ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Ελένη Π. Βελώνη

Πανεπιστήμιο Αθηνών και δημόσιος λόγος (1837-1911)

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Αθήνα 2016
 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Πανεπιστήμιο Αθηνών και δημόσιος λόγος (1837-1911)

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

2
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος 7

Εισαγωγή 9

ΜΕΡΟΣ Α´
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
1
ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ
Εννοιολογικό πλαίσιο 19

Η αναγκαιότητα Παιδείας και η εκπαιδευτική πραγματικότητα 21

Πρωτόλεια σχέδια για συγκρότηση πανεπιστημίου (1821-1832) 24

Πρόταση περί Ακαδημαϊκού τινος Καταστήματος (Απρίλιος 1824) 25

Πρόταση Επιτροπής Ανθίμου Γαζή (Ιούλιος 1824) 26

Σχέδιο Αλέξ. Στούρτζα (1829) και Σχέδιο «περί δημοσίου 27

εκπαιδεύσεως» (1830)

Σχέδια για ίδρυση Πανεπιστημίου (1833-1835) 29

Σχέδιο της Επιτροπής του 1833 30

Σχέδιο Αλεξάνδρου Ρ. Ραγκαβή (1834) 31

Σχέδιο Γ.Λ. Μάουρερ (1834) 33

Οι προτάσεις του Φρ. Τίρς 34

Σχέδιο της Επιτροπής του 1835 36

Η ίδρυση του Πανεπιστημίου. Θεσμίσεις 37

Διάταγμα 31ης Δεκεμβρίου 1836 38

3
Διάταγμα 24ης Ιανουαρίου 1837 39

Διάταγμα 10ης/22ας Απριλίου 1837 39

Διάταγμα της 14ης/26ης Απριλίου 1837 40

2
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ
Χρηματοδότηση Πανεπιστημίου 42

Προσδοκίες, στόχοι και αποστολή. Επιρροές και αποκλίσεις 45

Εκλογή αρχών διοίκησης 49

Σχολές και Ακαδημαϊκά Προσαρτήματα 51

Διδακτικό προσωπικό 53

Φοιτητές και Φοιτήτριες. Φοιτητικό κίνημα 58

Εξετάσεις 69

Δίδακτρα και τέλη 70

3
ΕΘΙΜΟΤΥΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΤΕΛΕΤΕΣ
ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
Τελετή εγκαινίων 72

Η εγκατάσταση των νέων Πρυτανικών αρχών 78

Η εορτή των Τριών Ιεραρχών 80

Η επέτειος της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου 82

Η επέτειος της 25ης Μαρτίου 83

4
 ΜΕΡΟΣ Β´

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΙ ΛΟΓΟΙ

1
ΟΘΩΝΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ (1838-1862)
Πρυτανικοί Λόγοι (1838-1862) 86

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις-Συγκριτικές παρατηρήσεις 150

Εόρτιοι και επετειακοί Λόγοι

Λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών (1842-1862) 152

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις- Συγκριτικές παρατηρήσεις 167

Λόγοι της επετείου εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου (1842-1862) 168

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις- Συγκριτικές παρατηρήσεις 201

ΕΘΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ (1863-1911)

Πρυτανικοί Λόγοι (1863-1911) 203

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις-Συγκριτικές παρατηρήσεις 300

Εόρτιοι και επετειακοί Λόγοι

Λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών (1863-1911) 302

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις-Συγκριτικές παρατηρήσεις 353

Λόγοι της 25ης Μαρτίου (1896-1911) 355

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις-Συγκριτικές παρατηρήσεις 361

5
ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 362

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 372

Α´. Πηγές 372

1.Ανέκδοτες 372

2.Δημοσιευμένες 372

Β´. Βιβλιογραφία 395

Πίνακες 416

Ευρετήριο 430

6
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών αποτέλεσε το πρώτο Πανεπιστήμιο της Βαλκανικής
Χερσονήσου και της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου. Η σύσταση του
αποτέλεσε σταθμό στην πορεία του ελληνικού κράτους και έγινε δέκτης και πομπός
ποικίλων διεργασιών και διαδικασιών, οι οποίες διαμόρφωσαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο
οργανώθηκε και λειτούργησε.

Με την εργασία αυτή επιδιώκεται να μελετηθεί ο δημόσιος λόγος του

Πανεπιστημίου, όπως αποτυπώνεται στους λόγους που εκφωνήθηκαν από Καθηγητές
του σε κεντρικές ακαδημαϊκές τελετές και εκδηλώσεις. Το οικονομικό, κοινωνικό και
πολιτικό συγκείμενο της περιόδου όρισε και προσδιόρισε τον λόγο και τον ρόλο του
πανεπιστημιακού θεσμού. Η διεξοδική έρευνα και ακολούθως η κατά το δυνατόν πιο
εμπεριστατωμένη συγγραφή της εργασίας επέβαλε την συνεξέταση, συνεκτίμηση και
συναξιολόγηση πλήθος στοιχείων που προκύπτουν από τις πηγές. Η ανάγνωση ή
επανάγνωση των πηγών προσδιορίζουν την ιστορική σύνθεση.

Για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας, οφείλω να εκφράσω τις ειλικρινείς

ευχαριστίες μου, στον καθηγητή μου και επιβλέποντα της διατριβής κ. Χαράλαμπο Ν.
Μπαμπούνη, Καθηγητή Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας του Παιδαγωγικού Τμήματος
Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος ακάματα
παρακολούθησε την εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής. Οι συμβουλές, οι
παρατηρήσεις, οι μεθοδολογικές υποδείξεις του με βοήθησαν κάθε φορά που ανέκυπταν
επιστημονικά προβλήματα. Η εποικοδομητική καθοδήγηση του κ. Χ. Μπαμπούνη
συνέβαλε ουσιωδώς στην εργασία αυτή και λειτούργησε καθοριστικά για το τελικό
αποτέλεσμα.

Στον καθηγητή μου και συνεπιβλέποντα της διατριβής κ. Εμμανουήλ Φυριππή

Καθηγητή Πολιτικής Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Εκπαίδευσης του Παιδαγωγικού Τμήματος
Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών ομολογώ χάριτες για τις χρήσιμες
επιστημονικές του παρατηρήσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της συγκεκριμένης εργασίας. Στις
αλλεπάλληλες συναντήσεις που είχαμε σχετικά με την εκπόνηση της παρούσας εργασίας,

7
παρακολούθησε με ενδιαφέρον και ενθάρρυνε την πορεία των προσπαθειών μου, ενώ το
έργο του αποτέλεσε για μένα βασική πηγή ενημέρωσης και μελέτης.

Στον συνεπιβλέποντα της διατριβής κ. Δημήτριο Σακκή Ομότιμο Καθηγητή του

Πανεπιστημίου Θεσσαλίας οφείλω να αναγνωρίσω ότι η παρουσία του ήταν σημαντική
καθώς μετείχε της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής κατά τρόπο ουσιαστικό. Οι
αξιολογικές επισημάνσεις και οι επιστημονικές παρατηρήσεις του κ. Δ. Σακκή
συνεισέφεραν, από το πρώτο κιόλας στάδιο συγγραφής της εργασίας, την περαιτέρω
πορεία της μελέτης. Οι γνώσεις του και η επιστημονική του προσοχή συνέβαλαν στην
τεκμηρίωση της εργασίας μου.

Τις θερμές και ειλικρινείς μου ευχαριστίες επιθυμώ να απευθύνω και στα άλλα
μέλη για την ενίσχυσή τους, αλλά και για την παρουσία τους στην κρίση της
διδακτορικής μου διατριβής: στον κ. Δημοσθένη Δασκαλάκη Καθηγητή
Κοινωνιολογίας: Κοινωνικής οργάνωσης και θεσμών του Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου
Αθηνών, στον κ. Κωνσταντίνο Μαλαφάντη Καθηγητή Παιδαγωγικής και Λογοτεχνίας
του Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών, στον κ. Σταύρο Περεντίδη Καθηγητή
Ιστορίας των θεσμών στο Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης της Σχολής Επιστημών
Οικονομίας και Δημόσιας Διοίκησης του Παντείου Πανεπιστημίου και στον κ.
Αθανάσιο Χρήστου Αναπλ. Καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Τμήματος
Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου
Πελοποννήσου.

Θα ήταν παράλειψη να μην αναγνωρίσω και να μην ευχαριστήσω τους

υπαλλήλους του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών, το προσωπικό της
Βιβλιοθήκης του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης, της Φιλοσοφικής
Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, για την πολύτιμη βοήθειά τους στο στάδιο
αναζήτησης και συλλογής του πρωτογενούς υλικού, καθώς και το προσωπικό του
Πανεπιστημίου Κρήτης που διαχειρίζεται και εμπλουτίζει την ψηφιακή Βιβλιοθήκη του
Ιδρύματος, στην οποία, επίσης, βρήκα αρκετό υλικό που με βοήθησε κατά τη συγγραφή
της εργασίας μου.

Τέλος, ευγνωμοσύνη οφείλω στην οικογένειά μου για την ηθική στήριξη,
ενίσχυση και για την αμέριστη συμπαράσταση τους καθ’ όλη τη διάρκεια των σπουδών
μου και της εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής.

8
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο θεσμός του Πανεπιστημίου στον ελλαδικό χώρο αποτέλεσε και αποτελεί ελκυστικό
πεδίο αναζήτησης και έρευνας. Η οργάνωση και η λειτουργία του συνδέθηκε με τις
οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις στη χώρα. Θεματικός άξονας της
εργασίας είναι η μελέτη του δημόσιου πανεπιστημιακού λόγου, όπως αυτός
προβάλλεται μέσα από τους λόγους που εκφωνήθηκαν από το 1837 έως το 1911.
Η μελέτη πανεπιστημιακών λόγων προσφέρει δυνατότητες ανάδειξης πτυχών
όχι μόνον του ελληνικού Πανεπιστημίου, αλλά και της ελληνικής κοινωνίας και
ιστορίας. Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται, αναλύονται και αξιολογούνται κατά
χρονολογική σειρά, ομιλίες από Καθηγητές και Πρυτάνεις του Πανεπιστημίου
Αθηνών από το 1837 μέχρι το 1911 στις κεντρικές ακαδημαϊκές τελετές και
εκδηλώσεις. Ειδικότερα, μελετήθηκαν οι λόγοι της επετείου της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου (20 Μαΐου), της εορτής των Τριών Ιεραρχών, λόγοι των κατ’ έτος
τελετών παράδοσης και παραλαβής της Πρυτανείας και, τέλος, εκείνοι της 25ης
Μαρτίου. Οι απόψεις και οι ιδέες που καταγράφονται στους λόγους αυτούς, συχνά
και ως ρητορεία των υποκειμένων (αυτό διαπιστώνεται περισσότερο στους
παλαιότερους λόγους) δεν αποτυπώνουν μόνον το ιδεολογικό υπόβαθρο ή τα
ιδεολογήματα των συντακτών τους, αλλά παράγουν, αναπαράγουν, μορφοποιούν ή
ενισχύουν την κυρίαρχη ιδεολογία, αποκρυσταλλώνοντας τον δημόσιο λόγο του
Πανεπιστημίου και αναδεικνύοντας αθέατες παραμέτρους του θεσμού1. Στο πλαίσιο
της έρευνας, αναζητήθηκαν οι ιδεολογικοπολιτικές αφετηρίες και οι άξονες, οι
αντιλήψεις, οι θέσεις και οι μετασχηματισμοί του δημόσιου λόγου.
Οι δημόσιες αυτές τελετές αποτελούν μηχανισμό μετάδοσης ενός μηνύματος
στο οποίο μορφοποιείται η σχέση Πανεπιστήμιου-κράτους-κοινωνίας. Η τελετή

1
Χ. Μπαμπούνης, Γ. Κωνσταντοπούλου, «Κύπρος, Κύπριοι και κυπριακό στους επίσημους
εορτασμούς των Εθνικών Επετείων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1896-2006): Ιδεολογία και
Ελληνισμός», Πρακτικά του Δ’ Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου, (Λευκωσία, 29.4-3.5.2008), σ. 436.
Π. Καραμούζης, «Πανεπιστήμιο και ιδεολογία: Η αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογικοπολιτικής
θεωρίας μέσα από τους επίσημους λόγους των καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών (1900-1970)»,
Σ. Μπουζάκης (επιμ.), Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης, Πρακτικά 4ου Επιστημονικού
Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης (Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου 2006), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2008,
σσ. 113-114, 116.

9
αποτελεί ένα «πεδίο επικοινωνίας» και μπορεί να ερμηνευτεί μέσα στο οικονομικό,
πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής. Ως εκ τούτου, συνιστά ένα
«διαμεσολαβημένο δημόσιο συμβάν»2, καθώς τα σημαινόμενα που προβάλλονται,
μπορούν να κατανοηθούν στο πλαίσιο της εποχής που πραγματοποιήθηκε.
Η χρονική αφετηρία της έρευνας βρίσκεται στο 1837 όταν ιδρύεται το πρώτο
ελληνικό Πανεπιστήμιο με καταληκτικό όριο το 1911 όταν ψηφίζεται ο νέος
κανονισμός του Πανεπιστημίου (Ν.ΓΩΚΓ´/1911 «Περί Εθνικού Πανεπιστημίου» και
Ν.ΓΩΚΕ´/1911 «Περί Καποδιστριακού Πανεπιστημίου»), με τον οποίον, ιδρύθηκε το
Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο ως ιδιαίτερο νομικό πρόσωπο με δική του περιουσία
και με την υπαγωγή σε αυτό των σχολών Θεολογίας, Νομικής και Φιλοσοφίας
προκειμένου να εκπληρωθεί ο όρος της διαθήκης του ευεργέτη Ιω. Δομπόλη για
ίδρυση Πανεπιστημίου «ονομασθησόμενον Καποδιστριακόν». Σημείο εσωτερικής
τομής της περιόδου θα αποτελέσει η μετάβαση από το Οθώνειο στο Εθνικό
Πανεπιστήμιο και, ως εκ τούτου, η υπό μελέτη περίοδος διαιρείται σε δύο
υποπεριόδους: 1837-1862 και 1863-1911. Κριτήριο αποτέλεσε ο προσανατολισμός
και ο ρόλος του Πανεπιστημίου, οι ιδεολογικές ορίζουσες, η συνέχεια και η
ασυνέχεια κάθε περιόδου. Η υπό μελέτη, δηλαδή, περίοδος αφορά εβδομήντα πέντε
(75) έτη και δεν είναι δυνατόν να εξεταστεί από τον ερευνητή αποσυνδεδεμένη από
το συγκείμενο της εποχής.
Οι τελετές αυτές προσείλκυαν όχι μόνον τα μέλη της πανεπιστημιακής
κοινότητας αλλά και εκπροσώπους της πολιτικής, θρησκευτικής και πνευματικής
ηγεσίας, αρθρογράφους του ημερήσιου και περιοδικού τύπου, οι οποίοι στη συνέχεια
κατέγραφαν τα διαδραματιζόμενα. Με τον τρόπο αυτό, οι εκφωνούμενοι λόγοι και το
περιεχόμενο τους είχαν ένα ευρύ ακροατήριο αλλά και αναγνωστικό κοινό, καθώς τα
κείμενα των λόγων εκδίδονταν αυτοτελώς ύστερα από ένα σχετικά σύντομο χρονικό
διάστημα, καθιστώντας προσβάσιμα τα νοήματα και τις ιδέες που διατυπώνονταν και
εκφράζονταν επισήμως από το Πανεπιστήμιο. Το Πανεπιστήμιο με αυτό τον τρόπο
«συνδιαλέγεται» με την κοινωνία και καθιστά κοινωνούς των δημηγοριών αυτών
πλήθος κόσμου.
Η ανάγκη καταγραφής της ιστορίας του Πανεπιστημίου επισημάνθηκε και
από το ίδιο το Ίδρυμα. Το 1864 ο Πρύτανης Κ. Φρεαρίτης ανέλαβε πρωτοβουλία και

2
Χ. Εξερτζόγλου, «Πολιτικές τελετουργίες στη Νεώτερη Ελλάδα. Η μετακομιδή των οστών του
Γρηγορίου Ε´ και η πεντηκονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης», Μνήμων 23 (2001), σ. 155
10
με σχετική εγκύκλιο επιδίωξε να συλλέξει αριθμητικά στοιχεία για την πορεία του
Πανεπιστημίου, πρωτοβουλία που, ωστόσο, δεν απέδωσε τα προσδοκώμενα. Ο Αρ.
Βαμπάς συγκέντρωσε την πανεπιστημιακή νομοθεσία το 18853. Το 1887 ανατέθηκε
στον Ι. Πανταζίδη η συγγραφή Χρονικού για την πενηντάχρονη παρουσία του
Πανεπιστημίου4, ενώ με αφορμή την συμπλήρωση ενός αιώνα ζωής καταγράφεται η
ιστορία των Σχολών (Θεολογικής, Ιατρικής, Φυσικομαθηματικής) από Καθηγητές
που υπηρέτησαν σε αυτές5. Στα 150 χρόνια από την ίδρυση του Πανεπιστημίου,
δημοσιεύθηκε η φιλολογική και ιστορική μελέτη του Κ.Θ. Δημαρά6. Σημαντική ήταν
η συμβολή των δύο συνεδρίων που πραγματοποιήθηκαν το 1987 7 και το 20068 με
θεματικό πυρήνα το ελληνικό Πανεπιστήμιο.
Μια σειρά μελετητών έστρεψε το ερευνητικό της ενδιαφέρον στην ιστορία της
ελληνικής πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Οι εργασίες αυτές, άλλοτε με εξηγητικό κι
άλλοτε με ερμηνευτικό προσανατολισμό, επιχείρησαν να φωτίσουν πτυχές του
θεσμού και αποτέλεσαν στοιχείο ιστοριογραφικής ανασύνθεσης στη βάση των νέων
δεδομένων που προέκυψαν. Τα έργα αυτά άπτονται θεμάτων που αφορούν στη
γένεση9, στην εξέλιξη10, τη λειτουργία και στην οργάνωση του θεσμού11, στις αρχές

3
Αρ. Βαμπάς, Οι νόμοι του Εθνικού Πανεπιστημίου, εκδιδόμενοι επί της πρυτανείας του Κωνσταντίνου
Ν. Κωστή αποφάσει της Ακαδ. Συγκλήτου και δαπάνη του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις «εκ του
Τυπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού» 1885.
4
Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν της πρώτης πεντηκονταετίας του ελληνικού Πανεπιστημίου, Αθήνησι 1889.
5
Δ. Μπαλάνος, Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών. Εκατονταετηρίς 1837-1937.
Ιστορία της Θεολογικής Σχολής, τ. Α´, τύποις «Πυρσού», Αθήναι 1937. Αρ. Κούζης, Εθνικόν και
Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εκατονταετηρίς 1837-1937. Ιστορία της Ιατρικής Σχολής, τ. Γ´,
τύποις «Πυρσού», Αθήναι 1939. Μιχ. Στεφανίδης, Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Εκατονταετηρίς 1837-1937. Ιστορία της Φυσικομαθηματικής Σχολής, τ. Ε´, τχ. Α´-Β´, εν Αθήναις εκ
του Εθνικού Τυπογραφείου 1948, 1952.
6
Κ. Θ. Δημαράς, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837:μελέτη ιστορική και φιλολογική, εκδ. «Εθνικού και
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών», Αθήνα 1987.
7
Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία. Ιστορική διάσταση και
προοπτικές, Αθήνα (21-25 Σεπτεμβρίου 1987), τ. Α´-Β´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989.
8
Σ. Μπουζάκης (επιμ.), Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης, Πρακτικά 4ου Επιστημονικού
Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης (Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου 2006), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2008.
9
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της ανώτατης παιδείας μετά την απελευθέρωσιν: η παιδεία
κατά τον αγώνα. Το Πανεπιστήμιον και οι πρώτοι καθηγηταί. Αι πρώται δυσχέριαι και η ακαδημαϊκή
ελευθερία, Αθήναι 1971. Σ. Μπουζάκης, Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα (1836-2005).
Τεκμήρια Ιστορίας (1836-1925), τ. Α´ εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2006.
10
Κ. Γαβρόγλου, Β. Καραμανωλάκης, Χ. Μπάρκουλα, Το Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Ιστορία του
[1837-1937], Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2014.
11
Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης μας εκπαιδεύσεως, εκδ. «Αμερικανικού Κολλεγίου
Θηλέων» (Pierce College), Αθήνα 1970.
11
διοίκησης12 και τις Σχολές του13, στους διδάσκοντες14, τους φοιτητές και στο
φοιτητικό κίνημα15.
Η πρωτοτυπία της παρούσας εργασίας έγκειται στο γεγονός αυτό καθεαυτό,
καθώς δεν υπάρχει προηγούμενη συνθετική εργασία που να μελετά στο σύνολό τους
λόγους που εκφωνήθηκαν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αυτή τη χρονική περίοδο,
καθώς έως σήμερα οι μελετητές έχουν, κατά το μάλλον ή ήττον, ασχοληθεί
περιστασιακά και μόνον με ορισμένους από τους λόγους αυτούς. Οι λόγοι
προσεγγίστηκαν ολιστικά, αφού μελετήθηκαν όχι μόνον τα έκδηλα σημαινόμενα
αλλά και τα άρρητα που προκύπτουν από τις συνθήκες, τις τάσεις και από τα
γεγονότα της εποχής.
Στη ρητορική των λόγων θεσμού, όπως είναι στην προκειμένη περίπτωση, οι
πανεπιστημιακοί λόγοι, οι οποίοι εκφωνούνται στο πλαίσιο «μιας κατ’εντολήν
εξουσίας», ενυπάρχει η συλλογική γνώμη και η χρήση στερεοτύπων. Ο
εκφωνούμενος λόγος, ως εκ τούτου, προσλαμβάνει έννοιες και αντιλήψεις της
«ομάδας», η οποία του ανέθεσε τη συγκεκριμένη εντολή. Με τις τελετές εγκατάστασης
επιδιώκεται να καθιερωθεί ή να νομιμοποιηθεί πανηγυρικά ένα χρονικό και
νοηματικό όριο, αφού ο νέος Πρύτανης αισθάνεται ότι καλείται να συμμορφωθεί
προς τις απαιτήσεις και τα καθήκοντα του λειτουργήματος που αναλαμβάνει16.

12
Εμμ. Κ. Φυριππής, Το Αθήνησι ελληνικόν Πανδιδακτήριον (Οθώνειο Πανεπιστήμιο). Ιστορικές
καταβολές-οραματισμοί και σχέδια-ιδρυτικές ρυθμίσεις, εκδ. «Βιβλιοτεχνία», Αθήνα 2007. Του Ιδίου,
Περί εκλογής των αρχών διοίκησης του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Εκλογικές διαδικασίες.
Πανεπιστημιακά και ευρύτερα πολιτικά δρώμενα, τ. Α´- τ. Β´, εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα
2009, 2013.
13
Ιω. Καράκωστας, Ο Βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο και η Νομική του Σχολή, «εκδ. «Αντ.
Ν. Σάκκουλα», Αθήνα 2004. Του Ιδίου, Ιστορία της Νομικής Σχολής Αθηνών τ. Α´ Οθώνειο
Πανεπιστήμιο (1837-1862), τ. Β´ Εθνικό Πανεπιστήμιο (1863-1911), εκδ. «Νομική Βιβλιοθήκη»,
2012, 2014. Γ. Κρεατσάς, Ν. Βραχνής (επιμ.), Ιατρική Σχολή 170 χρόνια, 1837-2007, ιατρικές εκδόσεις
«Π.Χ. Πασχαλίδης», Αθήνα 2007, 2008.
14
Δ.Α. Δημητριάδης (επιμ.), Απάνθισμα βιογραφικόν των από της συστάσεως του ελληνικού
Πανεπιστημίου εκλιπόντων τον βίον καθηγητών αυτού 1837-1916, Αθήνησι 1916. Π. Κιμουρτζής,
Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1860): οι πρώτες γενεές των διδασκόντων, Διδακτορική διατριβή, ΝΟΠΕ
ΕΚΠΑ, 2001. Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Οι Καθηγηταί του Πανεπιστημίου Όθωνος εκλέγουσιν
ίδιον Βουλευτήν…», εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2012.
15
Χρ. Λάζος, Ελληνικό Φοιτητικό Κίνημα 1821-1973, εκδ. «Γνώση» Αθήνα 1987. Γ. Γιάνναρης,
Φοιτητικά κινήματα και ελληνική παιδεία, εκδ. «Το Ποντίκι», Αθήνα 1993. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο
και Φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, ΚΝΕ-Ε.Ι.Ε, Αθήνα 2004. Χ.
Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Φοιτητών δράσεις, τ.
Α´ οθωνική περίοδος [1837-1862], εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2016.
16
P. Bourdieu, Γλώσσα και συμβολική εξουσία, εκδόσεις «Καρδαμίτσα», Αθήνα 1999, σσ. 160-161,
170, 174-175.
12
Επιπλέον, δε, προσάγει την ελπίδα παραγωγής έργου. Ο πανηγυρικός λόγος αποκτά
σημαίνοντα και σημαινόμενα όταν αναφέρεται σε ένα ιστορικό, στην ευρεία του
έννοια, γεγονός17, το οποίο τροφοδοτεί σύγχρονο στοχασμό και προβληματισμό,
λειτουργώντας τελικά ως «ερέθισμα αυτοσυνειδησίας». Οι δημόσιες αυτές τελετές και
πρακτικές στις οποίες τα άτομα μετέχουν, συμβάλλουν στο να αποκτήσουν
συνείδηση ότι ανήκουν σε ένα έθνος, καθώς η εθνική ταυτότητα αποτελεί μια
κοινωνική και πολιτισμική κατασκευή18.
Οι δημόσιες αυτές τελετές ενδεικνύουν τη σχέση εξουσίας με το
κοινωνικοπολιτικό συγκείμενο. Αποτελούν διαμεσολαβημένα δημόσια ομιλητικά
συμβάντα, καθώς γίνονται κατανοητά και ερμηνεύονται στη βάση των
συμφραζομένων της εποχής τους19. Οι τελετές του Πανεπιστημίου εκπέμπουν ένα
μήνυμα, και, μέσω των λόγων, εδραιώνουν τα πολιτισμικά στοιχεία τα οποία και
διαχέονται στη συλλογική συνείδηση. Οι Καθηγητές που καλούνται να εκφωνήσουν
ένα λόγο, επετειακό ή απολογιστικό, εκπροσωπούν τον θεσμό του πανεπιστημίου και
την ιδεολογία του.
Στην προσπάθεια διατύπωσης της υπόθεσης εργασίας, τέθηκαν τα ακόλουθα
ερωτήματα τα οποία καταρχάς και καταρχήν αποκωδικοποιούν και διακλαδίζουν το
κεντρικό ερώτημα:
1. Ποιές είναι οι επίσημες τελετές στο Πανεπιστήμιο; Κάτω από ποιές
συνθήκες διαμορφώνονται, ποιό είναι το τελετουργικό τους και ποιους
στόχους καλούνταν να εκπληρώσουν;

2. Ποιοί Καθηγητές εκφωνούσαν λόγους στο Πανεπιστήμιο και από ποιές

σχολές προέρχονταν;

17
Στ. Περεντίδης, «Ιστορικό γεγονός. Ιστορία των θεσμών και τοπική Ιστορία» [Παρέμβαση στο
επιμορφωτικό σεμινάριο «Ιστορία του τοπίου και τοπικές Ιστορίες. Από το φυσικό περιβάλλον στο
ιστορικό τοπίο» (19.12.1995)], Λ. Γ. Μενδώνη, Ν. Μάργαρης (επιμ.), Kυκλάδες. Iστορία του τοπίου
και τοπικές Ιστορίες. Από το φυσικό περιβάλλον στο ιστορικό τοπίο, Aθήνα 1998, σσ. 36-44.
18
Ε. Αβδελά, «Η συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας στο ελληνικό σχολείο: «εμείς» και οι «άλλοι»,
Α. Φραγκουδάκη- Θ. Δραγώνα (επιμ.), Τι είναι η πατρίδα μας; Εθνοκεντρισμός και εκπαίδευση, εκδ.
«Αλεξάνδρεια», Αθήνα 1997, σσ. 30-31. Ανδρ. Χρυσάφη, Η ιδεολογική χρήση της ιστορίας. Οι
εγχώριοι εμφύλιοι πόλεμοι του 20ού αιώνα στα σχολικά βιβλία της ιστορίας του «Λυκείου» Ελλάδας-
Ισπανίας, εκδ.»Παπαζήση», Αθήνα 2012, σσ. 41-42. Δ. Δασκαλάκης, Εισαγωγή στη σύγχρονη
Κοινωνιολογία, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 2014, σ. 235.
19
Χ. Εξερτζόγλου, «Πολιτικές τελετουργίες στη Νεώτερη Ελλάδα…», ό.π., σσ. 154-155.
13
 3. Ποιών θεμάτων επιλαμβάνονται οι εκφωνούμενοι λόγοι και ποιο είναι το
κυρίαρχο περιεχόμενό τους;

4. Ποια είναι η αποστολή του Πανεπιστημίου και ποια τα ποιοτικά

χαρακτηριστικά της γνώσης που επιδιώκει να παραγάγει;

5. Ποιοι είναι οι παράγοντες που διαμορφώνουν τον δημόσιο λόγο του

Πανεπιστημίου; Το κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό συγκείμενο της
περιόδου επηρέαζε τις θεματικές των λόγων και την στοχοθεσία τους;

Το επόμενο στάδιο της εκπόνησης της εργασίας ήταν το ερευνητικό.

Επικεντρωθήκαμε στη συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων και των στοιχείων,
του πρωτογενούς ιστορικού υλικού και της βιβλιογραφίας. O ιστορικός ερευνητής
επιδιώκει να προσεγγίσει τις οικονομικοκοινωνικές συνθήκες, να αναδείξει και να
αποκαλύψει λανθάνοντα νοηματικά επίπεδα και να προχωρήσει σε ερμηνευτική
ανασύνθεση20. Το γεγονός αυτό, κατά τον Braudel, χαρακτηρίζεται από βραχύτητα
και ως εκ τούτου αναζητείται μια διαφορετική ιστορία που θα το υπερβαίνει21.
Ο κύριος κορμός του πρωτογενούς υλικού για την υπό εξέταση περίοδο
(1837-1911) και θεματική εναπόκειται στο Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου
Αθηνών. Ειδικότερα, εντοπίστηκαν και μελετήθηκαν 198 λόγοι για τις ανάγκες της
εργασίας. Η αρχειακή έρευνα ενισχύθηκε με τη μελέτη Πρακτικών Συγκλήτου,
διαταγμάτων, και άλλου έγγραφου υλικού, δημοσίου και ιδιωτικού, χειρόγραφου,
τυπωμένου και ψηφιοποιημένου. Χρήσιμος ήταν ο εντοπισμός και η αξιοποίηση
φύλλων εφημερίδων για την υπό μελέτη περίοδο στο Τμήμα των Εφημερίδων και
Περιοδικών καθώς και στις ηλεκτρονικές υπηρεσίες του Εθνικού Τυπογραφείου.
Αναζητήθηκε και καταγράφηκε σχετικό υλικό από τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου
Κρήτης και βιβλιογραφικό υλικό από τις συλλογές της Εθνικής Βιβλιοθήκης, της
Γενναδείου Βιβλιοθήκης και της Βιβλιοθήκης Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του
Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Προσφορότερη μέθοδος για την έρευνα του θέματος κρίθηκε η
ιστορικοερμηνευτική προσέγγιση σε συνδυασμό με την κριτική ανάλυση λόγου. Με
εργαλείο το ιστορικοερμηνευτικό πρότυπο επιχειρήθηκε μια ιστορική –ιδεολογική
προσέγγιση των εκφωνούμενων λόγων με ειδικότερο στόχο την «ανάλυση», την
20
Χ. Μπαμπούνης, Ιστορική αφήγηση και πηγές, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 2013, σσ. 19-22.
21
Α. Λυδάκη, Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας, εκδ. «Καστανιώτη», Αθήνα 2001, σ. 85.
14
«κατανόηση» και την «ερμηνεία» τους. Ειδικότερα, οι συγκεκριμένοι λόγοι
καταγράφονται κατ’ έτος και αναλύονται μέσα στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο
της εκάστοτε περιόδου. Η ερμηνευτική προσέγγιση των λόγων επιχειρήθηκε με την
ενσυναισθητική «μεταφορά» του ερευνητή στο πεδίο της έρευνας και στις
επικρατούσες συνθήκες της περιόδου, ενώ σε όλα τα στάδια της έρευνας
επιχειρήθηκε η «ερμηνεία» του αντικειμένου της έρευνας (Μέρος) σε σχέση με το
Όλον22.
Οι λόγοι που μελετήθηκαν έχουν ενδιάθετο συμβολικό χαρακτήρα23 και η
νοηματοδότηση βρίσκεται, μεταξύ άλλων, σε συνάρτηση με τη χρονική απόσταση
που χωρίζει τα γεγονότα από τον αγορητή, τον ακροατή και τον αναγνώστη. Έτσι, το
μήνυμα στη συνολική του εκφορά αποκωδικοποιείται σε διαφορετική βάση. Ο
λόγος συνδέεται με τις προθέσεις του δημιουργού, αλλά και με το συνολικό πλέγμα
των συμβάσεων εντός των οποίων εκείνος συντάχθηκε και εκφωνήθηκε. Με αυτό τον
τρόπο αναδεικνύεται ο δημόσιος χαρακτήρας των προθέσεων του συλλογικού
υποκειμένου. Η παρούσα έρευνα εστιάζει ουσιαστικά το ενδιαφέρον της σε όλη τη
διαδικασία ροής του λόγου. Ωστόσο, πραγματοποιήθηκε όχι μόνον αυτοτελής
διερεύνηση του κάθε λόγου, αλλά και συγκριτική μελέτη του συνολικού σώματος των
λόγων. Με αυτό τον τρόπο, η προσέγγιση αποκτά ολιστική διάσταση24.

22
E.H. Carr, Τι είναι ιστορία; Σκέψεις για τη θεωρία της ιστορίας και τον ρόλο του ιστορικού, εκδ.
«Πατάκη» Αθήνα 2015, σσ. 45-59, 119, 156. Ι. Πυργιωτάκης, Ν. Παπαδάκης, «Ερμηνευτική μέθοδος
και έρευνα γύρω από την εκπαιδευτική πολιτική και μεταρρύθμιση. Ζητήματα αλήθειας και μεθόδου»,
Κ.Π. Χάρης, Ν.Β. Πετρουλάκη, Σ. Νικόδημος (επιμ.), Πρακτικά 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου (13-15
Νοεμβρίου 1999), Παιδαγωγική Εταιρεία Ελλάδος, Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα,
Εκδόσεις «Ατραπός», Αθήνα 1999, σσ. 853-858. Ι. Πυργιωτάκης, «Ερμηνευτική προσέγγιση
εκπαιδευτικών νόμων και νομοσχεδίων: Μία απόπειρα διαμόρφωσης ενός σχεδίου εργασίας», Δ.
Χατζηδήμου, Ελ. Ταρατόρη, Μ. Κουγιουρούκη, Π. Στραβάκου (επιμ.), Παιδαγωγική Εταιρεία
Ελλάδος, Πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου, (Αλεξανδρούπολη, 28-30 Μαΐου 2004),
Θεσσαλονίκη, εκδ. «Κυριακίδη», σσ. 73-86.
23
Γ. Λεονταρίτης, «Ο συμβολισμός του πανηγυρικού και ο ιστορικός λόγος», Επίσημοι Λόγοι, τ. 30ός
(Μέρος Β´: 1990), Αθήνα 1997, σ. 747. Α. Μανδυλαρά, Π. Κιμουρτζής, «Συμβολισμοί και κρατική
εξουσία. Τελετές του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την οθωνική περίοδο», Πρακτικά, 3ο Συνέδριο
Ιστορίας Εκπαίδευσης, Εργαστήριο Ιστορικού Αρχείου Νεοελληνικής και Διεθνούς Εκπαίδευσης,
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα 2004. Πρακτικά σε
ηλεκτρονική μορφή.
24
Μ. Ψύλλα, Μεθοδολογία της ανάλυσης ενός γεγονότος από τον έντυπο λόγο, εκδ. «Τυπωθήτω-
Γιώργος Δαρδανός», Αθήνα 2010, σσ. 31-59.
15
 Σύμφωνα με το μεθοδολογικό πρότυπο του Fairclough, η κριτική ανάλυση
λόγου25 μελετά τις ομιλίες ως ένα λεκτικό corpus που περιλαμβάνει τρεις
συνιστώσες: τις λεκτικές πράξεις, την κειμενική διάσταση και την κοινωνική
παράμετρο. Στο επίπεδο ανάλυσης των λεκτικών πράξεων το ενδιαφέρον
επικεντρώνεται στο στάδιο οργάνωσης και μετάδοσης του κειμένου, οι οποίες
βρίσκονται σε συνάρτηση με το είδος του λόγου. Ακολούθως, εξετάζεται η κειμενική
διάσταση και το κέντρο βάρους στρέφεται στη δομή, στα νοήματα και στη
στοχοθεσία της κάθε ομιλίας. Στο τρίτο επίπεδο, η ανάλυση γίνεται στο πλαίσιο της
κοινωνικής πρακτικής που συντελεί στην παραγωγή, αναπαραγωγή των κοινωνικών
σχέσεων και στη μελέτη της ιδεολογίας «ως κατασκευών της πραγματικότητας»26.
Αυτή η μεθοδολογική διαδικασία κινείται στην συνεξέταση της σχέσης γλώσσας-
κειμένου-ιδεολογίας. Κατά συνέπεια, το κείμενο μελετάται «ως φορέας ιδεολογικού
περιεχομένου», που αναγνωρίζεται «στις δομές του λόγου και στα γεγονότα που
παρουσιάζονται»27.
Η εργασία εκτείνεται σε δύο (2) Μέρη. Το Α´ Μέρος αφορά στη θεμελίωση,
στην οργάνωση, στην ανάπτυξη και στις επίσημες τελετές του ελληνικού
Πανεπιστημίου και διαρθρώνεται σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο,
προσδιορίζεται το εννοιολογικό και θεωρητικό πλαίσιο, καθώς και το ιστορικό και
θεσμικό υπόβαθρο της εργασίας. Ειδικότερα, διαγράφεται η γένεση και η εξέλιξη του
Πανεπιστημίου μέσα από την παρουσίαση πρωτόλειων σχεδίων κατά την
επαναστατική και μετεπαναστατική περίοδο, καθώς και σχεδιασμάτων, προτάσεων
και θεσμίσεων κατά την περίοδο της Αντιβασιλείας. Στο δεύτερο κεφάλαιο,
περιγράφεται η οργάνωση και η λειτουργία του Πανεπιστημίου, προκειμένου να
γίνουν αντιληπτοί οι μηχανισμοί και το δομικό σύστημα του θεσμού. Περιγράφεται
το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτούργησε και αναπτύχθηκε το Πανεπιστήμιο.

25
N. Fairclough, Critical Discourse Analysis, public. «Longman» London 1995, σσ. 121-124. Κυρ. Θ.
Μπονίδης, Το περιεχόμενο του σχολικού βιβλίου ως αντικείμενο έρευνας. Διαχρονική εξέταση της
σχετικής έρευνας και μεθοδολογικές προσεγγίσεις, εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα 2004, σσ. 142-147, 152. Χ.
Ίκκου, Ο ιδεολογικός χαρακτήρας των γλωσσικών μαθημάτων του ελληνικού δημοτικού σχολείου και η
αναθεώρηση του κατά τη Μεταπολιτευτική περίοδο, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2011, σ.
12.
26
Κυρ. Θ. Μπονίδης, Το περιεχόμενο του σχολικού βιβλίου ως αντικείμενο έρευνας. Διαχρονική εξέταση
της σχετικής έρευνας και μεθοδολογικές προσεγγίσεις, εκδ. «Μεταίχμιο», Αθήνα 2004, σσ. 140-147,
152.
27
R. Wodak (επιμ.), Language, power and ideology. Studies in political discourse, J.Benjamins
Publishing company, Amsterdam/Philadelphia 1989, σσ. 180—185.
16
Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στην εθιμοτυπία και στις επίσημες τελετές του
Πανεπιστημίου Αθηνών και το κέντρο βάρους στρέφεται στις τελετές στις οποίες
εκφωνήθηκαν οι υπό μελέτη λόγοι.
Το Β´ Μέρος επιγράφεται «Πανεπιστημιακοί Λόγοι». Το Μέρος αυτό
συγκροτήθηκε σε δύο κεφάλαια και είναι το πιο εκτενές της εργασίας. Στο πρώτο
κεφάλαιο, παρουσιάζονται και αναλύονται οι λόγοι (1838-1862) κατά την παράδοση
και παραλαβή της Πρυτανείας, οι λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών (1842-1862)
και οι λόγοι της επετείου της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου (1842-1862). Η
δομή του δευτέρου κεφαλαίου είναι ομοταγής με του πρώτου. Εξετάζονται οι
πρυτανικοί λόγοι και οι λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών από το 1863 έως το
1911, αλλά και εκείνοι της 25ης Μαρτίου (1896-1911). Οι λόγοι μελετώνται ως
μονάδες, αλλά και ως σύνολο. Σταθμίζεται το περιεχόμενο του κάθε λόγου με τον
ερευνητικό προβληματισμό να επικεντρώνεται, μεταξύ άλλων, στις θέσεις και στις
αντιλήψεις που αποτυπώνονται σε αυτούς. Παρατίθενται πληροφορίες για τον κάθε
αγορητή, ενώ παρουσιάζονται και συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις και συγκριτικές
παρατηρήσεις για κάθε corpus λόγων. Τέλος, εκτίθενται τα γενικά συμπεράσματα για
το περιεχόμενο των λόγων και τους παράγοντες που το διαμόρφωσαν, τη στοχοθεσία
τους, τον ρόλο και τον δημόσιο λόγο του Πανεπιστημίου.

17
 ΜΕΡΟΣ Α´

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

18
 1

ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

Εννοιολογικό πλαίσιο

Το Πανεπιστήμιο ως θεσμός αποτελεί παράγωγο της συγκυρίας των Μέσων Χρόνων

και εκφράζει την ανάγκη αυτονόμησης της κοσμικής γνώσης από την θεολογική
κοσμοθεωρία. Η αφετηρία του τοποθετείται στην Μπολόνια το 108828, ακολούθως
παρουσιάζεται στην Οξφόρδη (1167), στο Σαλέρνο (1173), στην Παλέντα (1178), στο
Ρέτζιο (1188), στο Κέιμπριτζ (1205) κ.α. Το ακαδημαϊκό αυτό, αρχικά, μόρφωμα,
στόχευε αρχικώς στη βελτιστοποίηση των σπουδών των κληρικών, ενώ αργότερα με
την αστικοποίηση στην τελευταία περίοδο του Μεσαίωνα, αποσκοπούσε στην
παραγωγή στελεχών διοίκησης29. Καθηγητές και φοιτητές οργανώνονταν
συντεχνιακά στα universitas (συσσωματώσεις) με βασικό κριτήριο τον τόπο
καταγωγής τους, ενώ αργότερα η ονομασία αυτή δίδεται στα ίδια τα ακαδημαϊκά
ιδρύματα. Στον ελληνικό χώρο, ως ονομασία και ως σύστημα εισάγεται από τη
Δυτική Ευρώπη. Η λέξη «Πανεπιστήμιο» εντοπίζεται για πρώτη φορά σε κείμενα της
πρώτης δεκαετίας του 19ου αι.30 O όρος universitas αποδιδόταν στην ελληνική
γλώσσα, πριν από το 1800, με διάφορες λέξεις όπως Ακαδημία (συνεχίζει να

28
Ο Εμμ. Φυριππής με την ανακοίνωσή του «Η απαρχή των Πανεπιστημίων στην Αθήνα του 2 ου μ.Χ.
αιώνα. Ιδεολογία, πολιτικές και ακαδημαϊκές πρακτικές του ʺΑθηναϊκού Πανεπιστημίουʺ» στο 18ο
Διεθνές Συνέδριο Κοινωνική Παιδαγωγική, Διαπολιτισμικότητα και Ειδική Αγωγή (Πάτρα, 14-
16.11.2014) θέτει υπό αμφισβήτηση την παραδοχή αυτή και καταδεικνύει ότι το πρώτο πανεπιστήμιο
λειτούργησε στην Αθήνα τον 2ο αι. μ.Χ.
29
Δ. Ματθαίου, Συγκριτική σπουδή της εκπαίδευσης. Θεωρήσεις, ζητήματα, διεθνείς εκπαιδευτικές
τάσεις και πολιτικές, αυτοέκδοση, Αθήνα 2012, σσ. 30, 32-33.
30
Ο Στ. Κουμανούδης στο έργο του Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών από της
αλώσεως μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων, [εκδ. «Ερμής», Αθήνα 1980, σ. 763] αναφέρει ότι εντόπισε τη
λέξη «Πανεπιστήμιον» σε κείμενο του Κοραή του 1810. Ωστόσο, αυτή συναντάται και προγενέστερα,
δηλαδή στα 1804-1805, στην αλληλογραφία του Κοραή με τον Σχολάρχη της Πατριαρχικής Σχολής
Δωρόθεο Πρωΐο [Κ.Θ. Δημαράς, Α. Αγγέλου, Αικ. Κουμαριανού, Εμμ. Φραγκίσκος (επιμ.),
Αδαμάντιος Κοραής, Αλληλογραφία, τόμ. 2ος, 1966, σσ. 212, 329, 495, 506 και τόμ. 3ος, 1979, σσ. 166-
167, ΕΙΕ. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19 ο αιώνα, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ,
Αθήνα 2004, σ. 25].
19
χρησιμοποιείται με την ίδια σημασία και τον 19ο αιώνα31), ενώ συχνή είναι και η
χρήση αυτούσιου του όρου universitas. Στα τέλη του 18ου αι. συναντώνται και οι όροι
«Καθολικότητες», «Πανδιδακτήριον», «Καθολική Σχολή», «Παντεπιστημόνιον»,
«Πανεπιστήμιον», «Πανδιδασκαλείον», «Παντεπιστήμιον»32.Ο Άνθιμος Γαζής στον
«Λόγιο Ερμή» (1812) υποστηρίζει ότι ο ορθός γραμματικός τύπος είναι
πανεπιστημόνιο [<πανεπιστήμων], ενώ ο ιατροφιλόσοφος Πέτρος Ηπίτης (1816)
προτείνει τον όρο πανεπιστημείο (κατ’ αντιστοιχία και λεκτική αναλογία με το
σχολείο)33. Οι ονομασίες που κυριαρχούν, κατά την περίοδο πριν από την ελληνική
Επανάσταση, είναι «Πανεπιστήμιον», «Πανδιδακτήριον»34 και «Ακαδημία». Τελικά,
υπερισχύει η ονομασία «Πανεπιστήμιον», ωστόσο και οι δύο άλλοι όροι
εξακολουθούν να υφίστανται35. Ο Στ. Κουμανούδης διασώζει και σκωπτικές

31
Το 1824 δημιουργείται στα υπό αγγλική αρμοστεία Επτάνησα το πρώτο ελληνικό Πανεπιστήμιο, η
Ιόνιος Ακαδημία. Για τη σύσταση της Ιονίου Ακαδημίας καταλυτικής σημασίας ήταν η συμβολή του
Φρειδερίκου Guilford, ο οποίος μεθόδευσε εκείνες τις ενέργειες οι οποίες οδήγησαν το Μάιο του 1824
στην ίδρυση Ακαδημίας στην Κέρκυρα. Με πρότυπο τα πανεπιστήμια της Ευρώπης, η Ιόνιος
Ακαδημία συγκροτήθηκε από τις σχολές της Θεολογικής, της Νομικής, της Ιατρικής και της
Φιλοσοφίας. [Βλ. Κ.Α. Διαμάντης, Η Ιόνιος Ακαδημία του Κόμιτος Γκίλφορδ, Ελληνική Δημιουργία
(ανάτυπο), ετ. Β´, τχ. 31, Αθήναι 1949. Γ. Σαλβάνος, Η Ιόνιος Ακαδημία, Αθήνα 1949. Α.Ε.
Καραθανάσης, «Άγνωστες προσπάθειες του Γκίλφορντ για τη σύσταση της Ιονίου Ακαδημίας», Ό
Ερανιστής 13 (1975), σσ. 7-16. G.P. Henderson, Η Ιόνιος Ακαδημία, μτφρ. Φ.Κ. Βώρου, Κέρκυρα
1980. Ελ. Αγγελομμάτη-Τσουγκαράκη, Ή Ιόνιος Ακαδημία, Αθήνα 1997. Γ. Δ. Μεταλληνός, «Ή Ιόνιος
Ακαδημία», Παρνασσός 23 (1981), σσ. 321 -375. Γ. Τυπάλδος- Ιακωβάτος, Ιστορία της Ιόνιας
Ακαδημίας (Έκδ.-Εισ.-Σχόλ. Σ. Ι. Ασδραχάς), Αθήνα 1982. Ν. Κουρκουμέλης, Η εκπαίδευση στην
Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της Βρετανικής προστασίας (1816-1864), εκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν των
Ελληνικών Γραμμάτων», Αθήνα 2002]. Το 1827, έτος κατά το οποίο ο Guilford εκμέτρησε το ζην, η
Ακαδημία εισέρχεται σε μια περίοδο δυσχερειών. Επιπρόσθετα, εμφανής ήταν η μείωση των φοιτητών,
μετά την πρώτη εικοσαετία λειτουργίας της, γεγονός το οποίο ερμηνεύεται, από ένα χρονικό σημείο
και ύστερα και από την ίδρυση και λειτουργία του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Με την ενσωμάτωση των
Επτανήσων στο ελληνικό κράτος το 1864, η Ιόνιος Ακαδημία περνάει πλέον στην ιστορία. Οι
απόφοιτοι της στελέχωσαν τους τομείς της δικαιοσύνης, της υγείας και της εκπαίδευσης των Ιονίων
Νήσων, αλλά και του ελλαδικού χώρου. [G. P. Henderson, Ιόνιος Ακαδημία, ό.π., σ. 39. Εμμ.
Φυριππής, Το Αθήνησι Ελληνικόν…ό.π., σσ. 31-32].
32
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 26.
33
λήμμα «πανεπιστήμιο»: Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας
Ε.Π.Ε., Αθήνα 2002,
34
Ο Στ. Κουμανούδης αναφέρει ότι η λέξη πανδιδακτήριον «δεν κατίσχυσε μεν ως κύριον του εν
Αθήναις ιδρυθέντος ανωτάτου των επιστημών παιδευτηρίου, το μεταχειρίζονται όμως τινές έτι και νυν,
ως παραφραστικόν και οιονεί σεμνότητος πλείονος χάριν και προς αποφυγήν της εν τω λόγω συχνής
επαναλήψεως του επισήμως εν τοις Ελληνικοίς κώδιξι κυρωθέντος πανεπιστημίου» [Συναγωγή νέων
λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών …ό.π., τ. Β´, σσ. 762-763].
35
Στ. Κουμανούδης, Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών…ό.π., σσ. 762-763. Θ.
Μανούσης, Περί Πανεπιστημίων εν γένει και ιδιαιτέρως περί του Οθωνείου Πανεπιστημίου, εν Αθήναις
1845, σ. 7. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 26.
20
παραφθορές της λέξης πανεπιστήμιο όπως πανλυμαντήριον (εφημ. «Ακρόπολη», 1
Μαρτίου 1893) και πανεπιζήμιο (εφημ. «Ακρόπολη», 1 Απριλίου 1895) 36.
Προσπάθεια απόδοσης στα ελληνικά του «universitas» καταβάλλεται
ιδιαίτερα από τους λόγιους του παροικιακού ελληνισμού, οι οποίοι επιδιώκουν να
διαμορφώσουν την κατάλληλη ορολογία που επίτασσαν τα δεδομένα του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η πλειονότητα των νεολογισμών συναντάται στο
περιοδικό Λόγιος Ερμής, περιοδικό το οποίο αποτέλεσε το κατεξοχήν όργανο
διάχυσης και εξάπλωσης των ιδεών του Διαφωτισμού37.

Η αναγκαιότητα Παιδείας και η εκπαιδευτική πραγματικότητα

Στην επαναστατημένη Ελλάδα, κυρίαρχη ήταν η άποψη ότι η παιδεία αποτελεί
συνιστώσα και βασική παράμετρο για την εθνική παλιγγενεσία38. Μέσω της παιδείας,
το ελληνικό έθνος θα απαλλασσόταν από την πνευματική στασιμότητα, θα ήταν σε
θέση να διαχειριστεί ορθότερα την πολιτική του ανεξαρτησία, ενώ ταυτόχρονα θα
αναδεικνυόταν αντάξιο των προγόνων του39. Οι ιδέες που αναδύθηκαν από το κίνημα
του Νεοελληνικού Διαφωτισμού καλλιέργησαν στον ελληνικό χώρο την πίστη στον
ορθό λόγο και στη δύναμη της παιδείας και της αγωγής.40 Οι Φαναριώτες, οι Έλληνες
της διασποράς, η ανερχόμενη αστική τάξη και οι διδάσκαλοι του Γένους
εμφορούνταν από το ιδεώδες της Παιδείας, το οποίο θα αποτελέσει δυνητικά το
όχημα για την απαλλαγή από το ζυγό του κατακτητή. Εν μέσω πολεμικών
συγκρούσεων, ο ελληνικός λαός στοχάζεται την παιδεία41.

36
Στ. Κουμανούδης, ό.π., τ. Β´, σσ.763, 765
37
Πβ. Ερμής ο Λόγιος, (15.2.1818), τ. 8, τχ. 4ο, σσ. 73-74 και (1.9.1818), τ. 8, τχ. 17 ο , σ. 491. Κ.
Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 25-26.
38
Βλ. ενδεικτικά, Μιχ. Στασινόπουλος, «Η περί της παιδείας μέριμνα του αγωνιζομένου έθνους και το
πρώτον Πανεπιστήμιον», Αφιέρωμα στο Εικοσιένα, Νέα Εστία 88, τχ. 1043 (1970), σσ. 40-50, Α.
Δημαράς, «Τα εκπαιδευτικά κατά τον Αγώνα», στο ίδιο, σ. 51-59. Απ. Β. Δασκαλάκης, Κείμενα –
Πηγαί της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, σειρά Γ´, Τα περί Παιδείας, μέρος Α, Αθήνα 1968.
Δ. Αντωνίου, Η εκπαίδευση κατά την Ελληνική Επανάσταση, 1821-1827, τ. Α´ – Β´, Βουλή των
Ελλήνων, Αθήνα 2002.
39
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 34-35
40
Σ. Μπουζάκης, Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα. Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Γενική
και Τεχνικοεπαγγελματική Εκπαίδευση, τ. Α´, εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 1994, σσ. 39-40. Κ.
Μαλαφάντης, «Η πολλαπλή συμβολή του Διαφωτισμού στη διαμόρφωση της νεοελληνικής παιδείας»,
Σ. Μπουζάκης (επιμ.), Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης. Όψεις και απόψεις, τ. Α´, εκδ.
«Gutenberg», Αθήνα 2011, σσ. 403-404.
41
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 13. Στέφ. Παπαγεωργίου,
Από το Γένος στο Έθνος. Η θεμελίωση του ελληνικού κράτους (1821-1862), εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα
2005, σ. 82.
21
 Ο εκπαιδευτικός μηχανισμός, κατά τη διάρκεια του Αγώνα, αντιμετώπιζε
δυσχέρειες χρηματοδότησης και στελέχωσης, ενώ υπήρχε έλλειψη σε βιβλία και
διδακτικό-εποπτικό υλικό42. Ωστόσο, το θέμα διαμόρφωσης εκπαιδευτικού ιστού
αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού. Η μέριμνα αυτή αποτυπώνεται στα επίσημα
κείμενα, στις διακηρύξεις, στα τοπικά και γενικά Πολιτεύματα του Αγώνα.
Ειδικότερα, στον καταστατικό χάρτη της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος
περιλαμβάνεται η πρόβλεψη για ίδρυση και μέριμνα σχολείων από τον τοπικό
οργανισμό του Αρείου Πάγου: «Ο Άρειος Πάγος οφείλει να φροντίζει περί Σχολείων,
Ορφανοτροφείων, Νοσοκομείων εις τας πόλεις να συστηθώσι, των οποίων όλων έχει
την επίσκεψιν…»43. Ύπαρξη σχολείων προβλέπεται μόνον στις πόλεις44. Ακόμη, σε
κείμενα του τοπικού πολιτεύματος της Πελοποννησιακής Γερουσίας την άνοιξη του
1822 αποτυπώνεται η χρεία εκπαίδευσης του υπόδουλου λαού, όταν αναφέρεται ότι
«έλαβε πατριωτικήν κηδεμονίαν διά την αγωγήν της νεολαίας προθυμούμενη να
συστήση σχολείον εις ταύτην την πόλιν….προσκαλεί δε και την φιλομαθή νεολαίαν
αφ’όλην την Πελοπόννησον να συντρέξη εδώ δια να διδαχθή αμισθί...». Σε άλλη
προκήρυξη της Πελοποννησιακής Γερουσίας, μεταξύ άλλων, τονίζεται ότι «Εύκολον
είναι, αδελφοί, να συμπεράνητε όλα τα αγαθά, όσα αναγκαίως επιφέρει η παιδεία εις
τας πολιτικάς κοινωνίας, αρκεί μόνον να κάμετε μικράν σύγκρισιν των πεπολιτισμένων
εθνών της Ευρώπης με τα πανάθλια της Ασίας ανδράποδα»45. Στα κείμενα αυτά
διαφαίνεται η βούληση ενός λαού υπό κατοχή για απόκτηση πνευματικών φώτων.
Ωστόσο, υπάρχει και η άποψη ότι οι προοδευτικές ιδέες περί εκπαίδευσης που
αποτυπώνονται στις διακηρύξεις της Πελοποννησιακής Γερουσίας είναι μειωμένης
βαρύτητας, καθώς πρόκειται, αφενός, για ένα συντηρητικά οργανωμένο τοπικό

42
Δ. Κ. Μαυροσκούφης, «Προσπάθειες για θεμελίωση εκπαιδευτικού συστήματος 1821-1832», Σ.
Μπουζάκης (επιμ.), Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης. Όψεις και Απόψεις, τ. Β´, εκδ. «Gutenberg»,
Αθήνα 2011, σσ. 71-72.
43
Α. Μάμουκας, Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, ήτοι συλλογή των περί την Αναγεννωμένην
Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων πράξεων από του 1821 μέχρι τέλους του 1832, τ.
Α΄, εν Πειραιεί 1839, σ.57. Χ. Μπαμπούνης, «Εκπαιδευτική πολιτική, οργανωτική δομή και διοίκηση
εκπαίδευσης στην Ελλάδα κατά την Επαναστατική και Καποδιστριακή περίοδο (1821-1832)», Σ.
Μπουζάκης (επιμ.), Πανόραμα Ιστορίας της Εκπαίδευσης…ό.π., τ. Β´, σ. 700. Ελ. Βελώνη, Τοπικά
πολιτεύματα κατά την Ελληνική Επανάσταση. Άρειος Πάγος (1821-1823), εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα
2012, σ. 175.
44
Χ. Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο. Διοικητική οργάνωση και
εκπαιδευτική λειτουργία, εκδ. «Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων βιβλίων», Αθήναι 1999, σ. 42.
45
Α. Δημαράς, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. Τεκμήρια Ιστορίας, τ. Α´ (1821-1894), εκδ. «Εστία», σσ.
4-6. Μ. Τζάνη, Τ. Παμούκτσογλου, Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. «Ταυτόν και
αλλοτριομορφοδίαιτον», εκδ. «ερωδιός», Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 20-21, 25.
22
μόρφωμα και, αφετέρου, επειδή το περιεχόμενο των κειμένων αυτών δεν ήταν κατ’
ουσίαν προσβάσιμο στις λαϊκές μάζες46. Ωστόσο, όπως και να είχαν τα πράγματα,
υφίσταται πλέον ένα πνεύμα ανανέωσης και αναδεικνύεται η αναγκαιότητα
διευθέτησης των εκπαιδευτικών ζητημάτων.
Στο Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος (1.1.1822) απουσιάζει οποιαδήποτε
ρύθμιση ή πρόβλεψη που να αφορά στο εκπαιδευτικό γίγνεσθαι της χώρας. Η
πολεμική συγκυρία, το ρευστό πολιτικό συγκείμενο και η επιδίωξη των τοπικών
οργανισμών να εξακολουθήσουν να ελέγχουν τα εκπαιδευτικά θέματα47, αποτελούν,
μεταξύ άλλων, κάποιες από τις ποικίλες ερμηνείες που έχουν διατυπωθεί για την
παράλειψη αυτή48. Στο Νόμο της Επιδαύρου (Απρίλιος 1823) υπάρχει πρόβλεψη για
την εκπαίδευση και ορίζεται ότι η δημόσια εκπαίδευση τίθεται υπό την εποπτεία του
Βουλευτικού σώματος49.
Από το 1823 έως το 1827 λειτούργησε ο θεσμός του Εφόρου της Παιδείας,
ενός, δηλαδή, γενικού επόπτη της ελληνικής εκπαίδευσης. Τον Ιούλιο του 1824
έφορος της παιδείας διορίστηκε ο Γρηγόριος Κωνσταντάς με εκτεταμένες
δικαιοδοσίες. Στα καθήκοντά του συμπεριλαμβανόταν η αποτύπωση της κατάστασης
της παιδείας και η σχετική ενημέρωση της κεντρικής Διοίκησης, η οργάνωση των
σχολείων, η υπόδειξη της μεθόδου διδασκαλίας, η σύσταση νέων σχολείων, η
αξιολόγηση των δασκάλων κ.ά50. Ο λόγιος και ιστορικός Δ. Σουρμελής διατύπωσε
τις επιφυλάξεις του για την αποτελεσματικότητα του ενός Εφόρου και αντιπρότεινε
τρεις Εφόρους. Η θέση αυτή αντανακλάται και στην εισηγητική έκθεση του Γρ.
Κωνσταντά και του Γ. Γεννάδιου το 182851, με την οποία προτείνεται η αποκέντρωση

46
Δ. Κ. Μαυροσκούφης, Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική στην Ελλάδα, 1821-1832, Διδακτορική
διατριβή, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής Α.Π.Θ. (1995), Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 16-17.
47
Ελ. Κούκου, «Η Παιδεία», Ι.Ε.Ε, τ. ΙΒ´, εκδ. «Εκδοτική Αθηνών», Αθήνα 2000, σ. 587. Χ.
Μπαμπούνης, «Εκπαιδευτική πολιτική, οργανωτική δομή και διοίκηση εκπαίδευσης στην Ελλάδα…»,
ό.π., σ. 701.
48
Οι κύριοι διαμορφωτές του Προσωρινού Πολιτεύματος (Μαυροκορδάτος, Νέγρης και Gallina)
προέβησαν σε μια μάλλον επιφανειακή υιοθέτηση των γαλλικών συνταγμάτων του 1791 και 1793
[ΑΠ.Β. Δασκαλάκη, Οι τοπικοί οργανισμοί της Επαναστάσεως του 1821 και το πολίτευμα της
Επιδαύρου, Αθήναι 1980, σ. 189].
49
Α. Μάμουκας, Τα κατά την Αναγέννησιν της Ελλάδος. Ήτοι συλλογή…ό.π., τ. Β´, σ.135. Χ.
Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο…ό.π., σ. 43.
50
Ελ. Κούκου, «Η Παιδεία», ΙΕΕ, ό.π., σ. 588. Χ. Μπαμπούνης, «Διοίκηση και εποπτεία της
Ελληνικής Εκπαίδευσης: Η σύσταση του θεσμού του Επιθεωρητή (1830)», Ηώς, τ. 3, σσ. 56-57
51
«Σχέδιον περί συστάσεως και διατηρήσεως των αναγκαίων εις εκπαίδευσιν της Νεολαίας Σχολείων
αναλόγων με την νυν του Έθνους περίστασιν», [Γ. Ν. Λεοντσίνης, Ζητήματα Νεότερης Ελληνικής
Ιστορίας και Εκπαίδευσης, εκδ. «Ινστιτούτο του βιβλίου» Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2004, σσ. 256, 266].
23
του θεσμού του εφόρου της Παιδείας52. Ο Κωνσταντάς, σε προγενέστερη του έκθεση
(1825) προς τον Άγγλο αντιπρόσωπο οικονομικών, Pecchio, αποτύπωνε την τάση για
ίδρυση, μιας ανώτερης, τουλάχιστον, σχολής στο Άργος, η λειτουργία της οποίας θα
χρηματοδοτείτο, κατά ένα μέρος, από τον ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη53. Στην πράξη
το φιλόδοξο έργο του «Εφόρου της Παιδείας» δεν απέδωσε τα αναμενόμενα.
Τον Ιανουάριο του 1825 είχε συσταθεί επιτροπή υπό τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, η
οποία δύο μήνες αργότερα (στις 16.3.1825) κατέθεσε «Σχέδιον περί συστάσεως
σχολείων». Το πρόγραμμα αυτό έδινε έμφαση στην αναγκαιότητα εξάπλωσης της
βασικής εκπαίδευσης και της ανοιχτής πρόσβασης στα επαρχιακά σχολεία για όλους
τους Έλληνες54. Κατά τις πρώιμες εργασίες της Γ´ Εθνοσυνελεύσεως, ορίζεται εκ
νέου επιτροπή παιδείας, η οποία όμως δεν παρήγαγε έργο55. Ωστόσο, στο Σύνταγμα
της Τροιζήνας (1827), εμπεριέχονται διατάξεις για την εκπαίδευση, οι οποίες
διακηρύσσουν το δικαίωμα της σύστασης παντός είδους καταστημάτων
(εκπαιδευτικών, φιλανθρωπικών), ενώ ορίζεται ότι η Βουλή θα περιφρουρεί τη
δημόσια παιδεία56.

Πρωτόλεια σχέδια για συγκρότηση Πανεπιστημίου (1821-1832)

Στον υπό οθωμανική κυριαρχία ελληνικό χώρο η πανεπιστημιακή εκπαίδευση ήταν
ανύπαρκτη. Η ανώτερη εκπαιδευτική βαθμίδα εξαντλούνταν σε σχολεία μορφής
μέσης εκπαίδευσης, τα οποία παρείχαν παιδεία προσανατολισμένη στα κλασικά
γράμματα. Ο Κωνσταντίνος Κούμας το 1819 υποστήριζε ότι ιδρύματα ανώτερης
εκπαίδευσης αποτελούσαν χιμαιρικό όραμα για την Ελλάδα57. Οι συνθήκες που
επικρατούσαν, αποτελούσαν τροχοπέδη για μια τέτοια εξέλιξη. Όροι sine qua non για
την ίδρυση και συγκρότηση Πανεπιστημίου ήταν το κοινωνικοπολιτικό συγκείμενο, η
ύπαρξη κατάλληλου διδακτικού δυναμικού και η οικονομική δυνατότητα στήριξης
του εγχειρήματος αυτού. Η προεπαναστατική Ελλάδα δεν διέθετε αυτές τις αναγκαίες

52
Χ. Μπαμπούνης, «Διοίκηση και εποπτεία της Ελληνικής Εκπαίδευσης:…», ό.π., σ. 59.
53
Απ. Β. Δασκαλάκης, Κείμενα-πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, Σειρά Τρίτη: Τα περί
Παιδείας, Μέρος Α´, Αθήναι 1968, σ. 71. Χ. Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή
περίοδο…ό.π., σσ. 54-56, 64. Β.Δ. Ασημομύτης, Ιωάννης Βαρβάκης, εκδ. Κάκτος, 2001, σ. 48.
54
Δ. Κ. Μαυροσκούφης, Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική…ό.π., σσ. 40-41
55
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 13. Δ. Κ. Μαυροσκούφης,
«Προσπάθειες για θεμελίωση εκπαιδευτικού συστήματος….», ό.π., σσ. 82-84.
56
Δ. Κ. Μαυροσκούφης, Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική…ό.π., σσ. 43-44. Ν. Πανταζόπουλος,
«Η Δικαιοσύνη», ΙΕΕ, τ. ΙΒ´, εκδ. «Εκδοτική Αθηνών», Αθήνα 2000, σ. 598.
57
Κ. Μ. Κούμας, «Περί παιδείας και σχολείων», Ερμής ο Λόγιος, 1819, σ. 730 κ.εξ.
24
παραμέτρους. Συνισταμένη αυτών ήταν η απουσία ενός συγκροτημένου κράτους, τις
ανάγκες του οποίου θα εξυπηρετούσε το πανεπιστήμιο. Πανεπιστήμιο και κράτος
αποτελούν αλληλένδετες θεσμικές οντότητες, γεγονός το οποίο επιβεβαιώνεται και
από το ότι τα πρώτα σχέδια για ίδρυση Πανεπιστημίου έγιναν κατά τη διάρκεια της
Επανάστασης, (όταν δηλαδή υφίσταται εν σπέρματι μια στοιχειώδης μορφή
διοίκησης και οργάνωσης), ενώ αυτό πραγματώνεται όταν το κράτος πλέον έχει
δημιουργηθεί58.
Ο όρος «Πανεπιστήμιο» απαντάται για πρώτη φορά σε επίσημο θεσμικό κείμενο
στον Οργανισμό της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος (27.2.1822).
Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι ο Μινίστρος των Εσωτερικών: «ενασχολείται
μετ’επιμελείας εις την είσαξιν και διάδοσιν των φώτων» της παιδείας στο έθνος και
προβάλλει «εις την Διοίκησιν την μέθοδον και τους τρόπους εις την ενέργειαν
πανεπιστημίων, λυκείων, σχολείων και λοιπών διδακτηρίων…»59. Στο κείμενο αυτό, η
απόκτηση παιδείας θεωρείται απαραίτητη για την εθνική «επίδοσιν», γι αυτό και η
οργάνωση της εκπαίδευσης τίθεται υπό την υπουργική εποπτεία. Πρόκειται για την
πλέον πρώιμη σχετική αναφορά και μάλιστα σε μια περίοδο που οι δυνάμεις της
χώρας δεν ήταν, εκ των πραγμάτων, προοπτικά, δυνατόν, να στηρίξουν ένα τόσο
απαιτητικό εγχείρημα, ενώ, παράλληλα, δεν είχαν τεθεί ακόμη σταθερές βάσεις (και
δεν θα μπορούσαν, λόγω της εμπερίστατης κατάστασης, να τεθούν) στις υποκείμενες
βαθμίδες εκπαίδευσης.

Πρόταση περί Ακαδημαϊκού τινός Καταστήματος (Απρίλιος 1824)

Τον Απρίλιο του 1824 υποβλήθηκε στο Βουλευτικό «Σχέδιον περί ακαδημαϊκού τινός
καταστήματος», το οποίο επιδίωκε, μεταξύ άλλων, την ηθική διάπλαση και
πνευματική καλλιέργεια του ελληνικού έθνους. Ο Πέτρος Σκυλίτζης Ομηρίδης
υπήρξε εμπνευστής και συντάκτης του σχεδίου αυτού, το οποίο φέρει την υπογραφή
τριάντα ενός (31) ατόμων με πνευματική ή πολιτική δράση. Ανάμεσα τους ήταν οι
Άνθιμος Γαζής, Ιωάννης Κωλέττης, Αναστάσιος Λόντος, Γρηγόριος Κωνσταντάς,
Νεόφυτος Βάμβας και Αναστάσιος Πολυζωΐδης. Η υπό σχεδιασμόν Ακαδημία θα
έφερε το όνομα «Πρυτανείον» ή «Διατακτήριον» και θα εδραζόταν στο γαλλικό

58
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 27-28.
59
Ηλ. Κυριακόπουλος, Τα Συντάγματα της Ελλάδος, εκδ. «Εθνικό Τυπογραφείο», Αθήνα 1960, σσ. 3-
27.
25
πανεπιστημιακό πρότυπο60. Το Κατάστημα αυτό προβλεπόταν να διαθέτει εκατό
(100) μέλη, τα μισά εκ των οποίων έπρεπε να κατοικούν σε περιοχή πλησίον του
Πρυτανείου, ενώ τα υπόλοιπα θα ήταν αντεπιστέλλοντα61. Τα μέλη θα συνέδραμαν
οικονομικά το ίδρυμα (με minimum προσφοράς τα 1000 γρόσια το καθένα), ενώ η
λήψη αποφάσεων θα ερειδόταν στο λογικώς σκέπτεσθαι ή στην αρχή της
πλειοψηφίας. Το σχέδιο αυτό δεν κατάφερε να τελεσφορήσει λόγω της ρευστότητας
του πολιτικού σκηνικού. Στο σχέδιο για ίδρυση Ακαδημαϊκού Καταστήματος
φαίνεται να υφέρπουν πολιτικά κίνητρα. Η υιοθέτηση γαλλικών μοντέλων
εκπαίδευσης μεθοδευόταν προκειμένου να ενισχυθεί η γαλλική επιρροή στην Ελλάδα
και να αποδυναμωθεί ο αγγλικός κύκλος ισχύος62.
Σημειώνεται, πάντως, ότι σε κατάσταση πολέμου οι κύκλοι διανόησης της
εποχής διατηρούσαν θερμό το ενδιαφέρον για πνευματική αναγέννηση μέσω
σύστασης ανώτερου εκπαιδευτικού οργανισμού. Απαιτούμενο για το μελλοντικό
ελεύθερο κράτος θα ήταν η ύπαρξη ενός λαού με παιδεία και σύνεση. Ο Γιάννης
Βλαχογιάννης, από την άλλη πλευρά, καταφέρεται εναντίον των οραματισμών αυτών
που τους θεωρούσε σε κάθε περίπτωση ουτοπικούς και αναφέρει χαρακτηριστικά
στην «Νέα Εστία» (1937): «ονειρευόντανε Πανεπιστήμια και Ακαδημίες…την ώρα που
ο αγράμματος λαός ψυχοπάλευε να βγη κάτου από του Τούρκου τη φτέρνα…»63.

Πρόταση Επιτροπής Ανθίμου Γαζή (Ιούλιος 1824)

Το Μάιο του 1824 συγκροτήθηκε πενταμελής επιτροπή- απαρτιζόμενη από τους
Άνθιμο Γαζή (Πρόεδρο), Μ. Κάββα, Κ. Λιβερόπουλο, Πανούτσο Νοταρά και Σπ.
Τρικούπη- προκειμένου να διαμορφώσει τις βάσεις για την παιδεία του έθνους. Το
σχέδιο όριζε πλήρες εκπαιδευτικό σύστημα με τρείς βαθμίδες. Η κατώτερη βαθμίδα
θα απαρτιζόταν από τα σχολεία προκαταρκτικής και δημώδους αγωγής, η ενδιάμεση
βαθμίδα από τα Λύκεια τα οποία θα συστήνονταν στις πρωτεύουσες των επαρχιών,
ενώ την ανώτερη βαθμίδα θα καταλάμβανε το Πανεπιστήμιο το οποίο θα

60
Δ. Κ. Μαυροσκούφης, Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική…ό.π., σ. 24.
61
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας….ό.π., σ. 17. Κ. Λάππας,
Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 35- 36.
62
Σ. Κουγέας, «Περί της κατά την επανάστασιν σχεδιασθείσης Ακαδημίας», στο Πρακτικά Ακαδημίας
Αθηνών 9 (1934), Λόγοι Γ´, σσ. 14-22.
63
Αφιέρωμα εις τα 100 έτη του Πανεπιστημίου Αθηνών, «Νέα Εστία», Αθήνα 1937, σ. 1799. Μιχ.
Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σσ. 17, 19.
26
συγκροτούσαν, τουλάχιστον, τέσσερις σχολές (Θεολογίας, Φιλοσοφίας, Νομικής και
Ιατρικής)64.
Το «Σχέδιον περί της κοινής παιδείας του έθνους», όπως ονομάστηκε το πόρισμα
της επιτροπής αυτής, κατέληξε ότι το μεταβλητό και προβληματικό συγκείμενο της
περιόδου δεν επέτρεπε την άμεση πραγματοποίηση και εφαρμογή αυτού του σχεδίου.
Οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες δεν ήταν δυνατόν να στηρίξουν
επαρκώς ένα τέτοιο εγχείρημα. Ως εκ τούτου, οι περιστάσεις επέβαλαν μια
προσωρινή παραίτηση από σύσταση ανώτερης εκπαιδευτικής βαθμίδας και
μετατόπιση του κέντρου βάρους στην ενίσχυση της στοιχειώδους εκπαίδευσης με
ίδρυση αλληλοδιδακτικών σχολείων65 : «Αλλ’ επειδή τοιούτον σχέδιον δεν είναι του
παρόντος καιρού να βαλθή εις πράξιν καθ’ όλην την έκτασίν του η επιτροπή
περιορίζεται εις μόνον το πρώτον είδος το οποίον κοινώς ονομαζόμενον
αλληλοδιδασκαλία είναι αναγκαιότατον και κοινωφελέστατον εις την Ελλάδα…. […].66
Η επιτροπή φαίνεται ότι κατέθεσε σε σύντομο χρονικό διάστημα (Ιούλιος 1824), μετά
τη σύσταση της, τις σχετικές προτάσεις της οι οποίες ενδεχομένως αποτελούν
αντενέργεια στο «Σχέδιο περί τινός Ακαδημαϊκού καταστήματος» του Απριλίου του
1824. Το «Σχέδιον περί της κοινής παιδείας του έθνους» έδινε καταφανή
προτεραιότητα στη στοιχειώδη εκπαίδευση, αν και προέβλεπε και την ύπαρξη
ανώτερου εκπαιδευτικού καταστήματος, της Ακαδημίας, που θα ερειδόταν σε γαλλικά
πρότυπα.

Σχέδιο Αλέξ. Στούρτζα (1829) και Σχέδιο «περί δημοσίου εκπαιδεύσεως» (1830)
Κατά την καποδιστριακή περίοδο, η εκπαιδευτική πολιτική έδωσε βαρύτητα στην
παροχή στοιχειώδους εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης67, παραμερίζοντας
συγκυριακά τα όποια σχέδια για ανώτατη εκπαίδευση. Στόχευε στη διάδοση της
εκπαίδευσης σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, γι αυτό και έδινε έμφαση στο δημόσιο
χαρακτήρα της. Ωστόσο, την ίδια περίοδο λειτουργούν ανώτερα ή και

64
Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Ερμής, Αθήνα 1973, σσ. 162-163.
Χ. Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο…ό.π., σ. 63.
65
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 34- 35.
66
Α. Δημαράς, Η μεταρρύθμιση…ό.π., τ. Α´, σ. 11.
67
Πβ. Ελ. Κούκου, Ο Καποδίστριας και η παιδεία (1803-1822). Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, τ.
Α´, Αθήναι 1958, σσ. 1-15. Της ιδίας, Ο Καποδίστριας και η παιδεία (1827-1832). Τα εκπαιδευτικά
ιδρύματα της Αιγίνης, τ. Β´, Αθήναι 1972, σσ. 27-39. Χ. Μπαμπούνης, Η εκπαίδευση κατά την
καποδιστριακή περίοδο…ό.π., σσ. 121-125.
27
μεταδευτεροβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα στον ελλαδικό χώρο όπως το Κεντρικό
σχολείο, το Εκκλησιαστικό σχολείο και το Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο.
Επίσης, τίθενται στην κρίση του Κυβερνήτη το σχέδιο του Αλέξ. Στούρτζα
και το σχέδιο «περί δημοσίου εκπαιδεύσεως» της «επί της Προπαιδείας Επιτροπής»
(1830)68. Το σχέδιο Στούρτζα προέβλεπε την ίδρυση Ιερατικού σχολείου, Ανώτατου
Πολεμικού Μουσείου και ενός Ανώτατου Πολιτικού σχολείου. Ο Στούρτζας
υπεραμύνθηκε της πρότασής του με το επιχείρημα ότι η χώρα δεν χρειαζόταν τη
στιγμή εκείνη Πανεπιστήμιο, αλλά οι συνθήκες επέβαλαν να αποκτήσει και να
αναπτύξει την αρετή της πειθαρχίας, αρετή που θα συνέβαλε στην ενδυνάμωσή της.
Η πρόταση που υποβλήθηκε από την Προπαιδείας Επιτροπή δεν ανέφερε σύσταση
πανεπιστημιακού ιδρύματος, όμως παρακινούσε τη νεολαία για συνέχιση των
σπουδών της στο εξωτερικό69.
Οι επιλογές του Καποδίστρια υπαγορεύονταν από τις επικρατούσες δυσχερείς
συνθήκες, οι οποίες καθιστούσαν αναγκαία κατ’ αρχάς την καταπολέμηση του
αναλφαβητισμού μέσω μιας ευρείας λαϊκής εκπαίδευσης και τη στελέχωση του
κρατικού μηχανισμού μέσω εξειδικευμένων επαγγελματιών70. Είναι χαρακτηριστικό
ότι το 1830 φοιτά σε δημοτικά σχολεία μόλις το 8% του πληθυσμού της αντίστοιχης
σχολικής ηλικίας71. Επιπρόσθετα, η δευτεροβάθμια εκπαίδευση δεν είχε οργανωθεί
επαρκώς, ενώ και η οικονομική δυστοκία συνέτειναν στη χρονική μετατόπιση των
σχεδιασμάτων για απόκτηση τριτοβάθμιας εκπαίδευσης72. Κατά συνέπεια, οι λόγοι
δεν ήταν μόνον οικονομικοί (αν και βαρύνοντες), αλλά δεν υπήρχε και ικανός
αριθμός προσώπων που θα ήταν σε θέση να φοιτήσουν σε ένα ανωτέρου επιπέδου

68
Δ. Αντωνίου, Οι απαρχές του εκπαιδευτικού σχεδιασμού στο νεοελληνικό κράτος: το σχέδιο της
επιτροπής του 1833, εκδ. «Πατάκη», Αθήνα 1992, σσ. 185, 189.
69
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: Από τα σχέδια ίδρυσης του μέχρι τον Οργανισμό του
1911», Σ. Μπουζάκης (επιμ.), Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης…», ό.π., σσ. 440-441. Δ. Αντωνίου,
Οι απαρχές του εκπαιδευτικού σχεδιασμού…ό.π., σσ. 185, 189. Πβ. Χ. Μπαμπούνης, «Σπουδές
Ελλήνων νέων στην Ευρώπη κατά την καποδιστριακή περίοδο (1828-1832). Εκπαιδευτική
διαθεσιμότητα, προσωπικές επιλογές και κοινωνική δικαιοσύνη», 5ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας της
Εκπαίδευσης Εκπαίδευση και Kοινωνική Δικαιοσύνη (Πανεπιστήμιο Πατρών 4-5 Οκτωβρίου 2008),
Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
70
Ο Ι. Καποδίστριας ως υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας μετέβη στη Σχολή Howfyl της Ελβετίας
προκειμένου να εξετάσει τις παιδαγωγικές αρχές και μεθόδους που εφαρμόζονταν στο ίδρυμα αυτό.
Το εκπαιδευτικό μοντέλο που υιοθετείται κατά την περίοδο διακυβέρνησής του (1828-1831) είναι
επηρεασμένο από την εμπειρία του αυτή [Βλ. Α. Λαμπράκη-Παγανού, Το υπόμνημα του Ι. Καποδίστρια
για τα εκπαιδευτήρια της Howfyl, εκδ. «Επικαιρότητα», Αθήνα 1989] .
71
Σ. Μπουζάκης, Νεοελληνική Εκπαίδευση (1821-1998), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2006, σ. 40.
72
Δ. Κ. Μαυροσκούφης, «Προσπάθειες για θεμελίωση εκπαιδευτικού συστήματος…», ό.π., σ. 93.
28
ίδρυμα73. Ακόμη, σε εξουσιαστικό ευρωπαϊκό επίπεδο υπήρχε η άποψη ότι τα
πανεπιστήμια αποτελούν εστίες ανατρεπτικών και επαναστατικών ιδεών. Η απόκτηση
ανώτερης εκπαιδευτικής βαθμίδας παρέμενε ένα αίτημα ανικανοποίητο74.

Σχέδια για ίδρυση Πανεπιστημίου (1833-1835)

Με την έλευση των Βαυαρών στην Ελλάδα εγκαινιάζεται μια νέα εποχή στην ιστορία
της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Οι Βαυαροί συγκροτούν εκπαιδευτικό σύστημα και
δημιουργούν το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται η εκπαίδευση στη
μακρά διάρκεια του χρόνου. Τότε, διαμορφώνονται τα κύρια γνωρίσματα και η
κατεύθυνση που θα προσλάβει το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα σε όλη σχεδόν τη
διάρκεια του 19ου αι.75. Παράλληλα, από τη βαυαρική διοίκηση τονίζεται η
αναγκαιότητα ίδρυσης πανεπιστημίου76. Επισημαίνεται η «ύπαρξη ενός και μόνο
δρόμου που οδηγεί στο Πανεπιστήμιο», ενώ το «ʺαδιέξοδοʺ δημοτικό προοριζόταν να

73
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας….ό.π., σ. 20. Ο Τίρς θα αντικρούσει
την άποψη αυτή, υποστηρίζοντας ότι «Υπάρχουν νέοι άνθρωποι δεκαοκτώ ως εικοσιτεσσάρων χρονών
και πιο πάνω, πλημμυρισμένοι από εξαίρετες προθέσεις, και από τους οποίους διόλου δεν λείπουν οι
γνώσεις…Υπάρχουν επίσης άνθρωποι πιο ηλικιωμένοι που θα θελαν…να έχουν μιαν ευκαιρία να
αποκτήσουν γνώσεις. Συνάντησα ακόμα και καπετανέους Ρουμελιώτες,… που μου δήλωσαν ότι,…
ένοιωθαν την επιθυμία να διαθέσουν το υπόλοιπο της ζωής τους για να μορφωθούν» [Φρ. Τίρς, Η
Ελλάδα του Καποδίστρια. Η παρούσα κατάσταση της Ελλάδος (1828-1833) και τα μέσα για να επιτευχθεί
η ανοικοδόμηση της, τ. Β´, μτφρ. Α. Σπήλιου, εισ.-επιμ. –σχ. Τάσου Βουρνά, εκδ. «Αφοί Τολίδη»,
Αθήνα 1972, σσ. 137-138.
74
Σ. Μπουζάκης, Νεοελληνική Εκπαίδευση…ό.π., σ. 45. Ο Ι. Καποδίστριας χαρακτηρίστηκε από τους
πολεμίους του ως «φωτοσβέστης», για τη μη ίδρυση Πανεπιστημίου. Το λεκτικά οξύμωρο στην
περίπτωση αυτή είναι ότι το Πανεπιστήμιο αυτό δεκαετίες αργότερα (1911) ονομάστηκε, για άλλους
λόγους, Εθνικόν και Καποδιστριακόν [Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης
Παιδείας…ό.π., σσ. 20, 21. Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης..», ό.π.,
σσ. 441-442.].
75
Α. Δημαράς, «Εκπαίδευση», Ι.Ε.Ε., , εκδ. «Εκδοτική Αθηνών», τ. ΙΓ´, Αθήνα 2000, σ. 487. Δ.Α.
Σακκής, Νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος (1833-1848): οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές
συνιστώσες της εκπαιδευτικής πραγματικότητας, εκδ. «Τυπωθήτω», τ. Α´, Αθήνα 2001, σσ. 46-47.
76
Την περίοδο προ της συστάσεως του Οθώνειου πανεπιστημίου (1834-1836), παραδίδονταν
μαθήματα υψηλής στάθμης από Έλληνες που είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη. Τα μαθήματα αυτά
λάμβαναν χώρα σε διάφορα σχολεία των Αθηνών και αφορούσαν κυρίως στο γνωστικό αντικείμενο
της νομικής. Έτσι, ιδιωτική πρωτοβουλία ανέλαβαν, μεταξύ άλλων, οι Σπ. Πήλληκας, Γ.
Μαυροκορδάτος, Λ. Μελάς, Π. Αργυρόπουλος, Κ. Κοντογόνης, Ν, Κωστής κ.ά, οι οποίοι
επιθυμούσαν να καταλάβουν ακαδημαϊκή θέση σε ιδρυθησόμενο ελληνικό πανεπιστήμιο. Στο Ναύπλιο
σε ανάλογο εγχείρημα προέβησαν οι Ν. Μανιάκης, Εδ. Μάσσον, Κ. Τριανταφύλλης και Κ. Αξελός,
ενώ στην Ερμούπολη εξελίχθηκε η σχετική δραστηριότητα των Π. Πλατύ και Δ. Σταυρινού [Εμμ.
Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σ. 451. Μιχ. Στασινόπουλος,
Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 28. Πβ. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και
φοιτητές….ό.π., σσ. 77-79].
29
προσφέρει μόνο τις βασικές γνώσεις στη μεγάλη μάζα του λαού, η οποία θα έμενε έτσι
κοινωνικο-οικονομικά ανεξέλικτη…»77, και, θα προσέθετα, ελέγξιμη.

Σχέδιο της Επιτροπής του 1833

Λόγιοι και εκπαιδευτικοί αποτέλεσαν την επιτροπή που ανέλαβε το Μάρτιο του 1833
να διερευνήσει την ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα και να προτείνει σχέδιο
ανασχηματισμού της78. Μέλη της ήταν ο Κ. Σχινάς, ο Α. Πολυζωίδης, ο Ι. Κοκκώνης,
ο Α. Σούτσος, ο Ι. Βενθύλος και ο Johann Franz, οι οποίοι τέσσερις μήνες αργότερα,
εξέθεσαν στην Αντιβασιλεία το σχέδιο τους για αναδιοργάνωση του ελληνικού
εκπαιδευτικού συστήματος. Οι προτάσεις στηρίζονταν στο σύνολο γερμανικό
εκπαιδευτικό μοντέλο, επιλογή η οποία κατ’ ουσίαν είχε υπαγορευθεί από τα μέλη
της Αντιβασιλείας79.
Η επιτροπή του 1833 χρησιμοποίησε για το υπό σχεδιασμό Πανεπιστήμιο τον
όρο «Μουσείον» και την ονομασία «Σχολαί» για τα Τμήματα που θα το απάρτιζαν.
Ακόμη, η επιτροπή πρότεινε, εκτός από το Μουσείον, και τη σύσταση «Πανελληνίου
Ακαδημίας» η οποία θα επιλαμβανόταν, μεταξύ άλλων, την εποπτεία των
εκπαιδευτικών οργανισμών, τη συγγραφή λεξικού και γραμματικής της νέας
ελληνικής γλώσσας και την καταγραφή της ελληνικής ιστορίας. Ο βασικός συντάκτης
του κειμένου αυτού ο Johann Franz, πρότεινε ειδικότερα τη συγκρότηση
Πανεπιστημίου σε έξι σχολές: τη Φιλοσοφική, τη Θεολογική, την Ιστορική, τη
Νομική, τη Φυσική και την Ιατρική. Οι στόχοι του φαίνεται ότι επικεντρώνονταν,
μέσα από την επιλογή αυτή, στον ανθρωποπλαστικό χαρακτήρα της γνώσης και στην
καλλιέργεια της ψυχής, πράγμα το οποίο θα εξασφάλιζαν οι θεωρητικές και
ανθρωπιστικές επιστήμες, γι’ αυτό και δεν δόθηκε έμφαση στη διδασκαλία των
μαθηματικών80. Ακόμη, προβλεπόταν τετραετής φοίτηση, καταβολή διδάκτρων και
εξετάσεις οι οποίες θα διεξάγονταν μετά την ολοκλήρωση του κύκλου σπουδών .
Το σχέδιο αυτό, αν και δεν παρουσίαζε τη μορφή ενός αυστηρού καταστατικού
κειμένου, απέδιδε πλήρως τη λειτουργική διάρθρωση του ιδρύματος όπως την
οραματίζονταν οι εμπνευστές του. Επιπλέον, περιείχε δομές και αρχές ευθέως
77
Α. Δημαράς, «Εκπαίδευση», ό.π., σ. 485.
78
Βλ. Δ. Αντωνίου, Οι απαρχές του εκπαιδευτικού σχεδιασμού…ό.π..
79
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 46. Ιω. Καράκωστας, Ο βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο
Πανεπιστήμιο…ό.π., σ. 43.
80
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σσ. 441-442. Εμμ.
Φυριππής, Το Αθήνησι Ελληνικόν….ό.π., σ. 42.
30
επηρεασμένες από τα γερμανικά πανεπιστήμια, γεγονός το οποίο αιτιολογείται και
από ότι ο Franz υπήρξε υφηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου81.

Σχέδιο Αλεξάνδρου Ρ. Ραγκαβή (1834)

Το Σεπτέμβριο του 1834 ο Υπουργός Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως
Ιάκωβος Ρίζος - Νερουλός κατέθεσε στην Αντιβασιλεία ένα πρόπλασμα Κανονισμού
ανώτερης εκπαίδευσης, συντάκτης του οποίου ήταν ο σύμβουλος του Υπουργείου,
Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής. Το σχέδιο αυτό περιελάμβανε τη σύσταση
Πανδιδακτηρίου82. Ο Αλ. Ραγκαβής, αποστασιοποιείται από τις προηγούμενες
προτάσεις και επιλέγει ένα πανεπιστήμιο το οποίο θα συνδυάζει γερμανικά και
γαλλικά χαρακτηριστικά, με μια όμως κλίση προς τα γαλλικά πρότυπα (ίσως λόγω
και της συγκεκριμένης γλωσσομάθειάς του) και όχι προς τα γερμανικά, που ήταν την
εποχή εκείνη η κυρίαρχη τάση. Το γερμανικό πρότυπο έδινε έμφαση στις κλασικές
επιστήμες, ενώ ο Ραγκαβής θέλοντας να αναστρέψει την κατεύθυνση αυτή, επιλέγει
να δώσει ώθηση στις θετικές επιστήμες83. Το πανεπιστημιακό σύστημα που
προτείνεται, προβλέπει την ύπαρξη των καθιερωμένων πλέον σχολών της Νομικής,
Ιατρικής, Φιλοσοφικής και Θεολογικής αλλά και μιας νέας σχολής, της
Φυσικομαθηματικής, στοιχείο καινοτόμο, αφού οι θετικές επιστήμες, κατά το
γερμανικό πρότυπο, ήταν ενσωματωμένες στη Φιλοσοφική και στην Ιατρική σχολή
(διατάγματα 1836 και 1837)84. Προϋπόθεση για την εγγραφή σε μια σχολή ήταν η
παρακολούθηση ενός προπαρασκευαστικού έτους στη Φιλοσοφική και για φοίτηση
στην Ιατρική απαιτούνταν ένας ακόμη χρόνος στη Φυσικομαθηματική. Οι φοιτητές
θα είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν δίπλωμα το οποίο θα βρισκόταν σε
αντιστοιχία με τη διάρκεια φοίτησης τους (δίπλωμα πρωτοβαθμίου, λύτου και
προλύτου). Οι εξετάσεις θα πραγματοποιούνταν μετά την ολοκλήρωση της
παρακολούθησης όλων των μαθημάτων και όχι κάθε έτος σπουδών. Ο Ραγκαβής
ήταν αντίθετος στην καταβολή διδάκτρων, διότι τυχόν καταβολή θα τροφοδοτούσε
κλίμα αντιπαλότητας ανάμεσα στους καθηγητές στην προσπάθεια τους να εντάξουν

81
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σ. 443.
82
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σσ. 24, 27.
83
Εμμ. Φυριππής, Το Αθήνησι Ελληνικόν….ό.π., σ. 46.
84
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 27.
31
στα μαθήματά τους περισσότερους φοιτητές και να αποκομίσουν μεγαλύτερα
χρηματικά οφέλη85.
Το Πανδιδακτήριον86 θα υπαγόταν στη δικαιοδοσία της Γραμματείας των
Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως. Σε κάθε σχολή θα ηγείτο ο
Σημάντορας, και από αυτούς θα επιλεγόταν από το βασιλιά ο Διευθυντής του
Πανδιδακτηρίου. Σημάντορες και Διευθυντής όφειλαν να συγκαλούν τακτικές
συνελεύσεις προκειμένου να διευθετούν τα πανεπιστημιακά ζητήματα. Τα μέλη της
Αντιβασιλείας θα όριζαν τους πρώτους καθηγητές του Ιδρύματος, οι οποίοι, εν
συνεχεία, θα υποβάλλονταν σε εξετάσεις παρουσία των συναδέλφων τους,
προκειμένου να εξασφαλίσουν μόνιμη πανεπιστημιακή έδρα87.
Ο Ραγκαβής παρατηρούσε, αρχικά, κινητικότητα αναφορικά με την εφαρμογή
των προτάσεων του, η οποία όμως ατόνησε και, ως εκ τούτου, έκανε συχνά κρούσεις
στην Αντιβασιλεία, η οποία τον καθησύχαζε ότι η ίδρυση πανεπιστημίου
εξακολουθούσε να αποτελεί έργο υψηλής προτεραιότητας88. Το σχέδιο αυτό δεν είχε
τελικά την επίνευση της Αντιβασιλείας. Το γεγονός ότι το σύστημα που πρότεινε ο
Ραγκαβής δεν ακολουθούσε τις κατευθύνσεις των γερμανικών πανεπιστημίων σε
συνδυασμό με το ότι θεωρήθηκε ένα αρκετά δαπανηρό σχέδιο, συνέτειναν στη μη
υλοποίησή του. Επιπλέον, το λεπτομερειακό και διεξοδικό κείμενο που συνέταξε ο
Ραγκαβής δεν θα παρείχε τη δυνατότητα στην Αντιβασιλεία να επέμβει, κατά το
εξουσιαστικό δοκούν, με προσθήκες και τροποποιήσεις. Αντίθετα, θα την
εξυπηρετούσε ένα κείμενο το οποίο θα περιέγραφε αδρομερώς τη λειτουργία του
Πανεπιστημίου. Ακόμη, σημειώνουμε ότι κύκλοι της Αντιβασιλείας οι οποίοι

85
Βλ. και Αλ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Α´. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 65,
67-70. Για το θεσμό των διδάκτρων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών βλ. Κ. Λάππας, «Το ζήτημα των
διδάκτρων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κατά τον 19 ο αιώνα», Προσεγγίσεις στις νοοτροπίες των
βαλκανικών λαών, 15ος - 20ός αι., Οικονομικές αντιλήψεις και συμπεριφορές, εκδ. «Δαίδαλος», Αθήνα
1988, σσ. 131-152. Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Βουλή των Ελλήνων, Ιούλιος 1892: Το
Νομοσχέδιο θέσπισης εκπαιδευτικών τελών –διδάκτρων στους φοιτητές. Κομματικές θέσεις και
αντιθέσεις, ιδεολογικές παραδοχές και συγκρούσεις», Ιστορίας Μέριμνα -Τιμητικός Τόμος στον
Καθηγητή Γ.Ν. Λεοντσίνη, εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2012, σσ. 895-906.
86
Η προτεινόμενη από τον Ραγκαβή σφραγίδα του Πανδιδακτηρίου, θα έφερε «γλαύκα εις το μέσον και
κλάδον ελαίας και δόρυ». Οι αναπαραστάσεις αυτές, πιθανώς, επιδίωκαν να συζεύξουν τον αρχαίο
ελληνικό πολιτισμό με το παρόν Πανεπιστημιακό Ίδρυμα [Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο:
από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σ. 445].
87
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σ. 444.
88
Αλ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Α´, 1894, σ. 387. Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της
Ανώτατης παιδείας….ό.π., σ. 27.
32
διέκειντο εχθρικά προς το Ραγκαβή, δεν θεωρούσαν ότι έπρεπε να αποδεχθούν τη
στιγμή εκείνη το αίτημα -πρόταση του για τη σύσταση πανεπιστημίου.

Σχέδιο Γ.Λ. Μάουρερ (1834)

Σχέδιο για ίδρυση πανεπιστημίου καταρτίσθηκε το 1834 και από το μέλος της
Αντιβασιλείας G. Ludwig von Maurer, καθηγητή της Ιστορίας του γερμανικού και
γαλλικού δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Το κείμενο αυτό δεν διασώζεται
αλλά σε σύγγραμμά του89 ο Μάουρερ κάνει λόγο για σχέδια ίδρυσης Πανεπιστημίου
και Ακαδημίας Επιστημών, ως την «κορυφή της εκπαιδευτικής πυραμίδας».
Παράλληλα και σε στενή συνεργασία με το Πανεπιστήμιο θα λειτουργούσε ένα
Φιλολογικό και ένα Θεολογικό Σεμινάριο με στόχο τη μόρφωση εκπαιδευτικών και
κληρικών, αντίστοιχα. Στο έργο του ο Μάουρερ υποστήριξε ότι είχε απευθύνει
πρόσκληση σε διακεκριμένους έλληνες λόγιους και σε επήλυδες, να στελεχώσουν το
υπό ίδρυση πανεπιστήμιο90. Προσθέτει, επίσης, ότι είχε αποταθεί για τον ίδιο σκοπό
και σε γερμανούς ιστορικούς, όπως τον J. P. Fallmerayer (1790-1861)91 και τον J.W.
Zinkeisen (1803-1863)92. Ο Μάουρερ είχε σχεδιάσει ένα πανεπιστήμιο στο οποίο θα
διοχετευόταν η πολιτισμική κληρονομιά και θα είχε πνευματική και εκπαιδευτική
δράση. Τα σχέδια αυτά δεν τέθηκαν καν υπό την κρίση της Αντιβασιλείας93, επειδή ο
Μάουρερ ανακλήθηκε στη Βαυαρία (31 Ιουλίου 1834).
Ο Μάουρερ αποχωρώντας από την Ελλάδα, πήρε μαζί του τα σχεδιάσματα αυτά
χωρίς να τα εμπιστευθεί στη (δεύτερη) Αντιβασιλεία, επειδή πίστευε ότι θα τα
τροποποιούσαν ή θα τα οικειοποιούνταν αλλότριοι94. Ορθά ο Μ. Στασινόπουλος

89
Γ.Λ. Μάουρερ, Ο ελληνικός λαός, μτφρ. Ο. Ρομπάκη, εκδ. «Αφοί Τολίδη», Αθήνα 1976, σσ. 539-
540.
90
Λόγιοι όπως ο Κ. Ασώπιος, ο Κ. Κούμας, ο Ν. Βάμβας, ο Ν. Δούκας, ο Λουκάς Αργυρόπουλος κ.ά
θα δίδασκαν στο πανεπιστήμιο αυτό [Λ. Μάουρερ, Ο ελληνικός λαός…ό.π., σ. 539].
91
Γ. Βελουδής, Ο Jacob Philipp Fallmerayer και η γένεση του ελληνικού ιστορισμού, Ε.Μ.Ν.Ε. –
Μνήμων, 1982, 84 σσ.
92
Γ. Κουμπουρλής, Οι ιστοριογραφικές οφειλές των Σπ. Ζαμπέλιου και Κ. Παπαρρηγόπουλου. Η
συμβολή Ελλήνων και ξένων λογίων στη διαμόρφωση του τρισήμου σχήματος του ελληνικού ιστορισμού
(1782-1846), ΙΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2012, σ. 72.
93
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σ. 446. Μιχ.
Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 23.
94
Ο Μάουρερ αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «αυτό όμως που δεν άφησα στους αντικαταστάτες ήταν
εκείνα τα σχέδια των διαταγμάτων για την Ανώτερη Εκπαίδευση. Και τούτο, γιατί δεν είχα προλάβει να
τα υποβάλω στην Αντιβασιλεία, κι επομένως δεν είχαν ακόμη εγκριθεί. Αν λοιπόν τα άφηνα, δεν ήμουν
καθόλου βέβαιος για την τύχη τους μετά την απομάκρυνσή μου από την Αντιβασιλεία. Από την πείρα που
33
καταδικάζει τη στάση του Μάουρερ και υποστηρίζει ότι ήταν αντιδεοντολογική,
καθώς η πρότασή του αποτελούσε προϊόν της εργασίας του ως κρατικού λειτουργού
και ως εκ τούτου θα έπρεπε να την παραδώσει στους συναδέλφους τους για την
αξιοποίησή της95.

Οι προτάσεις του Φρ. Τίρς

Ο Φρ. Τίρς (Friedrich Thiersch), με υπόμνημά του στην (πρώτη) Αντιβασιλεία,
κατέθεσε τις προτάσεις του για ίδρυση Πανεπιστημίου96. Θεωρητικό υπόβαθρο των
απόψεών του είναι ότι η εκπαίδευση αποτελεί όχημα για την κοινωνική και
πνευματική βελτιστοποίηση ενός λαού. Ειδικότερα, στην Ελλάδα η εκπαίδευση θα
συνέβαλε τα μέγιστα στην δημιουργία ενός πλέγματος κοινωνικών σχέσεων που θα
χαρακτηριζόταν από ευνομία, ενώ θα προωθείτο και η ηθική διάπλαση των νέων.
Ακόμη, ο Τίρς υποστηρίζει ότι το υπό διαμόρφωση εκπαιδευτικό σύστημα της
Ελλάδας χρειάζεται να εδραστεί στα γερμανικά εκπαιδευτικά πρότυπα97, χωρίς όμως
να υποσκελισθεί η επιχώρια εκπαιδευτική πραγματικότητα και αναγκαιότητα.
Η αποδοχή και η υιοθέτηση των γερμανικών εκπαιδευτικών προτύπων ήταν,
κατά τον Τίρς, μονόδρομος. Σύμφωνα με το γερμανικό μοντέλο, το πανεπιστήμιο θα
απαρτιζόταν από τη Θεολογική, τη Νομική, την Ιατρική και τη Φιλοσοφική σχολή98.
Το διδακτικό προσωπικό θα συγκροτείτο από τακτικούς και έκτακτους Καθηγητές
καθώς και από υφηγητές. Το υπό ίδρυση πανεπιστήμιο θα συνιστούσε μια
αυτοδύναμη και αυτοδιοικούμενη μονάδα υπό επιστασία κρατική, επιστασία την
οποία θα ασκούσε ένας υψηλόβαθμος εντεταλμένος κρατικός λειτουργός. Οι φοιτητές
θα είχαν το δικαίωμα επιλογής των μαθημάτων, για τα οποία και θα ενημερώνονταν
από τους «Οδηγούς σπουδών» των σχολών τους99.

είχα αποχτήσει ήξερα καλά ότι ή θα τα παρουσίαζαν για δικά τους, ή θα τα χρησιμοποιούσαν για να με
χτυπήσουν [Γ.Λ. Μάουρερ, Ο ελληνικός λαός…ό.π., σ. 540].
95
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 24. Στ. Δερβίσης, Ιστορία
της νεοελληνικής εκπαίδευσης και σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 43.
96
Βλ. Φ.Τίρς, Η Ελλάδα του Καποδίστρια. Η παρούσα κατάσταση της Ελλάδος (1828-1833) και τα
μέσα για να επιτευχθεί η ανοικοδόμησή της, μτφρ. Α. Σπήλιος, Αθήνα, Τολίδης, [1972], τ. Β´.
97
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 42- 43, 57-60.
98
H. Scholler, «Οι βασικές ιδέες του Τίρς για την αναδιαμόρφωση του ελληνικού κράτους», Πρακτικά
Συμποσίου: Ο Φρίντριχ Τίρς και η γένεση του ελληνικού κράτους από τη σκοπιά του 20ού αιώνα,
Ινστιτούτο Goethe, Αθήνα 1991 σσ. 181-204.
99
Φ. Τίρς, Η Ελλάδα του Καποδίστρια…ό.π., σσ. 134-135.
34
 Ένα άλλο σημαντικό σημείο στις προτάσεις του Τίρς είναι η πλήρωση των
καθηγητικών εδρών. Επειδή το εγχώριο επιστημονικό δυναμικό δεν θα επαρκούσε,
πρότεινε το διορισμό καθηγητών από τη Γερμανία. Επίσης, κατά τα γερμανικά
θέσμια, εισηγήθηκε την καταβολή διδάκτρων από τους φοιτητές. Οι ενδιαφερόμενοι
για ένα μάθημα θα κατέβαλαν στον υπεύθυνο καθηγητή ένα ποσό ανάλογο της
βαρύτητας του μαθήματος, της βαθμίδας αλλά και του κύρους των διδασκόντων. Η
καθιέρωση διδάκτρων θα συνέτεινε στην ενίσχυση του ζήλου του διδακτικού
προσωπικού και στην ανάπτυξη ενός παραγωγικού ανταγωνισμού, ενώ, παράλληλα,
θα δημιουργούσε στους φοιτητές την ανάγκη να είναι συνεπείς και επιμελείς στις
ακαδημαϊκές τους υποχρεώσεις100. Ο Τίρς υποδείκνυε ως προσωρινό χώρο
λειτουργίας του Πανεπιστημίου το Ορφανοτροφείο της Αίγινας, εκεί όπου είχε
στεγαστεί επί Καποδίστρια το Κεντρικό Σχολείο101. Όμως, διατεινόταν ότι αυτό θα
έπρεπε οριστικά να στεγαστεί στην Αθήνα- πόλη και σύμβολο του αρχαίου ελληνικού
πολιτισμού. Για την κάλυψη μέρους των λειτουργικών αναγκών του θα καλούνταν να
συνδράμουν οι ομογενείς.
Από τις προτάσεις αυτές, διαφαίνεται ότι ο Τίρς ήταν επηρεασμένος από τις
νεοκλασικιστικές ιδέες της εποχής του, αλλά και ότι ήταν ενήμερος για την
επικρατούσα κατάσταση της χώρας. Στόχος του υπό ίδρυση Πανεπιστημίου θα ήταν η
πνευματική αφύπνιση της χώρας αλλά και η ανασυγκρότηση και η προσαρμογή του
κρατικού μηχανισμού στις νέες συνθήκες102. Στη βάση αυτή, θα προετοίμαζε ικανά
άτομα να στελεχώσουν το δημόσιο τομέα. Και σε αυτό το σχέδιο, υποβαθμίζονται οι
θετικές επιστήμες, οι οποίες συλλήβδην υπάγονται στη σχολή της Φιλοσοφίας103.
Η συγκριτική μελέτη των σχεδιασμάτων του Μάουρερ και του Τίρς
καταδεικνύει ότι παρουσιάζουν συγκλίνοντα αλλά και ετερογενή χαρακτηριστικά.
Και τα δύο ακολουθούν το γερμανικό πρότυπο. Επιδίωξη του πανεπιστημίου, την
εποχή εκείνη, ήταν να δοθεί έμφαση στα κλασικά γράμματα. Σκοπός, να αναδειχθεί η

100
Φρ. Τίρς, Η Ελλάδα του Καποδίστρια.…ό.π., σ. 139. Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από
τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σ. 447.
101
Το Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1829 και λειτούργησε τον Ιανουάριο
του 1830 με σκοπό την κατάρτιση διδασκάλων για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση [Ε. Κούκου, «Η
Παιδεία», ΙΕΕ, ό.π., σ. 591. Γ. Κοκκώνης, Οι μαθητές του Κεντρικού Σχολείου (1830-1834),
ΙΑΕΝ/ΚΝΕ, ΕΙΕ, Αθήνα 1997. Α. Αθουσάκης, Η εκπαίδευση στην Αργολίδα, Κορινθία και Μεγαρίδα
κατά την Καποδιστριακή Περίοδο (1828-1832), εκδ. «Καταγράμμα», Κόρινθος, 2003. Χ. Μπαμπούνης,
«Εκπαιδευτική πολιτική, οργανωτική δομή και διοίκηση εκπαίδευσης στην Ελλάδα…», ό.π., σ. 706].
102
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 62.
103
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σσ. 447-448.
35
Ελλάδα των γραμμάτων και του πολιτισμού, να αποδειχθεί ότι οι σύγχρονοι Έλληνες
αποτελούν διάδοχη γενεά των αρχαίων Ελλήνων. Το σημείο στο οποίο αποκλίνουν
είναι ο τρόπος με τον οποίο θα «μεταφερθούν» οι γερμανικές εκπαιδευτικές δομές
στην Ελλάδα: ο Τίρς πρότεινε την προσαρμογή τους, τον εγκλιματισμό τους στην
ελληνική πραγματικότητα, ενώ ο Μάουρερ την πιστή εφαρμογή τους104.

Σχέδιο της Επιτροπής του 1835

Το 1835 συγκροτήθηκε Επιτροπή η οποία εισηγήθηκε την ίδρυση τριών ημιανώτατης
μορφής επαγγελματικών σχολείων (Θεολογίας, Νομικής και Πολιτικών Επιστημών,
Φιλοσοφίας και Φιλολογίας). Τα μέλη της Επιτροπής του 1835 ήταν οι Θ. Μανούσης,
Α. Πολυζωίδης, Π. Σούτσος, Θ. Φαρμακίδης, Γ. Γεννάδιος και Εν. Ουλερίχος. Οι
καθηγητές που θα στελέχωναν τα ειδικά αυτά σχολεία θα επιλέγονταν μεταξύ των
δημοσίων υπαλλήλων που κατοικούσαν στην Αθήνα105. Από τους καθηγητές αυτούς
θα εκλεγόταν και ο πρόεδρος του κάθε σχολείου, η θητεία του οποίου ήταν ενιαύσια.
Βασική αρμοδιότητα του προέδρου θα ήταν η εξασφάλιση σύμπνοιας μεταξύ των
καθηγητών και η καταγραφή των μαθητών. Μαθήματα στα σχολεία αυτά θα
παρακολουθούσαν εγγεγραμμένοι σπουδαστές και ακροατές. Οι, μεν, σπουδαστές θα
στόχευαν στην επαγγελματική εξειδίκευση, ενώ οι ακροατές θα επιδίωκαν τη
διεύρυνση των πνευματικών τους οριζόντων, εν είδει επιμορφώσεως. Ακόμη, το
σχέδιο αυτό προέβλεπε την καταβολή διδάκτρων με το αιτιολογικό ότι με αυτό τον
τρόπο οι μαθητές θα προσέρχονταν με μεγαλύτερη διάθεση και ενδιαφέρον στις
παραδόσεις των μαθημάτων. Η πρόταση της Επιτροπής του 1835 δεν τελεσφόρησε.
Ωστόσο, το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους ο Άρμανσμπεργκ προσέγγισε τον τότε
καθηγητή της Ιονίου Ακαδημίας, Κωνσταντίνο Ασώπιο, προκειμένου να ηγηθεί
διοικητικά και διδακτικά ενός Φιλολογικού Σχολείου. Ο Κ. Ασώπιος απέρριψε την
πρόταση αυτή- λόγω υποχρεώσεών του στην Ιόνιο Ακαδημία και στην κυβέρνηση
των Ιονίων νήσων- και δεν πραγματοποιήθηκε ούτε αυτό το εγχείρημα106.

104
Νικ. Πανταζόπουλος, «Τιρς και Μάουρερ: κοινωνικός ρεαλισμός και ιστορικός ρομαντισμός στο
δίκαιο της αναγεννωμένης Ελλάδας», Ο Φρ. Τίρς και η γένεση του ελληνικού κράτους, ό.π., σσ. 27-42.
Κάρλ Ντίκοπφ, «Τίρς και Μάουρερ: δύο αντιλήψεις για την ανοικοδόμηση του ελληνικού κράτους στα
έτη 1833-1834», Ο Φρίντριχ Τίρς και η γένεση του ελληνικού κράτους…ό.π., σσ. 45-52.
105
Δ. Αντωνίου, «Αναζητώντας καθηγητές για το Πανεπιστήμιο: η περίπτωση του Κωνσταντίνου
Κούμα», Μνήμων 13 (1991), σσ. 279-296.
106
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σσ. 449-450.
36
Η ίδρυση του Πανεπιστημίου. Θεσμίσεις
Με την έλευση του Όθωνα στην Ελλάδα το 1833, οργανώνεται ο κρατικός
μηχανισμός. Μεταξύ 1833 και 1837 συγκροτείται εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο
υφίσταται -grosso modo το ίδιο- χωρίς εγκάρσιες τομές μέχρι τις αρχές σχεδόν του
20ού αι. Οι νέες εκπαιδευτικές δομές που θεσμοθετήθηκαν αποτελούσαν υιοθέτηση
του γαλλικού και κυρίως του γερμανικού εκπαιδευτικού μοντέλου, με αποτέλεσμα,
κατά το μάλλον ή ήττον, να είναι ασύμβατες με το επιχώριο εκπαιδευτικό
περιβάλλον. Κύριες συνιστώσες του νεόδμητου πανεπιστημίου ήταν η έμφαση στις
κλασικές σπουδές, η επιβολή της αρχαΐζουσας και ο παραγκωνισμός της ομιλούμενης
γλώσσας. Αποτέλεσμα του κλασικού προσανατολισμού που διέπνεε το οικοδόμημα
της εκπαίδευσης ήταν αυτή καθ’ εαυτήν η φύση των σχολών που συγκρότησαν το
πρώτο πανεπιστήμιο στον ελλαδικό χώρο: Θεολογική, Νομική, Φιλοσοφική και
Ιατρική. Οι επιστήμες της Φυσικής και των Μαθηματικών υπάγονταν μέχρι το 1904
στη Φιλοσοφική Σχολή107.
Με το διάταγμα της 6ης/18ης Φεβρουαρίου 1834 τέθηκαν οι οργανωτικές βάσεις
της παιδείας στο ελληνικό κράτος. Υπεράνω της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης
βρισκόταν το Διδασκαλείον με στόχο την κατάρτιση διδασκάλων οι οποίοι
διορίζονταν αμέσως μετά την επιτυχή ολοκλήρωση των σπουδών τους. Ο διευθυντής
του Διδασκαλείου τελούσε και χρέη Ανώτερου Επιθεωρητή των σχολείων108.
Η Αντιβασιλεία επικύρωσε στις 18/30 Μαΐου 1835 διάταγμα, το οποίο
προέβλεπε τη σύσταση «θεωρητικού, πρακτικού, διδασκαλικού καταστήματος»
Χειρουργικής, Φαρμακοποιίας και Ιατρικής «εις την οποίαν θέλουσι διδάσκεσθαι
αμισθί τόσο οι εμπειρικώς μετερχόμενοι αυτάς τα επιστήμας, καθώς και οι μέλλοντες
εις το εξής να επαγγέλωνται αυτάς». Στο σχετικό διάταγμα αναφέρονταν τα μαθήματα
(ανατομία, φυσιολογία, παθολογία, θεραπευτική, χειρουργία, χημεία, φαρμακοποιία
και μαιευτική) και οι καθηγητές που θα τα δίδασκαν (Δημ. Μαυροκορδάτος, Π.
Ηπίτης, Ερ. Τράϊμπερ, Ξ. Λάνδερερ και Ν. Κωστής). Η φοίτηση θα παρεχόταν
δωρεάν. Στο κέντρο του ενδιαφέροντος τίθενται οι ανάγκες που σχετίζονται με τον

107
Χ. Κάτσικας, Κ.Ν. Θεριανός, Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης. Από την ίδρυση του ελληνικού
κράτους μέχρι το 2007, εκδ. «Σαββάλας», Αθήνα 2007, σσ. 39-40, 53, 55.
108
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σσ. 22, 23.
37
τομέα της υγείας109. Οι προτάσεις, τα σχέδια και η ιδιωτική πρωτοβουλία αποτέλεσαν
τη βάση των διαταγμάτων που ακολούθησαν το 1836 και το 1837.

Διάταγμα 31ης Δεκεμβρίου 1836

Το διάταγμα «Περί συστάσεως Πανεπιστημίου» το οποίο επεξεργάστηκε ο στενός
συνεργάτης του Άρμανσμπεργκ, Maximilian Frey, προέβλεπε τη συγκρότηση
πανεπιστημίου με τέσσερις σχολές: των Γενικών Επιστημών, της Θεολογίας, της
Ιατρικής καθώς και Σχολή των Νομικών και Πολιτικών Επιστημών110. Το πρώτο
αυτό διάταγμα «Περί συστάσεως του Πανεπιστημίου» περιέχει 118 άρθρα
διατεταγμένα σε δεκατρία (13) κεφάλαια111. Το θέσπισμα αυτό όρισε ότι το νέο
ίδρυμα «Προς μνήμην δε του Συστήσαντος αυτό θέλει φέρει την επωνυμίαν
Πανεπιστήμιον του Όθωνος»112. Ο Frey έλαβε υπόψη του τα σχεδιάσματα του Τίρς
και το γερμανικό πανεπιστημιακό πρότυπο. Το Ίδρυμα αυτό θα ήταν υπό την
επιτήρηση της καθ’ ύλην Γραμματείας των Εκκλησιαστικών και της Δημ.
Εκπαιδεύσεως, από την οποία και «λαμβάνει τας ανηκούσας διακοινώσεις, και πέμπει
προς αυτήν τας ιδίας αυτού εκθέσεις»113. Στην κορυφή της ιεραρχίας του
Πανεπιστημίου τασσόταν ο Πρύτανης (Recteur). Σε κάθε σχολή θα προΐστατο ο
Σημάντωρ (Doyen), ενώ το Συμβούλιο του Πανεπιστημίου θα συγκροτούσαν ο
Πρύτανης μαζί με τους Σημάντορες των Σχολών. Οι διδάσκοντες
κατηγοριοποιούνταν σε τακτικούς και έκτακτους. Η επιλογή των καθηγητών θα
γινόταν εντός των πανεπιστημιακών κόλπων, όμως ο διορισμός τους έπρεπε να
εγκριθεί από το Υπουργικό Συμβούλιο114.
Ημεδαποί αλλά και ετερόχθονες είχαν τη δυνατότητα να εγγραφούν στο
πανεπιστήμιο. Η διάρκεια της φοίτησης σε αυτό θα ήταν πενταετής115, εκ των οποίων
κατά τα δύο πρώτα έτη η γενική επιστημολογία και γνωσιοθεωρία θα ήταν στο

109
Αρ. Βαμπάς, Οι νόμοι…ό.π., σ. 2. Γ.Η. Πεντόγαλος, Σχολεία ιατρικής παιδείας στην Ελλάδα,
Θεσσαλονίκη 1991. Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σσ.
448-449.
110
Α. Δημαράς, Η μεταρρύθμιση…ό.π., τ. Α´, σ. 72.
111
Αριστ. Κ. Σκαρπαλέζος, Από την ιστορίαν του Πανεπιστημίου Αθηνών (ιστορικά κείμενα και ιστορικά
στοιχεία), τύποις Χαραλ.Λ. Συνοδινού 1964, σσ. 45-46. Σ. Μπουζάκης, Η Πανεπιστημιακή εκπαίδευση
στην Ελλάδα…ό.π., σ. 32..
112
Ε.τ.Κ., φ. 86 (31.12.1836), σ. 446.
113
Ό.π., σ. 447.
114
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σσ. 452, 457.
115
Ε.τ.Κ., φ. 86 (31.12.1836), σ. 453.
38
επίκεντρο, ενώ προβλεπόταν και καταβολή διδάκτρων από τους φοιτητές. Υπήρχε
όμως και δυνατότητα απαλλαγής των φοιτητών από τα δίδακτρα με προσκόμιση
εγγράφου που πιστοποιούσε την «αληθή και παντελή αυτών ένδεια»116. Παράλληλα,
είχαν θεσπιστεί κανόνες ευπρεπούς συμπεριφοράς εντός και εκτός πανεπιστημίου, η
μη τήρησή των οποίων θα επέφερε αυστηρές κυρώσεις117. Aκόμη, «αι θέσεις των
μαθητών εις τας παραδόσεις θέλουν αριθμείσθαι εις έκαστον κατά την τάξιν της
εγγραφής με γραμμάτιον εισιτήριον»118.

Διάταγμα 24ης Ιανουαρίου 1837

Με το διάταγμα αυτό, το πρώτο πανεπιστήμιο στον ελλαδικό χώρο θα αποκτούσε
Πρύτανη, Σημάντορες και θα στελεχωνόταν από είκοσι επτά (27) Καθηγητές. Πρώτος
Πρύτανης ορίστηκε ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου Αν. Πάϊκος, ενώ Σημάντορες
των Σχολών οι Γ. Ψύλλας (Γενικών Επιστημών), Μ. Αποστολίδης (Θεολογίας), Α.
Λευκίας (Ιατρικής) και Δ. Σούτσος (Νομικής)119. Ωστόσο, ο βασιλιάς ανέστειλε την
εφαρμογή των διαταγμάτων τόσο της 31ης Δεκεμβρίου 1836 όσο και της 24ης
Ιανουαρίου 1837, που είχαν επικυρωθεί από τον Άρμανσμπεργκ κατά την περίοδο
απουσίας του στο εξωτερικό. Ο αρχικαγκελάριος, επιδιώκοντας να προσάγει ένα
αξιομνημόνευτο έργο κατά την παράδοση της εξουσίας του αλλά και να διασφαλίσει
την πολιτική του πορεία120, είχε προχωρήσει στην έκδοση των διαταγμάτων αυτών121,
χωρίς ιδιαίτερη μελέτη του θέματος.

Διάταγμα 10ης/22ας Απριλίου 1837

Τα διατάγματα της 31ης Δεκεμβρίου 1836 και της 24ης Ιανουαρίου 1837
μεταβλήθηκαν και αναμορφώθηκαν με την επιστροφή του Όθωνα από το εξωτερικό.
Ο Christian Brandis122 ανέλαβε πλέον το έργο αυτό και ως εκ τούτου συντάχθηκαν
και δημοσιεύθηκαν λίγο αργότερα τα διατάγματα της 10ης/22ας Απριλίου 1837 και της

116
Ό.π., σ. 454.
117
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σσ. 453.
118
Ε.τ.Κ., φ. 86 (31.12.1836) , σ. 451.
119
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σ. 453.
120
Πβ. Βόλφ Ζάιντλ, Βαυαροί στην Ελλάδα. Η γένεση του νεοελληνικού κράτους και το καθεστώς του
Όθωνα, εκδ. «ελληνική ευρωεκδοτική», Αθήνα 1984, σσ. 187-190.
121
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σ. 457. Μιχ.
Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 32.
122
Ο Christian Brandis (1790-1867) – δάσκαλος του βασιλιά Όθωνα από το 1836 έως το 1839- ήταν
καθηγητής της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης.
39
14ης/26ης Απριλίου 1837. Ο Brandis επιδιώκοντας να αφουγκραστεί τις ανάγκες της
ελληνικής κοινωνίας, επέφερε τροποποιήσεις στα διατάγματα του Άρμανσμπεργκ123.
Ο Όθων στο προοίμιο που συνοδεύει το θέσπισμα αυτό, εξηγεί τους λόγους της
αναθεώρησης των προηγούμενων διαταγμάτων, αλλά και διατυπώνει τις σκέψεις του
για την ίδρυση πανεπιστημίου: «Εδιστάσαμεν να αφήσωμεν αμετάβλητον το εν τη
απουσία Μας εκδοθέν διάταγμα τη 31η Δεκεμβρίου 1836 (12η Ιανουαρίου 1837), περί
συστάσεως του Πανεπιστημίου, το οποίον θέλομεν στερεωθή και να επικυρώσωμεν, ως
και τους εν αυτώ περιεχομένους διορισμούς των διδασκάλων, προσκαλέσαντες την
Γραμματείαν των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως να Μας αναφέρη
κατ’ επανάληψιν περί αυτής της υποθέσεως… Εκείνα μόνον τα μέρη του νέου σχεδίου
να επικυρώσωμεν, τα οποία είναι κατάλληλα να δημοσιευθώσιν ως προσωρινός
κανονισμός, όθεν και εξεδώσαμεν διά τούτο σήμερον ένα τοιούτον». Στο κείμενο αυτό
περιλαμβάνονται και μεταβατικές διατάξεις124 .
Με το διάταγμα «Περί συστάσεως Πανεπιστημίου» (10/22 Απριλίου 1837)
πρώτος Πρύτανης του Πανεπιστημίου ορίστηκε ο Κ. Σχινάς και Σχολάρχες ο Ν.
Βάμβας (της Φιλοσοφίας και της άλλης εγκυκλίου παιδείας), ο Γ. Ράλλης (των
Νομικών Επιστημών), ο Μ. Αποστολίδης (της Θεολογίας) και ο Αν. Γεωργιάδης
Λευκίας (της Ιατρικής)125.

Διάταγμα 14ης/26ης Απριλίου 1837

Το διάταγμα «Περί προσωρινού κανονισμού του εν Αθήναις συστηθησομένου
Πανεπιστημίου» διευθετούσε ζητήματα αναφορικά με την οργάνωση και τη
λειτουργία του υπό σύσταση Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Ιδρύματος. Το διάταγμα αυτό
απαρτίζεται από σαράντα δύο (42) άρθρα διατεταγμένα σε έξι κεφάλαια126. Οι Σχολές
που θα το συγκροτούσαν ήταν της Φιλοσοφίας και της άλλης εγκυκλίου παιδείας, της
Θεολογίας, της Ιατρικής και των Νομικών Επιστημών. Ο Πρύτανης, το Συμβούλιο
του Πανεπιστημίου και η Ολομέλεια των τακτικών καθηγητών αποτελούσαν τα
κεντρικά όργανα διοίκησης127. Οι καθηγητές θα διακρίνονταν σε τακτικούς,
επιτιμίους, εκτάκτους, ενώ το διδακτικό προσωπικό θα συνεπικουρείτο από
123
Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσης…», ό.π., σσ. 454, 457.
124
Ε.τ.Κ., φ. 16 (10/22 .4.1837), σ. 62.
125
Ε.τ.Κ., φ.16 (10/22.4.1837), σ. 63. Σ. Μπουζάκης, Η Πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα…ό.π.,
σσ. 128-131.
126
Σ. Μπουζάκης, Η Πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα…ό.π., σ. 34.
127
Α. Δημαράς, Η μεταρρύθμιση…ό.π., τ. Α´, σσ. 73, 75.
40
«διδάκτορας των ιδιαιτέρων παραδόσεων της επαναλήψεως των μαθημάτων και των
γλωσσών»128. Το διδακτικό προσωπικό συνιστούσαν πρόσωπα, τα οποία είχαν
προταθεί από τη Γραμματεία των Εκκλησιαστικών, ωστόσο η τελική έγκριση θα
γινόταν από το βασιλιά.
Δικαίωμα φοίτησης είχε κάθε ημεδαπός ή έπηλυς. Επιπλέον, υπήρχε η
δυνατότητα κάποιος να είναι ακροατής στις διαλέξεις των μαθημάτων129. Οι φοιτητές
είχαν το δικαίωμα να επιλέξουν τον επιστημονικό κλάδο που θα ακολουθούσαν. Η
γενική εποπτεία και ευταξία του πανεπιστημίου ανήκε στον Πρύτανη και κάθε
Σχολής στον οικείο Σχολάρχη130. Ο εν ενεργεία και ο πρώην Πρύτανης
(Προπρύτανης) μαζί με τους τέσσερις Σχολάρχες και τέσσερις ακόμη καθηγητές
συγκροτούσαν το Συμβούλιο του Πανεπιστημίου131.

128
Ε.τ.Κ., φ. 16 (14/26.4.1837) , σ. 65.
129
Ε.τ.Κ., φ. 16 (14/26.4.1837), σ. 65. Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια
ίδρυσης…», ό.π., σ. 454.
130
Σ. Μπουζάκης, Η Πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα…ό.π., σ. 141. Ιω. Καράκωστας, Ο
Βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο…ό.π., σσ. 73, 75.
131
Με το Β.Δ. της 17ης Οκτωβρίου 1841 «ο μέχρι τούδε ονομαζόμενος Προπρύτανης, θέλει
ονομάζεσθαι από τούδε Αντιπρύτανης, η Σχολαρχεία, Κοσμητεία, οι Σχολάρχαι Κοσμήτορες, το δε
Ακαδημαϊκόν Συμβούλιον, Ακαδημαϊκή Σύγκλητος» [σ. 128].
41
 2
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

Τη δημοσίευση των διαταγμάτων ίδρυσης του Πανεπιστημίου τον Απρίλιο του 1837
και το διορισμό του διδακτικού προσωπικού, ακολούθησε η αρχική του
εγκατάστασή στην οικία του Στ. Κλεάνθους132. Στα τέλη Απριλίου της ίδιας χρονιάς
εκδόθηκε πρόγραμμα μαθημάτων για κάθε σχολή.
Σειρά νομοσχεδίων και ρυθμίσεων επιδίωκαν να καλύψουν τα κενά και να
αναδιαρθρώσουν τον Οργανισμό του 1837. Μεταρρυθμιστικές προσπάθειες133
έγιναν από τους Δημ. Καλλιφρονά (1894), Ανδρ. Παναγιωτόπουλο (1898), Αθαν.
Ευταξία (1899), Ανδρ. Στεφανόπουλο (1905), Σπ. Στάη134 (1908), Παν. Ζαΐμη
(1910), Αποστ. Αλεξανδρή (1911), οι οποίες διαμορφώνονταν με βάση τις νέες
οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και αποσκοπούσαν στο να
135
προσδώσουν στο Πανεπιστήμιο αναπτυξιακό ρόλο .

Χρηματοδότηση Πανεπιστημίου
Κατά τη διάρκεια του 19ου αι. σημειώνεται ροή δωρεών και κληροδοσιών από
εύπορους ομογενείς προς το ελληνικό κράτος. Το Πανεπιστήμιο επωφελείται από την
κίνηση του ευεργετισμού και αποκτά πηγές εσόδων πριν ακόμη ξεκινήσει ουσιαστικά

132
Όταν αποφασίστηκε η σύσταση πανεπιστημίου, προτάθηκαν δύο οικήματα για τη στέγασή του, η
οικία Κ. Βλαχούτση επί της οδού Πειραιώς και η οικία Κλεάνθους στην Πλάκα, όμως η πρώτη από
αυτές απορρίφθηκε λόγω της απόστασής της από την πόλη. Με το διάταγμα της 16ης /28ης Μαρτίου
1837, η οικία Κλεάνθους ενοικιάστηκε για ένα χρόνο προς 5.500 δρχ. με τη δέσμευση του ιδιοκτήτη
να οικοδομήσει εντός τριμήνου τρεις αίθουσες διδασκαλίας [Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, «Νεότερα
στοιχεία για το παλιό πανεπιστήμιο», Αρχαιολογία, τχ. 17 (Σεπτέμβριος – Νοέμβριος 1985), σ. 52].
133
Βλ. Περσ. Σιμένη, Μεταρρύθμιση και Αντίδραση. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών απέναντι στις
εκπαιδευτικές αλλαγές (1899-1926), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2008.
134
Δ. Αντωνίου, «Το εκπαιδευτικό έργο του Σπυρίδωνος Εμμ. Στάη», Γ.Ν. Λεοντσίνης (επιμ.),
Πανελλήνιο Συνέδριο Κυθηραϊκών Μελετών Εκκλησία, Παιδεία, Εκπαίδευση και Πολιτισμός στα
Κύθηρα (19ος -20ός αι.), τ. Α´, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων, Κύθηρα 2006, σσ. 49-72.
135
Σ. Μπουζάκης, «Η Ελληνική Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση: Από την ίδρυση του πρώτου ελληνικού
πανεπιστημίου, το 1836/7, μέχρι τον Οργανισμό του 1932: Θεσμοί, αντιλήψεις», Ιστορία της
Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης, Πρακτικά 4ου Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης
(Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου 2006), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2008, σσ. 235, 237.
42
τη λειτουργία του136. Από το 1837 παρατηρείται αυξητική τάση στην οικονομική
αρωγή από το εξωτερικό, ειδικότερα, για την ανέγερση του κτηρίου. Μάλιστα στις 23
Φεβρουαρίου 1839 με Β.Δ. συστάθηκε «η επί των συνδρομών προς ανέγερσιν
ελληνικού πανεπιστημίου Επιτροπή» –από «ευϋπόληπτα» μέλη της πρωτεύουσας137. Η
επιτροπή, με την έναρξη των εργασιών της, ζήτησε τη στήριξη και τη συνδρομή
ελλήνων, ομογενών και φιλελλήνων, υπογραμμίζοντας τον εθνικό χαρακτήρα του
εγχειρήματος: «επικαλούμενοι τον εις πάντα Έλληνα έμφυτον της παιδείας και της
πατρίδος έρωτα παρακαλούμεν να συντελέσουν τα κατά δύναμιν εις την ανέγερσιν
του…..Ελληνικού Πανεπιστημίου. Αποτεινόμεθα προς τους πανταχού της οικουμένης
παρεπιδημούντας Έλληνας…, προς τους παρ’ άπασι τοις έθνεσι φιλέλληνας»138.
Η πρόσκληση αυτή έτυχε ανταπόκρισης και αποδοχής και στις 2 Ιουλίου
του 1839 τοποθετήθηκε ο θεμέλιος λίθος παρουσία του βασιλικού ζεύγους, της
πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας του τόπου αλλά και πλήθος κόσμου139. Το
Νοέμβριο του 1841 οι εργασίες του Πανεπιστημίου μεταφέρθηκαν από την οικία
Κλεάνθους στην οδό Θόλου στο κτήριο της οδού Πανεπιστημίου. Ωστόσο, η
οικοδόμηση της πρόσθιας πλευράς ολοκληρώθηκε μόλις το 1843, με χρηματοδότηση
από τον Μίλο Οβρένοβιτς. Η ολοκλήρωση των εργασιών του νέου κτηρίου
πραγματοποιήθηκε επί πρυτανείας Κ. Φρεαρίτη (1864)140, με την οικονομική
συμβολή του Δ. Μπερναρδάκη. Μέχρι το 1864 είχαν δαπανηθεί για την ανέγερση
του Πανεπιστημίου περίπου 800.000 δρχ.141. Το μεγαλύτερο μέρος του ποσού αυτού

136
Το 1833, ο Δ. Γαλανός μεταβιβάζει το ήμισυ των περιουσιακών του στοιχείων και χειρόγραφα από
ινδικές μεταφράσεις στην πρώτη Ακαδημία που θα ετίθετο σε λειτουργία στην Αθήνα [Κ. Λάππας,
Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 105].
137
Η επιτροπή απαρτιζόταν από τους Γ. Κουντουριώτη και Α. Ζαΐμή (αντιπρόεδροι του Συμβουλίου
της Επικρατείας), Θ. Κολοκοτρώνη, Α.Χ. Βράνδη (σύμβουλο στα ανάκτορα), Γ. Ράλλη (Πρύτανη), Θ.
Ράλλη (τραπεζίτη), Γ. Γεννάδιο (γυμνασιάρχη), Ν. Βάμβα και Κ. Σχινά [Δημ. Καυκά-Δημ. Σακκής,
«Ζητήματα οργάνωσης και λειτουργίας του Οθωνικού Πανεπιστημίου (1837-1848)», Πρακτικά 4ου
Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης (Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου 2006), Πρακτικά σε
ηλεκτρονική μορφή].
138
Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σσ. 17, 298-299.
139
Εφημ. «Αθηνά», φ. 630 (5.7.1839), σ. 3489. Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σσ. 18-19. Κ.
Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σ. 70.
140
Ο Κ. Φρεαρίτης, στο Κατά την αποπεράτωσιν και ανακαίνισιν του Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήνα
1864, σσ. 38-48 και 129-130, παραθέτει αναλυτικά στοιχεία για τις προσφορές υπέρ της ανέγερσης του
Πανεπιστημίου από το 1837 έως το 1864.
141
Ο αρχικός προϋπολογισμός προέβλεπε 176.000 δρχ., ποσό το οποίο κρίθηκε εξ αρχής χαμηλό για
την ολοκλήρωση των εργασιών κατασκευής και διακόσμησης του κτηρίου [Ιω. Καράκωστας, Ο
βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο πανεπιστήμιο…ό.π., σσ. 171, 173. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και
φοιτητές…ό.π., σ. 107].
43
(62%) προήλθε από συνδρομές του εξωτερικού142. Οι δωρεές και οι προσφορές
συνεχίστηκαν προς το Πανεπιστήμιο καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αι., γεγονός το
οποίο θα εγγυηθεί και τη συνέχιση της πορείας του. Εισφορές, ακόμη, δίδονται και
για σύσταση ποιητικών και φιλολογικών διαγωνισμών, έκδοση συλλογών κ.ά. 143
Ο αριθμός και το ύψος των δωρεών φαίνεται να είναι μεγαλύτερος στην
τριακονταετία 1850-1880. Οι δωρεές προέρχονται κυρίως από περιοχές εκτός του
ελλαδικού χώρου. Μόλις το 5,6% προέρχεται από ελληνικές περιοχές εκτός του
ελληνικού κράτους, το υψηλότερο ποσοστό (35%) ανήκει στις παροικίες της Ρωσίας
και της Ρουμανίας, ενώ με μικρότερα ποσοστά ακολουθούν η Κωνσταντινούπολη, η
Μασσαλία, η Αίγυπτος, η Τεργέστη, η Ιταλία. Ο τόπος καταγωγής των ομογενών -
δωρητών, σε ποσοστό 36,23%, είναι η Ήπειρος. Η «παράδοση» παροχής χορηγιών
από την Ήπειρο καταγράφεται και στις διαθήκες των διαθετών144, ενώ ταυτόχρονα
δικαιολογεί και το υψηλό ποσοστό υπότροφων φοιτητών από την Ήπειρο. Στην
πλειονότητα τους οι χορηγοί ασχολούνταν με το εμπόριο (66, 33%), ενώ περίπου το
58% ήταν άγαμοι και το 24% ήταν έγγαμοι χωρίς διαδόχους. Τα στοιχεία αυτά
αποτυπώνουν τη στερεοτυπική εικόνα του εθνικού ευεργέτη145. Η ιδιωτική
πρωτοβουλία αποδεικνύεται καίριας σημασίας, κατά τη διάρκεια σύστασης του
Πανεπιστημίου αλλά και μετέπειτα, με αποτέλεσμα την αύξηση της περιουσίας του.

142
Το ελληνικό κράτος συνέβαλε στις εργασίες αποπεράτωσης του κτηρίου με το ποσό των 71.000 δρχ
(8,8%), το ίδιο το Πανεπιστήμιο με 35.000 δρχ (4,3%) και ο βασιλιάς Όθωνας με 41.000 δρχ.(5,1%)
[Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 107]. Κατά συνέπεια, οι συνδρομές από το εσωτερικό
της χώρας ανέρχονταν στο ποσό των 147.000 δρχ.
143
Ο Ράλλειος (1851-1860) και ο Βουτσιναίος (1862-1877) διαγωνισμός διαδραμάτισαν αξιοσημείωτο
ρόλο στην ελληνική λογοτεχνική κίνηση και δημιουργία του 19ου αι. [ Panayotis Moullas, Les concours
poétiques de l’ Université d’ Athènes 1851-1877, Αθήνα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, 1989.
Του ιδίου, «Ποίηση και ιδεολογία. Οι αθηναϊκοί πανεπιστημιακοί διαγωνισμοί (1851-1877)», Ρήξεις
και συνέχειες. Μελέτες για τον 19ο αιώνα, Αθήνα, εκδόσεις «Σοκόλη», 1993, σσ. 279-290. Κ.
Παπαπάνος, Οι ποιητικοί διαγωνισμοί και η δημοτική μας γλώσσα, εκδ. «Ίδρυμα Ευρώπης Δραγάν»,
Αθήνα 1973].
144
Βλ. Διαθήκη Χρ. Ευθυμίου στο Διαθήκαι και δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου, τ. Α´, σ. 40.
145
Διαθήκαι και δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου, τόμοι Α´ – Β´, Αθήνα 1899, 1908 και
Μητρώον κληροδοτημάτων των εις την άμεσον διαχείρισιν και των εις την εποπτείαν του Υπουργείου
Παιδείας και Θρησκευμάτων υπαγομένων κληροδοτημάτων, Αθήνα 1929. Πβ. Β. Θεοδώρου, «Οι
δωρεές των Ελλήνων του εξωτερικού. Η εξέλιξη μιας πρακτικής», Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου
Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα, 21-25 Σεπτεμβρίου
1987), τ. Α´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989, σσ. 225-227, 229.
44
 Προσδοκίες, στόχοι και αποστολή. Επιρροές και αποκλίσεις.
Η σύσταση Πανεπιστημίου αποσκοπούσε στη δημιουργία του απαραίτητου
ανθρώπινου δυναμικού, το οποίο θα στελέχωνε τον δημόσιο τομέα. Παράλληλα, θα
προωθείτο η ανάπτυξη των επιστημών146. Το Ανώτατο αυτό Πνευματικό Ίδρυμα θα
αποτελούσε το συνδετικό αρμό της συνέχειας του ελληνισμού147, ενώ θα έκανε την
Ανατολή κοινωνό του ευρωπαϊκού πολιτισμού148. Επιπλέον, θα συνέτεινε στην
ενότητα ανάμεσα στον ελλαδικό χώρο και στις άλλες ελληνικές περιοχές. Οι
αρμοδιότητες, με τις οποίες επιφορτίστηκε το Πανεπιστήμιο, αποτέλεσαν το
ιδεολογικό του πλαίσιο καθ’ όλην σχεδόν τη διάρκεια του 19ου αι.
Το Πανεπιστήμιο έρχεται να ενσταλάξει τις αξίες, τα γράμματα, τις
επιστήμες και τον πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας στη σύγχρονη Ελλάδα και να
αποσκορακίσει τα επείσακτα χαρακτηριστικά από τη γλώσσα και τα ήθη των
Ελλήνων. Η προσπάθεια για σύζευξη Πανεπιστημίου και αρχαιότητας
ενδυναμώνεται την περίοδο αυτή και από τους Βαυαρούς, οι οποίοι στηρίζουν το
νεοκλασικισμό. Αυτό φαίνεται και από τη νεοκλασική αρχιτεκτονική και τις
αναπαραστάσεις της ζωοφόρου των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου149, η οποία
μαζί με μορφές της εθνικής αναγέννησης συνθέτουν τον εικαστικό χώρο του
πανεπιστημίου. Οι ανδριάντες του Ρήγα Φεραίου, του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε´ και
του Αδαμάντιου Κοραή– πρόσωπα-εμβλήματα της εθνικής παλιγγενεσίας-
στήθηκαν τη δεκαετία του 1870 στην είσοδο του κεντρικού κτηρίου του
Πανεπιστημίου, υποδηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο τη συνέχιση του έργου τους
από το Ίδρυμα150.
Το Πανεπιστήμιο κλήθηκε να μεταφέρει τα πνευματικά φώτα της Ευρώπης
στο Βαλκανικό χώρο και στην Ανατολή151, στον κυρίως ελλαδικό χώρο, στα

146
Ά. Ρήγος, Ελληνικό πανεπιστήμιο και φοιτητικό κίνημα. Από το χθες στο σήμερα του θεσμού, τ. Α´
(1837-1909), εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 2010, σ. 23.
147
Π. Κιμουρτζής, Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1860): οι πρώτες γενεές…ό.π., σ. 64,
148
Π.Κ. Περσιάνης, «Το Οθωνικό Πανεπιστήμιο σε σύγκριση με τα γερμανικά και γαλλικά
πανεπιστήμια του 19ου αιώνα. Προσπάθεια ερμηνείας των βασικών χαρακτηριστικών του», Ιστορία της
Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης, Πρακτικά 4ου Επιστημονικού Συνεδρίου..ό.π., σσ. 247-248.
149
Fr. Stauffert, «Το εν Αθήναις Οθώνειον Πανεπιστήμιον. Σχεδιασθέν και οικοδομηθέν υπό
Χριστιανού Χάνσεν», Πανδώρα 16 (1865-1866) σσ. 468-476 (μεταφρασμένο από τα γερμανικά). Βλ.
Χρύσ. Χρήστου, Η ζωοφόρος των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα
2005.
150
Το 1886 προστέθηκε ο ανδριάντας του Ο. Γλάδστωνος και το 1931 ο ανδριάντας του Ιωάννη
Καποδίστρια.
151
Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, εκδ. «Ερμής», Αθήνα 1985, σ. 358.
45
Επτάνησα, στα νησιά του Αιγαίου, στα Βαλκάνια, στη Μικρά Ασία και στις
ελληνικές παροικίες της Μεσογείου152. Το Πανεπιστήμιο προσδοκά να διαδραματίσει
σημαίνοντα ρόλο όχι μόνον ως ακαδημαϊκό εκπαιδευτικό κατάστημα αλλά και ως
όργανο εθνικής σκοπιμότητας. Οι αρμοδιότητες εθνικής υφής δεν είναι πρωτόγνωρες
για τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και ειδικά τα γερμανικά, όμως στο ελληνικό
πανεπιστήμιο το φαινόμενο αυτό παρουσιάζει μια υπέρ το δέον ανάπτυξη153. Το
γεγονός αυτό, πιθανώς, να αιτιολογείται από τη συγκυρία, η οποία βρίσκει το
ελληνικό κράτος να αναζητά ερείσματα για να επιδοθεί στο δυσχερές έργο του. Στην
προσπάθειά του αυτή, το Πανεπιστήμιο αναδύεται ως πολύτιμος αρωγός και
συμπαραστάτης. Σε οικονομικό επίπεδο, η χώρα θα εξοικονομούσε κεφάλαια από τη
σταδιακή μείωση του αριθμού των ξένων επιστημόνων που επιτελούσαν στη χώρα
μας υπηρεσιακό έργο, αλλά και από τη μείωση εκροής κεφαλαίων για σπουδές στο
εξωτερικό. Ακόμη, αναμενόταν η πληθυσμιακή και εμπορική ενίσχυση και τόνωση
της πρωτεύουσας154.
Η πολιτικοποίηση του πανεπιστημίου αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό της
ταυτότητάς του. Ο θεσμός του πανεπιστημίου δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει σε
ένα περιβάλλον στεγανά εκπαιδευτικό, ανεπηρέαστο από εξωγενείς επιδράσεις,
αφού αποτελεί συνάρτηση κοινωνικών μεταβολών και στάσεων αλλά και της
πολιτικής συγκυρίας. Διδακτικό προσωπικό και φοιτητές συμμετείχαν ενεργά στην
πολιτική ζωή της χώρας, επιζητώντας τον εκδημοκρατισμό της αλλά και την
αναβάθμιση της ποιότητας των σπουδών155. Το φοιτητικό σώμα κινητοποιείται και
διεκδικεί τα δικαιώματα του. Η σύσταση και λειτουργία πανεπιστημιακής
φάλαγγας156 κατά τη διάρκεια κρίσιμων περιόδων, όταν βρίσκονταν σε έξαρση
σημαντικά εθνικά θέματα [έξωση Όθωνα (1862), Κρητικές Επαναστάσεις (1866-

152
Ιω. Καράκωστας, Ο βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο…ό.π., σ. 101. Κ. Λάππας,
Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 128-129.
153
Πβ. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 130-131.
154
Π. Κιμουρτζής, Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1860): οι πρώτες γενεές…ό.π., σ. 94.
155
Ά. Ρήγος, Ελληνικό πανεπιστήμιο και φοιτητικό κίνημα…ό.π., σ. 34.
156
Βλ. Διον. Λ. Μαρκόπουλος, Η εξέγερσις των φοιτητών εν Αθήναις και η δράσις της φοιτητικής
φάλαγγος εν Κρήτη κατά το 1897, «εκ του τυπογραφείου Αθανασίου Σ. Πύλιουρα» εν Καλαμαίς 1903
(ανατυπωμένο από τον Χρήστο Δ. Λάζο, Ιστορία της πανεπιστημιακής ή φοιτητικής φάλλαγας, Χρυσή
τομή 1980. Χρ. Λάζος, «Ένοπλα φοιτητικά σώματα (1862-1897). Η περίπτωση της «πανεπιστημιακής
φάλαγγας», στο Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία, τ. Α´, σσ. 247-253. Σπ. Λουκάτος, «Η φοιτητική
κοινότητα στο β´ μισό του 19ου αιώνα. Ιδεολογικοί προσανατολισμοί και οι σύμφυτες προς αυτούς
δραστηριότητες, ενέργειες και γεγονότα», Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και παιδεία….ό.π., τ. Α´, σσ. 300-
305.
46
 1869) και (1897-1898), κρίση Ανατολικού Ζητήματος (1875-1880)] αποδεικνύουν
την ενεργό συμμετοχή φοιτητών και διδασκόντων στην πολιτική σκηνή της χώρας
ενώ οι καθηγητές, εκπροσωπώντας το πανεπιστήμιο, συχνά καταλαμβάνουν θέση
στα έδρανα της Βουλής.
Τη συνεδρίαση της 22ας Φεβρουαρίου 1844 της Α´ των Ελλήνων
Εθνοσυνελεύσεως, είχε απασχολήσει το αίτημα των καθηγητών του Πανεπιστημίου
για εκπροσώπησή τους στη Βουλή. Οι καθηγητές υποστήριξαν ότι με την παρουσία
τους στη Βουλή θα ενίσχυαν το κύρος τους στον πανεπιστημιακό χώρο και στο
ελληνικό έθνος. Ο Ρήγας Παλαμήδης αντιτάχθηκε στην αίτηση των καθηγητών με
το επιχείρημα ότι δεν είναι αναγκαία η ύπαρξη ειδικού κοινοβουλευτικού
αντιπροσώπου από το Πανεπιστήμιο, καθόσον οι βουλευτές διαφυλάττουν τα εθνικά
συμφέροντα εν συνόλω. Παράλληλα, τόνισε ότι, αν αποδεχτούν το αίτημα αυτό, θα
ακολουθούσαν αντίστοιχες αξιώσεις και από άλλες συντεχνίες και επαγγελματικές
ομάδες. Ο βουλευτής Ευστάθιος Σίμος και ο Γραμματέας του Πανεπιστημίου Γκ.
Δόκος υπεραμύνθηκαν των θέσεων των καθηγητών, υπογραμμίζοντας ότι η ύπαρξη
βουλευτή από το σώμα των καθηγητών του Πανεπιστημίου θα καταδείκνυε την
άρρηκτη σύνδεση και σχέση των Ελλήνων με την παιδεία, ενώ καμία άλλη
επαγγελματική ομάδα δεν αποτελούσε συγκρίσιμη οντότητα με το καθηγητικό
σώμα157. Με την ολοκλήρωση της συνεδρίασης, ακολούθησε ψηφοφορία στην
οποία αυτή η πρόταση υπερψηφίστηκε [119 θετικές ψήφοι έναντι 44] και
αποφασίστηκε να «εκλέγουσιν ίδιον Βουλευτήν…». Το δικαίωμα αυτό των
Καθηγητών διατηρήθηκε μέχρι το 1862. Εξελέγησαν συνολικά επτά (7) βουλευτές
– εκπρόσωποι του Πανεπιστήμιου158. Ωστόσο, στην υπό μελέτη περίοδο,
Πανεπιστημιακοί εξακολούθησαν να εκλέγονται βουλευτές με τους πολιτικούς
σχηματισμούς και ενίοτε να υπουργοποιούνται159.

157
Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Οι Καθηγηταί του Πανεπιστημίου Όθωνος εκλέγουσιν ίδιον
Βουλευτήν…», εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2012, σσ. 33-35, Α. Δημαράς, Η μεταρρύθμιση
…ό.π., σσ. 106-110.
158
Επρόκειτο για τους Φ. Ιωάννου, Κ. Σχινά, Γ. Ράλλη, Σ. Πήλληκα, Α. Ραγκαβή, Π. Αργυρόπουλο
και Μ. Ποτλή. Οι καθηγητές αυτοί είχαν ήδη καταλάβει υπουργικούς θώκους και είχαν συμμετάσχει
στα όργανα διοίκησης του ιδρύματος [Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Οι Καθηγηταί του
Πανεπιστημίου Όθωνος …», ό.π., σσ. 35, 89-90].
159
Αλκ. Προβατάς, Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος 1821-1980. Νομοθετικά και εκτελεστικά σώματα,
Αθήνα 1980, σσ. 262-378.
47
 Τα ιδρυτικά διατάγματα του 1837 περιείχαν θεσμούς των γερμανικών
πανεπιστημίων160 (ο θεσμός της υφηγεσίας, οι βαθμίδες των καθηγητών κ.ά). Στα
πρώτα χρόνια ίδρυσης του Πανεπιστημίου Αθηνών διάχυτη ήταν η αντίληψη, για την
υπεροχή της γερμανικής παιδείας έναντι των άλλων ευρωπαϊκών161, θέση η οποία
ενισχύθηκε με την παροχή υποτροφιών162 από το ελληνικό βασίλειο και την
Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης για σπουδές στη Γερμανία163.
Σύμφωνα με το γερμανικό πανεπιστημιακό μοντέλο, το κέντρο βάρους
δινόταν στα κλασικά γράμματα, στην ελευθερία της ακαδημαϊκής διδασκαλίας και
έρευνας164, αλλά και στην ενότητα των επιστημών με ακρογωνιαίο λίθο τη
φιλοσοφία. Κατά το πρότυπο αυτό, τα πανεπιστημιακά ιδρύματα αποτελούσαν
αυτοδιοίκητες οντότητες με ήπια (ενίοτε) κρατική εποπτεία165. Οι πρώτοι καθηγητές,
στην πλειονότητά τους (1837-1850) προέρχονταν από πανεπιστήμια της Γερμανίας ή
της Βαυαρίας [Μ. Αποστολίδης, Θ. Φαρμακίδης, Κ. Κοντογόνης, Ιω. Ολύμπιος, Ν.
166
Κωστής, Ιω. Βενθύλος, Φ. Ιωάννου] . Έτσι, ερχόμενοι να διδάξουν στο ελληνικό
πανεπιστήμιο, αποδέχονταν και ακολουθούσαν τις μεθόδους167 των πανεπιστημιακών

160
Ο Π. Κιμουρτζής, υποστηρίζοντας τη θεωρία περί αλληλεπίδρασης των εκπαιδευτικών συστημάτων
στην Ευρώπη, επισημαίνει ότι το ελληνικό πανεπιστήμιο δεν επηρεάστηκε «αποκλειστικώς, αλλά κατά
κύριο λόγο» από το γερμανικό μοντέλο [Π. Κιμουρτζής, «Τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια ως πρότυπα: η
ελληνική περίπτωση (1837)», Νεύσις 12 (2003), εκδ. «Νεφέλη», σσ. 141, 147]. Ωστόσο, ο Π. Κ.
Περσιάνης έχει ταχθεί κατά της θεωρίας της «μεταφύτευσης» των γερμανικών πανεπιστημιακών
θεσμών και τονίζει ότι ορισμένα ουσιώδη χαρακτηριστικά του ελληνικού πανεπιστημίου έλκουν την
καταγωγή τους και από τη Γαλλία [«Το Οθωνικό Πανεπιστήμιο σε σύγκριση με τα γερμανικά και
γαλλικά πανεπιστήμια…», ό.π., σσ. 265-266]. Προφανώς, θεωρεί ορισμένα στοιχεία του γερμανικού
συστήματος ως «δάνεια» από το γαλλικό.
161
Στ. Φασουλάκης, «Γερμανικές καταβολές του ελληνικού πανεπιστημίου και ελληνικές
αμφισβητήσεις του γερμανικού πανεπιστημίου», Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία… ό.π., τ. Α´, σ.
102.
162
Βλ. Γ. Κωνσταντοπούλου, «Υποτροφίες κατά την οθωνική περίοδο (1833-1862). Πολιτική
σκοπιμότητα ή θεσμός απόδοσης κοινωνικής δικαιοσύνης;», 5ο Επιστημονικό Συνέδριο Ιστορίας
Εκπαίδευσης Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη, Πανεπιστήμιο Πατρών (Πάτρα, 4-5 Οκτωβρίου
2008), Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
163
Πβ. Ζαχ. Τσιρπανλής, «Οι έλληνες φοιτητές στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και η παρουσία τους
στην πανεπιστημιακή ζωή της νεώτερης Ελλάδας, 1800-1850», Παρνασσός 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος
1979), σ. 334. Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σ. 61.
164
Εμμ. Κ. Φυριππής, Το Αθήνησι Ελληνικόν…ό.π., σ. 118.
165
Πβ. Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σ. 33.
166
Πβ. Στ. Φασουλάκης, «Γερμανικές καταβολές του ελληνικού πανεπιστημίου …..», ό.π., τ. Α´, σσ.
103-104. Ζαχ. Τσιρπανλής, «Οι έλληνες φοιτητές στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια…», ό.π., σσ. 338-339.
Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών Διοίκησης..ό.π., τ. Α´, σσ. 212-216].
167
Η επίδραση των μεθόδων αυτών αντανακλάται και στη διαμαρτυρία φοιτητών της Ιατρικής σχολής
το Φεβρουάριο του 1844 κατά τη διάρκεια του μαθήματος του Κ. Μαυρογιάννη, επειδή ακολουθούσε
το γαλλικό μοντέλο διδασκαλίας, ενώ το υπόλοιπο διδακτικό προσωπικό ακολουθούσε το γερμανικό.
48
ιδρυμάτων που είχαν σπουδάσει. Επιπρόσθετα, ανάμεσα στους πρώτους διδάσκοντες
του Οθώνειου Πανεπιστημίου ήταν και γερμανοί επιστήμονες (Feder, Herzog,
Treiber, Ross, Ulrichs, Fraas, Landerer). Η βαυαρική διοίκηση τηρούσε
επιφυλακτική στάση απέναντι σε καθηγητές που είχαν σπουδάσει σε άλλες χώρες
πλην της Γερμανίας (Ιταλία, Γαλλία), γιατί αυτοί δυνάμει ή θέσει αποτελούσαν
φορείς φιλελεύθερων ιδεών168, τις οποίες μπορούσαν να διοχετεύσουν στο
πανεπιστήμιο.

Εκλογή αρχών διοίκησης

Ο κανονισμός του 1837 παρουσίαζε αδρομερώς τα θέματα σχετικά με την οργάνωση
και τη λειτουργία του πανεπιστήμιου. Ακολούθησαν διατάγματα και συγκλητικές
αποφάσεις, προκειμένου να διευθετήσουν και να αποσαφηνίσουν ζητήματα που
αφορούσαν στη διοίκηση του ιδρύματος (1841), στις εξετάσεις των φοιτητών (1842),
στα διδασκόμενα μαθήματα κ.ά. Με το διάταγμα της 17ης Οκτωβρίου 1841 «Περί
εκλογής του Πρυτάνεως κ.λ. του Πανεπιστημίου», το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και
Δημοσίου Εκπαιδεύσεως προσθέτει ένα ακόμη μέλος-καθηγητή στην Ακαδημαϊκή
Σύγκλητο. Ακόμη, δίνει το δικαίωμα ανέλιξης στο θώκο του Πρύτανη και του
Κοσμήτορα στους τακτικούς και στους επιτιμίους καθηγητές169. Οι τακτικοί,
έκτακτοι και επιτίμιοι καθηγητές κάθε Σχολής θα επέλεγαν «κατά πλειονοψηφίαν»
δύο υποψηφίους για τη θέση του Κοσμήτορα, καθένας από τους οποίους θα έπρεπε
να συγκεντρώνει το ένα τρίτο των συνολικών ψήφων. Τα πρακτικά της εκλογής θα
αποστέλλονταν στη Γραμματεία των Εκκλησιαστικών και της Δημ. Εκπαίδευσης για
«έγκρισιν». Όσον αφορά στην εκλογή του Πρύτανη, θα εκλέγονταν τρεις υποψήφιοι
από το διδακτικό σώμα του Πανεπιστημίου και, εν συνεχεία, τα πρακτικά θα
υποβάλονταν στην οικεία Γραμματεία (Υπουργείο) για την αναγκαία επικύρωση της
εκλογής. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, Πρύτανης ή Κοσμήτορας
αναδεικνυόταν ο υποψήφιος που είχε αποσπάσει την πλειοψηφία των ψηφοδοτών,

[Βλ. Πρακτικά Συγκλήτου 15 Μαρτίου 1842. Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ. 87. Ζαχ. Τσιρπανλής,
«Οι έλληνες φοιτητές στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια…», ό.π., σσ. 341-342].
168
Ζαχ. Τσιρπανλής «Οι έλληνες φοιτητές στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια …», ό.π., σσ. 337, 341-342.
Γ. Η. Πεντόγαλος, «Ιδεολογία καθηγητών και φοιτητών της Ιατρικής σχολής του οθωνικού
πανεπιστημίου (1837-1862)», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και
Παιδεία… ό.π., τ. Α´, σσ. 187, 190-191.
169
Ε.τ.Κ., φ. 21 (17.10.1841), σ. 129.
49
ωστόσο υπήρχαν υποψήφιοι οι οποίοι, αν και συγκέντρωσαν τις περισσότερες
ψήφους, δεν κατέλαβαν το αξίωμα170.
Η ανάδειξη των υποψηφίων για τη θέση του πρύτανη και του κοσμήτορα
του πανεπιστημίου, σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν κρινόταν μόνο από την
κυβέρνηση αλλά και από καθηγητές- συναδέλφους των υποψηφίων, οι οποίοι, εκτός
των διαδικασιών, επηρέαζαν την απόφαση του υπουργού ή του βασιλιά. Το
Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως επιζητούσε να
αναμειγνύεται στα θέματα διοίκησης του πανεπιστημίου και όχι μόνον 171. Αυτή η
πρακτική εφαρμοζόταν και σε άλλες περιοχές του δημόσιου τομέα και εκπορευόταν
από το μονοπολισμό του κράτους172.
Οι νόμοι ΓΩΚΓ´ (3823) «Περί Εθνικού Πανεπιστημίου» της 12ης Ιουλίου
1911 και ΓΩΚΕ´ (3825) «Περί Καποδιστριακού Πανεπιστημίου» της 17ης Ιουλίου
1911173 μετέβαλαν και εκσυγχρόνισαν την οργάνωση και τη λειτουργία του. Ο νέος
οργανισμός έρχεται να καλύψει τις ανάγκες που είχαν προκύψει στο χώρο της
επιστήμης με την ανάπτυξη νέων γνωστικών αντικειμένων αλλά και να συνδέσει το
Πανεπιστήμιο με τις νέες κοινωνικοοικονομικές ανάγκες της χώρας174. Οι
διδάσκοντες κατατάχθηκαν στις βαθμίδες του τακτικού, του επιτίμου, του έκτακτου
καθηγητή ενώ ακολουθούν ιεραρχικά οι υφηγητές, οι επιμελητές και οι βοηθοί.
Σημαντικές είναι οι αλλαγές που σημειώνονται στις διαδικασίες εκλογής των
καθηγητών, στις οποίες εφεξής δεν μετέχουν εξωπανεπιστημιακοί παράγοντες. Η

170
Ενδεικτικά αναφέρεται η περίπτωση του Ν. Βάμβα που αν και στις εκλογές για τη θέση Πρύτανη για
το ακαδημαϊκό έτος 1841-1842 ήλθε πρώτος σε ψήφους, Πρύτανης τελικώς διορίστηκε ο Ν. Κωστής,
προσωπικός ιατρός του βασιλιά. Στις εκλογικές διαδικασίες ανάδειξης Πρύτανη το ακαδ. έτος 1846-
1847, ο Κ. Ασώπιος είχε συγκεντρώσει την πλειονότητα των ψήφων, Πρύτανης όμως διορίστηκε ο Α.
Βενιζέλος. Οι λόγοι φαίνεται να έχουν να κάνουν με το γεγονός ότι οι δύο άλλοι συνυποψήφιοι του
είχαν διατελέσει ήδη πρυτάνεις, ενώ επιδιώχθηκε με την επιλογή αυτή να φανεί ότι δεν αποκλείονται
από τη θέση αυτή οι αυτόχθονες (οι οποίοι την εποχή αυτή αποτελούσαν μειονότητα στο
πανεπιστήμιο[ Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π.,τ. Α´, σσ. 65-66, 87, 184].
Στις εκλογές του 1870 για την ανάδειξη Πρύτανη, εξελέγη πρώτος σε ψήφους ο Στ. Κουμανούδης, ενώ
οι συνυποψήφιοι του Κ. Παπαρρηγόπουλος και Κ. Βουσάκης έλαβαν μικρότερο μεν αλλά ίδιο αριθμό
ψήφων. Ο Κουμανούδης δεν αποδέχθηκε την εκλογή του και πρύτανης ορίστηκε ο Κ. Βουσάκης. Το
1871, πρώτος για τη θέση του Πρύτανη αναδεικνύεται ο Κ. Παπαρρηγόπουλος, ενώ ακολουθεί ο Ευθ.
Καστόρχης με μία μόνον ψήφο διαφορά. Ο υπουργός των Εκκλησιαστικών, ωστόσο, διόρισε Πρύτανη
τον Καστόρχη, προφασιζόμενος ότι δύο εκ των ψηφισάντων υπέρ του Παπαρρηγόπουλου, δεν είχαν το
δικαίωμα του εκλέγειν [Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 136].
171
Π. Κιμουρτζής, Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1860): οι πρώτες γενεές…ό.π., σ. 38.
172
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 136-137.
173
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911) και φ. 183 (17.7.1911).
174
Σ. Μπουζάκης, Η Πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα…ό.π., σσ. 61-62.
50
 κάθε σχολή, ύστερα από εισήγηση τριμελούς επιτροπής, αποφάσιζε λαμβάνοντας
υπ’όψιν της τα επιστημονικά δημοσιεύματα των υποψηφίων που ανήκαν στην
βαθμίδα των έκτακτων καθηγητών. Για την επιλογή του υποψηφίου απαραίτητη
ήταν η ύπαρξη απόλυτης πλειοψηφίας από το σώμα των τακτικών καθηγητών. Στη
συνέχεια, καλείτο ο αρμόδιος Υπουργός, ο οποίος θα υπέγραφε το σχετικό
διάταγμα175.
Πρύτανης οριζόταν ο Αντιπρύτανης του προηγούμενου ακαδημαϊκού έτους,
ενώ ο Αντιπρύτανης εκλεγόταν εναλλάξ από τους τακτικούς καθηγητές των δύο
Ιδρυμάτων του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου. Η Συνέλευση είχε
απαρτία, όταν οι παρόντες ήταν περισσότεροι από τους απόντες και ψήφιζε σε τρεις
ξεχωριστές ψηφοφορίες με μυστική ψήφο τρεις υποψηφίους μεταξύ των τακτικών
καθηγητών. Οι απόντες καθηγητές είχαν το δικαίωμα να αποστέλουν τις ψήφους
τους σε τρεις διαφορετικούς κλειστούς φακέλους. Σε περίπτωση ισοψηφίας, βάρυνε
η γνώμη του Πρύτανη. Τα πρακτικά της εκλογής υποβάλονταν στο Υπουργείο, το
οποίο εντός δεκαπέντε ημερών εξέδιδε Β.Δ. περί διορισμού ενός εκ των τριών
υποψηφίων Αντιπρυτάνεων176.
Σύμφωνα με όσα προέβλεπε ο Οργανισμός του 1911, ο διορισμός εκτάκτου
καθηγητή απαιτούσε από τον υποψήφιο διδακτορικό δίπλωμα και δημοσίευση
διατριβής σχετικής με το γνωστικό αντικείμενο το οποίο θα δίδασκε στο
πανεπιστήμιο177. Ακόμη, επίτιμος αποκαλείται ο αφυπηρετήσας καθηγητής ύστερα
από τριακονταπενταετή θητεία. Ο τίτλος αυτός παρεχόταν τιμητικά και σε
διακεκριμένους Έλληνες ή αλλοεθνείς επιστήμονες μετά από πρόταση της σχολής
και την πλειοψηφία της ολομέλειας των τακτικών καθηγητών του Πανεπιστημίου178.

Σχολές και Ακαδημαϊκά Προσαρτήματα

Το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως σε σύμπραξη με το
πανεπιστήμιο προχώρησε στη λήψη μέτρων προκειμένου να οργανώσει αρτιότερα και
να βελτιστοποιήσει το επίπεδο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Το 1838 ιδρύθηκε
και λειτούργησε το Φαρμακευτικόν σχολείον, το οποίο υπαγόταν στην Ιατρική σχολή.
Το Φαρμακευτικό σχολείο δεν στόχευε στην παροχή ανώτερης εκπαίδευσης αλλά

175
Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σσ. 162-166.
176
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911), σσ. 809- 810.
177
Ό.π., σ. 810.
178
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911), σ. 811. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σ. 167.
51
στην κατάρτιση επαγγελματιών φαρμακοποιών179. Η φοίτηση ήταν μικρότερης
διάρκειας απ’ ό,τι στις Σχολές του Πανεπιστημίου και η άδεια ασκήσεως
επαγγέλματος παρεχόταν από το Ιατροσυνέδριο, συμβούλιο το οποίο είχε
αρμοδιότητα σε ζητήματα που αφορούσαν στο πεδίο της υγείας180.
Στα 1842 ιδρύεται το «Φιλολογικόν Φροντιστήριον» με διευθυντή τον
Κωνσταντίνο Ασώπιο, με στόχο την εκπαίδευση των μελλοντικών διδασκάλων στα
αρχαία ελληνικά και στα λατινικά, στην κριτική έρευνα και στην ανάλυση των
κλασικών συγγραφέων181. Αρχικά, στο Φιλολογικό Φροντιστήριο μπορούσαν να
εγγραφούν απόφοιτοι του Γυμνασίου, μετά, όμως, τις αναθεωρήσεις με τους
κανονισμούς του 1868 και του 1884 δυνατότητα φοίτησης είχαν σε αυτό μόνον όσοι
είχαν ολοκληρώσει το δεύτερο έτος της σχολής της Φιλοσοφίας182. Στις δεκαετίες του
1880 και 1890, φροντιστήρια δημιουργούνται και στις υπόλοιπες σχολές του
Πανεπιστημίου [Φαρμακευτικό Φροντιστήριο, Ανατομικό, Μαθηματικό,
Φιλοσοφικό, Ιστορικό, Γλωσσολογικό, Αστρονομικό, Παιδαγωγικό και Εγχειρητικό
Φροντιστήριο]183. Η παρακολούθηση των μαθημάτων στα Φροντιστήρια αυτά
καθίστατο ουσιαστικά υποχρεωτική, αφού οι φοιτητές έπρεπε να έχουν βεβαίωση
συμμετοχής προκειμένου να λάβουν μέρος στις διπλωματικές εξετάσεις της σχολής
τους184. Το Πανεπιστήμιο προκειμένου να καλύψει τις υλικές ανάγκες αλλά και τις

179
Προϋπόθεση εισαγωγής στο σχολείο αυτό ήταν ο υποψήφιος να έχει συμπληρώσει το 16 ο έτος
ηλικίας, να έχει ολοκληρώσει τη φοίτησή του στο Ελληνικό σχολείο, να έχει βασικές γνώσεις
λατινικών και να έχει εργαστεί σε φαρμακείο για τρία χρόνια. Με την πάροδο των ετών τα κριτήρια
εισαγωγής μεταβλήθηκαν. Έτσι από το 1843 το εισαγωγικό ηλικιακό όριο είναι το 18 ο έτος και ο
υποψήφιος θα έπρεπε να έχει φοιτήσει τουλάχιστον και στην κατώτερη τάξη του Γυμνασίου, ενώ από
το 1875 ήταν υποχρεωτικό να είναι κάτοχος απολυτηρίου Γυμνασίου [Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και
φοιτητές…ό.π., σσ. 137-138].
180
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 137-139. Β. Καραμανωλάκης, Η συγκρότηση της
ιστορικής επιστήμης και η διδασκαλία της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1932),
ΙΑΕΝ/ΓΓΝΓ-ΙΝΕ, Αθήνα 2006, σ. 180.
181
Βλ. Άλκ. Βερέβη, Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση: Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στη
Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών (1950-1982), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή στο Τμήμα
Φιλοσοφίας - Παιδαγωγικής - Ψυχολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, ΕΚΠΑ, 1999, σσ. 46-50. Βαγγ.
Καραμανωλάκης, «Η εισαγωγή της φροντιστηριακής ιστορικής διδασκαλίας στο πρόγραμμα σπουδών
του Πανεπιστημίου Αθηνών», Γ´ Διεθνές Συμπόσιο: Οι χρόνοι της ιστορίας για μια ιστορία της παιδικής
ηλικίας και της νεότητας (Αθήνα, 17-19 Απριλίου 1997), Πρακτικά, ΙΑΕΝ, Αθήνα 1998, σσ. 63-65.
182
Δ. Αντωνίου, Διαδρομές και στάσεις στη Νεοελληνική εκπαίδευση, 19 ος – 20ός αι., εκδ. «Μεταίχμιο»,
Αθήνα 2008, σσ. 496-497. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σ. 68.
183
Β. Καραμανωλάκης, Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης…ό.π., σσ. 180-182.
184
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 140-141.
52
ανάγκες πρακτικής άσκησης των φοιτητών, προέβη στην ίδρυση Βιβλιοθήκης185
(1838), Αστεροσκοπείου (1842), της Αστυκλινικής (1856), του Χημείου, ενώ ο
Βοτανικός Κήπος (1867) χρησιμοποιήθηκε από τους φοιτητές ακόμη και για την
άσκηση στο μάθημα της φυσικής.
Με τον Οργανισμό του 1911 το «Φαρμακευτικόν σχολείον» προσαρτήθηκε
στην Ιατρική σχολή του Εθνικού Πανεπιστημίου, ενώ ιδρύεται και Οδοντιατρικόν
σχολείον το οποίο υπάγεται στην Ιατρική σχολή. Πρακτικές ασκήσεις γίνονταν στις
κλινικές, οι οποίες διατελούσαν υπό την εποπτεία ιατρού Καθηγητή και τις οδηγίες
οικείου Επιμελητή. Στη σχολή της Ιατρικής και στη Φυσικομαθηματική σχολή
συστήνονται εργαστήρια186. Ακόμη, το πανεπιστήμιο στην προσπάθεια για επίτευξη
άρτιας λειτουργίας και ολοκληρωμένης παροχής παιδείας απέκτησε ως
«Παραρτήματα» το Νομισματικό Μουσείο, το Παθολογικό Μουσείο, το Φυσιολογικό
Μουσείο, το Ανατομικό μουσείο, τη Χειρουργική συλλογή, το Χημικό και
Φαρμακευτικό φροντιστήριο, το Παθολογικό Εργαστήριο, το Τοξικολογικό
Εργαστήριο, το Φυσιολογικό Εργαστήριο, το Ανατομείο, Μαιευτήριο,
187
Οφθαλμιατρείο και Βρεφοκομείο . Στο Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον
φροντιστήρια έχουν η Θεολογική σχολή, η Νομική και η Φιλοσοφική σχολή. Η
εποπτεία των φροντιστηρίων ασκείται από την οικεία σχολή ενώ η διεύθυνση τους
ανατίθεται σε τακτικό καθηγητή της σχολής188.

