
‫مستةر هاويلَ كة بة وةكالةت لة شويَنى من كراري دةكررد‪ ،‬ثيَرى راطةيانردم‪ ،‬كرة‬
‫رةوشةكة لة سليَمانى زؤر هةستيار بووة‪ ،‬ريَوشويَنى ضروونة الى شريَخم برة فرِؤكرة لرة‬
‫َيردا‬
‫َيدا كؤببمةوة‪ ،‬هةولَ بدةم لةطةل‬ ‫كؤتايى مانطى ئاياردا ريَكخستبوو‪ ،‬بؤ ئةوةى لةطةل‬
‫بطةمة ضارةسةريَكى وا كة ثاريَزطاريكردن لة ضوارضيَوةى سةربةخؤيى كروردى ئيمكران‬
‫بيَ ‪ .‬من لةو ماوةيةدا بة فرِؤكة سةردانى كوت و عة ارة و بةسرةم كردبوو‪ ،‬بؤ ئرةوةى‬
‫ثةيوةندى شةخسى خؤم بة عةرةبة ديارةكان و حاكمرة سياسرييةكان بطةرِيَنمرةوة‪ ،‬لرة‬
‫َيَكى‬‫‪02‬ى ئايرراردا بررؤ بةغرردا طةرِامررةوة‪ ،‬بررةآلم شريَخ مررةمحوود دواى دوو رؤذ هررةول‬
‫نةزؤكانةى بؤ طةرِاندنةوةى دةسةآلتةكةى دا‪ .‬شيَخ بةشيَوةيةكى نهيَنى هيَزيَكى (‪)122‬‬
‫سيَ سةد جةنطاوةرى لةو هؤزة كوردييانرةى كرة لرةالى سرنوورى ئيَرانرةوة هراتبوون‪،‬‬
‫َيَكى ئةوانةمان ثىَ نةدةكرا‪.‬‬
‫َبذارد و ئامادة كرد‪ ،‬ئيَمةش هيض كؤنرتِؤل‬ ‫هةل‬
‫دواى ئررةوةى ئررةو هيَررزة‪ ،‬سررنوو رى بةزانررد لررةناكاو هيَرشرريان كررردة سررةر‬
‫شارؤضكةكة‪( ،‬شبانة) ى ناوةخؤ نةبةردانة لةطةلَيان جةنطان‪ ،‬بةآلم هيَرزى (شربانة)‬
‫زؤر بةخراثى شةرِة كةيان دؤرِاند و ثاشةكشةيان كرد‪ ،‬بةمةش شيَخ مةمحوود جلةوى‬
‫هةلَويَستةكانى بةدةستةوة طرت‪ ،‬ئينجا ئةفسةرة بةريتانييةكان و ميَجةر ئيَف ئيَس‬
‫طرررين هرراوس ( كررة بةشريَوةيةكى كرراتى كا رةكررانى ميَجررةر سررؤنى لررة سررليَمانى‬
‫رادةثةرِاند) دةسرتطريكران و لرة بةندخيانرة ثةسرتيَنران‪ ،‬هرةروةها دةسر بةسرةر‬
‫خةزيَنةدا طريا و شيَخ مرةمحوو د خرؤى برة حراكمى هرةموو كوردسرتان راطةيانرد‪.‬‬
‫‪199‬‬
‫ئاآل يةكى تايبةت بةخؤى بةرزكردةوة‪ ،‬ثرؤىل ثؤسرتةى تايبرةتى برةخؤى دةركررد‪،‬‬
‫ثياوانى دةس و ثيَ وةندى خؤى بة حاكمى ناوضةكان دامةزراند‪ ،‬لةو بةيانييةى كرة‬
‫هيَرشكراية سةر سليَمانى هيَلَى تةلةطرافى نيَوان كةركوك ر سليَمانى بة ئةنقةسر‬
‫ثضرِيَنرا‪ ،‬ريَطة لةو نيَردانةى كة طرين هاوس بؤ كةركوكى ناردن‪ ،‬طريا‪ .‬بةمةش ترا‬
‫دواى دوو رؤذ‪ ،‬هيض هةوالَيَ لةبارةى ئةو رووداو انة بة دونياى دةرةوة‪ ،‬نةطةيش ‪،‬‬
‫ئةويئ لة ريَطاى هةلَةجبة و خانةقينةوة بوو‪.‬‬
‫يةكسةر بة فرِؤكة‪ ،‬بةسةر سليَمانى فرِيم‪ ،‬هرةر شرةش ئةفسرةرة بةريتانييرة‬
‫دةستطريكراوةكةم لةسةر بانى ئةو بةندخيانة كاتيةى كة تيَيدا دةستطري كرابروون‪،‬‬
‫ديَ ‪ .‬ئينجا بةسةر هةلَةجبةدا ضووم‪ ،‬بةهي واى ئةوةى بتروامن تيَيردا بنيشرمةوة و‬
‫ضاوم بة (ليس) ى ياريدةدةرى حاكمى سياسى ئةوىَ بكةويَ ‪ ،‬بةآلم كةمى بةنزين‬
‫وايكرد ئةمة كاريَكى ئةستةم بيَ ‪ ،‬هةر ئةوةندةم ثيَكرا كة نامةيةكى برؤ فررِىَ‬
‫بدةم و داواى كشانةوةى ليَبكةم‪ .‬ئةوكات (ليس) لةاليةن ثياوانى ئرةو هؤزانرةى‬
‫لةوديوى سنوورى ئيَرانةوة بةسةركردايةتى حامد بةط ( ثالَيَوراوى شيَخ مةحمموود)‬
‫هاتبوون‪ ،‬طةمارؤدرا بوو‪ .‬بةآل م مستةر ليس لة كؤتاييدا توانى بة سةالمةتى بؤ‬
‫خانةقني رابكات‪ ،‬عاديلة خامنى ذنى بة ناوبرانطى هةلَةجبرة‪ ،‬يارمرةتى راكردنرى‬
‫(ليس) ى بؤ هةلَةجبة ريَكخستبوو‪ .‬لةسةر ئةم ة برة بةخشرينى نازنراوى هينردى‬
‫((خان بةهادور)) ثاداش كرا‪.1‬‬
‫ئةو ساتة وةختانة‪ ،‬مايةى نيطةرانى دةروونى ئيَمة بروون‪ .‬هرةروةك بةياننامرةى‬
‫َكردنرةوةى هيَرزى دةسرةآلتى مرةدةنى‪،‬‬ ‫َيَ ‪ ،‬سوثاى بةريتانى بؤ توندوتؤل‬
‫فةرمى دةل‬

‫‪ -1‬وردةكارى زياتر لةبارةى ئةو رووداوانة لة وتارةكةى مستةر (جى‪ .‬ئيَم‪ .‬ليس) لةذيَر ناونيشرانى‬
‫َى‬
‫َة لة كوردستانى باشوور)دا دةبينى‪ ،‬كة لة طؤظارى (ئاسياى ناوةرِاس ) برةرطى ‪ 10‬سرال‬ ‫(دوو سال‬
‫‪ 1400‬بآلوكراوةتةوة‪ .‬نووسةر‬
‫‪198‬‬
‫دابةش نةكرابوو‪ ،‬ئةو هيَزانة لةو خاآلنةى كرة دةسرةآلتى مرةدةنى ديرارى كردبروون‬
‫َكو لةو شويَنانة بوون‪ ،‬كة دةسةآلتى سةربازى دةخيواسر لرةوىَ‬ ‫كؤنةكرا بوونةوة‪ ،‬بةل‬
‫بن‪ ،‬واتا لةدوورى (‪ )22‬حةفتا ميل لة سليَمانى‪ ،‬واتة لرة كرةركوك كرة فرةوجيَكى‬
‫ثيادة و ضةند ئؤتؤمبيَليَكى زريثؤش و ذمارةيةكى كةم لرة سوارضراكى ىلَ بروو‪ .‬لرة‬
‫َرى ئاسرن لرة بيَجرى لرة‬‫دوورى (‪ )02‬هةشتا ميل لة باشوور لةو شرويَنةى كرة هيَل‬
‫دوورترين ليَوارى دجيلة‪ ،‬ليوايةك لة سةرباز و ضةند ثؤليَ هةبوون‪.‬‬
‫شةرِطةى تاسلوجة‬
‫ضرراوةرِوان دةكرررا‪ ،‬ثيَشرركةوتنيَكى طشررتى بررةرةو سررليَمانى رووبرردات‪ ،‬بؤيررة ئررةو‬
‫فةرماندةيةى كة لة كةركوك بوو‪ ،‬فةرمانى دا مةفةرةزةيةك بةرةوثيَشةوة‪ ،‬تا سرنوورى‬
‫ضةمضةمالَ‪ ،‬بنيَرىَ‪ ،‬هةروةها فةرمان بةو ليوايةى كة لة بيَجى بوو درا‪ ،‬تا برةخيَراترين‬
‫كات كة طةرمى كةش و ئامادةكردنى ئراو ريَطرةى ثيَردةدا‪ ،‬برةرةو كرةركوك بضري ‪.‬‬
‫بةداخةوة‪ ،‬سةركردة ئةفسرةرةكانى كرةركوك وايران ثيشراندا‪ ،‬كرة رةوةشرةكة ثاسراوى‬
‫َيان دا بة طرووثيَ سةرباز و (شبانة) و‬ ‫ضاوثؤشني لةو فةرمانة وةرطرياوانة دةكات‪ ،‬هةول‬
‫ئؤتؤمبيَلى زريثؤش و تؤثهاويَذى لويس كة لة لؤرى فؤرد باركرابوون‪ ،‬بؤ ضيا دزة بكةن‪.‬‬
‫ئةو هيَزة طةيشتة تةنطةبرةرى تاسرلوجة (‪ 10‬ميرل لرة سرليَمانى دوورة)‪ ،‬ئرةو‬
‫شويَنةى كة ديلةكامنانى ليَبوو‪ ،‬بةآلم هيَزةكة طةمارؤدرا و ناضار برة ثاشرةكردن بروو‪،‬‬
‫َى‬‫ئةمةش وايكرد كوردةكان بؤ ماوةى ‪ 00‬ميرل دوايران بكرةون‪ ،‬ضرواردة ئؤترؤمبيل‬
‫زريثؤش و ‪ 14‬لؤرى فؤرد‪ ،‬لة دةس درا و زيانيَكى طةورةى ديكةشيان خوارد‪.1‬‬

‫‪ -1‬ئةو سةركردةية‪ ،‬لة ناو خؤ بة ميَجرةر برؤمى ناسررابوو‪ ،‬دةسرتى ضرةثى برِابروو‪ ،‬لرةو شرةرِةدا‬
‫عةشررريةتى ئيَسررماعيل عررةزيزى و بةش ريَكى طررةورة لررة عةشررريةتى هةمةوةنررد بةسررةركردايةتى‬
‫عةبدالكريم كورِى فةتاو بةط لةثالَ شيَخ مةمحوود شةرِيان دةكرد‪ ،‬شةرِةكة لة ‪00‬ى ئايرارى ‪1414‬‬
‫روويرردا و تررةواوى رؤذةكررة شررةرِ برروو‪ ،‬ئينطليزةكرران زؤر ضرراك ش ركان‪ ،‬وةك دةطيَرِنررةوة نزيكررةى‬
‫‪182‬‬
‫ئةم رووداوة ناخؤشرة ثالَثشرتى لرةو براوةرِة دةكررد لرة نيَروان دانيشرتوانى‬
‫كوردستانى باشوور بآل و ببووةوة‪ ،‬كة ئيَمة ضيرت ناتوانني بة سةر رووداوةكاندا زالَ‬
‫بني‪ ،‬دواى ئةمة شؤرِش بآل وبووةوة و طةيشتة ناو سنوورةكانى ئيَرران‪ .‬ذمارةيرةك‬
‫هؤز لة رووى حكو ومةتى ئيَران وةستان و خؤيان بة اليةنطرى شريَخ مرةمحوود و‬
‫ثرِؤذةى دامةزراندنى ((كوردستانى يةكطرتووى ئازاد)) راطةياند‪ .‬شيَخ مرةمحوود‬
‫لة راستى دوور نةبوو‪ ،‬كراتىَ بةاليرةنطرانى طروت كرة سروثاكامنان كوردسرتانى‬
‫جيَهيَشتووة‪ ،‬بةآل م ئةو دةرةجنامةى كة لة رةفتارةكانى ئيَمرةى وةرطررت‪ ،‬هةلَرة‬
‫بوو‪ ،‬سةركردةى طشتى لةوة طةيش كة دةبيَ بريؤكةى (بىَ توانايى برةريتانيا)‬
‫ل ة ميَشكى خةلَكى وةدةر بهيَنريَ ‪.‬‬

‫شةرِطةى دةربةند‬
‫لةم ئاستةدا ذةنةرالَ (فرييزةر) كة سرةركرايةتى فريقرةى ‪10‬ى لرة موسرلَ دةكررد‪،‬‬
‫راسثيَردرا كة ئةوةى ثىَ دةطوتريَ ((هيَزى كوردسرتانى باشروور)) كرة لرة دوو ليرواى‬
‫ثيادة و ذمارةيةك سوارضاك و ئؤتؤمبيَلى زريثؤش‪ ،‬ثيَكهاتبوون‪ ،‬لة كةركوك كؤبكاتةوة‬
‫و لة نزيكرتين كاتدا بةرةوثيَئ بضيَ ‪ .‬بؤئرةوةى تواناكامنران لرة بزووتنرةوة لرة ضريادا‬
‫بسةمليَنم‪ ،‬كة لة تواناى خودى كوردةكران كرةمرت نرةبوو‪ .‬هيَزيَكرى بضرووكى ثيرادة و‬
‫تؤيهاويَذ لة شويَنيَ لة نزي خانةقني بة سةركردايةتى كؤلؤنيرل (برودى) فةرمانردةى‬
‫(سوسكس ترييتوريالز)‪ ،‬لة كاتى دياريكراودا طةيشتة سليَمانى‪ ،‬ئةمرةش دواى ئرةوةى‬
‫ئةركةكةى خؤى بة سةركةوتوويى بةجيَهيَنا‪ .‬تا طةيشتة ناوةرِاستى حوزةيران هيَزةكرةى‬
‫ذةنةرِالَ فرييزةر لة ضةمضةمالَ كؤكرايةوةو ئامادةباشى دةستثيَكردنى بزاوتن بوو‪.‬‬

‫‪122‬كوذراو و برِيَكى زؤ لة خؤراك و ثيَداويستى ئؤتؤمبيلي زريثؤش و نرازريثؤش و ترؤث و ضرادر‬


‫َيان داطريكرد و كاث (بونرد)ى‬
‫زيان لة ئينطليز كةوت‪ ،‬دواى ئةمة هيَزةكانى شيَخ ضوون ضةمضةمال‬
‫ياريدةدةرى حاكمى سياسييان بةديل طرت‪.‬‬
‫‪181‬‬
‫لة ‪12‬ى حوزيراندا ذةنةرِالَ فرييزةر لة كةشيَكى زؤر طةرمدا لةدذى شيَخ مةمحوود‬
‫جوآل‪ .‬فريزةر لة بةندةرى بازيان لة زجنررية ضرياكانى قرةرةداغ (‪ 10‬ميرل كةوتؤترة‬
‫رؤذهةآلتى ضةمضةمالَ) خؤى قايم كردبوو‪ .‬ئةمةش تاكة ريَرِةوى ئرةو زجنررية ضرياية‬
‫بوو‪ ،‬كة بريتى بوو لة ديواريَكى ضيايى بة بةرزى نزيكرةى ‪ 922‬ثرىَ‪ ،‬دةروازةيرةكى‬
‫لةسةر شيَوةي ذمارة (‪ )2‬ىلَ دةكريَتةوة و دواتر بة برِي هةزار ثىَ نزم دةبيَتةوة‪ ،‬ئرةم‬
‫دةروازةية لة دوو الوة لة بةرزاييةوة بة ديواريَكى بةهيَزى بةردين طةيرةنرابوو‪ ،‬برةآلم‬
‫ئيَستا رووخاوة‪ ،‬هةروةها ثيَئ ‪12‬سالَ ببووة شانؤى كارةساتيَ ‪ ،‬كة تووشى هيَزيَكى‬
‫توركى بوو‪ ،‬كة لة ئةركيَكى هاوشيَوةدا بوو‪ .‬ذةنةرالَ فريزةر بةرةو مةوداى ليَردان ترا‬
‫َة كوردييةكان بةروثيَئ ضوو‪ ،‬دواتر هيَزةكامنان بةر لرةوةى برةيانى‬ ‫طةيشتة نيَوان خال‬
‫رؤذى دووةم دابىَ بةسةر بةرزايية سرتونييةكانى قرةرةداغ كرةوتن‪ ،‬كراتىَ طةيشرتنة‬
‫لوتكة‪ ،‬تؤثهاويَرذةكامنان دةربةنرديان لرة رؤذهةآلتردا بؤردوومران كررد‪ .‬لةبةرئرةوةى‬
‫كوردةكان ضاوةرِيَى هيَرشكردنة سةريان بوون‪ ،‬لةسرةر شريَوةى هيَرشرةكانى توركيرا‪.‬‬
‫بةآلم كاتىَ بينييان لة بةرزاييةوة هيَرشيان دةكريَتة سةر و لة طش اليةكةوة طةمارؤ‬
‫دراون‪ ،‬دةستيان بةخؤيان شؤرِ كردةوة‪.‬‬
‫دواى ضةند خولةكيَ لةشةرِى دةسرتةويةخة‪ ،‬فرةوجى ‪00‬ى برؤرمى بةسرةرياندا‬
‫سةركةوت‪ ،‬ئةو فةوجة زؤربةيان لة قاضيةكان كة بةرِةطةزى نيمضة مةغوىل دادةنريَن‬
‫و لة بةرزاييةكانى بؤرما نيشتةجيَن‪ ،‬ثيَكهاتبوون‪ ،‬لةرِووبةرِوو بوونةوةي يةكةمياندا‪،‬‬
‫َةتى سةربازييان لة طؤرطراى‪ 1‬خزميران‪ ،‬كرةمرت نييرة‪ .‬ترا‬ ‫ئةوةيان سةملاند كة خةسل‬
‫طةيشررتة بةرةبررةيانى رؤذى دووم‪ ،‬تررةواوى دةربةندةكررةمان بةدةسررتةوة برروو‪ ،‬ش ريَخ‬

‫‪ -1‬ضةند يةكةيةك‪ ،‬لة نيَوانياندا (كوركا)ى يةكةم و سيَيةم‪ ،‬لة سةر هيَلى ئاسنى بيَجى لة كةنارى‬
‫الى راستى دجيلة رؤيش تا طةيشتنة كةركوك‪ .‬طةرما و كرةمى ئراو سرةربازةكانى زؤر شرةكةت و‬
‫ماندوو كردبوو‪ ،‬هرةر بةرِؤيشرتنةوة ذمارةيرةكيان بةدةمردا كرةوتن‪( .‬برؤ ئرةوةى ‪woodyatt‬‬
‫نووسيوويةتى بطةرِيَوة )‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫‪182‬‬
‫مةمحوود بة بريندارى لةطةلَ براكةى بةديل طريان‪ ،1‬سةرجةم هيَزةكرة ثرةرت بروو‪ ،‬ض‬
‫ئةوةى كوذرا و ض ئةوةى طريا ض ئةوةى رايكرد‪.‬‬
‫ضل و هةش جةنطاوةرى دوذمن‪ ،‬بةطيَذى لة طؤرِةثانى جةنطدا كةوتبوون‪ .‬زيراتر‬
‫لة سةد جةنطاوةريئ بةديلى كةوتنرة دةسرتمان‪ ،‬ئرةم داسرتانة‪ ،‬برة داسرتان َي لرة‬
‫بةرامبةر شةرِكةرانى ضيايى دادةنريَ ‪.‬‬
‫دةستبةسةرداطرتنةوةى سليَمانى‬
‫لةبةر ئةوةى ذةنةرِالَ فريزةر لةسةر سةالمةتى ديلةكامنان‪ ،‬سرووربوو‪ ،‬كرة لرة‬
‫ضن طى ثاسةوانة كوردةكان بوون‪ ،‬ئةوانرةى لرةوةى كرة روويردا تورِةبروون‪ ،‬بؤيرة‬
‫فةرمانى بة كةتيبةى رمهاويَذ (النسةر) كرد‪ ،‬كرة دةسرتبة جىَ برةرةو سرليَمانى‬
‫بضن‪ .‬ئةو كةتيبة لة دوورى ‪ 12‬ميل لة سليَمانيي ةوة دوور بوون‪ ،‬كةتيبةكة بةبىَ‬
‫ئةفسةر‪ ،‬بة سةركردايةتى دوو ياريدةدةر تةنها بة طورِةوة بةرةو سليَمانى ضروون‪،‬‬
‫بةرلةوةى هةوالَة ترسناكةكةى بازيان بة ثاسةوانة كوردةكان بطات‪ ،‬بة سرةرياندا‬
‫سةركةوتن‪ ،‬ئينجا ديلةكان دواى ئةوةى زؤر بة تونردى دةسر بةسرةر كرابروون‪،‬‬
‫ئازاد كران‪ .‬هةرضى هيَزة سةرةكيي ةكة بوو‪ ،‬ئةوا برؤ برةيانى رؤذى دووةم ضروونة‬
‫ناو سليَمانييةوة‪.‬‬
‫شةش هةفتةكةى دواى ئةمةش لة تةمبيَكردنى سةرؤكة ياخيبووةكاندا بةسةربرا‪،‬‬
‫ئةمةش لةسةر دةستى ضةند رةتليَكى بضووك كة ثيَشرت ضووبوونة ئةو شويَن و جيَطرا‬

