Professional Documents
Culture Documents
1
2
شؤرِشةكةي عيَراق
نووسيين
َسن
َد ويل
سيَر ئارِنؤل
وةكيلي حاكمي ثادشايي بةريتاني لةماوةي داطريكاري عيَراق و كوردستاندا
وةرطيَرِاني بؤ عةرةبي
جةعفةر ئةخلةيات
وةرطيَرِاني بؤ كوردي
سةرمةد ئةمحةد
3
دەزگای توێژینەوە و باڵوکردنەوەی موکریانی
شؤرشةكةي عيَراق
ِ ●
َسن
َد ويل
● نووسيين :سيَر ئارِنؤل
● وةرطيَرِاني :سةرمةد ئةمحةد
● نةخشةسازي ناوةوة :تةها حسيَن
● ثيتضنني :شريين تةحسني
● بةرط :ئاسؤ مامزادة
● ذمارةي سثاردن)499( :
● نرخ )0022( :دينار
● ضاثي يةكةم 0212 :
● ترياذ 022 :دانة
● ضاثخانة :ضاثخانةي خاني (دهؤك)
ماڵپەڕwww.mukiryani.com :
ئیمەیلinfo@mukiryani.com :
4
ناوةرؤك
ثيَشةكيي وةرطيَرِي كوردي 11 .............................................................................................
بةشي يةكةم 13 ................................................................................................................
َى 11 .................................................. 1402 ضوار مانطةكةى يةكةمى سال
بارودؤخى سياسى 11 ......................................................................
سنوورى نيَوان سوريا و عيَراق 10 ...........................................................
رةمةزان شةلالش و داطريكردنى ديَرةزور 02 ..................................................
حكومةتى دميةشق و سنوور 00 .............................................................
مةولود لة ديَرةزور 02 .....................................................................
ضاالكيى عيَراقييةكان لة شام 11 ...........................................................
عيَراق لة ثةرِلةمانى بةريتانى 19 ...........................................................
بةرزةفتكردنى عيَراق لة ئامسانةوة 10 .......................................................
َةكردن لةطةلَ توركيا 12 ..........................................راى ضةرضلَ لة بارةى مامةل
ثيَشنيارة دةستوورييةكان 14 ...............................................................
طفتوطؤ لةبارةي عيَراق لة ثةرِلةمانةوة 92 ...................................................
ليَذنةكةى ثؤنهام كارتةر و ثيَشنيارةكانى 90 .................................................
َةتى ئينتيدابكار (املنتدبة) 94 ................................................
مافةكانى دةول
َاوتنى ثادشايةك بؤ عيَراق 94 ............................................................ثال
ئةجنوومةنى ياسادانان -دةستوورةكة 94 ....................................................
ئةجنوومةنى ياسادانان – ئةركةكان 01 ......................................................
ضاوةرِوانى 01 .............................................................................
5
بةشى دووةم 55 .................................................................................................................
ثةسةند كردنى ئينتيداب و دواتر 00.........................................................
َةكانى ئينتيداب 00................................................................... هةوال
ئينتيداب بةسةر عيَراقةوة 00...............................................................
َكرا 41.................................................... ضؤن راطةيةنراوى ئينتيداب قةبوول
ثياوانى ئايينى و بزووتنةوةى نيشتيمانى 49..................................................
ئاهةنطةكانى لة دايكبوونى ثيَغةمبةر 40....................................................
بزووتنةوةكانى ديكة 42....................................................................
نويَنةرةكان 44.............................................................................
راى بةشةكانى ديكةى عيَراق 24............................................................
راى موسلَ و كةركوك و سليَمانى 02.........................................................
َنيَري و ثاساوةكان 02..................................................................
هةوال
رةوشةكة لة بةغدا 01......................................................................
مانةوةى (سري ثرسى كؤكس) لة بةغدا 00....................................................
َبذاردن40................................................................. ليَذنةى ياساى هةل
توندبوونى رةوشةكة لة بةغدا 41............................................................
ضاوثيَكةوتنى نهيَنى 40....................................................................
بةشى سيَيةم 89 ...............................................................................................................
رةوشة سةربازييةكةى 40............................................................ 1402
َدين40.............................................................. دامةزراندنى ئيلمةر هؤل
رةوشي طشتيي سةربازي 122 ...............................................................
هيَرشكردنة سةر تةلةعفةر و الكانى موسلَ 121 .............................................
طفتوطؤ كردن لةطةلَ سةركردةى طشتى 122 ..................................................
ئاطاداربوونةوةى ثةشيَوييةكان 124 ..........................................................
تةقينةوةى شؤرِشةكة لة روميَسة 110 .......................................................
6
شةرِطةى رارجنية119 .......................................................................
ثاشةكشةكردن لة ديوانيية و ضةند رووداويَكى ديكة 112 ......................................
شؤرِشى ديالة 102 .........................................................................
جووآلنةوةكةي كفري 101 ...................................................................
رةوشةكة لة هةوليَر 100 ...................................................................
رةوشةكة لة سليَمانى 111 ..................................................................
كوردةكانى موسلَ 119 .....................................................................
ليجمةن و ناوضةى دليَم 114 ................................................................
ثةرةسةندنة نويَكانى شؤرِش لة سةماوة 114 .................................................
َسةنطاندنى شؤرِشةكة لة ديالة 191 ...................................................... هةل
رووداوةكانى شامية و كوفة 190 ............................................................
ديلةكانى ئينطليز لة نةجةف 190 ...........................................................
شؤرِشةكة لة كةربةال 194 ..................................................................
هةرةسهيَنانى شؤرِشةكة 101 ...............................................................
شؤرِش يان مةرطةسات 100 ................................................................
بةشى ضوارةم 157 ............................................................................................................
هؤكارةكانى شؤرِشةكة 102 .................................................................
بروسكةى يةكةم 102 ......................................................................
بروسكةى دووةم 142 .......................................................................
َئاوايي 141 ...................................................................... وتاري مال
َئاوايى بةسرة 140 ............................................................. ئاهةنطى مال
َمةتى ئؤثؤزسيؤن لة لةندةن 144 ......................................................... هةل
بةشى ثيَنجةم 171 ...........................................................................................................
شؤرِشةكة لة ناوضة كوردييةكان 121 ........................................................
كوردستان دواى شةرِ راطرتن121 ............................................................
7
دامةزراندنى شيَخ مةمحوود لة سليَمانى 120 .................................................
كوردةكانى ئيَران 122 ......................................................................
ثيَشنيارى شةريف ثاشا 120 ................................................................
ثرِوثاطةندةى توركى و فةرِةنسى 102 ........................................................
دامةزراندنى حكومةت لة كوردستان 101 ...................................................
كوردستان و عيَراق 109 ....................................................................
طرفتى شيَخ مةمحوود و داتةثينى دةسةآلتةكةى 104 ..........................................
شؤرِشى شيَخ مةمحوود 104 ................................................................
شةرِطةى تاسلوجة 141 .....................................................................
شةرِطةى دةربةند 140 ......................................................................
دةستبةسةرداطرتنةوةى سليَمانى 149 ........................................................
دادطايى كردنى شيَخ مةمحوود 140 .........................................................
ئةرك و كارةكانى حاكمى مةلةكى 142 ......................................................
َةتان 140 ...................................................
عيَراق و رةوشى سياسى نيَو دةول
كوردةكانى توركيا و ئيَران 021 .............................................................
َى ئاسنى كةركوك و كوردستانى باشوور 020 ............................................. هيَل
سنوورةكانى باكوور 022 ...................................................................
كاريطةريية دةرةكييةكان 024 ..............................................................
هيَشتنةوةى كوردستان لة ضوارضيَوةى عيَراق 011 ............................................
كوشتنى مستةر ثريسؤن حاكمى زاخؤ 010 ...................................................
شؤرِشةكة لة ئاميَدى 019 ..................................................................
بزووتنةوة سةربازيية تةمبيَكارييةكان 010 ...................................................
شؤرِشى زيَبارييةكان و ئاكرىَ 000 ..........................................................
كوردستان لة كؤتايى 004 ........................................................... 1414
ثاشكؤي ويَنةكان 232 .......................................................................................................
9
بة جطةرطؤشةكامن
ئاريَز و ئةمحةد
ثيَشكةشة
كة هيوادارم لة خؤم بة بةرهةمرت بن
8
12
ثيَشةكيي وةرطيَرِي كوردي
طرنطي وةرطيَرِاني ئةم كتيَبة ،لةوةوة هاتووة ،باسي سةردةميَكي ناسكي ميَذووي
عيَررراق بررة كوردستانيشررةوة دةكررات ،سررةردةميَ لررة زؤر رووةوة لررةم سررةردةمةي
ئيَسررتامان دةضرريَ .ئررةويئ ئررةو رووداو و طؤرِانكارييررة سياسرري و ئررابووري و
جوطرافييانةية ،كة بةدواي جةنطةكة (يةكرةم جرةنطي جيهراني) بةسرةر ناوضرةكةدا
داهاتن و ئايندةي عيَراق و كوردستانيان طؤرِي .هةروةها باس لة ميَذوويَ دةكات كة
داطريكةراني كوردستان نةياننووسيوةتةوة ،بؤ كورد طرنطرة ميَرذووي نةتةوةكرةي لرة
ديدطايةكي جياواز لة خؤي و لة داطريكةراني بزانيَ.
لة وةرطيَرِاني ئةم كتيَبةدا هةموو ثرةراويَزة كاني وةرطيَرِانرة عةرةبيي ةكرةم
وةرنةطيَرِاوة ،تةنها ئةوانة نرةبيَ كرة هري خرودي نووسرةرةكةن و ئةوانرةي
ديكةش روونكردنةوةي زياتر لة بابةتةكة دةكات ،ضونكة وةرطيَرِة عةرةبيي ةكةي
زؤربةي ثةراويَزةكاني لة ديديَكي شؤظيين عةرةبي يةوة نووسيووة ،بؤ خويَنةري
كورد سوو دي نابيَر ،لرةو شرويَنانةي لرة كؤترايي ثرةراويَزةكان ((نووسرةر ))
نةنووسرابيَ ،ئةوا ثةراويَزةكة بؤ وةرطيَرِة عةرةبيي ةكة دةطةرِيَترةوة ،هرةروةها
ثيَشرررةكيي ة عةرةبيي ةكةشررري هرررةروا نووسررريووة ،بؤيرررة بةباشرررم نرررةزاني
ثيَشةكيي ةكة وةربطيَرِم.
ثيَويستة ئاماذة بؤ ئةوة بكةم كة لة وةرطيَرِانة عةرةبيي ةكةدا لة دوو شرويَن
(الثررةرِة 104تررا )120و (الثررةرة 012تررا )004وةرطيَرررِة عةرةبييةكررة
بةمةبةس نووسيين ديكةي طريَدراو بةبابةتةكة و ليَردواني خرؤي خسرتؤتة نراو
11
وةرطيَرِانةكة ،لة يةكةميان ،سيَ نووسيين (تري.ئرةي.لرؤرانس)ي سرةبارةت برة
رةخنةطرتن لة نووسةري كتيَبة كة دابةزاندووة ،لةدووةميشان ،دوو ليَدواني خرؤي
سةبارةت بة شؤرِشي زيَباريير ةكان دابةزانردووة .بؤئرةوةي جلَرةوي راي خويَنرةر
بةدةس ر خؤمانررةوة نررةطرين ،بةباشررم زانرري ئررةو دووشررويَنة كررة لررةدةرةوةي
دةقةكةدان ،وةرنةطيَرِم.
هيوادارم بةم ماندووبوونة بضووكةمان ،توانيبيَتمان خزمةتيَكي بضووكي ميَرذووي
نةتةوةكةمان كردبيَ.
سةرمةد ئةمحةد
هةوليَر -زستاني 2228
12
بةشي يةكةم
0
ضوار مانطةكةى يةكةمى سالَى 0291
بارودؤخى سياسى
َكاريية براوةي كرة برؤ َكاريةك هةر لة بابةتي ئةو هيَل ئةطةر دةرةتان هةبواية هيَل
َكارييةكيئ برؤ ثيَشربينية سياسريةكان ثيَشبينيةكاني كةش و هةوا دةكيَشريَ ،هيَل
بكيَشرابوواية ،برة ثشتبةسر برةو راثؤرتانرةي كرة تارِادةيرةك رؤذانرة دةطةيشرتنة
نووسينطةي حاكمي طشيت مةلةكي ،ئةوا هيَلكاريةكة دابةزينيكي توندي لةو فشارة
ثيشان دةدا كة لرة سرووريا دروسرتبووة و بةشريَوةيةكي راسرتةوانة برةرةو ديَررةزور
َكاريانةي كة لةدواي ئةو تؤماردةكريَن ،دةردةكةويَ كرة دةجوليَ ،هةرةوةها لةو هيَل
ئةو دابةزينة بةشيَوةيةكي راستةوانة لة ديَرةزورةوة بةرةو تةلةعفرةر دةطوازريَترةوة و
بةشيَوةيةكي ترسناك ثةشيوي و ئالؤزي دةنيَتةوة و زةرةروزياني مادي برة هرةردووال
َكارييةكة داترةثينيَ لرة بارؤمرةترى سياسرى لرة بةغردا و دةطةيةنيَ .هةروةها هيَل
كةربةال و نةجةف ثيشان دةدات .ئةو سىَ شويَنةش بة سةنتةرى وروذاندنى طرةردةلول
ناسراون ،بةآلم لة شويَنةكانى ديكة ،ثيَويس بوو بارؤمةترى سياسى كةشريَكى مرام
ناوةند كة تريشقةى ناوضةيي تؤمار بكات ،ضونكة هةواكةى بةكارةبا بارطراويكراوة و
َردةدةمئاميَري خؤثاراسر لرة هرةورة تريشرقة نييرة .لرة بةشرةكانى ئيَسرتادا هةول
سةرضاوةى ئةو دياردانة و ئاراستةكانى روون بكةمةوة ،ضونكة ئامراذة برة ثةشريَوية
ناوخؤيية مةترسيدارةكان دةدةن.
-1ناوةرِؤكى بةشى دةيةم لة كتيَبى ويلسن ،لة الثةرِة 002تا كؤتايى الثةرِة .092
13
َى 1410حكوومةتيَكى سةربةخؤ برة سرةرؤكايةتى شرا لة تشرينى يةكةمى سال
فةيسةلَ دامةزرا .ئةو حكوومةتة هةر لة حةلةبةوة ترا دميةشرق حروكمرِانى دةكررد،
رووخسارى ئةو حكوومةتة رووخساريَكى عرةرةبى بروو ،برةآلم ئةفسرةرانى ئينطليرز
كاريان تيَدا دةكرد و لة سةريان ثيَويس بوو راويَذكارى ثيَويسر ثيَشركةش بكرةن.
حكوومةتى خاوةن شكؤى بةريتانى بة ثارة بة طويَرةى ئةوةى كة عةرةبةكانى نيمضرة
دوورطةى عةرةبى ئةو كات لة سةرى راهاتبوون يارمةتى دةدات .زؤربةى زؤرى ثياوة
ديارةكانى دةستوثيَوةندةكانى شا فةيسةلَ بةرةطةز عيَراقى بوون .ئةوانة بةشيَوةيةكى
َمةترةكانى سرووريا برؤ رزطراركردنى بةردةوام جةختيان لةسرةر شرةرِكردنيان لرة هةل
وآلتةكةيان دةكردةوة ،ئةوانة لة زستانى 1414-1410لة ميانةى ئةو جةنطانةى لة
َرةى ثرةميانى َةيرةكيان ثيَكهيَنرا و ناويران نرا (كؤمةل
نزي موعران دةكرران ،كؤمةل
َةيررةش سررةربةخؤيى عيَررراق و عيَراقررى) ،ئامررانل لررة دامةزرانرردنى ئررةو كؤمةل
رزطاركردنيةتى لة هرةموو دةسرةآلتيَكى بيرانى و دواترر سرورياش بطةريَترةوة ،برة
شيَوةيةكى سةربةخؤ لة ذيَر سايةى خانةوادةى مةلي حوسيَن لة حيجاز طريَ بدريَ .
ياسني ثاشا (ئةهلامشى) كة لة كاتى كةوتنى دميةشرق برةديل طرريا سرةرؤكايةتى ئرةو
َةيةى دةكرد ،ئةو ثياوة ثلةو ثايرة بةرزةكرةى لرة سروثاى تروركى برة ثايرةى كؤمةل
سةرؤكى ئةركان لة سوثاى فةيسةلَ طؤرِييةوة ،ئةو سوثايةي كة بووة هؤي ئةوةي ثةلة
َثشرتييةكانى ئرةمري لة خواستة نيشتيمانييةكان بكريَ ،ئةو ثيراوة طومرانى لرة ثال
فةيسةلَ بؤ بزووتنةوةكةى هةبوو ،هرةروةها زيراتر لرةو توندرِةوييرةى سرةركردةكاني
تيَوةطآل بوو ،لةوةى كة سووديان ىلَ وةربطريَ .لة زؤر بؤنةدا ئةو كردةوانةى ثرتستؤ
َةكرة برةرةو َةية ئةجنامى دةدا .،بةآلم نةيدةتوانى ئارِاستةى كؤمةل كرد كة ئةو كؤمةل
ئةو الية بةريَ ،كة دةخيواس .ضونكة ئةو لة ريَطرةى ئرةو ئةفسرةرة عيَراقييانرةوة
َرةبووى ئرةو َى سوثاى دةكرد كة بةشدارييان تيَدا كردبوو .سروشرتى نافؤرمةل كؤنرتؤل
َنةريَكى رؤمانتيكى لة بزووتنةوةى نيشتيمانى دروستكرد ،كة رةوتةكانى لرة كات ثال
َيَكرى ثران و سورياوة بؤ عيَراق دةهاتن ،زؤر سةختة كيَشة ئيدارييةكان بة ضرةند هيَل
َى 1402نة سةركردة و روون ضارةسةر بكريَن .بزووتنةوةكة لة عيَراقدا لة ماوةى سال
14
َكو بزوتنةوةكة خواستى رزطاربوون نة نويَنةرى هةبوو ،بؤ ئةوةى ئاراستةى بكات ،بةل
َثالوييررةى كررة جررةنَ هيَنررابووى ،بةدةسررتهيَنابوو ،بررةآلم دةركةوتررة لررةو خةيال
َنيا بوون ،تروىى مذدةبةخشرى سرةركةوتنم تيَبينرى ناوخؤييةكانى طوماناوى و نا دل
َي كويَرانة بةبيَ جياوازيكردن لة نيَوان راس كرد ،بةآلم هةستم بةمة كرد كة طويَرِايةل
و نارِاس ،جطة لة كارةسات هيض شتيَكي ديكةى ليَناكةويَتةوة.
لة راسرتيدا رةطرةزى ناعرةقالنى لرة وآلترانى رؤذهةآلتردا لرة ميانرةى تةنطرذة
سياسييةكاندا بةرزةفتكردنى لةو بةرزةفتكردنةى كة لة بةرامبةر كيَشرة ئةتنييرةكان
يان ئايينيي ةكاندا ثيادةكريَن ،كةمرت نيية ،كةضى طرنطيدان بة ميَذوو و ئابوورى لةم
بارةيةوة شتيَكى الوةكى و كةم بةهاية ،بانطةشةكةرانى ثيَشكةوتنى سياسى راستيية
واقعييةكان لة بةرامبةر راستيية بيَطةردةكان بةالدةنيَنن.
-1فةرماندةى طشتى هيَزة بةريتانييةكان لة عيَراق ،كة دواى مردنى ذةنةرِالَ (مؤد)ى رزطاركةرى
بةغدا لة شويَنى دانرا .
16
ليَكردوون ،ثىَ دةضىَ لة راستيدا ئةوان حكوومرةتى دميةشرقيان ثشرتطوىَ خسرتبىَ .برةم
شيَوةية تةواو بىَ ئاطام لةوةى ،حاكمى سةربازى لة حةلةب ،كة فةرمانرةكانى دةردةكررد،
ئينطليزى يا فةرةنسى يا عةرةبى بووة .كاتىَ ثةيوةندى بة حةلةبةوة كررا ،بينررا حراكمى
حةلةب (شكرى ثاشا ئرةيوبى) بروو ،كرة دواى سر َى هةفترة رايطةيانرد كرة فةرمانبرةرة
عةرةبةكان بة ثيَضةوانةى ريَوشويَنةكامنان روويان لة ديَرةزور و ئةلبوكرةمال كرردووة ،برة
شيَوةيةكى زؤرةملىَ بة خيَرايرى طةرِيَنراونةترةوة .هرةر ضرةندة كيَشرةكة برة شريَوةيةكى
دؤستانة و كراتى يرةكاليى كرايرةوة ،برةآلم مرؤركيَكى ثررِ ضراوتيَِِينى دوذمنكارانرةى
َةى ثةميانى عيَراقى لرة برةكارهيَنانى و سروود ىلَ َستكارى بة جيَهيَش ،كة كؤمةل بةرهةل
وةرطرتنى كةمتةرخةمى نةكرد .هرةروةها لرة شروبات و ترة وزى 1414نويَنرةريَ لرة
َةى ثةميانى عيَراق ،كة دواتر بؤمان دةركةوت ئةو نويَنةرة ثياويَ بروو نويَنةرةكانى كؤمةل
َطةنامرة وناوى (رةمةزان شةالش) بوو ،لرة نيَروان هؤزةكرانى ديَررةزور دةسرورِايةوة ،بةل
ديكؤميَنتى واى بة دةس دةكرةويَ ،كرة خزمرةتى برة بةرذةوةندييرةكانى حكوومرةتى
َى بروو ،كرة برةعةرةبى دةكرد .رةمةزان بؤ خؤشي موختار يان سرةرؤك هرؤزيَكى لؤكرال
(ئةلبوسةراية) ناو دةبرا .ئةلبوسةراية هؤزى جووتيارةكان و مةرِداران بوو ،كة لة باكوور و
باشوورى ديَرةزور نيشتةجىَ ببوون .رةمةزان بؤ خؤى ئةفسةريَ بوو لة سوثاى توركى ،لة
بةرةى جةنطدا هةآلت و ثةيوةندى بة شةريفةوة كرد.
َةية ثةخشى دةكردن ،هةر تةنها بؤ ديَرةزور نةبوون ئةو بانطةشانةى كة ئةو كؤمةل
َكو عيَراقييةكانى سوريا بةردةوام ثةيوةندييان بة خزم و برادةرانيان لرة عيَراقرةوة بةل
دةكرد ،مةبةستيئ لةمرة هانردانى عيَراقييرةكان بروو ،بضرنة ثرالَ سروريا و داواى
سةربةخؤيى تةواو بكةن.
لة سورياوة بةمةبةستى يارمةتيردانى عيَراقييرةكان برؤ بآلوكردنرةوةى ئرةو برؤ
َكيدا ،ثارة رةوانةكراوة .1من زؤر ثرةرؤش نرةبووم، ضوونانة و ثةخشكردنى بة ناو خةل
-1سةبارةت بةمة بؤ راثؤرتى خراتوو (بيَرل) لرة برارةى ئيردارةى شرار ،بطرةرِيَوة ،الثرةرة 119
(نووسةر) .لة خوارةوة ئةو راظةية دةنووسني كة ئاماذةى بؤ كراوة ،لرة كتيَبرى (فصول منوتمروخ م
17
هةروةك ثيَشرت روومن كردةوة ،بؤ ئةوةى ناوضةى ديَرةزور خبريَتة ناو سنوورى عيَراقةوة،
ئةو ناوضةية هةر لة ديَرر زةمانرةوة بةشريَ برووة لرة سروريا .1بةنزيكبوونرةوة لرة
سةالحيية سنوورةكان كؤتاييران ديَر .ئةمرةش وايكرردووة حسرابكردن برؤ هيَرزى
سةربازى شتيَكى نابةجىَ بيَ ،ضونكة هيَزى سةربازى ئةطةر بةم شيَوةية لرة بارةطرا
َييرةكان دوور بيَ ،ناتوانريَ بةردةوام بيَر .نرةش دةتروانرا ثشر برة طةجنرة لؤكال
ببةسرتيَ ،هةريةكة لة (كاث كارظةر) دواى ئةويئ (كاث كاميَر) و (موالزم بويس)
بةيارمةتى دوو ئؤتؤمبيَلى زريثؤشةوة كة (كاث طؤرنل) ليَى دةخورِين ،توانييان برؤ
ماوةى هةش مانَ ثاريَزطارى لة ئاسرايئ و ئرارامى بكرةن و ريَطراى فرورِات برة
كراوةيى مبيَنيَتةوة ،سةربارى ئةوةى كة نزيكرتين مرةفرةزةى سرةربازى ليَيانرةوة لرة
رومادى يان لة موسلَ بوو .من ناوةناوة بة هؤى فرِؤكرة سرةردامن دةكرردن ،بةمرةش
َيان هةبيَ و ئاطادارى رووداوةكرانى ئرةو دةظرةرةش ، توانيم ثةيوةندى توندم لةطةل
َثشتى سةربازى مةحروميئ بوون ،برةآلم برؤ ضةسرثاندنةوةى هةرضةندة ئةوانة لة ثال
دةسةآلتى حكوومةت هؤكاري تازةيان داهيَنا و توانييان نرخى خؤراك بكةن بة نيوةى
ئةو نرخةى كة ثيَئ هاتنيان بؤ ئةوةىَ لة ئارادابوو ،ئةمةش يةكةم ش بروو كرة برؤ
ضينة هةذارةكان بكريَ .برةم شريَوةية .ئرارامى رةوشرةكة لرةو ماوةيرةدا شرايةنى
َدان بوو ،بةآلم ئيدارةكة ئيدارةيةكى كاتى بوو ،واتا لرةو ئيدارانرة برووة ،كرة ثياهةل
باريَكى طران دةخاتة ئةستؤى ئةفسةرة ثةيوةنديدارةكان.
حكوومةتى خاوةن شكؤ لة هاوينى 1414سنووريَكى كاتى ثيَشرنياز كررد ،كرة
َيَ كة رووبارى فورِاتى لة خوارووى ديَررةزور برة ضرةند ميليَر لرة بريتى بوو لة هيَل
َى 1402برة يوسرف ئةفةنردى سرويدى العراقماحلد ث) كراوة بة عةرةبى :سةيد طخلب ثاشا لة سال
راطةياندووة ،كة كؤى ئةو ثارةيةى وةريطرتووة ( )14222لريةى زيَر بووة ،ئةو ثيراوة سركاآلى لرة
كةمى ئةو برِة ثارةية كردووة ،كة بةشى هةموو اليةنةكان ناكات .هرةروةها زانرراوة كرة ()1222
لريةى ديكة ،شيَخ سةعيد نةقشةبةندى وةريطرتووة.
-1بؤ كتيَبى مؤزيل ( )The middle Euphratesبطةرِيَتةوة.
19
َيا دةرؤيش .بةآلم ئةو سنوورة سنطى رووبارى خاثور دةبرِى ،ئينجا بؤ ماوةيةك لةطةل
لةطةلَ رةوشى ناوضةكة ناتةبا بوو ،ضونكة عةشريةتةكانى ناوضةكة لة هرةردوو برةرى
رووبارى خاثور نيشتةجىَ ببوون ،بؤ سةقامطريى ئاسرايئ واى دةخواسر ،كرة ئرةو
هؤزانة بكةونة بةر يةك حكوومةتى ئينتيدابكراو .لةطةلَ ئةمةش لةو طفتوطؤيانةى لة
ئةيلوىل 1414لة نيَوان بةريتانياى مةزن و فةرِةنسا سازكرا ،برِيار درا بة شيَوةيةكى
كاتى ئةو سنوورة ثاريَزطارى ليَبكريَ و دانرا كة خاثور سنوورى جياكرةرةوةى نيَروان
عيَراق و سورياية .ئةو كرات ئرةمري فةيسرة َل بةمةبةسرتى بةشرداريكردن لرة ضرةند
كؤنطرةيةك لة ئةوروثا بوو ،بةآلم ديار نيية ئاخؤ ئةو ئاطادارى سروشتى ئةو برِيارة بوو
يان نا ،هةر ضةند ئةو (فةيسةلَ) دةيزانى هاوثةميانان نيازيان وايرة ،كرة ديَررةزور لرة
َةتى عيَراق وةدةربيَنن .ئةو بؤضوونةى كة لة سوريا باو بوو لرة سرةر ضوارضيَوةى دةول
ئةوة بوو كة بةريتانياي مةزن ،موتةسةرفيةى ديَرةزور بة تةواوى ضؤل دةكات ،ئةمةش
وا دةكات سنوورةكانى باشوورى كة لة قائيم كؤتايى دةهات و سنوورى ئيدارةى كؤنى
َرةى كرة سةردةمى توركةكان بوو ،دةطؤرِيَ ،يراخود لرة خروارووى (عانرة) لرةو خال
توركةكان بة شيَوةيةكى كاتى دياريان كرد ،سنوورةكانيان بطؤرِيَ .
ئررةو هةوآلنررةى بررؤ وةرطرتنررى زانيررارى لررة لةندةنررةوة بررؤ ئررةو مةبةسررتة دةدران،
َطةليَكى سةركةوتوو نةبوون ،كةس نةبوو ناوةرِؤكى ئةو برِيارة بزانىَ كة لرةم بارةيرةوة هةول
دراوة ،ثرؤتؤكؤليئ نةبوو ،هيض شتىَ يةكاليى نةكرابؤوة ،تاكؤ بتوانريَ بنووسريَتةوة.
َكرد. َى 1414هيَزةكانى بةريتانيا سوريايان ضرؤل لة ماوةى تشرينى يةكةمى سال
دواى ضةند رؤذيَ بة طويَي (كاث كاميَر) حراكمى سياسرى ديَررةزور ضررثيَنرا ،كرة
قائيمقراميَكى ترروركى هاتؤتررة حةسررةكة (شراريَكة كةوتؤتررة برراكوورى رؤذهررةآلتى
ديَرةزور) و لة نيَوانى عةشايةرةكاندا بآلوكراوةى واي بآلوكردؤترةوة ،كرة ئامراذة برة
هاتنةوةى بة ثةلةى توركةكان دةكات .كاث كاميَر برة دواى قائيمقرامى حةسرةكةى
نارد بؤ ئةوةى باسى بابةتةكة بكةن ،ئةويئ ثيَشنيازى بؤ كرد ،تاكؤ بضريَتة (سرةرى
كانى) و بةتةلةفؤن ثةيوةندى بة سةركردةى توركى لة ماردينةوة بكات .داواى ليَكرد
18
روونكردنةوة لة بارةي ئةو جوالنةوةية بدات .سةركردة توركييةكة وةآلمى دايةوة ،كة
ئةوان (واتة توركةكان) وا تيَطةيشتوون كة بةريتانيا ديَرةزوري ضرؤل كرردووة ،برةآلم
مادام كارةكة وا دةرنةضوو ،ئيَمة هرةر زوو قائيمقرامى خؤمران برانَ دةكةينرةوة،
هةروةها ئةطةر لة نيَوان مةرجةكانى ئاطربةستدا هيض بةنديَكى تيَدا نةبيَ ريَطرى لة
كارى توركان لةو دةظةرة بكات ،ضونكة ديَرةزور لة رووى ئيدارييرةوة سرةربة سروريا
َيئ دانةدةنرا.نةبوو ،هةروةها بة بةشيَ لة وياليةتى موسل
-1رةئووف ئةلكوبةيسى كة دواتر ماوةيةكى دريَذ لة حكوومةتى عيَراقى خزمرةتى كرردووة ،وةك
موتةسةريف و بةرِ يَوةبةرى طشتى ئةوقاف لةم دواييةدا ،هةرضى صديق ئةلدةملوضى ية بووة يرةكىَ
23
دةس و ثيَوةندةكانى ئةمري فةيسةلَ بوو ،ئةو ئةفسةرانة لةوانرة بروون كرة ذةنرةرِا َل
(ئةلةنبى) و ئةفسةرانى ئةرِكان زؤر ثشتيان ثىَ دةبةس .رةئرووف نووسرراويَكى لرة
جةعفةر ثاشا بؤ كاث كاميَر هيَنابوو ،تا دوو رؤذ ريَطةى ثيَنةدرا بيطةيةنيَتة كراث
كاميَر .لة نووسراوةكةدا جةعفةر ثاشا داواى لة ئةفسرةرانى برةريتانى كردبروو ،كرة
لةطةلَ رةئووف باسى باشرتين ئةو ئامرازانة بكةن كة بة هؤيرةوة ئاسرايئ بةرقرةرار
دةبيَ ،رةئووف بةط بة كاث كراميَرى راطةيانرد؛ ئرةو ريَنمرايى اليرة برؤ البردنرى
رةمةزان لة ثؤستةكةى و دةكريَ بة قائيمقام لة رقة ،بة دةستبةسرةرى برؤ حةلرةب
دةنيَردريَ .بةآلم لة بةر ئرةوةى هرةردوو نويَنةرةكرةى حكوومرةتى عرةرةبى هيَرزى
ثيَويستيان بؤ بةجيَهيَنانى ئةو فةرمانة نةبوو ،لة بةرئةوةى رةمةزان تاكة ثياو بوو كة
َييرةكاني طررذ دةكررد ،كراث نيَواني ئةفسةراني بةريتاني و دةمارطريي هرؤزة لؤكال
كاميَر ثيَشنيازى كرد كة هةموو كردةوةيةك بةرامبةر رةمةزان دواخبريَ بة ثيَويستى
زانى موالزم تؤفيق (دةملوضى) لةطةلَ ئةفسةريَكى بةريتانى برؤ ئةلبوكرةمال بضريَ
لةمبارةيةوة لةطةلَ دةسةآلتدارانى بةريتانى قسة بكات .منيئ لة هرةمان رؤذدا برة
فرِؤكة ضووبوومة ئةلبوكةمال ،تؤفيق بةط هانى دام ،كة هةرضى ثيَويستة بكريَ برؤ
ئةوةى سةربازانى بةريتانى بيكةن بؤ دةركردنى رةمةزان شةلالش لة ديَرةزور .وةآلمى
من ئةوة بوو كة ئيَمة هةرطيز نيازمان نةبووة ،دةس بةسةر ديَرةزور بطرين ،تةنها بؤ
سةثاندني ئاسايئ نةبيَ ،لةبةرئةوةى رةمةزان هؤكارى ئاذاوةى ئةو كات بوو ،بؤيرة
ئةركى حكوومةتى دميةشرق بروو ،كراريَكى وا بكرات رةوشرةكة برؤ براريَكى ئرارام
بطةريَنيَتررةوة .بررؤ هررةمان مةبةس ر فرِؤكررةكان بآلوكراوةيرران بةسررةر ديَرررةزور دا
بةردايةوة ،لة بآلوكراوةكان تيش خرابووة سةر ئةوةى ،كة ئةطةر رةمةزان ئةفسةر و
ثياوانى بة سةآلمةتى لة ماوةى 09سةعاتدا بطةيةنيَتة ئةلبوكةمال ،ئرةوا ديَررةزور
هيض دةستى ليَنادريَ .
لة ئةفسةرة ثيَشكةوتووةكانى سوثاى عيَراقى ،هةرضى جةعفةر ثاشا ئةلعةسركةرى يرة ،كةسريَكى
َى 1414كوذرا.ناسراوة ،لة كودةتاى بةكر صدقى سال
24
لة 00ى كانوونى يةكةم بةندييةكان ئازاد كران و ديَرةزور يان جيَهيَش ،دوايى
دلَنيا كران كة دانيشتوانة كريستانةكانى ديَرةزور ئازار نادريَن .لرة ذيَرر رؤشرنايى
رووداوةكانى كة دواتر روويان دا ،ئةو برِيارةى كة لةمبارةيةوة دام لة اليرةن ضرةند
اليةنيَ طفتوطؤ كرا ،ديتم لة سةر هةلَةم ،من دةبوايرة فشرار خبةمرة سرةر (سريَر
جررؤرم مرراكمؤن) سررةبارةت بررة ثيَويسررتى بررةكارهيَنانى ضررةك بررؤ طةرِاندنررةوةى
رةوشةكة ،تا ئةو كاتة ى كيَشةكة بة شيَوةيةكى ئاشتى لةطةلَ حكوومرةتى سروريا
بة ريَطةى ديثلؤماسى يةكاليى دةكريَتةوة ،بةآلم ثيَويستة لةاليةكى ديكةوة باسرى
ئةمانة بكةين:
-1ديَرةزور بؤ سوريا تايبةت كرابوو.
-0وةزارةتى جةنَ و حكوومةتى سورى و ئةفسرةرانى برةريتانى طريَردراو برةم
حكوو مةتةوة ،رةوشة نالةبارةكةيان لة ثيَطةيرةكى نادروسر هرةر لرة بنرةماوة لرة
بةردةستى ئيَمة دانا.
َةتردانى سرةربازان -1كةمى سةرباز و هؤكارةكرانى طواسرتنةوة ،كرة دواى مؤل
روويدا ،وايكرد بةرِيَوةبردنى ضاالكيية سةربازييةكان برة هرؤى دوورى ماوةكرانى لرة
بنكة سةرةكييةكةى لة بةغدا ،كاريَكى ئةستةم بيَ .ئةستةمة بتوانريَر دريَرذة برة
ثةيوةندى نيَوان ديَرةزور و بةغدا يان موسلَ بدريَ لرة كاتيَكردا ئةطرةر هرةر جرؤرة
ناهاوسةنطييةك روويدا .بؤية بؤ هةموو باروزروفيَ دةردةكرةويَ كرة ئرةو برِيرارةى
داومة ،تاكة برِياريَكة كة تواناى جيَبةجيَكردنى هةبيَ .
مةولود لة ديَرةزور
لة نيوةى كرانوونى دووةم هيَشرتا رةوشرةكة باشررت نرةبوو ،كراتىَ رةمرةزان
شةلالش ضووة حةلةب و بة مةولوود ثاشرا مروخليس طرؤرِدرا ،مرةولوود ثاشرا
سةركردةيةكى سةربازى يةكىَ لة بنكرة سرةربازيي ةكانى ثيَشروو بروو ،بةرِةطرةز
عيَراقى بوو ، 0وةكو ئةوةى ثيَئ خؤى خةلَ كى موسلَ بوو ،هةروةها ئةنداميَكى
ديررارى كؤمةلَررةى ثررةميانى عيَراقرر ى برروو ،يةكررةم هررةنطاو دواى وةرطرتنررى
َيَر .:رةمرةزان برة هانردانى (ياسرني ئرةهلامشى) لرة -1عةىل جةودةت لة ((يادداشتةكانى)) دةل
دةورووبةرى ديَرةزور هيَرشى كردة سةر ئينطليز.
-0رةمةزان شةلالش بةرِةطةز عرياقى نةبوو ،بةآلم سةر بة يرةكىَ لرة هؤزةكرانى ديَررةزور (ئرةلبو
َكى سةراية) بوو ،هةروةك ثيَشرت نووسةر ئاماذةى ثيَداوة ،بةآلم مةولوود ثاشا هةر لة بنةضةوة خرةل
تكري بوو ،دواتر بة مةولوود موخليس ناسرا.
27
سةركردايةتى ئةوةبوو نامةيةكى بؤ سةركردةى طشتى لة بةغردا نووسرى و ثيَرى
راطةياند كة سنو ورى خاثور بة فاكتةرى عةشايرى نابيَ وامبيَنيَتةوة ،داواى كرد
ثاشةكشةى خيَرا بؤ دؤلَى حؤران بكريَ ،بةآلم ئةو ئةلتةرناتيظةى كرة مرةولوود
ثاشا خستيةرِ وو بةهةمان برِ رووبةرِوو ى نارةزايرةتى دةبيَترةوة ،ضرونكة ئةطرةر
وابكريَ ،ئةوا هؤزى (دليَم) بة شيَوةيةكى رةمةكى بؤ دوو بةش كرةرت دةبرىَ.
هةروةها لة هةمان كاتدا داواى دووبارة طةرِ انةوةي خزمةتطوزارييةكانى ثؤستة و
نامةى كردبوو .جطة لةو شيَوةيةى كة بة هؤيةوة وةآلمرى شرةلالش درايرة ،برة
هةمان شيَوة وةآلم ى درايةوة ،ئةويئ ئةوة بوو كة ريَككةوتن لة سةر سنوور لرة
ئةوروثا تةواو بووة ،ناكريَ طفتوطؤى ئرةو بابةترة بكريَر ،ترةنها لرة ريَطرةى
ديثلوماسى باو نةبيَ .ضةك و تةقةمةنى و ئازووقة رةوانةى ئةلبوكرةمال كررا،
بةآلم ئةو ناوضةيةى كة بة دريَذايى خاثور دريَذ ببو وةوة لرة ترسرى برةرةنطارى و
خويَنريَذى داطري نةكرا .ئةطةر خؤمران بروارد لرةوةى كرة حكوومرةتى عرةرةبى
بةرثرس نيية لةوةى كة ئةفسةرانى ئةجناميان داوة و حالَ ةتي جرةنَ لرة ئرارادا
نيي ة ئةم ئةطةرة زؤر سةختة مبيَنيَتةوة .ئةطةر مةولوود سرةرقالَى بآلوكردنرةوةى
ثرِؤ ثاطةندةى دوذمن كارانة بيَ وةك شةلالش ،نامةكانى طةيشتة شريَخةكان ،ترا
شيَخانى عة ارةش لة باشروور .ثرىَ دةضروو ثارةيرةكى زؤريرئ درابيَر ( 1ئرةو
ثارةيةش بىَ طومان حكوومةتى خاوةن شكؤى بةريتانى دةيدات) ،ئرةو ثارانرةش
بة سةر ئةو سةرؤك هؤزانة دابةش دةكرا ،كة تواناى نانةوةى ئاذاوة و ثةشيَوى و
نيطةراني يان لة ناوضةى قةلَةمرِةوى بةريتانى هةبوو .ثشوودريَذى ئيَمة كارى لرة
-1لة (يادداشتةكانى) عةىل جةودةت دا هاتووة كرة برة نويَنةرايرةتى ئةفسرةرة عرياقييرةكان
ضؤتة الى مةلي فةيسةلَ لة شام ،سةبارةت بةو جوالنةوانةى لة ديَرةزور و دواترر لرة تةلةعفرةر
روويان دةدا .مةلي فةيسةلَ بة دوو دلَييةوة رازى بروو كرة برة ( )1هرةزار جونرةيهى ميسررى
يارمةتييان بدات.
29
اليةنطرامنان كرد ،ئةوان لةوة نةدةطةيش كة بؤضى حكوومةتى بةريتانى كيَشةى
نةيارامنان ( هيض و ثوضيَكى دز و تاآلنكةرى وةك مةولوود ثاشرا و دواكرةوتوانى)
راستةوخؤ يةكاليى ناكاتةوة ،بؤ ضى ثاريَزطارى و يارمةتى بة ثةلةى ئةو كةسرانة
ناكررةين كررة ئامررادةن لررة تررةكمان بوةسرر ،ئةطررةر دلَنيامرران كررردن كررة
تؤلةيان ليَناسةنريَتةوة.
بؤ ضةسثاندنى رةوشةكة لةسةر بنةمايةكى ئارام ،لرة كؤترايى كرانوونى دووةم
بةرةو سةالحية (كة دةكةويَتة نيَوان ئةلبوكةمال و خاثور) ضووينة ثيَئ .مرةولوود
ئةو بةرةوثيَشضروونةى ئيَمرةى كرردة بةهانرة برؤ ئةجنامردانى ضرةند كردةوةيرةكى
دوذمنكارانة و رايطةياند ،كة ئرةو ناتوانيَر ترورِةيى هؤزةكران كرت بكرات .لرة
ناوةرِاسررتى شرروبات بررة سررةركردايةتى ئةفسررةريَكى عررةرةب هيَرشرركراية سررةر
ئةلبوكةمال ،ئةمة لة كاتيَدا هيَلَةكانى هاتووضؤ (طةياندن)ى برةريتانى ترا قرائيم
رووبةرِ ووى داطريكارى بةردةوام دةبووةوة.
سيَر جؤرم ماكمؤن نووسراويَكى ئاطاداركردنةوةى ئاراستةى مةولوود كرد ،لة
ريَطةى حكوو مةتى خاوةن شكؤ ،واى لة حكومرةتى دميةشرق طةيانرد ،كرة ئرةو
بةرثرسة لة هةر دةستدريَذيةك كة هؤزةكان يان فةرمانبةرانى سةر بة مةولوود لة
سةر سنوورى كراتى ئرةجنامى بردةن ،هرةروةها رايطةيانرد كرة برةردةوامبوونى
يارمةتيية داراييةكانى بةريتانياى مةزن كرة هيَشرتا برة حكوومرةتى عرةرةبى
دةدريَ لة سةر تواناى ئةو حكوومةتة لة جيَبةجيَكردنى رذيَم و ئاسايئ بةزةبر،
بةندة .بةآلم ئةو تونديي ة ،هةروةك توندييةكانى بةر خؤى بىَ سوود بوو ،ريَطة بة
رةمةزان درا يان فةرمانى ثيَكرا بطةرِيَتةوة ديَرةزور ،مةولوود لة شويَنى خؤى لة
حةلررةب يارمررةتى سررةربازى لررة سررةربازة نيزامييررةكان لةطررةلَ خررؤى هيَنررا،
عيَراق ييةكى توندوتيذ بة حاكمى مةيادين دانررا .ئرةو ثرِؤ ثاطةندانرةى كرة لرةو
مةلَبةندانةوة دةردةضوون ثرِ دةرمارطريى بوون و دةطةيشتنة كةربةال و نةجرةف،
سةربارى ئةمانةش يارمةتى دارايى بةريتانى بؤ حكوومةتى عةرةبى لرة سروريا
28
نةوةك هةر نةوةستا ،بةلَكو برِيَكيشى ىلَ كرةم نرةبووة .لرة كاتيَكردا مرةولوود
سةرقالَى هاندانى خةلَ بوو لة ناوضةكانى فورِات بؤ جيهادكردن ،ئةمري فةيسةلَ
لة ثاريس طةرِ ايةوة ،يةكسةر نامةيرةكى برؤ قراهرية نووسرى و داواى ليَبروردنى
لةوةى كة لة ديَرةزور روويداوة دةربرِى ،دلَنةوايى كردن كة هةنطاوى ثيَويس بؤ
دووبارة روونةدانةوةى رووداوى لةم ضةشنة ،دةنيَ .بةآلم لرة نامةكرةدا ئامراذة
بةوة كرابوو ،كة سنوورى كاتى بة شيَوةيةكى رةمةكى مولَ و مرالَى هؤزةكران
دةكررات بررة دووبةشررةوة ،ئةمررةش زؤر جررار دةبيَتررة هررؤى نانررةوةى ئرراذاوة و
تيَكنةطةيش ،بؤية ثيَشنيارى ثيَكهيَنرانى ليَذنةيرةكى تيَكرةآلو لرة عرةرةب و
بةريتانى كرد ،كة كار بؤ هةموا ركردنى ئةو ريَ وشويَنانة بكةن كرة لرة كرانوونى
دووةم ثيَى طةيشتبووين .يةكسةر لة سةر ثيَشرنيازةكة رةزامةنردى ثيشراندرا،1
هةلَويَستى مةولوود لةو سةردةمةدا زياتر عاقالنة بروو .رةمرةزان شرةلالش لرة
اليةن سةركردةى طشتي يةوة بانطكرا ،طةرِايرةوة ديَررةزور و لةطرةلَ مرةولوود دا
ي ةكانطري بوون ،دواتر طةرِايةوة ناو هؤزةكةى خرؤى كرة زؤر ليَرى دوور نرةبوون.
دواى سةثاندنى بام و سةرانة بةسةر هؤزة نةيارةكان.
لة سةرةتاكانى مايس دةسةآلمتان ثيَدرا كرة برؤ خراىل ثيَشرةوة لرة ئةلبوكرةمال
بطةرِيَنةوة ئةو شويَنةي كة سنوورى نيَوان عيَراق و سورياي ثيَدا دريَذ دةبيَتةوة.
-1ئةوةى لة يادداشتةكانى عةىل جةودةتدا هاتووة ،واى تيَدةطةين كة ((كاتىَ مةولوود مروخليس
حاكمى ديَرةروز بووة ،كؤلؤنيل ليمجن حراكمى سرةربازى برةريتانى لرة فروراتى سرةروو داواى لرة
حكوومةتى ديَرةروز كردووة كة شانديَ ديارى بكات بؤ ئةوةى سةبارةت بة بابةتى سرنوورى نيَروان
عرياق و سوريا دانوستاندن بكةن ،مةولوود عةىل جةودةت و تةحسني عةىل بؤ دانوستاندنةكة نارد،
كؤبوونةوةكة لة ((عةشارة)) سازكرا و برِياردرا ئينطليزةكان لة ئةلبوكةمال ثاشةكشة بكةن ،لةبرةر
ئةوةى هؤزي ((عةقيدات))ى تيَداية ،بةم شيَوةية ئةم هةريَمة عيَراقيية لة شريَوة و رووخسراردا برة
دةستى عرياقييةوة ،لة عرياق كرايةوة.
32
ضاالكيى عيَراقييةكان لة شام
ثيَئ ئةوةى كؤبوونةوةى فورِات طرىَ بدريَ ،كؤنطرةى سورى لة دميةشق سازكرا و
لرة 11ى ئرازار راطةيررةنرا كرة فةيسررةلَ مرةليكى سررورياية .1دةسرتةيةكى ديكررة،
َى 1402فةيسةلَ بة -1لة سةعات ( )1ى دواى نيَوةرِؤى رؤذى دووشة ة ريَكةوتى 0ى ئازارى سال
مةليكى سوريا راطةيةنرا ،نةوةك لة رؤذى 11ى ئازار ،هةروةك ويلسن ليَرةدا باسرى دةكرات ،ئرةم
َميَ لة كؤنطرةى سورى كة لة 1402/1/4طريَدرابوو ،دياريكرا ،مةلي فةيسرةلَ رؤذةش وةك وةال
لةو كؤنطرةية ثيَشرت طوتاريَكى ثيَشكةش كردبوو .كؤنطرةى طشتى سوري وةك ئةجنوومةنى نويَنةران
و ئةجنوومةنى دامةزراندن بوو .كؤنطرةكة نويَنةرانى سورياى طةورةى لة خؤ طرتبروو ،برة سروريا و
َبذيَردران ،ئةو
َبذاردنى عومسانى لة سوريا هةلفةلةستني و لوبنان ،ئةندامةكانى بة طويَرةى ياساى هةل
بةياننامةية لة هةيوانى تةالرى شارةوانى دميةشق لة ئاهةنطيَكى طةورة خويَندرايةوة ،راطةيةنرا كرة
َيكى ئرةو َى كرورِى حوسرني مرةل سوريا بة هةر سىَ ثارضةكةيةوة سةربةخؤية ،راطةيةنرا كة فةيسةل
َتيَكى ئةوروثييةوة بيَ رةتكردةوة. َتةية .هةروةها هةموو ئينتيداب و ثاريَزطارييةكى لة هةر والوال
هةروةها داوا كرا عرياق سةربةخؤ بيَ و لةطةلَ سوريا يةكطرتنيَكى سياسرى ئرابوورى ثيَكبهيَرنن.
