Professional Documents
Culture Documents
ثيَداضوونةوةى زانستى:
د .جةودةت جةعفةر خةتاب ث .د .هؤشيار مةعروف
زانكؤى سةآلحةددين -هةوليَر زانكؤى سليَمانى
ثيَداضوونةوةى زمانةوانى
نةرميان عةبدولَآل خؤشناو
زانكؤى سةآلحةددين -هةوليَر
1
ناوى كتيَب :دارايي طشتى
نووسةر :ئةيوب ئةنوةر مساقةيي
ثيَداضوونةوةى زانستى :ث .د .هؤشيار مةعروف
د .جةودةت جةعفةر خةتاب
َآل خؤشناو ثيَداضوونةوةى زمانةوانى :نةرميان عةبدول
ثيتضنني :هونةر ئادةم
َآل رةمحان
نةخشةسازىء بةرط :عةبدول
ضاث :ضاثى يةكةم2002 ،
َطاى ضاثةمةني شةهاب لة هةوليَر ضاثكراوة لة كؤمةل
ترياذ 2000 :دانة
2
ناوةرؤك
بةشى يةكةم
51 ............................................... سروشتى ضوارضيَوةى زانستى دارايي طشتى
51................................................................. يةكةم :ثيَداويستى طشتى
دووةم :جياوازى نيَوان دارايي طشتى و دارايي تايبةتى 02 .....................................
05 ........................................ سيَيةم :ثةيوةندى دارايي طشتى بة زانستةكانى تر
01 ....................................................... ضوارةم :تومخةكانى دارايي طشتى
01............................................... ثيَنجةم :ثيَش كةوتنى ضةمكى دارايي طشتى
بةشى دووةم
خةرجى طشتى 15 ................................................................................
يةكةم :ثيَناسةى خةرجى طشتى 14................................................................
ريَساكانى خةرجى طشتى 11 ......................................................................
دووةم :دابةش بوونى خةرجى طشتى 14 .........................................................
دابةش بوونى زانستى خةرجى طشتى 14 ..........................................................
دابةش بوونى خةرجى طشتى بةثيَى ئةركى 14 ...................................................
سيَيةم :دياردة و هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى 11 ....................................
هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى 15 .....................................................
.5هؤكارةكانى زيادبوونى رِاستةقينة 15 ........................................................
.0هؤكارةكانى زيادبوونى بةرضاو (ناراستةقينة) 50 ............................................
51 .............................................. ضوارةم :كاريطةرى ئابوورى خةرجى طشتى
51 ..................................................... كاريطةرى راستةوخؤى خةرجى طشتى
11.................................................... كاريطةرى ناراستةوخؤى خةرجى طشتى
بةشى سيَيةم
41 ......................................................... يةكةم /داهاتى ئابوورى بةردةوام
3
41 ................................................................ مولَكى دةولةتى طشتى
41 ................................................................ مولَكى دةولَةتى تايبةتى
44 ...................................................... دووةم /داهاتى سةرةكى بةردةوام
15 ............................................................................. يةكةم /باج
11 ....................................................................... ئاماجنةكانى باج
11 .......................................................... بناغةى ياساى ضةسثاندنى باج
522 ......................................................... بنةماو رِيَساكانى سةثاندنى باج
524 ................................................................. هونةرى رِيَكخستنى باج
521 .................................................................... نرخ وشيوةكانى باج
521 .............................................. قؤناغة ميَذويةكانى ديارى كردنى نرخى باج
555 ........................................................................ خةمالندنى باج
551............................................................. رِيطاكانى بةدةسهينانى باج
551.................................................... باجى رِاستةو خؤو باجى نارِاستةوخؤ
555........................................................................ 5ـ باجى رِاستةوخؤ
551............................................................ جؤرةكانى باجى رِاستةو خؤ
505................................................................. 0ـ باجى نارِ استةو خؤ
504............................................................ جؤرةكانى باجى نارِاستةوخؤ
504........................................................................ اـ باجى خةرجى
501.................................................................. يةكةم /باجى طومرطى
ثيوةرى جياكردنةوةى باجى رِاستةو خؤ ونارِاستةو خؤ 544......................................
541..................................................................... كاريطةرى باج
541.......................................................... كاريطةرى باج لةسةر بةرهةم
541............................................ كاريطةرى باج لة سةر بةكارهينان وثاشةكةوت
541................................................ كاريطةرى باج لةسةرئارامى بارى ئابوورى
541.................................................................................. رسم
515................................................................................ االتاوة
514............................................................... زيانانة (زةرةرمةندى )
514................................................. سييةم /داهاتى لةناكاو وكاتى ثيويست
514......................................................................... قةرزى طشتى
511................................................................ جؤرةكانى قةرزى طشتى
511........................................................ هونةرى ريكخستنى قةرزى طشتى
511........................................................ كردارى دةركردنى قةرزى طشتى
512.................................................................... يةكةم /طوذمةى قةرز
512........................................................... دووةم/شيوةى قةوالةى قةرز
510................................................... خستنةرووى قةوالةى قةرز بؤجةماوةر
511.......................................... سةرنج راكيشانى جةماوةر بؤقةرزدان بةدةولَةت
4
515.................................................................. طؤرينى قةرزى طشتى
511............................................................... طيَرِانةوةى قةرزى طشتى
511........................................ سةرضاوة داراييةكانى رزطاربوون لةبارطرانى قةرز
552................................................................ كاريطةرى قةرزى طشتى
555.............................................................. كاريطةرى قةرزى ناوخؤيى
551.............................................................. كاريطةرى قةرزى دةرةكى
551................................................................................ كؤمةك
555........................................... هؤكارةكانى ثيشكةشكردنى كؤمةكى دةرةكى
554.................................................................. دةركردنى ثارةى نوىَ
بةشى ضوارةم
514.................................................. ثيَناسةىخةسلةتةكانى بودجةى طشتى
515...................................................... بنةماكانى بودجةى طشتى دةولةت
511...................................................... يةكةم /بنةماى يةكخستنى بودجة
545...................................................... دووةم /بنةماى طشت طريى بودجة
544............................................... سيَيةم /بنةماى ساالنةى بودجةى طشتى
545............................................ ضوارةم /بنةماى هاوسةنطى بودجةى طشتى
544............................................................ قؤناغةكانى بودجةى طشتى
511..................................................... سةرهةلَدانى ضاوديَرى دارايى طشتى
511............................................................ ماناى ضاوديَرى دارايى طشتى
511..................................................... ئاماجنةكانى ضاوديَرى دارايى طشتى
515.................................................................... جؤرةكانى ضاوديَرى
020..................................... جياوازى نيَوان بودجةى طشتى و بةلَطةنامة داراييةكان
5
الثةرِة شيَوةكان ذمارة
26 ثيَكهاتةكانى دارايى طشتى .1
22 ريَضكةى ثيَشكةوتنى ضةمكى دارايي طشتى .2
56 هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى .3
23 كاريطةرى خةرجى لةسةر جيَطريى ئابوورى .4
26 كاريطةرى نارِاستةوخؤى خةرجى طشتى .5
66 ثيَكهاتةكانى داهاتى طشتى .6
126 باجى داهات .7
120 باجى رِيَطر .8
130 Protective Taxesباجى ثاريَزةر .9
6
كتيَبى دارايى طشتيم خويَندةوة
ئــةم كتيَبــة بــةتيَرو تةســةر و بــة ض ـرِو ث ـرِى بودجــةى طشــتى كــردووة.
لةرِووى دارِشنت و هةلَسةنطاندنى ئابوورى ،بابةتةكانى سةركةوتوون.
ئةم كتيَبة دةكرىَ وةك سةرضـاوةيةكى ئـابوورى ،تويَـذةران و قوتابيـانى
زانســـتة مريةايةتيـــةكان ،بـــة تايبـــةتى بةشـــةكانى (ياســـا ،زانســـتة
رِاميارييةكان ،ئابورى ،ذميَريارى) سوودى رَ وةرطرن ،هاوكات كـةليَنيَكى
طــةورة لــة كتيَبخانــةى كــوردى ث ـرِ دةكاتــةوة ،ضــونكة هاندةريَكــة بــؤ
بوذانةوة و ثةرة ثيَدانى زمانى شـريينى كـوردى .بؤيـة جيَطـاى خؤيـةتى
دةست خؤشى لة دانةرى كتيَبةكة بكةم.
2
6
ثيَشةكى
ئةوةى راست بىَ سةرةتاى ئاماذةدان بةة زانسةتى ئةابوورى دةطةريتةةوة بةؤ يةي ةة
سويى يونانى (ئةرستؤ) ،بةالم دةسةتثيَكردنى هةةنطاوى يةكةةم بةؤ تةاوتؤكردنى
ئةةةةةةةةابورى وةكةةةةةةةةو زانسةةةةةةةةتيَكى تايبةةةةةةةةةتي لةاليةةةةةةةةةن
َينةوةيةةكى Antonie de Montchristienبوو كةلةساىل 1615ز ليَكول
َوكردةوة بةناوى (ئابوورى سياسى )،ئةمةش لةةكاتيَك دابووكةة ماركانتي يةةكان بال
َيكى طرنطيان هةبوو لةبريوباوةرِة ئابوورييةكان لةئةوروثا كة خةؤى دةبينيَتةةوة
رؤل
َكى
لة ثشتطريى بةرنامةكانى حكومةت بؤ يةكيتى نيشتمانى و يراوانكردنى مةول
وآلت وزيادكردنى داهاتى طشتى .ليَرةوة وشةى سياسةى بةسة ا بةة ئابوورييةةوة
بؤئةوةى سةرضاوةى ئةم زانستة ببةس يَتةوة بة دارايةى طشةتييةوة ،تةاوةكو ئةةم
دوايية وشةى سياسى لةنووسينة ئةكادميييةكاندا لةطةأل ئابوورى بةكاردةهيَنرا ،لةة
زؤر وآلتة دا وةك يةرةنسةةا وميسةةر لةةةدواى تيَثةةةربوونى سةةةدوثةةا سةةاأل لةسةةةر
بريوبةةاوةرة كالسةةيكييةكان ونيةةو كالسةةيك و ئامةةاذةدان بةةةبازارِى ئةةازادو
بزووتنةوةكانى نرخ بؤ ئاسوودةبوونى ئابوورى ئاورِدانةوةيةكى بةتني كةرا بةةرةو
ودارايى طشتى ئةمةش لة سةةر دةسةتى j :m Keynesجيَبةةجى بةوو كةة
the general theory of employment لةكتيَبةة ناسةراوةكةى
0
Interest And Moneyكة لةساىل 1036بآلوكرايةوة .كينز سياسةةتى
داراى بةباش زانى لةسياسةتى نةختينةى ،ئةم بةباش زانينةش لةسةةر بناغةةى
كاريطةرى و طوةانى ئةوسياسةتةبوو بؤ بةرزكردنةوةى ئاسةتى خواسةتى طشةتى
كةكةمبوونةوةو هاتنةخوارةوةى ئةم خواستة هؤيةكى سةرةكى بةوو بؤدريةةثيَةدانى
قةيرانى بيَ بازارِى ساآلنى سييةكان .جا كينةز واى بةةباش زانةى كةة حكومةةت
ثيَويستة زياتر خؤى خباتة نةاو ووجةؤىل ئةابوورى ،ئةةوي لةة ريَطةاى بودجةةى
طشتيى وكةةمكردن وزيةادكردنى بةاخ وخةةرجى طشةتى كةلةةكاتى بة َى بةازارى
ثيَويستة ثشت ببةس يَت بة كورتهيَنانى بودجة بؤدابينكردنى خةرجى طشةتى بةؤ
زيةةادكردنى خواسةةتى بةةةكارهيَنانى تايبةةةت و وةبةةةرهيَنانى تايبةةةت وخةةةرجى
حكومةةةت بؤبةةةكارهيَنان و وةبةةةرهيَنان .كاريطةةةرى ئةةةم سياسةةةتة لةةة خةةوىل
دةسهاتى نةتةوةيى دةردةكةويَت بةهؤى ضةند جارةبوونةوة،كةئاستى خسةتنةرِووى
طشتى بةرزدةبيَتةوة تةاكو دةطاتةة ئاسةتى خسةتنةرِووى طشةتى و ئةابوورى وآلت
رزطارى دةبيَت لة قةيرانى بىَ بةازارِى و ،ئةةوةى راسةتى بريوباوةرةكةانى كينةزى
زياتر نيشاندا سةركةوتنى سياسةتةكانى (روزي ت)بوو لةوياليةتة يةةكطرتوةكانى
َمانيا كة هةةمووى
ئةمةريكاو سياسةتى (ليون ب وم) لة يةرةنسا و (شاخت ) لةئةل
خةرجى حكومةةتيان بةةرزكردةوة بةةهؤى قةةرزو ضةاثكردنى ثةارةى نةوىَ كةة بةؤ
دابينكردن و رِاستكردنةوةى كورتهيَنانى بودجةى طشتى بةكارهات وسةبارةت بةة
َى ثيَشةكةوتنى ئةابوورى دةدةن .دةبةىَ بةرادةيةةكى
وآلتة ثاشكوتووةكان كة هةول
زؤر ثةةاأل بدةنةةة بةةةر سياسةةةتى دارايةةى ،ضةةونكة ئةةةم سياسةةةتة دوور بيةةن ة
لة سياسةتى نةختينةيى و زيةاتر ضةارةى طريتةةكان دةكةات و لةهةةمووى طةرنط
َى حكومةت ثيشةان دةدات
ئةوةية سياسةتى دارايى لةريَطاى بودجةى طشتى رؤل
10
َسةان بةة
َ ى كار بؤبيَكاران وثشتطرييكردنى كةةرتى تايبةةت وهةل
لة دؤزينةوةى هةل
وةبةرهيَنان لةهةموو دةروازةكانى ئابوورى بؤثيَشخستنى بةرهةم هيَنان ،بةتايبةةتى
لةثرؤذةكانى ذيَرخانى ئابوورى وةك( ريَطاو بةان ونةخؤشةخانة وقوتاخبانةة وتاقيطةة
وكتيَبخانةةة...هتةةد)و ،سةةةرخانى كؤمةآليةةةتى وةك( :دةزطاكةةانى بآلوكردنةةةوةى
خويَندةوارى وليَكؤلينةوة وثيَشكةوتن وتةكنؤلؤذياى زانيارييةكان).
ئةمرِؤكة هةريَمى كور دسةتان بةتايبةةتى وئيَةراة بةطشةتى دووضةارى زؤركيشةةى
دارايى بوونةتةوة ،يةكيك لةوانة زياتر لة %20بودجةى هةريَم دانراوة بؤ مووضةةى
َك! وجياوازييةةكى زؤر تةةواو و ئاشةكرا هةيةة لةة نيَةوان سياسةةتى دارايةى
خةل
وسياسةتى نةختينةيى .جا زؤر ثيَويستة لة سةر ئةندامانى ثةرلةمان وليَثرسراوانى
حكومةت و رؤشنبريان بةطشتى ئاطادارييةكى باش وزانستييان هةبىَ سةبارةت بة
دارايى طشتى ،بةآلم بةداخةوة بؤشاييةكى زؤر لةم بارةوة هةيةة لةة كتيَبخانةةكانى
كوردستان بةتايبةتى بةزمانى كوردى .جا وادةزامن كةة ئةةم بةرهةمةةى مامؤسةتا
ئةيوب ئةنوةر مساقةيى بةشةيَك لةةو بؤشةايية ثةرِ دةكاتةةوة ،بةتايبةةتى كةة زؤر
بةزانستييانة و زانيارييةكى زؤر وثرِ برشةت تةاوتو َ ثيَشةكةش كةردووة و دةكةات
لةسةر دارايى طشتى وئةمةش لةبةشةكانى كتَيبةكةيدا ديارة:
بةشى يةكةم /سروشت وضوارضيَوةى زانستى دارايى طشتى
بةشى دوةم /خةرجى طشتى
بةشى سيَيةم /داهاتى طشتى
بةشى ضوارةم /بودجةى طشتى
ئةوةى ثيويسةتة لةسةرشةانى زانكؤكةان ودةزطاكةانى رؤشةنبريى لةة كوردسةتان
َينةوةو رةخنةى زانستى
ثشتطريى ئةم جؤرة بةرهةمانة بكةن لة بآلوكردنةوةو ليَكول
11
دوور لةبريى تةسك .هيوامة كة مامؤستا ئةيوب وهاوريَيانى ئةةكادميى ورؤشةنبري،
بةردةوام بن لةسةردانانى كتيَبى زانستى بةؤ سةوودى طشةتى ويارمةةتى قوتابيةان
وخويَندكارانى ئابوورى.
12
بةشى يةكةم
سروشت و ضوارضيَوةى
زانستى دارايى طشتى
13
14
سةرةتاي تويَذينةوة لة هةر زانسـتيَ ،كـة ثيَويسـتة ثيَـ هاتـةكانى ديـارى
بكــةيو و ثةيوةنــدى بةزانســتةكانى تــر ديــارى بكــةيو ،ناكريَــت تويَذينــةوةى
دارايـى طشــتى جيابكريَتــةوة لــة تويَذينــةوةى ئـابوورى ،لةبةرئــةوةى دارايــى
طشتى بازنةى بةيةك طةيشتنى ئابوورى و سياسـةتةو ،بةشـيَكة لـة ئـابوورى ،
وةك ئاشــكراية زانســتى ئــابوورى لــة ضــؤنيةتى دابــةش كردنــى دةرامــةتى
ئــابوورى بةردةســـت لـــة نيَــوان بـــةكاربردنى جيـــاواز لــة ثيَنـــاو تيَركردنـــى
ثيَداويستى مرييى ،جـا تـاك بـو يـان كؤمـةلَ ،لةبةرئـةوة ليَـرةدا ثيَويسـتة
هةلَوةستةيةك بكةيو بؤ شـارةزابوون لـة ثيَداويسـتية مريييـةكان و ضـؤنيةتى
تيَركردنيان .
15
ج .ثيَداويستى سةرةكى واتـايى (املعنويـة) وةك ئـازادى بةشـداربوون مـا ى
مــرية ،ناســنامةى ريشــنبريى ،مــا ى تــاك لــة بةشــداركردن لــة ثةرةثيَــدانى
خودى وةلة كـارى بةرهـةمهيَو ،لةبةرئـةوةى كـاركردن هؤكاريَكـة بـؤ دةسـت
كةوتنى دةسهات كـة دةتوانيَـت ئـةم دةسـهاتة بـةكاربهيَنيَت بـؤ كرِينـى كـاالَو
خ مةت طوزارى سـةرةكى ئةمـة لةاليـةك لـة اليـةكى تـر هةسـت بةئاسـودةيى
دةكات وةك تاكيكى كؤمةلَ.
بة شيَوةيةكى طشتى ثيَداويستيةكانى كـة ثيَـان دةطوتريَـت ثيَداويسـتى تـاك
سروشــتيان وايــة كــة دةتوانريَــت دابــةش و ثارضــة ثارضــة بكريَــت و تاكــةكان
دةتوانو بؤخؤيان دابينى بكةن بـةالَم ثيَداويسـتى طشـتى كؤمـةلَ سروشـتيَكى
واى هةية ،كة ناتوانريَت دابـةش بكريَـت ثاشـانية دةولَـةت هةلَدةسـتيَت بـة
تيَركردنيان.
بةالَم زانايانى دارايى طشتى كؤك نني لة ديارى كردنـى ئـةو ثيَوةرانـةى ،كـة
دةتوانريَــت بــةكاربهيَنريَت بــؤ جيــاوازى كــردن لــة نيَــوان ثيَداويســتى تــاك و
ثيَداويستى كؤ لةبةر ناكؤك بونيان لة دياريكرني سروشتى هةر ثيَوةريَـ ،كـة
ثيَوةرةكان ئةمانةن :
.5ثيَـــوةرى سروشـــتى ئـــةو اليةنـــةى كـــة هةلَدةســـتيَت بـــة تيَركردنـــى
ثيَداويسـتةكة :بـة طـويَرةى ئـةم ثيَـوةرة ثيَداويسـتيةكة تاكـة ،ئةطـةر هـاتوو
تاكة كةس هةلَستا بة تيَركردنى وة بة ثيَداويستى طشـتى دةذميَردريَـت ئةطـةر
هاتوو دة ولَةت هةلَستا بـة تيَركردنـى ئـةم ثيَـوةرة رةخنـةى لـيَطريا ،ضـونكة
ثشت بة خـودى ثيَداويسـتيةكة نابةسـتيَت ،بـةلَكو ثشـت دةبةسـتى بةاليـةنى
هةلَستاو بة تيَركردنى ثيَداويستيةكة .
.0ثيَوةرةى سةرضاوةى هةست كردن بة ثيَويستى :
بة طويَرةى ئةم ثيَوةرة ئةطةر هةست كردن بة ثيَويستيةكة لةاليـةن تاكـةوة
سةرضاوةى طرت ،ئةوة ثيَداويستيةكى تاكة كةسة ،بةالَم ئةطـةر سةرضـاوةى
هةستكردن بة ثيَداويسـتيةكة كؤمـةلَ بـوو ئـةوة ثيَداويسـتيةكة طشـتية ،ئـةم
16
ثيَوةرة رةخنةى ليَطريا بةوةى كة تاكة كـةس سةرضـاوةى هةسـت كردنـة بـة
ثيَداويستى ،هةروةها تاك كؤمةلَ ثيَ دةهيَنيَت و ،ثيَداويستى واش هةيـة كـة
دةولَــةت بــة جيَــى دةهيَليَــت بــؤ كــةرتى تايبــةت لةطــةلَ ئــةوةش كــة هةســت
ثيَكرنةكة طشتية يان كؤمةلَ هةستى ثيَدةكات .
.4ثيَوةرى زيرتريو سوود بةرانبةر كةمرتيَو تيَضوون:
دةولَةت هةلَدةستيَت بة تيَركرنى ثيَداويسـتية طشـتيةكان بـةبىَ طـوىَ دانـة ،
تيَضوونى مادى ،واتة ئةم ثيَوةرة بةسةر دةولَةت ناسةثيَت ،بـةالَم ثيَويسـتة
لةسةر دةولَةت هاوسةنطية بكات لة نيَوان خةرجى طشتى و سـوودى طشـتى
كـة بـؤ طشـت كؤمــةلَ دةطةريَتـةوة ،بـةالَم تاكــةكان ئـةم ثيَـوةرة بةســةريان
دةسةثيَت ،ضونكة تاكة كةس هةردةم هةولَـدةدات زيرتـريو سـوود بةدةسـت
بهيَنيَت ،بةرانبةر بة كةمرتيو تيَضوون .ئةم ثيَوةرة رةخنةى لـيَطريا ،ضـونكة
نكؤر لةوة دةكات كة دةولَةت هاوسةنطى لة نيَوان سوود و تيَضوون ناكـات ،
كة ضى لة راستيدا سوود ليَرةدا مؤركيَكى طشتى وةردةطريَت .
.1ثيَوةرى ريلَى دةولَةت:
بـــة طـــويَرةى ئـــةم ثيَـــوةرة ثيَداويســـتى طشـــتى دةبيَـــت ئةطـــةر هـــاتوو
ثيَداويستيةكة لة خانةى ئةركـة كالسـيكيةكانى دةولَـةت بـوو ،وةك ئاسايشـى
دةرةكى و ئاسايشى ناوةخؤيى و دادثةروةرى و ،جطة لةمانة بـة ثيَداويسـتى
تاك دةذميَردريَت ،بةالَم بةطؤرانى ةلسة ةى ئابوورى و سياسى دةولَةت ئـةو
جيا وازى كردنة لـة نيَـوان ثيَداويسـتى طشـتى و ثيَداويسـتى تـاك ئـالؤزو طـران
دةبيَت ،بةالَم لةطةلَ جياوازى ثيَوةرةكـانى سـةرةوة هةنـديَ بناغـة و بنـةما
هةية بؤ ديارى كردنى ماناى ثيَداويستى طشتى بةم شيَوةيةى خوارةوة:
أ .ثيَداويسـس طشـتى بنـةماى نـةتوانينى دورخسـتنةوةى لـة سـةر ج َيبـةجىَ
ى بـةش بكريَـت لــة دةكريَـت واتـة ناتوانريَـت كةســى َر دوور ةريَتـةوة يـان بـ َ
سوود بينني و هةست كردن بةئارامى و ثيَداويستى طشتى .
12
ب .ســوودى دروســت بــوو لــة بــةكارهيَنانى ثيَداويســتى طشــتى ناتوانريَــت
بثيَوريَت وة ناتوانريَت بةش بةش بكريَت .
ج .بةكارهيَنانى ثيَداويستى طشتى نابيَتة هـؤى كـةم بوونـةوةى بـةكارهيَنانى
كةسانى تر
د .بــة شـيَوةيةكى طشــتى ثيَداويســتى طشــتى دةبيَــت تيَركردنــى ســووديَكى
طشتى بطةيةنيَت ،دةبيَت بضيَتة خانةى ئةركةكانى دةولَـةت ،ليَـرةدا دةبيَـت
جياوازى كردن لة نيَوان ماناى ثيَداوستى طشتى و ثيَداويسـتى تـاك دةرطـا واالَ
بكــات بـــؤ جيــاوازى كـــردن لــة نيَـــوان دارايــى طشـــتى و دارايــى تايبـــةت ،
لةبةرئـةوةى تيَركردنــى ثيَداويسـتى طشــتى ،بةئـةركى دةولَــةت دادةنريَــت و،
تيَركردنــى ثيَداويســتى تــاك ،تاكــة كــةس خــؤى ش ـيَوازيَكى دارايــى تايبــةت
دةطريَتــة بــةر بــؤ تيَركردنــى ثيَداويســتيةكانى لةبــةر ئــةوة جيــاوازى ئامــانج
دةبيَتة جياوازى لة شيَوازو هؤكارى لة نيَوان دارايى طشتى و دارايى تايبةتى.
دووةم /جياوازى نيَوان دارايى طشتى و دارايى تايبةتى.
دةتوانريَت جياوازى لـة نيَـوان دارايـى طشـتى و دارايـى تايبـةتى بكريَـت لـة
رِووى ئامــانج و لــة رِووى ش ـيَوازو لــة رِووى بــرى نــةرمى نوانــدن و لــة رِووى
هؤكارة بةكارهيَنراوةكاندا بةم شيَوةية كة لةم خشتةى خوارةوة هاتووة :
16
خشتةى ( )5
خشتةى بةرا وردكردن لة نيَوان دارايى طشتى و دارايى تايبةتى
دارايى تايبةتى دارايى طشتى رِووةكانى جياوازى كردن
ئامــــــاجنى تيَركردنــــــى ئامــــــاجنى تيَركردنــــــى .5لة رِووى ئامانج
ثيَداويستية طشتيةكانة بةبى ثيَداويستى تاك و زيادكردنى
طرنطـــى دان بـــة بةدةســـت سوودى تاكة كةسة.
هيَنانى قازاجنى ئابوورى .
شـ ـيَوازى ديـــارى كردنـــى لة سةرةتادا داهات ديـارى .0لة رِووى شيَواز
خةرجى طشـتى يةكـةم جـار دةكـــات ثاشـــان برِيـــار لـــة
دةطريَتةبــةر ثاشــان داهــاتى ســـــنوورى خةرجيـــــةكانى
طشـــــتى دةخـــــةمليَنيَت و دةدات.
بريارى لةسةر دةدات.
خــاوةن نــةرمى نوانــدنيَكى خــاوةن نــةرمى نوانــدنيَكى
بـــةرزة بـــؤ ـــراوان كردنـــى بـةرز نيـة بـؤ ـراوان كردنـى
سةرضــاوةى داهاتــةكانى بــؤ سةرضــاوةكانى داهــاتى بــة
.4لة رِووى نةرمى نواندن
روو بـــــــةروو بوونـــــــةوةى خيَرايــةكى ثيَويســت بــؤ روو
بـــة رووبونـــةوةى خةرجيـــة خةرجيةكانى.
تايبةتى يةكانى.
ثشــــت دةبةســــتيَت بــــة ثشــــت دةبةســــتيَت بــــة .1لة رِووى هؤكارى
هؤكــارى ناضــاركردن و زيرة هؤكــــارى بــــاوةرثيَكردن و
ملــىَ و جــىَ بــةجىَ كردنــى هةلَبــذاردان و بةكارنــةهيَناى
مــا ى ســةروةرى دةســةالَتة ناضاركردن لة ضاالكى دارايى
لــــة بةدةســــت هيَنــــان و تايبةت .
كؤكردنةوةى داهاتى طشتى.
10
سيَيةم /ثةيوةندى دارايى طشتى بة زانستةكانى تر
دارايى طشتى ثةيوةندى توندوتؤلَى لةطةلَ زير لةزانستةكانى تر هةيـة ،بـةم
شيَوةية:
5ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة ئابوورييةوة:
ئاشــكراية تيَركردنــى ثيَداويس ـتيةكان ئامــاجنى كؤتــايى هةريــةك لــة دارايــى
طشتى و ئابوورية ،بة جياوازى سنور و بازنةى تيَركردن لـة هـةر يةكيَكيانـدا ،
كة ئابوورى طرنطى دةدات بة تيَركردنى ثيَداويسـتى مرييـى جـا ثيَداويسـتى
طشتى بيَت ياخود تاك ،هـةر وةها دارايـى طشـتى طرنطـى دةدات بـة تيَركردنـى
ثيَداويســتية طشــتيةكان ،ليَــرةدا بؤمــان دةردةكــةويَت كــة ثةيوةنــدى نيَــوان
ئــابوورى و دارايــى طشــتى لــة رِووى ئةركــةوة ثةيوةنديــةكى بــةش (دارايــى
طشتى) بؤ هةموو (ئابوورى ) واتـة ثةيوةنـدى بةشـيَ بـة بةشـة طشـتيةكةى،
ضونكة دارايى طشتى بةشيَكة لـة ئـابوورى ،ئـةم ثةيوةنديـةش ثةيوةنديـةكى
دو واليةنةية كة هةريةكةيان كار لة ئةوى تر دةكـات ،بـةالَم لـة رووى هونـةرى
ثةيوةندى نيَوان دارايى طشتى و ئابوورى لة ئـةجنامى هةلَسـتانى دةولَـةت بـة
ئةركةكانى دروست بووة ،هةروةها دياردة دارايةكان دياردةى ئـابووريو ،لـة
بةرئةوةى هيَندة داراييةكان ،وةك خةرجى طشتى و داهاتى طشتى بـريتني لـة
هيَنــدى ئــابوورى ،يــان بــريتني لــة طــؤرِاوةى ئــابوورى .ضــونكة ثيَويســتة
شيكردنةوة داراييةكان بضنة ذيَربـالَى شـيكردنةوى ئـابوورى ئةمـة لةاليـةك لـة
اليةكى تر سياسةتى دارايى و سياسةتى ئابوورى دوو رِووى يةك دراون.
0ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بةياساوة:
ياسا ( )Lawهؤكاريَكة بـؤ ريَكخسـتنى ذيـانى كؤمـةلطا لـة هـةموو بـواريَكى
ضاالكى مرية ،دارايى طشتية ثةيوةنديـةكى تونـدو تـؤلَى هةيـة لةطـةلَ ياسـا
لةبةر ئـةوةى هـيض ضـاالكيةكى دارايـى نييـة بـةبىَ ياسا،ضـونكة هـيض داهاتيَـ
دةستةبةر ناكريَت ئةطةر بة ياسا نةبيَت و ،هيض خةرجيـةك تايبـةت ناكريَـت و
خةرج ناكريَت مةطةر بةياسا نـةبيَت ،هـةروةها بريـاردان و رِيَثيَـدانى بودجـةش
بة ياسا دةبيَت ،ليَرة دا دةتوانريَـت ثةيوةنـدى نيَـوان دارايـى طشـتى و ياسـا
بةم ضةند خالَة روون بكريَتةوة -:
20
أـ اليةنى تيؤريى لة دارايى طشتى وةك خةرجى و بـاج ئـةو بنـةماو ياسـايانة
بــةريَوةيان دةبــةن ،كــة دةتوانريَــت جيَبــةجىَ بكريَــت كــة ثيــان دةطوتريَــت
(قواعـد التشـريا املـار ) ،كـة ئةمـةش بريتيـة لـة كؤمـةلَي ياسـا كـة لةاليــةن
دةســةالَتى ياســا دانانــةوة ثةســةند كــراوة ،ليَــرةدا اليــةنى جيَبــةجىَ كــةر
ثةيرةويان دةكات لة بةريَوةبردنى كاروبارى دارايى لة رووى بةدةست هيَنـانى
داهــات و خــةرج كردنــى خــةرجى و ئامــادةكردنى و جيَبــةجىَ كردنــى بودجــة
دواترية ضاوديَرى كردنى .
ب ـ ياساى دةستوورى زيربةى وآلتـان ضـةند دةقيَكـى دارايـى بنجينـةيى لـة
خؤ دةطريَت كة دةسةالَتةكانى دةسةالَتى ياسا دانان و جيَبةجىَ كردن ديـارى
دةكات لة ب وارى ئامادةكردنى بوودجة و مؤلَـةت ثيَـدانى و جيَبـةجى كردنـى ،
هةروةها لة بوارى برياردان لة باج و قةرزكردن و قةرز وةرطرتو .
ج ـ دارشـتنى بـاج ،طـرنطرتيو بةشـى دارشـتنى داراييـة ،كـة وةك ياسـايةك
دةردةضيَت،بة شيَوةيةك كة هيض باجيَ بـةبىَ ياسـا نابيَـت ،كـة بةشـيَوةيةك
ه ةموو اليةنةكانى باج ريَ دةخات لة رِووى جؤرو نرخ و ضـؤنيةتى وةرطـرتو و
كاتى وةرطرتو ،هةروةها س اى دانـاوة بـؤ سةرثيَضـى كـةران لـة دانـى بـاج ،
بةم شيَوةية ئةطـةر ياسـا ئامـاجنى بـة دةسـت هيَنـانى دادثـةروةرى بيَـت بـة
مانايةكى طشتى يان دروسـت كردنـى جؤريَـ لـة هاوسـةنطى لـة نيَـوان تـاك و
كؤمةلَ .بةم جـؤرة دارايـى طشـتية ئامـاجنى تيَركردنـى ثيَداويسـتى طشـتيةو
بةدةســت هيَنــانى يةكســانية لــة ريَطــاى سياســةتى دارايــى بــة هــةردوو بــالَى
خةرجى طشتى و باج.
4ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة سياسةتةوة
زانســتى سياســى ( )Political Scienceزانســتيَكة طرنطــى دةدات بــة
ضــاوديَرى كردنــى و بــةرِيَوةبردنى كاروبــارى ميلــةت لــة هــةموو رِوويةكــةوةو،
طرنطى دةدات بة ليَكؤلينةوة لةسيستةمى دةسـةالَت و ثةيوةنـدى دةسـةالَتى
طشتى بة دةسةالَتةكانى ترو ،ثةيوةندى دةسةالَت بة كؤمـةالَنى خـةلَ ،بـةالَم
زانستى دارايى طشـتى طرنطـى دةدات بـة ليَكؤلينـةوةو ديراسـةكردنى ضـاالكى
دارايـى دةولَـةت لـة خـةرجى و داهــات و بودجـة لـة ثيَنـاوى دةســتةبةركردنى
21
ئاماجنةكانى سياسةتى دارايى كة بريتني لة ئاماجنى ئابوورى و كؤمةالَيـةتى و
سياســى ،كةواتــة ثةيوةنــدى نيَــوان ئــةو دوو زانســتة ثةيوةنديــةكى ئــالوطؤر
كةرو تةواوكةرى يةكرتية ،ضونكة بودجـة ئاويَنةيـة كـة ةلسـة ةى سيسـتةمى
سياســى ( )Political systemدةولَــةت دةردةخــات لــة دةســتةبةركردنى
ئاماجنى ئابوورى و كؤمةالَيةتى و سياسـى ،لةبـةر ئـةوةى قـةبارةى خـةرجى
طشتى و داهاتى طشتى لـة وآلتىكـى سـةرمايةدارى جيـاوازة لةطـةلَ وآلتىكـى
سؤشياليســتى ،هـــةروةها لـــة نيَــوان وآلتىكـــى ســـةرمايةدارى دىـــوكراتى
وآلتىكــى داثلؤس ـيَنةرو ديكتــاتؤرى جودايــة ،هــةرةوها لــة نيَــوان دةولَــةتى
سؤشياليســتى ناوةنــدى و دةولَــةتى سؤشياليســتى نــا ناوةنــدى جيــاوازة ،
كةواتة سيستةمى سياسى كاريطةرى هةيـة لـة سـةر دارايـى طشـتى و ،جـارى
واش هةيـة طر تـى دارايــى دةبيَتـة هـؤى طــؤرِانى حكومـةت و الدانـى ،ليَــرةدا
بؤمــان رِوون دةبيَتــةوة كةزانســتى دارايــى طشــتى طرنطــى دةدات بــة دارايــى
دةولَــةت و ،زانســتى سياســى طرنطــى بــة حكومــةت و دامــةزراوةى سياســى
دةدات.
1ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة ذميَريارييةوة:
ليَكؤلينةوة لة بابةتى دارايى طشتى بة شـيَوةيةكى طشـتى و بابـةتى بـاج بـة
شـيَوةيةكى تايبــةتى بــةوة دةطـات طرنطــى بــدات بــة شـيَوةكانى ذميَريــارى و
وردبينـى لــة هــةذماركردنى قــازانج و زيــان و لــة هــةذماركردنى ــةوتان بـووان
( )Depreciationو ســةرذميَرى كردنــى ئـــةو كــةلو ثةالنـــةى كــة هـــةن و،
ريَكخسـتنى ذميَـرةى كؤتــايى و بودجـةى ثــريذة بازرطـانى و ثيشةســازيةكان،
هةروةها ئامادةكردنى بودجةى طشتى دةولَـةت و جيَبـةجىَ كـردن وضـاوديَرى
كردنى ،كة ئةمانة زير طرنطو بةتايبـةتى دةضـنة خانـةى ذميَرةيـارى دارايـى .
بةتايبـةتى ذميَريـارى حكـومى طرنطــى دةدات بـة كـردارة دارايـةكان لــةداهاتى
طشتى و خـةرجى طشـتى و ئامـادةكردنى بودجـةى طشـتى ،كـة هةلَدةسـتيَت
بةثيَشكةش كردنى خةمالندنى داهاتى ضاوةروان كراو خةرجى طوجنـاو لةسـةر
شيَوةى بودجـةى بضـووك لةاليـةن سـةرجةم دامـةزراوةكانى دةولَـةت ،دواتـر
بـةرز كردنـةوةى بـؤ دةســةالَتى دارايـى كـة بريتيـة لــة وةزارةتـى دارايـى ئــةو
22
وةزارةتة هةلَدةستيَت بة كؤكردنةوةى سةرجةم بودجة بضـووكةكان لـة ثيَنـاو
بة دةست هاتنى بودجةيةكى طشتى ،بـةم شـيَوةية بؤمـان رِوون دةبيَتـةوة ،
كـة دارايـى طشـتى لــة سـةرجةم قؤناغـةكانى ثشــت دةبةسـتيَت بـة ذميَريــارى
(.)Accounting
1ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة ئامارةوة
زانستى ئامار ( )Statisticsطرنطى دةدات بة ليَكؤلينـةوةى داتـا و ،زانسـتى
ئامار لة ريذطـارى ئيَسـتاماندا هـيض ليَكؤلينةوةيـةك لـة هـيض بواريَـ ناتوانيَـت
دةستبةردارى بيَت و بة كارى نةهيَنيَت ،لـة دارايـى طشـتى دةبيـنني خـةرجى
طشتى و داهاتى طشتى و بودجة ثيَة جيَبةجى كـردن تـةنها بـريتني لـة ضـةند
ذمارةيــةكى خــةمليَنراو ،ليَــرةدا ئامــار يارمــةتيدان دةدات لــة خةمالنــدنى
خةرجى طشـتى و تايبـةت كردنـى لـة بـوارة جـؤر بـةجؤرةكانى بـةكارهيَنانى،
هـةروةها يارمــةتيدان دةدات بــؤ خةمالنــدنى داهــاتى طشــتى و ئامــار زانيــارى
طـرن و دروسـت دةدات بـة داريَـذةرانى سياسـةتى دارايـى ،وةك خةمالنــدنى
دةسهاتى نةتةوةيى و دابةشكردنى و ثيَكهاتةى دانيشتوان و ذمارةيـان ......
هتد ليَرةدا بؤمان روون ،دةبيَتـةوة كةثةيوةنـدى تونـدو تـؤلَ هةيـة لـة نيَـوان
ئامارو دارايى طشتى.
5ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة زانستى كؤمةالَيةتيةوة
زانستى كؤمةالَيةتى ( )Sociologyطرنطى دةدات بـة ليَكؤلينـةوى سروشـتى
كؤمــةلَ و ثيَشــكةوتو و هةلَســوكةوتى كؤمةالَيــةتى ،بــة ئامــاجنى ضاكســازى
كؤمةالَيــةتى و ثيَشــكةوتنى كؤمــةلَ و ضــاكردنى هةلَســوكةوتى كؤمــةلَطا ،لــة
هـةمان كاتــدا ئامــاجنى دارايــى طشــتى بريتييـة لــة ثيَشــكةش كردنــى خ مــةت
طوزارى طشتى لة ثيَناو دابني كردن و تيَركردنـى ثيَداويسـتى طشـتى كؤمـةلَطا،
كةواتة ئاماجنى دارايى طشتى بةرزكردنةوةى ئاستى خؤشطوزةرانى كؤمةلَـة ،
ضونكة ئاماجنى ضاالكى دارايى ثيَشكةوتنى ذيـانى كؤمـةلَ و دةسـتةبةركردنى
هاوسـةنطى كؤمةالَيةتيــة ( ، )Social Equilibriumكاريطــةرى داراي طشــتى
لةسةر كؤمةلَ ثيَشكةوت و طؤراو بة ثيَشكةوتو و طؤرانى رِيلَى دةولَةت .
23
ضوارةم /تومخةكانى دارايى طشتى
دةولَــةت بــؤ ئــةوةى بــة ئةركــةكانى هةلَبســتيَت كــة بــريتني لــة تيَركردنــى
ثيَداويستية طشتيةكان ،دةبيَت دارايةكى هةبيَت كة كـاالَو خ مةتطوزاريـةكانى
ثيَبكريَت بةم دارايـةش دةطوتريَـت خـةرجى طشـتى و ،بـؤ دابـني كردنـى ئـةم
خةرجيانة دةولَةت هةلَدةسـتيَت بـة ليَنينـى بةشـ َي لـة بةرهـةمى نةختينـةى
نةتةوةى ئةم لريِِِينةش ثيَى دةطوتريَت داهـاتى طشـتى كـة زير شـيَوة لـة خـؤ
دةطريَت وةك بـاج ،رسـوم ،قـةرز ،كؤمـةك ،داهـاتى مـولكى دةولَـةت ...
هتد بؤ ئـةوةى دةولَـةت لةسـةر ثريطراميَـ ئـية و كارةكـانى بـةريَوةببات ،
هةلَدةستيَت بة ريَكخستنى خـةرجى و داهاتـةكانى ،لـة ريَطـاى ديـارى كردنـى
ضاالكيةكانى لة ماوةى سالَيكدا ،ئـةوية بـة بـرِى خـةرجى ثيَويسـت بـؤ ئـةم
ضاالكيانة و خةمالَندنى داهاتى ضـاوةرِوان كـراو ،ليَـرةدا يةكخسـتنى داهـات و
خــةرجى لــة بةلَطةنامةيــةك دا خــؤى دةســةثيَنيَت كةثيَــدةوتريَت بودجــةى
طشتى ،بةم شـيَوةية دةتـوانني تومخـةكانى دارايـى طشـتى ديـارى بكـةيو كـة
بريتني لة:
Public Revenue داهاتى طشتى
Public Expenditure أ .خةرجى طشتى
Public Budget ب .بودجةى طشتى
24
بــؤ زيــاتر رِوون كردنــةوةى ،ئــةم شـيَوةية دةخةينــة رِوو ،بــؤ دةرخســتنى
ضاالكى دارايى دةولَةت و ثيَكهاتةكانى دارايى طشتى
25
دةردةكةويَت ،كة دارايى طشتى بة سىَ قؤناغى سةرةكى دا طوزةرى كـردووة
وةك لةم هيَلكاريةى خوارةوة رِوون دةبيَتةوة -:
سةرضاوةى ئةم هيَلكاريية :د .نوزاد عبدالرمحن اهليتى ،د.منجد عبدالطيف اخلشاىل ،املدخل
احلديث فى اقتصااديا املالياا الماماا ،دار املنااج لننشار لالتوزيا ،األردن .الطبماا اول ،
، 6002ص .62
26
،لةبةر ئةوة دارايى طشتى لة قؤناغى دارايى سةربةخؤ طـؤرِا بـؤ دارايـى ئـةرك
دار و دواتر دةركةوتنى ثالنى دارايى بةم شيَوةى خوارةوة -:
يةكةم :بريى دارايى كالسيك ( بىَ اليةن ،سةربةخؤ )
سيستةمى دارايى دةربرِينيَكى رِاستةقينةى ةلسة ةى سياسية كـة دةولَـةت
بــةريَوة دةبــات لةبةرئــةوة دارايــى طشــتى ســةربةخؤ لةباوةشــى سيســتةمى
سياسى لة داي دةبيَت كة بريتية لة دةولَةتى ثاريَ ةر ،كة دامـةزراوة لةسـةر
بناغـــةى ةلســـة ةى تـــاك يـــان سيســـتةمى ئـــابوورى ئـــازاد و ،بـــؤ زانينـــى
طرىانــةكانى دارايــى بــيَ اليــةن ثيَويســت دةكــات طرىانــةكانى سيســتةمى
ئابوورى ئازاد ب انني ،ئةم بريو رِاية ثشت دةبةستىَ بة طرىانـةكانى بـريديزى
ئــابوورى كالســيكى لــة مــاوةى 5115تــاكو ( 5140-5101قــةيرانى بــيَ
بازارِى) ( )Depressionكة هةليَنجراوى ئةم طرىانةية.
أـ دةست نة خستنة ناو كارو بـارى ئـابوورى لةاليـةن دةولَـةت ،واتـة خسـتنة
رِوو خواست دروست دةكات .
ب ـ ئــازادى كــةرتى تايبــةت لــة هةلســوكةوت كــردن لــة ســةرجةم ضــاالكية
ئابوورية جؤراو جؤرةكان .
ج ـ بة طةرِخستنى تةواو بؤ هؤكارةكـانى بةرهـةم هيَنـان ( جـيَطريى بةرهـةم )
ئةم طرىانانة خةسلَةتيَكى بىَ اليةنانةى بـة دارايـى كشـتى بةخشـى ،بـةوةى
كـة ضـاالَكى دارايـى دةولَـةت تيَكـة َل بـة ضـاالَكى ئـابوورى نابيَـت لـة كـاتى
بووذانةوةو لة كاتى ناالَندن لة دةست قةيرانى بىَ بازارِى و ثوكانةوة .
* خةرجى طشـتى -:لـة بـريى دارايـى كالسـي طرنطـى بـة خـةرجى طشـتى
دةدريَت ثيَة داهاتى طشتى لـة خةمالنـدن و ثشـت ثـىَ بةسـنت ،وة خـةرجى
طشتى زير سنووردار و كةمـة لةبةرئـةوةى دةولَـةت لـة بـريى دارايـى كالسـي
هةلَدةستيَت بـة خـةرج كـردن لـة ثيَنـاو ثـيَة كـةش كردنـى خ مـةت طـوزارى
طشـتى لـة ثيَنـاو تيَركردنـى ثيَداويســتية سـةرةكيةكان كـة بـريتني تـةنها لــة (
ئاساية ،ثاريَ طارى كردن ،دادثةروةرى ) .
22
* داهاتى طشتى -:داهاتى طشتى لـة بـريى دارايـى كالسـي ثيَـ ديَـت لـة
داهـاتى بـاج ورسـوم تـةنها و ،ثشــت بـةداهاتى مـولَكى دةولَـةت و ،قــةرز و ،
دةركردنى ثارةى نوىَ نابةستيَت .ليَرةدا ثيَويستة نةبوونى ئةم داهاتـة رِوون
بكةينةوة -:
أ .نةبوونى داهاتى مولَكى دةولَةت لة بريى دارايى كالسي :
دةولَةت لة بريى دارايى كالسي خاوةنى هيض موولكيَ نى يـة ،لةبـةر ئـةوة
هــيض داهــاتيَكى دةســت ناكــةويَت كــة بض ـيَتة خانــةى ئــةم جــؤرة داهاتانــة ،
لةبةرئـةوةى ئةطـةر دةولَــةت خاوةنـداريَتى ئـةم جــؤرة مولكانـة بكــات ،وةك
(كارطـة ،كيَلطــة .....،هتــد ) دةبيَتـة هــؤى كيَنكـىَ لةطـةلَ كــةرتى تايبــةت ،
كــةوا لـــة دةولَـــةت دةكـــات هةلبســـتيَت بـــة ديـــارى كردنـــى نـــرخ و كريِِنـــى
هؤكارةكانى بةرهةم هيَنان ،ئةمانة هةمووى دةبيَتة هؤى دةسـت تيَـوةردانى
دةولَــةت لــة ضــاالكى ئــابوورى ،كــة ئةمــةش لةطــةلَ طرىانــة ســةرةكيةكانى
بريديزى ئابوورى كالسي ناطوجنىَ ،كة بريتية لة دةست نةخسـتنة كاروبـارى
ضاالكى ئابوورى لةاليةن دةولَةت .
ب.نــةبوونى قــةرز ،وةك سةرضــاوةيةكى داهــاتى طشــتى لــة بــريى دارايــى
كالسي كاتيَ دةولَةت قةرز وةردةطريَت لة خةلَكانيَ كة ثاشـةكةوتيان هةيـة
دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى ثاشةكةوت ،ئةمةش وادةكـات وةبـةرهيَنان كـةم
ببيَتـــةوة ( بـــريديزى كالســـي جـــةختى لـــة وة دةكاتـــةوة ،كـــة هـــةموو
ثاشــةكةوتيَ دةبيَتــة وة بــةرهيَنان ) كــة ئةمــةش كاريطــةرى خراثــى دةبيَــت
لةسةر رِادةى طةشةى ئابوورى ،ئةمةش هةموو واتة دةسـت خسـتنة ضـاالكى
ئابوورى كة ثيَضـةوانةى طرىانـة سـةرةكيةكةى بـريديزةى ئـابوورى كالسـيكة
كة دةست نةخستنة ناو كاروبارى ئابوورى ية لةاليةن دةولَـةت .لةاليـةكى تـر
بريديزى كالسي جةختى لةسةر ئةوة دةكاتةوة كة قـةرز دةبيَتـة هـؤى طـران
كردنى سةرشانى نةوةى داهاتوو ،كة ئةمةش بةسةثاندنى باجى نـوىَ دةبيَـت
،ياخود بـة زيـادكردنى نرخـى بـاج كـة هةيـة ،كـة ئةمـةش دةبيَتـة سةرشـان
26
قورســكردنى نــةوةى داهــاتوو كــة كــار لــة ئــازادى و هةلَســوكةوت و ضــاالكى
ئابووريان دةكات ئةمة لةاليةك لة اليـةكى تـر واتـة دةسـت خسـتنة كاروبـارى
ئابوورى .
ج .نةبوونى دةركردنى ثارةى نوىَ لة بريى دارايى كالسي .
بة بؤضوونى بريى ئابوورى كالسي هؤكارةكـانى بةرهـةم هيَنـان بـة تـةواوى
بة طةرِ دةخريَت كة ،ئةمةش دةبيَتة هؤى جيَطريى بةرهـةمى نةتـةوةيى ئةمـة
لةاليةك لةاليةكى تر جيَطريى ئا لوطؤر كردن لـة مـاوةى كـورت خايـةن ،لةبـةر
ئةوة هةرزيادبوونيَ لة خستنةرِووى دراو ( دةركردنـى ثـارةى نـوىَ ) دةبيَتـة
هؤى زياد بوونى ئاستى طشتى نـرخ بـة شـيَوةيةكى رِاسـتةوخؤ ،كـة ئةمـةش
ناطوجنىَ لةطةلَ طرىانة سةرةكيةكانى بينديزى داراي كالسي .
د .بة باشرت زانينى باجى بة كارهيَنان لة سةر باجى ثاشةكةوت
بريديزى ئابوورى كالسي بؤ ئةوةى ثاريَ طارى لةسةر ثاشـةكةوت بكـات بـة
باجى بة كارهيَنـانى بـة باشـرت زانيـوة لـة بـاجى ثاشـةكةوت ،واتـة بـاجى نـا
رِاستةوخؤى ثىَ ثةسةندتر بووة لة باجى رِاسـتةوخؤ .لةسـةر ئـةو بنةمايـةى
كة هةموو ثاشةكةوتيَ دةبيَتة وةبةرهيَنان .
بودجةى طشتى :لة بريى دارايى كالسي بودجـةى طشـتى سـنوورداربوو ،
بةوةى كة ثيَ دةهات لة خـةرجى ئاسـايى و داهـاتى ئاسـايى ،وةك بامسـان
كرد ثشتى نة دةبةست بة داهاتى مولكى دةولَةت و قـةرزو دةركردنـى ثـارةى
نوىَ .كةواتة بودجة ديارى كراوة لة ئاسـتيَكى ن مـى داهـات و خـةرجى ،كـة
ثيَويست بوو دوو مةرجى تيَدا دةستةبةربيَت ،وةك-:
أ .ثيَويستة بودجة لة ئاستيَكى ن م بيَت ،بةو مانايةى كة ثيَويسـتة داهـاتى
طشتى و خةرجى طشتى لـة نـ مرتيو ئاسـت دابـو ،واتـة ثيَـ ديَـت لـة برِيَكـى
كةمى داهات و خةرجى .
ب .ثيَويستة بودجة ساالَنة يةكسان بيَت .
20
ليَرة دا بؤمان رِوون دةبيَتةوة ،كة ئاماجنى دارايـى طشـتى لـة بـريى دارايـى
كالسي تةنها بريتية لة ئاماجنى دارايى ،كة بةدةست هيَنانى داهاتة لـة ثيَنـاو
دابــني كــردن و ثرِكردنــةوةى خةرجيــة طشــتيةكان ،كــة دةولَــةت خــةرجيان
دةكات لة ثيَناو ثيَشـكةش كردنـى خ مـةت طوزاريـة طشـيتةكان بـؤ تيَركردنـى
ثيَداويستية طشتيةكانى وةك ( ئاساية ،بـةرطرى ،دادثـةروةرى ) واتـة هـيض
ئاماجنيَكى ئابوورى نية جطة لة ئاماجنى دارايى نةبيَت .