‫‪ -1‬هةروةها لةطةلَ شيَخدا مامةكةى (حاجى سةيد حةسةن) و زاواكةى (شيَخ حمةمرةد غرةريب) و‬
‫نووسةرةكةى (تاهري حمةمةد) دةستطري كران‪ ،‬شيَخ مةمحوود كاتىَ بةديل طريا لة تةك شاخيَكدا بوو‪،‬‬
‫هةموو ئةوانةى لة كةركوكةوة دةضنة سليَمانى دةتوانن ئةو بةردة لةالى ضةثى دةربةندةكة ببينن كة‬
‫ئيَستا ثيَى دةطوتريَ (بةردة قارةمان)‪.‬‬
‫‪183‬‬
‫دابرِاوانةى ضيا‪ .1‬لة هةفتةى يةكةمى مانطى ئابى ‪ 1414‬ئاسايئ و نيزام بةترةواوى‬
‫َى ترةواوى وآلترى برؤ‬ ‫بؤ سليَمانى طةرِايةوة و ذةنةرِالَ فريزةريئ دواى ئةوةى كرؤنرتِؤل‬
‫ئيدارةى مةدةنى طيَرِايةوة‪ ،‬ثاشةكشةى كررد‪ ،‬هرةروةها فريرزةر برةر لرة طةرِانرةوةى‬
‫حاميةيةكى كاتى لة سليَمانى جيَهيَش و بارةطايةكى بؤ هيَزيَكى بضووك لة كةركوك‬
‫دامةزراند‪ .0‬بةم شيَوةية كؤتايى بة ثرِؤسةيةكى بضووك هات‪ ،‬كة لةطةلَ ئرةوةى لرة‬
‫سةرةتادا تووشى شكس هات‪ ،‬ئةوةى سةملاند كة ئةو سوثا هيندييةى كة ئةطةرضرى‬
‫بةشيَكى وةك فةوجى ثيَنل و هةشتاى (بةرمى) هرةرطيز لرة جوآلنرةوة فعلييةكانردا‬
‫بةشداري يان نةكردووة‪ ،‬بة زياتر لة دوذمنيَ بوون‪ ،‬برؤ كوردةكران‪ ،‬هرةروةها لةطرةلَ‬
‫كةمى زؤر لة هيَزة سةربازييةكامنان‪ ،‬هيَشتا دةيتوانى ئةوةى داواى ليَكراوة ئرةجنامى‬
‫بدات‪ ،‬بة مةرجىَ سةركردايةتييةكى ليَهاتووى هةبيَ ‪.‬‬

‫دادطايى كردنى شيَخ مةمحوود‬


‫شيَخ مةمحوود هيَنراية سليَمانى و هةرزوو برينةكرةى سراريَذ بروو‪ .‬لةطرةلَ شريَخ‬
‫غةريبى هاورِيَيدا برانرة بةردةسرتى ئةجنوومرةنى عرورفى سرةربازى و برة تؤمرةتى‬
‫َطريساندنى شؤرِش لة دذى دةسةآلت تؤمرةتباركرا حروكمى لرة سريَدارةدانى برؤ‬ ‫هةل‬
‫دةرضوو‪ ،‬بةآلم سةركردةى طشيت بةزةيى ثيَداهاتةوة و حوكمةكرةي برة بةنردى هرةتا‬

‫‪ -1‬هيَزيَكى تايبةت بؤ طوندى (دارى كةىل) كة شيَخ مةمحوود تيَيدا نيشتةجىَ بوو‪ ،‬ضروو داطرريى‬
‫كرد‪ ،‬ئةو طوندة لة دوورى ‪ 02‬كيلؤمةتر لة باشوورى شارى سرليَمانييةوة بروو‪ .‬هرةروةها هيَزيَكرى‬
‫َةجبة نيَردرا و لة طوندى (ويالكة) كة ‪ 92‬كيلومةتر لة سرليَمانييةوة دوورة رووبرةرِووى‬ ‫ديكة بؤ هةل‬
‫بةرطرييةكى توند لةاليةن شؤرِشطيَرِان بووةوة‪.‬‬
‫‪ -0‬بؤ نامةكةى ‪1414/11/10‬ى سري جؤرم ماكمؤن‪ ،‬كة بؤ (لةندةن كازير )ى نرارد‪ ،‬بطرةرِيَوة‪،‬‬
‫ئةويئ لة ‪ 1402/1/0‬لة ذمارة ‪ 11011‬دةرضووة‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫‪184‬‬
‫هةتايى طؤرِا‪ ،1‬ضونكة لةاليةك ديلةكانى الى خؤى ئةزيةت نةداوة‪ ،‬هرةروةها لةسرةر‬
‫ئةو بنةمايةى كة رةوشى ئيَمة لة كوردستان بة دةطمةن ثاساوى بؤ دةهيَنراوة‪ ،‬شريَخ‬
‫سياسةتى حكوومةتى خاوةن شكؤى بةهةند وةردةطرت‪.‬‬
‫هةرضةندة من هاوسؤز بووم لةطةلَ ئةو هةستةى كة وايكرد ئةو حوكمة ميهرةبانة‬
‫دةربضىَ‪ ،‬بةآلم بةفةرمى هةر دذايةتيم كرد‪ ،‬ئةمةش لةسةر ئةو بنةمايةى تا شريَخ و‬
‫دار و دةستةكةى لة كوردستان لة ذياندا مابن‪ ،‬ئةوا هةر بةهيواى دووبرارة طةرِانرةوة‬
‫بؤ دةسةآل ت دةذين‪ ،‬دوذمنانيئ‪ ،‬لةم طةرِانةوةيدا‪ ،‬لة ترسردا دةذيرن‪ ،‬مردنرى شريَخ‬
‫َنةوايى لة وآلتدا‪ .‬من‬ ‫زياتر لة هةر شتيَكى ديكة دةبيَتة هؤى طةرِانةوةى ئارامى و دل‬
‫َيدا كؤبوومةتةوة‪ ،‬لة نةخؤشخانةش سةردانيم‬ ‫سىَ جار لة ن ووسينطةى سليَمانى لةطةل‬
‫كردووة‪ ،‬لةوىَ ئاماذةى بةوةدا كة دادطاى سةربازى مافى ئةوةى نيية‪ ،‬ئرةو دادطرايى‬
‫بكات‪ .‬بةندى دوانزةى ويَلسن و بةياننامةكةى (ئينطليزى ر فةرِةنسرى) كرة لرة ‪0‬ى‬
‫تشرينى دووةى ‪ 1410‬دةرضووة‪ ،‬بؤ من خويَندة‪ ،‬وةرطيَرِدراوة كوردييةكةى ئةمانرةى‬
‫لةسةر كاغةزيَكى لكيَنراو بة قورئانيَكدا بؤ نووسرا بوو وةك كتيَبى جادوطةران لرةبن‬
‫هةنطلى خؤى قايم كردبوو‪.‬‬
‫َيَ ليَبوردرا و ريَطةى ثيَدرا‪ ،‬لة دوورة وآلتى بطةرِيَتةوة‪ ،‬برووة مايرةى‬
‫دواى ضةند سال‬
‫‪0‬‬
‫َةرِاوكىَ و خةرجييةك بؤ هةر يةك لة حكوومةتى ئيَرانى و عيَراقى لةو سةردةمةدا ‪.‬‬ ‫دل‬

‫َكرايةوة و برة‬
‫َى ‪ 1401‬ثوضةل‬
‫‪ -1‬دواتر بةزةييةكى ديكة شيَخى طرتةوة‪ ،‬حوكمى هةتا هةتايى سال‬
‫دوورخستنةوة طؤرِا‪ .‬نووسةر‪.‬‬
‫َسروكةوتى لةطرةلَ شريَخ‬‫‪ -0‬دةطيَرِنةوة كة سةرؤكى ئةجنوومةنى عرورفى عةسركةرى بةتونردى هةل‬
‫َتةى ثيَدةكات‪ ،‬شريَخ مرةمحوود زؤر بةتونردى ليَرى‬‫مةمحوودا كردووة‪ ،‬لة دانيشتنةكانى دادطادا طال‬
‫تورِة دةبيَ ‪ ،‬لةبةر ئةوةى هيض شتيَكى لةبةر دةسرتدا نرةبووة‪ ،‬برؤى راوةشريَنىَ‪ ،‬كالوجامانةكرةى‬
‫َدةطرىَ بة جنيَودان بؤى رادةوةشيَنىَ‪ ،‬سةرؤكى ئةجنوومةن بة لرة سريَدارةدان حروكمى برؤ‬
‫سةرى هةل‬
‫دةردةكات و حوكمى ثيَنض سالَ بةندى و سزا برة بررِى (‪ )12‬هرةزار روثيرة بةسرةر شريَخ غةريبردا‬
‫‪185‬‬
‫طؤرِينى برِيارى حوكمةكةى سيَر ماكمؤن‪ ،‬بةباشى نة لة كوردستان‪ ،‬نة لرة نيَروان‬
‫بةرثرسانى عةرةب لة بةغدا وةرنةطريا‪ ،‬لة دامودةزطرا سرةربازييةكانى برةريتانيا وا‬
‫َتةجارى زؤر دذى‬ ‫َؤكيَكى طال‬
‫دانرا كة ماكمؤن بةرِاويَذى من كار دةكات‪ ،‬قسة و قسةل‬
‫من و حاكمة سياسييةكان لةسةر ميَزةكانى نان خواردنى سرةربازان و يانرةكانيان برة‬
‫طشتى‪ ،‬هرةبوون‪ .‬لةسرةر ئةمرةش مرن ئرارامي خرؤم ثاراسر و بةلطةنامرةكاني‬
‫َةكانيئ ئاشكرا نةكردووة‪ .‬سيَرجؤرم ماكمؤن‪،‬‬ ‫َة قني لة دل‬
‫كيَ شةكةم هةتاكو بؤ ذةنةرال‬
‫هةروةك سيَر ويليام مارشالَ يارمرةتى مراددى و مةعنرةوى برىَ برةهاى‪ ،‬لرةماوةى‬
‫ساَليَكدا ثيَشكةشى هةموو لقيَكى ئيدارةى مةدةنى كردووة‪ .‬ئةمةش شرايةنى ئرةوة‬
‫بوو كة نارةزايى هةندىَ كةسى نا بةرثرس‪ ،‬بورذيَينَ بؤ ئرةوةى بةرةيرةكى يرةكطرتوو‬
‫لةطةلَ بارةطاى طشتى سةربازى ثيَكبيَنن‪.‬‬
‫ئةرك و كارةكانى حاكمى مةلةكى‬
‫ئةركةكانى ئةو ثؤستةى كةمن بةشيَوةيةكى كراتى وةرم طرتبروو‪ ،‬ئرةركيَكى زؤر‬
‫سةخ بوون‪ .‬بةو سيفةتةى باليؤزى طشتى فارس برووم‪ ،‬برةرثرس برووم لرةوةى كرة‬
‫حكوومةتى هينردى و وايتهرؤلَ لرةو رووداوة سياسرييانةى كرة لرة باشروورى ئيَرران‬
‫روودةدةن‪ ،‬بة تةواوى ئاطادار بكةنةوة‪ .‬هةروةها وةك موقيميَ (مقيم)ى سياسى لرة‬
‫دوورطةى عةرةبى‪ ،‬سةرثةرشتيكردن و ئارِاستةكردنى هةندىَ بؤنةى سياسى لة عو ان‬
‫و ئيماراتى عةرةبى لة رؤذهةآلتى دوورطةى عرةرةبى‪ ،‬برة ثةيوةنرديكردن برة كرورِى‬
‫سعوديشةوة‪ ،‬لة ئةركى مندا بوون‪ .‬هةروةها برةو سريفةتةى كرة حراكمى ثاشرايةتى‬
‫طشيت بووم لة عيَراق‪ ،‬بةرثرسى ئيدارةى ناوضرة داطريكارةكران برووم‪ .‬وةك سرةرؤكى‬
‫حاكمة سياسييةكانيئ (كة ثاشكؤى هيَزة داطريكةرةكان بوو) لرة بةرامبرةر وةزيررى‬

‫َى ‪ 1400‬تيَيردا‬‫دةسةثيَنىَ‪ ،‬دواتر حوكمةكةيان بؤ دوورخستنةوة بؤ هينرد طرؤرِا و تاكؤترايى سرال‬


‫مانةوة‪ ،‬بةرلةوةى بؤ سليَمانى بطةرِيَنةوة‪ ،‬برانة كويَ ماوةى مانطيَ لةويَئ مانةوة‪.‬‬
‫‪186‬‬
‫خاوةن شكؤ لة تاران و سةركردةى طشتى‪ ،‬سةبارةت بة كاروبارة سياسرييةكانى وآلت‬
‫هةر لة كرمانشانةوة تا ئةنزةىل (بةندةرى ثةهلةوى)‪ ،‬بةرثرس بووم‪.‬‬
‫لرررة حر روزيَرانى ‪ 1414‬سرررةربارى ئرررةو بةرثرسرررياريَتييانة‪ ،‬بةرثرسرررياريَتى‬
‫ضارةسةركردنى سةرجةم كاروبارى كورد لرة نراوةوة و دةرةوةى وآلترى داطريكرراو لرة‬
‫حةلةبةوة تا دياربةكر و ئورفة و وان و بةتليس و ئورمىَ‪ ،‬بؤ سةر بةرثرسياريَتييةكامن‬
‫زيادكران‪ .‬هةرضةندة ئةوةندة جةختةكردنةوة لة بةرثرسياريَتى كاريَكى تاقرةت برةرة‪،‬‬
‫بةآلم لةوةشدا سوودى راستةقينةى دةبيَ ‪.‬‬
‫لةو رةوشانةى كة ئةوكات لة ئارادا بوون‪ ،‬ثيَويس بوو كة ريَوشويَنى ثيَويس بؤ‬
‫ريَكخس و هاوكاريكردن لة ناوضةكة لة بةغردا و الكرانى ديكرة برةطويَرةى توانرا‪،‬‬
‫بطريابواية بةر‪ .‬ضونكة حكوومةتى هيندى لةاليةنى ديكةوة زؤر سةرقالَ بوو‪ ،‬زؤركةم‬
‫هيض كاريطةرييةكى لةسةر ئةو سياسةتةى كة لةو ناوضانة ثيادة نرةدةكرا و خواسرتى‬
‫َيَكررى‬
‫زالَ برروون بةسررةريدا نررةبوو‪ .‬وةزارةتررى هينررد زؤر دوور برروو لررةوةى هرريض رؤل‬
‫دياريكراو‪ ،‬لةو برِيارةى كة حكوومةت وةريطرتبوو‪ ،‬بطيَرِىَ‪ .‬هيض كاريَكى واى نةكرد‬
‫كة روخسارى ثيَشبينى بة مةرجةكانى ئينتيداب بنرويَنىَ‪ ،‬لةبرةر ئرةوةى نويَنرةرانى‬
‫َةسرتني و سروريا و توركيرا و‬ ‫حكوومةتى بةريتانياى مةزن لة ناوضةكانى ديكة ر فةل‬
‫ئيَران ر هةموو لة بةرثرسياريَتى لة بةرامبرةر وةزارةترى جرةنَ و وةزارةترى دةرةوة‬
‫راستةوخؤ هاوبةش بوون‪.‬‬
‫رةوانةكردنى كيَشة هةنووكةييةكان بؤ لةندةن‪ ،‬بةشيَوةيةكى طشتى سوودى نةبوو‪،‬‬
‫َؤز بروو‪ ،‬كرة بةدةطمرةن‬ ‫ضونكة بزويَنةرى ئيدارى لة وآلت (بةريتانيا) بةشيَوةيةك ئال‬
‫ريَكدةكةويَ وةآلمى بروسكةكان لة مانطيَ كةمرتى ثىَ بضريَ ‪ ،‬وةآلمرةكانيئ نرة‬
‫دياريكراو نة سنووردار كراو بوو‪ ،‬تاكو سووديان ىلَ وةربطرييَ و وةك ريَبةريَكى كرار‬
‫ضاوى ليَبكريَ ‪.‬‬

‫عيَراق و رةوشى سياسى نيَو دةولَةتان‬


‫‪187‬‬
‫ئةو كيَشةيةي لة عيَراق لةبةر دةستمان بوو‪ ،‬سةربارى طةورييةكرةى‪ ،‬مةترسرى و‬
‫َؤزييةكةى لة هيض يةكيَ لةو كيَشانةى كة لةبةردةم شاندةكانى كرؤنطرةى ئاشرتى‬ ‫ئال‬
‫لة ثاريس خرابوونة روو‪ ،‬كةمرت نةبوو‪ .‬هةروةها ئةو ثةرضرةكردارة سياسرييانةى كرة‬
‫بةدواى هةنطاوةكانةوة (ئةطةر بهاويَشرتابوونيا) دةهراتن‪ ،‬شرتيَكى مةزةنردة نرةكراو‬
‫بوو‪ .‬ئةستةم بوو‪ ،‬تا حسابامتان لةطةلَ ئةملانيا يةكال نةكريَتةوة بةالى كةمةوة لةرِووى‬
‫ثرِةنسيثةوة‪ ،‬سةيرى مةرجةكانى ئاشتى لةطةلَ توركيرا بكرةين‪ .‬داهراتووى ئاسرياى‬
‫رؤذئاوا بابةتيَ بوو لة سةنطى مةحةكدا بوو‪ .‬ضونكة توركيا بؤ ماوةيرةك نرةيتوانى‬
‫بةرطرى بكات‪ ،‬بةشيَوةيةكى وا شكسرتى خواردبروو‪ ،‬بةضرؤكدا كرةوتبوو‪ .‬قورسرايى‬
‫َمةت لة دذى توركيا لة (دةردةنيل) و سوريا و عيَراق و ئيَران كةوتبووة ئةسرتؤى‬ ‫هةل‬
‫هيَزة هيندى و بةريتانييةكان‪ .‬سةربارى ئةمةش هاوثةميانرةكامنان و يونران‪ ،‬هاواريران‬
‫دةكرد و بة دةنطيَكى طرِةوة داواى قرةرةبووى هةريَمايرةتييان دةكررد‪ ،‬ئةمرةش واى‬
‫َررةتى سررربياى دواى جررةنَ‪.‬‬ ‫دةكرررد توركيررا بررة كررةميَ بضررووكرت بيَ ر لررة دةول‬
‫فةرِةنسييةكانيئ داواى جيَبةجيَكردنى ريَككةوتننامةى سايكس ر ثيَكؤيان دةكررد‪.‬‬
‫َةوانةكةيان نويَنةرايةتييان دةكرد و خؤى خؤى‬ ‫عةرةبةكانيئ‪ ،‬كة مةلي حوسيَنى ثال‬
‫دامةزراند‪ ،‬دواى ئةوةى بةيارمةتى بةريتانيا حوكميَكى كاتييان ضنَ كةوت‪ ،‬داواي‬
‫وآلتانى عةرةبى يةكطرتوويان دةكرد‪ .‬ئينب سعوديئ كة تازة ئةستيَرةى بةختى برةدةر‬
‫دةكةوت‪ ،‬ضاوةرِيَى ئةو دةرفةتةى دةكرد كة بانطةوازةكانى بطاتة ئاستى بيس ‪.‬‬
‫َةوة وايرران لررة هررؤزة‬
‫هاوثررةميانان لةرِيَطررةى نويَنررةرة كوردةكررانى ئةسررتةمبؤل‬
‫كوردييةكان طةياند كة ئةوانيئ ثيَويستة حكوومةتى داهاتووى خؤيان ديارى بكرةن‪،‬‬
‫ئةو حكوومةتةش سةربةخؤيى ثىَ دةبةخشرىَ‪ ،‬كوردةكرانى ئيَررانيئ نيازيران وابروو‬
‫َةتة كورديية نويَيرة‪ ،‬ئيَسرماعيل ئاغرا (مسكرؤ) و سرةيد ترةها و‬ ‫بضنة ثالَ ئةو دةول‬
‫َى خؤيران دةسر كرةوتبوو‪ ،‬برة طرنطييرةوة ضراوةرِىَ ئرةو‬ ‫سةرجةم سةرؤكةكان هرةل‬
‫ثةرةسةندنانةى كة رؤذانى داهاتوو لةطةلَ خؤيا دةهيَنا‪ ،‬دةكرد‪.‬‬