شتيَكى سروشتى بوو كة بةياننامةكة هاوثةميانان تؤرِة بكات ،لة بةر ئةوة لؤرد (كرريزن) برة نراوى
هةردوو حكوومةتى بةريتانى و فةرِةنسى بة زمانيَكى تونرد لرة بروسركةيةكدا نرارِةزايى لرة سرةر
بةياننامةكة طررت و رايطةيانرد كرة كرؤنطرةى سرورى دةسرتةيةكى شرةرعى نرةبوو ،راطةيانردنى
َنةى باسكراوة ،كؤسرت دةخاترة برةردةم ئةركرةكانى كرؤنطرةى ئاشرتى لةطرة َل برِ يارةكانى لةو خاال
َبرذيَرِدرا بروو،
َمى دايةوة كة كؤنطرةكة ثيَشرت ثيَئ ماوةيةك هةل َم مةلي فةيسةلَ وةال توركيا .بةال
كؤنطرةكررة كررارى خررؤى كررردووة و برِيررارى دةركررردووة ،ثيَشرررتيئ بررةريتانيا نررارِةزايى لررة سررةر
دةرنةبرِيووة ،ئةو كؤبوونةوةيةى كة بةياننامةكةى ىلَ دةرضوو يةكةم كؤبوونةوة نةبووة ،ئةو برِطةيةى
كة تايبةت بوو بة عرياق دةقةكةى بةم شيَوةية بوو .لةبةر ئةوةى شؤرِشى عرةرةبى برؤ رزطراركردنى
َى عةرةبى لة حوكمى توركان بةرثا بوو ،ئةو هؤكارانةى كة سوريا برؤ راطةيانردنى سرةربةخؤيى طةل
خؤى ثشتى ثىَ بةس ،هةمان هؤكارن كة عرياق بؤ سةربةخؤيى خؤى ثشتى ثرىَ دةبةسرتىَ ،لةبرةر
ئةوةى لة نيَوان هةردوو هةريَمةكة (عرياق +سوريا) ثةيوةندى و ثةيوةسرتبوونى زمران و ميَرذوو و
31
بانطةشةى عيَراقى بوونى دةكرد ،كؤبووةوة ،ئةو دةسرتةية لرة ئةفسرةرانى بةرةطرةز
عيَراقى كة لة سوريا نيشتةجىَ ببوون ،ثيَكهاتبوون ،1براكةى شةريف عةبدول
َآليان بة
ئةمريى عيَراق ثاآلوت.
لة نيَوان ئةو ئةفسةرانة ثياوى بةتوانا و ئازا هةبوون ،كة توانييان متمانرةى ئرةو
ئةفسةرة بةريتانييانةى كة لة سوريا كاريان دةكرد بةدةستبيَنن .ئةوانة دةميَر بروو
بةو برِواية هاندرا بوون ،كة ئينتيدابى بةريتانى بؤ سوريا نيعمةتة نرةوةك ئينتيردابى
ئابوورى و سروشتى و رةطةز هةية ،ئةمةش وا دةكات هةردووال دةسرتبةردارى يرةكرت نرةبن ،ئيَمرة
داواى سةربةخؤيى هةريَمى عرياق بة شيَوةيةكى تةواو سةربةخؤ دةكةين ثيَويستة هرةردوو هةريَمرة
براكة ئيتيحاديَكى سياسى و ئرابوورى ثيَر بهيَرنن ((برؤ (رؤذى مةيسرةلون /سوخط ماحلصور م) و
(يادداشتةكانى تؤفيق ئةلسويدى و عةىل جةودةت) بطةرِيَوة)).
-1هةموو ئةو عرياقييانةى لة دميةشق بة ناوى (كؤنطرةى عرياق) كؤببوونةوة هرةموويان ئةفسرةر
َم زؤربةيان ئةفسةربوون .هةروةك لة ناوةكانيان ديرارة -:تؤفيرق ئةلسرويدى (سرةرؤكىنةبوون ،بةال
كؤنطرة) ،جةعفرةر عةسركةرى ،نراجى ئةلسرويدى ،رةزا ئةلشرةبيبى ،سرةعيد شريَخلى ،سرةعيد
مةدفةعى ،تةحسني عةىل ،ئيسماعيل نامق ،سرامى ئؤرفرةىل ،يوسرف وةهبرى ،ئةمحرةد رةفيرق،
رةشيد ئةهلاشى ،عةبدولةتيف فةالمى ،فةرةم عةمارة ،حةمدى صدرالدين ،نورى ئةلقازى ،سرةبي
نةجيب ،مةمحوود ئةديب ،تةوفيق ئةهلاشى ،حمة ةد ئةلبةسام ،ئيِاهيم كةمال ،نرةزيف ئةلشراوى،
بةكر صديق ،عةىل جةودةت ،جةميل حمةمةد مةدفرةعى ،مرةكى شرةربةتى ،سراب عةبردولنور،
ئةسعةد صاحب حاجى حمة ةد فةير ،عةبدولال عةىل ئةلدليمى ،عيزةت كةرخى .ئةوةى خوارةوة لة
برِيارةكانى كؤنطرةى عرياقيية ،كرة هاوكاترة لةطرةلَ كؤبوونرةوةى كرؤنطرةى سرورى (0ى ئرازارى
َى كاركردن بؤ عرياقى ذيَر داطريكارى بةريتانى هاتؤترةثيَئ، :)1402كاتىَ عرياقييةكان بينيان هةل
لةمبارةيةوة عرياقييةكانى سوريا بريورِايران طؤرييرةوة ،دةنطيران يرةك خسر .بؤيرة برِياريران دا
َت دوورن و نراتوانن كؤنطرةيةك بؤ ضارةنووس و داهاتووى عرياق ساز بكةن ،ئةطةرضى ئةوان لرة وال
زؤر لةوانةى ئةو ئةركة دةيانطريَتةوة كؤبكةنةوة ،ئةمرة ترةنها ويسرتيَكة برؤ دةربرِينرى خواسرتى
َكى خؤيان بؤ ئةوةى بةهةر شيَوةيةك بيَ طويَيان لة دةنطمان بيَ . خةل
32
فةرِةنسى ،ئةوانة كاتيان نةبوو بةشيَوازى تايبةتى خؤيان ئةمة بسرةمليَنن .هرةر لرةو
سةروبةندة دا بوو كة بؤيان دةركةوت ،كة هةموو ئةو هيوايةى هةيانبوو سةركةوتنى
بةدى نةهيَنا .بؤية ئارِاستةى ديدطايان بؤ عيَراق وةرطريا .1ئةوانة تةواو برِوايان وا بوو
كة بةريتانياي مرةزن بةهرةر شريَوازيَ بيَر ئرةو بةياننامرةى نيَروان (ئينطليرز +
فةرِةنسا) لة عيَراق جيَبةجىَ دةكات ،هةرضةندة شيَوةى حكوومةتةكة بةو جؤرة بروو
كة داطريكارى سةربازى بةريتانى دةخيواس .ئةو ئةفسةرانة بىَ ئاطابوون لرةوةى كرة
حكوومةتى خاوةنشكؤ دةيتوانى هةموو دةسةآلتيَكى سةربازيم بؤ لة نراوبردنى هرةر
َى ،ثيَ بدا ،هةروةها ئةفسةرة بةريتانييةكانى سورياش برة جؤرة حكوومةتيَكى لؤكال
كةميَ ثاساوةوة وةكو ئةفسةرة عيَراقييةكان لرة تراريكى رووضرووبوون ،ترةواو برىَ
ئاطابوون لةو ئالؤزييةى كة بة هؤى ثةشريَوييةكانى كوردسرتانةوة هاتبوونرة ئراراوة.
ئيَران دةسةآلتيَكى طةورةى ثةيدا كردبوو ،دةبواية ضاوديَرى زياتر لة سةر هةزار ديل و
ثةناهةندةى جةنَ بكرابواية ،ئةفسةرة بةريتانييةكان بةو برِوايةى كرة ئرةوةى ثيَرى
دةطوتريَ ((سياسة التهنيد)) كة ئيدارةى مةدةنى لرة بةغردا دةسرتى ثيَوةطرتبروو،
-1دواى دروستبوونى حكوومةتى عةرةبى لة سوريا ،شتيَكى سروشتى بوو ،كة ئةوانرة ضراو بِِنرة
َتةكةيان .ليَرةدا بةم بؤنةيةوة باسى ئةوةى عةىل جةودةت لة (يادداشتةكانى) نووسريويةتى لرةم وال
َيَر :سرةيرى بارةية دةكةين ،عةىل جةودةت لة دميةشق ضاوى بة مةلي فةيسرةلَ دةكرةويَ و دةل
َتى ئينطليزةكانرة، َتى فةرِةنسييةكانة و عرياق و فةلةستني لة ذيَر دةسرةال
لوبنان بكة لة ذيَر دةسةال
َى روونكردؤترةوة كرة ضرؤن هةرضى ئيَمةين ،بىَ شويَن و ثةناطة ماوينةوة .دواتر بؤ مةلي فةيسرةل
ياسني ئةهلاشى رفيَنراوة و لة روميَلة خراوةتةوة ذيَر نيشتةجيَبوونى بة زؤرةمليَوة .ئةوةى بؤ فةيسةلَ
روونكردؤتةوة بةسةر جةميل مةدفةعى و ئيِاهيم كةمال هاتووة ،كاتىَ بؤ بينينى خزم و كةسانيان
سةردانى عرياقيان كرد ،لةوىَ حاكمى سةربازى بة دوايان دةنيَرىَ و داوايان ىلَ دةكرات عررياق جرىَ
َن .ئيَمةى عرياقى لة سوريا وا هةس دةكةين حةزمان ثىَ ناكرةن ،ئةمرةى لرةذيَر كاريطرةرى بهيَل
ثرِؤثاطةندةى فةرِةنسييةكان كة دذ بة ئيَمةى دةكات ،لةبرةر ئرةو هؤكارانرة برِيارمانرداوة ،بضرينة
َيَن بوو ،بةرامبةر عةرةب.
ديَرةروز و شةرِى ئينطليزى بكةين ،كة بىَ بةل
33
تاكة كؤسثي بةردةم هيوا و ئاواتى ئةفسةرة عيَراقييةكانة ،لة سةر ئةو باوةرِة هرانى
ئةفسةرةكانيان دةدا .هةر لةو سةروبةندة وابوو ،ئةو سةركردانة طةيشتنة ئةو باوةرِةى
كة تاكة ئامرازيَ بؤ طةيش بة ئاماجنةكانيان و ضاوتيَِينة سياسييةكانيان بريتييرة
لة هيَرشكردنة سةر ئيدارةى مةدةنى لة بةغدا .لة راستيدا ئرةم بؤضروونةيان تؤزيَر
ثاساوهيَنةر بوو ،ضونكة حكوومةتى خاوةنشكؤ بة شيَوةيةكى بنِِ لة سةر ئةوة رازى
نةبوو ،كة لة بارةى بةياننامةى (فةرِةنسى +ئينطليزى) كرة لرة 0ى تشررينى دووةم
1414دةرضوو ،ئةوةى تايبةتة بة عيَراق هيض روونكردنةوةيةك دةربكرات ،هرةروةها
ريَطةى بة منيئ نةدا ئةو كارة بكةم.
-1كاتىَ هيَزةكانى ئينطليز لة بةسرةوة بؤ سةر بةغدا هاتن ،ضارلز تاوزند سةركردةى طشتى بوو لة
بةرةى جةنطي كوت ،هيَزةكانى توركيا هيَزةكانى تاوزنديان بؤ ماوةى شةش مانَ طةمارؤدا ،ناضار
بوو خؤى بةدةستةوة بدات.
42
بهيَنيَن .عةرةبةكان لةمبارةيةوة را و ئارةزوويان تيَكةآلو ببوو .لةو باوةرِةدام ئةوان
هةموويان برةبىَ جياكردنرةوة ،ضراوةرِوانى مانرةوةى حكوومرةتى برةريتانى ليَررة
دةكةن!! ئةوان (عةرةبةكان) سةبارةت بة جؤرى ئةو حكوومةتة سةربةخؤيةى داواى
دةكةن ،جياوازن .ئيَمة ثيَشنيارى ئةوة ناكةين؛ كة ئةو وآلت ة هةروةك ضؤن بةشريَ
بيَ لة بةريتانيا حوكم بكريَ لة سةر ئةم بنةماية قرانوونى برؤ دابنريَر ،ئةمرة
بؤضوونى ئيَمة نيية .بؤضوونى ئيَمة ئةوةية؛ كة دةبيَ ئةوان خؤيان حوكمى خؤيان
بكةن ،ئيَمةش بةو ثيَيةى وآلتى ئينتيدابني لة سةرمان ثيَويستة راويَذ و ضاوسراغى
بةكاروبارةكان ثيَشكةشيان بكةين .لة بةرِيَوةبردنى كارةكاندا يارمرةتييان بردةين،
بةآلم حكوومةتةكة دةبيَ حكوومةتيَكى عةرةبى بيَ .ريَز لةو بةلَيَنة دةطرين كة
لة تشرينى دووةمى 1410لةمبارةيةوة بة هاوثةميانامنان دا ،ئةطةر هريض وآلتيَر
نةضيَتة ذيَر بةرثرسياريَتى ،بةرثرسياريَتى باآل ،لة دامةزراندنى ئرةو حكوومةترة و
ثيَشكةشكردنى راويَذ بؤى ،دةرةجنامى خراثى ليَ دةكةويَتةوة .بةآلم ئاخؤ جطة لرة
بةريتانياى مةزن هيض وآل تيَكى ديكة ئةو بةرثرسرياريَتيي ة لرة ئةسرتؤ دةطريَر ؟!
رادةستكردنى وآل تةكة بؤ هةر اليرةنيَكى ديكر ة لةطرةلَ خواسرتةكانى دانيشرتوانة
عةرةبةكةى ناكؤك دةبيَ .ئةوان بة تةواو لةسةر ئةوة كؤكن ،كة دووبارة دةسةآلتى
ترروركى قررةبوو ل ناكةنررةوة ،هررةروةها ئررةوان رازيررن بررة حكررومى بررةريتانى و
سةرثةرشتيكردنى بةريتانى .كاتىَ كار دةطاتة ئةوةى يةكىَ لة كورِانى خانرةوادةى
شةريف بةسةريانةوة بكريَ برة دةسرةآل تدار ،يران هةركةسريَكى ديكرة ،دةبيرنني
لةنيَوان خؤيان بةشيَوةيةكى نابةدلَ دابةش دةبن ،ئةمةش يةكيَكة لةو سةختييانةى
كة رِووبةرِووى دةبنةوة .ئيَمة مافى ئرةوةمان نييرة قسرةبكةين ضرونكة وآلتيَكرى
بةسةر عيَراقةوة ئينتيداب كراوين .لة كاتيَكدا هيَش تا طريَدانى ثةمياننامرة لةطرةلَ
توركيا تةواو نةبووة ،كاتىَ ئةمة بةشيَوةيةكى كؤتايى برِيارى لةسةر درا ،كيَشرةى
كىَ دةولَةتى ئينتيدابكراو دةبيَ ،ضارةسةر كرا ،بة دلَنيايي ةوة داواى مافى بوون بة
دةولَةتى ئينتيدابكراوى عيَراق بة موسلَيشةوة ،دةكةين.
41
لةطةلَ ئةوةى ئةو ئةندامانةى بةشداريان لةو طفتوطؤية كررد ،كةسريان سرةردانى
عيَراقيان نةكردبوو ،بةآلم كؤدةنطييةك لة نيَوان سةرجةم ثارتةكان لةسةر ئرةوةى كرة
دةبيَ ئينتيداب ثةسةند بكريَ و حكوومةتى عةرةبيئ ثيَكبهيَنريَ ،لة ئارادابوو.
بةرِيَز (ئؤرمزبى طؤر) كة رةخنةكاني سةبارةت بة سياسةتةكانى بةريتانيا لرة عيَرراق
بةشيَوةيةكى طشتى ثرؤسةيةكى دووربرني بروو ،لرةو طفتوطؤيرةى كرة سرةبارةت برة
مةزنرردةكانى سرروثا ئررةجنام دران ثرريَئ ضررةند رؤذ ،رايطةيانررد كررة بررة دووبررارة
بةرهةمهيَنانةوةى 19مليرؤن ئيكرةر لرةو زةويانرةى عيَرراق كرة رؤذيَر لرة رؤذان
َى تيَدا دةكرا و بووبوو بة عرةمبارى دانةويَلرةى جيهران ،ئرةركيَكى طرةورة كشتوكال
دةخةينة سةر شامنان ،بةآلم ئرةو زةوييانرة برة هرؤى ويَرانكرارى مرؤظةكانرةوة بؤترة
بيابانيَكى وش .طةشةكردنى عيَراق لةو شتانةية ،كة ثيَويستة بؤ دابةزينى نرخةكان
و زيادكردنى بةرهةم لة جيهاندا حيسابى بؤ دةكريَ .
َى 1404بروو برة سركرتيَرى ليذنرةى -1ثيَشرت سكرتيَرى حكوومةتى قوتاخبانةكان بوون لرة سرال
مةركةزى هيندى ،بؤ ئةوةى لةطةلَ ليذنةى ياسايى (كة برة سرةرؤكايةتى جرؤن سرامون بروو) لرة
كؤنطرةيةكى هاوبةشى ئازاد كؤببيَتةوة – نووسةر.
43
هةروةها هةموو ئةو طرو وثانةى مةيلردارى توركيران هةيرة و لةطرةلَ دةسرتةيةكى
سوريى بضووك 1بةداطريكاري رازي نني .ثيَشرت كاريطةرى ئةو طرووثانةمان لة بةغدا
و نةجةف لة ريَطةى ياريكردن بة هةستى ئاي ينى و نيشتمانى تاقيكردةوة ،سرةختة
خةلَكى ميانرِةو بةرطرى ئةو فشارة بكةن ،كرة تونردرِةوةكان ئاراسرتةيان دةكرةن.
رازيبرروون بررة ضرراوديَرى وآلت يَكررى مةسرريحى و ئامؤذطررارى وةرطرررتن ليَ رى ،بررة
خيانةتكردن لرة ديرن و رةطرةز دادةنررا ،تونردرِةكان هرةموو هيَزيَكرى عراتفى و
دةمارطريى ئايي نى و سةرجةم تواناكانى طةندةلَيان البوو.
ئةمة كاريَكى دادثةروةرانة نابيَ بؤ اليةنطرانى سياسةتى ئينتيداب ،بةو ثيَيةى
كافر و خيانةتكاران ،سةرلةنوىَ رووبةرِووى خراثةكارى ببنةوة ،ئةطةر هيض ليَردوانيَ
لة ئيَمةوة سةبارةت بة سياسةتى ئاينردة دةرنةضريَ ،ئرةوا نابيَر ضراوةرِوانى ئرةو
ثيَشطرييية تا كؤتايى بكةين .لةطةلَ ئةطةرى طةرِانةوةى توركان بؤ وآلت ،ناكريَ لة
َ ضاوةرِيَى رايةكى ثاك و بيَطةرد بني .بؤية دةبيَر ئينتيرداب دةستةيةكى زؤرى خةل
جيَطري بكريَ ،بؤ ئةوةى ثةشيَوةى قةدةغة بكات ،هةروةها برؤ ئرةوةى حكوومرةتى
بةريتانى بتوانىَ سياسةتةكان ديارى بكات و روونيان بكاتةوة.
لة سرةر ئرةم بنةمايرة ئامؤذطرارى دةكرةين كرة ئينتيرداب برةزووترين كرات
بسةثيَنريَ ،سةبارةت برةو شريَوازةى كرة ميسراقى كؤمةلَرةى نةترةوةكانى تيَردا
هاتووة ،كة دةبيَ دةولَةتى ئينتيدابكار بةلَيَنى بة كؤمةلَةى نةتةوةكان بدات كرة
لة برى ئةو ريَنمايى و ئارِاستةى عيَراق بكات .لةو باوةرِةداين سوودبةخئ دةبيَ ،
ئةطررةر دةولَررةتى ئينتيرردابكار دةسررةآلتى زةروورى جيَ بررةجيَكردنى ئينتيدابةكررةى
هةبيَ .واتا هةروةك ميساكة ضةسثاندوويةتى ،دةبيَر بتروانىَ (خؤشرطوزةرانى و
طةشةثيَدانى دانيشتوان) دابني بكات.
َةى ئةفسةرانى عرياقى بيَ ،كرة لرة شؤرِشرى -1لةوانةية مةبةستى ليذنةكة لةم دةستةية ،كؤمةل
عةرةبى بةشدارييان كرد و لة حكوومةتى فةيسةلَ لة شام بوونة كار بةدةس .
44
َنيرابوون لرة خواسرتةكانى ثيَدةضيَ ،دواى سةثاندنى راستةوخؤي ئينتيداب و دل
دانيشتوانةكةى ،سةختى زؤر طةورةمان بيَتةرِىَ .راستة بةياننامةيةكى دياريكراو برىَ
ثةردة ،لة بارةى ئةو مةرجانةى كة حكوومةتى خاوةنشكؤ ئينتيردابي لرة سرةر ئرةو
وآلتة ثىَ قةبوولَ كردووة ،دةردةضيَ .
ئةمةش سنووريَ بؤ هةموو ئةوانة دادةنيَ ،كة تةقة بة تاريكييةوة دةنيَن،
بةآلم كاريطةرى ثيالنةكانى توركيا و بارى شيَواوى لة سوريا و ئةو كؤت و بةندة
زةرو وريانةى بارودؤخى جةنَ لرة عيَرراق داسرةثانديا ن ،هةسرتكردن ثيَيران برؤ
ماوةيةك بةردةوام دةبن .ئةمة سةربارى ئةوةى كرة خرةلَكانيَ هرةن ،لرة سرةر
طفتوطؤى ئازاد و رادةربرِين بؤ خةلَ بة يةكجارى رانرةهاتوون ،بؤيرة ضراوةرِوان
دةكريَ لةو اليةنانةى كة لة بارةى بابةتة طرنطرةكانى وةك دةسرتوور را بردةن،
ثيَويستة لة سةريان بؤ هةلَى بيني ى حكوومةتى دةستوورى ،خؤيان ئامادة بكةن،
ئررةويئ لررة ثيَنرراو ليَكؤلَ ينررةوة لررة دةرةئةجنامررةكانى هررةر برِياريَرر كررة
لةوانةية بيدات.
لة بةر ئةمة ،ثيَشنياز دةكريَ ،راى ئةجنوومةنى ياسادانان لة بارةى دةستوور
دلَنيا بكريَ ،ثيَويستيئ ناكات ئةم كارة لة ثرِ رووبدات .هةروةها ثيَويستة لرة
كاتى بآل وكردنةوةى وردةكارييةكانى هةلَبذاردن ،كة داوا لة ئةجنوومةن دةكريَر ،
ثيَويستة ئةم كارة لةكاتيَكدا ئةجنام بدريَ لة طريَدانى دانيشتنى سيَيةم زياتر دوا
نةكرةويَ ،طفتوطرؤى دةسرتوورةكة ( لررةو ئاسرتةى كرة مةرجرةكانى ئينتيررداب
سةثاندوويةتى) ،حكوومةتى وآلت تا ئةو كات ة بة طويَرةى دةستوورى كراتى كرة
كورتةكةى لة خوارةوةية ،بةرِيَوةدةضيَ .واباشرتة مةندوبى سامى ئةو دةسةآلتةى
هةبيَ ،يةكةم ئةجنوومرةن هةلَبوةشريَنيَتةوة و رةوشرى دةسرتوور خباترة برةردةم
ئةجنوومةنى دواتر.
45
مافةكانى دةولَةتى ئينتيدابكار (املنتدبة)
ئيَمة لةو باوةرِة دايرن ،ئرةو وةسريقةيةى كرة شرةرعييةت دةدات برة دةسرتوور
َةتى ئينتيدابكار دةسةآلتى ثيَويستى هةية ،برؤ ثيَويستة ئةوة روون بكاتةوة ،كة دةول
جيَبةجىَ كردنى ئينتيداب.
بةآلم سةبارةت بة كاروبارى دةرةوة و ثةيوةنديية دةرةكييةكان ،برة ثةمياننامرة و
َرةتى ئينتيردابكار بيَر قسرةى ىلَ بكرات. جةنطةكانيشةوة ،ثيَويسرتة مرافى دةول
َرةتى ئينتيردابكار لرةو كاروبارانرةى كرة برؤسةبارةت بة كاروبارى ناوةخؤشى ،دةول
َ و ثيَشكةوتنيان بة طرنطرى دةزانرى ،مرافى خؤيرةتى لرة سرةر خؤشطوزةرانى خةل
َةى نةتةوةكاندا هاتووة).
راوةرطرتنى ،سوور بيَ (هةروةك ضؤن لة ميساقى كؤمةل
ئةطررةر ئررةو دةسررةآلتانة لررة دةسررتوور زامررن كررران ،ئررةوا زؤريَرر لررةو
َينةبوونانةى كرة لرة داهراتوو روودةدةن ،دةكريَر وةال بنرريَن .زؤرتررى ئرةو ليَكحال
ئؤثؤزسيؤنةى كة ئيَستا لة ميسر بوونى هةية ،بؤ ئةو رةوشة نادياريكراوةى بةريتانيا
لةو وآلتة دةطةرِيَتةوة.
9
ئةجنوومةنى دةولَةت 0يان ئةجنوومةنى وةزيران
َةت)) ثيَ بهيَنريَ بؤ ئةوةى ببيَتة دةسةآلتى -1ثيَمان باشة ((ئةجنوومةنى دةول
جيَبةجيَكردني سةرةكى لة وآلتدا ،هةروةها ثيَمان باشة ئةجنوومةنيَكى ياسادانان ثيَ
بهيَنريَ ،دواتر روون دةبيَتة.
ضاوةرِوانى
وةزارةتى هيندى حةزى دةكرد ،هةر بةياننامةيةك بيَ لة برارةى داهراتووى
عيَراق ،دةربكات ،لة بةياننامةكةدا كاروبارة ديارةكان روون بكاترةوة ،ترا ئرةو
كاتةى ثةمياننامةى ئاشتى لةطةلَ توركيا طرىَ دةدريَ و مةرجرةكانى ئينتيرداب
جيَطري دةبيَ – بةآلم وةزارةتى دةرةوة لة بةرامبرةر ئةمرة سسرتى و تةمبرةلَى
نواند ،لة 2ى حوزةيَران ،سةرؤك وةزيرانرى ئةجنوومرةنى عرةوام ئرةم مةرامرةى
ثىَ راطةيةنرا.1
خؤى و لؤمةكردنى حكوومةتةكةى ئةوةية :هةر ضةند ويلسن دةيطوت عةرةبة ديارةكانى عررياق ،لرةو
باوةرِةدابوون كة ثيَشنيازةكان شؤرِشطيَرِين و بة نةوةيةك بةر لة ئيَستا هراتووة ،لرؤرد كرريزن (وةزيررى
دةرةوة) لة ليَردوانيَكى لرة سرةر ئرةم رايرةى ويلسرن دةَليَر :ئرةو حكوومةترةى كرة ثيَشرنيازكراوة
ثيَكبهيَنريَ بة حكوومةتيَكى عةرةبى دانانريَ ،كة يارمةتى و راويَرذ لرة بةريتانييرةكان وةربطريَر ،
َم ضةند رةطةزيَكى عةرةبى خراوةتة سةر. َكو بريتيية لة حكوومةتيَكى بةريتانى بةالبةل
-1ئةم هةس كردنة بة ياسا ،دواى ثةشيَوييةكانى كة لة فةلةستني رووياندا ،ريَطةى لة دامةزرانردنى
(هيَربرت مسؤئيل) نةطرت ،ببيَ بة مةندوبى سامى لة فةلةستني و لة سةرةتاى مرانطى ترةموز ثريَئ
ئةوةى رابطةيةنريَ و ريَككةوتننامةى ئاشتى طرىَ بدريَ ،حكوومةتى مةدةنى لة ناوبرد (نووسةر)
53
54
بةشى دووةم
ثةسةند كردنى ئينتيداب و دواتر
هةوالَةكانى ئينتيداب
َمان ثيَطةيشر ،كرة برةريتانياى مرةزن لرة َى 1402هةوال لة يةكى ئايارى سال
كؤنطرةى (سان رميؤ) رازى بووة ،ئةركى ئينتيداب بة سةر عيَراقةوة وةربطريَ .برِيارم
دا راطةيةنراويَكى فةرمى لةمبارةيةوة ،دةربكةم ،بؤ ئةوةى رؤذنامرةكان لرة هرةمان
كاتدا لة ثالَ بروسكةكانى رؤيترةرز كرة ئاماذةيران برؤ دةكرات ،بالويران بكاترةوة.
نةدةتوانرا زؤر قسةى لة بارةوة بكريَ ،ضونكة داهاتووى موسلَ هيَشرتا برِيرارى لرة
بارةيةوة نةدرابوو ،هةروةها ثيَشنيازة دةستوورييةكامنان هيَشتا لة بوارى ليَوردبوونةوة
بوون ،بةآلم دةبواية شتيَ لة اليرةنى تايبةمتةنرد ض برة مؤلرةتى ئرةوان بيَر ض برىَ
َةتى ئةوان ،لة بارةى ئةو بةياننامةيةى كة لة (سران رميرؤ) دةرضروو ،بطوتريَر . مؤل
ئةمةش دةقى راطةيةنراوةكةية:
- Miltonnian
-0تيَبينى دةكريَ ،كة نووسةر ئةو وشةية بؤ ئةو عرياقييانةى كةلرة سروريا كاريران دةكررد .لرة
ئةفسةران و ئةوانى ديكة ،بةكارديَنىَ.
61
َةتى عةرةبيى سةربةخؤ لرةو ناوضرةية ،وةردةطررن. و مةعنةوى زؤر بؤ ثيَكهيَنانى دةول
ئةى بؤضى بةكةمرت لةمة لة عيَراق رازى برنب؟ سرةربارى ئةمرةش ،نرارِازى بروون برةو
دةستةواذانةى كةلة هةموو بةياننامةكان و راطةيةنراوةكاندا سرةبارةت برة ئينتيرداب و
َررةتى ئينتيرردابكار هررةبوون .وشررةى (ئينتيررداب) دوومانرراى جيرراوازى لررةزمانى
دةول
َبروون ،فرةرمانى جيَبرةجيَكردن ،راسرثاردةى ئينطليزيدا هةية ،يةكةميان بةماناى (زال
قةزايى يان كةنيسة) ديَ ،دووةميان بة طويَرةى ياساى رؤمانى بةو دةسةآلت بةخشينة
د َي ،كةبةو هؤيةوة ريَطة دةدر َي كةسر َي لرة شرويَنى يرةكيَكى ديكرة برة خرؤرِايى
َيَن دةدات كة زيانةكانى ببرذيَرىَ ،وشرةكة لرة ياسراى ئةسركؤتلةنديئ كاربكات ،1بةل
نزيكةى هةمان ماناى هةية .وشةكة تةنها بةماناى يةكةمى بةكارديَ ،كةهيَشرتا لرة
َبرذاردنى ذنرةرِالَ ((مسترةس)) برؤ ئرةو وشرةيةزمانى ديثلؤماسى برةكارى ديَرنن .هةل
بةمةبةستى دةرِبريين بريؤكةي ((ئةمانرةت)) لرة ضرةند روويَكرةوة شرتيَكى داخردارة،
هةرضةندة لة ميساقةكة دا روونة .0ميساقةكة باريَكى نويَى هيَناية ثيَئ هرةر ضرةندة
َطرتبوو ،بةآلم ضةمكيَكى نوىَ نةبوو.1 رذيَمى ئينتيداب ناويَكى رؤمانى هةل
ئةو مانايةش دةرهاويَشتةى ياساى ((ئةمانةتى ئينطليز)) بوو ،كة بة برةيانيَكى
َى 1000بروو برة ياسرا ،ئرةو ياسراية شاذن (ظيكتؤريرة) 9روونكرايرةوة و لرة سرال
-1بة هؤى كؤنية ،واتة سةردةميَكى دوور و دريَذ زةوييةكة جووتياريَ بة كاربهيَنيَ ،زؤر بة كار
هيَنانى زةوى مايف خاوةنداريَتى بؤ جووتيارةكة دةضةسثيَنىَ( .وةرطيَرِى كوردى).
-0ويلسن باسى ئةو زانا ئايينيية ديارانة ناكات ،ثىَ دةجيَ لةوانة بن كة ثيَيان دةطروترا ((زانايرانى
حةفيز)) ،سةربارى ئةمةش ئةركى دابني كردنى ئاسايئ و تةندروستى ئرةركى هرةموو حكوومرةتيَكى
ئاسايية ،حكوومةتى ضاك ثيَويستى بة سوثاسطوزارى لة سةر بة جيَطةياندنى ئةركةكانى ،نيية.
64
َ دوور لة هةموو ئةوشتانة وةستان ،بةآلم ثياوانى ئايينى برةروونى زؤرينةى خةل
دةيانتوانى تيَبينى ئةوة بكةن ،كة بوونى ئيدارةيةكى ريكخراو و ليَهاتوو ،كة كار برؤ
َ بكرات و ثرةيرةوى سياسرةتيَكى فريكردنرى ئرازاد بكرات، باشرتكردنى ذيانى خةل
بةزورترين كات دةسةآلتيان كةم دةكاتةوة و ضةمكى حكوومرةتى تيرؤقراتى دةخاترة
مةترسييةوة ،ئةوانة تا ئةو ئةندازةية دوور بني نةبوون ،كة بزانن ئاراستةى ثيَكهيَنانى
َة،
حكوومةتى مةدةنى ،نةوةك ئايينى ئاراستةيةكى جيهانيية و دةرضوون ليَى مةحال
ئةوانرررة ضررروونة ثرررالَ بزووتنرررةوةى نيشرررتيمانى و دةسرررتيان بةاليةنرررة زؤر
ثاشكةوتووخوازييةكةى طرت.
َطرة و ثاسراوانة خسرتة طرةرِ ،كرة الى قورسايى دةسةآلتيان بؤ داهيَنانى ئةو بةل
َى طوجنراو طرةرِان و ثرةنابردن برؤ دةمرارطريى نةزانرتين كةس ،زانراوة .برةدواى هرةل
ئايينييان بةهةلزانى .دةميَ بوو نيشتيمانثةروةران بؤيان دةركةوتبوو ،كة ثيَويسرتة
لة سةريان وةك بةرةيةكى ئيسالمى يةكطرتوو ،دةربكةون .بؤماوةيةكى كاتى زالبوون
بة سةر ئةو دةمارطرييية توندةى كة هرةر دوو تايفةكرةى (سرؤننة و شريعةى) ليَر
جيادةكردةوة .يةكةم نيشانةى ريَككةوتن لة هراوينى 1414دةركرةوت ،كراتىَ كرة
كؤمةَليَكى سوننة لة دوو بؤنةى ئاهةنَ ئاميَزى شيعى كة لة يادى سةيد موحة ةد
كازم ئةليةزدى 1سازكرا بوو ،ئامادةبوون.
-1ئةو طةجنة (عيسى عبدالقادر) بوو ،كة دواتر بووة بةرِيَوةبةرى ذميَريارى دائرريةى ئرةوقاف لرة
َكو قةسيدةيةكى ثيَشكةش كرد.م طوتاربيَذة ديارةكان نةبوو ،هةروةها وتاريشى ثيَشكةش نةكرد ،بةل
ئةو قةسيدةيةى لة مزطةوتى ((حةيدةرخانة)) ثيَشكةش كرد ،كة هرةمان شرةوى دةسرتطري كردنرى
بوو ،واتة شةوى 4ى رةمةزانى 09(1110ئايارى .)1402
َى داواى ليَكردم كة بةرثرس بةرامبةر حكوومةتى خاوةن شكؤ لرة -0سةركردةى سةربازى لؤكال
هةر كاريَكى سةركوتكردن ،كة دةكريَ دةستى بؤ بةرم .رازى برووم ،بةمرةرجيَ زيراتر لرة ثيَرنل
66
سةرؤكةكان بة شيَوةيةكى فةرمى ئاطاداركردانةوة ،كة ئيَمة ريَطرة نرادةين ئاسايشرى
ثرراك ،ليَرلَ بكريَر .بررةآلم مررن دواى ئررةوةى لةطررةلَ هةريةكررة لررة عةقيررد ثريسرركوت
(بةرِيَوةبةرى ثؤليس) و عةقيد بةلفؤرد (حاكمى سةربازى بةغدا) يادداشرتمان طؤرِييرةوة،
هةر ئةو كات برِيارم دا رووبةرِووى ريَوشويَنة سةركوتكةرةكان ببمةوة .لرة ذيَرر رؤشرنايى
َةيرةكى رووداوةكانى كة دواتر رووياندا ،طةيشتمة ئةو برِوايرةى كرة ئرةو ريَوشرويَنانة هةل
كوشندة بروو ،لةمنرةوة لرة حروكمرِانيم لرة دةسرتم دةرضرووة .لرة مةزةنردةكردنى ئرةو
َررةم كرررد لررة
َررةم كرررد .هررةروةها هةل
كاريطةرييانررةى نيشررتيمانثةروةران دةينررويَنن هةل
َكى بةثروثاطةندةكانيان و كاريطةر بوونى دانيشرتوانى خةمآلندنى برِى كاريطةر بوونى خةل
فورِاتى ناوةرِاس بة ثروثاطةنردةكانى زانايرانى ئرايينى .دةمزانرى ئيَمرة لرة سرةروبةندى
َني ،بؤية من ريَطر برووم لرة بةنرد يرا دوورخسرتنةوةى ئرةو ثيَكهيَنانى حكوومةتى لؤكال
َنياين دواى ضةند مانطيَ بانطيان دةكرةين َكانةى كة سةر بة كؤمةليَكن و خةريكة دل خةل
و داواى يارمةتيدان لة ثيَكهيَنانى حكوومةتيان ىلَ دةكةين.
بؤية ريَطةدرا ئاهةنطى ((مةولوود)) بطيَرِدريَ ،ئةوانةى كة ثيَيان باش نةبوو كة
َكى ئرةو بةخشرينانة كؤبوونةوةى سياسى لة مزطةوتةكان بكريَ ،لةوة دةترسان خرةل
رةتبكةنةوة ،كة مزطةوتةكان ثيَويستى ثيَى بوو ،هةروةها لة ئامرادة نرةبوونيان لرة
مزطةوتةكان دةترسان ،نةبادا بة كافر و خيانةتكردن لرة عرةرةب و ئرازادى عرةرةب
َةم بدريَن.
لةقةل
بزووتنةوةكانى ديكة
()0طوللة نةهاويَذريَ ،ئةو ثيَنل ( )0طوللةيةش ئاراستةى سةرى هاندةران بكر َي ،نةوةك بة سرةر
َكى كؤبووة ،كة لةوانةية طيانى بىَ تاوانان خباتة مةترسييةوة( .نووسةر)
سةرى خةل
67
ثروثاطةندةكان وا ثةخئ دةكران ،كة ثةشيَوييةك خةريكة لة ريَطةى مامؤستايان
و قوتاخبانةى ئةهليية 1بةرِيَوةية .ئةمةش دةبووة هرؤى ئرةوةى بازارِةكران داخبرريَن و
ذيانى ئاسايى شار تيَكبضىَ .ئةو ثوكانةوةيةى كة لة سنوورةكامنان لرة سرةر فرورِات
ضةند بارة دةبووةوة و ئةو هيَرشانةى كرانرة سرةر تةلةعفرةر و ريَطراى موسرلَ ،ئرةو
باوةرِةى بة هيَ زكرد كة رةوشى سةربازميان ئةوةندة بة هيَز نيية كرة بتروانني برة سرةر
عةشايةرةكاندا زالَ بني .عةىل سليَمان ،0كة لة بةهيَزترين اليةنطرامنان لة نيَروان ئرةو
شيَخانةى كة لة بةغدا نزيكن بوو ،سرةبارةت برة مةترسريدارى رةوشرةكة ئاطرادارى
كردينةوة ،هةروةها لة هةمان كاتدا شيَخى (عةنزة بةرزانة) ،بة ئاشكرا ثيَى طروتني،
ئةطةر نةتوانني كرةم َي سرةركةوتن بةدةسر بيَرنني ،ئرةوا خرؤى بةرامبرةر ئرةوةى
عةشايةرةكانى ئةجنامى دةدةن بة برةرثرس نرازانىَ .ئرةو شريَخة ئيَمرة برؤ دووبرارة
داطريكردنةوةى (ديَرةزور) هاندا ،بةآلم ثالنةكة زؤر لة تواناكانى ئيَمة بؤ برةديهيَنانى
َةتةكانى ئةو ثالنة طرنطى خرؤى هرةبيَ .لةهرةمان كاتردا دوور بوو ،هةرضةند خةسل
ئةوانةى خيَريان بؤ ئيَمرة دةخواسر ،لرة بةرامبرةر كةمتةرخةمييرةكانى ئيَمرة لرة
سرنووردار نرةكردنى ثةشريَوييةكانى عةشرايةرةكان ،نارِةحرةت بروون ،هرةروةها بررة
َتةجارِييرةكانى تونردرةوةكان نارةحرةت بروون .ئرةوان ضرةند تةحةموىل ئيَمة برؤ طال
َطةيةك بؤ ئرةوةى ثةرةطرافيَكيان لة رؤذنامةكانى ئينطليز وةردةطرت و دةيانكردة بةل
ثيَشانى بدةن كة ضؤن لة بةغدا بة ئينتيداب رازى نةبوون ،ئاوهاش لة لةندةنيئ ثيَى
رازى نةبوون ،هةروةها كورتةى تةلةطرافةكان كة برة هرؤى بروسركةكانى رؤيترةرةوة
-1مةبةس ليَى ((قوتاخبانةى ئةلتةفيزى ئةهلية)) كة مامؤستا عةىل بازرطان داميةزراند و كردية
َتدارانى برةريتانى
َبةندةكانى بزووتنةوةى نيشتيمانى ،تا ئةو كاتة دةسةال َبةنديَكى طرنَ لة مةل مةل
داياخنس ،قوتاخبانة كة تا داخستنى هةر ثيَى دةطوترا ((االهلية)) ،كاتىَ دووبارة دةرطاى كرايرةوة
بةو ناوةى ئيَستا ناوبرا.
َتى ئينطليزةكران ،برة اليرةنطري -0يةكيَ بووة لة شيَخانى دليَم ،كة بة دريَذايى مراوةى دةسرةال
ئينطليز مانةوة ،ثيَشرتيئ اليةنطرى حكوومةتى توركى و نازم ثاشا بوون.
69
دةطةيشرر ،كررة لررة بررارةى طفتوطؤكررانى ئةجنوومررةنى عررةوام برروو ،لةاليررةن
نيشتي مانثةروةران دةقؤزرايرةوة ،وا ليَكدةدرايرةوة كرة رازيبروون برة ئينتيرداب لرة
ئينطلرتاش شتيَكى خوازراو نرةبووة ،ئةطرةر ئرةوان (نيشرتيمان ثرةروةران) كرار برؤ
دذايةتيكردنى بكةن ،ئةوا حكوومةتى بةريتانى دةس بةردارى ئينتيداب دةبيَ .
نويَنةرةكان
ئةركى سةرشامن بوو كة لرة ئراوا برارودؤخيَكى نالرةباردا ،ئرةو سياسرةتةى كرة
َكى رابطةيةمن .ليَذنةكة لة 10كرةس ثيَكرديَ ،هرةموويان لرة دةيطرينةبةر بة خةل
َيَن نويَنةرى خؤدامةزريَنةر ،1ئةنردامانى ليَذنةكرة داوايران
بةغدا بوون ،بة خؤيان دةل
كرد ،كة بريورِايان بطةيةمنة حكوومةتى خراوةن شركؤ .نةمردةتوانى وةك نويَنرةرانى
ئؤمةتى عيَراقى ثيَيان رازى ببم .بةشيَكى زؤرى خودان راى تةندروس طومانيان لرة
َسؤزييان و نيازثاكييان دةربرِى ،بؤيرة برةناو داوايريَبازيان (كة دذى ئينتيدابة) و دل
92ك ةسم كرد ،كة هةموويان لة ثياوة ماقوالنى بةغدا بوون ،بةبىَ طويَدانرة اليرةنى
سياسييان ،كة نويَنةرانى هةر دوو تايفةى مةسيحى و جولةكةشي 0تيَدا بوو ،مببينن.
النقيب ،احلام على االلوسرى ،مجيو مدود امالاووخ م ،صرا امللرى ،حممرود الشرابندر ،عبودالاخر م
خضري ،الشيغ شكر اللة ،حممد حسن اروهر ،جعفرمعطيفهمعبداحلسنيمالضلبى،محممولرماططورمقضرى،م
حمملرماطسرتبخر ،معبدالكر ممالضلبى،مننخحيممرانيخ ،مسخسلنمحساي ،معا اننخحيم،مثهودامزلول،،م
عبداجلبخ مخيخط ،خسرو قيوجميان ،احلام على االلوس سةبارةت بة بانطهيَش ،داواى ليَبوردنى كرد.
72
دريَذبوونةوةيررةى كررة لررة جةنطةكررةى ئيَسررتا روويررداوة و ئررةو ريَطرييانررة
(سةختييانة) ى نةيهيَش ثةميانى ئاشتى مؤر بكريَ ،تيَكضوونى رذيَمرى وآلترة
دراوسيَيةكانى عيَراق ،جا ض الى توركيا يران الى ئيَرران يران الى سروريا بيَر ،
هةموو ئةو ثةشريَويي انة ريَطرر بروون لرة برةردةم ثيَكهيَنرانى ئرةو حكوومةترة
ثادشايي ةى كة نيازمان وا بوو ،دايبمةزريَنني.
هيوادارم ،باوة ِر بةوة بكرةن ،كرة هرةرطيز لرة توانامانردا نرةبووة ،خؤمران لرةو
َنياترران دةكةمررةوة ،ئةوانررةى كررة دةيانررةويَ حكوومررةتىدواكةوتنررة البرردةين .دل
َكانى ثادشايةتى بةثةلة بونياد بنيَن ،بةكارهيَنانى توندوتيذى ،و روذراندنى بريى خرةل
سادة ،ئةوا نيشتمانةكةيان لة طؤرِدةنيَن ،جا هؤكارةكانى دواى ئةو كرارة هةرضرييةك
بيَ ،ض نيشتيمانى يا شتى ديكةبيَ .
هيض هيوايةك بة دروستكردنى حكوومةتى ثاشايةتى بةو شيَوةيةى كة ئرةوان
دةيانةويَ ،بةر لة بةرقةراربوونى ئاسايشى طشرتى و ضةسرثاندنى كؤلةطرةكانى
رذيَم ،كة وآلت بة هؤيةوة طةشةدةسةنىَ ،لة ئرارادا نييرة .برا ئةوانرةى رذيَمرى
ئيَستاي وآلت تيَكدةدةن ،هةستى خةلَكى دذ بة دةسةآلت دةورذيَنن ،با بزانن كة
ئةو هؤكارانة دةورذيَنن كة حكوومةت بةو ه ؤية دةتوانىَ ريَوشيَنى ثيَويس بؤيان
بطريَتةبةر .حكوومةتيئ ئةطةر ثيَويس بكات ،ئرةو ريَوشرويَنانة برةكارديَنىَ.
سةربارى ئةمةش ،ئرةو ريَوشرويَنانة لةوانةيرة كاريطرةرى لرة سرةر سيسرتةمى
ئيدارةكان ،كة هةر لة زوويَكةوة ثيَشنيازى دامةزراندنيامنان كردبوو ،دةبيَ .
من بةو ثيَيةى كة سةرؤكى كاتى حكوومةتى ثادشايةتى ئيَستام ،هؤشرداريتان
دةدةمىَ كة هةر هاندانيَ بؤ توندوتيذى ،يان تيَكدانى رذيَمى وآلت ،بة توندى لرة
اليةن هةردوو دةسةآلتى سةربازى و ثادشايةتى وةآلم دةدريَتةوة .باش بزانن كة هيَز
لةالى ئيَمةية ،ئيَمة سوورين لةسةر توندكردنى كؤلَةطةكانى رذيَم لةم وآلترةدا ،ترا
ئةو كاتةى ئةو حكوومةتة ثاشرايي ةى كرة مةبةسرتمانة دادةمرةزريَ .دةسرةآلتى
باسكراو ،لةثيَدانى هيَزى تةواو بؤ ضةسثاندنى رذيَم لة وآلتدا ،كةمتةرخةم نابيَر ،
71
هةروةها ئةو هيَزة ريَطة نادات يارى بة رذيَمى وآلت بكريَ .هيوادارم ناضرار نرة
ئةو هؤشداريي انة بؤتان دووبارة بكةمةوة ،هةروةها هيوادارم كة رةوشى داهاتوو ،وا
نةكات ثيَويس بكات ئةو ريَوشويَنة تايبةتيي انرةى برؤ ثاراسرتنى رذيَمرى طشرتى
دةطرييَتةبةر ،بةكار بهيَنريَ .
ئيَستا دةضينة سةر قسرةكردن لرة حكوومرةتى داهراتووى عيَرراق .حكوومرةتى
بةريتانى دواى راويَذ برةرِاى طشرتى لةمبارةيرةوة ،سروورة لرة سرةر دانرانى رذيَمرى
حكوومةتى داهاتووى عيَراق ،لةنزيكرتين كاتدا .هةروةك زؤربةتان ئاطادارن ،لةسرةر
َرةكان لرة نيَروان مرن و حكوومرةتى خراوةن شركؤ و طرةورة سرةرؤكانى ئةمة هةول
حكوومةتى ثاشايى ئيَرة كراوة.1
دادةتةثيَنىَ و ئالؤزى و ثةشيوى ديَنيَتة ئاراوة .كة جوالنةوةكة برةم شريَوةية دةسرتى ثيَكررد ئرةوكات
َتى ناوةرِاس .. .كريك).سةخ دةبىَ لة سنووريَكدا رايبطريَ (كورتةى ميَذووى رؤذهةال
73
َةتيَن ،عيَراق لة ذيَر دةسةآلتى حكوومةتيَكى بيرانى برووة، َمةخةلَةت هةل بة روال
بؤمرراوةى دوو سررةد سررالَ ،ضررةندى نيازةكرران باشرريئ بررن ناكريَ ر حكوومررةتيَكى
نيشتيمانى لة ضاوتروكانيَكدا ثيَكبهيَنريَ ،هةر دةبيَ ثرةيرِةوى ثلةثلرةيى بكرةين،
َنياييةوة سةرنةكةوتن بة دةس ديَ .بروا بكةن من و سرةرجةم ثيراوانى ئةطينا بةدل
حكوومةت ،زؤر ئارةزوومانة ،ئةو بةياننامةيةى كة بؤم خويَندنةوة ،جيَبةجىَ بكريَ ،
بةآلم ئيَمة نراتوانني كرارى نةشرياو بكرةين .ئرةوةش برزانن كرة ئيَمرة و ئيَروة يرةك
بةرذةوةندميان هةية ،ئةوةى بؤ ئيَوة طرنطة ،بؤ ئيَمةش طرنطة .لة كؤتاييدا سوثاسرى
َخوش دة .ثيَشنيازةكانتان بؤ حكوومرةتى طويَطرتنتان دةكةم .بة ثيَشنيازةكانتان دل
خاوةن شكؤ كة طرنطى بة ضارةنووسى عيَراق دةدات ،بةرزدةكةنةوة .1كؤتايى هات.
َطةنامةيةكيان دةركرد و تيَيدا داواى طريَدانى كؤنطرةيران لةو كاتةدا نويَنةران بةل
َببرذيَردريَ .ئرةو كؤنطرةيرة دةسرةآلتىبؤ عيَراق كرد ،كة بةثيَى ياساى تروركى هةل
دانانى ثيَشنيازةكانى ثيَكهيَنانى حكوومرةتى نيشرتيمانى لرة عيَرراق ثرىَ بردريَ ،
َيَنةى كة لة ليَدوانةكةى (ئينطليزى +فةرِةنسرى) ئةمةش وةك جيَبةجيَكردنى ئةو بةل
َى 1410دا هاتووة .من لة كاتى خؤى ثيَشبينى ئرةوةم لة 0ى تشرينى دووةمى سال
كرد ،كة ئةو ليَدوانة نارؤشنة لة سةختى ترسناك ئاميَزمان دةطليَنىَ ،هةروةها ثريَئ
ئةمةش مةزةندةى ئةوةم كرد كرة رةوشريَكى ئراوا لرة وآلت دةخرولقيَنىَ ،لةوانةيرة
-1دةقة عةرةبييةكةي لة كاتى خؤى لة رووثةرى رؤذنامرةى ((العرراق)) لرة 1حروزيرانى 1402
َوكرايةوة .حسني أفنان لة جياتى (سري ئارنولد ويلسن) – بريكرارى حراكمى ثاشرايةتى – دةقرةبال
عةرةبييةكةى خويَندةوة ئةمةش لرة رؤذى 0ى حروزيرانى 1402لرة دائرريةى حراكمى سياسرى و
سةربازى شارى بةغدا لة سةراى بةرِيَوةضوو.