Διδακτικό προσωπικό
Με το βασιλικό διάταγμα της 10ης/22ας Απριλίου του 1837 διορίστηκαν οι πρώτοι
καθηγητές που θα στελέχωναν το Οθώνειο Πανεπιστήμιο. Η Θεολογική σχολή
ξεκίνησε τη λειτουργία της με τρεις (3) διδάσκοντες, η Νομική με οκτώ (8), η Ιατρική
με εννέα (9) και η σχολή της Φιλοσοφίας με δεκατέσσερις (14)189. Πριν από τον
οριστικό αυτό κατάλογο του Απριλίου του 1837, είχε προηγηθεί ένας άλλος τον

185
Βλ. Τρ. Ε. Σκλαβενίτης, «Η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Αθηνών (19 ος αιώνας)»,
Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και παιδεία…ό.π., τ. Α´, σσ. 113-119.
186
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911), σσ. 818-819.
187
Αριστ. Κ. Σκαρπαλέζος, Από την Ιστορίαν του Πανεπιστημίου…ό.π., σ. 40.
188
Ε.τ.Κ., φ. 183 ( 17.7.1911), σ. 853.
189
Ε.τ.Κ., φ. 16 (10/22.4.1837), σσ. 62-63. Σ. Μπουζάκης, Η Πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην
Ελλάδα…ό.π., σσ. 129-131.
53
Ιανουάριο του 1837190, ο οποίος όμως καταργήθηκε μαζί με τον Κανονισμό του
1836191. Εμφανής είναι η αριθμητική υπεροχή των διδασκόντων στη Φιλοσοφική.
Σκοπούμενο ήταν να προβληθούν οι κλασικές σπουδές και να αναδειχθεί το
πανεπιστήμιο ως συνεχιστής της εθνικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Το
Πανεπιστήμιο στελεχώθηκε και από το επιστημονικό δυναμικό της εποχής, που το
αποτελούσαν από τη μια, λόγιοι που διετέλεσαν σημαντικό εκπαιδευτικό έργο κατά
την προεπαναστατική περίοδο και από την άλλη, διανοούμενοι οι οποίοι είχαν
σπουδάσει σε Πανεπιστήμια της Ευρώπης192.
Η ηλικία και η διδακτική εμπειρία –και λιγότερο τα αντικειμενικά
προσόντα- αποτέλεσαν το μέτρο ένταξης των Καθηγητών σε βαθμίδες. Τακτικοί
ορίστηκαν λόγιοι οι οποίοι τύγχαναν αναγνώρισης για το διδακτικό ή συγγραφικό
τους έργο ενώ έκτακτοι, οι νέοι διανοούμενοι οι οποίοι βρίσκονταν στην αρχή της
επαγγελματικής τους πορείας και ήταν κυρίως νομικοί193. Επιτιμίους χαρακτήρισαν
«άνδρας, διαπρέποντας κατά τον νουν και την παιδείαν, και έχοντας την ικανοτητα και
την προθυμίαν να συντελέσωσι κατά μέρος διά της συνεργείας των, συγκοινωνούντες
ελευθέρως με το πανεπιστήμιον»194. Η ιδεολογικοπολιτική ταυτότητα και οι
διαπροσωπικές σχέσεις των καθηγητών με το παλάτι και την άρχουσα τάξη
επενεργούσαν στις τοποθετήσεις των καθηγητών στις βαθμίδες αυτές αλλά και στην

190
Οι Καθηγητές οι οποίοι συμπεριλαμβάνονταν στο Β.Δ. του Ιανουαρίου του 1837 ήταν για τη σχολή
των Γενικών Επιστημών οι Κ. Ψυλλάς, Αλέξ. Σούτσος, Γ. Γεννάδιος, Κ. Κοντογόνης, Κ. Νέγρης, Γ.
Βούρης, Ξ. Λάνδερερ, Δ. Στρούμπος, Ν.Ι. Λεβαδιεύς, Ερ. Ουλερίχος, Α.Μ. Ανσέλμος, Γρ.
Παλαιολόγος, Λουκάς Αργυρόπουλος, Προγίνος Σελαδάμ, Βλάκ,· για τη σχολή της Θεολογίας οι Μ.
Αποστολίδης, Θεόκλ. Φαρμακίδης, Κ. Κοντογόνης· για την Ιατρική σχολή οι Α.Γ. Λευκίας, Γ.
Γλαράκης, Δ. Μαυροκορδάτος, Ι. Βούρος, Ν. Κωστής, Ι. Ολύμπιος, Μ, Γεωργιάδης, Α. Πάλλης· για τη
σχολή των δικαστικών και πολιτικών επιστημών (Νομικής) οι Α. Πάϊκος, Δ. Σούτσος, Γ. Ράλλης, Α.
Προβελλέγιος, Γ. Φέδερ, Λ. Μελάς, Ι. Μαυροκορδάτος. [Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της
Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σσ. 59-61].
191
Έχει υποστηριχθεί ότι ο πρώτος κατάλογος των καθηγητών μεταβλήθηκε και οι λόγοι που το
επέβαλλαν ήταν αρχικώς η κατάργηση της σχολής Γενικών επιστημών και η ίδρυση σχολής
Φιλοσοφίας, ο διορισμός μόνον έκτακτων καθηγητών για τη Νομική σχολή αλλά και η απουσία του
Όθωνα, ο οποίος όταν επέστρεψε, επιζήτησε την επανεξέταση και αναδιαμόρφωση του καταλόγου
αυτού. Ακόμη, η αναθεώρηση του καταλόγου φαίνεται να υπαγορεύθηκε και από τις αντιδράσεις και
επικρίσεις που είχαν δημιουργηθεί σχετικά με την αξία των «αρχικώς διορισθέντων» [Μιχ.
Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 59].
192
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π.,σσ. 143-145. Π. Κιμουρτζής, Πανεπιστήμιο Αθηνών
(1837-1860): οι πρώτες γενεές...ό.π., σσ. 143-146.
193
Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., σσ. 41-42.
194
Εμμ. Φυριππής, Το Αθήνησι Ελληνικόν…ό.π., σ. 92.
54
ανάδειξή τους. Για την εξέλιξή τους σε ανώτερη βαθμίδα και τη διατήρηση της θέσης
τους αποφάσιζε το Υπουργείο195.
Από τους τριάντα τέσσερις (34) αυτούς καθηγητές, οι είκοσι έξι (76 %)
άσκησαν, τελικά, τα καθήκοντα τους στο Πανεπιστήμιο, αφού πέντε (5) απέρριψαν
το διορισμό τους ή δήλωσαν παραίτηση (Ν. Δούκας, Θεόφ. Καΐρης, Χρ. Κλωνάρης,
Κων. Προβελέγγιος, Π. Ηπίτης) ενώ οι Θεοκλ. Φαρμακίδης, Αλέξ. Σούτσος και Λ.
Μελάς δεν δίδαξαν ποτέ196. Η άρνηση των διακεκριμένων αυτών ανδρών να
εισέλθουν στους πανεπιστημιακούς κόλπους και να ασκήσουν διδακτικό έργο, είναι
απαραίτητο να αξιολογηθεί σε συνάρτηση με το ότι την εποχή εκείνη η ιδιότητα του
πανεπιστημιακού καθηγητή δεν απολάμβανε κύρους και δύναμης, που προσέλαβε
αργότερα. Όσοι δεν δέχτηκαν να διδάξουν στο Πανεπιστήμιο, στην πλειονότητα τους,
κατείχαν σημαντικές θέσεις στο δημόσιο τομέα, ενώ το νεοσύστατο πανεπιστήμιο δεν
είχε ακόμη εδραιωθεί. Οι φοιτητές, στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, ήταν
ευάριθμοι με τις προοπτικές του ιδρύματος αβέβαιες, ενώ οι αποδοχές δεν ήταν
υψηλές για έναν πανεπιστημιακό δάσκαλο.197
Από το 1837 έως το 1900 από τους 179 καθηγητές που διορίστηκαν στο
Πανεπιστήμιο, 168 (93,8%) ανέλαβαν καθήκοντα. Από αυτούς οι εβδομήντα επτά
(77) κατάγονταν από εδάφη του ελληνικού χώρου, έξι (6) από ελληνικά παροικιακά
κέντρα της Ευρώπης, εβδομήντα επτά (77) είλκαν την καταγωγή τους από περιοχές
του ελληνικού κράτους, ενώ οκτώ (8) ήταν αλλοδαποί. Αυτό συμβαίνει τις πρώτες
δεκαετίες λειτουργίας του Πανεπιστημίου. Ωστόσο, το σκηνικό αλλάζει στο β´ μισό
του 19ου αι. με το ποσοστό των ελλαδιτών καθηγητών να αυξάνεται, καθώς το
ελληνικό κράτος ενσωματώνει νέα εδάφη (Επτάνησα, Θεσσαλία και επαρχία της
Άρτας) 198. Αριθμητικά, δηλαδή, υπερέχουν (ποσοστό, περίπου, 54%) οι διδάσκοντες
που προέρχονταν από περιοχές εκτός ελληνικής επικράτειας.
Επισημαίνεται ότι η θέση του πανεπιστημιακού καθηγητή δεν ήταν μόνιμη
και κατοχυρωμένη, αλλά ο αρμόδιος Υπουργός μπορούσε να παύει τους καθηγητές
για μικρό ή αόριστο χρονικό διάστημα χρησιμοποιώντας, ενίοτε, ως επιχειρήματα τη

195
Π. Κ. Περσιάνης, «Το Οθωνικό Πανεπιστήμιο σε σύγκριση με τα γερμανικά και γαλλικά
πανεπιστήμια…», ό.π., σ. 255. Κ. Λάππας, «Το διδακτικό προσωπικό του Πανεπιστημίου Αθηνών τον
ΙΘ´ αιώνα», Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία…ό.π., τ. Α´, σ.139.
196
Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., σ. 17. Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ.
38.
197
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 146-147.
198
Ό.π., σσ. 148-149.
55
δυσχερή οικονομική κατάσταση του κρατικού μηχανισμού, την «απάδουσα» στάση
προς τις πανεπιστημιακές αρχές ή την πολιτική εξουσία κ.ά. Αυτά αποτελούσαν
άλλοτε πραγματικές αιτίες και άλλοτε πρόφαση, προκειμένου να αποπεμφθούν
καθηγητές, οι οποίοι δεν ήταν επιθυμητοί στον Υπουργό, στην κυβέρνηση ή στις
αρχές διοίκησης του πανεπιστημίου και τους φοιτητές199. Η εξάρτηση του διδακτικού
προσωπικού του πανεπιστημίου από το πολιτικό συγκείμενο προκαλούσε
αβεβαιότητα αλλά και πειθαρχία απέναντι στις επιταγές της πολιτικής αρχής. Το 1910
με το ν. ΓΨΛΑ´ (3731) «Περί εκκαθαρίσεως του Εθνικού Πανεπιστημίου»
διατάσσεται σύσταση δεκαπενταμελούς σώματος καθηγητών, το οποίο θα
αποφαίνεται ποιοι από τους διδάσκοντες καθηγητές δεν είναι κατάλληλοι «να
κατέχωσι τας εν τω Πανεπιστημίω έδρας» και ποιοι μπορούν να παραμείνουν στις
θέσεις τους200.
Ο Χ. Τρικούπης, στη γενικότερη προσπάθεια εκσυγχρονισμού του κρατικού
μηχανισμού, εξέδωσε δύο διατάγματα το 1882 («περί του τρόπου της πληρώσεως
χηρευούσης έδρας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω»)201 και το 1883 («περί του τρόπου
τελέσεως διαγωνισμού προς πλήρωσιν χηρευούσης έδρας εν τω Εθνικώ
Πανεπιστήμιω»202) με τα οποία προβλεπόταν η συμμετοχή της οικείας σχολής στο
διορισμό των καθηγητών203. Ο υποψήφιος έπρεπε να κατέχει πτυχίο διδάκτορος και
να έχουν παρέλθει δύο έτη από τη λήψη του, ενώ θετικά προσμετρώνταν και η θητεία
αυτού ως υφηγητή στην έδρα την οποία θα καλούνταν να πληρώσει204. Στα 1911 με
το νέο Οργανισμό, για την πλήρωση θέσης καθηγητή, προβλεπόταν η συγκρότηση
επιτροπής, η οποία αξιολογούσε την εργογραφία και τα προσόντα του υποψηφίου,

199
Λίγο πριν από την πολιτειακή μεταβολή του 1843 έχουμε τις πρώτες απολύσεις στο Πανεπιστήμιο
(Ι. Βενθύλος, Θ. Μανούσης, Κ. Νέγρης, E. Treimber, H. Ulrichs και Ed. Masson). Κατά τη
διακυβέρνηση της χώρας από τον Ι. Κωλέττη (1844-1847) εκδιώχθηκαν από το Οθώνειο Πανεπιστήμιο
επτά (7) καθηγητές (Στέφ. Γαλάτης, Κ. Νέγρης, Κ. Δομνάνδος, Π. Καλλιγάς, Ν.Ι. Σαρίπολος, Φρ.
Πυλαρινός και Κ. Φρεαρίτης). Συχνά έχουμε το φαινόμενο των «πολλαπλών απολύσεων», με τους
καθηγητές να επιστρέφουν στις θέσεις τους και να απομακρύνονται εκ νέου [Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο
και φοιτητές…ό.π., σσ. 153-157. Π. Κιμουρτζής, Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1860): οι πρώτες
γενεές…ό.π., σ. 181. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σσ. 77, 127-128].
200
Ε.τ.Κ., φ. 178 (24.5.1910), σ. 1032.
201
Ωστόσο, ο ρόλος του Υπουργού στην απόφαση συμπλήρωσης της θέσης παρέμενε σαφώς ενεργός:
«ο αρμόδιος Υπουργός προσκαλεί διά της Πρυτανείας την οικείαν σχολήν, ίνα δι ητιολογημένης
εκθέσεως…. Αν ο ειρημένος Υπουργός εγκρίνη την πρότασιν, προτείνει Ημιν τον διορισμόν», [Ε.τ.Κ., φ.
31 ( 8.5.1882), σ. 138].
202
Ε.τ.Κ., φ. 84 (8.3.1883), σσ. 451-452.
203
Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σ. 108.
204
Αρ. Βαμπάς, Οι νόμοι του Εθνικού…ό.π., σσ. 31-32.
56
υπέβαλε την πρόταση της και στη συνέχεια διενεργούνταν φανερή ψηφοφορία από το
σώμα των τακτικών καθηγητών205.
Τα κριτήρια εξέλιξης των καθηγητών δεν ήταν σαφώς προσδιορισμένα, ούτε
θεσμικά αποτυπωμένα. Οι τακτικοί και επιτίμιοι καθηγητές είχαν το δικαίωμα του
εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις ανώτερες διοικητικές θέσεις εντός της πανεπιστημιακής
κοινότητας, ενώ οι έκτακτοι καθηγητές μπορούσαν να ασκούν μόνο το δικαίωμα του
εκλέγειν. Αποκλίσεις υπήρχαν κατ’ αρχάς και στο μισθό των καθηγητών ακόμη και
της ίδιας βαθμίδας, επειδή αξιολογούνταν εκτός από τα τυπικά προσόντα, η φήμη και
η ηλικία τους. Ωστόσο, με διάταγμα της 31ης Οκτωβρίου του 1846 («περί
προσδιορισμού της μισθοδοσίας των Καθηγητών του Πανεπιστημίου») ορίστηκε
πλέον η σύνδεση βαθμίδας και μισθού στη βάση της ισοδυναμίας 206. Η κατηγορία
των επιτιμίων (στην πλειονότητά τους ήταν δημόσιοι υπάλληλοι που κάλυπταν
ανάγκες του νεοσύστατου πανεπιστημίου), απότοκος της συγκυρίας για κάλυψη των
αναγκαίων θέσεων του διδακτικού προσωπικού, βαίνει προς κατάργηση κατά τη
δεκαετία του 1880 και οι διδάσκοντες πλέον παύουν, κατά κανόνα, να προέρχονται ή
να κατέχουν ταυτόχρονα και άλλες ανώτερες δημοσιοϋπαλληλικές θέσεις. Το
καθηγητικό σώμα προσπορίζεται, πλέον, στοιχεία μιας αμιγώς επαγγελματικής
ομάδας207.
Μια άλλη κατηγορία διδασκόντων ήταν οι υφηγητές (ή ιδιωτικοί διδάκτορες),
οι οποίοι εργάζονταν, κατ’ ουσίαν, αμισθί και δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής σε
διαδικασίες ανάδειξης αρχών διοίκησης του πανεπιστημίου208. Επιπρόσθετα, δεν
είχαν το δικαίωμα χορήγησης βεβαιώσεων παρακολούθησης των μαθημάτων,
βεβαιώσεις οι οποίες εξασφάλιζαν στους φοιτητές το δικαίωμα συμμετοχής στις

205
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911), σ. 811. Σ. Μπουζάκης, Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα…ό.π.,
σ. 349. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π. σσ. 158-159.
206
Αρ. Βαμπάς, Οι νόμοι του Εθνικού…ό.π., σ. 38. Πριν από το διάταγμα του 1846, οι αποδοχές ενός
καθηγητή ορίζονταν στο διάταγμα διορισμού του. Κατά μ.ό., ήταν μεταξύ 100-350 δραχμών. Με το
νέο θέσπισμα, ο μισθός για ένα τακτικό καθηγητή προσδιορίστηκε στις 300 δρχ., για έναν έκτακτο 200
δρχ. και για έναν επιτίμιο 100 δρχ. [Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 160-162. Αποστ.
Ανδρέου, «Κρατικές δαπάνες για την εκπαίδευση (1849-1880). Μια πρώτη προσέγγιση σε ένα ανοιχτό
θέμα», Θέσεις, 18 (Ιαν. –Μαρτ. 1987), σσ. 113-135].
207
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π. σσ. 160-163.
208
Ο θεσμός του υφηγητή εισάγεται στο ελληνικό πανεπιστήμιο από το γερμανικό, με αρκετές, όμως,
διαφοροποιήσεις. Οι υποψήφιοι έπρεπε να διαθέτουν διδακτορικό δίπλωμα, ωστόσο αυτό
λειτουργούσε κατά περίπτωση· ενώ, για παράδειγμα, παραβλέφθηκε στις αιτήσεις του Στ.
Κουμανούδη (1845) και του Ευθ. Καστόρχη (1848), προσμετρήθηκε στην απόρριψη της αίτησης του
Κ. Παπαρηγόπουλου να διδάξει γενική ιστορία στη σχολή Φιλοσοφίας [Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και
φοιτητές…ό.π., σσ. 167-168 και Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σσ. 81-82 ].
57
εξετάσεις και, ως εκ τούτου, η προσέλευση στα μαθήματά τους ήταν μάλλον
περιορισμένη. Οι υφηγητές λειτουργούσαν μέσα σε αυτό το περιορισμένο πλαίσιο
διδασκαλίας με την προσδοκία ή και την προοπτική της πανεπιστημιακής ανέλιξης.
Ένα ποσοστό της τάξεως του 44,5% των υφηγητών κατάφερε να αποκτήσει
πανεπιστημιακή έδρα κατά τον 19ο αι. και την πρώτη δεκαετία του 20ού. Το νομικό
πλαίσιο που αφορούσε στη διαδικασία ανάληψης θέσης υφηγητή τροποποιήθηκε με
τα σχετικά διατάγματα της 26ης Δεκεμβρίου 1869209 και της 16ης Νοεμβρίου 1870210.
Η προσφορά των υφηγητών θα μπορούσε να συνοψιστεί στο γεγονός ότι
ικανοποιούσαν ανάγκες διδασκαλίας, οι οποίες δεν ήταν δυνατόν να καλυφθούν από
το περιορισμένο αριθμητικά μόνιμο διδακτικό προσωπικό του πανεπιστημίου. O
θεσμός του υφηγητή ενίσχυσε ιδιαίτερα τη Νομική σχολή211. Το 1907 ο σύλλογος
των υφηγητών υπέβαλε υπόμνημα με το οποίο ζητούσαν να μπορούν να είναι
υποψήφιοι μαζί με τους έκτακτους καθηγητές για την πλήρωση καθηγητικής έδρας
αλλά και να καταλαμβάνουν θέσεις σε ανώτερες σχολές, στις οποίες διδάσκονταν τα
μαθήματά τους (σε Εργαστήρια, στο Χημείο κ.α.)212.

Φοιτητές και Φοιτήτριες. Φοιτητικό κίνημα

Η εισαγωγή των φοιτητών στις διάφορες σχολές κατά τις πρώτες δεκαετίες
λειτουργίας του Πανεπιστημίου πραγματοποιείται χωρίς εισιτήριες εξετάσεις, με
μόνον αναγκαίο δικαιολογητικό έγγραφο το απολυτήριο δημοσίου Γυμνασίου.
Υπήρξαν, όμως, ορισμένες περιπτώσεις, στις οποίες ακόμη και η έλλειψη
απολυτηρίου παραβλεπόταν213. Αυτό υπαγορεύθηκε από τη συγκυρία, αφού τα
Γυμνάσια ήταν ολιγάριθμα και οι τελειόφοιτοί τους που επιτύγχαναν στις
απολυτήριες εξετάσεις ακόμη λιγότεροι. Το Πανεπιστήμιο, προκειμένου να
λειτουργήσει, χρειαζόταν ικανό αριθμό φοιτητών και ελλείψει αυτών, υποχρεώθηκε

209
«Διάταγμα περί Υφηγητών» [Αρ. Βαμπάς, Οι νόμοι του Εθνικού…ό.π., σσ. 43-44].
210
«Περί προσθήκης διατάξεως εν τω περί υφηγητών Διατάγματι» [Αρ. Βαμπάς, Οι νόμοι του
Εθνικού…ό.π., σσ. 44-45. Κ. Λάππας, «Το διδακτικό προσωπικό του Πανεπιστημίου…», ό.π., σ. 146.
Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σσ. 113-114].
211
Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ. 41-42, 200. Π. Κιμουρτζής, «Ανέλαβον αυθορμήτως να
παραδώσωσιν αμισθί μαθήματα»: Οι πρώτοι υφηγητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1862), Σ.
Μπουζάκης (επιμ.), Επίκαιρα Θέματα Ιστορίας Εκπαίδευσης, εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2002, σσ. 581-
582. Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., σσ. 79-86.
212
Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σσ. 115-116. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και
φοιτητές…ό.π., σσ. 165, 166, 169, 173,174.
213
Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., σσ. 254, 259.
58
να εγγράφει ενίοτε ως φοιτητές, πρόσωπα που δεν πληρούσαν τα τυπικά κριτήρια214.
Οι ομογενείς και αλλοδαποί φοιτητές τύγχαναν, όσον αφορά στην εγγραφή τους στο
Πανεπιστήμιο, ευνοϊκότερης μεταχείρισης, καθώς επιδιωκόταν η προσέλκυσή τους
και η αποφυγή του ενδεχομένου να μεταβούν στην Ευρώπη για σπουδές 215. Τις
πρώτες δεκαετίες λειτουργίας του Πανεπιστημίου ο φοιτητικός πληθυσμός αυξάνεται
ραγδαία· το πρώτο έτος ο αριθμός των φοιτητών ανερχόταν σε 52, το 1861-62 σε 675
(αύξηση της τάξεως του 1298%), ενώ το ακαδημαϊκό έτος 1888-1889 φτάνουν τους
3.000 (444%). Η αύξηση αυτή οφείλεται και στην ανάπτυξη της δευτεροβάθμιας
εκπαίδευσης. Οι απόφοιτοι Γυμνασίου που αξίωναν μία θέση στα πανεπιστημιακά
έδρανα, ήταν πλέον πολυάριθμοι216.
Εκτός από τους φοιτητές, τις παραδόσεις των μαθημάτων στα πρώτα χρόνια
λειτουργίας του πανεπιστημίου, παρακολουθούσαν και οι λεγόμενοι «ακροατές», οι
οποίοι δεν καταγράφονταν στο Μητρώο του Πανεπιστημίου. Οι ακροατές κατέβαλαν
δίδακτρα και μπορούσαν να λάβουν πιστοποιητικό φοίτησης ή βεβαίωση ότι
εξετάστηκαν στα μαθήματα που παρακολούθησαν. Τα αποδεικτικά αυτά ήταν
ήσσονος ισχύος, αλλά μπορούσαν να ενισχύσουν τη δυναμική άλλων διπλωμάτων217.
Οι ακροατές ήταν, κυρίως, δημόσιοι υπάλληλοι που επιθυμούσαν να καταρτιστούν
και να αποκτήσουν ευοίωνες επαγγελματικές προοπτικές 218. Η προσέλευση στις
αίθουσες διδασκαλίας κάθε πολίτη που το επιθυμούσε δημιουργούσε ένα
Πανεπιστήμιο προσπελάσιμο στην κοινωνία219. Ωστόσο, η τάξη των ακροατών

214
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 175-177. Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής
Σχολής…ό.π., σ. 254.
215
Οι φοιτητές αυτοί ήταν ελληνικής καταγωγής και είχαν αποφοιτήσει από γυμνάσια εκτός ελληνικής
επικράτειας, τα οποία δεν θεωρούνταν ισότιμα με τα ελληνικά. Η ιδιαίτερη μεταχείριση προς τους
αλλοδαπούς φοιτητές προκάλεσε αντιδράσεις και το Υπουργείο απέστειλε έγγραφο (27.8.1853) στην
αρμόδια επιτροπή εξέτασης των αλλοδαπών φοιτητών, με το οποίο όριζε προαπαιτούμενο εγγραφής
στο πανεπιστήμιο πιστοποιητικό σπουδών. Με θέσπισμα της 6 ης Σεπτεμβρίου 1863 καταργήθηκαν οι
επιτροπές αυτές και οι αλλοδαποί φοιτητές, εφόσον δεν διέθεταν απολυτήριο, υποβάλλονταν σε
εξετάσεις σε ένα από τα γυμνάσια της χώρας [Ε.τ.Κ., φ. 36, (11.10.1863), άρθρον 2. Ιω. Καράκωστας,
Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., σ. 254, 257,258. Κ Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της
ανώτατης…ό.π , σσ. 43, 88-89].
216
Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σσ. 118-119.
217
Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., σ. 19. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία
της ανώτατης…ό.π., σ. 46.
218
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. ,180-182,184 .
219
Ο Α. Δημαράς παραθέτει τις εντυπώσεις του περιηγητή Η. Baird από το Οθώνειο Πανεπιστήμιο και
τις παραδόσεις του καθηγητή της σχολής της Φιλοσοφίας Θ.Μανούση, εντυπώσεις που είναι
καταγεγραμμένες στο «Modern Greece A Narrative of a Residence and Travels in that Country»,
(New York 1856, p. 80-85). «Βρίσκονται εδώ ο αδειούχος στρατιώτης με τη γκρίζα στολή του, και δίπλα
59
καταργήθηκε με την από 11η Νοεμβρίου 1841 απόφαση της Συγκλήτου, η οποία
επικυρώθηκε και από το καθ’ύλην Υπουργείο. Η συλλογιστική της απόφασης αυτής
στηριζόταν στο ότι στην κατηγορία των ακροατών συμπεριλαμβάνονταν μαθητές
Γυμνασίου «προώρως ορεγόμενοι ανωτέρας εκπαιδεύσεως», αλλά και νέοι που
επιθυμούσαν όχι μόνον την επαγγελματική τους συγκρότηση αλλά την απαλλαγή
τους από τη στρατιωτική θητεία, απαλλαγή την οποία εξασφάλιζε η βεβαιούμενη
φοίτηση στο πανεπιστήμιο220. Οι φοιτητές όφειλαν να παρακολουθούν, εκτός από τα
μαθήματα της οικείας σχολής και γενικά μαθήματα τα οποία προσφέρονταν από τη
σχολή της Φιλοσοφίας, με στόχο να αποφευχθεί η αυστηρή επαγγελματική
εξειδίκευση στη βάση της αναγκαιότητας μιας ευρύτερης πνευματικής καλλιέργειας
των φοιτητών.
Με πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου, εξεδόθη το 1838 για πρώτη φορά
Οδηγός Σπουδών221, ο οποίος περιελάμβανε υποδείξεις, συμβουλές και πληροφορίες
προς τους φοιτητές αναφορικά με την οργάνωση και το περιεχόμενο των σπουδών
τους, ενώ παρατίθετο το περιεχόμενο διάφορων επιστημονικών πεδίων, αλλά και
προτεινόμενο πρόγραμμα μαθημάτων. Ακολούθησε η έκδοση νέου «Οδηγού
Σπουδών» το 1853222, στον οποίο διατηρούνται οι κατευθυντήριες γραμμές του
προγενέστερου Οδηγού. Οι καθηγητές Αθανάσιος Ρουσόπουλος [«Οδηγός των
φοιτητών του Πανεπιστημίου Όθωνος» (1857)] και Νικόλαος Κοτζιάς [«Περί
πανεπιστημιακής παιδείας δοκίμιον» (1858)] προχώρησαν στη συγγραφή και έκδοση
συστηματικότερων ομοταγών εγχειριδίων με αποδέκτες τους φοιτητές και
αντικείμενο αναφοράς το νόημα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, την οργάνωση
των σπουδών και τις αναγκαίες αρετές του φοιτητή. Στις επόμενες δεκαετίες, η
κυκλοφορία σχετικών εντύπων φαίνεται να περιορίζεται καθώς οι σπουδές αποκτούν
μια σταθερότητα223.

του ο ιερέας της ενορίας με το μακρύ μαύρο ράσο και το καμηλαύκι του... Εδώ κι εκεί ανακατεμένοι μ’
αυτούς είναι αρκετοί κάτοικοι της πόλης που, ξεφεύγοντας από τις έγνοιες της ημέρας, μπαίνουν για μια
δυό ώρες στο Πανεπιστήμιο πριν να γυρίσουν στα σπίτια τους» [Η μεταρρύθμιση…ό.π., τ. Β´, σ. 326].
220
Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ. 33.
221
Οδηγίαι προς τους φοιτητάς εκάστης σχολής περί της αλληλουχίας των διαφόρων επιστημών, και περί
της κατά την εξακολούθησιν των εν τω Πανεπιστημίω σπουδών διατηρητέας μεθόδου και τάξεως, εν
Αθήναις 1838, 36 σσ.
222
Οδηγίαι προς τους φοιτητάς εκάστης σχολής περί της αλληλουχίας των διαφόρων επιστημών και περί
της τηρητέας μεθόδου και τάξεως κατά τας ακαδημαϊκάς σπουδάς, εν Αθήναις 1853.
223
Το 1875 εκδόθηκαν Οδηγίες προς τους φοιτητές της Νομικής, το 1882 για τους φοιτητές της
Ιατρικής και το 1893 κυκλοφορεί ο Οδηγός των φοιτητών του Εθνικού Πανεπιστημίου. Τα φυλλάδια
60
 Η παρακολούθηση των πανεπιστημιακών μαθημάτων καθίστατο υποχρεωτική
για το σύνολο των φοιτητών, αφού η συμμετοχή τους στις εξετάσεις για την
απόκτηση πτυχίου προϋπέθετε την κατάθεση, εκ μέρους τους, των βεβαιώσεων
ακροάσεως των μαθημάτων της σχολής τους. Το 1882 εκδόθηκε διάταγμα το οποίο
προέβλεπε ότι δεν θα έχουν δικαίωμα συμμετοχής στις πτυχιακές εξετάσεις όσοι
φοιτητές δεν προσκόμιζαν «απόδειξιν ευδοκιμήσεως εν τοις γενικοίς και αναγκαίοις
μαθήμασι»224. Στους ν. ΓΩΚΓ´ και ΓΩΚΕ´ του 1911 ορίζεται ότι «οι φοιτηταί
υποχρεούνται ν’ ακροώνται ανελλιπώς τα διδασκόμενα μαθήματα καθ’ην τάξιν δι’
έκαστον έτος θέλει κανονίση Β. Διάταγμα μετά γνωμοδότησιν της Σχολής»225.
Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις, φοιτητές λάμβαναν τα απαραίτητα
πιστοποιητικά από τους διδάσκοντες χωρίς να παρακολουθούν σε τακτική βάση τις
παραδόσεις τους. Οι αρχές διοίκησης, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την
κατάσταση αυτή, μετέρχονταν διάφορα μέσα, όπως σχετικές παραινέσεις αλλά και
επιβολή περιορισμού στην απομάκρυνση τους από την πρωτεύουσα πριν από τις
καθορισμένες ημέρες των διακοπών. Στοιχεία τα οποία προσέλκυαν τους φοιτητές
στις αίθουσες διδασκαλίας ήταν, μεταξύ άλλων, το προσωπικό ενδιαφέρον προς το
γνωστικό αντικείμενο, η διδακτική ικανότητα του καθηγητή αλλά και η μέθοδος
διδασκαλίας. Καθηγητές, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τη διδασκαλία «καθ’
υπαγόρευσιν» δεν είχαν στις παραδόσεις τους ικανό αριθμό φοιτητών226.
Ένα ακόμη ζήτημα που κλήθηκε να διαχειριστεί το Πανεπιστήμιο και το
οποίο προβλημάτιζε τους φοιτητές, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ήταν
η απουσία πανεπιστημιακών συγγραμμάτων. Το γεγονός αυτό επέβαλε στους
φοιτητές να κρατούν σημειώσεις εν ώρα μαθήματος227, οι οποίες αναπαράγονταν

αυτά συντάχθηκαν και εκδόθηκαν από φοιτητές [Θ. Χρήστου, «Ο θεσμός του Οδηγού Σπουδών στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών», ΙΔ´ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (28-30 Μαΐου 1993), Πρακτικά,
Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 602-613. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 185, 189, 191, 194,
198.].
224
Αρ. Βαμπάς, Οι νόμοι του Εθνικού…ό.π., σ. 90.
225
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911), σ. 814 και φ. 183 (17.7.1911), σ. 850 . Σ. Μπουζάκης, Η Πανεπιστημιακή
εκπαίδευση στην Ελλάδα…ό.π., σσ. 357, 391.
226
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 203-205, 207.
227
Χαρακτηριστική είναι η διαμαρτυρία φοιτητών της Ιατρικής σχολής το 1839, οι οποίοι ζήτησαν από
τον Καθηγητή της Φυσιολογίας Δημήτριο Μαυροκορδάτο να επιβραδύνει το ρυθμό του μαθήματος
του, έτσι ώστε να προλαβαίνουν να κρατούν σημειώσεις, ειδάλλως να μεριμνήσει για την έκδοση των
πανεπιστημιακών του παραδόσεων. Το αίτημα αυτό απορρίφθηκε από τον Δ. Μαυροκορδάτο, με
αποτέλεσμα οι φοιτητές να προχωρήσουν σε τριήμερη αποχή από το μάθημα του. [Βλ. Πρακτικά
Συγκλήτου, 27, 29, 31 Μαΐου 1839. Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ. 37. Θ. Χρήστου, «Το φοιτητικό
61
κατ’ εξακολούθηση και συρροή μεταξύ των φοιτητών, με αποτέλεσμα την
παραποίηση του αρχικού περιεχόμενου τους, αλλά και τη διεύρυνση των ελλείψεων
τους228. Μετά τα μέσα του 19ου αι., για να αντιμετωπιστεί μερικώς το θέμα αυτό,
φοιτητές προβαίνουν- συνήθως με τη συγκατάθεση του υπεύθυνου καθηγητή- στην
έκδοση των παραδόσεων αυτών229. Οι διδάσκοντες, αφενός, αδυνατούσαν να
εκτυπώσουν τα συγγράμματα για λόγους οικονομικούς, και, αφετέρου, είχαν την
πεποίθηση ότι η έκδοση των συγγραμμάτων, θα απομάκρυνε τους φοιτητές από τις
αίθουσες διδασκαλίας. Το θέμα της πρωτοτυπίας των συγγραμμάτων ήταν ένα ακόμη
ζήτημα το οποίο απέτρεπε τους καθηγητές, καθώς οι παραδόσεις τους αποτελούσαν
συχνά συνονθύλευμα ή συμπιλήματα ξενόγλωσσων βιβλίων230. Με τον Οργανισμό
του 1911, οι τακτικοί καθηγητές υποχρεώνονταν πλέον να εκδίδουν σε σύγγραμμα τις
παραδόσεις τους για τους φοιτητές, αφού προβλεπόταν ότι «ο τακτικός Καθηγητής
υποχρεούται εντός τριών ετών από του διορισμού του να εκδώση διά τους φοιτητάς εις
ευσύνοπτον σύγγραμμα τας παραδόσεις του μαθήματος ο διδάσκει»231.
Ωστόσο, οι ελλείψεις δεν αφορούσαν μόνον στα συγγράμματα αλλά και σε
άλλες εκφάνσεις της πανεπιστημιακής ζωής. Αυτό αποτυπώθηκε στη δημοσίευση
φυλλαδίου μερικών φοιτητών στις 29 Ιανουαρίου 1849 με τον τίτλο «Περί της
καταστάσεως του Πανεπιστημίου της Ελλάδος, υπό τινών φοιτητών»232. Οι φοιτητές,
διατηρώντας (για ευνόητους λόγους) την ανωνυμία τους, κάνουν λόγο για την
απουσία ολοκληρωμένου Οργανισμού, για το σύστημα των εξετάσεων, τις κενές

κίνημα και η πρώτη του εκδήλωση στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1839)», Πρακτικά του ΙΣΤ´
Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 289-308].
228
Η εφημ. «Αυγή» [φ. 1072 (14.4.1862), σσ. 1-2] αναφέρει: «Ο ελληνομαθέστατος και πρώτος των
νυν εν Έλλησι φιλοσόφων καθηγητής Φίλιππος Ιωάννου πόσον θα ευεργετούσε όλους τους μαθητάς, τους
διδασκάλους και την κοινωνίαν εν γένει…εκδίδων το φιλοσοφικόν του σύστημα, ή τουλάχιστον μέρος
αυτού».
229
Φοιτητής της Νομικής το 1855 εξέδωσε τις σημειώσεις των μαθημάτων του Διοικητικού Δικαίου,
Π. Αργυρόπουλου «Εισαγωγική ακρόασις του Διοικητικού Δικαίου, διδασκομένου εν τω Πανεπιστημίω
παρά του καθηγητού Π. Αργυρόπουλου, στενογραφηθείσα και εκδοθείσα παρά του Ο.Μ. φοιτητού». Το
1860 ο φοιτητής Γ. Βλάχος προβαίνει στην έκδοση των παραδόσεων του Γαλλικού Δικαίου του
Μάρκου Ρενιέρη «Στενογραφικά δοκίμια κατά το σύστημα του Φρ. Ξ. Γαβελσβέργερ. Μαθήματα του
Γαλλικού Δικαίου παραδοθέντα εν τω Οθωνείω Πανεπιστημίω κατά την χειμερινήν εξαμηνίαν των ετών
1859-1860 υπό του Καθηγητού Μ. Ρενιέρη, στενογραφηθέντα δε υπό Γ. Βλάχου» [Κ. Λάππας,
Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 213].
230
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 211-214, 216.
231
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911), σ. 815.
232
Α. Δημαράς Η μεταρρύθμιση…ό.π., τ. Α΄, σσ. 115-118. Γ. Γιάνναρης Φοιτητικά κινήματα…ό.π., σσ.
173-174.
62
έδρες233, ασκούν δριμεία κριτική στο Πανεπιστήμιο και επιρρίπτουν ευθύνες στο
Υπουργείο. Σε απάντηση του εντύπου αυτού, δύο φοιτητές της Νομικής (Π.Α. και
Ι.Ξ.) εξέδωσαν φυλλάδιο το οποίο τιτλοφορήθηκε «Το Πανεπιστήμιον Όθωνος» και
εξέφρασαν τη δυσαρέσκεια τους για τους συντάκτες του προηγούμενου φυλλαδίου,
δηλώνοντας, ταυτόχρονα, την υπακοή τους στους καθηγητές234.
Αρκετές ήταν οι περιπτώσεις κινητικότητας των φοιτητών κατά τους πρώτους
μήνες ή τον πρώτο χρόνο παρακολούθησης μαθημάτων σε κάποια Σχολή. Οι φοιτητές
ενίοτε μετέβαλαν την αρχική τους επιλογή και μετεγγράφονταν σε άλλη Σχολή.
Κατά την πρώτη, περίπου, πεντηκονταετία λειτουργίας του Πανεπιστημίου, πρώτη
επιλογή των φοιτητών αποτελούσε η Νομική σχολή, η Ιατρική ερχόταν δεύτερη στις
προτιμήσεις, ακολουθούσε η σχολή της Φιλοσοφίας, το Φαρμακευτικό σχολείο, ενώ
η σχολή της Θεολογίας κατατάσσεται τελευταία σε αριθμό φοιτητών235. Η τάση προς
τη νομική επιστήμη, ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1860, συνδέθηκε με την συγκυρία. Η
παρουσία των νέων στην πολιτική ζωή της χώρας καθίσταται πλέον εντονότερη και
το ενδιαφέρον τους για συμμετοχή στις δημόσιες υποθέσεις διατηρείται ζωηρό. Η
σχολή της Νομικής παρείχε τα εχέγγυα εκείνα που θα οδηγούσαν σε υψηλές
ιεραρχικά θέσεις στο δημόσιο τομέα και στο χώρο της πολιτικής. Η Σχολή αυτή
τροφοδότησε με υψηλόβαθμα στελέχη την Εθνική Τράπεζα αλλά και τις ελληνικές
Κυβερνήσεις236. Η τάση, εξάλλου, των φοιτητών προς το ιατρικό επάγγελμα237
ανάγεται στην εν γένει ακτινοβολία του επαγγέλματος αυτού, στην αυξημένη ζήτηση
ιατρών την περίοδο αυτή, κατά την οποία λαμβάνονται μέτρα για αναβάθμιση της
δημόσιας υγείας με την ίδρυση νοσοκομείων και παροχή υπηρεσιών υγείας238.
Προσφορά εργασίας υπήρχε, επίσης, και για τους απόφοιτους της σχολής της

233
Το Δεκέμβριο του 1844 οι φοιτητές υπέβαλαν αναφορά στον Όθωνα, με την οποία ζητούσαν το
διορισμό Καθηγητή Λατινικών ενώ παράλληλα αποδοκίμαζαν και το σύστημα διδασκαλίας του
Πανεπιστημίου [Πρακτικά Συγκλήτου (13.12.1844), σσ. 6-7].
234
Ά. Ρήγος, Ελληνικό πανεπιστήμιο και φοιτητικό κίνημα…ό.π., σσ. 49-51.
235
Ο Κ. Λάππας σημειώνει ότι η Νομική σχολή συγκεντρώνει το 43,7 % των φοιτητών, η Ιατρική
σχολή το 29,8%, η Φιλοσοφική το 20%, η σχολή της Θεολογίας το 2, 5% και το Φαρμακευτικό
σχολείο το 3,9% [ Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 362].
236
Ιω. Λαμπίρη- Δημάκη, «Η συμβολή των νομικών σπουδών στην διαμόρφωση των ελίτ: από τα
πορίσματα μιας έρευνας», στο Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία. ..ό.π., τ. Β´, σ. 475.
237
Αριστ. Σταυρόπουλος, «Γεωγραφία των ιδεών και διαμόρφωση της ιατρικής εκπαίδευσης στην
Ελλάδα», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία…ό.π., τ. Α´, σσ. 201-209.
238
Β. Τσοκόπουλος, «Επιλογή σπουδών και παραγωγικές δυνάμεις: Μια περιοδολόγηση (1837-
1930)», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία…ό.π., τ. Β´, σσ. 462-
463.
63
Φιλοσοφίας καθώς τα Ελληνικά σχολεία της οθωμανικής επικράτειας είχαν ανάγκη
από διδακτικό προσωπικό, με συνέπεια να υπάρχει ικανό ενδιαφέρον για τη σχολή
αυτή, κυρίως, από φοιτητές που προέρχονταν από περιοχές εκτός του (τότε)
ελλαδικού χώρου239.
Τον 19ο αι. στην Ελλάδα, οι φοιτητές συγχρωτίζονταν με μαθητές, αλλά και
με απόφοιτους του πανεπιστημίου και δεν συνιστούσαν ιδιαίτερη κοινωνική τάξη ή
στρώμα. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, προσλαμβάνουν μια συλλογική
ταυτότητα, η οποία εκφράζεται μέσα από μορφωτικούς και επιστημονικούς
συλλόγους, από κινητοποιήσεις με ιδεολογικοπολιτικό χρωματισμό ή περιεχόμενο
αλλά και από συμπόσια που διοργανώνονταν επ’ ευκαιρία εορτασμού των εθνικών
επετείων240. Αντιδρούσαν σε μη αξιοκρατικούς διορισμούς καθηγητών, ιδρύουν
φοιτητικές λέσχες, διαμαρτύρονταν για τις ελλείψεις στο Πανεπιστήμιο241.
Αποφασιστικής σημασίας στην πορεία και την εξέλιξη του πανεπιστημίου
αποτελεί και η σύσταση Φυσικομαθηματικής σχολής το 1904. Η συγκρότηση της
Φυσικομαθηματικής σχολής είχε αρχίσει να διακηρύσσεται νωρίτερα (1882-1883),
ώσπου το 1895, ομόφωνα η σχολή της Φιλοσοφίας ζήτησε την αυτονόμηση των
μαθηματικών και της φυσικής από τη σχολή της Φιλοσοφίας. Η δυσμενής, όμως,
συγκυρία του 1897 έθεσε στις καλένδες τη δημιουργία της. Το αίτημα αυτό
προέκυψε ως απότοκο του νέου θετικιστικού κλίματος και των νέων εξελίξεων στην
επιστήμη και στην εξειδίκευση242, καθώς η σύνδεση φιλοσοφίας και θετικών
επιστημών θεωρείτο πλέον μεσαιωνικό κατάλοιπο. Τελικά, με το διάταγμα της 3ης
Ιουνίου 1904 «Περί χωρισμού της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου
εις δύο διακεκριμένας απ’ αλλήλων σχολάς», η Φυσικομαθηματική σχολή του
Πανεπιστημίου διακρίνεται οριστικά από τη Φιλοσοφική σχολή243.
Κατά τις πρώτες δεκαετίες λειτουργίας του Πανεπιστημίου, δεν εισάγονταν σε
αυτό φοιτήτριες, αν και στον Κανονισμό του 1837 δεν υπήρχε σχετική ρητή

239
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 361-362, 365-366, 369. Β. Τσοκόπουλος,
«Επιλογή σπουδών και παραγωγικές δυνάμεις…», ό.π., σσ. 468-469.
240
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π. , σσ. 453-454, 458.
241
Εφημ. «Αθηνά», φ. 785 (18.1.1841), εφημ. «Η ταχύπτερος φήμη», φ. 111 (11.6.1841).
242
Β. Καραμανωλάκης, Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης…ό.π., σ. 183. Π. Σιμένη,
«Πανεπιστήμιο και μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα. Το παράδειγμα της Φιλοσοφικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Αθηνών, 1904-1926», Πανόραμα Ιστορίας της Εκπαίδευσης…ό.π., σ. 483. Σ.
Χατζηστεφανίδου, «Η Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών και η συμβολή της στη διαμόρφωση της ελληνικής
εθνικής ιδεολογίας (1837-1911)», Σ. Μπουζάκης (επιμ.) Επίκαιρα Θέματα Ιστορίας…ό.π., σσ. 655-656.
243
Ε.τ.Κ., φ. 116 (4.6.1904), σ. 331. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σσ. 125-126.
64
απαγόρευση. Ωστόσο, το απολυτήριο, το οποίο αποτελούσε το εισιτήριο για
ανώτερες σπουδές, εκδιδόταν από δημόσια Γυμνάσια, τα οποία ήταν μόνον για
άρρενες. Τα κορίτσια παρακολουθούσαν μαθήματα σε Παρθεναγωγεία, των οποίων,
όμως, τα απολυτήρια δεν ήταν ισότιμα με εκείνα του Γυμνασίου244. Το ζήτημα της μη
εισόδου των γυναικών στο Πανεπιστήμιο είχε τις ρίζες του στις παραδοσιακές δομές
της κοινωνίας, οι οποίες δεν επιθυμούσαν την παρουσία γυναικών σε ένα
ανδροκρατούμενο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα. Το αίτημα για ανώτερη
εκπαίδευση των γυναικών φαίνεται να προσκρούει τόσο στα ήθη της εποχής όσο και
στο περιεχόμενο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσής τους. Το πρόγραμμα μαθημάτων
των Γυμνασίων διαφοροποιούνταν από εκείνο των Παρθεναγωγείων λόγω των
διαφορετικών στόχων που υπηρετούσαν245. Ορισμένες μαθήτριες που επιθυμούσαν
να ακολουθήσουν ανώτερες σπουδές, υποχρεώθηκαν να μεταβούν σε ευρωπαϊκά
εκπαιδευτικά ιδρύματα. Πάντως, η διεκδίκηση του δικαιώματος των γυναικών για
ανώτερες σπουδές προβάλλεται επιτακτικά από την Εφημερίδα των Κυριών τη
δεκαετία του 1880. Το 1890, τελικά, η Ιωάννα Στεφανόπολι γίνεται η πρώτη
φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής246. Το επόμενο ακαδημαϊκό έτος ακολούθησαν
και οι αδελφές Παναγιωτάτου, οι οποίες ενεγράφησαν στην Ιατρική σχολή. Το
Πανεπιστήμιο και το αρμόδιο Υπουργείο δέχθηκαν αρκετές πιέσεις από την αστική
κοινωνία των Αθηνών για τη φοίτηση γυναικών. Η μεταστροφή του κλίματος στην

244
Βλ. Σιδ. Ζιώγου-Καραστέργιου, «Φρονίμους δεσποινίδας και άριστας μητέρας». Στόχοι
Παρθεναγωγείων και εκπαιδευτική πολιτική στον 19ο αιώνα», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου
Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας (1-5 Οκτωβρίου 1984), τ. Β´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα
1986, σσ. 479-496. Αλ. Μπακαλάκη, Ελ. Ελεγμίτου, Η εκπαίδευση «εις τα του οίκου» και τα γυναικεία
καθήκοντα. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929, ΙΑΕΝ-
ΓΓΝΓ, Αθήνα 1987.
245
Ελ. Κούκου, «Η ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών και η συμμετοχή των Ελληνίδων στην
επιστημονική εξέλιξη των Αθηνών», Μνημοσύνη, τ. 13ος (1995-1997), εν Αθήναις, σ. 94. Σιδ. Ζιώγου
– Καραστέργιου, «Προ των προπυλαίων: Η εξέλιξη της ανώτατης εκπαίδευσης των γυναικών στην
Ελλάδα», Β. Δεληγιάννη –Σ. Ζιώγου (επιμ.), Εκπαίδευση και φύλο, εκδ. «Βάνιας», Θεσσαλονίκη
1993, σσ. 339-340, 350. Α. Κατσάφαρου, «Η πρόσβαση του γυναικείου φύλου στην πρωτοβάθμια
εκπαίδευση κατά τον 19ο αιώνα: Δυνατότητες και πραγματικότητα», Δ. Δασκαλάκης, Μ. Γκίβαλος
(επιμ.), Παιδική ηλικία και τα δικαιώματα του παιδιού, εκδ. «Α.Α. Λιβάνη», Αθήνα 2011, σσ. 273, 281
246
Η πρώτη ελληνίδα που ακολούθησε ανώτερες σπουδές, εκτός ελλαδικού χώρου, μετά την απόρριψη
της αίτησής της στο ελληνικό πανεπιστήμιο είναι η Σεβαστή Καλλισπέρη στη Φιλολογική σχολή του
Πανεπιστημίου της Σορβόννης [Ν. Πιζάνιας, «Σεβαστή Καλλισπέρη, εκ Καλύμνου Η πρώτη Ελληνίς
φοιτήτρια», ανατ. από περιοδικό Ακτίνες, Αθήναι 1971, σ. 6. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της
ανώτατης…ό.π., σ. 119. Ιω. Καράκωστας, Ο βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο…ό.π., σ. 149.]
65
Ευρώπη υπέρ της πανεπιστημιακής μόρφωσης των γυναικών, συνέτεινε στην
αποδοχή φοιτητριών και στο ελληνικό πανεπιστήμιο247.
Οι σχολές επιλογής των πρώτων φοιτητριών μεταξύ 1890 και 1920 είναι η
Ιατρική και η Φιλοσοφική με 134 και 115 φοιτήτριες, αντίστοιχα. Ακολουθούν το
Φαρμακευτικό σχολείο (64), η Φυσικομαθηματική σχολή (26), η Νομική (17) και η
σχολή της Θεολογίας με μία μόνο φοιτήτρια. Συνολικά, την περίοδο αυτή
αντιπροσωπεύουν μόλις το 1,4% του φοιτητικού πληθυσμού248. Η τάση των
ελληνίδων φοιτητριών, προς την ιατρική επιστήμη και το επάγγελμα της
εκπαιδευτικού οφείλεται στο γεγονός ότι έβρισκαν επαγγελματική διέξοδο σε τομείς
που ήταν, σύμφωνα με την εποχή, συνυφασμένοι με τη φύση τους όπως η
παιδιατρική, η γυναικολογία, η μαιευτική και η διδασκαλία249.
Οι φοιτητές, από συστάσεως του Πανεπιστημίου, αναλαμβάνουν δράση και
διεκδικούν λόγο και ρόλο στα τεκταινόμενα του Ιδρύματος. Στο επίκεντρο των
δράσεων και των εκδηλώσεων των φοιτητών βρίσκονται ζητήματα που αφορούν στο
περιεχόμενο των μαθημάτων, σε ελλείψεις διδακτικού προσωπικού αλλά και σε
αποδοκιμασία καθηγητών για τη μέθοδο διδασκαλίας. Ακόμη, αντιδρούν και
μέμφονται το εκπαιδευτικό σύστημα, επεμβαίνουν δυναμικά στο πολιτικό σκηνικό,
καθιστώντας την παρουσία τους αισθητή όχι μόνον στα ενδοπανεπιστημιακά
πράγματα.
Οι διαμαρτυρίες των φοιτητών προκαλούν την αντίδραση και επέμβαση των
αρχών διοίκησης του πανεπιστημίου, οι οποίες τηρούν κατά το μάλλον ή ήττον
εξισορροπητική στάση μεταξύ φοιτητών και καθηγητών. Οι αρχές διοίκησης τονίζουν
ότι οι φοιτητές πρέπει να ασχολούνται με τις σπουδές τους και με δραστηριότητες
που συνάδουν στη φοιτητική τους ιδιότητα. Με την πάροδο του χρόνου, η Σύγκλητος
αλλά και το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως
«εξοικειώθηκαν» με τις διαφωνίες και τις αποδοκιμασίες των φοιτητών και

247
Σιδ. Ζιώγου – Καραστέργιου, «Γυναίκες και ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα: 19 ος και 20ός
αιώνας», Πανόραμα Ιστορίας της Εκπαίδευσης…ό.π., τ.Β´, σσ. 600-602.
248
Σιδ. Ζιώγου – Καραστέργιου, «Προ των προπυλαίων: Η εξέλιξη της ανώτατης εκπαίδευσης των
γυναικών στην Ελλάδα», ό.π., σ. 346.
249
Σιδ. Ζιώγου – Καραστέργιου, «Γυναίκες και ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα….», ό.π., σσ. 603-
604. Της Ιδίας, «Προ των προπυλαίων: Η εξέλιξη της ανώτατης εκπαίδευσης των γυναικών στην
Ελλάδα», ό.π., σ. 335.
66
αντιλήφθηκαν ότι αυτές αποτελούν, νομοτελειακή υπό μίαν έννοια και μορφή,
συνιστώσα του πανεπιστημίου250.
Το φοιτητικό κίνημα μέχρι το 1862 στρέφεται κατά της βαυαρικής διοίκησης
αλλά και των δυσλειτουργιών του πανεπιστημίου251. Τα γεγονότα, στα οποία
πρωταγωνίστησαν φοιτητές την περίοδο αυτή είναι, μεταξύ άλλων, τα Πυλαρινά252
(1845), τα Μανούσεια253 (1848), τα Σκιαδικά254 (1859) αλλά και η απόπειρα
δολοφονίας της βασίλισσας από τον φοιτητή Αριστείδη Δόσιο (1861)255. Το 1862 με
την έξωση του Όθωνα, συστήνεται ένα είδος πανεπιστημιακής εθνοφυλακής, η
πανεπιστημιακή φάλαγγα256. Το 1865 εκδηλώθηκαν ταραχές κατά του καθηγητή της
σχολής της Φιλοσοφίας Δ. Βερναρδάκη, με αφορμή έντονα επικριτικές του θέσεις
για τις προηγούμενες ελληνικές Γραμματικές και ιδιαίτερα για τη Γραμματική του Γ.
Γενναδίου257. Το Δεκέμβριο του 1867 και το Φεβρουάριο του 1868, τα επεισόδια στο
μάθημα του Δ. Βερναρδάκη κορυφώνονται, όταν έχει εκδοθεί το έργο Εγχειρίδιον
Γενικής Ιστορίας258 (1867) με αποτέλεσμα την παραίτησή του το 1869 (επανήλθε στο
πανεπιστήμιο το 1882 για να παραιτηθεί ξανά το 1883)259. Ταραχές σημειώνονται,

250
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 467.
251
Ιω. Καράκωστας, Ο βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο πανεπιστήμιο ….ό.π., σσ. 143, 147.
252
Χρ. Λάζος, Ελληνικό φοιτητικό κίνημα…ό.π., σσ. 67-68. Γ. Γιάνναρης, Φοιτητικά κινήματα…ό.π., σ.
152-153. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανωτάτης…ό.π., σ.416.
253
Δ. Χατζής, «Θεόδωρος Μανούσης, ο πρώτος καθηγητής της ιστορίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω»,
Πλάτων 10 (1858), σσ. 315-317. Ι. Πεντάζου, «Ο Θεόδωρος Μανούσης, καθηγητής της Ιστορίας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1858), Μνήμων 17 (1995), σ. 94. Γ. Γιάνναρης, Φοιτητικά
κινήματα…ό.π., σ. 156-158. Β. Καραμανωλάκης, Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης…ό.π., σσ. 78-
80. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 475- 487. Χρ. Λάζος, Ελληνικό φοιτητικό
κίνημα…ό.π., σσ. 69-72. Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., τ. Β´, σσ. 32-43.
254
Α. Δημαράς, Η μεταρρύθμιση…ό.π., τ. Α´, σσ. 160-166. Χρ. Λάζος, Ελληνικό φοιτητικό
κίνημα…ό.π., σσ. 74-83. Γ. Γιάνναρης, Φοιτητικά κινήματα…ό.π., σσ. 182-196. Κ. Λάππας,
Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 500-515.
Κ. Παπαπάνος , Χρονικό-ιστορία της Ανωτάτης…ό.π., σ. 420. Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ. 94.
255
Χρ. Λάζος, Ελληνικό φοιτητικό κίνημα…ό.π., σσ. 124-136. Γ. Γιάνναρης, Φοιτητικά
κινήματα…ό.π.,, σσ. 207-211. Γ. Τσοκόπουλος, Η Βασίλισσα Αμαλία, 1904, σσ. 246, 253. Σωτ.
Αλιμπέρτη, Αμαλία, η βασίλισσα της Ελλάδος, εν Αθήναις 1896, σσ. 124-126.
256
Χρ. Λάζος, Ιστορία της πανεπιστημιακής ή φοιτητικής φάλαγγας, εκδ. «Χρυσή Τομή», Αθήνα 1980.
Του ιδίου, Ελληνικό φοιτητικό κίνημα…ό.π., σσ. 139-157. Χ. Μπαμπούνης, Η Κυβερνώσα Βουλή κατά
την Ελληνική Μεσοβασιλεία, εκδ. «Στοχαστής», Αθήνα 2013, σ. 45.
257
Δ.Ν. Βερναρδάκης, Ελληνική Γραμματική εις χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων, Αθήνησι 1865.
258
Δ.Ν. Βερναρδάκης, Εγχειρίδιον Γενικής Ιστορίας εις τόμους τρεις προς χρήσιν των Γυμνασίων και
προς ιδιαιτέραν μελέτην, Αθήνησι 1867.
259
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 543-544. Π. Αργύρης, «Πανεπιστημιακές έριδες: η
περίπτωση του Δ. Βερναρδάκη και του Κ. Κοντού», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο:
Ιδεολογία και…ό.π., τ. Β´, σ. 545-547. Παν. Σ. Παρασκευαΐδης, «Η Γραμματική του Δ. Βερναρδάκη
και ο θόρυβος γύρω απ’αυτή», Λεσβιακά 11 (1987), σσ. 29-38.
67
επίσης, στο μάθημα του καθηγητή της Χημείας Α. Χρηστομάνου (1866), ενώ
εκτεταμένα είναι τα επεισόδια κατά του καθηγητή Ν. Σαρίπολου, τα οποία
κλιμακώνονται το 1872 με εναντίον επίθεση του την ώρα του μαθήματος, επειδή είχε
απορρίψει φοιτητή στις διπλωματικές εξετάσεις260. Το Φεβρουάριο του 1882 ταραχές
σημειώνονται στο μάθημα του νεοδιορισμένου καθηγητή Διοικητικού Δικαίου Αθαν.
Ροντήρη261. Το 1896 γίνεται η πρώτη κατάληψη κτηρίου στα επεισόδια που
ονομάστηκαν «Γαλβανικά», με αφορμή την καθυστέρηση του Καθηγητή της Ιατρικής
Ι. Γαλβάνη να εξετάσει και να δώσει το απολυτήριο σε φοιτητές, γεγονός το οποίο
επιβάρυνε οικονομικά τους φοιτητές262. Η περίοδος μέχρι το 1900 σηματοδοτείται
από το αίτημα των φοιτητών για τον εκσυγχρονισμό και εκδημοκρατισμό του
Κράτους και της Παιδείας. Στις απαρχές του 20ου αι. ξεσπά η διαμάχη καθαρεύουσας-
δημοτικής με τους φοιτητές να τάσσονται υπέρ μιας αρχαϊζουσας γλώσσας 263. Τα
Ευαγγελικά264 (1901) και τα Ορεστειακά265 (1903) αποτελούν ακόμη δύο σταθμούς
για το φοιτητικό κίνημα της περιόδου με επίκεντρο τις μεταφράσεις των Ευαγγελίων
και της τριλογίας του Αισχύλου «Ορέστεια» σε δημοτική γλώσσα. Το γεγονός αυτό
προκάλεσε την μήνι των οπαδών της αρχαΐζουσας γλώσσας, με αποτέλεσμα αιματηρά
επεισόδια. Τον Ιούνιο του 1909 (παραμονές του κινήματος στο Γουδή) ιδρύεται η
Πανεπιστημιακή Ένωση266· Πρόκειται για ένα σύλλογο, στον οποίο μετείχε το σύνολο
των φοιτητών προκειμένου να συνδράμουν στο κίνημα της χρονιάς εκείνης267.

260
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 549-552.
261
Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ. 194.
262
Χρ. Λάζος, Ελληνικό φοιτητικό κίνημα…ό.π., σσ. 164-178.
263
Σ. Ζήλιας, Α. Ιερεμίας, Χ. Καρατζάς, Ιστορία του φοιτητικού μας κινήματος, Αθήνα 1975, σ. 26.
264
Εφημ. «Ακρόπολις», φ. 7015 (9.9.1901), σ. 2. Σ. Ζήλιας, Α. Ιερεμίας, Χ. Καρατζάς, Ιστορία του
φοιτητικού …ό.π., σ. 21. Εμμ.Κωνσταντινίδου, Τα Ευαγγελικά, Αθήνα 1976. Ν. Μαρωνίτη, «Εθνικός
και Δυναστικός Λόγος: συγκλίσεις και αντιπαραθέσεις με αφορμή τη μετάφραση του Ευαγγελίου»,
στο Ευαγγελικά (1901) – Ορεστειακά (1903). Νεωτερικές πιέσεις και κοινωνικές αντιστάσεις, Εταιρεία
Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 2003, σσ. 63-81.
265
Σ. Ζήλιας, Α. Ιερεμίας, Χ. Καρατζάς, Ιστορία του φοιτητικού…ό.π., σ. 26. Γ. Γιατρομανωλάκης, «Η
επανάσταση για την τιμή της γλώσσας», Το Βήμα (2.11.2003), σ. Β41. Ουρ. Καϊάφα (επιμ.),
Ευαγγελικά (1901)- Ορεστειακά (1903) νεωτερικές πιέσεις και κοινωνικές αντιστάσεις, Πρακτικά (31
Οκτωβρίου-1 Νοεμβρίου 2003), Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και
Γενικής Παιδείας, Αθήνα 2005.
266
Παν. Κ. Τσιτσίλια, Η επανάστασις του 1909 και η «Πανεπιστημιακή Ένωσις», Αθήνα 1964.
267
Χρ. Λάζος, Ελληνικό φοιτητικό κίνημα…ό.π., σσ. 202-217. Βασ. Τσίχλης, Το κίνημα στο Γουδή και
ο Ελευθέριος Βενιζέλος, εκδ. «Πολύτροπον», Αθήνα 2007.
68
Εξετάσεις

Σύμφωνα με το διάταγμα της 9ης Ιουνίου 1842, οι φοιτητές μπορούσαν να λάβουν

μέρος στις εξετάσεις αφού θα είχαν ολοκληρώσει τον προβλεπόμενο κύκλο σπουδών.
Οι εξετάσεις ήταν διδακτορικές και απολυτήριες· οι, μεν, πρώτες κατέληγαν στην
απόκτηση διδακτορικού διπλώματος (με σημερινούς όρους: πτυχίο), ενώ οι δεύτερες
στο δίπλωμα του τελειοδίδακτου ή του προλύτη268. Η Νομική σχολή και η σχολή της
Φιλοσοφίας χορηγούσαν δίπλωμα διδάκτορα ή τελειοδίδακτου, η Ιατρική έδινε μόνον
δίπλωμα διδάκτορα και η Θεολογική σχολή δίπλωμα προλύτη, ενώ διδακτορικό
δίπλωμα παρείχε μόνο σε διακεκριμένους θεολόγους. Η συμμετοχή στις εξετάσεις για
το δίπλωμα διδάκτορα απαιτούσε τη συμπλήρωση τετραετούς φοίτησης στη σχολή
αλλά και την υποβολή διατριβής269, η οποία θα ήταν γραμμένη στα αρχαία
ελληνικά270. Η διατριβή αφού γινόταν «παραδεκτή» από τη σχολή, οριζόταν από τον
Κοσμήτορα της οικείας Σχολής η ημέρα, κατά την οποία ο υποψήφιος θα υποστήριζε
τις θέσεις του. Με τη διαδικασία αυτή, επικυρωνόταν η επιστημονική αξία του
υποψηφίου. Εν συνεχεία, εκφωνείτο η νενομισμένη καθομολόγηση και η αναγόρευση
του φοιτητή σε διδάκτορα. Όλοι οι υποψήφιοι, για απόκτηση διδακτορικού
διπλώματος ή για το δίπλωμα του προλύτη, υποβάλλονταν σε γραπτή και προφορική
δοκιμασία ενώπιον επιτροπής, η οποία αποτελείτο από το σύνολο των καθηγητών της
οικείας σχολής271. Με τον Οργανισμό του 1911 καθιερώθηκαν για πρώτη φορά οι
ετήσιες τμηματικές εξετάσεις. Την επόμενη χρονιά, το διάταγμα της 24ης Αυγούστου
1912 «περί των τμηματικών και γενικών επί πτυχίω εξετάσεων», όριζε ότι «αι τε
τμηματικαί και αι επί πτυχίω εξετάσεις διεξάγονται προφορικώς, πλην των μαθημάτων
εκείνων ων η οικεία σχολή ήθελε κρίνη αναγκαίαν και γραπτήν δοκιμασία» 272.

268
Πρώτος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών αναγορεύτηκε κατά το ακαδημαϊκό έτος 1842-43
ο Αναστάσιος Γούδας, φοιτητής της Ιατρικής, ο οποίος είχε πρωτοστατήσει στη διαμαρτυρία για τον
τρόπο διδασκαλίας του καθηγητή της Ανατομίας και της Φυσιολογίας Δημ. Μαυροκορδάτο. Ο Γούδας
συνέχισε τις σπουδές του στη Γαλλία και το 1850 επέστρεψε στην Ελλάδα εμφορούμενος από
φιλελεύθερες ιδέες [Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σσ. 36-37. Κ. Βελιαρούτης, «Η πρώτη φοιτητική
απεργία και ο Αναστάσιος Γούδας 1837-1880», Ηπειρωτική Εστία 27 (1978), σσ. 531-533].
269
Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της ανώτατης…ό.π., σσ. 45.
270
Ε.τ.Κ., φ. 13 (9.6.1842), σ. 89.
271
Ε.τ.Κ., φ.13 (9.6.1842), σσ. 88-90.
272
Ε.τ.Κ., φ. 253 (24.8.1912), σ. 1475.
69
Δίδακτρα και τέλη

Ο Κανονισμός του 1837 προέβλεπε την καταβολή χρημάτων για εγγραφή και χρήση
των «επιστημονικών συλλογών» του πανεπιστημίου, ετήσιων διδάκτρων «διά τας
ιδαιτέρας παραδόσεις» αλλά και τελών για λήψη πτυχίου273. Με το διάταγμα «περί της
μη εισπράξεως δικαιωμάτων από τους φοιτητάς του Πανεπιστημίου» της 7/19 Μαρτίου
του 1838274 ορίζεται η μη είσπραξη των παραβόλων αυτών, έως ότου οριστικοποιηθεί
ο Οργανισμός του Πανεπιστημίου. Η αναστολή απόδοσης εκπαιδευτικών, εν γένει,
τελών και διδάκτρων από τους φοιτητές υπαγορεύθηκε από τη δυσχερή οικονομική
κατάσταση, η οποία θα προκαλούσε δυσχέρειες στους φοιτητές αλλά και στη
λειτουργία του ίδιου του Πανεπιστημίου, το οποίο δεν θα ήταν δυνατόν να
συγκεντρώσει ικανό αριθμό φοιτητών275. Επιπλέον, διάχυτη ήταν η άποψη ότι η
εκπαίδευση αποτελεί ένα αγαθό το οποίο προορίζεται για το σύνολο των πολιτών
ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση ή την κοινωνική τους θέση. Η
θεώρηση αυτή συνέτεινε, έτι περαιτέρω, στην αναστολή καταβολών από τους
φοιτητές.
Τη δεκαετία του 1850, εντείνονται οι αντιδράσεις για την παράταση της
αναστολής καταβολών διδάκτρων276, αντιδράσεις που προέρχονταν κυρίως από
καθηγητές που είχαν σπουδάσει στη Γερμανία και υποστήριζαν ότι ο θεσμός των
διδάκτρων αποτελούσε καθιερωμένη πρακτική στην Ευρώπη και θα μπορούσε να
συμβάλλει στην αναβάθμιση των σπουδών277. Η Κυβέρνηση Χ. Τρικούπη τον Ιούλιο

273
«Αι χρηματικαί συνεισφοραί των φοιτητών εις το πανεπιστήμιον είναι, εκτός του κατά τάξιν
χαρτοσήμου, αι ακόλουθοι· α) Διά την εγγραφήν, και διά το δικαίωμα της χρήσεως των επιστημονικών
συλλογών θέλουν πληρώνει ανά δέκα δραχμάς. β) Δίδακτρα μέτρια, μη υπερβαίνοντα τας 40 , και μη
ελλαττούμενα των 10 δραχμών κατ’ έτος διά τας ιδιαιτέρας παραδόσεις· προσδιοριζόμενα δε δι’ έκαστον
μάθημα εις το ετησίως εκδιδόμενον πρόγραμμα»· γ) Πληρωμή ποσότητος, προσδιορισθησομένην
ακριβέστερον, διά τα απολυτήρια και τους ακαδημαϊκούς βαθμούς·» [Ε.τ.Κ., φ. 16 (14/26.4.1837), σ.
67].
274
Αρ. Βαμπάς, Οι νόμοι…ό.π., σ. 51.
275
Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Βουλή των Ελλήνων. Ιούλιος 1892: Το Νομοσχέδιο θέσπισης
εκπαιδευτικών τελών-διδάκτρων στους φοιτητές. Κομματικές θέσεις και αντιθέσεις, ιδεολογικές
παραδοχές και συγκρούσεις», Ιστορίας Μέριμνα. Τιμητικός Τόμος στον καθηγητή Γ.Ν. Λεοντσίνη, τ. Α2,
εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2012, σ. 896.
276
Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Βουλή των Ελλήνων. Ιούλιος 1892: Το Νομοσχέδιο θέσπισης
εκπαιδευτικών τελών-διδάκτρων στους φοιτητές...», ό.π., σ. 904.
277
Το 1853, η Σύγκλητος με τη σύμφωνη γνώμη του αρμόδιου Υπουργείου όρισε την είσπραξη
αποφοιτητηρίου στις 20 δρχ. ενώ για δίπλωμα στις 50 δρχ. και για δίπλωμα φαρμακοποιού στις 30 δρχ.
Ακόμη, θεσπίστηκαν τέλη εγγραφής στις 3 δρχ. και ανανέωσης εγγραφής στη 1 δρχ.
70
του 1892 θέσπισε την καταβολή τελών όχι μόνο για τους φοιτητές αλλά και για τους
μαθητές των Ελληνικών σχολείων και των Γυμνασίων (νόμος ΒΝΔ´)278.
Το μέτρο αυτό, τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, στόχευε στην
αντιμετώπιση των οικονομικών δυσκολιών που είχε η χώρα και στην ενίσχυση των
δημόσιων ταμείων. Η κυβέρνηση Χ. Τρικούπη υποστήριξε το μέτρο με το επιχείρημα
ότι με αυτό τον τρόπο δεν θα εγγράφονταν στα εκπαιδευτικά καταστήματα μαθητές
και φοιτητές χαμηλών ικανοτήτων, η παρουσία των οποίων θα ήταν, πιθανώς, πιο
χρήσιμη στον τομέα του εμπορίου, της γεωργίας και της βιομηχανίας. Παράλληλα, θα
αντιμετωπιζόταν και ο πληθωρισμός των φοιτητών και των ζητημάτων που απέρρεαν
από αυτόν279.
Το 1892 καθιερώθηκε η καταβολή διδάκτρων για τους φοιτητές του
Πανεπιστημίου280. Η ρητορική των προσκείμενων στην κυβέρνηση υποστήριζε ότι
για λόγους κοινωνικής ισότητας επιβάλλεται το μέτρο αυτό, αφού δεν ήταν κοινωνικά
δίκαιο να επιβαρύνεται φορολογικά το σύνολο των πολιτών για να σπουδάζουν οι
φοιτητές. Αντίθετα, η αντιπολίτευση διαμαρτυρήθηκε για τη λήψη αυτής της
απόφασης, ισχυριζόμενη, μεταξύ άλλων, ότι καταργείται η ελεύθερη και ανεμπόδιστη
πρόσβαση στην εκπαίδευση281. Το 1895 με το ν. ΒΤΕ´ «Περί εκπαιδευτικών τελών»
ορίστηκε ότι το κεφάλαιο που θα συγκεντρώνεται από τα εκπαιδευτικά τέλη θα
χρησιμοποιείται, «α´) εις βελτίωσιν της στοιχειώδους ή δημοτικής εκπαιδεύσεως και
συμπλήρωσιν αυτής, β´) εις βελτίωσιν και συμπλήρωσιν της μέσης εκπαιδεύσεως, και
γ´) εις βελτίωσιν της εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω διδασκαλίας..»282. Στον Οργανισμό
του Εθνικού και του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου που εκπονήθηκε το 1911
υπήρχε διάταξη για συστηματική καταβολή διάφορων εκπαιδευτικών τελών για κάθε
πανεπιστημιακό έτος, τέλη τα οποία θα αποδίδονταν με την εγγραφή του φοιτητή283.

278
Ε.τ.Κ., φ. 258 (31.7.1892), σσ. 899-901.
279
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές …ό.π., σσ. 225-229, 232-233, 235.
280
Για τη Θεολογική σχολή 920 δρχ., για τη σχολή Φιλοσοφίας 910 δρχ., τη Νομική 1040 δρχ., την
Ιατρική 1185 και τη Φαρμακευτική 820 δρχ. Επρόκειτο για υπέρογκα για την εποχή ποσά [Χ.
Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Βουλή των Ελλήνων. Ιούλιος 1892: Το Νομοσχέδιο θέσπισης
εκπαιδευτικών τελών-διδάκτρων στους φοιτητές….», ό.π., σ. 897].
281
Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Βουλή των Ελλήνων. Ιούλιος 1892: Το Νομοσχέδιο θέσπισης
εκπαιδευτικών τελών-διδάκτρων στους φοιτητές….», ό.π., σ. 897. Εμμ. Φυριππής, «Ελληνικό
Πανεπιστήμιο: από τα σχέδια ίδρυσής …», όπ., σ. 462.
282
Ε.τ.Κ., φ. 17 (15.7.1895), σ. 60.
283
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911), σ. 814 και Ε.τ.Κ., φ. 183 (17.7.1911), σσ. 849-850.
71
 3

ΕΘΙΜΟΤΥΠΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΤΕΛΕΤΕΣ

ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Η έναρξη των μαθημάτων στο πρεσβυγενές ελληνικό πανεπιστήμιο

πραγματοποιήθηκε ταυτόχρονα με την τελετή εγκαινίων του την 3η Μαΐου 1837. Στις
26 Απριλίου 1837 δημοσιεύθηκε η παρακάτω δηλοποίηση από τη Γραμματεία των
Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως: «Την 3 (15) Μαΐου ε.ε. ημέραν
Δευτέραν θέλει γίνει η πρώτη έναρξις του Ελληνικού Πανεπιστημίου ΌΘΩΝΟΣ.
Προσκαλούνται επομένως όσοι επιθυμούν να μαθητεύσωσιν εις μίαν των Σχολών
αυτού να εμφανισθώσιν εις τον ανήκοντα Σχολάρχην δια να εγγραφώσι»284.

Τελετή Εγκαινίων

Στην έναρξη λειτουργίας του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Ιδρύματος, το πανηγυρικό

κλίμα της ημέρας υπαγόρευε υψηλούς τόνους και ευοίωνες σκέψεις που συνδέονταν
με την εξέλιξη και την πορεία του ελληνικού έθνους και κράτους. Η ημέρα
εγκαθίδρυσης του Πανεπιστημίου συγκέντρωσε πλήθος κόσμου και αποτέλεσε ένα
από τα σημαντικά γεγονότα της πρώτης δεκαετίας του ελεύθερου ελληνικού κράτους,
σηματοδοτώντας μια νέα εποχή στην πνευματική κίνηση και ανάπτυξη της χώρας.
Στην εκδήλωση, μεταξύ άλλων, παρευρέθηκαν ο Όθων με τους υπασπιστές και
επιτελείς του, μέλη του διπλωματικού σώματος, μαθητές, εκκλησιαστικοί και τοπικοί
άρχοντες, οι καθηγητές και οι πρώτοι φοιτητές. Το διάταγμα της 31ης Δεκεμβρίου
1836 όριζε την υιοθέτηση εθιμοτυπικού κανονισμού. Σύμφωνα με αυτόν, οι
καθηγητές όφειλαν στις τελετές του ιδρύματος να φέρουν επίσημη στολή διακριτική
της Σχολής στην οποία υπηρετούσαν285, ενώ ευπρεπής ενδυμασία επιβαλλόταν και
για τους φοιτητές. Κάθε σχολή είχε τη δυνατότητα να διαθέτει τα δικά της εμβλήματα
(άρθρο 34). Ωστόσο, στα διατάγματα της 10ης/22ας Απριλίου 1837 «Περί συστάσεως

284
Ε.τ.Κ., φ. 16 (24.4.1837), σ. 69. Αριστ. Κ. Σκαρπαλέζου, Από την ιστορίαν του Πανεπιστημίου
Αθηνών…ό.π., σ. 7. Ιω. Καράκωστας, Ο βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο πανεπιστήμιο…ό.π., σ. 77. Ι.
Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ. 7.
285
« …χρώματος κυανού μεν βαθέως οι της σχολής των γενικών επιστημών, μελανού δε οι της
θεολογικής, πρασίνου δε οι της ιατρικής και πορφυρού με περιλαίμια και επικάρπια και πίλον από
ολοσηρικόν μέλαν (κατιφέ) οι της σχολής των νομικών και της πολιτικής οικονομίας..» [Ε.τ.Κ., φ. 86
(31.12.1836), σ. 450].
72
Πανεπιστημίου» και της 14ης/26ης Απριλίου 1837 «Περί προσωρινού κανονισμού του
εν Αθήναις συστηθησομένου πανεπιστημίου», απουσιάζουν άρθρα που να προβλέπουν
σχετικούς περιορισμούς ένδυσης κατά τη διάρκεια των επίσημων τελετών286. Οι
πρώτοι διορισμένοι καθηγητές έδωσαν τον ακόλουθο όρκο: ««Ορκίζομαι να φυλάξω
πίστιν εις τον Βασιλέα και υπακοήν εις τους νόμους του Βασιλείου της Ελλάδος να
εκπληρώ με ζήλον προθυμίαν και ευσυνειδησίαν όλα τα καθήκοντα του επαγγέλματός
μου, αποβλέπων μόνον εις το κοινόν καλόν, χωρίς καμμίαν εκ πλαγίου σκέψιν.
Ορκίζομαι δε περιπλέον ότι ούτε είμαι ούτε θέλω είσθαι μέλος μυστικής αγνώστου εις
την Κυβέρνησιν εταιρείας»287. Επισημαίνεται σχετικά ότι δεν γίνεται, ούτε ως μνεία,
λόγος για την έννοια του λειτουργήματος και ότι ότι δεν θεωρήθηκε επαρκής η
ένορκη διαβεβαίωση της απόλυτης αφοσίωσης «εις το κοινόν καλόν», αφού
πλεοναστικά συμπληρώνεται με το «χωρίς καμίαν εκ πλαγίου σκέψιν». Ας μην
παροράται και το γεγονός ότι πρόβλημα δεν είναι το να ανήκει ο καθηγητής του
Πανεπιστημίου σε μυστική εταιρεία, αλλά το εάν η Εταιρεία αυτή είναι άγνωστη
στην Κυβέρνηση.
Η επιλογή να ξεκινήσει το ακαδημαϊκό έτος το μήνα Μάιο, δηλαδή λίγο
χρόνο πριν αυτό τελειώσει (15 Ιουλίου) μπορεί να ξενίζει, αλλά είναι δυνατόν να
αποδοθεί στις συνεχείς αναβολές ίδρυσης Πανεπιστημίου, οι οποίες επέτασσαν την
άμεση πλέον λειτουργία του288.
Τα λογύδρια του Πρύτανη (Κ. Σχινά289) και των τεσσάρων Σχολαρχών
(Φιλοσοφίας- Ν. Βάμβας, Θεολογίας-Μ. Αποστολίδης, Νομικής- Γ. Ράλλης και

286
Εμμ. Κ. Φυριππής, Το Αθήνησι Ελληνικόν…ό.π., σσ. 73-74, 90.
287
Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. έκτη, «Ελευθερουδάκης», Αθήναι χ.χ.,
τ. 6, σ. 240. Ιω. Καράκωστας, Ο βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο…ό.π., σσ. 93, 97. Ο Π.
Κιμουρτζής χαρακτηρίζει τον όρκο «δημοσιοϋπαλληλικό», επειδή ο όρος «επάγγελμα» που
χρησιμοποιείται σε αυτόν δεν συνάδει με τα φιλολογικά συμφραζόμενα της εποχής αφού χαρακτηρίζει
τα ακαδημαϊκά καθήκοντα ως επαγγελματικά [Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1860): οι πρώτες
γενεές…ό.π., σ. 117].
288
Π. Κιμουρτζής, Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1860): οι πρώτες γενεές…ό.π., σ. 104.
289
Θύελλα αντιδράσεων φαίνεται να είχε προκαλέσει ο διορισμός του Κ. Σχινά ως πρώτου Πρύτανη,
αφού εύλογα είχε επικριθεί έντονα για τη δίκη του Κολοκοτρώνη -όντας Υπουργός Δικαιοσύνης αλλά
και για την διάλυση μοναστηριών. Ο Όθων, όμως, διέκειτο ευμενώς προς το Σχινά. [Θ. Χρήστου,
Κωνσταντίνος Δημητρίου Σχινάς (1801-1857). Η ζωή, το έργο, η εποχή του, εκδ. «Σύλλογος προς
Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων», Αθήναι 1998, σσ. 79-80]. Η εφημ. «Αθηνά», αντιπολιτευόμενη τον
Όθωνα, σχολίασε ότι τη θέση του Πρύτανη θα έπρεπε να καταλάβει ο Ν. Βάμβας και όχι ο Σχινάς «τον
οποίον ούτε διδάσκαλον έγνωσε το έθνος, ούτε εις τον αγώνα του τον είδε, ούτε ξεχωριστήν παιδείαν εις
το είδος της διδασκαλίας έχει, αλλ’ούτε τέλος πάντων ημπορούσε ποτέ να έχη τόσας αξιώσεις ώστε να
απαιτήση να τεθη επί κεφαλής του Βάμβα..» [φ. 431 (28.4.1837), σ. 1751].
73
Ιατρικής –Αναστάσιος Γεωργιάδης Λευκίας) κυριάρχησαν στην τελετή αυτή290.
Κοινός τόπος αποτέλεσε η υπογράμμιση της αποστολής και της σημασίας του
πανεπιστημίου για τη χώρα και τον ελληνισμό291, η ανάγκη στελέχωσης, μέσω αυτού,
του δημόσιου τομέα, αλλά και η αναβάθμιση του μορφωτικού επιπέδου του λαού.
Ακόμη, γίνεται ικανή αναφορά στις ιδέες της ατομικής ελευθερίας, των πολιτικών
δικαιωμάτων, της ισότητας των πολιτών και της ευταξίας. Ρητά διακηρυγμένος
στόχος του πανεπιστημίου, όπως προβάλλεται στα λογύδρια αυτά, είναι η εθνική
ολοκλήρωση, με κατεύθυνση προς Ανατολάς. Η ίδρυσή του δημιούργησε αισθήματα
ευφορίας στην ελληνική κοινωνία292.
Ο πρώτος Πρύτανης του Οθώνειου Πανεπιστημίου Κ. Σχινάς293, ανοίγοντας
τον κύκλο των προσφωνήσεων και προσαγορεύοντας τον Όθωνα τόνισε ότι «είναι το
μέγα έργον, το οποίον προητοίμασε των συμμάχων δυνάμεων η προστασία, και
επεσφράγισεν η χαρμόσυνος ημέρα της 7 Μαΐου 1832, καθ’ην εδέχθης εν Μονάχω το
προσενεχθέν Σοι Βασίλειον στέμμα, αναγορευθείς Πρώτος των Πανελλήνων
Βασιλεύς». Ο Σχινάς με το ιδεολόγημα ότι ο Όθων είναι ο βασιλιάς των απανταχού
Ελλήνων συνδέεται πρώιμα με τον μεγαλοϊδεατισμό294. Στη συνέχεια ανέφερε ότι η
σύσταση του πρώτου πανδιδακτηρίου είναι φαινόμενο «πρωτοφανές», «πολύκροτον»
και «έργον όλως» βασιλικό. Ωστόσο, το ελληνικό Πανδιδακτήριον θα αποφύγει, κατά
τον Πρύτανη, τις αστοχίες των «συστηθεισών εσπερίων Ακαδημιών» και ούτε
πρόκειται «να μιμηθή …τας λοιπάς εκείνων περιττολογίας». Το νεόδμητο ίδρυμα
επρόκειτο, κατά τον Πρύτανη, να μεταφέρει «τα σπέρματα της σοφίας εις την γείτονα
Έω» και το όνομα του Όθωνα να μνημονεύεται στο πέρασμα των αιώνων295. Ο
Σχινάς θέτει σε πραγματοκεντρική βάση το θέμα της, κατά Κοραή, μετακένωσης των

290
Πβ. Κ.Θ. Δημαράς, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837…ό.π., σσ. 30-31. Τα κείμενα των προσφωνήσεων
παραθέτει και ο Αρ. Σκαρπαλέζος στο Από την ιστορίαν του Πανεπιστημίου Αθηνών…ό.π., σσ. 8-27.
291
Η εφημ. «Σωτήρ», υπαινισσόμενη την αντίθεσή της με τη συγκεκριμένη εγκωμιαστική ρητορεία,
αναφέρει σχετικά με την έκταση των λόγων αυτών: «Ήτον ευχής μόνον έργον, αν οι εις τοιαύτας
επίσημους ημέρας ρητορεύοντες ήσαν συντομώτεροι, διά να μην απαυδίζη (sic) και η Α.Μ. και το
πολυάριθμον ακροατήριον» [φ. 55 (6.5.1837), σ. 227].
292
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 104-105.
293
Ο Κωνσταντίνος Δ. Σχινάς (1801-1857), με το ιδρύτικο διάταγμα του Πανεπιστημίου, διορίστηκε -
εκτός από Πρύτανης του Οθώνειου Πανεπιστημίου- και τακτικός Καθηγητής Ιστορίας στη Σχολή
Φιλοσοφίας. Τον Ιούνιο του 1847, εξελέγη Βουλευτής του Πανεπιστημίου [Θ. Χρήστου,
Κωνσταντίνος Δημητρίου Σχινάς…ό.π., σ. 158-159. Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Οι Καθηγηταί
του Πανεπιστημίου Όθωνος…», ό.π., σσ. 73-74, 100-101].
294
Κ.Θ. Δημαράς, «Ιδεολογήματα του ελληνικού Πανεπιστημίου», Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και
Παιδεία…ό.π., τ. Α´, σ. 48.
295
Κ.Θ. Δημαράς, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837….ό.π., σσ. 31-34.
74
ιδεών μέσω του νέου ιδρύματος, ενώ προσδιορίζει την μείζονα ακτίνα δράσης του. Η
Ελλάδα, με το Πανεπιστήμιο, θα αποτελέσει το δίαυλο που θα μεταφέρει τα
πνευματικά φώτα στην Ανατολή296.
Στη συνέχεια, ακολούθησε η εκφώνηση λογυδρίου από το Νεόφυτο Βάμβα297
ο οποίος χαρακτήρισε το Πανεπιστήμιο ως το «κοινωφελέστατον» από τα οθωνικά
«δωρήματα», ενώ επισήμανε ότι είναι και «Ελληνικώτατον προσφερόμενον», καθώς η
χώρα αποτελεί την εστία της σοφίας και των μουσών. Η «ελληνική φιλομάθεια»
αποτελεί μοτίβο στα λογύδρια των εγκαινίων. Ο Σχολάρχης Βάμβας τόνισε ότι το
Πανεπιστήμιο θα αποτελέσει «πηγή πάσης ωφελείας, αν η αμάθεια υπήρξεν εις τα έθνη
η πρώτιστη αιτία των δυστυχιών, των ανομιών και της διαφθοράς» και ανέφερε ότι
εφεξής θα εξέρχονται από το ίδρυμα οι αναγκαίοι για την Ελλάδα κληρικοί και
επιστήμονες, ενώ ειδικότερα η σχολή της Φιλοσοφίας προώρισται να καλλιεργήσει
την ελληνική γλώσσα, τα λατινικά, την αρχαιολογία, τα μαθηματικά, τη χημεία, τη
φιλοσοφία κ.ά298. Στο λογύδριο του Βάμβα εντοπίζεται τόση πυκνότητα υμνητικών
στοιχείων για το πρόσωπο του βασιλιά299, ώστε έντονες ήταν οι αντιδράσεις στον
τύπο της εποχής αλλά και στην κοινή γνώμη300. Ωστόσο, οι συχνές αναφορές στη
βασιλεία, ενδεικνύουν την πρόθεση των αγορητών να εκφράσουν τη μέρα αυτή τη
συμμόρφωσή τους προς τα ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής και να καταδείξουν ότι το
νεοϊδρυθέν πανεπιστήμιο δεν αποτελεί (ή, έστω, δεν θα αποτελέσει) εστία
ριζοσπαστισμού, όπως συνέβαινε σε άλλα ευρωπαϊκά Ανώτατα Εκπαιδευτικά
Καταστήματα.
Ο Σχολάρχης και καθηγητής της σχολής της Θεολογίας, Αρχιμανδρίτης
Μισαήλ Αποστολίδης [μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών], με τη σειρά του, εξήρε τη

296
Θ. Χρήστου, Κωνσταντίνος Δημητρίου Σχινάς…ό.π., σσ. 142-143.
297
Ο Ν. Βάμβας (1776-1855) υπηρέτησε το Οθώνειο Πανεπιστήμιο μέχρι το 1854. Το ακαδημαϊκό
έτος 1844-45 διετέλεσε Πρύτανης, ενώ έχει θητεύσει και ως Σχολάρχης στη Σχολή της Φιλοσοφίας. Το
όνομα του δεν ήταν στο διάταγμα του Άρμανσμπεργκ (Ιανουάριος 1837), γεγονός το οποίο προκάλεσε
την αντίδραση του τύπου της εποχής [Εμμ. Φυριππής, «Ο Νεόφυτος Βάμβας ως Διδάσκαλος του
Γένους και ως Καθηγητής του πρώτου ελληνικού Πανεπιστημίου. Ιδεολογία και πράξη», ΗΩΣ, τ. 4, σ.
72].
298
Εν Αθήναις τη 3 Μαίου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν εις την ημέραν της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος, υπό του κ. Ν. Βάμβα , εκ της τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου, σσ. 5-7.
299
Ο Βάμβας αντιπαραβάλλει τον Όθωνα με σημαίνουσες ιστορικές φυσιογνωμίες: «νομοθέτης ως ο
Σόλων, σοφοδότης ως ο μέγας Κάρολος, διοργανιστής των δυνάμεών της, ως ο Αγησίλαος, επί πάσι δε
πατήρ, ως ο Μάρκος Αυρήλιος οικογενείας ευσεβούς προς τον σεβαστόν πατέρα της…» [Εν Αθήναις τη 3
Μαΐου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν εις την ημέραν της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου Όθωνος, υπό
του κ. Ν. Βάμβα, ό.π., σσ. 7-8]
300
Μιχ. Στασινόπουλος, Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας…ό.π., σ. 92.
75
σύσταση Πανεπιστημίου από τον Όθωνα, χαρακτηρίζοντάς το ως έργο ένδοξο και
κοινωνικά ευεργετικό. Επισημαίνει την επιστροφή των Μουσών στην εστία τους, από
την οποία τις είχε εκδιώξει η «βαρβαρότης», με αποτέλεσμα τα δώρα τους να τα
απολαμβάνουν πλέον και «οι εκτός του Κράτους» Έλληνες. Το Πανεπιστήμιο θα
παραγάγει ανθρώπινο δυναμικό, το οποίο θα συντελέσει στην κοινωνική ευημερία.
Σημαντικό θα είναι και το όφελος από τη σχολή της Θεολογίας, καθόσον «θέλουσιν
εξέρχεσθαι ικανοί εις την διακονίαν του θείου λόγου, διά να οικοδομώσι τους αδελφούς
των εις την αρετήν και την ευσέβειαν»301.
Ο Μισαήλ Αποστολίδης απέδωσε την παρακμή του έθνους και την αναστολή
της επαρκούς και επιθυμητής εκπαίδευσης «εις την των βαρβάρων καταδρομήν». Οι
αντιξοότητες όρθωσαν ανυπέρβλητα εμπόδια στη μόρφωση του Κλήρου, αφού η
πλειονότητά του ήταν αναγκασμένη, προς εξασφάλιση των επιτηδείων, να ασχολείται
με χειρωνακτικές εργασίες. Οι ιερείς, περιοριζόμενοι μόνον στην τέλεση των
μυστηρίων, δεν είχαν την ευκαιρία να καταγίνονται με την παιδεία και την απόκτηση
εκείνων των εφοδίων που θα τους καθιστούσαν οδηγούς και διδασκάλους του λαού.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, ο λαός να παύσει να προσβλέπει τη θρησκεία «ως
πηδάλιον της ηθικής του διαγωγής και στάθμην των πράξεών του, νομίζων ότι
υφίσταται μόνον εις τελετάς…». Κατά συνέπεια, το ωφέλημα από τη σύσταση της
Σχολής Θεολογίας καθίσταται σημαίνον και «η Εκκλησία θέλει σε υμνεί [εννοεί τον
Όθωνα] ως άλλον Κωνσταντίνον τον…μέγαν ήρωα της Εκκλησίας», ενώ, κατά τον
ακαδημαϊκό ομιλητή, ο «εκπολιτισμός» της Ασίας από τον Μ. Αλέξανδρο
παραλληλίζεται καθ’ υπερβολήν και ανιστορικά με το έργο του Όθωνα όσον αφορά
στην ωφέλεια της Εκκλησίας302.
Ο Γ. Ράλλης, Σχολάρχης της Νομικής στο λογύδριο του, αναφέρεται στην
«τυραννίαν» της παιδείας και στου πνευματικού λογισμού την αποδρομή,
χαρακτηρίζοντας τη σύσταση του Πανεπιστημίου ως «το πλέον έγκυον μεγάλων
αγαθών αφ’ όσα μέχρι τούδε μας επεδαψιλεύθησαν». Δεν παραλείπει, εν προκειμένω,
να σημειώσει τη «μεταφορά» της νομοθεσίας303 πεφωτισμένων κρατών στη χώρα και

301
Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν εις την ημέραν της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος, υπό του κ. Αρχιμανδρίτου Μισαήλ Αποστολίδου σχολάρχου και τακ. Καθηγητού
της θεολογίας, εκ της τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου, σσ. 1-2.
302
Ό.π., σσ. 4-7, 9-10, 12.
303
«Οι νόμοι μας είναι εν μέρει οι νόμοι της ελευθέρας Γαλλίας, εν μέρει οι νόμοι της σοφής Γερμανίας»
[Εν Αθήναις τη 3 Μαίου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν εις την ημέραν της εγκαθιδρύσεως του
76
να παραθέσει ευκρινώς το λυσιτελές από τη σύσταση της Νομικής σχολής (εκμάθηση
πολιτικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, τέχνη του «διοικείν τα έθνη», κ.ά).
Ωστόσο, στο λογύδριο αυτό, προβάλλεται η άποψη ότι δεν αρκεί μόνον η σύσταση
των Σχολών, ούτε το γνωστικό κύρος των καθηγητών και η στοχευμένη διδασκαλία,
αλλά απαιτείται και από τους φοιτητές να επιδείξουν ζήλο και «ακάματον
επιμέλειαν»304.
Τον κύκλο των λογυδρίων305 έκλεισε ο Α.Γ. Λευκίας, Σχολάρχης της Ιατρικής
σχολής, ο οποίος υπογράμμισε ότι «η πολυχρόνιος τυραννία εις τον πολυβενθή της
δυσμοιρίας πυθμένα τους Έλληνας κατεκρήμνισεν» και αποκάλεσε την ίδρυση του
Πανεπιστημίου ως το «κράτιστον [των] ευεργετημάτων της Αυτού Μεγαλειότητος».
Ελπίζοντας στη δυναστική προστασία, επανέλαβε ότι είναι αναγκαία και η σύμπραξη
των καθηγητών για την πρόοδο της παιδείας. Τόνισε, μάλιστα, καταληκτικά, την
αναγκαιότητα ορθής κατάρτισης των ιατρών στο «διαγινώσκειν και ιάσθαι», καθώς τα
ιατρικά λάθη είναι δύσκολο, αφενός, να επανορθωθούν και, αφετέρου, μπορούν να
επιφέρουν ανεπανόρθωτη βλάβη 306.
Η εφημερίδα «Ο Σωτήρ» ανέφερε χαρακτηριστικά για την τελετή των
εγκαινίων ότι «Έγεινε, τέλος πάντων, την 3 Μαΐου και η εγκαθίδρυσις του Ελληνικού
Πανεπιστημίου Όθωνος. Η από πρωΐας συρροή του λαού εις το προσδιορισθέν
κατάστημα, όπου έμελλε εκτελεσθή η τελετή, ήτον τρανωτέρα απόδειξις, ότι το έθνος
εθεώρησε την ημέραν ταύτην ως εθνικήν». Σε άλλο σημείο, στο ίδιο φύλλο,
αντικείμενο σχολιασμού και σκώμματος γίνεται η συναισθηματική φόρτιση του
βασιλιά: «Παρετηρήθη, ότι ο Βασιλεύς εν ω διήρκει η τελετή, εδάκρυσε δίς. Ω! πόσον
ευγενές και βαθύτατον πρέπει να ήναι το αίσθημα εκείνο, το οποίον εις τοιαύτας
στιγμάς κινεί βασιλικούς οφθαλμούς εις δάκρυα!… . Κλαίουν λοιπόν και οι
βασιλείς!»307.

Πανεπιστημίου Όθωνος, υπό του κ. Γ. Ράλλη, Εισαγγελέως των εν Αθήναις εφετ. και σχολάρχου της
δικαστικής σχολής, εκ της τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου, σ. 5].
304
Ό.π., σσ. 2, 5-7.
305
Το λογύδριο του Λευκία είναι συντεταγμένο στην αρχαία ελληνική γλώσσα και δεν υπάρχει
προσφώνηση προς το βασιλιά, γεγονός το οποίο δικαιολογείται από την υφή του συγκεκριμένου
λόγου, καθώς οι αγορητές στην Αρχαία Αθήνα χρησιμοποιούσαν ως μοναδική προσφώνηση το «Ω
άνδρες Αθηναίοι». Στο ίδιο, περίπου, πεδίο προσφώνησης είχε κινηθεί και ο Γ. Ράλλης, όταν
προσφώνησε τους πάντες με την κλητική προσφώνηση «Κύριοι».
306
Εν Αθήναις τη 3 Μαίου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν κατά την της Ακαδημίας καθίδρυσιν υπό Α. Γ.
Λευκίου σχολάρχου της Ιατρικής, εκ της τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου, σσ. 2-4.
307
Εφημ. «Ο Σωτήρ», φ. 55 ( 6.5.1837), σ. 227.
77
 Αν και η σύσταση Πανεπιστημίου έτυχε εν γένει εύφημων σχολίων από τον
τύπο της εποχής και θερμής ανταπόκρισης από την κοινωνία, την επαύριο των
εγκαινίων του υπήρξαν και αντίθετες απόψεις. Η εφημερίδα «Ελπίς» εκτιμούσε ότι
«τοιαύτη οικτρά ως προς την Παιδείαν είναι του Τόπου η κατάστασις, δεν δύναται
βέβαια να θεωρηθή η σύστασις Πανεπιστημίου, ει μη ως μία των γελοίων εκείνων και
αγυρτικών επιδείξεων (charlatanisme), με τας οποίας προσπαθούν οι Ξενοκράται308
μας να φενακίσωσι τους μωροπίστους ως προς τα πράγματα της Ανατολής Ευρωπαίους,
και να εμπαίξωσι και την διψώσαν επιστημονικήν εκπαίδευσιν νεολαίαν μας»309. Η
εφημερίδα θεωρεί γενικά την ίδρυση ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος άκαιρη και
πρόωρη.

Η εγκατάσταση των νέων Πρυτανικών αρχών

Κατά την τελετή παράδοσης και παραλαβής της Πρυτανείας, ο μεν, αποχωρών
απέδιδε δημόσιο λόγο για τα πεπραγμένα της Πρυτανείας του, ενώ ο νέος Πρύτανης
μπορούσε να εκφωνήσει λόγο για ένα θέμα, το οποίο ήταν, συνήθως, σχετικό με τα
επιστημονικά-ερευνητικά του ενδιαφέροντα, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις παρέθετε
και «ιστορικά περιστατικά με διδακτικό περιεχόμενο». Σε περίπτωση που ο νέος
Πρύτανης απουσίαζε ή δεν μπορούσε να παραστεί για λόγους υγείας, είτε
εκφωνούνταν λόγος από έναν από τους Αντιπρυτάνεις310, είτε ο λόγος που επρόκειτο
να εκφωνηθεί δημοσιευόταν μετέπειτα σε ιδιαίτερο φυλλάδιο311.
Ο θεσμός λογοδοσίας του Πρύτανη συμπεριλαμβάνεται σε όλους τους
οργανικούς νόμους του Πανεπιστήμιου και ίσχυσε μέχρι το 1982 312. Στο Διάταγμα

308
Ο γερμανός Paul Kipper είχε παρομοιάσει το εισαγόμενο εκπαιδευτικό σύστημα με το παπούτσι του
Ξενοκράτη, το οποίο αν και ήταν κατασκευασμένο από ακριβό δέρμα, δεν ταίριαζε στο πόδι του [ P.
Kipper, Geschichte des Neugriechischen Volksschulwesens, Grobenheim und Leipzig 1897, σ. 43. Στ.
Δερβίσης, Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης και σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα, Θεσσαλονίκη
1985, σ. 46].
309
Εφημ. «Ελπίς», φ. 51 (6.5.1837), σ. 2.
310
Το 1851 λόγω απουσίας του Μ. Αποστολίδη την ημέρα ανάληψης της Πρυτανείας, ο λόγος
εκφωνήθηκε από τον αντιπρύτανη Γ. Μαυροκορδάτο. Το 1867 εν απουσία του Α.Ρ. Ραγκαβή, λόγο
εκφωνεί ο αντιπρύτανης Μ. Βενιζέλος. Το 1875 ο αντιπρύτανης Γ. Μακκάς λογοδοτεί λόγω του ότι ο
Πρύτανης Π.Ρομπότης είχε αποβιώσει.
311
Το 1861 λόγω ασθένειας του Κ. Ασώπιου, ο λόγος του δημοσιεύτηκε σε φυλλάδιο. Κατά την
ανάληψη πρυτανικών καθηκόντων από τον Ι.Ν. Χατζηδάκι το ακαδ. έτος 1894-1895 δεν εκφωνήθηκε
λόγος.
312
Η λογοδοσία του Πρύτανη, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι αποτελεί τη σημερινή
«Διοικητική Επετηρίδα του Πανεπιστημίου» [Ευφ. Εξίσου, «Πρυτανικοί και πανηγυρικοί λόγοι…»,
ό.π., σ. 475.
78
της 14ης/26ης Απριλίου 1837 καταγράφονται τα καθήκοντα του Πρύτανη ως εξής:
«Την εν τω προλαβόντι άρθρω δηλωθείσαν συνέλευσιν συγκαλεί ο Πρύτανις ωσαύτως
και εν τέλει του έτους των μαθημάτων: α’. Δια να δώση λόγον περί της διοικήσεώς του,
και περί των ακαδημαϊκών συμβάντων, των εν τω διαστήματι τούτω. β´. Διά να δώση
αφορμήν εις την εκλογήν δύο ή τριών, νέων συμβούλων, εν περιστάσει, ότε δηλ.
ήθελον διορισθή διά το επόμενον έτος εις,ή και δύο, από τους μη αλλαχθέντας εις
πρύτανιν ή σχολάρχην· και γ´. Διά να κάνη την παραίτησιν του αξιώματός του, και να
εισάξη τον διάδοχόν του εις αυτό»313. Στους Ν. ΓΩΚΓ´ και ΓΩΚΕ´ αναφέρεται ότι
κατά τη διάρκεια των πρώτων συνεδριάσεων της Πανεπιστημιακής Συγκλήτου κάθε
ακαδημαϊκού έτους, ο Πρύτανης καταθέτει στη Σύγκλητο τον οικονομικό
απολογισμό της θητείας του συνοδευόμενο από αναλυτική έκθεση με τις δαπάνες και
τις εισπράξεις314. Οι εκθέσεις των πεπραγμένων των απερχόμενων Πρυτάνεων
αναφέρονταν αρχικά, κυρίως, σε οικονομικά στοιχεία, ενώ με την πάροδο των ετών
εμπεριέχουν λεπτομερή δεδομένα σχετικά με τη λειτουργία και την οργάνωση του
Πανεπιστημίου (πρόγραμμα μαθημάτων και ύλης, στατιστικά στοιχεία, κατάλογοι
βιβλίων κ.ά). Στις λογοδοσίες αποτυπώνεται το συγκείμενο της εποχής αλλά και η
ανεπάρκεια και οι δυσκολίες που αντιμετώπιζε το Ίδρυμα315.
Οι επίσημες τελετές στις οποίες εκφωνούνταν οι πρυτανικοί λόγοι,
παρακολουθούνταν από ευρύ κοινό. Στις εκδηλώσεις αυτές παρίστανται η πολιτική
και θρησκευτική ηγεσία, μέλη του διδακτικού προσωπικού του Πανεπιστημίου αλλά
και δημοσιογράφοι του ημερήσιου και περιοδικού τύπου316.

313
Ε.τ.Κ., φ. 16 (24.4.1837) , σ. 69.
314
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911) και φ. 183 (17.7.1911), σ. 854.
315
Κ. Φασούλης, Η διαχρονική εξέλιξη και αξιολόγηση των διοικητικών, εκπαιδευτικών και
οικονομικών θεσμών των Α.Ε.Ι. της Ελλάδας (1837-1996), Διδακτορική διατριβή, σσ. 55-57.
316
Ειρ. Μεργούπη Σαβαΐδου, Δημόσιος λόγος περί επιστήμης στην Ελλάδα, 1870-1900: εκλαϊκευτικά
εγχειρήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στους πολιτιστικούς λόγους και στα περιοδικά, Διδακτορική
διατριβή, Τμήμα ΜΙΘΕ ΕΚΠΑ, Αθήνα 2010, σ. 51.
79
Η εορτή των Τριών Ιεραρχών
Το Πανεπιστήμιο, για να αποτίσει φόρο τιμής και να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του
στους ευεργέτες του, παράλληλα με την εορτή των Τριών Ιεραρχών στις 30
Ιανουαρίου, καθιέρωσε την τέλεση αρχιερατικού μνημόσυνου. Για πρώτη φορά το
Πανεπιστήμιο γιόρτασε την ημέρα αυτή το 1842 με ομιλητή τον Νεόφυτο Βάμβα317.
Ο τύπος της εποχής ανέφερε ότι «Η κατά την 30ην Ιανουαρίου εκκλησιαστική εορτή
των Τριών Ιεραρχών καθιερώθη τέλος πάντων ως τοιαύτη και διά το Πανεπιστήμιον
Όθωνος, κατά την προ της Επαναστάσεως επικρατούσαν συνήθειαν των απανταχού
Ελληνικών Σχολείων. Η περίστασις αύτη τιμά ευλόγως τον σύλλογον των Καθηγητών
του Πανεπιστημείου, ως ομολογούντα το θρησκευτικόν αίσθημα και τον εθνισμόν
τούτων»318. Ο «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός» αποτέλεσε μία από τις συνιστώσες
της εθνικής ιδεολογίας. Κατά τα μέσα του 19ου αι. στην ελληνική κοινωνία κυριαρχεί
ο ηθικοπλαστικός χαρακτήρας της θρησκείας, ενώ σε μεγάλο βαθμό τον 20ο αι.
συνιστά φορέα φρονηματιστικού λόγου. Τα στοιχεία αυτά συνηγορούν, μεταξύ
άλλων, στον εορτασμό των Τριών Ιεραρχών από το Πανεπιστήμιο και συνδέονται με
το ρόλο που αυτό καλείται να διαδραματίσει. Η «χριστιανική ιδιοσυστασία» μαζί με
την ακτινοβολία της Αρχαιότητας αναδεικνύεται στους κόλπους της πανεπιστημιακής
κοινότητας. Η θρησκευόμενη επιστήμη είναι ζητούμενο και αυτό αποτελεί μέρος της
εθνικής παράδοσης319. Το Πανεπιστήμιο επιδίωκε να παρουσιαστεί στην κοινωνία ως
θεματοφύλακας των αξιών της θρησκείας, τη στιγμή που υπήρχαν εστίες στους
κόλπους της Εκκλησίας, οι οποίες έκαναν λόγο για τον παραγκωνισμό της στο
εκπαιδευτικό γίγνεσθαι αλλά και για ανησυχίες όσον αφορά στο περιεχόμενο της
διδασκαλίας320.
Στη συνεδρίαση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου την 9η Αυγούστου του 1841
συζητήθηκε το θέμα απόδοσης τιμής στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, ο οποίος είχε
δωρίσει την οικία του αποθανόντος γιου του, Δημητρίου, στο Πανεπιστήμιο. Στη
συνέλευση αυτή, ο Σχολάρχης της Θεολογίας Μισαήλ Αποστολίδης εισηγήθηκε την
πραγματοποίηση κατ’ έτος μνημόσυνου, πρόταση η οποία απορρίφθηκε με το

317
Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σσ. 52, 150.
318
Εφημ. «Αιών», φ. 327 (1.2.1842), σ. 2.
319
Δ. Μπαλάνος, Διατί η εορτή των Τριών Ιεραρχών εθεσπίσθη ως εορτή της παιδείας, Λόγος κατά την
εορτή των τριών Ιεραρχών, τη 30η Ιανουαρίου 1948, Αθήναι 1948. Έ. Γαζή, Ο δεύτερος βίος των
Τριών Ιεραρχών. Μια γενεαλογία του «ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», εκδ. «Νεφέλη», Αθήνα 2004,
σσ. 62, 64 , 69, 74, 82-83.
320
Έ. Γαζή, Ο δεύτερος βίος των Τριών Ιεραρχών…ό.π., σ. 95.
80
αιτιολογικό ότι πρέπει να υπάρξει φειδώ στις αποφάσεις για εορτασμούς και, ως εκ
τούτου, αντιπροτάθηκε η εκφώνηση σχετικού λογυδρίου κατά την επέτειο
εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου. Ωστόσο, καταγράφηκε η πρόθεση να αναφανεί ο
θρησκευτικός χαρακτήρας μιας τέτοιας τελετής και να αποδοθεί τιμή στους
αποβιώσαντες ευεργέτες. Με αυτό τον τρόπο, σε μια προσπάθεια να συναιρεθούν οι
προτάσεις αυτές, το ακαδημαϊκό συμβούλιο όρισε την τέλεση ετήσιου αρχιερατικού
μνημοσύνου με εκφώνηση λόγου την ημέρα εορτής των Τριών Ιεραρχών321.
Στην πρώτη δεκαετία περίπου της εορτής αυτής από το Πανεπιστήμιο,
εκφωνούσαν λόγο, αποκλειστικά και εναλλάξ, ο Ν. Βάμβας και ο Μ. Αποστολίδης ως
δύο από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες του Ιδρύματος. Ο τόπος στον οποίο τελείται το
μνημόσυνο είναι ο ναός της Αγίας Ειρήνης στην οδό Αιόλου, ενώ από το 1863 έως το
1931 γίνεται, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων322, στο μητροπολιτικό ναό του
Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Σημειώνεται ότι το 1896, η εκφώνηση του πανηγυρικού
λόγου γίνεται για πρώτη φορά, με πρωτοβουλία του Σπυρίδωνος Λάμπρου, στη
Μεγάλη Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου και η εορτή αυτή αποκτά πλέον
περισσότερο εκπαιδευτικό χαρακτήρα323.
Η επίσημη καθιέρωσή των εορτών πραγματοποιήθηκε από το Εθνικό324,
πλέον, Πανεπιστήμιο με τον οργανισμό του 1911 (Ν. ΓΩΚΓ´, άρθρο 2): « Το Εθνικόν
Πανεπιστήμιον πανηγυρίζει τη 25η Μαρτίου την επέτειον της Ελληνικής Παλιγγενεσίας,
τελεί δε μνημόσυνον υπέρ των Καθηγητών, ευεργετών και δωρητών αυτού τη 30 η
Ιανουαρίου, εορτή των τριών Ιεραρχών κατά τα εκάστοτε υπό της Συγκλήτου
οριζόμενα» 325.

321
Πρακτικά Συγκλήτου ( 9.8.1841), σσ. 42-43.
322
Το 1873 ο εορτασμός έγινε στο Ναό της Ζωοδόχου Πηγής και το 1883 ξανά στο Ναό της Αγίας
Ειρήνης.
323
Έ. Γαζή, Ο δεύτερος βίος των Τριών Ιεραρχών…ό.π., σσ. 104, 105.
324
Στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο ορίστηκε να τελείται ετήσιο μνημόσυνο για τον Ι. Καποδίστρια,
τον Ι. Δομπόλη, τους ευεργέτες και καθηγητές του Πανεπιστημίου την 4 η Φεβρουαρίου (Ν. ΓΩΚΕ´,
άρθρο 2), ημέρα κατά την οποία (1849) ο Ι. Δομπόλης συνέταξε στην Πετρούπολη τη διαθήκη του με
την οποία κληροδότησε στο ελληνικό δημόσιο την περιουσία του για την ίδρυση Πανεπιστημίου στην
Αθήνα ή στα Γιάννενα με την ονομασία Καποδιστριακόν [Παντ. Κοντογιάννης, Εθνικοί Ευεργέται,
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων» – αρ. 94, Εν Αθήναις 1908, σσ. 40-41].
325
Ε.τ.Κ., φ. 178 (12.7.1911), σ. 809. Σ. Μπουζάκης, Η Πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα…ό.π.,
σσ. 344, 378.
81
Η επέτειος της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου
Την 20η Μαΐου, ημέρα των γενεθλίων του Όθωνα- τα οποία συνέπιπταν με την άνοδο
του στο θρόνο, το Πανεπιστήμιο εόρταζε και την επέτειο από την ίδρυσή του με
εκφώνηση πανηγυρικού λόγου326. Πρόκειται, πιθανόν, για μεταφύτευση της εορτής
«Dies Academicus» των γερμανικών πανεπιστημίων327. Η μετάθεση της επετείου της
εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου από την 3η στην 20η Μαΐου, προκειμένου να
συμπίπτει ο εορτασμός μαζί με τα γενέθλια του Όθωνα328, αποσκοπούσε, μεταξύ
άλλων, και στην ταύτιση του βασιλιά με τις έννοιες της «επιείκειας και της πολιτικής
ικανότητας»329. Στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως την 22α Μαΐου 1838 «η επί των
Εκκλησιαστικών Γραμματεία της Επικρατείας αναφέρεται ότι, κατά πρότασιν της
Ημετέρας επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Γραμματείας της
Επικρατείας εγκρίνει να καθιερωθή εις το εξής η μνήμη της συστάσεως του
Πανεπιστημείου, μεταφερομένης της εορτής ταύτης από τη 3 εις την 20 Μαΐου. Χάρις δε
τούτου θέλει γίνεσθαι εις το Πανεπιστημείον αυτό αρμόδιος τελετή»330.
Αυτός ο συνεορτασμός διατηρήθηκε καθ’όλη την οθωνική περίοδο και
καταργήθηκε το 1862, οπότε και εκφωνήθηκαν δεκαεννέα (19) λόγοι. Η θεματική
των λόγων αυτών περιστρέφεται γύρω από την Αρχαία Ελλάδα, ενώ συχνές είναι οι
αναφορές και η σύγκριση με τη Δύση331.

326
Ι . Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σ. 150.
327
Ευφ. Εξίσου, «Πρυτανικοί και πανηγυρικοί λόγοι του Πανεπιστημίου Αθηνών 1837-1900.
Βιβλιογραφική καταγραφή», Τετράδια Εργασίας ΚΝΕ-ΕΙΕ 10 (1988), σ. 474.
328
Κατά την Οθωνική περίοδο (1833-1862) είχαν καθιερωθεί ακόμη πέντε εορτές προς τιμήν του
βασιλικού ζεύγους: τα αποβατήρια του Όθωνα (25 Ιανουαρίου 1833), τα αποβατήρια της Αμαλίας (3
Φεβρουαρίου 1835), τα γενέθλια της Αμαλίας (9 Δεκεμβρίου) και οι ονομαστικές τους εορτές (18
Σεπτεμβρίου του βασιλιά και 25 Σεπτεμβρίου της βασίλισσας). Η τέλεση βασιλικών εορτών επιβάρυνε
περαιτέρω οικονομικά τη χώρα. Ενδεικνύει, όμως, την προσπάθεια ενσωμάτωσης της ιστορίας της
δυναστείας των Βαυαρών στην επιχώρια ιστορία [Τ. Κατσιμάρδος, «180 χρόνια από την άφιξη του
πρώτου βασιλιά. Τα «αποβατήρια του Όθωνα δεν ξέχασαν ποτέ οι Βαυαροί», εφημ. «Έθνος»
(22.9.2013).
329
J. Petropoulos, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843), ΜΙΕΤ,
Αθήνα 1985, σ. 202.
330
Ε.τ.Κ, φ. 19 (22.5.1838) , σ. 100.
331
Α. Μανδυλαρά - Π. Κιμουρτζής, «Συμβολισμοί και κρατική εξουσία. Τελετές του Πανεπιστημίου
Αθηνών κατά την οθωνική περίοδο», Πρακτικά, 3ο Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης, Εργαστήριο
Ιστορικού Αρχείου Νεοελληνικής και Διεθνούς Εκπαίδευσης, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής
Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα 2004. Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή. Ιω.
Καράκωστας, Ο βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο…ό.π., σ. 77.
82
Η επέτειος της 25ης Μαρτίου
Εισηγήσεις σχετικά με τον επίσημο εορτασμό της 25ης Μαρτίου είχαν γίνει από το
1834. Ο Π. Σούτσος δημοσίευσε επιστολή στην εφημερίδα «Αθηνά» στις 30
Οκτωβρίου 1843 και υποστήριξε ότι από τη θέση του συμβούλου της Γραμματείας
των Εκκλησιαστικών το 1834 είχε εισηγηθεί σχετικά, ενώ και το 1835 ο Ι. Κωλέττης
είχε συντάξει σχέδιο διατάγματος για την εθνική εορτή της 25ης Μαρτίου, το οποίο
όμως δεν υλοποιήθηκε λόγω της αποχώρησής του από τη Γραμματεία των
Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως. Με το διάταγμα 980/15.3.1838332
καθιερώθηκε επισήμως η επέτειος της 25η Μαρτίου 1821 ως εθνικής εορτής333:
«θεωρήσαντες ότι η ημέρα της 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ’εαυτήν εις πάντα Έλληνα,
δια την εν αυτή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, είναι
προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος, διά την κατ’ αυτήν έναρξιν του υπέρ ανεξαρτησίας
αγώνος του Ελληνικού Έθνους, καθιερούμεν την ημέραν ταύτην εις το διηνεκές ως
ημέραν ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΟΡΤΗΣ και διατάττομεν την διαληφθείσαν Γραμματείαν να
δημοσιεύση και ενεργήση το παρόν διάταγμα»334. Στις 19 Μαρτίου 1838, στην
εφημερίδα «Φήμη» σημειώνεται ότι «η πράξις αυτή αφ’εαυτήν είναι το λαμπρότερον
εγκώμιον των πατρικών αισθημάτων της Α.Μ. και το μεγαλήτερον εχέγγυον του
πατριωτισμού του επί των Εσωτερ. Γραμματέως <Γ. Γλαράκη>. Η 25 Μαρτίου εις το
διηνεκές καθιερώθη δια Β. Διατάγματος ως εθνική τελετή…»335.
Κατά την οθωνική περίοδο, ο εορτασμός της εθνικής επετείου αποτέλεσε
πεδίο αντιπολιτευτικών εκδηλώσεων και πολιτικών διεκδικήσεων, ενώ απηχούσε «τις
αντίπαλες εκδοχές γύρω από το ίδιο το γεγονός που μνημονευόταν-την Ελληνική
Επανάσταση»336. Το 1875 πραγματοποιήθηκε η πρώτη στρατιωτική παρέλαση, ενώ
την επόμενη χρονιά συμμετείχαν σε αυτήν και φοιτητές μέσω της πανεπιστημιακής
φάλαγγας. Φοιτητές, αλλά και φιλολογικοί και πολιτικοί σύλλογοι οργανώνουν
εκδηλώσεις για να τιμήσουν και να γιορτάσουν την εθνική επέτειο.
332
Το ιστορικής σημασίας βασιλικό διάταγμα δεν δημοσιεύθηκε σε φύλλο της Εφημερίδας της
Κυβερνήσεως.
333
Χρ. Κουλούρη, «Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου», πανηγυρικός λόγος στον επίσημο
εορτασμό της 25ης Μαρτίου, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή 1995, σ. 21.
334
Εφημ. «Αθηνά», φ. 518 (23.3.1838), σ. 2141.
335
Εφημ. «Φήμη», φ. 106 (19.3.1838), σ. 1.
336
Χρ. Κουλούρη, «Γιορτάζοντας το έθνος: Εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», στο
Αθέατες όψεις της Ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάνη Γιανουλόπουλο (επιμ.-εισ. Δ.
Παπαδημητρίου, Σ. Σεφεριάδης), εκδ. «Ασίνη» 2012, σσ. 182, 197.
83
 Η επιλογή της 25ης Μαρτίου έγινε «χωρίς πάντως την ακρίβεια που επέβαλλε η
ιστορική έρευνα και τα πραγματικά γεγονότα». Η ανάγκη σύνδεσης θρησκείας –
έθνους, ιδιαίτερα μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ελλαδικής Εκκλησίας
(1833) και την συνακόλουθη ψυχρότητα στις σχέσεις με το Οικουμενικό
Πατριαρχείο, συνέτεινε σε αυτή την επιλογή337. Η καθιέρωση της εθνικής επετείου
της 25ης Μαρτίου και η «συνειρμική σύνδεση με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου»,
μεταξύ άλλων, ενδεχομένως να ανάγεται και στο γεγονός ότι την περίοδο αυτή στην
ελληνική πολιτική σκηνή κυριαρχούσε το φιλορθόδοξο «ρωσικό» κόμμα, ενώ ένας
από τους εκπροσώπους τους ήταν ο ίδιος ο Γ. Γλαράκης. Ο Όθων, επιδιώκοντας να
ενισχύσει την δημοτικότητά του, υποστήριξε ένα κόμμα που είχε ευρεία κοινωνική
απήχηση και ανέθεσε την Γραμματεία των Εκκλησιαστικών στον Γλαράκη. Στο ίδιο
πλαίσιο, μπορεί να ερμηνευτεί και ο συνεορτασμός της εγκαθίδρυσης του
Πανεπιστημίου με τα γενέθλια του Όθωνα338.
Το θέμα εορτασμού της 25ης Μαρτίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ετέθη από
τον Πρύτανη και Καθηγητή της σχολής της Θεολογίας Αναστάσιο Κυριάκο στη
συνεδρίαση της Συγκλήτου την 17η Φεβρουαρίου 1896 με αφορμή τη συμπλήρωση
75 ετών από την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης339.

337
Στις 24 Φεβρουαρίου εκδηλώνεται το κίνημα του Υψηλάντη, στις 23 Μαρτίου ξεκινά η
επαναστατική δράση στην Πελοπόννησο. Η ύψωση του λαβάρου της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα
δεν επιβεβαιώνεται από την νεοελληνική ιστοριογραφία του 19 ου αι. και συνδέεται περισσότερο με την
περιγραφή των γεγονότων από τον γάλλο περιηγητή Πουκεβίλ [Χρ. Κουλούρη, «Μύθοι και σύμβολα
μιας εθνικής επετείου…», όπ., σσ. 26-29].
338
J. Petropoulos, Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους…ό.π., σ. 338. Χρ. Κουλούρη, «Γιορτάζοντας το
έθνος: Εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», ό.π., σ. 199
339
Πρακτικά Συγκλήτου (17.2.1896), σ. 5.

84
 ΜΕΡΟΣ Β´

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΙ ΛΟΓΟΙ

85
 1

ΟΘΩΝΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ (1838-1862)

Πρυτανικοί Λόγοι

Καθήκον κάθε Πρύτανη, σύμφωνα με το διάταγμα της 14ης/26ης Μάιου 1837,

ήταν η απόδοση λόγου για την περίοδο άσκησης της διοίκησής του και τα
ακαδημαϊκά συμβάντα. Λόγο εκφωνούσε και ο αναδεχόμενος αυτόν στην πρυτανεία.
Οι λόγοι αποτύπωναν το έργο του Πρύτανη, φώτιζαν τις αδυναμίες, τις αστοχίες και
τις ελλείψεις, ενώ κοινολογούσαν τις ανάγκες του Ιδρύματος. Με αυτό τον τρόπο,
ανερευνώνται τρόποι θεραπείας τους, ενώ, παράλληλα, το νέο ακαδημαϊκό έτος
ξεκινούσε από συγκεκριμένη βάση προκειμένου να επιλυθούν τα ακαδημαϊκά
ζητήματα. Η δημοτελής αυτή τελετή καθιστούσε τις ανάγκες του Πανεπιστημίου
αντικείμενο μέριμνας και για την πολιτειακή αρχή, για το έθνος, τους ομογενείς και
τους φιλέλληνες.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Σχινά (3.5.1838)

Ο Κ. Σχινάς, εκθέτοντας τα πεπραγμένα της θητείας του, επισήμανε ότι, μετά την
ολοκλήρωση ενός έτους, «καθιερούται η πολύτιμος της ολομελείας των καθηγητών
αρχαιρεσιακή προνομία…εγκαθιδρυομένων των υφ’ υμών μεν εκλεχθεισών, υπό δε της
Β. Κυβερνήσεως επικυρωθεισών αρχών» και υπογράμμισε ότι «οι μέχρι της ημέρας
ταύτης διαπεπιστευμένοι την διοίκησιν» θα αποδώσουν «λόγον ακριβή»340.
Κατ’ αρχάς, η εγγραφή των φοιτητών και των τακτικών ακροατών έγινε κατά
τα σχετικά άρθρα του νόμου, ενώ στις περιπτώσεις που δεν υπήρχε σχετική διάταξη,
«εσχεδιάσθη παρά της Πρυτανείας προσωρινός τις τύπος περί αυτού». Με αυτό τον
τρόπο, καταγράφονται τα πρώτα οργανωτικά προβλήματα του Πανεπιστημίου και οι
τρόποι που αντιμετωπίστηκαν341. Την πρώτη αυτή ακαδημαϊκή χρονιά του
Πανεπιστημίου οι εγγεγραμμένοι φοιτητές ήταν 52 [Σχολή της Θεολογίας 8
(15,38%), Νομική 22 (42,30%), Ιατρική 4 (7,69%) και στη Φιλοσοφική Σχολή 18

340
Κωνστ. Δ. Σχινά κατά την γ´ Μαϊου αωλη´ Οθωνικώ Πανεπιστημείω κατά την παύσασαν διοικητικήν
περίοδον γενομένων, εν Αθήναις 1838,σ. 2. Το κείμενο της πρυτανικής λογοδοσίας είναι δημοσιευμένο
και στη γαλλική γλώσσα.
341
Μεταξύ άλλων, ανέφερε την έλλειψη Γραμματέα κατά το πρώτο εξάμηνο λειτουργίας του
Πανεπιστημίου [Ό.π., σ. 4].
86
(34,61%)]342 και 75 οι τακτικοί ακροατές343. Ακολούθως, ο απερχόμενος Πρύτανης
σημείωσε την αύξηση των φοιτητών κατά το θερινό εξάμηνο [32 φοιτητές στο
χειμερινό εξάμηνο και άλλοι 20 ενεγράφησαν στο θερινό] και προέβλεψε ότι τα
επόμενα χρόνια η αύξηση θα είναι γεωμετρική.
Στη συνέχεια, ο Σχινάς αφιέρωσε σημαντικό μέρος του λόγου του στον τρόπο
εξέτασης και εισαγωγής των φοιτητών. Σημείωσε ότι η εξεταστική επιτροπή
αποτελούμενη από τους Καθηγητές Γ. Γεννάδιο και Ι. Βούρο επέδειξε φρόνηση και
περίσκεψη κατά την εξέταση των υποψηφίων φοιτητών, προκειμένου να καλυφθούν
οι ελλείψεις στη σχολή της Ιατρικής και στο φυσικομαθηματικό τμήμα της
Φιλοσοφικής, ενώ «καθίσταντο αυστηρότεροι» με τους υποψηφίους φοιτητές της
Νομικής και της Φιλολογίας. Αυτή ήταν μια πρακτική που ακολουθήθηκε και από τα
πανεπιστημιακά ιδρύματα της Ευρώπης. Με αυτό τον τρόπο, επιδιώχθηκε η
ισομέρεια και η ισορροπία ανάμεσα στις Σχολές. Επίσης, εκδόθηκε και διανεμήθηκε
στους φοιτητές Οδηγός Σπουδών344 με προλογικό σημείωμα από τον Πρύτανη Κ.
Σχινά345. Η ενέργεια έκδοσης Οδηγού Σπουδών κατά τον πρώτο έτος λειτουργίας του
Πανεπιστημίου χαρακτηρίζεται πρωτοποριακή346, επειδή έτσι επιτυγχάνεται ο
αρτιότερος προγραμματισμός των σπουδών.
Ο Κ. Σχινάς σημείωσε ότι «τοιαύτη είναι η ένδεια των φιλομαθούντων», ώστε
η καταβολή εισφορών θα λειτουργούσε αποτρεπτικά για την εγγραφή των φοιτητών.
Γι αυτό και δεν εφαρμόστηκε το άρθρο 24 του Β.Δ. το οποίο προέβλεπε «την
μετριωτάτην εισφοράν 10 δραχμών ως δικαιώματος εγγραφής». Ο Πρύτανης, «επί ιδία
μεγίστη ευθύνη», μετέθεσε χρονικά την είσπραξη τελών εγγραφής347, πρωτοβουλία η
οποία έτυχε και της επίνευσης του Όθωνα που υποστήριξε «να μη εισπραχθώσι τα

342
Οι 31 από αυτούς προέρχονταν από το Β. Γυμνάσιο, οι 5 από το Γυμνάσιο του Ναυπλίου και ένας
από της Σύρου, ενώ οι υπόλοιποι 15 εξετάσθηκαν από την κυβερνητική εξεταστική επιτροπή. Από
τους τακτικούς ακροατές, δύο παρακολουθούσαν τα μαθήματα της Φιλοσοφικής, δύο της Ιατρικής και
όλοι οι υπόλοιποι της Νομικής.
343
Κωνστ. Δ. Σχινά κατά την γ´ Μαϊου αωλη´…ό.π., σσ. 4,6.
344
Οδηγίαι προς τους φοιτητάς εκάστης σχολής περί της αλληλουχίας των διαφόρων επιστημών, και περί
της κατά την εξακολούθησιν των εν τω Πανεπιστημείω σπουδών διατηρητέας μεθόδου και τάξεως, «εκ
της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά», εν Αθήναις 1838, 36 σσ.
345
Κωνστ. Δ. Σχινά κατά την γ´ Μαϊου αωλη´…ό.π., σσ. 6, 8.
346
Θ. Χρήστου, «Ο Κ.Δ. Σχινάς και η πρώτη Πρυτανεία στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο (1837-1838)», Τα
Ιστορικά Historica, τ. 9ος, τχ. 16 (1992), σ. 377. Βλ. Του Ιδίου, «Ο θεσμός του Οδηγού Σπουδών στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών», ΙΔ' Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (Θεσσαλονίκη, 28-30 Μαΐου 1993),
Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 601-613.
347
Χ. Μπαμπούνης, Εμμ. Φυριππής, «Βουλή των Ελλήνων, Ιούλιος 1892: Το νομοσχέδιο θέσπισης
εκπαιδευτικών τελών – διδάκτρων στους φοιτητές…», ό.π., σ. 896.
87
δικαιώματα ταύτα μέχρι της εγκρίσεως και δημοσιεύσεως των οριστικών του
Πανεπιστημείου κανονισμών». Ακόμη, ο Κ. Σχινάς τόνισε ότι το Ακαδημαϊκό
Συμβούλιο και οι Σχολές «εξετέλεσαν προσηκόντως, τα πολλά άξια λόγου καθήκοντά
των, και υπέδειξαν τας υπαρχούσας ελλείψεις». Με αυτό τον τρόπο, ο πρώτος
Πρύτανης του Οθώνειου Πανεπιστημίου προέβαλε το έργο των συναδέλφων του και
ενίσχυσε την προσπάθειά τους. Επίσης, ανέφερε ότι μετά τον εντοπισμό των αναγκών
και των ελλείψεων, υποβλήθηκε σχετική έκθεση στην αρμόδια Γραμματεία
(Υπουργείο) και «ελπίζεται, ότι, εγκριθέντος και επικυρωθέντος του νομοσχεδίου
τούτου υπό της Α.Μ., θέλομεν έχει πλήρη ακαδημαϊκόν νόμον, διευθετούντα
ομοιομόρφως, τα κατά το Πανεπιστημείον και τας Σχολάς348.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Ράλλη349 (9.11.1841)

Ο Γ.Α. Ράλλης ανέφερε εισαγωγικά ότι ο ακαδημαϊκός νόμος, όντας «φίλος της
δημοσιότητος», επιτάσσει στον απερχόμενο Πρύτανη «το χρέος ν’ αποδίδη εις το
τέλος της διοικήσεως του…ευθύνας των πράξεών του, και να γνωστοποιή ούτως παν
ό,τι συνέβη ή ευτυχές ή δυσάρεστον εις το Πανεπιστημείον». Αφού χαρακτήρισε το
Πανεπιστήμιο «εκπαιδευτικό κατάστημα έγκυον τοσούτων ελπίδων», παρέθεσε
στοιχεία για τον αριθμό των φοιτητών. Ειδικότερα, από τους 159 φοιτητές οι 16
(10,06%) ανήκαν στη Σχολή Θεολογίας, οι 54 (33,96%) στη Νομική Σχολή, οι 32
(20,12%) στην Ιατρική Σχολή και οι 47 (29,55%) στη Σχολή Φιλοσοφίας, ενώ οι
υπόλοιποι ήταν φοιτητές από το Φαρμακευτικό σχολείο (6,28%) που
παρακολουθούσαν τα μαθήματα της Ιατρικής και της Φιλοσοφικής σχολής. ΟΙ
τακτικοί ακροατές ήταν 133350. Παρατήρησε, μάλιστα, την εμφανή αύξηση των
φοιτητών κατά την διοικητική του περίοδο351.

348
Κωνστ.Δ. Σχινά κατά την γ´ Μαϊου αωλη’ Οθωνικω Πανεπιστημείω …ό.π., σσ. 10, 12, 14.
349
Ο Γ.Α. Ράλλης (1804-1883) υπήρξε ο δεύτερος Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών και η θητεία
του διήρκησε μέχρι το Σεπτέμβριο του 1841, ενώ επανεξελέγη στο αξίωμα αυτό το ακαδ. έτος 1868-
1869. Διετέλεσε, πλειστάκις, Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής. Το 1848 εξελέγη βουλευτής του
Πανεπιστημίου και το ίδιο έτος κλήθηκε να συμμετάσχει στην Κυβέρνηση Γ. Κουντουριώτη ως
Υπουργός της Δικαιοσύνης. Βραχεία ήταν η θητεία του στο Υπουργείο Εξωτερικών το 1849, ενώ το
1857 επέστρεψε στο Υπουργείο Δικαιοσύνης [Δ.Α. Δημητριάδης (επιμ.), Απάνθισμα βιογραφικόν των
από συστάσεως του Ελληνικού Πανεπιστημίου εκλιπόντων τον βίον καθηγητών αυτού. 1837-1916,
Αθήνησι 1916, σσ. 73-80. Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., σσ. 160-162].
350
Από αυτούς, 115 παρακολουθούσαν τα μαθήματα της Νομικής Σχολής, 3 της Ιατρικής και 15 της
Φιλοσοφικής. Παρατηρούμε ότι την εποχή αυτή, η Θεολογική δεν είχε κανέναν ακροατή [Λόγος
εκφωνηθείς την 9 Νοεμβρίου 1841 υπό του Πρώην Πρυτάνεως Κ.Γ.Α. Ράλλη παραδιδόντος εις τον
88
 Παράλληλα, τόνισε ότι είναι κοινωνικά απαραίτητο «να μορφωθούν τάχιστα
ιατροί διά να επαρκέσωσιν εις τας πλέον κατεπειγούσας χρείας ενός νέου Κράτους». Γι
αυτό, συστάθηκε τριμελής επιτροπή αποτελούμενη από καθηγητές της Ιατρικής
Σχολής, η οποία ενέκρινε την εισαγωγή φοιτητών σε διετές πρόγραμμα μαθημάτων
χειρουργικής, οι οποίοι «προ πολλού μετερχόμενοι εμπειρικώς το ιατρικόν επάγγελμα».
Ακόμη, άμεση ήταν η ανάγκη κατάρτισης φαρμακοποιών και ως εκ τούτου «η
Κυβέρνησις επρονόησε και περί αυτών συστήσασα εντός του Πανεπιστημείου ειδικήν
καθέδραν της φαρμακολογίας». Ο κρατικός μηχανισμός χρειαζόταν επιστημονικό
δυναμικό το οποίο καλείται να παραχθεί από το Πανεπιστήμιο. Ο αγορητής, αφού
επισήμανε ότι «η ανάπτυξις και η διδασκαλία της Ελληνικής φιλολογίας» αποτελεί όχι
μόνον «χρεία του Πανεπιστημίου», αλλά και «χρεία εθνική», ανέφερε τη σύσταση
δεύτερης έδρας Ελληνικής Φιλολογίας την οποία κατέλαβε ο Ιω. Βενθύλος. Μετά, δε,
από αίτημα του ακροατηρίου του Βάμβα που επιθυμούσε να αποκτήσει την τέχνη του
λόγου, προστέθηκε το μάθημα της ρητορικής352.
Στον απολογιστικό αυτό λόγο, προτρέπει να προστατευτεί το Πανεπιστήμιο
από «παν αίσθημα αποκλειστικότητος ή ζηλοτυπίας» και να ενισχυθεί ο θεσμός των
ιδιωτικών διδακτόρων. Τα γερμανικά πανεπιστήμια καταδείκνυαν ότι ο θεσμός αυτός
είναι «η ρίζα της καθηγήσεως». Συμπλήρωσε ότι πρέπει να δίνεται ευκαιρία στους
ιδιωτικούς διδάκτορες να διδάσκουν «δημοσίως» και εάν ανταπεξέλθουν επιτυχώς
στο έργο αυτό, το Πανεπιστήμιο θα έχει αποκτήσει «ένα δεδοκιμασμένο υποψήφιο εις
πρώτην περίστασιν καθ’ην ήθελε παρουσιασθή η ανάγκη νέου καθηγητού»353 . Ακόμη,
ο Ράλλης σημείωσε ότι κατά την περίοδο διοίκησης του Πανεπιστημίου από αυτόν «η

διάδοχόν του την διεύθυνσιν του Οθώνειου Πανεπιστημείου, εν Αθήναις εκ της Βασιλικής
Τυπογραφείας 1842, σ.2]
351
Λόγος εκφωνηθείς την 9 Νοεμβρίου 1841 υπό του Πρώην Πρυτάνεως Κ.Γ.Α. Ράλλη…ό.π., σ. 2, 4.
352
Ο απερχόμενος Πρύτανης εκφράζει την «βαθείαν θλίψιν» του, καθώς δεν είναι σε θέση να
ανακοινώσει και την προσθήκη «του περισπούδαστου μαθήματος» της Γενικής Ιστορίας. Η ανάθεση
του ιστορικού μαθήματος είχε προταθεί στον Κ. Σχινά, ωστόσο αυτός δεν ήταν σε θέση καθώς ήδη
δίδασκε τον βίο της Ελλάδος. Επίσης, ο Μανούσης «ενησχολείτο ήδη εις την προπαρασκευήν» του
μαθήματος της Πολιτειογραφίας [Ό.π., σσ. 4,6, 8].
353
Κατά την πρυτανική θητεία του Ράλλη, διορίστηκαν στη Φιλοσοφική Σχολή τρεις ιδιωτικοί
διδάκτορες, ο Δ. Στρούμπος (μηχανική και πειραματική φυσική), ο Ο. Βίλκεν (Ρωμαϊκή Φιλολογία)
και ο Εδ. Μάσσον (Πολιτική και Ηθική Φιλοσοφία). Ακόμη, η Νομική Σχολή πρόσθεσε νέα μαθήματα
στο πρόγραμμά της, τα οποία παρέδιδαν οι ιδιωτικοί διδάκτορες, ωστόσο, στο πρόγραμμα της Ιατρικής
Σχολής δεν προστέθηκε κανένα ιδιωτικό μάθημα, παρά τις πολυάριθμες αιτήσεις ιδιωτικών
διδακτόρων. Αυτό οφείλεται κατά τον ομιλητή στην αυστηρότητα που επέδειξε η επιτροπή στην οποία
εναπόκειτο η έγκριση τους [Ό.π., σσ. 10, 12].
89
αδελφικοτέρα αρμονία πάντοτε διετηρήθη κατά τας μεταξύ των καθηγητών
πολυαρίθμους σχέσεις»354.
Ο Γ. Ράλλης αναφέρθηκε στην επιτροπή που ανέλαβε το έργο «να συλλέξη
συνδρομάς προς ανέγερσιν καταστήματος δια το Πανεπιστημείον», η οποία
απαρτιζόταν από σημαίνοντα πρόσωπα της χώρας. Λίγο καιρό μετά την κοινοποίηση
αυτή «εις άπαντα τα πλέον απωκισμένα της Ευρώπης μέρη…έθεσε την επιτροπήν εις
κατάστασιν να κάμη έναρξιν της λαμπράς οικοδομής». Η στήριξη και η ανταπόκριση
αυτή είχε ως επακόλουθο να γνωστοποιηθεί σε όλους τους παρεπιδημούντες Έλληνες
ότι «υπάρχει πλέον κέντρον Ελληνικής σπουδής»355. Τα κληροδοτήματα και οι δωρεές,
οι οποίες πηγάζουν από τον «ελληνικόν ενθουσιασμόν» συνετέλεσαν στην απόκτηση
«ιδίας περιουσίας» από το Πανεπιστήμιο356.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Κωστή357 (9.11.1841)

Ο νέος Πρύτανης διαδέχτηκε στο βήμα τον Γ. Ράλλη και επισήμανε ότι η ελπίδα της
συμπαράστασης στο έργο του από τους συναδέλφους του, του δίνει την ώθηση να
αναλάβει «τα ανώτερα των δυνάμεων <του> χρέη του Πρυτάνεως». Ακολούθως,
ανέφερε ότι στο εξωτερικό είχε την ευκαιρία να έλθει σε επαφή με τους
παρεπιδημούντες Έλληνες και Φιλέλληνες και να γίνει δέκτης των προσδοκιών τους.
Μετέφερε, λοιπόν το κλίμα που επικρατούσε για το νεοσύστατο Ίδρυμα και
διαβεβαίωσε ότι αυτό «θεωρείται παρά πάντων, ως η πηγή εξ’ ης μέλουσι να
εκρεύσωσιν όλα τα αγαθά», ο ισχυρός δεσμός όχι μόνον «με όλους τους απανταχού
διεσπαρμένους ομογενείς, αλλά και με όλον τον επιστημονικόν κόσμον» 358. Πρόκειται

354
Ο.π., σ. 22.
355
Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι Καθηγητές Βούρος, Δομνάνδος και Πάλλης συμμετείχαν σε
επιστημονικές συνόδους στην Πίζα και στο Τορίνο, ενώ οι Ολύμπιος και Κωστής στη Γερμανία [Ό.π.,
σ. 18]
356
Ο αγορητής δεν παραλείπει να μνημονεύσει «δύω θλιβερά συμβεβηκότα τα οποία παρεμίχθησαν εις
τα ακαδημαϊκά ευτυχήματά μας», τον θάνατο του Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής Δ. Μαυροκορδάτου
και του αρχαιολόγου Καρόλου Μύλλερ (1797 - 1840) [Ό.π., σσ. 16, 18, 20].
357
Ο Νικόλαος Κωστής (1805-1861) με σπουδές στη Γερμανία, διορίστηκε καθηγητής Φαρμακολογίας
και Μαιευτικής στη Σχολή της Ιατρικής στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο το 1837. Διετέλεσε προσωπικός
ιατρός του Όθωνα και πρόεδρος του Ιατροσυνεδρίου (1837-1850). [Λεύκωμα της
Εκατονταετηρίδος…ό.π., σ. 26. Αριστ. Π. Κούζης, Εκατονταετηρίς 1837-1937…ό.π., τ. Γ´, Ιστορία της
Ιατρικής, σ. 52]
358
Λόγος εκφωνηθείς υπό του Πρυτάνεως Κ. Ν. Κωστή διαδεχομένου την διεύθυνσιν του Οθώνειου
Πανεπιστημείου, εν Αθήναις εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας 1842, σ. 2.
90
για μια προσπάθεια να τονώσει το φρόνημα των αυτοχθόνων για το νεόδμητο
Πανεπιστήμιο.
Στη συνέχεια, υπογράμμισε ότι από το Ανώτατο αυτό Ίδρυμα «περιμένουσι
πολλά και μεγάλα και η πίστις των πατέρων μας, και οι νόμοι της πατρίδος μας, και αι
ελπίδες του έθνους». Κάλεσε, με αυτό τον τρόπο, τους καθηγητές να εργαστούν για
την ανάπτυξη και την πρόοδο της χώρας και τους προέτρεψε να φανούν αντάξιοι των
προσδοκιών αυτών, θέτοντας τις βάσεις του εθνικού εποικοδομήματος. Το
Πανεπιστήμιο προώρισται να παραγάγει το ανθρώπινο δυναμικό που θα στελεχώσει
το δημόσιο τομέα. Απευθυνόμενος, από την άλλη πλευρά, στους φοιτητές, τους
συμβούλευσε να συγκεντρώσουν «επιστημονικούς καρπούς» και να μην επιτρέψουν
να παρέλθει «ματαίως» η τετραετής φοίτησής τους359.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Κωστή (4.10.1842)
Ο απερχόμενος Πρύτανης Ν. Κωστής ανέφερε ότι η απόδοση λόγου για αυτούς που
διαχειρίζονται «τα δημόσια πράγματα» έχει αποδειχθεί μια λυσιτελής πρακτική, «διά
να φιλοτιμώνται προς την εκπλήρωσιν των εις αυτούς ανατεθέντων έργων». Ως εκ
τούτου, η αποδοκιμασία θα λειτουργήσει ως κινητήριος μοχλός για επιτέλεση έργου
και «ανάπτυξη κοινωνικών αρετών». Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο «ο του ημετέρου
Πανεπιστημίου καθιδρυτής, ενομοθέτησε να δίδωσι λόγον των πράξεών των». Ο
αγορητής με αυτό τον τρόπο παρουσίασε τους λόγους για τους οποίους κρίθηκε
σκόπιμη η απόδοση λόγου από δημόσιους λειτουργούς, ενώ αναφέρει ότι ο ψόγος
αποτελεί κίνητρο για επιτέλεση έργου. Επισήμανε ότι κατά τη διάρκεια της θητείας
του, είχε την συμπαράσταση και τη σύμπραξη των «συμβοηθών» του, αίτημα που είχε
διατυπώσει στο λόγο του κατά την ανάληψη της Πρυτανείας360.
Ακολούθως, ο αγορητής σημείωσε ότι κάλεσε τους φοιτητές για ανανέωση
της εγγραφής τους, προκειμένου «να δυνηθή ενταύτω να εξελέγξη την έγκαιρον
εμφάνισιν αυτών εις το κατάστημα». Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας
αποδείχθηκε ότι ο καταγεγραμμένος αριθμός φοιτητών (159) κατά το παρελθόν έτος
σύμφωνα με τον προκάτοχό του, είναι διαφορετικός και μικρότερος από τον
πραγματικό (65). Από αυτούς τους 65 φοιτητές, οι 6 (9,23%) ανήκαν στην Θεολογική
Σχολή, 23 (35,38%) στη Νομική, 9 (13,84%) στη Φιλοσοφική και 27 (41,53%) στην

359
Ό.π., σσ. 4-6.
360
Ό.π., σ. 1.
91
Ιατρική. Επί της Πρυτανείας του, ο Ν. Κωστής αναφέρει ότι εισήλθαν στο
Πανεπιστήμιο άλλοι 54 φοιτητές361 [7 (12,96%) στη Θεολογική, 14 (25,92%) στη
Νομική, 10 (18,51%) στη Φιλοσοφική και 23 (42,59%) στην Ιατρική]. Ο Ν. Κωστής
στην προσπάθειά του να εξηγήσει την φαινομενικά καταγεγραμμένη μείωση των
φοιτητών από 159 σε 65 (μείωση της τάξης του 58%), ανέφερε ότι οι αιτίες είναι
προφανείς· φοιτητές της χειρουργικής και της φαρμακευτικής αφού συμπλήρωσαν το
διετές πρόγραμμα σπουδών «απήλθον έκαστος εις τα ίδια», άλλοι πάλι, οι οποίοι
προέρχονταν από χώρες εκτός ελλαδικής επικράτειας αναχώρησαν για την πατρίδα
τους, αρκετοί φοιτητές διορίστηκαν διδάσκαλοι σε άλλες πόλεις εκτός πρωτεύουσας
ενώ κάποιοι άλλοι μετέβησαν στην Ευρώπη για συνέχιση των σπουδών τους.
Σημαντικός παράγοντας της διαρροής αυτής, κατά τον αγορητή, ήταν το άδηλο της
τύχης τους μετά την αποφοίτησή τους, «διότι ο προσωρινός του Πανεπιστημίου
κανονισμός δεν εφανέρωνε τι περί τούτου». Η τροχοπέδη αυτή αντιμετωπίστηκε με
την έκδοση του Β.Δ. «Περί Εξετάσεων», σύμφωνα με το οποίο οι Σχολές μπορούσαν
πλέον τους τελειοφοίτους «να εξετάσωσι και προς τους ευδοκιμήσαντας το ανήκον να
δώσωσι δίπλωμα»362.
Ο ομιλητής καταθέτει και την παράκληση του προς τους Καθηγητές για
καταγραφή των φοιτητών τους σε κατάλογο και την αποστολή αυτού στην
Πρυτανεία. Η πρακτική αυτή, αφενός διευκόλυνε «την επιτήρησιν των Καθηγητών επί
των φοιτώντων εις τας παραδόσεις των» και, αφετέρου, συνέβαλε στο να μην
απουσιάζουν οι φοιτητές από τα μαθήματα363.
Η τάξη των ακροατών δημιουργήθηκε από τον νομοθέτη «διά την πρώτην
τριετίαν» προκειμένου να συγκροτηθούν αριθμητικώς «αξιοπρεπή ακροατήρια», αλλά
και για να αποτελέσει το εφαλτήριο για τους δημοσίους υπαλλήλους προκειμένου να
αποκτήσουν το θεωρητικό υπόβαθρο. Ωστόσο, αυτή η «έκτακτος και προνομιούχος
τάξις» καταργήθηκε. Οι αιτίες που οδήγησαν την Σύγκλητο στην απόφαση αυτή ήταν
ότι πολλοί μαθητές, χωρίς να έχουν ολοκληρώσει τις εγκύκλιες σπουδές τους,
εγγράφονταν ως ακροατές στο Πανεπιστήμιο, γεγονός το οποίο τους «αφήρπαζε

361
Από αυτούς οι 34 μόνον ήταν απόφοιτοι Γυμνασίου, ενώ οι υπόλοιποι ενεγράφησαν άνευ
απολυτηρίου [σ. 3].
362
Ό.π., σ. 4.
363
Ό.π., σσ. 2-3.
92
πρόωρα από τα αρμόδια παιδευτήρια». Ακόμη, άλλοι ενεγράφονταν ως ακροατές
«διά να υπεκφύγωσι τας διατάξεις του περί απογραφής νόμου»364.
Ο Πρύτανης αγορητής τόνισε ότι κατέβαλε προσπάθειες προκειμένου να
επιφέρει βελτιώσεις σε κάθε Σχολή, και για να το επιτύχει, έπρεπε να γνωρίζει τις
«ελλείψεις και τις ανάγκες» τους. Η Φιλοσοφική Σχολή διαπίστωσε «δύο μόνον
ελλείψεις, την της συστάσεως του φιλολογικού φροντιστηρίου και την των βιβλίων». Η
Θεολογική Σχολή επισήμανε, εκτός από τις ελλείψεις σε βιβλία, την ανάγκη
διορισμού τρίτου Καθηγητή Θεολογίας προκειμένου να συμπληρωθεί επαρκώς η
διδασκαλία των μαθημάτων. Ωστόσο, παραδέχεται ότι παρά τις προσπάθειες του, δεν
είχε επιτευχθεί ακόμη η διευθέτηση του ζητήματος. Η Νομική Σχολή εντόπισε και
έκρινε χρειώδη τον διορισμό νέου Καθηγητή Εμπορικού Δικαίου και ζήτησε «να
προστεθή και άλλος τις προς απαρτισμόν της του ρωμαϊκού δικαίου διδασκαλίας»365.
Τέλος, η Ιατρική Σχολή κατέγραψε την απουσία «τριών ουσιωδεστάτων συλλογών,
οίον φαρμακολογικής, χειρουργικών οργάνων και μηχανών, και ανατομικών
παρασκευασμάτων». Η σχετική δαπάνη καλύφθηκε και «εντεύθεν λοιπόν η της
Ιατρικής διδασκαλίας θέλει γίνεσθαι όσον ούπω εντελεστέρα». Στη συνέχεια, εξέφρασε
τη λύπη του καθώς δεν ήταν σε θέση να εκθέσει λεπτομερή κατάλογο με τα
προσφερόμενα συγγράμματα και τα ονόματα των δωρητών, καθώς η καταγραφή τους
ήταν σε εξέλιξη. Ωστόσο, περιορίστηκε «εις το να μνημονεύσει τα επί της διοικήσεως
του δωρηθέντα, ως και τα ονόματα των δωρητών»366.
Στη συνέχεια, ανέφερε ότι το Πανεπιστήμιο συμμετείχε μόνον στο συνέδριο
«των φυσιοδιφών» και μερίδα «των της Γερμανίας φιλολόγων εξέφρασαν προς τους
ημετέρους αντιπροσώπους την επιθυμίαν αυτών του να ίδωσι και των φιλολογικών
συνόδων μέτοχον το Ελληνικόν Πανεπιστήμιον». Έτσι, η Σύγκλητος αποφάσισε να
αποστέλλει εκπροσώπους και στα φιλολογικά συνέδρια367.
Η διεξαγωγή των μαθημάτων πραγματοποιήθηκε «ακριβώς, μετά πολλού
ζήλου διδαξάντων πάντων των καθηγητών· αλλά και οι Υφηγηταί πλείστον επεδείξαντο

364
Αν και πλέον το Πανεπιστήμιο δεν αναγνώριζε επισήμως την τάξη των ακροατών, παρέμεινε
ανοικτό σε όσους ήθελαν να παρακολουθούν μαθήματα [σσ. 3-4].

366
Ό.π., σσ. 5, 6, 8.
367
Εισηγείται ότι θα πρέπει να υπάρξει μέριμνα προκειμένου να αποφευχθεί η φθορά των βιβλίων και
προσθέτει ότι θα πρέπει να ακολουθηθεί πρόγραμμα συντήρησης και αναπαραγωγής σπάνιων
συγγραμμάτων [Ό.π., σ. 10]
93
ζήλον»368. Εύχεται, εν τέλει, ο διάδοχός του να καταφέρει έτι περισσότερα και «διά
της συνέσεώς του τας ουκ ολίγας έτι του ανωτάτου τούτου παιδευτηρίου ελλείψεις»369.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Αποστολίδη370 (4.10.1843)

Ο Μ. Αποστολίδης, συνοψίζοντας τα τεκταινόμενα της διοικητικής του περιόδου,

σημείωσε ότι έλαβαν χώρα γεγονότα τα οποία συντέλεσαν στην πρόοδο του
Πανεπιστημίου. Η πρόσθια πλευρά της οικοδομής του Πανεπιστημίου «επερατώθη»,
υπήρξαν συνδρομές προς το Ίδρυμα, καλύφθηκαν κενές έδρες Καθηγητών, ο αριθμός
των φοιτητών αυξήθηκε, η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου εμπλουτίστηκε,
επέστρεψαν στις θέσεις τους Καθηγητές οι οποίοι είχαν απολυθεί και «ο λαμπρός της
Τρίτης Σεπτεμβρίου ήλιος…. ανατείλας παρέσχεν ημίν χρηστότερα …. και περί του
Πανεπιστημίου προσδοκάν». Με αυτό τον τρόπο, ο Αποστολίδης δήλωσε τα
φιλοσυνταγματικά του φρονήματα και τάχθηκε υπέρ της πολιτειακής μεταβολής, η
οποία ενεργοποίησε την συμμετοχή της πανεπιστημιακής κοινότητας στην πολιτική
ζωή της χώρας371.
Έπειτα επιχειρήθηκε στο λόγο η αριθμητική καταγραφή των φοιτητών,
σύμφωνα με την οποία αυτοί ανέρχονταν σε 142 (αύξηση της τάξης του 119%), οι 49
από τους οποίους ήταν νεοεγγεγραμμένοι. Αυτό το ακαδημαϊκό έτος φοιτούσαν στη
Θεολογική σχολή δεκαπέντε (15) φοιτητές, στην Ιατρική σαράντα τρεις (43), στη

368
Ο Εδ. Μάσσον και ο Κ. Ασώπιος προστέθηκαν στο διδακτικό προσωπικό του Πανεπιστημίου ως
Καθηγητής Ιστορίας και Καθηγητής Φιλολογίας αντίστοιχα.
369
Ό.π., σσ. 11-12.
370
Ο Μισαήλ Αποστολίδης (1789-1862) αποτέλεσε έναν από τους πρώτους καθηγητές του Οθώνειου
Πανεπιστημίου. Το 1832 μετέβη το Μόναχο προκειμένου να διδάξει την ελληνική γλώσσα στον
Όθωνα, με τον οποίο ήλθε στην Ελλάδα. Δίδαξε στη Θεολογική Σχολή Δογματική Θεολογία και
Χριστιανική Ηθική. Διετέλεσε Πρύτανης κατά το ακαδημαϊκό έτος 1842-1843 και το 1850-1851. Από
το 1852- οπότε και αποχωρεί από το Πανεπιστήμιο με την χειροτονία του σε Αρχιεπίσκοπο Πατρών
και Ηλείας- έγινε επιτίμιος καθηγητής. Το 1862, έγινε Μητροπολίτης Αθηνών [Δ.Α. Δημητριάδης,
Απάνθισμα Βιογραφικόν…ό.π., σ. 10-11. Δ. Μπαλάνος, Εκατονταετηρίς 1837-1937. Ιστορία της
Θεολογικής Σχολής…ό.π., σσ. 4-5. Βλ. και Σωτ. Κυριακίδου, Μισαήλ Αποστολίδης (1789-1862): Ο
βίος και το συγγραφικό του έργο, Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Θεολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών
2012].
371
Θ. Χρήστου, «Η 3η Σεπτεμβρίου 1843 και το Πανεπιστήμιο Αθηνών», ΙΕ´ Πανελλήνιο Ιστορικό
Συνέδριο (27-29 Μαΐου 1994), Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1995, εκδ. «Βάνιας», σ. 206.
94
Νομική σαράντα δύο (42), στη σχολή της Φιλοσοφίας τριάντα (30) φοιτητές. Και στο
Φαρμακευτικό Σχολείο δέκα πέντε (15)372.
Η Ιατρική Σχολή κατέθεσε μέσω της Πρυτανείας προς τη Γραμματεία της
Δημοσίου Εκπαιδεύσεως αρτιότερο «σχέδιον κανονισμού του Φαρμακευτικού
σχολείου» που εγκρίθηκε και, σύμφωνα με τον οποίο, προβλέπεται η φοίτηση σε αυτό
για τους ενήλικες και για όσους έχουν ολοκληρώσει την δεύτερη τάξη του
Γυμνασίου. Ακόμη, ο Πρύτανης πρότεινε στη Σύγκλητο τη διδασκαλία του
μαθήματος της Μεθοδολογίας και ανέδειξε την αναγκαιότητα του373. Ο Πρύτανης
ανέφερε ότι ο νόμος περί εξετάσεων εξεδόθηκε στο τέλος του προηγούμενου
ακαδημαϊκού έτους και ο ίδιος μερίμνησε έτσι ώστε να εκτυπωθεί και να διανεμηθεί
στις Σχολές. Ωστόσο, η «βραδύτης» αυτή οδήγησε πολλούς φοιτητές να μεταβούν
«εις την αλλοδαπήν εξετασθησόμενοι». Αξιοσημείωτο είναι ότι ακόμα και μετά την
έκδοση του σχετικού νόμου, οι φοιτητές συνέχισαν να επιλέγουν «εις την αλλοτρίαν
αποδημούντες», καθώς δεν υπήρχε «μηδεμίαν..διάκρισιν εν ταις λειτουργίαις των
ενταύθα σπουδαζόντων προς τους εκεί αποδημούντας». Ωστόσο, ο Αναστάσιος
Γούδας «αυτίκα ήκε την εναίσιμον φέρων διατριβήν, και παρρησία διαγωνισάμενος»,
αναγορεύθηκε πρώτος διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής374.
Ακόμη, οι πανεπιστημιακές αρχές ζήτησαν από τη Γραμματεία της Δημοσίου
Εκπαιδεύσεως τη συνδρομή τους για την έκδοση συγγραμμάτων, η οποία «ασμένως
την αίτησιν εδέξατο»375. Αφού επισήμανε ότι το σύνολο του καθηγητικού σώματος
επέδειξε κατά το ακαδημαϊκό έτος «την αυτήν ευγενή άμιλλαν περί την …εκτέλεσιν του
καθηγητικού αυτού καθήκοντος», κατέγραψε τις ελλείψεις του Ιδρύματος376.

372
Λόγοι του πρῴην Πρυτάνεως κ. Μ. Αποστολίδου και του Πρυτάνεως Κ. Ασωπίου εκφωνηθέντες κατά
την εορτήν της εγκαθιδρύσεως των αρχών του Οθ. Πανεπιστημίου τῳ 1843 έτει, εν Αθήναις εκ της Βασ.
Τυπογραφίας 1843, σσ. 1-2.
373
Το μάθημα αυτό δίδαξε στη Θεολογική Σχολή ο Κ. Κοντογόνης, στην Ιατρική ο Ιω. Βούρος, στη
Νομική ο Α. Ερτσόγ και στη Σχολή της Φιλοσοφίας ο Ν. Βάμβας.
374
Λόγοι του πρῴην Πρυτάνεως κ. Μ. Αποστολίδου…ό.π., σσ. 3-5.
375
Ο Δ. Μαυροκορδάτος ήταν ο πρώτος καθηγητής που εξέδωσε το Περί ανατομίας σύγγραμμά του
και αποτέλεσε αξιομίμητο πρότυπο. Έπειτα, την πρακτική αυτή ακολούθησαν οι Ν. Βάμβας
(Φιλοσοφίας εγχειρίδιον), Κ. Κοντογόνης (Εβραϊκή Αρχαιολογία), Γ. Δαμιανός (περί των Ανατομικών
πινάκων), Κ. Ασώπιος (Ελληνική Φιλολογία) και Θ. Μανούσης (Πολιτειογραφία) [Ό.π., σ. 6]
376
Ο Γ. Γεννάδιος παραιτήθηκε της ακαδημαϊκής του ιδιότητας, καθώς δεν του το επέτρεπαν τα
καθήκοντά του ως Γυμνασιάρχου. Ο Εδ.Μάσσον, λόγω ασθενείας, δεν δίδαξε αυτό το ακαδημαϊκό
έτος. Οι Κ. Σχινάς και Φ. Ιωάννου «εις πολιτικήν υπηρεσίαν ταχθέντες από τακτικών επίτιμοι
ωρίσθησαν Καθηγηταί». [Ό.π., σσ. 6-7].
95
 Στη συνέχεια, ο Μ. Αποστολίδης υπογράμμισε ότι «η γαρ οικονομική του
Κράτους κρίσις μεγάλην έσχε ροπήν και εις τα του Πανεπιστημίου» με αποτέλεσμα να
λάβουν χώρα πολυάριθμες αλλαγές ώστε «έδραι Καθηγητών αι μεν άλλοις τισίν
ανετέθησαν, αι δε και κατά κράτος κατελύθησαν»377. Ωστόσο, οι λόγοι της
απομακρύνσεως των καθηγητών φαίνεται να είναι πολιτικοί. Ακόμη, οι
«αντιμισθίαι» όλων μειώθηκαν. Έτσι, καταγράφεται η κατάσταση του
Πανεπιστημίου μέχρι την 3η Σεπτεμβρίου 1843378.
Ακολούθως, ο απερχόμενος Πρύτανης χαρακτήρισε την 3η Σεπτεμβρίου
«ένδοξον» ημέρα και ανέφερε ότι επέφερε μεταβολές με την απόλυση των
«αλλογενών» υπαλλήλων του δημοσίου τομέα. Από αυτό δεν εξαιρέθηκε το
Πανεπιστήμιο· με Β. Δ. απομακρύνθηκαν πέντε (5) Καθηγητές379. Στη θέση αυτών,
τοποθετήθηκαν οι Π. Καλλιγάς (Ρωμαικό Δίκαιο), Π. Στρούμπος (πολιτική
Δικονομία), Αλ. Βενιζέλος (Χημεία), Θ. Μανούσης (Αρχαιολογία). Επίσης, οι
απολυθέντες Ιω. Βενθύλος, Κ. Νέγρης αποκαταστάθηκαν στην προτεραία
πανεπιστημιακή τους θέση, ενώ προστέθηκε στο καθηγητικό σώμα ο Καθηγητής των
Ελληνικών Φιλοσοφημάτων και της Φιλοσοφίας της Ιστορίας, Φραγκίσκος
Πυλαρινός380. Ακόμη, η Πρυτανεία ζήτησε και έλαβε πιστώσεις «προς διδασκαλίαν
αναγκαίων των Κυρίων Καθηγητών της Ανατομίας, της Μαιευτικής, της
Φαρμακολογίας, της Χημείας και της Χειρουργίας». Ακολούθως, έγινε λόγος για τα
κληροδοτήματα και τις δωρεές προς το Πανεπιστήμιο και υπογραμμίστηκε ότι
«ομολογείται…ευγνωμοσύνη»381 .
Τέλος, αναφέρθηκε και στην πρόσκληση προς τους ομογενείς για την
ανέγερση του Πανεπιστημίου και «υπερ τας τετρακοσίας χιλιάδας δραχμών κατέβαλον
προς τούτο, εν αις διεκρίθη μάλιστα η της βασιλικής μεγαλοδωρίας συνδρομή εκ δύω
προς ταις τεσσαράκοντα χιλιάσι δραχμών». Από αυτά συνάγεται κατά τον

377
Οι Καθηγητές Ιω. Βενθύλος, Θ. Μανούσης, Εδ. Μάσσον, Κ. Νέγρης, Ερ. Ουλερίχος και Ερ.
Τράιμπερ απολύθηκαν από το Πανεπιστήμιο και τη διδασκαλία των μαθημάτων τους ανέλαβαν οι
εναπομείναντες καθηγητές.
378
Λόγοι του πρῴην Πρυτάνεως κ. Μ. Αποστολίδου…ό.π., σ. 8.
379
Αυτοί ήταν οι Α. Ερτσόγ (Ρωμαϊκό Δίκαιο), Γ. Φέδερ (Πολιτική Δικονομία), Λ. Ρος (Αρχαιολογία),
Ερ. Ουλερίχος (Λατινική Φιλολογία), Ξ. Λάνδερερ (Χημεία).
380
Ωστόσο, η έδρα της Λατινικής Φιλολογίας παρέμενε κενή και συνέστησε στο διάδοχο του την
μέριμνα για το ζήτημα αυτό.
381
Ό.π., σσ. 8-12.
96
Μ.Αποστολίδη ότι το Πανεπιστήμιο αποτελεί «κτήμα αγαπητόν και πολύτιμον» για
τον ελληνισμό εν γένει.382.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο383 (4.10.1843)
[Περί Πρυτανείας και Πρυτανειών παρά τοις αρχαίοις]
Ο Κωνσταντίνος Ασώπιος στο προοίμιο του λόγου του, ομολόγησε χάριτες προς τους
συναδέλφους του για την ψήφο τους και προς την «βασιλικήν ευμένειαν» για την
επικύρωση της εκλογής. Ακόμη, εκφράζει και αυτός με τη σειρά του-μετά τον Μ.
Αποστολίδη- την επιδοκιμασία του για την πολιτειακή μεταβολή. Στη συνέχεια,
διατυπώνει το θέμα του λόγου του: «Περί Πρυτανείας και Πρυτανείων παρά τοις
αρχαίοις»384.
Ο Κ. Ασώπιος, αφού έδωσε τη σημασία των εννοιών Πρύτανις, Πρυτανεία και
Πρυτανείον κατά την αρχαιότητα, σημείωσε ότι η χώρα χρησιμοποίησε από την
αρχαία ελληνική γλώσσα λέξεις για την ονοματοθεσία πλατειών, πόλεων, κ.ά.,
επιδιώκοντας να αποσείσει «τον άτιμον ζυγόν της δουλείας» και να προσδώσει «εις
όλον το πολίτευμα Ελληνικήν μορφήν και χάριν»385.
Σύμφωνα με τον νεοεκλεγέντα Πρύτανη, τρεις είναι οι λόγοι που αποδόθηκε ο
όρος «Πρυτανείαν» για «την επί της παιδείας επιστασίαν». Η φρόνηση, η οποία θα
προκύπτει από την παιδεία «να προηγήται απανταχού και να καθοδηγή τα
πάντα….αληθινή Πρυτανεία γινομένη». Ακόμη, το ίδρυμα αυτό θα καταστεί ο
συνδετικός αρμός των απανταχού Ελλήνων, όπως και τα Πρυτανεία κατά την
αρχαιότητα αποτελούσαν «κέντρον ενώσεως των ενοίκων των οικιών και των πολιτών
των Ελληνικών πόλεων». Τα Πρυτανεία ήταν αφιερωμένα στη θεά Εστία, η οποία
προστάτευε «την συνοχήν της φύσεως», στοιχείο που υποδηλώνει «το στερεόν και
μόνιμον του καθιδρύματος». Επιπλέον, με τη χρήση του όρου αποτυπώνονται
ταυτόχρονα και «τα μεγάλα και ιερά ταύτης καθήκοντα». Στα Πρυτανεία
διατηρούνταν «το ιερό πυρ, αέναον και άσβεστον» και με αυτό «ήπταν οι εις αποικίαν

382
Ό.π., σσ. 15-16.
383
Ο Κωνσταντίνος Ασώπιος (1789-1872) διετέλεσε Καθηγητής στην Ιόνιο Ακαδημία από το 1824
μέχρι το 1842, οπότε και διορίστηκε στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο. Χρημάτισε πρύτανης κατά τα
ακαδημαϊκά έτη 1843-1844, 1856-1857 και 1861-1862 [Λεύκωμα της Εκατονταετηρίδος…ό.π., σσ. 8-
9].
384
Κ. Ασωπίου ομιλία, εκφωνηθείσα υπ’ αυτού τῃ δ´ Οκτωβρίου 1843 ε.π. εν τω Πανεπιστημίῳ Όθωνος,
επί της αναδοχής της Πρυτανείας, σ. 1.
385
Ό.π., σσ. 2, 5, 8-9.
97
πεμπόμενοι». Με τον ίδιο τρόπο, θα πρέπει το Πανεπιστήμιο να διαφυλάξει και να
επαυξήσει «το ιερόν της παιδείας πυρ». Ο Κ. Ασώπιος επισημαίνει ότι η εύρυθμη
λειτουργία του εκπαιδευτικού εποικοδομήματος συντείνει προς «μίαν κίνησιν, …το
αγαθόν της Ελλάδος» 386.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο (1.10.1844)
Ο Κ. Ασώπιος παραδέχεται στο προοίμιο της απολογιστικής του έκθεσης ότι οι
ελπίδες του για αξιοσημείωτες βελτιώσεις του Πανεπιστημίου δεν έχουν, ακόμη,
εκπληρωθεί, καθώς «ο πολιτικός στρόβιλος παρέσυρε την εκπλήρωσιν αυτών μέχρι της
ευτυχεστέρας πρυτανείας του διαδόχου μου». Στο σημείο αυτό, παρατηρούμε
μεταστροφή στην θέση του Ασώπιου αναφορικά με τις πολιτικές εξελίξεις που
επηρέασαν την λειτουργία του Πανεπιστημίου, καθώς ένα χρόνο πριν (στον λόγο
ανάληψης) έκανε λόγο για ευτυχή συγκυρία. Ακολούθως, σημείωσε την αύξηση των
φοιτώντων κατά το ακαδημαϊκό έτος στο οποίο χρημάτισε Πρύτανης. Ειδικότερα,
από 142 το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος ανήλθαν στους 167 (αύξηση της τάξεως
του 17% ) [Θεολογική 11 (6,58%), Νομική 68 (40,71%), Ιατρική 40 (23,95%),
Φιλοσοφική 33 (19,76%), Φαρμακευτικό Σχολείο 15 (8,98%) ]387.
Στη συνέχεια, ο απελθών Πρύτανης κατέγραψε τις μεταβολές στο καθηγητικό
σώμα (διορισμοί, προαγωγές, κ.ά), ενώ παράλληλα τόνισε ότι «διά λόγους προφανείς
και ευεξηγήτους» τα προγραμματισμένα μαθήματα δεν διεξήχθησαν κατά το δεύτερο
εξάμηνο. Αναφέρεται στη συμβολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου και του
Γραμματέως του Πανεπιστημίου κατά τη διάρκεια της Πρυτανείας του388.
Ακόμη, το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου παιδεύσεως προέβη
στην συγκρότηση Επιτροπής389, η οποία είχε έργο την καταγραφή των ελλείψεων των
σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με στόχο τη σύνταξη
σχετικής έκθεσης και την κατάθεση προτάσεων για την αντιμετώπισή τους. Επίσης, η
πρυτανεία ανέλαβε το ίδιο έργο και για το Πανεπιστήμιο «ώστε γενομένης της
διδασκαλίας, όσον ένεστιν, ομοειδούς, αναιρεθέντων των προσκομμάτων, να προκύπτη
αφθονώτερος και γενναιότερος καρπός εκ της δημοσίας παιδεύσεως». Η εκπαίδευση

386
Ό.π., σσ. 9-11.
387
Κωνσταντίνου Ασωπίου ομιλία, εκφωνηθείσα υπ’αυτού επί της παραδόσεως της του Πανεπιστημίου
Πρυτανείας. Τη α´ Οκτωβρίου 1844, σ. 1.
388
Ό.π., σσ. 2-3
389
Την Επιτροπή αποτελούσαν οι Ν. Βάμβας, Θ. Μανούσης, Φ. Ιωάννου και Κ. Ασώπιος.
98
αντιμετωπίζεται ως ενιαίο οικοδόμημα και επιδιώκεται να ανευρεθούν λύσεις και
προτάσεις που θα εφαρμοστούν και στις χαμηλότερες βαθμίδες εκπαίδευσης. Αυτό θα
επιφέρει την ευδοκίμηση του Πανεπιστημίου, το οποίο αποτελεί «τρόπον τινα την
στέγην» της εκπαίδευσης 390.
Ο αγορητής, ακολούθως, παραθέτει τους οικονομικούς πόρους του
Πανεπιστημίου, ενώ επισημαίνει ότι η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου έχει πλέον
αποκτήσει πολύτιμες συλλογές και γι αυτό το λόγο «εκτίσθη κατά την βορινήν άκραν
του Πανεπιστημίου μικρόν φυλακτήριον». Ταυτόχρονα, σημείωσε τον εμπλουτισμό
της Βιβλιοθήκης από δωρήματα391, η οποία αποτελούνταν το 1842 από 15.777 τεύχη,
τα οποία σε μικρό χρονικό διάστημα ανήλθαν σε 40.000392. Στη συνέχεια,
αναφερόμενος στις εκλογικές διαδικασίες για την ανάδειξη Πρύτανη, παρουσίασε τη
νέα σύνθεση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου393.
Ο απερχόμενος Πρύτανης υπογράμμισε και την τιμή που δόθηκε στο
Πανεπιστήμιο με την εκπροσώπηση του στην Βουλή «προς ενίσχυσιν και εμψύχωσιν
της παιδείας». Η πράξη αυτή καταδεικνύει την σημασία της παιδείας για τους
Έλληνες «δημαπόκλητους», ενώ «επιβάλλει και ημίν το μέγα τούτο και ιερόν καθήκον
ίνα μη παραμελήσωμεν». Στην απολογιστική του έκθεση, αναγνωρίζει ότι υπάρχουν
ανεπάρκειες. Ωστόσο, επισημαίνει ότι πρόκειται για ένα νεότευκτο Πανεπιστήμιο
«εις έθνος μόλις απελευθερούμενον». Ειδικότερα, επιτακτική προβάλλεται και «η
εφαρμογή της χημείας εις τας τέχνας, η τεχνολογία, η τελειοποίησις της ιατρικής». Η
ελλιπής καλλιέργεια των θετικών και τεχνολογικών επιστημών εντοπίζεται και
αναδεικνύεται από τον Ασώπιο. Ακόμη, η έδρα των Λατινικών παρέμενε κενή, καθώς
δεν είχε βρεθεί ο «κατάλληλος ανήρ» για να πληρώσει την θέση αυτή. Καταδίκασε,
μέσω της έκθεσης των πεπραγμένων του, την κλοπή της πνευματικής ιδιοκτησίας και
την απουσία νομικής κατοχύρωσης πνευματικών δικαιωμάτων, γεγονός που ταλανίζει

390
Ό.π., σ. 3.
391
Ο απερχόμενος Πρύτανης τονίζει ότι αν και οφείλεται ευγνωμοσύνη σε αυτούς που δώρισαν
συγγράμματα στο Πανεπιστήμιο, ωστόσο «δεν χαρίζουσιν πάντοτε ό,τι ημείς χρειαζόμεθα, αλλ’ότι αυτοί
έχουσιν ή προαιρούνται» [σ. 9].
392
Ό.π., σσ. 4-5, 8.
393
Πρύτανης (Ν. Βάμβας), Αντιπρύτανης (Κ. Ασώπιος), Σχολάρχης Θεολογικής (Μ. Αποστολίδης),
Σχολάρχης Νομικής (Π. Καλλιγάς), Σχολάρχης Ιατρικής (Ι. Ολύμπιος), Σχολάρχης Φιλοσοφικής (Φ.
Ιωάννου) και μέλη (Θ. Μανούσης, Ν. Κωστής, Κ. Δομνάνδος, Στ. Γαλάτης) [σ. 5].
99
τους σύγχρονους του συγγραφείς και αποτελεί αποτρεπτικό παράγοντα στην έκδοση
πανεπιστημιακών συγγραμμάτων394.
Στο τέλος της έκθεσης των πεπραγμένων του, ο Κ. Ασώπιος εξέφρασε την
ελπίδα ότι η «εκπαιδευομένη νεότης» θα αποκηρύξει «πάσαν ταπεινήν ιδέαν» και θα
αναφανεί «αξία του μεγάλου προορισμού του Πανεπιστημίου, και αξία του ελληνικού
ονόματος»395 .

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Βάμβα (1.10.1844)
[Η ανάγκη της ορθής και συστηματικής παιδείας]
Ο Καθηγητής της Σχολής της Φιλοσοφίας Νεόφυτος Βάμβας στον λόγο ανάληψης της
πρυτανείας κατά το ακαδημαϊκό έτος 1844-1845 επισήμανε την αναγκαιότητα μιας
ολοκληρωμένης παιδείας. Σημείωσε, με αυτό τον τρόπο, ότι η απόκτηση ελευθερίας
συνιστά απαραίτητη και ικανή συνθήκη για την πνευματική ανάπτυξη και πρόοδο
ενός λαού. Ανέφερε ότι η ευημερία ενός λαού προϋποθέτει την ύπαρξη αρετής, η
οποία καλλιεργείται μέσα από την απόκτηση της ορθής παιδείας396 .
Η συστηματική παιδεία είναι το κοινωνικό κρηπίδωμα της ακριβούς γνώσης.
Ως εκ τούτου, επιτακτική αναδύεται η ανάγκη ορθής και συστηματικής παιδείας, ώστε
«εις πάντα πολίτην να δίδη ενταυτῴ όσον είναι αναγκαίον να μανθάνη προς το καλόν
πολιτεύεσθαι». Έτσι, προτεραιότητα της πολιτειακής αρχής πρέπει να είναι η
«διοργάνισις και συντήρησις των διδακτικών καταστημάτων, από των εσχάτων μέχρις
αυτού του Πανεπιστημίου», το οποίο, κατά τον Βάμβα, πραγματικά έγινε. Επιλογικά,
προτρέπει τους νέους να ακολουθήσουν το παράδειγμα των ένδοξων προγόνων
τους397.
Ο Βάμβας αναδεικνύει την οργανωμένη και μεθοδική αγωγή ως συστατικό
στοιχείο ενός υγιούς κοινωνικού ιστού και μιας ευνομούμενης πολιτείας, καθώς ορίζει
τις ανθρώπινες σχέσεις με τον Θεό, με τον εαυτό μας και με το περιβάλλον μας.
Έμφαση δίνει, επίσης, στην κοινωνική διάσταση της αγωγής, ως μέσο με το οποίο θα
επιτευχθεί η κοινωνική ευημερία και συνακόλουθα η εθνική ευδοκίμηση.