‫‪189‬‬
‫هةرضى سةبارةت بة عيَراق بوو‪ ،‬ئةوا حكوومةتى خاوةن شكؤ تةنها لةسةر راستى‬
‫و ئارِاستةكانى ئةو راثؤرتة دريَذ و هةنديَجار ناكؤكانةى من بةو ثيَيةى كرة نويَنرةرى‬
‫بةريتانيام لة بةغدا دةمناردن‪ ،‬دةوةس ‪ .‬زؤربةى جار ئةو راسرتييانةش ورد نرةبوون‪،‬‬
‫َدةطرت‪ ،‬نة‬ ‫ئاسان نةبوو ئارِاستةى را مةزةندة بكةن‪ .‬ئةم كارة ناكؤكييةكى توندى هةل‬
‫َةوانةكانى حوكمى عةرةبى لة سوريا‪ ،‬كة بةخؤيان خؤيان دامةرزاند‪ ،‬نةهيض تاكيَ‬ ‫ثال‬
‫لةوان زانيارييةكى راستةوخؤى لةبارةى عيَراق نةثيَئ جةنطةكرة نرةدواى جةنطةكرة‬
‫هةبوو‪ .‬نيازم نيية‪ ،‬هةولَ بدةم‪ ،‬لةم ثةرتووكةدا‪ ،‬باسى ئةو طفتوطؤيانةى كة لرةبارةى‬
‫داهرراتووى ئيمثراتؤريي رةتى ترروركى و ئررةرمينيا و ئررةو بةشررانةى كوردسررتان كررة‬
‫كةوتوونةتة دةرةوةى سنوورى وياليةتى موسلَ‪ ،‬كراوة‪ ،‬بكةم‪ .‬لةبةر ئةوةى ثؤستةكان‬
‫(بريد) دوا دةكةوتن‪ ،‬بؤية سةرجةم ثةيوةندييةكان لةرِيَطةى بروسكةوة ئةجنام دةدران‪.‬‬
‫دةبوو‪ ،‬بةشيَوةيةكى بةردةوام بؤ مةندوبى سامى لة ئةستةمبؤلَ‪ 1‬و لؤرد ئةلةنبى لرة‬
‫قاهرية‪ 0‬بطةرِيَينةوة‪ .‬ئةفسةراني ئةلرةنيب لرة دميةشرق و حةلرةب و ئةوانرةى ثشر‬
‫ئةوانةوة‪ ،‬وةك ثيَشررت روومنران كرردووة ثرةيرِةوييان لرة سياسرةتيَ دةكررد‪ ،‬لةطرةلَ‬
‫سياسةتى حكوومةتى خاوةن شكؤ نةدةطوجنا‪.1‬‬
‫هةروةها نويَنةرى بةريتانيا لة تةفليس لةطةلَ فةرِةنسييةكان لة دانوستاندن دابوو‪،‬‬
‫َويَس و بةرذةوةندييةكانيان بكريَ ‪ ،‬هةروةها دةبوو زانيارييةكان بة‬ ‫دةبوو سةيرى هةل‬
‫وةزيرى بةريتانى لة تاران بطةيةنريَ ‪ ،‬ضونكة حكوومةتى ئيَران بة سروشتى رةوشةكة‬

‫َرةتانى هاوثرةميان‬
‫َرةت َي لرة دةول‬
‫‪ -1‬ئةستةمبؤ َل ئةوكات لة دةسرتى هاوثرةميانان بروو‪ ،‬هرةر دةول‬
‫مةندوبيَكى سامى تيَيدا دامةزراندبوو‪.‬‬
‫َمةتى ميسرى)) لة قاهرية بوو‪.‬‬ ‫‪ -0‬بارةطاى طشتى لورد ئةلةنبى سةركردةى ((هةل‬
‫‪ -1‬سري ئارِلؤند ويلسن‪ ،‬وةكيلى حاكمى مةلةكى لرة عررياق‪ ،‬بةتونردى لةطرةلَ راى ئرةو ئةفسرةرة‬
‫ئينطليزييانةى لة حكوومةتى عةرةبى دميةشق كاريان دةكرد‪ ،‬جياواز بوو‪ ،‬بةتايبةتى سرةبارةت برة‬
‫دروس كردنى جؤريَ لة حوكمى نيشتيمانى لة وآلتة عةرةبييةكان‪.‬‬
‫‪188‬‬
‫لةوةى كة سياسةتى سةربةخؤيى كوردى دةرى دةخرات ‪ 5‬دةترسرا كاريطرةرى لةسرةر‬
‫هؤزة كوردييةكانى ئيَران ثةيدا بكات‪.‬‬
‫بةبىَ بوونى هيض سياسةتيَكى دياريكراو‪ ،‬ئةركى من بوو كة لرة كرارى جيَبرةجىَ‬
‫كردندا راويَذ برة حكوومرةت ثيَشركةش بكرةم‪ .‬بةرثرسرياريَتيةكى سرةختم هرةبوو‪،‬‬
‫سروشتى شتةكان يارمةتيدةر نةبوون‪ ،‬كةس لة كارة بةشدارى ثيَبكةم‪ .1‬بارى حاكمرة‬
‫سياسييةكان ئةوانةى لة طؤرِةثانةكةدا كاريان دةكرد سرووكرت و كرةم سرةخترت نرةبوو‬
‫لةهى من‪ ،‬ئةوان بؤماوةى ضةندين مانَ طيانيان لةسةر دةستيان دادةنريَن‪ .‬بةثلرةى‬
‫َى دةرضوومنان بةبىَ شةرمةزارى بؤ ئةوان دةطةرِيَتةوة‪ ،‬لةو ثةشيَويية مراددى‬
‫يةك فةزل‬
‫و فيكرييةى كة لةو رؤذة ناخؤشانةدا باوبوون‪.‬‬

‫كوردةكانى توركيا و ئيَران‬


‫َطرى دةرضووين‪ :‬ثيَويستة برة تواناكرانى‬ ‫لةسةر دووبنةما لة ثةشيَوييةكانى هةوال‬
‫َيَ نةدةين كة كوردةكرانى ئيَرران برؤ راكرردن لرة دةسرةآلتى‬ ‫خؤمان هانى هيض هةول‬
‫ئيَرانى ئةجنامى دةدةن‪ .‬هةروةها دةبوو دةستبةردارى ئةو كوردانرة برني كرة دةكةونرة‬
‫دةرةوةى سنوورى وياليةتى موسلَ‪ ،‬برؤ توركرةكان ضرى خبوازيَر ئاوايران ليَبكرات‪،‬‬
‫بنةماى يةكةم هةر لة سةرةتاوة لة خؤيرةوة روون بروو‪ ،‬ئةطرةر هاوثةميانيَتييرةكامنان‬
‫لةطةلَ ئيَران و ئةوانةى ثةيوةس ثيَيانةوة لةبةرضاو بطرين‪ .‬هةرضى بنرةماى دووةمرة‬
‫ثىَ دةضوو لرة شرويَنى خرؤى روون بيَر ‪ ،‬برةآلم ترا هاوثرةميانان لرة بةدةسرتهيَنانى‬

‫‪ -1‬لة ‪14‬ى تةمووز داوا لة حكوومةت كرد‪ ،‬كة ئةفسةرانى بة ئةزموون و ثلةوثايةى بةرز لرة عررياق‬
‫دامبةزريَن‪ ،‬بؤ ئةوةى سةردانى عرياق بكةن و راويَذ بة من و حكوومةتى خاوةن شكؤ بدةن‪ ،‬لرة داواكرةم‬
‫ئةوةشم نووسيبوو كة سيَر ؤلتةر لؤرنس‪ ،‬ئةطةر بكريَ تةنسيب بكريَ ئةوا ليَرة ثيَشوازى ليَدةكريَ ‪.‬‬
‫‪222‬‬
‫رِةزامةندى توركى لةسةر رةشنووسى ثةميانى سيظةر سةركةوتوو نةبوون‪ ،1‬ئةو بنةماية‬
‫َةتى كروردى‬ ‫مايةى رةزامةندى فةرميية لة وآلتدا‪ ،‬ثةميانى سيظةر دانى بة بوونى دةول‬
‫سرةربةخؤ دةنررا‪ .‬داهرراتووى نةتررةوةى ئررةرمينياش لةسررةر ئررارةزووى ئررةمريكا بررؤ‬
‫َكردنى ئينتيداب بةسةر ئةرمينيا وةسرتا بروو‪ .‬ئةطرةر ئامرادة نةبوايرة ئرةو‬ ‫قةبوول‬
‫َردريَ ‪ ،‬ضراوةرِيَى‬
‫بةرثرسياريَتيية لة ئةستؤ بطريَ ‪ ،‬دةبوو كارةكة بؤ توركيرا جيَبهيَل‬
‫ئةو ضارةنووسة بكةن كة ئةطةرةكانى لةكةس شاراوة نةبوو‪.‬‬

‫هيَلَى ئاسنى كةركوك و كوردستانى باشوور‬


‫طةرِاندنةوةى ئارامى و ئاسايئ بؤ سليَمانى‪ ،‬هةىل ئرةوةى برؤ رةخسراندين‪ ،‬كرة‬
‫َرى ئاسرنى‬‫هانى حكوومةتى خاوةن شكؤ بدةين بؤ دامةزرانردن و دريَذكردنرةوةى هيَل‬
‫(باقوبة‪ -‬خانةقني) تا (كفرى و كةركوك) بةوثيَيرةى باشررتين ئرامرازى ئرارامكردنى‬
‫كوردستانى باشوورة و واى ليَبكريَ لة بةغدا نرزيكرت بيَر ‪ .‬لرة ‪09‬ى ئرابى ‪1414‬‬
‫وةزارةتى هيندى ئةمةى خوارةوةى بة بروسكة بؤ ناردين‪:‬‬
‫َى ئاسنى ثيَشنيازكراو‪ 0‬لة نيَوان قزلربات (سةعدية) و كفرى ئينجا كرةركوك‪،‬‬ ‫هيَل‬
‫َة دامبرةزريَنن‪ ،‬جرا سروودة كؤتاييةكرةى هرةر‬ ‫راتاندةسثيَرين بةزووترين كات ئةو هيَل‬
‫َ ة با لةسةر بناغةيةكى تةواو سرتاتيذى دامبرةزريَ ‪ ،‬ضرونكة برة‬‫ضييةك بيَ ‪ ،‬ئةو هيَل‬
‫بنةمايةك بؤ ثاريَزطارى و ئارامى كوردستانى باشوور دادةنريَر ‪ ،‬سرةربارى سرةختى‬
‫زؤرى دارايى‪ ،‬حكوومةتى خاوةن شكؤ بةثيَويسرتى دةزانرىَ كرة تويَذينرةوةى طرفترة‬
‫سياسييةكة لةرِووى ثاساوة سرتاتيذييةكانى بكريَ ‪ ،‬بةرلةوةى ثرِؤذةى دريَذكردنةوةكة‬
‫ثةسند بكريَ ‪.‬‬

‫‪ -1‬شؤرِشى مستةفا كرةمال (كرةمال ئرةتاتؤرك) سرةركةوت و ثرةميانى سريظةر كرة سرةربةخؤيى‬
‫كوردستانى تيَدا باسكرا بوو‪ ،‬بةرلةوةى واذووى لةسةر بكات لةناوبرد و بة ثةميانيَكى ديكةى ئاشتى‬
‫َؤطؤرِكرد و ماددةى سةربةخؤيى كوردستانى تيَدا رةش كردةوة‪.‬‬ ‫ئال‬
‫َى ‪ 1400‬ئةو دريَذكردنةوةية تةواو بوو‪ .‬نووسةر‪.‬‬‫‪ -0‬لة سال‬
‫‪221‬‬
‫داهرراتووى كوردسررتان هيَشررتا ضرراوةرِيَى يررةكاليى كردنررةوة دةكررات‪ ،‬بررةآلم بررة‬
‫َنياييةوة بةرثرسياريَتييةكانى حكوومةتى خاوةن شكؤ بةهيض شيَوةيةك لة شيَوةكان‬ ‫دل‬
‫لة سةرثةرشتيكردنيَكى سياسى الواز زياتر ناضيَ ‪ .‬ناكريَ هيض طرفتيَ لرة جرؤرى‬
‫طرفتى راستةوخؤى ئيدارةى بةريتاني هةبيَ ‪ ،‬حكوومةتى خاوةن شكؤ لرةم رةوشرةدا‬
‫زؤر بةتوندى ريَطرى لة هةر هةنطاويَ بةرةو داطريكارى سةربازى دةكات‪ .‬تا ئيَستاش‬
‫َثشتى لة سياسةتى دريَذكردنرةوةى دةسرةآلتى برةريتانى برؤ‬ ‫حكوومةتى بةريتانى ثال‬
‫كوردستانى باشوو ر دةكات‪ ،‬ضونكة لةو باوةرِةداية‪ ،‬خودى دانيشرتوانةكةى ثيَشروازى‬
‫ىلَ دةكةن‪ ،‬لةسةر ئةم بنةماية ثيَشنيازى هاتوو لة بروسكةكةتانى (بةميَرذووى ‪14‬ى‬
‫َرةتانى كروردى‬ ‫ئايار) ثةسند كرد‪ ،‬سةبارةت برة ثيَكهيَنرانى ضوارضريَوةيةك لرة دةول‬
‫سةربةخؤ‪ ،‬كة سةرؤكة كوردةكان سةرؤكايةتى بكةن‪.‬‬
‫ئيَستا روون دةبيَتةوة كة ئةو باوةرِة لة شويَنى خؤى نةبوو‪ ،‬دانيشتنوانةكةى برةو‬
‫ضاالكيية دوذمنكارانةيان زؤر دوورترن لةوةى ثيَشوازى لة دةسةآلتى ئينطليزى بكةن‪،‬‬
‫َى ئاسرنى سررتاتيذى داواكرراو يارمرةتى وةسرتاندنى ئرةو ضراالكيية‬ ‫بةشيَوةيةك هيَل‬
‫دوذمنكارانةية لة سنوورى خؤى دةدات‪ .‬لةم رةوشةدا باش نيية حاكمة سياسرييةكان‬
‫و ئةوانررةى وةك ئررةوانن ثاشةكشررة ثرىَ بكررةين و كرروردان بررؤ خؤيرران ىلَ بطررةرِيَن‪.‬‬
‫َسوكةوتى جيَطرةوة بؤ ئةمرة لرة ثاراسرتنى نيزامرى نيَروان هرؤزة ياخيبووةكران‬ ‫هةل‬
‫بةزةبرى ضةك‪ ،‬طرفتى ضوونة ناو ثابةنديية سةربازييةكان دةكاتةوة‪ ،‬كرة حكوومرةتى‬
‫خاوةن شكؤ بةترس و مةترسرييةكى زؤرةوة برريى ليَكردؤترةوة‪ .‬دوورتررين شر كرة‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ بيخوازيَ كيَشةى نويَى سنوورى باكوورى رؤذهةآلتة‪ ،‬لةسةر‬
‫سنوورى عيَراق‪ ،‬كة زؤر جيَى طومانة‪ .‬بةم شيَوةية وةآلمم دايةوة‪:‬‬
‫رةوشتى ئيَستا بةو شيَوةيةى ئيَوة باستان كرد‪ ،‬ئاوا نييرة‪ .‬دةسرةآلتى سرةربازى‬
‫لةماوةى مانطيَكدا‪ ،‬ئاسايئ بطةرِيَنيَتةوة و ئيدارةى مةدةنى لةماوةى سرىَ مرانَ‬
‫دامبةزريَنىَ‪ .‬شيَخ مةمحوود‪ ،‬لةماوةى ثيَشوو لة كؤكردنةوةى (‪ )122‬ثياو لةنيَوان ئةو‬
‫هةموو هةزار هةزارةى كة دةكرا كؤيان بكاتةوة‪ ،‬سةركةوتوو نةبوو‪ ،‬ئةمةش بة برِواى‬

