You are on page 1of 208

‫دارايي طشتى‬

‫ئةيوب ئةنوةر مساقةيي‬

‫ثيَداضوونةوةى زانستى‪:‬‬
‫د‪ .‬جةودةت جةعفةر خةتاب‬ ‫ث‪ .‬د‪ .‬هؤشيار مةعروف‬
‫زانكؤى سةآلحةددين ‪ -‬هةوليَر‬ ‫زانكؤى سليَمانى‬

‫ثيَداضوونةوةى زمانةوانى‬
‫نةرميان عةبدولَآل خؤشناو‬
‫زانكؤى سةآلحةددين ‪ -‬هةوليَر‬

‫‪1‬‬
‫ناوى كتيَب ‪ :‬دارايي طشتى‬
‫نووسةر‪ :‬ئةيوب ئةنوةر مساقةيي‬
‫ثيَداضوونةوةى زانستى‪ :‬ث‪ .‬د‪ .‬هؤشيار مةعروف‬
‫د‪ .‬جةودةت جةعفةر خةتاب‬
‫َآل خؤشناو‬ ‫ثيَداضوونةوةى زمانةوانى‪ :‬نةرميان عةبدول‬
‫ثيتضنني‪ :‬هونةر ئادةم‬
‫َآل رةمحان‬
‫نةخشةسازىء بةرط‪ :‬عةبدول‬
‫ضاث ‪ :‬ضاثى يةكةم‪2002 ،‬‬
‫َطاى ضاثةمةني شةهاب لة هةوليَر ضاثكراوة‬ ‫لة كؤمةل‬
‫ترياذ‪ 2000 :‬دانة‬

‫َى ‪2002‬ى ثيَدراوة‬


‫لة بةرِ يَوةبةرايةتي طشتى كتيَبخانة طشتييةكان ذمارةى سثاردني (‪ )050‬سال‬
‫مايف لةضاث دانةوةو لةبةرطرتنةوةى ثاريَزراوة بؤ نوسةر‬

‫‪2‬‬
‫ناوةرؤك‬

‫بةشى يةكةم‬
‫‪51 ...............................................‬‬ ‫سروشتى ضوارضيَوةى زانستى دارايي طشتى‬
‫‪51.................................................................‬‬ ‫يةكةم‪ :‬ثيَداويستى طشتى‬
‫دووةم ‪ :‬جياوازى نيَوان دارايي طشتى و دارايي تايبةتى ‪02 .....................................‬‬
‫‪05 ........................................‬‬ ‫سيَيةم ‪ :‬ثةيوةندى دارايي طشتى بة زانستةكانى تر‬
‫‪01 .......................................................‬‬ ‫ضوارةم‪ :‬تومخةكانى دارايي طشتى‬
‫‪01...............................................‬‬ ‫ثيَنجةم ‪ :‬ثيَش كةوتنى ضةمكى دارايي طشتى‬
‫بةشى دووةم‬
‫خةرجى طشتى ‪15 ................................................................................‬‬
‫يةكةم‪ :‬ثيَناسةى خةرجى طشتى ‪14................................................................‬‬
‫ريَساكانى خةرجى طشتى ‪11 ......................................................................‬‬
‫دووةم ‪ :‬دابةش بوونى خةرجى طشتى ‪14 .........................................................‬‬
‫دابةش بوونى زانستى خةرجى طشتى ‪14 ..........................................................‬‬
‫دابةش بوونى خةرجى طشتى بةثيَى ئةركى ‪14 ...................................................‬‬
‫سيَيةم ‪ :‬دياردة و هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى ‪11 ....................................‬‬
‫هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى ‪15 .....................................................‬‬
‫‪ .5‬هؤكارةكانى زيادبوونى رِاستةقينة ‪15 ........................................................‬‬
‫‪ .0‬هؤكارةكانى زيادبوونى بةرضاو (ناراستةقينة) ‪50 ............................................‬‬
‫‪51 ..............................................‬‬ ‫ضوارةم ‪ :‬كاريطةرى ئابوورى خةرجى طشتى‬
‫‪51 .....................................................‬‬ ‫كاريطةرى راستةوخؤى خةرجى طشتى‬
‫‪11....................................................‬‬ ‫كاريطةرى ناراستةوخؤى خةرجى طشتى‬
‫بةشى سيَيةم‬
‫‪41 .........................................................‬‬ ‫يةكةم‪ /‬داهاتى ئابوورى بةردةوام‬

‫‪3‬‬
‫‪41 ................................................................‬‬ ‫مولَكى دةولةتى طشتى‬
‫‪41 ................................................................‬‬ ‫مولَكى دةولَةتى تايبةتى‬
‫‪44 ......................................................‬‬ ‫دووةم ‪ /‬داهاتى سةرةكى بةردةوام‬
‫‪15 .............................................................................‬‬ ‫يةكةم‪ /‬باج‬
‫‪11 .......................................................................‬‬ ‫ئاماجنةكانى باج‬
‫‪11 ..........................................................‬‬ ‫بناغةى ياساى ضةسثاندنى باج‬
‫‪522 .........................................................‬‬ ‫بنةماو رِيَساكانى سةثاندنى باج‬
‫‪524 .................................................................‬‬ ‫هونةرى رِيَكخستنى باج‬
‫‪521 ....................................................................‬‬ ‫نرخ وشيوةكانى باج‬
‫‪521 ..............................................‬‬ ‫قؤناغة ميَذويةكانى ديارى كردنى نرخى باج‬
‫‪555 ........................................................................‬‬ ‫خةمالندنى باج‬
‫‪551.............................................................‬‬ ‫رِيطاكانى بةدةسهينانى باج‬
‫‪551....................................................‬‬ ‫باجى رِاستةو خؤو باجى نارِاستةوخؤ‬
‫‪555........................................................................‬‬ ‫‪5‬ـ باجى رِاستةوخؤ‬
‫‪551............................................................‬‬ ‫جؤرةكانى باجى رِاستةو خؤ‬
‫‪505.................................................................‬‬ ‫‪0‬ـ باجى نارِ استةو خؤ‬
‫‪504............................................................‬‬ ‫جؤرةكانى باجى نارِاستةوخؤ‬
‫‪504........................................................................‬‬ ‫اـ باجى خةرجى‬
‫‪501..................................................................‬‬ ‫يةكةم ‪/‬باجى طومرطى‬
‫ثيوةرى جياكردنةوةى باجى رِاستةو خؤ ونارِاستةو خؤ ‪544......................................‬‬
‫‪541.....................................................................‬‬ ‫كاريطةرى باج‬
‫‪541..........................................................‬‬ ‫كاريطةرى باج لةسةر بةرهةم‬
‫‪541............................................‬‬ ‫كاريطةرى باج لة سةر بةكارهينان وثاشةكةوت‬
‫‪541................................................‬‬ ‫كاريطةرى باج لةسةرئارامى بارى ئابوورى‬
‫‪541..................................................................................‬‬ ‫رسم‬
‫‪515................................................................................‬‬ ‫االتاوة‬
‫‪514...............................................................‬‬ ‫زيانانة (زةرةرمةندى )‬
‫‪514.................................................‬‬ ‫سييةم ‪/‬داهاتى لةناكاو وكاتى ثيويست‬
‫‪514.........................................................................‬‬ ‫قةرزى طشتى‬
‫‪511................................................................‬‬ ‫جؤرةكانى قةرزى طشتى‬
‫‪511........................................................‬‬ ‫هونةرى ريكخستنى قةرزى طشتى‬
‫‪511........................................................‬‬ ‫كردارى دةركردنى قةرزى طشتى‬
‫‪512....................................................................‬‬ ‫يةكةم‪ /‬طوذمةى قةرز‬
‫‪512...........................................................‬‬ ‫دووةم‪/‬شيوةى قةوالةى قةرز‬
‫‪510...................................................‬‬ ‫خستنةرووى قةوالةى قةرز بؤجةماوةر‬
‫‪511..........................................‬‬ ‫سةرنج راكيشانى جةماوةر بؤقةرزدان بةدةولَةت‬

‫‪4‬‬
‫‪515..................................................................‬‬ ‫طؤرينى قةرزى طشتى‬
‫‪511...............................................................‬‬ ‫طيَرِانةوةى قةرزى طشتى‬
‫‪511........................................‬‬ ‫سةرضاوة داراييةكانى رزطاربوون لةبارطرانى قةرز‬
‫‪552................................................................‬‬ ‫كاريطةرى قةرزى طشتى‬
‫‪555..............................................................‬‬ ‫كاريطةرى قةرزى ناوخؤيى‬
‫‪551..............................................................‬‬ ‫كاريطةرى قةرزى دةرةكى‬
‫‪551................................................................................‬‬ ‫كؤمةك‬
‫‪555...........................................‬‬ ‫هؤكارةكانى ثيشكةشكردنى كؤمةكى دةرةكى‬
‫‪554..................................................................‬‬ ‫دةركردنى ثارةى نوىَ‬
‫بةشى ضوارةم‬
‫‪514..................................................‬‬ ‫ثيَناسةىخةسلةتةكانى بودجةى طشتى‬
‫‪515......................................................‬‬ ‫بنةماكانى بودجةى طشتى دةولةت‬
‫‪511......................................................‬‬ ‫يةكةم ‪ /‬بنةماى يةكخستنى بودجة‬
‫‪545......................................................‬‬ ‫دووةم ‪/‬بنةماى طشت طريى بودجة‬
‫‪544...............................................‬‬ ‫سيَيةم ‪ /‬بنةماى ساالنةى بودجةى طشتى‬
‫‪545............................................‬‬ ‫ضوارةم ‪ /‬بنةماى هاوسةنطى بودجةى طشتى‬
‫‪544............................................................‬‬ ‫قؤناغةكانى بودجةى طشتى‬
‫‪511.....................................................‬‬ ‫سةرهةلَدانى ضاوديَرى دارايى طشتى‬
‫‪511............................................................‬‬ ‫ماناى ضاوديَرى دارايى طشتى‬
‫‪511.....................................................‬‬ ‫ئاماجنةكانى ضاوديَرى دارايى طشتى‬
‫‪515....................................................................‬‬ ‫جؤرةكانى ضاوديَرى‬
‫‪020.....................................‬‬ ‫جياوازى نيَوان بودجةى طشتى و بةلَطةنامة داراييةكان‬

‫‪5‬‬
‫الثةرِة‬ ‫شيَوةكان‬ ‫ذمارة‬
‫‪26‬‬ ‫ثيَكهاتةكانى دارايى طشتى‬ ‫‪.1‬‬
‫‪22‬‬ ‫ريَضكةى ثيَشكةوتنى ضةمكى دارايي طشتى‬ ‫‪.2‬‬
‫‪56‬‬ ‫هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى‬ ‫‪.3‬‬
‫‪23‬‬ ‫كاريطةرى خةرجى لةسةر جيَطريى ئابوورى‬ ‫‪.4‬‬
‫‪26‬‬ ‫كاريطةرى نارِاستةوخؤى خةرجى طشتى‬ ‫‪.5‬‬
‫‪66‬‬ ‫ثيَكهاتةكانى داهاتى طشتى‬ ‫‪.6‬‬
‫‪126‬‬ ‫باجى داهات‬ ‫‪.7‬‬
‫‪120‬‬ ‫باجى رِيَطر‬ ‫‪.8‬‬
‫‪130‬‬ ‫‪Protective Taxes‬باجى ثاريَزةر‬ ‫‪.9‬‬

‫الثةرِة‬ ‫خشتةكان‬ ‫ذمارة‬


‫‪21-20‬‬ ‫‪ .1‬خشتةى بةراوورد كردن لة نيَوان دارايى طشتى و دارايى تايبةتى‬
‫‪106‬‬ ‫‪ .2‬هةلَكشانى ضينايةتى‬
‫‪102‬‬ ‫‪ .3‬باجى هةلَكشاو بةثيَى تويَذ‬
‫‪100‬‬ ‫‪ .4‬باجى داشكاو‬
‫باج بة ثيَى داشكاندنى بةشيَك لةو مادةيةى كة باجى لةسةر‬
‫‪110‬‬ ‫‪.5‬‬
‫دانراوة‬
‫‪132‬‬ ‫‪ .6‬خشتةى بةهاى زيَدة بوو‬

‫‪6‬‬
‫كتيَبى دارايى طشتيم خويَندةوة‬

‫ئــةم كتيَبــة بــةتيَرو تةســةر و بــة ض ـرِو ث ـرِى بودجــةى طشــتى كــردووة‪.‬‬
‫لةرِووى دارِشنت و هةلَسةنطاندنى ئابوورى‪ ،‬بابةتةكانى سةركةوتوون‪.‬‬
‫ئةم كتيَبة دةكرىَ وةك سةرضـاوةيةكى ئـابوورى‪ ،‬تويَـذةران و قوتابيـانى‬
‫زانســـتة مريةايةتيـــةكان‪ ،‬بـــة تايبـــةتى بةشـــةكانى (ياســـا‪ ،‬زانســـتة‬
‫رِاميارييةكان‪ ،‬ئابورى‪ ،‬ذميَريارى) سوودى رَ وةرطرن‪ ،‬هاوكات كـةليَنيَكى‬
‫طــةورة لــة كتيَبخانــةى كــوردى ث ـرِ دةكاتــةوة‪ ،‬ضــونكة هاندةريَكــة بــؤ‬
‫بوذانةوة و ثةرة ثيَدانى زمانى شـريينى كـوردى‪ .‬بؤيـة جيَطـاى خؤيـةتى‬
‫دةست خؤشى لة دانةرى كتيَبةكة بكةم‪.‬‬

‫جةودةت جةعفةر خةتاب‬


‫زانكؤى سةآلحةددين‪ -‬هةوليَر‬

‫‪2‬‬
6
‫ثيَشةكى‬

‫ئةوةى راست بىَ سةرةتاى ئاماذةدان بةة زانسةتى ئةابوورى دةطةريتةةوة بةؤ يةي ةة‬
‫سويى يونانى (ئةرستؤ)‪ ،‬بةالم دةسةتثيَكردنى هةةنطاوى يةكةةم بةؤ تةاوتؤكردنى‬
‫ئةةةةةةةةابورى وةكةةةةةةةةو زانسةةةةةةةةتيَكى تايبةةةةةةةةةتي لةاليةةةةةةةةةن‬
‫َينةوةيةةكى‬‫‪ Antonie de Montchristien‬بوو كةلةساىل ‪ 1615‬ز ليَكول‬
‫َوكردةوة بةناوى (ئابوورى سياسى )‪،‬ئةمةش لةةكاتيَك دابووكةة ماركانتي يةةكان‬ ‫بال‬
‫َيكى طرنطيان هةبوو لةبريوباوةرِة ئابوورييةكان لةئةوروثا كة خةؤى دةبينيَتةةوة‬
‫رؤل‬
‫َكى‬
‫لة ثشتطريى بةرنامةكانى حكومةت بؤ يةكيتى نيشتمانى و يراوانكردنى مةول‬
‫وآلت وزيادكردنى داهاتى طشتى‪ .‬ليَرةوة وشةى سياسةى بةسة ا بةة ئابوورييةةوة‬
‫بؤئةوةى سةرضاوةى ئةم زانستة ببةس يَتةوة بة دارايةى طشةتييةوة‪ ،‬تةاوةكو ئةةم‬
‫دوايية وشةى سياسى لةنووسينة ئةكادميييةكاندا لةطةأل ئابوورى بةكاردةهيَنرا‪ ،‬لةة‬
‫زؤر وآلتة دا وةك يةرةنسةةا وميسةةر لةةةدواى تيَثةةةربوونى سةةةدوثةةا سةةاأل لةسةةةر‬
‫بريوبةةاوةرة كالسةةيكييةكان ونيةةو كالسةةيك و ئامةةاذةدان بةةةبازارِى ئةةازادو‬
‫بزووتنةوةكانى نرخ بؤ ئاسوودةبوونى ئابوورى ئاورِدانةوةيةكى بةتني كةرا بةةرةو‬
‫ودارايى طشتى ئةمةش لة سةةر دةسةتى ‪ j :m Keynes‬جيَبةةجى بةوو كةة‬
‫‪the general theory of employment‬‬ ‫لةكتيَبةة ناسةراوةكةى‬

‫‪0‬‬
‫‪ Interest And Money‬كة لةساىل ‪ 1036‬بآلوكرايةوة‪ .‬كينز سياسةةتى‬
‫داراى بةباش زانى لةسياسةتى نةختينةى‪ ،‬ئةم بةباش زانينةش لةسةةر بناغةةى‬
‫كاريطةرى و طوةانى ئةوسياسةتةبوو بؤ بةرزكردنةوةى ئاسةتى خواسةتى طشةتى‬
‫كةكةمبوونةوةو هاتنةخوارةوةى ئةم خواستة هؤيةكى سةرةكى بةوو بؤدريةةثيَةدانى‬
‫قةيرانى بيَ بازارِى ساآلنى سييةكان‪ .‬جا كينةز واى بةةباش زانةى كةة حكومةةت‬
‫ثيَويستة زياتر خؤى خباتة نةاو ووجةؤىل ئةابوورى‪ ،‬ئةةوي لةة ريَطةاى بودجةةى‬
‫طشتيى وكةةمكردن وزيةادكردنى بةاخ وخةةرجى طشةتى كةلةةكاتى بة َى بةازارى‬
‫ثيَويستة ثشت ببةس يَت بة كورتهيَنانى بودجة بؤدابينكردنى خةرجى طشةتى بةؤ‬
‫زيةةادكردنى خواسةةتى بةةةكارهيَنانى تايبةةةت و وةبةةةرهيَنانى تايبةةةت وخةةةرجى‬
‫حكومةةةت بؤبةةةكارهيَنان و وةبةةةرهيَنان‪ .‬كاريطةةةرى ئةةةم سياسةةةتة لةةة خةةوىل‬
‫دةسهاتى نةتةوةيى دةردةكةويَت بةهؤى ضةند جارةبوونةوة‪،‬كةئاستى خسةتنةرِووى‬
‫طشتى بةرزدةبيَتةوة تةاكو دةطاتةة ئاسةتى خسةتنةرِووى طشةتى و ئةابوورى وآلت‬
‫رزطارى دةبيَت لة قةيرانى بىَ بةازارِى و ‪ ،‬ئةةوةى راسةتى بريوباوةرةكةانى كينةزى‬
‫زياتر نيشاندا سةركةوتنى سياسةتةكانى (روزي ت)بوو لةوياليةتة يةةكطرتوةكانى‬
‫َمانيا كة هةةمووى‬
‫ئةمةريكاو سياسةتى (ليون ب وم) لة يةرةنسا و (شاخت ) لةئةل‬
‫خةرجى حكومةةتيان بةةرزكردةوة بةةهؤى قةةرزو ضةاثكردنى ثةارةى نةوىَ كةة بةؤ‬
‫دابينكردن و رِاستكردنةوةى كورتهيَنانى بودجةى طشتى بةكارهات وسةبارةت بةة‬
‫َى ثيَشةكةوتنى ئةابوورى دةدةن‪ .‬دةبةىَ بةرادةيةةكى‬
‫وآلتة ثاشكوتووةكان كة هةول‬
‫زؤر ثةةاأل بدةنةةة بةةةر سياسةةةتى دارايةةى‪ ،‬ضةةونكة ئةةةم سياسةةةتة دوور بيةةن ة‬
‫لة سياسةتى نةختينةيى و زيةاتر ضةارةى طريتةةكان دةكةات و لةهةةمووى طةرنط‬
‫َى حكومةت ثيشةان دةدات‬
‫ئةوةية سياسةتى دارايى لةريَطاى بودجةى طشتى رؤل‬

‫‪10‬‬
‫َسةان بةة‬
‫َ ى كار بؤبيَكاران وثشتطرييكردنى كةةرتى تايبةةت وهةل‬
‫لة دؤزينةوةى هةل‬
‫وةبةرهيَنان لةهةموو دةروازةكانى ئابوورى بؤثيَشخستنى بةرهةم هيَنان ‪،‬بةتايبةةتى‬
‫لةثرؤذةكانى ذيَرخانى ئابوورى وةك( ريَطاو بةان ونةخؤشةخانة وقوتاخبانةة وتاقيطةة‬
‫وكتيَبخانةةة‪...‬هتةةد)و‪ ،‬سةةةرخانى كؤمةآليةةةتى وةك‪( :‬دةزطاكةةانى بآلوكردنةةةوةى‬
‫خويَندةوارى وليَكؤلينةوة وثيَشكةوتن وتةكنؤلؤذياى زانيارييةكان)‪.‬‬
‫ئةمرِؤكة هةريَمى كور دسةتان بةتايبةةتى وئيَةراة بةطشةتى دووضةارى زؤركيشةةى‬
‫دارايى بوونةتةوة‪ ،‬يةكيك لةوانة زياتر لة‪ %20‬بودجةى هةريَم دانراوة بؤ مووضةةى‬
‫َك! وجياوازييةةكى زؤر تةةواو و ئاشةكرا هةيةة لةة نيَةوان سياسةةتى دارايةى‬
‫خةل‬
‫وسياسةتى نةختينةيى‪ .‬جا زؤر ثيَويستة لة سةر ئةندامانى ثةرلةمان وليَثرسراوانى‬
‫حكومةت و رؤشنبريان بةطشتى ئاطادارييةكى باش وزانستييان هةبىَ سةبارةت بة‬
‫دارايى طشتى‪ ،‬بةآلم بةداخةوة بؤشاييةكى زؤر لةم بارةوة هةيةة لةة كتيَبخانةةكانى‬
‫كوردستان بةتايبةتى بةزمانى كوردى‪ .‬جا وادةزامن كةة ئةةم بةرهةمةةى مامؤسةتا‬
‫ئةيوب ئةنوةر مساقةيى بةشةيَك لةةو بؤشةايية ثةرِ دةكاتةةوة‪ ،‬بةتايبةةتى كةة زؤر‬
‫بةزانستييانة و زانيارييةكى زؤر وثرِ برشةت تةاوتو َ ثيَشةكةش كةردووة و دةكةات‬
‫لةسةر دارايى طشتى وئةمةش لةبةشةكانى كتَيبةكةيدا ديارة‪:‬‬
‫بةشى يةكةم ‪/‬سروشت وضوارضيَوةى زانستى دارايى طشتى‬
‫بةشى دوةم ‪/‬خةرجى طشتى‬
‫بةشى سيَيةم ‪/‬داهاتى طشتى‬
‫بةشى ضوارةم ‪/‬بودجةى طشتى‬
‫ئةوةى ثيويسةتة لةسةرشةانى زانكؤكةان ودةزطاكةانى رؤشةنبريى لةة كوردسةتان‬
‫َينةوةو رةخنةى زانستى‬
‫ثشتطريى ئةم جؤرة بةرهةمانة بكةن لة بآلوكردنةوةو ليَكول‬

‫‪11‬‬
‫دوور لةبريى تةسك‪ .‬هيوامة كة مامؤستا ئةيوب وهاوريَيانى ئةةكادميى ورؤشةنبري‪،‬‬
‫بةردةوام بن لةسةردانانى كتيَبى زانستى بةؤ سةوودى طشةتى ويارمةةتى قوتابيةان‬
‫وخويَندكارانى ئابوورى‪.‬‬

‫ث‪ .‬د‪ .‬هؤشيار مةعروف‬


‫زانكؤى س يَمانى ‪ /‬س يَمانى‬
‫‪2002/6/4‬‬

‫‪12‬‬
‫بةشى يةكةم‬

‫سروشت و ضوارضيَوةى‬
‫زانستى دارايى طشتى‬

‫‪13‬‬
14
‫سةرةتاي تويَذينةوة لة هةر زانسـتيَ ‪ ،‬كـة ثيَويسـتة ثيَـ هاتـةكانى ديـارى‬
‫بكــةيو و ثةيوةنــدى بةزانســتةكانى تــر ديــارى بكــةيو ‪ ،‬ناكريَــت تويَذينــةوةى‬
‫دارايـى طشــتى جيابكريَتــةوة لــة تويَذينــةوةى ئـابوورى ‪ ،‬لةبةرئــةوةى دارايــى‬
‫طشتى بازنةى بةيةك طةيشتنى ئابوورى و سياسـةتةو‪ ،‬بةشـيَكة لـة ئـابوورى ‪،‬‬
‫وةك ئاشــكراية زانســتى ئــابوورى لــة ضــؤنيةتى دابــةش كردنــى دةرامــةتى‬
‫ئــابوورى بةردةســـت لـــة نيَــوان بـــةكاربردنى جيـــاواز لــة ثيَنـــاو تيَركردنـــى‬
‫ثيَداويستى مرييى ‪ ،‬جـا تـاك بـو يـان كؤمـةلَ‪ ،‬لةبةرئـةوة ليَـرةدا ثيَويسـتة‬
‫هةلَوةستةيةك بكةيو بؤ شـارةزابوون لـة ثيَداويسـتية مريييـةكان و ضـؤنيةتى‬
‫تيَركردنيان ‪.‬‬

‫يةكةم ‪ /‬ثيَداويستى طشتى ‪Public Wants‬‬


‫ليَكؤلينـةوةو باســكردن لــة ثيَداويســتى طشـتى بةســةرةتايةك دادةنريَــت بــؤ‬
‫ليَكؤلينةوة لة بابةتى دارايى طشتى ‪ ،‬لةبةرئةوةى دارايى طشـتى هةولَدانـة بـؤ‬
‫دةستةبةر كردنى داهاتى طشـتى لـة ثيَنـاو ثركردنـةوةى خةرجيـة طشـتيةكان‬
‫بةئاماجنى تيَركردنى ثيَداويسـتية طشـتيةكان ‪ ،‬كةواتـة تيَركردنـى ثيَداويسـتية‬
‫طشــتيةكان ئامــاجنى دارايــى طشــتية ‪ ،‬بةشــيَوةيةكى ســةرةكى ثيَداويســتية‬
‫مرييةكان دةكريَو بة سىَ بةشى سةرةكى ‪:‬‬
‫أ‪ .‬ثيَداويستى سةرةكى مادى تاك كة ثيَـ ديَـت لـة خـؤراك و جـة و بـةر و‬
‫خانووبةرة ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ثيَداويســس ســةرةكى مــادى طشــتى كــة ثيَ ـ ديَــت لةخ مــةت طــوزارى‬
‫تةندروستى و خويَندن و ريشنبريى و خ مةت طوزارية طشتيةكانى تر‬

‫‪15‬‬
‫ج‪ .‬ثيَداويستى سةرةكى واتـايى (املعنويـة) وةك ئـازادى بةشـداربوون مـا ى‬
‫مــرية ‪ ،‬ناســنامةى ريشــنبريى ‪ ،‬مــا ى تــاك لــة بةشــداركردن لــة ثةرةثيَــدانى‬
‫خودى وةلة كـارى بةرهـةمهيَو ‪ ،‬لةبةرئـةوةى كـاركردن هؤكاريَكـة بـؤ دةسـت‬
‫كةوتنى دةسهات كـة دةتوانيَـت ئـةم دةسـهاتة بـةكاربهيَنيَت بـؤ كرِينـى كـاالَو‬
‫خ مةت طوزارى سـةرةكى ئةمـة لةاليـةك لـة اليـةكى تـر هةسـت بةئاسـودةيى‬
‫دةكات وةك تاكيكى كؤمةلَ‪.‬‬
‫بة شيَوةيةكى طشتى ثيَداويستيةكانى كـة ثيَـان دةطوتريَـت ثيَداويسـتى تـاك‬
‫سروشــتيان وايــة كــة دةتوانريَــت دابــةش و ثارضــة ثارضــة بكريَــت و تاكــةكان‬
‫دةتوانو بؤخؤيان دابينى بكةن بـةالَم ثيَداويسـتى طشـتى كؤمـةلَ سروشـتيَكى‬
‫واى هةية ‪ ،‬كة ناتوانريَت دابـةش بكريَـت ثاشـانية دةولَـةت هةلَدةسـتيَت بـة‬
‫تيَركردنيان‪.‬‬
‫بةالَم زانايانى دارايى طشتى كؤك نني لة ديارى كردنـى ئـةو ثيَوةرانـةى ‪ ،‬كـة‬
‫دةتوانريَــت بــةكاربهيَنريَت بــؤ جيــاوازى كــردن لــة نيَــوان ثيَداويســتى تــاك و‬
‫ثيَداويستى كؤ لةبةر ناكؤك بونيان لة دياريكرني سروشتى هةر ثيَوةريَـ ‪ ،‬كـة‬
‫ثيَوةرةكان ئةمانةن ‪:‬‬
‫‪ .5‬ثيَـــوةرى سروشـــتى ئـــةو اليةنـــةى كـــة هةلَدةســـتيَت بـــة تيَركردنـــى‬
‫ثيَداويسـتةكة‪ :‬بـة طـويَرةى ئـةم ثيَـوةرة ثيَداويسـتيةكة تاكـة ‪ ،‬ئةطـةر هـاتوو‬
‫تاكة كةس هةلَستا بة تيَركردنى وة بة ثيَداويستى طشـتى دةذميَردريَـت ئةطـةر‬
‫هاتوو دة ولَةت هةلَستا بـة تيَركردنـى ئـةم ثيَـوةرة رةخنـةى لـيَطريا ‪ ،‬ضـونكة‬
‫ثشت بة خـودى ثيَداويسـتيةكة نابةسـتيَت‪ ،‬بـةلَكو ثشـت دةبةسـتى بةاليـةنى‬
‫هةلَستاو بة تيَركردنى ثيَداويستيةكة ‪.‬‬
‫‪ .0‬ثيَوةرةى سةرضاوةى هةست كردن بة ثيَويستى ‪:‬‬
‫بة طويَرةى ئةم ثيَوةرة ئةطةر هةست كردن بة ثيَويستيةكة لةاليـةن تاكـةوة‬
‫سةرضاوةى طرت ‪ ،‬ئةوة ثيَداويستيةكى تاكة كةسة‪ ،‬بةالَم ئةطـةر سةرضـاوةى‬
‫هةستكردن بة ثيَداويسـتيةكة كؤمـةلَ بـوو ئـةوة ثيَداويسـتيةكة طشـتية ‪ ،‬ئـةم‬

‫‪16‬‬
‫ثيَوةرة رةخنةى ليَطريا بةوةى كة تاكة كـةس سةرضـاوةى هةسـت كردنـة بـة‬
‫ثيَداويستى ‪ ،‬هةروةها تاك كؤمةلَ ثيَ دةهيَنيَت و‪ ،‬ثيَداويستى واش هةيـة كـة‬
‫دةولَــةت بــة جيَــى دةهيَليَــت بــؤ كــةرتى تايبــةت لةطــةلَ ئــةوةش كــة هةســت‬
‫ثيَكرنةكة طشتية يان كؤمةلَ هةستى ثيَدةكات ‪.‬‬
‫‪ .4‬ثيَوةرى زيرتريو سوود بةرانبةر كةمرتيَو تيَضوون‪:‬‬
‫دةولَةت هةلَدةستيَت بة تيَركرنى ثيَداويسـتية طشـتيةكان بـةبىَ طـوىَ دانـة ‪،‬‬
‫تيَضوونى مادى ‪ ،‬واتة ئةم ثيَوةرة بةسةر دةولَةت ناسةثيَت ‪ ،‬بـةالَم ثيَويسـتة‬
‫لةسةر دةولَةت هاوسةنطية بكات لة نيَوان خةرجى طشتى و سـوودى طشـتى‬
‫كـة بـؤ طشـت كؤمــةلَ دةطةريَتـةوة ‪ ،‬بـةالَم تاكــةكان ئـةم ثيَـوةرة بةســةريان‬
‫دةسةثيَت‪ ،‬ضونكة تاكة كةس هةردةم هةولَـدةدات زيرتـريو سـوود بةدةسـت‬
‫بهيَنيَت ‪ ،‬بةرانبةر بة كةمرتيو تيَضوون‪ .‬ئةم ثيَوةرة رةخنةى لـيَطريا ‪ ،‬ضـونكة‬
‫نكؤر لةوة دةكات كة دةولَةت هاوسةنطى لة نيَوان سوود و تيَضوون ناكـات ‪،‬‬
‫كة ضى لة راستيدا سوود ليَرةدا مؤركيَكى طشتى وةردةطريَت ‪.‬‬
‫‪ .1‬ثيَوةرى ريلَى دةولَةت‪:‬‬
‫بـــة طـــويَرةى ئـــةم ثيَـــوةرة ثيَداويســـتى طشـــتى دةبيَـــت ئةطـــةر هـــاتوو‬
‫ثيَداويستيةكة لة خانةى ئةركـة كالسـيكيةكانى دةولَـةت بـوو‪ ،‬وةك ئاسايشـى‬
‫دةرةكى و ئاسايشى ناوةخؤيى و دادثةروةرى و ‪،‬جطة لةمانة بـة ثيَداويسـتى‬
‫تاك دةذميَردريَت ‪ ،‬بةالَم بةطؤرانى ةلسة ةى ئابوورى و سياسى دةولَةت ئـةو‬
‫جيا وازى كردنة لـة نيَـوان ثيَداويسـتى طشـتى و ثيَداويسـتى تـاك ئـالؤزو طـران‬
‫دةبيَت ‪ ،‬بةالَم لةطةلَ جياوازى ثيَوةرةكـانى سـةرةوة هةنـديَ بناغـة و بنـةما‬
‫هةية بؤ ديارى كردنى ماناى ثيَداويستى طشتى بةم شيَوةيةى خوارةوة‪:‬‬
‫أ‪ .‬ثيَداويسـس طشـتى بنـةماى نـةتوانينى دورخسـتنةوةى لـة سـةر ج َيبـةجىَ‬
‫ى بـةش بكريَـت لــة‬ ‫دةكريَـت واتـة ناتوانريَـت كةســى َر دوور ةريَتـةوة يـان بـ َ‬
‫سوود بينني و هةست كردن بةئارامى و ثيَداويستى طشتى ‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫ب‪ .‬ســوودى دروســت بــوو لــة بــةكارهيَنانى ثيَداويســتى طشــتى ناتوانريَــت‬
‫بثيَوريَت وة ناتوانريَت بةش بةش بكريَت ‪.‬‬
‫ج‪ .‬بةكارهيَنانى ثيَداويستى طشتى نابيَتة هـؤى كـةم بوونـةوةى بـةكارهيَنانى‬
‫كةسانى تر‬
‫د‪ .‬بــة شـيَوةيةكى طشــتى ثيَداويســتى طشــتى دةبيَــت تيَركردنــى ســووديَكى‬
‫طشتى بطةيةنيَت ‪ ،‬دةبيَت بضيَتة خانةى ئةركةكانى دةولَـةت ‪ ،‬ليَـرةدا دةبيَـت‬
‫جياوازى كردن لة نيَوان ماناى ثيَداوستى طشتى و ثيَداويسـتى تـاك دةرطـا واالَ‬
‫بكــات بـــؤ جيــاوازى كـــردن لــة نيَـــوان دارايــى طشـــتى و دارايــى تايبـــةت ‪،‬‬
‫لةبةرئـةوةى تيَركردنــى ثيَداويسـتى طشــتى ‪ ،‬بةئـةركى دةولَــةت دادةنريَــت و‪،‬‬
‫تيَركردنــى ثيَداويســتى تــاك ‪ ،‬تاكــة كــةس خــؤى ش ـيَوازيَكى دارايــى تايبــةت‬
‫دةطريَتــة بــةر بــؤ تيَركردنــى ثيَداويســتيةكانى لةبــةر ئــةوة جيــاوازى ئامــانج‬
‫دةبيَتة جياوازى لة شيَوازو هؤكارى لة نيَوان دارايى طشتى و دارايى تايبةتى‪.‬‬
‫دووةم ‪ /‬جياوازى نيَوان دارايى طشتى و دارايى تايبةتى‪.‬‬
‫دةتوانريَت جياوازى لـة نيَـوان دارايـى طشـتى و دارايـى تايبـةتى بكريَـت لـة‬
‫رِووى ئامــانج و لــة رِووى ش ـيَوازو لــة رِووى بــرى نــةرمى نوانــدن و لــة رِووى‬
‫هؤكارة بةكارهيَنراوةكاندا بةم شيَوةية كة لةم خشتةى خوارةوة هاتووة ‪:‬‬

‫‪16‬‬
‫خشتةى ( ‪)5‬‬
‫خشتةى بةرا وردكردن لة نيَوان دارايى طشتى و دارايى تايبةتى‬
‫دارايى تايبةتى‬ ‫دارايى طشتى‬ ‫رِووةكانى جياوازى كردن‬
‫ئامــــــاجنى تيَركردنــــــى‬ ‫ئامــــــاجنى تيَركردنــــــى‬ ‫‪ .5‬لة رِووى ئامانج‬
‫ثيَداويستية طشتيةكانة بةبى ثيَداويستى تاك و زيادكردنى‬
‫طرنطـــى دان بـــة بةدةســـت سوودى تاكة كةسة‪.‬‬
‫هيَنانى قازاجنى ئابوورى ‪.‬‬
‫شـ ـيَوازى ديـــارى كردنـــى لة سةرةتادا داهات ديـارى‬ ‫‪.0‬لة رِووى شيَواز‬
‫خةرجى طشـتى يةكـةم جـار دةكـــات ثاشـــان برِيـــار لـــة‬
‫دةطريَتةبــةر ثاشــان داهــاتى ســـــنوورى خةرجيـــــةكانى‬
‫طشـــــتى دةخـــــةمليَنيَت و دةدات‪.‬‬
‫بريارى لةسةر دةدات‪.‬‬
‫خــاوةن نــةرمى نوانــدنيَكى خــاوةن نــةرمى نوانــدنيَكى‬
‫بـــةرزة بـــؤ ـــراوان كردنـــى بـةرز نيـة بـؤ ـراوان كردنـى‬
‫سةرضــاوةى داهاتــةكانى بــؤ سةرضــاوةكانى داهــاتى بــة‬
‫‪.4‬لة رِووى نةرمى نواندن‬
‫روو بـــــــةروو بوونـــــــةوةى خيَرايــةكى ثيَويســت بــؤ روو‬
‫بـــة رووبونـــةوةى خةرجيـــة‬ ‫خةرجيةكانى‪.‬‬
‫تايبةتى يةكانى‪.‬‬
‫ثشــــت دةبةســــتيَت بــــة ثشــــت دةبةســــتيَت بــــة‬ ‫‪.1‬لة رِووى هؤكارى‬
‫هؤكــارى ناضــاركردن و زيرة هؤكــــارى بــــاوةرثيَكردن و‬
‫ملــىَ و جــىَ بــةجىَ كردنــى هةلَبــذاردان و بةكارنــةهيَناى‬
‫مــا ى ســةروةرى دةســةالَتة ناضاركردن لة ضاالكى دارايى‬
‫لــــة بةدةســــت هيَنــــان و تايبةت ‪.‬‬
‫كؤكردنةوةى داهاتى طشتى‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫سيَيةم ‪/‬ثةيوةندى دارايى طشتى بة زانستةكانى تر‬
‫دارايى طشتى ثةيوةندى توندوتؤلَى لةطةلَ زير لةزانستةكانى تر هةيـة ‪ ،‬بـةم‬
‫شيَوةية‪:‬‬
‫‪5‬ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة ئابوورييةوة‪:‬‬
‫ئاشــكراية تيَركردنــى ثيَداويس ـتيةكان ئامــاجنى كؤتــايى هةريــةك لــة دارايــى‬
‫طشتى و ئابوورية ‪ ،‬بة جياوازى سنور و بازنةى تيَركردن لـة هـةر يةكيَكيانـدا ‪،‬‬
‫كة ئابوورى طرنطى دةدات بة تيَركردنى ثيَداويسـتى مرييـى جـا ثيَداويسـتى‬
‫طشتى بيَت ياخود تاك ‪،‬هـةر وةها دارايـى طشـتى طرنطـى دةدات بـة تيَركردنـى‬
‫ثيَداويســتية طشــتيةكان ‪ ،‬ليَــرةدا بؤمــان دةردةكــةويَت كــة ثةيوةنــدى نيَــوان‬
‫ئــابوورى و دارايــى طشــتى لــة رِووى ئةركــةوة ثةيوةنديــةكى بــةش (دارايــى‬
‫طشتى) بؤ هةموو (ئابوورى ) واتـة ثةيوةنـدى بةشـيَ بـة بةشـة طشـتيةكةى‪،‬‬
‫ضونكة دارايى طشتى بةشيَكة لـة ئـابوورى ‪ ،‬ئـةم ثةيوةنديـةش ثةيوةنديـةكى‬
‫دو واليةنةية كة هةريةكةيان كار لة ئةوى تر دةكـات ‪ ،‬بـةالَم لـة رووى هونـةرى‬
‫ثةيوةندى نيَوان دارايى طشتى و ئابوورى لة ئـةجنامى هةلَسـتانى دةولَـةت بـة‬
‫ئةركةكانى دروست بووة ‪ ،‬هةروةها دياردة دارايةكان دياردةى ئـابووريو ‪ ،‬لـة‬
‫بةرئةوةى هيَندة داراييةكان ‪ ،‬وةك خةرجى طشتى و داهاتى طشتى بـريتني لـة‬
‫هيَنــدى ئــابوورى ‪ ،‬يــان بــريتني لــة طــؤرِاوةى ئــابوورى ‪ .‬ضــونكة ثيَويســتة‬
‫شيكردنةوة داراييةكان بضنة ذيَربـالَى شـيكردنةوى ئـابوورى ئةمـة لةاليـةك لـة‬
‫اليةكى تر سياسةتى دارايى و سياسةتى ئابوورى دوو رِووى يةك دراون‪.‬‬
‫‪0‬ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بةياساوة‪:‬‬
‫ياسا (‪ )Law‬هؤكاريَكة بـؤ ريَكخسـتنى ذيـانى كؤمـةلطا لـة هـةموو بـواريَكى‬
‫ضاالكى مرية ‪ ،‬دارايى طشتية ثةيوةنديـةكى تونـدو تـؤلَى هةيـة لةطـةلَ ياسـا‬
‫لةبةر ئـةوةى هـيض ضـاالكيةكى دارايـى نييـة بـةبىَ ياسا‪،‬ضـونكة هـيض داهاتيَـ‬
‫دةستةبةر ناكريَت ئةطةر بة ياسا نةبيَت و ‪ ،‬هيض خةرجيـةك تايبـةت ناكريَـت و‬
‫خةرج ناكريَت مةطةر بةياسا نـةبيَت ‪،‬هـةروةها بريـاردان و رِيَثيَـدانى بودجـةش‬
‫بة ياسا دةبيَت ‪ ،‬ليَرة دا دةتوانريَـت ثةيوةنـدى نيَـوان دارايـى طشـتى و ياسـا‬
‫بةم ضةند خالَة روون بكريَتةوة ‪-:‬‬

‫‪20‬‬
‫أـ اليةنى تيؤريى لة دارايى طشتى وةك خةرجى و بـاج ئـةو بنـةماو ياسـايانة‬
‫بــةريَوةيان دةبــةن ‪ ،‬كــة دةتوانريَــت جيَبــةجىَ بكريَــت كــة ثيــان دةطوتريَــت‬
‫(قواعـد التشـريا املـار )‪ ،‬كـة ئةمـةش بريتيـة لـة كؤمـةلَي ياسـا كـة لةاليــةن‬
‫دةســةالَتى ياســا دانانــةوة ثةســةند كــراوة ‪ ،‬ليَــرةدا اليــةنى جيَبــةجىَ كــةر‬
‫ثةيرةويان دةكات لة بةريَوةبردنى كاروبارى دارايى لة رووى بةدةست هيَنـانى‬
‫داهــات و خــةرج كردنــى خــةرجى و ئامــادةكردنى و جيَبــةجىَ كردنــى بودجــة‬
‫دواترية ضاوديَرى كردنى ‪.‬‬
‫ب ـ ياساى دةستوورى زيربةى وآلتـان ضـةند دةقيَكـى دارايـى بنجينـةيى لـة‬
‫خؤ دةطريَت كة دةسةالَتةكانى دةسةالَتى ياسا دانان و جيَبةجىَ كردن ديـارى‬
‫دةكات لة ب وارى ئامادةكردنى بوودجة و مؤلَـةت ثيَـدانى و جيَبـةجى كردنـى ‪،‬‬
‫هةروةها لة بوارى برياردان لة باج و قةرزكردن و قةرز وةرطرتو ‪.‬‬
‫ج ـ دارشـتنى بـاج ‪ ،‬طـرنطرتيو بةشـى دارشـتنى داراييـة ‪ ،‬كـة وةك ياسـايةك‬
‫دةردةضيَت‪،‬بة شيَوةيةك كة هيض باجيَ بـةبىَ ياسـا نابيَـت ‪ ،‬كـة بةشـيَوةيةك‬
‫ه ةموو اليةنةكانى باج ريَ دةخات لة رِووى جؤرو نرخ و ضـؤنيةتى وةرطـرتو و‬
‫كاتى وةرطرتو ‪ ،‬هةروةها س اى دانـاوة بـؤ سةرثيَضـى كـةران لـة دانـى بـاج ‪،‬‬
‫بةم شيَوةية ئةطـةر ياسـا ئامـاجنى بـة دةسـت هيَنـانى دادثـةروةرى بيَـت بـة‬
‫مانايةكى طشتى يان دروسـت كردنـى جؤريَـ لـة هاوسـةنطى لـة نيَـوان تـاك و‬
‫كؤمةلَ ‪ .‬بةم جـؤرة دارايـى طشـتية ئامـاجنى تيَركردنـى ثيَداويسـتى طشـتيةو‬
‫بةدةســت هيَنــانى يةكســانية لــة ريَطــاى سياســةتى دارايــى بــة هــةردوو بــالَى‬
‫خةرجى طشتى و باج‪.‬‬
‫‪4‬ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة سياسةتةوة‬
‫زانســتى سياســى (‪ )Political Science‬زانســتيَكة طرنطــى دةدات بــة‬
‫ضــاوديَرى كردنــى و بــةرِيَوةبردنى كاروبــارى ميلــةت لــة هــةموو رِوويةكــةوةو‪،‬‬
‫طرنطى دةدات بة ليَكؤلينةوة لةسيستةمى دةسـةالَت و ثةيوةنـدى دةسـةالَتى‬
‫طشتى بة دةسةالَتةكانى ترو‪ ،‬ثةيوةندى دةسةالَت بة كؤمـةالَنى خـةلَ ‪ ،‬بـةالَم‬
‫زانستى دارايى طشـتى طرنطـى دةدات بـة ليَكؤلينـةوةو ديراسـةكردنى ضـاالكى‬
‫دارايـى دةولَـةت لـة خـةرجى و داهــات و بودجـة لـة ثيَنـاوى دةســتةبةركردنى‬

‫‪21‬‬
‫ئاماجنةكانى سياسةتى دارايى كة بريتني لة ئاماجنى ئابوورى و كؤمةالَيـةتى و‬
‫سياســى ‪ ،‬كةواتــة ثةيوةنــدى نيَــوان ئــةو دوو زانســتة ثةيوةنديــةكى ئــالوطؤر‬
‫كةرو تةواوكةرى يةكرتية‪ ،‬ضونكة بودجـة ئاويَنةيـة كـة ةلسـة ةى سيسـتةمى‬
‫سياســى (‪ )Political system‬دةولَــةت دةردةخــات لــة دةســتةبةركردنى‬
‫ئاماجنى ئابوورى و كؤمةالَيةتى و سياسـى ‪ ،‬لةبـةر ئـةوةى قـةبارةى خـةرجى‬
‫طشتى و داهاتى طشتى لـة وآلتىكـى سـةرمايةدارى جيـاوازة لةطـةلَ وآلتىكـى‬
‫سؤشياليســتى ‪ ،‬هـــةروةها لـــة نيَــوان وآلتىكـــى ســـةرمايةدارى دىـــوكراتى‬
‫وآلتىكــى داثلؤس ـيَنةرو ديكتــاتؤرى جودايــة ‪ ،‬هــةرةوها لــة نيَــوان دةولَــةتى‬
‫سؤشياليســتى ناوةنــدى و دةولَــةتى سؤشياليســتى نــا ناوةنــدى جيــاوازة ‪،‬‬
‫كةواتة سيستةمى سياسى كاريطةرى هةيـة لـة سـةر دارايـى طشـتى و ‪ ،‬جـارى‬
‫واش هةيـة طر تـى دارايــى دةبيَتـة هـؤى طــؤرِانى حكومـةت و الدانـى ‪ ،‬ليَــرةدا‬
‫بؤمــان رِوون دةبيَتــةوة كةزانســتى دارايــى طشــتى طرنطــى دةدات بــة دارايــى‬
‫دةولَــةت و ‪ ،‬زانســتى سياســى طرنطــى بــة حكومــةت و دامــةزراوةى سياســى‬
‫دةدات‪.‬‬
‫‪1‬ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة ذميَريارييةوة‪:‬‬
‫ليَكؤلينةوة لة بابةتى دارايى طشتى بة شـيَوةيةكى طشـتى و بابـةتى بـاج بـة‬
‫شـيَوةيةكى تايبــةتى بــةوة دةطـات طرنطــى بــدات بــة شـيَوةكانى ذميَريــارى و‬
‫وردبينـى لــة هــةذماركردنى قــازانج و زيــان و لــة هــةذماركردنى ــةوتان بـووان‬
‫(‪ )Depreciation‬و ســةرذميَرى كردنــى ئـــةو كــةلو ثةالنـــةى كــة هـــةن و‪،‬‬
‫ريَكخسـتنى ذميَـرةى كؤتــايى و بودجـةى ثــريذة بازرطـانى و ثيشةســازيةكان‪،‬‬
‫هةروةها ئامادةكردنى بودجةى طشتى دةولَـةت و جيَبـةجىَ كـردن وضـاوديَرى‬
‫كردنى‪ ،‬كة ئةمانة زير طرنطو بةتايبـةتى دةضـنة خانـةى ذميَرةيـارى دارايـى ‪.‬‬
‫بةتايبـةتى ذميَريـارى حكـومى طرنطــى دةدات بـة كـردارة دارايـةكان لــةداهاتى‬
‫طشتى و خـةرجى طشـتى و ئامـادةكردنى بودجـةى طشـتى ‪ ،‬كـة هةلَدةسـتيَت‬
‫بةثيَشكةش كردنى خةمالندنى داهاتى ضاوةروان كراو خةرجى طوجنـاو لةسـةر‬
‫شيَوةى بودجـةى بضـووك لةاليـةن سـةرجةم دامـةزراوةكانى دةولَـةت ‪ ،‬دواتـر‬
‫بـةرز كردنـةوةى بـؤ دةســةالَتى دارايـى كـة بريتيـة لــة وةزارةتـى دارايـى ئــةو‬

‫‪22‬‬
‫وةزارةتة هةلَدةستيَت بة كؤكردنةوةى سةرجةم بودجة بضـووكةكان لـة ثيَنـاو‬
‫بة دةست هاتنى بودجةيةكى طشتى ‪ ،‬بـةم شـيَوةية بؤمـان رِوون دةبيَتـةوة ‪،‬‬
‫كـة دارايـى طشـتى لــة سـةرجةم قؤناغـةكانى ثشــت دةبةسـتيَت بـة ذميَريــارى‬
‫(‪.)Accounting‬‬
‫‪1‬ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة ئامارةوة‬
‫زانستى ئامار (‪ )Statistics‬طرنطى دةدات بة ليَكؤلينـةوةى داتـا و‪ ،‬زانسـتى‬
‫ئامار لة ريذطـارى ئيَسـتاماندا هـيض ليَكؤلينةوةيـةك لـة هـيض بواريَـ ناتوانيَـت‬
‫دةستبةردارى بيَت و بة كارى نةهيَنيَت ‪ ،‬لـة دارايـى طشـتى دةبيـنني خـةرجى‬
‫طشتى و داهاتى طشتى و بودجة ثيَة جيَبةجى كـردن تـةنها بـريتني لـة ضـةند‬
‫ذمارةيــةكى خــةمليَنراو ‪ ،‬ليَــرةدا ئامــار يارمــةتيدان دةدات لــة خةمالنــدنى‬
‫خةرجى طشـتى و تايبـةت كردنـى لـة بـوارة جـؤر بـةجؤرةكانى بـةكارهيَنانى‪،‬‬
‫هـةروةها يارمــةتيدان دةدات بــؤ خةمالنــدنى داهــاتى طشــتى و ئامــار زانيــارى‬
‫طـرن و دروسـت دةدات بـة داريَـذةرانى سياسـةتى دارايـى ‪ ،‬وةك خةمالنــدنى‬
‫دةسهاتى نةتةوةيى و دابةشكردنى و ثيَكهاتةى دانيشتوان و ذمارةيـان ‪......‬‬
‫هتد ليَرةدا بؤمان روون‪ ،‬دةبيَتـةوة كةثةيوةنـدى تونـدو تـؤلَ هةيـة لـة نيَـوان‬
‫ئامارو دارايى طشتى‪.‬‬
‫‪5‬ـ ثةيوةندى دارايى طشتى بة زانستى كؤمةالَيةتيةوة‬
‫زانستى كؤمةالَيةتى (‪ )Sociology‬طرنطى دةدات بـة ليَكؤلينـةوى سروشـتى‬
‫كؤمــةلَ و ثيَشــكةوتو و هةلَســوكةوتى كؤمةالَيــةتى‪ ،‬بــة ئامــاجنى ضاكســازى‬
‫كؤمةالَيــةتى و ثيَشــكةوتنى كؤمــةلَ و ضــاكردنى هةلَســوكةوتى كؤمــةلَطا ‪ ،‬لــة‬
‫هـةمان كاتــدا ئامــاجنى دارايــى طشــتى بريتييـة لــة ثيَشــكةش كردنــى خ مــةت‬
‫طوزارى طشتى لة ثيَناو دابني كردن و تيَركردنـى ثيَداويسـتى طشـتى كؤمـةلَطا‪،‬‬
‫كةواتة ئاماجنى دارايى طشتى بةرزكردنةوةى ئاستى خؤشطوزةرانى كؤمةلَـة ‪،‬‬
‫ضونكة ئاماجنى ضاالكى دارايى ثيَشكةوتنى ذيـانى كؤمـةلَ و دةسـتةبةركردنى‬
‫هاوسـةنطى كؤمةالَيةتيــة (‪ ، )Social Equilibrium‬كاريطــةرى داراي طشــتى‬
‫لةسةر كؤمةلَ ثيَشكةوت و طؤراو بة ثيَشكةوتو و طؤرانى رِيلَى دةولَةت ‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫ضوارةم ‪ /‬تومخةكانى دارايى طشتى‬
‫دةولَــةت بــؤ ئــةوةى بــة ئةركــةكانى هةلَبســتيَت كــة بــريتني لــة تيَركردنــى‬
‫ثيَداويستية طشتيةكان ‪ ،‬دةبيَت دارايةكى هةبيَت كة كـاالَو خ مةتطوزاريـةكانى‬
‫ثيَبكريَت بةم دارايـةش دةطوتريَـت خـةرجى طشـتى و ‪ ،‬بـؤ دابـني كردنـى ئـةم‬
‫خةرجيانة دةولَةت هةلَدةسـتيَت بـة ليَنينـى بةشـ َي لـة بةرهـةمى نةختينـةى‬
‫نةتةوةى ئةم لريِِِينةش ثيَى دةطوتريَت داهـاتى طشـتى كـة زير شـيَوة لـة خـؤ‬
‫دةطريَت وةك بـاج ‪ ،‬رسـوم ‪ ،‬قـةرز ‪ ،‬كؤمـةك ‪ ،‬داهـاتى مـولكى دةولَـةت ‪...‬‬
‫هتد بؤ ئـةوةى دةولَـةت لةسـةر ثريطراميَـ ئـية و كارةكـانى بـةريَوةببات ‪،‬‬
‫هةلَدةستيَت بة ريَكخستنى خـةرجى و داهاتـةكانى ‪ ،‬لـة ريَطـاى ديـارى كردنـى‬
‫ضاالكيةكانى لة ماوةى سالَيكدا ‪ ،‬ئـةوية بـة بـرِى خـةرجى ثيَويسـت بـؤ ئـةم‬
‫ضاالكيانة و خةمالَندنى داهاتى ضـاوةرِوان كـراو ‪ ،‬ليَـرةدا يةكخسـتنى داهـات و‬
‫خــةرجى لــة بةلَطةنامةيــةك دا خــؤى دةســةثيَنيَت كةثيَــدةوتريَت بودجــةى‬
‫طشتى‪ ،‬بةم شـيَوةية دةتـوانني تومخـةكانى دارايـى طشـتى ديـارى بكـةيو كـة‬
‫بريتني لة‪:‬‬
‫‪Public Revenue‬‬ ‫داهاتى طشتى‬
‫‪Public Expenditure‬‬ ‫أ‪ .‬خةرجى طشتى‬
‫‪Public Budget‬‬ ‫ب‪ .‬بودجةى طشتى‬

‫‪24‬‬
‫بــؤ زيــاتر رِوون كردنــةوةى ‪ ،‬ئــةم شـيَوةية دةخةينــة رِوو ‪ ،‬بــؤ دةرخســتنى‬
‫ضاالكى دارايى دةولَةت و ثيَكهاتةكانى دارايى طشتى‬

‫دابينكردن‬ ‫كردن‬ ‫ثيَشكة‬ ‫تيَركردن‬


‫بودجةى‬ ‫داهاتى‬ ‫خةرجى‬ ‫خزمةت‬ ‫ثيَداو‬
‫طشتى‬ ‫طشتى‬ ‫طشتى‬ ‫طوزارى‬ ‫ستى‬
‫طشتى‬ ‫طشتى‬

‫‪.1‬داهاتى ئابوورى‬ ‫ئةو خزمةت‬ ‫ئةو خزمةت‬


‫بةردةوام‬ ‫طوزاريانةى كة‬ ‫طوزاريانةى كة‬
‫‪.2‬داهاتى سةرةكى‬ ‫ناتوانريَ بة‬ ‫دةتوانريَ بة‬
‫داهاتى نائاسايي‬ ‫‪3‬ـ‬
‫بةردةوام‬ ‫بكريَيَ‬
‫بة بكر‬ ‫بة بكريَ‬
‫بكريَ‬
‫شيَوةي ( ‪ ) 5‬ثيَكهاتةكانى دارايى طشتى‬

‫ليَرة دا بؤمان رِوون دةبيَتةوة كة دةولَةت بؤ ئةوةى ئـية و كارةكـانى ريَـ‬


‫ةات سةرجةم داهات و خةرجيةكانى لة بةلَطةنامةيـةك كؤدةكاتـةوة كـة ثيَـى‬
‫دةوتريَت بودجةى طشتى ‪ ،‬كاتيَ دةولَةت دةيةويَت ئةركـةكانى ئـةجنام بـدات‬
‫ثيَويســـتة سةرضـــاوةيةكى داهـــاتى هـــةبيَت ‪ ،‬بـــؤ دابـــني كردنـــى خةرجيـــة‬
‫طشتيةكانى ‪ ،‬دةولَةت خةرجى دةكات بـؤ ثيَشـكةش كردنـى خ مـةت طوزاريـة‬
‫طشتيةكان تاكو لة ريَطـاي ثيَشـكةش كردنـى ئـةو خ مـةت طوزاريانـة بتوانيَـت‬
‫ثيَداويستية طشتيةكان بؤ كؤمةالَنى خةل دابني بكات ‪.‬‬
‫ثيَنجةم ‪ /‬ثيَشكةوتنى ضةمكى دارايى طشتى‬
‫سيســتةمى دارايــى بةشـيَكة لــة سيســتةمى ئــابوورى ‪ ،‬واتــة بــريى داراى بــة‬
‫شيَكة لـة بـريى ئـابوورى ‪ ،‬كةواتـة ثيَشـكةوتنى بـريى ئـابوورى دةبيَتـة هـؤى‬
‫ثيَشــكةوتنى بــريى دارايــى ‪ ،‬ليَــرة دا بــة خويندنــةوةى ميَــذووى ئــابوورى‬

‫‪25‬‬
‫دةردةكةويَت ‪ ،‬كة دارايى طشتى بة سىَ قؤناغى سةرةكى دا طوزةرى كـردووة‬
‫وةك لةم هيَلكاريةى خوارةوة رِوون دةبيَتةوة ‪-:‬‬

‫ريَبازى ماركسى‬ ‫ريَبازى ضاكسازى‬ ‫ريَبازى ئازاد‬

‫قوتا انةى سؤشياليستى‬ ‫قوتا انةى كينزيةكان‬ ‫قوتا انةى ك سيكى‬

‫سيستةمى شيوعى‬ ‫سيستةمى ث نى‬ ‫سيستةمى سةرمايةدارى‬

‫ث ندانانى دارايى‬ ‫دارايى ئةرك دار‬ ‫دارايى سةربةخؤ‬

‫هيَلكارى (‪ )0‬ريَضكةى ثيَشكةوتنى ضةمكى دارايى طشتى‬

‫سةرضاوةى ئةم هيَلكاريية‪ :‬د‪ .‬نوزاد عبدالرمحن اهليتى ‪ ،‬د‪.‬منجد عبدالطيف اخلشاىل‪ ،‬املدخل‬
‫احلديث فى اقتصااديا املالياا الماماا ‪ ،‬دار املنااج لننشار لالتوزيا ‪ ،‬األردن‪ .‬الطبماا اول ‪،‬‬
‫‪ ، 6002‬ص ‪.62‬‬

‫ئــةم هيَلكاريــة ثيَشــكةوتنى ضــةمكى دارايــى طشــتى رِوون دةكاتــةوة ‪ ،‬كــة‬


‫سروشتى بريى ئابوورى هةر قؤناغيَ درةدةخات ‪ ،‬كة زالَـة لـة ديـارى كردنـى‬
‫سيستةمى ئابوورى و ‪ ،‬سيستةمى ئابوورية بريـار لـة سـنوور و ضوارضـيَوةى‬
‫رِير دةولَةت دةدات ‪ ،‬دواتر جؤر و رِيلَ وشيَوازى داراييةكةى ديـارى دةكـات‬

‫‪26‬‬
‫‪ ،‬لةبةر ئةوة دارايى طشتى لة قؤناغى دارايى سةربةخؤ طـؤرِا بـؤ دارايـى ئـةرك‬
‫دار و دواتر دةركةوتنى ثالنى دارايى بةم شيَوةى خوارةوة ‪-:‬‬
‫يةكةم‪ :‬بريى دارايى كالسيك ( بىَ اليةن ‪ ،‬سةربةخؤ )‬
‫سيستةمى دارايى دةربرِينيَكى رِاستةقينةى ةلسة ةى سياسية كـة دةولَـةت‬
‫بــةريَوة دةبــات لةبةرئــةوة دارايــى طشــتى ســةربةخؤ لةباوةشــى سيســتةمى‬
‫سياسى لة داي دةبيَت كة بريتية لة دةولَةتى ثاريَ ةر ‪ ،‬كة دامـةزراوة لةسـةر‬
‫بناغـــةى ةلســـة ةى تـــاك يـــان سيســـتةمى ئـــابوورى ئـــازاد و‪ ،‬بـــؤ زانينـــى‬
‫طرىانــةكانى دارايــى بــيَ اليــةن ثيَويســت دةكــات طرىانــةكانى سيســتةمى‬
‫ئابوورى ئازاد ب انني ‪ ،‬ئةم بريو رِاية ثشت دةبةستىَ بة طرىانـةكانى بـريديزى‬
‫ئــابوورى كالســيكى لــة مــاوةى ‪ 5115‬تــاكو ‪ ( 5140-5101‬قــةيرانى بــيَ‬
‫بازارِى) (‪ )Depression‬كة هةليَنجراوى ئةم طرىانةية‪.‬‬
‫أـ دةست نة خستنة ناو كارو بـارى ئـابوورى لةاليـةن دةولَـةت ‪ ،‬واتـة خسـتنة‬
‫رِوو خواست دروست دةكات ‪.‬‬
‫ب ـ ئــازادى كــةرتى تايبــةت لــة هةلســوكةوت كــردن لــة ســةرجةم ضــاالكية‬
‫ئابوورية جؤراو جؤرةكان ‪.‬‬
‫ج ـ بة طةرِخستنى تةواو بؤ هؤكارةكـانى بةرهـةم هيَنـان ( جـيَطريى بةرهـةم )‬
‫ئةم طرىانانة خةسلَةتيَكى بىَ اليةنانةى بـة دارايـى كشـتى بةخشـى ‪ ،‬بـةوةى‬
‫كـة ضـاالَكى دارايـى دةولَـةت تيَكـة َل بـة ضـاالَكى ئـابوورى نابيَـت لـة كـاتى‬
‫بووذانةوةو لة كاتى ناالَندن لة دةست قةيرانى بىَ بازارِى و ثوكانةوة ‪.‬‬
‫* خةرجى طشـتى ‪ -:‬لـة بـريى دارايـى كالسـي طرنطـى بـة خـةرجى طشـتى‬
‫دةدريَت ثيَة داهاتى طشتى لـة خةمالنـدن و ثشـت ثـىَ بةسـنت‪ ،‬وة خـةرجى‬
‫طشتى زير سنووردار و كةمـة لةبةرئـةوةى دةولَـةت لـة بـريى دارايـى كالسـي‬
‫هةلَدةستيَت بـة خـةرج كـردن لـة ثيَنـاو ثـيَة كـةش كردنـى خ مـةت طـوزارى‬
‫طشـتى لـة ثيَنـاو تيَركردنـى ثيَداويســتية سـةرةكيةكان كـة بـريتني تـةنها لــة (‬
‫ئاساية ‪ ،‬ثاريَ طارى كردن ‪ ،‬دادثةروةرى ) ‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫* داهاتى طشتى ‪ -:‬داهاتى طشتى لـة بـريى دارايـى كالسـي ثيَـ ديَـت لـة‬
‫داهـاتى بـاج ورسـوم تـةنها و ‪ ،‬ثشــت بـةداهاتى مـولَكى دةولَـةت و‪ ،‬قــةرز و ‪،‬‬
‫دةركردنى ثارةى نوىَ نابةستيَت ‪ .‬ليَرةدا ثيَويستة نةبوونى ئةم داهاتـة رِوون‬
‫بكةينةوة ‪-:‬‬
‫أ‪ .‬نةبوونى داهاتى مولَكى دةولَةت لة بريى دارايى كالسي ‪:‬‬
‫دةولَةت لة بريى دارايى كالسي خاوةنى هيض موولكيَ نى يـة ‪ ،‬لةبـةر ئـةوة‬
‫هــيض داهــاتيَكى دةســت ناكــةويَت كــة بض ـيَتة خانــةى ئــةم جــؤرة داهاتانــة ‪،‬‬
‫لةبةرئـةوةى ئةطـةر دةولَــةت خاوةنـداريَتى ئـةم جــؤرة مولكانـة بكــات ‪ ،‬وةك‬
‫(كارطـة ‪ ،‬كيَلطــة ‪.....،‬هتــد ) دةبيَتـة هــؤى كيَنكـىَ لةطـةلَ كــةرتى تايبــةت ‪،‬‬
‫كــةوا لـــة دةولَـــةت دةكـــات هةلبســـتيَت بـــة ديـــارى كردنـــى نـــرخ و كريِِنـــى‬
‫هؤكارةكانى بةرهةم هيَنان ‪ ،‬ئةمانة هةمووى دةبيَتة هؤى دةسـت تيَـوةردانى‬
‫دةولَــةت لــة ضــاالكى ئــابوورى ‪ ،‬كــة ئةمــةش لةطــةلَ طرىانــة ســةرةكيةكانى‬
‫بريديزى ئابوورى كالسي ناطوجنىَ ‪ ،‬كة بريتية لة دةست نةخسـتنة كاروبـارى‬
‫ضاالكى ئابوورى لةاليةن دةولَةت ‪.‬‬
‫ب‪.‬نــةبوونى قــةرز ‪،‬وةك سةرضــاوةيةكى داهــاتى طشــتى لــة بــريى دارايــى‬
‫كالسي كاتيَ دةولَةت قةرز وةردةطريَت لة خةلَكانيَ كة ثاشـةكةوتيان هةيـة‬
‫دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى ثاشةكةوت ‪ ،‬ئةمةش وادةكـات وةبـةرهيَنان كـةم‬
‫ببيَتـــةوة ( بـــريديزى كالســـي جـــةختى لـــة وة دةكاتـــةوة ‪ ،‬كـــة هـــةموو‬
‫ثاشــةكةوتيَ دةبيَتــة وة بــةرهيَنان ) كــة ئةمــةش كاريطــةرى خراثــى دةبيَــت‬
‫لةسةر رِادةى طةشةى ئابوورى ‪ ،‬ئةمةش هةموو واتة دةسـت خسـتنة ضـاالكى‬
‫ئابوورى كة ثيَضـةوانةى طرىانـة سـةرةكيةكةى بـريديزةى ئـابوورى كالسـيكة‬
‫كة دةست نةخستنة ناو كاروبارى ئابوورى ية لةاليةن دةولَـةت ‪ .‬لةاليـةكى تـر‬
‫بريديزى كالسي جةختى لةسةر ئةوة دةكاتةوة كة قـةرز دةبيَتـة هـؤى طـران‬
‫كردنى سةرشانى نةوةى داهاتوو‪ ،‬كة ئةمةش بةسةثاندنى باجى نـوىَ دةبيَـت‬
‫‪ ،‬ياخود بـة زيـادكردنى نرخـى بـاج كـة هةيـة ‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة سةرشـان‬

‫‪26‬‬
‫قورســكردنى نــةوةى داهــاتوو كــة كــار لــة ئــازادى و هةلَســوكةوت و ضــاالكى‬
‫ئابووريان دةكات ئةمة لةاليةك لة اليـةكى تـر واتـة دةسـت خسـتنة كاروبـارى‬
‫ئابوورى ‪.‬‬
‫ج‪ .‬نةبوونى دةركردنى ثارةى نوىَ لة بريى دارايى كالسي ‪.‬‬
‫بة بؤضوونى بريى ئابوورى كالسي هؤكارةكـانى بةرهـةم هيَنـان بـة تـةواوى‬
‫بة طةرِ دةخريَت كة‪ ،‬ئةمةش دةبيَتة هؤى جيَطريى بةرهـةمى نةتـةوةيى ئةمـة‬
‫لةاليةك لةاليةكى تر جيَطريى ئا لوطؤر كردن لـة مـاوةى كـورت خايـةن ‪ ،‬لةبـةر‬
‫ئةوة هةرزيادبوونيَ لة خستنةرِووى دراو ( دةركردنـى ثـارةى نـوىَ ) دةبيَتـة‬
‫هؤى زياد بوونى ئاستى طشتى نـرخ بـة شـيَوةيةكى رِاسـتةوخؤ ‪ ،‬كـة ئةمـةش‬
‫ناطوجنىَ لةطةلَ طرىانة سةرةكيةكانى بينديزى داراي كالسي ‪.‬‬
‫د‪ .‬بة باشرت زانينى باجى بة كارهيَنان لة سةر باجى ثاشةكةوت‬
‫بريديزى ئابوورى كالسي بؤ ئةوةى ثاريَ طارى لةسةر ثاشـةكةوت بكـات بـة‬
‫باجى بة كارهيَنـانى بـة باشـرت زانيـوة لـة بـاجى ثاشـةكةوت ‪ ،‬واتـة بـاجى نـا‬
‫رِاستةوخؤى ثىَ ثةسةندتر بووة لة باجى رِاسـتةوخؤ ‪ .‬لةسـةر ئـةو بنةمايـةى‬
‫كة هةموو ثاشةكةوتيَ دةبيَتة وةبةرهيَنان ‪.‬‬
‫‪ ‬بودجةى طشتى ‪ :‬لة بريى دارايى كالسي بودجـةى طشـتى سـنوورداربوو ‪،‬‬
‫بةوةى كة ثيَ دةهات لة خـةرجى ئاسـايى و داهـاتى ئاسـايى ‪ ،‬وةك بامسـان‬
‫كرد ثشتى نة دةبةست بة داهاتى مولكى دةولَةت و قـةرزو دةركردنـى ثـارةى‬
‫نوىَ ‪ .‬كةواتة بودجة ديارى كراوة لة ئاسـتيَكى ن مـى داهـات و خـةرجى ‪ ،‬كـة‬
‫ثيَويست بوو دوو مةرجى تيَدا دةستةبةربيَت‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫أ‪ .‬ثيَويستة بودجة لة ئاستيَكى ن م بيَت ‪ ،‬بةو مانايةى كة ثيَويسـتة داهـاتى‬
‫طشتى و خةرجى طشتى لـة نـ مرتيو ئاسـت دابـو ‪ ،‬واتـة ثيَـ ديَـت لـة برِيَكـى‬
‫كةمى داهات و خةرجى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ثيَويستة بودجة ساالَنة يةكسان بيَت ‪.‬‬

‫‪20‬‬
‫ليَرة دا بؤمان رِوون دةبيَتةوة ‪ ،‬كة ئاماجنى دارايـى طشـتى لـة بـريى دارايـى‬
‫كالسي تةنها بريتية لة ئاماجنى دارايى ‪،‬كة بةدةست هيَنانى داهاتة لـة ثيَنـاو‬
‫دابــني كــردن و ثرِكردنــةوةى خةرجيــة طشــتيةكان ‪ ،‬كــة دةولَــةت خــةرجيان‬
‫دةكات لة ثيَناو ثيَشـكةش كردنـى خ مـةت طوزاريـة طشـيتةكان بـؤ تيَركردنـى‬
‫ثيَداويستية طشتيةكانى وةك ( ئاساية ‪ ،‬بـةرطرى ‪ ،‬دادثـةروةرى ) واتـة هـيض‬
‫ئاماجنيَكى ئابوورى نية جطة لة ئاماجنى دارايى نةبيَت ‪.‬‬

‫دووةم ‪ /‬بريى دارايى نوىَ ( دةست تيَخسنت ) ( بريى كينزى )‬


‫ئةم قؤناغة سةرضاوة دةطريَت لة بريديزةى ئـابوورى كينـ ى كـة لـة مـاوةى‬
‫ى بـازارى دةسـت ثيَـدةكات تـاكو ئيَسـتا ‪ ،‬كـة‬ ‫سالَى ‪ 5140-5101‬قـةيرانى بـ َ‬
‫كين ـ جــةختى كــردةوة لةســةر دةســت خســتنة كاروبــارى ئــابوورى لةاليــةن‬
‫دةولَةت ‪ ،‬لة ثيَناو طيَرانةوةى هاوسةنطى بؤ ئابوورى نةتةوةيى ‪.‬‬
‫كين ئاماذةى بةوة كرد كة ئـةم قةيرانـة قـةيرانيَكى ئابووريـة كـة بيَكـارى رَ‬
‫دروست دةبيَت و‪ ،‬بيَكارية دةبيَتـة هـؤى بالَوبوونـةوةى هـةذارى و برسـيةتى‬
‫كاتيَ هةذارى و برسيةتى دروسـت بـوو دةبيَتـة هـؤى سـةر هةلَـدانى قـةيرانى‬
‫كؤمةالَيةتى ‪.‬‬
‫خةلَكانى بيَكار هةلَدةسـنت بـة رِاثـةريو دذى دةولَـةت ‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة‬
‫هــؤى دروســت بــوونى نــا ئــارامى و تيَكضــوونى ئاسايشــى كؤمةالَيــةتى واتــة‬
‫دروست بوونى (قةيرانى سياسى)‪ ،‬كـة واتـة قـةيرانى ئـابوورى هةرِِِةِِشـةية بـؤ‬
‫ســةر كؤمــةلَ ‪ ،‬هــةروةك (ئاســاية و بــةرطرى و دادثــةروةرى)‪ .‬بؤيــة كينــ‬
‫جةختى كردةوة لةسةر دةست خستنة كاروبـارى ئـابوورى لةاليـةن دةولَـةت‪،‬‬
‫لة ريَطاى دا رايـى طشـتى وةيـان لـة ريَطـاى ثيَـ هاتـةكانى (خـةرجى‪ ،‬داهـات‪،‬‬
‫بودجة)‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫ليَرةدا بة ثيَويست دةزانريَت كة قةيرانى بىَ بازارى رِوون بكةينةوة‪-:‬‬
‫قةيرانى بيَ بازارى ‪Depression‬‬ ‫‪.5‬‬
‫ى بـازارى واتــة خسـتنة رِوويـةكى زير و طـةورة بةرانبــةر‬
‫سـةرةتا قـةيرانى بـ َ‬
‫خواستيَكى طشتى كةم ‪ .‬واتة خستنة رِووى طشتى طةورة تربيَـت لـة خواسـتى‬
‫طشتى‬
‫خستنة رِووى طشتى > خواستى طشتى‬
‫‪Aggregate Demand < Aggregate Supply‬‬
‫ضارة سةرى ضؤن دةكريَت ‪-:‬‬

‫خةرجى‬
‫طشتى‬
‫داهاتى‬ ‫دارايى طشتى‬ ‫دةستيَوةردانى‬ ‫ضاكسازى‬
‫طشتى‬ ‫دةولَةت‬
‫بودجةى‬
‫طشتى‬
‫ضــارة ســةرى كينـ ى لــة ريَطــاى زيــادكردنى خــةرجى (‪)Expenditures‬‬
‫ياخود كةم كردنةوةى باج (‪. )Tax‬‬
‫أ‪ .‬زيادكردنى خةرجى ح كـومى كـة بـة شـيَكى سـةرةكى و طـةورةى خـةرجى‬
‫نةتةوةى ثيَ دةهيَنيَت ‪ ،‬دةبيَتة هؤى زياد بـوونى دةسـهات (‪ )In Come‬و‬
‫‪ ،‬دروســـــــــت بـــــــــوونى توانـــــــــاى كـــــــ ـرِيو و ‪ ،‬زيـــــــــاد بـــــــــوونى‬
‫بـةكارهيَنان(‪ )Consumption‬و ثاشــان زيــاد بـوونى خواســتى طشــتى بــةم‬
‫شيَوةية ‪-:‬‬

‫‪G‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫دروس بوونى تواناى كرِين‬ ‫‪C‬‬ ‫‪AD‬‬


‫خةرجى‬ ‫دةسهات‬ ‫بةكارهيَنان‬ ‫خواستى طشتى‬

‫‪31‬‬
‫ب‪ .‬كةم كردنةوةى بـاج دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى دةسـهات (‪،)In Come‬‬
‫ئةمــةش دةبيَتــة هـــؤى دروســت بــوونى توانـــاى كــرِيو ( ‪Purchasing‬‬
‫‪ ،)Power‬كـة توانـاى كـرِينية زيـاد بـوو‪ ،‬ئــةوة بـةكارهيَنان زيـاد دةبيَــت و‬
‫دواجارية خواستى طشتى (‪ )Aggregate Demand‬زياد دةبيَت ‪.‬‬

‫‪T‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫دروس بوونى تواناى كرِين‬ ‫‪C‬‬ ‫‪AD‬‬