30
ليَرةدا بة ثيَويست دةزانريَت كة قةيرانى بىَ بازارى رِوون بكةينةوة-:
قةيرانى بيَ بازارى Depression .5
ى بـازارى واتــة خسـتنة رِوويـةكى زير و طـةورة بةرانبــةر
سـةرةتا قـةيرانى بـ َ
خواستيَكى طشتى كةم .واتة خستنة رِووى طشتى طةورة تربيَـت لـة خواسـتى
طشتى
خستنة رِووى طشتى > خواستى طشتى
Aggregate Demand < Aggregate Supply
ضارة سةرى ضؤن دةكريَت -:
خةرجى
طشتى
داهاتى دارايى طشتى دةستيَوةردانى ضاكسازى
طشتى دةولَةت
بودجةى
طشتى
ضــارة ســةرى كينـ ى لــة ريَطــاى زيــادكردنى خــةرجى ()Expenditures
ياخود كةم كردنةوةى باج (. )Tax
أ .زيادكردنى خةرجى ح كـومى كـة بـة شـيَكى سـةرةكى و طـةورةى خـةرجى
نةتةوةى ثيَ دةهيَنيَت ،دةبيَتة هؤى زياد بـوونى دةسـهات ( )In Comeو
،دروســـــــــت بـــــــــوونى توانـــــــــاى كـــــــ ـرِيو و ،زيـــــــــاد بـــــــــوونى
بـةكارهيَنان( )Consumptionو ثاشــان زيــاد بـوونى خواســتى طشــتى بــةم
شيَوةية -:
31
ب .كةم كردنةوةى بـاج دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى دةسـهات (،)In Come
ئةمــةش دةبيَتــة هـــؤى دروســت بــوونى توانـــاى كــرِيو ( Purchasing
،)Powerكـة توانـاى كـرِينية زيـاد بـوو ،ئــةوة بـةكارهيَنان زيـاد دةبيَــت و
دواجارية خواستى طشتى ( )Aggregate Demandزياد دةبيَت .
32
كةواتة ليَرة دا لة ريَطـاى زيـادكردنى خـةرجى طشـتى و كـةم كردنـةوةى بـاج،
دةولَةت ئةم باروديخة ضارةسةر دةكات ،بةالَم لة كاتى زياد بـوونى خواسـتى
طشتى بةسةر ئاستى بة طةرِحستنى تةواو دةولَةت ثةنا دةبات بؤ زياد كردنـى
بــاج و كــةم كردنــةوةى خــةرجى بــة ئامــاجنى كيَشــانةوة و هةلَدــذينى توانــاى
كرِينى زياد لة ثيَويست .
.0هاوسةنطى ئابوورى نةتةوةى شويَنى هاوسةنطى دارايى طرتةوة
بريديزى دارايى كالسي هاوسةنطى بودجـةى طشـتى ( Balanced Public
)Budgetدةخواســت كــة بــريس بــوو لــة يةكســان بــوونى داهــاتى طشــتى و
ى ثةنابردنـة بـةر سةرضـاوة نـا ئاسـايةكانى داهـات ،وةك خةرجى طشتى بـةب َ
قــةرز ( )Loanو دةركردنــى ثــارةى نــوىَ ،دةركــةوتنى قــةيرانى ئــابوورى
سةملاندى كة هاوسةنطى خودى هيض بنةمايـةكى نييـة ،كـة ئةمـةش واى كـرد
هاوسةنطى ئابوورى شويَنى هاوسةنطى دارايى بطريَتةوة ،واتـة ئةطـةر بودجـة
لــة كــاتى كــورت هيَنــان بيَــت يــاخود زيَــدةطى طــرن نيــة طــرن ئةوةيــة كــة
ئابوورى بةبىَ هةالَوسـان و بـةبىَ ثوكانـةوة بيَـت ،ضـونكة دةكريَـت لـةكاتى
ثوكانــةوةى كــورت هيَنــان لــة بودجــة دروســت بكريَــت و لــة كــاتى هةالَوســان
زيَدةطى دروست بكريَـت كةواتـة هاوسـةنطى بودجـة طـرن نيـة و سةرضـاوةى
دابني كردنى داهاتية طرن نية بةلَكو هاوسةنطى ئابوورى طرنطة .
لةمةوة هةرييةك لـة ضـةمكى بودجـةى طشـتى و داهـاتى طشـتى و خـةرجى
طشتى طؤرِان بةم شيَوةية-:
خــةرجى طشــتى -:ليَ ـرة دا كين ـ جــةخت لةســةر ثيَويســت بــوونى
زيادكردنى خةرجى طشتى كردةوة ( خـةرجى رِاسـتةقينةو خـةرجى بةرضـاو )
لة ثيَناو زياد كردنى دةسهات كة خؤى دةنويَنيَـت لـة دروسـت بـوونى توانـاى
كرِيو و ثاشانية زيادبوونى بةكارهيَنان ،ثاشان زيـادبوونى خواسـتى طشـتى
،ليَرةدا خةرجى طشتى راوان بوو و خةسلةتى دةست تيَخسـتنى وةرطـرت .
واتة وةك هؤكاريَ بةكارهات بؤ دةست خستنة كاروبارى ئابوورى
33
داهــاتى طشـــتى -:داهـــاتى طشـــتى ـــراوان بــوو بـــة لـــة خـــؤ طرتنـــى
سةرضــاوةكانى تـــرى داهـــات وةك قـــةرزو دةركردنـــى ثـــارةى نـــوىَ ،كـــةم
كردنةوةى باج و زيادكردنى خةرجى بةكارهاتو بـؤ ضارةسـةر كردنـى قـةيرانى
بــىَ بــازارى ،كــة ئةمــةش واى كــرد كــورت هيَنــان لــة بودجــة رِووبــدات و ،
ثيَويســتيةكى زير بــؤ ثركردنــةوةى ئــةم كــورت هيَنانــة دروســت بيَــت ،بــةم
شيَوةية داهـاتى طشـتى ـراوان بـوو تـا واى ليَهـات قـةرزو دةركردنـى ثـارةى
نويَشى لة خؤطرت ،سةرةرِاى سةرضاوةكانى ترى داهات وةك باج و رسوم.
بودجــةى طشــتى -:لــةوةى رِابــردوو تيَبينيدــان كــرد كــة كينــ ثشــت
دةبةســتيَت بــة دروســت بــوونى كــورت هيَنــان لــة بودجــة ( كــورت هيَنــانى
مةبةست دار) ( احلج املقصود ) ،كة هةلَدةستيَت بـة زيـادكردنى خـةرجى و
كةم كردنةوةى داهات لة ثيَناو ضارةسةر كردنى قـةيرانى بـىَ بـازارِى ،ليَـرةدا
ثيَضةوانةى بريى دارايـى كالسـيكة رِووى هاوسـةنطى سـاالَنةى بودجـة .بـةالَم
يـــةك دةطريَتـــةوة لـــة هاوســـةنطى بودجـــة لةطـــةلَ بـــريى كالســـي ،بـــةالَم
بةشيَوةيةكى خور (الدوري)
سيَيةم /ثالنى دارايى -:ئةم شيَوازة دارايية لة بـريى مـاركس سـةرى هةلَـدا
لــة ريَطــاى قوتاةانــةى سؤشيالســتى كــة ريَطــةى بــة دةولَــةت دةدات رِير
دةولَــةتى بةرهــةم ه ـيَو ببينيَ ـت ،واتــة ببيَتــة خــاوةنى هؤكارةكــانى بةرهــةم
هيَنان و دابةش كردن و بةرثرس بوون لة هاوسةنطى نيَـوان ليَشـاوى دارايـى و
ليَشاوى كاالَو خ مـةت طـوزارى ،كـة ئةمـةش وا دةكـات دارايـى طشـتى ببيَتـة
بةش ـيَ لــة ثالنــى ئــابوورى طشــتى و دارايــى طشــتى بض ـيَتة ذيَــر بــالَى ثالنــى
ناوةندى .
سيَيةم:ضةمكى دارايى طشتى لة وآلتانى دواكـةوتوو (Underdeveloped
)Countries
سيســتةمى ئــابوورى بــة يــةكيَ لــة هؤكــارة كاريطــةرةكانى ديــارى كردنــى
بازنةى دارايى طشتى دادةنريَت ،هةروةها رِير دةولَـةت لـة ضـاالكى ئـابوورى
34
ديارى دةكات و ،ثلةى نةشو واى ثيَكهاتةى ئابوورى كاريطـةرى رِاسـتةوخؤى
هةيــة لةســةر سيســتةمى دارايــى ،هــةروةها لــة ديــارى كردنــى رِوخســارو
ئاماجنةكانى و ،رِير دةولَةت بـة ثيَـى ثيَشـكةوتنى ئـابوورى كؤمةاليـةتى لـة
وآلتى بؤ وآلتىكى تر دةطؤرِيَت ،لةبةر ئةوة تاكو بتـوانني سروشـتى دارايـى
طشتى لة وآلتانى دواكةوتوو ب انني ثيَويستة خةسلةتةكانى وآلتانى دواكـةوتوو
رِوون بكةينةوة :
يةكةم /خةسلةتةكانى وآلتى دواكةوتوو :
وآلتانى دواكةوتوو هاوبةشو لة ضةند خةسلةتيَكدا :
.5ن مى دةسهاتى نةتةوةى و تاك و خراثى دابةشكردنى.
.0بةرزى رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنان و ن مى رِادةى ئـارةزوو ثاشـة كـةوت
كردن .
.4ن مــى ئاســـتى وةبــةرهيَنان ،ئـــةوةى كـــة هةميشــة لـــة وةبـــةرهيَنانى
خانووبةرة و زيَرِ و دراوى بيانية لةبةر نةبوونى ئارامى سياسى و ئابوورى .
.1نةبوونى بازارِى دارايى و نةختينةيى يان دواكةوتنى و ،الوازى دامـةزراوة
بانكى و دارايةكان .
.1ثاشكؤى ئابوورى.
.5زالَ بــوونى كــةرتى كشــتوكالَ و خــةري بــوونى دةســتى كــارى زير لــةم
كةرتةدا .كة بةكةرتيَكى سةرةكى دادةنريَت .
.1هةذارى كة كوشندةتريو دةردة تووشى وآلتانى دواكةوتوو هاتووة .
.4نةبوونى ثةيوةندى ثيَشينةى و ثةيوةندى ثاشـينةى لـة نيَـوان سـةرجةم
كةرتةكانى ئـابوورى ،واتـة ( االخـتالالت اييكليـة ) نـا هاوسـةنطى ثيَكهاتـةى
ئــابوورى .بــةم ش ـيَوةية نــةبوونى ذيَرخــانيَكى ئــابوورى ثتــةو دةبيَتــة هــؤى
نةبوونى ذيَرخانيَكى دارايى ثتةو .
35
دووةم /سيستةمى دارايى لة وآلتانى دواكةوتوو
ليَرةدا ثةيوةنديةكى توندو تـؤل َ هةيـة لـة نيَـوان بناغـة و بنـةماى ئـابوورى
دةولَـةت لةطـةل بنـةماى دارايـى ،هةرضــةندة بنـةماو بناغـةى ئـابوورى ثـيَة
بكــةويَت ئةوةنــدة بنــةماى دارايــى ثــيَة دةكــةويَت ،لةبــةر ئــةوة وآلتــى
دواكــةوتوو دةناليَنيَــت لــة دةســت داتــةثني و دارِوخــانى بناغــةى ئــابوورى
بةهةمان شيَوةش بناغةى داراييان بةم شيَوةية دةردةكةويَت .
أ .داهـاتى طشــتى -:ناالنـدن لــة دةســت كـةمى داهــاتى طشـتى كــة هؤكــةى
دةطةريَتةوة بؤ كةمى داهاتى باج بة شيَوةيةكى طشتى و كةمى داهـاتى بـاجى
دةسهات .
ب .خةرجى طشتى -:خةرجى طشتى هةردةم زيـاترة لـة داهـاتى طشـتى كـة
ئةمةش كورت هيَنانى ليَ دروست دةبيَت ،هؤى دواكةوتنى دارايـى طشـتى بـؤ
ئةم ضةند خةسلةتة دةطةريَتةوة -:
.5ن مى ريَذةى ليَنِينى باج
يـةك لــة خةســلةتة ســةرةكيةكانى سيسـتةمى بــاج لــة وآلتـانى دواكــةوتوو ،
ن مى رِيَذةى لينِينى باجية لة ضاو بةرهـةمى نةتـةوةى طشـتى ،كـة لـة (%02
) %01 -تىَ ناثةريَت .
.0ن مى ريَذةى بةشداربوونى باجى راستةوخؤ لة داهاتى طشتى
باجى رِاستةوخؤى سةثيَنراو بةسةر دةسهات و سةرماية ريَذةيـةكى كـةم لـة
داهاتى طشتى دةولَةت ثيَ دةهيَنيَت ،ئةمةش بؤ ن مـى دةسـهاتى نةتـةوةى
و تاكة كةسى دةطةرِيَتةوة و ،راوانى كـةرتى كشـتوكال َ و ن مـى بةرهـةمى و
،طرانى سةثاندنى باج بةسةر دةسهاتى كشتوكالَى .
.4زالَ بوونى باجى نا رِاستةوخؤ -:
لة بـةر ن مـى دةسـهاتى نةتـةوةى و تاكـة كةسـى و ،ن مـى بةشـدارى بـاجى
رِاستةوخؤ لة داهاتى طشـتى ،وا لـة وآلتـة دواكـةوتووةكان دةكـات ثشـت بـة
بــاجى نارِاســتةوخؤ ببةســنت ،ئةمــة بــؤ ئــةو هؤيانــةى كــة بامســان كــرد
36
دةطةرِيَتةوة ،جطـة لةمـةش بـةرزى رِادةى ئـارةزووى بـة كارهيَنـان و ريَـذةى
زيرى بازرطــانى دةرةكــى لةبةرهــةمى نةتــةوةى و ،بــةرزى بــاجى طــومرطى ،
لةبةر ئةوةى سةثاندنى ئةم جؤرة باجة ثيَويست بة توانايةكى كـارطيَرى بـةرز
نية .
.1ن مى توانستى كارطيَرى باجى و ن مى هؤشيارى باجى
نةبوونى كاديرى هةنةرى و كارطيَرى بة توانـا ،كـة بتوانيَـت بةرثرسـياريةتى
جىَ بةجيَكردنى ياسايى باج لة ئةستؤ بطريَت ،ئةمة بةيـةكيَ لـة كؤسـثةكانى
بةردةم دةستةبةركردنى ئاماجنةكانى سياسةتى باجى دادةنريَت ،لـة اليـةكى
تــر نــةبوونى هؤشــيارى بــاجى لةاليــةن خــةلَ كــة هــةردةم لــة هــةولَى خــؤ
دزينـةوةدان ،ئــةوية لــة بةرنــةبوونى متدانــة بــة دارايــى دةولَــةت و نــةبوونى
شة ا يةتى دارايى و نا ئارامى بارى ئابوورى و سياسى دةولَةتانى دواكـةوتوو
بة شيَوةيةكى طشتى .
دارايى طشتى لة وآلتانى دواكةوتوو مانايةكى زير طرنطـى هةيـة ،لةبةرئـةوةى
بريتية لة كاركردن بؤ رزطار بوون لـة دواكـةوتووى ( ئـابوورى ،كؤمةاليـةتى ،
ريشنبريى ،سياسى ) و زالَ بوون بةسةر ثاشكؤى ئابوورى و سياسى .
32
.5ليَكؤلينــةوة لــة بريــارة ثةيوةنــدى دارةكــانى هؤكــارى دارايــى لــة رِووى
ئابوورى و كؤمةاليةتى و ياسايى .
.0بةكارهيَنانى هؤكارى دارايى بة ئاماجنى بة دةست هيَنـانى ئامـاجنى ديـار
وةك :
أ .ئاماجنى دارايى :كة ئاماجنيَكى كالسيكى دارايية كـة بريتيـة لـة بةدةسـت
هيَنانى داهات بؤ ثرِكردنةوةى خةرجية طشتيةكان .
ب .ئامـــاجنى ئـــابوورى -:بريتيـــة لـــة بـــةكارهيَنانى هؤكـــارى دارايـــى بـــؤ
دةستةبةركردنى هاوسةنطى ئابوورى .
ج .ئامــــاجنى كؤمةاليــــةتى :ئــــةم ئاماجنــــة بريتيــــة لــــة هةولَــــدان بــــؤ
دةستةبةركردنى دادثةروةرى كؤمةاليةتى لة ريَطاى دووبـارة دابةشـكردنةوةى
دةســهاتى نةتــةوةى ( )National Incomeبــة بــةكارهيَنانى هؤكــارى
دارايى .
36
بةشى دووةم
خةرجى طشتى
Public Expenditures
30
تويَذينــةوةو بايــةخ دان بــة خــةرجى طشــتى كؤلَةطةيــةكى ســةرةكيية لــة
ليَكؤلينةوةى دارايى ،ثيَشكةوتنى تويَذينةوةى خـةرجى طشـتى بةسـرتاوة بـة
ثيَشكةوتنى بريى دارايى ،طرنطى خةرجى طشتى دةطةرِيَتةوة بؤ ئـةوةى كـة
هؤكاريَكة دةولَةت بـة كارى دةهيَنيَـت بـؤ هةلَسـتان بـة ئةركـةكانى لـة هـةموو
بـــوارة جياجياكـــان ،واتـــة خـــةرجى طشـــتى ســـنورى ضـــاالكى ئـــابوورى و
كؤمةالَيةتى دةولَـةت ديـارى دةكـات ،لةبـةر ئـةوة ـراوان دةبيَـت بـة ـراوان
بوون و زيادبوونى ريلَى دةولَـةت لـة ضـاالكى ئـابوورى و بةرتةسـ دةبيَتـةوة
بةكةم بوونةوةى ئةم رِيلة.
بؤ ئةوةى ب انني خةرجى طشتى ضييةو ،ئةو هؤكارانـةى كـارى تيَدةكـةن و،
ئةو كاريطةريةى كة هةيةتى ضـني دواتـر ئـةو بنـةماو ريَسـايانة ضـني لةسـةرى
دةضةسثيَت ،لـة بةرئـةوة ثيَويسـتة لـة هـةموو رِوويةكـةوة ليَكؤلينـةوةى بـؤ
بكةيو بةم شيَوةى خوارةوة:
40
رمانةكانى لة خ مـةت طوزاريـة طشـتييةكان لـة ثيَنـاو تيَركردنـى ثيَداويسـتية
طشــتيةكان ،هــةروةها دراو بــة كاردةهيَنيَــت وةك بةهايــةك بــؤ ســةرمايةى
بةرهــــةم هــ ـيَو كــــة ثيَويســــتى ثيَيــــةتى لــــة ثرِِِيذةكــــانى وةبــــةرهيَنان
( ،)Investmentهةروةها دراو بةكاردةهيَنيَت لـة دانـى يارمـةتى و كؤمـةكى
ئابوورى و ريشنبريى و كؤمةالَيةتى .
بــةكارهيَنانى دراو لــة خــةرجى طشــتى شــتيَكى ئاســايية ،ضــونكة ســةرجةم
مامةلــة ئابورييــةكان لــة ســةردةمى ئةمرِيمانــدا لــةذيَر ســيبةرى ئــابوورى
نةختينــةى بــةريَوة دةضــيَت ،واتــة ئــةو خ مــةت طوزاريانــةى كــة دةولَــةت
بةشيَوةى نانةختينةيى ثيَشكةشيان دةكات بةبيَ بةرانبةر بة خـةرجى طشـتى
ناذميَردريَت ،وةك ( ليَبوردن لة دانى كريَى خانوو يان خةرجى ضارةسـةركردن
يــان خويَنــدن يــان كريَــى هاتوضــؤ ،يــان داشــكاندنى بــةهاكانيان بــؤ هةنــدىَ
ةرمانبةرى دةولَـةت) .ليَـرةدا كؤمـةل َي هؤكـار هـةن وا لـة دةولَـةت دةكـةن
شيَوازى نةختينةيى يان (دراو) بةكاربهيَنيَت لة خةرجيةكانى لةوانة -:
أـــ ثيَشــكةوتنى كؤمــةلَ لــة سيســتةمى ئــابوورى شــت بةشــت طؤرِينــةوة بــؤ
سيســـتةمى ئـــابوورى نةختينـــةى واتـــة بـــةكارهيَنانى دراو و وازهيَنـــانى لـــة
سيستةمى شت بةشت طؤرِينةوة .مامةلةكردن لة نيَوان تاكـةكانى كؤمـةلَ بـة
دراو مامةلَةكردنى دةولَةت لةطةلَ تاكةكان بة دراو ،بووة هـؤي بـةكارهيَنانى
شيَوازى نةختينةى.
ب ـ قـورس و دذواركردنـى ضـاوديَرى كـارطيَرى و ضـاوديَرى ثةرلـةمانى لةسـةر
خةرجى طشتى كاتيَ كة خةرجى طشتى بةشيَوةى نانةختينةيى بيَت.
ج ـ دروست بوونى ئاستةنطى كارطيَرى و ذميَريـارى لـة هـةذماركردنى خـةرجى
طشتى كـة دةبيَتـة هـؤى وردنةبوونـةوة لـة خةمالنـدنى خـةرجى لـة بودجـةى
طشتى دا.
دـــ ئةطــةر خــةرجى طشــتى بــة شــيَوةى نانةختينــةيى بــوو دةبيَتــة هــؤى
نايةكسانى لة سةثاندنى باج و تيَركردنى ثيَداويستية طشتيةكان .
41
.0خةرجى طشتى لة ئةستؤى دارايى دةولَةت دةردةضيَت .
مةبةست ليَرةدا ثيَوييست بوونى دةرضوونى خةرجى طشتى يـة لـة ئةسـتؤى
دامةزراوةى طشتى يان دةستةى طشتى واتة (دةولَةت) بـؤ ئـةوةى خةسـلةتى
ةرمى و طشتى وةربطريَـت ،هـةموو ئـةو طوذمانـةى كـة لـة اليـةن تاكـةكان و
لةاليةن كؤمةلَة كةسيَ خةرج دةكريَت ،بة خاسـيةتيَكى كةسـى دةذميَردريَـت
ئةطــةر هــاتوو لــة ثيَنــاو تيَركردنــى ثيَداويســتية طشــتيةكانية خــةرج كــرا
بةخــةرجى طشــتى ناذميَردريَــت .بــؤ ووونــة ئةطــةر كةســيَ خانووةكــةى
ثيَشكةش كرد بؤ نةخؤشخانةيةك .ليَرةدا لةبةرئةوةى لة ئةسـتؤيى كةسـيَكى
تايبةتى دةرضووة لة خانةى خةرجى طشتى دانانريَت.
ليَــرةدا بــريى دارايــى ثشــت بــة دوو ثيَــوةر دةبةســتيَت بــؤ ديــارى كردنــى
خةرجى طشتى ،وةك:
42
تايبةت ،كة ثشت بة هاوثةىانى دةبةستيَت يان بنـةماى يةكسـانى لـة نيَـوان
هاوثةىانةكان.
ب ـ ثيَوةرى ئةرك (بابةتى)
ثيَوةرى ياسايى بةس نـةبوو بـؤ ديـارى كردنـى سروشـتى خـةرجى بةتايبـةتى
لةطةلَ ثيَشكةوتنى ريلَى دةولَةت لة ثاريَ ةر بؤ دةولَـةتى دةسـت تيَـوةردةرو
بةرهةم هيَو ،لةبةر ئةوةى ئةو بناغةيةى كةلةسةرى دروست بـوو بـوو رِووخـاو
نةما ،ئةمة بوة هؤى ثالَنةريَ بؤ بريمةندانى دارايى كةبـة دواى ثيَـوةريَكى تـر
بطةرِيَو ،كة ثيَوةرى ئةركيان ديزيةوة كة بةم شـيَوةية جيـاوازى دةكـات لـة
نيَوان خةرجى طشتى و خةرجى تايبةتى:
خـــةرجى بةخـــةرجى طشـــتى دادةنريَـــت ئةطـــةر دةولَـــةت بـــة خةســـلةتيَكى
سةروةرى بيدات ،بةالَم ئةطةر هـاتوو دةولَـةت خةرجيـةكى دا بـؤ ضـاالكيةكى
وةكــو ضــاالكى تاكــة كــةس ،ئــةوا بةخــةرجى طشــتى دانانريَــت ،واتــا ئةطــةر
خــةرجى خــةرج كــرا لــة ئةركــةكانى دةولَــةت ،وةك ئاســاية ،بــةرطرى،
دادثةروةرى كة ثةيوةسنت بةئاساية و ذيانى خةلَ ئةوا بـة خـةرجى طشـتى
دادةنريَت .
بة الَم ئةطـةر هـاتوو ئـةركى خـةرجى طشـتى خ مـةت كردنـى تـاك بـوو ئـةوا
بةخةرجى تايبـةتى دادةنريَـت واتـة دةبيَـت ئـةركى خـةرجى طشـتى خ مـةتى
طشتى بيَت نةك تايبةتى .
.5ئامانج لة خةرجى طشتى تيَركردنى ثيَداويستية طشتيةكانة
هةردوو مةرجى ثيَشووتر كة بـريتني لـة خةسـلةتى نةختينـةيى و خةسـلةتى
اليةنى هةلَستاو بة خةرجيةكة بـةس نيـة بـؤ ديـارى كردنـى خـةرجى طشـتى ،
بةلكو ثيَويسـتة خـةرجى طشـتى ئامـاجنى تيَركردنـى ثيَداويسـتى طشـتى بيَـت
واتـة طةيانــدنى ســوودى طشــتى كــة بريتيــة لــة تيَركردنــى ثيَداويســتية طشــتى
يةكان لةبةرئةوةى سةرضاوةى سةرةكى دابني كردنى خةرجى طشـتى داهـاتى
باجةكة وةردةطرييَت لة هاوآلتىـان و دانيشـتوانى بيـانى نـاو وآلت و يةكسـانو
43
بةرانبةر ياسا لة رِ ووى لـة ئةسـتؤ طرتنـى بـاج و هـةلَطرتنى بارقورسـايى بـاج.
لةبةر ئةوة ثيَويستة خةرجى طشتى بـؤ تيَركردنـى ثيَداويسـتى طشـتى بيَـت .
لةبــةر ئــةوة خــةرج كردنــى خــةرجى طشــتى بــؤ ســوود طةيانــدنى تايبــةت بــة
خـــةرجى طشـــتى دانانريَـــت ،بـــؤ ووونـــة ةرمانبـــةريَ دارايـــى دةولَـــةت
بةكاربهيَنيَت بؤ سوودى تايبةتى خؤى .لةراستيدا ثيَويسـتة ئـةم ةرمانبـةرة
بــة ياســا س ـ ابدريَت ،لــة بةرئــةوةى مــالَى دةولَــةتى بــةخران بــةكارهيَناوة و
سودى لةدةسةالَتةكةى وةرطرتووة بؤ سودى تايبةتى خؤيى .
44
كؤمةلَ بطـةينيَت ،بـة كـةمرتيو تيضـوونى واتـة بةدةسـت هيَنـانى طـةورةتريو
قازانج بة كةمرتيو خةرجى .واتة دةسـت طـرتو بـة خـةرجى طشـتى و جـةرج
نةكردنى لة بـووارى نـا ثيَويسـت و بـىَ كـةل ،ليَـرةدا ثيَويسـتة جيـاوازى لـة
نيَـوان بــة يَــريدان و دةســت ثيَــوةطرتو و ئــابوورى كــردن لةخــةرجى طشــتى
بكــةيو .بــة ــرييدان واتــة خــةرج كــردن لــة بــووارى ناثيَويســت و بـيَ ســوود
وةجارى واش هةية ثيَويستة و سوديشى هةية ،بةالَم يةكسان نيـة بـة بـةهاى
طوذمةى خةرجيةكة ،بؤ ووونة كرِِِينى ئؤتـؤمبيلى مؤديـة بـةرزو رازاندنـةوةى
تــةالرى ةرمانطــةكان و زيــادكردنى ذمــارةى ةرمانبــةران .بــةالَم دةســت
ثيَوةطرتو واتة ليَ كةم كردنةوةو سنورداركردنى خـةرجى طشـتى ،تـةنها لـةو
بوارانةشدا كة سوودى بؤ كؤمةلَ زيرة ،بةالَم ئابوورى لة خـةرج كردنـدا واتـة
خــةرج كردنــى لــةو بوارانــةى كــة ثيَويســنت هةرضــةند ئةطــةر طوذمةكةشــى
زيربيَت.
ج ـ ريَسايى مؤلَةت-:
واتا خةرج نةكردن تةنها دوايـى مؤلـةت وةرطـرتو نـةبيَت ،لـةو اليةنـةى كـة
تايبـةت مةنـدة بـة دانــى مؤلـةت وةك مؤلـةت ثيَــدانى ثةرلـةمان بـة بودجــةى
طشتى.
45
دووةم :دابة بوونى خةرجى طشتى
46
ب .خةرجى طشتى نائاسايى:
ئةم خةرجيانة سروشتيَكى دةرهاويشتةيان هةية ،بـة شـيَوةيةكى نائاسـايى
دةردةكةون و دووبارة نابنـةوة لـة بوودجـةى طشـتى ،بـةلكو مـاوة مـاوة بـة
نــاريَكى دةردةكــةون بــؤ رووبــةرِ وو بوونــةوةى بــاروديخيَكى لــة ناكــاو ،وةك
جــةن و رووداوى ذينطــةيى يــان وةبــةرهيَنانيَكى طــةورة ،وةك بنيــات نــانى
بةنداويَ يان تؤنيَليَ .
.0دابةش كردنى خةرجى طشتى بة ثيَى بازنةى كاريطةريةكةى
ئةم دابةش كرنة ثشـت دةبةسـتيَت بةبنـةماى طشـت طـريى خـةرجى طشـتى
كةدةكريَت بة دووبةش:
أ .خةرجى طشتى ناوةندى .
ب .خةرجى طشتى هةريَدى.
ضــةند ثيَوةريَ ـ بــؤ جيــاوازى كــردن لــة نيَــوان خــةرجى طشــتى ناوةنــدى و
خةرجى طشتى هةريَدى هةن.
أـ ثيَوةرى سوودمةند بوون لة خةرجيةكة
ئةطةر هاتوو خةرجى طشتى ئاراستةكراو بؤ سـوودى طشـتى لـة دةولَـةت بـة
شيَوةيةكى طشتى بيَت ،ئةوا بةخةرجى طشـتى ناوةنـدى دادةنريَـت بؤووونـة
خةرجى ئاساية ،بةرطرى ،تويَذينةوةى زانستى.
بــةالَم ئةطــةر ئاراســتة كــراو بــوو بــؤ ســوودى هــةريَديَكى ديــارى كــراو يــان
ناوجةيةكى ديارى كراو لة ناو دةولَةت ئـةوا خـةرجى هـةريَدي يـة ،بـؤ ووونـة
طةياندنى كارةبا و ئاو و تةلة ؤن.
ب ـ ثيَوةرى بةرطةطرتنى قورسايى خةرجى طشتى :
بة ثيَى ئةم ثيَوةرة ئةطةر هاتوو كؤمةلَ بةرطـةى قورسـايى خـةرجى طشـتى
طرت ،يان ئةطـةر كؤمـة َل بةطشـتى قورسـايى خـةرجى طشـتى طرتـة ئةسـتؤى
خؤي ى ئةوا بة خةرجى طشتى ناوةنـدى دادةنريَـت ،بـةالَم بةخـةرجى هـةريَدى
يان ناخؤيى دادةنريَت ،ئةطةر هاتوو دانشـتوانى هـةريَم بارقورسـايى خـةرجى
42
طشتيان طرتة ئةسـتؤ ،لـة ريَطـةى بودجـةى نـاوةخؤى هـةريَم .ئـةم ثيَـوةرة
رةخنةى ليَطريا ،ضونكة زير لة خةرجيةكانى ناوةخؤيى بة كؤمةكى بودجـةى
طشتى دةولَةتى ناوةندى ثرِ دةكريَتةوة .ليَرةدا قورسايى خـةرجى نـاوةخؤيى
دةكةويَتة ئةستؤي كؤمةلَ بة طشتى نةك لةسةرشـانى دانيشـتوانى هـةريَديَِِكى
ديارى كراو.
ج ـ ثيَوةرى دةركةوتنى خةرجى لة بودجةى طشتى:
خةرجى طشتى بة خةرجى ناوةنـدى دادةنريَـت ،ئةطـةر هـاتوو لـة بودجـةى
طشـــتى دةولَـــةت دةركـــةوت و ،خـــةرجى بةخـــةرجى طشـــتى نـــاوةخؤيى
دةذميَردريَت ،ئةطةر هاتوو لة بودجةى نـاوةخؤيى هـةريَم بةدةركـةوت ،بـةبىَ
طويَدانة ئةوةى كة كىَ سوودمةندةو كىَ بةرطةى قورسايةكةى دةطريَت.
.4دابةش كردنى خةرجى طشتى بة ثيَى بازنـةى كاريطـةري لةسـةر بةرهـةمى
نةتةوةيى.
خةرجى طشتى بةثيَى كاريطةرى لةسةر بةرهةمى نةتـةوةيى دابـةش دةبيَـت
بؤ دوو بةش :
أـ خةرجى راستةقينة ()Real Expenditures
ئةو خةرجيانةن كة روودةدةن بة بةرانبةر ،واتة بريتني لة بةهاى ئـةو كـاالَو
خ مــةت طوزاريانــةى كــة دةولَــةت دةســتى دةكــةويَت ،بــؤ بــةريوةبردنى
كارةكــانى و تيَركردنـــى ثيَداويســتية طرنطـــةكانى ذيـــان ،واتــة بريتييـــة لـــة
ليَشــاويَكى (تيــار) نةختينــةيى لةاليــةن دةولَــةت بةرانبــةر ليَشــاويَكى كــاالَ و
خ مةتطوزارى لةاليةن تاكةكان .كة بـة شـيَوةيةكى راسـتةوخؤ دةبيَتـة هـؤى
زيادبوونى بةرهةمى نةتةوةيى ،بةشيَوةيةكى طشتى دةكريَت بة دووجؤر-:
5ــــ خـــةرجى لةبـــةر رِييشـــتو (اجلاريـــة) يـــان بـــةردةوام ( Current
)Expenditures
46
بريتيــة لةســةرجةم خةرجيــةكانى دةولَــةت كــة ســاالَنة دووبــارة دةبنــةوة ،
بةشــيَوةيةكى ريَــ بـــؤ بـــةريَوةبردنى كارةكـــانى دةولَـــةت ،وةك مووضـــةى
ةرمانبةرانى دةولَةت ،خةرجى ضاك كردنةوة ،سووى قةرزى طشتى.
0ـ خةرجى وةبةرهيَنان :
بريتية لةو خةرجيانةى كةبةئاماجنى ـراوان كردنـى هيَـ ى بةرهـةم هيَنـان و
ثيَ هيَنانى سةرمايةى جيَطري خـةرج دةكريَـت ،لـة ريَطـايى جيَبـةجى كردنـى
ثريذةى وةبةرهيَنان وةك بنيات نانى ذيَرخانى ئابوورى ،بـؤ ووونـة دروسـت
كردنى ريَطاوو ثردو تؤنيَة و بةنداو ويَستطةى كارةبا.
ب ـ خةرجى طواسرتاوة ()transfer expenditures
ئةو خةرجيانةن كة رِوو دةدةن يان خةرج دةكريَو بـىَ بةرانبـةر ،واتـة هـيَض
بةرانبةر َي لة كـاالَو خ مـةت طـوزارى نيـة بـؤ ئـةم خةرجيانـة ،كـة بريتيـة لـة
ليَشاويَكى نةختينةي لةاليةن دةولَـةت بـةبىَ بةرانبـةرى كـاالَ و خ مـةتطوزارى
لةاليةن تاكةكان .بريتني لةو خةرجيانـةى كـة دةولَـةت دةيـان طواسـتةوة لـة
ضينيَكى كؤمةلَ بؤ ضينيَكى تر ،لـة ثيَنـاو ئامـاجنيَكى ديـارى كـراو كـة مـةرج
نية ئـةو ئاماجنـة ئـابوورى بيَـت و ،بـة شـيَوةيةكى طشـتى دابـةش دةبيَـت بـؤ
ضةند جؤريَ ،وةك -:
5ـــ خـــةرجى دارايـــى طواســـرتاوة -:بريتيـــة لـــة ســـووى قـــةرزى طشـــتى و
بةكارهيَنانى ساالَنةى قةرزى طشتى .
0ـ خةرجى ئابوورى طواسرتاوة -:بريتية لةو خةرجيانةى كة دةولَـةت دةيـان
كات بةمةستى دةستةبةركردنى هاوسـةنطى ئـابوورى ،وةك ئـةو كؤمةكانـةى
كة دةولَـةت بةهةنـدى ثـريذةى بةرهـةم هيَنـانى طرنطـى دةدات بـة مةبةسـتى
كــةم كردنــةوةى تيَضــوونى بةرهــةم هيَنــانى ،بــؤ ثاريَ طــارى كــردن لــة نرخــى
بةرهةمـةكاني لـة ئاسـتيَكى نـ م ،تـاكو بكةويَتـة دةسـت هـةموو كةسـيَ ،لـة
رِاســتى دا ئــةم كؤمةكانــة لــة داهــاتى بــاج دةدريَــت و ،بــاجية ليَنِينــة لــة
دةسهاتى خةلَ ،لةبةرئةوة بةخةرجى طواسرتاوة دادةنريَت .
40
4ـ خةرجى كؤمةالَيـةتى طواسـرتاوة -:بريتيـة لـةو خةرجيانـةى كـة دةولَـةت
ثيَــان هةلَدةســتيَت بــةئاماجنى دةســتةبةركردنى هاوســةنطى كؤمةالَيــةتى لــة
ريَطةى بةرزكردنةوةى ئاستى بذيَوى ذيان بؤ هةنديَ لة تاكـةكانى يـان هةنـدىَ
ضني و تويَذى كؤمةلَ ،وةك ئةو كؤمةكانةى كـة دةولَـةت دةيـدات بـة هـةذار و
دةســت كورتــان بــؤ ئــةوةى بةرطــةى طرانــى ذيــان بطــرن ،هــةروةها ئــةو
كؤمةكانةى كة دةدريَت بة خيَ انى طةورة يان ذمارة زير ،ئةمـةش لـة ريَطـاى
دامةزراوةى دلَنيابوون و سةندوقى دابينى كؤمةالَيةتى دةبيَت .
.1ضةند جؤريَ كى تـر لـة دابـةش كـردن هةيـة بـؤ خـةرجى طشـتى ،وةك
دابةش كردنى بة ثيَى كاريطةرى يان بة ثيَـى تيَروانينـى ئـابوورى كـة دةكريَـت
بة خـةرجى بةرهـةم هيَنـان و خـةرجى بـةكارهيَنان ،خـةرجى بةرهـةم هيَنـان
دةسهاتيَ دةدات بة دةستةوة ،بـةالَم خـةرجى بـةكارهيَنان هـيض دةسـهاتيَ
نادات بةدةست.
دووةم /دابةش بوونى خةرجى طشتى بة ثيَى ئةركى
دابــةش كردنــى خــةرجى طشــتى بــة ثيَــى ئــية و كــار دةرخســتنى خــةرجى
طشتية بة ثيَـى ئـية و كـار و ئةركـةكانى دةولَـةت ،خـةرجى طشـتى دابـةش
دةكريَـــت بـــة طـــويَرةى ئةركـــةكان و ئـــةو خ مةتانـــةى كـــة دةولَـــةت ثيَـــى
هةلَدةستيَت لة سةرجةم بوارةكان ،لةسةر ئةو بناغةية خةرجى طشـتى بـةش
بةش دةكريَت ،بؤ ضةند كؤمةليَكى هـاو ئـةرك و هاوشـيَوة ،بةشـيَوةيةك كـة
هةر كؤمةليَ تايبةت مةند دةكريَت بؤ ئةركيَكى ديـارى كـراو يـان بـؤ بـواريَكى
ديارى كراو .
بةالَم لة راستيدا ئةم دابةش كردنة لة وآلتى بؤ وآلتىكى تر دةطؤريَـت ،بـة
ثيَى ةلسة ةى دةولَةت و باروديخى ميَذووى و كـارطيَرِى ئـةو وآلتـة ،لـة بـةر
ئةوة هةر وآلتى جؤريَ لة بةش بةش كردنى ئةم خةرجيانة ثـةيرِةو دةكـات
،كة بطوجنيَـت لةطـةلَ باروديخةكـةى .بـؤ ووونـة لـة وآلتـة يـةكطرتووةكانى
ئةمريكا خةرجى طشتى لةسةر بناغةى ئية و كارو ئةرك دابـةش دةكريَـت بـؤ
50
( )1بــةش وةك (بــةرطرى نيشــتيدانى) (كاروبــارى دةولَــةت) (يارمةتيــةكان و
خ مــةتطوزارى) (خــؤش طــوزةرانى و تةندروســتى و خويَنــدن) ( كشــتوكالَ و
بـــةروبوومى كشـــتوكالَى) (ســـامانى سروشـــتى) (بازرطـ ـانى) (بـــةريَوةبردنى
حكومى) (سووى قةرزى طشتى) .بةآلم بة شيَوةيةكى طشتى دابـةش دةكريَـت
بؤ ئةم بةشانة -:
.5خــةرجى طشــتى ئــابوورى -:بريتييــة لــةو طوذمــة دارايانــةى كــة تايبــةت
مةندكراون بؤ هةلَساتو بة خ مةت طوزارى كـة ئامـانج ليَيـان دةسـتةبةركردنى
ئامــاجنى ئابووريــة ،واتــة ثـيَة كــةش كردنــى خ مــةت طــوزارى بــة ئامــاجنى
ئــابوورى ،وةك وةبــةرهيَنان لــة ثــرِيذةى ئــابوورى جؤراوجــؤر ،يارمــةتى و
كؤمةكى ئابوورى ثريذةكانى ذيَر خانى ئابوورى ،دابني كردنـى مـادةى خـاوى
سةرةكى بؤ ئابوورى نةتةوةى ووزةو طواستنةوة.
.0خةرجى طشتى كؤمةاليةتى -:ئةو خةرجية طشتيانة لـة خـؤ دةطريَـت كـة
دانـــراون بـــؤ ثيَشـــكةش كردنـــى خ مـــةت طـــوزارى كؤمةالَيـــةتى ،وةك ئـــةو
يارمةتيانةى كة دةدريَت بة ضةند تويَذيَكى كؤمةلَ يان تاكـةكانى كؤمـةلَ ،يـان
خيَ انــة طــةورةكانى كــة دةســهاتيان ديــارى كــراوة و كةمــة ،هــةروةها ئــةو
خةرجية طشتيانةى كـة تايبةةةنـد كـراون بـؤ خ مـةت طـوزارى تةندروسـتى و
خويَندن و خؤش طوزةرانى و دلَنيايى كؤمةالَيةتى .
.4خةرجى طشتى كارطيَرِى -:ئـةو خةرجيـة طشـتيانة لـة خـؤ دةطريَـت كـة
دانراون بؤ بةريَوةبردنى ةرمانطـة طشـتيةكانى دةولَـةت وةك مووضـة و كرَيَـى
ئةو كةسانةى لة ةرمانطةكانى حكومةت كاردةكـةن ،بـةهاى ثيَداويسـتيةكانى
ةرمانطةكانى حكومةت ،وةهـةروةها ئـةو خةرجيانـةى كـة بـؤ ثةرةثيَـدان و
رِاهينانى ةرمانبةران خةرج دةكريَت .
هةروةها خةرجى ئاسايشى نـاوخؤيى و بـةردةوام بـوونى ثةيوةنـدى لةطـةلَ
دونياى دةرةوة.
51
. 1خةرجى طشتى سةربازى -:سةرجةم ئةو خةرجيانةى كـة تايبـةت مةنـد
كـــراون بـــؤ دامةزرانـــدن و بـــةردةوام بـــوونى كـــةرتى بـــةرطرى نيشـــتيدانى
دةطريَتةخؤ ،وةك مووضةو كرىَ و خةرجى ئامادة كردن و رِاهيَنان و يارمـةتى
دانــى هيَ ـ ى ضــةكدار و ثريطرامــى ضــةكداركردن لــة كــاتى جــةن و لــة كــاتى
ئاشتى و كرِينى ضةك و تفاق و يةدةطى ثيَويست .
. 1خـةرجى طشــتى دارايــى -:بريتيــة لــة خـةرجى طشــتى دانــراو لــة ثيَنــاو
دانةوةى بةشـةكانى قـةرز و سـووةكةى ،هـةروةها كاغـةزى دارايـى و بةلطـة
دارايةكانى تر.
لة رِاستيدا زير خةرجى هـةن يـةك ئـةركى نيـة بـةلكو ضـةند ئـةركيَكى هةيـة
ئةمــة لةاليــةك لةاليــةكى تــر دابــةش كردنــى ئةركــةكانى دةولَــةت بــؤ ضــةند
ئـةركيَكى ديــارى كــراو واى كــردووة ،كــةثيَ هاتــةكانى هـةر ئــةركيَ لةيــةك
نةضــو و هاوشـيَوة نــةبو .ئةمــة واى كــردووة كــة ئــةم جــؤرة دابــةش كردنــة
رِةخنةى ليَبطرييَت .بةالم ئازادى بة دةولَـةت دةبةخشـيَت لـة دابـةش كردنـى
خةرجيةكانى ،هةروةها يارمةتى دةولَةت دةدات لة ئاراسـتة كردنـى خـةرجى
طشتى بة ئاراستةيةكى وردوو ديار ،هةروةها يارمةتى دةسةالتى ياسـادانان و
تويَذةران دةدات بؤ بةدواداضوونى ثيَشكةوتنى خـةرجى طشـتى و طـؤرِانى كـة
ئةمـة وا دةكـات كـارى بــةراورد كـردن لـة ن َيــوان ئةركـةكانى ضـةند دةو َلــةت َي
ئاسان بكات .
52
سيَيةم :دياردةو هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى
Reasons Responsible for the Growth of Public Expenditures
53
هؤكارة كانى طةشةكردنى خةرجى طشتى
54
طرنطرتيو هؤكارة ئابووريةكانى رِاةةكردنى زيادبوونى خةرجى طشـتى بـريتني
لة زيادبوونى دةسهاتى نةتةوةى و ،راوان بـوونى رِيلَـى ئـابوورى دةولَـةت ،
كــة خــؤى دةبينيَتــةوة لــة ــراوان بــوونى بنياتنــانى ثــريذة طشــتيةكان و ،
ضارةسةركردنى هةلَطةرِانةوةى ئابوورى بةم شيَوةيةى خوارةوة:
أ -زيــادبوونى دةســهاتى نةتــةوةيى -:زيــادبوونى دةســهاتى نةتــةوةى
ِريَطا خـؤش كـةرة بـؤ دابـني كـردن و ل َينِينـى لـةم دةسـهاتة لةسـةر شـيَوةى
تيَضونى طشتى واتة دانـان و تايبـةت مةنـد كردنـى ب ِريَكـى بـاش لـة دةسـهاتى
نةتةوةى بؤ ثيَشـكةش كردنـى خ مـةت طـوزارى طشـتى ،هـةتا ئةطـةر هـاتوو
جـؤرى بــاج زيـاد نــةكرا يـان نــرخ زيـاد نــةكرا ،بـة بــوونى دةرامـةت ،دارايــى
لةدةست دةولَةت واى ليَدةكات ،كـة زيـاتر خـةرج بكـات لـة هـةموو بواريَـ ،
لةاليةكى تر زيادبوونى دةسهاتى تاكة كةس دةبيَتة هـؤى زيـادبوونى خواسـت
لةســةر خ مــةت طــوزارى طشــتى ،لةبــةر ئــةوةى نــةرمى نوانــدنى دةســهاتى
خواست لةسةر كاالَ و خ مةت طوزارى نةرمى نوانـدنيَكى بـةرزة ،لةبـةر ئـةوة
زيادبوونيَكى كـةم لـة دةسـهاتى كةسـةكان دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى خواسـت
لةسةر كاالَو خ مةت طوزارى طشتى يان داواكردنى ئاستيَكى باشرت لـة خ مـةت
طوزارى طشتى وةك ئاستيَكى باش لـة تةندروسـتى و خويَنـدن و .......هتـد ،
ئةمــةش دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى خــةرجى طشــتى لــةثيَناو وةالَم دانــةوةى
زيادبوونى خواست بؤ تيَركردنى ثيَداويستيةكان .
ب -راوان بوونى رِيلَى ئابوورى دةولَةت :
راوان بوون لة بنيات نانى ثريذةى ئابوورى طشتى دةبيَتة هـؤى زيـادبوونى
خةرجى طشتى .دةولَةت طرنطى دةدات بة بنيات نانى ئةم جـؤرة ثريذانـة لـة
ثيَنــاو بــة دةســت هيَنــانى دةرامــةتى دارايــى بــؤ طةجنينــةى دةولَــةت يــان
خيَراكردن لة تيَكرِاى طةشةى ئابوورى لة ثيَناو بة طذاضـوونةوةى قـؤرخ كـردن
،لةاليةكى تر بوونى هةلَطةرِانةوةى ئـابوورى بـة تايبـةتى لـة كـاتى وةسـتانى
ئابوورى ( )Recessionدةولَ ةت ناضار دةبيَت خةرجى زياد بكـات لـة ثيَنـاو
55
زياد كردنى تيَكرِاى خواستى طشتى بؤ ئةوةى بطاتة ئاستيَ كة تيَيـدا بـة طـةرِ
خسـتنى تـةواو ( )Full Employmentرِوبـدات لـة ضـوار ضـيَوةى توانـاى
بةرهةم هيَنانى ئابوورى نةتةوةى .
.0هؤكارى كؤمةالَيةتى :
طرنطرتيو هؤكارة كؤمةالَيةتيةكانى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى دةطةرِيَتـةوة
بؤ ئةم هؤكارانة:
أ -طةشةكردن وثيَشكةوتنى هؤشيارى كؤمةاليةتى :
زيادبوونى هؤشيارى كؤمةاليـةتى دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى داواكـارى بـؤ بـة
دةست هيَنانى دادى كؤمةاليةتى لة نيَوان تاكـةكانى كؤمـةل َ ،وةك داواكـارى
دووبارة دابةش كردنة وةى دةسهات و سامان لـة ثيَنـاو نـة هيَشـتنى جيـاوازى
كؤمةاليــةتى ،هـــةروةها زيــادبوونى هؤشـــيارى كؤمةاليــةتى دةبيَتـــة هـــؤى
زيادبوونى داواكارى لةسةر خ مةت طوزارى طشتى لة هةموو بوارةكانى ذيـان ،
بــةم ش ـيَوةية ئــةم شــار دروســت كردنــة دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى خــةرجى
كؤمةاليـــةتى ،بةت ايبـــةتى ئـــةم شـــارة لةاليـــةن كؤمةلـــةو رِيَكخراوةكـــانى
كؤمـةلَطاى مـةدةنى سـةربةخؤ لـة رِووى ( مـادى ،كـرى ،دارايـى ) دروسـت
دةكريَو وةك دابني كردنى ثريذةكانى دابـني كردنـى كؤمةاليـةتى و ،دلَنيـايى
كؤمةاليــةتى و تةندروســـتى و دلَنيـــاى دذى بيَكـــارى ،قـــةرة بووكردنـــةوةى
بيَكاران ئةمانة هةمووى دةبنة هؤى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى و طةشـةيةكى
رِاستةقينة لة خةرجى طشتى دا.
ب -زيادبوونى ذمارةى دانيشتوان :
زيادبوونى ذمارةى دانيشتوان ثيَويست بة زيادبوونى ئةو خ مةت طوزاريـة
طشتيانة دةكات كة دةولَةت ثـيَة كـةش بـة تاكـةكانى كؤمـةلَى دةكـات ،بـؤ
ئةوةى ثاريَ طارى بكريَت لة ناوةندى (تيَكرا) بةشـى هـةر تاكيَـ لـةو خ مـةت
طوزاريانة ،هةروةها زيادبوونى كؤ كردن لةالديَكانةوة بؤ شـار دةبيَتـة هـؤى
زيــادبوونى خــةرجى طشــتى ،لــة بةرئــةوةى ناوةنــدى بةشــى تاكــة كــةس لــة
56
خ مةت طوزارى طشتى شارةكان زيـاترة وةك لـةالدىَ .لةبةرئـةوة زيـادبوونى
كؤ كردن بـؤ شـارةكان دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى لـة ِريَطـاى
زيادبوونى خ مةت طوزارية طشتيةكان ،وةك ثـريذةى ئـاو ئـاوةري و ،كارةبـا و
هاتووضؤ و داد و ئاساية ..... ،هتد .هةروةها زيادبوونى رِيَـذةى ثـريو ثـةك
كةوتــة يــان زيــادبوونى منــدالَ لــة كؤمــةلَطاى شــار دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى
خـةرجى طشـتى كؤمةاليـةتى ،وةك كردنـةوةى شـويَنى تايبـةت بـة ضــاوديَرى
ثريو ثةككةوتةكان و كردنةوةى داينطا و باخضةى ساوايان و نةخؤشخانةكان.
.4هؤكارى سياسى :
دتوانريَت هؤكارة سياسيةكان بؤ دوو كؤمةلَة هؤكار كورت بكةينةوة -:
)5هؤكــارى سياســى نــاوخؤيى -:هؤكــارة ناوخؤيــةكان دةتوانريَــت بــةم
شيَوةية ى خوارةوة رِوون بكريَتةوة :
أ .بالَوبوونةوةى بنةماو سيسـتةمى دىـوكراتى -:ثيَشـكةوتنى ئايـديلؤذياى
سياســـى لـــة زيربـــةى كومـــةلَطاكان بؤتـــة هـــؤى بالَوبوونـــةوةى بنـــةماكانى
دىوكراتى كة ئةمةش واى كردووة رِاو بؤ ضـوونى هاوآلتىـان بطؤريَـت لةسـةر
خ مـةت طــوزارى طشـتى يــةوة ،كـة خ مــةت طـوزارى طشــتى ما يَكـة دةبيَــت
ثيَشكةش بة هاوآلتىان بكريَت لة هـةمان كاتيشـدا بـة ئـةركيَ دادةنريَـت لـة
سةر شانى دةولَةت كة ثيَويستة ثيَشكةشى بكات لـة ثيَنـاو طةيانـدنى سـودى
طشتى ،كة ئةمةش بؤتة هؤى زيادبوونى خـةرجى طشـتى ،ئةمـة لةاليـةك لـة
اليةكى تر حكومةتى دىوكراتى هةردةم هةولَ دةدات رِاى طشـتى راِِزى بكـات
بة ثيَشكةش كردنى خ مةت طوزارى لة ثيَنـاو نـوىَ كردنـةوةى مـاوةى حكـوم
كردنةكةى .
ب .طةشةكردنى بةرثرسـيارةتى دةولَـةت -:طـؤرانى تيَرِوانينـى دةولَـةت لـة
دةولَـةتيَكى نــا بةرثرسـى و ،خــاوةن دةسـةالَت و زالَ بــوو بةسـةر تاكــةكانى
كؤمةلَ بؤ دةولَةتى ثيَشكةش كـارى خ مـةت طـوزارى ،كـة ئةمـة بـووة هـؤى
52
زيـاتر خ مــةت كردنـى دةولَــةت بـؤ هاوآلتىـانى ،وةك دابـني كردنــى نـ مرتيو
ئاستى خ مةت طوزارى طشتى ،وةك خويَندن و تةندروستى و ...هتد
ج .هؤكـــاريَكى تـــر هةيـــة كـــة ثةيوةســـتة بـــة هةلَســـووكةوت و ئاكـــارى
بةرثرسيارانى حكومةت .وةك طةندةلَى كارطيَرى و دارايى وةك خاوةو بـةرتية
و يَة كـردن و دزى .....هتـد ،كـة ئةمانـة دةبنـة هـؤى زيـادبوونى تيَضـوونى
خ مــةت طوزاريــةكان ،كــة ئةمانــة هــةموو دةبنــة هــؤى زيــادبوونى خــةرجى
طشتى.