‫‪222‬‬
‫َكرةوة‬ ‫َطةيةكى بةسة لةسةر ئةوةى كة سةردةمى ئيَستا‪ ،‬لةاليةن زؤرينةى خةل‬ ‫من بةل‬
‫ثيَشوازى ليَكراوة‪.‬‬
‫َكو بةرِةزامةنردى‬ ‫ئيَمة ئيَسرتا برةزةبرى هيَرز حروكمى كوردسرتان ناكرةين‪ ،‬برةل‬
‫دانيشتوانةكةى‪ ،‬بةآلم هيض حكوومةتيَكيئ كارةكانى بةرِيَوة نارِوات‪ ،‬ئةطةر هيَزيَكى‬
‫لةثشتةوة نةبيَ ‪ .‬ئةو بريورِايانةى كة لة ‪ 19‬بةندةكةى سةرؤك ويلسن دا هاتوون و بة‬
‫دةركردنى بةياننامةى (ئينطليزى ر فةرِةنسى) كة لرة ‪0‬ى تشررينى دووةم دةرضرووة‪،‬‬
‫َثشتى ليَكرا‪.‬‬ ‫ثال‬
‫ئةوةى ئةمانةش بةهةندى وةردةطررن‪ ،‬نةترةوة و ئرايني و رةطرةز دةكرةن برة‬
‫بنةماى حكوومةت لة رؤذهةآل تى ناوةرِاس لرة بررِى (( ليَهراتوويى و توانرا برؤ‬
‫حروكمكردن)) ئةمررة ئررةو دوذمنكارييانرةى كررة بررؤ مراوةى ‪ 122‬سررالَ دةبرروو‬
‫خامؤشكرا بوون‪ ،‬زيندووكردةوة‪.‬‬
‫لةرِاستيدا ئةو بريورِايانة بةسةر ئازارة توندةكانى جةنطةوة‪ ،‬هاتوون‪ ،‬هةر رةطةز و‬
‫َةتة ئةتنيررةكانيان‬‫تايفةيررةك بررة ثةرؤشررةوة دةسررتى ثيَرروةطرت‪ .‬بررة طررويَرةى خةسرل‬
‫دةيانطوجناند‪ .‬ثيَشوةختة ثةرضةكردارةكة روون بوو‪ ،‬ناكؤكيية توندةكانى نيَوان ثارترة‬
‫َةستني و سوريا بةيةكةمني نيشانةكانى دادةنران‪.‬‬ ‫سياسييةكانى فةل‬
‫ه ةرضى لة سليَمانى بوو ئرةوا تةوذمةكرة دةسرتى بةدابرةزين كردبروو‪ .‬دواى‬
‫ئةزموونيَكى كورت لة ثةشيَوى حوكمى نيشتي مانى‪ ،‬خرةلَكى حرةزيان نرةدةكرد‬
‫ئةزموونةكة جاريَكى ديكة دووبارة بكةنةوة‪ ،‬بؤية ثيَويس بوو ئيدارةى مةدةنى‬
‫لةسةر بناغةيةكى كوردى ريَكبخرابواية‪ ،‬بة برةكارهيَنانى فةرمانبرةرى كروردى‬
‫لةذيَر ضاوديَري يةكى ضاالكى بةريتانى‪ ،‬ئيَستا زؤر بةباشى بةرِيَوةدةضيَ ‪ .‬داواكارى‬
‫بةثةرؤشى خةلَ لة ضاوديَريي ةكى زياتري بةريتانى‪ ،‬بةهؤى نةبوونى ئةفسرةر برؤ‬
‫ئةم كارة‪ ،‬كاريطةريي ةكى خراثرى لةسرةر وآل ت و ئيدارةكرةى كرردووة‪ ،‬هرةتاكو‬
‫داهاتة مةزةندةكراوة كانى ئةمسرالَيئ برةبرِى ‪ 02‬هرةزار ثاوةنرد لرة خةرجييرة‬
‫مةزةندةكراوةكان زياترة‪ ،‬لة سالَى داهاتووش دا رةوشةكة هرةردةبيَ زؤر لةمرة‬
‫‪223‬‬
‫باشرت بيَ ‪ .‬ئرةم راسرتيي ة برة ترةنها ناوضرةى سرليَمانى لرة ناوضرة سرنووريية‬
‫ئاساييةكان و سةرجةم الكانى كوردستان جيا دةكاتةوة‪ .‬توركةكان برةردةوام ئرةو‬
‫ناوضررةيةيان بررة بةشرريَ لررة عيَررراق دانرراوة‪ ،‬ئينجررا لةسررةر ئررةم بنةمايررة‬
‫لةرِيَككةوتننامةى سايكس ‪ -‬ثيكؤ ثؤلينكراوة‪ ،‬لةرِووى جوطرافى و سرتاتيذييةوة‬
‫بؤ عيَراق نةوةك بؤ كوردستان دةطةرِيَتةوة‪.‬‬
‫شاراوة نيية كة ثةشيَويي ةكان لة هةموو شويَنىَ بآلوة‪ ،‬برةآلم مرن برِوادةكرةم‪،‬‬
‫ئةطةر بؤماوةى سالَىَ يان دوو سالَى ديكة بتوانني بةشريَوةيةكى برةردةوام‪ ،‬لةسرةر‬
‫بنةماى ئيَستا برِؤين‪ ،‬ئةوا بة ئاوى ئارامرت دةطةين‪ .‬شؤرِشةكةى شيَخ مةمحوود لة‬
‫هةموو اليةكى باكوورى عيَراق تواناكانى ئيَمةى لة ثاراستنى ئاسايئ و سةثاندنى‬
‫دادوةرى‪ ،‬لة بةرامبةر باوةرِيَكى فراوان و بآل و سةبارةت بةوةى سوثاكامنان وآلتيران‬
‫جيَهيَشتووة‪ ،‬تةجرةبةكرد‪ .‬ريَطا و هيَلَى ئاسن برة ئرامرازى برةهيَزى مةدةنييرةت‬
‫دادةنريَ ‪ ،‬من لةرِووى دروستكردنيةوة‪ ،‬نةوةك بةها سرتاتيذيي ةكةى لة كوردستانى‬
‫باشوو ر‪ ،‬سةيرى ئةمة دةكةم‪.‬‬
‫ئةو برِيارةى كة لة كؤتاييدا سرةبارةت برة رةوانردوز (كرة ئيَسرتا ثاشةكشرةمان‬
‫كردووة ليَى) وةردةطرييَ ‪ ،‬هةرضؤنيَ بيَ ‪ ،‬بةآلم ناتوانني سليَمانى ئراوا ليَبطرةرِيَني‪.‬‬
‫ضونكة ئةو رةطةزانةى كة نيزام تيَكدةدةن‪ ،‬هةر زوو دةستى باآليان لة شارةكة دةبيَ ‪،‬‬
‫ئةوكات لة كةركوك و كفرى و هةوليَر ثيَويستيمان بة هيَزيَكى زياتر لةوةى كة ئيَستا‬
‫لة سليَمانى يان لة نزي سليَمانى هةمانة‪ ،‬دةبيَ ‪ .‬ئةم رووداوانرةى دوايرى هرةرطيز‬
‫كاريطةرى لةسةر راكامن نةبووة‪ ،‬سةبارةت بة جيَبرةجىَ كردنرى ئرةو سياسرةتةى كرة‬
‫حكوومةتى خاوةن شكؤ لة ‪4‬ى ئاياردا ثةسندى كررد‪ ،‬لرةبارةى دامةزرانردنى ضرةند‬
‫َةتؤضكةيةكى كوردى سةربةخؤ‪ ،‬بةآلم دةبيَ ثلةى سةرثةرشتى كرردن ثشر برة‬ ‫دةول‬
‫َكةوتى سرتاتيذى ببةستىَ‪.‬‬ ‫ثيَويستييةكانى وآلت و هةل‬
‫ثيَويستة ئةو سةرثةرشتيية لة سليَمانى بةرِيَذةيةك تونرد بيَر ‪ ،‬ئةمرةش برةهؤى‬
‫َ‬
‫َةمةندى وآلتةكة و خواستى خةل‬ ‫َكةوتة جوطرافى و سرتاتيذييةكةى و بةهؤى دةول‬ ‫هةل‬
‫‪224‬‬
‫َكى خراوةن زةوييرةكانن‪ ،‬ئرةو زةوييانرة‬ ‫لةسةر خاوةنداريَتى زةوى‪ ،‬كة زؤربةيان مرول‬
‫َبةنرديَكى‬ ‫تواناى زؤرى ئاوةدانكردنةوة و ثةرةسةندنى هةية‪ ،‬ضونكة ناوضةكة برة مةل‬
‫ثيشةسازى تروتن و ضراندنى تروتن دادةنريَر و لرة بةرهرةمى لرةوةرِطا و دارسرتان‬
‫َةمةندة‪ ،‬هةرضى سنوورة لةطرةلَ ئيَرران‪ ،‬ئرةوا زؤر بةباشرى ديراريكرا بروو‪ .‬لرة‬ ‫دةول‬
‫سةردةمى نويَدا‪ ،‬كة ئيَران ضؤتة ناويرةوة‪ ،‬هيروا هةيرة حكوومرةتى ئيَرانرى بتروانى‬
‫ثاريَزطارى ئاسايئ لة سنوورى الى خؤى بكات‪ ،‬ئةطةر ئيَمة لةالى خؤمانةوة هةمان‬
‫شتمان كرد‪ .‬بةآلم هةتاكو ئةطةر بارةكة بةم شيَوةيةك يان شيَوةيةكى ديكرة بررِوات‪،‬‬
‫ئةوا ئةطةرى ئةمة لة ئرارادا نييرة عةشرايةرةكانى سرنوورى ئيَرران‪ ،‬هةرِةشرةيةكى‬
‫مةترسيدار بؤ سليَمانى دروس بكةن‪ ،‬بةآلم ئةطةر دانيشتوانى سليَمانى بؤ رةمحرةتى‬
‫خودى حاكمةكانيان ىلَ بطةرِيَن‪ ،‬ئةوا ناوضةكة سةرضاوةى مةترسييةكى برةردةوام برؤ‬
‫سةركفرى و كةركوك دةبيَ و كيَشةى سرنوور دةنيَترةوة‪ ،‬كرة ثيَويسريت برة سروثاى‬
‫زياترة‪ ،‬لةوةى كة ئيَستا ثيَويستمانة‪.‬‬
‫كيَشةى سنوور دروس نابيَر ‪ ،‬ترا ئةوكاترةى ئيَمرة واز لرة كوردسرتان ديَرنني‪.‬‬
‫َكةكة خؤيان بة دةستى خؤيان ئراورِ‬ ‫َى ئاسن يارمةتى دةرن‪ ،‬تاكو خةل‬ ‫ريَطاوبان و هيَل‬
‫لة ئاوةدانكردنةوةو ثةرةسةندنى وآلتةكةيان بدةن‪ ،‬ئةمةمان بينى لة فوراتدا لةماوةى‬
‫َى رابردوودا‪ ،‬روويدا‪.‬‬‫ضوار سال‬
‫سةبارةت بة رةوشي هيَلَ ة ئاسنيةكة‪ ،‬ئةوا هرةموو شرارةزايانى كاروبارةكران‬
‫دانيان بةوةدا ناوة كة هيَلَةكة تاكة هيَلَى حةساوةية‪ .‬تةواوترين ليَكؤلَينةوة كرة‬
‫لةماوةى دوو سالَى دواييدا ئةجنام دراون‪ ،‬بةتةواوى ثالَثشتى لةم راية دةكةن‪ .‬من‬
‫لةو باوةرِةدام كة سوودة ئابوورييةكان لة سوودة سةربازيي ةكانى طرةورةترن‪ .‬ئرةو‬
‫هيَلَ ة بةناو ناوضة سةرةكيي ةكانى كشتوكالَى طةمن دا تىَ دةثرةرِىَ‪ ،‬لرة خزمرةتى‬
‫ناوضةيةكى دةولَةمةندى دارستان و لةوةرِطادا دةبيَ ‪ .‬سةربارى ئةمةش ئةطرةرى‬
‫دؤزينةوةى سامانى كرانزايي‪ ،‬ئةطرةريَكى دلَنيرا نييرة‪ ،‬برةآلم شرتيَكة ناكريَر‬
‫ثشتطوىَ خبريَ ‪.‬‬
‫‪225‬‬
‫سةبارةت بة رةواندوز‪ ...‬ئيَسرتا ئيَمرة لةويَردا‪ ،‬وازيران ىلَ ديَرنني‪ ،‬ض دةكرةن و‬
‫نايكةن‪ ،‬ئةمة تةجرةبة دةكةين‪ ،‬بةآلم دةرةجنامة سةرةتاييةكان بؤ ئيَمة و بؤ كروردان‬
‫هاندةر نني‪ .‬ثةشيَويي ةكانى رةواندوز و ناوةرِاستى كوردستان بة برِواى من هةمووى بؤ‬
‫َبرروونى ئةرمررةن نررةوةك ئينطليررز بررة‬‫ثرِؤثاطةنرردةكانى توركيررا سررةبارةت بررة زال‬
‫سةركورداندا‪ ،‬دةطةرِيَتةوة‪ ... .‬كؤتايى هات‪.‬‬

‫سنوورةكانى باكوور‬
‫ئةم بريورِايانة لةماوةى ضةندين مانطدا‪ ،‬لة لةنردةن ثةسرند نرةدةكران‪ ،‬ئةوانرةى‬
‫طرنطييان بة كيَشرةكة دةدا‪ ،‬برة تونردى اليرةنطرى بريؤكرةى (دةبيَر سرنوورةكانى‬
‫َةتى داهاتووى عةرةبى تا بكريَر لةسرةر بنرةماى ئرةتنى نرةوةك ئرابوورى يرا‬ ‫دةول‬
‫جوطرافى بيَ ‪ ).‬دةكرد‪ .‬دواى ضةندين ثةيوةندى ديكرة‪ ،‬برؤ كيَشرةكة لرة سرةرةتاى‬
‫كانوونى دووةمى ‪ 1402‬بةم بروسكة طةرِامةوة‪:‬‬
‫‪ .....‬زؤر ناضارم كة سةرلةنوىَ جرةخ لرة بريورِاكرامن‪ ،‬سرةبارةت برة كيَشرانى‬
‫َكى‬ ‫سنوورى باكوورى عيَراق بكةمةوة‪ ،‬هةروةها سةبارةت بةو بةشانةى عيَراق كة خةل‬
‫ناعةرةبى تيَدا نيشتةجيَن‪ .‬ئةوةى هامن دةدات‪ ،‬كرة ئةمرة بكرةم‪ ،‬طرنطرى طرةورةيى‬
‫بابةتةكة و توندي باوةرِى خؤم‪:‬‬
‫يةكةم‪ /‬سةبارةت بةوةى كة لةنيَوان حكوومةتى خاوةن شكؤ و كؤنطرةى ئاشتى دا‬
‫هةية‪ ،‬تكاية ثيَشنيار دةكةم‪ ،‬كة ئيَمة ئةطةر بة ئينتيدابكردن بةسةر عيَراقةوة رازى‬
‫بووين‪ ،‬ئةوا ثيَويسر ناكرات خؤمران بةشريَوةي تايبرةتى حكوومرةتى ناوضرةكانى‬
‫سليَمانى و هةوليَر ثابةند بكةين‪ .‬شيَوةى ئةو حكوومةتةى كة دةبيَ ديارى بكريَر ‪،‬‬
‫َةتى ئينتيدابكار لةذيَر رؤشنايى ئةو ئةزموونرةى لرة‬ ‫بؤ سياسةتى ناوةخؤيى‪ ،‬كة دةول‬
‫وآلتةكة ضنطى كةوتووة‪ ،‬سةيرى دةكات‪.‬‬
‫دووةم‪ /‬سةبارةت بةوةى كة لةنيَوان ئيَمة و توركيرا يران كرؤنطرةى ئاشرتيدا‬
‫هةية‪ ،‬ثيَشنياز دةكةم‪ ،‬كة سنوو رى ثيَشنيازكراو كرة برؤ هرةردوو بروسركةكانى‬
‫‪226‬‬
‫(‪11‬ى حوزيران) و بروسكةى (‪10‬ى كانوونى دووةم) ى هةمواركراو بطةرِيَنةوة‪ ،‬كة‬
‫باشرتين سنوو رة‪ ،‬كة دةكريَ بيدؤزينرةوة‪ ،‬هرةروةها ئرةو سرنوورة برةم دواييرة‬
‫لةاليةن كؤمةلَةى نةتةوةكانيئ ثةسندكرا‪.‬‬
‫َة وادةكات‪ ،‬ئةو ريَطايةى كة بؤ بةشى باكوورى رؤذئاواى ئيَران دةضيَ بة‬ ‫ئةم هيَل‬
‫دةربةندى كةلةكني بةدةستمانةوة بيَر ‪ ،‬رةوانردوز و ئراكرىَ و دهرؤك و زاخرؤ لرةناو‬
‫َيَتةوة‪ .‬ئةطةر ئةو شويَنانة لة دةسيت كةسانى ديكة دابن‪ ،‬ئةوا‬ ‫سنوورى ئيَمةدا دةهيَل‬
‫دةبنة سةرضاوةى مةترسى بةردةوام بؤ ئيَمة‪.‬‬
‫مانةوةى ئةم ناوضانة لةناو سنوورى ئيَمةدا‪ ،‬جطة لة هيَشتنةوةى هيَزيَكى سوثا‪،‬‬
‫لة داهاتوودا هيضمان بةسةردا ناسةثيَنىَ‪ .‬من باوةرِى تةواوم هةية‪ ،‬كة لةماوةيرةكى‬
‫كورتدا‪ ،‬دةتوانني لة ئاكرىَ دةستبةردارى هيَزى سوثا بني‪ .‬لة رةواندوز هرةرطيز هيَرزى‬
‫سوثامان نيية‪ ،‬بةآلم لةم كاتةدا بةهؤى فاكتةرة لؤكالييةكان باجةكان كؤدةكةينةوة و‬
‫ئاسايئ دةثراريَزين‪ ،‬ثيَويسرتيمان برة ئيردارةى زةوييرة حرةرامكراوةكانى براكوورى‬
‫رةواندوز نابيَ و رازيئ نابني هيض بةرثرسياريَتييةكى ديكة لةويَدا وةربطرين‪ ،‬ئةطينا‬
‫دةكةويَتة دةستى ئةو هؤزانةى كة لةذيَر ركيَفى حكوومةتةكانى ديكرة دان‪ .‬حراكمى‬
‫سياسى موس َل و هةوليَر كرؤكن لةسرةر ئرةوةى كرة برؤ ئيَمرة زؤر باشررتة سرنوورى‬
‫َى ئيدارةكامنانردان‪.‬‬‫َة بيَر ‪ ،‬كرة ئيَسرتا لرةذيَر كرؤنرتِؤل‬ ‫باكوورمان تارِادةيةك ئةو هيَل‬
‫سريجؤرم ماكمؤن برةو سرنوورةى كرة لةسرةرةوة وةسرفكراوة رازى برووة‪ ،‬هرةروةها‬
‫َثشتى ىلَ دةكرد‪.‬‬ ‫سةركردةى طشتى ئيَستاش لةرِووى سةربازييةوة ثال‬
‫سيَيةم‪ /‬تكا دةكةم و سوورم لةسةر ئةوةى كة بؤ ئيَمرة زؤر سرةالمةترتة‪ ،‬ئةطرةر‬
‫سليَمانى وةك ئيَستا ناوضةيةكى ئيدارى لة ناوضةكانى عيَراق بيَ ‪ ،‬ريَطة بةدةسةآلتى‬
‫باآلى مةدةنى ئةو ناوضةية بدريَ كرة ئرةو دةسرةآلت و دةسرتوورانةى كرة بؤنرةكان‬
‫دةخيوازيَ بةو ناوضانة ببةخشيَ ‪.‬‬
‫ضرروارةم‪ /‬سررةبارةت بررة هررةوليَر‪ ،‬ئررةوا سررةرجةم ثيرراو مرراقولَ و سررةرؤكةكانى‪ ،‬لررة‬
‫كؤبوونةوةيكدا كة لةماوةى مانطى رابردوو بةسرتا‪ ،‬ئةوةيان روونكردةوة كة بؤ ضوونة ثرالَ‬
‫‪227‬‬
‫عيَراق بة ثةرؤشن‪ .‬من وادةبينم كة هيض ريَطة ضارةيةكى ديكة‪ ،‬كردارى نابيَ ‪ .‬ئرةوة برؤ‬
‫َ لةمبارةيةوة نيشران بردات‪ ،‬بةدةسر بهيَرنم‪ .‬برةآلم‬ ‫من قورس نيية‪ ،‬كة ئارةزووى خةل‬
‫َنيرا ئاشركرا‬ ‫َى ‪ 1410‬راى خؤيران بةشريَوةيةكى دل‬‫ثياوة ديارةكانى شارةكة ثيَشرت لة سال‬
‫كرد‪ ،‬هةروةها لة ماوةى ضةند مانطى رابردووش ئةمةيان كرد‪ ...‬كؤتايى هات‪.‬‬

‫كاريطةريية دةرةكييةكان‬
‫هةر لةو سةروبةندة دابوو‪ ،‬كة نوو سراويَكم لة ميَجةرسؤن‪ ،‬كةتازة بؤ سرليَمانى‬
‫طةرِابوةوة‪ ،‬وةرطرت‪ .‬هيَشتا برِطةكانى كة لة نامةكةدا هاتبوون طرنطى زؤرى خؤيان‬
‫مابوو‪ ،‬ضونكة ثةردة لةسرةر برريورِا و هةسرتةكانى كةسريَكى ئيردارى و شرارةزا‪،‬‬
‫الدةبات كة لةو رؤذانةدا كاريكردووة‪ .‬ئةو باوةرِى خؤى بةم شيَوةية دةربرِى‪ ،‬تا ئةو‬
‫كاتةى‪ ،‬عيَراق هيَمن و ئارام بيَ ‪ ،‬بةبىَ هيَرزى سرةربازى دةكريَر ثاريَزطرارى لرة‬
‫ئاسايشى باشوورى كوردستان بكريَ ‪ .‬بةمةرجىَ ريَطاوبانى هاتووضؤى ئؤترؤمبيَلى‬
‫تيَدا دروس بكريَ ‪ .‬برةم شريَوةيةى خروارةوة دريَرذة برة قسرةكانى دةدا‪ ....:‬برة‬
‫تيَرِامان لة ئارِاستةى راى سياسى لة بةغدا و ئةو سرةركةوتنانةى كرة برةم دوايرة‬
‫بةلشةفيكةكان بةدةستيان هيَناوة و دواكةوتنى طريَدانى ئاشتى لةطةلَ توركيا‪ ،‬لةو‬
‫باوةرِةدام كة دةبيَ ئيَمة ضاو لة تواناكانى رةوشةكة لة دةرةوة‪ ،‬نةثؤشني‪ .‬طومرانى‬
‫تيَدا نيي ة كة دريَذى دواكةوتنى بةستنى ئاشتى لةطةلَ توركيا بة كؤسثيَكى بةردةم‬
‫ئيدارةى مةدةنى دادةنريَ ‪ ،‬ئةم مةسرةلةية ميَشركى كةسرانى طرنطرى باشروورى‬
‫كوردستانى داطريكردووة‪ .‬بةداخةوة ناو و ريَساكانى بةلشةفيَ (برةهؤى رؤذنامرةى‬
‫كةركوكةوة بة ثلةى يةكةم) بؤ خةلَكى ئاشناية‪.‬‬