‫باج‬

‫ليَـرة دا ئـةوةى تيَبينـى دةكريَـت ئةوةيـة كـة رِادةى ئـارةزووى بـةكارهيَنان‬


‫طةورةترة لة رِادةى ئارةزووى ثاشةكةوت كردن ‪.‬‬

‫بنةما سةرةكييةكانى بريى دارايى نو َى‬


‫دارايى طشتى لة بريى دارايى نوىَ لةسةر ئةم بنةمايانة دامةزراوة ‪:‬‬
‫‪ .5‬دةســت تيَخســتنى دةولَــةت لــة ذيــانى ئــابوورى ‪Convernment .‬‬
‫‪Intervention‬‬
‫دواى دةركةوتنى بيَتوا نـايى بـريديزى ئـابوورى كالسـيكى دةرنةضـوونى لـةو‬
‫تـاقى كردنــةوةى كــة بةســةرى هــات بــة هــؤى قــةيرانى بـىَ بــازارى و ‪ ،‬دواتــر‬
‫دةركــةوت كــة ئــةو هاوســةنطية خوديــةى كــة بانطيَشــةى بــؤ دةكــرد رِاســت‬
‫دةرنةضوو ‪ ،‬ئةمة واى كرد كة بريديزى ئابوورى نـوىَ دةركـةويَت كـة ئـابوورى‬
‫زانى ئينطلي ى جون منارد كين بة ثيَشرِةوى ئةم بريديزةيـة دادةنريَـت ‪ .‬ئـةم‬
‫طؤرِانةش واى كرد دارايى طشتى لة دارايى سةربةخؤ و بـىَ اليـةن بطؤريَـت بـؤ‬
‫دارايى دةست تيَخسـنت ‪ ،‬ئةمـةش سـةملاندى كـة دةسـت تيَخسـنت لـة ِريَطـاى‬
‫ثيَكهاتة دارايةكان شتيَكى ناضارية ضونكة بـةبىَ دةسـت تيَخسـنت هاوسـةنطى‬
‫ئابوورى رِوونـادات ‪ ،‬بـؤ ووونـة لـة كـاتى ثووكانـةوة (‪ )Deflation‬ئاسـتى‬
‫خواسـت نـ مرتة لـة ئاسـتى بـة طةرِخسـتنى تـةواو )‪،(Full Employment‬‬

‫‪32‬‬
‫كةواتة ليَرة دا لة ريَطـاى زيـادكردنى خـةرجى طشـتى و كـةم كردنـةوةى بـاج‪،‬‬
‫دةولَةت ئةم باروديخة ضارةسةر دةكات ‪،‬بةالَم لة كاتى زياد بـوونى خواسـتى‬
‫طشتى بةسةر ئاستى بة طةرِحستنى تةواو دةولَةت ثةنا دةبات بؤ زياد كردنـى‬
‫بــاج و كــةم كردنــةوةى خــةرجى بــة ئامــاجنى كيَشــانةوة و هةلَدــذينى توانــاى‬
‫كرِينى زياد لة ثيَويست ‪.‬‬
‫‪ .0‬هاوسةنطى ئابوورى نةتةوةى شويَنى هاوسةنطى دارايى طرتةوة‬
‫بريديزى دارايى كالسي هاوسةنطى بودجـةى طشـتى ( ‪Balanced Public‬‬
‫‪ )Budget‬دةخواســت كــة بــريس بــوو لــة يةكســان بــوونى داهــاتى طشــتى و‬
‫ى ثةنابردنـة بـةر سةرضـاوة نـا ئاسـايةكانى داهـات ‪ ،‬وةك‬ ‫خةرجى طشتى بـةب َ‬
‫قــةرز (‪ )Loan‬و دةركردنــى ثــارةى نــوىَ ‪،‬دةركــةوتنى قــةيرانى ئــابوورى‬
‫سةملاندى كة هاوسةنطى خودى هيض بنةمايـةكى نييـة ‪ ،‬كـة ئةمـةش واى كـرد‬
‫هاوسةنطى ئابوورى شويَنى هاوسةنطى دارايى بطريَتةوة ‪ ،‬واتـة ئةطـةر بودجـة‬
‫لــة كــاتى كــورت هيَنــان بيَــت يــاخود زيَــدةطى طــرن نيــة طــرن ئةوةيــة كــة‬
‫ئابوورى بةبىَ هةالَوسـان و بـةبىَ ثوكانـةوة بيَـت ‪ ،‬ضـونكة دةكريَـت لـةكاتى‬
‫ثوكانــةوةى كــورت هيَنــان لــة بودجــة دروســت بكريَــت و لــة كــاتى هةالَوســان‬
‫زيَدةطى دروست بكريَـت كةواتـة هاوسـةنطى بودجـة طـرن نيـة و سةرضـاوةى‬
‫دابني كردنى داهاتية طرن نية بةلَكو هاوسةنطى ئابوورى طرنطة ‪.‬‬
‫لةمةوة هةرييةك لـة ضـةمكى بودجـةى طشـتى و داهـاتى طشـتى و خـةرجى‬
‫طشتى طؤرِان بةم شيَوةية‪-:‬‬
‫‪ ‬خــةرجى طشــتى ‪ -:‬ليَ ـرة دا كين ـ جــةخت لةســةر ثيَويســت بــوونى‬
‫زيادكردنى خةرجى طشتى كردةوة ( خـةرجى رِاسـتةقينةو خـةرجى بةرضـاو )‬
‫لة ثيَناو زياد كردنى دةسهات كة خؤى دةنويَنيَـت لـة دروسـت بـوونى توانـاى‬
‫كرِيو و ثاشانية زيادبوونى بةكارهيَنان ‪ ،‬ثاشان زيـادبوونى خواسـتى طشـتى‬
‫‪ ،‬ليَرةدا خةرجى طشتى راوان بوو و خةسلةتى دةست تيَخسـتنى وةرطـرت ‪.‬‬
‫واتة وةك هؤكاريَ بةكارهات بؤ دةست خستنة كاروبارى ئابوورى‬

‫‪33‬‬
‫‪ ‬داهــاتى طشـــتى ‪ -:‬داهـــاتى طشـــتى ـــراوان بــوو بـــة لـــة خـــؤ طرتنـــى‬
‫سةرضــاوةكانى تـــرى داهـــات وةك قـــةرزو دةركردنـــى ثـــارةى نـــوىَ ‪ ،‬كـــةم‬
‫كردنةوةى باج و زيادكردنى خةرجى بةكارهاتو بـؤ ضارةسـةر كردنـى قـةيرانى‬
‫بــىَ بــازارى ‪،‬كــة ئةمــةش واى كــرد كــورت هيَنــان لــة بودجــة رِووبــدات و ‪،‬‬
‫ثيَويســتيةكى زير بــؤ ثركردنــةوةى ئــةم كــورت هيَنانــة دروســت بيَــت ‪ ،‬بــةم‬
‫شيَوةية داهـاتى طشـتى ـراوان بـوو تـا واى ليَهـات قـةرزو دةركردنـى ثـارةى‬
‫نويَشى لة خؤطرت ‪ ،‬سةرةرِاى سةرضاوةكانى ترى داهات وةك باج و رسوم‪.‬‬
‫‪ ‬بودجــةى طشــتى ‪ -:‬لــةوةى رِابــردوو تيَبينيدــان كــرد كــة كينــ ثشــت‬
‫دةبةســتيَت بــة دروســت بــوونى كــورت هيَنــان لــة بودجــة ( كــورت هيَنــانى‬
‫مةبةست دار) ( احلج املقصود ) ‪ ،‬كة هةلَدةستيَت بـة زيـادكردنى خـةرجى و‬
‫كةم كردنةوةى داهات لة ثيَناو ضارةسةر كردنى قـةيرانى بـىَ بـازارِى ‪ ،‬ليَـرةدا‬
‫ثيَضةوانةى بريى دارايـى كالسـيكة رِووى هاوسـةنطى سـاالَنةى بودجـة ‪ .‬بـةالَم‬
‫يـــةك دةطريَتـــةوة لـــة هاوســـةنطى بودجـــة لةطـــةلَ بـــريى كالســـي ‪ ،‬بـــةالَم‬
‫بةشيَوةيةكى خور (الدوري)‬
‫سيَيةم ‪ /‬ثالنى دارايى‪ -:‬ئةم شيَوازة دارايية لة بـريى مـاركس سـةرى هةلَـدا‬
‫لــة ريَطــاى قوتاةانــةى سؤشيالســتى كــة ريَطــةى بــة دةولَــةت دةدات رِير‬
‫دةولَــةتى بةرهــةم ه ـيَو ببينيَ ـت ‪ ،‬واتــة ببيَتــة خــاوةنى هؤكارةكــانى بةرهــةم‬
‫هيَنان و دابةش كردن و بةرثرس بوون لة هاوسةنطى نيَـوان ليَشـاوى دارايـى و‬
‫ليَشاوى كاالَو خ مـةت طـوزارى ‪ ،‬كـة ئةمـةش وا دةكـات دارايـى طشـتى ببيَتـة‬
‫بةش ـيَ لــة ثالنــى ئــابوورى طشــتى و دارايــى طشــتى بض ـيَتة ذيَــر بــالَى ثالنــى‬
‫ناوةندى ‪.‬‬
‫سيَيةم‪:‬ضةمكى دارايى طشتى لة وآلتانى دواكـةوتوو ‪(Underdeveloped‬‬
‫)‪Countries‬‬
‫سيســتةمى ئــابوورى بــة يــةكيَ لــة هؤكــارة كاريطــةرةكانى ديــارى كردنــى‬
‫بازنةى دارايى طشتى دادةنريَت ‪ ،‬هةروةها رِير دةولَـةت لـة ضـاالكى ئـابوورى‬

‫‪34‬‬
‫ديارى دةكات و ‪ ،‬ثلةى نةشو واى ثيَكهاتةى ئابوورى كاريطـةرى رِاسـتةوخؤى‬
‫هةيــة لةســةر سيســتةمى دارايــى‪ ،‬هــةروةها لــة ديــارى كردنــى رِوخســارو‬
‫ئاماجنةكانى و ‪ ،‬رِير دةولَةت بـة ثيَـى ثيَشـكةوتنى ئـابوورى كؤمةاليـةتى لـة‬
‫وآلتى بؤ وآلتىكى تر دةطؤرِيَت ‪ ،‬لةبةر ئةوة تاكو بتـوانني سروشـتى دارايـى‬
‫طشتى لة وآلتانى دواكةوتوو ب انني ثيَويستة خةسلةتةكانى وآلتانى دواكـةوتوو‬
‫رِوون بكةينةوة ‪:‬‬
‫يةكةم ‪/‬خةسلةتةكانى وآلتى دواكةوتوو ‪:‬‬
‫وآلتانى دواكةوتوو هاوبةشو لة ضةند خةسلةتيَكدا ‪:‬‬
‫‪ .5‬ن مى دةسهاتى نةتةوةى و تاك و خراثى دابةشكردنى‪.‬‬
‫‪ .0‬بةرزى رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنان و ن مى رِادةى ئـارةزوو ثاشـة كـةوت‬
‫كردن ‪.‬‬
‫‪ .4‬ن مــى ئاســـتى وةبــةرهيَنان ‪ ،‬ئـــةوةى كـــة هةميشــة لـــة وةبـــةرهيَنانى‬
‫خانووبةرة و زيَرِ و دراوى بيانية لةبةر نةبوونى ئارامى سياسى و ئابوورى ‪.‬‬
‫‪ .1‬نةبوونى بازارِى دارايى و نةختينةيى يان دواكةوتنى و ‪ ،‬الوازى دامـةزراوة‬
‫بانكى و دارايةكان ‪.‬‬
‫‪ .1‬ثاشكؤى ئابوورى‪.‬‬
‫‪ .5‬زالَ بــوونى كــةرتى كشــتوكالَ و خــةري بــوونى دةســتى كــارى زير لــةم‬
‫كةرتةدا ‪ .‬كة بةكةرتيَكى سةرةكى دادةنريَت ‪.‬‬
‫‪ .1‬هةذارى كة كوشندةتريو دةردة تووشى وآلتانى دواكةوتوو هاتووة ‪.‬‬
‫‪ .4‬نةبوونى ثةيوةندى ثيَشينةى و ثةيوةندى ثاشـينةى لـة نيَـوان سـةرجةم‬
‫كةرتةكانى ئـابوورى ‪ ،‬واتـة ( االخـتالالت اييكليـة ) نـا هاوسـةنطى ثيَكهاتـةى‬
‫ئــابوورى ‪ .‬بــةم ش ـيَوةية نــةبوونى ذيَرخــانيَكى ئــابوورى ثتــةو دةبيَتــة هــؤى‬
‫نةبوونى ذيَرخانيَكى دارايى ثتةو ‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫دووةم ‪ /‬سيستةمى دارايى لة وآلتانى دواكةوتوو‬
‫ليَرةدا ثةيوةنديةكى توندو تـؤل َ هةيـة لـة نيَـوان بناغـة و بنـةماى ئـابوورى‬
‫دةولَـةت لةطـةل بنـةماى دارايـى ‪ ،‬هةرضــةندة بنـةماو بناغـةى ئـابوورى ثـيَة‬
‫بكــةويَت ئةوةنــدة بنــةماى دارايــى ثــيَة دةكــةويَت ‪ ،‬لةبــةر ئــةوة وآلتــى‬
‫دواكــةوتوو دةناليَنيَــت لــة دةســت داتــةثني و دارِوخــانى بناغــةى ئــابوورى‬
‫بةهةمان شيَوةش بناغةى داراييان بةم شيَوةية دةردةكةويَت ‪.‬‬
‫أ‪ .‬داهـاتى طشــتى ‪ -:‬ناالنـدن لــة دةســت كـةمى داهــاتى طشـتى كــة هؤكــةى‬
‫دةطةريَتةوة بؤ كةمى داهاتى باج بة شيَوةيةكى طشتى و كةمى داهـاتى بـاجى‬
‫دةسهات ‪.‬‬
‫ب‪ .‬خةرجى طشتى ‪ -:‬خةرجى طشتى هةردةم زيـاترة لـة داهـاتى طشـتى كـة‬
‫ئةمةش كورت هيَنانى ليَ دروست دةبيَت ‪ ،‬هؤى دواكةوتنى دارايـى طشـتى بـؤ‬
‫ئةم ضةند خةسلةتة دةطةريَتةوة ‪-:‬‬
‫‪ .5‬ن مى ريَذةى ليَنِينى باج‬
‫يـةك لــة خةســلةتة ســةرةكيةكانى سيسـتةمى بــاج لــة وآلتـانى دواكــةوتوو ‪،‬‬
‫ن مى رِيَذةى لينِينى باجية لة ضاو بةرهـةمى نةتـةوةى طشـتى ‪ ،‬كـة لـة (‪%02‬‬
‫‪ ) %01 -‬تىَ ناثةريَت ‪.‬‬
‫‪ .0‬ن مى ريَذةى بةشداربوونى باجى راستةوخؤ لة داهاتى طشتى‬
‫باجى رِاستةوخؤى سةثيَنراو بةسةر دةسهات و سةرماية ريَذةيـةكى كـةم لـة‬
‫داهاتى طشتى دةولَةت ثيَ دةهيَنيَت ‪ ،‬ئةمةش بؤ ن مـى دةسـهاتى نةتـةوةى‬
‫و تاكة كةسى دةطةرِيَتةوة و ‪ ،‬راوانى كـةرتى كشـتوكال َ و ن مـى بةرهـةمى و‬
‫‪ ،‬طرانى سةثاندنى باج بةسةر دةسهاتى كشتوكالَى ‪.‬‬
‫‪ .4‬زالَ بوونى باجى نا رِاستةوخؤ ‪-:‬‬
‫لة بـةر ن مـى دةسـهاتى نةتـةوةى و تاكـة كةسـى و ‪،‬ن مـى بةشـدارى بـاجى‬
‫رِاستةوخؤ لة داهاتى طشـتى ‪ ،‬وا لـة وآلتـة دواكـةوتووةكان دةكـات ثشـت بـة‬
‫بــاجى نارِاســتةوخؤ ببةســنت ‪ ،‬ئةمــة بــؤ ئــةو هؤيانــةى كــة بامســان كــرد‬

‫‪36‬‬
‫دةطةرِيَتةوة ‪ ،‬جطـة لةمـةش بـةرزى رِادةى ئـارةزووى بـة كارهيَنـان و ريَـذةى‬
‫زيرى بازرطــانى دةرةكــى لةبةرهــةمى نةتــةوةى و ‪ ،‬بــةرزى بــاجى طــومرطى ‪،‬‬
‫لةبةر ئةوةى سةثاندنى ئةم جؤرة باجة ثيَويست بة توانايةكى كـارطيَرى بـةرز‬
‫نية ‪.‬‬
‫‪ .1‬ن مى توانستى كارطيَرى باجى و ن مى هؤشيارى باجى‬
‫نةبوونى كاديرى هةنةرى و كارطيَرى بة توانـا ‪ ،‬كـة بتوانيَـت بةرثرسـياريةتى‬
‫جىَ بةجيَكردنى ياسايى باج لة ئةستؤ بطريَت ‪ ،‬ئةمة بةيـةكيَ لـة كؤسـثةكانى‬
‫بةردةم دةستةبةركردنى ئاماجنةكانى سياسةتى باجى دادةنريَت ‪ ،‬لـة اليـةكى‬
‫تــر نــةبوونى هؤشــيارى بــاجى لةاليــةن خــةلَ كــة هــةردةم لــة هــةولَى خــؤ‬
‫دزينـةوةدان ‪،‬ئــةوية لــة بةرنــةبوونى متدانــة بــة دارايــى دةولَــةت و نــةبوونى‬
‫شة ا يةتى دارايى و نا ئارامى بارى ئابوورى و سياسى دةولَةتانى دواكـةوتوو‬
‫بة شيَوةيةكى طشتى ‪.‬‬
‫دارايى طشتى لة وآلتانى دواكةوتوو مانايةكى زير طرنطـى هةيـة‪ ،‬لةبةرئـةوةى‬
‫بريتية لة كاركردن بؤ رزطار بوون لـة دواكـةوتووى ( ئـابوورى ‪ ،‬كؤمةاليـةتى ‪،‬‬
‫ريشنبريى ‪ ،‬سياسى ) و زالَ بوون بةسةر ثاشكؤى ئابوورى و سياسى ‪.‬‬

‫ضوارةم ‪ :‬ثيَناسةى دارايى طشتى (‪)Public Finance‬‬


‫ثــاش ئــةوةى باســى سروشــت و ضوارضــيَوةى زانســتى دارايــى طشــتى و‬
‫ثةيوةندى بة زانستةكانى ترو ئةو ثيَشكةوتنانةى كة بةسةرى هـات كردمـان ‪،‬‬
‫ليَرةدا دةتوانني دارايى طشتى بةم جـؤرة ثيَناسـة بكـةيو ( ئـةو زانسـتةية كـة‬
‫لة ضؤنيةتى بةكارهيَنانى هؤكارى دارايى لة خـةرجى طشـتى و داهـاتى طشـتى‬
‫دةكؤليَتــةوة بــة ئاراســتةى دةســتةبةركردنى ئاماجنــة هــةل قووالوةكـــانى‬
‫ةلسة ةى سياسى و ئابوورى و كؤمةاليةتى دةولَةت )‪.‬‬
‫بة شيَوةيةكى طشتى زانستى دارايى لة دوو بوارى سةرةكى دةكؤليَتةوة ‪:‬‬

‫‪32‬‬
‫‪ .5‬ليَكؤلينــةوة لــة بريــارة ثةيوةنــدى دارةكــانى هؤكــارى دارايــى لــة رِووى‬
‫ئابوورى و كؤمةاليةتى و ياسايى ‪.‬‬
‫‪ .0‬بةكارهيَنانى هؤكارى دارايى بة ئاماجنى بة دةست هيَنـانى ئامـاجنى ديـار‬
‫وةك ‪:‬‬
‫أ‪ .‬ئاماجنى دارايى ‪ :‬كة ئاماجنيَكى كالسيكى دارايية كـة بريتيـة لـة بةدةسـت‬
‫هيَنانى داهات بؤ ثرِكردنةوةى خةرجية طشتيةكان ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ئامـــاجنى ئـــابوورى ‪ -:‬بريتيـــة لـــة بـــةكارهيَنانى هؤكـــارى دارايـــى بـــؤ‬
‫دةستةبةركردنى هاوسةنطى ئابوورى ‪.‬‬
‫ج‪ .‬ئامــــاجنى كؤمةاليــــةتى ‪ :‬ئــــةم ئاماجنــــة بريتيــــة لــــة هةولَــــدان بــــؤ‬
‫دةستةبةركردنى دادثةروةرى كؤمةاليةتى لة ريَطاى دووبـارة دابةشـكردنةوةى‬
‫دةســهاتى نةتــةوةى (‪ )National Income‬بــة بــةكارهيَنانى هؤكــارى‬
‫دارايى ‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫بةشى دووةم‬
‫خةرجى طشتى‬
Public Expenditures

30
‫تويَذينــةوةو بايــةخ دان بــة خــةرجى طشــتى كؤلَةطةيــةكى ســةرةكيية لــة‬
‫ليَكؤلينةوةى دارايى ‪ ،‬ثيَشكةوتنى تويَذينةوةى خـةرجى طشـتى بةسـرتاوة بـة‬
‫ثيَشكةوتنى بريى دارايى ‪ ،‬طرنطى خةرجى طشتى دةطةرِيَتةوة بؤ ئـةوةى كـة‬
‫هؤكاريَكة دةولَةت بـة كارى دةهيَنيَـت بـؤ هةلَسـتان بـة ئةركـةكانى لـة هـةموو‬
‫بـــوارة جياجياكـــان ‪ ،‬واتـــة خـــةرجى طشـــتى ســـنورى ضـــاالكى ئـــابوورى و‬
‫كؤمةالَيةتى دةولَـةت ديـارى دةكـات ‪ ،‬لةبـةر ئـةوة ـراوان دةبيَـت بـة ـراوان‬
‫بوون و زيادبوونى ريلَى دةولَـةت لـة ضـاالكى ئـابوورى و بةرتةسـ دةبيَتـةوة‬
‫بةكةم بوونةوةى ئةم رِيلة‪.‬‬
‫بؤ ئةوةى ب انني خةرجى طشتى ضييةو ‪ ،‬ئةو هؤكارانـةى كـارى تيَدةكـةن و‪،‬‬
‫ئةو كاريطةريةى كة هةيةتى ضـني دواتـر ئـةو بنـةماو ريَسـايانة ضـني لةسـةرى‬
‫دةضةسثيَت ‪ ،‬لـة بةرئـةوة ثيَويسـتة لـة هـةموو رِوويةكـةوة ليَكؤلينـةوةى بـؤ‬
‫بكةيو بةم شيَوةى خوارةوة‪:‬‬

‫يةكةم‪ :‬ثيَناسةى خةرجى طشتى‬


‫خــةرجى طشــتى‪ -:‬بريتيــة لــة طوذمةيــةكى نةختينــةيى لــة ئةســتؤى دارايــى‬
‫دةولَةت دةردةضيَت لة ثيَناو تيَركردنى ثيَداويستية طشتييةكان ‪.‬‬
‫لــةريَطايى ئــةم ثيَناســةيةوة دةتــوانني ثيَكهاتــةكانى خــةرجى طشــتى بــةم‬
‫شيَوةية ديارى بكةيو ‪:‬‬
‫‪ .5‬خةرجى طشتى طوذمةيةكى نةختينةيية‪:‬‬
‫دةولَةت طوذمةى نةختينةيى (دراو) (‪ )Money‬بةكاردةهيَنيَت بـؤ طةيشـنت‬
‫بــة ثيَداويســتيةكانى لــة كــاالَو خ مــةت طوزاريــةكان بــؤ بــةرِيَوةبردنى ئــةرك و‬

‫‪40‬‬
‫رمانةكانى لة خ مـةت طوزاريـة طشـتييةكان لـة ثيَنـاو تيَركردنـى ثيَداويسـتية‬
‫طشــتيةكان ‪ ،‬هــةروةها دراو بــة كاردةهيَنيَــت وةك بةهايــةك بــؤ ســةرمايةى‬
‫بةرهــــةم هــ ـيَو كــــة ثيَويســــتى ثيَيــــةتى لــــة ثرِِِيذةكــــانى وةبــــةرهيَنان‬
‫(‪ ،)Investment‬هةروةها دراو بةكاردةهيَنيَت لـة دانـى يارمـةتى و كؤمـةكى‬
‫ئابوورى و ريشنبريى و كؤمةالَيةتى ‪.‬‬
‫بــةكارهيَنانى دراو لــة خــةرجى طشــتى شــتيَكى ئاســايية ‪ ،‬ضــونكة ســةرجةم‬
‫مامةلــة ئابورييــةكان لــة ســةردةمى ئةمرِيمانــدا لــةذيَر ســيبةرى ئــابوورى‬
‫نةختينــةى بــةريَوة دةضــيَت ‪ ،‬واتــة ئــةو خ مــةت طوزاريانــةى كــة دةولَــةت‬
‫بةشيَوةى نانةختينةيى ثيَشكةشيان دةكات بةبيَ بةرانبةر بة خـةرجى طشـتى‬
‫ناذميَردريَت ‪ ،‬وةك ( ليَبوردن لة دانى كريَى خانوو يان خةرجى ضارةسـةركردن‬
‫يــان خويَنــدن يــان كريَــى هاتوضــؤ ‪ ،‬يــان داشــكاندنى بــةهاكانيان بــؤ هةنــدىَ‬
‫ةرمانبةرى دةولَـةت) ‪ .‬ليَـرةدا كؤمـةل َي هؤكـار هـةن وا لـة دةولَـةت دةكـةن‬
‫شيَوازى نةختينةيى يان (دراو) بةكاربهيَنيَت لة خةرجيةكانى لةوانة ‪-:‬‬
‫أـــ ثيَشــكةوتنى كؤمــةلَ لــة سيســتةمى ئــابوورى شــت بةشــت طؤرِينــةوة بــؤ‬
‫سيســـتةمى ئـــابوورى نةختينـــةى واتـــة بـــةكارهيَنانى دراو و وازهيَنـــانى لـــة‬
‫سيستةمى شت بةشت طؤرِينةوة ‪ .‬مامةلةكردن لة نيَوان تاكـةكانى كؤمـةلَ بـة‬
‫دراو مامةلَةكردنى دةولَةت لةطةلَ تاكةكان بة دراو ‪ ،‬بووة هـؤي بـةكارهيَنانى‬
‫شيَوازى نةختينةى‪.‬‬
‫ب ـ قـورس و دذواركردنـى ضـاوديَرى كـارطيَرى و ضـاوديَرى ثةرلـةمانى لةسـةر‬
‫خةرجى طشتى كاتيَ كة خةرجى طشتى بةشيَوةى نانةختينةيى بيَت‪.‬‬
‫ج ـ دروست بوونى ئاستةنطى كارطيَرى و ذميَريـارى لـة هـةذماركردنى خـةرجى‬
‫طشتى كـة دةبيَتـة هـؤى وردنةبوونـةوة لـة خةمالنـدنى خـةرجى لـة بودجـةى‬
‫طشتى دا‪.‬‬
‫دـــ ئةطــةر خــةرجى طشــتى بــة شــيَوةى نانةختينــةيى بــوو دةبيَتــة هــؤى‬
‫نايةكسانى لة سةثاندنى باج و تيَركردنى ثيَداويستية طشتيةكان ‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫‪ .0‬خةرجى طشتى لة ئةستؤى دارايى دةولَةت دةردةضيَت ‪.‬‬
‫مةبةست ليَرةدا ثيَوييست بوونى دةرضوونى خةرجى طشتى يـة لـة ئةسـتؤى‬
‫دامةزراوةى طشتى يان دةستةى طشتى واتة (دةولَةت) بـؤ ئـةوةى خةسـلةتى‬
‫ةرمى و طشتى وةربطريَـت ‪ ،‬هـةموو ئـةو طوذمانـةى كـة لـة اليـةن تاكـةكان و‬
‫لةاليةن كؤمةلَة كةسيَ خةرج دةكريَت ‪ ،‬بة خاسـيةتيَكى كةسـى دةذميَردريَـت‬
‫ئةطــةر هــاتوو لــة ثيَنــاو تيَركردنــى ثيَداويســتية طشــتيةكانية خــةرج كــرا‬
‫بةخــةرجى طشــتى ناذميَردريَــت ‪ .‬بــؤ ووونــة ئةطــةر كةســيَ خانووةكــةى‬
‫ثيَشكةش كرد بؤ نةخؤشخانةيةك ‪ .‬ليَرةدا لةبةرئةوةى لة ئةسـتؤيى كةسـيَكى‬
‫تايبةتى دةرضووة لة خانةى خةرجى طشتى دانانريَت‪.‬‬
‫ليَــرةدا بــريى دارايــى ثشــت بــة دوو ثيَــوةر دةبةســتيَت بــؤ ديــارى كردنــى‬
‫خةرجى طشتى ‪ ،‬وةك‪:‬‬

‫‪0‬ـ ثيَوةرى ياسايى ‪:‬‬


‫كالسـيكية كؤنـةكان (دةولَـةتى ثـاريَ ةر) ئـةم ثيَوةرةيـان ثـةيرةو دةكـرد‪،‬‬
‫كةكرِيكى ئةم ثيِِوةرة بريتية لة ‪-:‬‬
‫جياكردنـةوةى خــةرجى طشـتى و تايبــةتى بـةوةى ئةطــةر هـاتوو خةرجىلــة‬
‫ئةســتؤي كةســايةتيةكى واتــادارى طشــتى (دةولَــةت يــان دامــةزراوةكان يــان‬
‫دةستة طشتى يةكان) دةرضـوو ‪ ،‬ئـةوا بـة خـةرجى طشـتى دادةنريَـت ‪ ،‬بـةالَم‬
‫ئةطةرلـة ئةســتؤيى كةسـايةتيةكى واتــادارى تايبـةت دةرضــوو ئـةوة خةرجيــة‬
‫تايبةتة ‪ ،‬خاوةنى ئةم بريورِاية ثشت بـة جيـاوازى سروشـتى ضـاالكى ياسـايى‬
‫طشتى دةبةسـتيَت لةطـة َل سرووشـتى ضـاالكى كةسـى واتـادارى تايبـةت‪ ،‬ئـةم‬
‫جياوازيــةش بــة ش ـيَوةيةكى ســةرةكى دةطةرِيَتــةوة بــؤ ضــاالكى كةســايةتى‬
‫ياســايى طشــتى ‪ ،‬كــة بريتيــة لــة دةســتةبةركردنى ســوودى طشــتى كؤمــةلَ‪،‬‬
‫ئةمةش ثشت بة ياسـاو برِيـارى كـارطيَرى دةبةسـتيَت‪،‬بةالَم ئامـاجنى ضـاالكى‬
‫كةسايةتى واتادارى تايبةت بريتية لـة دةسـتةبةركردنى سـوودى تاكـة كةسـى‬

‫‪42‬‬
‫تايبةت ‪ ،‬كة ثشت بة هاوثةىانى دةبةستيَت يان بنـةماى يةكسـانى لـة نيَـوان‬
‫هاوثةىانةكان‪.‬‬
‫ب ـ ثيَوةرى ئةرك (بابةتى)‬
‫ثيَوةرى ياسايى بةس نـةبوو بـؤ ديـارى كردنـى سروشـتى خـةرجى بةتايبـةتى‬
‫لةطةلَ ثيَشكةوتنى ريلَى دةولَةت لة ثاريَ ةر بؤ دةولَـةتى دةسـت تيَـوةردةرو‬
‫بةرهةم هيَو‪ ،‬لةبةر ئةوةى ئةو بناغةيةى كةلةسةرى دروست بـوو بـوو رِووخـاو‬
‫نةما‪ ،‬ئةمة بوة هؤى ثالَنةريَ بؤ بريمةندانى دارايى كةبـة دواى ثيَـوةريَكى تـر‬
‫بطةرِيَو ‪ ،‬كة ثيَوةرى ئةركيان ديزيةوة كة بةم شـيَوةية جيـاوازى دةكـات لـة‬
‫نيَوان خةرجى طشتى و خةرجى تايبةتى‪:‬‬
‫خـــةرجى بةخـــةرجى طشـــتى دادةنريَـــت ئةطـــةر دةولَـــةت بـــة خةســـلةتيَكى‬
‫سةروةرى بيدات ‪ ،‬بةالَم ئةطةر هـاتوو دةولَـةت خةرجيـةكى دا بـؤ ضـاالكيةكى‬
‫وةكــو ضــاالكى تاكــة كــةس ‪ ،‬ئــةوا بةخــةرجى طشــتى دانانريَــت‪ ،‬واتــا ئةطــةر‬
‫خــةرجى خــةرج كــرا لــة ئةركــةكانى دةولَــةت ‪ ،‬وةك ئاســاية‪ ،‬بــةرطرى‪،‬‬
‫دادثةروةرى كة ثةيوةسنت بةئاساية و ذيانى خةلَ ئةوا بـة خـةرجى طشـتى‬
‫دادةنريَت ‪.‬‬
‫بة الَم ئةطـةر هـاتوو ئـةركى خـةرجى طشـتى خ مـةت كردنـى تـاك بـوو ئـةوا‬
‫بةخةرجى تايبـةتى دادةنريَـت واتـة دةبيَـت ئـةركى خـةرجى طشـتى خ مـةتى‬
‫طشتى بيَت نةك تايبةتى ‪.‬‬
‫‪ .5‬ئامانج لة خةرجى طشتى تيَركردنى ثيَداويستية طشتيةكانة‬
‫هةردوو مةرجى ثيَشووتر كة بـريتني لـة خةسـلةتى نةختينـةيى و خةسـلةتى‬
‫اليةنى هةلَستاو بة خةرجيةكة بـةس نيـة بـؤ ديـارى كردنـى خـةرجى طشـتى ‪،‬‬
‫بةلكو ثيَويسـتة خـةرجى طشـتى ئامـاجنى تيَركردنـى ثيَداويسـتى طشـتى بيَـت‬
‫واتـة طةيانــدنى ســوودى طشــتى كــة بريتيــة لــة تيَركردنــى ثيَداويســتية طشــتى‬
‫يةكان لةبةرئةوةى سةرضاوةى سةرةكى دابني كردنى خةرجى طشـتى داهـاتى‬
‫باجةكة وةردةطرييَت لة هاوآلتىـان و دانيشـتوانى بيـانى نـاو وآلت و يةكسـانو‬

‫‪43‬‬
‫بةرانبةر ياسا لة رِ ووى لـة ئةسـتؤ طرتنـى بـاج و هـةلَطرتنى بارقورسـايى بـاج‪.‬‬
‫لةبةر ئةوة ثيَويستة خةرجى طشتى بـؤ تيَركردنـى ثيَداويسـتى طشـتى بيَـت ‪.‬‬
‫لةبــةر ئــةوة خــةرج كردنــى خــةرجى طشــتى بــؤ ســوود طةيانــدنى تايبــةت بــة‬
‫خـــةرجى طشـــتى دانانريَـــت ‪ ،‬بـــؤ ووونـــة ةرمانبـــةريَ دارايـــى دةولَـــةت‬
‫بةكاربهيَنيَت بؤ سوودى تايبةتى خؤى ‪ .‬لةراستيدا ثيَويسـتة ئـةم ةرمانبـةرة‬
‫بــة ياســا س ـ ابدريَت‪ ،‬لــة بةرئــةوةى مــالَى دةولَــةتى بــةخران بــةكارهيَناوة و‬
‫سودى لةدةسةالَتةكةى وةرطرتووة بؤ سودى تايبةتى خؤيى ‪.‬‬

‫ريَساكانى خةرجى طشتى‬


‫خــةرجى طشــتى ضــةند ريَســايةكى هةيــة ‪ ،‬كــة ثيَويســتة لةبةرضــاو بطرييَــت‬
‫ئةمانية ثيان دةطوتريَت دةستورى خةرجى طشتى ‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫أـ ريَسايى سوود‪:‬‬
‫ماناى ريَسايى سوود ئاراستةكردنى خةرجى طشـتى يـة بـؤ دةسـتةبةركردنى‬
‫زيرتــريو ســوود بةكــةمرتيو تيَضــوون ‪ ،‬ئةمــةش كاتيَ ـ دةبيَــت كــة ســوودى‬
‫رِادةدارى سوودى طشتى يةكسان بيَت بـة سـوودى رِادةدارى ئـةو دةسـهاتةى‬
‫كة دةميَنيَتةوة بؤ كةسةكان ‪ ،‬دوايى سـةثاندنى بـاج واتـا كاتيَـ كـة سـوودى‬
‫رادةدار يةكسان دةبيَت بة تيَضوونى رِادةدار‪ .‬مةبةسـت لـة سـوودى رادةدارى‬
‫كؤمةاليــةتى ب ـرِى ئــةو ســوودةية كةتاكــةكانى كؤمــةلَ دةيبيــنو لــة ئــةجنامى‬
‫ضاالكى حكومى ‪ .‬بةالَم تيَضوونى رِادةدار بريتية لةو برِة سوودةى كـة كؤمـةلِ‬
‫لة بةرهةمى كةرتى تايبةت لة دةستى دةدات لة ئةجنامى هةلَسـتانى دةولَـةت‬
‫بة ضـاالكى ئـابوورى ‪ .‬واتـة طةيانـدنى زيرتـريو سـوود بـة كؤمـة َل لـة ريَطـاى‬
‫تيَركردنى ثيَداويستية طشتيةكان ‪.‬‬
‫ب ـ ريَسايى ئابوورى‪:‬‬
‫واتا دووركةوتنةوة لـة خـران بـةكارهيَنان و بـة يَريدانـى خـةرجى طشـتى ‪،‬‬
‫ئةم ريسـاية تـةواو كـةرى ريَسـاي سـوودة ‪ ،‬كـة ثيَويسـتة زيرتـريو سـوود بـة‬

‫‪44‬‬
‫كؤمةلَ بطـةينيَت ‪ ،‬بـة كـةمرتيو تيضـوونى واتـة بةدةسـت هيَنـانى طـةورةتريو‬
‫قازانج بة كةمرتيو خةرجى ‪ .‬واتة دةسـت طـرتو بـة خـةرجى طشـتى و جـةرج‬
‫نةكردنى لة بـووارى نـا ثيَويسـت و بـىَ كـةل ‪ ،‬ليَـرةدا ثيَويسـتة جيـاوازى لـة‬
‫نيَـوان بــة يَــريدان و دةســت ثيَــوةطرتو و ئــابوورى كــردن لةخــةرجى طشــتى‬
‫بكــةيو ‪ .‬بــة ــرييدان واتــة خــةرج كــردن لــة بــووارى ناثيَويســت و بـيَ ســوود‬
‫وةجارى واش هةية ثيَويستة و سوديشى هةية ‪ ،‬بةالَم يةكسان نيـة بـة بـةهاى‬
‫طوذمةى خةرجيةكة‪ ،‬بؤ ووونة كرِِِينى ئؤتـؤمبيلى مؤديـة بـةرزو رازاندنـةوةى‬
‫تــةالرى ةرمانطــةكان و زيــادكردنى ذمــارةى ةرمانبــةران ‪ .‬بــةالَم دةســت‬
‫ثيَوةطرتو واتة ليَ كةم كردنةوةو سنورداركردنى خـةرجى طشـتى ‪ ،‬تـةنها لـةو‬
‫بوارانةشدا كة سوودى بؤ كؤمةلَ زيرة ‪ ،‬بةالَم ئابوورى لة خـةرج كردنـدا واتـة‬
‫خــةرج كردنــى لــةو بوارانــةى كــة ثيَويســنت هةرضــةند ئةطــةر طوذمةكةشــى‬
‫زيربيَت‪.‬‬
‫ج ـ ريَسايى مؤلَةت‪-:‬‬
‫واتا خةرج نةكردن تةنها دوايـى مؤلـةت وةرطـرتو نـةبيَت ‪ ،‬لـةو اليةنـةى كـة‬
‫تايبـةت مةنـدة بـة دانــى مؤلـةت وةك مؤلـةت ثيَــدانى ثةرلـةمان بـة بودجــةى‬
‫طشتى‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫دووةم ‪ :‬دابة بوونى خةرجى طشتى‬

‫دابةشــكرنى خــةرجى طشــتى زير جــؤر لــة خــؤ دةطريَــت ‪،‬دةطؤرِيَــت‬


‫بــةطؤرِانى مةبةســتى تويَذينــةوةو ‪ ،‬جيــاوازة بــةهؤي جيــاوازى ســةيركردنى‬
‫ســوودةكانى لةطــةلَ ئةوةشــدا دةتــوانني لــة دوو جــؤرى ســةرةكى كؤيــان‬
‫بكةينةوة‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫يةكةم ‪ /‬دابةش بوونى زانستى خةرجى طشتى‬
‫(‪)Classification of public expenditures‬‬
‫مةبةسـت لـة دابــةش كردنـى زانسـتى و دابةشــكردنى تيؤريةكـةى ‪ ،‬زانايــانى‬
‫دارايى طشتى باسيان ليَوةكرديية‪ ،‬كة ثشت دةبةستيَت بة دووبـارة بوونـةوةو‬
‫ئامانج و ك اريطةرى و شوينةوارى ئابووري يان و وروذاندنى ‪ ،‬كـة دةكريَـت بـةم‬
‫بةشانةى خوارةوة‪:‬‬
‫‪ .5‬دابةش كردنـى خـةرجى طشـتى بـة ثيَـى دووبـارة بونـةوةى لـة بودجـةى‬
‫طشتى‬
‫ليَرةدا جاوازى دةكةيو لةنيَوان خةرجى ئاسايى و خةرجى نائاسايى‬
‫أ‪ .‬خةرجى طشتى ئاسايى ‪ -:‬بريس ية لـة و خةرجيانـةى كـة بـة شـيوةيةكى‬
‫خوالَوةو ريَ و ئاسايى ساالَنة خةرج دةكريَت ‪ ،‬مةبةسـت لـةو ريَكـى دووبـارة‬
‫بوونةوة ئةوة نية برِى خةرجيةكةو قةبارةكـةى جـيَطرية ‪ ،‬بؤووونـة موضـة ‪،‬‬
‫كرىَ ‪ ،‬خةرجى ضاك كردنةوة‪ ،‬خةرجى دادثةروةرى ‪ ،‬سـوودى قـةرزى طشـتى‬
‫‪ ،‬خةرجى بةريَوةبردنى ةرمانطة طشتيةكانى دةولَـةت ‪ .‬واتـة ئـةو خةرجيانـة‬
‫بــة شــيَوةيةكى خـــوالوةي دووبـــارة بـــؤوةى ديـــارى كـــراو هـــةموو ســـاليَ‬
‫دةردةكــــةون لةبةرئــــةوةى بــــةكاردةهيَنريَت بــــؤ تيَركردنــــى ثيَداويســــتية‬
‫بةردةوامةكانى دةولَةت‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫ب‪ .‬خةرجى طشتى نائاسايى‪:‬‬
‫ئةم خةرجيانة سروشتيَكى دةرهاويشتةيان هةية ‪ ،‬بـة شـيَوةيةكى نائاسـايى‬
‫دةردةكةون و دووبارة نابنـةوة لـة بوودجـةى طشـتى ‪ ،‬بـةلكو مـاوة مـاوة بـة‬
‫نــاريَكى دةردةكــةون بــؤ رووبــةرِ وو بوونــةوةى بــاروديخيَكى لــة ناكــاو ‪ ،‬وةك‬
‫جــةن و رووداوى ذينطــةيى يــان وةبــةرهيَنانيَكى طــةورة‪ ،‬وةك بنيــات نــانى‬
‫بةنداويَ يان تؤنيَليَ ‪.‬‬
‫‪ .0‬دابةش كردنى خةرجى طشتى بة ثيَى بازنةى كاريطةريةكةى‬
‫ئةم دابةش كرنة ثشـت دةبةسـتيَت بةبنـةماى طشـت طـريى خـةرجى طشـتى‬
‫كةدةكريَت بة دووبةش‪:‬‬
‫أ‪ .‬خةرجى طشتى ناوةندى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬خةرجى طشتى هةريَدى‪.‬‬
‫ضــةند ثيَوةريَ ـ بــؤ جيــاوازى كــردن لــة نيَــوان خــةرجى طشــتى ناوةنــدى و‬
‫خةرجى طشتى هةريَدى هةن‪.‬‬
‫أـ ثيَوةرى سوودمةند بوون لة خةرجيةكة‬
‫ئةطةر هاتوو خةرجى طشتى ئاراستةكراو بؤ سـوودى طشـتى لـة دةولَـةت بـة‬
‫شيَوةيةكى طشتى بيَت ‪ ،‬ئةوا بةخةرجى طشـتى ناوةنـدى دادةنريَـت بؤووونـة‬
‫خةرجى ئاساية ‪ ،‬بةرطرى‪ ،‬تويَذينةوةى زانستى‪.‬‬
‫بــةالَم ئةطــةر ئاراســتة كــراو بــوو بــؤ ســوودى هــةريَديَكى ديــارى كــراو يــان‬
‫ناوجةيةكى ديارى كراو لة ناو دةولَةت ئـةوا خـةرجى هـةريَدي يـة‪ ،‬بـؤ ووونـة‬
‫طةياندنى كارةبا و ئاو و تةلة ؤن‪.‬‬
‫ب ـ ثيَوةرى بةرطةطرتنى قورسايى خةرجى طشتى ‪:‬‬
‫بة ثيَى ئةم ثيَوةرة ئةطةر هاتوو كؤمةلَ بةرطـةى قورسـايى خـةرجى طشـتى‬
‫طرت‪ ،‬يان ئةطـةر كؤمـة َل بةطشـتى قورسـايى خـةرجى طشـتى طرتـة ئةسـتؤى‬
‫خؤي ى ئةوا بة خةرجى طشتى ناوةنـدى دادةنريَـت ‪ ،‬بـةالَم بةخـةرجى هـةريَدى‬
‫يان ناخؤيى دادةنريَت ‪ ،‬ئةطةر هاتوو دانشـتوانى هـةريَم بارقورسـايى خـةرجى‬

‫‪42‬‬
‫طشتيان طرتة ئةسـتؤ ‪ ،‬لـة ريَطـةى بودجـةى نـاوةخؤى هـةريَم ‪ .‬ئـةم ثيَـوةرة‬
‫رةخنةى ليَطريا ‪ ،‬ضونكة زير لة خةرجيةكانى ناوةخؤيى بة كؤمةكى بودجـةى‬
‫طشتى دةولَةتى ناوةندى ثرِ دةكريَتةوة‪ .‬ليَرةدا قورسايى خـةرجى نـاوةخؤيى‬
‫دةكةويَتة ئةستؤي كؤمةلَ بة طشتى نةك لةسةرشـانى دانيشـتوانى هـةريَديَِِكى‬
‫ديارى كراو‪.‬‬
‫ج ـ ثيَوةرى دةركةوتنى خةرجى لة بودجةى طشتى‪:‬‬
‫خةرجى طشتى بة خةرجى ناوةنـدى دادةنريَـت ‪ ،‬ئةطـةر هـاتوو لـة بودجـةى‬
‫طشـــتى دةولَـــةت دةركـــةوت و‪ ،‬خـــةرجى بةخـــةرجى طشـــتى نـــاوةخؤيى‬
‫دةذميَردريَت‪ ،‬ئةطةر هاتوو لة بودجةى نـاوةخؤيى هـةريَم بةدةركـةوت ‪ ،‬بـةبىَ‬
‫طويَدانة ئةوةى كة كىَ سوودمةندةو كىَ بةرطةى قورسايةكةى دةطريَت‪.‬‬
‫‪ .4‬دابةش كردنى خةرجى طشتى بة ثيَى بازنـةى كاريطـةري لةسـةر بةرهـةمى‬
‫نةتةوةيى‪.‬‬
‫خةرجى طشتى بةثيَى كاريطةرى لةسةر بةرهةمى نةتـةوةيى دابـةش دةبيَـت‬
‫بؤ دوو بةش ‪:‬‬
‫أـ خةرجى راستةقينة (‪)Real Expenditures‬‬
‫ئةو خةرجيانةن كة روودةدةن بة بةرانبةر ‪ ،‬واتة بريتني لة بةهاى ئـةو كـاالَو‬
‫خ مــةت طوزاريانــةى كــة دةولَــةت دةســتى دةكــةويَت ‪ ،‬بــؤ بــةريوةبردنى‬
‫كارةكــانى و تيَركردنـــى ثيَداويســتية طرنطـــةكانى ذيـــان ‪ ،‬واتــة بريتييـــة لـــة‬
‫ليَشــاويَكى (تيــار) نةختينــةيى لةاليــةن دةولَــةت بةرانبــةر ليَشــاويَكى كــاالَ و‬
‫خ مةتطوزارى لةاليةن تاكةكان ‪ .‬كة بـة شـيَوةيةكى راسـتةوخؤ دةبيَتـة هـؤى‬
‫زيادبوونى بةرهةمى نةتةوةيى ‪ ،‬بةشيَوةيةكى طشتى دةكريَت بة دووجؤر‪-:‬‬
‫‪5‬ــــ خـــةرجى لةبـــةر رِييشـــتو (اجلاريـــة) يـــان بـــةردةوام ( ‪Current‬‬
‫‪)Expenditures‬‬

‫‪46‬‬
‫بريتيــة لةســةرجةم خةرجيــةكانى دةولَــةت كــة ســاالَنة دووبــارة دةبنــةوة ‪،‬‬
‫بةشــيَوةيةكى ريَــ بـــؤ بـــةريَوةبردنى كارةكـــانى دةولَـــةت‪ ،‬وةك مووضـــةى‬
‫ةرمانبةرانى دةولَةت ‪ ،‬خةرجى ضاك كردنةوة‪ ،‬سووى قةرزى طشتى‪.‬‬
‫‪0‬ـ خةرجى وةبةرهيَنان ‪:‬‬
‫بريتية لةو خةرجيانةى كةبةئاماجنى ـراوان كردنـى هيَـ ى بةرهـةم هيَنـان و‬
‫ثيَ هيَنانى سةرمايةى جيَطري خـةرج دةكريَـت ‪ ،‬لـة ريَطـايى جيَبـةجى كردنـى‬
‫ثريذةى وةبةرهيَنان وةك بنيات نانى ذيَرخانى ئابوورى ‪ ،‬بـؤ ووونـة دروسـت‬
‫كردنى ريَطاوو ثردو تؤنيَة و بةنداو ويَستطةى كارةبا‪.‬‬
‫ب ـ خةرجى طواسرتاوة (‪)transfer expenditures‬‬
‫ئةو خةرجيانةن كة رِوو دةدةن يان خةرج دةكريَو بـىَ بةرانبـةر‪ ،‬واتـة هـيَض‬
‫بةرانبةر َي لة كـاالَو خ مـةت طـوزارى نيـة بـؤ ئـةم خةرجيانـة ‪ ،‬كـة بريتيـة لـة‬
‫ليَشاويَكى نةختينةي لةاليةن دةولَـةت بـةبىَ بةرانبـةرى كـاالَ و خ مـةتطوزارى‬
‫لةاليةن تاكةكان ‪ .‬بريتني لةو خةرجيانـةى كـة دةولَـةت دةيـان طواسـتةوة لـة‬
‫ضينيَكى كؤمةلَ بؤ ضينيَكى تر ‪ ،‬لـة ثيَنـاو ئامـاجنيَكى ديـارى كـراو كـة مـةرج‬
‫نية ئـةو ئاماجنـة ئـابوورى بيَـت و‪ ،‬بـة شـيَوةيةكى طشـتى دابـةش دةبيَـت بـؤ‬
‫ضةند جؤريَ ‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫‪5‬ـــ خـــةرجى دارايـــى طواســـرتاوة ‪ -:‬بريتيـــة لـــة ســـووى قـــةرزى طشـــتى و‬
‫بةكارهيَنانى ساالَنةى قةرزى طشتى ‪.‬‬
‫‪0‬ـ خةرجى ئابوورى طواسرتاوة ‪ -:‬بريتية لةو خةرجيانةى كة دةولَـةت دةيـان‬
‫كات بةمةستى دةستةبةركردنى هاوسـةنطى ئـابوورى ‪ ،‬وةك ئـةو كؤمةكانـةى‬
‫كة دةولَـةت بةهةنـدى ثـريذةى بةرهـةم هيَنـانى طرنطـى دةدات بـة مةبةسـتى‬
‫كــةم كردنــةوةى تيَضــوونى بةرهــةم هيَنــانى ‪،‬بــؤ ثاريَ طــارى كــردن لــة نرخــى‬
‫بةرهةمـةكاني لـة ئاسـتيَكى نـ م‪ ،‬تـاكو بكةويَتـة دةسـت هـةموو كةسـيَ ‪ ،‬لـة‬
‫رِاســتى دا ئــةم كؤمةكانــة لــة داهــاتى بــاج دةدريَــت و ‪ ،‬بــاجية ليَنِينــة لــة‬
‫دةسهاتى خةلَ ‪ ،‬لةبةرئةوة بةخةرجى طواسرتاوة دادةنريَت ‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫‪4‬ـ خةرجى كؤمةالَيـةتى طواسـرتاوة ‪ -:‬بريتيـة لـةو خةرجيانـةى كـة دةولَـةت‬
‫ثيَــان هةلَدةســتيَت بــةئاماجنى دةســتةبةركردنى هاوســةنطى كؤمةالَيــةتى لــة‬
‫ريَطةى بةرزكردنةوةى ئاستى بذيَوى ذيان بؤ هةنديَ لة تاكـةكانى يـان هةنـدىَ‬
‫ضني و تويَذى كؤمةلَ ‪ ،‬وةك ئةو كؤمةكانةى كـة دةولَـةت دةيـدات بـة هـةذار و‬
‫دةســت كورتــان بــؤ ئــةوةى بةرطــةى طرانــى ذيــان بطــرن ‪ ،‬هــةروةها ئــةو‬
‫كؤمةكانةى كة دةدريَت بة خيَ انى طةورة يان ذمارة زير ‪ ،‬ئةمـةش لـة ريَطـاى‬
‫دامةزراوةى دلَنيابوون و سةندوقى دابينى كؤمةالَيةتى دةبيَت ‪.‬‬
‫‪ .1‬ضةند جؤريَ كى تـر لـة دابـةش كـردن هةيـة بـؤ خـةرجى طشـتى ‪ ،‬وةك‬
‫دابةش كردنى بة ثيَى كاريطةرى يان بة ثيَـى تيَروانينـى ئـابوورى كـة دةكريَـت‬
‫بة خـةرجى بةرهـةم هيَنـان و خـةرجى بـةكارهيَنان ‪ ،‬خـةرجى بةرهـةم هيَنـان‬
‫دةسهاتيَ دةدات بة دةستةوة ‪ ،‬بـةالَم خـةرجى بـةكارهيَنان هـيض دةسـهاتيَ‬
‫نادات بةدةست‪.‬‬
‫دووةم ‪ /‬دابةش بوونى خةرجى طشتى بة ثيَى ئةركى‬
‫دابــةش كردنــى خــةرجى طشــتى بــة ثيَــى ئــية و كــار دةرخســتنى خــةرجى‬
‫طشتية بة ثيَـى ئـية و كـار و ئةركـةكانى دةولَـةت ‪ ،‬خـةرجى طشـتى دابـةش‬
‫دةكريَـــت بـــة طـــويَرةى ئةركـــةكان و ئـــةو خ مةتانـــةى كـــة دةولَـــةت ثيَـــى‬
‫هةلَدةستيَت لة سةرجةم بوارةكان ‪ ،‬لةسةر ئةو بناغةية خةرجى طشـتى بـةش‬
‫بةش دةكريَت ‪ ،‬بؤ ضةند كؤمةليَكى هـاو ئـةرك و هاوشـيَوة ‪ ،‬بةشـيَوةيةك كـة‬
‫هةر كؤمةليَ تايبةت مةند دةكريَت بؤ ئةركيَكى ديـارى كـراو يـان بـؤ بـواريَكى‬
‫ديارى كراو ‪.‬‬
‫بةالَم لة راستيدا ئةم دابةش كردنة لة وآلتى بؤ وآلتىكى تر دةطؤريَـت ‪ ،‬بـة‬
‫ثيَى ةلسة ةى دةولَةت و باروديخى ميَذووى و كـارطيَرِى ئـةو وآلتـة ‪ ،‬لـة بـةر‬
‫ئةوة هةر وآلتى جؤريَ لة بةش بةش كردنى ئةم خةرجيانة ثـةيرِةو دةكـات‬
‫‪ ،‬كة بطوجنيَـت لةطـةلَ باروديخةكـةى ‪ .‬بـؤ ووونـة لـة وآلتـة يـةكطرتووةكانى‬
‫ئةمريكا خةرجى طشتى لةسةر بناغةى ئية و كارو ئةرك دابـةش دةكريَـت بـؤ‬

‫‪50‬‬
‫(‪ )1‬بــةش وةك (بــةرطرى نيشــتيدانى) (كاروبــارى دةولَــةت) (يارمةتيــةكان و‬
‫خ مــةتطوزارى) (خــؤش طــوزةرانى و تةندروســتى و خويَنــدن) ( كشــتوكالَ و‬
‫بـــةروبوومى كشـــتوكالَى) (ســـامانى سروشـــتى) (بازرطـ ـانى) (بـــةريَوةبردنى‬
‫حكومى) (سووى قةرزى طشتى)‪ .‬بةآلم بة شيَوةيةكى طشتى دابـةش دةكريَـت‬
‫بؤ ئةم بةشانة ‪-:‬‬
‫‪ .5‬خــةرجى طشــتى ئــابوورى ‪ -:‬بريتييــة لــةو طوذمــة دارايانــةى كــة تايبــةت‬
‫مةندكراون بؤ هةلَساتو بة خ مةت طوزارى كـة ئامـانج ليَيـان دةسـتةبةركردنى‬
‫ئامــاجنى ئابووريــة ‪ ،‬واتــة ثـيَة كــةش كردنــى خ مــةت طــوزارى بــة ئامــاجنى‬
‫ئــابوورى ‪ ،‬وةك وةبــةرهيَنان لــة ثــرِيذةى ئــابوورى جؤراوجــؤر ‪،‬يارمــةتى و‬
‫كؤمةكى ئابوورى ثريذةكانى ذيَر خانى ئابوورى ‪ ،‬دابني كردنـى مـادةى خـاوى‬
‫سةرةكى بؤ ئابوورى نةتةوةى ووزةو طواستنةوة‪.‬‬
‫‪ .0‬خةرجى طشتى كؤمةاليةتى‪ -:‬ئةو خةرجية طشتيانة لـة خـؤ دةطريَـت كـة‬
‫دانـــراون بـــؤ ثيَشـــكةش كردنـــى خ مـــةت طـــوزارى كؤمةالَيـــةتى ‪ ،‬وةك ئـــةو‬
‫يارمةتيانةى كة دةدريَت بة ضةند تويَذيَكى كؤمةلَ يان تاكـةكانى كؤمـةلَ‪ ،‬يـان‬
‫خيَ انــة طــةورةكانى كــة دةســهاتيان ديــارى كــراوة و كةمــة‪ ،‬هــةروةها ئــةو‬
‫خةرجية طشتيانةى كـة تايبةةةنـد كـراون بـؤ خ مـةت طـوزارى تةندروسـتى و‬
‫خويَندن و خؤش طوزةرانى و دلَنيايى كؤمةالَيةتى ‪.‬‬
‫‪ .4‬خةرجى طشتى كارطيَرِى ‪ -:‬ئـةو خةرجيـة طشـتيانة لـة خـؤ دةطريَـت كـة‬
‫دانراون بؤ بةريَوةبردنى ةرمانطـة طشـتيةكانى دةولَـةت وةك مووضـة و كرَيَـى‬
‫ئةو كةسانةى لة ةرمانطةكانى حكومةت كاردةكـةن‪ ،‬بـةهاى ثيَداويسـتيةكانى‬
‫ةرمانطةكانى حكومةت ‪ ،‬وةهـةروةها ئـةو خةرجيانـةى كـة بـؤ ثةرةثيَـدان و‬
‫رِاهينانى ةرمانبةران خةرج دةكريَت ‪.‬‬
‫هةروةها خةرجى ئاسايشى نـاوخؤيى و بـةردةوام بـوونى ثةيوةنـدى لةطـةلَ‬
‫دونياى دةرةوة‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫‪ . 1‬خةرجى طشتى سةربازى ‪ -:‬سةرجةم ئةو خةرجيانةى كـة تايبـةت مةنـد‬
‫كـــراون بـــؤ دامةزرانـــدن و بـــةردةوام بـــوونى كـــةرتى بـــةرطرى نيشـــتيدانى‬
‫دةطريَتةخؤ ‪ ،‬وةك مووضةو كرىَ و خةرجى ئامادة كردن و رِاهيَنان و يارمـةتى‬
‫دانــى هيَ ـ ى ضــةكدار و ثريطرامــى ضــةكداركردن لــة كــاتى جــةن و لــة كــاتى‬
‫ئاشتى و كرِينى ضةك و تفاق و يةدةطى ثيَويست ‪.‬‬
‫‪ . 1‬خـةرجى طشــتى دارايــى ‪ -:‬بريتيــة لــة خـةرجى طشــتى دانــراو لــة ثيَنــاو‬
‫دانةوةى بةشـةكانى قـةرز و سـووةكةى ‪ ،‬هـةروةها كاغـةزى دارايـى و بةلطـة‬
‫دارايةكانى تر‪.‬‬
‫لة رِاستيدا زير خةرجى هـةن يـةك ئـةركى نيـة بـةلكو ضـةند ئـةركيَكى هةيـة‬
‫ئةمــة لةاليــةك لةاليــةكى تــر دابــةش كردنــى ئةركــةكانى دةولَــةت بــؤ ضــةند‬
‫ئـةركيَكى ديــارى كــراو واى كــردووة ‪ ،‬كــةثيَ هاتــةكانى هـةر ئــةركيَ لةيــةك‬
‫نةضــو و هاوشـيَوة نــةبو ‪ .‬ئةمــة واى كــردووة كــة ئــةم جــؤرة دابــةش كردنــة‬
‫رِةخنةى ليَبطرييَت ‪ .‬بةالم ئازادى بة دةولَـةت دةبةخشـيَت لـة دابـةش كردنـى‬
‫خةرجيةكانى ‪ ،‬هةروةها يارمةتى دةولَةت دةدات لة ئاراسـتة كردنـى خـةرجى‬
‫طشتى بة ئاراستةيةكى وردوو ديار ‪ ،‬هةروةها يارمةتى دةسةالتى ياسـادانان و‬
‫تويَذةران دةدات بؤ بةدواداضوونى ثيَشكةوتنى خـةرجى طشـتى و طـؤرِانى كـة‬
‫ئةمـة وا دةكـات كـارى بــةراورد كـردن لـة ن َيــوان ئةركـةكانى ضـةند دةو َلــةت َي‬
‫ئاسان بكات ‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫سيَيةم‪ :‬دياردةو هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى‬
‫‪Reasons Responsible for the Growth of Public Expenditures‬‬

‫ديــاردةى زيــادبوونى هةلَكشــاو لــة قــةبارةى خــةرجى طشــتى ‪ .‬يةكيَكــة لــة‬


‫ديــاردة ديارةكــانى و بةرضــاوةكانى دارايــى لــة ئــابوورى دارايــى طشــتى لــة‬
‫ى لـة بةرضـاو طرتنـى ةلسـة ةى ئـابوورى و ثةرةثيَـدان‬ ‫سةرجةم دونيادا بـةب َ‬
‫يـان ثلــةى ثيَشــكةوتو ‪ ،‬بــةالم ئــةم زيــاد بوونـة لــة وآلتىـ بــؤ وآلتىكــى تــر‬
‫جيــاوازة ‪ .‬دةركــةوتو و زالَبــوونى ةلســة ةى كين ـ ى و هانــدانى بــؤ دةســت‬
‫خستنة كاروبارى ئابوورى لةاليةن دةولَةت يةكيَكـة لـة هؤكارةكـانى ئـةم زيـاد‬
‫بوونة ‪ ،‬بةتايبةتى لة دواى جةنطى جيهانى دووةم لة ئـةوروثا و ‪ ،‬رِزطـاربوونى‬
‫وآلتانى ذيَر دةست و كردارى ثةرةثيَدان لـة شيَسـتةكانى سـةدةى رِابـردوو لـة‬
‫وآلت انى دواكـةوتوو بوونـة هـؤى زيـادبوونى ئـةم دياردةيـة‪ .‬شـكاندنى رِيَسـاى‬
‫هاوسةنطى ذميَريارى لة بودجـةى طشـتيدا‪ ،‬رِيَطـاى خـؤش كـرد بـؤ زيـادبوونى‬
‫خــةرجى طشــتى بــة بةهانــةى دةســتةبةركردنى هاوســةنطى ئــابوورى لةســةر‬
‫حسابى هاوسةنطى ذميَريارى لة بودجةى طشتيدا ‪ ،‬ئةم دياردةية بـةردةوام لـة‬
‫زيادبووندايــةو لــة دةســت دةرضــووة ‪ ،‬كــة بــةردةوام كــورت هيَنــان هةيــة لــة‬
‫بودجةى طشتى ‪ .‬هؤكـارى ئـةم دياردةيـةش دابـةش دةكريَـت بـؤ زيـادبوونى‬
‫بةرضــاو زيــادبوونى رِاســتةقينة ‪ ،‬بــةم ش ـيَوةية كــة لــةم شـيَوةيةى خــوارةوة‬
‫ديارة‪:‬‬

‫‪53‬‬
‫هؤكارة كانى طةشةكردنى خةرجى طشتى‬

‫هؤكارةكانى طةشةكردنى خةرجى طشتى دابةش دةبيَت بؤ دوو بةش‪:‬‬


‫يةكةم ‪ /‬هؤكارى زيادبوونى رِاستةقينة‪:‬‬
‫طةشــةى رِاســتةقينةى خــةرجى طشــتى واتــة ــراوان بــوونى قــةبارةى كــاالَو‬
‫خ مةت طوزارى ثيَشكةش كراو لةاليةن دةولَةت يان باشرت بـوونى ئاسـتى ئـةو‬
‫خ مةت طوزاريانةى كة هةنـة ‪ ،‬كةواتـة طةشـةى رِاسـتةقينةى خـةرجى طشـتى‬
‫دةربرِينيَكـى نةختينــة نيــة بــؤ زيــادبوون لــة قــةبارةى خ مــةت طوزاريــةكان و‬
‫جؤرةكــانى ‪ .‬كةواتــة هؤكــارى رِاســتةقينةى طةشــةى خــةرجى طشــتى ئــةو‬
‫هؤكارانةن ‪ ،‬كة دةبنة هؤى زيادبوونى خ مةت طـوزارى طشـتى لـة رِووى هيَنـد‬
‫و جؤردا ‪ ،‬يان ئةو هؤكارانةى كـة دةبنـة هـؤى زيـادبوونى كـردارى لـة بـةهاى‬
‫رِاستةقينةى خةرجى طشتى لة وآلتىكى ديارى كـراو‪ ،‬كـة ذمـارةى دانيشـتوان‬
‫نة طؤرِاون وة رِووبةرى وآلتةكة وةك خؤى ماوةتةوة راوان نةبووة ‪.‬‬
‫‪ .5‬هؤكارى ئابوورى ‪:‬‬

‫‪54‬‬
‫طرنطرتيو هؤكارة ئابووريةكانى رِاةةكردنى زيادبوونى خةرجى طشـتى بـريتني‬
‫لة زيادبوونى دةسهاتى نةتةوةى و ‪ ،‬راوان بـوونى رِيلَـى ئـابوورى دةولَـةت ‪،‬‬
‫كــة خــؤى دةبينيَتــةوة لــة ــراوان بــوونى بنياتنــانى ثــريذة طشــتيةكان و ‪،‬‬
‫ضارةسةركردنى هةلَطةرِانةوةى ئابوورى بةم شيَوةيةى خوارةوة‪:‬‬
‫أ ‪ -‬زيــادبوونى دةســهاتى نةتــةوةيى ‪ -:‬زيــادبوونى دةســهاتى نةتــةوةى‬
‫ِريَطا خـؤش كـةرة بـؤ دابـني كـردن و ل َينِينـى لـةم دةسـهاتة لةسـةر شـيَوةى‬
‫تيَضونى طشتى واتة دانـان و تايبـةت مةنـد كردنـى ب ِريَكـى بـاش لـة دةسـهاتى‬
‫نةتةوةى بؤ ثيَشـكةش كردنـى خ مـةت طـوزارى طشـتى ‪ ،‬هـةتا ئةطـةر هـاتوو‬
‫جـؤرى بــاج زيـاد نــةكرا يـان نــرخ زيـاد نــةكرا ‪ ،‬بـة بــوونى دةرامـةت ‪ ،‬دارايــى‬
‫لةدةست دةولَةت واى ليَدةكات ‪ ،‬كـة زيـاتر خـةرج بكـات لـة هـةموو بواريَـ ‪،‬‬
‫لةاليةكى تر زيادبوونى دةسهاتى تاكة كةس دةبيَتة هـؤى زيـادبوونى خواسـت‬
‫لةســةر خ مــةت طــوزارى طشــتى ‪ ،‬لةبــةر ئــةوةى نــةرمى نوانــدنى دةســهاتى‬
‫خواست لةسةر كاالَ و خ مةت طوزارى نةرمى نوانـدنيَكى بـةرزة ‪ ،‬لةبـةر ئـةوة‬
‫زيادبوونيَكى كـةم لـة دةسـهاتى كةسـةكان دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى خواسـت‬
‫لةسةر كاالَو خ مةت طوزارى طشتى يان داواكردنى ئاستيَكى باشرت لـة خ مـةت‬
‫طوزارى طشتى وةك ئاستيَكى باش لـة تةندروسـتى و خويَنـدن و ‪.......‬هتـد ‪،‬‬
‫ئةمــةش دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى خــةرجى طشــتى لــةثيَناو وةالَم دانــةوةى‬
‫زيادبوونى خواست بؤ تيَركردنى ثيَداويستيةكان ‪.‬‬
‫ب ‪ -‬راوان بوونى رِيلَى ئابوورى دةولَةت ‪:‬‬
‫راوان بوون لة بنيات نانى ثريذةى ئابوورى طشتى دةبيَتة هـؤى زيـادبوونى‬
‫خةرجى طشتى ‪ .‬دةولَةت طرنطى دةدات بة بنيات نانى ئةم جـؤرة ثريذانـة لـة‬
‫ثيَنــاو بــة دةســت هيَنــانى دةرامــةتى دارايــى بــؤ طةجنينــةى دةولَــةت يــان‬
‫خيَراكردن لة تيَكرِاى طةشةى ئابوورى لة ثيَناو بة طذاضـوونةوةى قـؤرخ كـردن‬
‫‪ ،‬لةاليةكى تر بوونى هةلَطةرِانةوةى ئـابوورى بـة تايبـةتى لـة كـاتى وةسـتانى‬
‫ئابوورى (‪ )Recession‬دةولَ ةت ناضار دةبيَت خةرجى زياد بكـات لـة ثيَنـاو‬

‫‪55‬‬
‫زياد كردنى تيَكرِاى خواستى طشتى بؤ ئةوةى بطاتة ئاستيَ كة تيَيـدا بـة طـةرِ‬
‫خسـتنى تـةواو (‪ )Full Employment‬رِوبـدات لـة ضـوار ضـيَوةى توانـاى‬
‫بةرهةم هيَنانى ئابوورى نةتةوةى ‪.‬‬
‫‪ .0‬هؤكارى كؤمةالَيةتى ‪:‬‬
‫طرنطرتيو هؤكارة كؤمةالَيةتيةكانى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى دةطةرِيَتـةوة‬
‫بؤ ئةم هؤكارانة‪:‬‬
‫أ ‪ -‬طةشةكردن وثيَشكةوتنى هؤشيارى كؤمةاليةتى ‪:‬‬
‫زيادبوونى هؤشيارى كؤمةاليـةتى دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى داواكـارى بـؤ بـة‬
‫دةست هيَنانى دادى كؤمةاليةتى لة نيَوان تاكـةكانى كؤمـةل َ ‪ ،‬وةك داواكـارى‬
‫دووبارة دابةش كردنة وةى دةسهات و سامان لـة ثيَنـاو نـة هيَشـتنى جيـاوازى‬
‫كؤمةاليــةتى ‪ ،‬هـــةروةها زيــادبوونى هؤشـــيارى كؤمةاليــةتى دةبيَتـــة هـــؤى‬
‫زيادبوونى داواكارى لةسةر خ مةت طوزارى طشتى لة هةموو بوارةكانى ذيـان ‪،‬‬
‫بــةم ش ـيَوةية ئــةم شــار دروســت كردنــة دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى خــةرجى‬
‫كؤمةاليـــةتى ‪ ،‬بةت ايبـــةتى ئـــةم شـــارة لةاليـــةن كؤمةلـــةو رِيَكخراوةكـــانى‬
‫كؤمـةلَطاى مـةدةنى سـةربةخؤ لـة رِووى ( مـادى ‪ ،‬كـرى ‪ ،‬دارايـى ) دروسـت‬
‫دةكريَو وةك دابني كردنى ثريذةكانى دابـني كردنـى كؤمةاليـةتى و ‪ ،‬دلَنيـايى‬
‫كؤمةاليــةتى و تةندروســـتى و دلَنيـــاى دذى بيَكـــارى ‪ ،‬قـــةرة بووكردنـــةوةى‬
‫بيَكاران ئةمانة هةمووى دةبنة هؤى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى و طةشـةيةكى‬
‫رِاستةقينة لة خةرجى طشتى دا‪.‬‬
‫ب ‪ -‬زيادبوونى ذمارةى دانيشتوان ‪:‬‬
‫زيادبوونى ذمارةى دانيشتوان ثيَويست بة زيادبوونى ئةو خ مةت طوزاريـة‬
‫طشتيانة دةكات كة دةولَةت ثـيَة كـةش بـة تاكـةكانى كؤمـةلَى دةكـات ‪ ،‬بـؤ‬
‫ئةوةى ثاريَ طارى بكريَت لة ناوةندى (تيَكرا) بةشـى هـةر تاكيَـ لـةو خ مـةت‬
‫طوزاريانة ‪ ،‬هةروةها زيادبوونى كؤ كردن لةالديَكانةوة بؤ شـار دةبيَتـة هـؤى‬
‫زيــادبوونى خــةرجى طشــتى ‪ ،‬لــة بةرئــةوةى ناوةنــدى بةشــى تاكــة كــةس لــة‬

‫‪56‬‬
‫خ مةت طوزارى طشتى شارةكان زيـاترة وةك لـةالدىَ ‪ .‬لةبةرئـةوة زيـادبوونى‬
‫كؤ كردن بـؤ شـارةكان دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى لـة ِريَطـاى‬
‫زيادبوونى خ مةت طوزارية طشتيةكان‪ ،‬وةك ثـريذةى ئـاو ئـاوةري و‪ ،‬كارةبـا و‬
‫هاتووضؤ و داد و ئاساية ‪..... ،‬هتد ‪ .‬هةروةها زيادبوونى رِيَـذةى ثـريو ثـةك‬
‫كةوتــة يــان زيــادبوونى منــدالَ لــة كؤمــةلَطاى شــار دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى‬
‫خـةرجى طشـتى كؤمةاليـةتى ‪ ،‬وةك كردنـةوةى شـويَنى تايبـةت بـة ضــاوديَرى‬
‫ثريو ثةككةوتةكان و كردنةوةى داينطا و باخضةى ساوايان و نةخؤشخانةكان‪.‬‬
‫‪ .4‬هؤكارى سياسى ‪:‬‬
‫دتوانريَت هؤكارة سياسيةكان بؤ دوو كؤمةلَة هؤكار كورت بكةينةوة ‪-:‬‬
‫‪ )5‬هؤكــارى سياســى نــاوخؤيى ‪ -:‬هؤكــارة ناوخؤيــةكان دةتوانريَــت بــةم‬
‫شيَوةية ى خوارةوة رِوون بكريَتةوة ‪:‬‬
‫أ‪ .‬بالَوبوونةوةى بنةماو سيسـتةمى دىـوكراتى ‪ -:‬ثيَشـكةوتنى ئايـديلؤذياى‬
‫سياســـى لـــة زيربـــةى كومـــةلَطاكان بؤتـــة هـــؤى بالَوبوونـــةوةى بنـــةماكانى‬
‫دىوكراتى كة ئةمةش واى كردووة رِاو بؤ ضـوونى هاوآلتىـان بطؤريَـت لةسـةر‬
‫خ مـةت طــوزارى طشـتى يــةوة ‪ ،‬كـة خ مــةت طـوزارى طشــتى ما يَكـة دةبيَــت‬
‫ثيَشكةش بة هاوآلتىان بكريَت لة هـةمان كاتيشـدا بـة ئـةركيَ دادةنريَـت لـة‬
‫سةر شانى دةولَةت كة ثيَويستة ثيَشكةشى بكات لـة ثيَنـاو طةيانـدنى سـودى‬
‫طشتى ‪ ،‬كة ئةمةش بؤتة هؤى زيادبوونى خـةرجى طشـتى ‪ ،‬ئةمـة لةاليـةك لـة‬
‫اليةكى تر حكومةتى دىوكراتى هةردةم هةولَ دةدات رِاى طشـتى راِِزى بكـات‬
‫بة ثيَشكةش كردنى خ مةت طوزارى لة ثيَنـاو نـوىَ كردنـةوةى مـاوةى حكـوم‬
‫كردنةكةى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬طةشةكردنى بةرثرسـيارةتى دةولَـةت ‪ -:‬طـؤرانى تيَرِوانينـى دةولَـةت لـة‬
‫دةولَـةتيَكى نــا بةرثرسـى و ‪ ،‬خــاوةن دةسـةالَت و زالَ بــوو بةسـةر تاكــةكانى‬
‫كؤمةلَ بؤ دةولَةتى ثيَشكةش كـارى خ مـةت طـوزارى ‪ ،‬كـة ئةمـة بـووة هـؤى‬