394
Ό.π., σσ. 10-11, 13-14.
395
Ό.π., σ. 14.
396
Σύντομος Ομιλία εν τη διαδοχή της πρυτανείας Την α’ ´Οκτωβρίου 1844 υπό Ν. Βάμβα, εκ του
δημοσίου Τυπογραφείου, σσ. 1-3.
397
Ό.π., σσ. 3-4.
100
  Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Βάμβα (30.9.1845)
Ο Βάμβας ανέφερε στον απολογιστικό του λόγο ότι το προηγούμενο ακαδημαϊκό
έτος οι φοιτητές αριθμούσαν τους 167, ενώ κατά την διοικητική του περίοδο ο
αριθμός των φοιτητών ανήλθε στους 195398 (αύξηση της τάξης του 17%). Ο
απερχόμενος Πρύτανης παρουσίασε την αυξητική πορεία του αριθμού των φοιτητών
από το πρώτο έτος σύστασης του Πανεπιστημίου έως τη θητεία του. Επισήμανε ότι
εάν τα Γυμνάσια ήταν «επί το βέλτιον συντεταγμένα» και υπήρχαν «εις την γλώσσαν
ημών και βιβλία των διδασκομένων επιστημών», ο αριθμός των φοιτητών θα ήταν
ακόμη μεγαλύτερος399.
Στη συνέχεια, προέβη σε μια παρέκβαση στην οποία επιτόνισε ότι οι Έλληνες
παρά τις δυσχέρειες που συνάντησαν, πέτυχαν βηματισμό «επί τα πρόσω». Γι αυτό, ο
ομιλητής υποστήριξε ότι οι ελλείψεις και οι ανεπάρκειες θα διευθετηθούν και θα
καλυφθούν, καθώς ήδη και στο Υπουργείο και στη Βουλή «γίνονται περί τούτου
σπουδαίαι σκέψεις». Οι λόγοι που οδήγησαν τον αγορητή στην εκτροπή από το θέμα
του λόγου του είναι, όπως ομολογεί ο ίδιος, αφενός, για να αντικρούσει τις
ανυπόστατες αιτιάσεις αυτών που μας αποκαλούν «ως αναξίων της ελευθερίας» και,
αφετέρου, να διαμηνύσει στους πατέρες που θέλουν να στείλουν τα παιδιά τους στο
Πανεπιστήμιο να μην «κωλύωνται πιστεύοντες ταις διαβολαίς»400.
Ακόμη, αναφέρεται ότι το Υπουργείο «θέλων να συστηθή και παρ’ημίν η
Πολυκλινική», ζητήθηκε η σύνταξη σχετικού σχεδίου στο οποίο η Πρυτανεία τόνισε
την ανάγκη βελτιστοποίησης της κατάστασης του δημοτικού νοσοκομείου.
Ακολούθως, καταγράφεται η ακίνητη και χρηματική περιουσία του Πανεπιστημίου,

398
Από αυτούς οι πέντε (5) (2,56%) φοιτούσαν στη Σχολή της Θεολογίας, εβδομήντα τέσσερις (74)
(37,94%) στην Ιατρική, πενήντα δύο (52) (26,62%) στη Σχολή της Φιλοσοφίας, σαράντα ένας (41)
(21,02%) στη Νομική και είκοσι τρεις (23) (11,79%) στο Φαρμακευτικό σχολείο [Λόγοι εκφωνηθέντες
την 30 Σεπτεμβρίου 1845 υπό του πρώην κ. Ν. Βάμβα παραδίδοντος εις τον διάδοχον αυτού την
Πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου και υπό του Τακτικού Καθηγητού της Ιστορίας κ. Θ.
Μανούσου Επί της αναδοχής της Πρυτανείας του Πανεπιστημίου. Εν Αθήναις. Εκ του δημοσίου
τυπογραφείου 1845, σ. 4].
399
Λόγοι εκφωνηθέντες την 30 Σεπτεμβρίου 1845…ό.π., σ. 4.
400
Ακολούθως, ο Βάμβας παρέθεσε τα ονόματα όσων διεξήλθαν επιτυχώς τις εξετάσεις του Ιδρύματος
και κατέγραψε τις μεταβολές αναφορικά με το διδακτικό προσωπικό. Ειδικότερα, η Φιλοσοφική
Σχολή πρόσθεσε στο διδακτικό δυναμικό της τους Α.Ρ. Ραγκαβή (αρχαιολογία) και Δ. Στρούμπο
(πειραματική φυσική). Ο έφορος της βιβλιοθήκης Γ. Τυπάλδος και ο Γραμματέας του Πανεπιστημίου
Γ. Δοκός έλαβαν τον τίτλο του επιτιμίου καθηγητή για την προσφορά τους στο Πανεπιστήμιο.
Διορίστηκαν, επίσης, οι Η. Μητσόπουλος (έκτακτος) στη θέση του Δομνάνδου και Π.
Παπαρρηγόπουλος (τακτικός) στη θέση του Καλλιγά, ενώ τα μαθήματα του Κ. Νέγρη ανατέθηκαν
στον Γ. Βούρη. Ο Κ. Φρεαρίτης προστέθηκε στο διδακτικό προσωπικό ως υφηγητής. [Ό.π., σσ. 6-8]
101
ενώ παρατίθεται κατάλογος με δωρήματα προς τη βιβλιοθήκη του Ιδρύματος.
Παράλληλα, παρουσιάζονται και οι προσφορές των Ελλήνων και των Φιλελλήνων. Ο
ομιλητής υποστηρίζει ότι «δια τοιούτους αγώνας, πολιτισμού, σοφίας πραγματικής
ευνομίας, γίνονται εις ημάς αι τοιαύται προσφοραί». Ωστόσο, ο Βάμβας επισήμανε ότι
«και άλλαι δε λαμπρότεραι ήσαν έτοιμοι να γείνωσιν, αν αι εκ της Ελλάδος εις τα έξω
διαδιδόμεναι άσκεπτοι δυσφημίαι δεν εψύχραινον πολλάς φιλαγάθους με, αλλ’
..ευκολοπίστους ψυχάς». Παρουσιάζουν τους Έλληνες ως «Λαιστρυγόνας, ως ληστάς
και φονείς..ως αναξίους ελευθερίας και Συνταγματικής Κυβερνήσεως». Στο σημείο
αυτό, ο απερχόμενος Πρύτανης «γινόμενος ερμηνεύς των αισθημάτων πάντων των
ελλήνων», εξέφρασε την αέναη ευγνωμοσύνη του προς τους ευεργέτες «της
αναγεννηθείσης Ελλάδος»401 .

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Θ. Μανούση 402 (30.9.1845)
[Περί της εννοίας και της αξίας των γενικών επιστημών και της σχέσεως αυτών προς
τας ειδικάς επαγγελματικάς επιστήμας]
Ο Καθηγητής Ιστορίας Θ. Μανούσης ανέφερε εισαγωγικά ότι θα εκφωνήσει λόγο
«Περί της εννοίας και της αξίας των γενικών επιστημών και της σχέσεως αυτών προς
τας ειδικάς επαγγελματικάς επιστήμας». Τόνισε ότι αδιαμφισβήτητη ωφέλεια
προσαγάγει στα έθνη αλλά και σε όλους τους ανθρώπους «το να εννοήσωσι καλώς
την ουσίαν των έργων και καθηκόντων» τους. Αυτό έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για την
φοιτητιώσα νεολαία, καθώς οι σπουδές τους καθορίζουν τα επαγγέλματα τα οποία
μελλοντικά θα ασκήσουν403.
Υπογράμμισε ότι το Πανεπιστήμιο στοχεύει να ενισχύσει και να εμπλουτίσει
«τον ήδη ως προς τας τυπικάς και πραγματικάς γνώσεις προκαταρτισθέντα νεανικόν
νουν, …συνδέουσαν την μάθησιν και να καταστήση τον νέον άξιον να εισέλθη εις τον

401
Ό.π., σσ. 8-9, 13-15, 17.
402
Ο Θεόδωρος Μανούσης (1793-1858) συγκαταλέχθηκε στους πρώτους καθηγητές του
Πανεπιστημίου και δίδαξε τα μαθήματα της ιστορίας, της πολιτειογραφίας και της αρχαιολογίας.
Διετέλεσε Πρύτανης το ακαδημαϊκό έτος 1845-1846 και Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής το
1849-1850. Το 1848 οι παραδόσεις του στο μάθημα της ιστορίας προκάλεσαν αντιδράσεις με
αποτέλεσμα επεισόδια τα οποία ονομάστηκαν «Μανούσεια» [Δημ. Χατζής, «Θεόδωρος Μανούσης. Ο
Πρώτος Καθηγητής της ιστορίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω», Πλάτων. Δελτίον της Εταιρείας
Ελλήνων Φιλολόγων, έτος Ι´ 1958, τχ. Α´ και Β´ (19/20), Αθήναι 1958, σσ. 312-316. Β.
Καραμανωλάκης, Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης…ό.π., σσ. 70-84].
403
Λόγος εκφωνηθείς την 30 Σεπτεμβρίου, παρά του κυρίου Θ. Μανούσου, καθηγητού της ιστορίας, επί
της αναδοχής της Πρυτανείας του Πανεπιστημείου, σ. 1.
102
πρακτικό βίον» και, επιπλέον, να ανταποκριθεί στα κοινωνικά του καθήκοντα. Ο Θ.
Μανούσης ανέφερε, εν προκειμένω, ότι οι γενικές επιστήμες αποτελούν τον
συνδετικό αρμό ανάμεσα στις γυμνασιακές και ακαδημαϊκές σπουδές και ως εκ
τούτου αποτελούν τη βάση στη σπουδή των επαγγελματικών επιστημών404.
Τόνισε ότι η φιλοσοφική γνώση, «η καθολικωτέρα των γενικών επιστημών»,
οδηγεί στην εντελέστερη ανθρώπινη μάθηση και από αυτό συνάγεται ότι η επιστήμη
«είναι μία και αδιαίρετος». Παραδέχεται ότι οι απαιτήσεις από τους «επαγγελλομένους
την φιλολογίαν» είναι αυξημένες. Με τη συνδρομή λογίων αλλά και των «πολιτικών
του ελληνικού έθνους περιστάσεων η ελληνική αρχαιότης ετέθη εις πολυειδή σχέσιν και
συνάφειαν προς την σημερινήν ημών ύπαρξιν, ώστε η σπουδή των αρχαίων
συγγραφέων, αν μέλλη μεταξύ ημών να κάμη αληθείς προόδους πρέπει…να κατασταθή
αληθές έργον του νοός»405.
Επίσης, στενή σχέση αναφύεται μεταξύ Ιστορίας και Φιλοσοφίας, καθώς
χωρίς τη συνέργεια της φιλοσοφίας, η ιστορική επιστήμη στερείται «του κυριωτέρου
αυτής σκοπού και πάσης εσωτερικής ενότητος, άνευ των οποίων ….δεν ήθελε
σχηματισθή εις σώμα αρμονικόν και πλήρες νοημάτων». Η Θεολογία, με την αρωγή
της φιλοσοφίας κατάφερε να καταστήσει σαφή «την μορφήν του συστήματος των
δογμάτων και την αυτών έκφρασιν» 406.
Επιπρόσθετα, αναδεικνύεται ο συνδετικός ιστός της φιλοσοφίας και της
ιστορίας προς τη νομική επιστήμη, ο οποίος γίνεται έκδηλος «εκ της τάσεως των δύο
σχολών, εις τας οποίας κατά τους νεωτάτους χρόνους διηρέθησαν οι νομικοί, της ιδίως
λεγομένης νομικής και της Ιστορικής σχολής». Η επιρροή της φιλοσοφίας στις φυσικές
επιστήμες εκδηλώνεται «διά της διηνεκούς ροπής προς την γενετικήν όπερ εστί την
εσωτερικήν και υλικήν της φύσεως κατανόησιν»407.
Ο «νουνεχής» φοιτητής, κατά τον Θ. Μανούση, πρέπει να ασχολείται και με
τα γενικά μαθήματα αλλά και με τα μαθήματα της ειδικότητάς του. Τέλος, εύχεται το
Πανεπιστήμιο να φτάσει σε σύντομο χρονικό διάστημα «τον υψηλόν προορισμόν»
του408.

404
Ό.π., σσ. 1-2.
405
Ό.π., σσ. 2-5.
406
Ό.π., σ. 5.
407
Ό.π., σ. 6.
408
Ό.π., σσ. 7-8.
103
  Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Θ. Μανούση (29.9.1846)
Ο Θ. Μανούσης επισήμανε στον λόγο του, κατά την παράδοση της Πρυτανείας, ότι
επιτελέσθηκε έργο άξιο λόγου, ωστόσο παραμένουν άλυτα σημαντικά ζητήματα του
Ιδρύματος, όπως είναι η έκδοση οργανικού νόμου409.
Ωστόσο, το Πανεπιστήμιο, κατά τον Θ. Μανούση, «ανέπτυξεν ενέργειαν
επιστημονικήν» εντονότερη από τα προηγούμενα ακαδημαϊκά έτη και αυτό
καταδεικνύεται από τη σημαντική αύξηση του αριθμού των φοιτητών, οι οποίοι από
195 το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος, ανήλθαν το ακαδ. έτος 1845-1846 σε 250410.
Πρόκειται για μια αύξηση της τάξεως του 28%, η οποία ερμηνεύεται από τον
Μανούση ως δείκτης ανάπτυξης και προόδου του Πανεπιστημίου. Αναφορά γίνεται
και στην ύπαρξη «φιλομαθών ακροατών», οι οποίοι εξακολουθούσαν να
προσέρχονται στις αίθουσες διδασκαλίας. Ο απερχόμενος Πρύτανης τόνισε ότι κατά
τη διοικητική του περίοδο πήραν πτυχίο δύο φοιτητές από το Φαρμακευτικό σχολείο,
ενώ αναγορεύτηκαν τέσσερις διδάκτορες στην Ιατρική Σχολή και ένας στη Νομική411.
Από τον Θ. Μανούση υπογραμμίζεται η αργοπορία της Νομικής και της Φιλοσοφικής
Σχολής στο να αναδείξουν τον πρώτο τους «προλύτη». Ο αγορητής κομίζει δύο
κυρίως αιτίες για το ζήτημα αυτό, αφενός της ανυπαρξίας «των περί εξετάσεων
διατυπώσεων» μέχρι το 1842, οπότε και έλαβαν γνώση οι φοιτητές για τα μαθήματα
και τον τρόπο εξέτασης και, αφετέρου, η ύπαρξη «εξεταστικής των δικηγόρων
επιτροπής». Οι φοιτητές της Νομικής Σχολής, αντί να υποβάλλονται στις αυστηρές
εξετάσεις του Πανεπιστημίου, προτιμούσαν να προσφεύγουν στην επιτροπή αυτή που
παρείχε δίπλωμα δικηγόρου σε όλους σχεδόν τους υποψηφίους. Ως εκ τούτου, ο
απερχόμενος Πρύτανης συνάγει ότι τα αίτια της σποραδικής και περιορισμένης
αναγόρευσης «προλυτών και διδακτόρων» της Νομικής Σχολής πρέπει να

409
Λόγος εκφωνηθείς την 29 Σεπτεμβρίου 1846 υπό του πρώην Πρυτάνεως Κ.Θ. Μανούση
Παραδιδόντος εις τον διάδοχον αυτού την Πρυτανείαν του Οθώνειου Πανεπιστημίου, σ. 3.
410
Από αυτούς οι 113 ανανέωσαν την εγγραφή τους, 115 ήταν οι νεοεγγραφέντες. Το Πανεπιστήμιο
απαριθμούσε 228 φοιτητές [Θεολογική επτά (7), Νομική σαράντα δύο (42), Ιατρική 110, Φιλοσοφική
εξήντα εννέα (69)]. Ακόμη, στο Φαρμακευτικό Σχολείο προστέθηκαν τέσσερις ακόμη φοιτητές στους
ήδη δέκα οκτώ (18) [Ό.π., σ. 4]
411
Ο Βασίλειος Νικολόπουλος από την Καρύταινα είναι ο πρώτος διδάκτορας της Νομικής Σχολής
[Ό.π., σ. 5].
104
αναζητηθούν «εις το σύστημα των δικηγόρων, εις την δικαστικήν και διοικητικήν
δημόσιον υπηρεσίαν», σε εξωπανεπιστημιακούς, δηλαδή, παράγοντες412.
Στη συνέχεια, επισήμανε ότι «η αληθώς επιστημονική σχολή είναι μόνη η
φιλοσοφική, διότι εξ αυτής πηγάζουν όλαι αι γνώσεις, άνευ των οποίων ήτον αδύνατον
να υπάρξη θεολογική, νομική, και ιατρική σχολή». Ο Μανούσης εκφράζει την άποψη
ότι τα Πανεπιστήμια εκτός από το να παραγάγουν επιστημονικό δυναμικό,
αποσκοπούν κυρίως στην πολιτική διάπλαση του ατόμου, ενός ατόμου που θα
ενισχύει και θα συνδράμει το έθνος-κράτος. Παράλληλα, ασπάζεται μια επιστήμη, η
οποία πηγάζει και εκπορεύεται από τις αρχές και τις θεωρίες της φιλοσοφίας413.
Το Πανεπιστήμιο, όταν θα επιτελέσει «την διδασκαλίαν πασών των
επιστημών, κατά τον οργανικόν αυτών σύνδεσμον», τότε θα αποτελέσει πανεθνικό
κτήμα. Διατυπώνει, μάλιστα, την άποψη ότι η κρατική μηχανή πρέπει να ενεργοποιεί
τις δικλείδες εκείνες που θα θωρακίζουν την αποτελεσματικότητα του
Πανεπιστημίου414.
Τα μαθήματα διεξήχθησαν σύμφωνα με το σχετικό πρόγραμμα415.
Πρωτοποριακά για την εποχή, ο Κ. Αφθονίδης416 ανέλαβε τη διδασκαλία της
Τουρκικής γλώσσας. Ο Θ. Μανούσης επισήμανε ότι «η της καθηγητικής θέσεως
ασφάλισις» εκκρεμεί και παραμένει ένα αίτημα που θα βελτιστοποιήσει τις
προοπτικές των καθηγητών, οι οποίοι τότε θα επιδίδονται με μεγαλύτερο ζήλο στο
έργο τους417.
Η Βουλή ψήφισε την χορήγηση ποσού ύψους 50.000 δρχ. «χάριν ταχυτέρας
προόδου του οικοδομήματος» του Πανεπιστημίου. Ακόμη, η Βουλή και η κυβέρνηση
«συνιδούσαι το ανεπαρκές και δυσανάλογον του μισθού των καθηγητών» προχώρησαν
σε αύξηση αυτών ως εξής: από 250 δρχ. το μήνα σε 300 δρχ. για τους τακτικούς και

412
Ό.π., σσ. 4-6.
413
Ό.π., σσ. 6-8.
414
Ό.π., σ. 8.
415
Μόνον «η μαθηματική…δεν εδιδάχθη» λόγω «επ’αδεία απουσίαν» του Βούρη. Ο Γ.Α. Ράλλης
(Εμπορικό Δίκαιο) και ο Ν. Λιβαδεύς (Φαρμακολογία) προήχθησαν στη βαθμίδα του τακτικού
καθηγητή, ενώ η κενή έδρα των Λατινικών πληρώθηκε από τον Στ. Κουμανούδη. «Επαύθησαν δε της
καθηγεσίας» οι Κ. Μαυρογιάννης (Ιατρική) και Ιω. Ολύμπιος (Ιατρική).
416
Ο Κ. Αφθονίδης (1782-1868) διορίστηκε στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο για τη διδασκαλία ασιατικών
γλωσσών και υπηρέτησε στη θέση αυτή έως το 1850, οπότε και κλήθηκε από την Πρεσβεία της
Κωνσταντινούπολης. Το 1855 επανατοποθετήθηκε στο Πανεπιστήμιο [Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και
φοιτητές…ό.π., σ. 93].
417
Λόγος εκφωνηθείς την 29 Σεπτεμβρίου 1846 υπό του πρώην Πρυτάνεως Κ.Θ. Μανούση…ό.π., σσ. 9-
10.
105
από 60 δρχ. μηνιαίως για τους επιτίμιους σε 100 δρχ. Ταυτόχρονα, ψηφίστηκε από τη
Βουλή η έγκριση χρηματικού βοηθήματος στους καθηγητές προκειμένου να εκδίδουν
τα πονήματά τους. Ακολούθως, γίνεται αναφορά στα κληροδοτήματα, αλλά και στα
δωρήματα προς την βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου418.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Αλ. Βενιζέλο 419 (29.9.1846)
[Τίς ο του Πανεπιστημίου σκοπός και τίνα τα πρόσφορα προς επίτευξιν αυτού μέσα]
Ο καθηγητής της Χημείας και νεοεκλεγείς Πρύτανης Αλ. Βενιζέλος, αφού
ευχαρίστησε τους συναδέλφους του για την ψήφο τους και τον Βασιλιά «ως
ευδοκήσαντα να εγκρίνη την γενομένην εκλογήν» 420, ανέφερε ότι θα επιδοθεί εργωδώς
στην αποστολή του «καθ’όσον τα συνεσταλμένα της Πρυτανείας όρια συγχωρούσι, και
αι περιστάσεις επιτρέπουσι»421.
Στη συνέχεια, προσδιόρισε το αντικείμενο του λόγου του, το οποίο αφορούσε
στον σκοπό του Πανεπιστημίου και τα επιτήδεια μέσα για την επίτευξη του. Στην
κατεύθυνση αυτή, τόνισε ότι το Πανεπιστήμιο κατατείνει σε διττό σκοπό, καθώς σε
κάποιες χώρες καλλιεργούνται σε μεγαλύτερο βαθμό οι θεωρητικές επιστήμες και σε
άλλες οι πρακτικές. Αυτό συμβαίνει γιατί κάθε έθνος διαθέτει διαφορετικό
πολιτειακό σύστημα, διαφορετική θρησκεία και ιδιοσυστασία422.
Εκφράζει την ευχή να αναδειχθεί το ελληνικό Πανεπιστήμιο ισοδύναμο «των
λοιπών περικλεών». Γι αυτό, αδήριτη αναδύεται η ανάγκη «να ορισθώσι ακριβώς διά
νόμου βεβαίου αι προς την πολιτείαν σχέσεις του Πανεπιστημίου». Η βελτιστοποίηση
του Πανεπιστημίου, κατά τον αγορητή, θα λειτουργήσει επωφελώς για την κοινωνία,
καθώς θα εξέρχονται από αυτό ικανοί δημόσιοι λειτουργοί. Η πολιτεία καλείται αφού
συνειδητοποιήσει τον ρόλο αυτό του Πανεπιστημίου, «να θεραπεύση επί το
τελειότερον τας ηθικάς και βιωτικάς ανάγκας πασών εν γένει των κοινωνικών
τάξεων». Η άσκηση του επαγγέλματος του ιατρού και του φαρμακοποιού εναπόκειται

418
Ό.π., σσ. 12-16.
419
Ο Αλ. Βενιζέλος (1812-1862) με σπουδές στη Γερμανία διορίστηκε το 1843 στο Οθώνειο
Πανεπιστήμιο τακτικός Καθηγητής Γενικής Πειραματικής Χημείας [Μιχ. Στεφανίδης, Εκατονταετηρίς
1837-1937. Ιστορία της Φυσικομαθηματικής Σχολής, τ. Ε´, εν Αθήναις 1948, σ. 8].
420
Ο Αλ. Βενιζέλος, ο εκλεχθείς Πρύτανης, παρά το ότι δεν συγκέντρωσε την πλειοψηφία, στον λόγο
ανάληψής, δεν παραλείπει να αναφέρει ότι προσδοκά την αρωγή από την πολιτική αρχή.
421
Λόγος εκφωνηθείς την 29 Σεπτεμβρίου υπό του Κυρίου Α. Βενιζέλου, Καθηγητού της Γενικής
Χημείας, αναδεχομένου την Πρυτανείαν του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Βασιλικού
Τυπογραφείου, σ. 19.
422
Ό.π., σ. 20.
106
μόνο στους επιστήμονες «εν τω Πανεπιστημίω σπουδασάντων». Με αυτό τον τρόπο,
το αγαθό της υγείας «προασφαλίζεται». Ωστόσο, «εις των πολιτικών και νομικών και
θεολόγων τας τάξεις ποθούνται εισέτι οι κατάλληλοι εκείνοι ορισμοί» που θα
προσφέρουν την προσδοκώμενη κοινωνική ωφέλεια423.
Ακόμη, ο Αλ. Βενιζέλος σημειώνει τη σημασία της φιλοσοφίας για όλες τις
επιστήμες και κρίνει αρμόζον να ορισθούν οι σχέσεις Πανεπιστημίου και πολιτείας
μέσω οριστικού Οργανισμού. Ακόμη, η πολιτεία θα πρέπει να μεριμνήσει «περί της
προαγωγής και τελειοτέρας αναπτύξεως του επισήμου επίσης και άμεσον ωσαυτώς εις
τον κοινωνικόν βίον έχοντος την χρήσιν κλάδου των φυσικών επιστημών», γι αυτό και
χρειάζεται να ιδρυθεί Τμήμα Φυσικών Επιστημών424.
Ολοκληρώνοντας τον λόγο του αυτό, απευθύνεται στους φοιτητές του
Ιδρύματος και τους παροτρύνει να επιδοθούν στον αγώνα της γνώσης, επιδεικνύοντας
ενάρετο χαρακτήρα425.
 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Αλ. Βενιζέλο (5.10.1847)
Ο απερχόμενος Πρύτανης Αλ. Βενιζέλος στα πεπραγμένα της θητείας του επισήμανε
ότι η αύξηση του αριθμού των φοιτητών αποτελεί δείκτη ανάπτυξης ενός
εκπαιδευτικού καταστήματος. Στο σημείο αυτό, τονίζει ότι κατά τη διοικητική του
περίοδο ο αριθμός των φοιτητών ανήλθε σε 270426, αύξηση της τάξεως του 8%.
Επίσης, ανέφερε ότι «πληθύς μεγάλη ακροατών» παρακολούθησε τις πανεπιστημιακές
παραδόσεις. Την πρόοδο του Πανεπιστημίου αυτό το ακαδημαϊκό έτος καταδεικνύει
και ο αριθμός των περισσότερων αποφοίτων. Ακολούθως, υπογράμμισε ότι τα
μαθήματα διεξήχθησαν «μεθοδικώς και κατά την επιστημονικήν ακρίβειαν» από τους
καθηγητές427.

423
Ό.π., σσ. 21-22.
424
Ό.π., σσ. 23-24.
425
Ό.π., σ. 24.
426
Από αυτούς, οι 175 ανανέωσαν την εγγραφή τους στο Πανεπιστήμιο ενώ οι 95 ήταν
νεοεισερχόμενοι. Συνολικά, αυτό το ακαδημαϊκό έτος φοιτούσαν επτά (7) στη Θεολογική Σχολή, 126
στην Ιατρική, 58 στη Νομική, 61 στη Φιλοσοφική και 18 στο Φαρμακευτικό σχολείο [Λόγος
εκφωνηθείς την 5 Οκτωβρίου 1847 υπό του Πρυτάνεως Κ.Α. Βενιζέλου, παραδιδόντος εις τον διάδοχον
αυτού την Πρυτανείαν του Οθώνειου Πανεπιστημίου, σ. 4].
427
Ο Β. Οικονομίδης (Ρωμαϊκό Δίκαιο) και ο Ν. Σαρίπολος (Συνταγματικό Δίκαιο) προστέθηκαν
στους έκτακτους καθηγητές του Πανεπιστημίου. Ο Ν. Κοτζιάς εισήλθε στο Ίδρυμα ως έκτακτος
καθηγητής μετά την απόλυση του Καθηγητή Φρ. Πυλαρινού [Ό.π., σσ. 3-4, 6-7. Σχετικά με Φρ.
Πυλαρινό Βλ.: Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 467-475. Γ. Γιάνναρης, Φοιτητικά
κινήματα…ό.π., σσ. 152-153. Κ. Παπαπάνος, Χρονικό-ιστορία της Ανωτάτης…ό.π., σ. 416].
107
 Ο Αλ. Βενιζέλος σημείωσε ότι «ήρχισε να πληρούται εν μέρει» η έλλειψη
εγχειριδίων, η οποία παρεμπόδιζε την «πληρεστέραν της εν τω Πανεπιστημίω
διδασκαλίας ανάπτυξιν». Όπως είχε επισημάνει και ο προκάτοχος του, η Βουλή
ενέκρινε την καταβολή χρηματικού ποσού για την έκδοση συγγραμμάτων και εν
συνεχεία η πρυτανεία υπέβαλε στο καθ’ ύλην αρμόδιο Υπουργείο σχετικό κατάλογο.
428
Ωστόσο, τελικά μόνον δύο συγγράμματα από τα εγκριθέντα εκδόθηκαν . Ακόμη,
αναφέρεται ότι η περιουσία του Πανεπιστημίου σημείωσε αυξητική πορεία με τους
ομογενείς, αλλοεθνείς φιλέλληνες, καθηγητές του Ιδρύματος κ.ά. να μην «παύουσι
αδιαλείπτως και χρήματα και κτήματα και βιβλία429 προσφέροντες»430.
Συνοψίζοντας, επισήμανε ότι παρά την σημειούμενη πρόοδο, υπήρχαν θέματα
τα οποία ζητούσαν διευθέτηση. Η ύπαρξη οργανισμού θα προσδιορίσει με σαφήνεια
τους δεσμούς ανάμεσα στο πανεπιστήμιο και την πολιτειακή αρχή, θα προσφέρει
«τους καρπούς αυτού χρησιμωτέρους εις την κοινωνίαν», ενώ μέσω αυτού θα
καλυφθούν οι υπάρχουσες ανεπάρκειες431. Η απόκτηση οργανικού νόμου αναμενόταν
να ενισχύσει την δυναμική του και να διευθετήσει σημαντικά θέματα οργάνωσης και
λειτουργίας. Τέλος, κάλεσε τη νεολαία να ισχυροποιήσει «δι’ορθής παιδείας το μέγα
της παλιγγενεσίας έργον»432.
 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ι. Σούτσο433 (5.10.1847)
[ «Η σχέσις του Πανεπιστημίου προς το μέγαν της Ελλάδος προορισμόν»]
Ο Ι. Σούτσος, αφού εξέφρασε τις ευχαριστίες στους εκλέκτορες συναδέλφους του και
τον βασιλιά για την επικύρωση της εκλογής του, τόνισε ότι θα επιδοθεί με επιμέλεια

428
Αυτά ήταν του Μ. Αποστολίδη [η κατά Χριστόν ηθική] και του Κ. Κοντογόνη [η Κριτική και
φιλολογική ιστορία των αγίων της εκκλησίας Πατέρων] [Ό.π., σσ. 7-8].
429
Ο πρώην Πρύτανης αναφέρει ότι τη χρονιά αυτή η συλλογή της Βιβλιοθήκης αυξήθηκε κατά 3.817
τόμους [ σ. 13].
430
Αξιοσημείωτη είναι η προσφορά του Γ. Σίνα, ο οποίος διέθεσε 150.000 δρχ. για την ίδρυση
Αστεροσκοπείου. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1846 και διευθυντής του τέθηκε ο Γ. Βούρης [Ό.π.,
σ. 10]
431
Ό.π., σ. 18.
432
Ό.π., σ. 19.
433
Ο Ι. Σούτσος (1804-1890) διορίστηκε επιτίμιος Καθηγητής στη Νομική Σχολή το 1837, ενώ το
1842 έγινε τακτικός. Διετέλεσε Πρύτανης του Οθώνειου Πανεπιστημίου το ακαδημαϊκό έτος 1847-
1848 και υπήρξε ο πρώτος καθηγητής της Νομικής σχολής που ανέλαβε το αξίωμα αυτό. Κοσμήτορας
της Νομικής Σχολής χρημάτισε το 1842-1843, 1850-1851 και 1855-1856. Δίδαξε στη Νομική σχολή
για πενήντα χρόνια, γεγονός το οποίο τιμήθηκε από το Πανεπιστήμιο στις 26.4.1887 [Ι. Πανταζίδης,
Χρονικόν…ό.π., σσ. 4, 273, 280. Δ.Α. Δημητριάδης, Απάνθισμα βιογραφικόν…ό.π., σ. 84. Ιω.
Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σσ. 239-241. Εφημ. «Ημερησία» (2.12.2006),
«Ιωάννης Σούτσος: ο Έλληνας Άνταμ Σμιθ». Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών
Διοίκησης…ό.π., τ. Β´, σσ. 278, 301].
108
στο έργο του «συσκεπτόμενος μετά της Ακαδημιακής συγκλήτου, περί των
συμφερόντων του Πανεπιστημίου»434.
Ο Πρύτανης διατυπώνει την κατά κοινή ομολογία ανάγκη απόκτησης
Οργανισμού και ελπίζει ότι το αίτημα αυτό θα ικανοποιηθεί άμεσα, καθώς «άπαντες»
διάκεινται ευμενώς προς το Πανεπιστήμιο, ενώ «του ουσιωδεστάτου κλάδου της
δημοσίας εκπαιδεύσεως προΐσταται ανήρ, τιμηθείς υπό της επιστήμης,…γνωρίζων
επομένως τους οργανισμούς των λοιπών Πανεπιστημίων» και ως εκ τούτου είναι σε
θέσει να αναγνωρίσει τις ανάγκες του επιχώριου Πανεπιστημίου. Ακόμη, επιτονίζεται
ότι η κυβερνητική αρχή θα πρέπει μέσω του Πανεπιστημίου να επιδιώξει την
παραγωγή ικανού επιστημονικού δυναμικού, ενώ θα πρέπει να προωθήσει και την
ανάπτυξη της βιομηχανίας435.
Ο αγορητής κρίνει σκόπιμο στην παρούσα ακαδημαϊκή περίσταση να
αναφερθεί στον «εξωτερικόν προορισμόν του ημετέρου Πανεπιστημίου ή κάλλιον την
σχέσιν αυτού προς το μέγαν της Ελλάδος προορισμόν». Επισκοπώντας την ιστορία,
υποστηρίζει ότι μόνον οι Έλληνες μπορούν να ρυθμίσουν και να διευθετήσουν «του
αληθώς ανατολικού ζητήματος», αφενός διοχετεύοντας στην Ασία ευρωπαϊκά αγαθά
και κεφάλαια και αφετέρου εμφυσώντας «τας τέχνας και επιστήμας της Ευρώπης».
Με αυτό τον τρόπο, θα επιστεγαστεί «το έργον της Ελληνικής επαναστάσεως». Το
Πανεπιστήμιο, δηλαδή, προβάλλει ως το εφαλτήριο «τόσον της εσωτερικής ημών
αναπτύξεως, όσον και της εξωτερικής ημών υπεροχής, και της νοητικής ανορθώσεως
του Ασιανού γένους» και ως εκ τούτου δεν συνιστά κτήμα μόνον της ελεύθερης
Ελλάδας, αλλά ολόκληρης της Ανατολής, μην ανήκοντας «εις την παρούσαν μόνον,
αλλά και εις τας επερχομένας γενεάς»436.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ι. Σούτσο (10.10.1848)
Ο απερχόμενος Πρύτανης προσήλθε στο ακαδημαϊκό βήμα προκειμένου να αποδώσει
«της διαχειρίσεως λόγον». Ο Ι. Σούτσος προσκομίζει αριθμητικά στοιχεία για τους
φοιτητές κατά την διοικητική του περίοδο. Συγκεκριμένα, 305 (αύξηση της τάξεως

434
Λόγος εκφωνηθείς υπό του νέου Πρυτάνεως Κ.Ι. Σούτσου, κατά την τελετήν της 5 Οκτωβρίου του
τρέχοντος έτους, σ. 21.
435
Ό.π., σσ. 23-24.
436
Ό.π., σσ. 24, 34-26.
109
του 13%) ήταν οι φοιτητές κατά το ακαδημαϊκό έτος 1847-1848437. Επισήμανε τις
αλλαγές που έλαβαν χώρα στο διδακτικό προσωπικό του Ιδρύματος, ενώ τόνισε ότι
τα μαθήματα διεξήχθησαν «μετά πολλής ακριβείας». Η πρυτανεία προκειμένου να
άρει τις ανεπάρκειες της Ιατρικής Σχολής, αποφάσισε τον διορισμό ακόμη δύο
καθηγητών438. Ακόμη, ο Ι. Σούτσος πρότεινε με την σύμφωνη γνώμη της Ιατρικής
Σχολής την προσάρτηση του δημοτικού νοσοκομείου Αθηνών στο Οθώνειο
Πανεπιστήμιο439.
Ο Σούτσος προσάγει ως «τεκμήριον επιδόσεως» την απόκτηση διδακτορικών
διπλωμάτων και πτυχίων από τους φοιτώντες της Ιατρικής Σχολής και του
Φαρμακευτικού Σχολείου. Ωστόσο, η χαμηλή προσέλευση φοιτητών στις εξετάσεις
της Νομικής Σχολής οδήγησε στο Β. Δ. της 15ης Νοεμβρίου 1847, του οποίου τα
βασικά σημεία παρουσίασε ο πρώην Πρύτανης. Σύμφωνα με αυτό, ο υποψήφιος
δικηγόρος θα πρέπει να είναι κάτοχος «ακαδημιακού διπλώματος του ημεδαπού ή και
ξένου τινός Πανεπιστημίου», ενώ θα πρέπει να εξετάζεται ενώπιον νομικής επιτροπής.
Με αυτό τον τρόπο, ενδυναμώνεται και αναβαθμίζεται η Νομική Σχολή, και
υποχρεώνει όσους επιθυμούν «να κατέχωσι δικαστικάς έδρας,…να εκπαιδευώνται
αξίως της θέσεως»440.
Ο ομιλητής εγγράφει το Πανεπιστήμιο στα τεκταινόμενα της χρονιάς και
ανάγει το γεγονός ότι η περιουσία του Πανεπιστημίου «δεν έλαβε κατά τούτο το έτος
την ποθουμένην αύξησιν» στα «μεγάλα και εκπλητικά συμβεβηκότα, τα οποία
ουσιωδώς αναμορφώσαντα την ευρωπαϊκήν κοινωνίαν, διετάραξαν εξαπίνης τας
παγκοσμίους σχέσεις των ευρωπαϊκών λαών, υπέσκαψαν την δημόσιον και την
βιομηχανικήν πίστιν, και εξηφάνισσαν εν μέρει, ό,τι αύτη είχε δημιουργήσει υπό το
κράτος ειρήνης πολυχρονίου». Οι πανεπιστημιακές αρχές δεν επιδοκιμάζουν τις
αλλαγές που επέφερε η «άνοιξη των λαών» του 1848 και εκφράζουν ανησυχία για

437
Η κατανομή είχε ως εξής: Θεολογική Σχολή επτά (2,29%), Νομική Σχολή ογδόντα τρεις (27,21%),
Ιατρική 135 (44,26%), Φιλοσοφική εξήντα δύο (20,32%) ) και Φαρμακευτικό Σχολείο δέκα οκτώ
(5,9%). Από αυτούς οι 145 προέρχονταν από περιοχές του ελληνικού κράτους και 160 «εκ της
αλλοδαπής» [Λόγος εκφωνηθείς τη 10 Οκτωβρίου 1848 υπό του πρώην Πρυτάνεως Κ. Ι.Α. Σούτσου.
Παραδίδοντος εις τον διάδοχον αυτού, την Πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου, ό. σ. 3-4]
438
Ο Πρινάρης διορίστηκε για το μάθημα της Γενικής Παθολογίας και Φυσιολογίας και ο Πάλλης για
το μάθημα της Κλινικής.
439
Ό.π., σσ. 4, 6-7.
440
Ό.π., σσ. 8, 10.
110
τυχόν κινητοποιήσεις των φοιτητών. Οι φοιτητές διοργανώνουν συμπόσια και
διαδηλώσεις, τα οποία όμως είναι περιορισμένης δυναμικής441.
Ο ομιλητής με αφορμή τη συμπλήρωση δέκα ετών από την ίδρυση του
Πανεπιστημίου, θεωρεί σκόπιμο να καταθέσει περιληπτικό πίνακα με την
αποκτηθείσα περιουσία του Πανεπιστημίου. Αναφορικά με την οικοδομή του
Πανεπιστημίου, κοινοποιείται η ολοκλήρωση της πρώτης πτέρυγας και η
«καταστέγασις της δευτέρας και του μεσοδόμου». Επισημαίνεται, επίσης, η έλλειψη
καταλογογράφησης των συγγραμμάτων της βιβλιοθήκης, γεγονός που την καθιστά
δύσχρηστη442.
Επίσης, μνημονεύει την επεξεργασία και τη σύνταξη «σχεδίου οργανικού
νόμου» από τις Σχολές και τη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου443. Η περαιτέρω
διαμόρφωση και ολοκλήρωση του επαφίεται, κατά τον Σούτσο, στην πολιτική αρχή.
Ακόμη, σημειώνει ότι ο προσωρινός Κανονισμός καταρτίστηκε πριν ξεκινήσει τη
λειτουργία του το Πανεπιστήμιο, οπότε ο νομοθέτης δεν ήταν εκ των πραγμάτων σε
θέση να γνωρίζει τις ανάγκες του Ιδρύματος. Έκτοτε «τα πάντα ανεπτύχθησαν και
επολλαπλασθιάσησαν» και ο προσωρινός καταστατικός χάρτης του Πανεπιστημίου
καθίσταται ανεπαρκής. Ο ομιλητής εκφράζει την ελπίδα του ότι το καθ’ ύλην
αρμόδιο Υπουργείο θα «επισφραγίσει το έργον444.
Δεν παραλείπει να μνημονεύσει και την σπουδάζουσα νεολαία η «βαδίζουσα
ανδρικώς και απαρεγκλίτως την ευθείαν οδόν, την οδόν της συνέσεως και του αληθούς
πατριωτισμού» σε αντίστιξη με τους ευρωπαϊκούς λαούς οι οποίοι «εκβεβακχευμένοι
υπό ενδομύχου και ακατασχέτου οργασμού, ως εκ συνθήματος επετίθεντο κατά των
καθεστώτων». Ο λόγος αυτός ολοκληρώνεται με την ευχή να υπάρξουν «περιστάσεις
ευνοϊκώτεραι» που θα συντείνουν στη διεκπεραίωση του έργου του επιγενόμενου
Πρύτανη445, καθώς η άνοιξη του 1848 επέφερε ταραχές στο Πανεπιστήμιο, οι οποίες
ωστόσο ήταν περιορισμένης δυναμικής και εμβέλειας.

441
Ό.π., σσ. 10-11, 17-18.
442
Ό.π., σσ. 19, 21, 27.
443
Η επιτροπή αυτή αποτελείτο από τους Μ. Αποστολίδη, Π. Αργυρόπουλο, Κ. Κωστή και Φ. Ιωάννου
[Ό.π., σ. 32]
444
Ό.π., σ. 33.
445
Ό.π., σσ. 34-36.
111
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Φ. Ιωάννου446 (10.10.1848)
[Περί των εμφύτων ιδεών]
Ο Φ. Ιωάννου στον λόγο κατά την ανάληψη της Πρυτανείας για το ακαδημαϊκό έτος
1848-1849 επέλεξε να αναφερθεί στις έμφυτες ιδέες. Το ερώτημα που απασχολεί την
ιστορία της φιλοσοφίας είναι εάν αυτές οι ιδέες «όλως υπάρχωσι». Ακολούθως, ο
ομιλητής παρουσιάζει την πλατωνική447 θεωρία και αναλύει τις συνιστώσες της, ενώ
δεν παραλείπει να επισημάνει και την απόρριψη της από τον Αριστοτέλη. Οι
πραγματιστές φιλόσοφοι διατείνονταν ότι «αι καθόλου έννοιαι ή ιδέαι υπάρχουσι προ
των καθ’ έκαστον (universalia ante rem)», ενώ οι ονοματιστές φιλόσοφοι
ισχυρίζονται ότι «λαμβάνουσιν ύπαρξιν εν τω ανθρωπίνω πνεύματι μετά τα καθ’
έκαστον (universalia post rem)». Ο Καρτέσιος θεωρεί «εμφύτους εις το ανθρώπινον
πνεύμα τας αναγκαίας εκείνας αληθείας, αι οποίαι αξιώματα ονομάζονται, και ιδίως
την ιδέαν του θεού», ωστόσο ο Κάντ διατυπώνει την θεωρία ότι το ανθρώπινο πνεύμα
είναι «δύναμις αυτενεργός». Μεταγενέστερα, έρευνα «των γνωστικών ενεργειών του
ημετέρου πνεύματος» καταδεικνύει ότι οι ιδέες υφίσταντο «δυνάμει»448.
Ο Φ. Ιωάννου ανέφερε ότι «διά της διδασκαλίας πολεμούνται αι ψευδείς ιδέαι
χωρίς να πολεμήται η νόμιμος ελευθερία». Από αυτό, αναφαίνεται η ανάγκη σύστασης
εκπαιδευτικών καταστημάτων, ενώ προβάλλεται καίριο το λειτούργημα των
Καθηγητών του Πανεπιστημίου. Χρέος τους είναι όχι μόνον να διδάσκουν «τας
ειδικάς εκείνας αληθείας, τας οποίας η επιστήμη επαγγέλλεται», αλλά ταυτόχρονα να
εναντιώνονται μέσω της επιστήμης στις νοθευμένες και ανυπόληπτες ιδέες. Η
κοινωνική ευπραγία, η εδραίωση και η «εύκλεια» της χώρας εδράζεται στην
«πλήρωσιν του καθήκοντος τούτου» 449. Ο Φ. Ιωάννου εκφράζει την ανησυχία του για

446
Ο Φ. Ιωάννου (1796-1880) με σπουδές στη Γερμανία διορίστηκε έκτακτος καθηγητής Φιλοσοφίας
στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο το 1839. Το ακαδ. έτος 1844-1845 διετέλεσε Κοσμήτορας της Σχολής
Φιλοσοφίας, ενώ χρημάτισε Βουλευτής του Πανεπιστημίου το 1842-1843 και το 1845-1846 [Λεύκωμα
της Εκατονταετηρίδος…ό.π., σ. 18. Π.Ν. Πατριαρχέας, Φίλιππος Ιωάννου, ο από καθέδρας Έλλην
φιλόσοφος του 19ου αιώνος, εν Αθήναις, 1936. Αθαν. Γλυκοφρύδη - Λεοντσίνη, «Ιωάννου Φίλιππος»,
Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986. Απ. Ατσιάς, «Φίλιππος Ιωάννου: ο
πρώτος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο», 4ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο
Ιστορίας Εκπαίδευσης (6-8 Οκτωβρίου 2006), Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή. Χ. Μπαμπούνης,
Εμμ. Φυριππής, «Οι Καθηγηταί του Πανεπιστημίου Όθωνος…», ό.π., σσ. 70-71].
447
Βλ. D.W.Hamlyn, «Περί της ιδέας κατά τον Πλάτωνα», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής
Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. 25 (1974-1977), σσ. 89-107.
448
Λόγος εκφωνηθείς την 10 Οκτωβρίου υπό του Κυρίου Φιλίππου Ιωάννου, Καθηγητού της
Φιλοσοφίας, διαδεχομένου την Πρυτανείαν του Πανεπιστημίου, σσ. 37, 40-41, 43-44, 47.
449
Ό.π., σσ. 47-48.
112
τις «παρακόπους» ιδέες που προσήγαγαν τα κινήματα του 1848 και δίδει έμφαση στο
καθήκον των Καθηγητών του Πανεπιστημίου, οι οποίοι θα εμφυσήσουν στους
φοιτητές τις αρχές και τις ιδέες της επιστήμης.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Φ. Ιωάννου (2.10.1849)
Ο Φ. Ιωάννου αφού ευχαρίστησε τους συναδέλφους του και τον Όθωνα, ανέφερε ότι
θα παραθέσει «των ακαδημαϊκών γεγονότων τα αξιολογώτερα». Έκδηλο γίνεται, κατά
τον αγορητή αν και «οι περιστάσεις ήσαν δεινόταται», ότι το Πανεπιστήμιο «ώδευσεν
εις τα πρόσω». Ο αριθμός των φοιτητών σημείωσε αύξηση φτάνοντας τους 347450
(αύξηση της τάξεως του 14%). Το γεγονός αυτό καταδεικνύει ότι η απόκτηση
επιστημονικής παιδείας «καθίσταται καθ’ημέραν επαισθητοτέρα» με αποτέλεσμα να
προοιωνίζεται ένα ελπιδοφόρο μέλλον για τη χώρα, στην οποία θα απουσιάζουν τα
«της αμαθείας σύντροφα κακά και συνέστια»451.
Η διαγωγή των φοιτητών ήταν «επαινετή και αξία των προσδοκιών της
Πατρίδος». Πραγματοποιήθηκαν εννέα αναγορεύσεις διδακτόρων από τη σχολή της
Νομικής και της Ιατρικής, ενώ ένας έλαβε πτυχίο από το Φαρμακευτικό σχολείο.
Ακολούθως, ο λόγος περιστρέφεται γύρω από τις μεταβολές που έλαβαν χώρα στο
διδακτικό προσωπικό αλλά και στο έργο των προσαρτημάτων του Πανεπιστημίου452.
Νέο σχέδιο οργανικού νόμου υποβλήθηκε στο Υπουργείο, αφού
επεξεργάστηκε από τις Σχολές του Πανεπιστημίου και συζητήθηκε στην Σύγκλητο. Ο
απερχόμενος Πρύτανης υπογράμμισε την ανάγκη απόκτησης καταστατικού χάρτη, ο
οποίος θα ρυθμίσει «πληρέστερα και προς τας παρούσας χρείας αρμοδιώτερα» τα
ζητήματα του Πανεπιστημίου. Τόνισε ότι η ευδοκίμηση του Πανεπιστημίου «ως
συνδεομένη με την πολιτικήν τύχην του έθνους, οφείλει να ήναι σπουδαία της
Κυβερνήσεως μέριμνα». Επισήμανε ότι στην Ευρώπη υπήρξε «πολιτική καταιγίς, ήτις
πολλών μεν περιουσίας άρδην κατέστρεψε» με αποτέλεσμα να ανακοπεί και το
ενδιαφέρον των Ελλήνων και φιλελλήνων για το Πανεπιστήμιο. Ωστόσο, αυτό «δεν

450
Οι δέκα (10) ήταν φοιτητές της Θεολογικής Σχολής (3,47%), οι ενενήντα ένας (91) της Νομικής
(26,22%), οι 175 της Ιατρικής (50,43%), οι πενήντα τρεις (53) της Φιλοσοφικής (15,27%) και οι
δεκαοκτώ (18) του Φαρμακευτικού Σχολείου (5,18%) [σ. 3].
451
Λόγοι εκφωνηθέντες την 2 Οκτωβρίου 1849 υπό του πρώην πρυτάνεως. Παραδιδόντος εις τον
διάδοχον αυτού την Πρυτανείαν του Οθώνειου Πανεπιστημίου και υπό του τακτικού Καθηγητού του
Γαλλικού Κώδηκος Κ.Γ.Α. Μαυροκορδάτου επί της διαδοχής της Πρυτανείας του Πανεπιστημίου, εν
Αθήναις «εκ του Βασιλικού Τυπογραφείου» 1849, σσ. 3-4.
452
Ό.π., σσ. 5-6.
113
 έμεινε παντάπασιν άφορον δωρημάτων». Ευελπιστεί ότι μετά την άμβλυνση των
ευρωπαϊκών πολιτικών αναταράξεων, το Πανεπιστήμιο θα εξακολουθήσει να
απολαμβάνει τη συνδρομή των ομογενών και των φιλελλήνων προκειμένου να
ολοκληρωθούν οι εργασίες της οικοδομής του Πανεπιστημίου, να εμπλουτισθούν οι
συλλογές του και να αυξηθεί η περιουσία του «εις κεφάλαιον αρκούν εις συντήρησιν
αυτού». Στη συνέχεια, παρέθεσε τη χρηματική και ακίνητη περιουσία του
Πανεπιστημίου453.
Στο τέλος του λόγου του, παρουσίασε τη νέα σύνθεση της Ακαδημαϊκής
Συγκλήτου και ευχαρίστησε τη Σύγκλητο και τον Γραμματέα για τη συμβολή τους.
Προέτρεψε τους φοιτητές να επιδοθούν στον αγώνα «αμιλλώμενοι προς αλλήλους
άμιλλαν ευγενή». Καταληκτικά, ευχήθηκε στον διάδοχό του «φοράν πραγμάτων
ευτυχεστέραν»454.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Μαυροκορδάτο455 (2.10.1849)

Ο νέος Πρύτανης αφού εξέφρασε, κατά το έθος, τις ευχαριστίες του προς τους
συναδέλφους του και προς τον βασιλιά, απευθύνθηκε στη φοιτητιώσα νεολαία και
τόνισε ότι θα πρέπει να ευδαιμονίζουν την τύχη τους, καθώς διδάσκονται «εν
μελάθροις καλώς εξειργασμένοις», ενώ η προηγούμενη γενιά «εδιδάσκετο λαθραίως εν
υπογείοις και εν ταις οπαίς της γης τον τύραννον διαφεύγουσα». Τόνισε ότι πλέον οι
νέοι επιλέγουν τη σχολή στην οποία θα φοιτήσουν «εν τῃ ημεδαπή…, και εις την
πάτριον ημών γλώσσαν», ενώ στο παρελθόν οι νέοι αναγκάζονταν να εκπατριστούν
και να σπουδάζουν σε ανοικεία γλώσσα456. Η φιλομάθεια καλλιεργήθηκε και
μεταδόθηκε στους νέους «χάρις εις τον πατριωτισμόν των λογίων της εποχής εκείνης».
Ακόμη, πρόσθεσε ότι από την Άλωση της Πόλης διαφυλάχθηκε «το άσβεστον του
πατριωτισμού πύρ εις τα κατά τας πόλεις και τας Ιεράς Μονάς ταπεινά ημών σχολεία».
Συνοπτικά διέγραψε την κατάσταση της παιδείας πριν από την ελληνική Επανάσταση
και υπογράμμισε ότι οι φοιτητές, πλέον, σπουδάζουν «εντός κοινωνίας ζώσης
πολιτευόμενοι προς τῃ θεωρίᾳ» και με αυτό τον τρόπο προετοιμάζονται «εις
453
Ό.π., σσ. 7, 13, 16.
454
Ό.π., σ. 21.
455
Ο Γ.Α. Μαυροκορδάτος (1802-1858) εισήλθε στη Νομική Σχολή του Οθώνειου Πανεπιστημίου ως
έκτακτος Καθηγητής το 1837 και έγινε τακτικός δύο χρόνια αργότερα. Διετέλεσε Κοσμήτορας κατά
τα ακαδ. έτη 1841-1842 και 1845-1846 [Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´,
ό.π., σσ. 216-218.
456
Λόγοι εκφωνηθέντες την 2 Οκτωβρίου 1849…ό.π., σσ. 25-26.
114
 διαχείρισιν των δημοσίων πραγμάτων». Επιλογικά, ευχήθηκε στους νέους «προκοπήν
και επίδοσιν επί τε αρετῄ και παιδείᾳ»457.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Μαυροκορδάτο (1.10.1850)
Ο Γ.Α. Μαυροκορδάτος στα πεπραγμένα της πρυτανείας του ανέφερε τους
μετασχηματισμούς που έλαβαν χώρα στο διδακτικό προσωπικό. Ο φοιτητικός
πληθυσμός αυξήθηκε κατά πενήντα άτομα (σύνολο φοιτητών 397458-αύξηση της
τάξης του 14%) . «Αλάνθαστον τεκμήριον» της προόδου των φοιτητών αποτελεί η
επιτυχία στις εξετάσεις και ο αγορητής παρέθεσε τα ονόματα των επιτυχόντων από
όλες τις σχολές με τη Θεολογική, ωστόσο, να μην ανακηρύσσει κανένα διδάκτορα.
Ειδικότερα, από τη Νομική εξήλθαν οκτώ (8) διδάκτορες, από την Ιατρική τριάντα
(30) διδάκτορες και ένας (1) τελειοδίδακτος, δύο (2) διδάκτορες από τη Φιλοσοφική
και ένας (1) τελειοδίδακτος και σαράντα δύο (42) έλαβαν πτυχίο από το
Φαρμακευτικό σχολείο. Η ανισομέρεια αποφοίτων δεν αποδίδεται, κατά τον
Μαυροκορδάτο, στους καθηγητές των σχολών καθώς «ουδέ γαρ γνώσεων αμοιρούσιν,
ουδέ μεθόδου εστέρηνται». Ακόμη, οι υπότροφοι φοιτητές ήταν είκοσι ένας (21)459.
Στη συνέχεια, αναφέρθηκε στις αρχαιρεσίες που πραγματοποιήθηκαν στο
Πανεπιστήμιο για την ανάδειξη Πρύτανη, Κοσμητόρων και Βουλευτή του
Πανεπιστημίου. Ακολούθως, παρουσιάστηκε έκθεση με τα περιουσιακά στοιχεία,
αλλά και τα έσοδα και τα έξοδα του Πανεπιστημίου460.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Αποστολίδη461 (9.9.1851)
Ο Μ. Αποστολίδης ανέφερε ότι θεωρεί «μακάριον εμαυτόν», καθώς η διδασκαλία
διεξήχθη με ζήλο από τους καθηγητές, οι φοιτητές επέδειξαν ενδιαφέρον για τα
μαθήματά τους και «πλείους των φοιτητών..της διδακτορικής δάφνης ηξιώθησαν».
Ακολούθως, εξέφρασε ιδιαίτερα τις ευχαριστίες του στον προκάτοχό του Γ.
457
Ό.π., σσ. 27, 29.
458
Η κατανομή των φοιτητών ανά σχολή είχε ως εξής: Θεολογική 13 (3,27%), Νομική 91 (22,92%),
Ιατρική 208 (52,39%), Φιλοσοφική 64 (16,12%) και Φαρμακευτικό σχολείο 21 (5,28%). Οι 199
προέρχονταν από περιοχές «εκ της ελευθέρας Ελλάδος» και οι 198 «εκ της αλλοδαπής» [σσ. 5-6].
459
Λόγος εκφωνηθείς τῃ 1 Οκτωβρίου 1850 υπό του αντιπρυτάνεως Γ.Α. Μαυροκορδάτου περί των κατά
την πρυτανείαν αυτού, εν Αθήναις «εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας», σσ. 4-8.
460
Ό.π., σσ. 10-12.
461
Λόγω απουσίας του Μ. Αποστολίδη κατά την ανάληψη των καθηκόντών του, λόγο εκφώνησε ο
αντιπρύτανης Γ. Μαυροκορδάτος, αναφερόμενος σε κάποια ιστορία για τον Μιθριδάτη, τον Σύλλα και
τον Λούκουλλο [Ευφ. Εξίσου, «Πρυτανικοί και Πανηγυρικοί λόγοι…», ό.π., σ.476.
115
Μαυροκορδάτο, καθώς λόγω απουσίας του ίδιου για το ήμισυ του ακαδημαϊκού
έτους, τον αναπλήρωσε στα πρυτανικά του καθήκοντα462.
Στη συνέχεια, κατέγραψε τις μεταβολές και τους νέους διορισμούς στο
Πανεπιστήμιο κατά την διοικητική του περίοδο463. Σημειώνεται η «κοινωφελεστάτη
εργασία» του Κ. Ασώπιου ως διευθυντή του Φιλολογικού Φροντιστηρίου, αλλά και
των Γ. Βούρη και Ι. Παπαδάκη στο Αστεροσκοπείο. Ο αριθμός των φοιτητών κατά το
ακαδ. έτος 1850-1851 ήταν 397, από τους οποίους οι επτά (7) ήταν εγγεγραμμένοι
στην Θεολογική (1,76%), οι εξήντα δύο (62) στη Φιλοσοφική (15,61%), ογδόντα έξι
(86) στη Νομική Σχολή (21,66%), οι 224 (56,42%) στην Ιατρική και δέκα οκτώ (18)
στο Φαρμακευτικό σχολείο (4,53%). Ο Αποστολίδης διαπιστώνει ότι περιέργως ο
αριθμός παρέμεινε αμετάβλητος, ενώ σχολιάζει και το «δυσανάλογο» της κατανομής
των φοιτητών στις Σχολές και το αποδίδει στον «εκ της επιστήμης ταχύτερον τε και
αφθονώτερον πορισμόν». Οι φοιτητές κατευθύνονται, κατά τον αγορητή, προς την
ιατρική, η οποία προσφέρει άμεση και καλύτερη επαγγελματική αποκατάσταση. Στον
αντίποδα βρίσκεται η Θεολογική Σχολή, η οποία «ουδένα πόρον μόνιμόν τε και
αυτάρκη αποφέρει τω αναδεχομένω τούτο» και προτιμούν να εγγραφούν στη
Φιλοσοφική «διά την των σχολών συγγένειαν. Ωστόσο, θα πρέπει να υπάρχει μέριμνα
προκειμένου εκείνοι που διακονούν την Εκκλησία να έχουν τα εφόδια για να
καταστούν πνευματικοί καθοδηγητές του λαού. Έμφαση δόθηκε από τον αγορητή στο
γεγονός ότι η πλειονότητα των φοιτητών (203) ήταν «εκ των εκτός της Ελλάδος
ομογενών», το οποίο «μεγαλύνει την του ημετέρου Πανεπιστημίου αξίαν» ως
πανεπιστημιακού ιδρύματος που καλύπτει όχι μόνον τις επιχώριες εκπαιδευτικές
ανάγκες, αλλά απευθύνεται «προς πάσαν την της ελληνικής φυλής και των άλλων
ομοδόξων και αδελφών φυλών». Ακόμη, αποδίδεται η προσήκουσα ευγνωμοσύνη,
μεταξύ άλλων, και στους ευεργέτες και δωρητές του Πανεπιστημίου, οι οποίοι το
θεώρησαν «ως κοινόν σέμνωμα απάσης της ελληνικής φυλής»464.
Ακόμη, αναφορά γίνεται στον Αμβρόσιο Ράλλη, έμπορο στη Τεργέστη, ο
οποίος «την καθ’ ημάς ποίησιν…ορών απολειπομένην, διενοείτο, πώς αν τις και ταύτην
επί τα πρόσω ωθήσειεν». Ως εκ τούτου, ο αθλοθέτης προσδιόρισε το γενικό πλαίσιο
της αγωνοθεσίας και με τη συμβολή του καθιερώθηκε ετήσιος ποιητικός διαγωνισμός

462
Λόγος εκφωνηθείς δημοσίᾳ τῃ 9 Σεπτεμβρίου 1851 υπό του Πρυτάνεως Αρχιμανδρίτου Μισαήλ
Αποστολίδου, σ. 3.
463
Στο δυναμικό του Πανεπιστημίου προστέθηκε ο Φρ. Πυλαρινός και ο Κ. Παπαρρηγόπουλος [σ. 4].
464
Λόγος εκφωνηθείς δημοσίᾳ τη 9 Σεπτεμβρίου 1851….ό.π., σσ. 5-9.
116
«εν τη καθ’ ημάς γλώσση» με χρηματικό έπαθλο ύψους χιλίων δραχμών. Κριτές θα
ήταν οι πανεπιστημιακοί καθηγητές, ενώ η αναγόρευση του νικητή θα γινόταν την
25η Μαρτίου. Ωστόσο, η ημέρα μετατέθηκε την 20η Μαΐου, ημέρα γενεθλίων του
Όθωνα. Τα υποψήφια ποιήματα ήταν δέκα τη χρονιά αυτή, τα οποία υποβλήθηκαν για
κρίση στην επιτροπή (Φ. Ιωάννου, Ιω. Βενθύλος, Αλ. Ραγκαβής, Κ.
Παπαρρηγόπουλος)465. Ο Ράλλειος ποιητικός διαγωνισμός, που προκηρύχθηκε για
πρώτη φορά το 1851, ενίσχυσε την καλλιέργεια της ποίησης στην καθαρεύουσα και
εξελίχθηκε σε σημαντικό θεσμό στην πνευματική ζωή της Αθήνας.
Ο απερχόμενος Πρύτανης παρέδωσε την πανεπιστημιακή αρχή, αφού
ευχαρίστησε την Σύγκλητο και τον Γραμματέα του Πανεπιστημίου, οι οποίοι
συνέδραμαν το έργο του. Αναφορά έκανε και στους φοιτητές, οι οποίοι «επαίνου
άξιοι εισί…ως διατηρείν πανταχού την του υψηλού τούτου και εθνικού καθιδρύματος
αξιοπρέπειαν». Ο Μ. Αποστολίδης επισυνάπτει στην απολογιστική του έκθεση
κατάλογο με την περιουσία του Πανεπιστημίου, τα κληροδοτήματα, τα έσοδα και τα
έξοδα, αλλά και τα δωρηθέντα βιβλία (16 σσ.)466.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Σπ. Πήλληκα467 (28.9.1852)
Ο Σπ. Πήλληκας τόνισε στο προοίμιο του λόγου του ότι με «υστερινήν πράξιν του
ακαδημαϊκού έτους» ορίστηκε η «ανάμνησις και ανακεφαλαίωσις» των πεπραγμένων
του Πανεπιστημίου. Σημείωσε χαρακτηριστικά ότι «το ηθικόν πρόσωπον του
πανεπιστημίου» πρέπει «να δίδη εις τον εαυτόν του λόγον των έργων του, και να
λαμβάνη καθαράν συνειδησιν της καταστάσεως του· αι χωρισταί μερικότητες
ωρισμένης εποχής συσχετίζονται, μεταξύ των και με το παρελθόν, και αποτελούν ενα
συνεχόμενον όλον». Οι απολογιστικές εκθέσεις καθιστούν φανερό το παραχθέν έργο,
αποκαλύπτουν τις αδυναμίες και τις αστοχίες, ενώ φωτίζουν και τις ανάγκες του
πανεπιστημίου. Με αυτό τον τρόπο, «προετοιμάζεται η δυνατή διόρθωσις», ενώ

465
Λόγος εκφωνηθείς δημοσία τη 9 Σεπτεμβρίου 1851…ό.π., σσ. 20-21. Για τους ποιητικούς
διαγωνισμούς του Πανεπιστημίου Αθηνών, βλ. Παν. Μουλλάς, Les concours poétiques de l’ Université
d’ Athènes.1851-1877, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Αθήνα 1989.
466
Λόγος εκφωνηθείς δημοσία τη 9 Σεπτεμβρίου 1851…ό.π., σ. 22.
467
Ο Σπυρίδων Πήλληκας (1805-1861) ήταν απόφοιτος της Νομικής Σχολής της Γενεύης. Το 1837
διορίστηκε επίτιμος καθηγητής στη Νομική Σχολή του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Το 1844 κατέλαβε
την έδρα του Ποινικού Δικαίου. Διετέλεσε Κοσμήτορας της οικεία Σχολής κατά τα ακαδημαϊκά έτη
1843-1844, 1853-1854 και 1858-1858, ενώ ανήλθε στο ύπατο ακαδημαϊκό αξίωμα το ακαδ.έτος 1851-
1852. Ακόμη, χρημάτισε Βουλευτής του Πανεπιστημίου το 1853-1854. [Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της
Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σσ. 225-226].
117
παράλληλα το νέο ακαδημαϊκό έτος ξεκινά από συγκεκριμένο και εδραίο εφαλτήριο
«πρός πραγματοποιησιν του γενικού σκοπού και τελειοποιησιν των μέσων». Ακόμη, η
πρακτική αυτή «δημοσίως αποδιδόμενη» καθιστά αντικείμενο μέριμνας το
πανεπιστήμιο και τις ανάγκες του για την πολιτειακή αρχή, για το έθνος, τους
ομογενείς και τους φιλέλληνες468 .
Ο απελθών Πρύτανης ανέφερε ότι- όπως έχει άλλοτε λεχθεί από το
ακαδημαϊκό αυτό βήμα-το πανεπιστήμιο θα επιτύχει «πρέποντως» την αποστολή του,
όταν θα διαθέτει ικανή περιουσία «ώστε να έχη άφθονα τα μέσα, πολυπληθή όσον
ουσιώδη και αναπόφευκτα, εντελούς διδασκαλίας των διαφόρων επιστημών».
Ακολούθως, παρατίθεται η ακίνητη και κινητή περιουσία του Ιδρύματος ενώ ο
αγορητής επισήμανε ότι αν και αυτή παρουσιάζει αυξητική τάση, οι ανάγκες της
ανώτατης εκπαίδευσης ήταν πολλές και ανέμεναν διευθέτηση. Ενδεικτικά,
υπογράμμισε τις ελλείψεις υλικών και μέσων στην σχολή της Ιατρικής. Επιτόνισε,
παράλληλα, ότι το έθνος συνέδραμε στην ανέγερση και την ανάπτυξη του
Πανεπιστημίου, γεγονός το οποίο κατατείνει στο ότι πρόκειται για «Εθνικό οίκο».
«Προμήνυμα της νέας ζωής του Ελληνικού έθνους» αποτέλεσε «ο πόθος των φώτων, ο
πολλαπλασιασμός των σχολείων, και κυρίως αι νέαι μέθοδοι»469 .
Ο Σπ. Πήλληκας υποστήριξε ότι δεν είναι «δίκαιον οι ευκατάστατοι να μη
συνδράμουν» στις καθημερινές ανάγκες του Πανεπιστημίου και μνημόνευσε την
«φιλογενή και ευεργετικήν οικογένειαν των Ιωνιδών», αλλά και «τον φίλο της παιδείας
Αμβρόσιον Ράλλην». Κατά την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου αναγνώσθηκε η
έκθεση για τον Ράλλειο ποιητικό διαγωνισμό. Αναπτύχθηκε συζήτηση «περί της αξίας
των ποιημάτων και του ορθού της κρίσεως», ωστόσο δεν παρέμεινε αποκλειστικά «εξ
αντικειμένου», γεγονός το οποίο, κατά τον απερχόμενο Πρύτανη, μείωσε
«αδικαιολογήτως την αξίαν της αγωνοθεσίας». Ο Πήλληκας ανέγνωσε επιστολή του
Αμβροσίου Ράλλη με την οποία παρείχε την αμέριστη στήριξη στις αποφάσεις της
επιτροπής της αγωνοθεσίας, καθώς είχε διαπιστώσει ότι «εν ταις εφημερίσι και
αλλαχού…πικρώς καθαπτομένους τινών των μελών της επιτροπής ταύτης».
Ταυτόχρονα, τόνισε ότι με την καθιέρωση του ποιητικού διαγωνισμού αποσκοπεί «εις
το να μελετήσωσι την γλώσσαν ημών την πάτριον καλώς»470. Το Πανεπιστήμιο,

468
Λόγος εκφωνηθείς δημοσία την 28 Σεπτεμβρίου 1852 υπό του Πρυτάνεως Σπυρίδωνος Πήλληκα, εν
Αθήναις «εκ του Βασιλικού Τυπογραφείου», σ. 1.
469
Ό.π., σσ. 2-7, 9.
470
Ό.π., σσ. 10-13.
118
φορέας της επίσημης εκπαιδευτικής πολιτικής και πεδίο καλλιέργειας του γλωσσικού
οργάνου, τάσσεται υπέρ μιας λόγιας μορφής της ελληνικής γλώσσας.
Καταγράφηκε, μεταξύ άλλων, και ο εμπλουτισμός της «δημοσίου και του
Πανεπιστημίου» βιβλιοθήκης. Ωστόσο, το πρόβλημα της έλλειψης
καταλογογράφησης παρέμενε471. Στη συνέχεια, αναφέρθηκε στον φοιτητικό
πληθυσμό. Ειδικότερα, το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος οι φοιτητές ήταν 397, ενώ
το ακαδ. έτος 1851-1852 ανήλθαν στους 496 (αύξηση της τάξεως του 25%). Από
αυτούς, φοιτούσαν στη Θεολογική Σχολή 10 (2,01%), στη Νομική 109 (21,97%), στη
Φιλοσοφική 66 (13,30%), στην Ιατρική 278 (56,04%) και στο Φαρμακευτικό σχολείο
38 (7,66%). Η αύξηση των φοιτητών είχε καταστήσει ανεπαρκές το υπάρχον κτήριο
του Πανεπιστημίου και ήταν πλέον επιτακτική η ανάγκη αποπεράτωσης της
οικοδομής του. Ακόμη, η διεξαγωγή των μαθημάτων πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με
το ωρολόγιο πρόγραμμα, ενώ καταγράφονται και οι μεταβολές στο διδακτικό
προσωπικό του472.
Ο Σπ. Πήλληκας, αφού αποτύπωσε την κατάσταση του Πανεπιστημίου,
εξέφρασε τις ευχαριστίες του στους συναδέλφους του, στα μέλη της Ακαδημαϊκής
Συγκλήτου, στους συνεργάτες του, στον Γραμματέα και Υπογραμματέα του
Πανεπιστημίου. Τέλος, δεν παρέλειψε να δηλώσει την επιδοκιμασία τους προς τους
φοιτητές, οι οποίοι διακρίθηκαν «διά την εν γένει ευταξίαν, τους σεμνούς τρόπους και
τον προς τα μαθήματα ζήλον των». Εξέφρασε την ευχή «να κραταιωθῄ ακόμη
περισσότερον η αποκλειστική αφιέρωσις των φοιτητών εις την θεωρίαν και την
επιστήμην». Συμπλήρωσε ότι οι πανεπιστημιακές σπουδές δεν θα πρέπει να είναι
αποσπασματικές, αλλά τόνισε ότι «αληθώς επιστήμη είναι ο σύνδεσμος των
γνώσεων»473.

471
Ό.π., σσ. 14-15, 17, 20-21.
472
Ό.π., σσ. 17-18, 20-21.
473
Ό.π., σ. 22.
119
 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Αργυρόπουλο474 (28.9.1852)
Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων
Ο Πρύτανης Π. Αργυρόπουλος, αφού ευχαρίστησε τον Όθωνα για την επικύρωση της
εκλογής του και τους συναδέλφους του για την ψήφο τους, ανέφερε ότι θα εργαστεί
για την «εύρυθμον» πορεία του Πανεπιστημίου «διοικών αμερολήπτως και γινόμενος
ερμηνεύς προς την Κυβέρνησιν όλων των αναγκών του Πανεπιστημίου». Επέλεξε κατά
την ημέρα αυτή να εκφωνήσει «πραγματείαν ιστορικήν» για τον Αλέξανδρο
Μαυροκορδάτο475 (1641-1709), τον εξ απορρήτων. Μεταξύ άλλων, έκανε αναφορά
στη ζωή του, αποτύπωσε το διπλωματικό του έργο και κατέγραψε την συγγραφική
του δραστηριότητα. Ο Αργυρόπουλος, απηύθυνε προτροπή στο ακροατήριό του να
αποφεύγουν «την μισόκαλον κομπολογίαν» και να προτιμούν την απλότητα. Με αυτόν
τον λόγο, επιδίωξε όχι μόνον να απονείμει «δικαιοσύνην εις έξοχον άνδρα», αλλά
ταυτόχρονα να καταδείξει ότι «επί της Ελληνικής γης ουδέποτε η γονιμότης της
μεγαλοφυΐας εξέλειπεν…ή απεδέχθημεν εν σιωπῄ την δουλείαν». Οι ομογενείς με την
διάκρισή τους στις επιστήμες και στα γράμματα, κατέστησαν φανερό ότι «οι Γραικοί
δεν απέθανον, και έδωσαν φωνήν εις την σιωπηλήν κατά της αλλοθρήσκου τυραννίας
διαμαρτύρησιν»476.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π. Αργυρόπουλο (20.9.1853)

Ο Π. Αργυρόπουλος ανέφερε εισαγωγικά ότι η καθιέρωση απόδοσης λόγου είναι

απότοκος της «ευθύνης, παρομαρτούσα πάντα πράττοντα τα δημόσια». Ωστόσο, η
γενική αυτή αρχή εφαρμόζεται στο Πανεπιστήμιο, αλλά όχι και στους υπόλοιπους
θεσμούς, όπου «η ευθύνη προς το παρόν αποκρύπτεται μετεωριζομένη εις τα ύψη της
θεωρίας». Το «δημοτελές» της απόδοσης λόγου συνάδει κυρίως στο Πανεπιστήμιο,
καθώς η έκθεση πεπραγμένων απευθύνεται σε πολυπληθές ακροατήριο ενώ μέσω της
έντυπης έκδοσής της καταδεικνύεται ότι το ανώτατο αυτό ίδρυμα αποτελεί «κτήμα

474
Ο Περικλής Αργυρόπουλος (1809-1860) διορίστηκε έκτακτος καθηγητής το 1837, διετέλεσε
επιτίμιος μεταξύ 1843 -1850 και εφεξής τακτικός καθηγητής. Εξελέγη Κοσμήτορας της οικείας Σχολής
το 1838-1841 και Πρύτανης το ακαδ. έτος 1852-1853. Ακόμη, υπηρέτησε ως υπουργός σε καίριες
κυβερνητικές θέσεις [Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σ. 202].
475
Κ. Ν. Σαθάς, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων,
από της καταλύσεως της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821), εν
Αθήναις, «εκ της τυπογραφίας των τέκνων Α. Κορομηλά», 1868, σ. 385.
476
Λόγος του Καθηγητού Π. Αργυρόπουλου εκφωνηθείς κατά την 28 Σεπτεμβρίου 1852 καθ’ην ανέλαβε
τα Πρυτανικά του καθήκοντα, εν Αθήναις 1852 «εκ του Βασιλικού τυπογραφείου», σ. 31, 52-53.
120
του ελευθέρου ή δούλου ελληνικού λαού». Συμπλήρωσε ότι «αναλόγως των μεγάλων
προσδοκιών και της περιπαθούς ευνοίας, τας οποίας εμποιεί, οφείλει να πράττῃ άξια,
και να επιδεικνύῃ μετά παρρησίας τας πράξεις του». Ακολούθως, επισήμανε ότι αυτό
το ανώτατο εκπαιδευτήριο διαδέχθηκε «τας εσβεσμένας εστίας του ελληνικού
φωτισμού» που υπήρχαν στην Χίο, στις Κυδωνίες, στην Κωνσταντινούπολη, στο
Βουκουρέστι, στα Ιωάννινα477, κ.α και επιφορτίστηκε με το έργο «της ηθικής και
νοητικής διαμορφώσεως των Ελλήνων, κατά πνεύμα ενότητος εθνικής και
παλιγγενεσίας»478.

Ο αγορητής δήλωσε ότι η ανάπτυξη και η πρόοδος του Πανεπιστημίου ήταν

αλματώδης το ακαδημαϊκό έτος κατά το οποίο διετέλεσε Πρύτανης. Δείκτης αυτής
της ευδοκίμησης ήταν ο αριθμός των φοιτώντων, ο οποίος καταδεικνύει τη θέληση
των Ελλήνων για «διανοητική και ηθικήν τελειότητα, και την προς το Πανεπιστήμιον
εύνοιαν και εμπιστοσύνην». Παρέθεσε αριθμητικά δεδομένα των φοιτώντων, τα οποία
στοιχειοθετούν την γεωμετρική τους αύξηση. Ειδικότερα, το 1838 οι
καταγεγραμμένοι φοιτητές ήταν 52, το 1841 ο αριθμός τους ανήλθε στους 159, το
1849 στους 347, το 1852 στους 496 και κατά το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος
(1853) τους 590479 (αύξηση της τάξεως του 16 % ). Ο Αργυρόπουλος επισήμανε ότι
σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά το ελληνικό πανεπιστήμιο υπερέχει άλλων
παλαιότερων ευρωπαϊκών και μάλιστα αν συνυπολογίσουμε και τα «φυσικά και
πολιτικά κωλύματα τα παρεμποδίζοντα την εύκολον συγκοινωνίαν των ελληνικών
λαών». Αυτό το ακαδ. έτος απέκτησαν διπλώματα τριάντα τέσσερις (34) φοιτητές, οι
οποίοι συνέχισαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη. Ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε
ότι οι αριστούχοι των διδακτορικών εξετάσεων θα πρέπει να εισέρχονται στον
δημόσιο τομέα «δια διαγωνισμού» και να αποκλείονται «εκ τινων θέσεων των

477
Βλ. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές..ό.π., σ. 352.
478
Λογοδοσία του Πρυτάνεως Περικλέους Αργυρόπουλου κατά την εγκατάστασιν των ακαδημαϊκών
αρχών του 1853-1854 Σχολαστικού έτους, σ. 1.
479
Από αυτούς οι 17 (2,88%) ήταν φοιτητές της Θεολογικής, οι 88 (14,91%) της Φιλοσοφικής, οι 147
(24,91%) της Νομικής και οι 305 (51,69%) της Ιατρικής. Ανέφερε ότι ενώ η Νομική Σχολή κατά τα
πρώτα χρόνια λειτουργίας του Πανεπιστημίου διέθετε τους περισσότερους φοιτητές, την εποχή αυτή
«μειονεκτεί, διότι επερίσσευσεν ο αριθμός των εκτός της ελευθέρας Ελλάδος φοιτώντων»· η Ιατρική
αποτελεί «την μόνην επιστήμην την καθιστώσαν τον βίον απανταχού της Ευρωπαϊκής Τουρκίας εύπορον
και σεβαστόν»· η φιλοσοφική σχολή «συμμετέχει των καρπών και των αποτελεσμάτων όλων των
λοιπών σχολών», ενώ ο αριθμός των φοιτητών της Θεολογικής είναι μικρός γιατί «οι περί τα θεολογικά
ενδιατρίβοντες φοιτηταί, μεταξύ του Ριζαρείου Φροντιστηρίου και της Θεολογικής Σχολής
διαμεριζόμενοι» [Ό.π., σσ. 3-4].
121
αμοίρων διδακτορικού διπλώματος». Η πολιτειακή αρχή θα πρέπει να επιλέγει τους
λειτουργούς που θα στελεχώνουν τις υπηρεσίες της «μεταξύ των αριστευόντων εις τας
Ακαδημιακάς σπουδάς». Με αυτό τον τρόπο, η Πολιτεία και το Πανεπιστήμιο
βρίσκονται σε άρρηκτη σύνδεση και αλληλεπίδραση. Ο αγορητής επιτόνισε ότι η
«αποστολή των νέων εις την Εσπερίαν Ευρώπην πρέπει να γίνηται ως συμπλήρωμα
σπουδών ήδη κατηρτυμένων, και τότε μάλιστα καθίσταται ολιγοδάπανος, ακίνδυνος και
λυσιτελής»480.
Στη συνέχεια, επισήμανε ότι με τη σύμφωνη γνώμη της Ακαδημαϊκής
Συγκλήτου, κάθε καθηγητής εγγράφει τους φοιτητές στο μάθημά του και με αυτό τον
τρόπο αναπτύσσεται «προσωπική τις γνωριμία και συνάφεια» μεταξύ καθηγητή και
φοιτητή, ενώ εκδόθηκε κανονισμός ο οποίος δεν επιτρέπει «προ του τέλους των
νομίμων διακοπών ν’ αποδημήσωσι της καθέδρας χωρίς αδείας του Πρυτάνεως». Ο
Αργυρόπουλος έκανε αναφορά και για την πορεία των φοιτητών «πέραν δε του
περιβόλου τούτου». Ανέφερε ότι «εν τοις διαφόροις του βίου επιτηδεύμασι
διαπρέπουσιν επί χρηστότητι και φιλοπονίᾳ, επαληθεύοντες τας δύο του Πανεπιστημίου
προσδοκίας, την ηθικήν βελτίωσιν και την νοητικήν του ανθρώπου προόδευσιν.
Μικρόταταί τινες εξαιρέσεις δεν ασθενούσιν αλλ’ ενισχύουσι μάλιστα της
διαβεβαιώσεως ταύτης την αλήθειαν»481.
Ακολούθως, ο Αργυρόπουλος κατέγραψε τις μεταβολές που σημειώθηκαν
«εις τας τάξεις των καθηγητών» και επισήμανε ότι είναι «απρεπές» να κρίνουμε το
διδακτικό έργο των καθηγητών γιατί «είμεθα αναρμόδιοι Κριταί των ίδιων εργασιών,
αμηχανούντες να γείνωμεν κατήγοροι ή φορτικοι εαυτών επαινεταί». Ο αγορητής,
παράλληλα, έκανε αναφορά και στον οργανικό νόμο του Πανεπιστημίου, ο οποίος
αναμένεται να προσδιορίσει τις σχέσεις του Πανεπιστημίου με την «εποπτεύουσαν
αρχήν», να εδραιώσει την ύπαρξη του και να διευθετήσει ζητήματα οργάνωσης και
λειτουργίας482.
Ακόμη, ο απερχόμενος πρύτανης επιτίμησε το γεγονός ότι οι πανεπιστημιακοί
καθηγητές υπέστησαν μείωση των χρηματικών απολαβών τους, ενώ «ισοβάθμιοι»
δημόσιοι υπάλληλοι «αποκατέστησαν προ πολλού εις την πλήρη αυτών απόλαυσιν».
Προσέθεσε ότι οι αποδοχές των καθηγητών δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας

480
Λογοδοσία του Πρυτάνεως Περικλέους Αργυρόπουλου…ό.π., σσ.2-4, 6, 9-10.
481
Ό.π., σσ.11-12.
482
Ό.π., σσ. 12-14.
122
εκπαίδευσης «στερημένες παντός διδάκτρου ή τυχαίου τινός ωφελήματος» είναι οι
χαμηλότερες «των εν τη Ευρώπη καθηγητικών αποδοχών». Δόθηκαν στοιχεία
αναφορικά με τα κληροδοτήματα και εν γένει την περιουσία του πανεπιστημίου, ενώ
ο Αργυρόπουλος εξέφρασε την λύπη του, καθώς δεν είναι σε θέση να ανακοινώσει
«την περαιωσιν των δικών του πανεπιστημίου». Οι δίκες αυτές αφορούσαν σε
οικονομικά ζητήματα (κληροδοτήματα, διαθήκες, κ.ά). Δεν παραλείπει να
μνημονεύσει και τα ονόματα των δικηγόρων του πανεπιστημίου, οι οποίοι
«αφιλοκερδώς διεξάγουσι τας υποθέσεις του πανεπιστημίου»483.
Στη συνέχεια, έκανε λόγο για την έλλειψη χρηματικών πόρων «προς
διασκευήν άλλων ακροατηρίων». Σημείωσε ότι η «επί της οικοδομής» επιτροπή του
πανεπιστημίου δεν διαθέτει άλλους πόρους, ενώ η «μικρά του πανεπιστημίου
περιουσία» έχει χρηματοδοτήσει την οικοδομή με 75.000 δρχ. περίπου. Παράλληλα,
επισήμανε ότι οι κληροδότες και οι δωρητές δεν αποσκοπούν στο να «μεταβάλλωνται
εις οικοδομήσιμον ύλην τα δωρήματα αυτών». Παραλλήλισε το «θρησκευτικόν
αίσθημα εν τη εσπερία Ευρώπη» που δημιούργησε «ουρανομήκεις εκκλησίας» κατά
την περίοδο του Μεσαίωνα με το «ευγενές αίσθημα» των απανταχού Ελλήνων που
ίδρυσε «τέμενος των μουσών». Ο αγορητής θεωρεί «άτοπον» να προσδοκάμε «τας
εθελουσίους των φιλομουσων εισφοράς». Η κρατική μηχανή πρέπει να επιληφθεί της
αποπεράτωσης της οικοδομής του πανεπιστημίου και τόνισε ότι στην χώρα «δεν
αρμόζει όμως να τεινη χείρα επαίτου και προς αυτούς τους ομογενείς, αλλ' οφείλει να
δεικνύη ότι πλούτει οσάκις πρόκειται περί εκπαιδευτικών δαπανών». Ο Αργυρόπουλος
αναφέρθηκε στα «καθιδρύματα» (το φροντιστήριο, το Αστεροσκοπείο, το
Νοσοκομείο Αθηνών, τον Βοτανικό κήπο, το Μουσείο παθολογικών αλλοιώσεων)
και στις συλλογές του πανεπιστημίου484.
Ο απερχόμενος Πρύτανης σημείωσε ότι επετεύχθη η ευταξία των τελετών του
Οθώνειου Πανεπιστημίου με την ανάθεση του έργου αυτού «κατά κλήρον» σε δέκα
φοιτητές. Επισήμανε, μάλιστα, ότι «η καινοτομία δ' αύτη περιβάλουσα χαρακτήρα
οικογενειακόν εις τας ακαδημαϊκάς τελετάς, άλλοτε παρ' ενόπλων αστυνομούμενας,
επέτυχε πληρέστατα». Ξεχωριστή μνεία έγινε στον Ράλλειο ποιητικό διαγωνισμό,
«έργον καινοφανές εν Ελλάδι και αξιεπαινον». Παράλληλα, εξέφρασε και την
ανησυχία μήπως ο διαγωνισμός αυτός προκαλέσει «φιλοδοξίας παράκαιρους και

483
Ό.π., σσ. 17, 20-22.
484
Ό.π., σσ. 24-25, 27.
123
απαράσκευαστους». Ωστόσο, επισήμανε ότι θα ήταν ευκταία η σύσταση «άθλων προς
ενίσχυσιν συγγραφής διδακτικών βιβλίων, των οποίων πάσχομεν δεινήν στέρησιν, η
προς την εκμετάλλευσιν εποχών τινων της Ελληνικής Ιστορίας, αγνώστων εισέτι και
αναγκαίων προς συμπλήρωσιν των περί της εθνικής μας υπάρξεως γνώσεων»485.
Εξέφρασε την αντίθεση του κατά «του λογιστικού νόμου» της 1ης Οκτωβρίου
1852, σύμφωνα με τον οποίο προβλεπόταν ότι οι διδάσκαλοι και οι καθηγητές «κατα
τας διακοπάς... στερούνται των αποδοχών των». Ταυτόχρονα, ανέφερε ότι θα
συσταθεί επιτροπή αποτελούμενη από καθηγητές, η οποία θα επιδοθεί «εις την
εξερεύνησιν ενός ή δύο Νομών ενιαυσίως υφ' όλας τας επιστημονικάς επόψεις» κατά
τη διάρκεια των διακοπών. Με αυτό τον τρόπο, θα αποσειστούν οι κατηγορίες «ότι
αδιαφόρως κατοικούμεν και περιερχόμεθα την γην ταύτην εγκρύπτουσαν αναμνήσεις
και πλούτη ανεξερεύνητα»486.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Κωστή (20.9.1853)
[περί των ωφελειών, ας ο πολιτισμός παρέχει εις τε την ζωήν και την υγείαν των
ανθρώπων]
Ο Νικόλαος Κωστής, αφού εξέφρασε τις ευχαριστίες του προς τους συναδέλφους του
και προς τον Όθωνα, ανέφερε ότι το ελληνικό κράτος συνειδητοποίησε ότι μέσω της
παιδείας θα μπορούσε να διαδώσει «εφ' απάσης της ελληνικής φυλής την ευεργετικήν
αυτού επενέργειαν». Ως εκ τούτου, προέβη στη σύσταση ελληνικού πανεπιστημίου, το
οποίο «κατέστη κοινή του ελληνισμού φωτοβόλος εστία». Οι καρποί που θα
προκύψουν από αυτό «συντελούσι θαυμασίως προς μετάδοσιν των αγαθών της
παιδείας και διάδοσιν του πολιτισμού». Αντικείμενο του λογού του είναι «περί των
ωφελειών, ας ο πολιτισμός παρέχει εις τε την ζωήν και την υγείαν του ανθρώπου». Ο
αγορητής υποστήριξε ότι ο πολιτισμός «ασφαλίζει και καθίστησιν ευχερέστεραν και
ευδαιμονεστέραν την φυσικήν του ανθρώπου ζωήν», ενώ συντείνει και στην ανάπτυξη
της πνευματικής ζωής. Συμπεραίνει ότι μέσω του πολιτισμού, ο άνθρωπος
επωφελείται «κατά την ζωήν και την υγείαν» και ταυτόχρονα «κρατύνονται αι ηθικαί
δυνάμεις»487.

485
Ό.π., σσ. 34-35.
486
Ό.π., σσ. 37-38.
487
Λόγος του Καθηγητή Νικόλαου Κωστή , εκφωνηθείς κατά την 20 Σεπτεμβρίου 1853, καθ’ ην ανέλαβε
την Πρυτανείαν, σσ. 39-40, 44, 50.
124
 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Κωστή (3.10.1854)
Ο απερχόμενος πρύτανης εξέφρασε την λύπη του από το ακαδημαϊκό βήμα καθώς
δεν συντελέστηκε αυτό το έτος «τοσαύτην κατά τε το διδακτικόν και το υλικόν μέρος
επίδοσιν» σε σύγκριση με τα προηγούμενα ακαδημαϊκά έτη. Αυτό κρίνει ότι δεν είναι
«παραδοξον», καθώς υπήρξαν «σοβαρά κατά την Ανατολήν συμβεβηκότα», τα οποία
επέδρασαν «επιβλαβώς» για το Πανεπιστήμιο. Εκθέτοντας τα πεπραγμένα της
πρυτανείας του, ανέφερε ότι ζήτησε από την αστυνομική αρχή των Αθηνών να μην
παραχωρείται άδεια «αναχωρήσεως εις φοιτητάς του πανεπιστημίου άνευ της
εγκρίσεως της πρυτανείας επί δικαιολογουμένη αιτήσει εκ μέρους των φοιτητών». Οι
φοιτητές κατά το ακαδημαϊκό έτος 1853-1854 ήταν 643488. Ακόμη, σαράντα επτά
(47) φοιτητές απέκτησαν ακαδημαϊκό δίπλωμα. Ακολούθως, κατέγραψε τις αλλαγές
στο προσωπικό του πανεπιστημίου, ενώ μνεία γίνεται και στην αποχώρηση του Ν.
Βάμβα από το πανεπιστήμιο λόγω γήρατος. Η πρυτανική αρχή κλήθηκε να καταθέσει
στο καθ’ ύλην αρμόδιο Υπουργείο προϋπολογισμό αναφορικά με την «αποπεράτωσιν
της οικοδομής και διασκευής του πανεπιστημίου». Οι ακαδημαϊκές τελετές
πραγματοποιήθηκαν με ευταξία και ευκοσμία. Ακόμη, ευχαρίστησε δημοσίως τους
νομικούς του Πανεπιστήμιου, που ασχολούνται με τις υποθέσεις του489.
Στους ευεργέτες του πανεπιστημίου προσετέθη, μεταξύ άλλων, ο Ν.Β.
Μακρής, ορμώμενος από τα Ιωάννινα, ο οποίος κληροδότησε σε αυτό «8 μαγαζεία,
κείμενα παρά τον λιμένα της ρηθείσης πόλεως». Ωστόσο, ο Ν. Κωστής επισήμανε και
περιπτώσεις που το πανεπιστήμιο ενεπλάκη δικαστικά και αντιμετώπισε «τας
μηχανορραφίας ανθρώπων τινών, καταβαλλόντων πάσαν σπουδήν όπως ματαιώσωσιν
ή κολοβώσωσι τας τοιαύτας κοινωφελείς πράξεις». Ανέφερε τη σύνθεση της νέας
Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, όπως αυτή προέκυψε μετά τις σχετικές εκλογικές
διαδικασίες. Ο αγορητής, αφού ευχαρίστησε τα μέλη της Συγκλήτου και εκθείασε τον
ζήλο του Γραμματέα του Πανεπιστημίου Γκ. Δοκού και του Υπογραμματέα Γ.
Δαμιανού, παρέδωσε την πρυτανεία στον διάδοχό του490.

488
Οι 20 (3,11%) φοιτούσαν στη Θεολογική, 190 (29,54%) στη Νομική, 317 (49,30%) στην Ιατρική,
74 (11,50%) στη Φιλοσοφική και 42 (6,53%) στο Φαρμακευτικό σχολείο [σ. 4]
489
Λόγοι εκφωνηθέντες τη 3 Οκτωβρίου 1854 υπό του Καθηγητού και Ιατρού Νικολάου Κωστή,
παραδιδόντος την πρυτανείαν του Οθωνείου πανεπιστημίου, και υπό του Καθηγητού της Θεολογίας
Κωνσταντίνου Κοντογόνου, αναδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «εκ του Βασιλικού τυπογραφείου» 1855,
σσ. 3, 6-9.
490
Ό.π., σσ. 9-12.
125
 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας απο τον Κ. Κοντογόνη491 (3.10.1854)
[«η ακριβής των της σπουδής φοιτητών καθηκόντων εκπλήρωσις»]
Ο Κ. Κοντογόνης αφού ευχαρίστησε, κατά το έθος, τους συναδέλφους του και
εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του προς τον Όθωνα για την επικύρωση της εκλογής του
στο ύπατο ακαδημαϊκό αξίωμα, τόνισε, προεξαγγελτικά, ότι θα επιδοθεί στο έργο
αυτό με «πάντα πόνο και πάσαν επιμέλειαν». Ο Πρύτανης επέλεξε στον λόγο κατά την
ανάληψη των πρυτανικών του καθηκόντων να τονίσει «την ακριβή των της σπουδής
φοιτητών καθηκόντων εκπλήρωσιν». «Καθήκον πρώτιστον και μέγιστον» των
φοιτητών είναι, κατά τον Κοντογόνη, η πλήρης και ολοκληρωτική αφοσίωση στις
σπουδές τους. Τούς συμβουλεύει να αποφύγουν την ημιμάθεια και τους προτρέπει να
επιδοθούν «εις τας γενικάς εκείνας μαθήσεις, των οποίων τινές μεν είναι η κρηπίς των
...λοιπών επιστημών, οίον η φιλοσοφία», αλλά και σε εκείνες τις επιστήμες που
οξύνουν τον ανθρώπινο νου και διαμορφώνουν την ηθική του υπόσταση (φυσικές
επιστήμες και ιστορία). Ταυτόχρονα, αναγκαία θεωρείται η εκμάθηση της ελληνικής
και της λατινικής γλώσσας . Έμφαση έδωσε στην αρετή της ευσέβειας και επισήμανε
ότι οδηγεί «εις την αληθή θεογνωσίαν», αλλά και «προς την κατόρθωσιν της αρετής».
Ακόμη, θα πρέπει όλες οι πτυχές της ζωής τους να συνάδουν «προς την εντιμον
τάξιν». Με αυτό τον τρόπο, θα διάγουν την φοιτητική τους ζωή επωφελώς και
συνακόλουθα, «η δε πατρίς, η δε κοινωνία, θέλει ευμοιρήσει»492.

491
Ο Κωνσταντίνος Κοντογόνης (1812-1878) διορίστηκε έκτακτος καθηγητής στη Θεολογική σχολή
το 1837, ενώ το 1841 γίνεται τακτικός, θέση την οποία κατέχει μέχρι το 1878. Διετέλεσε Πρύτανης το
ακαδ. έτος 1854-55, ενώ στο αξίωμα του Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής αναδείχθηκε 18 φορές.
Το 1862 του απονεμήθηκε, με τη συμπλήρωση 25ετούς διδασκαλίας και προσφοράς στο οικείο Τμήμα,
ο τίτλος του επίτιμου διδάκτορος της Θεολογίας. Από τη σύσταση του Πανεπιστημίου έως και το 1860
οι καθηγητές – συνάδελφοί του δεν ξεπερνούσαν σε αριθμό τους δύο, εκ των οποίων ο Θεόκλητος
Φαρμακίδης ασχολείτο κυρίως με άλλες δραστηριότητες εκτός πανεπιστημίου. Υπήρξαν περίοδοι,
μετά την αποχώρηση και του Μ. Αποστολίδη το 1852, που ο Κοντογόνης ήταν ο μόνος τακτικός
καθηγητής στη Θεολογική σχολή [Δ.Α. Δημητριάδης, Απάνθισμα βιογραφικόν των από της συστάσεως
του ελληνικού πανεπιστημίου εκλιπόντων….ό.π., σσ. 22-23. Δημ. Μπαλάνος, Εθνικόν και
Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών. Εκατονταετηρίς 1837-1937. Ιστορία της Θεολογικής Σχολής, τ.
Α´, Αθήναι 1937, σσ. 6-7].
492
Λόγοι εκφωνηθέντες τη 3 Οκτωβρίου 1854 υπό του Καθηγητού και Ιατρού Νικολάου Κωστή,
παραδιδόντος την πρυτανείαν του Οθωνείου πανεπιστημίου, και υπό του Καθηγητού της Θεολογίας
Κωνσταντίνου Κοντογόνου, αναδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «εκ του Βασιλικού τυπογραφείου» 1855,
σσ. 13-16.
126
 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Κοντογόνη (2.10.1855)
Ο Κ. Κοντογόνης προσήλθε στο ακαδημαϊκό βήμα προκειμένου να αποδώσει
«δημοσίᾳ λόγον» για τα πεπραγμένα της πρυτανείας του, ακολουθώντας την διάταξη
που προβλέπει «ανακεφαλαιωτικήν τινα των εφ' εκάστου πρυτάνεως γεγονότων
έκθεσιν εις το κοινόν», το οποίο μάλιστα «ουκ ολίγα εδαπάνησε» για τη σύστασή του.
Σημείωσε ότι στην αρχή του ακαδημαϊκού έτους ενέσκηψε «απροσδόκητος επιδημία,
θάνατον και τρόμον εις την μικράν ημών κοινωνίαν ανηλεώς επιφέρουσα». Το γεγονός
αυτό οδήγησε σε αναστολή της λειτουργίας του Πανεπιστημίου για τρεις μήνες, ενώ
«εθρήνησε βαρέως» τους καθηγητές Γ. Γεννάδιο και Ιωάννη Βενθύλο. Η έναρξη του
ακαδημαϊκού έτους πραγματοποιήθηκε στις αρχές Ιανουαρίου, χωρίς ωστόσο να
προκληθεί «ζημία επαισθητή εις τους φοιτητάς εκ της του χρόνου βραχύτητος»493.
Ο αριθμός των φοιτητών ανήλθε στους 636494, σημειώνοντας μικρή μείωση
(της τάξεως του 1%). Η μείωση αυτή κρίνεται φυσικό επακόλουθο της επιδημίας που
έπληξε την πρωτεύουσα, η οποία οδήγησε μερίδα φοιτητών να μεταβούν σε άλλα
ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, ενώ κάποιους άλλους, ο φόβος «δευτέρας εγκατασκήψεως»
της επιδημίας ανέστειλε την επάνοδό τους στην Αθήνα. Πάρα ταύτα, ο αριθμός αυτός
παραμένει σημαντικός, κατά τον αγορητή, αν συγκριθεί μάλιστα με άλλα
Πανεπιστήμια, στα οποία οι φοιτώντες σπάνια ξεπερνούν τους 600 (με εξαίρεση τα
πανεπιστήμια της Γερμανίας). Ένας «ουκ ευκαταφρόνητος αριθμός» φοιτητών πέτυχε
στις απολυτήριες και στις διδακτορικές εξετάσεις (43), ενώ τριάντα οκτώ (38)
υπότροφοι «διατελούσι σπουδάζοντες»495.
Ο Ράλλειος ποιητικός διαγωνισμός τελέστηκε κατά το έθος την 25η Μαρτίου.
Αυτός ο αγώνας γίνεται το εφαλτήριο για την καλλιέργεια της νεοελληνικής ποίησης
«προς την ιδέαν του καλού», ενώ παράλληλα και η γλώσσα «εν τῃ ποιήσει
καλλιεργείται επιμελέστερον». Ακολούθως, κατέγραψε τις επιγενόμενες μεταβολές
στους πανεπιστημιακούς διδάσκοντες, ενώ δεν παρέλειψε να κάνει μνεία και στον

493
Λόγοι εκφωνηθέντες τη 2 Οκτωβρίου 1855 υπό του καθηγητού της θεολογίας Κωνσταντίνου
Κοντογόνου, παραδίδοντος την πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου, και υπό του ιατρού και
καθηγητού της χειρουργικής Ιωάννου Ολυμπίου, αναδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «εκ του Βασιλικού
Τυπογραφείου» 1856, σσ. 3-4, 11.
494
Από αυτούς 25 (3,86%) ήταν φοιτητές της Θεολογικής σχολής, 208 (32,70%) της Νομικής, 281
(44,18%) της Ιατρικής, 79 (12,42%) της Φιλοσοφικής και 43 (6,76%) του Φαρμακευτικού σχολείου.
[Ό.π., σ. 5]
495
Λόγος εκφωνηθείς τη 2 Οκτωβρίου 1855…ό.π., σσ. 4-7.
127
Γραμματέα του Πανεπιστημίου Γκίκα Δοκό, ο οποίος εκτελεί ταυτόχρονα και τα
καθήκοντά «λογιστού και τα του γραμματέως της επί της οικοδομής του πανεπιστημίου
επιτροπείας»496.
Ακόμη, ο Κοντογόνης αναφέρθηκε στην προσωρινή εγκατάσταση του
Βουλευτηρίου στη βόρεια πτέρυγα του κτηρίου του Πανεπιστημίου, μετά από
πυρκαγιά που κατέστρεψε την οικία Κοντόσταυλου, στην οποία συνεδρίαζαν η
Βουλή και η Γερουσία. Η απόφαση της Κυβέρνησης προέβλεπε τη «διασκευή» της
βόρειας πτέρυγας του Πανεπιστημίου σε χώρο συνεδριάσεων με τη συνδρομή
κρατικών δαπανών. Ταυτόχρονα, προέβαλε η ανάγκη «από πυρός ασφαλείας του
Πανεπιστημίου». Η Σύγκλητος απευθύνθηκε «εις τους εν Τεργέστῃ ομογενείς»497,
προκειμένου να προβούν σε διαπραγματεύσεις για την πυρασφάλεια του
Πανεπιστημίου με ασφαλιστικές εταιρείες. Πέτυχαν να ασφαλίσουν το Πανεπιστήμιο
«αντί δραχμών 550,000 επί πενταετίαν εις τρία φερέγγυα ασφαλιστικά καθιδρύματα, επί
τιμήματι ασφαλείας δραχμών 4,905»498.
Η περιουσία του πανεπιστημίου αυξήθηκε κατά 7.500 δραχμές 499, ενώ
αναλυτικά καταγράφονται και οι κληροδοσίες και τα δωρήματα προς αυτό. Οι
νομικές υποθέσεις του Πανεπιστημίου δεν «έλαβον εισέτι πέρας», ενώ φιλοτεχνήθηκε
«η γραφή των εικόνων των αποθανόντων καθηγητών Νικολάου Πετσάλη και Ιωάννου
Βενθύλου». Ο Κοντογόνης, αφού παρουσίασε τη σύνθεση της Συγκλήτου για το νέο
ακαδημαϊκό έτος, ευχήθηκε στον διάδοχό του «διοίκησιν και διεξαγωγήν των του
πανεπιστημίου πραγμάτων ευτυχεστέραν της εμής» και ευχαρίστησε την Σύγκλητο για
την «σύμπραξιν» της. Τέλος, παραίνεσε τους φοιτητές να έχουν «στηριγμόν εις την
ασάλευτον πέτραν της ευσεβείας, αφοσίωσιν εις την σπουδήν της επιστήμης, και
πολιτείαν βίου αυστηράν επί σεμνότητι και ηθών κοσμιότητι»500 .

496
Ό.π., σσ. 8,11.
497
Επρόκειτο για τον γενικό πρόξενο στην Τεργέστη Α. Γιαννικέση και τους εμπόρους Αμβρ. Ράλλη
και Δ. Τζώρτζη [Ό.π., σ. 13].
498
Ό.π., σ. 13.
499
Το ποσό αυτό προήλθε από έσοδα του Πανεπιστημίου: «εκ διπλωμάτων, αποφοιτητηρίων, ενοικίων,
μερισμάτων μετοχών της εθνικής τραπέζης και τόκων» [Ό.π., 15]
500
Ό.π., σσ. 18, 20.
128
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ι. Ολύμπιο501 (2.10.1855)
Προτεραιότητα, κατά τον Ι. Ολύμπιο, «μετά την σύστασιν της βασιλείας» αποτέλεσε η
«συστηματική του έθνους παιδεία», καθώς μια ευνομούμενη πολιτεία απαιτεί την
ύπαρξη «ανδρών αξίων και επιτηδείων εις την δέουσαν εκπλήρωσιν των καθηκόντων
της διαφόρου και ποικίλης υπηρεσίας του κράτους». Στον παρόντα λόγο, ο αγορητής
αναφέρθηκε στους στόχους και την αποστολή της επιστήμης της Θεολογίας, της
Φιλοσοφίας, της Νομικής και της Ιατρικής, καταδεικνύοντας ότι αν και «έξωθεν»
αποτελούν διαφορετικά γνωστικά πεδία, «εσωτερικώς» βρίσκονται σε σχέση
αλληλεξάρτησης με αποτέλεσμα καθένας από αυτούς τους κλάδους να μην ευδοκιμεί
χωρίς τη σύμπραξη των άλλων. Ακόμη, επισήμανε ότι το Πανεπιστήμιο είναι
«δένδρον ευγενές, καλλίκαρπον», συνιστά δομικό στοιχείο «εν πάσῃ ευνόμῳ πολιτεία»
και δείται «πλείστης επιμελείας». Γι αυτό τον λόγο, ο βασιλιάς μερίμνησε για την
ίδρυσή του και «ηυδόκησε να δοθῃ αυτῳ το ίδιον αυτού όνομα» και να αναθέσει την
διοίκηση του στο καθηγητικό σώμα. Καταληκτικά, ευχαρίστησε τους συναδέλφους
του και το βασιλιά, ζήτησε την σύμπραξη των συναδέλφων του και την προθυμία και
τη ζέση των φοιτητών «προς του σκοπού την επιτυχίαν»502.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ι. Ολύμπιο (25.9.1856)
Ο Ιωάννης Ολύμπιος κλήθηκε να επιτελέσει το «τελευταίον της πρυτανείας <του>
καθήκον», να εκθέσει δημόσια τα πεπραγμένα της θητείας του αποτυπώνοντας την
κατάσταση του Πανεπιστημίου «προς γνώσιν υμών και απάντων των απανταχού της
οικουμένης ευρισκομένων Ελλήνων». Απασχολεί «τοις πάσι» το θέμα αυτό, καθώς
στην δημιουργία του και στην ανάπτυξή του έχουν συμβάλει όχι μόνον ο βασιλιάς
και οι πολιτειακές αρχές, αλλά και οι ομογενείς 503.

501
Ο Ιω. Ολύμπιος (1802-1869) διορίστηκε Καθηγητής Χειρουργικής και Κλινικής στο Οθώνειο
Πανεπιστήμιο το 1837. Στις 4 Ιανουαρίου απολύθηκε για να διοριστεί ξανά στις 27 Σεπτεμβρίου του
1847 τακτικός καθηγητής Οφθαλμολογίας και Χειρουργικής Κλινικής [Αριστ. Κούζης, Εκατονταετηρίς
1837-1937…ό.π., τ. Γ´, σσ. 38-39]
502
Λόγοι εκφωνηθέντες τη 2 Οκτωβρίου 1855 υπό του καθηγητού της θεολογίας Κωνσταντίνου
Κοντογόνου, παραδίδοντος την πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου, και υπό του ιατρού και
καθηγητού της χειρουργικής Ιωάννου Ολυμπίου…ό.π., σσ. 20, 22, 31-32.
503
Λόγος εκφωνηθείς δημοσίᾳ τη 25 Σεπτεμβρίου 1856 υπό του Πρυτάνεως Ιωάννου Ολυμπίου κατά την
εγκατάστασιν των ακαδημαϊκών αρχών του σχολαστικού έτους 1856-1857, σ. 3.
129
 Οι φοιτώντες κατά το ακαδημαϊκό έτος 1855-1856 ήταν 590504. Ο φοιτητικός
πληθυσμός παρουσίασε μείωση σε σύγκριση με το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος
(47 φοιτητές λιγότεροι- μείωση της τάξεως του 7,5%). Το γεγονός αυτό οφείλεται,
κατά τον απερχόμενο Πρύτανη, στην πολεμική συγκυρία και στην επιδημία της
χολέρας. Παρά ταύτα, οι «μετ’ ευδοκιμήσεως εξετάσεις ήσαν πολλαί», καθιστώντας
αυτό το ακαδημ. έτος «το ευφορώτερον» με την αναγόρευση 46 διδακτόρων, 2
τελειοδίδακτων, ενώ δώδεκα έλαβαν το «νενομισμένον πτυχίον» από το
Φαρμακευτικό σχολείο. Οι υπότροφοι του Ιδρύματος ήταν σαράντα (40). Ο αγορητής
παρέθεσε και τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στο καθηγητικό σώμα. Ο βασιλιάς
απέδωσε τιμές, απονέμοντας τον σταυρό του βασιλικού τάγματος του Σωτήρος στον
Κ. Ασώπιο, τον χρυσό σταυρό των ιπποτών του τάγματος του Σωτήρος στους Ι.
Σούτσο, Ξ. Λάνδερερ και τον αργυρό στους Κ. Φρεαρίτη και Γκίκα Δοκό505.
Ο απερχόμενος Πρύτανης δηλοποίησε την ίδρυση αστυκλινικής, η οποία
αναμένεται να «ωφελήσει μεγάλως τους εν τῃ πόλει νοσούντας πένητας και τους περί
την ιατρικήν πράξιν εξασκουμένους φοιτητάς της ιατρικής», ενώ η πρυτανική αρχή
επεξεργάστηκε νέο κανονισμό για το Φαρμακευτικό σχολείο και τον απέστειλε στο
αρμόδιο Υπουργείο προκειμένου να άρει υπάρχουσες ανεπάρκειες. Αναφορικά με την
οικοδομή του Πανεπιστημίου, πραγματοποιήθηκε το «περιτείχισμα του προς βορράν
κήπου» με τη συνδρομή «των νομοθετικών σωμάτων, άτινα υπό φιλοκαλίας και
αγάπης προς το Πανεπιστήμιον κινούμενα, και μνήμην της υπέρ του Πανεπιστημίου
μερίμνης αυτών να καταλείψωσιν επιθυμούντα»506.
Η επιτροπή «επί των συνδρομών προς ανέγερσιν του Ελληνικού
Πανεπιστημίου» διέκοψε το έργο της «ένεκα δυσχερειών». Ωστόσο, έχει μεριμνήσει
προκειμένου να αποδώσει «τον προσήκοντα έπαινο» σε όσους συνέδραμαν την
προσπάθεια αυτή «δι’εγκυκλίων γραμμάτων, προς δε και μετάλλειον μετά του
προσήκοντος διπλώματος». Ο Ολύμπιος εξέθεσε αναλυτικά τα νέα περιουσιακά
στοιχεία του Πανεπιστημίου, αλλά και τα δωρήματα και τα κληροδοτήματα507. Ο

504
Από αυτούς, οι 21 (3,55%) ήταν φοιτητές της Σχολής της Θεολογίας, 219 (37,11%) της Νομικής,
229 (38,81%) της Ιατρικής, 79 (13,38%) της Φιλοσοφικής και 42 (7,11%) της Φαρμακευτική [σ. 4].
505
Λόγος εκφωνηθείς δημοσίᾳ τη 25 Σεπτεμβρίου 1856…ό.π., σσ. 4-9.
506
Ό.π., σσ. 9-10.
507
Ανάμεσα σε αυτά, σημαντικής αξίας ήταν το κληροδότημα του εμπόρου Δ. Πλατυγένη, ο οποίος
«διά διαθήκης ιδιοχείρως» προσέφερε στο Πανεπιστήμιο το πόσο των 230.000 δραχμών. Το
Πανεπιστήμιο αποφάσισε να τοποθετηθεί η εικόνα του στην αίθουσα τελετών, να μνημονεύεται το
όνομά του κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών και να πραγματοποιηθεί «υπέρ της ψυχής αυτού
130
αγορητής ανέφερε ότι μπορεί να επιβεβαιώσει ότι «η κυρία του Πανεπιστημίου
περιουσία….., εν βραχεί χρόνου διαστήματι θέλει αναδείξει το Πανεπιστήμιον κατά την
επαγγελίαν του καταστατικού αυτού νόμου αυθυπόστατον»508.
Τέλος, ευχήθηκε στον επιγενόμενο Πρύτανη «περιστάσεις έτι ευτυχεστέρας»,
ενώ δεν παρέλειψε να εκφράσει την «ευαρέστησιν» του προς τους φοιτητές οι οποίοι
με την «αφοσίωσιν εις την σπουδήν της επιστήμης και την έμφρονα αγωγήν» τους,
που έκαναν «το διελθόν ήδη ακαδημαικό έτος εύκολον της διοικήσεως του
Πανεπιστημίου του έργον»509.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο (25.9.1856)
[Περί Μ. Αλεξάνδρου]
Ο Κ. Ασώπιος εξέφρασε προοιμιακά την «οφειλομένην ευγνωμοσύνην» προς τους
συναδέλφους του, οι οποίοι με την ψήφο τους τον έφεραν για δεύτερη φορά στον
πρυτανικό θώκο. Κατά τον αγορητή, συνάδει «εις τοιαύτην ομήγυριν», «υπόθεσιν
αρχαίαν, εθνικήν, βασιλικήν», ενώ τόνισε ότι κατά ευτυχή συγκυρία την ημέρα αυτή
είναι και η ονομαστική εορτή της βασίλισσας. Ο Ασώπιος διασαφήνισε ότι δεν έχει
σκοπό να μεταβάλει «το ειρηνικόν τούτο ιερόν των Μουσών εις πολιτικήν παλαίστραν,
πολιτικάς θεωρίας αναμιγνύων και κυβερνητικά ζητήματα φέρων εις το μέσον· μόνον
περί ιστορικού θέματος έσται ο λόγος». Διαμήνυσε ότι ο πυρήνας του λόγου του θα
είναι αμιγώς ιστορικός και δεν θα έχει πολιτικές παρεκκλίσεις. Επέλεξε να
παρουσιάσει την προσωπικότητα και το έργο του Μ. Αλεξάνδρου, ο οποίος
«εγκατέσπειρε και μετεφύτευσεν εις την Ασίαν και Αφρικήν τα αγαθά της Ελλάδος».
Προσάγει μια εκτενή και εμπεριστατωμένη μελέτη γύρω από τον Μ. Αλέξανδρο510.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο (29.9.1857)
Ο Ασώπιος ανέφερε προεξαγγελτικά ότι στον παρόντα λόγο θα καταδείξει δημόσια
«τίνες και τι και πώς, …, συνετέλεσαν επ’αγαθῴ του λογικού τούτου λειμώνος….., τίνα
αι ευεργετικαί χείρες ομογενών τε και ξένων δαξιλώς εχορήγησαν, ποία τις χρήσις

δημοτελές αρχιερατικόν μνημόσυνον» . Ωστόσο, δεν παραλείπει να αναφέρει και μικρότερης αξίας
κληροδοτήματα, τα οποία καταδεικνύουν την «κύρια του Έλληνος αρετή, ο ακάθεκτος δηλ. προς τα
γράμματα πόθος αυτού, οιασδήποτε τάξεως και καταστάσεως και αν η ούτος» [Ό.π.,σ σ. 14-15]
508
Λόγος εκφωνηθείς δημοσίᾳ τη 25 Σεπτεμβρίου 1856…ό.π., σ σ. 11, 16.
509
Ό.π., σ. 18.
510
Λόγος Κ. Ασωπίου επί της δευτέρας αυτού πρυτανείας τῃ κε´ Σεπτεμβρίου 1856, σσ. 1-2.
131
αυτών εγένετο και ποίον το προσδοκώμενον μέλλον». Επισήμανε πώς πρόκειται για
«οικιακής οικονομίας έκθεσις ή, έτεροις ρήμασι, δημοσία εξομολόγησις του».
Παραδέχθηκε ότι οι συνθήκες ήταν δυσχερείς για παραγωγή έργου κατά την
προηγούμενη πρυτανική του θητεία (1843-1844), ωστόσο αυτή τη φορά ήλθε
«αποζημίωσιν της τότε σπάνεως διά της αφθονίας των νυν αγγελθησομένων, πολλών
και μεγάλων και τοσούτων». Σημειώνει ότι θα προσπαθήσει να καταγράψει με
συντομία τα πεπραγμένα της θητείας του, καθώς το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος ο
απαγγελθείς λόγος του δεν τυπώθηκε επειδή ήταν εκτενής511.
Ο αγορητής, «διά το ευκολώτερον, τακτικώτερον, και ευσύνοπτον», διαίρεσε
την απολογιστική του έκθεση σε κεφάλαια. Συνολικά, οι φοιτητές του ακαδημαϊκού
έτους 1856-1857 ήταν 583 [Θεολογική Σχολή 28 (4,80%), Νομική 263 (45,11%),
Ιατρική 192 (32,93%), Φιλοσοφική 71 (12,17%) και Φαρμακευτικό σχολείο 29
(4,97%)], ενώ οι υπότροφοι ήταν 46. Σημείωσε, ταυτόχρονα, ότι υπήρχε έλλειψη
«διδασκάλων, ζητουμένων και ουχ ευρισκομένων» στον εκτός συνόρων ελληνισμό
(Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Χάλκη, Τένεδος, Σέρρες,
Κυδωνίες, Ιωάννινα), ιδίως μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο. Η απάντηση που λαμβάνουν
είναι ότι «οι διδάσκαλοι μόλις εξαρκούσιν εις τας ανάγκας του τόπου», χωρίς αυτό να
σημαίνει ότι δεν «είμεθα υποχρεωμένοι να εφοδιάζωμεν διδασκάλοις την Ανατολήν».
Ακόμη, τόνισε ότι αποτελεί τιμή να εκλαμβάνουν «τον τόπον ημών εστίαν των
φώτων», ενώ επισήμανε ότι έγκυρες πληροφορίες αναφέρουν ότι διδάσκαλοι –
απόφοιτοι του Οθώνειου Πανεπιστημίου «είναι εις τα έξω μέρη περιζήτητοι». Ως εκ
τούτου, αποστολή του Πανεπιστημίου είναι να διαφυλαχθεί «η αποκτηθείσα
υπόληψις». Η διδασκαλία των μαθημάτων πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με το
πρόγραμμα. Μετά από πρόταση του Πρύτανη, δύο δωμάτια της δυτικής πτέρυγας του

511
Ο Κ. Ασώπιος σχολιάζει το γεγονός της μη έκδοσης του λόγου του κατά την ανάληψη της
πρυτανείας το 1856. Χαρακτηρίζει «πρωτοφανές» το «ότι οι μέλλοντες να αγορεύσωσιν εν ακαδημίαις ή
πανεπιστημίοις πρέπει να λαμβάνωσι το μέτρον της ομιλίας των εκ του τυπογραφείου». Επισημαίνει
ταυτόχρονα ότι «επειδή οι πρυτανικοί λόγοι περιέχουσι, τρόπον τινά, την ιστορίαν του πανεπιστημίου
Όθωνος, ο εστί του ελληνικού…. και ανατολικού παιδευτηρίου, δεν έπρεπε, διακοπτόμενοι, να αφίνωσιν
εν τω μέσω χάσμα». Μέσω της έντυπης διάδοσης, οι λόγοι αυτοί κοινοποιούν τα ονόματα και τις
ενέργειες όσων συνδράμουν το Πανεπιστήμιο, διατηρώντας το ενδιαφέρον για αυτό ακατάβλητο και
καταδεικνύουν ότι «δεν αδιαφορούμεν προς τας δεικνυομένας αγαθάς διαθέσεις». Ο απερχόμενος
Πρύτανης εξέφρασε την ανησυχία ότι ίσως κάποιος ακούγοντας ότι δεν τυπώθηκε ο λόγος επειδή ήταν
εκτενής ή ότι παραλείφτηκαν πίνακες σε άλλο λόγο, θα πίστευε ότι το πανεπιστήμιο ήταν “come
l’ultima ruota del carro”. Επειδή όμως αυτό δεν συμβαίνει, θα έπρεπε το αρμόδιο Υπουργείο να
«επενέγκει την προσήκουσαν θεραπείαν» [Λόγος Κ. Ασώπιου παραδιδόντος την δευτέραν αυτού
πρυτανείαν εν Αθήναις τη ΚΘ Σεπτεμβρίου 1857, σσ. 3-5].
132
Πανεπιστημίου διαμορφώθηκαν προκειμένου να φιλοξενηθεί το Γραφείο της
Πρυτανείας. Επίσης, η Πρυτανεία, μετά από παραίνεση του αρμόδιου Υπουργού,
μερίμνησε για την απόκτηση πυροσβεστικής αντλίας, ενώ κατασκευάστηκαν και δύο
δεξαμενές με νερό στον προαύλιο χώρο του Πανεπιστημίου προκειμένου να
χρησιμεύσουν σε περίπτωση ανάγκης512.
Μετά τη διακοπή των εργασιών της «επί των συνδρομών προς ανέγερσιν
Ελληνικού Πανεπιστημίου επιτροπής», συστάθηκε με Βασιλικό Διάταγμα νέα
επιτροπή για την αποπεράτωση της οικοδομής του Πανεπιστημίου, μέλη της οποίας
ήταν «οι κατά καιρόν πρόεδροι των νομοθετικών σωμάτων και ο κατά καιρόν
πρύτανις» . Ο απερχόμενος Πρύτανης υπογράμμισε τον πολλαπλασιασμό των
«σχέσεων»513 του Πανεπιστημίου και ανέδειξε την αδήριτη ανάγκη «της τε του
προσωπικού αυξήσεως»514.
Ο Ράλλειος διαγωνισμός αυτή τη χρονιά δεν έκρινε κάποιο ποίημα «άξιον
βραβεύσεως» και το έπαθλο των χιλίων δραχμών διατέθηκε για την αγορά βιβλίων.
Σχολιάζοντας το γεγονός αυτό, τάχθηκε υπέρ της απόφασης της κριτικής επιτροπής
του ποιητικού αγώνα. Ανέφερε ότι σε ποιητικό διαγωνισμό που έγινε στη Γαλλία-
χώρα που «βρύει ποητών»- μόνον «δύο εφάνησαν ότι παρέχουσιν ελπίδα» ανάμεσα σε
150 ποιήματα. Ωστόσο δεν υπήρξε εμπλοκή ανάμεσα σε κριτές και κρινόμενους. Από
την άλλη, «ημείς δε,…αξιούμεν εκ παντός τρόπου και εν παντί δοκιμίῳ την
βράβευσιν», ενώ τόνισε ότι «η αναβολή της επιτυχίας και δόξης δεν είναι αναίρεσις».
Μνεία έγινε και στον ποιητικό διαγωνισμό του Κ. Τσόκανου, αλλά και στον Γ. Μελά,
ο οποίος κληροδότησε 10.000 δρχ. «προς σύνταξιν και έκδοσιν συγγράμματος προς
χριστιανικήν ηθοποίησιν των ελληνοπαίδων και του ελληνικού λαού» . Οι αθλοθεσίες
αυτές καταδεικνύουν «τον αξιέπαινον ζήλον των ομογενών προς ταχυτέραν διάδοσιν
της παιδείας». Ακολούθως, ο Κ. Ασώπιος παρέθεσε αναλυτικά στοιχεία και πίνακες
της κτηματικής και χρηματικής περιουσίας του Πανεπιστημίου. Στο σημείο αυτό,
θεώρησε καθήκον του να απαντήσει στις φήμες ότι «το πανεπιστήμιον Όθωνος έχει
κεκρυμμένους τους θησαυρούς του Κροίσου» και διευκρίνισε ότι «εκτός των
αναφερθέντων και εν τῳ πίνακι σημειωθησομένων, η πρυτανεία ουδέν άλλο γνωρίζει».
512
Λόγος Κ. Ασώπιου παραδιδόντος…ό.π., σσ. 6-8, 13-14, 17, 19.
513
Μεταξύ άλλων, ανέφερε ότι πρόκειται πλέον για ένα πανεπιστημιακό ίδρυμα με πάνω από σαράντα
διδάσκοντες, με 500-600 φοιτητές. Ακόμη, η περιουσία του «γίνεται πλειοτέρα», οι συνεδριάσεις
γίνονται πλέον με μεγαλύτερη συχνότητα, οι εγγραφές και οι ανανεώσεις των εγγραφών είναι
περισσότερες και οι φοιτητικές εξετάσεις «πολυάριθμοι, και σχεδόν διαρκείς» [Ό.π., σ. 21]
514
Λόγος Κ. Ασωπίου παραδιδόντος…ό.π., σσ. 20-21.
133
Στη συνέχεια, καταγράφηκαν οι προσφορές (νομίσματα, βιβλία) προς το
Πανεπιστήμιο. Ωστόσο, καυτηρίασε το γεγονός ότι «οι χαρίζοντες χαρίζουσιν όσα
περισσεύουσιν αυτοίς ή όσα προαιρούνται, και ουχί όσων ημείς χρήζομεν….., ημείς
όμως κατά αυτόν τον τρόπο ουδέποτε θέλομεν αποκτήσει βιβλιοθήκην
συστηματικήν»515. Ο Κ. Ασώπιος εκθέτει τα πεπραγμένα της πρυτανείας,
παραθέτοντας ταυτόχρονα και κριτικές παρατηρήσεις.
Στη συνέχεια, παρέθεσε τα νέα μέλη της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου αλλά και
το όνομα του εκλεγέντος Βουλευτή του Πανεπιστημίου, Αλ. Ραγκαβή. Άξιο
σχολιασμού είναι το τελευταίο κεφάλαιο του απολογιστικού λόγου του, το οποίο
επιγράφεται «Το προσδοκώμενον μέλλον». Ερειδόμενος στην αξιωματική πρόταση
του Λεϊβνίτιου ότι «το μεν παρελθόν εξηγεί το ενεστώς, το δε παρελθόν και ενεστώς
ενδεικνύουσι το μέλλον», ανέφερε ότι το μέλλον του Οθώνειου Πανεπιστημίου
προοιωνίζεται «λαμπρόν». Παρά τις ανεπάρκειες που υπάρχουν, ανέφερε ότι το
Πανεπιστήμιο «ήθελεν είναι όντως το όγδοον θαύμα του κόσμου», εάν μάλιστα
αναλογιστεί κανείς ότι ευρωπαϊκά πανεπιστήμια «απ’ αιώνων παιδευόμενα και προς
το τέλειον παρασκευαζόμενα», εξανίστανται ακόμη για τις ελλείψεις των
πανεπιστημίων τους. Επισήμανε ότι θα επιδρούσε θετικά στην βελτιστοποίηση του
πανεπιστημίου «η σύντονος επιμέλεια του υπουργείου περί μεταρρυθμίσεως των
σχολείων γυμνασίων»516. Ανέφερε ότι αναμένεται η ολοκλήρωση της
καταλογογράφησης της Βιβλιοθήκης, έργο το οποίο θα την καταστήσει λειτουργική
και ασφαλή. Επιτόνισε, παράλληλα, ότι θα πρέπει το καθ’ ύλην αρμόδιο Υπουργείο
να μεριμνήσει «διά νόμου ιδιαιτέρου» προκειμένου να «μη πωλήται βιβλίον εν όλω τω
Κράτει, πριν εις τας βιβλιοθήκας κατατεθώσι τα υπό του νόμου οριζόμενα αντίτυπα
παντός εκδιδομένου». Επίσης, έθεσε στη μέριμνα του διαδόχου του να τεθούν
περιορισμοί στις μέρες και ώρες «των ακαίρων επισκέψεων» από θεατές στη
Βιβλιοθήκη, καθώς παρακωλύουν το έργο των αναγνωστών. Ο αγορητής αποτυπώνει
στην απολογιστική του έκθεση όχι μόνο την «ενεστώσαν» κατάσταση του
Πανεπιστημίου, αλλά και την «ελπιζομένην»517.
Ευχήθηκε στη νέα γενιά «να γένη κρείττων» από τις προγενέστερες και να
λένε «μετά θάρρους και μεγαλοφροσύνης..είμαι και εγώ ο Έλλην». Καταληκτικά,

515
Ό.π., σσ. 22-23, 25, 27, 29, 32, 34, 44.
516
Ό.π., σσ. 47-49.
517
Ό.π., σσ. 49-51.
134
αφού ανέφερε ότι ο 19ος αι. «ουχί μόνον έχει παρελθόν τεράστιον, ως εν τω περί
Θεμελιώσεως του Βαρβακείου Λυκείου518 λόγῳ έλεγον, αλλά δεικνύει και μέλλον, κατ’
αναλογίαν μάλλον τεράστιον», εξέφρασε την ελπίδα και την ευχή «το μέλλον τούτο
αποβῄ επ’ αγαθῴ του πανεπιστημίου, επ’ αγαθῴ και ευκλείᾳ της Ελλάδος και του
αγαθού αυτής ηγεμόνος, επ’ αγαθῴ της σεβαστής ημών βασιλίσσης»519 .

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Φ. Ιωάννου (29.9.1857)
Ο Φ. Ιωάννου αφού υπογράμμισε ότι «εικότως αν τις οκνοίη και αναδύοιτο την των
ακαδημαϊκών αναλαβείν Πρυτανείαν», καθώς σε αυτό «άνδρες σοφοί…τους
πανταχόθεν φοιτητάς..μυούσι των Μουσών όργια», ανέφερε ότι διαδέχεται «ανδρός
σοφίᾳ τε αμφιλαφεί διαπρέποντος και αρεταίς παντοίαις ηγλαϊσμένου». Στη συνέχεια
ευχαρίστησε τους συναδέλφους του για την ψήφο τους και τον βασιλιά για την
επικύρωση της εκλογής του. Ο αγορητής επέλεξε να μιλήσει κατά την ανάληψη της
πρυτανείας «περί της εν φύσει σκοπιμότητος και της φιλοσοφικής της φύσεως
θεωρία»520 .

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Φ. Ιωάννου (7.9.1858)
Ο Φ. Ιωάννου ανέφερε εισαγωγικά ότι αν και το ελληνικό έθνος τελούσε «υπό το
βάρος δεσποτείας βαρβαρικής», πέτυχε «πάλιν» να επεκταθεί «εις την φωτεινήν της
επιστήμης ατμόσφαιρα». Στη νέα πορεία του διακατέχεται από το «αίσθημα του
προορισμού», το οποίο ωθεί σε ενέργειες που ενισχύουν τις επιστήμες521. Σημείωσε
ότι το Πανεπιστήμιο «έλκει φυσικώ τω λόγω πλειότερον την προσοχήν των απανταχού
ομογενών», καθώς αποτελεί ζωτικής σημασίας θεσμό της ελληνικής κοινωνίας, στον
οποίο «φύονται, ή αναπτύσσονται, διευκρινούνται και καθαρίζονται αι έννοιαι, οι
άϋλοι, αλλ’ ισχυροί εκείνοι παράγοντες των πραγμάτων», αλλά και οι πνευματικές
συνιστώσες που αναμορφώνουν «επί το κρείττον ή το χείρον» την πολιτική κοινωνία
και την οδηγούν στην ευπραγία και ευδοξία ή αντίθετα στην «πολιτικήν

518
Βλ. Ελ. Γκίκα, Μ. Μπελογιάννη (επιμ.), 150 χρόνια Βαρβάκειο. Η σχολική ζωή σε ένα ιστορικό
σχολείο, Βαρβάκειον Ίδρυμα, 2013.
519
Λόγος Κ. Ασωπίου…ό.π., σσ. 52-54.
520
Λόγος του Καθηγητού της Φιλοσοφίας Φίλιππου Ιωάννου. Διαδεχομένου την κατά το ακαδημαϊκό
έτος την ζ-η Πρυτανείαν του Πανεπιστημίου Όθωνος, σ. 1.
521
Ο αγορητής αναφέρει τη συνδρομή των ομογενών «εις οικοδομήν σχολείων, εις ανέγερσιν ελληνικού
Πανεπιστημίου, εις καθίδρυσιν Μουσείου και Αστεροσκοπείου, εις διατήρησιν απόρων μαθητών, εις
βράβευσιν ποιητικών και επιστημονικών διαγωνισμάτων, εις έκδοσιν χρησίμων βιβλίων κτλ.» [σ. 3]
135
αρρωστίαν….και αδοξίαν»522. Ο αγορητής επισήμανε την σημαίνουσα θέση που
κατέχει αυτός ο εκπαιδευτικός θεσμός μέσα στο κοινωνικό σώμα, υπογραμμίζοντας
το ρόλο του στη διαμόρφωση αξιών. Επισήμανε ότι οι ακαδημαϊκές αρχές
λαμβάνοντας υπόψη τους τον «πόθον» των ομογενών προς το Πανεπιστήμιο,
καθιέρωσαν «το σκοπιμώτατον έθος» της πρυτανικής λογοδοσίας.
Ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε ότι ο αριθμός των φοιτητών κατά το
ακαδημαϊκό έτος 1857-1858 μειώθηκε (από 583 σε 490523-πτώση της τάξης του
16%). Το γεγονός αυτό αποδίδεται στο ότι μεγάλος αριθμός φοιτητών έδωσε
εξετάσεις το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος και αποφοίτησε (190) ή «άνευ εξετάσεων
απεφοίτησαν, τραπέντες εις άλλα έργα». Αναφορικά με τις εξετάσεις που
πραγματοποιήθηκαν το ακαδ. έτος 1857 -1858, σημείωσε ότι 73524 ολοκλήρωσαν τον
κύκλο των μαθημάτων και «εξετασθέντες ηυδοκίμησαν». Ο Ιωάννου παρατήρησε ότι
η πλειονότητα των αποφοίτων του Πανεπιστημίου (διδάκτορες ή τελειοδίδακτοι)
προέρχονταν από τη Νομική και την Ιατρική Σχολή, ενώ από τη σχολή της Θεολογίας
«ουδείς σχεδόν εξετάζεται», ενώ από τη Φιλοσοφική είναι «ολίγιστοι». Ο αγορητής
ανήγαγε το γεγονός αυτό στις ανεπάρκειες της Θεολογικής σχολής, καθώς η
κυβερνητική αρχή «ουδαμού δε δυνηθείσα να εύρη αξίους καθηγητάς των θεολογικών
μαθημάτων εις συμπλήρωσιν της εν τῳ Πανεπιστημίω διδασκαλίας αυτών»525.
Αναφορικά με τη Φιλοσοφική Σχολή, ανέφερε ότι διδασκαλικό επάγγελμα δεν
αποτελεί επιλογή για τους νέους καθώς «ούτε ωφελήματα τοσαύτα, ούτε πρόοδον εις
τον πολιτικόν βίον τοιαύτην υπισχνείται, οπόσα και οίαν το επάγγελμα των θεραπόντων
της Θέμιδος και των οπαδών του Ασκληπιού». Γι αυτό, ο Καθηγητής της Φιλοσοφίας

522
Λόγοι εκφωνηθέντες τῄ 7 Σεπτεμβρίου 1858 υπό του καθηγητού της Φιλοσοφίας Φιλίππου Ιωάννου,
παραδιδόντος την πρυτανείαν του Οθωνείου πανεπιστημίου και υπό του Καθηγητού της Φυσικής Δ.Σ.
Στρούμπου αναδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «Τύποις Διον. Σ. Κοπιδά και Γ. Γαβριήλ» 1858, σσ. 3-4.
523
Από αυτούς οι 29 ήταν φοιτητές της Θεολογικής Σχολής, οι 171 της Νομικής, 171 της Ιατρικής, 59
της Φιλοσοφικής και 25 του Φαρμακευτικού σχολείου. Στον πρυτανικό λόγο παρατίθενται αυτά τα
αριθμητικά στοιχεία, τα οποία όμως προστιθέμενα δεν ισοδυναμούν με τους 490 φοιτητές που
καταγράφονται για αυτό το ακαδημ. έτος. [Ό.π., σ. 5]
524
17 ανακηρύχθηκαν διδάκτορες της Νομικής και ένας τελειοδίδακτος από την ίδια σχολή, 44
διδάκτορες από την Ιατρική και 2 διδάκτορες από τη σχολή της Φιλοσοφίας και 1 Τελειοδιδακτος από
την ίδια σχολή, 3 «εδοκιμάσθησαν εις τους διδασκάλους» και 5 έλαβαν πτυχίο από το Φαρμακευτικό
σχολείο. [Ό.π., σ. 6]
525
Ο Ιωάννου ανέφερε ότι προκειμένου να διευθετηθεί το θέμα αυτό, η κυβέρνηση «ηναγκάσθη προ
τινων ετών να πέμψῃ ιδίους υποτρόφους εις την ομόδοξον Ρωσσίαν και εις Γερμανίαν, ίνα
προπαρασκευασθώσιν εις την εν τῃ Θεολογικῄ Σχολῄ καθηγεσίαν». [Ό.π., σ. 12]
136
υπογράμμισε «την ανάγκην της εμψυχώσεως των εν τῳ Πανεπιστημίω προς το
διδασκαλικόν επάγγελμα παιδευομένων»526.
Τα μαθήματα πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με το πρόγραμμα του
Πανεπιστημίου. Ωστόσο, ο απερχόμενος Πρύτανης κατέγραψε, μεταξύ άλλων, τις
μεταβολές που επήλθαν στη διδασκαλία των μαθημάτων «εκ παραιτήσεως ή
αποβιώσεως Καθηγητών». Ακόμη, σημείωσε τα προβλήματα που προκύπτουν από
την ύπαρξη ενός μόνον καθηγητή στην επιστήμη των μαθηματικών (Ι. Παπαδάκη).
Παράλληλα, αποφασίστηκε, με πρόταση της ακαδημαϊκής Συγκλήτου και μετά από
έγκριση του αρμόδιου Υπουργείου, «να χρησιμεύει εις το εξής ο ετήσιος τόκος, ή και
μέρος τι των κεφαλαίων, εις πορισμόν των μέσων, δι’ων η διδασκαλία διευκολύνεται
και τελειοτέρα γίνεται»527.
Στη συνέχεια, αναφέρθηκε στην έκβαση των αγωνοθεσιών (Ράλλειος, Κ.
Τσοκάνου και Γ. Μελά) και δεν παρέλειψε να δηλώσει τη δυσαρέσκειά του «διά τον
απρεπή και αξιοκατάκριτον τρόπον, καθ’ ον τινες των αποτυγχανόντων εις τον
ποιητικόν αγώνα, ή και τινες φίλοι αυτών και συνήγοροι, προσφέρονται προς τους
κριτάς» του Ράλλειου ποιητικού αγώνα κατά το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος.
Συμπλήρωσε, μάλιστα, ότι η προσήκουσα στάση των κρινομένων θα έπρεπε να είναι
η ευγνωμοσύνη, καθώς οι κριτές ανέλαβαν το κοπιώδες αυτό έργο αφιλοκερδώς. Ο
αγορητής παρουσίασε τα κληροδοτήματα και τις δωρεές προς το Πανεπιστήμιο, αλλά
ανέφερε και την σημαντική αύξηση της χρηματικής περιουσίας του από την είσπραξη
του κληροδοτήματος του Δ. Πλατυγένη. Μνεία γίνεται στις εορτές του ιδρύματος,
αλλά και στην οικοδομή του, η οποία δεν είχε ολοκληρωθεί ακόμη528.
Ο Φ. Ιωάννου αφού εξέφρασε τις ευχαριστίες του στα μέλη της Συγκλήτου
και στον Γραμματέα του Πανεπιστημίου, εκθείασε τους φοιτητές «διά την εύτακτον
διαγωγήν των, διά την εις τους ακαδημαϊκούς νόμους ευπείθειαν και διά την επιμελή εις
τα μαθήματα ενασχόλησιν». Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται η ελπίδα ότι η νέα
γενιά θα προαγάγει έτι περισσότερο «το μέγα της διανοητικής, ηθικής και πολιτικής
αναγεννήσεως του ελληνικού έθνους έργον», καθώς διαθέτει «προχειρότερα,
αφθονώτερα και τελειότερα τα της παιδεύσεως μέσα»529.

526
Λόγοι εκφωνηθέντες τῄ 7 Σεπτεμβρίου 1858…ό.π., σσ. 4, 6-8.
527
Ό.π., σσ. 10, 13, 14.
528
Ό.π., σσ. 16-17, 24, 29-30.
529
Ό.π., σσ. 31-32.
137
 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Δ. Σ. Στρούμπο530 (7.9.1858)
Ο Δ. Στρούμπος σημείωσε προεξαγγελτικά ότι αναλαμβάνει την εκτέλεση των
πρυτανικών καθηκόντων «ως αποβλέποντα εις την πρόοδον και ευδοξίαν του
ανωτάτου της Ελλάδος διδακτηρίου, απαιτούσι προθυμία μεν,…ικανότητα δε».
Παράλληλα, ζήτησε την συνδρομή της Συγκλήτου και του καθηγητικού σώματος,
ενώ τόνισε ότι διαδέχεται «άνδρα σοφόν, και δίς τα του Πανεπιστημίου ευδοκίμως
διοικήσαντα». Ο αγορητής επέλεξε να εκφωνήσει λόγο συναφή με το γνωστικό του
πεδίο. Ειδικότερα, πυρήνας του λόγου του είναι «περί των γνώσεων και των
δοξασιών των τε αρχαίων και των νεωτέρων ως προς τα φυσικά φαινόμενα εν γένει και
των μεθόδων του ερευνᾴν αυτά»531.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Δ.Σ. Στρούμπο (20.9.1859)
Ο Δ. Στρούμπος αναφέρθηκε προοιμιακά στη «δοξασίαν» του ελληνικού έθνους για
επανάκτηση της ελευθερίας μέσω της παιδείας. Τόνισε ότι επρόκειτο για μια
εδραιωμένη αντίληψη που οδήγησε στη σύσταση σχολείων και απόδοση τιμών στους
διδασκάλους, ενώ μετά την εθνική «αποκατάστασιν», ιδρύθηκαν όχι μόνον
πρωτοβάθμια σχολεία, αλλά και Γυμνάσια και «το καθίδρυμα το δε των μουσών».
Μέσω του Πανεπιστημίου «ου μόνον μείζων του έθνους η ευημερία καθίσταται και ο
φωτισμός εις τους έξω της ελευθέρας Ελλάδος ομογενείς διαδίδεται, αλλά και εις την
ανάπτυξιν του πολιτισμού εν γένει ελπίζομεν να συνεισφέρωμεν»532. Ο Στρούμπος
τόνισε ότι το Πανεπιστήμιο πρέπει να έχει παρουσία και συμβολή στα ευρύτερα
επιστημονικά δρώμενα και με αυτό τον τρόπο να επαυξηθεί το «μεγαλείον του
έθνους».
Ο αριθμός των φοιτητών το ακαδημαϊκό έτος 1858-1859 ανήλθε στους 529533
(αύξηση της τάξεως του 7%)534. Ο Στρούμπος, παραθέτοντας σχετικούς πίνακες,

530
Ο Δ. Σ. Στρούμπος (1806-1890) διορίστηκε υφηγητής του Οθώνειου Πανεπιστημίου το 1839, έγινε
επίτιμος Καθηγητής Πειραματικής Φυσικής το 1844 και τακτικός από το 1855. Υπηρέτησε το
Πανεπιστήμιο Αθηνών και την Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων για 50 χρόνια [Μιχ. Στεφανίδης,
Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών. Εκατοντατηρίς 1837-1937, τ. Ε´, ό.π., σσ. 8-9]
531
Λόγος του Καθηγητού της Φυσικής Δ.Σ. Στρούμπου αναδεχομένου την κατά το ακαδημαϊκόν έτος
ᾳηνη-θ πρυτανείαν του Πανεπιστημίου Όθωνος, 1858, σ. 2.
532
Εγκαθίδρυσις των νέων αρχών του Πανεπιστημίου. Λόγος του Πρυτάνεως Δ.Σ. Στρούμπου.
Παραδιδόντος την Πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού κατά την 20 Σεπτεμβρίου 1859, Αθήνησιν «εκ
του Τυπογραφείου Διον.Σ. Κοπιδά», 1859, σσ. 3-4.
533
Από αυτούς οι 24 (4,53%) ήταν φοιτητές της Θεολογικής σχολής, οι 269 (50,85%) της Νομικής, οι
152 (28,73%) της Ιατρικής, οι 72 (13,61%) της Φιλοσοφικής και οι 12 (2,26%) της Φαρμακευτικής.
138
σημείωσε ότι από το 1847 έως το 1855 ο φοιτητικός πληθυσμός είχε σταθερά
ανοδική τάση, ενώ από το 1855 έως το 1859 παρουσίασε διακυμάνσεις. Παρατηρεί
ότι ο αριθμός των φοιτητών που προέρχονται από περιοχές εκτός ελληνικής
επικράτειας από το 1847 έως το 1852 είναι άλλοτε μεγαλύτερος και άλλοτε ίδιος με
τον αριθμό των αυτόχθονων φοιτητών. Η εικόνα αυτή μεταβάλλεται από το 1852,
οπότε και αυξάνεται «ο αριθμός των εκ της ελευθέρας Ελλάδος φοιτητών». Σε πίνακα
τοποθέτησε αριθμητικά στοιχεία αναφορικά με τους φοιτητές και ανέφερε ότι στα 22
χρόνια λειτουργίας του Πανεπιστημίου οι φοιτώντες ήταν 2607535. Παρέθεσε στη
συνέχεια πίνακα με τους «εξετασθέντας φοιτητάς» (διδάκτορες και τελειοδίδακτοι)
από το 1837 έως το 1859. Υπογράμμισε ότι έχει παρέλθει η εποχή κατά την οποία οι
Έλληνες «ουδέν έτερον ώφειλον να πράξωσιν, ή να μάχωνται και να αποθνήσκωσιν»,
η συγκυρία πλέον αποβλέπει «εις οργάνωσιν και καλήν οργάνωσιν της κοινωνίας»536.
Ο απερχόμενος Πρύτανης, αναφορικά με τα ζητήματα της διδασκαλίας,
ανέφερε ότι ο Θ. Μανούσης εκμέτρησε το ζην και όρισε το Πανεπιστήμιο «γενικόν
κληρονόμον», ενώ κατέγραψε μεταβολές στο διδακτικό προσωπικό. Ακόμη,
σημείωσε ότι «η διδασκαλία διεταράχθη προσκαίρως υπό συμβάντος, λαβόντος την
αρχήν αυτού αλλαχού και υπό ανθρώπων, εξ ων πάντες σχεδόν εστερούντο των
δικαιωμάτων του πανεπιστημιακού πολίτου, η δε Κυβέρνησις προνοούσα υπέρ της
ησυχίας της πρωτευούσης, διέταξε την διακοπήν των παραδόσεων επί τέσσαρας
ημέρας». Παρουσίασε την δραστηριότητα των προσαρτημάτων του Πανεπιστημίου,
ενώ ο Ράλλειος διαγωνισμός δεν ανέδειξε για μια ακόμη φορά νικητή και το

Σημείωσε την αριθμητική υπεροχή της Νομικής και της Ιατρικής σχολής και ανέφερε ότι τη δεκαετία
1840-1850 πρώτη σε αριθμό φοιτητών ήταν η Ιατρική, ενώ από το 1850 μέχρι και το 1859 η Νομική.
Ακόμη, το ακαδ. έτος 1858-1859 εξετάσθηκαν επιτυχώς 122 φοιτητές, οι οποίοι είναι «ασυγκρίτως
πλείονας η κατά παν άλλο προηγούμενο έτος» [Ό.π., σσ. 12-14]
534
Ο Στρούμπος εξέφρασε τον προβληματισμό που είχε για το εάν θα κατάφερνε να παραθέσει στην
απολογιστική του έκθεση «φοιτητάς του Οθωνείου Πανεπιστημίου τουλάχιστον όσους και ο
προκάτοχός» του και γι αυτό προέτρεψε τη Σύγκλητο «να παραδέχηται …. φοιτητάς βραδύτερον
αφικνουμένους». Ακόμη, ανέφερε ότι «ανέκφραστος υπήρξεν η χαρά» του όταν προσήλθαν «εν μιᾴ
ημέρᾳ δέκα ομού φοιτητάς του Πανεπιστημίου, ους ενάντιοι άνεμοι είχον παρεμποδίσει εν τη
θαλασσοπορία αυτών». Ωστόσο, ακολούθως τον κατέλαβε «αθυμία» όταν ένας μεγαλοκτηματίας τον
συνάντησε και του είπε: «Μας επροκόψατε και σεις με τα πολλά σας γράμματα! Εις την επαρχίαν μου
όλην άμα ο υιός ακούσει δύω γράμματα του σχολείου δεν επιστρέφει πλέον εις την οικίαν των γονέων διά
να καλλιεργήσῃ την γην των πατέρων αυτού» [Ό.π., σσ. 19- 20]
535
Οι 1280 προέρχονταν «εκ της ελευθέρας Ελλάδος» και οι 1327 «εκ δε των έξω ομογενών».
Συνολικά , οι 115 ανήκαν στη Θεολογική σχολή, οι 837 στη Νομική, οι 879 στην Ιατρική, οι 588 στη
Φιλοσοφική και 188 στο Φαρμακευτικό σχολείο. [σ. 9]
536
Εγκαθίδρυσις των νέων αρχών του Πανεπιστημίου. Λόγος του Πρυτάνεως Δ.Σ. Στρούμπου….ό.π., σσ.
6-7, 9, 14, 16-17, 22-23.
139
χρηματικό έπαθλο δόθηκε στη σύζυγο του «προώρως καταλύσαντος τον βίον ποιητού
Ζαλακώστα, δίς άλλοτε λαβόντος του ποιητικού διαγωνισμού τα νικητήρια». Ο
διαγωνισμός του Κ. Τσοκάνου δεν είχε ακόμη τελεσφορήσει, αν και είχε προκηρυχτεί
από το 1856, ενώ και ο διαγωνισμός Μελάς παρατάθηκε άλλα δύο χρόνια καθώς
«ουδέν εύρον κατά τας διατάξεις του αγωνοθέτου άξιον βραβεύσεως»537.
Επισήμανε ότι η ευδοκίμηση του έθνους προϋποθέτει την πρόοδο του
Πανεπιστημίου και σημείωσε ότι είναι απαραίτητο προς την κατεύθυνση αυτή να
«δοθῄ ανάπτυξις όσον δυνατόν μείζων εις το φιλολογικόν τμήμα της Φιλοσοφικής
σχολής», αλλά και να κληθεί «εξ Ευρώπης πειραματιστής ειδήμων», ο οποίος θα
διενεργεί με ακρίβεια τα πειράματα στα μαθήματα της Φαρμακευτικής Χημείας, της
Τοξικολογίας και της Γενικής Χημείας538.
Παράλληλα, παρατήρησε ότι ο μισθός των καθηγητών παρέμενε στα ίδια
επίπεδα από την σύσταση του Πανεπιστημίου και προβλεπόταν αύξηση μετά τη
συμπλήρωση πενταετίας. Ακολούθως, ο Στρούμπος ανέφερε αναλυτικά τα
κληροδοτήματα, τα δωρήματα. Παράλληλα, παρέθεσε τους υπότροφους φοιτητές
υπογραμμίζοντας ότι κριτήριο δεν αποτελεί μόνο η οικονομική του κατάσταση αλλά
και «η ευφυΐα και η διαγωγή αυτών». Επισήμανε την αναγκαιότητα αύξησης του
προσωπικού του Γραφείου του Πανεπιστημίου «ώστε η μέχρι τούδε εις εν πρόσωπον
συγκεντρωμένη υπηρεσία να διαμοιρασθῄ καταλλήλως εις τους υπαλλήλους»539.
Καταληκτικά, ο αγορητής αφού ευχαρίστησε τη Σύγκλητο, η οποία
διεκπεραίωσε «δυσχερή ζητήματα εις τε την εσωτερικήν τάξιν του καταστήματος και εις
διαφιλονεικούμενα κληροδοτήματα», ευχήθηκε στον επιγενόμενο Πρύτανη «ευχερή
την του Πανεπιστημίου διοίκησιν και πρόξενον προόδου»540.

537
Ό.π., σσ. 26-32.
538
Ό.π., σσ. 32-34.
539
Ό.π., σσ. 36-46, 48, 59-63.
540
Ό.π., σ. 63.
140
 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Β. Οικονομίδη541 (20.9.1859)
Ο Καθηγητής της Νομικής Σχολής ανέφερε ότι κλήθηκε στον πρυτανικό
αξίωμα «υπό τε της…αγαθής ψήφου <των συναδέλφων του> και της ευμενείας του
Μεγαλειοτάτου Βασιλέως» και συναισθάνεται τη βαρύνουσα σημασία της θέσης
αυτής και «των δυνάμεων <του> το ανεπαρκές». Παραδέχεται ότι «ευχαρίστως δε
παρεχώρουν αυτό εις χείρας δοκιμωτέρας ειμή επεβάλλετο υπό του νόμου καθήκον
δυσαπάλλακτον». Ωστόσο, δήλωσε ότι αναλαμβάνει την πρυτανεία όχι «κατά χρέος,
αλλά προθύμως» και θα καταβάλλει «παντί σθένει» προκειμένου να μην φανεί
«ανάξιος όλως των προ εμού πρυτανευσάντων διάδοχος». Ο Οικονομίδης επέλεξε η
εναρκτήρια ομιλία του ως Πρύτανη να έχει ως αντικείμενο «τα περί εισαγγελίας του
αττικού δικαίου συμβολήν»542.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Β. Οικονομίδη (18.9.1860)
Ο Β. Οικονομίδης σημείωσε ότι ο θεσμός της λογοδοσίας στο δημόσιο βίο θέτει «εις
έλεγχον και εξέτασιν ολόκληρον του υπολόγου την περί το αξίωμα ενέργειαν και
διαγωγήν». Ωστόσο, η πρυτανική απολογιστική έκθεση αναδεικνύεται «των άλλων
υπερτέρα και βαρεία» και μέσω της έντυπης εκδόσεως της «καθίστησιν εαυτήν
υπόλογον απάσῃ ως ειπείν τῄ ελληνικῄ φυλῄ». Προσέθεσε ότι «καλώς δε και
πρεπόντως» καθιερώθηκε «το έθος της δημοτελούς ταύτης τελετής», καθώς το
Πανεπιστήμιο αποτελεί «κειμήλιον και άγαλμα παντός ομογενούς και πάσης της
Ελλάδος»543.
Οι φοιτώντες στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο κατά το ακαδημαϊκό έτος 1859-
1860 ήταν 602544 (αύξηση της τάξης του 14%). Ο αγορητής προβαίνει σε κριτικές

541
Ο Β. Οικονομίδης (1814-1894) διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής Ρωμαϊκού Δικαίου το 1846, ένα
χρόνο αργότερα ανέλαβε τη διδασκαλία της Πολιτικής Δικονομίας. Διετέλεσε Κοσμήτορας της
Νομικής Σχολής τα ακαδημαϊκά έτη 1849-1850, 1857-1858 και 1864-1865 και Πρύτανης το ακαδ.
έτος 1859-1860 [Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σ. 221].
542
Εγκαθίδρυσις των νέων αρχών του Πανεπιστημίου. Λόγος του Καθηγητού της Πολιτικής Δικονομίας
Β. Οικονομίδου. Αναδεχομένου την Πρυτανείαν του Πανεπιστημίου Όθωνος κατά το ακαδημαϊκόν έτος
ᾳῳνθ-ξ, Αθήνησιν «εκ του Τυπογραφείου Διον.Σ. Κοπιδά», 1859, σ. 161.
543
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ 18 Σεπτεμβρίου 1860 ημέρᾳ της εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Πανεπιστημίου υπό του καθηγητή της Πολιτικής Δικονομίας Β. Οικονομίδου. Παραδιδόντος την
Πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου και υπό του Καθηγητού της Ιατρονομικής Α. Πάλλη.
Αναδεσομένου αυτήν, Εν Αθήναις «εκ του Τυπογραφείου της Λακωνίας 1860, σ. 3.
544
Οι 20 (3,32%) ήταν φοιτητές της Θεολογικής Σχολής, οι 319 (52,99%) της Νομικής, οι 154
(25,58%) της Ιατρικής, οι 104 (17,27%) της Φιλοσοφικής και οι 5 (0,83%) του Φαρμακευτικού
σχολείου. Από αυτούς, 32 αποφοίτησαν, 55 αναγορεύτηκαν διδάκτορες, 2 έλαβαν το πτυχίο του
141
παρατηρήσεις για τις αστοχίες που λαμβάνουν χώρα με την εγγραφή «των εκ της έξω
Ελλάδος ερχομένων νέων, καθό ακανονίστου έτι μενούσης της εκτάσεως της εν η
υποβάλλονται δοκιμασίας» και χωρίς να έχουν ολοκληρώσει τις εγκύκλιες σπουδές
τους, «αναβώσιν ευθύς τας του πανεπιστημίου βαθμίδας». Ο Οικονομίδης πρότεινε
επ’αυτού τη συγκρότηση αμειβόμενης εξεταστικής επιτροπής από καθηγητές
Γυμνασίων και Καθηγητές της Φιλοσοφικής σχολής, ενώ πρότεινε να
προσδιοριστούν και οριοθετηθούν τα υπό εξέταση μαθήματα. Ακόμη, ανέφερε ότι θα
πρέπει να παρέχονται υποτροφίες κυρίως στους φοιτητές της Φιλοσοφικής και της
Θεολογίας. Σημείωσε, παράλληλα, ότι για μια ακόμη χρονιά δεν αναγορεύτηκε
κανένας διδάκτορας από τη Φιλοσοφική σχολή και πρόσθεσε ότι θα πρέπει «η κτήσις
του διδακτορικού διπλώματος...να κατασταθῄ αναγκαιοτέρα και το διδασκαλικόν
επάγγελμα να λάβῃ την ανήκουσαν αυτῴ πολιτικήν περιποίησιν και τιμήν»545.
Στα «περί της διδασκαλίας», μνεία γίνεται στον θάνατο του Καθηγητή Θ.
Φαρμακίδη και του υφηγητή Γ. Γεννάδη, ενώ καταγράφονται οι μεταβολές στο
διδακτικό προσωπικό. Ο απερχόμενος Πρύτανης δεν παρέλειψε να αναφερθεί και στα
επεισόδια που έλαβαν χώρα στο εναρκτήριο μάθημα του υφηγητή της Νομικής
σχολής Κ.Ν. Κωστή546. Εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του για φοιτητές που εκτρέπονται
της πορείας τους, γεγονός που καθίσταται επιβλαβές για τους ίδιους, ενώ ταυτόχρονα
ανακόπτει «του διδακτηρίου τούτου την στερέωσιν και πρόοδον». Συμπλήρωσε ότι «η
άκαιρος επίδειξις φιλοπατρίας ουδέποτε ωφέλησε, μάλιστα δε η των διά την ηλικίαν
απείρως περί τα κοινά πράγματα εχόντων, ους ευκόλως δύναται να μεταχειρισθή
έρμαιον πολιτική δημοκόπος και πονηρά». Τόνισε ότι οι φοιτητές έχουν χρέος να
«δαπανώσι τον πανεπιστημιακόν βίον εις την επιστημονικήν και ηθικήν αυτών
τελείωσιν», η οποία θα τους καταστήσει ενάρετους και χρήσιμους πολίτες547.

τελειοδίδακτου της Νομικής και 11 του «διδασκάλου της φιλολογίας και του φαρμακοποιού» [σσ. 4-
5]
545
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ 18 Σεπτεμβρίου 1860 ημέρᾳ της εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Πανεπιστημίου…ό.π., σσ. 5-7.
546
Οι φοιτητές εξέφρασαν με αυτό τον τρόπο την αποδοκιμασία τους για το διορισμό του στο
Πανεπιστήμιο, ο οποίος σύμφωνα με αυτούς οφειλόταν στο ότι ήταν γιος του Καθηγητή της Ιατρικής
Σχολής Ν. Κωστή και όχι στα τυπικά του προσόντα. [Βλ. Ι. Πανταζίδης, Χρονικόν…ό.π., σσ. 96-98. Κ.
Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 528-529. Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής
Σχολής…ό.π., τ. Α´, σσ. 331-332].
547
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ 18 Σεπτεμβρίου 1860 ημέρᾳ της εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Πανεπιστημίου…ό.π., σσ. 7-9.
142
 Τα προσαρτήματα του Πανεπιστημίου λειτούργησαν «επ’ ωφελεία της
επιστήμης και της πασχούσης ανθρωπότητος». Στις αγωνοθεσίες του Πανεπιστημίου
προστέθηκε μία ακόμη από τον Θ.Π. Ροδοκανάκη με θέμα «Τον προσδιορισμό της
φύσεως της των ηρωικών χρόνων ελλ. Βασιλείας κατά τας μαρτυρίας των αρχαίων
ποιητών, ρητόρων και λογογράφων». Ο Οικονομίδης παρατηρεί, χωρίς να παραβλέπει
τη σημασία των υπαρχουσών αγωνοθεσιών, ότι θα ήταν τελέσφορο «αν εγίνοντο
κτήμα του πανεπιστημίου και καθίσταντο ούτω μόνιμοι και διαρκείς», καθώς με αυτό
τον τρόπο θα «απηλλάσσοντο ..οι αγωνοθέται…μώμου κενοδοξίας». Ακολούθως,
παρουσίασε την περιουσία του Πανεπιστημίου και τον τρόπο διαχείρισής της, ενώ
κατέγραψε τα έσοδα και τα έξοδά του. Στη συνέχεια, ανέφερε τους αγορητές στις
εορτές του Πανεπιστημίου, αλλά και τη νέα σύνθεση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου 548.
Επιλογικά, ευχήθηκε στον νέο Πρύτανη να επιτύχει «την κύρωσιν του από
πολλών ήδη ετών προσδοκωμένου οργανικού του πανεπιστημίου νόμου». Υποστηρίζει
ότι η «μοίρα» δεν του επεφύλαξε το «ευτύχημα τούτο», πιθανόν η «θεία πρόνοια» να
το προορίζει για τον διάδοχό του «ως έλκοντα την καταγωγήν από της πολυτλήμονος
Ηπείρου, διότι πιθανώς επί της πρυτανείας αυτού μέλλει να πληρώσῃ συγχρόνως και
άλλον πολύ διακαέστερον πόθον παντός Έλληνος, την απελευθέρωσιν λέγω απάσης της
Ελληνικής χώρας»549.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Α. Πάλλη550 (18.9.1860)
Ο Καθηγητής της Ιατρικής Α. Πάλλης θεώρησε προσήκουσα την αναφορά στην
«αρχαίαν των Ελλήνων σοφίαν», καθώς αποτελεί καθήκον να προβάλουμε την
ακτινοβολία της και μέσω αυτής να «υποθάλψωμεν το ευγενές αίσθημα του εθνισμού,
το ευγενέστερον των αισθημάτων, και διότι η ανταύγεια του κλέους αυτής έσωσεν
ημάς». Συμπλήρωσε, μάλιστα, ότι πολλοί ευρωπαίοι επιστήμονες εντόπισαν «εν ταις
αρχαίαις ιστορίαις και τα σωζόμενα των Ελλήνων συγγράμματα…. παρατηρήσεις και

548
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ 18 Σεπτεμβρίου 1860 ημέρᾳ της εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Πανεπιστημίου…ό.π., σσ. 9, 10-11, 16.
549
Ό.π., σ. 19.
550
Ο Αλέξ. Πάλλης (1809-1885), με σπουδές στην Κέρκυρα και στην Ιταλία, διορίστηκε επιτίμιος
καθηγητής το 1837 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στο γνωστικό αντικείμενο της Ιατροδικαστικής και
Τοξικολογίας, ενώ τακτικός έγινε το 1841 [Αριστ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σσ. 57-58.
Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., τ. Β´, σσ. 280, 302]. Βλέπε και Χρ. Λούκος,
«Επίπεδο ζωής ενός Καθηγητή Πανεπιστημίου στα μέσα του 19 ου αιώνα: Αλέξιος Πάλλης», Πρακτικά
του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία…ό.π., σσ. 121-136. Εφημερίς, 36
(5.2.1885), σ. 2.
143
ανακαλύψεις εις νεωτέρους αποδιδομένας» και ειδικότερα στην φυσιολογία και στην
ανατομία. Ως εκ τούτου, ο αγορητής προσάγει στην ακαδημαϊκή αυτή τελετή λόγο
στον οποίο αποσκοπεί να αποδείξει ότι «παρατηρήσεις τινές επί αμφισβητουμένων
νοσημάτων των ψυχικών δυνάμεων κατά τα τελευταία έτη γενόμεναι, δι’ ων
διακριβούται η ύπαρξις και διάκρισις αυτών εκ των ηθικών ανωμαλιών της ψυχής,
ήσαν καθ’ ολοκληρίαν γνωσταί παρά τοις αρχαίοις Έλλησι» 551.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Α. Πάλλη (1.10.1861)
Ο νέος Πρύτανης αναφέρθηκε προοιμιακά στο έθος της πρυτανικής λογοδοσίας, η
οποία αποτείνεται όχι μόνον στους Καθηγητές, στους φοιτητές, στο ακροατήριο,
αλλά και στους απανταχού ομογενείς, καθώς το Πανεπιστήμιο κατέστη «κτήμα των
Ελλήνων απάντων». Υπογραμμίστηκε ότι οι ομογενείς διαβάζουν τις απολογιστικές
εκθέσεις των Πρυτάνεων, προκειμένου να λάβουν γνώση για την ανάπτυξη του
Πανεπιστημίου. Επιθυμούν την πρόοδο του Ιδρύματος και «εναργεστάτη απόδειξις»
είναι οι δαψιλείς προσφορές προς αυτό552. Μνεία γίνεται και στην «ήδη ανεγειρομένη
Ακαδημία»- εστία της ελληνικής σοφίας, η οποία διακηρύσσει την απαράβλητη
«φιλογένεια του Σίμωνος Σίνα». Ακόμη, έπαινος απονέμεται και σε όσους
μερίμνησαν «περί της διαδόσεως της παιδείας και της διά ταύτης αναζωπυρώσεως του
εθνικού αισθήματος»553.
Κατά το ακαδημαϊκό έτος 1860-1861, ο αριθμός των φοιτητών ανήλθε στους
696554 (αύξηση της τάξεως του 16%). Από αυτούς, 68 «συνετηρήθησαν ως
υπότροφοι». Ο θεσμός των υποτροφιών, κατά τον αγορητή, αποσκοπεί, αφενός στην
οικονομική υποστήριξη ενδεών νέων και αφετέρου στην παραγωγή ικανών δημόσιων

551
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ 18 Σεπτεμβρίου 1860 ημέρᾳ της εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Πανεπιστημίου…ό.π., σ. 21-22.
552
Ενδεικτικά αναφέρει ότι οι ομογενείς συνέδραμαν στην ανέγερση της οικοδομής του
Πανεπιστημίου και του Αστεροσκοπείου,στην παροχή υποτροφιών σε ενδεείς φοιτητές, στον
εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης αλλά και των Συλλογών του Πανεπιστημίου, στην καθιέρωση
αγωνοθεσιών [Ό.π., σ. 3].
553
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ α´ Οκτωβρίου 1861 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Πανεπιστημίου
Όθωνος υπό του Καθηγητού της Ιατρονομικής Α. Πάλλη. Παραδιδόντος την Πρυτανείαν και υπό του
Καθηγητού των Ελληνικών Γραμμάτων Κ. Ασωπίου. Αναδεχομένου αυτήν, τύποις Λακωνίας 1861, σ. 3-
4.
554
Αναλυτικότερα, οι 27 (3,87%) φοιτούσαν στη Θεολογική Σχολή, οι 386 (55,45%) στη Νομική, οι
161 (23,13%) στην Ιατρική, οι 110 (15,80%) στη Φιλοσοφική και οι 12 (1,72%) στο Φαρμακευτικό
σχολείο. Οι 455 (65,37%) προέρχονταν «εκ της ημεδαπής», ενώ οι 241 (34,63) «εκ της αλλοδαπής»
[Ό.π., σ. 5].
144
λειτουργών. Οι στόχοι αυτού εκπληρώνονται όταν οι υποτροφίες δίδονται «επί τη
βάσει προτάσεως του Πανεπιστημίου, και κατά συνέπειαν διαγωνισμού τελουμένου
μεταξύ των φοιτητών». Ακόμη, επανέλαβε την θέση που είχε διατυπωθεί και σε
προηγούμενους απολογιστικούς λόγους περί παροχής υποτροφιών κυρίως σε
φοιτητές της Θεολογικής και της Φιλοσοφικής σχολής, προκειμένου να
προσελκύσουν περισσότερους φοιτητές555. Ακόμη, 62 υπεβλήθησαν στις
διδακτορικές εξετάσεις, τρεις στις διδασκαλικές, ένας στις φαρμακευτικές και 33 στις
αποφοιτήριες556.
Ο Πάλλης εξέφρασε την συγκίνησή του για τον θάνατο τριών Καθηγητών του
Πανεπιστημίου, του Π. Αργυρόπουλου, του Σπ. Πήλληκα και του Ν. Κωστή. Το
γεγονός της απώλειας δύο Καθηγητών της Νομικής, σε συνδυασμό με την
«προσωρινήν έλλειψιν της διδασκαλίας του Κανονικού δικαίου και του Γαλλικού
Κώδηκος» προκάλεσε «συμφορά εις την Νομικήν». Ωστόσο, και η λειτουργία της
Φιλοσοφικής επλήγη από την αδυναμία των Α. Βενιζέλου και Φ. Πυλαρινού να
διδάξουν «ένεκα χρονίου νοσήματος». Ωστόσο, νέα πρόσωπα στελέχωσαν τις σχολές
του Πανεπιστημίου προς αναπλήρωση των κενών που δημιουργήθηκαν, ενώ επήλθαν
και μεταβολές στο διδακτικό προσωπικό. Παρατέθηκαν τα δωρήματα προς τη
Βιβλιοθήκη και προς τις συλλογές του Πανεπιστημίου, ενώ υπογραμμίστηκε η
έλλειψη χώρου για αυτά και προτάθηκε η ίδρυση δημόσιας και Πανεπιστημιακής
Βιβλιοθήκης σε «ίδιον οικοδόμημα προς το ανώτερον μέρος του προς δυσμάς κήπου
του Πανεπιστημίου»557.
Ο Γ. Μιστριώτης ανακηρύχθηκε νικητής στην αγωνοθεσία του Θ.Π.
Ροδακανάκη, ενώ ο Ράλλειος ποιητικός διαγωνισμός δεν πραγματοποιήθηκε «διά το
πολυάσχολον των αρμοδίων προς τούτο Καθηγητών, και ένεκα ασθενείας τινών έξ
αυτών άμα» και ο αγωνοθέτης διέθεσε το χρηματικό έπαθλο «εις προίκισιν απόρου
νεάνιδος αγωνιστού πατρός». Ο Ι.Γ. Βουτσινάς γνωστοποίησε στην Ακαδημαϊκή
Σύγκλητο την επιθυμία του να χορηγήσει 1000 δρχ. ως χρηματικό έπαθλο για τη
διεξαγωγή ποιητικού διαγωνισμού και 500 δρχ. για την κριτική επιτροπή. Μνεία έγινε

555
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ α´ Οκτωβρίου 1861 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Πανεπιστημίου
Όθωνος…ό.π., σσ. 5, 8, 10-11.
556
Ο Πάλλης παρατήρησε ότι δεν ανακηρύχτηκε από τη Θεολογική σχολή κανένας διδάκτορας και
τόνισε ότι το έθνος «έχει ανάγκην πεπαιδευμένων ιερέων και μάλιστα εφημερίων, των μόνων
δυναμένων αναντιρρήτως να στηρίξωσι την ηθικήν αυτού» [Ό.π., σ. 12]
557
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ α´ Οκτωβρίου 1861 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Πανεπιστημίου
Όθωνος…ό.π., σσ. 13-16, 21.
145
και στις εορτές του Πανεπιστημίου558. Ακολούθως, έγινε αναφορά στην κινητή και
κτηματική περιουσία του Πανεπιστημίου και στον τρόπο διαχείρισής της559.
Ο Πάλλης ανακοίνωσε ότι μετά από τη σχετική ψηφοφορία, Βουλευτής του
Πανεπιστημίου αναδείχθηκε ο Μιχ. Ποτλής. Αφού τόνισε ότι ο προκάτοχός του, Π.
Αργυρόπουλος, «υπερασπίσθη τα συμφέροντα της τε πολιτείας και του Πανεπιστημίου,
και ετίμησε διά των σοφών αυτού αγορεύσεων τους τε εντολείς αυτού και το βήμα της
Βουλής», ευχήθηκε στον Μιχ. Ποτλή να καταφέρει την ψήφιση Οργανικού νόμου που
θα προσδιορίσει τις σχέσεις πολιτείας – Πανεπιστημίου560.
Στο τέλος του λόγου του, εξέφρασε τις ευχαριστίες του προς την Σύγκλητο,
τον Γραμματέα Γκ. Δοκό και τον υπογραμματέα Ι. Ιατρίδη για το ζήλο που επέδειξαν
στο έργο τους. Καταληκτικά, τόνισε τη σημασία της «προπαιδείας» για την
περαιτέρω επιστημονική συγκρότηση. Με αυτό τον τρόπο, θα εξέρχονται από το
Πανεπιστήμιο άτομα ικανά «να προάξωσι τας επιστήμας, να προσφέρωσιν άφθονον
και πλουσίαν ύλην διά την ανέγερσιν των επιστημονικών Πυραμίδων» και θα
επανέλθει το αρχαίο κλέος. Έτσι, «των εχθρών ημών οι μεν πεπολιτισμένοι
τουλάχιστον θέλουσι σέβεσθαι ημάς, οι δε βάρβαροι θέλουσι πτοείσθαι». Στόχος είναι
«επιμελείᾳ τε και σοφίᾳ» να πραγματοποιηθεί η ένωση του έθνους561. Το
Πανεπιστήμιο καλείται να θέσει στέρεες βάσεις στην εθνική ενοποίηση.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο

Σε σημείωση στην τελευταία σελίδα του απολογιστικού λόγου του Α. Πάλλη
αναφέρεται ότι «ασθενήσαντος του Πρυτάνεως κυρίου Κωνστ. Ασωπίου, ο λόγος αυτού
δημοσιευθήσεται εις ιδιαίτερον φυλλάδιον»562.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο563 (2.9.1862)
Ο Ασώπιος ανέλαβε για τρίτη φορά το ύπατο ακαδημαϊκό αξίωμα αναφέροντας ότι
θα εκθέσει τα πεπραγμένα της θητείας του «άνευ προοιμίων», καθώς «η γεροντική και
αδύνατος φωνή <του> δυσκόλως ήθελεν ανθέξει εις την μακρηγορίαν». Το

558
Ό.π., σσ. 21-24, 26.
559
Ό.π., σσ. 21-24, 26-34.
560
Ό.π., σσ. 36-37.
561
Ό.π., σσ. 38-39.
562
Ό.π., σ. 114.
563
Η ομιλία αυτή, λόγω ασθενείας του Κ. Ασωπίου εκφωνήθηκε από τον Γραμματέα του
Πανεπιστημίου Γκ. Δοκό.
146
ακαδημαϊκό έτος 1861-1862 ο αριθμός των φοιτητών ανήλθε στους 676564 (μείωση
της τάξεως του 3%). Περιέγραψε τις ελλείψεις σε διδακτικό προσωπικό και τις
προσπάθειες αναπλήρωσής τους, ενώ ανέφερε ότι στα μέσα Φεβρουαρίου του
προηγούμενου έτους κατ’ εντολήν του Υπουργείου της Δημ. Εκπαίδευσης έπαυσαν οι
πανεπιστημιακές παραδόσεις. Παρά ταύτα, το Πανεπιστήμιο «αργόν δεν έμενε»,
καθώς, μεταξύ άλλων, διεξήγαγε εξετάσεις, εξέδωσε αποφοιτητήρια και προέβη σε
αναγορεύσεις565.
Ο Ασώπιος αναφέρθηκε στην εορτή των Τριών Ιεραρχών και στην επέτειο της
εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου που εκείνη τη χρονιά συνέπιπτε με την
εικοσιπενταετηρίδα του. Την 20η Μαΐου κοινοποιήθηκε σε δημοτελή τελετή το
αποτέλεσμα του Βουτσιναίου διαγωνισμού, παρουσία του Υπουργού Δημ.
Εκπαιδεύσεως. Παρατίθενται οι προσφορές, τα δωρήματα και οι κληροδοσίες566
προς το Πανεπιστήμιο. Σε ξεχωριστή ενότητα που επιγράφεται «Ατυχίαι
Πανεπιστημίου», ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε ότι εκμέτρησαν το ζην οι
καθηγητές Α. Βενιζέλος και Μ. Αποστολίδης αλλά και ο ζωγράφος που είχε αναλάβει
τις προσωπογραφίες των καθηγητών του Πανεπιστημίου Διον. Τσόκος567.
Επισήμανε ότι η χρηματική και ακίνητη περιουσία του Πανεπιστημίου «εις
έξοδα και ζημίας κατά τους καιρούς υποκείμεναι, αποφέρουσι ποτέ μεν ελάττονα, ποτέ
δε μείζονα πορισμόν». Σε αναλυτικούς πίνακες κατέγραψε τα στοιχεία αυτά. Το
Πανεπιστήμιο χορήγησε το ποσό των 1000 δραχμών στον Καθηγητή Ελληνικής
Ιστορίας Κ. Παπαρρηγόπουλο «προς ανακούφισιν της υπερόγκου δαπάνης εις την παρ’
αυτού γενομένην έκδοσιν του πρώτου τόμου της Ελληνικής Ιστορίας, και προς
εμψύχωσιν αυτού τε εις την εξακολούθησιν της συγγραφής». Παρατίθενται οι

564
Οι 25 (3,69%) φοιτούσαν στη Θεολογική Σχολή, οι 376 (55,62%) στη Νομική, οι 150 (22,18%)
στην Ιατρική, οι 115 (17,01%) στη Φιλοσοφική και οι 10 (1,47%) στο Φαρμακευτικό σχολείο.
Αποφοιτητήρια έλαβαν 27 φοιτητές, ενώ οι αναγορεύσεις διδακτόρων αυξήθηκαν θεαματικά μετά από
αλλαγές που επήλθαν στο εξεταστικό σύστημα [27 διδάκτορες Ιατρικής, 3 διδάκτορες Φιλοσοφίας, 42
διδάκτορες Νομικής]. Το πτυχίο του διδασκάλου έλαβε ένας, του φαρμακοποιού επτά, ενώ επτά
ανακηρύχθηκαν τελειοδίδακτοι της Νομικής Σχολής [Ό.π., σσ. 5-6, 9-10, 49-52].
565
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ κγ’ Σεπτεμβρίου 1862 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου υπό του Καθηγητού των Ελληνικών Γραμμάτων Κ. Ασωπίου. Παραδιδόντος την
πρυτανείαν και υπό του Καθηγητού του Ρωμαϊκού Δικαίου Π. Παπαρρηγόπουλου. Αναδεχομένου αυτήν,
εν Αθήναις «Τύποις Λακωνίας» 1863, σσ. 3, 5, 7-8.
566
Μεταξύ αυτών, σημειώνουμε την κληροδοσία του Σταμ. Κλεάνθους προς το Πανεπιστήμιο και την
Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία: «εξ ημισείας το εν Τήνῳ ιδιόκτητον αυτού λατομείον, ίνα εκ του εισοδήματος
αυτού εκπαιδεύωνται νέοι και νεάνιδες των Ελλήνων». [Ό.π., σ. 15]
567
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ κγ’ Σεπτεμβρίου 1862 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου…ό.π., σσ. 11-12, 15-17.
147
υπότροφοι του Ιδρύματος, αλλά και οι μελλοντικές δαπάνες για κάλυψη αναγκών του
Πανεπιστημίου568.
Χαρακτηρίζοντας τα προσαρτήματα του Πανεπιστημίου «βοηθητικά
καθιδρύματα προς τελειοποίησιν και διάδοσιν του φωτισμού», εκθέτει την
δραστηριότητά τους. Ειδικότερα, για τη Βιβλιοθήκη ανέφερε ότι δεν τελεσφόρησε η
πρακτική να τοποθετούν άπορους φοιτητές ως βοηθούς της βιβλιοθήκης, καθώς «ούτε
μαθηταί καλοί ούτε της βιβλιοθήκης δεξιοί γίνονται. Αλλά…, αποπερατώσαντες οι
τοιούτοι τας εαυτών σπουδάς απέρχονται της βιβλιοθήκης, και ουδείς μένει
προητοιμασμένος ίνα επαξίως διαδεχθή τους πολλά μοχθήσαντας πρεσβυτέρους».
Ακόμη, τόνισε ότι ο χώρος της Βιβλιοθήκης έχει καταστεί πλέον μικρός και
ανεπαρκής, ενώ υποστήριξε ότι συνιστά επιτακτική ανάγκη η θέσπιση νόμου που θα
καθιερώνει να αποστέλλονται δύο αντίτυπα στην Δημόσια και πανεπιστημιακή
Βιβλιοθήκη «παντός βιβλίου ανεξαιρέτως, εν Ελλάδι εκδιδομένου»569. Στο τέλος της
απολογιστικής έκθεσης, επισυνάπτονται, ως παράρτημα, εκθέσεις από τους
διευθυντές των προσαρτημάτων.
Στη συνέχεια, εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του στην Σύγκλητο και τον
Γραμματέα του Πανεπιστημίου για την συμβολή τους στο έργο του. Επισήμανε ότι
υπάρχουν λόγοι που μας κάνουν να αναμένουμε ένα ελπιδοφόρο μέλλον· ο διορισμός
νέων προσώπων για να καλυφθούν τα κενά διδασκαλίας στη Νομική Σχολή αλλά και
«η εν τη πρωτευούση προσθήκη Σχολείων άτινα υποβάλλουσι την βάσιν, και
Γυμνασίων» συνιστούν θετικούς οιωνούς. Ανέφερε ότι η αποστολή του
Πανεπιστημίου έχει αναλυθεί και κατά το παρελθόν, όμως «εις το ημέτερον
Πανεπιστήμιον απόκειται να φωτίσῃ την Ασίαν, μάλιστα δε τους απανταχού
εσκορπισμένους ομογενείς. Να αναβληθῄ δυνατόν, ουχί δε να αναιρεθῄ ο προορισμός
ούτος»570.