74
َرةتى ئينتيردابكار لةطرة َل برِيارةكرانى َبرذاردني دةولخواستةكانى طرةل لرةبارةى هةل
َةتى مةزن ناكؤك بيَ .1ئيَستا ئةو سةختييانة دةورةى ئيَمةى داوة. دةول
َيَن كة نيازى نويَنةران بةرةو ئرةو ضونكة ئيَمة نهيَنييةك ئاشكرا ناكةين ،ئةطةر بل
ئاراستةية دةضوو كة ريَوشويَنى ثيَويس بؤ دةركردنى بةياننامةيةك لة كؤنطرةكرةوة
لة بارةى سةربةخؤيى عيَراق ،دةربكات و رةتكردنرةوةى ئينتيردابى برةريتانى برةدوا
دابيَ ،هةروةك ئةوةى لة كؤنطرةى سورى روويدا ،كة جةختى لة سةر ئةوة دةكردةوة
كة دةبيَ عيَراقيئ ضاو لة سوريا بكات.
رووداوةكانى دانيشتنةكة وةك سةرجةم دانوستاندنةكانى ثيَشرت لة كةشيَكى طرران
و سةنطني و بةرزةف كردنى خود بةرِيَوةضوو ،بةو شيَوةيةى كة ئيَمة (بونهام كارترةر،
هاول بلفور و من) ضووينة ناو سةراى ،بة طرةردةلوىل جنيَرو و فيكرة ،كرة لةاليرةن
كؤمةىلَ قوتابى و كارمةندانى ثيَشووى تروركى ليَردةدران ،ثيَشروازى كرراين .ئةمرة
يةكةم خؤثيَشاندان بوو كة بة مةبةستى جارِدانى جةنَ ساز كرابوو .داواكارييرةكانى
نويَنةران دواى نيوةرِؤى هةمان رؤذ (0ى حوزيران) بؤ وةزارةترى هينرد بةرزكرايرةوة،
منيئ راى خؤمم بةم شيَوةية لة بابةتةكة دةربرِى:
ثيَويس ناكات ليَرةدا جةخ لةوة بكةمةوة كة ئةطةر ريَطةم ثيَبدرابواية هةروةك
لة بروسكةكانى 0ى ئايار داوام كردبوو ،بةر لة هاتنى مانطى رةمرةزان (واترة رؤذى
)14بةياننامةيةكةم دةركردبا ،ئيَستا ثيَويستى نةدةكرد رووبرةرِووى بزووتنةوةيرةكى
َثشتى دةكرات .برة طرويَرةى بةم شيَوةية توند ببينةوة ،كة حةماسةتيَكى ورذيَنةر ثال
َةى نةتةوةكان ،دةَليَ -:هةنردىَ -1برطةى تايبةت بةم بابةتة لة ماددةى 00ى بةَليَننامةى كؤمةل
َتانةى كة ثيَشرت سةربة ئيمثراتؤرى عومسرانى بروون طةيشرتوونة قؤناغيَر لرة ثيَشركةوتن، لةو وال
دةكريَ بة شيَوةيةكى كاتى وةك نةتةوةيةكى سةربةخؤ دان بة بوونيان بنريَ و راويَذ و يارمةتى لرة
َةتى ئينتيدابكار ترا ئرةو كاترةى دةتوانيَر لرة سرةر ثر َى رابوةسرتىَ ،وةربطريَر .ثيَويسرتة دةول
َةتى ئينتيدابكار بة هةند وةربطرييَ .َبذاردنى دةول
َتانة لة هةل
خواستةكانى ئةو وال
75
ميزاجى ئيَستا ،لةوانةيرة ثيَشرنيازى ملكرةض كردنرى وآلت ئةطرةر برؤ ماوةيرةكى
دياريكراويئ بيَ بؤ دةستوورى كاتى ،كة راويَرذيان ثرىَ نرةكراوة ،لرة بةرامبةريردا
نيشررتيمانثةروةران جررارى سررةربةخؤيى برردةن .ئررةو ثيَشررنيازانة بررة نرراكوك لةطررةلَ
راطةيانرردنى (ئينطليررزى +فةرِةنسررى) دادةنريَر ،كررة ذمارةيررةكى كررةم لررة مانررا
َ دةطةيرةنريَ ،هرةروةها دةبيَترة هرؤى راستةقينةيةكةى دةطةن و بةخراث لة خرةل
توندبوونى راى طشتى لرة دذمران .ئةطرةر ئرةو ميزاجرة هرةر برةم شريَوةية مبيَنرىَ،
ئةجنوومةنى ياسا دانانى ثيَشنيازكراو كاتىَ داواى كؤبوونةوة دةكات برؤ ئةجنوومرةنى
دامةزراندن دةطؤرِيَ ،ئةطةرضى ئةو دةسةآلتةشى نيية.
بةهةند وةرطرتنى راطةياندنةكةى (فةرِةنسى +ئينطليزى) ،من واى دةبينم ،كة
تاكة ريَطاى كراوة لة ثيَشمان ،ئةوةية كة بةياننامةيةك دةربكةين و تيَيردا باسرى
ئةوة بكةين كة دوا ى سرةثاندنى ئينتيرداب ،هرةنطاوى ثيَويسر برؤ بانطهيَشرتى
ئةجنوومةنى دامةزراندنى دةطرييَتةبةر ،بؤئةوةى بريورِا لة بارةى شيَوةى حكوومةتى
داهاتوو وةربطريَ .
ثيَشنياز دةكةم ،كرة سريَر ثيَرسرى كروكس ضرةند رؤذيَر لرة بةغردا لرة مراوةى
بانطهيَشتكردنى بؤ شويَنى خؤى ،مبيَنيَتةوة ،بؤئرةوةى ضراويان برة سرةرؤكةكانى وآلت
بكةويَ و كيَشة دةستوورييةكانيان لةطةلَ باس بكةن ،ثيَويس ناكرات برة شريَوةيةكى
فةرمى بؤ ئةم مةبةستة دائريةكة لة من وةربطريَ ،ضاوةرِوانى طةرِانةوةى وةك مةندوبى
سامى بؤ وآلت ،هةروةك ثيَشرت باسرم كررد زؤر يارمةتيردةر دةبيَر لرة طةرِاندنرةوةى
متمانةى طشتى بؤ دةروون ،دواى ئةوةى ئةو متمانةية شويَن لةق كرا بوو.
76
بةر لة هةفتةيةك بؤ ثيَشوازيكردن لة (ئةمحةد شاه)1ى خاوةن شكؤى ئيمثراترؤر،
سةردانى بةسرةم كردبوو ،لةطةلَ سةرؤكى دانيشتوانة عةرةبةكةى ئةوىَ ،كؤبوومةوة و
بينيم زؤر بة توندى خؤيان لة كارةكانى نيشتيمانثةروةرانى بةغدا ،بىَ بةرى دةكرةن.
بؤ بةيانى رؤذى دوايى بةغدام بةجيَهيَش و بة فرِؤكة بؤ حيللة و كةربرةال و نةجرةف
ضووم ،بؤ ئةوةى لةطةلَ طةورة شيَخانى هؤزةكان و سةرجةم ثيراو مراقوالن و حراكمى
سياسى كؤببمةوة .ئةو كات هاوين لةو ثةرِيدا بوو ،كة ستونى هةواى طةرم بؤ بةرزى
دوو هةزار ثىَ لة سةر دةشتة طةرمةكان بةرزدةبووةوة ،فرِؤكةى (ئار ،ئةى ،ئاي ) كة
من يةكىَ بووم لة سةرنشينةكانى نةيتوانى ئةو ستونة هةوا طةرمة بِِيَ .
فرِؤكةوانةكة بؤ ضةند جاريَ ويستى ئةم كرارة بكرات ،هرةموو جاريَر طرةرمى
بزويَنةرى فرِؤكةكة لة طةرمى ئاسايى زياتر دةبوو ،جطة لة نيشتنةوةى خيَرا برؤ خرؤ
رزطار كردن ،هيض ريَطايةكى ديكة نةما .فرِؤكةيةكى ديكة تاقيكرايةوة ،ئةو جارةيان
َى بزويَنةرةكة رةش ببروو، سةركةوتوو بوو ،يةكةجمار طةيشتمة حيللة .طيامن بة دوكةل
بة هؤى بةرزى ثلةى طةرمى رةنطى ثيستم ببووة ،نرةوتى ،دواى بةثةلرة خؤشوشر ،
َى لرة شانديَكى طرنطى شيَخانى هؤزةكران و خراوةن زةوييرةكان و بازرطانرانى لؤكرال
0
دائريةي شارةوانيم بينى .ثيَيان راطةياندم كة كورِى موجتةهيردى طرةورةى كةربرةال
هةوليَكى سةختى داوة ،تاكو هةستى طشتى دذ بة ئينطليز ببزويَنرىَ ،برةرِاى ئرةوان
َةكاني كورِى موجتةهيدى طةورةى كةربةال ،سةركةوتنى كةمى بةدةس هيَناوة. هةول
طرووثيَ ئةفسةر لة سوريا و طرووثيَ لة ئةفسةرانى ثيَشرووى سروثاى تروركى كرة
ئيَستا لة خزمةت ئةمري فةيسةلَ كاريان دةكرد ،ضةند كةتيبةيةكيان بؤ بةغدا نارد بؤ
-1ئةمحةد شاه كورِى مري شاى ،دوايني ثادشاى نةوةى قاجارييةكانى حاكمى ئيَران بوو ،لرة اليرةن
رةزا شاى ثةهلةوى ،باوكى شاى ئيَستاى ئيَران لة حوكم الدرا.
-0مريزا حممد رةزا شريازى ،كورِى مريزا حمة ةد تةقى سةركردةى روحى شؤرِشة طةورةكةى عرياقة.
77
ئةوةى هانى عةشايةرةكان و دانيشتوانى نةجةف بدةن ،كة وةكو بةغردا بكرةن و لرة
دذى بةريتانييةكان شؤرِش بكةن.
ئةو ئاطادارييانة (بانطكردن) برة كرةميَ رازى بوونرةوة ،وةآلم درانرةوة .طرةورة
شيَخان ،لةمةرِ بزووتنةوةكان لة شيَوةى ئةوانةى لة بةغدا هةن ،ئاطاداريان كردمةوة،
كة ئةو بزووتنةوانة بآلودةبنةوة ،ئةطةر لة سنووريَ رانةطرييَن .ئرةوان جرةختيان لرة
سةر ئةوة كردةوة كة باشرتين ريَطا ئةوةية كة تابكريَ كيَشرةكة برة تونردى لةطرةلَ
هاندةران ضارةسةر بكريَ و واى ليَبكةين زؤر روون بيَ ،كة ئيَمة بة ئينتيداب رازى
بووينة و سوورين بؤ كاركردن لة سةر ئاستى ئةو بةرثرسياريَتييةى كة ثيَوةى بةنردة.
هةروةها ثيَيان طومت كة زؤربةى نويَنةرانى بةغدا لة سرةردةمى توركرةكان ئةنردامى
َةى ئيتحاد و تةرقى بوون ،ئرةو ريَكخرراوةى لرة دوو دةيرةى دوايرى دذايرةتى كؤمةل
ثيَكهيَنانى هةموو شيَوة حكوومرةتيَكى دةكررد ،زانينرى ئرةم راسرتيية واى نرةكرد
َكو وايكررد ئرةو راويَرذةى دذايةتى كردنيان بةشتيَكى كةم مةترسى وةرنةطرييَ ،برةل
ثيَشكةشيان دةكرد كةم برةها سرةير بكريَر .لرة راسرتيدا نويَنرةران لرةو كاترةدا،
سياسةتيَكى بونيادنةريان نرةبوو ،ئامرانل و سرنوورى ضراوتيَرِينةكانيان ،لرة ئاسرتى
دذايةتى كردنى ئينتيرداب دةوةسرتا ،هةرضرةندة هةنرديَ لةمانرة قسرةى لرةبارةى
راطةياندى شةريف عةبدولآل وةك ئةمريى عيَراق ،بطررة وةك ثاشراى عيَرراق دةكررد،
ئةوانى ديكةش بة نهيَنى ثةيوةندييان بة ئةمريكا و قونسوخلانةى فةرِةنساوة دةكرد و
َةتى ئينتيدابكار بة سةر عيَراقةوة ،ديارى بكريَ . داوايان دةكرد ،توركيا وةك دةول
لة ماوةى مانطةكانى نيسان و ئاياردا ،ضةند جار لرة ريَطراى فرِؤكرةكان سرةردانى
هةموو مةركةزة كارطيَرييرةكانى عيَرراقم كررد ،طفتوطرؤى دوور و دريَرذم لةطرةلَ ئرةو
كةسانةى كة نويَنةرى هةر تايفةيةك و هؤزيَكى طةورة دةكةن ،كرد .هةروةها طفتوطرؤم
لةطةلَ راى سياسى جؤراوجؤر كرد .بريورِاكانى كة لةم ضاوثيَكةوتنانة دران لة مةركةزة
َى بوون بة يةكةوة .سرةرجةم زؤر ليَ دوورةكان لةيةكرتى ،تايبةتى (شةخسى) و كؤمةل
79
راكان لةطةلَ بريؤكةى ثةلةكردن لة دامةزراندنى سيسرتةمى دةسرتوورى نراكؤك بروون.
هةندىَ اليةنى داطريكردنى سةربازى ،وةك دةستطرتن بة سةر ذمارةيةكى زؤر لة خانووى
َ ،بةآلم ئيدارةى مةدةنى جطرة لرة نيشتةجىَ بوونى سةربازان ،بووة مايةى بيَزارى خةل
كةميَ رةخنة نةبيَ هيضى ديكةى ئاراستةى ئةو اليةنة نةكرد .هرةموو حكوومرةتى
زياتريان دةويس ،نةوةك كةميَ لرة حكوومرةت .وآلتران دةيانةويسر هؤزةكران برؤ
بةرزةفتكردن و دةسةآلتى خؤيان ملكةض ثرىَ بكرةن .ثيراوانى هؤزةكرانيئ ثشرتطريى
مولكداريان (سندات مل ) دةويس كة بة هؤيةوة خاوةنداريَتى ئرةو زةوييرةى كرة برة
مافى كؤنيَتى لة دذى خاوةنة شةرعييةكانيان ،بةكاريان هيَناوة ،زامن بكةن .هرةروةها
بازرطانةكان ياسا و دادطاى قةزاييان دةويس ،شارةوانى و نةخوشخانةكان دةسرةآلت و
ثارةيان لة داهاتةكانى مةركةز دةويس .خراوةن زةوى و جووتيراران وةكرو يرةك داواى
كردنةوةى جؤطاكانى ئاو و دروستكردنى ريَطاى قري و ئاسرن و ترؤى براش و طاميَشرى
زاوزىَ و يارمةتى بةيتةرييان دةكرد ،بةم شيَوةية ثيَشكةوتن و طةشةسرةندن ،لرة هرةوا
دةنطى دةدايةوة ،باجةكان بةبىَ زةمحةت دةدران و بة بىَ فرميَس كؤدةكرانةوة.
ئررةو راثؤرتانررةى دواى ئةمررة ،بررةردةوام لررة حاكمررة سياسررييةكانى مةركررةزة
جؤراوجؤرةكرران تررا سررةرةتاى حرروزيران ،دةطةيش ر ،هررةمان ناوةرِؤكيرران دووثررات
دةكررردةوة .هررةردوو وياليررةتى بةغرردا و بةسرررة زؤربررةيان شرريعة برروون ،جوالنررةوة
نيشتيمانييةكانى بةغدا و موسلَ نزيكةى هةمووى سونةى بوون ،بؤية ئةو جةماوةرة
شيعةيةى كة ماوةيةكى دوور و دريَذ لة اليةن توركرة سرونييةكان دةضةوسريَنرانةوة،
حةزيان بة بزووتنرةوة نيشرتيمانيية سرونييةكان نرةدةكرد ،ضرةندين مرانَ بةسرةر
ضاثكردنى راسثاردةكانى ليَذنةى بونها كارتةر بة زمانى ئينطليزى و عةرةبى تيَثةريوة
و ،لةاليةن ثياو ماقوالنى عةرةبى سةرجةم ناوضةكان زانراوة ،برةآلم ثةرؤشريان برؤى
ثيشرران نررةدا و لررة زؤر برراردا بررة ترس ريَكى راسررتةقينة وةريررانطرت .ئررةوان ئررةو
ثيَشنيازانةيان بة شؤرِشطيَرِى دادةنا و ثيَيان وابوو نةوةيةك بةرلة ئيَستا هاتووة.
78
راى موسلَ و كةركوك و سليَمانى
دواى ضةند رؤذيَ بة فرِؤكة سةردانى كةركوك و موسلَ و سليَمانيم كرد ،هرةموو
ئةو راثؤرتانةى لة بارةى شيكردنةوةى رةوشى كوردةكان دةطةيش ،لة سةر ئةوة كؤك
بوون كة هيَمنن و هيض سؤزدارييةكى تايبةتيان نيية و لة داواكاريية نيشتيمانييةكان
ناطةن ،تةنها كةميَ نةبيَ .كةركوك بةردةوام شرويَنى ضرينى فةرمانبرةراني ترورك
َةرِاوكىَ بوو لة شرارةكة و
َثشتى ليَيان دةكرد ،رةطةزيَكى دل
بووة ،بؤية ئةو بريانةى ثال
تارِادةيةكيئ لة شارى موسلَ .سةرضاوةى مةترسى سةرةكى ثيالنطيَرِى شةريفى بوو،
كة لة ديَرةزورةوة ئارِاستة دةكرا و لة دميةشرق ثرارةدار دةكررا .هيَشرتا حكوومرةتى
خاوةن شكؤ مانطانة بريَكرى ئيَجطرار زؤر برؤ ثيَكهيَنرانى رووخسرارى حكوومرةتى
سرةربةخؤى سرورى ثرارةدةدات ،لرة عيَرراق ئرةو ضرةك و جبةخانةيرةى كرة ثيَشررت
بةريَذةيةكى زؤر بة ماوةيةكى زؤر دواى شةرِ راطرتن ،بة حكوومةتى شرةريف دةدرا،
دةركةوت سةربارى ئةمةش هيض شتيَ لة ئارادا نةبوو ،كة ئامراذة برةوة بردات كرة
َ بة شيَوةيةكى ترسناك دذايرةتى ئينتيرداب دةكرات يران حكوومرةتى بريورِاى خةل
مةدةنى ناحةز بووة ،تةنها الى كؤمةلةيةكى بضووك لةو ثياوانةى لة بروارى سياسرى
كار دةكةن و مانطانة مووضةكانيان لة دميةشقةوة وةردةطرن.
هةوالَنيَري و ثاساوةكان
كاتىَ لة 4ى حوزيران لة موسلَ برؤ بةغردا طةرِامرةوة ،لرة مسرتةر مؤنتيطيرؤ
بروسكةيةكم (بة ميَذووى 2ى حوزيران) وةرطررت ،ئةطرةر ثيَرى بكرابايرة ثريَئ ()1
مانَ ئةو بروسكةيةى بناردابا ،دةمتوانى زؤربةى ،ئةطةر هةمووشري نرةبيَ ،لرةو
طيانانةى كة لة ماوةى سىَ مانطى دوايى لة ناوضوون ،رزطار بكةم:
ئيَستا خؤشحالَم بلَيَم كة لة باريَكى وادام بتوامن ،ئةو دةسةآلت ةى بؤ جارِدانى
طةرِانةوةى سري ثرسى كؤكس داواتان كردبوو ،ثيَيران بردةم .حكوومرةتى خراوةن
شكؤ ،هةس دةكات ،كة لةبةرئةوةى كؤكس سةردةميَكى نوىَ دةكاتةوة ،مرافى
92
خؤيةتى لة بارةى كاروبارى ئةجنوومةنةكان ،كة ئةركييةتى سةرثةرشتييان بكات،
راويَذى ثىَ بكريَ ،سةبارةت بةم هؤكارانة ،دانانى ثيَشرنيازة بةثةلرةكانتان برؤ
جيَبةجيَكردن بةشتيَكى ناثرِاكتيكى دادةنريَ .بةآلم راسثاردةكانتان بة تيَبينى
دان لة سةر هةندىَ خرالَى ورد ،وةردةطرييَر ،برةو ثيَيرةى بنةمايرةكى طوجنراو
ثيَشكةش دةكات ،كة بة هؤيةوة ئةو دامةزراوة كاتييانرةى كرة ضرةكى (صر )
ئينتيداب كردوينة مةرم ،ثيَكدةهيَنريَ .
مستةر مؤنتيطيؤ بة سؤزة لة بروسركةيةكى ديكرة سوثاسرطوزارى حكوومرةتى
خاوةن شكؤى بةم دةستةواذانةى خوارةوة بؤ ناردووم:
ئيَوة زؤر نرخى ئةو مةزةندانةى كة حكوومرةتى خراوةن شركؤى ريَنرويَنى كررد،
دةطرن ،لرة برِيراردان برة ثيَويسرتى طةرِانرةوةى ثريسرى كرؤكس برؤ عيَرراق ،تراكو
سةردةميَكى بىَ طومان نوىَ بكاتةوة .حكوومةتى خاوةن شكؤ ،ثيَى طوجناوة كة ئرةو
كةسررةى كررة بنررةما يةكةمينررةكانى ئيرردارةى مررةدةنى دانررا ،دةبيَر هررةر خررؤى
سةرثةرشتى قؤناغةكانى بونيادى دواييئ بكات .بةآلم ضاو لةو كرارة مةزنرةى كرة
لةماوةى ناوةندى جيَبةجيَكرا ،ناثؤشىَ .هةر ئةو كارة طةورةية بوو كرة وايكررد ئرةو
ثيَشكةوتنةى ئيَستا ئيَمة ليَى دةرِوانرني 5رووبردات .حكوومرةتى خراوةن شركؤ ئرةو
َدةقؤزيَتةوة ،بؤ ئةوةى دان برة توانرا نايابرةكانتان و ئرةو ثةرؤشريية برة دةرفةتة هةل
هيَزةى كة لة ماوةى دوو سالَ و نيوى رابردوو خؤتان بؤ ئةركة سةختةكانتان ترةرخان
كردووة ،بنىَ .ئةو دةرةجنامة سةركةوتوانةتان بةدةس هيَناوة .كؤتايى هات.
َطرةى َكو وةك بةلمن ئةو بروسكةية بؤ شانازى و خؤشى دةروونى خؤم ناضةسثيَنم ،بةل
هاوشيَوة بوونى جةوهةرى و بةردةواميَتى برية فةرمييةكانى بةغدا و لةندةن برة يةكرةوة،
لةم ماوة سةختةدا ،دةهيَنمةوة .شرتيَكى سروشرتيية كرة سرةبارةت برة ضارةسرةركردنى
َوطؤرِ نةكريَ و راى جياواز جارجارة هةبيَ . هةندىَ اليةنى تايبةت بة طرفتةكان بريورِا ئال
َثشرتى لة ماوةى ئةو ساآلنةى كة راستةوخؤ ثةيوةنديم بة وةزارةتى هيندةوة دةكرد ،لة ثال
َنيا بووم .هةروةها لةو يارمةتييانةى كة وةزارةتى و هاوسؤزى مستةر مؤنتيطيؤ بؤ من دل
91
َنيابووم ،سةبارةت برةو كيَشرة سرةختانةى كرة لرة بةشردارى هيند ثيَشكةشى دةكرد ،دل
َةت لة كاردا بة ثيَى توانا ،رووبةرِووم دةبوونةوة ،لة هرةمووثيَكردنى دامودةزطاكانى دةول
ئةو شتانةى كة ثياو لة طؤرةثانى كاركردنردا ثيَويسرتى ثيَيرةتى لرة ئرازادى جوالنرةوة و
دةسةآلت هةمووى بة من درا .ريَطةم ثىَ درا بىَ سرنوور لرة رادان ئرازاد .لرة راسرتيدا
َى ثيَشررت ،كرة نويَنةرايرةتى
َة و سىَ سالناتوامن هيض رووداويَكى وا لة ماوةى ئةم سىَ سال
سيَر ثرسى كؤكسم 1دةكرد ،بهيَنمةوة ياد ،كة ئيدارةى مةدةنى ئرةو بريارانرةى وةزارةترى
هيند لة ضوارضيَوةى ئةو كاروبارانةى كة لة بازنةى تايبةمتةنديَتى خؤيداية ،شةرمةزار يران
بةرثةرض دابيَترةوة .ئرةو كيَشرانةى كرة ضارةسرةكردنيان ،ئةسرتةم بروو ،لرة دواكرةوتنى
دةركردنى بةيانيَكى روون لة بارةى نيازةكامنان و بىَ توانرايى وةزارةترى جرةنَ و ئرةوانى
َرةتىوةك ئةون لة عيَراق ،دابني كردنى ئةو شتانةى برة هؤيرةوة دةتروانن رووبرةرِووى حال
سياسى ببنةوة ،سةرضاوةى طرتبوو.
هيض كام لة (سيَر ئارسةر هيَرتزل) و (مستةر شكِغ) ،سةردانى عيَراق يان ئيَران
َطة يان دوورطةى عةرةبيان نةكرد ،بةآلم ئةوانة لة جةوهةرى شتة هيواخوازةكان و بةل
سةيرنةكراوةكان ،دةطةيش .ئةمةش وايكرد يادداشرتة فةرمييرةكانيان ،ثشر ثرىَ
بةسررتاوبيَ و لررة هةنردىَ يادداشررتةكانى كاروبررارى عرةرةبى رووناكرتبيَر .ئررةوان
َراوى سةيرى كيَشةكامنانيان دةكرد ،لةضاو كيَشةكانى وآلتانى دةورووبرةر ،كرة بةدامال
ئيَمةى ئامادة لة طؤرِةثانى كاركردنردا ،ضرةند زانيارييرةكى كرةم نرةبيَ ،هيضرمان
لةبارةيانةوة نةدةزانى .كة ثةنايان بؤ رةخنةى تونرد دةبررد ،برةردةوام هاوسرؤزبوون.
َدا
نامة تايبةتيية دةطمةنةكانيان ،نامةى ثرِشنطدارى ذيان بةخئ بوون .لةدوا هةول
َيَن كة ئةوان ملكةضرى برِيارةكرانى سرةرؤكة سياسرييةكانيان دةيانزانى ضؤن ثيَمان بل
بوونة .بةثيَضةوانة زيرةك بوون لة بةرِووخستنى ديردى ثيراوى ئامرادة لرة طؤرِةثرانى
-1سري برسى كؤكس حاكمى ثاشايةتى لة عرياق لة سةروبةندى شؤرِش برة ئرةركيَكى تايبرةت برؤ
ئيَران بة ثلةى باَليَوز نيَردرا و (ويلسن)ى نووسةرى ئةم كتيَبة لة شويَنى دانرا.
92
كاركردندا ،لةبةردةم وةزيرة بةرثرسةكان ،بةم شيوية ئيَمة لة لووتةوة ريشمةكرابووين،
بةآلم تةنها هةستمان بة لوومتان دةكرد.
ماشيَنى ئةو حكوومةتةى كة كاروبارةكانى وآلتانى ذيَر ئينتيدابى بةرِيَوة دةبررد،
ماشيَنيَكى هيَواشي هةراسانكةر و كرةموكورِى زؤرى هرةبوو ،برةآلم ئرةو ثياوانرة و
يارمةتيدةرانيان واياندةكرد ،دةزطاكة بةتةواوى ثةكى نةكةويَ .
رةوشةكة لة بةغدا
دواى ئةو كورتة باسة ،كة دةكريَ بةهؤيرةوة ثةيوةندييرة تايبةتييرةكانى نيَروان
دةسةآلتة بةرثرسةكان لة واي هؤلَ و بةغدا روون بكاتةوة ،ثيَويستة كة بؤ رةوشرةكة
لة بةغدا لة ماوةى هةفتةى دووةمى مانطى حوزيَران ،بطةرِيَمرةوة .هيَشرتا مرانطى
رةمةزان بروو ،ئرةو مانطرةش برة ورذيَنرةرى ئرايينى الى موسروملانةكان ناسرراوة،
َمانةكان لة رةمةزاندا بةرِؤذوو دةبن ،بةمرةش دةمرار و ميرزام و كؤئةنردامى موسول
هةرسيان دةكةويَتة بةردةم تاقيكردنةوةيةكى سةخ ،بةتايبةتى كراتىَ رةمرةزان لرة
َدا ديَ .بؤية برِيارم دا ثةخشكردنى بةياننامةكرة برؤ كؤترايى وةرزة طةرمةكانى سال
مانطى ئيسالمى (هةيظى) دوابكةويَ ،ئةم بروسكةى خوارةوةم لة 4ى حوزةيران برؤ
وةزارةتى هيند كرد....
دةركردنى بةياننامةكة بة طويَرةى ئةو بنةمايانرةى كةلرة بروسركةكانى حرةوتى
حوزةيراندا فةرمانتان ثىَ كرد ،بؤ كؤتايى مانطى رةمةزان ،واتا تا هرةذدةى مرانطى
حرروزةيران دوادةخريَ ر .بةياننامةكررة نارِةزايررةتى تونرردى لةاليررةن ئةوانررةى داواى
سةربةخؤيى تةواو دةكرةن ،ىلَ دةكةويَترةوة ،لةوانةيرة خؤثيشراندانيئ بكريَر .برؤ
رووبةرِووبونةوةى بارةكة ،ثيَشنيازدةكةم ،كة شانديَ لة عيَراقةوة كة ئةندامةكانى لة
( )0كةس زياتر نةبيَ و لة هةموو اليةكى عيَراق نويَنةريان تيَدابيَ بؤ بةرووخستنى
بريورِاكانتان بؤ ئيَوة ،بةرةو ئينطلرتا بةرىَ بكةويَ .لةوىَ لةو باوةرِة داين ،كرة ئرةو
ثيَشنيازة بة ضاكى وةردةطرييَ .
93
تا ئةو كاتةى شاندةكة بةرآدةكرةويَ ،يران برِيرارى ثيَكهيَنرانى دةدريَر ،لرةو
باوةرِةدام ئيَمة تا توانا هةبيَ لة ريَطاى ئاشتةوايى دةضينة ثيَئ ،لةو باوةرِةشدام كة
هيَزيَكى وام لة بةردةستة كة بتوامن ريَوشويَنى توند دذى ئةوانةى ئاشرتةوايى ناكرةن،
كة دةسةآلتى روو لة زياد بوونيان ،مةترسى طشتى دروس دةكات ،بطرمةبةر .ثيراو
ماقوالنى هةموو اليةكى وآلت رؤذانة بؤ سةركوتكردنى ئةوانة هامن دةدةن.
ئةم كارة طيان وةبةر ميانرِةوةكاندا دةهيَنيتةوة و ثيَكهيَنانى ثارتى ميرانرِةويئ،
كة ئيَستا ئامادة نيية ،ئاسان دةكات .بؤية توندرِةوةكان بة تةنها دةستيان برة سرةر
شانؤكةدا طرتووة .كؤتايى هات.
دواى ئةمةش ئةو بروسكةيةى خوارةوةم بؤ سري ثرسى كوكس نارد ،كة لة ريَطةى
بةغداوة تارانى بةرةو لةندةن جيَهيَش .راسثاردةيةكى كؤمةآليةتيم لرة بةرِيَوةبرةرى
داد و بةرِيَوةبةرى دارايى و حاكمى سةربازى بةغدا لرة برةر دةسرتةداية ،داواتران ىلَ
دةكات ،كة ثيَويستة بؤ ديدةنى ثياو ماقوالنى وآلت ،ضةند رؤذيَ لة بةغدا مبيَننةوة،
ثيَئ ئةوةى بؤ نيشتيمان بطةرِيَنةوة .دةبوو هةر لة سةرةتاوة راسثاردةى ئةمة برةب َى
َى بكةم ،ئةطةر طةيشتنى ئيَوة لةطةلَ كؤتايى رةمةزان هاوكات نةبوايرة .ئرةو دوو دل
كاتةش ،ئةو دةرفةتةية كة من خؤم بة ناضار دةبيرنم ،كرة ذمارةيرةك لرة ناحرةزانى
حكوومةت لة بةغدا و نةجةف و شويَنانى ديكة دةستطري بكرةم و برؤ دةرةوةى وآلت
دووريان خبةمةوة .بىَ طومان نارةزايةتى توند لةاليةن موجتةهيدى طةورةى كةربةال و
شويَنى ديكة ثيَشكةش بكريَ .بة دوور نازانريَر ثةشريَوى لرة بةغردا رووبردات.
هةموو ئامادةباشييةك بؤ ئةمة ئةجنام دراوة .هةموومان كؤكني لة سرةر ئرةوةى كرة
طرتنةبةرى ريَوشويَنى توند لرة دذى طرةورة ناحرةزانى حكوومرةت ،كرة هرةموويان
َطا هةية ،وادةكات ميانرِةوةكان لرةالى ئيَمرة كؤببنرةوة. ثلةيةكى كةميان لة كؤمةل
هةروةها ئةمةش وادةكات هؤزةكان بة شيَوةيةكى طشيت بةوة رازى بن كة ثةميانةكةى
ئيَمة بة دامةزراندنى حكوومةتيَكى سةربةخؤ لرة ذيَرر ئينتردابى برةريتانى ،مانراى
نةمانى دةسةآلتى ياسايى و بةرثابوونى ثةشيَوى ناطةيةنىَ.
94
زؤريَ لةو ناوضة عةشاية ر نشينانةى كة من بةفرِؤكة لة ماوةى ضرةند رؤذى
دوايى ،سةردامن كردوون ،لةوانةية بةهرةمان شريَوة برريى ليَبكةنرةوة .لةوانةيرة
ئامادةبوونتان ،لةم بارودؤخةدا لة بةغدا ،لة ثابةندبوون لة جؤريَ لة ثالَثشرتى
بؤ ئةم كارايانة ،بئالَيَنىَ .بةثش بةس بة كؤى را بةهيَزةكان ،واى دةبينم ،كرة
ثيَويستة ئيَوة ليَرةدا ضةند رؤذيَ ئارام بطرن ،منيئ ريَوشويَنى ثيَويس لة سةر
ئةم بنةماية وةردةطرم.
95
بةكار دةبيَ .ئةو كاتةش كارى ئيدارةى سةربازى ئيسرتا كؤترايى ديَر ،كرؤكس
دةبيَتة س ةرؤكى نويَنةرايةتى بةريتانيا لة عيَراق.
ثرسى كؤكس دةسةآلتى تةواوى بؤ ثيَكهيَنانى دةسرتة كاتييرةكان (ئةجنوومرةنى
َةت) ثيَدةدريَ ،كة سرةرؤكيَكى عرةرةب سرةرؤكايةتى دةكرات( ،ئةجنوومرةنى دةول
َيدةبذيَرن و بة راسرتى نويَنةرايرةتىَبذاردن) كة دانيشتوانى عيَراق بة ئازادانة هةلهةل
تيَدا دةكةن .كؤكس ئةركيةتى كرة ياسراى بنرةرِةتى برة راويَرذ لةطرة َل ئةجنوومرةنى
َبذاردن ،ئامادة بكات .1كؤتايي هات. هةل
لة 01ى حوزيَراندا مستةر مؤنتيطيؤ ئةم ليَدوانةى خسرتة برةردةم ئةجنوومرةنى
عررةوام .هررةروةها دواى دوو رؤذيررئ خسررتية بررةردةم ئةجنوومررةنى لررؤردات ،لررؤرد
َ و رؤذنامةكان (ئةسلنطتؤن) رايطةياند كة ليَدوانةكة لة ذيَر فشارى بةردةوامى خةل
بة ثلةى يةكةم دةرضووة.
َىبة بةراورد كردنى ئةو داهاتانةى كة لة ويالتةكانى بةسرة و بةغدا لة وشكة سال
دواى داطري كردن لةطةلَ داهاتةكانى ويالتةكانى بةغدا و بةسرة و موسرلَ لرة مراوةى
َى دوايى كؤدةكرانةوة .واى ثيَشاندةدا كة ئةو برِة ثارانةى كة سروثا برة ئيردارةى سال
َدا زيرادى مةدةنى دةدا ،كة ئةويئ داهات بوو ،بة ريَذةى %912لة ماوةى يةك سال
َرىكردووة ،بةآلم ئةو لؤردة بة خستنة سرةرى خةرجييرةكانى بةنردةرى بةسررة و هيَل
ئاسنني و ئاوديَرى لة ريز بةندى خةرجييةكاندا باوةرِى بةخؤى هيَنا كة (تيَضروونةكان)
بةريَذةى %942زيادى كردووة.
َوبرووةوة نراوةرِؤكى
َوكرراوةي ذمرارة ( )22لرة رؤذنامرة عرياقييةكانردا بال -1لة كاتى خويدا ،بال
َةكرةى شريويَنرا بروو ،برة ترةواو َم لة بةر ئةوةى لة ضاو دةقة ئؤرطاينال بةياننامةكةى تيَدا بوو ،بةال
َى دا نةدةهاتةوة ،بؤية بةم شيَوةية بؤ عةرةبيم وةرطيَرِا و بةم شيَوةية ليَرةدا دامبةزاند.لةطةل
96
لةم ثيَشةكيي ةوة ،سرةخ نرةبوو ،كةمكردنةوةيرةك ئرةجنام بردات كرة لرةو
بانطةشةية نزي بيَ كة دةلَيَ :هؤكارى ثةشيَوى سياسى بة ثلةى يةكةم ،باجى
زؤرة .قسررةى سررةرؤك وةزيررران لررة بررارةى ثيَشرروةختة دةرضرروونى بةياننامةكررة
رةتكردةوة .نة ئرةم و نرة ئرةو وتاربيَذانرةى كرة دواى ئرةو قسرةيان كررد هريض
ئاماذةيةكيان بة رةوشى سوريا نةدا.
َةراوكىَ و ثةشيوى الى ئيَمةى بؤ توركرةكان و بةلشرةفيكةكان
لؤرد (سيدنهام) دل
طةرِاندةوة .هةرضى لؤرد (طوضن)ة ،كة تاكةكةسى نيَو ئةوانرةى وتاريانردا ،سرةردانى
َى 1414كردبروو ،زؤر برة طرةرمى سوثاسرى ئةفسرةرانى ئيردارةى
عيَراقي لة سرال
مةدةنى كرد و طوتى:
ئةوان لة بيابانةكانى عيَراق بآلوبوونةتةوة لرة سرةخترتين و مةترسريدارترين
بارودؤخ دةذين ،بةبىَ ئ ةوةى بزانن ضى بة سرةر داهراتووى حكوومرةت دادىَ لرة
وآلتردا .ئرةوان ثيَشررت مةشرقيَكى جيرا و طةشرةيةكى جيايران بينيرووة ،بررةآلم
هةموويان بة ئارةزووى ثيَشكةوتين ئةو وآلت ةى باوةرِيان ثيَيةتى ،طريَدراون .ئةو
طةجنانة شايةنى ئةوةن ئيَمة دان بنيَني بة كرارة باشرةكانيان لةبةرئرةوةى خراوةن
ئينتيما و بةثةرؤش و دلَسؤزن لة كارةكانيان ........با وةرِ دةكةم كة خةلَكى ئةم
وآلت ة ،ئةطةر لة بارةى ئةوةى كة ئةمانة ئةجنامى دةدةن ،بزانن ،ئةوا فةزلَيان الى
ئةوان زياتر دةبيَ .
لررؤرد (كررريزن) .1طفتوطؤكررةى كؤتررايى ثيَهيَنررا ،كررة لررة ئةجنوومررةنى لررؤردات
ثيَشكةشى كرد و ،طوتى :وةزارةتى دةرةوة نةوةك وةزارةتى هيند بةرثرسى كؤتايى ية
-1ئةو كات بريكارى وةزارةتى دةرةوة بوو ،مستةر ئايرالند لة كتيَبةكةيدا (عرياق ليَكؤلينةوة لرة
َى 1402روويدا ،بةثلةى يةكةم طةشةسةندنى سياسى) دةَليَ :ئةو ثةشيَويية سياسييةى كة لة سال
97
لة راثةراندنى كاروبارى ئيدارةى تايبةت بة عيَراق ،كريزن ئةطةر لة رةوشيَكى باشررت
َىبواية ،دةيتوانى بؤ لؤرد ئةيسلينطتؤن روون بكاتةوة ،كة باجى زةوى كرة لرة سرال
1402 – 1414كؤكرايةوة ،زؤر لةوةى سرةردةمى توركران كرةمرت بروو .تيَضروونة
َرى ئاسرن و ئراوديَرى زؤرترر
ئيدارةييةكان ،جطة لة تيَضروونةكانى بةنردةرةكان و هيَل
نةبوو .دانيشى نا كة بؤ بابةتةكانى ذمارةدان ئامادةنيية ،برةآلم برة ئاشركرا روونرى
كردةوة كة دووركةوتن لة ضارةسةى كيَشرةى عيَرراق ،برة ثلرةى يةكرةم هؤكارةكرةى
نررةبوونى كرراتى ثيَويس ر برروو بررؤ سررةير كردنررى ئررةو طرفتررة و طفتوطررؤكردنى و
بة هؤى كؤكردنةوةى بةرزؤرةمليَى باجةكانةوة نةبوو ،هةروةك لؤرد (ئةسرلنطتؤن) لرة ئةجنوومرةنى
لؤردات قسةى لة بارةوةكرد .لة راستيدا باجرةكان شرتيَكى هةراسرانكةرة .مامؤسرتا (كرريك) لرة
َى 1402لة باجةكانةوة َتى ناوةرِاس ) دا دةَليَ :ئةو داهاتانةى كة لة سال
كورتةى ميَذووى رؤذهةال
َى 1411كؤيان كرردةوة .باجرةكانى كؤدةكرايةوة طةيشتة سىَ هيَندة و نيوى ئةوةى توركان لة سال
عرياق زؤر لةوةى هينديئ قورسرت بوون ،ئةمةش فشارى زياتر برؤ سرةر جووتيراران دةهيَنرىَ و لرة
هةمان كاتيشدا بيَزةوةر يئ بوون بؤ خاوةن زةوى و ثياو ماقوالن و ئةو هؤزانةى كة ثيَشرت خؤيان لة
بام دان دةدزييةوة .عرياقييةكان مافى رادانيان لة سةر ئةو اليةنانةى كة ئةو داهاتانةى تيَدا خةرم
َى داراى 1402 – 1414بؤ بارةطاى طشرتى و دةكرا ،نةبوو .لة %14ى كؤى خةرجييةكان لة سال
خةرجيية ئيدارةييةكان تةرخان كرابوو%11 ،ى هةر بة ناو بؤ كرارثيَكردنى طشرتى ديراريكرا بروو.
َم زؤربةى لة ئاسانكارى طوزةران و شويَنى دانيشتنى فةرمانبرةرانى برةريتانى و هينردى خرةرم بةال
دةكرا ،ويلسن لة ليَدوانيكدا طروت ى كرة بةرذةوةنردى عرياقرة كرة ريَذةيرةكى زؤر لرة فةرمانبرةرى
َيية راويَذكارييةكانى ناوضةكان ،كة زؤربةىبةريتانى لة سةرجةم دةزطاكان هةبيَ .ئةجنوومةنة لؤكال
ئةندامانيان عةرةب بوون ،هيض كاريطةرييةكيان لة سةر بةرِيَوةضوونى ئيدارة نةبوو .كةمرت لرة %9
فةرمانبةرانى ثلة يةك عةرةب بوون ،ذمارةى فةرمانبةرة هيندييةكانى دائريةى هيلى ئاسرنني ثيَرنل
َطريسرانى شؤرِشرةكةى عررياق مرس بيَرل طروتى :سرةيرة كرة هيَندةى عةرةبرةكان بروو .دواى هةل
َم سةختة ئارام بطريَ كاتىَذمارةيةكى زؤر لةميانرِةو لة عرياقدا هةن و منيئ يةكيَكم لة وان ،بةال
َة طةورانة دةكةينةوة كة لة عرياق ئةجنا ان داوة.
بري لة ذمارةى ئةو هةل
99
ثةسةندكردنى لة اليةن وةزارةتةوة وةك ثيَويس ،لةو بارةدا كارةطشتييةكان بة سرةر
َةكة دةبوون .هةروةها لة دريَذةدا طوتى :بةياننامةكة ثشتى بة راثؤرتةكرةى يةكدا كةل
ليَذنةى بؤنهام كارتةر (كة بةر لة مانطيَ ئامادة و ضاثكرابوو) دةبةسر .هرةروةها
بانطةشةى ئةوةى كرد كة حكوومةتى خاوةن شكؤ هةرطيز برة ئةنقةسر سةرثيَضرى
ثرةنسرريثة دانراوةكررانى قؤناغررة بةراييررةكانى جررةنطى نررةكردووة ،دواكررةوتن لررة
جيَبررةجيَكردنى ئررةو ثرةنسرريثانة ،بررؤ فاكتةرطررةليَ كررة لررة دةرةوةى تواناكررانى
هاوثةميانانة ،دةطةرِيَتةوة .هةروةك ثيَشرت روومنان كردووة ،حكوومرةتى خراوةن شركؤ
هيَشتا نيازى واية لة دامةزراندنى شيَوةيةك لة شيَوةكانى حوكمى زاتى (ئؤتؤنؤمى)،
كة هةموو عيَراقييةكان ثىَ رازى بن ،بةردةوام بيَ .ئينجا طوتى :هيض بةياننامةيةك
نيية لةوةى كة داواى طؤرِانكارى راستةقينة دةكات ،ثيَشوازى ىلَ بكةين .بةرِاى مرن
ثيَمان خؤشة رذيَميَكى تايبةت ،تاكو خودى ثاشايةتيئ بيَ لة عيَراق هةبيَ .لرؤرد
َى لرة وةرطرتنرى كريزن وتارةكةى بة جةختكردنةوة لة بىَ مةيلى ثياو ماقوالنى لؤكال
دةسةآلتى جيَبةجيَكردن ،لة ماوةى طواستنةوةدا ،كؤتايى ثيَهيَنا و طوتى:
........كىَ لة عةقليةتى طةالنى رؤذهةآلت دةطرات ،دةبيَر هرةر ئيَسرتا برِيرار
َدةسرةنطيَنن .ئرةوان برؤ بدريَ ،كة ئةوان ئةوةى دةكريَ رووبردات ،لرة عرةقليان هةل
يارمةتى ئيَمة نايةنة ثيَئ .ئةو دوورة ثةريَزييةيان لة ئيَمة برةم شريَوةية ليَكدةدةنرةوة:
((با واى دابنيَي،كة ئيَمة ليَيان نةضووينة ثيَئ و بةريتانييةكان لة عيَراق مانةوة ،ئرةوا
َيان بة ريَطادا برِوين
لةبةرئةوةى ئةوان خانةدانن ،لة ئيَمة خؤش دةبن ،بةآلم ئةطةر لةطةل
َة سةندنةوة دةبني .هرةر و دواتر توركةكان بؤ وآلت بطةرِيَنةوة ،ئةوا ئيَمة رووبةرِووى تول
َكى هةذارى ئةمةش لة كوت روويدا ،هةموو ئةوانةى ضريؤكى سزاى لة سيَدارةدانى خةل
98
َكردنى شرارةكة لرة اليرةن كوتيان 1لة رؤذنامةكان خويَندبيَتةوة ،دةزانن كرة دواى ضرؤل
َكى داطري كردبوو.. هيَزةكامنانةوة ،ئةم كارة روويدا ،ئةو ترسة ميَشكى خةل
ئةمة بةرووخستنيَكى جوانى رةوشى عيَراق بوو ،دةكرا زؤر زياتر كاريطرةرى لرة
سةر دةروونةكان دابنىَ .ئةو لؤردة سروشتى ثيالنطيَرييةكانى شةريفى كة سةرضاوةى
يةكةمى يان تاكة سةرضاوةى ئةو ثةشيَويانة بوون ،كة الى ئيَمرة روويران دةدا ،براس
نةكرد .هةروةها هيض ئاماذةكيئ بؤ سةختييةكانى ثاريَزطاريكردن لةو رةوشةى كة لة
َى ،1414مؤركرا .هةر ضرةندة ريَطةى ريَككةوتننامةى (ئينطليزى +ئيَرانى)ى سال
َى 1402بة برِى ثيَرنل ( )0مليرؤن خةرجيية سةربازييةكامنان لة ئيَران لة ماوةى سال
ثاوةندى ئيسرتلينى مةزةندة كرا .بؤية ئةو طفتوطؤ ثةرلةمانييرةم ليَررةدا هيَنايرةوة،
ضونكة كاريطةرييةكى بةهيَزى لةسةر حالةتى عيَراق هةية ،مرن برة وردى ضراوديَريم
دةكرد .فةرمامندا بةكؤثيكردن و دابةشركردنى بةسرةر فرراوانرتين دام و دةزطرا ،برةو
ثيَيةى باشرتين دذةتةنة ،بؤ راكانى اليةنيَ لة رؤذنامةكانى لةندةن.
0
لة 11ى حوزيَراندا ،دواى يادداش طؤرِينةوة لةطةلَ ثرسي كؤكس بةياننامةيرةكم
دةركررد ،كررة ثريَئ سرىَ رؤذ لةمبارةيررةوة بررة مسررتةر مؤنتطيررؤم راطةيانرردبوو ،لررة
-1ثيَويستة ليَرةدا ئاماذة بؤ ئةوة بكةين ،كاتى توركةكان لة سرةروبةندى دةسر بةسرةر طرتنرى
ئينطليزةكان بةسةر بةغدا ،دووبارة كوتيان داطريكردةوة ئةمةش دواى طةمارؤيةكى دريَذ ،كةوايكرد
(تاوزةندى) فةرماندةى ئينطليزى بة ( )19222سةربازى برةريتانى و هينردى خرؤى برة دةسرتةوة
َكى كوتيان لرة سريَدارة دا ،لةوانرة :حراجى
بدات .دواتر توركة كان بة ئةنقةس ذمارةيةك لة خةل
عةباس حلى و دوو كورِةكةى (عةىل و سةعد) و حمةمةد نةجيب سةرؤكى شارةوانى كوت و نراموس
شيَخ جسان و عةباس زاهر ارميعى و ياسني ئةرةعفةرى و عةبدالرِزاق سةحاف... .
-0دةقى ئةو بةياننامةيةى كة ئةو رؤذة دةرضوو ،دةخةينةرِوو:
هةروةك دةركةوتووة ،كة هةندىَ كرةس ثرِوثاطةنردةى ئرةوة بآلودةكةنرةوة طوايرا حكوومرةتى
بةريتانى خةريكة هيَزة سةربازييةكانى لة عرياق بكشيَنيَتةوة .هةندىَ ثرِوثاطةندةى ديكة كرة زيران
بة ئاسايشى طشتى دةطةيةنىَ ،بؤية من سيَر ئارِنؤلد ويلسن جيَطرى حاكمى ثاشايةتى لة عرياق برؤ
82
بةياننامةكة باسى ئرةوةم كردبروو ،كرة حكوومرةتى برةريتانى لةبةرئرةوةى بةرثرسرى
دابينكردنى سيستةم و ئاسايشى ناوةخؤى عيَراق بروو ،ئامرادة نييرة هريض ذمارةيرةك
َكو بةثيَضةوانةوة كاردةكات و برةردةوام دةبيَر لةسةربازانى لة عيَراق وةدةربيَنيَ .بةل
لة ثاريَزطاريكردن لة هيَزةكانى ،بؤ بةدةس هيَنانى ثابةندييةكامنان.