)0هؤكارى سياسى دةرةكى :
أ .زيـــادبوونى خـــةرجى ســـةربازى -:ئـــةم هؤكـــارة لـــة ســـةردةمى
ئيَستاماندا بة هؤكاريَكى سةرةكى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى دادةنريَـت .بـة
هؤى ثيَشكةوتنى تةكنةلؤذياى سةربازى و زيادبوونى ناكؤكى نيَوان دةولَـةتان
و ناكؤكية هةريَديةكان ثيَشـبينى ئـةوة دةكريَـت ،كـة خةرجيـة سـةربازيةكان
بةرةو زيادى دةرِوات ،هةروةها خةرجى سةربازى ثيَويستى بـة رِيَـوو شـويَنى
نهيَنــى و ضــاوديَرى كــارطيَرى تونــد دةكــات كــة ئةمانــة هــةمووى هؤكــارن بــؤ
زيادبوونى رِاستةقينةى خةرجى طشتى .
ب .زيــادبوونى خــةرجى نويَنةرايــةتى دةرةكــى -:ثيَشــكةوتنى ثةيوةنديــة
نيَودةولَةتيةكان و ئارةزووى هةر وآلتى بـؤ ـراوان كردنـى بازنـةى رِير نيَـو
دةولَــةتى .هــةروةها ــراوان كردنــى نويَنةرايــةتى دبلؤماســى و زيــادبوونى
ئارةزووى ميواندارى كردنى كؤنطرة نيَو دةولَةتيـةكان .ئةمانـة هةموودةبنـة
هؤى زيادبوونى خةرجى طشتى لةم بوارةدا.
ج .بةشدارى كردن لـة رِيَكخـراوة نيَـو دةولَةتيـةكان -:بةشـدارى كـردن لـة
رِيَكخــــراوة نيَــــو دةولَةتيــــةكان ،وةك ســــندوقى نــــةختى نيَودةولَــــةتى
() )International Monetary Fund (IMFبانكى نيَودةولَةتى ( World
...Bank(BWهتــد .هــةروةها ثيَشــكةش كردنــى يارمــةتى و كؤمــةك بــة
دةولَةتانى تر ،جا بة هؤيةكةوة بيَت .
56
.1هؤكــارى كــارطيَرى -:هؤكــارى كــارطيَرى ثةيوةســتة بــة ــراوان بــوونى
ئاسؤى و شـاولَى ئـاميَرى كـارطيَرِى حكومـةت ،واتـة ـراوان بـوونى لـة رِووى
هيَندو جؤرى ئةركة كارطيَرِيةكانى حكومةت بةم شيَوةيةى خوارةوة-:
أ -راوان بوونى ئاميَرى كارطيَرى حكومةت :
لة ئةجنامى راوان بـوونى رِيلَـى دةولَـةت و ـراوان بـوونى خ مـةت طوزاريـة
طشتيةكانى كة دةولَةت ثيَشكةشيان دةكات ،وةك دةرئـةجناميَكى سروشـتى
ثيَشكةوتنى كؤمةاليةتى و ئـابوورى و سياسـى وآلت ،كـة ئةمـةش زيـادبوونى
ذمارةى وةزارةتةكان و دةستةو دامةزراوةكان دةخوازيَت بـؤ هةلَسـتانى هـةر
وةزارةت و دامةزراوةيةك بـة ثيشـكةش كردنـى خ مـةت طوزاريـةكى جيـاواز ،
ئةمة جطة لة دابةش كردنى كـار و ثسـثؤرى لـةو دامةزراوانـة كـة ثيَويسـت بـة
ذمارةيةكى زيرى ةرمانبةر دةكات ،جارى واش هةية ةرمانبـةرةكان زير لـة
ثيَويســت زيــاترن ،بــةلَكو دةبنــة هــؤى ضــاك بــةرِيَوة نــةبردنى كارةكــان
وزيادكردنى تيَضوونى خ مةت طوزارية طشتيةكان ،ئةمانـة تيَكـرِا دةبنـة هـؤى
زيادبوونى خةرجى طشتى .
ب -بةكارهيَنانى شيَوازى كارطيَرِى نوىَ:
ئامانج لة بةكارهيَنانى شيَوازى نوىَ بةرزكردنةوةى تواناكانى و رِيَ خسـتنى
ضـــاوديَرى ذميَرياريــــة لــــة ةرمانطــــةكانى حكومــــةت ،وةك بــــةكارهيَنانى
ثيَداويســــتيةكان ى نووســــينطةكان و بــــةكارهيَنانى كؤمثيوتــــةر و ئــــاميَرى
ثيَشكةوتووى تر ،ثيَويست بة زيادبوونى خةرجى طشـتى دةكـات ،لـة اليـةكى
ىوتـر دامةزرانـدن و هيَنـانى كـاديرى توانــا بـةرز و شـارةزا ثيَويسـت بـة كــر َ
مووضةيةكى زير دةكـات ،ئةمانـة هـةمووى دةبنـة هـؤى زيـادبوونى خـةرجى
طشتى .
.1هؤكـارى دارايـى -:هؤكــارى دارايـى بـة شـيَوةيةكى سـةرةكى ثةيوةنــدى
هةية بة زيادبوونى داهاتى طشتى بةم شيَوةيةى خوارةوة-:
50
أ .بوونى زيَدةطى لة داهاتى طشتى -:كاتيَ داهاتى دةولَةت زياتر دةبيَت لـة
خةرجية طشتيةكانى ،ئةمة وا لة دةولَةت دةكات كة ثابةند نةبيَت بـة بنـةماو
ريَســاكانى خــةرجى طشــتى يــان بــة ـريِ ي دان وخــةرج كردنيــان لــة بــوارى نــا
ثيَويست يان بةكارهيَنانى خةرجى لة بوارى نوىَ دا.
ضــونكة هةرضــةندة دةولَــةت بتوانيَــت سةرضــاوةكانى داهــاتى زيادبكــات
ئةوةنــدة دةتوانيَــت بوارةكــانى خــةرج كردنــى زيــاد بكــات و زيــاتر خ مــةتى
طوزارى ثيَشكةش بكات .
ب.ثةنابردنى دةولَةت بؤ قةرزى ناوةخؤيى و دةرةكى :
كاتيَــ دةولَــةت سةرضــاوةيةكى تــرى داهــاتى دةســت دةكــةويَت ئــةوية
قةرزكردنـــة ئـــةوا دةبيَتـــة هـــؤى زيـــادبوونى خـــةرجى طشـــتى لـــة ثـــريذة
سةرمايةداريةكان و كؤمةالَيةتيةكان ئةمة لةاليـةك لةاليـةكى تـر دانـى خ مـةت
طوزارى قةرزو سوود و طيَرِانةوةى خودى قةرزةكة ،بةم شيَوةية لـة كـاتى
بــة كارهيَنــانى قــةرزةكان وة لــةكاتى دانــةوةيان دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى
خةرجى طشتى .
دووةم /هؤكارةكانى زيادبوونى بةرضاو (ناراستةقينة)
بريتيــة لــة زيــادبونيَكى ذمــارةى نةختينــةى خــةرجى طشــتى بــةبىَ
زيــادبوونى قــةبارةى كــاالَو خ مــةت طوزاريــة طشــتيةكانى ،كــة حكومــةت
ثيَشكةشى دةكات كةواتة طةشةى بةرضاو لة خـةرجى طشـتى دةربرِينيَـ نيـة
لة زيادبوونى قةبارةى خ مةت طوزارى طشتى يان ضاك بـوونى ئاسـتى ،بـةلَكو
تــةنها زيــادبوونيَكى ذمارةييــة و بــةس .دةتــوانرىَ هؤكارةكــانى زيــادبوونى
بةرضاو لة خةرجى طشتى ،بةم شيَوةية ةريَتة رِوو-:
أ .طـؤرِانى بـةهاى دراو :نـ م بوونـةوةى بــةهاى دراو خةسـلةتيَكى هاوبةشــة
لةسةرجةم ئابوورى وآلت ان لةوةتةى دةرضوونيان لة ريَسايى ئالويَرى بـةزيَر ،
زيرجار هةية وا دةطوتريَت كة دياردةى ن م بوونةوةى بـةها بـةذيانى ئـابوورى
هةلَواســـراوة و نووســـاوة ،دابـــةزينى توانـــاى كرينـــى دراو بـــؤ هةلَ اوســـان
60
دةطةريَتــةوة ،كــة بريتيــة لةبةرزبووونــةوةى ئاســتى طشــتى نــرخ واتــة دانــى
يةكةى دراوى زياتر بؤ دةست هيَنانى هةمان هيَنـدى كـاالو خ مـةت طـوزارى .
ثيَة بةرزبوونةوةى نرخ ليَرةدا ثةيوةنديـةكى راسـتةوانة دروسـت دةبيَـت لـة
نيَوان نرخ و خةرجى طشتى ،واتـة بةرزبوونـةوةى نـرخ خـةرجى طشـتى زيـاتر
دةخوازيَــت بــؤ بةدةســت هيَنــانى هــةمان هيَنــد لــة كــاالو خ مــةت طــوزارى .
ئةمــةش واتــة ن ـ م بوونــةوةى بــةهاى دراو دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى خــةرجى
طشتى بةرضاو لة بةشـيَكى دا ،ئـةم بةشـةش دةوةسـتيتة سـةرقةبارةى ئـةو
دابةزينة لة بةهاى دراو ،ئةمةش واتا زيادبوونى خـةرجى طشـتى دةطةريَتـةوة
بــؤ زيــادبوون و بةرزبوونــةوةى نــرخ نــةك زيــادبوونى هيَنــدى كــاالَو خ مــةت
طــوزارى كــرِاو يــان بةرهــةم هيَنــراو ثيَشــكةش كــراو .لةبةرئــةوةى ئةطــةر
مبانةويَت خةرجى طشتى بةراورد بكةيو بة تايبةتى ئةطةر ماوةكة دريَـذ بـوو ،
ثيَويســتة ئــةم ذمارةيــة راســت بكةينــةوة ،كــة بريتيــة لــة وةالنــانى ئــةو
طؤرِانكاريــةى كــة بةســةرتواناى كرِينــى دراو داهــاتووة ،ئةمــةش لــة ريَطــاى
بــةكارهيَنانى (ذمــارةى ثيَوانــةى بــؤ ئاســتى نــرخ ) .بــؤ دةرهيَنــان وطةيشــنت
بةزياد بوونى رِاستةقينة لة خةرجى طشتى بة وةالنانى زيادبوونى بةرضاو كـة
بةهؤى زيادبوونى ئاستى نرخ دروست بووة ئةم هاوكيَشةية بةكاربهيَنني .
61
شيَوازى كؤ (طشت طري) لة هـةذماردن بـةكارهيَنرا .ثيَويسـتة سـةرجةم داهـات
وخةرجيةكان هةرجةندة جبوكية بـو ةريَتـة نـاو بودجـةى ئـةو دامـةزراوة و
دةستة طشتيانة .واتة نابىَ داشكاندن هةبيَت لةداهاتى طشتى ،بـةلَكو دةبيَـت
سةرجةم داهات و خةرجيةكان وةك خـؤى بنوسـريَت ،بـةم شـيَوةية ذمـارةى
طشتى خةرجى طشتى طةورة دةردةضيَت وةك ئةوةى كـة هـةبوو لـة شـيَوازى
ثوختدا .
ئةم زيادبوونةش لة ذمارةى خةرجى دةربرِينيَ نية لـة زيـادبوونى قـةبارةى
خ مةت طوزارية طشتيةكانى حكومةت .بؤ ووونـة طرتنبـةرى بنـةماى داهـاتى
ثوخت واتا تؤماركردنى بةهاى باج دواى داشـكاندنى تيَضـوونى وةرطرتنةكـةى
يان بةدةست هيَنانةكةى ئةمةش وا دةكات خةرجى طشتى لة بودجـة بةكـةم
و بةذمارةيةكى بضووك دةركةويَت ،بةالَم ئةطـةر هـاتوو شـيَوازى تؤمـاركردنى
طشــت طــري بــةكارهات ئــةوا خــةرجى طشــتى و داهــاتى طشــتى بــة ذمارةيــةكى
طةورةتر دةردةكةويَت.
ج .زيــادبوونى رِووبــةرى هــةريَم يــان ذمــارةى دانيَشــتوان :ــراوان بــوونى
رِووبــةرى وآلت يــان هــةريَم رِيليَكــى بةرضــاوى هةيــة لــة زيــادبوونى خــةرجى
دةولَــةت ،بــؤ زانينــى ئــةم زيادبوونةيــة بةرضــاوة دةبيــنني ناوةنــدى بةشــى
تاكةكةسى لة خةرجى طشتى و لة خ مةت طوزارى طشتى زيـادى نـةكردووة
هةرضةندة ذمار ة خـةرجى طشـتى زيـاد بكـات لـة بودجـةى دةولَـةت ،كةواتـة
ثيَويستة بةشى تاكة كةسى لة خةزمةت طوزارى خةرجى طشتى زيـاد بكـات ،
ئينجا بةزياد بوونى رِاستةقينة دةذميَردريَت ،بؤووونة طةرانـةوةى كـةركوك و
ناوضــة دابرِاوةكــان بــؤ ســةر هــةريَدى كوردســتان ،دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى
خةرجى طشـتى حكومـةتى هـةريَم ،بـةالَم مـةرج نييـة ببيَتـة هـؤى زيـادبوونى
بةشى تاكة كةس لة خ مةت طوزارى طشـتى و خـةرجى طشـتى يـان ثاراسـتنى
هةمان ئاستى ثيَشوو لة خ مةت طوزارى .
62
ضوارةم :كاريطةرى ئابوورى خةرجى طشتى
خةرجى طشتى ريَذةيةكى طـةورة لـة دةسـهاتى نةتـةوةى ثيَـ دةهيَنيَـت ،
ريلَــى خــةرجى طشــتى ريليَكــى طــرن و كاريطــةرى هةيــة لةســةر ئــابوورى
نةتــةوةى ،زيربــةى وآلتـ ان دركيــان بــةم كاريطةريــة كــردووة واى ليَهــاتووة ،
كةخةرجى طشـتى وةك هؤكاريَـ بـةكاربهيَنريَت بـؤ دةسـتةبةركردنى ئاماجنـة
كؤمةالَيةتى و ئابوورى و سياسيةكان .لة رِاستيدا كاريطـةرى خـةرجى طشـتى
بة تةنهاو دوور لة كاريطةرى باج نازانريَت ثيَويستة هـةردووكيان بةيةكـةوة بـو
،ضونكة خةرجى طشتى و باج دوو رِووى يةك سياسةتو كة ئةوية سياسـةتى
دارايــى يــة ،لةطــةلَ ئــةوةش دا ((بــؤ ئــةوةى زيــاتر خــةرجى طشــتى روون
بكةينةوة))لةم بةشةدا كاريطةرى خةرجى طشتى دةخويَنني .
63
زيـاد بــوونى ئاسـتى خواســتى طشـتى ،كــة ئةمـةش وا دةكــات بــاروديخيَكى
طوجناو لة بازارِ دروست بكات كة تيَيدا بةرهةم زياد بكات .
لةم كاتة دا خةرجى طشتى هؤكاريَكة بؤ زياد بوونى تواناى كرِيو .
خواستى طشتى زياد دةبيَت ،كةواتة قةبارةى ريشتنى لة كـاالَو خ مـةت
طوزارى زياد دةكات كة ئةمةش دةبيَتة هؤى بـةرز بوونـةوةى ئاسـتى داهـاتى
ضاوةر وان كراو و قةبارةى قازانج كة ئةمةش دةبيَتة هؤى زيادبوونى قـةبارةى
بةرهةم يان زيادبوونى خستنةرووى كاالَ لةبازارِ .
بةالَم لةكاتى بـةكارهيَنانى تـةواو ،لـةم كاتـةدا زيـادبوونى خـةرجى طشـتى
هــيض كاريطــةرى نــابىَ لةســةربةرزكردنةوةى ئاســتى بةرهــةم ،ئةطــةر هــاتوو
ئابوورى لة بارى بةكارهيَنانى تةواو بيَت ،ليَرة دا تةنها دةسـهاتى نةختينـةي
زياد دةكات ،بةبىَ هيض زيادبوونيَ لة ئاستى بةرهـةم ،لةبةرئـةوةى بةرهـةم
طةيشتؤتة ئةوثةرى تواناوة هيض توانايةك نية زياد كردنى لةوة زياتر .
ب .سةرضاوةى دابني كردنى خةرجى طشتى
كاريطــةرى زيــادبوونى قــةبارةى خــةرجى طشــتى لةســةر ئاســتى بةرهــةم
دةوةستيَتة سةر سةرضاوةى دابني كردنى ئةم زياد بوونة لة خةرجى طشتى.
بةشيَوةيةكى ئاسايى خةرجى طشتى لةرِيَطـةى بـاج دابـني دةكريَـت ،كـة لـة
دةرامةتى تاكةكانى كؤمةلَ وةردةطرييَت ،ئةو دةرامةتةى كةلةالى كؤمةلَة
يان ئامادةية بؤ بةكارهيَنان (خةرجى بةكارهيَنان)
يــان ئامادةيــة بــؤ وةبــةرهيَنان لةســةر شــيَوةى ثاشــكةوت (خــةرجى
وبةرهيَنان)
ليَرةدا حكومـةت بةشـيَ لـةم دةرامةتـة دةبرِيَـت ،وةك بـاج ئـةم دةرامةتـة
دةطوازريَتةوة بؤ بـةكارهيَنانى طشـتى ،بـةم بـةكارهيَنانى طشـتية يـان بـوارى
يان لةبوارى بةكارهيَنان يان لة بوارى وةبةرهيَنان دةبيَت .
ئــةجنام :ئةطــةر حكومــةت بــاجى ســةثاند لةســةر درامــةتى تاكــةكان كــة
ئامادةكراوة بؤ بةكارهيَنان .
64
أ .ئةطـــةر دةرامـــةتى بـــاجى بـ ـرِدراو لـــة بـــوارى بـــةكارهيَنان بـــةكارهيَنرا
،كاريطةريةكى ئةوتؤى نابى لةسةر بةرهةمى نةتةوةيى .
ب .ئةطةر دةرامةتى باجى برِدراو لة بوارى وةبـةرهيَنان بـةكارهيَنرا ،دةبيَتـة
هــؤى زيــادبوونى ثيَ ـ هيَنــانى ســةرمايةو ،ــراوان كردنــى توانــايى بةرهــةم
هيَنــانى لــة ئــابوورى دا .ليَــرةدا كاريطةريــةكى بــاش دةبيَــت لةســةر ئاســتى
بةرهةمى نةتةوةيى .
ئـةجنام /ئةطــةر حكومــةت بــاجى ســةثاند لةســةر دةرامــةتى تاكـةكان كــة
ئامادةكراوة بؤ وةبةرهيَنان
أ .ئةطةر داهاتى باج بةكارهيَنرا لة بوارى بةكارهيَنان ئةوا دةبيَتة هـؤيى كـةم
بوونةوةى يان ن م بوونةوةى ئاسـتى بةرهـةم لةبةرئـةوةى دةبيَتـة هـؤى نـ م
بوونةوةى ئاستى وةبةرهيَنانى كةرتى تايبةت .
ب .بــةالَم ئةطــةر داهــاتى بــاج بــةكارهيَنرا لــةبوارى وةبــةرهيَنان ،ليَــرةدا
كاريطةرى خةرجى طشتى دةوسـتيَتة سـةر بـرِو تينـى توانسـتى بةطةرخسـتنى
ئةو دةرامةتة
ئةطةر هاتوو حكومةت بة تواناتر بـوو لـة كـةرتى تايبـةت ئـةوا كاريطـةرى
باشى دةبيَت لة سةر ئاستى بةرهةم و دةبيَتة هؤى راوان بوونى بةرهةم.
ئةطةر هاتوو كةرتى تايبةت بة توانا تر بوو لة حكومةت لةبةطـةر خسـتنى
،ئةو دةرامةتة ئةوة بةرهةمى نةتةوةى كةم دةبيَت .
65
رِِِةن دةداتةوة لةسـةر طةشـةى بةرهـةم ،دواى تيَثـةرينى ماوةيـةكى ديـارى
كراو .
.0ئةو خةرجية طواسرتاوانةى كـة مـؤركيَكى ئابووريـان ثيَـوة ديـارة -:ئـةو
خةرجيانــةن كــة هؤكارةكــانى بةرهــةم هيَنــان ئارِاســتة دةكــةن لــة كــةرتيَكى
ئابوورى ديارى كراو بؤ كةرتيَكى ترى ئابورى .يان لـة لقيَكـى ثيشةسـازى بـؤ
لقيَكى تر كة دةولَةت مةبةستيةتى ثيَشى ةات و ثةرةى ثيَبـدات ،هـةروةها
ئــةم خةرجيانــة دةتــوانو هؤكارةكــانى بةرهــةم هيَنــان لــة ناوضــةيةك بــؤ
ناوضــةيةكى تــر بطوازنــةوة بــة مةبةســتى دةســتةبةر كردنــى ثةرةثيَــدانيَكى
هاوســةن لــة نيَــوان ناوضــةكانى يــةك وآلت يــان لــة نيَــوان هةريَدــةكانى يــةك
وآلتدا.
.4خــةرجى كؤمةالَيــةتى ئارِاس ـتةكراو بــؤ خ مــةت طــوزارى كؤمةالَيــةتى بــة
تايبةتى خ مةت طوزارى خويندن و تةندروستى ريشنبريى و نيشـتة جيَكـردن
،كة ئةمانة دةبنة هؤى زيادكردنى تواناو ئـارةزوو بـؤ كـاركردن ،كـة دةبيَتـة
هــؤى زيــادبوونى بةرهــةمى كــاركردن ،طرنطــى دانــى دةولَــةت بــة بابــةتى
ئامـادةكرن و مةشـو و راهيَنـان دةبيَتـة هـؤى باشـكردن و ثيَشـكةوتنى هـاتى
(املـوارد) ئــابوورى بةتايبــةتى مرييــى ،كــة ئةمــةش رِةنـ دةداتــةوة لةســةر
طةشةو زياد بوونى بةرهةمى نةتةوةيى طشتى.
.1خةرجى سةربازى كة دووبـا َل لـة خـؤ دةطريَـت بـالَى خـران و بـالَى بـاش
،اليةنى خراثى بريتية لـة ئاراسـتة كردنـى بةشـيَكى دةرامـةتى مـادى و مـريى
بةكاربردنى سةربازى لة جياتى ئـةوةى لـة بـوارى شارسـتانى بـةكاربهيَنريَت ،
هةروةها دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى بةرهةم ،كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى كـة
بوونــةوةى بــةكارهيَنان ،لــة هــةمان كاتــد خــةرجى ســةربازى دةبيَتــة هــؤى
بةرزبوونةوةى نرخى هؤكارةكانى بةرهـةم هيَنـان لةبةرئـةوةى خسـتنة رِووى
كةم دةبيَتة بـة هـؤى بـةكاربردنى بةشـ َي لـة هؤكارةكـانى بةرهـةم هيَنـان لـة
بوارى سةربازى بةالَم اليةنى باش دةبيَتة هؤى زياتر دابـةش كردنـى دةسـهات
66
كة دةبيَتة هؤى زيادبوونى خواستى كردارى لةسةر بـةكارهيَنان وة بـةرهيَنان،
دةبيَتة هؤى ضاال ك كردنى بةرهةم لـةكاتى ثوكانـةوةو بـىَ بـازارِى ،هـةروةها
دةبيَتــة هــؤى طةشــةى دةســهاتى نةتــةوةى ،جــا لــة بــوراى ثيَشخســتنى
تويذينةوةى زانستى بيَت يان لـة هونـةرى بةرهـةم هيَنـان بيَـت ،لـة راسـتيدا
ديزينةوةى زانستى و هونةرى تةكنيكى لـة بـوارى سـةربازى دةبيَـت بـة هـؤى
هةولَ دان بؤ ديزينةوةو دروسـتكردنى ضـةكى نـوىَ و ثيَشـكةوت و دواتـر ئـةم
ثيَشكةوتنانة دةضيَتة بوارى شارستانى وةك كؤمبيوتةر ئةنتـةرنيَت لـة بـوارى
سةربازى دواتر هاتة بوارى شارستانى .
.1ضؤنيةتى بةكارهيَنانى خةرجى طشتى
ئةطةر هاتوو خـةرجى طشـتى خـةرج كـرا بـؤ بةرهـةمى نـاوةخؤي كاريطـةرى
باشرت دةبيَت لةوةى لة بوارى كاالَو خ مةت طوزارى هيَنـراو لـةدةرةوة خـةرج
بكريَــت ،بــةم شــيَوةية ،ئةطــةر هــاتوو لــة كرِينــى كــاالو خ مــةت طــوزارى
ناوةخؤى خةرج كرا ،دةبيَتة هـؤى بةرزبوونـةوةى ئاسـتى خواسـتى طشـتى ،
ثاشان زيادبوونى ئاستى ضاالكى ئابوورى نةتـةوةيى ،كـة يارمـةتى طةشـةى
ثيشةسازى نـاوةخؤي دةدات ،كـة دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى ئاسـتى دةسـتى
كــارو بةطــةر خســنت ،هــةروةها خــةرجى طســتى كاريطــةرى هةيــة لةســةر
دةستةبةركردنى هاوسةنطى لـة نيَـوان ضـاالكية بةرهـةم هيَنـةكان و ضـؤنيةتى
دابةش كردنى لة نيَوان هةريَدةكانى يـةك وآلت دا .سياسـةتى خـةرجى طشـتى
دةكريَت بةكاربهيَنريَت بؤ ئاراستة كردنى دةرامةتى ئابوورى لة نيَوان ضـاالكية
جؤراو جؤرةكان و كـةم كردنـةوى جيـاوازى لـة نيَـوان هةريَدـةكان بـؤ ووونـة
ثيَشكةش كردنى قةرزى مةرج ئاسان بؤ ضةند ثيشةسازيةكى ديارى كراو .
62
دووةم /كاريطـــةرى راســـتةوخؤى خـــةرجى طشـــتى لةسـ ـةر بـــةكارهيَنانى
نةتةوةيى:
خةرجى طشتى كاريطةرى دةبيَت لةسةر بةكارهيَنانى نةتةوةى بةم شيَوةية
أ .هةلَســتانى دةولَــةت بــة كرِينــى كــاالَى ديــارى كــراو بــؤ بــةكارهيَنان ،وةك
دابني كردنى كةل و ثةل و ثيَداويستى بؤ هيَ ى سةربازى ،لـة جيـاتى ئـةوةى
دةســـهاتيَكى زير دابـــةش بكـــات ،هةلَســـانى دةولَـــةت بـــة كرِِِينـــى كـــاالَى
بةكارهيَنان ،جؤريَكـة لـة طواسـتنةوةى بـةكارهيَنان ،لـة جيـاتى ئـةوةى كـة
تاكةكان هةلَسو بةو كرينة.
ب .هةلَســانى دةولَــةت بــة كرِينــى ثيَداويســتى ســةرةكى و ئؤتؤمبيــة و كــةلَ
ثةلَى ثيَويست بؤ بةريَوةبردنى كارةكانى لة ةرمانطةكانى مريى .
ج .هةلَسانى دةولَةت بة ثيَشكةش كردنى كاالَى بـةكارهيَنان بـةبىَ بةرانبـةر
،وةك دابةش كردنى خواردةمةنى لة قوتاةانةكان و باخجةى سـاوايان ،يـان
روان كردنى خ مةت طوزارى بىَ بةرانبةر وةك خ مةت طـوزارى تةندروسـتى و
خويندن ،ئةمانة هةمووى دةبيَتة هؤى زيادبوونى بـةكارهيَنانى نةتـةوةيى بـة
شيَوةيةكى راستةو خؤ .
د .هةلَســانى دةولَــةت بةدابــةش كردنــى دةســهات ،كاتيَـ دةولَــةت كــرىَ و
مووضةو ثاداشت دةدات بة ةرمانبةرو كريكارانى كةرتى طشـتى بةرانبـةر ئـةو
خ مةت طوزاريانةى كة ثيَشكةشيان كردووة،يان دانى مووضـة بةهةنـديَ تويَـذ
،وةك ثاداشتيَ بؤ ووونة مووضةى خانةنشني و كةم ئةنـدام وشـةهيدان ....
هتد ،كة بةشيَكى زيرى ئةم دةسـهاتانة لـة بـةكارهيَنان خـةرج دةكريَـت ،كـة
دةبيَتة هؤيى زيادبوونى ئاستى تيَركردن دواتر دةبيَتة هؤى زيادبوونى ئاسـتى
بةكارهيَنان .
سيَيةم /كاريطةرى راسـتةوخؤى خـةرجى طشـتى لةسـةر ئاسـتى ثاشـكةوتى
نةتــةوةى دةتوانريَــت كاريطــةرى خــةرجى طشــتى لةســةر ئاســتى ثاشــكةوتى
نةتةوةى ديارى بكريَت و بةرجةستة بكريَت لةريَطاى-:
66
أ -كاريطةرى خةرجى طشتى لةسةر دةسهاتى نةتةوةيى.
ب -كاريطةرى خةرجى طشتى لةسةر ئارةزووى ثاشةكةوت كردن .
ئــةو خةرجيــة طشــتيانةى كــة بةرهــةم هيَــنو و مــؤركيَكى وةبــةرهيَنانيان
ثيَـــوة ديـــارة ،دةبنـــة هـــؤى زيـــادبوونى دةســـهاتى نةتـــةوةى ،ئةمـــةش
واتـــة بـــةه َي كردنـــى توانـــاى ثاشـــةكةوت كردنـــى تاكـــةكان جطـــة لــــة
زيـــادبوونى دةســـهاتى نةتـــةوةى ،زيـــادبوونى ناوةنـــدى دةســـهاتى تاكـــة
كةســـى كـــة ئةمـــةش دةبيَتـــة هـــؤى زيـــادبوونى ئـــارةزووى رِادة دار بـــؤ
ثاشـــةكةوت كـــردن ( )Marginal Propensity to Saveلةســـةر
حســـابى ئـــارةزووى رِادة دارى بـــةكارهيَنان ( Marginal Propensity
،)to Consumeكــــة ئةمــــةش هةلَســــوكةوتيَكى ئاســــايية بــــة ثيَــــى
بريديزى هةلَسوكةوتى بةكارهيَو .
هــةروةها ئــةو خةرجيــة طشــتيانةى كــة ئاراســتة دةكــريَو بــؤ ثالَثشــتى
كردنـــى نرخـــى كـــاالَى بـــةكارهيَنان دةبنـــة هـــؤى كـــةم بوونـــةوةى نرخـــى
كــريو ،كــة ئةمــةش دةبيَتــة هــؤى بــة هيَــ كردنــى توانــاى ثاشــةكةوتى
تاكة كةسى و كؤمةلَطا بة طشتى.
ضـــوارةم /كاريطـــةرى رِاســـتةوخؤى خـــةرجى طشـــتى لةســـةر ئاســـتى
بةطـــةر خســـنت (( )Employmentجـــيَطريى ئـــابوورى ) ( Economic
)Stabilization
بةرزكردنــــةوةى ئاســــتى بةطــــةر خســــنت يةكيَكــــة لــــة ئاماجنــــةكانى
سياســةتى دارايــى ،و خــةرجى طشــتية طــرنطرتيو هؤكــارة لــةو بــوارة دا
،بــةالم لــة رِووى كرداريــى ناتوانريَــت بطــةيو بــة ئاســتى بةطــةر خســتنى
تــــةواو ( ،)Full Employmentلةبةرئــــةوةى بــــاريَكى تيَــــورى و بــــة
طرىــان دانــراو ة لةبةرئــةوةى هــةردةم تيَكرِايــةكى سروشــتى لــة بــىَ كــارى
( )Unemploymentهةيـــة ،كـــة دةتوانريَـــت بطيَردريَتـــةوة بـــؤ هؤكـــارى
60
ثيَـــ هاتـــةى كةرتةكانـــةى ئـــابوورى و ثةيوةنـــدى ثيَشـــينةو ثاشـــينةى
كةرتةئابووريــةكان ،ئــةم رِيَــذةى بيَكاريـــةش لــة نيَــوان % 1يــان % 5لـــة
كؤى هيَ ى كاردا هةية.
ئاســتى بةطــةر خســنت دةوةســتيَتة ســةر ضــةند هؤكاريَ ـ ،لةوانــة بريــارى
ريَكخــةر لـــة ثريذةكانــدا كـــة لـــة ذيَــر ريشـــنايى ئــةو برِيارانـــة دةتوانريَـــت
قــةبارةى بةرهــةم ديــارى بكريَــت ثاشــانية ئاســتى خواســت لةســةر هيَ ـ ى
كــار .هــةروةها بــارودئخى ئــابوورى و هةلَطةرانــةوةى خــور ئــابوورى لــة
نيَوان بارى هةلَ اوسان و بارى )(Deflationثوكانةوة
بــارى هة َل اوســان مانــاى كــةمى و كــورت هيَنــانى خســتنة رِووى طشــتية
بةرانبـــةر خواســـتى طشـــتى ،باريَكـــة كـــة كـــؤى خـــةرجى نةتـــةوةى ،كـــة
بريتيــة ( لـــة خــةرجى بـــةكارهيَنان +وةبــةرهيَنان +حكـــومى +ثوختـــةى
مامـــة لَـــةكردنى لةطـــةل َ جيهـــانى دةرةوة دا ) ،طـــةورة تـــرة لـــة كـــؤى
بةرهـــــةمى نةتـــــةوةى ،واتـــــة بـــــوونى هيَنـــــديَكى زيرى دراو بةرانبـــــةر
هيَنــديَكى كــةمى كــاال ،واتــة كــؤى خواســتى طشــتى لةســةر كــاالَ و خ مــةت
طــــوزارى زيــــاترة لــــة كــــؤى بةرهــــةم ،كــــة ئةمــــةش دةبيَتــــة هــــؤى
بةرزبوونــــةوةى نــــرخ بــــة تيَكرِايــــةك ريَذةكــــةى زياددةبيَــــت هةرضــــةندة
قـــةبارةى ( كــــةليَنى هةلَ اوســـان) ( )Inflation Gapزيــــاد بكــــات ،
بــةالَم لــةكاتى ثوكانــةوة كــة ثيَضــةوانةى ديخــى يةكةمــة كــة بريتيــة لــة
كــورت هيَنــانى خواســتى طشــتى بةرانبــةر خســتنة رِووى طشــتى ،كــة بــارو
ديخيَكـــة تيَيـــدا خـــةرجى طشـــتى نةتـــةوةى كـــةمرتة لـــة كـــؤى بةرهـــةمى
نةتـــــةوةى ،كـــــة ئةمـــــةش دةبيَتـــــة هـــــؤى نــــ م بوونـــــةوةى نـــــرخ و
بالوبووونـــةوةى بيَكـــارى بــــة تيَكرِايـــةك ،كـــة لــــة زيـــادبوون دادةبيَــــت
هةرضـــةند (كـــةليَنى ثوكانـــةوة) ( )Deflation Gapرِووى لـــة ـــاروان
20
بـــوون بيَـــت كـــة بريتيـــة لـــة زيـــادبوونى خســـتنة رِووى طشـــتى لـــة ضـــاو
خواستى طشتى ،كة دةتوانني بةم ويَنةية رِوونى بكةينةوة :
خةرجى نةتةوةى
2
ثوكانةوة
45 0
دةسهاتى نةتةوةى
شيَوةى ( ) 4
كاريطةرى خةرجى لةسةر جيَطريى ئابوورى
21
هةلَ اوسان لة ريَطاى كةم كردنةوةى خةرجى حكومى كة يةكيَكـة لـة ثيَكهاتـة
سةرةكيةكانى خةرجى نةتـةوةى ،بـةبىَ دةسـكارى كـردن و كـةم كردنـةوةى
ئةو خةرجيانـةى كـةئاماجنيان بةرزكردنـةوةى توانـاى بةرهـةم هيَنانـة ،واتـة
خةرجى بةرهةم هيَنان بة هيض شيَوةيةك كةم ناكريَتةوة ،لةطـةل زيـاد كردنـى
قةبارةى باج .
بــةالَم لــةكاتى ثوكانــةوة ،دةولَــةت هةلَدةســتيَت بــة زيــاد كردنــى خــةرجى
حكومى و كةم كردنةوةى باج لة ثيَناو دروست كردنى توانـاى كـرِيو و هانـدان
و بووذانــةوةى خواســتى طشــتى .بــؤ وردة وردة كــةم كردنــةوةى كــةليَنى
ثوكانةوة .
22
ئةطةر هاتوو طؤران لة بةكارهيَنان ( ) 02بوو طـؤران لـة دةسـهات ( ) 42بـوو
ئةوا
ئارةزووى رِادةدار =
لةمةوة دةتوانني ضةند جارة بوونةوة دةربهيَنني بةم شيَوةية -:
ضةندجارةبوونةوة =
23
كاريطةرى سةرةتاى خـةرجى طشـتى رِاناوةسـتيَت لـةو رِادةيـةدا ،بـةلَكو كـار
لةيةك دةكات لةطةلَ بةسةر ضـوونى كـات كاريطـةرى دروسـت دةكـات لةسـةر
دةسهات و بةطةرِخسنت ،ئةم كاريطةريـةش كينـ دةيطيَريَتـةوة بـؤ كاريطـةرى
ضةند جارةبوونةوة و كاريطـةرى خيَراكـةر ،كينـ واى دةبينـى كـة زيـادبوونى
سةرةتاى لة خـةرجى طشـتى زامنـة بـؤ بةرزبوونـةوةى توانـاى كـرِيو بـؤ ئـةو
كةسانةى كة دةسـهاتيان ديـارى كـراوة و ئـارةزووى رِادةدارى بـةكارهيَنانيان
بةرزة كةئةمةش دةبيَتة هؤى هاندانى خواستى ناوخؤيى ،كة بةرهـةم ـراوان
دةبيَت و دةسهات زياد دةكات بة زيادبوونيَكى ضةندجارة ،دةتوانني ثةنا بؤ
ئةم شيَوةية ببةيو بؤ رِوون كردنةوةى ئةو ئامرازة يان كارتيَكردنة-:
شويَنةوارى ضةندجاةرة زيادةى سةرةتاى لة خةرجى طشتى
بوونةوة
شويَنةوارى خيَراكةر
شيَوةى ()1
كاريطةرى ناراستةوخؤى خةرجى طشتى
سةرضاوةى ئةم شيَوةية /نوزاد عبدالرمحن اهلييت ،منجاد عبادالنطيف اخلشاالي ،املادخل احلاديث
اقتصاديا املاليا الماما ،الطبما اولىل ،دار املناج لننشر ل التوزي ،اوردن 6002 ،م ،ص. 22
24
لة رِيَطاى ئةم هيَلكاريةوة بؤمان رِوون دةبيَتةوة ،كـة زيـادبوون لـة خـةرجى
طشتى بةتايبةتى خةرجى وةبـةرهيَنان زيـادبوونى دةسـهاتى ليَدةكةويَتـةوة ،
ثاشان زيـاتر دابـةش بـوونى ئـةم دةسـهاتة بةتايبـةتى بـؤ ئـةو كةسـانةى كـة
دةسـهاتيان جـيَطرية ،لةطــةلَ طرىـانى بــةرزى رِادةى ئـارةزووى بــةكارهيَنان
بــةهؤى ن مــى ئاســتى تيَربــوون لــةالى ئــةم ضــينانةى كؤمــةلَ .دةبيَتــة هــؤى
هانــدانى خواســتى لــة خــؤطرتو و نــةمانى كــاالى خــراوة رِوو و ،كةئةمــةش
وةبةرهيَنةكان ناضاردةكات بؤ رِووبةرِووبوونةوةى ئـةو خواسـتة هانـدراوو زير
بـووة بـة بةطـةرِ خســتنى توانـاى بةرهـةم هيَنــانى لـة كاركـةوتو ،ئةمــة وةك
قؤنــاغى يةكــةم ،كــة ثيَــى دةوتريَــت شــويَنةوارى ضــةندجارة بوونــةوة و ،
خيَراكردنـى بةرهــةم لــة ريَطــاى بــةكارهيَنانى ئــاميَرو كــةل و ثــةر ثيَداويســتى
بةرهةم هيَنانى زياتر كةمةش بة شـويَنةوارى خيَراكـةر ناسـراوة كـة بريتيـة لـة
زيادةى وةبةرهيَنان لة ئـةجنامى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى ،بـة كـار لةيـةك
كردنى شويَنةوارى ضـةندجارة بوونـةوة و شـويَنةوارى خيَراكـةر دةبيَتـة هـؤى
ضةندجارة زيـادبوونى دةسـهات ،لةطـةل َ بةرزبوونـةوةى ئاسـتى دةسـهات و
جولةى ضاالكى ئابوورى دةتوانريَت زيرتريو داهـاتى بـاج بـة دةسـت بهيَنريَـت
كة بتوانريَت ئةو كورت هيَنانةى ثىَ ثرِبكريَتةوة كة لةئـةجنامى ـراوان بـوونى
خةرجى طشتى رِووى دابوو يان رِوودةدات .
بؤ مسؤطةر كردنى سةركةوتنى ئامرازى ضةندجارة بوونـةوة ثيَويسـتة ضـةند
طؤرِاويَ ئامادة كرابيَت يان هةبيَت وةك :
أ -راوان بـوونى خـةرجى طشـتى ئةطـةر هـاتوو لةسـةر ئةسـتؤى كـورت
هيَنان لة بودجةى طشتية بيَت.
ب -بوونى رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنانى بةرز كة بتوانيَت هـانى خواسـتى
ناوخؤ بدات .
ج -بوونى توانايى بةرهةم هيَنانى نةرم يـان بـوونى نـةرمى نوانـدن ئـامرازى
بةرهةم هيَنان ،كة لةتواناى دابيَـت وةالَم دانـةوةى ـراوان بـوونى هـةبيَت بـؤ
25
بةرةنطار بوونةوةى خواستى هاندراو نةرمى نوانـدنى ئـامرازى بةرهـةم هيَنـان
بريتية لة ثلةى وةالم دانةوةى ئامرازى بةرهةم هيَنـان بـؤ ئـةو زيادبوونـةوةى
كة لة خواستى طشتى رِوودةدات ،يان برِو تواناى ئـامرازى بةرهـةم هيَنـان بـؤ
تيَركردنى ئة و زيادبوونةى كة لة خواستى طشتى رِوودةدات .
ليَرة دا ثرسياريَ خؤى ديَنيَتـة ثيَشـةوة ،ئايـا ضـةندجارة بوونـةوة هـةمان
كارى خؤى دةكات لـة وآلتـ انى دواكـةوتوو ؟ لةطـةلَ بـوونى رِادةى ئـارةزووى
بةكارهيَنانى بةرز بةهؤى ئاست ن مى تيَربوون و دةسهات ضةند جارةبوونـةوة
ناتوان يَت زيادبوونى ضةندجارةى دةسهات دروسـت بكـات وةك ئـةوةى كـة لـة
وآلتانى ثيشةسازى رِوودةدات ،ئةمةش دةطةريَتـةوة بـؤ بـىَ توانـاي و الوازى
تواناى بةرهةم هيَنان و نةبوونى نةرمى نواندن لة ئـاميَرى بةرهـةم هيَنانـدا كـة
ناتوانيَــت وةالَمــى زيــادبوونى خواســت بداتــةوة ،لةبةرئــةوة ووونــةى يــان
بريديزى كين بة كةلَكى وآلتـ انى دواكـةوتوو ناييـت بـؤ ضارةسـةركردنى بـىَ
كـارى بـؤ ضـةندجارة كردنـةوةى دةسـهات ،لةبةرئـةوة زيربـةى زيرى ئـةو
وآلت ة دواكةوتووانةى كة سياسةتى كين يان ثـةيرِةو كرديـة لـة ريَطـاى دةسـت
تيَخســنت و ــراوان كردنــى سياســةتى( ( ) Deficit Financingالتدويــة
بالعج ) ثيَدان بة كورت هيَنان ،زيرتريو شت كة بةدةست هانـدانى خواسـتى
ناوخؤيية بـةالَم ئـةم خواسـتة هانـدراوة ،كـاالَى نـاوخؤى نـةبووة بـؤ ئـةوةى
هةلَيدذيَت يان وةريبطريَت بة هؤى الوازى تواناى بةرهةم هيَنـان ،لةبـةر ئـةوة
ئةو وآلتانة رِووبةرووى دوو بارو ديخ دةبنةوة وةك -:
أ -ئةو وآلت انةى تواناى داراييان باشة ثةنايان برديتـة بـةرهيَنان لـة دةرةوة
بؤ ثركردنةوةى ئةو كةليَنةى كة لة خستنة رِووى كاالَدا هةية .
-ــان رِازى بــوون بــة شــارى هةلَ اوســان و دارِووخــانى توانــاى كرِينــى
ب ي
دةسهاتى رِاستةقينةى تاكة كةسى و زير جارانية كةوتونةتة تـةرةى قـةرزى
دةرةكى كـة ئةمـةش لـة سـةر ئـةو وآلتانـة دةضةسـثيَت كـة توانـاى داراييـان
الوازة .
26
سةملاندنى ثةيوةندى نيَوان ضةندجارة بوونـةوةى خـةرجى طشـتى و رِادةى
ئارةزووى بةكارهيَنان .
دةتوانني ئةم ثةيوةندية بةم شيَوةية دابرتاشيَت:
Y=C+I
=Yدةسهاتى نةتةوةيى
=Cبةكارهيَنانى نةتةوةيى
=Iوةبةرهيَنانى نةتةوةيى
هةر طؤرِانيَ لة Yدةبيَتة هؤى طؤرِان لة C ،I
y = c + i
c i
= 1 +
y y
22
\رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنان =
c
mpc
y
ضةندجارة بوونةوة =
1
= k
1- mpc
26
كةواتة زيادبوونى ضاوةرِوان كراو لة دةسهات
5 * 1300 = 6500
شيكردنةوةى دارايى -:
بؤمان رِوون بؤوة كة دةسهات لةو ووآلتة ضةندجار بؤوة بة برِى ( )1جار بـة
كاريطــةرى ضــةندجاربوونةوة و ،كــة ئةمــةش بــؤ بــةرزى رِادةى ئــارةزووى
بةكارهيَنان دةطةريَتةوة ،كة بريتية لة ( ، )2.4ئةمـة ثةيوةنـدى نيَـوان ضـةند
جارةبوونــــةوة و رِادةى ئــــارةزووى بــــةكارهيَنان دةســــةمليَنىَ و ،ئــــةوة
دةردةخات كة وآلتـى (س) توانايـةكى بةرهـةم هيَنـانى باشـى هةيـة و نـةرمى
نوانــدنى تيَدايــة بــؤ ــراوان بــوون و ،وةالَم دانــةوةى خواســتى هانــدراويان
زيادبوونى خواست .
ن /0حكومةتى ( ص) برِيـارى دا بـة زيـادكردنى خـةرجى وةبـةرهيَنان ،بـة
بـرِى 5422مليــؤن ديالر ،ئايــا زيــادةى ضــاوةرِوان كــراو لــة دةســهات ضــةندة
ئةطةر زانيت رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنان ( )2.1بوو ؟
وةالَم /
ميلؤن ديالر 5422 * 5.55 = 0514
شيكردنةوةى داراى :
دةبيـــنني بـــةهاى ضـــةندجارة بوونـــةوة كـــةمرتة لـــة بـــارى يةكـــةم وة
ضــةندجارةبوونةوةى دةســهات كــةمرتة بــة هــؤى ن مــى يــان كــةمى رِادةى
ئـــارةزووى بـــةكارهيَنان .بـــةم شـــيَوةية خـــةرجى طشـــتى كاريطـــةرى نـــا
رِاســتةوخؤى لةســةر دةســهات و ئاســتى بةطــةر خســنت دةبيَــت ،لــة ريَطــةى
ئامرازى ضةندجارةبوونةوة ،لةطةلَ بةسةر ضوونى كات .
20
60
بةشى سيَيةم
داهاتى طشتى
Public Revenue
61
62
دةولَــــةت كـــــاتىَ بةئـــــةرك و ةرمانــــةكانى هةلَدةســـــتيَت ،ثيَويســـــتى
بةسةرضاوةيةكى داهات هةية ،تاكو بتوانىَ خةرجيية طشـتييةكانى ثرِبكاتـةوة
لةثيَناو ثيَشكةشـكردنى خ مةتطوزارييـة طشـتييةكان(،)Public Services
بؤ تيَركردنى ثيَداويسـتى يـة طشـتى يـة زير و طـؤرِاو لـةبو نـةهاتووةكان واتـة
داهــاتى طشــتى بريتيــة لةهــةموو داهاتــة نــةختى و نانــةختى وطــوازراوة و
نــةطوازراوةكان ،كةدةضـيَتة طةجنينــةى طشــتى دةولَــةت ،بةمةشــةوة داهــاتى
طشتى لةبودجةى طشتى ثيَ دةهيَنيَت.
بةواتايــةكى تــر بريتييــة لةســةرجةم سةرضــاوةكانى داهــات ،كــة دةولَــةت
داهاتــــــةكانى رَ دةســــــت دةكةويَت،ئةمــــــةش لــــــةثيَناو دابينكردنــــــى
خةرجيةطشــتيةكان ،بــؤ ثيَشــكة ش كردنــى خ مةتطوزاريةطشــتى يــةكان ،لــة
ثيَناو دةست كةوتنى ثيَداويستى ية طشتى يةكان.
داهاتى طشتى ثيَة كةوت ،بةثىَ ى ثيَة كةوتنى برييكـةى ئـابوورى داراي،
ئامــانج لــة داهــاتى طشــتى لــة برييكــةى داراى كالســي تــةنها بريتــى بــوو لــة
ثرِكردنةوةى بةندى خةرجى طشتى ،بؤ ئةوةى دةولَةت بتوانىَ بـة ئةركـةكانى
هةلَبستيَت كة بريتى بوو لة ( داد ،بـةرطرى ،ئاسـاية) .ئـةم ئاماجنانـة ئيَسـتا
طؤرِاون و ثيَة كةوتوون و راوان بوونة بؤ مةبةستى ئـابوورى ،كؤمةالَيـةتى ،
دارايى ،سياسى و ثةرةثيَدان ،بة تايبةتى كـة داهـاتى طشـتى بؤتـة هؤكاريَـ
لــة هؤكارةكــانى سياســةتى دارايــى ،كــة دةولَــةت بــة هؤيــةوة دةتوانيَــت
كاريطــةرى هــةبيَت لةسةرضــاالكى ئــابوورى و كؤمةالَيــةتى ،ئةمــة لةاليــةك وة
لةاليــةكى تــر زيَــدةبوونى بايــةخى خــةرجى طشــتى بــةهؤى زيــادبوونى رِيلَــى
دةولَــةت لةســةرجةم ضــاالكيةكانى ئــابوورى و كؤمةالَيــةتى و سياســى ،واى
كــردووة كــة بايــةخى داهــاتى طشــتى زيربيَــت و ئةمــةش واى كــردووة كــة
سةرضــاوةكانى داهــاتى طشــتى زيربــو و جيــاوازبو بــة شــيَوةيةكى طشــتى
دةتــو انني بةســةرداهاتى ئــابوورى بــةردةوام ،داهــاتى ســةرةكى بــةردةوام و
داهــاتى لــةناكاو ثيَويســت دابةشــى بكــةيو .بــؤ زيــاتر رِوونكردنــةوةى لــةم
شيَوةيةى خوارةوة دةياخنةينةرِوو:
63
64
يةكةم :داهاتى ئابوورى بةردةوام
داهاتى مولَكى دةولَةت ()Domaine
ئـــةم داهاتـــة بةسةرضـــاوةيةكى طرنطـــى داهـــاتى دةولَـــةت دادةنريَـــت،
بةشيَوةيةكى بةردةوام سةرضاوةيةكى داهاتى نيدضةدابينة كةدةولَـةت بـؤ ثـرِ
كردنةوةى طةجنينةى طشتى ثشتى ثىَ دةبةستىَ.
زانايانى دارايى طشتى مولَكى دةولَةت بؤ سةر دوو جؤردابةش دةكةن-:
مولَكى دةولَةتى طشتى(Public Domaine). - 5
-0مولَكى دةولَةتى تايبةتى(Private Domaine).
5ـ مو لَكى دةو لَةتى طشتى
سةرجةم مولَكى دةولَةت و ،دامةزراوةطشتى يةكان و دةسـتة طشـتى يـةكان
دةطريَتــةوة ،كــةدانراوةو ئامــادةكراوة بــؤ بــةكارهيَنان ،يــاخود ســودبينني
لةاليــــةن تاكــــةكانى كؤمــــةلَ بــــةبىَ بةرانبــــةر ،يــــان ثيَشكةشــــكردنى
خ مةتطوزاريةكانى بة خؤرِايى و ،دةضيَتة ذيَر بالَى ياسـاى طشـتى و ،ئامـانج
لةبــةكارهيَنانيان قــازانج نيــة ،بــةلَكو ئامــانج ســوود و خ مــةتى طشــتيية وةك
رِيَطاوبـــــان ،تونيَـــــة،ثرد ،باخضـــــةى طشـــــتى ،مؤزةخانـــــة ،قوتاةانـــــة،
شويَنةطشتيةكان ،تةالرو خانووبةرةكانى مريى ،كـة رِيذانـة خـةلَ سـةردانيان
دةكـةن بــؤ بـةرِيَوةبردنى كارةكانيــان .كـة خاوةنداريةتيــةكانيان بـؤ دةولَــةت
دةطةرِيَتــةوة بةش ـيَوةيةكى ــةرِمى يــاخود لةتاكةكانــةوة طوازراوةتــةوة بــؤ
دةولَةت.
وة سوددبينني لةمولَكى طشتى زير جاران بةشـيَوةيةكى راسـتةوخؤ دةبيَـت
وةك بةكارهيَنانى رِيَطاوبان ،تونيَة ،ثرد ،سةيرانطاكان ،كةناردةرياكان.
يـــاخود لـــةرِيَطاى دامـــةزراوة طشـــتيةكان دةبيَـــت ،وةك هيَلَـــى ئاســـنى،
مؤزةخانــةكان ،خويَنــدنطا .......،هتــد ،هــةروةها زير جــاران ئامــادةكردنى
مــولَكى طشــتى بةش ـيَوةيةكى سر وشــتى دةبيَــت ،وةك كــةنارى دةرياكــان و
سةيرانطا سروشتيةكان و لةسةيرانطاكان لة سروشتى كوردستان ئةمانة بـةدى
65
دةكرىَ ياخود لة رِيَطاى بنيادنانـةوة دةبيَـت لةاليـةن دةولَـةت ،وةك باخضـةى
طشتيةكان ،رِيَطا ... ،هتد.
66
-4خانوو بــةرةى نيشــتةجىَ بــوون ،كــة دةولَــةت دروســتيان دةكــات بــؤ
ضارةسةر كردنى قةيرانى نيشتةجىَ بوون و ،ئةو داهاتةى كة لة بـةكرىَ دانـى
ئــةم خانووبةرانــة دةســتى دةولَــةت دةكــةويَت ثيَــى دةطوتريَــت ((ديمــني
عةقارى))
ب -:ديمينى ثيشةسازى و بازرطانى :
ســةرجةم ث ـرِيذة ثيشةســازى و بازرطانييةكانىكــة دةولَــةت خاوةنــداريَتى
دةكات دةطريَتةوة ،كة بةشيَوةى كةرتى تايبـةت بـةرِيَوةى دةبـات .سـةرجةم
ثرِيذة ثيشةساس ى و بازرطانييةكان دةطريَتةوة كـة خةسـلَةتى قـؤرا كاريـان
تيَداية ،كة ئةمةش لةبةرطرنطيان ناتوانريَت بؤ كةرتى تايبـةت جـىَ بهيَلَـدريَت،
وةك ثرِيذةى ئاو،كارةبا ....هتد.