‫‪52‬‬
‫زيـاتر خ مــةت كردنـى دةولَــةت بـؤ هاوآلتىـانى ‪ ،‬وةك دابـني كردنــى نـ مرتيو‬
‫ئاستى خ مةت طوزارى طشتى ‪ ،‬وةك خويَندن و تةندروستى و ‪...‬هتد‬
‫ج‪ .‬هؤكـــاريَكى تـــر هةيـــة كـــة ثةيوةســـتة بـــة هةلَســـووكةوت و ئاكـــارى‬
‫بةرثرسيارانى حكومةت ‪ .‬وةك طةندةلَى كارطيَرى و دارايى وةك خاوةو بـةرتية‬
‫و يَة كـردن و دزى ‪.....‬هتـد ‪ ،‬كـة ئةمانـة دةبنـة هـؤى زيـادبوونى تيَضـوونى‬
‫خ مــةت طوزاريــةكان ‪ ،‬كــة ئةمانــة هــةموو دةبنــة هــؤى زيــادبوونى خــةرجى‬
‫طشتى‪.‬‬
‫‪ )0‬هؤكارى سياسى دةرةكى ‪:‬‬
‫أ‪ .‬زيـــادبوونى خـــةرجى ســـةربازى ‪ -:‬ئـــةم هؤكـــارة لـــة ســـةردةمى‬
‫ئيَستاماندا بة هؤكاريَكى سةرةكى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى دادةنريَـت ‪ .‬بـة‬
‫هؤى ثيَشكةوتنى تةكنةلؤذياى سةربازى و زيادبوونى ناكؤكى نيَوان دةولَـةتان‬
‫و ناكؤكية هةريَديةكان ثيَشـبينى ئـةوة دةكريَـت ‪ ،‬كـة خةرجيـة سـةربازيةكان‬
‫بةرةو زيادى دةرِوات ‪ ،‬هةروةها خةرجى سةربازى ثيَويستى بـة رِيَـوو شـويَنى‬
‫نهيَنــى و ضــاوديَرى كــارطيَرى تونــد دةكــات كــة ئةمانــة هــةمووى هؤكــارن بــؤ‬
‫زيادبوونى رِاستةقينةى خةرجى طشتى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬زيــادبوونى خــةرجى نويَنةرايــةتى دةرةكــى ‪ -:‬ثيَشــكةوتنى ثةيوةنديــة‬
‫نيَودةولَةتيةكان و ئارةزووى هةر وآلتى بـؤ ـراوان كردنـى بازنـةى رِير نيَـو‬
‫دةولَــةتى ‪ .‬هــةروةها ــراوان كردنــى نويَنةرايــةتى دبلؤماســى و زيــادبوونى‬
‫ئارةزووى ميواندارى كردنى كؤنطرة نيَو دةولَةتيـةكان ‪ .‬ئةمانـة هةموودةبنـة‬
‫هؤى زيادبوونى خةرجى طشتى لةم بوارةدا‪.‬‬
‫ج‪ .‬بةشدارى كردن لـة رِيَكخـراوة نيَـو دةولَةتيـةكان ‪ -:‬بةشـدارى كـردن لـة‬
‫رِيَكخــــراوة نيَــــو دةولَةتيــــةكان ‪ ،‬وةك ســــندوقى نــــةختى نيَودةولَــــةتى‬
‫()‪ )International Monetary Fund (IMF‬بانكى نيَودةولَةتى ( ‪World‬‬
‫‪...Bank(BW‬هتــد ‪ .‬هــةروةها ثيَشــكةش كردنــى يارمــةتى و كؤمــةك بــة‬
‫دةولَةتانى تر ‪ ،‬جا بة هؤيةكةوة بيَت ‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫‪ .1‬هؤكــارى كــارطيَرى ‪ -:‬هؤكــارى كــارطيَرى ثةيوةســتة بــة ــراوان بــوونى‬
‫ئاسؤى و شـاولَى ئـاميَرى كـارطيَرِى حكومـةت ‪ ،‬واتـة ـراوان بـوونى لـة رِووى‬
‫هيَندو جؤرى ئةركة كارطيَرِيةكانى حكومةت بةم شيَوةيةى خوارةوة‪-:‬‬
‫أ ‪-‬راوان بوونى ئاميَرى كارطيَرى حكومةت ‪:‬‬
‫لة ئةجنامى راوان بـوونى رِيلَـى دةولَـةت و ـراوان بـوونى خ مـةت طوزاريـة‬
‫طشتيةكانى كة دةولَةت ثيَشكةشيان دةكات ‪ ،‬وةك دةرئـةجناميَكى سروشـتى‬
‫ثيَشكةوتنى كؤمةاليةتى و ئـابوورى و سياسـى وآلت ‪ ،‬كـة ئةمـةش زيـادبوونى‬
‫ذمارةى وةزارةتةكان و دةستةو دامةزراوةكان دةخوازيَت بـؤ هةلَسـتانى هـةر‬
‫وةزارةت و دامةزراوةيةك بـة ثيشـكةش كردنـى خ مـةت طوزاريـةكى جيـاواز ‪،‬‬
‫ئةمة جطة لة دابةش كردنى كـار و ثسـثؤرى لـةو دامةزراوانـة كـة ثيَويسـت بـة‬
‫ذمارةيةكى زيرى ةرمانبةر دةكات ‪ ،‬جارى واش هةية ةرمانبـةرةكان زير لـة‬
‫ثيَويســت زيــاترن ‪ ،‬بــةلَكو دةبنــة هــؤى ضــاك بــةرِيَوة نــةبردنى كارةكــان‬
‫وزيادكردنى تيَضوونى خ مةت طوزارية طشتيةكان ‪ ،‬ئةمانـة تيَكـرِا دةبنـة هـؤى‬
‫زيادبوونى خةرجى طشتى ‪.‬‬
‫ب ‪ -‬بةكارهيَنانى شيَوازى كارطيَرِى نوىَ‪:‬‬
‫ئامانج لة بةكارهيَنانى شيَوازى نوىَ بةرزكردنةوةى تواناكانى و رِيَ خسـتنى‬
‫ضـــاوديَرى ذميَرياريــــة لــــة ةرمانطــــةكانى حكومــــةت ‪ ،‬وةك بــــةكارهيَنانى‬
‫ثيَداويســــتيةكان ى نووســــينطةكان و بــــةكارهيَنانى كؤمثيوتــــةر و ئــــاميَرى‬
‫ثيَشكةوتووى تر‪ ،‬ثيَويست بة زيادبوونى خةرجى طشـتى دةكـات ‪ ،‬لـة اليـةكى‬
‫ىو‬‫تـر دامةزرانـدن و هيَنـانى كـاديرى توانــا بـةرز و شـارةزا ثيَويسـت بـة كــر َ‬
‫مووضةيةكى زير دةكـات ‪ ،‬ئةمانـة هـةمووى دةبنـة هـؤى زيـادبوونى خـةرجى‬
‫طشتى ‪.‬‬
‫‪ .1‬هؤكـارى دارايـى ‪ -:‬هؤكــارى دارايـى بـة شـيَوةيةكى سـةرةكى ثةيوةنــدى‬
‫هةية بة زيادبوونى داهاتى طشتى بةم شيَوةيةى خوارةوة‪-:‬‬

‫‪50‬‬
‫أ‪ .‬بوونى زيَدةطى لة داهاتى طشتى ‪-:‬كاتيَ داهاتى دةولَةت زياتر دةبيَت لـة‬
‫خةرجية طشتيةكانى ‪ ،‬ئةمة وا لة دةولَةت دةكات كة ثابةند نةبيَت بـة بنـةماو‬
‫ريَســاكانى خــةرجى طشــتى يــان بــة ـريِ ي دان وخــةرج كردنيــان لــة بــوارى نــا‬
‫ثيَويست يان بةكارهيَنانى خةرجى لة بوارى نوىَ دا‪.‬‬
‫ضــونكة هةرضــةندة دةولَــةت بتوانيَــت سةرضــاوةكانى داهــاتى زيادبكــات‬
‫ئةوةنــدة دةتوانيَــت بوارةكــانى خــةرج كردنــى زيــاد بكــات و زيــاتر خ مــةتى‬
‫طوزارى ثيَشكةش بكات ‪.‬‬
‫ب‪.‬ثةنابردنى دةولَةت بؤ قةرزى ناوةخؤيى و دةرةكى ‪:‬‬
‫كاتيَــ دةولَــةت سةرضــاوةيةكى تــرى داهــاتى دةســت دةكــةويَت ئــةوية‬
‫قةرزكردنـــة ئـــةوا دةبيَتـــة هـــؤى زيـــادبوونى خـــةرجى طشـــتى لـــة ثـــريذة‬
‫سةرمايةداريةكان و كؤمةالَيةتيةكان ئةمة لةاليـةك لةاليـةكى تـر دانـى خ مـةت‬
‫طوزارى قةرزو سوود و طيَرِانةوةى خودى قةرزةكة ‪ ،‬بةم شيَوةية لـة كـاتى‬
‫بــة كارهيَنــانى قــةرزةكان وة لــةكاتى دانــةوةيان دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى‬
‫خةرجى طشتى ‪.‬‬
‫دووةم ‪/‬هؤكارةكانى زيادبوونى بةرضاو (ناراستةقينة)‬
‫بريتيــة لــة زيــادبونيَكى ذمــارةى نةختينــةى خــةرجى طشــتى بــةبىَ‬
‫زيــادبوونى قــةبارةى كــاالَو خ مــةت طوزاريــة طشــتيةكانى ‪ ،‬كــة حكومــةت‬
‫ثيَشكةشى دةكات كةواتة طةشةى بةرضاو لة خـةرجى طشـتى دةربرِينيَـ نيـة‬
‫لة زيادبوونى قةبارةى خ مةت طوزارى طشتى يان ضاك بـوونى ئاسـتى ‪،‬بـةلَكو‬
‫تــةنها زيــادبوونيَكى ذمارةييــة و بــةس ‪ .‬دةتــوانرىَ هؤكارةكــانى زيــادبوونى‬
‫بةرضاو لة خةرجى طشتى ‪ ،‬بةم شيَوةية ةريَتة رِوو‪-:‬‬
‫أ‪ .‬طـؤرِانى بـةهاى دراو ‪ :‬نـ م بوونـةوةى بــةهاى دراو خةسـلةتيَكى هاوبةشــة‬
‫لةسةرجةم ئابوورى وآلت ان لةوةتةى دةرضوونيان لة ريَسايى ئالويَرى بـةزيَر ‪،‬‬
‫زيرجار هةية وا دةطوتريَت كة دياردةى ن م بوونةوةى بـةها بـةذيانى ئـابوورى‬
‫هةلَواســـراوة و نووســـاوة‪ ،‬دابـــةزينى توانـــاى كرينـــى دراو بـــؤ هةلَ اوســـان‬

‫‪60‬‬
‫دةطةريَتــةوة ‪ ،‬كــة بريتيــة لةبةرزبووونــةوةى ئاســتى طشــتى نــرخ واتــة دانــى‬
‫يةكةى دراوى زياتر بؤ دةست هيَنانى هةمان هيَنـدى كـاالو خ مـةت طـوزارى ‪.‬‬
‫ثيَة بةرزبوونةوةى نرخ ليَرةدا ثةيوةنديـةكى راسـتةوانة دروسـت دةبيَـت لـة‬
‫نيَوان نرخ و خةرجى طشتى ‪ ،‬واتـة بةرزبوونـةوةى نـرخ خـةرجى طشـتى زيـاتر‬
‫دةخوازيَــت بــؤ بةدةســت هيَنــانى هــةمان هيَنــد لــة كــاالو خ مــةت طــوزارى ‪.‬‬
‫ئةمــةش واتــة ن ـ م بوونــةوةى بــةهاى دراو دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى خــةرجى‬
‫طشتى بةرضاو لة بةشـيَكى دا ‪ ،‬ئـةم بةشـةش دةوةسـتيتة سـةرقةبارةى ئـةو‬
‫دابةزينة لة بةهاى دراو ‪ ،‬ئةمةش واتا زيادبوونى خـةرجى طشـتى دةطةريَتـةوة‬
‫بــؤ زيــادبوون و بةرزبوونــةوةى نــرخ نــةك زيــادبوونى هيَنــدى كــاالَو خ مــةت‬
‫طــوزارى كــرِاو يــان بةرهــةم هيَنــراو ثيَشــكةش كــراو ‪ .‬لةبةرئــةوةى ئةطــةر‬
‫مبانةويَت خةرجى طشتى بةراورد بكةيو بة تايبةتى ئةطةر ماوةكة دريَـذ بـوو ‪،‬‬
‫ثيَويســتة ئــةم ذمارةيــة راســت بكةينــةوة ‪ ،‬كــة بريتيــة لــة وةالنــانى ئــةو‬
‫طؤرِانكاريــةى كــة بةســةرتواناى كرِينــى دراو داهــاتووة ‪ ،‬ئةمــةش لــة ريَطــاى‬
‫بــةكارهيَنانى (ذمــارةى ثيَوانــةى بــؤ ئاســتى نــرخ ) ‪.‬بــؤ دةرهيَنــان وطةيشــنت‬
‫بةزياد بوونى رِاستةقينة لة خةرجى طشتى بة وةالنانى زيادبوونى بةرضاو كـة‬
‫بةهؤى زيادبوونى ئاستى نرخ دروست بووة ئةم هاوكيَشةية بةكاربهيَنني ‪.‬‬

‫زيادبوونى راستةقينة لة خةرجى طشتى‬

‫ب‪ .‬بةكارهيَنانى ريَطايى ذميَريارى طشتى جياواز (هونةرى دارايى)‬


‫طــؤرِانى ريَطــاى ذميَريــارى طشــتى دةبيَتــة هــؤى طــؤرِانى قــةبارةى خــةرجى‬
‫طشتى‪ ،‬بةكارهيَنانى شيَوازى ثوختة لة هةذمارة كردن لـة كـاتى ئامـادةكردنى‬
‫بودجةى طشتى يان بودجةى دامةزراوة طشتية سـةربةخؤكان خـةرجى طشـتى‬
‫بـــة قةبارةيـــةكى بضـــووك دةردةكـــةويَت ‪ ،‬بـــةثيَى ئـــةم شــيَوازة ســـةرجةم‬
‫داهاتةكان دادةشكيَنريَت لةسةرجةم خةرجيـة طشـيةكان ‪.‬بـةالَم ئةطـةر هـاتوو‬

‫‪61‬‬
‫شيَوازى كؤ (طشت طري) لة هـةذماردن بـةكارهيَنرا‪ .‬ثيَويسـتة سـةرجةم داهـات‬
‫وخةرجيةكان هةرجةندة جبوكية بـو ةريَتـة نـاو بودجـةى ئـةو دامـةزراوة و‬
‫دةستة طشتيانة ‪.‬واتة نابىَ داشكاندن هةبيَت لةداهاتى طشتى ‪ ،‬بـةلَكو دةبيَـت‬
‫سةرجةم داهات و خةرجيةكان وةك خـؤى بنوسـريَت ‪ ،‬بـةم شـيَوةية ذمـارةى‬
‫طشتى خةرجى طشتى طةورة دةردةضيَت وةك ئةوةى كـة هـةبوو لـة شـيَوازى‬
‫ثوختدا ‪.‬‬
‫ئةم زيادبوونةش لة ذمارةى خةرجى دةربرِينيَ نية لـة زيـادبوونى قـةبارةى‬
‫خ مةت طوزارية طشتيةكانى حكومةت ‪ .‬بؤ ووونـة طرتنبـةرى بنـةماى داهـاتى‬
‫ثوخت واتا تؤماركردنى بةهاى باج دواى داشـكاندنى تيَضـوونى وةرطرتنةكـةى‬
‫يان بةدةست هيَنانةكةى ئةمةش وا دةكات خةرجى طشتى لة بودجـة بةكـةم‬
‫و بةذمارةيةكى بضووك دةركةويَت ‪ ،‬بةالَم ئةطـةر هـاتوو شـيَوازى تؤمـاركردنى‬
‫طشــت طــري بــةكارهات ئــةوا خــةرجى طشــتى و داهــاتى طشــتى بــة ذمارةيــةكى‬
‫طةورةتر دةردةكةويَت‪.‬‬
‫ج‪ .‬زيــادبوونى رِووبــةرى هــةريَم يــان ذمــارةى دانيَشــتوان ‪ :‬ــراوان بــوونى‬
‫رِووبــةرى وآلت يــان هــةريَم رِيليَكــى بةرضــاوى هةيــة لــة زيــادبوونى خــةرجى‬
‫دةولَــةت ‪ ،‬بــؤ زانينــى ئــةم زيادبوونةيــة بةرضــاوة دةبيــنني ناوةنــدى بةشــى‬
‫تاكةكةسى لة خةرجى طشتى و لة خ مةت طوزارى طشتى زيـادى نـةكردووة‬
‫هةرضةندة ذمار ة خـةرجى طشـتى زيـاد بكـات لـة بودجـةى دةولَـةت ‪ ،‬كةواتـة‬
‫ثيَويستة بةشى تاكة كةسى لة خةزمةت طوزارى خةرجى طشتى زيـاد بكـات ‪،‬‬
‫ئينجا بةزياد بوونى رِاستةقينة دةذميَردريَت ‪ ،‬بؤووونة طةرانـةوةى كـةركوك و‬
‫ناوضــة دابرِاوةكــان بــؤ ســةر هــةريَدى كوردســتان ‪ ،‬دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى‬
‫خةرجى طشـتى حكومـةتى هـةريَم ‪ ،‬بـةالَم مـةرج نييـة ببيَتـة هـؤى زيـادبوونى‬
‫بةشى تاكة كةس لة خ مةت طوزارى طشـتى و خـةرجى طشـتى يـان ثاراسـتنى‬
‫هةمان ئاستى ثيَشوو لة خ مةت طوزارى ‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫ضوارةم ‪ :‬كاريطةرى ئابوورى خةرجى طشتى‬
‫خةرجى طشتى ريَذةيةكى طـةورة لـة دةسـهاتى نةتـةوةى ثيَـ دةهيَنيَـت ‪،‬‬
‫ريلَــى خــةرجى طشــتى ريليَكــى طــرن و كاريطــةرى هةيــة لةســةر ئــابوورى‬
‫نةتــةوةى ‪ ،‬زيربــةى وآلتـ ان دركيــان بــةم كاريطةريــة كــردووة واى ليَهــاتووة ‪،‬‬
‫كةخةرجى طشـتى وةك هؤكاريَـ بـةكاربهيَنريَت بـؤ دةسـتةبةركردنى ئاماجنـة‬
‫كؤمةالَيةتى و ئابوورى و سياسيةكان ‪ .‬لة رِاستيدا كاريطـةرى خـةرجى طشـتى‬
‫بة تةنهاو دوور لة كاريطةرى باج نازانريَت ثيَويستة هـةردووكيان بةيةكـةوة بـو‬
‫‪ ،‬ضونكة خةرجى طشتى و باج دوو رِووى يةك سياسةتو كة ئةوية سياسـةتى‬
‫دارايــى يــة ‪ ،‬لةطــةلَ ئــةوةش دا ((بــؤ ئــةوةى زيــاتر خــةرجى طشــتى روون‬
‫بكةينةوة))لةم بةشةدا كاريطةرى خةرجى طشتى دةخويَنني ‪.‬‬

‫كاريطةرى رِاستةوخؤ خةرجى طشتى‬


‫بريتيــة لــةو كاريطةريانــةى كةخــةرجى طشــتى بــةرثاى دةكــات و دروســتى‬
‫دةكات بة شيَوةيةكى خيَراو راستةخؤي سةرةتايى و‪ ،‬كاريطةرى ئابوورى خـة‬
‫رجـى طشــتى دةوةسـتيتة ســةر ضـةند هؤكاريَـ وةك ( بـاروديخى ئــابوورى ‪،‬‬
‫سةر ضاوةى دابـني كردنـى خـةرجى طشـتى ‪ ،‬جـؤرى خةرجيةكـة ‪ ،‬ضـؤنيةتى‬
‫بةكارهيَنانى خةرجيةكة) ‪.‬‬
‫بةم شيَوةيةى خوارةوة‪:‬‬
‫يةكةم‪ /‬خةرجى طشتى و ئاستى بةرهةم‬
‫طؤرانى قةبارةى خةرجى طشـتى كاريطـةرى هةيـة لةسـةر ئاسـتى بةرهـةمى‬
‫طشتى كة بةم شيَوةى خوارةوة كاريطةرييةكة رِوون دةكةينةوة‪:‬‬
‫أ‪ .‬بارووديخى ئابوورى‪:‬‬
‫لـةكاتى بـىَ بـازارِى و ثوكانــةوةى ئـابوورى دةبيــنني نـةرمى نوانــدنيَكى زير‬
‫هةيــة لــة ئــامرازى بةرهــةم هيَنــان واتــة توانــاى بةهــةم هيَنــان بةتــةواوى‬
‫بةكارنةهاتووة ‪ ،‬لةم كاتةدا زياد بوونى قةبارةى خةرجى طشتى دةبيَتـة هـؤى‬

‫‪63‬‬
‫زيـاد بــوونى ئاسـتى خواســتى طشـتى ‪ ،‬كــة ئةمـةش وا دةكــات بــاروديخيَكى‬
‫طوجناو لة بازارِ دروست بكات كة تيَيدا بةرهةم زياد بكات ‪.‬‬
‫‪ ‬لةم كاتة دا خةرجى طشتى هؤكاريَكة بؤ زياد بوونى تواناى كرِيو ‪.‬‬
‫‪ ‬خواستى طشتى زياد دةبيَت ‪ ،‬كةواتة قةبارةى ريشتنى لة كـاالَو خ مـةت‬
‫طوزارى زياد دةكات كة ئةمةش دةبيَتة هؤى بـةرز بوونـةوةى ئاسـتى داهـاتى‬
‫ضاوةر وان كراو و قةبارةى قازانج كة ئةمةش دةبيَتة هؤى زيادبوونى قـةبارةى‬
‫بةرهةم يان زيادبوونى خستنةرووى كاالَ لةبازارِ ‪.‬‬
‫بةالَم لةكاتى بـةكارهيَنانى تـةواو ‪ ،‬لـةم كاتـةدا زيـادبوونى خـةرجى طشـتى‬
‫هــيض كاريطــةرى نــابىَ لةســةربةرزكردنةوةى ئاســتى بةرهــةم ‪ ،‬ئةطــةر هــاتوو‬
‫ئابوورى لة بارى بةكارهيَنانى تةواو بيَت ‪ ،‬ليَرة دا تةنها دةسـهاتى نةختينـةي‬
‫زياد دةكات ‪ ،‬بةبىَ هيض زيادبوونيَ لة ئاستى بةرهـةم ‪ ،‬لةبةرئـةوةى بةرهـةم‬
‫طةيشتؤتة ئةوثةرى تواناوة هيض توانايةك نية زياد كردنى لةوة زياتر ‪.‬‬
‫ب‪ .‬سةرضاوةى دابني كردنى خةرجى طشتى‬
‫كاريطــةرى زيــادبوونى قــةبارةى خــةرجى طشــتى لةســةر ئاســتى بةرهــةم‬
‫دةوةستيَتة سةر سةرضاوةى دابني كردنى ئةم زياد بوونة لة خةرجى طشتى‪.‬‬
‫بةشيَوةيةكى ئاسايى خةرجى طشتى لةرِيَطـةى بـاج دابـني دةكريَـت ‪ ،‬كـة لـة‬
‫دةرامةتى تاكةكانى كؤمةلَ وةردةطرييَت ‪ ،‬ئةو دةرامةتةى كةلةالى كؤمةلَة‬
‫‪ ‬يان ئامادةية بؤ بةكارهيَنان (خةرجى بةكارهيَنان)‬
‫‪ ‬يــان ئامادةيــة بــؤ وةبــةرهيَنان لةســةر شــيَوةى ثاشــكةوت (خــةرجى‬
‫وبةرهيَنان)‬
‫ليَرةدا حكومـةت بةشـيَ لـةم دةرامةتـة دةبرِيَـت ‪ ،‬وةك بـاج ئـةم دةرامةتـة‬
‫دةطوازريَتةوة بؤ بـةكارهيَنانى طشـتى ‪ ،‬بـةم بـةكارهيَنانى طشـتية يـان بـوارى‬
‫يان لةبوارى بةكارهيَنان يان لة بوارى وةبةرهيَنان دةبيَت ‪.‬‬
‫ئــةجنام ‪ :‬ئةطــةر حكومــةت بــاجى ســةثاند لةســةر درامــةتى تاكــةكان كــة‬
‫ئامادةكراوة بؤ بةكارهيَنان ‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫أ‪ .‬ئةطـــةر دةرامـــةتى بـــاجى بـ ـرِدراو لـــة بـــوارى بـــةكارهيَنان بـــةكارهيَنرا‬
‫‪،‬كاريطةريةكى ئةوتؤى نابى لةسةر بةرهةمى نةتةوةيى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ئةطةر دةرامةتى باجى برِدراو لة بوارى وةبـةرهيَنان بـةكارهيَنرا ‪ ،‬دةبيَتـة‬
‫هــؤى زيــادبوونى ثيَ ـ هيَنــانى ســةرمايةو ‪ ،‬ــراوان كردنــى توانــايى بةرهــةم‬
‫هيَنــانى لــة ئــابوورى دا ‪ .‬ليَــرةدا كاريطةريــةكى بــاش دةبيَــت لةســةر ئاســتى‬
‫بةرهةمى نةتةوةيى ‪.‬‬
‫ئـةجنام ‪ /‬ئةطــةر حكومــةت بــاجى ســةثاند لةســةر دةرامــةتى تاكـةكان كــة‬
‫ئامادةكراوة بؤ وةبةرهيَنان‬
‫أ‪ .‬ئةطةر داهاتى باج بةكارهيَنرا لة بوارى بةكارهيَنان ئةوا دةبيَتة هـؤيى كـةم‬
‫بوونةوةى يان ن م بوونةوةى ئاسـتى بةرهـةم لةبةرئـةوةى دةبيَتـة هـؤى نـ م‬
‫بوونةوةى ئاستى وةبةرهيَنانى كةرتى تايبةت ‪.‬‬
‫ب‪ .‬بــةالَم ئةطــةر داهــاتى بــاج بــةكارهيَنرا لــةبوارى وةبــةرهيَنان ‪ ،‬ليَــرةدا‬
‫كاريطةرى خةرجى طشتى دةوسـتيَتة سـةر بـرِو تينـى توانسـتى بةطةرخسـتنى‬
‫ئةو دةرامةتة‬
‫‪ ‬ئةطةر هاتوو حكومةت بة تواناتر بـوو لـة كـةرتى تايبـةت ئـةوا كاريطـةرى‬
‫باشى دةبيَت لة سةر ئاستى بةرهةم و دةبيَتة هؤى راوان بوونى بةرهةم‪.‬‬
‫‪ ‬ئةطةر هاتوو كةرتى تايبةت بة توانا تر بوو لة حكومةت لةبةطـةر خسـتنى‬
‫‪ ،‬ئةو دةرامةتة ئةوة بةرهةمى نةتةوةى كةم دةبيَت ‪.‬‬

‫ج‪ .‬جؤرى خةرجى طشتى ‪:‬‬


‫‪ .5‬خةرجى سةرمايةدارى ‪ :‬ئةم جؤرة خةرجيانة شيَوةيةكى ئابوورى لة خـؤ‬
‫دةطريَت كة دةبيَتة هؤى ثيَكهيَنانى سةرمايةى نانةختينةيى بينـراو لـة ريَطـةى‬
‫ئةو ثريذا نةى كة دةولَةت هةلَدةسـتيَت بةجيَبـةجىَ كردنيـان لـة بـوارة جـؤراو‬
‫جؤرةكاندا (كشتوكالَ ‪ ،‬ثيشةسـازى ‪ ،‬دةرهيَنـان ‪،‬خ مـةت طـوزارى) ‪ ،‬ئةمانـة‬
‫هةموو دةبيَتة هؤى زيادبوونى تواناى بةرهةم هيَنانى كؤمةلَ ‪ ،‬كـة راسـتةوخؤ‬

‫‪65‬‬
‫رِِِةن دةداتةوة لةسـةر طةشـةى بةرهـةم ‪ ،‬دواى تيَثـةرينى ماوةيـةكى ديـارى‬
‫كراو ‪.‬‬
‫‪ .0‬ئةو خةرجية طواسرتاوانةى كـة مـؤركيَكى ئابووريـان ثيَـوة ديـارة ‪ -:‬ئـةو‬
‫خةرجيانــةن كــة هؤكارةكــانى بةرهــةم هيَنــان ئارِاســتة دةكــةن لــة كــةرتيَكى‬
‫ئابوورى ديارى كراو بؤ كةرتيَكى ترى ئابورى ‪ .‬يان لـة لقيَكـى ثيشةسـازى بـؤ‬
‫لقيَكى تر كة دةولَةت مةبةستيةتى ثيَشى ةات و ثةرةى ثيَبـدات ‪ ،‬هـةروةها‬
‫ئــةم خةرجيانــة دةتــوانو هؤكارةكــانى بةرهــةم هيَنــان لــة ناوضــةيةك بــؤ‬
‫ناوضــةيةكى تــر بطوازنــةوة بــة مةبةســتى دةســتةبةر كردنــى ثةرةثيَــدانيَكى‬
‫هاوســةن لــة نيَــوان ناوضــةكانى يــةك وآلت يــان لــة نيَــوان هةريَدــةكانى يــةك‬
‫وآلتدا‪.‬‬
‫‪ .4‬خــةرجى كؤمةالَيــةتى ئارِاس ـتةكراو بــؤ خ مــةت طــوزارى كؤمةالَيــةتى بــة‬
‫تايبةتى خ مةت طوزارى خويندن و تةندروستى ريشنبريى و نيشـتة جيَكـردن‬
‫‪ ،‬كة ئةمانة دةبنة هؤى زيادكردنى تواناو ئـارةزوو بـؤ كـاركردن ‪ ،‬كـة دةبيَتـة‬
‫هــؤى زيــادبوونى بةرهــةمى كــاركردن ‪ ،‬طرنطــى دانــى دةولَــةت بــة بابــةتى‬
‫ئامـادةكرن و مةشـو و راهيَنـان دةبيَتـة هـؤى باشـكردن و ثيَشـكةوتنى هـاتى‬
‫(املـوارد) ئــابوورى بةتايبــةتى مرييــى ‪،‬كــة ئةمــةش رِةنـ دةداتــةوة لةســةر‬
‫طةشةو زياد بوونى بةرهةمى نةتةوةيى طشتى‪.‬‬
‫‪ .1‬خةرجى سةربازى كة دووبـا َل لـة خـؤ دةطريَـت بـالَى خـران و بـالَى بـاش‬
‫‪،‬اليةنى خراثى بريتية لـة ئاراسـتة كردنـى بةشـيَكى دةرامـةتى مـادى و مـريى‬
‫بةكاربردنى سةربازى لة جياتى ئـةوةى لـة بـوارى شارسـتانى بـةكاربهيَنريَت ‪،‬‬
‫هةروةها دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى بةرهةم ‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى كـة‬
‫بوونــةوةى بــةكارهيَنان ‪ ،‬لــة هــةمان كاتــد خــةرجى ســةربازى دةبيَتــة هــؤى‬
‫بةرزبوونةوةى نرخى هؤكارةكانى بةرهـةم هيَنـان لةبةرئـةوةى خسـتنة رِووى‬
‫كةم دةبيَتة بـة هـؤى بـةكاربردنى بةشـ َي لـة هؤكارةكـانى بةرهـةم هيَنـان لـة‬
‫بوارى سةربازى بةالَم اليةنى باش دةبيَتة هؤى زياتر دابـةش كردنـى دةسـهات‬

‫‪66‬‬
‫كة دةبيَتة هؤى زيادبوونى خواستى كردارى لةسةر بـةكارهيَنان وة بـةرهيَنان‪،‬‬
‫دةبيَتة هؤى ضاال ك كردنى بةرهةم لـةكاتى ثوكانـةوةو بـىَ بـازارِى ‪ ،‬هـةروةها‬
‫دةبيَتــة هــؤى طةشــةى دةســهاتى نةتــةوةى ‪ ،‬جــا لــة بــوراى ثيَشخســتنى‬
‫تويذينةوةى زانستى بيَت يان لـة هونـةرى بةرهـةم هيَنـان بيَـت ‪ ،‬لـة راسـتيدا‬
‫ديزينةوةى زانستى و هونةرى تةكنيكى لـة بـوارى سـةربازى دةبيَـت بـة هـؤى‬
‫هةولَ دان بؤ ديزينةوةو دروسـتكردنى ضـةكى نـوىَ و ثيَشـكةوت و دواتـر ئـةم‬
‫ثيَشكةوتنانة دةضيَتة بوارى شارستانى وةك كؤمبيوتةر ئةنتـةرنيَت لـة بـوارى‬
‫سةربازى دواتر هاتة بوارى شارستانى ‪.‬‬
‫‪ .1‬ضؤنيةتى بةكارهيَنانى خةرجى طشتى‬
‫ئةطةر هاتوو خـةرجى طشـتى خـةرج كـرا بـؤ بةرهـةمى نـاوةخؤي كاريطـةرى‬
‫باشرت دةبيَت لةوةى لة بوارى كاالَو خ مةت طوزارى هيَنـراو لـةدةرةوة خـةرج‬
‫بكريَــت ‪ ،‬بــةم شــيَوةية ‪ ،‬ئةطــةر هــاتوو لــة كرِينــى كــاالو خ مــةت طــوزارى‬
‫ناوةخؤى خةرج كرا ‪ ،‬دةبيَتة هـؤى بةرزبوونـةوةى ئاسـتى خواسـتى طشـتى ‪،‬‬
‫ثاشان زيادبوونى ئاستى ضاالكى ئابوورى نةتـةوةيى ‪ ،‬كـة يارمـةتى طةشـةى‬
‫ثيشةسازى نـاوةخؤي دةدات ‪ ،‬كـة دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى ئاسـتى دةسـتى‬
‫كــارو بةطــةر خســنت ‪ ،‬هــةروةها خــةرجى طســتى كاريطــةرى هةيــة لةســةر‬
‫دةستةبةركردنى هاوسةنطى لـة نيَـوان ضـاالكية بةرهـةم هيَنـةكان و ضـؤنيةتى‬
‫دابةش كردنى لة نيَوان هةريَدةكانى يـةك وآلت دا ‪.‬سياسـةتى خـةرجى طشـتى‬
‫دةكريَت بةكاربهيَنريَت بؤ ئاراستة كردنى دةرامةتى ئابوورى لة نيَوان ضـاالكية‬
‫جؤراو جؤرةكان و كـةم كردنـةوى جيـاوازى لـة نيَـوان هةريَدـةكان بـؤ ووونـة‬
‫ثيَشكةش كردنى قةرزى مةرج ئاسان بؤ ضةند ثيشةسازيةكى ديارى كراو ‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫دووةم ‪ /‬كاريطـــةرى راســـتةوخؤى خـــةرجى طشـــتى لةسـ ـةر بـــةكارهيَنانى‬
‫نةتةوةيى‪:‬‬
‫خةرجى طشتى كاريطةرى دةبيَت لةسةر بةكارهيَنانى نةتةوةى بةم شيَوةية‬
‫أ‪ .‬هةلَســتانى دةولَــةت بــة كرِينــى كــاالَى ديــارى كــراو بــؤ بــةكارهيَنان ‪ ،‬وةك‬
‫دابني كردنى كةل و ثةل و ثيَداويستى بؤ هيَ ى سةربازى ‪ ،‬لـة جيـاتى ئـةوةى‬
‫دةســـهاتيَكى زير دابـــةش بكـــات ‪ ،‬هةلَســـانى دةولَـــةت بـــة كرِِِينـــى كـــاالَى‬
‫بةكارهيَنان ‪ ،‬جؤريَكـة لـة طواسـتنةوةى بـةكارهيَنان ‪ ،‬لـة جيـاتى ئـةوةى كـة‬
‫تاكةكان هةلَسو بةو كرينة‪.‬‬
‫ب‪ .‬هةلَســانى دةولَــةت بــة كرِينــى ثيَداويســتى ســةرةكى و ئؤتؤمبيــة و كــةلَ‬
‫ثةلَى ثيَويست بؤ بةريَوةبردنى كارةكانى لة ةرمانطةكانى مريى ‪.‬‬
‫ج‪ .‬هةلَسانى دةولَةت بة ثيَشكةش كردنى كاالَى بـةكارهيَنان بـةبىَ بةرانبـةر‬
‫‪ ،‬وةك دابةش كردنى خواردةمةنى لة قوتاةانةكان و باخجةى سـاوايان ‪ ،‬يـان‬
‫روان كردنى خ مةت طوزارى بىَ بةرانبةر وةك خ مةت طـوزارى تةندروسـتى و‬
‫خويندن ‪ ،‬ئةمانة هةمووى دةبيَتة هؤى زيادبوونى بـةكارهيَنانى نةتـةوةيى بـة‬
‫شيَوةيةكى راستةو خؤ ‪.‬‬
‫د‪ .‬هةلَســانى دةولَــةت بةدابــةش كردنــى دةســهات ‪ ،‬كاتيَـ دةولَــةت كــرىَ و‬
‫مووضةو ثاداشت دةدات بة ةرمانبةرو كريكارانى كةرتى طشـتى بةرانبـةر ئـةو‬
‫خ مةت طوزاريانةى كة ثيَشكةشيان كردووة‪،‬يان دانى مووضـة بةهةنـديَ تويَـذ‬
‫‪ ،‬وةك ثاداشتيَ بؤ ووونة مووضةى خانةنشني و كةم ئةنـدام وشـةهيدان ‪....‬‬
‫هتد‪ ،‬كة بةشيَكى زيرى ئةم دةسـهاتانة لـة بـةكارهيَنان خـةرج دةكريَـت ‪ ،‬كـة‬
‫دةبيَتة هؤيى زيادبوونى ئاستى تيَركردن دواتر دةبيَتة هؤى زيادبوونى ئاسـتى‬
‫بةكارهيَنان ‪.‬‬
‫سيَيةم ‪/‬كاريطةرى راسـتةوخؤى خـةرجى طشـتى لةسـةر ئاسـتى ثاشـكةوتى‬
‫نةتــةوةى دةتوانريَــت كاريطــةرى خــةرجى طشــتى لةســةر ئاســتى ثاشــكةوتى‬
‫نةتةوةى ديارى بكريَت و بةرجةستة بكريَت لةريَطاى‪-:‬‬

‫‪66‬‬
‫أ ‪ -‬كاريطةرى خةرجى طشتى لةسةر دةسهاتى نةتةوةيى‪.‬‬
‫ب ‪ -‬كاريطةرى خةرجى طشتى لةسةر ئارةزووى ثاشةكةوت كردن ‪.‬‬
‫ئــةو خةرجيــة طشــتيانةى كــة بةرهــةم هيَــنو و مــؤركيَكى وةبــةرهيَنانيان‬
‫ثيَـــوة ديـــارة ‪ ،‬دةبنـــة هـــؤى زيـــادبوونى دةســـهاتى نةتـــةوةى ‪ ،‬ئةمـــةش‬
‫واتـــة بـــةه َي كردنـــى توانـــاى ثاشـــةكةوت كردنـــى تاكـــةكان جطـــة لــــة‬
‫زيـــادبوونى دةســـهاتى نةتـــةوةى ‪ ،‬زيـــادبوونى ناوةنـــدى دةســـهاتى تاكـــة‬
‫كةســـى كـــة ئةمـــةش دةبيَتـــة هـــؤى زيـــادبوونى ئـــارةزووى رِادة دار بـــؤ‬
‫ثاشـــةكةوت كـــردن (‪ )Marginal Propensity to Save‬لةســـةر‬
‫حســـابى ئـــارةزووى رِادة دارى بـــةكارهيَنان ( ‪Marginal Propensity‬‬
‫‪ ،)to Consume‬كــــة ئةمــــةش هةلَســــوكةوتيَكى ئاســــايية بــــة ثيَــــى‬
‫بريديزى هةلَسوكةوتى بةكارهيَو ‪.‬‬
‫هــةروةها ئــةو خةرجيــة طشــتيانةى كــة ئاراســتة دةكــريَو بــؤ ثالَثشــتى‬
‫كردنـــى نرخـــى كـــاالَى بـــةكارهيَنان دةبنـــة هـــؤى كـــةم بوونـــةوةى نرخـــى‬
‫كــريو ‪ ،‬كــة ئةمــةش دةبيَتــة هــؤى بــة هيَــ كردنــى توانــاى ثاشــةكةوتى‬
‫تاكة كةسى و كؤمةلَطا بة طشتى‪.‬‬
‫ضـــوارةم ‪ /‬كاريطـــةرى رِاســـتةوخؤى خـــةرجى طشـــتى لةســـةر ئاســـتى‬
‫بةطـــةر خســـنت (‪( )Employment‬جـــيَطريى ئـــابوورى ) ( ‪Economic‬‬
‫‪)Stabilization‬‬
‫بةرزكردنــــةوةى ئاســــتى بةطــــةر خســــنت يةكيَكــــة لــــة ئاماجنــــةكانى‬
‫سياســةتى دارايــى ‪ ،‬و خــةرجى طشــتية طــرنطرتيو هؤكــارة لــةو بــوارة دا‬
‫‪ ،‬بــةالم لــة رِووى كرداريــى ناتوانريَــت بطــةيو بــة ئاســتى بةطــةر خســتنى‬
‫تــــةواو (‪ ،)Full Employment‬لةبةرئــــةوةى بــــاريَكى تيَــــورى و بــــة‬
‫طرىــان دانــراو ة لةبةرئــةوةى هــةردةم تيَكرِايــةكى سروشــتى لــة بــىَ كــارى‬
‫(‪ )Unemployment‬هةيـــة ‪ ،‬كـــة دةتوانريَـــت بطيَردريَتـــةوة بـــؤ هؤكـــارى‬

‫‪60‬‬
‫ثيَـــ هاتـــةى كةرتةكانـــةى ئـــابوورى و ثةيوةنـــدى ثيَشـــينةو ثاشـــينةى‬
‫كةرتةئابووريــةكان ‪ ،‬ئــةم رِيَــذةى بيَكاريـــةش لــة نيَــوان ‪ % 1‬يــان ‪ % 5‬لـــة‬
‫كؤى هيَ ى كاردا هةية‪.‬‬
‫ئاســتى بةطــةر خســنت دةوةســتيَتة ســةر ضــةند هؤكاريَ ـ ‪،‬لةوانــة بريــارى‬
‫ريَكخــةر لـــة ثريذةكانــدا كـــة لـــة ذيَــر ريشـــنايى ئــةو برِيارانـــة دةتوانريَـــت‬
‫قــةبارةى بةرهــةم ديــارى بكريَــت ثاشــانية ئاســتى خواســت لةســةر هيَ ـ ى‬
‫كــار ‪ .‬هــةروةها بــارودئخى ئــابوورى و هةلَطةرانــةوةى خــور ئــابوورى لــة‬
‫نيَوان بارى هةلَ اوسان و بارى )‪(Deflation‬ثوكانةوة‬
‫بــارى هة َل اوســان مانــاى كــةمى و كــورت هيَنــانى خســتنة رِووى طشــتية‬
‫بةرانبـــةر خواســـتى طشـــتى ‪ ،‬باريَكـــة كـــة كـــؤى خـــةرجى نةتـــةوةى ‪ ،‬كـــة‬
‫بريتيــة ( لـــة خــةرجى بـــةكارهيَنان ‪ +‬وةبــةرهيَنان ‪ +‬حكـــومى ‪ +‬ثوختـــةى‬
‫مامـــة لَـــةكردنى لةطـــةل َ جيهـــانى دةرةوة دا ) ‪ ،‬طـــةورة تـــرة لـــة كـــؤى‬
‫بةرهـــــةمى نةتـــــةوةى ‪ ،‬واتـــــة بـــــوونى هيَنـــــديَكى زيرى دراو بةرانبـــــةر‬
‫هيَنــديَكى كــةمى كــاال ‪ ،‬واتــة كــؤى خواســتى طشــتى لةســةر كــاالَ و خ مــةت‬
‫طــــوزارى زيــــاترة لــــة كــــؤى بةرهــــةم ‪ ،‬كــــة ئةمــــةش دةبيَتــــة هــــؤى‬
‫بةرزبوونــــةوةى نــــرخ بــــة تيَكرِايــــةك ريَذةكــــةى زياددةبيَــــت هةرضــــةندة‬
‫قـــةبارةى ( كــــةليَنى هةلَ اوســـان) (‪ )Inflation Gap‬زيــــاد بكــــات ‪،‬‬
‫بــةالَم لــةكاتى ثوكانــةوة كــة ثيَضــةوانةى ديخــى يةكةمــة كــة بريتيــة لــة‬
‫كــورت هيَنــانى خواســتى طشــتى بةرانبــةر خســتنة رِووى طشــتى ‪ ،‬كــة بــارو‬
‫ديخيَكـــة تيَيـــدا خـــةرجى طشـــتى نةتـــةوةى كـــةمرتة لـــة كـــؤى بةرهـــةمى‬
‫نةتـــــةوةى ‪ ،‬كـــــة ئةمـــــةش دةبيَتـــــة هـــــؤى نــــ م بوونـــــةوةى نـــــرخ و‬
‫بالوبووونـــةوةى بيَكـــارى بــــة تيَكرِايـــةك ‪ ،‬كـــة لــــة زيـــادبوون دادةبيَــــت‬
‫هةرضـــةند (كـــةليَنى ثوكانـــةوة) (‪ )Deflation Gap‬رِووى لـــة ـــاروان‬

‫‪20‬‬
‫بـــوون بيَـــت كـــة بريتيـــة لـــة زيـــادبوونى خســـتنة رِووى طشـــتى لـــة ضـــاو‬
‫خواستى طشتى ‪ ،‬كة دةتوانني بةم ويَنةية رِوونى بكةينةوة ‪:‬‬
‫خةرجى نةتةوةى‬
‫‪2‬‬

‫كؤى خةرجى نةتةوةى لة‬


‫ئاستى بة طةرِخستنى‬
‫‪1‬‬
‫تةواو‬
‫ت‬

‫ثوكانةوة‬

‫‪45 0‬‬
‫دةسهاتى نةتةوةى‬

‫شيَوةى ( ‪) 4‬‬
‫كاريطةرى خةرجى لةسةر جيَطريى ئابوورى‬

‫سةرضاوةى ئةم شيَوةية‪-:‬‬


‫‪26‬‬
‫عاد فنيح المني ‪ ،‬املاليا الماما ل التشري املالي ‪ ،‬الدار اجلامميا لنطباعا لالنشر ‪ ، 6006‬ص‬

‫ليَـــرة دا دةولَـــةت رِير خـــؤيى دةبينيَـــت بـــة بـــةكارهيَنانى هؤكارةكـــانى‬


‫سياسةتى دارايى كة بريتني لة سياسةتى خةرجى و سياسةتى باج ‪.‬‬
‫هؤكارى هةلَ اوسان بريتية لة بةرز بوونةوةى خواستى طشـتى ‪ ،‬واتـة بـوونى‬
‫تواناى كرِينى زيادة ليَرة دا دةولَةت هةلَدةستيَت بـة هةلَدـذيو و رِاكشـانةوةى‬
‫ئـةم زيادةيــة لـة توانــاى كـرِيو وةك سـةرةتايةك بــؤ رزطــاربوون لـة كــة ليَنــى‬

‫‪21‬‬
‫هةلَ اوسان لة ريَطاى كةم كردنةوةى خةرجى حكومى كة يةكيَكـة لـة ثيَكهاتـة‬
‫سةرةكيةكانى خةرجى نةتـةوةى ‪ ،‬بـةبىَ دةسـكارى كـردن و كـةم كردنـةوةى‬
‫ئةو خةرجيانـةى كـةئاماجنيان بةرزكردنـةوةى توانـاى بةرهـةم هيَنانـة ‪ ،‬واتـة‬
‫خةرجى بةرهةم هيَنان بة هيض شيَوةيةك كةم ناكريَتةوة ‪ ،‬لةطـةل زيـاد كردنـى‬
‫قةبارةى باج ‪.‬‬
‫بــةالَم لــةكاتى ثوكانــةوة ‪ ،‬دةولَــةت هةلَدةســتيَت بــة زيــاد كردنــى خــةرجى‬
‫حكومى و كةم كردنةوةى باج لة ثيَناو دروست كردنى توانـاى كـرِيو و هانـدان‬
‫و بووذانــةوةى خواســتى طشــتى ‪ .‬بــؤ وردة وردة كــةم كردنــةوةى كــةليَنى‬
‫ثوكانةوة ‪.‬‬

‫كاريطةرى ناراستةو خؤى خةرجى طشتى‬


‫خةرجى طشتى كاريطـةرى ناراسـتةو خـؤى هةيـة لةسـةر بةرهـةم لـة ريَطـاى‬
‫كاريطةرى ضةند جارة بوونةوة (‪ )Multiplier‬و خيَراكةر (‪.)Accelerator‬‬
‫ضةند جارة بوونةوة زاراوةيةكة لة شيكردنةوةى ئـابوورى بـةكاردةهيَنريَت ‪،‬‬
‫بؤ بةدةرخسـتنى كـة لـة كـةبوونى كاريطـةرى لةسـةر دةسـهاتى نةتـةوةى لـة‬
‫ئــةجنامى زيــادبوونى يــان كــةم بــوونى خــةرجى طشــتى ‪ .‬بــة دةربرِينيَكــى تــر‬
‫بريتيـة لـة هــاو كؤلَكـةى ذمــارةى كـة بـرِى زيـادبوون لــة دةسـهاتى نةتــةوةى‬
‫دةردةخات لة ئةجنامى زيادبوونى خةرجى نةتةوةى لة ريَطاى كاريطـةرى ئـةو‬
‫زيادبوونة لةسـةر بـةكارهيَ نان يـان ئـةو ذمارةيـة ئةطـةر هـاتوو لـة زيـادبوونى‬
‫سةرةتاى خةرجيدان دا زيـادبوونى تـا دةسـهاتى نةتـةوةىان دةداتـىَ ‪ ،‬ئـةو‬
‫ذمارةيــةش بريتيــة لــة ئــارةزووى رِادةدارى بــةكارهيَنان كــة بــةم شــيَوةية‬
‫دةديزيَتةوة‬

‫‪22‬‬
‫ئةطةر هاتوو طؤران لة بةكارهيَنان (‪ ) 02‬بوو طـؤران لـة دةسـهات (‪ ) 42‬بـوو‬
‫ئةوا‬
‫ئارةزووى رِادةدار =‬
‫لةمةوة دةتوانني ضةند جارة بوونةوة دةربهيَنني بةم شيَوةية ‪-:‬‬

‫ضةندجارةبوونةوة =‬

‫ئةطةر هاتوو زيادبوون لـة خـةرجى بـةبرِى (‪ ) 02‬بـوو و ‪ ،‬ئـارةزووى رِادةدارى‬


‫بــةكارهيَنان يةكســان بــوو بــة ( ‪ ) 42‬وة يــان ‪ 1/1‬ئ ـةوة زيــادبوونى كؤتــايى‬
‫ضةندة ؟‬

‫بةم جؤرة زيادبوون لة خةرجى بةبرِى (‪)02‬‬


‫بووة هؤى زيادبوونى كؤتايى بةبرِى (‪)522‬‬
‫ليَــرةدا ثيَويســتة بـ انني ئــارةزووى رِادةدارى بــةكارهيَنان ضــية ‪ ،‬بريتيــة لــة‬
‫بــرِى طــؤرِان لــة بــةكارهيَنان لــة ئــةجنامى رِوودانــى طــؤران لــة دةســهات ‪،‬‬
‫بةشيَوةيةكى ئاسـايى ئـارةزووى رِادةدارى بـةكارهيَنان لـة ئاسـتى تيَربـوونى‬
‫ن م بةرزة ‪ ،‬كة ئةمـةش دةطوجنيَـت لةطـةل ئاسـتى ن مـى ئاسـتى دةسـهات ‪،‬‬
‫لةبةر ئةوة زيادبوونى دةسهات دةبيَتة هـؤى ئاراسـتة كردنـى بـؤ بـةكارهيَنان‬
‫لةالى ئةو تويَذانةى كة تيَرنةبوونـة يـان ئاسـتى تيَربوونيـان ن مـة كـة ئةمـةش‬
‫هانــدةرة بــؤ ضــاالك بــوونى خواســت و ضــاالك بــوونى ئــامرازى ضــةند جــارة‬
‫بوونةوة ‪.‬‬
‫ثاش ئةوةى زانيدان ضةندجارة بوونةوة و ئـارةزووى رِادةدارى بـةكارهيَنان‬
‫ضية ‪ ،‬ضؤنيةتى رِوودانى كارتيَكردنةكة رِوون دةكةينـةوة ‪ ،‬وةك بامسـان كـرد‬

‫‪23‬‬
‫كاريطةرى سةرةتاى خـةرجى طشـتى رِاناوةسـتيَت لـةو رِادةيـةدا ‪ ،‬بـةلَكو كـار‬
‫لةيةك دةكات لةطةلَ بةسةر ضـوونى كـات كاريطـةرى دروسـت دةكـات لةسـةر‬
‫دةسهات و بةطةرِخسنت ‪ ،‬ئةم كاريطةريـةش كينـ دةيطيَريَتـةوة بـؤ كاريطـةرى‬
‫ضةند جارةبوونةوة و كاريطـةرى خيَراكـةر ‪ ،‬كينـ واى دةبينـى كـة زيـادبوونى‬
‫سةرةتاى لة خـةرجى طشـتى زامنـة بـؤ بةرزبوونـةوةى توانـاى كـرِيو بـؤ ئـةو‬
‫كةسانةى كة دةسـهاتيان ديـارى كـراوة و ئـارةزووى رِادةدارى بـةكارهيَنانيان‬
‫بةرزة كةئةمةش دةبيَتة هؤى هاندانى خواستى ناوخؤيى ‪ ،‬كة بةرهـةم ـراوان‬
‫دةبيَت و دةسهات زياد دةكات بة زيادبوونيَكى ضةندجارة ‪ ،‬دةتوانني ثةنا بؤ‬
‫ئةم شيَوةية ببةيو بؤ رِوون كردنةوةى ئةو ئامرازة يان كارتيَكردنة‪-:‬‬
‫شويَنةوارى ضةندجاةرة‬ ‫زيادةى سةرةتاى لة خةرجى طشتى‬
‫بوونةوة‬

‫هاندانى خواستى‬ ‫زيادبوون لة دابة كردنى دةسهات‬ ‫زيادةى سةرةتايى‬


‫دروس بوونى‬ ‫لةطة رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنانى‬ ‫لة ئاستى بةرهةم‬
‫بةكارهيَنان‬ ‫بةرز‬

‫شويَنةوارى خيَراكةر‬

‫راوان بوونى هيَزى‬ ‫دروس بوونى‬ ‫زياد بوونى‬


‫بةرهةم هيَنان بؤ‬ ‫وةبةرهيَنان بؤ‬ ‫ضةندجارة‬
‫بةرةنطاربوونةوةى‬ ‫خيَراكردنى بةرهةم‬ ‫لة بةرهةم‬
‫خواستى هاندراو‬

‫شيَوةى (‪)1‬‬
‫كاريطةرى ناراستةوخؤى خةرجى طشتى‬

‫سةرضاوةى ئةم شيَوةية ‪ /‬نوزاد عبدالرمحن اهلييت ‪ ،‬منجاد عبادالنطيف اخلشاالي ‪،‬املادخل احلاديث‬
‫اقتصاديا املاليا الماما ‪ ،‬الطبما اولىل ‪،‬دار املناج لننشر ل التوزي ‪،‬اوردن ‪ 6002 ،‬م ‪،‬ص‪. 22‬‬

‫‪24‬‬
‫لة رِيَطاى ئةم هيَلكاريةوة بؤمان رِوون دةبيَتةوة‪ ،‬كـة زيـادبوون لـة خـةرجى‬
‫طشتى بةتايبةتى خةرجى وةبـةرهيَنان زيـادبوونى دةسـهاتى ليَدةكةويَتـةوة ‪،‬‬
‫ثاشان زيـاتر دابـةش بـوونى ئـةم دةسـهاتة بةتايبـةتى بـؤ ئـةو كةسـانةى كـة‬
‫دةسـهاتيان جـيَطرية ‪ ،‬لةطــةلَ طرىـانى بــةرزى رِادةى ئـارةزووى بــةكارهيَنان‬
‫بــةهؤى ن مــى ئاســتى تيَربــوون لــةالى ئــةم ضــينانةى كؤمــةلَ ‪.‬دةبيَتــة هــؤى‬
‫هانــدانى خواســتى لــة خــؤطرتو و نــةمانى كــاالى خــراوة رِوو و ‪،‬كةئةمــةش‬
‫وةبةرهيَنةكان ناضاردةكات بؤ رِووبةرِووبوونةوةى ئـةو خواسـتة هانـدراوو زير‬
‫بـووة بـة بةطـةرِ خســتنى توانـاى بةرهـةم هيَنــانى لـة كاركـةوتو ‪ ،‬ئةمــة وةك‬
‫قؤنــاغى يةكــةم ‪ ،‬كــة ثيَــى دةوتريَــت شــويَنةوارى ضــةندجارة بوونــةوة و ‪،‬‬
‫خيَراكردنـى بةرهــةم لــة ريَطــاى بــةكارهيَنانى ئــاميَرو كــةل و ثــةر ثيَداويســتى‬
‫بةرهةم هيَنانى زياتر كةمةش بة شـويَنةوارى خيَراكـةر ناسـراوة كـة بريتيـة لـة‬
‫زيادةى وةبةرهيَنان لة ئـةجنامى زيـادبوونى خـةرجى طشـتى ‪ ،‬بـة كـار لةيـةك‬
‫كردنى شويَنةوارى ضـةندجارة بوونـةوة و شـويَنةوارى خيَراكـةر دةبيَتـة هـؤى‬
‫ضةندجارة زيـادبوونى دةسـهات ‪ ،‬لةطـةل َ بةرزبوونـةوةى ئاسـتى دةسـهات و‬
‫جولةى ضاالكى ئابوورى دةتوانريَت زيرتريو داهـاتى بـاج بـة دةسـت بهيَنريَـت‬
‫كة بتوانريَت ئةو كورت هيَنانةى ثىَ ثرِبكريَتةوة كة لةئـةجنامى ـراوان بـوونى‬
‫خةرجى طشتى رِووى دابوو يان رِوودةدات ‪.‬‬
‫بؤ مسؤطةر كردنى سةركةوتنى ئامرازى ضةندجارة بوونـةوة ثيَويسـتة ضـةند‬
‫طؤرِاويَ ئامادة كرابيَت يان هةبيَت وةك ‪:‬‬
‫أ ‪ -‬راوان بـوونى خـةرجى طشـتى ئةطـةر هـاتوو لةسـةر ئةسـتؤى كـورت‬
‫هيَنان لة بودجةى طشتية بيَت‪.‬‬
‫ب ‪ -‬بوونى رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنانى بةرز كة بتوانيَت هـانى خواسـتى‬
‫ناوخؤ بدات ‪.‬‬
‫ج‪ -‬بوونى توانايى بةرهةم هيَنانى نةرم يـان بـوونى نـةرمى نوانـدن ئـامرازى‬
‫بةرهةم هيَنان ‪ ،‬كة لةتواناى دابيَـت وةالَم دانـةوةى ـراوان بـوونى هـةبيَت بـؤ‬

‫‪25‬‬
‫بةرةنطار بوونةوةى خواستى هاندراو نةرمى نوانـدنى ئـامرازى بةرهـةم هيَنـان‬
‫بريتية لة ثلةى وةالم دانةوةى ئامرازى بةرهةم هيَنـان بـؤ ئـةو زيادبوونـةوةى‬
‫كة لة خواستى طشتى رِوودةدات ‪ ،‬يان برِو تواناى ئـامرازى بةرهـةم هيَنـان بـؤ‬
‫تيَركردنى ئة و زيادبوونةى كة لة خواستى طشتى رِوودةدات ‪.‬‬
‫ليَرة دا ثرسياريَ خؤى ديَنيَتـة ثيَشـةوة ‪ ،‬ئايـا ضـةندجارة بوونـةوة هـةمان‬
‫كارى خؤى دةكات لـة وآلتـ انى دواكـةوتوو ؟ لةطـةلَ بـوونى رِادةى ئـارةزووى‬
‫بةكارهيَنانى بةرز بةهؤى ئاست ن مى تيَربوون و دةسهات ضةند جارةبوونـةوة‬
‫ناتوان يَت زيادبوونى ضةندجارةى دةسهات دروسـت بكـات وةك ئـةوةى كـة لـة‬
‫وآلتانى ثيشةسازى رِوودةدات ‪ ،‬ئةمةش دةطةريَتـةوة بـؤ بـىَ توانـاي و الوازى‬
‫تواناى بةرهةم هيَنان و نةبوونى نةرمى نواندن لة ئـاميَرى بةرهـةم هيَنانـدا كـة‬
‫ناتوانيَــت وةالَمــى زيــادبوونى خواســت بداتــةوة ‪ ،‬لةبةرئــةوة ووونــةى يــان‬
‫بريديزى كين بة كةلَكى وآلتـ انى دواكـةوتوو ناييـت بـؤ ضارةسـةركردنى بـىَ‬
‫كـارى بـؤ ضـةندجارة كردنـةوةى دةسـهات ‪ ،‬لةبةرئـةوة زيربـةى زيرى ئـةو‬
‫وآلت ة دواكةوتووانةى كة سياسةتى كين يان ثـةيرِةو كرديـة لـة ريَطـاى دةسـت‬
‫تيَخســنت و ــراوان كردنــى سياســةتى( ‪( ) Deficit Financing‬التدويــة‬
‫بالعج ) ثيَدان بة كورت هيَنان ‪ ،‬زيرتريو شت كة بةدةست هانـدانى خواسـتى‬
‫ناوخؤيية بـةالَم ئـةم خواسـتة هانـدراوة ‪ ،‬كـاالَى نـاوخؤى نـةبووة بـؤ ئـةوةى‬
‫هةلَيدذيَت يان وةريبطريَت بة هؤى الوازى تواناى بةرهةم هيَنـان ‪ ،‬لةبـةر ئـةوة‬
‫ئةو وآلتانة رِووبةرووى دوو بارو ديخ دةبنةوة وةك ‪-:‬‬
‫أ ‪-‬ئةو وآلت انةى تواناى داراييان باشة ثةنايان برديتـة بـةرهيَنان لـة دةرةوة‬
‫بؤ ثركردنةوةى ئةو كةليَنةى كة لة خستنة رِووى كاالَدا هةية ‪.‬‬
‫‪-‬ــان رِازى بــوون بــة شــارى هةلَ اوســان و دارِووخــانى توانــاى كرِينــى‬
‫ب ي‬
‫دةسهاتى رِاستةقينةى تاكة كةسى و زير جارانية كةوتونةتة تـةرةى قـةرزى‬
‫دةرةكى كـة ئةمـةش لـة سـةر ئـةو وآلتانـة دةضةسـثيَت كـة توانـاى داراييـان‬
‫الوازة ‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫سةملاندنى ثةيوةندى نيَوان ضةندجارة بوونـةوةى خـةرجى طشـتى و رِادةى‬
‫ئارةزووى بةكارهيَنان ‪.‬‬
‫دةتوانني ئةم ثةيوةندية بةم شيَوةية دابرتاشيَت‪:‬‬
‫‪Y=C+I‬‬
‫‪ =Y‬دةسهاتى نةتةوةيى‬
‫‪ =C‬بةكارهيَنانى نةتةوةيى‬
‫‪ =I‬وةبةرهيَنانى نةتةوةيى‬
‫هةر طؤرِانيَ لة ‪ Y‬دةبيَتة هؤى طؤرِان لة ‪C ،I‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪= c + i‬‬

‫بةدابةش كردنى هةردووالى هاوكيَشةكة بةسةر‬

‫‪y‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪i‬‬


‫=‬ ‫‪+‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪i‬‬
‫= ‪1‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫بة هةلَطيَرانةوةى هاوكيَشةكة‬


‫‪1‬‬
‫‪y‬‬
‫=‬
‫‪c‬‬
‫‪i‬‬
‫‪1-‬‬
‫‪y‬‬

‫‪22‬‬
‫\رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنان =‬

‫‪c‬‬
‫‪mpc‬‬
‫‪y‬‬

‫ضةندجارة بوونةوة =‬

‫‪1‬‬
‫= ‪k‬‬
‫‪1-‬‬ ‫‪mpc‬‬

‫دةتوانني بؤ سةملاندنى زياتر بة شيَوةيةكى كردارى ثةيوةندى نيَـوان ضـةند‬


‫جارةبوونةوةى رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنان بةم رِاهيَنانة رِوون بكةينةوة ‪-:‬‬
‫ن‪ / 5‬حكومـةتى ( س) برِيـارى دا بـة زيـادكردنى خـةرجى وةبـةرهيَنان ‪ ،‬بــة‬
‫بـرِى ‪ 5422‬مليــؤن ديالر ‪ ،‬ئايــا زيــادةى ضــاوةرِوان كــراو لــة دةســهات ضــةندة‬
‫ئةطةر زانيت رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنان (‪)2.4‬بوو ؟‬
‫وةالَم ‪ -:‬لــة ســةرةتادا بــةهاى ضــةند جــارة بوونــةوةى خــةرجى طشــتى‬
‫دةديزيتةوة‬

‫‪26‬‬
‫كةواتة زيادبوونى ضاوةرِوان كراو لة دةسهات‬
‫‪5 * 1300 = 6500‬‬
‫شيكردنةوةى دارايى ‪-:‬‬
‫بؤمان رِوون بؤوة كة دةسهات لةو ووآلتة ضةندجار بؤوة بة برِى (‪ )1‬جار بـة‬
‫كاريطــةرى ضــةندجاربوونةوة و ‪ ،‬كــة ئةمــةش بــؤ بــةرزى رِادةى ئــارةزووى‬
‫بةكارهيَنان دةطةريَتةوة ‪ ،‬كة بريتية لة (‪ ، )2.4‬ئةمـة ثةيوةنـدى نيَـوان ضـةند‬
‫جارةبوونــــةوة و رِادةى ئــــارةزووى بــــةكارهيَنان دةســــةمليَنىَ و ‪ ،‬ئــــةوة‬
‫دةردةخات كة وآلتـى (س) توانايـةكى بةرهـةم هيَنـانى باشـى هةيـة و نـةرمى‬
‫نوانــدنى تيَدايــة بــؤ ــراوان بــوون و ‪ ،‬وةالَم دانــةوةى خواســتى هانــدراويان‬
‫زيادبوونى خواست ‪.‬‬
‫ن ‪ /0‬حكومةتى ( ص) برِيـارى دا بـة زيـادكردنى خـةرجى وةبـةرهيَنان ‪ ،‬بـة‬
‫بـرِى ‪ 5422‬مليــؤن ديالر ‪ ،‬ئايــا زيــادةى ضــاوةرِوان كــراو لــة دةســهات ضــةندة‬
‫ئةطةر زانيت رِادةى ئارةزووى بةكارهيَنان (‪ )2.1‬بوو ؟‬
‫وةالَم ‪/‬‬
‫ميلؤن ديالر ‪5422 * 5.55 = 0514‬‬
‫شيكردنةوةى داراى ‪:‬‬
‫دةبيـــنني بـــةهاى ضـــةندجارة بوونـــةوة كـــةمرتة لـــة بـــارى يةكـــةم وة‬
‫ضــةندجارةبوونةوةى دةســهات كــةمرتة بــة هــؤى ن مــى يــان كــةمى رِادةى‬
‫ئـــارةزووى بـــةكارهيَنان ‪ .‬بـــةم شـــيَوةية خـــةرجى طشـــتى كاريطـــةرى نـــا‬
‫رِاســتةوخؤى لةســةر دةســهات و ئاســتى بةطــةر خســنت دةبيَــت ‪ ،‬لــة ريَطــةى‬
‫ئامرازى ضةندجارةبوونةوة ‪ ،‬لةطةلَ بةسةر ضوونى كات ‪.‬‬

‫‪20‬‬
60
‫بةشى سيَيةم‬
‫داهاتى طشتى‬
‫‪Public Revenue‬‬

‫‪61‬‬
62
‫دةولَــــةت كـــــاتىَ بةئـــــةرك و ةرمانــــةكانى هةلَدةســـــتيَت‪ ،‬ثيَويســـــتى‬
‫بةسةرضاوةيةكى داهات هةية‪ ،‬تاكو بتوانىَ خةرجيية طشـتييةكانى ثرِبكاتـةوة‬
‫لةثيَناو ثيَشكةشـكردنى خ مةتطوزارييـة طشـتييةكان(‪،)Public Services‬‬
‫بؤ تيَركردنى ثيَداويسـتى يـة طشـتى يـة زير و طـؤرِاو لـةبو نـةهاتووةكان واتـة‬
‫داهــاتى طشــتى بريتيــة لةهــةموو داهاتــة نــةختى و نانــةختى وطــوازراوة و‬
‫نــةطوازراوةكان‪ ،‬كةدةضـيَتة طةجنينــةى طشــتى دةولَــةت‪ ،‬بةمةشــةوة داهــاتى‬
‫طشتى لةبودجةى طشتى ثيَ دةهيَنيَت‪.‬‬
‫بةواتايــةكى تــر بريتييــة لةســةرجةم سةرضــاوةكانى داهــات‪ ،‬كــة دةولَــةت‬
‫داهاتــــــةكانى رَ دةســــــت دةكةويَت‪،‬ئةمــــــةش لــــــةثيَناو دابينكردنــــــى‬
‫خةرجيةطشــتيةكان‪ ،‬بــؤ ثيَشــكة ش كردنــى خ مةتطوزاريةطشــتى يــةكان ‪ ،‬لــة‬
‫ثيَناو دةست كةوتنى ثيَداويستى ية طشتى يةكان‪.‬‬
‫داهاتى طشتى ثيَة كةوت‪ ،‬بةثىَ ى ثيَة كةوتنى برييكـةى ئـابوورى داراي‪،‬‬
‫ئامــانج لــة داهــاتى طشــتى لــة برييكــةى داراى كالســي تــةنها بريتــى بــوو لــة‬
‫ثرِكردنةوةى بةندى خةرجى طشتى‪ ،‬بؤ ئةوةى دةولَةت بتوانىَ بـة ئةركـةكانى‬
‫هةلَبستيَت كة بريتى بوو لة ( داد‪ ،‬بـةرطرى‪ ،‬ئاسـاية)‪ .‬ئـةم ئاماجنانـة ئيَسـتا‬
‫طؤرِاون و ثيَة كةوتوون و راوان بوونة بؤ مةبةستى ئـابوورى‪ ،‬كؤمةالَيـةتى ‪،‬‬
‫دارايى ‪ ،‬سياسى و ثةرةثيَدان‪ ،‬بة تايبةتى كـة داهـاتى طشـتى بؤتـة هؤكاريَـ‬
‫لــة هؤكارةكــانى سياســةتى دارايــى‪ ،‬كــة دةولَــةت بــة هؤيــةوة دةتوانيَــت‬
‫كاريطــةرى هــةبيَت لةسةرضــاالكى ئــابوورى و كؤمةالَيــةتى‪ ،‬ئةمــة لةاليــةك وة‬
‫لةاليــةكى تــر زيَــدةبوونى بايــةخى خــةرجى طشــتى بــةهؤى زيــادبوونى رِيلَــى‬
‫دةولَــةت لةســةرجةم ضــاالكيةكانى ئــابوورى و كؤمةالَيــةتى و سياســى‪ ،‬واى‬
‫كــردووة كــة بايــةخى داهــاتى طشــتى زيربيَــت و ئةمــةش واى كــردووة كــة‬
‫سةرضــاوةكانى داهــاتى طشــتى زيربــو و جيــاوازبو بــة شــيَوةيةكى طشــتى‬
‫دةتــو انني بةســةرداهاتى ئــابوورى بــةردةوام ‪ ،‬داهــاتى ســةرةكى بــةردةوام و‬
‫داهــاتى لــةناكاو ثيَويســت دابةشــى بكــةيو‪ .‬بــؤ زيــاتر رِوونكردنــةوةى لــةم‬
‫شيَوةيةى خوارةوة دةياخنةينةرِوو‪:‬‬

‫‪63‬‬
64
‫يةكةم‪ :‬داهاتى ئابوورى بةردةوام‬
‫داهاتى مولَكى دةولَةت (‪)Domaine‬‬
‫ئـــةم داهاتـــة بةسةرضـــاوةيةكى طرنطـــى داهـــاتى دةولَـــةت دادةنريَـــت‪،‬‬
‫بةشيَوةيةكى بةردةوام سةرضاوةيةكى داهاتى نيدضةدابينة كةدةولَـةت بـؤ ثـرِ‬
‫كردنةوةى طةجنينةى طشتى ثشتى ثىَ دةبةستىَ‪.‬‬
‫زانايانى دارايى طشتى مولَكى دةولَةت بؤ سةر دوو جؤردابةش دةكةن‪-:‬‬
‫مولَكى دةولَةتى طشتى‪(Public Domaine).‬‬ ‫‪- 5‬‬
‫‪ -0‬مولَكى دةولَةتى تايبةتى‪(Private Domaine).‬‬
‫‪5‬ـ مو لَكى دةو لَةتى طشتى‬
‫سةرجةم مولَكى دةولَةت و‪ ،‬دامةزراوةطشتى يةكان و دةسـتة طشـتى يـةكان‬
‫دةطريَتــةوة‪ ،‬كــةدانراوةو ئامــادةكراوة بــؤ بــةكارهيَنان‪ ،‬يــاخود ســودبينني‬
‫لةاليــــةن تاكــــةكانى كؤمــــةلَ بــــةبىَ بةرانبــــةر‪ ،‬يــــان ثيَشكةشــــكردنى‬
‫خ مةتطوزاريةكانى بة خؤرِايى و ‪ ،‬دةضيَتة ذيَر بالَى ياسـاى طشـتى و ‪ ،‬ئامـانج‬
‫لةبــةكارهيَنانيان قــازانج نيــة‪ ،‬بــةلَكو ئامــانج ســوود و خ مــةتى طشــتيية وةك‬
‫رِيَطاوبـــــان‪ ،‬تونيَـــــة‪،‬ثرد‪ ،‬باخضـــــةى طشـــــتى‪ ،‬مؤزةخانـــــة‪ ،‬قوتاةانـــــة‪،‬‬
‫شويَنةطشتيةكان‪ ،‬تةالرو خانووبةرةكانى مريى‪ ،‬كـة رِيذانـة خـةلَ سـةردانيان‬
‫دةكـةن بــؤ بـةرِيَوةبردنى كارةكانيــان‪ .‬كـة خاوةنداريةتيــةكانيان بـؤ دةولَــةت‬
‫دةطةرِيَتــةوة بةش ـيَوةيةكى ــةرِمى يــاخود لةتاكةكانــةوة طوازراوةتــةوة بــؤ‬
‫دةولَةت‪.‬‬
‫وة سوددبينني لةمولَكى طشتى زير جاران بةشـيَوةيةكى راسـتةوخؤ دةبيَـت‬
‫وةك بةكارهيَنانى رِيَطاوبان‪ ،‬تونيَة‪ ،‬ثرد‪ ،‬سةيرانطاكان‪ ،‬كةناردةرياكان‪.‬‬
‫يـــاخود لـــةرِيَطاى دامـــةزراوة طشـــتيةكان دةبيَـــت‪ ،‬وةك هيَلَـــى ئاســـنى‪،‬‬
‫مؤزةخانــةكان‪ ،‬خويَنــدنطا‪ .......،‬هتــد ‪ ،‬هــةروةها زير جــاران ئامــادةكردنى‬
‫مــولَكى طشــتى بةش ـيَوةيةكى سر وشــتى دةبيَــت‪ ،‬وةك كــةنارى دةرياكــان و‬
‫سةيرانطا سروشتيةكان و لةسةيرانطاكان لة سروشتى كوردستان ئةمانة بـةدى‬

‫‪65‬‬
‫دةكرىَ ياخود لة رِيَطاى بنيادنانـةوة دةبيَـت لةاليـةن دةولَـةت‪ ،‬وةك باخضـةى‬
‫طشتيةكان‪ ،‬رِيَطا‪ ... ،‬هتد‪.‬‬

‫‪2‬ـ مولَكى دةولَةتى تايبةت‬


‫بايــةخى ئــةم سةرضــاوةية زيــادى كــرد لةطــةلَ راوانبــوونى ضاكســازيةكانى‬
‫دةولَــةت لةســةرجةم بوارةكــانى دارايــى‪ ،‬سياســى‪ ،‬ئــابوورى‪ ،‬كؤمةالَيــةتى‪،‬‬
‫ثةرةثيَــدان‪ ،‬ثــالن دانــان‪ ،‬لــة بةرئــةوةى زيربــةى داهاتــةكانى دةولَــةت لــةم‬
‫سةرضاوةيةوة لةنطةردةطريَت‪.‬‬
‫كةواتة داهاتى مولَكدارى دةولَةتى تايبةت بةسةرجةم مولَكةكانى دةولَـةت و‬
‫دامةزراوة طشـتيةكان و دةستةطشـتييةكان دةطوتريَـت‪ ،‬كـة سـوود و خ مـةت‬
‫طوزرايةكانى ثيَشـكةش بـة تاكـةكانى كؤمـة َل دةكـات‪ ،‬بـةالَم دومينـى تايبـةت‬
‫دةولَــةت خاوةنداريــةتى دةكــات وةك تــاك كــة خاوةنداريــةتى مــولَكى خــؤى‬
‫دةكـــات و ‪ ،‬خاوةنداريةتيةكـــةى بـــؤ دةولَـــةت خاوةندارتييـــةكى تايبـــةت و‪،‬‬
‫دةضيَتة ذيَربالَى ياسـاى تايبةتـةو‪ ،‬بةمـةش ضـؤنى بويَـت دةتوانيـت رِة تـارى‬
‫لةطةلَدا بكات وةك ريشنت‪ ،‬كرِيو‪ ،‬بارمتةكردن‪ ،‬بـةكرىَ دان‪ ،‬ضـةنديو كـردارى‬
‫تر كة دةضيَتة ذيَربالَى ياساى تايبةت‪.‬‬
‫دةتوانني جؤرةكانى ديمينى تايبةت لةم ضةند جؤرة كؤبكةينةوة ‪:‬‬
‫أـ ‪ -:‬ديمينى تايبةتى عةقارى ‪:‬‬
‫ســةرجةم مــولَتكى تايبــةتى دةولَــةت دةطريَتــةوة‪ ،‬وةك ( خانووبــةرةكانى‬
‫دةولَــةت‪ ،‬كؤشــ و تــةالرةكان‪ ،‬كؤطاكــان‪ ،‬زةويــى و دامةزراوةعةقاريــةكان‪،‬‬
‫ضياوضؤلَ‪ ،‬دةشت و ديلَ ‪ .....‬هتد)‬
‫وةجؤرةكانيشى ئةمانةن‪:‬‬

‫‪5‬ـ ديمينى كشتوكالَى ‪ ،‬وةك زةوى كشتوكالَى ‪)Farming Land(.‬‬


‫‪ 0‬ـ دةرهيَنان ‪ ،‬وةك دةرهيَنانى نةوت و غاز و ئاسو ‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫‪-4‬خانوو بــةرةى نيشــتةجىَ بــوون ‪ ،‬كــة دةولَــةت دروســتيان دةكــات بــؤ‬
‫ضارةسةر كردنى قةيرانى نيشتةجىَ بوون و ‪ ،‬ئةو داهاتةى كة لة بـةكرىَ دانـى‬
‫ئــةم خانووبةرانــة دةســتى دةولَــةت دةكــةويَت ثيَــى دةطوتريَــت ((ديمــني‬
‫عةقارى))‬
‫ب ‪ -:‬ديمينى ثيشةسازى و بازرطانى ‪:‬‬
‫ســةرجةم ث ـرِيذة ثيشةســازى و بازرطانييةكانىكــة دةولَــةت خاوةنــداريَتى‬
‫دةكات دةطريَتةوة‪ ،‬كة بةشيَوةى كةرتى تايبـةت بـةرِيَوةى دةبـات‪ .‬سـةرجةم‬
‫ثرِيذة ثيشةساس ى و بازرطانييةكان دةطريَتةوة كـة خةسـلَةتى قـؤرا كاريـان‬
‫تيَداية‪ ،‬كة ئةمةش لةبةرطرنطيان ناتوانريَت بؤ كةرتى تايبـةت جـىَ بهيَلَـدريَت‪،‬‬
‫وةك ثرِيذةى ئاو‪،‬كارةبا‪ ....‬هتد‪.‬‬
‫هةروةها ثرِيذةى وادةطريَتةوة كة ئامـاجنى سـرتاتيذى هةيـة كـة ثةيوةسـتة‬
‫بـــة ئـــةمو و ئاســـاية كـــة ناكريَـــت بدريَتـــة دةســـت كـــةرتى تايبـــةت‪ ،‬وةك‬
‫ثيشةســازى ســةربازى‪ .‬هــةروةها زيرجــاران ثرِيذةكــان بايــةخى دارايــى و‬
‫ئابووريـــان هةيـــة يـــاخود ثـ ـرِيذةى كؤمةالَيـــةتني‪ ،‬كـــة كةلوثـــةر خـــؤراكى‬
‫ئامادةدةكةن‪ ،‬وةك ( نان‪ ،‬شةكر‪،‬دانةويَلَةو‪ ....‬هتد) يـانية زيرجـار ثـرِيذةى‬
‫ثيشةسازى طةورة دةطريَتةوة‪ ،‬وةك ثيشةسازى دةرهيَنـان كـة ثيَويسـتى بـة‬
‫تةكنةلؤذياى زير ثيَشكةوتوو هةية كـة لـةتواناى كـةرتى تايبـةت نييـة دابينـى‬
‫بكات‪ .‬جارى واش هةية ثرِيذةكان زير ترسناكو‪ ،‬وةك لـة تاقيطـةى نـاوةكى و‬
‫ثيشةسازى ناوةكى‪.‬‬
‫كةواتــة ئــةم جــؤرة بريتيــة لةوداهاتانــةى كــة دةســت دةولَــةت دةكــةويَت‬
‫لةبــةهاى بةرهــةمى ئــةو ثرِيذانــة لــة كــاالَ و خ مــةت طــوزارى‪ ،‬كــة بةخــةلَكى‬
‫دة ريشيَت لةشيَوةى ( بةهاى طشتى)‪.‬‬