هيوام دةخواس كة ئرةو بةياننامةيرة وابكرات ،نيشرتيمان ثرةروةران واز لرة
كاربهيَنن و وابكةن ريَوشويَنى سةركوتكردن ثيَويس نةبىَ .بةيانةكة نةيتوانى ئةم
ئاماجنررة بثيَكرىَ :بزووتنررةوة نيشررتيمانييةكان لررة دةسر دةرضررووبوون ،دووبررارة
كؤبوونةوة و داواى ثيَويس بوونى كؤبوونةوةى ئةجنوو مةنى طشرتى كرة برِيرار لرة
داهاتووى عيَراق بدات ،دووبارة كردةوة .ئةمةش دوايني هر ةلَ بروو كرة ئرةوان وةك
دةستةيةكى يةك طرتوو تيَيدا دةركةوتن ،ناكؤكييةكانى نيَوانيان رووى لة زيادى كرد
و ثةرةسةندنى ثةشيَوى عةشايرييةكان وايكرد طرووثيَكى طرةورةى ميانرِةويران ىلَ
جياببيَتةوة ،لةو جوآل نةوانةى ئةجناميان دةدا ئاطادارم كردنةوة ،دواترر نرةيانتوانى
بةرجةستةى بكةن ،هةتاكو بانط هيَشتى نويَنةرانيئ ،برةوةى نويَنةرايرةتى عيَرراق
بةيررةكطرتوويي دةكررةن ،شررتيَ برروو نررةدةكرا ثاريَزطررارى ليَبكريَر .ئةنرردامانى
ئةجنوومةنى ناوضةى بةسرة كردةوةكانى 00ى حروزيَرانى نويَنرةرانيان ريسرواكرد و
متمانةى خؤيان بؤ حكوو مةتى بةريتانى ثيشاندا ،لة عةمارةش هةولَيَكى زؤر برؤ
ثالَثشتى كردن لةو عةرزو حالَةى كة داواى سةربةخؤيى دةكرد ،درا .برةآلم نرةتوانرا
ئةو كةسة بدؤزريَتةوة كة عةرزو حالَةكة واذووبكات ،عةرزوحالَةكة درِيَنرا و شرارى
موسلَيئ نويَنةرايةتى لة نيَوان نويَنةران نةبوو.
سوودى طشتى رادةطةيةمن :كة حكوومةتى بةريتانى ،لةبةر ئةوةى لة ئاشتى و ئاسايشرى نراوةخؤى
ئةم وآلتة (عرياق) بةرثرسة ،هيض نيازيَكى نيية كة بةشيَ يران هرةموو هيَرزة سرةربازييةكانى لرة
عرياق بكشيَنيَتةوة ،بةثيَضةوانةوة هيَشتا هيَزة سةربازييةكامنان ثاريَزطارى سةرجةم جؤرة ضرةكةكان
دةكةن ،كة بؤ ثاراستنى ئارامى و ئاسايشى ناوةخؤ و دةرةوة بةتةواوى بةش دةكرات .مرن لرةكاتى
ثيَويس دا كةمتةرخةم نا لة داواكردنى يارمةتى لة دةسةآلتى سةربازى.........
81
ليَذنةى ياساى هةلَبذاردن
دةركردنى بةياننامةيةكى ديكة لة 10ى تةموز ،لة خستنة نراوى رةطرةزة ثشر
طويَخراوةكان بؤ ناو تةرازوو ،سوودى هةبوو .ئةمة لةوكاتةدا بوو ،كرة ريَوشرويَن برؤ
َبذاردنى توركى طريابووةبةر ،دانيئ بةوةنرا بوو كرة ناكريَر لرة طفتوطؤى ياساى هةل
بارودؤخى ئيَستا جيَبةجىَ بكريَ ،ئةمة دةقى بةياننامةكةية:
حكومةتي خاوةن شكؤ ريَطاى بة بريكرارى حراكمى مةلرةكى داوة ،كرة طرةورة
َيي رةكان بانطهيَش ر بكررات ،بؤئررةوةى لررة دانررانى ئررةو
نويَنررةرانى هةريَم رة لؤكال
َبرذاردنى ئةجنوومرةنى طشرتى لرةكاتى طوجنراو ئرةجنام ثيَشنيازانةى كرة برةهؤى هةل
دةدريَر ،هاوكرارى ئيردارةى مرةدةنى بكررات .هرةروةها لرة وةرطرتنرى ريَوشررويَنة
َبرذيَرانَبذاردن و ئامادةكردنى تؤمارى هةل ثيَويستةكان بؤ دياريكردنى ناوضةكانى هةل
َبذاردنى ئةجنوومةنى طشتى ثيَويس ،لةبةر ئةوةى و سةرجةم ئةو بابةتانةى كة بؤ هةل
كةسانيَ لة عيَراق هةبوون ،ثيَشرت لة ئةجنوومةنى ئةعيانى توركى يران ئةجنوومرةنى
َبذاردن نويَنةرانى توركى نويَنةربوون ،ئةوانة سةبارةت بة كاروبارى ثةيوةنديدار بة هةل
و طفتوطؤى كاروبارى طشتى ئةزموونيان هةبوو ،بؤ هةمان مةبةس ئةوانة هةموويان
لةاليةن حاكمى مةلةكى بانطهيَش كران .داوا لةو ليَذنةية دةكريَر ،سرةرؤكيَ لرة
ئةندامانى دابنىَ ،ئةندامانى زياتريئ لةو ناوضانةى كة نويَنةريان نيية ،جا ض بةهؤى
ئامادة نةبوون يان مردن يان هةرهؤكاريَكى ديكة بيَ ،ديارى بكات .كؤتايى هات.
بةرَيَز تاليب ثاشا كورِى طةورةى نةقيبى بةسرة ،ديارترين كةسايةتييةكانى بةسرة
ياخود تةواوى عيَراق بووبىَ ،كةلة نيَرو ئةوانرةبوو بانطهيَشر كرابروو .لرة شروباتى
،1402دواى ئةوةى ساآلنى جةنطى بة ئارةزووى خؤى لة دوورة وآلترى لرة هينرد و
بةسةربرد ،طةرِايةوة بةسرة .زؤربةى ناوبانطةكةى برؤ جةسرارةتةكةي لرة سرةردةمى
توركةكان بؤ بةديهيَنانى ئاماجنرة سياسرييةكانى دةينوانرد ،دةطةرِايرةوة .برةآلم برىَ
طومان بةر لة جةنَ زياتر ناوى دةركرد ،بةو ثيَيةى قسةكةربوو بةناوى هيواوخواستة
نيشتيمانييةكان ،ثارتى نيشتيمانى سوريئ هةر بةم ثيَودانطرة حسرابى برؤ دةكررد،
82
لةوةتةى طةرِاوةتةوة ،هيض هةَليَكى برؤ بةدةرخسرتنى باوةرِةكرةى لةدةسر نرةداوة،
بةوةى كة باشرتين عيَراق ،ئةو عيَراقةية كرة ئينتيردابى برةريتانى قرةبوول دةكرات.
نةخؤى و نةسةرجةم نويَنةرانى ثيَشووى بةسرة و ئةوانةى ديكة لة خؤشويسرتنى ئرةم
بانطةشةية ،دوودلَ نةبوون ،هةروةها نيَردةكانى ثيَشووى بةغداش ئامادةبوونيران لرة
َى 0ى حروزيَران وةك ليَذنةكة رةت نةكردةوة ،هةرضرةندة دوانيران لةسرةر عرةرزوحال
نويَنةر واذووشيان كردبوو.
لة شةشى ئابدا ليَذنة كة يةكةم دانيشتنى خرؤى سرازدا ،دواى ئرةوةى ليَذنةكرة
لةاليةن حاكمى ثاشايةتى كرايةوة ،بةرِيَز تاليب ثاشرا بةسرةرؤك هةلَبرذيَردرا .لرة
رؤذى دووةم ليَذنة كة لة دياريكردنى ئةندامانى ديكة بةردةوام بوو ،كةلة نيَوانياندا
يوسف سويدى و حمةمة د سةدر و برييارانى ناسراوى ديكرةى هرةبوون .لةبةرئرةوةى
ليَذنةكة بةم شيَوةية ثيَكهيَنرا نةدةتوانرا بةوة تؤمةتبار بكريَ كة نويَنةرايرةتى را
جياجياكانى وآلت لةخؤ ناطريَ .
-1ئةم ضوار نويَنةرة بريتى بوون لة جةعفةر ئةبو تةمةن ،يوسف سويدى ،عرةىل بازرطران و شريَخ
ئةمحةد داود ،كة تةنها ئةمةى دوايى دةستطريكرا.
83
دةكات ،ئةم كارة متمانةى بؤ دةروونةكان طةرِاندةوة .داطريكردنى شام و حةلةب لةاليةن
فةرِةنسييةكان و كةوتنى حكوومةتى شةريف لة سروريا لرة 00ى ترةموز ،كاريطرةرى
ديارى هةبوو ،هةروةها ئةمة ماناى وةستانى ئةو بةخشرينانة بروو ،كرة لرة خةزيَنرةى
حكوومةتى خاوةن شكؤوة بة نيشتيمانثةروةرة بةكريَطرياوةكان لة عيَراق دةدرا.
سري ثرسى كؤكس لة 00ى حوزيَران دا ،لة نامةيةكدا كةبؤ وةزارةتى هيندى نراردبوو،
َيَ :رةوشى عيَراقى بةم شيَوةى خوارةوة ،كورت كردبووةوة بةرلةوةى بةغدا جيَبهيَل
َرم .....دواى سةردانة خيَراكةم كة دواى ئامادةنرةبوونيَكى دريَرذ هرات ،دوو دل
لةرِادةربرِين ،بةآلم بىَ طومان رةوشةكة زؤر سةختة ،كةس ناتوانىَ لةضةند هةفتةيرةك
زياتر سةيرى داهاتوو بكات .داواكارى هةرة بةثةلةم ئةوةية ،كرة رةوشرةكة برةرزف
بكريَ و تا سىَ ضوار مانطى ديكة وابكريَ هيض ناوضةيةك لةدةس نرةدريَ و ئرةو
ريَوشويَنانة بطريَتةبةر ،كةوا لة ميانرِةوةكان بكات بة ئاشكرا لةثالَ ئيَمةدا كاربكرةن
و لة خةري بروون برة تونردرِةوةكان لرة كرارى هاوبةشردا ،دووريران خبةينرةوة .برؤ
بةديهيَنانى ئةم ئاماجنة ،ثيَويستة ماوةى طفتوطؤيان ثىَ بدةين و بؤيان بسةمليَنني كرة
نيازة دةستوورييةكامنان شتيَكى حةقيقى و قةلب نيية .هيروا دةخوازريَر ،كةئةمرة
َبذاردن ،ئامادةبكات ،ئةطةر ئةمةش بةس نةبىَ (كة ثرىَ دةضرىَ طفتوطؤى ياساى هةل
مةيليَكى طشتى رةتكردنةوةى ئينتيداب هةبيَ ) لةو باوةرِةدام تاكة ريَطا ئةوةية ،كة
رىَ بةشاندةكة بدريَ ،سةردانى لةندةن بكات.
ئةطةر حكوومةتى خاوةن شكؤ زؤر حةزدةكات ،خؤى لةم ريَطايرة البردات ،ئرةوا
ئةلتةرناتيفةكةى ئةوةية كة ثةميان بة خةلكى وآلتةكة بدريَ ،كة لة ثاييزى داهراتوو
َةت ،يان ليَذنةيةك كة كار لةبرى وةزير بكات ،سرةردانى وةزيريَ لة وةزيرةكانى دةول
َيَتةوة .توندرِةوةكان لةرِووى ذمارةوة ئيَستا كةمن، وآلتةكة بكات و لة رةوشةكة بكؤل
َداية ،ئةطةر نةتوانريَ ئةو رةطةزانة بةآلم سةرجةم كةسي دواكةوتوو و توورِةيان لةطةل
لة سنوورى خؤيدا بةشيَوةيةكى كاتى ،بةرِيَوشويَنى رازيكردن ،رانةوةستيَنريَ ،ئرةوا
مانطرتنى ضاالك كة ناكريَ بةرِيَوشويَنى سةركوتكردن ،كت بكريَن .ئيَستا لرةخودى
َيَ بؤ روونةدانى ئةمة ،دةدريَ ،بةآلم ثىَ دةضيَ ئةم ريَوشويَنانة بةغدا هةموو هةول
لة سةرجةم اليةكى وآلت ثيَويس بىَ .كؤتايى هات.
84
ضاوثيَكةوتنى نهيَنى
َيَكى خؤم بكرةم ،دواى ثيَئ ئةوةى ئةو بةشة كؤتايى ثىَ بيَ ،ثيَم باشة باسى هةول
ئةوةى سري ثرسى كؤكس بةغداى جيَهيَش ،راستةوخؤ ثةيوةنديم بة هةندىَ سرةرؤكةوة
كرد .بةرلةوةى فرةرمان بةدةسرتطريكردنى هةنردىَ كرةس بكرةم .ثيَويسر بروو ،ئرةو
دانوستانانة بةنهيَنى مبيَنيَتةوة ،ضونكة زؤر كرةم لةخرةل متمانرةيان برة سرةرؤكةكان
هةبوو .ئةوان دةيانزانى ئةطةر يةكيَ طومان بةبوونى ثةيوةندى بةمنةوة ،ببرات ،ئرةوا
بةخيانةتكار تؤمةتبار دةكريَ .لةاليةكى ديكةوة دةبينني كة ئةوان رةطةزى ئامادةن بؤ
تيَطةيش ،كةسانى وةك (ميانرِةوةكان) كة ناتوانن ئةمة بكةن و نايرةويَ برة ترةواوى
خررؤى لررة سياسررةتى حكوومررةتى بررةريتانى بطليَررنن كررة بةرِقررةوة سررةيرى هررةموو
دانوستانيَكى ئاشكرا لةطةلَ كةمينة شؤرِشطيَرِةكان دةكات .كؤبوونةوةكة لة نيوة شرةو
َى برادةريَكى هاوبةش كة ئةويئ (عبدالقادر ثاشرا لةسةر زةوييةكى بىَ اليةن – لة مال
خةزيرى )1بوو لةطةلَ نيَردراويَكى عةرةب كة متمانةم ثىَ هةبوو ،رؤيشرتم .جطرة لرةو
دوو كةسةى ديكة ،كةس بةوشويَنةى من بؤى دةضووم و بةنيازةى ثيَم بوو ،نةيردةزانى.
سىَ لةوانةى ثةيوةندى تونرديان بةسرةركردة نيشرتيمانييةكانةوة هرةبوو ،ئامرادةبوون،
َةكة كةبةسةر رووبارى دجيلة دةيرِوانى لةذيَر رووناكى مانطة شةو لة طؤشةيةكى بانى مال
دانيشتني ،دوو كوث قاوةمان لةسةريةك لةبةر رووناكى مؤمدا فرِكرد.
َوطؤرِى ضةند قسةيةكى خرؤش و قسرةكردن لرةبارةى سياسرةتى دةرةوة، دواى ئال
ضوينة سةر كارى ئةو شةوةمان .بةرامبةرةكةم بةطرنطييةكى زؤرةوة طرويَى برؤ ئرةو
روونكردنةوانةمان شل كردبوو ،كةسةبارةت بة فاكتةرةكانى دواكةوتن كة لرة مراوةى
َى دواييدا رووياندا و بىَ توانايى حكوومةتي خاوةن شكؤ لةثيَشبينى كردن بة دوو سال
َةى نةتةوةكان سةبارةت بة ئينتيداب ،هةروةها برىَ توانرايى لرةدانانى برِيارى كؤمةل
ثيَشنيازةكان ،تا ئةو كاتةى ثةميانى ئاشتى لةطةلَ توركيا مرؤر دةكريَر .وةآلميران،
ئةوةبوو كة سةرجةم قسةكانى منيان بةرِاس وةرطرت ،بةآلم ئةوةشيان بؤ زيادكرد كة
َيَكدا كةبةسةر رووبارى دجيلةى دةيرِوانى لةناوضةى باب شةرقى نيشتةجىَ ببوو.
-1عبدالقادر خةزيرى لةمال
85
(كةليَنيَكى طةورة لة نيَوان ئيَمة و ئيَوةدا هةية) .هةروةك بؤ هةموو جيهان ئاشكراية
كررة سيسررتةمى ئينتيررداب بريتييررة لررة بةيةكررةوة لكررانيَكى ئارةزوومةندانررة.
فةرِةنسييةكانيئ ئةو قسةيةيان كرد ،ئةوان كاريان بةقسرةكةيان كررد ،برةآلم ئيَمرة
َةستني لةطةلَ ئةركةكامنان بؤيةك نةهاتةوة، َيمان ليَكرد .بةآلم كردةوةكامنان لة فةل
نكؤل
َطةيةكى ثؤزةتيظمان سةبارةت بةنيازةكامنان برؤ ثيَكهيَنرانى حكوومرةتى تا ئيَستا بةل
نيشتيمانى لة عيَراق بةدةستةوة نةداوة ،ئةو ثرِؤذةيةى كة كورمت كردبرووةوة ،كرةم و
كررورِى تيَرردابوو ،هررةروةها ثةسررةنديئ نررةبوو ،رازى برروون بةهررةر شررتىَ جطررة لررة
سةربةخؤيى تةواو ،بؤ ئةوان بةكارةسات لةقةلةم دةدرا .ضونكة ئةمة واترا رازيبروون
بوو بة ثرِؤذةيةكى هاوشيَوة بة سةرثةرشتى فةرِةنسييةكان لة سوريا ،ئةوان بةئاستيَ
متمانة بة فةرِةنسييةكان ناكةن لةو ئاستةى متمانة بة بةريتانييةكان تىَ دةثةرِيَنىَ.
ثيَم راطةياندن كة حكوومةتى خاوةن شكؤ ناضاردةبيَ ثاريَزطارى لة ئاسرايئ بكرات،
يان لةكاتى ثيَويس ناضاردةبيَ ئاسايئ بةزةبرى هيَرزى سرةربازى بطةرِيَنيَترةوة .تكرام
ليَكردن ،كة مةزةندى ئةو خويَنرِيَذيية بكةن كة برةهؤى ئرةو سياسرةتةوة ديَترة كايرةوة.
وةآلميان ئةوةبوو ،ئةمة نرخيَكى كةمة بةرامبةر سةربةخؤيى دةيدةن ،وةآلمم دايرةوة كرة
شؤرِش بةديهيَنانى ئاماجنةكانيان بؤ دةسالَ دوادةخات ،وةآلميران دايرةوة كرة لرةجيهانى
سياسةتدا زانراوة ((سةربةستى نةتةوةكان ،دةسةندريَ ،نادريَ )) .شؤرِش ض سرةركةوتوو
َكو برة تاكرة ريَطرا بيَ يان نا ،نةوةك هةر باشرتين ريَطا بؤ بةرةوثيَشِدنى ئرازادى ،برةل
دادةنريَ ،ئينجا قسرةكانيان برةم شريَوةية كؤترايى ثرىَ هيَنرا(( :نةترةوة ئةورِوثييرةكان
بةردةوام لة ذيَر فشاردان ،بةريتانياى مةزن لة كيَشرةى ئةفغانسرتان ،1كةوترة ذيَرر هيَرز،
لةميسر الوازبوو ،0لة هيندستانيئ كةوتة ذيَرر هيَرزةوة ،لةكؤتاييردا واز لرة ئيَرلةنرداش
ديَنىَ ،نةتةوةى بةريتانى لة جةنَ بيَزاربووة و ئامادة نيية هيضى ديكرة قوربرانى زيراتر
-1ئةو كات ليذنةيةكي ئةفغاني هةبوو ،كة مةمحوود بةط تريزي لة سريمال سرةرؤكايةتي دةكررد،
َويَسيت توندي دةنواند -نووسةر. ئةوةي ليَي زانراوة ئةوةية كة لة دانوستانةكان هةل
-0سةعد زةغلول ئةوكات بؤ دانوستاندن لةطةل حكوومةتي بةريتاني تازة طةيشتبووة ئةو والتة .نووسةر
86
ثيَشكةش بكات .ئةو كاتةى ئينتيداب دةسةثىَ و مةرجةكانى ديَتةدىَ ،ئةو كرات هرةىل
بةدةستهيَنانى سةربةخؤيى لة دةس دةدةين ،لة سةربةخؤيى كةمرت بة هيضى ديكرة رازى
نابني ،هيض شتيَكى ديكة جطة لة سةربةخؤيى شايةنى ئةوة نيية ،بِيَتةوة.
ثيَم راطةياندن كة جطة لة ئينتيداب هيضى ديكة لة نيَوان ئةوان و طةرِانةوةى توركيا
بؤ رةوشى ثيَشرت ،لة ئارادا نيية .ئةم زمان لووسييةم ئاماجنى خؤي ثيَكا ،يةكيَ لة سىَ
َمانن ،ئةوان بة طرويَرةى كةسةكة دوابةدواى قسةكةم طوتى! بةهةر حال توركةكان موسول
(ميساقى نيشتيمانى) كة لة ئةيلوىل 1414دةرضووة ،ئامادةن ئؤتؤنؤمى برة عيَرراق
بدةن .دواتر باسم لة كةمينة كوردييةكان و رةطةزى شيعة كة لة فورات بةهيَز بوون كرد.
(هةرسىَ كةسة دانوستكارةكةمان لة سوننة بوون) ،وةآلميان دايةوة كة ئةو دوو طرووثة
َدريَنةوة:(كورد +شيعة) جووتياري نةزانن ،بة ئاسانى دةتوانريَ لة شويَنى خؤياندا بهيَل
طرووثى يةكةم (كورد) بة هؤى نانةوةى حةسادةت لرة نيَروان سرةركردةكانيان ،طرووثرى
دووةميئ (شيعة) بة هةمان شيَوةى طرووثى يةكةم ،سةربارى ثةنا بردنةبرةر ئرةو زانرا
ئايينييانةى كة لةطةلَ نيشتيمانثةروةراندا طوجناون .دواى دوو سةعات لة طفتوطؤى لرةم
شرريَوةية ،روون بررووةوة كررة ناكريَرر هرريض ريَككررةوتنيَ يرران ليَكتيَطةيشررتنيَ
َنيام كردنةوة كة ئيَمة ثيَويستة هةر ضييةكى لة دةستمان بةدةستبهيَنريَ .لة كؤتاييدا دل
ديَ برؤ بةرقرةراكردنى ئاسرايئ بيكرةين .وةآلميران دايرةوة ،كرة سرةرجةم سروثا و
َةكان لة ئيَرانن و ناتوانن بؤ ئيَرة بطةرِيَنرةوة ،ثرؤليس و (شربانة) ثشرتيان ثرىَ ذةنةرِال
َةن) و ئةو كاتةى فةرمانى دةردةضريَ نابةسرتيَ (بةمةش سةملانديان كة ئةوان زؤر هةل
َى ئاسن تا دةطاتة فورات ثارضة ثارضة دةبيَ و طةياندنى ئاويئ دةثضريَ (ثيَشبينى هيل
يةكةم هاتةدى ،بةآلم هي دووةم نةهاتةدي) بة شيَوةيةكي فةرمي ثةرتةمان ليَكررد .برؤ
بةيانى رؤذى دوايى راثؤرتى رؤذانةى ثؤليسم وةرطرت ،ليستيَكى بة نراوى ئرةو كةسرة
سياسييانةي تيَدا بوو ،كة لة سثيَدةوة بةغدايان جيَهيَشتووة ،كة لة نيَو ليستةكة نراوى
ئةو ( )1سىَ برادةرةمشى تيَدا بوو ،كة شةوى رابردوو ضاوم ثيَيان كةوتبوو .ئينجا دواى 9
سالَ ئةوامن لة بةغدا بينييةوة ،ئةو كات ثيَويستى نةدةكرد كةمسان لة يةكدى بثرسني كة
دوايني جار لة كويَ يةكرتميان بينيووة.
87
بةشى سيَيةم
رةوشة سةربازييةكةى0291 0
دامةزراندنى ئيلمةر هؤلَدين
ثيَويستة مرؤظ باسى بة دوايةكدا هاتنى رووداوةكان بكات ،بةو شيَوةيةى كة خرؤى
بؤ ئةوانةى لة سةر كورسى دةسةآلت ضوارمةشكى دادةنيشن ،ثيشان بدات .ئةمةش بؤ
ئةوةى لة ثةرةسةندنى كيَشةكة و بارةكة لة عيَراق تيَبطةين ،ئةطةر هيَزى ضارةنووس بة
ريَكخراوةيى لة بةرةيةكدا بةرةو ثيَئ بضىَ ،لة اليةكى ديكةوة ،ميَذوونووس بة ناضرارى
رووداوةكان بة دواى يةكدا تؤمار بكات لة بةرةيةكى ديكةدا ،ثةرةسةندنةكانى ديكةى،
كة ثةيوةندى بة بابةتى سةرةكييةوة نيية ،بؤ ضريؤكيَكى ديكة ىلَ بطةرِيَ .
0
ثيَشرت ئاماذةم بةو توانا ريَكخراوةيى و سوزدارييةى كة سيَر جؤرم ماكمؤن لة
ضارةسةرى كيَشة جؤراوجؤرةكانى عيَراق ثةناى بؤ دةبردن ،كرد .سرالَى 1402برؤ
وةرطرتنى ثؤستى بةرِ يَوةبرةرى خةزيَنرة ثيَويسرتييةكان لرة هيندسرتان ديراريكرا.
مستةر ضرضلَ ،فةريق سيَر ئةيلمةر هؤلدين ى بؤ سةركردايةتى طشتى هةلَبذارد ،كة
ئةو كات ياوةرى سيَر ويليلم لوكهارت بووة لة هةيئةى ئةركان ،كاريَكى سرةربازى
بؤ ثةيدا كرد دواى ساليَ مانةوةى لة كارةكةى لة باشو ورى ئةفريقيا ،بة ديل طريا،
بةبىَ ئةوةى ئةو ئاطادارى ئةم ديل بوونةى بيَ ،دواتر لة بةنديَتى رزطارى كرد.1
-1ئةمة ناوةرِؤكى بةشى 10ى كتيَبةكةى ويلسن ،لة الثةرة 022تا الثةرة .120
-0سةركردةي طشيت لة عرياق كة دواي مارشال سةركردايةتي وةرطرت.
3- Haldane. A.L-How we Escaped from Pretorio 1900-P.3l. Also
churchill.w. my early life 1930.p17
89
َدين لةماوةى هةفتةى سيَيةمى مرانطى ئرازار ،كرة بةر لة طةيشتنى ذةنةرِالَ هؤل
سةرةتاى وةرزى طةرميية ،ذةنةرِالَ ماكمؤن بةرةو هيندسرتان ضرووبوو ،برةم شريَوةية
َدين لة ئةزموون و شارةزاييةكانى ئةو لة طؤرِةثرانى كراركردن ،سرةبارةت ذةنةرِالَ هؤل
َى رابرردوو زؤر ئاطاداريران بروو، بةو طرفتة سةختانةى كة ماكمؤن لةماوةى سىَ سال
َدين بةرلرةوةى لرةو ثؤسرتة دامبرةزرىَ ،برةنيو مووضرة مةحروم بوو .سري ئةيلمةر هؤل
خانةنشني كرابوو ،تةمةنى 00سالَ بوو ،بةمةش لة هةموو ئرةو سرةركردانةى كةلرة
سةردةمى سري ثريسىَ ليَ خزمةتيان لة عيَرراق كردبروو ،بةتةمرةنرت بروو ،لرةرِووى
تواناى جةستةى و ليَهاتووييةوة ،زؤر لةوة دوور بوو ئرةو ثؤسرتةى ثرىَ بةرِيَوةبضرىَ،
هةروةها سةرجةم خزمةتة سةربازييةكةى لةطةلَ سةربازانى ئينطليز بةسةر بردبوو ،لة
كاتيَكدا %4ى سةربازانى سوثاى بةريتانى لة عيَراق لرة هيندييرةكان بروون ،رةوشرة
َؤزبوو ،بارى سياسى وردبوو ،ئرةم دوانرةش ثيَويسرتيان بةشرارةزايى و ئيدارييةكة ئال
ليَهاتوويى هةية ،كة سةركردةى طشتى ثيَشوو بىَ ئةم دوانة نةبوو.
بؤية سيَر ئةيلمةر لة تيَطةيشتنى سروشتى ئةو ئةركةى ثىَ سثيَردرا بوو ،هيَواش
بوو .ئةو لة الثةرة ()0ى كتيَبى ((شؤرِشرةكةى عيَرراق ))1402باسريَ دةكرات و
َيَ :لةو كاتةدا (واتة لة ميانةى سةردانةكةى برؤ شرارى بةسررة) سرةبارةت برةو دةل
ئامرازةى كة بةو هؤية عيَراقى ثىَ حوكم دةكةين ،هريض بريؤكرةم ال نرةبوو .ضرونكة
نةدةكرا زؤر زانيارى لة بارةى كؤبكةيتةوة .كؤتايى هات.
زانياريية ثيَويستةكان ،لة وةزارةتى هيند بةردةس بوون .بةآلم ثىَ دةضوو ذةنةرِالَ
هؤلدين ثةرؤش نةبوو بؤ بةدةس خستنى زانيرارى 1لةبةرئرةوةى هراتنى برؤ عيَرراق
دواكةوت ،دةرفةتى ئةوةى بؤ رةخسا كة لرة ضرةند فايليَر بكؤلينرةوة .دواى ضرةند
مانطيَ لة هاتنى بؤ سةر زةوى (خراكى عيَرراق) ،ئينجرا زانرى كرة بةنردةريَ لرة
َدين بة تةنها نةبوو ،راويَذكارى سرةربازى برةريتانى -1ئةو حةزنةكردنة بؤ زانني هةر تةنها الى هؤل
لة حكوومةتى عرياقى بةريَكةوت لة حوزيَراندا زانى كة ناوضةى سليَمانى لة ئيَران نيية و لة اليرةن
كارمةندانى ئينطليزى بةرِيَوةدةبريَ .نووسةر.
88
رووباردا لة باكوورى بةسرة بونيادنراوة ،كة دوو شؤستةى دةريايى قوليان بؤ كرردووة
لةطةلَ هةش كةشتى طةورة و ضةند بارةطايةكى طواستنةوةى رووبارى و ناوةخؤيى.
-1واتة بةندةرى ((ثةهلةوى)) ئيَستا .كة لة ((رش )) نزيكة و كةوتووتة سةر دةرياى قةزوين ،كة
َبةندى بةخيوكردنى ماسى و لة قوتونانى كافيارة.مةل
122
سةرى بؤ ئةوةى جاريَكى ديكة سةردانةكةى دوا خبات ،هةر ضةندة ئةو هةستى دةكرد
كة بةسةركردنةوةكةى بؤ ئيَران ،زؤر دواكةوتووة ،ثيَويس دةكات بيخاتة ثريَئ هرةر
دوخيَكى ديكةوة ،ديديَكى طةشبينى سةبارةت بة رةوشرى عيَرراق ،لرةوةى كرة مرن
دةمتوانى هةمبىَ ،هةبوو .لةرِووى تةندروستييةوة ثيَويستى بة كةش طؤرِى هرةبوو،
ئةو كةش طؤرِينةش دةكرا لة دميةنى بانةكانى ئيَرانردا برة دةسر بيَر .لرةوةى لرة
نووسينةكةيدا هاتووة ،روونى دةكاتةوة كة هيروا و ئاواترةكانى كاريطرةرى لرة سرةر
بةالريَدا بردنى تواناكانى ئةو لة حوكمكردن و حساب بؤ كرردن كرردووة .ئةفسرةرانى
هةر دوو لقى ((جوالنةوة)) و ((هةوالطرى)) لةطةلَ طةشربينييةكةى ئرةودا نرةبوون،
َيدا نةبووة ،بةآلم ئرةوةى ئرةوان روونيران
هةروةها سةركردةى فريقةكةى خؤشى لةطةل
كردؤتةوة ،لةمبارةيةوة ،ئاورِى ليَنةدراوةتةوة.
-1ئةو ثياوة ،دواتر ثؤستى ضةند وةزارةتيَكى وةرطرت ،هةروةها بؤ سةرؤكايةتى ئةجنوومةنرةكانى
َبررذيَردرا لررة 1402/4/00بررة سررةركردايةتى هيَزيَرر طةيشررتة
(ئررةعيان) و (نويَنررةران) هةل
((فةدغةمى)) لة سةر زيَى خاثور.
-0كاث بارلؤ (ياريدةدةرى حاكمى سياسى لة تةلةعفةر) هةستى بة بزووتنرةوةى طونردى (قرةبق)
َم
َم تروانى رابكرات ،برةال
كردو ،بة بىَ ترس ضوو رةوشةكة بةسةر بكاتةوة ،لةوىَ بةديل طرريا ،برةال
شؤرِشطيَرِانى عةشريةتى (كةركةريية) ،توانييان دووبارة دةستطريى بكةنةوة ،لة ريَطادا دةورييرةكى
ئينطليزي ى بينى ،خؤى دؤزييةوة و بؤ الى ئةوان رايكرد ،ئةوانيئ سريَرةى تفةنطرةكانيان ئاراسرتة
كرد و كوشتيان.
124
َرةوانئاميَز) ،بةمرة بطروترىَ رووداو ،لرةو ناكريَ جطة لةو ناوة (كوشتارطةى ثال
َكى ناوضرةكة برؤ ئةجنامردانى يارمرةتييان دان. كارةى هيَزةكانى شةريف ،كرة خرةل
بةشداربونى سةرةكى دواتر بة خاثور كردنى خانووةكانيان لةسرةر ئرةم خيانةتكارييرة
َةوة بةرةو تةلةعفةر جروال .لرة سزادران .لة 0ى حوزيَران رةتليَكى سةربازى لة موسل
َةوة دوورة .هيَرزة 4ى حوزيَران هيَزةكة طةيشتة تةلةعفةر ،كة 10ميرل لرة موسرل
بةريتانييةكة تا طةيشتة تةلةعفةر زؤربةى بةرووبومى دانةويَلةى سةر ريَطراى خرؤى
َكى تةلةعفرةر تيَكدا ،كة حاميةى موسلَ بؤ طوزةرانيان ثشتيان ثرىَ دةبةسر ،خرةل
هةمووى (تاوانبار و بىَ تاوان) بؤ ناو بيابان راوةدوونا ،بةآلم نةيتوانى هيض سرزايةكى
بكوذة راسيتةقينةكان بدات.
َةوة دةردةضروو، لة 11ى ئابردا ،كرات َى رةتليَكرى بضرووكى سرةربازى لرة موسرل
رووداويَكى ديكة روويدا ،ئةو رةتلة لة دوورى 11ميل لة شارةكة طرووثيَكرى يراخى
عةشريةتى شةمةرِى بينى (ياريردةدةرى حراكمى سياسرى ،كرة سرريةيةكى سوارضراك
ثاسةوانى دةكرد ،بؤ ماوةى نزيكةى سىَ ميل ضووة ثيَئ ،لرة كاتيَكردا ترةواوى رةتلرة
سةربازييةكة وةستان ،بؤ ئةوةى ببينى هيَزيكي بةم قةبارةى نةبيَتة هؤى سرةرنةكةوتين
َدين الثةرِة .1)010-11لةوانةية ئرةو هؤكرارةى كرة برؤ ثاسراو دانوستاندنةكة) (هول
هيَنانةوةى ئةم ريَبازة نامؤية خراوةتة روو ،برؤ تيَطةيشر سرةخ برىَ .ئةمرة بةقرةد
تيَطةيشتنى خويَنةريئ سةختة كة لرة هؤكرارى ثاشةكشرةى رةتلةكرة (سرىَ سررية و
َردين هيضرى تؤثهاويَذي ) و طيان لة دةس دانى ئةفسةريَكى بةريتانى ،كة ذةنةرِالَ هؤل
لة بارةيةوة باس نةكرد ،تىَ بطات ،لة بةرامبةر هؤزيَر كرة برة نزيكرةى 22رةمشرالَ
مةزةندة دةكرىَ.
ئةو تاكتيكة ثيَشرت رةمةزان شةلالش لة ديَرةزورةوة بة سةركةوتوويى جيَبرةجيَي
كردبوو ،ضاوةرِوانيم دةكرد ئةو تةكتيكة دووبارة بكريَتةوة .لةسةر داواكةى تةلةعفةر
َثشتى هيَزةكةى ئةوىَ بكرات ،برةآلم سوور بووم ،بة دانانى حاميةيةكى بضووك كة ثال
ئاطاداربوونةوةى ثةشيَوييةكان
لة ماوةى هةفتةى سيَيةمى مانطى حوزيَراندا ،زجنريةيرةك رةشربطريى لرة كةربرةال و
حيللة ،ئةجنام دران ،مريزا موحة ةد رةزا كورِى موجتةهيدى طةورةى كةربرةال لرة نيَروان
دةستطريكراوةكاندا بوو .راثؤرتة بةدةس طةيشتووةكانى هةمةجؤر سةنتةر ،ئاماذةيان برؤ
ئةوة دةكرد كة سةرؤكة بةرثرسةكان ثيَشبينى بةرزبوونةوةى ثةشيَوى و نيطةرانى لة نيَروان
عةشايةرةكان كردبروو ،خؤشريان برؤى ئامرادة كردبروو ،ئةمرة بةرلرةوةى ئرةو ثرؤسرةى
دةستطريكردنة ئةجنام بدريَ .بام دان دةسيت ثيَكردبرووة و كرؤى ثرارة وةرطرياوةكران ترا
َى ،1414 كؤتايى مانطى حوزيَران يةكسان بوو بة كرؤى ثارةكرانى هرةمان مراوةى سرال
كؤكردنةوةى ثارةكانيئ بة زةبرى هيَز نةبوو ،هةروةها هيض فشراريَكى ئاسراييئ برؤ ئرةم
مةبةستة ثيادة نةكرا .حاكمة سياسييةكان هةموو ئامرازيَكى ئيغراكردنيان لرة بةردةسر
بوو ،بؤ ئةوةى هةرضى بيانةويَ بيكةن تاكو ريَطة لة روودانى هرةر كاريَر بطررن ،كرة
جيَطةى مةترسى بيَ .هؤزةكانى ناوضةى مةنتفةك ،كة سوثا نةدةطةيشرتة شرويَنةكةيان،
129
نيطةران بوون ،بةآلم برترام تؤماس 1كة برؤ ئرةوىَ نراردرابوو ،تراكو دووةم سرورِانةوة لرة
ضوارضيَوةى ئةو ئةركةى خرابووة سةرشانى ئةجنام بدات.
ئةو سةردةمة بة سورِانةوةكةى طةشبينبوو .0ئةو طةشبينييةش هؤكارى خؤى برؤ
ثاساودان هةبوو( ،خيون ئةلعةبيد)1ى شيَخى طةورةى ناوضةكة ،ورةى بةرز بوو ،بةآلم
بةليَنى دا ئاشتى ناوضةكة بثاريَزىَ ،ئةم ئةركةشى لرة برارودؤخيَكى سرةختدا ئرةجنام
دا ،هةموو شتيَ لة ناوضةكانى ديكة هيَمن بوو ،هةرضى كوردسرتانيئ بروو ،هريض
وشةيةك لة بارةى بوونى نيطةرانى لةوىَ بة دةس نةطةيش ،كاروانرة طرةورةكان ترا
كؤتايى مانطى حوزيَران لرة نيَروان سرليَمانى و بانرة و سرةقز برة سرنوورى ئيَرانردا
هاموشؤيان دةكرد ،هةروةها لة هةوليَريشةوة لة ريَطةى رةواندوز و راياترةوة برؤ نراو
َةكرة رزطارمران بيَر ، ئيَران دةضوو ،تا ئةو كاتةش هيوامان وا بوو كرة لرة طةردةلول
بةآلم هيَشتا رةوتيَكى شؤرِشطريِى بة هيَز ،بة نهيَنى لة بةغدا كرارى دةكررد .بةغردا
َبةندى رق و نارةزايى ريَكخةرانى بوو ،لةوةتةى هةفتةى دوايى مانطى ئايار هيَرش مةل
بؤ سةر ئةفسةران و ثياوانى تةنيا دووبارة دةبووةوة .ترسيَكى لةناكاو ضةندين جار بة
َرةرِاوكيَيسةر بازارِةكاندا هات و خاوةن دوكانةكان ،دوكانةكانى خؤيران داخسر ،دل
-1هةمان ئةو برترام تؤماسةيةكة دواترر لرة عرةدةن دامرةزرا ،برتررام دواى ئرةوةى برة ناوضرةى
مةنتفةك سةرقال بوو ،بؤ حيللة وةك ياريدةدةرى حاكمى سياسرى (ديلسرؤن) طوازرايرةوة ،تؤمراس
برترام لةو طرووثة بوو كة دذى دانانى فةيسةلَ بوون بة مةليكى عرياق ،سةربارى ئةمرةش ئينطليرز
َى 1409وةك ثشكنةرى ئيدارى هيَشتيةوة. تا سال
-0بؤ كتيَبى نووسةر ثةراويَزى Alarms and Excursions in Arabiaبطةرِيَووة.
َتى برةريتانى بروون، -1شيَخانى عةشريةتى عةبودة لة (شةترة) نيشتةجىَ ببوون ،اليةنطرى دةسةال
َم رؤليَكرى دووفاقييران دةطيَررِا ،ئامرادةىتيَبينى دةكريَ كة سةربارى الطريييان بؤ ئينطليز ،برةال
كؤبوونةوةى (املصيفي) لةطةلَ سةرجةم سةرؤكةكانى ديكة بوون و ثةمياننامةيان لةطةلَ مرؤر كرردن،
دواتر داواى ليَبوردنيان كرد و بةشدارى شؤرِشيان نةكرد و رؤىل ميانطريييان لة نيَوان شؤرِشطيَرِان و
ئينطليز دةطيَرِا.
128
طشيت زيادى كرد .سازكردنى ئاهةنطى سياسى لة مزطةوتةكان شةوانة بووة كراريَكى
ئاسايى ،بةآلم جوالنى سوثا بةرةو ضياكانى ئيَران هيَشتا بةردةوام بوو .سريَر ئةيلمرةر
َيان لرة جرارِدانى رِاكانيران َدين و يةكى لة ئةفسةرة روكنة ثيَشكةوتووةكانى سرل هؤل
نةكردةوة ،سةبارةت بةوةى كة من زياد لة ثيَويس لة بارةى رةوشةكة رةشبني برووم،
ئةم دوانة بةخواس و برِواى خؤيان لة 09ى حوزيَراندا ضوونة بارةطراى شراخاوى لرة
((كرن )) كة زؤربةى زؤرى ئةفسةرانى روكنى بارةطاى طشتى ثيَشرت لةوىَ بوون.
ثيَشرت من زؤر بة توندى دذايةتى دامةزراندنى ئةو بارةطا شراخاوييةم كررد ،كرة ئرةو
سرروودة سررةربازيية ،يرران ئررةو خؤشرريية تةندروسررتييةى ،ئةوةنردةى خراثييررة سياسرريية
روونةكانى ليَى دةكةويَتةوة ،بةدةس ناخات .تكام لة وةزيرى هينرد كررد ،كرة وةزارةترى
جةنَ بؤ رةتكردنةوةى ئةم بريؤكةية رازى بكات ،بةآلم سةركةوتوو نةبووم .خةرجييةكانى
زؤر طةورة بوون ،دةستكةوتة تةندروستييةكانى شتيَكى بةرضاو بروون ،ضرونكة هةرضرةندة
ثلةى طةرمى لة مانطةكانى هاوينى عيَراق بةرزة ،بةآلم ريَذةى نةخوشرييةكانى ئيَرران لرة
ماوةى وةرزة طةرمةكاندا لةوةى عيَراق بةرزترة .هةروةها ئةمة بة بةراورد لةطرةلَ ريَرذةى
َى 1414زؤر باشررتة لرة خةواندنى سةربازةكان لة نةخؤشخانةكانى عيَراق لة ماوةى سرال
َردين (هرةر قسرةكانى خرؤى دةطوازينرةوة) ريَذةى خةواندن لة تةواوى هيند .ذةنرةرِالَ هؤل
نةيشاردةوة كة (رقى لة بريؤكةى مانةوةية لة بةغدا ،بةتايبةتى لرة كةشريَكى طرةرم كرة
ئاسان نيية بؤ ماوةى سةعاتيَ يان دوو سةعات دواى نيوةرِوو لرة دةرةوة مبيَنيَترةوة ،برؤ
ئةجنامدانى وةرزشى تةواو بؤ ثاريَزطاريكردن لة تةندروستى).
َرةوة بارى تةندروستى وةك ثيَشرت روومن كردةوة ،باش نةبوو ،هةر ضةندة من لة دل
َى ،بةآلم هةستم بةوة دةكرد ،كة ئةو هؤكارانة ثاسراوى رؤيشرتنى هاوسؤز بووم لةطةل
ئةو نني .من تةواو لة بارةى مةزةندة كردنرى روودانرى نيطرةرانى و ثةشريَوى لةطرةل
ئةودا ناكؤك بووم ،هةرضةندة هةمان ماوةش لة بةردةسرتى ئرةودا بروو ،برؤ ئرةوةى
هةمان راى منى هةبيَ .شاراوة نيية ،كة هؤكرارى كةسرى ،شرتيَكى طررنَ بروو،
جياوازييةكانى ميزام و ئاراستة و تةمةن ،وا بة ئاسرانى ناتوانريَر برة سرةريدا زالَ
112
َكةى ئيَستا سةيرى ثةيوةنديية تةلةفؤنييرةكانى ئرةو رؤذانرة بيَ .من كاتىَ بة ضاويل
دةكةم ،زؤر شتى باشرت لةوةى طروتراوة ،دةتوانريَر بطوتريَر ،زؤر شرتى براش كرة
َدين لة كتيَبةكةيدا رةخنةى توندى لة دةبواية باسكراباية ،وةالنراوة .سيَر ئةيلمةر هؤل
زؤر اليةنى هةمةجؤر لةو سياسةتةى كة ئيدارةى مةدةنى لة مراوةى جرةنَ و دواى
جةنَ كة طرتيةبةر ،طرتووة .لة بؤنةيةكى ديكةدا طفتوطؤى ئةو رةخنانة دةكةم ،لةو
باوةرِةشم كة خويَنةر وا تيَدةطات كة من ئةو كارة بة بىَ رق و كينرة دةكرةم ،لةطرةلَ
ريَزى دادثةروةريم بؤ سةختييةكانى سةركردةى سةربازى ئةو رؤذطارة.
شةرِطةى رارجنية
َدين ،1ئرةو رةوشرةى لرة وآلت لرة ئارادايرة برة ثارضرة ثيَسرتةيةكى ذةنةرِالَ هؤل
ضواندووةكة الكانى لةو داميَنانرةوة بةرزدةبنرةوة كرة طرانيران لرة سرةر الدةبريَر .
بةريَخستنى سوثا لة حيللة بؤ ديوانيية وايكرد شؤرِش لة ناوضةى حيللة رووبدات.
َكرةفل)يران لرة 02ى طرووثيَ لة عةشريةتى (بةنى حةسرةن) 0شارؤضركةى (ئةل
تةموزدا داطريكرد .برِياريَكى دروس سةبارةت بة دةرخستنى هيَز لرةو بةرةيرة درا و
-1لة نامةكةى بة ميَذووى 1402/11/0كة بؤ رؤذنامةى لةندةن كازي ى نراردووة ،لرة ذمرارة
َوكراوةتةوة .نووسةر
10124بال
-0سةرضاوة عةرةبيير ةكان روونرى دةكةنرةوة كرة عةشرايةرة شراميةكان برة سرةركردايةتى حرام
عبدالواحد سكر و السيد علوان الياسرى كةفليان داطري كرد ،لة هرةمان كاتردا عةشرايةرى (برةنى
113
رةتليَكى سةربازى كة لة ( )1سرية ثيَكهاتبوو بؤ ئةوىَ بةرىَ خرا ،ئةوانيئ كةتيبةى
(مانشسررتى سريَيةم) و سرريةيةك لرة كةتيبرةى (سريخ رواد )10/1و دوو سرريةى
َثشتى ،)10سةربارى سريةيةكى تؤثهاويَذ. سوارضاك لة كةتيبةى (ثال
ثلةى طةرما زؤر بةرز بوو ،ريَكخستنى ئيدارةى رةتلةكة كراريَكى سرةخ بروو،
ريَوشويَنى ئامادةكردنى برِى ثيَويس لة ئاو بؤ سةربازةكان نةطريابووةبةر.
رةتلةكة شةوى يةكةمى لة دوورى شةش ميل لة باشوورى حيللة بة سةربرد .ذةنرةرِالَ
(ليزىل) كة لة ديوانيية بة ضاالكى فرياكةوتنى روميَسة خةري بوو ،ئاطادارى رةتلةكرةى
َةى بؤيان دياريكراوة زياتر نةضرنة ثريَئ .برةآلم رةتلةكرة ( )4ميلرى كردبووة كة لةو خال
1
ديكة لة رؤذى ديكة رؤيش و طةيشتنة خاليَ كة ( )0ميل لة (كةفل) و ( )10ميل لة
َطةيان كرد ،تا سرةعات ()4ى برةيانى جولرةيان حيللة دوور بوون ،لة شويَنيَكى قايم مؤل
نةكرد .كاتىَ سةراياى (مانتشسررت) طةيشرتة سرةربازطةكة ثريَئ سرةعات يرةكى دواى
نيوةرؤ ،ئةو سةراية زؤر هيالك ببوو .دواى نيوةرؤ هيَرش كراية سةر سةربازطةكة ،بة هؤى
َة و ئيدارةيرةكى ثةشريَوةوة دوذمرن تروانى ثريَئ رؤذئراوا بروون بطاترة دابةشكردنى هةل
نزيكرتين سةربازطة .لةوكاتةدا سةركردةكة ،برِيارى دا بؤ حيللة ثاشةكشة بكرةن ،ضرونكة
ثيَشرت فةرمانى ئةوةى ثيكرا بوو ،لة كاتى ثيَويس ئةو كارة بكات ،ئةمرةش برؤ ئرةوةى
رووبةرِووى هيَزيَ نةبيَتةوة كة لة ذمارةوة لة خؤى زياترة ،بةآلم هيَزةكةى لة براريَكى وادا
بوو ،نةيدةتوانى ثاشةكشة بكات .سةربازة هيندييةكان هةرضى لة دةستيان هات بؤ رزطار
كردنرى هرراورىَ بةريتانييرةكانيان كرديرران .تؤثهاويَررذةكانيئ ثاريَزطارييران لررة ريَورِةمسررة
باوةكانيان كرد ،ثاشةكشةكة بؤ دؤرِان ،طؤرِا .0هةندىَ لة سةربازانى كةتيبةى (مانتشسرت)
حةسةن) بة سةركردايةتى (احلام سعدون) كوفةى طةمارؤدا و حاميةكةى سةرقال دةكرد ،كرةفل لرة
00ى تةموز نةوةك 02داطري كرا.
-1واتة (رارجنية) كة كوتؤتة (رؤستةمية) لة سةر ريَطاى حيللة – كوفة.
-0ئةو عةشايةرانةى كة لة (رارجنية) شةرِى ئينطليزيان كرد و سةركةوتن ئةمانة بوون (ئال فتلرة،
العوابد ،احلميدات ،ئةلبوعارصنى لة بةنو حةسةن).
114
لة شةودا ريَطايان ون كرد ،بؤ بةيانى رؤذى دواتر جطة لة نيوةى ذمارةكةيان ئةوانى ديكرة
بؤ حيللة نةطةرِانةوة .ئةم ثاشةكشةية ( )102كوذراو و ( )42برينردار و نزيكرةى ()142
ديلى زيان ليَداين ،ئةمة سرةربارى زيران كرةوتن برة هؤكارةكرانى طواسرتنةوة .ديلرةكان
َدا نةدةكرا ،لة كؤى ( )24ديلى بةريتانى تةنها يةك ديل نرةبىَ َةيةكى خراثيان لةطةل مامةل
َيَر (( :ئرةو رووداوة
َدين نووسيويةتى و دةل بةدةستى عةرةبةكان نةمردن .سيَر ئةيلمةر هؤل
ناخؤشة لة ناسكرتين كات و نةطوجناوترين كاتدا روويدا ،هةر لة سةرةتاوة بردنى هيَزيَكرى
بضووكى وا ضاوةرِوان دةكرا هيض سرووديَكى ئرةوتؤى نرةبيَ ))1لرة رةتلةكرةدا كةسرانى
وانةبوون كة زانيارييان بة شيوازةكانى شةرِكردن لةطةلَ عةرةب و وآلترى عرةرةبان هرةبيَ
َطة هةن ،كة ئاماذة بؤ ئةوة دةكةن كرة سرةركردةى طشرتى لرة عيَرراق لرة ذمارةيةك بةل
بزاوتةكانى كة ذةنةرِالَ ((ليزنى)) ئةجنامى دةدان رازى نةبوو ،ذةنرةرِالَ ((ليزنرى)) شرويَنى
َدين))ى دةطرتةوة ،ئةطةر ئةوةى دوايرى شرتيَكى ليَبةسرةربهاتاباية ،دواى رووداوى ((هؤل
سةربازةكانى مانشسرت ،ثيَدانى دةسرةآلتى جوالنردنى هيَزةكرانى برة كةسرانى ديكرة زؤر
بةرتةس كرايةوة ،ثاشةكشة و كشانةوةى هيَزةكان لة ديوانيية بةوردى لة اليرةن بةغرداوة
لة ريَطةى بروسكةوة ئيدارة دةكرا.