هةروةها ثرِيذةى وادةطريَتةوة كة ئامـاجنى سـرتاتيذى هةيـة كـة ثةيوةسـتة
بـــة ئـــةمو و ئاســـاية كـــة ناكريَـــت بدريَتـــة دةســـت كـــةرتى تايبـــةت ،وةك
ثيشةســازى ســةربازى .هــةروةها زيرجــاران ثرِيذةكــان بايــةخى دارايــى و
ئابووريـــان هةيـــة يـــاخود ثـ ـرِيذةى كؤمةالَيـــةتني ،كـــة كةلوثـــةر خـــؤراكى
ئامادةدةكةن ،وةك ( نان ،شةكر،دانةويَلَةو ....هتد) يـانية زيرجـار ثـرِيذةى
ثيشةسازى طةورة دةطريَتةوة ،وةك ثيشةسازى دةرهيَنـان كـة ثيَويسـتى بـة
تةكنةلؤذياى زير ثيَشكةوتوو هةية كـة لـةتواناى كـةرتى تايبـةت نييـة دابينـى
بكات .جارى واش هةية ثرِيذةكان زير ترسناكو ،وةك لـة تاقيطـةى نـاوةكى و
ثيشةسازى ناوةكى.
كةواتــة ئــةم جــؤرة بريتيــة لةوداهاتانــةى كــة دةســت دةولَــةت دةكــةويَت
لةبــةهاى بةرهــةمى ئــةو ثرِيذانــة لــة كــاالَ و خ مــةت طــوزارى ،كــة بةخــةلَكى
دة ريشيَت لةشيَوةى ( بةهاى طشتى).
62
ج /دومينى دارايى:
بريتى ية لة سـةبةتةى كاغـة زى دارايـى دةولَـةت ،وةك خاوةنـداريَتى كردنـى
ثشــ و قةوالَـــة ،ثـــارةى كاغـــةز ،ثــارةى ئاســـو ،زيَــرِ ،زيـــوو ،و قـــازاجنى
كؤمثانياكان ،كة دادةنريَت بة يةكيَ لة سةرضاوةكانى داهاتى دةولَةت.
د -:دارستان
بةيــةكيَ لةسةرضــاوةكانى دومينــى تايبــةت دادةنريَــت ،بــةهؤى بايــةخى
بــةكارهيَنانى لــة ثيشةســازيية جــؤر بــةجؤرةكان ،وةك ثيشةســازى كاغــةز و
ثيشةسازى كةلوثةر ناو مالَ ......هتد.
هةمديســان كــةمى تيَضــوونى لةضــاو قــازاجنى ،لةبةرئــةوةى بةشــيَوةيةكى
خؤرِس و سةربةخؤ طةشةدةكات ،بةبىَ ئةوةى ثيَويسـتى بةضـاوديَريةكى زير
هةبىَ .واتة كةمى تيَضـوونى بةرانبـةر قـازاجنى زير .بـةالَم لةطـةلَ ئةمانةشـدا
تيَضوونيَكى زيرى دةويَـت لـة كـاتى دروسـتكردنى يـاخود ضـاندن وثاراسـنت و
بةكارهيَنانى ،بةهؤى راوانى رِووبةرةكةى و ئـالَؤزى بـةرِيَوةبردنى و ،دريَـذةى
ماوةى بةرهةمةكةى و ،لةسةرخؤيى قازاجنى وة بةرهيَنانى كة ضـةنديو سـالَى
ثيَويستة ،تاكو بةرهةمى دةبيَت كة ئةمةش لةتواناى كةرتى تايبةتدا نية.
ه -:كانةكانى خةلَووز ،بةرد،ئاسو،نةوت و غاز
ئــةم كانانــة بةسةرضــاوةيةكى طــةورةى داهــات دادةنريَــت ،كــة ئةمــةش
ثةيوةستة بةضةند هؤكاريَكةوة ،وةك طرنطى مادةكة بؤ ئـابوورى نةتـةوةيى و
ثةيوةندى بةدةسـتةبةركردنى بةرذةوةنـدى طشـتى و ،طـةورةى داهاتةكـةى،
بايةخى ئةم سةرضاوةية زيادى كرد بةتايبةتى دواى ديزينةوةى نـةوت و غـاز،
ئةمةش بةهؤى بةشدارى كردنيان لة سةرجةم ثيشةسـازييةكانى شارسـتانى و
سةربازى.
و ِ -:ريَطاى دةريايى و رِووبارى
رِيَطاى ثا ثؤرِ و بارهةلَطرة دةرييايةكان ،داهاتيَكى دارايى طةورة بـؤ دةولَـةت
دةســتةبةر دةكـــةن ،وةك زةريايــة هةريَديـــةكان و كةنــداوة سروشـــتيةكان
66
لةوانــة :كةنــداوى ســويَس و كةنــداوى ثةنــةما ،كةئةمــةش بــؤ رِاوةماســى و
دةرهيَنانى ياقووت و مةرجان و ئيسفينج و بةردى بةنرخ بـةكارديَت ،هـةروةها
دةرهيَنانى نةوت و غاز لة ذيَر دةريايةكان ،ئةمانة وايـان كـردووة كـة كيَنِكـيَ
بكات لةطةلَ داهاتةكانى وشكانى.
60
كةواتة باج بريتية لـةوبرِة نةختينةيـةى كـة دةولَـةت بةشـيَوةيةكى ناضـارى
دةيسةثيَنىَ بةسةر كةسةكان جا كةسى سروشتى بو يـاخود مةعنـةوى بـىَ
بةرانبةر و بةشيَوةيةكى كؤتايى ،لةثيَناو دابـني كردنـى خةرجييـة طشـتييةكان
و دةستةر بـةركردنى ئامـاجنى ئـابوورى و كؤمةالَيةتيـةكان و بةرزكردنـةوةى
ئاستى خؤش طوزةرانى كؤمةلَ .واتة باج ئةم خةسلَةتانةى هةية-:
-1برِيَكى نةختينةيية-:
باج برِيَكى دارايية بةشيَوةيةكى نةختى دةولَةت داواى دةكات لـة تاكـةكانى
كؤمــة َل ،كــة بةشــ َي لــة توانــاى كرِينيــان بــدةن بــة دةولَــةت لــة ثيَنــاو
بــةكارهيَنانى طشــتى ،بــة ثيَضــةوانة ئــةوةى لــة ثيَشــووتر هــةبوو كــة بــاج بــة
شيَوةى نانةختيينةيى بـوو .دةولَـةت ثـةيرِةوى بـاجى نةختينـةيى كـرد لةبـةر
ئةم اليةنة باشانةى خوارةوة-:
أ .بــوونى دادثــةروةرى دارايــى ،ضــونكة باجــدةر دةزان ـىَ ضــةندى كةوتؤتــة
سةرشان.
ب .دةســتةبةركردنى طوذمةيــةكى نةختيينــةيى زير ،كؤكردنــةوةو تيَضــوونى
كةم.
ج .ناتوانريَت يَةَ بكريَت لةداهاتى باجةكة.
بةالَم باجى نانةختيينةيى ئةم خراثيانةى هةية
أ .زيرى تيَضوونى طواستنةوةو عةمباركردن ( ئاخنيني)
ب .تـرس لــة دابــةزينى بةهاكــةى ئةمــةش لــة ئــةجنامى لــة ناوضــوون يــاخود
دابةزينى بةهاكةى.
ج .دةتوانريَــت بطؤرِدريَتــةوة بــة جــؤرى خــران و يَ ـةَ كــردن لــة نرخةكــةى
لةكاتى ريشنت.
د .طرانى ضاوديَري كردن و تيَضوونى بةرز .
00
- 2سةثيَنراويَكى ناضاريية
دةولَــةت بةســةثاندى تيَكـرِاى بــاج و نرخةكــةى هةلَدةســتيَت و ،بـرِى بــاجى
هــةموةكى و ديــارى كردنــى ئــةو مادةيــةى كــة بــاجى لةســةر دادةنريَــت و،
دياريكردنى كـاتى وةرطرتنـى بـاج و ضـؤنيةتى وةرطـرتو و كؤكردنـةوةى بـاج
ديارى دةكات .وة ئةطـةر هـاتوو ئـةو كةسـةى كـةباجى بةسـةرا سـةثيَنراوة ،
الرى هةبوو ياخود باجى نةدا ئةوا دةولَةت ثةنا بؤ هؤكـارى سـةثاندن دةبـات
كة ئةم سةثاندنةش بة ياسا دةكريَت.
واتة ئةو كةسة دووضارى س اى ياسـايى دةبيَتـةوة ،ضـونكة دةولَـةت خـؤى
بةرثرســة لةرِاســـتكردنةوةى بـــاج و هةلَوةشــاندنةوةى بـــاج يـــاخود الدانـــى
باج .واتة دةولَةت مـا ى سـةثاندنى لةياسـا وةرطرتـووة ،لةبةرئـةوةى يةكيَكـة
لةئةركــة ســيادييةكانى دةولَــةت ،كةواتــة ثةيوةنــدى نيَــوان دةولَــةت و ئــةو
كةسةى باجى بةسةر سةثيَنراوة ثةيوةنديةكى ياسايية.
- 4ب اج بةب ىَ بةرانبةر
كةسى راسثاردراو بةدانى باج سـووديَكى راسـتةوخؤنابينيَت بةرانبـةر بـةبرِى
ئةو باجةى كة دةيدات بة دةولَةت ،واتـة بـاج بـةبىَ بةرانبـةريَكى رِاسـتةو خـؤ
خيَراو مـةرج دارة ،واتـا ئـةو كةسـانةى بـاج دةدةن ضـاوةرِوانى هـيض خ مـةت
طوزاريةكى راستةوخؤ لة دةولَةت ناكةن.
بةمةش هـيض ثةيوةنديـةك نيـة لـةنيَوان ئـةو باجـةى كةتاكـةكان دةيـدةن ،
لةطةلَ ئةو خ مةتطوزارى وسوودانةى كة ئيَستا و رِاستةوخؤ دةيبيـنو ،بـةالَم
تاك كـة بـاج دةدات لةسـةر بناغـةى ئـةو ثةيوةندييةيـة باجـدةر وةك تـاكيَكى
كؤمةلَ ثةيوةنديةكى راميـارى ،ئـابوورى كؤمةالَيـةتى هةيـة بـة دةولَـةت .لـة
رِاستيدا تاكةكانى كؤمةلَ لةماوةيةكى دريَذدا سوودمةند دةبو.
خةسـلَةتى بـىَ بةرانبـةرى يةكيَكــة لـة خةسـلَةتة سـةرةكيةكانى بــاج،
ضونكة بةشداريكردنيَكى ناضارى تاكةكانى كؤمةلَـة كـة بةدةولَـةتى دةدةن لـة
ثيَناو دةستةبةركردنى بةرذةوةندى طشتى.
01
-1باج بةشيَوةيةكى كؤتايى دةدريَت .لةذيَر هةرباروديخيَكـدا بيَـت باجـدةر
بؤى نيية داواى طيَرِانةوةى باجةكةى بكاتةوة ،تـةنها ئةطـةر باجـدةر هةسـتى
كــرد زيرداريشــى تيَدايــةو لةبةرذةوةنــدى طشــس دانــى يــة ،ناتوانيَــت داواى
بكاتةوة .كةواتة باج بةشيَوةيةكى كؤتايى دةدريَت و بىَ طةرِانةوةية.
-1باح سةثيَندراويَكى طشتية
باج بةسةر هةموو كةسيَكدا دةسـةثيَندريَت ،جـا كةسـيَكى سروشـتى بيَـت
ياخود مةعنةوى ئةمةش بةثيَى توانا ئابووريةكـةى نـةك بـة ثيَـى هةريَدةكـةى
يــاخود وآلتةكــةى يــاخود ريَضــكة سياســيةكةى .واتــة ئــةو اليةنــةى كــة بــاج
دةسةثيَنىَ دةبيَت حكوومةت بيَ وداهاتةكـةى بضـيَتة طةجنيينـةى دةولَةتـةوة
بةبىَ جياوازى كردن لة نيَوان تاكةكانى كؤمةلَ ،بةلَكو هـةرتاكيَ بـةثيَى توانـا
ئابووريةكةى باجى بةسةر دةسةثيَنريَت.
ئاماجنةكانى باج
دةتوانريَــت بــاج ســىَ ئامــاجنى ســةرةكى دةســتةبةربكات كــة بــريتني لــة
ئاماجنى دارايى ،ئابوورى ،كؤمةالَيةتى.
- 5ئاماجنى دارايى
ئامــاجنى دارايــى بــاج بريتييــة لــة دابــني كردنــى خةرجييــة طشــتييةكانى
دةولَـــةت ،ئـــةم ئاماجنـــة لـــةبريى دارايـــى كالســـي تاكـــة ئامـــاجنى باجـــة،
بريمةندةكانى دارايى كالسي داوايى ئـةوةيان دةكـرد كةدةسـت بةخةرجييـة
طشتييةكان بطرييَت لة ثيَناو سووك كردنـى بارطرانيـةكانى سةرشـانى كؤمـةلَ،
ى
لة ثيَناو طةورةتريو داهـاتى دةسـت كـةوتوو لـة بـاج ،بـةالَم بريمةنـدانى نـو َ
داواى ئــةوة دةكــةن كــة تيَضــوونى وةرطــرتو و كؤكردنــةوةى بــاج دةبيَــت
بةكــةمرتيو تيَضــوون بيَــت تــاكو زيرتــريو دةســهاتى بــاج بض ـيَتة طةجنينــةى
دةولَةت.
02
- 0ئاماجنى ئابوورى :
بــةثيَى ضــةمكى دارايــى نــوىَ ،بــاج هؤكاريَكــة بــؤ دةســتةبةركردنى ضــةند
ئاماجنيَكى ئابوورى وةك ثسثؤرِى ،دابةشكردن ،هاوسةنطى،طةشـةى ئـابوورى
ئةمةش لة ريَطاى كاريطةرى باج لة سةردةسهات و ثاشةكةوت و وةبـةرهيَنان
و بةرهةم ،بةم شيَوةية باج وةك هؤكاريَكى ئابوورى رِيلَ دةبينيَت لة -:
أ -دووبــارة دابةشــكردنةوةى دةرامةتــة ئابووريــةكان لــة ريَطــةى هانــدانى
ى ضاالكى ئابوورى ،بـؤ ووونـة ئةطـةر دةولَـةت بيـةويَت ثـةرة بةكـةرتى هةند َ
ثيشةســازى يــان بةشـيَكى ئــةم كةرتــة بــدات ،ئــةوا ئــةم بةشــة دةبوريَــت لــة
بةشيَكى يان هةموو باجيَ ،كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى ثيَشـكةوتو و طةشـةى
ئةم بةشة لة ضاالكى ئابوورى،كة دةبيَتة هـؤى زيـادبوونى بةرهـةم و دووبـارة
دابةشكردنةوةى دةرامةتة ئابووريةكان ،لةهـةمان كاتـدا دةتوانريَـت بـاج وةك
هؤكــاريَكى رِيَطــر لةســة ر دروســت بــوونى كؤكردنــةوةو يــةكطرتنى ثرِيذةكــان
بــةكاربهيَنريَت ،لةبــةر ئــةوةى ئةطــةر كؤكردنــةوة هــةبوو ئــةوا قــؤرا كــردن
دروسـت دةبيَـت ،كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى خـران دابـةش بـوونى دةرامــةتى
ئابوورى Misallocationو بىَ كـارى ،لـةم كاتـةدا دةولَـةت بةسـةثاندنى
باج لةسةر قؤناغةكانى بةرهةم هيَنان هةلَدةستيَت بـةئاماجنى بةرزكردنـةوةى
تيَضوون و دروست نةبوونى قؤرا كارى.
ب -دةسـتةبةركردنى هاوسـةنطى ئـابوورى لـةكاتى هةلَ اوسـان و وةســتانى
ئابوورى.
لةكاتى وةستان ياخود شكان يان بىَ بازارِى ئابوورى دةتوانريَـت سياسـةتى
دارايــى ــراوان بــةكاربهيَنريَت بــؤ طةيانــدنى ئــابوورى بةئاســتى بــةكارهيَنانى
تــــةواو ،ئةمــــةش لــــةريَطاى كــــةم كردنــــةوةى بــــاج و ليَبــــوردنى بــــاج
دةســتةبةردةبيَت.بــةالَم لــةكاتى هةلَ اوســان دةتوانريَــت سياســةتى دارايــى
كؤتكراو بةكاربهيَنريَت ،ئةوية بةزيادكردنى بـاج و كـةم كردنـةوةى ليَبـوردنى
باج ،كةوادةكات بةكاربردنى نةتةوايـةتى سـنوريَكى بـؤ دابنـرىَ و ببيَتـة هـؤى
03
يةكسان بوونى خستنةرِووى طشتى و خواستى طشتى لـة ئاسـتى بـةكارهيَنانى
تةواو.
ج ـ دةســتبةركردنى طةشــةى ئــابوورى ،يــان زيــاد كردنــى رِيَــذةى ســةدى
بةرهةم هيَنان.
ئةطةر طةشةى ئابوورى سةرضاوةبطريَت لة زيادبوونى دةرامـةتى ئـابوورى و
طؤرِانى تةكنةلؤذيا ،ئةوا كاريطةرى بـاج لةسـةر دةرامـةتى ئـابوورى و طـؤرِانى
تةكنةلؤذى رِةن دةداتةوة لةسةر طةشةى بةرهةم هيَنان.
لة ِريَطاى هاندانى لـةداي بـوون دةكريَـت بـاج هؤكاريَـ بيَـت بـؤ زيـادكردنى
رِيَذةى دانيشتوان ،ئةمةش واتا زيادكردنى دةستى كار لـة داهـاتوودا وةك كـة
هةية لةوآلتانى ئةسكةندةنا يا و زيربةى وآلتانى ئةوروثا كـة بةكـةمى تيَكـرِاى
طةشــةى دانيشــتوان دةناســريَتةوة ،واتــة طةشــةى دانيشــتوان زير زير كةمــة،
ئةوية بةكةم كردنةوةى باج لة سةربةشـيَكى دةسـهات بةرِيَذةيـةكى زيـادبوو
لةطةلَ زيادبوونى ذمارةى مندالَ لـة خيَـ ان .ئـةم جـؤرة بـةكاردةهيَنريَت وةك
هؤكاريَ بؤ زيادبوونى دةستى كار.
بةهــةمان ش ـيَوة دةتوانريَــت بــاج بــؤ زيــادكردنى ســةرماية بــةكاربهيَنريَت،
ئةمةش لة ِريَطـةى كـةم كردنـةوةى بـاج لةسـةر ثـارةى دانـراو لةسـندوقةكانى
ثاشةكةوت يـان كةمكردنـةوةى بـاج لةسـةر وةبـةرهيَنان ،بـة هـةردوو جـؤرى
رِ استةوخؤ و نارِاستةوخؤ ،كةوادةكات سةرجنى سةرمايةى بيانى بؤ نـاوةوةى
وآلت رِاكيَش ـيَت،ئةمةش وادةكــات كــة وةبــةرهيَنانى نةتــةوةى( National
)Investmentزيــاد بكــات ئةمــة لةاليــةك و لةالكــةى تــرية ببيَتــة هــؤى
ثيَشــكةوتنى تةكنــةلؤذيا ،كــة دةبيَتــة هــؤى طةشــةى بةرهــةمى نةتــةوةيى و
طةيشــتنى كؤمــةلَ بــة ئاســتيَكى بــةرز لــةخؤش طــوزةرانى ،بــؤ ووونــة تــاقى
كردنةوةى سةنطا ؤراو تايوان.
-4دةستةبةركردنى ئاماجنى كؤمةالَيةتى .
04
دةتوانريَت باج بؤ دةستةبةركردنى ئاماجنـة كؤمةالَيةتيـةكان بـةكاربهيَنريَت،
وةك دووبــارة دابــةش كردنــةوةى دةســهات و ســامان ،بةضارةســةركردن و
سنووردانان بؤ كؤكردنةوةى سامان لةدةست ضةند كةسيَكى كـةم لـة كؤمـةلَ
و ،هــةروةها ضارةســةركردنى طر تــى نيشــتةجىَ بــوون و ثةرةثيَــدانى الدىَ و
دذايـــةتى كردنـــى ضـــةند دياردةيـــةكى ناشايســـتة ،دةتـــوانني بلَـــيَني كـــة
بةشيَوةيةكى طشتى باج بةكاردةهيَنريَت بؤ-:
أ .دووبــارة دابةشــكردنةوةى دةســهاتى نةتــةوةيى(،)National Income
بةسةثاندنى باجى هةلَكشاو لةسةر سـامانى زير و مـريات و دةسـهات و كـاالَى
ناثيَويســت ،واتــة ســةثاندنى بــاج بةســةر ضــينى دةولَةمةنــد لــة ثيَنــاو كــةم
كردنــةوةى جيــاوازى ضــينايةتى و دابةشــكردنى دةســهات و ســامان بــةرةو
يةكسان بوون.
ب .بــةرةو ث ـيَة بردنــى كؤمــةلَ .لــةم رِووةوة دةبيــنني دةولَــةتان بــاج
بةكاردةهيَنو وةك هؤكاريَ بؤ بةرةو ثيَة بردنى كؤمةلَ ،بؤ ووونة لـةوآلتى
نيوزالنــدة بــاج بةســةر ئــةو خــاوةن مولَكانــة ســةثيَنراوة كــة لةزةويــةكانيان
دوورن ياخود لةشار دانيشتون و زةويـةكانيان لةالديَيـة ،لـةثيَناو ناضـاركردنى
خاوةن زةوييةكان بؤ طيَرِانةوةيان و نيشتةجىَ بوونيان لـة الدىَ ،كـة ئةمـةش
وادةكات الدىَ ئاوةدان بكريَتةوةو ئاستى كؤمةالَيةتى ثيَشبخريَت.
ج .ضارةسةركردنى قةيرانى كؤمةالَيةتى
دةتوانريَت باج وةك هؤكاريَ بـؤ ضارةسـةركردنى قـةيرانى نيشـتةجىَ بـوون
بةكاربهيَنريَت ،بؤ ووونة ليَبوردنى باج لـةبوارى وةبـةرهيَنان و دروسـتكردن و
بةكرىَ دانى يةكةى نيشتةجىَ بوون بـؤ ماوةيـةكى ديـاريكراو ،ريليَكـى ديـاروو
باش دةبينيَت لةدابينكردنى خانوو و ضارةسـةركردنى قـةيرانى بـىَ خـانووى و
طرانى كرىَ.
05
بناغةى ياساى ضةسثاندنى باج
دةولَةت بةثشت بةسـنت بـةو ياسـايانةى كـة دةسـةالَتى دارِشـنت ،برِيـارى
لةســةر دةدات ،وة بـــةثيَتى ئــةو دةقانـــةى كةلةدةســتوورهاتوون ،ســـيادةو
دةسةالَت َي وةردةطريَـت بـؤ سـةثاندنى بـاج و راسـتكردنةوةو ليَبـوردنى بـاج،
كةواتة بناغة و بةلَطةى ياسايى ضني بؤ سةثاندنى باج؟ بؤ وةالَمدانـةوةى ئـةم
ثرسيارة ثيَويستةبطةرِيَينةوة بؤ ئةو بريديزانةى كة ما يـان بـة دةولَـةت دةدا
لة سةثاندنى باج بةتايبةتى لةسةدى هةذدةهـةم و نؤزدةهـةم دا .لـةما دان
بةدةولَةت ثشتيان ثىَ دةبةسنت كة ئةوانية :
5ـ دةطةرِيَتةوة بؤ بـريى سـوود بيـنني لـةو خ مةتطوزاريانـةى كـة باجـدةر
دةيبينيَت لةخ مةت طوزاريةكانى دةولَةت.
0ـ بوونى ثةىانيَكى ناوةخنى لة نيَتوان دةولَةت و باجدةر.
5ـ بريديزةكانى ثةىان بةسنت.
هــةوادارانى بريديزةكــانى ثــةىان بةســنت دابــةش بــوون بــؤ ضــةند بةش ـيَ
لةوانة:
أ -هةنـدىَ لةهــةوادارانى ئــةم بـريديزة ،وايــان دةبينــى كـة باجــدةر ســوود
دةبينيَت لة خ مةتطوزاريةطشتيةكانى كةدةولَةت ثيَشكةشى دةكـات .كـةوات
ثةىانيَكى ناوةخنى هةية لـة نيَـوان تاكـةكانى كؤمـة َل و دةولَـةت ،بـةم ثيَيـة
تــاك بــةدانى بــاج ثابةنــد دةبيَــت وة دةولَــةتية ثابةنــدة بةثيَشكةشــكردنى
خ مةت طوزارى سوودمةند ،كةواتة ئةطةر وامان دانا ئةو ثةىانـة سروشـتيَكى
دارايى هةية ،كةواتة ثةىانيَكى دارايية .Financial Contract
ب -بـةالَم كؤمـةلَيَكى تــر وةك (ئا دهم سايث ) وايـان دادةنــا كـة ثــةىانيَكى
ريشـتنة .Sale Contractدةولَـةت بة ريشـتنى خ مةتطوزاريـةكانى بـؤ
باجدةر ةكان هةلَدةسـتيَت ئةمـةش بـةهؤى ثابةنـد بوونيـان بـةدانى بـاج وةك
بةهايةك بؤ خ مةتطوزاريةكان.
06
ج -كؤمةلَيَكى تر وايان دادةنا كة ثةىانةكة ثةىانيَكى بةكرىَ دانا Rent
،Contractبــــةم ثيَيــــة دةولَــــةت خ مةتطوزاريــــةكانى بــــةكرىَ دةدات
بةباجدةرةكان ،بةرانبةر ثابةند بوونيان بة باج .
ْ – كؤمةلَيَكى تر وايـان دادةنـا كـة ثـةىانيَكى هاوبـةش بوونـة ،بـةثيَى ئـةم
ثةىانة دةولَـةت ثرِيذةيـةكى بةرهـةم هيَنـة ،كةواتـة هاوبةشـةكان بـريتني لـة
تاكــةكانى كؤمــةلَ و دةســةالَت ج ـىَ بــةجىَ كردنــى دةولَــةت ،ئــةم ثرِيذةيــة
هةلَدةستيَت بـة ثيَشكةشـكردنى خ مـةتطوزارى طشـتى ،بـؤ ئـةوةى سـةرجةم
هاوبةشــةكان ســوودى لــيَ ببيــنو ،بــةم شــيَوةية ثيَويســتة لةســةر تاكــة
بةشـــداربووةكان بةشـــدارى لـــة ثرِكردنـــةوةى خةرجيـــةكان بكـــةن ،لـــةم
خ مةتطوزاريانة،ئــةم ثرِكردنــةوةش بــةدانى ئــةو باجــة دةبيَــت كــة دةولَــةت
سةثاندوويةتى.
ه -كةسانيَكى تر هةبوون وايان دادةنا كة ثةىانيَكى شت بةشـت طؤرِينـةوة
Barter Contractهةيــــة لــــةنيَوان دارايــــى باجــــدةرةكان و ســــوودى
خ مةتطوزاريةكانى دةولَةت.
و -كةســانيَكى تــر وايــان دادةنــا كــة ثــةىانيَكى دلَنيــابوون Insurance
Contractلـة نيَـوان دةولَـةت وباجدةرانـدا هةيـة ،كةواتـة بـاج بريتييـة لـة
ضـةند بةشـيَكى دلَنيــابوون كـة تاكــةكان دةيـدةن بةرانبــةر بـة خ مــةتطوزارى
ئا ساية بؤ دلَنيابوون لة ثاراستنى هةموو دارايى و مولَ و ما ةكانيان.
بـريديزى ثــةىانى كؤمةالَيـةتى كــة بةبناغــةى بريديزةكـانى ثــةىان بةســنت
دادةنريَـت ،كـة كرِيكــى بريديزةكـة بريتييـة لــة وازهيَنـانى تـاك لــة بةشـ َي لــة
ئازادى بةرانبةر ثاراستنى بةشيَ لة ئازاديةكانى ترى لةاليةن دةولَةت.
لةسةر ئةم بناغةش بريديزةكانى ثةىان بةسنت دروست بوون كة بـريتني لـة
وازهيَنانى تاك لة بةشيَ لة داراييةكةى بةرانبةر ثاراسـتنى هـةموو دارايـةكانى
ترى.
02
بةالَم ئةم بريديزانة بةدةر نةبوون لة رةخنة ،ضونكة ثابةندبونى دةولَةت بـة
ثيَشكةشـكردنى كــاالَ و خ مةتطوزاريـةكان هــيض سروشـتيَكى ثــةىان بةســتنى
ثيَـوة نييـة ئةمــة لةاليـةك و لةاليــةكى تـر هــيض بةرانبـةريَ نييــة لـةنيَوان ئــةو
ســوودةى كةتاكــةكان دةيبيــنو لةطــةلَ ئــةو باجــةى كــة دةيــدةن ،لةهــةمان
كاتيشــدا ثــالَ ثشــتيةكى زيرى رَ نــةكرا ،ئةمــةش واى كــرد كــةبريديزى طةلــة
كؤمةكى كؤمةالَيةتى ببيَتة باشرتيو بةلَطة بؤ سةثاندنى باج.
Social Solidarity 0ـ بريديزى طةلةكؤمةكى كؤمةالَيةتى
بريمةندانى دارايى نوىَ بريديزى طةلةكؤمةكى كؤمةالَيـةتى بةبناغـةى ياسـاى
سةثاندنى باج دادةنيَو ،كة بريتيية لة طةلةكؤمةكى تاكةكانى كؤمـةلَ هـةرةي
بةثيَى تواناى خؤى بؤ دابني كردنى خةرجيية طشتيةكان،بؤ ئـةوةى دةولَـةت
بتوانيَــت كــاالَو خ مةتطوزاريــةكان ثيَشــكةش بةســةرجةم تاكــةكانى كؤمــةلَ
ى طويَدانــة ريَــذةىى جيــاوازى بــةب َ
بكــات ،كــة ئةمــةش بةيةكســانى و بــةب َ
بةشداربوونيان لةدانى باج.
كةواتة تاكةكان بةهؤى ثةىانى نيَوانيان و دةولَةت باج نـادةن ،بـةلَكو بـاج
بــةهؤى طةلةكؤمــةكى كؤمةالَيــةتى دةدةن وة ئــارةزووى ذيــان بةش ـيَوةيةكى
هاوبــةش ،هــةروةها دةولَــةت بــاج لةســةرتاكةكانى كؤمــةت دةســةثيَنيَت بــؤ
دةســتةبةركردنى داهــاتى ثيَويســت بــؤ وةدةســتهيَنانى ئاماجنــة ئــابوورى و
كؤمةالَيةتيةكانى ،بةم جؤرة سةثاندنى باج ثةيرِةوكردنى سيادةى دةولَةتة.
06
كةواتة ثيَويستة بنةماو ريَسـا هـةبيَت بـؤ سـةثاندنى بـاج ،كـةوا لـة دةولَـةت
بكات رِيَ لةم بنةماو دةستورانةبطريَت وة ثـةيرِةويان بكـات و ليَيـان النـةدات،
ئــادةم مسيــت بةيةكــةم كــةس دادةنريَــت كــة كؤمــةلَيَ ريَســاى تةواوكــةرى
يــةكرتى ثيَشــكةش كــرد لــة ثــةرتووكى (( ســامانى نةتــةوةكان)) كــة تــاكو
ئيَسـتاش شــويَنيَكى ديــارى هةيــة لــة زانســتى دارايــى نــويَ ،ئــةم ريَســايانةش
بريتني لة -:
EQUALITY 5ـ داد ثةروةرى
مةبةست لة داد ثةروةرى بةثيَى بؤضوونى ادم مسيث بةشدارى كردنـى تاكـة
لة خةرجييةكانى دةولَةت هةريةك بةثيَى دةسهاتى خؤى.
ئادةم مسيث( )Adam Smithجةختى لةسةر باجى ريَذةى كرد ،كـة تـاك
بـاج دةدات بــةثيَى توانـاى ريَذةيةكــةى ،داد ثــةروةرى دةسـتةبةر دةبيَــت لــة
ريَطاى يةكسـانى لـة هةلَسـووكةوت كـردن لةطـة َل سـةرجةم تاكـةكانى كؤمـة َل
بةتايبةت لة نرخى باجدا.
ئةم برِوايانة زيربةى بريمةندةكانى كالسيكى بةم شيَوةية دةيـانرِوانى ،بـةالَم
تةنها (( باتست ساى)) نةبيَت واى دةبينى كة دادثةروةرى لة باجى هةلَكشـاو
دةستة بةردةبيَت نةك لة باجى ريَذةيى.
واتــة بةشــدارى كردنــى تــاك لــة خــةرجى دةولَــةت هةريــةك بــةثيَى(مقدرتــة
التكلفية) ،ضونكة باجى ريَذةيى سةرشانى هـةذاران قورسـرت دةكـات زيـاتر لـة
دةولَةمةند ،لة بةرئةوةى باجى هةلَكشاو ن ي ترة لةداد ثةروةرى.
لةبةرئـــةوةى بـــةهؤكاريَ دادةنريَـــت بـــؤ كـــةم كردنـــةوةى جيـــاوازى لـــة
دابةشــكردنى دةســهاتى نةتــةوةيى ،ســةرةرِاى ئةمــةش دادثــةروةرى كاتيَ ـ
دةبيَــت كــة ســةثاندنى بــاج هةردووبنــةماى طشــت طــريى كةســى و طشــتطريى
مادى تيَدا بةدى بكريَت كة دةتوانني لةم دووخالَة كورتى بكةينةوة-:
00
أ -طشـتطريى كةسـى /دادثـةروةرى وادةخوازيَـت كـة بـاج بةسـةر سـةرجةم
هاوآلتىــان و بيانيـــةكانى نـــاو وآلت و هاوآلتىــانى دانيشـــتووى دةرةوة بـــة
شيَويةكى يةكسان وبة بىَ جياوازى بسةثيَنريَت.
ب -طشــتطريى مــادى /واتــا ســةثاندنى بــاج بةســةر هــةموو دةســهاتيَ و
هةمووجؤرةكانى سامان.
0ـ رِوونى
واتــا بــاج دةبيَــت رِوون و ئاشــكرابيَت بــؤ ئــةو كةســانةى كــةباج دةدةن ،
لةرِووى نرخةكةى يـاخود ئةومادييـةى كـة باجةكـةى لةسـةر دانـراوة وةكـاتى
دانى باج و ضؤنيةتى طة كردنةوةى باج .ئـةم بنةمايـةش باجـدةر دةثاريَ يَـت
لة يَلَكردن و زولَم كردن ،كـة زير جـار لةاليـةن ةرمانبـةرانى بـاج رِوودةدات،
ئةطةر هاتوو باج رِوون نةبوو ئةوا باجدةر بـؤى هةيـة كـة بـاج نـةدات يـاخوود
بةرهةلَستى بكات.
CONVENIENCE 4ـ طوجنان
ئةم بنةماية ضارةسةرى كاتى كؤكردنةوةى بـاج دةكـات ،كـة كـاتى طوجنـاو
بؤ كؤكردنةوةى باج ديارى دةكات ،وا دةركةوتووة كة بةدةسهاتنى دةسـهات
باشــرتيو كاتــة بــؤ وةرطرتنــى بــاج لةاليــةن باجــدةرةوة ،بــةم جــؤرة بــاج لــة
قــازاجنى بارزطــانى و ثيشةســازى لــة كؤتــايى ســالَى دارايــى وةردةطرييَــت،
وةباجى خانوو بـةرة لـة كـاتى وةرطرتنـى كريَـى خـانوو وةردةطرييَـت ،بـاجى
مووضــةو كــريَ لــة كــاتى وةرطرتنيــان كؤدةكريَتــةوة.هــةروةها ئــةم بنةمايــة
ضارةسةرى شيَواز و ضؤنييةتى كؤكردنةوةى بـاج دةكـات ،وةك برِينـى بـاجى
مووضـةو كــريَ لـة سةرضــاوةى مووضـةو كريَيةكــة ،بـةثيَى توانــا دةبيَـت كــات
وضؤنيةتى كؤكردنةوةى باج طوجناو بيَت بؤ باجدةر.
100
1ـ دةست ثيَوةطرتو:
ناوةرِيكى ئةم بنةماية بريتيية لةدةست ثيَـوةطرتنى تيَضـوونى كؤكردنـةوةى
باج ،ئةمةش واتا ثوختةى داهاتى باج ،ثاش دةرهيَنانى تيَضوونى كؤكردنـةوة
كة دةضيَتة طةجنينة ى دةولَةت تا دةتوانريَـت زيربيَـت ،لةبـةر ئـةوة ثيَويسـتة
لةسةردةولَةت شيَوازى وابطريَتةبةر ،كة تيَضوونى كةم بيَت.
101
طةجنينــةى دةولَــةت ،كــة ئةمــةش وادةكــات ئاماجنــةكانى سياســةتى دارايــى
بةدةست بهيَنيَت.ناشيَت ثلةى نةرمى زير طةورةبيَت كـة ببيَتـة هـؤى دروسـت
بوونى داشكانى ئابوورى.
ئةمــةش كاتيَــ دروســـت دةبيَــت لــةكاتى بـــوونى نةرميــةكى زير لةطـــةلَ
زيادبوونى دةسهات كة ثيَى دةلَيَو (( داخليسكانى دارايى)).
102
ئةو داهاتانةى كـة كةوتؤتـة ذيَـر دةسـةالَتى بـاجى ئـةو دانيشـتوانةى كـة بـاج
دةيان طريَتةوة.
0ـ باجى ثيَوانةى Index Tax
بةثيَى ئةم ريَطاية لة ثيَشدا نرخ ديارى دةكريَت ،بةالَم داهاتى بـاج نازانريَـت
تةنها ثاش كؤكردنةوة نةبيَت ،جؤريَـ لةنـةرمى تيَدايـة كةدةولَـةت دةتوانيَـت
كةم و زيادى بكات لة كاتى طؤرِانى باروديخى ئـابوورى و كؤمةالَيـةتى ،بـةلَكو
زياتر داد ثةروةرى تيَـدا هةيـة.دةكريَـت نـرخ ديـارى كردنةكـة بـة شـيَوةيةكى
جيَطري بيَت يان هةلَكشان و داكشانى تيَدابىَ،بةم شيَوةيةى خوارةوة:
103
ب -باجى هةلَكشاو Progressive Tax
ئةو باجةية كةنرخةكةى دةطؤرِيَـت ئةمـةش بـةطؤرِانى بـةهاى مادةكـةى كـة
باجى لةسة ر دانراوة ،واتا نـرخ زيـاد دةبيَـت بـة زيـادبوونى مادةكـةى .نرخـى
باجى هةلَكشاو دةطؤرِيَت بة طؤرِانى بةهاى مادةكةى ،هـةمووكات بـةهاى بـاج
بةريَذةيةكى زياتر زياد دةبيَت لةضاو زياد بوونى بةهاى مادةكة.
بؤووونـة ئةطـةر بـاج سـةثيَنرا بةســةر دةسـهات بـةنرخى %1لةسـةر ســةد
ديالرى يةكــةم و %52لةســةر ســةد ديالرى دووةم %51 ،لةســةر ســةد ديالرى
سيَيةم .....هتد.
َكشاو شيَوةكانى باجى هة ل
باجى هةلَكشاو ضةند شيَوةيةكى هونةرى هةية ،وةك :
5ـ هةلَكشانى ضينايةتى Class
ئــةم جــؤرة لةســةر بناغــةى دابةشــكردنى ئــةو مادةيــةى كــة بــاجى لةســةر
دادةنريَــت بــؤ ضــةند ضــينيَ دامــةزراوة ،كــة هــةر ضــينيَ نرخيَكــى بةســةر
دةسةثيَنريَت و ،ئةم نرخة لة ضينيَ بؤ ضـينيَكى تـر بةرزدةبيَتـةوة ،باجـدةر
ئــةو نرخــة دةدات بــةثىَ ي ضــينى دةســهاتةكةى ،واتــا دةســهاتةكةى لــة
ضينيَ بيَت ئةو نرخة دةدات بةم شيَوةيةى خوارةوة-:
104
ووونــة //ئةطــةر هــاتوو كةسـيَ دةســهاتةكةى $022ديالر بــوو و طــؤرِا بــؤ
، $025لة هةمان كاتيشدا زانيت نرخى باج لة %4طؤرِا بؤ %1ئةوا-:
ا -برِى باجى سةثيَنراو بديزةرةوة؟
ب -برِى باجى سةثيَنراو بديزةرةوة ثاش طؤرِانى دةسهات؟
ج -ئةجنامى ا،ب رِاةة بكة؟
شيكار /ا-
دةسهات 022ديالر
نرخى باج %4
باجى سةثيَنراو =
=$ 5
$025 ب -دةسهات
نرخى باج %1
باجى سةثيَنراو
ج -لة تيَرِاوانينى ئةجنامى خالَى اوب ،ئةم خاالَنةمان بؤ رِوون دةبيَتةوة-:
-5بؤمان دةركةوت زيادبوونى مادةى باجةكة بةبرِى يـةك ديالر بـووة هـؤى
زيادبوونى باج بةبرِى $021واتا زيادبوونى برِى باج زياترة لة زيـادبوونى بـرِى
مادةكةى كة باجى لةسةر سةثيَنراوة.
-0دادثةروةرى تيَدا بةدى ناكريَت،ضـونكة ئةطـةر دةسـهات بـة بريَتكـى زير
كةمية طؤرِا بؤ ضينيَكى تر ،ئةوا هةموو دةسهاتةكة بةنرخيَكى بـةرزتر بـاجى
بةسةردا دةسةثيَنريَت.
-4ئاسانى سةثاندن و دةرهيَنانى برِى باجى سةثيَنراو لةسةر باجدةر.
105
0ـ باجى هةلَكشاو بةثيَى تويَذ
لةم جؤرةدا ئةومادةية كةباجى لةسةر دادةنريَت( دةسهات ،سامان) دابـةش
دةكريَت بؤ ضةند تويَذيَ يان ضةند بةشيَكى يةكسان يان نايةكسان.
كــة لةســةر هةرتويَــذيَ نرخيَ ـ دةســةثيَنريَت و ،ئــةم نرخــة بةرزدةبيَتــةوة
هةرضةند لة تويَذيَ هةلَبكشيَت بؤ تويَذيَكى بةرزتر ،واتا يةك نـرخ ناضةسـثيَت،
بـةلَكو ضـةند نرخيَكـى جيـاواز دةضةســثيَنريَت بةسـةر ئـةو مـادةى كـة بــاجى
لةسةر دانراوة .كة دةتوانني بةم شيَوةية رِوونى بكةينةوة-:
خشتةى ()4
باجى هةلَكشاو بةثيَى تويَذ
نرخى باج تويَذةكان
%0 522- 5ديالرى يةكةم لة دةسهات
%4 522- 0ديالرى دووةم لة دةسهات
%1 522- 4ديالرى سيَيةم لة دةسهات
%1 522- 1ديالرى ضوارةم لة دةسهات
بة ثيَى ئةم ذمارانةى سةرةوة ئةطةر كةسـيَ دةسـهاتى سـاالَنةى 122ديالر
بوو دةتوانريَت بةم شيَوة باجى سةثيَنراوى سةردةسهاتةكةى هةذماربكةيو.
106
كةواتة كؤى بـاجى سـةثيَنراو بريتييـة لـة 51 =1+1+4+0ديالر ئـةم ريَطايـة
دوورة لةكةم و كورِيةكانى ريَطاى يةكةم وة ،بـة شـيَوةيةكى كردارةكـى زيـاتر
بةكار دةهيَنريَت .
ج ـ باجى داكشاو Degressive Tax
بةثيَى ئةم جؤرة نرخى بـاج دادةكشـيَت و لةطـةلَ زيـادبوونى قـةبارةى ئـةو
مادةيــةى كــة بــاجى لةســةردانراوة كــةم دةبيَــت ،داهــاتى بــاج زيــاد دةبيَــت
بةزيادبوونى قةبارةى مادةكةى ،بةالَم بة شيَوةيةكى داكشاو يان كةمرتة ئـةم
شــيَوازة زير بةكــةمى بــةكاردةهيَنريَت وة دةتــوانني بــةم شــيَوةية رِوونــى
بكةينةوة :
102
بةثيَى ئةم ذمارانةى سةرةوة ئةطةر كة سـيَ دةسـهاتى سـاالَنةى 122ديالر
بوو وة دةتوانريَت بةم شيَوةية باجى سةثيَنراوى سـةر دةسـهاتةكةى هـةذمار
بكةيو.
106
باجى وةطرياو نرخى ئةو بةشةى كة باجى
تويَذ
بة دؤالر باج لةسةرة
522 -5ديالرى
1،0 %1 نيوةى 12ديالر
يةكةم
سىَ يةك 44،44 522 -0ديالرى
55،5 %1
ديالر دووةم
522 -4ديالرى
01،5 %1 ضواريةك 01ديالر
سىَ يةم
خشتةى ()1
باج بةثيَى داشكاندنى بةشيَ لةو مادةيةي كة باجى لةسةر دانراوة
100
( ) Estimation Tax َاندنى باج خةمل
ديـــارى كردنـــى ئـــةو مادةيـــةى كـــة بـــاجى بةســـةردا دةســـةثيَنريَت و
هةلَسةنطاندنى ثيَكهاتةكانى ئـةو مادةيـةو خةمالَنـدنى طوذمـةى باجةكـةى بـة
يةكيَ لة اليةنة هونةريةكانى بـاج دادةنريَـت ،كـة كرداريَكـى هونـةرى ئـالَؤزة،
ريَطاكانى دياريكردن و خةمالَندن جياوازن ،ئةم جياوازيـةش واى كـردووة ،كـة
جيــاوازى دروســت بيَــت لــة داهــاتى بــاج و دادثــةروةرى بــاج و دابةشــكردنى،
ئــةوةى ئــةم ريَطايانــةى لــة يــةكرت جيادةكاتــةوة بريتييــة لــة ثلــةى وردى لــة
خةمالَندن كة دةتوانني لةم جؤرانة كؤيان بكةينةوة:
-5ريَطاى روخسارى دةرةكى:
ةرمانطةى باج ثشت بـة هةنـديَ رِوخسـارو بةلَطـةى دةرةكـى ثـرِيذة يـان
ضاالكية ديارةكانى دةبةستيَت ،وا دةبيَت ئةم بةلَطانـة ثةيوةنـديان هةيـة بـةو
مادةيـــةى كـــة باجةكـــةى لةســـةر دةســـةثيَنريَت وةزير جـــارية وادةبيَـــت
ثةيوةنديان نيية .ئةم ريَطايـة بـة ئاسـانى و كـةم تيَضـوونى كؤكردنـةوةى بـاج
دةناسريَت ،لة هةمان كاتيشدا بة ريَطايةكى وردو رِاست دانانريَت،ضونكة بـارى
كؤمةالَيــةتى و تةندورســتى باجــدةر لــة بةرضــاو ناطريَــت ،ناطوجنيَــت لةطــةلَ
تواناى باجدةر و ،ريَطايةكة داد ثةروةرى تيَدا نيية.
بــؤ ووونــة لةســةر بةلَطــةى دةســهاتى كةس ـيَ ،كريَــى خانوويــان ذمــارةى
ثةجنــةرةكانى ،يــاخود رِووبــةرى خانووةكــةى ،ذمــارةى خ مــةتكارةكانى ،
ذمارةى ئؤتؤمبيَلةكانى ،ذمارةى سةطةكانى .....هتد.
-0ريَطاى خةمالَندن رِةمةكى
ةرمانطــةى بــاج هةلَدةســتيَت بــة خةمالَنــدنى بــاج لةســةر بناغــةى بــوونى
بةلَطةى ثيَشكةشكراو لةاليـةن باجـدةر ،يـاخود بةلَطـةكانى خـؤى ،دادةنريَـت
بةوةى كة ثةيوةندى هةية لة نيَوان بةلَطـةكان و ئـةو مادةيـةى كـة باجةكـةى
لةسةر دادةنريَت( )Tax Baseلة ثيَناو طةيشنت بـة خةمالَنـدنيَكى زير ورد و
ديار ،بؤ ووونة خةمالَندنى دةسهاتى دكتؤريَ ثشت دةبةستيَت بـة ذمـارةى
110
كاتـــذميَرةكانى كـــاركردنى لـــة بنكةكـــةى وةك بةلَطةيـــةك ،يـــان خةمالَنـــدنى
دةســـهاتى سةرتاشـــيَ ثشـــت بـــة بةلَطـــةى وةك ذمـــارةى كورســـيةكانى
سةرتاشخانةكة ،كاتذميَرةكانى كاركردنى لة سةرتاشخانةكة دةبةسـتيَت ،ئـةم
ريَطايــــة لةبــــةر ئاســــانى و كــــةم تيَضــــوونى لــــةكاتى كؤكردنــــةوةى بــــاج
بةكاردةهيَنريَت.
ئةم جؤرة خةمالَندنة بةدوو ريَطا دةبيَت:
أ -ريَطاى خةمالَندنى ياسـايى ،بـة ثشـت بةسـنت بـةو بةلَطانـةى كـة دةقـاو
دةق لة ياسايى باج هاتووة.
ب -ريَطـــاى خةمالَنـــدنى خـــةرجى ،مـــادةى باجةكـــةو طوذمـــةى باجةكـــة
دةخةملَيَنريَت ثاش طفتوطؤ لة نيَـوان ةرمانطـةى بـاج و كةسـى باجـدةر ،لـة
ذيَر ريشناى دةقة ياساييةكان.
-4خةمالَندن بةثشت بةسنت بة راثؤرتى ئةو كةسانةى باج نادةن.
بةثيَى ئةم ريَطاية ةرمانطـةى بـاج بـؤ خةمالَنـدنى ئـةو مادةيـةى كـة بـاجى
لةسةر دادةنريَـت ثشـت دةبةسـتيَت بـةو رِاثؤرتانـةى كـة لةاليـةن كـة سـان َي
ثيَشةكةشــكراوة كــة باجــدةر نــني ،بــؤ ووونــة ئاطاداركردنــةوةى كريَضــى لــةو
طوذمةى كة دةيدات بة خاوةن خانوو.
ئـــةوةى ئـــةم ريَطايـــة لـــة ريَطاكـــانى تـــر جيـــا دةكاتـــةوة راســـتى و وردى
زانياريةكانة كة ثيَة كةشى ةرمانطةى بـاجى دةكـات ،ضـونكة ئـةو كةسـةى
كـة راثؤرتةكــة ثيَشـكةش دةكــات هـيض بةرذةوةنديــةكى نييـة كــة رِاســتيةكان
بشاريَتةوة ياخود بةشيَوةيةكى نادروست ثيَة كةشى بكات.
-1خةمالَندن بةثشت بةسنت بة راثؤرتى باجدةر-:
بــةثيَى ئــةم ريَطايــة باجــدةر هةلَدةســتيَت بــة ثيَشــكةش كردنــى راثــؤرتى
دياريكردنى بةهاى ئةو مادةييةى كةباجى لةسةر دانراوة ،واتـا باجـدةر خـؤى
بـةهاى مادةكـةى خـؤى بة ةرمانطةكـةى بـاج رادةطـةيَنيَت ،سـةركةوتنى ئــةم
ريَطايةش دووشت دةخوازيَت-:
111
ا -ئاستيَكى بةرزى ذيرى باج( )Tax Conciousnessلةاليةن كؤمةلَ.
ب -بوونى بةرِيَوةبردنيَكى باج ى بـةتواناو ضوسـت و خـاوةن دةسـةالَت ،بـؤ
ئةوةى بتوانىَ ئةركةكانى جىَ بةجىَ بكات و ،بتوانىَ س اى سةرثيَضـى كـةران
بدات.
-1خةمالَندنى راستةوخؤ لةاليةن بةريَوةبةرايةتى باج
بـــةثيَى ئـــةم ريَطايـــة ،خةملَيَنـــةرةكانى ةرمانطـــةى بـــاج هةلَدةســـنت بـــة
خةمالَندنى راستةوخؤ بة بةكارهيَنانى هةموو ئةو هؤكارانـةى كـة لةبةردةسـت
هةيــة ،وةك هةلَســانى ةرمانبــةرانى بةريَوةبةرايــةتى بــاج بةثشــكنني و ضــاو
ثيَداخشــاندنى تؤمارةكــان و طفتوطــؤكردن لةطــةلَ باجــدةرةكان ،ئةمــةش لــة
ثيَناو طةيشنت بة زانيارى تةواو بؤ ديارى كردنيَكى ورد و ديار ،ئـةم ريَطايـة لـة
كاتيَكدا بةكاردةهيَنريَت كة نارِيَكى و نا دروستى لة راثؤرتةكانـدا هـةبيَت يـان
لةكاتى يةك نةطرتنةوةى راثؤرتة ثيَشكةشكراوةكان ،يان لـةم كاتـةى باجـدةر
ريَطربوو لة ثيَة كةشكردنى زانيارى دروسـت ئـةم ريَطايـة ريَطايـةكى زير وردو
دروســـتة ،بـــةالَم ثيَويســـت بـــةكات و مانـــدوبوونيَكى زير هةيـــةو تيَضـــوونى
كؤكردنةوةكةشى زيرة ،كةوا لة باجدةر دةكات بـري لـة ريَطـاى دةربـازبوون و
هةالَتو( )Evasionبكاتةوة.
112
راســتةوخؤ وةردةطرييَــت و بــاجى واهةيــة كــة ثيَويســت دةكــات ضــاوةرِوانى
بكةيو ،تاكو كؤتايى سـالَى دارايـى باجـدةر ،وةك بـاجى قـازاجنى بازرطـانى و
ثيشةسازى.
ش ـيَوازى بةدةســتهيَنانى بــاج لــةوآلتى دواكــةوتوو جيــاوازة لةطــةلَ وآلت ـانى
ثيَشـــكةوتوو .هةلَبـــذاردن و ثـــةيرِةوكردنى شـــيَوازى بةدةســـتهيَنانى بـــاج
دةوةستيَتةوة سةر ليَهاتوويى و شارةزايى بةرِيَوةبةرانى بـاج و ئاسـتى ذيـرى
باج لةاليةن كؤمةلَ .ئةمانةش طرنطرتيو شيَوازةكانيةتى-:
- 5بةدةست هيَنانى باج بةشيَوةيةكى راستةوخؤ.
ثاش ئاطاداركردنـةوةى باجـدةر بـةبرِو كـاتى باجةكـةى لةاليـةن ةرمانطـةى
بـــاج ،رِاســـتةوخؤ باجـــدةر باجةكـــة بةدةولَـــةت دةدات ،جـــا بةيـــةك جـــار
باجةكةبدات ياخود بةقؤناا لةسةر شيَوةى ضةند بةشيَ .
- 0شيَوازى بةشةكى (اسنوب اقساط)
جارى واهةية باجدةر ئامادة باشيةكى باش و شـارةزايةكى باشـى هةيـة كـة
دةزانيَت ضةند باجى دةكةويَتة سةر ،بةم جؤرة باجـدةر هةلَدةسـتيَت بـةدانى
ضةند بةشيَت لة باجةكةى بةشـيَوةيةكى بـةش بـةش ،لـةكاتى وةرطرتنـى بـاج
ةرمانطــةى بــاج هةلَدةســتيَت بــة بــةراوردكردنى ئ ـةو بةشــانةى كــة باجــدةر
داويةتى لةطةلَ برِى ئةو باجةى كـة ثيَويسـتة بيـدات ،ئةطـةر بةشـةكانى زيـاتر
بوو ئةوا يان بؤىَ دةطةرِيَتةوة ياخود بـؤى دةخاتـة سـةرى سـالَى داهـاتوو و،
ئةطةر كةم بوو باجدةر برِى باجةكةى تةواودةكات.