‫‪229‬‬
‫ئةمانةش تاكة فاكتةرى ثرةرتكردنى برريورِا و مةزنردةكانى خرةلَكى نرةبوون‪،‬‬
‫ناوةكانى هةريةكة لة (ئةنوةر ثاشا)‪ 1‬و (حسيَن كامل ثاشرا) لرةو دةظةرانرةدا برة‬
‫تةواوي ناسراو بوو‪ ،‬زؤريَ لة بةرثرسان واى دةبينن كة هةتاكو ئةرطة ئاشتى لةطةلَ‬
‫توركيرراش ببةسرررتىَ و سررنوورة سياسررييةكانى وآلت ديررارى بكريَ ر ‪ ،‬ئررةوا ئررةو‬
‫سةركردانة دةتوانن هيَزيَكى تةواو بؤ ثيَكهيَنانى دةولَةتى ئيسالمى سرةربةخؤ لرة‬
‫كؤنطرةى ئاشتى بةدةس بيَنن‪ ،‬هةروةها لة حكوو مةتى مةركرةزى توركيراى ذيَرر‬
‫ضةثةلَؤكى هاوثةميانان‪ ،‬هةر دةتوانن دةولَةتى ئيسالمى ثيَكبيَنن‪ .‬ئيَوة دةزانن‪ ،‬كة‬
‫سةخت رتين ئةركى ئيدارة‪ ،‬بن برِكردنى ثرِوثاطندةى هةلَبةسررتاوة‪ ،‬وةسرتانةوةية لرة‬
‫بةرامبةريدا‪ ،‬ضونكة سروشتى مرؤظايةتى‪ ،‬ئامادةباشى زؤرى تيَدايرة‪ ،‬خرراثرتين و‬
‫ناشرين ترين قسة و قسرةلَؤك‪ ،‬هرةتاكو ئةطرةر دذى سروودةكانى ئيَسرتاش بيَر ‪،‬‬
‫باوةريِ ثيَ بكات‪ ،‬هةروةها كارة سةخيية بة سوودةكان بؤ سةرضاوةي زؤر شةرِانطيَز‬
‫و طةندةلَ بطةريَنيَتةوة‪.‬‬
‫ئةطةر بتوانني دوو سالَى ديكة‪ ،‬بةبىَ دلَةرِاوكىَ و ثةشيَوى ببةينة سةر‪ ،‬ئرةوا‬
‫دةتوانني خؤمران لرة ثرِوثاطةنردةى توركرةكان و ثيراوانى ئرايينى طونردةكان و‬
‫سةرؤكةكانيان بثا ريَزين‪ ،‬ضونكة ئةوكات جوو تيار بوونيَكى سةربةخؤ لة سةرؤك و‬
‫ئيسالم بةيةكةوة‪ ،‬ثيَكهيَناوة و ترةنها حرةز لرة دريَرذةدان برةو سرةربةخؤيية و‬
‫طةشةدان ثيَى دةدات‪.‬‬

‫‪ -1‬ئةنوةر ثاشا‪ ،‬ئةو سةرؤك وةزيرانة توركيية بوو‪ ،‬كرة لرة سرةردةمى ئرةودا جرةنطى جيهرانى‬
‫َةتى عومسرانى زالَ بروون‪.‬‬
‫روويدا‪ ،‬هةروةها سةرؤكى ئيتيحادييةكانيئ بوو‪ ،‬كة بةسةر حوكمى دةول‬
‫هةر لة سةردةمى ئةودابوو توركيا ضووة ناو شرةرِةوة لةطرةلَ ئرةملانيا‪ ،‬دواى ئرةوةى لرة شرةرِةكةدا‬
‫َةت لة نةترةوة توركرةكانى ئرةوىَ‬ ‫شكستى خوارد بؤ توركستان رايكرد و دةستى بة ثيَكهيَنانى دةول‬
‫كرد‪ ،‬بةآلم لةميانةى شةرِى بةلشةفيكدا كوذرا‪.‬‬
‫‪228‬‬
‫هيَشتنةوةى كوردستان لة ضوارضيَوةى عيَراق‬
‫بةرلةوةى برِيارى كؤتايى بة خستنى كوردستانى باشوور برؤ سرةر سرنوورى وياليرةتى‬
‫موسلَ و عيَراق بدريَ ‪ ،‬ثةيوةندييةكى زؤر ئةجنام درا‪ .‬جا ئةطةر ئةو برِيارة لة بةرذةوةنردى‬
‫كوردةكان خؤيان دابيَ يان لة بةرذةوةندى عيَراق دابووبىَ‪ ،‬ئةوا هيَشتا بؤ حوكمى رؤذطرار‬
‫َرةى‬ ‫دةميَنيَتةوة‪ .‬بؤ زانيارى زياتر لةبارةى بابةتةكة‪ ،‬دةكريَ بؤ راثؤرتى ((ليَذنرةى كؤمةل‬
‫‪1‬‬
‫نةتةوةكان)) برِطةى ((تويَذينةوة لة كيَشةى سنورى نيَوان توركيا و عيَراق)) بطةرِيَينةوة ‪.‬‬
‫ئةمة و ثةيوةندى كوردةكان بة هاوآلتيي انى عرةرةب‪ ،‬لرة هةنردىَ رووةوة برة‬
‫ثةيوةندى ((ويَلئ)) بة ((ئينطليز)) لة سةدةى (‪ )12‬دةضيَ ‪ .‬بةم بؤنةوة دةتوانني‬
‫باسى ((ياساى ليَكضروون))‪ 11 ،1440( 0‬ررر ‪ 19‬شرارىل دووةم) بكرةين‪ ،‬كرة‬
‫دةلَيَ ثةرتووكي طشتى نويَذ ثيَويس تة بةرِاستى و دروستى بؤ زمرانى برةريتانى‬
‫يان ويَلشى وةربطريدريَ ‪ .‬ئةطةر بتوانريَ حكوو مةتى عةرةبى رازى بكريَر برة‬
‫ثيَشرراندانى هاوسررؤزى هاوش ريَوة‪ ،‬لةطررةلَ خواسررتى كررورد و ئاشررورييةكان لررة‬
‫بةكارهيَنانى زمانى تايبةتى خؤيان‪ ،1‬هةروةها بةوة رازى بكريَ كة ئةوانة (كورد‬
‫و ئاشورى) لةاليةن رةطةزى خؤيان بةطويَرةى ثيَداويستى داب و نةريتيان‪ ،‬حروكم‬
‫بكريَن‪ ،‬ئةوا بوار بؤ هيواى يةكطرتنى كوردستانى باشوور و عيَراق هةيرة‪ ،‬ئرةو‬
‫يةكيَتيي ةى وةك ثيَشرت تيَبينى كرا هةولَ و ماندووبونيَ كى زؤرى برؤ كرراوة‪ ،‬ثرىَ‬
‫دةضىَ ئةو يةكيَتيي ة ئيَستا كةمرت رووبةرِووى لة ناوضوون ببيَتةوة‪ .‬لةسةر ئةمةش‬
‫ئةو تيَبينيي انة‪ ،‬كة لة بريكردنةوةى دريَذةوة ثةيدابوون‪ ،‬ثةيوةنردى برةهيَزى برةو‬
‫قؤناغةى ضريؤكةكةمانةوة‪ ،‬نيية‪ .‬داهاتووى رؤذهةآلتى ناوةرِاس لةسةر شرانؤى‬
‫جةنطةكانى خودى كوردستان‪ ،‬نةوةك لة ذوورى كؤبوونةوة ئةورِوثييةكان‪ ،‬يرةكال‬
‫بؤتررةوة‪ .‬توركررة نررةيارةكامنان خررةلَكانى ئررازابوون‪ ،‬لررة دةروونيانرردا ئررةو‬

‫‪- League of nations Document C 400, M147. 195, V11.‬‬


‫‪2- Uniformity A ct.‬‬
‫َى ‪ ،1409‬بطةرِيَووة‪ ،‬نووسةر‪.‬‬
‫‪ -1‬بؤ ماددةى ‪12‬ى ياساى بنةرِةتى سال‬
‫‪212‬‬
‫نيشتيمانثةروةرييةى كة بة روو ناكى تايبةتى خؤيان دةيان دي ‪ ،‬لة كيَشرمةكيَئ‬
‫دابوو‪ .‬سنطيان بةرِق و كينةى سةدةكا ن و بةخ رةشى ئيَستايان‪ ،‬طرِطرتوو بروو‪.‬‬
‫بة ضةكيَ ضةكداربوون‪ ،‬بةهيَزتر بوو لة ضةكى قةلةم‪ ،‬كةلبرةى ئرةذديهايان‪ 1‬لرة‬
‫دؤلَةكانى كوردستانى خةنداوى ضاند و بةرلةوةى سرالَ كؤترايى بيَر ‪ ،‬درويَنرةى‬
‫بةروبوومى خؤيان كرد‪.‬‬

‫كوشتنى مستةر ثريسؤن حاكمى زاخؤ‬


‫َى ‪ 1414‬ثيالنطيَرِيية بىَ كؤتاييةكانى فةرمانبةرة توركةكان لةو‬ ‫لة حوزيرانى سال‬
‫ديوى سنوورةوة‪ ،‬هةروةها لة ثشتةوة برةودان بة نيطةرانييةكانى باشوورى كوردستان‪،‬‬
‫كاريطةرييان لةو دانيشتوانة كوردانةى كة هاتبوونة ناوضرةكةمان لرة سرةر سرنوورى‬
‫باكوور و باكوورى رؤذهةآلتى وياليةتى موسلَ‪ ،‬دةكرد‪.‬‬
‫هاورِيَ لةطةلَ ئةو سياسةتة طشتييةى كة حكوومةت ثةسندى كردبوو (ثاراسرتين‬
‫داطريكردنى ضاالكانةى سةربازى تةواوى وياليةتةكة) ئيَمرة برةردةوام لرة رةوشريَكدا‬
‫بووين‪ ،‬دةمانتوانى ئةم كارة بكةين‪ .‬سةركردةى فريقرةى ‪ 10‬لرة كرانوونى دووةمرى‬
‫‪ 1414‬بةبىَ طةرِانةوة بؤ بارةطاى طشتى و وةرطرتنى برِيار‪ ،‬دوو حاميةى لة دهؤك و‬
‫زاخؤ دانا و مةفرةزةيةكى بضووكى بةروثيَئ نارد تا طةيشتة دوورى ضروار ميرل لرة‬
‫َرى شرةرِ‬ ‫ئاميَدى‪ .‬لة مانطى ئازاردا‪ ،‬هرؤزى ((طؤيران)) كرة راسرتةوخؤ لةترةك هيَل‬
‫راطرتنةكة نيشتةجىَ ببوون‪ ،‬بانطى ئةى‪ .‬سى‪ .‬ثريسؤن (ياريدةدةرى حاكمى سياسرى)‬
‫لة زاخؤيان كرد‪ ،‬تاكو سةردانيان بكات و بياخناترة نيَرو ليسرتى ئرةو هؤزانرةى كرة‬
‫دةكةونة نيَو بازنةى داطريكردنى سةربازميان‪ .‬لةوانةية ئةو هؤزة درِندةترين هؤزيَ بن‪،‬‬
‫َةى كة ئةوان تيَيدا نيشتةجىَ‬‫َدا بكةين‪ ،‬ئةو دؤل‬‫َةيان لةطةل‬
‫كة ئيَمة ناضار بووين مامةل‬
‫ببوون‪ ،‬زؤر سةخ بوو نة لة باكووريةوة نة لة باشووريةوة بتوانريَ بؤى بضيَ ‪ .‬لةبةر‬

‫‪ -1‬ويلسن بةمة ئاماذة بؤ ئةوة دةكات‪ ،‬كة تورك هانى كورديان بؤ شؤرِش كردن داوة‪.‬‬
‫‪211‬‬
‫ئةوةى مستةر ثيَرسؤن طةجنيَكى ئازا و بة وةفرا بروو برؤ كارةكرةى‪ ،‬توانايرةكى برىَ‬
‫سنوورى لة زماندا هةبوو‪ ،‬ليَهاتوويى خؤى لةو دانووسرتاندانانةى كرة لةطرةلَ هرؤزة‬
‫َنيرا كردنرةوةيان (هؤزةكران) لرة‬ ‫كوردى و ناكوردييرةكان ئرةجنام دران‪ ،‬ثيَشراندا‪ .‬دل‬
‫َرة‪ ،‬واز لرة‬‫بةرامبةر نيازةكامنان و رازيكردنيان بةوةى لرة بررِى ثيَردانى ترؤى دانةويَل‬
‫تاآلنكردنى دراوسيَكانيان بيَنن‪ ،‬بة هةنطاويَكى طررنَ لرة ريَطراى ئارامكردنرةوةى‬
‫ناوضررةكة بةطشررتى دادةنرررا‪ .‬لةبررةر ئررةوة بررة داوةتةكررة رازى برروو و بررؤى ضرروو‪.‬‬
‫ثةيامنيَريَكى كورد و ذمارةيةك ثياوى طؤيان ياوةرى ثيَرسؤنيان كرد‪ ،‬بؤ ئةوةى لةطةلَ‬
‫َيان كؤببيَتةوة‪ .‬بةرلةوةى بةشريَويَنةكة بطرات‪،‬‬ ‫َى خؤياندا لةطةل‬ ‫سةرؤكةكانيان لة مال‬
‫‪1‬‬
‫َةكةم ثيَطةيش ‪ ،‬ئةمرةش يةكرةم‬ ‫لةرِيَطادا بؤسةى بؤ دانرا‪ ،‬كوذرا ‪ .‬لة ثاريس هةوال‬
‫ئاماذةى باش نةبوونى رةوشةكة بوو‪ ،‬لة ناوضةى سنوورى‪ .‬نة ئةوكاترة و نرة لةضرةند‬
‫َسانى دةسرةآلتى سرةربازى برة ترةميَكردن شرتيَكى كرردارى‬ ‫مانطى دواتريشدا‪ ،‬هةل‬
‫َكو فريقرةى ‪ 10‬ئراميَرى‬ ‫نةبوو‪ .‬نةوةك هةر ريَطا و بانةكان برة برةفر طريابروون‪ ،‬برةل‬
‫طواستنةوةى هيَسرتيان زؤركةم بوو‪ ،‬بة لةبةر ضاو طرتنى دةس ثيَكردن بة ناردنةوةى‬

‫‪ -1‬ثريسون لةم سةردانةيدا يةحيا عبداللة موسلى (بةريَوةبةرى دارايى) و سرةعيد مرةمحوود خانرة‬
‫َكى زاخؤ) و عزت عةبداللة كةركوكى (موفةوةز) و عيسى حمةمةد (رئيس العرفا) و‬ ‫(ثؤستةضى خةل‬
‫َكى باشوور لةطةلَ ‪ 12‬نةفةرى نيمضة سةربازى ياوةرى بروون‪ .‬دواى ئرةوةى برة‬ ‫خزمةتكاريَكى خةل‬
‫ضةندين طونددا تيَثةرِى و لة هةنديَكيان ثشووى دا‪ ،‬تا بة (كةور) كة طونديَكى سةر بة (حةسدينؤ)ى‬
‫سةرؤكى ديارى طؤيانة‪ ،‬طةيش ‪ .‬طفتوطؤ لة نيَوانياندا روويدا و حةسردينؤى ترورِةكرد و حةسردينؤ‬
‫هةستى كرد كة ثريسؤن دةيةويَ بة ثارة و ثول هةندىَ كرارى حكروومى ثرىَ ئرةجنام بردات‪ .‬كراتىَ‬
‫ثريسؤن لة طوندةكةى حةسدينؤ دةرضوو‪ ،‬ثازدة (‪ )10‬ثياوى دةسر و ثيَوةنردى خرؤى ديراريكرد و‬
‫فةرمانى ثيَدان كة بة دواى ثريسؤن بضن و لة شويَنيَكى طوجناودا بة بىَ ئةوةى دةسر لرة يراوةرانى‬
‫بدةن‪ ،‬بيكوذن‪ .‬كة لة طوندى (ثيجؤ)ى كلدانييةكان‪ ،‬نزير برووةوة‪ ،‬يرةكيَكيان كرة نراوى (مسرتؤ‬
‫شةهد) بوو‪ ،‬تةقةى ليَكرد و كوشتى‪ ،‬دوايى هيَرشيان كرردة سرةر دةسر و ثيَوةنردةكان و روتيران‬
‫كردنةوة و لةوىَ بةجيَيان هيَش ‪ ،‬بؤ رؤذى دواتر شاندى حاكمى كوذراو بؤ زاخؤ هات و تيَيدا نيَذرا‪.‬‬
‫‪212‬‬
‫سةربازان‪ ،‬سةخ بوو‪ ،‬فريقةكة بتوانىَ ثاريَزطارى لة ذمارةى مةفرةزةكانى لة ئاستى‬
‫ثيَويستدا بكات‪.‬‬
‫َةكانى حاكمة سياسييةكان لة‬ ‫ثيَويستة كوشتنى ثريسؤن ئةوةى سةملاندبىَ كة هةول‬
‫َرى شرةرِرِاطرتن دان‪،‬‬‫َة كردن لةطةلَ هؤزة كوردييةكان ئةوانةى لة باشروورى هيَل‬ ‫مامةل‬
‫َثشتييةكى سةربازى تةواوى بؤ ئامادةكرا بىَ‪ ،‬كراريَكى ثررِ مةترسري‬ ‫بةبىَ ئةوةى ثال‬
‫‪1‬‬
‫دةبيَ ‪ ،‬بةآلم كةس لةم ثةندة فيَر نةبوو‪ ،‬ضاو لةرِووداوةكة ثؤشراو ‪ ،‬لة برِى ئرةوة برة‬
‫رووداويَكى سووك‪ ،‬كة لة شويَنيَكى دابررِاو روويرداوة‪ ،‬دانررا‪ ،‬برةبىَ ئرةوةى طرنطرى‬
‫سياسى هةبيَ ‪.‬‬

‫شؤرِشةكة لة ئاميَدى‬
‫كؤلؤنيَلَ (ليجمةن) دواى دوو مانَ كاث (ويلى) بة حاكمى سياسى‪ ،‬بة بىَ ئةوةى‬
‫راى من وةربطريَ ‪ ،‬دامةزراند‪ .‬هةروةها كاث (ئيَض ماكدؤنالد) و سةربازى تونردوتؤىل‬
‫َيدا يارمةتى بدات‪ .‬ئةم‬
‫َدا نارد‪ ،‬تاكو لة كؤكردنةوةى سةربازى لؤكال‬
‫(ئار ترؤث)ى لةطةل‬
‫ثرؤسةية بة خيَراتر لةوةى من دةمويس بةرِيَوةضوو‪ .‬ئةطةر رةوشى هةسرتيارى الكرانى‬