568
Ό.π., σσ. 18, 25-29.
569
Ό.π., σσ. 33-35.
570
Ό.π., σσ. 43-45.
148
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Παπαρρηγόπουλο571
(2.9.1862)
Ο αγορητής, αφού εξέφρασε ευχαριστίες προς τους συναδέλφους του για την εκλογή
του και ευγνωμοσύνη προς τον βασιλιά για την επικύρωσή της, τόνισε ότι
διακατέχεται από «ευλάβεια» καθώς διαδέχεται «τον σεβάσμιον των ελληνικών
γραμμάτων καθηγητήν τον επί γενεάς ολοκλήρους σοφίᾳ και αρετῄ διαπρέψαντα».
Ωστόσο, ελπίζει ότι θα φανεί αντάξιος των προκατόχων του. Θεωρεί πρόσφορο «ότε
μετά μακράν, δυστυχώς, διακοπήν των παραδόσεων νέον ανοίγεται στάδιον της εν τω
Πανεπιστημίω τούτω διδασκαλίας». Ειδικότερα, επέλεξε να επικεντρωθεί στον λόγο
«περί της επιστήμης εν γένει, περί των διαφόρων αυτής κλάδων και της προς αλλήλους
συναφείας αυτών»572.
Μεταξύ άλλων, επιτονίστηκε ότι η πανεπιστημιακή εκπαίδευση πρέπει να
στοχεύει «ουχί την εκμάθησιν των πρακτικών διδαγμάτων ως μέσον πορισμού, αλλά
την συστηματικήν και πλήρη κατάρτισιν του ακαδημαϊκού πολίτου εν τη θεωρία της
επιστήμης εις ην πρόκειται να επιδοθῄ…αλλά <και> να εγκύπτη και εις τας συναφείς
αυτῄ μαθήσεις». Υποστήριξε ότι αν και το έργο αυτό είναι κοπιώδες, οι φοιτητές,
ωστόσο, βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση από τους καθηγητές τους, οι οποίοι
ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν σπουδές μακριά από τη χώρα τους και προτρέπει τη
νεολαία να επωφεληθούν από την ίδρυση του Πανεπιστημίου. Ωστόσο, υπογράμμισε
ότι η νεολαία δεν θα πρέπει να «αναλίσκεται εις ακαίρους ενασχολήσεις», καθώς
αποστολή της είναι να «διοικήσῃ και να προαγάγῃ τας τύχας της πατρίδος» και ως εκ
τούτου αναδύεται επιτακτική η ανάγκη να «παρασκευάζηται απερισπάστως εις το μέγα
έργον της πνευματικής και ηθικής αυτής τελειώσεως». Με αυτό τον τρόπο, θα
εκπληρωθεί ο σκοπός του Πανεπιστημίου573 .

571
Ο Π. Παπαρρηγόπουλος (1817-1891) διορίστηκε υφηγητής του Ρωμαϊκού Δικαίου (1840), επειδή
όμως η θέση ήταν άμισθη, ακολούθησε τον δικαστικό κλάδο και συνέχισε την ακαδημαϊκή του πορεία
το 1845, οπότε και διορίστηκε τακτικός καθηγητής Αστικού Δικαίου. Διετέλεσε Κοσμήτορας τα ακαδ.
έτη 1848-49, 1851-1852, 1856-57, 1860-61, 1870-71, 1873-74 και Πρύτανης τα ακαδ. έτη 1862-63 και
1888-89 [Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σσ. 222-225].
572
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ κγ’ Σεπτεμβρίου 1862 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου…ό.π., σ. 163.
573
Ό.π., σσ. 170-172.
149
 Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις-Συγκριτικές παρατηρήσεις
Οι αγορητές επιδιώκουν μέσω των απολογιστικών λόγων να ενημερώσουν τους
πολίτες, τους ομογενείς, τους φιλέλληνες και όχι μόνον για τις επικρατούσες
συνθήκες στο Πανεπιστήμιο και να τους κινητοποιήσουν σε συνδρομή προς αυτό.
Πρόκειται για ένα κοινό που ήδη έχει συμβάλει στην ίδρυση του Πανεπιστημίου και
δικαιούται να γνωρίζει για την κατάστασή του. Παράλληλα, οι εκθέσεις αυτές,
πιθανόν να επιδιωκόταν να λειτουργήσουν ως μοχλός πίεσης προς τις πολιτειακές
αρχές προκειμένου να εξασφαλίσουν περαιτέρω στήριξη, αλλά και προς την Ευρώπη
προκειμένου να προβάλλουν την Ελλάδα πάλιν ως χώρα με πνευματικά φώτα.
Οι εκθέσεις των πεπραγμένων καταγράφουν, μεταξύ άλλων, τον αριθμό των
φοιτητών ανά σχολή, τις μεταβολές στο διδακτικό δυναμικό του Πανεπιστημίου και
εν γένει ζητήματα διδασκαλίας, οικονομικά θέματα, δωρήματα –κληροδοσίες-
περιουσιακά στοιχεία Πανεπιστημίου, τελετές και αγωνοθεσίες, αρχαιρεσίες,
προτροπές προς τους φοιτητές. Ακόμη, αποτυπώνονται οι ελλείψεις και οι
ανεπάρκειες του Ιδρύματος. Οι Πρυτάνεις στους λόγους ανάληψης εκφράζουν τις
ευχαριστίες τους προς τους συναδέλφους και προς το Βασιλιά για την επικύρωση της
εκλογής. Εκφωνούν, συνήθως, λόγο συναφές με το γνωστικό τους αντικείμενο. Η
ελευθερία του λόγου ίσως να μην ήταν δεδομένο για την πλειονότητα των
Καθηγητών Πρυτάνεων, καθώς ο διορισμός τους ήταν πολιτικά ελεγχόμενος.
Το Οθώνειο Πανεπιστήμιο αναφέρεται με πολλούς διαφορετικούς λεκτικούς
τρόπους στους πρυτανικούς λόγους, στην πλειονότητα των οποίων αποτυπώνεται η
εθνική και παιδευτική του αποστολή: «ανώτατο παιδευτικό καθίδρυμα»,
«μουσοτροφειον», «μουσών καταγώγιον», «ιερό τέμενος των μουσών», «ανώτατο
εκπαιδευτικό κατάστημα της Ελλάδος», «εθνικόν κατάστημα», «περισπούδαστον
άσυλον των Ανατολικών Μουσών», «ανώτατο της Ελλάδος διδακτήριον», «σέμνωμα
απάσης της ελληνικής φυλής», «καθίδρυμα Μουσών» .
Οι απόφοιτοι θα υπηρετήσουν το έθνος και ως εκ τούτου καλούνται να
λάβουν μια άρτια πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Αμφίδρομη είναι η σχέση
Πανεπιστημίου-κοινωνίας με τους φοιτητές να προτιμούν σχολές που παρέχουν
άμεση απορρόφηση στην αγορά εργασίας, αλλά και κοινωνική αναγνώριση με την
Ιατρική και την Νομική να κατέχουν τα πρωτεία. Μια ενδιαφέρουσα πτυχή της
150
αποστολής του Πανεπιστημίου διατυπώνεται από τον Αλ. Πάλλη το 1861. Ανέφερε
ότι με τη διαμόρφωση μιας πεπαιδευμένης κοινωνίας μέσω του Πανεπιστημίου, η
χώρα θα αποκτήσει υπόσταση, θα κερδίσει τον σεβασμό των πεπολιτισμένων εχθρών
μας ενώ θα προκαλέσει αίσθημα ηττοπάθειας στους «βάρβαρους» εχθρούς μας και με
αυτό τον τρόπο θα πραγματοποιηθεί «επιμελείᾳ τε και σοφίᾳ» η ένωση του έθνους.
Η ύπαρξη ενός μόνον Ανώτατου Εκπαιδευτικού Ιδρύματος στον ελλαδικό χώρο μέχρι
το 1925 είχε ως αποτέλεσμα η κοινωνία να επιφορτίσει το Πανεπιστήμιο με
αυξημένες αρμοδιότητες, να επενδύσει σε αυτό και να αποτελέσει σημαίνοντα θεσμό.

151
 Εόρτιοι και επετειακοί Λόγοι

Λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών (1842-1862)

Η εορτή των Τριών Ιεραρχών τελείται από το Οθώνειο Πανεπιστήμιο από το 1842, με
αρχιερατικό μνημόσυνο υπέρ των ιδρυτών και ευεργετών του και με εκφώνηση λόγου
από έναν Καθηγητή του, ο οποίος επιλεγόταν από τη Σύγκλητο. Ο χαρακτήρας της
τελετής είναι θρησκευτικός, καθώς περιλαμβάνει την εκκλησιαστική ακολουθία και
την εκφώνηση λόγου από τον εντεταλμένο Καθηγητή [ο οποίος, εκτός ελαχίστων
εξαιρέσεων, προέρχεται από τη σχολή της Θεολογίας]574.

 Επέτειος 1842- Ομιλία Ν. Βάμβα

Η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος στη συνεδρίαση της 9ης Ιανουαρίου του 1842 ανέθεσε για
πρώτη φορά στον Καθηγητή της Φιλοσοφίας Ν. Βάμβα την εκφώνηση λόγου, κατά
την εορτή των Τριών Ιεραρχών575.
Ο Βάμβας576 προσάγει για την ημέρα αυτή ένα θεολογικό κείμενο στο οποίο
επιδιώκει να καταδείξει «τίνι τρόπω οι ιεροί Απόστολοι και οι διάδοχοι αυτών,
λαβόντες το φώς τούτο, διέδοσαν αυτό εις τον κόσμον, και τι ενήργησε διαδοθέν εις τον
κόσμον». Ο ομιλητής υπογράμμισε ότι οι Απόστολοι ήλθαν αντιμέτωποι με
παγιωμένες και εδραίες προλήψεις, ωστόσο συνέχισαν «θαρραλέως» την διδασκαλία
τους. Με τον ίδιο τρόπο, διακήρυξαν το περιεχόμενο του Ευαγγελίου και οι διάδοχοι
των Αποστόλων, μεταξύ των οποίων και οι Τρεις Ιεράρχες, «άγρυπνοι ποιμένες,
άοκνοι κήρυκες και διδάσκαλοι, γενναίοι αθληταί της ορθοδοξίας, πλήρεις θείας τε και
ανθρώπινης σοφίας»577. Στη συνέχεια, επισήμανε ότι η οθωμανική κυριαρχία
προκάλεσε την αμάθεια και την έλλειψη «διδασκάλων του θείου λόγου».

574
Οι λόγοι αυτοί τυπώνονταν και δημοσιεύονταν από το Πανεπιστήμιο. Οι πρώτες σελίδες της κάθε
έκδοσης περιείχαν όλα τα ονόματα όσων μνημονεύονταν κατά τη διάρκεια της τελετής.
575
Πρακτικά Συγκλήτου (9.1.1842), σ. 2
576
Η εφημ. «Αιών» στο φύλλο της 1ης Φεβρουαρίου 1842 ανέφερε ότι : «ο αξιοσέβαστος Κύριος Ν.
Βάμβας ωμίλησεν από του άμβωνος εκκλησιαστικόν λόγον καταλληλότατον, ως κινήσαντα πολλήν την
προσοχήν και την κατάνυξιν των πολυπληθών ακροατών του. Τοιούτον αναμφιβόλως σοφόν, ιστορικόν,
θρησκευτικόν και πατριωτικόν συνάμα λόγον ήλπιζον άπαντες παρενός των αρχαίων Διδασκάλων της
κοινωνίας μας» [φ. 327, σ. 2].
577
Λόγος εις την υπό του Πανεπιστημίου Όθωνος γενομένην εορτήν των Τριών Ιεραρχών υπό Ν. Βάμβα.
Η ομιλία δημοσιεύθηκε και στην εφημ. «Αθηνά», όπου και την εντοπίσαμε, στο φύλλο της 7 ης
Φεβρουαρίου 1842, σσ. 3740- 3741.
152
 Η σύσταση Πανεπιστημίου -με την ίδρυση εξαρχής Σχολής Θεολογίας-, η
διάθεση της περιουσίας του Ριζάρη αλλά και η συνδρομή των απανταχού Ελλήνων
στην ίδρυση ανώτατου εκπαιδευτηρίου, κατά τον Βάμβα, καταδεικνύουν την ανάγκη
του έθνους «να αποκτήση η Ελλάς καθ’ όλα τα μέρη του πολιτικού συστήματος, και
άνδρας σοφούς καθ’όλα τα μέρη του εκκλησιαστικού πληρώματος». Καθηκόντως και
κατά τα θέσμια ανέφερε ότι η εορτή των Τριών Ιεραρχών τελείται υπέρ των «ζώντων
και τελευτησάντων» ευεργετών του Πανεπιστημίου αλλά και υπέρ όσων συνέδραμαν
στην πνευματική αναγέννηση του έθνους578.

 Επέτειος 1843- Ομιλία Μισαήλ Αποστολίδη

Η εφημερίδα «Η ταχύπτερος φήμη» μας πληροφορεί ότι «Την 30ήν τ.μ. εορτάζουν τα
διάφορα εκπαιδευτικά καταστήματα, κατά συνέπειαν και το Πανεπιστήμιον, εκ μέρους
του οποίου ο Σεβ. Καθηγητής κ. Μ. Αποστολίδης θα εκφωνήση μετά την θείαν
ιερουργίαν εις τον Ναόν της Αγίας Ειρήνης λόγον κατάλληλον»579. Ο λόγος λανθάνει.

 Επέτειος 1844- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [β´]

Ο Πρύτανης Κ. Ασώπιος στη συνεδρίαση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου την 19 η

Δεκεμβρίου 1843, ανέφερε ότι την ημέρα εορτής των Τριών Ιεραρχών τελείται
δοξολογία στο ναό της Αγίας Ειρήνης και Μνημόσυνο υπέρ των «καταλιπόντων
κληροδοτήματα εις το ημέτερον Πανεπιστήμιον, και είθισται να εκφωνήται επ’
Άμβωνος λόγος». Αποφασίστηκε από τη Σύγκλητο «ίνα παρακληθή διά του
Πρυτάνεως εις τούτο ο Αρχιμανδρίτης Κύριος Μ. Αποστολίδης»580. Ο λόγος δεν
διασώζεται.

 Επέτειος 1845- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [γ´]

Η εφημερίδα «Η Αναμόρφωσις» καταγράφει τα εξής όσον αφορά στην εορτή των

Τριών Ιεραρχών: «Την 30ήν Ιανουαρίου το Πανεπιστήμιον εώρτασε κατά τα έθιμα, την
εορτήν των Τριών Ιεραρχών εις τον ναόν της Αγίας Ειρήνης. Ο Μ. Αποστολίδης

578
Αναφέρει ονομαστικά ορισμένους από αυτούς, τον Δημήτριο Γαλανό, τον Αρχιμανδρίτη Νεόφυτο,
τον δημοδιδάσκαλο Χριστόδουλο και τον Δημήτριο Μαυροκορδάτο.
579
Εφημ. «Η ταχύπτερος φήμη» φ. 271 (25.1.1843), σ. 2.
580
Πρακτικά Συγκλήτου (19.12.1843), σ. 1.
153
εξεφώνησε λόγον κατάλληλον εις την εορτήν»581. Ωστόσο, το κείμενο αυτό δεν έχει
διασωθεί.

 Επέτειος 1846- Ομιλία Ν. Βάμβα [β´]

Η εφημερίδα «Ο Χρόνος» αναφέρεται στον εορτασμό των Τριών Ιεραρχών από το

Πανεπιστήμιο: «Τη 30η του αυτού, εις την εορτήν της μνήμης των Τριών Ιεραρχών,
καθ’ην πανηγυρίζει το Πανεπιστήμιον, ο καθηγητής Βάμβας εξεφώνησεν εν τω Ναώ
της Αγίας Ειρήνης λόγον σοφόν και εις την περίστασιν αρμόζοντα»582. Το κείμενο του
λόγου δεν διασώζεται.

 Επέτειος 1847 – Ομιλία Μ. Αποστολίδη [δ´]

Στη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 7η Νοεμβρίου 1846, ο Πρύτανης και καθηγητής
της Φιλοσοφικής Σχολής Α. Βενιζέλος ζήτησε να οριστεί ο Καθηγητής ο οποίος θα
εκφωνήσει λόγο «κατά την επικρατήσασαν τάξιν την ημέραν των Τριών Ιεραρχών». Η
Σύγκλητος επέλεξε «ομοφώνως» και πάλιν τον Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής
Αρχιμανδρίτη Μ. Αποστολίδη583.

 Επέτειος 1848584- Ομιλία Ν. Βάμβα [γ´] [«Δεύτε πάντες οι κοπιώντες και

πεφορτισμένοι, καγώ αναπαύσω υμάς. Άρατε τον ζυγόν μου εφ’υμάς, και μάθετε απ’εμού·
ότι πράος ειμί, και ταπεινός τη καρδία· και ευρήσετε ανάπαυσιν ταις ψυχαίς υμών· ο γαρ
ζυγός μου χρηστός, και το φορτίον μου ελαφρόν εστί» (Ματθ.ια´. 28,29,30)]

Στη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 5η Νοεμβρίου 1847, μεταξύ άλλων, αντικείμενο
συζήτησης ήταν ο ορισμός του ακαδημαϊκού αγορητή για την ημέρα της εορτής των
τριών Ιεραρχών. Ο Βάμβας, ο οποίος παρίστατο στη συνεδρίαση, αποτέλεσε την
επιλογή της Συγκλήτου585.

581
Εφημ. «Η Αναμόρφωσις», φ. 63 (2.2.1845), σ. 3
582
Εφημ. «Ο Χρόνος», φ. 112-113 (2.2.1846), σ. 2.
583
Πρακτικά Συγκλήτου (7.11.1846), σ. 4
584
Μετά την τελετή, πληροφορούμαστε από την εφημερίδα «Η Ταχύπτερος Φήμη» ότι ο Πρύτανης
μαζί με τους Καθηγητές του Πανεπιστημίου επισκέφθηκαν «τον επί της Παιδείας κτλ. Υπουργόν Κ.
Γλαράκην, και μετέπειτα ο επί της Δικαιοσύνης Υπουργός κ. Κολοκοτρώνης ως εκ μέρους του Κ.
Γλαράκη, μη ευκολυνομένου, και οι καθηγηταί απέδωκαν την αυτήν επίσκεψιν προς τον Πρύτανιν
Κύριον Ι.Α. Σούτσον» [αρ. φ.704 (4.2.1848), σ.1].
585
Πρακτικά Συγκλήτου (5.11.1847), σ. 5.
154
 Ο Ν. Βάμβας στο λόγο του αυτό επιλέγει ένα χωρίο από το κατά Ματθαίον
Ευαγγέλιο (ια, 28,29,30) και το θέτει σε εννοιολογική-θεολογική ανάλυση: «Δεύτε
πάντες οι κοπιώντες και πεφορτισμένοι, καγώ αναπαύσω υμάς. Άρατε τον ζυγόν μου
εφ’υμάς, και μάθετε απ’εμού· ότι πράος ειμί, και ταπεινός τη καρδία· και ευρήσετε
ανάπαυσιν ταις ψυχαίς υμών· ο γαρ ζυγός μου χρηστός, και το φορτίον μου ελαφρόν
εστί»586. Επεξηγεί ότι «κοπιώντες και πεφορτισμένοι» είναι οι «υπό παθών και
αμαρτιών τυραννούμενοι και καταθλιβόμενοι». Για να απελευθερωθούν οι άνθρωποι
από αυτά, ο Κύριος τους προσκαλεί υπό τον ζυγό Του, ζυγός ο οποίος είναι «καλός,
και το φορτίον ελαφρύν». Η χριστιανική διδασκαλία υποδεικνύει, κατά τον ομιλητή,
να ενεργούμε σύμφωνα με τις αρχές της πίστης μας, με εγκράτεια, υπομονετικότητα,
ταπεινοφροσύνη και πραότητα. Η πραότητα αμβλύνει ή παρεμποδίζει τις ορμές και
επιτρέπει στο νου να σκέπτεται και να κρίνει, ενώ η ταπεινοφροσύνη αποσκορακίζει
την έπαρση587 .
Ακόμη, τονίζει ότι η ανάπαυση της ψυχής εντοπίζεται στις πράξεις αρετής. Ο
Βάμβας καλεί να μην «αμαυρώσωμεν τους λαμπρούς στεφάνους του ηρωικού ημών
αγώνος», διότι αν και αποκτήθηκε η εξωτερική ελευθερία, υπάρχει και η εσωτερική,
χωρίς την οποία δεν εδραιώνεται η εξωτερική. Η διαφθορά και η ασέβεια
λειτουργούν ανασταλτικά στην εδραίωση της ελευθερίας588. Το κείμενο κατά το
μάλλον ή ήττον λειτουργεί ως θεολογικό κήρυγμα.

 Επέτειος 1849-Ομιλία Μ. Αποστολίδη [ε´] [«Ούτω λαμψάτω το φως υμών

έμπροσθεν των ανθρώπων, όπως ίδωσιν υμών τα καλά έργα, και δοξάσωσι τον πατέρα
υμών τον εν τοις ουρανοίς» (Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, κεφ. 5, 16)].

Στη συνεδρίαση της 4ης Νοεμβρίου 1848, η Σύγκλητος επέλεξε ως ομιλητή της
εορτής των Τριών Ιεραρχών τον Αρχιμανδρίτη Μ. Αποστολίδη589.
Ο Μ. Αποστολίδης αναφέρει εισαγωγικά ότι «ανέβη επί του ιερού τούτου
βήματος» προκειμένου να συντελέσει, με το λόγο του, στη λαμπρότητα της ημέρας
και να προσφέρει «πνευματικήν τροφήν» στο ακροατήριο. Τονίζει ότι η καθιέρωση
586
Λόγος εις την υπό του Β. Οθ. Πανεπιστημίου γινομένην επισήμως εορτήν των Τριών Ιεραρχών
εκφωνηθείς υπό του Καθηγητού Κ.Ν. Βάμβα, 1848, σ.1.
587
Ό.π., σσ. 3, 7, 10-12, 14.
588
Ό.π., σσ. 15-16.
589
Πρακτικά Συγκλήτου (4.11.1848), σσ. 2-3.
155
από την Εκκλησία της κοινής μνήμης των Αγίων στοχεύει σε πνευματικά οφέλη των
συμμετεχόντων εορταστικά σε αυτές. Οι Τρεις Ιεράρχες με το έργο τους αποτελούν
«υψηλά παραδείγματα εις μίμησιν»590.
Στη συνέχεια, επισημαίνει ότι έκρινε πρόσφορο για το ακροατήριο να προβεί
«εις την ερμηνεία ταύτης της κυριακής εντολής»591, εντολή την οποία ακολούθησαν
και οι Τρεις Ιεράρχες. Ο Αρχιμανδρίτης Μισαήλ Αποστολίδης ερμηνεύοντας την
συγκεκριμένη ευαγγελική περικοπή, προβάλλει ότι η εκτέλεση αυτής της εντολής
συνιστά υψίστης σημασίας καθήκον για τον ευσεβή άνθρωπο. Υπογραμμίζει την
επιταγή για ενάρετες πράξεις και την αναγκαιότητα να «συσχηματιζόμεθα προς το
Ευαγγέλιον» και στα διαχρονικά και αναλλοίωτα διδάγματά του. Αντίθετα, η
υιοθέτηση των παραδειγμάτων θα πρέπει να γίνεται «ουχί της πράξεως, αλλά της
γνώμης εκ της οποίας η πράξις πράττεται». Τα πρότυπα αυτά αποτελούν
παρακαταθήκη. Ωστόσο, ο ομιλητής παρατηρεί ότι «αιών μών, τεθρυμμένος υπό της
απολαύσεως των ηδονών, δεν αφίνει αύλακα εις την καλλιέργειαν του θείου λόγου.
Διδασκόμεθα, προτρεπόμεθα, αλλ’ο χείμαρρος της κακής συνήθειας παρασύρει ημάς» .
Γι αυτό, οι διάδοχες γενεές «θέλει βλασφημεί την μνήμην ημών…όταν βλέπη την γην
μενιασμένην υπό των κακών ημών παραδειγμάτων»592. Ο Αποστολίδης εκφωνεί ένα
κείμενο θεολογικού χαρακτήρα, το οποίο, επιχειρεί, σε ένα βαθμό, να
επικαιροποιήσει. Συχνές είναι οι προτροπές προς τους ανθρώπους για εκτέλεση των
καθηκόντων τους σύμφωνα με τις ηθικές αρετές. Η επιτέλεση αυτή θα πρέπει να
γίνεται «ορθώς και παρρησίᾳ κατά πάντα χρόνον και κατά πάσαν του βίου περίστασιν»
και προτρέπει τον καθένα να δίνει το καλό παράδειγμα, εκεί όπου «ολιγώτερον
προσμένει ο κόσμος παρ’ αυτού»593.

590
«Λόγος εκφωνηθείς εν τω ναώ της Αγίας Ειρήνης υπό του αρχιμανδρίτου και καθηγητού της
Θεολογίας κυρίου Μισαήλ Αποστολίδου τη λ’ Ιανουαρίου, εορτή των Τριών Ιεραρχών, τελουμένου
του μνημοσύνου των φιλογενώς και φιλοτίμως υπέρ του ελλην. πανεπιστημίου συνδραμόντων»,
Φιλολογικός Συνέκδημος φ. 6 (25.2.1849), σσ. 160-163. 164-167, 169-170.
591
«Ούτω λαμψάτω το φως υμών έμπροσθεν των ανθρώπων, όπως ίδωσιν υμών τα καλά έργα, και
δοξάσωσι τον πατέρα υμών τον εν τοις ουρανοίς» [Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, κεφ. 5, 16].
592
«Λόγος εκφωνηθείς εν τω ναώ της Αγίας Ειρήνης…», ό.π., σσ. 164-167, 169-170.
593
Ό.π., σσ. 171-172, 175-176..
156
 Επέτειος 1850- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [στ´] [«Ο αγαθοποιών εκ του Θεού
εστίν· ο δε κακοποιών ουχ εώρακε τον Θεόν» (Ιωαν.γ´.Επιστ.11)]
Η Σύγκλητος, για δεύτερη συνεχή χρονιά, ανέθεσε το έργο εκφώνησης λόγου κατά
την εορτή των Τριών Ιεραρχών στον Αρχιμανδρίτη Μισαήλ Αποστολίδη594. Στο
προοίμιο του λόγου του, ο ομιλητής αναφέρει ότι για να συμβάλλει «εις την
πνευματικήν ….οικοδομήν και ευφροσύνην», την οποία προσφέρει η «πανήγυρις»
αυτή, θα επικεντρώσει την προσοχή του στο περιεχόμενο και στον ωφέλιμο
χαρακτήρα της. Η Εκκλησία εορτάζοντας τη μνήμη των Τριών Ιεραρχών
καταδεικνύει ότι όλοι «οφείλομεν, αγαθοποιούντες, να γινώμεθα προς τον πλησίον
ωφέλιμοι», παράλληλα, δε, προβάλλει και τα «έπαθλα» για όσους επιτελούν το
καθήκον αυτό. Ο Μ. Αποστολίδης τονίζει ότι «το κοινόν των Ελλήνων καθίδρυμα, το
πανεπιστήμιον, ειδικώτερον συμπανηγυρίζει την σεπτήν ταύτην εορτήν», τιμώντας τη
μνήμη όσων ενήργησαν για το κοινό όφελος και συνέδραμαν στην ίδρυσή του, ενώ
πρόδηλα συνάγονται τα τεκμήρια έκφρασης της ευγνωμοσύνης προς τους ευεργέτες
του595.
Ακολούθως, προβάλλει το χωρίο που θα παρουσιάσει ερμηνευτικά: «Ο
αγαθοποιών εκ του Θεού εστίν· ο δε κακοποιών ουχ εώρακε τον Θεόν»596. Το ηθικό
χρέος να καταστούμε λυσιτελείς για τον πλησίον είναι η ουσιαστική έκφραση της
αγάπης και αυτό εμβάλλεται από τη φύση, επιτάσσεται από τη λογική και εντέλλεται
από τον Θεό. Η έλλειψη αγάπης διαρρηγνύει τον κοινωνικό ιστό και επιφέρει έριδες
και μίσος, στοιχεία τα οποία αποτελούν «λοιμό» για την κοινωνία597.
Στη συνέχεια, αναφέρει ότι κατά το παρελθόν άνδρες κινούμενοι από την
αγάπη θυσιάστηκαν για το κοινό όφελος και άλλοι απαρνήθηκαν την περιουσία τους
ή τα προσφιλή πρόσωπά τους, προκειμένου να επιφέρουν «δόξαν και ωφέλειαν εις την
πατρίδα». Ο ομιλητής διερωτάται «πόθεν πηγάζει η σημερινή των πραγμάτων
αθλιότης;» και αποκρίνεται ότι η αιτία είναι η «ιδιοτέλεια και φιλαυτία», που
εκμηδενίζουν «πάν αίσθημα της οφειλόμενης αγάπης» . Ο Αποστολίδης εννοιολογεί

594
Πρακτικά Συγκλήτου (29.10.1849), σ. 1.
595
Λόγος εκφωνηθείς εν τω ναώ της Αγίας Ειρήνης υπό του Αρχιμανδρίτου και καθηγητού της Θεολογίας
Κυρίου Μισαήλ Αποστολίδου Τη λ’ Ιανουαρίου 1850, εορτή των τριών Ιεραρχών, τελουμένου του
μνημοσύνου των φιλογενώς και φιλοτίμως υπέρ του ελληνικού Πανεπιστημίου συνδραμόντων, εν
Αθήναις εκ του Δημοσίου Τυπογραφείου 1850, σσ. 3-5.
596
Ιωάννου γ. Επιστολή 11.
597
Η χριστιανική διδασκαλία κηρύσσει την αγάπη («αγαπάτε αλλήλους») «ως εξαίρετον γνώρισμα
των πιστευόντων εις αυτόν» [Μ. Αποστολίδης, ό.π., σσ. 6-8].
157
την κοινωφέλεια ως την «αγαθήν προαίρεσιν να συντελώμεν κατά το μέτρον των
ημετέρων δυνάμεων εις την ωφέλειαν και την ευδαιμονίαν του πλησίον, εις την δόξαν
και την τιμήν της ημετέρας πατρίδος, καν τούτο ήθελε φέρει ζημίαν ή στέρησιν τινα εις
το ίδιον ημών πρόσωπον». Αυτός που ενεργεί με κίνητρο την κοινή και όχι
προσωπική του ωφέλεια, είναι «γνήσιος πολίτης, ειλικρινής χριστιανός». Η ιδιοτέλεια
συνεπιφέρει τη διχόνοια, τον «έσχατον κίνδυνον εις την πατρίδα». Ως εκ τούτου, ο
καθένας πρέπει να επιδιώκει την ομόνοια ανάμεσα στους πολίτες και την αφοσίωση,
κατά τον ομιλητή, προς τον Ανώτατο Άρχοντα, ο οποίος επιθυμεί «την ευτυχίαν των
υπηκόων, την δόξαν της πατρίδος, την τιμήν του έθνους». Στο τέλος του λόγου,
γίνεται αποστροφή και ικετήρια παράκληση προς τους Τρεις Ιεράρχες για την φώτιση
του λαού, την ευδοκίμηση της πατρίδας, για τη δόξα του βασιλιά και για την επίγεια
και επουράνια ανταμοιβή των ευεργετών του Πανεπιστημίου598.

 Επέτειος 1851- Ομιλία Ν. Βάμβα599 [δ´] [«ποία συνθήκη υπάρχει μεταξύ Θεού
δίδοντος και ανθρώπου αιτούντος, τί αιτούμεν, και διά τί τέλος αιτούμεν»].
Ο Νεόφυτος Βάμβας αφού έθεσε ως προμετωπίδα της ομιλίας του χωρίο από το κατά
Λουκάν Ευαγγέλιο (ια´, 9), ανέφερε ότι θα μιλήσει για το «ποία συνθήκη υπάρχει
μεταξύ Θεού δίδοντος και ανθρώπου αιτούντος, τί αιτούμεν, και διά τί τέλος αιτούμεν».
Επισήμανε ότι τρεις είναι οι αναγκαίες και ικανές συνθήκες για να καταστεί μια
αίτηση «εύλογον παρά ανθρώπου προς άνθρωπον»: να υπάρχει δύναμη και
ανυστερόβουλη πρόθεση εκ μέρους του αιτουμένου, η αίτηση να είναι εφικτή και
δίκαιη και, τέλος, ο αιτών να είναι αντάξιος της «χάριτος». Ένα άλογο ή έκνομο
ζητούμενο καταδεικνύει την οντότητα του αιτούντος600. Αναφορικά με τα αιτήματα
«παρά του Θεού», υπογράμμισε ότι ο Παντοδύναμος, Πανάγαθος και Δίκαιος Θεός
προτρέπει «Αιτείτε και δοθήσεται υμίν», αρκεί αυτό να πράττεται «μετά φόβου,
πίστεως και αγάπης» και να είναι «αρεστά εις τον Θεόν». Οι εντολές Του οδηγούν τον

598
Ό.π., σσ. 9-10, 12-16.
599
Στη συνεδρίαση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου την 27 η Οκτωβρίου 1850 εξελέγη ο Καθηγητής της
Φιλοσοφίας Ν. Βάμβας για να εκφωνήσει τον εόρτιο λόγο [Πρακτικά Συγκλήτου (27.10.1850), σ. 1].
600
Ωστόσο, αν παρ’όλα αυτά, η αίτηση γίνει αποδεκτή, αυτόματα «ο εισακούων γίνεται ένοχος και
υπεύθυνος των αμαρτημάτων και παρανομιών της αναξιότητος ή κακοηθείας του αιτούντος» και
παραθέτει ως παράδειγμα το διάβημα της Ηρωδιάδας στον Ηρώδη [Λόγος εκφωνηθείς εν τη πανδήμω
εορτή των τριών Ιεραρχών και Οικουμενικών διδασκάλων υπό του Ιππότου Ν. Βάμβα Καθηγητού της
Φιλοσοφίας και Ρητορικής εν τω Οθώνειω Πανεπιστημίω δαπάνη δε δημοσία τυπωθείς, 1851, σσ. 2-3].
158
άνθρωπο στην ουσιαστική ευδαιμονία και τον απομακρύνουν από διάπραξη
αδικιών601.
Το αίτημα του έθνους για απελευθέρωση εισακούστηκε και, ως εκ τούτου,
«ηλευθερώθημεν, ελάβομεν Βασιλέα, συνεστήσαμεν δημόσια εκπαιδευτήρια πάσης
τάξεως, και Πανεπιστήμιον, και πάντα τα συστατικά μέρη αυτόνομου και ελευθέρου
χριστιανικού κράτους». Υπογραμμίζεται ότι η πολιτική ελευθερία προέρχεται από τη
θεία βούληση, την ομόνοια και τη σύνεση, ενώ ολοκληρώνεται με τη δικαιοσύνη και
με την παιδεία. Η παιδεία αποτελεί το κρηπίδωμα στο οικοδόμημα της κοινωνίας. Ο
ομιλητής επιτόνισε ότι οι Τρεις Ιεράρχες αξιοποίησαν την σοφία τους σε «θεάρεστα
και κοινωφελή έργα» και κατέστησαν πρότυπα «έργῳ και λόγῳ» 602.
Στη συνέχεια, ανέφερε ότι έχουμε «μαρτυρία» του εκπαιδευτικού
ευεργετισμού: τη Ριζάρειο Σχολή, τη Σχολή των Ιωνιδών (στον Πειραιά), τη
Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, το Πανεπιστήμιο, το Αστεροσκοπείο. Τα ονόματα των
ομογενών ευεργετών θα μείνουν «επί της γης διά της ιστορίας ένδοξα». Ο ομιλητής
τόνισε ότι, παρά την απόκτηση του αγαθού της ελευθερίας, δεν το διαχειριστήκαμε
ορθά και δεν πετύχαμε να το διαφυλάξουμε «εσωτερικώς ατάραχον». Συνεπώς, κατά
τον ομιλητή, δεν είμαστε κατ’ουσίαν ελεύθεροι, αφού ελλείπει «η ευσέβεια, η
ομόνοια, ο υπέρ των κοινών συμφερόντων ζήλος, τα χρηστά ήθη». Προτρέπει να
ακολουθήσουμε «την οδόν της ζωής» και αναφέρει ότι το τρίπτυχο «Πίστις, Πατρίς
και Έθνος» αποτελεί «αδιάρρηκτον δεσμόν και των πνευμάτων και των καρδιών
ημών»603.
Ο Βάμβας, σε αντίστιξη με τους ομοταγείς λόγους προηγούμενων ετών (1842
και 1848), προσάγει ένα κείμενο το οποίο πετυχαίνει να υπερκεράσει τον αμιγώς
θεολογικό χαρακτήρα, αναφερόμενο στην σύγχρονή του πραγματικότητα και
συγκυρία.

601
Λόγος εκφωνηθείς εν τη πανδήμω εορτή…ό.π., σσ. 5-7, 9, 12.
602
Ό.π., σσ. 12-14.
603
Ό.π., σσ. 14, 16.
159
 Επέτειος 1852- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [ζ´] [«οποία χρήσιν κάμνομεν του
τοιούτου των θείων ημών πατέρων παραδείγματος»]
Ο εντεταλμένος ρήτορας για την εορτή των Τριών Ιεραρχών είναι για μια ακόμη
χρονιά ο Καθηγητής της Σχολής της Θεολογίας Μ. Αποστολίδης 604, ο οποίος
αναφέρθηκε εισαγωγικά στην μνήμη των Τριών Ιεραρχών και στο τελούμενο, από το
ελληνικό Πανεπιστήμιο, αρχιερατικό μνημόσυνο για όσους συνέδραμαν και
συνδράμουν «εις την ανέγερσιν και την παγίωσιν και την διατήρησιν αυτού»,
κληροδοτώντας τα ονόματά τους στις επιγενόμενες γενεές. Στη συνέχεια, επισήμανε
ότι η Εκκλησία με την καθιέρωση των εορτών των Αγίων προτρέπει σε μίμηση της
αρετής τους, υπογραμμίζοντας ότι θα εξετάσει στον λόγο αυτό «οποία χρήσιν
κάμνομεν του τοιούτου των θείων ημών πατέρων παραδείγματος»605.
Ο ομιλητής παρατηρεί ότι, αν και αισθανόμαστε θαυμασμό για την ευψυχία
και ευτολμία των άλλων ανθρώπων, δεν ιδιοποιούμαστε τα γνωρίσματά τους.
Επιτονίζει ότι η ψυχρότητα στην πίστη βρίσκεται στην ψυχική ραστώνη606. Ο
«ψυχρός» χριστιανός καθίσταται επισφαλές και επικίνδυνο παράδειγμα. Ακολούθως,
ο αγορητής διασύνδεσε τη θρησκεία με τη διατήρηση της δημόσιας τάξης, με την
ύπαρξη ελευθερίας και κοινωνικής συνοχής. Η αποδυνάμωση του θρησκευτικού
φρονήματος, καθιστά τον άνθρωπο επιρρεπή στη διάπραξη παντοειδών αδικημάτων
και καταλήγει στο ότι η θρησκεία αποτελεί πολύτιμο κληροδότημα στις επερχόμενες
γενιές607.
Ο Μ. Αποστολίδης απομακρύνεται από το ύφος των λόγων που εκφώνησε τα
προηγούμενα χρόνια και παράγει ένα κείμενο, το οποίο έχει ταυτόχρονα
συμβουλευτικό και προτρεπτικό χαρακτήρα. Ωστόσο, επαναλαμβάνει (το ίδιο είχε
αναφέρει και το 1849) ότι η Εκκλησία τιμά την μνήμη των Αγίων προκειμένου να
προβάλλει πρότυπα αρετής.

604
Πρακτικά Συγκλήτου (2.10.1852), σ. 2.
605
Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ναώ της Αγίας Ειρήνης κατά την πάνδημον εορτήν Των Τριών Ιεραρχών και
Οικουμενικών Διδασκάλων υπό του Πανοσιωτάτου Αρχιμανδρίτου Μισαήλ Αποστολίδου, Καθηγητού της
Θεολογίας εν τω Βασιλικώ Πανεπιστημίω, Τυπωθείς δε δημοσίᾳ δαπάνῃ, 1852, σσ. 1-3.
606
Αυτή η υποτονικότητα απέναντι στη θρησκεία εκπορεύεται, κατά τον αγορητή της ημέρας, από το
«είδος της πρώτης αγωγής», από «συστολή τις και ψευδής αισχυντηλία να αποφανθή εις τα της
πίστεως», από «της αποκαρώσεως της ψυχής εις τας συνηθείας του καθημερινού βίου» [Ό.π., σσ. 8-9].
607
Ό.π., σσ. 4-5, 7-9, 11-16.
160
 Επέτειος 1853- Ομιλία Ν. Βάμβα [ε´] [«διά τι ημείς οι Χριστιανοί λεγόμεθα
τέκνα φωτός», «Ποία είναι τα έργα των περιπατούντων εν τω φωτί τούτω» και
«Ποιος είναι ο κανών, καθ όν οφείλομεν να δοκιμάζωμεν τα έργα ημών»]
Με απόφαση της Συγκλήτου, τον νενομισμένο λόγο κατά την εορτή των Τριών
608
Ιεραρχών εκφώνησε ο Ν. Βάμβας , ο οποίος κατά την πάγια τακτική του ρητού ή
υπόρρητου προβληματισμού, διατυπώνει τα τρία ερωτήματα, τα οποία επιδιώκει να
απαντήσει μέσω της αγόρευσής του: «διά τι ημείς οι Χριστιανοί λεγόμεθα τέκνα
φωτός», «Ποία είναι τα έργα των περιπατούντων εν τω φωτί τούτω» και «Ποιός είναι
ο κανών, καθ όν οφείλομεν να δοκιμάζωμεν τα έργα ημών». Απαντώντας στο πρώτο
ζήτημα, ανέφερε ότι το «άκτιστον φώς» αποκάλυψε τον Θεό, και μάλιστα, διαμήνυσε
ότι όποιος το ακολουθεί, βιοτεύει «εν ειρήνη και αγαλλιάσει ψυχής», ενώ η
απομάκρυνση από αυτό προκαλεί νοσήματα στο ανθρώπινο πνεύμα 609 .
Επισημαίνει, στη συνέχεια, ότι κάθε αγαθοεργία δεν πρέπει να συντελείται
μόνον από «αίσθημα φυσικής φιλανθρωπίας, αλλά και από κρίσιν ομού λογικήν και
αγάπην χριστιανικήν». Μνημονεύει, μεταξύ άλλων, εθνικούς ευεργέτες (Γ. Ριζάρης,
Κ. Ιωνίδης, Σ. Σίνας, Απ. Αρσάκης, Ν. Στουρνάρας) αλλά και «θεόθεν
προαποσταλέντας προδρόμους [με τον δικό τους τρόπο] της Ελληνικής
παλλιγγεννεσίας» (Ζ. Καπλάνης, Ν. Ζωσιμάς, Ιω. Βαρβάκης), τα ονόματα των οποίων
έχουν γραφεί «εν τοις ουρανοίς» και η ευφημία τους «ουκ εξαλειφθήσεται επί της
γης». Ο ομιλητής διακηρύσσει ότι τα έργα μας θα πρέπει να διέπονται από
«αγαθωσύνη, δικαιοσύνη και αλήθεια»610. Επιλέγει την ομιλία του, προτρέποντας να
δρούμε ως «τέκνα φωτός» και παρακαλεί τον Θεό να προστατεύει τον βασιλιά και τη
βασίλισσα, καθώς και να «επιβραβεύει» τους εθνικούς ευεργέτες611 .
Πρόκειται για τον τελευταίο λόγο που εκφώνησε ο Βάμβας, με την ιδιότητα
του καθηγητή της Φιλοσοφίας και της Ρητορικής της Σχολής της Φιλοσοφίας του

608
Πρακτικά Συγκλήτου (7.10.1852).
609
Λόγος εκφωνηθείς εν τη πανδήμω εορτή των τριών Ιεραρχών και Οικουμενικών διδασκάλων υπό του
Ιππότου Ν. Βάμβα, Καθηγητού της Φιλοσοφίας και Ρητορικής εν τω Οθώνειω Πανεπιστημίω, Δαπάνη
δε Δημοσία Τυπωθείς, 1853, σσ. 3, 8, 9.
610
«ειρήνην προς τον Θεόν», «ειρήνην και προς εαυτούς», «δεικνύομεν και την οφειλόμενην
ευγνωμοσύνην» και «έχομεν την βεβαιότητα της αιωνίου μακαριότητος».
611
Ν. Βάμβας, ό.π., σσ. 10-11, 13-16.
161
Οθώνειου Πανεπιστημίου, καθώς «μετά μικρόν υπέβαλε την παραίτησίν του», ενώ δύο
χρόνια αργότερα εκμέτρησε το ζην612.

 Επέτειος 1854- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [η´]

Από τα πεπραγμένα της πρυτανικής θητείας του Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής
Νικολάου Κωστή, πληροφορούμαστε ότι «ιερουργούντος εν τω ναώ της Αγίας
Ειρήνης του σεβασμιωτάτου αρχιεπισκόπου Πατρών κ. Μισαήλ, όστις εξεφώνησε και
λόγον λίαν εμβριθή και αρμόδιον εις την επίσημον ταύτην ακαδημαϊκήν τελετήν613.

 Επέτειος 1855- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [θ´]

Η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος αποφάσισε «να τελεσθεί η Αρχιερατική λειτουργία, παρά
του Σεβασμιωτάτου Αρχιερέως Πατρέων και Ηλείας, κυρίου Μισαήλ, όστις να
παρακληθεί να εκφωνήση συγχρόνως και τον κατάλληλον λόγον»614. Ο απερχόμενος
Πρύτανης Κ. Κοντογόνης μας πληροφορεί στην έκθεση των πεπραγμένων του ότι
όντως η εορτή τελέστηκε «ιερουργήσαντος του σεβασμιωτάτου αρχιεπισκόπου
Μισαήλ, όστις και λόγον ωμίλησεν εμβριθή τε και ψυχωφελή»615.

 Επέτειος 1856- Ομιλία Δοσιθέου Ασημακόπουλου

Με την από 16η Δεκεμβρίου 1855 απόφαση της Συγκλήτου, το έργο της απαγγελίας
λόγου ανέλαβε ο «ιεροκήρυξ της πόλεως» κ. Δ. Ασημακόπουλος. Ο Πρύτανης και
Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Ιω. Ολύμπιος αναφέρει σχετικά στη λογοδοσία του:
«του σεβασμιωτάτου αρχιεπισκόπου Μεσσηνίας ιερουργήσαντος και του ιεροκήρυκος κ.
Δοσιθέου Ασημακοπούλου λόγον κατανυκτικόν απαγγείλαντος» 616.

612
Μητρ. Χρυσοστόμου Θέμελη, «Η εορτή των Τριών Ιεραρχών εν τω Πανεπιστημίω Αθηνών»,
Θεολογία 62 (1991), σ. 22.
613
Πρακτικά Συγκλήτου (20.11.1853), σ. 1. Λόγοι εκφωνηθέντες τη 3 Οκτωβρίου 1854 υπό του
καθηγητού και ιατρού Νικολάου Κωστή, παραδίδοντος την πρυτανείαν του Οθωνείου
Πανεπιστημίου…ό.π., σ. 8.
614
Πρακτικά Συγκλήτου (9.12.1854), σσ. 3-4.
615
Λόγοι εκφωνηθέντες τη 2 Οκτωβρίου 1855 υπό του καθηγητού της θεολογίας Κωνσταντίνου
Κοντογόνου, παραδίδοντος την πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου…ό.π., σ. 19.
616
Πρακτικά Συγκλήτου (16.12.1855), σ. 1. Λόγος εκφωνηθείς δημοσίᾳ τη 25 Σεπτεμβρίου 1856 υπό
του Πρυτάνεως Ιωάννου Ολυμπίου κατά την εγκατάστασιν των ακαδημαϊκών αρχών…ό.π., σ. 16.
162
 Επέτειος 1857- Ομιλία Διον. Κλεόπα617 [«Ποίαι δε ήσαν αι αρχαί των
Διδασκάλων εκείνων, και πώς αύται εκραταίωσαν οι μεγαλόψυχοι ούτοι και
ευγενείς της Ελλάδος υιοί»]
Ο Διουνύσιος Κλεόπας, καθηγητής της Σχολής της Θεολογίας ήταν ο εντεταλμένος
ρήτορας κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών το 1857618. Ο αγορητής εισαγωγικά
αναφέρθηκε στην εορτή των Τριών Ιεραρχών και στο τελούμενο μνημόσυνο για τους
ευεργέτες «του λαμπροτάτου και περιφανούς πανδιδακτηρίου, του της Ελλάδος απάσης
εγκαλλωπίσματος, και παντός του ελληνικού έθνους σεμνώματος». Στη συνέχεια,
διατυπώνεται το θέμα του παρόντος λόγου το οποίο είναι: «Ποίαι δε ήσαν αι αρχαί
των Διδασκάλων εκείνων, και πώς αύται εκραταίωσαν οι μεγαλόψυχοι ούτοι και
ευγενείς της Ελλάδος υιοί»619 .
Οι δύο πυλώνες οι οποίοι θεμελίωσαν τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών
είναι «ο φωτισμός του νοός, και η ηθική διάπλασις της καρδίας». Επεσήμαναν ότι ο
πνευματικός φωτισμός του ανθρώπου εναπόκειται στις «κατά τας αληθινάς αυτού
σχέσεις προς τον Θεόν και προς τον κόσμον». Ο αγορητής της ημέρας διαπιστώνει ότι
μια κοινωνία ευημερεί όταν οι πολίτες της διαθέτουν και τις δύο αρετές, καθώς αυτές
λειτουργούν ευεργετικά και ενισχυτικά υπέρ της παιδείας και της ανάπτυξης του
έθνους. Αυτές τις αξίες υιοθέτησαν και οι ενάρετοι ευεργέτες, επειδή κατέδειξαν «ότι
το κλέος της Ελλάδος και πάλαι και νυν και πάντοτε υφίσταται και πρέπει να υφίσταται
εις την παίδευσιν και σοφίαν»620. Τονίζεται ότι των έργων της ευποιΐας προτάσσονται
«μεγάλα νοήματα και μεγάλα φρονήματα»621.
Ο ρήτορας τάσσεται υπέρ μιας κοινωνίας, της οποίας οι πολίτες θα
επιδιώκουν τη συνύπαρξη πνευματικής ανάπτυξης και ηθικής διάπλασης, πάντοτε
όμως με άξονα και οδηγό τη θρησκεία. Συχνές είναι οι αναφορές στο αρχαίο

617
Ο Διονύσιος Κλεόπας (1816-1861) διορίστηκε τακτικός Καθηγητής στη σχολή της Θεολογίας στις
7.8.1856, τον Αύγουστο του 1857 εκλέχθηκε Κοσμήτωρ της οικείας σχολής και τον Νοέμβριο του
1857 λόγοι υγείας τον οδήγησαν στην παραίτηση. Δίδαξε δογματική και χριστιανική ηθική. Εκμέτρησε
το ζην το 1861 στην Κωνσταντινούπολη [Δ. Μπαλάνος, Εκατονταετηρίς…ό.π., Ιστορία της Θεολογικής
Σχολής, τ. Α´, σ. 7].
618
Πρακτικά Συγκλήτου (4.1.1857), σ. 2. Δ.Α. Δημητριάδης, Απάνθισμα βιογραφικόν…ό.π., σ. 34.
Φίλιππος Ιωάννου, Λογοδοσία 1857, Αθήνησι 1858, σ. 9. Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών
Διοίκησης…ό.π., τ. Β´, σ. 300.
619
Λόγος εκφωνηθείς υπό του Αρχιμ. Διονυσίου Κλεόπα, Καθηγητού της Θεολογίας, τη 30 η Ιανουαρίου,
1857, εορτή των τριών Ιεραρχών, εν τω ναώ της αγίας Ειρήνης, μνημοσύνου εν αυτώ τελουμένου υπέρ
των αοιδίμων συνδρομητών και ευεργετών του Πανεπιστημίου Όθωνος, χ.χ., σσ. 2-4.
620
Ό.π., σσ. 4-5, 7, 10.
621
Ό.π., σσ. 11-13.
163
ελληνικό κλέος, το οποίο ενδυναμώνεται πλέον από τους «υιούς» της χώρας, οι
οποίοι δημιουργούν με τα έργα τους νέο «στέφανον δόξης και σοφίας».

 Επέτειος 1858- Ομιλία Κ. Κοντογόνη [«Η φιλαδελφία μενέτω» (Προς

Εβρ.ιγ´.1)]
Η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος ανέθεσε την εκφώνηση πανηγυρικού λόγου για την εορτή
των Τριών Ιεραρχών το 1858 στον Καθηγητή της Θεολογίας Κ. Κοντογόνη622. Ο
ομιλητής της ημέρας αφού ανέφερε ότι με την τελετή αυτή αποδίδονται κατά τον
πλέον επίσημο τρόπο οι δέουσες τιμές στους Τρεις Ιεράρχες από το ελληνικό
Πανεπιστήμιο, υπενθύμισε ότι επιτελείται ταυτόχρονα το καθιερωμένο μνημόσυνο
υπερ των ευεργετών, καθώς κατέστησαν φανερή μέσω των έργων τους την αρετή της
«φιλαδελφίας». Επικαλούμενος ευαγγελικές περικοπές διατείνεται ότι η «προς τον
πλησίον αγάπη» θα πρέπει να εκδηλώνεται όχι μόνον «λόγῳ, αλλ’ έργῳ». Έτσι
επιτυγχάνεται κοινωνική συνοχή και εθνική σύμπνοια623.
Διερωτάται ο συγκεκριμένος Καθηγητής της Θεολογίας ποιό έργο θα
μπορούσε να είναι σημαντικότερο προς την πατρίδα από τη διάθεση των πόρων,
αφενός, για το Πανεπιστήμιο, το οποίο προώρισται να «φωτίζη της νεολαίας το
πνεύμα, και εκπαιδεύη αυτήν εις επιστήμας βιωφελείς και τη κοινωνίᾳ χρησίμους»,
αλλά και για κάθε άλλο ελληνικό εκπαιδευτήριο624.

 Επέτειος 1859- Ομιλία Κ. Κοντογόνη [β´] [«Η δικαιοσύνη αυτού μένει εις
τον αιώνα του αιώνος» (Ψαλμ.ρια´.9)]
Με πρόταση του Πρύτανη Δ. Στρούμπου, ο Καθηγητής της Σχολής της Θεολογίας Κ.
Κοντογόνης εκφώνησε λόγο στην εορτή των Τριών Ιεραρχών625. Ο Κ. Κοντογόνης
ξεκίνησε την ομιλία του με τον πατερικό λόγο: «Η δικαιοσύνη αυτού μένει εις τον
αιώνα του αιώνος» και επιτυγχάνεται με τον έπαινο και «διά της αγαθής μνήμης
ακμαία παραδιδομένη εις τας επερχομένας γενεάς». Αυτό συμβαίνει και με τους Τρεις

622
Πρακτικά Συγκλήτου (14.12.1857), σ. 3.
623
Λόγος εκφωνηθείς εν τω ναώ της Αγίας Ειρήνης υπό του Καθηγητού της Θεολογίας τη λ´ Ιανουαρίου
1858, εορτή των τριών Ιεραρχών, μνημοσύνου τελουμένου υπέρ των ευεργετών και δωρητών του
πανεπιστημίου, σσ. 2, 4, 5.
624
Ό.π., σσ. 6-7.
625
Πρακτικά Συγκλήτου (12.12.1858), σ.1
164
Ιεράρχες, οι οποίοι υπέστησαν διωγμούς και λοιδορίες, ωστόσο αναδείχτηκαν
«καλλίνικοι αθληταί του αγώνος»626 .
Επιπλέον, η συνδρομή των ευεργετών κρίνεται βαρύνουσα, επειδή παρείχαν
«γενναίως και φιλοτίμως πάνυ περιουσίαν» για την ανοικοδόμηση, συντήρηση και
ενίσχυση «του παρ’ ημίν λαμπρού και επιφανούς ναού της παιδείας», για την
πνευματική καλλιέργεια της νεολαίας και για την ανάπτυξη των επιστημών. Τα
αποτελέσματα των ενεργειών τους, που δυνάμει οδηγούν στην κοινωνική ευημερία,
είναι ορατά όχι μόνον στο εσωτερικό της χώρας, αλλά «και εις τους έξω άλλους
αδελφούς ημών». Ως εκ τούτου, εκφράζεται προς αυτούς ευγνωμοσύνη και έπαινος
για την αξιομίμητη συμβολή και συνεισφορά τους627. Ο Κ. Κοντογόνης κινήθηκε σε
όμορους θεματικούς άξονες με την ομιλία του κατά το παρελθόν έτος.

 Επέτειος 1860- Ομιλία Κ. Κοντογόνη [γ´] [«περί της αιτίας, υφ’ ης

ανεδείχθησαν τόσον μέγιστοι οι παγκοσμίως εορταζόμενοι σήμερον Σοφώτατοι
Διδάσκαλοι»]
Με συγκλητική απόφαση της 30ης Δεκεμβρίου 1859, ο Κ. Κοντογόνης ανέλαβε την
εκφώνηση του προσήκοντος λόγου628. Αφού προεξαγγελτικά εγκωμίασε τους Τρεις
Ιεράρχες, οι οποίοι αποτελούν «το καύχημα του ανθρωπίνου γένους και της εκκλησίας
το εγκαλλώπισμα», διατύπωσε το θέμα του λόγου του: «περί της αιτίας, υφ’ ης
ανεδείχθησαν τόσον μέγιστοι οι παγκοσμίως εορταζόμενοι σήμερον Σοφώτατοι
Διδάσκαλοι». Χρειώδης είναι η διαρκής προσευχή, με τη δύναμη της οποίας θα
φωτίζεται εσαεί ο ανθρώπινος νους629.
Επισημαίνεται ότι κρηπίδωμα της αληθούς σοφίας δεν είναι μόνον οι γνώσεις
αλλά «η εμπειρία του να μεταχειρισθώμεν αυτάς εις ωφέλειαν» . Ως εκ τούτου, εάν
επιθυμούμε να αναδειχθούμε αληθινά βλαστήματα των «αγίων ημών πατέρων»,
πρέπει να έχουμε ως πρότυπα τους Διδασκάλους αυτούς, οι οποίοι διέθεταν τις αρετές
της σύνεσης, της αυτοπειθαρχίας, της ταπεινοφροσύνης και της αγάπης προς τον
πλησίον. Ο Κ. Κοντογόνης προτρέπει να αποδείξουμε έμπρακτα «ποίων διδασκάλων

626
Λογίδριον εκφωνηθέν υπό του Καθηγητού της Θεολογίας Κωνσταντίνου Κοντογόνη εν τω ναώ της
Αγίας Ειρήνης, τη λ´ Ιανουαρίου 1859, εορτή των τριών Ιεραρχών, μνημοσύνου τελουμένου υπέρ των
ευεργετών του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Ν. Αγγελίδου, σσ. 3-5.
627
Ό.π., σσ. 5-8.
628
Πρακτικά Συγκλήτου (30.12.1859), σ. 1.
629
Κ. Κοντογόνης, Λόγος κατά την επέτειον εορτήν των τριών Ιεραρχών, σσ. 1,3, 4.
165
είμεθα μαθηταί, ποίων Πατέρων τέκνα, ποίων προγόνων απόγονοι», καθώς αυτό
συνιστά εντολή του Θεού και αίτημα της εκκλησίας630.

 Επέτειος 1861- Ομιλία Κ. Κοντογόνη [δ´] [«Εις μνημόσυνον αιώνιον

έσται δίκαιος» (Ψαλμ.ριά.6)]
Ο Κ. Κοντογόνης «εξελέχθη παμψηφεί» από την Ακαδημαϊκή Σύγκλητο για να
εκφωνήσει τον πανηγυρικό λόγο της εορτής των Τριών Ιεραρχών 631. Αρχικά,
τελέστηκε το καθιερωμένο μνημόσυνο στο ναό της Αγίας Ειρήνης, χοροστατούντος
του επισκόπου Άνδρου Μητροφάνη και παρουσία Υπουργών, καθηγητών, φοιτητών,
μαθητών αλλά και απλών πολιτών632.
Ο Κοντογόνης ξεκίνησε την ομιλία του τονίζοντας ότι η ακαδημαϊκή
κοινότητα τελεί μνημόσυνο για να αποδώσει τις προσήκουσες τιμές σε αυτούς που
κατέστησαν τους εαυτούς τους συλλογικά χρήσιμους. Χαρακτηρίζει την ημέρα
τέλεσης του μνημοσύνου «καλώς τεταγμένην», καθώς την ημέρα αυτή η Εκκλησία
«διεγείρουσα εν ημίν την τιμήν και το σέβας» προς Αγίους, οι οποίοι αγωνίστηκαν με
μόχθο υπέρ του κοινού οφέλους. Ο ομιλητής αναφέρει, στο σημείο αυτό, ότι «εις
μνημόσυνον αιώνιον έσται δίκαιος», το οποίο συνιστά και τον κεντρικό άξονα του
λόγου. Διασαφηνίζει την έννοια του δίκαιου και επισημαίνει ότι δίκαιος είναι αυτός
που ενεργεί με κίνητρο την αγάπη προς τον πλησίον, ο φιλεύσπλαχνος, ο
«φιλόπατρις», ο «φιλογενής»633. Στην ομιλία του προσδίδει προτρεπτικό αλλά και
συμβουλευτικό τόνο.
Ο Κοντογόνης, αναφερόμενος στους ευεργέτες του Πανεπιστημίου,
υπογράμμισε ότι μόλις δηλοποιήθηκε «ότι πανεπιστήμιον συνιστάται εν Αθήναις», οι
ομογενείς, «υπό του διαπύρου αισθήματος της φιλαδελφίας και φιλογενείας
εκκαιόμενοι», συνέδραμαν το έργο αυτό. Προϊόν των ευεργεσιών αυτών είναι η
παραγωγή καταρτισμένου επιστημονικού δυναμικού «εις τα διαπιστευόμενα
υπουργήματα» της χώρας. Κατά τον αγορητή, τιμάται η προσφορά τους με το να
ακολουθούμε τις ίδιες αρχές και να επιδεικνύουμε τις ίδιες αρετές με αυτούς. Αυτά

630
Ό.π., σσ. 5, 7-8.
631
Πρακτικά Συγκλήτου (14.12.1860), σ. 3
632
Τα κατά την επέτειον υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου μνημόσυνον και ο εν αυτώ υπό του
Καθηγητού της Θεολογίας Κωνσταντίνου Κοντογόνου εκφωνηθείς λόγος τη λ´ Ιανουαρίου, εορτή των
Τριών Ιεραρχών, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Ν. Αγγελίδου 1861, σ. 3.
633
Ό.π., σσ. 5-8.
166
πρέπει να επιτελούνται, κατά μείζονα βαθμό, από τους άμεσα ευεργετημένους- τους
φοιτητές του Πανεπιστημίου634.

 Επέτειος 1862- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [ι´]

Από την έκθεση πεπραγμένων του Κ. Ασωπίου πληροφορούμαστε ότι ο λόγος κατά
την εορτή των Τριών Ιεραρχών εκφωνήθηκε από τον Αρχιμανδρίτη Μ. Αποστολίδη,
ο οποίος τέλεσε και το καθιερωμένο μνημόσυνο. Ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε
ότι ο Μ. Αποστολίδης «απήγγειλε λόγον αυτοσχέδιον μεν αλλά κατάλληλον εις την
πανήγυριν. Και η λειτουργία δε και ο λόγος του ανδρός έμελλον φευ! να ήναι τα
τελευταία» 635.

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις-συγκριτικές παρατηρήσεις

Η μελέτη των λόγων των Τριών Ιεραρχών που εκφωνήθηκαν από εντεταλμένους
Καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών καταδεικνύει ότι το περιεχόμενό τους είναι –
σε κυμαινόμενο βαθμό- θεολογικής υφής. Η δομή τους, grosso modo, είναι η εξής:
αρχικά, ο αγορητής κάνει μνεία στην εορτή των Τριών Ιεραρχών και τους ευεργέτες
του Πανεπιστημίου και τονίζεται η συμβολή τους στην παιδεία και στο έθνος,
ακολούθως αναπτύσσει το κεντρικό θέμα, ενώ στο τέλος απευθύνεται προς τον
Κύριο υπέρ των διδασκόντων, των διδασκομένων, των ευεργετών του Πανεπιστημίου
αλλά και του λαού. Στα κείμενα αυτά υπάρχουν μοτίβα που επαναλαμβάνονται.
Μεταξύ αυτών, είναι η σύνδεση της επιστήμης και της θρησκείας, καθώς και η
προβολή προτύπων μέσα από την Εκκλησία. Προβάλλεται η αρετή της
«κοινωφελείας» ως εγγενές στοιχείο του χριστιανισμού και τονίζεται ότι όπου αυτή
υπάρχει, η πολιτεία ευημερεί, ενώ ο εγωκεντρισμός δημιουργεί έριδες και υπονομεύει
δομικές συνιστώσες της πολιτείας. Ακόμη, η θεματολογία των λόγων αυτών
τροφοδοτείται από τη ζωή, το έργο και τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών.

634
Ό.π., σσ. 9-11.
635
Πρόκειται για τον τελευταίο λόγο που εκφώνησε ο Μ. Αποστολίδης και τον δέκατο κατά σειράν.
Ακόμη, είναι η τελευταία χρονιά που η τελετή της εορτής των Τριών Ιεραρχών γίνεται στο ναό της
Αγίας Ειρήνης, αφού από το 1863 μεταφέρθηκε στο ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Η ομιλία
δεν έχει διασωθεί [Μητροπ. Χρυσόστομος Θεμέλης, «Η εορτή των τριών Ιεραρχών…», όπ., σ. 28.
Λόγος του Καθηγητού Κ. Ασωπίου, παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού, εν Αθήναις,
Τύποις Λακωνία, σ. 10].
167
 Λόγοι της επετείου εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου (1842-1862)

Λίγο πριν από τη συμπλήρωση ενός έτους από την ημέρα εγκαινίων του
Πανεπιστημίου, αντικείμενο συζήτησης στο Ακαδημαϊκό Συμβούλιο αποτέλεσε η
καθιέρωση εορτασμού της εγκαθιδρύσεώς του. Επειδή, μάλιστα, τον ίδιο μήνα
εορτάζονταν τα γενέθλια του Όθωνα636 καθώς και η επέτειος της ενθρονίσεώς του,
προτάθηκε ο συνεορτασμός τους, προκειμένου να μην διακόπτεται συνεχώς η
διεξαγωγή των μαθημάτων. Η πρόταση έγινε δεκτή και αποφασίστηκε «να
προαγγέληται διά προγράμματος η περι ου ο λόγος τελετή» και «να εκφωνήται
λογίδριον παρά των καθηγητών». Η εκφώνηση του συγκεκριμένου επετειακού λόγου
συνεχίστηκε μέχρι την εκθρόνιση του Όθωνα. Ο συνεορτασμός της εγκαθιδρύσεως
του Πανεπιστημίου με τα γενέθλια και την ανάβαση στο θρόνο καταδεικνύει,
επιπρόσθετα, και τη στενή σχέση κράτους και Πανεπιστημίου, ενώ επιδιωκόταν και
να προβάλλεται η συμβολή του Όθωνα στην ίδρυσή του.
Με την έκπτωση του Όθωνα, η εκφώνηση πανηγυρικού λόγου
αντικαταστάθηκε από εκδήλωση στην οποία ανακοινωνόταν η «κρίσις του
Βουτσιναίου ποιητικού διαγωνισμού»637. Ωστόσο, το 1878 ο Ι.Κ. Βουτσινάς διέκοψε
την παροχή χορηγίας για την τέλεση της ποιητικής αγωνοθεσίας. Ο Πρύτανης Α.
Αναγνωστάκης στη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 13η Μαΐου του 1878 ανέφερε
σχετικά «Επειδή όμως η παύσις του ποιητικού αγώνος δεν πρέπει να καταργήση την
μνήμην της εγκαθιδρύσεως του ανωτάτου τούτου πανδακτηρίου, πρέπον είναι να
επαναληφθή το αρχικόν εκείνο έθος του πανηγυρίζειν κατ’ έτος τα εγκαίνια του
Πανεπιστημίου διά καταλλήλου τινός λόγου. Η Σύγκλητος εγκρίνασα την πρότασιν,
ανέθετο τῳ καθηγητή κ. Αναγνωστάκη ίνα εκφωνήση την 21 του τρέχοντος μηνός τον
επέτειον τούτον πανηγυρικόν λόγον»638.
Λίγες μέρες μετά, στη συνεδρίαση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, ο Πρύτανης
Α. Αναγνωστάκης, αφού επισήμανε την τιμή που του δόθηκε με την ανάθεση
εκφώνησης του λόγου, υποστήριξε ότι ήδη προετοιμάζει το σχετικό κείμενο. Ωστόσο,

636
Γεννήθηκε την 20η Μαΐου του 1815 στο Σάλτσμπουργκ της Βαυαρίας.
637
Έκθεσις του κατά το έτος 1863 Ποιητικού Διαγωνισμού, του κ. Ι. Βουτσινά, εν Αθήναις 1863, σ. 4
638
Πρακτικά Συγκλήτου (13.5.1878), σσ. 2-3.
168
υπενθύμισε στους παρισταμένους συγκλητικούς ότι η ημέρα εγκαινίων του
Πανεπιστημίου είναι η 3η Μαΐου και όχι η 20ή Μαΐου, και συμπλήρωσε ότι
«προκειμένου δε νυν ν’ ανανεωθή το ακαδημαϊκόν εκείνον έθος, η εκ νέου αναβολή
αυτού εις την αυτήν εκείνην ημέραν ενδέχεται να δώση αφορμήν εις παρεξηγήσεις». Η
Σύγκλητος αποδέχθηκε την πρότασή του και ανέβαλε τον εορτασμό639. Το 1878
επιχειρήθηκε η αναβίωση της εκφώνησης επετειακού λόγου για την εγκαθίδρυση του
Πανεπιστημίου. Ωστόσο, αποφεύγεται να τελεστεί η εκδήλωση την εικοστή Μαΐου,
έτσι ώστε να μην υπάρχουν περιθώρια παρερμηνειών και εσφαλμένων συσχετισμών.

 Επέτειος 1842 – Ομιλία Ιω. Βενθύλου640

Στις 20 Μαΐου του 1842641 εντεταλμένος αγορητής ήταν ο τακτικός καθηγητής

Ελληνικής Φιλολογίας Ιωάννης Βενθύλος. Η εκδήλωση που έγινε στη Μεγάλη
Αίθουσα του Πανεπιστημίου, άνοιξε με χαιρετισμό από το Ν. Βάμβα. Ο κεντρικός
ομιλητής αναρωτιέται πώς παρά την «πεικνή συννεφία» και τα «κύματα
καταδυναστείας» που είχαν άλλοτε καλύψει τη χώρα, ανεφάνη η «ροδοδάκτυλος
Ηώς»642. Η απάντηση, κατά τον Βενθύλο, βρίσκεται στο γεγονός ότι οι Έλληνες,
παρά τις δυσχέρειες που εκάστοτε συναντούν, ανεγείρουν «ναούς του Θεού» και
«Μουσών καταγώγια» και αναδεικνύονται υπέρμαχοι της ισονομίας, της ευσέβειας,
της μάθησης και της γνώσης. Επισημαίνει ότι ο ελληνισμός είναι άρρηκτα
συνδεδεμένος με τις έννοιες του χριστιανικού πνεύματος, του ηρωισμού και της
θυσίας, της επιστήμης και των γραμμάτων643.

639
Πρακτικά Συγκλήτου (18.5.1878), σ. 2
640
Ο Ιωάννης Βενθύλος (1804-1854) διετέλεσε υφηγητής Ελληνικής φιλολογίας στη σχολή της
Φιλοσοφίας το ακαδ. έτος 1838-1839 και τακτικός καθηγητής στο ίδιο γνωστικό αντικείμενο από το
1839 έως το 1854. Απολύθηκε τον Ιούλιο του 1843 και επαναδιορίστηκε τον Σεπτέμβριο του ίδιου
έτους [Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., σ. 303].
641
Το πρωί της 20ής Μαΐου, εψάλη δοξολογία στον Ναό της Αγίας Ειρήνης.
642
Στη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 29η Μαρτίου 1842 ζητήθηκε από τον Βάμβα να αναλάβει την
εκφώνηση λόγου ως καθηγητή ρητορικής, ωστόσο ο Μ. Αποστολίδης υποστήριξε ότι υπήρχαν
παράπονα για το ότι η Σύγκλητος αναθέτει το καθήκον αυτό σε μέλη εντός της Συγκλήτου. Οι
παρευρισκόμενοι καθηγητές ανέφεραν ότι η Σύγκλητος θα πρέπει να επιλέγει ελεύθερα και ότι
μπορούν να εκφωνήσουν λόγο και καθηγητές εκτός Ακαδημαϊκής Συγκλήτου [Πρακτικά Συγκλήτου
(29.3.1842), σ. 3-4].
643
Λόγος Ιωάννου Βενθύλου τακτικού καθηγητού ελληνικής φιλολογίας εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος,
εκφωνηθείς την 20 Μαΐου 1842, επέτειον ημέραν της ενιδρύσεως του Πανεπιστημίου, Αθήνησιν, εκ του
Τυπογραφείου Δ.ΑΘ. Μαυρομμάτου 1842, σσ. 3-5.
169
 Τονίζεται ότι μορφές όπως ο Όμηρος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Μέγας
Βασίλειος προτρέπουν τους Έλληνες να βαδίσουν «εις άκρον αρετής» με αποτέλεσμα
η ονομασία «Έλλην» να αποτελεί συνώνυμο του «καλός καγαθός». Γι’ αυτό κρίνει
δίκαιο «εις μνήμην ν΄ανακαλέσωμεν», τα ονόματα εκείνων που ευεργέτησαν τη χώρα,
αλλά και αυτών που συνέδραμαν στο Πανεπιστήμιο. Κατ’ αρχάς, στρέφεται προς
τους Ευρωπαίους και τους Αμερικανούς και δηλώνει ότι η «Ελλάς ευγνωμονούσ’
ασπάζεται». Προσφωνώντας τον Όθωνα, υπογραμμίζει το γεγονός ότι το
Πανεπιστήμιο φέρει το όνομά του, πράγμα που καταδεικνύει ότι είναι «προστάτης
των γραμμάτων» και ευεπίφορος δόξας. Απευθυνόμενος στους Καθηγητές του
Πανεπιστημίου αναφέρει ότι η χώρα χρειάζεται την αγάπη και την ακαδημαϊκή τους
επιμέλεια. Με έμφαση προσφωνεί τους νέους, τους οποίους χαρακτηρίζει «το άνθος
των αγαθών ελπίδων» και τους διαμηνύει ότι «το εὗ ζῇν εσι πεπαιδευμένως ζῇν· το δε
πεπαιδευμένως, εὗ πράττειν, εν ω το ευδαιμονείν» 644.
Ο Ιω. Βενθύλος, μέσα από αναφορές στην αρχαία Ελλάδα και όχι μόνον,
διακηρύσσει την ενότητα του ελληνισμού. Ακόμη, επιδιώκει να υμνήσει τον βασιλιά
και επιδίδεται σε παραλληλισμό του με ιστορικές φυσιογνωμίες, ενώ ιστορική και
συμβολική αναφορά γίνεται και στην αρχαία Ελλάδα, μοτίβο το οποίο
επαναλαμβάνεται στους λόγους της μορφής και της περιόδου αυτής.
Η ακαδημαϊκή κοινότητα, πλήθος κόσμου αλλά και οι Γραμματείς της
Επικρατείας παρευρέθησαν στον εορτασμό της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου645.
Η εφημερίδα, πάντως, «Αιών» σημείωνε την απουσία των πρέσβεων της Αυστρίας,
της Αγγλίας και της Ρωσίας από τις εορταστικές εκδηλώσεις και εύστοχα την
παραλλήλιζε με την ανάκληση του Ρώσου πρέσβη από το Παρίσι, «διά να μη φέρη
τον λόγον ενώπιον του Βασιλέως Φιλίππου κατά την επίσημον επίσκεψιν του νέου
έτους»646.

 Επέτειος 1843
Τη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 4η Απριλίου 1843, απασχόλησε το αντικείμενο
που πρέπει να πραγματεύεται ο αγορητής κατά τον εορτασμό της 20ής Μαΐου.

644
Στο τέλος της ομιλίας παραθέτει το ψήφισμα των Αθηναίων περί Ζήνωνος, θέλοντας με αυτό τον
τρόπο να καταδείξει τις τιμές που περιμένουν αυτόν που εργάζεται για την παιδεία των νέων [Λόγος
Ιωάννου Βενθύλου …ό.π., σσ. 6-8].
645
Εφημ. «Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος», φ. 14 (24.5.1842), σ. 79.
646
Εφημ. «Αιών», φ. 355 (7.6.1842), <σ. 3>.
170
Προτάθηκε ο λόγος αυτός να αναφέρεται σε ειδικό επιστημονικό αντικείμενο, έτσι
ώστε να αποφεύγεται η περιφορά σε γενικότητες, επαναλήψεις και ρητορικά
σχήματα. Ωστόσο, αντιρρήσεις επ’ αυτού έφερε ο Γ. Βούρος της Ιατρικής Σχολής, ο
οποίος επισήμανε ότι ο εκλεγόμενος ομιλητής πρέπει να μεριμνά ώστε ο λόγος του
να είναι ενάρετος και ωφέλιμος και επομένως είναι εκ του περισσού να
προσδιορίζεται από τη Σύγκλητο το θέμα του. Στη συνέχεια, ο Βούρος πρότεινε η
εκλογή του ομιλητή της 20ής Μαΐου να πραγματοποιείται από τις Σχολές, θέση η
οποία δεν έγινε δεκτή, υπό την έννοια ότι η απόφαση αυτή ανήκε στην Σύγκλητο.
Επίσης, αποφασίστηκε η εκλογή δύο καθηγητών κάθε φορά, ούτως ώστε εάν δεν
δύναται ο πρώτος, να αναλαμβάνει ο δεύτερος τη σύνταξη και εκφώνηση λόγου.
Τέλος, η Σύγκλητος εξέλεξε για το 1843 τον καθηγητή Ελληνικής Φιλολογίας Κ.
Ασώπιο και τον Πρύτανη Αρχιμανδρίτη Μ. Αποστολίδη647. Ο εορτασμός έγινε, λόγος
εκφωνήθηκε αλλά το κείμενο του δεν διασώθηκε.

 Επέτειος 1844 – Ομιλία Ν. Βάμβα Περί Προόδου και πτώσεως της Αρχαίας
Ελλάδος
Το Οθώνειο Πανεπιστήμιο εόρτασε την 20η Μαΐου με εκφώνηση λόγου από τον
Καθηγητή Φιλοσοφίας Ν. Βάμβα (1776-1855)648. Το θέμα το οποίο επέλεξε να
παρουσιάσει είχε τίτλο «Περί Προόδου και πτώσεως της Αρχαίας Ελλάδος». Ο
Βάμβας, στο προοίμιο του λόγου του, δηλώνει ευπείθεια στην πρόσκληση που του
απευθύνθηκε, αλλά και περίσκεψη για τον τρόπο με τον οποίο θα προσφέρει, έστω
και μικρή, ωφέλεια. Τα ερωτήματα τα οποία θέτει και προσδοκά να απαντήσει με τον
λόγο αυτό ανάγονται στους παράγοντες που έκαναν την Ελλάδα να αποτελεί ανά τους
αιώνες αντικείμενο θαυμασμού αλλά και με ποιο τρόπο περιέπεσε σε «έσχατην
αδοξίαν και αισχίστην δουλείαν», από την οποία σχεδόν πρόσφατα είχε απαλλαγεί649.

647
Πρακτικά Συγκλήτου (4.4.1843), σ. 1.
648
Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους Έλληνες λογίους του 19 ου αι. Διορίστηκε το 1837
τακτικός καθηγητής φιλοσοφίας και ανέλαβε Σχολάρχης της οικείας Σχολής, αξίωμα στο οποίο
χρημάτισε ξανά το ακαδημ. έτος 1841-1842, 1842-1843, 1843-1844, ενώ εκλέχθηκε Πρύτανης το
ακαδ. έτος 1844-1845 [Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών…ό.π., τ. Α´, σσ. 187, 200]. Ο
Δημαράς ανάγει τον διορισμό του Βάμβα στο Πανεπιστήμιο στην ιδεολογική του σχέση με τον Κοραή,
τον οποίο θαύμαζε ο Σχινάς και ο Μάουρερ [Κ. Θ. Δημαράς, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837…ό.π., σ.
106]. Πρακτικά Συγκλήτου (27.2.1844), σ. 1.
649
Λόγος περί προόδου και πτώσεως της Αρχαίας Ελλάδος, εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος
την 20 Μαΐου 1844, υπό του Καθηγητού της Φιλοσοφίας Ν. Βάμβα, και τυπωθείς δαπάνη του
φιλομούσου Θεοδώρου Ι. Νεγρεπόντου, εν Αθήναις εκ της τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου, σ. 3.
171
 Σε μια προσπάθεια αποτύπωσης των μεταβολών που υφίστανται τα έθνη τον
19ο αι., ο Βάμβας ανέφερε ότι η δυναμική κάθε έθνους φαίνεται από τον τρόπο που
αυτό μετατρέπεται από ταπεινό και μικρό σε ένδοξο και μεγάλο, καταλήγοντας ότι
έτσι αναδείχθηκε το ελληνικό έθνος κατά την αρχαιότητα. Ελπίζει ότι το ίδιο θα
επαναληφθεί με τους σύγχρονούς του Έλληνες, εάν ακολουθήσουν υγιή πρότυπα και
απομακρυνθούν από «πάσαν παρεκτροπήν των αντικοινωνικών και ολεθρίων παθών.
Η Ελληνική φύσις δεν είναι η αυτή; η βουλή του Θεού δεν εφανερώθη τοσάκις ενδόξως
από της ημέρας του Ευαγγελισμού μέχρι της τρίτης Σεπτεμβρίου;»650. Ο Βάμβας
υποστήριξε την ενότητα και συνέχεια του ελληνισμού, ενώ επισήμανε και την
χριστιανική ιδιοσυστασία του ελληνικού έθνους, η οποία αποτέλεσε αρωγό από την
Επανάσταση του 1821. Η γεωμορφολογία της χώρας κατέστησε τους Έλληνες ένα
λαό με οξύνοια και φιλελεύθερο, ευρηματικό πνεύμα στις τέχνες και στα γράμματα.
Ωστόσο, τα προτερήματα αυτά έχουν χρεία συνετής διαχείρισης, προκειμένου να
αποφέρουν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα651.
Στον κοινωνικό βίο, κατά τον Βάμβα, ο άνθρωπος γίνεται είτε ελεύθερος
πολίτης, όταν η συμβίωση του διέπεται από ευνομία ή καθίσταται ανδράποδο όταν η
εξουσία δεν υπόκειται σε κανένα νόμο. Ανάμεσα στις δύο αυτές καταστάσεις
διαμορφώνονται οι ανθρώπινες κοινωνίες, οι οποίες, κατά το μάλλον ή ήττον,
ευημερούν όταν βρίσκονται περίπου στο ενδιάμεσο, κατά την αριστοτελική
μεσότητα. Περιγράφει τα συστήματα αγωγής, την κοινωνική δομή και την πολιτειακή
οργάνωση της Σπάρτης και της Αθήνας, όπως διαμορφώθηκαν από τον Λυκούργο
και τον Σόλωνα αντίστοιχα, δίδοντας έμφαση στους σκοπούς που ήθελαν να
επιτύχουν μέσω της αγωγής. Καθιστά σαφές με αυτό τον τρόπο τι μπορεί να πετύχει
ένα ευνομούμενο, δραστήριο και φιλελεύθερο έθνος652.
Επισήμανε, επίσης, ότι η πτώση της αρχαίας Ελλάδας προήλθε από την
παραμέληση της παιδείας από τις διάδοχες γενεές, από την αργολογία, η οποία
κατέστησε τους πολίτες ανενεργούς, αλλά και από τη μίμηση αρνητικών
συμπεριφορών που έφεραν οι οθωμανοί κατακτητές, από τη δημαγωγία και από τα
«πολιτικά αμαρτήματα». Πρότεινε, στη συνέχεια, τον τρόπο με τον οποίο θα
κατακτηθεί «ο ένδοξος προορισμός» του ελληνικού έθνους και έθεσε στο κέντρο του

650
Ό.π., σ. 4.
651
Ό.π., σσ. 4-5.
652
Ό.π., σσ. 5-17.
172
ενδιαφέροντος, πρωτίστως, τη βασική εκπαίδευση του λαού αλλά και την ανώτερη
παιδεία, την οποία υπηρετεί το Πανεπιστήμιο. Ακόμη, υπογράμμισε ότι θα πρέπει να
υπάρχει ομόνοια, ελευθεροτυπία και ουσιαστική απονομή δικαιοσύνης, να
ενισχύονται η γεωργία και οι τέχνες και να αποδίδονται τα δέοντα στους ευεργέτες
της χώρας653. Ολοκληρώνοντας τον λόγο του, ο αγορητής της ημέρας, προέτρεψε να
βαδίσουν προς το «μέγαν προορισμόν …οικείας αρετάς μιμούμενοι και οικεία
αμαρτήματα φεύγοντες»654.
Ο πανηγυρικός αυτός λόγος αποσκοπούσε, μεταξύ άλλων, να συμβουλεύσει
και να νουθετήσει το ακροατήριο. Μέσα από την παράθεση των αρχαίων
πολιτευμάτων, διακηρύσσεται η σημασία της αγωγής για την κοινωνία. Διάχυτη είναι
στο κείμενο αυτό και η θρησκευτικότητα, η οποία αναδεικνύεται σε εγγενές
γνώρισμα του ελληνισμού και επισημαίνεται η αδιάσπαστη συνέχεια του.

 Επέτειος 1845- Ομιλία Φιλ. Ιωάννου Βιογραφία Γρηγορίου Κωνσταντά

Στη συνεδρίαση της Συγκλήτου της 16ης Φεβρουαρίου 1845 ορίστηκε ο Φ. Ιωάννου
αγορητής της 20ης Μαΐου: «Ακολούθως ο Πρύτανις ανέφερε ότι πρέπει η Σύγκλητος να
διορίση τον ρήτορα όστις μέλλει να εκφωνήση λόγον τινα κατά την 20 Μαΐου ΣΣ,
ημέραν επέτειον της του Πανεπιστημίου καθιδρύσεως. Η Σύγκλητος ομοφώνως
παρεκάλεσε τον κύριον Φίλιππο Ιωάννου ίνα απαγγείλη αυτόν»655. Ο λόγος δεν
κατέστη δυνατόν να ανευρεθεί.

653
Λόγος περί προόδου και πτώσεως της Αρχαίας Ελλάδας…ό.π., σσ. 19-20.
654
Ό.π., σ. 20.
655
Πρακτικά Συγκλήτου (16.2.1845), σ. 5 (40)
173
  Επέτειος 1846- Ομιλία Γ.Α. Ράλλη Βιογραφία Νεοφύτου Δούκα
Η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος στη συνεδρίασή της, την 8η Μαρτίου 1846, εξέλεξε για
«τον συνήθη λόγον» της επετείου της καθιδρύσεως του Πανεπιστημίου656 τον
καθηγητή του Εμπορικού Δικαίου Γεώργιο Α. Ράλλη.
Η βιογραφία του Νεόφυτου Δούκα- ενός από τους σημαντικότερους
διδασκάλους και λογίους του 18ου και 19ου αι.- είναι το θέμα το οποίο επέλεξε ο
Ράλλης να αναπτύξει στην τελετή αυτή. Αιτιολογώντας την επιλογή του,
υπογράμμισε ότι επηρεάστηκε από την καθολική αποδοχή που έτυχε τον περασμένο
χρόνο στην ίδια εορτή η ομιλία του Φίλιππου Ιωάννου, η οποία είχε κεντρικό άξονα
τη βιογραφία του Γρηγορίου Κωνσταντά. Γι αυτό το λόγο, επέλεξε να απέχει από τα
καθιερωμένα θέματα και να παρουσιάσει ως «νεαρόν άρτυμα» τον Νεόφυτο Δούκα
(1760-1845)657. Ακόμη, επισημαίνει ότι αποτελεί καθήκον η ενθύμηση όσων
μόχθησαν «υπέρ του φωτισμού του γένους» και συνέβαλαν στην «πολιτικήν
χειραφέτησιν και ανεξαρτησίαν»658. Το περιεχόμενο του λόγου του εστιάζεται στο
εκπαιδευτικό έργο του Δούκα.
Αρχικά, καταγράφονται σημαντικοί σταθμοί της ζωής του Νεοφ. Δούκα και
αποτυπώνεται το σημαντικό έργο του στο πεδίο της έκδοσης συγγραμμάτων αρχαίων
ελλήνων συγγραφέων, με στόχο την «διττήν της νεολαίας επίδοσιν κατά τε την
μάθησιν και τον πατριωτισμόν»659. Η γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα πονήματά του
αυτά ήταν η αρχαία γλώσσα, που, όπως παρατηρεί ο Ράλλης, χρησιμοποιεί και ο
συνάδελφος του Α.Γ. Λευκίας, ο οποίος επικρίθηκε για το γεγονός αυτό660.
Στη συνέχεια, ο Ράλλης αναφέρθηκε στο αξιομνημόνευτο έργο του Ν. Δούκα
από τη θέση του Σχολάρχη στο Ελληνικό Λύκειο του Βουκουρεστίου661, το οποίο

656
Πρακτικά Συγκλήτου (8.3.1846), σ. 2.
657
Βλ. ενδεικτικά: Ν. Χαριλάου, Νεόφυτος Δούκας, ένας μεγάλος δάσκαλος και λόγιος του 18 ου-19ου
αιώνα, διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1999. Του
Ιδίου, Ο Νεόφυτος Δούκας και η συμβολή του στο νεοελληνικό Διαφωτισμό, εκδ. Κυβέλη, Αθήνα 2002.
Αριστ. Ζαμπακίδης, Νεόφυτος Δούκας: Ο Ηπειρώτης λόγιος ιερομόναχος και το εκπαιδευτικό του έργο.
Συμβολή στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαιδεύσεως, εκδ. «Αφοί Κυριακίδη», 2005.
658
Λόγος του καθηγητού κ. Γ.Α. Ράλλη εκφωνηθείς εν τω Ελληνικῴ Πανεπιστημίῳ κατά την επέτειον της
καθιδρύσεως αυτού εορτήν της 20 Μαΐου 1846,Τυπογραφείον Ανδρέου Κορομηλά, σσ. 1-2.
659
Τα κείμενα αυτά συνόδευαν και ερμηνευτικές, φιλολογικές παρατηρήσεις προκειμένου να γίνει
καταληπτά και να αποδοθούν πιστά οι έννοιες που τα διατρέχουν.
660
Λόγος του καθηγητού κ. Γ.Α. Ράλλη εκφωνηθείς…ό.π., σσ. 3-9.
661
Ηλ. Τεμπέλης «Ο εκλεκτικιστικός και παιδαγωγικός χαρακτήρας της φιλοσοφικής δραστηριότητας
του Νεόφυτου Δούκα κατά τη σχολαρχία του στο Ελληνικό Λύκειο του Βουκουρεστίου», Γ' συνέδριο
174
«ηγέρθη πάλιν εκ των ερειπίων», ενώ ο αριθμός των φοιτητών από εξήντα (60) άγγιξε
τους 400. Το 1831 ο Δούκας επέστρεψε στην Ελλάδα και διέμεινε στην Αίγινα για
δέκα τρία (13) χρόνια, όπου και πρόσφερε τις υπηρεσίες του αμισθί στο σχολείο του
νησιού. Επίσης, συνέβαλε στην ίδρυση της Ριζαρείου Σχολής (1844), στην οποία
διορίστηκε Διευθυντής. Στο τέλος της ομιλίας του, ο Ράλλης σημειώνει ότι «αν και το
βαθύ γήρας του <Ν. Δούκα> δεν τω επέτρεψε ν’ αναδεχθή να διδάξη εν τω
Πανεπιστημείω τούτω, ενθουσιών έβλεπε και τας προσπαθείας των καθηγητών και τον
άοκνον των φοιτητών αυτού ζήλον»662.
Ένα μήνα περίπου μετά τον εορτασμό της επετείου της 20ής Μαΐου, ο
Πρύτανης Θ. Μανούσης στη συνεδρίαση της 30ής Ιουνίου 1846 υπέβαλε πρόταση, η
οποία προέβλεπε την ανάθεση εκφώνησης λόγου στον εκάστοτε Πρύτανη σε
περίπτωση που ο διορισθείς Καθηγητής αρνηθεί την επιλογή της Συγκλήτου. Αφορμή
αποτέλεσε η δυσαρέσκεια του Γ.Α. Ράλλη: «Ο Καθηγητής Κύριος Γ.Α. Ράλλης, όστις
επεφορτίσθη και απήγγειλεν πανηγυρικόν λόγον κατ’ αυτό το έτος παραπονέθη τρόπον
τινά εις αυτόν διά τούτο το βάρος τον οποίον ανέθηκεν αυτώ η Σύγκλητος». Οι Κ.
Ασώπιος και Γ. Μαυροκορδάτος τάχθηκαν υπέρ της πρότασης του Πρύτανη, ενώ οι
Φ. Ιωάννου, Ν. Κωστής και Α. Βενιζέλος διαφώνησαν και υπεραμύνθηκαν της ήδη
καθιερωμένης πρακτικής για εκλογή ενός Καθηγητή από την Σύγκλητο. Η συζήτηση
αναβλήθηκε663.

 Επέτειος 1847 – Ομιλία Ν. Κωστή

Η Σύγκλητος αποφάσισε στη συνεδρίαση της 5ης Μαρτίου 1847 να αναθέσει το
καθήκον εκφώνησης του εόρτιου λόγου στον Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής- της
οποίας οι καθηγητές είχαν σειρά αυτή την ακαδημαϊκή χρονιά -Ν. Κωστή και σε
περίπτωση που αρνηθεί το έργο αυτό θα αναλάμβανε ο Α. Πάλλης, Καθηγητής της
Ιατρικής Σχολής664. Τελικώς, ο λόγος εκφωνήθηκε από τον Ν. Κωστή, ωστόσο το
κείμενό του λανθάνει.

της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχή του
Διαφωτισμού και στον εικοστό αιώνα, Βουκουρέστι 2 - 4 Ιουνίου 2006, Πρακτικά σε ηλεκτρονική
μορφή.
662
Λόγος του καθηγητού κ. Γ.Α. Ράλλη εκφωνηθείς…ό.π., σσ. 11-13, 15-16.
663
Πρακτικά Συγκλήτου (30.6.1846), σ. 2.
664
Πρακτικά Συγκλήτου (5.3.1847), σ. 2 (56)
175
  Επέτειος 1848- Ομιλία Κ. Κοντογόνη
Τη χρονιά αυτή (ακαδ. έτος 1847-1848) σειρά είχαν οι καθηγητές της Σχολής της
Θεολογίας. Αρχικά, προτάθηκε ο Μ. Αποστολίδης, ωστόσο ο ίδιος απάντησε ότι είχε
«πολλάς ασχολίας και δεν δύναται ν’αναδεχθή το έργον τούτο». Για τον ίδιο λόγο,
απορρίφθηκε και η πρόταση ανάθεσης εκφώνησης λόγου στον Θεόκλητο Φαρμακίδη.
Ως εκ τούτου, το καθήκον αυτό ανέλαβε ο καθηγητής Κ. Κοντογόνης, τακτικός
Καθηγητής στη Θεολογική Σχολή665.
Ο Κ. Κοντογόνης επισημαίνει στην αρχή του λόγου του ότι η τελετή αυτή
συνιστά «οφειλόμενον και απαραίτητον» καθήκον, αφενός, προς τον Όθωνα, του
οποίου αποτέλεσε «δώρημα» το Πανεπιστήμιο αυτό και, αφετέρου, προς τους
ομογενείς, οι οποίοι συνέδραμαν οικονομικά στην ίδρυσή του. Η τελετή αυτή
αποτελεί ευκαιρία να εκφραστεί ευγνωμοσύνη προς αυτούς που συνέβαλαν στην
απόκτηση ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος, μέσω του οποίου πνευματικώς και
ακαδημαϊκώς «διαχέεται επί το παν το ελληνικό γένος ο φωτισμός». Το αντικείμενο το
οποίο πραγματεύθηκε είναι «τις ο αληθής και σωτήριος φωτισμός, και τίνα τα εξ αυτού
εις την κοινωνίαν γινόμενα αγαθά»666.
Ο Κοντογόνης διακρίνει δύο είδη «φωτισμού», τον «ψευδώνυμο», ο οποίος
είναι επιφανειακός και αποσκοπεί στην απόκτηση γνώσεων, που υπηρετούν «μάλλον
την σωματικήν του ανθρώπου φιλαυτίαν» και τον «γνήσιον», ο οποίος παρέχει
επωφελείς γνώσεις. Ο γνήσιος φωτισμός των λαών θα πρέπει να είναι ένα αγαθό
κοινωνικά προσπελάσιμο. Ο Κοντογόνης διακηρύσσει ότι ένας λαός χωρίς παιδεία
είναι επιρρεπής «εις το κακόν», ενώ οι «ακμάζοντες λαοί», ακόμα και αν
παρεκκλίνουν ηθικά, αποκαθίστανται σε σύντομο χρονικό διάστημα στην ορθή τους
πορεία. Στη συνέχεια του λόγου του, αναφέρει ότι ο αληθής «φωτισμός» οδηγεί σε
συνειδητή εκπλήρωση των θρησκευτικών καθηκόντων. Προτείνει μια εκπαίδευση και
παιδεία για όλους τους ανθρώπους, που θα κατευθύνει στον ορθό λόγο667. Στόχος
είναι η διαμόρφωση πολιτών με σύνεση, κρίση και ήθος. Ο ομιλητής, καταλήγοντας,
εκφράζει την πεποίθηση ότι η χώρα θα φθάσει «εις τον της αρχαίας αυτής δόξης

665
Πρακτικά Συγκλήτου (15.3.1848), σ. 2.
666
Λόγος του Καθηγητού της Θεολογίας κυρίου Κωνσταντίνου Κοντογόνου, εκφωνηθείς εν τω Ελληνικώ
Πανεπιστημίω κατά την επέτειον της καθιδρύσεως αυτού εορτήν (20 Μαΐου 1848), σσ. 2-3.
667
Ό.π., σσ. 6-8, 10-13.
176
κολοφώνα, τα δε τέκνα αυτής θέλει αναδείξει απογόνους γνησίους των αθανάτων
εκείνων προγόνων»668.
Στο λόγο του Κ. Κοντογόνη διάχυτη είναι η θρησκευτικότητα με την προβολή
μιας ανθρωπιστικής παιδείας που οδηγεί ατομικά και συλλογικά σε σώφρονες
επιλογές. Προβάλλεται μια αρχαιογνωστική παιδεία, η οποία θα συνοδεύεται από την
«θεία αντίληψη» ως συναρωγό στο έργο της διαμόρφωσης πολιτών και κοινωνιών669.

 Επέτειος 1850- Ομιλία Π.Αργυρόπουλου, Περί Αδαμαντίου Κοραή

Στις 20 Μαρτίου 1850, δύο μήνες πριν από τον εορτασμό της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου, η Σύγκλητος εξέλεξε ως ομιλητή τον Καθηγητή της Νομικής Σχολής
Π. Αργυρόπουλο, δεδομένου ότι ήταν η σειρά Καθηγητών της Νομικής Σχολής να
αναλάβουν το καθήκον αυτό670.
Στην εισαγωγή του λόγου του ο Αργυρόπουλος, εξηγεί ότι η έντυπη μορφή
του λόγου αυτού εντάσσεται στο καθιερωμένο τυπικό δημοσίευσής τους, ενώ
αναφέρει ότι το θέμα το οποίο θα εκθέσει είναι το έργο του Αδαμάντιου Κοραή. Ο
Αργυρόπουλος ξεκινάει την ομιλία του λέγοντας ότι ως απόγονοι των αρχαίων
Ελλήνων θα πρέπει να «μεγαλαυχούμεν», αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να τους
μιμηθούμε. Υπογραμμίζει ότι μεταξύ αρχαίας Ελλάδας και Ελληνικής Επανάστασης
μεσολαβεί «διάστημα μακρόν, πλήρες αδοξίας και σκότους», κατά το οποίο, όμως,
υπήρξαν σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, οι οποίες
εργάστηκαν για την παιδεία και την εθνεγερσία. Επισημαίνει ότι ο πολιτισμός μας
είναι παράγωγο αυτών των ανδρών και των περιστάσεων, πολιτισμός ο οποίος αν και
ανάγει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα, δεν προέρχεται απευθείας από αυτήν671.
Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Αργυρόπουλος, στο επαναλαμβανόμενο μοτίβο της ένδοξης
καταγωγής των Ελλήνων, προσθέτει την ύπαρξη σύγχρονων επώνυμων επιφανών
ανδρών, οι οποίοι συνεισέφεραν ουσιωδώς στην παιδεία και στην εξανάσταση του
λαού.

668
Ό.π., σσ. 13-16.
669
Οι απόψεις του στηρίζονται και τεκμηριώνονται από ευαγγελικές περικοπές, οι οποίες είναι
διάσπαρτες στο λόγο του.
670
Πρακτικά Συγκλήτου (20.3.1850), σ. 7.
671
Λόγος εκφωνηθείς την 20 Μαΐου 1850 κατά την επέτειον εορτήν του Πανεπιστημείου παρά του κ.
Π.Αργυροπούλου, καθηγητού του διοικητικού δικαίου, κατ’ εντολήν της ακαδημαϊκής Συγκλήτου, εν
Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Εμ. Αντωνιάδου 1850, σσ. 3-4.
177
 Τα ερωτήματα που πρέπει, κατά τον Αργυρόπουλο, να τεθούν από κάποιον
που επιθυμεί να βιογραφήσει έναν επιφανή άνδρα είναι, ποια ήταν η επίδραση των
συγγραμμάτων του στους συμπολίτες τους, πόσο καινοτόμες υπήρξαν οι ιδέες του και
ποιες έννοιες ενέσπειραν, ποια ήταν τα αποτελέσματα που προέκυψαν και κατά πόσο
«διά των ηθών των εβελτίωσαν του λαού τα ήθη;». Η βιογράφηση του Κοραή αρχίζει
με στοιχεία από την παιδική και νεανική του ηλικία, καθώς και με αναφορά στην
«γεννήσασα τον πατέρα αυτού» (Χίος), στην «τέξασα αυτόν και αναθρέψασα»
(Σμύρνη), στην πόλη που ενίσχυσε και δραστηριοποίησε την «ευφυΐα» του και τον
«πατριωτισμό» του (Παρίσι), στην πόλη όπου ασχολήθηκε με το εμπόριο κατά την
επιθυμία της οικογένειας του (Άμστερνταμ), αλλά και στο Μονπελλιέ όπου
αναγορεύθηκε διδάκτωρ της Ιατρικής672.
Ο Αργυρόπουλος εκφράζει την διαφωνία του για την επιλογή του Κοραή να
απέχει από αξιώματα, θεωρώντας τα ως πηγή αποηθικοποίησης. Ο καθηγητής της
Νομικής υποστηρίζει ότι ο «αληθής λόγιος» δεν θα πρέπει να αμφιβάλλει για την ίδια
του την «αρετήν», αλλ’ ευθαρσώς να συνδιαλέγεται και να συμμετέχει στη
διαχείριση των κοινωνικών υποθέσεων, επειδή είναι «ολέθριος ο χωρισμός της
πολιτικής και της παιδείας» 673. Ο Αργυρόπουλος προβάλλει το πρότυπο ενός πολίτη,
ο οποίος θα συνδυάζει την παιδεία και τη συμμετοχή στα κοινά και δεν επικροτεί μια
γνώση αποσυνδεδεμένη από την πολιτική ζωή. Η απόφαση της διεξαγωγής της
Επανάστασης το 1821 δεν βρίσκει σύμφωνο τον Κοραή, ο οποίος θεωρούσε
καταλληλότερο χρόνο το 1850, οπότε και θα είχε συντελεστεί, σε ένα βαθμό, η
άνοδος του πνευματικού επιπέδου του λαού. Η συμβολή του στην έκρηξη της
Επανάστασης εντοπίζεται στα συγγράμματά του, που τον κατέστησαν χρήσιμο μόνον
«μακρόθεν». Οι ιδέες που τα διαπνέουν, υπέδειξαν στο έθνος τον τρόπο με το οποίο
αυτό πρέπει να ενεργήσει674.
Ο καθηγητής της Νομικής τόνισε την ευρυμάθεια του Κοραή, αναφέροντας τα
γνωστικά του πεδία (φιλολογία, φιλοσοφία, ιατρική, πολιτικές επιστήμες και
θεολογία), πεδία από τα οποία και «η ανώτατη εκπαίδευσις ορμωμένη διακλαδεύεται

672
Ό.π., σσ. 4-5, 7.
673
Ο Κοραής αρνήθηκε να υποβληθεί στη διαδικασία ψήφισής του για να γίνει μέλος της Ακαδημίας,
αφού προϋπέθετε «φορτικήν ψηφοθηρίαν», το οποίο κατά τον ίδιο δεν συνάδει με την έννοια του
«ελεύθερου ανδρός». Το 1814 δεν αποδέχθηκε την πρόταση του College de France να καταλάβει την
έδρα της ελληνικής φιλολογίας, ενώ το 1816 απέρριψε πρόταση και από το Institut de France [Ό.π.,
σσ.10-12].
674
Ό.π., σσ. 13-16, 19.
178
εις τέσσαρας σχολάς». Ως εκ τούτου, τελικά, «ουδείς των σοφών μας είναι τόσον άξιος
να πανηγυρίζεται πανεπιστημονικώς όσον ο Κοραής»675. Το φιλολογικό έργο του
Κοραή εστιάστηκε στις μεταφράσεις και στις εκδόσεις συγγραφέων με προλεγόμενα,
σχόλια, πραγματολογικές και όχι μόνον παρατηρήσεις, ενώ υπογραμμίζεται, η
αξιοσημείωτη, κατά τον ομιλητή, συνεισφορά του στην «μόρφωσιν της γλώσσης» με
την παρατήρηση ότι γλώσσα και επιστήμη αποτελούν αλληλένδετα και διαδραστικά
μεγέθη και ποιότητες676. Ως εκ τούτου αιτιολογείται, κατά τον Αργυρόπουλο, η
έντονη διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα στο οποίο βρίσκονται οι «πεπαιδευμένοι του
γένους»677.
Ο Αργυρόπουλος, μεταφέροντας στο ακροατήριο τις ιδέες από τις οποίες
διαπνέεται το έργο του Κοραή, αναφέρει τη σημασία της ηθικής διάπλασης της
νεολαίας, ενώ επισημαίνει ότι «τα σχολεία, τα γυμνάσια και το πανεπιστήμειον, αι
περιοδικαί ή και μόνιμοι συγγραφαί δίδουσιν εις την κοινωνίαν νοητικήν τροφήν678».
Ο Αργυρόπουλος σχολιάζει ότι η χώρα μέσω του Πανεπιστημίου θα αποστέλλει
παντού όχι μόνον έγκυρους επιστήμονες αλλά και «του πολιτισμού κήρυκας»679 .
Υπογραμμίζεται στο λόγο αυτό ότι ο Κοραής, αν και δεν έγραψε, κατ’
επάγγελμα, για την πολιτική, οι απόψεις του άσκησαν σημαντική επιρροή στην
Ελλάδα. Αποδέχθηκε τη θέση ότι η συμμετοχή της μεσαίας τάξης στη διοίκηση
αποτέλεσε σημαντικό σταθμό, μέσω του οποίου τα έθνη «παιδαγωγούνται πριν
ορμηθώσιν εις ανωτέρας ελευθερίας την απόλαυσιν», ότι εκλείπουν τα τιμοκρατικά
κριτήρια, ότι επέρχεται η χειραφέτηση του ανθρώπινου νου και η απόκτηση
πολιτικών δικαιωμάτων. Κατά τον Κοραή, η ανέλιξη της μεσαίας τάξης δεν
συμβαδίζει με την βασιλεία. Ωστόσο, ο Αργυρόπουλος υποστηρίζει ότι το έθνος
αντιλαμβανόταν ότι οι δυνάμεις του μπορούν να συσπειρωθούν υπό «τον θεσμόν της
Βασιλείας»680. Στο σημείο αυτό διαφοροποιείται η αντίληψη Κοραή και
Αργυρόπουλου: ο Κοραής τίθεται σαφώς υπέρ της αβασίλευτης πολιτείας, ενώ ο
Αργυρόπουλος πιστεύει ότι το έθνος προκειμένου να συνενωθεί και να παραμερίσει

675
Ό.π., σ. 17.
676
Ο Αργυρόπουλος παραθέτει αποσπάσματα από το έργο του Κοραή σχετικά με τη σημασία της
γλώσσας [ Ό.π., σ. 20, 23-25, 27].
677
Ό.π., σσ. 20, 23-25, 27.
678
Ό.π., σσ. 26, 29, 31,41, 43.
679
Ό.π., σσ. 47-48.
680
Ο θεσμός της βασιλείας «εκλογικός ή διαδοχικός, δεσποτικός ή φιλόλαος, φιλοπόλεμος ή ειρηνικός,
διατηρών όμως αείποτε την ενωτικήν του ισχύ και δύναμιν» [ Ό.π., σσ. 34-36.]
179
τις διαφορές στη γλώσσα και στα ήθη, έπρεπε να παγιωθεί ένας συγκεντρωτικός
θεσμός.

 Επέτειος 1851- Ομιλία Γεωργίου Πρινάρη, Περί Ιπποκράτους

Ο Γ. Πρινάρης681, τακτικός Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής, ορίστηκε να εκφωνήσει
τον λόγο κατά την επέτειο εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου την 20ή Μαΐου 1851.
Ο αγορητής της ημέρας, στο προοίμιο του λόγου του, τόνισε τη σημασία
ανέγερσης του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Το γεγονός αυτό σηματοδοτούσε μια νέα
εποχή για το ελληνικό Γένος, επειδή το Ίδρυμα αυτό θα αποτελούσε πλέον το κέντρο
από όπου θα διαχέονταν τα γράμματα και οι επιστήμες. Ο Πρινάρης, επιδιώκοντας να
κεντρίσει την προσοχή των ακροατών του, σημείωνε ότι το υμνητικό αυτό έργο είναι
«ανώτερον των δυνάμεων <του>» και γι’ αυτό επιζητεί επιείκεια682.
Ο καθηγητής Γ. Πρινάρης κατέγραψε τη γενεαλογία της ιατρικής επιστήμης
και ανέφερε πλήθος ιατροφιλοσόφων. Η γεωμορφολογία της Ελλάδος συνέτεινε
καίρια στην οικονομία και καλλιέργεια του πνεύματος, στο «είδος της κυβερνήσεως
των Ελλήνων» και στην ανάπτυξη των επιστημών. Ειδικότερα, η προσέγγιση των
ιατρών με τις Ασκληπιάδες, η καταγραφή των νόσων και της θεραπείας τους
συνετέλεσαν στην αναδόμηση της ιατρικής επιστήμης683.
Στο λόγο αυτό τίθενται ουσιαστικά τρία ζητήματα περί Ιπποκράτους (460-
377), τα οποία αποτελούν και τους κεντρικούς άξονες γύρω από τους οποίους
κινήθηκε ο αγορητής της 20ής Μαΐου 1851. Το πρώτο ζήτημα με το οποίο ασχολείται
είναι εάν υπήρξε ο Ιπποκράτης και σε ποια εποχή έζησε. Ακολούθως, εξετάζεται εάν
ήταν όντως ο συγγραφέας των συγγραμμάτων που διασώζονται στο όνομά του και
τέλος, επιδιώκεται να αξιολογηθεί εάν δόθηκε στον Ιπποκράτη το προσωνύμιο
«μέγας» επειδή συνέλεξε πρώτος τις διάσπαρτες εμπειρικές ιατρικές γνώσεις και

681
Ο Γ. Πρινάρης (1808-1855) έγινε υφηγητής Φυσιολογίας στις 22 Απριλίου 1846, τακτικός
καθηγητής της Γενικής παθολογίας και της Ιστορίας της Ιατρικής στις 9 Οκτωβρίου 1847.
Αξιοσημείωτο είναι και το ότι συνέθεσε τρεις ωδές στον Όθωνα [Αριστ. Κούζης,
Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´ , σ. 15. Λεύκωμα της εκατονταετηρίδος…ό.π., σ. 41].
682
Περί Ιπποκράτους Λόγος, εκφωνηθείς τη 20 του Μαΐου 1851, επετείω ημέρα της καθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος υπό Γεωργίου Πρινάρη Καθηγητού της Γενικής Νοσολογίας και Υγιεινής, και
κατά το ενεστώς έτος κοσμήτορος της Ιατρικής Σχολής, Αθήνησι, τύποις Φ. Καραμπίνη και Κ. Βάφα
1851, σσ. 5-6.
683
Ό.π., σσ. 16-18.
180
συγκρότησε επιστήμη ή και, επειδή, μέσω του συγγραφικού του έργου, κληροδότησε
θεωρίες και δόγματα τα οποία θεωρούνται φυσικοί νόμοι684.
Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι καταφατική και επισημαίνεται ότι από
τους σύγχρονους του Ιπποκράτη, μόνον ο Πλάτων τον μνημονεύει σε δύο από τους
διαλόγους του (Πρωταγόρας, Φαίδρος): «Ιπποκράτης Κώος ο των Ασκληπιαδών».
Συνθετική παρουσίαση της εργοβιογραφίας του Ιπποκράτη συναντάμε σε
μεταγενέστερα χρόνια από τον Σωρανό τον Εφέσιο (2ος αι. μ.Χ.), από το λεξικό της
Σούδας (1050 μ.Χ.), από σχόλια του Ιωάννου Τζέτζη (1150 μ.Χ.), ενώ μνείες
υπάρχουν και σε ρωμαίους συγγραφείς (Πλίνιος, Ουάρων) 685.
Ο Καθηγητής της Ιατρικής στο ζήτημα εάν τα σωζόμενα συγγράμματα του
Ιπποκράτη ανήκουν όντως σε εκείνον, δεν αποκρύπτει ότι αυτά υπέστησαν τις
αλλοιώσεις, τις οποίες επέφερε η έλλειψη τυπογραφίας. Την εποχή των «Βασιλέων
της Περγάμου και της Αιγύπτου» απέδιδαν στον Ιπποκράτη συγγράμματα, τα οποία
δεν ανήκαν σε αυτόν. Μεταγενέστεροι μελετητές κατέληξαν ότι πολλά από τα έργα
του Ιπποκράτη είναι «υποβολιμαία και νόθα»686. Από τα εβδομήντα δύο (72) έργα
που διασώζονται στο όνομά του, υπάρχει διαφωνία μεταξύ των μελετητών για τη
γνησιότητά τους και αδυναμία διάκρισης των νόθων από τα γνήσια. Μόνον έξι (6)
έργα687 αποδίδονται με βεβαιότητα στον Ιπποκράτη688.
Όσον αφορά στο ζήτημα περί ιπποκρατικής θεωρίας, ο Πρινάρης
υπογραμμίζει ότι, μέσω της παρατήρησης, ο Ιπποκράτης υπέβαλε σε έρευνα τα
φαινόμενα ώστε να συνθέσει γενικές αρχές και ως εκ τούτου ανήγαγε την ιατρική
εμπειρία σε επιστήμη. Θεμελίωσε τη σημασία της πρόληψης και της πρόγνωσης
ασθενειών, αλλά και υποστήριξε την ιαματική δύναμη της φύσης689.
Ο ακαδημαϊκός ομιλητής ολοκλήρωσε το λόγο του δανειζόμενος φράση από
τα προλεγόμενα του Ιπποκράτη στην έκδοση του «Περί αέρων, υδάτων και τόπων»:

684
Ό.π, σσ. 19.
685
Ο Ιπποκράτης απάλλαξε την ιατρική επιστήμη από δεισιδαιμονίες και προλήψεις. [Περί
Ιπποκράτους Λόγος, εκφωνηθείς τη 20 του Μαΐου 1851…ό.π, σσ. 20-22, 26, 30, 44].
686
Ο Ιπποκράτης φέρεται να συνέγραψε βιβλία, τα οποία προτίθετο να εκδώσει, ακόμη, είχε
σημειώσεις τις οποίες εξέδωσαν αργότερα οι υιοί του, κάποια συγγράμματα ανήκουν στο γαμπρό του
(Πόλυβος) και κάποια άλλα στους υιούς του (Θέσσαλος και Δράκων) οι οποίοι στηρίχθηκαν στα
«δόγματα» του Ιπποκράτη, ενώ άλλα αποτελούν πονήματα άλλων συνώνυμων μεταγενεστέρων του.
687
Τα έργα αυτά είναι τα εξής: « Των Αφορισμών τα πρώτα επτά βιβλία, Το περί αέρων υδάτων και
τόπων, Το προγνωστικόν, Το περί διαίτης οξέων, Επιδημιών το πρώτον και το τρίτο βιβλίο, Το περί των
εν κεφαλή τρωμάτων».
688
Περί Ιπποκράτους Λόγος εκφωνηθείς τη 20 του Μαίου 1851…ό.π, σσ. 46-47, 49-51.
689
Ό.π, σσ. 53-54, 56.
181
«Αν όλων των φωτισμένων εθνών οι ιατροί δεν έπαυσαν να τον σέβωνται, φυσικά εις
την ελληνικήν σας ψυχήν και το σέβας πρέπει να είναι βαθύτερον, και η προθυμία να
τον μιμηθήτε θερμοτέρα». Στη φράση αυτή, προσθέτει το δικό του σχόλιο, λέγοντας
ότι στην εποχή του θα έπρεπε να είναι πιο έντονη690. Καταληκτήρια παραινεί τους
φοιτητές για μίμηση της εξέχουσας αυτής φυσιογνωμίας της αρχαιότητας. Η
συγκυρία, κατά τον αγορητή, ευνοούσε ακόμα περισσότερο την προτροπή του, αφού
πλέον ζουν σε μια ελεύθερη πατρώα γη υπό την βασιλεία του Όθωνος.

 Επέτειος 1852- Ομιλία Κ. Κοντογόνη691 Περί Ηλία Μηνιάτη

Στις 20 Μαΐου 1852 εκφωνήθηκε λόγος, κατ’ εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου692,
και πάλιν από τον καθηγητή της Θεολογικής Σχολής Κωνσταντίνο Κοντογόνη. Όπως
πληροφορούμαστε από τη λογοδοσία του Πρύτανη Σπ. Πήλληκα, ο Κοντογόνης
περιέγραψε το βίο και τα συγγράμματα του εκκλησιαστικού ρήτορα Ηλία Μηνιάτη
«συνδέσας ευτυχώς των σημερινών εν γένει πεπαιδευμένων Ελλήνων τα έργα με την
όλην σειράν των νεωτέρων κατά τους παρελθόντας αιώνας διακριθέντων διά την
παιδείαν, εις τους οποίους χρεωστείται και της ελευθερίας η ανάκτησις και η νυν των
γραμμάτων αναγέννησις»693. Ο λόγος δεν έχει διασωθεί.

690
Ό.π, σ. 60
691
Πρόκειται για το δεύτερο λόγο που εκφωνεί ο Κ. Κοντογόνης κατά την εορτή της εγκαθιδρύσεως
του Πανεπιστημίου. Ο πρώτος ήταν το 1848.
692
Πρακτικά Συγκλήτου (19.2.1852), σ. 2. (18)
693
Λόγοι εκφωνηθέντες την 28 Σεπτεμβρίου 1852 υπό του πρώην Πρυτάνεως Σπυρίδωνος Πήλληκα
παραδίδοντος την πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου και υπό του καθηγητού Περικλέους
Αργυροπούλου διαδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «εκ του Βασιλικού Τυπογραφείου» 1853, σ. 21.
182
 Επέτειος 1853 – Ομιλία Στέφανου Α. Κουμανούδη694 Περί της πολιτικής
ενότητος των Ελλήνων
Ο πανηγυρικός λόγος της 20ής Μαΐου 1853 συνοδεύεται από εισαγωγικό σημείωμα
στο οποίο ο ομιλητής695 αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι ο λόγος του είναι «έργον
βραχέως χρόνου», διότι ήταν απασχολημένος με «κατεπείγοντα έργα». Στο προοίμιο
του λόγου του, ο Στ. Κουμανούδης επισημαίνει ότι «ψήφω ευμενεί» κλήθηκε να
εκφωνήσει δημόσιο λόγο «εις την Ελληνικωτάτην ταύτην εορτήν της ιδρύσεως του
[Οθωνείου] Πανεπιστημίου». Περιγράφει την εποχή την οποία διανύουν ως «ουχί
στείρα λόγων και έργων» και αιτιολόγησε την κρίση του με το επιχείρημα ότι
απολαμβάνουν τη «ζηλωτή αυτονομίαν» - κρηπίδωμα της ανθρώπινης ευημερίας. Οι
προγενέστερες γενεές ήλπιζαν να το βιώσουν, ενώ οι πρόγονοι «επί μακρούς αιώνας»
δεν θεωρούσαν το ενδεχόμενο αυτό πιθανό. Ωστόσο, επικαλούμενος τον Ευριπίδη
[Βάκχαι, στ.1391], υποστηρίζει ότι ο Θεός βρήκε διέξοδο στα ανέλπιστα («Αλλά των
αδοκήτων εύρε πόρον θεός»)696.
Ακολούθως, ο ομιλητής υποστήριξε ότι η παιδεία και η γνώση που διαχύθηκε
από το Ανώτατο αυτό Ίδρυμα ενίσχυσε την ευνομία και την αρετή. Διευκρίνισε,
μάλιστα, ότι επέλεξε να ασχοληθεί με το θέμα «της εθνικότητος ημών, θεωρούμενης
υπό πολιτικήν έποψιν, την της ενότητος», αφού, άλλωστε, το Πανεπιστήμιο
ενδυναμώνει την εθνικότητα και σταθεροποιεί την πολιτική οντότητα του
ελληνισμού. Ο Κουμανούδης επισκοπώντας το παρελθόν στο παρόν, επιδίωξε να
απαντήσει στα εξής ερωτήματα: πώς αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι την ενότητα του
έθνους, αν η ιδέα αυτή υπήρξε και τι φορτίο έφερε, πότε και με ποιον τρόπο

694
Ο Στέφανος Κουμανούδης (1818-1899) διορίστηκε έκτακτος καθηγητής λατινικής φιλολογίας στο
Οθώνειο Πανεπιστήμιο (1846). Ο Κ.Θ. Δημαράς είδε στο πρόσωπο του Κουμανούδη έναν διάδοχο και
συνεχιστή του Διαφωτισμού. Το 1854 προήχθη σε τακτικό, ενώ διετέλεσε Κοσμήτορας της
Φιλοσοφικής Σχολής τέσσερις φορές (1855-56, 1866-67, 1877-78, 1884-85) [Εμμ. Φυριππής, Περί
εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., σ. 304. Σοφ. Ματθαίου, Παντ. Καρέλλος, Στ. Α. Κουμανούδης.
Ανέκδοτα κείμενα 1837-1845
Ημερολόγιον. Πραγματεία κατά του Φαλλμεράϋερ ατελής, ΕΙΕ-ΙΝΕ, Αθήνα 2010 [Πρόλογος Π.
Κιτρομηλίδης]. Βλ. σχετικά Νεκρολογία, εφημ. «Εμπρος», φ. 913 (21.5.1899), σ. 1. Σοφία Ματθαίου,
Στέφανος Κουμανούδης (1818-1819): Σχεδιάσμα βιογραφίας, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ. 190, 1999].
695
Ο Στ. Κουμανούδης με την από 28 Ιανουαρίου 1853 απόφαση της συγκλήτου εξελέγη να
εκφωνήσει τον πανηγυρικό λόγο της 20ής Μαΐου [Πρακτικά Συγκλήτου (28.1.1853), σ. 2 (36)].
696
Λόγος εκφωνηθείς τη 20 Μαΐου 1853 κατά την επέτειον εορτήν της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου
Όθωνος υπό Στεφάνου Α. Κουμανούδη, εκτάκτου καθηγητού της λατινικής φιλολογίας, κατ’εντολήν της
Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, Εν Αθήναις εκ του Βασιλικού Τυπογραφείου 1853, σσ. 2-3.
183
εκδηλώθηκε, ποιες είναι οι σύγχρονες του απόψεις περί πολιτικής ενότητας και ποια
είναι η σημασία τους για την πολιτική ύπαρξη της χώρας, ως μια μορφή του
«πολιτικού ημών Συμβόλου»697.
Κατά την αναδίφηση της ελληνικής ιστορίας, διαπιστώνεται, κατά τον
ομιλητή, ότι το έθνος δεν συγκροτήθηκε ευθύς εξ αρχής σε ενιαίο σώμα.
Τοπογραφικά χαρακτηριστικά και ιστορικοί λόγοι συνετέλεσαν σε αυτό, ωστόσο,
παρά τις ετερότητες, παρατηρείται ενότητα στο χαρακτήρα και στη γλώσσα. Από την
εποχή του Ησίοδου, η ονομασία «Έλλην» καθίσταται δηλωτική του έθνους. Πάντοτε,
όμως, υπήρχε η συνείδηση ότι ο λαός διέφερε από τους ασιάτες και τους άλλους
ευρωπαίους. Στους ομηρικούς χρόνους απουσιάζουν λεκτικοί προσδιορισμοί που
φανερώνουν την «ελληνικότητα», όμως, «σώζεται η μνήμη νεαρά μεγάλης πράξεως του
Ελληνικού έθνους», η μνήμη του Τρωικού πολέμου. Παρά το γεγονός ότι οι Έλληνες
έζησαν σε αυτόνομες πόλεις, ανέπτυξαν σε αξιοθαύμαστο βαθμό τις τέχνες και τα
γράμματα, ενώ ομονόησαν για να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό στους περσικούς
πολέμους. Τα στοιχεία αυτά συναποτελούσαν την εθνική ενότητα των Ελλήνων, η
οποία όμως διαφοροποιείται από την πολιτική, «την οποίαν ημείς ιχνηλατούμεν εν τη
προγονική ημών αρχαιότητι»698.
Επιπρόσθετα, επισημαίνεται ότι καθίσταται ελπιδοφόρο το γεγονός ότι η
ιστορία λειτούργησε ευεργετικά ώστε να αποφευχθούν αστοχίες και το έθνος «το
τυραννηθέν επί πολλούς αιώνας υπό εγχωρίων και ξένων, ησπάσατο θαρρούντως
συνεκτικωτέραν μορφήν πολιτεύματος, την της βασιλείας», ως «Παλλάδιον ελευθερίας
σώφρονος». Η ιδέα της ενότητας έχει κραταιωθεί και εκδηλώνεται, μεταξύ άλλων, με
τις συνδρομές των ομογενών. Ο ομιλητής αναρωτιέται πώς συνέβησαν «τα
ανέλπιστα» στη δική τους εποχή και η απάντηση είναι ότι θεωρεί «τον θεόν τούτων
απάντων αίτιον»699. Επιλέγοντας, αναφέρει πως ό,τι «ένδοξο» πήγασε από τους
Έλληνες ήταν αποτέλεσμα ενότητας, ενώ ό,τι «δυστυχές» προήλθε από την έλλειψή
της. Τέλος, τονίζει ότι οι Έλληνες είναι «εις και αδιαίρετος λαός,….θεοφιλής και
πεπροικισμένος παντοίαις δυνάμεσιν» που δύναται να προαχθεί «επί πάσαν παιδείαν
και αρετήν»700.

697
Ό.π., σσ. 4-5.
698
Ό.π., σσ. 5-8, 12, 17, 24.
699
Ό.π., σσ. 24-27.
700
Ό.π., σ. 27.
184
 Ο Κουμανούδης επέλεξε το θέμα της «πολιτικής ενότητος των Ελλήνων», σε
μια εποχή κατά την οποία οι θεωρίες περί μη καταγωγής των νεοελλήνων από τους
αρχαίους Έλληνες είχαν κάνει ήδη την εμφάνισή τους (από τη δεκαετία του 1830). Ο
Κ. Παπαρρηγόπουλος, την εποχή αυτή, εξέδιδε (1853) την πρώτη μορφή του έργου
του «Ιστορία του ελληνικού Έθνους από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των
νεοτέρων», με το οποίο θεμελίωσε την αντίληψη της ιστορικής συνέχειας της
Ελλάδας.

 Επέτειος 1854- Ομιλία Π. Παπαρρηγόπουλου Βασίλειος ο Μακεδών

Μετά από απόφαση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου στη συνεδρίαση της 2ας Μαρτίου
1854, ο Πέτρος Παπαρρηγόπουλος, τακτικός καθηγητής της Νομικής Σχολής,
ανέλαβε «το βάρος της του λόγου απαγγελίας κατά την εορτήν της 20ής Μαΐου»701.
Ο Καθηγητής Παπαρρηγόπουλος, στο προοίμιο της ομιλίας του, αφού
χαρακτήρισε «δημοτελή» την εορτή της επετείου ιδρύσεως του ελληνικού
Πανεπιστημίου, ομολόγησε την αδυναμία του να εκφράσει πλήρως τα αισθήματα που
διακατέχουν το ακροατήριο για όσα αγαθά απέκτησαν και κυρίως για την «ευκλεή
εκείνην ημέραν του 1837 έτους», της ιδρύσεως από τον Όθωνα του Πανεπιστημίου. Η
δεκαεπτάχρονη λειτουργία του Πανεπιστημίου είχε, ήδη, αποβεί λυσιτελής,
προοιωνίζοντας μέλλον λαμπρό. Οπότε, δικαιώνεται, κατά τον αγορητή, ο ετήσιος
αυτός εορτασμός702.
Το θέμα το οποίο πραγματεύεται στο λόγο είναι ο βίος του Βασιλείου του
Μακεδόνος (811-886). Αιτιολογεί την επιλογή του, αναφέροντας ότι κατά τη διάρκεια
της δυναστείας του Βασιλείου, εδραιώθηκε η θρησκευτική ενότητα, επικυρώθηκε η
«εξελληνισθείσα νομοθεσία» και προωθήθηκε η ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας. Ο
Βασίλειος ο Μακεδών, ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας, ασχολήθηκε με την
διευθέτηση των οικονομικών του κράτους και την απονομή δικαιοσύνης703. Η
σύνταξη και η έκδοση της νομοθεσίας στην ελληνική γλώσσα ήταν απαλλαγμένη από
ασάφειες που εγκυμονούσαν κινδύνους για την κοινωνική δικαιοσύνη. Τα στοιχεία
701
Πρακτικά Συγκλήτου (2.3.1854), σ. 67.
702
Λόγος εκφωνηθείς τη 20 Μαίου 1854 κατά την επέτειον εορτήν της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου
Όθωνος, εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου υπό Πέτρου Παπαρρηγόπουλου, επιτίμου καθηγητού του
αστικού δικαίου, εν Αθήναις εκ του βασιλικού τυπογραφείου 1854, σ. 3.
703
Ακόμη, πραγματοποιήθηκε νέα κωδικοποίηση του δικαίου στην ελληνική γλώσσα και το 870
εκδόθηκε ο Πρόχειρος Νόμος, το 884 η Ανακάθαρσις των νόμων και το 885 η δεύτερη βελτιωμένη
έκδοση του Πρόχειρου νόμου με τον τίτλο Επαναγωγή του νόμου. [Ό.π., σ. 19]
185
αυτά αποτελούν, κατά τον Π. Παπαρρηγόπουλο, συστατικά-δομικά μέρη του νέου
ελληνισμού και συνέβαλαν στη διατήρησή του και στην παλιγγενεσία του ελληνικού
έθνους704. Ο συγκεκριμένος καθηγητής της Νομικής επέλεξε από την ελληνική
ιστορία έναν βυζαντινό αυτοκράτορα για να καταδείξει τις ρίζες της ελληνικής
παιδείας και την πορεία της έως την εποχή του, αλλά και τη συνέχειά της από το
ελληνικό πανεπιστήμιο705.
Ο Παπαρρηγόπουλος ανέφερε, συμπυκνώνοντας το έργο του Βασιλείου, ότι
κατά τη βασιλεία του η διαμάχη μεταξύ ρωμαϊσμού και ελληνισμού έλαβε τέλος
στην Ανατολή και η βυζαντινή αυτοκρατορία απέκτησε τον «ιδιάζοντα χαρακτήρα
του χριστιανικού ελληνισμού». Το εκπαιδευτικό έργο που τελέστηκε κατά την
διακυβέρνησή του Βασιλείου του Μακεδόνος, συνεχίζεται, κατά τον ομιλητή της
ημέρας, «εν τω μεγαλοπρεπεί τούτω τεμένει των Μουσών», του Οθώνειου
Πανεπιστημίου706.

 Επέτειος 1855- Ομιλία Γεωργίου Α. Μακκά707 Λόγος περί γυμναστικής του

σώματος ως μέρους της κατά τους αρχαίους τελείας παιδείας.
Στη συνεδρίαση της 22ας Φεβρουαρίου 1855 εξελέγη αγορητής για την τελετή της
επετείου της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου ο Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής Γ.
Μακκάς708, ο οποίος ξεκίνησε τον λόγο του με την προσφώνηση «φιλόμουσος και

704
Ωστόσο, υπάρχει και η άλλη πλευρά του έργου του βυζαντινού αυτοκράτορα που είναι
καταδικαστέα και είναι αποτέλεσμα των φρονημάτων που επικρατούσαν εκείνη την εποχή. [Ό.π., σσ.
4, 12, 14, 24].
705
Η αρχιτεκτονική και η βιομηχανία καλλιεργήθηκαν την εποχή αυτή, ενώ πραγματοποιήθηκε
πρόγραμμα επισκευών, αποκαταστάσεων και ανεγέρσεων μνημείων. Στην Ανατολή επετεύχθη
σημαντική νίκη κατά των Παυλικανών αιρετικών-οι οποίοι έκαναν επιδρομές μέχρι την Νίκαια, τη
Νικομήδεια και την Έφεσο- καταλαμβάνοντας την έδρα τους στην Τεφρίκη, αντιμετωπίστηκαν
νικηφόρα οι Σαρακηνοί και επανήλθε υπό βυζαντινή διοίκηση το τμήμα της Νοτίου Ιταλίας. [Λόγος
εκφωνηθείς τη 20 Μαίου 1854 κατά την επέτειον εορτήν της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου Όθωνος,
εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου υπό Πέτρου Παπαρρηγόπουλου…ό.π., σσ. 26-27, 31-32, 39].
706
Ό.π., σ. 39.
707
Ο Γ.Α. Μακκάς (1818-1905) διορίστηκε το 1849 τακτικός Καθηγητής ειδικής νοσολογίας και
κλινικής στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο [Αριστ. Κούζης, Εκατονταετηρίς …ό.π., τ. Γ´, σ. 24. Εμμ.
Φυριππής, Περί εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., τ. Β´, σ. 302].
708
Πρακτικά Συγκλήτου (22.2.1855), σ. 136. Τη χρονιά αυτή, και συγκεκριμένα τον Απρίλιο του 1855
έλαβαν χώρα επεισόδια στο μάθημα της ειδικής νοσολογίας, με αφορμή τον διορισμό του υφηγητή Δ.
Αιγινήτη στη θέση του Γ. Μακκά (Αιγινήτεια). Φοιτητές αποδοκίμασαν το γεγονός αυτό και τα
μαθήματα διακόπηκαν. Οι αναταραχές αυτές κορυφώθηκαν με την παραίτηση του τότε υπουργού
Παιδείας Γ. Ψυλλά, ο οποίος είχε διορίσει τον Δ. Αιγινήτη στο Πανεπιστήμιο [Ι. Πανταζίδης,
Χρονικόν…ό.π., σ. 65-66, 91-92. Πρακτικά Συγκλήτου (13.4.1855), σσ. 146-147].
186
σεβαστή ομήγυρις». Υπογράμμισε ότι η τελετή αυτή δεν είναι απλώς μια εορτή του
Πανεπιστημίου, αλλά της ελληνικής παιδείας, μια «εθνική πανήγυρις» για την
επιστροφή των επιστημών στην «πατρώαν γην». Στη χώρα αυτή που δίδαξαν «όλου
του ανθρωπίνου γένους διδάσκαλοι», όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Αντισθένης,
κ.ά., κυριάρχησε πνευματική στασιμότητα και μαρασμός, όμως «θεόθεν» πρόσφατα
επήλθε πολιτειακή ελευθερία και ελευθερία σκέψης. Ακόμη, δεν παραλείπει να
υπογραμμίσει ότι την ημέρα αυτή εορτάζεται και η άνοδος του βασιλιά «επί του
θρόνου». Παράλληλα, εξέφρασε με έμφαση την ευχή να βρεθούν ομιλητές ισάξιοι
του μεγέθους του Δημοσθένη να εκθειάσουν την πράξη της ιδρύσεως του Ανωτάτου
Εκπαιδευτικού Ιδρύματος709.
Αιτούμενος την ιδιαίτερη προσοχή του ακροατηρίου, τόνισε ότι εάν
επιθυμούμε να είμαστε απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, τίποτα δεν μας περιποιεί
μεγαλύτερη τιμή από τον εορτασμό της εγκαθίδρυσης του Πανεπιστημίου. Στη
συνέχεια, επισήμανε ότι, κατά τον Πλάτωνα, η ολοκληρωμένη παιδεία προέρχεται
από τα γράμματα, τη μουσική και τη γυμναστική. Ο Γ. Μακκάς επιλέγοντας ένα θέμα
το οποίο άπτεται του γνωστικού του πεδίου, επισήμανε την αναγκαιότητα και τα
ευεργετικά οφέλη της γυμναστικής στην κατεύθυνση μιας ολοκληρωμένης παιδείας.
Οι αρχαίοι Έλληνες όχι μόνον θεωρούσαν τη γυμναστική αναπόσπαστο μέρος της
παιδείας του ανθρώπου αλλά και βασική παράμετρο της υγείας του. Στην εποχή του
Μακκά, το βάρος δινόταν στην εκμάθηση των γραμμάτων710.
Ο Μακκάς επιδίωξε να καταδείξει παιδαγωγικά και από ιατρικής απόψεως την
αναγκαιότητα της γυμναστικής ως θεμελιώδους στοιχείου υγείας και παιδείας. Κατά
τους αρχαίους, η γυμναστική συμβάλλει στο να είναι οι πολίτες ετοιμοπόλεμοι και
αξιόμαχοι, να θωρακισθεί η σωματική υγεία και, τέλος, να αποτραπεί η ενασχόλησή
τους με επιβλαβείς ή αντιπαραγωγικές δραστηριότητες. Η επιδοκιμασία στους αγώνες
λειτουργεί ως κίνητρο, αφού διεγείρει, αφενός, την επιθυμία του κοινωνικού επαίνου
και, αφετέρου, ενισχύει την φιλοπατρία. Κατά τούτο, προτρέπει να τεθεί σε άλλη

709
Γεωργίου Α. Μακκά, ιατρού και καθηγητού εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος, Λόγος περί γυμναστικής
του σώματος ως μέρους της κατά τους αρχαίους τελείας παιδείας, εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω την
20 Μαΐου, ημέραν επέτειον της ιδρύσεως αυτού, κατ’εντολήν της ακαδημαϊκής Συγκλήτου, εν Αθήναις εκ
της τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου 1855, σσ. 3-4.
710
Ό.π., σσ. 5-6, 8-9, 10-11.
187
βάση το μάθημα της γυμναστικής και να δοθεί η ενδεδειγμένη καθοδήγηση στους
μαθητές711.
Επισημαίνει ότι οι ιδέες που πηγάζουν από τα συγγράμματα των αρχαίων
Ελλήνων θα πρέπει να διαπνέουν τις πράξεις και τη ζωή μας και να μην αποτελούν
αυτά απλώς και μόνον βιβλία «προς εκμάθησιν της γλώσσης». Με αυτό τον τρόπο θα
διατηρηθεί αναλλοίωτος ο ελληνικός χαρακτήρας, απρόσβλητος από επείσακτα
στοιχεία. Στο σημείο αυτό, γίνεται αναφορά για τον προορισμό του ελληνικού
πανεπιστημίου, ο οποίος κατά τον Μακκά είναι όχι απλώς να μεταδώσει γνώσεις
αλλά και να επενεργήσει «επί τον ελληνισμόν των ηθών, επί τον ελληνισμόν των
τρόπων, επί τον ελληνισμόν της σκέψεως και επί τον ελληνισμόν των επιστημών
αυτών..και τέλος επί τον ελληνισμόν του έθνους»712, στη σκέψη, στις επιστήμες, στη
νοοτροπία.

 Επέτειος 1856- Ομιλία Κ. Κοντογόνη713 Λόγος περί αγωγής

Ο Κ. Κοντογόνης ορίστηκε αναπληρωτής ομιλητής του Καθηγητή της
Θεολογικής Σχολής Δ. Λιβερόπουλου την χρονιά αυτή για να εκφωνήσει τον εόρτιο
λόγο της 20ής Μαΐου714. Τελικά ο λόγος εκφωνείται από τον Κ. Κοντογόνη, ο οποίος
προτίμησε να μιλήσει για την αγωγή των παιδιών, την οποία θεωρούσε κρηπίδωμα
μιας ευνομούμενης και ενάρετης κοινωνίας. Ο Κοντογόνης, στο προοίμιο της ομιλίας
του, χαρακτηρίζει την εορτή της εγκαθίδρυσης του Πανεπιστημίου «πάνδημον,
φαιδρά και χαρμόσυνον» και, μάλιστα, τόνισε την προνοιακή βασιλική συμβολή και
μέριμνα για τη σύστασή και λειτουργία του. Στη συνέχεια, ανέφερε ότι την εορτή
αυτή λαμπρύνουν με την παρουσία τους οι φοιτητές, το καθηγητικό σώμα, η Ιερά
Σύνοδος, οι κρατικές αρχές, τα βουλευτικά σώματα, αλλά και οι απλοί πολίτες. Κατά
τον Κ. Κοντογόνη, η ίδρυση του Πανεπιστημίου ελάχιστα χρόνια μετά την
απελευθέρωση της χώρας, κατέδειξε ότι το ελληνικό έθνος «άξιον ενομίσθη» να
υποδεχτεί και να στηρίξει το Ίδρυμα αυτό, μέσω του οποίου θα βελτιστοποιήσει τις
διανοητικές του δυνάμεις και θα διαχειριστεί την ελευθερία του, επιπλέον, δε, θα
μεταδώσει τα πνευματικά φώτα που θα διοχετευθούν και «εις τους έξω αδελφούς

711
Ό.π., σσ. 14-16, 24.
712
Ό.π., σσ. 25.
713
Ο λόγος αυτός είναι ο τρίτος που εκφωνείται από τον Κ. Κοντογόνη κατά την εορτή της 20 ής
Μαΐου.
714
Πρακτικά Συγκλήτου (9.2.1856), σ. 2 (161).
188
ημών». Σημείωσε ότι προορισμός του Πανεπιστημίου δεν θα πρέπει να είναι μόνον η
γνωσιακή, διανοητική και πνευματική ανάπτυξη, αλλά και η απόκτηση ηθικών
αρετών, «η εκπαίδευσις ανδρών, δυναμένων έπειτα να συντελέσωσιν εις την των
επιστημών επίδοσιν τε και τελειοποίησιν»715.
Στη συνέχεια, εξέφρασε το κοινό αίτημα για ευνομία και κοινωνική ευημερία,
το οποίο μπορεί να εκπληρωθεί με τη συμβολή όλων των πεπαιδευμένων πολιτών. Ως
εκ τούτου, κρίνει σκόπιμο στον παρόντα λόγο να υπομνήσει στους γονείς «πόσην περί
της των τέκνων αυτών αγωγής πρέπει να λαμβάνωσι πρόνοιαν, εις την κοινήν
αφορώντες ευημερίαν». Υπογραμμίζεται από τον Κ. Κοντογόνη ότι παθογενή
κοινωνικά φαινόμενα προκαλούνται από την παραμέληση της αγωγής των παιδιών.
Η εκπαίδευση αυτή καθ’εαυτήν δεν επαρκεί, αλλά είναι αναγκαίο να συμπορεύεται
με την υγιή ανατροφή των παιδιών. Οι γονείς οφείλουν να καθίστανται «έμψυχον εις
τους παίδας παράδειγμα». Η πρώτη και θεμελιώδης διδαχή των γονέων προς τα παιδιά
τους πρέπει να είναι, κατά τον ομιλητή, η ευσέβεια, η οποία οδηγεί στην ηθική
ολοκλήρωση και διαφυλάσσει από παντός είδους δεισιδαιμονίες716.
Ακόμη, προσθέτει ότι ο σώφρων πατέρας προσανατολίζει το παιδί του σε ένα
επάγγελμα το οποίο συμβαδίζει με το ήθος του παιδιού του, ενώ, επιλέγει για τον υιό
του ωφέλιμες κοινωνικές συναναστροφές. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό ότι ο
Κοντογόνης δεν κάνει αναφορές ούτε σε μητέρες, ούτε σε κορίτσια. Συμπληρώνει ότι
οι μέθοδοι αγωγής διαφοροποιούνται από άτομο σε άτομο και εξαρτώνται από το
χαρακτήρα του κάθε παιδιού. Γι’ αυτό οι γονείς θα πρέπει να έχουν σαφή γνώση της
προσωπικότητας και της ψυχοσύνθεσης του παιδιού και να δρουν με αυστηρότητα, η
οποία όμως θα είναι «συγκεκραμένη» με επιείκεια και προσήνεια. Προτρέπει το
σημαντικό έργο της ανατροφής να πραγματοποιείται από τους «φυσικούς
παιδαγωγούς εις τούτο»717. Οι απόψεις που καταγράφονται, ενισχύονται με χωρία από
τον Πλούταρχο, τον Σένεκα, τον Απόστολο Παύλο κ.ά.
Συμπερασματικά, ο Κ. Κοντογόνης αποφαίνεται ότι η ανταπόκριση των
γονέων σε αυτή την ηθική επιταγή είναι βαρύνουσα όχι μόνον για τον οικογενειακό
κύκλο αλλά και για το σύνολο της κοινωνίας. Η «πατρίς» χρειάζεται ελευθερία για να

715
Λόγος εκφωνηθείς υπό του καθηγητού της θεολογίας Κωνσταντίνου Κοντογόνου,τη κ´ Μαΐου 1856,
επετείω ημέρα της καθιδρύσεως του Πανεπιστημίου Όθωνος, εν Αθήναις τύποις Λαζάρου Δ. Βιλαρά
1856, σσ. 3-5.
716
Ό.π., σσ. 6-8, 9-11.
717
Ό.π., σσ. 13-16.
189
ευημερήσει, η ελευθερία, όμως, είναι απαραίτητο να συνοδεύεται από την αρετή των
πολιτών. Προτρέπει τους γονείς να επιδοθούν σε αυτό τον αγώνα, τον οποίο οι
διδάσκαλοι θα συνεχίσουν και στο πανεπιστήμιο ώστε οι «καρποί» να είναι, πλέον,
«ευγενεστάτοι»718.

 Επέτειος 1857- Ομιλία Κ. Παπαρρηγόπουλου719

Σύμφωνα με τα Πρακτικά της 15ης Φεβρουαρίου του 1857, «ρήτωρ της 20ής Μαΐου
εξελέχθη ο της Φιλοσοφικής Σχολής ο κος Κ. Παπαρρηγόπουλος»720. Ο Καθηγητής
Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ως θεμελιωτής της αντίληψης της ιστορικής
συνέχειας της Ελλάδας, επιλέγει στο λόγο αυτό να καταρρίψει τις νεοφανείς θεωρίες
περί καταγωγής των σύγχρονων Ελλήνων και περί αλλοίωσης του ελληνικού γένους.
Παράλληλα, επιχειρεί να ενδυναμώσει το εθνικό φρόνημα των Ελλήνων,
καταδεικνύοντας τα στοιχεία της εθνικής τους ταυτότητας.
Ο Παπαρρηγόπουλος χαρακτήρισε παράδοξο το γεγονός ότι, ενώ ποτέ στο
παρελθόν δεν τέθηκε θέμα αμφισβήτησης της ενότητας της ελληνικής εθνικότητας,
πραγματοποιείται «επί της τελευταίας μεγάλης ημών επαναστάσεως». Οι θεωρίες αυτές
εξετάσθηκαν και από επιστήμονες εκτός Ελλάδος, οι οποίοι τις διέψευσαν, ωστόσο
«Γερμανός τις ιστορικός» διατύπωσε τις απόψεις αυτές την εποχή που «αξίους ημάς
<η Ευρώπη προσαγορεύει> του περιφανούς ονόματος το οποίον εφέρομεν». Η
σύμπτωση αυτή, κατά τον Παπαρρηγόπουλο, καταδεικνύει ότι το ζήτημα αυτό
ανακύπτει περισσότερο ως πολιτικό παρά ως επιστημονικό. Τονίζει ότι ο
«αιρεσιάρχης» ισχυρίστηκε την καταστροφή του ελληνικού γένους και ότι οι
σύγχρονοι Έλληνες αποτελούν «όχλο παντοδαπών φύλων», οιονεί συνονθύλευμα σε
πνεύμα ή ιδέες. Ο Παπαρρηγόπουλος συνεχίζοντας την επιχειρηματολογία του,
υπογράμμισε ότι τα δόγματα αυτά παραγκωνίζουν την «κατά τον μέσον αιώνα και
τους νεωτέρους χρόνους ιστορίαν των χριστιανών κατοίκων της Ανατολής», καθώς

718
Ό.π., σ. 16.
719
Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (1815-1891) διορίστηκε έκτακτος καθηγητής στις 5-2-1851 και
έγινε τακτικός στις 17-2-1856. Εκλέχθηκε Κοσμήτορας της Σχολής της Φιλοσοφίας το ακαδ. έτος
1861-62, ενώ το 1872-73 χρημάτισε Πρύτανης. Υπήρξε ο εισηγητής της αντίληψης της ιστορικής
συνέχειας της Ελλάδας από την αρχαιότητα έως σήμερα, ενώ καθιέρωσε την τριμερή διαίρεση της
ελληνικής ιστορίας (αρχαία, μεσαιωνική και νέα) [. Α. Πολίτης, Ρομαντικά χρόνια. Ιδεολογίες και
νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων 2009, σσ. 39, 47. Εμμ. Φυριππής, Περί
εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., τ. Β´, σσ. 282, 303. Βλέπε σχετικά: Κ.Θ. Δημαράς, Κωνσταντίνος
Παπαρρηγόπουλος, εκδ. «Μ.Ι.Ε.Τ», Αθήνα 1986].
720
Πρακτικά Συγκλήτου (15.2.1857), σ. 1.
190
στην ιστορία των λαών αυτών κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα, η θρησκεία, η
νομοθεσία και η φιλολογία721.
Ακόμη, ο Παπαρρηγόπουλος με οδηγό τα έγγραφα από τα οποία, μεταξύ
άλλων, αφορμάται ο Fallmerayer, αποδεικνύει την λανθασμένη ανάγνωση των
τεκμηρίων αυτών αλλά και τις ιστορικές ανακολουθίες στις οποίες έχει περιπέσει. Ο
Παπαρρηγόπουλος παραθέτει, εν προκειμένω, γεγονότα, επικαλείται επιγραφές και
μαρτυρίες του χρονικογράφου Μιχαήλ Χωνιάτη, του ιστορικού Λαόνικου
Χαλκοκονδύλη, του φιλολόγου Θεοδοσίου Ζυγομαλά722, του λόγιου Συμεών
Καβάσιλα, κ.ά., μαρτυρίες οι οποίες συγκλίνουν στο ότι οι Έλληνες δεν
αφανίστηκαν από σλαβικές επιδρομές. Ωστόσο, παραδέχεται ότι οι Σλάβοι ως
μειονότητα υπήρχαν εντός της χώρας. Ακόμη, προσθέτει ότι ο Κωνσταντίνος
Παλαιολόγος κατά την διάρκεια της Άλωσης, προέτρεψε να πολεμήσουν «ως
Ελλήνων απόγονοι», ενώ το 1821 διεκήρυσσαν ότι «απόγονοι εισί του σοφού και
φιλανθρώπου έθνους των Ελλήνων»723. Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν αναφέρει
ονομαστικά τον Fallmerayer, που ούτως ή άλλως χαρακτηρίζει «καθαιρέτην της
Ελληνικής φυλής»724.
Επισημαίνει ότι η ίδια η ιστορία είναι αυτή που αποδεικνύει ότι η ελληνική
φυλή, παρά την ύπαρξη αλλόφυλων στα εδάφη της, πέτυχε να αφομοιώσει τα
ετερογενή στοιχεία, διαφυλάσσοντας αναλλοίωτα τα δομικά στοιχεία της
ιδιοσυστασίας της. Νεότερα στοιχεία της εθνικής ταυτότητας, κατά τον ομιλητή,
αποτελούν «η μοναρχική πολιτεία και το Χριστιανικόν δόγμα». Ο συνεορτασμός των
γενεθλίων του βασιλιά με την επέτειο της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου
καταδεικνύει, κατά τον εντεταλμένο ρήτορα, ότι «μοναρχία και εθνική παίδευσις»

721
Λόγος εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημείω Όθωνος εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, υπό Κ.
Παπαρρηγοπούλου, τακτικού Καθηγητού της Ιστορίας, κατά την 20 Μαΐου 1857, ημέραν επέτειον των
γενεθλίων του Μεγαλειοτάτου Βασιλέως και της ιδρύσεως του ανωτάτου εκείνου Εκπαιδευτηρίου, εν
Αθήναις εκ του τυπογραφείου Λαζάρου Δ. Βιλαρά 1857, σσ. 3-5.
722
Στ. Περεντίδης, «Nεώτερες ειδήσεις σχετικά με τους προγόνους του Θεοδοσίου Zυγομαλά :
Γενεαλογική προσέγγιση», Bυζαντιναί Mελέται 3 (1991), σσ. 76–102. Του ιδίου, «Ο Θεοδόσιος
Ζυγομαλάς για τους προγόνους και την συγγένεια», στο Σ. Περεντίδης & Γ. Στείρης (επιμ.), Ιωάννης
και Θεοδόσιος Ζυγομαλάς. Πατριαρχείο – Θεσμοί – Χειρόγραφα. Ioannes et Theodosios Zygomalas.
Patriarchatus – Institutiones – Codices, εκδ. « Δαίδαλος - Ιωάννης Ζαχαρόπουλος», Αθήνα 2009 , σσ.
279-289.
723
Λόγος εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημείω Όθωνος εντολή…ό.π., σσ. 6-7, 14-16, 20, 23-24, 26.
724
Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος αναφέρει το όνομα του Fallmerayer μόνον σε υποσημείωση στο κείμενο
που εκδόθηκε.
191
αποτελούν τους πυλώνες της πολιτικής και πνευματικής ενότητας του ελληνικού
έθνους725.
Το ειδικό βάρος αυτής ακριβώς της ομιλίας έγκειται στο ότι ο Κ.
Παπαρρηγόπουλος ανασκευάζει την επιχειρηματολογία του Fallmerayer,
επικαλούμενος ιστορικές μαρτυρίες, τεκμήρια και γεγονότα, ενώ υποστηρίζει ότι το
θέμα αυτό έχει κατ’ εξοχήν πολιτικό υπόβαθρο. Υποστηρίζει ότι η ελληνική φυλή
πέτυχε να αφομοιώσει τους αλλόφυλους και να διασώσει βασικά στοιχεία της
πολιτισμικής της ταυτότητας. Μέσω του θεσμού της μοναρχίας και του
Πανεπιστημίου, η εθνική ενότητα είναι δυνατόν να παραμείνει αλώβητη.

 Επέτειος 1858- Ομιλία Ι.Α. Σούτσου Περί Πολιτείας Αθηναίων

Στη συνεδρίαση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου την 27η Φεβρουαρίου 1858 «ρήτωρ της
20ής Μαίου εξελέχθη ο καθηγητής Ι.Α. Σούτσος της Νομικής Σχολής εχούσης της
σειράς»726. Ο Ιωάννης Σούτσος, τακτικός Καθηγητής (1842) της Πολιτικής
Οικονομίας, στο προοίμιο του λόγου του, αναφέρει ότι θα αναπτύξει την οικονομική,
κοινωνική και πολιτική ζωή της Πολιτείας των Αθηναίων, ανάγνωσμα «προσφιλές εις
πάσαν Ελληνικήν ψυχήν», το οποίο συμπυκνώνει τον ένδοξο ελληνικό πολιτισμό.
Βασικό εργαλείο για τη μελέτη και την αποτύπωση ολοκληρωμένης εικόνας του
ελληνικού έθνους, είναι η διερεύνηση της σχέσης οικονομικών διαδικασιών και
πολιτικών θεσμών727.
Σε μια εποχή εσωτερικών κλυδωνισμών και διχοστασιών ανάμεσα στο λαό
και τους κατέχοντες, ο Σόλων εισήγαγε το θεσμό της σεισάχθειας. Η διαδικασία αυτή
εκλήφθηκε και εκλαμβανόταν ακόμη, σύμφωνα με τον Σούτσο, ως «χρεωκοπία
κεκαλυμμένη» και ως «παραβλάπτουσα δικαιώματα νομίμως αποκτηθέντα», ωστόσο
δεν υπήρχε άλλος τρόπος συνομολογήσεως, οπότε «η άφεσις των χρεών συνηρμόζετο
ʺδίκη τε και βίαʺ». Η ίδια πολιτική ακολουθήθηκε χιλιάδες χρόνια μετά, στη Γαλλική
Eπανάσταση, όταν και παραγράφηκαν τα 2/3 του δημόσιου χρέους.

725
Λόγος εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημείω Όθωνος εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, υπό Κ.
Παπαρρηγοπούλου, …ό.π., σ. 28.
726
Πρακτικά Συγκλήτου (27.2.1858), σ. 2.
727
Λόγος εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου,υπό Ι.Α.
Σούτσου, τακτικού καθηγητού της Πολιτικής Οικονομίας, κατά την 20 Μαΐου 1858, ημέραν επέτειον των
γενεθλίων του Μεγαλειοτάτου Βασιλέως και της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου Όθωνος, εν Αθήναις εκ
του τυπογραφείου Λαζάρου Δ. Βιλαρά 1858, σσ. 3-5.
192
 Τα νομοθετήματα του Σόλωνα κατέστησαν την Αθήνα, όπως αξιολογεί ο
Σούτσος, «την τεχνικωτέραν πόλιν της αρχαιότητος». Οι υψηλοί δασμοί στα
εισαγόμενα προϊόντα είναι μια πρακτική και των νεώτερων χρόνων που σκοπό, όμως,
έχει, την επίτευξη μονοπωλίων στην εσωτερική αγορά728. Ο Ι. Σούτσος εντοπίζει τη
διαφορά ανάμεσα στα έθνη εκείνα με τα σύγχρονά του στο ότι η πολιτική
αποσύνθεση δεν συνεπάγεται και την αποδόμηση της Πολιτείας, καθώς υφίσταται
ένα έθνος, το οποίο θα εισαγάγει νέες δυνάμεις. Πυρήνας του κράτους ήταν η ίδια η
πόλη729.
Υπογράμμισε ότι η συμβολή του ελληνικού έθνους είναι βαρύνουσας
σημασίας καθώς διέσωσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό «από της λοιμώδους επαφής της
Ασιανής παμβασιλείας και θεοκρατίας». Παράλληλα, το ελληνικό έθνος καλλιέργησε
τη φιλοσοφία, την ιστορία, τη ρητορική και τις τέχνες, ενώ ανέδειξε το πρότυπο της
ευνομίας και της δημοκρατικής διακυβέρνησης730.
Ο αγορητής διερωτάται εάν ο Ελληνικός Αγώνας αποτελεί ένα μεμονωμένο
γεγονός, το οποίο προσέλκυσε το ενδιαφέρον και τη συμπαράσταση της Δύσης ή
είναι η απαρχή μιας νέας εποχής ή στοιχείο της επικράτησης του χριστιανικού
πολιτισμού στην Ανατολή; Στα ζητήματα αυτά επιχειρεί να δώσει απάντηση με μια
νέα ερώτηση: «Πότε το δίκαιον κατά τας ανατολικάς χώρας, έσεται νόμος, ήθος και
πράξις;». Συνεχίζει το συλλογισμό του αναφέροντας ότι η Ευρώπη αφού ασχολήθηκε
με τα θέματα της Ανατολής «ανησυχεί, θορυβείται, επέχει, οπισθοδρομεί»· το
ζητούμενο ανάγεται στο ποιες είναι οι άρρητες σκέψεις της και «τι βουλεύεται; Τι
βούλεται;». Η απόκριση, κατά τον Σούτσο, εντοπίζεται, σε τελευταία ανάλυση, στα
ύστατα λόγια του Μ. Αλεξάνδρου για τη διαδοχή του: τω Κράτιστω. Κατά τούτο,
καταλήγει, ο ομιλητής, οφείλουμε να αναφανούμε «Κράτιστοι» μέσω της εθνικής
ενότητας, της παιδείας και της ευνομίας, μεταδίδοντας τον πολιτισμό στην
Ανατολή731.

 Επέτειος 1859 - Ομιλία Αλέξ. Πάλλη

728
Ό.π., σσ. 6-8, 11-13.
729
Ό.π., σσ. 22-25.
730
Ό.π., σσ. 25-26
731
Η έντυπη έκδοση ακολουθείται από εκτενείς σημειώσεις [Ό.π., σσ. 27-28].
193
Στη συνεδρίαση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου στις 10 Μαρτίου 1859, εκλέχθηκε
«ρήτωρ της 20ής Μαΐου» ο Αλέξιος Πάλλης732.
Ο Πάλλης ανέφερε εισαγωγικά ότι ευφραδείς καθηγητές εκφώνησαν λόγους
που άπτονταν του γνωστικού τους αντικειμένου, διαθέτοντας θεματικά πεδία, τα
οποία ήταν ελκυστικά για τους ακροώμενους, ενώ οι καθηγητές της ιατρικής
ασχολούνται κατ’ ανάγκην με «ύλην στρυφνήν». Ως εκ τούτου, επέλεξε να ασχοληθεί
στο λόγο αυτό με το κλίμα της Ελλάδας, τις βιοτικές συνθήκες και την ελληνική
φυλή, μη παρεκκλίνοντας με αυτό τον τρόπο από το επιστημονικό του αντικείμενο.
Κατέθεσε την άποψη περί φυλετικής ασυνέχειας των νεοελλήνων και υπενθύμισε ότι
από το ίδιο βήμα στο οποίο βρίσκεται, το 1857 ο καθηγητής της Ιστορίας [εννοώντας
τον Κ. Παπαρρηγόπουλο], κατέδειξε ότι πρόκειται για αβάσιμες θεωρίες. Η
αλλοίωση του ελληνικού έθνους, σύμφωνα με τις θεωρίες αυτές προήλθε από τις
αλλαγές που υπέστησαν όχι μόνον οι βιοτικές περιστάσεις αλλά και οι εγχώριες
κλιματολογικές συνθήκες733.
Επισημαίνεται από τον Πάλλη ότι κατά τη διάρκεια της Επανάστασης
επιδημίες και άλλα νοσήματα βρίσκονταν σε έξαρση, καθώς οι γεωργοί είχαν
εγκαταλείψει τη γη, που γέμισε από έλη - εστίες μολύνσεων. Ωστόσο, με την
προσπάθεια της βασιλείας για ανάπτυξη της γεωργίας και βελτίωση της υγειονομικής
κατάστασης της χώρας, ο τομέας της δημόσιας υγιεινής αναβαθμίστηκε.
Αντικρούοντας τους πολέμιους της χώρας που υποστήριζαν ότι η αναβάθμιση της
δημόσιας υγιεινής δεν συνεπάγεται ότι αποκαταστάθηκαν οι περιβαλλοντικές
συνθήκες, ο Πάλλης υποστήριξε ότι οι θεωρίες αυτές δεν λαμβάνουν υπόψη τους, την
προώθηση της δεντροφυτείας και τα μέτρα φύλαξης και προστασίας των δασών. Τα
κλιματικά γνωρίσματα όχι μόνον επηρεάζουν τον ανθρώπινο χαρακτήρα, αλλά,
σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, και «την της ψυχής έξιν». Ωστόσο, οι συντελεσθείσες
κλιματολογικές μεταβολές δεν ήταν τόσο δραστικές έτσι ώστε να μεταλλάξουν τον
χαρακτήρα και τη διάνοια του έθνους734. Ο Α. Πάλλης κινείται στον ίδιο άξονα με
τον Παπαρρηγόπουλο, ο οποίος από το ίδιο βήμα και κατά τη διάρκεια εορτασμού
της ίδιας επετείου πριν από δύο χρόνια είχε ανασκευάσει .
732
Πρακτικά Συγκλήτου (10.3.1859), σ. 3.
733
Λόγος εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος εντολή της Ακαδημιακής Συγκλήτου υπό Αλεξίου
Πάλλη τακτικού καθηγητού της ιατροδικαστικής κατά την 20 Μαΐου 1859 ημέραν επέτειον των γενεθλίων
του Μεγαλειοτάτου Βασιλέως και της ιδρύσεως του ανωτάτου εκείνου Εκπαιδευτηρίου, Αθήναι τύποις
Διον.Σ. Κοπίδα και Γεωργ. Γαβριήλ 1859, σσ. 3-4.
734
Ό.π., σσ. 5-8, 10-11.
194
 Ο Καθηγητής της Ιατρικής τόνισε ότι όχι μόνον δεν υπήρξε έκδηλη μεταβολή
στα φυλετικά χαρακτηριστικά, αλλά και στο μέλλον θα βελτιστοποιηθούν οι
σωματικές και ψυχικές αρετές, αφού πλέον «έχομεν προς τούτω μέγιστα
πλεονεκτήματα επί των προγόνων ημών την τε θρησκείαν, την ιστορίαν των προγόνων
αυτών, τας αναπτυχθείσας ιατρικάς επιστήμας». Πριν παρέλθει του βήματος,
προτρέπει τους συγχρόνους του να αξιοποιήσουν τα επιτεύγματα της ιατρικής και της
πολιτικής επιστήμης παροτρύνοντας τους πολιτικούς, τους διδασκάλους και τους
Πανεπιστημιακούς Καθηγητές να ενεργήσουν έτσι ώστε να θέσουν ξανά το έθνος
«εις την ύψιστην βαθμίδα της κλίμακος του ανθρωπίνου γένους»735.

 Επέτειος 1860- Ομιλία Π. Ρομπότη736

Ο Καθηγητής της Θεολογίας Π. Ρομπότης αναφέρθηκε εισαγωγικά στην τιμή που του
έγινε να εκφωνήσει τον εόρτιο λόγο και δήλωσε ότι θα μιλήσει για τον ηθικό
χαρακτήρα του «Λυτρωτού του κόσμου». Προσήγαγε ένα αμιγώς θεολογικό κείμενο
στο οποίο επισημαίνεται ο ένθεος βίος του Ιησού, η αγάπη του για όλη την
ανθρωπότητα, το μέγεθος της θελήσεώς του και η ταπεινοφροσύνη του. Κατά τούτο,
προτρέπει να επιδοθούμε σε έναν αγώνα, ο οποίος θα στηρίζεται στην μίμηση του
Χριστού737.
Μετά τον Ρομπότη, ανέβηκε στο βήμα ο Πρύτανης Καθηγητής της Νομικής
Σχολής Β. Οικονομίδης και ανήγγειλε την ολοκλήρωση του φιλολογικού αγώνος του
Κ. Τσοκάνου, καλώντας τον Καθηγητή της Φιλολογίας Ευθ. Καστόρχη να αναγνώσει
τη σχετική έκθεση της Συγκλήτου. Αυτό, σύμφωνα με τον Καστόρχη «προστίθεται
σήμερον κατά πρώτον, ως νέον κόσμημα της μεγαλοσήμου ταύτης ημέρας εν τη ιστορία
των γραμμάτων της νέας Ελλάδος, κρίσις επιστημονικών αγώνων»738.

735
Ό.π., σσ. 18, 22, 27.
736
O Παναγιώτης Ρομπότης (1830-1875) διορίστηκε επιτίμιος Καθηγητής στη Σχολή της Θεολογίας το
1858 και προήχθη σε τακτικό το 1868. Διετέλεσε Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής πέντε φορές (τα
ακαδ. έτη 1860-1861, 1863-1864, 1866-1867, 1869-1870, 1871-1872), ενώ ανέλαβε την πρυτανεία το
ακαδημαϊκό έτος 1874-1875, στα τέλη της οποίας εκμέτρησε το ζην [Δ.Α. Δημητριάδης, Απάνθισμα
Βιογραφικόν…ό.π., σσ. 37-39. Δ. Μπαλάνος, Εκατονταετηρίς 1837-1937. Ιστορία της
Θεολογικής…ό.π., σ. 8].
737
Ο υπό του καθηγητού της θεολογίας Π. Ρομπότου εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω λόγος τη 20
Μαΐου 1860, επέτειω ημέρα των γενεθλίων της Α.Μ. του βασιλέως και της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου
και η τη αυτή ημέρα αναγνωσθείσα υπό του καθηγητού της φιλολογίας, Ευθ. Καστόρχη, Εκθεσις περί του
φιλολογικού αγώνος του κυρίου Κ. Τσοκάνου, Αθήνησιν 1860, σσ. 3-5, 13, 15.
738
Ευθ. Καστόρχης, Έκθεσις Περί του Φιλολογικού Αγωνίσματος, Αθήνησιν 1860, σ. 2.
195
  Επέτειος 1861- Ομιλία Αλ. Ρ. Ραγκαβή739 Περί τοπογραφίας των αρχαίων
Αθηνών
Στα Πρακτικά της συνεδρίασης της Συγκλήτου την 9η Φεβρουαρίου 1861 εξελέγη για
να εκφωνήσει τον εόρτιο λόγο ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ηρ.
Μητσόπουλος. Ωστόσο, στη συνεδρίαση της 1ης Απριλίου της ίδιας χρονιάς
καταγράφεται ότι, επειδή «ο Κύριος Μητσόπουλος δεν δέχεται ν΄απαγγείλει λόγον
κατά την 20ή Μαΐου, η Σύγκλητος εξέλεξε τον Κύριον Ραγκαβήν». Σε περίπτωση που
ούτε ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής δεχόταν, τότε θα αναλάμβανε το καθήκον ο Ευθ.
Καστόρχης, και αν δεν μπορούσε, τελικά, ούτε εκείνος, τότε το λόγο θα εκφωνούσε ο
Καθηγητής της Φιλοσοφίας Αθαν. Ρουσόπουλος740. Τελικά, ο λόγος εκφωνήθηκε από
τον Α.Ρ. Ραγκαβή.
Ο Ραγκαβής προσημειώνει ότι έδωσε νέα πνοή στην πόλη των Αθηνών η
συγκεκριμένη επέτειος. Στόχος του λόγου του, να περιγραφεί «η κλεινή πόλις» από
την αρχαιότητα. Αποτυπώνει την αρχαία πόλη των Αθηνών μέσα από τις γειτονιές
της, τα δημόσια οικοδομήματα, την τέχνη, τους ναούς, τις πύλες, τις οδούς, αλλά και
μέσα από τα περιώνυμα πρόσωπα της πόλης αυτής (Πλάτων, Αριστοτέλης,
Απολλόδωρος, Κίμων κ.ά) που τροφοδότησαν το μεγαλείο της. Η εικόνα της αρχαίας
Αθήνας διαγράφεται μέσα από θεσμούς και τελετές, ενώ ο παλμός της πόλης
καταγράφεται μέσα από την Αγορά με τις στοές, τις βιβλιοθήκες και τα καταστήματά
της741.
Η συγκριτική αποτίμηση του παρόντος με το παρελθόν, κατά τον Ραγκαβή,
φέρει σε σαφώς πλεονεκτικότερη θέση την πόλη κατά την εποχή εκείνη. Η ελπίδα
ότι μπορεί να αποκτηθεί ξανά η δόξα της εποχής εκείνης αποτυπώνεται με την εορτή
της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου, αφού αυτό είναι «του μέλλοντος το ταμείον
και η πρωτίστη εγγύησις». Η γενιά των προγόνων απέδειξε με τα έργα της την ανδρεία

739
Το 1844 ο ευρυμαθής λόγιος, Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (1809-1892) διορίστηκε στο Οθώνειο
Πανεπιστήμιο τακτικός καθηγητής Αρχαιολογίας και το ακαδημαϊκό έτος 1853-1854 διετέλεσε
Κοσμήτορας της σχολής της Φιλοσοφίας. Το 1856-1859 άσκησε καθήκοντα Υπουργού Εξωτερικών,
ενώ το 1867 παραιτήθηκε από τη θέση του στο Πανεπιστήμιο προκειμένου να ασχοληθεί με το
διπλωματικό του έργο [Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 65, 497. Εμμ. Φυριππής, Περί
εκλογής των Αρχών Διοίκησης…ό.π., τ. Β´, σσ. 282, 303].
740
Πρακτικά Συγκλήτου (9.2.1861), σ. 2 · (1.4.1861), σ. 1.
741
Λόγος εκφωνηθείς παρά του καθηγητού της αρχαιολογίας Αλεξ.Ρ. Ραγκαβή κατά την επέτειον της του
Οθώνειου Πανεπιστημίου καθιδρύσεως τη 20 Μαΐου 1861, Εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου της
Λακωνίας 1861, σσ. 3-9, 10-13, 16-18, 22, 24, 26, 28, 31.
196
των Ελλήνων, όμως η σύγχρονη γενιά καλείται να αποδείξει ότι μπορούν να
αναγεννηθούν οι αρετές των προγόνων και να εκκολαφθεί ένα μέλλον εφάμιλλο του
παρελθόντος742. Το Πανεπιστήμιο αποτελεί, προοπτικά, εχέγγυο για ευδοκίμηση της
χώρας.

 Επέτειος 1862- Ομιλία Κ. Φρεαρίτη743 Περί των τυχών και της φύσεως της
ελληνικής επιστήμης
Στη συνεδρίαση της 7ης Ιανουαρίου 1862 εξελέγη «ρήτωρ της εορτής» ο Κ.
Φρεαρίτης, καθηγητής της Νομικής Σχολής. Δύο ημέρες μετά, η Σύγκλητος
αποφάσισε να δώσει ενισχυμένο επετειακό χαρακτήρα744 στην ημέρα αυτή, λόγω της
25ετηρίδας της λειτουργίας του Πανεπιστημίου και ο Κ. Φρεαρίτης να συμπεριλάβει
στο λόγο του το γεγονός αυτό745. Ωστόσο, στις 20 Μαΐου 1862 δεν εκφωνήθηκε
λόγος με απόφαση της Συγκλήτου746. Η τελετή πραγματοποιήθηκε τελικά στις 27
Δεκεμβρίου του 1862, κάτω από άλλες, πλέον, πολιτικές και πολιτειακές συνθήκες747.

742
Ό.π., σσ. 31-32.
743
Ο Κωνσταντίνος Φρεαρίτης (1819-1902) διορίστηκε υφηγητής Ρωμαϊκού Δικαίου στις 9
Οκτωβρίου του 1847, ενώ στις 8 Ιουνίου 1855 απολύθηκε και επαναδιορίστηκε τακτικός καθηγητής
λίγους μήνες αργότερα (15 Οκτωβρίου 1855). Πρύτανης χρημάτισε το ακαδ. έτος 1863-1864, χρονιά
κατά την οποία ολοκληρώνεται η οικοδομή του Πανεπιστημίου, ενώ Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής
διετέλεσε το ακαδ. έτος 1852-1853, 1861-1862, 1875-1876. Το 1881 απομακρύνθηκε από το
Πανεπιστήμιο για πολιτικούς λόγους, μετά την εκφώνηση λόγου στα Προπύλαια για τη διεκδίκηση
των εδαφών της Θεσσαλίας και της Ηπείρου· επανήλθε τον επόμενο χρόνο για να αποχωρίσει οριστικά
το 1883 [Κ. Φρεαρίτης, Τα κατά την αποπεράτωσιν και ανακαίνισιν του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν
Αθήναις 1864. Του Ιδίου, Υπέρ της ενόπλου διεκδικήσεως των αλύτρωτων εδαφών Θεσσαλίας και
Ηπείρου, 1881. Δ. Α. Δημητριάδης, Απάνθισμα Βιογραφικόν…ό.π., σσ. 144-145. Ιω. Καράκωστας,
Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., σ. 246. Εμμ. Φυριππής, Περί εκλογής Αρχών Διοίκησης…ό.π., τ. Β´,
σσ. 301, 278].
744
Ειδικότερα, ο Φ. Ιωάννου κλήθηκε να συνθέσει ποίημα «αρμόζον εις την περίστασιν», να
πραγματοποιηθεί «συμπόσιον», στο οποίο θα συμμετέχουν οι καθηγητές, «να δοθώσι και δείγματα
έγγραφα προς πάντας εκείνους των οποίων η εικοσιπενταετής διδασκαλία συνέπιπτε τῃ
πεντεκαιεικοσιετηρίδι του Πανεπιστημίου». Αποδόθηκε τιμητικό δίπλωμα στον Κ. Κοντογόνη για την
25ετή διδασκαλία του στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο [Λόγος του Καθηγητού Κ. Ασωπίου. Παραδιδόντος
την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού, εν Αθήναις «Τύποις Λακωνίας, 1863, σ. 11].
745
Η Σύγκλητος, επιπλέον, αποφάσισε να δοθούν τιμητικά διπλώματα στον Κ. Κοντογόνη και σε
άλλους καθηγητές αλλά και να συντεθεί ωδή [Πρακτικά Συγκλήτου (7.1.1862), σ. και (9.1.1862), σ. 2].
746
Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ ΚΓ’ Σεπτεμβρίου 1862 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου υπό του Καθηγητού των Ελληνικών Γραμμάτων Κ. Ασωπίου. Παραδιδόντος την
πρυτανείαν και υπό του Καθηγητού του Ρωμαϊκού Δικαίου Π. Παπαρρηγόπουλου. Αναδεχομένου αυτήν,
εν Αθήναις «Τύποις Λακωνίας» 1863, σ. 10. Πρακτικά Συγκλήτου (17.3.1862), σ. 2.
747
Πρακτικά Συγκλήτου (14.5.1862), σ. 3
197
 Ο Κ. Φρεαρίτης απέφυγε να μιλήσει ευθέως για τα γεγονότα του Οκτωβρίου
του 1862, αναφέροντας μόνον ότι παρήλθαν «ήδη θλιβεραί περιστάσεις, ων το
αποτρόπαιον και απαίσιον παραπέμπομεν νυν εις λήθην, ίνα μη αμαυρώσωμεν το
εύδιον και λαμπρόν της ημέρας». Η εικοσαπενταετής πλέον λειτουργία του
Πανεπιστημίου και η ισόχρονη προσπάθεια για εσωτερική ανάπτυξη της χώρας,
αποτελεί κατά τον αγορητή της ημέρας, εθνικό γεγονός. Πρόκειται για έναν εορτασμό
με διττή σημασία· αφενός, δηλώνει την «αναγέννηση» των επιστημών στην Ελλάδα
καθώς και τη σύνδεση του σύγχρονου πνευματικού βίου με αυτόν των προγόνων,
και, αφετέρου, η 20ή Μαΐου είναι, κατά τους αρχαίους, η έβδομη του μήνα
Θαργηλίωνα748, ημέρα κατά την οποία πιστευόταν ότι γεννήθηκε ο Απόλλων και ο
Πλάτων. Η σύμπτωση αυτή αποτελεί, κατά τον ομιλητή, «ιδανική μαρτυρία» 749 της
συνέχειας και της ενότητας του ελληνισμού.
Ο λόγος του Φρεαρίτη επικεντρώνεται στη φύση και στις περιπέτειες της
ελληνικής επιστήμης από την αρχαιότητα, θέμα το οποίο, κατά τον ίδιο, αρμόζει στον
εορτασμό αυτό. Με τις νίκες των Ελλήνων στους Περσικούς πολέμους
εγκαθιδρύθηκε η ελευθερία, η οποία κυοφόρησε την ελληνική επιστήμη, δεδομένου
ότι ελευθερία και επιστήμη είναι έννοιες αλληλένδετες, συνιστώσες ανάπτυξης. Η
πνευματική ακμή της κλασικής Αθήνας οδήγησε στην άνθηση των επιστημών και
των τεχνών με την δραματική ποίηση του Σοφοκλή, την ιστοριογραφία του
Θουκυδίδη, τη φιλοσοφία του Πλάτωνα, την ρητορική τέχνη του Δημοσθένη, την
κωμωδία του Αριστοφάνη. Ωστόσο, ο Πελοποννησιακός πόλεμος και η κατάλυση της
δημοκρατίας ανέστειλε την πνευματική παραγωγή. Με τον Αριστοτέλη και τον Μ.
Αλέξανδρο ο ελληνικός πολιτισμός καθίσταται παγκόσμιο κτήμα750.
Κατά τον 9ο και 10ο αι. με τον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο
σημειώνεται πνευματική ανάπτυξη. Η σταυροφορία του 1204 και η Άλωση του 1453
επέφεραν εκτεταμένες καταστροφές, όμως, σταθερές παρέμειναν οι έννοιες της
πατρίδος και της πίστεως. Στην ομιλία τονίζεται ότι δεν υφίσταται ευρωπαϊκός
πολιτισμός, ο οποίος να μην επηρεάστηκε από την κλασική αρχαιότητα751.