لررة الثررةرة 112ى ثةرتووكةكةيرردا منوونةطررةليَ ،كررة ئامرراذةن بررؤ نررةطوجنانى
سيستةمي كؤنرتؤل و الوازي سيستةمةكة هةيرة .ثرِةنسريثى ئرةو ئةفسرةرانةى كرة
َبذيَردريَن ،دواتر
سةركردايةتى بزووتنةوة ليَكدابرِاوةكان دةكةن ،ثيَويستة بة وردى هةل
ئازادى كاركردنيان ثىَ دةبةخشريَ ،ئةمةش لة داهاتووشدا بىَ طومران هرةروةك لرة
رابردوودا كارى ثيَكراوة ،كارى ثيَدةكريَ .لة رووى تيَورييةوة قةبوول دةكريَر و لرة
-1لة سةر فةرمانى سةركردةى حيللة (ئةمري ليزنى) ئةو رةتلرة برايرة ئرةوىَ ،ئةمرةش دواى لرة
َدين هةر تةنها رؤيشرتنى َ هؤل
ريَطةى تةلةفؤنة ثةيوةندى بة بارةطاى طشتى لة بةغداوة كرد ذةنةرِاأل
َكو شويَنيَكيشى دياركرد ،كة ثيَويس بوو رةتلةكة بروى بضريَ .ثرىَ رةتلةكةى ثةسةند نةكرد ،بةل
َطةنامررةى خررؤى (بررة ميَررذووى َ ردين ئررةو راسررتييةى لررة يرراد ضرروو برىَ كررة لررة بةل
دةض ريَ هؤل
/01تةموز )1402/هةية .نووسةر.
115
رووى عةمةليشةوة رةتدةكريَتةوة ،ئيَرة شرويَنى ئرةوة نييرة ،كرة برزانني ترةنَ ثر َى
َدين بؤ سةر ليزنى لة سةر بنةمايةكى مةعقوالنةية يرا خرود نرا؟ َضنينةكانى هؤل
هةل
َدين كاتىَ دةستثيشخةري خؤي بؤ كاركردن بةآلم تيَبينى ئةوة دةكريَ كة ذةنةرِالَ هؤل
َةكاني دةطؤرِي ،تا وايليَهات كوفة لةسةردةسيت ئةو بايكؤت دةكرد ،ناوة ناوة ذةنةرِال
سةربازانةي كرة ذةنرةرا َل ليزنري سرةركردايةتي دةكرردن رزطرار كررا و شؤرِشرةكةش
سةركوت كرا .هيض ثاساوي بؤ ئةو كةموكورِييةي كة بارةطاي طشيت لة هيَشتنةوةي
ذةنةرِالَ ليزني نيية ،ليزني لة رووداو و رةوشةكة ئاطادار نةبوو .لرة 1ي ئرةيلول لرة
نامةيةك بؤمين نووسي( :من زؤر لةوةي كة بطوتريَ مةمنووني تؤم ،سةبارةت برةو
زانيارييانة و ضاثةمةنيية نهيَنييانةي بؤ من دةنارد ،ئةطةر ئةمة نةباية من هةر بة
نةفامي سةبارةت بةو رةوشة سةربازييةي كة لة ئارادابوو ،دةمامةوة).
-1شبانة ،هيَزيَكى نيمضة سةربازين ،سوثاى داطريكةر لة هاوآلتييانى ئةو شويَنةى داطريى دةكات
دروستى دةكات( .وةرطيَرِى كوردى)
116
بة شيَوةيةكى يةكالكةرةوة لة ثالَ ئيَمةدا لة شويَنةكانى خؤيان دةمانرةوة ،جطرة لرة
َطةية ،ئةطةر ثيَويس بكات، ضةند هةالويَردنيَكى ثرِوثوض نةبىَ ،ئةمةش باشرتين بةل
لة سةر توانا و ليَهاتوويى تاكةكانى (شبانة) و ئةو حاكمة سياسرييانةى ئرةوانى برة
سةرباز كردووة و مةشق و راهيَنانى ثىَ كردوون.
لة بةرامبةر ئةمةدا ،جطة لة ثاشةكشةكردن ،هيض نةما تةنها كشانةوة نةبيَ لة
ديوانيية ،ذةنةرِالَ كؤنينطهام ،ئةم ثرؤسةى ثاشةكشةكردنةى بة سةركةوتوويى ئرةجنام
َةكرة َى ئاسن ،كة ضرةندين ميرل لرة هيَل دا .جوالنةوةى رةتلةكة هةر بةند بوو بة هيَل
َررى ئاسررن ،رةتلةكررةى ناضررار كرررد،ويَررران كرابرروو ،كررةمى لررة ظارطؤنررةكانى هيَل
ثاشةكشةبكات .سةرجةم ماشيَن و طاليسكةكانى كرة كرؤى هرةموويان 4ماشرني و
نزيكةى 002طاليسكة بوو ،ئةمرةش شرةمةندةفةريَكى برة دريَرذى يرةك ميرل ىلَ
َدين وةسفيَكى زيندووى بزووتنةوةى رةتلةكرة و هةسرتةكانى دروس بوو .ذةنةرِالَ هؤل
َةرِاوكيَى من لة هى ئةو كةمرت نةبوو .ثيَويس بوو برري خؤى لةو رؤذانةدا دةكات ،دل
لة داهاتوو بكةمةوة ،هةروةها بري لة ئيَستاى بةثةلةش بكةمةوة و رةوشةكة لة كؤى
شويَنة جيا جياكان بثيَوم ،ئةو شويَنانةى كة حاكمة سياسييةكان لة اليةن (شربانة)وة
َثشتى دةكريَن و هيَشتا شيَتى شؤرِشي دوذمنكارانة ،سةركةوتوو نةبوو .ئةطةر ئةو ثال
حاكمة سياسييانة بيانتوانيبرا لرة شرويَنى خؤيران جريَطريبنب و سةرثةرشرتى برةرةى
ئيدارةى مةدةنى ناوضةكانيان بكةن ،ئةوا هةر يةكيَكيان بةقةد فةوجيَكى سوثا بوون.
لة كاتيَكدا سوثا بة ضارةسةركردنى ناوضة راثةريوةكان سةرقالَ دةبوو .ليَرةدا هرةموو
فاكتةريَ ،كة وامان ىلَ دةكات باوةرِ بكةين،كة دةتوانني كاريَكى وا بكةين ،شرؤرِش
َنةطريسىَ ،تا ئةو كاترةى يارمرةتييان ثرىَ دةطرات ،كرة لة هةموو اليةكى وآلت هةل
ئيَستا لة ريَطاداية لة هيندةوة بؤ ئيَمة.
هةموو ئاطادارى كوشتين موالزم (ستيوارت) بوون لة تةلةعفرةر ،سرةرجةم ئرةو
حاكمة سياسييانة لة هةمان رةوشى (ستيوارت) دةذيران ،واترا ئرةوان دةسرتيان برة
مةلبةندة دوورةكانةوة طرتووة ،كة هيض يةكةيةكى سوثا ترا دوورى ( )02ميرل ليَرى
117
نزي نيية .كاث (دةبليو ئيف ويَب) لة (عةف ) لة ميانةى طةمارؤدانةكةى روميَسة
و دواتريئ ،مايةوة .عةف شارؤضكةيةكة كةوتؤتة رؤذهةآلتى ديوانييرة ،جطرة لرة
َثشتى ناكات .مانةوةى (ويَرب) لرةوىَ، كةميَ (شبانة) نةبيَ ،هيض كةسى ديكة ثال
وايكرد الباَليَكى رةتلةكة لرة ديوانييرة ثراريَزراو بيَر .هرةروةها ئرةو ئاطراى لرةو
ثيالنانةش هةبوو ،كة بؤ دةس بة سةركردنى خؤى و ئاميَرةكرانى ،لرة ريَطرادا ،لرة
ئارادا بوون .هيض فرِؤكةيةكيئ بؤ طواستنةوةى برؤ شرويَنيَكى ئرارام ،لرة بةردةسر
نةبوو .ثيَى طوترا بة هةر شيَوةيةك دةتوانىَ با رابكات .نةدةتوانرا ثش برة هرةموو
َياندا كاريان دةكرد ،ببةسررتيَ .ئرةو ثياوانرة ذن و خيَزانةكرةيان ئةو ثياوانةى لةطةل
ىل ضراوةرِوان نرةدةكرا دوذمنردارى شريَخة برة هيَزةكرانى َيان دةذيا ،ئرةوةيان َ لةطةل
دةوروبةرى شارؤضكةكة بكةن ،تاكة هؤكارى ثةيوةندى ثةيامبةرانى (رسرل) عرةرةب
بوون ،كة يةكيَكيان كوذرا.
لةطةلَ ئةوةشدا كاث (ويَب) ،توانى را بكات و ثةيوةندى بة رةتلةكرةى ديوانييرة
بكات ،بةر لة ثاشةكشةكردنةكة بة 90سرةعات .برتررام تؤمراس لرة شرةترة بروو،
َى شريَخيَكى كرؤفرد لة قةاليى (سكر)دا بوو ،كرؤفرد لة ريَطةى طةرِانرةوةى لرة مرال
دؤس ،بؤسةى بؤ دانراوة ،بةآلم بةبىَ هيض زيانيَ ىلَ قورتار بوو .برترام ناضرار بروو
دواى دوو هةفتة بة ريَطرةى فرِؤكرةوة برةرةو شرةترة بضريَ .ئةمرةش دواى ئرةوةى
حكوومةت و دةسةآلتى ئةو ناوضةيةى بة (خيوب ئةلعةبيد) سثارد كة سرةملاندبوويان
جيَى متمانةن ،ئةمةش بؤ ئةوةى ثاريَزطارى لة ئاسايشى ناوضةكة بكةن.
َدين بكةين كرة لرة ليَرةدا دةتوانني بة شيَوةيةكى سةر ثيَى باس لة قسةيةكى هؤل
َةرِاوكيَيةكانى شةترة ،1كة هؤزةكةى لة بنضرينةوة كتيَبةكةى هاتووة ،سةبارةت بة دل
جيَبةجيَكردنى شيَوازيَكى تازةى كؤكردنةوةى بام بروو .بةروبوومرةكان برة زجنريةيرى
دةثيَوران ،ئةمةش قسةيةكة لةسةر خراث تيَطةيش بونياد نراوة ،نةدةكرا ئةو شيَوازة
سةركةوتن بةدةس بهيَنىَ ،هةتاكو ئةطةر كةسيَكئ بريى ىلَ نةكردبيَتةوة .باجرةكان
شؤرِشى ديالة
بة شيَوةيةكى كردار نةدةتوانرا رةتليَكى سةربازى بؤ ئةو اليرة بِيَر ،ضرونكة
تةقينةوةى ثةشيَوييةكان باقوبة و شةهرةبانى طرتبووةوة ،ماوةيةك ريَطةى طةياندن
بة ئيَرانةوة ثضرِا .لة 4ى ئابدا هيَلَى ئاسن لة نزي باقوبرة ثضررِا .لرة 10ى ئراب
حاكمى سياسى ناضار بوو ناوضةكة بة جيَبهيَلَ يَ ،ئةمةش دواى ئةوةى ثةشيَوى بة
هؤى ثيَكدادانى رةتليَ لةطةلَ طرووثيَ كة ذمارةيان ( )02تاآلنكةر بوون ،هرات.
118
فةرمانبةرة مةدةنيي ةكان لة ثؤستةكانيان تا دواي ني سات مانةوة ،كاتىَ رةتكرايةوة
يارمررةتى سررةربازى برردريَن ،ز ؤر بةزةمحررةت لررة شارؤضرركةكة رايرران كرررد و،
عةرةبةكانيئ تاآلنيان كرد.
َكردنى سوثا لرة بةعقوبرة ئرةو يةكىَ لة ئةفسةرة كؤنةكانى عيَراق ،ثرؤسةى ضؤل
كات زؤر بة وردى نووسيووة ،لةبةرئةوةى ثرؤسةيةكى ((قيَزةونة)) و هيض هؤكاريَ بؤ
َ هاورِان لة بارةيةوة .ئةوةى لة بارةيةوة دذايةتى ئةو حوكمة نابينم ،كة زؤربةى خةل
نووسراوة ،بؤ داننران برة دابةشركردنى بةرثرسرياريَتى لرة نيَروان بارةطراى طشرتى و
َى بةشيوةيةكي لرة ناكراو َى بةس نيية ،لةبةرئةوةى سةركردةى لؤكال سةركردةى لؤكال
ثاشةكشررةى كرررد ،ئاسررايية ئررةو ئةجنامررة رةشررةى ليَبكةويَتررةوة ،هررةروةها هرريض
ريَ وشويَنيَكى بةرزةفتكردن بة دواى ئةم ثرؤسةى ثاشةكشةية نرةهات ،مةسرةلةيةكى
لؤذيكيي ة كةوا دابنريَ ،كة ئةوةي روويداوة لرةو فةرمانانرةي دةركرراوة سةرضراوةي
طرتووة .طومانى تيَدا نيية كة بارةطاى طشتى دواى رووداوةكة ترسى ليَنيشيبىَ (ئةو
ترسةى كة ئيدارةى مةدةنى هيض كاتيَ بة خؤوةى نةديبىَ) ترس لةوةى كة بةغرداش
َدين ماوةيةكة طويَي بةو هؤشردارييانة َى دوذمنامنان بيَ .ذةنةرِاآل هؤللة ذيَر كؤنرتؤل
نرةدةدا ،كررة ثيَشكةشررى دةكررران ،كرراتيَكيئ ضراوى بررة كيَشررة ديارةكرران كررةوت،
ثةرضةكردارةكةى بة ثلةيةكى طوجناو توندبوو.
بريؤكةى ضؤلكردنى وآلت لرة عرةقلى ثيراوانى هؤزةكانردا طرةورة دةبيَر ،ئرةم
بريؤكةية لةاليةن نويَنةر و ثةيامبةرانى نيشتيمانثةروةران بيَوضان ثةخئ دةكرا ،دواتر
بؤ حةقيقةتيَكى واقعى طؤرِا.
شةهرةبان ،كة 02ميل كةوتؤترة براكوور ،برووة شارؤضركةيةكى دابررِاو ،هريض
هيَزيَكى سةربازيشى لة نزي نيية ،تةنها لة بةغدا و كرن نةبىَ ،كاث (دةبليو ترى
ريَطلى) ياريدةدةرى حاكمى سياسى بةرثرسرى ئرةوىَ بروو ،كراث (برراد فليرد)يرئ
َيدا ،سةركردايةتى (شبانة) عةرةبةكانى دةكرد .كة نزيكةى ( )02كةسريان لرة لةطةل
بارةطا دابوون و دوو ئةفسةرى بةريتانى (نيوتن و نسبي ) مةشقيان بة (شربانة)كران
122
دةكرد ،هةروةها لة شةهرةبان ئةو كات كاث (ئةيى ئيَلَ بؤكانان) كارمةندى دائريةى
ئاوديَرى هةبوو .ئةو ثياوة ذنةكةشى كة بةرةطةز ئينطليزى بوو لةطةلَ خؤى بؤ ئرةوىَ
بةب َى ئاطادارى من بردبوو ،ناوى ئرةو ذنرة لرة هريض يرةك َى لرةو ليسرتانةى كرة لرة
بةرِيَوةبةرى ئاوديَرى بة نووسينطةى من دةطةيش و ناوى فةرمانبةر و خيَزانرةكانيان
و شويَنى حةوانةوةيان تيَدا ديارى كراوة ،تيَدا نةبوو .مرن هرةرطيز ضراوم برة كراث
(بؤكانان) نةكةوتبوو .كاتىَ لة سةرةتاكانى مانطى ئراب سرةردانى شرةهرةبامن كررد،
ريكلى بة ستايشةوة باسى كارةكانى بؤكاناني كرد ،برةآلم هيضرى لرة برارةى بروونى
ذنةكةى نةطوت ،ئةطةر ئةوةم بزانيبا ،سووردةبووم لة سةر ضوونى بؤ بةغردا .ريكلرى
َكى شارؤضركةكة خةريكرة بيَرزار لة 9ى ئابدا بؤى روون كردمةوة كة هؤزةكان و خةل
َكو بةو تةوذمة ثةشيَوةيةى كة وآلتى طرتبووةوة ،كاريطرةر بروو ،هرةروةها دةبن .بةل
كاريطةر بوو بةزانينى شكستة ضةند بارةكانى هيَزةكامنان ،ثيَم طوت ،هةروةك برةوانى
ديكةشم طوت ،كة تا ثيَيدةكريَ لة شرويَنى خرؤى مبيَنترةوة ،رةوشرةكة رؤذانرة برة
بروسكة بة من و سةركردةى سوثا لة باقوبة رابطةيةنىَ.
َى تةلةطرافيان ثضرِاندتا 11ى ئاب ئةو كارةى كرد ،لة 10ى ئاب عةرةبةكان هيَل
َة و خيَرا بةبىَ هيض هةولَ دانيَ برؤ ثاراسرتنى سرةالمةتى و حاميةى بةريتانى بةثةل
َكى شرةهرةبان فةرمانبةران لة شةهرةبان ،باقوبةى بةجيَهيَش ،لرة 11ى ئابردا خرةل
شؤرِشيان كرد ،عةشايةرةكان شارؤضركةكةيان داطرري كررد( ،شربانة)كرانيئ دةسر
بةردارى ئةركةكانيان بوون و هةر ثيَرنل ئينطليزةكرة كروذران ،برةآلم خيَزانرى كراث
َى يةكىَ لة خاوةن مولكةكانى شارؤضكةكة برا ،تا رؤذى 4ى ئرةيلول (بؤكانان) بؤ مال
ثاريَزطارى ليَكرا .كاتىَ رةتلىَ لة بةغداوة بة سةركردايةتى (كونينطهام) و رةتليَكرى
ديكة لة سةعدية بة سةركردايةتى عةقيد (طرير) هاتن رةوشي شةهرةبانيان بؤ برارى
ئاسايى خؤى طةرِاندة ،لةم ثرؤسةية (جؤن ثينيز) كة سةرثةرشتى كشتوكاىل ئراليكى
سةربازى لة شةرةبان دةكرد ،زؤر بة سةختى بريندار بوو ،دواتر بة ديرل طرريا .برةآلم
َنةضنرا .خاتوو (بؤكانان) ضريؤكى ئةم مةرطةساتة لرة كتيَبةكةيردا برة تةنطى ثىَ هةل
121
َرديَن لرةناوى (لة دةسرتى عةرةبانردا) 1برةوردى براس دةكرات .سريَر ئةيلمرةر هؤل
َدين لة بارةى ئةو هيَرشة و كتيَبةكةيدا باسي ئةو مرياتة نووسراوة ناكات ،ئةوةى هؤل
ئةوةى ليَى كةوتؤتةوة ،هةروةك روون دةبيَتةوة لة سةر ئةو ضريؤكانةى كة عةرةبةكان
دواتر طيَراويانةتةوة ،بونياد ناوة .ئةمةش بة برِواى من لةوةى خاتوو (بؤكانان) كةمرت
جيَى متمانةية .بةآلم ئةوةى خاتوو (بؤكانان) لة بارةى (شبانة) ئاماذةى ثيَدةدات لةو
بةلطانةى كة بة شيَوةيةكى فةرمى نووسراون جياوازة.
لة ضريؤكةكةى خاتوو (بؤكانان) روون دةبيَتةوة كة سرةرجةم ئةفسرةران و راهيَنرةرانى
َدينيئ بةهرةمان (شبانة) و جؤن ثينز ،ئازايةتييةكى بىَ ويَنةيان نواندووة .لة ضريؤكى هؤل
روونى دةردةكةويَ كة ئامادة نةبووة لة بةغداوة هيَز بؤ رزطار كردنى ئةوان رةوانة بكات،
َيَ كة ئاطاى لة بوونى ئةو ئةفسةرانة لرة شرةهرةبان نرةبووة .ئةمرة بةآلم ئاخؤ بؤضى دةل
شتيَكة ناكريَ روون بكريَتةوة ،ئةوانة نةوةك هةر ناويان بة شريَوةيةكى ريَر لرة ليسرتة
ضاثكراوةكانى حاكمة سياسييةكان و ئةفسةرانى (شبانة) و ئاوديَرى ،برة دةردةكرةوت برة
َكو برِيارى هيَشتنةوةى (شبانة) لة باقوبة و شةهرةبان و سةعدية و خانرةقني برة تةنها ،بةل
سررةركردايةتى ئةفسررةرانى بررةريتانى ،ثرريَئ ضررةند مانطيَرر دراوة .ئةمررةش دواى
طفتوطؤيةكى تةواو لةطةلَ دةستةى ئةركانى طشتى ،كة قةرزيَكى طةورة لة خةزيَنةى سوثا
بؤ ئةم مةبةستة ديارى بكات ،ئةمةش بؤ ئةوةى كاروبارةكانى سوثا لة ماوةى 10مانطى
َرى ئاسرن جيَبرةجىَ بكرات .هةرضرى داهاتوودا رابثةريَنىَ و ئةركرةكانى سرةالمةتى هيَل
(ريطلى و براد فيلد) بوو ،زؤر ضاوم ثيَييان دةكةوت ،هةردووكيان تايبةت بؤ ثرِكردنرةوةى
َبرذيَردرا بروون .هرةر يرةكيَكيان تؤمراريَكىئةركةكةيان لة اليةن سةركردةى ناوضةكة هةل
نايابيان لة بوارى ئةفسةرى هةبوو ،ريطلى نيشانةى ئازايةتى (خاضى ئاسرن)ى لرة عيَرراق
وةرطرتبوو ،هةروةها كاث بؤكانانيئ تؤماريَكى باشى لة هيَزى ئامسانى ثاشايةتى هةبوو،
هةرسيَكيان طةنل بوون ،بؤية مردنيان كاريطةرييةكى قوىل بؤ من دروس كرد و زيانيَكى
طةورةشى بة ئيدارةى مةدةنى طةياند.
-1دمؤر= مشئوم
126
َدان بؤ دةستطريكردنى ئاغايرةكى ناوضرةيى كرة دةسرتى لرة ئةمةش لة ميانةى هةول
نيطةرانييةكاندا هةبوو ،روويدا.
هيَشررتا كرراث (هررى) تةمررةنى نةطةيشررتبووة ( )02سرراآلن ،بررةآلم سررةبارةت بررة
ياريدةدةرةكانى بة تةمةنرت ديار بوو ،ضاوةرِوان دةكرا ،لة ميانةى ئرةو تةنطذانرةى ثيايردا
تىَ ثةرِى ورة بةر بدات و عاقالنة لةطةلَ كارمةندةكانى برؤ نرزيكرتين شرويَنى ثاريَزطرارى
َسرا برة سةربازى لة كةركوك ثاشةكشة بكات ،بةآلم هيض شتيَكى لةم بارةيةوة نةكرد ،هةل
طرتنةبةرى ريَوشويَنى ناردنى (خةزيَنةى مةدةنى) كة بيس هةزار ثاوةنى ئيسرتلينى تيَدا
بوو ،بؤ كةركوك لةطةلَ فةرمانبةرانى كةتيبةكةى .ئينجا خورشيد ئاغا ،كة يةكىَ بوو لرة
َييةكان بة خؤي بة شويَنكةوتوانى هاتنة ناو شار و هيَزى بضرووكى (شربانة) سةرؤكة لؤكال
و ثؤليسيان تؤقاند ،كة هيَشتا بة اليةنطريى ئةفسةرة بةريتانييةكان مابوونةوة ،هرةروةها
خورشيد ئاغا هةموو كاروبارى شارى طرتة دةس ،لةطةلَ ئةوةشردا ترا كراث (هرى) لرة
شويَنى خؤيدا مبيَنيَتةوة و كاث (ديَلَ)يئ لة سةراى لةطةلَ طرووثيَكى بضرووك مبيَنيَترةوة،
دةكرا ثاريَزطارى لة روخسار و شيَوةى دةرةوةى حكوومةت بكريَ .
ئةمة رةوشى شارى هةوليَر بوو ،كاتىَ من لة رؤذى 0ى ئةيلول بة فرِؤكة ضووم بؤ
ئةوىَ .بةو هيوايةى لةم سةردانة كورتةدا متمانة لة دةروونى ثياوماقوالنى ناوضرةكة
َى سوار ضاكى كوردةوة ،ثيَشوازى كرام ،سةركردةكانيان بة بضةسثيَنم ،لةاليةن كؤمةل
سؤز و ملكةض بوون ،ئةوانة بةر لة ضةند رؤذيَ دةستيان بةسةر جبةخانةكانى هيَرزى
(شبانة) داطرتبوو .دواتر منيان بؤ خانويَ لة نزير فرِؤكةخانرة بررد ،هةركرة نرانى
َةراوكيَيةكة بةيانيم خوارد ،لة برِى ئةو برينة طةيشتم كة لة جةستةى رةوشةكةداية .دل
َرىَ،لة ئاستيَكداية ،ثرِوثوضرتين رووداو ،لةوانرة بروو وا بكرات دوو سروثا تيَروة بطل
هةروةك لة شةهرةبان و شويَنانى ديكة روويدا .كاتىَ سوارى فرِؤكة بووم دانةيرةك لرة
ثةرتووكى ((نامةكانى بيكون))م لة طريظاندا بوو.1
كاتىَ كتيَبةكةم كردةوة لة يةكىَ لة الثةرِةكانيدا ئةم رستةيةم بينى:
-1رةوشى وياليةتى موسلَ تا كؤنطرةى ئاشتى كؤتايى ثىَ نةهات ،يةكاليى نرةبووة ،ئيدارةيرةكى
تايبةتى بة شيَوةيةكى كاتى بؤى دياريكرا بوو سوثا لة 19ى ئةيلول طةيش و خؤشى بةخشرى برة
اليةنطرامنان (ئةمحةد ئةفةندى و خورشيد ئاغا).
-0لة ريَطةى كةلةكةوة هيَزى سوار ضاك دةتوانىَ لة ماوةى 90سرةعات بطاترة شرارى هرةوليَر،
َدين هيض كاريَكى واى نةكرد ،تاكو هؤكارى ئةو دواكةوتنةى كة خوري بوو طيانى َم ذةنةرِالَ هؤل
بةال
ئةفسةرانى بةريتانى لة هةوليَر و دانيشتوانة اليةنطرةكةى بكاترة قوربرانى ،روون بكاترةوة .ترةنها
131
ئةمحةد ئةفةندى بؤ ماوةى دوو سالَ لة ثؤستى سرةرؤكى شرارةوانيدا مايرة ،خرؤى
سةراثا بؤ خيَر و خؤشى شارؤضكةكة و ثاريَزطاريكردن لة ضينة هرةذارةكان لرة سرتةم و
َكانةى كة طرنطى ثيَدةدان ،لة خاوةن ضاوضنؤكى خاوةن زةوييةكان تةرخان كرد ،ئةو خةل
ثيشة و دوكاندار و بىَ داي و براوك و بيَوةذنران ،واى دةبيرنني كرة خرةريكن دووبرارة
دةكةونة ناو ضااليى نةهامةتى كة دواى بةستنى ثةميانى ئاشتى ليَى دةرضوون .هةرضرى
خورشيد ئاغا بوو ،هةر بة زطماك سةركردةيةكى كةللرةرِةق بروو ،ئرةو ثاريَزطرارى لرةو
َيَنةى كة لة سةر دةستى ئيِاهيم ئاغا (ئةو كات لة سةرةمةرطدا بوو) سةبارةت برة بةل
َثشتى كردن لة حكوومةتى نوىَ بؤ بةرذةوةندى دانيشتوانة كوردةكان دابرووى ،كررد. ثال
َىَ(( :لة هيض تاكيَكى كوردم نرةديووة ،ئرةو كاث (هى) لة بارةى ئةو نووسيويةتى و دةل
جةسارةت و يةك ئاماجنييةى هةبيَ ،كة خورشيد ئاغرا لرةو رؤذة رةشرانةدا لرة خرؤى
نيشانى دةدات .هيض ثةشيَوييةكى ديكة لة ليرواى هرةوليَر رووى نرةدا ،نةهامرةتى و
ويَرانكارى كة شؤرِشةكان بةدواى خؤياندا دةهيَنن ،بة هؤى ئازايةتى و نةبةردى و هيَزى
دوو ثياو (هى و ليتلَ ديَلَ) و طرووثة بضرووكةكةيانةوة لرة يارمةتيردةرانى برةريتانى و
كوردةكانةوة ،هةوليَر بة دوور بوو ليَيان.
رةوشةكة لة سليَمانى
كاتىَ لة مانطى ئةيلول سةردانى سرليَمانيم كررد ،رةوشرةكة ئرارام بروو ،ئرةو
ثةندةى كة سالَى 1414وةريان طرتبوو ك اريطةرى خؤى هةر مابوو ،بةبىَ ئةوةى لة
بريبكريَ .1هةرضةندة ميَ جةر سؤن سوثايةكى لة ذيَر دةستدا نرةبوو كرة ثالَثشرتى
ئةوة دةَليَ كة ((ناوضةكة رووى لة ئارامى كرد)) كاتىَ سوثا طةيش ئةوة لة بري خؤى دةباتةوة كة
رةواندوز هةرطيز داطرري نةكرايرةوة ،ئةمرةش وايكررد ريَطراى برة دةسر خسرتنةوةمان نرةب َي و
سليَمانيئ ببيَتة شانؤى نيطةرانى نوىَ ،لة كاتيَكى دواتردا .نووسةر
َمةتة بوو ،كة ذةنةرِالَ فريزر كردية سةر شيَخ مةمحوود و لرة
َى ،1414ئةو هةل
-1مةبةس لة ثةندى سال
َكةوتى دةربةند) بطةرِيَوة.
دةربةندى بازيان بة سةرى سةركةوت و بة ديلى طرت .بؤ بةستى ثيَنجةم (هةل
132
بكات ،بةآلم خرؤى و ياريردةدةرة ليهاتووةكرانى لرة برةرِ يَوةبردنى كاروبارةكانيران
ريَضكةيةكى هاوسةنطى ماقولَيان طرتةبةر .كة هةوليَر بووة خؤراكى دزى و تراآلن،
نةدةتوانرا ثاريَزطارى لة رةوشةكةى الى خؤيان بكةن .ضةندى ئاماذةكانى روخسارى
حكوومةت ،بؤ خةلَكى ديار بيَ لةوىَ و لة كةركوك ،ئةوةنردة سرةرؤك هؤزةكران
دةيانتوانى ضارةسةرى كيَشةى ئاذاوةطيَرة شويَن طؤرِةكان بكةن .زؤريَ لةوانة ليَرة
و لةوىَ شويَنى خؤيان دةطؤرِى لةو ماوةيةدا .هةنديَ لةوانة سريخورى بةلشرةفي
بوون ،لةذيَر ثةردةى بةرطرى كردن لة مافةكانى مرؤظ درِندةترين رقيان لةبةرامبرةر
بيانييةكان كرؤدةكردةوة .ئةوانرة برة شريَوةيةكى تايبرةت ثشرتطريييان لرة ياسرا
دةرضووةكان دةكرد 5ئةوانة توانيي ان ئةو ئامرازانة ئامادة بكةن ،كرة برة هؤيرةوة
ضةك و جبةخانةى توركيران برة برِيَر كرة برة كرةم ناطريَر ،بةدةسر بهيَرنن و
بازرطانيي ةكى قازانل بةخشيان ثيَكهيَنا.
هةروةها ئةوانى ديكة ،لة شويَن كةوتوانى شيَخ مرةمحوود ،كرة هيواخوازبروون برة
طةرِانةوةى دةسةآلت سوديَكيان ثىَ بطات ،بةآلم سةبارةت بة الطرييان ،يران ئارةزوويران
َة سةندنةوة ،ناكريَ هيض شتيَكى لرة بؤ دةسةآلت بةدةستةوة طرتن و دزى و تاآلن و تؤل
بارةيةوة بطوتريَ ،دةتوانرا لة نيَرو هؤزةكرانى (هةماوةنرد) كرة هرؤزيَكى زؤر ئرازا و
ريَطرة ،ئةو هرؤزة شرانازى برةوةوة دةكرات كرة طرورطى كوردسرتانن ،ئرةو هرؤزة لرة
َةكردن لةواني ديكة كةمرت نةبوون. هاوشيَوةكاني لة فليَكردن و سةخيت مامةل
كوردةكانى موسلَ
شيَخانى نةقشةبةندى 1هةمان ريَضكةى نةقيبى بةغدا و خانةوادةكةيان طرتةبرةر،
هةموو قورسايى خؤيان خستة تاى تةرازوو ،بؤ بةرذةوةنردى ئيردارةى نروىَ ،فرةزىل
-1سوننةى شافعى بة شيَوةيةكى طشتى بؤ سةر دوو تايفة دابةش دةبن -1نةقشبةندى -0قادرى
نةقشبةندييةكان شويَنكةوتووى شاى نةقشبةندى (الياس شاة بوخارى) ن ،لرةو خةليفانرةى كرة لرة
133
ئةمةش بة ثلةيةك بؤ خؤيان لة دابني كردنى ئاشتى و ئارامى لرة مراوةى سراليَكدا،
دةطةرِيَتةوة .هةروةها بؤ ئةو ريَوشرويَنة تةمبيَكارييانرةى كرة لرة مراوةى هراوينى
َى دةطةرِيَتةوة.
رابردوو بة ثلةى يةكةم و بؤ جؤرى ئيدارةى لؤكال
هررؤزة كورديي رةكانى ،ئةوانررةى لررة رؤذهررةآلتى موس رلَ و برراكوورى رؤذهررةآلتى
َى نيشتةجيَن ،نيطةرانييةكى زؤريان بؤ دروس كردين ،بةآلم ئةوانيئ لرة مراوةى سرال
1414ثةنديان وةرطرتبوو ،ناوضةى ئاكرىَ جطة لة عةشرريةتى سورضرى هرؤزى ديكرة
َةوة لرة ميانرةى هةفترةى شؤرِشيان رانةطةياند .بة هيَنانى رةتليَكى سةربازى لة موسل
دووةمى مانطى ئةيلول ،ضارةسرةرى كيَشرةكةيان برة شريَوةيةكى ناكاريطرةر كررا ،ترا
ئةوكاتةى ( )422ضةكداريان هيَرشيان كرردة سرةر خيَوةتطايرةكى ئاشرورييةكان ،كرة
دةكةويَتة دوورى 12ميل لة باكوورى رؤذهرةآلتى موسرلَ ،برة ترةواوى تيَكنةشركان.
ئاشورييةكان ،زؤر دانيان بة خودا نةطرت ،هةرضةندة سورضييةكان ذمارةيان زياتر بروو،
بةآلم ( )42هيَررش برةريان سرةربرِى و ئرةوانى ديكةشريان ناضرار كررد برؤ ثشر ز َى
بكشيَنةوة ،كة ( )192كةسيان غةرقى ئاو بوون .1ئةمرة لرة كاتيَكردا ،ئاشرورييةكان
دوازدة ئيمامةكة كةوتوونةتةوة ،شيَخانى ئيَستايان لة نةوةكانى ئرةوانن .هةرضرى قادرييرة شرويَن
كةوتووى ريَساكانى (شيَخ عةبدالقادر طرةيالنني) كرة طؤرةكرةى لرة بةغدايرة ،نةقيبرةكانى بةغردا
راستةوخؤ لة نةوةكانى ئةو شيَخةن .نووسةر
-1مةبةستى لة هيَرشى سورضييةكانة بؤ سرةر سرةربازطةى (جروجر) لرة 10ى ئرةيلوىل .1402
ئينطليز ئاشورييةكانيان بة تةواوى ضةكدار كردبوو دواتر فرِؤكةكانى ئينطليز لة ميانرةى هيَرشرةكة
بؤ بةهانةوة ضوونى ئاشورييةكان هراتن ،شرةهيدةكانى هرةر دوو ال نزيكرةى (92برة )92دةبروون.
سورضييةكان لة زؤر شويَن ثةالمارى ئينطليزيان داوة لة 0ى نيسانى 1402شيَخ رةقيب ثرةالمارى
هيَزيَكى ئينطليزى لة نزي طوندى (مام خةليفة) دا و ذمارةيةكى زؤرى ليَكوش ،لة يةكى ئرةيلول
هيَرشيان كردة سةر باتاس و سةرجةم حاميةكةيان كوش ،دواتر كراث (ليترلَ) لرة هرةوليَرةوة برة
هيَزيكةوة بؤيان هات و لة شةرِيَكدا ذمارةيةكى زؤريان لة هيَزةكة كوش ،ئةمةش هانى دان لةسةر
شةرِ بةردةوام بن ،بؤية هيَرشيان كردة سةر رةواندوز.
134
تةنها ضوار كوذراو و هةش برينرداريان دا .1لرة ثرؤسرةكانى ترةمبيَكردن ،لةميانرةى
َى 1402-1414بةرِيَوةدةضروو ،كوردةكرانى براكوور طرةورةترين َمةتةكاندا لة سال هةل
َيَر ((ئةطرةر ئرةو َردين دةلزيانيان لةبةرامبةر سوثاى نيزامى ،بةركةوت .ذةنةرِاآل هؤل
ثالثشتيية نةباية كة بة ريَكةوتيَكى تةواو بؤمان هرات ،لةوانرة بروو ترةواوى ناوضرةى
َى تووشى نائارامييةكى بىَ كؤتا دةكرد)) .ثرىَ دةضرىَ مةسرةلةكة وابرىَ ،برةآلم موسل
ثالثشيت ئاشورييةكان ،بةريَكةوت نةبوو ،ضونكة ثيَشررت ضرةكدار كرابروون و لرة سرةر
ثيَشنيازى ئيدارةى مةدةنى مةشقيان ثىَ كرابوو ،دواترر سرةركردايةتيكردنيان درابرووة
دةستى ئةفسةرانى بةريتانى ،ئةطةر دةسةآلتى مةدةنى نةتوانى بؤ يارمةتيدانى هرةوليَر
يان بؤ ثاريَزطاريكردن لة سيستةم لة ناوضةى موسلَ هانا وةبةر ئةو هيَزةى ئاشورييةكان
َى خودى سرةركردةى طشرتى دابروون .ثرىَ دةضرىَ بةريَ ،كةواتة ئةوانة لة ذيَر كؤنرتؤل
َدين هةروةك (وياينطتؤن) لة شرةرِى واترلرؤ بةشريَ لرة هيَزةكرانى لرةياد ذةنةرِالَ هؤل
ضووبىَ ،بؤيرة دةبيرنني هانرا برؤ ريَكرةوت و برةخ دةبرات ،لرةو كرارة كرة هؤكرارة
راستةقينةكةى ،كورت بينى كوردة سورضييةكان بوو لة هيَرش كردنة سةر سةربازى كةم
جوولة و ئامادة باش برؤ برةديهيَنانى بريوباوةرِةكرةى برةب َى ئرةوةى ضراوة ِريَى ريَنمرايى
تايبةتى بارةطراى طشرتى سروثا بكرات ،كارةكرةى خرؤى ئرةجنام دةدات .ئرةو طرورزة
كوشندةيةى ئاشورييةكان كة لرة سراتيَكى هةسرتيار دا هرات ،طرنطييرةكى طرةورةى
َدين ئراورِ لرة ناوضرةكانى هةبوو .هيض تةقينةوةى ديكة رووى نةدا ،وايكرد ذةنةرِاآل هؤل
فورِاتى ناوةرِاس و ديالة بداتةوة و جةختيان لة سرةر بكاترةوة ،كرة دووبرارة سرةرجنى
خويَنةريان بؤ رادةكيَشني.
-1بررؤ الثررةرة ()00-94ى كتيَبررى ((ش ريَخ زارى)) سررةبارةت بررة ضررريؤكى رووداوى كوشررتنى
((ليجمةن)) هةروةك سليَمان زارى دةيطيَرِيَتةوة ،بطةرِيَووة.
137
ثةرةسةندنة نويَكانى شؤرِش لة سةماوة
َةكانى دةسرتطريكردنى ثةشيَوييةكان ئيَستا بة دواى يةكدا ،خيَرا و ضرِ روودةدةن .هةول
َةوةكة لة دةس دةرضوو بوو .لة 12ى سةرؤكى بزووتنةوةكان لة بةغدا ،سةرى نةطرت ،جل
ئاب كةشتى طةىل بةرطرى (طرين فآلى )Greenflyلرة فرورِاتى خروار و لرة دوورى ()0
ميل لة باكوورى (خةزةر) وةستا ،بةآلم ئةو هةوآلنةى كرة برؤ دةرهيَنرانى لرةو تةنطرذةى
تيَكررةوتبوو ،بررىَ سرروود دةرضرروو ،ئةطررةر دةسررتبةردارى كةشررتييةكة ببوونايررة و
كةشتيوانةكانى بطوازرابواية ،ذيانى زؤر كةس رزطرار دةكررا ،برةآلم راى ديكرة برة سرةر
كيَشةكة زالَ بروو .كرات َى كاتةكرةى دواكرةوت ،هرةو َل و ماندبوونرةكان برؤ رزطراركردنى
كةشتيوانةكان ئةجناميَكى سةركةوتووى بةدةس نةهيَنا ،لة كؤتاييدا كةشتيوانةكان ناضار
بوون خؤبةدةستةوة بدةن ،لة 1ى تشرينى يةكةم لة اليةن عةشايةرةكان كروذران .ذةنرةرِالَ
َدين نووسراويَ بة ميَرذووى 12ى ئرةيلول ،لرة الثرةرة 102ى كتيبةكةيردا لرة زارى هؤل
كاثتنى ((طرين فالى)) موالزم (ئةى .سى .هيجرر) ،طواسرتؤتةوة ،هيجرر كرة سرةر برة
دائريةى طواستنةوةى ئاوى بوو ،هةر ديَريَكى ئةو نووسرراوة هةناسرةى ئازايةتييرةكى برىَ
َيَ ...(( :ئةوان لةو طةرمييةى هاويندا نقروم َدين دةل
ويَنةى ليَ دةهات .سيَر ئةيلمةر هؤل
َرى رووبرار نرةبيَ هيضريان نرةبوو َيَل
بوون ،كة تةمحول نةدةكرا ،جطة لرة ئراوى طرةرم و ل
َةكان بؤ رزطاركردنى ئةوان دةدريَر ، بيخؤنةوة ،بةبىَ ئةوةى ئاطايان لةوة بيَ هةموو هةول
ئةوان لة سةرةخؤ لة برسان دةمردن ،ضارةنووسى ئةوانةى لةسةر ثشتى كةشتييةكة بروون،
بررةم شريَوةية برروو ،لةطررةلَ ئةوةشرردا سررةركردةى كةشررتييةكة 1رؤذ بررةر لررة كؤترايى،
َيَ (( :هةموو ئةوانةى لة كةشتييةكةدا بوون ،بةرِاستى ئرةو نرخاندنرةى نووسيويةتى و دةل
كة سةركردةى طشتيم (ئةمري هيوز– سةرؤكى دائريةى طواستنةوةى ئاوى) كردى ،برةرز را
َدةسرتني،دةطرن و سوثاسى دةكةين ،لةبةرامبةر ريَزطرتن لةو ئةركةى كرة ئيَمرة ثيَرى هةل
ئيَمة ئةطةر ثيَشرت بةرطةمان طرتبىَ ،ئيَستاش بةرطة دةطرين تا سوثا دةطات ،ئرةوةى زؤر
َمان ثيَى خؤشة ،ئةوةية كة دةزانني يارمةتى بؤ ئيَمة لة ريَطاداية .دةكريَ خؤرِاطر برني، دل
زياتر خؤرِاطر دةبني ضونكة دانيشتوانى طوندى (باب) دوستى ئيَمةن ،بة مةرجىَ خؤراكمان
139
َيَم كة ئيَمة بة دلَ
ضنَ كةويَ و تووشى زيانى طةورة نةبني .سةرلةنؤى حةز دةكةم ئةوة بل
و بة طيان (هةر ضةندة ئيَستا ئيَمة هيَزمان نيية) خوازيارين ،تا دريَذترين ماوة لة شرويَنى
خؤمان خؤرِاطر بني تا كؤتايى .ئيَمة هةر هةموومان سوثاسى حامية دةكرةين ،سرةبارةت
بةو هةستة ناسكةى بةرامبةر ئيَمةى ثيشراندا ،هيروادارين لرة نزير تررين كاتردا هرةر
هةمووتان ببينني)).
هةر ضةندة ،هيَشتا دةقة رةسةنةكةى ئةو نووسراوة ماوة ،بةآلم من هيوادارم كرة
رؤذيَ ر لررة رؤذان ئررةو نووسررراوة شررويَنى طوجنرراوى خررؤى لررة نيَررو ئةرشرريف يرران
بةرووخراوةكانى ثؤىل ئةندازيارانى ثاشايةتى ببينيَتةوة – ئةو نووسراوة شايةنى ئرةو
ناوبانطةية كة سكوت لة جةمسةرى باشروور برة دةسرتى هيَنرا ،هرةروةها باشررتين
َطة هيَنانرةوة بيَر ،ئرةو طيانرةى كرة لرة ميانرةى َطةية ،ئةطةر ثيَويستى بة بةل بةل
جةنطدا هيَزى بة ثياوان دةدا لة هاندانى ئةركيان بؤ خةبات لة دذى درِندة تينووةكان
بؤ خويَن بكةن ،بةردةوام بوو.
هؤزى (ئةرةوابر) ،كة بةرثرسة لرة كوشرتنى كةشرتيوانانى ((طررين فرالى)) ،دوو
ئةفسةرى هيَزى ئامسانى ثاشايةتيشيان كوش ،كة لة 00ى ئةيلول كراتىَ دةيانةويسر
خؤراك لة ئامسانةوة بطةيةنتة ئرةو كةشرتييةى كرة برة لةناوضروو حروكم درا بروو ،لرة
ئامسانةوة كةوتنة خوارةوة ،بة خويَن ساردى هةر دووكيان كوشر .ضرةندى لرة كؤترايى
مانطى ئاب نزي دةبووينة ،رةوشي سةماوة ،دةبووة مايةى نيطةرانييةكى مةترسيدار،
هريش كراية سةر كاروانيَكى ئاويى (رووبار) كة ثيَداويستى لة ناسررييةوة برؤ سرةماوة
دةطواستةوة ،كةشتى ((ئايس ناين)) لة كةنار اليردا و دواترر دةسرتى بةسرةردا طرريا،
ئينجا سرووتيَنرا و كةشرتيوانةكانى سرةربرِان .هرةروةها (دوبرة)يرةك كرة جبةخانرةى
َطرتبوو ،كاتىَ لة سةماوة نزي بووة ،راطريا ،بةآلم تةواوى كاروانةكة بة سرةالمةتى هةل
طةيشتة ئاماجنى خؤى .لة 1ى ئةيلول عةرةبةكان هيَرشيان كردة سةر شرةمةندةفةريَكى
ضةكدار لة نزي سةماوة ،ثيَئ ئرةوةى بطاترة حاميرة .شرةمةندةفةرةكة دةسرتى برة
سرةرداطريا و سررةرجةم ئةوانررةى تيَردا برروون كرروذران ،كرة زؤربررةيان لررة ليررواى 12ى
138
َدين لة ثةرتووكةكةيدا (الثةرة )020وةسفيَكى (هودسن)ى سوارضاك بوون .ذةنةرِاآل هؤل
زيندووى ئةو ثرؤسةى كردووة كة بة ئازايةتى جةنطان تا مردن لة بةرامبةر زؤرينة زؤر،
ناسراوة .سةركردةى ئةو مةفرةزةية (كاث ئؤو رسلَ) و (كاث جى .ئيَس هندرسؤن) ترا
ثيَئ ضةند هةفتةيةكيئ سةبارةت بة ئةطةرى ثةيوةنديكردنيان بة ئيدارةى مةدةنييةوة،
َةوانانة جةنطا .كرةم ثيراوَوطؤرِ دةكرد( .رسلَ) تا كؤتايى ثال لةطةلَ مندا يادداشتمان ئال
هةن ،كة بتوانن طيانيان لة ميانةى جةنطةكاندا بةطرانرت لةوةى كة ئةمانة لة شرةرِيَكى
دوو سةعاتى يان سىَ سةعاتى فرؤشتوويانة ،لةطةلَ ئةوانةدا كاث (ثيَجؤن) كة سةر برة
ثياوانى خزمةتطوزارى ثزيشكى هيندى بوو ،هةبوو ،ئةو ثيراوة ثرارةى نةختينرةى لرة
جؤرى ( 12روثية)ى لة شرةمةندةفةرةوة فرِيَدايرة دةرىَ ،كراتىَ شرةرِةكة خرةري بروو
َردا،
َطرتنرةوةى ثارةكرة ئةوةنردة يرةكرتيان ثال كؤتايى ثىَ بيَ و عةرةبةكانيئ برؤ هةل
ئةويئ ضةند برؤمبيَكى لرة نيَوانيانردا تةقانردةوة ،ذمارةيرةكى ليَكوشر و ضرةندينى
ديكةشى ثةك خس .ئةو نةبةردييةى كة ئةو ثياوانة و سوارضاكانى هينردى نوانرديان،
لة هةريَمى فورِات دواى ئةوةى هؤكارةكانى شؤرِشةكة سرةردةميان برة سةردةضرىَ ،لرة
بريدةكريَ ،هةر باس دةكريَ .
-1بؤ بروسكةى ريَكةوتى 11ى تشرينى دووةمرى 1410ى مرن بطرةريَووة ،كرة باسرى ئةمانرةم
َتة بريى نوىَكردووة :ئةوبريانةى كة لة ليَدوانى ئينطليزى فةرِةنسيدا هةبوون ،بؤ دانيشتوانى ئةم وال
بوون و ثىَ ئاشنا نةبوون .بؤ شيَخةكانيئ ئةنارشي دةهاتة بةرضاو ،هيَشتا لة سةر ئةوانة ثيَويستة
ريَطة بة ثابةندييةكانى (ئازادى) بدةن ،بؤ ئةوةى درك بة ئةركةكانى ثياوى ئازاد بكةن .نووسةر
143
نةيانتوانى اليةنطريييان برؤ برةريتانيا بثراريَزن ،كراث (مران) ذيرانى خرؤى خسرتة
مةترسييةوة ،دواترريئ لةطرةلَ (مرةرزوق) و طرووثيَر لرة ضرةكدارى عرةرةب ،برة
ناوضةكةدا سورِاونةتةوة ،بؤ ئةوةى سةردانيان بكات و كرار برؤ رازيكردنيران بكرات.
سررةرجةم حاكمررة سياسرريية بةريتانييرةكان ،لةاليررةن خزمةتكارةكانيانررةوة شررةوانة
هؤشدارييان ثىَ دةدرا و ئاطادار دةكرانةوة ،كة طيانيان نةخةنة مةترسييةوة ،هةروةها
ثيَيان رادةطةيةنرا ،كة لة طةرمادا لة ناو مالَ نةوةك لةسةر بان بنوون ،برِوا واية كرة
(مان) لة يةكىَ لة طةرِانةكانيدا ،بة هؤى ريَطة طؤرِييةوة لرة كوشر رزطرارى برووة.
يةكىَ لة شيَخة خؤشةويستةكانى (بةنى حةسةن) كة خاوةن دةسةآلتيَكى طةورة بروو،
َيدا كؤببيَتةوة ،سةرؤكةكانى (ئةلفةتلة) بةرتيليان بة بررِىنةخؤش بوو ،نةتوانرا لةطةل
( )1222ثاوةندى ئيستةرلينى بة (عةلوانى حاجى سةعدون) بةخشى ،هرةروةك براو
بوو لة جةنطةكانيئ وايان دةكرد ،ئةطةرضى ئةو هيض ثةيوةندييرةكى برةوةوة نرةبوو.