‫َكو لة رؤذى ‪4‬ى نيساندا (لريجمن)ى‬ ‫‪ -1‬لة راستيدا دةسةآلتى بةريتانى ضاوى لةرِووداوةكة نةثؤشى بةل‬
‫حاكمى سياسى موس َل بة فرِؤكةيةكى تايبةت كة ضروار فرِؤكرةى ديكرة يراوةرى بروون‪ ،‬برةرةو زاخرؤ‬
‫دةرضوون‪ .‬لةويَشةوة ثيَنل فرِؤكةكة بةرةو طوندى طؤيان ضوون و طوندةكرةيان شرةك كرويَرم ناثرارِيَزم برؤ‬
‫ماوةي بؤردوومان كرد‪ ،‬بةآلم ئةم ريَوشويَنةى لينجمن كارى لة شؤرِشةكة نةكرد‪ ،‬لرة ضروارى ئايرارى‬
‫‪ 1414‬شؤرِشطيَرِان بة سةركردايةتى (نيعمةت شةريف) و (يوسف الواند) كة سرةرؤكى طؤيران بروون‪،‬‬
‫هيَرشيان كردة سةر بنكةى (شرانئ) و داطرييان كرد‪ ،‬نزيكةى ثةجنا سةرباز و ئةفسةريَكى بةغدايى برة‬
‫ناوى (جاسم جيهاد) لة بنكةكة بوون‪ ،‬دةس بة سةر ضةك و ئةسرثةكانياندا طرريا و‪ ،‬ناضرار بروون برة‬
‫ثيَيان تا زاخؤ برِؤن‪ .‬لة ‪0‬ى ئاياردا طرووثيَ لة هؤزى (قشورى) كة هؤزيَكى كؤضةريية‪ ،‬هيَرشيان كردة‬
‫سةر كاروانيَكى ضةكدارى حكوومى‪ ،‬دةستيان بة سةر ثارة و ضةكةكاندا طرت‪.‬‬
‫‪213‬‬
‫ديكةى كوردستامنان لة بةر ضاوبطرين‪ ،‬ئةوا من ثيَم باش بوو مةفرةزةيةك يةكرةجمار لرة‬
‫َسوكةوتةكة روويدا‪ ،‬لرة ثةشريمانيدا‪ ،‬جطرة لرة زيران‬ ‫سليَمانى دابنيَم‪ .‬لةبةرئةوةى هةل‬
‫هيضى ديكةى ىلَ نةدةكةوتةوة‪ .‬خؤم بةوة رازيكرد كرة هانيران بردةم زيراتر ئاطرادار و‬
‫َرى‬‫َرى رويشر ‪ ،‬لةوةترةى ‪ 1410‬الى ئيَمرة كرارى دةكررد‪ ،‬ويَل‬ ‫وشيارى خؤيان بن‪ .‬ويَل‬
‫شارةزاييةكى باشى لة (عةىل غةربى) و (بةدرة) و (مةندةىل) و (قةسر شرريين) ثةيردا‬
‫كردبوو‪ ،‬برة ئرريادةوة كرارى دةكررد‪ ،‬ذمارةيرةكى زؤر ثيَشرينةى دارايرى برة كرورد و‬
‫مةسيحييةكان وةك يةك بؤ كرِينى تؤ و مانطاى جؤت كردن‪ ،‬خةرم كردبروو‪ .‬هرةروةها‬
‫سةربازطريي لة هةردووالكة ئةجنامدا‪ .‬ضةندي لة توانادا بيَ كارى بؤ طيَرِانةوةى ئارامى‬
‫و ئاسايئ و متمانة بؤ دةروون كردووة‪.‬‬
‫هيض طومانى تيَدا نيية‪ ،‬كة كاث ويَلَى لة كارةكةى سةركةوتوو دةبوو‪ ،‬ئةطةر‬
‫برِيارى ثاشةكشةى (مانطى ئايار) مةفرةزةيةك كة سةركردةى طشتى دةريكردبوو‬
‫بؤ مةلَبةنديَ كة بة ئاسانى دةستى بطاتىَ نةباية‪ .‬لة كانوون ى دووةم نارةزايةتيم‬
‫لةسةر داطري كردنى دؤلَى ئاميَدى دةربرِى‪ ،‬هةروةها لة ناردنى حاكميَكى سياسى‪،‬‬
‫بررةبىَ ثالَثشررتى طروو ثيَ ر لررة سرروثا بررؤ شارؤضرركةكة‪ ،‬نائررارام بررووم‪ .‬بؤيررة‬
‫بةكشاندنةوةى لة ناكراوى مةفرةزةكرة – برةبىَ ئرةوةى ئرةو كاريطةرييرةى كرة‬
‫لةوانةية لةسةر رةوشى عةشايةرى دروسرتى بكرات لةبةرضراو بطريَر – منرى‬
‫نيطةران كرد و شيَواندمى‪ ،‬زؤر بةتوندى جةختم لة سةر ثيَويستى مانةوةى كرد‪.‬‬
‫بة فاكتةرى سةربازى وةآلم ى جةخ كردنةكةم درايرة‪ ،‬بؤيرة داوام كررد حاكمرة‬
‫سياسيي ةكان ثاشةكشة ثيَبكريَن‪ .‬لةبةرئةوةى ليمجةن و ويَلَى هةر دووكيان دلَنيا‬
‫بوون لةوةى‪ ،‬كة هيض دةرةجناميَكى خراثرى برة دوادا نايرةت‪ ،‬بؤيرة برة تونردى‬
‫بةرثةرضى ثيَشنيازةكةى منيان داوة‪ ،‬بؤية ريَطةم بة خؤم دا وا ثيشان بردةم كرة‬
‫رازيم ثيَى‪ .‬هيَشرتنةوةيان لرة ئاميَردى لةبةرامبرةر وةزيررى تايبةمتةنرد خسرتة‬
‫ئةستؤى خؤم‪.‬‬
‫‪214‬‬
‫َى وةك ليمجةن متمانرةى برة دةروون و هيَرزى طيرانى هرةبوو‪ ،‬ريَطرةى نرةدا‬ ‫و َيل‬
‫كشانةوةى مةفرةزةكة كاريطةرى لة سةر ريَررةوى بةرِيَوةضروونى كارةكرانى ئاميَردى‬
‫دابنىَ‪ .‬ئاميَدى بة هؤى ناكؤكى نيَوان دوو لة ديارترين هاوآلتييانييةوة‪ 1‬لة نيَوخؤيردا‬
‫َثشرتى دةكرران‪.‬‬ ‫دابةشببوو‪ ،‬هةريةكةيان لةاليةن شويَنكةوتوان و اليةنطرانيانرةوة ثال‬
‫ويلى دةستى بة ضةككردنى هةر دوو تيثةكة كرد‪ ،‬طرةنتى دارايى لرةبرِى ضراككردنى‬
‫رةفتاريان لة داهاتوودا‪ ،‬وةرطرت‪ .‬سةركردة و ئاغا لؤكالييةكان ترسان‪ ،‬كاتىَ بينييان‬
‫كة ئيَمة لة ناوضة داطريكراوةكاندا‪ ،‬سياسةتى برِياردراوى خؤمان جىَ بةجيَى دةكةين‪.‬‬
‫ثيَشينةى تؤ و ثارة بة جووتيراران دةدةيرن‪ ،‬لةرِيَطةيةكرةوة‪ ،‬كرة بةدةسرتى ئةوانردا‬
‫تيَناثةرِىَ‪ ،‬سةربازطريميان راستةوخؤ لرةنيَوان دانيشرتوان ئرةجنام دةدا و ئةفسرةريَكى‬
‫كوردى خاوةن توانامان لة ضينى خويَنردةوار لرة ناوضرة كوردييرةكانى ديكرةمان برؤ‬
‫دادةنان‪ .‬ئةم سةرؤكانة واى دةبينن كة ئيمتيازاتةكانيان كرة خرراث برةكارى ديَرنن‪،‬‬
‫َرةتى‬ ‫خةريكة لة ناودةضيَ ‪ .‬هةروةها لةوةش طةيش ‪ ،‬كرة هيَنردةى نرةماوة لرة حال‬
‫دةربةطايةتى‪ ،‬كة ناكريَ لة كوياليةتى جيابكريَتةوة‪ ،‬رزطاريان ببيَ ‪ .‬برةرِاى ئرةوان‬
‫جووتيراران‪ ،‬طويَرِايررةىل حكوومررةت نررةوةك برؤ ئررةوان دةكررةن‪ .‬سررةربارى ئةمررةش‬
‫ميَشكيان برةو ثرِوثاطةندانرةى كرة توركرةكان و ئرةوانى ديكرة لرة دةرةوة لرةبارةى‬
‫َبوونى مةسيحييةكان لة داهاتوو بةسةر كوردان‪ ،‬بةخشيان دةكرد‪ ،‬طررِى طرتبروو‪.‬‬ ‫زال‬
‫َرة دوورة دةسرتةكاندا‬ ‫كوردةكان جووتيار بن يا كؤضةرى ماوةيةكى زؤر دريَذة لرة دؤل‬
‫ذياون‪ ،‬مرؤظيَكى رِةق و درِن‪ ،‬لة تاريكيدا دادةنيشن‪ ،‬بة غةمبارى و كينرة دةسر و‬
‫َرم‬
‫ثيَيان بةسرتاوةتةوة‪ .‬حكومةت الى سرةرؤكةكانيان‪ ،‬هاومانراى ضةوسراندنةوةو زول‬
‫بوو‪ ،‬ياساش هاوواتاى ستةم و زؤردارى بوو‪ ،‬نيزاميئ هاوماناى بةندايةتى دةطةياند‪،‬‬
‫واتا بةثيَضةوانةى ئازادى بة زؤرةملىَ‪ ،‬كة الى ئةوان ريَرز ليَطرياوبروو‪ .‬ئامرازةكرانى‬

‫‪ -1‬ئةوانيئ شةعبان ئاغا ( سةرؤكى شارةوانى) و حاجى عةبد اللطيف ئاغا كورِى عبردالعزيز‬
‫ئاغا بوون‪.‬‬
‫‪215‬‬
‫حوكمرِانى ئيَمة بة ثيالنطيَرِييةك دادةنرا‪ ،‬كة لةسةر شرانيان حروكميَكى زؤردارانرةى‬
‫بيانى دذ بة نةري و ئايني (كة لة رؤذانى ئاساييدا ئةوةندة طرنطى ثيَ نادةن)‪1‬ة كةيان‬
‫جيَطري دةكات‪.‬‬
‫ئاغاكان كؤبوونةوةى نهيَنييان لة تاريكايى نرةزانى و طيالنرةيان ئرةجنام دةدا‪ ،‬جطرة لرة‬
‫بةكارهيَنانى توندوتيذى هيض ريَطايةكى باشرتيان نةدؤزييةوة‪ .‬لة شةوى ‪19‬ى حوزيران هاتنرة‬
‫َى حاكمى سياسى كةوتن‪ ،‬ئينجا بةزةبر ضروونة‬ ‫ناو شارؤضكةكة‪ ،‬بةسةر ديوارة بةرزةكانى مال‬
‫ذوورةكان و ديلى و ماكدونالد و تروثيان كؤش ‪ ،‬ئةندامانى (شبانة) كة ئرةركى ثاسراوانييان‬
‫ثىَ سثيَردرابوو‪ ،‬بةطيانى خؤيان ملكةضى خؤيان نواند‪ ،‬كة هةموويان كوذران‪.‬‬

‫‪ .1‬ثياوة مراقو َل و ديارةكرانى ئاميَردى و برةروارى و بامرةرِنىَ‪ ،‬ثةيوةنرديان برة ثةرةسرةندنةكانى‬


‫َةى ثرةميان‬
‫َى‪ ،‬بةم دوايية بؤ كؤمةل‬
‫َةى ئاآلى موسل‬
‫َةوة هةبوو ر كؤمةل‬
‫بزوتنةوةى نيشتمانى لة موسل‬
‫طؤرِا‪ ،‬بازنةى ثةيوةندى نيَوان سةرؤكة كوردةكان و نيشرتمان ثرةروةرانى بةغردا و فرورات و بةسررة‬
‫َةية ثةيوةندى لةطةلَ (شيَخ بةهادين نةقشبةندى) لة بامةرِنىَ هةبوو‪ ،‬ئةم ثةيوةندية‬
‫بوون‪ .‬ئةو كؤمةل‬
‫َةكة‪ ،‬ئةوانيئ (شيَخ جةمالةدين و شيَخ رِةئروف)‬
‫َةكةى بضنة ثالَ كؤمةل‬
‫وايكردوو لة كورِانى بنةمال‬
‫َةكة هةروةها ثةيوةندى بة حاجى رِةشيد بةط مريى بةروارى و شةعبان ئاغرا سرةرؤكى‬
‫بوون‪ ،‬كؤمةل‬
‫شارةوانى ئاميَدى و حممد صا ئةفةندى (مزورى)و تاهري ئاغا هةمزانى سةرؤكى عةشريةتى دؤسكى‬
‫َةكرة‬
‫و مستةفا ئاغا هةمزانى (عةشريةتى هةبى) و حممد حراجى ئاغرا شرةرةفان‪ ،‬هرةروةها كؤمةل‬
‫ثةيوةندى بة ((طؤيان)) كرد‪ .‬دةرةجنامى ئةو ثةيوةنديانة‪ ،‬ئةوة بوو كة كوردان لة ‪ 1409/1/09‬لة‬
‫َرةى نةترةوةكانيان كررد‪ ،‬داواى سرةربةخؤيى‬
‫ياداشتيَكدا كة ئارِاسرتةى كرؤنطرةى ئاشرتى و كؤمةل‬
‫عرياقيان كردوو داوايان كرد ئيدارةى عرياق رِادةسرتى مرةلي حسرني بكريَر و ئرةمري فةيسرةلَ و‬
‫مةولود موخليس و عةىل جودت لة برِى ئةوان رِيَطةيان ثىَ بدريَ لرة بارةيرةوة قسرة بكرةن‪10 .‬‬
‫سةرؤك و موختارى كوردى ئةوىَ لةسةر ياداشتة واذوويان كرد‪ ،‬لةسةروى هةموويان شريَخ برةهادين‬
‫نةقشبةندى و ئةمحةد خريةدين مةال ئيسحاقى زاناى ئاينى ئاميَدى و حاجى شةعبان ئاغا سةرؤكى‬
‫شارةوانى و رِةشيد بةط ئةمريى بةروارى بوون‪.‬‬
‫‪216‬‬
‫بزووتنةوة سةربازيية تةمبيَكارييةكان‬
‫لةوانةبوو لةم بؤنةيةدا فريقةى ‪ 10‬بة توندى ىلَ بدريَ ‪ .‬لة هةولَيَكدا‪ ،‬لرةكاتى‬
‫ضونة ناو ئاميَدى ئةجنامدرا‪ ،‬بةرطرييةكى تونرد روويردا‪ .‬هرةر زوو دةركرةوت كرة‬
‫ذمارةيةك هؤز لة بزووتنةوةكة طآلبوون‪ .‬ليوايرةكى فريقرةى ‪ 10‬برة سرةرؤكايةتى‬
‫ذنةرِال نايتينيطيل لة بنكةى ثيَشةوة لة سروارةتوكة‪ ،‬كرة ‪ 00‬ميرل لرة ئاميَردى‬
‫دوورة‪ ،‬كؤبووةوة‪ .‬بةر لة ‪ 1‬مانَ سوثا بؤ ئةوىَ ثاشةكشةى كردبروو‪ .‬ليوايرةكى‬
‫ديكة بة سةركردايةتى ذنةرِال ولريل بؤ زاخؤ نيَردرا‪ .‬دواى ماوةيرةكى كرةم جرؤرم‬
‫ماكمؤن ريَنمايي ةكانى بة ذةنةرِال كاسلز دا‪ ،‬كة ئ يَستا بةرثرسياريَتى ضاالكييةكانى‬
‫لة ئةستؤ طرتووة‪ ،‬بة داطريكردنى دريَذى و ثانى وآل تةكرة برة ترةواوةتى‪ ،‬ئةمرةش‬
‫لةبةرئةوةى تاكة ئامرازة بؤ تةمبيَكردنى بكوذةكران و طةرِانرةوةى دةسرةآلمتان برة‬
‫تةواوى‪ .‬لةبةرئةوةى دةبوو‪ ،‬بةشيَ لة سوثا لرة بةغرداوة بهيَنريَر ‪ ،‬كؤكردنرةوةى‬
‫هيَزةكة ثيَويستى بة هةفتةيةك هةبوو‪ .‬هةروةها لةبةرئرةوةى لةبرةرةى سرليَمانيدا‬
‫بزووتنةوة سةربازيي ةكان هيَشتا طرةرموطورِ بروون‪ ،‬ترا مرانطى ترةمووز نرةتوانرا‬
‫ئامادةباشى بؤ هةموو شتىَ بكريَ ‪ .‬لةسةرةتاى ئابدا ذةنرةرِالَ نايتينطيرل طونردى‬
‫((برنورنى)) طةمارؤدا‪ ،‬دةستى بةسةر ذمار ةيةكى زؤر ضةك دا طرت و هةندىَ ياخى‬
‫ديارى دةستطريكرد‪ .‬دواى ئةم بزو وتنةوةية ثرِؤسةى تةمبيَكردنى هةموو دؤلَرةكانى‬
‫ئةو ناوة ئةجنامدرا‪ ،‬كة تيَيدا شةرِيَكى توند روويدا‪ ،‬زيانيَكى زؤر بة كورد طةيش ‪.‬‬
‫دواتر ئةو ئاغايانةى كة ثةيوةنديي ان بة كوشتنى حاكمرة سياسرييةكانةوة هرةبوو‪،‬‬
‫حو كمدران و دواتر لة سيَدارةدران‪ .‬لةوكاتةدا رةتليَر برة بةرزاييرةكانى ئاميَديردا‬
‫( هةش هةزار ثىَ لة دةرياوة بةرزة) جوآل برؤ ئرةوةى بةسرةر طونرد و ناوضرةكانى‬
‫بةروارى دا بدةن‪ ،‬سزا و زياني بةو هؤزة طةياند‪ ،‬كة بزو وتنةوةى سةرةكى شؤرِشةكة‬
‫بوون‪ .‬لة ميانةى بةرةو ثيَشضوونى ئرةم بزووتنرة سرةربازييانة‪ ،‬جارجرارة تووشرى‬
‫شكستى سوو ك دةبوونةوة‪ ،‬كؤمةلَيَ لةو هؤزانةى لة رؤذئاواى رووبارى خاثوردان‪،‬‬
‫‪217‬‬
‫لة طوندى (سوارة) بة طورزيَكى بةهيَزةوة لةبةرة بةيانيدا لة هيَزةكةيانردا‪ .‬دةسر‬
‫بةسةر ئةو بةرزاييةدا طريا كة بةسةر سةربازطةكةماندا زالَ بوو‪ .‬بةآلم سةبازةكامنان‬
‫كة بةم بزووتنةوةية سةريان سوورِما‪ ،‬رةفتاريَك ى نايابيان سةربارى ئةوزيانة زؤرانةى‬
‫دايان‪ ،‬نواند‪ .‬دووبارة دةستيان بةسةر طردةكةدا طرت و دوذمنيان دةرثةرِاند‪ .‬ضرةك‬
‫و جبةخانةى زؤرى توركى‪ ، 1‬ئاماذةى ئةوةبوون‪ ،‬كة دةسةآلتدارانى توركى لةو ديوى‬
‫سنوور عةشايةرةكان بؤ شؤرِش هان دةدةن‪ .‬ئينجا نؤرةى بزووتنةوة سةربازييةكانى‬
‫‪10‬ى ئاب هات‪ .0‬كا تىَ ذةنةرِال ولريل لة دذى هؤزى ((طلى)) بةرةو ثيَشضوو‪ ،‬كرة‬
‫سةركردايةتى هيَرشيَكى بؤ سةر (سوارة) دةكرد‪ ،‬لةهةمان كاتدا ذةنةرِالَ نايتينطيل‬
‫سةرلةنوىَ بةرةو ئةو دؤلَة ضوو‪ ،‬كة سةخ بوو لة دواوةى بةرزاييةكانى ئاميَدييةوة‬
‫بؤى بضي ‪ .‬ئةو دةظةرانة لة ضرِى و ثرِى و دارةكانى لة دارستانةكانى دةظرةرةكانى‬
‫باكوورى رؤذئاواى سنوورى هيندى دةضيَ ‪ .‬ئةو جةنطةى لةوىَ روويدا‪ ،‬لرةو جرؤرة‬
‫جةنطانة بو و كة سوثاى هيندى دةميَ بوو ثيَرى ئاشرنا بروو‪ ،‬برةآلم برؤ سرةرجةم‬