748
Λόγος Γενεθλιακός περί των τυχών και της φύσεως της ελληνικής επιστήμης. Επί τη
εικοσιπενταετηρίδι του Εθνικού Πανεπιστημίου, εκφωνηθείς υπό Κωνσταντίνου Φρεαρίτου, κατ’
εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εν Αθήναις τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Α.Γ. Καναριώτου 1863, σ.
4.
749
Ό.π., σσ. 3-5.
750
Ό.π., σσ. 6, 10-12, 24.
751
Ό.π., σσ. 20, 30, 33, 38, 41, 47-48.
198
 Ο Κ. Φρεαρίτης ανέφερε τα διακριτά γνωρίσματα της αρχαίας ελληνικής
επιστήμης στα οποία συγκαταλέγονται η αρμονία και η ηθικότητα. Στόχος της
επιστήμης ήταν η καλλιέργεια του νου και η απόκτηση ηθικών φρονημάτων, σε
αντίθεση με τον σύγχρονο του ευρωπαϊκό πολιτισμό, ο οποίος επικεντρώνεται στη
γνώση, αποποιούμενος τις ηθικές πτυχές του ανθρώπου. Το έθνος, κατά τον ομιλητή,
αφού αφυπνίστηκε, κατέφυγε στα όπλα προκειμένου να διεκδικήσει το αγαθό της
ελευθερίας. Μέσα από το Εθνικό Πανεπιστήμιο, το οποίο αποτέλεσε παράγωγο
ελευθερίας, το έθνος και το γένος εξασφαλίζει την ενότητά του και καταδεικνύει την
αδιάσπαστη συνέχεια του ελληνισμού752.
Ο Κ. Φρεαρίτης, σχολιάζει την επικαιρότητα της εποχής του και διατυπώνει,
τελικά, δυσμενείς χαρακτηρισμούς για το οθωνικό σύστημα διοίκησης, καθώς
υπογραμμίζει ότι «η ένδοξος εκείνη της 10 Οκτωβρίου νύξ….., ως κεραυνός δ’εν
Αθήναις ενσκήψασα και συντρίψασα τριακονταετές απαίσιον κυβερνήσεως σύστημα, τη
μεν πατρίδι απέδωκε την ελευθερίαν της, τη δ’ επιστήμη την εν τη πολιτική κοινωνία
προσήκουσαν θέσιν της». Επισημαίνει ότι η πατρίδα απέκτησε πλέον την πολιτική
ελευθερία της, ενώ η επιστήμη θα αποκτήσει μια εποικοδομητική σχέση με την
πολιτεία, την εκκλησία, την εκπαίδευση. Στη συνέχεια, αναφέρει ότι από τους
πρώτους [33]753 καθηγητές του Πανεπιστημίου, έξι μόνον είναι εν ζωή για να
συμμετέχουν στον εορτασμό της εικοσιπενταετηρίδας του Πανεπιστημίου754: Ιωάννης
Σούτσος, Γεώργιος Ράλλης, Κωνσταντίνος Κοντογόνης, Ιωάννης Ολύμπιος, Αλέξιος
Πάλλης, Ξαβέριος Λάνδερερ755.
Ακόμη, αποτεινόμενος στη νεολαία επισήμανε ότι η ζωή της θα πρέπει να
διαπνέεται από τις αρχές της «προγονικής παιδείας και επιστήμης», το ήθος και τη
φιλαλήθεια. Επειδή το Ανώτατο αυτό Ίδρυμα εγκολπώνεται τις αρχές της επιστήμης
και του καθήκοντος, προτρέπει τους φοιτητές, να προστατεύουν τον «μόνον τούτον
σύνδεσμον του έθνους μετά του γένους, το ευρύ τούτο και απεριόριστον στάδιον της
Ελληνικής διανοίας». Ακόμη, εφιστά την προσοχή έτσι ώστε το Πανεπιστήμιο να
παραμείνει μακράν των «πολιτικών παθών», γιατί, στην περίπτωση αυτή, η επιστήμη

752
Ό.π., σσ. 48-49, 51, 55-56.
753
Από τους οποίους 27 ήταν αυτόχθονες και 6 προέρχονταν από την Βαυαρία [Φέδερ, Τράιμπερ,
Ουλερίχος, Ρως, Λάνδερερ, Φράας].
754
Ο Κ. Φρεαρίτης εξαιρεί όσους διώχθηκαν το 1844.
755
Λόγος Γενεθλιακός περί των τυχών και της φύσεως…ό.π., σσ. 56-57.
199
δεν θα έχει τη δυναμική να επιδρά στην κοινωνία για να επιτύχει «την εθνικήν
ανάπλασιν και ηθικοποίησιν»756. Υπογραμμίζει ότι το υπέρτατο χρέος κάθε πολίτη
είναι «η τελεία εις τους ελευθέρους θεσμούς της πατρίδος υποταγή, μέχρι καταστροφής
και αυτής της υπάρξεως» 757 και παραθέτει ως πρώτιστο παράδειγμα τον Σωκράτη.

756
Ό.π., σ. 59, 62-63.
757
Ό.π., σσ. 60-63.
200
 Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις- Συγκριτικές παρατηρήσεις
Η δομή των συγκεκριμένων λόγων, grosso modo, είναι η εξής: αρχικά, ο αγορητής
ανέφερε ότι ενήργησε κατ’ εντολήν την Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, στη συνέχεια
ζητώντας την επιείκεια και την προσοχή του ακροατηρίου, διατύπωνε το θέμα του
λόγου του και γιατί το επέλεξε, και το ανέπτυσσε διασυνδέοντάς το με το
Πανεπιστήμιο και το παρόν, ενώ στο τέλος, κατά κανόνα, παραινούσε για συνέχιση
του έργου των προγόνων, για αγώνα υπέρ των επιστημών και των γραμμάτων, για
μίμηση υγιών προτύπων και αποφυγή λαθών του παρελθόντος, κ.ά.
Η μελέτη των εόρτιων λόγων της επετείου της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου (1841-1862) καταδεικνύει ότι αυτοί κινούνται σε κοινούς θεματικούς
άξονες και ακολουθούν συγκεκριμένα μοτίβα. Οι καθηγητές που αναλαμβάνουν την
εκφώνηση λόγου επιλέγουν θεματικά πεδία τα οποία είναι συναφή με τον
επιστημονικό τους κλάδο, συνήθως, αφορούν στην αρχαία Ελλάδα και σε μορφές της
κλασικής αρχαιότητας· στην πλειονότητά τους- ανεξαρτήτως εάν ο καθηγητής ανήκε
στη σχολή της Φιλοσοφίας- οι λόγοι έχουν ιστορικό υπόβαθρο. Κατά κοινή ομολογία,
η εκφώνηση του πανηγυρικού της ημέρας προσέδιδε τιμή στον «ρήτορα της ημέρας».
Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, καθηγητές λόγω των υποχρεώσεών τους,
υποστηρίζουν ότι δεν έχουν τον απαιτούμενο χρόνο να ασχοληθούν με την παραγωγή
του σχετικού κειμένου και αναλαμβάνει κάποιος άλλος καθηγητής το έργο αυτό.
Οι λόγοι αυτοί εκδίδονταν λίγο καιρό μετά την εκφώνησή τους, αυτό έδινε τη
δυνατότητα στον ομιλητή να επιμεληθεί το ύφος, να προσθέσει υποσημειώσεις ή
ακόμα και να παραλείψει αποσπάσματα. Τα κείμενα των λόγων αφού τυπώνονταν,
δημοσιεύονταν σε εφημερίδες αλλά και σε έντυπα που αποστέλλονταν και στους
ομογενείς. Η αθρόα προσέλευση καθηγητών, φοιτητών αλλά και συλλόγου ομογενών
καταδεικνύει ότι πρόκειται για λαμπρή επετειακή εκδήλωση προς τιμή των
γραμμάτων.
Ακόμη, έμφαση δίδεται στο γεγονός ότι το Πανεπιστήμιο αποτελεί δώρημα
του βασιλιά, το οποίο θα αποτελέσει το φωτοδότη του ελληνικού έθνους και θα
μεταλαμπαδεύσει τα φώτα στην Ανατολή. Η αποστολή αυτή του Πανεπιστημίου είχε
πολιτική χροιά και απέβλεπε να προετοιμάσει την ένωση περισσοτέρων εδαφών, τα
οποία θα πετύχαιναν τον σκοπό αυτό μέσω της πνευματικής ανάπτυξης. Ο
προορισμός του Πανεπιστημίου εκφράζεται και στα λογύδρια των εγκαινίων αλλά
201
και στους λόγους της επετείου της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου. Ο στόχος της
πολιτισμικής διείσδυσης στην Ανατολή μέσω του Πανεπιστημίου αποτελεί μια
δεδηλωμένη θέση, ενώ σημειώνεται ότι το ελληνικός έθνος είναι προορισμένο να
διακριθεί ανάμεσα στα έθνη.
Επισημαίνεται ότι το αγαθό της ελευθερίας αποκτήθηκε με βοήθεια «άνωθεν»
και αποτελεί το κρηπίδωμα της ανάπτυξης των επιστημών. Επίσης, καταγράφεται και
η πνευματική στασιμότητα πριν από την ίδρυση του Πανεπιστημίου. Επιπρόσθετα,
υπογραμμίζεται το ιστορικό παρελθόν και οι αγορητές επιδιώκουν να αναδείξουν την
αδιάσπαστη ενότητα του ελληνισμού, απαντώντας με αυτό τον τρόπο στις θεωρίες
περί φυλετικής ασυνέχειας των Ελλήνων. Επιδίωκαν να τονώσουν το φρόνημα των
Ελλήνων και η περίσταση ήταν πρόσφορη. Η μίμηση των προγόνων είναι ένα ακόμη
επαναλαμβανόμενο μοτίβο. Ο τελευταίος λόγος διαφοροποιείται, αφού εκφωνείται
μετά την έξωση του Όθωνα και συμπεριλαμβάνει πολιτικό σχολιασμό.
Το Δεκέμβριο του 1862, ο καθηγητής Κ. Φρεαρίτης επιχειρεί να καταδείξει
στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής επιστήμης. Συσχετίζει την
ελευθερία με την επιστήμη, δίνοντας έμφαση στην ηθική πλευρά της. Απώτερος
στόχος της επιστήμης αυτής είναι η «εθνική ανάπλασις», η οποία θα επιτευχθεί μέσα
από τις αρχές της ηθικότητας και της φιλαλήθειας, οι οποίες θα καλλιεργηθούν στο
Πανεπιστήμιο. Ο Κ. Φρεαρίτης εκφωνεί τον λόγο αυτό μετά τα γεγονότα του
Οκτωβρίου του 1862 και σχολιάζει αδρομερώς το οθωνικό σύστημα διοίκησης με
μελανά χρώματα επισημαίνοντας ότι αυτή η εξέλιξη θα έχει θετική σήμανση και για
την επιστήμη. Ο λόγος αυτός αποτελεί τον πανηγυρικό της εικοσιπενταετηρίδας του
Πανεπιστημίου.
Στους λόγους αυτούς αποτυπώνεται ο προορισμός του Πανεπιστημίου για μια
γνώση που θα συνοδεύεται από αρετή και θα έχει ως στόχο την εθνική ενότητα και
συνέχεια. Συχνά, ο αγορητής συνδυάζει την επιστήμη είτε με την ηθική, είτε με τον
χριστιανισμό, είτε με το έθνος για να καταδείξει την αποστολή του Ιδρύματος. Το
πανεπιστήμιο, ως εκ τούτου, θα πρέπει να δημιουργήσει ένα φυτώριο με αποφοίτους
οι οποίοι θα προάγουν τις επιστήμες και τα γράμματα με μοχλό το «ωφέλιμον» για το
έθνος.

202
 2
ΕΘΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ (1863-1911)
Πρυτανικοί λόγοι
Η δημόσια απόδοση λόγου από τον απερχόμενο Πρύτανη και η εκφώνηση λόγου από
τον επιγενόμενο συνεχίζεται και μετά την πολιτειακή αλλαγή του 1862,
εξασφαλίζοντας μεταξύ άλλων και διαφάνεια στις ενέργειες των διοικούντων το
Πανεπιστήμιο. Στις εκθέσεις πεπραγμένων εκτίθενται εμβριθώς, μεταξύ άλλων, τα
οικονομικά στοιχεία του Πανεπιστημίου. Με ψήφισμα της προσωρινής Κυβέρνησης
η επωνυμία του Πανεπιστημίου μεταβάλλεται σε «Εθνικόν Πανεπιστήμιον». Ο
φοιτητικός πληθυσμός την περίοδο αυτή αυξάνεται και οι ανάγκες του Ιδρύματος
πολλαπλασιάζονται. Το ακαδ.έτος 1862-1863 οι φοιτητές ήταν 905, ενώ το 1891-
1892 έφτασαν τους 3878. Η απόκτηση Οργανικού Νόμου παρέμενε πάγιο αίτημα και
αυτή την περίοδο.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π. Παπαρρηγόπουλο (27.10.
1863)
Ο Π. Παπαρρηγόπουλος, πρώτος πρύτανης κατά την περίοδο της Μεσοβασιλείας,
σημείωσε προοιμιακά ότι η διάταξη περί πανεπιστημιακής λογοδοσίας συνιστά «εκ
των καλλίστων του διέποντος ημάς νόμου», καθώς χωρίς την ύπαρξή της, η ευθύνη
είναι «απλούν θεωρητικόν δόγμα»758. Απερχόμενος, τόνισε ότι τα γεγονότα που
έλαβαν χώρα ήταν «είπερ ποτέ αξία της κοινής προσοχής», καθώς οι δραστηριότητες
του Πανεπιστημίου δεν ήταν μόνον επιστημονικές, αλλά στρατιωτικές και πολιτικές,
συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο «πολυειδώς εις την διατήρησιν της εννόμου
τάξεως». Η «μεταπολίτευσις» κατέστησε απαραίτητη την «υπέρ του νόμου» συμβολή
«πάσης τάξεως» προκειμένου να αποφευχθούν γεγονότα που θα αμαύρωναν «την
αγνήν της επαναστάσεως σημαίαν» και θα προκαλούσαν κοινωνικές αναταραχές . Ως
εκ τούτου, συστάθηκε τον Οκτώβριο του 1862 ειδικό σώμα από εξακόσιους (600)
φοιτητές759, οι οποίοι με την καθοδήγηση των καθηγητών περιφρουρούσαν

758
Λόγος εκφωνηθείς τη κζ´ Οκτωβρίου 1863 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου υπό του Καθηγητού του Ρωμαϊκού Δικαίου Πέτρου Παπαρρηγόπουλου. Παραδιδόντος
την Πρυτανείαν τῳ διαδεξαμένῳ αυτήν Καθηγητῄ της Ρωμαϊκής Νομοθεσίας Κωνσταντίνῳ Φρεαρίτῃ, εν
Αθήναις, τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Α.Γ. Καναριώτου 1863, σ. 3.
759
Ο Παπαρρηγόπουλος μνημόνευσε τον φοιτητή Αναστάσιο Παπίτσα, ο οποίος «υπέκυψεν εις τους
μόχθους των νυκτερινών περιπολιών, και εκηδεύθη υπό του πανεπιστημίου».
203
νυχθημερόν τους δρόμους της πρωτεύουσας, αλλά και δημόσια κτήρια 760. Ωστόσο, το
διαρκές, κατά τον Π. Παπαρρηγόπουλο, αυτό γεγονός δεν εμπόδισε την κανονική
διεξαγωγή των μαθημάτων. Τόνισε, επίσης, ότι είναι ανάγκη να ενημερωθούν οι
ευεργέτες και οι φίλοι του Πανεπιστημίου ότι οι φοιτητές «οπλισθέντες υπέρ της
τηρήσεως των ιεροτέρων δικαιωμάτων της κοινωνίας, παράδειγμα προς μίμησιν
γενόμενοι…, εξεπλήρωσαν το έκτακτον καθήκον αυτών» 761.
Ο αριθμός των φοιτητών ανήλθε στους 905 (Θεολογική 35, Νομική 532,
Ιατρική 174, Φιλοσοφική 148 και Φαρμακευτικό σχολείο 16) κατά το ακαδ. έτος
1862-1863. Παράλληλα, υποστήριξε ότι ο αριθμός των φοιτητών (με περισσότερους
εκείνους της Νομικής) αποτελεί δείκτη προόδου του Πανεπιστημίου και κατέγραψε
ανά δεκαετία την αύξηση του φοιτητικού πληθυσμού στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο.
Ωστόσο, διαπίστωσε ότι οι απόφοιτοι δεν είχαν αποκτήσει τις γενικές φιλοσοφικές,
φιλολογικές και ιστορικές γνώσεις, οι οποίες «πρόαγουσι την πεποίθησιν ότι η
επιστήμη» είναι «η κλείς δι’ ης ανοίγονται ημίν αι προς την αλήθειαν πύλαι» και έθεσε
το θέμα αυτό στη μέριμνα της πολιτείας, έτσι ώστε οι φοιτητές να μη μετέρχονται τη
γνώση «προς απλήν βιοποριστικήν χρήσιν»762.
Ο Παπαρρηγόπουλος τόνισε, αναφορικά με τις υποτροφίες, ότι θα πρέπει να
παρέχονται «εις ενίσχυσιν νέων δεδοκιμασμένης επιμελείας, ευφυΐας» και ήθους.
Συμπλήρωσε ότι η Σύγκλητος έχει επανειλημμένως προτείνει -χωρίς όμως
αποτέλεσμα- να ενισχυθούν οι ολιγάριθμοι φοιτητές των Σχολών της Φιλοσοφικής
και της Θεολογίας με την χορήγηση σε αυτούς υποτροφιών763.
Σημείωσε, παράλληλα, ότι το ποσοστό αποτυχίας των εξεταζομένων φοιτητών
στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο είναι μόλις 2%, ποσοστό αισθητά χαμηλότερο σε

760
Το σώμα αυτό ονομάστηκε Πανεπιστημιακή φάλαγγα και αποτέλεσε μέρος της εθνοφυλακής μετά
την έκπτωση του Όθωνα. Η πανεπιστημιακή φάλαγγα διαιρέθηκε σε πέντε λόχους. Στον πρώτο λόχο
προΐστατο ο Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ι. Παπαδάκης, στον δεύτερο ο Καθηγητής της
Ιατρικής Σχολής Κ. Βουσάκης, στον τρίτο ο καθηγητής της Νομικής Σχολής Κ. Φρεαρίτης, στον
τέταρτο ο Καθηγητής της Νομικής Εμμ. Κόκκινος και στον τελευταίο ο Καθηγητής της Νομικής
Σχολής Π. Καλλιγάς. Ο «ιματισμός» και ο «εφοπλισμός» της φάλαγγας χρηματοδοτήθηκαν από
δωρεές ιδιωτών και από πόρους του Πανεπιστημίου [Λόγος εκφωνηθείς τη κζ´ Οκτωβρίου 1863 κατά
την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου…ό.π., σσ.4-5, 8. Βλ. σχετικά, Ι. Πανταζίδης,
Χρονικόν….ό.π., σσ. 152-163. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 533- 542 , Χρ. Λάζος,
Ιστορία της Πανεπιστημιακής…ό.π. ].
761
Λόγος εκφωνηθείς τη κζ´ Οκτωβρίου 1863 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου…ό.π., σσ.4-5, 8, 47.
762
Ό.π., σσ. 10-12.
763
Ό.π., σ. 15.
204
σύγκριση με άλλα ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια764. Ευελπιστεί, επίσης, ότι οι «άμοιροι
επιστημονικής παιδεύσεως, ης τεκμήριον είναι το ακαδημαϊκόν δίπλωμα» δεν θα
καταλαμβάνουν αποκλειστικά θέσεις στον δημόσιο τομέα, άποψη η οποία, κατά τον
Παπαρρηγόπουλο επιδιώκει να καλλιεργήσει την αντίληψη ότι το πτυχίο
νομιμοποιητικά ισοδυναμεί με αποκατάσταση «εις δημόσιαν λειτουργίαν». Ωστόσο,
τόνισε ότι η κοινωνία αξιώνει να διοικείται «υπό των προς τούτο εκ μακρών
ακαδημαϊκών σπουδών παρεσκευασμένων», καθιστώντας το Πανεπιστήμιο
επιστημονικό και ακαδημαϊκό «φροντιστήριον των της πολιτείας λειτουργών»765.
Ο απερχόμενος Πρύτανης αναφέρθηκε στη συμβολή των Καθηγητών «εις
εξομάλυνσιν των δυσχερειών της προσωρινής Κυβερνήσεως», καθώς παραχώρησαν
«πάντες σχεδόν και πρώτοι αυτοί το τέταρτον του μισθού των», ενώ «εκδοθέντος του
περί δανείου ψηφίσματος πάντες μετέσχον αυτού λαβόντες από τριών μέχρι πέντε
μετοχών έκαστος αυτών»766. Επισήμανε, παράλληλα, ότι «η επωνυμία του
Πανεπιστημίου μετεβλήθη διά ψηφίσματος της προσωρινής Κυβερνήσεως μετά την
Οκτωβριανήν μεταπολίτευσιν Εθνικόν Πανεπιστήμιον κληθέντος»767. Οι Καθηγητές
εξέλεξαν πληρεξουσίους για την Εθνική Συνέλευση τον Καθηγητή του Ποινικού
Δικαίου Νικόλαο Σαρίπολο και τον «φιλογενή» Δημήτριο Μπεναρδάκη.
Καταληκτικά, ευχήθηκε στον διάδοχό του, Κ. Φρεαρίτη να ευοδωθεί επί της
πρυτανείας του η έκδοση του Οργανικού νόμου του Πανεπιστημίου768.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Φρεαρίτη (27.10.1863)
(Περί διαφοράς της αληθούς από της ψευδούς παιδεύσεως)
Ο Κ. Φρεαρίτης ανέφερε ότι αναλαμβάνοντας την πρυτανεία του Εθνικού
Πανεπιστημίου769 «μετά τηλικαύτας πολιτικάς και κοινωνικάς της πατρίδος ημών
…ανατροπάς» επιβάλλεται να προτάξει την ενσωμάτωση των Επτανήσων στον εθνικό
κορμό και τον ερχομό στην Ελλάδα του βασιλιά Γεωργίου, ο οποίος είχε φθάσει στην

764
Το αντίστοιχο ποσοστό στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης ήταν 18 % -28% [σ. 18].
765
Λόγος εκφωνηθείς τη κζ´ Οκτωβρίου 1863 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου…ό.π., σσ. 16-20.
766
Ό.π., σσ. 21, 25.
767
Ό.π., σσ. 27-35.
768
Ό.π., σσ. 45-47.
769
Λόγος εκφωνηθείς την 27 Οκτωβρίου 1863 υπό του Κυρίου Κωνσταντίνου Φρεαρίτου αναδεχομένου
την πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου, Περί διαφοράς της αληθούς από της ψευδούς παιδεύσεως,
εν Αθήναις «τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Α.Γ. Καναριώτου» 1863, σ. 5
205
Αθήνα ακριβώς την ίδια μέρα770 και παρευρισκόταν στην τελετή. Καταληκτικά,
σημείωνε ότι «απεκδέχεται παρ’ημών η πατρίς, ..παιδείαν, ης πηγή μεν εστιν η
ελευθερία, τέλος δε και σκοπός η αλήθεια»771.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Φρεαρίτη (1863-1864)
Ο απερχόμενος Πρύτανης υπογράμμισε ότι ο θεσμός της λογοδοσίας κατέστη
ενιαύσιος προκειμένου να μην υπάρχει εκτροπή «εις ύβριν» αλλά και λόγω «των
πεπερασμένων του ανθρώπου δυνάμεων», ενώ το «αληθώς υπεύθυνον της αρχής»
772
αποτελεί αφόρμηση για παραγωγή έργου . Στη συνέχεια, υπέμνησε ότι «ποικίλαι
πολιτικαί και άλλαι δυσχέρειαι περιεκύκλωσαν» την πρυτανεία του, στις οποίες,
ωστόσο, δεν θα αναφερθεί «παραπέμπων αυτά εις ιστορίαν»773.
Περιέγραψε την οικονομική κατάσταση του Πανεπιστημίου ως δεινή (χρέη,
έλλειψη επίσημης απογραφής περιουσιακών στοιχείων, ατελές οικοδόμημα του
Πανεπιστημίου, ανυπαρξία ακριβή καταλόγου των πανεπιστημιακών συλλογών)774
και ανέφερε τις ενέργειές του προκειμένου να την μεταβάλει775. Δεν δίστασε να
μιλήσει ανοικτά για τη διαφωνία του με τα μέλη της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, καθώς
εκείνη αντέδρασε στην πρακτική της προκαταβολής των μισθών των καθηγητών από
πόρους του Πανεπιστημίου, όταν το δημόσιο ταμείο βραδυπορούσε να τις αποδώσει.
Ακόμη, ο Φρεαρίτης επισήμανε ότι αποφασίστηκε η σύσταση εξελεγκτικής
οικονομικής επιτροπής, ενώ σημείωσε ότι το Πανεπιστήμιο αποδεσμεύτηκε από την
καταβολή των δαπανών για τη λειτουργία των Σχολών και της Αστυκλινικής776.
Ακολούθως, παρουσίασε θέματα αναφορικά με τις εσωτερικές σχέσεις του
Πανεπιστημίου και ζητήματα διοίκησης. Η «απροσδόκητος» αύξηση του φοιτητικού
πληθυσμού και του αριθμού των διδασκόντων προκάλεσε προβλήματα «εκ της

770
Χ. Μπαμπούνης, Η Κυβερνώσα Βουλή κατά την ελληνική μεσοβασιλεία, εκδ. «Στοχαστής», Αθήνα
2013, σσ. 100-103.
771
Λόγος εκφωνηθείς την 27 Οκτωβρίου υπό του Κυρίου Κωνσταντίνου Φρεαρίτου…ό.π., σσ. 1-2, 27-
28].
772
Λόγος και ευθύναι του Πρυτάνεως Κωνσταντίνου Φρεαρίτου παραδιδόντος την πρυτανείαν τω
διαδόχω αυτού, εν Αθήναις, «εκ του Τυπογραφείου Νικήτα Γ. Πάσσαρη» 1864, σσ. 3-4.
773
Το ακαδημαϊκό έτος αυτό αποπερατώθηκε η οικοδόμηση και η επισκευή του κεντρικού κτηρίου του
Πανεπιστημίου με την συνδρομή του Δημ. Μπεναρδάκη [Ό.π., σ. 5, 56].
774
Ο Κ. Φρεαρίτης ανέφερε χαρακτηριστικά ότι «Η ευθύνη ήν άγνωστος εν τῴ Πανεπιστημίῳ», [ό.π.,
σ. 5].
775
Ο τέως Πρύτανης κατέθεσε ότι προέβη στην κατάρτιση κτηματολογίου του Πανεπιστημίου,
προκειμένου να υπάρχει πλήρης εικόνα των περιουσιακών στοιχείων του Ιδρύματος.
776
Λόγος και ευθύναι του Πρυτάνεως Κωνσταντίνου Φρεαρίτου…ό.π.,σσ. 6-7, 9, 12, 14.
206
δυσαναλογίας ταύτης του περιέχοντος προς τον περιεχόμενον»777. Αναφέροντας ότι
αποστολή του Πανεπιστημίου είναι η πνευματική και ηθική διαμόρφωση όχι μόνον
της «ελληνικής κοινωνίας, αλλά συμπάσης της ελληνικής ανατολής», διερωτήθηκε εάν
τελικά το Ίδρυμα αυτό πέτυχε να επιτελέσει τον σκοπό του. Στην κατεύθυνση αυτή,
έθεσε τα ερωτήματα: «που, πόσοι και τίνες απεστάλησαν κήρυκες και απόστολοι του
προορισμού του; Τίνες αι περιπέτειαι και αι τύχαι του;». Ανακοίνωσε ότι με
πρωτοβουλία της Πρυτανείας, στάλθηκε εγκύκλιος στους διδάκτορες, στους
τελειοδίδακτους και στους τελειόφοιτους του Πανεπιστημίου «ίνα μάθῃ παρ’ αυτών,
τι έκαστος ως δημόσιος άνθρωπος εν τῃ κοινωνίᾳ ενῄργησε» και με αυτό τον τρόπο να
συναγάγει «περί της καθόλου ενεργείας του Πανεπιστημίου». Η πρώτη αυτή
προσπάθεια της πρυτανικής αρχής, όμως, δεν τελεσφόρησε. Παρά ταύτα, στατιστικά
στοιχεία παρέχουν σαφή εικόνα περί «της διανοητικής αναπτύξεως και της
φιλομαθείας των διαφόρων χωρών της Ελλάδος και των έξω μερών»778. Παράλληλα,
υπεραμύνθηκε της σύστασης πανεπιστημιακής φάλαγγας και κατέγραψε επεισόδια
που προκλήθηκαν από φοιτητές στην εκλογή του διοικητή της Πανεπιστημιακής
φάλαγγας και υπογράμμισε ότι «αι πλάναι της νεότητος πάντοτε έχουσιν ανάγκην
μόνον φωτισμού λογικού και διδασκαλίας, ουδέποτε δε αγενούς τιμωρίας και
εκδικήσεως»779. Επιλογικά, ο Κ. Φρεαρίτης σημείωσε ότι παρέδωσε το Πανεπιστήμιο
«οικονομικώς ευ έχον και πλούσιον, διοικητικώς διωργανισμένον, πολιτικώς αλώβητον
και απαραμείωτον εις τας προνομίας του»780.

777
Ό.π., σ. 30.
778
Ειδικότερα, ο Κ. Φρεαρίτης ανέφερε ότι μέχρι εκείνο το ακαδ. έτος είχαν αναγορευθεί «940
διδάκτορες διαφόρων επιστημών και τελειοδίδακτοι, εξ ων οι 603 ορμώνται εκ της ελευθέρας Ελλάδος,
οι δε 357 εξ απάσης της λοιπής ελληνικής φυλής και της αλλοδαπής. Εκ των 683 ημεδαπών διδακτόρων
και τελειοδιδάκτων 393 εισί μόνον Πελοποννήσιοι, 150 Στερεοελλαδίται, και 140 νησιώται» [Ό.π., σσ.
33-35, 37].
779
Ό.π., σσ. 39, 45, 50, 51.
780
Ο απελθών Πρύτανης στο Β’ μέρος του λόγου του παρέθεσε αναλυτικά στοιχεία για τον αριθμό των
φοιτητών (συνολικά: 1080, εκ των οποίων οι 38 ανήκαν στη Θεολογική σχολή, οι 625 στη Νομική, οι
216 στην Ιατρική, οι 193 στη Φιλοσοφική και οι 28 στη Φαρμακευτική σχολή, τις μεταβολές που
υπέστησαν οι διδάσκοντες, τους ποιητικούς διαγωνισμούς, τα προσαρτήματα του Πανεπιστημίου, τα
έσοδα και τα έξοδα του ιδρύματος [Ό.π., σσ. 62-63, 67, 72, 76, 78].
207
 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ηρ. Μητσόπουλο781 (24.10.1865)
Ο Ηρακλής Μητσόπουλος χαρακτήρισε «καλόν» το έθος, ο πρύτανης απερχόμενος
να υπέχει καθήκον «πανδημως», αφού κάθε Έλληνας «κήδεται αυτού», και με αυτό
τον τρόπο ενημερώνεται για την κατάστασή του και μπορεί θεωρητικά να
συνδράμει στη βελτίωσή του782.
Μετά την ένωση των Επτανήσων στο ελληνικό κράτος, ενεγράφησαν στο
Εθνικό Πανεπιστήμιο τριάντα ένα (31) φοιτητές από τα Ιόνια νησιά. Ωστόσο, η
εγγραφή τους πραγματοποιήθηκε «διαβεβαιώσαντος του καθηγητού κυρίου
Πρετεντέρη Τυπάλδου783, οτι είνε τα αποδεικτικά αυτών τοιαύτα, οποία έφερον οι εις
την Ιόνιον Ακαδημίαν εγγραφόμενοι»784.
Ο αριθμός των φοιτητών κατά το ακαδημαϊκό έτος 1864-1865 ανήλθε στους
1098. Από αυτούς, οι τριάντα τρεις (33) ανήκαν στη Θεολογική Σχολή (3%), οι 632
στη Νομική (57,55%), οι 215 στην Ιατρική (19,58%), οι 182 στη Φιλοσοφική
(16,57%) και οι 36 στο Φαρμακευτικό σχολείο (3,27%). Ο πρύτανης παρατήρησε
ότι περίπου τα 3/5 του φοιτητικού πληθυσμού ήταν φοιτητές της Νομικής. Απέδωσε
την τάση αυτή στο ότι οι περισσότεροι νέοι επιλέγουν τις σπουδές εκείνες που θα
τους εξασφαλίσουν «ωφελείας και τιμάς»785.
Ακόμη, κατέγραψε τις προτάσεις της Φιλοσοφικής Σχολής προς το οικείο
Υπουργείο για αλλαγές στο εξεταστικό σύστημα. Σύμφωνα με αυτές, οι φοιτητές θα
εξετάζονταν πρώτα στα γενικά μαθήματα και με την παρέλευση ενός έτους στα
ειδικά. Εξήντα εννέα (69) φοιτητές της Ιατρικής συνέταξαν αναφορά- με τη
συναίνεση της πρυτανείας- και ζήτησαν την απαλλαγή τους από την εξέταση
μαθημάτων της Γενικής Ιστορίας και των Μαθηματικών προκειμένου να μην

781
Ο Ηρακλής Μητσόπουλος (1816-1892) διορίστηκε έκτακτος καθηγητής Φυσιογραφίας στο
Οθώνειο Πανεπιστήμιο το 1845, ενώ δύο χρόνια αργότερα έγινε τακτικός. Αποτέλεσε τον πρώτο
καθηγητή που δίδαξε φυσικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο [Μ. Στεφανίδης, Εθνικόν και
Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, τ. Ε´, ό.π., σσ. 9-10]
782
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΔ' Οκτωβρίου 1865, ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
πανεπιστημίου, υπό του καθηγητού της φυσιογραφίας Ηρ. Μητσόπουλου, παραδιδόντος την πρυτανείαν
τω διαδόχω αυτού Κυρίω Μιλτιάδη Βενιζέλω, καθηγητῃ της μαιευτικής και διευθυντή του μαιευτηρίου,
εν Αθήναις τύποις Λακωνίας 1865, σ. 3.
783
Ο Χ. Πρετεντέρης Τυπάλδος (1821-1885) διορίστηκε το 1851 στην Ιατρική Σχολή της Ιονίου
Ακαδημίας , θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι την Ένωση των Επτανήσων, οπότε και εισήλθε ως
τακτικός καθηγητής της Ιατρικής Σχολής στο Εθνικό Πανεπιστήμιο [Αρ. Κούζης,
Εκατονταετηρίς…ό.π, τ. Γ’, σσ. 17, 25]
784
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΔ' Οκτωβρίου 1865, ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
πανεπιστημίου, υπό του καθηγητού της φυσιογραφίας Ηρ. Μητσόπουλου…ό.π., σ. 5.
785
Ό.π., σσ. 6, 7, 10.
208
 εκδαπανάται ο χρόνος τους «εις επιστητά μη συγγενή». Παράλληλα, προτάθηκε «να
ορισθῄ πενταετής η διάρκεια των της επιστήμης ταύτης σπουδών, διά το διεξοδικόν
και τους πολλούς αυτής κλάδους»786.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Βενιζέλο787 (16.10.1866)
Ο Μιλτιάδης Βενιζέλος επισήμανε ότι το Πανεπιστήμιο- σε αντίθεση με τα άλλα
«αγαθοεργά» καθιδρύματα που τελούν υπό την «άμεσον της Κυβερνήσεως
διεύθυνσιν»»- έχει κηρυχτεί από το νόμο «αυτοτελές». Ως εκ τούτου, έχει τεθεί σε
αυτό η ηθική υποχρέωση της «πανδήμου λογοδοσίας». Επανέλαβε την θέση ότι το
Πανεπιστήμιο θεωρείται ως «κοινόν κτήμα απάσης της ελληνικής φυλής» και
σημείωσε ότι τυχόν υπαγωγή του «εις την τάξιν των φιλανθρωπικών των δήμων
καταστημάτων», θα είχε επιβλαβή αποτελέσματα788.
Οι φοιτητές ήταν 1182 (αύξηση της τάξεως του 7,5%) κατά το ακαδ.έτος
1865-1866. Από αυτούς, οι 42 (3,5 %) ανήκαν στη Θεολογική Σχολή, οι 678
(57,3%) στη Νομική, οι 238 (20,1%) στην Ιατρική, οι 188 (15,9%) στη Φιλοσοφική
και οι 36 (3,04%) στο Φαρμακευτικό σχολείο, αν και εξακολούθησαν να υπάρχουν
δυσχέρειες στην εγγραφή φοιτητών από τα Επτάνησα «διά το ανόμοιον των εν τοις
εκεί Λυκειοις παραδιδομένων μαθημάτων και το ακανόνιστον των απολυτηρίων».
Αναφέρθηκε στη συνέχεια και στους διορισμούς που έλαβαν χώρα, ανάμεσα στους
οποίους ο Χρ. Φιλητάς από την Ιόνιο Ακαδημία, ενώ δήλωσε τη χαρά του για την
επάνοδο του Φρ. Πυλαρινού και τόνισε ότι είναι «ευκταίον..να μη παύωνται
αναιτίως» οι Καθηγητές789.
Ακόμη, κοινοποίησε ότι οι πανεπιστημιακές αρχές διατύπωσαν εγγράφως
προς το Υπουργείο επί των Εκκλησιαστικών και επί της Δημ. Εκπαιδεύσεως τις
επιπτώσεις από τη συγχώνευση της δημόσιας και της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης,
επειδή με την πράξη αυτή θα παραβιαστούν κληροδοσίες, οι οποίες «ρητώς εις το

786
Ό.π., σσ. 11, 12 και 16.
787
Ο Μιλτιάδης Βενιζέλος (1822-1887) έγινε υφηγητής της Παθολογικής Φυσιολογίας το 1850,
έκτακτος καθηγητής νευρικών και δερματικών νοσημάτων το 1852 και τακτικός καθηγητής μαιευτικής
το 1861. Διετέλεσε Πρύτανης τα ακαδ. έτη 1865-1866 και 1883-1884 [Αρ. Κούζης,
Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ’, σ. 52.
788
Λόγος εκφωνηθείς τη ΙΣΤ' Οκτωβρίου 1866 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Εθνικού πανεπιστημίου υπο του τακτικού καθηγητού της μαιευτικής και διευθυντού του μαιευτηρίου
Μιλτιάδου Βενιζέλου, παραδιδΌντος την πρυτανείαν τω διαδόχω αυτού Κυρίω Αλέξανδρω Ρ. Ραγκαβή
τακτικῴ καθηγητή της αρχαιολογίας, εν Αθήναις «τύποις Διονυσίου Κορομηλά» 1867, σσ. 3-5.
789
Ό.π., σσ. 6, 8-9, 14-15, 17-18.
209
 Πανεπιστήμιον εκληροδότησαν τας βιβλιοθήκας αυτών». Σημείωσε, εν προκειμένω,
ότι το μόνον που μπορεί να γίνει αποδεκτό είναι η διοικητική ενοποίηση.
Εναπόκειται, λοιπόν, στο νέο Πρύτανη να χειριστεί την υπόθεση προκειμένου να
διευθετηθεί το θέμα αυτό790.
Ο απελθών πρύτανης ολοκλήρωσε, με νόημα και μεγαλοϊδεαστική διάθεση,
τον απολογιστικό του λόγο με την ευχή οι πρυτάνεις στο μέλλον να αναφέρουν στα
πεπραγμένα τους οτι «οι προσερχόμενοι να εγγραφώσιν εν τω Πανεπιστημίω ημών
νέοι είναι άπαντες ημεδαποί, ουδείς δ' αλλοδαπός, καθόσον άπαντες ανήκουσιν εις εν
και μόνον Κράτος»791.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Αλεξ. Ρ. Ραγκαβή
(16.10.1866)
Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής πρόβαλε ότι θεωρεί ως τη μεγαλύτερη τιμή της ζωής
του το γεγονός ότι υπήρξε ένας από τους πρώτους που εργάστηκαν υπέρ της
ίδρυσης Πανεπιστημίου και αποτύπωσε την ευθύνη που αισθάνεται προκειμένου να
παραδώσει το Πανεπιστήμιο «προσηυξημένον δια των προσπαθειών <του>» 792. Ο
Ραγκαβής στον παρόντα λόγο κατέδειξε ότι «η ευγενής φύσις του έθνους….ουδόλως
υπό των συμφορών του ηλλοιώθη και η παιδεία τέλος, δια τους θέλοντας σπουδαίως
εις αυτήν να επιδοθώσι, κατ' ουδέν ελαττούται σήμερον της αρχαίας»793.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Βενιζέλο (26.11.1867)
Ο αντιπρύτανης Μ. Βενιζέλος εξέθεσε τα πεπραγμένα του ακαδημαϊκού έτους
1866-1867 εν απουσία794 του τέως Πρύτανη Α.Ρ. Ραγκαβή795. Ο αντιπρύτανης

790
Ό.π., σσ. 20-21.
791
Ό.π., σ. 77.
792
Λόγος του νέου Πρυτάνεως του πανεπιστημείου κυρίου Αλεξ. Ρ. Ραγκαβή εκφωνηθείς κατά την
τελετήν της εγκαθιδρύσεως των νέων ακαδημαϊκών αρχών, ενώπιον της Α. Μ. του Βασιλέως (τη 16
Οκτωβρίου 1866), σσ. 79-80.
793
Ό.π., σσ. 80-81, 101.
794
Ο Μ. Βενιζέλος εκτέλεσε χρέη πρύτανη από τον Απρίλιο του 1867 έως τον Αύγουστο του ίδιου
έτους, καθώς ο Ραγκαβής βρισκόταν στην Αμερική για «σπουδαίας της πατρίδος λειτουργίας».
795
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΣΤ' Νοεμβρίου 1867 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
εθνικού πανεπιστημίου υπό του καθηγητού της μαιευτικής Μιλτιάδου Βενιζέλου εν απουσία του κυρίου
Α.Ρ. Ραγκαβή παραδιδόντος την πρυτανείαν τω διαδοχή τούτου Κυρίω Θεοδώρω Γ. Ορφανίδη,
καθηγητή της Βοτανικής, εν Αθήναις "τύποις Διονυσίου Κορομηλά", 1868, σ. 3.
210
 παρέθεσε κατάλογο με τις περιοχές από όπου προέρχονταν οι 1176 φοιτητές796, εκ
των οποίων οι 43 ήταν φοιτητές της Θεολογικής Σχολής (3,6%), οι 650 της Νομικής
(55,3%), οι 254 της Ιατρικής (21,6%), οι 189 της Φιλοσοφικής (16%) και οι 40 του
Φαρμακευτικού σχολείου (3,4%), ενώ επισήμανε ότι οι δυσχέρειες που υπήρχαν
αναφορικά με τις εγγραφές των Επτανησίων φοιτητών, πλέον εξέλειψαν. Στην τάξη
των υφηγητών εισήλθαν, μεταξύ άλλων, τρεις νέοι, «παιδεύματα του ημετέρου
Πανεπιστημίου», οι Αναστάσιος Διομ. Κυριακού (Θεολογική), ο Ζήκος Ρώσης
(Θεολογική) και ο Αριστείδης Οικονόμου (Νομική)797.
Με αφορμή την Κρητική Επανάσταση που είχε ξεκινήσει ένα χρόνο πριν,
φοιτητές ζήτησαν από την πρυτανική αρχή την ανασύσταση της πανεπιστημιακής
φάλαγγας. Προς τούτο, αιτήθηκαν να πραγματοποιηθεί εκλογή των βαθμοφόρων
και να τους χορηγηθεί ο επιτήδειος εξοπλισμός. Η Σύγκλητος αρνήθηκε το αίτημα
των φοιτητών για την παροχή εξοπλισμού, επικαλούμενη, μεταξύ άλλων,
οικονομικούς λόγους αλλά και υποστηρίζοντας ότι «η των όπλων άσκησις
συμπληρούσα την παιδείαν των νέων, πρέπει να γίνηται…δαπάνη των
798
εκπαιδευομένων νέων» .

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Θ. Ορφανίδη799 (26.11.1867)
Ο Θ. Ορφανίδης ομολογεί στον λόγο αυτό ότι αναλαμβάνει τα πρυτανικά
καθήκοντα «μετά δέους», καθώς αυτό το ακαδημαϊκό αξίωμα συνεπιφέρει «ευθύνας
πολλάς, και περισπασμούς». Ωστόσο, δεν παρέλειψε να εκφράσει την ευγνωμοσύνη

798
Οι περισσότεροι φοιτητές προέρχονταν από τη Στερεά Ελλάδα (219) και την Πελοπόννησο (540),
ενώ ακολουθούσαν η Εύβοια, οι Σποράδες (56) και τα Επτάνησα (53) [Ό.π., σ. 4].
797
Ο Διομήδης Αναστ. Κυριακός είχε διοριστεί έκτακτος από το 1868, το 1872 έγινε τακτικός
καθηγητής, ενώ από το 1913 επιτίμιος. Ο Ζ. Ρώσης έγινε επιτίμιος καθηγητής το 1875 και τακτικός
από το 1881-1911. Ο Αριστείδης Οικονόμου διορίστηκε υφηγητής το 1867 [Δημ. Μπάλανος, Εθνικόν
και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιο Αθηνών…., Ιστορία της Θεολογικής, ό.π., σσ. 8,10. Ιω.Καράκωστας,
Ιστορία της Νομικής Σχολής, ό.π., τ. Β´, σ.316. Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΣΤ' Νοεμβρίου 1867 ημέρα της
επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του εθνικού πανεπιστημίου υπό του καθηγητού της μαιευτικής
Μιλτιάδου Βενιζέλου…ό.π., σσ. 10-12].
798
Ό.π., σσ. 28-29.
799
Ο Θ. Ορφανίδης (1817-1886) διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής της Βοτανικής στο Οθώνειο
Πανεπιστήμιο το 1850 και έγινε τακτικός το 1854 [Μ. Στεφανίδης, Εθνικόν και Καποδιστριακόν
Πανεπιστήμιον Αθηνών…ό.π., τ. Ε´, σσ. 10-11].
211
 του για την εκλογή του και να δηλώσει ότι θα επιδιώξει να φανεί αντάξιος της
θέσης αυτής800.
Ολοκληρώνοντας τον λόγο του για τον χαρακτήρα και για τον πλούτο της
ελληνικής βλάστησης. τόνισε ότι, παρά τις θέσεις του Φαλμεράγιερ αλλά και την
προσπάθεια του Φράας να καταδείξει ότι η χλωρίδα και οι κλιματολογικές
συνθήκες έχουν αλλάξει, «οι περί τας Αθήνας αυτοφυείς σκόλυμοι και σχοίνοι
φέρουσι γνησιότερας περγαμηνάς περί της κατευθείαν γραμμής καταγωγήν από της
εποχής του Κέκροπος και Θησέως»801.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Θ. Ορφανίδη

(24.11.1868)802.
Τρεις ήταν οι άξονες γύρω από τους οποίους κινήθηκε η λογοδοσία του: η
διδασκαλία, τα οικονομικά και η διοίκηση του Πανεπιστημίου 803.
Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στις ταραχές που έλαβαν χώρα στο μάθημα του
Καθηγητή της Γενικής Ιστορίας Δ. Βερναρδάκη804. Ο απερχόμενος πρύτανης
σημείωσε ότι στο Πανεπιστήμιο θα πρέπει να κυριαρχεί «ειρήνη και αδελφότης και
συναίσθησις καθήκοντος» και η ύπαρξη τέτοιων συμβάντων εντός του
Πανεπιστημίου καθίσταται «ασύγγνωστος και λίαν επιβλαβής σολοικισμός».
Υπογράμμισε ότι υπάρχουν πιο τελέσφοροι τρόποι για να εκφράσουν οι φοιτητές τη
δυσαρέσκειά τους στις πρυτανικές και πολιτειακές αρχές από το να προσφύγουν

800
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΣΤ' Νοεμβρίου 1867 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
εθνικού πανεπιστημίου υπό του τακτικού καθηγητού της βοτανικής Θεόδωρου Γ. Ορφανίδου.
Παραλαβόντος την πρυτανείαν παρά του Αντιπρυτάνεως Κυρίου Μιλτιάδου Βενιζέλου. Εν απουσία του
Πρυτάνεως Αλεξάνδρου Ρ. Ραγκαβή, Αθήνησι τύποις Α. Κτενα και Π. Σουτσα, 1868, σ. 3.
801
Ό.π., σσ. 4, 32.
802
Ο Ορφανίδης χαρακτήρισε εισαγωγικά το περιεχόμενο των απολογιστικών λόγων «φύσει ξηρόν»,
καθώς περιλαμβάνουν αριθμητικά στοιχεία και γεγονότα «πολλήν βεβαίως εχόντων την αξίαν, αλλ'
ολίγον το επάγωγον».
803
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΔ' Νοεμβρίου 1868 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
εθνικού πανεπιστημίου υπό του πρυτάνεως Θεοδώρου Γ. Ορφανίδου καθηγητού της Βοτανικής
.παραδιδόντος την Πρυτανείαν τω διαδόχω αυτού Κυρίω Γεωργίω Α. Ράλλη Καθηγητή του Εμπορικού
Δικαίου, Αθήνησι «τύποις Α. Κτενά και Σούτσα», 1868, σσ. 3-4.
804
Τα επεισόδια αυτά («Βερναρδάκεια») είχαν ως αποτέλεσμα την παραίτηση του Δ. Βερναρδάκη
(27/8/1869). Ο ίδιος έκανε λόγο για συντονισμένες ενέργειες συναδέλφων του και της νέας πολιτικής
αρχής [Β. Καραμανωλάκης, Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης…ό.π., σσ. 144-147. Επίσης, Βλ. Σ.
Παρασκευαΐδης, «Η Γραμματική του Δ. Βερναρδάκη και ο θόρυβος γύρω από αυτή», Λεσβιακά 11
(1987), σσ. 29-38. Παντελής Αργύρης, «Πανεπιστημιακές έριδες: η περίπτωση του Δ. Βερναρδάκη
και του Κ. Κόντου», Πανεπιστήμια: ιδεολογία και παιδεία, τ. Β', Αθήνα 1989, σσ. 545-547. Κ. Λάππας,
Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 543-549]
212
 «εις μέσα αυτόδικα». Ο Βερναρδάκης απομακρύνθηκε από την θέση του και ο
απερχόμενος Πρύτανης σχολίασε ότι «τοιαύτη τιμωρία απομονονούσα την
ανικανότητα, ή την υπεροψίαν, ήθελε φέρει ταχύτερα και αισιώτερα
805
αποτελέσματα» .
Οι φοιτητές ανήλθαν στους 1217, εκ των οποίων οι σαράντα τέσσερις (44)
ανήκαν στη Θεολογική σχολή (3,61%), οι 162 στη Φιλοσοφική (13,31%), οι 715
στη Νομική (58,6%), οι 262 στην Ιατρική (21,5%) και οι 34 στο Φαρμακευτικό
σχολείο (2,8%). Τα στατιστικά στοιχεία αναφορικά με την πρόοδο της
πανεπιστημιακής εκπαίδευσης αποτελούν την απάντηση «εις τας αγενείς λοιδορίας»
που, «καθ' εκάστην το έθνος ημών ακούει». Πάντως, επισήμανε ότι η Ανατολή
«διψά διδασκαλίας» και η χώρα καλείται να αποτελέσει οδηγό της. Με αυτό τον
τρόπο απάντησε και σε εκείνους που ήθελαν «μεμετρημένον αριθμόν λογίων και
επιστημόνων, αρκούντων μόνον εις τας κοινωνικάς ανάγκας της σήμερον
Ελλάδος»806.
Στο κεφάλαιο «περί περιουσίας του πανεπιστημίου», υπογράμμισε ότι τα
συμφέροντα του ιδρύματος είναι υλικής και ηθικής φύσεως και συμπλήρωσε ότι
«εκ των πρώτων το Πανεπιστήμιον εισπράττει, δια τα δεύτερα δαπανά». Στο τρίτο
κεφάλαιο της απολογιστικής έκθεσης παρέθεσε τη δράση των Παραρτημάτων-
Προσαρτημάτων του Πανεπιστημίου807.
Η έλλειψη Οργανικού Νόμου παρέμενε και ο Ορφανίδης υπενθύμισε ότι
τρία σχέδια είχαν υποβληθεί μέχρι το 1867, τα οποία όμως δεν τελεσφόρησαν.
Ωστόσο, μετά από συνεχείς διεργασίες των πρυτανικών αρχών, κατατέθηκε
αναθεωρημένο σχέδιο νόμου. Αναφορικά με τις ποιητικές αγωνοθεσίες, σημείωσε
ότι ο νικητής του βουτσιναίου ποιητικού διαγωνισμού, ο οποίος θέλησε να
κρατήσει την ανωνυμία του, είχε προδηλώσει ότι θα «αφιέρωνεν, εάν ενίκα, το
χιλιόδραχμον γέρας εις την επί του κρητικού αγώνος κεντρικήν επιτροπήν»808.
Η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου διαπίστωσε την ύπαρξη ευάριθμων,
τηρουμένων των αναλογιών, αλλά ικανών επιστημόνων σε ειδικές επιστήμες, όπως
τη ζωολογία, τη βοτανική, την ορυκτολογία, τη φυσική και την αρχαιολογία. Ως εκ

805
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΔ' Νοεμβρίου 1868 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
εθνικού πανεπιστημίου υπό του πρυτάνεως Θεοδώρου Γ. Ορφανίδου…ό.π., σσ. 8-9.
806
Ό.π., σσ. 10-12.
807
Ό.π., σσ. 18, 23, 44.
808
Ό.π., σσ. 61-63, 65-66.
213
 τούτου, εισηγήθηκε την αποστολή δυο υπότροφων στην Ευρώπη, προκειμένου να
παραχθεί νέο επιστημονικό δυναμικό αυξημένων προσόντων σε αυτούς τους
κλάδους. Οι υποψήφιοι θα έπρεπε να είναι διδάκτορες του Εθνικού Πανεπιστημίου
ή και άλλων ιδρυμάτων και θα επιλέγονταν με δημόσιο διαγωνισμό που θα
διεξαγόταν από τη Φιλοσοφική Σχολή809.
Ο απερχόμενος πρύτανης επέκρινε την τάση των εκάστοτε κυβερνήσεων να
μετακυλίουν τις οικονομικές υποχρεώσεις τους προς το Πανεπιστήμιο καθώς το
Σύνταγμα, ορίζει ότι η «ανωτέρα παιδεία ενεργείται δαπάνῃ του Κράτους» (άρθρο
16). Συμπλήρωσε ότι στην κρατική μέριμνα δεν εναπόκειται μόνον η πληρωμή των
μισθών των υπαλλήλων του ιδρύματος αλλά και οι λειτουργικές του δαπάνες. Έτσι,
όπως ανέφερε, με τη μείωση κονδυλίων για τη διεξαγωγή διαφόρων μαθημάτων
από τις 17.000 δρχ. στις 11.000 δρχ., η κυβέρνηση παρεμπόδιζε το Πανεπιστήμιο να
επιτελέσει «άλλα ωφελιμώτατα έργα»810.
Ακόμη, παρέθεσε την ομόφωνη απόφαση της Συγκλήτου μετά από
πρότασή του να χαραχθεί «εις την κορυφήν της στήλης των ευεργετών του εθνικού
Πανεπιστημίου χρυσοίς γράμμασι, το όνομα του αοιδιμου Βασιλέως Όθωνος του και
ιδρυτού αυτού». Με αυτό τον τρόπο, κατά τον τέως Πρύτανη, το Πανεπιστήμιο
κατέδειξε ότι «ξένον προς των πολιτικών περιστάσεων την φοράν», του αποδίδει
φόρο τιμής811.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Ράλλη (26.11.1868)
Ο Γ.Α. Ράλλης αναλαμβάνοντας για δεύτερη φορά την πρυτανεία του
Πανεπιστημίου, επέλεξε να μιλήσει «περί της σημασίας των πολυθρυλλήτων
ναυτικών νόμων των Ροδίων». Ο αναλαμβάνων Πρύτανης, αφού ομολόγησε
χάριτες προς τους συναδέλφους του ψηφοδότες, εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του
«προς τον Μεγαλειοτάτον Βασιλέα»812, ο οποίος επικύρωσε την εκλογή του 813.

809
Ό.π., σσ. 68-69.
810
Ό.π., σσ. 71-72.
811
Ό.π., σσ. 75-76.
812
Εννοεί τον Γεώργιο Α´.
813
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΣΤ' Νοεμβρίου 1868 ημέρα της επίσημου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
εθνικού πανεπιστημίου υπό του τακτικού καθηγητού του εμπορικού δικαίου Γεωργίου Α. Ράλλη
παραλαβόντος την πρυτανείαν παρά του πρυτάνεως Θεοδώρου Γ. Ορφανίδου, εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου Ν. Γ. Πάσσαρη 1869, σσ. 3, 30.
214
  Λόγος κατά την παράδοση της πρυτανείας από τον Γ. Α. Ράλλη (23.11.1869)
Ο Γ. Ράλλης εκτελώντας το «πανύστατον», όπως το αποκαλεί, καθήκον της
πρυτανείας του, καταδεικνύει «τον προϊόντα αριθμόν και την αύξουσαν ηθικήν τε και
επιστημονικήν πρόοδον των ημετέρων φοιτητών»814. Ο αριθμός των φοιτητών κατά το
ακαδ. έτος 1868-1869 σημείωσε μείωση περίπου 1% [1205 από 1217 φοιτητές]. Σε
αναλυτικό πίνακα, καταγράφεται ο αριθμός των φοιτητών και της προέλευσής τους
ανά Σχολή από το 1837 έως το 1869 και το ποσοστό των φοιτητών που έλαβαν
δίπλωμα ή πτυχίο815. Σημείωσε, μάλιστα, ότι οι φοιτητές, διαπιστώνοντας τον ρυθμό
με τον οποίο «οι αριστεύοντες εισελαύνουσιν εις τας αρχάς της πολιτείας ή
επιτυγχάνουσιν επιζήλου κοινωνικής θέσεως», σπεύδουν να τους ακολουθήσουν816.
Ακολούθως, αναφέρθηκαν οι μεταβολές που σημειώθηκαν στο καθηγητικό
προσωπικό817. Ο απελθών Πρύτανης ανήγγειλε και την μη συνέχιση των
πανεπιστημιακών παραδόσεων στο μάθημα της Γενικής Ιστορίας από τον Δ.
Βερναρδάκη, καθώς συνεχίστηκαν οι ταραχές στο μάθημά του, γεγονός που οδήγησε
στη διεξαγωγή ανακρίσεων προκειμένου να τιμωρηθούν οι υπαίτιοι.
Ο Γ. Ράλλης παρέθεσε αναλυτικά τις κληροδοσίες, τα έσοδα και τα έξοδα του
Ιδρύματος. Αναφορικά με τις αγωνοθεσίες, σχολίασε ότι «οι κριταί των φιλολογικών
και ποιητικών ημών αγώνων, μη ευρίσκοντες βραβεύσιμον τι εκ των εμφανισθέντων
έργων, ανέβαλλον ες νέωτα την απονομήν του γέρατος» . Ανήγγειλε, παράλληλα, ότι ο
Δ.Α. Οικονόμου διέθεσε το ποσό των 1500 δρχ. με στόχο τη σύσταση φιλολογικού
διαγωνισμού με αντικείμενο τη μετάφραση ελλήνων και ξένων ποιητών «εις την

814
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΓ’ Νοεμβρίου 1869 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Εθνικού Πανεπιστημίου υπό του πρώην πρυτάνεως κ. Γεωργίου Α. Ράλλη, Τακτικού Καθηγητού του
Εμπορικού Δικαίου, Παραδίδοντος την Πρυτανείαν τω διαδόχῳ αυτού κ. Παύλῳ Καλλιγᾳ, Τακτικῴ
Καθηγητῄ του Ρωμαϊκού Δικαίου, Αθήνησι «Τύποις τέκνων Ανδρέου Κορομηλά» 1869, σσ.3-4.
815
Στη Θεολογική Σχολή φοίτησαν 222 και μόλις 10 (περίπου 4%) απέκτησαν δίπλωμα ή πτυχίο, σε
σύνολο 2181 φοιτητών της Νομικής, οι 517 (περίπου 25%) έλαβαν πανεπιστημιακό τίτλο. Στην
Ιατρική φοίτησαν 1552 και οι 567 (περίπου 35%) από αυτούς περάτωσαν τις σπουδές του με απόκτηση
διπλώματος ή πτυχίου, στη Φιλοσοφική από τους 1008 φοιτητές, μόνον 62 πήραν το πτυχίο του
διδασκάλου. Στο Φαρμακευτικό σχολείο, 183 στους 279 (66%) έλαβαν το πτυχίο του φαρμακοποιού
[σ. 7].
816
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΓ’ Νοεμβρίου 1869 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Εθνικού Πανεπιστημίου υπό του πρώην πρυτάνεως κ. Γεωργίου Α. Ράλλη…ό.π., σσ. 4, 10-13, 15, 17.
817
Μεταξύ άλλων, ανέφερε ότι ο Διομήδης Κυριακός και ο Ιωάννης Ολύμπιος εκμέτρησαν το ζην, ενώ
ο Ξ. Λάνδερερ συνταξιοδοτήθηκε.
215
πεζήν καθομιλουμένην Ελληνικήν». Επρόκειτο για τον πρώτο διαγωνισμό όσον αφορά
στη μετάφραση έργων της ξενόγλωσσης γραμματείας818. Το Πανεπιστήμιο
αποδέχτηκε τις θέσεις του αγωνοθέτη και με τις προτάσεις της συμμετείχε στη
διαμόρφωση αυτού του νέου φιλολογικού διαγωνισμού819 .
Ο Θ. Ορφανίδης εκπροσωπώντας το Πανεπιστήμιο σε διεθνή βοτανική
έκθεση, πέτυχε την προβολή των καρπών της ελληνικής γης, οι οποίοι μάλιστα «εις
τα αριστεύσαντα προϊόντα» κατετάγησαν. Παράλληλα, ο απερχόμενος πρύτανης
τόνισε ότι η απουσία ελληνικών συμμετοχών από τέτοιες σημαντικές επιστημονικές
συναντήσεις «ήθελεν είσθαι η ερήμην καταδίκη της άλλοτε εστίας των επιστημών». Στη
συνέχεια, αναφορά έγινε στη λειτουργία και στο έργο των προσαρτημάτων του
Πανεπιστημίου820.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Καλλιγά821 (23.11.1869)
Ο Καθηγητής του Ρωμαϊκού Δικαίου Π. Καλλιγάς επέλεξε να προσάγει στην
παρούσα ακαδημαϊκή περίσταση «συνοπτική τινα αφήγησιν εκ του βίου του
Κουϊακιου», αποτυπώνοντας την συμβολή του έργου του Κουϊακιου στη νομική
επιστήμη822.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π. Καλλιγά (25.10.1870)
Προοιμιακά επιτονίστηκε από τον απερχόμενο Πρύτανη ότι η έκθεση πεπραγμένων
παρουσιάζει «διττον ενδιαφέρον», καθώς, αφενός, αποτυπώνει την κατάσταση της
ανώτατης εκπαίδευσης και, αφετέρου, αναδεικνύει τις αδυναμίες αλλά και τους
τρόπους θεραπείας τους. Ο Π. Καλλιγάς προσήγαγε ως δείκτη ανάπτυξης και
προόδου του Πανεπιστημίου την γεωμετρική αύξηση των εγγεγραμμένων φοιτητών.
Ειδικότερα, κατέγραψε την ανοδική αυτή τάση ανά δεκαετία, ενώ σημείωσε ότι σε
818
Βλ. Κ.Γ. Κασίνης, Οικονόμειος μεταφραστικός αγών, Σ.Ω.Β, Αθήνα 2003.
819
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΓ’ Νοεμβρίου 1869 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Εθνικού Πανεπιστημίου υπό του πρώην πρυτάνεως κ. Γεωργίου Α. Ράλλη…ό.π., σσ. 17-26, 30-36, 43-
45.
820
Ό.π., σσ. 48-70, 73.
821
Ο Παύλος Καλλιγάς (1814-1896) δίδαξε το 1839 Φυσικό Δίκαιο στη Νομική Σχολή του Οθώνειου
Πανεπιστημίου, ενώ το 1843 διορίστηκε επιτίμιος καθηγητής Ρωμαϊκού Δικαίου. Το 1845 απολύθηκε
από το Πανεπιστήμιο, αλλά το 1854 επανήλθε στα ακαδημαϊκά του καθήκοντα. Διετέλεσε
Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής (1844-1845, 1865-1866) και Πρύτανης (1869-1870) [Ιω.
Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σσ. 204-206].
822
Λόγος του νέου πρυτάνεως του πανεπιστήμιου κυρίου Παύλου Καλλιγά εκφωνηθείς κατά την τελετήν
της εγκαθιδρύσεως των νέων ακαδημαϊκών αρχών (τη 23 Νοεμβρίου 1869), σσ. 146,158 .
216
 αυτό συνέβαλε και η ανάπτυξη της μέσης εκπαίδευσης. Ως εκ τούτου, το ελληνικό
Πανεπιστήμιο μπορεί να «αμιλλάται» με σημαντικά ευρωπαϊκά ιδρύματα823.
Οι εγγεγραμμένοι φοιτητές για το ακαδημαϊκό έτος 1869-1870 ήταν 1210.
Οι 639 (52,80%) ήταν φοιτητές της Νομικής σχολής, 367 (30,33%) της Ιατρικής,
136 (11,23%) της Φιλοσοφικής σχολής, 25 (2,06%) της Θεολογικής και 43 (3,55%)
του Φαρμακευτικού σχολείου. Η τάση προς τις νομικές σπουδές αποδίδεται από τον
Καλλιγά στο ότι η «οδός δεν φαίνεται τοσούτον ανάντης», ενώ έχει και πολλές
επαγγελματικές διεξόδους. Ωστόσο, υπάρχει «υπερβολικήν δυσαναλογίαν μεταξύ
διδασκόντων και διδασκομένων»824. Ανέφερε ότι υπάρχει «υπόνοια,.. οτι εν γένει
χωλαίνει η ανωτάτη εκπαιδευσις» με το ζήτημα του Οργανικού Νόμου να παραμένει
πάγιο αίτημα του Πανεπιστημίου. Ο απερχόμενος πρύτανης μετέφερε τα κυριότερα
σημεία της πρότασης επί του νέου νομοσχεδίου που υποβλήθηκε έναν χρόνο πριν
στη Βουλή. Τόνισε ότι η διαχείρισης της περιουσίας του Πανεπιστημίου θα πρέπει
να παραμείνει στη δικαιοδοσία του ιδρύματος, καθώς οι μέχρι τότε χειρισμοί είχαν
λειτουργήσει επωφελώς, ενώ στο μέλλον προσδοκάται να καταστεί στοιχείο της
αυτόνομης οικονομικής διαχείρισή της825. Παρέθεσε τα έσοδα και τα έξοδα του
Ιδρύματος, ενώ μεταξύ άλλων επισήμανε ότι είχε αποφασιστεί «να δοθώσιν δρ.
2000 πρός εμψύχωσιν εφημερίδος επιστημονικής υπό την διεύθυνσιν Καθηγητών». Ο
Ευθ. Καστόρχης «αναδεχθείς την σύστασιν της Εφημερίδος», συνάντησε
προσκόμματα και ο απερχόμενος Πρύτανης σχολίασε ότι πρέπει να
συνειδητοποιήσει το εγχώριο επιστημονικό δυναμικό «ότι είναι αδύνατον να
εξακολουθήσωσιν υπάρχοντα πολλά περιοδικά συγγράμματα περί ιδίας έκαστον
επιστήμης» και τόνισε ότι αν δεν συγχωνευθούν τα κάθε είδους επιστημονικά
περιοδικά (θεολογικά, φιλολογικά, νομικά, ιατρικά, οικονομολογικά) σε ένα που θα
περιέχει ιδιαίτερες ενότητες, αφενός δεν θα υπάρξει αριθμητικά ικανό αναγνωστικό
κοινό και, αφετέρου, θα καταστεί «όπλον εις χείρας μονομαχούντων υπέρ

823
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΕ Οκτωβρίου 1870 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
εθνικού πανεπιστημίου υπό του πρώην πρυτάνεως κ. Παύλου Καλλιγά, Τακτικού Καθηγητού του
Ρωμαϊκού Δικαίου, παραδιδόντος την πρυτανείαν τω διαδόχω αυτού κ. Κωνσταντίνω Βουσάκη, Τακτικώ
Καθηγητή της Φυσιολογίας. εκ του τυπογραφείου των τέκνων Κορομηλά, Αθήνησιν 1870, σσ. 3, 4.
824
Παρατήρησε ότι τα «ακροατήρια σπανίως είναι πλήρη», αν και οι αίθουσες διδασκαλίας χωρούν
περί τους 200 φοιτητές.
825
Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΕ´ Οκτωβρίου 1870 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
εθνικού πανεπιστημίου υπό του πρώην πρυτάνεως κ. Παύλου Καλλιγά…ό.π.,σσ. 4-7, 13-14.
217
 αποκλειστικών θεωριών», αν και «υπάρχει κοινός δεσμός όλων των ανθρωπίνων
γνώσεων»826.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Βουσάκη827 (25.10.1870)
Ο Κ. Βουσάκης προλογικά τόνισε τη συγκίνηση που καταλαμβάνει τον νέο πρύτανη
έναντι του απερχομένου, όχι μόνον εξαιτίας των ευθυνών του, αλλά και «διά την
αντίθεσιν» των καταστάσεων: ο δεύτερος πανηγυρικά παρουσιάζει «τους αγλαούς
καρπούς» του έργου του, ενώ ο νεοεκλεγείς «υπεσταλμένος» προσάγει μόνον την
ελπίδα περί πλούσιας «συγκομιδής»828. Στη συνέχεια, ανέφερε ότι στο Πανεπιστήμιο
υπάρχουν «επιστήμης σπέρματα», τα οποία επιζητούν να γίνει «η βλάστησις ζωηροτέρα
και ποικιλοτέρα, η δε άνθησις γονιμωτέρα». Αναλαμβάνοντας την πρυτανεία του
Πανεπιστημίου στην αρχή μιας δεκαετίας που η οικονομία της χώρας παύει να είναι
αμιγώς αγροτική, επισήμανε ότι αποτελεί καθολικό αίτημα η χρεία «καθολικωτέρας
τε και τεχνολογικωτέρας των φυσικών επιστημών καλλιεργείας»829.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Βουσάκη (28.11.1871)
Ως απερχόμενος, πλέον, πρύτανης ο Κ. Βουσάκης ανέφερε ότι προσήλθε στο
ακαδημαϊκό βήμα προκειμένου να εκπληρώσει «το τελευταίον πρυτανικόν καθήκον»,
καθώς τα πεπραγμένα εκτίθενται σε δημόσια τελετή και προσελκύουν το ενδιαφέρον
όχι μόνον των καθηγητών και των πολιτειακών αρχών αλλά και κάθε πολίτη830.
Οι φοιτητές αριθμούνταν κατά το ακαδ. έτος 1870-1871 σε 1244. Από αυτούς,
οι 26 (2,09%) ανήκαν στη Θεολογική, οι 622 (50%) στη Νομική, οι 423 (34,003%)
στην Ιατρική, οι 120 (9,64%) στη Φιλοσοφική και οι 53 (4,26%) στο Φαρμακευτικό
σχολείο831. Υπογράμμισε τη σημασία της εγκύκλιας εκπαίδευσης όταν αυτή είναι

826
Ό.π., σσ. 24, 27-30.
827
Ο Κωνσταντίνος Βουσάκης (1819-1898) έγινε το 1849 υφηγητής Συγκριτικής Ανατομίας και
Φυσιολογίας, το 1856 διορίστηκε έκτακτος καθηγητής Φυσιολογίας και το 1862 προήχθη σε τακτικό
Καθηγητή [Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σ. 11].
828
Λόγος του νέου Πρυτάνεως Κυρίου Κωνσταντίνου Βουσάκη, εκφωνηθείς κατά την τελετήν της
εγκαθιδρύσεως των νέων ακαδημαϊκών αρχών (τη 25 Οκτωβρίου 1870), σσ. 49-50.
829
Ό.π., σσ. 51-53, 55-56, 61-63.
830
Λόγος εκφωνηθείς τῃ ΚΗ’ Νοεμβρίου 1871 ημέρᾳ της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Εθνικού Πανεπιστημίου υπό του πρώην Πρυτάνεως Κωνσταντίνου Βουσάκη, τακτικού καθηγητού της
φυσιολογίας, παραδιδόντος την πρυτανείαν τῳ διαδόχῳ αυτού Ευθύμιῳ Καστόρχῃ, τακτικού καθηγητῄ
της Λατινικής Φιλολογίας, εν Αθήναις «τύποις «Εφημερίδος των Συζητήσεων» 1872, σ. 3.
831
Στις 16.11.1871 πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Ρήγα Φεραίου, χορηγία
του Γ. Αβέρωφ, στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου. Ακόμη, το ακαδημαϊκό έτος 1870-1871
218
στέρεα και ολοκληρωμένη, ωστόσο επισήμανε ότι ο απόφοιτος Γυμνασίου εισέρχεται
με ελλιπείς γενικές επιστημονικές γνώσεις στο Πανεπιστήμιο, όπου επιπρόσθετα ο
θεσμός των γενικών μαθημάτων δεν είχε λειτουργήσει αποτελεσματικά832.
Παράλληλα, τόνισε ότι, οι φυσικές επιστήμες εξακολουθούν να παραμένουν «εν
στοιχειώδει καταστάσει» και σημείωσε την «ανάγκην της διαιρέσεως» τους σε
περισσότερες ακαδημαϊκές έδρες και γνωστικά αντικείμενα833.
Ακολούθως, ο Κ. Βουσάκης παρέθεσε τους οικονομικούς πόρους του
Ιδρύματος834, ενώ σημείωσε τη διακοπή της κρατικής επιχορήγησης για την
λειτουργία της Αστυκλινικής και τη μισθοδοσία του βοηθητικού διδακτικού και
επικουρικού προσωπικού. Έτσι, η Σύγκλητος «απεφάσισε..και ώρισεν εις δέκα δρχ. το
τίμημα των εγγραφών και της ανανεώσεως του εισιτηρίου· εις εκατόν δε δρ. αντί των
μέχρι του δε 54 το τίμημα των πτυχίων»835. Τέλος, επανέλαβε εκείνο που επί χρόνια
λεγόταν ότι, δηλαδή, το Πανεπιστήμιο προώρισται «εις εκπολίτισιν και προαγωγήν ου
μόνον της ελευθέρας Ελλάδος αλλά και της Ανατολής όλης» και εξέφρασε την ανάγκη
αναπλήρωσης κενών εδρών και προκήρυξης νέων836.

τελέστηκε για πρώτη φορά ο «Συμβουλίδειος ιατρικός διαγωνισμός [Λόγος εκφωνηθείς τῃ ΚΗ’
Νοεμβρίου 1871 …ό.π., σσ. 53-54, 56. Βλ. Ηλ. Γ. Μυκωνιάτης, «Οι ανδριάντες του Ρήγα και του
Γρηγορίου Ε´ στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου της Αθήνας και το πρώτο κοινό τους», Ελληνικά τ.
35ος, τχ. 2ο, Θεσσαλονίκη 1984, 8ο, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, σσ. 355-370].
832
Ο Βουσάκης αναφέρει ότι αυτό οφείλεται στο ότι: α) οι φοιτητές αφιερώνονται περισσότερο στα
μαθήματα του επιστημονικού κλάδου τους, β) ο τρόπος με τον οποίον εξετάζονται τα γενικά μαθήματα
(πολλές φορές «εν εν τῄ οικίᾳ των καθηγητών»), και γ) η μη ολοκλήρωση των μαθημάτων αυτών
εντός ορισμένου χρόνου [σ.13].
833
Λόγος εκφωνηθείς τῃ ΚΗ’ Νοεμβρίου 1871 …ό.π., σσ. 6, 8, 10-13, 16.
834
Αυτοί προέρχονταν από μετοχές της Εθνικής Τράπεζας, από ομόλογα του εθνικού δανείου,
κληροδοτήματα, ακίνητη περιουσία και από τέλη εγγραφών και διπλωμάτων [σ. 16].
835
Λόγος εκφωνηθείς τῃ ΚΗ’ Νοεμβρίου 1871 …ό.π., σσ. 16, 20-21.
836
Ό.π., σσ. 57.
219
 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ευθ. Καστόρχη837 (28.11.1871)
[Περί της αρχήθεν κοινωνίας των Ελλήνων προς τους Ιταλούς και Ρωμαίους και της
έντευθεν επενεργείας αυτών προς εκπολιτισμόν τούτων]
Ο Ευθ. Καστόρχης εκπληρώνοντας «το πρώτον επιβαλλόμενον καθήκον υπό του
πρυτανικού αξιώματος» προσήγαγε «έκθεσιν ιστορικής υποθέσεως» με την οποία
επιδίωξε να προβάλει τη δύναμη της ελληνικής παιδείας και να διακηρύξει την
επίδρασή της στον κοινωνικό, πολιτικό και πνευματικό βίο των Ρωμαίων.
Επισημείωσε ότι στις χώρες που άνθησε η ελληνική και λατινική παιδεία, υπήρξε
πνευματική ανάπτυξη, ενώ αντίθετα στις χώρες που «ωλιγωρήθη», κυριάρχησε
«σκότος και αμάθεια ή τουλάχιστον ημιμάθεια»838.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ευθ. Καστόρχη (22.10.1872)

Ο Ευθ. Καστόρχης υπογράμμισε εισαγωγικά839 ότι η οικονομική κατάσταση του

Ιδρύματος αποδίδεται στην «ελευθεριότητα» των δύο κυβερνήσεων της περιόδου και
στη «γενναιοδωρία» των ομογενών840. Ο απολογισμός του ακαδημαϊκού έτους 1871-
1872 κατά τον Καστόρχη κρίνεται θετικός, καθώς οι λειτουργοί του Πανεπιστημίου
υπεύθυνα εκτέλεσαν το καθήκον τους, οι φοιτητές επέδειξαν την προσήκουσα
επιμέλεια και ζητήματα διδακτικά και επιστημονικά διευθετήθηκαν. Ωστόσο, η
πολιτική «αστασία»841 με την εναλλαγή Υπουργών Παιδείας842 περιόρισε τις κινήσεις

837
Ο Ευθ. Καστόρχης (1815-1889) διορίστηκε τακτικός Καθηγητής στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο το
1858, διετέλεσε Κοσμήτορας της Σχολής της Φιλοσοφίας κατά τα ακαδ. έτη 1863-1864, 1867-1868
και 1880-1881. Εξελέγη Πρύτανης το ακαδ. έτος 1870-1871.
838
Περί της αρχήθεν κοινωνίας των Ελλήνων προς τους Ιταλλούς και Ρωμαίους και της έντευθεν
επενεργείας αυτών προς εκπολιτισμόν τούτων υπό Ευθυμίου Καστόρχη . Εν τέλει προσετέθη ο τούτου
λόγος και ο του Α. Βαλαωρίτου ύμνος εις τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντος του αοίδιμου Πατριάρχου
Γρηγορίου του Ε,’ Αθήνησι «τύποις Ανδρέου Κορομηλά» 1872, σσ.1-2, 82.
839
Στις 25 Μαρτίου του 1872, έγιναν τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε´
στα προπύλαια του Πανεπιστημίου- με τη χορηγία του Γ. Αβέρωφ. Στην επίσημη τελετή, ο
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης διάβασε στη δημοτική γλώσσα ποίημα με το οποίο «ανέφλεξε το εθνικόν
αίσθημα, και αναρπάσας..από της σημερινής πολιτικής καχεξίας» αναφέρθηκε στον Αγώνα του 1821
[Τα κατά την ΛΓ´ Πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Ευθυμίου Καστόρχη Πρυτάνεως, εν
Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Ιωάννου Αγγελόπουλου» 1873, σσ. 88. Βλ. Ο ανδριάς του αοιδίμου
Γρηγορίου του Ε´ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Προσφώνησις Αριστοτέλους Βαλαωρίτου, 1872 ].
840
Τα κατά την ΛΓ´ Πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Ευθυμίου Καστόρχη Πρυτάνεως…ό.π.,
σ. γ´, 2-3. Ο Ευθ. Καστόρχης στο εκδεδομένο κείμενο υποσημείωσε ότι εκφώνησε μόνον όσα
«συνεχώρει ο μεμετρημένος της τελετής χρόνος».
841
Την περίοδο αυτή έχουμε βραχύβιες κυβερνήσεις των Θρ. Ζαΐμη (Οκτώβριος 1871-Δεκέμβριος
1871) και Δημ. Βούλγαρη (Δεκέμβριος 1871-Ιούλιος 1872).
842
Οι υπουργοί επί της Δημ. Εκπαιδεύσεως της περιόδου αυτής είναι οι Φίλ. Φίλωνος και Ανδρ.
Νοταράς.
220
του Πανεπιστημίου σε ζητήματα που απαιτούσαν κοινή δράση με την πολιτική
αρχή843.
Οι φοιτητές ανήλθαν στους 1239 σημειώνοντας μικρή μείωση (0,4%). Πιο
αναλυτικά, οι φοιτητές της Θεολογίας ήταν 30 (2,42%), της Νομικής 544 (43,9%),
της Ιατρικής 476 (38,41%), της Φιλοσοφικής 128 (10,33%) και του Φαρμακευτικού
σχολείου 61 (4,92%), πράγμα που σήμαινε, αφενός, ότι παρατηρήθηκε μείωση των
φοιτητών της Νομικής και, αφετέρου, ότι, αν το γεγονός αυτό δεν ήταν τυχαίο,
χρειαζόταν διερεύνηση. Παράλληλα, σημείωσε ότι ο αριθμός των αλλοδαπών
φοιτητών παρουσίασε κάμψη, η οποία αποδίδεται, κατά τον Καστόρχη, στην ένωση
των Επτανήσων στον ελληνικό κράτος, οπότε οι Επτανήσιοι φοιτητές
συναριθμούνταν πλέον στους ημεδαπούς. Επίσης, το 1863 καταργήθηκε η «επιεικώς
φερομένη» επιτροπή, η οποία επέτρεπε την εισαγωγή ακόμη και των ανεπαρκώς
«παρεσκευασμένων» αλλοδαπών φοιτητών, ενώ πλέον εγγράφονταν μόνον όσοι
προσκόμιζαν «απολυτήρια των εν τη αλλοδαπή καλώς κατηρτισμένων γυμνασίων».
Παράλληλα, μερίδα αλλοδαπών φοιτητών επέλεγαν να σπουδάσουν σε Πανεπιστήμια
της Ευρώπης. Όλα αυτά φαίνεται να προκάλεσαν την αριθμητική υποχώρηση των
επήλυδων φοιτητών στο Εθνικό Πανεπιστήμιο844. Ο Καστόρχης υπογράμμισε ότι
υπάρχουν περιοχές της χώρας, οι οποίες «μικρόν μόνον ησθάνθησαν την ύπαρξιν του
845
Πανεπιστημίου·διότι εξ αυτών ή ολίγοι ή ουδένες νέοι φοιτώσιν εις αυτό» . Η
υστέρηση αυτή αποδίδεται όχι μόνον στην οικονομική δυσπραγία αλλά και στην εκεί
παραμελημένη πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Σχολίασε το γεγονός της σημαντικής και «αιφνίδιας» αύξησης του φοιτητικού
πληθυσμού με την μεταπολίτευση του 1862, αναφέροντας ότι άλματα της μορφής
αυτής δεν προέρχονται «εκ φιλομαθείας», αλλά «εκ της πολιτικής ταραχής» και στη
«σπουδήν» που επέδειξαν οι νέοι προκειμένου να αποκτήσουν το «ταχύτερον» τα
εχέγγυα που θα τους επέτρεπαν να εισέλθουν «εις τας της πολιτείας θέσεις».
Επιπρόσθετα, τόνισε ότι η τάση αυτή λειτουργεί επιβλαβώς «επί της εν τω
Πανεπιστημίω επιστημονικής των νέων σπουδής». Με αυτό τον τρόπο, οι εισακτέοι
στο Πανεπιστήμιο δεν διέθεταν το απαραίτητο γνωστικό υπόβαθρο με αποτέλεσμα,
843
Ό.π., σσ. 7-8.
844
Ενδεικτικά ανέφερε ότι στην Κωνσταντινούπολη υπήρχαν 300.000 ομογενείς, από τους οποίους
μόνον δεκαπέντε (15) φοιτούσαν στο Εθνικό Πανεπιστήμιο, από την Αδριανούπολη μόνον 4 (σε
πληθυσμό ομογενών 70.000) και από τη Σμύρνη 1 ( σε πληθυσμό 80.000) [10].
845
Τα κατά την ΛΓ’ Πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Ευθυμίου Καστόρχη Πρυτάνεως…ό.π.,
σσ. 8-12.
221
όταν προσέρχονταν στις εξετάσεις, «ή όλως αποτυγχάνουσιν, ή ονομάζονται
τελειοδίδακτοι οι πλείονες κατ’επιείκειαν των καθηγητών». Ως εκ τούτου, προκύπτει η
ανάγκη ευρύτερης σύμπραξης στην παιδεία. Η θέση αυτή είχε επισημανθεί και στη
λογοδοσία του Στρούμπου (1858) και του Πάλλη (1861). Οι απόπειρες βελτίωσης της
πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, κατά τον Καστόρχη, έμεναν «λόγοι και προτάσεις
μόνον ή ευχαί ανευ αποτελέσματος», καθώς απουσίαζε «νόμος κυρωτικός», ο οποίος
αν και είχε υποβληθεί στη Βουλή αρκετές φορές, «ουδέποτε μέχρι τούδε συνεζητήθη
ένεκα των συχνών διαλύσεων αύτης» 846.
Ο Καστόρχης τόνισε ότι η Σχολή της Θεολογίας και της Φιλοσοφικής δεν
είχαν συγκριτικά πολλούς φοιτητές. Αυτό αποδόθηκε από τον Καστόρχη, μεταξύ
άλλων, στην έλλειψη Καθηγητών και ειδικότερα υπογράμμισε ότι «όσοι λοιπόν
τούτων υπήρχον τότε πρόχειροι, Έλληνες και Γερμανοί» στελέχωσαν τις Σχολές αυτές.
Ωστόσο, δεν υπήρξε μέριμνα για τη διευθέτηση του ζητήματος με αποτέλεσμα να
παρέλθει σχεδόν μια ακαδημαϊκή εικοσιπενταετία για να αποκτήσει η σχολή της
Θεολογίας δεύτερο και τρίτο Καθηγητή και η Φιλοσοφική να έχει καθηγητές για τις
μαθηματικές και φυσικές επιστήμες847.
Στη συνέχεια, τέθηκαν από τον ομιλούντα ερωτήματα αναφορικά με τους
χειρισμούς της Κυβέρνησης για τη διευθέτηση των προβλημάτων αυτών848. Ο
Καστόρχης τόνισε ότι παρά τις ενέργειες της Συγκλήτου για αποστολή διδακτόρων
στην Ευρώπη από τους τόκους των κληροδοτημάτων προκειμένου να εμβαθύνουν
«εις φυσικάς επιστήμας και άλλας αναγκαιοτάτας τω Πανεπιστημίω», δεν υπήρξε
πολιτική βούληση για την επικύρωσή τους. Παράλληλα, υποστήριξε ότι «λόγοι
διοικητικοί και άλλοι γνωστοί κατέφαγον τους τόκους των κληροδοτημάτων». Ο
απελθών πρύτανης ισχυρίστηκε, καταληκτικά, ότι η Ελλάδα χρειάζεται σταθερές και
«πεφωτισμένες» κυβερνήσεις, επειδή «ει και αυτοκυβερνώμεθα πεντήκοντα <έτη>

846
Τα κατά την ΛΓ´ Πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Ευθυμίου Καστόρχη Πρυτάνεως…ό.π.,
σσ. 14-17, 19, 22, 26.
847
Ό.π., σσ. 94-97. Πβ. Εμμ. Φυριππής, Το Αθήνησι ελληνικόν Πανδιδακτήριο (Οθώνειο
Πανεπιστήμιο). Ιστορικές καταβολές-οραματισμοί και σχέδια-ιδρυτικές ρυθμίσεις, Βιβλιοτεχνία, Αθήνα
2007. Του Ιδίου, Περί εκλογής των αρχών διοίκησης του Οθώνειου Πανεπιστημίου, εκλογικές
διαδικασίες: Πανεπιστημιακά και ευρύτερα πολιτικά δεδομένα, Αθήνα 2009.
848
Αναφορά έγινε στα έκτακτα έξοδα του Πανεπιστημίου για την αποπεράτωση της οικοδομής του
Χημείου. Οι περίοικοι «φοβηθέντες μη εκ του χημείου προέλθη αυτοίς κίνδυνος», συμφώνησαν να
«πωλήσωσι τας πλησίον αυτού οικίας των» και να τις αγοράσει το Πανεπιστήμιο. Με αυτό τον τρόπο,
το Πανεπιστήμιο απέφυγε μελλοντικές αντιπαραθέσεις, ενώ παράλληλα απέκτησε «ευρυχωρία και
ελευθερία αέρος» [Ό.π., σσ. 30-33].
222
έχομεν Πανεπιστήμιον τριάκοντα πέντε έτη»849. Η πολιτική αστάθεια έδρασε
ανασταλτικά στην ανάπτυξη και βελτίωση του Πανεπιστημίου.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ.Παπαρρηγόπουλο

(22.10.1872)850 [Τα αγγλικά Πανεπιστήμια]
Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος στον πρώτο λόγο της πρυτανείας του851 επέλεξε να μιλήσει
για τα αγγλικά πανεπιστήμια, καθώς είχε προσφάτως διατρίψει εκεί για δύο μήνες852.
Αναφέρθηκε επισταμένως στα Πανεπιστήμια του Κέιμπριτζ (Cambridge) και της
Οξφόρδης (Oxford) και σημείωσε ότι ίσως κάποια από αυτά φανούν «παράδοξα εις
Έλληνας ακροατάς», ωστόσο είναι, κατά την άποψή του, «αξιοζήλωτα», όπως «ο κατά
τον βίον και την πολιτείαν των φοιτητών επιτυγχανόμενος συνδυασμός της ελευθερίας
και της πειθαρχίας»853.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας απο τον Κ. Παπαρρηγόπουλο (23.10.1873)

Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος ανέφερε ότι το ακαδ. έτος 1872-1873, οι φοιτητές ανήλθαν

τους 1275, εκ των οποίων οι 32 (2,5%) ανήκαν στη Θεολογική, οι 521 (40,86%) στη
Νομική, οι 508 (39,84%) στην Ιατρική, οι 145 (11,37%) στη Φιλοσοφική και οι 69
(5,41%) στο Φαρμακευτικό σχολείο. Ο απερχόμενος πρύτανης επισήμανε την
ραγδαία αύξηση του φοιτητικού πληθυσμού (όχι, όμως και της Νομικής854) από την
περίοδο της πολιτειακής μεταβολής του 1862, αλλά και την αριθμητική στασιμότητα

849
Τα κατά την ΛΓ’ Πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Ευθυμίου Καστόρχη Πρυτάνεως…ό.π.,
σσ. 98-99.
850
Ο Ευθ. Καστόρχης και ο Κ. Παπαρρηγόπουλος είχαν έρθει αντιμέτωποι για την εκλογή του
Καστόρχη ως υφηγητή στη Φιλοσοφική Σχολή. Σχετικά Βλ.: [Β.Καραμανωλάκης, Η συγκρότηση της
ιστορικής επιστήμης…ό.π., σ. 95. Βλ. Κ. Θ. Δημαράς, «Το Υπόμνημα του Κ. Παπαρρηγόπουλου
(1849) και η απάντηση του Ε. Καστόρχη (Αθησαύριστα κείμενα)», Ερανιστής 4 (1966), σσ. 65-79].
851
Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος ανέφερε ότι ελπίζει να διεκπεραιώσει τις συνακόλουθες υποχρεώσεις του
πρυτανικού αξιώματος «υπό της ευμενείας» των συναδέλφων του και όχι στηριζόμενος «εις τας ιδίας
δυνάμεις». Ο νέος Πρύτανης είχε βιώσει την απώλεια του γιου του, Δημητρίου Παπαρρηγόπουλου
(1843-1873).
852
Λόγος εκφωνηθείς υπό του Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου, Κ. Παπαρρηγόπουλου τη 22
Οκτωβρίου 1872, ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως αυτού, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου
Ν.Γ.Πάσσαρη 1873, σ. 3.
853
Ό .π., σσ. 3, 30.
854
Αποτυπώνοντας την κατανομή των φοιτητών ανά Σχολή, διαπίστωσε ότι τα τελευταία τρία χρόνια
οι φοιτητές «εγένοντο μετά αξιοσημειώτου ισότητος μύσται της Θέμιδος και του Ασκληπιού», ενώ σε
προηγούμενες δεκαετίες αυτό δεν συνέβαινε.
223
των φοιτητών κατά την τελευταία πενταετία855. Επιβεβαίωσε, με τη σειρά του, ότι ο
αριθμός των επήλυδων φοιτητών από το 1852 και εφεξής κινείται καθοδικά.
Χαρακτήρισε το γεγονός αυτό δυσάρεστο, καθώς οι «έξω Έλληνες είναι διπλάσιοι και
επέκεινα των έσω». Υποστήριξε ότι οι εύπορες οικογένειες προκρίνουν «την εις την
ξένην αποστολήν των ιδίων τέκνων, ουχί φρονίμως ποιούντες». Παραδέχθηκε ότι, αν
και το Εθνικό Πανεπιστήμιο παρουσίαζε ελλείψεις, διέθετε όμως για κάθε νέο
Έλληνα «δύο προτερήματα τα οποία ουδαμού αλλού δύναται να εύρη: το φρόνημα και
την γλώσσαν» και συμπλήρωσε ότι ο νέος είναι δυνατόν, σε τελευταία ανάλυση, να
τελειοποιήσει ή και να επεκτείνει τις σπουδές του αλλού, «αλλά να στοιχειωθῄ οφείλει
ενταύθα»856.
Ο Παπαρρηγόπουλος έθεσε το ζήτημα του εάν οι φοιτητές ολοκληρώνουν τις
σπουδές τους «ικανώς καταρτισμένοι προς ενάσκησιν της επιστήμης» και υποστήριξε
ότι αυτό αποτελεί το δυσκολότερο θέμα που οφείλει η πρυτανική αρχή να
διαχειριστεί. Τόνισε ότι τα χορηγούμενα από το πανεπιστήμιο διπλώματα θα πρέπει
να έχουν «την προσήκουσαν αυτοίς επιστημονικήν αξίαν» και γι’ αυτό οι
πανεπιστημιακοί καθηγητές οφείλουν να δίνουν «το παράδειγμα του ακριβεστέρου
των υποψηφίων ελέγχου» ανταποκρινόμενοι στις απαιτήσεις της κοινωνίας.
Παράλληλα, επισημαίνοντας τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα της επιστήμης, τόνισε ότι
«τα διδακτορικά και προλυτικά διπλώματα δεν είναι αι μόναι κλείδες δι’ων ανοίγεται
το ταμείον της ευζωίας»857.
Αναφερόμενος στην αποτυχία, κατά την ακαδημαϊκή του γνώμη, του θεσμού
της υφηγεσίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο, την απέδωσε στο ότι «οι καθηγηταί δεν
προχειρίζονται πάντοτε εκ των υφηγητών, οι δε φοιτηταί, όντες υπόχρεοι να ακροώνται
των πολλών μαθημάτων των παραδιδομένων υπό των καθηγητών,… σπανίως
προσέρχονται εις τους υφηγητάς». Παράλληλα, επισήμανε ότι η «κακώς έχουσα
υφηγεσία δύναται να επενεργήση εις την καθηγεσίαν»858.

855
Λόγος εκφωνηθείς την ΚΓ´ Οκτωβρίου 1873 ημέραν της επισήμου εηκαθιδρύσεως του Εθνικού
Πανεπιστημίου υπό του πρώην Πρυτάνεως Κ.Παπαρρηγόπουλου, Καθηγητού της Ιστορίας του Ελληνικού
Έθνους, παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον κύριον Γεώργιον Α. Μακκάν, Καθηγητήν της ειδικής
παθολογίας και θεραπείας και της κλινικής ιατρικής, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Ν.Γ.Πάσσαρη»
1874, σ. 5.
856
Ό.π., σσ. 1-4.
857
Ό.π., σσ. 6-7, 9-10.
858
Ό.π., σσ. 14-15.
224
 Τόνισε ότι η απομείωση των χρηματικών αποθεμάτων του Πανεπιστημίου
επισείει τον κίνδυνο να μην υπάρχουν τα χρειώδη ακόμη και για την «ολιγώτερον
εντελή διδασκαλίαν και να κλείσωμεν το ούτω καλώς απαρτισθέν πανεπιστήμιον».
Παράλληλα, εξέφρασε την επιθυμία κάθε «ακαδημαϊκού πολίτου…ώστε το
πανεπιστήμιον ν’ αποβή εντελώς αυθύπαρκτον και ανεξάρτητον»859.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Μακκά (23.10.1873)

Ο Γ.Α. Μακκάς ανέφερε ότι ο Πρύτανης σε άλλα Πανεπιστήμια κατά την ανάληψη
των καθηκόντων του δίνει όρκο «περί της αγαθής αυτού διοικήσεως». Ωστόσο
υποστήριξε ότι στο Εθνικό Πανεπιστήμιο αυτό θεωρήθηκε πλεονασμός, καθώς ο
αναλαμβάνων την πρυτανεία «μετά της αρχής συναναδέχεται και τας ευθύνας αυτής».
Ως αντικείμενο του λόγου του έθεσε «περί του τίνα συντελούσιν εις υγιείαν και ευεξίαν
και μακροβιότητα του ανθρώπου»860.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Μακκά (17.11.1874)

Ο Γ.Α. Μακκάς, παρουσία του βασιλικού ζεύγους, αναφέρθηκε στην αύξηση του 6%
που σημείωσε ο φοιτητικός πληθυσμός το ακαδ. έτος 1873-1874. Οι 1352 φοιτητές861
κατανέμονταν ως εξής στις Σχολές: Θεολογική Σχολή 30 (2,21%), Νομική 571
(42,23%), Ιατρική 546 (40,38%), Φιλοσοφική 142 (10,5%) και Φαρμακευτική 63
(4,65%). Διδάσκοντες στο Πανεπιστήμιο ήταν συνολικά εβδομήντα δύο (72):
τακτικοί και επιτίμιοι 45, έκτακτοι 9 και υφηγητές 18. Ο απερχόμενος Πρύτανης πήρε
θέση για το θέμα της «ανάγκης μείζονος αυστηρότητος εν ταις εξετάσεσιν, ίνα
σμικρυνθή ούτως ο μέγας αριθμός των κατ’έτος απολυομένων νομικών και ιατρών»,
υποστηρίζοντας ότι δεν είναι αρμόζον να ζητείται από τους εξεταζόμενους φοιτητές
περισσότερα από αυτά που τους διδάσκονται. Υποστήριξε, όμως, ότι είναι
απαραίτητη η «αυστηρότης» που θα οδηγεί στη διαπίστωση της ολοκληρωμένης
κατάρτισης των φοιτητών και όχι στην απομάκρυνση από συγκεκριμένο
επιστημονικό αντικείμενο. Επ’αυτού, τόνισε ότι το Πανεπιστήμιο δεν νομιμοποιείται
859
Ό.π., σ. 23.
860
Λόγος περί ευεξίας και μακροβιότητος αναγνωσθείς τη 23 Οκτωβρίου 1873 εν τω Εθνικώ
Πανεπιστημίω υπό Γεωργίου Α. Μακκά, τακτικού Καθηγητού της ειδικής νοσολογίας και κλινικής
ιατρικής και αρχιάτρου της Α.Μ. του Βασιλέως, διαδεχομένου την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1873-1874, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου των αδελφών Περρή» 1875, σσ. 3-5.
861
Ανέφερε ότι εξ αυτών, ήταν και δύο φοιτητές από τη Ρουμανία (Θεολογική) και ένας από τη
Σουηδία (Φιλοσοφική).
225
να υιοθετήσει καταναγκαστικά μέτρα, αλλά «να φροντίζη όπως πράγματι άπασαι αι
διδασκόμεναι εν αυτώ επιστήμαι διδάσκωνται μετά της δυνατής τελειότητος»862. Μνεία
έγινε και στην αναβολή έναρξης του ακαδ.έτους, εξαιτίας της καθυστέρησης «των εν
τοις γυμνασίοις απολυτηρίων εξετάσεων»863. Επιπλέον, μίλησε για το ζήτημα που
προέκυψε, όταν μερίδα φοιτητών επανέφερε το αίτημα για την ανασύσταση της
πανεπιστημιακής φάλαγγας864 αποσκοπώντας στην «άσκησιν αυτών εις τα όπλα,
κρίνοντες ταύτην χρήσιμον και αναγκαίαν εις την τελείαν παιδείαν ελευθέρων
πολιτών». Η Σύγκλητος, ωστόσο, αποφάσισε την επιβολή ποινών και την προσωρινή
διακοπή των μαθημάτων προκειμένου να διαφυλάξουν το Ίδρυμα «από δεινοτέρων
περισπασμών»865.
Ο Γ. Μακκάς προέβαλε την άποψη ότι θα έπρεπε η Φιλοσοφική Σχολή να
αποτελέσει πόλο έλξης για όσους επιθυμούν να ενδιατρίψουν σε φιλολογικές και
αρχαιολογικές σπουδές, καθιστάμενη εφάμιλλη των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων.
Προς την κατεύθυνση αυτή, πρότεινε να ενισχυθούν οι φοιτητές της Φιλοσοφικής
«διά πλειοτέρων υποτροφιών, βραβείων και διαγωνισμών», αλλά και με τη βελτίωση
των μέσων διδασκαλίας. Αναφορικά με την ανάπτυξη των σπουδών των φυσικών
επιστημών, σημείωσε ότι, εάν δεν αναληφθούν οι προσήκουσες πρωτοβουλίες,
«καταδικάζομεν ημάς αυτούς να εμμένωμεν όλους αιώνας όπισθεν των λοιπών εθνών,
ως νυν συμβαίνει ημίν κατά την γεωργίαν και την μηχανικήν και όλας τας βιομηχανικάς
τέχνας, εξ ων πηγάζει ο πλούτος και η ευημερία των κατοίκων παντός τόπου».
Υπογράμμισε, μάλιστα, με νόημα ότι το Πανεπιστήμιο έχει καθήκον απλώς να
επισημάνει την αδυναμία και να εισηγηθεί την βελτίωση του866.
Το Πανεπιστήμιο διέθεσε ποσά για τις ανάγκες του Δημοτικού Νοσοκομείου
και του Οφθαλμιατρείου. Ελλείψει δημόσιων πόρων, με απόφαση της Συγκλήτου
χορηγήθηκε και αυτή τη χρονιά χρηματική βοήθεια στην Αστυκλινική «αποβλέπουσα

862
Λόγος Γεωργίου Α.Μακκά, τακτικού Καθηγητού της ειδικής Νοσολογίας και κλινικής Ιατρικής και
αρχιάτρου της Α.Μ. του Βασιλέως, παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού Κον
Παναγιώτην Ρομπότην, Καθηγητήν της Θεολογίας τη 17 Νοεμβρίου 1874, εν Αθήναις «εκ του
τυπογραφείου των αδελφών Περρή» 1875, σσ. 3-4, 6-8.
863
Μερίδα καθηγητών δεν ξεκίνησε εγκαίρως τις παραδόσεις των μαθημάτων τους ή υποχρεώθηκαν
να τις διακόψουν, επειδή καθηκόντως απεστάλησαν από το Υπουργείο «εις εποπτείας διαφόρων εν ταις
επαρχίαις γυμνασίων».
864
Πβ. Χρ. Λάζος, Ιστορία της πανεπιστημιακής…ό.π., σσ. 67-68.
865
Λόγος Γεωργίου Α.Μακκά, τακτικού Καθηγητού…ό.π., σσ. 10-12.
866
Κατέγραψε, παράλληλα, τη σύσταση του θεολογικού διαγωνίσματος «εις αναζωπύρωσιν του
θρησκευτικού και ηθικού αισθήματος», αλλά και από τον Αρχιεπίσκοπο Πατρών και Ηλείας Κύριλλου
Χαιρωνίδη για τη συγγραφή θεολογικού συγγράμματος [Ό.π., σσ. 14-17, 20].
226
εις την ωφέλειαν, ην έχουσιν εξ αυτού οι νέοι ημών ιατροί». Ο Γ. Μακκάς απέδωσε
στην έλλειψη ενός Νοσοκομείου ψυχικών νοσημάτων τις αδυναμίες που
παρατηρούνται στη διδασκαλία γύρω από τα αντικείμενα αυτά στο Πανεπιστήμιο.
Συμπερασματικά, σημείωνε ότι είναι πολλά αυτά που πρέπει να γίνουν ακόμη,
προκειμένου το Πανεπιστήμιο να καταστεί κατ’ ουσίαν «εθνικόν εν Ελλάδι πάσης
επιστήμης διδασκαλείον» και επισήμανε ότι πλανώνται όσοι πιστεύουν ότι το Ίδρυμα
έχει μόνον «ανάγκην συντηρήσεως»867.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π.Ρομπότη (17.11.1874)
Ο Π. Ρομπότης επεσήμανε ότι τα Πανεπιστήμια εν γένει δεν συνιστούν μόνον
«ανώτατα διδακτήρια» αλλά εν μέρει και «ακαδημίαι επιστημών», καθώς
αναπτύσσονται οι επιστήμες «διά διδασκαλίας είτε διά συγγραφών των Καθηγητών και
δι’ακαδημαϊκών λόγων, εν οις και οι πρυτανικοί». Κατά τούτο, οι πρυτανικοί λόγοι
διαθέτουν δύο χαρακτηριστικά, το τελετουργικό-πανηγυρικό και το επιστημονικό. Ο
Πρύτανης προσήγαγε επίκαιρο Λόγο περί Στατιστικής με αφορμή τον προβληματισμό
που είχε προκληθεί για την εφαρμογή της στατιστικής «εν τω ηθικώ βίω»868 .

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας ακαδ. έτους 1874-1875 (30.11.1875)
Ο Αντιπρύτανης πρυτανεύων Γ. Μακκάς παρερχόμενος στο βήμα ανακοίνωσε στην
ομήγυρη ότι πενθεί σύσσωμη η πανεπιστημιακή κοινότητα και η ελληνική κοινωνία
για τον αδόκητο θάνατο του Π.Ρομπότη. Στη συνέχεια κάλεσε τον Γραμματέα του
Πανεπιστημίου να αναγνώσει την έκθεση «περί των…συμβεβηκότων και περί της
καταστάσεως της περιουσίας αυτού»869.
Οι φοιτητές ανήλθαν στους 1461 σημειώνοντας αύξηση της τάξεως του
8%. Στη Θεολογική φοιτούσαν 32 (2,19%), στη Νομική 588 (40,24%), στην Ιατρική
587 (40,17%), στη Φιλοσοφική 180 (12,32%) και στη Φαρμακευτική 74 (5,06%)870.
Οι φοιτητές, με την έναρξη του ακαδ. έτους, απαίτησαν την ανασυγκρότηση της
867
Ό.π., σσ. 28-30, 33, 40.
868
Λόγος περί Στατιστικής αναγνωσθείς τη 17 Νοεμβρίου 1874 εν τω Εθνικῴ Πανεπιστημίω υπό
Παναγιώτου Ρομπότου πρωτοπρεσβυτέρου, τακτικού Καθηγητού της Θεολογίας και ιερέως της Α.Μ. της
Βασιλίσσης, αναλαμβανόντος την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1874-1875, εν Αθήναις «εκ του
Τυπογραφείου αδελφών Φορτούνα» 1875, σσ. 7-8.
869
Λόγος εκφωνηθείς τη Λ´ Νοεμβρίου 1875 ημέρα των νέων αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου περί
των κατά την Πρυτανείαν του ακαδημαϊκού έτους 1874-5 πεπραγμένων,«τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού»
εν Αθήναις 1876, σσ. 3-4.
870
Ό.π., σ. 6.
227
πανεπιστημιακής φάλαγγας, ωστόσο ο «μειλίχιος τρόπος του Πρυτάνεως» τους
μετέπεισε να αφιερωθούν στα μαθήματά τους. Ωστόσο, το αρμόδιο Υπουργείο
υλοποίησε το αίτημα των φοιτητών με την ένταξη μαθήματος «οπλασκίας»,
επικυρώνοντας ουσιαστικά και το επιχείρημα της Συγκλήτου ότι «η φάλαγξ νόμῳ
υφίστατο» εφόσον δεν είχε καταργηθεί το σχετικό διάταγμα871. Στις 11 Μαΐου 1875,
σε δημοτελή εορτή έγιναν τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Κοραή872 στα
Προπύλαια του Πανεπιστημίου873.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Εμμ. Κόκκινο874
(30.11.1875)
Ο Εμμ. Κόκκινος εκφώνησε τον εναρκτήριο λόγο του, κατά το ακαδημαϊκό έθος,
«υπό το κράτος τοιούτων αλγεινών εντυπώσεων» με τον θάνατο του Πρύτανη
Π.Ρομπότη αλλά και του επιτίμιου Καθηγητή Αρχιεπισκόπου Σύρου και Τήνου
Αλέξανδρου Λυκούργου. Αντικείμενο του λόγου του ήταν ο συνοικισμός «της των
Αθηνών πόλεως, ον η εκ των μυθικών χρόνων παράδοσις αναφέρεται εις τον Θησέα»
και υποστήριξε ότι το ζήτημα αυτό διαθέτει και νομική πτυχή, η οποία έως τότε δεν
είχε γίνει αντικείμενο επιστημονικής έρευνας875.

871
Ό.π., σσ. 7, 9.
872
Βλ. Λόγοι εκφωνηθέντες κατά την αποκάλυψιν του ανδριάντος του Αδαμάντιου Κοραή υπό Α.Α.
Κοντοσταύλου και Ε. Κόκκινου, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Θ. Παπαλεξανδρή», 1875.
873
Λόγος εκφωνηθείς τη Λ´ Νοεμβρίου 1875 ημέρα των νέων αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου…ό.π.,
σ. 10.
874
Ο Εμμ. Κόκκινος (1812-1879) διορίστηκε το 1861 έκτακτος Καθηγητής Διοικητικού Δικαίου.
Διετέλεσε Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής κατά τα ακαδ. έτη 1869-1870 και 1878-1879 [Ιω.
Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Α´, σσ. 209-212].
875
Πβ. Λόγος περί του συνοικισμού των Αθηνών υπό Θησέως εκφωνηθείς εν τω Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ
την τριακοστήν Νοεμβρίου 1875 υπό Εμμανουήλ Κόκκινου, Τακτικού καθηγητού του Διοικητικού
Δικαίου αναλαμβανόντος την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1875-76, εκ του Τυπογραφείου
«Λαού» εν Αθήναις 1880, σσ. 4-5.
228
  Τα κατά την πρυτανείαν του ακαδημαϊκού έτους 1875-1876 και την του 1876-
1877 πεπραγμένα
Στον πρόλογο της απολογιστικής έκθεσης σημειώνεται ότι η «επελθούσα δεινή
νόσος» και ο θάνατος του Πρύτανη Ι.Γ. Παπαδάκη (1876-1877)876 προκάλεσαν
«ανωμαλίας εις τα περί πρυτανικών λογοδοσιών κεκανονισμένα». Επιπρόσθετα, ο
φόρτος εργασίας της Πρυτανείας αλλά και η απουσία στο εξωτερικό του
Αντιπρύτανη Εμμ. Κόκκινου, ο οποίος ανέλαβε καθήκοντα Πρύτανη, μετέθεσαν
χρονικά την έκδοση των πεπραγμένων. Ο Κόκκινος σκόπευε να εκδώσει μαζί τις
απολογιστικές εκθέσεις των ακαδ. ετών 1875-1876 και 1876-77, όμως δεν πρόλαβε
να το πράξει, επειδή απεβίωσε. Στη συνέχεια, η Σύγκλητος αποφάσισε να μην
διακοπεί η σειρά της έκδοσης των λογοδοσιών και προέβη εκείνη στην έκδοση των
πεπραγμένων για τα παρελθόντα ακαδ. έτη877.
Στην απολογιστική έκθεση, που έχει τυπικό μάλλον χαρακτήρα, γίνεται
παράθεση και των μεταβολών του διδακτικού προσωπικού 878. Ως απόδειξη της
διεθνούς αναγνώρισης του Εθνικού Πανεπιστημίου προσήγαγε το γεγονός ότι το
Εθνικό Πανεπιστήμιο κλήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Ουψάλας να συμμετάσχει
στις εορταστικές εκδηλώσεις για τα 400 χρόνια από τη σύστασή του879.
Τέλος, παρατέθηκαν συγκεντρωτικά αριθμητικά στοιχεία των φοιτητών για τα
ακαδ. έτη 1875-1876 και 1876-1877. Συγκεκριμένα, κατά το ακαδ. έτος 1875 -1876
από τους 1523 φοιτητές, οι 33 (2,16%) ανήκαν στη Θεολογική Σχολή, οι 611
(40,11%) στη Νομική, οι 577 (37,88%) στην Ιατρική, οι 232 (15,23%) στη
Φιλοσοφική και οι 70 (4,59%) στη Φαρμακευτική. Το επόμενο έτος, σημειώθηκε
αύξηση 8,4% (1650) με την κατανομή των φοιτητών να έχει ως εξής: Θεολογική
Σχολή 32 (1,93%), Νομική 678 (41,09%), Ιατρική 606 (36,72%), Φιλοσοφική 282
917,09%) και Φαρμακευτική 52 (3,15%)880.

876
Στο ψήφισμα που εκδόθηκε από τη Σύγκλητο, μεταξύ άλλων, ορίστηκε οκταήμερο πένθος για το
Πανεπιστήμιο [14].
877
Τα κατά την πρυτανείαν του ακαδημαϊκού έτους 1875-1876 και την του 1876-1877 πεπραγμένα
εκδιδόμενα κατ’ απόφασιν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου «Λαού»
1880, σ. 4.
878
Ό.π., σσ. 15-16.
879
Οι «περιστάσεις του έθνους» και οι «πόροι του Πανεπιστημίου» δεν το επέτρεψαν με αποτέλεσμα να
περιοριστεί στην αποστολή συγχαρητήριου εγγράφου [σ. 35].
880
Ό.π., σ. 40.
229
  Λόγος κατά την παράδοση της πρυτανείας από τον Α. Αναγνωστάκη881
(26.11.1878)
Ο Α. Αναγνωστάκης ανέφερε εισαγωγικά882 ότι η δημόσια έκθεση πεπραγμένων
αποτελεί «καθήκον παντός πολίτου διοικήσαντος τα κοινά» και σημείωσε ότι «μη
ευτυχήσας να εγκατασταθεί επισήμως εις το πρυτανικόν αξίωμα», θα εκφράσει
ετεροχρονισμένα τις ευχαριστίες του. Στη συνέχεια, σημείωσε ότι αποχρώσα ένδειξη
της ροπής του ελληνικού έθνους προς τον πολιτισμό είναι η μικρή μόνον μείωση των
φοιτητών [μόλις 5 (-0,3%) λιγότεροι συγκριτικά με το προηγούμενο ακαδ. έτος] σε
μια χρονιά που χαρακτηρίστηκε από «πολεμικό ενθουσιασμό, επικρεμάμενους
κινδύνους και οικονομικάς αμηχανίας των έξω Ελλήνων»883.
Με αφορμή το τεσσαρακοστό έτος από τη σύσταση του Πανεπιστημίου, ο
απερχόμενος Πρύτανης παρουσίασε γενικά ποσοτικά στοιχεία φοίτησης. Από το 1837
έως το 1878 οι φοιτητές του Πανεπιστημίου ανήλθαν στους 8424, εκ των οποίων οι
304 (3,62%) ανήκαν στη Θεολογική Σχολή, οι 3409 (40,46%) στη Νομική, οι 2696
(32,003 %) στην Ιατρική, οι 1595 (18,93%) στη Φιλοσοφική και οι 420 (4,98%) στο
Φαρμακευτικό σχολείο884. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στοιχεία που
εκθέτουν πόσοι από τους εγγεγραμμένους φοιτητές έλαβαν τελικώς πτυχίο.
Συγκεκριμένα, από τους 8424 φοιτητές έλαβαν πτυχίο μόνον οι 3129 (37,14%). Η
κατανομή ανά Σχολές έχει ως εξής: προλύτες της Θεολογίας 28, διδάκτορες της
Νομικής 931, τελειοδίδακτοι της Νομικής 395, διδάκτορες της Ιατρικής 1246,
διδάκτορες Φιλοσοφίας 107, τελειοδίδακτοι φιλοσοφίας 57, διδάσκαλοι 57,
φαρμακοποιοί 309. Συγκεφαλαιωτικά, κατά την πρώτη τεσσαρακονταετία (1837-
1878) του Πανεπιστημίου το 9,21% των φοιτητών της Θεολογικής έλαβε πτυχίο και

881
Ο Ανδρέας Αναγνωστάκης (1829-1897) έγινε υφηγητής το 1854, ακολούθως έκτακτος καθηγητής
οφθαλμολογίας και ωτολογίας και το 1856 προήχθη σε τακτικό Καθηγητή. Πολυετής υπήρξε η θητεία
του ως Διευθυντή του Οφθαλμιατρείου (1854-1897) [Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σ. 48].
882
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ την εικοστήν έκτην Νοεμβρίου 1878 υπό Ανδρέου
Αναγνωστάκη, Τακτικού Καθηγητού της χειρουργικής Παθολογίας και Διευθυντού του Οφθαλμιατρείου
παραδιδόντος την πρυτανείαν τῳ διαδόχῳ αυτού Κ. Νικόλαῳ Μ. Δαμλᾴ, Τακτικῴ Καθηγητῄ της
Θεολογίας, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Πέτρου Περρή 1879, σσ. 3-4.
883
Ο συνολικός αριθμός των φοιτητών κατά το ακαδ. έτος 1877-1878 ήταν 1645 [οι 1192 ήταν
εγχώριοι, οι 439 «εκ δέ της έξω Ελλάδος» και δεκατέσσερις (14) «εκ δε της αλλοδαπής»] από τους
οποίους οι 38 (2,31%) ανήκαν στη Θεολογική, οι 684 στη Νομική (41,58%), οι 608 στην Ιατρική
(36,96%), οι 270 στη Φιλοσοφική (16,41%) και οι 45 στο Φαρμακευτικό σχολείο (2,73%).
884
Παρατηρείται ότι το 75% του φοιτητικού πληθυσμού ανήκαν στις Σχολές της Νομικής και της
Ιατρικής, με την Ιατρική να υπερέχει αριθμητικά κατά την πρώτη εικοσαετία, την Νομική να αυξάνει
θεαματικά τα ποσοστά της την τρίτη δεκαετία και από την τέταρτη δεκαετία να παρουσιάζεται
ισοσκελισμός των δύο προπορευόμενων σχολών [σ. 5].
230
το 13,85% των φοιτητών της Φιλοσοφικής. Τα ποσοστά αυτά αυξάνονται σημαντικά
στις περιπτώσεις της Νομικής (38,89%), της Ιατρικής (46,21%) και του
Φαρμακευτικού σχολείου (73,57%). Ο Αναγνωστάκης, επιπλέον, επισήμανε ότι
σχεδόν το 50% «των φοιτησάντων έμειναν ανεξέταστοι, είτε παραιτηθέντες της
σπουδής, είτε μεταβάντες εις άλλα πανεπιστήμια, είτε επιδοθέντες εις την εξάσκησιν του
επιτηδεύματος χωρίς διπλωμάτων». Αναφορικά με το προβάδισμα σε αριθμό
φοιτητών καθ’ όλη αυτή την περίοδο των σχολών της Ιατρικής και της Νομικής, ο
Καθηγητής Αναγνωστάκης υποστήριξε ότι η νεολαία θα ακολουθούσε τις θετικές
επιστήμες εάν επιδιωκόταν από την πολιτεία «η ανάπτυξη των υλικών <της>
δυνάμεων» και παρέθεσε το παράδειγμα «του μεταλλευτικού πυρετού» που είχε ως
αποτέλεσμα να τριπλασιαστούν μάλλον σύντομα οι φοιτητές στις φυσικές
επιστήμες885.
Πρόσθεσε ότι ο θεσμός της υφηγεσίας στηρίζεται σε μια βάση η οποία είναι
μεν ορθή για την ανανέωση του καθηγητικού προσωπικού, αλλά η μέθοδος είναι
«άδικος» και ατελέσφορη. Ο Αναγνωστάκης πρόκρινε την επιλογή υφηγητών μέσω
ανοικτής προκήρυξης με κέντρο βάρους «την σχετικήν εκτίμησιν της επιστημονικής
εκάστων παραγωγής»886.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν.Μ. Δαμαλά887 (26.11.1878)
Ο Πρύτανης ανέφερε εισαγωγικά ότι οι λογοδοσίες άπτονται πρακτικών θεμάτων του
Πανεπιστημίου, ενώ στους λόγους κατά την ανάληψη των πρυτανικών καθηκόντων
αναπτύσσονται θεωρητικά σχήματα. Εν προκειμένω, ως Καθηγητής της Θεολογικής
Σχολής επέλεξε να μιλήσει για τον «ιδιάζοντα χαρακτήρα και την αποστολήν της
ελληνικής ορθοδόξου εκκλησίας», τον οποίο αντιδιέστειλε με την ιδιοσυστασία της
Καθολικής Εκκλησίας. Υπογράμμισε, μάλιστα, ότι το ελληνικό έθνος «εις την
εκκλησίαν αυτού οφείλει την διατήρησιν του ιδίου εθνισμού και την εκ της δουλείας

885
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ την εικοστήν έκτην Νοεμβρίου 1878 υπό Ανδρέου
Αναγνωστάκη…ό.π., σσ. 5-7.
886
Ό.π., σσ. 9-10.
887
Ο Νικόλαος Δαμαλάς (1842-1892) διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής στη Σχολή της Θεολογίας στις
13 Ιανουαρίου του 1868, ενώ το 1872 προήχθη σε τακτικό Καθηγητή και δίδαξε για είκοσι συναπτά
έτη. Χρημάτισε Πρύτανης κατά το ακαδημαϊκό έτος 1878-1879 και Κοσμήτορας το 1873-1874, 1883-
1884 , 1887-1888 και το 1891-1892 [Δ.Α. Δημητριάδης, Απάνθισμα Βιογραφικόν…ό.π., σ. 51-52, Δ.
Μπάλανος, Εθνικόν και Καποδιστριακόν…ό.π., τ. Α´, σ. 9].
231
διάσωσιν» και ως εκ τούτου έχει καθήκον να παράσχει «πάσαν συνδρομήν» προς
αυτή888.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν.Μ. Δαμαλά (14.10.1879)
Ο Δαμαλάς εκκινώντας από τη θέση ότι το Πανεπιστήμιο αποτελεί την κορυφή του
εκπαιδευτικού οικοδομήματος, επισήμανε την ανάγκη αδρομερούς περιγραφής της εν
γένει εκπαιδευτικής κατάστασης στην Ελλάδα. Η βασική αιτία, κατά τον Δαμαλά,
της ελλιπούς επιστημονικής κατάρτισης είναι η ατελής εγκύκλιος παιδεία889.
Ακολούθως, επισήμανε το ορισμένως «αμέθοδον και ελαττωματικόν» των
πανεπιστημιακών σπουδών που συντείνει στην «αβαθή» επιστημονική μόρφωση.
Ειδικότερα, ανέφερε ότι οι φοιτητές γνωρίζοντας ότι θα προσέρχονταν για
εξετάσεις890 μόνον στο τελευταίο έτος των σπουδών τους, μάλλον ολιγωρούσαν και
έσπευδαν πλέον να μελετήσουν συστηματικά από το τρίτο έτος891, κάτι που δεν θα
έπρεπε να συνεχιστεί.
Η δραστική επίλυση του ζητήματος ήταν, κατά τον Δαμαλά, η καταβολή
διδάκτρων, με την οποία θα αντιμετωπιζόταν η απουσία «επιστημονικών δυνάμεων
και του προσήκοντος ζήλου και αφοσιώσεως εις την επιστήμην». Η καταβολή
διδάκτρων υποστήριξε ότι θα υποχρεώσει τον φοιτητή να παρακολουθεί τις
πανεπιστημιακές παραδόσεις, καθώς «ό,τι αν τις πληρόνῃ εκείνου και την αξίαν
συναισθάνεται». Ταυτόχρονα, ο θεσμός της υφηγεσίας θα ενισχυθεί, ενώ και το
καθηγητικό σώμα θα λάβει διδακτική και συγγραφική «έκτακτον δύναμιν», επειδή η

888
Λόγος περί του ιδιάζοντος χαρακτήρος και της αποστολής της ελληνικής Εκκλησίας αναγνωσθείς τη
26 Νοεμβρίου 1878 εν τω Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό Νικολάου Μ. Δαμαλά, τακτικού Καθηγητού της
Θεολογίας αναλαμβανόντος την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκό έτος 1878-1879, εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου «Λαού» 1878, σσ. 3-4, 9, 11, 17-18.
889
Τόνισε ότι η δημοτική παιδεία πάσχει κυρίως εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων διδασκάλων, ενώ
η μέση εκπαίδευση στερείται «ορθής μεθόδου» με αποτέλεσμα να πλήττεται η «ελληνομάθεια».
890
Τόνισε ότι συντείνει στην ενίοτε ελλιπή επιστημονική μόρφωση «η παράνομος και ασύγγνωστος
ευκολία μεθ’ης διεξάγονται», ως μη όφειλαν, «αι εξετάσεις αι προς την απονομήν ακαδημαϊκών
βαθμών» [σ. 12].
891
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ την δεκάτην τετάρτην Οκτωβρίου 1879 υπό
Νικολάου Μ. Δαμαλά, τακτικού Καθηγητού της Θεολογίας παραδιδόντος την πρυτανείαν τῳ διαδόχῳ
αυτού Κ. Θεόδωρῳ Αρεταίῳ, τακτικῴ Καθηγητή της χειρουργικής κλινικής και χειρουργίας, εν Αθήναις
«εκ του τυπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού» 1880, σσ. 4-5, 8.
232
ενδυνάμωση του θεσμού του υφηγητή είναι προαπαιτούμενο για την δημιουργία
ικανού καθηγητικού σώματος892.
Στο σημείο αυτό, υποστήριξε ότι θα πρέπει η πολιτεία να προσδιορίσει τα
τυπικά προσόντα των δημοσίων λειτουργών της, προκειμένου αυτοί να αντλούνται
από τους πτυχιούχους του Πανεπιστημίου, γεγονός που θα καταστεί εθνικά επωφελές.
Ακόμη, ανέφερε και την ανάγκη να οριστούν τα προσόντα των κληρικών από την
πολιτεία και όσοι πτυχιούχοι της Θεολογικής χειροτονούνται ιερείς να λαμβάνουν
χρηματικό βοήθημα από το Εκκλησιαστικό Ταμείο893.
Ο Δαμαλάς, μετά τη διατύπωση των απόψεών του για τη βελτιστοποίηση της
παρεχόμενης πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, εξέθεσε τα πεπραγμένα της πρυτανείας
του. Με αφορμή την πλημμελή εκτέλεση των καθηκόντων από επτά Καθηγητές 894, ο
απερχόμενος Πρύτανης πρότεινε την τήρηση βιβλίου παραδόσεων των Καθηγητών
και τόνισε ότι εάν το Πανεπιστήμιο επιδιώκει και επιθυμεί την αυτοδιοίκησή του,
σκόπιμο κρίνεται να «έχῃ αυστηρόν έλεγχον των ιδίων πράξεων και αφ’εαυτού να
παρέχῃ ευθύνας». Επιπρόσθετα, υπογράμμισε ότι θα πρέπει να προσδιοριστεί ο
αριθμός των εδρών μόνον και μόνον «κατά τας ανάγκας εκάστης επιστήμης», έτσι
ώστε και οι νέοι διορισμοί να μην αφορούν «εξοικονόμησιν προσώπων»895.
Ο φοιτητικός πληθυσμός ανήλθε στους 1828, εκ των οποίων οι 1323 (72,37%)
προέρχονταν από περιοχές του ελληνικού βασιλείου, οι 503 (27,51%) «εκ της έξω
Ελλάδος και των ελληνικών αποικιών», ένας (1) (0,05%) Σέρβος διάκονος και ένας
(1) (0,05%) Ρώσος μοναχός. Αυτοί κατανεμήθηκαν κατά Σχολές ως εξής: 52 (2,8%)
στη Θεολογική, 790 (43,21%) στη Νομική, 656 (35,88%) στην Ιατρική, 295 (16,13%)
στη Φιλοσοφική και 35 (1,91%) στο Φαρμακευτικό σχολείο. Ο Δαμαλάς, έθεσε
ζήτημα ενίσχυσης της Θεολογικής Σχολής και την άρση κυρίως των οικονομικών
δυσκολιών που συναντούν οι απόφοιτοι της, έτσι ώστε να μην αποτρέπεται η
εγγραφή φοιτητών σε αυτήν. Παράλληλα, εισηγήθηκε την απαγόρευση στους
κληρικούς να εισάγονται σε άλλη Σχολή, «πριν ή επί τετραετίαν ακροάσωνται των

892
«Εάν λοιπόν θέλωμεν να έχωμεν καλούς καθηγητάς, ανάγκη πρώτον να μορφώσωμεν καλούς
υφηγητάς» [σσ. 9-11].
893
Ό.π., σσ. 14, 19, 37.
894
Συγκεκριμένα, ανέφερε ότι «διά των κλητήρων των παραδόσεων γενομένου ελέγχου» προέκυψε ότι
δύο Καθηγητές δεν δίδαξαν καθόλου, ενώ πέντε απουσίασαν αρκετές φορές. Επισήμανε ότι αυτοί
όφειλαν να αποταθούν στην Πρυτανεία και τα ονόματα αυτών «μνείαν εποιησάμεθα εν τη πρυτανεία»
[σσ. 14-15].
895
Ό.π., σ. 17.
233
θεολογικών μαθημάτων». Μάλιστα, παρέπεμψε το θέμα στο Υπουργείο, το οποίο
απάντησε με το άρθρο 18 του Κανονισμού του Πανεπιστημίου «περί ελευθέρας
εκλογής κλάδου…», συμπληρώνοντας ότι μόνον «οι αποστέλλοντες τους κληρικούς εις
το Πανεπιστήμιον και η Ιερά Σύνοδος …εισίν αρμόδιοι να ζητήσωσιν το τοιούτον»896.
Το 1878 καταργήθηκε η πανεπιστημιακή φάλαγγα με τον νόμο «Περί
Στρατολογίας»897, ο οποίος θέσπισε την υποχρεωτική στράτευση898. Ο Δαμαλάς,
εκφράζοντας από το ακαδημαϊκό βήμα την επίσημη θέση του Πανεπιστημίου
επιδοκίμασε την απόφαση αυτή, τονίζοντας ότι «η εν φάλαγγι υπηρεσία ην πρόσκομμα
της επιστημονικής μορφώσεως χωρίς να κατεργάζηται την στρατιωτικήν αυτών
ανατροφήν….· ο θεσμός αυτός ο καταστάς χρήσιμος μόνον εν ημέραις αναρχίας και
ταραχών δεν ηδύνατο μετά την αποκατάστασιν των πραγμάτων και την ψήφισιν νόμου
γενικής στρατολογίας να διατηρηθῄ πλέον»899.
Ο Δαμαλάς απαντώντας σε όσους κάνουν λόγο «περί του πλούτου του
Πανεπιστημίου», τόνισε ότι διέθετε αισθητά λιγότερους πόρους συγκριτικά με τα
Πανεπιστήμια της Κοπεγχάγης, της Λειψίας και της Οξφόρδης και δεν θα ήταν
δυνατόν να ανταπεξέλθει στις ανάγκες του, εάν δεν λάμβανε την ετήσια κρατική
επιχορήγηση900.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Θ. Αρεταίο901 (14.10.1879)
Ο Θ. Αρεταίος ομολόγησε ότι διακατέχεται «υπό φόβου» μήπως δεν αναδειχθεί
αντάξιος των προκατόχων του, ωστόσο αναλαμβάνει καθήκοντα «θαρρών», καθώς

896
Αναφορά γίνεται στον Γραμματέα του Πανεπιστημίου Γκίκα Δοκό, ο οποίος αφυπηρέτησε ύστερα
από μακροχρόνια και επιτυχή υπηρεσία, «τηρηθέντος αυτώ του βαθμού του επιτίμου καθηγητού και
απονεμηθέντος του χρυσού σταυρού του Σωτήρος». Νέος Γραμματέας ορίστηκε ο υφηγητής της
Νομικής Σχολής ο Ιωάννης Ζωγράφος (1844-1927) [Ό.π., σσ. 19-21].
897
Ε.τ.Κ., φ. 69 (4.12.1878), σσ. 507-518.
898
Ο Κ. Λάππας σημειώνει ότι η πανεπιστημιακή φάλαγγα ούτως ή άλλως δεν είχε χρονικό ορίζοντα
ύπαρξης καθώς πλέον εξέφραζε την «πατριωτική ιδεοληψία» των φοιτητών και όχι μόνον, για
εκτέλεση εθνικών στόχων και προσδοκιών. Ωστόσο, παρέμεινε σύμβολο αφού φοιτητές συμμετείχαν
στον εορτασμό των πενήντα χρόνων από τη σύσταση του Πανεπιστημίου με την σημαία της φάλαγγας
[Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 571-574]
899
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ την δεκάτην τετάρτην Οκτωβρίου 1879 υπό
Νικολάου Μ. Δαμαλά…ό.π., σσ.23-24.
900
Ό.π., σ. 34.
901
Ο Θεόδωρος Αρεταίος (1829-1893) έγινε υφηγητής Εγχειρητικής και Επιδεσμολογίας το 1863,
έκτακτος Καθηγητής Χειρουργικής το 1864 και τακτικός Καθηγητής Χειρουργικής Κλινικής το 1870.
Κληροδότησε στο Πανεπιστήμιο την περιουσία του για την ίδρυση χειρουργικής και γυναικολογικής
κλινικής (Αρεταίειο Νοσοκομείο 1896) [Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σ. 39-40].
234
ήδη τρία χρόνια μετείχε της Συγκλήτου. Ο Πρύτανης επέλεξε να θέσει αντικείμενο
του εναρκτήριου λόγου του «τις κατά τας τελευταίας δεκαετηρίδας προόδους της
χειρουργικής»902.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Θ. Αρεταίο (30.11.1880)
Ο Θ. Αρεταίος επιτελώντας το «ύστατον των πρυτανικών του καθηκόντων», ανέφερε
ότι η λειτουργία του Πανεπιστημίου καθ’ όλο το ακαδ.έτος διεξήχθη «τακτικώς»903.
Ο φοιτητικός πληθυσμός κατά το ακαδ. έτος 1879-1880 ανήλθε στους 2030904, εκ των
οποίων οι 49 (2,41%) ανήκαν στη Θεολογική, οι 908 (44,72%) στη Νομική, οι 728
(35,86%) στην Ιατρική, οι 315 (15,51%) στη Φιλοσοφική905 και οι 30 (1,47%) στο
Φαρμακευτικό σχολείο. Ο Πρύτανης διαπίστωσε ότι το Πανεπιστήμιο πλέον μπορεί
να συγκριθεί «ως προς μεν το ποσόν» με άλλα ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια, όμως δεν
μπορεί το ίδιο να γίνει «ως προς το ποιόν». Τρεις είναι οι βαρύνοντες παράγοντες,
κατά τον Αρεταίο, που έχουν οδηγήσει σε αυτήν την κατάσταση: α) «η έλλειψις του
καθορισμού των εδρών και του χρόνου της διδασκαλίας εκάστου μαθήματος», β) η
πεποίθηση φοιτητών «ότι ούτως ή άλλως θα γίνωσι κάτοχοι ενός διπλώματος» και γ) η
απουσία «διδάκτρων». Ο Θ. Αρεταίος αντικρούοντας τα επιχειρήματα όσων εύλογα
υποστήριζαν ότι η καταβολή διδάκτρων θα λειτουργήσει αποτρεπτικά για όσους δεν
είχαν τα οικονομικά μέσα, επισήμανε ότι το Πανεπιστήμιο θα μπορούσε, στην
περίπτωση αυτή, να αυξήσει τους υπότροφους φοιτητές. Ο απερχόμενος Πρύτανης
τόνισε ότι δεν καταλύεται το άρθρο του Συντάγματος περί δωρεάν δημόσιας παιδείας
με την επιβολή διδάκτρων, καθώς το κράτος θα συνεχίσει να διαθέτει πόρους για τη
μισθοδοσία των καθηγητών, ενώ ανέφερε ότι το ίδιο το Πανεπιστήμιο ήδη
χρηματοδοτικά κάλυπτε μέρος των αναγκών του, αλλά και οι φοιτητές δαπανούσαν

902
Λόγος περί των προόδων της χειρουργίας κατά τας τελευταίας δεκαετηρίδας εκφωνηθείς υπό του
Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου Θ. Αρεταίου, Καθηγητού της χειρουργικής παθολογίας και
χειρουργικής κλινικής τῃ 14 Οκτωβρίου 1879 ημέρᾳ της επισήμου εγκαθιδρύσεως αυτού, εν Αθήναις, εκ
του τυπογραφείου Ν.Σ. Πάσσαρη 1879, σ. 3.
903
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ τῃ τριακοστή Νοεμβρίου 1880 υπό Θεοδώρου
Αρεταίου, Τακτικού Καθηγητού της Χειρουργικής Κλινικής παραδιδόντος την πρυτανείαν τω διαδόχῳ
αυτού Βασιλείῳ Λάκωνι, Τακτικῴ Καθηγητῄ των Μαθηματικών, Αθήνησι εκ του τυπογραφείου της
Παλιγγενεσίας 1881, σσ. 4, 7.
904
Οι 1449 «εκ μεν της ελευθέρας Ελλάδος» και οι 581 «εκ δεν της δούλης και λοιπών μερών» [σ. 8].
905
Ο Αρεταίος ανέφερε ότι με το κληροδότημα του Δ.Α. Οικονόμου προκηρύχθηκε διαγωνισμός «επί
συγγραφῇ πειραματικής φυσικής, ήτις πραγματεύηται τα κεφαλαιωδέστερα της επιστήμης ταύτης, και
τοιουτρόπως, ώστε να κατανοώνται υπό πάντων» [σ. 19].
235
χρήματα για την αγορά βιβλίων και γραφικής ύλης906, χωρίς να έχει εγερθεί ζήτημα
αντισυνταγματικών ενεργειών.
Αναφορικά με τα προσαρτήματα του Πανεπιστήμιου, περιέγραψε τα
προβλήματα της Βιβλιοθήκης. Μεταξύ άλλων, σημείωσε ότι αυτά οφείλονται «στο
ασταθές της θέσεως των εφόρων», στο ότι δεν έχουν την δυνατότητα να διορίζουν
υπαλλήλους «υπ’αυτών και υπ’ευθύνην αυτών», ενώ και η κτηριακή υποδομή είναι
ανεπαρκής. Το Πανεπιστήμιο προχώρησε στην παραχώρηση του «προς δυσμάς <του
κεντρικού κτηρίου> κείμενου οικοπέδου» για την ανέγερση Εθνικής Βιβλιοθήκης με
τον όρο να του ανατεθεί η επίβλεψή της907.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Β. Λάκωνα908 [30.11.1880]
Ο Β. Λάκων, κατά το έθος, ως ο νέος Πρύτανης προσήγαγε λόγο που
αφορούσε σε μαθηματικό «επιστημονικόν τι θέμα», ειδικότερα, δε, στις αρχές της
γεωμετρίας 909.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Β. Λάκωνα (11.1.1881)

Ο Β. Λάκων ανέφερε ότι ο αριθμός των φοιτητών σημείωσε αύξηση 3,30% (2096),
αν και αναμενόταν ότι η επιστράτευση θα επέφερε μείωση στο φοιτητικό δυναμικό.
Η ανοδική πορεία του φοιτητικού πληθυσμού αποδίδεται, κατά τον απερχόμενο
Πρύτανη, στην αύξηση των εκπαιδευτηρίων εντός και εκτός της χώρας, στην «εν
γένει του έθνους ανάπτυξιν», στην παροχή δωρεάν παιδείας, αλλά και στην
«ευκολίαν» με την οποία παρέχονται τα απολυτήρια στη Μέση Εκπαίδευση910.

906
Ό.π., σσ. 7, 10-14.
907
Ό.π., σσ. 23-24
908
Ο Βασίλειος Λάκων (1830-1900) το 1850 έγινε ο πρώτος διδάκτωρ των Μαθηματικών του
Οθώνειου Πανεπιστημίου. Το 1854 έγινε υφηγητής Πειραματικής Φυσικής, το 1862 επίτιμος
Καθηγητής «Καθαράς και Εφηρμοσμένης Μαθηματικής», ενώ τον επόμενο χρόνο προήχθη σε έκτακτο
και το 1868 διορίστηκε τακτικός Καθηγητής [Μιχ. Στεφανίδης, Εθνικόν και Καποδιστριακόν…ό.π., τ.
Ε’, σσ. 11-12].
909
Περί των αρχών της γεωμετρίας. Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό Βασιλείου
Λάκωνος, τακτικού Καθηγητού των Μαθηματικών εγκαθιστάμενου εις την πρυτανείαν, εν Αθήναις εκ
του τυπογραφείου αδελφών Περρή 1881, σ. 3.
910
Η κατανομή ανά Σχολή είχε ως εξής: Θεολογική 48 (2,29%), Νομική 1001 (47,75%), Ιατρική 720
(34,35%), Φιλοσοφική 294 (14,02%) και Φαρμακευτικό σχολείο 33 (1,57%) [Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ
Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ τῃ ενδεκάτῃ Ιανουαρίου του έτους 1881 υπό Βασιλείου Λάκωνος, τακτικού
Καθηγητού των Μαθηματικών, παραδιδόντος την πρυτανείαν τῳ διαδόχῳ αυτού Κ. Νικολάῳ
Δαμασκηνῴ, τακτικῴ Καθηγητῄ του Γαλλικού Δικαίου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου αδελφών
Περρή 1882, σσ. 3-4].
236
 Μεταβολές έλαβαν χώρα στο διδακτικό προσωπικό του Πανεπιστημίου. Η
Κυβέρνηση, ενήμερη για τα κενά διδασκαλίας που είχαν δημιουργηθεί είτε «υπό
νόσων», είτε λόγω «γήρατος» των Καθηγητών, ζήτησε την αρωγή των πρυτανικών
αρχών για το ποιες θα πρέπει να είναι οι ενδεδειγμένες ενέργειες προκειμένου να
αποχωρήσουν αυτοί οι Καθηγητές, παράλληλα όμως, να τηρηθεί ο προσήκων
σεβασμός προς αυτούς. Η Σύγκλητος πρότεινε την κατάρτιση νομοσχεδίου, το οποίο
θα εξισορροπούσε τις καταστάσεις αυτές. Η Κυβέρνηση στη συνέχεια το κατέθεσε
στη Βουλή, ωστόσο, επειδή καθυστερούσε η ψήφισή του, η Κυβέρνηση
αποφασισμένη να μην χρονίσει άλλο το θέμα αυτό, προχώρησε στην αφυπηρέτηση
των Καθηγητών Αλ. Πάλλη, Γ. Πρινάρη, Φρ. Πυλαρινό, Γ. Ζαβιτσάνο και Ν.
Νικολαΐδη «επιτρέψασα αυτοίς να διατηρήσωσι τον τίτλον του καθηγητού τιμής χάριν».
Η πλειονότητα των διορισμών που πραγματοποιήθηκαν, παρά τα όσα σχετικά
προέβλεπε ο Κανονισμός του Πανεπιστημίου, ήταν χωρίς την συμμετοχή των
Σχολών, με αποτέλεσμα την αντίδραση της πρυτανικής αρχής και την αμφισβήτηση
της ικανότητας του υπουργού να επιλέγει το επιστημονικό δυναμικό του
Πανεπιστημίου. Παράλληλα, ο απερχόμενος Πρύτανης επισήμανε ότι η παραγωγή
έργου από τους Καθηγητές θα ήταν πιο σημαντική- εάν, μέσω καταβολής
ικανοποιητικού μισθού, είχαν ως αποκλειστική τους απασχόληση, τη διδασκαλία στο
Πανεπιστήμιο911. Ο Λάκων, σημειώνοντας ότι το Πανεπιστήμιο αποσκοπεί στην «εν
ταις διαφόροις επιστήμαις κατάρτισιν αληθών επιστημόνων», ανέδειξε το θέμα της
ποιότητας των παρεχόμενων σπουδών. Ανέφερε ότι τα διαθέσιμα μέσα διδασκαλίας
είχαν βελτιωθεί, με αποτέλεσμα να είναι δυνατή, πλέον, η άρτια κατάρτιση των
επιστημόνων, ιδίως στις θεωρητικές επιστήμες. Ωστόσο, η πλειονότητα των
αποφοίτων «εξέρχονται εις την κοινωνίαν ουχ όσον έδει εγκρατείς της επιστήμης», το
οποίο αποδίδεται, από τον απερχόμενο πρύτανη, στην ελλιπή κατάρτιση «περί την
εγκύκλιον παιδείαν». Αυτό οφειλόταν, κατά τον Λάκωνα, κυρίως στην «άφεσιν του
δικαιώματος του παρέχειν το απολυτήριον εις μόνους τους καθηγητάς των γυμνασίων».
Ακολούθως, επισήμανε ότι και ο τρόπος εξέτασης των «γενικών και βοηθητικών»
μαθημάτων δρούσε επιβλαβώς στην ποιότητα των παρεχόμενων σπουδών912.

911
Ό.π., σσ. 4-6, 8.
912
Ό.π., σσ. 14-16, 18.
237
  Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Δαμασκηνό913 (19.12.1882)
Ο Ν. Δαμασκηνός, χαρακτήρισε «άριστον και διδακτικώτατον» το ακαδημαϊκό έθος
της δημόσιας απόδοσης λόγου από τον Πρύτανη, έστω και αν είχε διατυπωθεί η
άποψη ότι με τον πρόσφατα ψηφισμένο νόμο περί διαχειρίσεως της περιουσίας του
Πανεπιστημίου914-σύμφωνα με τον οποίο κατατίθεται από την Σύγκλητο
προϋπολογισμός δαπανών στο αρμόδιο Υπουργείο- καθίστατο «περιττή» η τελετή
αυτή. Τόνισε ότι παρά την ετήσια έκθεση πεπραγμένων του Πανεπιστημίου, υπήρχε
ελλιπής ενημέρωση για την κατάσταση του Ιδρύματος και μάλιστα, αυτό
αποδεικνύουν, κατά τον Ν. Δαμασκηνό, οι μομφές κατά του Πανεπιστημίου που
έκαναν λόγο για ατελέσφορο έργο και για ανεπαρκή διαχείριση των οικονομικών του
Ιδρύματος. Σε μια προσπάθεια κατάρριψης των αιτιάσεων αυτών, υποστήριξε ότι ο
ισολογισμός του Ιδρύματος παρουσίαζε τα τελευταία χρόνια πλεόνασμα, το οποίο δεν
συμβαίνει στην περίπτωση του εθνικού προϋπολογισμού. Αναφορικά με την
επιστημονική προσφορά του Πανεπιστημίου, επισήμανε πως απάντηση αποτελούν οι
σημαντικές πολιτειακές θέσεις που καταλαμβάνουν οι απόφοιτοι του915. Ωστόσο,
παραδέχτηκε ότι δεν λειτουργούν όλα ορθώς στο Πανεπιστήμιο. Οι μεταρρυθμίσεις
που πρότεινε ήταν η ενίσχυση του θεσμού της υφηγεσίας, η κάλυψη των κενών
εδρών διδασκαλίας και η προσθήκη νέων, η αναμόρφωση του προγράμματος των
μαθημάτων, η καθιέρωση ετήσιων εξετάσεων, αλλά και η επιβολή διδάκτρων916.
Ο απελθών Πρύτανης εξέφρασε τις ευχαριστίες του για την έκδοση
διαταγμάτων που αναγνώριζαν τη συμμετοχή των Σχολών στο διορισμό των
καθηγητών και προσδιόρισαν τα τυπικά και ουσιαστικά προσόντα διορισμού των
υποψηφίων δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στα επιστημονικά συγγράμματα
(διάταγματα «περί πληρώσεως χηρευούσης καθέδρας» και «περί αποχωρήσεως των
καθηγητών»). Ωστόσο, ο Ν. Δαμασκηνός ανέφερε ότι η Κυβέρνηση θα έπρεπε να είχε

913
Ο Νικόλαος Δαμασκηνός (1834-1910) εξελέγη το 1865 έκτακτος καθηγητής Γαλλικού Αστικού
Δικαίου, ενώ το 1884 έγινε τακτικός καθηγητής Εμπορικού Δικαίου μετά τον θάνατο του Γ. Ράλλη,
θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1910. Διετέλεσε Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής έξι φορές
(1868-1869, 1874-1875, 1876-1877, 1884-1885, 1893-1894, 1905-1906) [Βλ. Ιω. Καράκωστας,
Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Β´, ό.π., σσ. 239-240, 268-269].
914
Ε.τ.Κ., φ. 60 (2.7.1882), σ. 291.
915
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστήμιῳ την 19 Δεκεμβρίου 1882 υπό Νικολάου Δαμασκηνού,
τακτικού Καθηγητού του Γαλλικού Δικαίου παραδιδόντος την πρυτανείαν τῳ διαδόχῳ αυτού Παναγιώτῃ
Γ. Κυριακῴ, τακτικῴ Καθηγητῄ της Γενικής Παθολογίας και Εγκυκλοπαιδείας, εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου της Ενώσεως 1884, σσ. 3-4.
916
Ό.π., σσ. 5-7.
238
συνυπολογίσει τις προτάσεις της Συγκλήτου και τόνισε, στο σημείο αυτό, ότι «το
Πανεπιστήμιον δικαιούται να έχῃ λόγον και ψήφον όταν πρόκηται περί της τύχης
αυτού». Επίσης, χαρακτήρισε το νόμο για την περιουσία του Ιδρύματος
«συγκεντρωτικόν» και «νόμον υπόπτων» και τόνισε ότι μετατοπίζεται η ευθύνη της
οικονομικής διαχείρισης στην Κυβέρνηση. Διευκρίνισε ότι ο νόμος αυτός δεν
τυγχάνει επιδοκιμασίας, όχι γιατί «ελαττούνται τα δικαιώματα του Πανεπιστημίου,
αλλά διότι είναι πλήρης ελαττωμάτων και κινδύνων»917.
Οι φοιτητές κατά το ακαδ. έτος 1881-1882 αριθμούνταν τους 2352, από τους
οποίους οι 44 (1,87%) ήταν εγγεγραμμένοι στην Θεολογική, οι 1164 (49,48%) στη
Νομική, οι 772 (32,82%) στην Ιατρική, οι 335 (14,24%) στη Φιλοσοφική και οι 37
(1,57%) στο Φαρμακευτικό σχολείο. «Δεινή επιδημία» τύφου προκάλεσε την
καθυστέρηση έναρξης των μαθημάτων κατά το ακαδ. έτος 1881-1882, ενώ ταραχές
έλαβαν χώρα στα μαθήματα των Στ. Κωνσταντινίδου, Ι. Γαλβάνη και Α. Ροντήρη. Οι
πρυτανικές αρχές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι στις περιπτώσεις αυτές οι φοιτητές
δεν έδρασαν «αυτοβούλως, αλλά τινές υπεκινήθησαν και υπό ξένων εισηγήσεων»918.

 Λόγος κατά την ανάληψη της πρυτανείας από τον Π.Γ. Κυριακό919 (17.12.1882)
Ο Π. Κυριακός έθεσε αντικείμενο του λόγου του το «Εθνικόν ημών Πανεπιστήμιον»
και ειδικότερα τα «δεόμενα διορθώσεως και συμπληρώσεως». Αρχικά, επισήμανε την
αναγκαιότητα απόκτησης οργανικού νόμου που θα διέπει τις σχέσεις του, αλλά θα
προσφέρει ελευθερία «περί τε την διδασκαλίαν και την διαχείρισιν της περιουσίας του».
Επιτακτική κρίνεται, κατά τον Κυριακό, η διάζευξη της πανεπιστημιακής από την
δημόσια βιβλιοθήκη, καθώς η διεστώσα κατάσταση δρα επιβλαβώς για τα
συμφέροντα του Πανεπιστημίου.
Υποστήριξε ότι κατά κοινή ομολογία, το Πανεπιστήμιο κάλυψε «μεγίστας
ανάγκας» της ελληνικής κοινωνίας. Ωστόσο, μετά την επίτευξη αυτού του
πρωταρχικού σκοπού, το Πανεπιστήμιο θα πρέπει να «λάβῃ ετέραν τροπήν,
αρμόζουσαν προς τον κύριον αυτού σκοπόν», δίνοντας έμφαση στον «κατά θεωρίαν

917
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστήμιῳ την 19 Δεκεμβρίου 1882 υπό Νικολάου
Δαμασκηνού…ό.π., σσ. 7-10.
918
Ό.π., σσ. 10-11, 14.
919
Ο Παναγιώτης Γ. Κυριακός (1835-1900) ήταν διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού
Πανεπιστημίου. Διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής Γενικής Παθολογίας και Θεραπευτικής, της
Μεθοδολογίας και της Εγκυκλοπαιδείας της Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή το 1862 και το 1871
προήχθη σε τακτικό Καθηγητή [Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σσ. 15-16]
239
επιστημονικόν βίον». Επανέλαβε τη θέση του Πανεπιστημίου για επιβολή διδάκτρων
και την εξασφάλιση οικονομικής αξιοπρέπειας για τους καθηγητές, ενώ τόνισε
ρητορικά ότι το Πανεπιστήμιο «δεόντως καταρτιζόμενον» θα καταστεί «οιονεί νέος
Ηρακλής» που θα εξουδετερώσει κάθε «παρακωλύοντα την πρόοδον του
ελληνισμού»920.
Ακολούθως, παρουσίασε τις ελλείψεις που παρουσιάζουν οι Σχολές του
Πανεπιστημίου εστιάζοντας στην ανάγκη αύξησης του διδακτικού προσωπικού και
στην ίδρυση Εργαστηρίων. Ανέφερε ότι το Πανεπιστήμιο θα έπρεπε να διαθέτει
Αρχαιολογική Σχολή, ενώ επανέφερε το ζήτημα της σύστασης Σχολής Φυσικών και
Μαθηματικών επιστημών, ενώ για πρώτη φορά σε πρυτανικό λόγο διατυπώθηκε η
θέση για την χρεία απόκτησης Σχολής Πολιτικών Επιστημών. Επιλογικά, διαμήνυσε
ότι με την εφαρμογή μεταρρυθμίσεων, το Πανεπιστήμιο «θα δυνηθῄ να παραβληθῄ,
ως προς τους επιστημονικούς καρπούς με τα εν Ευρώπῃ πανεπιστήμια» και ανέφερε με
διάθεση μεγαλοϊδεατισμού ότι «δεν αφίσταται μακράν ημών ο χρόνος, καθ’ον το
ελληνικόν έθνος θέλει αποστείλη εις ετέραν πόλιν του ελληνισμού αποικίαν
πνευματικήν, ιδρύον έτερον Πανεπιστήμιον»921.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π.Γ. Κυριακό [11.12.1883]
Ο απερχόμενος Πρύτανης σημείωσε ότι θα αποτυπώσει την κατάσταση του
Πανεπιστημίου, καθώς το αγαθό της ελευθερίας καθίσταται ελλιπές, εάν δεν
υφίσταται «αρωγός και εγγυήτρια η πνευματική αυτού ελευθερία», η οποία θα λάβει
υπόσταση μόνον μέσα από την εξύψωση του Πανεπιστημίου922.
Η αύξηση του φοιτητικού πληθυσμού οφείλεται, κατά τον Π. Κυριακό, στην
εξάπλωση της Μέσης Εκπαίδευσης και στη «διέγερσιν της εμφύτου κλίσεως του
Έλληνος προς τας επιστήμας». Το ακαδ. έτος 1882-1883, οι φοιτητές έφτασαν τους
2601, από τους οποίους οι 47 (1,80%) ανήκαν στη Θεολογική, οι 1328 (51,05%) στη
Νομική, οι 809 (31,10%) στην Ιατρική, οι 379 (14,57%) στη Φιλοσοφική και οι 38
(1,46%) στη Φαρμακευτική. Ωστόσο, υπογράμμισε ότι ο αριθμός των καθηγητών δεν

920
Λόγος απαγγελθείς εν τω Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ την δεκάτην εβδόμην Δεκεμβρίου 1882 υπό
Παναγιώτου Γ. Κυριακού, τακτικού Καθηγητού της Γενικής Παθολογίας και Εγκυκλοπαιδείας την
πρυτανείαν παραλαμβανόντος παρά του τέως Πρυτάνεως Νικολάου Δαμασκηνού, τακτικού Καθηγητού
του Γαλλικού Δικαίου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου 1883, σσ. 4-5, 7-9.
921
Ό.π., σσ.10-12, 15-16, 19-20.
922
Τα κατά την τεσσαρακοστήν τετάρτην πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Παναγιώτου Γ.
Κυριακού Πρυτάνεως, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου 1884, σσ. 1-2.
240
βαίνει σε αναλογία με τον φοιτητικό πληθυσμό. Ο Κυριακός κατέθεσε αριθμητικά
στοιχεία επιδιώκοντας να καταδείξει την «εις τας επιστήμας επίδοσιν του Ελληνικού
γένους» από συστάσεως του Πανεπιστημίου έως τότε. Συγκεκριμένα, μέχρι την
περίοδο αυτή οι εγγεγραμμένοι φοιτητές ήταν 11.283, από τους οποίους οι 360
(0,31%) στη Θεολογική, οι 4.730 (41,92%) στη Νομική, οι 3.600 (31,90%) στην
Ιατρική, οι 2.130 (18,87%) στη Φιλοσοφική και οι 473 (4,19%) στο Φαρμακευτικό
σχολείο. Η αριθμητική υπεροχή της Νομικής και της Ιατρικής αποδόθηκε από τον
Κυριακό στην «ατελή κατάρτισιν των φυσικών επιστημών, και εις την έλλειψιν Σχολής
Πολιτικών επιστημών»923. Από τους 11.283 εγγεγραμμένους φοιτητές, έλαβαν
τελικώς πτυχίο οι 4.310 (38,19%)924.
Ο απελθών Πρύτανης ανέφερε την έναρξη των παραδόσεων από τον Δ.
Βερναρδάκη, ο οποίος είχε οδηγηθεί σε παραίτηση λόγω φοιτητικών ταραχών στο
μάθημά του. Ωστόσο, επανήλθε το 1882, ενώ το μάθημά του διεκόπη για ακόμη μια
φορά λόγω «ατοπιών» και ο Βερναρδάκης είχε ήδη καταθέσει την παραίτησή του925.
Επισήμανε ότι το Πανεπιστήμιο, σε αντίστιξη με όσα υποστήριζε πριν από
ένα χρόνο, μπορούσε πλέον να αναμετρηθεί ποσοτικά με τα άλλα ευρωπαϊκά
Πανεπιστήμια, όμως, ως προς το «ποιον» οι απόφοιτοί του δεν ήταν, για τους
γνωστούς λόγους, «τεθωρακισμένοι». Η Σύγκλητος κατέθεσε προϋπολογισμό 200.000
δρχ. για σύσταση και λειτουργία εργαστηρίων, όμως δεν εγκρίθηκε από το Υπουργείο
καθώς «αντίκειται εις τον περί δημοσίου λογιστικού νόμον του κράτους, ως μη
συνοδευομένης της αιτήσεως ημών και δι’ ιδίου προϋπολογισμού του έργου μετά των
αναγκαίων σχεδίων». Ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε ότι παρά το ότι το
Πανεπιστήμιο ως νομικό πρόσωπο «ιδίαν έχον περιουσίαν και αυτοδιοίκησιν» δεν
ήταν υποχρεωμένο να το πράξει, κατέθεσε στην κυβέρνηση σχέδια του Ερ. Τσίλερ
και προϋπολογισμό για την ανέγερση Χημείου, η ίδρυση του οποίου θα οδηγούσε
στην ανάπτυξη της ελληνικής βιομηχανίας, όπως γίνεται και «τοις μεγάλοις έθνεσι».
Υποστήριξε ότι η μη εφαρμογή του άρθρου του Κανονισμού του Πανεπιστημίου περί
διδάκτρων, ουσιαστικά το κατέστησε ανενεργό926.

923
Ό.π., σσ. 3-5.
924
Ειδικότερα, 46 ανακηρύχτηκαν προλύτες της Θεολογίας, 1375 διδάκτορες της Νομικής και 500
τελειοδίδακτοι της Νομικής, 1800 διδάκτορες της Ιατρικής, 178 διδάκτορες της Φιλοσοφίας και
τελειοδίδακτοι της Φιλοσοφίας 82, 300 έλαβαν το πτυχίο του φαρμακοποιού [σ. 6]
925
Ό.π., σσ. 6-10.
926
Ό.π., σσ. 10-11, 13-14, 16-17.
241
 Το Πανεπιστήμιο-«ως πνευματικός αντιπρόσωπος του Ελληνισμού»- με
αφορμή την πεντηκονταετή πορεία του φιλέλληνα πολιτικού W.E. Gladstone,
προκήρυξε διαγωνισμό για την κατασκευή του ανδριάντα του ως ένδειξη
ευγνωμοσύνης «δι εράνου κοινού». Η επιτροπή ενέκρινε το πρόπλασμα του Γεωργίου
Βιτάλη927. Ακόμη, προκηρύχτηκε σχετικός διαγωνισμός για τον ανδριάντα του
λόρδου Guilford, στον οποίο προκρίθηκε το πρόπλασμα του Κοσμά Απέργη. Ο
Κυριακός σημείωσε ότι αυτά τα δύο έργα928 έχουν «ικανήν αξίαν υπό τε την
καλλιτεχνικήν και πολιτικήν έποψιν»929.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Μ. Βενιζέλο [11.12.1883]
Ο Μ. Βενιζέλος αναλαμβάνοντας για δεύτερη φορά την πρυτανεία του
Πανεπιστημίου, ανέφερε ότι βαίνει «προς την δύσιν του βίου» του και «ο όγκος του
αξιώματος και η ακριβής εκτέλεσις των μετ’αυτού συνδεομένων υποχρεώσεων» τον
επιβαρύνουν. Ωστόσο, η πείρα που έχει αποκτήσει στο αξίωμα αυτό θα αντισταθμίσει
την έλλειψη των δυνάμεών του. Επέλεξε να πραγματευθεί «τας σπουδαιοτέρας
φάσεις, ας διήλθεν <το Πανεπιστήμιο> από της συστάσεως αυτού, τα εν αυτῴ γενόμενα
υπό την έποψιν των σχέσεων των εν αυτῴ δρώντων προσώπων προς άλληλα και προς
την πολιτείαν»930.
Επισήμανε ότι το Πανεπιστήμιο αποσκοπεί, αφενός στην παραγωγή
επιστημονικού δυναμικού και, αφετέρου, στην ανάπτυξη των επιστημών, ενώ
υπογράμμισε ότι η σύσταση του ήταν «ανάγκη εθνική». Ωστόσο, υπήρχε
«δυσανάλογος ανάπτυξις» μεταξύ των Σχολών, καθώς η Νομική και η Ιατρική
υπερτερούσαν αριθμητικά, ενώ υπήρχε σημαντική υστέρηση στις φυσικές επιστήμες.
Σημείωσε ότι το Πανεπιστήμιο ξεκίνησε τη λειτουργία του με 52 φοιτητές και πλέον

927
Ο Γ. Βιτάλης μετέβη στην Αγγλία για να συναντήσει τον Gladstone προκειμένου να μελετήσει τη
μορφή του. Η κατασκευή του ανδριάντα ολοκληρώθηκε το 1886 και τα αποκαλυπτήρια
πραγματοποιήθηκαν το 1900 [Ι. Χατζηιωάννου, Πανελλήνιον Λεύκωμα εθνικής εκατονταετηρίδος 1821-
1921. Η χρυσή Βίβλος του ελληνισμού, τ. Δ´ Καλλιτέχναι, εν Αθήναις, 1927, σσ. 98-100].
928
Πβ. Ζ. Αντωνοπούλου, Τα γλυπτά της Αθήνας. Υπαίθρια γλυπτική 1834-2004, εκδ. «Ποταμός»,
Αθήνα 2003.
929
Τα κατά την τεσσαρακοστήν τετάρτην πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Παναγιώτου Γ.
Κυριακού…ό.π., σσ. 27-29, 238-243, 264-274.
930
Έτος ακαδημαϊκόν τεσσαρακοστόν έβδομον από της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου. Πρυτανεία
(δευτέρα) Μιλτιάδου Βενιζέλου τακτικού Καθηγητού της Μαιευτικής και διευθυντού του Μαιευτηρίου,
τεσσαρακοστή Πέμπτη πρυτανεία 1883-1884, Λόγος εκφωνηθείς τῃ 11 Δεκεμβρίου 1883 κατά την
εγκαθίδρυσιν των ακαδημαϊκών αρχών, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Αθήνησι τυπογραφείον
«Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1885, σσ. 7-8.
242
αριθμούσε τους 2500, ενώ σημείωσε ότι χορηγήθηκαν σε αυτό ελευθερίες
απαραίτητες «προς στερέωσιν..της επιστήμης». Υποστήριξε ότι η ίδρυση
Πανεπιστημίου κρίθηκε «τολμηρά», καθώς δεν είχε ακόμη εξαπλωθεί η Μέση
Εκπαίδευση, ενώ υπήρχε έλλειψη διδακτικού δυναμικού που θα το στελέχωνε.
Ωστόσο, το έθνος πέτυχε με τη λειτουργία του Πανεπιστημίου να εισέλθει «εις την
χορείαν των πεπολιτισμένων εθνών» και πλέον να υπάρχει «επιστημονική
συγκοινωνία» με άλλα πανεπιστήμια931.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Βενιζέλο [16.12.1884]
Ο Μ. Βενιζέλος ομολόγησε την «καταπληκτικήν διαφοράν» ανάμεσα στην πρώτη του
πρυτανική θητεία (1864-1865)932 και τη δεύτερη, εκείνη που με τον λόγο αυτό
ολοκληρώνεται (1883-1884), αναφορικά με «τας προσωπικάς και τας πραγματικάς
σχέσεις» του Πανεπιστημίου. Οι ανάγκες του Ιδρύματος αυξήθηκαν, ώστε η
διοίκησή του αξιώνει τον μόχθο και τον χρόνο του Πρύτανη και των υπόλοιπων
λειτουργών του. Το Πανεπιστήμιο σημείωσε ποσοτική και ποιοτική ανάπτυξη μέσα
σε λίγα χρόνια, εκπληρώνοντας ταυτόχρονα, και την κοινωνική του αποστολή με την
παραγωγή επιστημονικού δυναμικού που στελέχωσε τη δημόσια διοίκηση. Κατά τον
απερχόμενο Πρύτανη, στο μέλλον το Πανεπιστήμιο θα επιτύγχανε και «τον
υψηλότερον αυτού προορισμόν» συντελώντας στην περαιτέρω ανάπτυξη των
επιστημών «και την σκόπιμον εφαρμογήν αυτών εις τον κοινωνικόν βίον»933.
Ο φοιτητικός πληθυσμός κατά το ακαδ. έτος ανήλθε στους 2773, από τους
οποίους οι 45 (1,62%) ήταν εγγεγραμμένοι στη Θεολογική Σχολή, οι 1415 (51,02%)
στη Νομική, οι 841 (30,32%) στην Ιατρική, οι 430 (15,50%) στη Φιλοσοφική και οι
42 (1,51%) στο Φαρμακευτικό σχολείο. Ο Μ. Βενιζέλος σημείωσε, εν προκειμένω,
ότι τα αριθμητικά στοιχεία καταδεικνύουν την ροπή του έθνους προς την ανώτατη
εκπαίδευση, με αποτέλεσμα πολλές φορές οι οικογένειες να διαβιούν με στερήσεις
προκειμένου να αναδείξουν «εν τουλάχιστον των μελών επιστήμονα». Απέδωσε την

931
Ό.π., σσ. 9, 10, 12-15, 20-21, 24.
932
Η θητεία του συνεχίστηκε και το επόμενο ακαδ. έτος, καθώς ο τότε Πρύτανης Α.Ρ. Ραγκαβής
απουσίαζε στο εξωτερικό.
933
Έτος ακαδημαϊκόν τεσσαρακοστόν έβδομον από της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου. Πρυτανεία
(δευτέρα) Μιλτιάδου Βενιζέλου τακτικού Καθηγητού της Μαιευτικής και διευθυντού του Μαιευτηρίου,
τεσσαρακοστή Πέμπτη πρυτανεία 1883-1884, Λόγος περί των γενομένων κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1883-1884 εκφωνηθείς τῃ 16 Δεκεμβρίου 1884, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Αθήνησι τυπογραφείον
«Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1885, σσ. 29-33, 67.
243
αριθμητική υπεροχή των φοιτητών της Νομικής κατά βάση στο γεγονός ότι διαθέτουν
«ευρύτερον κύκλον ενεργείας», ενώ τη διαρροή εν γένει φοιτητών όπου υπήρχε, σε
αδυναμία κάλυψης των πολυετών εξόδων τους. Η γνώμη του ήταν ότι η καταβολή
διδάκτρων θα ανάγκαζε τους φοιτητές «φείδεσθαι του χρόνου πλειότερον» και ως εκ
τούτου να μην παρατείνουν τις σπουδές τους934.
Στη συνέχεια, επισήμανε ότι οι απόφοιτοι ιατροί κάλυψαν σημαντικές
ανάγκες της κοινωνίας, ωστόσο επήλθε κορεσμός με αποτέλεσμα να στρέφονται στην
«πολιτικήν τέχνην». Αναφορικά με την Φιλοσοφική Σχολή, ανέφερε ότι «ελλείπουσιν
τα θέλγητρα και τα κέντρα, τα δυνάμενα πλείονας φοιτητάς να προσελκύσωσιν». Η
υστέρηση του αριθμού των φοιτώντων στη Θεολογική Σχολή αποδίδεται στην
απουσία κρατικής μέριμνας υποχρεώνοντας «τους λειτουργούς αυτής, ..δίκην επαίτου»
να αναζητούν «τον επιούσιον, ενώ εκπληρούσι τα ιερά αυτών καθήκοντα»935.
Υπογράμμισε ότι οι υφηγητές δεν θα πρέπει να είναι δυσαρεστημένοι, παρά
το ότι δεν απολαμβάνουν ηθικών και υλικών προνομίων, καθώς «το Πανεπιστήμιον
και το Υπουργείον πάντοτε εν πάσῃ επιστημονικῄ προσωπικῄ ανάγκῃ προετίμησαν να
πληρώσωσιν αυτήν προ πάντων εκ του φυτωρίου των υφηγητών». Ταυτόχρονα, και οι
φοιτητές υποστήριξαν τους συνεπείς και εργατικούς υφηγητές με την παρουσία τους
στα μαθήματά τους936.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ.Ν. Κωστή937 (16.12.1884)
Περί αδικήματος και ποινής εν τη αρχαία ελληνική τραγωδία
Ο Πρύτανης Κ. Ν. Κωστής οδηγήθηκε στην επιλογή θέματος με την ελπίδα ότι θα
αποτελέσει εφαλτήριο περαιτέρω μελέτης «υπ’άλλων εγκρατεστέρων εις τοιαύτας
μελέτας ανδρών», καθώς οι μελετητές του Δικαίου θα πρέπει να εγκύπτουν στα έργα

934
Ό.π., σσ. 36-38.
935
Ό.π., σσ. 39-40.
936
Ό.π., σ. 46.
937
Ο Κωνσταντίνος Ν. Κωστής εισήλθε στη Νομική Σχολή το 1860 ως υφηγητής του Ποινικού
Δικαίου, ωστόσο στο εναρκτήριο μάθημα του έλαβαν χώρα ταραχές με αποτέλεσμα την παραίτησή
του. Τρία χρόνια αργότερα επανήλθε στο Πανεπιστήμιο ως υφηγητής, το 1875 προήχθη σε έκτακτο
Καθηγητή της Ποινικής Νομοθεσίας και το 1879 σε τακτικό Καθηγητή. Διετέλεσε Κοσμήτορας της
Νομικής Σχολής κατά τα ακαδ. έτη 1879-1880, 1886-1887 και 1895-1896 [Ιω. Καράκωστας, Ιστορία
της Νομικής…ό.π., τ. Α´, σσ. 215-216].
244
της κλασικής αρχαιότητας, για να εντοπίζουν υλικό «προς επεξεργασίαν της ιστορίας
του Δικαίου, κατά τας διαφόρους φάσεις του Ελληνισμού»938.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ.Ν.Κωστή (1884-1885)
Ο Κ.Ν. Κωστής ανέφερε προοιμιακά ότι οι απολογιστικές εκθέσεις των πρυτάνεων
συνεισφέρουν στην «εξιστόρησιν του πνευματικού βίου και της επιστημονικής δράσεως
του έθνους ημών»939.
Ο φοιτητικός πληθυσμός σημείωσε μικρή μείωση (2,10%) φτάνοντας τους
940
2716 . Από αυτούς 47 (1,73%) ήταν εγγεγραμμένοι στη Θεολογική, 1400 (51,54%)
στη Νομική, 780 (28,71%) στην Ιατρική, 443 (16,31%) στη Φιλοσοφική και 46
(1,69%) στο Φαρμακευτικό σχολείο. Επιβεβαίωσε την αριθμητική υπεροχή των
φοιτητών της Νομικής και ανέφερε ότι οι φοιτητές της Νομικής στα γερμανικά
Πανεπιστήμια συνιστούν το 1/4 ή το 1/3 του φοιτητικού δυναμικού, ενώ στη χώρα
μας, ενίοτε υπερβαίνει ακόμη και το 50%. Παράλληλα, διαμήνυσε ότι θα πρέπει να
αναθεωρηθεί το διάταγμα περί εξετάσεων καθώς «η εν ταις εξετάσεσι αδικαιολόγητος
επιείκεια» δρα επιβλαβώς για την κοινωνία, αφού αυτή στελεχώνεται με ελλιπώς
καταρτισμένους λειτουργούς, εξισώνει τον «επιμελή» με τον «φυγόπονο» φοιτητή,
ενώ πλήττει και την υπόληψη του Πανεπιστημίου941. Επιπρόσθετα, παρατήρησε ότι ο
θεσμός της υφηγεσίας δεν εδράζεται πλέον σε έωλες βάσεις, καθώς η πλειονότητα
των νεότερων Καθηγητών αλλά και μερίδα των παλαιότερων, προήλθε από τις τάξεις
τους942.
Κατά το ακαδ.έτος 1884-1885 ολοκληρώθηκε η κατασκευή εργαστηρίων και
αιθουσών διδασκαλίας. Κατέγραψε και τις ενέργειές του για την ανέγερση
Ανατομείου και Χημικού Εργαστηρίου, επειδή η πρόοδος στη σπουδή της Χημείας-
σε μία χώρα, όπως η Ελλάδα, που διαθέτει χημικά προϊόντα- θα επιφέρει ανάπτυξη

938
Περί αδικήματος και ποινής εν τη αρχαία ελληνική τραγωδία. Λόγος εκφωνηθείς τη 16 Δεκεμβρίου
1884 υπό Κωνσταντίνου Ν. Κωστή Τακτικού Καθηγητού της Νομικής Σχολής αναλαμβάνοντος επισήμως
την πρυτανείαν, Αθήνησι Τυπογραφείον «Παλιγγενεσία 1885, σσ. 5-6, 38-39.
939
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Ευθύναι και Λόγοι Κωνσταντίνου Ν. Κωστή πρυτανεύσαντος κατά το
ακαδημαϊκόν έτος 1884-1885, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Σπυρίδωνος Κουσουλίνου 1886, σ. 3.
940
Οι 2017 προέρχονταν «εκ της ημεδαπής» και οι 699 «εκ της αλλοδαπής» [Εθνικόν Πανεπιστήμιον.
Ευθύναι και Λόγοι Κωνσταντίνου Ν. Κωστή …ό.π., σ. 6].
941
Ό.π., σ. 14.
942
Ο Κ.Ν. Κωστής πρότεινε, κατά το γερμανικό σύστημα, ετήσια χορήγηση χρηματικού ποσού στους
υφηγητές για να μπορούν να επιδίδονται χωρίς περισπασμούς «εις πειραματικάς έρευνας». Ό.π., σσ. 4-
5, 11-12.
245
της βιομηχανίας και εν γένει της οικονομίας. Έτσι, η Σύγκλητος ενέκρινε τα σχέδια
του Τσίλερ για ανέγερση Χημείου, ψήφισε την σχετική δαπάνη και προσδιόρισε τον
τόπο οικοδόμησής του943. Ο Κ.Ν. Κωστής, αφού παρουσίασε τις ανάγκες του
Πανεπιστημίου, αντέκρουσε την άποψη που θέλει το Πανεπιστήμιο να μην χρειάζεται
πλέον οικονομική ενίσχυση. Χαρακτήρισε την θέση αυτή «αδικαιολόγητον….. και
επιβλαβή…αποσπώσα την μέριμναν γενναίων και φιλοτίμων συνδρομητών από του
Εθνικού Πανεπιστημίου»944.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ.Π. Δηλιγιάννη945
(23.11.1886)946
Ο Αντιπρύτανης Κ.Π. Δηλιγιάννης ανέφερε ότι κατά το προηγούμενο έτος κρίθηκε
αναγκαία η «στρατιωτική παρασκευή του Κράτους…προς υπεράσπισιν των
δικαιωμάτων του Ελληνικού έθνους». Τον Σεπτέμβριο του 1885, η Ελλάδα κήρυξε
επιστράτευση στο πλαίσιο της κρίσης που είχε δημιουργηθεί από την
πραξικοπηματική προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία,
ενέργεια που παραβίαζε τη συνθήκη του Βερολίνου (1878)947 και οι φοιτητές είχαν
ζητήσει «να σπεύσωσιν» προκειμένου να παράσχουν συνδρομή στις εθνικές ανάγκες.
Ο Κ.Π. Δηλιγιάννης σημείωσε, εισαγωγικά, ότι αναγκάζεται να αποδώσει δημόσια
λόγο όχι για την επιστημονική επίδοση και παραγωγή του Πανεπιστημίου, αλλά για
τον μετασχηματισμό των φοιτητών «εις αλκίμους φρουρούς των δικαιωμάτων της
πατρίδος» και τη μετατροπή του Πανεπιστημίου «εις στρατώνα των φρουρών
αυτών»948. Επειδή, η επιστράτευση απευθυνόταν σε νέους ηλικίας 22 έως 28 ετών,

943
Συγκεκριμένα, ορίστηκε «το προς μεσημβρίαν ήμισυ του εν τη οδῴ Σόλωνος γηπέδου του
Πανεπιστημίου» Το καθ’ύλην αρμόδιο Υπουργείο επικύρωσε τις αποφάσεις της Συγκλήτου, ωστόσο
επαφίεται πλέον στον διάδοχο Πρύτανη να διενεργήσει τα περαιτέρω για την ανέγερση Χημείου.
944
Ό.π., σσ. 16-19, 22-23.
945
Ο Κωνσταντίνος Π. Δηλιγιάννης (1832-1898) έγινε υφηγητής της Παθολογικής Ανατομίας το 1862,
έπειτα προήχθη σε έκτακτο και το 1864 διορίστηκε τακτικός Καθηγητής Ειδικής Νοσολογίας [Αρ.
Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σ. 25].
946
Ο λόγος κατά την ανάληψη της πρυτανείας του Κ.Π. Δηλιγιάννη λανθάνει.
947
Κ. Τσουκαλάς, «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαρίλαου Τρικούπη 1882-1895», τ. ΙΔ´, Ι.Ε.Ε,
«Εκδοτική Αθηνών» 2000, σσ. 24, 26.
948
Λόγος εκφωνηθείς τῃ 23 Νοεμβρίου 1886 κατά την εορτήν της καθιδρύσεως των νέων αρχών του
Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Κωνσταντίνου Π. Δηλιγιάννη, Αντιπρυτάνεως και τακτικού Καθηγητού της
ιατρικής κλινικής, παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού, Αθήνησι Τυπογραφείον
«Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1887, σ. 4
246
1400 φοιτητές από τους 2662 (52,59%)949 ανήκαν σε αυτή την ηλικιακή ομάδα και ως
εκ τούτου κατετάγησαν στο στρατό. Ωστόσο, 354 από τους φοιτητές δεν συμμετείχαν
στην επιστράτευση είτε «ένεκα λόγων» (170), είτε επειδή ήταν «μη παρόντες αλλά
διαμένοντες εις τας εστίας αυτών» (150), ενώ εξαιρέθηκαν από την επιστράτευση και
οι 34 φοιτητές της Θεολογίας. Κατά συνέπεια, οι φοιτητές που μπορούσαν να
παρακολουθήσουν τις πανεπιστημιακές παραδόσεις ήταν 910 [465 ήταν φοιτητές της
Νομικής, 310 της Ιατρικής και 135 της Φιλοσοφίας]. Ωστόσο, οι πρυτανικές αρχές
αποφάσισαν την διακοπή των μαθημάτων, καθώς η συνέχισή τους θα ήταν αντίθετη
στους νόμους του Κράτους και δεν θα συμβάδιζε με τα γεγονότα που είχαν προκύψει.
Παράλληλα, ήθελαν, με αυτό τον τρόπο, να εκφράσουν και την ηθική τους ενίσχυση
προς τους φοιτητές που είχαν καταταγεί στο στρατό950.
Ο απελθών Πρύτανης σημείωσε ότι όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του, θεώρησε
χρέος του να διευθετήσει τρεις εκκρεμείς υποθέσεις. Η πρώτη αφορούσε στον
ανδριάντα του Guilford, για τον οποίο αποφάσισε να μην τοποθετηθεί δίπλα στον
ανδριάντα του Κοραή, αλλά να δωριστεί στον δήμο Κέρκυρας. Πρόσθεσε ότι
εναπόκειται στους επιγενόμενους Πρυτάνεις να αναζητήσουν διδάσκαλο του Γένους
του ίδιου βεληνεκούς με τον Κοραή για να τοποθετηθεί ο ανδριάντας του δίπλα σε
αυτόν. Το δεύτερο ζήτημα που έχρηζε επίλυσης ήταν η ταξινόμηση του αρχείου του
Πανεπιστημίου, ένα μέρος του οποίου και πραγματοποιήθηκε. Τέλος, ενήργησε για
τη συγκρότηση βιβλιοθήκης της Συγκλήτου με έργα των Καθηγητών και ταξινόμηση
των υπαρχόντων βιβλίων951.
Τριμελής αντιπροσωπεία του Πανεπιστημίου έλαβε μέρος στις εορταστικές
εκδηλώσεις της πεντακοσιετηρίδας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Τέλος,
επισήμανε ότι η συνεχώς αυξανόμενη περιουσία του Πανεπιστημίου καταδεικνύει,
μεταξύ άλλων, ότι «θέλει χρησιμεύσει εις την αυτοσυντήρησιν και αυθυπαρξίαν του
ιδρύματος τούτου, … αλλά και να συντελέσῃ προς την ίδρυσιν νέου Πανεπιστημίου
τοσούτον χρησίμου και αναγκαιοτάτου»952.