ئيدارةى بةريتانى لة برِى ئةو هةوآلنة برِى ( )0222ثاوةنى ئيستةرلينى لرة ريَطرةى
(ئةخلةزاعل)ةوة بة (ئال شبل) لة ميانةى جوالنةوة ضاوةرِوانكراوةكانى ،بةخشى .برؤ
َرةكان ثيَشررتئةوةى نةكةونة ذيَر كاريطةرييرةكانى دةرةوة .برةآلم شريَخة داخ لرة دل
َةمةنرد و برة سةرضاوةى طةورةى هيَزيان ضنَ كةوتبوو .هةروةها لةاليةن ثياوى دةول
َثشتى دةكران ،لرة هرةمان كاتردا (ئةلفةتلرة) دةسةآلت (سةيد نور ئةلياسرى)ةوة ثال
1
دةستى بة طةمارؤدانى كوفة لة 11ى تةموز كرد .
طةمارؤكة لة 02ى تةموز دةستى ثيَكرد .دواى دوو رؤذ كاث (مان) لرة ترةك
ميَجةر (نوربةرى) لة كاتيَكدا سةرقاىل بةرطرى كردن بوو لرة كوفرة ،كروذرا .ئرةم
هةوالَة تا 02ى تشرينى يةكرةم ،ئرةو كاترةى كرة طةمارؤكرة هةلَسرا برة بةغردا
نةطةيش ،مردنى (مان) زيانيَك ى راستةقينة بوو لة ئيدارةى مةدةنى كةوت .ئةو
ئامادةيى بؤ ئةو كارة ثيَشاندا ،كة خؤى سةرقالَى بروو ،ئةمرةش برة ثلةيرةك لرة
بليمةتى نزي دةبووةوة .هةروةها توانايرةكى يرةكجار زؤرى برة سرةر زمانةكانردا
َىَدين لة زارى ئاغا خان دةطوازريَتةوة كة حةز بة كؤكردنةوةى (شبانة)ى لؤكال -1سريى ئةيلةر هؤل
ناكات ،ثيَى باشة بةخشيشيَكى زؤر بدات ،بةمةرجىَ ئةمة وابكات ذمارةيةك كؤمارى بضرووك لرة
عرياق دامبةزرىَ و ريَطة بة دانيشتوانةكةى بدات كارى خؤيان بة خؤيان رابثرةرِيَنن ،لةمرةوة بؤمران
دةردةكةويَ كة خاوةن شكؤ بوارى ئةوةى نةبووة ،ئةو بابةتانة لةطةلَ كورِى مامى (حةميرد خران)
طفتوطؤ بكات .نووسةر.
147
شارؤضكةكةدا بوو ،كة لة برِى ئةو هةموو شرتانةى برؤ ئرةم مةبةسرتة خرةرجى دةكرةن،
قةرةبوويان بكاتةوة ،ئةمة سةربارى ئةو ثاداشتةى لة رؤذى دوايى وةرى دةطرن.
بة لةبةر ضاو طرتنى باشى تةندروستيي ان و مردنى تاكة ديليَ ،ئةوة دةطةيةنىَ
كة د يلةكان مامةلَةيةكى باش كراون و خؤراكى ضراكيان ثيَردراوة ،لةوانةيرة ئيَررة
شويَنيَكى طوجناو بيَ ،بؤ رةتكردنةوةى دروستى قسةكةى سرري ئةيلمرةر هؤلَردين،
كاتى ئاماذةى بة عةرةبى عيَراق سرةبارةت برة (( برةكارهيَنانى شريَوازى درِندانرة
لةطةلَ ديلةكان))دا ،ئةمةش ئةوةى لرة كتيَبةكرةى فرؤكس (كتيَبرى شرةهيدةكان)
سةبارةت بة قيَزةوةن رتين شيَوازةكانى ئةشكةجنةدامنان بة بري ديَنيَتةوة.
هةرضى توندوتيذى توركةكان بوو لةطةلَ ديلةكان ،ئرةوا ثيَشررت لرة ((جؤرةكرانى
الطريى)) قسةم لة بارةيةوة كررد ،عرةرةب و كرورد برة يةكرةوة ،برة سرةركردايةتى
توركةكان بة توندوتيذى تؤمةتبارن .باسى زؤر رووداوم كردووة كرة تيَردا عةرةبرةكان
ديلى برينداريان بةهؤى تويَنيَتى برؤ خرؤيَن و هةسرتى ئرايينى لةاليرةكى ديكرةوة،
َةتانرةى كرة لةاليرةن بةشرى َةتيَ لرةو هرةموو خال كوشتووة .بةآلم ناتوامن ،هيض حال
َطرى خزمةتى سياسييةوة تؤماركراون ،برةبري خرؤم بيَنمرةوة ،كرة عرةرةب برة هةوال
ئةنقةس ئةشكةجنةى ديلةكانيان دابيَ .
شؤرِشةكة لة كةربةال
هةرضةندة ،سةختييةكانى كة لة نةجةف رووبرةرِووى بووينرةوة طرةورةبوو ،برةآلم
َمانردائةطةر بةسةريدا زالَ نةبوويناية ،بةقةد ئةو سةختييانة بوو كة لة كةربرةال هةول
بةسةرياندا زالَ بني ،ثرؤليس برة يارمرةتى مرريزا حمةمرةد سرى ئراى سرى لرة 00ى
حوزةيراندا ( )12سةركردةى شؤرِشةكةى دةستطريكردبوو ،مريزا حمةمةد نويَنةرايرةتى
ئيدارةى مةدةنى دةكرد .مريزا حمةمةد تةقى كورِى موجتةهيدى طةورةى كةربةال لرة
َمرداوة ،ئرةو ذمرارة زؤرةى نيَو دةسرتطريكراواندا بروو ،كرة زيراتر لرة بؤنةيرةك هةل
149
َكدا بةناوى ئةوةوة ئةو دةس ئرةو دةسرتى دةكررد و َطةنامانةى ،كة لةنيَوان خةلبةل
َمردا ،برة ئاشركرا ئةمرة رةت بكرات ،برةآلم واذووكةى ئةويان ساختة كردووة ،هةول
سةركةوتوو نةبووم .ئةو ثياوة (مريزا حمةمةد موجتهيدى طةورةى كةربةال) ثرية ،لرةو
وةسفةى كراوة بة (ثاثا ليوى نؤيةم) دةضيَ .قةديسيَكى سرادة ،خراوةن ميزاجيَكرى
زؤر بةالى بةالريَدابردنى خؤى و جيهاندا دةضيَ ،كةسايةتييةكى بة ويقارى دوور لرة
كررةمرتين كارِايررةكى ئررايينى ،ئةمررةش بررؤ ئررةوةى لةطررةلَ اليررةنى كررردارى ئررايني
بيطوجنيَنيىَ ،هةروةها لة نةوةكانيدا بة بةخ نةبووة ،هةنديَجار تووشى بريكردنةوة لة
بةدةستةوة طرتنى دةسةآلتى دةبوو ،كة بةهؤى سةركةوتوويى تيوكراتى خرؤى ،ثةيردا
ببوو ،رووخؤشيي ةكى زؤر كةمى بةرامبةر شراى ئيَرران ،ثيشراندا ،كرة برةر لةضرةند
مانطيَ سةردانى كةربةالى كردبوو.
لررة راسررتيدا ،واذووكردنررى ئررةو فتوايررةى كررة بانطةشررةى شررويَن كررةوتوان لررة
َمانان ،ئةوانرةى سرةربة تاكرةكانى هؤزةكرانى دجيلرة و فروراتى ناوةرِاسر و
موسول
َسن ،رةتكرردةوة .هرةتاكو
خواروون ،كة بة ئةركى ئايينى خؤيان لة جيهاد كردن هةل
َةتى ((بةرطريكردن)) رابطةيةنىَ ،ئةو بةرطرييةى
رازى نةبوو بةشيَوةيةكى فةرمى حال
َمانان كة ريَوشرويَنى برةرطرى لرة دذى دووذمنرانى ئيسرالم
كة دةبيَتة ئةركى موسول
َي دةسةآلتى كافران هةرِةشة دةكريَن .لةطةلَ ئرةوةش كراتىَ
بطرنةبةر ،كاتىَ بة فرِوفيَل
َطةنامانة ساختةكرا ،ئازايةتييةكةى خيانةتى ليَكررد ،يران
واذووةكانى لةسةر ئةو بةل
لةوانةية قةناعةتهيَنانى بة رةتكردنةوةى بةرثرسياريَتى واى ليَكردبىَ .بةآلم ئةوةنردة
نةذيا تا بةضاوى خؤى ئرةو شكسرتانةى كرة دواى ضرةند مانطيَر شرويَن كرةوتووة
طومرِاكانى تووشى بوون ،ببينىَ .بةآلم هةستى تايفةطرةرى كرة خرؤى و هاورِيَكرانى
هانى سةركةوتنيان دةدا ،هيَشتا دواى ضةندين سالَ سةرضاوةى تيَوةطآلنى حكوومةتى
عيَراق بوو بة سةرئيَشة و طرفتى زؤر لة زؤر بؤنةدا.
148
مريزا حمةمةد خان بةهادؤر ،1لة هةموو رووييَكةوة ،ثياويَكى سةرسورِهيَنةر بوو،
هاوآلتيي ةكى ئيَرانى بوو ،لة بوشةهر لة خانةوادةيةكى كة سةردةمانيَ بوو خزمرةتى
نووسينطةى نيشتةجىَ بوونى بةريتانى و قونسليةى طشتى لة خةليل دةكرد ،لة داي
َىبووة .بةو ثيَيةى سكرتيَريَكى رؤذهةآلتيى (سري ثرسرى كرؤكس) بروو ،بةرلرة سرال
1414بةشدارى ضةند طفتوطؤيةكى طرنطى لة دوورطة عرةرةبى و دوورطرةى عومران
كردووة .زانايةكى زمانةوانى عةرةبى بوو ،هةروةها خويَندنةوة و نووسرينى برةزمانى
ئينطليزى زؤر باش دةزانى ،ليستى ئةو كتيَبانةى كة لرة كتيَبرة كالسريكييةكان لرة
ئينطليزى بؤ سةر زمانى فارسى وةريطيَرِاون ليستيَكى دريَذة .زانيارييةكى بىَ ويَنةى
لةسةر ياساكانى هيندى و توركى هةبوو .هةروةها ياساكانى شرةريعةت .برؤ مراوةى
ضةندين سالَ ثؤستى حاكمى لة دائرريةى عرةدىل وةرطررت .ثيَويسر بروو لةسرةرى
بةرطةى لؤمةكانى هاوآلتيبوون و هةرِةشةكانى ئةو نيشتيمانثةروةرانة بطريَ ،كة لة
كةربةال بةهيَزتر بوون ،وةك لة نةجةف .هةروةها شيَوازةكانيان زؤر فررِوفيَآلوى بروو.
ضاثخانةكة بةردةوام بة كارى ئةوانةوة سةرقالَ بوو ،بؤ ئةوةى ثةراوى ثان و دريَذ ،كرة
بةشيَوةيةكى زانايانة ئامادةكرابوون ،دةربضويَنىَ.
يةكىَ لة نووسةران ،كة بةرِةطةز ميسرى بوو ،بابةتيَكى دابةزاندبوو ،مستةر لويد
َمةتة سةركةوتووةكةى ئةلةنبى جؤرجيئ ئاماذةى بؤ كردبوو ،لة بابةتةكةدا باسى هةل
َمةتى خاضثةرسرتان)) َمةت و طةورةترين هةل َةستني كراوة و بة ((دوايني هةل
بؤ سةر فةل
دانراوة .دواتر كورتة ضريؤكيَكى ثرِ لة ئابرِوضوون و برىَ بةزةييانرة دةطيَرِيَترةوة ،كرة
َمانة راسرتطؤكان خاضثةرستة سةرةتاييةكان ئةجناميان داوة ،داوا لة سةرجةم موسرول
َرةتانى مةسريحى لرة َةتيَنرةرةكانى دةول َخةلَرة هةل
كراوة ،بة مششريَر بةرامبرةر هةول
-1مريزا حمةمةد بةهادؤر لة سرةروبةندى دامةزرانردنى حروكمى نيشرتيمانى لرة عررياق مايرةوة،
رةطةزنامةى عرياقى وةرطرت و لة بةسرة نيشتةجىَ بوو ،كاري ثاريَزةرى بةناوى حمةمةد ئةمحرةد برؤ
ماوةيةكى دريَذ كرد ،تابوو بة نةقيبى ثاريَزةرانى بةسرة ،تاكو ئيَستاش لة بةسرة دادةنيشيَ.
152
َةستني و سوريا و عيَراق كة بة ئاماجنى سووككردنى ئايينةكةيان و شيَواندنى داب فةل
و نةريتيان بة هةموو ئامرازيَ (قوتاخبانة ،خويَندنى كضان ،نةخؤشرخانةكان و ياسرا
تةندروستييةكان) ،بووةستنةوة .ئةو بابةتة بة ويَنةيةكى كاريكراتؤرى كرؤثيكراو لرة
طؤظارى ((ثيَنض))ى ئينطليزى كة لة 1412دةرضوو بوو ،رازيَنرا بووةوة ،لةذيَر نراوى
َمةتى خاضثةرستى)) دابةزى بوو. ((دوايني هةل
ئةو بانطةشانة لة كةربةال كاريطةرى خؤى دةبيَ ،بةآلم لة شويَنانى ديكة ئاورِى
ىلَ نةدرايةوة ،ضونكة ئاماجنى ثيَكا بوو .ثىَ دةضوو ((بةلشةفي ))يئ برؤ ماوةيرةك
شررويَنيَكيان لررة كةربررةال دؤزيبيَتررةوة ،ئررةوان نررةوةك هررةر ((رزطرراركردنى نةتررةوة
َكو لةناو بردنى دةرةبةطايةتى و ضينة خاوةن ئيمتيازةكانيشيان لرة ضةوساوةكان)) بةل
بةرنامةى خؤياندا دانابوو .سةركردة نيشتيمانييةكان نةياندةتوانى بةرطرةى ئرةو برة
َيان دا لررة
ئاشرركرا ثررارة ويسررتنةى عةشررايةرةكان بطرررن ،ئةوانررة هررةر زوو هررةول
هاوثةميانيَتى رابكةن ،هةرضةندة برِيَكى زؤر لة ثارةيان لرة شريَوةي ديرارى هيَنرابوو.
هةروةها لة كةربةال بانطةشةكةران و سيخورانى وآلتانى ديكةش لة كاركردندا بروون،
لة نيَوان ئةو وآلتانةش ،وآلتانى هاوثةميان و ئةوانرةى برة هاوثةميانرةوة طريَردرابوون،
هةبوون .بةآلم هيض ثيَشكةوتنيَكى وايان نةكرد ،ضونكة ئةوانة ليَهاتوويى و زانيارييان
سةبارةت بة ئارِاستةكردنى ئةو ثارانرةى لرةذيَر دةسرتياندا بروو ،نرةبوو .بةشريَواز و
ئامرازيَكى سوودبةخئ خةرجيان نةكرد.
لة بلقى ئةو ئاوة شيَواوةدا مريزا مةمحود سروكانى كةشرتييةكةى لرة ريَطايرةكى
راس ،بةدةستةوة طرتبوو ،هةرضةندة شارةزايى لة شيَوةكانى فرت و فيَرلَ دا نرةبوو،
كة ديثلؤماتكارانى رؤذهةآلتى تةنها بةشتيَكى سةرجنرِاكيَشى دةزانن ،بةآلم وةك ئاغا
َةى ضاك لةطةلَ دؤس و دوذمرن ثاراسر ، حةميدخان ناوبانطى باشى خؤى بة مامةل
ئةمةش وايكرد لرة برينرةكر َي ،ترا ئةوكاترةى كةسران َي هرةبن ،بتروانن ئرةو رؤذة
ثةشيَوانة بةبريخؤيان بهيَننةوة .رؤيشتنى لة كةربةال كاريطةرى خؤى هةبوو.
151
لة 19ى ئابدا ،ئةو رووبارةى كة ئراوى شرريينى بةشرارةكة دةدا ،ثضررِيَنرا .ئرةم
رووداوةش هيض كاريطةرييةكى لةسةر ريَرِةوى رووداوةكان و ثةرةسرةندنةكةى نرةبوو،
َكى شارةكة بةرطةى سةختى ديكرة ،بطررن .هةرضرةندة هيَزةكرانى َكو دةبوو ،خةل بةل
َردين برؤ ئرةوة عةشايةر بةطةرمى بةرطرى ليَكررد و زؤر برة ئازايانرة جرةنطان .هؤل
َطةيةك بؤ دةضيَ ،كة ثضرِاندنى رووبارةكة ئةجنامى طرنطى ليَكةوتةوة ،بةآلم هيض بةل
َثشتى كردن لةم بانطةشةى بة دةستةوة نادات ،كة ثيَضةوانةى ئةمة بسةمليَينَ ،لرة ثال
َردين ،لرة تؤمراركردنى رووداوة َطرةكانى ئرةوكات دةسر كرةوتوون .هؤل هةموو بةل
َكى سرظيل ،هةنرديَجار ثراز سةربازييةكان و تةئويلكردنى كاركردةكانى بةسرةر خرةل
دةدات و هةنديَجارى ديكةش سامتة دةكات.
َمان و ثاشاكانيان (لة توركيا و ئيَررانلةم ساآلنةى دوايى ،سةرؤكةكانى وآلتانى موسول
و عيَراق) بةدةستة بةهيَز و ليَهاتووةكانيان ،لوت برةرزى ثيراوانى ئايينييران تيَكشركاند.
طومانى تيَدا نيية كة ئةم وآلتانة ،بةتيَثةرِ بوونى كات ،دووبارة ،دةبنة نيَضريى ثةشريَويية
ناوخؤييةكان ،بةآلم مةرم نيية ئةم جارةش وةآلمى فةرمانةكانى سةركردة ئايينييرةكانيان
بن .لةطةلَ ئةوةشدا ئاذاوةكانى ئةم مانطانة و حةماسةتة ئايينييةكةى بة ثلةيةكى وابروو،
كةسايةتييةكى وةك (حةمدان قريم ) ،كة لة سةدةى ( )12لة كوفة دةركةوت ،دةيتوانى
هيَزة ضةكدارةكانى بةكار بهيَنيَ و دةمارطرييية شاراوةكانى بورذيَنيَ .لةوانرةبوو عيَرراق
لةاليةن ئةو ضةتة دةمارطرية توندرِةوانةوة دةستى بةسةردا بطريابا ،كة تررس و توندوتيرذى
وةهابييةكانى ناوةرِاستى دوورطةى عةرةبى كةمرت نةبواية.
هةرةسهيَنانى شؤرِشةكة
هةتا ناوةرِاستى تشرينى يةكةم ،ئاماجنى ئةو بزووتنةوانرةى كرة هيَزةكرانى سريَر
َداين ثيَوةى خةري بوو ،طةيشتة دةس .هةرضةندة شكستى مةترسيدار، ئةيلمةر هؤل
كة بة هؤكاريَكةوة بوون ،دةكرا خؤى ىلَ البدةين ،بةآلم هؤكرارى يةكرةم برؤ برِيرارى
َداين تروانى طواستنةوةى سوثا بؤ بارةطاى هاوينة لة ئيَران ،دةطةرِيَتةوة .ذةنةرِال هؤل
152
شؤرِشطيَرِان لة هرةموو شرويَنىَ تيَر بشركيَنىَ و ريَطاكران (طةيانردن) برؤ هرةموو
َى زؤر لةو برِيارةى وةريطررت لرة ماوةيرةكى َبةندة طرنطةكان بطةرِيَنيَتةوة ،فةزل مةل
كورتدا بؤ ئةو دةطةرِيَنيَتةوة .ئةوةى لة دةستى هات بؤ نةطةرِانةوةى ثةشيَوى و ئاذاوة
َيَ (( :عةشايةر بؤ يةكال كردنةوةى كيَشةكان ثةنايان برؤ ضرةك بررد، كردى ،ئةو دةل
سةركةوتن ،ثيَويستة ناضار بكريَن لةذيَر درِكدا برِؤن)).
هةرضةندة ئاماذة ميَذووييةكةى ئةم رسرتةية نارؤشرنة ،برةآلم ماناكرةى روونرة.
َني ،برؤ ئةمرةش سووربوو لةسةر تةمبيَكردن و سزادان و ضةندى بكريَر ضرةك دامرال
باشرتين ئامرازى بةدةستةوة طرت ،بؤ ئرةوةى زامنرى سرةركةوتنى ئرةو حكوومةترة
عةربيية بكات ،كة دةرفةتى هاتنة كايةوةى بؤ هاتؤتة ثيَئ .ترا ئرةو كرارةى كررد،
ئامررادة نررةبوو سررةيرى دةركردنررى برِيررارى ليَبررووردنى طشررتى و ئررةو ثةيوةنديي رة
دؤستانةيةى كة بةدواى داديَ ،بكات.
سيَر ثريسى كؤكس لة 11ى تشرينى يةكةم ،طةيشتة بةغدا ،واتة هرةمان ئرةو
كاتةى كة شؤرِشةكة تيَيدا هةرةسى هيَنا ،ئةم برِيارة واى لة كؤكس كرد هرةنطاوى
خيَرا بؤ كردنةوةى سةردةميَكى تازة بةراويَذ لةطةلَ رةطةزة ميانرِةوةكان بهاويَرذىَ،
بةبىَ ئةوةى خؤى يان حكوو مةتى خاوةن شكؤ خباتة تؤمةتى دوورِوويى لةبةرامبةر
اليةنطرانى نيشتي مانثةروةرة توندرِةوةكان يان تةوقةكردن لةطةلَ دةستى سوربوو برة
خويَن .توندوتيذى ثةشيَوةى سياسى ،كة دةروونى دانيشتوانة عةرةبةكةى نيطرةران
كردبوو ،نةما و خؤى خؤى خواردةوة ،هةروةك جيهان هرةموو دةزانرى هةولَرةكانى
بةثلةيةكى سةرسورِهيَنةر و ضاوةرِوان نةكراو لة سةركةوتن ،طةورةتر كرد .زؤر جار
بؤ رةخنة طرتن لة ذةنةرِال هؤلَدين هةلَم بؤ هةلَكةوتووة .زءرجاريئ دةمتوانى ئةو
ليَدوانة دذ بة يةكانةى كة لةبارةى ضريؤكى سرةركردايةتيكردنةكةى طيَرِاويةترةوة،
رةت بكةمةوة ،بةآل م خؤشحالَم كة باسرى ئرةو توانرا دروسر و هةولَرةى كرة لرة
طرتنةبةرى ريَوشويَنةكانى تةمبيَكردن و ئارامكردن بةيةكةوة ئةجنامى دان ،بكرةم،
153
دواى ئةوةى بة ئاطرى شؤرِشةكة ،شؤرِشةكة خؤى سووتا .كةواتة هؤلَدين ئةم كارةى
لةوةى كة ليَى زانرابوو ،باشرت ئرةجنام د ةدا ،لرة بةسةرخسرتنى ريَوشرويَنة طررياوة
بةرةكانى دامةزراندنى دةولَةتى عةرةبى لة سالَى .1401
بروسكةى يةكةم
بروسكةكامن لة 10ى مانطى دواييدا ،بةشريَوةيةكى راسرتةوخؤ ثرِوثاطةنردةى
ثالَثشتى كراو بة ثارةى زؤري تؤماركرد ،ئةو ثرِوثاطةندانةش لة سوريا و توركيا بة
ثلةيةكى كةمرت بآلو دةكرانةوة .ئامرانل لرة بآل وكردنةوةيردا ،تارِادةيرةكى زؤر لرة
بريورِاى خةلَكيدا بةطشتى ،نامؤ بوو .تا الوازى سةربازميان برؤ خرةلَكى نائاشركرا
بيَ ،ئةو ثرِوثاطةندانة جطة لة بةغدا و كةربةال و نةجةف نةبيَ ،كة سةركردةكان
بة بةردةوامى بؤ بريؤكرةى دامةزرانردنى دةولَرةتيَكى ئيسرالمى ثرةتى (خرال )
هاوسؤزبوون ،سةركةوتوو نابيَ .
بزووتنةوةكة ئةوكاتة ترسناك بروو ،كرة دوذمنامنران لرة سروريا برؤ دانيشرتوانى
عيَراقيان سةملاند ،كة دةكريَر ،ئيَمرة برةزةبرى ضرةك وةدةربنرريَني .لرةذيَر فشرارى
حكوومةتى سورى دةستبةردارى هةريةكة لة (ديَرةزور ،ئةلبوكةمال و قائيم) بووين.
156
َرةكانيان البرران ،لرة دواتر لة نيَوان بةغردا و موسرلَ ،شرةمةندةفةرةكان لرة هيَل
َكى بةرة بةرة متمانةيان بة توانراى ئيَمرة برؤ تةلةعفةريئ ئةفسةرامنان كوذران .خةل
ثاراستنى ئاسايئ و سيستةم بة الواز دةهاتة بةرضاو .توندرِةوةكان هيوايان بةطةيش
بررة ئاماجنررة خواسرررتاوةكانيان كررة سررةربةخؤيى تررةواو و رزطاربوونررة لررة هررةر
دةستيَوةردانيَكى راستةوخؤى بيَطانة زياتر بووة .دواتر نةجةف و كةربةال بووترة دوو
ناوةندى سةرةكى بزووتنةوةكان (ليَرةدا ثيَويستة باسى ئةوة بكةم ،كة من ذمارةيرةك
َى 1410 ثياوم لة ئةيلوىل 1414بؤ دةرةوةى كةربةال وةدةرنرا ،نةجرةفيئ لرة سرال
شانؤى ثةشيَوييةكان بوو).
دةستطريكردنى مريزا مةمحةد رةزا و كةسانى ديكة لة كةربةال لة ماوةى مرانطى
حوزةيراندا ،هةروةها ضرةند كةسرايةتييةكى ناديرارى ديكرةش لرة حيللرة ،وايكررد
رةوشةكة لة حيللة ئارام بيَ ،بةهؤى الوازى سةربازميان لة شرامية نرةمان دةتروانى
هةمان ريَوشويَن بطرينة بةر ،تةنها 122سرةرباز و دوو تؤثهاويَرذمان هرةبوو .ئرةو
َطررةى ثيالنطيَ ررِى و ناوضررةية كررة ثيَشرررت ناوبررانطيَكى خراثررى هررةبوو ،بررووة مؤل
جؤآلنةوةكان .هةروةك ضاوةرِوان دةكرا ،راطةياندنى مةرجةكانى ئاشتى لةطةلَ توركيا،
لةهةمان كاتدا كاريطةرييةكى خراثى لةسةر راى طشتى هةبوو .ئةم ئاشتيية توانراى
بة توندرِةوةكان بةخشى كة ماوةيةكى بةسوود لة فةرمانبةرى سرةردةمانى توركيرا و
َرةش ضينيَكى طةورة لةرِاى طشتى ،كة دةياخنواس ئيمثراتؤرى توركى مبيَنيَتةوة و تؤل
لة داطريكارى يؤنانييةكان بؤ ضةند وآلتىَ بكةنةوة ،لة دةورى ئاآلى خؤيان كؤبكةنةوة،
لةبةر ئةوةى ئةمة لة سةرةتاى مانطى رةمةزان روويردا و لةهرةمان كاتردا ئرةنزةىل
َكرد ،لةاليرةكى ديكرةوة راثرؤرتى سرةركةوتنى (بةندةر ثةهلةوى) و (رش )مان ضؤل
بةلشةفيكةكان لةسةرتاسةرى جيهان ،دةطةيش ،ئةمانة هةمووى دةرفةتيَكى واى بؤ
توندرِةوةكان رةخساند ،كة لة قؤستنةوةى كةمتةرخةم نرةبوون ،برؤ ئرةوةى ثيَشرانى
بدةن ،كة ئيَمة (بةريتانيا) سياسةتيَكى دذ بة ئيسالم دةطرينةبةر لةاليةك ،لةاليةكى
ديكةوة ئيَمة زؤر بة خيَرايى دةستمان بة الوازبوون كردووة.
157
هةر لةو سةروبةندةدا ،كاريطةريية دةرةكييةكانيئ دةستيان برة رؤلَ نوانردن لرة
رةوشررةكةدا كردبرروو .. .لررةم بؤنةيررةدا ئيَمررة دةزانررني كررة حررةوت هررةزار ثاوةنرردى
ئيستةرلينى بة دراوى زيَرِى توركى لة ماوةى مانطى رةمةزان و ئايراردا برة دةسرتى
توندرِةوةكانى كةربةال طةيشتووة .هةندىَ لة سرةرؤكةكانى شرامية ،كرة نرةمانتوانى
َطريسراندنى دةستطرييان بكةين ،هةروةك روومنانكردووة ،ضاالكييان بة ئارِاسرتةى هةل
شؤرِشى لة ناوضةى سةماوة و رومية خستبووة طرِ .ضونكة ئةوان باش دةيانزانى ،ئةو
َةكانى طواستنةوةى نراو َى تيَكضوونى هيَل ناوضةية لةرِووى سرتاتيذييةوة طرنطرتين خال
عيَراق بوو .هةرطيز هيَزةكان بؤ ئةو ناوضةية نةضوو بوون ،لة راستيدا كةس نةيدةتوانى
َى رابردوودا لة باريَكى نالةباردا بروو .لرة بضيَتة ناو ئةو ناوضةية ،بؤية لة ماوةى سال
1ى تةمووزدا ياخيبوون لة رومية روويدا ،ئةطةر دةس برةجىَ مبانتوانيبرا سرةربازى
تةواو بؤ شويَنى رووداوةكة بنيَرين ،ئةوا بزووتنةوةكرة لرة شرويَن و الى ديكرة برآلو
نةدةبووةوة ،هةروةها دةتوانرا ،ضارةسةرى رةوشرى شراميةش برةرِيَطاى ديثلؤماسرى
بكريَ ،كة لة ماوةى 10رؤذى دواتر هيض رووداويَكى ىلَ روونةدابوو ،بةآلم ئيَمة لرة
باريَكى وادا نةبووين ،ئةو كارة بكةين ،بؤية شؤرِشةكة بةهيواشى بآلو بووةوة.
هؤزةكانى بةبريوباوةرِى (شؤرِش برة جرةنطيَكى ثرريؤز دادةنريَر ) باوةرِيران ثرىَ
هيَنابوو ،ئيَستاش طةورة موجتةهيدى كةربةال بانطةشةيةكى ضاالكانةى جيهاد كردن
دةكات ،ه ةروةها سةدان بانطةشة كةريشى بؤ سةرجةم ناوضةى فروراتى ناوةرِاسر و
ناوضةكانى سةربةخؤيى نارد ،سةرؤكةكانى عةشايةر لةناوضرةكانى حيللرة و كةربرةال
زؤربةى كات بة دواى تاكةكانى عةشريةتةكةيان لة ناو بزووتنةوةكان ،كةوتن ،لرةبرِى
ئةوةى خؤيان بةخؤيان سرةركردايةتييةكة بكرةن .داواكارييرةكانى شؤرِشرطيَرِان لرةم
بابةتة بريتى بوو لة دةركردنى بةريتانييةكان بة تةواوى لة هةموو عيَرراق و دروسر
كردنى مةملةكةتى ئيسالمى بوو .ئةمةش بؤ موجتةهيدكاران بةماناى دامةزراندنى
َةتى تيرؤكراتى دةهرات ،كرة برة منوونرةى براآلى خؤيران دةزانرى .هةرضرى برؤ دةول
عةشايةرةكان بوو ،برةماناى برىَ حكوومرةتى يران حكوومرةتيَ شريَخةكان خؤيران
159
بةرِيَوةى بنب و هةركاتىَ خبوازن بتوانن ثش طويَى خبرةن .برؤ كةمينةيرةكى بضرووكى
شارنشني ئةم بارة ،بةدانانى ئةمرييَ لة ئةمريانى وآلت ،دةهات.
َييان هررةبيَ ،
باوةرِناكررةم ،كررة شؤرِشررطيَرِان هرريض ضةوسرراندنةوةيةكى كشررتوكال
باجةكان سوو ك بروون ،برةرووبووم براش بروو ،ئةطرةر ضةوسراندنةوة هةبوايرة ،ئرةوا
ثةشيَويي ةكان هةرتةنها لة ناوضة شيعةكان كة كةوتوونةتة نةجةف و كةربرةال كرورت
نةدةبووةوة .طومانى تيَدانيية كة عةشايةرةكان نةيان دةويس خواستى نرةدانى برام
َ لةمبارةيةوة ئةم خواستة دةكةن ،بةآلم ئةمة بة زياد بكةن ،هةروةك كة هةموو خةل
تةنها نةدةبووة هؤكارى شؤرِش ،ئةطةر ئيَمرة الواز نةبوونايرة و ئةطرةر هؤكارةكرانى
ديكة كة لة ثيَشةوة باسم كردن ،ئامادة نةبواية.
بروسكةى دووةم
دواى هةفتةيةك واتة لة رؤذى 10ى ئاب ،بروسكةيةكى ديكةم بةم دةستةواذانةى
خوارةوة نارد:
لة بروسكةى 0ى ئاب ،هؤكارةكان و ئاماجنة راسرتةوخؤكانى ئرةو شؤرِشرةى لرة
فوراتى ناوةرِاس ئيَستا روويدا ،نارد .فاكتةرى طرنَ تيَيدا ،ئةو ثرِوثاطةندةية بروو،
كة سةرضاوةكةى بةغدا بوو .لة هؤكارة سةرةكييةكانى ،كة وايكرد ئيدارةى مرةدةنى
بةو ثلةية جةماوةريَتى لة دةس بدات ،كة لة سةرةتادا هةيبوو.
( )1لةذيَر رؤشنايى ئةو ئةزموونةى كة لةماوةى سىَ مرانطى رابرردوودا دةسرتم
كةوتبوو ،لةو باوةرِدام كة ئيَمة ثيَويستة خؤمان برة تاوانبرار برزانني ،سرةبارةت برةو
كاروبارى ئيدارييانةى كة لة ئيَمة دةرضووة و كاريطةريى لةسةر عةشايةرةكان داناوة.
لؤمةكردن لةمةدا ثيَويستة بة يةكسانى بةسةر ئيدارةى مةدةنى و شيَخان و سرةرجةم
َثشرتيمان لرة شريَخةكان كررد و دةسرةآلمتان سةرؤك عةشريةتةكان دابةش بكريَ .ثال
ثيَدان ،ئةم كارةمشان وةك سياسةتيَ برةرِيَوةبرد ،ئرةوانيئ الى خؤيانرةوة ويسرتيان،
باريَكى طرانرت لةوةى تةحةمول بكريَ خستيانة ئةستؤى عةشرريةتةكانيان ،ئةمرةش
158
بةنيازيَكى ثاك بؤ ئةوةى كشتوكالَ باش بكةن و دةرامةتى باش لة ريَطةى فراوانكارى
َبةستنى بةنداوةكان ،دابني بكةن .بةمةش َكةكان و ريَكان و هةل لة ثاك كردنةوةى مول
طريفانيان زؤر ضاك ثرِكرد ،دواى بةسةرضوونى كات ،شيَخةكان بؤيان دةركةوت كة ئةو
دةسةآلتةيان نيية ،كة ثيَويستة الى تاكرةكانى عةشرريةتةكةيان هرةيانبىَ ،ئرةوانيئ
بةهؤى ئةمةوة ئازار دةضيَذن.
( )0راستيي ةكى ديكة كة هةر تةنها عيَراق ناطريَتةوة ،دةبيَتة هؤى دةركةوتنى
بيَزارى ،ئةويئ شاردنةوةى ئةوةى بة حالَةتى دواى جةنَ ناودةبريَ ،بةشيَوةيةكى
ثةيذةيى .وةك بةرزى نرخةكان و كةمى هةنردىَ ثيَداويسرتى .. .هترد .برةآلم ئرةو
حالَةتة بؤ ضةند ضينيَكى دانيشتوان كة لة ريَطةى سروثاى داطريكرةرةوة سرامانيان
ضنَ كةوتووة ،كاريطةرييةكةى كةمرت ببوو ،بةآل م زؤربةى ضينةكان هةسرتيان برة
توندى فشرارةكة دةكررد ،ئيَمرةش وةك سرةركةوتووى جةنطةكرة (يةكرةم جرةنطى
جيهانى) ،ثيَويستة لة عيَراق و شويَنانى ديكة بةرثرسياريَتى بةرقرةراركردنى ئرةم
بارة لة ئةستؤ بطرين.
( )1لةوانةيررة ئةمررةيان لررة هررةمووى (فاكتررةرةكان) طرررنطرت بيَرر ،ئررةويئ
هةستكردنى شؤرِشطيَرِةكانة بة الوازى سةربازميان .ديارترين ش لة رؤذهةآلت ئةوةية
كة لة ثياو دةدةن كاتىَ دةكةويَ ،ئةمةش لة مراوةى ضرةندين سرةدةية لرة رفترارة
ثيادةكردنى رؤذهةآلتى دا هةية.
َمانانةوة،
( )9موجتةهيدةكانى شيعة ،هةر لرة سرةردةمى خةليفرةكانى موسرول
دذايةتى سةرجةم حكوومةتةكان دةكةن.
َى كةوتنةوة شةريفييةكان و ( )0ضواردة بةندةكةى ويلسن و ئةو جوآلنةوانةى كة ل
توركيا و بةلشةفيكةكان كة خؤبةخئ و بةكريَطرياوانة لة وآلت كاريان دةكرد ،ضواردة
بةندةكةيان بؤ ورذاندنى خةَل بةطرِخس .
( )4جياوازى ئايينى و نةتةوةيى لة نيَروان بةريتانييرةكان و عةرةبرةكان ،كرايرة
بةهانةيةك بؤ دذايةتيكردنيَكى طةورةتر ،لة برى ئةوةى خؤى هؤكاريَكى بووبىَ.
162
( )2دواكةوتنى سرةيركردنى رةوشرى عيَرراق و ئرةو دةرةجنامانرةى كرة برةهؤى
مانةوةى راستةوخؤى ئيدارةى بةريتانى بؤ ماوةيةكى دريَرذ ،دواى شرةرِ راطرتنةكرة،
ليَى كةوتنةوة .ئةطةر يادةوةريم خيانرةمت ىلَ نرةكات ترا مرانطى تشررينى يةكرةمى
1414هؤشداريم دراوةتىَ كة هيض ريَوشويَنيَ يان بةياننامةيةك دةرنةكةم ،كة ئرةوة
بطةيةنىَ ،كة ئيَمة ئينتيدامبان بةسةر عيَراقةوة ثىَ بةخشراوة يان ثيَى رازيبووينة.
( )0كاريطةرى سوريا ،بةخشينة داراييرةكانى برةريتانيا يارمرةتى حكوومرةتى
شةريفيان دةدا ،كة بتوانىَ مووضةيةكى ديكةى ريَكخراو لةسةر بنةماى ليَهراتوويى،
بةكارمةندان و سوثا بدات.
( )4ثيَويستى حكوومةت بة كريَكار ،بؤ دامةزراندنى بةنداوى الفاوةكران .تراكى
َآلكردنى الفاوى لة طلدانةوةى ئاوةكة و دروس كردنى بةس ثىَ باشرتة، عةرةب بةرِةل
ضونكة الفاو لة كارى خوداية دروس كردنى بةند و بةنداويئ لةكارى بةريتانييةكانة.
( )12كؤكردنةوةى باجى زةوى و باجةكانى ديكة.
( )11بةكارهيَنانى فرِؤكة لة دذى تيَكدةر و ياخيبوان.
( )10ترس ،لة جةختكردنةوةى رؤذئاوا لةسةر قازاجنى زؤر.
( )11ب رىَ هيرروايى خررودان بةرذةوةندييررةكانى زةوى ،ئةوانررةى بريؤكررةى ئررةوة رةت
َيَن( :خودان زةوى (مةلالك) ضؤن ئةركى دةكةويَتة سةر مافيشيان هةية)، دةكةنةوة كة دةل
َيَن) وا لة جووتياران بكات كارى جيرددى هةر هةوَليَكى ناياسايى (وةك ئةوان دةل
لة زةويدا نةكةن ،بة قيَزةوةن دةزانرن ،برةآلم جووتيراران لرةالى خؤيانرةوة لرة هرةر
هةوَليَكى حكوومةت بيَزارن كة بة زةبرى ياسا و سيستةم لة بررِى مةلالكرةكان برام
َويَستى حاكمرة َؤزييةكانى ياساى توركى لةمبارةيةوة هةل كؤبكاتةوة .زؤربةى جار ئال
سياسييةكان زؤر سةخ دةكات،
( )19زؤر كةس ليَرة ،هةروةها لة بةريتانياش ،لةو باوةرِةدان كة من لة نةنوانردنى
َرةم كرردووة ،برةر لرةَةيةكى توندوتيذ لةطةلَ بزويَنةرة ديارةكانى شؤرِشةكة ،هةل مامةل
ماوةى ئةو بزووتنةوةية بطاتة ئةو ئاستةى كة ئيَستا هةيةتى لة هةموو مةوداكانيرةوة.
161
ئةو راية دةخةنةرِوو .ئيدارةيةكى لةو جؤرة ،ثيَويستة لة رةوشيَكى ئاوا سرةختدا ،ئرةو
سنوورة ديارى بكات ،كة تيَيدا هةر بزووتنةوةيةكى دةسرتوورى دةبيَترة بزوتنةوةيرةكى
ترسناك ،كة دةبيَ سةركوت بكريَ يان ريَطةى ثيَبدريَ .هةرضةندة ئاماجنرةكانى ئرةم
ريَوشويَنانة بة ئاماجنيَكى ناكردارى دادةنريَ ،زؤربةى جرار حكوومرةتى خراوةن شركؤ
لةميانةى بةياننامة فةرمييةكانيدا ناوة ناوة برِيارى لةسةر دةدات (ثةسندى دةكرردن)،
َةى نةترةوةكانى ثرىَ دارِيَرذرابوو،
ئةطةر ئةو شيَوازةى كة ماددةى 00ى مساقى كؤمةل
وةربطرين ،ئةوا من لة دةستطريكردنى هةموو ئةوانةى كة ئيَستا دةريدةخةن كة حةزبرة
رازى بوون بة ئينتيدابى بةريتانى لةسرةر وآلتةكرةيان ناكرةن برةطومامن ،مرادام ئةمرة
ئاسايشى طشتى ناخاتة مةترسييةوة (هةرِةشةوة).1
9
وتاري مالَئاوايي
لة 02ى ئةيلول بؤ دوايني جار بة ئاشركرا راى خرؤم سرةبارةت برة رووداوةكرانى
َرى ئاسرن برة ئيَستا ،دةربرِى ،ئةمةش لة وتاريَكى ئيَوارة خوانيَر كرة دائرريةى هيَل
سةرؤكايةتى ذةنةرِال (لؤبؤك) و سىَ كةسى زؤر بةتوانا (مستةر تنئ ،مستةر رؤسريا
و مستةر كريناندر) وةك ريَزليَنان ،بؤ منيان رِيَكخستبوو ،ثيَشكةش كرد.
ئيَرة شويَنيَكى طوجناوة كة بةشيَ لةوةى بة رؤذنامرةى ((االوقرات العراقيرة))دا
بآلوكرايةوة ،باس بكةم ،ضونكة ئاماذةن بؤ راكانى من ،لةو سةروةختة:
َيَم ،ئرةو ضرةند ...ئيَستا ئاورِ لة رووداوة هةنووكةييةكانى وآلت دةدةمةوة و دةل
َتةنَ كرد ،طومان شويَنى هيرواى طرترةوة .دةثرسرني مانطةى دوايى هةموومانى دل
-1لة تيَكستة عةرةبييةكةدا (يهدد) بةكار هاتووة ،برةرِاى مرن وشرةى (ال) ي لرة ثيَشرة ،برةآلم
بةرِيَنراوة ،ضونكة ماناكةى لةنَ دةكات.
َطريساني شؤرِش لة عرياق طؤرِيين ئيدارةي مةدةني و الداني –0لة طرنطرتين ئةو هؤكارانةي هةل
َئاوايي زؤريئارنؤلد ويلسن بوو لة ثؤستةكةي ،بةر لةوةي عرياق جيَبهيَليَ ئاهةنطي ريَزليَنان و مال
بؤ كرا لة يةكيَ لةو ئاهةنطانة ئةو وتارةي ثيَشكةش كرد.
162
ئاخؤ ئرةو شرتانة برؤ روويانردا؟! لرةو براوةرِةدام كرة هيَرزة مةعنةوييرةكان نرةوةك
ماددييةكان ،زياتر لة جاران جيهان دةهةذيَنن ،جيهان بة تيؤر و منوونة باآلكان نةوةك
حكوومةتةكان و حةقيقةتةكان.
سةردةميَكى زؤر بةسةر جيهاندا تىَ ثةرِيوة ،ئةو سرةردةمةى كرة ئرةو منوونرةى
َى لرة فيكررى رؤذئراوايى باآليةى كة لة رؤذهةآلت بةرهةم هات ،كاريطةرييةكى قرؤل
كرد ،بةآلم ئيَستا ئيَمة ثرِؤسةكة بة ثيَضةوانة دةبينني.
كؤتايى سةدةى 14بوذانةوةى طيانى نةتةوةيى لة ئرةوروثا و ئاسريا برة خؤيرةوة
َطرة و َكى لرة كيَلبينى ،ئةمةش ثةرضة كرداريَكى ئرةو نيطةرانييانرة بروو كرة خرةل
َكان شةقامدا بةرامبةر بوونى ئيمثراتؤرة مةزنةكان بةخؤيةوة خةري كرد .ئةطةر خةل
بةشررى خؤيرران لةسررةر بنررةماى جررةخ كردنررةوة لررة بةرذةوةنديي رة هاوبةشررةكان
بةشيَوةيةكى طشتى هةبىَ ،نةوةك لةسةر بنةماى ئةو جياوازييانةى كة نيَروان بةشرة
َكى نةياندةتوانى ئةمة ببيرنن و دةسرتطريى بكرةن. جيا جياكانى دا هةية ،بةآلم خةل
بؤية وايان ليَهات ئةو شتانةيان ثىَ باشرتبىَ كة هةس دةكةم بؤ خؤيان دةطةرِيَترةوة.
نةتةوة ثةروةرى بووة بنةماى دوايني ثةمياننامة ئاشتييةكان.
بؤ ثاريَزطاريكردن لة مافةكانى نةترةوة بضرووكةكان ،ضرووينة نراو جةنطرةوة،
ذمارةيةك لةو نةتةوانةى كة ئيمثراترؤرى برةريتانيايان ثيَكرديَنا ،برة ثيَوانةيرةكى
فراوانرت ،حةزيان بةم جؤرة بريؤكةية نةدةكرد .ئرةو رةخنرة طرانرةى دذايرةتى ئرةو
بريؤكةى وةرطرتنى نةترةوة ثرةروةرى وةك سياسرةتيَكى بونيادنرةر لرة حروكمرِانى
دةكرد .دةمكوت كران.
تؤى نةتةوة ثةروةرى لة نيشتيمانى داي ،ضيَنرا ،بةآلم ئةو سوثايةى كة لة بةسرة
َى 1419دابةزى بوو ،ئةوةندة بؤ كاركردن بةم جؤرة بريؤكانرة ضراالك نرةبوو. لة سال
ئةطةر ئةركى ئيَمة بةزاندنى (شكاندنى) توركةكان بوو ،ئةوا ئةمةمان كرد .ئةوكات،
َى 1410سرةردانى بةسررةى كردبروو، َيَ ،ئةو كاتةى لة سال وةك لؤرد (هاردم) دةل
َوطؤرِى برريورِا لةطرةلَ هاوثرةميانامنان نرةمانئيَمة بة تةنها نةدةجرةنطاين ،برةبىَ ئرال
163
دةتوانى ثالنى دوارِؤذ راكيَشني ،بةآلم ئيَمة باوةرِمان وابروو ،كرة ئيدارةيرةك كرة زؤر
َةمةنردةكانى بةسؤز و دادوةر بيَ ،ليَرة بةدواوة ئرةو طةشةسرةندنةى كرة توانرا دةول
وايكرد ئةو ناوةى ليَبنريَ ،بؤ عيَراق دةطةرِيَنيَتةوة.
لةسةر ئةم بنةما نارِؤشن و ن اديارة ،بةردةوام بووين ،تا بةغداش داطري كرا .لةو
كاتةشرردا تررؤوى نةتةوةثةرسررتى لررة ئررةوروثا ضررةكةرةى كردبرروو ،رووةكةكررة لررة
رؤذهررةآل ت ،بررةروبوميَكى سررةوزى طرتبرروو .شؤرِشررةكةى شررةريف بررةو ثيَيررةى
بزووتنةوةيةكى نةتةوةيية و ،عةرةبةكانى ثىَ دةجولَيَنريَ ،راطةيةنرا .لةبةرامبرةر
هاوكارى هيَزة عةرةبةكان ،هاوثةميانان بةلَيَنيان دا كة ريَز لة خواستة عةرةبييةكان
بطرن و ثالَثشتى بكةن.
َرةكانى نةبةردى هيَزة ضةكدارةكانى (تام) ،وايكررد بةغردا داطرري بكريَر .هةول
ئةفسةرانى ئيدارةى مةدةنى وايكرد ،حكوومةتى خراوةن شركؤ لرة توانراي كرردارى
َى 1412رايطةياند ،تىَ بطرات. جيَبةجىَ كردنى ئةو سياسةتةى كة ذنةرال مؤد سال
كة دواتر ئةمةى خستة ناو ثةمياننامةى ئاشتى لةطةلَ توركيا ،واتا ،ثيَكهيَنانى ضةند
َةتيَكى سةربةخؤ لرةو بةشرانةى ئيمثراترؤرى توركيراى عومسرانى كرة نةترةوةى دةول
ناتوركى تيَدا نيشتةجيَن.
بةدةس هيَنانى هةر سةركةوتنيَكى نوىَ لة عيَراق ،برة ثيَشركةوتنى ديكرة لرة
ناوةخؤى وآلت بةندبوو ،بة حروكمى دةرةجنرامى شرةرِ راطررتن ،خؤمران لةبةرامبرةر
وياليةتى موسل و بةغدا و بةسرة بة برةرثرس برزانني و ثابةنردبني برةو سياسرةتانةى
ذنةرال مةمحوود رايطةيانرد ،برةآلم هيَشرتا برةبىَ ثةيوةنردى كرردن برة هاوثرةميانان
نةماندةتوانى ئةمة لة بوارى جيَبةجىَ كردندا دابنيَن .ئةوا شةش مانَ بةسةر شرةرِ
راطرتنةكةدا تىَ دةثةرِيَ ،بةآلم هيَشتا جيَبرةجىَ كردنرى نيزامرى ئينتيرداب بةسرةر
عيَراق ،بة طويَرةى ئةوةى لة ثةمياننامةى ئاشتى دارِيَذرابوو ،برِيارى لةسرةر نرةدراوة.
َيَ بةسةر شةرِ راطرتنةكةدا ترىَ دةثرةرِيَ ،هؤشردارميان دراوةترىَ كرة هريض ئةوا سال
شتيَ ،كة لةوانةية ئةو مؤركةى ليَبكةويَتةوة ،كة رةوشى سياسى داهاتووى عيَرراق
164
برِيارى لةسةر دراوة ،يان برِيارةكانى ئاشتييةكة زانراون .ئيَمة وا مةزةندةمان دةكررد
كة بةياننامةى ئاشتى لةطةلَ توركيا لة ثاييز زياتر دوا ناكةويَ .