‫‪ -1‬بوونى ضةكى توركى ماناى ئةوة ناطةيةنىَ كة توركيا ئةمانةى هاندابىَ‪ ،‬ضونكة تاكرة ضرةك َي‬
‫َكى بيانتوانيبا بة دةستى بهيَنن ضةكى توركى بوو‪ ،‬لةبةرئةوةى ناوضةكة لة توركيرا‬ ‫كة ئةوكات خةل‬
‫نزيكة و توركةكان تا جةنطةكة كؤتايى هات حاكمى ئةو وآلتة بوون‪.‬‬
‫‪ -0‬ئةو شةرِانةى كة لة زاخؤ و ئاميَدى و مزوركة رووياندا و ئةو دةس دريَذيانةى كة لة بامرةرِنى‬
‫روويدا‪ ،‬كاريطةرى زؤرى لةسةر شيَخ بةهادين نةقشبةندى و براكانى لة هؤزةكان دانرا‪ .‬دواى ئةمرة‬
‫ضةند هؤزيَكى سندى بة سةرؤكايةتى جةميل ئاغا‪ ،‬عةبدى ئاغا و براكةى صرا ئاغرا‪ ،‬شؤرِشريان‬
‫جارِدا‪ .‬هةروةها دوو سرةرؤكى عةشرريةتةكانى طلرى (سرادق بررؤ و سرليَمان ئاغرا قرةتىَ) لةطرةلَ‬
‫سةرؤكيَكى دؤسكى بةناوى (تاهري ئاغا هةمزانى) ريَككةوتن لةسرةر ئرةوةى هيَررش بكةنرة سرةر‬
‫َكةكانى ئينطليز لة سوارة توكا‪ ،‬ئةمةش برةهاوكارى (خةسردينو)ي طؤيرانى‪ .‬لرة ‪00‬ى ئراب‪،‬‬ ‫مؤل‬
‫هيَرشةكة ئةجنامدرا تا دواى رؤذئاوا بروون دريَرذةى كيَشرا‪ .‬ئينطليزةكران نزيكرةى ‪ 122‬كروذراو و‬
‫‪022‬برينداريان دا‪ ،‬كة (خةسدينو)ى شيَخى طؤيان و ‪ 12‬لة دةس و ثيَوةندةكانى تيَدابوو‪.‬‬
‫‪219‬‬
‫ئةوانةى تازة هاتبوونة ناو سوثاوة شتيَكى ترةواو نروىَ بروو‪ .‬ئرةم جرؤرة شرةرِانة‬
‫ثيَويستى زؤريران برة طيانبرازى تاكرةكانى يةكرة سرةربازييةكانى هةيرة‪ .‬يةكرةم‬
‫بزووتنةوة (ثرينونا) ى كردة ئامانل‪ ،‬ثرينونا برة ضرياى زؤر كروورِ دةورة دراوة‪ ،‬كرة‬
‫هيَزيَكى طةورةى كوردى لة سةر قوللةية كى سروشتيدا خؤيان قايم كردبروو‪ .‬ئةمرة‬
‫سةربازامنانى ناضار كرد بة دةروازة و تةنطةبةرة يةك بةدواي يةكةكاندا طوزةر بكةن‪،‬‬
‫كة زؤربةيان بؤ ئةوة دةطوجنا تريهاويَذانى ليَهاتوو تيَدا بةرطرى بكةن‪ .‬بؤيرة ئةمرة‬
‫سةلَميَندرا‪ ،‬كة ناشيَ عةشايةرةكانى ئةوىَ بةبىَ ثالَثشتى زياتر تةمبيَى بكرريَن‪.‬‬
‫ئةمةش دةكرا لة ماوةى ضةند هةفتةيةكى كةمدا‪ ،‬دةستةبةر بكريَ ‪ .‬هيَزى ذةنةرِالَ‬
‫نايتنطيل لة بةرزايى ئاميَدى هيَنراية خواريَ‪ ،‬بؤ ئرةوةى ثةيوةنردى برة ليواكرةى‬
‫ولرجيةوة بكات‪ ،‬لة بةغداشةوة فةوجيَكى ئاشروورى هيَنررا‪ ،‬كرة هرةر هرةموويان‬
‫ئاشوورى ضيايى نةسران ى بوون‪ ،‬بة سةركردايةتى ئةفسةرانى بةريتانى و ئاشروورى‪.‬‬
‫ذةنةرِالَ ماكمون دةلَيَ ‪ ،‬ئةوانة (( سةملانديان كة بة نرخرتين يارمةتى و ثالَثشتني كة‬
‫بؤ سةر هيَزةكامنان زياد كراوة‪ ،‬هةروةها لةبةرئةوةى لة تاكتيكى تايبةتى لة ضيادا‪،‬‬
‫خؤيرران لررة قررةرةى كوردةكرران دةدةن))‪ .‬ضررةندى ه ةفتررةى رابررردووش‪ ،‬بزووتنررةوة‬
‫سةربازيي ةكان كاتى خؤيان لة تةمبيَى كردنرى ئرةو هؤزانرة بةسرةر بررد‪ ،‬كرة لرة‬
‫دؤلةكانى سةر بة ئاميَدى نيشرتةجىَ بروون‪ .‬ترا طةيشرتة ‪10‬ى ئرةيلول سرةرجةم‬
‫هؤزةكان جطة لة ذمارةيةكى كةميان نةبىَ بؤ حكوومةت ملكةض كران‪ .‬هةرضى لة‬
‫رؤذئراواى خرراثور برروو‪ ،‬ذةنررة رِاأل ولرريل ماوةيررةكى دريَررذترى بررؤ يةكالكردنررةوةى‬
‫ئةجنامةكة خاياند‪ .‬لة ناوةرِاستى ئةيلول خةري بوو ثاشةكشة بكات‪ ،‬بةو برِوايرةى‬
‫كة كارةكانى كؤتايى ثىَ هاتووة و جيَبةجيَكراوة‪ ،‬برةآلم كؤمرةلَىَ لرة عةشرريةتى‬
‫طؤيان لة تةك ئةو ناوضةيةى كة ئةو تيَيدا سوثاكةى خستبوو‪ ،‬دةركةوتن‪ .‬زجنريةيةك‬
‫هيَرشى نةبةردانةى كرد‪ ،‬هةر زوو دةركةوت كة بؤ دووبارة نةبوونةى ثةشريَوي‪ ،‬لرة‬
‫ئةجنامدانى تةمبيَكارى ئةو دؤآل نةى كة عةشريةتةكةى تيَدا نيشتةجىَ ية‪ ،‬ثيَويستى‬
‫‪218‬‬
‫بة شتى زياتر نيية‪ .‬فةزىل ئةمةش بؤ بريارةكةى ماكمؤن سةبارةت بة دريَذةدان بة‬
‫ضاالكيية سةربازييةكان‪ ،‬دةطةرِيَتةوة‪.‬‬
‫دوو رةتل برة سرةركردايةتى ذةنرةرِال نايتنيطيرل كؤكرانرةوة‪ ،‬تراكو دةروازة و‬
‫ريَضكة تةنطة بةرةكان بكاتةوة‪ .‬دواى ثيَكدادانيَكى توند‪ ،‬كة لةسةر لوتكةى (باآل‬
‫كيَئ) روويدا‪ ،‬سوثا هاتة ناو (كرور)ةوة‪ .‬كرور‪ ،‬طونديَكة لة جةرطةى وآلتى طؤيان‪،‬‬
‫بةشيَ ل ةو طوندة لة تؤلَةى كوشتنى سري ثيَرسؤن سووتيَنرا‪ .‬بةم شريَوةية كؤترايى‬
‫بةو هةلَمةتة هات‪ ،‬كة سىَ مانَ دريَذةى كيَشرا‪ .‬ثرىَ دةضريَ سرري مراكمؤن لرة‬
‫هةلَمةتةكةدا سةربازانى هيالك كردبىَ‪ ،‬لة كاتيَكدا هات‪ ،‬كاتى حةوانةوة بوو‪ ،‬ئةم‬
‫ماندووكردنةى سةربازان شايةنى ريَز و ستايئ بوو‪ .‬ضياكان زؤر كروورِ بروون و برة‬
‫ئةستيَرة و دةستةدار داثؤشررابوون‪ ،‬رؤذانرة ثيَويسرتى برة بةسرةركةوتن و هاتنرة‬
‫خوارةوةى نزيكةى ‪ 1‬هةزار ثىَ بوو‪.‬‬
‫َةوانيَتيية‪ ،‬برةر لرة شرةرِ راطرتنةكرة‬‫ئةطةر ضارةنووس وابواية‪ ،‬ئةو ضاالكى و ثال‬
‫َسرابان‪ ،‬هةرترةنها رؤذنامرةى‬ ‫رووياندابا‪ ،‬سةربازى نروىَ برة ثلرةى يةكرةم ثيَرى هةل‬
‫َكو بىَ طومان بةختى ئةوةشى دةبوو‪ ،‬كة بةدريَذى لة‬ ‫هاوضةرخى سةرقالَ نةدةكرد‪ ،‬بةل‬
‫َمةتةكانى نيَوان دوو رووبارةكةش بنووسريَتةوة‪ .‬لة راستيدا ئةمة‬ ‫ميَذووى فةرمى هةل‬
‫َمةتانة بوو‪.‬‬ ‫بةشي لة بةشةكاني ئةو هةل‬
‫ضوونة ناو شويَنة دوورة ثةرِيَز و نةزانراوةكانى كوردستان و تيَثةرِين بةنيَو هرؤزة‬
‫درِندة ضةكدارةكان‪ ،‬ئةو هؤزانةى هةرطيز شكستيان نةناسيووة‪ ،‬ئةمة لرة جةسرارةتى‬
‫سةربازيَكى ليَهاتوو و شارةزا بةشةرِى شاخاوى زياتر بوو‪ .‬ئةو ضاالكيية سةربازييانة‬
‫لةسةر دةسرتى ضرةند يةكةيرةك‪ ،‬كرة زؤربرةى كرات لرة سرةربازانى برىَ ئرةزموون‬
‫َى‬‫ثيَكهاتبوو‪ ،‬لةثالَ ذمارةيةكى كةم لة سةربازى كؤن‪ ،‬لةوانةي كة لةماوةى ضوار سال‬
‫جةنطةكة لة دةش يا سةنطةردا جةنطاون‪ ،‬طةيشتة سةركةوتن‪ .‬ئةمة برِوانامةيرةكى‬
‫َرردةطريَ ‪ ،‬ئامرراذة بررة نةبررةردى هيَزةكررانى ذةنررةرِال كاسررل و‬‫سةرسررورِهيَنةر هةل‬
‫سةركرايةتى ليواكان و سةركردةى يةكةكان‪ ،‬دةدات‪.‬‬
‫‪222‬‬
‫ذمررارةى زيانررةكان لةميانررةى ضرراالكييةكانى ئيَسررتاى كوردسررتان سررةرجةميان‬
‫طةيشتة ‪ 111‬بةركةوتوو‪ ،‬كة ‪ 112‬يان كوذراون‪ ،‬كرة هرةموويان سرةربازى هينردى‬
‫بوون‪ ،‬جطة لة ‪ 12‬يان كة سةربازى ئينطليزى بوون‪ .‬ئةمانة قورسايى شةرِةكةيان لرة‬
‫ئةستؤدا بوو‪ ،‬بةثلةى يةكةميئ فةزل بؤ ئةوان دةطةرِيَتةوة‪.‬‬

‫شؤرِشى زيَبارييةكان و ئاكرىَ‬


‫سالَةكة بةبىَ ئةوةى حكوو مةتى مةدةنى زيانيَكى زؤري ديكةى طيانى نرةدا‬
‫كؤتايى نةهات‪ .‬دواى شةرِ راطرتنةكة بة ماوةيةكى كةم‪ ،‬حاكميَكى سياسرى لرة‬
‫ئاكرىَ دامةزرابوو‪ ( ،‬ئاكرىَ‪ ،‬كة كةوتؤتة براكوورى رؤذهرةآل تى موسرلَ‪ ،‬لةسرةر‬
‫ليَوارى دةشتى موسلَ‪ ،‬لة ناوةرِاستى ريَطاى نيَروان ئاميَردى و رةوانردوز)‪ .‬ئرةو‬
‫ضيايةى كة ئاكرىَ لة زيَى طةورة دادةبرِيَنىَ‪ ،‬بة نيشتي مانى كروردة زيَبارييرةكان‬
‫دادةنريَ ‪ ،‬بةآل م ئةو خاكانةى كة كةوتوونةتة ئةو بةرى رِووبارةكة بة مةنزلَطرةى‬
‫شريَخي بررارزان دادةنريَر ‪ .‬ناوضررةى بررارزان ميَررذويَكى طررةردةلول ئرراميَزى لررة‬
‫سةردةمى توركاندا هةية‪ .‬شريَخ عة بدالسرالم برارزانى لةسرةر دةسرتى ثيراوانى‬
‫حكوو مةتى عومسانى ئازارى ضةشتووة‪ ،‬لة سالَى ‪ 1424‬توركرةكان هةلَمرةتيَكى‬
‫سةربازيي ان كردة سةر شيَخ عة بدالسالم جطة لرة سرةركةوتنيَكى مرام ناوةنردى‪،‬‬
‫هيضى ديكةى نةثيَكا‪.‬‬
‫َى ‪1412‬كاروبارى هةرسىَ وياليةتة باآلكة (بةغدا‪ ،‬موسرلَ‪ ،‬بةسررة) برة‬ ‫لة سال‬
‫َيدا يةكاليى كراوة‪ .‬بةآلم نازم‬‫نازم ثاشا سثيَردرا‪ ،‬كيَشةكان بة ثةلة و ئاشتييانة لةطةل‬
‫َى ‪ 1411‬بررةخؤى و ئررةو ريَوشررويَنانةى لةمبارةيررةوة طرتبوويةبررةر‬ ‫ثاشررا لررة سررال‬
‫سةركةوتن‪ .‬لةطةلَ دةس ثيَكردنى جةنطةكة‪ ،‬شيَخى بارزان بؤ بةرطرى كردن لرةخؤى‬
‫ناضاربوو‪ ،‬ئةوةى كة زؤرجرار روسرةكان لرة ثيَشريان دادةنرا ثيَرى رِازى بيَر ‪ ،‬داواى‬
‫ثارِيَزطارى لةوان (روسةكان) كرد‪.‬‬
‫‪221‬‬
‫ناكؤكييةكى توند لة نيَوان بارزان و ئاغرا زيَبارييةكانردا هرةبوو‪ ،‬فرارس ئاغراى‬
‫زيَبارى بة مةبةستى دةس دريَذى كردةنة سةر نةريتة باوةكانيران و بةيارمرةتى ئرةو‬
‫توانييان شيَخى بارزانى خبةنة داوةوة و لة سيَدارةدرا‪.‬‬
‫شيَخ ئةمحةد بارزانى جيَنشينى شيَخ عةبدالسالم بارزانى‪ ،‬ئرةو ناكؤكييانرةى برة‬
‫َى ئرةوى‪ ،‬برة مرريات برؤ نةمايرةوة‪ .‬كراتىَ‬ ‫مريات وةرطرت‪ ،‬بةآلم زيرةكى و بري قؤل‬
‫ئيدارةى بةريتانى لة ناوضةكة دامةزرا‪ ،‬بة توندى بيَزارى خؤى لة دانرانى ئرةو لرةذيَر‬
‫ئةو ئيدارةيةى كة لة ئاكرىَ هةبوو‪ ،‬دةربرِى‪ ،‬ئيدارةكةى بة ئيدارةيةكى بؤيرةكراو برة‬
‫دةسةآلتى زيَبارى دادةنا‪ .‬لة رؤذيَ لة رؤذان بةثةرؤش بوو‪ ،‬بؤ ئرةوةى برؤ رةوانردوز‬
‫بطوازيَتةوة‪ ،‬بةآلم ثرِؤذةكة الى ئيَمةوة هاننةدرا‪ .‬فارس ئاغا لة ثةرينةوة لةزىَ بؤ ئةو‬
‫َى ثاراستنى هاوسةنطى لرةنيَوان هرةردوو‬ ‫بةرى ناوضةى بارزان‪ ،‬قةدةغة كرابوو‪ .‬هةول‬
‫اليةنةكة دذبة خواستى هةردووكيان بوو‪ ،‬ئةمةش وايكررد برواريَكى فرراوان برؤ ئرةو‬
‫ثرِؤثاطةندة ذةهراوييانةى توركيا‪ ،‬كة حاكمى ثيَشووى وان (حةيدةر بةط) بة زيرةكرى‬
‫و ليَهاتووييةوة بةرِيَوةى دةربرد‪ ،‬بيَتةكايةوة‪ .‬لة زستانى ‪ ،1410‬هةوالَ سةبارةت برة‬
‫َثشرتييةك‪ ،‬كرة لرة ترورك و روسرة هرةآلتووةكان‬ ‫طةيشتنى (ئةنوةر ثاشا) لةطةلَ ثال‬
‫ثيَكهاتووة‪ ،‬بؤ وان بآلو بووةوة‪.‬‬
‫َطري و بةميانطريى تروركى‪ ،‬ثةيوةندييرةكى تونردى‬ ‫حةيدةر بةط لةرِيَطةى هةوال‬
‫لةطةلَ سيتو ئاغا لة (ئةورامار)ى باكوورى ئاميَدى و لةطةلَ بةروارييةكان و سرةرجةم‬
‫سةركردة تورِةكاندا هةبوو‪ .‬ثىَ دةضوو ملمالنيَى نيَوان فارس ئاغاى زيَبارى و ئةمحرةد‬
‫بارزانى بةشيَوةيةكى كاتى يةكال كرابيَتةوة‪ .‬بةكريَطراوانى سوريئ لة هةمان كاتدا بة‬
‫بآلوكردنةوةى ئةو ياسا و ريَسايانة سةرقالَ بوون‪ ،‬كة ئاغاكان طويَيان بؤ شل كردبوو‪.‬‬
‫ضونكة ئةو ياسا و ريَسايانة مذدةى ثرِؤذةى حوكميَكى ئيسرالمى دوورى ناضراالكيان‬
‫دةدات‪ ،‬كة دةسةآلتيَكى راستةقينةى بة ئاغاكان دةبةخشىَ‪ .‬جووتيارة عةشايةرةكان‪،‬‬
‫بؤ ملكةضى تةواوى سةرؤكةكانيان دةبوو برة ناضرارى مبيَننرةوة‪ ،‬ثريَ دةضروو ئرةوان‬
‫(جووتيارةكان) بةهةمان ضاويلكة سةيرى بابةتةكة نةكةن‪.‬‬
‫‪222‬‬
‫كاتىَ‪ ،‬لة تشرينى يةكةمى ‪ 1414‬مستةر جى ئيض بيل (ئةفسرةرى سياسرى لرة‬
‫هيند‪ ،‬شارةزاييةكى زؤرى لة سنوورةكانى باكوورى رؤذئاواى ئيَران هةبوو) كاروبرارى‬
‫َى لة كؤلونيَل ليضمةن وةرطرت رةوشرةكة برةم شريَوةية بروو‪ .‬منريئ‬ ‫ناوضةى موسل‬
‫دةميَ بوو هةستم بةوة دةكرد‪ ،‬كة تازة طرؤرِين شرتيَكى ثيَويسر نييرة‪ .‬ليضرمةن‬
‫َةكردن لةطةلَ عةرةبةكان‪ ،‬بةتايبةتى هؤزة كؤضةرييةكان‪ ،‬ليَهاتووييةكى‬ ‫لةكاتى مامةل‬
‫َكو لة ترةواوى وآلترة عةرةبييةكانردا‪ ،‬هريض‬ ‫واى هةبوو كة نةوةك هةر لة عيَراق‪ ،‬بةل‬
‫ئةفسةريَكى بةريتانى ئةو توانايةى نةبوو‪ .‬لةسةر ئةمةش لةطةلَ كورداندا لة باشرتين‬
‫َدا نةبوو‪ ،‬هةروةها ميَجةر سؤنيئ هرةرطيز لةطرةلَ نرةوةكانى ئيسرماعيل دا لرة‬ ‫حال‬
‫َكانةى كة لرة هرةموو‬ ‫َدا نةبووة‪ .‬هةريةكةيان رقى رةطةزثةرستى ئةو خةل‬ ‫باشرتين حال‬
‫كةسى ديكة باشرتيان دةناسني‪ ،‬خواردؤتةوة‪ .‬نيازم نرةبووة لةمثرةر لةبرةردةم طيرانى‬
‫دةستثيَشرررخةرى كارمةنررردانى طؤرِةثرررانى كررراركردن‪ ،‬دروسر ر بكرررةم‪ ،‬برررةآلم‬
‫بةرثرسياريَتييةكى قورسم لة بةرامبةر حكوومةتى خاوةن شكؤ و سرةركردةى طشرتى‬
‫لة ئةستؤدا بووة‪ ،‬كورت بينى دةروونى كوردةكان نيطرةرانى دةكرردم‪ ،‬ئةمرةش لرةو‬
‫َدى تيَدا كوذران بة دةركةوت‪ .‬لةبةرئةوةى من‬ ‫رةوشةى كة ثيَرسؤن و ويلى و ماكدونال‬
‫ئةو سىَ ئةفسةرةم زؤر باش دةناسى‪ ،‬مردنيان زؤر ئازارى دام‪.‬‬
‫سوثاسيَكى تايبةتى حكوومةتى هيندم لةسةر دانانى ترفور لرة شرويَنى مسرتةر‬
‫َسروكةوتى‬ ‫بيل لة بوشةهر كرد‪ ،‬كاتىَ خزمةترةكانى مسرتةر بيلرى خسرتة ذيَرر هةل‬
‫ئيدارةى مةدةنى‪ .‬بيل يةكيَ بوو لة برادةرة كؤنةكامن‪ ،‬بة متمانةوة سةيرى داهاتوويم‬
‫دةكرد و هيوام دةخواس كاتىَ رةوشةكة باشرت بيَ ‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئةو لرة وةرطرتنرى‬
‫ثؤستةكةيدا نوىَ بوو‪ ،‬بؤية ويستى بةخؤي رةوشةكة بناسرىَ و بريؤكةيرةك لرة برارةى‬
‫كيَشةى كوردةوة ثيَكبهيَينَ‪.‬‬
‫لة كؤتايى تشرينى يةكةم بة هاوريَيةتى كاث (كى‪ .‬ئار‪ .‬سركؤت) سرةردانى‬
‫ئاكريَي كرد‪ ،‬سزاى دارايي بةسةر دوو لة ئاغاكانى زيَبارى (فارس ئاغا و بابةكر‬
‫‪223‬‬
‫ئاغا) سةثاند‪ ،‬ضونكة ثياوةكانيان سيَرة يان لة ثيراوانى نيمضرة سرةربازى ئيَمرة‬
‫دةطرررت‪ ،‬لةيررةكى تشرررينى دووةم بررؤ ئررةوةى (شرربانة) ى يررةكيَ لررة سررةرؤكة‬
‫لؤكاليي ر ةكان بةسررةر بكاتررةوة‪ ،‬لررةزىَ ثةرِيي رةوة‪ .‬دوو ئاغررا زيَبارييةكررة‪ ،‬كررة‬
‫غةرامةكردنةكة و ثيَويستى ملكةضكردن بؤ نيزام شيَتى كردبوون‪ ،‬ثةيوةندييان بة‬
‫شيَخ ئةمحةد بارزانيي ةوة كررد‪ ،‬ئرةويئ براكرةى و ‪ 02‬بيسر ثيراوى خرؤى برؤ‬
‫يارمةتيي ان نارد‪ ،‬ئةمانة لةطةلَ فارس ئاغا و بابةكر ئاغا و ثياوانيان سةرجةميان‬
‫ذمارةيان دةطةيشتة ‪ 122‬ثياو‪ .‬لة نزي طوندى (ثرياكةثرا) كرة طونردى بابرةكر‬
‫ئاغاية‪ ،‬بؤسةيةكيان بؤ مستةر بيل و كاث سكوت دانا و كوشتيانن‪ .‬ضوار ثياو‬
‫ثاسةوانى هةردووكيان دةكرد‪ ،‬دوويان كة يةكيَكيان ئاشوو رى و ئرةوةى ديكرةيان‬
‫خةلَكى ئاكرىَ بوو لةميانةى بةرطريكردن لرة ئةفسرةرةكانيان كروذران‪ .‬هةرضرى‬
‫دوانةكةى ديكة بوون‪ ،‬لةبةر ئةوةى زيَبارى بوون ثةيوةندييان بة دوذمنةوة كررد‪.‬‬
‫هةموو ئاماذةكان ئرةوة دةسرةمليَن ن كرة كوشرتنى دوو ئةفسرةرةكة‪ ،‬برةطويَرةى‬
‫ثالنيَكى ثيَشوةختة ساز نرةكراوة‪ ،‬برةلَكو دوا برةدواى ئرةو نؤبةترة تورِةيرة لرة‬
‫ناكاوةوة هاتووة‪ ،‬كة ميزاجى كوردى ثىَ دةناسريَتةوة‪ .‬برةآلم هةركرة ثرِؤسرةكة‬
‫تةواو بوو‪ ،‬وةك ئامراذة برة شؤرِشريَكى طرةورة لرة ئرارادابىَ وابروو‪ ،‬زيَبرارى و‬
‫بارزانيي ةكان هيَرشيان كردة سةر ئاكرىَ‪ ،‬ئةفسةرانى (درك) بةزةمحةتيةكى زؤرةوة‬
‫خؤيان طةياندة موسلَ‪ ،‬دواى يةك دوو رؤذ هؤزةكان لةسةر دةستكةوتةكان كةوتتة‬
‫كيَشمةكيَشةوة‪ ،‬بارزانيي ةكان بؤ شويَنى خؤيان طةرِانةوة‪.‬‬
‫ذمارةيةك هرؤز دياريير ان وةك ثيشراندانى يارمرةتى و جةختكردنرةوة لةسرةر‬
‫دؤستايةتى بؤ ئيَمة نارد‪ .‬كاتىَ كاث (كريك) ياريدةدةرى حاكمى سياسى باتاس لة‬
‫‪ 4‬ى تشرينى دووم ريَطاى بةرةو ئاكرىَ طرتةبةر‪ ،‬تةنها (شربانة)ى كروردى لةطةلَردا‬
‫بوو‪ ،‬بينى خةلَكى ئراكرىَ داواى طةرِانرةوةى ئيردارةى برةريتانى دةكرةن‪ .‬دةسر‬
‫بةجىَ سيَر جؤرم ماكمون هةلَم ةتيَكى تةمبيَكردنى لرةوىَ دةسر ثيَكررد‪ ،‬كراتىَ‬
‫‪224‬‬
‫طةيشتة دؤلَى رووبارةكة زؤربةى طوندةكان ئاآلى سرث يان هرةلَكردبوو‪ ،‬ثرىَ دةضروو‬
‫ترسيَكى راستةقينةيان لة ئاغاكانيان هةبيَ و خؤشحال بوون برة ثاراسرتنيان لرة‬
‫شةرِى ئاغاكان‪.‬‬
‫سةربازامنان خانووةكانى سةرؤكة زيَبارييةكانيان سووتاند‪ .‬دواتر لة زىَ ثةرِينةوة و‬
‫َمرةتى ئاميَردى كرراوة‪ ،‬نرةدةبوو‬ ‫هةمان سزايان بة بارزان طةياند‪ ،‬بةآلم لةوةتةى هةل‬
‫طوندييةكان ئازار بردةن‪ .‬شؤرِشرطيَرِان لرة توانايانردا نرةبوو هؤزةكرانى دةوروبرةريان‬
‫بورذيَنن‪ ،‬هؤكارى ئةمةش بةزؤرى بؤ اليةنطرى (عةبدالقادر ئاغا شوشى) سةرؤكيَكى‬
‫نزي لة ئاكرىَ‪ ،‬بؤ ئيَمة دةطةرِيَتةوة‪ .‬بؤية لةكاتى بةرةوثيَشضروونةكامنان برؤ ئرةوةىَ‬
‫هيض بةرطرييةك رووى نةدا‪ ،‬ضوار تاوانبارةكة (فارس و بابةكرى زيَبارى و شيَخ ئةمحةد‬
‫بارزانى و براكةى) بؤ ضيا رايان كرد‪.‬‬
‫ثةشيَوى ثشتطرييكردن لة ئاميَدى رووى نةدا‪ ،‬هةروةها سةيد ترةها شرةمدينانى‬
‫ئامادة نةبوو طوىَ لة ثيَشنيازةكةى قائيمقامى نريى بطريَ ‪ ،‬كة توركان حاميةيرةكى‬
‫بضررووكيان بررة هاوكررارى (سرريتو) لررة ئررةورامارى لررة بةرذةوةنرردى زيَبارييررةكان‬
‫َنيا نرةبيَ و‬ ‫َويَستة واى لة قائيمقام كرد لة سةالمةتى خؤى دل‬ ‫هيَشتبووةوة‪ ،‬ئةم هةل‬
‫نريى بةجيَهيَش و بؤ (ثاش قةال) ضوو‪ .‬كاتىَ بزووتنةوةكان كؤتايى هرات‪ ،‬بريراردرا‬
‫سنوور تا ئاكرىَ بيَ و بة شيَوةيةكى كاتى واز لةو وآلتةى زيَبارى كة كةوتؤتة نيَروان‬
‫ئاكرىَ و رووبارةكة بهيَنريَ ‪.‬‬