949
Από αυτούς οι 34 (1,27%) ήταν εγγεγραμμένοι στη Θεολογική Σχολή, οι 1296 (48,68%) στη
Νομική Σχολή, οι 858 (32,23%) στην Ιατρική, οι 434 (16,3%) στη Φιλοσοφική και οι 41 (1,54%) στο
Φαρμακευτικό σχολείο [σ. 14].
950
Λόγος εκφωνηθείς τῃ 23 Νοεμβρίου 1886 κατά την εορτήν της καθιδρύσεως των νέων αρχών του
Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Κωνσταντίνου Π. Δηλιγιάννη…ό.π., σσ. 3-7.
951
Ό.π., σσ. 27-30.
952
Ό.π., σσ. 32, 39.
247
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ. Καραμήτσα953 (30.11.1886)
Περί πανεπιστημιακής διδασκαλίας
Ο Γ. Καραμήτσας ανέφερε εισαγωγικά ότι ο Κανονισμός του Πανεπιστημίου
προέβλεπε την σύγκληση, μόνον, του καθηγητικού σώματος προκειμένου ο έως τότε
Πρύτανης να αποδώσει λόγο «περί της διοικήσεώς» του και για να παραδώσει το
αξίωμα του, εισάγοντας «τον διάδοχόν του εις αυτό». Ο απερχόμενος Πρύτανης
εκθέτει τα πεπραγμένα της θητείας του και παρουσιάζει την κατάσταση του
Πανεπιστημίου, ενώ ο παρερχόμενος Πρύτανης προσκομίζει λόγο με επιστημονικό
θέμα «ή σχέσιν έχον προς το πανεπιστήμιον οπωσδήποτε»954.
Ο Γ. Καραμήτσας έθεσε ως αντικείμενο της εναρκτήριας ομιλίας του τα «περί
πανεπιστημιακής διδασκαλίας», από την οποία συναρτάται η «ευδοκίμησις» του
Πανεπιστημίου. Ειδικότερα, σημείωσε ότι η μάθηση, η άσκηση και η έρευνα
συναποτελούν το έργο που πρέπει να υπηρετεί και υπηρετεί αναβαθμιστικά η
πανεπιστημιακή διδασκαλία. Γι’ αυτό, η ελευθερία της διδασκαλίας αποτέλεσε
«μεγίστην πρόοδον». Προς αυτή την κατεύθυνση, υπογράμμισε την αναγκαιότητα
εντελούς κατάρτισης των εισερχομένων στο Πανεπιστήμιο αλλά και της εύρυθμης
λειτουργίας των Σχολών, με το σκεπτικό ότι το Πανεπιστήμιο οφείλει να
επικεντρωθεί στην «μόρφωσιν πολιτών» και όχι στην παραγωγή επαγγελματιών955.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ. Καραμήτσα

(30.11.1887)956
Ο παραδίδων την πρυτανεία Γ. Καραμήτσας τονίζοντας ότι το έργο του εκπορεύτηκε
από το αίσθημα του καθήκοντος και το συμφέρον του Πανεπιστημίου, ανέφερε πως
τα ακαδημαϊκά συμβαίνοντα διατάσσονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που «πάντοτε

953
Ο Γεώργιος Καραμήτσας (1834-1904) έγινε υφηγητής Παθολογικής Ανατομικής το 1862, έκτακτος
Καθηγητής Ειδικής Νοσολογίας το 1875 και τακτικός στην ίδια έδρα το 1880. Το 1885 διορίστηκε
τακτικός Καθηγητής της Παθολογικής Κλινικής [Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σσ. 25-26].
954
Λόγοι Γεωργίου Καραμήτσα Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1886-1887, Περί Πανεπιστημιακής διδασκαλίας. Λόγος εκφωνηθείς τῃ 30 Νοεμβρίου 1886 εν τῳ
Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό Γεωργίου Καραμήτσα παραλαμβανόντος την πρυτανείαν, Αθήνησι
Τυπογραφείον «Παλλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1888, σ. 5.
955
Ό.π., σσ. 6-7, 11, 23, 26-29.
956
Το Πανεπιστήμιο γιόρτασε την πεντηκονταετηρίδα από τη σύστασή του. Ο Ι. Πανταζίδης, με
εντολή της ακαδημαϊκής Συγκλήτου, ανέλαβε τη συγγραφή χρονικού της πεντηκονταετούς πορείας του
Πανεπιστημίου, ενώ ανατέθηκε στον Ν. Γύζη και στον Γ. Ιακωβίδη η κατασκευή σημαίας του
Πανεπιστημίου. Ακόμη, η Σύγκλητος αποφάσισε την έκδοση μεταλλίου με την προτομή του Γεωργίου
Α’ και την πρόσοψη του Πανεπιστημίου [Ό.π., σσ. 49, 51-53].
248
γίνονται ή και κατά τύχην γίνονται» και σε εκείνα που «μόνος ο πρύτανις διαχειρίζει ή
τελούνται κατά πρωτοβουλίαν αυτού και συνέργειαν». Κατά συνέπεια, υποστήριξε ότι
ο απερχόμενος Πρύτανης θα έπρεπε κανονικά να λογοδοτεί μόνον για όσα υπέχει
ευθύνη. Ωστόσο, στην επίσημη τελετή παρατίθενται επισταμένως όλα τα ακαδημαϊκά
συμβεβηκότα, προκειμένου να εξασφαλίζεται η συνέχεια και να καταγράφεται η
ιστορία του Πανεπιστημίου957.
Ο Καραμήτσας υπογράμμισε ότι ανέλαβε την πρυτανεία «ουχί εν ομαλοίς
καιροίς», καθώς το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος είχαν διακοπεί τα μαθήματα στο
Πανεπιστήμιο. Μεταξύ άλλων, ο αριθμός των φοιτητών αυξήθηκε γεωμετρικά με
αποτέλεσμα οι αίθουσες να καταστούν ανεπαρκείς. Το ακαδ. έτος 1886-1887 οι
φοιτητές έφτασαν τους 2977 κατά το χειμερινό εξάμηνο [στη Θεολογική φοιτούσαν
40 (1,34%), στη Νομική 1524 (51,19%), στην Ιατρική 843 (28,31%), στη Φιλοσοφική
508 (17,06%) και στο Φαρμακευτικό σχολείο 62 (2,08%)] και τους 2508 κατά το
θερινό958.
Το Υπουργείο της Δημ. Εκπαιδεύσεως αναγνωρίζοντας την ανάγκη
αναθεώρησης του εξεταστικού συστήματος, ζήτησε από τις Σχολές προτάσεις για τη
βελτίωσή του. Οι Σχολές εισηγήθηκαν την κατάτμηση των εξετάσεων σε περιόδους.
Επιδίωξη ήταν, μέσω ενός νέου Κανονισμού εξετάσεων, ο «αυστηρότερος έλεγχος
των φοιτητών και ο επιστημονικώτερος αυτών καταρτισμός». Ο Καραμήτσας στο
επιχείρημα ότι, με αυτό τον τρόπο, το Πανεπιστήμιο απέβλεπε στη μείωση του
αριθμού των φοιτητών, αντέτεινε ότι δεν υφίσταται «τοιαύτη ταπεινή πρόθεσις», αλλά
σκοπός είναι η εντελής επιστημονική προπαρασκευή των φοιτητών959.
Ο Καραμήτσας προσκάλεσε σε συνδιάσκεψη τους υφηγητές του
Πανεπιστημίου προκειμένου να συζητήσουν «τα της υφηγεσίας». Μετά από
διαβούλευση, κατάρτισαν, μάλιστα, υπόμνημα από το οποίο συνάγεται ότι χωρίς την
λήψη αναγκαίων μέτρων «αιρετωτέρα είναι η παντελής αυτού κατάργησις». Ο
απελθών Πρύτανης αντιτάχθηκε στην άποψη ότι η καταβολή διδάκτρων και το
δικαίωμα χορήγησης αποδείξεων παρακολούθησης των μαθημάτων θα ενισχύσουν
τον θεσμό και υποστήριξε ότι αυτό που θα τον ενδυναμώσει είναι «η ανύψωσις» του
957
Λόγοι Γεωργίου Καραμήτσα Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1886-1887.Λόγος εκφωνηθείς τῃ 30 Νοεμβρίου 1887 εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό Γεωργίου
Καραμήτσα παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού, Αθήνησι «Τυπογραφείον
«Παλλιγγενεσία»Ιω. Αγγελόπουλου 1888, σσ. 31-32.
958
Ό.π., σσ. 32-33.
959
Ό.π., σσ. 39-41, 45.
249
κύρους του. Επιπλέον, τόνισε ότι ο θεσμός του έκτακτου καθηγητή δύναται να
λειτουργήσει επωφελώς «προς καλλιέργειαν ειδικοτήτων…, προς παρασκευήν
καθηγητών και προς ικανοποίησιν της φιλοτιμίας και της αξίας των υφηγητών»960.
Σημείωσε ότι το Πανεπιστήμιο εσφαλμένως θεωρείται πλούσιο, καθώς έχει να
καλύψει πλήθος αναγκών. Τόνισε ότι για να καταστεί επαρκής η περιουσία του
Πανεπιστημίου, θα πρέπει να αυξηθεί σημαντικά. Επίσης, με νόημα ανέφερε ότι «δεν
έχει να ελπίζῃ χρηματικήν συνδρομήν εκ της κυβερνήσεως, όπως αυτή αλλαχού
δαψιλώς παρέχεται»961.
Ο Γ. Καραμήτσας, επιδιώκοντας την δημιουργία «εργατών της επιστήμης»
απευθύνθηκε στον Κ. Ζάππα για την προκήρυξη ετήσιων αγώνων προκειμένου οι
φοιτητές να «εκμανθάνωσι τας μεθόδους της επιστήμης». Ειδικότερα, πρότεινε να
τίθεται ένα επιστημονικό ζήτημα «προς λύσιν δι’ ερεύνης κατά το πλείστον
πρωτοτύπου» από κάθε Σχολή κατά την επίσημη εγκατάσταση των αρχών του
Πανεπιστημίου962.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Θ. Αφεντούλη963

(29.11.1887)
Τρεις είναι οι παράγοντες, κατά τον Θ. Αφεντούλη, της ορθής διδασκαλίας και
αγωγής: «γνώσις και εμπειρία περί πάντα κλάδον μαθήσεως, διάπλασις ήθους χρηστού
και τρίτον αρμονική συνανάπτυξις και κράτυνσις του σώματος όλου». Ως
αναλαμβάνων Πρύτανης επέλεξε να μιλήσει για τα «μεγάλα αγαθά της
γυμναστικής»964, αντικείμενο το οποίο είχε πραγματευθεί και ο Γ. Μακκάς στον
εορτασμό της επετείου της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου στις 20 Μαΐου του

960
Ό.π., σσ. 41-43.
961
Τα αναθεωρημένα σχέδια για την κατασκευή Χημείου επανακατατέθηκαν στο Υπουργείο και
έλαβαν τη σχετική έγκριση. Το 1887 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος του Χημείου και άρχισε η ανέγερσή του
[Ό.π., σ. 53-54, 56, 59].
962
Ό.π., σσ. 65-66.
963
Ο Θεόδωρος Αφεντούλης (1824-1893) έγινε υφηγητής στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο το 1849, το
1852 διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής Παθολογικής και Γενικής Ανατομίας και το 1862 τακτικός
Καθηγητής της φαρμακολογίας. [Βίος και Έργα Θεόδωρου Αφεντούλη υπό Κλεοβούλου Χ. Κοκκολάτου
ιατρού (απόσπασμα εκ του ΚϚ’ τόμου του περιοδικού του Ελ. Φιλ. Συλλόγου), εν Κωνσταντινούπολει
1896, σσ. 1-2. Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, ό.π., σσ. 17, 20-21].
964
Λόγοι Θεοδώρου Αφεντούλη Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1887-1888. Λόγος εκφωνηθείς εν τῃ μεγάλῃ αιθούσῃ του Πανεπιστημίου τῃ 29 Νοεμβρίου 1887 ημέρᾳ
της εγκαταστάσεως των νέων πρυτανικών αρχών, Αθήνησι Τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω.
Αγγελόπουλου 1890, σσ. 6-7.
250
1855. Σημείωσε συμπληρωματικά ότι και η πολιτεία επιδίωξε την εισαγωγή της
οπλασκίας στο Πανεπιστήμιο μέσω της πανεπιστημιακής φάλαγγας αλλά, κατά τον
Αφεντούλη, δεν τελεσφόρησε λόγω «της ακαταλλήλου διοργανώσεως»965.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Θ. Αφεντούλη (30.10.1888)
Ο Αφεντούλης τόνισε εισαγωγικά ότι το Πανεπιστήμιο αντικατοπτρίζει τον
«πνευματικόν βίον του έθνους» μέσω του έργου και του λόγου των διδασκόντων, του
μόχθου των φοιτητών και των «βουλευμάτων» της πολιτείας. Ως εκ τούτου,
χαρακτήρισε δίκαιο το ενδιαφέρον των πολιτών να ενημερωθούν για το
Πανεπιστήμιο966.
Ανέφερε ότι ο «πανεπιστημιακός βίος» επιμερίζεται σε θέματα διδασκαλίας
και διοίκησης, ενώ παρουσίασε τη συγγραφική δραστηριότητα των καθηγητών του
Πανεπιστημίου. Παράλληλα, σημείωσε ότι υπήρξε δηλοποίηση προς τους Καθηγητές
για να «εκδώσωσι τα εαυτών μαθήματα». Ωστόσο, αυτό «έσχε την ατυχίαν..να
παρεξηγηθῄ» από τους καθηγητές967. Υπογράμμισε ότι ο θεσμός της υφηγεσίας
πρέπει να αναμορφωθεί.
Οι φοιτητές κατά το χειμερινό εξάμηνο έφτασαν τους 2961 (μείωση της τάξης
του 0,54%), ενώ στο θερινό εξάμηνο ανανέωσαν την εγγραφή τους 2642 φοιτητές.
Παρέθεσε αριθμητικά στοιχεία και για τους επιτυχόντες στις εξετάσεις των
σχολών968. Ο απερχόμενος Πρύτανης αναφέρθηκε σε δημοσίευμα του αθηναϊκού
τύπου που φερόταν με «βαρείας μομφάς» κατά του Πανεπιστημίου. Εγράφη ότι
Καθηγητές και φοιτητές δεν επιτελούν τον σκοπό τους «υπερ ου..καταδαπανάται η
πολιτεία» και ότι «ως έχει νυν το πανεπιστήμιον, μάτην κατέχει τον χώρον». Ο
Αφεντούλης αντικρούοντας τις κατηγορίες, υποστήριξε, μεταξύ άλλων, ότι «το ποιόν
των αποφοιτώντων και των νεηλύδων η συρροή» δεν δικαιολογούν τις κατηγορίες που
δέχτηκε το Πανεπιστήμιο. Επισημείωσε, μάλιστα, ότι η τάση «επί την μεμψιμοιρίαν»
και το «φιλόψογον» αποτελεί «σύμπτωμα παθολογικόν εν τω έθνει»969.

965
Ό.π., σσ. 24, 30.
966
Λόγοι Θεοδώρου Αφεντούλη Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1887-1888. Λόγος εκφωνηθείς τῃ 30ῃ Οκτωβρίου 1888 εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό Θεόδωρου
Αφεντούλη παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού, Αθήνησι Τυπογραφείον
«Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1890, σσ. 36-37.
967
Ό.π., σσ. 39, 41-43.
968
Ό.π., σσ. 43-45.
969
Ό.π., σσ. 46-49.
251
 Ωστόσο, επισήμανε ότι είναι είναι αναγκαία η παροχή περαιτέρω οικονομικής
στήριξης του Πανεπιστημίου, η οποία μπορεί να προέλθει, «αν αντί του αναρπάσαι εκ
των εδωλίων του πανεπιστημίου, παρεχώρει το κράτος εις τον φοιτητήν την ευκολίαν
του ασκηθήναι περί τα όπλα εν τῳ πανεπιστημίῳ……,αντί δε του πλεονεκτήματος
τούτου απῄτει ως αντίδωρον…την κατ’έτος καταβολήν 100 δραχμών υπέρ των
αναγκών της διδασκαλίας». Με αυτό τον τρόπο, το Πανεπιστήμιο θα ενισχυθεί
οικονομικά και οι φοιτητές θα κερδίσουν ένα ή δύο χρόνια σπουδών970.
Ακολούθως, ο απελθών Πρύτανης επισημείωσε ότι συνισταμένη της άρτιας
εκπαίδευσης είναι: η «ενδελέχεια της διδασκαλίας» και η «ενδελέχεια ακροάσεως»,
προβάλλοντας, παράλληλα, την ανάγκη σύστασης Τμημάτων Αρχαιολογίας και
Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή971 και συγκρότησης Φυσικομαθηματικής
Σχολής. Υπογράμμισε την ανάγκη αύξησης των μέσων πρακτικής εξάσκησης των
φοιτητών της Ιατρικής και πρότεινε να γίνει προσβάσιμο στους φοιτητές το
στρατιωτικό Νοσοκομείο και το Νοσοκομείο του Ευαγγελισμού με τους Διευθυντές
τους να αποκτούν τον τίτλο του επιτίμιου Καθηγητή και τη δυνατότητα να δίνουν
αποδεικτικά παρακολούθησης κλινικών μαθημάτων. Ωστόσο, η πρόταση αυτή
αντιμετώπισε «αντιρρήσεις υπουργικάς». Συμπλήρωσε ότι οι ανάγκες σε διδακτικό
προσωπικό δεν θα πρέπει πλέον να καλύπτονται «εκ των ενόντων, με ό,τι έχομεν και
με ό,τι δεν έχομεν», καθώς αποτελεί μια πρακτική του παρελθόντος που καθίσταται
πλέον «ολέθριος αναχρονισμός»972.
Τον Ιούνιο του 1888 αντιπροσωπεία από καθηγητές και φοιτητές του Εθνικού
Πανεπιστημίου απεστάλη στις εκδηλώσεις για τον εορτασμό των 800 χρόνων από την
ίδρυση του Πανεπιστημίου της Μπολώνιας (1088). Οι Καθηγητές Αρεταίος και
Κρασσάς που εκπροσώπησαν το Πανεπιστήμιο, έλαβαν ταυτόχρονα την εντολή «να
επισκεφθώσι τα κυριώτερα των 21 πανεπιστημίων της Ιταλίας και τούτων να
σπουδάσωσι καταλεπτώς τον μηχανισμόν και την λειτουργίαν».973 Πρόσθεσε ότι ευχής
έργον θα ήταν να πραγματοποιηθούν παρόμοιες αποστολές και εξέφρασε την
970
Ό.π., σσ. 52-53.
971
Επιπλέον, πρότεινε την εισαγωγή της διδασκαλίας ξένων γλωσσών (γαλλικής, αγγλικής,
γερμανικής, οθωμανικής) στη Φιλοσοφική Σχολή με συγκρότηση ξεχωριστού Τμήματος, του
Γλωσσολογικού. Η μελέτη της ιστορίας της φιλολογίας των γλωσσών αυτών θα ήταν δυνατόν να
λειτουργήσει εποικοδομητικά και στην ελληνική φιλολογία.
972
Ό.π., σσ. 54, 59-60, 62-66.
973
Πβ. Περί των εν Ιταλίᾳ Πανεπιστημίων, επιστημονικών φροντιστηρίων, θεραπευτηρίων κ.τ.λ υπό
Θεοδώρου Αρεταίου. Επί τῃ ευκαιρίᾳ της εις Βονωνίαν αποστολής αυτού υπό της Ακαδημαϊκής
Συγκλήτου κατά Ιούνιον 1888, Αθήνησιν εκ του τυπογραφείου των αδελφών Περρή 1888, σσ. 48.
252
ικανοποίηση της πρυτανείας για την παρουσία φοιτητών σε αυτές τις επετειακές
εκδηλώσεις974.
Η πρυτανική αρχή πρότεινε την ανέγερση πανεπιστημιακού ναού με σκοπό να
ενισχυθεί το θρησκευτικό αίσθημα και να αντιμετωπιστεί, αφενός, η αδιαφορία περί
τα θρησκευτικά καθήκοντα και, αφετέρου, η αυστηρή προσήλωση στους
θρησκευτικούς τύπους. Προκρίνει ότι ο πανεπιστημιακός βίος θα πρέπει να
συνοδεύεται από ορθό θρησκευτικό αίσθημα, το οποίο μάλιστα διαφύλαξε την
«εθνικήν ύπαρξιν». Ωστόσο, η πρόταση αυτή του Πρύτανη δεν έτυχε ανταπόκρισης
από τη Σύγκλητο. Ο Αφεντούλης υπέβαλε παράκληση προς τον διάδοχό του
προκειμένου να οριστεί ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής πανεπιστημιακός975.
Υποστήριξε ότι έργο της πρυτανείας είναι «το μηχανάσθαι παντί τρόπῳ και
πάσῃ δυνάμει», για να επιτευχθούν, οι σκοποί της αγωγής και της παιδείας. Κάθε
πρύτανης πρέπει να αποδείξει «ότι προεμάχησε μέχρις εσχάτων» και στη συνέχεια να
υποβάλει τα πεπραγμένα του «εις την κρίσιν της κοινωνίας»976.
Ο Αφεντούλης κατέθεσε πρόταση του για σύσταση πανεπιστημιακού
γυμναστηρίου, θέση που είχε διατυπώσει και στον λόγο ανάληψης των πρυτανικών
του καθηκόντων. Ωστόσο η Σύγκλητος απάντησε πως «δεν ήθελεν γυμνάσιον
δαπανηρόν», η Κυβέρνηση «δεν ήθελε μικρόν και ευτελές». Ο απερχόμενος Πρύτανης
ανακοίνωσε ότι δεν έγινε αποδεκτή η εισήγησή του για στρατιωτική άσκηση στο
πανεπιστήμιο και επανασύσταση της πανεπιστημιακής φάλλαγας. Η Κυβέρνηση
υποστήριξε ότι αυτό θα παρεμπόδιζε «την στρατιωτικήν σύνταξιν της χώρας», ενώ
φοβόταν ότι οι 3000 φοιτητές του Πανεπιστημίου ήταν δυνατόν να συναποτελέσουν
ικανή δύναμη που θα κρίνει «την πλάστιγγαν των πολιτικών αγώνων». Ωστόσο, ο
Αφεντούλης υποστήριξε ότι η ιστορία της πανεπιστημιακής φάλαγγας κατέδειξε ότι
οι φοιτητές «ουδέποτε θα γείνουν όργανα απαιτήσεων παρακαίρων ή σφαλερών».
Σημείωσε χαρακτηριστικά ότι πιο επίφοβη είναι η «ανελεύθερη και κακή αγωγή»977.

974
Λόγοι Θεοδώρου Αφεντούλη Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1887-1888. Λόγος εκφωνηθείς τῃ 30ῃ Οκτωβρίου 1888 εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστήμιῳ υπό Θεόδωρου
Αφεντούλη…ό.π., σσ. 72-74.
975
Εκεί να λαμβάνουν χώρα οι τελετές του Πανεπιστημίου, να πραγματοποιείται το κυριακάτικο
κήρυγμα «υπό καθηγητού ομιλητικής ή και άλλου», να τελείται λειτουργία υπέρ των φοιτητών, αλλά
και οι «μαθηταί του πανεπιστημίου να φοιτώσιν εις τον ναόν τούτον» [σσ. 75-76].
976
Ό.π., σσ. 76-77.
977
Ό.π., σσ. 78, 80-82.
253
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Παπαρρηγόπουλο
(30.10.1888) [Οι σκοποί της παιδεύσεως και της αγωγής]
Ο Πέτρος Παπαρρηγόπουλος, αναλαμβάνοντας για δεύτερη φορά την πρυτανεία του
Πανεπιστημίου978, ανέφερε ότι τρεις πρέπει να είναι οι σκοποί της «καλώς
νενοημένης παιδεύσεως και αγωγής· γνώσις, ήθος και κράτυνσις του σώματος» που
επιτυγχάνονται «διά της επιστημονικής μορφώσεως, της ηθικής διαπλάσεως και της
σωμασκίας». Ο αγορητής δήλωσε ευθύς εξαρχής ότι θα εστιάσει την προσοχή του στο
γνωσιακό στόχο, καθώς αυτός αποτελεί σημαίνοντα και βαρύνοντα σκοπό της
πανεπιστημιακής διδασκαλίας979.
Υπογράμμισε ότι η καλλιέργεια των επιστημών από το Πανεπιστήμιο δεν
ήταν μέχρι τότε απολύτως πλήρης. Τα αίτια εντοπίζονται, κατά τον αναλαμβάνοντα
Πρύτανη, κυρίως στο «κατά τι νωθρόν της επιστημονικής εργασίας, εξ ου η επιστήμη
ούτε προάγεται ούτε μεταδίδεται προσηκόντως, και το προς την ανωτέραν παίδευσιν
απαράσκευον των φοιτητών, εξ ου ατελής η κάρπωσις αυτής». Σημειώνει, μάλιστα, ότι
θα πρέπει «μετά παρρησίας» να επισημαίνονται οι ανεπάρκειες και να κατατίθενται
τρόποι επίλυσης τους. Ωστόσο, ανέφερε ότι επρόκειτο για το νεότερο Πανεπιστήμιο
στην Ευρώπη- με μια πεντηκονταετή παρουσία- στο οποίο «πολλά τα διορθώσεως και
έτι πλείονα τα της αναπληρώσεως» χρειάζονται. Πρόκειται, όμως, για ένα Ανώτατο
Ίδρυμα- το πρώτο της νοτιοανατολικής Ευρώπης- το οποίο έχει προσφέρει
σημαντικές υπηρεσίες στο ελληνικό έθνος και στην ελληνική πολιτεία980.

 Λόγος κατά την παράδοση της πρυτανείας από τον Π. Παπαρρηγόπουλο [5.11.1889]
Ο Π. Παπαρρηγόπουλος ανέφερε εισαγωγικά ότι τα συμβαίνοντα που συναποτελούν
τον πανεπιστημιακό βίο είναι «η φοίτησις, η διδασκαλία, η επιστημονική εν γένει
δράσις, και τέλος η διοίκησις της περιουσίας αυτού». Ο φοιτητικός πληθυσμός για το
ακαδημαϊκό έτος 1888-1889 ανήλθε στους 2893, από τους οποίους 97 (3,35%) ήταν
οι εγγεγραμμένοι στην Θεολογική, 1377 (47,59%) στη Νομική, 798 (27,58%) στην
Ιατρική, 524 (18,11%) στη Φιλοσοφική και 97 (3,35%) στο Φαρμακευτικό σχολείο.

978
Πρώτη φορά Πρύτανης διετέλεσε το ακαδ. έτος 1862-1863.
979
Λόγοι Πέτρου Παπαρρηγόπουλου Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1888-1889. Λόγος εκφωνηθείς εν τῃ Μεγάλῃ Αίθουσῃ του Πανεπιστημίου τη 30ῃ Οκτωβρίου 1888 ημέρᾳ
της εγκαταστάσεως των νέων πρυτανικών αρχών υπό του Καθηγητού και Πρυτάνεως Πέτρου
Παπαρρηγόπουλου, Αθήνησι: Τυπογραφείον Παλιγγενεσία 1890, σσ. 5-6.
980
Ό.π., σσ. 6, 10-11, 14-16.
254
Υπογράμμισε ότι, παρά τα κενά διδασκαλίας, δεν πραγματοποιήθηκε κανένας
διορισμός καθηγητή και έθεσε το ζήτημα της ανανέωσης του θεσμού της υφηγεσίας
σε σχέση με την προκήρυξη «εδρών εκτάκτου καθηγεσίας». Παράλληλα, τόνισε την
ανάγκη μεταρρυθμίσεων στο εξεταστικό σύστημα, έτσι ώστε οι φοιτητές να
εξέρχονται αποκομίζοντας το μέγιστο των εφοδίων «εν τῃ πρακτικῄ ενασκήσει της
επιστήμης»981.
Ο Παπαρρηγόπουλος παραδέχτηκε ότι εκείνο που του προκάλεσε
«αμηχανίαν» κατά τη διάρκεια της πρυτανικής του θητείας ήταν η διαχείριση της
πανεπιστημιακής περιουσίας. Ανέφερε χαρακτηριστικά ότι το έργο του Πρύτανη-
αναφορικά με τα οικονομικά ζητήματα- ήταν άλλοτε περιορισμένο, όταν η περιουσία
του Πανεπιστημίου αποτελείτο από λίγα ακίνητα και μετοχές. Επειδή, όμως, η
περιουσία του έχει πλέον αυξηθεί και οι ανάγκες του έχουν πολλαπλασιαστεί,
απαιτείται από τον Πρύτανη «σύντονος επιτήρησις». Ωστόσο, αυτό καθίσταται
δυσχερές εγχείρημα με αποτέλεσμα να «έχομεν διαχειριστήν άνευ ακριβούς γνώσεως
του αντικειμένου της διαχειρίσεως και άνευ εμπειρίας περί την επωφελή διεξαγωγήν
αυτής». Για να μην πραγματοποιείται, λοιπόν, η διαχείριση «κατά τύπον» από τον
Πρύτανη, ο Παπαρρηγόπουλος πρότεινε, παρά τη δυσκολία του πράγματος982, την
ανάθεση της διαχείρισης της περιουσίας του Πανεπιστημίου «εις ίδιον διαχειριστήν,
έχοντα ου μόνον την άφευκτον μονιμότητα αλλά και την δύναμιν και την ευθύνην της
διαχειρίσεως», ενώ ο Πρύτανης θα επιδίδεται στα επιστημονικά συμφέροντα του
Ιδρύματος983.

981
Ακόμη, επανέλαβε την ανάγκη οργανωμένου Μαιευτηρίου, απόκτηση «ευρυθμότερου οργανισμού»
του Δημοτικού Νοσοκομείου αλλά και ανέγερση νέου [Λόγοι Πέτρου Παπαρρηγόπουλου Πρυτάνεως
του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1888-1889. Λόγος εκφωνηθείς τῃ 5ῃ Νοεμβρίου
1889 εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό Πέτρου Παπαρρηγόπουλου παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον
διάδοχον αυτού, Αθήνησι: Τυπογραφείον Παλιγγενεσία 1890, σσ. 20, 29, 31, 34].
982
Το εντεταλμένο αυτό πρόσωπο θα πρέπει να «παρέχῃ ου μόνον ηθικήν αλλά και υλικήν και ταύτην
μεγάλης σπουδαιότητος ασφάλειαν ακριβούς εκτελέσεως των ποικίλων αυτού καθηκόντων, να είναι
απαλλαγμένος των διακυμάνσεων της πολιτικής αδυναμίας και να υφίσταται συνεχή και ου μόνον κατά
τύπον έλεγχον» [Ό.π., σσ. 37-41].
983
Ό.π.
255
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Μ. Χατζημιχάλη984
[5.11.1889]
Ο Μιχαήλ Χατζημιχάλης επισήμανε ότι κατά το ακαδημαϊκό έθος ο αναλαμβάνων
την πρυτανεία εκφωνεί λόγο συναφή με το επιστημονικό του αντικείμενο ή (τα
τελευταία χρόνια) πραγματεύεται θέμα που άπτεται του Πανεπιστημίου, έτσι ώστε να
ελκύει «την σύντονον μέριμναν της πολιτείας προς αυτό». Ωστόσο, μολονότι η επιλογή
επιστημονικού θέματος-όπως ο ίδιος παραδέχθηκε- περιορίζεται από την
ανομοιογένεια του ακροατηρίου, επέλεξε να μιλήσει για την «παρ’ Έλλησιν Ιατρικήν
από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της Ελλ. Επαναστάσεως»985.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Χατζημιχάλη (10.3.1891)
Ο Μ. Χατζημιχάλης, ακολουθώντας τα ομιλητικά νενομισμένα, «ιστορεί» τον
πανεπιστημιακό βίο, «καταδεικνύει» τις ανεπάρκειες και τις ανάγκες του Ιδρύματος
και «υποδεικνύει» τρόπους επίλυσής τους986.
Ο συνολικός αριθμός των φοιτητών έφτασε τους 3331987, εκ των οποίων οι
864 (25,93%) κατάγονταν από περιοχές του μείζονος ελληνισμού, ενώ οι 2467
(74,07%) από τον ελλαδικό χώρο. Στη συνέχεια, παρέθεσε τα κενά διδασκαλίας, ενώ
υπογράμμισε και τον επαπειλούμενο «δι’ασιτείας θάνατον» της Θεολογικής Σχολής,
καθώς οι απόφοιτοί της στερούνται «παντός πόρου ζωής αξιοπρεπούς» με κίνδυνο να
«αμβλυνθῄ το από της θρησκείας όπλον». Υπογράμμισε ότι ο θεσμός της έκτακτης
καθηγεσίας είναι δυνατόν να συντελέσει τα μέγιστα στην ομαλή λειτουργία της
διδασκαλίας, καθώς οι έκτακτοι καθηγητές θα συνεπικουρούν στη διδασκαλία τους
τακτικούς και θα προετοιμάζονται να τους αντικαταστήσουν, όταν αυτοί θα
αποχωρήσουν988. Επιπλέον, επί της πρυτανείας του εισήχθη ο θεσμός των επιμελητών
στις κλινικές. Τον Ιανουάριο του 1890 αποπερατώθηκε το Χημείο και παραδόθηκε
984
Ο Μιχαήλ Χατζημιχάλης (1835- 1908) έγινε υφηγητής Παθολογικής Ανατομίας το 1873, έκτακτος
καθηγητής στο ίδιο γνωστικό αντικείμενο το 1875 και τακτικός Καθηγητής της Ειδικής Νοσολογίας το
1879 [ Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σ. 30].
985
Λόγοι Μιχαήλ Χατζημιχάλη Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1889-
1890. Λόγος εκφωνηθείς εν τῃ Μεγάλῃ Αίθουσῃ του Πανεπιστημίου τῃ 5ῃ Νοεμβρίου 1889 ημέρᾳ της
εγκαταστάσεως των νέων πρυτανικών αρχών υπό του Καθηγητού και Πρυτάνεως Μιχαήλ Χατζημιχάλη,
Αθήνησι τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1891, σσ. 5-6.
986
Ό.π., σ. 15.
987
Οι νεοεισερχόμενοι ήταν 905, από τους οποίους οι 12 εγγράφηκαν στη Θεολογική, οι 210 στην
Ιατρική, οι 398 στη Νομική, οι 256 στη Φιλοσοφική και οι 29 στο Φαρμακευτικό σχολείο . Οι
υπόλοιποι 2426 ανανέωσαν την εγγραφή τους. [Ό.π., σσ. 15-16].
988
Ό.π., σσ. 16, 18-20.
256
στον Καθηγητή της Χημείας Α. Χρηστομάνο, ο οποίος μάλιστα συντόνισε και
επέβλεψε τις εργασίες κατασκευής του989.
Ο απελθών Πρύτανης υποστήριξε ότι η θέση του Γραμματέα του
Πανεπιστημίου «διετίθετο ουχί κατά τας ανάγκας του ιδρύματος τούτου, αλλά κατά τας
ανάγκας της πολιτείας, ήτις έφερεν ως γραμματέα τον ευνοούμενον αυτής».
Παραδέχτηκε, όμως, ότι στάθηκαν επαξίως στο ύψος που επίτασσε η θέση τους, αλλά
επισήμανε την ανάγκη μονιμοποίησης της θέσης αυτής «ίνα συνεχίζηται δι’αυτού η
διοίκησις του ιδρύματος τούτου». Ως εκ τούτου, η Σύγκλητος κατέθεσε πρόταση στην
Κυβέρνηση με την οποία προβλεπόταν ο διορισμός Γραμματέα από τη Σύγκλητο και
«υπό τον όρον να μισθοδοτήται υπό του ταμείου του Πανεπιστημίου»990. Νέος
Γραμματέας διορίστηκε ο Αριστομένης Προβελέγγιος (1850-1936)991.
Το Πανεπιστήμιο του Montpellier (1289), στο οποίο αναδείχθηκε ο Αδ.
Κοραής διδάκτωρ της Ιατρικής, προσκάλεσε το Εθνικό Πανεπιστήμιο στις
εκδηλώσεις για τον εορτασμό των 600 ετών από την σύστασή του. Το Πανεπιστήμιο
αποδέχτηκε την πρόσκληση και απέστειλε εκεί τον ίδιο τον Πρύτανη992.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ. Μιστριώτη993 (10.3.1891)
Τα αίτια του αρχαίου και του νεώτερου Ελληνικού πολιτισμού

Ο Πρύτανης ανέφερε προοιμιακά ότι μετά τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους,

προτεραιότητα υπήρξε η σύσταση Ανώτατου Εκπαιδευτικού Ιδρύματος, επειδή
ακριβώς το ελεύθερο, πλέον, ελληνικό κράτος χρειαζόταν επιστήμονες. Κατά
συνέπεια, η ίδρυση Πανεπιστημίου δεν ήταν «πρόωρος, αλλ’ αναγκαία συμπλήρωσις
της ανεξαρτησίας και όρος αναπόδραστος της πνευματικής του έθνους υπάρξεως». Η
ανυπαρξία Πανεπιστημίου, κατά τον Μιστριώτη, θα άφηνε έρμαιο την υγεία του

989
Ό.π., σσ. 22-24.
990
Λόγοι Μιχαήλ Χατζημιχάλη Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1889-
1890. Λόγος εκφωνηθείς τῃ 10ῃ Μαρτίου 1891 εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό Μιχαήλ
Χατζημιχάλη…ό.π., σσ. 26-27.
991
Βλ. Ανδρ. Καραντώνης, «Αριστομένης Προβελέγγιος», Φυσιογνωμίες, τ. 1ος, Αθήνα, εκδ.
«Παπαδήμας» 1977, σσ. 141-147. Γ. Tσατσαρώνης, Αριστομένης Προβελέγγιος, ένας πρωτοπόρος
της παιδικής λογοτεχνίας, Διδακτορική διατριβή Ιωάννινα 2007.
992
Λόγοι Μιχαήλ Χατζημιχάλη Πρυτάνεως…ό.π., σσ. 27-30.
993
Ο Γεώργιος Μιστριώτης (1840-1916) διορίστηκε υφηγητής το 1868, τον επόμενο χρόνο έγινε
έκτακτος Καθηγητής, το 1875 προήχθη σε τακτικό Καθηγητή. [Λεύκωμα της Εκατονταετηρίδος…ό.π.,
σσ. (30)- (31). Πβ. Κ.Θ. Δημαράς, «Η κίνηση των ιδεών. Γεώργιος Μιστριώτης», Νέα Εστία τ. 86, τχ.
1015 (15.10.1969) , σσ. 1450-1451.
257
έθνους «εις αυτοσχέδιους θεραπευτάς» και τη δικαιοσύνη «εις αυτογνώμονας κριτάς»
994
.
Σημείωσε ότι οι εναρκτήριοι πρυτανικοί λόγοι είχαν αρχικά ως κεντρικό
άξονα «ειδικά ζητήματα της επιστήμης», όμως σε αυτό το ακαδημαϊκό βήμα συνάδουν
πλέον «γενικοί λόγοι». Επέλεξε πυρήνα του λόγου του, τα αίτια του αρχαίου και του
νεωτέρου Ελληνικού πολιτισμού, καταλήγοντας ότι αυτά όχι μόνον δεν μεταβλήθηκαν,
αλλά «υποφώσκει..ελπίς ότι θέλει αναπτύξει ίδιον πολιτισμόν» εάν δεν μεταλλαχθεί
«υπό του αρξαμένου ήδη υλισμού…ή υπό εξωτερικών επιδρομών»995.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ. Μιστριώτη (1890-1891)
Ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε ότι το Πανεπιστήμιο έτυχε «ου μόνον σοφών του
γένους διδασκάλων, αλλά και διοικητών εντίμως και φιλοπόνως εργασαμένων» και
αυτό καταδεικνύεται από την ανάπτυξη που αυτό σημείωσε μόνον μέσα σε λίγες
δεκαετίες λειτουργίας996.
Οι εγγεγραμμένοι φοιτητές κατά το ακαδ.έτος 1890-1891 έφτασαν τους 3280,
από τους οποίους οι 34 (1,03%) ανήκαν στη Θεολογική Σχολή, οι 1463 (44,60%) στη
Νομική, οι 867 (26,43%) στην Ιατρική, οι 802 (24,45%) στη Φιλοσοφική και οι 114
(3,47%) στο Φαρμακευτικό σχολείο. Ωστόσο, ο Μιστριώτης, παρατηρώντας την
αθρόα προσέλευση των νέων στο Πανεπιστήμιο997, σημείωσε ότι η χώρα παράγει
περισσότερο επιστημονικό δυναμικό απ’ όσο μπορεί να απορροφήσει. Κατά τούτο, η
πολιτεία θα πρέπει να κατευθύνει «μέρος των εθνικών δυνάμεων προς ανάπτυξιν των
πρακτικών γνώσεων». Η ελλιπής εγκύκλιος παιδεία, αλλά και η απουσία
επαγγελματικής και τεχνικής εκπαίδευσης συνευθύνονται, κατά τον Μιστριώτη, για

994
Ακόμη, πρόσθεσε ότι η γλώσσα δεν θα καλλιεργούνταν και θα καθίστατο «ανεπαρκής προς δήλωσιν
υψηλοτέρων ιδεών», ενώ θα υπέβοσκε ο κίνδυνος της μετατροπής του έθνους σε ανδράποδο «του
πρώτου λαοπλάνου και πολιτικού κερδοσκόπου» [Τα κατά την πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου,
τακτικού Καθηγητού των Ελληνικών Γραμμάτων, πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1890-
1891, Τα αίτια του αρχαίου και του νεώτερου ελληνικού πολιτισμού. Λόγος απαγγελθείς εν τη Μεγάλῃ
αίθουση του Εθνικού Πανεπιστημίου τῃ 10 Μαρτίου 1891 υπό Γεωργίου Μιστριώτου παραλαμβανόντος
την πρυτανεία, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Αθήνησι τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου
1892, σσ. 4-6].
995
Ό.π., σσ. 7, 46.
996
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου, τακτικού Καθηγητού των
Ελληνικών Γραμμάτων, πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1890-1891, Αθήνησι τυπογραφείον
«Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1892, σ. 47.
997
Σύμφωνα με την απογραφή του 1889, ο πληθυσμός της χώρας ανερχόταν στους 2.187.208 Ως εκ
τούτου, οι φοιτητές αποτελούσαν το 0,15% του πληθυσμού.
258
τη βραδύτητα ανάπτυξης των πρακτικών επιστημών. Πρότεινε, εν προκειμένω, την
διαίρεση των γυμνασίων σε κλασικά και πρακτικά 998.
Το 1890 εγγράφηκε η πρώτη φοιτήτρια, Ιωάννα Στεφανοπούλου (ή
Στεφανόπολι), εν μέσω αντιδράσεων, στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών. Η Σύγκλητος πρόκρινε ότι αυτό ήταν για την χώρα «πρόωρον» και ήταν
δυσμενώς διακείμενη. Το θέμα, κατά τον Μιστριώτη, είχε τρεις διαστάσεις, την
νομική, την κοινωνική και την ηθική. Δεν μπορούσε να παρακωλυθεί νομικά είσοδος
φοιτήτριας στο Πανεπιστήμιο, αφού δεν υπήρχε σχετική απαγορευτική διάταξη στον
Κανονισμό. Ακόμη, η Σύγκλητος δεν είχε σχετική αρμοδιότητα και γι αυτό ζήτησε
την συνδρομή του Κοινοβουλίου, ενώ δεν μπορούσε να επικαλεστεί θέμα ευταξίας,
εφόσον αυτή δεν είχε διαταραχθεί. Ως εκ τούτου, ζητήθηκε η θέση της Κυβέρνησης,
η οποία και ενέκρινε την εγγραφή της φοιτήτριας999.
Ο Μιστριώτης σημείωσε ότι στις αρμοδιότητες του Πρύτανη περιλαμβανόταν
η μέριμνα για τους ετερόχθονες φοιτητές και είχε χρέος να ενημερώνει τις οικογένειές
τους σε περίπτωση παρεκτροπών. Ωστόσο, αυτό δεν ήταν εφικτό λόγω των
αυξημένων υποχρεώσεων του Πρύτανη και ως εκ τούτου, προτάθηκε η εφαρμογή
μέτρων «όπως διατηρήσῃ το αγνόν ήθος, εξευγενήσῃ την καρδίαν και εξάρῃ το
φρόνημα». Στην κατεύθυνση αυτή, συντάχθηκε σχέδιο «προς υποστήριξιν εθνικού
θεάτρου». Στο σχέδιο αυτό δεν συγκατένευσε η Σύγκλητος, η οποία δεν δέχτηκε «την
σχέσιν του εθνικού Πανεπιστημίου προς το τοιούτον ίδρυμα». Ο Πρύτανης υποστήριξε
ότι μια τέτοια πρωτοβουλία θα μπορούσε να διαφυλάξει το ήθος των φοιτητών, ενώ
θα λειτουργούσε και επικουρικά για τη Φιλοσοφική Σχολή, καθώς «ερμηνευόμενα
δράματα» θα διδάσκονταν από σκηνής1000.
Επιπρόσθετα, επιτροπή αποτελούμενη από Καθηγητές (Θ. Αφεντούλης, Κ.
Βουσάκης, Α.Δ. Κυριακός, Γ. Αγγελόπουλος, Σ. Λάμπρος και Α. Προβελέγγιος)
εξέτασε το αίτημα φοιτητών του Πανεπιστημίου για ίδρυση Λέσχης, στην οποία οι
φοιτητές θα μπορούσαν να «εύρωσι πάσαν ηθικήν διασκέδασιν και ψυχαγωγίαν και
δύνανται να ωφεληθώσι πολυειδώς». Η σχετική πρόταση απορρίφθηκε από τη
Σύγκλητο, η οποία προέβαλε αντιρρήσεις για την αποτελεσματικότητα ενός τέτοιου
εγχειρήματος. Παρά ταύτα, η Σύγκλητος υπερψήφισε την ανέγερση γυμναστηρίου. Ο

998
Ό.π., σσ. 49-51.
999
Ό.π., σ. 54.
1000
Ό.π., σσ. 55-57.
259
Μιστριώτης υποστήριξε πως το Πανεπιστήμιο θα πρέπει να δράσει προκειμένου να
«διατηρήσωμεν την νεολαίαν αδιάφθορον», εκφράζοντας παράλληλα την δυσαρέσκειά
του, όταν έμαθε «ότι νέοι τινές του Πανεπιστημίου εσύχναζον εις χαρτοπαικτείον»1001.
Ειδικό κεφάλαιο στην απολογιστική έκθεση του Μιστριώτη αφιερώνεται στην
επικοινωνία των φοιτητών του Εθνικού Πανεπιστημίου με τους φοιτητές χωρών της
Χερσονήσου του Αίμου. Συγκεκριμένα, φοιτητές του Πανεπιστημίου του
Βελιγραδίου εξέφρασαν εγγράφως προς τις πρυτανικές αρχές του Εθνικού
Πανεπιστημίου την επιθυμία τους να έρθουν στην Ελλάδα «προς μελέτην των
μνημείων…και προς σύσφιξιν των φιλικών σχέσεων προς την Ελληνικήν νεολαίαν». Η
Σύγκλητος σημείωσε, μεταξύ άλλων, ότι αυτή η προσέγγιση θα λειτουργήσει «ως
υπόδειγμα μιμήσεως και οιονεί προτροπή, όπως πάντες οι λαοί του Αίμου καταλιπόντες
τας προς αλλήλους διενέξεις διά φιλίας». Επιπρόσθετα, φοιτητές από ρουμανικά
Πανεπιστήμια προσκάλεσαν τα Πανεπιστήμια της Χερσονήσου του Αίμου στις
εορταστικές εκδηλώσεις «εν Γιουργέβω»1002 σε μια προσπάθεια άρσης των
προστριβών των χωρών αυτών, καθώς είχε συναχθεί ότι οι χώρες αυτές «δεν
ευδαιμονούσιν» εξαιτίας των «διενέξεων αυτών»1003.
Στις πολιτικές εξελίξεις της χρονιάς, υπερψηφίστηκε το Εθνικόν Κόμμα του
Θ. Δηλιγιάννη στις βουλευτικές εκλογές του 1890, ενώ ο Χ. Τρικούπης
καταψηφίστηκε. Μερίδα φοιτητών «ενόμισαν εαυτούς νικητάς» και υπήρχε η άποψη
ότι το εκλογικό αποτέλεσμα θα επηρεάσει και το Πανεπιστήμιο με τους φοιτητές να
επιτιμούν πρόσφατα διορισμένους καθηγητές από την προηγούμενη Κυβέρνηση.
Ωστόσο, τηρήθηκε η ευταξία παρά τις ταραχές περιορισμένης κλίμακας που
σημειώθηκαν στο μάθημα του καθηγητή της Παθολογικής ανατομίας Ι. Χασιώτου
«εκ λόγων προσωπικών» και στο μάθημα του Α. Χριστομάνου1004.
Ο Μιστριώτης υπογράμμισε ότι - «εξ αβροφροσύνης προς συνάδελφον» θα
αναφερθεί αδρομερώς «περί παρανόμου εισπράξεως δώδεκα δραχμών παρ’εκάστου
εξεταζομένου φοιτητού…και περί λαθραίας εισαγωγής αντικειμένων πολυτελείας».
Διασαφήνισε ότι η πρυτανεία δεν είχε λάβει γνώση για την έκνομη συναλλαγή του
Καθηγητή Α. Χριστομάνου και ενημερώθηκε από την ανακριτική αρχή, η οποία την
1001
Ό.π., σσ. 59-60.
1002
Πβ. Κ.Ν. Ράδος, Η Ρουμανία και το εν Γιουργέβω συνέδριον. Διάλεξις γενομένη εν τη εταιρεία των
Φίλων του Λαού ης προτάσσεται επιστολή του Α.Ρ. Ραγκαβή, εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου
«Χρόνου Αθηνών» 1891, 96 σσ.
1003
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου…ό.π., σσ. 63, 65-68.
1004
Ό.π., σσ. 72-73.
260
κάλεσε να παραδώσει κατάλογο με τα ονοματεπώνυμα και τον τόπο καταγωγής των
τελειοφοίτων της Φαρμακευτικής που κατέβαλλαν το ποσό των 12 δρχ. στον Α.
Χριστομάνο «διά την εκτέλεσιν του πρακτικού θέματος από του 1886-1891». Ακόμη,
διοικητικός υπάλληλος της πρυτανείας κλήθηκε να μεταβεί στο Χημείο προκειμένου
«να ανοιχθώσιν…τα εξ Ευρώπης 6 κιβώτια τα περιέχοντα χημικά είδη». Ωστόσο,
εντοπίστηκε κιβώτιο «περιέχον δύο γυναικείους πίλους και μαύρην δανδέλλαν».
Επιπρόσθετα, ανέφερε πως τα χρήματα από τις εγγραφές των φοιτητών για τις
ασκήσεις στο Χημείο «επί πολλά έτη δεν εισήχθησαν εις το ταμείον» με αποτέλεσμα
την οικονομική ζημία του Ιδρύματος. Ως εκ τούτου, ο απελθών Πρύτανης τόνισε ότι
η διεύθυνση του Χημείου είναι προσήκον «ν’ανατεθή εις πρόσωπον μη επιτρέπον
τοιαύτης ακοσμίας», ωστόσο ο Α. Χρηστομάνος μπορούσε να συνεχίσει τις
παραδόσεις του στο Πανεπιστήμιο1005. Αναφορά γίνεται και στις ταραχές που
προκλήθηκαν από φοιτητές του Φαρμακευτικού σχολείου στο μάθημα του καθηγητή
Στ. Κρίνου1006.
Ο απερχόμενος Πρύτανης υποστήριξε ότι στο Γραφείο του Πανεπιστημίου
κυριαρχεί «αταξίαν και ακοσμίαν» και κατήγγειλε ότι διοικητικοί υπάλληλοι «άνευ
ουδενός περιορισμού και άνευ ουδενός ελέγχου εδαπάνων και διεσπάθουν περιουσίαν».
Οικονομικές ατασθαλίες και ιδιοποίηση περιουσίας του Πανεπιστημίου οδήγησαν
στην απόλυση του λογιστή του Πανεπιστημίου Αδ. Χριστόπουλου και στην
παραπομπή σε δίκη του Ταμία του Πανεπιστημίου Κ. Αίσωπου. Η πρυτανεία
πρότεινε στη Σύγκλητο τον διορισμό Εφόρου της πανεπιστημιακής περιουσίας, ο
οποίος μαζί με τριμελή επιτροπεία Καθηγητών και τον Πρύτανη θα έχουν υπό την
εποπτεία τους τα περιουσιακά στοιχεία του Ιδρύματος. Ο Μιστριώτης τόνισε ότι το
Πανεπιστήμιο κατέδειξε ότι επιδιώκει να πατάξει την διαφθορά στο εσωτερικό του
και να θεμελιώσει «την τάξιν» στα διοικητικά και οικονομικά ζητήματά του1007.

1005
Ό.π., σσ. 73-74.
1006
Η Πρυτανική αρχή προκειμένου να περιοριστούν οι ταραχές διέταξε την προσωρινή παύση των
εργασιών στο φροντιστήριο. Ο Κρίνος κατέθεσε την παραίτησή του, αλλά η πρυτανεία ζήτησε από το
Υπουργείο να μην την κάνει δεκτή έως ότου αποκατασταθεί ευταξία. Ωστόσο αυτό δεν έγινε και ο Στ.
Κρίνος «είχε την υπερβολικήν αξίωσιν, όπως η πρυτανεία κλείσῃ το φαρμακευτικόν σχολείον επί δύο και
τρία έτη». Ο Μιστριώτης ανήγαγε τα αίτια αυτών των ταραχών στο ότι οι φοιτητές «είχον ανάγκην
απόλυτον της φαρμακοποιίας» και όχι της φαρμακευτικής χημείας που δίδασκε ο Κρίνος. Οι φοιτητές
με αυτό τον τρόπο αντέδρασαν στην απουσία έδρας φαρμακοποιίας [σσ. 75-76]
1007
Ό.π., σσ. 78-82, 100-101.
261
  Λόγος κατά την ανάληψη της πρυτανείας από τον Π. Ιωάννου1008 (8.12.1891)
Ο νέος Πρύτανης, Καθηγητής της Ιατρικής Παύλος Ιωάννου επέλεξε να μιλήσει
«περί της κατ’ αναφοράν προς την Ανατομίαν αρχαίας ελληνικής πλαστικής του
ανθρωπείου σώματος»1009.

 Λόγος κατά την παράδοση της πρυτανείας από τον Π. Ιωάννου (1891-1892)
Ο Π. Ιωάννου χαρακτήρισε το έθος της λογοδοσίας «πάγκαλον» καθώς,
παρουσιάζεται η ιστορία του Πανεπιστημίου και, παράλληλα, υπαγορεύονται «τα
υστερήσαντα και τα συνεχείας δεόμενα» από τον νέο Πρύτανη. Οι φοιτητές ανήλθαν
στους 3878, από τους οποίους οι 45 (1,16%) ανήκαν στη Θεολογική Σχολή, οι 1726
(44,50%) στη Νομική, οι 1060 (27,33%) στην Ιατρική, οι 903 (23,28%) στη
Φιλοσοφική και οι 144 (3,71%) στο Φαρμακευτικό σχολείο1010.
Ο Ιωάννου επισήμανε ότι οι συχνές αλλαγές στο διοικητικό προσωπικό του
Πανεπιστημίου- σε συνδυασμό με την ενιαύσια θητεία του Πρύτανη- καθιστούν τη
διοίκηση του Πανεπιστημίου ένα δύσκολο εγχείρημα, καθώς οι υπάλληλοί του με
αυτό τον τρόπο δεν αποκτούν «την απαιτουμένην πείραν προς κανονικήν λειτουργίαν
της πολυσχιδούς υπηρεσίας του Πανεπιστημίου». Ως εκ τούτου, πρότεινε η «εκλογή»
κάθε υπαλλήλου του Πανεπιστημίου να γίνεται μετά από σχετική έκθεση του
Πρύτανη και με την έγκριση της Συγκλήτου, παραπέμποντας τη διευθέτηση του
ζητήματος στον διάδοχό του1011.
Ακολούθως, ο απερχόμενος Πρύτανης εξέθεσε τις πρωτοβουλίες που ανέλαβε
για τον καταρτισμό Οργανισμού του Πανεπιστημίου. Οι Σχολές κατέθεσαν τις
προτάσεις τους αναφορικά με τον καθορισμό των εδρών και το εξεταστικό σύστημα,
ενώ λήφθηκαν υπόψη «οι κατά καιρούς συνταχθέντες κανονισμοί του Πανεπιστημίου
και η ενεστώσα εν γένει κατάστασις των επιστημών». Ωστόσο, οι προτάσεις
παρέμειναν σχέδια επί χάρτου. Ενισχύθηκε η πρακτική άσκηση των φοιτητών με την
επέκταση των φροντιστηριακών μαθημάτων και την δημιουργία νέων

1008
Ο Παύλος Ιωάννου (1824-1897) διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής το 1868, ενώ γίνεται τακτικός
Καθηγητής Εγχειρητικής και Τοπογραφικής Ανατομικής και Επιδεσμολογίας το 1874 [Αρ. Κούζης,
Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σσ. 36-37]
1009
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Παύλου Ιωάννου τακτικού Καθηγητού της Ιατρικής
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1891-1892, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Π.Δ.
Σακελλαρίου» 1893, σ. 3.
1010
Ό.π., σσ. 33-34, 36-37, 40.
1011
Ό.π., σσ. 42-43.
262
Φροντιστηρίων1012. Ακόμη, ενήργησε υπέρ της ίδρυσης Γενικού Νοσοκομείου, το
οποίο θα συνέτεινε στην επιστημονική ευδοκίμηση της Ιατρικής Σχολής.
Συγκροτήθηκε επιτροπή «προς συλλογήν εράνων», ενώ καταρτίστηκε προσωρινός
κανονισμός για την σύσταση Νοσοκομείου1013, το οποίο μάλιστα θα έφερε το όνομα
της πρόσφατα αποθανούσας Πριγκίπισσας Αλεξάνδρας (1870-1891)1014.
Ακόμη, σύντονες προσπάθειες έγιναν από τον Π. Ιωάννου για την
«διαρρύθμισιν της οικονομικής διαχειρίσεως του πανεπιστημίου». Ως εκ τούτου,
συντάχθηκε Κανονισμός, στον οποίο προσδιορίστηκε επακριβώς «ο τρόπος και ο
τύπος της διεξαγωγής της λογιστικής υπηρεσίας του Πανεπιστημίου» προκειμένου να
επιτευχθεί η έννομη διαχείριση της περιουσίας του Ιδρύματος1015.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ι. Πανταζίδη (29.11.1892)
Ο Ι. Πανταζίδης1016 τόνισε ότι αποτελούσε πλέον κοινό τόπο το «πόσον δυσβάστακτα
είνε τα καθήκοντα του πρυτάνεως» και υποστήριξε ότι θα θεωρήσει «εμαυτόν ευτυχή,
εάν κατά τας παρούσας δεινάς περιστάσεις και ως έχουσι τα πράγματα του
πανεπιστημίου» πετύχει να μην αναδειχθεί «ενδεής» των καθηκόντων του. Κατά
τούτο, επέλεξε να μην πραγματευθεί στην παρούσα περίσταση ζήτημα που αφορά

1012
Τα νέα Φροντιστήρια που συστάθηκαν ήταν της Γλωσσολογίας, των Μαθηματικών, της Εβραϊκής
Γλώσσας, της Δογματικής Θεολογίας, ενώ εγκρίθηκε και η ίδρυση Φροντιστηρίου Εγχειρητικής ή
Πρακτικής Χειρουργικής [σ. 48]
1013
Π.β. Τρύφων Κ. Ανδριανάκος, Η Μαιευτική και Γυναικολογία εν Ελλάδι. Συμβολήν εις την μελέτην
μαιευτικών και γυναικολογικών θεμάτων, τομ. Α-Β, εν Αθήναις 1925. Του Ιδίου, Ιστορία του Δημόσιου
Μαιευτηρίου Αθηνών: Μαιευτήριο Αλεξάνδρα: Ιστορικός σταθμός εξελίξεως της Μαιευτικής και
Γυναικολογίας εν Ελλάδι, Αθήνα 1955.
1014
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Παύλου Ιωάννου…ό.π, σσ. 46-49.
1015
Ό.π., σσ. 50-52, 58.
1016
Ο Ιωάννης Πανταζίδης (1827-1900) χρημάτισε Έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης έως το 1875,
οπότε και διορίστηκε τακτικός Καθηγητής Ελληνικής Φιλολογίας. Διακήρυξε στο Εθνικό
Πανεπιστήμιο την αναγκαιότητα παιδαγωγικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών της Μέσης
Εκπαίδευσης [Κλειώ, Ιωάννης Πανταζίδης. 23 (71), (1/13.12. 1887). (τ. Γ´), σσ. 45-46. Λεύκωμα της
Εκατονταετηρίδος…ό.π., σ. 37. Φούκας, Β. (2004). Η παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών
μέσης εκπαίδευσης στην Ελλάδα κατά το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αι. και την πρώτη δεκαετία του
20ου αι: Πρόσωπα και προσπάθειες, πρόγραμμα και πραγματικότητα. Στο Πρακτικά 3ο Διεθνές
Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης 1-3 Οκτωβρίου 2004. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2014,
ηλεκτρονική έκδοση. Ε. Βελώνη, «Ο Καθηγητής Ιωάννης Πανταζίδης (1827-1900) και η Παιδαγωγική
στο Πανεπιστήμιο Αθηνών», 7ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΛΛΙΕΠΕΚ: Μεγάλοι Έλληνες και Κύπριοι
Παιδαγωγοί από την αρχαιότητα έως σήμερα: εκπαιδευτική συμβολή και παιδαγωγική μνήμη (10-
12.10.2014), πρακτικά υπό έκδοση.
263
στο Πανεπιστήμιο, αλλά εκφώνησε λόγο με ιστορικοπολιτικό περιεχόμενο: «περί των
εν Αθήναις πολιτικών εταιριών» 1017.

 Λόγος κατά την παράδοση της πρυτανείας από τον Ι. Πανταζίδη (1892-1893)
Ο Ι. Πανταζίδης επισήμανε ότι έλαβαν χώρα «θύελλαι και καταιγίδαι» από την αρχή
της πρυτανικής του θητείας, καθώς δημοσιεύθηκε ο νόμος περί εκπαιδευτικών
τελών1018. Μάλιστα, ανέφερε ότι την πρώτη μέρα ανάληψης των καθηκόντων του,
ομάδα φοιτητών του ζήτησε να μην εφαρμόσει τον σχετικό νόμο, αλλά εκείνος τους
τόνισε ότι «η ακριβής τήρησις των νόμων του κράτους» αποτελεί υποχρέωση της
πανεπιστημιακής κοινότητας. Οι φοιτητές, μη πειθόμενοι, παρεμπόδιζαν «τους
προσερχομένους εις εγγραφήν». Η πρυτανική αρχή έκλεισε το Ίδρυμα και επέτρεψε
την είσοδο μόνον σε όσους επιθυμούσαν να εγγραφούν, ωστόσο αυτοί «εισήλθον
βιαίως εις το πανεπιστήμιον» με αποτέλεσμα να ζητηθεί η συνδρομή του Υπουργείου,
το οποίο «διά της δημοσίας δυνάμεως διέλυσε πάσαν περί το πανεπιστήμιον
συνάθροισιν». Στα τέλη Σεπτεμβρίου και λίγο πριν από τη λήξη των εγγραφών, οι
φοιτητές προσήλθαν στο Πανεπιστήμιο, καταδεικνύοντας, σύμφωνα με τον
Πανταζίδη, ότι η πλειονότητά τους επιδοκίμαζε τον νέο νόμο «είτε ως ανάγκην προς
ανακούφισιν της οικονομικής δυσφορίας της πατρίδος, είτε ως μέσον συντελεστικόν εις
την ελάττωσιν του υπερπλεονάσαντος αριθμού» των φοιτητών του πανεπιστημίου,
«είτε ως αφετηρίαν βελτιώσεων εν τῃ μέσῃ και ανωτάτῃ εκπαιδεύσει». Ωστόσο, ο
φοιτητικός πληθυσμός σημείωσε ραγδαία μείωση (περίπου της τάξης του 40%). Το α´
εξάμηνο ο αριθμός των φοιτητών έφτασε τους 2166 και στο β´ εξάμηνο τους
24721019.
Η απόλυση του Καθηγητή της Νομικής Σχολής Ν. Γουναράκη1020 προκάλεσε
νέες ταραχές από μερίδα φοιτητών. Τα μαθήματα διακόπηκαν και η ευταξία
επιβλήθηκε «διά της δημοσίας δυνάμεως». Ο Γουναράκης ήταν πρόεδρος της

1017
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Πανταζίδου τακτικού καθηγητού της
Ελληνικής φιλολογίας πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1892-1893, εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου 1894, σσ. 2-3.
1018
Πβ. Χ. Μπαμπούνης – Εμμ. Φυριππής, «Βουλή των Ελλήνων, Ιούλιος 1892: Το Νομοσχέδιο
θέσπισης εκπαιδευτικών τελών –διδάκτρων στους φοιτητές…», ό.π., σσ. 895-906.
1019
Ό.π., σσ. 37-41.
1020
Εφημ. «Επιθεώρησις» φ. 210 (21.10.1892), σ. 2.
264
«Φοιτητικής Ενώσεως»1021, μιας ομάδας που είχε ενεργό συμμετοχή στις
κινητοποιήσεις κατά των εκπαιδευτικών τελών. Ως εκ τούτου, «η κυβέρνησις
γινώσκουσα τούτο εθεώρησεν ασυμβίβαστον προς την θέσιν του καθηγητού του
πανεπιστημίου την προεδρίαν σωματείου, εν τοις καταστήμασι του οποίου εχαλκεύοντο
αι κατά του πανεπιστημίου επιθέσεις». Ο Γουναράκης κλήθηκε να επιτιμήσει τα
γεγονότα ή να προβεί σε διακοπή των σχέσεων του με το φοιτητικό σωματείο και να
το δηλώσει δημόσια. Ωστόσο, ο Γουναράκης δεν το έπραξε και απολύθηκε1022.
Η κυβέρνηση- χωρίς την συνεργασία των πρυτανικών αρχών- προέβη στην
δημοσίευση νόμου «περί των εδρών και των μαθημάτων», ενώ ο ίδιος νόμος
διευθετούσε και ζητήματα διδασκαλίας και υπηρεσίας των καθηγητών. Ο Πανταζίδης
εξέφρασε την αντίθεσή του στην κατάλυση του θεσμού της έκτακτης υφηγεσίας, η
οποία εφαρμόζεται με το νέο νόμο, η οποία είναι δυνατόν να καταστεί ζημιογόνα «εις
τε την διδασκαλίαν και εις την διάπλασιν ικανών καθηγητών», ενώ αποτελεί «τον
αναγκαιότατον σταθμόν μεταξύ υφηγητών και τακτικών καθηγητών». Το Εθνικό
Πανεπιστήμιο προσεκλήθη να συμμετάσχει σε εορταστικές εκδηλώσεις που
διοργάνωσαν ευρωπαϊκά πανεπιστήμια1023.
Μεταξύ άλλων, μνεία έγινε στο κληροδότημα του Καθηγητή Θ. Αρεταίου
προς το Πανεπιστήμιο για την ίδρυση «πέριξ των Αθηνών κλινικής χειρουργικής και
γυναικολογικής επ’ονόματι Θεοδώρου και Ελένης Αρεταίου». Η πρυτανεία
απευθύνθηκε στην Ιατρική Σχολή προκειμένου να αναζητήσει τον κατάλληλο χώρο
και να διευθετήσει γενικότερα ζητήματα γύρω από αυτό1024.
Η πρυτανεία εγγράφως ζήτησε από την Κυβέρνηση να μην πραγματοποιηθεί
διορισμός στο Γραφείο του Πανεπιστημίου χωρίς την έγκριση των ακαδημαϊκών
αρχών. Σύμφωνα, με τον Ι. Πανταζίδη, με αυτό τον τρόπο, «θα εκλείψῃ η
ακατανόητος …ουτοπία του να βλέπῃ τις εν τῃ διαχειρίσει της περιουσίας του
πανεπιστημίου όργανα μισθοδοτούμενα μεν υπό τούτου, διοριζόμενα δε υπό της
κυβερνήσεως». Επίσης, η μονιμότητα ικανών υπαλλήλων θα αποτρέψει στο μέλλον
1021
Ευάγγελος Γ. Νικολαΐδης, «Ιστορία Φοιτητικής Ενώσεως. Παρελθόν-Ενεστώς», Ημερολόγιον των
Φοιτητών του 1892, Αθήνα 1891, σσ. 7-21.
1022
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Πανταζίδου…ό.π., σσ. 39-40, 44-45.
1023
Στην πρόσκληση του Πανεπιστημίου της Πάδοβας για την συμπλήρωση της «τριακοστής
αμφιετηρίδας» από την πρώτη διδασκαλία μαθηματικών του Γαλιλαίου απάντησε «δι’ ωραίας
λατινικής επιστολής». Ακόμη, το Πανεπιστήμιο έλαβε πρόσκληση για τα εβδομηκοστά γενέθλια του
Louis Paster από το πανεπιστήμιο της Σορβόννης, στο οποίο εκπροσωπήθηκε από τον ομογενή
Καθηγητή της Ιατρικής Γ. Πανά [σσ. 43, 49, 51]
1024
Ό.π., σσ. 43, 53-54.
265
έκνομες πράξεις. Οι πρυτανικές αρχές δεν συμπεριέλαβαν στον ετήσιο
προϋπολογισμό του Ιδρύματος μισθό για Γραμματέα και Λογιστή «αρνούμενη
τουλάχιστον ν’ ανταμείβῃ υπαλλήλους, εις τον διορισμόν των οποίων ουδαμώς
συμμετέσχε». Διαμήνυσε ότι «η στάσις θα είνε ανένδοτος εις πάσαν έκτροπον υπό της
πολιτικής εκμετάλλευσιν του πανεπιστημίου»1025.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Παυλίδη1026

Ο Π. Παυλίδης επέλεξε να προσαγάγει λόγο «εκ της περιοχής των θεολογικών
μαθημάτων» και συγκεκριμένα για τις «εν ταις Αγίαις Γραφαίς θείας αποκαλύψεις εν
σχέσει προς τα πολέμια αυταίς φιλοσοφικά συστήματα του Θεϊσμού και Πανθεισμού,
προς την ιστορίαν και τας υλιστικάς θεωρίας»1027.

 Τα κατά την Πρυτανείαν Π. Παυλίδη (1893-1894)

Κατά την εγκατάσταση των νέων αρχών του Πανεπιστημίου δεν πραγματοποιήθηκε
τελετή, καθώς ο Π. Παυλίδης είχε εκμετρήσει το ζην στις 18 Νοεμβρίου 1894. Η
Σύγκλητος «ίνα μη διακοπῄ η σειρά των λογοδοσιών» αποφάσισε την έκδοση των
πεπραγμένων του ακαδ. έτους 1893-18941028.
Οι φοιτητές κατά το χειμερινό εξάμηνο ήταν 2870, ενώ κατά το θερινό
εξάμηνο ήταν 2733. Στο χειμερινό εξάμηνο ενεγράφησαν 839 νέοι φοιτητές1029 και
20311030 ανανέωσαν την εγγραφή τους, ενώ κατά το θερινό εισήλθαν στο

1025
Ό.π., σσ. 56-57.
1026
Ο Παναγιώτης Παυλίδης (1837-1894) διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής στη Σχολή της Θεολογίας
στις 28 Μαρτίου του 1869, ενώ το 1875 προήχθη στη βαθμίδα του τακτικού. Διετέλεσε Πρύτανης κατά
το ακαδημαϊκό έτος 1893 -1894 και Κοσμήτωρ το 1880-1881, 1885-1886, 1889-1890 [Δ.Α.
Δημητριάδης, Απάνθισμα βιογραφικόν…ό.π., σσ. 61-62. Δ. Μπαλάνος, Εθνικόν και
Καποδιστριακόν…ό.π., τ. Α´, σ. 10].
1027
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Παναγιώτου Παυλίδου τακτικού καθηγητού της
Θεολογίας πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόν έτος 1893-1894, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου
Π.Δ. Σακελλάριου 1895, σσ. 1, 22.
1028
Ό.π., σ. 24.
1029
Οι εν συνόλω 956 νέοι φοιτητές κατανεμήθηκαν ως εξής στις Σχολές: Θεολογική 16 (1,67%),
Νομική 441 (46,12%), Ιατρική 316 (33,05%), Φιλοσοφική 139 (14,53%), Φαρμακευτικό σχολείο 44
(4,60%) [σ. 24]
1030
Η κατανομή των φοιτητών είχε ως εξής: Θεολογική 35 (1,47%), Νομική 886 (43,62%), Ιατρική
653 (32,15%), Φιλοσοφική 377 (18,56%) και Φαρμακευτικό σχολείο 80 (3,93%) [σ. 25]
266
Πανεπιστήμιο 117 νέοι φοιτητές και 26161031 προσεπικύρωσαν την εγγραφή τους.
Συνολικά, 589 φοιτητές έλαβαν πτυχίο, ενώ 17 απορρίφθηκαν (2,88%) 1032.
Το Εθνικό Πανεπιστήμιο κλήθηκε να λάβει μέρος στο διεθνές συνέδριο των
«ανατολιστών» στη Γενεύη, αλλά και να συμμετάσχει στις εορταστικές εκδηλώσεις
για τα 200 χρόνια από τη σύσταση του Πανεπιστημίου στη Χάλλη, ωστόσο κανείς
Καθηγητής δεν δέχθηκε «να μεταβῄ εις ουδέτερον τούτων ιδίᾳ δαπάνῃ». Ακόμη, η
Φιλοσοφική Σχολή έλαβε πρόσκληση για να συμμετάσχει στο διεθνές Συνέδριο
Υγιεινής και Δημογραφίας στη Βουδαπέστη1033. Ο Καθηγητής Α. Κρασσάς ορίστηκε
από τη Σύγκλητο να παραβρεθεί στα εγκαίνια της Νομικής και Φιλολογικής Σχολής
στη Λυών μετά από επίσημη πρόσκληση. Σημειώθηκε ότι τα έσοδα του Ιδρύματος
υπέστησαν σημαντική μείωση με την έκδοση του νόμου περί εκπαιδευτικών τελών,
καθώς δεν εισπράχτηκαν χρήματα από τις νέες εγγραφές και τις ανανεώσεις τους, ενώ
προς αυτή την κατεύθυνση λειτούργησε και ο νόμος περί κανονισμού του τόκου των
δημοσίων χρεών1034.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ι.Ν. Χατζηδάκι1035 (1894-1895)
Ο Ι. Ν. Χατζηδάκις ανέφερε προοιμιακά ότι εκτελεί «διπλούν καθήκον» στον λόγο
αυτό, καθώς τον προηγούμενο χρόνο δεν πραγματοποιήθηκε τελετή κατά την
εγκατάσταση των νέων αρχών του Πανεπιστημίου1036.
Ο φοιτητικός πληθυσμός για το ακαδ. έτος 1894-1895 ήταν 3076, από τους
οποίους οι 44 (1,43%) ανήκαν στη Θεολογία, οι 507 (16,48%) στη Φιλοσοφική, οι
1433 (46,58%) στη Νομική, οι 996 (32,37%) στην Ιατρική και οι 96 (3,12%) στο
Φαρμακευτικό σχολείο. Ανάμεσα στους φοιτητές, τέσσερις (4) φοιτήτριες ανανέωσαν
την εγγραφή τους και ακόμη μία εισήλθε στο Πανεπιστήμιο. Ο απελθών Πρύτανης

1031
Από αυτούς οι 46 (1,75%) ήταν φοιτητές της Θεολογικής, οι 1168 (44,64%) της Νομικής, οι
859(32,83%) της Ιατρικής, οι 450 (17,20%) της Φιλοσοφικής και οι 93 (3,55%) του Φαρμακευτικού
σχολείου [σ. 25]
1032
Ό.π., σσ. 24-26.
1033
Οι Α. Χρηστομάνος και Ι. Βάμβας παρέστησαν ιδία δαπάνη.
1034
Ό.π., σσ. 30, 32.
1035
Ο Ιωάννης Ν. Χατζηδάκις (1844-1921) απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού
Πανεπιστημίου στάλθηκε ως υπότροφος στο Παρίσι και στο Βερολίνο. Διορίστηκε υφηγητής του
Πανεπιστημίου το 1880 και τακτικός Καθηγητής Μαθηματικών το 1884, ενώ το 1914 έγινε επίτιμος
[Μιχ. Στεφανίδης, Εκατοντατετηρίς…ό.π., Ιστορία της Φυσικομαθηματικής, τ. Ε´, τχ. Β´, σσ. 18-19].
1036
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Ν. Χατζηδάκι Τακτικού καθηγητού των
μαθηματικών πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημεικόν έτος 1894-1895, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου
Π.Δ. Σακελλάριου 1896, σ. 1.
267
σημείωσε ότι η καταβολή διδάκτρων προκάλεσε μείωση του αριθμού των φοιτητών,
οι οποίοι το ακαδ. έτος 1891-1892 ήταν 3878. Ωστόσο, η τάση αυτή «βαίνει
μειούμενη». Μερίδα φοιτητών περιόριζε την παραμονή της στην Αθήνα
«αποφεύγοντες τον δαπανηρόν βίον των Αθηνών», προκειμένου να εξοικονομήσει «τα
προς απότισιν του φόρου απαιτούμενα χρήματα»1037.
Ο Χατζηδάκις ανέφερε τις ταραχές που δημιουργήθηκαν από φοιτητές της
Νομικής ως αντίδραση στο Β.Δ. που ρύθμιζε «επί το αυστηρότερον» ζητήματα των
εξετάσεων της Σχολής. Οι τριτοετείς και τεταρτοετείς φοιτητές υποστήριξαν ότι δεν
διαθέτουν τον απαιτούμενο χρόνο για να προετοιμαστούν και να ανταπεξέλθουν στα
νέα δεδομένα του εξεταστικού συστήματος. Γι αυτό, «ημπόδιζον θορυβωδώς επί τινας
ημέρας τους καθηγητάς αυτών από του να διδάσκωσιν». Τελικώς, το αρμόδιο
Υπουργείο επέτρεψε στη Νομική Σχολή να απαλλάξει «από της γραπτής δοκιμασίας,
όσους αυτή ήθελε κρίνει εξαιρετέους». Η ευρυθμία επανήλθε στη Νομική σχολή, όμως
τρεις εβδομάδες αργότερα ξέσπασαν νέα επεισόδια με τους φοιτητές να ζητούν την
απόσυρση του επίμαχου διατάγματος. Οι φοιτητές, αυτή τη φορά, εμπόδισαν όχι
μόνον την διεξαγωγή των μαθημάτων της Νομικής αλλά και των γενικών μαθημάτων
των άλλων Σχολών. Ο Χατζηδάκις ζήτησε την συμβολή της αστυνομικής αρχής
«προς κατάπαυσιν των ακοσμιών τούτων». Ωστόσο, ο Γραμματέας της Αστυνομίας
«διερχόμενος κατά την έξοδον διά μέσου των συνηγμένων και πως θορυβούντων
φοιτητών, ύβρισεν αυτούς». Οι φοιτητές κατήγγειλαν την συμπεριφορά του, ζήτησαν
την τιμωρία του, ενώ τα μαθήματα διακόπηκαν για μία εβδομάδα1038.
Διακοπή των μαθημάτων έλαβε χώρα και στη Φιλοσοφική Σχολή εξαιτίας της
απόλυσης του Καθηγητή της Αρχαιολογίας Αντωνίου Οικονόμου1039 , η οποία «είχε
τι το πρωτοφανές και υπερβαλλόντως αυστηρόν και σχεδόν άδικον», κατά τον
απερχόμενο Πρύτανη. Σημειώνεται ότι το «φιλολογικόν παράπτωμα» του Α.
Οικονόμου ήταν εγνωσμένο πριν από τον διορισμό του στο Πανεπιστήμιο. Ωστόσο, η
πολιτεία τον διόρισε και τον προήγαγε σε τακτικό Καθηγητή, οπότε θα έπρεπε να
«τύχῃ επιεικείας και συγνώμης τινός». Η σχετική έκθεση απόλυσης του Οικονόμου,
τον παρουσίαζε «ως εστερημένου πάσης αρετής και παιδείας», πλήττοντας με αυτό

1037
Ό.π., σσ. 1-2.
1038
Ό.π., σσ. 2-4.
1039
Πβ. Αντώνιος Οικονόμου ο εψηφισμένος καθηγητής της αρχαιολογίας υπό Κ.Δ. Μυλωνά, Αθήνησιν
εκ του τυπογραφείου των Αδελφών Περρή 1887, 46 σσ. Λεύκωμα της εκατονταετηρίδος της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας…ό.π., σ. (34)
268
τον τρόπο και το κύρος της Φιλοσοφικής Σχολής. Το γεγονός αυτός προκάλεσε
δυσαρέσκεια στην πανεπιστημιακή κοινότητα και οδήγησε σε «ειρηνική αποχή» από
τα μαθήματα1040.
Ο Χατζηδάκις υποστήριξε ότι ο δια νόμου προσδιορισμός των εδρών
διδασκαλίας αποκλείει «από του Πανεπιστημίου πάντα νέον επιστήμονα, όταν δεν
υπάρχῃ έδρα του κλάδου, εις ον ηυδοκίμησεν, ή υπάρχῃ, αλλ’ είνε κατειλημμένη».
Επισήμανε ότι ο προσδιορισμός των εδρών θα πρέπει να γίνεται με κριτήριο τις
ανάγκες διδασκαλίας αλλά και το επιστημονικό δυναμικό που χρειάζεται το έθνος.
Ακόμη, επανέλαβε ότι ο θεσμός της υφηγεσίας δεν τελεσφόρησε στη χώρα, αλλά
επαπειλείται να περιέλθει «εις αχρηστίαν». Σημείωσε ότι η υφηγεσία αποτελεί τη
«λυδίαν λίθον της διδακτικής ικανότητος..και το άριστον μέσον, ίνα τις αποκτήσῃ..την
ικανότητα ταύτην». Ως εκ τούτου, αναφαίνεται η αναγκαιότητα ενίσχυσης του θεσμού
και πρότεινε «να δίδωνται αποκλειστικώς εις τους υφηγητάς αι θέσεις των
επιμελητών…και…μηδείς να προτείνηται καθηγητής, αν μη πρότερον δοκιμασθῄ ως
υφηγητής»1041.
Επανέλαβε τη θέση περί δυσαναλογίας προσφοράς και ζήτησης
επιστημονικού δυναμικού στην αγορά εργασίας, πράγμα το οποίο ελλοχεύει
κινδύνους και για τους ίδιους τους επιστήμονες, αλλά και για το έθνος «ούτινος αι
δυνάμεις καταναλίσκονται ασκόπως». Ως εκ τούτου, είναι επιβεβλημένη η
αναβάθμιση των πτυχιούχων του Πανεπιστημίου και η αριθμητική μείωσή τους. Η
βελτιστοποίηση της πανεπιστημιακής εκπαιδευτικής διαδικασίας βρίσκεται σε
συνάρτηση με την ύπαρξη ικανών καθηγητών, των μέσων διδασκαλίας, αλλά και της
επαρκούς προετοιμασίας των εισαχθέντων στο Πανεπιστήμιο. Τονίζοντας ότι το
εκπαιδευτικό εποικοδόμημα χρήζει «ανυψώσεως», υποστήριξε ότι προς αυτή την
κατεύθυνση θα λειτουργούσε «η διαλογή των ερχομένων αποφοίτων του Γυμνασίου
δι’εξετάσεων εισιτηρίων»1042. Εν προκειμένω, ανέφερε ότι είναι «φιλανθρωπότερον»
να απορριφθεί ένας νέος απόφοιτος Γυμνασίου στις εισιτήριες εξετάσεις για το
Πανεπιστήμιο, παρά ένας φοιτητής μετά από 4 ή 5 χρόνια σπουδών. Συμπλήρωσε ότι
στην αναβάθμιση των σπουδών θα συνέτεινε και η κατάργηση του θεσμού των
1040
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Ν. Χατζηδάκι…ό.π., σσ. 4-5.
1041
Ό.π., σσ. 7-9.
1042
Με αυτό τον τρόπο, οι καθηγητές δεν θα αναγκάζονταν να πραγματευθούν θέματα, τα οποία θα
έπρεπε οι φοιτητές ήδη να γνωρίζουν από τις γυμνασιακές τους σπουδές, ο αριθμός των φοιτητών θα
μειωνόταν «εις το επιθυμητόν όριον», ενώ θα επωφεληθούν και τα Γυμνάσια, καθώς το αποτέλεσμα
της διδασκαλίας του θα καταστεί ποιοτικά μετρήσιμο.
269
διδάκτρων, καθώς στερούν τη δυνατότητα αυτή από ενδεείς φοιτητές, οι οποίοι
μάλιστα, κατά τον Χατζηδάκι, είναι και «οι ευφυέστεροι»1043.
Ανέφερε πως το σύστημα διαχείρισης της περιουσίας του Πανεπιστημίου
χωλαίνει και «προϋποθέτει και τους άλλους μεν υπαλλήλους μάλιστα δε τον γραμματέα
μόνιμον». Ωστόσο, η θέση του Γραμματέα «κατήντησεν από τινων ετών να θεωρήται
πολιτική θέσις». Επισήμανε ότι το σκάνδαλο με τον ταμία του Πανεπιστημίου Κ.
Αίσωπο1044 θα είχε αποφευχθεί ή τουλάχιστον δεν θα είχε λάβει αυτές τις διαστάσεις,
εάν υπήρχε μόνιμος και ικανός Γραμματέας. Επέρριψε, ταυτόχρονα, ευθύνες στην
Κυβέρνηση για τον διορισμό του Αίσωπου, καθώς υπεισήλθε «πέρα του δέοντος εις
την διαχείρισιν της περιουσίας αυτού». Εξέφρασε την ευχή να διασφαλιστεί διά νόμου
η μονιμότητα των υπαλλήλων και ο διορισμός τους να γίνεται από τις
πανεπιστημιακές αρχές. Σε περίπτωση που αυτό δεν γίνει, επανέλαβε την πρόταση
για συγκρότηση οικονομικής επιτροπείας, που θα ασχολείται με τα οικονομικά
ζητήματα του πανεπιστημίου και θα ενημερώνει σχετικά τον Πρύτανη1045.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Α.Δ. Κυριακό1046 (3.12.1895)
Περί των Αλεξανδρινών Θεολόγων και ιδίως του Ωριγένους
Ο. Α.Δ. Κυριακός άντλησε το θέμα της ομιλίας του από τις μελέτες του. Ο λόγος του
αφορούσε στους αλεξανδρινούς θεολόγους και ειδικότερα τον χαλκέντερο Ωριγένη, ο
οποίος έγινε «ο κύριος θεμελιωτής της θεολογικής επιστήμης εν τῃ αρχαίᾳ ελληνικῄ
εκκλησίᾳ». Καταληκτικά, υπογράμμισε ότι το έθνος «δείται πεφωτισμένου κλήρου», ο

1043
Ό.π., σσ. 12-14, 18.
1044
Ο Χατζηδάκις σημείωσε αναφορικά με την υπόθεση αυτή, ότι ο Αίσωπος προσκόμισε αποδείξεις
πληρωμών και υποστήριξε ότι ενεργούσε «διά λογαριασμόν του Πανεπιστημίου, αλλ’άνευ εντολής του
Πρυτάνεως ή και άνευ εντάλματος». Από την σχετική έρευνα προέκυψε ότι οι περισσότερες αποδείξεις
ήταν «απαραδέκτες», ενώ κάποιες από αυτές, όντως, αφορούσαν σε πληρωμές του Ιδρύματος. Ο
απελθών Πρύτανης τόνισε ότι με αυτό τον τρόπο διευθετήθηκε μέρος «της περιπλόκου ταύτης
υποθέσεως» [σσ. 28-29].
1045
Ό.π., σσ. 20-21.
1046
Ο Αναστάσιος Διομήδης Κυριακός (1843- 1923) κρίθηκε υφηγητής στη Σχολή της Θεολογίας του
Εθνικού Πανεπιστημίου το 1866, ενώ δύο χρόνια αργότερα διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής στη ίδια
Σχολή, το 1872 προάγεται σε τακτικό. Διετέλεσε Κοσμήτωρ της οικείας Σχολής κατά τα ακαδημαϊκά
έτη 1875-1876, 1878-1879, 1884-1885, 1888-1889, 1897-1898, 1904-1905, 1910-1911 [Δ. Μπαλάνος,
Εθνικόν και Καποδιστριακόν…ό.π.,τ. Α´, σσ. 8-9. Πβ. Αναστάσιος Διομ. Κυριακός 1866-1914, Εθνικόν
- Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον, τύποις Σ.Κ. Βλαστού 1915. Δ. Σ. Μπαλάνος, «Αναστάσιος
Διομήδης Κυριακός (1843-1923)», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, Vol 3, No 3 (1924); σελ. 229-
238].
270
οποίος θα παράσχει «ηθικήν ρώμην». Με αυτό τον τρόπο, θα επιτελεστεί ο εθνικός
προορισμός «της απελευθέρωσης συμπάσης της ελληνικής φυλής»1047.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Α.Δ. Κυριακό (1895-1896)
Ο Α.Δ. Κυριακός τόνισε εισαγωγικά τη σκοπιμότητα της δημόσιας λογοδοσίας
αναφέροντας ότι καθιστά εντονότερο το αίσθημα της ευθύνης, παράλληλα, η νέα
διοίκηση του Πανεπιστημίου ενημερώνεται για την κατάσταση του και τροφοδοτείται
το ενδιαφέρον για το Ίδρυμα. Πρόσθεσε ότι το Πανεπιστήμιο «ορθώς» απευθύνει
δημόσια λόγο, καθώς αποτελεί «υπέρ παν άλλο καθίδρυμα εν Ελλάδι ίδρυμα
Πανελλήνιον» αφού συστάθηκε και αναπτύχθηκε με την συμβολή των απανταχού
Ελλήνων, το διδακτικό προσωπικό του είλκε την καταγωγή του «εκ τε της ελευθέρας
Ελλάδος και εκ των μη πω ελευθέρων ελληνικών χωρών της ανατολής», ενώ και οι
φοιτητές του προέρχονται από όλες τις περιοχές του ελλαδικού χώρου1048.
Στο χειμερινό εξάμηνο του ακαδ. έτους 1895-1896 εισήλθαν 919 νέοι
φοιτητές, στο θερινό ενεγράφησαν 139 νέοι φοιτητές, ενώ 2343 φοιτητές1049
ανανέωσαν την εγγραφή τους. Ο συνολικός αριθμός κατά το χειμερινό εξάμηνο ήταν
3262 και το θερινό 3268. Ανέφερε ότι οι φοιτητές προέρχονταν «εκ της ελευθέρας
Ελλάδος» αλλά και «εκ των έτι υποδούλων ελληνικών επαρχιών» και μακάρισε, πάλι
με διάθεση μεγαλοϊδεατισμού, την τύχη των Πρυτάνεων, οι οποίοι στο μέλλον δεν θα
χρειάζεται να κάνουν αυτό τον γεωγραφικό διαχωρισμό1050.
Σημείωσε ότι η επιβολή διδάκτρων, τελικώς, δεν επέφερε την αναμενόμενη
μείωση του φοιτητικού πληθυσμού. Αυτό, κατά τον Κυριακό, ανάγεται, αφενός, στο
εγγενές γνώρισμα των Ελλήνων, τη φιλομάθεια, αλλά και στο γεγονός ότι το Εθνικό
Πανεπιστήμιο αποτελούσε το μοναδικό Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα στον
ελλαδικό χώρο. Ενδεικτικά ανέφερε ότι η Ελβετία και η Ολλανδία -χώρες με ίσο
περίπου πληθυσμό με την Ελλάδα, διέθεταν 3 ή 4 πανεπιστημιακά ιδρύματα. Στο
σημείο αυτό, υποστήριξε πως η σύσταση δεύτερου πανεπιστημίου στην Κέρκυρα ή
και αλλού, χωρίς ωστόσο να αυξηθεί ο φοιτητικός πληθυσμός, θα λειτουργούσε

1047
Τα κατά την πρυτανείαν Α.Δ. Κυριακού Τακτικού καθηγητού της εκκλησιαστικής ιστορίας και της
συμβολικής πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόν έτος 1895-1896, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις
εκ του Τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου 1898, σσ. 1, 31.
1048
Ό.π., σσ. 33-34.
1049
Οι 1117 ηταν φοιτητές της Νομικής, οι 801 της Ιατρικής, οι 74 του Φαρμακευτικού σχολείου, οι
316 της Φιλοσοφικής σχολής και οι 35 της Θεολογικής [σ. 34].
1050
Ό.π., σσ. 34-35.
271
επωφελώς. Παραδέχθηκε ότι ο αριθμός των φοιτητών παρέμενε μεγάλος, ωστόσο
τάχθηκε κατά των κατασταλτικών μέτρων. Αντέτεινε ότι όταν οι νέοι
συνειδητοποιήσουν την ύπαρξη κορεσμού στις επιστήμες, θα στρέψουν από μόνοι
τους το ενδιαφέρον τους στις τέχνες και τα ελεύθερα επαγγέλματα 1051.
Ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε ότι αυτό το ακαδημαϊκό έτος εν γένει
εξέλειψαν φοιτητικές ταραχές, ωστόσο κάποιοι φοιτητές «παρεγνώρισαν την
οφειλομένην φιλοφροσύνην και ευγένειαν παρά παντός εὖ ηγμένου ανδρός προς το
αβρότερον φύλον». Οι επιτιμήσεις από τους υπόλοιπους φοιτητές και οι νουθεσίες της
πρυτανικής αρχής επανέφεραν την τάξη. Στο σημείο αυτό, ο Κυριακός επισήμανε ότι
η πλειονότητα των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων δέχεται φοιτήτριες και το Εθνικό
Πανεπιστήμιο δεν θα έπρεπε να αποκλείσει τις λίγες αυτές Ελληνίδες «αίτινες του
κανόνος ποιούσαι εξαίρεσιν ποθούσιν να επιδοθώσιν εις επιστημονικά στάδια».
Ομολόγησε ότι «η γυνή είναι βεβαίως πλασμένη δια τον οίκον», αλλά παραδέχτηκε ότι
σε όλες τις εποχές αναδείχτηκαν γυναικείες προσωπικότητες «εις τα υψηλότερα και
ανδρικώτερα σπουδάσματα». Η πλειονότητα των φοιτητών συμπεριφέρονταν
«ιπποτικώτατα» προς τις φοιτήτριες και οι λίγοι φοιτητές που προέβησαν «εις πράξεις
απᾳδούσας εις το αξίωμα του ακαδημαϊκού πολίτου» τιμωρήθηκαν με αποβολή από το
Πανεπιστήμιο1052.
Ο Κυριακός υποστήριξε ότι η ακαδημαϊκή λέσχη1053 των φοιτητών αποσκοπεί
να καταστεί «κέντρον εις ακαδημαϊκούς πολίτας εμπρεπούσης ανέσεως, κοινωνικής
αναπτύξεως και επιστημονικής συνεργασίας εις τους φοιτητάς δι' εντευκτηρίου μετά
βιβλιοθήκης και γυμναστηρίου, δι'εκδρομών και περιπάτων...» . Ο υφηγητής Γ. Σμιτ
και ο τακτικός Καθηγητής Ν. Καζάζης επιφορτίστηκαν με τη διοίκηση της Λέσχης. Η
Λέσχη στόχευε, μεταξύ άλλων, στην οπλασκία και στη σωματική ευρωστία, καθώς οι
Έλληνες φοιτητές «δεν πρέπει να λησμονώσιν, ότι δεν είναι μόνον στρατιώται της
επιστήμης, αλλά και στρατιώται της πατρίδος,…πατρίδος κατά το ήμισυ αλυτρώτου».
Ως εκ τούτου, θα πρέπει να είναι ετοιμοπόλεμοι να συνδράμουν τις εθνικές ανάγκες,
υπογραμμίζοντας την θυσία Κρητών φοιτητών στα πεδία μάχης στην Κρήτη το
18971054.

1051
Ό.π., σσ. 35-36.
1052
Ό.π., σ. 37.
1053
Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σσ. 586-587.
1054
Τα κατά την πρυτανείαν Α.Δ. Κυριακού Τακτικού…ό.π., σσ. 37-39.
272
 Ο επαναδιορισμός του Αντ. Οικονόμου στο Πανεπιστήμιο, μετά την
«αδικαιολόγητον παύσιν» του, χαρακτηρίστηκε από τον Κυριακό «έργον
δικαιοσύνης». Η απόλυσή του έθεσε υπό αμφισβήτηση κυριαρχικά δικαιώματα του
Πανεπιστημίου. Παράλληλα, τόνισε ότι ο Καθηγητής Πανεπιστημίου «δεν είνε ως οι
συνήθεις υπάλληλοι, διότι προϋποτίθεται, ότι ειδικαί μακροχρόνιοι σπουδαί και δια της
συγγραφής μεμαρτυρημέναι κατέστησαν αυτόν ικανόν, ίνα καταλάβη την σπουδαιοτάτην
ταύτην θέσιν ..., ουδέ είναι εύκολον να αντικατασταθη» και ως εκ τούτου θα πρέπει να
κατασταθεί «ασφαλής περί της θέσεώς του»1055.
Στις 13 Ιανουαρίου 1897 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος του Αρεταίειου
Νοσοκομείου. Ακόμη, το Εθνικό Πανεπιστήμιο κλήθηκε να συμμετάσχει στις
εορταστικές εκδηλώσεις για τα 150 χρόνια από την ίδρυση του Πανεπιστημίου
Princeton των ΗΠΑ και τελικώς εκπροσωπήθηκε από τον Πρόξενο της Ελλάδας στη
Νέα Υόρκη Δ. Μπόταση καθώς «δεν ήτο εύκολον να μεταβή εις των καθηγητών»1056.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Α.Κ. Χρηστομάνο1057 [1.2.1898]
Ο Καθηγητής της Χημείας Αναστάσιος Χρηστομάνος απέδωσε «δόξαν» στους
Κρήτες με αφορμή τη συμμετοχή τους στην Κρητική Επανάσταση, καθώς η
ανυποχώρητη στάση τους προκάλεσε «λύσιν ικανοποιούσαν και ανεκτήν, θεωρητέαν
ως βήμα μέγα προς εκπλήρωσιν των πόθων της Ελληνικής φυλής!»1058. Παράλληλα,
συμπλήρωσε ότι η πρόοδος του έθνους αποτελεί το επιζητούμενο και αναδύεται η
ανάγκη, αφενός, να διατηρηθεί η παρακαταθήκη του ενδόξου παρελθόντος και,
αφετέρου, «να υπερακοντίσωμεν τα ηγούμενα του σημερινού πολιτισμού έθνη».
Ωστόσο, η έννοια και οι συνθήκες της προόδου είχαν μεταβληθεί και δεν θα

1055
Ό.π., σ. 40.
1056
Ό.π., σσ. 59-60.
1057
Ο Αναστάσιος Χρηστομάνος (1841-1906) εισήλθε το 1863 στο Πανεπιστήμιο ως υφηγητής, το
1866 διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής Γενικής Χημείας και τρία χρόνια αργότερα τακτικός, θέση στην
οποία παρέμεινε μέχρι το 1906 [Μιχ.Στεφανίδη, Εκατονταετηρίς…ό.π., Ιστορία της
Φυσικομαθηματικής, τ. Ε´, σσ. 12-14. Πβ. Η τεσσαρακονταετηρίς του Αναστασίου Κ. Χρηστομάνου, «εκ
του τυπογραφείου Π. Λεωνή» 1906, 52 σσ. Ιω. Δ. Κανδήλης, Οι θεμελιωταί των φυσικών επιστημών
στη Νεώτερη Ελλάδα και η εποχή τους, Αθήνα 1976. Ιω. Δ. Κανδήλης, «Σκαπανείς των θετικών
επιστημών κατά τον 19ο αιώνα Ξαβ. Λάνδερερ και Αναστ. Χρηστομάνος:Οι δύο πρώτοι μεγάλοι
διδάσκαλοι της Χημείας στην Ελλάδα», Βιομηχανική Επιθεώρησις 49, (Αύγουστος 1981), σσ. 565-569.
1058
Στις 20 Μαρτίου του 1897 η Κρήτη ανακηρύσσεται αυτόνομη υπό την επικυριαρχία του
Σουλτάνου και με Αρμοστή τον Πρίγκιπα Γεώργιο. [Ιω. Πικρός, «Η ελληνοτουρκική κρίση και ο
πόλεμος του 1897. Η Κρητική Πολιτεία. Ο Μακεδονικός Αγώνας. Βελτιώσεις στην Ελλάδα.1895-
1909», Ι.Ε.Ε., τ. ΙΔ´ , εκδ. «Εκδοτική Αθηνών» 2000, σ. 125.
273
μπορούσαν να εκφραστούν με «μόνην την σοφίαν, την ανδρίαν και την υπεροχήν» των
αρχαίων Ελλήνων. Το περιεχόμενο της προόδου πλέον προσλαμβάνεται, μεταξύ
άλλων, μέσω της εφαρμογής των επιτευγμάτων της επιστήμης στις τέχνες και στην
καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Εν προκειμένω, επέλεξε να μιλήσει περί «της
προόδου της πατρίδος ημών διά των εφαρμογών της επιστήμης» και να καταστήσει
σαφές ότι «η εν τω Πανεπιστημίω και τω Πολυτεχνείω διδασκαλία και η εφαρμογή
αυτής εις τον πρακτικόν βίον» αποτελεί πλέον μονόδρομο προς την εθνική
ευπραγία1059. Επισήμανε, μεταξύ άλλων, την αναγκαιότητα ενδυνάμωσης της
διδασκαλίας των φυσικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο και τη σύσταση βιοτεχνικών
Γυμνασίων. Διαμήνυσε ότι χωρίς την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών «ούτε
διανοητικώς, ούτε υλικώς, αλλ’ούτε και εδαφικώς θα κατακτήσωμεν την εμπρέπουσαν
ημίν υπεροχήν εν τη Ανατολή»1060.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Α.Κ. Χρηστομάνο [1.2.1898]
Ο απροσδόκητος θάνατος του Υπουργού επί των Εκκλησιαστικών και Δημ.
Εκπαιδεύσεως Δημ. Καλλιφρονά, η Κρητική Επανάσταση και η πολεμική
προετοιμασία της χώρας, καθώς και οι φοιτητικές ταραχές παρακώλυσαν την
παραγωγή και την ανάπτυξη του Πανεπιστημίου κατά το ακαδ. έτος 1896-1897.
Φοιτητές εντάχθηκαν στις τάξεις του στρατού και οι αίθουσες διδασκαλίας, για
ακόμη μία φορά, μετατράπηκαν «εις στρατώνας». Ο Χρηστομάνος επέλεξε να
αναφερθεί αδρομερώς στα επεισόδια που σημειώθηκαν όταν ομάδα φοιτητών της
Ιατρικής ζήτησε από τον Ι. Γαλβάνη μεταβολές «των κατά τας κλινικάς εξετάσεις
διατυπώσεων» στην χειρουργική παθολογία. Ο Καθηγητής φέρεται να επέπληξε τους
φοιτητές και εκείνοι εκλαμβάνοντας τη συμπεριφορά του ως απάδουσα απέναντι
στους φοιτητές εν γένει, αντέδρασαν συλλογικά με απεργίες, ταραχές, εκτενή
επεισόδια και ζήτησαν την απόλυσή του. Ο απελθών Πρύτανης έκανε λόγο για
πρωτοφανή επεισόδια, τα οποία προτιμά να παραδώσει «εις λήθην»1061. Στον

1059
Πρυτανεία Α.Κ. Χρηστομάνου. Λόγοι και Ευθύναι Αναστασίου Κ. Χρηστομάνου καθηγητού της
Χημείας πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1896-1897 παραδίδοντος την
πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού Σπυρίδωνα Μαγγίναν καθηγητήν της Χειρουργικής πρύτανιν του
Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1897-1898, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου των
καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1898, σσ. 4-7.
1060
Ό.π., σσ. 32-33.
1061
Τα επεισόδια προκάλεσαν την επέμβαση της αστυνομίας εντός του Πανεπιστημίου, ενώ το
φοιτητικό μέτωπο διευρύνθηκε και από φοιτητές των σχολών της Νομικής και της Φιλοσοφικής. Οι
274
αντίποδα αυτών, επισήμανε «στεντορίᾳ τῃ φωνῄ» τη συμμετοχή των φοιτητών στα
πολεμικά μέτωπα της Κρήτης, της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, η οποία έτυχε
ένθερμης συμπαράστασης από φοιτητές και ακαδημαϊκές αρχές άλλων χωρών1062.
Συνολικά εισήλθαν στο Πανεπιστήμιο 8881063 νέοι φοιτητές το ακαδ. έτος
1896-1897 (μείωση της τάξης του 16%), ενώ ανανέωσαν την εγγραφή τους 2626
φοιτητές1064 στο χειμερινό εξάμηνο και 2952 φοιτητές1065 στο θερινό εξάμηνο. Στο
τέλος του πρώτου εξαμήνου, ο αριθμός των φοιτητών έφτασε τους 3482,
σημειώνοντας αύξηση της τάξεως του 6,8%, ενώ στο δεύτερο εξάμηνο εγγεγραμμένοι
φοιτητές ήταν 2984. Στο Πανεπιστήμιο το ακαδ. έτος 1896-1897 ήταν εγγεγραμμένες
8 φοιτήτριες, ενώ ήδη η Αγγελική Παναγιωτάτου (1878-1954) έλαβε το πτυχίο της
ιατρικής και έγινε η πρώτη γυναίκα που αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του
Πανεπιστημίου Αθηνών1066. Επιπλέον, τόνισε ότι «οφείλομεν μεν να ανεχώμεθα αυτάς
και να μην παρακωλύωμεν την επιστημονικήν ανάπτυξιν του γυναικείου φύλου, αλλά
και να μη ενισχύωμεν αυτάς δι’υπερβολικής ενθαρρύνσεως», καθώς εγγενές, κατά την
άποψή του, χαρακτηριστικό της γυναικείας φύσης είναι «ο οίκος και η οικογένεια».
Ενδεικτικά, τόνισε πως αν «δύο ή τρεις μεταξύ μυριάδων γυναικών είναι επιδεκτικαί
εξόχου μορφώσεως, το μικρόν τούτο κέρδος δεν δικαιολογεί την ανυπολόγιστον ζημίαν,

κινητοποιήσεις κλιμακώθηκαν με την κατάληψη του κτηρίου του Πανεπιστημίου στις 15 Ιανουαρίου
1897, πράξη που αποδοκιμάστηκε όχι μόνον από τις ακαδημαϊκές αρχές αλλά και από την πολιτεία.
Δύο μέρες αργότερα, αστυνομία και στρατός βρίσκονταν έξω από το Πανεπιστήμιο και ζητήθηκε από
τους φοιτητές να εξέλθουν, αλλιώς θα ακολουθήσει βίαιη επέμβαση. Τελικώς, με την διαμεσολάβηση
επιτροπής Καθηγητών, οι φοιτητές έπαυσαν την κατάληψη και βγήκαν από το κτήριο χωρίς τα όπλα
τους και αφού είχε απομακρυνθεί ο στρατός [Βλ. Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ό.π., σ. 613-
619. Διον. Λ. Μαρκόπουλος, Η εξέγερσις των φοιτητών εν Αθήναις και η δράσις της φοιτητικής
φάλαγγος εν Κρήτη κατά το 1897, εν Καλαμαις «εκ του τυπογραφείου Αθανασίου Σ. Πύλιουρα» 1903
(ανατυπωμένο από τον Χρήστο Δ. Λάζο, Ιστορία της Πανεπιστημιακής ή φοιτητικής φάλαγγας…ό.π.,
σσ. 91-242)
1062
Πρυτανεία Α.Κ. Χρηστομάνου. Λόγοι και Ευθύναι Αναστασίου Κ. Χρηστομάνου…ό.π., σσ. 37-38,
51-53, 61.
1063
Από αυτούς οι 14 (1,57%) ενεγράφησαν στη Θεολογική Σχολή, οι 99 (11,14%) στη Φιλοσοφική,
οι 461 (51,91%) στη Νομική, οι 265 (29,84%) στην Ιατρική και οι 49 (5,51%) στο Φαρμακευτικό
σχολείο [σ. 40]
1064
Οι 43 (1,63%) ανήκαν στη Θεολογική, οι 296 (11,27%) στη Φιλοσοφική, οι 1301 (49,54%) στη
Νομική, οι 859 (32,71%) στην Ιατρική και οι 127 (4,83%) στο Φαρμακευτικό σχολείο [σ. 41].
1065
Οι 47 (1,59%) ήταν εγγεγραμμένοι στη Θεολογική, οι 328 (11,11%) στη Φιλοσοφική Σχολή, οι
1439 (48,74%) στη Νομική, οι 989 (33,50%) στην Ιατρική και 149 (5,04%) στο Φαρμακευτικό
σχολείο [σ. 41].
1066
Οι δύο (2) ανήκαν στο φιλολογικό τμήμα, μία στο Μαθηματικό, μία στο Φυσικό τμήμα της
Φιλοσοφικής Σχολής, τρεις (3) στην Ιατρική και μία στο Φαρμακευτικό σχολείο [σ. 48]
275
ήτις θα προκύψη εάν προτιμηθή η αθρόα διαμόρφωσις ημιτελών και χωλαινουσών
μετριοτήτων»1067.
Διαμήνυσε ότι είναι πρωταρχικής σημασίας το Πανεπιστήμιο να καταστεί
«αυτοσυντήρητον και ανεξάρτητον από πάσης επεμβάσεως της Κυβερνήσεως εις το
έργον της συντάξεως του ιδίου διοργανισμού», καθώς μόνον έτσι θα ληφθεί υπόψη η
θέση των Σχολών για σύσταση νέων εδρών διδασκαλίας και στελέχωση των κενών.
Προς την κατεύθυνση αυτή, πρότεινε και την θέσπιση εκτάκτων εδρών διδασκαλίας,
επισημαίνοντας ότι η έκτακτη καθηγεσία αποτελεί «αναγκαιότατον σταθμόν μεταξύ
υφηγητού και τακτικού καθηγητού». Ακόμη, υποστήριξε ότι ο θεσμός της υφηγεσίας
απέτυχε καθώς τροποποιήθηκε «επί το ελληνικώτερον». Μερίδα υφηγητών προήχθη
στην τάξη των τακτικών καθηγητών ενώ οι υπόλοιποι «γηράσαντες εν τη υφηγεσία….,
απεγοητεύθησαν»1068.
Επιπρόσθετα, εξέφρασε την άποψη ότι το Πανεπιστήμιο λειτούργησε «ως
εκπαιδευτήριον επαγγελμάτων», ενώ παραβλέφθηκε η έρευνα και η προαγωγή των
επιστημών. Κατά τούτο, παρέθεσε σειρά μέτρων που μπορούν να οδηγήσουν στην
καλλιέργεια των επιστημών, όπως η υποχρεωτική στοιχειώδης εκπαίδευση, ο
περιορισμός εκπαιδευτικών τελών, η ενοποίηση Ελληνικού σχολείου και Γυμνασίου,
η αναδιοργάνωση του Γυμνασίου με δύο κατευθύνσεις σπουδών (κλασική και θετική)
με στόχο την επαγγελματική προετοιμασία και τέλος η καθιέρωση εισιτήριων
εξετάσεων για το Πανεπιστήμιο. Πρόσθεσε ότι το αγαθό της δωρεάν παιδείας δεν
συμβαδίζει πλέον με «το θετικόν και πρακτικόν πνεύμα της εποχής». Ο αυξημένος
φοιτητικός πληθυσμός αποδίδεται, από τον Χρηστομάνο, στην απουσία άλλου
Πανεπιστημίου αλλά και στην «πληθώρα των ευκολιών». Αναφορά έγινε και στο
υπόμνημα που υποβλήθηκε στο αρμόδιο Υπουργείο για την διαίρεση της
Φιλοσοφικής Σχολής σε Φιλολογική και Φυσικομαθηματική Σχολή προκειμένου να
«αποκτήσουν την εμπρέπουσαν ανάπτυξιν και σπουδαιότητα» οι φυσικές επιστήμες1069.

1067
Πρυτανεία Α.Κ. Χρηστομάνου. Λόγοι και Ευθύναι Αναστασίου Κ. Χρηστομάνου…ό.π., σσ. 39, 42,
48-50.
1068
Ό.π., σσ. 70-71, 74.
1069
Ό.π., σσ. 98-101, 120-121, 128, 131-132.
276
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Σπ. Μαγγίνα1070[1.2.1898]
Ο Σπυρίδων Μαγγίνας ανέφερε ότι το ακαδημαϊκό έθος επιτάσσει τον απερχόμενο
Πρύτανη να εκθέτει τα πεπραγμένα της θητείας του, ενώ τον επιγενόμενο Πρύτανη
να επιδιώκει «ν’ ανακουφίση από του άχθους δευτέρας ακροάσεως». Στον παρόντα
λόγο, μεταξύ άλλων, μίλησε περί «της πρώτης συμπήξεως κοινωνικών θεσμών και
κοινωνικού κέντρου» με επίκεντρο την αρχαία Αθήνα και σε αντιδιαστολή με την
αρχαία Σπάρτη1071.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Σπ. Μαγγίνα [22.11.1898]
Ο Σπ. Μαγγίνας ανέφερε εισαγωγικά ότι η άγουσα οδός σε αυτή την ακαδημαϊκή
περίσταση είναι οι ευθύνες. Τόνισε ότι πρωταρχικός στόχος του Πανεπιστημίου είναι
η «επιστημονική και ηθική μόρφωσις της νεότητος», ενώ οι θυσίες της χώρας για το
Πανεπιστήμιο έχουν ευοδωθεί, καθώς εξέρχονται επιτήδειοι επιστήμονες και
χρήσιμοι πολίτες1072.
Στη συνέχεια, σημείωσε ότι οι φοιτητές «καταλιπόντες κενά τα εδώλια»
πολέμησαν και «πολλοί τούτων» απεβίωσαν στα πεδία των μαχών του
ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Η Σύγκλητος, μάλιστα, ψήφισε να τοποθετηθεί
αναθηματική στήλη για τους πεσόντες φοιτητές1073 «εν τω περιβόλω» του
Πανεπιστημίου. Μετά την παύση των πολεμικών επιχειρήσεων, οι φοιτητές
επανήλθαν στο Πανεπιστήμιο, διαθέτοντας «μέσα όμως συντηρήσεως πενιχρά», χωρίς

1070
Ο Σπυρίδων Μαγγίνας (1839-1920), απόφοιτος του ελληνικού Πανεπιστημίου, έγινε υφηγητής
της Χειρουργικής παθολογίας το 1870, το 1874 διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής, ενώ το 1880
Τακτικός Καθηγητής. Το 1893 αντικατέστησε τον Θ. Αρεταίο στην έδρα της Χειρουργικής Κλινικής
και διετέλεσε πρώτος Διευθυντής της Χειρουργικής Κλινικής του Αρεταίειου Νοσοκομείου το 1898
[Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς…ό.π., τ. Γ´, σσ. 40-41. Δημ. Α. Δημητριάδης, Οι ευεργέται των
Πανεπιστημίων. Βιογραφικόν απάνθισμα μετά εικόνων τχ. Α’, Εθνικόν και Καποδιστριακόν
Πανεπιστήμιον. Πρυτανεία Χρ. Μαλανδρινού (1920-1921), εν Αθήναις 1921, σσ. 197-199].
1071
Ευθύναι πρυτανείας Σ. Μαγγίνα από 1 Σεπτεμβρίου 1897 μέχρι 31 Αυγούστου 1898 ήτοι τα κατά την
πρυτανείαν αυτού πεπραγμένα μετά των κατά την παραλαβήν και την παράδοσιν αυτής εκφωνηθέντων
λόγων, εν Αθήναις «εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1899, σσ. 1-3.
1072
Ό.π., σσ. 37, 39.
1073
Τα ονόματα των φοιτητών που είναι χαραγμένα στην αναθηματική στήλη είναι: 1) Σωκράτης
Αγγελόπουλος, 2) Χρήστος Αστερίου, 3) Δικαίος Γιατράκος, 4) Αντώνιος Γρηγοράκης, 5) Δημήτριος
Δάμτσας, 6) Πέτρος Διακουμάκος, 7) Κωνσταντίνος Εμμανουήλ, 8) Γιώργος Ζερβουλάκος, 9) Πέτρος
Ζώης, 10) Τιμολέων Ηλιόπουλος, 11) Αριστοτέλης Κατσελίδης, 12) Δημ. Κόκκινος, 13) Ιω.
Κορωναίος, 14) Δημ. Κοσμόπουλος, 15) Ιω. Κρητικός, 16)Γεω. Μιταύτσης, 17) Ιω.
Παναγιωτόπουλος, 18) Σεραφείμ Παπαϊωάννου, 19) Αλεξ. Παπανικολόπουλος, 20)Δημ.
Παρασκευόπουλος, 21) Ηρακλής Παρπαρίας, 22) Δημ. Πατσούρης, 23) Πέτρος Σκιαδάς, 24) Χρ.
Τσουσόπουλος [εφημ. «Εμπρός»,. φ. 1881 (25.3.1901),[ σ.2]
277
να μπορούν να αποδώσουν για την εγγραφή τους εκπαιδευτικά τέλη. Ωστόσο, η
πρυτανική αρχή τους διαμήνυσε «να φοιτώσιν εις τας ακροάσεις ανελλιπώς, και να
καταλείψωσι την φροντίδα εις τας ακαδημαϊκάς αρχάς». Ως εκ τούτου, η πρυτανεία σε
συνεννόηση με την κυβέρνηση μερίμνησαν για την μη καταβολή τελών για αυτό το
έτος. Ως εκ τούτου, 628 νέοι φοιτητές εισήλθαν στο Πανεπιστήμιο, 2462 φοιτητές1074
ανανέωσαν την εγγραφή τους στο χειμερινό εξάμηνο και 29281075 στο θερινό. Ακόμη,
826 φοιτητές υποβλήθηκαν σε διδακτορικές και πρακτικές εξετάσεις από όλες τις
Σχολές και απορρίφθηκαν μόνον οι 39 (4,72%). Ακολούθως, κατέγραψε τις ελλείψεις
σε έδρες διδασκαλίας, με τη Θεολογική Σχολή να έχει τα περισσότερα κενά και τη
Νομική τα λιγότερα. Η πρυτανική αρχή απευθύνθηκε στο αρμόδιο Υπουργείο για τα
κενά διδασκαλίας με αποτέλεσμα η Θεολογική Σχολή να ξεκινήσει το ακαδ. έτος
«πληρούμενη». Ο απερχόμενος Πρύτανης κατέθεσε στοιχεία τα οποία καταδεικνύουν
ότι τα έσοδα που εισέρχονται στο δημόσιο ταμείο από εκπαιδευτικά τέλη ανέρχονται
στα 650.000 δρχ., ενώ το Κράτος δαπανά ετησίως για το Πανεπιστήμιο περίπου
500.000 δρχ. Ως εκ τούτου, διαπίστωσε ότι «συμβαίνει το άτοπον, τα μεν τέλη να ήναι
προς διδαχήν, η δε δαπάνη να μη χρησιμοποιήται εν όλω προς τούτο»1076.
Ο Μαγγίνας, συμφωνώντας με τον προκάτοχό του, τόνισε ότι ο θεσμός της
υφηγεσίας θα έπρεπε να ενισχυθεί, ενώ και οι υφηγητές θα πρέπει να τιμούν την θέση
τους. Τάχθηκε κατά του μέτρου της κατάργησης της έκτακτης καθηγεσίας και
υποστήριξε ότι αυτή αποτελούσε «τρόπο δικαιώσεως των ικανών υφηγητών και των
αληθών επιστημόνων και των αξίων να προαχθώσιν»1077.
Στις 16 Αυγούστου 1898 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του Αρεταίειου
Νοσοκομείου1078, πλησίον του οποίου βρέθηκε και εγκρίθηκε χώρος για ανέγερση
Μαιευτηρίου εις μνήμη της πριγκίπισσας Αλεξάνδρας. Επίσης, συγκροτήθηκε
επιτροπή από μέλη της Συγκλήτου και Καθηγητές της Ιατρικής προκειμένου να
ανευρεθεί χώρος για σύσταση Παθολογικής Κλινικής από το κληροδότημα του
Καθηγητή Δ. Αιγινήτη. Το 1901 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος του Αιγινήτειου

1074
Στη Νομική ανήκαν οι 1254 (50,93%), στην Ιατρική οι 809 (32,85%), στη Φιλοσοφική οι 260
(10,56%), στη Φαρμακευτική 102 (4,14%) και στη Θεολογική 37 (1,50%) [σ. 86]
1075
Από αυτούς οι 56 (1,91%) ανήκαν στη Θεολογική Σχολή, οι 1507 (51,46%) στη Νομική, οι 903
(30,84%) στην Ιατρική, οι 145 (4,95%) στη Φαρμακευτική και οι 317 (10,82%) στη Φιλοσοφική [σ.
41]
1076
Ευθύναι πρυτανείας Σ. Μαγγίνα…ό.π., σσ. 39-51.
1077
Ό.π., σ.53.
1078
Εφημ. «Εστία» φ. 168 (16.8.1898), σ. 2.
278
 Νοσοκομείου. Το 1897 ο Κωστής Παλαμάς1079 διορίστηκε Γραμματέας του
Πανεπιστημίου1080, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1928 και την επιλογή αυτή ,
κατά τον Μαγγίνα, «εδικαίωσεν ..διά του άκρου ζήλου»1081.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Τιμ. Αργυρόπουλο1082 [22.11.1898]
Ο Τιμολέων Αργυρόπουλος προσήγαγε λόγο στην παρούσα ακαδημαϊκή περίσταση
περί «της από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον ιστορίας του ηλεκτρισμού»
και επισήμανε την αναγκαιότητα καλλιέργειας των φυσικών επιστημών1083 από το
Εθνικό Πανεπιστήμιο1084.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Τιμ. Αργυρόπουλο (4.11.1899)
Ο Τιμ. Αργυρόπουλος ανέφερε ότι 669 νέοι φοιτητές1085 εισήλθαν στο Πανεπιστήμιο.
Κατά το χειμερινό εξάμηνο ανανέωσαν την εγγραφή τους 2184 φοιτητές1086 και κατά
το θερινό εξάμηνο 2750 φοιτητές1087. Κατά τις ανανεώσεις εγγραφών στο θερινό
εξάμηνο, φοιτητές αποπειράθηκαν να εισέλθουν στην ακαδημαϊκή κοινότητα με
πλαστά δικαιολογητικά. Το προηγούμενο ακαδ. έτος φοιτητές προσκόμισαν πλαστά

1079
Ο Κ. Παλαμάς, λόγω του κύρους και της μόρφωσης του, σε ορισμένες περιπτώσεις συνέτασσε
τους λόγους των Πρυτάνεων [Ν. Βέης, «Παλαμικά (1895-1903)» Νέα Εστία, τομ. 34, τχ. 397 (1943),
σσ. 63-65. Μ. Δημάκη-Ζώρα, «Ο Κωστής Παλαμάς ως Γενικός Γραμματεύς του Πανεπιστημίου
Αθηνών», Πρακτικά Κωστής Παλαμάς. Εξήντα χρόνια από τον θάνατό του (1943-2003) Β´ Διεθνές
Συνέδριο. Γραμματολογικά-Εκδοτικά-Κριτικά-Ερμηνευτικά ζητήματα, τ. Α´, Αθήνα 2006, σ. 71.
1080
Πβ. Αχιλ. Ανθεμίδης, Ο θεσμός των Γενικών Γραμματέων των Ανωτάτων εν Ελλάδι Εκπαιδευτικών
Ιδρυμάτων, Θεσσαλονίκη 1969, σσ. 10-11.Κ. Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές…ο.π., σσ. 557- 563.
Β. Αποστολίδου, Ο Κωστής Παλαμάς και το Πανεπιστήμιο, Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία,ό.π.,
τ. Β´, σσ. 557-563. Μ. Δημάκη-Ζώρα, Β. Ιωαννίδη-Ψυχογιού, «O Γενικός Γραμματέας του
Πανεπιστημίου Aθηνών Kωστής Παλαμάς», εφημ. «Το Καποδιστριακό» (15.4.2003), σσ. 4-5.
1081
Ευθύναι πρυτανείας Σ. Μαγγίνα…ό.π., σσ. 59-60, 71, 74.
1082
Ο Τ. Αργυρόπουλος (1847-1912), απόφοιτος του Εθνικού Πανεπιστημίου, έγινε υφηγητής το 1884,
έκτακτος Καθηγητής Φυσικής το 1885, επίτιμος το 1887 και τακτικός Καθηγητής το 1890 [Μιχ.
Στεφανίδης, Εκατονταετηρίς…ό.π., Ιστορία της Φυσικομαθηματικής, τ. Ε´ τχ. Β´, σσ. 19-20]
1083
Την αναγκαιότητα καλλιέργειας των φυσικών επιστημών ανέδειξαν στον λόγο ανάληψης της
πρυτανείας ο Α. Χρηστομάνος (1898).
1084
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την Πρυτανείαν Τιμολέοντος Αργυρόπουλου τακτικού καθηγητού
της φυσικής πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόν έτος 1898-1899, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου
των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου», σσ. 4, 26.
1085
Από αυτούς οι 17 ενεγράφησαν στη Θεολογική Σχολή, οι 342 στη Νομική, οι 201 στην Ιατρική, οι
81 στη Φιλοσοφική και οι 28 στο Φαρμακευτικό σχολείο [σ. 27]
1086
Στη Θεολογική ανήκαν οι 55, στη Νομική οι 1152, στην Ιατρική οι 671, στη Φιλοσοφική οι 211
και οι 95 στο Φαρμακευτικό σχολείο [σ. 28]
1087
Εκ των οποίων οι 56 ήταν φοιτητές της Θεολογικής, οι 1457 της Νομικής, οι 835 της Ιατρικής, οι
279 της Φιλοσοφικής και οι 123 του Φαρμακευτικού σχολείου [σ. 28]
279
απολυτήρια Γυμνασίου, προκειμένου να εγγραφούν στο Πανεπιστήμιο και
παραπέμφθηκαν στη δικαιοσύνη. Ως εκ τούτου, αναγκαία προέκυψε η μέριμνα «προς
καθαρισμόν του Πανεπιστημίου από παντός ίχνους τοιαύτης ανομίας» και η σχετική
έρευνα αποκάλυψε την ύπαρξη άλλων 14 πλαστών απολυτηρίων. Επίσης, 876
φοιτητές συνολικά από όλες τις Σχολές έδωσαν εξετάσεις, οι 33 (3,76%) από τους
οποίους δεν πέτυχαν σε αυτές1088.
Ο Αργυρόπουλος ανέφερε πως το ποσό που είχε περισυλλεγεί για την ίδρυση
Νοσοκομείου εις μνήμη της πριγκίπισσας Αλεξάνδρας δεν επαρκούσε και η αρμόδια
επιτροπή πρότεινε «να μερικεύση το έργον και να ιδρύση Μαιευτήριον». Τελικώς,
αγοράστηκε χώρος παραπλεύρως του Αρεταίειου Νοσοκομείου1089.
Οι αρχές του Εθνικού Πανεπιστημίου διαβίβασαν τα συγχαρητήρια τους στον
Πρίγκιπα και στον Πρόεδρο της Κρητικής Συνέλευσης με την ανακήρυξη της
αυτονομίας της Κρήτης και τον διορισμό του Πρίγκιπα Γεωργίου Α´ ως Αρμοστή.
Ακόμη, απέστειλαν συλλυπητήριο τηλεγράφημα στον Γεώργιο Α´ για τον θάνατο της
μητέρας του, βασίλισσας της Δανίας Λουίζας της Έσσης-Κασσελ (1817-1898).
Επίσης, εξέφρασαν προς την Γαλλική Κυβέρνηση τα συλλυπητήρια τους για τον
θάνατο του Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας Félix Faure (1841-1899)1090.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Αλκ.Χ. Κρασσά1091 (1899-1900)
Ο Αλκιβιάδης Κρασσάς στον παρόντα λόγο επέλεξε να αναδείξει την αναγκαιότητα
«της κωδικοποιήσεως του αστικού δικαίου εν γένει και ιδίᾳ εν Ελλάδι». Παραδέχτηκε
ότι αποτελεί ένα επίπονο έργο που χρειάζεται «σύντονον μελέτην του γερμανικού
νόμου, των πηγών εξ ων ελήφθη, των εκτεταμένων και σοφών αιτιολογικών εκθέσεων
αυτού και ιδίως την μετά τέχνης και προσοχής συναρμολόγησιν των αρχών»
προκειμένου αυτός να ανταποκρίνεται στις επιχώριες ανάγκες της κοινωνίας1092.

1088
Τα κατά την Πρυτανείαν Τιμολέοντος Αργυρόπουλου…ό.π., σσ. 28-29, 35.
1089
Ό.π., σ. 39.
1090
Ό.π., σσ. 43, 45.
1091
Ο Αλκ. Κρασσάς (1840-1912) διορίστηκε υφηγητής Ρωμαϊκού Δικαίου το 1863, το 1872 έγινε
επίτιμος Καθηγητής, το 1879 έκτακτος στην ίδια έδρα και από το 1882 τακτικός Καθηγητής. Το 1910
υπέβαλε την παραίτησή του λόγω προβλημάτων υγείας. Διετέλεσε Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής
τα ακαδ. έτη 1883-1884, 1889-1890 και 1898-1899 [Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής
Σχολής…ό.π., τ. Β´, σσ. 277-278].
1092
Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Τα κατά την πρυτανείαν Αλκιβιάδου Κρασσά τακτικού καθηγητού του
Ρωμαϊκού Δικαίου πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόν έτος 1899-1900, εν Αθήναις «εκ του
τυπογραφείου των καταστημάτων Μιχ. Ι. Σαλίβερου» 1901, σσ. 3, 17.
280
  Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Αλκ.Χ. Κρασσά (3.12.1900)
Ο απερχόμενος πρύτανης αναφέροντας ότι η παρούσα «αφήγησις δεν είνε βεβαίως
τερπνή», καθώς παρατίθενται ποσοτικά στοιχεία τα οποία αναγράφονται στους
σχετικούς συνημμένους πίνακες των πεπραγμένων της θητείας του, δήλωσε ότι το
ακαδ. έτος 1899-1900 καθηγητές και υφηγητές «επιμελώς και μετά ζήλου» διετέλεσαν
το διδακτικό τους έργο, ενώ και οι φοιτητές «μετά κοσμιότητος και επιμελείας»
παρακολούθησαν τις παραδόσεις των μαθημάτων. Παράλληλα, ζήτησε από την
Κυβέρνηση να διατεθούν στο Ίδρυμα έκτακτες πιστώσεις. Ακόμη, ανέφερε ότι ο
ανδριάντας του Ο. Γλάδστωνος τοποθετήθηκε στα προπύλαια του Πανεπιστημίου, 17
χρόνια μετά την σχετική απόφαση της Συγκλήτου1093.
Κατά το ακαδ. έτος 1899-1900 697 νέοι φοιτητές1094 εισήλθαν στο
Πανεπιστήμιο, ενώ 1940 φοιτητές1095 ανανέωσαν την εγγραφή τους κατά το χειμερινό
εξάμηνο και 2456 φοιτητές1096 κατά το θερινό. Σε διδακτορικές, πτυχιακές και
πρακτικές εξετάσεις υποβλήθηκαν συνολικά 942 φοιτητές, από τους οποίους
απορρίφθηκαν μόλις οι 18 (1,91%)1097.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Μητσόπουλο (3.12.1900)

Ο Καθηγητής Ορυκτολογίας και Γεωλογίας Κωνσταντίνος Μητσόπουλος1098, στη

συγκεκριμένη ακαδημαϊκή περίσταση, άντλησε το θέμα του από το γνωστικό του
πεδίο και εκφώνησε λόγο για την «γεωλογικήν ιστορίαν της Ελληνικής χώρας»1099.

1093
Ό.π., σσ. 19-20.
1094
Από αυτούς, οι 23 ενεγράφησαν στην Θεολογική, οι 388 στη Νομική, οι 184 στην Ιατρική, οι 69
στη Φιλοσοφική και οι 33 στο Φαρμακευτικό σχολείο [σ.71]
1095
Οι 49 ανήκαν στη Θεολογική, οι 1012 στη Νομική, οι 608 στην Ιατρική, οι 184 στη Φιλοσοφική
και οι 87 στο Φαρμακευτικό σχολείο [σ. 71]
1096
Από αυτούς οι 62 ήταν φοιτητές της Θεολογικής, οι 1303 της Νομικής, οι 787 της Ιατρικής, οι 202
της Φιλοσοφικής και οι 102 του Φαρμακευτικού σχολείου [σ. 72]
1097
Ό.π., σσ. 72-73.
1098
Ο Κ.Μ. Μητσόπουλος (1844-1911) ήταν ο πρώτος Δρ Φυσικών Επιστημών στο Εθνικό
Πανεπιστήμιο (1868). Διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής Φυσικής Ιστορίας το 1875 και έγινε τακτικός
Καθηγητής το 1888 [Μιχ. Στεφανίδης, Εκατονταετηρίς…, Ιστορία της Φυσικομαθηματικής…ό.π., τ. Ε’,
τχ. Β», σσ.16-17]
1099
Τα κατά την πρυτανείαν Κωνσταντίνου Μητσόπουλου Καθηγητού της Ορυκτολογίας και Γεωλογίας
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1900-1901, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις «τύποις
Π.Δ. Σακελλαρίου 1902, σ. 3.
281
  Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ.Μητσόπουλο (13.1.1902)

Ο Κ. Μητσόπουλος, μεταφέροντας τους λόγους του πρώτου Πρύτανη του

Πανεπιστημίου, Κ. Σχινά στην τελετή εγκαινίων του σημείωσε ότι το Πανεπιστήμιο
ήταν προορισμένο να μεταδώσει τα πνευματικά φώτα στην Ανατολή και τόνισε ότι
«…αν ο Ελληνισμός κατά τον 19ον αιώνα προήχθη…, τούτο οφείλεται πάντως εις την
άμεσον και έμμεσον επίδρασιν του Ελληνικού πανεπιστημίου»1100.
Σχολίασε ότι παρά την οικονομική δυσπραγία στην οποία έχει περιέλθει η
ελληνική κοινωνία, η προσέλευση των φοιτητών στο Πανεπιστήμιο παρέμενε αθρόα.
Ειδικότερα, στο χειμερινό εξάμηνο οι εγγεγραμμένοι φοιτητές ήταν 23451101 και στο
θερινό 22951102. Ωστόσο, παρατήρησε ότι μεγάλη μερίδα φοιτητών, μετά την
εγγραφή τους ή την ανανέωση της εγγραφής τους, επέστρεφαν στις ιδιαίτερες
πατρίδες τους, χωρίς να παρακολουθήσουν τα μαθήματα τους. Η καταβολή
εκπαιδευτικών τελών σε συνδυασμό με το «δαπανηρόν του εν Αθήναις βίου»,
προκαλούσαν έντονα οικονομικά προβλήματα σε αυτούς και τις οικογένειές τους,
ελλείψει, μάλιστα, κρατικής πρόνοιας για στέγαση και σίτιση άπορων και ενδεών
φοιτητών1103.
Σημείωσε ότι η «υπερτροφία» των νομικών και ιατρικών σπουδών και η
«ατροφία» των φυσικών σπουδών δεν οφειλόταν στην «επιείκειαν των τάσεων», αλλά
στον ελλιπή επαγγελματικό προσανατολισμό με αποτέλεσμα οι φοιτητές να αγνοούν
ή να παραβλέπουν ότι «υπάρχουσι και άλλαι επιστήμαι μορφωτικαί…, τερπναί και
πλουτοπαραγωγικαί». Τόνισε ότι οι φυσικές επιστήμες κατέληξαν να αποτελούν
«παραφυάδα αφανή» της Φιλοσοφικής Σχολής. Παρά τις προσπάθειες διάφορων
Πρυτάνεων να ανακόψουν την πορεία προς αυτές τις Σχολές, «το κακόν
εξακολούθει», και οι απόφοιτοι τους «μη δυνάμενοι να ζήσωσι διά του επαγγέλματος
αυτών επιδιώκουσι δημοσίας θέσεις». Στο σημείο αυτό, ο Μητσόπουλος πρόσθεσε ότι

1100
Ό.π., σσ. 25-26.
1101
Συγκεκριμένα, από αυτούς οι 62 (2,64%) ανήκαν στη σχολή της Θεολογίας, οι 1250 (53,30%) στη
Νομική, οι 656 (27,97%) στην Ιατρική, οι 230 (9,80%) στη σχολή Φιλοσοφίας και οι 97 (4,13%) στο
Φαρμακευτικό σχολείο [σσ. 28, -29].
1102
Οι 62 (2,70%) ήταν φοιτητές της Θεολογίας, οι 1250 (54,46%) της Νομικής, οι 552 (22,74%) της
Ιατρικής, οι 230 (10,02%) της Φιλοσοφικής και οι 97 (4,22%) του Φαρμακευτικού σχολείου [σσ. 28-
29]
1103
Ό.π., σ. 27.
282
είναι δυσάρεστο οι φοιτητές να εκδαπανούν μια περιουσία και τελικά να
καταλαμβάνονται «υπό δυστυχίας και απελπισίας», ενώ θα μπορούσαν σπουδάζοντας
«άλλας πρακτικωτέρας επιστήμας» να έχουν επιτύχει επαγγελματικά. Ο απερχόμενος
Πρύτανης κατέθεσε στατιστικά στοιχεία όσον αφορά στην αναλογία των φοιτητών
στον πληθυσμό της χώρας. Ειδικότερα, ένας φοιτητής στην Ελλάδα αναλογούσε προς
1460 κατοίκους. ενώ στη Ρουμανία η αντίστοιχη αναλογία ήταν 1/1987 και στη
Βυρτεμβέργη και στην Τυβίγγη 1/15571104. Σημείωσε ότι η Αθήνα είχε διπλάσιους
γιατρούς από το Βερολίνο και τριπλάσιους από τη Λειψία. Στον αντίποδα αυτών, το
καθηγητικό προσωπικό ολόκληρου του Πανεπιστημίου έφτανε μόλις τους πενήντα
πέντε (55)1105.
Παράλληλα, τόνισε την ανάγκη ανασυγκρότησης του Πανεπιστημίου στη
βάση της επιστημονικής εξέλιξης αλλά και των ιδιαιτεροτήτων του λαού. Τόνισε ότι
προτεραιότητα πρέπει να αποτελέσει η οικονομική ενίσχυση των καθηγητών, «ίνα
αφιερωθώσι ψυχή τε και σώματι εις την θεραπείαν μόνον των επιστημών»1106. Στη
βάση αυτή, κάλεσε την πολιτειακή αρχή να συνδράμει οικονομικά το Πανεπιστήμιο,
επειδή, όπως παρατήρησε οι δωρεές και οι κληροδοσίες προς το Πανεπιστήμιο είχαν
υποστεί σημαντική μείωση, καθώς διεσπάρησαν «ανά τα πέρατα του Ελληνισμού,
χάριν δημοσιογραφικών σκανδάλων, κρίσεων και κατηγοριών κατά του
Πανεπιστημίου,…αίτινες διασύρουσι και βλάπτουσι σπουδαιότατα την υπόληψιν του
Πανεπιστημίου». Ο Μητσόπουλος, τέλος, επαίνεσε την πρωτοβουλία των φοιτητών
να καταβάλλουν ετησίως το ποσό των 12 δρχ. προκειμένου να συγκεντρώσουν
χρήματα για να «ναυπηγηθή εθνικόν πλοίον, μέλλον να λάβη το όνομα
Πανεπιστήμιον», εγχείρημα, μεν, «δυσεκπλήρωτον», αλλά δείγμα φιλοπατρίας εκ
μέρους των φοιτητών1107.

1104
Ειδικότερα, από τα στοιχεία του ακαδ. έτους 1900-1901 προκύπτει ότι στο Εθνικό Πανεπιστήμιο
ένας φοιτητής Θεολογίας αντιστοιχούσε σε 56.580 κατοίκους, ένας φοιτητής Νομικής σε 2.350
κατοίκους, ένας φοιτητής της Ιατρικής σε 7.170, ένας φοιτητής της Φιλοσοφικής σε 14.060 κατοίκους
και ένας φοιτητής του Φαρμακευτικού σχολείου σε 32.440. Από τους 175 φοιτητές της Φιλοσοφικής,
μόνον οι 20 σπούδαζαν φυσικές επιστήμες, δηλαδή η αναλογία στον πληθυσμό ήταν 1 προς 121.650.
[σσ. 27-31, 34].
1105
Τα κατά την πρυτανείαν Κωνσταντίνου Μητσόπουλου…ό.π., σ. 31.
1106
Ό.π., σσ. 32-33.
1107
Ό.π., σσ. 38-39, 42-43, 45.
283
 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Σπ. Σακελλαρόπουλο1108 (13.1.1902)
Ο Καθηγητής της Λατινικής Φιλολογίας Σπυρίδων Σακελλαρόπουλος έθεσε
αντικείμενο του λόγου του την «επανόρθωσιν της βιογραφίας του πρώτου και
αρχαιοτάτου των Ρωμαίων ποιητών, του Λιβίου Ανδρόνικου»1109.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Σπ. Σακελλαρόπουλο (27.10.1902)

Ο Σπ. Σακελλαρόπουλος ανέφερε ότι το ακαδ. έτος 1901-1902 «υπήρξεν όσον

ουδέποτε άλλοτε τεταραγμένον και ανώμαλον» όχι μόνον για το Πανεπιστήμιο, αλλά
και για ολόκληρη την πολιτεία. Ως εκ τούτου, κάθε προσπάθεια ανάπτυξης και
βελτίωσης του Πανεπιστημίου «υπέστη αναπόφευκτον χαλάρωσιν». Άξιο σχολιασμού
είναι ότι ο Σακελλαρόπουλος απέφυγε να αναφερθεί ονομαστικά στα «Ευαγγελικά»
επεισόδια, στα οποία μάλιστα το Πανεπιστήμιο πρωταγωνίστησε. Στα επεισόδια
αυτά, φοιτητές και καθηγητές υπεραμύνθηκαν της καθαρεύουσας με στόχο τη
«συμβολική αποκατάσταση ενός μεικτού εθνικοπολιτικού λόγου»1110. Επιπλέον, οι
φοιτητές υπερασπίστηκαν τη γλώσσα των σπουδών τους, μιας γλώσσας που συνέδεε
διαχρονικά τον ελληνισμό με τον χριστιανισμό. Η ενεργός συμμετοχή της
Θεολογικής Σχολής στα επεισόδια αυτά, αναβάθμισε την θέση της εντός
Πανεπιστημίου, αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία1111.

Σημείωσε ότι το κράτος προσέφερε στο Πανεπιστήμιο «ελάσσονα» συγκριτικά

με αυτά που εισέπραττε από τα εκπαιδευτικά τέλη και γι αυτό κάλεσε την πολιτεία να
ενισχύσει οικονομικά το έργο του Πανεπιστημίου. Επανέλαβε ότι το Ίδρυμα
παρέμενε χωρίς Οργανισμό, ενώ ο προσωρινός Κανονισμός του είχε περιέλθει «εις
αχρηστίαν», όχι μόνον λόγω των πολιτικών και κοινωνικών μεταβολών, αλλά και
λόγω της πληθώρας έκδοσης νέων νόμων που στη συνέχεια καταργούνταν. Έτσι,

1108
Ο Σπ. Σακελλαρόπουλος (1846-1919) διορίστηκε υφηγητής της Λατινικής Φιλολογίας το 1879,
ενώ το 1890 έγινε τακτικός Καθηγητής στο ίδιο γνωστικό αντικείμενο [Λεύκωμα της
εκατονταετηρίδος…ό.π., σ. (44)]
1109
Τα κατά την πρυτανείαν Σπυρίδωνος Κ. Σακελλαρόπουλου τακτικού Καθηγητού της Λατινικής
Φιλολογίας πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1901-1902, Εθνικόν Πανεπιστήμιον. εκ των
τυπογραφείων του «Κράτους» Αθήνησιν 1903, σσ. 3, 13.
1110
Μ. Μαρωνίτη, Πολιτική εξουσία και «Εθνικό ζήτημα» στην Ελλάδα, 1880-1910, εκδ.
«Αλεξάνδρεια», Αθήνα 2009, σσ. 374-375.
1111
Κ. Γαβρόγλου, Β. Καραμανωλάκης, Χ. Μπάρκουλα, Το Πανεπιστήμιο Αθηνών [1837-1937]…ό.π.,
σσ. 166-169. Λ. Σκούρα, «Γλωσσικό ζήτημα και εκπαίδευση κατά τo πρώτο μισό του 20ού αιώνα»,
Πρακτικά του Ελληνικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης
(ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.), 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο, 5-7 Οκτωβρίου 2012, Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
284
όμως ετίθετο υπό αμφισβήτηση το κύρος και η αξιοπιστία του1112. Επισήμανε την
ανάγκη ενίσχυσης του θεσμού της υφηγεσίας, ενώ διαμήνυσε ότι οι φυσικές
επιστήμες πρέπει να αυτονομηθούν με τη διαίρεσης της Φιλοσοφικής σε δύο Σχολές
(τη Φιλολογία, η οποία θα είχε τρία Τμήματα: το Φιλολογικό-Αρχαιολογικό, το
Ιστορικό και το Φιλοσοφικό, και τη Σχολή των Μαθηματικών και Φυσικών
Επιστημών, η οποία θα έχει και αυτή τρία τμήματα). Παράλληλα, σημείωσε την
ανάγκη δημιουργίας ομοιογενούς εξεταστικού συστήματος στις Σχολές και την
θέσπιση εισιτήριων εξετάσεων για το Πανεπιστήμιο.1113.
Ο αριθμός των φοιτητών στο δεύτερο ακαδ. έτος του 20ού αι. έφτασε τους
2356, με σχεδόν μηδενική μεταβολή σε σύγκριση με το προηγούμενο ακαδ. έτος
(2345). Ωστόσο, στα δύο αυτά ακαδημαϊκά έτη σημειώθηκε η μεγαλύτερη πτώση των
τελευταίων δώδεκα ετών1114. Σχολίασε ότι η μείωση στο φοιτητικό δυναμικό του
Πανεπιστημίου είναι «δυσάρεστος», καθώς «προέρχεται εκ των έξωθεν
προσερχομένων φοιτητών» και ανάγεται, κατά τον Σακελλαρόπουλο, στην «συχνάκις
επερχόμενην ανώμαλον κατάστασιν του Πανεπιστημίου»1115.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Καζάζη1116 (27.10.1902)
Το Πανεπιστήμιον και η εθνική ιδέα
Ο Ν. Καζάζης χαρακτήρισε τη σύσταση Πανεπιστημίου «πράξιν έκτακτον,
δημιουργικήν εν τω νεωτέρω βίω του ελληνικού γένους» και ανέφερε ότι, ως
Πρύτανης, θα υπηρετήσει «την ιδέαν, ην εκπροσωπεί εν τη υπερόχω αυτού αποστολή
το εθνικόν τούτο Πανεπιστήμιον».1117.

1112
Τα κατά την πρυτανείαν Σπυρίδωνος Κ. Σακελλαρόπουλου….ό.π., σσ. 15-17.
1113
Ό.π., σσ. 18-19.
1114
Ειδικότερα, το ακαδ. έτος 1890-1891 οι φοιτητές ανέρχονταν στους 3280, το 1891-1892 στους
3878.
1115
Ό.π., σσ. 20-21.
1116
Ο Νεοκλής Καζάζης (1849-1936) διετέλεσε επιτίμιος καθηγητής Φυσικού Δικαίου και Πολιτικής
Οικονομίας της Νομικής Σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου έως το 1894, ενώ από το 1894 τακτικός
καθηγητής της Εγκυκλοπαιδείας και Φιλοσοφίας του Δικαίου. Χρημάτισε Πρύτανης κατά το
ακαδημαϊκό έτος 1902-1903 ενώ εξελέγη βουλευτής στην Α’ Αναθεωρητική Βουλή [Λεύκωμα της
εκατονταετηρίδος της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, ό.π., σσ. (19). Βλ. Γ. Κόκκινος, Ο
πολιτικός ανορθολογισμός στην Ελλάδα. Το έργο και η σκέψη του Νεοκλή Καζάζη (1894-1936), εκδ.
«Τροχαλία», Αθήνα 1996].
1117
Τα κατά την πρυτανείαν Νεοκλέους Καζάζη τακτικού Καθηγητού της Φιλοσοφίας και
εγκυκλοπαιδείας του Δικαίου και της πολιτικής οικονομίας πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1902-1903, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1904, σσ.
3-4.
285
 Ο αναλαμβάνων Πρύτανης ανέφερε την «μέριμναν» του αλύτρωτου και
ομογενειακού ελληνισμού για το Πανεπιστήμιο, καθώς αποτελούσε «κέντρον των
πόθων αυτών ιερώτερον». Υπογραμμίζοντας τον πρωταγωνιστικό ρόλο του
ελληνισμού στον αγώνα «πολιτισμού και προόδου» μεταξύ Ευρώπης και Ασίας,
τόνισε εν γένει ότι «η εθνική αναγέννησις των λαών..οφείλεται κατ’εξοχήν εις την
επιρροήν των Πανεπιστημίων», καθώς εντός αυτών αναδύεται ευκρινώς «η ιδέα της
πατρίδος» και «το αίσθημα της τιμής». Επισημείωσε ότι η ελληνική σκέψη κατάφερε
να αντλήσει «νέας δυνάμεις, και αντί να σταματήση…», παρά τις εθνικές
κακοδαιμονίες, «εχώρησε προς τα πρόσω»1118.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Καζάζη (1902-1903)
Ο Καζάζης ανέφερε ότι «καθήκοντα άλλα επιτακτικά» ανέστειλαν την εκτέλεση των
πρυτανικών του καθηκόντων1119. Επισήμανε ότι αυτό το ακαδ. έτος εξέλειψαν
ταραχές και υπήρξαν μόνον «ελάχιστα σημεία ανησυχίας, απηχήσεις των του
παρελθόντος έτους». Τόνισε ότι είναι αναγκαίο το Πανεπιστήμιο ως πυλώνας της
εθνικής ιδέας, «να διατελή αείποτε εν τη προσηκούση εις αυτό ηθική και πνευματική
περιωπή». Προς την κατεύθυνση αυτή, σημείωσε ότι είναι απαραίτητη η οικονομική
και επιστημονική του ενίσχυση, έτσι ώστε να αποτελέσει «άσβεστον εστίαν
φωτισμού…, εθνικής επιρροής, αμύνης κατά των επιδρομών των πολεμίων». Σε μια
προσπάθεια προσέλκυσης δωρεών και κληροδοτημάτων - που τα τελευταία χρόνια
είχαν μειωθεί-ο Καζάζης ανέφερε ότι οι αποθανόντες Καθηγητές Διον. Αιγινήτης, Θ.
Αρεταίος κ.ά επέδειξαν εμπιστοσύνη στην διαχείριση των περιουσιών τους από το
Πανεπιστήμιο, διαμηνύοντας την σημασία της οικονομικής ευρωστίας του
Πανεπιστημίου για την εκπλήρωση της εθνικής του αποστολής1120.
Αποτεινόμενος στους φοιτητές1121 ανέφερε ότι με την ολοκλήρωση των
σπουδών τους το έργο τους δεν είναι μόνον επιστημονικό ή κοινωνικό, αλλά και «η

1118
Ό.π., σσ. 5-6, 12-13, 24-25.
1119
Ο Ν. Καζάζης ταξίδευε στην Ευρώπη και έκανε συναντήσεις με προσωπικότητες του πολιτικού
και πνευματικού γίγνεσθαι με στόχο την προώθηση και υποστήριξη των ελληνικών θέσεων για το
Μακεδονικό ζήτημα [Γ. Κόκκινος, Ο πολιτικός ανορθολογισμός στην Ελλάδα. Το έργο και η σκέψη του
Νεοκλή Καζάζη (1849-1936), εκδ. «Τροχαλία», Αθήνα 1996, σσ. 22-23].
1120
Ό.π., σσ. 33-35,37.
1121
Το ακαδ. έτος 1902-1903 ενεγράφησαν 769 νέοι φοιτητές [Στη Θεολογική εισήλθαν 22 φοιτητές,
στη Νομική 44, στην Ιατρική 145, στη Φιλοσοφική 129 και στο Φαρμακευτικό σχολείο 29], ενώ
ανανέωσαν την εγγραφή τους στο χειμερινό εξάμηνο 1733 φοιτητές και στο θερινό 2260 [σ.40]
286
εξυπηρέτησις και ο αγών της μεγάλης ιδέας της πατρίδος, επαπειλουμένης υπό φοβερών
πολεμίων» και ως εκ τούτου είναι αναγκαία και η στρατιωτική τους προπαρασκευή.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ιω. Ευταξία1122 (16.1.1905)

Ο Ιωάννης Ευταξίας1123 παραθέτοντας «βραχείαν έκθεσιν των αξιολογωτάτων

συμβαμάτων», ανέφερε ότι οι φοιτητές κατά το χειμερινό εξάμηνο έφτασαν τους 2574
[Νομική 1455 (56,52%), Ιατρική 554 (21,52%), Φιλοσοφική 399 (15,50%),
Θεολογική 83 (3,22%), Φαρμακευτικό σχολείο 83 (3,22%)], ενώ στο θερινό τους
2356 [Νομική 1345 (57,08%), Ιατρική 511 (21,68%), Φιλοσοφική 345 (14,64%),
Θεολογική 79 (3,35%) και Φαρμακευτικό σχολείο 76 (3,22%)]. Ο απερχόμενος
Πρύτανης δεν παρέλειψε να μνημονεύσει την διαίρεση της Φιλοσοφικής Σχολής «εις
την Φιλοσοφικήν…., και την των Φυσικών και Μαθηματικών Επιστημών, εις ην
υπήχθη και το Φαρμακευτικόν Σχολείον»1124, όμως το αίτημα για απόκτηση
Οργανισμού εξακολουθούσε να παραμένει ανευόδωτο1125.
Υπογραμμίζοντας ότι οι γενναίες δωρεές προς το Πανεπιστήμιο αποτελούσαν
πλέον παρελθόν, υποστήριξε ότι αυτό αποδόθηκε στην «ψυχρότητα προς το
Πανεπιστήμιον, προελθούσαν εκ διαψεύσεως ελπίδων». Ωστόσο, αυτό, κατά τον
Ευταξία, αποτελούσε «άδικον μομφήν», καθώς «τα επιτευχθέντα» δεν ήταν «ουδαμώς
ευκαταφρόνητα». Παρά τα περιορισμένα μέσα, οι απόφοιτοι του Ιδρύματος
«απέδειξαν αυτοτέλειαν επιστημονικήν» και οι έρευνες τους έλαβαν επαινετικές μνείες
εκτός του ελλαδικού χώρου1126.

1122
Ο λόγος του Ιω. Ευταξία κατά την ανάληψη της πρυτανείας λανθάνει.
1123
Ο Ιω. Ευταξίας (1845-1927) έγινε το 1874 υφηγητής Εκκλησιαστικού Δικαίου και
Εγκυκλοπαιδείας του Δικαίου. Το 1881 διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής Εκκλησιαστικού Δικαίου και
το 1890 προήχθη σε τακτικό. Χρημάτισε Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής κατά τα ακαδ. έτη 1891-
1892 και 1899-1900 [Ιω. Καράκωστας, Ιστορία της Νομικής Σχολής…ό.π., τ. Β´, σσ. 271-272].
1124
Με το Β.Δ. «Περί χωρισμού της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου εις δύο
διακεκριμένας απ’αλλήλων σχολάς» η Φιλοσοφική διαιρέθηκε σε δύο Σχολές, στη Φιλοσοφική-στην
οποία υπαγόταν το «φιλοσοφικόν ή φιλολογικόν τμήμα», και στην Σχολή των Φυσικομαθηματικών
επιστημών-η οποία περιελάμβανε το μαθηματικό και φυσικό τμήμα. Ακόμη, το διάταγμα όριζε «ίδιον
κοσμήτορα» για τις δύο Σχολές [αρ.φ. 116 (3.6.1904), σ. 331].
1125
Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Ευταξίου τακτικού Καθηγητού της Νομικής Σχολής
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1903-1904, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις «εκ του
τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1907, σσ. 1-2.
1126
Ό.π., σσ. 5-7, 11.
287
 Διαμαρτυρίες έλαβαν χώρα για το γλωσσικό ζήτημα, με τους φοιτητές να
τάσσονται «υπέρ του Ελληνίζοντος ύφους» και τόνισε ότι «το Ελληνικόν είνε άτρωτον,
εν τη εκφάνσει δηλονότι της πνευματικής αυτού υποστάσεως και ουσίας», αλλά
συμπλήρωσε ότι, σε κάθε περίπτωση, οι φοιτητές θα έπρεπε να σεβαστούν την άποψη
των «αντιδοξούντων». Επισήμανε ότι, παρά τις συστάσεις της Πρυτανείας, μικρή
μερίδα φοιτητών «παρεσύρθησαν…εις έκτροπα κινήματα, δι’ α υπεράγαν βαρεία και
αμείλικτος επήλθε η ενέργεια της Ποινικής δικαιοσύνης, ήτις παρ’ολίγον να καθελκύση
γεραρόν Καθηγητήν των γραμμάτων μέχρι του εδωλίου του κατηγορουμένου». Αφορμή
είχε αποτελέσει η μετάφραση της τριλογίας του Αισχύλου Ορέστεια από τον Γ.
Σωτηριάδη. Ο Καθηγητής της Φιλοσοφικής Γ. Μιστριώτης είχε κατηγορηθεί ως ο
υποκινητής των επεισοδίων με τραγικό απολογισμό ένα νεκρό και πολλούς
τραυματίες, ωστόσο τελικά απαλλάχθηκε από τις κατηγορίες. Τα Ευαγγελικά (1901)
και τα Ορεστειακά (1903)1127 εντάσσονται στο γενικότερο ταραγμένο πολιτικό κλίμα
της περιόδου μετά την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Τα Ευαγγελικά
επεισόδια, μάλιστα, οδήγησαν την κυβέρνηση Θεοτόκη και τον Μητροπολίτη
Αθηνών Προκόπιο σε παραίτηση, ενώ 8 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και περίπου
70 τραυματίστηκαν1128.
Ο Ευταξίας ανέφερε ότι η «πολυκαρπία» του Πανεπιστημίου δεν
αναγνωρίστηκε και οι Καθηγητές κατηγορήθηκαν για «υπερβολικήν επείκειαν». Ως εκ
τούτου προτάθηκε η καθιέρωση ετήσιων εξετάσεων, κατά το γαλλικό σύστημα, έστω
και αν οι ίδιοι οι Γάλλοι θεωρούσαν πλέον το σύστημα τους «αδόκιμον» και
εξέφραζαν την επιδοκιμασία τους για το γερμανικό σύστημα, το οποίο εφαρμοζόταν
και στην Ελλάδα, παρά «την διαφοράν των περιστάσεων»1129.

1127
Γ. Κορδάτος, «Ιστορία του Γλωσσικού μας ζητήματος», εκδ. «Μπουκουμάνης» 1973. Το
Γλωσσικό ζήτημα. Σύγχρονες προσεγγίσεις (συλλογικό έργο), εκδ. «Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων»,
Αθήνα 2011. Α. Μαυρολέων, Η διαχείριση του αρχαίου ελληνικού δράματος από την νεοελληνική
κοινωνία: το ιστορικό της αναβίωσης της Αντιγόνης του Σοφοκλή στην Ελλάδα και τα Ορεστειακά,
Διδακτορική διατριβή 2003, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών Επιστημών.
1128
Ό.π., σσ. 14, 16.
1129
Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Ευταξίου…ό.π., σσ. 17-19.
288
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Σπ. Λάμπρο1130 (15.1.1905)
Νέοι Ορίζοντες εν τη ιστορική ερεύνη
Ο Σπ. Λάμπρος ανήγαγε την τιμή της ανάληψης της πρυτανείας του Εθνικού
Πανεπιστημίου στον επιστημονικό κλάδο τον οποίο εκπροσωπούσε, καθώς μέχρι
τότε οι ιστορικές σπουδές, όπως υποστήριξε, δεν είχαν τύχει γενικά «της
προσδοκωμένης προσοχής και ενθαρρύνσεως». Ανέφερε τις εξελίξεις που έλαβαν
χώρα στις ιστορικές έρευνες τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη και σημείωσε ότι οι
συνθήκες της επιστημονικής ανάπτυξης στην χώρα ήταν δυσχερείς, καθώς
δημιουργήθηκε «εκ του μη όντος πολιτεία και επιστήμη». Υπογράμμισε ότι η
ανάπτυξη των μηχανικών μέσων και η χρήση τους στην ιστορικη έρευνα θα έχει στην
πορεία των χρόνων «αποτελέσματα όχι μικρότερα της ανακαλύψεως της τυπογραφίας».
Κατά τον Σπ. Λάμπρο, η ιστορία έχει συγχρόνως επιστημονική και εθνική αποστολή
και πρέπει να «συμπληρώσωμεν..το εθνικόν οικοδόμημα διά της μελέτης»1131.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Σπ. Λάμπρο (16.1.1906)
Ο Σπ. Λάμπρος ομολόγησε εισαγωγικά ότι αποτελεί δυσχερές εγχείρημα «η
πολυμήχανος διοίκησις» του Πανεπιστημίου. Οι φοιτητές κατά το χειμερινό εξάμηνο
του ακαδ. έτους 1904-1905 έφτασαν τους 25981132 και κατά το θερινό τους 24171133.
Επειδή οι διδάσκοντες Καθηγητές ήταν μόλις 56 και τα κενά διδασκαλίας μεγάλα,
κρίθηκε ότι η αναδιαμόρφωση του θεσμού της υφηγεσίας θα λειτουργούσε

1130
Ο Σπυρίδων Λάμπρος (1851-1919) έγινε το 1878 υφηγητής ελληνικής ιστορίας και γραφογνωσίας,
το 1887 διορίστηκε έκτακτος καθηγητής και από το 1891 διατελούσε τακτικός καθηγητής Ελληνικής
Ιστορίας και Παλαιογραφίας. Εξελέγη Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής τα ακαδ. έτη 1893-1894
και 1912-1913 και επαναχρημάτισε Πρύτανης και το 1911-1912, ενώ διετέλεσε Πρωθυπουργός και
Υπουργός Παιδείας (1916-1917) στην περίοδο του Εθνικού Διχασμού [Εφ. Γαζή, «Μια ρομαντική
ιστορική επιστήμη. Η περίπτωση του Σπυρίδωνος Λάμπρου (1851-1919)», Πρακτικά Δ΄ Διεθνούς
Συνεδρίου Ιστορίας. Ιστοριογραφία της Νεότερης και Σύγχρονης Ελλάδας (1833-2002), Αθήνα, 2004, τ.
A, σσ. 193-213.
1131
Τα κατά την πρυτανείαν Σπυρ. Π. Λάμπρου τακτικού Καθηγητού της Γενικής Αρχαίας Ιστορίας
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1904-1905, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις «εκ του
τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου», 1907, σσ. γ´, ιδ´, κγ´, λ´.
1132
Συγκεκριμένα, 1467 φοιτητές ανήκαν στη Νομική Σχολή (56,46%), 567 στην Ιατρική (21,82%),
206 στη Φιλοσοφική (7,92%), 192 στη Σχολή Φυσικών και Μαθηματικών επιστημών (7,39%), 79 στη
Θεολογική (3,04%) και 87 στο Φαρμακευτικό σχολείο (3,34%) [σ. 2]
1133
Από αυτούς οι 1350 φοιτητές ήταν της Νομικής (55,85%), οι 538 της Ιατρικής (22,25%), οι 206
της Φιλοσοφικής (8,52%), οι 160 της Φυσικομαθηματικής Σχολής (6,61%), οι 76 της Θεολογικής
(3,14%) και οι 87 του Φαρμακευτικού σχολείου (3,59%) [σ. 2]
289
λυσιτελώς, καθώς θα αποτελούσε «φυτώριον συνεχιστών του έργου των καθηγητών
και επαξίων διαδόχων αυτών». Ως εκ τούτου, με πρωτοβουλία του Πρύτανη,
κλήθηκαν οι παλαιότεροι υφηγητές και οι «τακτικώς διδάσκοντες» νεότεροι υφηγητές
να καταθέσουν τις προτάσεις τους για την ενίσχυση του θεσμού, όμως η προσπάθεια
αυτή δεν τελεσφόρησε1134.
Το Πανεπιστήμιο εκπροσωπήθηκε σε συνέδριο που έλαβε χώρα στη Λιέγη
του Βελγίου, από τον Δ. Βικέλα. Ο Σπ. Λάμπρος ανέφερε πως η συμμετοχή του
ελληνικού Πανεπιστημίου στα επιστημονικά συνέδρια θα ήταν «ζωηροτέρα» εάν
προβλεπόταν η κάλυψη των εξόδων μετάβασης των εκάστοτε αντιπροσώπων από την
πολιτεία 1135.
Στις 13 Ιουνίου 1905 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του νέου παραρτήματος
του Πανεπιστημίου, του Αιγινήτειου Νοσοκομείου. Μετά από διαβουλεύσεις με το
συμβούλιο της «Μονής των Ασωμάτων ή Πετράκη», παραχωρήθηκε στο
Πανεπιστήμιο οικοπεδική έκταση στο Γουδή1136. Ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε
ότι πληροφορήθηκε την πρόθεση της πολιτείας για κατάργηση του θεσμού των
επιμελητών και «περικοπή των γλισχρών επιμισθίων των φροντιστηριακώς
διδασκόντων καθηγητών», ενώ ταυτόχρονα το Υπουργείο Εσωτερικών με έγγραφό
του ανακοίνωσε την διακοπή για λόγους οικονομικούς, της λειτουργίας του δημοσίου
Μαιευτηρίου. Ο Πρύτανης κατέθεσε επ’αυτού υπομνήματα από την Ιατρική και τη
Φυσικομαθηματική Σχολή, εκφράζοντας, παράλληλα, τις ενστάσεις της Συγκλήτου
για την «παρασκευαζομένην» μείωση του διοικητικού προσωπικού του
Πανεπιστημίου1137.
Επιπλέον, προπαρασκευάστηκαν από το Πανεπιστήμιο «νομοθετήματα» για
τις διδακτορικές εξετάσεις, τις εισαγωγικές εξετάσεις και για την Ακαδημαϊκή Λέσχη,
η οποία θα συμπλήρωνε την πανεπιστημιακή εκπαίδευση «διά της διδασκαλίας ξένων
γλωσσών και ελευθερίων μαθημάτων, μουσικής, στενογραφίας, φωτογραφικής και
άλλων». Επιπρόσθετα, διαλέξεις καθηγητών και υφηγητών, επιμορφωτικές εκδρομές,
αλλά και λειτουργία συσσιτίου θα περιλαμβανόταν στις δραστηριότητες της Λέσχης,
της οποίας η διοίκηση θα ανατίθετο στη Σύγκλητο . Με αυτό τον τρόπο, η Λέσχη θα
1134
Τα κατά την πρυτανείαν Σπυρ. Π. Λάμπρου…ό.π., σσ. 1-5.
1135
Ό.π., σσ. 7-8.
1136
Το Πανεπιστήμιο ως αντίδωρο κατέθεσε στην Εθνική Τράπεζα 45.166,27 δρχ. «υπέρ λειτουργίας
της Ιερατικής σχολής». Επιπλέον, η ίδια μονή «εφάνη πρόθυμον» να παραχωρήσει και άλλη έκταση «εν
τω αυτώ χώρω» στο Πανεπιστήμιο για την ανέγερση ιατρικών εργαστηρίων.
1137
Ό.π., σσ. 13, 18-20, 24-25.
290
 λειτουργούσε ως συνεκτικός δεσμός των φοιτητών που προέρχονταν από διάφορες
περιοχές του ελληνικού χώρου, αλλά και θα μείωνε την απόσταση με τους
διδάσκοντες. Παρά ταύτα, οι συνεχείς πολιτικές αλλαγές που επακολούθησαν την
δολοφονία του Θ. Δηλιγιάννη (1905) «δεν επέτρεψαν να μελετηθώσι και εισαχθώσιν
εις την Βουλήν τα προταθέντα ..νομοθετικά μέτρα»1138.
Το Πανεπιστήμιο υποδέχτηκε «τους απανταχόθεν αρχαιολόγους» στο Α´
Διεθνές Συνέδριο της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1905), στο οποίο ο Πρύτανης, μαζί
με Καθηγητές και αντιπροσώπους της Αρχαιολογικής εταιρείας 1139 «παρηκολούθησε
τους περιοδευτάς εις τους αρχαιολογικούς τόπους των ελληνικών χωρών». Το
Πανεπιστήμιο, κατά τον Σπ. Λάμπρο έγινε και ουσιαστικά διεθνές, αφού σε αυτό
«έσφιγξεν η γηραιά του πεπολιτισμένου κόσμου επιστήμη την χείρα της νεαζούσης
παρ’ημίν μαθήσεως και συνανεβίβασεν ημάς συγκαθέδρους της παγκοσμίου
σοφίας»1140.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ.Ν. Χατζηδάκι1141 (15.12.1905)
Ο Γεώργιος Ν.Χατζηδάκις επέλεξε να εκφωνήσει λόγο «περί της ενεστώσης μεθόδου
εν ταις γλωσσικαίς ερεύναις», τονίζοντας ότι αποτελεί επιτακτική ανάγκη «η σύνταξις
λεξικού της μέσης και νέας Ελληνικής και η γραμματική και ιστορική αυτής μελέτη»1142.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ.Ν. Χατζηδάκι (14.1.1907)
Ο Γ.Ν. Χατζηδάκις, ανερχόμενος στο ακαδημαϊκό βήμα, τόνισε προιμιακά ότι
θεμελιώδες χαρακτηριστικό κάθε ελεύθερης πολιτείας και κάθε συνετής διοίκησης
είναι η δημόσια έκθεση πεπραγμένων, επειδή, με αυτό τον τρόπο, η ενέργεια των

1138
Ό.π., σσ. 26-29.
1139
Β.Χ. Πετράκος, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Η ιστορία των 150 χρόνων της, 1837-1987,
Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ. 104, Αθήνα 1987.
1140
Τα κατά την πρυτανείαν Σπυρ. Π. Λάμπρου…ό.π., σσ. 33-37.
1141
Ο Γεώργιος Χατζηδάκις (1848 -1941), θεμελιωτής της γλωσσολογικής επιστήμης στην Ελλάδα,
διορίστηκε το 1885 έκτακτος Καθηγητής και από το 1890 -1923 τακτικός Καθηγητής στην έδρα της
Γλωσσολογίας [Γ. Μπαμπινιώτης, «Γ.Ν. Χατζηδάκις (1848-1941). Η συμβολή του στην
αποκατάσταση της γλωσσικής μας ταυτότητας και στην επιστημονική σπουδή της ελληνικής
γλώσσας», Αριάδνη. Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, τ.Α (1983),
σσ. 294-307, Μ. Μαλικούτης, «Γεώργιος Χατζιδάκις», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής
Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αφιέρωμα εις Γεώργιον Χατζιδάκιν τ. ΣΤ (1955-1956), σσ. 9-20.
1142
Τα κατά την πρυτανείαν Γεωργίου Ν. Χατζηδάκι τακτικού καθηγητού της Γλωσσολογίας
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1905-1906, Εθνικόν Πανεπιστήμιον Εν Αθήναις «εκ του
τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1907, σσ. 3, 19.
291
διοικούντων «άμα μεν καθίσταται ενιαία και σκόπιμος, άμα δε υπόκειται εις διαρκή
έλεγχον»1143.
Το ακαδ. έτος 1905-1906 ενεγράφησαν 901 νέοι φοιτητές1144 (835 στο
χειμερινό εξάμηνο και 66 στο θερινό). Στο χειμερινό εξάμηνο 1880 φοιτητές
ανανέωσαν την εγγραφή τους και 2474 στο θερινό. Από αυτούς, 542 φοιτητές
υποβλήθηκαν σε εξετάσεις και μόνον οι 16 απορρίφθηκαν (2,95 %). Παρατηρώντας
την «εξασθένησιν» σε καθηγητικό προσωπικό, η Σύγκλητος αποφάσισε την αποστολή
διδακτόρων της Φιλοσοφικής και Φυσικομαθηματικής Σχολής και αριστούχων
προλυτών της Θεολογίας «διά δημοσίου διαγωνισμού» στην Ευρώπη1145.
Ο απερχόμενος Πρύτανης σημείωσε ότι έλαβε τέλος η διαμάχη που είχε
αρχίσει σχεδόν προ δεκαετίας όταν «εισεπράχθη και εδαπανήθη κατ’ απόφασιν της
Ακαδημεικής Συγκλήτου μικρον τι ποσόν…., άνευ εγκρίσεως του επί της Παιδείας
υπουργείου». Το Ελεγκτικό Συνέδριο διαφώνησε ως προς αυτή την ενέργεια με τη
Σύγκλητο και επέρριψε ευθύνες στον Πρύτανη Α.Δ. Κυριακό (1895-1896) και το
Πανεπιστήμιο «ευρέθη εις την λυπηράν ανάγκην να λάβη…εξασφαλιστικά μέτρα κατά
του πρώην πρυτάνεως». Η Σύγκλητος, επιδιώκοντας να διευθετήσει το θέμα αυτό,
καθώς ο τότε Πρύτανης έδρασε σύμφωνα με τις αποφάσεις της Συγκλήτου, ζήτησε
από τον αρμόδιο Υπουργείο να εγκρίνει «τας περί ους ο λόγος δαπάνας» και με αυτό
τον τρόπο να αποκατασταθεί ηθικά ο Α.Δ. Κυριακός1146.
Ο Χατζηδάκις έκανε λόγο για «λυπηράν κατάστασιν» στα οικονομικά του
Πανεπιστημίου, η οποία ανάγεται σε προγενέστερες κυβερνητικές αποφάσεις με τις
οποίες αφαιρέθηκαν «από του Πανεπιστημίου διά του περί χαρτοσήμου νόμου αι εκ
των εγγραφών και ανανεώσεων των κυρίων φοιτητών εισπράξεις», επιπλέον, δε, «τα
εκ των εθνικών δανείων εισοδήματα τοσούτον ηλαττώθησαν». Η γενικότερη
οικονομική δυσπραγία δεν κατέστησε δυνατή την εκποίηση ακινήτων που είχε
αποφασίσει η Σύγκλητος. Η ανάγκη για ενίσχυση των φυσικών επιστημών και της
Ιατρικής, οδήγησε την Σύγκλητο «ν’ αξιώση παρ’ εκάστου των εν τοις εργαστηρίοις
και κλινικαίς ασκουμένων κυρίων φοιτητών μικράν τινα αποζημίωσιν διά τας μεγάλας

1143
Ό.π., σ. 33.
1144
Στη Νομική εισήλθαν 530 νέοι φοιτητές, στην Ιατρική 194, στη Φιλοσοφική 60, στη Σχολή
Φυσικών και Μαθηματικών επιστημών 49, στη Θεολογική 33 και στο Φαρμακευτικό σχολείο 35 [σ.
34]
1145
Ό.π., σσ. 34, 36.
1146
Ό.π., σσ. 39-40.
292
δαπάνας των εργαστηρίων τούτων»1147. Επισημείωσε, μάλιστα, ότι η «ευδοκίμησις»
του Πανεπιστημίου είναι αλληλένδετη με την «Κυβερνητικήν ενέργειαν» και
υπογράμμισε ότι η πολιτεία «δεν φαίνεται κηδομένη του Πανεπιστημίου, …όσον αι
ανάγκαι αυτού απαιτούσιν», καθώς οι, μεν, Σχολές έχουν καταθέσει υπομνήματα και
προτάσεις για την βελτιστοποίηση του Ιδρύματος, αλλά δεν υπήρξε αποτέλεσμα1148.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Πολίτη 1149 (14.1.1907)
Ο Νικόλαος Πολίτης επέλεξε να αντλήσει το αντικείμενο του λόγου του από το πεδίο
των μελετών του και να μιλήσει για το έπος του Διγενή Ακρίτα1150.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Πολίτη (20.1.1908)
Οι νεοεγγραφέντες φοιτητές για το ακαδ. έτος 1906-1907 ήταν 911 (873 στο
χειμερινό εξάμηνο και 38 στο θερινό). Ακόμη, 1936 φοιτητές1151 ανανέωσαν την
εγγραφή τους στο χειμερινό εξάμηνο και 2567 στο θερινό1152. Συνολικά, στο α´
εξάμηνο οι εγγεγραμμένοι φοιτητές ήταν 2809 και στο β´ εξάμηνο 2603.
Παρατηρώντας ότι οι ανανεώσεις των εγγραφών ήταν περισσότερες στο θερινό
εξάμηνο, ο Ν. Πολίτης εξήγησε ότι αυτό οφείλεται στα χαμηλότερα τέλη που έπρεπε
να καταβληθούν από τους φοιτητές για το θερινό εξάμηνο, αφού αυτό διαρκούσε λίγο
περισσότερο των δύο μηνών (από 1 Μαρτίου έως 20 Μαΐου), σε αντίθεση με το
χειμερινό που εκτεινόταν σε τέσσερις μήνες1153.

1147
Ό.π., σσ. 40, 43.
1148
Ό.π., σσ. 43-44.
1149
Ο Νικόλαος Πολίτης (1852-1921), θεμελιωτής της ελληνικής Λαογραφίας, ανακηρύχτηκε
υφηγητής της Ελληνικής Μυθολογίας, το 1890 έγινε τακτικός Καθηγητής Ελληνικής Μυθολογίας και
Αρχαιολογίας [Μ. Αλεξιάδης, «Μνήμη Νικολάου Γ. Πολίτη, θεμελιωτή της ελληνικής λαογραφίας»,
Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, τ. ΛΘ’ (39):1998-2000, Αθήνα 2001, σσ. 23-29. Δημ.
Κατσαρής, «Νικόλαος Γ.Πολίτης, Η δυσεξερεύνητος σοφία», στο: Μανόλης Βαρβούνης-Μανόλης
Σέργης (επιμ.), Ελληνική Λαογραφία Ιστορικά,θεωρητικά,μεθοδολογικά, θεματικές, τομ.Α, εκδ.
«Ηρόδοτος», Αθήνα, 2012, σσ.109-149].
1150
Τα κατά την πρυτανείαν Νικολάου Γ. Πολίτου τακτικού καθηγητού της Μυθολογίας και ελληνικής
Αρχαιολογίας πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1906-1907, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν
Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1908, σ. 3.
1151
Ειδικότερα, από αυτούς οι 66 ήταν φοιτητές της Θεολογικής, οι 1049 της Νομικής, οι 464 της
Ιατρικής, οι 168 της Φιλοσοφικής, οι 106 της Σχολής των Φυσικών και Μαθηματικών Επιστημών και
οι 83 του Φαρμακευτικού σχολείου [133]
1152
Οι 82 ανήκαν στη Θεολογική, οι 1412 στη Νομική, οι 619 στην Ιατρική, οι 214 στη Φιλοσοφική, οι
135 στη Σχολή των Φυσικών και Μαθηματικών Επιστημών και οι 105 στο Φαρμακευτικό σχολείο [σ.
134]
1153
Τα κατά την πρυτανείαν Νικολάου Γ. Πολίτου…ό.π., σ.38.
293
 Επιβεβαίωσε ότι το φοιτητικό δυναμικό της Νομικής Σχολής υπερέβαινε το
σύνολο των φοιτητών των άλλων Σχολών. Εξετάζοντας τους πιθανούς λόγους που
είχαν οδηγήσει τους φοιτητές σε αυτή την επιλογή, ανέφερε ότι οι Έλληνες δεν είναι
φιλόδικοι, όμως η Νομική σχολή προσέφερε εκ των πραγμάτων περισσότερες
επαγγελματικές διεξόδους και οι απόφοιτοί της ήταν «καλύτερον παρεσκευασμένοι
προς τα δημόσια υπουργήματα». Ωστόσο, ο στόχος αυτός δεν συνάδει με τη σύνολη
αποστολή της Νομικής και γι’αυτό, πρότεινε την ίδρυση Τμήματος «πολιτικών και
κοινωνικών επιστημών» στη Νομική1154.
Παρακολουθώντας τον φοιτητικό πληθυσμό σε μία περίοδο δεκαπενταετίας,
σημείωνε ότι το χειμερινό εξάμηνο του 1891/1892 οι φοιτητές ανήλθαν τους 3878,
ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο. Με την ψήφιση του νόμου περί εκπαιδευτικών
τελών, οι φοιτητές έφτασαν τους 2283 το χειμερινό εξάμηνο του ακαδ. έτους 1892-
1893. Ωστόσο, στη μείωση των φοιτητών αυτό το ακαδ. έτος συντέλεσε και η
αυστηρή εφαρμογή προθεσμίας εγγραφών έως την 1η Οκτωβρίου. Το χειμερινό
εξάμηνο του ακαδ. έτους 1896-1897 οι φοιτητές αυξήθηκαν στους 3482, απόρροια
μιας συνεχούς ανοδικής πορείας, αν, μάλιστα, συνυπολογιστεί ότι λειτούργησε
ανασταλτικά ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, ενώ μείωση παρατηρήθηκε από
περιοχές εκτός ελληνικής επικράτειας, καθώς το «όμορον κράτος» έθεσε «παντοειδείς
δυσχέρειαις …εις την μετάβασιν εις Αθήνας των σπουδαστών και..περιορισμούς της
ασκήσεως του επαγγέλματος των διδακτόρων του Εθνικού πανεπιστημίου εν τη
Οθωμανική επικρατεία». Κατά τον Πολίτη, η καταβολή των εκπαιδευτικών τελών δεν
προκάλεσε στην πορεία των χρόνων ραγδαία αριθμητική υποχώρηση των φοιτητών,
αλλά περισσότερο έθεσε προσκόμματα στην εντελή επιστημονική τους κατάρτιση,
καθώς οι φοιτητές στην προσπάθειά τους να εξοικονομήσουν χρήματα, προσέρχονταν
«βραδύτερον» στο Πανεπιστήμιο και επέστρεφαν «ενωρίτερον» στις ιδιαίτερες
πατρίδες τους1155. Ο Ν. Πολίτης υποστήριξε ότι καταφαίνεται ατελέσφορη «η μέριμνα
προς αποτροπήν του από της πληθώρας των φοιτητών φανταστικού κινδύνου», καθώς
ο αριθμός των φοιτητών δεν ήταν «υπέρμετρος». Ειδικότερα, ένας φοιτητής
αντιστοιχούσε σε περίπου χίλιους κατοίκους, δηλαδή, αναλογία που έβαινε στα ίδια
περίπου επίπεδα με Πανεπιστήμια του εξωτερικού1156.