‫‪62‬‬
‫ج‪ /‬دومينى دارايى‪:‬‬
‫بريتى ية لة سـةبةتةى كاغـة زى دارايـى دةولَـةت‪ ،‬وةك خاوةنـداريَتى كردنـى‬
‫ثشــ و قةوالَـــة‪ ،‬ثـــارةى كاغـــةز‪ ،‬ثــارةى ئاســـو‪ ،‬زيَــرِ‪ ،‬زيـــوو‪ ،‬و قـــازاجنى‬
‫كؤمثانياكان‪ ،‬كة دادةنريَت بة يةكيَ لة سةرضاوةكانى داهاتى دةولَةت‪.‬‬
‫د‪ -:‬دارستان‬
‫بةيــةكيَ لةسةرضــاوةكانى دومينــى تايبــةت دادةنريَــت‪ ،‬بــةهؤى بايــةخى‬
‫بــةكارهيَنانى لــة ثيشةســازيية جــؤر بــةجؤرةكان‪ ،‬وةك ثيشةســازى كاغــةز و‬
‫ثيشةسازى كةلوثةر ناو مالَ‪ ......‬هتد‪.‬‬
‫هةمديســان كــةمى تيَضــوونى لةضــاو قــازاجنى‪ ،‬لةبةرئــةوةى بةشــيَوةيةكى‬
‫خؤرِس و سةربةخؤ طةشةدةكات‪ ،‬بةبىَ ئةوةى ثيَويسـتى بةضـاوديَريةكى زير‬
‫هةبىَ ‪ .‬واتة كةمى تيَضـوونى بةرانبـةر قـازاجنى زير‪ .‬بـةالَم لةطـةلَ ئةمانةشـدا‬
‫تيَضوونيَكى زيرى دةويَـت لـة كـاتى دروسـتكردنى يـاخود ضـاندن وثاراسـنت و‬
‫بةكارهيَنانى‪ ،‬بةهؤى راوانى رِووبةرةكةى و ئـالَؤزى بـةرِيَوةبردنى و‪ ،‬دريَـذةى‬
‫ماوةى بةرهةمةكةى و‪ ،‬لةسةرخؤيى قازاجنى وة بةرهيَنانى كة ضـةنديو سـالَى‬
‫ثيَويستة‪ ،‬تاكو بةرهةمى دةبيَت كة ئةمةش لةتواناى كةرتى تايبةتدا نية‪.‬‬
‫ه ‪ -:‬كانةكانى خةلَووز‪ ،‬بةرد‪،‬ئاسو‪،‬نةوت و غاز‬
‫ئــةم كانانــة بةسةرضــاوةيةكى طــةورةى داهــات دادةنريَــت‪ ،‬كــة ئةمــةش‬
‫ثةيوةستة بةضةند هؤكاريَكةوة‪ ،‬وةك طرنطى مادةكة بؤ ئـابوورى نةتـةوةيى و‬
‫ثةيوةندى بةدةسـتةبةركردنى بةرذةوةنـدى طشـتى و ‪ ،‬طـةورةى داهاتةكـةى‪،‬‬
‫بايةخى ئةم سةرضاوةية زيادى كرد بةتايبةتى دواى ديزينةوةى نـةوت و غـاز‪،‬‬
‫ئةمةش بةهؤى بةشدارى كردنيان لة سةرجةم ثيشةسـازييةكانى شارسـتانى و‬
‫سةربازى‪.‬‬
‫و ‪ِ -:‬ريَطاى دةريايى و رِووبارى‬
‫رِيَطاى ثا ثؤرِ و بارهةلَطرة دةرييايةكان‪ ،‬داهاتيَكى دارايى طةورة بـؤ دةولَـةت‬
‫دةســتةبةر دةكـــةن‪ ،‬وةك زةريايــة هةريَديـــةكان و كةنــداوة سروشـــتيةكان‬

‫‪66‬‬
‫لةوانــة‪ :‬كةنــداوى ســويَس و كةنــداوى ثةنــةما‪ ،‬كةئةمــةش بــؤ رِاوةماســى و‬
‫دةرهيَنانى ياقووت و مةرجان و ئيسفينج و بةردى بةنرخ بـةكارديَت‪ ،‬هـةروةها‬
‫دةرهيَنانى نةوت و غاز لة ذيَر دةريايةكان‪ ،‬ئةمانة وايـان كـردووة كـة كيَنِكـيَ‬
‫بكات لةطةلَ داهاتةكانى وشكانى‪.‬‬

‫دووةم داهاتى سةرةكى بةردةوام‬


‫‪TAX‬‬ ‫يةكةم ـ باج‬
‫ماناى باج‬
‫لــة ليَكؤلَينــةوة داراييــةكان بايــةخيَكى زير بــةباج دةدريَــت‪ ،‬لةبةرئــةوةى‬
‫بةسةرضـاوةيةكى طرنطـى داهــات بـؤ دةولَـةت دادةنريَــت‪ ،‬ئـةم طرنطـى ثيَدانــة‬
‫تةنها ناطةرِيَتةوة بؤ طةورةى قةبارةو هيَندةكةى‪ ،‬بةلَكو بؤ كاريطةريةكـةى لـة‬
‫بــووارى سياســى و كؤمةالَيــةتى و ئــابوورى دةطة ِريَتــةوة‪ ،‬كــة يةكيَكــة لــة‬
‫هؤكارةكانى سياسةتى دارايى و‪ ،‬دةولَةت بةهؤيةوة كـار لـة ضـاالكى ئـابوورى‬
‫دةكــا ت لــة ثيَنــاو دةســتةبةركردنى ئامــاجنى ئــابوورى و كؤمةالَيةتيــةكانى‪،‬‬
‫ضونكة لة ليَكؤلَينةوة دارايةكان جيَطايةكى زير دةطريَت‪.‬‬
‫ثيَة كةوتنى باج بة ثيَشكةوتنى طـؤرِانى دةولَـةت بةسـرتاوة‪ ،‬ضـونكة بـارى‬
‫كؤمةالَيـةتى و سياســى و ئــابوورى كــار لـةباج دةكــات و بــة ثيَضةوانةشــةوة ‪،‬‬
‫ئةمةش واى كردووة كة طرنطـى بـة اليـةنى زانسـتى و كردارةكـى بـاج بـدريَت‪،‬‬
‫ضونكة باج زانستةو اليةنى هونةريشى هةية‪ ،‬اليةنة زانسـتيةكة بـريديزو بنـةما‬
‫ريَت دةخات‪ ،‬اليةنة هونةريةكةشى شيَوازى جىَ بةجىَ كردنةكة رِيَ دةخات‪.‬‬
‫كةواتــة زانســتى بــاج و هونةرةكــةى هــةردووكيان تةواكــةرى يــةكرتن و ‪،‬‬
‫هةريةكةيان يارمةتى دةرى ئةوى تريانة‪ ،‬هـةروةها كؤكردنـةوةى هـةردووكيان‬
‫رِيَطــا خؤشــكةرة بــؤ ليَكؤلَينــةوةو تويَذينــةوةى بــاج بــة شـيَوةيةكى راســت و‬
‫دروست‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫كةواتة باج بريتية لـةوبرِة نةختينةيـةى كـة دةولَـةت بةشـيَوةيةكى ناضـارى‬
‫دةيسةثيَنىَ بةسةر كةسةكان جا كةسى سروشتى بو يـاخود مةعنـةوى بـىَ‬
‫بةرانبةر و بةشيَوةيةكى كؤتايى‪ ،‬لةثيَناو دابـني كردنـى خةرجييـة طشـتييةكان‬
‫و دةستةر بـةركردنى ئامـاجنى ئـابوورى و كؤمةالَيةتيـةكان و بةرزكردنـةوةى‬
‫ئاستى خؤش طوزةرانى كؤمةلَ‪ .‬واتة باج ئةم خةسلَةتانةى هةية‪-:‬‬
‫‪ -1‬برِيَكى نةختينةيية‪-:‬‬
‫باج برِيَكى دارايية بةشيَوةيةكى نةختى دةولَةت داواى دةكات لـة تاكـةكانى‬
‫كؤمــة َل ‪ ،‬كــة بةشــ َي لــة توانــاى كرِينيــان بــدةن بــة دةولَــةت لــة ثيَنــاو‬
‫بــةكارهيَنانى طشــتى‪ ،‬بــة ثيَضــةوانة ئــةوةى لــة ثيَشــووتر هــةبوو كــة بــاج بــة‬
‫شيَوةى نانةختيينةيى بـوو‪ .‬دةولَـةت ثـةيرِةوى بـاجى نةختينـةيى كـرد لةبـةر‬
‫ئةم اليةنة باشانةى خوارةوة‪-:‬‬
‫أ‪ .‬بــوونى دادثــةروةرى دارايــى‪ ،‬ضــونكة باجــدةر دةزان ـىَ ضــةندى كةوتؤتــة‬
‫سةرشان‪.‬‬
‫ب‪ .‬دةســتةبةركردنى طوذمةيــةكى نةختيينــةيى زير‪ ،‬كؤكردنــةوةو تيَضــوونى‬
‫كةم‪.‬‬
‫ج‪ .‬ناتوانريَت يَةَ بكريَت لةداهاتى باجةكة‪.‬‬
‫بةالَم باجى نانةختيينةيى ئةم خراثيانةى هةية‬
‫أ‪ .‬زيرى تيَضوونى طواستنةوةو عةمباركردن ( ئاخنيني)‬
‫ب‪ .‬تـرس لــة دابــةزينى بةهاكــةى ئةمــةش لــة ئــةجنامى لــة ناوضــوون يــاخود‬
‫دابةزينى بةهاكةى‪.‬‬
‫ج‪ .‬دةتوانريَــت بطؤرِدريَتــةوة بــة جــؤرى خــران و يَ ـةَ كــردن لــة نرخةكــةى‬
‫لةكاتى ريشنت‪.‬‬
‫د‪ .‬طرانى ضاوديَري كردن و تيَضوونى بةرز ‪.‬‬

‫‪00‬‬
‫‪ - 2‬سةثيَنراويَكى ناضاريية‬
‫دةولَــةت بةســةثاندى تيَكـرِاى بــاج و نرخةكــةى هةلَدةســتيَت و‪ ،‬بـرِى بــاجى‬
‫هــةموةكى و ديــارى كردنــى ئــةو مادةيــةى كــة بــاجى لةســةر دادةنريَــت و‪،‬‬
‫دياريكردنى كـاتى وةرطرتنـى بـاج و ضـؤنيةتى وةرطـرتو و كؤكردنـةوةى بـاج‬
‫ديارى دةكات‪ .‬وة ئةطـةر هـاتوو ئـةو كةسـةى كـةباجى بةسـةرا سـةثيَنراوة ‪،‬‬
‫الرى هةبوو ياخود باجى نةدا ئةوا دةولَةت ثةنا بؤ هؤكـارى سـةثاندن دةبـات‬
‫كة ئةم سةثاندنةش بة ياسا دةكريَت‪.‬‬
‫واتة ئةو كةسة دووضارى س اى ياسـايى دةبيَتـةوة‪ ،‬ضـونكة دةولَـةت خـؤى‬
‫بةرثرســة لةرِاســـتكردنةوةى بـــاج و هةلَوةشــاندنةوةى بـــاج يـــاخود الدانـــى‬
‫باج‪ .‬واتة دةولَةت مـا ى سـةثاندنى لةياسـا وةرطرتـووة‪ ،‬لةبةرئـةوةى يةكيَكـة‬
‫لةئةركــة ســيادييةكانى دةولَــةت‪ ،‬كةواتــة ثةيوةنــدى نيَــوان دةولَــةت و ئــةو‬
‫كةسةى باجى بةسةر سةثيَنراوة ثةيوةنديةكى ياسايية‪.‬‬
‫‪ - 4‬ب اج بةب ىَ بةرانبةر‬
‫كةسى راسثاردراو بةدانى باج سـووديَكى راسـتةوخؤنابينيَت بةرانبـةر بـةبرِى‬
‫ئةو باجةى كة دةيدات بة دةولَةت‪ ،‬واتـة بـاج بـةبىَ بةرانبـةريَكى رِاسـتةو خـؤ‬
‫خيَراو مـةرج دارة‪ ،‬واتـا ئـةو كةسـانةى بـاج دةدةن ضـاوةرِوانى هـيض خ مـةت‬
‫طوزاريةكى راستةوخؤ لة دةولَةت ناكةن‪.‬‬
‫بةمةش هـيض ثةيوةنديـةك نيـة لـةنيَوان ئـةو باجـةى كةتاكـةكان دةيـدةن ‪،‬‬
‫لةطةلَ ئةو خ مةتطوزارى وسوودانةى كة ئيَستا و رِاستةوخؤ دةيبيـنو‪ ،‬بـةالَم‬
‫تاك كـة بـاج دةدات لةسـةر بناغـةى ئـةو ثةيوةندييةيـة باجـدةر وةك تـاكيَكى‬
‫كؤمةلَ ثةيوةنديةكى راميـارى ‪ ،‬ئـابوورى كؤمةالَيـةتى هةيـة بـة دةولَـةت‪ .‬لـة‬
‫رِاستيدا تاكةكانى كؤمةلَ لةماوةيةكى دريَذدا سوودمةند دةبو‪.‬‬
‫خةسـلَةتى بـىَ بةرانبـةرى يةكيَكــة لـة خةسـلَةتة سـةرةكيةكانى بــاج‪،‬‬
‫ضونكة بةشداريكردنيَكى ناضارى تاكةكانى كؤمةلَـة كـة بةدةولَـةتى دةدةن لـة‬
‫ثيَناو دةستةبةركردنى بةرذةوةندى طشتى‪.‬‬

‫‪01‬‬
‫‪ -1‬باج بةشيَوةيةكى كؤتايى دةدريَت‪ .‬لةذيَر هةرباروديخيَكـدا بيَـت باجـدةر‬
‫بؤى نيية داواى طيَرِانةوةى باجةكةى بكاتةوة‪ ،‬تـةنها ئةطـةر باجـدةر هةسـتى‬
‫كــرد زيرداريشــى تيَدايــةو لةبةرذةوةنــدى طشــس دانــى يــة‪ ،‬ناتوانيَــت داواى‬
‫بكاتةوة‪ .‬كةواتة باج بةشيَوةيةكى كؤتايى دةدريَت و بىَ طةرِانةوةية‪.‬‬
‫‪ -1‬باح سةثيَندراويَكى طشتية‬
‫باج بةسةر هةموو كةسيَكدا دةسـةثيَندريَت ‪ ،‬جـا كةسـيَكى سروشـتى بيَـت‬
‫ياخود مةعنةوى ئةمةش بةثيَى توانا ئابووريةكـةى نـةك بـة ثيَـى هةريَدةكـةى‬
‫يــاخود وآلتةكــةى يــاخود ريَضــكة سياســيةكةى‪ .‬واتــة ئــةو اليةنــةى كــة بــاج‬
‫دةسةثيَنىَ دةبيَت حكوومةت بيَ وداهاتةكـةى بضـيَتة طةجنيينـةى دةولَةتـةوة‬
‫بةبىَ جياوازى كردن لة نيَوان تاكةكانى كؤمةلَ‪ ،‬بةلَكو هـةرتاكيَ بـةثيَى توانـا‬
‫ئابووريةكةى باجى بةسةر دةسةثيَنريَت‪.‬‬

‫ئاماجنةكانى باج‬
‫دةتوانريَــت بــاج ســىَ ئامــاجنى ســةرةكى دةســتةبةربكات كــة بــريتني لــة‬
‫ئاماجنى دارايى‪ ،‬ئابوورى ‪ ،‬كؤمةالَيةتى‪.‬‬
‫‪- 5‬ئاماجنى دارايى‬
‫ئامــاجنى دارايــى بــاج بريتييــة لــة دابــني كردنــى خةرجييــة طشــتييةكانى‬
‫دةولَـــةت‪ ،‬ئـــةم ئاماجنـــة لـــةبريى دارايـــى كالســـي تاكـــة ئامـــاجنى باجـــة‪،‬‬
‫بريمةندةكانى دارايى كالسي داوايى ئـةوةيان دةكـرد كةدةسـت بةخةرجييـة‬
‫طشتييةكان بطرييَت لة ثيَناو سووك كردنـى بارطرانيـةكانى سةرشـانى كؤمـةلَ‪،‬‬
‫ى‬
‫لة ثيَناو طةورةتريو داهـاتى دةسـت كـةوتوو لـة بـاج‪ ،‬بـةالَم بريمةنـدانى نـو َ‬
‫داواى ئــةوة دةكــةن كــة تيَضــوونى وةرطــرتو و كؤكردنــةوةى بــاج دةبيَــت‬
‫بةكــةمرتيو تيَضــوون بيَــت تــاكو زيرتــريو دةســهاتى بــاج بض ـيَتة طةجنينــةى‬
‫دةولَةت‪.‬‬

‫‪02‬‬
‫‪ - 0‬ئاماجنى ئابوورى ‪:‬‬
‫بــةثيَى ضــةمكى دارايــى نــوىَ‪ ،‬بــاج هؤكاريَكــة بــؤ دةســتةبةركردنى ضــةند‬
‫ئاماجنيَكى ئابوورى وةك ثسثؤرِى‪ ،‬دابةشكردن‪ ،‬هاوسةنطى‪،‬طةشـةى ئـابوورى‬
‫ئةمةش لة ريَطاى كاريطةرى باج لة سةردةسهات و ثاشةكةوت و وةبـةرهيَنان‬
‫و بةرهةم‪ ،‬بةم شيَوةية باج وةك هؤكاريَكى ئابوورى رِيلَ دةبينيَت لة ‪-:‬‬
‫أ‪ -‬دووبــارة دابةشــكردنةوةى دةرامةتــة ئابووريــةكان لــة ريَطــةى هانــدانى‬
‫ى ضاالكى ئابوورى‪ ،‬بـؤ ووونـة ئةطـةر دةولَـةت بيـةويَت ثـةرة بةكـةرتى‬ ‫هةند َ‬
‫ثيشةســازى يــان بةشـيَكى ئــةم كةرتــة بــدات‪ ،‬ئــةوا ئــةم بةشــة دةبوريَــت لــة‬
‫بةشيَكى يان هةموو باجيَ ‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى ثيَشـكةوتو و طةشـةى‬
‫ئةم بةشة لة ضاالكى ئابوورى‪،‬كة دةبيَتة هـؤى زيـادبوونى بةرهـةم و دووبـارة‬
‫دابةشكردنةوةى دةرامةتة ئابووريةكان‪ ،‬لةهـةمان كاتـدا دةتوانريَـت بـاج وةك‬
‫هؤكــاريَكى رِيَطــر لةســة ر دروســت بــوونى كؤكردنــةوةو يــةكطرتنى ثرِيذةكــان‬
‫بــةكاربهيَنريَت‪ ،‬لةبــةر ئــةوةى ئةطــةر كؤكردنــةوة هــةبوو ئــةوا قــؤرا كــردن‬
‫دروسـت دةبيَـت‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى خـران دابـةش بـوونى دةرامــةتى‬
‫ئابوورى ‪ Misallocation‬و بىَ كـارى‪ ،‬لـةم كاتـةدا دةولَـةت بةسـةثاندنى‬
‫باج لةسةر قؤناغةكانى بةرهةم هيَنان هةلَدةستيَت بـةئاماجنى بةرزكردنـةوةى‬
‫تيَضوون و دروست نةبوونى قؤرا كارى‪.‬‬
‫ب‪ -‬دةسـتةبةركردنى هاوسـةنطى ئـابوورى لـةكاتى هةلَ اوسـان و وةســتانى‬
‫ئابوورى‪.‬‬
‫لةكاتى وةستان ياخود شكان يان بىَ بازارِى ئابوورى دةتوانريَـت سياسـةتى‬
‫دارايــى ــراوان بــةكاربهيَنريَت بــؤ طةيانــدنى ئــابوورى بةئاســتى بــةكارهيَنانى‬
‫تــــةواو‪ ،‬ئةمــــةش لــــةريَطاى كــــةم كردنــــةوةى بــــاج و ليَبــــوردنى بــــاج‬
‫دةســتةبةردةبيَت‪.‬بــةالَم لــةكاتى هةلَ اوســان دةتوانريَــت سياســةتى دارايــى‬
‫كؤتكراو بةكاربهيَنريَت‪ ،‬ئةوية بةزيادكردنى بـاج و كـةم كردنـةوةى ليَبـوردنى‬
‫باج‪ ،‬كةوادةكات بةكاربردنى نةتةوايـةتى سـنوريَكى بـؤ دابنـرىَ و ببيَتـة هـؤى‬

‫‪03‬‬
‫يةكسان بوونى خستنةرِووى طشتى و خواستى طشتى لـة ئاسـتى بـةكارهيَنانى‬
‫تةواو‪.‬‬
‫ج ـ دةســتبةركردنى طةشــةى ئــابوورى‪ ،‬يــان زيــاد كردنــى رِيَــذةى ســةدى‬
‫بةرهةم هيَنان‪.‬‬
‫ئةطةر طةشةى ئابوورى سةرضاوةبطريَت لة زيادبوونى دةرامـةتى ئـابوورى و‬
‫طؤرِانى تةكنةلؤذيا‪ ،‬ئةوا كاريطةرى بـاج لةسـةر دةرامـةتى ئـابوورى و طـؤرِانى‬
‫تةكنةلؤذى رِةن دةداتةوة لةسةر طةشةى بةرهةم هيَنان‪.‬‬
‫لة ِريَطاى هاندانى لـةداي بـوون دةكريَـت بـاج هؤكاريَـ بيَـت بـؤ زيـادكردنى‬
‫رِيَذةى دانيشتوان‪ ،‬ئةمةش واتا زيادكردنى دةستى كار لـة داهـاتوودا وةك كـة‬
‫هةية لةوآلتانى ئةسكةندةنا يا و زيربةى وآلتانى ئةوروثا كـة بةكـةمى تيَكـرِاى‬
‫طةشــةى دانيشــتوان دةناســريَتةوة‪ ،‬واتــة طةشــةى دانيشــتوان زير زير كةمــة‪،‬‬
‫ئةوية بةكةم كردنةوةى باج لة سةربةشـيَكى دةسـهات بةرِيَذةيـةكى زيـادبوو‬
‫لةطةلَ زيادبوونى ذمارةى مندالَ لـة خيَـ ان‪ .‬ئـةم جـؤرة بـةكاردةهيَنريَت وةك‬
‫هؤكاريَ بؤ زيادبوونى دةستى كار‪.‬‬
‫بةهــةمان ش ـيَوة دةتوانريَــت بــاج بــؤ زيــادكردنى ســةرماية بــةكاربهيَنريَت‪،‬‬
‫ئةمةش لة ِريَطـةى كـةم كردنـةوةى بـاج لةسـةر ثـارةى دانـراو لةسـندوقةكانى‬
‫ثاشةكةوت يـان كةمكردنـةوةى بـاج لةسـةر وةبـةرهيَنان‪ ،‬بـة هـةردوو جـؤرى‬
‫رِ استةوخؤ و نارِاستةوخؤ‪ ،‬كةوادةكات سةرجنى سةرمايةى بيانى بؤ نـاوةوةى‬
‫وآلت رِاكيَش ـيَت‪،‬ئةمةش وادةكــات كــة وةبــةرهيَنانى نةتــةوةى( ‪National‬‬
‫‪ )Investment‬زيــاد بكــات ئةمــة لةاليــةك و لةالكــةى تــرية ببيَتــة هــؤى‬
‫ثيَشــكةوتنى تةكنــةلؤذيا‪ ،‬كــة دةبيَتــة هــؤى طةشــةى بةرهــةمى نةتــةوةيى و‬
‫طةيشــتنى كؤمــةلَ بــة ئاســتيَكى بــةرز لــةخؤش طــوزةرانى‪ ،‬بــؤ ووونــة تــاقى‬
‫كردنةوةى سةنطا ؤراو تايوان‪.‬‬
‫‪ -4‬دةستةبةركردنى ئاماجنى كؤمةالَيةتى ‪.‬‬

‫‪04‬‬
‫دةتوانريَت باج بؤ دةستةبةركردنى ئاماجنـة كؤمةالَيةتيـةكان بـةكاربهيَنريَت‪،‬‬
‫وةك دووبــارة دابــةش كردنــةوةى دةســهات و ســامان‪ ،‬بةضارةســةركردن و‬
‫سنووردانان بؤ كؤكردنةوةى سامان لةدةست ضةند كةسيَكى كـةم لـة كؤمـةلَ‬
‫و‪ ،‬هــةروةها ضارةســةركردنى طر تــى نيشــتةجىَ بــوون و ثةرةثيَــدانى الدىَ و‬
‫دذايـــةتى كردنـــى ضـــةند دياردةيـــةكى ناشايســـتة‪ ،‬دةتـــوانني بلَـــيَني كـــة‬
‫بةشيَوةيةكى طشتى باج بةكاردةهيَنريَت بؤ‪-:‬‬
‫أ‪ .‬دووبــارة دابةشــكردنةوةى دةســهاتى نةتــةوةيى(‪،)National Income‬‬
‫بةسةثاندنى باجى هةلَكشاو لةسةر سـامانى زير و مـريات و دةسـهات و كـاالَى‬
‫ناثيَويســت‪ ،‬واتــة ســةثاندنى بــاج بةســةر ضــينى دةولَةمةنــد لــة ثيَنــاو كــةم‬
‫كردنــةوةى جيــاوازى ضــينايةتى و دابةشــكردنى دةســهات و ســامان بــةرةو‬
‫يةكسان بوون‪.‬‬
‫ب‪ .‬بــةرةو ث ـيَة بردنــى كؤمــةلَ‪ .‬لــةم رِووةوة دةبيــنني دةولَــةتان بــاج‬
‫بةكاردةهيَنو وةك هؤكاريَ بؤ بةرةو ثيَة بردنى كؤمةلَ‪ ،‬بؤ ووونة لـةوآلتى‬
‫نيوزالنــدة بــاج بةســةر ئــةو خــاوةن مولَكانــة ســةثيَنراوة كــة لةزةويــةكانيان‬
‫دوورن ياخود لةشار دانيشتون و زةويـةكانيان لةالديَيـة‪ ،‬لـةثيَناو ناضـاركردنى‬
‫خاوةن زةوييةكان بؤ طيَرِانةوةيان و نيشتةجىَ بوونيان لـة الدىَ‪ ،‬كـة ئةمـةش‬
‫وادةكات الدىَ ئاوةدان بكريَتةوةو ئاستى كؤمةالَيةتى ثيَشبخريَت‪.‬‬
‫ج‪ .‬ضارةسةركردنى قةيرانى كؤمةالَيةتى‬
‫دةتوانريَت باج وةك هؤكاريَ بـؤ ضارةسـةركردنى قـةيرانى نيشـتةجىَ بـوون‬
‫بةكاربهيَنريَت‪ ،‬بؤ ووونة ليَبوردنى باج لـةبوارى وةبـةرهيَنان و دروسـتكردن و‬
‫بةكرىَ دانى يةكةى نيشتةجىَ بوون بـؤ ماوةيـةكى ديـاريكراو‪ ،‬ريليَكـى ديـاروو‬
‫باش دةبينيَت لةدابينكردنى خانوو و ضارةسـةركردنى قـةيرانى بـىَ خـانووى و‬
‫طرانى كرىَ‪.‬‬

‫‪05‬‬
‫بناغةى ياساى ضةسثاندنى باج‬
‫دةولَةت بةثشت بةسـنت بـةو ياسـايانةى كـة دةسـةالَتى دارِشـنت ‪ ،‬برِيـارى‬
‫لةســةر دةدات‪ ،‬وة بـــةثيَتى ئــةو دةقانـــةى كةلةدةســتوورهاتوون‪ ،‬ســـيادةو‬
‫دةسةالَت َي وةردةطريَـت بـؤ سـةثاندنى بـاج و راسـتكردنةوةو ليَبـوردنى بـاج‪،‬‬
‫كةواتة بناغة و بةلَطةى ياسايى ضني بؤ سةثاندنى باج؟ بؤ وةالَمدانـةوةى ئـةم‬
‫ثرسيارة ثيَويستةبطةرِيَينةوة بؤ ئةو بريديزانةى كة ما يـان بـة دةولَـةت دةدا‬
‫لة سةثاندنى باج بةتايبةتى لةسةدى هةذدةهـةم و نؤزدةهـةم دا‪ .‬لـةما دان‬
‫بةدةولَةت ثشتيان ثىَ دةبةسنت كة ئةوانية ‪:‬‬
‫‪5‬ـ دةطةرِيَتةوة بؤ بـريى سـوود بيـنني لـةو خ مةتطوزاريانـةى كـة باجـدةر‬
‫دةيبينيَت لةخ مةت طوزاريةكانى دةولَةت‪.‬‬
‫‪0‬ـ بوونى ثةىانيَكى ناوةخنى لة نيَتوان دةولَةت و باجدةر‪.‬‬
‫‪5‬ـ بريديزةكانى ثةىان بةسنت‪.‬‬
‫هــةوادارانى بريديزةكــانى ثــةىان بةســنت دابــةش بــوون بــؤ ضــةند بةش ـيَ‬
‫لةوانة‪:‬‬
‫أ‪ -‬هةنـدىَ لةهــةوادارانى ئــةم بـريديزة ‪ ،‬وايــان دةبينــى كـة باجــدةر ســوود‬
‫دةبينيَت لة خ مةتطوزاريةطشتيةكانى كةدةولَةت ثيَشكةشى دةكـات ‪ .‬كـةوات‬
‫ثةىانيَكى ناوةخنى هةية لـة نيَـوان تاكـةكانى كؤمـة َل و دةولَـةت‪ ،‬بـةم ثيَيـة‬
‫تــاك بــةدانى بــاج ثابةنــد دةبيَــت وة دةولَــةتية ثابةنــدة بةثيَشكةشــكردنى‬
‫خ مةت طوزارى سوودمةند‪ ،‬كةواتة ئةطةر وامان دانا ئةو ثةىانـة سروشـتيَكى‬
‫دارايى هةية‪ ،‬كةواتة ثةىانيَكى دارايية ‪.Financial Contract‬‬
‫ب‪ -‬بـةالَم كؤمـةلَيَكى تــر وةك (ئا دهم سايث ) وايـان دادةنــا كـة ثــةىانيَكى‬
‫ريشـتنة ‪ .Sale Contract‬دةولَـةت بة ريشـتنى خ مةتطوزاريـةكانى بـؤ‬
‫باجدةر ةكان هةلَدةسـتيَت ئةمـةش بـةهؤى ثابةنـد بوونيـان بـةدانى بـاج وةك‬
‫بةهايةك بؤ خ مةتطوزاريةكان‪.‬‬

‫‪06‬‬
‫ج‪ -‬كؤمةلَيَكى تر وايان دادةنا كة ثةىانةكة ثةىانيَكى بةكرىَ دانا ‪Rent‬‬
‫‪ ،Contract‬بــــةم ثيَيــــة دةولَــــةت خ مةتطوزاريــــةكانى بــــةكرىَ دةدات‬
‫بةباجدةرةكان‪ ،‬بةرانبةر ثابةند بوونيان بة باج ‪.‬‬
‫ْ – كؤمةلَيَكى تر وايـان دادةنـا كـة ثـةىانيَكى هاوبـةش بوونـة‪ ،‬بـةثيَى ئـةم‬
‫ثةىانة دةولَـةت ثرِيذةيـةكى بةرهـةم هيَنـة‪ ،‬كةواتـة هاوبةشـةكان بـريتني لـة‬
‫تاكــةكانى كؤمــةلَ و دةســةالَت ج ـىَ بــةجىَ كردنــى دةولَــةت‪ ،‬ئــةم ثرِيذةيــة‬
‫هةلَدةستيَت بـة ثيَشكةشـكردنى خ مـةتطوزارى طشـتى‪ ،‬بـؤ ئـةوةى سـةرجةم‬
‫هاوبةشــةكان ســوودى لــيَ ببيــنو‪ ،‬بــةم شــيَوةية ثيَويســتة لةســةر تاكــة‬
‫بةشـــداربووةكان بةشـــدارى لـــة ثرِكردنـــةوةى خةرجيـــةكان بكـــةن‪ ،‬لـــةم‬
‫خ مةتطوزاريانة‪،‬ئــةم ثرِكردنــةوةش بــةدانى ئــةو باجــة دةبيَــت كــة دةولَــةت‬
‫سةثاندوويةتى‪.‬‬
‫ه‪ -‬كةسانيَكى تر هةبوون وايان دادةنا كة ثةىانيَكى شت بةشـت طؤرِينـةوة‬
‫‪ Barter Contract‬هةيــــة لــــةنيَوان دارايــــى باجــــدةرةكان و ســــوودى‬
‫خ مةتطوزاريةكانى دةولَةت‪.‬‬
‫و ‪ -‬كةســانيَكى تــر وايــان دادةنــا كــة ثــةىانيَكى دلَنيــابوون ‪Insurance‬‬
‫‪ Contract‬لـة نيَـوان دةولَـةت وباجدةرانـدا هةيـة‪ ،‬كةواتـة بـاج بريتييـة لـة‬
‫ضـةند بةشـيَكى دلَنيــابوون كـة تاكــةكان دةيـدةن بةرانبــةر بـة خ مــةتطوزارى‬
‫ئا ساية بؤ دلَنيابوون لة ثاراستنى هةموو دارايى و مولَ و ما ةكانيان‪.‬‬
‫بـريديزى ثــةىانى كؤمةالَيـةتى كــة بةبناغــةى بريديزةكـانى ثــةىان بةســنت‬
‫دادةنريَـت‪ ،‬كـة كرِيكــى بريديزةكـة بريتييـة لــة وازهيَنـانى تـاك لــة بةشـ َي لــة‬
‫ئازادى بةرانبةر ثاراستنى بةشيَ لة ئازاديةكانى ترى لةاليةن دةولَةت‪.‬‬
‫لةسةر ئةم بناغةش بريديزةكانى ثةىان بةسنت دروست بوون كة بـريتني لـة‬
‫وازهيَنانى تاك لة بةشيَ لة داراييةكةى بةرانبةر ثاراسـتنى هـةموو دارايـةكانى‬
‫ترى‪.‬‬

‫‪02‬‬
‫بةالَم ئةم بريديزانة بةدةر نةبوون لة رةخنة‪ ،‬ضونكة ثابةندبونى دةولَةت بـة‬
‫ثيَشكةشـكردنى كــاالَ و خ مةتطوزاريـةكان هــيض سروشـتيَكى ثــةىان بةســتنى‬
‫ثيَـوة نييـة ئةمــة لةاليـةك و لةاليــةكى تـر هــيض بةرانبـةريَ نييــة لـةنيَوان ئــةو‬
‫ســوودةى كةتاكــةكان دةيبيــنو لةطــةلَ ئــةو باجــةى كــة دةيــدةن‪ ،‬لةهــةمان‬
‫كاتيشــدا ثــالَ ثشــتيةكى زيرى رَ نــةكرا‪ ،‬ئةمــةش واى كــرد كــةبريديزى طةلــة‬
‫كؤمةكى كؤمةالَيةتى ببيَتة باشرتيو بةلَطة بؤ سةثاندنى باج‪.‬‬
‫‪Social Solidarity‬‬ ‫‪0‬ـ بريديزى طةلةكؤمةكى كؤمةالَيةتى‬
‫بريمةندانى دارايى نوىَ بريديزى طةلةكؤمةكى كؤمةالَيـةتى بةبناغـةى ياسـاى‬
‫سةثاندنى باج دادةنيَو‪ ،‬كة بريتيية لة طةلةكؤمةكى تاكةكانى كؤمـةلَ هـةرةي‬
‫بةثيَى تواناى خؤى بؤ دابني كردنى خةرجيية طشتيةكان‪،‬بؤ ئـةوةى دةولَـةت‬
‫بتوانيَــت كــاالَو خ مةتطوزاريــةكان ثيَشــكةش بةســةرجةم تاكــةكانى كؤمــةلَ‬
‫ى طويَدانــة ريَــذةى‬‫ى جيــاوازى بــةب َ‬
‫بكــات‪ ،‬كــة ئةمــةش بةيةكســانى و بــةب َ‬
‫بةشداربوونيان لةدانى باج‪.‬‬
‫كةواتة تاكةكان بةهؤى ثةىانى نيَوانيان و دةولَةت باج نـادةن‪ ،‬بـةلَكو بـاج‬
‫بــةهؤى طةلةكؤمــةكى كؤمةالَيــةتى دةدةن وة ئــارةزووى ذيــان بةش ـيَوةيةكى‬
‫هاوبــةش‪ ،‬هــةروةها دةولَــةت بــاج لةســةرتاكةكانى كؤمــةت دةســةثيَنيَت بــؤ‬
‫دةســتةبةركردنى داهــاتى ثيَويســت بــؤ وةدةســتهيَنانى ئاماجنــة ئــابوورى و‬
‫كؤمةالَيةتيةكانى‪ ،‬بةم جؤرة سةثاندنى باج ثةيرِةوكردنى سيادةى دةولَةتة‪.‬‬

‫بنةماو رِيَساكانى سةثاندى باج‬


‫بةثيَى بريديزى طةلةكؤمـةكى كؤمةالَيـةتى دةبيـنني دةولَـةت سةرثشـكة بـؤ‬
‫ســةثاندنى بــاج و راســتكردنةوةو ليَبــوردن‪ ،‬هــةروةها ديــاريكردنى ضــؤنيةتى‬
‫وةرطنت و كؤكردنةوةى باج‪ ،‬ئةمةش وادةكات كة نـاكؤكى و لةيـةك نةطةيشـنت‬
‫دروستبيَت لة نيَوان بةرذةوةندى طةجنينةى دةولَةت و كةسانى باجدةر‪.‬‬

‫‪06‬‬
‫كةواتة ثيَويستة بنةماو ريَسـا هـةبيَت بـؤ سـةثاندنى بـاج‪ ،‬كـةوا لـة دةولَـةت‬
‫بكات رِيَ لةم بنةماو دةستورانةبطريَت وة ثـةيرِةويان بكـات و ليَيـان النـةدات‪،‬‬
‫ئــادةم مسيــت بةيةكــةم كــةس دادةنريَــت كــة كؤمــةلَيَ ريَســاى تةواوكــةرى‬
‫يــةكرتى ثيَشــكةش كــرد لــة ثــةرتووكى (( ســامانى نةتــةوةكان)) كــة تــاكو‬
‫ئيَسـتاش شــويَنيَكى ديــارى هةيــة لــة زانســتى دارايــى نــويَ‪ ،‬ئــةم ريَســايانةش‬
‫بريتني لة ‪-:‬‬
‫‪EQUALITY‬‬ ‫‪5‬ـ داد ثةروةرى‬
‫مةبةست لة داد ثةروةرى بةثيَى بؤضوونى ادم مسيث بةشدارى كردنـى تاكـة‬
‫لة خةرجييةكانى دةولَةت هةريةك بةثيَى دةسهاتى خؤى‪.‬‬
‫ئادةم مسيث(‪ )Adam Smith‬جةختى لةسةر باجى ريَذةى كرد‪ ،‬كـة تـاك‬
‫بـاج دةدات بــةثيَى توانـاى ريَذةيةكــةى‪ ،‬داد ثــةروةرى دةسـتةبةر دةبيَــت لــة‬
‫ريَطاى يةكسـانى لـة هةلَسـووكةوت كـردن لةطـة َل سـةرجةم تاكـةكانى كؤمـة َل‬
‫بةتايبةت لة نرخى باجدا‪.‬‬
‫ئةم برِوايانة زيربةى بريمةندةكانى كالسيكى بةم شيَوةية دةيـانرِوانى‪ ،‬بـةالَم‬
‫تةنها (( باتست ساى)) نةبيَت واى دةبينى كة دادثةروةرى لة باجى هةلَكشـاو‬
‫دةستة بةردةبيَت نةك لة باجى ريَذةيى‪.‬‬
‫واتــة بةشــدارى كردنــى تــاك لــة خــةرجى دةولَــةت هةريــةك بــةثيَى(مقدرتــة‬
‫التكلفية) ‪ ،‬ضونكة باجى ريَذةيى سةرشانى هـةذاران قورسـرت دةكـات زيـاتر لـة‬
‫دةولَةمةند‪ ،‬لة بةرئةوةى باجى هةلَكشاو ن ي ترة لةداد ثةروةرى‪.‬‬
‫لةبةرئـــةوةى بـــةهؤكاريَ دادةنريَـــت بـــؤ كـــةم كردنـــةوةى جيـــاوازى لـــة‬
‫دابةشــكردنى دةســهاتى نةتــةوةيى‪ ،‬ســةرةرِاى ئةمــةش دادثــةروةرى كاتيَ ـ‬
‫دةبيَــت كــة ســةثاندنى بــاج هةردووبنــةماى طشــت طــريى كةســى و طشــتطريى‬
‫مادى تيَدا بةدى بكريَت كة دةتوانني لةم دووخالَة كورتى بكةينةوة‪-:‬‬

‫‪00‬‬
‫أ‪ -‬طشـتطريى كةسـى‪ /‬دادثـةروةرى وادةخوازيَـت كـة بـاج بةسـةر سـةرجةم‬
‫هاوآلتىــان و بيانيـــةكانى نـــاو وآلت و هاوآلتىــانى دانيشـــتووى دةرةوة بـــة‬
‫شيَويةكى يةكسان وبة بىَ جياوازى بسةثيَنريَت‪.‬‬
‫ب‪ -‬طشــتطريى مــادى‪ /‬واتــا ســةثاندنى بــاج بةســةر هــةموو دةســهاتيَ و‬
‫هةمووجؤرةكانى سامان‪.‬‬
‫‪0‬ـ رِوونى‬
‫واتــا بــاج دةبيَــت رِوون و ئاشــكرابيَت بــؤ ئــةو كةســانةى كــةباج دةدةن ‪،‬‬
‫لةرِووى نرخةكةى يـاخود ئةومادييـةى كـة باجةكـةى لةسـةر دانـراوة وةكـاتى‬
‫دانى باج و ضؤنيةتى طة كردنةوةى باج ‪ .‬ئـةم بنةمايـةش باجـدةر دةثاريَ يَـت‬
‫لة يَلَكردن و زولَم كردن‪ ،‬كـة زير جـار لةاليـةن ةرمانبـةرانى بـاج رِوودةدات‪،‬‬
‫ئةطةر هاتوو باج رِوون نةبوو ئةوا باجدةر بـؤى هةيـة كـة بـاج نـةدات يـاخوود‬
‫بةرهةلَستى بكات‪.‬‬
‫‪CONVENIENCE‬‬ ‫‪4‬ـ طوجنان‬
‫ئةم بنةماية ضارةسةرى كاتى كؤكردنةوةى بـاج دةكـات‪ ،‬كـة كـاتى طوجنـاو‬
‫بؤ كؤكردنةوةى باج ديارى دةكات‪ ،‬وا دةركةوتووة كة بةدةسهاتنى دةسـهات‬
‫باشــرتيو كاتــة بــؤ وةرطرتنــى بــاج لةاليــةن باجــدةرةوة‪ ،‬بــةم جــؤرة بــاج لــة‬
‫قــازاجنى بارزطــانى و ثيشةســازى لــة كؤتــايى ســالَى دارايــى وةردةطرييَــت‪،‬‬
‫وةباجى خانوو بـةرة لـة كـاتى وةرطرتنـى كريَـى خـانوو وةردةطرييَـت‪ ،‬بـاجى‬
‫مووضــةو كــريَ لــة كــاتى وةرطرتنيــان كؤدةكريَتــةوة‪.‬هــةروةها ئــةم بنةمايــة‬
‫ضارةسةرى شيَواز و ضؤنييةتى كؤكردنةوةى بـاج دةكـات‪ ،‬وةك برِينـى بـاجى‬
‫مووضـةو كــريَ لـة سةرضــاوةى مووضـةو كريَيةكــة‪ ،‬بـةثيَى توانــا دةبيَـت كــات‬
‫وضؤنيةتى كؤكردنةوةى باج طوجناو بيَت بؤ باجدةر‪.‬‬

‫‪100‬‬
‫‪1‬ـ دةست ثيَوةطرتو‪:‬‬
‫ناوةرِيكى ئةم بنةماية بريتيية لةدةست ثيَـوةطرتنى تيَضـوونى كؤكردنـةوةى‬
‫باج‪ ،‬ئةمةش واتا ثوختةى داهاتى باج‪ ،‬ثاش دةرهيَنانى تيَضوونى كؤكردنـةوة‬
‫كة دةضيَتة طةجنينة ى دةولَةت تا دةتوانريَـت زيربيَـت‪ ،‬لةبـةر ئـةوة ثيَويسـتة‬
‫لةسةردةولَةت شيَوازى وابطريَتةبةر ‪ ،‬كة تيَضوونى كةم بيَت‪.‬‬

‫‪Simplicity‬‬ ‫‪1‬ـ ئاسانى‬


‫ثيَويسـتة ئاســانى يـةكيَ بيَــت لةخةسـلَةتةكانى ســةثاندنى بـاج‪ ،‬بــؤ ئــةو‬
‫كةسانةى كة باج دةدةن بؤ ئـةو ةرمانبةرانـةى كـة باجةكـة كؤدةكةنـةوة‪،‬‬
‫كــةوابيَت بةش ـيَوةيةكى ئــالَؤز نــةبيَت و نةبيَتــة هــؤى جيــاوازى لــة رِاةــةكردن‬
‫لةاليةن باجدةران و ئةو ةرمانبةرانةى كـة بـاج كؤدةكةنـةوة‪ ،‬ضـونكة ئةطـةر‬
‫ثرس و رِايان بة ثسثؤرِ و شارةزايان كرد ئةوة تيَضوونى زياترى دةوىَ‪.‬‬

‫‪FLEXIBILITY‬‬ ‫‪5‬ـ نةرمى‬


‫واتا بـوو نى ثلةيـةكى وةالَم دانـةوة لـةباجى سـةثيَنراو لـة ئـةجنامى طـؤرِانى‬
‫ضاالكى ئابوورى ئةم نةرميةش لةريَطاى دوو ضةم دةبيَت‪-:‬‬
‫ا‪ -‬بوونى وةالَمدانةوةيةكى (تلقائية)خـؤكردى ئـةو باجـةى كـة هةيـة لةطـةلَ‬
‫طؤرِانى لةئاستى ضاالكى ئابوورى‪ ،‬بةبىَ ئةوةى دةولَةت ناضـاربيَت ثيَكهاتـةى‬
‫سيستةمى باجى (‪)Tax System‬خـؤى بطؤرِيَـت‪ ،‬بةسـةثاندنى بـاجى نـوىَ‬
‫يان طؤرِانكارى كردن لة تيَكرِاى ئةو باجةى كة هةيةتى‪.‬‬
‫ب‪ -‬بوونى توانى ثيَويست و تةواو خيَرا لةاليةن دةولَـةت‪،‬بؤ ثيَداضـوونةوةى‬
‫ثيَكهاتةى ئةو باجةى كة ثـةيرِةو دةكريَـت لـة ئـابوورى وآلتـدا‪ ،‬يـاخود رِاسـت‬
‫كردنةوةى ثيَكهاتةى باج‪.‬‬
‫ئامانج لةبنةماى نـةرمى بريتييـة لـة طوجنـانى ثيَكهاتـةى بـاج بةشـيَوةيةكى‬
‫بةردةوام‪ ،‬لةطةلَ ثيَداويستيةكانى طؤرِان لـة بـاروديخى ئـابوورى و بـاروديخى‬

‫‪101‬‬
‫طةجنينــةى دةولَــةت‪ ،‬كــة ئةمــةش وادةكــات ئاماجنــةكانى سياســةتى دارايــى‬
‫بةدةست بهيَنيَت‪.‬ناشيَت ثلةى نةرمى زير طةورةبيَت كـة ببيَتـة هـؤى دروسـت‬
‫بوونى داشكانى ئابوورى‪.‬‬
‫ئةمــةش كاتيَــ دروســـت دةبيَــت لــةكاتى بـــوونى نةرميــةكى زير لةطـــةلَ‬
‫زيادبوونى دةسهات كة ثيَى دةلَيَو (( داخليسكانى دارايى))‪.‬‬

‫هونةرى ريَكخستنى باج‬


‫ليَرةدا نرخى بـاج و شيَوازةسـةرةكيةكانى دانـانى ئـةم نرخـة دةخةينـةرِوو‪،‬‬
‫نرخـــى بـــاج طرنطـــى تايبـــةتى هةيـــة‪ ،‬ضـــونكة دةبيَتـــة هـــؤى دووبـــارة‬
‫دابةشكردنةوةى دةسهات و سامان و دةسـتةبةركردنى هاوسـةنطى و طةشـةى‬
‫ئابوورى و رِةن دانةوةى لةئاستى خؤش طوزةرانى كؤمةلَطا‪.‬‬

‫نرخ و شيَوةكانى باج‬


‫نرخى بـاج يـان تيَكـرِاى بـاج ‪ Tax Rate‬بريتيـة لـة ريَـذةى بـاج بـؤ ئـةو‬
‫مادةيةى كة باجةكةى لةسةر دانراوة (الواعاء) ‪ .‬واتـا ئةطـةر بـاج (‪ )T‬بـرِدرا‬
‫لةدةست هات (‪ )Y‬كةواتة تيَكرِاى باجى دةسهات بريتيةلة ‪.Y/T‬‬
‫قؤناغة ميَ ذوويةكانى ديارى كردنى نرخى باج‬
‫نرخى باج بةدوو قؤناغى ميَذوويدا رِييشتووة‪ ،‬ئةوانية ‪:‬‬
‫‪5‬ـ باجى دابةشكراو‬
‫بةثيَى ئةم ريَطاية يان ئـةم قؤناغـة بـرِى داهـاتى بـاجى ضـاوةرِوان كـراو لـة‬
‫ثيَشـدا ديــارى دةكريَـــت‪ ،‬ثاشــان ئــةم بـرِة بــة شـيَوةيةكى جــوطرا ى دابــةش‬
‫دةكريَت بةثيَى ناوضةكان و هةريَدةكان و ثاريَ طاكان‪.‬‬
‫ثاشــان باجةكــة بةســةر تاكــةكان دابةشــدةكريَت هةريــةك بــةثيَى شــويَنى‬
‫جوطرا ى و بةثيَى تواناى دانى باج‪ .‬لةم قؤناغـةدا نرخـى بـاج نازانريَـت‪ ،‬تـاكو‬
‫دواى كؤكردنةوةكةى‪ .‬ئةوية ثاش دابةشكردنى داهاتى باجةكة بةسـةر كـؤى‬

‫‪102‬‬
‫ئةو داهاتانةى كـة كةوتؤتـة ذيَـر دةسـةالَتى بـاجى ئـةو دانيشـتوانةى كـة بـاج‬
‫دةيان طريَتةوة‪.‬‬
‫‪0‬ـ باجى ثيَوانةى ‪Index Tax‬‬
‫بةثيَى ئةم ريَطاية لة ثيَشدا نرخ ديارى دةكريَت ‪ ،‬بةالَم داهاتى بـاج نازانريَـت‬
‫تةنها ثاش كؤكردنةوة نةبيَت‪ ،‬جؤريَـ لةنـةرمى تيَدايـة كةدةولَـةت دةتوانيَـت‬
‫كةم و زيادى بكات لة كاتى طؤرِانى باروديخى ئـابوورى و كؤمةالَيـةتى‪ ،‬بـةلَكو‬
‫زياتر داد ثةروةرى تيَـدا هةيـة‪.‬دةكريَـت نـرخ ديـارى كردنةكـة بـة شـيَوةيةكى‬
‫جيَطري بيَت يان هةلَكشان و داكشانى تيَدابىَ‪،‬بةم شيَوةيةى خوارةوة‪:‬‬

‫‪ProPor Tional Tax‬‬ ‫أ‪ -‬باجى ريَذةيى ( تيَكرِاى جيَطري)‬


‫بريتيـة لــةو باجـةى كــة نرخةكــةى جـيَطرية هةرضــةندة ئةطـةر ئــةو مــادةيى‬
‫باجةكةى لةسةر دانـراوة طؤرِاوبيَـت‪ .‬بةواتايـةكى تـر نرخةكـةى بـة ريَذةيـةكى‬
‫جيَطرية بةرانبةر ئةو مادةيةى كة باجةكةى لةسـةر دانـراوة‪ ،‬بـةبىَ طـوىَ دانـة‬
‫بةهاى ئةو مادةيةى باجى لةسةر دانراوة‪.‬‬
‫بؤووونــة‪ /‬ئةطــةر هــاتوو بــاج ســةثيَنرا بةســةر دةســهات يــاخود ســامان‪،‬‬
‫بةريَــذةى ‪ %1‬ئــةم نرخــة يــةك و ج ـيَطرية بــؤ ســةرجةم دةســهاتةكان جــا‬
‫دة سهاتةكة بضووك بيَت يا طةورة يا بضووك يا جيَطري ياخود طؤرِاوبيَت‪.‬‬
‫واتــا بــاج بــةنرخيَكى جــيَطري دةســةثيَنريَت هةرضــةندة قــةبارةى مادةكــة‬
‫بطؤرِيَت يا بـاروديخى باجـدةر بطؤرِيَـت ‪ ،‬وة داهـاتى ئـةم باجـة زيـاد دةبيَـت‬
‫بةهةمان ريَذةى زيادبوونى ئةو مادةيةى كة باجى لةسةر دانراوة‪ ،‬ئةمـةش بـة‬
‫ريَطايةكى ئاسان دادةنريَت و كاريطةرى نيية لةسةر ثاشةكةوت و وةبـةرهيَنان‬
‫‪ ،‬بةالَم دةبيَتة هؤى هةالَتنى سةرمايةى نيشتدانى بؤ دةرةوةى وآلت‪.‬‬

‫‪103‬‬
‫ب‪ -‬باجى هةلَكشاو ‪Progressive Tax‬‬
‫ئةو باجةية كةنرخةكةى دةطؤرِيَـت ئةمـةش بـةطؤرِانى بـةهاى مادةكـةى كـة‬
‫باجى لةسة ر دانراوة‪ ،‬واتا نـرخ زيـاد دةبيَـت بـة زيـادبوونى مادةكـةى‪ .‬نرخـى‬
‫باجى هةلَكشاو دةطؤرِيَت بة طؤرِانى بةهاى مادةكةى‪ ،‬هـةمووكات بـةهاى بـاج‬
‫بةريَذةيةكى زياتر زياد دةبيَت لةضاو زياد بوونى بةهاى مادةكة‪.‬‬
‫بؤووونـة ئةطـةر بـاج سـةثيَنرا بةســةر دةسـهات بـةنرخى ‪ %1‬لةسـةر ســةد‬
‫ديالرى يةكــةم و ‪ %52‬لةســةر ســةد ديالرى دووةم‪ %51 ،‬لةســةر ســةد ديالرى‬
‫سيَيةم ‪ .....‬هتد‪.‬‬
‫َكشاو‬ ‫شيَوةكانى باجى هة ل‬
‫باجى هةلَكشاو ضةند شيَوةيةكى هونةرى هةية‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫‪5‬ـ هةلَكشانى ضينايةتى ‪Class‬‬
‫ئــةم جــؤرة لةســةر بناغــةى دابةشــكردنى ئــةو مادةيــةى كــة بــاجى لةســةر‬
‫دادةنريَــت بــؤ ضــةند ضــينيَ دامــةزراوة‪ ،‬كــة هــةر ضــينيَ نرخيَكــى بةســةر‬
‫دةسةثيَنريَت و ‪ ،‬ئةم نرخة لة ضينيَ بؤ ضـينيَكى تـر بةرزدةبيَتـةوة‪ ،‬باجـدةر‬
‫ئــةو نرخــة دةدات بــةثىَ ي ضــينى دةســهاتةكةى‪ ،‬واتــا دةســهاتةكةى لــة‬
‫ضينيَ بيَت ئةو نرخة دةدات بةم شيَوةيةى خوارةوة‪-:‬‬

‫نرخ بةدؤالر‬ ‫ضينةكان‬


‫‪%0‬‬ ‫‪ -‬دةسهات ‪ 522‬ديالر‬ ‫‪5‬‬
‫‪%4‬‬ ‫‪ -‬دةسهات لة ‪ 022 -525‬ديالر‬ ‫‪0‬‬
‫‪%1‬‬ ‫‪-‬دةسهات لة ‪ 422 – 025‬ديالر‬ ‫‪4‬‬
‫‪%1‬‬ ‫‪ -‬دةسهات لة ‪ 122 – 425‬ديالر‬ ‫‪1‬‬
‫خشتةى ( ‪ )0‬هةلَكشانى ضينايةتى‬

‫‪104‬‬
‫ووونــة ‪ //‬ئةطــةر هــاتوو كةسـيَ دةســهاتةكةى ‪ $022‬ديالر بــوو و طــؤرِا بــؤ‬
‫‪ ، $025‬لة هةمان كاتيشدا زانيت نرخى باج لة ‪ %4‬طؤرِا بؤ ‪ %1‬ئةوا‪-:‬‬
‫ا‪ -‬برِى باجى سةثيَنراو بديزةرةوة؟‬
‫ب‪ -‬برِى باجى سةثيَنراو بديزةرةوة ثاش طؤرِانى دةسهات؟‬
‫ج‪ -‬ئةجنامى ا‪،‬ب رِاةة بكة؟‬
‫شيكار‪ /‬ا‪-‬‬
‫دةسهات ‪ 022‬ديالر‬
‫نرخى باج ‪%4‬‬

‫‪ ‬باجى سةثيَنراو =‬
‫=‪$ 5‬‬
‫‪$025‬‬ ‫ب‪ -‬دةسهات‬
‫نرخى باج ‪%1‬‬
‫‪‬باجى سةثيَنراو‬

‫ج‪ -‬لة تيَرِاوانينى ئةجنامى خالَى اوب‪ ،‬ئةم خاالَنةمان بؤ رِوون دةبيَتةوة‪-:‬‬
‫‪ -5‬بؤمان دةركةوت زيادبوونى مادةى باجةكة بةبرِى يـةك ديالر بـووة هـؤى‬
‫زيادبوونى باج بةبرِى ‪ $021‬واتا زيادبوونى برِى باج زياترة لة زيـادبوونى بـرِى‬
‫مادةكةى كة باجى لةسةر سةثيَنراوة‪.‬‬
‫‪ -0‬دادثةروةرى تيَدا بةدى ناكريَت‪،‬ضـونكة ئةطـةر دةسـهات بـة بريَتكـى زير‬
‫كةمية طؤرِا بؤ ضينيَكى تر‪ ،‬ئةوا هةموو دةسهاتةكة بةنرخيَكى بـةرزتر بـاجى‬
‫بةسةردا دةسةثيَنريَت‪.‬‬
‫‪ -4‬ئاسانى سةثاندن و دةرهيَنانى برِى باجى سةثيَنراو لةسةر باجدةر‪.‬‬

‫‪105‬‬
‫‪0‬ـ باجى هةلَكشاو بةثيَى تويَذ‬
‫لةم جؤرةدا ئةومادةية كةباجى لةسةر دادةنريَت( دةسهات‪ ،‬سامان) دابـةش‬
‫دةكريَت بؤ ضةند تويَذيَ يان ضةند بةشيَكى يةكسان يان نايةكسان‪.‬‬
‫كــة لةســةر هةرتويَــذيَ نرخيَ ـ دةســةثيَنريَت و‪ ،‬ئــةم نرخــة بةرزدةبيَتــةوة‬
‫هةرضةند لة تويَذيَ هةلَبكشيَت بؤ تويَذيَكى بةرزتر‪ ،‬واتا يةك نـرخ ناضةسـثيَت‪،‬‬
‫بـةلَكو ضـةند نرخيَكـى جيـاواز دةضةســثيَنريَت بةسـةر ئـةو مـادةى كـة بــاجى‬
‫لةسةر دانراوة ‪ .‬كة دةتوانني بةم شيَوةية رِوونى بكةينةوة‪-:‬‬
‫خشتةى (‪)4‬‬
‫باجى هةلَكشاو بةثيَى تويَذ‬
‫نرخى باج‬ ‫تويَذةكان‬
‫‪%0‬‬ ‫‪ 522- 5‬ديالرى يةكةم لة دةسهات‬
‫‪%4‬‬ ‫‪ 522- 0‬ديالرى دووةم لة دةسهات‬
‫‪%1‬‬ ‫‪ 522- 4‬ديالرى سيَيةم لة دةسهات‬
‫‪%1‬‬ ‫‪ 522- 1‬ديالرى ضوارةم لة دةسهات‬

‫بة ثيَى ئةم ذمارانةى سةرةوة ئةطةر كةسـيَ دةسـهاتى سـاالَنةى ‪ 122‬ديالر‬
‫بوو دةتوانريَت بةم شيَوة باجى سةثيَنراوى سةردةسهاتةكةى هةذماربكةيو‪.‬‬

‫‪106‬‬
‫كةواتة كؤى بـاجى سـةثيَنراو بريتييـة لـة ‪ 51 =1+1+4+0‬ديالر ئـةم ريَطايـة‬
‫دوورة لةكةم و كورِيةكانى ريَطاى يةكةم وة‪ ،‬بـة شـيَوةيةكى كردارةكـى زيـاتر‬
‫بةكار دةهيَنريَت ‪.‬‬
‫ج ـ باجى داكشاو ‪Degressive Tax‬‬
‫بةثيَى ئةم جؤرة نرخى بـاج دادةكشـيَت و لةطـةلَ زيـادبوونى قـةبارةى ئـةو‬
‫مادةيــةى كــة بــاجى لةســةردانراوة كــةم دةبيَــت‪ ،‬داهــاتى بــاج زيــاد دةبيَــت‬
‫بةزيادبوونى قةبارةى مادةكةى‪ ،‬بةالَم بة شيَوةيةكى داكشاو يان كةمرتة ئـةم‬
‫شــيَوازة زير بةكــةمى بــةكاردةهيَنريَت وة دةتــوانني بــةم شــيَوةية رِوونــى‬
‫بكةينةوة ‪:‬‬

‫نرخى باج‬ ‫تويَذةكان‬


‫‪%5‬‬ ‫‪ 522 -‬ديالرى يةكةم‬ ‫‪5‬‬
‫‪%4‬‬ ‫‪ 522-‬ديالرى دووةم‬ ‫‪0‬‬
‫‪%3‬‬ ‫‪ 522 -‬ديالرى سيَيةم‬ ‫‪4‬‬
‫‪%2‬‬ ‫‪ 522 -‬ديالرى ضوارةم‬ ‫‪1‬‬
‫خشتةى(‪ )1‬باجى داشكاو‬

‫‪102‬‬
‫بةثيَى ئةم ذمارانةى سةرةوة ئةطةر كة سـيَ دةسـهاتى سـاالَنةى ‪ 122‬ديالر‬
‫بوو وة دةتوانريَت بةم شيَوةية باجى سةثيَنراوى سـةر دةسـهاتةكةى هـةذمار‬
‫بكةيو‪.‬‬

‫كؤى باجى سةثيَنراو بريتيية لـة ‪ %51 = 0+4+1+1‬هـةمان طوذمـةى جـؤرى‬


‫يةكةم دةرضوو‪ ،‬بةالَم ئـةم جـؤرة كـةم بـةكاردةهيَنريَت‪ ،‬لـة بةرئـةوةى زيـاتر‬
‫شــار لــة ســةر ضــينى هــةذار دروســت دةكــات وة نابيَتــة هــؤى دووبــارة‬
‫دابةشكردنى داهات‪ ،‬بـة شـيَوةيةكى ن يـ لـة يةكسـانى وة دادثـةروةرى تيَـدا‬
‫بةدى ناكريَت‪.‬‬
‫دـ باج بةثيَى داشكاندنى بةشـ َي لـةو مادةيـةى كـة بـاجى لةسـةر دانـراوة‪.‬‬
‫ئةم جؤرة باجة لةسـةر بناغـةى داشـكاندنى بةشـ َي لـةو مادةيـةى كـة بـاجى‬
‫لةسةر سـةثيَنراوة دامـةزراوة‪ ،‬ئـةم بةشـة داشـكاوة بـاج نايطريَتـةوة‪ ،‬لةطـةلَ‬
‫ضةسثاندنى يةك نرخ‪ ،‬دةتوانني بةم شيَوةية زياتر رِوونى بكةينةوة‪:‬‬

‫‪106‬‬
‫باجى وةطرياو‬ ‫نرخى‬ ‫ئةو بةشةى كة باجى‬
‫تويَذ‬
‫بة دؤالر‬ ‫باج‬ ‫لةسةرة‬
‫‪ 522 -5‬ديالرى‬
‫‪1،0‬‬ ‫‪%1‬‬ ‫نيوةى ‪ 12‬ديالر‬
‫يةكةم‬
‫سىَ يةك ‪44،44‬‬ ‫‪ 522 -0‬ديالرى‬
‫‪55،5‬‬ ‫‪%1‬‬
‫ديالر‬ ‫دووةم‬
‫‪ 522 -4‬ديالرى‬
‫‪01،5‬‬ ‫‪%1‬‬ ‫ضواريةك ‪ 01‬ديالر‬
‫سىَ يةم‬
‫خشتةى (‪)1‬‬
‫باج بةثيَى داشكاندنى بةشيَ لةو مادةيةي كة باجى لةسةر دانراوة‬

‫ليَرةدا بؤمان رِوون دةبيَتةوة كة نرخـى ‪ %1‬نرخيَكـى ريَـذةى نـةطؤرِة‪ ،‬بـةالَم‬


‫ناســةثيَنريَت بةســةر ‪ 522‬ديالرى يةكــةم‪ ،‬بــةلَكو تــةنها دةســةثيَنريَت بةســةر‬
‫نيـــوةى و‪ ،‬دةســـةثيَنريَت بةســـةر ســـىَ يـــةكى ‪ 522‬ديالرى دووةم و ‪ ،‬وة‬
‫ضواريةكى ‪ 522‬ديالرى سيَيةم‪.‬‬
‫ثيَنجةم ‪ /‬هةلَكشان لةريَطاى ليَبوردنى بةشي ئاستى ذيان لـةو مادةيـةى كـة‬
‫باجى بةسةردا دةسةثيَنريَت‪.‬‬
‫ليَرةدا باج وةرناطرييَت لةو داهاتـةى كـة تـةنها بةشـى ئاسـتى ذيـان دةكـات‬
‫واتا بةشى ئاستى ذيانى سـادة لةسـةرجةم داهاتـةكان دادةشـكيَنريَت‪ ،‬ئينجـا‬
‫باجةكة دةسةثيَنريَت ‪ ،‬بـةالَم لةبـةر ئـالَؤزيى لـة جـىَ بـةجىَ كردنـدا‪ ،‬زير زير‬
‫بةكةمى بةكار دةهيَنريَت‪.‬‬

‫‪100‬‬
‫( ‪) Estimation Tax‬‬ ‫َاندنى باج‬ ‫خةمل‬
‫ديـــارى كردنـــى ئـــةو مادةيـــةى كـــة بـــاجى بةســـةردا دةســـةثيَنريَت و‬
‫هةلَسةنطاندنى ثيَكهاتةكانى ئـةو مادةيـةو خةمالَنـدنى طوذمـةى باجةكـةى بـة‬
‫يةكيَ لة اليةنة هونةريةكانى بـاج دادةنريَـت‪ ،‬كـة كرداريَكـى هونـةرى ئـالَؤزة‪،‬‬
‫ريَطاكانى دياريكردن و خةمالَندن جياوازن‪ ،‬ئةم جياوازيـةش واى كـردووة‪ ،‬كـة‬
‫جيــاوازى دروســت بيَــت لــة داهــاتى بــاج و دادثــةروةرى بــاج و دابةشــكردنى‪،‬‬
‫ئــةوةى ئــةم ريَطايانــةى لــة يــةكرت جيادةكاتــةوة بريتييــة لــة ثلــةى وردى لــة‬
‫خةمالَندن كة دةتوانني لةم جؤرانة كؤيان بكةينةوة‪:‬‬
‫‪ -5‬ريَطاى روخسارى دةرةكى‪:‬‬
‫ةرمانطةى باج ثشت بـة هةنـديَ رِوخسـارو بةلَطـةى دةرةكـى ثـرِيذة يـان‬
‫ضاالكية ديارةكانى دةبةستيَت‪ ،‬وا دةبيَت ئةم بةلَطانـة ثةيوةنـديان هةيـة بـةو‬
‫مادةيـــةى كـــة باجةكـــةى لةســـةر دةســـةثيَنريَت وةزير جـــارية وادةبيَـــت‬
‫ثةيوةنديان نيية‪ .‬ئةم ريَطايـة بـة ئاسـانى و كـةم تيَضـوونى كؤكردنـةوةى بـاج‬
‫دةناسريَت‪ ،‬لة هةمان كاتيشدا بة ريَطايةكى وردو رِاست دانانريَت‪،‬ضونكة بـارى‬
‫كؤمةالَيــةتى و تةندورســتى باجــدةر لــة بةرضــاو ناطريَــت‪ ،‬ناطوجنيَــت لةطــةلَ‬
‫تواناى باجدةر و‪ ،‬ريَطايةكة داد ثةروةرى تيَدا نيية‪.‬‬
‫بــؤ ووونــة لةســةر بةلَطــةى دةســهاتى كةس ـيَ ‪ ،‬كريَــى خانوويــان ذمــارةى‬
‫ثةجنــةرةكانى‪ ،‬يــاخود رِووبــةرى خانووةكــةى‪ ،‬ذمــارةى خ مــةتكارةكانى ‪،‬‬
‫ذمارةى ئؤتؤمبيَلةكانى ‪ ،‬ذمارةى سةطةكانى‪ .....‬هتد‪.‬‬
‫‪ -0‬ريَطاى خةمالَندن رِةمةكى‬
‫ةرمانطــةى بــاج هةلَدةســتيَت بــة خةمالَنــدنى بــاج لةســةر بناغــةى بــوونى‬
‫بةلَطةى ثيَشكةشكراو لةاليـةن باجـدةر‪ ،‬يـاخود بةلَطـةكانى خـؤى ‪ ،‬دادةنريَـت‬
‫بةوةى كة ثةيوةندى هةية لة نيَوان بةلَطـةكان و ئـةو مادةيـةى كـة باجةكـةى‬
‫لةسةر دادةنريَت(‪ )Tax Base‬لة ثيَناو طةيشنت بـة خةمالَنـدنيَكى زير ورد و‬
‫ديار ‪ ،‬بؤ ووونة خةمالَندنى دةسهاتى دكتؤريَ ثشت دةبةستيَت بـة ذمـارةى‬

‫‪110‬‬
‫كاتـــذميَرةكانى كـــاركردنى لـــة بنكةكـــةى وةك بةلَطةيـــةك‪ ،‬يـــان خةمالَنـــدنى‬
‫دةســـهاتى سةرتاشـــيَ ثشـــت بـــة بةلَطـــةى وةك ذمـــارةى كورســـيةكانى‬
‫سةرتاشخانةكة‪ ،‬كاتذميَرةكانى كاركردنى لة سةرتاشخانةكة دةبةسـتيَت‪ ،‬ئـةم‬
‫ريَطايــــة لةبــــةر ئاســــانى و كــــةم تيَضــــوونى لــــةكاتى كؤكردنــــةوةى بــــاج‬
‫بةكاردةهيَنريَت‪.‬‬
‫ئةم جؤرة خةمالَندنة بةدوو ريَطا دةبيَت‪:‬‬
‫أ‪ -‬ريَطاى خةمالَندنى ياسـايى ‪ ،‬بـة ثشـت بةسـنت بـةو بةلَطانـةى كـة دةقـاو‬
‫دةق لة ياسايى باج هاتووة‪.‬‬
‫ب‪ -‬ريَطـــاى خةمالَنـــدنى خـــةرجى‪ ،‬مـــادةى باجةكـــةو طوذمـــةى باجةكـــة‬
‫دةخةملَيَنريَت ثاش طفتوطؤ لة نيَـوان ةرمانطـةى بـاج و كةسـى باجـدةر ‪ ،‬لـة‬
‫ذيَر ريشناى دةقة ياساييةكان‪.‬‬
‫‪ -4‬خةمالَندن بةثشت بةسنت بة راثؤرتى ئةو كةسانةى باج نادةن‪.‬‬
‫بةثيَى ئةم ريَطاية ةرمانطـةى بـاج بـؤ خةمالَنـدنى ئـةو مادةيـةى كـة بـاجى‬
‫لةسةر دادةنريَـت ثشـت دةبةسـتيَت بـةو رِاثؤرتانـةى كـة لةاليـةن كـة سـان َي‬
‫ثيَشةكةشــكراوة كــة باجــدةر نــني‪ ،‬بــؤ ووونــة ئاطاداركردنــةوةى كريَضــى لــةو‬
‫طوذمةى كة دةيدات بة خاوةن خانوو‪.‬‬
‫ئـــةوةى ئـــةم ريَطايـــة لـــة ريَطاكـــانى تـــر جيـــا دةكاتـــةوة راســـتى و وردى‬
‫زانياريةكانة كة ثيَة كةشى ةرمانطةى بـاجى دةكـات‪ ،‬ضـونكة ئـةو كةسـةى‬
‫كـة راثؤرتةكــة ثيَشـكةش دةكــات هـيض بةرذةوةنديــةكى نييـة كــة رِاســتيةكان‬
‫بشاريَتةوة ياخود بةشيَوةيةكى نادروست ثيَة كةشى بكات‪.‬‬
‫‪ -1‬خةمالَندن بةثشت بةسنت بة راثؤرتى باجدةر‪-:‬‬
‫بــةثيَى ئــةم ريَطايــة باجــدةر هةلَدةســتيَت بــة ثيَشــكةش كردنــى راثــؤرتى‬
‫دياريكردنى بةهاى ئةو مادةييةى كةباجى لةسةر دانراوة‪ ،‬واتـا باجـدةر خـؤى‬
‫بـةهاى مادةكـةى خـؤى بة ةرمانطةكـةى بـاج رادةطـةيَنيَت‪ ،‬سـةركةوتنى ئــةم‬
‫ريَطايةش دووشت دةخوازيَت‪-:‬‬

‫‪111‬‬
‫ا‪ -‬ئاستيَكى بةرزى ذيرى باج(‪ )Tax Conciousness‬لةاليةن كؤمةلَ‪.‬‬
‫ب‪ -‬بوونى بةرِيَوةبردنيَكى باج ى بـةتواناو ضوسـت و خـاوةن دةسـةالَت‪ ،‬بـؤ‬
‫ئةوةى بتوانىَ ئةركةكانى جىَ بةجىَ بكات و ‪ ،‬بتوانىَ س اى سةرثيَضـى كـةران‬
‫بدات‪.‬‬
‫‪ -1‬خةمالَندنى راستةوخؤ لةاليةن بةريَوةبةرايةتى باج‬
‫بـــةثيَى ئـــةم ريَطايـــة‪ ،‬خةملَيَنـــةرةكانى ةرمانطـــةى بـــاج هةلَدةســـنت بـــة‬
‫خةمالَندنى راستةوخؤ بة بةكارهيَنانى هةموو ئةو هؤكارانـةى كـة لةبةردةسـت‬
‫هةيــة‪ ،‬وةك هةلَســانى ةرمانبــةرانى بةريَوةبةرايــةتى بــاج بةثشــكنني و ضــاو‬
‫ثيَداخشــاندنى تؤمارةكــان و طفتوطــؤكردن لةطــةلَ باجــدةرةكان‪ ،‬ئةمــةش لــة‬
‫ثيَناو طةيشنت بة زانيارى تةواو بؤ ديارى كردنيَكى ورد و ديار‪ ،‬ئـةم ريَطايـة لـة‬
‫كاتيَكدا بةكاردةهيَنريَت كة نارِيَكى و نا دروستى لة راثؤرتةكانـدا هـةبيَت يـان‬
‫لةكاتى يةك نةطرتنةوةى راثؤرتة ثيَشكةشكراوةكان‪ ،‬يان لـةم كاتـةى باجـدةر‬
‫ريَطربوو لة ثيَة كةشكردنى زانيارى دروسـت ئـةم ريَطايـة ريَطايـةكى زير وردو‬
‫دروســـتة‪ ،‬بـــةالَم ثيَويســـت بـــةكات و مانـــدوبوونيَكى زير هةيـــةو تيَضـــوونى‬
‫كؤكردنةوةكةشى زيرة‪ ،‬كةوا لة باجدةر دةكات بـري لـة ريَطـاى دةربـازبوون و‬
‫هةالَتو(‪ )Evasion‬بكاتةوة‪.‬‬

‫ريَطاكانى بةدةسهيَنانى باج‬


‫قؤناغى وةرطرتنى باج دوايو قؤناغة لة قؤناغةكانى كة باج ثيَيدا تيَثـةرِدةبيَ‬
‫و‪ ،‬بةيةكىَ لةقؤناغة طرنطةكان دادةنريَـت‪ ،‬لـة بةرئـةوةى ئةطـةر ئـةم قؤناغـة‬
‫ســةرى نــةطرت ئــةوا تيَضــوونى ماندووبوونــةكان لــة ثيَناوكؤكردنــةوةى بــاج‬
‫هــةمووى بــة ريِيدةرِوات ئةمةلةاليــةك و لةاليــةكى تــرةوة دةبيَتــةهؤى كــورت‬
‫هيَنانى داهاتى طشتى‪ ،‬ئةمةش وادةكات بودجةكة كورت بهيَنيَت‪.‬‬
‫ثةيرِةوكردنى هةرشيتَوازيَ بؤ دةستةبةركردنى باج دةوةستيَتة سـةر جـؤرى‬
‫باجةكةو ئةو شيَوازة كة دةشيَت بؤ كؤكردنةوةى‪ ،‬زير جار واية باج هةيـة كـة‬

‫‪112‬‬
‫راســتةوخؤ وةردةطرييَــت و بــاجى واهةيــة كــة ثيَويســت دةكــات ضــاوةرِوانى‬
‫بكةيو‪ ،‬تاكو كؤتايى سـالَى دارايـى باجـدةر‪ ،‬وةك بـاجى قـازاجنى بازرطـانى و‬
‫ثيشةسازى‪.‬‬
‫ش ـيَوازى بةدةســتهيَنانى بــاج لــةوآلتى دواكــةوتوو جيــاوازة لةطــةلَ وآلت ـانى‬
‫ثيَشـــكةوتوو‪ .‬هةلَبـــذاردن و ثـــةيرِةوكردنى شـــيَوازى بةدةســـتهيَنانى بـــاج‬
‫دةوةستيَتةوة سةر ليَهاتوويى و شارةزايى بةرِيَوةبةرانى بـاج و ئاسـتى ذيـرى‬
‫باج لةاليةن كؤمةلَ‪ .‬ئةمانةش طرنطرتيو شيَوازةكانيةتى‪-:‬‬
‫‪ - 5‬بةدةست هيَنانى باج بةشيَوةيةكى راستةوخؤ‪.‬‬
‫ثاش ئاطاداركردنـةوةى باجـدةر بـةبرِو كـاتى باجةكـةى لةاليـةن ةرمانطـةى‬
‫بـــاج‪ ،‬رِاســـتةوخؤ باجـــدةر باجةكـــة بةدةولَـــةت دةدات‪ ،‬جـــا بةيـــةك جـــار‬
‫باجةكةبدات ياخود بةقؤناا لةسةر شيَوةى ضةند بةشيَ ‪.‬‬
‫‪ - 0‬شيَوازى بةشةكى (اسنوب اقساط)‬
‫جارى واهةية باجدةر ئامادة باشيةكى باش و شـارةزايةكى باشـى هةيـة كـة‬
‫دةزانيَت ضةند باجى دةكةويَتة سةر‪ ،‬بةم جؤرة باجـدةر هةلَدةسـتيَت بـةدانى‬
‫ضةند بةشيَت لة باجةكةى بةشـيَوةيةكى بـةش بـةش‪ ،‬لـةكاتى وةرطرتنـى بـاج‬
‫ةرمانطــةى بــاج هةلَدةســتيَت بــة بــةراوردكردنى ئ ـةو بةشــانةى كــة باجــدةر‬
‫داويةتى لةطةلَ برِى ئةو باجةى كـة ثيَويسـتة بيـدات‪ ،‬ئةطـةر بةشـةكانى زيـاتر‬
‫بوو ئةوا يان بؤىَ دةطةرِيَتةوة ياخود بـؤى دةخاتـة سـةرى سـالَى داهـاتوو و‪،‬‬
‫ئةطةر كةم بوو باجدةر برِى باجةكةى تةواودةكات‪.‬‬
‫ئةم جؤرةش ضةند تايبةةةنديةكى باشى تيَداية‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫أ‪ -‬سةرضاوةى دابينكردنى داهاتة بةشيَوةيةكى بةردةوام لة مـاوةى سـالَيَ‬
‫بؤ طةجنيينةى دةولَةت نةك لةكؤتايى سالَى دارايى‪.‬‬
‫ب‪ -‬ئــةم شــيَوازة وادةكــات سةرشــانى باجــدةر ســووك بيَــت و بةئاســانى‬
‫باجةكة بـدات‪ ،‬بـةبىَ ئـةوةى كاريطـةرى ئـةو تـؤى هـةبىَ‪ ،‬ئةمـةش وا دةكـات‬
‫خؤدزينةوة هةالَتو لة باج دان كةم بيَتةوة‪.‬‬