ئةم جؤرةش ضةند تايبةةةنديةكى باشى تيَداية ،وةك-:
أ -سةرضاوةى دابينكردنى داهاتة بةشيَوةيةكى بةردةوام لة مـاوةى سـالَيَ
بؤ طةجنيينةى دةولَةت نةك لةكؤتايى سالَى دارايى.
ب -ئــةم شــيَوازة وادةكــات سةرشــانى باجــدةر ســووك بيَــت و بةئاســانى
باجةكة بـدات ،بـةبىَ ئـةوةى كاريطـةرى ئـةو تـؤى هـةبىَ ،ئةمـةش وا دةكـات
خؤدزينةوة هةالَتو لة باج دان كةم بيَتةوة.
113
- 4برِيو لة سةرضاوةوة:
دةولَـةت بـةثيَى ياسـا كةسـى سـيَيةم كـة ثةيوةنـدى راسـتةوخؤى هةيـة بـة
باجدةر ناضاردةكات كة بةهاى باجى ثيَويسـت لةسـةر باجـدةر لةسةرضـاوةى
داهاتةكــةى بنِيَــت و راســتةوخؤ بيــدات بــة دةولَــةت ،وةك بــاجى دةســهات،
ةرمانبةران كة ةر مانطة هةلَدةستيَت بة برِينى باجةكـةو رِاسـتةوخؤ دةيـدات
بة طةجنيينـةى دةولَـةت ،ئـةم شـيَوازة بةئاسـانى و كـةم تيَضـوون و نـةبوونى
هةالَتو لة باج دةناسريَتةوة .وة سةرشانى باجدةر زير قورس ناكات.
باجى رِاستةوخؤ و باجى نارِاستةوخؤ
Direct Taxes And Indirect Taxes
طــرنطرتيو ثــؤليَو كــردن لــة دارايــى طشــتى ،ثــؤليَو كردنــى باجــة بــؤ بــاجى
راستةوخؤ و نارِاستةوخؤ ،لةبةرئةوةى كاريطـةرى لةسـةر دادثـةروةرى بـاج و
دابةشــكردنى بــارطرانى باجــةو دابةشــكردنى دةســهات هةيــة ،ضــونكة بــاج لــة
دةســهات و ســةرماية دةبرِدريَــت جـــا بةشــيَوةى رِاســتةوخؤبيَت يـــاخود
نارِاستةوخؤ.
1ـ باجى راستةوخؤ Direct Taxes
باجى راستةوخؤ بريتيية لة ليَنِينيَكى رِاستةوخؤ لة دةسهات يـان سـةرماية،
كــة رِاســتةوخؤ دةســةثيَنريَت بةســةرخودى ســامانةكة .دةســةثيَنريَتة ســةر
بوونى دارايـى ،بـوونى سـامان ،يـان هـةبوونى دةسـهات ،جـا ئـةم دةسـهات و
سةرماية بـةكاربهيَنريَ ت يـاخود بةكارنـةهيَنريَت ،ئـةم جـؤرة باجـة بـة هةنـد َي
خةسلَةت و باشى دةناسريَتةوة وةك :
أـ زياتر دادثـةروةرى بـاجى تيَـدا بـةدى دةكريَـت ،ضـونكة لـةكاتى سـةثاندنى
ضـةند شـتيَ لةبةرضــاو دةطرييَـت،وةك توانـاى دارايــى رِاسـتةقينةى باجــدةر،
تواناى كةسةكةو خيَ انةكةو توانـاى طوزةرانيـان لةبةرضـاو دةطرييَـت ،ضـونكة
بـةزيادبوونى دةسـهات زيــاد دةكـات و بةكـةم بــوونى دةسـهات كـةم دةكــات،
بةتايبةتى ئةم دةسهات و كةسانة ناسراون لةاليان .
114
ب ـ ن يكة لةداد ثةروةرى باجى لةبةر كةم تيَضوونى كؤكردنةوةو ئاسانى رِيَـ
خســنت ،و ثيَويســتى نـــةبوونى بــة ثشــكنني و تؤمـــار و خشــتةى تايبـــةت،
لةبةرئــةوة توانــاى هــةالَتو و دةربــازبوون لــة دانــى ئــةم جــؤرة باجــة كةمــة
ضونكة داهاتةكةى راوان و نةرمى تيَدا بةدى دةكريَت.
ج ـ بة هؤكاريَكى طرن دادةنريَت بؤ ئاراسـتةكردنى ضـاالكى بةرهـةم هيَنـان و
وةبةرهيَنان لة ئابوورى نةتةوةيى دا.
ئةم خةسلَةت وبا شيانةى باجى نارِاستةوخؤ ناتوانىَ رِيَطربيَت لة رِةخنـةكانى
كة ئاراستةى دةكريَت ،وةك:
أ .كةمى داهاتى دارايةكةى ،بةتايبةتى لةكاتى بـىَ بـازارِى ( )Depression
،كــة دةولَــةت لةوثــةرِى ثيَويســتيةتى بــة دارايــى ،لــة بةرئــةوةى بــاجى
نارِاستةوخؤ زير هةستيارة وة بةطؤرِانى ئابوورى زير كاريطـةر دةبيَـت ،لةبـةر
ئةوة داهاتةكةى لة هةموو كاتيَ رةنية لةطةلَ ئـةوةش داهاتةكـةى مسـؤطةر
نية.
ب .نةطوجنانى لةطةلَ توانايى باجـدةران ،لةبةرئـةوةى بـاجيَكى سـةثيَنراوةو
سةرثش بوونى تيَدانية ،وة لةزيربةى كاتةكانـدا دةبيَـت ئـةم بـاج بـدةن ،كـة
جــارى واهةيــة لةطــةلَ بــاروديخى طري انيــان ناطوجنيَــت يــان لةطــةلَ كــاتى
هةستانيان بـةكردار َي جـا بةرهـةم هيَنـان بيَـت يـاخود بـةكارهيَنان يـاخود
كـرِيو و ريشــنت بيَــت .ئةمــة لةاليــةك و لةاليــةكى تــر دادثــةروةرى تيَدانييــة،
لةبةرئةوةى جياوازى ناكات لة نيَوان هةذارو دةولَةمةند .لةبـةر ئـةوة توانـاى
دارايى رِاستةقينةى باجدةر لةبةر ضاو ناطريَت.
ج .دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى هيَـ ى هةلَ اوســان لــة ئــابوورى نةتــةوةيى،
لةبةرئةوةى دةبيَتةهؤى زيادبوونى نرخى كاالَ.
115
جؤرةكانى باجى راستةوخؤ
دةتوانريَت جياوازى لة نيَوان دوو كؤمةر باجى راستةخؤ بكةيو:
Direct Income Tax 5ـ باجى راستةوخؤى دةسهات
ئةم جؤرة بةسةر هةر مادةيةك لة كاتى بةدةستهيَنانى يان لة كـاتى ضـوونة
ئةســتؤى روو ليَنــراو دةســةثيَنريَت لةطــةلَ ئــةوةى بــةكارهيَنانى ئــةم جــؤرة
باجة تازةيـة بـةالَم لـة ريذطـارى ئـةمري بـةطرنطرتيو سةرضـاوةى داهـاتى بـاج
دادةنريَت لة وآلتانى ثيَشكةوتوو .ئةطـةر رووليَنـراو بـؤ دانـى بـاج تاكيَـ يـان
كةســيَكى سروشــتى بيَــت ئــةوة باجةكــة دةســةثيَنريَت بةســةر دةســهاتى
كةســــةكان ( ، )Personal Income Taxبــــةالَم ئةطــــةر روليَنــــراو
كةسايةتيةكى ناسروشتى بوو لة سةر شـيَوةى ثـريذةى بةشـدارى كـةر بـوو و
بةم باجة دةطوتريَت باجى سـةثيَنرا و بةسـةر دةسـهاتى ثريذةكـان Income
Poration Taxليَــرةدا ثيَويســتة مانــاى دةس هــات Incomeبــةوردى
ديارى بكةيو ،بؤ ئةوةى ب انيَو شتيَكى دةسـهات بـاجى لةسـةر دادةنريَـت
وةدةربازنــةبوونى ،و هــةلَ نـــةهاتنى هةنــديَ لــة ثيَكهاتـــةكانى لــة كـــاتى
سةثاندنى باج دا.
بؤ ديارى كردنى ماناى دةسهاتية ،دوو بريديز هةية -:
يةكةم /بريديزةى سةرضاوة :دةسـهات بـةثيَى ئـةم بريديزةيـة بريتييـة لـة
((هةموو توانايةكى كرِينى نةختينةى نوىَ بة شيَوةيةكى خـوالوة ،لـة كـاتيَكى
ديــارى كــراو لــة سةرضــاوةيةكى توانــادار بــؤ مانــةوة بــة شـيَوةيةك بتوانريَــت
بةكاربهيَنريَت بةبىَ ى كاريطةرى لة سةر ضاوةكةى (سةرمايةكةى)
بة ثيَى ئةم بريديزة بؤ ئةوةى داهـات (االيـراد) بةدةسـهات دابنرِيـت دةبيَـت
ضةند مةرجيَكى تيَدابيَت .وةك:
.5جيَطريى و بةردةوامى سةرضـاوة /داهـات بـة دةسـهات دادةنريَـت ئةطـةر
هاتوو لةسةرضاوةيةكى جيَطرو بةرداوام هةلَ قوالَبيَت .خةسـلةتى جـيَطريى و
بــةردةوامى دةطؤريَــت بــةثيَى طــؤرانى سةرضــاوةكةى ،بــؤ ووونةدةســهاتى
116
دروســت بــوو لــة ســةرماية ،وةك :زةوى و ثشــ و خانووبــةرة .بــةردةوام
دةبيَت بؤ ماوةيةكى دريَذ .
ةسهاتى دروست بوو لة كاركردن وةك مووضةئ كريَـى ماوةكـةى كـةمرتة و،
دةسهاتى تيَكةلَ لة سة رضاوةى كاركردن و سةرماية وةك قازاجنى بازرطـانى و
ثيشةســازى ماوةكــةى دةكةويَتــة نيَــوان جــؤرى يةكــةم و دووةم .جيــاوازى
سةرضاوةى دةسهات لة رِووى بةردةوامى و جـيَطريى كاريطـةرى هةيةلـة سـةر
شيَوةى مامةلة كردنى بةتايبةتى لةنرخى باجدا .
.0ماوة (كات) :بؤ ئةوةى داهات بـة دةسـهات دابنريَـت ثيَويسـتة رِووليَنـراو
دةستى كةوتبيَت لة كاتيَكى ديارى كراو وة لـة كـاتيَكى تـر كؤتـايى بيَـت .وة
زير جاران ئةوكاتة بة ساليَ دادةنريَت.
.4دووبارةبوونةوة :دووبارةبوونةوةى و ئةطةرى دوبارةبوونةوةى دةسـهات
بة شيَوةيةكى خوالَو ئةطةر هاتوو بة شيَوةيةكى ريَكية نةبوو .واتـا دروسـت
بوونةوةى كاتى كؤتايى هاتنى ماوةكـةى تيَـدا دةخـةملَينريت ،وةك دووبـارة
بوونةوةى ريذانة ،هة تانة ،مانطانة ،سـاالَنة وةك كرِيَـى كريَكـار و مووضـةى
ةرمانبةر دةبىَ ئةوة بوتريَت خةالَتى يانةسـي و تـريو ثشـ ناضـيَتة خانـةى
دةسهات بة ثيَى ئةم بريديزية .
.1توانــاى هةلَســةنطاندن بــة ش ـيَوةيةكى نةختينــةيى .لــة مانــاى دةســهات
دةردةض ـيَت هــةموو تيَركردنيَ ـ ئةطــةر هــاتوو هةلَســةطاندنى بــة ش ـيَوةيةكى
نةختينــةى طــران بيَــت ،وةك هةســت كــردن بــة حةســانةوةو دلَخؤشــى .بــة
واتايــةكى تــر هــيض داهاتيَــ بــة دةســهات دانانريَــت ئةطــةر نــةتوانريَت بــة
شيَوةيةكى نةختينةيى هةلَدةسةنطيَنريَت وةك خ مةت طوزاريـةكانى كـةيبانوو
لة مالَةوة دا.
.1توانايــةكى كرِينــى نــويَى ديــارو جيــاواز لــة سةرضــاوة ســةرةكيةكةى
(سةرمايةكةى)كة بتوانريَت بة تةنها بةكاربهيَنريَت دوور لة سةرضاوةكةى .
112
لـة بـةر ديــارى كردنـى مانــاى دةسـهات بــة شـيَوةيةكى بةرتةسـ لـة اليــةن
بـريديزى سةرضـاوةو ،هةذمارنـةكردنى قـازانج و زةرةرى سـةرماية بـوة هــؤى
دةركــةوتنى بــريديزى دووةم كــة بريتيــة لــة بــريديزى (االثررءاء) بــة ثيَــى ئــةم
بريديزةية دةسهات ( بريتيـة لـة زيـاد بـوونى ثوختـةى بـةهاى توانـاى ئـابورى
نةختينــةى كةســيَ لةماوةيــةكى ديــاريكراو ) ئــةم بــريديزة بــة شــيَوةيةكى
راوانرت ماناى دةسهاتى ديارى كرد.
ليَرةدا دوو سيستةم بؤ سةثاندنى باجى دةسهات هةية ،وةك :
.5بـاج ســةثاندن بةسـةر كــؤى دةســهات :ليَـرةدا يــةك جـؤرى بــاج بةســةر
سـةرجةم دةســهات دةســةثيَنريَت ،بــةبىَ لــة بةرضــاوطرتنى سةرضــاوةكةى و،
جؤرةكةى ،بؤ ووونـة ث يشـكي خـاوةنى كيَلطةيةكـة و خـاوةنى ثشـكة لـة
ثريذةيــةك هــةموو دةســهاتةكانى بــاجى دةخريَتــة ســةر وة بــة يــةك ش ـيَوة
تةماشـا دةكريَــت.واتــا بــاج دةخريَتــة ســةركؤيى داهاتةكــةى .ئــةم سيســتةمة
ئاسانةو داهاتى وةرطرتنةكةى رةية و تيَضـوونى وةرطرتنةكـةى كةمـة لةطـةلَ
بـةريَوةبردنى بـاج لـة وآلتـانى ثيَشـكةوتوو دةطوجنيَـت و ،زيـاتر دادثــةروةرى
باجى دةستة بةر دةكات وةبارى كةسايةتى و كؤمةاليـةتى باجـدةر لةبةرضـاو
دةطريَت و ،سةرجةم دةسهاتةكانى باجدةر لـة بةرضـاو دةطريَـت .وةزانيـارى
تةواو و دروست لةسةر تواناي دارايى باجدةر دةدات بةبةريَوةبةرايةتى باج.
.0باجى سةثيَنراو بةسـةر جـؤرى دةسـهات -:بـة ثيَـى ئـةم سيسـتةمة
دةسـهاتى باجـدةر بــؤ ضـةند جؤريَـ بـةثيَي سةرضــاوةكةى دابـةش دةكريَــت
ئينجا هةر جؤريَ بة تـةنها بـاجى دةخريَتـة سـةر ،زيـاتر دادثـةروةرى بـاجى
تيَدا دةستةبةر دةكريَت ،ضونكة باجى كةم دةخريَتة سـةر دةسـهاتى دروسـت
بــوو ل ـ ة كــاركردن وةبــاجى زير دةخريَتــة ســةر دةســهاتى دروســت بــوو لــة
سةرماية .دابةش كردن و جياكردنـةوةى طوذمـةى بـاج وا لـة باجـدةر دةكـات
هةست بة قورسايى دةروونى و دارايى نةكات كة ئةمةش دةبيَتـة هـؤى كـةمى
116
خؤدزينةوة و زيـادبوونى داهـاتى بـاج .لةطـةلَ ئةمانـةش بـاروديخى باجـدةر
لةبةر ضاو ناطريَت وة وةرطرتنةكةى تيَضوونى زيرى دةويَت.
110
2ـ باجى نارِاستةوخؤ Indirect Taxes
بريتييـة لـةو باجـةى كـة نارِاسـتةوخؤ لـة دةسـهات و سـةرماية دةب ِردريَــت و
دةســةثيَنريَت بةســةر بــةكارهيَنانى ســامان .طــرنطرتيو جؤرةكــانى بــريتني لــة
بــــاجى بةرهــــةم و بــــاجى خــــةرج كــــردن ،بــــاجى بــــةكارهيَنان ،بــــاجى
دةستاودةستكردن ،بـاجى طـومرطى ،ئـةم جـؤرة باجـة دةسـةثيَنريَت بةسـةر
بةكارهيَنانى سامان ،نةك بوونى سامان .كة ئةطةر هاتوو خاوةنةكةى بـةكارى
هيَنا ئةوا باجى دةخريَتة سةر ،ئةم جؤرة باجـة رِيَضـكةى سـامان دةطريَـت لـة
طواستنةوة و قؤناغةكانى بةكارهيَنانى ،ئةم جؤرة باجـة بةهةنـديَ خةسـلَةتى
باش و خران دةناسريَتةوة ،وةك-:
أــ ــرةو زيرى داهاتةكــةى ،بــاجيَكى طشــتيية بـة هــةموو تــاكيَكى كؤمــةلَ بــة
دةولَةمةند و هةذارةوة دةيـدةن ،لةبةرئـةوةى هؤكـار و بؤنـةكانى سـةثاندنى
زير و جــؤراو جــؤرن كــة بةش ـيَوةيةكى بــةردةوام داهــات بــؤ طةجنينــة دابــني
دةكات وة خرِ كردنةوةى خيَراية.
ب ـ طوجناوة لةطةلَ باروديخى باجدةر ،بةتايبةتى بارى دارايى و دةروونى لـة
بةرئـةوةى بةرِيَذةيــةكى كةمــةوة ج بــةثيَى رِوداويَـ يــاخود كرداريَـ دةبيَــت،
ئةمــة لةاليــةك و ،لةاليــةكى تــر طوذمةكــةى ديارنييــة لةبةرضــاوى باجــدةر،
لةبةرئةوةى تيَكةلَى نرخى كاالَ دةبيَت.
ج ـ لــةكاتى وةرطــرتو و كؤكردنــةوةى داهــاتيَكى نيدضــة جــيَطري دةســتى
دةولَــةت دةكــةويَت ،لةبــةر ئــةوة بةســةر ثيَكهاتــةى دارايــى نيدضــة ج ـيَطريى
دةسةثيَنريَت و ،داهاتيَكى بةردةوامة و طؤرِانى باروديخى ئـابوورى كـارى تـىَ
ناكـات ،ئـةم جيَطريييـة ،بـةردةوام بوونـة بةدريَـذايى سـالَ ،يارمـةتى دةولَــةت
دةدات بــؤ دابـــني كردنــى خةرجييـــةكانى .لةبةرئـــةوةى ئــةم جـــؤرة باجـــة
دةسةثيَنريَت بةسةر ئةو دةسهاتةى كة لـة مولكـدارى ديَـت وةك خـانوو بـةرة
زةوى كشتوكالَى ،وةدةسهاتى موضةو كرىَ .....هتد.
120
د ـ طوجناوة لةطةلَ باروديخى باجدةر ،لةبةر ئـةوةى لةاليـةن دةولَةتـةوة
ناسراون ،بـةم شـيَوةية ديـارى كردنـى كـاتى باجـدان و نرخـى باجةكـةو ،ئـةو
ماوةيةى كة باجى لةسةر دانراوةو ،ضؤنيةتى وةرطرتنةكةى لةطةلَ بـاروديخى
باجـدةر دةطوجنيَــت ،ناسـراوى باجــدةرو توانـا دارييةكــةى ،ئاسـان كــارى بــؤ
دةولَةت د روسـتكردووة لـة رِووى كؤكردنـةوةى باجةكـةو هةلَنـةهاتنى لـةدانى
باجةكة ،وة دةزطاي باج ثيَوويستى بـة خةرجييـةكى زير نابيَـت بـؤ ضـاوديَرى
كردن و ثشكنينى داريةكانيان ،لةهةمان كاتيشـدا تيَضـوونى كـةمى دةويَـت بـؤ
كؤكردنةوةى.
بــةالَم ئــةم باشــيانة نابنــة هــؤى ئــةوةى كــة ئــةم جــؤرة باج ـة رِةخنــةى رَ
نةطريىَ بةتايبةتى لةاليةن ئةو كةسـانةى كـة اليـةنطرى بـاجى نارِاسـتةوخؤن،
كة برِوايـان وايـة ئـةم خةسـلَةتة باشـانة لـة راسـتيدا كـةموكورِيو نـةك باشـى،
وةك-:
ا -رِوونى باجى رِاستةوخؤ و ناسراوى باجدةرو داراييةكةى لةاليةن دةزطـاى
كؤكردنةوةى باج دةبيَتةهؤى دروستبوونى ثةيوةندى لـة نيَـوان ةرمانبـةرانى
ئةم دةزطايةو باجدةرةكان ،ضونكة ئةم باجدةرانة دةولَةمةند و خـاوةن ثلـةو
ثاييةى ئابوورى و كؤمةالَيـةتني ،ئةمـةش وادةكـات ةرمانبـةرى دةزطـاى بـاج
بكةويَتة ذيَـر كاريطـةرى باجـدةرةكان وةك ليَبـوردنى هةنـديَ باجـدةر لةسـةر
ئةســتؤى كةســانى تــر ،وة ثــةيرِةو نــةكردنى يةكســانى لــةنيَوان باجــدةران،
ئةمةش واى كردوة كة دووربيَت لة دادثةروةرى بـاج ،ئةمـة لةاليـةك لةاليـةكى
تر ،ثيَشكةش كردنى رِاثؤرتى هةلَةو دور لةرِاستى لةاليةن باجدةر بؤ دةزطـاى
باج ،ضونكة تايبةت بة نهيَنـى دارايـى و كـةس و خيَـ ان و ضـاالكى بازرطـانى و
دارايى و ئابوورى باجدةر،
ب -ج ـيَطريى داهــاتى ئــةم باجــة بةكــةم و كــورِى دادةنريَــت لــةتيَرِوانينى
هةوادارانى باجى نارِاستةوخؤ نةك بةخةسلَةتيَكى بـاش ،لةبـةر ئـةوةى ثيَيـان
121
واية بةردةوامى و زيرى داهاتى بـاج خةسـلَةتيَكى راسـتةقينةية نـةك جـيَطريى
داهاتى باج.
ج -لةبةرئــةوةى كــاتى وةرطرتنــى بــاج لةاليــةن دةزطــاى باجــةوة ديــارى
دةكريَت ،بؤية باجدةر ةكان ديارى ناكةن و ناطوجنيَو لةطةلَ باروديخى دارايـى
و دةرونى باجدةر.
122
ئةم جؤرة بةطرنطرتيو جؤرى باجى طومرطى دادةنريَـت و زيريـة بـالَوة لةبـةر
ئةو سوودانةى كة بة ئابوورى نةتةوايةتى دةطةيةنيَت وةك-:
- 5داهاتيَكى زير دةدات.
- 0هــــانى ثةرةثيَــــدانى ئــــابوورى نةتــــةوةى دةدات و يارمــــةتى كةرتــــة
ئابووريــــةكان دةدات .و ثيشةســــازى نــــاوةخؤيى دةثــــاريَ يَ بةتايبــــةتى
ثيشةسازية نوىَ يةكان لة كيَنكيَى بيانى .
- 4داهاتةكةى بةكاردةهيَنريَت بؤ ضارةسةركردنى تـةرازووى ثيَـدان لـةكاتى
نا هاوسةنطى .
- 1هـــانى كةمكردنـــةوةى بـــةكارهيَنان و زيـــادبوونى ثاشـــةكةوت و هـــانى
وةبةرهيَنان دةدات .
- 1رِادةى بيَكارى كةم دةكاتةوة .
- 5دووبارة دابةش كردنةوةى (املوارد) لة بوارةكانى بةرهةم هيَنان .
- 1بةرزكردنةوةى ئاستى تةندروستى و ثارستنى ئاكارو رةوشتى كؤمةلَطا .
- 4بةهيَ كردنى ئاسايشى نةتةوةى .
ب – بـــاجى هـــةناردة ( -:)Exports Taxدةســـةثيَنريَت بةســـةر ئـــةو
مشةكانةى كةلـةناوخؤ بـؤ د ةرةوةى سـنوورى دةولَـةت دةنيَردريَـت ،يـاخود
ضوونى ئـةو مشةكانـة بـؤ ناوضـةى ئـازاد كـة نةضـوونةتة دةرةوةى سـنوورى
وآلت .واتــة ئــةو ماددةيــةى كــة بــاجى لةســةر دادةنريَــت بــريس يــة لــةو
مشةكانةى كةلةناوضةى طومرطى دةولَةت دةردةضو.
ج –بــاجى بازرطــانى ثةرينــةوة :دةســةثيَنريَت بةس ـةر ئــةو كااليانــةى كــة
سنوورى دةولةت دةبرِن بةبىَ ئةوةى لةناوةخؤ بةكاربهيَنريَت ياخود دةسـتاو
دةســت بكــريَو .واتــة ئــةو مشةكانــةى كةلــة ناوضــةى ئــازاد تيَدةثــةرِِِن بــؤ
وآلتىكــى تــر ،بــةالَم طرنطــى نــةماوة ئيَســتاكة لةبــةر داواكــارى بــؤ ئــازادى
بازرطانى ثةرينةوة .
-0لةرووى يةكةى داهات يان شيَوازى سةثاندن :
123
أ -باجى بـةها :ئةوةيـة كةدةسـةثيَنريَت بةسـةر بـةهاى نةختينـةيى كـاالَ ،
كــةبريتى يـــة لةتيَضــوونى كاالَكـــة لةطــةلَ كريَـــى بــاركردن و دلَنيـــا بـــوون ،
بةشيَوةيةكى رِيَذةى دةبيَت ،ئةم جؤرة ضةند باشيةكى هةية ،وةك :
– 5ئاسانى و رِوونى
– 0دادثـةروةرى تيَدايــة ،لةبــةر ئــةوةى كــاالَى ناثيَويســت و كدــار نرخــى
بةرزة و كاالَكانى تر نرخيان ن مة .
– 4نةرمى نوانـدنى تيَدايـة ،لةبـةر ئـةوةى وةالَمـى طـؤرِانى نـرخ بـةخيَرايى
دةداتةوة .
بةالَم ضةند كةم و كوريةك و ئاستةنطيَ ديَنة ثيَة ئةم جؤرة ،وةك -:
- 5ريَ نةكةوتو لةنيَوان باجدةر و بةريَوةبةرايـةتى بـاج لةسـةرديارى كردنـى
بةهاى رِاستةقينةى كاالَكة .
- 0خؤدزينــةوة لةبةشــيَكى بــاج ،لــةريَطاى دانــى بــةهاى نارِاســتةقينةى
كاالَكة.
- 4طرنطى دان بة كاالَ و شتومةكى خـران ،لةبـةر كـةمى باجةكـةى لةاليـةن
بازرطانةكان .
- 1ثيشةسازى نيشتيدانى بةشيَوةيةكى تةواو ناثاريَ ريَ .
- 1ثيَويســت بــةبوونى ئــامرازيَكى نرخانــدنى ضــاالَك و بــةتوانا دةكــات كــة
شارةزايى و ئاطادارى تةواوى هةبيَت لةسةر نرخ لةبازارِى جيهاندا .
124
-4جةخت لةسةر هيَنانى كاالَى بةكةلَ و باش دةكريَت .
-1لةكات ى بىَ بازارِى زياتر ثاريَ طارى ثيشةسازى نـاوخؤى دةكـات وةك لـة
كاتى رةيى وخؤشى .
بةالَم لةم جؤرة دا ضةند خةسلَةت وضةند كؤسثيَ هةن ،وةك -:
- 5نةبوونى نةرمى نوانـدن لةبـةر ئـةوةى توانـايى ،وةالَم دانـةوةى خيَرايـى
نية لةكاتى طؤرِانى نرخ .
- 0نةبوونى دادثةروةرى لةسةثاندنى باج .
ج – باجى تيَكةلَ ( ئاويَتة ) -:ثةيرِةو كردنى تيَكةلَةيةك لـة جـؤرى يةكـةم
و دووةم لة ثيَناو زالَبـوون بةسـةر ئـةو ئاسـتةن و كؤسـثانةى ديَنـة بـةردةم
بــاجى بــةها و بــاجى جــؤر واتــا بــةكارهيَنانى هةريــةك لــةم جؤرانــة بــةثيَى
ثيَويست.
-4لةرِووى خشتةى نرخ
أ -خشــتةى خــؤيى ســةربةخؤ -:بــريس يــة لــةو نرخانــةى كــة دةولَــةت
بةويستى خؤيى دايدةنيَت ،بةبىَ دةسـتكارى يـان ثيَـ هـاتو لةطـةلَ وآلتـانى
تر ،واتا بناغةكةى دةسةالَتى دارشتنى دةولَةتة بؤ سةثاندنى نرخى طوجناو.
ب – خشــتةى ثيَكهــاتو :ئــةم نرخــة دادةرِيَــذريَت لةســةر بناغــةى ثــةىان
نامة ى نيَو دةولَـةتى كـة ناتوانريَـت بطؤردريَـت تـةنها بـةث َي هاتنيَـ نـةبيَت .
بةشيَوةيةكى ئاسايى بنةماكةى مامةلَةكردنى هاوشيَوةية لةنيَوان وآلتان .
-1لةرِووى ئامانج
أ – ئةطةر هاتوو ئاماجنى بـاج بةدةسـت هيَنـانى داهـات بـوو ،كـة دةولَـةت
هــةولَ دةدات زيرتــريو داهــات بةدةســت بيَنيَــت و ،ئــةم باجــة بةطشــتطريى
ســةثاندنى بةســةر زير بــةى كــاالَ دةناســريَتةوة و ،نرخــى ن مــة بةتايبــةتى
بةسةر ئةو كاالَيانة دةسةثيَنريَت كة لة ناوةخؤ بةرهـةم ناهيَنريَـت ،هـةروةها
ئـةو كاالَيانـةى كــة خواسـت لةســةريان نـةرمى نوانــدنى تيَدانييـة ،وةك كــاالَى
بةكارهيَنانى جةماوةرى يان زير بـةكارهيَنراو .لةبـةر ئـةوة ثـيَة دةطوتريَـت
125
((باجى داهات )) ( ) Revenue Taxesبؤ روونكردنـةوةى ئـةم جـؤرة
باجة وا دا دةنيَو كة كاالَيـةك هةيـة وةك كـاالَى Xوة كـاالَى بةرهـةم هيَنـراو
لةناوةخؤ هةمان كاالَى هيَنـراوة لـة بـازارِ ،وةك لـة شـيَوةى ( ) 5ديـارة كـة
اليــة ئاســؤيةكة بريتيــة لــة بـرِى خواســت و خســتنة رِوو لــة ، Xبــةالم الى
شاولَى بريتيية لة نرخ ،و Sx Sxبريتني لـة ضـةماوةى خسـتنة رِوو ،بـةالَم
Dx Dxبريتني لة خواست ،ئةطةر هاتوو نرخـى كـاالَى هيَنـراو لـة حـاجى
ئؤمةران $512ثيَة سةثاندنى باجى طومرطى وة خواست لةسةر ئـةم كاالَيـة
بريتييــة لــة 422تــةن ،وة بــرِى خــراوة تــةوة رِوو لةاليــةن بةرهــةم هيَنــة
ناوخؤيةكان بريتيية لة 422تةن كة كةمرتة لة برِى خواست بة بـرِى 122تـةن
،لةبةرئةوة ثيَويستى بةهيَنانى برِى 122تةن دةكات لةم كاالَية.
بةالَم ئةطةر هاتوو باج سةثيَنرا بـة بـرِى $01لةسـةر يـةك تـةن بـةم جـؤرة
نرخ بةرزدةبيَتةوة بؤ ، $511ئةمةش دةبيَتة هؤى كةم بوونـةوةى خواسـت
لة 122بؤ 422تةن ،كة ئةمةش دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى ثيَؤيسـت بـوون
بة هيَنان لة كاالَى Xلة 122طو بؤ 422تةن ،وة دةسـت كـةوتى دةولـةت
لة سةثاندنى ئةم باجة بريتيية لة . $1122 = 422*01كة بريتييـة لـة مـاوةى
الكيَشةيى . ABCD
126
Px باجى داهات
نرخ بة دؤالر Revenue Taxes
نرخ بة دؤالر
Dx Sx
E
A B
Revenue
175
Taxes L 7500 M
150
D C
Sx Dx
300 400 700 800
شيَوةى ( ) 6
ليَــرةدا بؤمــان رِوون دةبيَتــةوة ،كــة ثةيوةنــدى يــةكى ثيَضــةوانة لــة نيَــوان
باجى طومركى و برِى خواست ،هةية كة هـةر ضـةند بـاجى طـومرطى زيـاد بيَـت
دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى خواست ،وة بـة ثيَضـةوانةوة ،وة ثةيوةنديـةكى
رِاسـتةوانة هةيـة لـةنيَوان بـاجى طــومرطى و بـرِى خسـتنة رِوو هةيـة لـة كــاالَى
بةرهةم هيَنراوى ناوخؤ ،هةرضـةندة بـاجى طـومرطى زيـاد بيَـت خسـتنة رِووى
كاالَى ناو خؤيى زيـاد دةبيَـت ،واتـا ثةيوةنديـةكى ثيَضـةوانة هةيـة لـة نيَـوان
122
باجى طـومرطى و بـرِى هيَنـراو لـة كـاالَ ،واتـا هةرضـةند بـاجى طـومرطى زيـاد
بكات دةبيَتة هؤى كام بوونةوةى برِى كاالَى هيَنراو وة بة ثيَضةوانةوة .
ب – ئةطةر هاتوو ئاماجنى باج رِيَطرتو بوو لة هيَنانى كاالَ .
ليَرةدا باجيَكى زير دةخريَتة سةر كاالَى هيَنـراو لـة ثيَنـاو ريَطـرتو لـة هاتنـة
ذوورةوةى بؤ بازارى ناو خؤيى ،جا ئاماجنى ئابوورى يان كؤمةالَيـةتى يـان
سياسـى بـة دواوة بيَـت ئـةم باجـة بـة بـاجى رِيَطـر Prohibitive Taxes
ناسراوة .
بؤ ووونة برِى خواست و خستنة رِووى كاالَ Yلة ناوة خؤ بريتيية لـة $012
تةن وة نرخى بريتيية لة ، $12ليَرة دا دةولةت $52باج دةسةثيَنيَت بةسـةر
هـةر تــةنيَ ،كــة واتــة ثيَويســت بــة هيَنــان ناميَنيَــت لـة دةرةوة ،وة داهــاتى
دةولةت دةبيَتة سفر لةم كاتة دا وةك لة شيَوةى ( )1ديارة.
Py
نرخ بة دؤالر
Dy Prohibitive
Taxes Sy
100
Prohibitive
Taxes 7500
40
شيَوةى ()1
دكتوء على محمد خليل ،دكتوء سليمان احمد اللوزي "،المالير الاامر " ،الطبار االولرى ،داء زارءان،
عمان االءدن، 1999 ،ص. 228
126
ج –ئةطةر هاتوو ئاماجنى باج ثاراستنى بةرهةمى ناوخؤى بيَت :
كاتيَ ئةم جؤرة باجة دةسةثيَنريَت ئةطةر هاتوو بةرهةمى ناوخؤيى نـةيتوانى
ثيَداويستى بازارى ناوخؤيى لة كاالَى Zبةشـيَوةيةكى تـةواو دابـني بكـات لـةم
كاتةدا جؤريَ بـاج دةسـةثيَنريَت كـة ريَطـا دةدات برِيَـ لـةكاالَى Zبيَتـة نـاو
بازارى ن اوخؤ ،بؤ ثرِكردنةوةى ثيَداويستى بازار .واتا سةثاندنى بـاجيَكى مـام
ناوةند بؤ ئةوةى كاالَى بيانيةكة نرخى ن يـ بيَـت لـة كـا َال نـاو خؤيةكـة يـاخود
تؤزيَـ زيـاتر بيَـت ،كـة ناسـراوة بـة بـاجى ثاراسـنت Protective Taxes
(الضرائ احلامية) .ئةطةر هاتوو ثالَنى بةرهةم هيَنانى كاالى Zلـة نـاوخؤ 122
هةزار يةكة بوو بة نرخى ، $52وةبرِى خواست بريتييـة لـة 522هـةزار يةكـة .
وة برِى هيَنراو لة كـاالَى Zثـيَة سـةثاندنى بـاج 122هـةزار يةكـة بـوو بـةالم
ثــاش ســةثاندنى بــاج كــةم بــؤوة بــؤ 022هــةزار يةكــة ،وة بــاجى طــومرطى
ســةثيَنراو بةســةر هةردانةيــةك بريتييــة لــة ، $5.5بــةم جــؤرة داهــاتى بــاجى
ســةثيَنراو بريتييــة لــة . $402222 =$5.5 * 022222ئــةم داهاتــة بريتييــة لــة
الكيتشةى ، ABCDوةك لة شيَوةى ( )8ديارة.
Pz
نرخ بة دؤالر Protective Taxes
Dz
Sz
E
Protective
Taxes A B
10
320000
8.4
D C
Sz D
8.4 z Qz
0 007
003 400 500 600 برِ بة(هةزار يةكة)
120
دووةم /باجى بةرهةم ()Production Tax
بريتييـة لـة و باجـةى كـة بةسـةر بةرهـةمى نـاوةخؤيى دةسـةثيَندريَت واتـا
( )Tax Baseةكةى بةرهةمى ناوةخؤيى ية كة ئةمـةش بةسـةر دوايـو قؤنـاغى
بةرهـةم هيَنـان دةسـةثيَنريَت ،واتـا ئـةو قؤناغـةى كـة كـاال ئامـادة كـراوة بــؤ
بةكارهيَنان يان بةكاربردن .بةثيَى بةهاكةى يان جؤرةكـةى يـاخود تيكةلةيـة
لــة هــةردوو جؤرةكــة دةســةثيَنريَت .ئــةم جــؤرة باجــة ضــةند ئاماجنيَــ
دةسـتةبةر دةكـات ،جطـة لـة دابينكردنـى بريَكـى دارايـى بـاش بـؤ طةجنينــةى
دةولةت ،وةك -:
أـ بةرزكردنةوةى توانستى بـةكارهيَنانى مـةواردى ئـابورى ،وةك بـاجى ثـيس
بوون ( )pollutionيةكيَكة لـةو باجانـةى كـة لةسـةردةمى ئيدـري داهيَنـراوة و
دةسـثيَنريَت بةســةر ئـةو كارطانــةى كــة دةبنـة هــؤى ثــيس بـونى ذينطــة ،كــة
ئةمةش دةبيّتة هؤى تيَضوون لةسةر كؤمةلطا ،كة بةكاريطةرى دةرةكى خـران
ناو دةبريَت ،وةك باجى كاربؤن (.)Carbon Taxs
ب ـ زير جار ئامانج لة سةثاندنى ئـةم جـؤرة باجـة بـؤ دةسـت كـةوتنى سـود
وةرطرتنة لة خ مةتطوزاريـة طشـتيةكان ،واتـا ئامـانج (دابـني كـردن) خـةرجى
يان تيَضوونى خ مةت طوزاريةكانـة ،وةك بـاجى كـارتى طةشـت كـردن ،بـاجى
سوتةمةنى وزةى ئؤتومبية.
ج ـ جارى واهةية ئامانج هةلكشانة لة باج ،ئـةم جـؤرة باجـة بـة ثيَـى توانـايى
ثيَدان دةسةثيَنريَت ،وةك باجى شـتومةكى كدـار (الكداليـة) لةطـةلَ ئـةوةى
ئــةم جــؤرة باجــة كاريطــةرى هةيــة لةســةر توانســتى ئــابوورى بــة هــؤى
بةرزبوونةوةى نرخ و،دادثةروةرى تيَدا نية و كؤسثى كارطيَريشى ديتة ثـيَة ،
بةالَم بةيةكي بةسةرضاوةطرنطةكانى داهاتى طشتى دادةنريَت.
سيَيةم /باجى سةثيَنراو بةسةر بـةهاى زيـدةبوو ( )Value Added Taxئـةم
باجة بةسةر بةرهةم لة هةموو قؤناغةكانيدا دةسـةثيَنريَت،بةالَم تـةنها بةسـةر
130
بةهاى زيَدةبوو دةسةثيَنريَت ،كة بريتية لة بةهاي بةرهـةم لةهـةموو قؤناغيَـ
لة قؤناغةكان بة بةراورد لةطةلَ بةهاكةى لةسةرتايى قؤناغةكةدا .
واتا زياد بوونى بةهايى بةرهةمى ريشراو لة كؤتـايى هـةموو قؤناغـةكان لـة
ضاو بةهاى كريو لة سـةرةتا دا ،واتـة بريتيـة لـة بـاجى خـةرجى بـةكارهيَنانى
كاالَو خ مةت طـوزارى لـة طشـت قؤناغـةكان ،ئـةو مـادةى كـة بـاجى لـة سـةر
دادةنريَت بةهاى زيدةطى كاالكةية نةك بةهاى كاالَكة لة كؤتايى قؤناغةكـة ،بـؤ
روون كردنةوةى ئـةم جـؤرة باجـة ئـةم خشـتةية دةخةينـة روو ئةطـةر هـاتوو
نرخى باج $52بوو ،بةم شيَوةية :
ليَــرةدا بؤمــان روون دةبيَتــةوة كــة كاالَكــة بــةنرخى $115دة ريش ـيَت بــة
بةكارهيَنـةر و ،داهـاتى بـاج لةسـةر بـةهايى زيـدةبوو و ( Value Added
)Taxيةكسانة بة . $15
131
ثيَوةرى جياكردنةوةى باجى رِاستةوخؤو باجى نارِاستةوخؤ- :
ضـــةند ثيَوةريَــ هةيـــة بـــؤ جياكردنـــةوةى بـــاجى رِاســـتةوخؤ لـــة بـــاجى
نارِاستةوخؤ ،وةك:
أ -ثيَـوةرى قورســايى بـاج -:Tax Burdenئةطـةر هــاتوو باجـدةر
بةش ـيَوةيةكى كؤتــايى باجةكــةى دا ،بــةبىَ ئــةوةى بتــوانىَ بارقورســايةكةى
باجةكــة بطوازيَتــةوة بــؤ كةس ـيَكى تــر ،واتــا ئةطــةر نــةيتوانى قورســايةكةى
بطوازيَتةوة بؤ كةسـيَكى تـر ،ئـةوا بـاجى رِاسـتةوخؤية ،بـةالَم ئةطـةر باجـدةر
توانى قورسايةكةى بطوازيَتةوة ئةوا باجةكة باجى ناراستةوخؤية.
ب -ثيَوةرى بةريَوةبردن -:ئةم ثيَـوةرة بـة دوو مـةرج جـؤرى بـاج ديـارى
دةكات ،مـةرجى يةكـةم خشـتةو تؤمـارى بـاج .مـةرجى دووةم ثةيوةنديـةكى
رِاستةوخؤ لةنيَوان بةرِيَوةبردنى باج و باجدةران.
بــاج بةرِاســتةوخؤدادةنريَت ئةطــةر هــاتوو بــةهؤى خشــتةوتؤمارى كــة نــاوى
باجـــدةرو برِووكــــاتى ثيَويســــت بــــوونى باجةكــــةى تيَــــدا تؤماركرابيَــــت ،
ثةيوةنديةكى رِاستةوخؤ هةبيَت لة نيَوان بةرِيَوةبةرايةتى باج و باجـدةر ،وةك
باجى دةسهات لةسةر كارى ئازاد وة باجى دةسهات لةسةر قازاجنى بازرطـانى
و ثيشةسازى ،بةالَم ئةطةر سةثاندن و وةرطرتنـى بـاج ثيَويسـتى بـة خشـتةو
تؤمارو ثةيوةندى رِاستةوخؤ لة نيَوان بةريَوةبةرايـةتى بـاج و باجـدةر نـةكرد،
ئةوا باجى نارِاستةوخؤية ،وةك باجى سةثيَنراو بةسةر شـتومةكى بـةكارهيَنان
و جة و بةر و سووتةمةنى.
ج -ثيَوةرى مادةى باجةكة :Tax Baseمادةى باجةكةى لةسـةر دانـراوةو
،واتــا بــةهاى ثيَكهاتــةى مادةكــةى كــة بــاجى لةســةر دانــراوة .ئةطــةر بــاج
سةثيَنراسةر بـوونى مادةكـة كـة لـةاليى باجـدةرة ئـةوا بـاجى رِاسـتةوخؤية ،
بةالَم ئةطةر سةثيَنرا بةسةر جولةى مادةكـة لةمامةلَـةى بازرطـانى ئـةوا بـاجى
نارِاستةوخؤية وةك باجى ريشتةنيةكان.
132
لة اليةكى تـر ئةطـةر هـاتوو بـاج سـةثيَنرا بةسـةر مادةيـةك كـة ناسـراو بـوو
بةجيَطريى و بةردةوامى ئةوا باجى رِاستةوخؤية ،وةك باجى مولَكـدارى ،بـةالَم
بــاجى نارِاســتةوخؤ دةســةثيَنريَت بةســةر رِوداويَكــى رِيَــ نــةخراو ،وةك لــة
بةكارهيَنان و مامةلَةكردن.
لةطةلَ بوونى ئةم ثيَوةرانة بؤ جياوازى كردن لـة نيَـوان بـاجى نارِاسـتةوخؤو
رِاستةوخؤ ،ليَرةدا هةنديَ باروديخ هةية كة ئةم ثيَوةرانـة نـاتوانو ثيَـوةريَكى
وردو يــةك الكـــةرةوةبو بــؤ جيـــاوازى كــردن لـــة نيَــوان بـــاجى رِاســـتةوخؤ
نارِاستةوخؤ ،وةك ئةم بةلَطانة:
-5لــةكاتى ســةثاندنى بــاج لةســةر قــازاجنى بازرطــان يــان بةرهــةم ه ـيَو ،
دةتوانيَت بةشيَك ى قورسايى باجةكة يان هـةموو قورسـايةكةى بـؤ سةرشـانى
بةكارهيَو بطوازيَتةوة ،كة ئةمةش دةوةستيَتة سةر نةرمى خستنةرِووخواسـت
و باروديخى تيَضوون و مةرجةكانى بـازارِ بـؤ هـةر كـاالَو مشـةكيَ .بـؤ ووونـة
لةكاتى نةبوونى نةرمى خستنةرِوو ناتوانريَـت بةرهـةم هـيَو قورسـايى بـاج بـة
تــةواوى بطوازيَتــةوة بــؤ بــةكارهيَو ،بــةثيَى ثيَــوةرى قورســايى بــاج بــةباجى
ى
رِاستةوخؤ دادةنريَت ،بـةالَم ئةطـةر هـاتوو نـةرمى خسـتنةرِوو نةرمييـةكى بـ َ
كؤتــايى بــوو ،ئــةوا دةتوانريَــت قورســايى بــاج بةتــةواوى بطوازيَتــةوة بــؤ
بــةكارهيَو ،ئــةو بةشــةى كــة بتوانريَــت بطوازريتــةوة بــةباجى نارِاســتةوخؤ
دادةنريَــت وة ئــةو بةشــةى كــة ناتوانريَــت بطوازريَتــةوة بــة بــاجى رِاســتةوخؤ
دادةنريَــت ،لــة رِاســتيدا دانــانى بةش ـيَكى بــاج بةرِاســتةوخؤ وبةش ـيَكى تــرى
بةنارِاستةوخؤ شتيَكة ذيرى قبولَى ناكات.
-0لةطةلَ ئـةوةى ثيَـوةرى بـةرِيَوةبردن بةئاسـانى و رِوونـى دةناسـريَتةوة،
بةالَم لةسةر بناغةيةكى زانستى دانـةنراوة ،هـةر بؤيـةش دةبيـنني رِيَكخسـتنى
بةرِيَوةبردنى باج لة وآلتى بؤ وآلتىكى تر جياوازة ،كة ئةمةش دةبيَتة هـؤى
جيــاوازى دابــةش كردنــى بــاج ،بــؤ ووونــة لــة ةرةنســا بــةريَوةبردنى بــاجى
راسـتةوخؤ ثشــت بـة خشــتةى نــاو دةبةسـتيَت ،بــؤ بـاجى ناراســتةوخؤ ئــةم
133
جؤرة خشتانة بةكارناهيَنيَت ،بةلَام هةلَدةسـتيَت بـة ديـارى كردنـى (الواقعـة)
رووداوةكة ،ثاشان ناوى باجدةر و طوذمة ثيَشكةش كراوةكة ديـارى دةكـات ،
بــةالَم لــة ئيــنطلرتا بةريَوةبةرايــةتى بــاجى راســتةوخؤ ثشــت بةثةيوةنــدى
راســتةخؤى نيَــوان باجــدةر و بةريَوبةرايــةتى بــاج دةبةســتيَت ،وةك بــاجى
دةسهاتى طشتى ،بةالَم جطة لةم جؤرة باجى ناراسـتةوخؤية ئةمـة لةاليـةك و
لةاليةكى تر باجى سةثيَنراو بةسةر قازاجنى ريشتنى كاغةزى دارايى بـة ثيَـى
ئــةو ثيَــوةرة بــة بــاجى ناراســتةو خــؤ دادةنريَــت ،لــة بةرنــةبوونى خشــتة و
تؤمــارى تايبــةت وة لــة رِيطــاى ثةيوةنديــةكى راســتةخؤ وةرناطيَريَــت ،لــة
راستيدا بريتية لة باجى دةسهات هيض جياوازيةكى نية لةطةل بـاجى سـةثيَنراو
بة سةر مووضةكة واثيَويستى دةكرد لة خانةى باجى راستةوخؤبيَت .
.4بــاجى مــريات دةســةثيَنريَت لــة كــاتى روودانــى روداويَكــى ريَــ نــةخراو
نابـةردةوام كــة دةبيَتـة هــؤى طواسـتنةوةى ســةرماية بـؤ كةسـيَكى ديـار لــةو
كاتةدا باجى ناراستةوخؤية ،بةالَم لة راستيدا باجيَكى راستةوخؤية.
كاريطةرى باج
باج وةك ليَنينيَـ لـة دةسـهات و سـةرمايةى كةسـةكان رِيليَكـى كاريطـةرى
هةية لة ئابوورى وآلتان.
وةك ئامرازيَكى سياسةتى دارايى بةكاردةهيَنريَت بؤ كارتيَكردن لة بةرهـةم ،
بةكارهيَنان ،ثاشةكةوت و ،دةستةبةركردنى جيَطريبوونى ئابوورى .
كاريطةرى باج لةسةر بةرهةم
لة زير رِووة وة باج كاريطةرى بة سةر بةرهةم هةية ،ئةم كارتيَكردنـةش لـة
ريَطاى كارتيَكردنى لة طؤراوة ئابووريةكان يان لة ريَطاى كاريطـةرى لـة هيَنـدة
ئابوورية طشتيةكان دةردةكةويَت وةك ثاشةكةوت ،بةكارهيَنان ،وةبـةرهيَنان
و ،لة ريَطاى كاريطةرى لـة سـةر هؤكارةكـانى بةرهـةم وةك( ،كـار ،سـةرماية)
دةتوانريَت باج وةك ئامرازيَ بؤ دابني كردنى دارايـى ثيَويسـت بـؤ ضـاالكى وة
134
بــةرهيَنان بــة كاربهيَنريَــت ،يــان وةك ئامرازيَـ بــؤ ئاراســتة كردنــى ئــابوورى
نةتــةوةى بــةكاربهيَنريَت ،ئاراســتةى وةبــةرهيَنانى ثيَويســت و بةكــةل لــة
ريَطــاى ثيَــدانى ئيدتيـــازات و ليَبــوردنى بــاج و ( احلـــوا ) ،لةاليــةكى تـــر
دةتوانريَت بؤ ئاراستة كردنى زياد بوونى بةرهةمى نةتةوةى بـة كاربهيَنريَـت ،
لةبةر ئةوةى ليَبوو ردنى باج دةبيَتة هؤى زياد بوونى قازاجنى سـةرماية ،بـةم
شيَوةية سةرماية رِوو دةكاتة ئةو بوارى وةبةرهيَنانةى كة لة باج بـوو دراوة ،
وة دوور دةكةويَتــةوة لــةو وة بةرهيَنانــةى كــة بــاجى لةســةر دانــراوة ،وةك
ئةوةى كة دةتوانريَت بةرهةمى نةتةوةى بثاريَ ريَت لـة ريَطـاى بةرزكردنـةوةى
نرخى باجى طومرطى لةسةر كاالَى هاتوو ،كة ئةمةش وا دةكـات كـاالَى بيـانى
نرخى بةرز بيَتةوة و ،ببيَتة هؤى ئةوةى كـة خـةلَ خواسـتيان لةسـةر كـاالَى
ناوخؤى زياد بيَت ،كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى بةرهـةم .هـةروةها
باجى (المحفزة) دةبيَتة هؤى راوان بوونى بةرهةم.بةالَم كاريطةرى خراثـى بـاج
لة باجى نرخ بةرزدا دةردةكةويَت ،كة دةبيَتة هؤى الواز كردنـى (حـوا ) كـار
و بةرهــةم لةاليــةن كةســةكان ،بــةالَم لــة هــةمان كاتــدا بــاجى (الماتدلر ) مــام
ناوةند دةبيَتة هؤى زيادبوونى بةرهةم بؤ ثرِكردنةوةى ئةو كورت هيَنانةى كـة
دةسهاتةكانيان تووش بووة لة ئةجنامى باج .
هــةروةها بــاج كاريطــةرى هةيــة لةســةر بةرهــةم لــةريَطاى كاريطــةرى لةســةر
توانــاى كــاركردن ،لــة بــةر ئــةوةى بــاج بريتيــة لــة ليَنينيَ ـ لــة دةســهاتى
تاكةكةسى ،ئةمةش واتا كةم بوونةوةى بـةكارهيَنان لةاليـةن كريَكارةكـان لـة
كةلوثـــةر ثيَويســـت كـــة ئةمـــةش دةبيَتـــة هـــؤى كـــةم بوونـــةوةى توانـــاى
كاركردنيان .
هةروةها باج كار لة بةرهةم دةكات لة ريَطاى كاريطةرى لةسـةر قـةبارةى وة
بةرهيَنان ،ضونكة وةبـةرهيَنان ثشـت بـة ثاشـةكةوت دةبةسـتيَت ،وة ئةطـةر
هاتوو باج بووة هؤى كةم بوونةوةى دةسهات ،ئةمـةش واتـا كـةم بوونـةوةى
135
ثاشةكةوت ،كةم بوونةوةى ثاشةكةوتية واتا كةم بوونـةوةى وة بـةرهيَنان
كة ئةمةش دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى بةرهةم .
كاريطةرى باج لةسةر بةكارهيَنان و ثاشةكةوت )(Consumption – Saving
ئاشكراية كة سةرضاوةى بةكارهيَنان و ثاشةكةوت دةسهاتة ،لةبـةر ئـةوةى
باج بريتية لة ليَنينيَ لة دةسـهاتى تاكـة كةسـى ،كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى
كــةم بوونــةوةى ثيَــ هاتــةكانى دةســهات ،كــة بــريتني لــة بــةكارهيَنان و
ثاشــةكةوت هيَــ و بــرِى كــارتيَكردنى بــاج دةطؤريَــت لةســةر بــةكارهيَنان و
ثاشةكةوت ،بةثيَى ئـةو ضـينةى كـة بـاجى لةسـةر دةسـةثيَنريَت ،هـةروةها
دةوةســتيَتة ســةر جــ ؤرى باجةكــةو ثلــةى نــةرمى نوانــدنى خســتنة رِووى
خواستى كاالَكة .