1154
Ό.π., σσ. 47-49.
1155
Ό.π., σσ. 40-41, 59.
1156
Ό.π., σσ. 42-44.
294
 Το Πανεπιστήμιο κλήθηκε να συμμετάσχει σε διάφορα συνέδρια και
επετειακές εκδηλώσεις ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων και αντιπροσωπεύθηκε σε
ορισμένες περιπτώσεις από Καθηγητές, οι οποίοι, ωστόσο, ελλείψει πόρων,
μετέβησαν «ιδίαις δαπάναις». Ως εκ τούτου, «η πνευματική επικοινωνία…., του
ημετέρου Πανεπιστημίου προς τα επιστημονικά κέντρα της αλλοδαπής είναι
κατ’ανάγκην χαλαρά και αραιοτάτη».1157
Τέλος, ο Ν. Πολίτης τόνισε την ανεπάρκεια και τη στασιμότητα του
Προσωρινού Κανονισμού του Πανεπιστημίου, τα κενά του οποίου κάλυπταν διάφορα
Β.Δ., τα οποία μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις «εκανόνιζον πολλάκις κατά τρόπον
διάφορον τα αυτά πράγματα» και επισήμανε εξακολουθητικά την ανάγκη απόκτησης
Οργανικού νόμου1158.

 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Μιχ. Κ. Κατσαρά1159 (20.1.1908)
Ο πρύτανης Μιχ. Κ. Κατσαράς επέλεξε να παρουσιάσει τα συμπεράσματα των
κλινικών ερευνών του πάνω στις ψευδείς κατατονικές άνοιες1160.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μιχ. Κ. Κατσαρά (1.3.1909)
Ο απερχόμενος Πρύτανης έκανε λόγο για φοιτητικές ταραχές «επί τω λόγω ότι ο
διευθυντής του Ακαδημεικού Γυμναστηρίου εφέρετο ανοικείως προς αυτούς». Τα
Γυμναστικά, όπως ονομάστηκαν τα επεισόδια αυτά, αποτέλεσαν την αντίδραση των
φοιτητών στην υποχρεωτική παρακολούθηση και εξέταση στο μάθημα της
Γυμναστικής, το οποίο αποτελούσε μάλιστα απαραίτητο όρο για τη συμμετοχή τους
στις εξετάσεις. Ο διευθυντής του Γυμναστηρίου κατήγγειλε ανάρμοστη συμπεριφορά
φοιτητών, οι οποίοι κατέστρεψαν βιβλία και διέκοψαν παραδόσεις μαθημάτων. Οι
φοιτητές οργάνωσαν συλλαλητήρια ζητώντας την απόλυσή του και την
αντικατάσταση της Σουηδικής γυμναστικής με στρατιωτική ενάσκηση. Η πρυτανική
αρχή στην προσπάθειά της να επαναφέρει την ευρυθμία στο Πανεπιστήμιο,
1157
Ό.π., σσ. 61-62.
1158
Ό.π., σσ. 70-71.
1159
Ο Μιχ. Κ. Κατσαράς (1860-1939) χρημάτισε υφηγητής Νευρολογίας και Ψυχιατρικής από το
1883 έως το 1893, οπότε και διορίστηκε τακτικός Καθηγητής, θέση στην οποία παρέμεινε έως το 1930.
[Αρ. Κούζης, Εκατονταετηρίς..ό.π., τ. Γ´, σσ. 32-33]
1160
Τα κατά την πρυτανείαν Μιχαήλ Κ. Κατσαρά τακτικού καθηγητού της Νευρολογίας και των
φρενιτίδων νόσων και διευθυντού της εν τω Αιγινήτειω Νευρολογικής κλινικής πρυτανεύσαντος κατά το
ακαδημαϊκόν έτος 1907-1908, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Π.Δ.
Σακελλάριου» 1909, σσ. 3-4.
295
διαβεβαίωσε τους φοιτητές ότι τα αιτήματά τους θα ληφθούν υπόψη «εν τω μέτρω του
δικαίου». Ωστόσο, οι φοιτητές δεν υποχώρησαν, αλλά κατέλαβαν το Ανατομείο και
τη Νομική Σχολή, με τον Πρύτανη να επιτρέπει την επέμβαση του στρατού,
1161
προκειμένου να εξομαλυνθεί η κατάσταση . Ακολούθησαν ανακρίσεις και
συλλήψεις των πρωταιτίων1162.
Ο Μιχ. Κατσαράς σημείωσε ότι το ακαδ. έτος 1907-1908 ενεγράφησαν 993
νέοι φοιτητές, ενώ 1923 φοιτητές ανανέωσαν την εγγραφή τους κατά το χειμερινό
εξάμηνο και 2.735 στο θερινό. Εξετάσεις έδωσαν 567 φοιτητές συνολικά και μόνον
22 από αυτούς απορρίφθηκαν (3,88%)1163.
Αναφορά γίνεται και στο υπόμνημα που κατατέθηκε στη Βουλή, στο οποίο
μεταξύ άλλων υπογραμμίστηκαν οι ανάγκες του Ιδρύματος για «ιατρικά κτίρια
δυνάμενα να εκπληρώσωσι τον σκοπόν αυτών». Οι πανεπιστημιακές αρχές
διατύπωσαν για ακόμη μία φορά το αίτημα για οικονομική ενίσχυση από το κράτος,
θέση η οποία «αντλεί το δικαίωμα τούτο εκ του νόμου ΒΤΕ´ της 12ης Ιουλίου 1895 περί
εκπαιδευτικών τελών». Ο Κατσαράς τόνισε ότι η ανυπαρξία Εργαστηρίων και
Κλινικών σύμφωνα με «τας απαιτήσεις της γοργώς και εν Ελλάδι επί τα
πρόσωχωρούσης ιατρικής επιστήμης», λειτουργούσε επιβλαβώς για την λειτουργία
της Ιατρικής, ενώ συν τω χρόνω θα περιάγαγε επισφαλή την ίδια την ύπαρξη της
Σχολής. Ως εκ τούτου, η έλλειψη βασικών υποδομών θα λειτουργούσε ανασταλτικά
στην επιλογή της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου από τους φοιτητές, οι
οποίοι πιθανόν να επέλεγαν Πανεπιστήμια του εξωτερικού για να σπουδάσουν «προς
ανυπολόγιστον ου μόνον επιστημονικήν, αλλά και της πατρίδος καθόλου ζημίαν».1164

1161
Ό.π., σσ. 21-22.
1162
Π. Σιμένη, «Φοιτητικές ταραχές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών: η περίπτωση των «Γυμναστικών» του
1907», 3ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης, Πάτρα 1-3 Οκτωβρίου 2004, Πρακτικά σε
ηλεκτρονική μορφή. Πβ. Χ. Κουλούρη, Αθλητισμός και όψεις της αστικής κοινωνικότητας. Γυμναστικά
και αθλητικά σωματεία 1870-1922, Εκδόσεις «ΙΑΕΝ», Αθήνα 1997 .
1163
Τα κατά την πρυτανείαν Μιχαήλ Κ. Κατσαρά…ό.π., σσ. 23-24.
1164
Ό.π., σσ. 30-31.
296
  Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Στέφανο1165 (1.3.1909)
Ο Κυπάρισσος Στέφανος επέλεξε να εκφωνήσει λόγο περί της εξελίξεως και
της σημασίας των θετικών επιστημών1166.

 Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Στέφανο (15.11.1910)
Ο απερχόμενος Πρύτανης ανέφερε ότι τα τελευταία χρόνια σημειώθηκε εν γένει
πρόοδος με την επέκταση των φροντιστηρίων, με τη λειτουργία νέων εργαστηρίων,
κλινικών, αλλά και με την προσθήκη νέων εδρών διδασκαλίας. Παρά ταύτα, υπήρχαν
ζητήματα που απαιτούσαν διευθέτηση και η θεραπεία τους, κατά τον Στέφανο, θα
προερχόταν «διά της μεταρρυθμίσεως και συμπληρώσεως των διεπόντων το
Πανεπιστήμιον νόμων» αλλά και με την αύξηση των διατιθέμενων πόρων για τις
ανάγκες του. Επιπλέον, τόνισε ότι προς την κατεύθυνση αυτή απαραίτητη είναι η
«περί του Πανεπιστημίου δικαία γνώμη του Ελληνικού έθνους και η προς αυτό
προσήκουσα στοργή πάντων των ενδιαφερομένων περί του εθνικού μέλλοντος», αλλά
και η σύμπραξη των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας. Η Σύγκλητος με τη
συνεργασία των Σχολών επεξεργάστηκε και τελικά υπέβαλε μεταρρυθμιστικές
προτάσεις στο αρμόδιο Υπουργείο. Επιπλέον, αποφάσισε, αφού δεν διατίθεται μέρος
των εσόδων από τα εκπαιδευτικά τέλη στο Πανεπιστήμιο, να προχωρήσει «εις
εκποίησιν διαφόρων οικοπέδων ανηκόντων εις αυτό». Ωστόσο, η γενικότερη
οικονομική δυσπραγία επέφερε, τελικά, την εκποίηση «ολιγίστων μόνον
κτημάτων»1167.
Κατά το ακαδ. έτος 1908-1909 ενεγράφησαν 1103 νέοι φοιτητές (1056 στο
χειμερινό και 47 στο θερινό)1168. Στο χειμερινό εξάμηνο 2242 φοιτητές ανανέωσαν
την εγγραφή τους, ενώ στο θερινό 3300 φοιτητές1169.

1165
Ο Κυπάρισσος Στέφανος (1857-1917) έγινε το 1884 επίτιμος Καθηγητής της Ανωτέρας Άλγεβρας
και της Αναλυτικής Γεωμετρίας, ένα χρόνο αργότερα (1885) έκτακτος και το 1890 τακτικός
Καθηγητής [Μιχ. Στεφανίδης, Εκατονταετηρίς…ό.π., Ιστορία της Φυσικομαθηματικής, τχ. Β’, σσ. 23-
24]
1166
Τα κατά την πρυτανείαν Κυπάρισσου Στεφάνου τακτικού Καθηγητού των Μαθηματικών
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1908-1909, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις «εκ του
Τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου 1911, σ. 3.
1167
Τα κατά την πρυτανείαν Κυπάρισσου Στεφάνου…ό.π., σσ. 31-33, 44-45.
1168
Στη Θεολογική ενεγράφησαν 32, στη Νομική 623, στην Ιατρική 235, στη Φιλοσοφική94, στη
Σχολή φυσικών και μαθηματικών επιστημών 78 και στο Φαρμακευτικό σχολείο 41 [Ό.π., σ. 33]
1169
Συγκεκριμένα, στο διεθνές αρχαιολογικό συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Αίγυπτο παρέστη
ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου, στο Ισί διεθνές ιατρικό συνέδριο ο αντιπρύτανης Μ. Κατσαράς και
στις εορταστικές εκδηλώσεις για την 500ετηρίδα του Πανεπιστημίου της Λειψίας συμμετείχαν οι
297
 Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν.Χ. Αποστολίδη1170 (15.11.1909)
Όρια, όροι και διαιρέσεις των εν ταις θάλασαις διατώμενων ζώων
Ο Νικόλαος Χ. Αποστολίδης παραδέχτηκε ότι ανέλαβε την πρυτανεία του
Πανεπιστημίου «μετά δέους», καθώς το αξίωμα αυτό επισύρει «ευθύνας πολλάς και
περισπασμούς και φροντίδας», ενώ απαιτεί νομικές και οικονομικές γνώσεις, οι
οποίες, μάλιστα, δεν περιλαμβάνονταν στο γνωστικό κλάδο του. Επέλεξε, πάντως, να
θέσει αντικείμενο του λόγου του «όρια, όροι και διαιρέσεις των εν ταις θάλασαις
διατώμενων ζώων», επειδή, όπως ανέφερε, η χώρα, δεν είχε αναπτύξει επιστημονική
δραστηριότητα σε τέτοιου είδους πεδία, καθώς εκκρεμούσαν «άλλαις επιστημονικαίς
χρείαις..και μάλλον κατεπειγούσαις». Ωστόσο, η διάδοχη γενιά οφείλει να επαυξήσει
τα επιτεύγματα των προγόνων και να διακριθεί σε κάθε επιστημονικό κλάδο1171.

 Λόγος κατά την παράδοση της πρυτανείας από τον Ν.Χ. Αποστολίδη [5.3.1911]

Ο Αποστολίδης ανέφερε ότι η πρυτανική του θητεία ξεκίνησε λίγες μόνον

ημέρες μετά την εκδήλωση του κινήματος στο Γουδή (15 Αυγούστου 1909), γεγονός
που προμήνυε ένα ακαδημαϊκό έτος «ανώμαλον και ταραχώδες». Ωστόσο, τα
πράγματα εξελίχθηκαν «σχεδόν ομαλώς», με εξαίρεση ταραχές που ξέσπασαν από
φοιτητές της Ιατρικής με αίτημα την υπαγωγή κλινικών του «Ευαγγελισμού» στην
Ιατρική Σχολή. Ο συνολικός αριθμός των φοιτητών το ακαδ. έτος 1909-1910 έφτασε
τους 3.358, ανάμεσα στους οποίους και δώδεκα φοιτήτριες 1172. Η αύξηση στο
φοιτητικό δυναμικό οφείλεται στην δωρεάν («ατελή») εγγραφή φοιτητών που
προέρχονταν από περιοχές εκτός ελλαδικού χώρου, στην ανανέωση εγγραφών «επί
καταβολή του τέλους πάντων εκείνων των έστω και μίαν εχόντων εγγραφήν
παρελθόντος τινός έτους», αλλά και στη «μεταγραφή παλαιών φοιτητών από σχολής εις

Καθηγητές Γ. Στρέϊτ και Κ. Πολυγένης. Ακόμη, ο Δ. Αιγινήτης εκπροσώπησε το Πανεπιστήμιο στις

επετειακές εκδηλώσεις για 350ετηρίδα από τη σύσταση του Πανεπιστημίου της Γενεύης. [33-34, 37]
1170
Ο Νικόλαος Χ. Αποστολίδης (1856-1919) διορίστηκε τακτικός Καθηγητής Ζωολογίας το 1894.
Το 1916-1917 επί πρωθυπουργίας Σπ. Λάμπρου θα χρηματίσει Υπουργός Εθνικής Οικονομίας [Μιχ.
Στεφανίδης, ό.π., σ. 23.
1171
Τα κατά την πρυτανείαν Νικολάου Χ. Αποστολίδου πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1909-
1910, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις εκ του υπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού 1912, σσ. 3, 18.
1172
Οι δέκα (10) φοιτούσαν στην Ιατρική, μία (1) στη Φιλοσοφική και μία (1) στο Φαρμακευτικό
σχολείο.
298
σχολήν…». Ακόμη, 757 φοιτητές υποβλήθηκαν σε εξετάσεις για απόκτηση
διπλώματος, από τους οποίους 62 δεν πέτυχαν σε αυτές (8,19%).
Ο απερχόμενος Πρύτανης επισήμανε ότι «η Κυβέρνησις κατελύπησεν ημάς»
αναφερόμενος στις απολύσεις που έγιναν «διά νόμου ψηφισθέντος τη επιβολή της
Επαναστάσεως». Η απομάκρυνση δεκαεπτά (17) καθηγητών του Πανεπιστημίου1173
ήλθε ως απότοκο του κλίματος που είχε δημιουργηθεί κατά του Πανεπιστημίου από
τον τύπο και τους βουλευτές για χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των Καθηγητών, αλλά
και για ανεπαρκές έργο από το Πανεπιστήμιο. Οι απολύσεις αυτές εντάσσονταν στις
γενικότερες «εκκαθαρίσεις» που έλαβαν χώρα εκείνη την περίοδο και στις ένοπλες
δυνάμεις, ενώ έγιναν και μεταθέσεις εκπαιδευτικών1174. Η Σύγκλητος προέβη «εις
υποβολήν διαμαρτυρίας» με υπόμνημα της στον Πρόεδρο της Βουλής, στον οποίο
ζήτησε να κοινοποιήσει στη Βουλή «τα έντονα παράπονα αυτής επί τη δυσφημήσει, ην
εκάστοτε υφίσταται από τινος χρόνου το Εθνικόν Πανεπιστήμιον, οσάκις γίνεται λόγος
περί αυτού εν τω Κοινοβουλίω». Μεταξύ άλλων, υποστήριξε ότι παρά «την ατέλειαν
των περί του Πανεπιστημίου νομοθετημάτων…και την εν συγκρίσει προς τα Ευρωπαϊκά
Πανεπιστήμια προφανή ανεπάρκειαν και των εδρών και των πόρων», πολλοί
Καθηγητές αναδείχθηκαν επίτιμοι διδάκτορες σε ξένα Πανεπιστήμια ή μέλη
Ακαδημιών, έργα τους είχαν εκδοθεί «υπό Ακαδημιών ή επιφανών εκδοτικών
καταστημάτων της Εσπερίας», ενώ άλλοι διακρίθηκαν και σε διεθνή συνέδρια1175 .

1173
Από τη Νομική απολύθηκαν οι Ν. Γουναράκης, Ν. Δαμασκηνός, Κ. Πολυγένης, από την Ιατρική οι
Κ. Λούρος, Γ. Γαζέπης, Ι. Ζώχιος, Β. Πρωτόπουλος, Χ. Μαλανδρινός, Μ. Κατσαράς, Δ.
Κατερινόπουλος, από τη Φιλοσοφική Σχολή οι Δ. Πατσόπουλος και Π. Καββαδίας, από τη
Φυσικομαθηματική Σχολή οι Β. Αιγινήτης, Κ. Ζεγγέλης, Κ. Μητσόπουλος, Ν. Χατζηδάκις και Σπ.
Μηλιαράκης [Κ. Γαβρόγλου, Β. Καραμανωλάκης, Χ. Μπάρκουλα, Το Πανεπιστήμιο Αθηνών [1837-
1937]…ό.π., σ. 198].
1174
Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος υπέβαλε υπόμνημα στον πρωθυπουργό Στέφ. Δραγούμη με αίτημα την
απόλυση του διδακτικού προσωπικού συνολικά και την αντικατάστασή του από Έλληνες Καθηγητές
που δίδασκαν σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού. Ωστόσο, η Κυβέρνηση Δραγούμη πρότεινε τη
σύσταση επιτροπής, η οποία θα εισηγείτο τις απολύσεις των καθηγητών, αλλά υπήρξαν αντιδράσεις
επ’ αυτού στην προσπάθειά τους να μην επωμιστούν το πολιτικό βάρος. Έτσι, πρότειναν τη
συγκρότηση επιτροπής από Καθηγητές του Πανεπιστημίου, οι οποίοι όμως αρνήθηκαν να προτείνουν
ονόματα και να φέρουν εις πέρας το έργο τους. Τελικά, η απόφαση ελήφθη από το υπουργικό
συμβούλιο [Κ. Γαβρόγλου, Β. Καραμανωλάκης, Χ. Μπάρκουλα, Το Πανεπιστήμιο Αθηνών [1837-
1937]…ό.π., σσ. 197-198].
1175
Το Πανεπιστήμιο προσκλήθηκε να λάβει μέρος σε επετειακές εκδηλώσεις άλλων Πανεπιστημίων
και σε συνέδρια, αλλά δεν μπόρεσε στις περισσότερες των περιπτώσεων να αποστείλει
αντιπροσώπους, καθώς η πλειονότητα των συνεδρίων πραγματοποιούνταν «εις εποχάς καθ’ας τα
μαθήματα παρ’ημίν εξακολουθούσιν», ενώ σημείωσε ότι «μετά μεγίστης δυσκολίας ανευρίσκονται
μεταξύ των καθηγητών, οι εκουσίως δυνάμενοι ν’αναλάβωσιν την τοιαύτην εντολήν», καθώς
μεταβαίνουν σε αυτά με δικά τους έξοδα. Το Πανεπιστήμιο δεν αντιπροσωπεύθηκε στο συνέδριο
299
 Οι φοιτητές, έχοντας ήδη εδώ και δεκαετίες συνειδητοποιήσει ότι αποτελούν
μια κοινωνική ομάδα, είχαν ζητήσει για ακόμη μία φορά την ίδρυση Ακαδημαϊκής
Λέσχης1176. Η Σύγκλητος ενέκρινε τη σχετική δαπάνη και αποφάσισε την ανέγερσή
της στο κτήριο του παλιού λογιστηρίου1177.

Την πρυτανεία για το ακαδ. έτος 1910-1911 ανέλαβε ο Καθηγητής της Θεολογικής
Σχολής Εμμ. Ζολώτας, ωστόσο όπως αναφέρει ο Σπ. Λάμπρος στα πεπραγμένα της
πρυτανείας του, «διά λόγους εθνικούς εις άπαντας γνωστούς το Πανεπιστήμιο
βραδύτατα μόνον ελειτούργησε κατά το λήγον ακαδημαϊκόν έτος, ούτω δεν παρέστη η
ευκαιρία της τελέσεως της ακαδημαϊκής ταύτης εορτής»1178.

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις-συγκριτικές παρατηρήσεις

Το Πανεπιστήμιο αντικατοπτρίζει τον «πνευματικόν βίον του έθνους» μέσω του έργου
και του λόγου του διδακτικού προσωπικού, του μόχθου των φοιτητών και των
«βουλευμάτων» της πολιτείας, ενώ η ανάπτυξη του είναι αλληλένδετη με την
«Κυβερνητικήν ενέργειαν».
Το Πανεπιστήμιο αφού κάλυψε σε μείζονα βαθμό σημαντικές ανάγκες της
ελληνικής κοινωνίας, επιδίωξε πλέον να στραφεί σε στόχους που προσιδιάζουν
περισσότερο σε ένα Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα, παράγοντας επιστημονική γνώση
που θα εφαρμοστεί και θα συνδεθεί με τον κοινωνικό βίο. Επιζητεί, με αυτό τον
τρόπο, να αποκτήσει αναπυξιακό χαρακτήρα. Στο επίκεντρο τίθεται εντονότερα η
βελτιστοποίηση των παρεχόμενων σπουδών και αναδεικνύεται το ζήτημα της
ποιότητας των σπουδών, προκειμένου η γνώση να μην προορίζεται μόνον για
«βιοποριστικήν χρήσιν». Ο Κ. Παπαρηγόπουλος (1883) τόνιζε ότι τα χορηγούμενα
διπλώματα θα πρέπει να διαθέτουν την προσήκουσα επιστημονική αξία.

Βοτανικής στις Βρυξέλλες και στο συνέδριο Γεωλογίας της Στοκχόλμης . Ωστόσο, ο Σπ. Λάμπρος
αντιπροσώπευσε το Πανεπιστήμιο στην εκατοστή αμφιετηρίδα του Πανεπιστημίου του Βερολίνου [σ.
27]
1176
Βλ. Δ. Φαρφαρατζή, Ίδρυση, δομές και λειτουργία της Πανεπιστημιακής Λέσχης του Πανεπιστημίου
Αθηνών, Μεταπτυχιακή εργασία, ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ 2014.
1177
Τα κατά την πρυτανείαν Νικολάου Χ. Αποστολίδου….ό.π., σ. 30.
1178
Λογοδοσία Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου πρυτανεύσαντος κατά το πανεπιστημιακόν έτος 1911-1912, εν
Αθήναις «τύποις Π.Δ. Σακελλάριου» 1912, σ. 3.
300
 Ακόμη, στους λόγους αυτούς συχνές είναι οι αναφορές για την ανάγκη
καλλιέργειας των φυσικών επιστημών, οι οποίες παραμένουν «εν στοιχειώδει
καταστάσει» και υπογραμμίζεται η ανάγκη συγκρότησης Φυσικομαθηματικής Σχολής.
Επισημαίνεται η δυσανάλογος ανάπτυξη των Σχολών με τους Πρυτάνεις να
επιχειρούν να ερμηνεύσουν τις τάσεις και τις προτιμήσεις των φοιτητών προς
συγκεκριμένες Σχολές, ενώ ο Π. Κυριακός (1882) πρότεινε την σύσταση Σχολής
Νομικών επιστημών.
Τις αρχές του πανεπιστημίου απασχολεί το θέμα της καταβολής διδάκτρων
από τους φοιτητές. Προβάλλεται η θέση ότι θα λειτουργήσει αναβαθμιστικά στην
ποιότητα των παρεχόμενων σπουδών. Οι φοιτητές θα παρακολουθούν τα μαθήματα
και θα επιδιώκουν να μην παρατείνουν τη διάρκεια των σπουδών τους, ενώ θα
ενισχυθεί οικονομικά και το διδακτικό σώμα.
Καταγράφονται οι ενέργειες και οι προσπάθειες που έγιναν από τους
Πρυτάνεις προκειμένου το Πανεπιστήμιο να αποκτήσει οργανικό νόμο, ενώ τονίζεται
ότι το Πανεπιστήμιο παρά τις ελλείψεις και τα προβλήματα πρόσφερε σημαντικές
υπηρεσίες στο ελληνικό έθνος και στην ελληνική πολιτεία.

301
 Εόρτιοι και επετειακοί λόγοι

Λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών (1863-1911)

Ο εορτασμός των Τριών Ιεραρχών από το Πανεπιστήμιο με εκφώνηση λόγου
συνεχίζεται καθ’όλη αυτή την περίοδο, αποτελώντας πρόσφορο πεδίο ανάπτυξης
λόγου γύρω από τις σημάνσεις και χρήσεις του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού.

 Επέτειος 1863- Ομιλία Αλέξ. Λυκούργου1179 [«οποίον ήτο το πνεύμα, το

οποίον εκείνους <Άγιοι Απόστολοι> εζωοποίει»]
Το καθιερωμένο μνημόσυνο έγινε αυτό το ακαδημαϊκό έτος στον Μητροπολιτικό
Ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και τελέστηκε από τον Μητροπολίτη Αθηνών
Θεόφιλο (1790-1873). Ακολούθησε η εκφώνηση λόγου από τον Αρχιμανδρίτη του
αποστολικού και πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων και Καθηγητή της
Θεολογικής Σχολής Αλέξανδρο Λυκούργο1180. Στον πρόλογο αυτού του εκδοθέντος
κειμένου, αναφέρεται ότι στην εορτή των Τριών Ιεραρχών παρίσταντο τα μέλη της
προσωρινής Κυβέρνησης, Υπουργοί, πληρεξούσιοι της Εθνικής Συνέλευσης,
καθηγητές, φοιτητές, μαθητές των Γυμνασίων και πλήθος πολιτών.
Ο αγορητής αναφέρεται στο πλήθος των αρετών που συγκεντρώνουν οι Τρεις
Ιεράρχες, των οποίων η μνήμη τιμάται από την Εκκλησία την ημέρα αυτή, ενώ,
ταυτόχρονα, τελείται μνημόσυνο από το Εθνικό Πανεπιστήμιο υπέρ των «αοίδιμων
αυτού ιδρυτών ευεργετών και συνδρομητών» . Πρόσθεσε, μάλιστα, ότι η καθιέρωση
αυτής της εορτής δεν αποτελεί εθιμοτυπία αλλά νοηματοδοτείται από το γεγονός ότι
αναζωπυρώνεται το πνεύμα εκείνο που μας καλεί «κατά το μέτρον της ιδίας
δυνάμεως» να ενεργούμε για το κοινό όφελος. Στη συνέχεια, ανέφερε το θέμα το
οποίο θα ανέπτυσσε: «οποίον ήτο το πνεύμα, το οποίον εκείνους εζωοποίει» και

1179
Ο Αλέξανδρος Λυκούργος (1827-1875) διορίστηκε έκτακτος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών το 1860 και προήχθη σε τακτικό το 1864, δύο χρόνια αργότερα προχειρήσθηκε
Αρχιεπίσκοπος Σύρου, Τήνου και Μήλου [Δ. Μπαλάνος, Εθνικόν και Καποδιστριακόν…, τ. Α’,
Ιστορία της Θεολογικής Σχολής, σ. 8]. Το ακαδημαϊκό έτος 1865-1866 διετέλεσε Κοσμήτορας της
Θεολογικής Σχολής.
1180
Λόγος πανηγυρικός εις τους Τρεις Ιεράρχας, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της ακαδημαϊκής Συγκλήτου
τη 30 Ιαν. 1863, εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Αλέξανδρου Λυκούργου, Αρχιμανδρίτου του
αποστολικού και πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων και Καθηγητού της θεολογίας εν τω εθνικώ
Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π.Β. Μωραϊτίνη, χ.χ., σ. 3.
302
προεξαγγελτικά απαντά ότι αυτό «ήτο το ζων και ζωοποιόν πνεύμα του
Χριστιανισμού». Υπογραμμίζεται, εν προκειμένω, ότι οι Άγιοι Απόστολοι κήρυξαν
τον λόγο του Θεού χωρίς να γνωρίζουν ή να έχουν διδαχθεί διαλεκτική ή ρητορική,
επειδή ακριβώς διέθεταν «το πνεύμα και την δύναμιν του Θεού». Υποστηρίζει ότι το
εποικοδόμημα των φιλοσόφων και των σοφιστών είναι «επί της ψάμμου», καθώς η
διδασκαλία τους δεν τελεσφόρησε αλλά εξέλειψε «άνευ καρπού»1181. Επιπλέον, ο
ομιλητής σημειώνει ότι Απόστολος Παύλος διαπίστωσε στην Αθήνα την ύπαρξη
μιας διχοτομημένης εθνικής φιλοσοφίας, στους στωικούς και στους επικούρειους. Οι
φιλόσοφοι στα ερωτήματα αναφορικά με την δημιουργία του κόσμου, τη φύση του
καλού και του κακού, κ.ά, δεν πέτυχαν να δώσουν απαντήσεις.
Παρατηρούμε ότι, ενώ στους λόγους εγκαθίδρυσης που εκφωνούνται την 20η
Μαΐου, αποτελεί επαναλαμβανόμενο μοτίβο το ένδοξο παρελθόν, αντίθετα, εδώ, το
παρελθόν φέρεται να έχει αποτύχει στο να δώσει απαντήσεις σε οντολογικά και όχι
μόνον ερωτήματα. Αυτό, ανάγεται στη διαφορετική υφή του παρόντος λόγου, ο
οποίος έχει θεολογικό χαρακτήρα. Τον διωχθέντα «εκ της Ιουδαίας υιόν και λόγον
του Θεού, πρώτη υπεδέξατο εις τας αγκάλας αυτής η Ελλάς». Επίσης, επισημαίνει ότι η
ελληνική γλώσσα γίνεται «γλώσσα του Θεού της αληθείας» και μέσω αυτής
διοχετεύεται το κήρυγμα του Ευαγγελίου στην οικουμένη1182.
Η ζωή, το έργο και η διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών εκπορευόταν, κατά τον
ακαδημαϊκό αγορητή, από «πνεύμα σοφίας» και τίθεται το ερώτημα αν η νεολαία της
Ελλάδας ακολουθήσει την οδό «της αληθούς εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου
μαθήσεως» ή η τρυφή θα διαστρεβλώσει την κρίση της και θα την απομακρύνει από
τους κόλπους της Εκκλησίας. Εύχεται, λοιπόν, «το άνθος της χριστιανικής Ελλάδος»
να μην εκδιώξει «το ζωοποιόν εκείνον και σωτήριον πνεύμα». Σκοπός είναι να
διατηρηθεί το πνεύμα αυτό, με το οποίο «ανηρτήσαμεν και άπασας ημών τας περί
αναστάσεως και του μεγαλείου της Ελλάδος ελπίδας». Κατά τούτο, ολοκληρώνει την
ομιλία του με παράκληση για σοφία, σύνεση για τους διδάσκοντες και
διδασκομένους, για τους κρατικούς λειτουργούς και το λαό. Επιλογικά, δέεται υπέρ
αναπαύσεως των ευεργετών και παντοειδών συνδρομητών του Πανεπιστημίου1183.

1181
Ό.π., σσ. 5-7, 9.
1182
Ό.π., σσ. 10-13.
1183
Ό.π., σσ. 14-16.
303
  Επέτειος 1864- Ομιλία Π. Ρομπότη [«Εμοί δε λίαν ετιμήθησαν οι φίλοι σου, ο
Θεός» (Ψαλμ.138,17)]
Η Σύγκλητος εξουσιοδότησε τον Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής Παναγιώτη
Ρομπότη να αναθέσει το έργο της εκφώνησης του λόγου σε Καθηγητή της οικείας
Σχολής1184. Μετά την άρνηση του Κ. Κοντογόνη και Αλέξ. Λυκούργου, η Σύγκλητος
αποφάσισε «την του λόγου σύνταξιν και εκφώνησιν» να αναλάβει ο επιτίμιος
Καθηγητής Π. Ρομπότης1185.
Αναφερόμενος στην εορτή των Τριών Ιεραρχών1186, ο Π. Ρομπότης τόνισε ότι
η Εκκλησία τους αποδίδει τιμές για να καταδείξει ότι με το έργο τους «εθριάμβευσαν
την ευσέβειαν, και εδόξασαν ούτω τον δοξάσαντα αυτούς Θεόν». Ακόμη, επισημαίνει
ότι τιμήθηκαν από τη «χορείαν των αιώνων» αλλά και από τους θεμελιωτές του
Πανεπιστημίου, του οποίου και κατέστησαν προστάτες. Με την τέλεση του
μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών την ημέρα ακριβώς της εορτής των Τριών Ιεραρχών
καταδεικνύεται, κατά τον ομιλητή, ότι η ευσέβεια «η πρώτη αύτη αρετή των
1187
προστατών, είναι και το πρώτον μέλημα των πολιτών του Πανεπιστημίου» . Με
αυτό τον τρόπο συνδέεται το Πανεπιστήμιο με την Εκκλησία και τονίζεται ότι
αποστολή και προτεραιότητά του θα πρέπει να είναι η καλλιέργεια της ευσέβειας.
Καταληκτικά, υπογραμμίζει ότι υπάρχουν «εγγύτατα ημίν και προσφιλή επίσης
θαύματα της εις Χριστόν πίστεως», καθώς διασώζονται «γεραρά λείψανα του ιερού
αγώνος», της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 1188.

1184
Πρακτικά Συγκλήτου (16.11.1863), σ. 1.
1185
Πρακτικά Συγκλήτου (14.12.1863), σ. 1
1186
Στο προοίμιο του κειμένου, αναφέρεται ότι παρέστησαν στην τελετή του εορτασμού των Τριών
Ιεραρχών η Ιερά Σύνοδος, οι Υπουργοί, ο Πρόεδρος της εθνικής Συνελεύσεως, Καθηγητές του
Πανεπιστημίου, φοιτητές, εκπρόσωποι της πολιτικής και στρατιωτικής αρχής. Μετά την λειτουργία,
ακολούθησε μνημόσυνο στο οποίο αναφέρθηκαν τα ονόματα των ευεργετών και συνδρομητών του
Πανεπιστημίου [Λόγος πανηγυρικός εις τους Τρεις Ιεράρχας, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής
Συγκλήτου τη 30 Ιανουαρίου 1864 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Παναγιώτου Ρομπότου,
Κοσμήτορος και Καθηγητού της Θεολογικής Σχολής εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις Τύποις
Ν.Γ. Πάσσαρη και Λ.Γ. Καναριώτου 1864, σ. γ'].
1187
Ό.π., σσ. 8-10.
1188
Ό.π., σσ. 10, 12, 15.
304
 Επέτειος 1865- Ομιλία Αλέξ. Λυκούργου [β´] [«τις εστί σοφός και επιστήμων εν
υμίν;» (Ιακωβ.Γ´.13)]
Η Πανεπιστημιακή Σύγκλητος όρισε τον Αλέξ. Λυκούργο αγορητή κατά την εορτή
των Τριών Ιεραρχών για το ακαδημαϊκό έτος 1864-18651189. Ο Καθηγητής της
Θεολογικής Σχολής εκφώνησε, ως ιερωμένος, τον λόγο από άμβωνος. Στην ομιλία
του επιδίωξε να απαντήσει στο ερώτημα «Τις εστί σοφός και επιστήμων εν υμίν;»1190.
Αιτιολογώντας την επιλογή του, αναφέρει ότι η περίσταση είναι εύθετη, καθώς
παρίστανται Καθηγητές, διδάσκαλοι και μαθητές «του τε ανωτάτου της Ελλάδος και
των λοιπών της μητροπόλεως ταύτης εκπαιδευτηρίων». Με την πραγμάτευση του
θέματος, επιδιώκει να δώσει απάντηση στα εξής ερωτήματα: «πόθεν η σοφία ημών;»
και «πώς ενδείκνυται αύτη». Διακρίνει δυο πηγές σοφίας, την ανθρώπινη και τη θεία.
Η, μεν, πρώτη χαρακτηρίζεται «αιχμηρά, η εκ του πεπερασμένου πνεύματος του
ανθρώπου», αλλά και «δαιμονιώδης» και «ασεβής», καθώς αφορά στον επίγειο κόσμο
και δεν οδηγεί στην πνευματική ευδαιμονία. Στον αντίποδα, βρίσκεται η θεία σοφία,
η αληθής σοφία, η οποία απορρέει «άνωθεν»1191.
Στη συνέχεια, επισημαίνει ότι η σοφία αναφαίνεται, όταν συμπορεύεται η
διάνοια και η καρδιά, η επιστήμη και η ζωή, οι λόγοι και τα έργα. Τονίζει ότι η
«άνωθεν σοφία» είναι αγνή· αποποιείται τις σωματικές επιθυμίες, την αδικία και την
ασέβεια. Ο αγορητής της ημέρας σημειώνει ότι η αληθής σοφία είναι «ειρηνική»,
«επιεικής» και «μεστή ελέους και καρπών αγαθών». Οι Τρεις Ιεράρχες και οι Πατέρες
της Εκκλησίας διαπνέονταν από αυτή την άνωθεν σοφία, την οποία και οι ευεργέτες
του Πανεπιστημίου ήθελαν να ενισχύσουν. Υπογραμμίζει ότι «αν η σοφία αύτη
επικρατήση εν ημίν […], και κηρύττηται μεν από του ιερού άμβωνος και από των
καθεδρών της διδασκαλίας, συμπαραστατῄ δε εν τοις βουλευτηρίοις και εν ταις
αγοραίς, και ρυθμίζη την επιστήμην και τον βίον ημών», η πατρίδα θα ευδαιμονεί.
Βαρύτητα δίδεται σε μια ανθρωπιστική παιδεία, η οποία θα εκδηλώνεται και θα
φανερώνεται στην κοινωνία, στην Εκκλησία, στο Πανεπιστήμιο1192.

1189
Πρακτικά Συγκλήτου (25.11.1864), σ. 2.
1190
Ιάκωβος γ´, 13.
1191
Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου τη
30 Ιανουαρίου 1865 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Αλέξανδρου Λυκούργου αρχιμανδρίτου του
αποστολικού και πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων και καθηγητού της θεολογίας εν τω
Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Ιω. Κασάνδρεως και Σας, χ.χ., σσ. 6-12.
1192
Ό.π., σσ. 12-16.
305
  Επέτειος 1866-Ομιλία Αλέξ. Λυκούργου [γ´]
Από τη λογοδοσία του Πρύτανη και Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής, Μιλτ.
Βενιζέλου (1822-1887) πληροφορούμαστε ότι κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών ο
«κύριος Αλέξανδρος Λυκούργος, τότε μεν αρχιμανδρίτης και καθηγητής του
Πανεπιστημίου νυν δε Αρχιεπίσκοπος Κυκλάδων, απήγγειλε λόγον διδακτικώτατον και
επαινετικόν των μακαρίων και αοίδιμων εκείνων ανδρών, οίτινες ως τα φίλτατα αυτών
αγαπήσαντες το Πανεπιστήμιον εμνήσαντο αυτού εις τας διαθήκας των ουσιών
των»1193. Το κείμενο του λόγου δεν έχει διασωθεί.

 Επέτειος 1867- Ομιλία Θεοκλ. Βίμπου1194 [«η γεννηθείσα ημίν σοφία του
Θεού» (Α´ Κορ.α´.30)]
Στο προοίμιο του εκδεδομένου, από την Πρυτανεία, λόγου σημειώνεται ότι ο
Αρχιμανδρίτης και Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Θεόκλητος Βίμπος εκφώνησε
«από του ιερού άμβωνος λόγον». Το θέμα το οποίο πραγματεύεται ο λόγος αυτός είναι
«η γενηθείσα ημίν σοφία από Θεού», θέμα το οποίο προσήκει στην περίσταση, καθώς
παρίστανται καθηγητές και φοιτητές οι «σοφίας ζητούντες». Ο ομιλητής τονίζει ότι η
επιστημονική γνώση δεν επιτυγχάνει πάντοτε να μας αποκαλύψει τις αλήθειες που
οδηγούν στην επίγνωση και στη συνάντηση με τον αληθινό Θεό, στη γνώση της
μελλοντικής ζωής. Το «λογικόν» θα πρέπει να είναι «επιρρωνυμένον υπό της
δυνάμεως και φωτιζόμενον υπό του φωτός της θείας αποκαλύψεως»1195.
Στη συνέχεια, αναφέρει ότι τα «δοκιμώτατα» συγγράμματα Ελλήνων και
Ρωμαίων παρουσιάζουν ανεπάρκεια ως προς την έννοια της αρετής, την γνώση του
Θεού, τον προορισμό του ανθρώπου. Η αγάπη «εν τη αυτοθυσίᾳ υπέρ του πλησίον»
και η ταπεινοφροσύνη συνιστούν δομικά στοιχεία της φύσης του Θεού, όπως και η
1193
Μιλτ. Βενιζέλος, Λόγος εκφωνηθείς τη ΙΣΤ´ Οκτωβρίου 1866, ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως
των νέων αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις 1867, σ. 43.
1194
Ο Θεόκλητος Βίμπος (1832-1903) διορίστηκε στις 8 Δεκεμβρίου του 1860 έκτακτος Καθηγητής
στη Θεολογική Σχολή του Αθήνησιν Πανεπιστημίου, έξι χρόνια αργότερα εισέρχεται στην τάξη των
κληρικών, ενώ στις 22 Νοεμβρίου 1867 γίνεται τακτικός Καθηγητής. Το 1869, έτος κατά το οποίο
ανακηρύχθηκε Αρχιεπίσκοπος Μαντινείας και Κυνουρίας, αποσύρθηκε από τα ακαδημαϊκά του
καθήκοντα. Το ακαδημαϊκό έτος 1868-1869 διετέλεσε Κοσμήτωρ της Σχολής της Θεολογίας [Δ.Α.
Δημητριάδης, Απάνθισμα Βιογραφικόν…ό.π., σ. 48. Δ. Μπάλανος, Εθνικόν και Καποδιστριακόν…ό.π.,
τ. Α´, σ. 8].
1195
Λόγος επί τη παρά του Εθνικού Πανεπιστημίου τελέσει μνημοσύνου υπέρ των κεκοιμημένων
ιδρυτών, ευεργετών, συνδρομητών και καθηγητών αυτού, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της ακαδημαϊκής
Συγκλήτου τη λ´ Ιανουαρίου 1867, εορτή των Τριών Μεγάλων Ιεραρχών, εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Θεοκλήτου Βίμπου, εν Αθήναις εκ της Τυπογραφ.των Τεκν.Ανδρ.Κορομηλά 1867, σσ. 1-4.
306
ευσπλαχνία και η συμπάθεια, αρετές συνδεδεμένες με την παραμυθία. Στην
κατακλείδα του λόγου του, χωρίς να παραλείψει να μνημονεύσει τους ευεργέτες του
Ιδρύματος1196 αναφέρει ότι το «Πανεπιστήμιον του ελληνικού έθνους οίδεν, ότι
ρήματα ζωής αιωνίου έχεις, και πεπίστευκε και έγνωκεν, ότι συ ει ο Χριστός ο Υιός του
Θεού του ζώντος» και ζητά την «σκέπην» Του για τους καθηγητές και τους φοιτητές.

 Επέτειος 1868- Ομιλία Νικηφ. Καλογερά1197 [«τις ο σκοπός και η υπόθεσις της
ακαδημαϊκής πανηγύρεως;»]
Το θέμα της ανάθεσης της εκφώνησης λόγου κατά τον εορτασμό των Τριών
Ιεραρχών τέθηκε στη Συνεδρίαση της 13ης Ιανουαρίου 1868. Κατά το έθος, ο
αγορητής ήταν κληρικός, καθώς όμως υπήρχε μόνον ένας ακαδημαϊκός κληρικός στη
Θεολογική Σχολή, ο οποίος, ωστόσο, είχε μιλήσει το προηγούμενο έτος (ο Θεόκλητος
Βίμπος), προτάθηκε από τον Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής να ανατεθεί «το
βάρος τούτο εις τον αρτίως δοκιμασθέντα υπό της Θεολογικής Σχολής εις υφηγητήν
κύριον Καλογερά και παρεκάλεσε τον της Θεολογικής Σχολής Κοσμήτορα να
κοινοποιήση τούτο εις αυτόν». Σε περίπτωση που αυτός δεν αποδεχόταν την πρόταση
να εκφωνήσει λόγο, τότε ο Πρύτανης θα όριζε τον Θ. Βίμπο ως αγορητή της
ημέρας1198.
Ο Ν. Καλογεράς εισαγωγικά ανέφερε ότι η εορτή των Τριών Ιεραρχών
αποτελεί εκκλησιαστική και ακαδημαϊκή πανήγυρις, στην οποία η «ιερά παιδεία [..], η
θεολογία και η φιλοσοφία και αι λοιπαί των επιστημών εν αδελφικώ φιλήματι αλλήλας
ασπάζονται». Επισημαίνει ότι τα έθνη, τα οποία συνυφαίνουν Θρησκεία και Σοφία,
είναι επίζηλα. Έτσι και οι Τρεις Ιεράρχες συγκέρασαν «την ιεράν μετά της θύραθεν
σοφίας» και συνέδραμαν «εις την κατά την ευσέβειαν και την ηθικήν προκοπήν και
επίδοσιν του κόσμου» και, κατά συνέπεια, ήταν «επαινετή και θεοφιλής» η
καθιέρωση της εορτής αυτής από το «Πανδιδακτήριο». Στη συνέχεια, κατέστησε
φανερό ότι θα πραγματευθεί στον λόγο αυτό περί «της πανηγύρεως της παρούσης την

1196
Ό.π., σσ. 4-8, 14, 16.
1197
Ο Νικηφόρος (κατά κόσμον Νικόλαος) Καλογεράς (1835-1896) διορίστηκε στις 14 Αυγούστου
1868 υφηγητής στη Θεολογική Σχολή. Το 1873 έγινε επιτίμιος καθηγητής, τρία χρόνια αργότερα
έκτακτος και το 1879 προήχθη σε τακτικό Καθηγητή. Το 1883 εξελέγη Αρχιεπίσκοπος Πατρών και
Ηλείας [Δ.Α. Δημητριάδης, Απάνθισμα Βιογραφικόν…ό.π., σσ. 56-57. Δ. Μπάλανος, Εθνικόν και
Καποδιστριακόν…όπ., τ. Α’, σσ. 9-10. Ιωάννης Καλογεράς, Ξενοφάνης, τ. Α´, σ. 457]
1198
Πρακτικά Συγκλήτου (13.1.1868), σ. 2.
307
υπόθεσιν, και τον σκοπόν δι’ ον αύτη σήμερον γηθοσύνως συγκροτούμενη τελείται»1199.
Ανάμεσα στους σκοπούς που υπηρετεί η συγκεκριμένη εορτή, ο ομιλητής διέκρινε
δύο, τους πιο σημαντικούς, κατά τη γνώμη του: τόνισε ότι, αφενός, ενεργοποιείται ο
ζήλος και η σπουδή για την παιδεία και την ευσέβεια και, αφετέρου, επιτελούνται
«διά της εκκλησίας δεήσεις» υπέρ των εν ζωή και κεκοιμημένων ευεργετών του
Πανεπιστημίου.
Ειδικότερα, οι Τρεις Ιεράρχες και οι συνδρομητές του Πανεπιστημίου
παρέχουν «τα κάλλιστα των παραδειγμάτων». Η ιστορία του βίου των Τριών
εορταζόντων Ιεραρχών τέμνεται με την ιστορία του Χριστιανισμού, καθώς με τη
γραφίδα τους διέδωσαν τα θεία κηρύγματα : «τούτου δε ένεκα όπου ο Χριστιανισμός
εξηπλώθη, εκεί ανεπτερώθη και η φήμη των ονομάτων αυτών· οικουμενική θρησκεία
κατέστη ο Χριστιανισμός, οικουμενικοί κατέστησαν και οι διδάσκαλοι ούτοι»1200.
Ακολούθως, ο αγορητής στρέφεται προς «τα τέκνα του Πανεπιστημίου» και αναφέρει
ότι δύο από τους Ιεράρχες, ο Γρηγόριος και ο Βασίλειος πέρασαν μέρος της νεανικής
τους ηλικίας στο «κοινόν της Ελλάδος Μουσείον» και, ως εκ τούτου, με τους
φοιτητές τους ενώνει «η πόλις», «αι των οίκαδε ελπίδες και ευχαί», «ο άγιος ζήλος»
και «η σταθερά προς κτήσιν της αληθούς παιδείας και αρετής έφεσις» .
Υπογραμμίζεται, μάλιστα, ότι οι Τρεις Ιεράρχες κατέβαλαν μόχθο για το θείο έργο
τους, ανάλογα με τη χάρη που δόθηκε στον καθένα από το Άγιο Πνεύμα αλλά και
από τις ιδιαίτερες ικανότητες τους1201.
Από τον ομιλητή επισημαίνεται ότι θα έπρεπε να εξαίρεται το έργο όσων
συνέβαλαν στην ίδρυση Ακαδημίας στην Αθήνα κατά την αρχαιότητα, από την οποία
«αειλαμπείς φωστήρες ανέτειλαν», ωστόσο, επειδή επιδρομείς κατέστρεψαν τις
αναθηματικές πλάκες με αποτέλεσμα να μην διασωθούν τα ονόματά τους, αυτά
παρέμειναν «επί των <νοητών> πλακών της αθανασίας». Από την παύση λειτουργίας
της Ακαδημίας μέχρι την ίδρυση του ελληνικού Πανεπιστημίου μεσολάβησαν δέκα
τρεις, περίπου, αιώνες, κατά τους οποίος «νυξ ζοφώδης και σκοτεινή της Αττικής και
της Ελλάδος όλης τον ορίζοντα εκάλυπτε», «νύκτα» που παρήλθε με τη συνδρομή

1199
Λόγος επί τη παρά του Εθνικού Πανεπιστημίου τέλεσει μνημοσύνου υπέρ των κεκοιμημένων ιδρυτών,
ευεργετών, συνδρομητών και καθηγητών αυτού, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου τη
λ’ Ιανουαρίου 1868, εορτή των Τριών Μεγάλων Ιεραρχών, εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Νικηφόρου Καλογερά, ιερέως και υφηγητού της Θεολογίας εν τω αυτώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ
του Τυπογραφείου της Λακωνίας, χ.χ., σσ. 1-3.
1200
Ό.π., σσ. 4, 6.
1201
Ό.π., σσ. 7, 8, 10.
308
των ευεργετών του Πανεπιστημίου, οι οποίοι δεν εκδαπάνησαν τον πλούτο τους αλλά
τον «διέθεσαν προς φωτισμόν πνευματικόν ουχί της Ελλάδος μόνης, αλλά της
Ανατολής απάσης». Αξιοσημείωτο είναι ότι αποτυπώνεται ως αποστολή του
Πανεπιστημίου η πνευματική ανάπτυξη όχι μόνον της Ελλάδας αλλά και όλης της
καθ’ημάς Ανατολής, ένα μοτίβο που συναντάμε στα λογύδρια που εκφωνήθηκαν
κατά τα εγκαίνια του Πανεπιστημίου αλλά και στους μετέπειτα πανηγυρικούς λόγους.
Στην κατακλείδα του λόγου του, ο Καλογεράς παραινεί τους φοιτητές να μιμηθούν
τις αρετές των Οικουμενικών Πατέρων, των Τριών Ιεραρχών, καθώς «τότε και η ευχή
η Πανελλήνιος δι’ υμών εκπληρούται· τότε και ο σκοπός ο ιερός των ιδρυτών και
συνδρομητών του Πανεπιστημίου εις πέρας φέρεται»1202.

 Επέτειος 1869- Ομιλία Θ. Βίμπου [β´]

Ο Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής Θεόκλητος Βίμπος1203, διασαφηνίζοντας τους
άξονες γύρω από τους οποίους θα κινηθεί, προεξαγγέλλει ότι τρία είναι τα ερωτήματα
που προβάλλουν αναφορικά με το μνημόσυνο υπέρ των ευεργετών του Ιδρύματος :
«τί σημαίνει <αυτό καθ’ εαυτόν> μνημόσυνον», «τί προάγει τους πολίτας του εθνικού
ημών Πανεπιστημίου υπέρ των κεκοιμημένων ιδρυτών, ευεργετών, συνδρομητών και
καθηγητών αυτού», και «διατί κατά την εορτήν των Τριών τούτων μεγάλων Ιεραρχών
ώρισται η του μνημοσύνου αυτού τέλεσις;»1204. Το μνημόσυνο, κατά την Εκκλησία,
συγκροτούν προσευχές και παρακλήσεις, αλλά και αναίμακτος θυσία υπέρ των
κεκοιμημένων, οι οποίοι αν και μετανόησαν, δεν προήγαγαν «καρπούς μετανοίας».
Τονίζοντας τη σημαίνουσα συμβολή των ευεργετών του Πανεπιστημίου στην
πνευματική αναγέννηση του έθνους με την ίδρυση «του σεμνώματος τούτου των
απανταχού Ελλήνων», ο ομιλητής επισημαίνει ότι φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης
συνιστά η συγκεκριμένη επιμνημόσυνη δέηση, αλλά και ενέργεια παραινετική προς
άλλους «φιλογενείς άνδρας» προκειμένου να συνδράμουν το Εθνικό
Πανεπιστήμιο1205. Το Πανεπιστήμιο επέλεξε να τελείται το μνημόσυνο κατά την

1202
Ό.π., σσ. 12-16. Για τις εντυπώσεις που άφησε η συγκεκριμένη ομιλία βλ. Δ.Α. Δημητριάδη,
Απάνθισμα Βιογραφικόν…ό.π., σ. 56.
1203
Πρακτικά Συγκλήτου (18.1.1869), σσ. 6-7. Παρατηρούμε ότι η ανάθεση του λόγου γίνεται μόλις
λίγες ημέρες πριν από τον εορτασμό.
1204
Θεοκλήτου Μαντινείας και Κυνουρίας Αρχιεπισκόπου Λόγος εις το παρά του Εθνικού
Πανεπιστημίου τω 1869 τελεσθέν μνημόσυνον υπέρ των κεκοιμημένων ιδρυτών, ευεργετών,
συνδρομητών και καθηγητών αυτού, εν Αθήναις Τύποις Σ. Οικονόμου και Λ. Μηλιάδου 1869, σσ. 7-8.
1205
Ό.π., σσ. 11-14.
309
εορτή των Τριών Ιεραρχών για να τους προβάλλει ακαδημαϊκά ως τα κατέξοχήν
παραδείγματα «παιδείας, αλλά και χριστιανικής αρετής και ζήλου εις πάντας μεν εν
γένει τους φοιτητάς, ιδίως δε εις τους μέλλοντας να διατρέξωσι το εκκλησιαστικόν
στάδιον»1206.

 Επέτειος 1870- Ομιλία Νικηφ. Καλογερά [β´] [«Εμβλέψατε εις αρχαίας γενεάς
και ίδετε» (Σοφία Σειράχ κεφ. Β´, στιχ. 10)]
Ο Νικηφ. Καλογεράς επισημαίνει ότι η Σύγκλητος έχει επίγνωση του μεγαλείου και
της ακτινοβολίας της εορτής και της αδυναμίας της ανθρώπινης γλώσσας να τα
εκφράσει «ουδ’αν χρόνος άπειρος εδίδοτο εις παρασκευήν και μελέτην».1207. Τονίζει
ότι ανάμεσα στις διάδοχες γενεές, θα πρέπει να στρέψουμε το ενδιαφέρον και την
προσοχή μας σε εκείνες των οποίων «η επί γης πορεία γίνεται καταλληλοτέρα μελέτης
υπόθεσις, και στενοτέραν έχει την σχέσιν προς την έννοιαν και τον σκοπόν της εορτής
του Πανεπιστημίου». Προτρέπει να εμβλέψουμε εις αρχαίας γενεάς. στη διάρκεια των
οποίων διακρίθηκαν οι Τρεις Ιεράρχες, αφού με τις αρχές που διείπαν την επιστήμη
και τη ζωή τους, αποκατέστησαν «την καταπέσουσα ανθρωπότητα» και
ανασυγκρότησαν «την καταρρεύσασαν Ελλάδα»1208. Ειδικότερα, προτρέπει να
προσανατολιστεί το βλέμμα και ο νους κατά την εορτή αυτή στους ανθρώπους
εκείνους, οι οποίοι με κάθε μέσο υποστήριξαν την σταθεροποίηση και ενδυνάμωση
των αρχών αυτών στην Ανατολή και στην Ελλάδα και αναδείχθηκαν ευεργέτες του
Πανεπιστημίου1209.
Στη συνέχεια, ο ομιλητής της ημέρας χρησιμοποιεί την «Ακαδημίαν» της
Αρχαίας Αθήνας ως εργαλείο για να παρουσιάσει «το εσωτερικόν του καθόλου
Ελληνισμού πνεύμα» και διατείνεται ότι αυτή είχε παρανοήσει «τον αληθή της
επιστήμης σκοπόν» και έτρεπε, κατά τη γνώμη του, τους νέους αλλά και το ελληνικό

1206
Ό.π., σσ. 14, 24.
1207
Σχολιάζει ότι μόλις πριν από λίγες μέρες του ανατέθηκε η εκφώνηση λόγου και ανεβαίνει στο
βήμα αυτό «εις την θείαν αρωγήν πεπειθώς και εις την επιείκιαν του μουσοτραφούς ακροατηρίου»
[Λόγος επί τη παρά του Εθνικού Πανεπιστημίου τέλεσει μνημοσύνου υπέρ των κεκοιμημένων ιδρυτών,
ευεργετών, συνδρομητών και καθηγητών αυτού, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου τη
λ´ Ιανουαρίου 1870 εορτή των Τριών Μεγάλων Ιεραρχών εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Νικηφόρου Καλογερά, Αρχιμανδρίτου και Καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, εν
Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των τέκνων Α. Κορομηλά, 1870, σσ. 1-2].
1208
Η επιστήμη υπήρξε το «φάρμακον» που επέφερε την αναμόρφωση του «απονεκρωμένου ελληνικού
έθνους» [Ό.π., σ. 5]
1209
Ό.π., σσ. 3, 5.
310
έθνος «κατά κρημνού»1210. Μετά την πτώση του οικοδομήματος αυτού, οι Τρεις
Οικουμενικοί Πατέρες διέδωσαν το νέο σύστημα αξιών που πρέσβευε ο
Χριστιανισμός προκειμένου να ανασυγκροτηθεί «η ψυχορραγούσα Ελλάς και η
θνήσκουσα ανθρωπότης». Ο ομιλητής υπογραμμίζει ότι το Πανεπιστήμιο «ευλόγως
άρα και δικαίως» ανακήρυξε τους Τρεις Ιεράρχες προστάτες του, διαμηνύοντας ότι
οι επιστήμες αποσκοπούν στη διάδοση της χριστιανικής παιδείας, στη διάχυση των
ανθρωπιστικών επιστημών. Οι φιλογενείς κατανοώντας «το σπουδαίον και ωφέλιμον»
των αρχών αυτών, συνέδραμαν την ενδυνάμωση τους μέσω χρηματικών, και όχι
μόνον, αρωγών. Το Πανεπιστήμιο κατά τούτο εγχάραξε τα ονόματά τους εκατέρωθεν
της κεντρικής του πύλης1211.

 Επέτειος 1871-Ομιλία Π. Ρομπότη

Ο Π. Ρομπότης με εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εξεφώνησε τον πανηγυρικό
λόγο κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών το ακαδημαϊκό έτος 1870-18711212. Ο
Πρύτανης Κ. Βουσάκης ανέφερε στη λογοδοσία του ότι «λόγος δε τῃ τελετῄ μάλιστα
πρέπων απηγγέλθη υπό του σοφού καθηγητού της θεολογίας και πρωτοπρεσβύτερου κ.
Π. Ρομπότη»1213. Ο λόγος λανθάνει.

 Επέτειος 1872- Ομιλία Νικηφ. Καλογερά [γ´] [Οι τρεις διδάσκαλοι της
Εκκλησίας και οι ευεργέται του Πανεπιστημίου]
Στη συζήτηση για την επιλογή ομιλητή για την καθιερωμένη εορτή των Τριών
Ιεραρχών, ο Καθηγητής της Θεολογίας Α.Δ. Κυριακός πρότεινε τον Καθηγητή Ν.Μ.
Δαμαλά. Ωστόσο, άλλοι καθηγητές «προτιμώντες τον από του άμβωνος λόγον»
υπέδειξαν τον Αρχιμανδρίτη Νικηφόρο Καλογερά. Ο Α.Δ. Κυριακός
επιχειρηματολόγησε υπέρ της θέσης του για τον Δαμαλά, διατεινόμενος ότι αυτή η
εορτή του Πανεπιστημίου «δεν είναι απλώς εκκλησιαστική, αλλά συνδέεται μετά του
πνευματικού του Πανεπιστημίου βίου» και ως εκ τούτου θα ήταν, υπό προϋποθέσεις,
δυνατόν να απαγγείλει λόγο και κάποιος μη κληρικός, όπως άλλωστε είχε συμβεί και

1210
Ό.π., σσ. 7, 9-10.
1211
Ό.π., σσ. 7, 9-10, 12-14.
1212
Πρακτικά Συγκλήτου (12.1.1871), σ. 1.
1213
Κ. Βουσάκης, Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΗ’ Νοεμβρίου 1871 ημέρα της επίσημου εγκαθιδρύσεως των
νέων αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις 1872, σ. 53.
311
στην περίπτωση του Κ. Κοντογόνη και του Π.Ρομπότη1214. Ωστόσο, η Σύγκλητος
«κρίνασα ευπρεπέστερον να εκφωνηθή ο λόγος υπό κληρικού καθηγητού» ανέθεσε το
έργο αυτό στον Νικηφ. Καλογερά1215. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι η Σύγκλητος
επιδιώκει να διατηρηθεί ανέπαφος ο θρησκευτικός χαρακτήρας της εορτής των Τριών
Ιεραρχών, καθώς αποφεύγει συστηματικά να αναθέσει την εκφώνηση λόγου σε μη
κληρικό.
Ο Αρχιμανδρίτης και Καθηγητής της Σχολής της Θεολογίας Νικηφ.
Καλογεράς εισαγωγικά ανέφερε ότι αισθάνθηκε «περιδεής» με την απόφαση της
Συγκλήτου να απαγγείλει λόγο ξανά, καθώς προβληματίζεται μήπως «η εκλεκτή αύτη
συνάθροισις διασκεδασθή βαρυθυμούσα, των αυτών πάλιν επαναλαμβανομένων
ακούσασα». Υπόθεση του λόγου του είναι «οι τρεις σήμερον εορταζόμενοι μεγάλοι
Διδάσκαλοι της Εκκλησίας» και η ανάμνηση των ευεργετών του Πανεπιστημίου.
Υπογραμμίζει ότι από τις αρετές που διέπνεαν την κλασική Ελλάδα, η πιο σημαντική
ήταν ο «έρως προς τας Μούσας», καθώς «Ελλάς» και «σοφία» αποτέλεσαν
αλληλένδετες έννοιες. Ο Καλογεράς τονίζει ότι τα ήθη και τα έθιμα αλληλεπιδρούν
στον χαρακτήρα ενός έθνους και αναφέρει τη θέσπιση εορτών κατά τη γενέθλια
ημέρα των ιδρυτών των φιλοσοφικών σχολών1216. Ο αγορητής ανάγει τον εορτασμό
των Τριών Ιεραρχών από το Πανεπιστήμιο σε εκείνο το έθος, με σκοπό να
ενεργοποιηθεί ο ζήλος της παιδείας. Επειδή η σοφία πρέπει να συνοδεύεται από
χριστιανικές αρχές, αλλιώς καθίσταται κενή, η Εκκλησία και η Πολιτεία μας
διδάσκουν το αληθές περιεχόμενο της σοφίας μέσα από τους Τρεις Ιεράρχες. Η
σύνδεση μεταξύ αρχαίας Ελλάδας και σύγχρονης, με κοινό άξονα το «φιλόμουσον»,
κατά τον αγορητή, αποτελεί απόδειξη της συνέχειας του ελληνισμού και
αντιπαρατάσσεται με τις θεωρίες περί μεταβολών στα ήθη και στα έθιμα.
Υποστηρίζει ότι η υποστήριξη των γραμμάτων και των τεχνών δεν αποτελεί απλώς
έθος αλλά «νόμον ηθικόν» και ζωτικό θρησκευτικό καθήκον1217 .

1214
Το 1864 ο Π. Ρομπότης εκφώνησε τον πανηγυρικό λόγο ως επιτίμιος Καθηγητής· 6 χρόνια
αργότερα χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος.
1215
Πρακτικά Συγκλήτου (6.11.1871), σσ. 2-3.
1216
Πρόκειται για ένα έθος το οποίο χαρακτηρίζεται από τον ομιλητή, «λαμπρόν», «χαριέν»,
«επαινετόν», «αρίζηλον», «γεραρόν» και «σεβάσμιον» και συμμετείχε σε αυτό όλη η πόλη. [Λόγος κατ’
εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό Νικηφόρου
Καλογερά αρχιμανδρίτου και καθηγητού της θεολογίας εν τω εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου
1872, εορτή των τριών Ιεραρχών, τελεσθέντος του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών
του Πανεπιστημίου, Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου των αδελφών Περρή, 1872, σσ. 7-9, 11-12].
1217
Ό.π., σσ. 13, 15-17.
312
 Επιπρόσθετα, τονίζεται ότι οι ευεργέτες του Πανεπιστημίου δεν αποτελούν
μόνον υπερασπιστές και προστάτες της παιδείας, αλλά και «της πατρίδος σέμνωμα και
αγλάϊσμα». Διαχειρίστηκαν τον πλούτο τους με τέτοιο τρόπο ώστε μόνιμα να πηγάζει
από αυτόν ωφέλεια και ευφημία, προσφέροντας πνευματική δυνάμει καλλιέργεια «εις
σύμπαν το έθνος, το τε ελεύθερον και το υπό τον ζυγόν της δουλείας»1218 .

 Επέτειος 18731219- Ομιλία Ν. Μ. Δαμαλά [«Λόγος περί της αληθούς παιδείας

και της παρ’ημίν διαδόσεως ταύτης»]
Στη συνεδρίαση της 25ης Νοεμβρίου του 1872 της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, ο
Καθηγητής της Θεολογίας Α.Δ. Κυριακός επανέλαβε για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά
την άποψη του περί ανάθεσης της εκφώνησης λόγου σε μη κληρικό, καθώς ο λόγος
αυτός δεν είναι κατ’ουσίαν μόνον εκκλησιαστικός και πρότεινε ξανά τον Ν. Δαμαλά.
Ωστόσο, άλλοι καθηγητές υποστήριξαν (και πάλιν) ότι εφόσον γίνεται απαγγελία από
άμβωνος, είναι προτιμότερο να επιλεγεί κληρικός. Η Σύγκλητος μετέθεσε το ζήτημα
της επιλογής του ομιλητή σε επόμενη συνεδρίαση1220. Στη συνεδρίαση της 16ης
Δεκεμβρίου, ο Κοσμήτωρ της Θεολογικής Σχολής Κ. Κοντογόνης ανέφερε ότι «είναι
καλόν να ποιήσῃ την ομιλίαν είς των δύο ιερωμένων καθηγητών από του
άμβωνος»1221. Επειδή όμως, ο Καλογεράς εκφώνησε το παρελθόν έτος το λόγο,
προτάθηκε ο Π. Ρομπότης, ο οποίος αρνήθηκε «διά τας πολλάς ασχολίας». Ούτως
εχόντων των πραγμάτων, ο Α.Δ. Κυριακός επανέφερε στη θέση του περί ανάθεσης
του έργου αυτού στον Δαμαλά και τόνισε για μια ακόμη φορά ότι η εορτή «γίνεται
υπέρ της μνήμης των συντελεσάντων εις την προαγωγήν της επιστήμης και των
γραμμάτων». Τελικά, η πρότασή του έγινε δεκτή1222.
Ο Ν. Δαμαλάς μνημονεύει την έμπνευση του Επισκόπου Ευχαΐτων Ιωάννου
να συνδέσει σε κοινό εορτασμό τους Τρεις Ιεράρχες, οι οποίοι έδρασαν περίπου την
ίδια χρονική περίοδο και εργάστηκαν υπέρ της εξάπλωσης της παιδείας. Την
καθιέρωση της εορτής των γραμμάτων την χαρακτηρίζει συμβατή προς «τον εθνικόν
ημών χαρακτήρα και την πνευματικήν τάσιν». Με αυτό τον τρόπο, το ελληνικό έθνος

1218
Ό.π., σσ. 20-21.
1219
Η θεία Λειτουργία και το μνημόσυνο τελέστηκαν στο Ναό της Ζωοδόχου Πηγής και όχι στη
Μητρόπολη Αθηνών.
1220
Πρακτικά Συγκλήτου (25.11.1872), σ. 4.
1221
Πρόκειται για τον Νικηφόρο Καλογερά και Παναγιώτη Ρομπότη.
1222
Πρακτικά Συγκλήτου (16.12.1872), σσ. 4-5.
313
κατέδειξε τη σημασία που προσδίδει στην παιδεία, αναδεικνύοντας τους Τρεις
Ιεράρχες ως αξιομίμητα πρότυπα για τη νεολαία1223.
Στη συνέχεια, ο αγορητής προσεγγίζει στις εννοιολογικές της ορίζουσες την
λέξη παιδεία και αναφέρει ότι αυτή περιλαμβάνει τα μέσα με τα οποία το άτομο
διαμορφώνεται σε ολοκληρωμένο άνθρωπο «κατά τε το σώμα και το πνεύμα» και την
διακρίνει σε τρεις κατηγορίες: την προπαιδεία, την εγκύκλιο παιδεία και την
επιστημονική ή κυρίως παιδεία. Ο Δαμαλάς, μεταξύ των επιστημών που ασχολούνται
με την οντολογία και τον προορισμό του κόσμου, στην υψηλότερη βαθμίδα τοποθετεί
τη φιλοσοφία και τη θεολογία. Ωστόσο, κατά τον ομιλητή, ολοκληρωμένες
απαντήσεις στα θέματα αυτά μόνον η θεολογική επιστήμη επιτυγχάνει τελικά να
δώσει, καθώς ερμηνεύει και φωτίζει εναργώς και εντελώς «την αιτίαν και τον σκοπόν
του εξωτερικού κόσμου»1224.
Στην ομιλία επισημαίνεται ότι η επέκταση της παιδείας στις σύγχρονες
κοινωνίες, εν αντιθέσει με τις αρχαίες, αποτελεί αντικείμενο της κρατικής μέριμνας
και δεν εναποτίθεται μόνον στην πρωτοβουλία ατόμων. Η διάδοση της παιδείας
συνιστά δομικό στοιχείο «αληθούς πολιτισμού», μόνον όταν, παράλληλα με τις
εξειδικευμένες γνώσεις κάθε αντικειμένου, «μετοχετεύωνται εις όλας τας κοινωνίας
τας τάξεις αι θείαι της θρησκευτικής παιδείας αλήθειαι»1225. Ο Καθηγητής της Σχολής
της Θεολογίας τάσσεται υπέρ μιας παιδείας, η οποία θα ερείδεται στη θεολογική
γνώση, έτσι ώστε να καθίσταται ανώτερη των άλλων επιστημών.
Ωστόσο, υποστηρίζει ότι η πολιτεία δεν μερίμνησε για τους αποφοίτους της
Θεολογικής σχολής «ώστε εξερχόμενοι του πανεπιστημίου και γινόμενοι ιερείς να
έχωσι πόρον τινά, όπως, ελεύθεροι όντες των του βίου μεριμνών και πραματειών,
διαδίδωσιν εις τον λαόν τα σωτήρια της αληθινής παιδείας νάματα». Το θέμα της
«αποκαταστάσεως πεπαιδευμένου κλήρου» εξακολουθεί να παραμένει έωλο. Πολιτεία
και Εκκλησία αποσκοπούν στη διαμόρφωση χρηστών πολιτών και γι αυτό θα πρέπει
να υπάρχει συνεργασία και αλληλοϋποστήριξη «εις πραγματοποίησιν του κοινού
σκοπού διά της εν τω πανεπιστημίω προπαρασκευής καταλλήλων της αληθούς παιδείας
διδασκάλων και της προχειρίσεως αυτών και μόνων εις πρεσβυτέρους και εφημερίους».
1223
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνθείς εν τω Ιερώ της Ζωοδόχου Πηγής Ναώ
υπό Νικόλαου Μ. Δαμαλά, καθηγητού της θεολογίας εν τω εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου
1873 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελεσθέντος του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών του
Πανεπιστημίου, Αθήνησι Τύποις Εφημερίδος των συζητήσεων, χ.χ., σσ. 7-9.
1224
Ό.π., σσ. 9-12.
1225
Ό.π., σ. 16.
314
Στην παιδεία αυτή, άλλωστε, απέβλεπαν και οι ευεργέτες του Πανεπιστημίου και
υπέρ αυτής έδρασαν1226.

 Επέτειος 1874- Ομιλία Α. Δ. Κυριακού [«Περί της σχέσεως της αρχαίας

κλασικής φιλολογίας προς τον Χριστιανισμόν»]
Ο Καθηγητής της Θεολογίας Αναστάσιος Διομήδης Κυριακός εξελέγη από την
ακαδημαϊκή Σύγκλητο για να εκφωνήσει λόγο κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών
τον Ιανουάριο του 18741227. Αναφέρεται in principio στους συνδρομητές του
Πανεπιστημίου υπέρ των οποίων και τελείται μνημόσυνο. Με τη συνεισφορά τους
ευεργέτησαν όλη τη χώρα, καθώς από το Πανεπιστήμιο εκπέμπεται «ανά πάσαν την
Ελλάδα και πανταχόσε, όπου Έλληνες οικούσι, το φως της επιστήμης». Τονίζει ότι η
ιδέα τέλεσης μνημόσυνου υπέρ αυτών την ημέρα εορτασμού των Τριών Ιεραρχών
είναι δόκιμη, καθώς οι Οικουμενικοί Πατέρες συνέζευξαν «την σοφίαν της εποχής
αυτών μετά της θερμοτάτης εις το Ευαγγέλιον πίστεως». Η ευημερία των κοινωνιών
εναπόκειται στο συνδετικό αρμό επιστήμης και θρησκείας1228 .
Στον λόγο αυτό ο Α.Δ. Κυριακού πραγματεύεται τις απόψεις των συγγραφέων
της Αγίας Γραφής περί των αρχαίων συγγραφέων και τη σχετική διδασκαλία των
εκκλησιαστικών πατέρων και συγγραφέων, ενώ προβαίνει σε συγκριτική αποτίμηση
της αρχαίας κλασικής φιλολογίας με τον χριστιανισμό «κατά τας θεμελειωδεστέρας
θρησκευτικάς αληθείας». Αρχικά, επισημαίνει ότι οι «εθνικοί», διέθεταν στοιχειώδη
γνώση του περιεχομένου του Θεού και της ηθικής, αλλά και «φυσικήν αποκάλυψιν»
που τους έφερνε όμορα στον χριστιανισμό, χωρίς όμως να έχουν συλλάβει το εντελές
νόημα των εννοιών αυτών1229. Οι πατέρες της Εκκλησίας αναγνώρισαν την
συμβατότητα μεταξύ κλασικής φιλολογίας και χριστιανισμού και έκριναν ως «λίαν
συντελεστικήν» τη μελέτη των συγγραμμάτων της. Η έννοια του ενός Θεού που

1226
Ό.π., σσ. 17, 19, 22.
1227
Πρακτικά Συγκλήτου (10.12.1873), σ. 9.
1228
Λόγος κατ’ εντολήν της ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ναώ της Μητροπόλεως υπό Α.
Διομήδους Κυριακού καθηγητού της Θεολογίας τελουμένου του υπέρ των ευεργετών του Εθνικού
Πανεπιστημίου μνημόσυνου κατά την λ´ Ιανουαρίου εορτήν των Τριών Ιεραρχών, Αθήνησιν εκ του
Τυπογραφείου Περιστέρας 1874, σσ. 7-8.
1229
Όσον αφορά στη σχέση ανθρώπου και Θεού, οι αρχαίοι συγγραφείς αν και δεν κατάφεραν να
συλλάβουν «τας καθαράς και τελείας του χριστιανισμού ιδέας» περί αυτού του θέματος, ωστόσο τις
προσέγγισαν και κατέστη εμφανές ότι η «αρχαία ελληνική φιλολογία και φιλοσοφία υπήρξε
προπαρασκευή των εθνών εις τον χριστιανισμόν» [Ό.π., σ. 22].
315
αποτελεί αξίωμα για τον χριστιανισμό, στους αρχαίους συγγραφείς αποτελούσε
θεωρία1230.
Ο Α.Δ. Κυριακός συμπεραίνει ότι είναι αβάσιμοι οι φόβοι όσων αποτρέπουν
τη μελέτη των αρχαίων ελληνικών συγγραμμάτων, καθώς η σπουδή αυτή «καλώς
γινομένη» οδηγεί τη νεολαία «εις τον αληθή χριστιανισμόν». Επιστήμη και θρησκεία
πρέπει να συμβαδίζουν και εκφράζει την ευχή «να μη θεωρήσωσι ποτέ εν τῃ
ανατολικῄ εκκλησίᾳ η επιστήμη και η εκκλησία ως δύο αλλήλαις εχθραί δυνάμεις, ως
τούτο συμβαίνει ενιαχού εν τη δυτική εκκλησία»1231.

 Επέτειος 1875- Ομιλία Π. Παυλίδη [«Ο σπείρων εις την σάρκα εαυτού εκ της
σαρκός θερίσει φθοράν, ο δε σπείρων εις το πνεύμα εκ του πνεύματος θερίσει
ζωήν αιώνιον» (Γαλ. 6,8)]
Ο Καθηγητής της Θεολογίας Παναγιώτης Παυλίδης εξελέγη ως αγορητής στην εορτή
των Τριών Ιεραρχών κατά το ακαδημαϊκό έτος 1874-18751232. Εισαγωγικά ανέφερε
ότι με την τελετή αυτή το Πανεπιστήμιο εκδηλώνει δημόσια ευγνωμοσύνη προς τους
ευεργέτες του. Παράλληλα, την ίδια ημέρα η Εκκλησία τιμά τη μνήμη των Τριών
Ιεραρχών, οι οποίοι με το έργο τους και τη διδασκαλία τους ενήργησαν προς όφελος
της ανθρωπότητας. Οι «παντοιοτρόπως ευεργετήσαντες» το Πανεπιστήμιο συνέβαλαν
ταυτοχρόνως και στη διαφύλαξη και ισχυροποίηση της εθνικής ελευθερίας1233.
Χαρακτηρίζοντας το ελληνικό έθνος ως «ο νέος Ισραήλ»- καθώς την ελληνική
γλώσσα «μετεχειρίσθη ο Θεός ως όργανον προς μετάδοσιν των εν Υιώ αυτού τελείων
και απολύτων αποκαλύψεων»1234- ο Π. Παυλίδης επισημαίνει ότι η σύσταση
Πανεπιστημίου τέθηκε σε υψηλή προτεραιότητα, μετά την απόκτηση της ελευθερίας.
Με τη συνδρομή της ομογένειας, το Πανεπιστήμιο αποτέλεσε τον πυρήνα του
ελληνισμού και το «πνευματικόν φυτώριον» από το οποίο οι Έλληνες απέκτησαν
μόρφωση και τέθηκαν στην υπηρεσία της πατρίδας, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο

1230
Ό.π., σσ. 9, 11-12, 18, 20.
1231
Ό.π., σσ. 22-24.
1232
Πρακτικά Συγκλήτου (25.11.1874), σ. 3
1233
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ
υπό Παναγιώτου Παυλίδου καθηγητού της θεολογίας εν τω εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου
1875 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελεσθέντος του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών του
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Ιω. Αγγελόπουλου 1875, σσ. 7-9.
1234
Ειδικότερα, επιτονίζεται στον λόγο αυτό ότι ειδικά οι Έλληνες διαφύλαξαν τον «εθνισμόν» τους με
τη συνδρομή της θρησκείας, όχι μόνον επειδή επήλθε μέσω αυτής πνευματική αναγέννηση, αλλά και
επειδή «αι κοσμοσωτήριοι διδασκαλίαι αυτού ηυδόκησε να γράφωσιν εις την ημετέραν γλώσσαν».
316
στην ευημερία της . Ακολούθως, τονίζεται ότι αποστολή του ανθρώπου είναι η «ορθή
του πνεύματος ανάπτυξις εις κατανόησιν εντελή της σχέσεως του Θεού και του
κόσμου», αποστολή που ταυτίζεται με τον προορισμό του Πανεπιστημίου. Ωστόσο,
διασαφηνίζει ότι η επιστήμη δεν θα πρέπει να υποτάσσεται στη θρησκεία, αλλά να
συμπορεύεται «εν ελευθέρᾳ κοινωνίᾳ μετ’ αυτής προς ένα και τόν αυτόν σκοπόν την
δόξαν του Θεού», όπως έπραξαν και οι Τρεις Ιεράρχες με την εντρύφησή τους στην
«θέοθεν και θύραθεν σοφία»1235.
Για τον ελληνικό λαό, Εκκλησία και Πολιτεία αποτελούν δύο αλληλένδετες
έννοιες. Η εκκλησία υπήρξε «φιλόστοργος μήτηρ» για το έθνος και ενίσχυε την
ανάγκη για ελευθερία και αυτό καταδεικνύεται, κατά τον ομιλητή, και από τον
ανδριάντα του Πατριάρχου Γρηγορίου στον χώρο του Πανεπιστημίου. Ο Καθηγητής
Π. Παυλίδης στον επίλογο της ομιλίας του προέτρεψε τους παρισταμένους να
εργασθούν ενθέως προκειμένου να προστατεύσουν και να επαυξήσουν την
παρακαταθήκη των πατέρων1236.

 Επέτειος 1876- Ομιλία Ζήκου Ρώση1237 [«η προς αλλήλας σχέσις της
θεολογίας και φιλοσοφίας»]
Ο Καθηγητής της Θεολογίας Ζήκος Ρώσης που ήταν ο εντεταλμένος ρήτορας στην
εορτή των Τριών Ιεραρχών κατά το ακαδημαϊκό έτος 1875-18761238 επέλεξε να
πραγματευθεί ένα ζήτημα σε αυτόν τον λόγο, το οποίο είναι πρόσφορο «και εις τε την
εκκλησιαστικήν ταύτην εορτήν και εις την ακαδημαϊκήν τελετήν», την αλληλεπίδραση
1239
θεολογίας και φιλοσοφίας . Η θεολογία και η φιλοσοφία, κατά τον ομιλητή,
αποτελούν δύο αυθύπαρκτα επιστημονικά πεδία. Επίκεντρο των δύο επιστημών είναι

1235
Ό.π., σσ. 10, 12, 14.
1236
Ό.π.,σσ. 15-17.
1237
Ο Ζήκος Ρώσσης (1838-1933) εισήλθε στο Εθνικό Πανεπιστήμιο ως υφηγητής το 1867, ενώ το
Νοέμβριο του 1875 διορίστηκε επιτίμιος καθηγητής. Στη βαθμίδα του τακτικού προήχθη το 1881.
Διετέλεσε Κοσμήτωρ της Σχολής της Θεολογίας τα ακαδημαϊκά έτη 1877-1878, 1881-1882, 1886-
1887, 1890-1891, 1895-1896, 1902-1903 [Δ. Μπαλάνος, Εθνικόν και Καποδιστριακόν…ό.π., σ. 10.
Επίσης, Βλ. Κ. Δυοβουνιώτης, «Λόγος εις Ζήκον Δ. Ρώσην», Επιστημονικά Μνημόσυνα Καθηγητών
του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις 1935, σσ. 3-41. Βιογραφίαι ζώντων καθηγητών: επιτίμων, τακτικών
και εκτάκτων, τ. Β´, τχ. Α´, εν Αθήναις 1920, σσ. 5-8].
1238
Πρακτικά Συγκλήτου (20.12.1875), σ. 2.
1239
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ
υπό Ζήκου Ρώσση καθηγητού της θεολογίας εν τω εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1876 εορτή
των Τριών Ιεραρχών, τελουμένου του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών του
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού, 1876, σσ. 7-10.
317
η γνώση της αλήθειας· η θεολογία εντοπίζει το περιεχόμενο της αλήθειας στην θεία
αποκάλυψη και σε έννοιες υπερβατικές, ενώ η φιλοσοφία στην «εκ της πείρας της τε
εξωτερικής της φύσεως και της εσωτερικής του πνεύματος». Η θεολογία
συνεπικουρείται από τη φιλοσοφία, προκειμένου να στηρίξει, να προσδιορίσει και να
φωτίσει την αλήθεια της. Η φιλοσοφία αποδέχεται εκείνες τις αλήθειες της θεολογίας
που μπορεί να συλλάβει και να εξηγήσει με τη λογική. Οι Τρεις Ιεράρχες συνέβαλαν
στην ανανέωση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και κατέδειξαν τη σύνδεσή της με
τη θεολογία1240.
Ακολούθως, ο ομιλητής υπογράμμισε ότι η θεολογία και η φιλοσοφία
συνδέονται και με τις λοιπές επιστήμες και επιτονίζει την ενότητα και την αρμονία
των επιστημών, στην οποία, μάλιστα, απέβλεπαν και οι ευεργέτες του
Πανεπιστημίου. Οι «μαικήνες», οι χορηγοί του Πανεπιστημίου αλλά και της παιδείας
εν γένει κινήθηκαν όχι μόνον από «φιλογενείαν» αλλά και από «φιλομουσίαν»,
στοιχεία που συνιστούν «έκπαλαι» εγγενές γνώρισμα του ελληνικού έθνους. Αυτό
συνάγεται και από το ότι προσέρχονται στο Πανεπιστήμιο νέοι «πανταχόθεν εκ τε της
ελευθέρας και δούλης Ελλάδος» -ωθούμενοι «υπό του ιερού της θρησκείας και της
πατρίδος αισθήματος». Με αυτό τον τρόπο, το Εθνικό Πανεπιστήμιο αποτελεί το
«διανοητικόν κέντρον» του «πολλαχώς διαμεμερισμένου ελληνικού έθνους».
Αποστολή του Πανεπιστημίου είναι η μεταλαμπάδευση των πνευματικών φώτων
στον απανταχού ελληνισμό και η πνευματική αναγέννηση του έθνους. Ο
ακαδημαϊκός αγορητής παραινεί τους φοιτητές να ενδιατρίψουν στην επιστήμη την
οποία επέλεξαν και να ταχθούν υπέρ μιας επιστήμης, η οποία θα συνδιαλέγεται «μετά
της αληθούς θρησκείας και αδελφικώς μετ’ αυτής περιπτύσσεται»1241.

 Επέτειος 1877- Ομιλία Νικηφ. Καλογερά [δ´] [«Δόξαν σοφοί

κληρονομήσουσιν» (Παρομ. γ´, 35)]
Η Σύγκλητος ανέθεσε στον Αρχιμανδρίτη και Καθηγητή της Θεολογίας Νικηφόρο
Καλογερά να εκφωνήσει τον επετειακό λόγο στην εορτή των Τριών Ιεραρχών1242. Ο
ομιλητής επισημαίνει κατ’ αρχάς ότι με την εορτή των Τριών Ιεραρχών προβάλλονται
πρότυπα, τα οποία είναι ακολουθητέα στην επιστημονική δράση και στην κοινωνική

1240
Ό.π., σσ. 15-17, 19, 25.
1241
Ό.π., σσ. 26-29.
1242
Πρακτικά Συγκλήτου (16.12.1876), σ. 1.
318
ζωή. Η σοφία των Τριών Οικουμενικών Πατέρων αποτελεί πρόσφορη και αρμόδια
υπόθεση του επετειακού λόγου, προσεγγιζόμενη «εις την σφαίραν εκείνην δηλονότι
της μακαρίας τελειότητος». Οι Τρεις Ιεράρχες αντιτάχθηκαν στους πολεμίους της
Εκκλησίας και διαχρονικά κρίθηκαν «άξιοι της αριστείας στεφανίται»1243.
Στον παρόντα λόγο, ο Καλογεράς επιτιμά τις θεωρίες εκείνες που
διακηρύσσουν «ανισότητα» μεταξύ των Τριών Ιεραρχών, διαμηνύοντας ότι αυτοί
πρόβαλλαν «ισολαμπείς και ισόμετροι» ως προς το έργο, τη διδασκαλία, τους λόγους
και τον βίο τους, καθώς έχουν διακηρύξει και οι «θεόληπτοι της Εκκλησίας
Υμνωδοί»1244. Αναφέρεται, εν προκειμένω, ότι το Πανεπιστήμιο αποτελεί το φυτώριο
στο οποίο αναπτύσσεται η «βλάστησις του νέου Ελληνισμού» και οι Τρεις Πατέρες της
Εκκλησίας απόλαυσαν τα «νάματα» των επιστημών, όπως αυτά προέκυψαν από το
Αθήνησι Πανεπιστήμιο1245 .

 Επέτειος 1878- Ομιλία Ν.Μ. Δαμαλά [β´] [«Λόγος περί της ουσίας του
Χριστιανισμού ως πίστεως και ως γνώσεως»]
Στη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 10η Νοεμβρίου 1877, ο Κοσμήτορας της
Θεολογικής Σχολής Ζήκος Ρώσης παρατήρησε ότι σειρά να εκφωνήσει επετειακό
λόγο είχε ο Κ. Κοντογόνης, ωστόσο «επειδή εις αυτόν θα είναι διά την ηλικίαν
οχληρόν το έργον του λόγου, καλόν είναι ν’ ανατεθή το βάρος τούτο υπό του
Πρυτάνεως εις τον μετ’ αυτόν εκ περιτροπής ερχόμενον καθηγητήν». Η πρότασή του
έγινε δεκτή1246 και, εκ των πραγμάτων, το συγκεκριμένο ομιλητικό «έργο» ανέλαβε ο
καθηγητής Ν.Μ. Δαμαλάς. Ο Δαμαλάς υπέδειξε ότι το προσφορότερο εγκώμιο για
τους Τρεις Ιεράρχες είναι η κατάδειξη «της μεγίστης του παρ’ αυτών κηρυσσομένου
αξίας και ωφελείας» και ως εκ τούτου θα επιδιώξει «την έρευνα της ουσίας του
αντικειμένου αυτού, της ευσεβείας, του ευαγγελίου, την απόδειξιν ότι μόνον αυτό
περιέχει την αληθή και προς τας πνευματικάς ανάγκας της ανθρωπότητος
1243
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Νικηφόρου Καλογερά αρχιμανδρίτου και καθηγητού της θεολογίας εν τω εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30
Ιανουαρίου 1877 εορτή των Τριών Ιεραρχών, τελουμένου του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών και
συνδρομητών του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού 1877, σσ. 11-12, 18,
24-25.
1244
Ωστόσο, η Καθολική Εκκλησία προβάλλει έναν από τους Αποστόλους ως «Γίγαντα» (27-28)· η
πρωτοκαθεδρία του Αποστόλου Πέτρου αποσκοπεί «εις το να μετασχηματίζη τον Ρώμης Ποντίφηκα, ως
τον μυθολογούμενον εκείνον Πρωτέα» και να τον θέτει «πλησίον του Υψίστου» [Ό.π., σσ. 26-30]
1245
Ό.π., σσ. 32-33.
1246
Πρακτικά Συγκλήτου (10.11.1877), σ. 1.
319
ανταποκρινομένην θρησκείαν». Εντοπίζει την ουσία του Ευαγγελίου στην
«καταλλαγήν και δικαίωσιν», των οποίων η ορθότητα και η αλήθεια καταφαίνεται όχι
μέσω θεωρητικών σχημάτων αλλά «διά της πνευματικής πείρας, εφ’ η επωκοδόμηται η
χριστιανική γνώσις και σοφία». Η πίστη, η ελπίδα και η αγάπη συναποτελούν τα
«πνευματικά ελατήρια» με τα οποία επιτυγχάνεται το «θέλημα του Θεού». Ο
πρακτικός χαρακτήρας της χριστιανικής θρησκείας καταδεικνύεται, κατά τον
ομιλητή, από «την εν κοινωνία πραγμάτωσιν του αγαθού», καθώς αποτέλεσε
«παγκόσμιον ιατρείον των ψυχών». Η σχέση του Θεού με τον άνθρωπο διαπνέεται
από σεβασμό και ελευθερία στις επιλογές του, καθώς μόνον έτσι μπορεί να
αποκτήσει υπόσταση ο «αληθής ηθικός βίος»1247.
Ακολούθως, ο αγορητής υποστήριξε ότι ο θεμέλιος λίθος του «αληθούς»
πολιτισμού του στηριζόμενου στη δικαιοσύνη και στην ισονομία είναι ο
χριστιανισμός, καθώς δημιουργεί ανθρώπους με ηθικές αρετές μέσω των οποίων
δημιουργείται και αναπτύσσεται η πολιτεία. Θεμελιώνει την άποψη αυτή,
παραθέτοντας το παράδειγμα του οθωμανικού κράτους, το οποίο δεν πέτυχε, όπως ο
ομιλητής διατείνεται, να συγκροτήσει πολιτεία, καθώς εδράστηκε «επί του Κορανίου,
του νόμου της αδικίας και ανισότητος». Κατά τον Δαμαλά, το γεγονός αυτό
προκάλεσε το «πολυθρύλλητον ανατολικόν ζήτημα», η λύση του οποίου εναπόκειται
στην κυριαρχία του «ελληνικού χριστιανισμού» που κατά τη βυζαντινή εποχή
συγκέρασε τις ετερότητες. Με αυτό τον τρόπο, η χριστιανική θρησκεία καθίσταται
«ζώσα και ζωοποιούσα» και ανέδειξε «αληθώς μεγάλους άνδρας» μεταξύ αυτών και
τους Τρεις Ιεράρχες1248.
Στη συνέχεια, αναφέρει ότι κάθε επιστήμη αποτελεί την «προσπάθεια και
απόπειρα του ανθρώπου, όπως εννοήση τα έργα του Θεού», ενώ ορίζει τη θεολογική
επιστήμη ως την επιστήμη που ασχολείται με τον Θεό και ερευνά ζητήματα
αναφορικά με την «ουσίαν και τας βουλάς του απείρου όντος», η σύλληψη των οποίων
δεν πραγματοποιείται στο πεπερασμένο του ανθρώπινου νου. Ωστόσο, ανάμεσα στις
άλλες επιστήμες, η θεολογία «γινώσκει περί του αντικειμένου αυτής ικανά, ώστε να
έχη την εν τω παρόντι βίω αναγκαίως απαιτούμενην διά την πράξιν αυτής θεωρίαν, και

1247
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Νικολάου Μ. Δαμαλά καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1878
εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών του
Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. Περρή 1878, σσ. 7, 9, 12-16.
1248
Ό.π., σσ. 17-18.
320
κατά τούτο βεβαίως υπερέχει πάσης άλλης και ιδίως της συγγενούς αυτῄ φιλοσοφίας…,
καθ’ όσον στηρίζεται επί ασφαλών και ψηλαφητών αποτελεσμάτων». Ο αγορητής
προβαίνει σε συγκριτική αποτίμηση του χριστιανισμού με άλλες θρησκείες και
φιλοσοφικές θεωρίες, στη βάση και κατεύθυνση του θεϊσμού, του πανθεϊσμού και του
υλισμού. Ο θεϊσμός, αν και δέχεται την ύπαρξη Θεού, απορρίπτει την «ιστορικήν
αυτού αποκάλυψιν εν τω προσώπω του ηγαπημένου αυτού υιού». Στον πανθεισμό
απουσιάζει ο διαχωρισμός «καλού και κακού, αγαθού και αισχρού, χρηστού και
βδελυρού». Ο υλισμός, μη αποδεχόμενος ότι η ουσία των πάντων είναι ο Θεός,
προσδίδει στην ύλη ιδιότητες που «ούτε έχει κατά την πείραν, ούτε δύναται να έχη», με
αποτέλεσμα να συνιστά, κατά τον Δαμαλά, πολέμιο της ανθρωπότητας1249.
Ο χριστιανισμός αναδεικνύεται, όπως συνάγει ο ομιλητής, η «μόνη αληθής
και η μόνη δυνατή θρησκεία», θα πρέπει «οι μύσται της χριστιανικής θεολογίας…να
καταλάβωσι τους άμβωνας όλων των ημετέρων εκκλησιών, όπως μορφώσωσι την
διάνοιαν και την καρδίαν των ορθοδόξων Ελλήνων» και αδήριτη καθίσταται η ανάγκη
ύπαρξης κλήρου «θεολογικώς κατηρτισμένου και δυναμένου να ζη εκ του ευαγγελίου
ανεξαρτήτως». Η πολιτεία πρέπει να μεριμνήσει προς την κατεύθυνση αυτή και τότε,
συμπεραίνει ο Ν.Μ. Δαμαλάς, συμπληρώνεται το έργο των ευεργετών του
Πανεπιστημίου1250.

 Επέτειος 1879- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [β´] [ο βίος των τριών Ιεραρχών]
Ο Καθηγητής της Θεολογίας Α.Δ. Κυριακός, στη δεύτερη ομιλία του κατά την
επίσημη αυτή ημέρα, ομολογεί ότι η εορτή των Τριών Ιεραρχών «δικαίως» έχει
καθιερωθεί ως «εορτή των σχολείων», ενώ, ταυτόχρονα, τελείται και μνημόσυνο
υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου, καθώς οι Οικουμενικοί αυτοί Πατέρες, ο
Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος,
συνέδεσαν την «αγάπην προς τα ελληνικά γράμματα….μετά της χριστιανικής πίστεως»,
διέπλασαν επιστημονικώς «τας αληθείας του χριστιανισμού» και αποτέλεσαν πρότυπα
«ευαγγελικών ποιμένων». Ως εκ τούτου, ο αγορητής κρίνει επιβεβλημένο να

1249
Ό.π., σσ. 19-25, 28.
1250
Ό.π., σσ. 29-30.
321
παρουσιάσει τον βίο των Τριών Ιεραρχών, προκειμένου να αναρριπίσει την αγάπη
προς αυτούς και να παρακινήσει προς μίμηση των αρετών τους1251 .
Επισημαίνονται, εν προκειμένω, η κλασική παιδεία των Τριών Ιεραρχών, οι
ηθικές αρετές τους και οι αγώνες τους υπέρ του χριστιανισμού και κατά του
αρειανισμού1252. Ο Α.Δ. Κυριακός τονίζει ότι οι ευεργέτες του Πανεπιστημίου
μιμήθηκαν στα έργα και την αρετή τους Οικουμενικούς Διδασκάλους και προτρέπει
να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους και άλλοι ομογενείς προκειμένου να
ενισχύσουν το Ανώτατο αυτό Ίδρυμα, το οποίο προώρισται να «διαχέη ου μόνον ανά
την ελευθέραν Ελλάδα, αλλά και ανά πάσαν την Ανατολήν το φως της επιστήμης της τε
ιεράς και της θύραθεν». Παραθέτει, μάλιστα, το παράδειγμα του ευεργέτη Α.
Παπαδάκη, ο οποίος πρόσφατα είχε αποβιώσει και είχε κληροδοτήσει την περιουσία
του στο Πανεπιστήμιο. Καταληκτικά, επισημαίνει την αναγκαιότητα ύπαρξης
μορφωμένου κλήρου, ο οποίος, κατά το παράδειγμα των Τριών Ιεραρχών, θα
συσχετίσει την παιδεία και την πίστη, ώστε να αποφευχθεί ένα «κοινωνικόν
ναυάγιον»1253.

 Επέτειος 1880- Ομιλία Παν. Κωνσταντινίδου1254 [«Τις εστίν ο καλός αγών,

ον πας Χριστιανός οφείλει να αγωνίζηται;»]
Τη χρονιά αυτή ανατέθηκε από τη Σύγκλητο η εκφώνηση του λόγου στον
Αρχιμανδρίτη και υφηγητή της Θεολογίας, Πανάρετο Κωνσταντινίδη1255, ο οποίος
χαρακτήρισε το συγκεκριμένο τελετουργικό «έθιμον» του Εθνικού Πανεπιστημίου
«όσιον και ελληνοπρεπές». Ο Π. Κωνσταντινίδης απέδωσε την ουσία του αγώνα στον
οποίο πρέπει να επιδίδεται ο χριστιανός στην ευαγγελική, κατ’εξοχήν, σχετική
περικοπή «Τον αγώνα τον καλόν ηγώνισμαι. Αλλά τις εστίν ούτος ο καλός αγών;
Αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου, εν όλη τη καρδία σου και εν όλη τη ψυχή σου, και εν

1251
Λόγος εις το μνημόσυνον των ευεργετών του Πανεπιστημίου εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου
κατά την λ´ Ιανουαρίου 1879 έτους, εορτήν των Τριών Ιεραρχών εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ
εκφωνηθείς υπό Α. Διομήδους Κυριακού καθηγητού της Θεολογίας, Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου
Παρνασσού 1879, σ. 8.
1252
Ό.π., σσ. 8-29.
1253
Ό.π., σσ. 29-30.
1254
Ο Πανάρετος Κωνσταντινίδης (1839-1897) αναγορεύθηκε υφηγητής Πατρολογίας στο Εθνικό
Πανεπιστήμιο το 1877, όπου και παρέμεινε μέχρι το 1882. Το 1882 εκλέχθηκε Μητροπολίτης
Μεσσηνίας [Δ. Μπαλάνος, Εθνικόν και Καποδιστριακόν...ό.π., τ. Α´, σ. 23]
1255
Πρακτικά Συγκλήτου (11.1.1880), σ. 3.
322
όλη τη διανοία σου, και τον πλησίον σου ως σεαυτόν»1256. Πράξεις και φρονήματα που
εκφράζουν την αγάπη του ανθρώπου προς τον Θεό και τον πλησίον συνιστούν τον
πυρήνα της χριστιανικής πίστης. Οι Τρεις Ιεράρχες έδωσαν με σθένος τον «καλόν
αγώνα» υπέρ της χριστιανικής θρησκείας και της ανθρωπότητας1257.
Ο αγορητής υποστήριξε ότι «αγώνα» διεξάγει και ο επιστήμονας, ο οποίος
εντρυφώντας στις φυσικές ή θεωρητικές επιστήμες, εντοπίζει «εν τη φύσει την
πολυποίκιλον σοφίαν του Θεού, η ενορά εν τῃ ιστορίᾳ τον δάκτυλον της θείας
Προνοίας». Τον ίδιο αγώνα, τον «καλόν» έδωσαν και οι καθηγητές, ευεργέτες και
συνδρομητές του Πανεπιστημίου, υπέρ των οποίων πραγματοποιείται «χρεωστικώς»
και οφειλετικά μνημόσυνον1258 .

 Επέτειος 1881
Ο Β. Λάκων, στην έκθεση πεπραγμένων της πρυτανείας του, μας πληροφορεί ότι
τελέστηκε το μνημόσυνο υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου με την παρουσία
φοιτητών, πολιτών, καθηγητών, χωρίς ωστόσο να αναφέρεται σε εκφώνηση
λόγου1259. Επίσης, στη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 2α Ιανουαρίου 1881, ο
Κοσμήτωρ της Θεολογικής Σχολής Παυλίδης είχε εκφράσει την αντίθεσή του στη μη
εκφώνηση λόγου και τόνισε ότι το «έθιμον τούτο δεν είναι καλόν να παύσῃ»1260.

 Επέτειος 1882
Για δεύτερη συνεχή χρονιά, δεν εκφωνήθηκε λόγος κατά την εορτή των Τριών
Ιεραρχών1261, αν και στη συνεδρίαση της 23ης Ιανουαρίου 1882, ο Κοσμήτωρ της
Θεολογικής Σχολής Ζήκος Ρώσσης σημείωσε ότι «δεν θεωρεί πρέπον να καταργηθή
το έθιμον της εκφωνήσεως πανηγυρικού λόγου». Ακολούθησε σύντομη συζήτηση και

1256
Ματθαίος κβ´, 37.
1257
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Πανάρετου Κωνσταντινίδου Αρχιμανδρίτου και υφηγητού της θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη
τριακοστή Ιανουαρίου 1880 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των
ευεργετών, καθηγητών και συνδρομητών του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου
«Λαού» 1880, σσ. 7-8, 11-12.
1258
Ό.π., σσ. 13, 15.
1259
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ τῃ ενδεκάτῃ Ιανουαρίου του έτους 1881 υπό
Βασιλείου Λάκωνος…ό.π., σ. 20.
1260
Πρακτικά Συγκλήτου (2.1.1881), σ. 2.
1261
Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστήμιῳ την 19 Δεκεμβρίου 1882 υπό Νικολάου
Δαμασκηνού…ό.π., σ. 16.
323
τέθηκε το ερώτημα, εάν μπορεί η Θεολογική Σχολή να αναλάβει το έργο της
εκφώνησης του λόγου, έστω και τη στιγμή αυτή. Ωστόσο, ο Κοσμήτωρ απάντησε ότι
δεν «υπολείπεται» πλέον χρόνος για την ενδεδειγμένη «παρασκευήν» του1262.

 Επέτειος 18831263- Ομιλία Κ. Παπαρρηγόπουλου

Στη συνεδρίαση της 11ης Δεκεμβρίου 1882, ο Πρύτανης Α.Δ. Κυριακός πρότεινε να
ανατεθεί η εκφώνηση λόγου κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών στον Κοσμήτορα
της Θεολογικής Σχολής Ν. Καλογερά, ο οποίος όμως αρνήθηκε. Στη συνέχεια, ο
Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής υπέδειξε τον υφηγητή της Θεολογικής Σχολής
Ιγνάτιο Μοσχάκη. Ο καθηγητής της Ιατρικής Μ. Βενιζέλος υποστήριξε ότι «επίσημος
λόγος δέον παρά προσώπου επισήμου να εκφωνηθή, ώστε καθηγητής και όχι υφηγητής
πρέπει ν’ αναλάβη το καθήκον τούτο, επειδή, δε, καθηγητής δεν αναλαμβάνει, καλόν
είναι να λείψη ο λόγος». Με την άποψη αυτή συντάχθηκαν και οι Κ.
Παπαρρηγόπουλος της Σχολής της Φιλοσοφίας και Κ.Ν. Κωστής της Νομικής
Σχολής. Ο Ν. Καλογεράς τάχθηκε υπέρ του πρακτικού σκοπού του λόγου και τόνισε
ότι οι συνεισφορές υπέρ του Πανεπιστημίου προήλθαν «όχι [μόνον] εκ φιλοτιμίας,
αλλ’ εκ θρησκευτικού αισθήματος» και πρόσθεσε ότι θλιβόταν παρατηρώντας ότι οι
καθηγητές δεν προσέρχονται στο ναό κατά την εορτή. Ακόμη, ανέφερε ότι «άλλα
πανεπιστήμια, τα Γερμανικά ιδίως, έχουσιν ειδικούς ιεροκήρυκας· καλόν δε θα ήτον αν
εδίδετο και αποζημίωσις εκατόν δραχμών» στον εντελλόμενο, γι αυτήν την ομιλία
Καθηγητή και πρότεινε το έργο αυτό να αναλαμβάνει ο εκάστοτε Κοσμήτωρ της
Θεολογικής Σχολής. Μετά τη σχετική συζήτηση, αποφασίστηκε η εκφώνηση του
λόγου να ανατίθεται κατ΄αρχήν σε Καθηγητή της Θεολογικής. Ωστόσο, με την
αποχώρηση από τη Συνέλευση του Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής, το έργο αυτό
δέχθηκε να αναλάβει ο Κ. Παπαρρηγόπουλος της Φιλοσοφικής Σχολής και «υπό τον
όρον, να μη δυσαρεστηθώσιν οι καθηγηταί της Θεολογικής Σχολής, οι κύριοι
Συγκλητικοί κοινῄ γνώμῃ μετέβαλον κατά το πνεύμα τούτο την παραγομένην σχετικήν
απόφασιν»1264.

1262
Πρακτικά Συγκλήτου (23.1.1882), σ. 1.
1263
Ο λόγος εκφωνήθηκε στον Ναό της Αγίας Ειρήνης.
1264
Πρακτικά Συγκλήτου (11.12.1882), σσ. 4-5.
324
 Επέτειος 1884- Ομιλία Ν.Μ. Δαμαλά [γ´] [«Λόγος περί των φιλοσοφικών
βάσεων της θείας αποκαλύψεως»]
Ο Πρύτανης στη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 17η Δεκεμβρίου 1883 πρότεινε σε
αυτήν την εορτή με τον κυρίαρχο θρησκευτικό χαρακτήρα να εκφωνήσει τον
νενομισμένο λόγο ο Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής Ν. Δαμαλάς, πρόταση η
οποία έγινε δεκτή από τη Σύγκλητο1265. Ο Ν. Δαμαλάς ανέφερε εισαγωγικά ότι «ο
πρακτικός και ηθικός βίος του ανθρώπου» εξαρτάται από τη θεωρία. Ως εκ τούτου, το
ελληνικό έθνος «ορθώς έθηκε ως αρχήν πάσης πνευματικής εργασίας, την ζήτησιν της
σοφίας» της εκ της «θείας Αποκαλύψεως», που οδηγεί στην ενάρετη «θείᾳ
συνεργείᾳ» ζωῄ. Στη συνέχεια, αναλύοντας τις αρχές και τις μεθόδους των
φιλοσοφικών συστημάτων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, καταλήγει ότι ο
Πλάτων έθεσε ως κριτήριο της αλήθειας «τον εκ του θείου λόγου σοφισθέντα και
φωτισθέντα ανθρώπινον λόγον», ενώ ο Αριστοτέλης «τον εξ εαυτού δι’ επαγωγής και
συλλογισμού φωτιζόμενον ανθρώπινον». Η πλατωνική θεωρία, με αυτό τον τρόπο,
συγκλίνει, κατά τον ομιλητή, προς τη θεολογική επιστήμη1266.
Ο Δαμαλάς υπογράμμισε, στην κατακλείδα του λόγου του, ότι «ουδέν άλλο
δύναται να σώση ημάς, ειμή η χριστιανική αγωγή», την οποία μόνον ο κλήρος είναι
δυνατόν να μεταδώσει και να κηρύξει. Γι’ αυτό, πρέπει να υπάρξει ιδιαίτερη μέριμνα
για απόκτηση πεπαιδευμένου κλήρου. Η κυβέρνηση οι «απανταχού ελληνικές
κοινότητες» κρίνεται αναγκαίο να προσφέρουν τα πάσης μορφής επιτήδεια προς τον
κλήρο, έτσι ώστε να επιτευχθεί ζωή σε «κρείττονας ημέρας και καιρούς αναψύξεως
από προσώπου Κυρίου»1267.

 Επέτειος 1885- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [γ´] [«οι τρεις Ιεράρχαι ως τέλειοι
επιστήμονες θεολόγοι και ως έξοχοι εκκλησιαστικοί ποιμένες»]

Ο Κοσμήτορας και Καθηγητής της Θεολογίας Α.Δ. Κυριακός ανέφερε εισαγωγικά

ότι κάθε χρόνο «εγκωμιάζομεν» τους Τρεις Ιεράρχες, οι οποίοι με τη σοφία τους και

1265
Πρακτικά Συγκλήτου (17.12.1883), σ. 2.
1266
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Ν.Μ. Δαμαλά καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1884 εορτή των
Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών του Εθνικού
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Ο Προμηθεύς» 1884, σσ. 7-8, 16, 23-24.
1267
Ό.π., σσ. 25-26.
325
την αρετή τους «ελάμπρυναν την εκκλησία ημών» αλλά και τους ευεργέτες του
Πανεπιστημίου, οι οποίοι –κινούμενοι από φιλοπατρία-ενίσχυσαν οικονομικά το
Ανώτατο αυτό ίδρυμα. Υπογράμμισε ότι η ανώτατη εκπαίδευση αποτελεί «εις των
πρωτίστων παραγόντων της εθνικής ημών αναπτύξεως και προόδου» και επισήμανε
ότι «λίαν ορθώς» έπραξαν οι αρχές του Πανεπιστημίου και τελούν το μνημόσυνο των
ευεργετών την ημέρα αυτή , καθώς στους Τρεις Ιεράρχες συζεύγνυται «η θρησκεία
και η παιδεία, η θεία και η ανθρώπινη σοφία, ο χριστιανισμός και τα ελληνικά
γράμματα»1268.
Τα συγγράμματα των Τριών Ιεραρχών, κατά τον ακαδημαϊκό ομιλητή,
καταδεικνύουν το «πόσον κάτοχοι ήσαν οι μακάριοι ούτοι πατέρες της εθνικής
σοφίας», ενώ πέτυχαν και την προσέγγιση «της ελληνικής φιλοσοφίας και του
χριστιανισμού», αίτημα που «επεζήτησε πάντοτε η ανατολική εκκλησία». Ακόμη,
αποτέλεσαν πρότυπα εκκλησιαστικών ποιμένων. Επιδόθηκαν με ζήλο, θάρρος και
παρρησία στη διδασκαλία και στο έργο της Εκκλησίας. Τόνισε ότι και οι σύγχρονοι
μας θεολόγοι θα πρέπει να είναι πεπαιδευμένοι. και κάλεσε τους σύγχρονους του
λειτουργούς της Εκκλησίας να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους, καθώς
επισημαίνει ότι η χώρα «έχει μεγίστην ανάγκην επιστήμονος και χρηστού κλήρου». Ο
θεμέλιος λίθος του πολιτισμού είναι η «αληθής και πεφωτισμένη ευσέβεια και
ηθικότης εν τω λαώ»1269.

 Επέτειος 1886- Ομιλία Π. Παυλίδη [β´] [«Πίστις και Πατρίς ήσαν τα δύο ιερά
αυτών σύμβολα υπέρ των οποίων οι πατέρες ημών εμάχοντο»]
Ο καθηγητής της Θεολογίας Παναγιώτης Παυλίδης αναφέρει εισαγωγικά ότι «μετά
δέους» ανέλαβε την εκφώνηση του λόγου αυτού, καθώς υπάρχουν «έκτακτες
περιστάσεις», οι οποίες έχουν μετατρέψει «το ενδιαίτημα των Μουσών» σε
«ενδιαίτημα» πολέμου. Προσθέτει, στη συνέχεια, ότι η φοιτητιώσα νεολαία «ήτις
άλλοτε το κόσμημα της σεμνής ταύτης και φιλομούσου ομηγύρεως απετέλει….ενεδύθη
την πανοπλίαν του Άρεως… και άπαν το έθνος καραδοκεί ανυπομόνως την ώραν και

1268
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ναώ της Μητροπόλεως υπό Α.
Διομήδους Κυριακού, Καθηγητού της Θεολογίας τελουμένου του υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου
μνημοσύνου κατά την λ´ Ιανουαρίου 1885, εορτήν των Τριών Ιεραρχών, εν Αθήναις εκ του
Τυπογραφείου του Αττικού Μουσείου 1885, σσ. 3-4.
1269
Ό.π., σσ. 4-5, 7, 9, 10-11, 13-14.
326
την στιγμήν της εκπληρώσεως των πόθων αυτού»1270. Επισημαίνει ότι αυτές οι
έκτακτες συνθήκες απαιτούσαν έκτακτο αγορητή για την εκφώνηση του λόγου και
όχι την ακαδημαϊκή του «ταπεινότητα»1271.
Ακολούθως, χαρακτηρίζει «μεγάλην επίνοιαν» της πανεπιστημιακής αρχής
την τέλεση μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου, την ημέρα της
εορτής των Τριών Ιεραρχών. Αυτή η μνήμη και αυτές οι μνήμες κομίζουν
«ωφέλειαν διηνεκή». Το παράδειγμα των ευεργετών του Πανεπιστημίου- οι οποίοι
επέλεξαν να διαθέσουν την περιουσία τους «εις ίδρυσιν, συντήρησιν και ανάπτυξιν του
ανωτάτου εν Ελλάδι εκπαιδευτικού καταστήματος» και κέντρου «απάσης της
Ελληνικής φυλής» -παρακινεί σε ανάλογους αγώνες για να επιτευχθεί η ανάπτυξη με
την παραγωγή επιστημόνων, οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως «απόστολοι της
αναζωογονήσεως και εξεγέρσεως του Ελληνικού φρονήματος των υπό τον βαρύν της
δουλείας ζυγόν ζώντων έτι ομοφύλων ημών»1272.
Επισημαίνεται ότι η εορτή των Τριών Ιεραρχών είναι εορτή «πάγκοινος των
ελληνικών εκπαιδευτηρίων». Η ελληνική γλώσσα που αποτέλεσε τη γλώσσα των
Γραφών και των πατερικών συγγραμμάτων συνιστά έκφραση θείας πρόνοιας, έτσι
ώστε «η γλώσσα αυτού [του έθνους] διατηρηθῄ και συν αυτῄ διατηρηθή και αυτό, και
αναπλασθή εις έθνος αυτόνομον και ανεξάρτητον». Κατά τον ομιλητή, το δίπτυχο
«Πίστις και Πατρίς» αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό των αγώνων των προγόνων. Στο
τέλος του λόγου, απευθύνεται νοερά, μεταξύ άλλων, στους «επιτρόπους της
οικοδομής του Πανεπιστημίου», Γ. Κουντουριώτη, Α. Ζαΐμη και Θ. Κολοκοτρώνη,
τα ονόματα των οποίων μνημονεύονται από το «Πανελλήνιον» για τις υπηρεσίες τους
στην εθνική απελευθέρωση, αλλά και για τις «ευγενείς και εθνωφελείς» αρετές

1270
Το 1886 η χώρα βρίσκεται σε «ειρηνοπόλεμο» ή όπως την αποκάλεσαν οι ιστορικοί του 19 ου αιώνα
«ένοπλος επαιτεία» ως αποτέλεσμα της έντασης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις από τον αναβρασμό
που επικρατούσε στον βαλκανικό χώρο. Η κυβέρνηση Δεληγιάννη αρνείται να διατάξει την
αποστράτευση. Η απόφασή του αυτή ενθαρρύνεται και από τις διαδηλώσεις, οι οποίες είναι
καθημερινό φαινόμενο στην πρωτεύουσα και ζητά από την Τουρκία την παραχώρηση της Βερολινείου
συνοριακής γραμμής του 1881.
1271
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Παναγιώτου Παυλίδου, τακτικού καθηγητού της θεολογίας εν τω εθνικώ πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου
1886 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών και
υπέρ των καθηγητών του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις 1886, σσ. 7-8.
1272
Ό.π., σσ. 8-9.
327
τους1273 και εύχεται η δική του γενιά να συνεχίσει και να ολοκληρώσει το έργο
τους1274.

 Επέτειος 1887 – Ομιλία Ν. Μ. Δαμαλά [δ´]

Ο λόγος εκφωνήθηκε από τον Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής Νικόλαο Μ.
Δαμαλά1275, με το θέμα: «Περί του προορισμού, του χαρακτήρος και της τύχης του
μεγάλου Βυζαντινού κράτους»1276.

 Επέτειος 1888- Ομιλία Ν.Μ. Δαμαλά [ε´] [«Λόγος περί της αληθείας»]1277
Ο Ν.Μ. Δαμαλάς αποκαλώντας την εορτή των Τριών Ιεραρχών «κυρίαν εορτήν και
πανήγυριν των επιστημών και γραμμάτων», ομολογεί ότι συνιστά καθήκον η
εξύμνηση των κηρύκων της αληθείας. Κατά τον αγορητή, το θέμα της ομιλίας του
καθίσταται επίκαιρο, καθώς κυριαρχεί άγνοια «διά το σαρκικόν φρόνημα και υλισμόν»
και αβέβαιη γνώση «περί των πρώτων και στοιχειωδεστάτων αρχών της ημετέρας
νοήσεως». Ακολούθως, επισημαίνεται ότι ο άνθρωπος με τη συνδρομή της
πνευματικής του αλκής κατέληξε στην αναγνώριση της ύπαρξης του Θεού «ως
πρωτίστης και θεμελιωδεστάτης και κυριωτάτης αληθείας», αλήθεια την οποία, με το
δικό της τρόπο υιοθέτησε η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη1278.
Προβάλλεται, εν προκειμένω, ο Θεός ως η αιτία «πάσης αληθείας», σοφίας, γνώσης
και επιστήμης, με την πρωταρχική έννοια του όρου. Ωστόσο, ο Δαμαλάς σχολιάζει

1273
«ο μεν το πλουσιοπάροχον της δωρεάς υπέρ των εθνικών αναγκών, ο δε την πολιτικήν σύνεσιν, και ο
τρίτος την πολεμικήν ανδρίαν, άπαντες δε ομού την προς τον Θεόν πίστιν και αφοσίωσιν» [ό.π., σ. 14].
1274
Ό.π., σσ. 13-14.
1275
Λόγος κατ' εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Ν. Μ. Δαμαλά τη 30 Ιανουαρίου 1887 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των
ευεργετών και συνδρομητών και υπέρ των καθηγητών του Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήνησιν 1887.
1276
Μητρ. Χρυσόστομος Θεμέλης, «Η εορτή των Τριών Ιεραρχών εν τω Πανεπιστημίω Αθηνών»,
Θεολογία 62 (1991), σ. 45. <7-65>, και <201-277>.
1277
Στο κείμενο, που εκδόθηκε σε τεύχος, παρατίθεται κατάλογος των μνημονευθέντων, οι οποίοι
διακρίνονται σε καθηγητές πανεπιστημίου, σε επιτρόπους της οικοδομής του Πανεπιστημίου, σε
αρχιερείς και σε ευεργέτες του Πανεπιστημίου.
1278
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Ν.Μ. Δαμαλά, τακτικού Καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1888
εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών και υπέρ
των καθηγητών του Εθν. Πανεπιστημίου, εν Αθήναις 1888, σσ. 5, 6, 10.
328
ότι ο ματεριαλισμός της εποχής προκάλεσε πολεμική απέναντι στους «λειτουργούς
και μύστας της χριστιανικής αληθείας»1279 .

 Επέτειος 1889- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [δ´] [«….το, μεν, πόσο ευηργέτησαν την
εκκλησίαν ημών οι τρεις εκείνοι μεγάλοι διδάσκαλοι, το, δε, πόσον ευηργέτησαν το έθνος
ημών οι δωρηταί του Πανεπιστημίου»]
Ο καθηγητής της Θεολογίας Α.Δ. Κυριακός υπογραμμίζει τον διττό χαρακτήρα της
επιτελούμενης εκδήλωσης, εκκλησιαστικής και Πανεπιστημιακής (επιδέχεται και
ανάστροφη ανάγνωση). Το θέμα του λόγου αυτού είναι διττό1280.
Ο ομιλητής εντοπίζει τη συμβολή των Τριών Ιεραρχών στους αγώνες που
έδωσαν για την υπεράσπιση της «ορθής πίστεως» ενάντια στους αιρετικούς, αλλά και
για την ενάρετη επιστημονική τεκμηρίωση των αληθειών της θρησκείας τους. Στη
συνέχεια, προβάλλεται ότι οι ευεργέτες του Πανεπιστημίου θα πρέπει να
συγκαταλέγονται στους εθνικούς ευεργέτες, αφού κατ’ουσίαν δεν υφίσταται
σημαντικότερη ευποϊία από την ενίσχυση της «επιστημονικής μόρφωσης ενός
έθνους», χωρίς στερεότυπα και δεισιδαιμονίες. Η επιστήμη παρέχει την αληθή ουσία
και εικόνα του κόσμου, του ανθρώπου και του Θεού. Επικαιροποιώντας το θέμα του,
ο ακαδημαϊκός αγορητής επισημαίνει ότι στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια ερευνώνται
σημαντικά ζητήματα του ανθρώπινου βίου αλλά και «εξετάζονται από ανωτάτης,
επιστημονικής περιωπής τα σπουδαιότατα συμφέροντα της ανθρωπίνης κοινωνίας».
Τονίζει ότι ως «τηλαυγής φάρος εστήθη παρ’ημίν το Εθνικόν Πανεπιστήμιον».
Υποστηρίζει, ειδικότερα, ότι η ημέρα ιδρύσεως του Πανεπιστημίου «υπήρξε η
σπουδαιοτάτη [sic] ημέρα εν τω νεωτέρω βίω του ελληνικού έθνους», καθώς εισήλθε
«εις την χορείαν των πεπολιτισμένων λαών». Ως εκ τούτου, η ευγνωμοσύνη προς τους
ευεργέτες του Πανεπιστημίου παραμένει διαρκής1281.

1279
Ό.π., σσ. 15, 18-19.
1280
Λόγος εις το υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου μνημόσυνον εν τω Μητροπολιτικώ Ναώ κατά
την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής συγκλήτου εκφωνηθείς υπό Α.Δ. Κυριακού
καθηγητού της Θεολογίας, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των καταστημάτων Α. Κωνσταντινίδου
1889, σσ. 3-4.
1281
Ό.π., σσ. 4, 8, 10-12.
329
 Επέτειος 1890- Ομιλία Ν. Καζάζη1282 [«η αιτία, δι’ην τρεις των μεγίστων αυτής
ιεραρχών και φωστήρων κατέστησαν από μακρού χρόνου εν τη συνειδήσει του
ταλαιπωρουμένου έθνους οι τρεις μεγάλοι ιεροφάνται των ελληνικών γραμμάτων, οι τρεις
μύσται της ελληνικής επιστήμης»]
Ο Καθηγητής Νεοκλής Καζάζης εισαγωγικά δέχεται ότι η εορτή των Τριών Ιεραρχών
δεν αποτελεί μόνον «εκκλησιαστικήν εορτήν, αλλ’ επίσης και εορτήν των γραμμάτων»,
καθώς η Εκκλησία αποτέλεσε καταφυγή για το ελληνικό γένος, ενώ παράλληλα
«κατέστη ο ιερός των ελπίδων του βωμός». Αξιοσημείωτο είναι ότι καταθέτει την
άποψη ότι δεν υφίστατο στην ιστορία «επί μακρούς αιώνας» ελληνικό έθνος, αλλ’
υπήρχε η ελληνική ιδέα (ιδανικά και προσδοκίες), την οποία διαφύλαξε η Εκκλησία.
Στη συνέχεια, συμπυκνώνει τη συμβολή των Τριών Ιεραρχών στην προσέγγιση του
«ελληνικού και του χριστιανικού κόσμου» και υπογραμμίζει τους αγώνες τους για
σύμπραξη θρησκείας και επιστήμης. Η θρησκεία και η επιστήμη, μεταξύ άλλων,
υπόκεινται στη φθορά του χρόνου, ωστόσο η υπόσταση τους παραμένει και αποκτά
νέο περιεχόμενο1283 .

Ακόμη, εκτίθεται ότι στο χώρο του Πανεπιστημίου «κατ’εξοχήν συναντώνται

τα εθνικά ιδεώδη, αι προσδοκίαι και αι ελπίδες, η πραγμάτωσις της ιστορικής εντολής
του ελληνικού γένους», ενώ υποστηρίζεται ότι «η ελληνική ιδέα δεν είπεν έτι τον
τελευταίον αυτής ιστορικόν λόγον», αφού «το ελληνικό έθνος διεκδικεί πάλιν την
προσήκουσαν αυτώ εν τη ιστορία θέσιν». Η σύζευξη χριστιανισμού και ελληνικής
ιδέας επέφερε «νέα δε εποχή αυτονομίας και αυτοσυνειδήσεως»1284. Τα δύο αυτά
δομικά στοιχεία «εναρμονίως» συνυπάρχουν στο Πανεπιστήμιο και από αυτό θα
προέλθει «το φως και η ισχύς της εθνικής ιδέας». Ακολούθως, ο ομιλητής
απευθυνόμενος στην ακαδημαϊκή νεολαία, τονίζει ότι αυτή έχει τις περισσότερες
ελπίδες να βιώσει «το εθνικόν μυστήριον της πλήρους παλλιγγενεσίας» , ενώ της
υπενθυμίζει με νόημα ότι καλείται να συνεχίσει το έργο ένδοξων ανδρών 1285. Η

1282
Για πρώτη φορά εκφωνείται λόγος κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών από Καθηγητή της
Νομικής Σχολής.
1283
Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό Νεοκλέους Καζάζη καθηγητού του
Φυσικού Δικαίου τη 30 Ιανουαρίου 1890 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημόσυνου υπέρ
των καθηγητών και ευεργετών του Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου των
αδελφών Περρή, 1890, σσ. 3-6, 8-9.
1284
Ό.π., σ. 17.
1285
«Από του Αναξαγόρου και του Σωκράτους, από του Λεωνίδου και του Αριστοτέλους, από του
Βασιλείου και του Χρυσοστόμου, από του Φωτίου και του τελευταίου των Παλαιολόγων μέχρι του
Φεραίου και του Κοραή» [Ό.π., σ. 17]
330
παλιγγενεσία αυτή, κατά τον αγορητή, θα επιτευχθεί «μόνον διά της εν τῳ
Πανεπιστημίῳ σοβαράς παιδεύσεως»1286.

 Επέτειος 1891- Ομιλία Ζ. Ρώση [β´] [«Περί της υψίστης του παντός αρχής και
της προς τον κόσμον σχέσεως κατά τον Χριστιανισμόν, εν αντιθέσει προς την περί
αυτής έννοιαν της ελληνικής φιλοσοφίας, των κυριωτάτων μορφών των ελληνιζουσών
και ιουδαϊζουσών αιρέσεων, και προς το σύστημα της υλοφροσύνης»]
Η Σύγκλητος στη συνεδρίαση της 8ης Δεκεμβρίου 1890 ανέθεσε στον Κοσμήτορα της
Σχολής της Θεολογίας Ζήκο Ρώση να απαγγείλει τον εόρτιο λόγο 1287. Με αφόρμηση
το Επιστολικό χωρίο «Έλληνες σοφίαν ζητούσιν»1288, ο αγορητής υπογραμμίζει τον
θρησκευτικό και σχολικό χαρακτήρα της εορτής των Τριών Ιεραρχών. Οι Πατέρες
της Εκκλησίας συνεισέφεραν σημαντικά στην δημιουργία του «χριστιανικού
Ελληνισμού», ο οποίος επενέργησε στη διαμόρφωση του «χριστιανικού πολιτισμού».
Αφού μελέτησαν επισταμένως, μεταξύ άλλων, τις φιλοσοφικές θεωρίες του Πλάτωνα,
του Αριστοτέλη και των Νεοπλατωνικών, εντόπισαν τις αδυναμίες και τις
ανεπάρκειες των συστημάτων αυτών «εν τη εννοία περί της υψίστης του παντός αρχής
και της προς τον κόσμον σχέσεως αυτής» και προέβησαν στην αποκατάσταση και
αναπλήρωση των σημείων αυτών. Ο Ζήκος Ρώσης ορίζει με τεκμήρια την συμβολή
των Τριών Ιεραρχών «εις την ορθήν κατανόησιν της αρχής ταύτης» στην κατεύθυνση
ότι «κατά το παράδειγμα αυτών οφείλει να συντελέση και το ανώτατον τούτο
Εκπαιδευτήριον των επιστημών». Ο Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής αναφέρεται
στην ύψιστη αρχή του κόσμου κατά τα φιλοσοφικά συστήματα της αρχαιότητας 1289,
τα οποία, όμως, δεν πέτυχαν να προσεγγίσουν την ολοκληρωμένη και ορθή έννοια
της ύψιστης οντολογικής αρχής. Αυτό επιτεύχθηκε «διά του κηρύγματος περί του
Ενός εν Τριάδι Θεού ως απολύτου Πνεύματος και δημιουργού του κόσμου». Ωστόσο, ο
χριστιανισμός δεν απέρριψε τους καρπούς της ελληνικής φιλοσοφίας, αλλά,
αποποιούμενος το «απάδον εις το πνεύμα αυτού», αποδέχτηκε και υιοθέτησε το
«ορθώς έχον»1290 .

1286
Ό.π., σσ. 14-15, 17-18.
1287
Πρακτικά Συγκλήτου (8.12.1890), σ. 1
1288
Α Κορινθ. Α´ 22.
1289
Ευθεία αναφορά γίνεται στον Αναξαγόρα, Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Πλωτίνο, Λεύκιππο,
Δημόκριτο και Επίκουρο.
1290
Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου ρηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Ζήκου Ρώση, καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1891 εορτή των
331
 Ο Ζ. Ρώσης επισημαίνει, ακόμη, ότι ο ένθεος αγώνας είναι επίκαιρος και
αναγκαίος και στη δική του εποχή και το Πανεπιστήμιο προώρισται να συμβάλλει
στην εξάπλωση της αληθούς σοφίας. Διατείνεται, επιπλέον, ότι οι φυσικές επιστήμες
θα πρέπει να εξαντλούν τη μελέτη τους σε πράγματα του φυσικού κόσμου και να μην
υπεισέρχονται στο γνωστικό πεδίο της φιλοσοφίας ή της μεταφυσικής. Όπως
επεξηγεί, δεν πρόκειται για όρια και φραγμούς στην επιστήμη αλλά «χαλιναγώγησις
φαντασιοκοπίας και παρεκτροπής, ήτις είναι το μέγιστον πρόσκομμα εις την πρόοδον
των φυσικών επιστημών, ως και πάσης αληθούς επιστήμης», καθώς οι επιστήμες εν
γένει οφείλουν να διατελούν σε ισόρροπη και σύμμετρη αμοιβαία σχέση. Προτρέπει
τους φοιτητές να κατευθύνουν κατάλληλα, με αυτό το πνεύμα, τις σπουδές τους και
να καθίστανται «άξιοι των προσδοκιών ολοκλήρου του Έθνους και των αοιδίμων
ιδρυτών και ευεργετών του Εθνικού Πανεπιστημίου»1291.

 Επέτειος 1892- Ομιλία Πρ. Οικονομίδου1292 [«Η πάντοτε νικώσα δύναμις

της πίστεως και οι υπέρ αυτής αγώνες των Τριών Ιεραρχών»]
Με απόφαση της Συγκλήτου στη συνεδρίαση που πραγματοποιήθηκε την 21η
Δεκεμβρίου 1891, ορίστηκε να εκφωνήσει τον επετειακό λόγο ο Καθηγητής της
Θεολογίας Προκόπιος Οικονομίδης1293. Ο αγορητής της ημέρας υπογραμμίζοντας τον
χαρακτήρα της εορτής των Τριών Ιεραρχών, πρόβαλε ότι ο Μέγας Βασίλειος, ο
Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος θεμελίωσαν την χριστιανική
αλήθεια, αποτελώντας πρότυπα «πίστεως εν έργοις και ηθικής εν γένει τελειότητος».
Την συγκεκριμένη κατ’ έτος ημέρα το Εθνικό Πανεπιστήμιο τελεί μνημόσυνο υπέρ
των ευεργετών του, των οποίων «αγήρως έσται η μνήμη και αμάραντος ο
στέφανος»1294. Ο Οικονομίδης, αφού επισήμανε την πολεμική που δέχθηκε ο

Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών του Πανεπιστημίου,
εν Αθήναις εκ της Βασιλικής Τυπογραφείας Ν.Γ. Ιγγλέση 1891, σσ. 3-5, 7-10.
1291
Ό.π., σσ. 35, 37-40.
1292
Ο Προκόπιος Οικονομίδης (1837-1902) διορίστηκε στις 11 Δεκεμβρίου του 1891 καθηγητής της
Θεολογικής Σχολής. Το 1896 όταν εξελέγη Μητροπολίτης Αθηνών και παραιτήθηκε των
ακαδημαϊκών του καθηκόντων, του απονεμήθηκε ο τίτλος του επιτίμιου καθηγητή [Α.Δ. Δημητριάδου,
Απάνθισμα βιογραφικόν…ό.π., σσ. 65-67].
1293
Πρακτικά Συγκλήτου (21.12.1891), σ. 3.
1294
Λόγος κατ’εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς υπό Προκοπίου Β. Οικονομίδου,
Αρχιμανδρίτου και καθηγητού της Θεολογίας εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ τη 30 Ιανουαρίου 1892
εορτή των τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των Ευεργετών του Πανεπιστημίου, εν
Αθήναις 1892, σσ. 3-5.
332
χριστιανισμός από τους εθνικούς και τους Ιουδαίους, τον αρειανισμό και τον
μακεδονισμό, υπογράμμισε τη συμβολή των Τριών Ιεραρχών, οι οποίοι «μετά
θάρρους στηλιτεύσαντες τας των αιρετικών κακοδοξίας και μετά λόγου αποδείξαντες
την ακαταμάχητον ισχύν του χριστιανισμού». Τα έργα τους συνιστούν για την
Εκκλησία «ιερά κειμήλια, παιδευτήριον όντα ηθικής διδασκαλίας και πάσης
εκκλησιαστικής παιδεύσεως». Ακολούθως, σχολίασε ότι άριστα συναρμόζεται η εορτή
των Τριών Ιεραρχών με το «ψυχωφελές μνημόσυνον» υπέρ των ευεργετών του
Πανεπιστημίου, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν «κάλλιστα γινώσκοντες την όντως
μαρτυρικήν ιστορίαν του Ελληνικού Έθνους και την σωτηρίαν αυτού και την ανάστασιν
εκ της μακράς και βαρείας δουλείας εις την δύναμιν της αγίας ημών θρησκείας»1295. Η
πρόθεση των ευεργετών του Πανεπιστημίου συμπίπτει με την αποστολή του
Πανεπιστημίου, το οποίο αποσκοπεί στην «ηθικήν ευδαιμονίαν», με κρηπίδωμα και
βάση προώθησης την αγάπη προς τη χριστιανική πίστη1296.

 Επέτειος 1893
Η Σύγκλητος ανέθεσε το ομιλητικό έργο τη χρονιά αυτή στον Ι.Π. Ευταξία1297.
Ωστόσο, ο Ι. Πανταζίδης αναφέρει στα πεπραγμένα της πρυτανικής του θητείας ότι
τελέσθηκε το ετήσιο μνημόσυνο υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου, ωστόσο ο
ενδεδειγμένος λόγος δεν εκφωνήθηκε καθώς «τρεις των αρμοδιώτερων συναδέλφων
παρακληθέντες δεν εδυνήθησαν να αναλάβωσι την εντολήν ταύτην». Σχολιάζει,
μάλιστα, με νόημα ότι «η εξαίρεσις αύτη δεν είνε η πρώτη»1298.

 Επέτειος 1894
Η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος ανέθεσε την εκφώνηση του νενομισμένου λόγου στον
καθηγητή και Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής Π. Οικονομίδη1299. Ωστόσο, ο
Πρύτανης Π. Παυλίδης στη λογοδοσία του μας πληροφορεί ότι το ενιαύσιο
μνημόσυνο κατά την εορτή των Τριών Ιεραρχών έλαβε, μεν, χώρα, αλλά

1295
Ό.π., σσ. 9-14.
1296
Αυτόθι.
1297
Πρακτικά Συγκλήτου (5.12.1892), σ. 2.
1298
Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Πανταζίδου…ό.π., σ. 49.
1299
Πρακτικά Συγκλήτου (30.12.1893), σσ. 2-3.
333
«επιμνημόσυνον λόγον ουδείς των κ.κ. καθηγητών απήγγειλεν, κωλυθέντος εξ
ασθενείας του αναλαβόντος αυτόν καθηγητού της Θεολογίας κ. Πρ. Οικονομίδου»1300.

 Επέτειος 1895- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [ε´] [«περί τον εναρμόνιον σύνδεσμον
θρησκείας και παιδείας»]
Ο αγορητής της ημέρας, Καθηγητής Α.Δ. Κυριακός, επισημαίνει εισαγωγικά ότι με
το μνημόσυνο αυτό, το Πανεπιστήμιο στόχευε και στοχεύει στο να εκδηλώσει την
ευγνωμοσύνη του και παράλληλα να αποδώσει τιμές σε όσους συνεισέφεραν στην
«ίδρυσιν, την μέχρι τούδε συντήρησιν και ανάπτυξιν του ανωτάτου τούτου εθνικού
εκπαιδευτηρίου». Σημειώνει ότι από το ίδρυμα αυτό εκπέμπεται το «φως της
επιστήμης» όχι μόνον στην ελεύθερη Ελλάδα, αλλά και σε όλη την «ελληνικήν
ανατολήν». Οι Τρεις Ιεράρχες συγκέρασαν «εν βαθμῴ εξοχοτάτῳ την θύραθεν μετά
της εκκλησιαστικής παιδείας, την σοφίαν των αρχαίων μετά της διδασκαλίας του
ευαγγελίου, τα γράμματα μετά της χριστιανικής πίστεως». Κατά τον αγορητή, το
ελληνικό έθνος «εθεώρησε» το σύμμετρο και ισόρροπο σύνδεσμο θρησκείας και
παιδείας «φυσικόν και σωτήριον». Το θέμα αυτό, άλλωστε, αποτέλεσε και το
αντικείμενο του λόγου του1301 .
Επισημαίνεται ότι η παιδεία και η θρησκεία «κατά ίδιον τρόπον και διά των
εκάστη ιδιαζόντων μέσων» εξυψώνουν και οδηγούν στην πρόοδο. Η ολοκληρωμένη
παιδεία δεν έχει στόχο μόνον τη γνώση αλλά και την ηθική μόρφωση, η οποία
καλλιεργείται μέσω της θρησκείας. Η θέση αυτή στηρίζεται και από τον Pestalozzi
αλλά και από σύγχρονους του αγορητή παιδαγωγούς. Παράλληλα, η θρησκεία
χρειάζεται την αρωγή της παιδείας, καθώς η απουσία πεπαιδευμένου κλήρου
κατευθύνει σε δοξασίες και προλήψεις στη βάση της «επί το ατελέστερον» γνώσης
του χριστιανισμού. Ως εκ τούτου, καθίσταται επιτακτική η συνεργασία παιδείας και
θρησκείας, αν και ενδέχεται να προκληθεί διάρρηξη των σχέσεων μεταξύ τους, όταν,
αφενός, «φανατικοί λειτουργοί της εκκλησίας και θεολόγοι ζητώσι να υποτάσσηται

1300
Τα κατά την πρυτανείαν Παναγιώτου Παυλίδου…ό.π., σ. 29.
1301
Λόγος εκφωνηθείς κατά το υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου τελεσθέν μνημόσυνον εν τη
Μητρόπολει τη 30 Ιανουαρίου 1895 εορτή των Τριών Ιεραρχών υπό Α.Δ. Κυριακού, εν Αθήναις εκ του
Τυπογραφείου Α. Καλαράκη και Ν. Τριανταφύλλου, 1895, σσ. 3-4.
334
αυτοίς η επιστήμη»1302 και, αφετέρου, «φανατικοί επιστήμονες διδάσκαλοι των
φυσικών επιστημών ζητώσι να αναμιγνύωνται εις ζητήματα εκφεύγοντα την
1303
αρμοδιότητα της επιστήμης των» . Σημειώνει ότι το ελληνικό έθνος συγκέρασε
«αδελφικώς ελληνικήν φιλοσοφίαν και χριστιανικήν πίστιν», όπως συνέβη και με τους
Τρεις Ιεράρχες. Υπογραμμίζει ότι η όποια διαμάχη ανέπτυξαν οι πατέρες της
Εκκλησίας «κατά εθνικών ρητορικών σχολών», αφορά «προδήλως ουχί εις την και
υπό των χριστιανών τιμωμένην ελληνικήν σοφίαν ή τα ελληνικά γράμματα, αλλά μόνον
εις την πολυθεΐαν και ειδωλολατρείαν»1304.

 Επέτειος 1896- Ομιλία Σπ. Λάμπρου [Οι ευεργέται και καθηγηταί του
Εθνικού Πανεπιστημίου]
Στη συνεδρίαση της Συγκλήτου την 23η Δεκεμβρίου 1895, ο Πρύτανης πρότεινε
«διαρρύθμιση» της εορτής των Τριών Ιεραρχών από το Πανεπιστήμιο. Συγκεκριμένα,
εισηγήθηκε την εκφώνηση του εόρτιου λόγου, μετά την τέλεση του αρχιερατικού
μνημοσύνου όχι εντός του ναού αλλά στο Πανεπιστήμιο, καθώς «ο λόγος αυτός
εκφωνούμενος εν τω ναώ κατ’ ανάγκην ώφειλε να έχη θρησκευτικόν χαρακτήρα».
Ωστόσο, το δικαίωμα του λόγου κρίθηκε πλέον αναγκαίο να περιέρχεται σε όλους
τους καθηγητές «διότι ο εν τω Πανεπιστημίω εκφωνούμενος λόγος δύναται να είναι
καθαρώς επιστημονικός». Ακόμη, αποφασίστηκε η έπαρση της σημαίας του
Πανεπιστημίου την ημέρα αυτή «επί του αετώματος αυτού», η φωταγώγηση του
Πανεπιστημίου και η παράθεση γεύματος «δι εράνων των καθηγητών» στο οποίο θα
λαμβάνουν μέρος και οι υφηγητές, οι διευθυντές των παραρτημάτων (βιβλιοθήκης,
αστεροσκοπείου και νομισματικού μουσείου), ο Γραμματέας του Πανεπιστημίου και
ο Ταμίας1305.
Ο εόρτιος λόγος των Τριών Ιεραρχών κατά την χρονιά αυτή εκφωνήθηκε για
πρώτη φορά στη Μεγάλη Αίθουσα του Πανεπιστημίου, σε μια προσπάθεια να
αποκτήσει διαφορετικό περιεχόμενο και να αποσυνδεθεί από τον αμιγώς θεολογικό

1302
Αναφέρει ενδεικτικά ότι «παπισμός κατεδίωκε την ελευθέραν επιστήμην», ενώ κάνει μνεία στον
πάπα Γρηγόριο τον Στ´ και τον Πίο Θ’, οι οποίοι τάχθηκαν κατά της ελευθερίας της επιστήμης
«θέλοντες να δεσμεύσωσι τα πνεύματα εις απηρχαιωμένας ιδέας» [Ό.π., σ. 9].
1303
Ό.π., σ.10.
1304
Ό.π., σσ. 6-9, 11, 13, 15, 19.
1305
Πρακτικά Συγκλήτου (23.12.1895), σσ. 1-2. Τα κατά την πρυτανείαν Α.Δ. Κυριακού τακτικού
καθηγητού της εκκλησιαστικής ιστορίας και της συμβολικής πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόνέτος
1895-1896, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1898, σσ. 58-59.
335
του χαρακτήρα. Πράγματι, ο λόγος αυτός του καθηγητή της Σχολής της Φιλοσοφίας
Σπ. Λάμπρου διαφοροποιείται από τους προγενέστερους και έχει ως κεντρικό άξονα
τους ευεργέτες και τους καθηγητές του Πανεπιστημίου, ενώ παράλληλα συζητά τα
θέματα που απασχολούν το ίδρυμα και τα προβλήματα που αυτό αντιμετωπίζει.
Ο Καθηγητής Σπ. Λάμπρος αναφέρεται εισαγωγικά στην καθιέρωση της
εορτής των Τριών Ιεραρχών «ως ημέραν εορτάσιμον της παιδείας», καθώς οι
εορτάζοντες Πατέρες της Εκκλησίας συνέζευξαν «του βίου την αγιότητα και την
χριστιανικήν σοφίαν προς την παρά των αρχαίων Ελλήνων κληροδοτηθείσαν
παιδείαν». Το Πανεπιστήμιο επινεύοντας στην εορτή αυτή, καθιέρωσε μνημόσυνο
υπέρ των ιδρυτών, ευεργετών και καθηγητών του. Ο συγκεκριμένος καθηγητής της
Φιλοσοφικής Σχολής απευθυνόμενος στο ακροατήριο από το επισημότερο
ακαδημαϊκό βήμα πρότεινε «εδώ εν μέσω των προτομών του ευεργετών του εθνικού
τούτου ιδρύματος…<οι ευεργέτες> ου μόνον επιτρέπεται, αλλά και επιβάλλεται να
μνημονευθώσιν ως ωρισμέναι μορφαί, υπομιμνήσκουσαι ημάς διά των σεπτών αυτών
ονομάτων αυτήν ταύτην την ιστορίαν, αυτήν την δράσιν του Εθνικού Πανεπιστημίου», ο
λόγος του να έχει ως κεντρικό άξονα τους ευεργέτες και τους καθηγητές του Εθνικού
Πανεπιστημίου1306 .
Πρώτος μνημονεύεται ο ιδρυτής του Πανεπιστημίου, ο Όθων, ενώ
επισημαίνεται και η αδιάλειπτη προετοιμασία του έθνους «εις την ιδέαν της
απολυτρώσεως διά των γραμμάτων». Παράλληλα, σημειώνεται ότι «κραυγή
ανακουφίσεως είχεν ακουσθή» με την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας (1824), ενώ το
1837 η χώρα «ηυμοίρει να τύχη…επισήμου πανελληνίου πανεπιστημίου». Ακόμη,
αναφορά γίνεται, μεταξύ άλλων, στις μεγάλες, όσον αφορά στην υλική βάση,
προσφορές του Δημήτριου Γαλανού και του ηγεμόνα της Σερβίας, Μίλο Οβρένοβιτς,
του Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής Δ. Μαυροκορδάτου, του Δ. Πλατυγένους, του
Εμμ. Κωνσταντίνου, του Δ. Μπερναρδάκη, του Διον. Αιγινήτου, του Αντ. Παπαδάκη
και του Θ. Αρεταίου. Ωστόσο, ο ομιλητής δεν παρέλειψε να καταγράψει ισότιμα, σε
ηθική βάση, και τη «μικρά τάξιν των τα ελάχιστα δωρησαμένων ή
κληροδοτησάντων»1307.

1306
Σπυρ. Π. Λάμπρος, Οι ευεργέται και καθηγηταί του Εθνικού Πανεπιστημίου. Λόγος εκφωνηθείς εν τη
Μεγάλη Αιθούση του Εθνικού Πανεπιστημίου τη 30 Ιανουαρίου 1896, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου
της Εστίας 1896, σ. 3.
1307
Ενδεικτικά, γίνεται μνεία στον ακονητή ξυραφιών Δ. Όκα, αλλά και στην υπηρέτρια Κιάρα
Γκιώτου [Ό.π., σσ. 4, 6, 7, 9-14].
336
 Ακολούθως, προτρέπει τη φοιτητιώσα νεολαία να αναλογιστεί και να
σεβαστεί τη μνήμη τόσο των ευεργετών αυτών, διότι χωρίς τη συμβολή τους «θα
εξηκολούθουν να μένωσιν ανέστιοι αι Μούσαι», όσο και των καθηγητών του
Πανεπιστημίου, των οποίων η δραστηριότητα ήταν «μεστή διδαγμάτων». Αφού
επισήμανε ότι προορισμός του Πανεπιστημίου ήταν η συγκρότηση επιστήμης, η
μεταφορά της «εκ της Εσπερίας προόδου» και η διαμόρφωση της επιστημονικής
γλώσσας, διατυπώνει το ερώτημα εάν και πώς «επετέλεσε….τον προορισμόν <του> το
επ’ αγαθοίς οιωνοίς ιδρυθέν και υπό των ευχών και του χρήματος των Πανελλήνων
υποστηριχθέν Πανεπιστήμιον;». Υποστηρίζει ότι το σύνολο του καθηγητικού σώματος
«επειράθησαν να επιτελέσωσι το καθήκον αυτών εκθύμως» με αποτέλεσμα να
επιστρέψει «και πάλιν εις την αρχαίαν αυτής εστίαν η επιστήμη»1308 , ενώ εκφράζει,
παράλληλα, και την δυσαρέσκεια του για την πολεμική που ασκήθηκε στο
Πανεπιστήμιο από τον τύπο αλλά και από την πολιτεία. Υπερασπιζόμενος τον θεσμό
που εκπροσωπεί, υπογράμμισε ότι υπάρχει επίγνωση «του περί τι πάσχομεν», ωστόσο
το πανεπιστήμιο επιτελεί «εκ των ενόντων άριστα τον προορισμόν αυτού υφ’ ας
συνθήκας λειτουργούσι τα παρ’ ημίν», σημειώνοντας τόσο την αναβάθμιση στα μέσα
διδασκαλίας, την αύξηση των ακαδημαϊκών παραρτημάτων, των συλλογών και των
βιβλιοθηκών του Πανεπιστημίου, όσο και την συμμετοχή των διδασκόντων «εις την
καθ’όλου επιστημονικήν κίνησιν», αλλά και στην παραγωγή επιστημονικών
εκδόσεων. Στο σημείο αυτό, ο αγορητής αναρωτιέται «Διά τι λοιπόν μεμψιμοιρούσι
κατά του Πανεπιστημίου;», καθώς εκείνοι που θα έπρεπε να εγείρουν παράπονα είναι
οι ίδιοι οι διδάσκοντες, καθώς η οικονομική δυστοκία δεν επιτρέπει τη διάθεση
πόρων για το Πανεπιστήμιο και την συνακόλουθη κάλυψη ορισμένων από τις
ανεπάρκειες (έλλειψη διδακτικού προσωπικού, αριθμός αιθουσών) που δυσχεραίνουν
το παρεχόμενο εκπαιδευτικό έργο. Παραθέτει, ακόμη, συγκριτικά αριθμητικά
στοιχεία για την ετήσια κατά φοιτητή δαπάνη άλλων χωρών της Ευρώπης, τα οποία
καταδεικνύουν ότι «είμεθα καταδεδικασμένοι ν ανασκάπτωμεν την άρουραν της
επιστήμης διά της δικέλλης και της ησιοδείου αρότρου, εν ω οι ευτυχείς ημών
συνάδελφοι των αρκτώων και εσπερίων πανεπιστημίων καλλιεργούσι την πνευματικήν
γην διά του ατμού και του ηλεκτρισμού». Ωστόσο, καταθέτει την άποψη ότι
«ευρισκόμεθα εν εποχή μεταβατικῄ και μετεώρῳ»1309 .

1308
Ό.π., σσ. 15-17.
1309
Ό.π., σσ. 18-21, 23.
337
 Στη συνέχεια, αναφέρει ότι «το ίδρυμα τούτο δεν είνε μόνον <αθηναϊκό>
Πανεπιστήμιον, αλλ’ είνε και Πανελλήνιον», ενώ υπενθύμισε, παράλληλα, ότι ο
Πρύτανης Κ. Σχινάς την ημέρα των εγκαινίων του Πανεπιστημίου «ορθώς ωνόμασεν
αυτό…αμφικτυονικό δεσμό των απανταχού επιστημόνων ή φιλεπιστημόνων Ελλήνων»,
καθώς δεν υφίσταται άλλο «κέντρον της πανελληνίου ενότητος γενικώτερον και
επισημότερον». Ο Σπ. Λάμπρος ολοκλήρωσε το λόγο του, υπογραμμίζοντας ότι «από
των ακροατηρίων τούτων εξορμά, αλλά και πρέπει να εξορμά εις τας εσχατιάς του
ελληνισμού ου μόνον η επιστήμη, αλλά και η ιδέα της πατρίδος». Με αυτό τον τρόπο,
το Εθνικό Πανεπιστήμιο θα επιτελέσει την αποστολή του1310 .

 Επέτειος 1897
Ο Α. Χρηστομάνος στην έκθεση πεπραγμένων της πρυτανικής του θητείας για το
ακαδημαϊκό έτος 1896-1897, παρατήρησε ότι «εάν κατά το έτος τούτο τα σοβαρά και
τα επιστημονικά ζητήματα εματαιώθησαν σχεδόν άπαντα, <είναι λογικό να μην>
περιμένωμεν άλλην έκβασιν περί των εορτών». Ακολούθως σημειώνει ότι κατά το
παρελθόν έτος μετά την επιμνημόσυνη δέηση και την εκφώνηση λόγου στην Μεγάλη
Αίθουσα του Πανεπιστημίου, «το εσπέρας παρεκάθησαν άπαντες οι καθηγηταί και
υφηγηταί μετά του Υπουργού της Παιδείας εις μέγα συμπόσιον». Ωστόσο, επισημαίνει
ότι «επί της Πρυτανείας μου περιωρίσθημεν…εις την τέλεσιν του Μνημοσύνου,
χοροστατούντος το πρώτον του μόλις το αξίωμα του Μητροπολίτου αναλαβόντος
συναδέλφου ημών Σεβασμιωτάτου Προκοπίου Οικονομίδου. Δεν κατηργήθησαν μεν τα
πέρυσι εγκαινισθέντα, ανεβλήθησαν μόνον»1311. Ακόμη, σύμφωνα με την εφημερίδα
«Καιροί» «ουδείς των φοιτητών παρέστη εν τω Ναῴ μόνος δε ο Πρύτανις και τινες των
Καθηγητών. Επίσης και η συνήθως τελουμένη κατά την ημέραν ταύτην στέψις των
ανδριάντων δεν εγένετο»1312

 Επέτειος 1898- Ομιλία Ν. Καζάζη [β´] [«Περί της εκπολιτιστικής δυνάμεως

της επιστήμης»]
Η Σύγκλητος ανέθεσε την εκφώνηση του ειθισμένου λόγου κατά την εορτή των
Τριών Ιεραρχών στον Καθηγητή Νεοκλή Καζάζη με απόφαση της την 23η

1310
Ό.π., σσ. 23-24.
1311
Πρυτανεία Α.Κ. Χρηστομάνου. Λόγοι και Ευθύναι Αναστασίου Κ. Χρηστομάνου…ό.π., σσ. 181-182.
1312
Εφημ. «Καιροί», 2922 (31.1.1897), σ. 2
338
Δεκεμβρίου του 18971313. Ο αγορητής εξέφρασε, κατ’ αρχάς, την ευγνωμοσύνη του
προς την τιμητική εντολή που του ανατέθηκε, ενώ σημειώνει ότι η εορτή αυτή δεν
είναι μόνον του Πανεπιστημίου, αλλά διαχρονικά «σύμπαντος του Ελληνισμού».
Ωστόσο, κατέστη ακόμα πιο επιτακτική όταν απωλέσθηκε η ελευθερία και «η
συγκέντρωσις εν τω εσωτερικώ κόσμω του πνεύματος, η μνήμη και η συναίσθησις του
απωχημένου παρελθόντος». Το ελληνικό γένος «συνήρχετο εν τω ιερῴ του Κυρίου,
συνήρχετο εν τω ιερῴ του Σχολείου, ίνα εορτάσῃ την μνήμην των τριών μεγίστων
φωστήρων της τρισηλίου θεότητος», αλλά πραγματικά και για να «κατανοήση και
μελετήση την φύσιν του ανθρώπου, την αποστολήν αυτού ως ελευθέρου όντος,
ζωοποιημένου και χειραγωγουμένου υπό της γνώσεως και της αληθείας». Γι αυτό το
λόγο έγινε η «κατ’ εξοχήν εορτή του εν πνευματική και πολιτική δουλεία διατελούντος
ελληνικού γένους». Ως εκ τούτου, έκρινε ότι κατάλληλο θέμα για να αναπτύξει στην
παρούσα περίσταση ήταν η ουσία της επιστήμης, της ανθρώπινης διανόησης και της
ελευθερίας1314.
Επισημαίνεται ότι η επιστήμη συνιστά το ανώτερο εκπολιτιστικό μέσο.
Σημειώνεται, παράλληλα, ότι αυτά που οδηγούν τον άνθρωπο στην ατομική και
κοινωνική ευδοκίμηση, ενδυναμώνονται από την επιστήμη, η οποία τον χειραφετεί,
εμπνέοντας του πίστη και αυτοπεποίθηση. Προς την κατεύθυνση αυτή, το
Πανεπιστήμιο αποτελεί σημαντικό φορέα γνώσης και «στάδιον υπερτάτων μεριμνών
και αγώνων». Από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια μέχρι και το ελληνικό
πανεπιστήμιο, ο θεσμός αυτός εξελήφθη ως η «alma mater των λαών». Από τον
Καθηγητή Καζάζη διακηρύσσεται ότι «εκτός των πανεπιστημίων ουδεμία ζωή· εν
αυτοίς εξελίσσονται αι μεταρρυθμιστικώταται των ιδεών και παρελαύνουσιν, εκτός
ελαχίστων εξαιρέσεων, τα εξοχώτατα των πνευμάτων» . Στις ευρωπαϊκές χώρες, και
στις συντηρητικές και στις φιλελεύθερες, το Πανεπιστήμιο εκλαμβάνεται ως
προπύργιο «της ελευθέρας σκέψεως, της αυτονόμου ερεύνης»1315 .
Απευθυνόμενος στους «Ελληνόπαιδες», ο Καζάζης τους προτρέπει, μεταξύ
άλλων, να επιδοθούν στην επιστήμη «μετά ζήλου και αγάπης, μετ’ αφοσιώσεως».
Διακαώς καλεί τη νεολαία, να αναλάβει αγώνα υπέρ της επιστήμης, ο οποίος είναι

1313
Πρακτικά Συγκλήτου (23.12.1897), σ. 6.
1314
Περί της εκπολιτιστικής δυνάμεως της επιστήμης. Λόγος εκφωνηθείς εν τη Μεγάλη Αιθούση του
Πανεπιστημίου τη 30η Ιανουαρίου επί τη εορτή των Τριών Ιεραρχώ υπό Ν. Καζάζη, Καθηγητού του
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου 1898, σσ. 3-5.
1315
Ό.π., σσ. 17-18, 22-23.
339
ταυτόχρονα και υπέρ της πατρίδας, καθώς «η πατρίς διατελεί κατά την στιγμήν ταύτην
καταβεβλημένη, συντετριμμένη, τεταπεινωμένη, αλλ’ εν τοις εγκάτοις της εθνικής
συνειδήσεως ούτε η πίστις εξέλιπεν, ουδ’ η ελπίς απωλέσθη»1316.

 Επέτειος 1899-Ομιλία Ι.Ε. Μεσολωρά1317 [«η εν εγκωμίοις μνήμη των Τριών

Ιεραρχών και το εύγνωμον μνημόσυνον των ιδρυτών, ευεργετών και καθηγητών του
Πανεπιστημίου εξ ου εις μίμησιν των αρετών αμφοτέρων προτρεπόμεθα»].
Στη συνεδρίαση της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου την 19η Δεκεμβρίου 1898 ο
Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής Γ. Δέρβος «θέλει να καταργηθεί η εν τω
Πανεπιστημίω πολιτική; Εορτή, διότι απέτυχε να περιορισθή δε η ετήσια εορτή μόνον
εν τω ναώ. Μετά τινας διαμειφθείσας γνώμας υπό των κ.κ. Συγκλητικών, η Σύγκλητος
ομοφώνως απεφάσισε να περιορισθή η εορτή εις το εν τω ναώ μνημόσυνον, να ανατεθή
δε τω καθηγητή κ. Μεσολωρά η εκφώνησις του πανηγυρικού»1318. Την χρονιά αυτή, ο
λόγος εκφωνείται και πάλι στον Ιερό Ναό της Μητροπόλεως.
Ο αγορητής επισήμανε ότι «δικαίως» καθιερώθηκε την ημέρα εορτής των
Τριών Ιεραρχών η τέλεση μνημοσύνου για τους αοίδιμους ιδρυτές, ευεργέτες και
καθηγητές του Πανεπιστημίου, καθώς και αυτοί «εκήρυξαν ημίν τον λόγον του Θεού·
λόγος δε θεού είνε και ο περί επιστήμης και φιλοπατρίας λόγος». Κατά την
εκκλησιαστική και ακαδημαϊκή αυτή τελετή, χρέος αποτελεί, κατά τον Μεσολωρά,
να προσαγάγουμε εγκώμιο προς τους Τρείς Ιεράρχες, καθώς κατέστησαν «δαδούχοι
εν τω λαβυρίνθω της επιστήμης». Οι Τρεις Ιεράρχες, οι οποίοι συνδύασαν
«εναρμονίως…την θύραθεν και την έσω σοφίαν, αναδεικνύουσι την θρησκείαν του
Ναζωραίου, την πίστιν των πτωχών και αόπλων μαθητών αυτού, θρησκείαν των
βασιλέων και των φιλοσόφων, πίστιν των πλουσίων και των ισχυρών», ενώ
ταυτόχρονα «εζωογόνησαν και ανέστησαν τον Ελληνισμόν». Χριστιανισμός και
Ελληνισμός συναντώνται στα κείμενά τους1319.

1316
Ό.π., σσ. 23-25.
1317
Ο Ιωάννης Μεσολωράς (1851-1942) διορίστηκε το 1883 καθηγητής στη Ριζάρειο Σχολή και το
1898 στη Σχολή Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διετέλεσε Κοσμήτορας της Θεολογικής κατά
τα ακαδημαϊκά έτη 1899-1900, 1905-1906, 1911-1912, 1916-1917 και 1922-1923 ενώ χρημάτισε
Πρύτανης το ακαδημαϊκό έτος 1914-1915 και το 1915-1916 [Δ. Μπαλάνος, Εθνικόν και
Καποδιστριακόν…, Ιστορία της Θεολογικής Σχολής, τ. Α´, σ. 12].
1318
Πρακτικά Συγκλήτου (19.12.1898), σ.3.
1319
Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως τη 30 Ιανουαρίου 1899 υπό Ι.Ε. Μεσολωρά,
τακτικού Καθηγητού του Πανεπιστημίου, εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, εν Αθήναις 1899, σσ. 10-
11, 14-16, 27.
340
 Στη συνέχεια, τόνισε ότι «το νήμα, το συνδέον ημάς μετά των αρχαίων ημών
προγόνων, ελεπτύνθη μεν πολλάκις και σχεδόν διαρραγέν εφάνη, ουδέποτε, δε,
διεκόπη». Από την άλλη πλευρά, οι ευεργέτες του έθνους έδωσαν προτεραιότητα
στην παιδεία καθώς εμφορούνταν από την ιδέα ότι αυτή είναι «ο του Έλληνος κόσμος
τε και πόθος, και ότι δι’ αυτής η Ελλάς εδοξάσθη και εν αυτή αθάνατος διαμένει». Ως
εκ τούτου, διέθεσαν τον πλούτο τους για την ίδρυση Πανεπιστημίου, από το οποίο
«οι των απανταχού Ελλήνων παίδες, γην και πόντον διασχίζοντες, νάματα σοφίας
αντλούσιν». Οι ευεργέτες με την ίδρυση Πανεπιστημίου κατέδειξαν το περιεχόμενο
και την υπόσταση των αξιών αυτών, τις δομικές συνιστώσες του Ελληνισμού1320 .
Ο Καθηγητής Ι. Μεσολωράς, απευθυνόμενος στους φοιτητές, τους προτρέπει
να αδράξουν της «αληθούς παιδείας, της ελληνοπρεπούς αγωγής» και να επιδοθούν
στον αγώνα υπέρ της επιστήμης. Υπογραμμίζει ότι «η πίστις, η παιδεία και η
φιλοπατρία» αποτελούν τους πυλώνες του εθνικού εποικοδομήματος, το οποίο,
ωστόσο, «εισέτι δεν συνετελέσθη» και γι αυτό το λόγο «υμίν το ένδοξον τούτο
στάδιον απόκειται»1321.

 Επέτειος 1900- Ομιλία Ιγν. Μοσχάκη1322 [«τα διανοητικά πλεονεκτήματα

πρέπει να συνυπάρχωσι μετά της αρετής, ίνα αποβώσιν αληθώς ωφέλιμα»]
Η Σύγκλητος ανέθεσε στον Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής Α.Δ. Κυριακό την
εκφώνηση του εόρτιου λόγου, ωστόσο επειδή δεν ήταν δυνατόν «να δεχθή ένεκα
ασχολιών του» την εντολή αυτή ο Καθηγητής Κυριακός, προτάθηκε ο Καθηγητής της
Ποιμαντικής και Κατηχητικής Ιγνάτιος Μοσχάκης1323.
Ο Ιγν. Μοσχάκης αναφέρει εισαγωγικά ότι προσέρχεται, μεν, για να εκφωνήσει το
λόγο αυτό «ουχί άνευ δέους», καθώς έχουν ανεβεί στο βήμα αυτό σημαίνοντα μέλη
του Πανεπιστημίου, αλλά δεν ήταν δυνατόν να απορρίψει την εντολή αυτή, αφού
αποτελεί ηθική επιταγή και προς τους ευεργέτες και Καθηγητές του Πανεπιστημίου.
Το Πανεπιστήμιο «σκοπιμώτατα ώρισε» την τέλεση του μνημοσύνου αυτού κατά την
ημέρα εορτασμού των Τριών Ιεραρχών. Οι Οικουμενικοί Πατέρες όχι μόνον
1320
Ό.π., σσ. 21, 23-25, 27-28.
1321
Ό.π., σσ. 29-30.
1322
Ο Ιγνάτιος Μοσχάκης (1847-1903) διορίστηκε το 1878 υφηγητής της Εκκλησιαστικής Ρητορικής
ενώ το 1899 μετά από πρόταση της Θεολογικής Σχολής καθηγητής της Ποιμαντικής και Κατηχητικής.
Διετέλεσε Κοσμήτορας της οικείας Σχολής κατά το ακαδημαϊκό έτος 1900-1901 [Δ.Α. Δημητριάδης,
Απάνθισμα Βιογραφικόν…ό.π., σ. 70. Δ. Μπάλανος, Ιστορία της Θεολογικής Σχολής…ό.π., σσ. 12-13]
1323
Πρακτικά Συγκλήτου (15.1.1900), σ. 5.
341
συνδύασαν ισόρροπα και ευάρμοστα «την τε θύραθεν και έσω παιδείαν», αλλά και
αποτέλεσαν πρότυπα «ευσεβείας και αρετής»1324.
Υπογράμμισε ότι η «αληθής» παιδεία διακατέχεται από ηθικότητα,
προκειμένου να είναι ευεργετική στο άτομο και στην κοινωνία, καθώς για την
ατομική ανάπτυξη και κοινωνική ευημερία απαιτείται και η ύπαρξη χρηστών ηθών.
Στη συνέχεια, μεταφέρει και ενστερνίζεται την άποψη του ιστορικού Κ.
Παπαρρηγόπουλου ότι «δεν ησχολήθημεν ποτέ προσηκόντως να φέρωμεν εις
ισορροπίαν» τη διανοητική ανάπτυξη και την ηθική καλλιέργεια. Αυτός πρέπει, κατά
τη γνώμη του, να είναι ο σκοπός του Πανεπιστημίου. Απευθυνόμενος στους φοιτητές,
τους υπενθύμισε ότι αποτελούν «το μέλλον του έθνους ημών» και ότι πρόκειται να
διαδραματίσουν ενεργό και σημαντικό ρόλο στην πορεία και εξέλιξη του έθνους1325.

 Επέτειος 1901- Ομιλία Ιγν. Μοσχάκη [β´] [«Οι τρεις ιεράρχες πρότυπα
πνευματικών ποιμένων και διδασκάλων»]
«Δίκαιον και πρέπον» χαρακτηρίζει ο Καθηγητής της Θεολογίας Ιγν. Μοσχάκης την
τέλεση μνημοσύνου την ημέρα των Τριών Ιεραρχών από το Πανεπιστήμιο υπέρ
εκείνων οι οποίοι συνέβαλαν «εις την κανονικωτέραν αυτού λειτουργίαν», καθώς αυτό
μεταδίδει «εις πάσαν ελληνικήν γωνίαν το φως της επιστήμης». Ως κριτήρια του
πνευματικού ηγέτη θέτει την παιδεία, την ζώσα αγάπη και την αυταπάρνηση. Ο
ομιλητής διαπιστώνει ότι οι Τρεις Ιεράρχες πληρούν τις συνθήκες αυτές, καθώς
«εκέκτηντο παιδείαν ευρύτατην», ενώ διακήρυσσαν, λόγῳ και έργῳ, την αγάπη και
την φιλανθρωπία. Με ζήλο και αυταπάρνηση εργάστηκαν «υπέρ των συμφερόντων
του λαού, υπέρ του δικαίου και της αληθείας <και> ήσαν έτοιμοι τα πάντα να
υπομείνωσι»1326.
Ακολούθως, προβάλλει ότι η Εκκλησία χρειάζεται πνευματικούς ποιμένες
αυτής της υφής, καθώς η «μετατροπή της λατρείας εν πολλοίς εις απλούν μηχανισμόν»,

1324
Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς τη 30
Ιανουαρίου 1900 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Ιγνάτιου Μοσχάκη, Καθηγητού της Θεολογίας
εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των καταστημάτων Α. Κωνσταντινίδου
1900, σ. 3.
1325
Ό.π., σσ. 4-5, 13-16.
1326
Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς τη 30
Ιανουαρίου 1901 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Ιγνάτιου Μοσχάκη, καθηγητού της Θεολογίας
εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των καταστημάτων Α. Κωνσταντινίδου
1901, σσ. 3-4, 8-9.
342
προέρχεται από την «ασύγγνωστον παραμέλησιν του ημετέρου κλήρου». Υποστηρίζει
ότι η πνευματική ανάπτυξη πρέπει να συνυπάρχει και να συμπορεύεται με ηθική
διαπαιδαγώγηση. Επιτακτική, λοιπόν, προβάλλει η ανάγκη αναβάθμισης και
ανύψωσης του κλήρου, καθώς «εις τον ημέτερον κλήρον το έθνος ημών οφείλει πολλά,
πλείστα, τολμώ ειπείν, αυτήν την σωτηρίαν αυτού εν καιροίς χαλεποίς»1327.

 Επέτειος 1902- Ομιλία Εμμ. Ζολώτα1328 [«περί του έργου της Θεολογικής
Σχολής»]
Ο αγορητής της ημέρας ανέφερε ότι οι εκκλησιαστικοί ύμνοι καθιστούν περιττούς
τους εγκωμιαστικούς χαρακτηρισμούς για τους Τρεις Ιεράρχες «από στόματος
ανθρωπείου» και επισημαίνει διά βράχεων, μεταξύ άλλων, ότι αποτέλεσαν πρότυπο
χριστιανικής αρετής αλλά και αναδείχθηκαν «της πατροπαραδότου ελληνικής παιδείας
και της αληθείας εν γένει κλεινοί ιεροφάνται και κραταιοί πρόμαχοι», ενώ τονίζει ότι
και οι ευεργέτες του Ιδρύματος, με άλλον αλλ’ εξίσου επαινετό τρόπο «διείδον το
κράτιστον της αληθινής του Έθνους απολυτρώσεως όργανον». Ακολούθως, ο Ζολώτας
αποτύπωσε ρητορικά την «άμεσον εντολήν» με την οποία επιφορτίστηκε αυτόχρημα
με την ίδρυσή του το Πανεπιστήμιο, δηλαδή την εισαγωγή επιστημών όπως αυτές
διδάσκονταν στα Πανεπιστήμια της Δύσης, αλλά και την «έμμεσον», την ανάπτυξη
της επιστήμης και την συνδρομή στο κράτος και την κοινωνία «διά συγκροτήσεως
των αναγκαίων οργάνων». «Όργανα ενδεδειγμένα» για την επίτευξη της αποστολής
αυτής ήταν, κατά τον ομιλητή, γλώσσα «επιτήδεια εις τον ελεύθερον δημόσιον και
ιδιωτικόν βίον λαού πεπολιτισμένου», αλλά και άνδρες οι οποίοι θα στελέχωναν
«αξίως τας εν τω καιρώ του πολέμου και των πρώτων της ειρήνης ετών
υπ’αυτοσχεδίων λειτουργών καταληφθείσας παντοίας θέσεις». Ο ακαδημαϊκός
ομιλητής υποστήριξε, μεταξύ άλλων, ότι προώρισται να προετοιμάσει δασκάλους
στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης, να προπαρασκευάσει επιστημονικό δυναμικό
και να συνεισφέρει στη «διάδοσιν διδακτικών βιβλίων, επιστημονικών τε και των περί
την άλλην κοινήν παιδείαν». Σημείο και κέντρο αναφοράς η «πατροπαράδοτος
1327
Ό.π., σ. 11.
1328
Ο Εμμανουήλ Ζολώτας (1858-1919) ψηφίστηκε στις 14 Μαρτίου 1890 υφηγητής Ερμηνείας της
Καινής Διαθήκης, ενώ τον Απρίλιο του 1893 διορίστηκε τακτικός Καθηγητής στην έδρα της
Εισαγωγής και Ερμηνείας της Καινής Διαθήκης. Διετέλεσε Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής κατά
το ακαδημαϊκά έτη 1894-1895, 1901-1902, 1906-1907 και 1918-1919 [Δ. Μπαλάνος, Ιστορία της
Θεολογικής…ό.π., σσ. 10-11].

343
ευσέβεια…, φρουρός δε και ταμίας ταύτης και προβιβαστής..η περίσεμνος των
Θεολόγων Σχολή» 1329.
Η Φιλοσοφική Σχολή θα μυούσε το έθνος «εις τας ορθάς μεθόδους της
μαθήσεως και της περαιτέρω επιστημονικής ζητήσεως», η Νομική Σχολή «εις την
ορθήν αντίληψιν των καθηκόντων του πολίτη προς την πολιτείαν», ενώ η Ιατρική
εντελλόταν να «απαλλάξη μεν την Πατρίδα και την Ανατολήν όλην της δεινής και
αφορήτου ιατρικής υποτελείας». Ακολούθως, ο Εμμ. Ζολώτας αναρωτιέται εάν οι
Σχολές του Πανεπιστημίου πέτυχαν να επιτελέσουν το έργο αυτό και εάν το
Πανεπιστήμιο κατέστη, τελικά, αντάξιο των ελπίδων και των προσδοκιών, που
εναποτέθηκαν σε αυτό κατά τη διάρκεια των εξήντα πέντε (65) ετών της λειτουργίας
του. Παραδέχεται ότι στην ερώτηση αυτή θα υπάρξουν άνθρωποι, οι οποίοι θα
απαντήσουν «χλευαστικώς και απελπιστικώς», ωστόσο αυτοί, αντιτείνει, δεν
συνυπολογίζουν ή δεν αξιολογούν ορθά τις συνθήκες μέσα στις οποίες γεννήθηκε και
αναπτύχθηκε το Πανεπιστήμιο. Ο εντεταλμένος ρήτορας υποστήριξε ότι η εξέλιξη
της επιστήμης στην Ελλάδα συνιστά «προιόν της επιχωρίου ημών καλλιεργίας», της
Πανεπιστημιακής1330.
Στη συνέχεια, ο ομιλητής προέβη σε απολογισμό του έργου κάθε Σχολής του
Πανεπιστημίου. Ιδιαίτερη μνεία κάνει, όπως ήταν, ως εκ της ιδιότητάς του,
αναμενόμενο, στο έργο της Θεολογικής Σχολής. Ειδικότερα, υποστήριξε ότι το έργο
της συνεισέφερε στην θρησκευτική διαπαιδαγώγηση του λαού, στην συγγραφή
διδακτικών βιβλίων αλλά «εις τον ευπρεπισμόν της του Θεού λατρείας και εις τον
βαθμιαίον σχηματισμόν ιερού κλήρου, αξίου». Οι διδάσκοντες την Νομική επιστήμη
διέδωσαν και κατέστησαν ευπρόσληπτους τους νόμους, ενώ η Φιλοσοφική Σχολή,
«μήτηρ και τροφός των λοιπών Σχολών», πέτυχε να διαπλάσει «συν τω χρόνω»
άνδρες επιτηδείους «προς διδασκαλίαν των μαθημάτων πάντων και εις συγγραφήν
οικείων πονημάτων», καθώς «περιλαμβάνει κατά την νυν σύστασιν αυτής πλην του
κυρίου υποκειμένου αυτής την θεωρίαν πάντων των κλάδων της επιστήμης». Η Σχολή
της Ιατρικής προήγαγε την Αθήνα στο «κυριώτατον ιατρείον ου μόνον του ελευθέρου
Ελληνισμού, αλλά και όλης της Ανατολής». Κατά συνέπεια, κατά τον αγορητή, το
Πανεπιστήμιο ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες των ιδρυτών, ευεργετών και εν γένει

1329
Λόγος εις το τελεσθέν εν τη εορτή των Τριών Ιεραρχών μνημόσυνον των ιδρυτών, καθηγητών και
ευεργετών του Εθνικού Πανεπιστημίου εντολή της Συγκλήτου υπό Εμμανουήλ Ι. Ζολώτα, Κοσμήτορος
της Θεολογικής Σχολής, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου 1902, σσ. 3, 5-8.
1330
Ό.π., σσ. 8-10, 12.
344
του ελληνικού λαού, «ως χωνευτηρίον του εθνικού φρονήματος του πολιτικώς
διηρημένου Έθνους, και ως εργαστηρίον αφομοιωτικού των κοινών αισθημάτων».
Τέλος, υπογράμμισε ότι έθνος «και δημοσία και από ιδιωτικών μεγαλοψυχιών και
φιλογενειών» θα πρέπει να επιδοθεί σε αγώνα για την ανάπτυξη και βελτιστοποίηση
του Πανεπιστημίου, καθώς η παραγωγή επιστημονικού δυναμικού «ου μόνον δόξαν
περιποιεί τω Έθνει, αλλά και πνευματικής ενισχύσεως γίνεται αιτία μεγάλης και
οικονομικής ευπορίας»1331.