‫‪113‬‬
‫‪ - 4‬برِيو لة سةرضاوةوة‪:‬‬
‫دةولَـةت بـةثيَى ياسـا كةسـى سـيَيةم كـة ثةيوةنـدى راسـتةوخؤى هةيـة بـة‬
‫باجدةر ناضاردةكات كة بةهاى باجى ثيَويسـت لةسـةر باجـدةر لةسةرضـاوةى‬
‫داهاتةكــةى بنِيَــت و راســتةوخؤ بيــدات بــة دةولَــةت‪ ،‬وةك بــاجى دةســهات‪،‬‬
‫ةرمانبةران كة ةر مانطة هةلَدةستيَت بة برِينى باجةكـةو رِاسـتةوخؤ دةيـدات‬
‫بة طةجنيينـةى دةولَـةت‪ ،‬ئـةم شـيَوازة بةئاسـانى و كـةم تيَضـوون و نـةبوونى‬
‫هةالَتو لة باج دةناسريَتةوة‪ .‬وة سةرشانى باجدةر زير قورس ناكات‪.‬‬
‫باجى رِاستةوخؤ و باجى نارِاستةوخؤ‬
‫‪Direct Taxes And Indirect Taxes‬‬
‫طــرنطرتيو ثــؤليَو كــردن لــة دارايــى طشــتى‪ ،‬ثــؤليَو كردنــى باجــة بــؤ بــاجى‬
‫راستةوخؤ و نارِاستةوخؤ‪ ،‬لةبةرئةوةى كاريطـةرى لةسـةر دادثـةروةرى بـاج و‬
‫دابةشــكردنى بــارطرانى باجــةو دابةشــكردنى دةســهات هةيــة‪ ،‬ضــونكة بــاج لــة‬
‫دةســهات و ســةرماية دةبرِدريَــت جـــا بةشــيَوةى رِاســتةوخؤبيَت يـــاخود‬
‫نارِاستةوخؤ‪.‬‬
‫‪1‬ـ باجى راستةوخؤ ‪Direct Taxes‬‬
‫باجى راستةوخؤ بريتيية لة ليَنِينيَكى رِاستةوخؤ لة دةسهات يـان سـةرماية‪،‬‬
‫كــة رِاســتةوخؤ دةســةثيَنريَت بةســةرخودى ســامانةكة‪ .‬دةســةثيَنريَتة ســةر‬
‫بوونى دارايـى‪ ،‬بـوونى سـامان‪ ،‬يـان هـةبوونى دةسـهات‪ ،‬جـا ئـةم دةسـهات و‬
‫سةرماية بـةكاربهيَنريَ ت يـاخود بةكارنـةهيَنريَت‪ ،‬ئـةم جـؤرة باجـة بـة هةنـد َي‬
‫خةسلَةت و باشى دةناسريَتةوة وةك ‪:‬‬
‫أـ زياتر دادثـةروةرى بـاجى تيَـدا بـةدى دةكريَـت‪ ،‬ضـونكة لـةكاتى سـةثاندنى‬
‫ضـةند شـتيَ لةبةرضــاو دةطرييَـت‪،‬وةك توانـاى دارايــى رِاسـتةقينةى باجــدةر‪،‬‬
‫تواناى كةسةكةو خيَ انةكةو توانـاى طوزةرانيـان لةبةرضـاو دةطرييَـت‪ ،‬ضـونكة‬
‫بـةزيادبوونى دةسـهات زيــاد دةكـات و بةكـةم بــوونى دةسـهات كـةم دةكــات‪،‬‬
‫بةتايبةتى ئةم دةسهات و كةسانة ناسراون لةاليان ‪.‬‬

‫‪114‬‬
‫ب ـ ن يكة لةداد ثةروةرى باجى لةبةر كةم تيَضوونى كؤكردنةوةو ئاسانى رِيَـ‬
‫خســنت‪ ،‬و ثيَويســتى نـــةبوونى بــة ثشــكنني و تؤمـــار و خشــتةى تايبـــةت‪،‬‬
‫لةبةرئــةوة توانــاى هــةالَتو و دةربــازبوون لــة دانــى ئــةم جــؤرة باجــة كةمــة‬
‫ضونكة داهاتةكةى راوان و نةرمى تيَدا بةدى دةكريَت‪.‬‬
‫ج ـ بة هؤكاريَكى طرن دادةنريَت بؤ ئاراسـتةكردنى ضـاالكى بةرهـةم هيَنـان و‬
‫وةبةرهيَنان لة ئابوورى نةتةوةيى دا‪.‬‬
‫ئةم خةسلَةت وبا شيانةى باجى نارِاستةوخؤ ناتوانىَ رِيَطربيَت لة رِةخنـةكانى‬
‫كة ئاراستةى دةكريَت‪ ،‬وةك‪:‬‬
‫أ‪ .‬كةمى داهاتى دارايةكةى‪ ،‬بةتايبةتى لةكاتى بـىَ بـازارِى ( ‪)Depression‬‬
‫‪ ،‬كــة دةولَــةت لةوثــةرِى ثيَويســتيةتى بــة دارايــى ‪ ،‬لــة بةرئــةوةى بــاجى‬
‫نارِاستةوخؤ زير هةستيارة وة بةطؤرِانى ئابوورى زير كاريطـةر دةبيَـت‪ ،‬لةبـةر‬
‫ئةوة داهاتةكةى لة هةموو كاتيَ رةنية لةطةلَ ئـةوةش داهاتةكـةى مسـؤطةر‬
‫نية‪.‬‬
‫ب‪ .‬نةطوجنانى لةطةلَ توانايى باجـدةران‪ ،‬لةبةرئـةوةى بـاجيَكى سـةثيَنراوةو‬
‫سةرثش بوونى تيَدانية‪ ،‬وة لةزيربةى كاتةكانـدا دةبيَـت ئـةم بـاج بـدةن‪ ،‬كـة‬
‫جــارى واهةيــة لةطــةلَ بــاروديخى طري انيــان ناطوجنيَــت يــان لةطــةلَ كــاتى‬
‫هةستانيان بـةكردار َي جـا بةرهـةم هيَنـان بيَـت يـاخود بـةكارهيَنان يـاخود‬
‫كـرِيو و ريشــنت بيَــت‪ .‬ئةمــة لةاليــةك و لةاليــةكى تــر دادثــةروةرى تيَدانييــة‪،‬‬
‫لةبةرئةوةى جياوازى ناكات لة نيَوان هةذارو دةولَةمةند ‪ .‬لةبـةر ئـةوة توانـاى‬
‫دارايى رِاستةقينةى باجدةر لةبةر ضاو ناطريَت‪.‬‬
‫ج‪ .‬دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى هيَـ ى هةلَ اوســان لــة ئــابوورى نةتــةوةيى‪،‬‬
‫لةبةرئةوةى دةبيَتةهؤى زيادبوونى نرخى كاالَ‪.‬‬

‫‪115‬‬
‫جؤرةكانى باجى راستةوخؤ‬
‫دةتوانريَت جياوازى لة نيَوان دوو كؤمةر باجى راستةخؤ بكةيو‪:‬‬
‫‪Direct Income Tax‬‬ ‫‪5‬ـ باجى راستةوخؤى دةسهات‬
‫ئةم جؤرة بةسةر هةر مادةيةك لة كاتى بةدةستهيَنانى يان لة كـاتى ضـوونة‬
‫ئةســتؤى روو ليَنــراو دةســةثيَنريَت لةطــةلَ ئــةوةى بــةكارهيَنانى ئــةم جــؤرة‬
‫باجة تازةيـة بـةالَم لـة ريذطـارى ئـةمري بـةطرنطرتيو سةرضـاوةى داهـاتى بـاج‬
‫دادةنريَت لة وآلتانى ثيَشكةوتوو ‪ .‬ئةطـةر رووليَنـراو بـؤ دانـى بـاج تاكيَـ يـان‬
‫كةســيَكى سروشــتى بيَــت ئــةوة باجةكــة دةســةثيَنريَت بةســةر دةســهاتى‬
‫كةســــةكان (‪ ، )Personal Income Tax‬بــــةالَم ئةطــــةر روليَنــــراو‬
‫كةسايةتيةكى ناسروشتى بوو لة سةر شـيَوةى ثـريذةى بةشـدارى كـةر بـوو و‬
‫بةم باجة دةطوتريَت باجى سـةثيَنرا و بةسـةر دةسـهاتى ثريذةكـان ‪Income‬‬
‫‪ Poration Tax‬ليَــرةدا ثيَويســتة مانــاى دةس هــات ‪ Income‬بــةوردى‬
‫ديارى بكةيو ‪ ،‬بؤ ئةوةى ب انيَو شتيَكى دةسـهات بـاجى لةسـةر دادةنريَـت‬
‫وةدةربازنــةبوونى ‪ ،‬و هــةلَ نـــةهاتنى هةنــديَ لــة ثيَكهاتـــةكانى لــة كـــاتى‬
‫سةثاندنى باج دا‪.‬‬
‫بؤ ديارى كردنى ماناى دةسهاتية‪ ،‬دوو بريديز هةية ‪-:‬‬
‫يةكةم ‪ /‬بريديزةى سةرضاوة ‪ :‬دةسـهات بـةثيَى ئـةم بريديزةيـة بريتييـة لـة‬
‫((هةموو توانايةكى كرِينى نةختينةى نوىَ بة شيَوةيةكى خـوالوة‪ ،‬لـة كـاتيَكى‬
‫ديــارى كــراو لــة سةرضــاوةيةكى توانــادار بــؤ مانــةوة بــة شـيَوةيةك بتوانريَــت‬
‫بةكاربهيَنريَت بةبىَ ى كاريطةرى لة سةر ضاوةكةى (سةرمايةكةى)‬
‫بة ثيَى ئةم بريديزة بؤ ئةوةى داهـات (االيـراد) بةدةسـهات دابنرِيـت دةبيَـت‬
‫ضةند مةرجيَكى تيَدابيَت ‪.‬وةك‪:‬‬
‫‪ .5‬جيَطريى و بةردةوامى سةرضـاوة ‪/‬داهـات بـة دةسـهات دادةنريَـت ئةطـةر‬
‫هاتوو لةسةرضاوةيةكى جيَطرو بةرداوام هةلَ قوالَبيَت ‪ .‬خةسـلةتى جـيَطريى و‬
‫بــةردةوامى دةطؤريَــت بــةثيَى طــؤرانى سةرضــاوةكةى‪ ،‬بــؤ ووونةدةســهاتى‬

‫‪116‬‬
‫دروســت بــوو لــة ســةرماية ‪ ،‬وةك ‪ :‬زةوى و ثشــ و خانووبــةرة‪ .‬بــةردةوام‬
‫دةبيَت بؤ ماوةيةكى دريَذ ‪.‬‬
‫ةسهاتى دروست بوو لة كاركردن وةك مووضةئ كريَـى ماوةكـةى كـةمرتة و‪،‬‬
‫دةسهاتى تيَكةلَ لة سة رضاوةى كاركردن و سةرماية وةك قازاجنى بازرطـانى و‬
‫ثيشةســازى ماوةكــةى دةكةويَتــة نيَــوان جــؤرى يةكــةم و دووةم ‪ .‬جيــاوازى‬
‫سةرضاوةى دةسهات لة رِووى بةردةوامى و جـيَطريى كاريطـةرى هةيةلـة سـةر‬
‫شيَوةى مامةلة كردنى بةتايبةتى لةنرخى باجدا ‪.‬‬
‫‪ .0‬ماوة (كات)‪ :‬بؤ ئةوةى داهات بـة دةسـهات دابنريَـت ثيَويسـتة رِووليَنـراو‬
‫دةستى كةوتبيَت لة كاتيَكى ديارى كراو وة لـة كـاتيَكى تـر كؤتـايى بيَـت ‪ .‬وة‬
‫زير جاران ئةوكاتة بة ساليَ دادةنريَت‪.‬‬
‫‪ .4‬دووبارةبوونةوة ‪ :‬دووبارةبوونةوةى و ئةطةرى دوبارةبوونةوةى دةسـهات‬
‫بة شيَوةيةكى خوالَو ئةطةر هاتوو بة شيَوةيةكى ريَكية نةبوو‪ .‬واتـا دروسـت‬
‫بوونةوةى كاتى كؤتايى هاتنى ماوةكـةى تيَـدا دةخـةملَينريت ‪ ،‬وةك دووبـارة‬
‫بوونةوةى ريذانة ‪ ،‬هة تانة ‪ ،‬مانطانة ‪ ،‬سـاالَنة وةك كرِيَـى كريَكـار و مووضـةى‬
‫ةرمانبةر دةبىَ ئةوة بوتريَت خةالَتى يانةسـي و تـريو ثشـ ناضـيَتة خانـةى‬
‫دةسهات بة ثيَى ئةم بريديزية ‪.‬‬
‫‪ .1‬توانــاى هةلَســةنطاندن بــة ش ـيَوةيةكى نةختينــةيى ‪ .‬لــة مانــاى دةســهات‬
‫دةردةض ـيَت هــةموو تيَركردنيَ ـ ئةطــةر هــاتوو هةلَســةطاندنى بــة ش ـيَوةيةكى‬
‫نةختينــةى طــران بيَــت ‪ ،‬وةك هةســت كــردن بــة حةســانةوةو دلَخؤشــى ‪ .‬بــة‬
‫واتايــةكى تــر هــيض داهاتيَــ بــة دةســهات دانانريَــت ئةطــةر نــةتوانريَت بــة‬
‫شيَوةيةكى نةختينةيى هةلَدةسةنطيَنريَت وةك خ مةت طوزاريـةكانى كـةيبانوو‬
‫لة مالَةوة دا‪.‬‬
‫‪ .1‬توانايــةكى كرِينــى نــويَى ديــارو جيــاواز لــة سةرضــاوة ســةرةكيةكةى‬
‫(سةرمايةكةى)كة بتوانريَت بة تةنها بةكاربهيَنريَت دوور لة سةرضاوةكةى ‪.‬‬

‫‪112‬‬
‫لـة بـةر ديــارى كردنـى مانــاى دةسـهات بــة شـيَوةيةكى بةرتةسـ لـة اليــةن‬
‫بـريديزى سةرضـاوةو‪ ،‬هةذمارنـةكردنى قـازانج و زةرةرى سـةرماية بـوة هــؤى‬
‫دةركــةوتنى بــريديزى دووةم كــة بريتيــة لــة بــريديزى (االثررءاء) بــة ثيَــى ئــةم‬
‫بريديزةية دةسهات ( بريتيـة لـة زيـاد بـوونى ثوختـةى بـةهاى توانـاى ئـابورى‬
‫نةختينــةى كةســيَ لةماوةيــةكى ديــاريكراو ) ئــةم بــريديزة بــة شــيَوةيةكى‬
‫راوانرت ماناى دةسهاتى ديارى كرد‪.‬‬
‫ليَرةدا دوو سيستةم بؤ سةثاندنى باجى دةسهات هةية ‪،‬وةك ‪:‬‬
‫‪ .5‬بـاج ســةثاندن بةسـةر كــؤى دةســهات ‪ :‬ليَـرةدا يــةك جـؤرى بــاج بةســةر‬
‫سـةرجةم دةســهات دةســةثيَنريَت‪ ،‬بــةبىَ لــة بةرضــاوطرتنى سةرضــاوةكةى و‪،‬‬
‫جؤرةكةى ‪ ،‬بؤ ووونـة ث يشـكي خـاوةنى كيَلطةيةكـة و خـاوةنى ثشـكة لـة‬
‫ثريذةيــةك هــةموو دةســهاتةكانى بــاجى دةخريَتــة ســةر وة بــة يــةك ش ـيَوة‬
‫تةماشـا دةكريَــت‪.‬واتــا بــاج دةخريَتــة ســةركؤيى داهاتةكــةى‪ .‬ئــةم سيســتةمة‬
‫ئاسانةو داهاتى وةرطرتنةكةى رةية و تيَضـوونى وةرطرتنةكـةى كةمـة لةطـةلَ‬
‫بـةريَوةبردنى بـاج لـة وآلتـانى ثيَشـكةوتوو دةطوجنيَـت و‪ ،‬زيـاتر دادثــةروةرى‬
‫باجى دةستة بةر دةكات وةبارى كةسايةتى و كؤمةاليـةتى باجـدةر لةبةرضـاو‬
‫دةطريَت و‪ ،‬سةرجةم دةسهاتةكانى باجدةر لـة بةرضـاو دةطريَـت ‪ .‬وةزانيـارى‬
‫تةواو و دروست لةسةر تواناي دارايى باجدةر دةدات بةبةريَوةبةرايةتى باج‪.‬‬
‫‪ .0‬باجى سةثيَنراو بةسـةر جـؤرى دةسـهات ‪ -:‬بـة ثيَـى ئـةم سيسـتةمة‬
‫دةسـهاتى باجـدةر بــؤ ضـةند جؤريَـ بـةثيَي سةرضــاوةكةى دابـةش دةكريَــت‬
‫ئينجا هةر جؤريَ بة تـةنها بـاجى دةخريَتـة سـةر ‪ ،‬زيـاتر دادثـةروةرى بـاجى‬
‫تيَدا دةستةبةر دةكريَت ‪ ،‬ضونكة باجى كةم دةخريَتة سـةر دةسـهاتى دروسـت‬
‫بــوو ل ـ ة كــاركردن وةبــاجى زير دةخريَتــة ســةر دةســهاتى دروســت بــوو لــة‬
‫سةرماية‪ .‬دابةش كردن و جياكردنـةوةى طوذمـةى بـاج وا لـة باجـدةر دةكـات‬
‫هةست بة قورسايى دةروونى و دارايى نةكات كة ئةمةش دةبيَتـة هـؤى كـةمى‬

‫‪116‬‬
‫خؤدزينةوة و زيـادبوونى داهـاتى بـاج ‪ .‬لةطـةلَ ئةمانـةش بـاروديخى باجـدةر‬
‫لةبةر ضاو ناطريَت وة وةرطرتنةكةى تيَضوونى زيرى دةويَت‪.‬‬

‫دوووةم ‪ /‬باجى راستةوخؤى سامان (سةرماية)‬


‫لةسـةر سـةرماية دةسـةثيَنريَت كاتيَـ خاوةنداريـةتى دةكريَـت ‪ .‬واتـا ثـاش‬
‫بةدةست هيَنان و دروست كردنى سامان‪ .‬جا ئةو سامانة لة شـيَوةى كـاالَى‬
‫مادى بيَت يان ما ى مةعنةوى بيَت ‪ ،‬وةك ثش و قةوالة يـان لةسـةر شـيَوةى‬
‫دراو بيَت ‪ .‬باجى سةرماية ضةند شيَوةيةكى هةية‪ ،‬وةك ‪:‬‬

‫‪ .5‬باجى ئاسايى سةرماية‪ -:‬ئةم باجة دةخريَتة سةرسـامانى باجـدةر ج‬


‫لةسةر هةموو سامانةكةى يـاخود بةشـيَ لـة سـامانةكةى ‪ ،‬كـة بةشـيَوةيةكى‬
‫ئاســايى نرخةكــةى ن مةلــة بةرئــةوةى ئةومادةيــةى كــةباجى خراوةتــة ســةر‬
‫زيرة دةبيَتة هؤى بة دةست هـاتنى داهيَنـانيَكى زير‪ ،‬وةك بـاجى سـةثيَنراوى‬
‫ساالَنة لةسةرخانوو بةرةو زةوى‪.‬‬
‫‪ .0‬بــاجى نائاســايى ســةرماية‪ -:‬وةكــو بــاجى ئاســايية‪ ،‬بــةالَم لــة نــرخ دا‬
‫جيــاوازن ئــةم جــؤرة نرخةكــةى بــةرزة ‪ ،‬لةبــةر ئــةوةى لــة كــاتى نائاســايى‬
‫دةسةثيَنريَت بة تايبةتى بؤ دانةوةى قةرز‪.‬‬
‫‪.4‬باجى مـريات ‪ :Death Taxes‬ئـةم باجـة دةخريَتةسـةر مـولكى كةسـيَ لـة‬
‫كاتى كؤج كردنى واتا لةكاتى مردنى ‪ ،‬ئةم شيَوةية ضةند جؤريَكـة يـا ئةوةتـة‬
‫دةخريَتة سةر تةواوى مرياتةكة ياخود دةخريَتة سـةر بةشـى هـةر مرياتطريَـ ‪،‬‬
‫جا ئةم مرياتة ج دةسهاتيَ بةرهـةم بـيَ َ يـاخود دةسـهات بةرهـةم نـةهيَنيَت‬
‫وةك زةوى و خشة و زيَر‪.‬‬

‫‪110‬‬
‫‪2‬ـ باجى نارِاستةوخؤ ‪Indirect Taxes‬‬
‫بريتييـة لـةو باجـةى كـة نارِاسـتةوخؤ لـة دةسـهات و سـةرماية دةب ِردريَــت و‬
‫دةســةثيَنريَت بةســةر بــةكارهيَنانى ســامان‪ .‬طــرنطرتيو جؤرةكــانى بــريتني لــة‬
‫بــــاجى بةرهــــةم و بــــاجى خــــةرج كــــردن‪ ،‬بــــاجى بــــةكارهيَنان‪ ،‬بــــاجى‬
‫دةستاودةستكردن‪ ،‬بـاجى طـومرطى‪ ،‬ئـةم جـؤرة باجـة دةسـةثيَنريَت بةسـةر‬
‫بةكارهيَنانى سامان‪ ،‬نةك بوونى سامان‪ .‬كة ئةطةر هاتوو خاوةنةكةى بـةكارى‬
‫هيَنا ئةوا باجى دةخريَتة سةر‪ ،‬ئةم جؤرة باجـة رِيَضـكةى سـامان دةطريَـت لـة‬
‫طواستنةوة و قؤناغةكانى بةكارهيَنانى‪ ،‬ئةم جؤرة باجـة بةهةنـديَ خةسـلَةتى‬
‫باش و خران دةناسريَتةوة‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫أــ ــرةو زيرى داهاتةكــةى‪ ،‬بــاجيَكى طشــتيية بـة هــةموو تــاكيَكى كؤمــةلَ بــة‬
‫دةولَةمةند و هةذارةوة دةيـدةن‪ ،‬لةبةرئـةوةى هؤكـار و بؤنـةكانى سـةثاندنى‬
‫زير و جــؤراو جــؤرن كــة بةش ـيَوةيةكى بــةردةوام داهــات بــؤ طةجنينــة دابــني‬
‫دةكات وة خرِ كردنةوةى خيَراية‪.‬‬
‫ب ـ طوجناوة لةطةلَ باروديخى باجدةر‪ ،‬بةتايبةتى بارى دارايى و دةروونى لـة‬
‫بةرئـةوةى بةرِيَذةيــةكى كةمــةوة ج بــةثيَى رِوداويَـ يــاخود كرداريَـ دةبيَــت‪،‬‬
‫ئةمــة لةاليــةك و‪ ،‬لةاليــةكى تــر طوذمةكــةى ديارنييــة لةبةرضــاوى باجــدةر‪،‬‬
‫لةبةرئةوةى تيَكةلَى نرخى كاالَ دةبيَت‪.‬‬
‫ج ـ لــةكاتى وةرطــرتو و كؤكردنــةوةى داهــاتيَكى نيدضــة جــيَطري دةســتى‬
‫دةولَــةت دةكــةويَت‪ ،‬لةبــةر ئــةوة بةســةر ثيَكهاتــةى دارايــى نيدضــة ج ـيَطريى‬
‫دةسةثيَنريَت و‪ ،‬داهاتيَكى بةردةوامة و طؤرِانى باروديخى ئـابوورى كـارى تـىَ‬
‫ناكـات‪ ،‬ئـةم جيَطريييـة‪ ،‬بـةردةوام بوونـة بةدريَـذايى سـالَ‪ ،‬يارمـةتى دةولَــةت‬
‫دةدات بــؤ دابـــني كردنــى خةرجييـــةكانى‪ .‬لةبةرئـــةوةى ئــةم جـــؤرة باجـــة‬
‫دةسةثيَنريَت بةسةر ئةو دةسهاتةى كة لـة مولكـدارى ديَـت وةك خـانوو بـةرة‬
‫زةوى كشتوكالَى‪ ،‬وةدةسهاتى موضةو كرىَ‪ .....‬هتد‪.‬‬

‫‪120‬‬
‫د ـ طوجناوة لةطةلَ باروديخى باجدةر ‪ ،‬لةبةر ئـةوةى لةاليـةن دةولَةتـةوة‬
‫ناسراون‪ ،‬بـةم شـيَوةية ديـارى كردنـى كـاتى باجـدان و نرخـى باجةكـةو‪ ،‬ئـةو‬
‫ماوةيةى كة باجى لةسةر دانراوةو‪ ،‬ضؤنيةتى وةرطرتنةكةى لةطةلَ بـاروديخى‬
‫باجـدةر دةطوجنيَــت‪ ،‬ناسـراوى باجــدةرو توانـا دارييةكــةى‪ ،‬ئاسـان كــارى بــؤ‬
‫دةولَةت د روسـتكردووة لـة رِووى كؤكردنـةوةى باجةكـةو هةلَنـةهاتنى لـةدانى‬
‫باجةكة‪ ،‬وة دةزطاي باج ثيَوويستى بـة خةرجييـةكى زير نابيَـت بـؤ ضـاوديَرى‬
‫كردن و ثشكنينى داريةكانيان‪ ،‬لةهةمان كاتيشـدا تيَضـوونى كـةمى دةويَـت بـؤ‬
‫كؤكردنةوةى‪.‬‬
‫بــةالَم ئــةم باشــيانة نابنــة هــؤى ئــةوةى كــة ئــةم جــؤرة باج ـة رِةخنــةى رَ‬
‫نةطريىَ بةتايبةتى لةاليةن ئةو كةسـانةى كـة اليـةنطرى بـاجى نارِاسـتةوخؤن‪،‬‬
‫كة برِوايـان وايـة ئـةم خةسـلَةتة باشـانة لـة راسـتيدا كـةموكورِيو نـةك باشـى‪،‬‬
‫وةك‪-:‬‬
‫ا‪ -‬رِوونى باجى رِاستةوخؤ و ناسراوى باجدةرو داراييةكةى لةاليةن دةزطـاى‬
‫كؤكردنةوةى باج دةبيَتةهؤى دروستبوونى ثةيوةندى لـة نيَـوان ةرمانبـةرانى‬
‫ئةم دةزطايةو باجدةرةكان‪ ،‬ضونكة ئةم باجدةرانة دةولَةمةند و خـاوةن ثلـةو‬
‫ثاييةى ئابوورى و كؤمةالَيـةتني‪ ،‬ئةمـةش وادةكـات ةرمانبـةرى دةزطـاى بـاج‬
‫بكةويَتة ذيَـر كاريطـةرى باجـدةرةكان وةك ليَبـوردنى هةنـديَ باجـدةر لةسـةر‬
‫ئةســتؤى كةســانى تــر‪ ،‬وة ثــةيرِةو نــةكردنى يةكســانى لــةنيَوان باجــدةران‪،‬‬
‫ئةمةش واى كردوة كة دووربيَت لة دادثةروةرى بـاج‪ ،‬ئةمـة لةاليـةك لةاليـةكى‬
‫تر‪ ،‬ثيَشكةش كردنى رِاثؤرتى هةلَةو دور لةرِاستى لةاليةن باجدةر بؤ دةزطـاى‬
‫باج‪ ،‬ضونكة تايبةت بة نهيَنـى دارايـى و كـةس و خيَـ ان و ضـاالكى بازرطـانى و‬
‫دارايى و ئابوورى باجدةر‪،‬‬
‫ب‪ -‬ج ـيَطريى داهــاتى ئــةم باجــة بةكــةم و كــورِى دادةنريَــت لــةتيَرِوانينى‬
‫هةوادارانى باجى نارِاستةوخؤ نةك بةخةسلَةتيَكى بـاش‪ ،‬لةبـةر ئـةوةى ثيَيـان‬

‫‪121‬‬
‫واية بةردةوامى و زيرى داهاتى بـاج خةسـلَةتيَكى راسـتةقينةية نـةك جـيَطريى‬
‫داهاتى باج‪.‬‬
‫ج‪ -‬لةبةرئــةوةى كــاتى وةرطرتنــى بــاج لةاليــةن دةزطــاى باجــةوة ديــارى‬
‫دةكريَت‪ ،‬بؤية باجدةر ةكان ديارى ناكةن و ناطوجنيَو لةطةلَ باروديخى دارايـى‬
‫و دةرونى باجدةر‪.‬‬

‫جؤرةكانى باجى ناراستةوخؤ‬


‫‪ .5‬باجى خةرجى (‪:)Expenditure Tax‬‬
‫ئــةو باجةيــة دةســةثيَندريَت بةســةر بــةكارهيَنانى دةســهات و س ـامان بــة‬
‫بؤنةى خـةرج كردنيـان ‪ ،‬يـان بـريتني لـة سـةثاندنى بـاج بةسـةر باجـدةركانى‬
‫بةكارهيَنانى كـاالَو خ مـةت طـوزارى‪ ،‬وةثيَشـى دةطوتريـت بـاجى بـةكارهيَنان‬
‫(‪ )Consumption Taxes‬يا باجى بةكارهيَنان زير ناوى تر لـة خـؤ دةطريَـت بـة‬
‫ثيَى ئةو قؤناغةى كـة باجةكـةى بةسـةردا دةسـةثيَنريَت ‪ ،‬ئةطـةر لـة قؤنـاغى‬
‫بةرهةم هيَنان بوو ثيَى دةطوتريَت باجى بةرهةم (‪ )Exise Tax‬ئةطةر لـة كـاتى‬
‫ريشنت بوو ثيَى دةطوتريَت باجى ريشنت (‪ )Sale Tax‬يان بـاجى ريشـتةنى‬
‫(‪ ، )Purchase Tax‬باجى خةرجى زير شيَوةيان هةية طرنطرتينيان ‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫يةكــةم‪/‬بــاجى طــومرطى (‪ -: )Custom Tax‬بــاجى طــومرطى لــة ســةدةكانى‬
‫ناوةراستةوة لة كاتى ثيَة كةوتنى شارو دةركـةوتنى سيسـتةمى ريَكخسـتنى‬
‫كؤمةالَيةتى كة خؤيى لة دةولَةت و دروست بـوونى بازرطـانى لـة نيَـوان طـةالن‬
‫دةبينيَتةوة ‪ .‬ئةم جؤرة دةتوانني لة زير رووةوة سةيرى بكةيو ‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫‪ .5‬لة رووى ئةو مادةيةى كة باجةكةى لةسةر دةسثيَنريَت‬
‫أ‪ .‬باجى هاوردة (‪ -: )Imports Tax‬دةسثيَريَت بةسةر شـتومةكى بيـانى‬
‫هــاوردة‪ .‬ئــةو كاالَيانــةى كةلةناوضــةى ئــازاد رادةكيَشــريَت بــؤ بــةكارهيَنانى‬
‫ناوخؤيى ‪ ،‬واتة ئةو مادةيةى كة باجى لةسةر دادةنريَـت دةبيَـت هاتبيَتـة نـاو‬
‫سنوورى وآلت ‪ .‬كة سنووريَكى جياية بـةثيَى ثـةىان نامـة نيَودةولَةتيـةكان ‪،‬‬

‫‪122‬‬
‫ئةم جؤرة بةطرنطرتيو جؤرى باجى طومرطى دادةنريَـت و زيريـة بـالَوة لةبـةر‬
‫ئةو سوودانةى كة بة ئابوورى نةتةوايةتى دةطةيةنيَت وةك‪-:‬‬
‫‪- 5‬داهاتيَكى زير دةدات‪.‬‬
‫‪- 0‬هــــانى ثةرةثيَــــدانى ئــــابوورى نةتــــةوةى دةدات و يارمــــةتى كةرتــــة‬
‫ئابووريــــةكان دةدات‪ .‬و ثيشةســــازى نــــاوةخؤيى دةثــــاريَ يَ بةتايبــــةتى‬
‫ثيشةسازية نوىَ يةكان لة كيَنكيَى بيانى ‪.‬‬
‫‪ - 4‬داهاتةكةى بةكاردةهيَنريَت بؤ ضارةسةركردنى تـةرازووى ثيَـدان لـةكاتى‬
‫نا هاوسةنطى ‪.‬‬
‫‪ - 1‬هـــانى كةمكردنـــةوةى بـــةكارهيَنان و زيـــادبوونى ثاشـــةكةوت و هـــانى‬
‫وةبةرهيَنان دةدات ‪.‬‬
‫‪- 1‬رِادةى بيَكارى كةم دةكاتةوة ‪.‬‬
‫‪- 5‬دووبارة دابةش كردنةوةى (املوارد) لة بوارةكانى بةرهةم هيَنان ‪.‬‬
‫‪- 1‬بةرزكردنةوةى ئاستى تةندروستى و ثارستنى ئاكارو رةوشتى كؤمةلَطا ‪.‬‬
‫‪- 4‬بةهيَ كردنى ئاسايشى نةتةوةى ‪.‬‬
‫ب – بـــاجى هـــةناردة (‪ -:)Exports Tax‬دةســـةثيَنريَت بةســـةر ئـــةو‬
‫مشةكانةى كةلـةناوخؤ بـؤ د ةرةوةى سـنوورى دةولَـةت دةنيَردريَـت ‪ ،‬يـاخود‬
‫ضوونى ئـةو مشةكانـة بـؤ ناوضـةى ئـازاد كـة نةضـوونةتة دةرةوةى سـنوورى‬
‫وآلت ‪ .‬واتــة ئــةو ماددةيــةى كــة بــاجى لةســةر دادةنريَــت بــريس يــة لــةو‬
‫مشةكانةى كةلةناوضةى طومرطى دةولَةت دةردةضو‪.‬‬
‫ج –بــاجى بازرطــانى ثةرينــةوة ‪ :‬دةســةثيَنريَت بةس ـةر ئــةو كااليانــةى كــة‬
‫سنوورى دةولةت دةبرِن بةبىَ ئةوةى لةناوةخؤ بةكاربهيَنريَت ياخود دةسـتاو‬
‫دةســت بكــريَو ‪ .‬واتــة ئــةو مشةكانــةى كةلــة ناوضــةى ئــازاد تيَدةثــةرِِِن بــؤ‬
‫وآلتىكــى تــر ‪ ،‬بــةالَم طرنطــى نــةماوة ئيَســتاكة لةبــةر داواكــارى بــؤ ئــازادى‬
‫بازرطانى ثةرينةوة ‪.‬‬
‫‪ -0‬لةرووى يةكةى داهات يان شيَوازى سةثاندن ‪:‬‬

‫‪123‬‬
‫أ‪ -‬باجى بـةها ‪ :‬ئةوةيـة كةدةسـةثيَنريَت بةسـةر بـةهاى نةختينـةيى كـاالَ ‪،‬‬
‫كــةبريتى يـــة لةتيَضــوونى كاالَكـــة لةطــةلَ كريَـــى بــاركردن و دلَنيـــا بـــوون ‪،‬‬
‫بةشيَوةيةكى رِيَذةى دةبيَت ‪ ،‬ئةم جؤرة ضةند باشيةكى هةية ‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫‪ – 5‬ئاسانى و رِوونى‬
‫‪ – 0‬دادثـةروةرى تيَدايــة ‪ ،‬لةبــةر ئــةوةى كــاالَى ناثيَويســت و كدــار نرخــى‬
‫بةرزة و كاالَكانى تر نرخيان ن مة ‪.‬‬
‫‪ – 4‬نةرمى نوانـدنى تيَدايـة ‪ ،‬لةبـةر ئـةوةى وةالَمـى طـؤرِانى نـرخ بـةخيَرايى‬
‫دةداتةوة ‪.‬‬
‫بةالَم ضةند كةم و كوريةك و ئاستةنطيَ ديَنة ثيَة ئةم جؤرة ‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫‪- 5‬ريَ نةكةوتو لةنيَوان باجدةر و بةريَوةبةرايـةتى بـاج لةسـةرديارى كردنـى‬
‫بةهاى رِاستةقينةى كاالَكة ‪.‬‬
‫‪- 0‬خؤدزينــةوة لةبةشــيَكى بــاج ‪ ،‬لــةريَطاى دانــى بــةهاى نارِاســتةقينةى‬
‫كاالَكة‪.‬‬
‫‪- 4‬طرنطى دان بة كاالَ و شتومةكى خـران ‪ ،‬لةبـةر كـةمى باجةكـةى لةاليـةن‬
‫بازرطانةكان ‪.‬‬
‫‪ - 1‬ثيشةسازى نيشتيدانى بةشيَوةيةكى تةواو ناثاريَ ريَ ‪.‬‬
‫‪- 1‬ثيَويســت بــةبوونى ئــامرازيَكى نرخانــدنى ضــاالَك و بــةتوانا دةكــات كــة‬
‫شارةزايى و ئاطادارى تةواوى هةبيَت لةسةر نرخ لةبازارِى جيهاندا ‪.‬‬

‫ب – باجى جؤر (‪ -: )Specifice Tax‬طوذمةيةكى ديـارى كـراوة بةسـةر‬


‫هةر يةكةيةكى ثيَوانةى كاالَ دةسةثيَنريَت وةك ‪ :‬قورسـايى ‪ ،‬قـةبارة ‪ ،‬ذمـارة‬
‫‪ ،‬دريَــذى ‪ ،‬ثيَوانــة ‪ ،‬مــاوة ‪ ،‬بــةبىَ طويَدانــة بةهاكــةى ‪ .‬ئــةم جــؤرة ضــةند‬
‫باشيةكى تيَداية ‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫‪ -5‬ئاسانى بةريَوةبردن و هةذماركردنى ‪.‬‬
‫‪ -0‬يَر و خؤدزينةوةى كةم تيَداية ‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫‪ -4‬جةخت لةسةر هيَنانى كاالَى بةكةلَ و باش دةكريَت ‪.‬‬
‫‪ -1‬لةكات ى بىَ بازارِى زياتر ثاريَ طارى ثيشةسازى نـاوخؤى دةكـات وةك لـة‬
‫كاتى رةيى وخؤشى ‪.‬‬
‫بةالَم لةم جؤرة دا ضةند خةسلَةت وضةند كؤسثيَ هةن ‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫‪- 5‬نةبوونى نةرمى نوانـدن لةبـةر ئـةوةى توانـايى ‪ ،‬وةالَم دانـةوةى خيَرايـى‬
‫نية لةكاتى طؤرِانى نرخ ‪.‬‬
‫‪- 0‬نةبوونى دادثةروةرى لةسةثاندنى باج ‪.‬‬
‫ج – باجى تيَكةلَ ( ئاويَتة ) ‪ -:‬ثةيرِةو كردنى تيَكةلَةيةك لـة جـؤرى يةكـةم‬
‫و دووةم لة ثيَناو زالَبـوون بةسـةر ئـةو ئاسـتةن و كؤسـثانةى ديَنـة بـةردةم‬
‫بــاجى بــةها و بــاجى جــؤر واتــا بــةكارهيَنانى هةريــةك لــةم جؤرانــة بــةثيَى‬
‫ثيَويست‪.‬‬
‫‪ -4‬لةرِووى خشتةى نرخ‬
‫أ‪ -‬خشــتةى خــؤيى ســةربةخؤ ‪ -:‬بــريس يــة لــةو نرخانــةى كــة دةولَــةت‬
‫بةويستى خؤيى دايدةنيَت ‪ ،‬بةبىَ دةسـتكارى يـان ثيَـ هـاتو لةطـةلَ وآلتـانى‬
‫تر‪ ،‬واتا بناغةكةى دةسةالَتى دارشتنى دةولَةتة بؤ سةثاندنى نرخى طوجناو‪.‬‬
‫ب – خشــتةى ثيَكهــاتو ‪ :‬ئــةم نرخــة دادةرِيَــذريَت لةســةر بناغــةى ثــةىان‬
‫نامة ى نيَو دةولَـةتى كـة ناتوانريَـت بطؤردريَـت تـةنها بـةث َي هاتنيَـ نـةبيَت ‪.‬‬
‫بةشيَوةيةكى ئاسايى بنةماكةى مامةلَةكردنى هاوشيَوةية لةنيَوان وآلتان ‪.‬‬
‫‪-1‬لةرِووى ئامانج‬
‫أ – ئةطةر هاتوو ئاماجنى بـاج بةدةسـت هيَنـانى داهـات بـوو ‪ ،‬كـة دةولَـةت‬
‫هــةولَ دةدات زيرتــريو داهــات بةدةســت بيَنيَــت و ‪ ،‬ئــةم باجــة بةطشــتطريى‬
‫ســةثاندنى بةســةر زير بــةى كــاالَ دةناســريَتةوة و ‪ ،‬نرخــى ن مــة بةتايبــةتى‬
‫بةسةر ئةو كاالَيانة دةسةثيَنريَت كة لة ناوةخؤ بةرهـةم ناهيَنريَـت ‪ ،‬هـةروةها‬
‫ئـةو كاالَيانـةى كــة خواسـت لةســةريان نـةرمى نوانــدنى تيَدانييـة‪ ،‬وةك كــاالَى‬
‫بةكارهيَنانى جةماوةرى يان زير بـةكارهيَنراو ‪ .‬لةبـةر ئـةوة ثـيَة دةطوتريَـت‬

‫‪125‬‬
‫((باجى داهات )) ( ‪ ) Revenue Taxes‬بؤ روونكردنـةوةى ئـةم جـؤرة‬
‫باجة وا دا دةنيَو كة كاالَيـةك هةيـة وةك كـاالَى ‪ X‬وة كـاالَى بةرهـةم هيَنـراو‬
‫لةناوةخؤ هةمان كاالَى هيَنـراوة لـة بـازارِ ‪ ،‬وةك لـة شـيَوةى ( ‪ ) 5‬ديـارة كـة‬
‫اليــة ئاســؤيةكة بريتيــة لــة بـرِى خواســت و خســتنة رِوو لــة ‪ ، X‬بــةالم الى‬
‫شاولَى بريتيية لة نرخ ‪ ،‬و ‪ Sx Sx‬بريتني لـة ضـةماوةى خسـتنة رِوو ‪ ،‬بـةالَم‬
‫‪ Dx Dx‬بريتني لة خواست ‪ ،‬ئةطةر هاتوو نرخـى كـاالَى هيَنـراو لـة حـاجى‬
‫ئؤمةران ‪ $512‬ثيَة سةثاندنى باجى طومرطى وة خواست لةسةر ئـةم كاالَيـة‬
‫بريتييــة لــة ‪ 422‬تــةن ‪ ،‬وة بــرِى خــراوة تــةوة رِوو لةاليــةن بةرهــةم هيَنــة‬
‫ناوخؤيةكان بريتيية لة ‪ 422‬تةن كة كةمرتة لة برِى خواست بة بـرِى ‪ 122‬تـةن‬
‫‪ ،‬لةبةرئةوة ثيَويستى بةهيَنانى برِى ‪ 122‬تةن دةكات لةم كاالَية‪.‬‬
‫بةالَم ئةطةر هاتوو باج سةثيَنرا بـة بـرِى ‪ $01‬لةسـةر يـةك تـةن بـةم جـؤرة‬
‫نرخ بةرزدةبيَتةوة بؤ ‪ ، $511‬ئةمةش دةبيَتة هؤى كةم بوونـةوةى خواسـت‬
‫لة ‪ 122‬بؤ ‪ 422‬تةن ‪ ،‬كة ئةمةش دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى ثيَؤيسـت بـوون‬
‫بة هيَنان لة كاالَى ‪ X‬لة ‪ 122‬طو بؤ ‪ 422‬تةن ‪ ،‬وة دةسـت كـةوتى دةولـةت‬
‫لة سةثاندنى ئةم باجة بريتيية لة ‪ . $1122 = 422*01‬كة بريتييـة لـة مـاوةى‬
‫الكيَشةيى ‪. ABCD‬‬

‫‪126‬‬
‫‪Px‬‬ ‫باجى داهات‬
‫نرخ بة دؤالر‬ ‫‪Revenue Taxes‬‬
‫نرخ بة دؤالر‬
‫‪Dx‬‬ ‫‪Sx‬‬

‫‪E‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪Revenue‬‬
‫‪175‬‬
‫‪Taxes‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪7500‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪150‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪Sx‬‬ ‫‪Dx‬‬
‫‪300 400‬‬ ‫‪700 800‬‬

‫شيَوةى ( ‪) 6‬‬

‫سةرضاوةى شيَوة ( ‪) 5‬‬


‫دكتور عنى حممد خنيل ‪ ،‬دكتور سنيمان امحد الناوز ‪ "،‬املالياا الماماا " ‪ ،‬الطبماا اولىل ‪،‬‬
‫دار زجران ‪ ،‬عمان اوردن‪، 6111 ،‬ص‪. 662‬‬

‫ليَــرةدا بؤمــان رِوون دةبيَتــةوة ‪ ،‬كــة ثةيوةنــدى يــةكى ثيَضــةوانة لــة نيَــوان‬
‫باجى طومركى و برِى خواست‪ ،‬هةية كة هـةر ضـةند بـاجى طـومرطى زيـاد بيَـت‬
‫دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى خواست ‪ ،‬وة بـة ثيَضـةوانةوة ‪ ،‬وة ثةيوةنديـةكى‬
‫رِاسـتةوانة هةيـة لـةنيَوان بـاجى طــومرطى و بـرِى خسـتنة رِوو هةيـة لـة كــاالَى‬
‫بةرهةم هيَنراوى ناوخؤ ‪ ،‬هةرضـةندة بـاجى طـومرطى زيـاد بيَـت خسـتنة رِووى‬
‫كاالَى ناو خؤيى زيـاد دةبيَـت ‪ ،‬واتـا ثةيوةنديـةكى ثيَضـةوانة هةيـة لـة نيَـوان‬

‫‪122‬‬
‫باجى طـومرطى و بـرِى هيَنـراو لـة كـاالَ ‪ ،‬واتـا هةرضـةند بـاجى طـومرطى زيـاد‬
‫بكات دةبيَتة هؤى كام بوونةوةى برِى كاالَى هيَنراو وة بة ثيَضةوانةوة ‪.‬‬
‫ب – ئةطةر هاتوو ئاماجنى باج رِيَطرتو بوو لة هيَنانى كاالَ ‪.‬‬
‫ليَرةدا باجيَكى زير دةخريَتة سةر كاالَى هيَنـراو لـة ثيَنـاو ريَطـرتو لـة هاتنـة‬
‫ذوورةوةى بؤ بازارى ناو خؤيى ‪ ،‬جا ئاماجنى ئابوورى يان كؤمةالَيـةتى يـان‬
‫سياسـى بـة دواوة بيَـت ئـةم باجـة بـة بـاجى رِيَطـر ‪Prohibitive Taxes‬‬
‫ناسراوة ‪.‬‬
‫بؤ ووونة برِى خواست و خستنة رِووى كاالَ ‪ Y‬لة ناوة خؤ بريتيية لـة ‪$012‬‬
‫تةن وة نرخى بريتيية لة ‪ ، $12‬ليَرة دا دةولةت ‪ $52‬باج دةسةثيَنيَت بةسـةر‬
‫هـةر تــةنيَ ‪ ،‬كــة واتــة ثيَويســت بــة هيَنــان ناميَنيَــت لـة دةرةوة ‪ ،‬وة داهــاتى‬
‫دةولةت دةبيَتة سفر لةم كاتة دا وةك لة شيَوةى (‪ )1‬ديارة‪.‬‬
‫‪Py‬‬
‫نرخ بة دؤالر‬
‫‪Dy‬‬ ‫‪Prohibitive‬‬
‫‪Taxes‬‬ ‫‪Sy‬‬

‫‪100‬‬
‫‪Prohibitive‬‬
‫‪Taxes‬‬ ‫‪7500‬‬
‫‪40‬‬

‫‪Sy‬‬ ‫‪Dy‬‬ ‫‪Qy‬‬


‫‪100‬‬ ‫‪400‬‬ ‫برِ بة تةن‬
‫‪250‬‬

‫شيَوةى (‪)1‬‬
‫دكتوء على محمد خليل ‪ ،‬دكتوء سليمان احمد اللوزي ‪ "،‬المالير الاامر " ‪ ،‬الطبار االولرى‪ ،‬داء زارءان‪،‬‬
‫عمان االءدن‪، 1999 ،‬ص‪. 228‬‬

‫‪126‬‬
‫ج –ئةطةر هاتوو ئاماجنى باج ثاراستنى بةرهةمى ناوخؤى بيَت ‪:‬‬
‫كاتيَ ئةم جؤرة باجة دةسةثيَنريَت ئةطةر هاتوو بةرهةمى ناوخؤيى نـةيتوانى‬
‫ثيَداويستى بازارى ناوخؤيى لة كاالَى ‪ Z‬بةشـيَوةيةكى تـةواو دابـني بكـات لـةم‬
‫كاتةدا جؤريَ بـاج دةسـةثيَنريَت كـة ريَطـا دةدات برِيَـ لـةكاالَى ‪ Z‬بيَتـة نـاو‬
‫بازارى ن اوخؤ ‪ ،‬بؤ ثرِكردنةوةى ثيَداويستى بازار ‪ .‬واتا سةثاندنى بـاجيَكى مـام‬
‫ناوةند بؤ ئةوةى كاالَى بيانيةكة نرخى ن يـ بيَـت لـة كـا َال نـاو خؤيةكـة يـاخود‬
‫تؤزيَـ زيـاتر بيَـت ‪ ،‬كـة ناسـراوة بـة بـاجى ثاراسـنت ‪Protective Taxes‬‬
‫(الضرائ احلامية) ‪ .‬ئةطةر هاتوو ثالَنى بةرهةم هيَنانى كاالى ‪ Z‬لـة نـاوخؤ ‪122‬‬
‫هةزار يةكة بوو بة نرخى ‪ ، $52‬وةبرِى خواست بريتييـة لـة ‪ 522‬هـةزار يةكـة ‪.‬‬
‫وة برِى هيَنراو لة كـاالَى ‪ Z‬ثـيَة سـةثاندنى بـاج ‪ 122‬هـةزار يةكـة بـوو بـةالم‬
‫ثــاش ســةثاندنى بــاج كــةم بــؤوة بــؤ ‪ 022‬هــةزار يةكــة ‪ ،‬وة بــاجى طــومرطى‬
‫ســةثيَنراو بةســةر هةردانةيــةك بريتييــة لــة ‪ ، $5.5‬بــةم جــؤرة داهــاتى بــاجى‬
‫ســةثيَنراو بريتييــة لــة ‪ . $402222 =$5.5 * 022222‬ئــةم داهاتــة بريتييــة لــة‬
‫الكيتشةى ‪ ، ABCD‬وةك لة شيَوةى (‪ )8‬ديارة‪.‬‬
‫‪Pz‬‬
‫نرخ بة دؤالر‬ ‫‪Protective Taxes‬‬
‫‪Dz‬‬
‫‪Sz‬‬

‫‪E‬‬

‫‪Protective‬‬
‫‪Taxes‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪10‬‬
‫‪320000‬‬
‫‪8.4‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪Sz‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪8.4‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪Qz‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪007‬‬
‫‪003‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪500‬‬ ‫‪600‬‬ ‫برِ بة(هةزار يةكة)‬

‫شيَوة (‪ ) 8‬باجى ثاري ةر‬


‫سةرضاوةى شيَوة (‪) 4‬‬
‫دكتور عنى حممد خنيل ‪ ،‬دكتور سنيمان امحد الناوز ‪ "،‬املالياا الماماا " ‪ ،‬الطبماا اولىل ‪،‬‬
‫دار زجران ‪ ،‬عمان اوردن‪، 6111 ،‬ص‪660‬‬

‫‪120‬‬
‫دووةم ‪ /‬باجى بةرهةم (‪)Production Tax‬‬
‫بريتييـة لـة و باجـةى كـة بةسـةر بةرهـةمى نـاوةخؤيى دةسـةثيَندريَت واتـا‬
‫(‪ )Tax Base‬ةكةى بةرهةمى ناوةخؤيى ية كة ئةمـةش بةسـةر دوايـو قؤنـاغى‬
‫بةرهـةم هيَنـان دةسـةثيَنريَت ‪ ،‬واتـا ئـةو قؤناغـةى كـة كـاال ئامـادة كـراوة بــؤ‬
‫بةكارهيَنان يان بةكاربردن ‪ .‬بةثيَى بةهاكةى يان جؤرةكـةى يـاخود تيكةلةيـة‬
‫لــة هــةردوو جؤرةكــة دةســةثيَنريَت‪ .‬ئــةم جــؤرة باجــة ضــةند ئاماجنيَــ‬
‫دةسـتةبةر دةكـات‪ ،‬جطـة لـة دابينكردنـى بريَكـى دارايـى بـاش بـؤ طةجنينــةى‬
‫دةولةت ‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫أـ بةرزكردنةوةى توانستى بـةكارهيَنانى مـةواردى ئـابورى ‪ ،‬وةك بـاجى ثـيس‬
‫بوون ( ‪ )pollution‬يةكيَكة لـةو باجانـةى كـة لةسـةردةمى ئيدـري داهيَنـراوة و‬
‫دةسـثيَنريَت بةســةر ئـةو كارطانــةى كــة دةبنـة هــؤى ثــيس بـونى ذينطــة‪ ،‬كــة‬
‫ئةمةش دةبيّتة هؤى تيَضوون لةسةر كؤمةلطا‪ ،‬كة بةكاريطةرى دةرةكى خـران‬
‫ناو دةبريَت ‪ ،‬وةك باجى كاربؤن (‪.)Carbon Taxs‬‬
‫ب ـ زير جار ئامانج لة سةثاندنى ئـةم جـؤرة باجـة بـؤ دةسـت كـةوتنى سـود‬
‫وةرطرتنة لة خ مةتطوزاريـة طشـتيةكان ‪ ،‬واتـا ئامـانج (دابـني كـردن) خـةرجى‬
‫يان تيَضوونى خ مةت طوزاريةكانـة‪ ،‬وةك بـاجى كـارتى طةشـت كـردن ‪ ،‬بـاجى‬
‫سوتةمةنى وزةى ئؤتومبية‪.‬‬
‫ج ـ جارى واهةية ئامانج هةلكشانة لة باج‪ ،‬ئـةم جـؤرة باجـة بـة ثيَـى توانـايى‬
‫ثيَدان دةسةثيَنريَت ‪ ،‬وةك باجى شـتومةكى كدـار (الكداليـة) لةطـةلَ ئـةوةى‬
‫ئــةم جــؤرة باجــة كاريطــةرى هةيــة لةســةر توانســتى ئــابوورى بــة هــؤى‬
‫بةرزبوونةوةى نرخ و‪،‬دادثةروةرى تيَدا نية و كؤسثى كارطيَريشى ديتة ثـيَة ‪،‬‬
‫بةالَم بةيةكي بةسةرضاوةطرنطةكانى داهاتى طشتى دادةنريَت‪.‬‬
‫سيَيةم ‪ /‬باجى سةثيَنراو بةسةر بـةهاى زيـدةبوو (‪ )Value Added Tax‬ئـةم‬
‫باجة بةسةر بةرهةم لة هةموو قؤناغةكانيدا دةسـةثيَنريَت‪،‬بةالَم تـةنها بةسـةر‬

‫‪130‬‬
‫بةهاى زيَدةبوو دةسةثيَنريَت ‪،‬كة بريتية لة بةهاي بةرهـةم لةهـةموو قؤناغيَـ‬
‫لة قؤناغةكان بة بةراورد لةطةلَ بةهاكةى لةسةرتايى قؤناغةكةدا ‪.‬‬
‫واتا زياد بوونى بةهايى بةرهةمى ريشراو لة كؤتـايى هـةموو قؤناغـةكان لـة‬
‫ضاو بةهاى كريو لة سـةرةتا دا‪ ،‬واتـة بريتيـة لـة بـاجى خـةرجى بـةكارهيَنانى‬
‫كاالَو خ مةت طـوزارى لـة طشـت قؤناغـةكان‪ ،‬ئـةو مـادةى كـة بـاجى لـة سـةر‬
‫دادةنريَت بةهاى زيدةطى كاالكةية نةك بةهاى كاالَكة لة كؤتايى قؤناغةكـة‪ ،‬بـؤ‬
‫روون كردنةوةى ئـةم جـؤرة باجـة ئـةم خشـتةية دةخةينـة روو ئةطـةر هـاتوو‬
‫نرخى باج ‪ $52‬بوو ‪ ،‬بةم شيَوةية ‪:‬‬

‫بةهاى‬ ‫بةهاى كاالَ‬ ‫بةهاى كاالَ‬


‫داهاتى باج‬ ‫قؤناغ‬
‫زيدةبوو‬ ‫لةكؤتايى قؤناغ‬ ‫لةسةرةتايى قؤناغ‬
‫‪52‬‬ ‫‪522‬‬ ‫‪522‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪022‬‬ ‫‪552‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪54‬‬ ‫‪542‬‬ ‫‪441‬‬ ‫‪021‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪410‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪114‬‬ ‫‪154‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪115‬‬
‫خشتةى (‪ )5‬خشتةى بةهاي زيدةبوو‬

‫ليَــرةدا بؤمــان روون دةبيَتــةوة كــة كاالَكــة بــةنرخى ‪ $115‬دة ريش ـيَت بــة‬
‫بةكارهيَنـةر و‪ ،‬داهـاتى بـاج لةسـةر بـةهايى زيـدةبوو و ( ‪Value Added‬‬
‫‪ )Tax‬يةكسانة بة ‪. $15‬‬

‫‪131‬‬
‫ثيَوةرى جياكردنةوةى باجى رِاستةوخؤو باجى نارِاستةوخؤ‪- :‬‬
‫ضـــةند ثيَوةريَــ هةيـــة بـــؤ جياكردنـــةوةى بـــاجى رِاســـتةوخؤ لـــة بـــاجى‬
‫نارِاستةوخؤ‪ ،‬وةك‪:‬‬
‫أ‪ -‬ثيَـوةرى قورســايى بـاج ‪ -:Tax Burden‬ئةطـةر هــاتوو باجـدةر‬
‫بةش ـيَوةيةكى كؤتــايى باجةكــةى دا‪ ،‬بــةبىَ ئــةوةى بتــوانىَ بارقورســايةكةى‬
‫باجةكــة بطوازيَتــةوة بــؤ كةس ـيَكى تــر‪ ،‬واتــا ئةطــةر نــةيتوانى قورســايةكةى‬
‫بطوازيَتةوة بؤ كةسـيَكى تـر‪ ،‬ئـةوا بـاجى رِاسـتةوخؤية‪ ،‬بـةالَم ئةطـةر باجـدةر‬
‫توانى قورسايةكةى بطوازيَتةوة ئةوا باجةكة باجى ناراستةوخؤية‪.‬‬
‫ب‪ -‬ثيَوةرى بةريَوةبردن ‪ -:‬ئةم ثيَـوةرة بـة دوو مـةرج جـؤرى بـاج ديـارى‬
‫دةكات‪ ،‬مـةرجى يةكـةم خشـتةو تؤمـارى بـاج‪ .‬مـةرجى دووةم ثةيوةنديـةكى‬
‫رِاستةوخؤ لةنيَوان بةرِيَوةبردنى باج و باجدةران‪.‬‬
‫بــاج بةرِاســتةوخؤدادةنريَت ئةطــةر هــاتوو بــةهؤى خشــتةوتؤمارى كــة نــاوى‬
‫باجـــدةرو برِووكــــاتى ثيَويســــت بــــوونى باجةكــــةى تيَــــدا تؤماركرابيَــــت ‪،‬‬
‫ثةيوةنديةكى رِاستةوخؤ هةبيَت لة نيَوان بةرِيَوةبةرايةتى باج و باجـدةر‪ ،‬وةك‬
‫باجى دةسهات لةسةر كارى ئازاد وة باجى دةسهات لةسةر قازاجنى بازرطـانى‬
‫و ثيشةسازى ‪ ،‬بةالَم ئةطةر سةثاندن و وةرطرتنـى بـاج ثيَويسـتى بـة خشـتةو‬
‫تؤمارو ثةيوةندى رِاستةوخؤ لة نيَوان بةريَوةبةرايـةتى بـاج و باجـدةر نـةكرد‪،‬‬
‫ئةوا باجى نارِاستةوخؤية‪ ،‬وةك باجى سةثيَنراو بةسةر شـتومةكى بـةكارهيَنان‬
‫و جة و بةر و سووتةمةنى‪.‬‬
‫ج‪ -‬ثيَوةرى مادةى باجةكة ‪ :Tax Base‬مادةى باجةكةى لةسـةر دانـراوةو‬
‫‪ ،‬واتــا بــةهاى ثيَكهاتــةى مادةكــةى كــة بــاجى لةســةر دانــراوة‪ .‬ئةطــةر بــاج‬
‫سةثيَنراسةر بـوونى مادةكـة كـة لـةاليى باجـدةرة ئـةوا بـاجى رِاسـتةوخؤية ‪،‬‬
‫بةالَم ئةطةر سةثيَنرا بةسةر جولةى مادةكـة لةمامةلَـةى بازرطـانى ئـةوا بـاجى‬
‫نارِاستةوخؤية وةك باجى ريشتةنيةكان‪.‬‬

‫‪132‬‬
‫لة اليةكى تـر ئةطـةر هـاتوو بـاج سـةثيَنرا بةسـةر مادةيـةك كـة ناسـراو بـوو‬
‫بةجيَطريى و بةردةوامى ئةوا باجى رِاستةوخؤية‪ ،‬وةك باجى مولَكـدارى‪ ،‬بـةالَم‬
‫بــاجى نارِاســتةوخؤ دةســةثيَنريَت بةســةر رِوداويَكــى رِيَــ نــةخراو‪ ،‬وةك لــة‬
‫بةكارهيَنان و مامةلَةكردن‪.‬‬
‫لةطةلَ بوونى ئةم ثيَوةرانة بؤ جياوازى كردن لـة نيَـوان بـاجى نارِاسـتةوخؤو‬
‫رِاستةوخؤ‪ ،‬ليَرةدا هةنديَ باروديخ هةية كة ئةم ثيَوةرانـة نـاتوانو ثيَـوةريَكى‬
‫وردو يــةك الكـــةرةوةبو بــؤ جيـــاوازى كــردن لـــة نيَــوان بـــاجى رِاســـتةوخؤ‬
‫نارِاستةوخؤ‪ ،‬وةك ئةم بةلَطانة‪:‬‬
‫‪ -5‬لــةكاتى ســةثاندنى بــاج لةســةر قــازاجنى بازرطــان يــان بةرهــةم ه ـيَو ‪،‬‬
‫دةتوانيَت بةشيَك ى قورسايى باجةكة يان هـةموو قورسـايةكةى بـؤ سةرشـانى‬
‫بةكارهيَو بطوازيَتةوة‪ ،‬كة ئةمةش دةوةستيَتة سةر نةرمى خستنةرِووخواسـت‬
‫و باروديخى تيَضوون و مةرجةكانى بـازارِ بـؤ هـةر كـاالَو مشـةكيَ ‪ .‬بـؤ ووونـة‬
‫لةكاتى نةبوونى نةرمى خستنةرِوو ناتوانريَـت بةرهـةم هـيَو قورسـايى بـاج بـة‬
‫تــةواوى بطوازيَتــةوة بــؤ بــةكارهيَو ‪ ،‬بــةثيَى ثيَــوةرى قورســايى بــاج بــةباجى‬
‫ى‬
‫رِاستةوخؤ دادةنريَت‪ ،‬بـةالَم ئةطـةر هـاتوو نـةرمى خسـتنةرِوو نةرمييـةكى بـ َ‬
‫كؤتــايى بــوو‪ ،‬ئــةوا دةتوانريَــت قورســايى بــاج بةتــةواوى بطوازيَتــةوة بــؤ‬
‫بــةكارهيَو‪ ،‬ئــةو بةشــةى كــة بتوانريَــت بطوازريتــةوة بــةباجى نارِاســتةوخؤ‬
‫دادةنريَــت وة ئــةو بةشــةى كــة ناتوانريَــت بطوازريَتــةوة بــة بــاجى رِاســتةوخؤ‬
‫دادةنريَــت‪ ،‬لــة رِاســتيدا دانــانى بةش ـيَكى بــاج بةرِاســتةوخؤ وبةش ـيَكى تــرى‬
‫بةنارِاستةوخؤ شتيَكة ذيرى قبولَى ناكات‪.‬‬
‫‪ -0‬لةطةلَ ئـةوةى ثيَـوةرى بـةرِيَوةبردن بةئاسـانى و رِوونـى دةناسـريَتةوة‪،‬‬
‫بةالَم لةسةر بناغةيةكى زانستى دانـةنراوة‪ ،‬هـةر بؤيـةش دةبيـنني رِيَكخسـتنى‬
‫بةرِيَوةبردنى باج لة وآلتى بؤ وآلتىكى تر جياوازة‪ ،‬كة ئةمةش دةبيَتة هـؤى‬
‫جيــاوازى دابــةش كردنــى بــاج ‪،‬بــؤ ووونــة لــة ةرةنســا بــةريَوةبردنى بــاجى‬
‫راسـتةوخؤ ثشــت بـة خشــتةى نــاو دةبةسـتيَت ‪ ،‬بــؤ بـاجى ناراســتةوخؤ ئــةم‬

‫‪133‬‬
‫جؤرة خشتانة بةكارناهيَنيَت ‪،‬بةلَام هةلَدةسـتيَت بـة ديـارى كردنـى (الواقعـة)‬
‫رووداوةكة ‪ ،‬ثاشان ناوى باجدةر و طوذمة ثيَشكةش كراوةكة ديـارى دةكـات ‪،‬‬
‫بــةالَم لــة ئيــنطلرتا بةريَوةبةرايــةتى بــاجى راســتةوخؤ ثشــت بةثةيوةنــدى‬
‫راســتةخؤى نيَــوان باجــدةر و بةريَوبةرايــةتى بــاج دةبةســتيَت ‪ ،‬وةك بــاجى‬
‫دةسهاتى طشتى ‪ ،‬بةالَم جطة لةم جؤرة باجى ناراسـتةوخؤية ئةمـة لةاليـةك و‬
‫لةاليةكى تر باجى سةثيَنراو بةسةر قازاجنى ريشتنى كاغةزى دارايى بـة ثيَـى‬
‫ئــةو ثيَــوةرة بــة بــاجى ناراســتةو خــؤ دادةنريَــت ‪ ،‬لــة بةرنــةبوونى خشــتة و‬
‫تؤمــارى تايبــةت وة لــة رِيطــاى ثةيوةنديــةكى راســتةخؤ وةرناطيَريَــت ‪ ،‬لــة‬
‫راستيدا بريتية لة باجى دةسهات هيض جياوازيةكى نية لةطةل بـاجى سـةثيَنراو‬
‫بة سةر مووضةكة واثيَويستى دةكرد لة خانةى باجى راستةوخؤبيَت ‪.‬‬
‫‪ .4‬بــاجى مــريات دةســةثيَنريَت لــة كــاتى روودانــى روداويَكــى ريَــ نــةخراو‬
‫نابـةردةوام كــة دةبيَتـة هــؤى طواسـتنةوةى ســةرماية بـؤ كةسـيَكى ديـار لــةو‬
‫كاتةدا باجى ناراستةوخؤية‪ ،‬بةالَم لة راستيدا باجيَكى راستةوخؤية‪.‬‬

‫كاريطةرى باج‬
‫باج وةك ليَنينيَـ لـة دةسـهات و سـةرمايةى كةسـةكان رِيليَكـى كاريطـةرى‬
‫هةية لة ئابوورى وآلتان‪.‬‬
‫وةك ئامرازيَكى سياسةتى دارايى بةكاردةهيَنريَت بؤ كارتيَكردن لة بةرهـةم ‪،‬‬
‫بةكارهيَنان ‪ ،‬ثاشةكةوت و ‪ ،‬دةستةبةركردنى جيَطريبوونى ئابوورى ‪.‬‬
‫كاريطةرى باج لةسةر بةرهةم‬
‫لة زير رِووة وة باج كاريطةرى بة سةر بةرهةم هةية ‪ ،‬ئةم كارتيَكردنـةش لـة‬
‫ريَطاى كارتيَكردنى لة طؤراوة ئابووريةكان يان لة ريَطاى كاريطـةرى لـة هيَنـدة‬
‫ئابوورية طشتيةكان دةردةكةويَت وةك ثاشةكةوت ‪ ،‬بةكارهيَنان‪ ،‬وةبـةرهيَنان‬
‫و‪ ،‬لة ريَطاى كاريطةرى لـة سـةر هؤكارةكـانى بةرهـةم وةك‪( ،‬كـار‪ ،‬سـةرماية)‬
‫دةتوانريَت باج وةك ئامرازيَ بؤ دابني كردنى دارايـى ثيَويسـت بـؤ ضـاالكى وة‬

‫‪134‬‬
‫بــةرهيَنان بــة كاربهيَنريَــت ‪ ،‬يــان وةك ئامرازيَـ بــؤ ئاراســتة كردنــى ئــابوورى‬
‫نةتــةوةى بــةكاربهيَنريَت ‪ ،‬ئاراســتةى وةبــةرهيَنانى ثيَويســت و بةكــةل لــة‬
‫ريَطــاى ثيَــدانى ئيدتيـــازات و ليَبــوردنى بــاج و ( احلـــوا ) ‪ ،‬لةاليــةكى تـــر‬
‫دةتوانريَت بؤ ئاراستة كردنى زياد بوونى بةرهةمى نةتةوةى بـة كاربهيَنريَـت ‪،‬‬
‫لةبةر ئةوةى ليَبوو ردنى باج دةبيَتة هؤى زياد بوونى قازاجنى سـةرماية ‪ ،‬بـةم‬
‫شيَوةية سةرماية رِوو دةكاتة ئةو بوارى وةبةرهيَنانةى كة لة باج بـوو دراوة ‪،‬‬
‫وة دوور دةكةويَتــةوة لــةو وة بةرهيَنانــةى كــة بــاجى لةســةر دانــراوة ‪ ،‬وةك‬
‫ئةوةى كة دةتوانريَت بةرهةمى نةتةوةى بثاريَ ريَت لـة ريَطـاى بةرزكردنـةوةى‬
‫نرخى باجى طومرطى لةسةر كاالَى هاتوو ‪ ،‬كة ئةمةش وا دةكـات كـاالَى بيـانى‬
‫نرخى بةرز بيَتةوة و ‪ ،‬ببيَتة هؤى ئةوةى كـة خـةلَ خواسـتيان لةسـةر كـاالَى‬
‫ناوخؤى زياد بيَت ‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى بةرهـةم ‪ .‬هـةروةها‬
‫باجى (المحفزة) دةبيَتة هؤى راوان بوونى بةرهةم‪.‬بةالَم كاريطةرى خراثـى بـاج‬
‫لة باجى نرخ بةرزدا دةردةكةويَت ‪ ،‬كة دةبيَتة هؤى الواز كردنـى (حـوا ) كـار‬
‫و بةرهــةم لةاليــةن كةســةكان ‪ ،‬بــةالَم لــة هــةمان كاتــدا بــاجى (الماتدلر ) مــام‬
‫ناوةند دةبيَتة هؤى زيادبوونى بةرهةم بؤ ثرِكردنةوةى ئةو كورت هيَنانةى كـة‬
‫دةسهاتةكانيان تووش بووة لة ئةجنامى باج ‪.‬‬
‫هــةروةها بــاج كاريطــةرى هةيــة لةســةر بةرهــةم لــةريَطاى كاريطــةرى لةســةر‬
‫توانــاى كــاركردن ‪ ،‬لــة بــةر ئــةوةى بــاج بريتيــة لــة ليَنينيَ ـ لــة دةســهاتى‬
‫تاكةكةسى ‪ ،‬ئةمةش واتا كةم بوونةوةى بـةكارهيَنان لةاليـةن كريَكارةكـان لـة‬
‫كةلوثـــةر ثيَويســـت كـــة ئةمـــةش دةبيَتـــة هـــؤى كـــةم بوونـــةوةى توانـــاى‬
‫كاركردنيان ‪.‬‬
‫هةروةها باج كار لة بةرهةم دةكات لة ريَطاى كاريطةرى لةسـةر قـةبارةى وة‬
‫بةرهيَنان‪ ،‬ضونكة وةبـةرهيَنان ثشـت بـة ثاشـةكةوت دةبةسـتيَت ‪ ،‬وة ئةطـةر‬
‫هاتوو باج بووة هؤى كةم بوونةوةى دةسهات ‪ ،‬ئةمـةش واتـا كـةم بوونـةوةى‬

‫‪135‬‬
‫ثاشةكةوت ‪ ،‬كةم بوونةوةى ثاشةكةوتية واتا كةم بوونـةوةى وة بـةرهيَنان‬
‫كة ئةمةش دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى بةرهةم ‪.‬‬
‫كاريطةرى باج لةسةر بةكارهيَنان و ثاشةكةوت )‪(Consumption – Saving‬‬
‫ئاشكراية كة سةرضاوةى بةكارهيَنان و ثاشةكةوت دةسهاتة ‪ ،‬لةبـةر ئـةوةى‬
‫باج بريتية لة ليَنينيَ لة دةسـهاتى تاكـة كةسـى ‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى‬
‫كــةم بوونــةوةى ثيَــ هاتــةكانى دةســهات ‪ ،‬كــة بــريتني لــة بــةكارهيَنان و‬
‫ثاشــةكةوت هيَــ و بــرِى كــارتيَكردنى بــاج دةطؤريَــت لةســةر بــةكارهيَنان و‬
‫ثاشةكةوت ‪ ،‬بةثيَى ئـةو ضـينةى كـة بـاجى لةسـةر دةسـةثيَنريَت ‪ ،‬هـةروةها‬
‫دةوةســتيَتة ســةر جــ ؤرى باجةكــةو ثلــةى نــةرمى نوانــدنى خســتنة رِووى‬
‫خواستى كاالَكة ‪.‬‬
‫ئةطةر هاتوو باج بةسةر ضينى دةولَةمةند سةثيَنرا ‪ ،‬ئـةوا دةبيَتـة هـؤى نـ م‬
‫بوونــةوةى ثاشــةكةوت بــة بــةراورد بــة بــةكارهيَنانيان ‪ ،‬واتــا واز لــة بةش ـيَ‬
‫ثاشــةكةوت دةهيَنيَــت لــة ثيَنــاو بــةكارهيَنان ‪ ،‬لــة بــةر ئــةوةى ئــارةزووى‬
‫رِادةداريان بؤ بةكارهيَنان كةمةو ئارةزووى رِادةداريان بـؤ ثاشـةكةوت زيرة ‪.‬‬
‫بةالم ئةطةر هاتوو باج بةسةر ضينى هةذار سـةثيَنرا ‪ ،‬ئـةوا دةبيَتـة هـؤى كـةم‬
‫بوونــةوةى بــةكارهيَنان ‪ ،‬ضــونكة بــاج دةبيَتــة هــؤى كــةم بوونــةوةى توانــاى‬
‫كرِينى ضينى هةذار ‪ ،‬هةروةها دةبيَتـة هـؤى كـةم بوونـةوةى خواسـت لةسـةر‬
‫كاالَ و خ مةت طوزارى ‪.‬‬

‫كاريطةرى باج لةسةر ئارامى بارى ئابوورى‬


‫باج وةك هؤكاريَ بةكاردةهيَنريَت بـؤ رِاطرتنـى بـارى ئـارامى ئـابوورى بـؤ‬
‫ضارةســةركردنى بــىَ بــازارِى يــان كــاتى هةالَوســان ‪ ،‬ناتوانريَــت بــة تــةنها‬
‫كاريطــةرى بــاج بــاس بكــةن ضــونكة كاريطــةرى بــاج و كاريطــةرى خــةرجى‬
‫بةيةكةوة دةردةكـةويَت ‪ ،‬ضـونكة بةيةكـةوة بـةكاردةهيَنريَو لـة ضوارضـيَوةى‬

‫‪136‬‬
‫سياســةتى دارايــى بــة هــةردوو بــالَى خــةرجى و بــاجى ‪.‬بــةالَم ليَــرةدا تــةنها‬
‫كاريطةرى باج باس دةكةيو‪.‬‬

‫َئاوسان‬
‫َى باج لة كاتى هةل‬
‫رِؤل‬
‫باج بؤ هةلَدذيو و كةم كردنةوةى تواناى كرِينـى زيـاد بـةكاردةهيَنريَت ‪ ،‬يـان‬
‫بؤ كةم كردنةوةى خواستى طشتى ‪ ،‬ئةوية لة رِيَطاى زياد كردنى ئـةو باجـةى‬
‫كة هةية يان سةثاندنى باجى نوىَ‪.‬‬
‫ئاشكراية كة باج زير جؤرى هةية و زياد كردنى هـةر جؤريَـ لـةم باجانـة بـة‬
‫ئاراستةيةك كاريطةرى دةبيَت ‪ ،‬بؤ ووونة زيـادبوونى بـاجى دةسـهات دةبيَتـة‬
‫هـــؤى بضـــووك بوونـــةوةى قـــةوارةى خـــةرجى بـــةكارهيَنانى تاكـــةكان و‬
‫خانةوادةكان ‪ ،‬ئةمةش دةبيَتة هؤى بةر تةسـ كردنـةوةى كـةليَنى ( ‪) Gap‬‬
‫نيَــوان كــؤى خــةرجى نةتــةوةى ( خواســت ) و كــؤى بةرهــةمى نةتــةوةى‬
‫(خسـتنةروو ) واتـا كـةم كردنــةوةى (‪ ( ) Inflation Gap‬كةلةبـةرى هــةلَ‬
‫ئاوسان )‪.‬‬