ئةطةر هاتوو باج بةسةر ضينى دةولَةمةند سةثيَنرا ،ئـةوا دةبيَتـة هـؤى نـ م
بوونــةوةى ثاشــةكةوت بــة بــةراورد بــة بــةكارهيَنانيان ،واتــا واز لــة بةش ـيَ
ثاشــةكةوت دةهيَنيَــت لــة ثيَنــاو بــةكارهيَنان ،لــة بــةر ئــةوةى ئــارةزووى
رِادةداريان بؤ بةكارهيَنان كةمةو ئارةزووى رِادةداريان بـؤ ثاشـةكةوت زيرة .
بةالم ئةطةر هاتوو باج بةسةر ضينى هةذار سـةثيَنرا ،ئـةوا دةبيَتـة هـؤى كـةم
بوونــةوةى بــةكارهيَنان ،ضــونكة بــاج دةبيَتــة هــؤى كــةم بوونــةوةى توانــاى
كرِينى ضينى هةذار ،هةروةها دةبيَتـة هـؤى كـةم بوونـةوةى خواسـت لةسـةر
كاالَ و خ مةت طوزارى .
136
سياســةتى دارايــى بــة هــةردوو بــالَى خــةرجى و بــاجى .بــةالَم ليَــرةدا تــةنها
كاريطةرى باج باس دةكةيو.
َئاوسان
َى باج لة كاتى هةل
رِؤل
باج بؤ هةلَدذيو و كةم كردنةوةى تواناى كرِينـى زيـاد بـةكاردةهيَنريَت ،يـان
بؤ كةم كردنةوةى خواستى طشتى ،ئةوية لة رِيَطاى زياد كردنى ئـةو باجـةى
كة هةية يان سةثاندنى باجى نوىَ.
ئاشكراية كة باج زير جؤرى هةية و زياد كردنى هـةر جؤريَـ لـةم باجانـة بـة
ئاراستةيةك كاريطةرى دةبيَت ،بؤ ووونة زيـادبوونى بـاجى دةسـهات دةبيَتـة
هـــؤى بضـــووك بوونـــةوةى قـــةوارةى خـــةرجى بـــةكارهيَنانى تاكـــةكان و
خانةوادةكان ،ئةمةش دةبيَتة هؤى بةر تةسـ كردنـةوةى كـةليَنى ( ) Gap
نيَــوان كــؤى خــةرجى نةتــةوةى ( خواســت ) و كــؤى بةرهــةمى نةتــةوةى
(خسـتنةروو ) واتـا كـةم كردنــةوةى ( ( ) Inflation Gapكةلةبـةرى هــةلَ
ئاوسان ).
132
رسم
لةطةلَ دةركةوتو و ثيَشكةوتنى ضـةمكى دةولَـةت ضـةمكى رسـم دةركـةوت،
زيــادبوونى ئةركــةكانى دةولَــةت واثيَويســتى كــرد كــة كــة تيَضــونيَ بةســةر
كةسةكان بسةثيَنريَت واتة بةسةر مول و مالَيان لة ريَطـايى سـةثاندنى رسـوم
بةرانبةر سوديَكى تايبةت كة دةولَةت ثيَان دةطةينى وةك رمسى ريَطاو تؤنيـة
و ضوون بؤ بازارةكان وة رمسى كاروثيشة.
كةواتــة رســم طوذمةيــةكى داراييــة خــة َل دةيــدات بــة دةولَــةت بةرانبــةر
خ مــةتيَكى ديــارى كــراو ،كةدةولَــةت ثيَشكةشــيان دةكــات بــة ش ـيَوةيةكى
ناضــارى لةطــةل ســودمةند بــوونى ســةرجةم كؤمــةل بــةهؤى ئــةم خ مــةت
طوزاريانةوة.
بؤ روونكردنةوةى ثيَناسةى رسم ،ثيَويستة مةرجةكانى ثيَناسـةكردنى رسـم
و خةسلةتةكانى ةةينة رِوو ،وةك :
.5مةرجةكانى رسم :
أ .زالَبوونى سوودى طشتى بةسةر سوودى تايبةتى .
ب .ديارى كردنى ئةو كةسانةى كة زياتر سوودمةند بوونة .
.0خةسلةتةكانى رسم .
أ -خةسلةتى نةختينةى ،بة شيَوةيةكى نةختينةى دةدريَـت بـة دةولَـةت ،
بـــةالَم لـــةبارديخى نائاســـايى ريَثيَدراوةكـــة بـــة شـ ـيَوةى شـــتومةك يـــاخود
نانةختينةيى بيَـت بـؤ كـاتيَكى ديـارى كـراو ،بـةالَم لـة كـاتى ئاسـايى دةبيَـت
بةشيَوةى نةختينةى بيَت .
ب .خةسلةتى ناضارى :كاتيَ تاكةكانى كؤمةلَ داواى خ مةت طـوزارى بكـةن
،واتــا كاتيَـ كــة خواســتيان هــةبيَت لةســةر خ مــةت طوزاريــةكان خةســلةتى
ناجــارى وةردةطريَــت ،خةســلةتى ناضــارى كاتيَـ دةردةكــةويَت كــة دةولَــةت
لة وثــةرى هيَـ و توانــاو هاوســةنطى ئــابوورى و سياســى دابيَــت ،كــة بتوانيَــت
برةكــةو ريَطــاى وةرطرتنةكــةى ديــارى بكــات ،خةســلةتى ناضــارى طفتوطــؤو
136
بؤضــوونى جيــاوازاى دروســت كــرد لــة نيَــوان نوســةرانى دارايــى طشــتى كــة
هةنـــديَكيان جياوازيـــان كـــرد لـــةنيَوان ناضـــارى ياســـايى و ناضـــارى واتـــايى
(مةعنةوى) بؤ ووونة ئةطةر تاك ناضاربوو لة داواكردنـى خ مـةت طوزاريةكـة و
هيض ريَطايةكى نةبوو ،وةك ثةنابردنة بةر دادطاو ثـؤليس بـؤ يةكالكردنـةوةى
كيَشةيةك ،ليَرة دا بةثيَى ياسا ناضارة رمسى دادوةرى رمسـى ثـؤليس بـدات،
كةواتة ناضاريةكة ياسايى ية بةالَم ،ئةطةر هاتوو تاك ناضار نـةبوو و سةرثشـ
بوو لة داوا كردنى خ مةت طوزارى وةك خ مـةتطوزارى خوينـدنى بـاالَ ،ليَـرةدا
ناضاريةكة واتايى ية.كؤمةلَيَكى تر لة نوسةرانى دارايى طشـتى رسـووم دابـةش
دةكةن بؤ رمسى ناضارى و رمسى ئارةزوو.
ج .رسم بةرانبةر خ مةتيَكى تايبةت
ئةم خةسلةتة يةكيَكة لـة ثيَكهاتـة سـةرةكيةكانى ديـارى كردنـى سروشـت و
شـيَوةى رمسةكــة ،كاتيَ ـ (رســم) دروســت دةبيَــت كــة تاكــةكان خواســتيان
هةبيَت لة سةر خ مةتيَكى ديـارى كـراو ،بـةم جـؤرة رمسةكـة دةبيَتـة بـةهاى
خ مةتةكة ،ئـةو جـؤرة خ مةتانـةى كـة رسـم لـة بةرانبـةريان دةدريَـت ضـةند
شيَوةيةكة:
.5هةر ضاالكييةك كـة ةرمانبـةرى دةولَـةت دةينويَنيَـت لـة خ مـةتى تـاك ،
وةك ثةسندكردنى و واذووكردنى برِوانامة.
.0زير جاران خ مةتطوزاريةك ثيَشـكةش دةكريَـت بـة كةسـيَ ئيدتيـازاتيَكى
ثـ ـىَ دةدات بـــةثيَى ياســـا ،وةك مؤلـــةتى رِاوكـــردن ،مؤلـــةتى ليَخـــورينى
ئؤتؤمبية ،دروست كردنى خانووبةرة ...هتد
.4زير جاران خ مةتى ثيَشكةشكراو بة تاك لةاليةنى دةولَةت تيَضـونى هةيـة
،كة ئامانج ليَرةدا تـةنها وةرطرتنـى رسـم نيـة ،بـةلكو طةيانـدنى خ مـةتيَكى
طشتيية ،وةك دادطاو ثؤليس و خويَندن و تةندروستى ...هتد.
130
جؤرةكانى رسم
رسم زير شيَوةى هةية ،بةالَم دةكريَت ريَ ةريَت لة سى كؤمةلةدا ،وةك:
.5رمســى بــةريَوةبردن ،وةك رمســى تؤمــاركردنى خــانوو بــةرة ،ثةســند
كردنـى برونامــة و ،داواكردنــى دامةزرانـدن ،ســةردانى مؤزةخانــة ،باخضــةى
ئاذةالَن ،دةرضوون لة ريكةخانة مةدةنيةكان ....هتد .
.0رمسى دادوةرى :بريتية لةو رمسانـةى كـة لةاليـةن تاكـةكانى كؤمةلـةوة
دةدريَــت بــة طةجنينــةى دةولَــةت ،ئةمــةش بةرانبــةر ئــةو خ مةتانــةى كــة
دةسةالَتى دادوةرى ثيَشكةشيان دةكات بؤ ضارةسةركردنى ملدالنيَكانيان .
.4رمسى ئابوورى :ئةم جؤرة بةرانبةر ئةو خ مةتانةى كـة ثةيوةنـدارن بـة
ضاالكى ئابوورى (مولكانة ،زةويانة) لة تاكـةكان وةردةطرييَـت ،وةك رمسـى
ثيشةو كار ،رمسى هؤكارةكانى طواستنةوة ،رمسى خانووبةرة....هتد.
140
خاوةن مولَ بةشيَوةيةك بةبىَ بةطةرِخستنى سـةرمايةيى تـر و مانـدووبوون و
هةولَدان و سوودمةند دةبيَت بةهؤى ثرِيذةكانى دةولَةتةوة.
ليَرةدا دةولَةت بةشـيَ لـةم بةهايـة بةدةسـت كةوتووانـة دةبرِيَـت لـة ثيَنـاو
ثرِكردنــةوةى خــةرجى يــة طشــتيةكان ،لــة هــةمان كاتيشــدا نابيَــت (االتــاوة)
يةكسان بيَت بةضاكسازيةكان كة دةولَةت ثيَى هةلَسـاوة ليَـرةدا خـالَى بةيـةك
طةيشتنى (االتراوة) لةطةلَ رسوم هةية ئـةوية ئةوةيـة كـة هـةردووكيان بـريتني
لــة طوذمةيــةكى نــةختيي بــة دةولَــةت دةدريَــت بةرانبــةر ســووديَكى تايبــةت.
هةربؤيةش ليَرةدا ضةند خةسلَةتيَكى (االتاوة) دةخةينةرِوو-:
-5طوذمةيةكى نةختينةية.
-0بؤيةك جار دةدريَت بةشيَوةيةكى يةكجارى كؤتايى .
-4دةولَةت بةسةر ضةند كةسـانيَكى كؤمـةلَ يـان ضـةند ئةنـداميَكى كؤمـةلَ
(خاوةن مولَكةكان) دةيسةثيَنيَت.
-1بــةزير ســةثاندن خةســلَةتيَكى زةق و ديــارة ،هــيض رِيَطايــةكى تــر بــؤ
خاوةن مولَكةكان نية جطة لةدانى (االتاوة) نةبيَت.
-1داهــاتى االتــاوة هــةمووكات كــةمرتة لــة تيَضــوونى ثرِيذةكــان لةهــةمان
كاتيشدا لةسةردةمى ئيَسـتاماندا كؤمـةلَيَ هؤكارهـةن بـؤ زيـاتر بـةكارهيَنانى
االتاوة،وةك-:
– 5لــة زيربــةى وآلتـان بودجــةى ســةربةخؤى حكومةتــة هةريَدايةتيــةكان و
شارةوانييةكان هةية.
-0تارِادةيةكى زير دادثةروةرى تيَداية.
-4دابةشــكردنى بةشـيَكى تيَضــوونى ضاكســازية طشــتييةكان لةســةر ســوود
مةند بووةكان.
-1زياتر بةكارهيَنانى (االتراوة) دةبيَتـة هـؤى كةمكردنـةوةى بـارطرانى بـاجى
طشتى.
141
-1سوودةكةى لةبـةردةم خـةلَ ديـارة ،لةطـةلَ سـوودمةندبوونى سـةرجةم
ئةندامانى كؤمةلَ.
-5بةكارهيَنانى (االتاوة) دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى خةرجى طشتى .
-1هؤكاريَكى طرنطة بؤ بودجةى حكوومةتة هةريَديةكان و شارةوانيةكان.
142
سيَيةم /داهاتى لةناكاو و كاتى ثيَويست
قةرزى طشتى
طوذمةيةكى دارايية جا لةسةر شـيَوةى نةختينـةيى بيَـت يـاخود نـا نـةختى،
لةاليةن يةكةى ئابوورى ناوخؤيى يان دةرةكى ،بةشـيَوةيةكى ئارةزومةندانـة بـة
دةولَةت دةدريَت،ئةمةش بةثيَى ثةىان نامةيةكى ثيَشينة كة تيَيدا دةولَةت بةلَيَو
دةدات بةدانةوةى قةرزةكةو ئةو سووةى كة ديَتةسةرى.
بـة دةربرِينيَكــى تــر طوذمةيــةكى نةختينةييــة كــة دةولَــةت لــة كةســةكان يــان
دامةزراوة دارايةكان وةرى دةطريَت،ئةمةش بةثيَى ثةىان نامةيـةك كـة دةولَـةت
تيَيدا بةلَيَو دةدات بةدانةوةى قةرزةكةو ئـةو سـووةيى كـة ديَتـة سـةرى ،واتـة
بةثيَى مةرجةكانى ثةىان نامةكة.
بةواتايةكى تر بريتية لة بةلَيَنيَكى دارايـى كـة دةولَـةت يـان ئةوانـةى نويَنـةرى
دةولَةتو لةطةلَ كةسانيَ يان دامةزراوةكان يان دةولَةتيَكى تر دةيبةسنت ،كة بةم
جؤرة طوذمةيةكى دارايى بةدةست دةهيَنيَت ،كة بةلَيَو دةدات بةطيَرِانةوةى ئـةم
قةرزة لةطةلَ ئةو سووةى كة ديَتة سةرى لـةكاتى ديـارى كـراو بيداتـةوة بـةثيَى
دةقى ثةىان نامةكة.
بؤ زياتر وردبوونةوة و شيكردنةوةى ماناى قةرز ئةم ضةندخالَة دةخينةرِوو:
- 5طوذمةيةكى دارايى ية زيرجارابةشيَوةيةكى نةختينةيية.
- 0قةرز بةثيَى ثةىان نامةيةك دةبيَت لة نيَوان قةرزوةرطرو وقةرزدةر.
- 4قةرز بؤماوةيةكى ديارى كراو دةبيَـت و دةبيَـت لـة ماوةيـةكى ديـارى كـراو
قةرزةكة بدريَتةوةو لةطةلَ ئةو سووةى ديَتةسةرى.
- 1زيربةى جار قةرز بةسةثاندنى سوو دةبيَت لةسةر سةرماييةى قةرزةكة.يان
قةرز د ةدريَت بةمةرجى سةثاندنى سوو بةسةر سةرماييةى قةرزةكة.
- 1زيربةى جـار قـةرز بةشـيَوةيةكى ئـارةزوو مةندانـة دةبيَـت لـةنيَوان قـةرز
وةرطرو قةرزدةر .لةهةمان كاتيشدا هةنديَ جار دةولَةت ثـةنا دةباتـة بةرقـةرزى
143
زيرةملىَ ،بةالَم لةطةلَ هاوآلتىانى خؤى و دامةزراوةكانى خؤى بةثيَـدانى قةوالَـة
بةبةهاى قةرزةكةيان و سووةكةى.
ئةمةش لةكاتى ناضارى دةبيَت وة كاتى جـةن يـاخود بـؤ جـىَ بـةجىَ كردنـى
سياسةتى دارايى يان ئابوورى دياري كراو وةك كيَشـانةوةى دراوى زيـادة لـةاليى
خةلَ لة ثيَناو ضارةسةركردنى هةلَ اوسان.
جؤرةكانى قةرزى طشتى
دةتوانني قةرزى طشتى بةسةر ضةند جؤريَ ثؤليَو بكةيو:
5ـ ثؤليَو كردنى قةرز بةثيَى سةرضاوةو شويَنى وةرطرتنةكةى
Internal Loan أ -قةرزى ناوخؤيى
ئةطةر هاتوو ئةو كةسة سروشتى و مةعنةويانـةى كـة لةقةوالَـةى قةرزةكـةدا
نووسرابوون لة ناوةوةى وآلتى قةرز وةرطربـوون و ،ئـةو بـازارِةى كةقةوالَـةى
قةرزةكانى تيَدا خرابووة رِوو و بازارِى دارايـى نـاوخؤيى بـوو ،ئـةوا قةرزةكـة
قــةرزيَكى ناوخؤييــة .واتــا ئةطــةر دةولَــةت قــةرزى لــةو كةســانة وةرطــرت كــة
لةناوخؤبوون و دانيشتووى وآلت بوون كة بريتني لـة كةسـةكان و ثرِيذةكـان و
دامــةز راوة داراييــةكان و بانكــةكان واتــا ئةطــةر هــاتوو سةرضــاوةى قةرزةكــة
ناوخؤبوو ،ئةوا قةرزةكة ناوخؤي ية و ،ئةطةر شويَنى دةرضـوونى قـةرزةكان
لة بازارِى ناوخؤيى بوو واتا قةرزيَكى ناو خؤيية ،زير جـار حكومةتـةكان ثـةنا
بــؤ ئــةم جــؤرة قةرزانــة دةبــةن لــة ثيَنــاو دةســتةبةركردنى ئامــاجنى ثالنــة
ئابووريةكانيان ،يان ئاراستةكردنى ثاشـةكةوتى كةسـةكان و بـةكاربردنيان لـة
ثرِيذة وةبةرهيَنةكاندا ،ياخود كةم كردنةوةى دراوى بةردةسـت كةسـةكان لـة
ثيَناو راطرتنى نرخ و بةرزنةبوونةوةى ئةم جؤرة قـةرزة يـا بةشـيَوةى قـةرزى
راستةقينة دةردةكةويَت ياخود قةرزى بةرضاو واتا وةرطرتنى قـةرز لـة بـانكى
ناوةندى ،كة بان هةلَدةستيَت بةدانى طوذمةى نةختى لة (االرصدة اجملدـدة)
كة هةية لةاليةن بان بةرانبةر قةوالَةى قةرز كة دةولَةت دةرى دةكات.
144
External Loan ب -قةرزى دةرةكى
قــةرزى دةرةكــى ئــةو قةرزانةيــة ،كــة دةولَــةت لــة بــازارِة دةرةكــى يــةكان
دةســـتى دةكـــةويَت وةك بـــةنكى نيَودةولَـــةتى WBســـةندوقى نـــةختى
نيَودةولَــةتى IMFو دةســتةى نيَودةولَــةتى بؤثةرةثيَــدان IDAوةك
دةولَةتــةكان و دامــةزراوةكان و بانكــة بيانيــةكان .واتــا ئــةو بــازارِةى كــة
قةوالَــةى قــةرزةكانى تيَــدا خرابــووة رِوو بــازارِى نيَودةولَــةتى بــوون ،واتــا
سةرضــاوةى قةرزةكــة سةرضــاوةيةكى دةرةكــى بيَــت ،دةولَــةت ئــةم جــؤرة
قةرزة وةردةطريَت لة ثيَناو ثرِكردنـةوةى كـورت هيَنـان لـة تـةرازووى ثيَـدان،
يــان ثرِكردنــةوةى كــةم و كــورِى لــة بــوونى دراوى طــران بــةهايى بيــانى كــة
يارمــةتى دةدات بــؤ هيَنــان ،يــاخود بــؤ كرِينــى ثيَداويســتى يــةكانى بةرهــةم
هيَنـان ،هــةروةها لــة ثيَنــاو بــرةودان بـة ثةرةثيَــدانى ئــابوورى .لــة دووكاتــدا
دةولَةت ناضار دةبيَت ثةنا بؤ قةرزى دةرةكى ببات وةك -:
-5ئةطةر هاتوو لةتةرازووى ثيَدان كورت هيَنان هةبوو لة دراوى بيـانى طـران
بةها.
-0ئةطـةر هـاتوو سةرضـاوة دارايـةكانى نـاوخؤيى بةشـى (ةويـة)ى ثـرِيذة
ئابوورى و كؤمةالَيةتييةكانى نةكرد لةبةركةمى سةرماية لة ناخؤدا.
ليَــرةدا ضــةند جياوازيــةكى ســةرةكى هةيــة لــة نيَــوان قــةرزى دةرةكــى و
ناوخؤيى وةك
-5قــةرزى نــاوخؤيى بــةدراوى نــاوخؤيى دةدريَــت و ،بــةهاى دراوى وآلت
كاريطةرى هةية لةسةر بةهاى قةرزةكة ،بةالَم قةرزى دةرةكى بـةدراوى بيـانى
دةبيَــت و نرخــى ئــالَوويَرى بيــانى ( )Foreign Exchange Rateكاريطــةرى
لةسةر بةهاكةى دةكات.
-0قــةرزى نــاوخؤيى بريتيــة لــة طواســتنةوةى توانــاى ك ـرِيو لــة يةكةيــةكى
ئابوورى بؤ يةكةيـةكى تـر لـة نـاوةوةى ئـابوورى نيشـتيدانى جـا لـة نيَـوان
ى يـاخود لـةنيَوان بـةنكى ناوةنـديى و حكومـةت بيَـت، كةسةكان و دةولَةت بـ َ
145
كةضى قةرزى دةرةكى دةبيَتة هؤى زيادبوونى مـواردى ئـابوورى لـة كؤمـةلَطا
لةبةر قةرزةكة ،كة ثيَويستة بةكار بهيَنريَت لة ثيَناو ثةرةثيَدانى طشتى.
-4قةرزى ناوخؤيى دةضيَتة ذيَربالَى ياساى ناوخؤيى و دةولَـةت باالَدةسـتة
لةسةثاندنى مةرجى طوجناو بةسةر قةرزةكة ،بةالَم لة قةرزى دةرةكـى وآلتـى
قـةرزدةر يـان اليــةنى قـةرزدةر باالَدةســتة لةسـةثاندنى مـةرج كــة بـريتني لــة
ئامــاجنى سياســى و ئــابوورى و كؤمةالَيــةتى دةولَــةتى قــةرزدةر .بةتايبــةتى
ئةطةر نةتوانرا ئةم قةرزة بةشيَوةيةكى رِاست و دروست بةكاربهيَنريَت.
0ـ ثؤليَو كردنى قةرز بةثيَى سروشتى قةرزةكة:
ا -قةرزى ئارةزوومةندانة ()Voluntary Loan
قةرزى ئارةزوومةندانة واتا ئازادى لة قةرزدان و قةرز وةرطـرتو ،ئـةم جـؤرة
قـةرزة بــةئارةزووى قـةرز وةرطــر و قـةرزدةر دةبيَــت ،كـة هــةردووال رِازى بــو
لةسةر مةرجى قةرزةكة .بةشيَوةيةكى ئاسايى دةولَةت شـيَوةو مـةرج و بـرِوو
ســـوودةكةى رِادةطـــةيَنيَت و ،كـــاتى دانةوةشـــى ديـــارى دةكـــات ،لةطـــةلَ
نيشاندانى قازاجنيَكى بـاش لـةكاتى دانـةوةى قةرزةكـة بـؤ سـةرنج راكيَشـانى
كةسةكان بؤ قةرزدان .لةزيربةى كاتةكان ئةم جؤرة قةرزة لةطةلَ دةولَـةتانى
دةرةكى و ،دامةزراوةكان و بانكة دةرةكى يةكان دةبيَت.
ب -قةرزى سةثيَندراو يان بةزيرةملىَ)Involuntary Loan( .
ئةم قةرزة زياتر لـة كاتيَـ دةبيَـت ،كـة دةولَـةت بةسـةر هاوآلتىـانى خـؤى
دةسةثيَنىَ لةبةرثيَويست بوونى بـةدارايى يـاخود كـورت هيَنـان لـة تـةرازووى
ثيَــدان يـــاخود كيَشـــانةوةى توانــايى كــرِيو و كةمكردنـــةوةى دراوى زيـــادة
لةدةست تاكةكانى كؤمةلَ لة ثيَناو كـةم كردنـةوةى خواسـتى طشـتى نـةختى
بؤ بةطذداضوونةوةى هةالَوسانى نةختينةى و رِاطرتنى ئاستى نرخ.
4ـ ثؤليَو كردنى قةرز بةثيَى ماوةى قةرزةكة .
مةبةست لـةم جـؤرة ثؤليَنـة قـةرزى ئامادةيـة بـؤ بـةكارهيَنان كـة دةولَـةت
بةلَيَو دةدات بةدانةوةى لةماوةو كاتيَكى ديارى كراو ،وةك-:
146
Short Run Loans ا -قةرزى ماوة كورت
Floating Debt ثيَشى دةطوتريَت (الديون السائرة)
لــة رِاســتيدا ئــةم جــؤرة قــةرزة وةردةطرييَــت بــؤ ثرِكردنــةوةى ثيَداويســتى
نةختى كاتى طةجنيينةى طشتى لة شيَوةى قةوالَةى ماوة كورت بؤ سىَ مـان
شــةش مــان يــان ســالَيَ و دووســالَ كــة ثيَــى دةوتريَــت (اذلنااا اخلنانااا )
ريَثيَـدانى طةجنينـةى ،Treasury Billsلـة بـةركورتى ماوةكـةي و ثيَوسـت
بوونى طةجنينةى طشـتى هةلَدةسـتيَت بـةثيَة كةشـكردنى قةوالَـةى قـةرز بـؤ
بةنكى ناوةندى يان بةنكة بازرطانييةكان بؤ بةدةست هيَنـانى دراوى ثيَويسـت
،كــة دةولَــةت ثــاش ســالَيَ يــاخود كــةميَ زيــاتر دةيداتــةوة و ،زيربــةى
كاتةكان نرخى سووكةى ن مة وة بةيةك كات ديارى دةكريَت بؤ دانةوةى.
ب -قةرزى ماوةناوةندى -:
بريتيية لةو قةرزانةى كة م اوةكةى لة سـالَيَ تـاكو دة سـالَ دةبيَـت ،جـارى
واهةيــة ماوةكـــةى دةطاتـــة ثـــان ة ســـالَ .واتـــا لةماوةيـــةكى مـــام ناوةنـــدا
دةدريَتةوة .جؤريَكى بارى قةرزى كاتيية ،زيربةى كاتةكان نرخى سوو بـةرزة
لــةم جــؤرة قةرزانــةو ،زير جــاران دوو كــات ديــارى دةكريَــت بــؤ طيَرِانــةوةى
قةرزةكة ،واتا ئةطةر نةتوانرىَ لةكاتى يةكةم بدريَتـةوة ،ئـةوا دةبيَـت لـةكاتى
دووةم بدريَتةوة بؤ ووونة قةرزيَ لةسالَى 0222بة سرتاوة ،وةكـاتى دانـةوةى
0251دانرا ،وة لة بةلَيَو نامةكة ديَـت كـة دةتوانريَـت هـةموو قةرزةكـة يـاخود
بةشــيَكى لةســالَى 0252بدريَتــةوةو ،ثيَويســتة لــةكؤتاى ســالَ 0251هــةمووى
بداتةوة.
ج -قةرزى ماوةدريَذ Long Run Loans
هـةر قـةرز َي لـة دانـةوةى ماوةيـةكى دريَـذى بـؤ دانـرا بةقـةرزى مـاوة دريَـذ
دادةنريَت ،واتا ئةطةر ماوةكةى لة نيَوان بيست سالَ تاكو سـى سـالَ بـوو .لـة
راستيدا هـيض جياكةرةوةيـةكى ديـار و ووردنييـة لـة نيَـوان قـةرزى مـاوة مـام
ناوةنــدو مــاوة دريَــذ ،ئــةم جــؤرة قةرزانــة بــةكاردةهيَنريَو بــؤ ثةرةثيَــدان و
142
ثيَشكةوتنى ئابوورى ياخود بؤ ثرِكردنةوةى خةرجييةكانى جـةن و ،دووكـات
بؤ دانةوةى ئةم قةرزة ديارى دةكريَت .ئةطةر باروديخى دارايى و ئابوورى لـة
بار نةبوو بؤ دانةوةى ئةم قةرزة لةكاتى يةكةم ،ئةوا ثيَوسيتة لـةكاتى دووةم
بيداتةوة.
دةتوانريَت جياوازى لة نيَوان قةرزى ماوة كورت و قةرزى مـاوة مـام ناوةنـد
و دريَذ لة ضوارضيَوةى ئةم خاالَنةدا بكريَت-:
-5نرخى سوو ن مة لة قةرزى ماوة كورت ،بةالَم لـةماوة مـام ناوةنـدو دريَـذ
بةرزة.
-0يـةك كـات ديــارى دةكريَـ ت بــؤ دانـةوةى قــةرزى مـاوة كــورت ،بـةالَم لــة
قةرزى ماوة مام ناوةنـد و دريَـذ دوو كـات ديـارى دةكريَـت كـة دةتوانريَـت لـة
ن يكرتيو كات بيداتةوةو ،ثيَويستة لةسةرى لةكاتى دووةم بيداتةوة.
-4بةشيَوةيةكى ئاسـايى ئةوانـةى مامةلَـة بةقةوالَـةى قـةرزى مـاوة كـورت
دةكـةن ،بـريتني لـة بـةنكى دةركـردن ( Bank of Issueبـةن ى ناوةنـدى)
Central Bankو بةنكى بازرطـانى Commercial Banksو دامـةزراوةى
دارايى تايبةةةنـد ،بـةالَم هـاوآلتى مامةلَـةى ثـىَ ناكـات لةبـةر زيرى طوذمـةى
قةوالَةكان و ن مـى نرخـى سـوو ،بـةالَم ئةوانـةى كـة مامةلَـة بـة قةوالَـةى مـام
ناوةند و دريَذ دةكةن بريتني لة هاوآلتىان لةطـةلَ بـةنكى دةركـردن و بـةنكى
بازرطانى و دامةزراوةى دارايى تايبةةةند.
146
بةتايبــةتى لــة كــاتى بــوونى زيَــدةطى لــة بودجــةى طشــتى ،يــاخود لــةكاتى
دابةزينى بةهاى دراو كـة هةلَدةسـتيَت بـة دانـةوةى بةهايةكـة كـة بةهايةكـةى
راستةقينة نيية لة بةرئةوةى تواناى كرِينى دراوةكة دابةزيووة.
140
نووســينةكة ديــارى دةكــات ،مــاوةى نووســينى قةوالَــةكان ،ئةمــةش لةبــةر
دووهؤكار دةبيَت:
-5دلَنيا نةبوون و ترسانى دةولَةت لة ريشـتنى هـةموو قةوالَـةكانى قـةرز،
يان ثرِنةكردنةوةى طوذمةى قةرزةكة.
-0ئارةزووكردنى دةولَةت بؤ بةدةست هيَنانى دارايةكى زيرتر ،بةالَم كـاتى
نووسينةكة تةواو دةبيَت بة كؤتايى هـاتنى مـاوةى ديـارى كـراو ،لةبـةر ئـةوة
ثيَويستة لةسةر دةولَـةت بـة هـةموو طوذمـةكان رِازى بيَـت لةبـةر ئـةوةى لـةو
كاتانةدا ثيَويستى دارايى بةردةوامى هةية.
150
ب -ئةو كةسةى كة قةوالَة هةلَدةطريَت :
ئةم جؤرة قةوالَة نةناوى خاوةنةكةى تيَدا نووسـراوة،نة نـاوى ئـةو اليةنـةى
كة تيَيدا دةنووسيَت ،واتا نةاليةنى دةركردنى تيَـدا دةنووسـريَت نـة خـاوةنى،
و هيض زانياريةك لة تؤمارى قةرزى طشـتى تؤمـار ناكريَـت ،خاوةنداريَتييةكـةى
تةنها بةدةستاو دةستكردن دةطؤرِيَت ،واتـا ئاسـانة بـؤ دةسـتاو دةسـتكردن،
ئةو كةسةى كة لةدةستيةتى دةتوانىَ بةهاكةو سووةكةى وةربطريَت.
بةئاسـانى دةسـتاو دةسـتكردن و طواسـتنةوةى دةناسـريَتةوة ،بـةالَم مـا ى
خاوةنةكــةى نــةثاريَ راوة لــة ترســناكى وةك دزي و ب ربــوون و لةناوضــوون،
ئةوةى دةيديزيَتةوة ياخود دةيدزيَت دةتوانيَت هةموو بةهاكةى وةربطريَت.
سيَيةم /قةوالَةى قةرزى تيَكةالَو.
ئةم جؤرة قةوالَةية تيَكةلَةيةكة لة جؤرى يةكـةم و دووةم ،يـاخود لـة نيَـوان
هــةردوو جؤردايــة ،وةكــو قةوالَــةى بــةناو برِةكــةى تيَــدا نووســراوة و ،نــاوى
خاوةنةكةى تيَدا نووسراوة لةطةلَ هاوثيَضى سووةكةى بـة شـيَوةيةكى ديـارى
كراو.
ناتوانريَت خاوةنداريية تيةكةى بطؤرِيَت تةنها بةطةرِانةوة بؤ تؤمـارى قـةرزى
طشتى نةبيَت ،بةالَم بةشـةكانى سـووةكةى دةتوانريَـت بـدريَت بـة هةركةسـيَ
كة قةوالَةكةى هةلَدةطريَت ،دةركردنى قةوالَة بةم شـيَوةية مـا ى خاوةنةكـةى
دةثاريَ يَت لة ترسناكى دزيو و لةناوضوون و ب ركردن ،بةالَم تـةنها بـؤ بـةهاى
قةرزةكــة ،بــةالَم بةشــةكانى ســووةكةى ناثاريَ ريَــت ،بــةالَم مامةلَــةكردنى
ئاسانرتة لة قةوالَةى بةناو وة بةكارهيَنانى لة رِووى بةرِيَوةبردن ئاسانة.
َةى قةرز بؤ جةماوةر
خستنةرِووى قةوال
دةولَةت بةضةند شيَوازيَ دةتوانيَت قةوالَةى قةرزةكانى ةاتةرِوو ،وةك:
أـ ريشتنى رِاستةوخؤ:
دةولَةت رِاستةوخؤ قةوالَةكانى بةخـةلَ و دامـةزراوةكانى دة ريشـيَت بـةبىَ
ى بةشــدارى كردنــى هــيض اليــةنيَكى تــر ،بــةهاى
هــيض نيَوةنــد َي ،واتــا بــةب َ
151
قةرزةكــةى لةطــةلَ خةســلَةتةكان و ماوةكــةى و جؤرةكــةى و مةرجـــةكانى
نووسني و بةستانى قةرزةكة رادةطةيةنيَت و ،شيَوةى دلَنيـايى و باشـييةكانى
دةخاتةرِوو .بةشيَوةيةكى كردارةكى ئةم قةوالَانة لة ريَطاى وةزارةتـى دارايـى
يان بانكى ناوةنـدى يـان بـانكى بازرطـانى دةخريَتـةرِوو ،كـة بةرِةواجـدان بـةو
قةوالَانة لة جياتى دةولَةت بةرانبةر بةدةست خؤشـانةيةك هةلَدةسـتيَت .ئـةم
ريَطاية لةكاتى ئيَستادا زير باوة لة وآلتانى جيهان.
ئ ةم ريَطاية طوذمةيةك بؤ دةولَةت دةطيَرِيَتةوة لةبرى ئـةوةى بـؤ بانكـةكان و
دامةزراوةدارايــةكان ج ـيَ بهيَليَــت ،ئــةم ريَطايــة دةســةالَتى تــةواو بةدةولَــةت
دةدات بــؤ زالَبــوون و ضــاوديَرى كردنيَكــى بــاش بــة ســةركردارى دةركردنــى
قةوالَــةكان وة ئــازادى بــة دةولَــةت دةدات لــة نووســني و دور لــة (المضرراءب )،
بةالَم زير جار دةولَةت ناتوانيَت هةموو قةوالَةكان بفريشـيَت .بـؤ سـةركةوتنى
ئةم ريَطاية دوو مةرج هةية:
-5دةولَةت دةبيَت ئاطادارييةكى تةواوى هةبيَت لة بـارةى بـازارِى دارايـى و
نةختينةيى.
-0دةبيَت كةسةكان و دامةزراوةكان برِوايةكى تةواويان بـة دارايـى دةولَـةت
و تواناكةى لة دانةوةى قةرزةكة هةبيَت ،ئةطةر ئـةم دوو مةرجـة نةهاتـة دى،
ئةوا بةخران لةسةر دارايى دةولَةت و متدانةى طشتى دةشكيَتةوة.
ب ـ ريشـتنى راسـتةوخؤ لةاليــةن دةولَـةت لـة بــازارِى دارايـى دةولَـةت لــة
بازارِى كاغةزى دارايى قةوالَةكان دة ريشيَت هةر ريذيَ كـة ب انيَـت نرخةكـةى
طوجناوة ثيَويستة دةولَةت شارةزايى هةبيَت لة سةربازارِ و نرخـةكانى بـازارِى
كاغةزى دارايى.
بةالَم كاتى وا هةية قةوالَةكان بة هيَنـديَكى زير دةخريَتـةرِوو ،بـةالَم خواسـت
كةمة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى دابـةزينى نرخـى قةوالَـةكان .ليَـرةدا دةولَـةت بـة
نرخيَكى كـةم دةى فريشـيَت و لـةكاتى دانـةوةى قـةرزةكان بـة نرخـى ـةرمى
قــةرزةكان دةطةرِيَنيَتـــةوة ،ئةمـــةش واتــا زةرةركردنـــى دةولَـــةت ،ضـــونكة
152
قةوالَــةكان بــة كــةمرت لــة نرخــى ــةرمى ريشــتوة ،لةبــةر ئــةوة مــةرجى
سـةركةوتنى ئـةم ريَطايــة خسـتنةرِووى قةوالَةكانـة بــة شـيَوةيةكى كـةم ،واتــا
خستنةرِووى ذمارةيةكى كةم لة قةوالَةى قةرز ،بةالَم ئةطـةر ذمارةيـةكى زيرى
خستةرِوو ،ئةوا نرخى قةوالَةكان كةم دةبيَتةوة ،لةبةر ئةوةى زير خسـتنةرِوو
دةبيَتةهؤى دابةزينى نرخ .هةر بؤيةش ئةم ريَطاية بؤ قـةرزى زير لـةبارو بـاش
نيةو ،ئةمة لةاليةك و لةاليةكى تر ئةطةر متدانة بة دارايـى دةولَـةت كـةم بـوو،
ئةوا ئةو ريَطاية سةرناطريَت.
ج ـ ريشنت لةاليةن دةولَةت لة ريَطاى زيادكردن
بـةثيَى ئـةم ريَطايـة دةولَـةت كــةمرتيو نـرخ دادةنيَـت بـؤ قةوالَـةى قةرزةكــة
كةمرتة لة نرخى ةرمى و راستةقينةكةى كة قةوالَةكةى ثىَ دةرضووة.
ئةم قةواالَنة دةخ اتةرِوو بؤ ريشنت لة ريَطـاى زيـادكردن ،بـؤ ووونـة نرخـى
راستةقينةى قةوالَةى قةرزةكة 022ديالرة ،دةولَـةت كـةمرتيو نـرخ 542ديالر
دادةنيَت ،لةم كاتةدا هةركةسيَ بةرزتريو نرخـى دا دةولَـةت لـة سـةرداواكةى
ئةو رِازى دةبيَت ،بؤ ووونـة يـةكيَ 512ديالرى دا يـةكيَكى تـر 541ديالر ،
دةولَةت لةسةر نرخى يةكةم كة 512ديالر رِازى دةبيَت.
153
هةبىَ لةوةى كة ناتوانيَت هةموو قةوالَةكان بفريشيَت ياخود ئـةو قـةرزةى كـة
ثيَويســتيةتى دةســتى بكــةويَت ،بةتايبــةتى لــة كاتيَ ـ كــة متدانــةى طشــتى
بــةدارايى دةولَــةت كــةم دةبيَــت ،بــةالَم ئــةم ريَطايــة لــة ريذطــارى ئةمرِيمانــدا
بةكةمى بةكاردةهيَنريَت.
َةت
سةرنج راكيَشانى جةماوةر بؤ قةرزدان بة دةول
دةولَةت تةنها بة بةليَو دانـى طيَرِانـةوةى طوذمـةى قةرزةكـة بـؤ قـةرزدةران
ناوةستيَت .بةلَكو هانيان دةدات بؤ قةرزدان بة ضةند ريَطايةك ،وةك-:
.5دانــى ســوو بةقــةرزدةران :دةولَــةت بــةدانى ســوو ســاالَنة بــؤ طوذمــةى
قةرزةكان هةلَدةسـتيَت ،جـا لـة شـيَوةى سـاالَنة بيَـت ،يـاخود هـةر شـةش
مـان جاريَـ ،وة ديــارى كردنــى نرخــى ســوو بــةثيَى نرخــى ســوو لــة بــازارِة
داريةكان و طؤرِان كارية ضاوةرِوان كراوةكان لةطـةلَ لةبـةر ضـاوطرتنى مـاوةى
قةرزةكة .كة لة قةرزى ماوة كورت نرخى سوو كةمة بـةالَم لـة قـةرزى مـاوة
دريَذ زيرة.
.0دةركردنـى قةوالَـة بةكـةمرت لـة نرخـى هاوسـةن :بـؤ سـةرنج راكيَشـانى
جـــةماوةر ،دةولَـــةت قةوالىَـــةكانى بـــةنرخى كـــةمرت لـــة نرخـــى راســـتةقينة
دة ريشيَت ،بؤ ووونة ئةطةر هـاتوو بـةهاى قةوالَةكـة 522ديالر بـوو دةولَـةت
بة 42ديالر دةيفريشيَت ،بـةالَم ئـةم ريَطايـة دةبيَتـة بارطرانييـةكى دارايـى بـؤ
طةجنينةى دةولَةت.
.4دانى ثاداشت لةكاتى طيَرِانـةوةى قـةرز :دةولَـةت برِيـار دةدات بـة دانـى
طوذمةيةك لة سةربةهاى قةوالَةكان لـةكاتى طيَرِانـةوةى قـةرزةكان بـؤ ووونـة
ئةطةر هاتوو نرخى دةرضوون يان نرخى راستةقينةى قةوالَةكـة 522ديالر بـوو
لةم كاتةدا دةولَةت لةكاتى طيَرِانةوةى قةرزةكة 552ديالر دةدات بـة خـاوةنى
قةرزةكة.
154
.1خةالَتى يانةسي :دةولَةت برِياردةدات بة راكيَشانى تريوثشـكى سـاالَنة
بؤ قةوالَةكان وةثيَـدانى خـةالَتيَكى دارايـى بـؤ قةوالَـةى دةرضـوو .زير جـاران
خةالَتةكة زيرة .ئةطةر ئةم ريَطايـة يارمـةتى دةربيَـت بـؤ دانـى نرخـى سـووى
كةم ئةوا لة رِووى ئاكارةوة نادروسـت و نارِيَكـة ،لةبـةر ئـةوةى هاندانيَكـة بـؤ
بةدةسـت هيَنــانى دارايـى بــة شـيَوةيةكى نادروسـت بــةبىَ هـيض كؤششـيَ لــة
اليــةكى تــر ئةوانــةى توانــاى قــةرزدانى طــةورةيان هةيــة لــةم ريَطايــة دوور
دةكةونةوة ،ضونكة دةست كةوتنى سووديَكى بةرزو دلَنيـا باشـرتة بؤيـان لـة
سوويَكى ن م و خةالَتيَكى ناجيَطري و نةزانراو.
.1ليَبوردن لة باج :ليَبوردنى بةهاى قةوالَةكة ياخود سـووةكةى لـة هـةموو
باجيَ ياخود لـة هةنـد َي بـاج ،جـا ئـةو باجـة ثيَشـدانى قةرزةكـة لةسـةرى
دانراوة يـاخود لـةكاتى دانـى قةرزةكـة .ئةمـةش دةبيَتـة هانـدانيَ بـؤ كرِينـى
قةوالَــةى قــةرز ،بــةالَم ئةمــة ثيَضــةوانةى ســةرةتاكانى باجةكــة دةبيَــت ،بــاج
بةشيَوةيةكى طشت طـريى بسـةثيَندريَت بةسـةر دةسـهات و سـامان و دةبيَتـة
هؤ ى هةالَتنى لة باج ،هةرضةندة ئـةم جـؤرة قـةرزة زيـاتر بيَـت ئـةوا داهـاتى
باج كةمرت دةبيَت.
.5ثاراستنى بـةهاى سـةرماية :دةولَـةت بـةلَيَو دةدات بـة طيَرِانـةوةى قـةرز
لــةكاتى هةلَ اوســان و دابــةزينى بــةهاى دراو بــةزيَرِ بةهــةمان بــةهاى ميَــذووى
نووسينى يان بةستنى بةلَيَنى قةرزةكة لةكاتى طيَرِانةوةى.
.1جـــارى واش هةيـــة كـــة دةولَـــةت ريَطـــا بـــة هاوآلتىــان دةدات كـــة بـــة
قةوالَةكانيان باج بدةن ،واتا قةوالَةى قةرز دةدةن لـة بـرِى دراو لـةكاتى دانـى
باج ،بةالَم ئةم ريَطاية رِةخنةى رَ طريا ،ضـونكة داهـاتى نةختيينـةى بـاج كـةم
دةكاتـةوة .وة دةبيَتــة هـؤى طيَرِانـةوةى قةرزكـة ثـيَة كـاتى طيَرِانةوةكــةى،
بــةالَم ســةرجةمى ئــةم ريَطايانــة دةوةســتيَتة ســةرتواناى دارايــى دةولَــةت و
متدانةى طشتى جةماوةر بة تواناى دارايى دةولَةت.
155
ئةطةر تواناى دارايى و متدامةى طشـتى بـاش بـوو ،ئـةوا دةولَـةت دةتوانيَـت
بةلَيَنةكانى جىَ بةجىَ بكات وة بة ثيَضةوانةش.
156
ا -طؤرِينى بةزير -:واتة دةولَةت نرخى سوو دةطؤرِيَـت بـةبىَ ثرسـكردن بـة
قــةرز دةر يــان طيَرِانــةوةى بــةهاى قةرزةكــة .كــة ئةمــةش دةبيَتــة هــؤى
ثيَشيَلكردنى مةرجةكانى ثةىانةكةوة طويَنةدانة ما ى قةرزدةر.
ب -طؤرِينى ئارةزوو مةندانة -:واتا دةولَةت نرخى سوو دةطؤرِيَت بة ثـرس
كــردن بــة قــةرز دةر يــان طيَرِانــةوةى بــةهاى قةرزةكــة .لــةم كاتــةد دةولَــةت
هةلَدةستيَت بة دةركردنى قةوالَةى قةرزى نوىَ بةنرخى سووى كةم ،دةخياتـة
بــةردةم خــاوةن قةوالَــةكانى نرخــى ســوو بــةرز ،سةرثشــكيان دةكــات لــة
هةلَبذاردنى قةرزى نوىَ ياخود طيَرِانةوةى قةرزة كؤنةكةيان.
152
ا -طيَرِانةوةى قةرز لة شيَوةى بةشى ساالَنة
بةثيَى ئـةم ريَطايـة دةولَـةت هةلَدةسـتيَت بـة طيَرِانـةوةى بةشـيَ لـة بـةهاى
قةرزةكــة و ســووةكةى ســاالَنة بــؤ خاوةنــةكانى تــاكو طيَرِانــةوةى تــةواوى
قةرزةكة لةكاتى ديارى كراوى خؤي.
ب -طيَرِانةوةى قةرز لة ريَطاى تريو ثش كردن(القرعة)
بةثيَى ئةم ريَطاية تريوثشكى ساالَنة دةكريَت بؤ قةوالَـةى قـةرزةكان بـةثيَى
مـــةرجى قـــةرزةكان ،هـــةر قةوالَةيـــةك لـــة تريوثشـــكةكة دةرضــيَت هـــةموو
بةهايةكــةي و ســووةكةى دةطيَرِدريَتــةوة بــؤ خاوةنةكــةى .بــةم شـيَوازة ئــةم
كردارة ساالَنة بةردةوام دةبيَت تاكو تةواوكردنى سةرجةم قةوالَةكانى قـةرزى
طشــتى .جــارى وا هةيــة طيَرِانــةوةى بــةهايى قــةرزةكان لةطــةلَ بــاروديخى وة
بةرهيَنانى خاوةن قةرزةكة ناطوجنيَت.
ج -طيَرِانةوةى قةرز لة ريَطاي بازارِى كاغةزى دارايـى (بؤرسـة) Bourse
ئةم ريَطاية كاتيَ بةكار دةهيَنريَت كة نرخى قةوالَة لة بـازارِة درايـةكان كـةمرت
بيَــت لــة نرخــى راســتةقينةى قةوالَــةكان ،دةولَــةت هةلَدةســتيَت بــة كرِين ـى
قةوالَة لة بازارِى دارايى بةم شيَوةية دةولَـةت قازاجنيَـ دةكـات لـة جيـاوازى
نرخــةكان ،كــة ئةمــةش توانايــةك بــؤ دةولَــةت دروســت دةكــات بــؤ دانــةوةى
قةرزةكان .
156
ب -سندوقى طريِانةوة( بةكارهيَنان)
ى دةخريَـت بريتى ية لـة سـندوق َي كـة سـاالَنة طوذمةيـةكى ديـارى كـراوى تـ َ
لةطــةلَ دانــانى بةشـيَ لــة داهــاتى ضــةند بــاجيَكى ديــارى كــراو .بــؤ خ مــةتى
طيَرِانةوةى قةرزى طشتى ئةم سندوقةش لة ئةجنامى طرنطى نـةدان بـة دانـانى
بةشى زيَدةطى بودجة بؤ دانةوةى قةرز ئةم برييكةى ئـةم سـندوقةى دروسـت
بوو.
ج -سةثاندنى باجى نائاسايى (استثنائي ):
ئةمةش لةكاتى جةن و دوايى جةن رِوودةدات ،كة دةولَـةت ثـةنا بـؤ ئـةم
جؤرة با جانة دةبات لة ثيَناو طيَرِانةوةى قةرزةكانى.
جيَطري كردنى قةرز تثبيت الديون Funding
جيَطريكردنى قةرز بريتية لة جيَط ريكردنى قـةرزى جـوالَوةى مـاوة كـورت بـؤ
قةرزى ماوة مام ناوةند ياخود ماوة دريَذ يان بىَ كؤتايى بةردةوام.
لةبةر ئةوة ثيَويستة دةولَةت بةراوردى نرخـى سـوو بكـات لـةماوةى دريَـذ و
ماوة كورتدا ،ئةطةر هاتوو نرخى سوو لةماوة كورتدا زياتر بوو لـةماوةى دريَـذ
ئةوا دةولَةت طوذمةيةكى طـةورة بةدةسـت دةهيَنيَـت لـة جيَطريكردنـى قـةرز.
دةولَةت لةكاتى دانةوةى قـةرزى مـاوة كـورت هةلَدةسـتيَت بـة طواسـتنةوةى
قةرزى ماوة كورت بؤ قةرزى ماوة دريَذ ،بة دةركردنى قةوالَةى قـةرزى مـاوة
مام ناوةند و ماوة دريَذ كة كؤيى ئةم قةرزانـة يةكسـان بيَـت بـة قـةرزى مـاوة
كورتةكة.بةم شيَوةية هةلَطرانى ( اذنا اخلنانا) رِيَثيَدانى طةجنينـةى دةتـوانو
قةوالَــةى قــةرزى نــوىَ بةدةســت بهيَــنو بةرانبــةر ريَثيَدانــةكانيان .ليَــرة دا
دووجؤر جيَطري كردن هةية.
ا -جيَطريكردنــى بــةئارةزوو -:واتــا سةرثش ـ كردنــى هــةلَطرانى رِيَثيَــدانى
طةجنينةى بة هةلَبذ اردنى قةوالَةى قةرزى نوىَ بة نرخى سووة بةرزتر لة بـازارِ
و بةرزتر لة قةرزى كؤن يان طيَرِانةوةى بةهاى ريَثيَدانةكانيان.
150
ب -جيَطريكردنـى بـةزيرةملىَ :واتـا ناضـار كردنـى خـةلَ بـة رِازى بـوون بــة
ى لـةكاتى دانـةوةى قـةرزى مـاوة كـورت ئـةم ريَطايـةش وا دةكـات قةرزى نـو َ
متدانةى طشتى بةتوانايى دارايى دةولَةت نةميَنىَ.
كاريطةرى قةرزى طشتى
داهاتى قةرزى طشـتى ئامرازيَكـة لـة ئامرازةكـانى سياسـةتى دارايـى بـؤ كـار
تيَكردن لـة ئاسـتى دةسـهاتى نةتـةوةيى و ،شـيَوازى دابةشـكردنى دةسـهات،
هةروةها ئامرازيَكـة بـؤ بةسـتنةوةو طوجنانـدن لـة نيَـوان سياسـةتى دارايـى و
سياسةتى نةختينةيى.
طاريطةرى قةرز دةطؤرِيَت بة طؤرِانى ضـؤنيةتى بـةكارهيَنانى ،ئةطـةر داهـاتى
قةرز تايبةت كرا بـؤ خـةرجى وةبـةرهيَنان ئـةوا كاريطةريةكـةى جيـاوازة وةك
لةوةى تايبةت بكريَت بؤ خـةرجى بـةكارهيَنانى حكـومى ،هـةروةها كاريطـةرى
قةرز بةثيَى سةرضـاوةكةى دةطؤرِيَـ ت لـةكاتى بـةكارهيَنانى وة لـة كـاتى
طيَرِانــةوةى .لةبــةر ئــةوة ثيَويســتة جيــاوازى لــة نيَــوان كاريطــةرى قــةرزى
ناوخؤيى و كاريطةرى قةرزى دةرةكى بكةيو.
160
بارى يةكةم -:بوونى ثاشـةكةوتى زيـاد لـة ثيَويسـتى وة بـةرهيَنانى كـةرتى
تايبةت ،واتة ئةطةر هةلَطرتنيَكى بىَ بةكارهيَنان و ماوة دريَـذ هـةبوو (االكتنراز)
Hoardingدةبيَتة هؤى زيادبوونى تواناى كرِيو ،لةبةر ئـةوةى ئـةو دراوةى
كة لةدةستاو دةستى دابرِابوو دةكةويَتةوة طةرِ.