َييةكامنان لة بةرِيَوةبردنى كاروبارى ئيدارى ترىَ نةدةثرةرِى، بةم شيَوةية كارة لؤكال
ئيَمة نةماندةتوانى لة عيَراق هيض كاريَ بكةين ،ئةمة سةرةرِاى ئةوةى كة راستةوخؤ
دواى شررةرِ راطرتنةكررة حكوومررةتى عررةرةبى لررة سرروريا ثيَكهيَنرررا ،ئ رةم كاتررةش
هاورِيَكةوتى دةركردنى توركةكان بوو لة حةلةب ،سرنوورى سرةربةخؤى ترةواوى لرة
َى 1414بة دةس هيَنا ،كاتىَ هيَزةكامنران ئرةويَيان جيَهيَشر ،لةكاتيَكردا لرة سال
بةغدا ،ئةم شيَوةية دةستمان برةدوا كرةوتنى دوور مرةوداى ثرةميانى ئاشرتى لةطرةلَ
توركيا بةسرتا ،لة سورياى باكوور ئةو ثابةندييانةى كرة هراوين دابوويران ،جيَبرةجىَ
كرا .ثرِؤثاطةندةى ضاالك لةاليةك و بيَرزارى ناسروشرتى لةهةنردىَ ناوةنرد لةاليرةكى
َة كردن بوون .ثيَمان راطةيةنرا بوو ،كرة ديكةوة ،دةرهاويشتةى ئةو دووريية لة مامةل
ئيَمة ناتوانني ليَرة هيض شيتَ بكةين ،هةتاكو كؤنطرةى ئاشتى نةطاتة برِياريَ .ضرةند
مانطيَ تيَثةرِى و بةستنى ئاشتى لةطةلَ توركيا ،هيَشتا ضاوةرِيَى برِيرارى ئرةمريكا
سةبارةت بة وةرطرتنى ئينتيرداب بةسرةر ضرةند بةشريَكى دةكرات ،جرةنَ لةسرةر
سنوورةكامنان هةبوو ،عيَراق خؤشى ئارام بوو ،بةآلم ئةو تؤوةى كة بةدةسرتى خؤمران
ضاندبوومان ،دةستى بة طةشرةكردن كردبروو .ئيردارةى كراتى سرةربازى و مانرةوةى
َةتى جةنَ ،لة شار و وآلتة طةورةكان ،كاريطةرى خؤيان مابوو ،بؤ هةندىَ ضينى حال
كؤمةآليةتى ببوونة ،شتيَكى بيَزاركةر ،بةآلم ئيَمة لة ئارِاستةكردن و سةرخستنى راى
طشتى دا جطة لة كاريَكى كةم هيضمان لة دةس نةدةهات بيكرةين .فةرمانرةكامنان
سةبارةت بةوةى كة نابيَ هيض بونياد بنيَني .هةروةها نةماندةتوانى برزانني كرؤنطرةى
ئاشتى ضى برِيار دةدات ،برةآلم هرةر دةمرانتوانى لرة دوورةوة سرةير بكرةين و ئرةو
َرةت دان برة َطريسانى ثةشيَوى لرة وآلت ببيرنني .لرةو الشرةوة مؤل دواكةوتنة بة هةل
سةربازةكان بةردةوام بوو ،ترا وايليَهرات لرة رؤذى يةكرةمى مرانطى ئايراردا ترةنها
( )0222جةنطاوةرى بةريتانى و ( )12هةزار جةنطاوةرى هيندى مانةوة.
165
هةر لةماوةى ئةو مانطةدا ،ئةجنوومرةنى براآل ى كرؤنطرةى ئاشرتى ئينتيردابى
عيَراق ى بة بةريتانياى مةزن بةخشى .بةآلم برِيارى سةبارةت بة دامةزرانردنى ئرةو
حكوو مةتةى كة ثيَويستة ثيَكبهيَنريَ تيَدا وةرنةطريا بوو .هةروةها راويَذكردن برة
راى طشتى ناوةخؤيى بة ثيَويس دانا ،ئةمةش ئةركيَكى ئاسان نييرة .لرةو سراتة
وةختة ناسكةى ميَذووى عيَراق تويَذيَكى دياريكراو لة ثياوانى (ضاوضرنؤك ،كرورت
بني ،كةم ئةقلرت و ديدة كورترت لة خةلَكانى ديكة) ئاسايى بوو لة ثش دةمرامكى
دةسررتوورييةوة ،بزوو تنةوةيررةك ،لررة مرراوةى دوو مانطرردا بررة ئاشرركرا ببيَتررة
بزوو تنةوةيةكى شؤرِشطيَرِ بورذيَنن ،كة دةمارطريى و ئاذاوة طيَرِى لة خؤ بطريَ ،لة
مانطى تةمووزدا شؤرِش تةقييةوة ،ذيان و م ولكى ويَران كرد ،ئةمةش ثيَويستى بة
ضةندين سالَة تا ضارةسةر دةكريَ !1
ئيَستا خراثةكارى نةماوة ،بةهاتنى وةرزى سرارد و درويَنرة ،لرة كؤتاييردا ئرةو
ثةشيَوييانةى ئيَستا هةر سرةركوت دةكريَر ،ئةطرةر ئةمرةش نرةكريَ ،ناتوانريَر
سياسةتيَكى دروس لةم وآلتة دةس ثيَبكريَ .بؤ ئةم ئةركرة سريَر ثريسرى كرؤكس
َطرامن بة جيابوونةوةم لةو ئيدارةية كة زؤر شرانازيم ثيَروة دةكررد، بانطهيَش كرا ،دل
َطرامن بة جيابوونةوةم لرة بررادةرامن ليَررة لرة كارمةنردان و ناكارمةنردان،هةروةها دل
َم نزير بروو، ئةوانةى كة بة كاركردنيان سةرسام بووم و بةرذةوةندييةكانيان زؤر لة دل
َخؤشرييةم بةشردار تا ثاداشتيان بكةم و بةمةش دخلرؤش دة .دةزامن ئيَروةش لرةم دل
دةبن ،كاتىَ ئةو (كؤكس) بؤ وآلتى دةطةرِيَتةوة.
متمانةم هةية ،كة تواناكانى ئةم وآلتة و دانيشتوانةكةى ،الواز نييرة ،هرةروةها
حيكمةترررةكانى حكوومرررةتى خررراوةن شررركؤش الواز نيير رة و هيَر رزة مررراددى و
مةعنةويي ةكانى بةردةستيشى كةم نني ،بة هةولَ و يارمةتى خرودا ئرةو ئةركرةى كرة
دةستمان داوةتىَ ،ئةطةر ئرارام بطررين ئرةوا دةيطةيةنينرة كؤتايرةكى سرةركةوتوو.
كوردةكانى ئيَران
بؤ نويَنةرانى هؤزة كوردييةكانى ئيَران روون كرايةوة كة ثابةندييرة طشرتييةكامنان
ريَطةمان ثيَنادةن كة بياخنةينة سةر كوردستانى باشوور كة لةذيَر ثاريَزطاى برةريتانيا
دان ،ئةوان ثيَويستة هةر بة هاووآلتى سةر بة ئيَران مبيَننرةوة .رةوشرةكةيان بةسرنَ
فراوانى و ئارامييةوة بةشيَوةيةكى ترةواو وةرطررت ،كةضري شريخ مرةمحوود برةهيض
شيوةيةك بةمة رازي نةبوو ،ئةو بانطةشةى ئرةوةى دةكررد ،كرة نويَنرةرى سرةرجةم
كوردانى وياليةتى موسلَ و زؤريَ لة كوردانى ئيَران و ئةوانى ديكةية ،ئةو خواسرتى
-1جطة لة سادات ى عةشرريةتى جرةبارى و هرؤزى شريَخ بزيَنرى لةسرةر زيَرى بضرووك و طرووثرى
عةبدالكريم لة هةماوةند لة ناوضةى ضةمضةمالَ نةبيَ ،هةموو بة دةسةآلتى شريَخ مرةمحوود رازى
بوون .بةهيض شيَوةيةك شيَخ مةمحوود لةسةر ئةمة رازى نةبوو.
176
َرةتيَكى سرةربةخؤى يرةكطرتوو ،كرة خرؤى سرةرؤكى ئرةو خؤى لة ثيَكهيَنرانى دةول
حكوومةتة بيَ ،لةذيَر سايةى برةريتانيا ،خسرتةرِوو .ئاشركراية كرة ئرةو ئةطرةرة،
شايةنى ريَز و ضاوثياخشاندنى زيراتر بروو .ضرونكة ئةطرةر ،ئةطرةريَكى وا بتوانرابرا
َةتى عرةرةبى لرة سريَ وياليةترةكانى جيَبةجيَ بكريَ ،ئةوا ئةركى ثيَكهيَنانى دةول
ديكةى ئاسانرت دةكرد.
ئةو بريؤكةيةش تةواو نوىَ نةبوو ،عةقيرد (كينيرون) سرةرؤكيَكى ديرارى هرؤزى
َى 1410لة نزي سةقز لة موكريانة لة ناوضةى (سوم بوالق)ى ئيَرانى ،كاتىَ لة سال
طةرِاندابوو ،ثرِؤذةى كوردسرتانى سرةربةخؤ لرةذيَر ثاريَزطرارى برةريتانيا خسرتةرِوو،
بريؤكةى ئرةو ئرةوةبوو كرة ((ئرةرمينياى ئرازاد)) لرة وياليرةتى براكوورى توركيرا
ثيَكبهيَنريَ ر ،ئررةو بريؤكةيررة الى كررورديئ ثةسررند دةبيَ ر ئةطررةر ((كوردسررتانى
َةتى عةرةبى دروس ببيَ . َةتى ئةرمةنى و دةول سةربةخؤ)) لة نيَوان دةول
1
ثيَشنيارى شةريف ثاشا
سةربارى ئةمانة ،سيَر ثريسرى كرؤكس ،كراتىَ لرة لةنردةن بروو ،طرويَى لرة
ثيَشنيازى لةو جؤرة طرت .سيمايةكى توركى برة رةطرةز كرورد كرة لرة ثراريس
دادةنيش ،ثيَى دةطوترا شةريف ثاشا ،هةرضةندة هرةر لرة منالَيير ةوة دوور لرة
نيشتي مانة رِةسةنةكةى لة تاراوطة بوو ،بةآلم طرنطيير ةكى قرؤلَى برة داهراتووى
َيَ :شةريف ثاشا لة يةكىَ لرة - 1مامؤستا (ئةدمؤنزر) لة كتبيَةكةيدا (كورد و تورك و عةرةب) دةل
خانةوادةكانى سليَمانيية و سةر بة بابانييةكانة ،كة بة خانةوادةى ئةمحةد ئاغا ناوبراوة .شرةريف ثاشرا
َى 1420يةكةم يانةى كوردى بة بةشدارى ئةمني بةدرخان دروس كرد .هةروةها لة ئةستةمبؤل لة سال
َرةتى كروردى خباترة نراو
َيردا كرة ضرةند ماددةيرةكى تايبرةت برة ثيَكهيَنرانى دةول هةر ئةو بوو هةول
ثةمياننامةى سيظةرةوة ،كة توركيا ثيَى رازى نةبوو ،كؤنطرةى ئاشتيئ لة كؤتاييدا ثةسندى نةكرد.
177
كوردستانى باشوور دةدا ،سالَى 1419بةرِ استى خزمةتةكانى خرؤى ثيَشكةشرى
ئيَمةى كرد و هانى ئيَمةى دا ك ة هةنطاوى ثيَويسر برؤ كؤكردنرةوةى سرةرجةم
كوردان ،وةربطرين و برة خيَراتررين شريَوة سياسرةتيَكى بونيادنرةر برؤ خرةلَكى
رابطةيةنني .ثيَشنيازةكةى بريتى بوو لةوةى ،كة ثيَويسرتة ئيَمرة ئؤتؤنرؤمى برؤ
دانيشتوانى كوردستانى باشوو ر لةذيَر ضاوديَرى بةريتانيا زامن بكرةين ،ئةمرةش
لةسةر فةرمانبةرة بةريتانيي ةكان ثيَويس دةكات ،كة بؤ ئرةم مةبةسرتة دةبنرة
نويَنةر ،يارمةتى كارطيَرِى ثيَشكةش بكةن ،بريَكى تةواو لرة كرؤنرتِؤلَى دارايرى
ثيادة بكةن ،لةرِاستيدا بة طويَرةى ئةم ثيَشنيازة ،دةبوو وة ك ئةوةى نيازمان بوو،
بؤ عةرةب بيكةين ،بؤ كوردانيئ بيكةين .ئةو طرنطى دةس بةجىَ ثيَكهيَنرانى
ئيدارةيةكى ضاالكى بؤ ئيَمة جةخ كردةوة ،برةبىَ ئرةوةى ضراوةرِيَى دةركردنرى
برِيارى فةرمى كؤنطرةى ئاشتى بكةين ،كة هةردةبوو لرة كؤتاييردا كؤببيترةوة.
ثيَويستة بة ئةنقةس كار بؤ ثيَكةوة لكاندنى هةريَمايةتى نةكةين ،بةلَكو تةنها
كار بؤ ثيَكهيَنانى ضةند دةولَةتيَكى سةربةخؤ ،كة زالَ بني بةسةريدا ،بكةين.
لةرِاستيدا ثرِؤذةكةى شةريف ثاشا ثيَشبينييةكى ليَهاتوانرةى نيزامرى ئينتيرداب
َى 1410لررة برروو ،كررة دواى سررةردةمانيَ دةرضرروو .لررة تشرررينى يةكررةمى سررال
نووسينطةيةكدا طوتى :رةوشةكة بةهؤى ئةوةى توركةكان رق لة نيَوان كورد و ئةرمةن
َؤزبووة ،ئةمةش بة مةبةستى تيَكشكاندنى ئةرمةن دا دةورو ذيَنن ،زياتر سةخ و ئال
َيَ بؤ وةرطرتنى ئؤتؤنؤمى نيشرتيمانى، و مةحرومكردنى كورديئ دواتر لة هةر هةل
خراوةتة طةرِ.
َيَ
هةروةها طوتى ،هةروةك ضؤن سةرؤكى موكوريانيئ ثيَشرت طوتبووى :تاكة هةل
كة مبانطةيةنيَتة ضارةسةريَكى بةردةوام و شةرافةمتةند ئةوةية كة كورد و ئةرمرةن برة
ليَكضوو لة نةتةوة و يةكسان لة داواكارى مافة نةتةوةييةكان ،هةريةكةيان لة ناوضةى
تايبةت بة خؤيان دابنريَ .
179
هةرضةندة شةريف ثاشا ،ثةيوةندييرةكى تونردى برة كوردسرتانةوة نرةبوو ،برةآلم
َكى بة طةرمى و سؤزوة وةردةطريا. بريورِاكانى الى خةل
راى طشتى لة وآلتانى هاوثةميان و ئةمريكا زؤر بة تونردى لرة دذى كوشرتارطةى
ئةرمنييرةكان وروذيَنررران ،ثرىَ دةضرروو ضارةسررةريَكى وا كررة لةسررةر ئررةم بريؤكةيررة
بونيادنرابيَ ر ،لررة كررؤنطرةى ئاشررتيدا ثةسررند بيَ ر ،ضررونكة ضررةند بةنررديَ لررة
َيَر (( :ثارضرةكانى ئيمثراترؤرى عومسرانى ئيَسرتا َسرن دةل 19بةندةكانى سرةرؤك ويل
ثيَويستة سةروةريَتى تةواوى بؤ زامن بكريَ ،بةآلم نةتةوةكانى ديكةى ذيَر دةسةآلتى
َى بىَ كيَشةيان ثيَبدريَ ،بؤ ئةوةى لةسةر بنرةماى ئؤتؤنرؤمى توركى ،ثيَويستة هةل
بةرةوثيَئ بضن)).
-1مةبةس لة خيوةتطةى ئاشورييةكانة ،كة ئينطليز لةوىَ بؤى دروس كرد بوون ،دواى ئةوةى لة
َيَتةوة.
ئورميةوة بؤ ئةويَى هيَنابوون ،بؤ ئةوةى لة نيشتةجىَ كردن و دياريكردنى ضارةنووسيان بكؤل
192
بطةرِيَتةوة .ئةوان لةوكاتةدا ئامادةبوون هةر شتىَ كة ئيَمة ثيَشنيازى بكةين لةسةرى
رازى بن ،بةهيواى طةرِاندنةوةى ئارامى و بازرطانى و بوذاندنةوة بؤ شويَنى خؤى.
كاث نؤئيَل دواى ضةند هةفتةيةك بؤ سليَمانى طةرِايةوة ،بينرى ،شريَخ مرةمحوود
دةسةآل تى خؤى ،خراث بةكارديَنىَ ،بةهؤى نةبوونى حاميةى سرةربازي نزير ،بؤترة
ثياويَكى كةللةرِةق .تؤمارى شيَخ لة سةردةمى تورك ،ئةوةى روون نةدةكردنةوة ،كرة
كةسيَكى جيَى متمانة بووبيَ ،بةردةوام شؤرِشرى لرة دذى حروكمى توركيردا ئرةجنام
َكى سرليَمانى زيراتر بةدةسرتى داوة ،هةرضةندة ئةوةى دةضرِثيَنرا ،ئرةوةبوو كرة خرةل
سةركردة و طرةورةكانيان ئرازار و زومليران ضيَشرتووة لرةوةى بةدةسرتى فةرمانبرةرة
توركةكان ضيَشتوويانة ،بةآلم دةبوو ئيَمة رووبةرِووى راسرتييةكان وةك ئرةوةى هةيرة
ببينةوة و بةباشرتين شيَوة بيزانني .طومانى تيَدا نيية كة شريَخ مرةمحوود دةسرةآلتى
هةبوو ،ئيَستاش زؤر لة جاران دةسةآلتى بةهيَزتر برووة ،ئةمرة برىَ ئرةوةى برة بررِى
ثيَويس يارمةتى و هاوكارى ئيَمة بكات ،كة جاران دةيكررد ،زةرور بروو حاميرةكى
بةهيَز بهيَنينة وآلتةوة ،كة دةسةآلتى سةربازى ثيَى وابوو دابني كردنى حاميةيةكى وا
لة دةرةوةى تواناى ئةوة .شويَنيئ سةبارةت بة اليةنى سياسى طرنطى خرؤى هرةبوو،
دةبوو ئيَمة ثاريَزطارى لة نيزامى ناوضةكة بكرةين و لةهرةمان كاتيشردا خؤمران لرة
بةكارهيَنانى هيَز بةدوور بطرين.
كوردستان و عيَراق
دامةزراندنى حكوومةتى باشوورى كوردستامنان ،بةضاوديَرى بةريتانى ثيَرِاسثيَراوة،
َرىَةتى هةمة جؤرى لة وآلت و نةبوونى طةياندن (ريَطا قريتاو بيَ يران هيَل بةآلم حال
ئاسن يا فرِؤكة يا ثةيوةندى كردن) و بوونى كيَشةى نيَوان هؤزةكان ،ناضار بووين كرار
َبةنرديَكى كرةم َى طةرِاندنةوةى نيرزام برؤ ضرةند مةل
بةذمارةيةك ريَسا بكةين و هةول
بدةين ،ئةركى ريَكخستنمان بؤ كاتيَكى ديكة دواخس ،لةسرةر بنرةما جروطرافى و
193
بازرطانييةكان دةركةوت ،كة كوردستانى باشوور ناتوانيَ طةشة بكرات ،ئةطرةر برة
بةشيَ لة وآلتى نيَوان دوو رووبارةكرة دانرةنريَ ،دوو تاكرة بازارِةكرةى كرة دةكررا
كوردستان سووديان ليَوةربطريَ بازارِى بةغدا و موسلَ بوون .تاكة ريَطايرةكيئ كرة
بؤى بضووباية ،هةر بةناو عيَراقةوة بوو.
زؤر كةس ئةو راستيية روونانةيان درك ثيَدةكرد ،هةروةها كرةميَ لرة سرةركردة
كورديية رؤشنبريةكان ،لة طفتوطؤ تايبةتييةكاندا شيَوةيةك لة شريَوةكانى ئؤتؤنرؤمى
َةتى عةرةبى و بة سةرثةرشتى برةريتانيايان ،برة ئيمكران كوردى لة ضوارضيَوةى دةول
دةزانى و ثيَى رازى دةبوون ،ئةوة روون و ئاشركرا بروو ،كرة زؤرينرةى سرةرؤكةكانى
َرةتى عرةرةبييان نرةدةكرد و ئةمرةيان بةشريَكى عةشايةر ضاوةرِيَى ملكةضى بؤ دةول
قيَزةوةن دادةنا .هةرضى كةمينة بةهيَزةكةى وآلت بوو ،بؤ ئةوان سةربةخؤيى جطة لة
َضرينيان ،هيضرى ئازادى لة تاآلن كردن و داطريكردنى دراوسىَ الوازةكان و تةنَ ثيَهل
ديكةى نةدةطةياند.
ئةوكات سةخ بوو مةزةندةى ئةو مةوداية بكريَر ،كرة بزووتنرةوةى نيشرتيمانى
كوردى لة بوونيدا برؤى دةضريَ .هرةروةها ئرةو مةودايرةى كرة بزووتنةوةكرة دةبيَترة
كاآليةكى درؤزنانةى جيَى ضاوتيَِِينى سةركردة كوردةكان .طومانى تيَدا نيية بزووتنةكة
لة سليَمانى بةهيَز بوو ،دةبوو بة بةبريهيَنانةوةى ئةوةى كرة حكوومرةتى خراوةن شركؤ
بؤية رازى بووة كة بةرثرسياريَتى كوردستان لة ئةسرتؤ بطريَر ترةنها لةسرةر بنرةماى
َ و سةركردةكانيان كار بؤ ثاريَزطارى كردن لة ئارامى و وةرطرتنى ئةوةى كة دةبيَ خةل
رامان لة كاروبارة طرنطةكان بكةن ،ئةو بزووتنةوةية سةركوت بكريَ .
َكى روونكرايةوة ،كة فةرمانبةرانى ئيدارةكة ،تا بكريَ دةبوو هرةر كرورد بؤ خةل
بن ،هيَزةكانى (شبانة) ثيَويس بوو بةدةستى ئةفسرةرة كوردةكران بيَر ،لةهرةمان
كاتدا زمانى كوردى زمانى فةرمى حكوومةت بوو ،برِياردرا كة ياساكان بة طرويَرةى
داب و نةريتى ناوضةيى هةموار بكريَن ،دةزطايةكيَئ بؤ كؤكردنةوةى برام و داهرات
194
دابهيَنريَ ،تاكو ثيَويستييةكانى طةىل ثيَ دابني بكريَ ،هةروةها ريَككةوتن لةسرةر
ريَزطرتنى داب و ياساى عةشرايةرى كررا ،ريَطرة برة سرةرؤك عةشرريةتةكان درا لرة
َدا دةسرةآلتيان بةسرةر عةشرريةتةكةيان ثيرادة بكرةن،ضوارضيَوةى سنووريَكى ماقول
هةروةك تائيَستا ئةجنام دةدرا.
طرفتى شيَخ مةمحوود و داتةثينى دةسةآلتةكةى
َيَر بروو ،نرةوةك لرة برىَ طرفتمان لةطةلَ شيَخ مةمحوود زؤر سرةخ بروو 5منال
َيَكرى زؤر .جارجرارة لرةناكاو َكو لة نةزانيدا ،لةطةلَ ضاوتيَِِين و فرِوفيَل تاوانيدا ،بةل
دةبووة نيَضريى سؤز و ورذانيَكى درِندانة ،كة ضاوديَرِيَكى بة سروشر لرة سرةرةخؤى
وةك ميَجةر سؤن ،ئةوة دةرةخات كة شيَخ مةمحوود برةردةوام بةرثرسرى ئرةو كارانرة
نةبوو كة ئةجنامى دةدا .لةطةلَ ئةو هةموو هةآلنةشرى ،هيَشرتا شرويَنكةوتوانى لرةو
كاتةدا زؤربوو .لةوىَ لة كوردستانى باشوور لةبةرامبةر هةر كةسيَ كة دذى دانرانى
شيَخ بوو بةسةرؤكى حكوومةت ،ضوار كةسى ديكة هةبوون دانيان برة سرةرؤكايةتى
ئةو دةنا و ثيَشوازييان ليَدةكرد.
بةآلم هةر زوو دةركرةوت كرة ئرةو دةسرةآلتة ،هرةر ترةنها دةتروانرا لةناوضرةى
سليَمانى ،سوودمةندانة ثيادة بكريَ ،كةمينةيةكى دةس رؤيشتوو ،كة زؤربةى جار
لة بازرطانان و خاوةن زةويية طةورةكان ثيَكهاتبوون ،بوونى ئيدارةيةكى راستةوخؤيان،
كة فةرمانبةرانى بةريتانى رايبثةرِيَنن ،ثىَ باشرت بروو ،1ئرةو حكوومةترة برةطويَرةى
بنةماكانى حكوو مةتى ثيَشرووى توركيرا حروكم بطيَر ِرىَ ،كرة ئرةويئ برؤ حروكمى
عةشايةرى نيمضة بةربةرى دةطةرِايةوة.
بؤية ئةوةى لةوكاتةدا ئاشكرا بوو ،ئةوة بروو ،كرة هريض دانرايى و ذيرييرةك لرة
َبرروون بةسررةر
َثشررتى كردنررى ضرراالكانةى داواكارييرةكانى شريَخ مررةمحوود لررة زال ثال
طرووثةكاندا نيي ة ،بة لةبةرضاوطرتنى ئةمة ،بةشيَوةيةكى طشرتى ريَككرةوتن لةسرةر
-1وردةكارى زياتر لةبارةى ئةو رووداوانة لة وتارةكةى مستةر (جى .ئيَم .ليس) لةذيَر ناونيشرانى
َى
َة لة كوردستانى باشوور)دا دةبينى ،كة لة طؤظارى (ئاسياى ناوةرِاس ) برةرطى 10سرال (دوو سال
1400بآلوكراوةتةوة .نووسةر
198
دابةش نةكرابوو ،ئةو هيَزانة لةو خاآلنةى كرة دةسرةآلتى مرةدةنى ديرارى كردبروون
َكو لةو شويَنانة بوون ،كة دةسةآلتى سةربازى دةخيواسر لرةوىَ كؤنةكرا بوونةوة ،بةل
بن ،واتا لةدوورى ( )22حةفتا ميل لة سليَمانى ،واتة لرة كرةركوك كرة فرةوجيَكى
ثيادة و ضةند ئؤتؤمبيَليَكى زريثؤش و ذمارةيةكى كةم لرة سوارضراكى ىلَ بروو .لرة
َرى ئاسرن لرة بيَجرى لرةدوورى ( )02هةشتا ميل لة باشوور لةو شرويَنةى كرة هيَل
دوورترين ليَوارى دجيلة ،ليوايةك لة سةرباز و ضةند ثؤليَ هةبوون.
شةرِطةى تاسلوجة
ضرراوةرِوان دةكرررا ،ثيَشرركةوتنيَكى طشررتى بررةرةو سررليَمانى رووبرردات ،بؤيررة ئررةو
فةرماندةيةى كة لة كةركوك بوو ،فةرمانى دا مةفةرةزةيةك بةرةوثيَشةوة ،تا سرنوورى
ضةمضةمالَ ،بنيَرىَ ،هةروةها فةرمان بةو ليوايةى كة لة بيَجى بوو درا ،تا برةخيَراترين
كات كة طةرمى كةش و ئامادةكردنى ئراو ريَطرةى ثيَردةدا ،برةرةو كرةركوك بضري .
بةداخةوة ،سةركردة ئةفسرةرةكانى كرةركوك وايران ثيشراندا ،كرة رةوةشرةكة ثاسراوى
َيان دا بة طرووثيَ سةرباز و (شبانة) و ضاوثؤشني لةو فةرمانة وةرطرياوانة دةكات ،هةول
ئؤتؤمبيَلى زريثؤش و تؤثهاويَذى لويس كة لة لؤرى فؤرد باركرابوون ،بؤ ضيا دزة بكةن.
ئةو هيَزة طةيشتة تةنطةبرةرى تاسرلوجة ( 10ميرل لرة سرليَمانى دوورة) ،ئرةو
شويَنةى كة ديلةكامنانى ليَبوو ،بةآلم هيَزةكة طةمارؤدرا و ناضار برة ثاشرةكردن بروو،
َىئةمةش وايكرد كوردةكان بؤ ماوةى 00ميرل دوايران بكرةون ،ضرواردة ئؤترؤمبيل
زريثؤش و 14لؤرى فؤرد ،لة دةس درا و زيانيَكى طةورةى ديكةشيان خوارد.1
-1ئةو سةركردةية ،لة ناو خؤ بة ميَجرةر برؤمى ناسررابوو ،دةسرتى ضرةثى برِابروو ،لرةو شرةرِةدا
عةشررريةتى ئيَسررماعيل عررةزيزى و بةش ريَكى طررةورة لررة عةشررريةتى هةمةوةنررد بةسررةركردايةتى
عةبدالكريم كورِى فةتاو بةط لةثالَ شيَخ مةمحوود شةرِيان دةكرد ،شةرِةكة لة 00ى ئايرارى 1414
روويرردا و تررةواوى رؤذةكررة شررةرِ برروو ،ئينطليزةكرران زؤر ضرراك ش ركان ،وةك دةطيَرِنررةوة نزيكررةى
182
ئةم رووداوة ناخؤشرة ثالَثشرتى لرةو براوةرِة دةكررد لرة نيَروان دانيشرتوانى
كوردستانى باشوور بآل و ببووةوة ،كة ئيَمة ضيرت ناتوانني بة سةر رووداوةكاندا زالَ
بني ،دواى ئةمة شؤرِش بآل وبووةوة و طةيشتة ناو سنوورةكانى ئيَرران .ذمارةيرةك
هؤز لة رووى حكو ومةتى ئيَران وةستان و خؤيان بة اليةنطرى شريَخ مرةمحوود و
ثرِؤذةى دامةزراندنى ((كوردستانى يةكطرتووى ئازاد)) راطةياند .شيَخ مرةمحوود
لة راستى دوور نةبوو ،كراتىَ بةاليرةنطرانى طروت كرة سروثاكامنان كوردسرتانى
جيَهيَشتووة ،بةآل م ئةو دةرةجنامةى كة لة رةفتارةكانى ئيَمرةى وةرطررت ،هةلَرة
بوو ،سةركردةى طشتى لةوة طةيش كة دةبيَ بريؤكةى (بىَ توانايى برةريتانيا)
ل ة ميَشكى خةلَكى وةدةر بهيَنريَ .
شةرِطةى دةربةند
لةم ئاستةدا ذةنةرالَ (فرييزةر) كة سرةركرايةتى فريقرةى 10ى لرة موسرلَ دةكررد،
راسثيَردرا كة ئةوةى ثىَ دةطوتريَ ((هيَزى كوردسرتانى باشروور)) كرة لرة دوو ليرواى
ثيادة و ذمارةيةك سوارضاك و ئؤتؤمبيَلى زريثؤش ،ثيَكهاتبوون ،لة كةركوك كؤبكاتةوة
و لة نزيكرتين كاتدا بةرةوثيَئ بضيَ .بؤئرةوةى تواناكامنران لرة بزووتنرةوة لرة ضريادا
بسةمليَنم ،كة لة تواناى خودى كوردةكران كرةمرت نرةبوو .هيَزيَكرى بضرووكى ثيرادة و
تؤيهاويَذ لة شويَنيَ لة نزي خانةقني بة سةركردايةتى كؤلؤنيرل (برودى) فةرمانردةى
(سوسكس ترييتوريالز) ،لة كاتى دياريكراودا طةيشتة سليَمانى ،ئةمرةش دواى ئرةوةى
ئةركةكةى خؤى بة سةركةوتوويى بةجيَهيَنا .تا طةيشتة ناوةرِاستى حوزةيران هيَزةكرةى
ذةنةرِالَ فرييزةر لة ضةمضةمالَ كؤكرايةوةو ئامادةباشى دةستثيَكردنى بزاوتن بوو.
-1ضةند يةكةيةك ،لة نيَوانياندا (كوركا)ى يةكةم و سيَيةم ،لة سةر هيَلى ئاسنى بيَجى لة كةنارى
الى راستى دجيلة رؤيش تا طةيشتنة كةركوك .طةرما و كرةمى ئراو سرةربازةكانى زؤر شرةكةت و
ماندوو كردبوو ،هرةر بةرِؤيشرتنةوة ذمارةيرةكيان بةدةمردا كرةوتن( .برؤ ئرةوةى woodyatt
نووسيوويةتى بطةرِيَوة ) .نووسةر.
182
مةمحوود بة بريندارى لةطةلَ براكةى بةديل طريان ،1سةرجةم هيَزةكرة ثرةرت بروو ،ض
ئةوةى كوذرا و ض ئةوةى طريا ض ئةوةى رايكرد.
ضل و هةش جةنطاوةرى دوذمن ،بةطيَذى لة طؤرِةثانى جةنطدا كةوتبوون .زيراتر
لة سةد جةنطاوةريئ بةديلى كةوتنرة دةسرتمان ،ئرةم داسرتانة ،برة داسرتان َي لرة
بةرامبةر شةرِكةرانى ضيايى دادةنريَ .
دةستبةسةرداطرتنةوةى سليَمانى
لةبةر ئةوةى ذةنةرِالَ فريزةر لةسةر سةالمةتى ديلةكامنان ،سرووربوو ،كرة لرة
ضن طى ثاسةوانة كوردةكان بوون ،ئةوانرةى لرةوةى كرة روويردا تورِةبروون ،بؤيرة
فةرمانى بة كةتيبةى رمهاويَذ (النسةر) كرد ،كرة دةسرتبة جىَ برةرةو سرليَمانى
بضن .ئةو كةتيبة لة دوورى 12ميل لة سليَمانيي ةوة دوور بوون ،كةتيبةكة بةبىَ
ئةفسةر ،بة سةركردايةتى دوو ياريدةدةر تةنها بة طورِةوة بةرةو سليَمانى ضروون،
بةرلةوةى هةوالَة ترسناكةكةى بازيان بة ثاسةوانة كوردةكان بطات ،بة سرةرياندا
سةركةوتن ،ئينجا ديلةكان دواى ئةوةى زؤر بة تونردى دةسر بةسرةر كرابروون،
ئازاد كران .هةرضى هيَزة سةرةكيي ةكة بوو ،ئةوا برؤ برةيانى رؤذى دووةم ضروونة
ناو سليَمانييةوة.
شةش هةفتةكةى دواى ئةمةش لة تةمبيَكردنى سةرؤكة ياخيبووةكاندا بةسةربرا،
ئةمةش لةسةر دةستى ضةند رةتليَكى بضووك كة ثيَشرت ضووبوونة ئةو شويَن و جيَطرا
-1هةروةها لةطةلَ شيَخدا مامةكةى (حاجى سةيد حةسةن) و زاواكةى (شيَخ حمةمرةد غرةريب) و
نووسةرةكةى (تاهري حمةمةد) دةستطري كران ،شيَخ مةمحوود كاتىَ بةديل طريا لة تةك شاخيَكدا بوو،
هةموو ئةوانةى لة كةركوكةوة دةضنة سليَمانى دةتوانن ئةو بةردة لةالى ضةثى دةربةندةكة ببينن كة
ئيَستا ثيَى دةطوتريَ (بةردة قارةمان).
183
دابرِاوانةى ضيا .1لة هةفتةى يةكةمى مانطى ئابى 1414ئاسايئ و نيزام بةترةواوى
َى ترةواوى وآلترى برؤ بؤ سليَمانى طةرِايةوة و ذةنةرِالَ فريزةريئ دواى ئةوةى كرؤنرتِؤل
ئيدارةى مةدةنى طيَرِايةوة ،ثاشةكشةى كررد ،هرةروةها فريرزةر برةر لرة طةرِانرةوةى
حاميةيةكى كاتى لة سليَمانى جيَهيَش و بارةطايةكى بؤ هيَزيَكى بضووك لة كةركوك
دامةزراند .0بةم شيَوةية كؤتايى بة ثرِؤسةيةكى بضووك هات ،كة لةطةلَ ئرةوةى لرة
سةرةتادا تووشى شكس هات ،ئةوةى سةملاند كة ئةو سوثا هيندييةى كة ئةطةرضرى
بةشيَكى وةك فةوجى ثيَنل و هةشتاى (بةرمى) هرةرطيز لرة جوآلنرةوة فعلييةكانردا
بةشداري يان نةكردووة ،بة زياتر لة دوذمنيَ بوون ،برؤ كوردةكران ،هرةروةها لةطرةلَ
كةمى زؤر لة هيَزة سةربازييةكامنان ،هيَشتا دةيتوانى ئةوةى داواى ليَكراوة ئرةجنامى
بدات ،بة مةرجىَ سةركردايةتييةكى ليَهاتووى هةبيَ .
-1هيَزيَكى تايبةت بؤ طوندى (دارى كةىل) كة شيَخ مةمحوود تيَيدا نيشتةجىَ بوو ،ضروو داطرريى
كرد ،ئةو طوندة لة دوورى 02كيلؤمةتر لة باشوورى شارى سرليَمانييةوة بروو .هرةروةها هيَزيَكرى
َةجبة نيَردرا و لة طوندى (ويالكة) كة 92كيلومةتر لة سرليَمانييةوة دوورة رووبرةرِووى ديكة بؤ هةل
بةرطرييةكى توند لةاليةن شؤرِشطيَرِان بووةوة.
-0بؤ نامةكةى 1414/11/10ى سري جؤرم ماكمؤن ،كة بؤ (لةندةن كازير )ى نرارد ،بطرةرِيَوة،
ئةويئ لة 1402/1/0لة ذمارة 11011دةرضووة .نووسةر.
184
هةتايى طؤرِا ،1ضونكة لةاليةك ديلةكانى الى خؤى ئةزيةت نةداوة ،هرةروةها لةسرةر
ئةو بنةمايةى كة رةوشى ئيَمة لة كوردستان بة دةطمةن ثاساوى بؤ دةهيَنراوة ،شريَخ
سياسةتى حكوومةتى خاوةن شكؤى بةهةند وةردةطرت.
هةرضةندة من هاوسؤز بووم لةطةلَ ئةو هةستةى كة وايكرد ئةو حوكمة ميهرةبانة
دةربضىَ ،بةآلم بةفةرمى هةر دذايةتيم كرد ،ئةمةش لةسةر ئةو بنةمايةى تا شريَخ و
دار و دةستةكةى لة كوردستان لة ذياندا مابن ،ئةوا هةر بةهيواى دووبرارة طةرِانرةوة
بؤ دةسةآل ت دةذين ،دوذمنانيئ ،لةم طةرِانةوةيدا ،لة ترسردا دةذيرن ،مردنرى شريَخ
َنةوايى لة وآلتدا .من زياتر لة هةر شتيَكى ديكة دةبيَتة هؤى طةرِانةوةى ئارامى و دل
َيدا كؤبوومةتةوة ،لة نةخؤشخانةش سةردانيم سىَ جار لة ن ووسينطةى سليَمانى لةطةل
كردووة ،لةوىَ ئاماذةى بةوةدا كة دادطاى سةربازى مافى ئةوةى نيية ،ئرةو دادطرايى
بكات .بةندى دوانزةى ويَلسن و بةياننامةكةى (ئينطليزى ر فةرِةنسرى) كرة لرة 0ى
تشرينى دووةى 1410دةرضووة ،بؤ من خويَندة ،وةرطيَرِدراوة كوردييةكةى ئةمانرةى
لةسةر كاغةزيَكى لكيَنراو بة قورئانيَكدا بؤ نووسرا بوو وةك كتيَبى جادوطةران لرةبن
هةنطلى خؤى قايم كردبوو.
َيَ ليَبوردرا و ريَطةى ثيَدرا ،لة دوورة وآلتى بطةرِيَتةوة ،برووة مايرةى
دواى ضةند سال
0
َةرِاوكىَ و خةرجييةك بؤ هةر يةك لة حكوومةتى ئيَرانى و عيَراقى لةو سةردةمةدا . دل
َكرايةوة و برة
َى 1401ثوضةل
-1دواتر بةزةييةكى ديكة شيَخى طرتةوة ،حوكمى هةتا هةتايى سال
دوورخستنةوة طؤرِا .نووسةر.
َسروكةوتى لةطرةلَ شريَخ -0دةطيَرِنةوة كة سةرؤكى ئةجنوومةنى عرورفى عةسركةرى بةتونردى هةل
َتةى ثيَدةكات ،شريَخ مرةمحوود زؤر بةتونردى ليَرىمةمحوودا كردووة ،لة دانيشتنةكانى دادطادا طال
تورِة دةبيَ ،لةبةر ئةوةى هيض شتيَكى لةبةر دةسرتدا نرةبووة ،برؤى راوةشريَنىَ ،كالوجامانةكرةى
َدةطرىَ بة جنيَودان بؤى رادةوةشيَنىَ ،سةرؤكى ئةجنوومةن بة لرة سريَدارةدان حروكمى برؤ
سةرى هةل
دةردةكات و حوكمى ثيَنض سالَ بةندى و سزا برة بررِى ( )12هرةزار روثيرة بةسرةر شريَخ غةريبردا
185
طؤرِينى برِيارى حوكمةكةى سيَر ماكمؤن ،بةباشى نة لة كوردستان ،نة لرة نيَروان
بةرثرسانى عةرةب لة بةغدا وةرنةطريا ،لة دامودةزطرا سرةربازييةكانى برةريتانيا وا
َتةجارى زؤر دذى َؤكيَكى طال
دانرا كة ماكمؤن بةرِاويَذى من كار دةكات ،قسة و قسةل
من و حاكمة سياسييةكان لةسةر ميَزةكانى نان خواردنى سرةربازان و يانرةكانيان برة
طشتى ،هرةبوون .لةسرةر ئةمرةش مرن ئرارامي خرؤم ثاراسر و بةلطةنامرةكاني
َةكانيئ ئاشكرا نةكردووة .سيَرجؤرم ماكمؤن، َة قني لة دل
كيَ شةكةم هةتاكو بؤ ذةنةرال
هةروةك سيَر ويليام مارشالَ يارمرةتى مراددى و مةعنرةوى برىَ برةهاى ،لرةماوةى
ساَليَكدا ثيَشكةشى هةموو لقيَكى ئيدارةى مةدةنى كردووة .ئةمةش شرايةنى ئرةوة
بوو كة نارةزايى هةندىَ كةسى نا بةرثرس ،بورذيَينَ بؤ ئرةوةى بةرةيرةكى يرةكطرتوو
لةطةلَ بارةطاى طشتى سةربازى ثيَكبيَنن.
ئةرك و كارةكانى حاكمى مةلةكى
ئةركةكانى ئةو ثؤستةى كةمن بةشيَوةيةكى كراتى وةرم طرتبروو ،ئرةركيَكى زؤر
سةخ بوون .بةو سيفةتةى باليؤزى طشتى فارس برووم ،برةرثرس برووم لرةوةى كرة
حكوومةتى هينردى و وايتهرؤلَ لرةو رووداوة سياسرييانةى كرة لرة باشروورى ئيَرران
روودةدةن ،بة تةواوى ئاطادار بكةنةوة .هةروةها وةك موقيميَ (مقيم)ى سياسى لرة
دوورطةى عةرةبى ،سةرثةرشتيكردن و ئارِاستةكردنى هةندىَ بؤنةى سياسى لة عو ان
و ئيماراتى عةرةبى لة رؤذهةآلتى دوورطةى عرةرةبى ،برة ثةيوةنرديكردن برة كرورِى
سعوديشةوة ،لة ئةركى مندا بوون .هةروةها برةو سريفةتةى كرة حراكمى ثاشرايةتى
طشيت بووم لة عيَراق ،بةرثرسى ئيدارةى ناوضرة داطريكارةكران برووم .وةك سرةرؤكى
حاكمة سياسييةكانيئ (كة ثاشكؤى هيَزة داطريكةرةكان بوو) لرة بةرامبرةر وةزيررى
189
هةرضى سةبارةت بة عيَراق بوو ،ئةوا حكوومةتى خاوةن شكؤ تةنها لةسةر راستى
و ئارِاستةكانى ئةو راثؤرتة دريَذ و هةنديَجار ناكؤكانةى من بةو ثيَيةى كرة نويَنرةرى
بةريتانيام لة بةغدا دةمناردن ،دةوةس .زؤربةى جار ئةو راسرتييانةش ورد نرةبوون،
َدةطرت ،نة ئاسان نةبوو ئارِاستةى را مةزةندة بكةن .ئةم كارة ناكؤكييةكى توندى هةل
َةوانةكانى حوكمى عةرةبى لة سوريا ،كة بةخؤيان خؤيان دامةرزاند ،نةهيض تاكيَ ثال
لةوان زانيارييةكى راستةوخؤى لةبارةى عيَراق نةثيَئ جةنطةكرة نرةدواى جةنطةكرة
هةبوو .نيازم نيية ،هةولَ بدةم ،لةم ثةرتووكةدا ،باسى ئةو طفتوطؤيانةى كة لرةبارةى
داهرراتووى ئيمثراتؤريي رةتى ترروركى و ئررةرمينيا و ئررةو بةشررانةى كوردسررتان كررة
كةوتوونةتة دةرةوةى سنوورى وياليةتى موسلَ ،كراوة ،بكةم .لةبةر ئةوةى ثؤستةكان
(بريد) دوا دةكةوتن ،بؤية سةرجةم ثةيوةندييةكان لةرِيَطةى بروسكةوة ئةجنام دةدران.
دةبوو ،بةشيَوةيةكى بةردةوام بؤ مةندوبى سامى لة ئةستةمبؤلَ 1و لؤرد ئةلةنبى لرة
قاهرية 0بطةرِيَينةوة .ئةفسةراني ئةلرةنيب لرة دميةشرق و حةلرةب و ئةوانرةى ثشر
ئةوانةوة ،وةك ثيَشررت روومنران كرردووة ثرةيرِةوييان لرة سياسرةتيَ دةكررد ،لةطرةلَ
سياسةتى حكوومةتى خاوةن شكؤ نةدةطوجنا.1
هةروةها نويَنةرى بةريتانيا لة تةفليس لةطةلَ فةرِةنسييةكان لة دانوستاندن دابوو،
َويَس و بةرذةوةندييةكانيان بكريَ ،هةروةها دةبوو زانيارييةكان بة دةبوو سةيرى هةل
وةزيرى بةريتانى لة تاران بطةيةنريَ ،ضونكة حكوومةتى ئيَران بة سروشتى رةوشةكة
َرةتانى هاوثرةميان
َرةت َي لرة دةول
-1ئةستةمبؤ َل ئةوكات لة دةسرتى هاوثرةميانان بروو ،هرةر دةول
مةندوبيَكى سامى تيَيدا دامةزراندبوو.
َمةتى ميسرى)) لة قاهرية بوو. -0بارةطاى طشتى لورد ئةلةنبى سةركردةى ((هةل
-1سري ئارِلؤند ويلسن ،وةكيلى حاكمى مةلةكى لرة عررياق ،بةتونردى لةطرةلَ راى ئرةو ئةفسرةرة
ئينطليزييانةى لة حكوومةتى عةرةبى دميةشق كاريان دةكرد ،جياواز بوو ،بةتايبةتى سرةبارةت برة
دروس كردنى جؤريَ لة حوكمى نيشتيمانى لة وآلتة عةرةبييةكان.
188
لةوةى كة سياسةتى سةربةخؤيى كوردى دةرى دةخرات 5دةترسرا كاريطرةرى لةسرةر
هؤزة كوردييةكانى ئيَران ثةيدا بكات.
بةبىَ بوونى هيض سياسةتيَكى دياريكراو ،ئةركى من بوو كة لرة كرارى جيَبرةجىَ
كردندا راويَذ برة حكوومرةت ثيَشركةش بكرةم .بةرثرسرياريَتيةكى سرةختم هرةبوو،
سروشتى شتةكان يارمةتيدةر نةبوون ،كةس لة كارة بةشدارى ثيَبكةم .1بارى حاكمرة
سياسييةكان ئةوانةى لة طؤرِةثانةكةدا كاريان دةكرد سرووكرت و كرةم سرةخترت نرةبوو
لةهى من ،ئةوان بؤماوةى ضةندين مانَ طيانيان لةسةر دةستيان دادةنريَن .بةثلرةى
َى دةرضوومنان بةبىَ شةرمةزارى بؤ ئةوان دةطةرِيَتةوة ،لةو ثةشيَويية مراددى
يةك فةزل
و فيكرييةى كة لةو رؤذة ناخؤشانةدا باوبوون.
-1لة 14ى تةمووز داوا لة حكوومةت كرد ،كة ئةفسةرانى بة ئةزموون و ثلةوثايةى بةرز لرة عررياق
دامبةزريَن ،بؤ ئةوةى سةردانى عرياق بكةن و راويَذ بة من و حكوومةتى خاوةن شكؤ بدةن ،لرة داواكرةم
ئةوةشم نووسيبوو كة سيَر ؤلتةر لؤرنس ،ئةطةر بكريَ تةنسيب بكريَ ئةوا ليَرة ثيَشوازى ليَدةكريَ .
222
رِةزامةندى توركى لةسةر رةشنووسى ثةميانى سيظةر سةركةوتوو نةبوون ،1ئةو بنةماية
َةتى كروردى مايةى رةزامةندى فةرميية لة وآلتدا ،ثةميانى سيظةر دانى بة بوونى دةول
سرةربةخؤ دةنررا .داهرراتووى نةتررةوةى ئررةرمينياش لةسررةر ئررارةزووى ئررةمريكا بررؤ
َكردنى ئينتيداب بةسةر ئةرمينيا وةسرتا بروو .ئةطرةر ئامرادة نةبوايرة ئرةو قةبوول
َردريَ ،ضراوةرِيَى
بةرثرسياريَتيية لة ئةستؤ بطريَ ،دةبوو كارةكة بؤ توركيرا جيَبهيَل
ئةو ضارةنووسة بكةن كة ئةطةرةكانى لةكةس شاراوة نةبوو.
-1شؤرِشى مستةفا كرةمال (كرةمال ئرةتاتؤرك) سرةركةوت و ثرةميانى سريظةر كرة سرةربةخؤيى
كوردستانى تيَدا باسكرا بوو ،بةرلةوةى واذووى لةسةر بكات لةناوبرد و بة ثةميانيَكى ديكةى ئاشتى
َؤطؤرِكرد و ماددةى سةربةخؤيى كوردستانى تيَدا رةش كردةوة. ئال
َى 1400ئةو دريَذكردنةوةية تةواو بوو .نووسةر. -0لة سال
221
داهرراتووى كوردسررتان هيَشررتا ضرراوةرِيَى يررةكاليى كردنررةوة دةكررات ،بررةآلم بررة
َنياييةوة بةرثرسياريَتييةكانى حكوومةتى خاوةن شكؤ بةهيض شيَوةيةك لة شيَوةكان دل
لة سةرثةرشتيكردنيَكى سياسى الواز زياتر ناضيَ .ناكريَ هيض طرفتيَ لرة جرؤرى
طرفتى راستةوخؤى ئيدارةى بةريتاني هةبيَ ،حكوومةتى خاوةن شكؤ لرةم رةوشرةدا
زؤر بةتوندى ريَطرى لة هةر هةنطاويَ بةرةو داطريكارى سةربازى دةكات .تا ئيَستاش
َثشتى لة سياسةتى دريَذكردنرةوةى دةسرةآلتى برةريتانى برؤ حكوومةتى بةريتانى ثال
كوردستانى باشوو ر دةكات ،ضونكة لةو باوةرِةداية ،خودى دانيشرتوانةكةى ثيَشروازى
ىلَ دةكةن ،لةسةر ئةم بنةماية ثيَشنيازى هاتوو لة بروسكةكةتانى (بةميَرذووى 14ى
َرةتانى كروردى ئايار) ثةسند كرد ،سةبارةت برة ثيَكهيَنرانى ضوارضريَوةيةك لرة دةول
سةربةخؤ ،كة سةرؤكة كوردةكان سةرؤكايةتى بكةن.
ئيَستا روون دةبيَتةوة كة ئةو باوةرِة لة شويَنى خؤى نةبوو ،دانيشتنوانةكةى برةو
ضاالكيية دوذمنكارانةيان زؤر دوورترن لةوةى ثيَشوازى لة دةسةآلتى ئينطليزى بكةن،
َى ئاسرنى سررتاتيذى داواكرراو يارمرةتى وةسرتاندنى ئرةو ضراالكيية بةشيَوةيةك هيَل
دوذمنكارانةية لة سنوورى خؤى دةدات .لةم رةوشةدا باش نيية حاكمة سياسرييةكان
و ئةوانررةى وةك ئررةوانن ثاشةكشررة ثرىَ بكررةين و كرروردان بررؤ خؤيرران ىلَ بطررةرِيَن.