‫َى باج لة كاتى ثووكانةوة ( االنكماش ) )‪(Deflation‬‬


‫رِؤل‬
‫ئةطةر هةالَوسان كةلةبةرى هةالوسـان دروسـت بكـات ‪ ،‬ئـةوا ثووكانـةوة كـة‬
‫لةبـــةرى ثووكانـــةوةى (‪ )Deflationary Gap‬رَ دروســـت دةبيَـــت ‪ ،‬ئةطـــةر‬
‫ضارةسةركردنى هةالوسان بة كـةم كردنـةوةى خـةرجى طشـتى و زيـاد كردنـى‬
‫باج بيَت ‪ ،‬ئةوا ضارةسةركردنى ثووكانةوة بـة زيـاد كردنـى خـةرجى طشـتى و‬
‫كةم كردنةوةى باج دةبيَت ‪ ،‬لة ثيَناو بةرز كردنـةوةى خواسـتى طشـتى ‪ ،‬يـان‬
‫دروست كردنى تواناى كرِيو لة ثيَناو زالَبـوون بةسـةر كةلةبـةرى ثووكانـةوة ‪،‬‬
‫ئةمةش لة ريَطاى كةمكردنـةوةى بـاجى سـةثيَنراو لةسـةر دةسـهاتى كـةم لـة‬
‫ثيَنــاو هانــدانى بــةكارهيَنان ‪ ،‬كةمكردنــةوةى بــاجى قــازاجنى وة بــةرهيَنان‬
‫لةثيَناو زيادكردنى ئارةزووى رِادةدارى وةبةرهيَنان‪.‬‬

‫‪132‬‬
‫رسم‬
‫لةطةلَ دةركةوتو و ثيَشكةوتنى ضـةمكى دةولَـةت ضـةمكى رسـم دةركـةوت‪،‬‬
‫زيــادبوونى ئةركــةكانى دةولَــةت واثيَويســتى كــرد كــة كــة تيَضــونيَ بةســةر‬
‫كةسةكان بسةثيَنريَت واتة بةسةر مول و مالَيان لة ريَطـايى سـةثاندنى رسـوم‬
‫بةرانبةر سوديَكى تايبةت كة دةولَةت ثيَان دةطةينى وةك رمسى ريَطاو تؤنيـة‬
‫و ضوون بؤ بازارةكان وة رمسى كاروثيشة‪.‬‬
‫كةواتــة رســم طوذمةيــةكى داراييــة خــة َل دةيــدات بــة دةولَــةت بةرانبــةر‬
‫خ مــةتيَكى ديــارى كــراو ‪ ،‬كةدةولَــةت ثيَشكةشــيان دةكــات بــة ش ـيَوةيةكى‬
‫ناضــارى لةطــةل ســودمةند بــوونى ســةرجةم كؤمــةل بــةهؤى ئــةم خ مــةت‬
‫طوزاريانةوة‪.‬‬
‫بؤ روونكردنةوةى ثيَناسةى رسم ‪ ،‬ثيَويستة مةرجةكانى ثيَناسـةكردنى رسـم‬
‫و خةسلةتةكانى ةةينة رِوو‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫‪ .5‬مةرجةكانى رسم ‪:‬‬
‫أ‪ .‬زالَبوونى سوودى طشتى بةسةر سوودى تايبةتى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ديارى كردنى ئةو كةسانةى كة زياتر سوودمةند بوونة ‪.‬‬
‫‪ .0‬خةسلةتةكانى رسم ‪.‬‬
‫أ ‪-‬خةسلةتى نةختينةى ‪ ،‬بة شيَوةيةكى نةختينةى دةدريَـت بـة دةولَـةت ‪،‬‬
‫بـــةالَم لـــةبارديخى نائاســـايى ريَثيَدراوةكـــة بـــة شـ ـيَوةى شـــتومةك يـــاخود‬
‫نانةختينةيى بيَـت بـؤ كـاتيَكى ديـارى كـراو ‪ ،‬بـةالَم لـة كـاتى ئاسـايى دةبيَـت‬
‫بةشيَوةى نةختينةى بيَت ‪.‬‬
‫ب‪ .‬خةسلةتى ناضارى ‪ :‬كاتيَ تاكةكانى كؤمةلَ داواى خ مةت طـوزارى بكـةن‬
‫‪ ،‬واتــا كاتيَـ كــة خواســتيان هــةبيَت لةســةر خ مــةت طوزاريــةكان خةســلةتى‬
‫ناجــارى وةردةطريَــت‪ ،‬خةســلةتى ناضــارى كاتيَـ دةردةكــةويَت كــة دةولَــةت‬
‫لة وثــةرى هيَـ و توانــاو هاوســةنطى ئــابوورى و سياســى دابيَــت ‪ ،‬كــة بتوانيَــت‬
‫برةكــةو ريَطــاى وةرطرتنةكــةى ديــارى بكــات ‪ ،‬خةســلةتى ناضــارى طفتوطــؤو‬

‫‪136‬‬
‫بؤضــوونى جيــاوازاى دروســت كــرد لــة نيَــوان نوســةرانى دارايــى طشــتى كــة‬
‫هةنـــديَكيان جياوازيـــان كـــرد لـــةنيَوان ناضـــارى ياســـايى و ناضـــارى واتـــايى‬
‫(مةعنةوى) بؤ ووونة ئةطةر تاك ناضاربوو لة داواكردنـى خ مـةت طوزاريةكـة و‬
‫هيض ريَطايةكى نةبوو ‪ ،‬وةك ثةنابردنة بةر دادطاو ثـؤليس بـؤ يةكالكردنـةوةى‬
‫كيَشةيةك‪ ،‬ليَرة دا بةثيَى ياسا ناضارة رمسى دادوةرى رمسـى ثـؤليس بـدات‪،‬‬
‫كةواتة ناضاريةكة ياسايى ية بةالَم‪ ،‬ئةطةر هاتوو تاك ناضار نـةبوو و سةرثشـ‬
‫بوو لة داوا كردنى خ مةت طوزارى وةك خ مـةتطوزارى خوينـدنى بـاالَ‪ ،‬ليَـرةدا‬
‫ناضاريةكة واتايى ية‪.‬كؤمةلَيَكى تر لة نوسةرانى دارايى طشـتى رسـووم دابـةش‬
‫دةكةن بؤ رمسى ناضارى و رمسى ئارةزوو‪.‬‬
‫ج‪ .‬رسم بةرانبةر خ مةتيَكى تايبةت‬
‫ئةم خةسلةتة يةكيَكة لـة ثيَكهاتـة سـةرةكيةكانى ديـارى كردنـى سروشـت و‬
‫شـيَوةى رمسةكــة ‪ ،‬كاتيَ ـ (رســم) دروســت دةبيَــت كــة تاكــةكان خواســتيان‬
‫هةبيَت لة سةر خ مةتيَكى ديـارى كـراو ‪ ،‬بـةم جـؤرة رمسةكـة دةبيَتـة بـةهاى‬
‫خ مةتةكة‪ ،‬ئـةو جـؤرة خ مةتانـةى كـة رسـم لـة بةرانبـةريان دةدريَـت ضـةند‬
‫شيَوةيةكة‪:‬‬
‫‪ .5‬هةر ضاالكييةك كـة ةرمانبـةرى دةولَـةت دةينويَنيَـت لـة خ مـةتى تـاك ‪،‬‬
‫وةك ثةسندكردنى و واذووكردنى برِوانامة‪.‬‬
‫‪ .0‬زير جاران خ مةتطوزاريةك ثيَشـكةش دةكريَـت بـة كةسـيَ ئيدتيـازاتيَكى‬
‫ثـ ـىَ دةدات بـــةثيَى ياســـا ‪ ،‬وةك مؤلـــةتى رِاوكـــردن ‪ ،‬مؤلـــةتى ليَخـــورينى‬
‫ئؤتؤمبية ‪ ،‬دروست كردنى خانووبةرة ‪ ...‬هتد‬
‫‪ .4‬زير جاران خ مةتى ثيَشكةشكراو بة تاك لةاليةنى دةولَةت تيَضـونى هةيـة‬
‫‪ ،‬كة ئامانج ليَرةدا تـةنها وةرطرتنـى رسـم نيـة ‪ ،‬بـةلكو طةيانـدنى خ مـةتيَكى‬
‫طشتيية ‪ ،‬وةك دادطاو ثؤليس و خويَندن و تةندروستى ‪ ...‬هتد‪.‬‬

‫‪130‬‬
‫جؤرةكانى رسم‬
‫رسم زير شيَوةى هةية ‪ ،‬بةالَم دةكريَت ريَ ةريَت لة سى كؤمةلةدا ‪ ،‬وةك‪:‬‬
‫‪ .5‬رمســى بــةريَوةبردن ‪ ،‬وةك رمســى تؤمــاركردنى خــانوو بــةرة‪ ،‬ثةســند‬
‫كردنـى برونامــة و ‪ ،‬داواكردنــى دامةزرانـدن ‪ ،‬ســةردانى مؤزةخانــة ‪ ،‬باخضــةى‬
‫ئاذةالَن ‪ ،‬دةرضوون لة ريكةخانة مةدةنيةكان ‪ ....‬هتد ‪.‬‬
‫‪ .0‬رمسى دادوةرى ‪ :‬بريتية لةو رمسانـةى كـة لةاليـةن تاكـةكانى كؤمةلـةوة‬
‫دةدريَــت بــة طةجنينــةى دةولَــةت ‪ ،‬ئةمــةش بةرانبــةر ئــةو خ مةتانــةى كــة‬
‫دةسةالَتى دادوةرى ثيَشكةشيان دةكات بؤ ضارةسةركردنى ملدالنيَكانيان ‪.‬‬
‫‪ .4‬رمسى ئابوورى ‪ :‬ئةم جؤرة بةرانبةر ئةو خ مةتانةى كـة ثةيوةنـدارن بـة‬
‫ضاالكى ئابوورى (مولكانة ‪ ،‬زةويانة) لة تاكـةكان وةردةطرييَـت ‪ ،‬وةك رمسـى‬
‫ثيشةو كار ‪ ،‬رمسى هؤكارةكانى طواستنةوة ‪ ،‬رمسى خانووبةرة‪....‬هتد‪.‬‬

‫االتاوة (‪Special Assessment ) 1‬‬


‫طوذمةيةكى نةختيينةية لةاليةن دةولَةت ديارى دةكريَت ‪ ،‬خـاوةنى خـانوو و‬
‫تــةالر و زةويبــةكان دةيــدةن لةبةرانبــةر ســووديَكى تايبــةت كــة خــؤى لــة‬
‫زيـادبوونى بةهاكــةى دةبينيَتــةوة بــؤ يــةك جــار دةدريَــت بــة دةرِبرِينيَكــى تــر‬
‫بريتيية لة ل َينِينيَكى دارايـى كـة دةولَـةت بةسـةر ضـةند تـاكيَكى كؤمـة َل دةى‬
‫سةثيَنيَت كة سوود مةندبوونة لة هةنديَ ضاالكى و ثرِيذة طشتييةكان‪.‬‬
‫بـؤ ووونـة زيـاد بـوونى بــةهاى خـانوو بـةرةو زةوى لـة ئـةجنامى هة َلســانى‬
‫دةولَةت بة ثرِيذة طشتييةكان وةك كردنـةوةى ريَطـاو بـان‪ ،‬باخضـةى طشـتى ‪،‬‬
‫طةياندنى تؤرِى ئـاو و كارةبـاو تةلـة ؤن و ه َيلَـى ئةنتـةرنيَت و تـؤرِى مؤبايـة‪،‬‬
‫يــان كردنــةوةى زانكــؤ و ثــةىانطا‪ .‬كاتيَ ـ دةولَــةت بــة ث ـرِيذةى ئاوةرِيكــان‬
‫هةلَدةســتيَت ئــةوا دةبيَتــةهؤى زيــادبوونى بــةهاى بةرهــةمى زةوى‪ ،‬هــةروةها‬
‫ئةطةرهاتوو زةوييةكةى ريشت بةهاكةى لـة بـازارِ زيـاد دةكـات‪ ،‬واتـا ليَـرةدا‬

‫‪140‬‬
‫خاوةن مولَ بةشيَوةيةك بةبىَ بةطةرِخستنى سـةرمايةيى تـر و مانـدووبوون و‬
‫هةولَدان و سوودمةند دةبيَت بةهؤى ثرِيذةكانى دةولَةتةوة‪.‬‬
‫ليَرةدا دةولَةت بةشـيَ لـةم بةهايـة بةدةسـت كةوتووانـة دةبرِيَـت لـة ثيَنـاو‬
‫ثرِكردنــةوةى خــةرجى يــة طشــتيةكان‪ ،‬لــة هــةمان كاتيشــدا نابيَــت (االتــاوة)‬
‫يةكسان بيَت بةضاكسازيةكان كة دةولَةت ثيَى هةلَسـاوة ليَـرةدا خـالَى بةيـةك‬
‫طةيشتنى (االتراوة) لةطةلَ رسوم هةية ئـةوية ئةوةيـة كـة هـةردووكيان بـريتني‬
‫لــة طوذمةيــةكى نــةختيي بــة دةولَــةت دةدريَــت بةرانبــةر ســووديَكى تايبــةت‪.‬‬
‫هةربؤيةش ليَرةدا ضةند خةسلَةتيَكى (االتاوة) دةخةينةرِوو‪-:‬‬
‫‪ -5‬طوذمةيةكى نةختينةية‪.‬‬
‫‪ -0‬بؤيةك جار دةدريَت بةشيَوةيةكى يةكجارى كؤتايى ‪.‬‬
‫‪ -4‬دةولَةت بةسةر ضةند كةسـانيَكى كؤمـةلَ يـان ضـةند ئةنـداميَكى كؤمـةلَ‬
‫(خاوةن مولَكةكان) دةيسةثيَنيَت‪.‬‬
‫‪ -1‬بــةزير ســةثاندن خةســلَةتيَكى زةق و ديــارة ‪ ،‬هــيض رِيَطايــةكى تــر بــؤ‬
‫خاوةن مولَكةكان نية جطة لةدانى (االتاوة) نةبيَت‪.‬‬
‫‪ -1‬داهــاتى االتــاوة هــةمووكات كــةمرتة لــة تيَضــوونى ثرِيذةكــان لةهــةمان‬
‫كاتيشدا لةسةردةمى ئيَسـتاماندا كؤمـةلَيَ هؤكارهـةن بـؤ زيـاتر بـةكارهيَنانى‬
‫االتاوة‪،‬وةك‪-:‬‬
‫‪ – 5‬لــة زيربــةى وآلتـان بودجــةى ســةربةخؤى حكومةتــة هةريَدايةتيــةكان و‬
‫شارةوانييةكان هةية‪.‬‬
‫‪ -0‬تارِادةيةكى زير دادثةروةرى تيَداية‪.‬‬
‫‪ -4‬دابةشــكردنى بةشـيَكى تيَضــوونى ضاكســازية طشــتييةكان لةســةر ســوود‬
‫مةند بووةكان‪.‬‬
‫‪ -1‬زياتر بةكارهيَنانى (االتراوة) دةبيَتـة هـؤى كةمكردنـةوةى بـارطرانى بـاجى‬
‫طشتى‪.‬‬

‫‪141‬‬
‫‪ -1‬سوودةكةى لةبـةردةم خـةلَ ديـارة‪ ،‬لةطـةلَ سـوودمةندبوونى سـةرجةم‬
‫ئةندامانى كؤمةلَ‪.‬‬
‫‪ -5‬بةكارهيَنانى (االتاوة) دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى خةرجى طشتى ‪.‬‬
‫‪ -1‬هؤكاريَكى طرنطة بؤ بودجةى حكوومةتة هةريَديةكان و شارةوانيةكان‪.‬‬

‫الغرامات ‪ Fines‬زيانانة ( زةرةرمةندى)‬


‫بريتييــة لــة ث ـيَ بــذاردنيَكى نةختينــةى ســةثيَنراو لةاليــةن دةولَــةت بةســةر‬
‫سةرثيَضــى كــةرانى ياســاو وةك تــةميَكردنيَ بؤيــان لــة ثيَنــاو ضةســثاندنى‬
‫سةروةريى ياسا وةك سةرثيَضى هاتوضؤ‪.‬‬
‫ئةطــةر ســةيرى سروشــتى زيانانــةو ئامــاجنى بكــةيو زيــاتر هؤكاريَكــة بــؤ‬
‫ريَكخستنى كؤمةلَطا لة ثيَنـاو ضةسـثاندنى دادثـةروةرى و ئاسـاية لـة نيَـوان‬
‫تاكةكانى كؤمـةلَ‪ ،‬نـةك سةرضـاوةيةكى طـرن و راسـتةوخؤى داهـاتى طشـتى‬
‫بيَت‪ ،‬ضونكة ناتوانريَـت وةك هؤكاريَـ ى سياسـةتى دارايـى بـةكاربهيَنريَت بـؤ‬
‫دةستةبةركردنى ئاماجنى ئابوورى و كؤمةالَيةتى دةولَةت‪.‬‬

‫‪142‬‬
‫سيَيةم ‪ /‬داهاتى لةناكاو و كاتى ثيَويست‬
‫قةرزى طشتى‬
‫طوذمةيةكى دارايية جا لةسةر شـيَوةى نةختينـةيى بيَـت يـاخود نـا نـةختى‪،‬‬
‫لةاليةن يةكةى ئابوورى ناوخؤيى يان دةرةكى‪ ،‬بةشـيَوةيةكى ئارةزومةندانـة بـة‬
‫دةولَةت دةدريَت‪،‬ئةمةش بةثيَى ثةىان نامةيةكى ثيَشينة كة تيَيدا دةولَةت بةلَيَو‬
‫دةدات بةدانةوةى قةرزةكةو ئةو سووةى كة ديَتةسةرى‪.‬‬
‫بـة دةربرِينيَكــى تــر طوذمةيــةكى نةختينةييــة كــة دةولَــةت لــة كةســةكان يــان‬
‫دامةزراوة دارايةكان وةرى دةطريَت‪،‬ئةمةش بةثيَى ثةىان نامةيـةك كـة دةولَـةت‬
‫تيَيدا بةلَيَو دةدات بةدانةوةى قةرزةكةو ئـةو سـووةيى كـة ديَتـة سـةرى ‪ ،‬واتـة‬
‫بةثيَى مةرجةكانى ثةىان نامةكة‪.‬‬
‫بةواتايةكى تر بريتية لة بةلَيَنيَكى دارايـى كـة دةولَـةت يـان ئةوانـةى نويَنـةرى‬
‫دةولَةتو لةطةلَ كةسانيَ يان دامةزراوةكان يان دةولَةتيَكى تر دةيبةسنت‪ ،‬كة بةم‬
‫جؤرة طوذمةيةكى دارايى بةدةست دةهيَنيَت‪ ،‬كة بةلَيَو دةدات بةطيَرِانةوةى ئـةم‬
‫قةرزة لةطةلَ ئةو سووةى كة ديَتة سةرى لـةكاتى ديـارى كـراو بيداتـةوة بـةثيَى‬
‫دةقى ثةىان نامةكة‪.‬‬
‫بؤ زياتر وردبوونةوة و شيكردنةوةى ماناى قةرز ئةم ضةندخالَة دةخينةرِوو‪:‬‬
‫‪ - 5‬طوذمةيةكى دارايى ية زيرجارابةشيَوةيةكى نةختينةيية‪.‬‬
‫‪ - 0‬قةرز بةثيَى ثةىان نامةيةك دةبيَت لة نيَوان قةرزوةرطرو وقةرزدةر‪.‬‬
‫‪ - 4‬قةرز بؤماوةيةكى ديارى كراو دةبيَـت و دةبيَـت لـة ماوةيـةكى ديـارى كـراو‬
‫قةرزةكة بدريَتةوةو لةطةلَ ئةو سووةى ديَتةسةرى‪.‬‬
‫‪ - 1‬زيربةى جار قةرز بةسةثاندنى سوو دةبيَت لةسةر سةرماييةى قةرزةكة‪.‬يان‬
‫قةرز د ةدريَت بةمةرجى سةثاندنى سوو بةسةر سةرماييةى قةرزةكة‪.‬‬
‫‪ - 1‬زيربةى جـار قـةرز بةشـيَوةيةكى ئـارةزوو مةندانـة دةبيَـت لـةنيَوان قـةرز‬
‫وةرطرو قةرزدةر‪ .‬لةهةمان كاتيشدا هةنديَ جار دةولَةت ثـةنا دةباتـة بةرقـةرزى‬

‫‪143‬‬
‫زيرةملىَ‪ ،‬بةالَم لةطةلَ هاوآلتىانى خؤى و دامةزراوةكانى خؤى بةثيَـدانى قةوالَـة‬
‫بةبةهاى قةرزةكةيان و سووةكةى‪.‬‬
‫ئةمةش لةكاتى ناضارى دةبيَت وة كاتى جـةن يـاخود بـؤ جـىَ بـةجىَ كردنـى‬
‫سياسةتى دارايى يان ئابوورى دياري كراو وةك كيَشـانةوةى دراوى زيـادة لـةاليى‬
‫خةلَ لة ثيَناو ضارةسةركردنى هةلَ اوسان‪.‬‬
‫جؤرةكانى قةرزى طشتى‬
‫دةتوانني قةرزى طشتى بةسةر ضةند جؤريَ ثؤليَو بكةيو‪:‬‬
‫‪5‬ـ ثؤليَو كردنى قةرز بةثيَى سةرضاوةو شويَنى وةرطرتنةكةى‬
‫‪Internal Loan‬‬ ‫أ‪ -‬قةرزى ناوخؤيى‬
‫ئةطةر هاتوو ئةو كةسة سروشتى و مةعنةويانـةى كـة لةقةوالَـةى قةرزةكـةدا‬
‫نووسرابوون لة ناوةوةى وآلتى قةرز وةرطربـوون و‪ ،‬ئـةو بـازارِةى كةقةوالَـةى‬
‫قةرزةكانى تيَدا خرابووة رِوو و بازارِى دارايـى نـاوخؤيى بـوو‪ ،‬ئـةوا قةرزةكـة‬
‫قــةرزيَكى ناوخؤييــة‪ .‬واتــا ئةطــةر دةولَــةت قــةرزى لــةو كةســانة وةرطــرت كــة‬
‫لةناوخؤبوون و دانيشتووى وآلت بوون كة بريتني لـة كةسـةكان و ثرِيذةكـان و‬
‫دامــةز راوة داراييــةكان و بانكــةكان واتــا ئةطــةر هــاتوو سةرضــاوةى قةرزةكــة‬
‫ناوخؤبوو ‪ ،‬ئةوا قةرزةكة ناوخؤي ية و‪ ،‬ئةطةر شويَنى دةرضـوونى قـةرزةكان‬
‫لة بازارِى ناوخؤيى بوو واتا قةرزيَكى ناو خؤيية‪ ،‬زير جـار حكومةتـةكان ثـةنا‬
‫بــؤ ئــةم جــؤرة قةرزانــة دةبــةن لــة ثيَنــاو دةســتةبةركردنى ئامــاجنى ثالنــة‬
‫ئابووريةكانيان‪ ،‬يان ئاراستةكردنى ثاشـةكةوتى كةسـةكان و بـةكاربردنيان لـة‬
‫ثرِيذة وةبةرهيَنةكاندا‪ ،‬ياخود كةم كردنةوةى دراوى بةردةسـت كةسـةكان لـة‬
‫ثيَناو راطرتنى نرخ و بةرزنةبوونةوةى ئةم جؤرة قـةرزة يـا بةشـيَوةى قـةرزى‬
‫راستةقينة دةردةكةويَت ياخود قةرزى بةرضاو واتا وةرطرتنى قـةرز لـة بـانكى‬
‫ناوةندى‪ ،‬كة بان هةلَدةستيَت بةدانى طوذمةى نةختى لة (االرصدة اجملدـدة)‬
‫كة هةية لةاليةن بان بةرانبةر قةوالَةى قةرز كة دةولَةت دةرى دةكات‪.‬‬

‫‪144‬‬
‫‪External Loan‬‬ ‫ب‪ -‬قةرزى دةرةكى‬
‫قــةرزى دةرةكــى ئــةو قةرزانةيــة‪ ،‬كــة دةولَــةت لــة بــازارِة دةرةكــى يــةكان‬
‫دةســـتى دةكـــةويَت وةك بـــةنكى نيَودةولَـــةتى ‪ WB‬ســـةندوقى نـــةختى‬
‫نيَودةولَــةتى ‪ IMF‬و دةســتةى نيَودةولَــةتى بؤثةرةثيَــدان ‪ IDA‬وةك‬
‫دةولَةتــةكان و دامــةزراوةكان و بانكــة بيانيــةكان ‪ .‬واتــا ئــةو بــازارِةى كــة‬
‫قةوالَــةى قــةرزةكانى تيَــدا خرابــووة رِوو بــازارِى نيَودةولَــةتى بــوون ‪،‬واتــا‬
‫سةرضــاوةى قةرزةكــة سةرضــاوةيةكى دةرةكــى بيَــت‪ ،‬دةولَــةت ئــةم جــؤرة‬
‫قةرزة وةردةطريَت لة ثيَناو ثرِكردنـةوةى كـورت هيَنـان لـة تـةرازووى ثيَـدان‪،‬‬
‫يــان ثرِكردنــةوةى كــةم و كــورِى لــة بــوونى دراوى طــران بــةهايى بيــانى كــة‬
‫يارمــةتى دةدات بــؤ هيَنــان‪ ،‬يــاخود بــؤ كرِينــى ثيَداويســتى يــةكانى بةرهــةم‬
‫هيَنـان‪ ،‬هــةروةها لــة ثيَنــاو بــرةودان بـة ثةرةثيَــدانى ئــابوورى‪ .‬لــة دووكاتــدا‬
‫دةولَةت ناضار دةبيَت ثةنا بؤ قةرزى دةرةكى ببات وةك ‪-:‬‬
‫‪ -5‬ئةطةر هاتوو لةتةرازووى ثيَدان كورت هيَنان هةبوو لة دراوى بيـانى طـران‬
‫بةها‪.‬‬
‫‪ -0‬ئةطـةر هـاتوو سةرضـاوة دارايـةكانى نـاوخؤيى بةشـى (ةويـة)ى ثـرِيذة‬
‫ئابوورى و كؤمةالَيةتييةكانى نةكرد لةبةركةمى سةرماية لة ناخؤدا‪.‬‬
‫ليَــرةدا ضــةند جياوازيــةكى ســةرةكى هةيــة لــة نيَــوان قــةرزى دةرةكــى و‬
‫ناوخؤيى وةك‬
‫‪ -5‬قــةرزى نــاوخؤيى بــةدراوى نــاوخؤيى دةدريَــت و‪ ،‬بــةهاى دراوى وآلت‬
‫كاريطةرى هةية لةسةر بةهاى قةرزةكة‪ ،‬بةالَم قةرزى دةرةكى بـةدراوى بيـانى‬
‫دةبيَــت و نرخــى ئــالَوويَرى بيــانى (‪ )Foreign Exchange Rate‬كاريطــةرى‬
‫لةسةر بةهاكةى دةكات‪.‬‬
‫‪ -0‬قــةرزى نــاوخؤيى بريتيــة لــة طواســتنةوةى توانــاى ك ـرِيو لــة يةكةيــةكى‬
‫ئابوورى بؤ يةكةيـةكى تـر لـة نـاوةوةى ئـابوورى نيشـتيدانى جـا لـة نيَـوان‬
‫ى يـاخود لـةنيَوان بـةنكى ناوةنـديى و حكومـةت بيَـت‪،‬‬ ‫كةسةكان و دةولَةت بـ َ‬

‫‪145‬‬
‫كةضى قةرزى دةرةكى دةبيَتة هؤى زيادبوونى مـواردى ئـابوورى لـة كؤمـةلَطا‬
‫لةبةر قةرزةكة‪ ،‬كة ثيَويستة بةكار بهيَنريَت لة ثيَناو ثةرةثيَدانى طشتى‪.‬‬
‫‪ -4‬قةرزى ناوخؤيى دةضيَتة ذيَربالَى ياساى ناوخؤيى و دةولَـةت باالَدةسـتة‬
‫لةسةثاندنى مةرجى طوجناو بةسةر قةرزةكة‪ ،‬بةالَم لة قةرزى دةرةكـى وآلتـى‬
‫قـةرزدةر يـان اليــةنى قـةرزدةر باالَدةســتة لةسـةثاندنى مـةرج كــة بـريتني لــة‬
‫ئامــاجنى سياســى و ئــابوورى و كؤمةالَيــةتى دةولَــةتى قــةرزدةر‪ .‬بةتايبــةتى‬
‫ئةطةر نةتوانرا ئةم قةرزة بةشيَوةيةكى رِاست و دروست بةكاربهيَنريَت‪.‬‬
‫‪0‬ـ ثؤليَو كردنى قةرز بةثيَى سروشتى قةرزةكة‪:‬‬
‫ا‪ -‬قةرزى ئارةزوومةندانة (‪)Voluntary Loan‬‬
‫قةرزى ئارةزوومةندانة واتا ئازادى لة قةرزدان و قةرز وةرطـرتو‪ ،‬ئـةم جـؤرة‬
‫قـةرزة بــةئارةزووى قـةرز وةرطــر و قـةرزدةر دةبيَــت‪ ،‬كـة هــةردووال رِازى بــو‬
‫لةسةر مةرجى قةرزةكة‪ .‬بةشيَوةيةكى ئاسايى دةولَةت شـيَوةو مـةرج و بـرِوو‬
‫ســـوودةكةى رِادةطـــةيَنيَت و ‪ ،‬كـــاتى دانةوةشـــى ديـــارى دةكـــات‪ ،‬لةطـــةلَ‬
‫نيشاندانى قازاجنيَكى بـاش لـةكاتى دانـةوةى قةرزةكـة بـؤ سـةرنج راكيَشـانى‬
‫كةسةكان بؤ قةرزدان‪ .‬لةزيربةى كاتةكان ئةم جؤرة قةرزة لةطةلَ دةولَـةتانى‬
‫دةرةكى و ‪ ،‬دامةزراوةكان و بانكة دةرةكى يةكان دةبيَت‪.‬‬
‫ب‪ -‬قةرزى سةثيَندراو يان بةزيرةملىَ‪)Involuntary Loan( .‬‬
‫ئةم قةرزة زياتر لـة كاتيَـ دةبيَـت‪ ،‬كـة دةولَـةت بةسـةر هاوآلتىـانى خـؤى‬
‫دةسةثيَنىَ لةبةرثيَويست بوونى بـةدارايى يـاخود كـورت هيَنـان لـة تـةرازووى‬
‫ثيَــدان يـــاخود كيَشـــانةوةى توانــايى كــرِيو و كةمكردنـــةوةى دراوى زيـــادة‬
‫لةدةست تاكةكانى كؤمةلَ لة ثيَناو كـةم كردنـةوةى خواسـتى طشـتى نـةختى‬
‫بؤ بةطذداضوونةوةى هةالَوسانى نةختينةى و رِاطرتنى ئاستى نرخ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ثؤليَو كردنى قةرز بةثيَى ماوةى قةرزةكة ‪.‬‬
‫مةبةست لـةم جـؤرة ثؤليَنـة قـةرزى ئامادةيـة بـؤ بـةكارهيَنان كـة دةولَـةت‬
‫بةلَيَو دةدات بةدانةوةى لةماوةو كاتيَكى ديارى كراو‪ ،‬وةك‪-:‬‬

‫‪146‬‬
‫‪Short Run Loans‬‬ ‫ا‪ -‬قةرزى ماوة كورت‬
‫‪Floating Debt‬‬ ‫ثيَشى دةطوتريَت (الديون السائرة)‬
‫لــة رِاســتيدا ئــةم جــؤرة قــةرزة وةردةطرييَــت بــؤ ثرِكردنــةوةى ثيَداويســتى‬
‫نةختى كاتى طةجنيينةى طشتى لة شيَوةى قةوالَةى ماوة كورت بؤ سىَ مـان‬
‫شــةش مــان يــان ســالَيَ و دووســالَ كــة ثيَــى دةوتريَــت (اذلنااا اخلنانااا )‬
‫ريَثيَـدانى طةجنينـةى ‪،Treasury Bills‬لـة بـةركورتى ماوةكـةي و ثيَوسـت‬
‫بوونى طةجنينةى طشـتى هةلَدةسـتيَت بـةثيَة كةشـكردنى قةوالَـةى قـةرز بـؤ‬
‫بةنكى ناوةندى يان بةنكة بازرطانييةكان بؤ بةدةست هيَنـانى دراوى ثيَويسـت‬
‫‪ ،‬كــة دةولَــةت ثــاش ســالَيَ يــاخود كــةميَ زيــاتر دةيداتــةوة و ‪ ،‬زيربــةى‬
‫كاتةكان نرخى سووكةى ن مة وة بةيةك كات ديارى دةكريَت بؤ دانةوةى‪.‬‬
‫ب‪ -‬قةرزى ماوةناوةندى ‪-:‬‬
‫بريتيية لةو قةرزانةى كة م اوةكةى لة سـالَيَ تـاكو دة سـالَ دةبيَـت‪ ،‬جـارى‬
‫واهةيــة ماوةكـــةى دةطاتـــة ثـــان ة ســـالَ‪ .‬واتـــا لةماوةيـــةكى مـــام ناوةنـــدا‬
‫دةدريَتةوة‪ .‬جؤريَكى بارى قةرزى كاتيية‪ ،‬زيربةى كاتةكان نرخى سوو بـةرزة‬
‫لــةم جــؤرة قةرزانــةو‪ ،‬زير جــاران دوو كــات ديــارى دةكريَــت بــؤ طيَرِانــةوةى‬
‫قةرزةكة‪ ،‬واتا ئةطةر نةتوانرىَ لةكاتى يةكةم بدريَتـةوة‪ ،‬ئـةوا دةبيَـت لـةكاتى‬
‫دووةم بدريَتةوة بؤ ووونة قةرزيَ لةسالَى ‪ 0222‬بة سرتاوة‪ ،‬وةكـاتى دانـةوةى‬
‫‪ 0251‬دانرا‪ ،‬وة لة بةلَيَو نامةكة ديَـت كـة دةتوانريَـت هـةموو قةرزةكـة يـاخود‬
‫بةشــيَكى لةســالَى ‪ 0252‬بدريَتــةوةو‪ ،‬ثيَويســتة لــةكؤتاى ســالَ ‪ 0251‬هــةمووى‬
‫بداتةوة‪.‬‬
‫ج ‪ -‬قةرزى ماوةدريَذ ‪Long Run Loans‬‬
‫هـةر قـةرز َي لـة دانـةوةى ماوةيـةكى دريَـذى بـؤ دانـرا بةقـةرزى مـاوة دريَـذ‬
‫دادةنريَت‪ ،‬واتا ئةطةر ماوةكةى لة نيَوان بيست سالَ تاكو سـى سـالَ بـوو‪ .‬لـة‬
‫راستيدا هـيض جياكةرةوةيـةكى ديـار و ووردنييـة لـة نيَـوان قـةرزى مـاوة مـام‬
‫ناوةنــدو مــاوة دريَــذ‪ ،‬ئــةم جــؤرة قةرزانــة بــةكاردةهيَنريَو بــؤ ثةرةثيَــدان و‬

‫‪142‬‬
‫ثيَشكةوتنى ئابوورى ياخود بؤ ثرِكردنةوةى خةرجييةكانى جـةن و‪ ،‬دووكـات‬
‫بؤ دانةوةى ئةم قةرزة ديارى دةكريَت‪ .‬ئةطةر باروديخى دارايى و ئابوورى لـة‬
‫بار نةبوو بؤ دانةوةى ئةم قةرزة لةكاتى يةكةم‪ ،‬ئةوا ثيَوسيتة لـةكاتى دووةم‬
‫بيداتةوة‪.‬‬
‫دةتوانريَت جياوازى لة نيَوان قةرزى ماوة كورت و قةرزى مـاوة مـام ناوةنـد‬
‫و دريَذ لة ضوارضيَوةى ئةم خاالَنةدا بكريَت‪-:‬‬
‫‪ -5‬نرخى سوو ن مة لة قةرزى ماوة كورت‪ ،‬بةالَم لـةماوة مـام ناوةنـدو دريَـذ‬
‫بةرزة‪.‬‬
‫‪ -0‬يـةك كـات ديــارى دةكريَـ ت بــؤ دانـةوةى قــةرزى مـاوة كــورت‪ ،‬بـةالَم لــة‬
‫قةرزى ماوة مام ناوةنـد و دريَـذ دوو كـات ديـارى دةكريَـت كـة دةتوانريَـت لـة‬
‫ن يكرتيو كات بيداتةوةو‪ ،‬ثيَويستة لةسةرى لةكاتى دووةم بيداتةوة‪.‬‬
‫‪ -4‬بةشيَوةيةكى ئاسـايى ئةوانـةى مامةلَـة بةقةوالَـةى قـةرزى مـاوة كـورت‬
‫دةكـةن‪ ،‬بـريتني لـة بـةنكى دةركـردن ‪( Bank of Issue‬بـةن ى ناوةنـدى)‬
‫‪ Central Bank‬و بةنكى بازرطـانى ‪ Commercial Banks‬و دامـةزراوةى‬
‫دارايى تايبةةةنـد‪ ،‬بـةالَم هـاوآلتى مامةلَـةى ثـىَ ناكـات لةبـةر زيرى طوذمـةى‬
‫قةوالَةكان و ن مـى نرخـى سـوو‪ ،‬بـةالَم ئةوانـةى كـة مامةلَـة بـة قةوالَـةى مـام‬
‫ناوةند و دريَذ دةكةن بريتني لة هاوآلتىان لةطـةلَ بـةنكى دةركـردن و بـةنكى‬
‫بازرطانى و دامةزراوةى دارايى تايبةةةند‪.‬‬

‫ْد – قةرزى بةردةوام‬


‫بريتيية لةو قةرزةى كة دةولَةت ثابةند نيية بةدانةوةى لة ماوةيـةكى ديـارى‬
‫كــراودا‪ ،‬بــةالَم ثابةنــدة بــةدانى ئــةو ســووةى كــة ديَتــة ســةرى تــاكو كــاتى‬
‫ط َيرِانةوةى قةرزةكـة‪ ،‬دةولَـةت دةتوانيَـت لـة هـةر كاتيَكـدا بيـةويَت قةرزةكـة‬
‫بطةرِيَنيَتةوة ‪ ،‬بةبىَ ئةوةى قةرزدةر ما ى دريَذكردنـةوةى مـاوةى قةرزةكـةى‬
‫هةبيَت‪ ،‬وة دةولَـةت مـا ى هةلَبـذاردنى كـاتى طوجنـاوى هةيـة بـؤ ط َيرِانـةوةى‬

‫‪146‬‬
‫بةتايبــةتى لــة كــاتى بــوونى زيَــدةطى لــة بودجــةى طشــتى‪ ،‬يــاخود لــةكاتى‬
‫دابةزينى بةهاى دراو كـة هةلَدةسـتيَت بـة دانـةوةى بةهايةكـة كـة بةهايةكـةى‬
‫راستةقينة نيية لة بةرئةوةى تواناى كرِينى دراوةكة دابةزيووة‪.‬‬

‫هونةرى رِيَكخستنى قةرزى طشتى‬


‫هونةرى رِيَكخستنى قةرزى طشتى بريتيية لـة ضـؤنيةتى دةركردنـى قةوالَـةى‬
‫قــةرز و بانطــةواز ى كردنــى جــةماوةر بــؤى و ‪ ،‬طــؤرِينى مةرجــةكانى قــةرز و‪،‬‬
‫طيَرِانةوةى قةرز و ‪ ،‬كةم كردنةوةى بالَطرانى دارايى قـةرز يـاخود رِزطـار بـوون‬
‫لة قورساييةكانى قةرز‪.‬‬
‫كردارى دةركردنى قةرزى طشتى‬
‫كــردارى دةركردنــى قــةرزى طشــتى ثيَويســت دةكــات بــة رِوونكردنةوةيــةكى‬
‫ضوار اليةنى قةرز‪ ،‬وةك ديارى كردنـى طوذمـةى قـةرز و‪ ،‬ديـاريكردنى شـيَوةى‬
‫قةوالَةكةى و ‪ ،‬دامةزراندن و ضةسـثاندنى رِيَطـاى خسـتنةرِووى قةوالَـةى قـةرز‬
‫بــؤ جــةماوةر‪ ،‬ثاشــان رِاطةيانــدنى ســوودةكان و باشــيةكانى بةشــداربوون لــة‬
‫قـةرزى طشـتى‪ ،‬بـةم جـؤرة يةكـةم اليـةنى بـريتني لـة طوذمـةى قةرزةكـة بـةم‬
‫شيَوةية‪:‬‬
‫يةكةم‪ /‬طوذمةى قةرز‪ -:‬دةكريَـت بـرِى قةرزةكـة ديـارى بكريَـت‪ ،‬دةشـكريَت‬
‫ديارى نـةكريَت‪ ،‬ديـارى كـردن و نـةكردنى بـرِى قـةرز دةوةسـتيَتة سـةر بـارى‬
‫ئابوورى و توانى دارايى دةولَةت و دلَنيـايى طشـتى ( االئتدـان العـام) ‪،‬لـةكاتى‬
‫ئاساي دةولَةت برِى قةرزةكة ديارى دةكـات بـة طوذمةيـةكى ديـار وة قةوالَـة‬
‫بةم طوذمةية دةردةكات‪ .‬هةروةها دةولَةت ماوةى نووسينى قةوالَةكان ديارى‬
‫دةكات‪،‬بةم شيَوةية كاتى نووسـينى قـةرز دادةخريَـت‪ .‬لـة كـاتى ريشـتنى‬
‫هةموو قةوالَة خراوة رِووةكان يان لة كؤتايى مـاوةى ديـارى كـراوى نووسـينى‬
‫قةوالَةكان‪ ،‬بةالَم لةكاتى نا ئاسايى‪ ،‬وة ك ثوكانةوةى ئابوورى و بـىَ بـازارِى و‬
‫جةن و رِوداوى سروشتى‪ ،‬دةولَةت بـرِى قـةرز ديـارى ناكـات ‪ ،‬بـةالَم مـاوةى‬

‫‪140‬‬
‫نووســينةكة ديــارى دةكــات‪ ،‬مــاوةى نووســينى قةوالَــةكان ‪ ،‬ئةمــةش لةبــةر‬
‫دووهؤكار دةبيَت‪:‬‬
‫‪ -5‬دلَنيا نةبوون و ترسانى دةولَةت لة ريشـتنى هـةموو قةوالَـةكانى قـةرز‪،‬‬
‫يان ثرِنةكردنةوةى طوذمةى قةرزةكة‪.‬‬
‫‪ -0‬ئارةزووكردنى دةولَةت بؤ بةدةست هيَنانى دارايةكى زيرتر ‪ ،‬بةالَم كـاتى‬
‫نووسينةكة تةواو دةبيَت بة كؤتايى هـاتنى مـاوةى ديـارى كـراو‪ ،‬لةبـةر ئـةوة‬
‫ثيَويستة لةسةر دةولَـةت بـة هـةموو طوذمـةكان رِازى بيَـت لةبـةر ئـةوةى لـةو‬
‫كاتانةدا ثيَويستى دارايى بةردةوامى هةية‪.‬‬

‫دووةم‪ /‬شيَوةى قةوا لَةى قةرز‪.‬‬


‫دةولَــةت بــةدةركردنى قةوالَــة بــؤ قــةرزةكانى لةطــةلَ كةســانى تــر قــةرز‬
‫دةبةستيَت وا دةبيَت ئةم قةوالَانة بةناو دةبيَـت يـاخود بـؤ ئةوكةسـةى هـةلَى‬
‫دةطريَت ياخود ئاويَتةى جؤرى يةكةم و دووةم دةبيَت‪.‬‬
‫ا‪ -‬قةوالَةى قةرزى بةناو ‪:‬‬
‫لــةم جــؤرةدا نــاوى ئــةو اليةنــةى كــة تيَــدا دةنووس ـيَت ديَــت لةطــةلَ نــاوى‬
‫خاوةنةكـــةى ‪ ،‬كـــة مـــا ى خاوةنداريتيةكـــةى هةيـــة‪ ،‬وة مـــا ى وةرطرتنـــى‬
‫ســووةكةى هةيــة‪ ،‬قةرزةكــة و ســووةكة نادريَــت بــة كةس ـيَكى تــر جطــة لــة‬
‫خاوةنةكةى‪ ،‬يان ئةو كةسةى كة بةشيَوةيةكى ياسـايى نويَنةرايـةتى دةكـات‪.‬‬
‫ث اش دةركةوتنى كةسايةتيةكةى لةاليةن دةولَةت‪ ،‬زانيـارى دةربـارةى بـةهاى‬
‫قةوالَةكــةو نــاوى خاوةنةكــةى و هــةموو زانياريــةكانى تايبــةت بــة قةوالَةكــة‬
‫دةثاريَ يَـــت لـــة تؤماريَـ ـ كـــة ثيَـــى دةوتريَـــت تؤمـــارى قـــةرزى طشـــتى و‪،‬‬
‫خاوةنداريَتيةكةى ناطوازريَتةوة تاكو لة تؤمارى قةرزى طشـتى نةطوازريَتـةوة‪،‬‬
‫باشى ئةم جؤرة قةوالَة ئةوةية كة ما ى خاوةن قةوالَةكة ثاريَ راوة لـة دزى و‬
‫لةناوضوون و ب ركردن‪ ،‬بةالَم دةستاو دةستكردنى ئاسان نيية‪.‬‬

‫‪150‬‬
‫ب‪ -‬ئةو كةسةى كة قةوالَة هةلَدةطريَت ‪:‬‬
‫ئةم جؤرة قةوالَة نةناوى خاوةنةكةى تيَدا نووسـراوة‪،‬نة نـاوى ئـةو اليةنـةى‬
‫كة تيَيدا دةنووسيَت‪ ،‬واتا نةاليةنى دةركردنى تيَـدا دةنووسـريَت نـة خـاوةنى‪،‬‬
‫و هيض زانياريةك لة تؤمارى قةرزى طشـتى تؤمـار ناكريَـت‪ ،‬خاوةنداريَتييةكـةى‬
‫تةنها بةدةستاو دةستكردن دةطؤرِيَت‪ ،‬واتـا ئاسـانة بـؤ دةسـتاو دةسـتكردن‪،‬‬
‫ئةو كةسةى كة لةدةستيةتى دةتوانىَ بةهاكةو سووةكةى وةربطريَت‪.‬‬
‫بةئاسـانى دةسـتاو دةسـتكردن و طواسـتنةوةى دةناسـريَتةوة‪ ،‬بـةالَم مـا ى‬
‫خاوةنةكــةى نــةثاريَ راوة لــة ترســناكى وةك دزي و ب ربــوون و لةناوضــوون‪،‬‬
‫ئةوةى دةيديزيَتةوة ياخود دةيدزيَت دةتوانيَت هةموو بةهاكةى وةربطريَت‪.‬‬
‫سيَيةم‪ /‬قةوالَةى قةرزى تيَكةالَو‪.‬‬
‫ئةم جؤرة قةوالَةية تيَكةلَةيةكة لة جؤرى يةكـةم و دووةم‪ ،‬يـاخود لـة نيَـوان‬
‫هــةردوو جؤردايــة‪ ،‬وةكــو قةوالَــةى بــةناو برِةكــةى تيَــدا نووســراوة و‪ ،‬نــاوى‬
‫خاوةنةكةى تيَدا نووسراوة لةطةلَ هاوثيَضى سووةكةى بـة شـيَوةيةكى ديـارى‬
‫كراو‪.‬‬
‫ناتوانريَت خاوةنداريية تيةكةى بطؤرِيَت تةنها بةطةرِانةوة بؤ تؤمـارى قـةرزى‬
‫طشتى نةبيَت‪ ،‬بةالَم بةشـةكانى سـووةكةى دةتوانريَـت بـدريَت بـة هةركةسـيَ‬
‫كة قةوالَةكةى هةلَدةطريَت‪ ،‬دةركردنى قةوالَة بةم شـيَوةية مـا ى خاوةنةكـةى‬
‫دةثاريَ يَت لة ترسناكى دزيو و لةناوضوون و ب ركردن‪ ،‬بةالَم تـةنها بـؤ بـةهاى‬
‫قةرزةكــة ‪ ،‬بــةالَم بةشــةكانى ســووةكةى ناثاريَ ريَــت‪ ،‬بــةالَم مامةلَــةكردنى‬
‫ئاسانرتة لة قةوالَةى بةناو وة بةكارهيَنانى لة رِووى بةرِيَوةبردن ئاسانة‪.‬‬
‫َةى قةرز بؤ جةماوةر‬
‫خستنةرِووى قةوال‬
‫دةولَةت بةضةند شيَوازيَ دةتوانيَت قةوالَةى قةرزةكانى ةاتةرِوو‪ ،‬وةك‪:‬‬
‫أـ ريشتنى رِاستةوخؤ‪:‬‬
‫دةولَةت رِاستةوخؤ قةوالَةكانى بةخـةلَ و دامـةزراوةكانى دة ريشـيَت بـةبىَ‬
‫ى بةشــدارى كردنــى هــيض اليــةنيَكى تــر‪ ،‬بــةهاى‬
‫هــيض نيَوةنــد َي ‪ ،‬واتــا بــةب َ‬

‫‪151‬‬
‫قةرزةكــةى لةطــةلَ خةســلَةتةكان و ماوةكــةى و جؤرةكــةى و مةرجـــةكانى‬
‫نووسني و بةستانى قةرزةكة رادةطةيةنيَت و‪ ،‬شيَوةى دلَنيـايى و باشـييةكانى‬
‫دةخاتةرِوو‪ .‬بةشيَوةيةكى كردارةكى ئةم قةوالَانة لة ريَطاى وةزارةتـى دارايـى‬
‫يان بانكى ناوةنـدى يـان بـانكى بازرطـانى دةخريَتـةرِوو‪ ،‬كـة بةرِةواجـدان بـةو‬
‫قةوالَانة لة جياتى دةولَةت بةرانبةر بةدةست خؤشـانةيةك هةلَدةسـتيَت‪ .‬ئـةم‬
‫ريَطاية لةكاتى ئيَستادا زير باوة لة وآلتانى جيهان‪.‬‬
‫ئ ةم ريَطاية طوذمةيةك بؤ دةولَةت دةطيَرِيَتةوة لةبرى ئـةوةى بـؤ بانكـةكان و‬
‫دامةزراوةدارايــةكان ج ـيَ بهيَليَــت‪ ،‬ئــةم ريَطايــة دةســةالَتى تــةواو بةدةولَــةت‬
‫دةدات بــؤ زالَبــوون و ضــاوديَرى كردنيَكــى بــاش بــة ســةركردارى دةركردنــى‬
‫قةوالَــةكان وة ئــازادى بــة دةولَــةت دةدات لــة نووســني و دور لــة (المضرراءب )‪،‬‬
‫بةالَم زير جار دةولَةت ناتوانيَت هةموو قةوالَةكان بفريشـيَت‪ .‬بـؤ سـةركةوتنى‬
‫ئةم ريَطاية دوو مةرج هةية‪:‬‬
‫‪ -5‬دةولَةت دةبيَت ئاطادارييةكى تةواوى هةبيَت لة بـارةى بـازارِى دارايـى و‬
‫نةختينةيى‪.‬‬
‫‪ -0‬دةبيَت كةسةكان و دامةزراوةكان برِوايةكى تةواويان بـة دارايـى دةولَـةت‬
‫و تواناكةى لة دانةوةى قةرزةكة هةبيَت‪ ،‬ئةطةر ئـةم دوو مةرجـة نةهاتـة دى‪،‬‬
‫ئةوا بةخران لةسةر دارايى دةولَةت و متدانةى طشتى دةشكيَتةوة‪.‬‬
‫ب ـ ريشـتنى راسـتةوخؤ لةاليــةن دةولَـةت لـة بــازارِى دارايـى دةولَـةت لــة‬
‫بازارِى كاغةزى دارايى قةوالَةكان دة ريشيَت هةر ريذيَ كـة ب انيَـت نرخةكـةى‬
‫طوجناوة ثيَويستة دةولَةت شارةزايى هةبيَت لة سةربازارِ و نرخـةكانى بـازارِى‬
‫كاغةزى دارايى‪.‬‬
‫بةالَم كاتى وا هةية قةوالَةكان بة هيَنـديَكى زير دةخريَتـةرِوو‪ ،‬بـةالَم خواسـت‬
‫كةمة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى دابـةزينى نرخـى قةوالَـةكان‪ .‬ليَـرةدا دةولَـةت بـة‬
‫نرخيَكى كـةم دةى فريشـيَت و لـةكاتى دانـةوةى قـةرزةكان بـة نرخـى ـةرمى‬
‫قــةرزةكان دةطةرِيَنيَتـــةوة‪ ،‬ئةمـــةش واتــا زةرةركردنـــى دةولَـــةت‪ ،‬ضـــونكة‬

‫‪152‬‬
‫قةوالَــةكان بــة كــةمرت لــة نرخــى ــةرمى ريشــتوة‪ ،‬لةبــةر ئــةوة مــةرجى‬
‫سـةركةوتنى ئـةم ريَطايــة خسـتنةرِووى قةوالَةكانـة بــة شـيَوةيةكى كـةم‪ ،‬واتــا‬
‫خستنةرِووى ذمارةيةكى كةم لة قةوالَةى قةرز‪ ،‬بةالَم ئةطـةر ذمارةيـةكى زيرى‬
‫خستةرِوو‪ ،‬ئةوا نرخى قةوالَةكان كةم دةبيَتةوة‪ ،‬لةبةر ئةوةى زير خسـتنةرِوو‬
‫دةبيَتةهؤى دابةزينى نرخ‪ .‬هةر بؤيةش ئةم ريَطاية بؤ قـةرزى زير لـةبارو بـاش‬
‫نيةو‪ ،‬ئةمة لةاليةك و لةاليةكى تر ئةطةر متدانة بة دارايـى دةولَـةت كـةم بـوو‪،‬‬
‫ئةوا ئةو ريَطاية سةرناطريَت‪.‬‬
‫ج ـ ريشنت لةاليةن دةولَةت لة ريَطاى زيادكردن‬
‫بـةثيَى ئـةم ريَطايـة دةولَـةت كــةمرتيو نـرخ دادةنيَـت بـؤ قةوالَـةى قةرزةكــة‬
‫كةمرتة لة نرخى ةرمى و راستةقينةكةى كة قةوالَةكةى ثىَ دةرضووة‪.‬‬
‫ئةم قةواالَنة دةخ اتةرِوو بؤ ريشنت لة ريَطـاى زيـادكردن‪ ،‬بـؤ ووونـة نرخـى‬
‫راستةقينةى قةوالَةى قةرزةكة ‪ 022‬ديالرة‪ ،‬دةولَـةت كـةمرتيو نـرخ ‪ 542‬ديالر‬
‫دادةنيَت‪ ،‬لةم كاتةدا هةركةسيَ بةرزتريو نرخـى دا دةولَـةت لـة سـةرداواكةى‬
‫ئةو رِازى دةبيَت‪ ،‬بؤ ووونـة يـةكيَ ‪ 512‬ديالرى دا يـةكيَكى تـر ‪ 541‬ديالر ‪،‬‬
‫دةولَةت لةسةر نرخى يةكةم كة ‪ 512‬ديالر رِازى دةبيَت‪.‬‬

‫د ـ ريشنت بةريَطةى بانكةكان‬


‫ليَرةدا دةولَةت لةطةلَ ضةند بـةنكيَ ثيَـ ديَـت لةسـةركرِينى قةوالَـةى قـةرز‬
‫بؤخؤى يان خستنةرِووى قةوالَـةى قـةرز بـؤ جـةماوةر بـة نرخيَكـى كـةمرت لـة‬
‫نرخى راسـتةقينةى يـاخود نرخـى دةرضـوونى‪ .‬ليَـرةدا بانكـةكان بة ريشـتنى‬
‫قةوالَــةكان هةلَدةســنت بةرانبــةر دةستخؤشــانةيةك كــة بريتييــة لــة جيــاوازى‬
‫نيتَــوان نرخــى ريشــتنى قةوالَــةكان و نرخــى راســتةقينةى قةوالَــةكان‪ ،‬كــة‬
‫دةولَةت دةرى دةكات ئةم ريَطاية لة كاتيَكى طوجناو قـةرز بـؤ دةولَـةت دابـني‬
‫دةكــــات‪ ،‬بــــةالَم دةولَــــةت دةبيَــــت دةستخؤشــــانةيةكى زير بــــدات بــــة‬
‫بانكةكان‪ .‬دةولَةت ثةنا بؤ ئةم ريَطاية نابـات‪ ،‬تـةنها لـةكاتى ئـةوةى كـة تـرس‬

‫‪153‬‬
‫هةبىَ لةوةى كة ناتوانيَت هةموو قةوالَةكان بفريشيَت ياخود ئـةو قـةرزةى كـة‬
‫ثيَويســتيةتى دةســتى بكــةويَت‪ ،‬بةتايبــةتى لــة كاتيَ ـ كــة متدانــةى طشــتى‬
‫بــةدارايى دةولَــةت كــةم دةبيَــت‪ ،‬بــةالَم ئــةم ريَطايــة لــة ريذطــارى ئةمرِيمانــدا‬
‫بةكةمى بةكاردةهيَنريَت‪.‬‬

‫َةت‬
‫سةرنج راكيَشانى جةماوةر بؤ قةرزدان بة دةول‬
‫دةولَةت تةنها بة بةليَو دانـى طيَرِانـةوةى طوذمـةى قةرزةكـة بـؤ قـةرزدةران‬
‫ناوةستيَت‪ .‬بةلَكو هانيان دةدات بؤ قةرزدان بة ضةند ريَطايةك ‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫‪ .5‬دانــى ســوو بةقــةرزدةران ‪ :‬دةولَــةت بــةدانى ســوو ســاالَنة بــؤ طوذمــةى‬
‫قةرزةكان هةلَدةسـتيَت‪ ،‬جـا لـة شـيَوةى سـاالَنة بيَـت‪ ،‬يـاخود هـةر شـةش‬
‫مـان جاريَـ ‪ ،‬وة ديــارى كردنــى نرخــى ســوو بــةثيَى نرخــى ســوو لــة بــازارِة‬
‫داريةكان و طؤرِان كارية ضاوةرِوان كراوةكان لةطـةلَ لةبـةر ضـاوطرتنى مـاوةى‬
‫قةرزةكة ‪ .‬كة لة قةرزى ماوة كورت نرخى سوو كةمة بـةالَم لـة قـةرزى مـاوة‬
‫دريَذ زيرة‪.‬‬
‫‪ .0‬دةركردنـى قةوالَـة بةكـةمرت لـة نرخـى هاوسـةن ‪ :‬بـؤ سـةرنج راكيَشـانى‬
‫جـــةماوةر ‪ ،‬دةولَـــةت قةوالىَـــةكانى بـــةنرخى كـــةمرت لـــة نرخـــى راســـتةقينة‬
‫دة ريشيَت‪ ،‬بؤ ووونة ئةطةر هـاتوو بـةهاى قةوالَةكـة ‪ 522‬ديالر بـوو دةولَـةت‬
‫بة ‪ 42‬ديالر دةيفريشيَت‪ ،‬بـةالَم ئـةم ريَطايـة دةبيَتـة بارطرانييـةكى دارايـى بـؤ‬
‫طةجنينةى دةولَةت‪.‬‬
‫‪ .4‬دانى ثاداشت لةكاتى طيَرِانـةوةى قـةرز ‪ :‬دةولَـةت برِيـار دةدات بـة دانـى‬
‫طوذمةيةك لة سةربةهاى قةوالَةكان لـةكاتى طيَرِانـةوةى قـةرزةكان بـؤ ووونـة‬
‫ئةطةر هاتوو نرخى دةرضوون يان نرخى راستةقينةى قةوالَةكـة ‪ 522‬ديالر بـوو‬
‫لةم كاتةدا دةولَةت لةكاتى طيَرِانةوةى قةرزةكة ‪ 552‬ديالر دةدات بـة خـاوةنى‬
‫قةرزةكة‪.‬‬

‫‪154‬‬
‫‪ .1‬خةالَتى يانةسي ‪ :‬دةولَةت برِياردةدات بة راكيَشانى تريوثشـكى سـاالَنة‬
‫بؤ قةوالَةكان وةثيَـدانى خـةالَتيَكى دارايـى بـؤ قةوالَـةى دةرضـوو‪ .‬زير جـاران‬
‫خةالَتةكة زيرة‪ .‬ئةطةر ئةم ريَطايـة يارمـةتى دةربيَـت بـؤ دانـى نرخـى سـووى‬
‫كةم ئةوا لة رِووى ئاكارةوة نادروسـت و نارِيَكـة‪ ،‬لةبـةر ئـةوةى هاندانيَكـة بـؤ‬
‫بةدةسـت هيَنــانى دارايـى بــة شـيَوةيةكى نادروسـت بــةبىَ هـيض كؤششـيَ لــة‬
‫اليــةكى تــر ئةوانــةى توانــاى قــةرزدانى طــةورةيان هةيــة لــةم ريَطايــة دوور‬
‫دةكةونةوة‪ ،‬ضونكة دةست كةوتنى سووديَكى بةرزو دلَنيـا باشـرتة بؤيـان لـة‬
‫سوويَكى ن م و خةالَتيَكى ناجيَطري و نةزانراو‪.‬‬
‫‪ .1‬ليَبوردن لة باج ‪ :‬ليَبوردنى بةهاى قةوالَةكة ياخود سـووةكةى لـة هـةموو‬
‫باجيَ ياخود لـة هةنـد َي بـاج‪ ،‬جـا ئـةو باجـة ثيَشـدانى قةرزةكـة لةسـةرى‬
‫دانراوة يـاخود لـةكاتى دانـى قةرزةكـة‪ .‬ئةمـةش دةبيَتـة هانـدانيَ بـؤ كرِينـى‬
‫قةوالَــةى قــةرز‪ ،‬بــةالَم ئةمــة ثيَضــةوانةى ســةرةتاكانى باجةكــة دةبيَــت‪ ،‬بــاج‬
‫بةشيَوةيةكى طشت طـريى بسـةثيَندريَت بةسـةر دةسـهات و سـامان و دةبيَتـة‬
‫هؤ ى هةالَتنى لة باج‪ ،‬هةرضةندة ئـةم جـؤرة قـةرزة زيـاتر بيَـت ئـةوا داهـاتى‬
‫باج كةمرت دةبيَت‪.‬‬
‫‪ .5‬ثاراستنى بـةهاى سـةرماية‪ :‬دةولَـةت بـةلَيَو دةدات بـة طيَرِانـةوةى قـةرز‬
‫لــةكاتى هةلَ اوســان و دابــةزينى بــةهاى دراو بــةزيَرِ بةهــةمان بــةهاى ميَــذووى‬
‫نووسينى يان بةستنى بةلَيَنى قةرزةكة لةكاتى طيَرِانةوةى‪.‬‬
‫‪ .1‬جـــارى واش هةيـــة كـــة دةولَـــةت ريَطـــا بـــة هاوآلتىــان دةدات كـــة بـــة‬
‫قةوالَةكانيان باج بدةن‪ ،‬واتا قةوالَةى قةرز دةدةن لـة بـرِى دراو لـةكاتى دانـى‬
‫باج‪ ،‬بةالَم ئةم ريَطاية رِةخنةى رَ طريا‪ ،‬ضـونكة داهـاتى نةختيينـةى بـاج كـةم‬
‫دةكاتـةوة‪ .‬وة دةبيَتــة هـؤى طيَرِانـةوةى قةرزكـة ثـيَة كـاتى طيَرِانةوةكــةى‪،‬‬
‫بــةالَم ســةرجةمى ئــةم ريَطايانــة دةوةســتيَتة ســةرتواناى دارايــى دةولَــةت و‬
‫متدانةى طشتى جةماوةر بة تواناى دارايى دةولَةت‪.‬‬

‫‪155‬‬
‫ئةطةر تواناى دارايى و متدامةى طشـتى بـاش بـوو‪ ،‬ئـةوا دةولَـةت دةتوانيَـت‬
‫بةلَيَنةكانى جىَ بةجىَ بكات وة بة ثيَضةوانةش‪.‬‬

‫طؤرِينى قةرزى طشتى تبديل الديون ‪Conversion‬‬


‫باروديخى وا هةية لـة بـازارِة دارايـةكان نرخـى سـوو تيَـدا نـ م دةبيَـت‪ ،‬لـةم‬
‫جــؤرة باروديخــةدا ســووى قةوالَــةى قــةرزى طشــتى لةســةر دةولَــةت طــران‬
‫دةوةســتيَت‪ .‬واتــا نرخــى ســوو لةســةر قةوالَــةكانى قــةرزى طشــتى بــةرز‬
‫دةميَنيَتــةوة‪ ،‬لــةم كاتــةدا دةولَــةت هةولَــدةدات بةكــةم كردنــةوةى بــارطرانى‬
‫طةجنينــةى طشــتى بةبةســتانى قــةرزى طشــتى نــوىَ بــة نرخــى ســووى نــ م‬
‫وةطيَرِانةوةى قةرزى كؤن بةداهاتى قـةرزى نـوىَ ليَـرةدا دةولَـةت هاوآلتىـان‬
‫سةرثش ـ دةكــات لــة نيَــوان هةلَبــذاردنى رِازى بــوون بــةنرخى ســووى ن ـ م و‬
‫طيَرِانــةوةى بــةهاى ئــةو قةوالَــة طشــتيانةى كــة اليــان مــاوة‪.‬كةواتــة كــردارى‬
‫طــؤرِينى قــةرزى طشــتى بريتييــة لــة طــؤرِينى مةرجــةكانى بةســتنى قــةرز‪،‬‬
‫جيَطرتنةوةى قةرزى طشتى نويَى سـوو نـ م لـة جيَطـاى قـةرزى طشـتى كـؤنى‬
‫سوو بةرز‪ ،‬لةطةلَ دانى مـا ى طيَرِانـةوةى ئـةو قـةرزةى كـة خاوةنةكـةى رِازى‬
‫نابيَت بةكةم كردنةوةى نرخى سووةكةى‪.‬‬
‫زير جاران دةولَةت لـةكاتى قةيرانـةكان و جـةن ثـةنا دةبـات بـؤ بةسـتانى‬
‫ثةىانى قةرزى طةورة بة نرخيَكـى سـووى بـةرز‪ ،‬ثاشـان بـاروديخى ئـابوورى‬
‫سياسى دةطؤرِيَت لةم كاتةدا دةولَةت هةولَدةدات لة ذيَربالَى دانى ئـةو سـووة‬
‫زيرة دةربضيَت‪ .‬دابةزينى نرخى سوو لة بازارِ بةهةلَ دةزانيَت‪ .‬ليَـرةدا قـةرزى‬
‫بةردةوام هيض طر تيَ بؤ دةولَةت دروست ناكات ضونكة دةولَـةت مـا ى هةيـة‬
‫لة هةركاتيَ قةرزةكة بطةرِيَنيَتةوة ‪ ،‬وة قةرزدةر بؤى نيـة داوايـى قةرزةكـةى‬
‫بكاتةوة‪ ،‬بةالَم لة قةرزى ماوةمام ناوةندى و ماوة دريَـذ طـؤرِينى دةكريَـت بـة‬
‫دووجؤر‪.‬‬

‫‪156‬‬
‫ا‪ -‬طؤرِينى بةزير‪ -:‬واتة دةولَةت نرخى سوو دةطؤرِيَـت بـةبىَ ثرسـكردن بـة‬
‫قــةرز دةر يــان طيَرِانــةوةى بــةهاى قةرزةكــة‪ .‬كــة ئةمــةش دةبيَتــة هــؤى‬
‫ثيَشيَلكردنى مةرجةكانى ثةىانةكةوة طويَنةدانة ما ى قةرزدةر‪.‬‬
‫ب‪ -‬طؤرِينى ئارةزوو مةندانة‪ -:‬واتا دةولَةت نرخى سوو دةطؤرِيَت بة ثـرس‬
‫كــردن بــة قــةرز دةر يــان طيَرِانــةوةى بــةهاى قةرزةكــة‪ .‬لــةم كاتــةد دةولَــةت‬
‫هةلَدةستيَت بة دةركردنى قةوالَةى قةرزى نوىَ بةنرخى سووى كةم‪ ،‬دةخياتـة‬
‫بــةردةم خــاوةن قةوالَــةكانى نرخــى ســوو بــةرز‪ ،‬سةرثشــكيان دةكــات لــة‬
‫هةلَبذاردنى قةرزى نوىَ ياخود طيَرِانةوةى قةرزة كؤنةكةيان‪.‬‬

‫(( تسديد القر ض ‪ /‬طيَ رِانةوةى قةرز )) ‪Replayment‬‬


‫ط َيرِانةوةى قةرز بريتى ية لـة دانـةوةى بـةهاى قةرزةكـة و ئـةو سـووةى كـة‬
‫ديَتة سةرى‪ ،‬خؤ رِزطاركردن لـة قـةرز جـارى وا هةيـة خـؤ رِزطـار كردنةكـة بـة‬
‫شـيَوةيةكى هةمووةكيـة جـارى واش هةيـة بـة خـؤ رِزطـار كردنـة لـة بةشـيَكى‬
‫قةرزةكة‪ .‬طيَرِانـةوةى قـةرزو سـووةكةى طيَرِانةوةيـةكى طشـتى و هـةمووةكى‬
‫دةبيَــت ئةطــةر بــة يــةكجار طيَرِدرايــةوة‪ ،‬وة بةشــةكى دةبيَــت ئةطــةر هــاتوو‬
‫بةضةند بةشيَ طيَرِدرايةوة‪ .‬ليَرة ريَطاكانى طيَرِانةوةى قةرز دةخةينة رِوو‪:‬‬
‫‪ -5‬طيَرِانةوةى يةكجارى‪:‬‬
‫ئــةم ريَطايــة ريَطايــةكى ئاســايية بــؤ دانــةوةى قةرزكــة بةيــةك جــار بــةهاى‬
‫قةرزةكــة و ســووةكةى كــة هاتؤتــة ســةر قةرزةكــة بــؤ خــاوةن قةرزةكــة‬
‫دةطيَرِدريَتةوة‪ ،‬ئةم ريَطاية بؤ قةرزى ماوة كورت بةكاردةهيَنريَت‪.‬‬
‫‪ -0‬طيَرِانةوة بة ضةند جاريَ‬
‫واتا طيَرِانةوةى قةرز و سووةكةى بة ضةند جاريَكى بـةدوايى يـةك هـاتوو لـة‬
‫مــاوةى كــاتى قةرزةكــة بــةثيَى مةرجــةكانى‪ .‬واتــا كــةم كردنــةوةى بــةهاى‬
‫قةرزةكة و سووةكةى بةشـيَوةيةكى بـةردةوام‪ .‬ليَـرةدا ضـةند شـيَوازيَ هةيـة‬
‫كة دةولَةت دةتوانيَت بةكاريبهيَنيَت‪.‬‬

‫‪152‬‬
‫ا‪ -‬طيَرِانةوةى قةرز لة شيَوةى بةشى ساالَنة‬
‫بةثيَى ئـةم ريَطايـة دةولَـةت هةلَدةسـتيَت بـة طيَرِانـةوةى بةشـيَ لـة بـةهاى‬
‫قةرزةكــة و ســووةكةى ســاالَنة بــؤ خاوةنــةكانى تــاكو طيَرِانــةوةى تــةواوى‬
‫قةرزةكة لةكاتى ديارى كراوى خؤي‪.‬‬
‫ب‪ -‬طيَرِانةوةى قةرز لة ريَطاى تريو ثش كردن(القرعة)‬
‫بةثيَى ئةم ريَطاية تريوثشكى ساالَنة دةكريَت بؤ قةوالَـةى قـةرزةكان بـةثيَى‬
‫مـــةرجى قـــةرزةكان‪ ،‬هـــةر قةوالَةيـــةك لـــة تريوثشـــكةكة دةرضــيَت هـــةموو‬
‫بةهايةكــةي و ســووةكةى دةطيَرِدريَتــةوة بــؤ خاوةنةكــةى‪ .‬بــةم شـيَوازة ئــةم‬
‫كردارة ساالَنة بةردةوام دةبيَت تاكو تةواوكردنى سةرجةم قةوالَةكانى قـةرزى‬
‫طشــتى‪ .‬جــارى وا هةيــة طيَرِانــةوةى بــةهايى قــةرزةكان لةطــةلَ بــاروديخى وة‬
‫بةرهيَنانى خاوةن قةرزةكة ناطوجنيَت‪.‬‬
‫ج‪ -‬طيَرِانةوةى قةرز لة ريَطاي بازارِى كاغةزى دارايـى (بؤرسـة) ‪Bourse‬‬
‫ئةم ريَطاية كاتيَ بةكار دةهيَنريَت كة نرخى قةوالَة لة بـازارِة درايـةكان كـةمرت‬
‫بيَــت لــة نرخــى راســتةقينةى قةوالَــةكان‪ ،‬دةولَــةت هةلَدةســتيَت بــة كرِين ـى‬
‫قةوالَة لة بازارِى دارايى بةم شيَوةية دةولَـةت قازاجنيَـ دةكـات لـة جيـاوازى‬
‫نرخــةكان‪ ،‬كــة ئةمــةش توانايــةك بــؤ دةولَــةت دروســت دةكــات بــؤ دانــةوةى‬
‫قةرزةكان ‪.‬‬

‫سةرضاوة دارييةكانى رِزطاربوون لة بارطرانى قةرز‬


‫ثـــاش ئـــةوةى ريَطاكـــانى دانـــةوةى قـــةرزمان رِوون كـــردةوة‪ ،‬ثيَوويســـتة‬
‫سةرضاوةكانى دابني كردنـى دارايـى ثيَويسـت بـؤ ط َيرِانـةوةى قـةرزةكان بـاس‬
‫بكةيو كة ئةمانةن‬
‫ا‪ -‬زيَدةطى بودجة‬
‫ئةطةر هاتو زيَدةكى لة بودجة هةبوو واتا زيادبوونى داهات لـة ضـاو خـةرجى‬
‫لةم كاتةدا دةتوانريَت ئةم زيَدةطية لة خ مةتى قةرزى طشتى دابنريَت‪.‬‬

‫‪156‬‬
‫ب‪ -‬سندوقى طريِانةوة( بةكارهيَنان)‬
‫ى دةخريَـت‬ ‫بريتى ية لـة سـندوق َي كـة سـاالَنة طوذمةيـةكى ديـارى كـراوى تـ َ‬
‫لةطــةلَ دانــانى بةشـيَ لــة داهــاتى ضــةند بــاجيَكى ديــارى كــراو‪ .‬بــؤ خ مــةتى‬
‫طيَرِانةوةى قةرزى طشتى ئةم سندوقةش لة ئةجنامى طرنطى نـةدان بـة دانـانى‬
‫بةشى زيَدةطى بودجة بؤ دانةوةى قةرز ئةم برييكةى ئـةم سـندوقةى دروسـت‬
‫بوو‪.‬‬
‫ج‪ -‬سةثاندنى باجى نائاسايى (استثنائي )‪:‬‬
‫ئةمةش لةكاتى جةن و دوايى جةن رِوودةدات‪ ،‬كة دةولَـةت ثـةنا بـؤ ئـةم‬
‫جؤرة با جانة دةبات لة ثيَناو طيَرِانةوةى قةرزةكانى‪.‬‬
‫جيَطري كردنى قةرز تثبيت الديون ‪Funding‬‬
‫جيَطريكردنى قةرز بريتية لة جيَط ريكردنى قـةرزى جـوالَوةى مـاوة كـورت بـؤ‬
‫قةرزى ماوة مام ناوةند ياخود ماوة دريَذ يان بىَ كؤتايى بةردةوام‪.‬‬
‫لةبةر ئةوة ثيَويستة دةولَةت بةراوردى نرخـى سـوو بكـات لـةماوةى دريَـذ و‬
‫ماوة كورتدا‪ ،‬ئةطةر هاتوو نرخى سوو لةماوة كورتدا زياتر بوو لـةماوةى دريَـذ‬
‫ئةوا دةولَةت طوذمةيةكى طـةورة بةدةسـت دةهيَنيَـت لـة جيَطريكردنـى قـةرز‪.‬‬
‫دةولَةت لةكاتى دانةوةى قـةرزى مـاوة كـورت هةلَدةسـتيَت بـة طواسـتنةوةى‬
‫قةرزى ماوة كورت بؤ قةرزى ماوة دريَذ ‪ ،‬بة دةركردنى قةوالَةى قـةرزى مـاوة‬
‫مام ناوةند و ماوة دريَذ كة كؤيى ئةم قةرزانـة يةكسـان بيَـت بـة قـةرزى مـاوة‬
‫كورتةكة‪.‬بةم شيَوةية هةلَطرانى ( اذنا اخلنانا) رِيَثيَدانى طةجنينـةى دةتـوانو‬
‫قةوالَــةى قــةرزى نــوىَ بةدةســت بهيَــنو بةرانبــةر ريَثيَدانــةكانيان ‪ .‬ليَــرة دا‬
‫دووجؤر جيَطري كردن هةية‪.‬‬
‫ا‪ -‬جيَطريكردنــى بــةئارةزوو‪ -:‬واتــا سةرثش ـ كردنــى هــةلَطرانى رِيَثيَــدانى‬
‫طةجنينةى بة هةلَبذ اردنى قةوالَةى قةرزى نوىَ بة نرخى سووة بةرزتر لة بـازارِ‬
‫و بةرزتر لة قةرزى كؤن يان طيَرِانةوةى بةهاى ريَثيَدانةكانيان‪.‬‬

‫‪150‬‬
‫ب‪ -‬جيَطريكردنـى بـةزيرةملىَ‪ :‬واتـا ناضـار كردنـى خـةلَ بـة رِازى بـوون بــة‬
‫ى لـةكاتى دانـةوةى قـةرزى مـاوة كـورت ئـةم ريَطايـةش وا دةكـات‬ ‫قةرزى نـو َ‬
‫متدانةى طشتى بةتوانايى دارايى دةولَةت نةميَنىَ‪.‬‬
‫كاريطةرى قةرزى طشتى‬
‫داهاتى قةرزى طشـتى ئامرازيَكـة لـة ئامرازةكـانى سياسـةتى دارايـى بـؤ كـار‬
‫تيَكردن لـة ئاسـتى دةسـهاتى نةتـةوةيى و‪ ،‬شـيَوازى دابةشـكردنى دةسـهات‪،‬‬
‫هةروةها ئامرازيَكـة بـؤ بةسـتنةوةو طوجنانـدن لـة نيَـوان سياسـةتى دارايـى و‬
‫سياسةتى نةختينةيى‪.‬‬
‫طاريطةرى قةرز دةطؤرِيَت بة طؤرِانى ضـؤنيةتى بـةكارهيَنانى‪ ،‬ئةطـةر داهـاتى‬
‫قةرز تايبةت كرا بـؤ خـةرجى وةبـةرهيَنان ئـةوا كاريطةريةكـةى جيـاوازة وةك‬
‫لةوةى تايبةت بكريَت بؤ خـةرجى بـةكارهيَنانى حكـومى‪ ،‬هـةروةها كاريطـةرى‬
‫قةرز بةثيَى سةرضـاوةكةى دةطؤرِيَـ ت لـةكاتى بـةكارهيَنانى وة لـة كـاتى‬
‫طيَرِانــةوةى‪ .‬لةبــةر ئــةوة ثيَويســتة جيــاوازى لــة نيَــوان كاريطــةرى قــةرزى‬
‫ناوخؤيى و كاريطةرى قةرزى دةرةكى بكةيو‪.‬‬

‫كاريطةرى قةرزى ناوخؤيى‬


‫ثيَويستة جياوازى لة نيَوان قؤناغةكانى قةرز بكةيو‪،‬وةك ‪:‬‬
‫يةكـــةم‪ /‬قؤنـــاغى نووســـينةوةى قةرزةكـــة (وةرطرتنـــى قةرزةكـــة)‪ :‬لـــةم‬
‫قؤناغةش دا ثيَويستة جياوازى لة وةرطرتنى قةرز لة نيَـوان تاكـةكانى كؤمـةلَ‬
‫و دامــةزراوة دارييــة تايبةتــةكان بكــةيو‪ ،‬وةك بــةنكى ثاشــةكةوت كــردن و‬
‫كؤمثانيــاى دلَنيــايى و‪ ،‬بــةنكى ناوةنــدى و بــةنكى بازرطــانى‪ ،‬ئــةم جيــاوازى‬
‫كردنةش لة جياوازى كارتيَكرنةكةيةوة هاتووة‪.‬‬
‫ا‪ -‬لةكاتى وةرطرتنى قةرز لة خةلَ و دامةزراوة دارايية تايبةتـةكان لـةكاتى‬
‫وةرطرتنى قةرز لة خةلَ و دامةزراوة داريية تايببةتـةكان دوو بـارووديخ ديَتـة‬
‫ثيَشةوة‪-:‬‬