بارى دووةم -:نةبوونى ثاشةكةوتى زياد لة ثيَويسـتى وةبـةرهيَنانى كـةرتى
تايبــةت لــةكاتى نــةبوونى ثاشــةكةوتى زيــادة و دةركردنــى قةوالَــةى قــةرزى
طشتى لةاليةن دةولَةت ،دةبيَتة هؤى دروست بوونى كيبَرِكىَ لة نيَـوان كـةرتى
طشتى و كةرتى تايبةتى ،كة ئةمةش دةبيَتة هؤى بةرز بوونةوةى نرخـى سـوو
و دروست بوونى بةرةبةست لة ثيَة ضاالكى ئابوورى ،خـران دابـةش بـوونى
(موارد) و ،دةبيَتة تةطةرةيةك لة ريَطـاى ثـيَة كـةوتنى ئـابوورى ،ئاشكراشـة
بةرزبوونةوةى نرخى سـوو دةبيَتـة هـؤى كـةم بوونـةوةى وةبـةرهيَنان و كـةم
بــوونى بةرهــةم و دةســهات ،ئةمــة لــةكاتيَ كــة دةولَــةت نــاتوانىَ بــرةو بــة
وةبةرهيَنانــةكانى بــدات و جيَطــاى كــةم بوونــةوةى وةبــةرهيَنانى تايبــةتى
بطريَتةوة.
ب -وةرطرتنى قةرز لة بةنكى ناوةندى.
وةرطرتنـى قــةرز لـة بــةنكى ناوةنـدى دةبيَتــة هـؤى دروســت بـوونى توانــاى
كرِينى نوىَ لةمامةلَةكردندا و ئالَوطؤرِدا .كاريطةرى دروست بوونى ئـةم توانـاى
كرِينة دةوةستيَتةوة سةر نةرمى ئامرازى بةرهةم هيَنان و ئاسـتى بـةكاربردنى
تــةواو لــة ئابووريــدا لةبةرئــةوة ئــةم كاريطةريــة بــةثيَى بــاروديخى ضــاالكى
ئابوورى لة دوو كاتدا دةطؤرِيَت ،وةك-:
-5لة كاتيَكدا كة كؤمةلَطا نة طةيشتبيَتة بةدةستهيَنانى ئاسـتيَكى تـةواو لـة
بةكارهيَنانى دةستى كار ،وة ئـامرازى بةرهـةم هيَنـانى نـةرمى تيَـدابيَت ،واتـا
توانــاى وةالَم دانــةوةى هــةبيَت .ليَــرة كاريطةريــةكى لةســةر كــةم بوونــةوةى
نرخى سوو دةردةكـةويَت ،كـة دةتوانريَـت ئـةم نـ م بوونـةوةى نرخـى سـووة
161
هــانى وةبــةرهيَنان بــدات و ببيَتــة هــؤى زيــادبوونى بةرهــةمى نةتــةوةيى يــان
زيادبوونى دةسهات.
-0بــةالَم لــةو كؤمةلَطايانــةى كــة ن ي ـ بوونةتــةوة يــاخود ئاســتيَكى بــاش
بــةكارهيَنانيان بةدةســت هيَنــاوةو ،ئــامرازى بةرهــةم هيَنــان بــة جيَطــر و ب ـىَ
توانــايى وةالَم دانــةوة دةناســريَتةوة ،واتــا نــةرمى نوانــد نــةبيَت لــة ئــامرازى
بةرهــةم هيَنـــان ،ليَــرةدا دةبيَتـــةهؤى بةرزبوونــةوةى ئاســـتى طشــتى نـــرخ
و،بةرزبوونــةوةى بــةردةوامى نــرخ و تووشــهاتنى ئــابوورى وآلت بةشــةثؤر
هةالَوســان بةتايبــةتى لــة وآلت ـانى دواكــةوتوو كــة ئــامرازى بةرهــةم هيَنانيــان
نةرمى تيَدانية.
162
طشــتى نــرخ وة ئةطــةر لــة خــةرجى وةبــةرهيَنان بــةكارهيَنرا دةبيَتــة هــؤى
زيادبوونى بةرهةم و دةسهاتى نةتةوةى بةكاريطةرى ضةند جارة.
163
دانةوةى قةرز لة سةر دووبارة دابةش كردنـةوةى دةسـهات هةيـة بريتييـة لـة
دوو جؤر:
ا -ئةطةر هاتوو باجةكة راسـتةوخؤ و نرخةكـةى هةلَكشـاو بـوو .بـةم جـؤرة
دانةوةى قةرز دةبيَتة هؤى دووبارة دابةش كردنـةوةى دةسـهات لـة قـازاجنى
دةســهاتة ن مــةكان ،واتــا دووبــارة دابةشــكردنةوةى بــة ش ـيَوةيةكى نيدضــة
يةكسان ،بةالَم ئةطـةر هـاتوو باجةكـة راسـتةوخؤ و نرخـى ريَـذةيى بـوو ،ئـةوا
دةب يَتــة هــؤى دووبــارة دابــةش كردنــةوةى داهــات لــة قــازاجنى دةســهاتة
بةرزةكان و دوور لة يةكسانى لة دابةشكردندا.
164
كاالَو خ مةتطوزارى ئامـادةبؤ ناردنـة دةرةوة لةطـةلَ نـةرمى خواسـت لةسـةر
كاالَ و خ مةت طوزاريةكان و ،تواناى دةولَةت دةوةستيَتةوة سةر هيَندى زيَـرِو
دراوى طران بةهايى كة هةيةتى ،كةواتة هةر وآلتىـ بـةثيَى توانـايى ئـابوورى
خؤى قةرز وةربطريَت باشة.
كؤمةك Subsidy
كؤ مةك بـة يـةك َي لةسةرضـاوةكانى داهـاتى دةولَـةت دادةنريَـت ،بـة يـةك َي
لةسةرضــاوة نــاجيَطري و نــا ئاســاييةكان دادةنريَــت ،بةش ـيَوةيةكى بــةردةوام
نيية ،دةكرىَ بةضةند جؤريَ ،واتة بةم شيَوةية.
ا -كؤمةكى ناوخؤيى Internal Subsidies
ئةم جؤرة كؤمةكـة لةاليـةن هاوآلتىانـةوة بةدةولَـةت دةدريَـت بـة ثالَنـةرى
نيشــتيدانى و هــاوآلتى بــوون ،لــة ثيَنــاو هةلَســتانى حكوومــةت بــة ئــةرك و
ةرمانةكانى بؤ خ مةتى كؤمةلَ و بةرزكردنةوةى ئاستى طوزةرانى خةلَ .
ب -كؤمةكى دةرةكى External Subsidies
ئةم جؤرة كؤمةكة لة سةرضاوةيةكى دةرةكـى بةدةولَـةت دةدريَـت جـا ئـةو
سةرضاوةية كةسيَ بيَت ياخود دامةزراوةيةك ياخود دةولَـةت بيَـت ،جـارى
وا هةية بة ئاماجنى مريةايةتى دةدريَت ياخود ئـابوورى ،سياسـى ،يـان نيَـو
دةولَةتى واتـا بةهؤيـةك لـة هؤيـةكانى سـةرةوة دةدريَـت .وة جـارى وا هةيـة
كؤمــــةكى دةرةكــــى بةشــــيَوةيى كؤمــــةكى نةختينــــةيى MONETARY
SUBSIDIESدةبيَــت وة بــةدراوى بيــانى دةبيَــت ،ئــةم جــؤرة كؤمةكــة
دوواليةنى ضاكةى تيَدا هةية ،يةكةم دةولَةت دةتوانيَت ئةم دراوة بيانيـة وةك
ثالَثشتيَ بؤ دةركردنى دراوى ناوخؤ نوىَ بةكاربهيَنو.
دووةم /ماوة دةدات بة دةولَةت بؤ هةلَبذاردن و كرِينى باشرتيو كاالَ.
جا ئةو كاالَية بيانى بيَت ياخود ناوخؤيى.
165
Real جـارى واش هةيــة كؤمــةكى دةرةكـى بــة شـيَوةيةكى نانةختينـةيى
Subsidiesواتا ئةم كؤمةكة وةك باربؤكردنيَ لةاليـةن وآلتـانى ثيَشـكةوتوو
لةسةرشيَوةيى كاالَو خ مةتطوزاري شارسـتانى يـاخود سـةربازى دةدريَـت بـة
دةولَةت ئةم كاالَو خ مةت طوزاريانة تـةنها بـؤ ئـةو كـارة تايبـةت مةنـد كـراوة
بــةكاردةهيَنريَت ليَــرةدا دةولَــةت سةرثشــكنية لــة هةلَبــذاردنى كاالَتكــان ،لــة
اليةكى تر دةبينني كؤمةكى مةرجدار هةية وة كؤمةكى دةرةكى بـىَ مـةرجية
هةية .كؤمةكى مةرجدار ئةوةية كة دةولَةت دةسـتى ناكـةويَت تـةنها بةرانبـةر
ثاب ةند بوونيَ نةبيَت يـاخود هةلَسـتان بـةكاريَ يـان هةلَويَسـتيَكى سياسـى و
سةربازى ديارى كراو يان ضوونة ناو هاوثةىانيـةكى سياسـى و سـةربازى يـان
دذايةتى كردنى رةوتيَكى سياسى ديارى كراو.
بةالَم كؤمةكى بىَ مةرج دةدريَت بة دةولَةت بةبىَ هـيض مـةرجيَ كـة ئـازادى
ئابوورى و سياسى دةولَـةت كـةم بكـات يـاخود سـيادةى نيشـتيدانى لةكـةدار
بكات.
166
كـة بـووة هـؤى زيـادبوونيَكى لـة رِادةبـةدةر لـة خسـتنة رِووى طشـتى كـاالَى
بةرهــةم هيَنــراو .ئــابوورى ئــةم وآلتانــة رِوو لــة دارِوخــان دةضــوو لةبــةر زيرى
خستنة رِووى طشتى و كةمى خواستى ناوخؤي دةرةكى .كـة زير وآلت رِوويـان
لة رِيَ دانى ئةم كاالَيانة كرد ئةوية بة رِيَدانى بؤ ناو دةرياو زةرياكـان ،بـةالَم
بىَ دةن بوون لةسةر ئةم باروديخة و ضارةسةرنةكردنى دةبيَتـة دارِووخـانى
ئابوورى ئةم وآلتة .لةبةرئةوةى ئةو وآلتانـة بةرهةمـة زيادةكانيـان رِةوانـةى
وآلتـ انى تــر كـرد ،وةك بــاربؤكردنيَكى ئـابوورى ،كــة جطـة لــة ئامـاجنى مــريي
رزطــاركردنى ئــامرازى بةرهــةم هيَنــان بــوو لــة دارِوخــان و دوورخســتنةوةى
قــةيرانى ئــابوورى ،بــؤ ووونــة (ثــرِيذةى مارشــالَ) ووونــةى ئــةم جــؤرة
كؤمةكيةية كةوآلتـة يـةكطرتووةكانى ئـةمريكا طـةورةتريو كؤمـةكى بـةوآلتانى
ئةوروثاى ريذئاوا بةخشى .
-0كؤمةكى سياسى:
ئةم جؤرة كؤمةكـة بـةهؤكارى سياسـى جيـاواز لةاليـةن وآلتـانى دةولَةمةنـد
دةدريَت بةو وآلت انةى كةلةسةر يةك رِةوتى سياسى دانة ياخود لةيـةك بازنـةى
سياسى دان ،وةك كؤمةكى يـةكيَتى سـؤةيةتى ثيَشـوو كـة دةيـدا بـة وآلتـانى
سؤشيالستى و وآلت انى جيهانى سيَيةم ،جارى واش هةية ئةم جـؤرة كؤمةكـة
لةوآلتى دةدريَتة وآلتىكى تر بـةهؤى بـوونى هـةردووكيان لةهاوثةىانيـةكى
سةربازى وةك كؤمةكى وآلتة يـةكطرتووةكانى ئـةمريكا بـؤ وآلتـانى ئـةوروثاى
ريذئاوا بةتايبةتى دواى جةنطى جيهانى دووةم ،هةروةك ئـةو كؤمةكانـةى كـة
بةوآلتانى رِيذهةالَتى ئاسيا و هةندىَ وآلتى رِيذهةالَتى ناوةرِاسـت دةيـدات ،بـة
مةبةستى دذايةتى كردنى رةوتيَكى سياسى ديارى كـراو وةك دذايـةتى كردنـى
بالَوبوونـــةوةى بـــريى شـــوعيةت و بـــريى ئيســـالمى بةتايبـــةتى ئيســـالمية
ضةكدارةكان.
162
سيَيةم /كؤمةكى نيَودةو لَةتى
لةيةك ن ي بوونـةوةى وآلتـ انى جيهـان ثـاش جـةنطى جيهـانى دووةم بـووة
هــؤى دروســت بــوونى ،رِيَكخــراوى نةتــةوة يــةكطرتوةكان وةك رِيَكخراويَكــى
نيَودةولَـــةتى ،وة هةلَســـتانى ئـــةم ريَكخـــراوة بـــة تويَذينـــةوةى طر تـــةكانى
ثةرةثيَدانى ئابوورى لةسةر ئاستى نيَودةولَةتى ،دةركةوت كة وآلتىكـى كـةم
هةنــة دةولَدةنــد و بةئاســـوودةيى دةذيــو ،لةتـــةك وآلتىكــى زيرى هـــةذارو
دواكةوتوو ،ئةمةش واى لـة ريَكخـراوى نةتةوةيـةكطرتووةكان كـرد كـة داوا لـة
ئةنـدامانى بكـات بـة كؤمــةكى كردنـى وآلتـانى هــةذار ،لـة ثيَنـاوثيَة خســتنى
وآلت انى دواكةوتوو و دروستكردنى نيدضة يةكسانيةك لة ئاستى ذيان.
دةركردنى ثارةى نو ىَ
دةولَةت ثةنا بؤ دةركردنى ثـارةى نـوىَ دةبـات بـؤ ثرِكردنـةوةى خةرجييـة
طشــتييةكان و خــةرجى وةبــةرهيَنان ،لــةريَطاى دةركردنــى دراوى نــوىَ يــان
لـةريَطاى ـراوان كردنـى برِواثيَـدانى بـانكى ، Bank Creditئـةم ريَطايـة
كاتيَ دةولَةت ثةناى بؤ دةبـات كـة سةرضـاوةكانى تـرى داهـات ،وةك بـاج و
رســوم و قــةرز .....هتــد ،نــةيان تــوانى خةرجييــة طشــتييةكانى دةولَــةت
ثرِبكةنةوة ،لةبةر ئةوة دةركردنى دراوى نوىَ هةردةم (مج )ـة لةطةلَ كـورت
هيَنانى بودجةى طشتى.
ليَرةدا دووريَطا لةبةردةم دةولَةت داية بؤ دةركردنى دراوى نوىَ-:
-5دةركردنــى ثــارةى نــوىَ كــة خــؤى لــة دروســت كردنــى ثــارةى كاغــةز
دةبينيَتــةوة كــة دةولَــةت بــةكارى دةهيَنيَــت بــؤ ثرِكردنــةوةى خةرجييـــة
طشتييةكانى ،كة دةولَةت ثشت بة دةسةالَتى سةرثةرشتى كردنـى سيسـتةمى
نة ختيينةيى خـؤى دةبةسـتيَت ،كـة خـؤى ئـةم سيسـتةمة ئاراسـتة دةكـات و
ريَساكانى ديارى دةكات كةلة سةرى دةرِوات ،هـةروةها بـرِى ئـةو دراوةى كـة
دةرى دةكــات و ديــارى دةكــات ،واتــا دةولَــةت دةتوانيَــت هةلَبســتيَت بــة
166
دةركردنى ثارةى نوىَ ئةطـةر هـاتوو كـردارى دةركردنةكـةى بـةرِيَوةببان يـان
بانكى دةركردن ( بانكى ناوةندى).
-0دةولَــةت دةتوانيَــت دراوى تــر دروســت بكــات و بــةكارى بهيَنيَــت بــؤ
ثرِكردنةوةى خةرجييةكانى بـةهؤى قـةرزكردنى لـة بانكـة بازرطانييـةكان ،كـة
دةتوانيَـــت دراوى نـــوىَ دروســـت بكـــات ،وةك دراوى ســـثاردن يـــان دراوى
نووسراو ،كة دةبيَتة هؤى زيـادكردنى هؤكـارى ثيَـدانى نـوىَ .ئـةم دوو ريَطايـة
هةردووكيان دةبنة هؤى دروست بوونى هةلَ اوسان بةهؤى زيادبوونى خواسـت
بةرانبةر كةمى خستنةرِوو ،كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى بـةرز بوونـةوةى نـرخ و
دابةزينى توانـاى كرِينـى دراو ،واتـا دروسـت بـوونى ( ،هةلَ اوسـانى دارايـى) ،
ئــةم دوو رِيَطايــة دووشـيَوةن لــة قــةرزى زيرة ملـىَ ،لةبــةر ئــةوةى ثشــت بــة
ثاشةكةوتى رِاستةقينة نابةسنت.
ليَــرةدا ثيَويســتة جيــاوازى لــة نيَــوان توانــاى وآلت ـانى ثيَشــكةووتوو لةطــةلَ
وآلتانى دواكةوتوو بكةيو لة ثةنابردنة بةر بؤ ئةم ريَطاية:
-5لة وآلتانى ثيَشكةوتوو -:لة بةرئـةوةى ئـامرازى بةرهـةم هيَنـان نـةرمى
نواندنى تيَداية ،واتا ئامرازى بةرهةم هيَنان توانـاى وةالَم دانـةوةى زيـادبوونى
خواستى هةية ،لةبةر ئةوة نابيَتة هؤى هةلَ اوسـان و ،دةبيَتـةهؤى زيـادبوونى
وةبــةرهيَنان بــةهؤى دابــةزينى نرخــى ســوو ،ئةمــةش دةبيَتــةهؤى زيــادبوونى
بةكارهيَنان و زيادبوونى خ واستى طشتى كة دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى ضـاالكى
ئابوورى بة شيَوةيةكى طشـتى ،بـةم شـيَوةية ضـيرت ثيَويسـت ناكـات دةولَـةت
بــةردةوام بيَــت لــة دةركردنــى ثــارةى نــوىَ ،واتــا كاتيَــ طةيشــتة قؤنــاغى
بةكاربردنى تةواو دةبيَت بوةستيَت تاكو هةلَ اوسان رِوونةدات.
-0لــة وآلت ـانى دواكــةوتوو -:بــةهؤى نــةبوونى نــةرمى نوانــدن لــة ئــامرازى
بةرهةم هيَنان ،دةبيَتة هؤى زيـادبوونى نـرخ و كـةم بوونـةوةى وةبـةرهيَنان و
بةرزبوونةوةى نرخى سـوو ،كـةم بوونـةوةى ثاشـةكةوت ،لـة كؤتـايى دةبيَتـة
هؤى ك و الوازى ضاالكى ئابوورى و داروخانى بةردةوام و لةناوضـوونى توانـاى
160
كرِينى دراوى ناوخؤيى .كةواتة دةركردنى ثارةى نوىَ لة وآلتـانى ثيَشـكةوتوو
نابيَتة هـؤى دروسـت بـوونى ترسـناكى طـةورة ،بـةالَم لـة وآلتـانى دواكـةوتوو
ثيَويستة بةكارهيَنانى بة وردى و لة بـواريَكى ديـارى كراوبيَـت ،واتـا ترسـناكى
هةلَاوسان و داروخانى تواناى كرِينى ثارةى رَ دةكةويَتةوة.
120
بةشى ضوارةم
بودجةى طشتى
Public Budget
121
122
بودجةى طشتى Public Budget
ثــاش ئــةوةى باســى دارايــى طشــتى و داهــات و خــةرجيدان كــرد ،ئــةوة
هةلَدةستني بة كؤكردنةوةى داهات و خـةرجى لـة (بةلَطةنامـة ) يـةك كـة ثيَـي
دةكوتريَت بودجةى طشتى .كة بة ئامرازيَكى طرنطى ثالنى دارايـى دادةنريَـت
،لةبةرئةوةى ئـامرازيَكى سـةرةكية بـؤ ديـارى كردنـى ئامـاجنى حوكومـةت و
سياسةتةكان و ثريطرامةكةى بؤ ضؤنيةتى بة طةرِخستنى ( ماوارد ) و كـردارى
دابةش كردن .بودجة خةسلَةتيَكى بةردةوام بوونى هةية كة ئـةمري ( ئيَسـتا )
بة رِابردوو و داهاتوو دةبةستيَتةوة ،واتـا ئـةو كارانـةى كـة ئـةجنام دراون لـة
رِابردوو ئةوة ثةيوةنديان هةية بةو كارانةى كة لة داهاتوو رِوودةدات ،لةسـةر
ئةو بناغةية ئةو ئاماجنانة ديارى دةكريَ ت كة لة داهـاتوودا هـةولَ دةدريَـت بـؤ
بــةجىَ طةيانــدنيان ،مانــاى بودجــةى طشــتى ثيَشــكةوت لةكــةلَ ثيَشــكةوتنى
مانــاى دةولَــةت و ثيَشــكةوتنى رِيلَــى لــة بــوارى ئــابوورى و كؤمةالَيــةتى ،
ئينطلتــةرا بــة ثيَشــةنطى دةولــةتان دادةنريَــت لــة بــةكارهيَنانى بودجــة بــة
شيَوازيَكى نوىَ ،لة ثـاش ئـةو ةرةنسـا ديَـت .لةطـةلَ بالَوبوونـةوةى ثالنـى
ئــابوورى و ثيَشــكةوتنى بودجــةى طشــتى طرنطــى ثيَــدرا ،كــة بــوة ثالنيَكــى
دارايــى ســةرةكى بــؤ ج ـىَ بــةجىَ كردنــى ثريطرامــى ثةرةثيَــدانى ئــابوورى و
كؤمةاليةتى .
يةكةم :ثيَناسةو خةسلَةتةكانى بودجةى طشتى
ثيَناسةكانى بودجةى طشتى
بودجــة :بريتيــة لــة ثالنيَكــى دارايــى بــاوةرِ ثيَــدراو لةاليــةن دةســةالتى
ياسادانان .
بودجــة :رِاطةيانــدراويَكى خــةمليَنراوى داهــات و خــةرجى دةولَةتــة ،بــؤ
ماوةيــةكى داهــاتوو كــة بــة ســاليَ ديــارى دةكريَــت ،ريَثيَــدراوة لةاليــةن
123
دةسةالتى ياسادانان ،كة بة ئامرازيَكى سةرةكى سياسةتى دارايـى دادةنريَـت
بؤ دةستةبةركردنى ئاماجنة ئابوورى و كؤمةالَيةتيةكانى حوكومةت .
بودجة -:ثالنيَكى جىَ بة جىَ كردنى ماوة كورتـة كـة تيَـدا ثالنـى ئـابوورى
دةولةت و ئاماجنة دريَذ خايةنةكانى وةرطيَردراون بـؤ ثريطرامـى سـاالنة ،كـار
دةكــات بــؤ جــىَ بــةجىَ كردنــى ثالنــ ى دارايــى و بــةرثا كردنــى طوجنــان و
رَيَكــةوتنيَ لــة نيَــوان ضــاالكيية ئابوورييــة جــؤر بــةجؤرةكان و ئاســانكردنى
ضاوديَرى و سةرثةرشـتى كردنـى ضـاالكى حكومـةت و هةلسـةنطاندنى لـةثيَناو
ئاماجنةكانى ثةرةثيَدانى طشتى .بةهؤى ئةم ثيَناسـانةى سـةرةوة دةتـوانني
دوو كؤلةطةى سةرةكى بودجةى طشتى ديارى بكةيو ،وةك -:
- 5خـةمالَن -:بريتيــة لــة خةمالنــدنى داهـاتى طشــتى ضــاوةرِوان كــراو ،
خةرجى طشتى كة ضاوةرِوان دةكريَت خةرج بكريَت بؤ ماوةيـةكى ديـارى كـراو
كة بريتية لة ساليَ .
- 0مؤلةت -:مةبةست لةمؤلةت برِواثيَدانى دةسـةالتى ياسـا دانانـة بـةو
بودجـةى كــة دةســةالَتى جـىَ بــةجىَ كـردن ئامــادةى كــردووة .ئــةم مؤلةتــة
مةرجيَكى سةرةكيية بؤ بة ياسايى بوونى بودجة تاكو دةسةالَتى جىَ بـة جـىَ
كــردن بتــوانىَ داهاتــةكانى بةدةســت بهيَن ـىَ و خةرجيــةكانى خــةرج بكــات .
ليَــرةدا مانــاى مؤلــةت جيــاوازة لةهةريــةك لــة داهــات و خــةرجى ،مؤلــةتى
خةرجى بريتية لة ثيَِِدانى ما بة دةسةالَتى جىَ بة جىَ كردنـى ئـةو طوذمةيـة
يان بة كةمرت لةو طوذمةية ياخود خةرج نة كردنى ،بةالم مؤلـةتى داهـات هـيض
سةر ثشكيةك نادات بة حكومةت بؤ بة دةسـت هيَنـانى ،لةبةرئـةوةى بـةثيَى
مــادةى ياســايى برِيــارى لةســةر دراوة ،وةك ياســاى بــاج ضــونكة بــة ياســا
ضؤنيةتى و شيَوةى سةرضاوةى بة دةست هيَنانى داهات ديارى كراوة .
124
خةسلةتةكانى بودجةى طشتى
بودجة ضةند خةسلَةتيَكى هةية ،وةك :
- 5بودجـــةى طشـــتى خـــةمليَنراويَكى داهـــات و خـــةرجى دةولةتـــة بـــؤ
ماوةيةكى داهاتوو :
خةمليَنراويَكى تيَـرو تةسـةر داهـات و خـةرجى طشـتية بـؤ مـاوةى سـاليَكى
داهــاتوو .خةســلةتى خةمالنــدنى خــةرجى و داهــات ثيَويســتى بــة بــةرزتريو
وردبوونـــةوةى بابةتيانـــة هةيـــة ،لةبةرئـــةوةى طرنطـــى بودجـــةى طشـــتى
دةوةسـتيَتة ســةر ثيَــوةرى خةمالنــدن و كـةمى هةلَــة لــة خةمالندنــدا و ،كــةم
كردنةوةى كةلةبةرى نيَوان خومالندن و راستى .
– 0بودجــةى طشــتى رِيَثيَدراويَكــة لةاليــةن دةســةالتى ياســادانانةوة رِازى
بــوون رِيَثيَـــدانى بودجــة لةاليـــةن دةســةالتى ياســـادانانةوة وة مـــةرجيَكى
سةرةكى جـىَ بـةجىَ كردنـة ،بـةبىَ ئةمـة بودجـة ثريذةيـةكى خـةمليَنراوة ،
بـةالم ناتوانريَــت جـىَ بــة جـىَ بكريَـت ،بــةالم مؤلــةتى دةســةالَتى ياســادانان
م اناى وانية كة ئةم دةسـةالتة بـة هـةموو قؤناغـةكانى بودجـة هةلَدةسـتيَت ،
بةلَكو بريتية لة دابةش كردنى ثسثؤرى لة نيَوان دةسـةالتى ياسـادانان و جـىَ
بــةجىَ كــردن ،كــة ثســثؤرى دةســةالتى جــىَ بــة جــىَ كــردن ،بريتيــة لــة
ئامادةكردن و جـىَ بـة جـىَ كـردن ،بـةالم ثسـثؤرى دةسـةالتى ياسـادانان ،
بريتية لة مؤلةت و ضاوديَرى .
- 4بودجــة ثالنيَكــى دارايــى ج ـىَ بــة ج ـىَ كردنــة بــؤ مــاوةى ســاليَ كــة
دةطوجنيَت لةطةل ثالنى ئابوورى .
بودجة ثالنيَكى خةمليَنراوى داهات و خةرجييـة بـؤ مـاوةى سـاليَ ،بودجـة
ثالنيَكـــى دارايـــى خـــةمليَنراوة كـــة تيَـــدا داهـــات و خـــةرجى طشـــتى تيَـــدا
دةخــةمليَنريَت بــؤ مــاوةى ســاليَ ،لــة ثيَنــاو دابــني كــردن و تيَــر كردنــى
ثيَداويســتية طشــتيةكان بــة ثيَــي توانــاى بودجةكــة ،هــيض جياوازيــةكى نييــة
لةطةل ثالنى ئابوورى كة ثيَـ ديَـت لـة خةمالنـدنى داهـاتى طشـتى و خـةرجى
125
طشتى ،بودجةى طشـتى بـريس نييـة لـة رِاطةيانـدنى كارةكـانى دةولَـةت يـان
تـةنها ذمـارةى دةرهيَنــراو لـة دة تـةر و ذميَريــارى حكومـةت ،بـةآلم ثالنيَكــى
كارةكة ،دةولَةت ثيَي هةلَدةستيَت بة جىَ بة جىَ كردنـى لـة سـالَى داهـاتوو،
كة بريتية لة بةرنامةى كارى داهاتووى حكومـةت بـؤ سـالَي داهـاتوو لـة رِووى
خةرجى طشتى ودةست كةوتنى داهاتى ضاوةروان كراو .
– 1بودجةى طشتى كاريَكى كارطيَريى و دارايية .
بودجـةى طشــتى ثيَويسـتى بــة ديـارى كردنــى كؤمـةليَ كــردارى كــارطيَرى و
دارايى هةية ،كة دةسةالَتى جىَ بة جىَ كـردن ثيَـى هـةلَ دةسـتيَت لـة ثيَنـاو
جىَ بة جىَ كردنى سياسـةتى دارايـى دةولَـةت ،كـة دةسـةالَتى جـىَ بـة جـىَ
كردن خؤى هةلَ دةستيَت بة ئامادةكردنى بودجةى طشتى ثاشـان مؤلَـةت لـة
دةسةالَتى ياسادانان وةردةطريَت بؤ جىَ بة جىَ كردن ،لـةرِووى كـارطيَرى و
داراييــةوة بريتيــة لــة ثالنيَكــى كــار كــة لــةم ريَطةيــةوة بةرثرســياريةتيةكان
دابةش دةكريَت ،كة ثةيوةسنت بة دةركردنى بريارةكانى جـىَ بـة جـىَ كـردن
لةسةر سةرجةم دةزطاكانى كارطيَرى و جىَ بة جىَ كردندا ،لـة ثيَنـاو جـىَ بـة
جىَ كردنيَكى رِيَ و ثيَ ،لة ذيَر ضاوديَرى دةسةالتى ياسادانان .
– 1دةربرينيَكـى داراييــة لــة ئاماجنــة ئــابوورى و كؤمةالَتيــةكانى دةولَــةت .
بودجةى طشتى ئاويَنةيةكة بة شيَوةيةكى رِاست طؤيانة ةلسـة ةى حكومـةت
و ئاماجنة ئابوورى و كؤمةالَيةتى سياسي و داراييةكان بةشيَوةى ذمـارة تيَـدا
رِةن دةداتـةوة ،كةواتـة بودجـةى طشـتى ئـامرازيَكى داراييـة ،كـة دةولَـةت
بـةكارى دةهيَنيَــت بـؤ دةســتةبةركردنى ئاماجنـةكانى سياســةتى ئـابوورى لــة
هاوســةنطى ئــ ابوورى و كؤمةالَيــةتى و دابــني كردنــى دارايــى ثيَويســت بــؤ
ثةرةثيَدانى ئابوورى و بةرةو ثيَة بردنى.
– 5بودجةى طشتى هؤكاريَكة بؤ ريَكخسنت و ثةيوةندى لـة نيَـوان ضـاالَكيية
جؤربةجؤرةكانى دةولَةت .
– 1بودجةى طشتى هؤكاريَكة و ئامرازيَكة بؤ ضاوديَرى دارايى طشتى .
126
دووةم بنةماكانى بودجةى طشتى
بريديزى دارايى كالسي ضةند بنةمايةكى داناوة بؤ بودجةى طشتى لة ثيَنـاو
بةرضــاو خســتنى ضــاالَكى دةســةالَتى جــىَ بــة ج ـىَ كــردن لــةذيَر ضــاوديَرى
دةسةالَتى ياسادانان ،لة رِووى داهاتى طشتى يان لة رِووى خـةرجى طشـتى
ضاوديَرى كردنى لةكاتى جىَ بة جىَ كردنى بودجة.
لةئــةجنامى ثيَشــكةوتنى مانــاى ضــةمكى دارايــى طشــتى و لــة ئـــةجنامى
ثيَشكةوتنى رِير دةولَةت لة بوارى كؤمةالَيـةتى و ئـابوورى ،بةتايبـةتى دواى
قةيرانى ئابوورى جيهانى ،ثاش جةنطى جيهانى دووةم .ئةمانـة بوونـة هـؤى
دروســت بــوونى طفتوطؤيــةكى زير لــة نيَــوان زانايــانى دارايــى طشــتى لةســةر
بةردةوام بوون لةسةر ئـةو بنةمايانـة يـاخود زيـاد كـردن و كـةم كردنيـان يـان
والَنانيان ،بةالم رِيلَى بنةماكانى بودجةى طشـتى لـةرِووى سياسـى و هونـةرى
بــة طرنطــى مايــةوة لةســةر ئاســتى دامــةزراوةكانى نيَــو دةولَــةتى و تةنانــةت
لةســةر ئاســتى دةولَــةتية تــوانى ثاريَ طــارى لــةطرنطى و ثيَويســتى خــؤيى
بكاتةوة بؤ بةريَوةبردنيَكى دارايى تةندروسـت و رِيَـ وثيَـ .لةطـةل ئـةوةش
ئــةم بنةمايانــة لــة رِووى ذمــارة و طرنطــى ريَذةيةكــة يــان ثيَشــكةوتو بــةثيَى
طؤرانكاريةكان و ثيَشهاتة نويَ يةكان .بنـةماكانى بودجـةى طشـتى بـريتني لـة
ضةند بنةماية كى تيورى بـة ثيَـى وةسـر كردنـى زانايـانى دارايـى طشـت ،كـة
هةنديَكيان زيَدة رِةويان دةكـرد لـة طرنطـى الوحـدة /يـةكيَتى ،رِيَككـةوتنى ،
يةكطرتو ،تةبايى ،يةكبوون ،
بةم بنةمايانة وة هةنديَكيان ذمارةيان زياد دةكردو ،هةنديَكى تـر دابةشـيان
دةكرد بة ثيَى طرنطيةكةيان بؤ بنةماى سةرةكى و الوةكـى ،بـةالَم لةرِاسـتيدا
طرنطى ئةو بنةمايانة بة ثيَى كات و شويَو وياساى ثيـادةكراو لـة هـةر وآلتىـ
دةطؤريَت .كة ئةمانةش طرنطرتيو بنةماكانى ئامـادةكردنى بودجـةى طشـتني ،
وةك-:
122
يةكةم -:بنةماى يةكخستنى بودجة
مانــاى يــةك بــوونى بودجــة -:بريتيــة لــة دةرخســتنى خــةرجى و داهــاتى
دةولَةت لةيةك برِوانامـة ،واتـة بـوونى يـةك بودجـةو نـةبوونى بودجـةى زير ،
ريَكخستنى يةك بودجةو خسـتنة بةردةسـتى دةسـةالَتى ياسـادانان بـؤ برِيـار
لةسةردانى ،جا خستنة رِووةكة يـةك جـار بيَـت يـان بـة ضـةند قؤنـاغيَكى بـة
دواي يةك هاتوو .
126
دةرهاويشنت لة بنةماى يةكخستنى بودجةى طشتى
لةطةل طرنطى بنةماى يةك بوونى بودجـةى طشـتى ،ثيَشـكةونتى ئـابوورى و
باروديخى كردارى ،بوونة هؤى دةرضوون لةم بنةماية و دةركـةوتنى بودجـةى
جياواز لة بودجةى طشتى ،وةك:
أ -ثاشكؤية بودجة( : )Budget Annexesبريتيـة لـة بودجةيـةكى جيـاواز
لة بودجةى طشتى دةولَةت كة داهات و خةرجى تايبةت بة خؤى دةطريَتـة خـؤ
،وةك -:
هةنــــدىَ بةريَوةبةرايــــةتى و دامةزراوةكــــة كــــة كةســــايةتيكى واتــــادارى
سةربةخؤيان نيية بؤ زياتر رِوون كرنةوة خةسـلةتةكانى ئـةم جـؤرة بودجةيـة
دةخةينة رِوو ،وةك :
120
زير لة نوسةرانى دارايى طشتى ثيَان واية ثاشكؤيى بودجة دةرضوون نية،لـة
بنــةمايى يــةك بــوونى بودجــةى طشــتى ،لــة بةرئــةوةى ثوختــةى ذميَريــارى
ثاشكؤيى ب ودجة لة زيدةطى و كورت هيَنان لة بودجةى طشـتى دةردةكـةويَت،
واتة ثابةندة بة يةك بوون لة رووى ناوةريك ،بـةالَم تـةنها لـة رِووى نـاوةريك،
بةالَم تةنها لة رووى شيَوةوة جياوازة كة بريتية لة بوونى بروانامةى بودجـةى
طشتى و ضةند بروانامةيةكى تر بؤ ثاشـكؤية بودجـة ،بـةالَم ئـةوةى ثاشـكؤيى
بودجة لة بودجةى طشتى جيادةكاتةوة ،بريتينت لة -:
.5سروشـــتية بازرطـــانى و ثيشةســـازيةكةى وا دةخوازيَـــت كـــة ئـــةجنامى
كارةكةى لة قازانج و زيان ب انريَت .
.0دانان و ثةيرةوكردنى سيستةميَكى دارايى و ذميَريارى تايبـةت و طوجنـاو
،لةطةلَ باروديخةكةى ،بؤ ئةوةى بة شيَوةيةكى سةربةست و نةرمى نوانـدن
كاربكــات و ئازادبيَــت لــة بةربةســتة(الروتينيــة) ،كــة بــريتني لــة ريســاكانى
ذميَريـارى طشـتى سـةثيَنراو بةســةر بةريَوبةرايةتيـةكانى تايبـةت بـة بودجــةى
طشتى.
.4ثابةنــد بــوونى بــةدابني كردنــى خةرجيــةكانى لــة ريَطــاى ســةرجاوةكانى
داهاتى بةبىَ ثشت بةستان بة بودجةى طشتى .بةوةى كة مـا ى ثيَـدراوة بـة
ئامادةكردنى بودجةيةكى جيا لة ثيَناو توانا داركردنى بؤ كاركردن بة ئـازادى
وسةربةستى و ثابةند نةبوونى بة رِيَوشويَنى داراية .
.0بودجةى سةربةخؤ (:)Independent Budget
هةندىَ دامـةزراوةى طشـتى بـة كةسـايةتى واتـايى سـةربةخؤ لـة كةسـايةتى
دةولَــةت جيادكريَتــةوة ،لــةو بــارةدا داراييــان ســةربةخؤو جيــاواز لــة دارايــى
دةولَـــةت و بودجـــةيان ســـةربةخؤية ،بودجـــةى ســـةربةخؤ ،بريتيـــة لـــة
بودجةيةكى جيا لة بودجةى طشتى ،كـة داهـات و خـةرجى تايبـةت بـة خـؤيى
هةيـة ،لةطــةلَ ئــةوةش دةولَــةت كؤمـةك ثيَشــكةش ئــةو دامةزراوانــة دةكــات
كةلةاليى داهـاتى لـة بودجـةى سـةربةخؤ دةردةكـةويَت ووونـةى ئـةم جـؤرة
160
بودجانــة بودجــةى م طــةوتى ئةزهــةر (اجلــاما االزهــر) لــة ميســرة ،بودجــةى
بةريَوةبردنى حوكدى خوت موختاريةكان ،بودجةى ئةمينـدارى ثايتـةخت لـة
عيَــراق ،ئــةم جــؤرة بودجانــة لةاليــةن دةســتةى بــةريَوةبردنى دامةزراوةكــة
ريَطاي ثيَدةدريَت واتـة مؤلـةتى ثيَـدةدريَت .بـؤ زيـاتر رِونكرنـةوةى بودجـةى
سةربةخؤ ،ضةند خةسلةتيَكى سةرةكى ئةم بودجةية دةخةينة رِوو ،وةك :
.5دامةزراوةيى طشتني خاوةن كةسايةتيةكى واتادارى سةربةخؤن ،جيـا لـة
كةسايةتى دةولَةت.
.0بودجةى سةربةخؤ دةضيَتة ذيَربالَى ريساي بودجةى تايبةت بةخؤى واتـة
ريسايى بةريَوةبردنى تايبةت بة بودجةى طشتى لةسةر ناسةثيَنريَت،
.4بودجةى سةربةخؤ ثاريَ طارى لة زيَدةكى خـؤيى دةكـات بـؤ خـؤي بـةبى
ئــةوةى بيطوازيَتــةوة بــؤ بودجــةى طشــتى دةولَــةت و كــورت هيَنــان بةقــةرز
ثرِدةكاتةوة كة بؤ ئةم ئاماجنة قـةرز وةردةطرييَـت ،يـان لـة ريَطـايى كؤمـةكى
دةولَةت كة دةدريَت بة ثريذة تايبةتيةكان .
-4بودجةى دةرهاويشتةيى (نائاسايى)
بريتية لة بودجةيةكى جيـا لـة بودجـةى دةولَـةت ،دادةنرِيَـت بـة مةبةسـتى
كاتى يان نائاسايى ،لة كات و سـاتى نائاسـايى دةردةكريَـت و ،لـة بـاروديخى
نائاسايى جىَبـةجىَ دةكريَـت ،كـة خـةرجى نائاسـايى و داهـاتى نائاسـايى لـة
خؤدةطريَت ،ئةكةر ئةم خةرجى و داهاتة نائاسايانة ةريَتـة بودجـةى طشـتى
ناتوانريَت بةراوردكردن بكةيو لـة نيَـوان بودجـةى سـالَة جياوازةكـان ،هـةموو
وآلتىــ رِووبــةرووى بــاروديخى نائاســايى دةبيَتــةوة ،بــؤ ووونــة رووداوة
ذينطةييــة سروشــتيةكان ،وةك بوومةلــةرزةو بوركــان و طــةردةلوول و بــارانى
ترش و ثيس بوونى ذينطـة ....هتـد هـةروةها لـة بـارديخى نائاسـايى مرييـى
وةك جةن و خؤ ئامادةكردن بـؤ جـةن و لـة بـاروديخى ئـابوورى نائاسـايى
وةك دروســـت كردنـــى بةنـــداوو راكيَشـــانى هيَلـــى ئاســـو ،بةطةرخســـنت و
161
كارثيَكردنى طشتى .لـة زيربـةى كاتـةكان سةرضـاوةى نائاسـايى داهـات لـةم
جؤرة بودجانةدا قةرزى طشتية.
بنةماى طشتطريى بودجة
بـؤ ثــةيرِةوكردنى ئــةم بنةمايــة ،ثيَويسـتة بودجــةى طشــتى طشــت خةرجيــة
طشـــتيةكان و داهاتـــة طشـــتيةكان لـــة خؤبطريَـــت و ،نابيَـــت خـــةرجى هـــيج
دامةزراوةيةك دا بشكيَندريَت لة داهاتةكةى وةهيج داهـاتيَكية تايبـةت مةنـد
نةكريَت بؤ هيض خةرجيةك ،لة ثيَناو ئاسانكردنى كـارى ضـاوديَرى ضـاوديَرى
ى كـردن بيَـت يـاخود ضـاوديَرى دةسـةالَتى ياسـادانان لـة ى بـةج َ
دةسةالَتى ج َ
ثيَنــاو ضــاوديَرى كردنــى خــةرجى طشــتى و ريَطــرتو لــة خــران بةكارهيَنانــة
بة ريِيدان بة دةربرينيَكى تر بةكارهيَنانى بودجةى ثوختـة ،واتـة دةرهيَنـانى
ئةو خةرجيانةى لة ثيَناو بةدةست كةوتنى ئـةو داهاتـةى بةدةسـت هـاتووة ،
كة زيدةطى داهات لة خانةى داهات لة بودجةى طشتى و زيـدةطى خـةرجى لـة
خانــةى خةرجيــةكان دادةن ـرَت ،بــةلكو بــةكارهيَنانى و دةرخســتنى ســةرجةم
خـــةرجى داهاتـــةكان بـــةبيَ هـــيض داشـــكاندن و ليَنينيَـــ .ئـــةم بنةمايـــة
لةسةربناغةى دوو بنةماى الوةكى وةستاوة ،وةك-:
.5بةكارنةهيَنانى ريَطاي ثوختة ،واتة دانةشكاندنى خةرجى هـيض ةرمانطـةو
دامةزراوةيــةك لةداهاتةكــةى ،ئةمــةش ريَطــا خــؤش دةكــات بــؤ ضــاوديَرى
ى كـردن و ئاطـاداربوون لةسـةر وردو ى بـةج َدةسةالَتى يا سادانان لـة كـاتى جـ َ
درشتى خةرجيةكان و داهاتةكان و ،ريَطـرة لـة خـران بـةكارهيَنان و زيَـدةريى
لـــة خةرجيـــةكان ضـــونكة ئـــةم ريَطايـــة راســـتى خةرجيـــةكان و داهاتـــةكان
دةردةخات .
.0ديارى نةكردنى داهاتيَكى تايبةت بؤ خةرجيةكى تايبةت.
لةبةر ئةوة ى ئةطةر هاتوو داهاتيَكى زير دانرا بـؤ ثيَشـكةش كردنـى خ مـةت
طوزاريةكى طشتى ديـارى كـراو ،ئـةوا دةبيَتـة هـؤى بـة ـرييدان و طةنـدةلَى و
دزى كــردن ،بــةالَم ئةطــةر هــاتوو داهــاتيَكى كــةمرت ديــارى كــرا بــؤ خ مــةت
162
طوزاريةكى طشتى ديار ئةو كاتة خ مةت طوزاريةكة بـة شـيَوةيةكى تـةواو ريَـ
وثيَ ثيَشكةش ناكريَت.
دةرهاويشنت لة بنةماى طشتطريى بودجةى طشتى
هةنديَ باروديخ هةن ،بريتني لة دةرضوون لة بنةمايى طشتطريى ،وةك-:
أ .هةلَستانى دةولَةت بةديارى كردنى داهاتيَكى تايبةت بؤ طريانةوةى سـوو و
بةشةكانى قةرزى طشتى .
ب .ئاراسـتةكردن و بـةكارهيَنانى داهـاتى قـةرزى دةرةكـى ،بـؤ ثريذةيـةكى
ثةرةثيَدانى ديار بةطويَرةى مةرجى قةرزةكة.
ج .ئامادةكردن و جىَ بةجىَ كردنى بودجةى سةربةخؤ و ثاشكؤية بودجـة و
بودجةى نائاسايى.
د .وةرطــرتو و بــةكارهيَنان و ئاراســتةكردنى ،باربؤكــان و ئةمانةتداريــةكان
(الوصاية) بؤ دابني كردنى خةرجيةكى ديار.
َنةى بودجةى طشتى بنةماى ساال
زيربةى سيستةمى دارايى لة جيهان ثةيرةوى بنةماى ساالَنة دةكةن ،
ئةمــةش لــة ئامــادةكردنى بودجــةى طشــتى بــؤ ســالَى داهــاتوو ،ســاالَنة و
دةسةالَتى ياسـادانان رةزامةنـدى لةسـةردةكات ،هـةروةها دامـو دةزطاكـانى
دةولَةت هةلَدةسنت بة جيَ بـةجيَ كردنـى لـةماوةى سـالَيَ .ئـةوةى جيَطـاى
باســة ســةرةتايى ميَــذووى ســالَى دارايــى( )Financail Yearلــة وآلتى ـ بــؤ
وآلتىكــى تــر جيــاواز ة ،هةريــةك بــة ثيَــى سيســتةمى بــةريوةبردن و ياســادا
نانيةوة.
لة زيربةى وآلت ان سةرةتايى سالَى دارايـى لةطـةلَ سـةرةتايى سـالَى زاينييـة
(لة داي بوون)ة ،واتة لة ريذى يةكـةم لـةمانطى كـانوونى دووةم لـة كؤتـايى
مانطى كانونى يةكةم كؤتايى ديَت ،بةالَم ئةمة لةسةر هةموو وآلتىـ جـىَ بـة
جىَ ناكريَت ،بؤ ووونة سةرةتايى سالَى دارايى لة ئةمـةريكا لـة ريذى يةكـةم
لة مانطى تشرينى يةكةم دةست ثيَـدةكات ،لـة كةنـدا سـالَى دارايـى لـة ريذى
163
يةكةم لة مانطى نيسان دةست ثيَدةكات لـة كويَـت و سـويد لـة ريذى يةكـةمى
مــانطى تــةمووز دةســت ثيَــدةكات لــة تركيــا لــة ريذى يةكــةم لــةمانطى ئــازار
دةست ثيَدةكات .
مةبةست لة بنةماى ساالَنةى بودجة بريتيية لة خةمالندنى داهـات و خـةرجى
بـة شـيَوةيةكى خـوالوة بـؤ مــاوةى يـةك سـالَ ،واتـة ئامـادةكردنى بودجــةى
ساالَنةى سةربةخؤ جيا لة سالَى رابردوو وة جيا لة سالَى داهاتوو.
هؤكارةكانى ثةيرةوكردنى بنةماى ساالَنةى بودجة
كؤمــةليَ هؤكارهــةن وا لــة دةولــةت دةكــةن كةثــةيرةوى بنــةماى ســاالَنةى
بودجة بكات ،وةك :
.5طرانــى و نــةتوانينى ئامــادةكردنى خةمالَنــدنى وردى داهــات و خــةرجى
طشتى ضاوةروان كراو بؤ ماوةيةكى زياتر لة ساليَ .
.0خةمالنــدنى بودجــة بــؤ زيــاتر لــة ســاليَ ،دةبيَتــة هــؤى الواز بــوونى
ضـاوديَرى دةســةالَتى ياســادانان ،لــة هــةمان كاتــدا ئامــادةكردنى بودجــة بــؤ
كـــةمرت لـــة ســـاليَ دةبيَتـــة هـــؤى بةرزبوونـــةةى تيَجـــوونى ئامـــادةكردن و
ماندووبوونى ةرمانبةرانى تايبةت بة ئامادةكردنى بودجـةوة ،ترسـناكى تيَـدا
دروســت دةبيَــت ،ئةمــةش بــة هــؤى هةلَــةكردن و جيــاوازى زير لــة نيَــوان
خةمالندنى داهات و خةرجى .
.4ئامادةكردنى بودجةى طشتى و ثاشان رةزامةنـدى لةسـةركردنى ثيَويسـت
بةكات و ئية كردن هةية ،لةبةرئةوةى حكومةت يان دةسـةالَتى جـيَ بـةجىَ
كردن ناتوانى زياتر لة بودجةيةك ئامادة بكات لة ماوةى ساليَكدا ،بـة هـةمان
شيَوةش دووجار طفتوطؤ كردن و مؤلةت دان بة بودجـة لـة سـاليَ دا كـاريَكى
ئاسان نية بؤ ثةرلةمان.
.1واباشة سالَى دارايى سةرجةم وةرزو هةرِةتةكان بطريَتة خؤ ضـونكة سـالَ
بريتية لة كاتيَكى ديارى كراو كة ئـةم وةرزو هةرِةتانـةى تيَدابيت،لةبةرئـةوةى
قةبارةى داهات و خةرجى بةدةست هاتوو كردارى دةطؤرِيَت بة طـؤرِانى مـان
164
و وةرزو سالَ ،لةبةرئةوة ناتوانريَت ثشت ببةسرتيَت بة مانطي يـاخود ئـةوى
تر يان بةوةرزيَ ياخود ئةوةى تر لة خةمالندنى داهات و خةرجى.
.1داتاكانى ثةيوةندار بة ضاالكى ئابوورى و ذميَريارى دةسـهاتى نةتـةوةيى
و ذميَرياى ترى ثةيوةندار بـة بودجـةى طشـتى بـريتني لـة ذميَـرةى سـاالَنة لـة
زيربةى وآلتانى جيهان .
دةرهاويشتةكردن لة بنةماى ساالَنةى بودجةى طشتى
ثيَشــكةوتنى ريلَــى دةولَــةت و بــار وديخى ئــابورى و سروشــتى سيســتةمى
ئابورى واى كردووة كـة ضـةند بودجةيـةكى تـر بـة دةربكـةون ،وةك بودجـةى
خـــور ئـــابوورى و بودجـــةى ثالنـــى ئـــابورى لـــة وآلتـ ـانى ســـةرمايةدارى و
سؤشياليســتى هــةروةها كؤســثى هونــةرى لــة هةنــديَ ســالَدا دةبيَتــة هــؤى
دروست بوونى بودجةى كـاتى بـؤ مـاوةى كـةمرت لـة سـاليَ ،بـةم شـيَوةيةى
خوارةوة .
.5بودجة بؤ ماوةى كةمرت لة سالَيَ .
زير جــاران دةرهاويشــتةدةكريَت لةكةمكردنــةوةى مــاوةى بودجــة بــة هــؤى
كؤسثى هونةرى .بؤ ووونة لة كاتى هـاتنى سـالَى دارايـى نـوىَ و دواكـةوتنى
رةزامةندى و مؤلةت لةسـةربودجةى طشـتى ،لةوكاتـةدا دةسـةالَتى جيَبـةجىَ
كردن ناضارة كار بة بودجةى يةك مان يان دوو مان بكات تاكوو وةرطرتنـى
رةزامةنـدى ثـاش مؤلَــةت وةرطـرتو ئــةوةى لـة بودجــةى كـاتى خــةرجكراوةو
هاتوودا دةشكيَنريَت لةوةى كة لةبودجة نويَيةكة هاتووة ،ئـةم دواكةوتنـةش
بة دوو هؤكار دةبيَت ،وةك
أ .يــان دةســةالَتى جيَبــةجىَ كــردن لــة ئامــادةكرنى بودجــةى طشــتى دوا
دةكةيَت جا بة هةر هؤيةكةوة بيَت.
ب .يانية مؤلةت ورةزامةنـدى ثيَـدانى لةاليـةن دةسـةالَتى ياسـادانانةوة
دوادةكةويَت.
165
.5بودجةى ثالنى ئابوورى :
ثالنــى دارايــى و ثالنــى مشــةك و كــاالَ (نانةختينــةيى) ثالنــى ئــابوورى ثيَ ـ
دةهيَـنو بـةالَم بودجـةى طشـتى لــةوآلتانى سؤشياليسـتى بةشـيَكة لـة ثالَنــى
دارايى ،و بةبةشيَكى طرنطى ثالنـى دارايـى دادةنريَـت ،لةبةرئـةوةى زيربـةى
ثالنة ئابووريةكان لة ثيَنض سالَ كةمرت نينة ،لةبةرئـةوة بودجـةى طشـتية بـة
هةمان شيَوة بؤ ثيَنض سالَ دةبيَت.
.0بودجةى خوور ئابوورى
ئاشــكراية ئــابوو رى ســةرمايةدارى بــة ش ـيَوةيةكى خــوالوة هةلَطةرانــةوةى
ئابوورى بةسةرداديَت لةسةر شيَوةى ثوكانـةوةو بيَكـارى ثاشـان طةشـانةوةو
بوذانةوة ،هةنديَ دةولَةت بودجة ئامادة دةكات بؤ ماوةى خوليَكى ئـابوورى
كة بةشيَوةيةكى ئاسايى لة سـاليَ زيـاترة لـة كـاتى (رخـائ وأزدهـار) ثاشـان
دةولَةت هةلَدةستيت بة كةم كردنـةوةى.بـرى خواسـتى طشـتى بـؤ هاوسـةن
كردنى لةطةلَ خستنةرووةى طشتى لـة ئاسـتى بةطةرخسـتنى تـةواو ،ئةمـةش
لــة ريَطــايى زيــاد كردنــى قــةبارةى داهــات و لــة دروســت كردنــى زيــدةطى لــة
بودجةو دانانى ئةو زيدةطية لة سندوقيَكى تايبةت .