َسوكةوتى جيَطرةوة بؤ ئةمرة لرة ثاراسرتنى نيزامرى نيَروان هرؤزة ياخيبووةكران هةل
بةزةبرى ضةك ،طرفتى ضوونة ناو ثابةنديية سةربازييةكان دةكاتةوة ،كرة حكوومرةتى
خاوةن شكؤ بةترس و مةترسرييةكى زؤرةوة برريى ليَكردؤترةوة .دوورتررين شر كرة
حكوومةتى خاوةن شكؤ بيخوازيَ كيَشةى نويَى سنوورى باكوورى رؤذهةآلتة ،لةسةر
سنوورى عيَراق ،كة زؤر جيَى طومانة .بةم شيَوةية وةآلمم دايةوة:
رةوشتى ئيَستا بةو شيَوةيةى ئيَوة باستان كرد ،ئاوا نييرة .دةسرةآلتى سرةربازى
لةماوةى مانطيَكدا ،ئاسايئ بطةرِيَنيَتةوة و ئيدارةى مةدةنى لةماوةى سرىَ مرانَ
دامبةزريَنىَ .شيَخ مةمحوود ،لةماوةى ثيَشوو لة كؤكردنةوةى ( )122ثياو لةنيَوان ئةو
هةموو هةزار هةزارةى كة دةكرا كؤيان بكاتةوة ،سةركةوتوو نةبوو ،ئةمةش بة برِواى
222
َكرةوة َطةيةكى بةسة لةسةر ئةوةى كة سةردةمى ئيَستا ،لةاليةن زؤرينةى خةل من بةل
ثيَشوازى ليَكراوة.
َكو بةرِةزامةنردى ئيَمة ئيَسرتا برةزةبرى هيَرز حروكمى كوردسرتان ناكرةين ،برةل
دانيشتوانةكةى ،بةآلم هيض حكوومةتيَكيئ كارةكانى بةرِيَوة نارِوات ،ئةطةر هيَزيَكى
لةثشتةوة نةبيَ .ئةو بريورِايانةى كة لة 19بةندةكةى سةرؤك ويلسن دا هاتوون و بة
دةركردنى بةياننامةى (ئينطليزى ر فةرِةنسى) كة لرة 0ى تشررينى دووةم دةرضرووة،
َثشتى ليَكرا. ثال
ئةوةى ئةمانةش بةهةندى وةردةطررن ،نةترةوة و ئرايني و رةطرةز دةكرةن برة
بنةماى حكوومةت لة رؤذهةآل تى ناوةرِاس لرة بررِى (( ليَهراتوويى و توانرا برؤ
حروكمكردن)) ئةمررة ئررةو دوذمنكارييانرةى كررة بررؤ مراوةى 122سررالَ دةبرروو
خامؤشكرا بوون ،زيندووكردةوة.
لةرِاستيدا ئةو بريورِايانة بةسةر ئازارة توندةكانى جةنطةوة ،هاتوون ،هةر رةطةز و
َةتة ئةتنيررةكانيانتايفةيررةك بررة ثةرؤشررةوة دةسررتى ثيَرروةطرت .بررة طررويَرةى خةسرل
دةيانطوجناند .ثيَشوةختة ثةرضةكردارةكة روون بوو ،ناكؤكيية توندةكانى نيَوان ثارترة
َةستني و سوريا بةيةكةمني نيشانةكانى دادةنران. سياسييةكانى فةل
ه ةرضى لة سليَمانى بوو ئرةوا تةوذمةكرة دةسرتى بةدابرةزين كردبروو .دواى
ئةزموونيَكى كورت لة ثةشيَوى حوكمى نيشتي مانى ،خرةلَكى حرةزيان نرةدةكرد
ئةزموونةكة جاريَكى ديكة دووبارة بكةنةوة ،بؤية ثيَويس بوو ئيدارةى مةدةنى
لةسةر بناغةيةكى كوردى ريَكبخرابواية ،بة برةكارهيَنانى فةرمانبرةرى كروردى
لةذيَر ضاوديَري يةكى ضاالكى بةريتانى ،ئيَستا زؤر بةباشى بةرِيَوةدةضيَ .داواكارى
بةثةرؤشى خةلَ لة ضاوديَريي ةكى زياتري بةريتانى ،بةهؤى نةبوونى ئةفسرةر برؤ
ئةم كارة ،كاريطةريي ةكى خراثرى لةسرةر وآل ت و ئيدارةكرةى كرردووة ،هرةتاكو
داهاتة مةزةندةكراوة كانى ئةمسرالَيئ برةبرِى 02هرةزار ثاوةنرد لرة خةرجييرة
مةزةندةكراوةكان زياترة ،لة سالَى داهاتووش دا رةوشةكة هرةردةبيَ زؤر لةمرة
223
باشرت بيَ .ئرةم راسرتيي ة برة ترةنها ناوضرةى سرليَمانى لرة ناوضرة سرنووريية
ئاساييةكان و سةرجةم الكانى كوردستان جيا دةكاتةوة .توركةكان برةردةوام ئرةو
ناوضررةيةيان بررة بةشرريَ لررة عيَررراق دانرراوة ،ئينجررا لةسررةر ئررةم بنةمايررة
لةرِيَككةوتننامةى سايكس -ثيكؤ ثؤلينكراوة ،لةرِووى جوطرافى و سرتاتيذييةوة
بؤ عيَراق نةوةك بؤ كوردستان دةطةرِيَتةوة.
شاراوة نيية كة ثةشيَويي ةكان لة هةموو شويَنىَ بآلوة ،برةآلم مرن برِوادةكرةم،
ئةطةر بؤماوةى سالَىَ يان دوو سالَى ديكة بتوانني بةشريَوةيةكى برةردةوام ،لةسرةر
بنةماى ئيَستا برِؤين ،ئةوا بة ئاوى ئارامرت دةطةين .شؤرِشةكةى شيَخ مةمحوود لة
هةموو اليةكى باكوورى عيَراق تواناكانى ئيَمةى لة ثاراستنى ئاسايئ و سةثاندنى
دادوةرى ،لة بةرامبةر باوةرِيَكى فراوان و بآل و سةبارةت بةوةى سوثاكامنان وآلتيران
جيَهيَشتووة ،تةجرةبةكرد .ريَطا و هيَلَى ئاسن برة ئرامرازى برةهيَزى مةدةنييرةت
دادةنريَ ،من لةرِووى دروستكردنيةوة ،نةوةك بةها سرتاتيذيي ةكةى لة كوردستانى
باشوو ر ،سةيرى ئةمة دةكةم.
ئةو برِيارةى كة لة كؤتاييدا سرةبارةت برة رةوانردوز (كرة ئيَسرتا ثاشةكشرةمان
كردووة ليَى) وةردةطرييَ ،هةرضؤنيَ بيَ ،بةآلم ناتوانني سليَمانى ئراوا ليَبطرةرِيَني.
ضونكة ئةو رةطةزانةى كة نيزام تيَكدةدةن ،هةر زوو دةستى باآليان لة شارةكة دةبيَ ،
ئةوكات لة كةركوك و كفرى و هةوليَر ثيَويستيمان بة هيَزيَكى زياتر لةوةى كة ئيَستا
لة سليَمانى يان لة نزي سليَمانى هةمانة ،دةبيَ .ئةم رووداوانرةى دوايرى هرةرطيز
كاريطةرى لةسةر راكامن نةبووة ،سةبارةت بة جيَبرةجىَ كردنرى ئرةو سياسرةتةى كرة
حكوومةتى خاوةن شكؤ لة 4ى ئاياردا ثةسندى كررد ،لرةبارةى دامةزرانردنى ضرةند
َةتؤضكةيةكى كوردى سةربةخؤ ،بةآلم دةبيَ ثلةى سةرثةرشتى كرردن ثشر برة دةول
َكةوتى سرتاتيذى ببةستىَ. ثيَويستييةكانى وآلت و هةل
ثيَويستة ئةو سةرثةرشتيية لة سليَمانى بةرِيَذةيةك تونرد بيَر ،ئةمرةش برةهؤى
َ
َةمةندى وآلتةكة و خواستى خةل َكةوتة جوطرافى و سرتاتيذييةكةى و بةهؤى دةول هةل
224
َكى خراوةن زةوييرةكانن ،ئرةو زةوييانرة لةسةر خاوةنداريَتى زةوى ،كة زؤربةيان مرول
َبةنرديَكى تواناى زؤرى ئاوةدانكردنةوة و ثةرةسةندنى هةية ،ضونكة ناوضةكة برة مةل
ثيشةسازى تروتن و ضراندنى تروتن دادةنريَر و لرة بةرهرةمى لرةوةرِطا و دارسرتان
َةمةندة ،هةرضى سنوورة لةطرةلَ ئيَرران ،ئرةوا زؤر بةباشرى ديراريكرا بروو .لرة دةول
سةردةمى نويَدا ،كة ئيَران ضؤتة ناويرةوة ،هيروا هةيرة حكوومرةتى ئيَرانرى بتروانى
ثاريَزطارى ئاسايئ لة سنوورى الى خؤى بكات ،ئةطةر ئيَمة لةالى خؤمانةوة هةمان
شتمان كرد .بةآلم هةتاكو ئةطةر بارةكة بةم شيَوةيةك يان شيَوةيةكى ديكرة بررِوات،
ئةوا ئةطةرى ئةمة لة ئرارادا نييرة عةشرايةرةكانى سرنوورى ئيَرران ،هةرِةشرةيةكى
مةترسيدار بؤ سليَمانى دروس بكةن ،بةآلم ئةطةر دانيشتوانى سليَمانى بؤ رةمحرةتى
خودى حاكمةكانيان ىلَ بطةرِيَن ،ئةوا ناوضةكة سةرضاوةى مةترسييةكى برةردةوام برؤ
سةركفرى و كةركوك دةبيَ و كيَشةى سرنوور دةنيَترةوة ،كرة ثيَويسريت برة سروثاى
زياترة ،لةوةى كة ئيَستا ثيَويستمانة.
كيَشةى سنوور دروس نابيَر ،ترا ئةوكاترةى ئيَمرة واز لرة كوردسرتان ديَرنني.
َكةكة خؤيان بة دةستى خؤيان ئراورِ َى ئاسن يارمةتى دةرن ،تاكو خةل ريَطاوبان و هيَل
لة ئاوةدانكردنةوةو ثةرةسةندنى وآلتةكةيان بدةن ،ئةمةمان بينى لة فوراتدا لةماوةى
َى رابردوودا ،روويدا.ضوار سال
سةبارةت بة رةوشي هيَلَ ة ئاسنيةكة ،ئةوا هرةموو شرارةزايانى كاروبارةكران
دانيان بةوةدا ناوة كة هيَلَةكة تاكة هيَلَى حةساوةية .تةواوترين ليَكؤلَينةوة كرة
لةماوةى دوو سالَى دواييدا ئةجنام دراون ،بةتةواوى ثالَثشتى لةم راية دةكةن .من
لةو باوةرِةدام كة سوودة ئابوورييةكان لة سوودة سةربازيي ةكانى طرةورةترن .ئرةو
هيَلَ ة بةناو ناوضة سةرةكيي ةكانى كشتوكالَى طةمن دا تىَ دةثرةرِىَ ،لرة خزمرةتى
ناوضةيةكى دةولَةمةندى دارستان و لةوةرِطادا دةبيَ .سةربارى ئةمةش ئةطرةرى
دؤزينةوةى سامانى كرانزايي ،ئةطرةريَكى دلَنيرا نييرة ،برةآلم شرتيَكة ناكريَر
ثشتطوىَ خبريَ .
225
سةبارةت بة رةواندوز ...ئيَسرتا ئيَمرة لةويَردا ،وازيران ىلَ ديَرنني ،ض دةكرةن و
نايكةن ،ئةمة تةجرةبة دةكةين ،بةآلم دةرةجنامة سةرةتاييةكان بؤ ئيَمة و بؤ كروردان
هاندةر نني .ثةشيَويي ةكانى رةواندوز و ناوةرِاستى كوردستان بة برِواى من هةمووى بؤ
َبرروونى ئةرمررةن نررةوةك ئينطليررز بررةثرِؤثاطةنرردةكانى توركيررا سررةبارةت بررة زال
سةركورداندا ،دةطةرِيَتةوة ... .كؤتايى هات.
سنوورةكانى باكوور
ئةم بريورِايانة لةماوةى ضةندين مانطدا ،لة لةنردةن ثةسرند نرةدةكران ،ئةوانرةى
طرنطييان بة كيَشرةكة دةدا ،برة تونردى اليرةنطرى بريؤكرةى (دةبيَر سرنوورةكانى
َةتى داهاتووى عةرةبى تا بكريَر لةسرةر بنرةماى ئرةتنى نرةوةك ئرابوورى يرا دةول
جوطرافى بيَ ).دةكرد .دواى ضةندين ثةيوةندى ديكرة ،برؤ كيَشرةكة لرة سرةرةتاى
كانوونى دووةمى 1402بةم بروسكة طةرِامةوة:
.....زؤر ناضارم كة سةرلةنوىَ جرةخ لرة بريورِاكرامن ،سرةبارةت برة كيَشرانى
َكى سنوورى باكوورى عيَراق بكةمةوة ،هةروةها سةبارةت بةو بةشانةى عيَراق كة خةل
ناعةرةبى تيَدا نيشتةجيَن .ئةوةى هامن دةدات ،كرة ئةمرة بكرةم ،طرنطرى طرةورةيى
بابةتةكة و توندي باوةرِى خؤم:
يةكةم /سةبارةت بةوةى كة لةنيَوان حكوومةتى خاوةن شكؤ و كؤنطرةى ئاشتى دا
هةية ،تكاية ثيَشنيار دةكةم ،كة ئيَمة ئةطةر بة ئينتيدابكردن بةسةر عيَراقةوة رازى
بووين ،ئةوا ثيَويسر ناكرات خؤمران بةشريَوةي تايبرةتى حكوومرةتى ناوضرةكانى
سليَمانى و هةوليَر ثابةند بكةين .شيَوةى ئةو حكوومةتةى كة دةبيَ ديارى بكريَر ،
َةتى ئينتيدابكار لةذيَر رؤشنايى ئةو ئةزموونرةى لرة بؤ سياسةتى ناوةخؤيى ،كة دةول
وآلتةكة ضنطى كةوتووة ،سةيرى دةكات.
دووةم /سةبارةت بةوةى كة لةنيَوان ئيَمة و توركيرا يران كرؤنطرةى ئاشرتيدا
هةية ،ثيَشنياز دةكةم ،كة سنوو رى ثيَشنيازكراو كرة برؤ هرةردوو بروسركةكانى
226
(11ى حوزيران) و بروسكةى (10ى كانوونى دووةم) ى هةمواركراو بطةرِيَنةوة ،كة
باشرتين سنوو رة ،كة دةكريَ بيدؤزينرةوة ،هرةروةها ئرةو سرنوورة برةم دواييرة
لةاليةن كؤمةلَةى نةتةوةكانيئ ثةسندكرا.
َة وادةكات ،ئةو ريَطايةى كة بؤ بةشى باكوورى رؤذئاواى ئيَران دةضيَ بة ئةم هيَل
دةربةندى كةلةكني بةدةستمانةوة بيَر ،رةوانردوز و ئراكرىَ و دهرؤك و زاخرؤ لرةناو
َيَتةوة .ئةطةر ئةو شويَنانة لة دةسيت كةسانى ديكة دابن ،ئةوا سنوورى ئيَمةدا دةهيَل
دةبنة سةرضاوةى مةترسى بةردةوام بؤ ئيَمة.
مانةوةى ئةم ناوضانة لةناو سنوورى ئيَمةدا ،جطة لة هيَشتنةوةى هيَزيَكى سوثا،
لة داهاتوودا هيضمان بةسةردا ناسةثيَنىَ .من باوةرِى تةواوم هةية ،كة لةماوةيرةكى
كورتدا ،دةتوانني لة ئاكرىَ دةستبةردارى هيَزى سوثا بني .لة رةواندوز هرةرطيز هيَرزى
سوثامان نيية ،بةآلم لةم كاتةدا بةهؤى فاكتةرة لؤكالييةكان باجةكان كؤدةكةينةوة و
ئاسايئ دةثراريَزين ،ثيَويسرتيمان برة ئيردارةى زةوييرة حرةرامكراوةكانى براكوورى
رةواندوز نابيَ و رازيئ نابني هيض بةرثرسياريَتييةكى ديكة لةويَدا وةربطرين ،ئةطينا
دةكةويَتة دةستى ئةو هؤزانةى كة لةذيَر ركيَفى حكوومةتةكانى ديكرة دان .حراكمى
سياسى موس َل و هةوليَر كرؤكن لةسرةر ئرةوةى كرة برؤ ئيَمرة زؤر باشررتة سرنوورى
َى ئيدارةكامنانردان.َة بيَر ،كرة ئيَسرتا لرةذيَر كرؤنرتِؤل باكوورمان تارِادةيةك ئةو هيَل
سريجؤرم ماكمؤن برةو سرنوورةى كرة لةسرةرةوة وةسرفكراوة رازى برووة ،هرةروةها
َثشتى ىلَ دةكرد. سةركردةى طشتى ئيَستاش لةرِووى سةربازييةوة ثال
سيَيةم /تكا دةكةم و سوورم لةسةر ئةوةى كة بؤ ئيَمرة زؤر سرةالمةترتة ،ئةطرةر
سليَمانى وةك ئيَستا ناوضةيةكى ئيدارى لة ناوضةكانى عيَراق بيَ ،ريَطة بةدةسةآلتى
باآلى مةدةنى ئةو ناوضةية بدريَ كرة ئرةو دةسرةآلت و دةسرتوورانةى كرة بؤنرةكان
دةخيوازيَ بةو ناوضانة ببةخشيَ .
ضرروارةم /سررةبارةت بررة هررةوليَر ،ئررةوا سررةرجةم ثيرراو مرراقولَ و سررةرؤكةكانى ،لررة
كؤبوونةوةيكدا كة لةماوةى مانطى رابردوو بةسرتا ،ئةوةيان روونكردةوة كة بؤ ضوونة ثرالَ
227
عيَراق بة ثةرؤشن .من وادةبينم كة هيض ريَطة ضارةيةكى ديكة ،كردارى نابيَ .ئرةوة برؤ
َ لةمبارةيةوة نيشران بردات ،بةدةسر بهيَرنم .برةآلم من قورس نيية ،كة ئارةزووى خةل
َنيرا ئاشركرا َى 1410راى خؤيران بةشريَوةيةكى دلثياوة ديارةكانى شارةكة ثيَشرت لة سال
كرد ،هةروةها لة ماوةى ضةند مانطى رابردووش ئةمةيان كرد ...كؤتايى هات.
كاريطةريية دةرةكييةكان
هةر لةو سةروبةندة دابوو ،كة نوو سراويَكم لة ميَجةرسؤن ،كةتازة بؤ سرليَمانى
طةرِابوةوة ،وةرطرت .هيَشتا برِطةكانى كة لة نامةكةدا هاتبوون طرنطى زؤرى خؤيان
مابوو ،ضونكة ثةردة لةسرةر برريورِا و هةسرتةكانى كةسريَكى ئيردارى و شرارةزا،
الدةبات كة لةو رؤذانةدا كاريكردووة .ئةو باوةرِى خؤى بةم شيَوةية دةربرِى ،تا ئةو
كاتةى ،عيَراق هيَمن و ئارام بيَ ،بةبىَ هيَرزى سرةربازى دةكريَر ثاريَزطرارى لرة
ئاسايشى باشوورى كوردستان بكريَ .بةمةرجىَ ريَطاوبانى هاتووضؤى ئؤترؤمبيَلى
تيَدا دروس بكريَ .برةم شريَوةيةى خروارةوة دريَرذة برة قسرةكانى دةدا ....:برة
تيَرِامان لة ئارِاستةى راى سياسى لة بةغدا و ئةو سرةركةوتنانةى كرة برةم دوايرة
بةلشةفيكةكان بةدةستيان هيَناوة و دواكةوتنى طريَدانى ئاشتى لةطةلَ توركيا ،لةو
باوةرِةدام كة دةبيَ ئيَمة ضاو لة تواناكانى رةوشةكة لة دةرةوة ،نةثؤشني .طومرانى
تيَدا نيي ة كة دريَذى دواكةوتنى بةستنى ئاشتى لةطةلَ توركيا بة كؤسثيَكى بةردةم
ئيدارةى مةدةنى دادةنريَ ،ئةم مةسرةلةية ميَشركى كةسرانى طرنطرى باشروورى
كوردستانى داطريكردووة .بةداخةوة ناو و ريَساكانى بةلشةفيَ (برةهؤى رؤذنامرةى
كةركوكةوة بة ثلةى يةكةم) بؤ خةلَكى ئاشناية.
229
ئةمانةش تاكة فاكتةرى ثرةرتكردنى برريورِا و مةزنردةكانى خرةلَكى نرةبوون،
ناوةكانى هةريةكة لة (ئةنوةر ثاشا) 1و (حسيَن كامل ثاشرا) لرةو دةظةرانرةدا برة
تةواوي ناسراو بوو ،زؤريَ لة بةرثرسان واى دةبينن كة هةتاكو ئةرطة ئاشتى لةطةلَ
توركيرراش ببةسرررتىَ و سررنوورة سياسررييةكانى وآلت ديررارى بكريَ ر ،ئررةوا ئررةو
سةركردانة دةتوانن هيَزيَكى تةواو بؤ ثيَكهيَنانى دةولَةتى ئيسالمى سرةربةخؤ لرة
كؤنطرةى ئاشتى بةدةس بيَنن ،هةروةها لة حكوو مةتى مةركرةزى توركيراى ذيَرر
ضةثةلَؤكى هاوثةميانان ،هةر دةتوانن دةولَةتى ئيسالمى ثيَكبيَنن .ئيَوة دةزانن ،كة
سةخت رتين ئةركى ئيدارة ،بن برِكردنى ثرِوثاطندةى هةلَبةسررتاوة ،وةسرتانةوةية لرة
بةرامبةريدا ،ضونكة سروشتى مرؤظايةتى ،ئامادةباشى زؤرى تيَدايرة ،خرراثرتين و
ناشرين ترين قسة و قسرةلَؤك ،هرةتاكو ئةطرةر دذى سروودةكانى ئيَسرتاش بيَر ،
باوةريِ ثيَ بكات ،هةروةها كارة سةخيية بة سوودةكان بؤ سةرضاوةي زؤر شةرِانطيَز
و طةندةلَ بطةريَنيَتةوة.
ئةطةر بتوانني دوو سالَى ديكة ،بةبىَ دلَةرِاوكىَ و ثةشيَوى ببةينة سةر ،ئرةوا
دةتوانني خؤمران لرة ثرِوثاطةنردةى توركرةكان و ثيراوانى ئرايينى طونردةكان و
سةرؤكةكانيان بثا ريَزين ،ضونكة ئةوكات جوو تيار بوونيَكى سةربةخؤ لة سةرؤك و
ئيسالم بةيةكةوة ،ثيَكهيَناوة و ترةنها حرةز لرة دريَرذةدان برةو سرةربةخؤيية و
طةشةدان ثيَى دةدات.
-1ئةنوةر ثاشا ،ئةو سةرؤك وةزيرانة توركيية بوو ،كرة لرة سرةردةمى ئرةودا جرةنطى جيهرانى
َةتى عومسرانى زالَ بروون.
روويدا ،هةروةها سةرؤكى ئيتيحادييةكانيئ بوو ،كة بةسةر حوكمى دةول
هةر لة سةردةمى ئةودابوو توركيا ضووة ناو شرةرِةوة لةطرةلَ ئرةملانيا ،دواى ئرةوةى لرة شرةرِةكةدا
َةت لة نةترةوة توركرةكانى ئرةوىَ شكستى خوارد بؤ توركستان رايكرد و دةستى بة ثيَكهيَنانى دةول
كرد ،بةآلم لةميانةى شةرِى بةلشةفيكدا كوذرا.
228
هيَشتنةوةى كوردستان لة ضوارضيَوةى عيَراق
بةرلةوةى برِيارى كؤتايى بة خستنى كوردستانى باشوور برؤ سرةر سرنوورى وياليرةتى
موسلَ و عيَراق بدريَ ،ثةيوةندييةكى زؤر ئةجنام درا .جا ئةطةر ئةو برِيارة لة بةرذةوةنردى
كوردةكان خؤيان دابيَ يان لة بةرذةوةندى عيَراق دابووبىَ ،ئةوا هيَشتا بؤ حوكمى رؤذطرار
َرةى دةميَنيَتةوة .بؤ زانيارى زياتر لةبارةى بابةتةكة ،دةكريَ بؤ راثؤرتى ((ليَذنرةى كؤمةل
1
نةتةوةكان)) برِطةى ((تويَذينةوة لة كيَشةى سنورى نيَوان توركيا و عيَراق)) بطةرِيَينةوة .
ئةمة و ثةيوةندى كوردةكان بة هاوآلتيي انى عرةرةب ،لرة هةنردىَ رووةوة برة
ثةيوةندى ((ويَلئ)) بة ((ئينطليز)) لة سةدةى ( )12دةضيَ .بةم بؤنةوة دةتوانني
باسى ((ياساى ليَكضروون)) 11 ،1440( 0ررر 19شرارىل دووةم) بكرةين ،كرة
دةلَيَ ثةرتووكي طشتى نويَذ ثيَويس تة بةرِاستى و دروستى بؤ زمرانى برةريتانى
يان ويَلشى وةربطريدريَ .ئةطةر بتوانريَ حكوو مةتى عةرةبى رازى بكريَر برة
ثيَشرراندانى هاوسررؤزى هاوش ريَوة ،لةطررةلَ خواسررتى كررورد و ئاشررورييةكان لررة
بةكارهيَنانى زمانى تايبةتى خؤيان ،1هةروةها بةوة رازى بكريَ كة ئةوانة (كورد
و ئاشورى) لةاليةن رةطةزى خؤيان بةطويَرةى ثيَداويستى داب و نةريتيان ،حروكم
بكريَن ،ئةوا بوار بؤ هيواى يةكطرتنى كوردستانى باشوور و عيَراق هةيرة ،ئرةو
يةكيَتيي ةى وةك ثيَشرت تيَبينى كرا هةولَ و ماندووبونيَ كى زؤرى برؤ كرراوة ،ثرىَ
دةضىَ ئةو يةكيَتيي ة ئيَستا كةمرت رووبةرِووى لة ناوضوون ببيَتةوة .لةسةر ئةمةش
ئةو تيَبينيي انة ،كة لة بريكردنةوةى دريَذةوة ثةيدابوون ،ثةيوةنردى برةهيَزى برةو
قؤناغةى ضريؤكةكةمانةوة ،نيية .داهاتووى رؤذهةآلتى ناوةرِاس لةسةر شرانؤى
جةنطةكانى خودى كوردستان ،نةوةك لة ذوورى كؤبوونةوة ئةورِوثييةكان ،يرةكال
بؤتررةوة .توركررة نررةيارةكامنان خررةلَكانى ئررازابوون ،لررة دةروونيانرردا ئررةو
-1ويلسن بةمة ئاماذة بؤ ئةوة دةكات ،كة تورك هانى كورديان بؤ شؤرِش كردن داوة.
211
ئةوةى مستةر ثيَرسؤن طةجنيَكى ئازا و بة وةفرا بروو برؤ كارةكرةى ،توانايرةكى برىَ
سنوورى لة زماندا هةبوو ،ليَهاتوويى خؤى لةو دانووسرتاندانانةى كرة لةطرةلَ هرؤزة
َنيرا كردنرةوةيان (هؤزةكران) لرة كوردى و ناكوردييرةكان ئرةجنام دران ،ثيَشراندا .دل
َرة ،واز لرةبةرامبةر نيازةكامنان و رازيكردنيان بةوةى لرة بررِى ثيَردانى ترؤى دانةويَل
تاآلنكردنى دراوسيَكانيان بيَنن ،بة هةنطاويَكى طررنَ لرة ريَطراى ئارامكردنرةوةى
ناوضررةكة بةطشررتى دادةنرررا .لةبررةر ئررةوة بررة داوةتةكررة رازى برروو و بررؤى ضرروو.
ثةيامنيَريَكى كورد و ذمارةيةك ثياوى طؤيان ياوةرى ثيَرسؤنيان كرد ،بؤ ئةوةى لةطةلَ
َيان كؤببيَتةوة .بةرلةوةى بةشريَويَنةكة بطرات، َى خؤياندا لةطةل سةرؤكةكانيان لة مال
1
َةكةم ثيَطةيش ،ئةمرةش يةكرةم لةرِيَطادا بؤسةى بؤ دانرا ،كوذرا .لة ثاريس هةوال
ئاماذةى باش نةبوونى رةوشةكة بوو ،لة ناوضةى سنوورى .نة ئةوكاترة و نرة لةضرةند
َسانى دةسرةآلتى سرةربازى برة ترةميَكردن شرتيَكى كرردارى مانطى دواتريشدا ،هةل
َكو فريقرةى 10ئراميَرى نةبوو .نةوةك هةر ريَطا و بانةكان برة برةفر طريابروون ،برةل
طواستنةوةى هيَسرتيان زؤركةم بوو ،بة لةبةر ضاو طرتنى دةس ثيَكردن بة ناردنةوةى
-1ثريسون لةم سةردانةيدا يةحيا عبداللة موسلى (بةريَوةبةرى دارايى) و سرةعيد مرةمحوود خانرة
َكى زاخؤ) و عزت عةبداللة كةركوكى (موفةوةز) و عيسى حمةمةد (رئيس العرفا) و (ثؤستةضى خةل
َكى باشوور لةطةلَ 12نةفةرى نيمضة سةربازى ياوةرى بروون .دواى ئرةوةى برة خزمةتكاريَكى خةل
ضةندين طونددا تيَثةرِى و لة هةنديَكيان ثشووى دا ،تا بة (كةور) كة طونديَكى سةر بة (حةسدينؤ)ى
سةرؤكى ديارى طؤيانة ،طةيش .طفتوطؤ لة نيَوانياندا روويدا و حةسردينؤى ترورِةكرد و حةسردينؤ
هةستى كرد كة ثريسؤن دةيةويَ بة ثارة و ثول هةندىَ كرارى حكروومى ثرىَ ئرةجنام بردات .كراتىَ
ثريسؤن لة طوندةكةى حةسدينؤ دةرضوو ،ثازدة ( )10ثياوى دةسر و ثيَوةنردى خرؤى ديراريكرد و
فةرمانى ثيَدان كة بة دواى ثريسؤن بضن و لة شويَنيَكى طوجناودا بة بىَ ئةوةى دةسر لرة يراوةرانى
بدةن ،بيكوذن .كة لة طوندى (ثيجؤ)ى كلدانييةكان ،نزير برووةوة ،يرةكيَكيان كرة نراوى (مسرتؤ
شةهد) بوو ،تةقةى ليَكرد و كوشتى ،دوايى هيَرشيان كرردة سرةر دةسر و ثيَوةنردةكان و روتيران
كردنةوة و لةوىَ بةجيَيان هيَش ،بؤ رؤذى دواتر شاندى حاكمى كوذراو بؤ زاخؤ هات و تيَيدا نيَذرا.
212
سةربازان ،سةخ بوو ،فريقةكة بتوانىَ ثاريَزطارى لة ذمارةى مةفرةزةكانى لة ئاستى
ثيَويستدا بكات.
َةكانى حاكمة سياسييةكان لة ثيَويستة كوشتنى ثريسؤن ئةوةى سةملاندبىَ كة هةول
َرى شرةرِرِاطرتن دان،َة كردن لةطةلَ هؤزة كوردييةكان ئةوانةى لة باشروورى هيَل مامةل
َثشتييةكى سةربازى تةواوى بؤ ئامادةكرا بىَ ،كراريَكى ثررِ مةترسري بةبىَ ئةوةى ثال
1
دةبيَ ،بةآلم كةس لةم ثةندة فيَر نةبوو ،ضاو لةرِووداوةكة ثؤشراو ،لة برِى ئرةوة برة
رووداويَكى سووك ،كة لة شويَنيَكى دابررِاو روويرداوة ،دانررا ،برةبىَ ئرةوةى طرنطرى
سياسى هةبيَ .
شؤرِشةكة لة ئاميَدى
كؤلؤنيَلَ (ليجمةن) دواى دوو مانَ كاث (ويلى) بة حاكمى سياسى ،بة بىَ ئةوةى
راى من وةربطريَ ،دامةزراند .هةروةها كاث (ئيَض ماكدؤنالد) و سةربازى تونردوتؤىل
َيدا يارمةتى بدات .ئةم
َدا نارد ،تاكو لة كؤكردنةوةى سةربازى لؤكال
(ئار ترؤث)ى لةطةل
ثرؤسةية بة خيَراتر لةوةى من دةمويس بةرِيَوةضوو .ئةطةر رةوشى هةسرتيارى الكرانى
َكو لة رؤذى 4ى نيساندا (لريجمن)ى -1لة راستيدا دةسةآلتى بةريتانى ضاوى لةرِووداوةكة نةثؤشى بةل
حاكمى سياسى موس َل بة فرِؤكةيةكى تايبةت كة ضروار فرِؤكرةى ديكرة يراوةرى بروون ،برةرةو زاخرؤ
دةرضوون .لةويَشةوة ثيَنل فرِؤكةكة بةرةو طوندى طؤيان ضوون و طوندةكرةيان شرةك كرويَرم ناثرارِيَزم برؤ
ماوةي بؤردوومان كرد ،بةآلم ئةم ريَوشويَنةى لينجمن كارى لة شؤرِشةكة نةكرد ،لرة ضروارى ئايرارى
1414شؤرِشطيَرِان بة سةركردايةتى (نيعمةت شةريف) و (يوسف الواند) كة سرةرؤكى طؤيران بروون،
هيَرشيان كردة سةر بنكةى (شرانئ) و داطرييان كرد ،نزيكةى ثةجنا سةرباز و ئةفسةريَكى بةغدايى برة
ناوى (جاسم جيهاد) لة بنكةكة بوون ،دةس بة سةر ضةك و ئةسرثةكانياندا طرريا و ،ناضرار بروون برة
ثيَيان تا زاخؤ برِؤن .لة 0ى ئاياردا طرووثيَ لة هؤزى (قشورى) كة هؤزيَكى كؤضةريية ،هيَرشيان كردة
سةر كاروانيَكى ضةكدارى حكوومى ،دةستيان بة سةر ثارة و ضةكةكاندا طرت.
213
ديكةى كوردستامنان لة بةر ضاوبطرين ،ئةوا من ثيَم باش بوو مةفرةزةيةك يةكرةجمار لرة
َسوكةوتةكة روويدا ،لرة ثةشريمانيدا ،جطرة لرة زيران سليَمانى دابنيَم .لةبةرئةوةى هةل
هيضى ديكةى ىلَ نةدةكةوتةوة .خؤم بةوة رازيكرد كرة هانيران بردةم زيراتر ئاطرادار و
َرىَرى رويشر ،لةوةترةى 1410الى ئيَمرة كرارى دةكررد ،ويَل وشيارى خؤيان بن .ويَل
شارةزاييةكى باشى لة (عةىل غةربى) و (بةدرة) و (مةندةىل) و (قةسر شرريين) ثةيردا
كردبوو ،برة ئرريادةوة كرارى دةكررد ،ذمارةيرةكى زؤر ثيَشرينةى دارايرى برة كرورد و
مةسيحييةكان وةك يةك بؤ كرِينى تؤ و مانطاى جؤت كردن ،خةرم كردبروو .هرةروةها
سةربازطريي لة هةردووالكة ئةجنامدا .ضةندي لة توانادا بيَ كارى بؤ طيَرِانةوةى ئارامى
و ئاسايئ و متمانة بؤ دةروون كردووة.
هيض طومانى تيَدا نيية ،كة كاث ويَلَى لة كارةكةى سةركةوتوو دةبوو ،ئةطةر
برِيارى ثاشةكشةى (مانطى ئايار) مةفرةزةيةك كة سةركردةى طشتى دةريكردبوو
بؤ مةلَبةنديَ كة بة ئاسانى دةستى بطاتىَ نةباية .لة كانوون ى دووةم نارةزايةتيم
لةسةر داطري كردنى دؤلَى ئاميَدى دةربرِى ،هةروةها لة ناردنى حاكميَكى سياسى،
بررةبىَ ثالَثشررتى طروو ثيَ ر لررة سرروثا بررؤ شارؤضرركةكة ،نائررارام بررووم .بؤيررة
بةكشاندنةوةى لة ناكراوى مةفرةزةكرة – برةبىَ ئرةوةى ئرةو كاريطةرييرةى كرة
لةوانةية لةسةر رةوشى عةشايةرى دروسرتى بكرات لةبةرضراو بطريَر – منرى
نيطةران كرد و شيَواندمى ،زؤر بةتوندى جةختم لة سةر ثيَويستى مانةوةى كرد.
بة فاكتةرى سةربازى وةآلم ى جةخ كردنةكةم درايرة ،بؤيرة داوام كررد حاكمرة
سياسيي ةكان ثاشةكشة ثيَبكريَن .لةبةرئةوةى ليمجةن و ويَلَى هةر دووكيان دلَنيا
بوون لةوةى ،كة هيض دةرةجناميَكى خراثرى برة دوادا نايرةت ،بؤيرة برة تونردى
بةرثةرضى ثيَشنيازةكةى منيان داوة ،بؤية ريَطةم بة خؤم دا وا ثيشان بردةم كرة
رازيم ثيَى .هيَشرتنةوةيان لرة ئاميَردى لةبةرامبرةر وةزيررى تايبةمتةنرد خسرتة
ئةستؤى خؤم.
214
َى وةك ليمجةن متمانرةى برة دةروون و هيَرزى طيرانى هرةبوو ،ريَطرةى نرةدا و َيل
كشانةوةى مةفرةزةكة كاريطةرى لة سةر ريَررةوى بةرِيَوةضروونى كارةكرانى ئاميَردى
دابنىَ .ئاميَدى بة هؤى ناكؤكى نيَوان دوو لة ديارترين هاوآلتييانييةوة 1لة نيَوخؤيردا
َثشرتى دةكرران. دابةشببوو ،هةريةكةيان لةاليةن شويَنكةوتوان و اليةنطرانيانرةوة ثال
ويلى دةستى بة ضةككردنى هةر دوو تيثةكة كرد ،طرةنتى دارايى لرةبرِى ضراككردنى
رةفتاريان لة داهاتوودا ،وةرطرت .سةركردة و ئاغا لؤكالييةكان ترسان ،كاتىَ بينييان
كة ئيَمة لة ناوضة داطريكراوةكاندا ،سياسةتى برِياردراوى خؤمان جىَ بةجيَى دةكةين.
ثيَشينةى تؤ و ثارة بة جووتيراران دةدةيرن ،لةرِيَطةيةكرةوة ،كرة بةدةسرتى ئةوانردا
تيَناثةرِىَ ،سةربازطريميان راستةوخؤ لرةنيَوان دانيشرتوان ئرةجنام دةدا و ئةفسرةريَكى
كوردى خاوةن توانامان لة ضينى خويَنردةوار لرة ناوضرة كوردييرةكانى ديكرةمان برؤ
دادةنان .ئةم سةرؤكانة واى دةبينن كة ئيمتيازاتةكانيان كرة خرراث برةكارى ديَرنن،
َرةتى خةريكة لة ناودةضيَ .هةروةها لةوةش طةيش ،كرة هيَنردةى نرةماوة لرة حال
دةربةطايةتى ،كة ناكريَ لة كوياليةتى جيابكريَتةوة ،رزطاريان ببيَ .برةرِاى ئرةوان
جووتيراران ،طويَرِايررةىل حكوومررةت نررةوةك برؤ ئررةوان دةكررةن .سررةربارى ئةمررةش
ميَشكيان برةو ثرِوثاطةندانرةى كرة توركرةكان و ئرةوانى ديكرة لرة دةرةوة لرةبارةى
َبوونى مةسيحييةكان لة داهاتوو بةسةر كوردان ،بةخشيان دةكرد ،طررِى طرتبروو. زال
َرة دوورة دةسرتةكاندا كوردةكان جووتيار بن يا كؤضةرى ماوةيةكى زؤر دريَذة لرة دؤل
ذياون ،مرؤظيَكى رِةق و درِن ،لة تاريكيدا دادةنيشن ،بة غةمبارى و كينرة دةسر و
َرم
ثيَيان بةسرتاوةتةوة .حكومةت الى سرةرؤكةكانيان ،هاومانراى ضةوسراندنةوةو زول
بوو ،ياساش هاوواتاى ستةم و زؤردارى بوو ،نيزاميئ هاوماناى بةندايةتى دةطةياند،
واتا بةثيَضةوانةى ئازادى بة زؤرةملىَ ،كة الى ئةوان ريَرز ليَطرياوبروو .ئامرازةكرانى
-1ئةوانيئ شةعبان ئاغا ( سةرؤكى شارةوانى) و حاجى عةبد اللطيف ئاغا كورِى عبردالعزيز
ئاغا بوون.
215
حوكمرِانى ئيَمة بة ثيالنطيَرِييةك دادةنرا ،كة لةسةر شرانيان حروكميَكى زؤردارانرةى
بيانى دذ بة نةري و ئايني (كة لة رؤذانى ئاساييدا ئةوةندة طرنطى ثيَ نادةن)1ة كةيان
جيَطري دةكات.
ئاغاكان كؤبوونةوةى نهيَنييان لة تاريكايى نرةزانى و طيالنرةيان ئرةجنام دةدا ،جطرة لرة
بةكارهيَنانى توندوتيذى هيض ريَطايةكى باشرتيان نةدؤزييةوة .لة شةوى 19ى حوزيران هاتنرة
َى حاكمى سياسى كةوتن ،ئينجا بةزةبر ضروونة ناو شارؤضكةكة ،بةسةر ديوارة بةرزةكانى مال
ذوورةكان و ديلى و ماكدونالد و تروثيان كؤش ،ئةندامانى (شبانة) كة ئرةركى ثاسراوانييان
ثىَ سثيَردرابوو ،بةطيانى خؤيان ملكةضى خؤيان نواند ،كة هةموويان كوذران.
-1بوونى ضةكى توركى ماناى ئةوة ناطةيةنىَ كة توركيا ئةمانةى هاندابىَ ،ضونكة تاكرة ضرةك َي
َكى بيانتوانيبا بة دةستى بهيَنن ضةكى توركى بوو ،لةبةرئةوةى ناوضةكة لة توركيرا كة ئةوكات خةل
نزيكة و توركةكان تا جةنطةكة كؤتايى هات حاكمى ئةو وآلتة بوون.
-0ئةو شةرِانةى كة لة زاخؤ و ئاميَدى و مزوركة رووياندا و ئةو دةس دريَذيانةى كة لة بامرةرِنى
روويدا ،كاريطةرى زؤرى لةسةر شيَخ بةهادين نةقشبةندى و براكانى لة هؤزةكان دانرا .دواى ئةمرة
ضةند هؤزيَكى سندى بة سةرؤكايةتى جةميل ئاغا ،عةبدى ئاغا و براكةى صرا ئاغرا ،شؤرِشريان
جارِدا .هةروةها دوو سرةرؤكى عةشرريةتةكانى طلرى (سرادق بررؤ و سرليَمان ئاغرا قرةتىَ) لةطرةلَ
سةرؤكيَكى دؤسكى بةناوى (تاهري ئاغا هةمزانى) ريَككةوتن لةسرةر ئرةوةى هيَررش بكةنرة سرةر
َكةكانى ئينطليز لة سوارة توكا ،ئةمةش برةهاوكارى (خةسردينو)ي طؤيرانى .لرة 00ى ئراب، مؤل
هيَرشةكة ئةجنامدرا تا دواى رؤذئاوا بروون دريَرذةى كيَشرا .ئينطليزةكران نزيكرةى 122كروذراو و
022برينداريان دا ،كة (خةسدينو)ى شيَخى طؤيان و 12لة دةس و ثيَوةندةكانى تيَدابوو.
219
ئةوانةى تازة هاتبوونة ناو سوثاوة شتيَكى ترةواو نروىَ بروو .ئرةم جرؤرة شرةرِانة
ثيَويستى زؤريران برة طيانبرازى تاكرةكانى يةكرة سرةربازييةكانى هةيرة .يةكرةم
بزووتنةوة (ثرينونا) ى كردة ئامانل ،ثرينونا برة ضرياى زؤر كروورِ دةورة دراوة ،كرة
هيَزيَكى طةورةى كوردى لة سةر قوللةية كى سروشتيدا خؤيان قايم كردبروو .ئةمرة
سةربازامنانى ناضار كرد بة دةروازة و تةنطةبةرة يةك بةدواي يةكةكاندا طوزةر بكةن،
كة زؤربةيان بؤ ئةوة دةطوجنا تريهاويَذانى ليَهاتوو تيَدا بةرطرى بكةن .بؤيرة ئةمرة
سةلَميَندرا ،كة ناشيَ عةشايةرةكانى ئةوىَ بةبىَ ثالَثشتى زياتر تةمبيَى بكرريَن.
ئةمةش دةكرا لة ماوةى ضةند هةفتةيةكى كةمدا ،دةستةبةر بكريَ .هيَزى ذةنةرِالَ
نايتنطيل لة بةرزايى ئاميَدى هيَنراية خواريَ ،بؤ ئرةوةى ثةيوةنردى برة ليواكرةى
ولرجيةوة بكات ،لة بةغداشةوة فةوجيَكى ئاشروورى هيَنررا ،كرة هرةر هرةموويان
ئاشوورى ضيايى نةسران ى بوون ،بة سةركردايةتى ئةفسةرانى بةريتانى و ئاشروورى.
ذةنةرِالَ ماكمون دةلَيَ ،ئةوانة (( سةملانديان كة بة نرخرتين يارمةتى و ثالَثشتني كة
بؤ سةر هيَزةكامنان زياد كراوة ،هةروةها لةبةرئةوةى لة تاكتيكى تايبةتى لة ضيادا،
خؤيرران لررة قررةرةى كوردةكرران دةدةن)) .ضررةندى ه ةفتررةى رابررردووش ،بزووتنررةوة
سةربازيي ةكان كاتى خؤيان لة تةمبيَى كردنرى ئرةو هؤزانرة بةسرةر بررد ،كرة لرة
دؤلةكانى سةر بة ئاميَدى نيشرتةجىَ بروون .ترا طةيشرتة 10ى ئرةيلول سرةرجةم
هؤزةكان جطة لة ذمارةيةكى كةميان نةبىَ بؤ حكوومةت ملكةض كران .هةرضى لة
رؤذئراواى خرراثور برروو ،ذةنررة رِاأل ولرريل ماوةيررةكى دريَررذترى بررؤ يةكالكردنررةوةى
ئةجنامةكة خاياند .لة ناوةرِاستى ئةيلول خةري بوو ثاشةكشة بكات ،بةو برِوايرةى
كة كارةكانى كؤتايى ثىَ هاتووة و جيَبةجيَكراوة ،برةآلم كؤمرةلَىَ لرة عةشرريةتى
طؤيان لة تةك ئةو ناوضةيةى كة ئةو تيَيدا سوثاكةى خستبوو ،دةركةوتن .زجنريةيةك
هيَرشى نةبةردانةى كرد ،هةر زوو دةركةوت كة بؤ دووبارة نةبوونةى ثةشريَوي ،لرة
ئةجنامدانى تةمبيَكارى ئةو دؤآل نةى كة عةشريةتةكةى تيَدا نيشتةجىَ ية ،ثيَويستى
218
بة شتى زياتر نيية .فةزىل ئةمةش بؤ بريارةكةى ماكمؤن سةبارةت بة دريَذةدان بة
ضاالكيية سةربازييةكان ،دةطةرِيَتةوة.
دوو رةتل برة سرةركردايةتى ذةنرةرِال نايتنيطيرل كؤكرانرةوة ،تراكو دةروازة و
ريَضكة تةنطة بةرةكان بكاتةوة .دواى ثيَكدادانيَكى توند ،كة لةسةر لوتكةى (باآل
كيَئ) روويدا ،سوثا هاتة ناو (كرور)ةوة .كرور ،طونديَكة لة جةرطةى وآلتى طؤيان،
بةشيَ ل ةو طوندة لة تؤلَةى كوشتنى سري ثيَرسؤن سووتيَنرا .بةم شريَوةية كؤترايى
بةو هةلَمةتة هات ،كة سىَ مانَ دريَذةى كيَشرا .ثرىَ دةضريَ سرري مراكمؤن لرة
هةلَمةتةكةدا سةربازانى هيالك كردبىَ ،لة كاتيَكدا هات ،كاتى حةوانةوة بوو ،ئةم
ماندووكردنةى سةربازان شايةنى ريَز و ستايئ بوو .ضياكان زؤر كروورِ بروون و برة
ئةستيَرة و دةستةدار داثؤشررابوون ،رؤذانرة ثيَويسرتى برة بةسرةركةوتن و هاتنرة
خوارةوةى نزيكةى 1هةزار ثىَ بوو.
َةوانيَتيية ،برةر لرة شرةرِ راطرتنةكرةئةطةر ضارةنووس وابواية ،ئةو ضاالكى و ثال
َسرابان ،هةرترةنها رؤذنامرةى رووياندابا ،سةربازى نروىَ برة ثلرةى يةكرةم ثيَرى هةل
َكو بىَ طومان بةختى ئةوةشى دةبوو ،كة بةدريَذى لة هاوضةرخى سةرقالَ نةدةكرد ،بةل
َمةتةكانى نيَوان دوو رووبارةكةش بنووسريَتةوة .لة راستيدا ئةمة ميَذووى فةرمى هةل
َمةتانة بوو. بةشي لة بةشةكاني ئةو هةل
ضوونة ناو شويَنة دوورة ثةرِيَز و نةزانراوةكانى كوردستان و تيَثةرِين بةنيَو هرؤزة
درِندة ضةكدارةكان ،ئةو هؤزانةى هةرطيز شكستيان نةناسيووة ،ئةمة لرة جةسرارةتى
سةربازيَكى ليَهاتوو و شارةزا بةشةرِى شاخاوى زياتر بوو .ئةو ضاالكيية سةربازييانة
لةسةر دةسرتى ضرةند يةكةيرةك ،كرة زؤربرةى كرات لرة سرةربازانى برىَ ئرةزموون
َىثيَكهاتبوو ،لةثالَ ذمارةيةكى كةم لة سةربازى كؤن ،لةوانةي كة لةماوةى ضوار سال
جةنطةكة لة دةش يا سةنطةردا جةنطاون ،طةيشتة سةركةوتن .ئةمة برِوانامةيرةكى
َرردةطريَ ،ئامرراذة بررة نةبررةردى هيَزةكررانى ذةنررةرِال كاسررل وسةرسررورِهيَنةر هةل
سةركرايةتى ليواكان و سةركردةى يةكةكان ،دةدات.
222
ذمررارةى زيانررةكان لةميانررةى ضرراالكييةكانى ئيَسررتاى كوردسررتان سررةرجةميان
طةيشتة 111بةركةوتوو ،كة 112يان كوذراون ،كرة هرةموويان سرةربازى هينردى
بوون ،جطة لة 12يان كة سةربازى ئينطليزى بوون .ئةمانة قورسايى شةرِةكةيان لرة
ئةستؤدا بوو ،بةثلةى يةكةميئ فةزل بؤ ئةوان دةطةرِيَتةوة.
229
ثاشكؤي ويَنةكان
228
َي كورِي حوسيَن
ئةمري فةيسةل
232
سةماحةتي سةيد موحة ةد ئةلسةدر
231
سةماحةتي يوسف ئةلسوةيدي
232
َدينذةنةرِاأل ئةيلمةر هؤل
فةرماندةي هيَزة بةريتانييةكان لة عيَراق لة كاتي شؤرِشي 02ي عيَراق
233
جةميل بةط ئةملةدفةعي
بة جلي سةربازي
234
شيَخ عةبدولواحد حاجي سوككةر
َي 1402
ديوانية لة سال
235
شيَخ حةبيب ئةخلةيزةران
كاث ريكلي
236
كاث بوكانان
237
َي 1414
هةوليَر و قةآلكةي لة ئامسانةوة لة سال
239
مامؤستا عةلي ئةلبازركان
238
حوججة االسالم مريزا حمة ةد تةقيةلدين ئةلشريزاي
242
حاجي جةعفةر ضةلةبي ئةبولئةمن
سةرؤكي بزووتنةوةي نيشتماني لة بةغدا
241
مستةر تي ئةي لؤرانس
242
ميَذةر نؤئيل
243
شيَخ مةمحود حةفيد زادة
244
ميَجةر سؤن
245
كاث ويسلي
246
مستةر بيَلَ
247
فارس ئاغاي زيَباري
249
ئاكرآ
248