‫‪160‬‬
‫بارى يةكةم‪ -:‬بوونى ثاشـةكةوتى زيـاد لـة ثيَويسـتى وة بـةرهيَنانى كـةرتى‬
‫تايبةت‪ ،‬واتة ئةطةر هةلَطرتنيَكى بىَ بةكارهيَنان و ماوة دريَـذ هـةبوو (االكتنراز)‬
‫‪ Hoarding‬دةبيَتة هؤى زيادبوونى تواناى كرِيو‪ ،‬لةبةر ئـةوةى ئـةو دراوةى‬
‫كة لةدةستاو دةستى دابرِابوو دةكةويَتةوة طةرِ‪.‬‬
‫بارى دووةم‪ -:‬نةبوونى ثاشةكةوتى زياد لة ثيَويسـتى وةبـةرهيَنانى كـةرتى‬
‫تايبــةت لــةكاتى نــةبوونى ثاشــةكةوتى زيــادة و دةركردنــى قةوالَــةى قــةرزى‬
‫طشتى لةاليةن دةولَةت‪ ،‬دةبيَتة هؤى دروست بوونى كيبَرِكىَ لة نيَـوان كـةرتى‬
‫طشتى و كةرتى تايبةتى‪ ،‬كة ئةمةش دةبيَتة هؤى بةرز بوونةوةى نرخـى سـوو‬
‫و دروست بوونى بةرةبةست لة ثيَة ضاالكى ئابوورى‪ ،‬خـران دابـةش بـوونى‬
‫(موارد) و‪ ،‬دةبيَتة تةطةرةيةك لة ريَطـاى ثـيَة كـةوتنى ئـابوورى‪ ،‬ئاشكراشـة‬
‫بةرزبوونةوةى نرخى سـوو دةبيَتـة هـؤى كـةم بوونـةوةى وةبـةرهيَنان و كـةم‬
‫بــوونى بةرهــةم و دةســهات‪ ،‬ئةمــة لــةكاتيَ كــة دةولَــةت نــاتوانىَ بــرةو بــة‬
‫وةبةرهيَنانــةكانى بــدات و جيَطــاى كــةم بوونــةوةى وةبــةرهيَنانى تايبــةتى‬
‫بطريَتةوة‪.‬‬
‫ب‪ -‬وةرطرتنى قةرز لة بةنكى ناوةندى‪.‬‬
‫وةرطرتنـى قــةرز لـة بــةنكى ناوةنـدى دةبيَتــة هـؤى دروســت بـوونى توانــاى‬
‫كرِينى نوىَ لةمامةلَةكردندا و ئالَوطؤرِدا‪ .‬كاريطةرى دروست بوونى ئـةم توانـاى‬
‫كرِينة دةوةستيَتةوة سةر نةرمى ئامرازى بةرهةم هيَنان و ئاسـتى بـةكاربردنى‬
‫تــةواو لــة ئابووريــدا لةبةرئــةوة ئــةم كاريطةريــة بــةثيَى بــاروديخى ضــاالكى‬
‫ئابوورى لة دوو كاتدا دةطؤرِيَت‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫‪ -5‬لة كاتيَكدا كة كؤمةلَطا نة طةيشتبيَتة بةدةستهيَنانى ئاسـتيَكى تـةواو لـة‬
‫بةكارهيَنانى دةستى كار‪ ،‬وة ئـامرازى بةرهـةم هيَنـانى نـةرمى تيَـدابيَت‪ ،‬واتـا‬
‫توانــاى وةالَم دانــةوةى هــةبيَت‪ .‬ليَــرة كاريطةريــةكى لةســةر كــةم بوونــةوةى‬
‫نرخى سوو دةردةكـةويَت‪ ،‬كـة دةتوانريَـت ئـةم نـ م بوونـةوةى نرخـى سـووة‬

‫‪161‬‬
‫هــانى وةبــةرهيَنان بــدات و ببيَتــة هــؤى زيــادبوونى بةرهــةمى نةتــةوةيى يــان‬
‫زيادبوونى دةسهات‪.‬‬
‫‪ -0‬بــةالَم لــةو كؤمةلَطايانــةى كــة ن ي ـ بوونةتــةوة يــاخود ئاســتيَكى بــاش‬
‫بــةكارهيَنانيان بةدةســت هيَنــاوةو‪ ،‬ئــامرازى بةرهــةم هيَنــان بــة جيَطــر و ب ـىَ‬
‫توانــايى وةالَم دانــةوة دةناســريَتةوة‪ ،‬واتــا نــةرمى نوانــد نــةبيَت لــة ئــامرازى‬
‫بةرهــةم هيَنـــان‪ ،‬ليَــرةدا دةبيَتـــةهؤى بةرزبوونــةوةى ئاســـتى طشــتى نـــرخ‬
‫و‪،‬بةرزبوونــةوةى بــةردةوامى نــرخ و تووشــهاتنى ئــابوورى وآلت بةشــةثؤر‬
‫هةالَوســان بةتايبــةتى لــة وآلت ـانى دواكــةوتوو كــة ئــامرازى بةرهــةم هيَنانيــان‬
‫نةرمى تيَدانية‪.‬‬

‫دووم‪ /‬قؤناغى بةكارهيَنانى قةرزةكة‪:‬‬


‫ثاش وةرطرتنى طوذمـةى قـةرز كاريطـةرى قـةرز لةسـةر دةسـهات و بةرهـةم‬
‫دةوةســتيَتة سةرضــؤنيةتى بةكارهيَنانةكــةى‪ .‬ئةطــةر هــاتوو داه ـاتى قــةرزى‬
‫طشــتى بــؤ خــةرجى بــة كارهيَنــانى حكومــةت بــةكارهيَنرا بــة تايبــةت ئةطــةر‬
‫كؤمةلَطاكـة نةطةيشـتبووة ئاســتى بـةكارهيَنانى تـةواوى دةســتى كـار دةبيَتــة‬
‫هؤى زياد بوونى خواستى طشتى بة شيَوةيةك كة دةبيَتة هؤى دروست بـوونى‬
‫هةلَ اوســان بةتايبــةتى ئةطــةر ئــامرازى بةرهــةم هيَنــان نـةرمى تيَــدا نــةبيَت و‬
‫تواناى وةالَم دانةوةى زيادبوونى خواستى طشتى نةبيَت‪.‬‬
‫بةالَم ئةطـةر هـاتوو داهـاتى قـةرز لـة خـةرجى وةبـةرهيَنان‪ ،‬واتـا ئةطـةر لـة‬
‫ثرِيذةكــانى ثةرةثيَــدانى ئــابوورى بــةكارهيَنرا بةتايبــةتى لــة كؤمةلَطايــةك كــة‬
‫نةطةيشــتبيَتة بــةكارهيَنانى تــةواوى دةســتى كــارو ئــامرازى بةرهــةم هيَنــانى‬
‫تواناى وةالَم دانةوةى زيادبوونى خواستى هـةبىَ‪ ،‬دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونيَكى‬
‫بةرجةستةو بةرضاو لة بةرهةم و دةسهاتى نةتةوةيى بة كورتى ئةطةر داهـاتى‬
‫قةرز لة خـةرجى بـةكارهيَنان بـةكارهات دةبيَتـة هـؤى بةرزبوونـةوةى ئاسـتى‬

‫‪162‬‬
‫طشــتى نــرخ وة ئةطــةر لــة خــةرجى وةبــةرهيَنان بــةكارهيَنرا دةبيَتــة هــؤى‬
‫زيادبوونى بةرهةم و دةسهاتى نةتةوةى بةكاريطةرى ضةند جارة‪.‬‬

‫سيَيةم‪ /‬قؤناغى طيَرِانةوةى قةرزةكة‪:‬‬


‫بــاج يةكيَكــة لــة سةرضــاوة طرنطــةكانى دانــةوةى قــةرز و ‪ ،‬كاريطــةرى قــةرز‬
‫لةكاتى دانـةوةى دةوةسـتيَتة سـةر جـؤرى باجةكـة و ئاسـتى دةسـهاتى ئـةو‬
‫كةسانةى كة خـاوةنى قةوالَـةكانو‪ ،‬لةبـةر ئـةوة ثيَويسـتة دوو ئةطـةر ةةينـة‬
‫رِوو‪:‬‬
‫ا‪ -‬ئةطــةر هــاتوو داهــاتى بــاجى راســتةوخؤ بــؤ دانــةوةى قــةرز بــةكارهيَنرا‪،‬‬
‫مةبةستية لة باجى راسـتةوخؤ بريتيـة لـةو باجـةى كـة خـةلَكان َي دةسـهاتى‬
‫بةرز دةدةن و‪ ،‬خاوةنى قةوالَةكان خـةلَكى هـةذار بـوون‪ ،‬بـةم جـؤرة خـاوةن‬
‫دةسهاتة بةرزةكان قورسايى باج دةطرنـة ئةسـتؤوة‪ .‬بـةم شـيَوةية خـةلَكانى‬
‫دةسهاتى ئاست ن م سودمةند دةبو بـة وةرطرتنـى سـووى قـةرزةكان‪ .‬لةبـةر‬
‫ئـةوةى ( ‪ )Marginal Propensity to consume‬ئـارةزووى رِادةدارى‬
‫بــةكارهيَنانيان زيرة ‪ ،‬لةبــةر ئــةوة دةبيــنني بــةهؤى زيــادبوونى بــةكارهيَنان‬
‫خواست زياد دةبيَت‪ ،‬واتا بةهؤى طيَرِانةوةى قةرز خواست زياد دةبيَت‪.‬‬
‫ب‪ -‬ئةطةر هاتوو داهاتى باجى نارِاستةوخؤ بؤ دانةوةى قـةرز بـةكارهيَنرا‪،‬‬
‫مةبةستية لةباجى نارِاستةوخؤ بريتييـة لـةو باجـة كـة خـةلَكانيَ دةسـهاتى‬
‫ن ـ م دةيــدةن و ‪ ،‬خــاوةن قةوالَــةكان خــةلَكانيَكى دةســهات بــةرزبوون‪ ،‬ئــةوا‬
‫دةبيَتة هؤى كةم بوونةوةى بةكارهيَنانى خـةلَتكانى دةسـهات نـ م و ‪ ،‬خـاوةن‬
‫دةســهاتة بــةرزةكان بــة كارهيَنانيــان زيــاد ناكــات لةبــةر ئــةوةى ئــارةزووى‬
‫رِادةكــى بــةكارهيَنانيان ن مــة‪ ،‬لةبــةر ئــةوة بــةكارهيَنانى نةتــةوةيى كــةم‬
‫دةبيَتــةوة‪ ،‬تــةنها لــةكاتى ئاســاي ى خــاوةن دةســهاتة بــةرزةكان وةبــةرهيَنان‬
‫دةكةن‪ ،‬كة دةبيَتة هؤى زيادبوونى وةبـةرهيَنان‪ ،‬كةواتـة طـؤرِان لـة خواسـتى‬
‫طشتى دةوةستيَتة سةر بارى ئابوورى‪ ،‬بـةالَم ئـةوةى ثةيوةنـدى بةكاريطـةرى‬

‫‪163‬‬
‫دانةوةى قةرز لة سةر دووبارة دابةش كردنـةوةى دةسـهات هةيـة بريتييـة لـة‬
‫دوو جؤر‪:‬‬
‫ا‪ -‬ئةطةر هاتوو باجةكة راسـتةوخؤ و نرخةكـةى هةلَكشـاو بـوو‪ .‬بـةم جـؤرة‬
‫دانةوةى قةرز دةبيَتة هؤى دووبارة دابةش كردنـةوةى دةسـهات لـة قـازاجنى‬
‫دةســهاتة ن مــةكان‪ ،‬واتــا دووبــارة دابةشــكردنةوةى بــة ش ـيَوةيةكى نيدضــة‬
‫يةكسان‪ ،‬بةالَم ئةطـةر هـاتوو باجةكـة راسـتةوخؤ و نرخـى ريَـذةيى بـوو‪ ،‬ئـةوا‬
‫دةب يَتــة هــؤى دووبــارة دابــةش كردنــةوةى داهــات لــة قــازاجنى دةســهاتة‬
‫بةرزةكان و دوور لة يةكسانى لة دابةشكردندا‪.‬‬

‫ب‪ -‬ئةطةر هاتوو داهاتى باجى نارِاستةخؤ بوو بؤ طيَرِانةوةى قةرزةكة‪.‬ئةمـة‬


‫دةبيَتــة هــؤى زيــادبوونى نايةكســانى لــة دابةشــكردنى دةســهات لــة قــازاجنى‬
‫ضينى دةسهاتى ئاست بةرز‪.‬‬

‫كاريطةرى قةرزى دةرةكى‪:‬‬


‫ئاماجنى قةرزى دةرةكـى بريتييـة لـة زيـادكردنى دراوى طـران بـةهاو كرِينـى‬
‫كــاالَو خ مــةت طــوزارى بيــانى‪ ،‬ئةطــةر هــاتوو بــؤ هيَنــانى كــاالَى بــةكارهيَنان‬
‫بةكارهيَنرا دةبيَتة هؤى نـ م بوونـةوةى ئاسـتى طشـتى نـرخ‪ ،‬بـةالَم ئةطـةر بـؤ‬
‫هيَنانى كاالَو خ مةت طوزارى بةرهةم هيَنان بةكارهيَنرا دةبيَتةهؤى زيـادبوونى‬
‫وةبةرهيَنان و زيادبوونى دةسهات و بةرهةمى نةتةوةيى‪.‬‬
‫طيَرِانــةوةى قــةرزى دةرةكــى بريتييــة لــة ليَنِينــى بةشـيَ لــة تــواى كرِينــى‬
‫هاوآلتى ان و طواستنةوةى بؤ دةرةوة‪ ،‬ئةطةر هـاتوو زيَـدةطى نـةبوو لـةدراوى‬
‫طران بةها‪.‬واتا برِينى بةشيَ لةبةرهـةمى نةتـةوةيى طشـتى لـة قـازاجنى قـةرز‬
‫دةرة بيانيـةكان لــة دةرةوةى وآلت ئةطـةر هــاتوو زيَــدةطى لـة نــاردنى كــاالَ و‬
‫خ مةت طوزارى نةبوو يان زيَدةطى لـة تـةرازووى ثيَـدان نـةبوو‪ ،‬بـةم شـيَوةية‬
‫دةبي نني تواناى دةولَةت بؤ دانةوةى قةرز دةوةستيَتة سةربوونى زيَـدةطى لـة‬

‫‪164‬‬
‫كاالَو خ مةتطوزارى ئامـادةبؤ ناردنـة دةرةوة لةطـةلَ نـةرمى خواسـت لةسـةر‬
‫كاالَ و خ مةت طوزاريةكان و‪ ،‬تواناى دةولَةت دةوةستيَتةوة سةر هيَندى زيَـرِو‬
‫دراوى طران بةهايى كة هةيةتى‪ ،‬كةواتة هةر وآلتىـ بـةثيَى توانـايى ئـابوورى‬
‫خؤى قةرز وةربطريَت باشة‪.‬‬

‫كؤمةك ‪Subsidy‬‬
‫كؤ مةك بـة يـةك َي لةسةرضـاوةكانى داهـاتى دةولَـةت دادةنريَـت‪ ،‬بـة يـةك َي‬
‫لةسةرضــاوة نــاجيَطري و نــا ئاســاييةكان دادةنريَــت‪ ،‬بةش ـيَوةيةكى بــةردةوام‬
‫نيية‪ ،‬دةكرىَ بةضةند جؤريَ ‪ ،‬واتة بةم شيَوةية‪.‬‬
‫ا ‪ -‬كؤمةكى ناوخؤيى ‪Internal Subsidies‬‬
‫ئةم جؤرة كؤمةكـة لةاليـةن هاوآلتىانـةوة بةدةولَـةت دةدريَـت بـة ثالَنـةرى‬
‫نيشــتيدانى و هــاوآلتى بــوون‪ ،‬لــة ثيَنــاو هةلَســتانى حكوومــةت بــة ئــةرك و‬
‫ةرمانةكانى بؤ خ مةتى كؤمةلَ و بةرزكردنةوةى ئاستى طوزةرانى خةلَ ‪.‬‬
‫ب ‪ -‬كؤمةكى دةرةكى ‪External Subsidies‬‬
‫ئةم جؤرة كؤمةكة لة سةرضاوةيةكى دةرةكـى بةدةولَـةت دةدريَـت جـا ئـةو‬
‫سةرضاوةية كةسيَ بيَت ياخود دامةزراوةيةك ياخود دةولَـةت بيَـت‪ ،‬جـارى‬
‫وا هةية بة ئاماجنى مريةايةتى دةدريَت ياخود ئـابوورى ‪ ،‬سياسـى ‪ ،‬يـان نيَـو‬
‫دةولَةتى واتـا بةهؤيـةك لـة هؤيـةكانى سـةرةوة دةدريَـت‪ .‬وة جـارى وا هةيـة‬
‫كؤمــــةكى دةرةكــــى بةشــــيَوةيى كؤمــــةكى نةختينــــةيى ‪MONETARY‬‬
‫‪ SUBSIDIES‬دةبيَــت وة بــةدراوى بيــانى دةبيَــت‪ ،‬ئــةم جــؤرة كؤمةكــة‬
‫دوواليةنى ضاكةى تيَدا هةية‪ ،‬يةكةم دةولَةت دةتوانيَت ئةم دراوة بيانيـة وةك‬
‫ثالَثشتيَ بؤ دةركردنى دراوى ناوخؤ نوىَ بةكاربهيَنو‪.‬‬
‫دووةم‪ /‬ماوة دةدات بة دةولَةت بؤ هةلَبذاردن و كرِينى باشرتيو كاالَ‪.‬‬
‫جا ئةو كاالَية بيانى بيَت ياخود ناوخؤيى‪.‬‬

‫‪165‬‬
‫‪Real‬‬ ‫جـارى واش هةيــة كؤمــةكى دةرةكـى بــة شـيَوةيةكى نانةختينـةيى‬
‫‪ Subsidies‬واتا ئةم كؤمةكة وةك باربؤكردنيَ لةاليـةن وآلتـانى ثيَشـكةوتوو‬
‫لةسةرشيَوةيى كاالَو خ مةتطوزاري شارسـتانى يـاخود سـةربازى دةدريَـت بـة‬
‫دةولَةت ئةم كاالَو خ مةت طوزاريانة تـةنها بـؤ ئـةو كـارة تايبـةت مةنـد كـراوة‬
‫بــةكاردةهيَنريَت ليَــرةدا دةولَــةت سةرثشــكنية لــة هةلَبــذاردنى كاالَتكــان ‪ ،‬لــة‬
‫اليةكى تر دةبينني كؤمةكى مةرجدار هةية وة كؤمةكى دةرةكى بـىَ مـةرجية‬
‫هةية‪ .‬كؤمةكى مةرجدار ئةوةية كة دةولَةت دةسـتى ناكـةويَت تـةنها بةرانبـةر‬
‫ثاب ةند بوونيَ نةبيَت يـاخود هةلَسـتان بـةكاريَ يـان هةلَويَسـتيَكى سياسـى و‬
‫سةربازى ديارى كراو يان ضوونة ناو هاوثةىانيـةكى سياسـى و سـةربازى يـان‬
‫دذايةتى كردنى رةوتيَكى سياسى ديارى كراو‪.‬‬
‫بةالَم كؤمةكى بىَ مةرج دةدريَت بة دةولَةت بةبىَ هـيض مـةرجيَ كـة ئـازادى‬
‫ئابوورى و سياسى دةولَـةت كـةم بكـات يـاخود سـيادةى نيشـتيدانى لةكـةدار‬
‫بكات‪.‬‬

‫هؤكارةكانى ثيَشكةشكردنى كؤمةكى دةرةكى‬


‫كؤمةكى دةرةكى بة شيَوةى نةخس بيَت ياخود بة شيَوةى مشةك جا مـةرج‬
‫ى مـةرج‪ ،‬ضـةندة هؤكاريَـ هـةن بـؤ دروسـت بوونيـان‪ ،‬لةبـةر‬ ‫داربيَت ياخود ب َ‬
‫ئةوة كؤمةكى دةرةكى بةثيَ ى هؤكارى ثيَة كةش كردنةكةى ثـؤليَو دةكريَـت‬
‫بةم شيَوةيةى خوارةوة‪:‬‬
‫ا‪ -‬كؤمةكى ئابوورى‬
‫ثــاش تــةواوبوونى جــةنطى جيهــانى دووةم‪ ،‬هةنــديَ دةولَــةتى ثيشةســازى‬
‫هةلَستان بة طؤرِينى بةرهةم هيَنان لةبةرهةم هيَنانى ثيشةسازى سـةربازى بـؤ‬
‫بةرهــةم هيَنــانى بــةكاربردن و بــةكارهيَنانى شارســتانى‪ ،‬واتــا بةش ـيَكى زيرى‬
‫ئامرازى بةرهةم هيَنانيان رِوو لةبةرهةمى شارستانى كرد‪ .‬ئةمةش بـووة هـؤى‬
‫دروست بوونى هةلَ اوسان لة خستنة رِووى طشتى كـاالَ بةرهـةم هيَنراوةكـان ‪،‬‬

‫‪166‬‬
‫كـة بـووة هـؤى زيـادبوونيَكى لـة رِادةبـةدةر لـة خسـتنة رِووى طشـتى كـاالَى‬
‫بةرهــةم هيَنــراو‪ .‬ئــابوورى ئــةم وآلتانــة رِوو لــة دارِوخــان دةضــوو لةبــةر زيرى‬
‫خستنة رِووى طشتى و كةمى خواستى ناوخؤي دةرةكى‪ .‬كـة زير وآلت رِوويـان‬
‫لة رِيَ دانى ئةم كاالَيانة كرد ئةوية بة رِيَدانى بؤ ناو دةرياو زةرياكـان‪ ،‬بـةالَم‬
‫بىَ دةن بوون لةسةر ئةم باروديخة و ضارةسةرنةكردنى دةبيَتـة دارِووخـانى‬
‫ئابوورى ئةم وآلتة ‪ .‬لةبةرئةوةى ئةو وآلتانـة بةرهةمـة زيادةكانيـان رِةوانـةى‬
‫وآلتـ انى تــر كـرد‪ ،‬وةك بــاربؤكردنيَكى ئـابوورى‪ ،‬كــة جطـة لــة ئامـاجنى مــريي‬
‫رزطــاركردنى ئــامرازى بةرهــةم هيَنــان بــوو لــة دارِوخــان و دوورخســتنةوةى‬
‫قــةيرانى ئــابوورى ‪ ،‬بــؤ ووونــة (ثــرِيذةى مارشــالَ) ووونــةى ئــةم جــؤرة‬
‫كؤمةكيةية كةوآلتـة يـةكطرتووةكانى ئـةمريكا طـةورةتريو كؤمـةكى بـةوآلتانى‬
‫ئةوروثاى ريذئاوا بةخشى ‪.‬‬

‫‪ -0‬كؤمةكى سياسى‪:‬‬
‫ئةم جؤرة كؤمةكـة بـةهؤكارى سياسـى جيـاواز لةاليـةن وآلتـانى دةولَةمةنـد‬
‫دةدريَت بةو وآلت انةى كةلةسةر يةك رِةوتى سياسى دانة ياخود لةيـةك بازنـةى‬
‫سياسى دان‪ ،‬وةك كؤمةكى يـةكيَتى سـؤةيةتى ثيَشـوو كـة دةيـدا بـة وآلتـانى‬
‫سؤشيالستى و وآلت انى جيهانى سيَيةم ‪ ،‬جارى واش هةية ئةم جـؤرة كؤمةكـة‬
‫لةوآلتى دةدريَتة وآلتىكى تر بـةهؤى بـوونى هـةردووكيان لةهاوثةىانيـةكى‬
‫سةربازى وةك كؤمةكى وآلتة يـةكطرتووةكانى ئـةمريكا بـؤ وآلتـانى ئـةوروثاى‬
‫ريذئاوا بةتايبةتى دواى جةنطى جيهانى دووةم‪ ،‬هةروةك ئـةو كؤمةكانـةى كـة‬
‫بةوآلتانى رِيذهةالَتى ئاسيا و هةندىَ وآلتى رِيذهةالَتى ناوةرِاسـت دةيـدات‪ ،‬بـة‬
‫مةبةستى دذايةتى كردنى رةوتيَكى سياسى ديارى كـراو وةك دذايـةتى كردنـى‬
‫بالَوبوونـــةوةى بـــريى شـــوعيةت و بـــريى ئيســـالمى بةتايبـــةتى ئيســـالمية‬
‫ضةكدارةكان‪.‬‬

‫‪162‬‬
‫سيَيةم‪ /‬كؤمةكى نيَودةو لَةتى‬
‫لةيةك ن ي بوونـةوةى وآلتـ انى جيهـان ثـاش جـةنطى جيهـانى دووةم بـووة‬
‫هــؤى دروســت بــوونى ‪ ،‬رِيَكخــراوى نةتــةوة يــةكطرتوةكان وةك رِيَكخراويَكــى‬
‫نيَودةولَـــةتى‪ ،‬وة هةلَســـتانى ئـــةم ريَكخـــراوة بـــة تويَذينـــةوةى طر تـــةكانى‬
‫ثةرةثيَدانى ئابوورى لةسةر ئاستى نيَودةولَةتى‪ ،‬دةركةوت كة وآلتىكـى كـةم‬
‫هةنــة دةولَدةنــد و بةئاســـوودةيى دةذيــو‪ ،‬لةتـــةك وآلتىكــى زيرى هـــةذارو‬
‫دواكةوتوو‪ ،‬ئةمةش واى لـة ريَكخـراوى نةتةوةيـةكطرتووةكان كـرد كـة داوا لـة‬
‫ئةنـدامانى بكـات بـة كؤمــةكى كردنـى وآلتـانى هــةذار‪ ،‬لـة ثيَنـاوثيَة خســتنى‬
‫وآلت انى دواكةوتوو و دروستكردنى نيدضة يةكسانيةك لة ئاستى ذيان‪.‬‬
‫دةركردنى ثارةى نو ىَ‬
‫دةولَةت ثةنا بؤ دةركردنى ثـارةى نـوىَ دةبـات بـؤ ثرِكردنـةوةى خةرجييـة‬
‫طشــتييةكان و خــةرجى وةبــةرهيَنان‪ ،‬لــةريَطاى دةركردنــى دراوى نــوىَ يــان‬
‫لـةريَطاى ـراوان كردنـى برِواثيَـدانى بـانكى ‪ ، Bank Credit‬ئـةم ريَطايـة‬
‫كاتيَ دةولَةت ثةناى بؤ دةبـات كـة سةرضـاوةكانى تـرى داهـات‪ ،‬وةك بـاج و‬
‫رســوم و قــةرز‪ .....‬هتــد‪ ،‬نــةيان تــوانى خةرجييــة طشــتييةكانى دةولَــةت‬
‫ثرِبكةنةوة‪ ،‬لةبةر ئةوة دةركردنى دراوى نوىَ هةردةم (مج )ـة لةطةلَ كـورت‬
‫هيَنانى بودجةى طشتى‪.‬‬
‫ليَرةدا دووريَطا لةبةردةم دةولَةت داية بؤ دةركردنى دراوى نوىَ‪-:‬‬
‫‪ -5‬دةركردنــى ثــارةى نــوىَ كــة خــؤى لــة دروســت كردنــى ثــارةى كاغــةز‬
‫دةبينيَتــةوة كــة دةولَــةت بــةكارى دةهيَنيَــت بــؤ ثرِكردنــةوةى خةرجييـــة‬
‫طشتييةكانى‪ ،‬كة دةولَةت ثشت بة دةسةالَتى سةرثةرشتى كردنـى سيسـتةمى‬
‫نة ختيينةيى خـؤى دةبةسـتيَت‪ ،‬كـة خـؤى ئـةم سيسـتةمة ئاراسـتة دةكـات و‬
‫ريَساكانى ديارى دةكات كةلة سةرى دةرِوات‪ ،‬هـةروةها بـرِى ئـةو دراوةى كـة‬
‫دةرى دةكــات و ديــارى دةكــات‪ ،‬واتــا دةولَــةت دةتوانيَــت هةلَبســتيَت بــة‬

‫‪166‬‬
‫دةركردنى ثارةى نوىَ ئةطـةر هـاتوو كـردارى دةركردنةكـةى بـةرِيَوةببان يـان‬
‫بانكى دةركردن ( بانكى ناوةندى)‪.‬‬
‫‪ -0‬دةولَــةت دةتوانيَــت دراوى تــر دروســت بكــات و بــةكارى بهيَنيَــت بــؤ‬
‫ثرِكردنةوةى خةرجييةكانى بـةهؤى قـةرزكردنى لـة بانكـة بازرطانييـةكان‪ ،‬كـة‬
‫دةتوانيَـــت دراوى نـــوىَ دروســـت بكـــات ‪ ،‬وةك دراوى ســـثاردن يـــان دراوى‬
‫نووسراو‪ ،‬كة دةبيَتة هؤى زيـادكردنى هؤكـارى ثيَـدانى نـوىَ‪ .‬ئـةم دوو ريَطايـة‬
‫هةردووكيان دةبنة هؤى دروست بوونى هةلَ اوسان بةهؤى زيادبوونى خواسـت‬
‫بةرانبةر كةمى خستنةرِوو‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى بـةرز بوونـةوةى نـرخ و‬
‫دابةزينى توانـاى كرِينـى دراو‪ ،‬واتـا دروسـت بـوونى‪ ( ،‬هةلَ اوسـانى دارايـى) ‪،‬‬
‫ئــةم دوو رِيَطايــة دووشـيَوةن لــة قــةرزى زيرة ملـىَ‪ ،‬لةبــةر ئــةوةى ثشــت بــة‬
‫ثاشةكةوتى رِاستةقينة نابةسنت‪.‬‬
‫ليَــرةدا ثيَويســتة جيــاوازى لــة نيَــوان توانــاى وآلت ـانى ثيَشــكةووتوو لةطــةلَ‬
‫وآلتانى دواكةوتوو بكةيو لة ثةنابردنة بةر بؤ ئةم ريَطاية‪:‬‬
‫‪ -5‬لة وآلتانى ثيَشكةوتوو‪ -:‬لة بةرئـةوةى ئـامرازى بةرهـةم هيَنـان نـةرمى‬
‫نواندنى تيَداية‪ ،‬واتا ئامرازى بةرهةم هيَنان توانـاى وةالَم دانـةوةى زيـادبوونى‬
‫خواستى هةية‪ ،‬لةبةر ئةوة نابيَتة هؤى هةلَ اوسـان و‪ ،‬دةبيَتـةهؤى زيـادبوونى‬
‫وةبــةرهيَنان بــةهؤى دابــةزينى نرخــى ســوو‪ ،‬ئةمــةش دةبيَتــةهؤى زيــادبوونى‬
‫بةكارهيَنان و زيادبوونى خ واستى طشتى كة دةبيَتـة هـؤى زيـادبوونى ضـاالكى‬
‫ئابوورى بة شيَوةيةكى طشـتى‪ ،‬بـةم شـيَوةية ضـيرت ثيَويسـت ناكـات دةولَـةت‬
‫بــةردةوام بيَــت لــة دةركردنــى ثــارةى نــوىَ‪ ،‬واتــا كاتيَــ طةيشــتة قؤنــاغى‬
‫بةكاربردنى تةواو دةبيَت بوةستيَت تاكو هةلَ اوسان رِوونةدات‪.‬‬
‫‪ -0‬لــة وآلت ـانى دواكــةوتوو‪ -:‬بــةهؤى نــةبوونى نــةرمى نوانــدن لــة ئــامرازى‬
‫بةرهةم هيَنان‪ ،‬دةبيَتة هؤى زيـادبوونى نـرخ و كـةم بوونـةوةى وةبـةرهيَنان و‬
‫بةرزبوونةوةى نرخى سـوو‪ ،‬كـةم بوونـةوةى ثاشـةكةوت‪ ،‬لـة كؤتـايى دةبيَتـة‬
‫هؤى ك و الوازى ضاالكى ئابوورى و داروخانى بةردةوام و لةناوضـوونى توانـاى‬

‫‪160‬‬
‫كرِينى دراوى ناوخؤيى‪ .‬كةواتة دةركردنى ثارةى نوىَ لة وآلتـانى ثيَشـكةوتوو‬
‫نابيَتة هـؤى دروسـت بـوونى ترسـناكى طـةورة‪ ،‬بـةالَم لـة وآلتـانى دواكـةوتوو‬
‫ثيَويستة بةكارهيَنانى بة وردى و لة بـواريَكى ديـارى كراوبيَـت‪ ،‬واتـا ترسـناكى‬
‫هةلَاوسان و داروخانى تواناى كرِينى ثارةى رَ دةكةويَتةوة‪.‬‬

‫‪120‬‬
‫بةشى ضوارةم‬

‫بودجةى طشتى‬
‫‪Public Budget‬‬

‫‪121‬‬
122
‫بودجةى طشتى ‪Public Budget‬‬
‫ثــاش ئــةوةى باســى دارايــى طشــتى و داهــات و خــةرجيدان كــرد ‪ ،‬ئــةوة‬
‫هةلَدةستني بة كؤكردنةوةى داهات و خـةرجى لـة (بةلَطةنامـة ) يـةك كـة ثيَـي‬
‫دةكوتريَت بودجةى طشتى ‪ .‬كة بة ئامرازيَكى طرنطى ثالنى دارايـى دادةنريَـت‬
‫‪ ،‬لةبةرئةوةى ئـامرازيَكى سـةرةكية بـؤ ديـارى كردنـى ئامـاجنى حوكومـةت و‬
‫سياسةتةكان و ثريطرامةكةى بؤ ضؤنيةتى بة طةرِخستنى ( ماوارد ) و كـردارى‬
‫دابةش كردن ‪ .‬بودجة خةسلَةتيَكى بةردةوام بوونى هةية كة ئـةمري ( ئيَسـتا )‬
‫بة رِابردوو و داهاتوو دةبةستيَتةوة ‪ ،‬واتـا ئـةو كارانـةى كـة ئـةجنام دراون لـة‬
‫رِابردوو ئةوة ثةيوةنديان هةية بةو كارانةى كة لة داهاتوو رِوودةدات ‪ ،‬لةسـةر‬
‫ئةو بناغةية ئةو ئاماجنانة ديارى دةكريَ ت كة لة داهـاتوودا هـةولَ دةدريَـت بـؤ‬
‫بــةجىَ طةيانــدنيان ‪ ،‬مانــاى بودجــةى طشــتى ثيَشــكةوت لةكــةلَ ثيَشــكةوتنى‬
‫مانــاى دةولَــةت و ثيَشــكةوتنى رِيلَــى لــة بــوارى ئــابوورى و كؤمةالَيــةتى ‪،‬‬
‫ئينطلتــةرا بــة ثيَشــةنطى دةولــةتان دادةنريَــت لــة بــةكارهيَنانى بودجــة بــة‬
‫شيَوازيَكى نوىَ ‪ ،‬لة ثـاش ئـةو ةرةنسـا ديَـت ‪ .‬لةطـةلَ بالَوبوونـةوةى ثالنـى‬
‫ئــابوورى و ثيَشــكةوتنى بودجــةى طشــتى طرنطــى ثيَــدرا ‪ ،‬كــة بــوة ثالنيَكــى‬
‫دارايــى ســةرةكى بــؤ ج ـىَ بــةجىَ كردنــى ثريطرامــى ثةرةثيَــدانى ئــابوورى و‬
‫كؤمةاليةتى ‪.‬‬
‫يةكةم‪ :‬ثيَناسةو خةسلَةتةكانى بودجةى طشتى‬
‫ثيَناسةكانى بودجةى طشتى‬
‫بودجــة ‪ :‬بريتيــة لــة ثالنيَكــى دارايــى بــاوةرِ ثيَــدراو لةاليــةن دةســةالتى‬
‫ياسادانان ‪.‬‬
‫بودجــة ‪ :‬رِاطةيانــدراويَكى خــةمليَنراوى داهــات و خــةرجى دةولَةتــة ‪ ،‬بــؤ‬
‫ماوةيــةكى داهــاتوو كــة بــة ســاليَ ديــارى دةكريَــت ‪ ،‬ريَثيَــدراوة لةاليــةن‬

‫‪123‬‬
‫دةسةالتى ياسادانان ‪ ،‬كة بة ئامرازيَكى سةرةكى سياسةتى دارايـى دادةنريَـت‬
‫بؤ دةستةبةركردنى ئاماجنة ئابوورى و كؤمةالَيةتيةكانى حوكومةت ‪.‬‬
‫بودجة ‪ -:‬ثالنيَكى جىَ بة جىَ كردنى ماوة كورتـة كـة تيَـدا ثالنـى ئـابوورى‬
‫دةولةت و ئاماجنة دريَذ خايةنةكانى وةرطيَردراون بـؤ ثريطرامـى سـاالنة ‪ ،‬كـار‬
‫دةكــات بــؤ جــىَ بــةجىَ كردنــى ثالنــ ى دارايــى و بــةرثا كردنــى طوجنــان و‬
‫رَيَكــةوتنيَ لــة نيَــوان ضــاالكيية ئابوورييــة جــؤر بــةجؤرةكان و ئاســانكردنى‬
‫ضاوديَرى و سةرثةرشـتى كردنـى ضـاالكى حكومـةت و هةلسـةنطاندنى لـةثيَناو‬
‫ئاماجنةكانى ثةرةثيَدانى طشتى ‪ .‬بةهؤى ئةم ثيَناسـانةى سـةرةوة دةتـوانني‬
‫دوو كؤلةطةى سةرةكى بودجةى طشتى ديارى بكةيو ‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫‪ - 5‬خـةمالَن ‪ -:‬بريتيــة لــة خةمالنــدنى داهـاتى طشــتى ضــاوةرِوان كــراو ‪،‬‬
‫خةرجى طشتى كة ضاوةرِوان دةكريَت خةرج بكريَت بؤ ماوةيـةكى ديـارى كـراو‬
‫كة بريتية لة ساليَ ‪.‬‬
‫‪ - 0‬مؤلةت ‪ -:‬مةبةست لةمؤلةت برِواثيَدانى دةسـةالتى ياسـا دانانـة بـةو‬
‫بودجـةى كــة دةســةالَتى جـىَ بــةجىَ كـردن ئامــادةى كــردووة ‪ .‬ئــةم مؤلةتــة‬
‫مةرجيَكى سةرةكيية بؤ بة ياسايى بوونى بودجة تاكو دةسةالَتى جىَ بـة جـىَ‬
‫كــردن بتــوانىَ داهاتــةكانى بةدةســت بهيَن ـىَ و خةرجيــةكانى خــةرج بكــات ‪.‬‬
‫ليَــرةدا مانــاى مؤلــةت جيــاوازة لةهةريــةك لــة داهــات و خــةرجى ‪ ،‬مؤلــةتى‬
‫خةرجى بريتية لة ثيَِِدانى ما بة دةسةالَتى جىَ بة جىَ كردنـى ئـةو طوذمةيـة‬
‫يان بة كةمرت لةو طوذمةية ياخود خةرج نة كردنى ‪ ،‬بةالم مؤلـةتى داهـات هـيض‬
‫سةر ثشكيةك نادات بة حكومةت بؤ بة دةسـت هيَنـانى ‪ ،‬لةبةرئـةوةى بـةثيَى‬
‫مــادةى ياســايى برِيــارى لةســةر دراوة ‪ ،‬وةك ياســاى بــاج ضــونكة بــة ياســا‬
‫ضؤنيةتى و شيَوةى سةرضاوةى بة دةست هيَنانى داهات ديارى كراوة ‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫خةسلةتةكانى بودجةى طشتى‬
‫بودجة ضةند خةسلَةتيَكى هةية ‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫‪ - 5‬بودجـــةى طشـــتى خـــةمليَنراويَكى داهـــات و خـــةرجى دةولةتـــة بـــؤ‬
‫ماوةيةكى داهاتوو ‪:‬‬
‫خةمليَنراويَكى تيَـرو تةسـةر داهـات و خـةرجى طشـتية بـؤ مـاوةى سـاليَكى‬
‫داهــاتوو ‪ .‬خةســلةتى خةمالنــدنى خــةرجى و داهــات ثيَويســتى بــة بــةرزتريو‬
‫وردبوونـــةوةى بابةتيانـــة هةيـــة ‪ ،‬لةبةرئـــةوةى طرنطـــى بودجـــةى طشـــتى‬
‫دةوةسـتيَتة ســةر ثيَــوةرى خةمالنــدن و كـةمى هةلَــة لــة خةمالندنــدا و‪ ،‬كــةم‬
‫كردنةوةى كةلةبةرى نيَوان خومالندن و راستى ‪.‬‬
‫‪ – 0‬بودجــةى طشــتى رِيَثيَدراويَكــة لةاليــةن دةســةالتى ياســادانانةوة رِازى‬
‫بــوون رِيَثيَـــدانى بودجــة لةاليـــةن دةســةالتى ياســـادانانةوة وة مـــةرجيَكى‬
‫سةرةكى جـىَ بـةجىَ كردنـة ‪ ،‬بـةبىَ ئةمـة بودجـة ثريذةيـةكى خـةمليَنراوة ‪،‬‬
‫بـةالم ناتوانريَــت جـىَ بــة جـىَ بكريَـت ‪ ،‬بــةالم مؤلــةتى دةســةالَتى ياســادانان‬
‫م اناى وانية كة ئةم دةسـةالتة بـة هـةموو قؤناغـةكانى بودجـة هةلَدةسـتيَت ‪،‬‬
‫بةلَكو بريتية لة دابةش كردنى ثسثؤرى لة نيَوان دةسـةالتى ياسـادانان و جـىَ‬
‫بــةجىَ كــردن‪ ،‬كــة ثســثؤرى دةســةالتى جــىَ بــة جــىَ كــردن ‪ ،‬بريتيــة لــة‬
‫ئامادةكردن و جـىَ بـة جـىَ كـردن ‪ ،‬بـةالم ثسـثؤرى دةسـةالتى ياسـادانان ‪،‬‬
‫بريتية لة مؤلةت و ضاوديَرى ‪.‬‬
‫‪ - 4‬بودجــة ثالنيَكــى دارايــى ج ـىَ بــة ج ـىَ كردنــة بــؤ مــاوةى ســاليَ كــة‬
‫دةطوجنيَت لةطةل ثالنى ئابوورى ‪.‬‬
‫بودجة ثالنيَكى خةمليَنراوى داهات و خةرجييـة بـؤ مـاوةى سـاليَ ‪ ،‬بودجـة‬
‫ثالنيَكـــى دارايـــى خـــةمليَنراوة كـــة تيَـــدا داهـــات و خـــةرجى طشـــتى تيَـــدا‬
‫دةخــةمليَنريَت بــؤ مــاوةى ســاليَ ‪ ،‬لــة ثيَنــاو دابــني كــردن و تيَــر كردنــى‬
‫ثيَداويســتية طشــتيةكان بــة ثيَــي توانــاى بودجةكــة ‪ ،‬هــيض جياوازيــةكى نييــة‬
‫لةطةل ثالنى ئابوورى كة ثيَـ ديَـت لـة خةمالنـدنى داهـاتى طشـتى و خـةرجى‬

‫‪125‬‬
‫طشتى ‪ ،‬بودجةى طشـتى بـريس نييـة لـة رِاطةيانـدنى كارةكـانى دةولَـةت يـان‬
‫تـةنها ذمـارةى دةرهيَنــراو لـة دة تـةر و ذميَريــارى حكومـةت‪ ،‬بـةآلم ثالنيَكــى‬
‫كارةكة ‪ ،‬دةولَةت ثيَي هةلَدةستيَت بة جىَ بة جىَ كردنـى لـة سـالَى داهـاتوو‪،‬‬
‫كة بريتية لة بةرنامةى كارى داهاتووى حكومـةت بـؤ سـالَي داهـاتوو لـة رِووى‬
‫خةرجى طشتى ودةست كةوتنى داهاتى ضاوةروان كراو ‪.‬‬
‫‪ – 1‬بودجةى طشتى كاريَكى كارطيَريى و دارايية ‪.‬‬
‫بودجـةى طشــتى ثيَويسـتى بــة ديـارى كردنــى كؤمـةليَ كــردارى كــارطيَرى و‬
‫دارايى هةية ‪ ،‬كة دةسةالَتى جىَ بة جىَ كـردن ثيَـى هـةلَ دةسـتيَت لـة ثيَنـاو‬
‫جىَ بة جىَ كردنى سياسـةتى دارايـى دةولَـةت ‪ ،‬كـة دةسـةالَتى جـىَ بـة جـىَ‬
‫كردن خؤى هةلَ دةستيَت بة ئامادةكردنى بودجةى طشتى ثاشـان مؤلَـةت لـة‬
‫دةسةالَتى ياسادانان وةردةطريَت بؤ جىَ بة جىَ كردن ‪ ،‬لـةرِووى كـارطيَرى و‬
‫داراييــةوة بريتيــة لــة ثالنيَكــى كــار كــة لــةم ريَطةيــةوة بةرثرســياريةتيةكان‬
‫دابةش دةكريَت ‪ ،‬كة ثةيوةسنت بة دةركردنى بريارةكانى جـىَ بـة جـىَ كـردن‬
‫لةسةر سةرجةم دةزطاكانى كارطيَرى و جىَ بة جىَ كردندا ‪ ،‬لـة ثيَنـاو جـىَ بـة‬
‫جىَ كردنيَكى رِيَ و ثيَ ‪،‬لة ذيَر ضاوديَرى دةسةالتى ياسادانان ‪.‬‬
‫‪ – 1‬دةربرينيَكـى داراييــة لــة ئاماجنــة ئــابوورى و كؤمةالَتيــةكانى دةولَــةت ‪.‬‬
‫بودجةى طشتى ئاويَنةيةكة بة شيَوةيةكى رِاست طؤيانة ةلسـة ةى حكومـةت‬
‫و ئاماجنة ئابوورى و كؤمةالَيةتى سياسي و داراييةكان بةشيَوةى ذمـارة تيَـدا‬
‫رِةن دةداتـةوة ‪ ،‬كةواتـة بودجـةى طشـتى ئـامرازيَكى داراييـة ‪ ،‬كـة دةولَـةت‬
‫بـةكارى دةهيَنيَــت بـؤ دةســتةبةركردنى ئاماجنـةكانى سياســةتى ئـابوورى لــة‬
‫هاوســةنطى ئــ ابوورى و كؤمةالَيــةتى و دابــني كردنــى دارايــى ثيَويســت بــؤ‬
‫ثةرةثيَدانى ئابوورى و بةرةو ثيَة بردنى‪.‬‬
‫‪ – 5‬بودجةى طشتى هؤكاريَكة بؤ ريَكخسنت و ثةيوةندى لـة نيَـوان ضـاالَكيية‬
‫جؤربةجؤرةكانى دةولَةت ‪.‬‬
‫‪ – 1‬بودجةى طشتى هؤكاريَكة و ئامرازيَكة بؤ ضاوديَرى دارايى طشتى ‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫دووةم بنةماكانى بودجةى طشتى‬
‫بريديزى دارايى كالسي ضةند بنةمايةكى داناوة بؤ بودجةى طشتى لة ثيَنـاو‬
‫بةرضــاو خســتنى ضــاالَكى دةســةالَتى جــىَ بــة ج ـىَ كــردن لــةذيَر ضــاوديَرى‬
‫دةسةالَتى ياسادانان ‪ ،‬لة رِووى داهاتى طشتى يان لة رِووى خـةرجى طشـتى‬
‫ضاوديَرى كردنى لةكاتى جىَ بة جىَ كردنى بودجة‪.‬‬
‫لةئــةجنامى ثيَشــكةوتنى مانــاى ضــةمكى دارايــى طشــتى و لــة ئـــةجنامى‬
‫ثيَشكةوتنى رِير دةولَةت لة بوارى كؤمةالَيـةتى و ئـابوورى ‪ ،‬بةتايبـةتى دواى‬
‫قةيرانى ئابوورى جيهانى ‪ ،‬ثاش جةنطى جيهانى دووةم ‪ .‬ئةمانـة بوونـة هـؤى‬
‫دروســت بــوونى طفتوطؤيــةكى زير لــة نيَــوان زانايــانى دارايــى طشــتى لةســةر‬
‫بةردةوام بوون لةسةر ئـةو بنةمايانـة يـاخود زيـاد كـردن و كـةم كردنيـان يـان‬
‫والَنانيان ‪ ،‬بةالم رِيلَى بنةماكانى بودجةى طشـتى لـةرِووى سياسـى و هونـةرى‬
‫بــة طرنطــى مايــةوة لةســةر ئاســتى دامــةزراوةكانى نيَــو دةولَــةتى و تةنانــةت‬
‫لةســةر ئاســتى دةولَــةتية تــوانى ثاريَ طــارى لــةطرنطى و ثيَويســتى خــؤيى‬
‫بكاتةوة بؤ بةريَوةبردنيَكى دارايى تةندروسـت و رِيَـ وثيَـ ‪ .‬لةطـةل ئـةوةش‬
‫ئــةم بنةمايانــة لــة رِووى ذمــارة و طرنطــى ريَذةيةكــة يــان ثيَشــكةوتو بــةثيَى‬
‫طؤرانكاريةكان و ثيَشهاتة نويَ يةكان‪ .‬بنـةماكانى بودجـةى طشـتى بـريتني لـة‬
‫ضةند بنةماية كى تيورى بـة ثيَـى وةسـر كردنـى زانايـانى دارايـى طشـت ‪ ،‬كـة‬
‫هةنديَكيان زيَدة رِةويان دةكـرد لـة طرنطـى الوحـدة ‪ /‬يـةكيَتى ‪ ،‬رِيَككـةوتنى ‪،‬‬
‫يةكطرتو‪ ،‬تةبايى ‪ ،‬يةكبوون ‪،‬‬
‫بةم بنةمايانة وة هةنديَكيان ذمارةيان زياد دةكردو ‪ ،‬هةنديَكى تـر دابةشـيان‬
‫دةكرد بة ثيَى طرنطيةكةيان بؤ بنةماى سةرةكى و الوةكـى ‪ ،‬بـةالَم لةرِاسـتيدا‬
‫طرنطى ئةو بنةمايانة بة ثيَى كات و شويَو وياساى ثيـادةكراو لـة هـةر وآلتىـ‬
‫دةطؤريَت ‪.‬كة ئةمانةش طرنطرتيو بنةماكانى ئامـادةكردنى بودجـةى طشـتني ‪،‬‬
‫وةك‪-:‬‬

‫‪122‬‬
‫يةكةم ‪ -:‬بنةماى يةكخستنى بودجة‬
‫مانــاى يــةك بــوونى بودجــة ‪ -:‬بريتيــة لــة دةرخســتنى خــةرجى و داهــاتى‬
‫دةولَةت لةيةك برِوانامـة ‪ ،‬واتـة بـوونى يـةك بودجـةو نـةبوونى بودجـةى زير ‪،‬‬
‫ريَكخستنى يةك بودجةو خسـتنة بةردةسـتى دةسـةالَتى ياسـادانان بـؤ برِيـار‬
‫لةسةردانى ‪ ،‬جا خستنة رِووةكة يـةك جـار بيَـت يـان بـة ضـةند قؤنـاغيَكى بـة‬
‫دواي يةك هاتوو ‪.‬‬

‫خةسلَةتةكانى بنةماى يةكخستنى بودجة‬


‫بنةماى يةك بوونى بودجـة ضـةند ئاماجنيَـ دةسـتةبةردةكات وةك ئامـاجنى‬
‫دارايى ‪ ،‬ئابوورى ‪ ،‬سياسي ‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫‪ – 5‬رِوون و ئاســانة بــؤ هــةر كةس ـيَ كــة بيــةويَت توانــاى دارايــى دةولَــةت‬
‫ب انيَت ‪ ،‬لةبةر ئةوةى دةولَةت يةك بودجةى هةية ‪.‬‬
‫‪ – 0‬دةبيَتة هؤى ئاسانى ديارى كردنى ريَـذةى داهـات و خـةرجى طشـتى لـة‬
‫كؤى دةسهاتى نةتةوةيى بةهؤى بوونيان بة ذمارة لةيةك برِوانامة ‪.‬‬
‫‪ – 4‬يارمـةتى دةسـةالَتى ياسـادانان دةدات بـؤ سـةثاندنى ضـاوديَرى لةســةر‬
‫تايبــةت مةنــدكرنى خــةرجى طشــتى بــةثيَى طرنطــى خــةرج كردنةكــةى ‪ ،‬واتــة‬
‫ديارى كردنى خةرجى ئاساي ى و خةرجى طرن و خةرجى زير طرن ‪.‬‬
‫‪ – 1‬خران بةكارهيَنانى خةرجى طشتى و بة ريي دانى ئاشكرا دةكات ‪.‬‬
‫‪ – 1‬يارمةتيـدةرة بــؤ بـةكارهيَنانى سسيســتةميَكى ذميَريـارى يــةكطرتوو بــؤ‬
‫ذميَريارى حكومةت و سةرجةم بةريَوة بردنةكان ‪.‬‬
‫‪ – 5‬يارمةتيــدةر و ثــالَ ثشــتة بــؤ شــيَوازى ثــالن دانــان ‪ ،‬لةبةرئــةوةى‬
‫بودجةى طشتى رِووى دارايى ثالَنى ئابووريية ‪.‬‬
‫‪ – 1‬بنةماى يةكخسـتنى بودجـة ِريَطـرة لـة يَـة كـردن لـة دام و دةزطاكـانى‬
‫حكومةت لة ضؤنيةتى خةرج كردن و بايةخى ‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫دةرهاويشنت لة بنةماى يةكخستنى بودجةى طشتى‬
‫لةطةل طرنطى بنةماى يةك بوونى بودجـةى طشـتى ‪ ،‬ثيَشـكةونتى ئـابوورى و‬
‫باروديخى كردارى‪ ،‬بوونة هؤى دةرضوون لةم بنةماية و دةركـةوتنى بودجـةى‬
‫جياواز لة بودجةى طشتى ‪ ،‬وةك‪:‬‬
‫أ ‪ -‬ثاشكؤية بودجة(‪ : )Budget Annexes‬بريتيـة لـة بودجةيـةكى جيـاواز‬
‫لة بودجةى طشتى دةولَةت كة داهات و خةرجى تايبةت بة خؤى دةطريَتـة خـؤ‬
‫‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫هةنــــدىَ بةريَوةبةرايــــةتى و دامةزراوةكــــة كــــة كةســــايةتيكى واتــــادارى‬
‫سةربةخؤيان نيية بؤ زياتر رِوون كرنةوة خةسـلةتةكانى ئـةم جـؤرة بودجةيـة‬
‫دةخةينة رِوو ‪ ،‬وةك ‪:‬‬

‫أ‪ .‬بريتييــة لــة بوودجــةى بةريَوةبةرايةتيــةكى طشــتى ‪ ،‬كــة كةســايةتيةكى‬


‫واتادارى سـةربةخؤيى نـةبىَ ‪ ،‬واتـة كةسـايةتيةكى واتـادارى جيالـة دةولَـةتى‬
‫نةبى ‪ ،‬كة لة راستيدا داهات و خةرجى ئةم جؤرة بوودجانة تيَـ هـةلَ كيشـةو‬
‫ريضونة لة بودجةى طشتى ‪ .‬واتا داهات و خةرجةكانيان تيَكةلَو لةطةلَ داهـات‬
‫و خةرجى بوودجةى طشتى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ســـةرجةم ريَســـاو ياســـا الوةكيـــةكانى بودجـــةى طشـــتى بةســـةر دا‬
‫دةسةثيَنريَت ‪ .‬جا لة رووى بالَوكردنةوةى يان ريَثيَدان يان سـةرتاو كؤتـايى‬
‫سالَى داريى يان سةرثةرشتى كردنى لةاليةن وةزارةتى داراييةوة بيَت‪.‬‬
‫ج‪ .‬داهات و خةرجى ئةم بودجانـة لـة بودجـةى طشـتى دةرناكـةويَت ‪ ،‬بـةالَم‬
‫ئةوةى كةدةردةكةويَت بريتني لة زيَدةطى و كورتهيَنـان لـة ثاشـكؤى بودجـة‪.‬‬
‫واتــة طواســتنةوةى زيــدةطى ثاشــكؤية بــؤ بودجــةى طشــتى ‪ ،‬وةثركرنــةوةى‬
‫كــورت هيَنــان لــة ثاشــكؤيى بودجــة بــة ثيَشكةشــكردنى كؤمــةك لةاليــةنى‬
‫دةولَةتةوة‪.‬‬

‫‪120‬‬
‫زير لة نوسةرانى دارايى طشتى ثيَان واية ثاشكؤيى بودجة دةرضوون نية‪،‬لـة‬
‫بنــةمايى يــةك بــوونى بودجــةى طشــتى ‪ ،‬لــة بةرئــةوةى ثوختــةى ذميَريــارى‬
‫ثاشكؤيى ب ودجة لة زيدةطى و كورت هيَنان لة بودجةى طشـتى دةردةكـةويَت‪،‬‬
‫واتة ثابةندة بة يةك بوون لة رووى ناوةريك‪ ،‬بـةالَم تـةنها لـة رِووى نـاوةريك‪،‬‬
‫بةالَم تةنها لة رووى شيَوةوة جياوازة كة بريتية لة بوونى بروانامةى بودجـةى‬
‫طشتى و ضةند بروانامةيةكى تر بؤ ثاشـكؤية بودجـة‪ ،‬بـةالَم ئـةوةى ثاشـكؤيى‬
‫بودجة لة بودجةى طشتى جيادةكاتةوة ‪ ،‬بريتينت لة ‪-:‬‬
‫‪ .5‬سروشـــتية بازرطـــانى و ثيشةســـازيةكةى وا دةخوازيَـــت كـــة ئـــةجنامى‬
‫كارةكةى لة قازانج و زيان ب انريَت ‪.‬‬
‫‪ .0‬دانان و ثةيرةوكردنى سيستةميَكى دارايى و ذميَريارى تايبـةت و طوجنـاو‬
‫‪ ،‬لةطةلَ باروديخةكةى ‪ ،‬بؤ ئةوةى بة شيَوةيةكى سةربةست و نةرمى نوانـدن‬
‫كاربكــات و ئازادبيَــت لــة بةربةســتة(الروتينيــة) ‪ ،‬كــة بــريتني لــة ريســاكانى‬
‫ذميَريـارى طشـتى سـةثيَنراو بةســةر بةريَوبةرايةتيـةكانى تايبـةت بـة بودجــةى‬
‫طشتى‪.‬‬
‫‪ .4‬ثابةنــد بــوونى بــةدابني كردنــى خةرجيــةكانى لــة ريَطــاى ســةرجاوةكانى‬
‫داهاتى بةبىَ ثشت بةستان بة بودجةى طشتى ‪ .‬بةوةى كة مـا ى ثيَـدراوة بـة‬
‫ئامادةكردنى بودجةيةكى جيا لة ثيَناو توانا داركردنى بؤ كاركردن بة ئـازادى‬
‫وسةربةستى و ثابةند نةبوونى بة رِيَوشويَنى داراية ‪.‬‬
‫‪ .0‬بودجةى سةربةخؤ (‪:)Independent Budget‬‬
‫هةندىَ دامـةزراوةى طشـتى بـة كةسـايةتى واتـايى سـةربةخؤ لـة كةسـايةتى‬
‫دةولَــةت جيادكريَتــةوة ‪ ،‬لــةو بــارةدا داراييــان ســةربةخؤو جيــاواز لــة دارايــى‬
‫دةولَـــةت و بودجـــةيان ســـةربةخؤية‪ ،‬بودجـــةى ســـةربةخؤ ‪ ،‬بريتيـــة لـــة‬
‫بودجةيةكى جيا لة بودجةى طشتى‪ ،‬كـة داهـات و خـةرجى تايبـةت بـة خـؤيى‬
‫هةيـة ‪ ،‬لةطــةلَ ئــةوةش دةولَــةت كؤمـةك ثيَشــكةش ئــةو دامةزراوانــة دةكــات‬
‫كةلةاليى داهـاتى لـة بودجـةى سـةربةخؤ دةردةكـةويَت ووونـةى ئـةم جـؤرة‬

‫‪160‬‬
‫بودجانــة بودجــةى م طــةوتى ئةزهــةر (اجلــاما االزهــر) لــة ميســرة‪ ،‬بودجــةى‬
‫بةريَوةبردنى حوكدى خوت موختاريةكان ‪ ،‬بودجةى ئةمينـدارى ثايتـةخت لـة‬
‫عيَــراق ‪ ،‬ئــةم جــؤرة بودجانــة لةاليــةن دةســتةى بــةريَوةبردنى دامةزراوةكــة‬
‫ريَطاي ثيَدةدريَت واتـة مؤلـةتى ثيَـدةدريَت ‪ .‬بـؤ زيـاتر رِونكرنـةوةى بودجـةى‬
‫سةربةخؤ‪ ،‬ضةند خةسلةتيَكى سةرةكى ئةم بودجةية دةخةينة رِوو ‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫‪ .5‬دامةزراوةيى طشتني خاوةن كةسايةتيةكى واتادارى سةربةخؤن‪ ،‬جيـا لـة‬
‫كةسايةتى دةولَةت‪.‬‬
‫‪ .0‬بودجةى سةربةخؤ دةضيَتة ذيَربالَى ريساي بودجةى تايبةت بةخؤى واتـة‬
‫ريسايى بةريَوةبردنى تايبةت بة بودجةى طشتى لةسةر ناسةثيَنريَت‪،‬‬
‫‪ .4‬بودجةى سةربةخؤ ثاريَ طارى لة زيَدةكى خـؤيى دةكـات بـؤ خـؤي بـةبى‬
‫ئــةوةى بيطوازيَتــةوة بــؤ بودجــةى طشــتى دةولَــةت و كــورت هيَنــان بةقــةرز‬
‫ثرِدةكاتةوة كة بؤ ئةم ئاماجنة قـةرز وةردةطرييَـت‪ ،‬يـان لـة ريَطـايى كؤمـةكى‬
‫دةولَةت كة دةدريَت بة ثريذة تايبةتيةكان ‪.‬‬
‫‪ -4‬بودجةى دةرهاويشتةيى (نائاسايى)‬
‫بريتية لة بودجةيةكى جيـا لـة بودجـةى دةولَـةت ‪ ،‬دادةنرِيَـت بـة مةبةسـتى‬
‫كاتى يان نائاسايى‪ ،‬لة كات و سـاتى نائاسـايى دةردةكريَـت و‪ ،‬لـة بـاروديخى‬
‫نائاسايى جىَبـةجىَ دةكريَـت‪ ،‬كـة خـةرجى نائاسـايى و داهـاتى نائاسـايى لـة‬
‫خؤدةطريَت ‪ ،‬ئةكةر ئةم خةرجى و داهاتة نائاسايانة ةريَتـة بودجـةى طشـتى‬
‫ناتوانريَت بةراوردكردن بكةيو لـة نيَـوان بودجـةى سـالَة جياوازةكـان‪ ،‬هـةموو‬
‫وآلتىــ رِووبــةرووى بــاروديخى نائاســايى دةبيَتــةوة ‪ ،‬بــؤ ووونــة رووداوة‬
‫ذينطةييــة سروشــتيةكان‪ ،‬وةك بوومةلــةرزةو بوركــان و طــةردةلوول و بــارانى‬
‫ترش و ثيس بوونى ذينطـة‪ ....‬هتـد هـةروةها لـة بـارديخى نائاسـايى مرييـى‬
‫وةك جةن و خؤ ئامادةكردن بـؤ جـةن و لـة بـاروديخى ئـابوورى نائاسـايى‬
‫وةك دروســـت كردنـــى بةنـــداوو راكيَشـــانى هيَلـــى ئاســـو ‪ ،‬بةطةرخســـنت و‬

‫‪161‬‬
‫كارثيَكردنى طشتى ‪ .‬لـة زيربـةى كاتـةكان سةرضـاوةى نائاسـايى داهـات لـةم‬
‫جؤرة بودجانةدا قةرزى طشتية‪.‬‬
‫بنةماى طشتطريى بودجة‬
‫بـؤ ثــةيرِةوكردنى ئــةم بنةمايــة‪ ،‬ثيَويسـتة بودجــةى طشــتى طشــت خةرجيــة‬
‫طشـــتيةكان و داهاتـــة طشـــتيةكان لـــة خؤبطريَـــت و ‪ ،‬نابيَـــت خـــةرجى هـــيج‬
‫دامةزراوةيةك دا بشكيَندريَت لة داهاتةكةى وةهيج داهـاتيَكية تايبـةت مةنـد‬
‫نةكريَت بؤ هيض خةرجيةك‪ ،‬لة ثيَناو ئاسانكردنى كـارى ضـاوديَرى ضـاوديَرى‬
‫ى كـردن بيَـت يـاخود ضـاوديَرى دةسـةالَتى ياسـادانان لـة‬ ‫ى بـةج َ‬
‫دةسةالَتى ج َ‬
‫ثيَنــاو ضــاوديَرى كردنــى خــةرجى طشــتى و ريَطــرتو لــة خــران بةكارهيَنانــة‬
‫بة ريِيدان بة دةربرينيَكى تر بةكارهيَنانى بودجةى ثوختـة ‪ ،‬واتـة دةرهيَنـانى‬
‫ئةو خةرجيانةى لة ثيَناو بةدةست كةوتنى ئـةو داهاتـةى بةدةسـت هـاتووة ‪،‬‬
‫كة زيدةطى داهات لة خانةى داهات لة بودجةى طشتى و زيـدةطى خـةرجى لـة‬
‫خانــةى خةرجيــةكان دادةن ـرَت‪ ،‬بــةلكو بــةكارهيَنانى و دةرخســتنى ســةرجةم‬
‫خـــةرجى داهاتـــةكان بـــةبيَ هـــيض داشـــكاندن و ليَنينيَـــ ‪ .‬ئـــةم بنةمايـــة‬
‫لةسةربناغةى دوو بنةماى الوةكى وةستاوة‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫‪ .5‬بةكارنةهيَنانى ريَطاي ثوختة‪ ،‬واتة دانةشكاندنى خةرجى هـيض ةرمانطـةو‬
‫دامةزراوةيــةك لةداهاتةكــةى ‪ ،‬ئةمــةش ريَطــا خــؤش دةكــات بــؤ ضــاوديَرى‬
‫ى كـردن و ئاطـاداربوون لةسـةر وردو‬ ‫ى بـةج َ‬‫دةسةالَتى يا سادانان لـة كـاتى جـ َ‬
‫درشتى خةرجيةكان و داهاتةكان و‪ ،‬ريَطـرة لـة خـران بـةكارهيَنان و زيَـدةريى‬
‫لـــة خةرجيـــةكان ضـــونكة ئـــةم ريَطايـــة راســـتى خةرجيـــةكان و داهاتـــةكان‬
‫دةردةخات ‪.‬‬
‫‪ .0‬ديارى نةكردنى داهاتيَكى تايبةت بؤ خةرجيةكى تايبةت‪.‬‬
‫لةبةر ئةوة ى ئةطةر هاتوو داهاتيَكى زير دانرا بـؤ ثيَشـكةش كردنـى خ مـةت‬
‫طوزاريةكى طشتى ديـارى كـراو‪ ،‬ئـةوا دةبيَتـة هـؤى بـة ـرييدان و طةنـدةلَى و‬
‫دزى كــردن‪ ،‬بــةالَم ئةطــةر هــاتوو داهــاتيَكى كــةمرت ديــارى كــرا بــؤ خ مــةت‬

‫‪162‬‬
‫طوزاريةكى طشتى ديار ئةو كاتة خ مةت طوزاريةكة بـة شـيَوةيةكى تـةواو ريَـ‬
‫وثيَ ثيَشكةش ناكريَت‪.‬‬
‫دةرهاويشنت لة بنةماى طشتطريى بودجةى طشتى‬
‫هةنديَ باروديخ هةن ‪ ،‬بريتني لة دةرضوون لة بنةمايى طشتطريى ‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫أ‪ .‬هةلَستانى دةولَةت بةديارى كردنى داهاتيَكى تايبةت بؤ طريانةوةى سـوو و‬
‫بةشةكانى قةرزى طشتى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ئاراسـتةكردن و بـةكارهيَنانى داهـاتى قـةرزى دةرةكـى ‪ ،‬بـؤ ثريذةيـةكى‬
‫ثةرةثيَدانى ديار بةطويَرةى مةرجى قةرزةكة‪.‬‬
‫ج‪ .‬ئامادةكردن و جىَ بةجىَ كردنى بودجةى سةربةخؤ و ثاشكؤية بودجـة و‬
‫بودجةى نائاسايى‪.‬‬
‫د‪ .‬وةرطــرتو و بــةكارهيَنان و ئاراســتةكردنى ‪ ،‬باربؤكــان و ئةمانةتداريــةكان‬
‫(الوصاية) بؤ دابني كردنى خةرجيةكى ديار‪.‬‬
‫َنةى بودجةى طشتى‬ ‫بنةماى ساال‬
‫زيربةى سيستةمى دارايى لة جيهان ثةيرةوى بنةماى ساالَنة دةكةن ‪،‬‬
‫ئةمــةش لــة ئامــادةكردنى بودجــةى طشــتى بــؤ ســالَى داهــاتوو ‪ ،‬ســاالَنة و‬
‫دةسةالَتى ياسـادانان رةزامةنـدى لةسـةردةكات ‪ ،‬هـةروةها دامـو دةزطاكـانى‬
‫دةولَةت هةلَدةسنت بة جيَ بـةجيَ كردنـى لـةماوةى سـالَيَ ‪ .‬ئـةوةى جيَطـاى‬
‫باســة ســةرةتايى ميَــذووى ســالَى دارايــى(‪ )Financail Year‬لــة وآلتى ـ بــؤ‬
‫وآلتىكــى تــر جيــاواز ة ‪ ،‬هةريــةك بــة ثيَــى سيســتةمى بــةريوةبردن و ياســادا‬
‫نانيةوة‪.‬‬
‫لة زيربةى وآلت ان سةرةتايى سالَى دارايـى لةطـةلَ سـةرةتايى سـالَى زاينييـة‬
‫(لة داي بوون)ة ‪ ،‬واتة لة ريذى يةكـةم لـةمانطى كـانوونى دووةم لـة كؤتـايى‬
‫مانطى كانونى يةكةم كؤتايى ديَت ‪ ،‬بةالَم ئةمة لةسةر هةموو وآلتىـ جـىَ بـة‬
‫جىَ ناكريَت ‪ ،‬بؤ ووونة سةرةتايى سالَى دارايى لة ئةمـةريكا لـة ريذى يةكـةم‬
‫لة مانطى تشرينى يةكةم دةست ثيَـدةكات ‪ ،‬لـة كةنـدا سـالَى دارايـى لـة ريذى‬

‫‪163‬‬
‫يةكةم لة مانطى نيسان دةست ثيَدةكات لـة كويَـت و سـويد لـة ريذى يةكـةمى‬
‫مــانطى تــةمووز دةســت ثيَــدةكات لــة تركيــا لــة ريذى يةكــةم لــةمانطى ئــازار‬
‫دةست ثيَدةكات ‪.‬‬
‫مةبةست لة بنةماى ساالَنةى بودجة بريتيية لة خةمالندنى داهـات و خـةرجى‬
‫بـة شـيَوةيةكى خـوالوة بـؤ مــاوةى يـةك سـالَ ‪ ،‬واتـة ئامـادةكردنى بودجــةى‬
‫ساالَنةى سةربةخؤ جيا لة سالَى رابردوو وة جيا لة سالَى داهاتوو‪.‬‬
‫هؤكارةكانى ثةيرةوكردنى بنةماى ساالَنةى بودجة‬
‫كؤمــةليَ هؤكارهــةن وا لــة دةولــةت دةكــةن كةثــةيرةوى بنــةماى ســاالَنةى‬
‫بودجة بكات ‪ ،‬وةك ‪:‬‬
‫‪ .5‬طرانــى و نــةتوانينى ئامــادةكردنى خةمالَنــدنى وردى داهــات و خــةرجى‬
‫طشتى ضاوةروان كراو بؤ ماوةيةكى زياتر لة ساليَ ‪.‬‬
‫‪ .0‬خةمالنــدنى بودجــة بــؤ زيــاتر لــة ســاليَ ‪ ،‬دةبيَتــة هــؤى الواز بــوونى‬
‫ضـاوديَرى دةســةالَتى ياســادانان ‪ ،‬لــة هــةمان كاتــدا ئامــادةكردنى بودجــة بــؤ‬
‫كـــةمرت لـــة ســـاليَ دةبيَتـــة هـــؤى بةرزبوونـــةةى تيَجـــوونى ئامـــادةكردن و‬
‫ماندووبوونى ةرمانبةرانى تايبةت بة ئامادةكردنى بودجـةوة‪ ،‬ترسـناكى تيَـدا‬
‫دروســت دةبيَــت ‪ ،‬ئةمــةش بــة هــؤى هةلَــةكردن و جيــاوازى زير لــة نيَــوان‬
‫خةمالندنى داهات و خةرجى ‪.‬‬
‫‪ .4‬ئامادةكردنى بودجةى طشتى و ثاشان رةزامةنـدى لةسـةركردنى ثيَويسـت‬
‫بةكات و ئية كردن هةية ‪ ،‬لةبةرئةوةى حكومةت يان دةسـةالَتى جـيَ بـةجىَ‬
‫كردن ناتوانى زياتر لة بودجةيةك ئامادة بكات لة ماوةى ساليَكدا ‪ ،‬بـة هـةمان‬
‫شيَوةش دووجار طفتوطؤ كردن و مؤلةت دان بة بودجـة لـة سـاليَ دا كـاريَكى‬
‫ئاسان نية بؤ ثةرلةمان‪.‬‬
‫‪ .1‬واباشة سالَى دارايى سةرجةم وةرزو هةرِةتةكان بطريَتة خؤ ضـونكة سـالَ‬
‫بريتية لة كاتيَكى ديارى كراو كة ئـةم وةرزو هةرِةتانـةى تيَدابيت‪،‬لةبةرئـةوةى‬
‫قةبارةى داهات و خةرجى بةدةست هاتوو كردارى دةطؤرِيَت بة طـؤرِانى مـان‬

‫‪164‬‬
‫و وةرزو سالَ ‪ ،‬لةبةرئةوة ناتوانريَت ثشت ببةسرتيَت بة مانطي يـاخود ئـةوى‬
‫تر يان بةوةرزيَ ياخود ئةوةى تر لة خةمالندنى داهات و خةرجى‪.‬‬
‫‪ .1‬داتاكانى ثةيوةندار بة ضاالكى ئابوورى و ذميَريارى دةسـهاتى نةتـةوةيى‬
‫و ذميَرياى ترى ثةيوةندار بـة بودجـةى طشـتى بـريتني لـة ذميَـرةى سـاالَنة لـة‬
‫زيربةى وآلتانى جيهان ‪.‬‬
‫دةرهاويشتةكردن لة بنةماى ساالَنةى بودجةى طشتى‬
‫ثيَشــكةوتنى ريلَــى دةولَــةت و بــار وديخى ئــابورى و سروشــتى سيســتةمى‬
‫ئابورى واى كردووة كـة ضـةند بودجةيـةكى تـر بـة دةربكـةون‪ ،‬وةك بودجـةى‬
‫خـــور ئـــابوورى و بودجـــةى ثالنـــى ئـــابورى لـــة وآلتـ ـانى ســـةرمايةدارى و‬
‫سؤشياليســتى هــةروةها كؤســثى هونــةرى لــة هةنــديَ ســالَدا دةبيَتــة هــؤى‬
‫دروست بوونى بودجةى كـاتى بـؤ مـاوةى كـةمرت لـة سـاليَ ‪ ،‬بـةم شـيَوةيةى‬
‫خوارةوة ‪.‬‬
‫‪ .5‬بودجة بؤ ماوةى كةمرت لة سالَيَ ‪.‬‬
‫زير جــاران دةرهاويشــتةدةكريَت لةكةمكردنــةوةى مــاوةى بودجــة بــة هــؤى‬
‫كؤسثى هونةرى ‪ .‬بؤ ووونة لة كاتى هـاتنى سـالَى دارايـى نـوىَ و دواكـةوتنى‬
‫رةزامةندى و مؤلةت لةسـةربودجةى طشـتى ‪ ،‬لةوكاتـةدا دةسـةالَتى جيَبـةجىَ‬
‫كردن ناضارة كار بة بودجةى يةك مان يان دوو مان بكات تاكوو وةرطرتنـى‬
‫رةزامةنـدى ثـاش مؤلَــةت وةرطـرتو ئــةوةى لـة بودجــةى كـاتى خــةرجكراوةو‬
‫هاتوودا دةشكيَنريَت لةوةى كة لةبودجة نويَيةكة هاتووة ‪ ،‬ئـةم دواكةوتنـةش‬
‫بة دوو هؤكار دةبيَت ‪ ،‬وةك‬
‫أ‪ .‬يــان دةســةالَتى جيَبــةجىَ كــردن لــة ئامــادةكرنى بودجــةى طشــتى دوا‬
‫دةكةيَت جا بة هةر هؤيةكةوة بيَت‪.‬‬
‫ب‪ .‬يانية مؤلةت ورةزامةنـدى ثيَـدانى لةاليـةن دةسـةالَتى ياسـادانانةوة‬
‫دوادةكةويَت‪.‬‬

‫‪165‬‬
‫‪ .5‬بودجةى ثالنى ئابوورى ‪:‬‬
‫ثالنــى دارايــى و ثالنــى مشــةك و كــاالَ (نانةختينــةيى) ثالنــى ئــابوورى ثيَ ـ‬
‫دةهيَـنو بـةالَم بودجـةى طشـتى لــةوآلتانى سؤشياليسـتى بةشـيَكة لـة ثالَنــى‬
‫دارايى ‪ ،‬و بةبةشيَكى طرنطى ثالنـى دارايـى دادةنريَـت ‪ ،‬لةبةرئـةوةى زيربـةى‬
‫ثالنة ئابووريةكان لة ثيَنض سالَ كةمرت نينة‪ ،‬لةبةرئـةوة بودجـةى طشـتية بـة‬
‫هةمان شيَوة بؤ ثيَنض سالَ دةبيَت‪.‬‬
‫‪ .0‬بودجةى خوور ئابوورى‬
‫ئاشــكراية ئــابوو رى ســةرمايةدارى بــة ش ـيَوةيةكى خــوالوة هةلَطةرانــةوةى‬
‫ئابوورى بةسةرداديَت لةسةر شيَوةى ثوكانـةوةو بيَكـارى ثاشـان طةشـانةوةو‬
‫بوذانةوة ‪ ،‬هةنديَ دةولَةت بودجة ئامادة دةكات بؤ ماوةى خوليَكى ئـابوورى‬
‫كة بةشيَوةيةكى ئاسايى لة سـاليَ زيـاترة لـة كـاتى (رخـائ وأزدهـار) ثاشـان‬
‫دةولَةت هةلَدةستيت بة كةم كردنـةوةى‪.‬بـرى خواسـتى طشـتى بـؤ هاوسـةن‬
‫كردنى لةطةلَ خستنةرووةى طشتى لـة ئاسـتى بةطةرخسـتنى تـةواو ‪ ،‬ئةمـةش‬
‫لــة ريَطــايى زيــاد كردنــى قــةبارةى داهــات و لــة دروســت كردنــى زيــدةطى لــة‬
‫بودجةو دانانى ئةو زيدةطية لة سندوقيَكى تايبةت ‪.‬‬
‫بةالَم لة كاتى ثوكا نـةوةو بيَكـارى ثيَويسـتة دةولَـةت خواسـتى طشـتى زيـاد‬
‫بكات بؤ يةكسان بوون لةطةلَ خستنة رووى طشتى لة ئاسـتى بـة طةرخسـتنى‬
‫تةواو ‪ .‬ئةمةش لة رِيَطاي زيادكرنى خةرجى حكومةت ‪ ،‬ئةم زيادكردنـةش بـةو‬
‫زيدةكيية دةكريَت كة لةكاتى (الكساد) لة سندوقيكى تايبةت دانراوة‪.‬‬