بةالَم لة كاتى ثوكا نـةوةو بيَكـارى ثيَويسـتة دةولَـةت خواسـتى طشـتى زيـاد
بكات بؤ يةكسان بوون لةطةلَ خستنة رووى طشتى لة ئاسـتى بـة طةرخسـتنى
تةواو .ئةمةش لة رِيَطاي زيادكرنى خةرجى حكومةت ،ئةم زيادكردنـةش بـةو
زيدةكيية دةكريَت كة لةكاتى (الكساد) لة سندوقيكى تايبةت دانراوة.
166
هاتوو برِى خةرجى طشتى زياتر بوو لة برِى داهاتى طشـتى واتـا كـورت هيَنـان
هةية لة بودجة ) . (Budget Deficitئةم بنةمايـة وةكـو بنـةماكانى تـر ثـيَة
كةوت بة ثيَشكةوتنى ئابوورى و طؤرِانى رِيلَى دةولَةت بةم شيَوةية :
يةكةم /بنةماى هاوسةنطى بودجة لـة بـريديزى دارايـى كالسـي ثابةنـد بـوو
بة هاوسةنطى بودجةى طشتى ،واتة ثةنايى نـةدةبردة بـةر قـةرز و دةركردنـى
ثارةى نوىَ و ئةم بنةمايةى بة ثيَوةريَ دادةنا بؤ بريار دان لةسةر دروسـت و
تةواوى سياسةتى دارايى ،هـةروةها بـة ئامـاجنيَكى دادةنـا .واتـا بـة داهـاتى
ئاســايى خةرجيــة ئاســايةكان ثرِدةكــردةوة .هاوســةنطى بودجــة بةلَطــة بــوو
لةسةر توانستى ئامرازى دةولَةت تواناو هيَ ى دارايى دةولَةت .لةبـةر ئـةوةى
زيَـدةطى و كــورت هيَنــانى رِةتــدةكردةوة .ضــونكة بــوونى كــورت هيَنــانى بــة
بةلطةى زيَدةرِيى لة خةرج كردن و الوازى ئامرازى دةولةت دادةنا ،لة هـةمان
كاتيشدا زيَدةطى بة بةلطةيةك دادةنا لةسةر زيادبوونى قـةبارةى بـاج قورسـى
باج لةسةر كؤمةلَ.
ى لةطــة َل دوووةم /بنــةماى هاوســةنطى بودجــة لــة بــريديزى دارايــى نــو َ
ثيَشكةوتنى بريديزى ئابوورى دارايـة ثيَشـكةوت ،بـةو ثيَيـةى كـة بـريديزى
دارايى بة شيَكة لة بريديزى ئابوورى ،لةبةرئةوةى هيَنـدة داراييـةكان هيَنـدى
ئــابووريو ،ثاشــانية دةركــةوتنى قــةيرانى بيَبــازارى لــة ســيةكان ،كــة بــوة
بةلَطةيةك بؤ سةر نةكةوتنى و كورت هيَنـانى بـريديزى كالسـي لـة هاوسـةن
كردنـى ئـابوورى بةشـيَوةيةكى خــؤ كردةيـى (التلقـائي) و ،دواتـر دةركــةوتنى
بريديزى كين ى كة جةختى لةسةر دةستيَوةردانى دةولَةت دةكـرد لـة ريَطـاى
زيــاد كردنــى خةرجيــةكانى ،لــة ثيَنــاو دروســت كردنــى خواســتى طشــتى و
هاوســةن كردنــى ئــابوورى ثاشــان ريَطــادان بــة وةرطرتنــى قــةرزى طشــتى و
دةركردنى ثارةى نوىَ بؤ دابني كردنى ئةم زياد كردنة لـة خةرجيـةكانى ،يـان
دروســت كردنــى زيَ ـدةطى لــة بودجــةى طشــتى لــة كــاتى هــةلَ ئاوســان ،بــة
مةبةستى كةم كردنةوةى خواستى طشتى بؤ دةسـتةبةركردنى هاوسـةنطى لـة
162
ئاسـتى بةطةرخســتنى طشــتى ،ئةمـةش واتــايى ئةوةيــة كـة بةدجــة لــة بــارى
زيَدةطى دابيَت ياخود لةبارى كورت هيَنان يان لة بـارى هاوسـةنطى طـرن نـى
يــة طــرن ئةوةيــة كــة هاوســةنطى ئــابوورى هــةبيَت بةبــةكارهيَنانى بودجــةى
طشتى وةك هؤكاريَ بـؤ ئـةم هاوسـةنطةية ،واتـة طرنطـى دان بـة هاوسـةنطى
ئابوورى ثيَة هاوسةنطى بودجة .
166
هــةلَ دةســتيَت بــة ريَنــويَنى كــردن و ريَنيشــاندانى طشــت وةزارةتــةكان بــة
دةركردنى ريَندايى كـة تيَـدا بنـةما ثيَويسـتةكان ديـارى دةكـات بـؤ ضـؤنيةتى
خةمالندنى داهاتى طشتى و خةرجى طشـتى ،ثاشـانية ثيَوسـت كردنـى وورد
بوونــةوة و رِوونــى و دةســت ثــاكى لــة خةمالنــدن و دوركةوتنــةوة لــة دريو
ناراستى و كةوا ثيَويستة ئةم خةمالندنة ن ي بيَت لـة( واقيـا ) ،لةبةرئـةوةى
هةلَـة كــردن لــة خةمالنــدنى داهــات دةبيَتــة هــؤى ثــةك كــةوتنى مجــو جــؤلَى
ئــامرازى كــارطيَرى بــة تايبــةتى ئةطــةر هــاتوو طوذمــةى بــة دةســت هــاتوو بــة
شيَوةيةكى كردارةكى زير كـةمرت بـوو لـة طوذمـةى خةمليَنراوةكـة ،بةهـةمان
شيَوةش ئةطةر خةرجى بة كةمرت خةمليَنرا ئةوا بةهةمان شـيَوة بـةريَوةبردنى
كارةكـــان ثـــةكيان دةكـــةويَت .وةهـــةروةها وةزارةتـــى دارايـــى داوا لـــة
وةزارةتـةكان دةكـات كـة ئـةم خةمالندنـة دةبيَـت لـة ماوةيـةكى ديـارى كــراو
ثيَشكةش بكريَت
ج – كؤكردنةوةى ئةجنامى خةمالندنةكان
ثاش ئةوةى وةزارةتى دارايى ريَندايةكان دةردةكـات لةطـةل ضـةند ؤرميَـ
رِةوانــةى وةزارةتــةكان دةكــات ،ثاشــانية وةزارةتــةكان هةلدةســنت بــة
خةمالندنى داهات و خةرجيةكانيان لة بضووكترين يةكـةى كـارطيَرى ثاشـانية
طفتوطؤ لةسةر كردنى لة ديوانى وةزارةت و دواتر رِةوانة كردنى بـؤ وةزارةتـى
دارايى ،ثاشان وةزارةتى دارايى دةست دةكات بة طفتوطؤ لةطـةل ثسـثؤرانى
وةزارةتـــةكان ،دواتـــر وةزارةتـــى دارايـــى هةلدةســـتيَت بـــة كؤكردنـــةوةو
ريَكخستنى سةرجةم بودجـةى وةزارةتـةكان و ريَـ خسـتنى لةيـةك بودجـةى
طشتيدا .ثاشان وةزارةتى دارايى رِةوانـةى ئةجنوومـةنى وةزيرانـى دةكـات ،
بؤ طفتوطؤ كردن لةطةل ناردنى هاوثيَضـيَ كـة تيَـدا ئاماجنـةكانى و هؤيـةكانى
جياواز بوون لة بودجةى سالةكانى تر ديارى دةكات.
160
دووةم /قؤناغى ئامادةكردنى بودجةى طشتى
لةم قؤناغةدا داهاتى طشتى ضاوةرِوان كراو و خةرجى طشتى ضاوةروان كـراو
لة ماوةى سار داهاتوودا دةخةمليَنريَت .
– 5خةمالندنى داهاتى طشتى
وردى و رِاستى لة خةمالندن يةكيَكة لـة بنـةما سـةرةكيةكانى خةمالنـدن بـؤ
ئةوةى ذماةركانى بودجـةى طشـتى ن يـ بـىَ لـة رِاسـتى ،زير جـارى واهةيـة
وردى نية لة خةمالندن بة هؤى نـةبوونى ليَكؤلينـةوةكان و داتـاى ثيَويسـت و
ئاست ن مى توانسـتى كـارطيَرى تايبةةةنـد بـة خةمالنـدنى ،لةبـةر ئـةوة لـة
دارايدا ضةند ريَطايةك بة دةر كةوت بؤ خةمالندنى داهاتى طشتى ،وةك -:
أ .ريَطايى خةمالَندنى راستةوخؤ
بة ثيَى ئةم ريَطاية ماوة دةدريَت بةو كةسـانةى داهـاتى طشـتى دةخـةمليَنو
بة شيَوةيةكى ئازاد لة ريَطايى ليَكؤلينةوةو تويَذينةوة لـة بـاروديخى ئـابوورى
و كؤمةالَيــةتى بؤمــاوةى رِابردوومــاوةى ضــاوةرِوان كــراوى داهــاتوو ،لةَطــةلَ
تويَذينةوة لة سةر داهاتى بةدةسـت هـاتووى كردارةكـى لـة مـاوةى رِابـردوو ،
ثاشان ثيَشكةشكردنى خةمالندنةكانيان بؤ داهاتى طشـتى ضـاوةروان كـراو لـة
سالَى داهاتوو ،بةالَم جار وا هةية خةمليَنـةران ( )Assessmentطةشـبينو بـة
زيــاد بــوونى داهـــانى بــاج و رســوم و .......هتـــد ،بــةالَم لــة راســـتيَدا وا
دةرناض ـيَت دةبيَتــة هــؤى ناهاوســةنطى بودجــةوة بــة ثيَضةوانةشــةوة لةطــةلَ
ي باشـــةئــةوةش زيربــةى نووســةرانى دارايــى طشـــتى ئــةم ريَطايــةيان ثــ َ
لةبةرئـــةوى ثشـــت دةبةســـتيَت بةليَكؤلَينـــةوةى تايبـــةت بـــة بـــاروديخى
هةرسةرضـاوةيةكى داهــات لةطـةلَ بــوونى ئــازادى بـؤ ئامادةكــةرانى بودجــةى
طشتى .
ب .ريَطايى زيادكردنى ساالَنة
ئةم ريَطاية لة خةمالنـدنى داهـات ثشـت دةبةسـتيَت بـة ناوةنـدى (تيَكرايـى)
ى
داهاتى ضةند ساليَكى ديارى كـراوى رابـردوو بـؤ ووونـة تيَكـراى داهـاتى سـ َ
100
سالَى رابردوو ،ثاشان خةمالَندنى برِى طـؤرانى ضـاوةروان كـراو لـة دةسـهاتى
نةتةوةيى و جاران كردنى ريَذةى داهات بـؤ دةسـهات ،بـةم شـيَوةية دةطةينـة
ب ـرِى زيــادبوونى داهــاتى ضــاوةرِوان كــراو بــؤ ســالَى داهــاتوو ،ثاشــان ئــةم
زيادبوونى داهاتة كؤدةكةينـةوة لةطـةلَ تيَكرايـى داهـاتى بـة دةسـت هـاتووى
كردارى لة ماوةى رِابردوو ،بةم شـيَوةية دةطةينـة داهـاتى طشـتى ضـاوةروان
كــراو بــؤ ســالَى داهــاتوو .ئةمــةش بــة لةبــةر ضــاوطرتنى ثيَويســت بــوونى
زيادبوونى دةسهاتى نةتةوةى زيـاد بـوونى ضـاالكى ئـابورى يـةكيَ لـة كـةم و
كوريةكانى ئةم ريَطايـة بـوونى جياوازيـة لـة نيَـوان داهـاتى خـةمليَنراو داهـاتى
بةدةســت هــاتوو بــة شـيَوةيةكى كردارةكــى ،لــة ئــةجنامى ئــةوةى كــة ذيــانى
ئابووى يةك ئاراستةو بة جيَطريى نارِوات ،بةلكو دووضارى طؤران دةبيَـت وةك
ثوكانةوةو بوذانةوة.
ج .ريَطايى هةذماركردنى سالَى ثيَة كؤتايى:
وامــان دانــا ئيدــة لــة مــانطى كؤتــايى ســالَى 0221دايــو ،خةمالنــدنى داهــاتى
ضاوةروان كراو بؤ سالَى 0225ثشت بةسنت بة برى داهـاتى طشـتى بـة دةسـت
هاتووى كردارى سالَى 0221دةبيَـت ،واتـة كؤتـايى سـالَى دارايـى كؤتـا هـاتوو
بــةبىَ ه ـيَض طؤرانكاريــةك تــةنها ئةطــةر هــاتوو لــة بــاريَكى تايبــةت بةتايبــةتى
سةثاندنى باجى نويَ يان زياد كردنى نرخـى بـاجى ثـةيرةوكراو ،ئـةم ريَطايـة
بة ريَطـاى ئـاميَرى (األىل) ناسـراوة ،لـة بةرئـةوةى خةمالنـدنى داهـات تـةنها
هةوليَكى ئاميَرية كة بريتية لـة وةرطرتنـى ئـةجنامى داهـاتى طشـتى بةدةسـت
هاتووى كردارى سالَى دارايى كؤتا هـاتوو .ريَطايـةكى ئاسـانة وة شـارةزايةكى
زيرى ناويَ و توانايةكى زيرى ناويَت .بةالَم ئةوةىشـايةنى بـاس بيَـت طـؤرانى
باروديخى ئابوورى وا دةكات ئةم ريَطاية وردو رِاست نةبيَت بـؤ ووونـة ئةطـةر
هاتوو سالَى 0221سةرةتايى كاتى طةشانةوةى ئـابوورى بـوو لـةم كاتـة ثشـت
بةستان بة داهاتى سالَى 0221بؤ خةمالندى داهاتى سـالَى 0225شـتيَكى راسـت
نية لة بةرئةوةى داهاتى بةدةست هاتووى كـردارى لةسـالَى 0225زيـاتر دةبيَـت
101
لةداهاتى ضاوةروان كراو يان خـةمليَنراو ،كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى دروسـت
بـوونى زيَـدةطى لــة بودجـةى طشـتى لــة كـاتى جيَبـةجى كــردن ،بـةالَم ئةطــةر
هـاتوو ســالَى 0221ســةرةتاي داروخـان و داتــةثينى ئــابورى بـووة لــةم كاتــةدا
داهاتى ضاوةروان كراو بـؤ سـالَى ( )0225كـةمرت دةبيَـت لـة دةهـاتى بةدةسـت
هاتووى كردارى ،كة ئةمةش دةبيَتة هـؤى دروسـت بـوونى كـورت هيَنـان لـة
كاتى جيَبةجى كردنى بودجة.
.0خةمالندنى خةرجى طشتى :
خةمالنــدنى خــةرجى طشــتى وةك خةمالَنــدنى داهــات طر ــت و بةربةســتى
هونةرى نايةتة ثيَة بةلَكو تةنها ثيَويست بة بـوونى ووردى و دةسـت ثـاكى و
ئةمانــةت دةكــات لــة خةمالندنــدا وة بـــة شــيَوةيةكى ئاســايى بــة ريَطـــاى
خةمالنــدنى راســتةوخؤ دةخــةمليَنريَت مــاوة دةدريَــت بــة خــةلكى ثســثؤرو
كـارزانى بــوارى خةمالنـدنى خــةرجى طشــتى بـة هةلَســتان بـة ليَكؤلينــةوة لــة
باروديخى ئابورى و كؤمةاليةتى ثاشان خةمالندنى خـةرجى طشـتى بـؤ سـالَى
داهاتوو لة ذيَر رريشنايى باروديخى هةر قؤناغيَـ ،لةبةرئـةوةى خةمالنـدنى
خةرجى تةنها ثيَويست بة راستطؤيى و دةستثاكى هةية.
سيَيةم /قؤناغى مؤلةت وةرطرتو
ثاش خةمالَندنى داهات و خةرجى لةيةك بةلطةنامةدا ،دةسـةالَتى جيَبـةجى
كردنى دةخياتة بةردةم دةسةالَتى ياسادانانةوة ،لةبةر ئةوةى بودجـة بريتيـة
لة خةمالندن و مؤلَةت ئةطةر دةسةالَتى جيَبةجى كردن تايبةت مةند بيَـت بـة
ئامــادةكردنى بودجــة ،ئــةوة دةســةالَتى ياســادانان تايبةةةنــدة بــة مؤلَــةت
ثيَــدانى ،ثــاش وةرطرتنــى مؤلَــةت بودجــة دةبيَتــة ياســاو جيَبــةجى كردنــى
ثيَويست دةبيَت لةاليةن دةسـةالَتى جيَبـةجى كردنـةوة بـة دريَـذايى ميَـذووى
مؤلــةت دان بــة بودجــة يــةكي لةما ــة ســةرةكيةكانى دةســةالَتى ياســادانان
دانــراوة ،كــة لةســةرةتادا دةســةالَتى ياســادانان مــا ى ســةثاندنى بــاج و
ضاوديَرى كردنى خةرج كردنى بودجة لة ئةستؤ بووة ،ثاشان بؤ مؤلةت دانـى
102
بودجــةو ضــاوديَرى كردنــى بودجــة طــؤرا ،كــة لــة زيربــةى وآلت ـان وةك يةكــة
سةرةتا ثريذةى بودجة ثيَشكةش بة ليَذنـةى دارايـى ثةرلـةمان دةكريَـت ،كـة
لة ضةند ئةنـداميَكى تايبةةةنـد ثيَـ ديَـت ،كـة ئـةركيان طفتـو طـؤكرنى وردو
درشتى بودجةكةيـة وة بؤئاسـان كردنـى و تيَطةيشـنت ثيَـ هاتـةكانى بودجـة
بؤيان هةية داواى داتاو ئامارو روونكرنةوةو بةلطة نامة بكـةن لةسـةرجةم ئـةو
اليةنانةى كة بودجةكةيان ئامادة كردوة ،ما ى طفتو طؤيان هةيـة لةطـةلَ هـةر
وةزارةتيَ يـاخود هـةر ةرمانبـةريَ كـة بةشـدارى كردبيَـت لـة ئامـادةكردنى
بودجة ،ثاش ليَكؤلينةوةو ثشكننينى وردى ثريذةكة لةاليةن ئـةم ليَذنةيـةوة
دةدريَـت بــة ثةرلــةمان ،لةطــةلَ راسـثاردةو تيَبينيــةكانى ليَذنةكــة ،ئينجــا لــة
ثةرلــةمان قؤنــاغيَكى لــة بودجــة دةســت ثيَــدةكات كــة ثةرلــةمان طفتــو طــؤو
ثشكنينى بؤ دةكات بةسىَ قؤناا .وةك -:
أ .قؤنــاغى يةكــةم -:تيَــدا طفتــو طــؤى بودجــة دةكريَــت بــة طفتوطؤيــةكى
ئاسايى ،كة بريتية لة طفتوطؤ كردنى سياسةتى حكومةت .
ب .قؤنــاغى دووةم -:لــةم قؤناغــةدا طفتــو طــؤيى تــريو تةســةلَ لــة ســةر
يةكةيةكةى دةروازةكـان و بةشـةكان ثاشـان لـو و ثؤثـةكان دةكريَـت ،دواتـر
دةنطدان بؤ هةربةشيَ ئةجنام دةدريَت.
ج .قؤناغى سيَيةم -:دوايو جـار دةنطـدان بـؤ سـةرجةم ثـريذةى بودجةكـة
ئةجنام دةدريَت .ئةوةى شايانى باس بيَت ثةرلةمان مـا ى ئـةوةى هةيـة كـة
تيَبينى هةبيَت يان هـةر بةنـديَكى بودجةكـةم بكـات وة يـاخود زيـاد بكـات بـة
ثيَـــى دةســـتوور ،بـــةالَم بـــة مـــةرجيَ حكومـــةت رازى بيَـــت لةســـةر ئـــةم
راستكردنةوةو ضاكردنةوانة ،لةبةر ئةوةى بودجة ثريذةيـةكى يـةكانطرية كـة
بريتية لة نواندنى سياسةتى حكوومةت لة هةموو رووةكى سياسى و كؤمةاليـة
تى و ئابورى .
103
ضوارةم /قؤناغى جيَبةجى كردنى بودجة
لة ثيَشةوة ئاماذةمان بة هةردوو قؤناغى ئامادةكردن و مؤلةت ثيَـدان كـرد،
كة لة راسـتيَدا دوو قونـاغى هونـةرى و كـارطيَريو ،كـة ثةيوةنـديان بـة ديـارى
كردنى سةرضـاوة ئابوريـةكان هةيـة بـؤ تيَركردنـى ثيَداويسـتية طشـتيةكان لـة
ثيَنــاو دابــني كردنــى ئامــاجنى كؤمةآليــةتى و ئــابوورى دةولَــةت .بريتييــة لــة
سةرةتايى قؤناغيَكى نوىَ كة تيَدا بودجة ثبَدةنيَتـة قؤنـاغى جيَبـةجىَ كردنـى
كـردارى لـة هـةموو ئاسـتةكانى جيَبـةجى كـردن ،كـة بريتيـة لـة كؤكردنـةوةى
داهـاتى طشـتى ضـاوةرِوان كـراو بـة ث َيــى ئـةو خةمالندنانـةى كـة لـة بودجــةى
طشتى هاتبوون و ،خةرجكردنى بة ثيَى ئةو خةرجيانةى كة خـةمليَنرابوون لـة
بودجــةى طشــتى .كةواتــة جيَبــةجى كردنــى بودجــة بريتيــة لــة كؤكردنــةوةى
داهاتى طشتى و خةرج كردنى خةرجية طشتيةكانى ثـاش وةرطرنتـى مؤلـةت و
بوون بة ياسايى بودجة(.)Budget Law
104
َدانى ضاوديَرى دارايى طشتى
سةرهةل
زانايانى دارايى طشتى و زانايانى ئابوورى دوايى ئةوانية شـارةزايانى بـوارى
كـــارطيَرى كـــؤكو لةســـةر ئـــةوةى هـــيض سيســـتةميَكى دارايـــى و كـــارطيَرى
سةركةوتوو نابيَت ،ئةطـةر ضـاوديَريةكى راسـت و كاريطـةرو ريَكخـراوو ضـاالكى
تيَدا نـةبيَت ،ضـاوديَرى دارايـى لـة وآلتـ انى ئـةوروثى دوايـى نـاكؤكى دروسـت
بوون لة نيَوان دةسةالَتى ياسادانان و دةسةالَتى جيَبةجى كردن دروست بـوو،
بؤ يةكةم جار لة سالَى 5015لة ةرةنسا لة سـةر شـيَوةى (سرلط الءاابر فء ر
محاسررب بررراءي ) دةســـةالَتى ضـــاوديَرى ذوورى ذميَريـــارى ذميَريـــارى ثـــاريس
دةركــةوت كــة ،ثاشــا (ســانتى لــويس) دروســتى كردبــؤ ثشــكنينى ذميَريــارو
دةركردنى برِيار ،كة ئـةو كـات شـيوةيةكى (جزائير ) خـةالَت دان يـان سـ ادانى
وةرطرتبوو ،بةالَم ئةم جؤرة ضاوديَرية بة هؤى بةرثابوون شؤرشى ةرةنسـى
لة سالَى 5141طؤرِاو بوو بة ما يَ بـؤ نوينـةرانى طـةل (ثةرلـةمان) بـؤ طفتـو
طؤ كردنى خةرجى طشتى.
ثــيَة دةركــةوتنى ضــةمكى بودجــةى طشــتى .لــة ئــةجنامى ثيَشــكةوتنى
سيا ســى و ئــابورى و كؤمةالَيــةتى لــة جيهــان ضــةم و دةســةالَت و تايبــةت
مةنــدى ضــاوديَرى دارايــى طــؤراو ثيَشــكةوت ،بةتايبــةتى دوايــى زيــاد بــوونى
هؤشيارى خةل و دةركةوتنى دةولَةتى نؤىَ.
105
طرتنةبةرى ريَو شويَنى طوجناو و ثيَويست بؤ جارةسةركردنى يـاخود دووبـارة
نةبوونةوةى.
106
.1ئاماجنى ياسايى :بريتية لةبـةرواردكرنى هةلسـوكةوتة داريـةكان بـة ياسـاو
ريَندايةكان و سياسةتةكان و ئاراستةكان و ريَساية دارايـة ثـةيروكراوةكان كـة
ســـةرجةم بريارةكـــان وضـــاالكيةكان و ســـنورى دةرمالـــةكانى و دةســـةالَتة
ريَثيَــدراوةكانى بةرثرســة كــارطيَرى و دارايــةكان دةطريَتــةوة ،لةطــةلَ هــةموو
بوارةكــانى تــرى ثةيوةنــدار بةخــةرجى طســتى و داهــاتى طشــتى ،هــةروةها
جـــاوديَرى ياســـايى دامـــةزراوة لةســـةر جـــةخت كرنـــةوة لةســـةر بنـــةماى
بةرثرســيارةتى ليَثيَضــينةوة لــة راســتى و دروســتى مجوجؤلَــةكانى دارايــى
س ادانى بةرثرسان لة هةرالدان و سةرثيَضى كردنيَ .
جؤرةكانى ضاوديَرى
ضــةنديو ضــؤر جــاوديَرى هةيــة .لــة رووى دةســةالَتةوة ،كــة دةبيَتـــة
ضــاوديَرى دةســةالَتى جيَبــةجىَ كــردن و ،ضــاوديَرى دةســةالَتى ياســادانان
وةضاوديَرى دةسةالتى دادثـةرةوةرى وة ضـاوديَرى دامـةزراوةى سـةربةخؤ
لةرووى كات كـة دةبيَتـة ضـاوديَرى ثـيَة جيَبـةجيَكردنى بودجـةو ،ضـاوديَرى
دواى جيَبةجى كردنى بودجة لةرووى كاريطةرييـةوة ،كـة دةبيَتـة ضـاوديَرى
خؤثاراسنت و ضاوديَرى ضارةسـةركردن وة لـةرووى ريَكخسـتنةوة ،ئـةمية
دةبيَتة ضاوديَرى ناوةخؤيى و ضاوديَرى دةرةكى.
يةكةم/ضاوديَرى دةسةالَتى جيَبةجى كردن (ضـاوديَرى نـاوةخؤي) بريتيـة لـة
هةستانى دةسةالَت جيَبةجى كردن بة ضاوديَريكرنى خودى خؤى لة بـةر ئـةوة
ثيَـى دةطوتريَـت ضــاوديَرى نـاوةخؤيى ،ئــةم جـؤرة ضــاوديرية لـة دوو ئاســتدا
دةبيَت ،وةك:
أ .ضاوديَرى وةزارةتى دارايى -:بريتيـة لـة ضـاوديَرى وةزارةتـى دارايـى بـؤ
وزارةتةكانى تر ،بؤ زانينى ماوةو بـوارى جيَبـةجىَ كردنـى داهـات و خـةرجى
طشـــتى بـــة طـــويَرةى بودجـــةى ثةســـندكراو .ئـــةم ضـــاوديَرية لـــة ريَطـــاى
102
ليســتاندنةوةى دةســةالَتة لــة ووةزارةتــةكان و ســنورداركردنى رِةزامةنــدى
خةرج كردن تـةنها لـة وةزارةتـى دارايـى واتـة هـةموو خـةرج كردنيَـ دةبيَـت
رةزامةندى وةزارةتـى دارايـى وةبطرييَـت ،يـان لـة ريَطـاى دةركردنـى ريَندـايى
سةبارةت بة ضؤنيةتى جيَبةجىَ كردنى بودجةى طشتى .
ب .ضاوديَرى لةسـةر ئاسـتى سـةريكى ةرمانطـة -:ئـةم ضـاوديَرية لةاليـةن
ســةريكى ةرمانطــة وةردةطرييَــت ،بــة ســةر ســةرجةم ةرمانبــةرةكانى بــة
شيَوةيةكى بة دوايى يـةك هـاتوو ،واتـة ضـاوديَرى بـةدواى يـةك هـاتوو (ءاابر
متسلسل ) ،ئةم جؤرة ضاوديَريةش بة دوو بةش دةبيَت ،وةك:
.5ضاوديَرى لة شويَو خؤى (الرقاباا املاانياا) -:بريتييـة لـة وردبوونـةوةى
كــــارى ةرمانبــــةر لــــة اليــــةن ســــةريكةكةى لــــة شــــويَنى كــــاركردنى
ةرمانبةرةكةيةوة.
.0ضـــاوديَرى بةلَطـــةيى (الرقاباااا املساااتنديا) -:بريتيـــة لـــة ثشـــكنني و
وردبوونــةوة لــة بةلَطةنامــةكانى كــة ةرمانبــةر ئامــادةى كــردوون وكــارى
ثيَكردوون لةاليةن سةريكةكةى.
بــة شــيَوةيةكى طشــتى ضــاوديَرى نــاوةخؤى لــة كــاتى ج ـيَ بــةجىَ كــردن
دةكريَت .
ياخود ثيَة جيَبةجى كردنى يان دوايى جيَبةحى كردن ،بةم شيَوةية :
أ .ضاوديَرى ثيَشينةى () Pre-control
بريتية لة طرتنة بةرى سةرجةم ئامادةكـارى و دوور بينـى و دانـانى يـةدةطى
ثيَويســت بــؤ ريَطــرتو لــة دروســت بــوونى طر ــت و زا َل بــوون بةســـةرى ،
ئاراستةكردنى بودجة بؤ طةيشنت بة ئاماجنة ضاوةروان كراوةكانى ،ضـاوديَرى
ثيَشينةى سـوودى هةيـة كـة ناهيَليَـت سةرثيَضـى دارايـى زيَـدةريى لـة خـةرج
كردن رِووبدات.
106
ب .ضاوديَرى هةنووكةى (الرقابا اونيا)
بريتييــة لــة ضــاوديَريةكى بــةردةوام بــؤ سةرضــةم قؤناغــةكانى جـيَ بــةجى
كردن ،كة هةولَ دةدات الدانةكان ،كةموو كوريةكان لة كـاتى جيَبـةجىَ كـردن
ئاشكرا بكـات و ،ريَشـوينى خيَـراو ثيَويسـت بطريَتـة بـةر بـؤ ضارةسـةركردن و
نةهيَشتنى تةشةنةكردنى ثيَة تةواو بوونى جيَبةجى كردن.
ج .ضاوديَرى ثاشـينةيى (( )Post-controlضـاوديَرى دوايـى جيَبـةجى كردنـى
بودجة)
هةولَدانيَكـة بــؤ ديــارى كردنــى الدانـةكان ال ثالنــى داريَــذراو و ديــارى كردنــى
هؤكارةكــانى و ريَطاكــانى ضارةســةركردنى و بــةرةنطار بوونــةوةى ،هــةروةها
ســود بيــنني لــة الدانــةكان و هةلَــةكان بــؤ ئــةوةى لــة ثالنــى داهــاتوو دوبــارة
نةبيَتـةوة .بـة شـيَوةيةكى كـردارى ضــاوديرى ثاشـينةيى واتـا ضـاديَرى دوايــى
تــةواو بــوونى ســالَى دارايــى و طةيشــنت بــة هــةذماركردنى كؤتــايى (احلســاب
اخلتامى) .كـة بريتيـة لـة جـاوديَرى دارايـى كشـتى و خـةرجى طشـتى .بـةالَم
جؤرة كانى تر كة بامسان كرد زياتر جةخت لةسةر خـةرجكردن دةكـةن لـةالى
خــةرجى طشــتى ،ســوودى هةيــة لــةوةى كــةهانى بةرثرســان دةدات لــةكاتى
جيَبـــةجىَ كـــردن و كـــاردا وردو بةســـةليقة بـــو و ،هـــةروةها هةلـــةداريى و
هونةريةكان ئاشكرا دةكات.
لـة رووى كاريطــةرى ضـاوديَرى دةســةالَتى جيَبــةجى كـردن دةكريَــت بــة دوو
جؤر -:
أ .ضاوديَرى خؤثاراسنت (الرقابا الوقائيا)
بريتيية لة ريَطرتو لةالدان و طر تةكان ثـيَة روودانانيـان ،لـة ريَطاىةـةخت
كردنة سةر اليةنى بـةكارهيَنراوةكان ( )Inputبـؤ دلَنيـابوون لـة بـةكارهيَنانيان
بـة شـيَوةيةكى ريَـ و دروســت و بـة شـيَوةي ئاماجنــةكان دةســتةبةربكات ،
واتة ضاوديَرى كـردن و ئاراسـتة كردنـى بـةكارهيَنراوةكان ( )Inputلـة ثيَنـاو
طةيشنت بةبةرهةمهيَنراوى ( )Outputراست و ضاوةروان كراو .
100
ب .ضاوديَرى ضارةسةركردن (الرقابا المالجيا)
بريتييــة لـــة جـــةخت كردنـــةوةى لـــة ســـةر ئاشـــكراكردنى الدان و هةلَـــة و
طر تةكان و طر تنة بـةرى ريَوشـوينى رِاسـت بـؤ رووبةرووبونـةوة و نةهيَشـتنى
دووبارةبونةوةيان لة داهاتوو ،تةشةنةكردنيان لةكاتى ئاشكرا كردنيان .
دووةم /ضاوديَرى دةسةالَتى ياسادانان (ثةرلةمان) ()Legislative Control
ريلَى دةسةالَتى ياسادانان تةنها بة دانى رِةزامةندى لةسةر بودجـةى طشـتى
و ثةسـند كردنـى تـةواو نابيَـت ،بـةلكو رِيلَـى بـةردةوام دةبيَـت لـة ضــاوديَرى
كردنــى جيَبــةجيَكردنى بودجــة بــة شــيَوةيةكى رِاســتةوخؤ و نارِاســتةوخؤ ،
ضاوديَرى دةسةالَتى ياسادانان واتا ضاوديَرى كردنى دةسـةالتى جيَبـةجيَكردن
كة سةرجةم داهات و خةرجيةكان دةطريَتةوة ،لةبةر ئةوةش ثيَـى دةطوتريَـت
(ءااب شامل ) ضاوديَرى طشتطر ،ئةم ضاوديَرى كردنة لة كـاتى جيَبـةجيَكردنى
بودجــة دةكريَــت ،كــة دةولَــةت زير جــار داواى رِوون كردنــةوة و زانيــارى لــة
حكومةت دةكات ،دةربارةى بةريَوةضوونى كارةكانى بودجةى طشـتى ،جـارى
واش هةيــة ثةرلــةمان يــان ليَذنــةى دارايــى لــة ثةرلــةمان لةطــةل بةرثرســانى
دامةزراوةكانى دةولَةت طفتوطـؤ دةكـات ثرسـيارى ضـؤنيةتى بـةريَوة ضـوونى
بودجةى طشتى دةكات ،بةالم ضـاوديَرى ثاشـينةى لةاليـةن ثةرلـةمان بريتيـة
لة برياردان و رِةزامةندى لةسةر ذميَريارى كؤتايى (الحساب الخترام ) دةسـةالتى
ياسادانان بة شيَوازى جياواز ضاوديَرى جيَبةجيَكردنى بودجة دةكات ،وةك-:
.5ضاوديَرى رِاسةتةوخؤ لة كاتى سالَى دارايى لـةريَطاى داواكردنـى داتـا و
زانيارى لة سةر ضؤنيةتى بةريَوة ضوونى بودجة لـة ريَطـاى رِةزامةنـدى دان
لةسةر هةر بةشيَكى بودجةكةوة لةرِووى هونةرى جيَبةجيَكردنةوة.
.0دةســتوورى زيربــةى وآلتــ ان مــا ى داوة بــة ئةنــدامانى ثةرلــةمان كــة
ثرسيارو ليَثرسـينةوة لـة وةزيـرة ثةيوةنـدارةكان بكـةن ،بةتايبـةتى وةزيـرى
دارايــى ،كــة ئةنــدام ثةرلــةمان بــؤى هةيــة داواى لــة كــارالدانى وةزيــرى داراى
بكات ئةطةر هاتوو سـةر ثيَضـى هـةبوو ،لـة ريَطـاى دةنطـدان ،زير جـار سـةر
200
ثيَضى لة سـنوورى بةرثرسـيارةتى سياسـى دةردةضـيَت واتـة تـةنها النادريَـت
بةلَكو رِووبةرووى س ادانى شارستانى و دارايى دةبيَتةوة .
.4ما ى دةسةالتى ياسادانانة دواى تةواو بـوونى سـالَى دارايـى ،وردبينـى و
ثيَداضونةوة و طفتوطؤى ذميَريارى تؤكدة بكات و بةراوردى بكات بة بودجـةى
خةمليَنراو ،لة هةردوو بةشـى داهـاتى طشـتى و خـةرجى طشـتى ،ئـةم جـؤرة
ضاوديَرية دواى جيَبةجيَكردن دةبيَت كـة ثيَـى دةطوتريَـت (الرقابـة التقليديـة )
ضاوديَرى ضـاوليَكةرى يـان ضـاوديَرى بـار دووبـارة بـؤوة .زير جـار ضـاوديَرى
كردنى ثةرلةمان بة ضـاوديَريةكى سياسـى يـان سـادةو ئاسـان دةذميَردريَـت ،
واتة كـةم وردبوونـةوة ثسـثؤرى تيَدايـة ،ئةمـةش واتـة ئـةم ضـاوديَرى كردنـة
كاريطةريةكى ئةو تؤى نية ،ئةم الوازى كارانةبوونـةش دةطةريَتـةوة بـؤ ضـةند
هؤكاريَ وةك:
.5نةبوونى شارةزايى لةريَساكانى ضـاوديَرى دارايـى و ذميَريـارى وورردبوونـةوة
لةاليةن زير بةى ئةندامانى ثةرلةمان ،واتة طرنطى نةدانيان بةم اليةنـة ثيَويسـت
وطرنطة .
.0نةبوونى كاتى ثيَويست بؤ ضاوديَرى كـردن و بةدواداضـوونى جيَبـةجيَكردنى
بودجةى طشتى ،لة بةر سةرقالَبوونى ئةندامان بة كاروبارى تـر ،يـاخود بـةهؤى
نةبوونى ثسثؤريانةوة .
.4زالَ بوونى بريورِاى سياسى بةسةر زير بةى زيرى ئةندامانى ثةرلةمان ،واتة
ثالَنةرى سياسى زالَة بةسةر طشت بريورِاو هةلَسوكةوتةكانيان .ئةم هؤكارانة واى
لة زيربةى وآلتان كرد كة ليَذنةى ثسثؤر لةناو ثةرلةمان بؤ ئةم كارة دامبةزريَنو ،
ياخود ثةنا بردنة بةر دةزطاو دامةزراوةى تايبةت مةندو ثسـثؤرو سـةر بـةخؤ بـؤ
قو َل بوونةوة ووردبوونةوة بـؤ ضـاوديَرى كردنـى جيَبـةجيَكردنى بودجـة كـة ئـةم
دامةزراو و ليَذنانة رِاثؤرتى تايبةتى سةبارةت بةضؤنيةتى بةريَوةضوونى بودجة بؤ
ثةرلةمان بةرز دةكاتةوة .
سيَيةم /ضاوديَرى سةربةخؤ
201
زيربــةى زيرى وآلت ـانى دنيــا تــةنها بــة ضــاوديَرى دةســةالتى جيَبــةجيَكردن و
ياسادانان ناوةسنت ،بةلَكو هةلَدةسنت بة دروست كردنى سيستةميَكى ضـاوديَرى
لةسـةر جـىَ بـة جـىَ كردنـى بودجـة ،ئـةوية بـة دروسـت كردنـى دةســتةيةكى
سةربةخؤ لةرِووى كار و ةرمانبةرةكانيةوة .لة رِووى كارطيَرى و داد ،بةوةش كة
جياية لة دةسةالتى جيَبةجيَكردن و ياسادانانةوة.
ئــةم ســةربةخؤيةى واى ليَــدةكات ســةركةوتووبيَت ضــونكة دوورة لــة شــار
خستنةسةر ةرمانبةرةكانى لةاليةن هيض كةس و اليةنيَكى حكوومى و نا حكوومى
وة ثاريَ راوة لة رِووى ئاميَرةكانى و كةسةكانى يان كؤسث خستنة ثيَة كارةكانى
يان شاردنةوةى زانيارى ليَيان.
كة ئـةركى بريتيـة لـة ئاشـكراكردنى الدان و هـةلَكان و سةرثيَضـية دارايـةكان و
س ادانى بةرثرسانى سةرثيَضى كـةر ،كـة سـاالنة رِاثـؤرتى خـؤى بـؤ دةسـةالتى
ياسادانان بةرزدةكاتةوة ،يان بؤ سةريكايةتى دةولَةت ،يان بؤ هةردووكيان .ئـةم
سةربةخؤية لة ئية و كـاردا واى كـردووة لـة ضـاوديَرى نـاوخؤى و ياسـادانانةوة
ســةركةوتووتر بيَــت ،ووونــةى ئــةم جــؤرة ضــاوديَريةش زيرة ،وةك (دادطــاى
ذميَريارى لة ةرةنسا ،ئيتاليا ،بةجليكا ،دةزطاى ناوةندى بؤ ذميَريارى لة ميسر
،وة ضاوديَرى ذميَريارى طشتى لة ئينطلتةرا و ديوانى ضاوديَرى دارايى لة عيَراق) .
202
دراو) هةموو ئةو شـتانةى كـة لـة سـةريتيان بيدةنـةوة لـة شـتومةك و درا و يـان
ثابةندبوونةكانيان لة ميَذوويةكى ديارى كراو بؤ ئةجنامى كارةكانيان كة لة ماوةى
رِابـردوو كــراون ،بــةثيَى رِيَسـاكانى زانســتى ذميَريــارى ،بـةالم بودجــةى طشــتى
دةولَةت جياوازة لة بودجةى ثريذةكان بةوة كة ثةيوةندارة بة ماوةى داهـاتوو ،
وة هيض هةلَسةنطاندنيَ نادات بؤ ئةو شتانةى كة هةية و ثابةندبوونى دةولةت بة
ميَذوويةكى ديارى كراو بةلَكو تةنها بريتية لة خةمالندنيَ بؤ داهات و خةرجى لـة
ماوةيــةكى داهــاتوو وة جيَبــةجيَكردنية بةســرتاوة بــة رِةزامةنــدى دةســةالتى
ياسادانانةوة
. 0بودجةى طشتى و ذميَرةى كؤتايى
بودجةى طشتى بريتية لـة خةمالنـدنى داهـات و خـةرجى طشـتى بـؤ ماوةيـةكى
داهاتوو ،جا ئةو خةمالندنة ديَتة دى ياخود نايةتة دى ،بةالم ذميَريارى كؤتـايى
بريتية لة رِاطةياندنى داهات و خةرجى طشـتى كـردارى دةولـةت ،كـة لـة مـاوةى
رِابردوو خةرجى كردووة و دةسـتى كـةوتووة .ئةمـة لـة اليـةك لـة اليـةكى تـرى
بودجةى طشتى دادةنريَت بؤ سالَى داهاتوو كةضى ذميَرةى كؤتايى دادةنريَـت بـؤ
سالَى دارايى كؤتايى هاتوو ،واتة ذميَرةى كؤتايى دادةنريَـت ثـاش كؤتـاى هـاتنى
سالَى دارايى بودجةى طشتى .
كةواتة بودجةى طشتى داهات و خةرجى طشتى دةخةمليَنيَت بؤ ماوةى داهاتوو
يان سالَى داهاتوو بةالَم ،ذميَرةى كؤتايى رِاطةيانـدنى داهـات و خـةرجى كـردارى
دةولَةتة لة ماوةى سالَى رِابردوو.
- 0بودجةى طشتى و ذميَريارى نةتةوةى (احلسابا القوميا )
ذميَريارى نةتةوةى بريتية لة ليَكؤلينةوةى هةندىَ ضاالكى ئابوورى وآلت لةوةى
رِابردوو لة ريَطاى ذميَرة كردنى دةسهاتى نةتةوةى و ثيَكهاتـةو ئـالَو طـؤركردن و
دابةش كردنى ،لة رِاستى دا كرِيكى ذميَريـارى نةتـةوةى ثيَـوان و خسـتنة رِووى
ئةجنامى ضاالكى ئابوورى كؤمةلَة ،لة ريَطاى تؤمار كردنى كردارةكان كة رِوويـان
داوة بة كردارى لة ماوةى رِابردوو دا ،كة ثةيوةنديداران بـة قـةبارةى دةسـهاتى
203
نةتةوةى و ثيَكهاتةو دابةش كردن و ئالَوطؤر كردنى ،واتة ذميَريارى نةتـةوةى و
تؤمار كردنـى سـةرجةم ضـاالكية ئابووريةكانـة ،كـة كؤمـةلَ لـة مـاوةى رِابـردوو
كردوويةتى ،كة ضى بودجةى طشتى بريتية لة خةمالندنى داهات و خةرجى طشتى
دةولةت لة ماوةى داهاتوو .
. 1بودجةى طشتى و بودجةى نةتةوةيى () Budget National
بودجــةى نةتــةوةى بريتيــة لةخةمالنــدنى هيَنــدى ضــاوةروان كــراو لــة ضــاالكى
ئابوورى طشتى وآلت ،بة هـةردوو كـةرتى تايبـةتى و طشـتيةوة ،لـة ثةيوةنـدى
ناوةخؤى و د ةرةكى لة ماوةى داهاتوو دا كة زير بةى كات بة ساليَ دادةنريَت ،
كة خةمالندنى خةرجى وداهاتى طشتى نةتةوة ( حكومةت ،تاكةكان ،ثريذةكان
) لة خؤدةطريَت لة ماوةيةكى داهاتوو .ليَرةدا ثةيوةندى نيَوان بودجةى طشتى و
بودجةى نةتةوةى بة دةردةكةويَت بةوة كة دةولَةت لة ذيَر ريشنايى دةرئةجنام و
ئاراســتة ئابووريــة طشــتيةكان كــة لــة بودجــةى نةتــةوةى بــة دةســت هــاتوون
،هةلَدةستيَت بة ئامادة كردن و دارِشتنى بودجةى طشتى ،بؤ ووونة ئةطةر هاتوو
داتاكانى بودجةى نةتةوةى دةريان خست كة كةمبوونةوةيةك هةية لـة قـةبارةى
خةرجى طشـتى لةطـةل بـوونى ئـارةزووى خـةلَ بـؤ ثاشـةكةوت كـردن .ليَـرةدا
ثيَويستة حكومةت خةرجى طشتى زياد بكـات ،بـؤ ئـةوةى ثوكانـةوةى ئـابوورى
رِوونةدات .ليَرةدا بؤمان رِوون دةبيَتةوة كة هـةردووكيان لـة رِووى نـاوةوة لـة
يةكرتى ن يكو و ،لة رِووى خةمالندنى ذمارةكانيان لة يـةكرتى نـ يكو ،ضـونكة
هة ردووكيان ذمارةكان دةخـةمليَنو و هـةردووكيان بـؤ مـاوةى داهـاتوون ،بـةالم
ئةوةى لةيةكرتيان جيا بكاتةوة ئةوةية ،كة بودجةى طشتى بريتية لة خةمالندنى
داهات و خةرجى طشتى ضاوةرِوان كراو بؤ حكومـةت ،بـةالم بودجـةى نةتـةوةى
داهات و خةرجى طشتى نةتةوةى سةرجةم كؤمةلَ لة خؤ دةطريَت ،واتة سةرجةم
داهات و خةرجى حكومةت و تاكةكان و ثريذةكانو.
204
سةرضاوةكان
دواى قورئاني ثريؤز
يةكةم /سةرضاوة عةرةبيةكان
.6سيدلن ،أدموند ،ترمجا ،ممن عبدالقادر النكى ،عااد فنايح المناي :اقتصااديا املالياا الماماا ،
مديريا مطبما اجلامما املوصل ،المراق . 6115 ،
.6منوكى ،أياد عبداجلبار لأخرلن ،التشريما املاليا لالتجاريا ،دار التقناى لنطباعاا لالنشار ،الماراق،
. 6115
.6النقاش ،غازى عبدالرزاق :املاليا الماما حتنيل أسس اوقتصاديا املاليا ،دار لائل لننشار عماان ،
الطبما اول . 6111 ،
.4النقاش ،غازى عبدالرزاق :املاليا ا لماما حتنيل أسس اوقتصاديا املاليا ،دار لائل لننشار عماان ،
الطبما الثانيا . 6001 ،
.5الوادى ،حممود حسني ،لزكريا أمحد عنام ،املالياا الماماا لالنماام املااىل ،فاى اوساالم ،الطبماا
اولىل ،دار املسرية . 6000،
.2عنايا ،غازى :املاليا الماما لالتشري الضريبى ،الطبما اولىل ،دار البيارق ،اوردن . 6111،
.1بطريق ،يونس امحد ،مبادى املاليا الماما ،مؤسسا دار الاتب لنطباعا لالنشر ،جامماا املوصال
. 6111 ،
.1عبداجملياد ،عبادالتتا عبادالرمحن :اقتصااديا املالياا الماماا دراساا نمرياا تطبيقياا ،املطبماا
الاماليا ،مصر ،الطبما الثانيا . 6112
.1المنى ،عاد فنيح :املاليا الماما ل التشري املاىل ،جامما املوصل . 6006 ،
.60شبنى ،خطار :المنوم املاليا املوازنا ،دار الاتاب النبنانى – بريل ،طبما ثالثا . 6121 ،
.66دلي ادار ،حممااد :دراسااا فااى اوقتصاااد املااالي ،الاادار اجلامميااا لنطباعااا لالنشاار لالتوزياا ،
اوساندريا .
.66بركا ،عبدا لاريم صاادق :دراساا اوقتصااد املاالي ،مؤسساا شاباب اجلاممياا ،اإلسااندريا ،
. 6116
.66الممر ،جشام حممد صتو :اقتصاديا املالياا الماماا لالسياساا املالياا ،اجلان اول ،الطبماا
الثانيا ،جامما بغداد . 6111 ،
.64الصابان ،عبد الما :مقدما عنم املاليا الماما لاملالياا الماماا الماراق ،اجلان األل ،الطبماا
الثانيا ،مؤسسا دار الاتب لنطباعا لالنشر ،جامما املوصل . 6112 ،
205
.65المنى ،عاد فنيح ،لطاال حمماود كادال :اقتصااديا املالياا الماماا ،الاتااب األل ،دار الاتاب
لنطباعا لالنشر ،جامما املوصل . 6111
.62المنى ،عاد فنيح ،لطال حممود كادال :اقتصااديا املالياا الماماا ،الاتااب الثااني ،دار الاتاب
لنطباعا لالنشر ،جامما املوصل . 6111
.61خنيل ،عنى حممد ،سنيمان امحد النوزى :املاليا الماما ،دار زجران ،األردن . 6111 ،
.61المنى ،عاد فنيح ،املاليا الماما لالتشري املالي لالضرييب الطبما األل ،دار احلامد . 6006 ،
.61اخلطيب ،خالد شحادة ،امحد زجري شاميا :أسس املاليا الماما ،الطبما الثالثاا ،دار لائال لننشار
. 6001 ،
.60الواد ،حممود حسني لذكرياا امحاد عانام :مبااد املالياا الماماا ،الطبماا األل ،دار املسارية ،
عمان . 6001 ،
.66اجلموينى ،امحاد حااف :اقتصااديا املالياا الماماا دراساا اوقتصااد الماام ،الطبماا الثانياا ،
. 6114
.66عبد املوىل ،السيد :املاليا الماما دراسا لالقتصاد المام ،مطبما جامما القااجرة لالاتااب اجلااممي ،
. 6111
.66منصور ،عبود عنوان :جرائم التهريب الامركى المراق ،لزارة الثقافا دار الشاؤلن الثقافياا الماماا
،بغداد ،الطبما األل . 6006 ،
.64السامرائي ،سميد عبود :السياساا املالياا الماراق ،مطبماا القضاا ،النجاف اوشار ،الطبماا
األل . 6112 ،
.65بركا ،عبدالاريم صادق ،لاخرلن :املاليا الماما ،مؤسسا شباب اجلامما ،أساندريا .
.62دراز ،حامد عبد اجمليد :املاليا الماما ،مؤسسا شباب اجلامما ،إساندريا .
.61الناصر ،ناصر عبيد ،املاليا الماما ،منشورا جامما دمشق 6005 ،م.
.61عبدالمميم ،محد ،السياسا املاليا لالنقديا دراسا مقارنا بني التار الوضامي لالتاار اإلساالمي ،
الدار اجلامميا ،اإلساندريا . 6001 ،
.61عثمااان ،سااميد عبااد المنياان ،شااار رج اب المشاامالى ،اقتصاااديا الضاارائب ،الاادار اجلامميااا ،
اإلساندريا . 6001 ،
.60اهليتى ،نوزاد عبد الرمحن ،منجد عبد النطيف اخلشاىل ،مقدما فاى املالياا الدللياا ،الطبماا األلىل
،دار املناج لننشر لالتوزي األردن .6001،
.66نايف ،عبداجلواد ،اقتصاديا املاليا الماما لالسياسا املاليا ،الطبما األلىل ،بغداد . 6116 ،
.66اهلييت ،ناوزاد عبادالرمحن ،منجاد عباد النطياف اخلشااىل ،املادخل احلاديث اقتصااديا املالياا
الماما ،دار املناج لننشر لالتوزي ،األردن ،الطبما األلىل. 6116 ،
.66بو ساموينسون ،لينيام نورد جالس ،اوقتصاد ،اوجنيا ،لننشر لالتوزي ،عمان . 6006 ،
206
.64احملجوب ،رفمت ،املاليا الماما ،اجلن الثاني (اويرادا الماماا) ،دار النهضاا المربياا ،القااجرة ،
. 6116
.65ريتشار موسجريف ،بيجى موسجريف ،املاليا الماما فى النمريا لالتطبيق ،ترمجاا حمماد محادى
الياخى ،دار املريخ ،السموديا .
.62مساقايى ،ايوب انور ،البيئا لالتنميا املساتداما ،التتساري لننشار لاوعاالن ،كوردساتان ،اربيال ،
. 6002
202
سوثاس وثيَزانني
هةردةم كةسانى زانست وزانيارى بةخ ،جيَطايى رِيزو وسوثاسن كةة هاوكاريةان
كةةردم بةةةؤ تةةةواو كردنةةةى ئةةةم بةرهةمةةةة ،بةتايبةةةتى هةةةةردوو بةةةةرِيَزان
ث.د.هؤشةةيار موةةروف ،د.ج ةةودت جةعف ةةر خ ةةتاب كةئةةةركى ثيَداضةةونةوةى
َ خؤشةناو دةكةةم َال
زانستيان طرتة ئةستؤ ،سوثاسى بةرِيَز مامؤستا نةرميان عةبةدول
كة ثيَداضونةوةى زمانةوانى كتيَبةكةةى كةرد و ،سوثاسةى بةةرِيَز عبدال ةة رةمحةان
دةكةم كة نةخشةسازى كتيَبةكةى كرد ،سوثاسى بةةريَز مامؤسةتا هيَةرش حمةمةةد
نورى دةكةم ،سوثاسى بةريَز هونةر ئادةم دةكةم كةئةركى ثيتضنينى طرتةة ئةسةتؤ.
زؤر سوثاسى براى بةرِيَزم كاك ئةديب ئةنور دةكةم كة دووبارة دةستنووسةكانى بةؤ
نووسيمةوة .هةروةها سوثاسى مامؤستا سةباح سابري خؤشناو دةكةم.
ئةيو ب ئةنوةر
7002/8/51
206