‫كوردستان لة كؤتايى ‪0202‬‬


‫بةم شيَوةية‪ ،‬لة كؤتايى سالةكة‪ ،‬ئيَمة حوكمى سنوورى ضياييةكانى كوردسرتامنان‬
‫نةدةكرد‪ ،‬سةنتةرى هيَزة بةريتانييةكان لة رةواندوز بؤ باتاس (كةوتؤترة نزيكرةى ‪10‬‬
‫َةكة بؤ ئاكرىَ و‬‫ميل لة باشوورى رؤذئاواى رِةواندوز)‪ .‬طواسرتا بووةوة‪ .‬لةويَشةوة هيَل‬
‫َة‬
‫دهؤك جطة لة ضةند ضيايةكى دةوروبةرى زيَى طةورة نةبيَ ‪ ،‬دريَذ دةبووةوة‪ ،‬ئةو هيَل‬
‫بة ئاميَدى و زيَباردا نةدةرِؤيش ئةمانة كةوتبوونة دةرةوةى ناوضةكامنان‪ .‬طةيشتنمان‬
‫‪225‬‬
‫َى بوو‪ ،‬ضونكة ئيَمة ئةو ئامرازانةمان ئامادة كرد‪،‬‬ ‫بةوىَ لة سةرةتادا مايةى خؤشحال‬
‫كة بةهؤيرةوة ويَرانرى و برسريَتى‪ ،‬كرة توركران برةجيَيان هيَشرتبوو‪ ،‬لرةناو دةبررد‪.‬‬
‫َمان و مةسريحييةكان دابرةش دةكررد‪،‬‬ ‫يارمةتييةكامنان بةبىَ اليةنطرى بةسةر موسول‬
‫َةوة خةري بوو‪ ،‬رزطرار كررد‪.‬‬ ‫َكةى لةوىَ بة كشتوكال‬ ‫لةوانة يارمةتييةكامنان ئةو خةل‬
‫بةآلم نيازةكان بؤ دووبارة نيشرتةجيَكردنةوةى ئراوارة مةسريحييةكان‪ ،‬ئةوانرةى كرة‬
‫َياندا ثاريَزطارى ئيَمة دةستخةن‪ ،‬ناشارينةوة‪ ،‬ئةوانة زؤريان بؤ ئيَمة ديَنا تاكو بؤ‬ ‫هةول‬
‫َررة دادوةريي رةمان‪ ،‬ماددةيررةكى ثيَويسررتى‬ ‫شررويَنى خؤيرران بطةرِيَنررةوة‪ ،‬ئررةم هةول‬
‫ثرِؤثاطةندةى لرة دذى ئيَمرة ئامرادةكرد‪ ،‬هرةر لرة سرةرةتاوة نرةدةكرا خؤمران لرةو‬
‫دوذمنكارييةى كة ئاغاكان دةيانورذاند بثارِيَزين‪.‬‬
‫َيَر ‪:‬‬‫كؤلونيَل (نولردر) سرةبارةت برة شؤرِشرى زيَبارييرةكان لرة ليَدوانيَكردا دةل‬
‫َررةتى حكوومةتةكررةمان يرران هررةر‬ ‫َررةتى ئاغرراى ئاسررايى كرروردى‪ ،‬لةطررةلَ حال‬ ‫((حال‬
‫حكوومةتيَكى ديكة ناطوجنىَ‪ ،‬ئاغاى كوردى وةك برارؤنى دةرةبةطايرةتى سرةدةكانى‬
‫ناوةرِاس واية‪ ،‬دةس و ثيَوةنديَكى ضةكدارى هةيرة‪ ،‬برة طرويَرةى ئرارةزووى خرؤى‬
‫جووتياران دةضةوسيَنيَتةوة‪ .‬ئةو زةوييةى كة فارس ئاغا و براكرةى هةيانرة‪ ،‬سراآلنة‬
‫داهاتيَكى يةكسان بة (‪ )022‬ثاوةندى بؤيان دةس ناخات‪ ،‬سامانةكةيان برة طشرتى‬
‫ثش بة ضةوساندنةوةى طوندييةكان دةبةستىَ‪ ،‬دةسةآلتيشيان لة ريَطةى ئةو ثارةى بة‬
‫دةستى دةخةن و ئةو تاىة ضةكدارةى هةيانة ثةيدا دةكةن‪ .‬كةسانيَكى لةم جؤرة جطة‬
‫لة نيطةرانى ناتوانن بة هيض شيَوةيةكى ديكرة سرةيرى حكوومرةتى جريطري بكرةن‪.‬‬
‫َى هةستكردن بة دوذمنداريكردنى مةسيحييةكان و ثرِوثاطةندة‬ ‫سةربارى ئةمانةش زومل‬
‫فراوانةكانى توركيا‪ ،‬بةمانة دةكريَ ئةو هةستةى ئيَسرتا لرة كوردسرتانى براكووردا‬
‫باوة‪ ،‬بة تةواوى راظةيكةين‪ .. .‬كؤتايى هات‪.‬‬
‫بارؤنة كوردةكان ئيَستا دةستيان بةسةر ئيدارةى مةدةنى داطرتووة‪ ،‬ثةشريَوى لرة‬
‫دريَذاى كوردستانى ناوةرِاس لة ئاراداية‪ ،‬هةرضى لة كوردستانى باشوورة‪ ،‬ئةوا شريَخ‬
‫َى بارؤن و ثياويَكى ئايني‬ ‫مةمحوود بةزةبرى ضةك‪ ،‬البراوة‪ ،‬شيَخ مةمحوود هةر دوو رؤل‬
‫‪226‬‬
‫َى ‪ 1402‬باىل خؤى كيَشابوو‪ ،‬هةروةها هةوليَر و‬ ‫ياخى دةطيَرِا‪ ،‬ئاشتى لة تةواوى سال‬
‫كؤيةش لة ذيَر ئاشتيدا بوون‪.‬‬
‫مستةر دةبليؤ ئار هى‪ ،‬كة لة تشرينى دووةم ‪ 1410‬لة مةندةلييةوة برؤ كؤيرة و‬
‫هةوليَر طواسرتا بووةوة‪ ،‬هةروةك ثيَشررت روومنران كرردةوة‪ ،‬ناضرار كررا رةوانردؤز برة‬
‫َيَر ‪ .‬ئةزموونرةكانى لرة كؤيرة و هرةوليَر لرة‬ ‫شيَوةيةكى كاتى بؤ كوردةكران جيَبهيَل‬
‫‪1‬‬
‫كتيَبةكةيدا بة ناوى ((دوو سالَ لة كوردستان )) بة روونى تؤماركراوة‪ .‬ئةم نووسينة‬
‫َكو‬ ‫َةتة راستييةكانى‪ ،‬برةل‬
‫شايةنى باسكردنيَكى تايبةتيية‪ ،‬نةوةك تةنها لة بةر خةسل‬
‫لة بةرئةوةى نووسةرةكةى تاكرة حراكمى سياسرى كوردسرتان برووة‪ ،‬كرة ترا ئيَسرتا‬
‫ضريؤكيَكى دريَذى لة بارةى بوارى كارةكة نووسيووة‪.‬‬
‫لة كانوونى يةكةمى ‪ 1414‬تا كؤتايى بةهار هيض ثةرةسةندنيَكى وا نة لرة‬
‫كوردستان و نة لة هةموو عيَراق رووى نرةدا‪ .‬دؤلرة شراخاويي ةكان ئرةوكات لرة‬
‫دة س زستانى سةختدا بوو‪ ،‬كة ثةيوةنديكردن تيَيدا كاريَكى سةخ بوو‪ ،‬بارانرة‬
‫خؤشةويستةكةش لة دةشتةكاندا ئةوةندة بة خورِ بوو‪ ،‬هةموو ثياويَكى بة تواناى‬
‫لة كار كردن لة كيَالندا سةرقالَ دةكرد‪ .‬لة هريض كاتيَر ثيَشررت بريكردنرةوة لرة‬
‫ئامادةكردنى ئةو هةموو رووبةرانة بؤ كشتو كالكردن نةكراوةتةوة‪ ،‬دانةويلةى ترؤ‬
‫بة فةزىل دائريةى هاوردةكان زؤر و ئاوديَرى ضةند زيَيةكى لة فرورِاتى ناوةرِاسر‬
‫ثاككردةوة و زيَى ديكةش دروس كرد‪ .‬توركةكانيئ وازيران لرة هرةموو شريَوة‬
‫دةسةآلت نواندن يَ لة وياليةتى موسلَ هيَنابوو‪ ،‬هةروةها ئةو ريَوشويَنانةى كة لة‬
‫ن اوضة كوردييةكان طريا بووة بةر وايكردبروو‪ ،‬ثةشريَويي ةكان برؤ مراوةى ضرةندين‬
‫مانَ نوىَ نةبنةوة‪ .‬راثؤرتةكانى هةموو ليواكان (ثاريَزطاكان) ئاماذةيان بؤ ئةوة‬
‫دةكرد كة وآلت بة قؤناغى ئارامى تيَدةثةرىَ‪ ،‬بةآلم طرفتى بنرةرِةتى لرة برارةى‬
‫شيَوةى حوكمرِانى كة ئيدارةى مةدةنى وة ريدةطريَ ‪ ،‬تا كؤتايى بىَ ضارةسةر كردن‬

‫‪1- Hay. w.R- Tow Year in Kurdistan.‬‬


‫‪227‬‬
‫مايةوة‪ .‬هةر مانطيَ دوا بكةوتاباية شيَوةى حكوو مةترة عةرةبيي ةكرةى زيراتر‬
‫سةخ دةكرد‪.‬‬
‫ثةشيَويي ة ترسناكةكانى كوردستان‪ ،‬وايكرد ئارِاستةى حكوومةتى عةرةبى لة‬
‫وياليةتى موسلَ دوا بكةويَ ‪ ،‬بة شريَوةيةكى برن بررِ سرةبارةت برة برِيارةكرانى‬
‫كونطرةى ئاشتى تايبةت بةم ناوضةية (وياليرةتى موسرلَ) ‪ ،‬نرةدةبوو ليَردوان لرة‬
‫بارةيان بدةم‪ .‬لرة بةغردا و بةسررة‪ ،‬ئةمرةم بينرى كرة بةرلرةوةى برياريَر يران‬
‫بةياننامةيةكي فةرمى لة بارةى سياسةتى حكوومةتى داهاتوو دةربضيَ ناكريَ‬
‫هيض كاريَ بكريَ ‪.‬‬

‫‪229‬‬
‫ثاشكؤي ويَنةكان‬

‫َسن وةكيلي حاكمي مةلةكي‬ ‫َؤنيَلَ ويل‬


‫كؤل‬
‫(نووسةري كتيَبةكة)‬

‫‪228‬‬
‫َي كورِي حوسيَن‬
‫ئةمري فةيسةل‬

‫‪232‬‬
‫سةماحةتي سةيد موحة ةد ئةلسةدر‬

‫‪231‬‬
‫سةماحةتي يوسف ئةلسوةيدي‬

‫‪232‬‬
‫َدين‬‫ذةنةرِاأل ئةيلمةر هؤل‬
‫فةرماندةي هيَزة بةريتانييةكان لة عيَراق لة كاتي شؤرِشي ‪02‬ي عيَراق‬
‫‪233‬‬
‫جةميل بةط ئةملةدفةعي‬
‫بة جلي سةربازي‬

‫شيَخ سةعالن ئةبوئةرون‬

‫‪234‬‬
‫شيَخ عةبدولواحد حاجي سوككةر‬

‫َي ‪1402‬‬
‫ديوانية لة سال‬

‫‪235‬‬
‫شيَخ حةبيب ئةخلةيزةران‬

‫كاث ريكلي‬

‫‪236‬‬
‫كاث بوكانان‬

‫شيَخ زاري مةمحود بكوذي ليجمةن‬

‫‪237‬‬
‫َي ‪1414‬‬
‫هةوليَر و قةآلكةي لة ئامسانةوة لة سال‬

‫‪239‬‬
‫مامؤستا عةلي ئةلبازركان‬

‫‪238‬‬
‫حوججة االسالم مريزا حمة ةد تةقيةلدين ئةلشريزاي‬

‫‪242‬‬
‫حاجي جةعفةر ضةلةبي ئةبولئةمن‬
‫سةرؤكي بزووتنةوةي نيشتماني لة بةغدا‬
‫‪241‬‬
‫مستةر تي ئةي لؤرانس‬

‫‪242‬‬
‫ميَذةر نؤئيل‬

‫‪243‬‬
‫شيَخ مةمحود حةفيد زادة‬

‫‪244‬‬
‫ميَجةر سؤن‬

‫كاث بري سون‬

‫‪245‬‬
‫كاث ويسلي‬

‫شيَخ عةبدولسةالم بارزاني‬

‫‪246‬‬
‫مستةر بيَلَ‬

‫‪247‬‬
‫فارس ئاغاي زيَباري‬

‫‪249‬‬
‫ئاكرآ‬

‫‪248‬‬

You might also like