‫بنةماى هاوسةنطى بودجةى طشتى‬


‫مةبةست لة هاوسـةنطى بودجـة )‪ (Balanced budget‬يةكسـان بـوونى بـرِى‬
‫خةرجى طشتية بة برِى داهـاتى طشـتى ‪ ،‬بـة ثيَضـةوانةوة بودجـةى طشـتى لـة‬
‫بــارى ناهاوســةنطى دايــة ‪ ،‬ئةطــةر هــاتوو ب ـرِى داهــاتى طشــتى زيــاتر بــوو لــة‬
‫خةرجى طشتى واتا زيَدةطى لة بودجة هةيـة )‪ ، (Budget Surplus‬وة ئةطـةر‬

‫‪166‬‬
‫هاتوو برِى خةرجى طشتى زياتر بوو لة برِى داهاتى طشـتى واتـا كـورت هيَنـان‬
‫هةية لة بودجة )‪ . (Budget Deficit‬ئةم بنةمايـة وةكـو بنـةماكانى تـر ثـيَة‬
‫كةوت بة ثيَشكةوتنى ئابوورى و طؤرِانى رِيلَى دةولَةت بةم شيَوةية ‪:‬‬
‫يةكةم ‪ /‬بنةماى هاوسةنطى بودجة لـة بـريديزى دارايـى كالسـي ثابةنـد بـوو‬
‫بة هاوسةنطى بودجةى طشتى‪ ،‬واتة ثةنايى نـةدةبردة بـةر قـةرز و دةركردنـى‬
‫ثارةى نوىَ و ئةم بنةمايةى بة ثيَوةريَ دادةنا بؤ بريار دان لةسةر دروسـت و‬
‫تةواوى سياسةتى دارايى ‪،‬هـةروةها بـة ئامـاجنيَكى دادةنـا ‪ .‬واتـا بـة داهـاتى‬
‫ئاســايى خةرجيــة ئاســايةكان ثرِدةكــردةوة ‪ .‬هاوســةنطى بودجــة بةلَطــة بــوو‬
‫لةسةر توانستى ئامرازى دةولَةت تواناو هيَ ى دارايى دةولَةت ‪ .‬لةبـةر ئـةوةى‬
‫زيَـدةطى و كــورت هيَنــانى رِةتــدةكردةوة ‪ .‬ضــونكة بــوونى كــورت هيَنــانى بــة‬
‫بةلطةى زيَدةرِيى لة خةرج كردن و الوازى ئامرازى دةولةت دادةنا ‪ ،‬لة هـةمان‬
‫كاتيشدا زيَدةطى بة بةلطةيةك دادةنا لةسةر زيادبوونى قـةبارةى بـاج قورسـى‬
‫باج لةسةر كؤمةلَ‪.‬‬
‫ى لةطــة َل‬ ‫دوووةم ‪ /‬بنــةماى هاوســةنطى بودجــة لــة بــريديزى دارايــى نــو َ‬
‫ثيَشكةوتنى بريديزى ئابوورى دارايـة ثيَشـكةوت ‪ ،‬بـةو ثيَيـةى كـة بـريديزى‬
‫دارايى بة شيَكة لة بريديزى ئابوورى ‪،‬لةبةرئةوةى هيَنـدة داراييـةكان هيَنـدى‬
‫ئــابووريو ‪ ،‬ثاشــانية دةركــةوتنى قــةيرانى بيَبــازارى لــة ســيةكان ‪ ،‬كــة بــوة‬
‫بةلَطةيةك بؤ سةر نةكةوتنى و كورت هيَنـانى بـريديزى كالسـي لـة هاوسـةن‬
‫كردنـى ئـابوورى بةشـيَوةيةكى خــؤ كردةيـى (التلقـائي) و‪ ،‬دواتـر دةركــةوتنى‬
‫بريديزى كين ى كة جةختى لةسةر دةستيَوةردانى دةولَةت دةكـرد لـة ريَطـاى‬
‫زيــاد كردنــى خةرجيــةكانى ‪ ،‬لــة ثيَنــاو دروســت كردنــى خواســتى طشــتى و‬
‫هاوســةن كردنــى ئــابوورى ثاشــان ريَطــادان بــة وةرطرتنــى قــةرزى طشــتى و‬
‫دةركردنى ثارةى نوىَ بؤ دابني كردنى ئةم زياد كردنة لـة خةرجيـةكانى ‪ ،‬يـان‬
‫دروســت كردنــى زيَ ـدةطى لــة بودجــةى طشــتى لــة كــاتى هــةلَ ئاوســان ‪ ،‬بــة‬
‫مةبةستى كةم كردنةوةى خواستى طشتى بؤ دةسـتةبةركردنى هاوسـةنطى لـة‬

‫‪162‬‬
‫ئاسـتى بةطةرخســتنى طشــتى ‪ ،‬ئةمـةش واتــايى ئةوةيــة كـة بةدجــة لــة بــارى‬
‫زيَدةطى دابيَت ياخود لةبارى كورت هيَنان يان لة بـارى هاوسـةنطى طـرن نـى‬
‫يــة طــرن ئةوةيــة كــة هاوســةنطى ئــابوورى هــةبيَت بةبــةكارهيَنانى بودجــةى‬
‫طشتى وةك هؤكاريَ بـؤ ئـةم هاوسـةنطةية ‪ ،‬واتـة طرنطـى دان بـة هاوسـةنطى‬
‫ئابوورى ثيَة هاوسةنطى بودجة ‪.‬‬

‫سيَيةم‪ :‬قؤناغةكانى بودجةى طشتى‬


‫لة رِاستيدا قؤناغةكانى ذيانى بودجةى طشتى يان خور بودجـةى طشـتى بـة‬
‫ثيَنج قؤناغى بة دوايـى ييـةك هـاتوو طـوزرة دةكـات ‪ ،‬كـة بـريتني لـة قؤنـاغى‬
‫ريَنويَنى يان ريَنيشاندةرى ‪ ،‬قؤناغى ئامادةكردن ‪ ،‬قؤنـاغى مؤلَـةت ‪ ،‬قؤنـاغى‬
‫جيَبةجىَ كردن و قؤناغى ضاوديَرى ‪.‬‬
‫يةكةم‪ /‬قؤناغى ريَنويَنى كردن‬
‫أ ‪-‬ريَنويَنيية طشتييةكان‬
‫ئةجنومةنى وةزيران هةلَدةستيَت بة ئاراسـتة كردنـى ريَنـويَنى كـردن ‪ ،‬ثـاش‬
‫ليَكؤلينةوة لـة بـاروديخى ئـابوورى و كؤمةاليـةتى ‪ ،‬ثاشـانية ديـارى كردنـى‬
‫سياســةتى طشــتى دةولــةت لــة هــةموو رِويةكــةوة ‪ ،‬دواتــر دارِيَــذاتنى بنةمايــة‬
‫طشتيةكانى ئةم سياسةتة لةسةر ئةساسى ةلسة ةى كؤمةاليـةتى و ئـابوورى‬
‫‪ ،‬لةطــةل لةبــةر ضــاو طرتنــى بــار و ديخ ـى ئــابوورى و (اييكــة) ثيَ ـ هاتــةى‬
‫ياساى وآلت ‪ .‬وا دةبيَت خةرجى بواريَ زياد دةكريَت ‪ ،‬بةالَم بواريَكى تـر كـةم‬
‫دةكريَت بؤ ووونة لة بارو ديخيَكى ديارى كـراو طرنطـى دةدريَـت بـة خـةرجى‬
‫سةربازى و ‪ ،‬لة باروديخيَكى واهةيـة خـةرجى كؤمةالَيـةتى زيـاد دةكريَـت يـان‬
‫خةرجى ثيشةسازى و كشتوكالَى زياد دةكريَت ‪.‬‬
‫ب – ريَنويَنيةكانى خةمالندنى بودجة‬
‫ثاش ئةوةى ئةجنوومةنى وةزيران هيَلـة سـةرةكيةكانى سياسـةتى طشـتى و‬
‫سياسةتى دارايى بـة شـيَوةيةكى تايبـةتى دارِشـت ‪ ،‬ئينجـا وةزارةتـى دارايـى‬

‫‪166‬‬
‫هــةلَ دةســتيَت بــة ريَنــويَنى كــردن و ريَنيشــاندانى طشــت وةزارةتــةكان بــة‬
‫دةركردنى ريَندايى كـة تيَـدا بنـةما ثيَويسـتةكان ديـارى دةكـات بـؤ ضـؤنيةتى‬
‫خةمالندنى داهاتى طشتى و خةرجى طشـتى ‪ ،‬ثاشـانية ثيَوسـت كردنـى وورد‬
‫بوونــةوة و رِوونــى و دةســت ثــاكى لــة خةمالنــدن و دوركةوتنــةوة لــة دريو‬
‫ناراستى و كةوا ثيَويستة ئةم خةمالندنة ن ي بيَت لـة( واقيـا ) ‪ ،‬لةبةرئـةوةى‬
‫هةلَـة كــردن لــة خةمالنــدنى داهــات دةبيَتــة هــؤى ثــةك كــةوتنى مجــو جــؤلَى‬
‫ئــامرازى كــارطيَرى بــة تايبــةتى ئةطــةر هــاتوو طوذمــةى بــة دةســت هــاتوو بــة‬
‫شيَوةيةكى كردارةكى زير كـةمرت بـوو لـة طوذمـةى خةمليَنراوةكـة ‪ ،‬بةهـةمان‬
‫شيَوةش ئةطةر خةرجى بة كةمرت خةمليَنرا ئةوا بةهةمان شـيَوة بـةريَوةبردنى‬
‫كارةكـــان ثـــةكيان دةكـــةويَت ‪ .‬وةهـــةروةها وةزارةتـــى دارايـــى داوا لـــة‬
‫وةزارةتـةكان دةكـات كـة ئـةم خةمالندنـة دةبيَـت لـة ماوةيـةكى ديـارى كــراو‬
‫ثيَشكةش بكريَت‬
‫ج – كؤكردنةوةى ئةجنامى خةمالندنةكان‬
‫ثاش ئةوةى وةزارةتى دارايى ريَندايةكان دةردةكـات لةطـةل ضـةند ؤرميَـ‬
‫رِةوانــةى وةزارةتــةكان دةكــات ‪ ،‬ثاشــانية وةزارةتــةكان هةلدةســنت بــة‬
‫خةمالندنى داهات و خةرجيةكانيان لة بضووكترين يةكـةى كـارطيَرى ثاشـانية‬
‫طفتوطؤ لةسةر كردنى لة ديوانى وةزارةت و دواتر رِةوانة كردنى بـؤ وةزارةتـى‬
‫دارايى ‪ ،‬ثاشان وةزارةتى دارايى دةست دةكات بة طفتوطؤ لةطـةل ثسـثؤرانى‬
‫وةزارةتـــةكان ‪ ،‬دواتـــر وةزارةتـــى دارايـــى هةلدةســـتيَت بـــة كؤكردنـــةوةو‬
‫ريَكخستنى سةرجةم بودجـةى وةزارةتـةكان و ريَـ خسـتنى لةيـةك بودجـةى‬
‫طشتيدا ‪ .‬ثاشان وةزارةتى دارايى رِةوانـةى ئةجنوومـةنى وةزيرانـى دةكـات ‪،‬‬
‫بؤ طفتوطؤ كردن لةطةل ناردنى هاوثيَضـيَ كـة تيَـدا ئاماجنـةكانى و هؤيـةكانى‬
‫جياواز بوون لة بودجةى سالةكانى تر ديارى دةكات‪.‬‬

‫‪160‬‬
‫دووةم ‪ /‬قؤناغى ئامادةكردنى بودجةى طشتى‬
‫لةم قؤناغةدا داهاتى طشتى ضاوةرِوان كراو و خةرجى طشتى ضاوةروان كـراو‬
‫لة ماوةى سار داهاتوودا دةخةمليَنريَت ‪.‬‬
‫‪ – 5‬خةمالندنى داهاتى طشتى‬
‫وردى و رِاستى لة خةمالندن يةكيَكة لـة بنـةما سـةرةكيةكانى خةمالنـدن بـؤ‬
‫ئةوةى ذماةركانى بودجـةى طشـتى ن يـ بـىَ لـة رِاسـتى ‪ ،‬زير جـارى واهةيـة‬
‫وردى نية لة خةمالندن بة هؤى نـةبوونى ليَكؤلينـةوةكان و داتـاى ثيَويسـت و‬
‫ئاست ن مى توانسـتى كـارطيَرى تايبةةةنـد بـة خةمالنـدنى ‪ ،‬لةبـةر ئـةوة لـة‬
‫دارايدا ضةند ريَطايةك بة دةر كةوت بؤ خةمالندنى داهاتى طشتى ‪ ،‬وةك ‪-:‬‬
‫أ‪ .‬ريَطايى خةمالَندنى راستةوخؤ‬
‫بة ثيَى ئةم ريَطاية ماوة دةدريَت بةو كةسـانةى داهـاتى طشـتى دةخـةمليَنو‬
‫بة شيَوةيةكى ئازاد لة ريَطايى ليَكؤلينةوةو تويَذينةوة لـة بـاروديخى ئـابوورى‬
‫و كؤمةالَيــةتى بؤمــاوةى رِابردوومــاوةى ضــاوةرِوان كــراوى داهــاتوو‪ ،‬لةَطــةلَ‬
‫تويَذينةوة لة سةر داهاتى بةدةسـت هـاتووى كردارةكـى لـة مـاوةى رِابـردوو ‪،‬‬
‫ثاشان ثيَشكةشكردنى خةمالندنةكانيان بؤ داهاتى طشـتى ضـاوةروان كـراو لـة‬
‫سالَى داهاتوو‪ ،‬بةالَم جار وا هةية خةمليَنـةران (‪ )Assessment‬طةشـبينو بـة‬
‫زيــاد بــوونى داهـــانى بــاج و رســوم و ‪ .......‬هتـــد ‪ ،‬بــةالَم لــة راســـتيَدا وا‬
‫دةرناض ـيَت دةبيَتــة هــؤى ناهاوســةنطى بودجــةوة بــة ثيَضةوانةشــةوة لةطــةلَ‬
‫ي باشـــة‬‫ئــةوةش زيربــةى نووســةرانى دارايــى طشـــتى ئــةم ريَطايــةيان ثــ َ‬
‫لةبةرئـــةوى ثشـــت دةبةســـتيَت بةليَكؤلَينـــةوةى تايبـــةت بـــة بـــاروديخى‬
‫هةرسةرضـاوةيةكى داهــات لةطـةلَ بــوونى ئــازادى بـؤ ئامادةكــةرانى بودجــةى‬
‫طشتى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ريَطايى زيادكردنى ساالَنة‬
‫ئةم ريَطاية لة خةمالنـدنى داهـات ثشـت دةبةسـتيَت بـة ناوةنـدى (تيَكرايـى)‬
‫ى‬
‫داهاتى ضةند ساليَكى ديارى كـراوى رابـردوو بـؤ ووونـة تيَكـراى داهـاتى سـ َ‬

‫‪100‬‬
‫سالَى رابردوو ‪ ،‬ثاشان خةمالَندنى برِى طـؤرانى ضـاوةروان كـراو لـة دةسـهاتى‬
‫نةتةوةيى و جاران كردنى ريَذةى داهات بـؤ دةسـهات ‪،‬بـةم شـيَوةية دةطةينـة‬
‫ب ـرِى زيــادبوونى داهــاتى ضــاوةرِوان كــراو بــؤ ســالَى داهــاتوو ‪ ،‬ثاشــان ئــةم‬
‫زيادبوونى داهاتة كؤدةكةينـةوة لةطـةلَ تيَكرايـى داهـاتى بـة دةسـت هـاتووى‬
‫كردارى لة ماوةى رِابردوو ‪ ،‬بةم شـيَوةية دةطةينـة داهـاتى طشـتى ضـاوةروان‬
‫كــراو بــؤ ســالَى داهــاتوو ‪ .‬ئةمــةش بــة لةبــةر ضــاوطرتنى ثيَويســت بــوونى‬
‫زيادبوونى دةسهاتى نةتةوةى زيـاد بـوونى ضـاالكى ئـابورى يـةكيَ لـة كـةم و‬
‫كوريةكانى ئةم ريَطايـة بـوونى جياوازيـة لـة نيَـوان داهـاتى خـةمليَنراو داهـاتى‬
‫بةدةســت هــاتوو بــة شـيَوةيةكى كردارةكــى‪ ،‬لــة ئــةجنامى ئــةوةى كــة ذيــانى‬
‫ئابووى يةك ئاراستةو بة جيَطريى نارِوات‪ ،‬بةلكو دووضارى طؤران دةبيَـت وةك‬
‫ثوكانةوةو بوذانةوة‪.‬‬
‫ج‪ .‬ريَطايى هةذماركردنى سالَى ثيَة كؤتايى‪:‬‬
‫وامــان دانــا ئيدــة لــة مــانطى كؤتــايى ســالَى ‪ 0221‬دايــو‪ ،‬خةمالنــدنى داهــاتى‬
‫ضاوةروان كراو بؤ سالَى ‪ 0225‬ثشت بةسنت بة برى داهـاتى طشـتى بـة دةسـت‬
‫هاتووى كردارى سالَى ‪ 0221‬دةبيَـت ‪ ،‬واتـة كؤتـايى سـالَى دارايـى كؤتـا هـاتوو‬
‫بــةبىَ ه ـيَض طؤرانكاريــةك تــةنها ئةطــةر هــاتوو لــة بــاريَكى تايبــةت بةتايبــةتى‬
‫سةثاندنى باجى نويَ يان زياد كردنى نرخـى بـاجى ثـةيرةوكراو ‪ ،‬ئـةم ريَطايـة‬
‫بة ريَطـاى ئـاميَرى (األىل) ناسـراوة ‪ ،‬لـة بةرئـةوةى خةمالنـدنى داهـات تـةنها‬
‫هةوليَكى ئاميَرية كة بريتية لـة وةرطرتنـى ئـةجنامى داهـاتى طشـتى بةدةسـت‬
‫هاتووى كردارى سالَى دارايى كؤتا هـاتوو‪ .‬ريَطايـةكى ئاسـانة وة شـارةزايةكى‬
‫زيرى ناويَ و توانايةكى زيرى ناويَت‪ .‬بةالَم ئةوةىشـايةنى بـاس بيَـت طـؤرانى‬
‫باروديخى ئابوورى وا دةكات ئةم ريَطاية وردو رِاست نةبيَت بـؤ ووونـة ئةطـةر‬
‫هاتوو سالَى ‪ 0221‬سةرةتايى كاتى طةشانةوةى ئـابوورى بـوو لـةم كاتـة ثشـت‬
‫بةستان بة داهاتى سالَى ‪ 0221‬بؤ خةمالندى داهاتى سـالَى ‪ 0225‬شـتيَكى راسـت‬
‫نية لة بةرئةوةى داهاتى بةدةست هاتووى كـردارى لةسـالَى‪ 0225‬زيـاتر دةبيَـت‬

‫‪101‬‬
‫لةداهاتى ضاوةروان كراو يان خـةمليَنراو ‪ ،‬كـة ئةمـةش دةبيَتـة هـؤى دروسـت‬
‫بـوونى زيَـدةطى لــة بودجـةى طشـتى لــة كـاتى جيَبـةجى كــردن‪ ،‬بـةالَم ئةطــةر‬
‫هـاتوو ســالَى ‪0221‬ســةرةتاي داروخـان و داتــةثينى ئــابورى بـووة لــةم كاتــةدا‬
‫داهاتى ضاوةروان كراو بـؤ سـالَى (‪ )0225‬كـةمرت دةبيَـت لـة دةهـاتى بةدةسـت‬
‫هاتووى كردارى ‪ ،‬كة ئةمةش دةبيَتة هـؤى دروسـت بـوونى كـورت هيَنـان لـة‬
‫كاتى جيَبةجى كردنى بودجة‪.‬‬
‫‪ .0‬خةمالندنى خةرجى طشتى ‪:‬‬
‫خةمالنــدنى خــةرجى طشــتى وةك خةمالَنــدنى داهــات طر ــت و بةربةســتى‬
‫هونةرى نايةتة ثيَة بةلَكو تةنها ثيَويست بة بـوونى ووردى و دةسـت ثـاكى و‬
‫ئةمانــةت دةكــات لــة خةمالندنــدا وة بـــة شــيَوةيةكى ئاســايى بــة ريَطـــاى‬
‫خةمالنــدنى راســتةوخؤ دةخــةمليَنريَت مــاوة دةدريَــت بــة خــةلكى ثســثؤرو‬
‫كـارزانى بــوارى خةمالنـدنى خــةرجى طشــتى بـة هةلَســتان بـة ليَكؤلينــةوة لــة‬
‫باروديخى ئابورى و كؤمةاليةتى ثاشان خةمالندنى خـةرجى طشـتى بـؤ سـالَى‬
‫داهاتوو لة ذيَر رريشنايى باروديخى هةر قؤناغيَـ ‪ ،‬لةبةرئـةوةى خةمالنـدنى‬
‫خةرجى تةنها ثيَويست بة راستطؤيى و دةستثاكى هةية‪.‬‬
‫سيَيةم ‪ /‬قؤناغى مؤلةت وةرطرتو‬
‫ثاش خةمالَندنى داهات و خةرجى لةيةك بةلطةنامةدا ‪ ،‬دةسـةالَتى جيَبـةجى‬
‫كردنى دةخياتة بةردةم دةسةالَتى ياسادانانةوة‪ ،‬لةبةر ئةوةى بودجـة بريتيـة‬
‫لة خةمالندن و مؤلَةت ئةطةر دةسةالَتى جيَبةجى كردن تايبةت مةند بيَـت بـة‬
‫ئامــادةكردنى بودجــة‪ ،‬ئــةوة دةســةالَتى ياســادانان تايبةةةنــدة بــة مؤلَــةت‬
‫ثيَــدانى ‪ ،‬ثــاش وةرطرتنــى مؤلَــةت بودجــة دةبيَتــة ياســاو جيَبــةجى كردنــى‬
‫ثيَويست دةبيَت لةاليةن دةسـةالَتى جيَبـةجى كردنـةوة بـة دريَـذايى ميَـذووى‬
‫مؤلــةت دان بــة بودجــة يــةكي لةما ــة ســةرةكيةكانى دةســةالَتى ياســادانان‬
‫دانــراوة ‪ ،‬كــة لةســةرةتادا دةســةالَتى ياســادانان مــا ى ســةثاندنى بــاج و‬
‫ضاوديَرى كردنى خةرج كردنى بودجة لة ئةستؤ بووة ‪ ،‬ثاشان بؤ مؤلةت دانـى‬

‫‪102‬‬
‫بودجــةو ضــاوديَرى كردنــى بودجــة طــؤرا ‪ ،‬كــة لــة زيربــةى وآلت ـان وةك يةكــة‬
‫سةرةتا ثريذةى بودجة ثيَشكةش بة ليَذنـةى دارايـى ثةرلـةمان دةكريَـت‪ ،‬كـة‬
‫لة ضةند ئةنـداميَكى تايبةةةنـد ثيَـ ديَـت ‪ ،‬كـة ئـةركيان طفتـو طـؤكرنى وردو‬
‫درشتى بودجةكةيـة وة بؤئاسـان كردنـى و تيَطةيشـنت ثيَـ هاتـةكانى بودجـة‬
‫بؤيان هةية داواى داتاو ئامارو روونكرنةوةو بةلطة نامة بكـةن لةسـةرجةم ئـةو‬
‫اليةنانةى كة بودجةكةيان ئامادة كردوة‪ ،‬ما ى طفتو طؤيان هةيـة لةطـةلَ هـةر‬
‫وةزارةتيَ يـاخود هـةر ةرمانبـةريَ كـة بةشـدارى كردبيَـت لـة ئامـادةكردنى‬
‫بودجة ‪ ،‬ثاش ليَكؤلينةوةو ثشكننينى وردى ثريذةكة لةاليةن ئـةم ليَذنةيـةوة‬
‫دةدريَـت بــة ثةرلــةمان ‪ ،‬لةطــةلَ راسـثاردةو تيَبينيــةكانى ليَذنةكــة‪ ،‬ئينجــا لــة‬
‫ثةرلــةمان قؤنــاغيَكى لــة بودجــة دةســت ثيَــدةكات كــة ثةرلــةمان طفتــو طــؤو‬
‫ثشكنينى بؤ دةكات بةسىَ قؤناا ‪ .‬وةك ‪-:‬‬
‫أ‪ .‬قؤنــاغى يةكــةم ‪ -:‬تيَــدا طفتــو طــؤى بودجــة دةكريَــت بــة طفتوطؤيــةكى‬
‫ئاسايى ‪ ،‬كة بريتية لة طفتوطؤ كردنى سياسةتى حكومةت ‪.‬‬
‫ب‪ .‬قؤنــاغى دووةم ‪ -:‬لــةم قؤناغــةدا طفتــو طــؤيى تــريو تةســةلَ لــة ســةر‬
‫يةكةيةكةى دةروازةكـان و بةشـةكان ثاشـان لـو و ثؤثـةكان دةكريَـت ‪،‬دواتـر‬
‫دةنطدان بؤ هةربةشيَ ئةجنام دةدريَت‪.‬‬
‫ج‪ .‬قؤناغى سيَيةم ‪ -:‬دوايو جـار دةنطـدان بـؤ سـةرجةم ثـريذةى بودجةكـة‬
‫ئةجنام دةدريَت ‪ .‬ئةوةى شايانى باس بيَت ثةرلةمان مـا ى ئـةوةى هةيـة كـة‬
‫تيَبينى هةبيَت يان هـةر بةنـديَكى بودجةكـةم بكـات وة يـاخود زيـاد بكـات بـة‬
‫ثيَـــى دةســـتوور ‪ ،‬بـــةالَم بـــة مـــةرجيَ حكومـــةت رازى بيَـــت لةســـةر ئـــةم‬
‫راستكردنةوةو ضاكردنةوانة ‪ ،‬لةبةر ئةوةى بودجة ثريذةيـةكى يـةكانطرية كـة‬
‫بريتية لة نواندنى سياسةتى حكوومةت لة هةموو رووةكى سياسى و كؤمةاليـة‬
‫تى و ئابورى ‪.‬‬

‫‪103‬‬
‫ضوارةم‪ /‬قؤناغى جيَبةجى كردنى بودجة‬
‫لة ثيَشةوة ئاماذةمان بة هةردوو قؤناغى ئامادةكردن و مؤلةت ثيَـدان كـرد‪،‬‬
‫كة لة راسـتيَدا دوو قونـاغى هونـةرى و كـارطيَريو‪ ،‬كـة ثةيوةنـديان بـة ديـارى‬
‫كردنى سةرضـاوة ئابوريـةكان هةيـة بـؤ تيَركردنـى ثيَداويسـتية طشـتيةكان لـة‬
‫ثيَنــاو دابــني كردنــى ئامــاجنى كؤمةآليــةتى و ئــابوورى دةولَــةت‪ .‬بريتييــة لــة‬
‫سةرةتايى قؤناغيَكى نوىَ كة تيَدا بودجة ثبَدةنيَتـة قؤنـاغى جيَبـةجىَ كردنـى‬
‫كـردارى لـة هـةموو ئاسـتةكانى جيَبـةجى كـردن‪ ،‬كـة بريتيـة لـة كؤكردنـةوةى‬
‫داهـاتى طشـتى ضـاوةرِوان كـراو بـة ث َيــى ئـةو خةمالندنانـةى كـة لـة بودجــةى‬
‫طشتى هاتبوون و‪ ،‬خةرجكردنى بة ثيَى ئةو خةرجيانةى كة خـةمليَنرابوون لـة‬
‫بودجــةى طشــتى ‪ .‬كةواتــة جيَبــةجى كردنــى بودجــة بريتيــة لــة كؤكردنــةوةى‬
‫داهاتى طشتى و خةرج كردنى خةرجية طشتيةكانى ثـاش وةرطرنتـى مؤلـةت و‬
‫بوون بة ياسايى بودجة(‪.)Budget Law‬‬

‫ثيَنضةم ‪ /‬قؤناغى ضاوديَرى كردنى بودجة‬


‫ئةم قؤناغة دوايو قؤناغى خوور بودجةى طشتية ‪ ،‬ئاماجنى دلنيـا بوونـة لـة‬
‫ضــؤنيةتى بــةكارهيَنانى دارايــى دةولَةتــة‪ ،‬واتــا دلَنيــا بوونــة لــةوةى ئايــا‬
‫دةسةلَاتى جيَبةجى كردن بودجةى طشتى جيَبةجىَ كـردووة بـة ثيَـى ياسـايى‬
‫بودجةى طشتى يـاخود نـا‪ ،‬هـةروةها بـةراوردكردنى داهـات و خـةرجى طشـس‬
‫خةمليَنراوة لةطةلَ داهاتى طشتى بةدةست هاتووبة شـيَوةيةكى كـردارى ‪ ،‬كـة‬
‫سوودى دةبيَت بؤ خةمالندنى و ئامادةكردنى بودجـةى داهـاتوو لةبـةرطرنطى‬
‫ئــةم قؤناغــة بــة ش ـيَوةيةكى ورد تيش ـ دةخةينــة ســةر ضــاوديَرى بودجــةى‬
‫طشتى‪ ،‬بةم شيَوةيةى خوارةوة‪.‬‬

‫‪104‬‬
‫َدانى ضاوديَرى دارايى طشتى‬
‫سةرهةل‬
‫زانايانى دارايى طشتى و زانايانى ئابوورى دوايى ئةوانية شـارةزايانى بـوارى‬
‫كـــارطيَرى كـــؤكو لةســـةر ئـــةوةى هـــيض سيســـتةميَكى دارايـــى و كـــارطيَرى‬
‫سةركةوتوو نابيَت‪ ،‬ئةطـةر ضـاوديَريةكى راسـت و كاريطـةرو ريَكخـراوو ضـاالكى‬
‫تيَدا نـةبيَت ‪ ،‬ضـاوديَرى دارايـى لـة وآلتـ انى ئـةوروثى دوايـى نـاكؤكى دروسـت‬
‫بوون لة نيَوان دةسةالَتى ياسادانان و دةسةالَتى جيَبةجى كردن دروست بـوو‪،‬‬
‫بؤ يةكةم جار لة سالَى ‪ 5015‬لة ةرةنسا لة سـةر شـيَوةى (سرلط الءاابر فء ر‬
‫محاسررب بررراءي ) دةســـةالَتى ضـــاوديَرى ذوورى ذميَريـــارى ذميَريـــارى ثـــاريس‬
‫دةركــةوت كــة ‪ ،‬ثاشــا (ســانتى لــويس) دروســتى كردبــؤ ثشــكنينى ذميَريــارو‬
‫دةركردنى برِيار‪ ،‬كة ئـةو كـات شـيوةيةكى (جزائير ) خـةالَت دان يـان سـ ادانى‬
‫وةرطرتبوو ‪ ،‬بةالَم ئةم جؤرة ضاوديَرية بة هؤى بةرثابوون شؤرشى ةرةنسـى‬
‫لة سالَى ‪ 5141‬طؤرِاو بوو بة ما يَ بـؤ نوينـةرانى طـةل (ثةرلـةمان) بـؤ طفتـو‬
‫طؤ كردنى خةرجى طشتى‪.‬‬
‫ثــيَة دةركــةوتنى ضــةمكى بودجــةى طشــتى ‪ .‬لــة ئــةجنامى ثيَشــكةوتنى‬
‫سيا ســى و ئــابورى و كؤمةالَيــةتى لــة جيهــان ضــةم و دةســةالَت و تايبــةت‬
‫مةنــدى ضــاوديَرى دارايــى طــؤراو ثيَشــكةوت ‪ ،‬بةتايبــةتى دوايــى زيــاد بــوونى‬
‫هؤشيارى خةل و دةركةوتنى دةولَةتى نؤىَ‪.‬‬

‫ماناى ضاوديَرى دارايى طشتى‬


‫كرداريَكة (دةولَةت) دةتوانيَـت الريـةكانى ثالنـى داريَـذراو ئاشـكرا بكـات بـؤ‬
‫ثيَشــةكيةك بــؤ ديــارى كردنــى بةرثرســياريةكان و دةركردنــى ريَــو شــويَنى‬
‫ثيَويست بؤ راست كردنةوةى الريـةكان و دةرضـوونةكان لـة ثالنـى داريَـذراو و‬
‫دوركةوتنةوة لةم هةالَنة لة دوا ريذ دا ‪ .‬واتة بـةراورد كردنـى ثالنـى داريَـذراوة‬
‫لةطةلَ ثالنـى جيَبـةجىَ كـراو و ديـاريكردنى هؤكارةكـانى نةطةيشـنت بـةثالنى‬
‫داريَـــذراو و ديـــارى كردنـــى كةموكوريـــةكان و بةرثرســـيارةتيةكان ثاشـــان‬

‫‪105‬‬
‫طرتنةبةرى ريَو شويَنى طوجناو و ثيَويست بؤ جارةسةركردنى يـاخود دووبـارة‬
‫نةبوونةوةى‪.‬‬

‫ئاماجنةكانى ضاوديَرى دارايى طشتى‬


‫‪ .5‬ئامــاجنى ئــابوورى ‪ :‬بريتيــة لــة ضــاك بــةكارهيَنانى دةرامــةتى طشــتى و‬
‫جةخت كردنةوةى لةسةر وةبـةرهيَنانى لـة باشـرتيو بـوار لـة ثيَنـاو طةيانـدنى‬
‫سوودى طشتى و دةست ثيَوةطرتو بةخةرجى طشـتى و بـة ريِي نـةدانى خـةرج‬
‫نةكردنى لة بوواريَـ كـة سـودى بـؤ ضـةند كةسـان َي هـةبيَت و زيرينـةش ليَـى‬
‫بيَبةش بو و ‪ ،‬هةروةها ثاريَ طارى كردنى دةرامةتى طشـتى لـةيارى ثيَكـردن و‬
‫دزيــو و كةمتةرخــةمى و بــاش بةكارنــةهيَنانى وثاريَ طــارى ل ـيَ نــةكردنى لــة‬
‫بة يَريضوونى لة هةموو رويةكةوة‪.‬‬
‫‪ .0‬ئامــاجنى سياســى ‪ :‬خــؤى لــة ريَ ليَنــان لــة ويســت و خواســتى طــةل‬
‫دةبيَنيتةوة‪ ،‬كة ئارةزوو و ويسـتى طـةل ثةرلـةمان بةنويَنةرايـةتى طـةل دةرى‬
‫دةبريَت ريَ طرتنى و ويستى ثةرلةمان واتة ريَ طرتنى ويستى طةل كة خـؤى لـة‬
‫ثيَشكةشكردنى خ مةت طوزارى طشتى و دةرنةضوونى ياساي بودجةى طشـتى‬
‫دةبيَنيتةوة‪.‬‬
‫‪ .4‬ئامــاجنى كؤمــةالتى‪- :‬بريتيــة لــة ريَطــرتو لــة طةنــدةر بــةريوةبردن و‬
‫كؤمةالَيةتى بة هةموو جـؤرو شـيَوةكانيةوة ‪ ،‬وةك بـةرتية و خـاوةوةرطرتو و‬
‫دزيو طويَثيَنةدان و كةموو كورِى لة جيَبةجىَ كردنى ئةركةكان‬
‫‪ .1‬ئامــاجنى كــارطيَرى و ريَكخســنت‪-:‬ضــاوديَرى دارايــى هؤكاريَكــة بؤئــةوةى‬
‫ســةرجةم ةرمانبــةرو كــارطيَران بــةجياوازى شــويَو و ثيَطــةيان ثابةنــد بــو‬
‫بةريَ طرتو لة جيَبةجىَ كردنى ياساو ريَندايـةكانى بـة شـيَوةيةكى طشـتى و بـة‬
‫ثيَــى ياســاو دةســتوور‪ ،‬لــة ثيَنــاو ثاريَ طــارىكردن لــة دةرامــةتى طشــتى و‬
‫بةكارهيَنانى لة ثريذةى ريَثيَدراو بة توانستيَكى زير و بـوونى نـةرمى نوانـدن و‬
‫كارا كة بيَتة هؤى دةستةبةركردنى ئاماجنى ضاوةروان كراو ثالن بؤ داريَذراو‪.‬‬

‫‪106‬‬
‫‪ .1‬ئاماجنى ياسايى‪ :‬بريتية لةبـةرواردكرنى هةلسـوكةوتة داريـةكان بـة ياسـاو‬
‫ريَندايةكان و سياسةتةكان و ئاراستةكان و ريَساية دارايـة ثـةيروكراوةكان كـة‬
‫ســـةرجةم بريارةكـــان وضـــاالكيةكان و ســـنورى دةرمالـــةكانى و دةســـةالَتة‬
‫ريَثيَــدراوةكانى بةرثرســة كــارطيَرى و دارايــةكان دةطريَتــةوة ‪ ،‬لةطــةلَ هــةموو‬
‫بوارةكــانى تــرى ثةيوةنــدار بةخــةرجى طســتى و داهــاتى طشــتى ‪ ،‬هــةروةها‬
‫جـــاوديَرى ياســـايى دامـــةزراوة لةســـةر جـــةخت كرنـــةوة لةســـةر بنـــةماى‬
‫بةرثرســيارةتى ليَثيَضــينةوة لــة راســتى و دروســتى مجوجؤلَــةكانى دارايــى‬
‫س ادانى بةرثرسان لة هةرالدان و سةرثيَضى كردنيَ ‪.‬‬

‫جؤرةكانى ضاوديَرى‬
‫ضــةنديو ضــؤر جــاوديَرى هةيــة‪ .‬لــة رووى دةســةالَتةوة ‪ ،‬كــة دةبيَتـــة‬
‫ضــاوديَرى دةســةالَتى جيَبــةجىَ كــردن و‪ ،‬ضــاوديَرى دةســةالَتى ياســادانان‬
‫وةضاوديَرى دةسةالتى دادثـةرةوةرى وة ضـاوديَرى دامـةزراوةى سـةربةخؤ‬
‫لةرووى كات كـة دةبيَتـة ضـاوديَرى ثـيَة جيَبـةجيَكردنى بودجـةو ‪ ،‬ضـاوديَرى‬
‫دواى جيَبةجى كردنى بودجة لةرووى كاريطةرييـةوة‪ ،‬كـة دةبيَتـة ضـاوديَرى‬
‫خؤثاراسنت و ضاوديَرى ضارةسـةركردن وة لـةرووى ريَكخسـتنةوة‪ ،‬ئـةمية‬
‫دةبيَتة ضاوديَرى ناوةخؤيى و ضاوديَرى دةرةكى‪.‬‬
‫يةكةم‪/‬ضاوديَرى دةسةالَتى جيَبةجى كردن (ضـاوديَرى نـاوةخؤي) بريتيـة لـة‬
‫هةستانى دةسةالَت جيَبةجى كردن بة ضاوديَريكرنى خودى خؤى لة بـةر ئـةوة‬
‫ثيَـى دةطوتريَـت ضــاوديَرى نـاوةخؤيى‪ ،‬ئــةم جـؤرة ضــاوديرية لـة دوو ئاســتدا‬
‫دةبيَت‪ ،‬وةك‪:‬‬

‫أ‪ .‬ضاوديَرى وةزارةتى دارايى‪ -:‬بريتيـة لـة ضـاوديَرى وةزارةتـى دارايـى بـؤ‬
‫وزارةتةكانى تر ‪ ،‬بؤ زانينى ماوةو بـوارى جيَبـةجىَ كردنـى داهـات و خـةرجى‬
‫طشـــتى بـــة طـــويَرةى بودجـــةى ثةســـندكراو ‪ .‬ئـــةم ضـــاوديَرية لـــة ريَطـــاى‬

‫‪102‬‬
‫ليســتاندنةوةى دةســةالَتة لــة ووةزارةتــةكان و ســنورداركردنى رِةزامةنــدى‬
‫خةرج كردن تـةنها لـة وةزارةتـى دارايـى واتـة هـةموو خـةرج كردنيَـ دةبيَـت‬
‫رةزامةندى وةزارةتـى دارايـى وةبطرييَـت‪ ،‬يـان لـة ريَطـاى دةركردنـى ريَندـايى‬
‫سةبارةت بة ضؤنيةتى جيَبةجىَ كردنى بودجةى طشتى ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ضاوديَرى لةسـةر ئاسـتى سـةريكى ةرمانطـة ‪ -:‬ئـةم ضـاوديَرية لةاليـةن‬
‫ســةريكى ةرمانطــة وةردةطرييَــت‪ ،‬بــة ســةر ســةرجةم ةرمانبــةرةكانى بــة‬
‫شيَوةيةكى بة دوايى يـةك هـاتوو ‪ ،‬واتـة ضـاوديَرى بـةدواى يـةك هـاتوو (ءاابر‬
‫متسلسل )‪ ،‬ئةم جؤرة ضاوديَريةش بة دوو بةش دةبيَت ‪ ،‬وةك‪:‬‬
‫‪ .5‬ضاوديَرى لة شويَو خؤى (الرقاباا املاانياا) ‪ -:‬بريتييـة لـة وردبوونـةوةى‬
‫كــــارى ةرمانبــــةر لــــة اليــــةن ســــةريكةكةى لــــة شــــويَنى كــــاركردنى‬
‫ةرمانبةرةكةيةوة‪.‬‬
‫‪ .0‬ضـــاوديَرى بةلَطـــةيى (الرقاباااا املساااتنديا) ‪ -:‬بريتيـــة لـــة ثشـــكنني و‬
‫وردبوونــةوة لــة بةلَطةنامــةكانى كــة ةرمانبــةر ئامــادةى كــردوون وكــارى‬
‫ثيَكردوون لةاليةن سةريكةكةى‪.‬‬
‫بــة شــيَوةيةكى طشــتى ضــاوديَرى نــاوةخؤى لــة كــاتى ج ـيَ بــةجىَ كــردن‬
‫دةكريَت ‪.‬‬
‫ياخود ثيَة جيَبةجى كردنى يان دوايى جيَبةحى كردن‪ ،‬بةم شيَوةية ‪:‬‬
‫أ‪ .‬ضاوديَرى ثيَشينةى (‪) Pre-control‬‬
‫بريتية لة طرتنة بةرى سةرجةم ئامادةكـارى و دوور بينـى و دانـانى يـةدةطى‬
‫ثيَويســت بــؤ ريَطــرتو لــة دروســت بــوونى طر ــت و زا َل بــوون بةســـةرى ‪،‬‬
‫ئاراستةكردنى بودجة بؤ طةيشنت بة ئاماجنة ضاوةروان كراوةكانى ‪ ،‬ضـاوديَرى‬
‫ثيَشينةى سـوودى هةيـة كـة ناهيَليَـت سةرثيَضـى دارايـى زيَـدةريى لـة خـةرج‬
‫كردن رِووبدات‪.‬‬

‫‪106‬‬
‫ب‪ .‬ضاوديَرى هةنووكةى (الرقابا اونيا)‬
‫بريتييــة لــة ضــاوديَريةكى بــةردةوام بــؤ سةرضــةم قؤناغــةكانى جـيَ بــةجى‬
‫كردن‪ ،‬كة هةولَ دةدات الدانةكان ‪ ،‬كةموو كوريةكان لة كـاتى جيَبـةجىَ كـردن‬
‫ئاشكرا بكـات و‪ ،‬ريَشـوينى خيَـراو ثيَويسـت بطريَتـة بـةر بـؤ ضارةسـةركردن و‬
‫نةهيَشتنى تةشةنةكردنى ثيَة تةواو بوونى جيَبةجى كردن‪.‬‬
‫ج‪ .‬ضاوديَرى ثاشـينةيى (‪( )Post-control‬ضـاوديَرى دوايـى جيَبـةجى كردنـى‬
‫بودجة)‬
‫هةولَدانيَكـة بــؤ ديــارى كردنــى الدانـةكان ال ثالنــى داريَــذراو و ديــارى كردنــى‬
‫هؤكارةكــانى و ريَطاكــانى ضارةســةركردنى و بــةرةنطار بوونــةوةى ‪ ،‬هــةروةها‬
‫ســود بيــنني لــة الدانــةكان و هةلَــةكان بــؤ ئــةوةى لــة ثالنــى داهــاتوو دوبــارة‬
‫نةبيَتـةوة‪ .‬بـة شـيَوةيةكى كـردارى ضــاوديرى ثاشـينةيى واتـا ضـاديَرى دوايــى‬
‫تــةواو بــوونى ســالَى دارايــى و طةيشــنت بــة هــةذماركردنى كؤتــايى (احلســاب‬
‫اخلتامى) ‪ .‬كـة بريتيـة لـة جـاوديَرى دارايـى كشـتى و خـةرجى طشـتى ‪ .‬بـةالَم‬
‫جؤرة كانى تر كة بامسان كرد زياتر جةخت لةسةر خـةرجكردن دةكـةن لـةالى‬
‫خــةرجى طشــتى ‪ ،‬ســوودى هةيــة لــةوةى كــةهانى بةرثرســان دةدات لــةكاتى‬
‫جيَبـــةجىَ كـــردن و كـــاردا وردو بةســـةليقة بـــو و‪ ،‬هـــةروةها هةلـــةداريى و‬
‫هونةريةكان ئاشكرا دةكات‪.‬‬
‫لـة رووى كاريطــةرى ضـاوديَرى دةســةالَتى جيَبــةجى كـردن دةكريَــت بــة دوو‬
‫جؤر ‪-:‬‬
‫أ‪ .‬ضاوديَرى خؤثاراسنت (الرقابا الوقائيا)‬
‫بريتيية لة ريَطرتو لةالدان و طر تةكان ثـيَة روودانانيـان ‪ ،‬لـة ريَطاىةـةخت‬
‫كردنة سةر اليةنى بـةكارهيَنراوةكان (‪ )Input‬بـؤ دلَنيـابوون لـة بـةكارهيَنانيان‬
‫بـة شـيَوةيةكى ريَـ و دروســت و بـة شـيَوةي ئاماجنــةكان دةســتةبةربكات ‪،‬‬
‫واتة ضاوديَرى كـردن و ئاراسـتة كردنـى بـةكارهيَنراوةكان (‪ )Input‬لـة ثيَنـاو‬
‫طةيشنت بةبةرهةمهيَنراوى (‪ )Output‬راست و ضاوةروان كراو ‪.‬‬

‫‪100‬‬
‫ب‪ .‬ضاوديَرى ضارةسةركردن (الرقابا المالجيا)‬
‫بريتييــة لـــة جـــةخت كردنـــةوةى لـــة ســـةر ئاشـــكراكردنى الدان و هةلَـــة و‬
‫طر تةكان و طر تنة بـةرى ريَوشـوينى رِاسـت بـؤ رووبةرووبونـةوة و نةهيَشـتنى‬
‫دووبارةبونةوةيان لة داهاتوو‪ ،‬تةشةنةكردنيان لةكاتى ئاشكرا كردنيان ‪.‬‬
‫دووةم ‪ /‬ضاوديَرى دةسةالَتى ياسادانان (ثةرلةمان) (‪)Legislative Control‬‬
‫ريلَى دةسةالَتى ياسادانان تةنها بة دانى رِةزامةندى لةسةر بودجـةى طشـتى‬
‫و ثةسـند كردنـى تـةواو نابيَـت ‪ ،‬بـةلكو رِيلَـى بـةردةوام دةبيَـت لـة ضــاوديَرى‬
‫كردنــى جيَبــةجيَكردنى بودجــة بــة شــيَوةيةكى رِاســتةوخؤ و نارِاســتةوخؤ ‪،‬‬
‫ضاوديَرى دةسةالَتى ياسادانان واتا ضاوديَرى كردنى دةسـةالتى جيَبـةجيَكردن‬
‫كة سةرجةم داهات و خةرجيةكان دةطريَتةوة‪ ،‬لةبةر ئةوةش ثيَـى دةطوتريَـت‬
‫(ءااب شامل ) ضاوديَرى طشتطر ‪ ،‬ئةم ضاوديَرى كردنة لة كـاتى جيَبـةجيَكردنى‬
‫بودجــة دةكريَــت‪ ،‬كــة دةولَــةت زير جــار داواى رِوون كردنــةوة و زانيــارى لــة‬
‫حكومةت دةكات‪ ،‬دةربارةى بةريَوةضوونى كارةكانى بودجةى طشـتى‪ ،‬جـارى‬
‫واش هةيــة ثةرلــةمان يــان ليَذنــةى دارايــى لــة ثةرلــةمان لةطــةل بةرثرســانى‬
‫دامةزراوةكانى دةولَةت طفتوطـؤ دةكـات ثرسـيارى ضـؤنيةتى بـةريَوة ضـوونى‬
‫بودجةى طشتى دةكات ‪ ،‬بةالم ضـاوديَرى ثاشـينةى لةاليـةن ثةرلـةمان بريتيـة‬
‫لة برياردان و رِةزامةندى لةسةر ذميَريارى كؤتايى (الحساب الخترام ) دةسـةالتى‬
‫ياسادانان بة شيَوازى جياواز ضاوديَرى جيَبةجيَكردنى بودجة دةكات‪ ،‬وةك‪-:‬‬
‫‪ .5‬ضاوديَرى رِاسةتةوخؤ لة كاتى سالَى دارايى لـةريَطاى داواكردنـى داتـا و‬
‫زانيارى لة سةر ضؤنيةتى بةريَوة ضوونى بودجة لـة ريَطـاى رِةزامةنـدى دان‬
‫لةسةر هةر بةشيَكى بودجةكةوة لةرِووى هونةرى جيَبةجيَكردنةوة‪.‬‬
‫‪ .0‬دةســتوورى زيربــةى وآلتــ ان مــا ى داوة بــة ئةنــدامانى ثةرلــةمان كــة‬
‫ثرسيارو ليَثرسـينةوة لـة وةزيـرة ثةيوةنـدارةكان بكـةن‪ ،‬بةتايبـةتى وةزيـرى‬
‫دارايــى‪ ،‬كــة ئةنــدام ثةرلــةمان بــؤى هةيــة داواى لــة كــارالدانى وةزيــرى داراى‬
‫بكات ئةطةر هاتوو سـةر ثيَضـى هـةبوو ‪ ،‬لـة ريَطـاى دةنطـدان ‪ ،‬زير جـار سـةر‬

‫‪200‬‬
‫ثيَضى لة سـنوورى بةرثرسـيارةتى سياسـى دةردةضـيَت واتـة تـةنها النادريَـت‬
‫بةلَكو رِووبةرووى س ادانى شارستانى و دارايى دةبيَتةوة ‪.‬‬
‫‪ .4‬ما ى دةسةالتى ياسادانانة دواى تةواو بـوونى سـالَى دارايـى ‪ ،‬وردبينـى و‬
‫ثيَداضونةوة و طفتوطؤى ذميَريارى تؤكدة بكات و بةراوردى بكات بة بودجـةى‬
‫خةمليَنراو ‪ ،‬لة هةردوو بةشـى داهـاتى طشـتى و خـةرجى طشـتى ‪،‬ئـةم جـؤرة‬
‫ضاوديَرية دواى جيَبةجيَكردن دةبيَت كـة ثيَـى دةطوتريَـت (الرقابـة التقليديـة )‬
‫ضاوديَرى ضـاوليَكةرى يـان ضـاوديَرى بـار دووبـارة بـؤوة ‪ .‬زير جـار ضـاوديَرى‬
‫كردنى ثةرلةمان بة ضـاوديَريةكى سياسـى يـان سـادةو ئاسـان دةذميَردريَـت ‪،‬‬
‫واتة كـةم وردبوونـةوة ثسـثؤرى تيَدايـة ‪ ،‬ئةمـةش واتـة ئـةم ضـاوديَرى كردنـة‬
‫كاريطةريةكى ئةو تؤى نية ‪ ،‬ئةم الوازى كارانةبوونـةش دةطةريَتـةوة بـؤ ضـةند‬
‫هؤكاريَ وةك‪:‬‬
‫‪ .5‬نةبوونى شارةزايى لةريَساكانى ضـاوديَرى دارايـى و ذميَريـارى وورردبوونـةوة‬
‫لةاليةن زير بةى ئةندامانى ثةرلةمان ‪ ،‬واتة طرنطى نةدانيان بةم اليةنـة ثيَويسـت‬
‫وطرنطة ‪.‬‬
‫‪ .0‬نةبوونى كاتى ثيَويست بؤ ضاوديَرى كـردن و بةدواداضـوونى جيَبـةجيَكردنى‬
‫بودجةى طشتى ‪ ،‬لة بةر سةرقالَبوونى ئةندامان بة كاروبارى تـر ‪ ،‬يـاخود بـةهؤى‬
‫نةبوونى ثسثؤريانةوة ‪.‬‬
‫‪ .4‬زالَ بوونى بريورِاى سياسى بةسةر زير بةى زيرى ئةندامانى ثةرلةمان ‪ ،‬واتة‬
‫ثالَنةرى سياسى زالَة بةسةر طشت بريورِاو هةلَسوكةوتةكانيان ‪ .‬ئةم هؤكارانة واى‬
‫لة زيربةى وآلتان كرد كة ليَذنةى ثسثؤر لةناو ثةرلةمان بؤ ئةم كارة دامبةزريَنو ‪،‬‬
‫ياخود ثةنا بردنة بةر دةزطاو دامةزراوةى تايبةت مةندو ثسـثؤرو سـةر بـةخؤ بـؤ‬
‫قو َل بوونةوة ووردبوونةوة بـؤ ضـاوديَرى كردنـى جيَبـةجيَكردنى بودجـة كـة ئـةم‬
‫دامةزراو و ليَذنانة رِاثؤرتى تايبةتى سةبارةت بةضؤنيةتى بةريَوةضوونى بودجة بؤ‬
‫ثةرلةمان بةرز دةكاتةوة ‪.‬‬
‫سيَيةم ‪ /‬ضاوديَرى سةربةخؤ‬

‫‪201‬‬
‫زيربــةى زيرى وآلت ـانى دنيــا تــةنها بــة ضــاوديَرى دةســةالتى جيَبــةجيَكردن و‬
‫ياسادانان ناوةسنت ‪ ،‬بةلَكو هةلَدةسنت بة دروست كردنى سيستةميَكى ضـاوديَرى‬
‫لةسـةر جـىَ بـة جـىَ كردنـى بودجـة ‪ ،‬ئـةوية بـة دروسـت كردنـى دةســتةيةكى‬
‫سةربةخؤ لةرِووى كار و ةرمانبةرةكانيةوة‪ .‬لة رِووى كارطيَرى و داد‪ ،‬بةوةش كة‬
‫جياية لة دةسةالتى جيَبةجيَكردن و ياسادانانةوة‪.‬‬
‫ئــةم ســةربةخؤيةى واى ليَــدةكات ســةركةوتووبيَت ضــونكة دوورة لــة شــار‬
‫خستنةسةر ةرمانبةرةكانى لةاليةن هيض كةس و اليةنيَكى حكوومى و نا حكوومى‬
‫وة ثاريَ راوة لة رِووى ئاميَرةكانى و كةسةكانى يان كؤسث خستنة ثيَة كارةكانى‬
‫يان شاردنةوةى زانيارى ليَيان‪.‬‬
‫كة ئـةركى بريتيـة لـة ئاشـكراكردنى الدان و هـةلَكان و سةرثيَضـية دارايـةكان و‬
‫س ادانى بةرثرسانى سةرثيَضى كـةر ‪ ،‬كـة سـاالنة رِاثـؤرتى خـؤى بـؤ دةسـةالتى‬
‫ياسادانان بةرزدةكاتةوة‪ ،‬يان بؤ سةريكايةتى دةولَةت‪ ،‬يان بؤ هةردووكيان‪ .‬ئـةم‬
‫سةربةخؤية لة ئية و كـاردا واى كـردووة لـة ضـاوديَرى نـاوخؤى و ياسـادانانةوة‬
‫ســةركةوتووتر بيَــت‪ ،‬ووونــةى ئــةم جــؤرة ضــاوديَريةش زيرة ‪ ،‬وةك (دادطــاى‬
‫ذميَريارى لة ةرةنسا ‪ ،‬ئيتاليا ‪ ،‬بةجليكا ‪ ،‬دةزطاى ناوةندى بؤ ذميَريارى لة ميسر‬
‫‪ ،‬وة ضاوديَرى ذميَريارى طشتى لة ئينطلتةرا و ديوانى ضاوديَرى دارايى لة عيَراق) ‪.‬‬

‫َطةنامةكان‬ ‫جياوازى نيَوان بودجةى طشتى و بةل‬


‫بودجةى طشتى دةولَةت جياوازة لة بةلَطة نامة داراييةكان كـة زير جـار تيَكـةلَ‬
‫بةيةكرتى دةكريَو ‪ ،‬جارى وا هةية بة ناو يةكدةطريَتةوة لةطةل بةلَطةنامةكانى تر‬
‫‪ ،‬بةالَم لةرِووى ناوةرِيك جياوازة وة جارى واش هةية بة ناو و ناوةريك جياوازة ‪،‬‬
‫لةبةرئةوة ثيَويست بوو روونكردنةوةيةك بؤ ئةم جياوازيانة ةةينة روو‪:‬‬
‫‪ - 5‬بودجةى طشتى و بودجةى ثريذةكان‬
‫ثريذة تايبةتيةكان و طشتيةكان هةلَدةسنت بة دانانى بودجةى ساالنةى خؤيـان‬
‫كة بريتية لة سةر ذميَركردنى هةموو ئةو شـتانةى كـة هـةيتيان‪ ،‬لـة (شـتومةك و‬

‫‪202‬‬
‫دراو) هةموو ئةو شـتانةى كـة لـة سـةريتيان بيدةنـةوة لـة شـتومةك و درا و يـان‬
‫ثابةندبوونةكانيان لة ميَذوويةكى ديارى كراو بؤ ئةجنامى كارةكانيان كة لة ماوةى‬
‫رِابـردوو كــراون ‪ ،‬بــةثيَى رِيَسـاكانى زانســتى ذميَريــارى ‪ ،‬بـةالم بودجــةى طشــتى‬
‫دةولَةت جياوازة لة بودجةى ثريذةكان بةوة كة ثةيوةندارة بة ماوةى داهـاتوو ‪،‬‬
‫وة هيض هةلَسةنطاندنيَ نادات بؤ ئةو شتانةى كة هةية و ثابةندبوونى دةولةت بة‬
‫ميَذوويةكى ديارى كراو بةلَكو تةنها بريتية لة خةمالندنيَ بؤ داهات و خةرجى لـة‬
‫ماوةيــةكى داهــاتوو وة جيَبــةجيَكردنية بةســرتاوة بــة رِةزامةنــدى دةســةالتى‬
‫ياسادانانةوة‬
‫‪ . 0‬بودجةى طشتى و ذميَرةى كؤتايى‬
‫بودجةى طشتى بريتية لـة خةمالنـدنى داهـات و خـةرجى طشـتى بـؤ ماوةيـةكى‬
‫داهاتوو ‪ ،‬جا ئةو خةمالندنة ديَتة دى ياخود نايةتة دى ‪ ،‬بةالم ذميَريارى كؤتـايى‬
‫بريتية لة رِاطةياندنى داهات و خةرجى طشـتى كـردارى دةولـةت ‪ ،‬كـة لـة مـاوةى‬
‫رِابردوو خةرجى كردووة و دةسـتى كـةوتووة ‪ .‬ئةمـة لـة اليـةك لـة اليـةكى تـرى‬
‫بودجةى طشتى دادةنريَت بؤ سالَى داهاتوو كةضى ذميَرةى كؤتايى دادةنريَـت بـؤ‬
‫سالَى دارايى كؤتايى هاتوو‪ ،‬واتة ذميَرةى كؤتايى دادةنريَـت ثـاش كؤتـاى هـاتنى‬
‫سالَى دارايى بودجةى طشتى ‪.‬‬
‫كةواتة بودجةى طشتى داهات و خةرجى طشتى دةخةمليَنيَت بؤ ماوةى داهاتوو‬
‫يان سالَى داهاتوو بةالَم ‪ ،‬ذميَرةى كؤتايى رِاطةيانـدنى داهـات و خـةرجى كـردارى‬
‫دةولَةتة لة ماوةى سالَى رِابردوو‪.‬‬
‫‪ - 0‬بودجةى طشتى و ذميَريارى نةتةوةى (احلسابا القوميا )‬
‫ذميَريارى نةتةوةى بريتية لة ليَكؤلينةوةى هةندىَ ضاالكى ئابوورى وآلت لةوةى‬
‫رِابردوو لة ريَطاى ذميَرة كردنى دةسهاتى نةتةوةى و ثيَكهاتـةو ئـالَو طـؤركردن و‬
‫دابةش كردنى ‪ ،‬لة رِاستى دا كرِيكى ذميَريـارى نةتـةوةى ثيَـوان و خسـتنة رِووى‬
‫ئةجنامى ضاالكى ئابوورى كؤمةلَة ‪ ،‬لة ريَطاى تؤمار كردنى كردارةكان كة رِوويـان‬
‫داوة بة كردارى لة ماوةى رِابردوو دا ‪ ،‬كة ثةيوةنديداران بـة قـةبارةى دةسـهاتى‬

‫‪203‬‬
‫نةتةوةى و ثيَكهاتةو دابةش كردن و ئالَوطؤر كردنى ‪ ،‬واتة ذميَريارى نةتـةوةى و‬
‫تؤمار كردنـى سـةرجةم ضـاالكية ئابووريةكانـة ‪ ،‬كـة كؤمـةلَ لـة مـاوةى رِابـردوو‬
‫كردوويةتى ‪،‬كة ضى بودجةى طشتى بريتية لة خةمالندنى داهات و خةرجى طشتى‬
‫دةولةت لة ماوةى داهاتوو ‪.‬‬
‫‪ . 1‬بودجةى طشتى و بودجةى نةتةوةيى (‪) Budget National‬‬
‫بودجــةى نةتــةوةى بريتيــة لةخةمالنــدنى هيَنــدى ضــاوةروان كــراو لــة ضــاالكى‬
‫ئابوورى طشتى وآلت ‪ ،‬بة هـةردوو كـةرتى تايبـةتى و طشـتيةوة ‪ ،‬لـة ثةيوةنـدى‬
‫ناوةخؤى و د ةرةكى لة ماوةى داهاتوو دا كة زير بةى كات بة ساليَ دادةنريَت ‪،‬‬
‫كة خةمالندنى خةرجى وداهاتى طشتى نةتةوة ( حكومةت ‪ ،‬تاكةكان ‪ ،‬ثريذةكان‬
‫) لة خؤدةطريَت لة ماوةيةكى داهاتوو‪ .‬ليَرةدا ثةيوةندى نيَوان بودجةى طشتى و‬
‫بودجةى نةتةوةى بة دةردةكةويَت بةوة كة دةولَةت لة ذيَر ريشنايى دةرئةجنام و‬
‫ئاراســتة ئابووريــة طشــتيةكان كــة لــة بودجــةى نةتــةوةى بــة دةســت هــاتوون‬
‫‪،‬هةلَدةستيَت بة ئامادة كردن و دارِشتنى بودجةى طشتى ‪ ،‬بؤ ووونة ئةطةر هاتوو‬
‫داتاكانى بودجةى نةتةوةى دةريان خست كة كةمبوونةوةيةك هةية لـة قـةبارةى‬
‫خةرجى طشـتى لةطـةل بـوونى ئـارةزووى خـةلَ بـؤ ثاشـةكةوت كـردن ‪ .‬ليَـرةدا‬
‫ثيَويستة حكومةت خةرجى طشتى زياد بكـات ‪ ،‬بـؤ ئـةوةى ثوكانـةوةى ئـابوورى‬
‫رِوونةدات ‪ .‬ليَرةدا بؤمان رِوون دةبيَتةوة كة هـةردووكيان لـة رِووى نـاوةوة لـة‬
‫يةكرتى ن يكو و ‪ ،‬لة رِووى خةمالندنى ذمارةكانيان لة يـةكرتى نـ يكو ‪ ،‬ضـونكة‬
‫هة ردووكيان ذمارةكان دةخـةمليَنو و هـةردووكيان بـؤ مـاوةى داهـاتوون ‪ ،‬بـةالم‬
‫ئةوةى لةيةكرتيان جيا بكاتةوة ئةوةية ‪ ،‬كة بودجةى طشتى بريتية لة خةمالندنى‬
‫داهات و خةرجى طشتى ضاوةرِوان كراو بؤ حكومـةت ‪ ،‬بـةالم بودجـةى نةتـةوةى‬
‫داهات و خةرجى طشتى نةتةوةى سةرجةم كؤمةلَ لة خؤ دةطريَت ‪ ،‬واتة سةرجةم‬
‫داهات و خةرجى حكومةت و تاكةكان و ثريذةكانو‪.‬‬

‫‪204‬‬
‫سةرضاوةكان‬
‫دواى قورئاني ثريؤز‬
‫يةكةم‪ /‬سةرضاوة عةرةبيةكان‬
‫‪ .6‬سيدلن ‪ ،‬أدموند ‪ ،‬ترمجا ‪ ،‬ممن عبدالقادر النكى ‪ ،‬عااد فنايح المناي ‪:‬اقتصااديا املالياا الماماا ‪،‬‬
‫مديريا مطبما اجلامما املوصل ‪ ،‬المراق ‪. 6115 ،‬‬
‫‪ .6‬منوكى‪ ،‬أياد عبداجلبار لأخرلن‪ ،‬التشريما املاليا لالتجاريا ‪ ،‬دار التقناى لنطباعاا لالنشار‪ ،‬الماراق‪،‬‬
‫‪. 6115‬‬
‫‪ .6‬النقاش‪ ،‬غازى عبدالرزاق ‪ :‬املاليا الماما حتنيل أسس اوقتصاديا املاليا ‪ ،‬دار لائل لننشار عماان ‪،‬‬
‫الطبما اول ‪. 6111 ،‬‬
‫‪ .4‬النقاش‪ ،‬غازى عبدالرزاق ‪ :‬املاليا ا لماما حتنيل أسس اوقتصاديا املاليا ‪ ،‬دار لائل لننشار عماان ‪،‬‬
‫الطبما الثانيا ‪. 6001 ،‬‬
‫‪ .5‬الوادى ‪ ،‬حممود حسني ‪ ،‬لزكريا أمحد عنام ‪ ،‬املالياا الماماا لالنماام املااىل ‪،‬فاى اوساالم ‪ ،‬الطبماا‬
‫اولىل ‪ ،‬دار املسرية ‪. 6000،‬‬
‫‪ .2‬عنايا ‪ ،‬غازى ‪ :‬املاليا الماما لالتشري الضريبى ‪ ،‬الطبما اولىل ‪ ،‬دار البيارق‪ ،‬اوردن ‪. 6111،‬‬
‫‪ .1‬بطريق ‪ ،‬يونس امحد ‪ ،‬مبادى املاليا الماما ‪ ،‬مؤسسا دار الاتب لنطباعا لالنشر ‪ ،‬جامماا املوصال‬
‫‪. 6111 ،‬‬
‫‪ .1‬عبداجملياد ‪ ،‬عبادالتتا عبادالرمحن ‪ :‬اقتصااديا املالياا الماماا دراساا نمرياا تطبيقياا ‪ ،‬املطبماا‬
‫الاماليا ‪ ،‬مصر ‪ ،‬الطبما الثانيا ‪. 6112‬‬
‫‪ .1‬المنى ‪ ،‬عاد فنيح ‪ :‬املاليا الماما ل التشري املاىل ‪ ،‬جامما املوصل ‪. 6006 ،‬‬
‫‪ .60‬شبنى ‪ ،‬خطار ‪ :‬المنوم املاليا املوازنا ‪ ،‬دار الاتاب النبنانى – بريل ‪ ،‬طبما ثالثا ‪. 6121 ،‬‬
‫‪ .66‬دلي ادار ‪ ،‬حممااد ‪ :‬دراسااا فااى اوقتصاااد املااالي ‪ ،‬الاادار اجلامميااا لنطباعااا لالنشاار لالتوزياا ‪،‬‬
‫اوساندريا ‪.‬‬
‫‪ .66‬بركا ‪ ،‬عبدا لاريم صاادق ‪ :‬دراساا اوقتصااد املاالي ‪ ،‬مؤسساا شاباب اجلاممياا‪ ،‬اإلسااندريا ‪،‬‬
‫‪. 6116‬‬
‫‪ .66‬الممر ‪ ،‬جشام حممد صتو ‪ :‬اقتصاديا املالياا الماماا لالسياساا املالياا ‪ ،‬اجلان اول ‪،‬الطبماا‬
‫الثانيا ‪ ،‬جامما بغداد ‪. 6111 ،‬‬
‫‪ .64‬الصابان ‪ ،‬عبد الما ‪ :‬مقدما عنم املاليا الماما لاملالياا الماماا الماراق ‪ ،‬اجلان األل ‪ ،‬الطبماا‬
‫الثانيا ‪ ،‬مؤسسا دار الاتب لنطباعا لالنشر ‪ ،‬جامما املوصل ‪. 6112 ،‬‬

‫‪205‬‬
‫‪ .65‬المنى ‪ ،‬عاد فنيح ‪ ،‬لطاال حمماود كادال ‪ :‬اقتصااديا املالياا الماماا ‪ ،‬الاتااب األل ‪ ،‬دار الاتاب‬
‫لنطباعا لالنشر ‪ ،‬جامما املوصل ‪. 6111‬‬
‫‪ .62‬المنى ‪ ،‬عاد فنيح ‪ ،‬لطال حممود كادال ‪ :‬اقتصااديا املالياا الماماا ‪ ،‬الاتااب الثااني ‪ ،‬دار الاتاب‬
‫لنطباعا لالنشر ‪ ،‬جامما املوصل ‪. 6111‬‬
‫‪ .61‬خنيل ‪ ،‬عنى حممد ‪ ،‬سنيمان امحد النوزى ‪ :‬املاليا الماما ‪ ،‬دار زجران ‪ ،‬األردن ‪. 6111 ،‬‬
‫‪ .61‬المنى ‪ ،‬عاد فنيح ‪ ،‬املاليا الماما لالتشري املالي لالضرييب الطبما األل ‪ ،‬دار احلامد ‪. 6006 ،‬‬
‫‪ .61‬اخلطيب ‪ ،‬خالد شحادة ‪،‬امحد زجري شاميا ‪ :‬أسس املاليا الماما ‪ ،‬الطبما الثالثاا ‪ ،‬دار لائال لننشار‬
‫‪. 6001 ،‬‬
‫‪ .60‬الواد ‪ ،‬حممود حسني لذكرياا امحاد عانام ‪ :‬مبااد املالياا الماماا ‪ ،‬الطبماا األل ‪ ،‬دار املسارية ‪،‬‬
‫عمان ‪. 6001 ،‬‬
‫‪ .66‬اجلموينى ‪ ،‬امحاد حااف ‪ :‬اقتصااديا املالياا الماماا دراساا اوقتصااد الماام ‪ ،‬الطبماا الثانياا ‪،‬‬
‫‪. 6114‬‬
‫‪ .66‬عبد املوىل ‪ ،‬السيد ‪:‬املاليا الماما دراسا لالقتصاد المام ‪ ،‬مطبما جامما القااجرة لالاتااب اجلااممي ‪،‬‬
‫‪. 6111‬‬
‫‪ .66‬منصور ‪ ،‬عبود عنوان ‪ :‬جرائم التهريب الامركى المراق ‪ ،‬لزارة الثقافا دار الشاؤلن الثقافياا الماماا‬
‫‪ ،‬بغداد ‪ ،‬الطبما األل ‪. 6006 ،‬‬
‫‪ .64‬السامرائي ‪ ،‬سميد عبود ‪ :‬السياساا املالياا الماراق ‪ ،‬مطبماا القضاا ‪ ،‬النجاف اوشار ‪ ،‬الطبماا‬
‫األل ‪. 6112 ،‬‬
‫‪ .65‬بركا ‪ ،‬عبدالاريم صادق ‪ ،‬لاخرلن ‪ :‬املاليا الماما ‪ ،‬مؤسسا شباب اجلامما ‪ ،‬أساندريا ‪.‬‬
‫‪ .62‬دراز ‪ ،‬حامد عبد اجمليد ‪ :‬املاليا الماما ‪ ،‬مؤسسا شباب اجلامما ‪ ،‬إساندريا ‪.‬‬
‫‪ .61‬الناصر ‪ ،‬ناصر عبيد ‪ ،‬املاليا الماما ‪ ،‬منشورا جامما دمشق ‪ 6005 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .61‬عبدالمميم ‪ ،‬محد ‪ ،‬السياسا املاليا لالنقديا دراسا مقارنا بني التار الوضامي لالتاار اإلساالمي ‪،‬‬
‫الدار اجلامميا ‪ ،‬اإلساندريا ‪. 6001 ،‬‬
‫‪ .61‬عثمااان ‪ ،‬سااميد عبااد المنياان ‪ ،‬شااار رج اب المشاامالى‪ ،‬اقتصاااديا الضاارائب ‪ ،‬الاادار اجلامميااا ‪،‬‬
‫اإلساندريا ‪. 6001 ،‬‬
‫‪ .60‬اهليتى ‪ ،‬نوزاد عبد الرمحن ‪ ،‬منجد عبد النطيف اخلشاىل ‪ ،‬مقدما فاى املالياا الدللياا ‪ ،‬الطبماا األلىل‬
‫‪ ،‬دار املناج لننشر لالتوزي األردن ‪.6001،‬‬
‫‪ .66‬نايف ‪ ،‬عبداجلواد‪ ،‬اقتصاديا املاليا الماما لالسياسا املاليا ‪ ،‬الطبما األلىل‪ ،‬بغداد ‪. 6116 ،‬‬
‫‪ .66‬اهلييت‪ ،‬ناوزاد عبادالرمحن ‪ ،‬منجاد عباد النطياف اخلشااىل ‪ ،‬املادخل احلاديث اقتصااديا املالياا‬
‫الماما‪ ،‬دار املناج لننشر لالتوزي ‪ ،‬األردن ‪ ،‬الطبما األلىل‪. 6116 ،‬‬
‫‪ .66‬بو ساموينسون‪ ،‬لينيام نورد جالس ‪ ،‬اوقتصاد ‪ ،‬اوجنيا‪ ،‬لننشر لالتوزي ‪ ،‬عمان ‪. 6006 ،‬‬

‫‪206‬‬
‫‪ .64‬احملجوب ‪ ،‬رفمت ‪ ،‬املاليا الماما ‪ ،‬اجلن الثاني (اويرادا الماماا) ‪ ،‬دار النهضاا المربياا ‪ ،‬القااجرة ‪،‬‬
‫‪. 6116‬‬
‫‪ .65‬ريتشار موسجريف ‪ ،‬بيجى موسجريف ‪ ،‬املاليا الماما فى النمريا لالتطبيق ‪ ،‬ترمجاا حمماد محادى‬
‫الياخى ‪ ،‬دار املريخ ‪ ،‬السموديا ‪.‬‬
‫‪ .62‬مساقايى‪ ،‬ايوب انور ‪ ،‬البيئا لالتنميا املساتداما ‪ ،‬التتساري لننشار لاوعاالن ‪ ،‬كوردساتان ‪ ،‬اربيال ‪،‬‬
‫‪. 6002‬‬

‫دووةم‪ /‬سةرضاوة كوردييةكان‬


‫رزطار كريم ‪ ،‬يةرهةنطى دةريا ‪ ،‬بةشى يةكةم و دووةم ‪ ،‬ضاثةمةنى سيما ‪ ،‬س يَمانى ‪. 2005،‬‬ ‫‪.1‬‬
‫نةذاد عبدالقادر مشقةار ‪ ،‬يةرهةةنطى ئةابوورى ‪ ،‬دةزطةاى ضةاث و ثةخشةى سةةردةم ‪ ،‬سة يَمانى ‪،‬‬ ‫‪.2‬‬
‫‪. 2002‬‬
‫ييصل دباغ ‪ ،‬ئينسكؤثيدياى ئابوورى ‪ ،‬دةزطاى موكريانى ‪ ،‬هةوليَر ‪. 2004‬‬ ‫‪.3‬‬

‫سيَيةم‪ :‬تؤرِى ئينتةرنيَ‬


‫عمر راشد ‪ ،‬حقك فى ميزانية ‪ ،‬تويَذينةوةيةكة لة تـؤرى ئةنتـةرنيَت بالَوكراوةتـةوة لـة ثيَطـةى‬ ‫‪.5‬‬
‫‪www.Islamonline.com‬‬
‫بنننا ىننندال عدننندا قدار ‪ ،‬حتلينننمل ازنا ننننة فنننى تنننمل ا حننن حدز ارا نننة حد نننة ا زا نننر‬ ‫‪.0‬‬
‫‪www.clubanda.com‬‬
‫كد فني ميلر ‪ ،‬اضناء كدشفة ‪ 5002‬اخلدمدز ازد ية فقراء ا ريف ‪www.fao.org.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫اثر ا نفدق ا عدم على تنمية ا قتصداية‪ ،‬على منقع جممنعة ازستثمرون ‪nvestors‬‬ ‫‪.4‬‬
‫‪www.mossce.com‬‬
‫ميزانية عدمة لعراق ‪ ،‬على منقع لطة ا تحد ف ازؤقتة ‪www.cpa.iraq‬‬ ‫‪.2‬‬

‫‪202‬‬
‫سوثاس وثيَزانني‬

‫هةردةم كةسانى زانست وزانيارى بةخ ‪ ،‬جيَطايى رِيزو وسوثاسن كةة هاوكاريةان‬
‫كةةردم بةةةؤ تةةةواو كردنةةةى ئةةةم بةرهةمةةةة‪ ،‬بةتايبةةةتى هةةةةردوو بةةةةرِيَزان‬
‫ث‪.‬د‪.‬هؤشةةيار موةةروف ‪ ،‬د‪.‬ج ةةودت جةعف ةةر خ ةةتاب كةئةةةركى ثيَداضةةونةوةى‬
‫َ خؤشةناو دةكةةم‬ ‫َال‬
‫زانستيان طرتة ئةستؤ‪ ،‬سوثاسى بةرِيَز مامؤستا نةرميان عةبةدول‬
‫كة ثيَداضونةوةى زمانةوانى كتيَبةكةةى كةرد و‪ ،‬سوثاسةى بةةرِيَز عبدال ةة رةمحةان‬
‫دةكةم كة نةخشةسازى كتيَبةكةى كرد‪ ،‬سوثاسى بةةريَز مامؤسةتا هيَةرش حمةمةةد‬
‫نورى دةكةم ‪،‬سوثاسى بةريَز هونةر ئادةم دةكةم كةئةركى ثيتضنينى طرتةة ئةسةتؤ‪.‬‬
‫زؤر سوثاسى براى بةرِيَزم كاك ئةديب ئةنور دةكةم كة دووبارة دةستنووسةكانى بةؤ‬
‫نووسيمةوة‪ .‬هةروةها سوثاسى مامؤستا سةباح سابري خؤشناو دةكةم‪.‬‬

‫لةطةأل هيواى بةختةوةريم بؤيان‪.‬‬

‫ئةيو ب ئةنوةر‬
‫‪7002/8/51‬‬

‫‪206‬‬

You might also like