 Επέτειος 1903- Ομιλία Ν. Καζάζη [γ´] [«Η Ελληνική Εκκλησία και η Εθνική
Αναγέννησις»]
Ο Καθηγητής και Πρύτανης του Εθνικού Πανεπιστημίου Ν. Καζάζης, στην ομιλία
του αυτή, επισημαίνει προεξαγγελτικά ότι δεν επιτελείται μόνον το μνημόσυνο υπέρ
των καθηγητών και των ευεργετών του Πανεπιστημίου, αλλά εορτάζεται «επί τῃ
μνήμῃ των τριών ιεραρχών» και η ελληνική παιδεία. Με το έργο τους η χριστιανική
Εκκλησία αποκτά χαρακτήρα ελληνικό. Η γλώσσα στην οποία αποδίδονται τα
σημαινόμενα του χριστιανισμού είναι ουσιαστικά η «γλώσσα του Πλάτωνος». Ο
ελληνισμός πρωταγωνίστησε και στην αντίδραση «του ανθρώπινου πνεύματος κατά
της παπικής παμβασιλείας». Προφανές παράδειγμα υπήρξε ο Πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος. Υπογραμμίζει, μάλιστα, ότι οι «οι λειτουργοί της
ελληνικής Εκκλησίας, είτε εν τη τουρκικῄ επικρατείᾳ διαμένοντες, είτε εν τη ξένῃ
αποδημούντες», μερίμνησαν για την αναδημιουργία της χώρας. Ιδιαίτερα, κατά τους
αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας, «η ιστορία της Εκκλησίας…δεν είνε ιστορία
δογματική, θεολογική, αλλ’ ιστορία πραγματική, αναρρωτική»1332 .
Με αυτό τον τρόπο, ο αγορητής της ημέρας αποτυπώνει τη συμβολή της
Ελληνικής Εκκλησίας στην Εθνική Αναγέννηση και αποφαίνεται ότι η αποστολή της
είναι «τραγική, περιπετειώδης, αλλ’αποτελεσματική υπό πάσαν έποψιν, σωστική». Στη
συνέχεια, απευθύνεται στους φοιτητές της Θεολογικής Σχολής και τους προτρέπει να
φανούν αντάξιοι των ελπίδων και των προσδοκιών του ελληνικού γένους και της
Εκκλησίας, σε ένα επίπονο αλλ’ επιφανές, κατά τη γνώμη του, μέλλον. Ειδικότερα,
ανέφερε ότι αυτό ήταν αναγκαίο ακόμη και σήμερα, όταν απειλούνταν
1331
Ό.π., σσ. 18, 21-24.
1332
Η Ελληνική Εκκλησία και η Εθνική Αναγέννησις. Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ναώ της Μητροπόλεως
τη 30 Ιανουαρίου επί τη εορτή των Τριών Ιεραρχών υπό Νεοκλέους Καζάζη, Πρυτάνεως του Εθνικού
Πανεπιστημίου, Αθήνησιν εκ των Τυπογραφείων του «Κράτους» 1903, σσ. 3-4, 6, 9, 15-16.
345
εκκλησιαστικά προπύργια1333. Υποστηρίζει ότι η «ελληνική ιδέα» θα περισωθεί και
θα δεσπόζει «διά πολλών αυτού ηθικών δυνάμεων, αλλά πρώτιστα διά της
Εκκλησίας»1334 .

 Επέτειος 1904- Ομιλία Γ.Ι. Δέρβου1335 [«Ο φοιτητικός βίος της εποχής των
τριών της Εκκλησίας Ιεραρχών και ο φοιτητικός βίος αυτών»]
Η Σύγκλητος στη συνεδρίαση της 10ης Ιανουαρίου 1904 ανέθεσε την εκφώνηση του
«τεταγμένου λόγου» στον Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής, Γεώργιο Ι. Δέρβο1336.
Ο Γ. Δέρβος στην αρχή της ομιλίας του κατέστησε φανερό ότι, επειδή οι
εντεταλμένοι από την Ακαδημαϊκή Σύγκλητο αγορητές «ωμίλησαν πολυειδώς και
πολυτρόπως», εκείνος επιλέγει να μελετήσει τους Τρεις Ιεράρχες ως φοιτητές των
σχολών του αρχαίου ελληνισμού» 1337.
Σημειώνει ότι οι νέοι της εποχής εκείνης διήγαν άστατο φοιτητικό βίο και
χαρακτηρίζει «επιπόλαιον» την σπουδή τους, η οποία, όμως, ήταν αρκετή για να τους
εξασφαλίσει θέση εργασίας στις κρατικές υπηρεσίες1338. Στην αρχαία Αθήνα,
επιπλέον, οι φοιτητές ήταν οργανωμένοι σε φατρίες ή διατριβές ή εταιρίες με
επικεφαλής τον προστάτη ή καθηγεμόνα. Οι ενδεείς φοιτητές και πένητες
πρωταγωνιστούσαν υπέρ της αύξησης των μαθητών του φιλοσόφου. Αυτό, όμως,
επέφερε μεγαλύτερα χρηματικά οφέλη στον φιλόσοφο και αντικειμενικά τους
απάλλασσε από την καταβολή διδάκτρων. Ωστόσο, η συγκεκριμένη πρακτική

1333
«Κινδυνεύει η Αντιόχεια του Χρυσοστόμου, τα Ιεροσόλυμα του Δοσιθέου, η Αλεξάνδρεια του
Αθανασίου, η Κωνσταντινούπολις του Φωτίου και του Γρηγορίου· κινδυνεύει το Άγιον Όρος, η
γεραρά αύτη ακρόπολις της Μακεδονίας, και μετ΄ αυτών κινδυνεύει το γένος».
1334
Ό.π., σσ. 16-18.
1335
Ο Γεώργιος Ι. Δέρβος (1854-1925) διορίστηκε υφηγητής Εκκλησιαστικής Ιστορίας (1885) και
αργότερα καθηγητής (1887) Πατρολογίας και Χριστιανικής Αρχαιολογίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο.
Διετέλεσε Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής κατά τα ακαδημαϊκά έτη 1898-1899, 1903-1904,
1908-1909, 1914-1915, 1920-1921. Πρύτανης χρημάτισε κατά το ακαδημαϊκό έτος 1913-1914 [Δ.
Μπαλάνος, Ιστορία της Θεολογικής…ό.π., σσ. 11-12.
1336
Πρακτικά Συγκλήτου (10.1.1904), σσ. 4-5.
1337
Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς τη 30
Ιανουαρίου 1904 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Γεωργίου Ι. Δέρβου, Κοσμήτορος της
Θεολογικής σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Παρασκευά Λεώνη
1904, σσ. 9-10.
1338
Ό.π., σσ. 12-13.
346
οδηγούσε «τους εν τω Πανεπιστημίω των Αθηνών καθηγητάς και φοιτητάς εις
αλληλοσυγκρουόμενα και αλληλομαχόμενα στρατόπεδα» 1339 .
Οι Τρεις Ιεράρχες «προς επίτευξιν ευρυτέρας ελληνικής και θεολογικής
παιδεύσεως … εφοίτησαν…εις τας μεγάλας του αρχαίου Ελληνισμού πανεπιστημιακάς
σχολάς»1340, σπουδάζοντας «ελληνικήν γραμματικήν και γλώσσαν, φιλοσοφικήν και
ρητορικήν». Οι τρεις πατέρες της Εκκλησίας υπογράμμισαν και με τις σπουδές τους
την αναγκαιότητα της φιλοσοφίας, καθώς αυτή αποσκοπεί στην αλήθεια και στην
ουσία των πραγμάτων, ενώ παράλληλα «διδάσκει τους κανόνας του βίου, καθ’ους
πρέπει τις να ζη». Κατά συνέπεια, επισημαίνεται ότι «δικαίως» η Εκκλησία και το
Έθνος τους τιμά και τους εγκωμιάζει. Τέλος, καλεί τους φοιτητές να εργαστούν ώστε
το Πανεπιστήμιο να «εξαρθή εις την εμπρέπουσαν αυτῴ θέσιν, διά να καταπαύσωσι
πάσαι αι κατ’ αυτού καθ’ εκάστην επιρριπτόμεναι μομφαί και κατηγορίαι», αλλά και
για να καταδείξουν ότι το Πανεπιστήμιο είναι ο «τηλαυγέστατος εκείνος φανός, ο
φωτίζων και καθοδηγών εις την αληθή παιδείαν και επιστήμην, εις την τάξιν και
πειθαρχίαν, εις την ευνομίαν, ….εις την εθνικήν ενότητα»1341.

 Επέτειος 1905- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [στ´] [«Περί αρμονίας θρησκείας και
επιστήμης»]
Η Σύγκλητος ανέθεσε την εκφώνηση του ειθισμένου λόγου στον Κοσμήτορα της
Θεολογικής Σχολής Α.Δ. Κυριακού1342 . Ο αγορητής ανέφερε εισαγωγικά ότι οι Τρεις
Ιεράρχες συγκέρασαν την θύραθεν και εκκλησιαστική σοφία και αναδείχθηκαν
άριστοι ποιμένες, διακριτοί εκκλησιαστικοί ρήτορες και δόκιμοι συγγραφείς. Στην
ομιλία του ο Κυριακός επιδίωξε να καταδείξει ότι αυτή η αρμονική συνύπαρξη και
δυνατή και αναγκαία και «εν τω ελληνικώ έθνει ανέκαθεν η αρμονία αύτη υπήρχε»1343.

1339
Οι φοιτητές όταν πληροφορούνταν ότι θα έφταναν νέοι φοιτητές στην Αθήνα, πήγαιναν στο Σούνιο
και στον Πειραιά προκειμένου να τους προϋπαντήσουν. Κατόπιν, τους φιλοξενούσαν σε οικείο σπίτι
και μετά ακολουθούσε πομπή «εις το λουτρόν διά μέσου της αγοράς μετά μεγάλων και ισχυρών φωνών
υπό των φοιτητών του σωματείου». Έπειτα φορούσαν τρίβωνα και συνοδεύονταν από τον καθηγεμόνα
ενώπιον του καθηγητή, στον οποίο δήλωναν πίστη. Το τελετουργικό αυτό ονομαζόταν Αττικός νόμος
[Ό.π., σσ. 14-16]
1340
Στις Σχολές της Καισάρειας της Καππαδοκίας, της Καισάρειας της Παλαιστίνης, της
Κωνσταντινούπολης, της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας.
1341
Ό.π., σσ. 18-21, 23, 26.
1342
Πρακτικά Συγκλήτου [3.1.1905], σ. 1.
1343
Α.Δ. Κυριακού, Περί αρμονίας θρησκείας και επιστήμης. Λόγος εις το μνημόσυνον υπέρ των
ευεργετών του Πανεπιστημίου εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Μητροπολιτικώ
347
«Τα χρηστά ήθη είναι ο πρώτος όρος της ακμής των λαών», ενώ ταυτόχρονα «άνευ της
επιστήμης οι λαοί διατελούσιν εν νηπιώδει καταστάσει». Η τυχόν διαπάλη μεταξύ τους
απέβαινε και αποβαίνει ζημιογόνα για τους λαούς. Η ευάρμοστη σύμπραξη
θρησκείας και επιστήμης μπορεί να καταστεί εφικτή όταν «η μεν θρησκεία δεν αξιοί
να επιβληθή εις την επιστήμην και υποδουλώση αυτήν, η δε επιστήμη ευλαβήται την
θρησκείαν και δεν περιφρονεί αυτήν». Υπογραμμίζεται, μάλιστα, ότι στο ελληνικό
έθνος δεν συναντάται η συγκρουσιακή σχέση «την οποίαν παρετηρήσαμεν εν τη δύσει
κατά τους μέσους αιώνας», καθώς στη χώρα μας οι «οι διδάσκαλοι της θρησκείας ήσαν
και οι θερμότεροι θιασώται της ελληνικής παιδείας και φιλοσοφίας»1344.

 Επέτειος 1906- Ομιλία Ι.Ε. Μεσολωρά [β´] [«οι μεν τρεις ιεράρχαι φως του
χριστιανικού κόσμου και δη της ελληνικής Εκκλησίας, οι δε ιδρυταί, ευεργέται και
καθηγηταί του Εθνικού ημών Πανεπιστημίου φως του νεωτέρου Ελληνισμού»]
Η Σύγκλητος ανέθεσε και πάλιν την εκφώνηση λόγου στην εορτή των Τριών
Ιεραρχών στον Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής Ι.Ε. Μεσολωρά1345. Ο αγορητής
της ημέρας, με αφόρμηση την ευαγγελική περικοπή «Υμείς εστέ το φώς του
κόσμου»1346, επιδιώκει να καταδείξει την υφή και την ποιότητα της προσφοράς
[«φως»] των Τριών Ιεραρχών, αλλά και των ιδρυτών, των ευεργετών και των
καθηγητών «του Εθνικού ημών Πανεπιστημίου» στο νεότερο ελληνισμό1347.
Οι Τρεις Ιεράρχες αγωνίστηκαν έτσι ώστε να αποκτήσει η Εκκλησία ελληνικό
χαρακτήρα και πέτυχαν «να επιβληθή ου μόνον επί του σαθρού πολιτικού καθεστώτος
της Ρώμης, αλλά και να κυριαρχήση του κόσμου και να φωτίση αυτόν» . Με το έργο
τους διέσωσαν, όπως υποστηρίζει ο ρήτορας, τον ελληνισμό μέσα από τον
χριστιανισμό και ταυτόχρονα τον χριστιανισμό μέσα από τον ελληνισμό. Ως εκ
τούτου, «δικαίως» η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία τους εγκωμιάζει και «ευλόγως»
το Πανεπιστήμιο τους αναγόρευσε «προστάτας και κηδεμόνας»1348 .

Ναώ Αθηνών τη 30 Ιανουαρίου 1905, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Αριστομένους Διαλησμά 1905,
σσ. 3-4.
1344
Ό.π., σσ. 4-9, 12-13, 20, 24.
1345
Πρακτικά Συγκλήτου (29.12.1905), σσ. 2-3.
1346
Ματθ. ε´ 14.
1347
Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω
ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως τη 30 Ιανουαρίου 1906 υπό Ι.Ε. Μεσολωρά, κοσμήτορος της Θεολογικής
Σχολής, εν Αθήναις Τύποις «Νομικής» Λ.Χ. Βεργιανίτου 1906, σσ. 5-6.
1348
Ό.π., σσ. 17, 19.
348
 Ο Ι. Μεσολωράς, υπογράμμισε ότι η ίδρυση Πανεπιστημίου ήταν «πρώτη
σκέψις, πρώτη φροντίς αρχόντων τε και αρχομένων», ενώ σημείωσε ότι συνιστά
«συνέχειαν και συμπλήρωσιν του δαφνηφόρου και φιλοσοφικωτάτου συνάμα έργου του
Μ. Αλεξάνδρου, συνέχειαν του ορθοδόξου και Ελληνικού έργου των τριών ιεραρχών,
συνέχειαν του ιερού ημών Αγώνος, συνέχειαν του πνευματικού των Ελλήνων
φωτισμού». Από την άλλη (και κατά κάποιο τρόπο ομοταγή) πλευρά, κίνητρο των
ευεργετών του Πανεπιστημίου ήταν να διαφυλάξουν «ανέσπερον το φως της
Ορθοδοξίας και της Ελληνικής παιδείας και να ενώσωσι τους απανταχού Έλληνας». Οι
ιδρυτές, ευεργέτες και καθηγητές του Ιδρύματος μετέδωσαν, μέσω της ίδιας της
σύστασης Πανεπιστημίου αλλά και μέσω της διδασκαλίας τους, «την προς την
Εκκλησίαν ευσέβειαν, την προς την πατρίδα αφοσίωσιν και την προς την Παιδείαν
αγάπην». Καθήκον των νέων από τους οποίους θα προκύψει η μελλοντική πολιτειακή
και εκκλησιαστική αρχή, επισημειώνει ο ομιλητής, είναι να ακολουθήσουν το
παράδειγμα της φιλομαθείας, της ευσέβειας και της φιλοπατρίας των ευεργετών και
καθηγητών του Πανεπιστημίου1349.

 Επέτειος 1907- Ομιλία Εμμ. Ι. Ζολώτα [β´] [«Εις πάσαν την γην εξήλθεν ο
φθόγγος αυτών και εις τα πέρατα της οικουμένης τα ρήματα αυτών» (Ψαλμ.ιη´
5)]
Η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος όρισε τον Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής Εμμ.
Ζολώτα να εκφωνήσει τον λόγο κατά το «ενιαύσιον μνημόσυνον του Πανεπιστημίου,
τελουμένον υπέρ των αποβιωσάντων Καθηγητών και ευεργετών αυτού»1350, τον
Ιανουάριο του 1907. Ο Εμμ. Ζολώτας χαρακτήρισε «πανορθόδοξο και πανελλήνιο»
την εορτή των Τριών Ιεραρχών και υπογράμμισε το γεγονός ότι αυτοί μόνον από τους
πατέρες της Εκκλησίας προσαγορεύθηκαν Ιεράρχες, ενώ παράλληλα «ετιμήθησαν υπό
του ημετέρου έθνους ως κατ’ εξοχήν εκπροσωπούντες την λαμπροτάτην διδασκαλίαν
της ορθοδόξου πίστεως». Ακόμη, εκείνοι είναι που αναδείχθηκαν «οι δεινότατοι άμα
των ρητόρων της Εκκλησίας», αλλά και «πρότυπα εκκλησιαστικής διοικήσεως». Το

1349
Ό.π., σσ. 24-27.
1350
Πρακτικά Συγκλήτου (18.1.1907), σ. 1.
349
έργο τους είναι ανεξάντλητο και τα συγγράμματά τους αποτελούν «πάγκαλα προϊόντα
της πατερικής φιλολογίας»1351 .
Μπορεί ο συνεορτασμός των τριών Πατέρων της Εκκλησίας-εξιστορεί
αφηγούμενος ο ομιλητής- να ανάγεται στον 11ο αι. (επί Αλεξίου Κομνηνού) και να
προτάθηκε από τον Βυζαντινό λόγιο και μετέπειτα Μητροπολίτη Ευχαΐτων Ιωάννη
Μαυρόπου, όμως στα σχολεία «καθιερώθη το πρώτον τελευτώντος του ιη’ αιώνος ή
αρχομένου του ιθ’ η μνήμη των Τριών Ιεραρχών εις δημοτελή των χριστιανικών
Ελληνίδων Μουσών εορτασμόν»1352 .

 Επέτειος 1908
Η εκφώνηση του λόγου ανατέθηκε1353 αυτή την ακαδημαϊκή χρονιά στον Κοσμήτορα
της Θεολογικής Σχολής Ν. Παπαγιαννόπουλο1354. Ωστόσο, η εφημερίδα
«Πανελλήνιον Κράτος»1355 στις 31 Ιανουαρίου του 1908 γράφει σχετικά: «Κατά το
μνημόσυνον παρέστησαν οι υπουργοί της Παιδείας και της Δικαιοσύνης, η Σύγκλητος
μετά του Πρυτάνεως κ. Κατσαρά, πλείστοι καθηγηταί του Πανεπιστημίου και των
Γυμνασίων, φοιτηταί ως και πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων. Τον πανηγυρικόν της
ημέρας εξεφώνησεν ο καθηγητής της Ιστορίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω κ.
Καρολίδης1356». Το κείμενο του λόγου λανθάνει.

1351
Λόγος εις το τελεσθέν εν τη εορτῄ των Τριών Ιεραρχών μνημόσυνον των ιδρυτών, καθηγητών και
ευεργετών του Εθνικού Πανεπιστημίου εντολῄ της Συγκλήτου υπό Εμμανουήλ Ι. Ζολώτα, Κοσμήτορος
της Θεολογικής Σχολής, εν Αθήναις Τύποις Π.Δ. Σακελλαριου 1907, σσ. 3, 10-12.
1352
Ό.π., σσ. 13-14.
1353
Πρακτικά Συγκλήτου (8.1.1908), σ. 1.
1354
Ο Νικόλαος Παπαγιαννόπουλος (1858-1926) διορίστηκε επιτίμιος Καθηγητής Εβραϊκής Γλώσσας
και Ερμηνευτικής της Παλαιάς Διαθήκης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1907 ενώ τρία χρόνια
αργότερα γίνεται πλέον τακτικός Καθηγητής. Διετέλεσε Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής κατά τα
ακαδημαϊκά έτη 1907-1908, 1913-1914, 1919-1920 και 1923-1924 [Δ. Μπαλάνος, Ιστορία της
Θεολογικής…ό.π., σ. 13].
1355
Εφημ. «Πανελλήνιον Κράτος», φ. 41 (599) (31.1.1908), σ. 3.
1356
Ο Παύλος Καρολίδης (1849-1930) έγινε υφηγητής στο Εθνικό Πανεπιστήμιο το 1886, ενώ
διορίστηκε τακτικός καθηγητής Γενικής Ιστορίας το 1893. Από το 1908 έως το 1912 διετέλεσε
βουλευτής Αϊδινίου στην Τουρκική Βουλή [Λεύκωμα της Εκατονταετηρίδος…ό.π., σ. 20. Ε.Π.,
Φωτιάδης, «Παύλος Καρολίδης», Ελληνικά 4 (Αθήνα 1931), σελ. 293-294].
350
  Επέτειος 1909- Ομιλία Γ.Ι. Δέρβου [β´] [«ο οικογενειακός και σχολικός βίος
της εποχής των Τριών Ιεραρχών και τα μέσα που χρησιμοποίησαν εις την βελτίωσιν
αυτών»]
Ο Γεώργιος Δέρβος, παρερχόμενος στο επίσημο βήμα, δέχθηκε ότι το Πανεπιστήμιο
αποβλέποντας στην θρησκευτική και εθνική διαπαιδαγώγηση καθιέρωσε την εορτή
των Τριών Ιεραρχών ως επίσημη «επέτειον αυτού». Τονίζει, στη συνέχεια, ότι οι
Τρεις Ιεράρχες συγκέρασαν εναρμονίως «την ελληνικήν παιδείαν προς την ιεράν και
προς την εκπολιτιστικήν δύναμιν του χριστιανισμού» και έθεσε ως αντικείμενο του
λόγου του, τη συνέχιση, ουσιαστικά, της πρότερης (1904) ομιλίας του1357, για τη ζωή
και το σχολικό βίο των Τριών Ιεραρχών.
Ο αγορητής καταγράφει ότι την υπό εξέταση εποχή η οικογενειακή και
σχολική αγωγή κατηυθύνε τους νέους «εις την ευζωΐαν, την ευδαιμονίαν και τον
υλισμόν». Ωστόσο, όσον αφορά στους Τρεις Ιεράρχες, «ευσεβείς και ενάρετοι γονείς
και χρηστοί παιδαγωγοί» είναι οι θεμελιώδεις φορείς ισόρροπης θρησκευτικής και
ηθικής αγωγής των νέων αυτών, καθώς και από τη θέση τους συνέβαλαν «εις την
αναζωπύρησιν του θρησκευτικού αισθήματος και εις την διάπλασιν και μόρφωσιν του
ήθους και του χαρακτήρος αυτών». Οι πατέρες της Εκκλησίας άφησαν πολύτιμη
παρακαταθήκη «χρησίμους και ωφελίμους χριστιανικάς και εθνικάς γνώσεις, εν αις αι
μεν αρεταί του οικογενειακού, του σχολικού, του κοινωνικού και του πολιτικού βίου
επαινούνται και βραβεύονται, αι δε κακίαι κατακρίνονται και στηλιτεύονται»1358 .
Ακολούθως, ο Γ.Ι. Δέρβος επισημαίνει ότι «άνδρες ευσεβείς, φιλοπάτριδες και
φιλόμουσοι» θέλησαν να διαμορφώσουν επιμελώς και να καταστήσουν λυσιτελή τη
συνένωση θρησκευτικής αγωγής και εθνικής παιδείας και γι αυτό ίδρυσαν Εθνικό
Πανεπιστήμιο, το οποίο, μάλιστα, είναι δυνατόν να υπερηφανεύεται ότι «εξ αυτού
εξήλθε παν ό,τι σεμνόν, αγνόν, ευγενές, δίκαιον, τέλειον, αληθές, ανεφάνη κατά
διαφόρους εποχάς εν τε τῃ Εκκλησίᾳ και τῃ Πολιτείᾳ και τῳ Έθνει ημών»1359.

1357
Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω
Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως τη 30 Ιανουαρίου 1909 υπό Γεωργίου Ι. Δέρβου, Κοσμήτορος της
Θεολογικής Σχολής του Εθν. Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Παρασκευά Λεώνη
1909, σσ. 9-10.
1358
Ό.π., σσ. 14, 18, 22.
1359
Ό.π., σσ. 22-24.
351
  Επέτειος 1910- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [ζ´] [«η υπέροχος παιδεία» των Τριών
Ιεραρχών και η «υπέροχος αυτών δράσις διά την Εκκλησία»]
Στα Πρακτικά της Συγκλήτου την 23η Ιανουαρίου 1910 αναφέρεται ότι ο Πρύτανης
ρώτησε τον Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής Α. Δ. Κυριάκο «εάν δέχηται όπως
απαγγείλη τον ειθισμένον λόγον» και εκείνος προθύμως αποδέχθηκε1360. Ο αγορητής
στο ερώτημα γιατί αποδίδεται διακεκριμένη εκκλησιαστική (και όχι μόνον) τιμή
στους Τρεις Ιεράρχες απάντησε ρητορικά ότι «τούτο εποίησεν η εκκλησία πρώτον,
μεν διά την υπέροχον αυτών παιδείαν, δεύτερον, δε, διά την υπέροχον αυτών δράσιν
υπέρ της εκκλησίας»1361.
Ακολούθως, αξιολόγησε την παιδεία που έλαβε ο Μέγας Βασίλειος, ο
Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, σταθμίζοντας την
πολυμέρεια της μόρφωσής τους, παραθέτοντας τις «αγωνιστικές» δράσεις των Τριών
Ιεραρχών και υπογραμμίζοντας, μεταξύ άλλων, τις ανταιρετικές τους ενέργειες1362. Ο
Κοσμήτορας της Θεολογικής επισημαίνει ότι με την τέλεση αυτού του μνημοσύνου,
γεννώνται δύο επιθυμίες: η μία είναι «να ίδωμεν πάλιν αναφαινομένους μεταξύ υμών
ομοίους εξόχους ιεράρχας και διδασκάλους εν γένει της εκκλησίας» και η δεύτερη είναι
«ο κλήρος ημών εκπαιδευόμενος να ενώνῃ εν εαυτώ αρμονικώς θρησκείαν και
παιδείαν, ως ήνουν τα δύο ταύτα εκείνοι», έτσι ώστε να «ίδωμεν ταχέως ανατελλούσας
καλλιτέρας ημέρας εν τω έθνει ημών»1363 .

 Επέτειος 1911- Ομιλία Κ. Μ. Ράλλη1364 [«Περί ασυλίας κατά το δίκαιον της

Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας»]
Η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος όρισε αγορητή της εορτής των Τριών Ιεραρχών τον
Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής Κ.Μ. Ράλλη1365. Ο Ράλλης σημειώνει στον

1360
Πρακτικά Συγκλήτου (23.1.1910), σ. 1.
1361
Α.Δ. Κυριακός, Λόγος εις τους τρεις Μεγίστους Ιεράρχας εκφωνηθείς κατά το υπέρ των ιδρυτών και
ευεργετών του Πανεπιστημίου μνημόσυνον εν τω Μητροπολιτικώ Ναώ Αθηνών τη 30 Ιανουαρίου 1910,
εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού 1910, σσ. 3-4.
1362
Ό.π., σσ. 4-14.
1363
Ό.π., σσ. 15-16.
1364
Ο Κωνσταντίνος Ράλλης (1867-1942) αναγορεύθηκε το 1891 υφηγητής ρωμαϊκού δικαίου με
ειδίκευση στο εκκλησιαστικό δίκαιο στη Νομική Σχολή. Το 1905 ανακηρύχτηκε επίτιμος διδάκτωρ της
Θεολογικής Σχολής και από το 1910-1915 υπηρέτησε ως τακτικός καθηγητής κανονικού δικαίου στη
σχολή αυτή. Το 1916 επέστρεψε και πάλι στη Νομική Σχολή ως καθηγητής εκκλησιαστικού δικαίου,
όπου και παρέμεινε μέχρι και το 1939. Διετέλεσε Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής κατά το
ακαδημαϊκό έτος 1910-1911 [Δ. Μπαλάνος, Ιστορία της Θεολογικής…ό.π., σσ. 13].
352
Πρόλογο της έντυπης έκδοσης της ομιλίας του ότι δεν απαγγέλλει τυπικά πανηγυρικό
λόγο, αλλά «λόγον αναφερόμενον εις το υπ’ εμού διδασκόμενον εν τω πανεπιστημίω
μάθημα του κανονικού δικαίου». Ειδικότερα, επέλεξε να αγορεύσει για το δίκαιο της
ασυλίας, ομιλία την οποία εξέδωσε, αφού πρόσθεσε σε αυτήν πλήθος σημειώσεων.
Οι θεματικές που ανέπτυξε είναι, μεταξύ άλλων, οι ιστορικές καταβολές του δικαίου
της ασυλίας, οι τόποι ασυλίας, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των προσφύγων
αλλά και οι επισυρόμενες ποινές από την παραβίαση του δικαίου της ασυλίας1366.

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις- Συγκριτικές παρατηρήσεις

Το 1873 ο Ν. Δαμαλάς με τον λόγο «Περί της αληθούς παιδείας και της παρ’ ημίν
διαδόσεως ταύτης» εκφράζει την άποψη ότι η τελούμενη εορτή εμπεριέχει «την
έκφρασιν υψηλής εθνικής ιδέας και πόθου» και επιχειρεί να συνδέσει την εορτή με
πνευματικό και εθνικό περιεχόμενο και όχι τόσο εκκλησιαστικό. Το 1911 ο Κ. Μ.
Ράλλης, απέφυγε να ακολουθήσει τα καθιερωμένα και προσάγει την ημέρα αυτή μια
επιστημονική μελέτη [«Περί ασυλίας κατά το δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής
Εκκλησίας»].
Μοτίβα που επαναλαμβάνονται στις ομιλίες αυτές είναι η αρμονική σύνδεση
θρησκείας και επιστήμης, την οποία πέτυχαν με το έργο τους οι Τρεις Ιεράρχες. Το
αίτημα για σύζευξη θρησκείας και επιστήμης παραμένει, κατά τους αγορητές,
διαχρονικό και γι αυτό καλούνται οι σύγχρονοι κληρικοί να το επιδιώξουν.
Επιζητείται μια επιστήμη συνεπικουρούμενη από την θρησκεία και μια θρησκεία
ερειδόμενη στην επιστήμη. Οι ομιλητές επιχειρούν να προβάλλουν πρότυπα, τα οποία
αν μιμηθούμε, θα επέλθει η πρόοδος. Υπογραμμίζουν τη σημασία της ηθικής και της
ευσέβειας για μια ευνομούμενη και ενάρετη κοινωνία, ενώ, παράλληλα, εκφράζουν
τη δυσαρέσκειά τους για την ακηδία της πολιτείας για τον κλήρο, επισημαίνοντας τη
βαρύτητα του έργου τους για την κοινωνία.
Ακόμη, επισημαίνεται η συμβολή των ευεργετών του Πανεπιστημίου στην
ίδρυση και ανάπτυξη του Ιδρύματος και η σημασία του για το έθνος. Ως αποστολή
του Πανεπιστημίου προβάλλεται ο εκπαιδευτικός του χαρακτήρας, αλλά κατά
μείζονα λόγο και ο εθνικός.

1365
Πρακτικά Συγκλήτου (23.12.1910), σ. 1.
1366
Κ.Μ. Ράλλη, Περί ασυλίας κατά το δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας. Λόγος ρηθείς τη
30 Ιανουαρίου 1911 κατά την εορτήν των Τριών Ιεραρχών, εν Αθήναις 1911, σ. 1.
353
 Σε τελευταία, ανάλυση το ερώτημα που εγείρεται είναι το εξής: η εορτή των
Τριών Ιεραρχών από το Πανεπιστήμιο είναι εκκλησιαστική, εκπαιδευτική ή εθνική;
Εκκλησιαστικά, εκπαιδευτικά και εθνικά στοιχεία, σύμβολα και μοτίβα συνυπάρχουν
σε μία τελετή που τόνισε την ελληνοχριστιανική ιδιοσυστασία1367 ως εγγενές
χαρακτηριστικό της εθνικής ταυτότητας και οργανικό μέρος της εθνικής ιδεολογίας.
Το Πανεπιστήμιο, μέσα από τους λόγους αυτούς, παρουσιάζεται ως φορέας
ηθικοποίησης και φρονηματιστικού λόγου.

1367
Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος στο έργο του Άσματα δημοτικά της Ελλάδος εκδοθέντα μετά μελέτης
ιστορικής του μεσαιωνικού ελληνισμού, Κέρκυρα 1852, σ. 122, 464, υπογραμμίζει τη σχέση θρησκείας
και εθνικής ταυτότητας.
354
 Λόγοι της 25ης Μαρτίου (1896-1911)
To Εθνικό Πανεπιστήμιο γιόρτασε την επέτειο της 25ης Μαρτίου για πρώτη φορά σε
ιδιαίτερη τελετή με εκφώνηση λόγου το 1896. Από τα στοιχεία που διαθέτουμε,
συμπεραίνουμε ότι το έθος εκφώνησης λόγου δεν ακολουθήθηκε όλα τα
ακαδημαϊκά έτη, τουλάχιστον μέχρι το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε.

 Επέτειος 1896
Η εκφώνηση λόγου ανατέθηκε στον Καθηγητή Νεοκλή Καζάζη1368. «Η πρότασις
εγένετο προθύμως δεκτή υπό της συγκλήτου [Σ.Κ. Σακελλαρόπουλος, Κ. Κωστής, Ι.
Χατζηδάκης, Τ. Αργυρόπουλος, Μ. Κατσαράς και Γ. Αγγελόπουλος] ήτις
ταυτοχρόνως ανέθηκεν εις τον κ. Πρύτανιν να προσφωνήση τους ανδριάντας του
Πατριάρχου, του Ρήγα Φεραίου και του Κοραή και να στέψη αυτούς»1369. Στην
εκδήλωση αυτή, φοιτητές τίμησαν την επετειακή ημέρα «διά λόγων και ποιημάτων
προσφόρων» 1370. Το κείμενο του λόγου λανθάνει.

 Επέτειος 1897
Το 1897 ο Α. Χρηστομάνος στην απολογιστική του έκθεση σημειώνει ότι «δεν ήγεν
εορτήν..ως άλλοτε». Ο ίδιος ο Πρύτανης προσφώνησε «διά θουρίου τα προ των
προπυλαίων του Πανεπιστημίου παρευλαύνοντα πλήθη»1371. Μετά τη δοξολογία,
ακολούθησε στα προπύλαια του Πανεπιστημίου «η στέψις» των ανδριάντων
Γρηγορίου Ε´ «μετά προσφώνησιν Ιγνατίου Μοσχάκη», του Ρήγα με προσφώνηση από
τον Καθηγητή της Νομικής Σχολής Ν. Καζάζη και του Κοραή «μετά προσφώνησιν»
του πεζογράφου και εκπαιδευτικού Βλασίου Σκορδέλη (1835-1900)1372.

1368
Χ. Μπαμπούνης, Γ. Κωνσταντοπούλου, «Κύπρος, Κύπριοι και κυπριακό στους επίσημους
εορτασμούς των Εθνικών Επετείων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1896-2006): Ιδεολογία και
Ελληνισμός», Πρακτικά του Δ´ Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου (Λευκωσία 29 Απριλίου-3 Μαΐου
2008), Λευκωσία 2012, σ. 435.
1369
Πρακτικά Συγκλήτου, 8η Συνεδρία, 17.2.1896, σ. 5.
1370
Τα κατά την πρυτανείαν Α.Δ. Κυριακού….ό.π., σ. 59.
1371
Λόγοι και Ευθύναι Αναστασίου Κ. Χρηστομάνου…ό.π., σ. 184. Εφημ. «Το Άστυ» αρ. φ. 2281
(26.3.1897), [σ.2]
1372
Εφημ. «Εμπρός» φ. 134 (25.3.1897), σ. 2 και αρ. φ. 135 (26.3.1897), σ. 2.
355
  Επέτειος 1898
Στην εφημερίδα «Το Άστυ» αναφέρεται μόνον ότι «η ακαδημαϊκή νεότης εσκέφθη να
εορτάση διαφορετικά την..εορτήν» με τέλεση μνημοσύνου «υπέρ των κατά τον
πόλεμον φονευθέντων συναδέλφων των και λοιπών Ελλήνων πολιτών». Η
πρωτοβουλία αυτή έτυχε θερμής ανταπόκρισης με περίπου 1000 φοιτητές, αλλά και
πλήθος κόσμου να παρίσταται1373.

 Επέτειος 1899
Το 1899, ο Τ. Αργυρόπουλος ανέφερε ότι «εκρίναμεν αναγκαίον να εορτάζη ιδία το
Εθνικόν Πανεπιστήμιο». Ο Σπ. Λάμπρος τη χρονιά αυτή εκφώνησε κατ’ εντολή της
Συγκλήτου λόγο στη Μεγάλη Αίθουσα του Πανεπιστημίου, στον οποίο
χαρακτήρισε την εορτή αυτή «Εορτήν των Ελευθερίων»1374.
Ο Λάμπρος ύμνησε τους ήρωες της Επανάστασης, ενώ σημείωσε ότι αυτή η
ημέρα εορτάζεται «την υστεραίαν δυσοιωνίστου εθνικής ήττης» [εννοεί του 1897]
και με τις περιοχές που δεν ανήκαν στο ελληνικό κράτος να «την εορτάζουσι
κρυφά…και τρέμουσι να ομολογήσωσιν, ότι είναι αδελφοί υμών». Την ημέρα αυτή,
όπως επισήμανε, η πατρίδα και ο πόθος της ελευθερίας ενώνει τους απανταχού
Έλληνες1375. Επικαιροποιώντας τις ιδέες της Επανάστασης (την οποία παρουσίασε
ως ανολοκλήρωτη), τις συνέδεσε με τον πόλεμο του 1897, επισημαίνοντας ότι
«ουδέποτ’ επίστευσεν ο ελληνισμός, ότι έληξεν ο αγών…, η λεγόμενη Ελλάς δεν είνε
ακόμη η Ελλάς». Χαρακτηριστικά ανέφερε ότι στόχος είναι «το πρόγραμμα του
Ρήγα, ελληνισμός ενιαίος και πλήρης». Υπογράμμισε ότι η εθνική ιδέα αποτελεί
«φυτόν δεόμενον καλλιεργείας μακράς και υπό πολλών χειρών», ενώ υποστήριξε ότι
«υπάρχει Νέμεσις εν τη ιστορία» καθώς πολλές φορές οι ιστορικοί «όροι»
μεταβάλλονται και «οι ηττημένοι μεταστρέφονται εις νικητάς»1376.

1373
Εφημ. «Το Άστυ», φ. 2642 (25.3.1898), [σ.1]. Εφημ. «Το Άστυ», φ. 2643 (26.3.1898), [σ.2]. Εφημ.
«Εμπρός», αρ. φ. 496 (25.3.1898) [σ.2].
1374
Τα κατά την πρυτανείαν Τιμολέοντος Αργυρόπουλου…ό.π., σ. 44. Εφημ. «Εμπρός», αρ. φ. (858)
(26.3.1899), [σσ.1-2].
1375
Η Εορτή των Ελευθερίων. Λόγος επί τη 25 Μαρτίου 1899 εκφωνηθείς εν τη μεγάλη αίθουση του
Πανεπιστημίου υπό Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου, εν Αθήναις «τύποις Π.Δ. Σακελλάριου» 1899, σσ. 5, 6, 9.
1376
Ό.π., σσ. 14, 17-19, 21.
356
  Επέτειος 1900
Ο εορτασμός τη χρονιά εκείνη περιλάμβανε συγκέντρωση των φοιτητών στα
Προπύλαια του Πανεπιστημίου, όπου έψαλαν χορικά της Αντιγόνης και θούριους,
ενώ ένας από τους φοιτητές προσφώνησε τους ανδριάντες1377. Δεν υπάρχει
αναφορά σε εκφώνηση λόγου.

 Επέτειος 1901
Την παραμονή της εθνικής επετείου φοιτητές μαζί με μαθητές, τον Πρύτανη του
Πανεπιστημίου Ηρ. Μητσόπουλο, καθηγητές και τον Πρόεδρο του «Παρνασσού»
Τιμολέοντα Αργυρόπουλο «ηγουμένων των φοιτητών μετά του λαβάρου του
Πανεπιστημίου…., θέλουσι μεταβή εν σώματι …εις το κενοτάφιον των εν Δραγατσανίω
πεσόντων ιερολοχιτών», όπου έγινε κατάθεση στεφάνου και προσφώνηση από ένα
φοιτητή. Μετά τη δοξολογία, ακολούθησε η στέψη των ανδριάντων στα Προπύλαια
του Πανεπιστημίου με προσφωνήσεις από τον Καθηγητή της Νομικής Σχολής Ν.
Δημαρά και της Θεολογικής Ι. Μεσολωρά1378.
Ο πανηγυρικός της ημέρας εκφωνήθηκε από τον Σπ. Λάμπρο, ο οποίος
προσήγαγε ιστορικές πηγές ως «υμνωδός της εθνικής παλιγγενεσίας και της ελληνικής
ιδέας». Ανέγνωσε την επιστολή του Λάμπρου Τζαβέλλα προς τον Αλή Πασά, ο
οποίος κρατούσε όμηρο το γιο του, επιστολή που αντανακλούσε το μαχητικό πνεύμα
των Σουλιωτών. Ακόμη, μετέφερε «τας ωραίας λέξεις, δι ων ο Ρήγας δικαιολογεί τα
τρία χρώματα της εθνικής σημαίας», διάβασε απόσπασμα από την «ευπαρρησίαστον
κατάθεσιν» του Ρήγα κατά την ανακρισή του στη Βιέννη, αλλά και από τον όρκο των
Φιλικών. Στη συνέχεια, παρέθεσε μέρος από την προκήρυξη του Αλ. Υψηλάντη στο
Ιάσιο για την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης και συνέχισε με την ανάγνωση
αποσπάσματος από το «Προσωρινόν Πολίτευμα» της Ελλάδος που ψηφίστηκε στην
Α´ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, με το ψήφισμα των Υδραίων σχετικά με την
κοινωνική μέριμνα πεσόντων, τραυματισθέντων και των οικογενειών τους, αλλά και
απόσπασμα από φύλλο της εφημερίδας του Μεσολογγίου «Ελληνικά Χρονικά» λίγο

1377
Εφημ. «Εμπρός», αρ. φ. 1219 (24.3.1900), [σ.2]
1378
Εφημ. «Εμπρός», αρ. φ. 1880 (24.3.1901), [σ.1] και αρ. φ. 1881 (25.3.1901), [σ.1].
357
πριν από την Έξοδο1379. Με αυτό τον τρόπο, στον πανηγυρικό λόγο του Σπ.
Λάμπρου διαπλέκονται αναμνήσεις και ελπίδες «περί εκπληρώσεως του προς τους
Πανέλληνας καθήκοντος»1380.

 Επέτειος 1902

Ο Σπ. Λάμπρος στην τρίτη του ομιλία κατά την εθνική επέτειο, αναδίφησε σελίδες
της ελληνικής ιστορίας και σημείωσε ότι οι εθνικές πανήγυρεις αποκτούν νόημα όταν
διδασκόμαστε από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του παρελθόντος. Πρόσθεσε ότι «ο
ελληνισμός μεγαλούργησε…οσάκις τας μεγάλας αναμνήσεις της παροιχομένης δόξης
και την από της πατρίου θρησκείας ελπίδα συνέδεσε προς τας ιδίας εαυτού θυσίας».
Αναφερόμενος και πάλιν στον ατυχή πόλεμο του 1897, σημείωσε ότι «αι συμφοραί
διδάσκουσι και μεγαλύνουσι τα έθνη ως τα άτομα» και προέτρεψε «εις εργασίαν
ανένδοτον ηθικής βελτιώσεως, εθνικής αναπλάσεως»1381. Μέσα από τον λόγο αυτό, ο
αγορητής συμβολοποιεί τη ρητορική της Επανάστασης του 1821 και επιδιώκει να
ενδυναμώσει το εθνικό φρόνημα, από τη στιγμή μάλιστα που οι εθνικοί οραματισμοί
παρέμεναν ανολοκλήρωτοι.

 Επέτειος 1903

Η εφημ. «Εμπρός» δημοσίευσε το πρόγραμμα εορτασμού της 25ης Μαρτίου από το

Εθνικό Πανεπιστήμιο, σύμφωνα με το οποίο την παραμονή θα πραγματοποιείτο η
καθιερωμένη κατάθεση στεφάνου στο μνημείο των Ιερολοχιτών στο πεδίο του Άρεως
και ακολούθως στην αναθηματική στήλη των πεσόντων φοιτητών στα Προπύλαια του
Πανεπιστημίου με προσφωνήσεις από φοιτητές. Ανήμερα του εορτασμού, φοιτητές
μετέβησαν στην Μητρόπολη για τη δοξολογία «καταλαμβάνοντες την δι’αυτούς
κανονισθησομένην θέσιν παρά του κ. Πρυτάνεως». Ακολούθως, θα πραγματοποιείτο η
«στέψις» των ανδριάντων στα Προπύλαια με εκφώνηση φοιτητή, ενώ το απόγευμα θα
τελείτο λαμπαδοφορία1382.

1379
Σπυρ. Π. Λάμπρου, Τα Ελευθέρια. Λόγοι και άρθρα επί τη Εθνική Εορτή της 25 Μαρτίου (1891-
1910), εν Αθήναις «Τυπογραφείον Εστία» 1911, σσ. 50, 53-55, 59-60, 63.
1380
Ό.π., σσ. 64, 66.
1381
Ό.π., σσ. 74, 80-81.
1382
Εφημ. «Εμπρός», αρ. φ. 2302 (24.3.1903), [σ. 2]
358
  Επέτειος 1904

Ο εορτασμός της 25ης Μαρτίου την χρονιά αυτή μεταφέρθηκε στις 30 Μαρτίου,
καθώς συνέπεσε μέσα στη Μεγάλη Εβδομάδα. Το Πανεπιστήμιο δεν συμμετείχε στις
εορταστικές εκδηλώσεις, καθώς το Πανεπιστήμιο ήταν κλειστό, με τους φοιτητές να
μην παρίστανται για να στέψουν τους ανδριάντες στα Προπύλαια, ως είθισται1383.

 Επέτειος 1905

Η εφημ. «Αθήναι» αναφέρει ότι μετά τη δοξολογία, φοιτητές και μαθητές μετέβησαν
στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου όπου ο Πρύτανης Σπ. Λάμπρος εκφώνησε
«ενθουσιώδη λόγον». Ακολούθως, πραγματοποιήθηκε η «στέψις των ανδριάντων
Πατριάρχου και Φερραίου και μετά τούτο του Κολοκοτρώνη»1384. Το κείμενο του
λόγου λανθάνει.

 Επέτειος 1906

Οι φοιτητές, κατά το έθος, ανήμερα της εθνικής επετείου έκαναν κατάθεση στεφάνου
στους ανδριάντες στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου και εκφώνησαν «διαφόρους
πανηγυρικούς της ημέρας λόγους»1385.

 Επέτειος 1907

Οι φοιτητές μετά τη δοξολογία στη Μητρόπολη «συντεταγμένοι πάντοτε κατά

τετράδας» μετέβησαν στον ανδριάντα του Κολοκοτρώνη, όπου έκαναν κατάθεση
στεφάνου. Ακολούθως, κατευθύνθηκαν στο Πανεπιστήμιο όπου έγινε η στέψη των
ανδριάντων και του μνημείου των πεσόντων φοιτητών με απαγγελία «πατριωτικών
λόγων και ενθουσιωδών ποιημάτων»1386.

1383
Εφημ. «Το Άστυ» φ. 5100 (31.3.1904), <σ.1>.
1384
Εφημ. «Αθήναι» φ. 159 (890) (26.3.1905), <σ.2>.
1385
Εφημ. «Εστία» φ. 4.359 (25.3.1906), <σ.3>.
1386
Εφημ. «Εμπρός» φ.3747 (26.3.1907), <σ.2>.
359
  Επέτειος 1908

Οι φοιτητές με το λάβαρο του Πανεπιστημίου κατευθύνθηκαν μετά την καθιερωμένη

δοξολογία στην πλατεία Κολοκοτρώνη, όπου ο φοιτητής της Φιλολογίας Κ.
Φλετούρης κατέθεσε στέφανο και απήγγειλε σύντομο «πατριωτικό λόγο».
Ακολούθως, οι φοιτητές μετέβησαν στο Πανεπιστήμιο, όπου ο Καθηγητής της
Σχολής της Φιλοσοφίας Π. Καρολίδης εκφώνησε τον πανηγυρικό της ημέρας. Ο
φοιτητής Κελεπούρης απήγγειλε «ενθουσιωδέστατον ποιήμα» και ο αποβληθείς
φοιτητής Γ. Παπανδρέου (1888-1968)1387 μίλησε «διά την σημασία της ημέρας, μη
λησμονήσας να αναφέρη ολίγα διά την αποβολήν αυτού και των συναδέλφων του».
Τέλος, έγινε η στέψη των ανδριάντων και της αναθηματικής στήλης υπέρ των
πεσόντων φοιτητών το 1897, όπου ο φοιτητής της Νομικής Χρ. Λαδά εκφώνησε λόγο
περί της δράσεως των φοιτητών αυτών1388.

 Επέτειος 1909

Ο εορτασμός της εθνικής επετείου μεταφέρθηκε στις 31 Μαρτίου καθώς συνέπεσε

μέσα στην Μεγάλη Εβδομάδα1389. Πλήθος κόσμου συγκεντρώθηκε στα Προπύλαια
του Πανεπιστημίου για την στέψη των ανδριάντων, όπου ο τελειόφοιτος της
Θεολογικής Σχολής και ιεροδιάκονος Γερμανός Παπαπαναγιώτου εξύμνησε τους
αγώνες των ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης και τους «εσχέτισε με τον
διεξαγόμενον ήδη εις τα Μακεδονικά όρη ιερόν αγώνα». Ωστόσο, δεν
πραγματοποιήθηκε η κατάθεση στεφάνων στους ανδριάντες λόγω «της απουσίας της
φοιτητικής νεολαίας, ήτις ευρίσκεται μακράν της πρωτευούσης λόγω των εορτών του
Πάσχα»1390.

 Επέτειος 1910

Στις 24 Μαρτίου 1910 οι φοιτητές συγκεντρώθηκαν στα Προπύλαια του

Πανεπιστημίου, από όπου κρατώντας το λάβαρο του Πανεπιστημίου κατευθύνθηκαν
στο μνημείο των Ιερολοχιτών στο Πολύγωνο για κατάθεση στεφάνου. Ακολούθως ο

1387
Αποτέλεσε έναν από τους πρωταίτιους των επεισοδίων που ονομάστηκαν Γυμναστικά (1907).
1388
Εφημ. «Ακρόπολις» φ. 6096 (26.3.1908), <σ.2>.
1389
Εφημ. «Σκριπ» φ.16405 (29.3.1910), σ.3.
1390
Εφημ. «Σκριπ» φ. 16407 (1.4.1909), σ.2
360
φοιτητές Κωνσταντάρας και Παπαδόπουλος εκφώνησαν λόγο και ο Τριγωνίδης
απήγγειλε «πατριωτικόν ποιήμα»1391.

 Επέτειος 1911

Οι φοιτητές «εν στρατιωτικῄ παρατάξει και προηγουμένης της σημαίας του

Πανεπιστημίου» κατευθύνθηκαν στο κτήριο του Πανεπιστημίου, όπου είχαν
συγκεντρωθεί και διάφορα σωματεία. Κατόπιν «καταλλήλου προσλαλιάς των
φοιτητών Κυρέλλου και Οικονόμου», ακολούθησε η στέψη των ανδριάντων
Πατριάρχη Γρηγορίου Ε´, του Ρήγα, του Κοραή και της αναθηματικής στήλης των
πεσόντων φοιτητών στον πόλεμο του 18971392.

Συγκεφαλαιωτικές επισημάνσεις-Συγκριτικές παρατηρήσεις

Στόχος των λόγων (όσων έχουν διασωθεί) για τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου
καταδεικνύει ότι στόχος ήταν η συμβολοποίηση και η επικαιροποίηση της
Επανάστασης σε μια εποχή που η χώρα είχε να αντιμετωπίσει κρίσιμα εθνικά
ζητήματα και ήταν αναγκαία η εθνική αυτοπεποίθηση. Η διαμόρφωση συλλογικής
μνήμης λειτουργεί ενοποιητικά σε εμπερίστατες, για τη χώρα, συνθήκες και συντελεί
στη συγκρότηση του εθνικού αφηγήματος. Ενεργός είναι η συμμετοχή των φοιτητών
στις εορταστικές εκδηλώσεις για την επέτειο της 25ης Μαρτίου. Ο Σπ. Λάμπρος,
αποτέλεσε την επιλογή της Συγκλήτου τα ακαδημαϊκά έτη 1899, 1900 και 1901
εκφώνησε στην Μεγάλη Αίθουσα του Πανεπιστημίου λόγους που κινήθηκαν, κατά
το μάλλον, ή ήττον, στους ίδιους νοηματικούς άξονες, ενώ το 1905 εκφώνησε λόγο
στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου.

1391
Εφημ. «Νέον Άστυ», φ. 3066 (25.3.1910), <σ.3>.
1392
Εφημ. «Αθήναι» φ. [159] 3054 (26.3.1911), <σ.2>.
361
 ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η σύσταση Πανεπιστημίου παρουσιάζεται ως αναγκαία συμπλήρωση της

ανεξαρτησίας και όρος της πνευματικής αναγέννησης του έθνους. Στην εργασία αυτή
μελετήθηκε ο δημόσιος λόγος του Πανεπιστημίου, όπως αποτυπώθηκε στους λόγους
των πρυτανικών αρχών κατά την παράδοση και παραλαβή της πρυτανείας, στους
λόγους των τριών Ιεραρχών και της επετείου της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου,καθώς και στους λόγους της 25ης Μαρτίου από το 1837-1911.
Η γλωσσική διατύπωση των κειμένων κατά τα πρώτα χρόνια του
Πανεπιστημίου χαρακτηρίζεται, κατά το μάλλον ή ήττον, από νοηματική
μεταβλητότητα. Ο δημόσιος λόγος είναι υπό διαμόρφωση, ενώ το πλαίσιο στο οποίο
κινείται είναι προσδιορισμένο από την πολιτική αρχή. H ελληνική αρχαιότητα, ο
ελληνοχριστιανικός πολιτισμός, η Μεγάλη Ιδέα και ο αλυτρωτισμός διατρέχουν τα
κείμενα αυτά και διαμορφώνουν το ιδεολογικό πλαίσιο του Πανεπιστημίου. Οι
πανεπιστημιακοί αυτοί λόγοι αντανακλούν την ιδεολογική ταυτότητα του Ιδρύματος,
υποστηρίζοντας την εθνική επιλογή και παρέχοντάς της νομιμοποίηση ή ενίοτε
κρίνοντας τις πολιτικές αποφάσεις.
Στην κανονικότητα των πανεπιστημιακών λόγων υπάρχουν
επαναλαμβανόμενα νοηματικά σχήματα αλλά και συγκυριακά γνωρίσματα. Τρία
χρονικά επίπεδα διαπλέκονται στους λόγους αυτούς, ενώ αναδύεται το
μεταβαλλόμενο περιεχόμενο που προσλαμβάνεται από κάθε γενιά. Ως εκ τούτου, η
επαναληπτικότητα, ως γνώρισμα των τελετών στις οποίες εκφωνούνται οι λόγοι αυτοί,
δεν είναι «στατική» ή «αχρονική». Οι λόγοι αυτοί ανασύρουν το παρελθόν,
προσδίδουν σε αυτό τη μορφή ιστορικής μνήμης, ενώ παράλληλα αναφέρονται στο
παρόν προσφέροντας νεοφανή γνώση και διαχέοντας στο μέλλον στοιχεία, τα οποία
προσδοκάται ότι θα παγιωθούν ως στοιχεία ταυτότητας.
Ο πανεπιστημιακός βίος συνδέεται με τις τελετές στις οποίες εκφωνήθηκαν οι
λόγοι αυτοί. Εκτός από τις τελετές παράδοσης και παραλαβής της πρυτανείας, που
προβλέπονταν στον Καταστατικό χάρτη του Πανεπιστημίου (1837), οι υπόλοιπες
τελετές πραγματοποιούνταν με αποφάσεις της Συγκλήτου. Μόλις στον Οργανισμό
του 1911 καθιερώθηκαν ως εορτές του Εθνικού Πανεπιστημίου η 25η Μαρτίου και η
τέλεση μνημόσυνου για τους Καθηγητές, ευεργέτες και δωρητές του Πανεπιστημίου

362
την 30η Ιανουαρίου, ενώ για το Καποδιστριακό ορίστηκε η 4η Φεβρουαρίου, ημέρα
κατά την οποία ο Ι. Δομπόλης συνέταξε την διαθήκη του.

Ο Πρύτανης Π. Ρομπότης (1874) είχε επισημάνει ότι τα Πανεπιστήμια εν

γένει δεν συνιστούν μόνον «ανώτατα διδακτήρια» αλλά εν μέρει και «ακαδημίαις
επιστημών», καθώς αναπτύσσονται οι επιστήμες είτε μέσω της διδασκαλίας, είτε
μέσω των συγγραφών των Καθηγητών, είτε μέσω των ακαδημαϊκών λόγων στους
οποίους ανήκουν και οι πρυτανικοί. Οι πρυτανικοί, δηλαδή, λόγοι διαθέτουν δύο
χαρακτηριστικά, το τελετουργικό-πανηγυρικό και το επιστημονικό. Οι πανηγυρικοί
λόγοι δεν έχουν μόνο εόρτιο χαρακτήρα, αλλά προσλαμβάνουν και ιδεολογικό
περιεχόμενο, ενδεικνύοντας τη σύνδεση Πανεπιστημίου και εθνικής ιδέας, ενώ ενίοτε
μεταβαίνουν από θετικιστική παράθεση γεγονότων σε κριτικό, πολιτικό και
πολιτισμικό λόγο. Ο Προσωρινός Κανονισμός του Πανεπιστημίου προέβλεπε την
σύγκληση, μόνον, του καθηγητικού σώματος προκειμένου ο απελθών Πρύτανης να
αποδώσει λόγο για τη διοικητική του περίοδο και να παραδώσει το αξίωμα του στον
διάδοχό του. Τελικά, η απόδοση λόγου από τον Πρύτανη πραγματοποιείται δημόσια.
Ο απερχόμενος Πρύτανης εξέθετε τα πεπραγμένα της θητείας του και παρουσίαζε την
κατάσταση του Πανεπιστημίου, ενώ ο αναλαμβάνων Πρύτανης προσήγαγε συνήθως
λόγο με επιστημονικό θέμα, συναφές με το γνωστικό του πεδίο.
Από το 1838 έως το 1911 συντάχθηκαν εβδομήντα δύο (72) απολογιστικοί
λόγοι και ισάριθμοι λόγοι κατά την ανάληψη της πρυτανείας. Ειδικότερα,
σημειώνουμε ότι είκοσι επτά (27) φορές ανέλαβε καθήκοντα Πρύτανη Καθηγητής
από τη Σχολή της Φιλοσοφίας, δεκαοκτώ (18) φορές από την Ιατρική, δεκαεπτά (17)
φορές από τη Νομική, επτά (7) φορές από την Θεολογία και δύο (2) από τη
Φυσικομαθηματική (μετά το 1904). Η ανωτέρω καταγραφείσα αριθμητική υπεροχή
των Καθηγητών της Σχολής της Φιλοσοφίας για τη θέση του Πρύτανη φαίνεται να
δικαιολογείται σε πρώτη φάση από την αριθμητική υπεροχή της εν λόγω Σχολής σε
διδακτικό προσωπικό. Παράλληλα, όμως για την ερμηνευτική προσέγγιση του
θέματος πρέπει να ληφθεί υπόψη και το γεγονός της συνάφειας των γνωστικών
αντικειμένων των καθηγητών της σχολής σε σχέση με την εθνική αποστολή του
Πανεπιστημίου. Φαίνεται ότι οι καθηγητές του Πανεπιστημίου στα πρώτα χρόνια
λειτουργίας του ενίσχυαν με την ψήφο τους συναδέλφους τους-επιστήμονες στα
γνωστικά πεδία της ιστορίας, της φιλοσοφίας, της αρχαιολογία κ.ά, πεδία τα οποία
αποτελούσαν βασικούς πυλώνες για την οικοδόμηση και την προώθηση των
363
συστατικών στοιχείων της ταυτότητας του ελληνικού έθνους. Επιπρόσθετα,
επισημαίνουμε ότι στην πλειονότητα οι καθηγητές της σχολής της Φιλοσοφίας ήταν
λόγιοι, προσωπικότητες με πνευματική ακτινοβολία και με ευρύτερη κοινωνική
αποδοχή.
Η δημόσια απόδοση λόγου από τον εκάστοτε Πρύτανη δεν αποσκοπεί μόνον
στο να κατοχυρώσει τα συμφέροντα του Πανεπιστημίου, αλλά και να ενημερώσει
συνολικά την κοινωνία και την πολιτεία για την κατάστασή του. Με αυτό τον τρόπο,
δημοσιοποιούνταν η εξέλιξή του αλλά και οι ανεπάρκειές του. Οι αγορητές
επιδιώκουν, μέσω των απολογιστικών λόγων, να κινητοποιήσουν τους πολίτες, τους
ομογενείς και τους φιλέλληνες. Ο θεσμός της δημόσιας λογοδοσίας λειτουργούσε
αποτρεπτικά για ενδεχόμενες εκτροπές, αλλά παράλληλα αποτελεί αφόρμηση για
παραγωγή έργου. Ως εκ τούτου, οι ενέργειες των διοικούντων καθίστανται ενιαίες,
σκόπιμες και ελέγξιμες. Ακόμη, η δημόσια απόδοση λόγου καταδεικνύει και τονίζει
ότι το Πανεπιστήμιο αποτελεί κτήμα του ελληνικού έθνους, «υπερ παν άλλο
καθίδρυμα εν Ελλάδι ίδρυμα Πανελλήνιον». Η αποτύπωση των ελλείψεων αποτελεί
και το πεδίο δράσης για τον νέο Πρύτανη. Παράλληλα, η δημοσιοποίηση αυτή
πιθανόν να επιδιωκόταν να λειτουργήσει ως μοχλός πίεσης προς την πολιτεία, ενώ
υπογραμμίζεται ότι για να επιτευχθούν οι στόχοι θα πρέπει να παρέχονται στο
Πανεπιστήμιο και τα απαιτούμενα μέσα. Κατά συνέπεια, η στήριξη του
Πανεπιστημίου από την πολιτεία (και όχι μόνον) παρουσιαζόταν ως αναγκαία.
Με τους λόγους αυτούς προβάλλεται η πνευματική ανάπτυξη της χώρας. Η
διαμόρφωση μιας πεπαιδευμένης κοινωνίας μέσω του Πανεπιστημίου θα κερδίσει τον
σεβασμό των πεπολιτισμένων εχθρών και θα προκαλέσει αίσθημα ηττοπάθειας στους
εχθρούς της που μειονεκτούν στο σημείο αυτό. Καθ’όλη την 75ετία που μελετάμε,
παρακολουθούμε το Πανεπιστήμιο να έχει «επιφορτιστεί» με αυξημένες
αρμοδιότητες και να αποτελεί σημαίνοντα θεσμό με εκπαιδευτικό, παιδαγωγικό,
επιστημονικό, πολιτικό, πολύσημο και πολυσήμαντο λόγο.
Η ανάγκη απόκτησης Οργανικού Νόμου προβάλλεται συνεχώς από τους
Πρυτάνεις και υπογραμμίζεται η σημασία του για το Ίδρυμα. Οι απολογιστικοί λόγοι
καταγράφουν, μεταξύ άλλων, τον αριθμό των φοιτητών ανά Σχολή, το πρόγραμμα
μαθημάτων, τη λειτουργία προσαρτημάτων, τις μεταβολές στο διδακτικό προσωπικό
του Ιδρύματος, οικονομικά ζητήματα. Ακόμη, περιλαμβάνουν στοιχεία αναφορικά με
την επιστημονική δράση και την περιουσία του Πανεπιστημίου, τις τελετές και τις
364
αγωνοθεσίες, δωρήματα και κληροδοσίες. Σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται λόγος ότι
τα καθήκοντα του πρύτανη συνεπάγονται ευθύνες και περισπασμούς και έργο της
πρυτανείας είναι να αναζητεί τους τρόπους με τους οποίους θα επιτευχθούν οι σκοποί
της παιδείας. Στους λόγους κατά την ανάληψη της πρυτανείας, οι νεοεκλεγέντες
ομολογούσαν χάριτες για την εκλογή τους και εκφωνούσαν λόγο συναφή με τα
γνωστικά τους πεδία και εν γένει ανέπτυσσαν θεωρητικά ζητήματα.
Τα ακαδημαϊκά συμβαίνοντα διατάσσονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που
πάντοτε γίνονται ή αποτελούν τυχαία γεγονότα και σε εκείνα που ο πρύτανης
διαχειρίζεται ή πραγματοποιούνται με την πρωτοβουλία του ή με την συγκατάθεσή
του. Ωστόσο, ο απερχόμενος Πρύτανης παρέθετε επισταμένως όλα τα ακαδημαϊκά
τεκταινόμενα, προκειμένου να εξασφαλίζεται η συνέχεια και να καταγράφεται η
ιστορία του Πανεπιστημίου. Οι διαφορετικές μερικότητες συσχετίζονται και
συναποτελούν την ολότητα του θεσμού.
Κατά τη διάρκεια της εικοσιπεντατετίας (1837-1862) του Πανεπιστημίου,
διακριτή, από την μια πλευρά, είναι η φιλοοθωνική στάση της πλειονότητας του
καθηγητικού σώματος και, από την άλλη, αντιοθωνικές εκδηλώσεις των φοιτητών.
Πλήθος δράσεων και αντιδράσεων έλαβαν χώρα από τους φοιτητές του Οθώνειου
Πανεπιστημίου κατά της διοίκησης. Ωστόσο, οι αναφορές στους απολογιστικούς
λόγους είναι αδρομερείς. Οι Πρυτάνεις απέφευγαν να αναφέρονται αναλυτικά σε
φοιτητικά επεισόδια, καθώς δεν ήθελαν να προβάλλουν αναταραχές στον
πανεπιστημιακό χώρο.
Τα κείμενα αυτά αποτυπώνουν την στόχευση για εθνική ολοκλήρωση και
ενεργό ρόλο στην Ανατολή μέσω του Πανεπιστημίου. Απώτερος σκοπός αποτελούσε
η ένωση του έθνους «επιμελείᾳ και σοφίᾳ» και η πολιτική διάπλαση του ατόμου, που
θα συνεισφέρει στο έθνος-κράτος. Το περιεχόμενο των λόγων αυτών δεν
περιορίζεται στο ακαδημαϊκό ακροατήριο, διαχέεται στην ελληνική κοινωνία, αλλά
και εκτός αυτής, προσλαμβάνοντας έναν ομογενοποιητικό ρόλο στη βάση της
διατήρησης και ενδυνάμωσης της εθνικής ταυτότητας. Ο Γ. Μαυροκορδάτος (1849)
ανέφερε ότι οι φοιτητές μπορούσαν πλέον να σπουδάσουν στην χώρα τους και στη
μητρική τους γλώσσα, ενώ στο παρελθόν νέοι αναγκάζονταν να εκπατριστούν και να
σπουδάζουν τις επιστήμες σε άλλη γλώσσα. Στην κατεύθυνση αυτή, υπήρχαν
ευνοϊκότεροι όροι εισαγωγής για τους ομογενείς φοιτητές στην προσπάθεια να
προσελκυσθούν στην Ελλάδα και να μην υπάρχουν μεγάλες διαρροές προς
365
Πανεπιστήμια του εξωτερικού. Αυτό μεταβάλλεται, όταν ο αριθμός των φοιτητών
είναι πλέον μεγάλος και οι ανάγκες του Ιδρύματος έχουν όντως πολλαπλασιαστεί.
Ωστόσο, όταν τα ποσοστά των ομογενών φοιτητών συγκριτικά μειώνονται,
εκφράζεται προβληματισμός από το Πανεπιστήμιο. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος (1873),
σε μια προσπάθεια να ανακόψει την πορεία των φοιτητών προς το εξωτερικό τόνισε
ότι οι φοιτητές οφείλουν να «στοιχειωθούν» επιστημονικά στη χώρα τους και εάν
επιθυμούν να συνεχίσουν τις σπουδές τους, μπορούν να μεταβούν στο εξωτερικό. Το
φρόνημα και η γλώσσα, υπογράμμισε, αποτελούν τους καθοριστικούς παράγοντες
προς αυτό.
Το Πανεπιστήμιο, αφού εκπλήρωσε τον στόχο της παραγωγής επιστημονικού
δυναμικού για τη δημόσια διοίκηση κατά τις πρώτες δεκαετίες λειτουργίας του,
ανέδειξε εντονότερα τα θέματα της ποιότητας των παρεχόμενων σπουδών και της
δυνατότητας απορρόφησης από την αγορά εργασίας των αποφοίτων, ευελπιστώντας
ότι θα εκπληρώσει σε μεγαλύτερο βαθμό τον προορισμό του και ότι θα συντελέσει
περαιτέρω στην ανάπτυξη των επιστημών και την εφαρμογή αυτών στον κοινωνικό
βίο. Μετά το 1862 παρατηρούνται συχνότερες αναφορές στην αναγκαιότητα
καλλιέργειας και ανάπτυξης των φυσικών επιστημών ως παράγοντα οικονομικής
ευημερίας, της ανάγκης για εξειδίκευση και καλλιέργεια των φυσικών επιστημών,
αλλά και της σύνδεσης του Πανεπιστημίου με την αγορά εργασίας. Αμφίδρομη είναι
η σχέση Πανεπιστημίου-κοινωνίας με τους φοιτητές να επιλέγουν Σχολές που θα τους
εξασφάλιζαν επαγγελματική αποκατάσταση και κοινωνικό κύρος, αλλά και θα τους
οδηγούσαν πιθανόν και στον πολιτικό στίβο. Δείκτη προόδου αποτελεί και η
αριθμητική αύξηση των φοιτητών ανά έτος.
Τον Αύγουστο του 1841 η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου επιθυμώντας να
αποτίσει φόρο τιμής στους ευεργέτες του καθιέρωσε την τέλεση αρχιερατικού
μνημόσυνου με εκφώνηση λόγου την ημέρα της εορτής των τριών Ιεραρχών. Λίγους
μήνες μετά, τον Ιανουάριο του 1842, το Πανεπιστήμιο γιόρτασε για πρώτη φορά την
ημέρα αυτή με κεντρικό ομιλητή τον Ν. Βάμβα, ο οποίος μαζί με τον Μ. Αποστολίδη
εκφωνούσαν κατ’ έτος τον συγκεκριμένο λόγο αποκλειστικά και εναλλάξ μέχρι και
το 1855. Οι πανηγυρικοί λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών από το 1842 έως το
1911 εκφωνούνταν στην πλειονότητά τους από Καθηγητές της Σχολής της Θεολογίας
και μάλιστα ιερωμένους. Στην υπό μελέτη περίοδο, εκτός από τον ιερωμένο Ν.
Βάμβα, η Φιλοσοφική Σχολή εκπροσωπήθηκε το 1883 από τον Κ. Παπαρρηγόπουλο,
366
 το 1896 από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο και το 1908 από τον Π. Καρολίδη, η Νομική
Σχολή από τους Ν. Καζάζη (1890, 1898 και 1903), Ι. Π. Ευταξία (1893) και Κ.Μ.
Ράλλη (1911), ενώ σε αυτό το ακαδημαϊκό βήμα δεν υπήρξε εκπροσώπηση της
Ιατρικής Σχολής. Από το 1842 έως το 1911, δόθηκε εντολή σε εξήντα έξι (66)
Καθηγητές. Από αυτούς οι οκτώ (8) ανήκαν στη Σχολή της Φιλοσοφίας, οι πέντε (5)
στη Σχολή της Νομικής και οι πενήντα τρεις (53) στη Σχολή της Θεολογίας. Η
Σύγκλητος προέκρινε την εκφώνηση λόγου σε Καθηγητές της Θεολογίας, καθώς ο
λόγος ήταν θεολογικής υφής και ο εορτασμός των Τριών Ιεραρχών ήταν, εκ των
πραγμάτων, περισσότερο συνδεδεμένος με τη Σχολή αυτή. Ο Μ. Αποστολίδης
εκφώνησε τους περισσότερους λόγους [δέκα (10)], ενώ ο Α.Δ. Κυριακός εκφώνησε
επτά [7] λόγους. Ο πολύ μικρός αριθμός των Καθηγητών της Σχολής της Θεολογίας
συνετέλεσε ώστε οι ίδιοι Καθηγητές να εκφωνούν, οιονεί, κυκλικά, πολύ συχνά τους
λόγους αυτούς.
Πρόκειται για μια εκκλησιαστική και ακαδημαϊκή «πανήγυριν» στην οποία
ενεργοποιείται ο ζήλος για την παιδεία και την ευσέβεια, προβάλλονται οι Τρεις
Ιεράρχες ως τα κατεξοχήν παραδείγματα παιδείας και χριστιανικής αρετής, αλλά
τιμώνται όσοι ευεργέτησαν το Πανεπιστήμιο συμβάλλοντας στην ίδρυση και ανάπτυξή
του, ενώ ταυτόχρονα παρακινούνται οι σύγχρονοι να το στηρίξουν. Συνήθης πρακτική
σε αυτούς τους πανηγυρικούς λόγους είναι η ανάλυση, η ερμηνεία και η
επικαιροποίηση ευαγγελικών περικοπών. Θεματικοί άξονες των λόγων αυτών είναι η
αρμονική σύνδεση και σύμπραξη θρησκείας και επιστήμης, φιλοσοφίας και
χριστιανισμού. Σκοπούμενο είναι μια επιστήμη που θα συνεπικουρείται από την
θρησκεία και μια θρησκεία που θα ερείδεται στην επιστήμη. Κατά συνέπεια, στις
ομιλίες αυτές συνυπάρχουν εκκλησιαστικά, εκπαιδευτικά και εθνικά στοιχεία που
προβάλλουν το Πανεπιστήμιο ως φορέα ηθικοποίησης και φρονηματιστικού λόγου.
Παράλληλα, οι αγορητές δράττονται της ευκαιρίας να διατυπώσουν και το αίτημα για
διαμόρφωση πεπαιδευμένου κλήρου.
Το 1873 ο Ν. Δαμαλάς έστρεψε το λόγο σε συγκεκριμένη, πλέον, γνωστική
θεματική, μια πρακτική που θα ακολουθηθεί και από άλλους αγορητές, χωρίς, ωστόσο,
να παύσουν να εκφωνούνται και αμιγώς εκκλησιαστικές ομιλίες. Η επίσημη τελετή
μεταφέρθηκε από τον Μητροπολιτικό Ναό στην Μεγάλη Αίθουσα Τελετών μόλις το
1896, σε μια προσπάθεια ανανέωσης και αποδέσμευσης από στερεοτυπικά
εκκλησιαστικά σχήματα. Το 1911 ο Κ.Μ. Ράλλης Καθηγητής της Θεολογίας την
367
περίοδο αυτή, απέφυγε να ακολουθήσει τα καθιερωμένα και προσήγαγε μια
επιστημονική μελέτη συναφή με το γνωστικό του αντικείμενο, και μάλιστα, όπως
ανέφερε, ο ίδιος «λόγον αναφερόμενον εις το υπ’ εμού διδασκόμενον εν τω πανεπιστημίω
μάθημα του Κανονικού Δικαίου» .
Από το 1842 έως το 1862 δόθηκε από τη Σύγκλητο εντολή σε δέκα επτά (17)
διαφορετικούς Καθηγητές να εκφωνήσουν πανηγυρικό λόγο για την επέτειο της
εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου, η οποία συνεορταζόταν με τα γενέθλια του
Όθωνα και την επέτειο της ενθρονίσεώς του. Από αυτούς οι έξι (6) ανήκαν στη Σχολή
της Φιλοσοφίας και της άλλης εγκυκλίου παιδείας, οι πέντε (5) στη Σχολή των
Νομικών Επιστημών, οι τέσσερις (4) στη Θεολογία και οι τέσσερις (4) στην Ιατρική.
Συνολικά, εκφωνήθηκαν δέκα εννέα (19) λόγοι με τον Καθηγητή της Θεολογίας Κ.
Κοντογόνη να ανέρχεται στο βήμα τις περισσότερες φορές. Από τις ανωτέρω
αναθέσεις φαίνεται ότι η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου όριζε καθηγητές από όλες τις
Σχολές με κυκλική εναλλαγή.
Από την εκφώνηση λόγου κατά την εορτή αυτή απουσιάζουν Καθηγητές των
Θετικών Επιστημών. Ακόμη και όταν είχαν σειρά οι Καθηγητές της Σχολής της
Φιλοσοφίας (στην οποία ανήκαν τότε και οι θετικές επιστήμες), επιλέγονταν
Καθηγητές Φιλοσοφίας, Φιλολογίας, Ιστορίας ή Αρχαιολογίας. Το σκεπτικό της
επιλογής αυτής, πιθανόν, να ήταν ότι θεωρούνταν επιτηδειότεροι και καταλληλότεροι
για να αναλάβουν το έργο της παραγωγής και εκφώνησης λόγου.
Οι λόγοι της εγκαθιδρύσεως της επετείου του Πανεπιστημίου κινούνται σε
ομοταγείς θεματικούς άξονες. Η πλειονότητα των Καθηγητών επιλέγει θεματικά πεδία
συναφή με το γνωστικό τους αντικείμενο. Συχνά, συναντούμε θέματα σχετικά με την
αρχαία Ελλάδα ως κοιτίδα πολιτισμού, ενώ πυκνές είναι οι αναφορές και η σύγκριση
με τη Δύση, καθώς τονίζεται η συμβολή του ελληνικού έθνους στη διάσωση του
ευρωπαϊκού πολιτισμού και στην καλλιέργεια των τεχνών και των γραμμάτων. Η
αποστολή του Πανεπιστημίου για πολιτισμική διείσδυση στην Ανατολή προβάλλεται
ιδιαίτερα, ενώ επιδιώκεται να καταδειχθεί και η αδιάσπαστη ενότητα του ελληνισμού.
Το Πανεπιστήμιο διακατέχεται από το «αίσθημα του προορισμού». Στην κατεύθυνση
αυτή, το Πανεπιστήμιο διακηρύσσει την ενότητα του ελληνισμού σε γλώσσα και
χαρακτήρα. Το ίδιο το Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα θα είναι αυτό που θα
διασφαλίσει, κατά τους ομιλητές, τη συνέχεια του έργου αυτού και θα μεριμνήσει να
μην προσβληθεί από επείσακτα στοιχεία. Οι αγορητές στους λόγους αυτούς,
368
συνδυάζουν την επιστήμη με την ηθική, τη θρησκεία και το έθνος. Το Πανεπιστήμιο
προσδοκάται να αποτελέσει πυλώνα του εθνικού εποικοδομήματος, μέσω του οποίου
θα βελτιστοποιηθούν οι διανοητικές δυνάμεις τους έθνους καθώς θα είναι σε θέση να
διαχειριστεί ορθά το αγαθό της ελευθερίας. Με αυτό τον τρόπο, επιδιώκεται η
ενδυνάμωση του εθνικού φρονήματος. Το Πανεπιστήμιο προβάλλεται ως εχέγγυο για
την ευοίωνη πορεία της χώρας.
Ο τελευταίος λόγος για την επέτειο της εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου
εκφωνήθηκε μετά την έκπτωση του Όθωνα από τον Κ. Φρεαρίτη, ο οποίος επισήμανε
ότι η εξέλιξη αυτή θα έχει θετική απήχηση και στην επιστήμη, συνδέοντας την
ελευθερία με την επιστήμη. Τα επόμενα χρόνια, την 3η Μαΐου διεξαγόταν η κρίση του
Βουτσιναίου ποιητικού διαγωνισμού. Το 1878 με την διακοπή της σχετικής χορηγίας
από τον Βουτσινά, επανήλθε το ζήτημα «του πανηγυρίζειν τα εγκαίνια του
Πανεπιστημίου». Ωστόσο, αποφεύγεται να πραγματοποιηθεί η εκδήλωση την 20η
Μαΐου προς αποφυγήν κάθε μορφής συσχετισμών.
Με αφορμή την 75ετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης, το Πανεπιστήμιο
αποφάσισε να εορτάζει σε ξεχωριστή τελετή την επέτειο της 25ης Μαρτίου. Φοιτητές
και Καθηγητές συμμετείχαν την παραμονή και ανήμερα της εθνικής επετείου στις
εκδηλώσεις. Οι αγορητές επικαιροποιούν τα σύμβολα, τη ρητορική και τις ιδέες της
Επανάστασης με στόχο να ενισχύσουν το εθνικό φρόνημα σε μια δυσχερή για τη
χώρα πολιτική συγκυρία. To 1896 o Ν. Καζάζης ήταν ο πρώτος Καθηγητής που του
ανατέθηκε το ομιλητικό έργο της 25ης Μαρτίου. Ο Σπ. Λάμπρος εκφώνησε τον
πανηγυρικό της ημέρας αυτής το 1899, το 1901 και το 1902. Ο Σπ. Λάμπρος (1902)
σημείωνε ότι οι εθνικές πανηγύρεις αποκτούν αξία όταν «διδασκώμεθα εκ των
επιτυχιών, αλλά και των παθημάτων του παρελθόντος».
Στους λόγους που μελετήσαμε, προβάλλονται συχνά και τα ποιοτικά
χαρακτηριστικά της γνώσης που επιδιώκεται να παραχθεί. H επιζητούμενη γνώση δεν
είναι μόνον για βιοπορισμό. Στόχος είναι μια ανθρωπιστική και αρχαιογνωστική
παιδεία. Διαχρονικό αίτημα παραμένει η ορθή και συστηματική παιδεία ως
απαραίτητο συστατικό ενός υγιούς κοινωνικού ιστού. Η εκπαίδευση αντιμετωπίζεται
ως ενιαίο οικοδόμημα και επιζητείται να ανευρεθούν μέτρα που θα εφαρμοστούν στις
χαμηλότερες βαθμίδες εκπαίδευσης, έτσι ώστε να αναβαθμιστεί και η φοίτηση στο
Πανεπιστήμιο. Κατά συνέπεια, προκύπτει η ανάγκη ευρύτερης σύμπραξης για την
παιδεία. Ακόμη, επιζητείται η γνώση να είναι δημόσιο και κοινωνικό αγαθό. Παρά
369
την ύπαρξη διάταξης για καταβολή διδάκτρων στον Προσωρινό Κανονισμό του
Πανεπιστημίου (1837), αυτή τίθεται σε αναστολή. Ωστόσο, το θέμα επανέρχεται
πολλές δεκαετίες αργότερα προκαλώντας αναταραχές και επεισόδια στον
πανεπιστημιακό χώρο.
Επιδίωξη είναι μια ευρύτερη πνευματική καλλιέργεια και αυτό καταδεικνύεται
και από την ύπαρξη των γενικών μαθημάτων, τα οποία είναι ενταγμένα στο
Πρόγραμμα σπουδών των Σχολών έως το 1911, προκειμένου οι φοιτητές να
αποκτήσουν φιλολογικές, φιλοσοφικές και ιστορικές γνώσεις. Το Πανεπιστήμιο θέλει
να διαμορφώσει άτομα με ολοκληρωμένη και πολύπλευρη επιστημονική κατάρτιση,
αλλά και ενίοτε «κράτυνσιν σώματος» μέσω της στρατιωτικής ενάσκησης, η οποία
υπαγορευόταν από την πολεμική συγκυρία . Ο Γ. Μακκάς (1855) και ο Θ.
Αφεντούλης (1887) σημείωσαν τις θετικές επιδράσεις της σωματικής άσκησης στην
καλλιέργεια του πνεύματος.
Ο Π. Παπαρρηγόπουλος (1863) τόνισε ότι το Πανεπιστήμιο όχι μόνον
συνετέλεσε στην πολιτειακή μεταβολή του 1862, αλλά συνέβαλε και στη διατήρηση
της κοινωνικής τάξης καθώς οι δραστηριότητες του Πανεπιστημίου δεν ήταν μόνον
επιστημονικές, αλλά και στρατιωτικές, αναφερόμενος στη σύσταση της
πανεπιστημιακής φάλαγγας. Η πανεπιστημιακή φάλαγγα λειτούργησε και έδρασε
κατά τη διάρκεια κρίσιμων περιόδων, όταν βρίσκονταν σε έξαρση σημαντικά εθνικά
θέματα [Κρητικές Επαναστάσεις (1866-1869) και (1897-1898), κρίση Ανατολικού
Ζητήματος (1875-1880)]. Το 1886, ο Κ.Π. Δηλιγιάννης ομολογεί ότι θα αποδώσει
δημόσια λόγο όχι μόνον για την επιστημονική δράση του Πανεπιστημίου, αλλά και
για τη μετατροπή του «εις στρατώνα» των φρουρών των δικαιωμάτων της χώρας. Το
1878 η πανεπιστημιακή φάλαγγα καταργήθηκε με την καθιέρωση της υποχρεωτικής
στράτευσης.
Το Πανεπιστήμιο, καθ’ όλη την περίοδο που εξετάζουμε, διακατέχεται
σταθερά από ευρωπαϊκό προσανατολισμό· εκπροσωπείται σε συνέδρια και επετειακές
εκδηλώσεις πρεσβυγενών Πανεπιστημίων της Ευρώπης με τους καθηγητές να
αναλαμβάνουν πολλές φορές οι ίδιοι τις σχετικές δαπάνες. Φοιτητές αποστέλλονται
ως υπότροφοι σε πανεπιστήμια του εξωτερικού προκειμένου να συνεχίσουν εκεί τις
σπουδές τους και να στελεχώσουν στη συνέχεια το ελληνικό Πανεπιστήμιο. Στο
πλαίσιο, αυτό έχουμε τον Καθηγητή Ιστορίας Κ. Παπαρρηγόπουλο, ο οποίος στον
λόγο ανάληψης της πρυτανείας το 1872 μετέφερε τις εμπειρίες του από τα
370
Πανεπιστήμια του Κέιμπριτζ και της Οξφόρδης. Το 1890 μνημονεύεται επικοινωνία
φοιτητών του Πανεπιστημίου με φοιτητές από χώρες της Βαλκανικής σε μια
προσπάθεια εξομάλυνσης των διαφορών της περιοχής.
Το Πανεπιστήμιο, ως θεσμός του επίσημου κράτους και φορέας της
εκπαιδευτικής πολιτικής, τάχθηκε από συστάσεώς του υπέρ μιας λόγιας μορφής της
γλώσσας, την οποία υπερασπίστηκε όχι μόνον στις αρχές του 20ού αι. με τα
Ευαγγελικά (1901) και τα Ορεστειακά (1903), αλλά καθ’όλη την προηγηθείσα
περίοδο. Το Πανεπιστήμιο δίνοντας έμφαση στις κλασικές σπουδές, προέκρινε ως
επιτρεπόμενη γλώσσα συμμετοχής στους ποιητικούς διαγωνισμούς (1851-1861) την
αρχαΐζουσα. Η καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας τέθηκε στο επίκεντρο της Σχολής
της Φιλοσοφίας και του Φιλολογικού Φροντιστηρίου. Γλώσσα και επιστήμη
αποτελούν αλληλένδετα μεγέθη στον πανεπιστημιακό χώρο. Ο Π. Παυλίδης (1886)
σημείωνε ότι η ελληνική γλώσσα αποτέλεσε τη γλώσσα των Γραφών, έτσι ώστε «η
γλώσσα αυτού [του έθνους] διατηρηθῄ και συν αυτῄ διατηρηθή και αυτό, και
αναπλασθή εις έθνος αυτόνομον και ανεξάρτητον». Ο Γ. Μιστριώτης (1890)
υποστήριζε ότι η γλώσσα συνδέεται με τη σύσταση του Πανεπιστημίου, καθώς η
ανυπαρξία του θα σήμαινε την στασιμότητά της με αποτέλεσμα να καθίστατο
ανεπαρκής προς έκφραση υψηλοτέρων ιδεών.
Η θέση του Πανεπιστημίου για την εισαγωγή φοιτητριών εστιαζόταν στο ότι
χαρακτηριστικό της γυναικείας φύσης είναι «ο οίκος και η οικογένεια» και τόνιζε ότι
είναι λίγες σχετικά οι περιπτώσεις που γυναίκες επιθυμούν να εισέλθουν στο
Πανεπιστήμιο (1890). Ο Α.Δ. Κυριακός (1896) ανέφερε ότι η πλειονότητα των
ευρωπαϊκών πανεπιστημίων δέχεται φοιτήτριες και το Εθνικό Πανεπιστήμιο δεν θα
έπρεπε να αποκλείει τις γυναίκες που επιθυμούν να επιδοθούν στο επιστημονικό έργο,
ενώ ο Α. Χρηστομάνος (1898) σημείωσε ότι δεν θα πρέπει να θέτουμε προσκόμματα
στην επιστημονική τους ανάπτυξη, αλλά και να μην τις παρακινούμε «δι’υπερβολικής
ενθαρρύνσεως». Οι παραδοσιακές δομές της κοινωνίας κάνουν το Πανεπιστήμιο να
αντιμετωπίζει ακόμη το ζήτημα της εισόδου των γυναικών σε αυτό με κάποια
περίσκεψη.
Σε τελευταία ανάλυση, το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό συγκείμενο και
η ακαδημαϊκή πραγματικότητα αποτυπώνονται στους λόγους αυτούς, αναδεικνύοντας
τον ρόλο και τον λόγο του Πανεπιστημίου στον δημόσιο βίο της χώρας.

371
 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α´. Πηγές

1.Ανέκδοτες

Πρακτικά Συνεδριάσεων Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, (27.5.1839), σ. 2· (29.5.1839), σ. 1·

(31.5.1839), σ. 3· (9.8.1841), σσ. 42-43· (9.1.1842), σ. 2· (15.3.1842), σ. 4·
(29.3.1842), σσ. 3-4· (4.4.1843), σ. 1· (19.12.1843), σ. 1·(27.2.1844) , σ. 1·
(13.12.1844), σσ. 6-7· (16.2.1845), σ. 5· (8.3.1846), σ. 2· (30.6.1846), σ. 2·
(7.11.1846), σ. 4· (5.3.1847), σ. 2· (5.11.1847), σ. 5· (15.3.1848), σ. 2· (4.11.1848),
σσ. 2-3· (29.10.1849), σ. 1· (20.3.1850), σ. 7· (27.10.1850), σ. 1 · (19.2.1852), σ. 2·
(2.10. 1852), σ. 2· (7.10.1852)· (28.1.1853), σ. 2· (20.11.1853), σ. 1·(2.3.1854), σ.
67· (9.12.1854), σσ. 3-4 · (13.4.1855), σσ. 146-147 ·(16.12.1855), σ. 1· (9.2.1856), σ.
2·(4.1.1857), σ. 2· (15.2.1857), σ. 1· (14.12.1857), σ. 3· (27.2.1858), σ. 2·
(12.12.1858), σ.1· (10.3.1859), σ. 3· (30.12.1859), σ. 1· (14.12.1860), σ. 3·
(9.2.1861), σ. 2 · (1.4.1861), σ. 1· (7.1.1862), σ. 1· (9.1.1862), σ. 2· (17.3.1862), σ. 2·
(14.5.1862), σ. 3· (16.11.1863), σ. 1· (14.12.1863), σ. 1· (25.11.1864), σ. 2·
(13.1.1868), σ. 2· (18.1.1869), σσ. 6-7·(12.1.1871), σ. 1· (6.11.1871), σσ. 2-3·
(25.11.1872), σ. 4· (16.12.1872), σσ. 4-5· (10.12.1873), σ. 9· (25.11.1874), σ. 3·
(20.12.1875), σ. 2·(16.12.1876), σ. 1· (10.11.1877), σ. 1·(13.5.1878), σσ. 2-
3·(18.5.1878), σ. 2 ·(11.1.1880), σ. 3 ·(2.1.1881), σ. 2·(23.1.1882), σ. 1·
(11.12.1882), σσ. 4-5· (17.12.1883), σ. 2 ·(8.12.1890), σ. 1· (21.12.1891), σ.
3·(5.12.1892), σ. 2· (30.12.1893), σσ. 2-3· (23.12.1895), σσ. 1-2·(17.2.1896), σ. 5·
(23.12.1897), σ. 6· (19.12.1898), σ.3· (15.1.1900), σ. 5· (10.1.1904), σσ. 4-5·
(3.1.1905), σ. 1· (29.12.1905), σσ. 2-3· (18.1.1907), σ. 1· (8.1.1908), σ. 1·
(23.1.1910), σ. 1· (23.12.1910), σ. 1.

2.Δημοσιευμένες
Αναστάσιος Διομ. Κυριακός: 1866-1914, Εθνικόν -Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον,
«Τύποις Σ.Κ. Βλαστού» 1915.
Αντώνιος Οικονόμου ο εψηφισμένος καθηγητής της αρχαιολογίας υπό Κ.Δ. Μυλωνά,
Αθήνησιν εκ του τυπογραφείου των Αδελφών Περρή 1887.
372
Βαμπάς Αρ., Οι νόμοι του Εθνικού Πανεπιστημίου εκδιδόμενοι επί της πρυτανείας του
Κωνσταντίνου Ν. Κωστή αποφάσει της Ακαδ. Συγκλήτου και δαπάνη του
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις «εκ του Τυπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού» 1885.
Δραγούμης Ν., Ιστορικαί Αναμνήσεις, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Ερμής, Αθήνα
1973.
Έκθεσις του κατά το έτος 1863 Ποιητικού Διαγωνισμού, του Κ.Ι. Βουτσινά, εν
Αθήναις 1863.
Εφημ. «Αθηνά», φ. 431 (28.4.1837), σ. 1751· φ. 518 (23.3.1838), σ. 2141· φ. 630
(5.7.1839), σ. 3489·φ. 785 (18.1.1841).
Εφημ. «Αθήναι», φ. 159 (890) (26.3.1905), <σ.2> ·φ. [159] 3054 (26.3.1911), <σ.2>.

Εφημ. «Αιών», φ. 327 (1.2.1842), σ. 2·φ. 355 (7.6.1842), <σ. 3>.

Εφημ. «Ακρόπολις», φ. 7015 (9.9.1901), σ. 3· φ. 6096 (26.3.1908), σ.2.
Εφημ. «Η Αναμόρφωσις», φ. 63 (2.2.1845), σ. 3.
Εφημ. «Το Άστυ» φ. 5100 (31.3.1904), <σ.1>.
Εφημ. «Αυγή», φ. 1072 (14.4.1862), σσ. 1-2.
Εφημ. «Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος», φ. 14 (24.5.1842), σ. 79.
Εφημ. «Ελπίς», φ. 51 (6.5.1837), σ. 2.
Εφημ. «Εμπρός», φ. 913 (21.5.1899), σ. 1· φ.3747 (26.3.1907), σ. 2.

Εφημ. «Επιθεώρησις» φ. 210 (21.10.1892), σ. 2.

Εφημ. «Εστία» φ. 168 (16.8.1898), σ. 2· φ. 4.359 (25.3.1906), σ. 3.

Εφημ. «Ημερησία», (2.12.2006), «Ιωάννης Σούτσος: ο Έλληνας Άνταμ Σμιθ».

Εφημ. «Καιροί», 2922 (31.1.1897), σ. 2.
Εφημ. «Καιροί», φ. 30 (5.2.1910), σ. 4.
Κλειώ, 23 (71), (1/13.12. 1887). (τ. Γ´), σσ. 45-46.
Εφημερίς της Κυβερνήσεως, φ. 86 (31.12.1836), σσ. 445-457· φ. 16 (24.4.1837), sσ.
62-69·φ. 19 (22.5.1838), σσ. 97-100· φ. 21 (17.10.1841), σσ. 128-129· φ.13
(9.6.1842), σσ. 87-90· φ. 69 (4.12.1878), σσ. 507-521· φ. 31 ( 8.5.1882), σσ. 137-
144·φ. 60 (2.7.1882), σ. 291· φ. 61 (6.7.1882), σσ. 293-300·φ. 84 (8.3.1883), σσ. 451-
453·φ. 258 (31.7.1892), σσ. 899-906·φ. 17 (15.7.1895), σ. 60· φ. 116 (4.6.1904), σσ.
331-332·φ. 178 (24.5.1910), σ. 1032·φ. 178 (12.7.1911), σσ. 809-819·φ. 183
(17.7.1911), σσ. 849-854· φ. 253 (24.8.1912), σσ. 1475-1478.
Εφημ. «Νέον Άστυ», φ. 3066 (25.3.1910), <σ.3>.
Εφημ. «Πανελλήνιον Κράτος», φ. 41 (599) (31.1.1908), σ. 3.

373
Εφημ. «Σκριπ», φ. 16407 (1.4.1909), σ.2 · φ.16405 (29.3.1910), σ.3.

Εφημ. «Ο Σωτήρ», φ. 55 ( 6.5.1837), σ. 227.

Εφημ. «Η ταχύπτερος φήμη», φ. 111 (11.6.1841)·φ. 271 (25.1.1843), σ. 2· φ.704
(4.2.1848), σ.1.
Εφημ. «Φήμη», φ. 106 (19.3.1838), σ. 1.
Εφημ. «Ο Χρόνος», φ. 112-113 (2.2.1846), σ. 2.
Η τεσσαρακονταετηρίς του Αναστασίου Κ. Χρηστομάνου, «εκ του τυπογραφείου Π.
Λεωνή» 1906, 52 σσ.
Καστόρχης Ευθ., Έκθεσις Περί του Φιλολογικού Αγωνίσματος, Αθήνησιν 1860.
Λεύκωμα της εκατονταετηρίδος της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας (1837-1937),
χ.χ.
Λόγοι εκφωνηθέντες κατά την αποκάλυψιν του ανδριάντος του Αδαμάντιου Κοραή υπό
Α.Α. Κοντοσταύλου και Ε. Κόκκινου, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Θ.
Παπαλεξανδρή», 1875.
Μάμουκας Α., Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος, ήτοι συλλογή των περί την
Αναγεννωμένην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων πράξεων
από του 1821 μέχρι τέλους του 1832, τ. Α΄, Β’ εν Πειραιεί 1839.
Μητρώον κληροδοτημάτων των εις την άμεσον διαχείρισιν και των εις την εποπτείαν
του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων υπαγομένων κληροδοτημάτων,
Αθήνα 1929.
Μπαλάνος Δ., Διατί η εορτή των Τριών Ιεραρχών εθεσπίσθη ως εορτή της παιδείας,
Λόγος κατά την εορτή των τριών Ιεραρχών, τη 30η Ιανουαρίου 1948, Αθήναι
1948.
Νόμοι και διατάγματα περί του Εθνικού Πανεπιστημίου (1886-1895) εκδιδόμενα επί
της πρυτανείας Αν. Διομήδους Κυριακού, Αθήνα 1896.
Νόμοι και διατάγματα περί του Εθνικού Πανεπιστημίου (1895-1900) εκδιδόμενα επί
της πρυτανείας Κ. Μητσοπούλου, Αθήνα 1901.
Ο ανδριάς του αοιδίμου Γρηγορίου του Ε´ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως,
Προσφώνησις Αριστοτέλους Βαλαωρίτου, 1872 .
Οδηγίαι προς τους φοιτητάς εκάστης σχολής περί της αλληλουχίας των διαφόρων
επιστημών, και περί της κατά την εξακολούθησιν των εν τω Πανεπιστημίω
σπουδών διατηρητέας μεθόδου και τάξεως», εν Αθήναις 1838, 36 σσ.

374
Οδηγίαι προς τους φοιτητάς εκάστης σχολής περί της αλληλουχίας των διαφόρων
επιστημών και περί της τηρητέας μεθόδου και τάξεως κατά τας ακαδημαϊκάς
σπουδάς, εν Αθήναις 1853.
Περί των εν Ιταλίᾳ Πανεπιστημίων, επιστημονικών φροντιστηρίων, θεραπευτηρίων
κ.τ.λ υπό Θεοδώρου Αρεταίου. Επί τῃ ευκαιρίᾳ της εις Βονωνίαν αποστολής
αυτού υπό της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου κατά Ιούνιον 1888, Αθήνησιν εκ του
τυπογραφείου των αδελφών Περρή 1888, σσ. 48.
Ραγκαβής Αλ., Απομνημονεύματα, τ. Α´, 1894.
Ράδος Ν.Κ., Η Ρουμανία και το εν Γιουργέβω συνέδριον. Διάλεξις γενομένη εν τη
εταιρεία των Φίλων του Λαού ης προτάσσεται επιστολή του Α.Ρ. Ραγκαβή, εν
Αθήναις, εκ του τυπογραφείου «Χρόνου Αθηνών» 1891, 96 σσ.
Φρεαρίτης Κ., Κατά την αποπεράτωσιν και ανακαίνισιν του Εθνικού Πανεπιστημίου,
εν Αθήναις 1864.
Φρεαρίτης Κ., Υπέρ της ενόπλου διεκδικήσεως των αλύτρωτων εδαφών Θεσσαλίας και
Ηπείρου, 1881.

375
 Πανεπιστημιακοί Λόγοι

Λόγοι στην τελετή Εγκαινίων του Πανεπιστημίου

Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν εις την ημέραν της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος, υπό του κ. Κωνστ. Σχινά, πρυτάνεως, εκ της τυπογραφίας Ν.
Παπαδόπουλου.
Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν εις την ημέραν της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος, υπό του κ. Ν. Βάμβα , εκ της τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου.
Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν εις την ημέραν της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος, υπό του κ. Αρχιμανδρίτου Μισαήλ Αποστολίδου σχολάρχου και τακ.
Καθηγητού της θεολογίας, εκ της τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου.
Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν εις την ημέραν της εγκαθιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος, υπό του κ. Γ. Ράλλη, Εισαγγελέως των εν Αθήναις εφετ. Και
σχολάρχου της δικαστικής σχολής, εκ της τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου.
Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837, Λογίδριον εκφωνηθέν κατά την της Ακαδημίας καθίδρυσιν υπό
Α. Γ. Λευκίου σχολάρχου της Ιατρικής, εκ της τυπογραφίας Ν. Παπαδόπουλου.

Πρυτανικοί Λόγοι

Κωνστ. Δ. Σχινά κατά την γ´ Μαϊου αωλη’ Οθωνικώ Πανεπιστημείω κατά την παύσασαν
διοικητικήν περίοδον γενομένων, εν Αθήναις 1838.
Λόγος εκφωνηθείς την 9 Νοεμβρίου 1841 υπό του Πρώην Πρυτάνεως κ.Γ.Α. Ράλλη
παραδίδοντος εις τον διάδοχόν του την διεύθυνσιν του Οθώνειου Πανεπιστημείου, εν Αθήναις
εκ της Βασιλικής Τυπογραφείας 1842.

Λόγος εκφωνηθείς υπό του Πρυτάνεως Κ. Ν. Κωστή διαδεχομένου την διεύθυνσιν του
Οθώνειου Πανεπιστημείου, εν Αθήναις εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας 1842.

Λόγος εκφωνηθείς τη 4 Οκτωβρίου 1842 υπό του πρώην Πρυτάνεως Κ.Ν. Κωστή
παραδίδοντος εις τον διαδοχόν του την διεύθυνσιν του Οθωνείου Πανεπιστημίου, εν Αθήναις
εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας 1842.

Λόγοι του πρῴην Πρυτάνεως κ. Μ. Αποστολίδου και του Πρυτάνεως Κ. Ασωπίου εκφωνηθέντες
κατά την εορτήν της εγκαθιδρύσεως των αρχών του Οθ. Πανεπιστημίου τῳ 1843 έτει, εν
Αθήναις εκ της Βασ. Τυπογραφίας 1843.

Κ. Ασωπίου, ομιλία εκφωνηθείσα υπ’ αυτού τῃ δ´ Οκτωβρίου 1843 ε.π. εν τω Πανεπιστημίῳ

Όθωνος, επί της αναδοχής της Πρυτανείας.

376
Κωνσταντίνου Ασωπίου ομιλία, εκφωνηθείσα υπ’αυτού επί της παραδόσεως της του
Πανεπιστημίου Πρυτανείας. Τη α´ Οκτωβρίου 1844. Εκ του δημοσίου τυπογραφείου.

Σύντομος Ομιλία εν τη διαδοχή της πρυτανείας Την α’ Οκτωβρίου 1844 υπό Ν. Βάμβα.εκ του
δημοσίου Τυπογραφείου.

Λόγοι εκφωνηθέντες την 30 Σεπτεμβρίου 1845 υπό του πρώην κ. Ν. Βάμβα παραδίδοντος εις
τον διάδοχον αυτού την Πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου και υπό του Τακτικού
Καθηγητού της Ιστορίας κ. Θ. Μανούσου Επί της αναδοχής της Πρυτανείας του Πανεπιστημίου.
Εν Αθήναις. Εκ του δημοσίου τυπογραφείου 1845.

Λόγοι εκφωνηθέντες την 29 Σεπτεμβρίου 1846 υπό του πρώην Πρυτάνεως κ.Θ. Μανούση
Παραδίδοντος εις τον διάδοχον αυτού την Πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου και υπό
του τακτικού καθηγητού της χημείας κ. Α. Βενιζέλου επί της αναδοχής της Πρυτανείας του
Πανεπιστημίου. Εν Αθήναις, εκ του βασιλικού τυπογραφείου.

Λόγοι εκφωνηθέντες την 5 Οκτωβρίου 1847 υπό του πρώην Πρυτάνεως κ.Α. Βενιζέλου,
τακτικού καθηγητού της γενικής χημείας, παραδίδοντος εις τον διάδοχον αυτού την Πρυτανείαν
του Οθωνείου Πανεπιστημίου, Και υπό του τακτικού καθηγητού της πολιτικής οικονομίας κ. Ι.
Σούτσου επί της αναδοχής της πρυτανείας του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις, εκ του δημοσίου
τυπογραφείου 1847.

Λόγοι εκφωνηθέντες την 10 Οκτωβρίου 1848 υπό του πρώην Πρυτάνεως κ. Ι.Α. Σούτσου.
Παραδίδοντος εις τον διάδοχον αυτού, την Πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου και υπό
του τακτικού καθηγητού της φιλοσοφίας κ. Φιλίππου Ιωάννου επί της διαδοχής της Πρυτανείας
του Πανεπιστημίου, Εν Αθήναις εκ του Βασιλικού Τυπογραφείου 1848.

Λόγοι εκφωνηθέντες την 2 Οκτωβρίου 1849 υπό του πρώην πρυτάνεως. Παραδιδόντος εις τον
διάδοχον αυτού την Πρυτανείαν του Οθώνειου Πανεπιστημίου και υπό του τακτικού Καθηγητού
του Γαλλικού Κώδηκος κ.Γ.Α. Μαυροκορδάτου επί της διαδοχής της Πρυτανείας του
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις «εκ του Βασιλικού Τυπογραφείου» 1849.

Λόγος εκφωνηθείς τῃ 1 Οκτωβρίου 1850 υπό του αντιπρυτάνεως Γ.Α. Μαυροκορδάτου περί
των κατά την πρυτανείαν αυτού, εν Αθήναις «εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας».

Λόγος εκφωνηθείς την 10 Οκτωβρίου υπό του Κυρίου Φιλίππου Ιωάννου, Καθηγητού της
Φιλοσοφίας, διαδεχομένου την Πρυτανείαν του Πανεπιστημίου.

Λόγος εκφωνηθείς δημοσίᾳ τῃ 9 Σεπτεμβρίου 1851 υπό του Πρυτάνεως Αρχιμανδρίτου Μισαήλ
Αποστολίδου, Αθήνησιν, εκ του βασιλικού τυπογραφείου 1852.

Λόγοι εκφωνηθέντες την 28 Σεπτεμβρίου 1852 υπό του πρώην Πρυτάνεως Σπυρίδωνος
Πήλληκα παραδίδοντος την πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου και υπό του καθηγητού
377
Περικλέους Αργυροπούλου διαδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «εκ του Βασιλικού
Τυπογραφείου» 1853.

Λογοδοσία του Πρυτάνεως Περικλέους Αργυρόπουλου κατά την εγκατάστασιν των

ακαδημαϊκών αρχών του 1853-1854 Σχολαστικού έτους.

Λόγοι εκφωνηθέντες τη 3 Οκτωβρίου 1854 υπό του καθηγητού και ιατρού Νικολάου Κωστή,
παραδίδοντος την πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου, και υπό του καθηγητού της
θεολογίας Κωνσταντίνου Κοντογόνου, Αναδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις, εκ του βασιλικού
τυπογραφείου 1855.

Λόγοι εκφωνηθέντες τη 2 Οκτωβρίου 1855 υπό του καθηγητού της θεολογίας Κωνσταντίνου
Κοντογόνου, παραδίδοντος την πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου, και υπό του ιατρού
και καθηγητού της χειρουργικής Ιωάννου Ολυμπίου, αναδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «εκ του
Βασιλικού Τυπογραφείου» 1856.

Λόγος εκφωνηθείς δημοσίᾳ τη 25 Σεπτεμβρίου 1856 υπό του Πρυτάνεως Ιωάννου Ολυμπίου
κατά την εγκατάστασιν των ακαδημαϊκών αρχών του Σχολαστικού έτους 1856-1857.Αθήνησιν
εκ του βασιλικού τυπογραφείου 1857.

Λόγος Κ. Ασωπίου επί της δευτέρας αυτού πρυτανείας τῃ κε´ Σεπτεμβρίου 1856.

Λόγος Κ. Ασώπιου παραδιδόντος την δευτέραν αυτού πρυτανείαν εν Αθήναις τη ΚΘ

Σεπτεμβρίου 1857. Αθήνησι, τύποις Π.Α. Σακελλαρίου 1857.

Λόγοι εκφωνηθέντες τῄ 7 Σεπτεμβρίου 1858 υπό του καθηγητού της Φιλοσοφίας Φιλίππου
Ιωάννου, παραδιδόντος την πρυτανείαν του Οθωνείου πανεπιστημίου και υπό του Καθηγητού
της Φυσικής Δ.Σ. Στρούμπου αναδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «Τύποις Διον. Σ. Κοπιδά και
Γ. Γαβριήλ» 1858.

Εγκαθίδρυσις των νέων αρχών του Πανεπιστημίου. Λόγος του Πρυτάνεως Δ.Σ. Στρούμπου.
Παραδιδόντος την Πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού κατά την 20 Σεπτεμβρίου 1859,
Αθήνησιν «εκ του Τυπογραφείου Διον.Σ. Κοπιδά», 1859.

Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ 18 Σεπτεμβρίου 1860 ημέρᾳ της εγκαθιδρύσεως των νέων αρχών του
Πανεπιστημίου υπό του καθηγητή της Πολιτικής Δικονομίας Β. Οικονομίδου. Παραδιδόντος
την Πρυτανείαν του Οθωνείου Πανεπιστημίου και υπό του Καθηγητού της Ιατρονομικής Α.
Πάλλη. Αναδεσομένου αυτήν, Εν Αθήναις «εκ του Τυπογραφείου της Λακωνίας 1860.

Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ α´ Οκτωβρίου 1861 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του
Πανεπιστημίου Όθωνος υπό του Καθηγητού της Ιατρονομικής Α. Πάλλη. Παραδιδόντος την

378
Πρυτανείαν και υπό του Καθηγητού των Ελληνικών Γραμμάτων Κ. Ασωπίου. Αναδεχομένου
αυτήν, τύποις Λακωνίας 1861.

Λόγοι εκφωνηθέντες τῃ ΚΓ’ Σεπτεμβρίου 1862 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου υπό του Καθηγητού των Ελληνικών Γραμμάτων Κ. Ασωπίου. Παραδιδόντος την
πρυτανείαν και υπό του Καθηγητού του Ρωμαϊκού Δικαίου Π. Παπαρρηγόπουλου.
Αναδεχομένου αυτήν, εν Αθήναις «Τύποις Λακωνίας» 1863.

Λόγος εκφωνηθείς τη κζ´ Οκτωβρίου 1863 κατά την εγκαθίδρυσιν των αρχών του Εθνικού
Πανεπιστημίου υπό του Καθηγητού του Ρωμαϊκού Δικαίου Πέτρου Παπαρρηγόπουλου.
Παραδιδόντος την Πρυτανείαν τῳ διαδεξαμένῳ αυτήν Καθηγητῄ της Ρωμαϊκής Νομοθεσίας
Κωνσταντίνῳ Φρεαρίτῃ, εν Αθήναις, τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Α.Γ. Καναριώτου 1863.

Λόγος του Καθηγητού Κ. Ασωπίου. Παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού, εν
Αθήναις «Τύποις Λακωνίας, 1863.

Λόγος εκφωνηθείς την 27 Οκτωβρίου 1863 υπό του Κυρίου Κωνσταντίνου Φρεαρίτου
αναδεχομένου την πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου, Περί διαφοράς της αληθούς από
της ψευδούς παιδεύσεως, εν Αθήναις «τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Α.Γ. Καναριώτου» 1863.

Λόγος και ευθύναι του Πρυτάνεως Κωνσταντίνου Φρεαρίτου παραδιδόντος την πρυτανείαν τω
διαδόχω αυτού, εν Αθήναις, «εκ του Τυπογραφείου Νικήτα Γ. Πάσσαρη» 1864.

Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΔ' Οκτωβρίου 1865, ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του πανεπιστημίου, υπό του καθηγητού της φυσιογραφίας Ηρ. Μητσόπουλου,
παραδιδόντος την πρυτανείαν τω διαδόχων αυτού Κυρίω Μιλτιάδη Βενιζέλω, καθηγητῃ της
μαιευτικής και διευθυντή του μαιευτηρίου, εν Αθήναις τύποις Λακωνίας 1865.

Λόγος εκφωνηθείς τη ΙΣΤ' Οκτωβρίου 1866 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του Εθνικού πανεπιστημίου υπο του τακτικού καθηγητού της μαιευτικής και διευθυντού
του μαιευτηρίου Μιλτιάδου Βενιζέλου, παραδίδοντος την πρυτανείαν τω διαδόχω αυτού Κυρίω
Αλέξανδρω Ρ. Ραγκαβή τακτικῴ καθηγητή της αρχαιολογίας, εν Αθήναις «τύποις Διονυσίου
Κορομηλά» 1867.

Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΣΤ' Νοεμβρίου 1867 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του εθνικού πανεπιστημίου υπό του καθηγητού της μαιευτικής Μιλτιάδου Βενιζέλου εν
απουσία του κυρίου Α.Ρ. Ραγκαβή παραδιδόντος την πρυτανείαν τω διαδοχή τούτου Κυρίω
Θεοδώρω Γ. Ορφανίδη, καθηγητή της Βοτανικής, εν Αθήναις "τύποις Διονυσίου Κορομηλά",
1868.

Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΣΤ' Νοεμβρίου 1867 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του εθνικού πανεπιστημίου υπό του τακτικού Καθηγητού της Βοτανικής Θεόδωρου Γ.

379
Ορφανιδου. Παραλαβόντος την πρυτανείαν παρά του Αντιπρυτάνεως Κυρίου Μιλτιάδου
Βενιζέλου. Εν απουσία του Πρυτάνεως Αλεξάνδρου Ρ. Ραγκαβή, Αθήνησι τύποις Α. Κτενα και
Π. Σουτσα, 1868.

Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΔ' Νοεμβρίου 1868 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του εθνικού πανεπιστημίου υπό του πρυτάνεως Θεοδώρου Γ. Ορφανίδου καθηγητού της
Βοτανικής .παραδιδόντος την Πρυτανείαν τω διαδόχω αυτού Κυρίω Γεωργιω Α. Ράλλη
Καθηγητή του Εμπορικού Δικαίου, Αθήνησι «τύποις Α. Κτενά και Σουτσα», 1868.

Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΣΤ' Νοεμβρίου 1868 ημέρα της επίσημου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του εθνικού πανεπιστημίου υπό του τακτικού καθηγητού του εμπορικού δικαίου
Γεωργίου Α. Ράλλη παραλαβόντος την πρυτανείαν παρά του πρυτάνεως Θεοδώρου Γ.
Ορφανίδου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Ν. Γ. Πάσσαρη 1869.

Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΓ’ Νοεμβρίου 1869 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό του πρώην πρυτάνεως κ. Γεωργίου Α. Ράλλη, Τακτικού
Καθηγητού του Εμπορικού Δικαίου, Παραδίδοντος την Πρυτανείαν τω διαδόχῳ αυτού κ.
Παύλῳ Καλλιγᾳ, Τακτικῴ Καθηγητῄ του Ρωμαϊκού Δικαίου, Αθήνησι «Τύποις τέκνων
Ανδρέου Κορομηλά» 1869.

Λόγος του νέου πρυτάνεως του πανεπιστήμιου κυρίου Παύλου Καλλιγά εκφωνηθείς κατά την
τελετήν της εγκαθιδρύσεως των νέων ακαδημαϊκών αρχών (τη 23 Νοεμβρίου 1869).

Λόγος του νέου Πρυτάνεως Κυρίου Κωνσταντίνου Βουσάκη, εκφωνηθείς κατά την τελετήν της
εγκαθιδρύσεως των νέων ακαδημαϊκών αρχών (τη 25 Οκτωβρίου 1870).

Λόγος εκφωνηθείς τη ΚΕ Οκτωβρίου 1870 ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του εθνικού πανεπιστημίου υπό του πρώην πρυτάνεως κ. Παύλου Καλλιγά, Τακτικού
Καθηγητού του Ρωμαϊκού Δικαίου, παραδιδοντος την πρυτανείαν τω διαδόχω αυτού κ.
Κωνσταντίνω Βουσάκη, Τακτικώ Καθηγητή της Φυσιολογίας. Αθηνησιν, εκ του τυπογραφείου
των τέκνων Α. Κορομηλά, 1870.

Λόγος εκφωνηθείς τῃ ΚΗ’ Νοεμβρίου 1871 ημέρᾳ της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό του πρώην Πρυτάνεως Κωνσταντίνου Βουσάκη,
τακτικού καθηγητού της φυσιολογίας, παραδιδόντος την πρυτανείαν τῳ διαδόχῳ αυτού
Ευθύμιῳ Καστόρχῃ, τακτικού καθηγητῄ της Λατινικής Φιλολογίας, εν Αθήναις «τύποις
«Εφημερίδος των Συζητήσεων» 1872.

Λόγος εκφωνηθείς υπό του Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου, Κ. Παπαρρηγόπουλου τη

22 Οκτωβρίου 1872, ημέρα της επισήμου εγκαθιδρύσεως αυτού, εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου Ν.Γ.Πάσσαρη 1873.

380
Τα κατά την ΛΓ´Πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Ευθυμίου Καστόρχη Πρυτάνεως,
εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Ιωάννου Αγγελόπουλου» 1873.

Λόγος εκφωνηθείς την ΚΓ’ Οκτωβρίου 1873 ημέραν της επισήμου εγκαθιδρύσεως των νέων
αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό του πρώην Πρυτάνεως Κ.Παπαρρηγόπουλου,
Καθηγητού της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους, παραδίδοντος την πρυτανείαν εις τον κύριον
Γεώργιον Α. Μακκάν, Καθηγητήν της ειδικής παθολογίας και θεραπείας και της κλινικής
ιατρικής, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Ν.Γ.Πάσσαρη» 1874.

Λόγος περί ευεξίας και μακροβιότητος αναγνωσθείς τη 23 Οκτωβρίου 1874 εν τω Εθνικώ

Πανεπιστημίω υπό Γεωργίου Α. Μακκά, τακτικού Καθηγητού της ειδικής νοσολογίας και
κλινικής ιατρικής και αρχιάτρου της Α.Μ. του Βασιλέως, διαδεχομένου την πρυτανείαν κατά το
ακαδημαϊκόν έτος 1873-1874, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου των αδελφών Περρή» 1875.

Λόγος Γεωργίου Α.Μακκά, τακτικού Καθηγητού της ειδικής Νοσολογίας και κλινικής Ιατρικής
και αρχιάτρου της Α.Μ. του Βασιλέως, παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού
Κον Παναγιώτην Ρομπότην, Καθηγητήν της Θεολογίας τη 17 Νοεμβρίου 1874, εν Αθήναις «εκ
του τυπογραφείου των αδελφών Περρή» 1875.

Λόγος περί Στατιστικής αναγνωσθείς τη 17 Νοεμβρίου 1874 εν τω Εθνικῴ Πανεπιστημίω υπό

Παναγιώτου Ρομπότου πρωτοπρεσβυτέρου, τακτικού Καθηγητού της Θεολογίας και ιερέως της
Α.Μ. της Βασιλίσσης, αναλαμβανοντος την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1874-1875,
εν Αθήναις «εκ του Τυπογραφείου αδελφών Φορτούνα» 1875.

Λόγος εκφωνηθείς τη Λ’. Νοεμβρίου 1875 ημέρα των νέων αρχών του Εθνικού Πανεπιστημίου
περί των κατά την Πρυτανείαν του ακαδημαϊκού έτους 1874-5 πεπραγμένων, εν Αθήναις
«τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού» 1876.

Λόγος περί του συνοικισμού των Αθηνών υπό Θησέως εκφωνηθείς εν τω Εθνικῴ
Πανεπιστημίῳ την τριακοστήν Νοεμβρίου 1875 υπό Εμμανουήλ Κόκκινου, Τακτικού
καθηγητού του Διοικητικού Δικαίου αναλαμβανόντος την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκόν
έτος 1875-76, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Λαού» 1880.

Τα κατά την πρυτανείαν του ακαδημαϊκού έτους 1875-1876 και την του 1876-1877 πεπραγμένα
εκδιδόμενα κατ’ απόφασιν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου
«Λαού» 1880.

Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ την εικοστήν έκτην Νοεμβρίου 1878 υπό
Ανδρέου Αναγνωστάκη, Τακτικού Καθηγητού της χειρουργικής Παθολογίας και Διευθυντού του
Οφθαλμιατρείου παραδιδόντος την πρυτανείαν τῳ διαδόχῳ αυτού Κ. Νικόλαῳ Μ. Δαμαλᾴ,
Τακτικῴ Καθηγητῄ της Θεολογίας, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Πέτρου Περρή 1879.

381
Λόγος περί του ιδιάζοντος χαρακτήρος και της αποστολής της ελληνικής Εκκλησίας
αναγνωσθείς τη 26 Νοεμβρίου 1878 εν τω Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό Νικολάου Μ. Δαμαλά,
τακτικού Καθηγητού της Θεολογίας αναλαμβανόντος την πρυτανείαν κατά το ακαδημαϊκό έτος
1878-1879, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου «Λαού» 1878.

Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ την δεκάτην τετάρτην Οκτωβρίου 1879 υπό
Νικολάου Μ. Δαμαλά, τακτικού Καθηγητού της Θεολογίας παραδίδοντος την πρυτανείαν τῳ
διαδόχῳ αυτού Κ. Θεόδωρῳ Αρεταίῳ, τακτικῴ Καθηγητή της χειρουργικής κλινικής και
χειρουργίας, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού» 1880.

Λόγος περί των προόδων της χειρουργίας κατά τας τελευταίας δεκαετηρίδας εκφωνηθείς υπό
του Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου Θ. Αρεταίου, Καθηγητού της χειρουργικής
παθολογίας και χειρουργικής κλινικής τῃ 14 Οκτωβρίου 1879 ημέρᾳ της επισήμου
εγκαθιδρύσεως αυτού, εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Ν.Σ. Πάσσαρη 1879.

Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ τῃ τριακοστή Νοεμβρίου 1880 υπό Θεοδώρου

Αρεταίου, Τακτικού Καθηγητού της Χειρουργικής Κλινικής παραδίδοντος την πρυτανείαν τω
διαδόχῳ αυτού Βασιλείῳ Λάκωνι, Τακτικῴ Καθηγητῄ των Μαθηματικών, Αθήνησι εκ του
τυπογραφείου της Παλιγγενεσίας 1881.

Περί των αρχών της γεωμετρίας. Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ υπό
Βασιλείου Λάκωνος, τακτικού Καθηγητού των Μαθηματικών εγκαθιστάμενου εις την
πρυτανείαν, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου αδελφών Περρή 1881.

Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ τῃ ενδεκάτῃ Ιανουαρίου του έτους 1881 υπό
Βασιλείου Λάκωνος, τακτικού Καθηγητού των Μαθηματικών, παραδίδοντος την πρυτανείαν τῳ
διαδόχῳ αυτού Κ. Νικολάῳ Δαμασκηνῴ, τακτικῴ Καθηγητῄ του Γαλλικού Δικαίου, εν Αθήναις
εκ του τυπογραφείου αδελφών Περρή 1882.

Λόγος εκφωνηθείς εν τῳ Εθνικῴ Πανεπιστήμιῳ την 19 Δεκεμβρίου 1882 υπό Νικολάου

Δαμασκηνού, τακτικού Καθηγητού του Γαλλικού Δικαίου παραδίδοντος την πρυτανείαν τῳ
διαδόχῳ αυτού Παναγιώτῃ Γ. Κυριακῴ, τακτικῴ Καθηγητῄ της Γενικής Παθολογίας και
Εγκυκλοπαιδείας, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου της Ενώσεως 1884.

Λόγος απαγγελθείς εν τω Εθνικῴ Πανεπιστημίῳ την δεκάτην εβδόμην Δεκεμβρίου 1882 υπό
Παναγιώτου Γ. Κυριακού, τακτικού Καθηγητού της Γενικής Παθολογίας και Εγκυκλοπαιδείας
την πρυτανείαν παραλαμβανόντος παρά του τέως Πρυτάνεως Νικολάου Δαμασκηνού, τακτικού
Καθηγητού του Γαλλικού Δικαίου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου 1883.

382
Τα κατά την τεσσαρακοστήν τετάρτην πρυτανείαν του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Παναγιώτου
Γ. Κυριακού Πρυτάνεως, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου 1884.

Περί αδικήματος και ποινής εν τη αρχαία ελληνική τραγωδία. Λόγος εκφωνηθείς τη 16

Δεκεμβρίου 1884 υπό Κωνσταντίνου Ν. Κωστή Τακτικού Καθηγητού της Νομικής Σχολής
αναλαμβάνοντος επισήμως την πρυτανείαν, Αθήνησι Τυπογραφείον «Παλιγγενεσία 1885.

Πρυτανεία (δευτέρα) Μιλτιάδου Βενιζέλου τακτικού Καθηγητού της Μαιευτικής και διευθυντού
του Μαιευτηρίου, τεσσαρακοστή Πέμπτη πρυτανεία 1883-1884, Εθνικόν Πανεπιστήμιον. Έτος
ακαδημαϊκόν τεσσαρακοστόν έβδομον από της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου. Αθήνησι
τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1885.

Έτος ακαδημαϊκόν τεσσαρακοστόν έβδομον από της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου. Πρυτανεία
(δευτέρα) Μιλτιάδου Βενιζέλου τακτικού Καθηγητού της Μαιευτικής και διευθυντού του
Μαιευτηρίου, τεσσαρακοστή Πέμπτη πρυτανεία 1883-1884, Λόγος περί των γενομένων κατά το
ακαδημαϊκόν έτος 1883-1884 εκφωνηθείς τῃ 16 Δεκεμβρίου 1884, Εθνικόν Πανεπιστήμιον,
Αθήνησι τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1885.

Ευθύναι και Λόγοι Κωνσταντίνου Ν. Κωστή πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1884-
1885, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Σπυρίδωνος Κουσουλίνου
1886.

Λόγος εκφωνηθείς τῃ 23 Νοεμβρίου 1886 κατά την εορτήν της καθιδρύσεως των νέων αρχών
του Εθνικού Πανεπιστημίου υπό Κωνσταντίνου Π. Δηλιγιάννη, Αντιπρυτάνεως και τακτικού
Καθηγητού της ιατρικής κλινικής, παραδιδόντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού,
Αθήνησι Τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1887.

Λόγοι Γεωργίου Καραμήτσα Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν

έτος 1886-1887. Αθήνησι «Τυπογραφείον «Παλλιγγενεσία»Ιω. Αγγελόπουλου 1888.

Λόγοι Θεοδώρου Αφεντούλη Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν

έτος 1887-1888, Αθήνησι Τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1890.

Λόγοι Πέτρου Παπαρρηγόπουλου Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το

ακαδημαϊκόν έτος 1888-1889, Αθήνησι: Τυπογραφείον Παλιγγενεσία 1890.

Λόγοι Μιχαήλ Χατζημιχάλη Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος
1889-1890, Αθήνησι τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1891.

Τα κατά την πρυτανείαν Γεωργίου Μιστριώτου, τακτικού Καθηγητού των Ελληνικών

Γραμμάτων, πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1890-1891, Εθνικόν Πανεπιστήμιον,
Αθήνησι τυπογραφείον «Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου 1892.

383
Τα κατά την πρυτανείαν Παύλου Ιωάννου τακτικού Καθηγητού της Ιατρικής πρυτανεύσαντος
κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1891-1892, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου» 1893.

Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Πανταζίδου τακτικού καθηγητού της Ελληνικής φιλολογίας
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1892-1893, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις εκ
του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου 1894.

Τα κατά την πρυτανείαν Παναγιώτου Παυλίδου τακτικού καθηγητού της Θεολογίας

πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόν έτος 1893-1894, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις εκ
του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου 1895.

Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Ν. Χατζηδάκι Τακτικού καθηγητού των μαθηματικών

πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημεικόν έτος 1894-1895, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις
εκ του Τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου 1896.

Τα κατά την πρυτανείαν Α.Δ. Κυριακού τακτικού καθηγητού της εκκλησιαστικής ιστορίας και
της συμβολικής πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόν έτος 1895-1896, εν Αθήναις «εκ του
τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1898.

Πρυτανεία Α.Κ. Χρηστομάνου. Λόγοι και Ευθύναι Αναστασίου Κ. Χρηστομάνου καθηγητού της
Χημείας πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1896-1897
παραδίδοντος την πρυτανείαν εις τον διάδοχον αυτού Σπυρίδωνα Μαγγίναν καθηγητήν της
Χειρουργικής πρύτανιν του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1897-1898, εν
Αθήναις εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1898.

Ευθύναι πρυτανείας Σ. Μαγγίνα από 1 Σεπτεμβρίου 1897 μέχρι 31 Αυγούστου 1898 ήτοι τα
κατά την πρυτανείαν αυτού πεπραγμένα μετά των κατά την παραλαβήν και την παράδοσιν αυτής
εκφωνηθέντων λόγων, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη
Κωνσταντινίδου 1899.

Τα κατά την Πρυτανείαν Τιμολέοντος Αργυρόπουλου τακτικού καθηγητού της φυσικής

πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόν έτος 1898-1899, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις
«εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου» 1899.

Τα κατά την πρυτανείαν Αλκιβιάδου Κρασσά τακτικού καθηγητού του Ρωμαϊκού Δικαίου
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημιακόν έτος 1899-1900, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις
«εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Μιχ. Ι. Σαλίβερου» 1901.

Τα κατά την πρυτανείαν Κωνσταντίνου Μητσόπουλου Καθηγητού της Ορυκτολογίας και

Γεωλογίας πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1900-1901, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, εν
Αθήναις τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου 1902.

384
Τα κατά την πρυτανείαν Σπυρίδωνος Κ. Σακελλαρόπουλου τακτικού Καθηγητού της Λατινικής
Φιλολογίας πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1901-1902, Εθνικόν Πανεπιστήμιον.
εκ των τυπογραφείων του «Κράτους» Αθήνησιν 1903.

Τα κατά την πρυτανείαν Νεοκλέους Καζάζη τακτικού Καθηγητού της Φιλοσοφίας και
εγκυκλοπαιδείας του Δικαίου και της πολιτικής οικονομίας πρυτανεύσαντος κατά το
ακαδημαϊκόν έτος 1902-1903, Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου
Π.Δ. Σακελλάριου» 1904.

Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Ευταξίου τακτικού Καθηγητού της Νομικής Σχολής
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1903-1904, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις
«εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1907.

Τα κατά την πρυτανείαν Σπυρ. Π. Λάμπρου τακτικού Καθηγητού της Γενικής Αρχαίας Ιστορίας
πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1904-1905, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις
«εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου», 1907.

Τα κατά την πρυτανείαν Γεωργίου Ν. Χατζηδάκι τακτικού καθηγητού της Γλωσσολογίας

πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1905-1906, Εθνικόν Πανεπιστήμιον Εν Αθήναις
«εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1907.

Τα κατά την πρυτανείαν Νικολάου Γ. Πολίτου τακτικού καθηγητού της Μυθολογίας και
ελληνικής Αρχαιολογίας πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1906-1907, Εθνικόν
Πανεπιστήμιον, εν Αθήναις «εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1908.

Τα κατά την πρυτανείαν Μιχαήλ Κ. Κατσαρά τακτικού καθηγητού της Νευρολογίας και των
φρενιτίδων νόσων και διευθυντού της εν τω Αιγινήτειω Νευρολογικής κλινικής πρυτανεύσαντος
κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1907-1908, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις «εκ του
τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου» 1909.

Τα κατά την πρυτανείαν Κυπάρισσου Στεφάνου τακτικού Καθηγητού των Μαθηματικών

πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1908-1909, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις
«εκ του Τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλάριου 1911.

Τα κατά την πρυτανείαν Νικολάου Χ. Αποστολίδου πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος

1909-1910, Εθνικόν Πανεπιστήμιον εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού 1912.

Σελίδες εκ της ιστορίας του εν Ουγγαρία και Αυστρία Μακεδονικού Ελληνισμού, Πρυτανικός
λόγος Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου αναλαμβάνοντος την πρυτανείαν του Εθνικού και του
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου τη 26 Φεβρουαρίου 1912, εν Αθήναις «τύποις Π.Δ.
Σακελλάριου» 1912.

385
Λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών

Λόγος εις την υπό του Β. Οθ. Πανεπιστημίου γενομένην επισήμως εορτήν των Τριών Ιεραρχών
υπό Ν. Βάμβα. [Εφημ. «Αθηνά», φ. (7.2.1842), σσ. 3740- 3741].

«Λόγος εκφωνηθείς εν τω ναώ της Αγίας Ειρήνης υπό του αρχιμανδρίτου και καθηγητού της
Θεολογίας κυρίου Μισαήλ Αποστολίδου τη λ’ Ιανουαρίου, εορτή των Τριών Ιεραρχών,
τελουμένου του μνημοσύνου των φιλογενώς και φιλοτίμως υπέρ του ελλην. πανεπιστημίου
συνδραμόντων», [Φιλολογικός Συνέκδημος φ. 6 (25.2.1849), σσ. 160-170].

Λόγος εις την υπό του Β. Οθ. Πανεπιστημίου γινομένην επισήμως εορτήν των Τριών Ιεραρχών
εκφωνηθείς υπό του Καθηγητού Κ.Ν. Βάμβα, 1848.

Λόγος εκφωνηθείς εν τω ναώ της Αγίας Ειρήνης υπό του Αρχιμανδρίτου και καθηγητού της
Θεολογίας Κυρίου Μισαήλ Αποστολίδου τη λ’ Ιανουαρίου 1850, εορτή των τριών Ιεραρχών,
τελουμένου του μνημοσύνου των φιλογενώς και φιλοτίμως υπέρ του ελληνικού Πανεπιστημίου
συνδραμόντων, εν Αθήναις εκ του Δημοσίου Τυπογραφείου 1850.

Λόγος εκφωνηθείς εν τη πανδήμω εορτή των τριών Ιεραρχών και Οικουμενικών διδασκάλων
υπό του Ιππότου Ν. Βάμβα Καθηγητού της Φιλοσοφίας και Ρητορικής εν τω Οθώνειω
Πανεπιστημίω δαπάνη δε δημοσία τυπωθείς, 1851.

Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ναώ της Αγίας Ειρήνης κατά την πάνδημον εορτήν Των Τριών
Ιεραρχών και Οικουμενικών Διδασκάλων υπό του Πανοσιωτάτου Αρχιμανδρίτου Μισαήλ
Αποστολίδου, Καθηγητού της Θεολογίας εν τω Βασιλικώ Πανεπιστημίω, Τυπωθείς δε δημοσία
δαπάνη, 1852.

Λόγος εκφωνηθείς εν τη πανδήμω εορτή των τριών Ιεραρχών και Οικουμενικών διδασκάλων
υπό του Ιππότου Ν. Βάμβα, Καθηγητού της Φιλοσοφίας και Ρητορικής εν τω Οθώνειω
Πανεπιστημίω, Δαπάνη δε Δημοσία Τυπωθείς, 1853.

Λόγος εκφωνηθείς υπό του Αρχιμ. Διονυσίου Κλέοπα, Καθηγητού της Θεολογίας, τη 30η
Ιανουαρίου, 1857, εορτή των τριών Ιεραρχών, εν τω ναώ της αγίας Ειρήνης, μνημοσύνου εν
αυτώ τελουμένου υπέρ των αοιδίμων συνδρομητών και ευεργετών του Πανεπιστημίου Όθωνος.

Λόγος εκφωνηθείς εν τω ναώ της Αγίας Ειρήνης υπό του Καθηγητού της Θεολογίας
Κωνσταντίνου Κοντογόνου τη λ´ Ιανουαρίου 1858, εορτή των τριών Ιεραρχών, μνημοσύνου
τελουμένου υπέρ των ευεργετών και δωρητών του πανεπιστημίου.

Λογίδριον εκφωνηθέν υπό του Καθηγητού της Θεολογίας Κωνσταντίνου Κοντογόνη εν τω ναώ
της Αγίας Ειρήνης, τη λ´ Ιανουαρίου 1859, εορτή των τριών Ιεραρχών, μνημοσύνου τελουμένου
υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Ν. Αγγελίδου.

386
Τα κατά το επέτειον υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου μνημόσυνον και ο εν αυτώ υπό του
Καθηγητού της Θεολογίας Κωνσταντίνου Κοντογόνου εκφωνηθείς λόγος τη λ´ Ιανουαρίου,
εορτή των Τριών Ιεραρχών, 1860 εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Ν. Αγγελίδου 1861.

Λόγος πανηγυρικός εις τους Τρεις Ιεράρχας, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της ακαδημαϊκής
Συγκλήτου τη 30 Ιαν. 1863, εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Αλέξανδρου Λυκούργου,
Αρχιμανδρίτου του αποστολικού και πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων και Καθηγητού
της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π.Β.
Μωραϊτίνη.

Λόγος πανηγυρικός εις τους Τρεις Ιεράρχας, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής
Συγκλήτου τη 30 Ιανουαρίου 1864 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Παναγιώτου
Ρομπότου, Κοσμήτορος και Καθηγητού της Θεολογικής Σχολής εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω,
εν Αθήναις Τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Λ.Γ. Καναριώτου 1864.

Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής
Συγκλήτου τη 30 Ιανουαρίου 1865 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Αλέξανδρου
Λυκούργου αρχιμανδρίτου του αποστολικού και πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων και
καθηγητού της θεολογίας εν τω Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Ιω.
Κασάνδρεως και Σας.

Λόγος επί τη παρά του Εθνικού Πανεπιστημίου τελέσει μνημοσύνου υπέρ των κεκοιμημένων
ιδρυτών, ευεργετών, συνδρομητών και καθηγητών αυτού, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της
ακαδημαϊκής Συγκλήτου τη λ´ Ιανουαρίου 1867, εορτή των Τριών Μεγάλων Ιεραρχών, εν τω
Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό Θεοκλήτου Βίμπου, εν Αθήναις εκ της Τυπογραφ.των
Τεκν.Ανδρ.Κορομηλά 1867.

Λόγος επί τη παρά του Εθνικού Πανεπιστημίου τέλεσει μνημοσύνου υπέρ των κεκοιμημένων
ιδρυτών, ευεργετών, συνδρομητών και καθηγητών αυτού, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της
Ακαδημαϊκής Συγκλήτου τη λ’ Ιανουαρίου 1868, εορτή των Τριών Μεγάλων Ιεραρχών, εν τω
Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό Νικηφόρου Καλογερά, ιερέως και υφηγητού της Θεολογίας εν
τω αυτώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου της Λακωνίας.

Θεοκλήτου Μαντινείας και Κυνουρίας Αρχιεπισκόπου Λόγος εις το παρά του Εθνικού
Πανεπιστημίου τω 1869 τελεσθέν μνημόσυνον υπέρ των κεκοιμημένων ιδρυτών, ευεργετών,
συνδρομητών και καθηγητών αυτού, εν Αθήναις Τύποις Σ. Οικονόμου και Λ. Μηλιάδου 1869.

Λόγος επί τη παρά του Εθνικού Πανεπιστημίου τέλεσει μνημοσύνου υπέρ των κεκοιμημένων
ιδρυτών, ευεργετών, συνδρομητών και καθηγητών αυτού, εκφωνηθείς κατ’ εντολήν της
Ακαδημαϊκής Συγκλήτου τη λ´ Ιανουαρίου 1870 εορτή των Τριών Μεγάλων Ιεραρχών εν τω
Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό Νικηφόρου Καλογερά, Αρχιμανδρίτου και Καθηγητού της
387
Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των τέκνων Α.
Κορομηλά, 1870.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Νικηφόρου Καλογερά αρχιμανδρίτου και καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ
Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1872, εορτή των τριών Ιεραρχών, τελεσθέντος του
μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών του Πανεπιστημίου, Αθήνησιν εκ του
Τυπογραφείου των αδελφών Περρή, 1872.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνθείς εν τω Ιερώ της Ζωοδόχου Πηγής
Ναώ υπό Νικόλαου Μ. Δαμαλά, καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30
Ιανουαρίου 1873 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελεσθέντος του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών
και συνδρομητών του Πανεπιστημίου, Αθήνησι Τύποις Εφημερίδος των συζητήσεων, χ.χ.

Λόγος κατ’ εντολήν της ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ναώ της Μητροπόλεως υπό
Α. Διομήδους Κυριακού καθηγητού της Θεολογίας τελουμένου του υπέρ των ευεργετών του
Εθνικού Πανεπιστημίου μνημόσυνου κατά την λ´ Ιανουαρίου εορτήν των Τριών Ιεραρχών,
Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου Περιστεράς 1874.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Παναγιώτου Παυλίδου καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30
Ιανουαρίου 1875 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελεσθέντος του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών
και συνδρομητών του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Ιω. Αγγελοπούλου,
1875.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Ζήκου Ρώσση καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30
Ιανουαρίου 1876 εορτή των Τριών Ιεραρχών, τελουμένου του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών
και συνδρομητών του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Σ.Κ. Βλαστού, 1876.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Νικηφόρου Καλογερά αρχιμανδρίτου και καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ
Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1877 εορτή των Τριών Ιεραρχών, τελουμένου του μνημόσυνου
υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου
Σ.Κ. Βλαστού 1877.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Νικολάου Μ. Δαμαλά καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30
Ιανουαρίου 1878 εορτή των τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών

388
και συνδρομητών του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π. Περρή
1878.

Λόγος εις το μνημόσυνον των ευεργετών του Πανεπιστημίου εντολή της Ακαδημαϊκής
Συγκλήτου κατά την λ´ Ιανουαρίου 1879 έτους, εορτήν των Τριών Ιεραρχών εν τω Ιερώ της
Μητροπόλεως Ναώ εκφωνηθείς υπό Α. Διομήδους Κυριακού καθηγητού της Θεολογίας,
Αθήνησιν εκ του Τυπογραφείου Παρνασσού 1879.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Πανάρετου Κωνσταντινίδου Αρχιμανδρίτου και Υφηγητού της Θεολογίας εν τω
Εθνικώ Πανεπιστημίω τη τριακοστή Ιανουαρίου 1880 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου
του μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών, καθηγητών και συνδρομητών του Εθνικού
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Λαού» 1880.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Ν.Μ. Δαμαλά καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30
Ιανουαρίου 1884 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών
και συνδρομητών του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου «Ο
Προμηθεύς» 1884.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ναώ της Μητροπόλεως υπό
Α. Διομήδους Κυριακού, Καθηγητού της Θεολογίας τελουμένου του υπέρ των ευεργετών του
Πανεπιστημίου μνημοσύνου κατά την λ´ Ιανουαρίου 1885, εορτήν των Τριών Ιεραρχών, εν
Αθήναις εκ του Τυπογραφείου του Αττικού Μουσείου 1885.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Παναγιώτου Παυλίδου, τακτικού καθηγητού της θεολογίας εν τω εθνικώ
πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1886 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου
υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών και υπέρ των καθηγητών του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν
Αθήναις εκ του τυπογραφείου Αναστασίου Ν. Τρίμη 1886.

Λόγος κατ' εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Ν. Μ. Δαμαλά τη 30 Ιανουαρίου 1887 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του
μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών και υπέρ των καθηγητών του Εθνικού
Πανεπιστημίου, Αθήνησιν 1887.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως
Ναώ υπό Ν.Μ. Δαμαλά, τακτικού Καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30
Ιανουαρίου 1888 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημόσυνου υπέρ των ευεργετών
και συνδρομητών και υπέρ των καθηγητών του Εθν. Πανεπιστημίου, εν Αθήναις τυπογραφείον
«Παλιγγενεσίας» 1888.
389
Λόγος εις το υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου μνημόσυνον εν τω Μητροπολιτικώ Ναώ
κατά την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής συγκλήτου εκφωνηθείς υπό Α.Δ.
Κυριακού καθηγητού της Θεολογίας, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των καταστημάτων Α.
Κωνσταντινίδου 1889.

Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό Νεοκλέους Καζάζη καθηγητού του
Φυσικού Δικαίου τη 30 Ιανουαρίου 1890 εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του
μνημόσυνου υπέρ των καθηγητών και ευεργετών του Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήνησιν εκ του
Τυπογραφείου των αδελφών Περρή, 1890.

Λόγος κατ’ εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου ρηθείς εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ υπό
Ζήκου Ρώση, καθηγητού της Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω τη 30 Ιανουαρίου 1891
εορτή των Τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών και συνδρομητών
του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ της Βασιλικής Τυπογραφείας Ν.Γ. Ιγγλέση 1891.

Λόγος κατ’εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς υπό Προκοπίου Β. Οικονομίδου,

Αρχιμανδρίτου και καθηγητού της Θεολογίας εν τω Ιερώ της Μητροπόλεως Ναώ τη 30
Ιανουαρίου 1892 εορτή των τριών Ιεραρχών τελουμένου του μνημοσύνου υπέρ των Ευεργετών
του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις 1892.

Λόγος εκφωνηθείς κατά το υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου τελεσθέν μνημόσυνον εν τη
Μητρόπολει τη 30 Ιανουαρίου 1895 εορτή των Τριών Ιεραρχών υπό Α.Δ. Κυριακού, εν
Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Α. Καλαράκη και Ν. Τριανταφύλλου, 1895.

Σπυρ. Π. Λάμπρος, Οι ευεργέται και καθηγηταί του Εθνικού Πανεπιστημίου. Λόγος

εκφωνηθείς εν τη Μεγάλη Αιθουση του Εθνικού Πανεπιστημίου τη 30 Ιανουαρίου 1896, εν
Αθήναις εκ του Τυπογραφείου της Εστίας 1896.

Περί της εκπολιτιστικής δυνάμεως της επιστήμης. Λόγος εκφωνηθείς εν τη Μεγάλη Αιθούση του
Πανεπιστημίου τη 30η Ιανουαρίου επί τη εορτή των Τριών Ιεραρχώ υπό Ν. Καζάζη, Καθηγητού
του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου 1898.

Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως τη 30 Ιανουαρίου 1899 υπό Ι.Ε.
Μεσολωρά, τακτικού Καθηγητού του Πανεπιστημίου, εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, εν
Αθήναις εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου 1899.

Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς τη
30 Ιανουαρίου 1900 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Ιγνάτιου Μοσχάκη, Καθηγητού της
Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των καταστημάτων
Α. Κωνσταντινίδου 1900.

390
Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς τη
30 Ιανουαρίου 1901 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Ιγνατιου Μοσχάκη, καθηγητού της
Θεολογίας εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου των καταστημάτων
Α. Κωνσταντινίδου 1901.

Λόγος εις το τελεσθέν εν τη εορτή των Τριών Ιεραρχών μνημόσυνον των ιδρυτών, καθηγητών
και ευεργετών του Εθνικού Πανεπιστημίου εντολή της Συγκλήτου υπό Εμμανουήλ Ι. Ζολώτα,
Κοσμήτορος της Θεολογικής Σχολής, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου
1902.

Η Ελληνική Εκκλησία και η Εθνική Αναγέννησις. Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ναώ της

Μητροπόλεως τη 30 Ιανουαρίου επί τη εορτή των Τριών Ιεραρχών υπό Νεοκλέους Καζάζη,
Πρυτάνεως του Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήνησιν εκ των Τυπογραφείων του «Κράτους»
1903.

Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς τη
30 Ιανουαρίου 1904 εν τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως υπό Γεωργίου Ι. Δερβού, Κοσμήτορος
της Θεολογικής σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου
Παρασκευά Λεώνη 1904.

Α.Δ. Κυριακού, Περί αρμονίας θρησκείας και επιστήμης. Λόγος εις το μνημόσυνον υπέρ των
ευεργετών του Πανεπιστημίου εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν τω
Μητροπολιτικώ Ναώ Αθηνών τη 30 Ιανουαρίου 1905, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου
Αριστομένους Διαλησμά 1905.

Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν
τω ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως τη 30 Ιανουαρίου 1906 υπό Ι.Ε. Μεσολωρά, κοσμήτορος της
Θεολογικής Σχολής, εν Αθήναις Τύποις «Νομικής» Λ.Χ. Βεργιανίτου 1906.

Λόγος εις το τελεσθέν εν τη εορτῄ των Τριών Ιεραρχών μνημόσυνον των ιδρυτών, καθηγητών
και ευεργετών του Εθνικού Πανεπιστημίου εντολῄ της Συγκλήτου υπό Εμμανουήλ Ι. Ζολώτα,
Κοσμήτορος της Θεολογικής Σχολής, εν Αθήναις Τύποις Π.Δ. Σακελλαριου 1907.

Λόγος εις την εορτήν των Τριών Ιεραρχών εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εκφωνηθείς εν
τω Ιερώ Ναώ της Μητροπόλεως τη 30 Ιανουαρίου 1909 υπό Γεωργίου Ι. Δερβού, Κοσμήτορος
της Θεολογικής Σχολής του Εθν. Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου
Παρασκευά Λεώνη 1909.

Α.Δ. Κυριακός, Λόγος εις τους τρεις Μεγίστους Ιεράρχας εκφωνηθείς κατά το υπέρ των
ιδρυτών και ευεργετών του Πανεπιστημίου μνημόσυνον εν τω Μητροπολιτικώ Ναώ Αθηνών τη
30 Ιανουαρίου 1910, εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Σ. Κ. Βλαστού 1910.

391
Κ.Μ. Ράλλη, Περί ασυλίας κατά το δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας. Λόγος
ρηθείς τη 30 Ιανουαρίου 1911 κατά την εορτήν των Τριών Ιεραρχών, εν Αθήναις 1911.

Πανηγυρικοί λόγοι της επετείου εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου

Λόγος Ιωάννου Βενθύλου τακτικού καθηγητού ελληνικής φιλολογίας εν τω Πανεπιστημίω

Όθωνος, εκφωνηθείς την 20 Μαΐου 1842, επέτειον ημέραν της ενιδρύσεως του Πανεπιστημίου,
Αθήνησιν, εκ του Τυπογραφείου Δ.ΑΘ. Μαυρομμάτου 1842.

Λόγος περί προόδου και πτώσεως της Αρχαίας Ελλάδας, εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω
Όθωνος την 20 Μαΐου 1844, υπό του Καθηγητού της Φιλοσοφίας Ν. Βάμβα, και τυπωθείς
δαπάνη του φιλομούσου Θεοδώρου Ι. Νεγρεπόντου, εν Αθήναις εκ της τυπογραφίας Κ.
Αντωνιάδου.

Λόγος του καθηγητού κ. Γ.Α. Ράλλη εκφωνηθείς εν τω Ελληνικώ Πανεπιστημίω κατά την
επέτειον της καθιδρύσεως αυτού εορτήν της 20 Μαΐου 1846,Τυπογραφείον Ανδρέου
Κορομηλά.

Λόγος εκφωνηθείς υπό του καθηγητού Ν. Κωστή κατά την 20 Μαΐου 1847, επέτειον εορτήν του
εν Αθήναις Πανεπιστημίου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Εμ. Αντωνιάδου 1847.

Λόγος του Καθηγητού της Θεολογίας κυρίου Κωνσταντίνου Κοντογόνου, εκφωνηθείς εν τω

Ελληνικώ Πανεπιστημίω κατά την επέτειον της καθιδρύσεως αυτού εορτήν (20 Μαΐου 1848).

Λόγος εκφωνηθείς την 20 Μαΐου 1850 κατά την επέτειον εορτήν του Πανεπιστημείου παρά του
κ. Π.Αργυροπούλου, καθηγητού του Διοικητικού Δικαίου, κατ’ εντολήν της ακαδημαϊκής
Συγκλήτου, εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Εμ. Αντωνιάδου 1850.

Περί Ιπποκράτους λόγος, εκφωνηθείς τη 20 του Μαίου 1851, επετείω ημέρα της καθιδρύσεως
του Πανεπιστημίου Όθωνος υπό Γεωργίου Πρινάρη Καθηγητού της Γενικής Νοσολογίας και
Υγιεινής, και κατά το ενεστώς έτος κοσμήτορος της Ιατρικής Σχολής. Αθήνησι, τύποις Φ.
Καραμπίνη και Κ. Βάφα 1851.

Λόγος εκφωνηθείς τη 20 Μαΐου 1853 κατά την επέτειον εορτήν της ιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος υπό Στεφάνου Α. Κουμανούδη, εκτάκτου καθηγητού της λατινικής
φιλολογίας, κατ’εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, εν Αθήναις εκ του Βασιλικού
Τυπογραφείου 1853.

Λόγος εκφωνηθείς τη 20 Μαίου 1854 κατά την επέτειον εορτήν της ιδρύσεως του
Πανεπιστημίου Όθωνος, εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου υπό Πέτρου Παπαρρηγόπουλου,
επιτίμου καθηγητού του αστικού δικαίου, εν Αθήναις εκ του βασιλικού τυπογραφείου 1854.

392
Γεωργίου Α. Μακκά, ιατρού και καθηγητού εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος, Λόγος περί
γυμναστικής του σώματος ως μέρους της κατά τους αρχαίους τελείας παιδείας, εκφωνηθείς εν
τω Πανεπιστημίω την 20 Μαΐου, ημέραν επέτειον της ιδρύσεως αυτού, κατ’εντολήν της
ακαδημαϊκής Συγκλήτου, εν Αθήναις εκ της τυπογραφίας Κ. Αντωνιάδου 1855.

Λόγος εκφωνηθείς υπό του καθηγητού της θεολογίας Κωνσταντίνου Κοντογόνου,τη κ´ Μαΐου
1856, επετείω ημέρα της καθιδρύσεως του Πανεπιστημίου Όθωνος, εν Αθήναις τύποις
Λαζάρου Δ. Βιλαρά 1856.

Λόγος εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημείω Όθωνος εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου,υπό Κ.

Παπαρρηγοπούλου, τακτικού Καθηγητού της Ιστορίας, κατά την 20 Μαΐου 1857, ημέραν
επέτειον των γενεθλίων του Μεγαλειοτάτου Βασιλέως και της ιδρύσεως του ανωτάτου εκείνου
Εκπαιδευτηρίου, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Λαζάρου Δ. Βιλαρά 1857.

Λόγος εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου,υπό Ι.Α.

Σούτσου, τακτικού καθηγητού της Πολιτικής Οικονομίας, κατά την 20 Μαΐου 1858, ημέραν
επέτειον των γενεθλίων του Μεγαλειοτάτου Βασιλέως και της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου
Όθωνος, εν Αθήναις εκ του τυπογραφείου Λαζάρου Δ. Βιλαρά 1858.

Λόγος εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος εντολή της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου υπό

Αλεξίου Πάλλη τακτικού καθηγητού της ιατροδικαστικής κατά την 20 Μαΐου 1859 ημέραν
επέτειον των γενεθλίων του Μεγαλειοτάτου Βασιλέως και της ιδρύσεως του ανωτάτου εκείνου
Εκπαιδευτηρίου, Αθήναι τύποις Διον.Σ. Κοπίδα και Γεωργ. Γαβριήλ 1859.

Ο υπό του καθηγητού της θεολογίας Π. Ρομπότου εκφωνηθείς εν τω Πανεπιστημίω λόγος τη

20 Μαΐου 1860, επέτειω ημέρα των γενεθλίων της Α.Μ. του βασιλέως και της ιδρύσεως του
Πανεπιστημίου και η τη αυτή ημέρα αναγνωσθείσα υπό του καθηγητού της φιλολογίας, Ευθ.
Καστόρχη, Εκθεσις περί του φιλολογικού αγώνος του κυρίου Κ. Τσοκάνου, Αθήνησιν 1860

Λόγος εκφωνηθείς παρά του καθηγητού της αρχαιολογίας Αλεξ.Ρ. Ραγκαβή κατά την επέτειον
της του Οθώνειου Πανεπιστημίου καθιδρύσεως τη 20 Μαΐου 1861, εν Αθήναις εκ του
τυπογραφείου της Λακωνίας 1861.

Λόγος Γενεθλιακός περί των τυχών και της φύσεως της ελληνικής επιστήμης. Επί τη
εικοσιπενταετηρίδι του Εθνικού Πανεπιστημίου, εκφωνηθείς υπό Κωνσταντίνου Φρεαρίτου,
κατ’εντολήν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου εν Αθήναις τύποις Ν.Γ. Πάσσαρη και Α.Γ.
Καναριώτου 1863.

393
Λόγοι της 25ης Μαρτίου

Η Εορτή των Ελευθερίων. Λόγος επί τη 25 Μαρτίου 1899 εκφωνηθείς εν τη μεγάλη αίθουση του
Πανεπιστημίου υπό Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου, εν Αθήναις «τύποις Π.Δ. Σακελλάριου» 1899.

Σπυρ. Π. Λάμπρου, Τα Ελευθέρια. Λόγοι και άρθρα επί τη Εθνική Εορτή της 25 Μαρτίου (1891-1910),
εν Αθήναις, Τυπογραφείον Εστία 1911.

394
Β´. Βιβλιογραφία
Αβδελά Ε., «Η συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας στο ελληνικό σχολείο: «εμείς»
και οι «άλλοι», Α. Φραγκουδάκη- Θ. Δραγώνα (επιμ.), Τι είναι η πατρίδα μας;
Εθνοκεντρισμός και εκπαίδευση, εκδ. «Αλεξάνδρεια», Αθήνα 1997, σσ. 27-45.
Αγγελομμάτη-Τσουγκαράκη Ε., Ή Ιόνιος Ακαδημία, Αθήνα 1997.
Αθουσάκης Α., Η εκπαίδευση στην Αργολίδα, Κορινθία και Μεγαρίδα κατά την
Καποδιστριακή Περίοδο (1828-1832, εκδ. «Καταγράμμα», Κόρινθος, 2003.
Αλεξιάδης Μ., «Μνήμη Νικολάου Γ. Πολίτη, θεμελιωτή της ελληνικής λαογραφίας»,
Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, τ. ΛΘ´ (39):1998-2000, Αθήνα
2001, σσ. 23-29.
Αλιμπέρτη Σωτ., Αμαλία, η βασίλισσα της Ελλάδος, εν Αθήναις 1896.
Ανδρέου Αποστ., «Κρατικές δαπάνες για την εκπαίδευση (1849-1880). Μια πρώτη
προσέγγιση σε ένα ανοιχτό θέμα», Θέσεις 18 (Ιαν. –Μαρτ. 1987), σσ. 113-
135.
Ανδριανάκος Τρ., Η Μαιευτική και Γυναικολογία εν Ελλάδι. Συμβολήν εις την
μελέτην μαιευτικών και γυναικολογικών θεμάτων, τομ. Α´-Β´, εν Αθήναις
1925.
Ανδριανάκος Τρ., Ιστορία του Δημόσιου Μαιευτηρίου Αθηνών: Μαιευτήριο
Αλεξάνδρα: Ιστορικός σταθμός εξελίξεως της Μαιευτικής και Γυναικολογίας εν
Ελλάδι, Αθήνα 1955.
Ανθεμίδης Αχιλ., Ο θεσμός των Γενικών Γραμματέων των Ανωτάτων εν Ελλάδι
Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων, Θεσσαλονίκη 1969.
Αντωνίου Δ., «Αναζητώντας Καθηγητές για το πανεπιστήμιο. Η περίπτωση του Κ.
Κούμα», Μνήμων 13 (1991), σσ. 279-296.
Αντωνίου Δ., Οι απαρχές του εκπαιδευτικού σχεδιασμού στο νεοελληνικό κράτος:το
σχέδιο της επιτροπής του 1833, εκδ. «Πατάκης» Αθήνα 1992.
Αντωνίου, Δ., Η εκπαίδευση κατά την Ελληνική Επανάσταση, 1821-1827, τ. Α´ – Β´,
Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2002.
Αντωνίου Δ., «Το εκπαιδευτικό έργο του Σπυρίδωνος Εμμ. Στάη», Πανελλήνιο
Συνέδριο Κυθηραϊκών Μελετών Εκκλησία, Παιδεία, Εκπαίδευση και Πολιτισμός
στα Κύθηρα (19ος -20ός αι.), τ. Α´, Γ.Ν. Λεοντσίνης (επιμ.), Ανοικτό
Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων, Κύθηρα 2006, σσ. 49-72.
395
Αντωνίου Δ., Διαδρομές και στάσεις στη νεοελληνική εκπαίδευση 19ος-20ος αι., εκδ.
«Μεταίχμιο», Αθήνα 2008.
Αντωνοπούλου Ζ., Τα γλυπτά της Αθήνας. Υπαίθρια γλυπτική 1834-2004, εκδ.
«Ποταμός», Αθήνα 2003.
Αποστολίδου Β., «Ο Κωστής Παλαμάς και το Πανεπιστήμιο», Πρακτικά του διεθνούς
συμποσίου Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση και
προοπτικές, Αθήνα (21-25 Σεπτεμβρίου 1987), τ. Α´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα
1989, σσ. 557-563.
Αργύρης Π., «Πανεπιστημιακές έριδες: η περίπτωση του Δ. Βερναρδάκη και του Κ.
Κοντού», στο Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και
παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές, τ. Β´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989, σ.
541-556.
Ασημομύτης Β.Δ., Ιωάννης Βαρβάκης, εκδ. «Κάκτος», 2001.
Ατσιάς Απ., «Φίλιππος Ιωάννου: Ο πρώτος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Οθώνειο
Πανεπιστήμιο»,4ο Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης (Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου
2006), Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή .
Αφιέρωμα εις τα 100 έτη του Πανεπιστημίου Αθηνών, «Νέα Εστία», Αθήνα 1937.
Βέης Ν., «Παλαμικά (1895-1903)» Νέα Εστία, τ. 34, τχ. 397 (1943), σσ.63-65.
Βελιαρούτης. Κ., «Η πρώτη φοιτητική απεργία και ο Αναστάσιος Γούδας 1837-
1880», Ηπειρωτική Εστία 27 (1978), σσ. 531-533.
Βελουδής Γ., Ο Jacob Philipp Fallmerayer και η γένεση του ελληνικού ιστορισμού,
Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων, 1982, 84 σσ.
Βελώνη Ελ., Τοπικά πολιτεύματα κατά την Ελληνική Επανάσταση. Άρειος Πάγος
(1821-1823), εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 2012.
Βελώνη Ελ., «Ο Καθηγητής Ιωάννης Πανταζίδης (1827-1900) και η Παιδαγωγική
στο Πανεπιστήμιο Αθηνών», 7ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΛΛΙΕΠΕΚ: Μεγάλοι
Έλληνες και Κύπριοι Παιδαγωγοί από την αρχαιότητα έως σήμερα: εκπαιδευτική
συμβολή και παιδαγωγική μνήμη (10-12.10.2014), πρακτικά υπό έκδοση.
Βερέβη Αλκ., Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση: Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών
στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών (1950-1982), ανέκδοτη διδακτορική διατριβή
στο Τμήμα Φιλοσοφίας - Παιδαγωγικής - Ψυχολογίας, Φιλοσοφική Σχολή,
ΕΚΠΑ, 1999.

396
Βερναρδάκης Δ.Ν., Ελληνική Γραμματική εις χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων, Αθήνα
1865.
Βερναρδάκης Δ.Ν., Εγχειρίδιον Γενικής Ιστορίας εις τόμους τρεις προς χρήσιν των
Γυμνασίων και προς ιδιαιτέραν μελέτην, Αθήνα 1867.
Βιογραφίαι ζώντων καθηγητών: επιτίμων, τακτικών και εκτάκτων, τ. Β´, τχ. Α´, εν
Αθήναις 1920.
Βίος και Έργα Θεόδωρου Αφεντούλη υπό Κλεοβούλου Χ. Κοκκολάτου ιατρού
(απόσπασμα εκ του ΚϚ’ τόμου του περιοδικού του Ελ. Φιλ. Συλλόγου), εν
Κωνσταντινούπολει 1896.
Bourdieu P., Γλώσσα και συμβολική εξουσία, εκδόσεις «Καρδαμίτσα», Αθήνα 1999.
Γαβρόγλου Κ., Καραμανωλάκης Β., Μπάρκουλα Χ., Το Πανεπιστήμιο Αθηνών και η
Ιστορία του [1837-1937], Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2014.
Γαζή Ε., Ο Δεύτερος βίος των Τριών Ιεράρχων. Μια γενεαλογία του
«ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», εκδ. «Νεφέλη» 2004.
Γαζή Ε., «Μια ρομαντική ιστορική επιστήμη. Η περίπτωση του Σπυρίδωνος Λάμπρου
(1851-1919)», Πρακτικά Δ’ Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας. Ιστοριογραφία της
Νεότερης και Σύγχρονης Ελλάδας (1833-2002), Αθήνα 2004, τ. Α, σσ. 193-213.
Carr E.H., Τι είναι ιστορία; Σκέψεις για τη θεωρία της ιστορίας και τον ρόλο του
ιστορικού, εκδ. «Πατάκη» Αθήνα 2015,
Γιάνναρης Γ., Φοιτητικά κινήματα και ελληνική παιδεία, εκδ. «Το Ποντίκι», Αθήνα
1993.
Γιατρομανωλάκης Γ., «Η επανάσταση για την τιμή της γλώσσας», Το Βήμα
(2.11.2003), σ. Β41.
Γκίκα Ελ., Μπελογιάννη Μ., (επιμ.), 150 χρόνια Βαρβάκειο. Η σχολική ζωή σε ένα
ιστορικό σχολείο, Βαρβάκειον Ίδρυμα, 2013.
Γλυκοφρύδη - Λεοντσίνη Αθαν., «Ιωάννου Φίλιππος», Παγκόσμιο Βιογραφικό
Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986.
Δασκαλάκης Απ.Β., Κείμενα – Πηγαί της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως,
σειρά Γ´, Τα περί Παιδείας, μέρος Α, Αθήνα 1968.
Δασκαλάκης Απ.Β., Οι τοπικοί οργανισμοί της Επαναστάσεως του 1821 και το
πολίτευμα της Επιδαύρου, Αθήναι 1980.
Δασκαλάκης Δ., Εισαγωγή στη σύγχρονη Κοινωνιολογία, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα
2014.
397
Δεληγιάννη Β., Ζιώγου Σ. (επιμ.), Εκπαίδευση και φύλο. Ιστορική διάσταση και
σύγχρονος προβληματισμός, εκδ. «Βάνιας», Θεσσαλονίκη 1999.
Δερβίσης Στ., Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης και σύγχρονο εκπαιδευτικό
σύστημα, Θεσσαλονίκη 1985.
Δημάκη-Ζώρα Μ., «Ο Κωστής Παλαμάς ως Γενικός Γραμματεύς του
Πανεπιστημίου Αθηνών», Πρακτικά Κωστής Παλαμάς. Εξήντα χρόνια από τον
θάνατό του (1943-2003) Β´ Διεθνές Συνέδριο. Γραμματολογικά-Εκδοτικά-
Κριτικά-Ερμηνευτικά ζητήματα, τ. Α´, Αθήνα 2006, σσ. 63-80.
Δημάκη-Ζώρα Μ., Ιωαννίδη-Ψυχογιού Β., «O Γενικός Γραμματέας του
Πανεπιστημίου Aθηνών Kωστής Παλαμάς», εφημ. «Το Καποδιστριακό»
(15.4.2003), σσ. 4-5.
Δημαράς Α., Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. Τεκμήρια Ιστορίας (1821-1894), τ. Α΄ και
τ. Β´ (1895-1967), εκδ. «Εστία», Αθήνα 2005, 2009.
Δημαράς Α., «Εκπαίδευση» 1833-1881, Ι.Ε.Ε, τ. ΙΓ´, Εκδοτική Αθηνών 2000,
σσ.484-491.
Δημαράς Α., «Τα εκπαιδευτικά κατά τον Αγώνα», Αφιέρωμα στο Εικοσιένα, Νέα
Εστία 88, τχ. 1043 (1970), σσ. 51-59.

Δημαράς Κ.Θ, «Το Υπόμνημα του Κ. Παπαρρηγόπουλου (1849) και η απάντηση του
Ε. Καστόρχη (Αθησαύριστα κείμενα)», Ερανιστής 4 (1966), σσ. 65-79.
Δημαράς Κ.Θ., Εν Αθήναις τη 3η Μαΐου 1837:μελέτη ιστορική και φιλολογική, εκδ.
«Εθνικού και Καποδιστραικού Πανεπιστημίου Αθηνών», Αθήνα 1987.
Δημαράς Κ.Θ., Ελληνικός Ρωμαντισμός, εκδ. «Ερμής», Αθήνα 1985.
Δημαράς Κ.Θ., Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, εκδ. «Μ.Ι.Ε.Τ», Αθήνα 1986.
Δημαράς Κ.Θ., «Ιδεολογήματα στην αφετηρία του ελληνικού Πανεπιστημίου»,
Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και
Παιδεία.Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα, 21-25 Σεπτεμβρίου 1987), τ.
Α´, Αθήνα 1989, σσ. 43-54.
Δημαράς Κ.Θ., « Η κίνηση των ιδεών. Γεώργιος Μιστριώτης», Νέα Εστία τ.
86,τχ.1015 (15.10.1969), σσ. 1450-1451.
Δημαράς Κ.Θ., Αγγέλου Α., Κουμαριανού Αικ., Φραγκίσκος Εμμ. (επιμ.)
Αδαμάντιος Κοραής, Αλληλογραφία, τόμ. 2ος, 1966, τόμ. 3ος, 1979, ΕΙΕ.

398
Δημητριάδης Α.Δ. (επιμ.), Απάνθισμα βιογραφικόν των από συστάσεως του Ελληνικού
Πανεπιστημίου εκλιπόντων τον βίον καθηγητών αυτού 1837-1916, Αθήνησι
1916.
Δημητριάδης Α.Δ., Οι ευεργέται των Πανεπιστημίων. Βιογραφικόν απάνθισμα μετά
εικόνων τχ. Α’, Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον. Πρυτανεία Χρ.
Μαλανδρινού (1920-1921), εν Αθήναις 1921.
Διαθήκαι και δωρεαί υπέρ του Εθνικού Πανεπιστημίου, τόμοι Α´ – Β´, Αθήνα 1899,
1908.
Διαμάντης, Κ.Α., Η Ιόνιος Ακαδημία του Κόμιτος Γκίλφορδ, Ελληνική Δημιουργία
(ανάτυπο), ετ. Β´, τχ. 31, Αθήναι 1949.
Δυοβουνιώτης Κ., «Λόγος εις Ζήκον Δ. Ρώσην», Επιστημονικά Μνημόσυνα
Καθηγητών του Πανεπιστημίου, εν Αθήναις 1935, σσ. 3-41.
Εξερτζόγλου Χ., «Πολιτικές τελετουργίες στη Νεώτερη Ελλάδα. Η μετακομιδή των
οστών του Γρηγορίου Ε´ και η πεντηκοντετηρίδα της Ελληνικής
Επανάστασης», Μνήμων (23) 2001, σσ. 153-182.
Εξίσου Ε., «Πρυτανικοί και πανηγυρικοί λόγοι του πανεπιστημίου Αθηνών 1837-
1900. Βιβλιογραφική καταγραφή, Τετράδια εργασίας ΚΝΕ-ΕΙΕ, 10, Αθήνα
1988, σσ. 471-510.
Ερμής ο Λόγιος, (15.2.1818), τ. 8, τχ. 4ο, σσ. 73-74 και (1.9.1818), τ. 8, τχ. 17ο , σ.
491
Fairclough N., Critical Discourse Analysis, London Longman 1995.
Hamlyn W.D., «Περί της ιδέας κατά τον Πλάτωνα», Επιστημονική Επετηρίδα της
Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τομ. 25 (1974-1977), σσ. 89-
107.
Henderson G.P., Η Ιόνιος Ακαδημία, μτφρ. Φ.Κ. Βώρου, Κέντρο Ερεύνης και
διεθνούς επικοινωνίας «Ιόνιος Ακαδημίας», Κέρκυρα 1980.
Ζάιντλ Β., Βαυαροί στην Ελλάδα. Η γένεση του νεοελληνικού κράτους και το
καθεστώς του Όθωνα, εκδ. «ελληνική ευρωεκδοτική», Αθήνα 1984, σσ. 187-190.
Ζαμπακίδης Αρ., Νεόφυτος Δούκας: Ο Ηπειρώτης λόγιος ιερομόναχος και το
εκπαιδευτικό του έργο. Συμβολή στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαιδεύσεως,
εκδ. «Αφοί Κυριακίδη», 2005.
Ζαμπέλιος Σπ., Άσματα δημοτικά της Ελλάδος εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής του
μεσαιωνικού ελληνισμού, Κέρκυρα 1852.
399
Ζήλιας Σ., Ιερεμίας Α., Καρατζάς Χ., Ιστορία του φοιτητικού μας κινήματος, Αθήνα
1975.
Ζιώγου-Καραστέργιου Σ., «Φρονίμους δεσποινίδας και άριστας μητέρας». Στόχοι
Παρθεναγωγείων και εκπαιδευτική πολιτική στον 19ο αιώνα», Πρακτικά του
Διεθνούς Συμποσίου Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας (1-5
Οκτωβρίου 1984), τ. Β´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1986, σσ. 479-496.
Ζιώγου – Καραστέργιου Σ., «Προ των προπυλαίων: Η εξέλιξη της ανώτατης
εκπαίδευσης των γυναικών στην Ελλάδα», στο Β. Δεληγιάννη –Σ. Ζιώγου (επιμ.)
Εκπαίδευση και φύλο, εκδ. «Βάνιας», Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 333-416.
Ζιώγου-Καραστέργιου Σ., «Γυναίκες και ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα:19ος και
20ός αιώνας», Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης. Όψεις και απόψεις, τ. Β´-
Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-2010, Σήφης Μπουζάκης (επιμ.), εκδ.
«Gutenberg», Αθήνα 2011, σ. 597-616.
Θέμελη Χρυσοστόμου (Μητροπολίτη), «Η εορτή των Τριών Ιεραρχών εν τω
Πανεπιστημίω Αθηνών», Θεολογία 62 (1991), σσ. 7-65.
Θεοδώρου Β., «Οι δωρεές των Ελλήνων του εξωτερικού στο πανεπιστήμιο τον 19ο
αιώνα. Η εξέλιξη μιας πρακτικής», Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου
Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα,
21-25 Σεπτεμβρίου 1987), τ. Α´, Αθήνα 1989, σσ.223-234.
Ίκκου Χ., Ο ιδεολογικός χαρακτήρας των γλωσσικών μαθημάτων του ελληνικού
δημοτικού σχολείου και η αναθεώρηση του κατά τη Μεταπολιτευτική περίοδο,
Διδακτορική Διατριβή, ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ, Αθήνα 2011.
Καϊάφα Ουρ., (επιμ.), Ευαγγελικά (1901)- Ορεστειακά (1903) νεωτερικές πιέσεις και
κοινωνικές αντιστάσεις, Πρακτικά (31 Οκτωβρίου-1 Νοεμβρίου 2003), Σχολή
Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας,
Αθήνα 2005.
Κανδήλης Ιω., Οι θεμελιωταί των φυσικών επιστημών στη Νεώτερη Ελλάδα και η
εποχή τους, Αθήνα 1976.
Κανδήλης Ιω., «Σκαπανείς των θετικών επιστημών κατά τον 19ο αιώνα
Ξαβ. Λάνδερερ και Αναστ. Χρηστομάνος:
Οι δύο πρώτοι μεγάλοι διδάσκαλοι της Χημείας στην Ελλάδα», Βιομηχανική
Επιθεώρησις 49 (Αύγουστος 1981), σσ. 565-569.

400
Καραθανάσης Α.Ε., «Αγνωστες προσπάθειες του Γκίλφορντ για τη σύσταση της
'Ιονίου Ακαδημίας», Ό Ερανιστής 13 (1975), σσ. 7-16.
Καράκωστας Ιω., Ο βασιλεύς Όθων, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο και η Νομική του
σχολή, εκδ. «Αντ. Ν. Σάκκουλας», Αθήνα 2004.
Καράκωστας Ιω., Ιστορία της Νομικής Σχολής Αθηνών, Α´ Οθώνειο Πανεπιστήμιο
(1837-1862), Β´ Εθνικό Πανεπιστήμιο (1863-1911), εκδ. «Νομική Βιβλιοθήκη»,
Αθήνα 2012, 2014.
Καραμανωλάκης Β., «Η εισαγωγή της φροντιστηριακής ιστορικής διδασκαλίας στο
πρόγραμμα σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών», Γ´ Διεθνές Συμπόσιο: Οι
χρόνοι της ιστορίας για μια ιστορία της παιδικής ηλικίας και της νεότητας (Αθήνα,
17-19 Απριλίου 1997), Πρακτικά, ΙΑΕΝ, Αθήνα 1998, 63-72.
Καραμανωλάκης Β., Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης και η διδασκαλία της
ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1932), ΙΑΕΝ/ΓΓΝΓ-ΙΝΕ, Αθήνα 2006.
Καραμούζης Π., «Πανεπιστήμιο και ιδεολογία: Η αναπαραγωγή της κυρίαρχης
ιδεολογικοπολιτικής θεωρίας μέσα από τους επίσημους λόγους των
καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών (1900-1970)», Σ. Μπουζάκης
(επιμ.) Ιστορία της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Πρακτικά 4ου
επιστημονικού συνεδρίου ιστορίας της εκπαίδευσης (Πάτρα 6-8 Οκτωβρίου
2006), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2008, σσ. 113-129.
Καραντώνης Ανδρ., «Αριστομένης Προβελέγγιος», Φυσιογνωμίες, τ. 1ος, Αθήνα,
εκδ. «Παπαδήμας» 1977, σσ. 141-147.
Καρδαμίτση – Αδάμη Μ., «Νεότερα στοιχεία για το παλιό πανεπιστήμιο,
Αρχαιολογία, τχ 17 (Σεπτ – Νοεμβρ 1985), σσ. 51-55.
Κασίνης Κ.Γ., Οικονόμειος μεταφραστικός αγών, Σ.Ω.Β, Αθήνα 2003.
Κατσαρής Δημ., «Νικόλαος Γ.Πολίτης, Η δυσεξερεύνητος σοφία», στο: Μανόλης
Βαρβούνης-Μανόλης Σέργης (επιμ.), Ελληνική Λαογραφία
Ιστορικά,θεωρητικά,μεθοδολογικά, θεματικές, τομ.Α, εκδ. «Ηρόδοτος», Αθήνα
2012, σσ.109-149.
Κατσάφαρου Α., «Η πρόσβαση του γυναικείου φύλου στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση
κατά τον 19ο αιώνα: Δυνατότητες και πραγματικότητα», Δ. Δασκαλάκης, Μ.
Γκίβαλος (επιμ.), Παιδική ηλικία και τα δικαιώματα του παιδιού, εκδ. «Α.Α.
Λιβάνη», Αθήνα 2011, σσ. 271- 285.

401
Κάτσικας Χ., Θεριανός Κ., Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης από την ίδρυση του
νέου ελληνικού κράτους ως το 2004, εκδ. «Σαββάλας», Αθήνα 2007.
Κατσιμάρδος Τ., «180 χρόνια από την άφιξη του πρώτου βασιλιά. Τα «αποβατήρια
του Όθωνα δεν ξέχασαν ποτέ οι Βαυαροί», εφημ. «Έθνος» (22.9.2013).
Καυκά Δ., Σακκής Δ., «Ζητήματα οργάνωσης και λειτουργίας του Οθωνικού
Πανεπιστημίου (1837-1848)», Πρακτικά 4ου Επιστημονικού Συνεδρίου
Ιστορίας της Εκπαίδευσης (Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου 2006), Πρακτικά σε
ηλεκτρονική μορφή.
Κιμουρτζής Π., Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1860): οι πρώτες γενεές των
διδασκόντων, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και
Δημόσιας Διοίκησης Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2001.
Κιμουρτζής Π., «Ανέλαβον αυθορμήτως να παραδώσωσιν αμισθί μαθήματα»: Οι
πρώτοι υφηγητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1862), στο Επίκαιρα
Θέματα ιστορίας εκπαίδευσης, Σήφης Μπουζάκης (επιμ.), εκδ. «Gutenberg»
2002, σσ.581-589.
Κιμουρτζής Π., «Τα ευρωπαικά πανεπιστήμια ως πρότυπα: η ελληνική περίπτωση
(1837)», Νεύσις 12 (2003), εκδ. «Νεφέλη», σσ. 129-149.
Kipper P., Geschichte des Neugriechischen Volksschulwesens, Grobenheim und
Leipzig 1897.
Κόκκινος Γ., Ο πολιτικός ανορθολογισμός στην Ελλάδα. Το έργο και η σκέψη του
Νεοκλή Καζάζη (1894-1936), εκδ. «Τροχαλία», Αθήνα 1996.
Κοντογιάννης Π., Εθνικοί ευεργέται (1866-1928), Σύλλογος προς Διάδοσιν
Ωφέλιμων Βιβλίων, εν Αθήναις 1908.
Κουγέας Σ., «Περί της κατά την επανάστασιν σχεδιασθείσης Ακαδημίας», στο
Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 9 (1934), Λόγοι Γ’, σσ. 14-22.
Κούζης Αρ., Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών. Εκατονταετηρίς
1837-1937,τ. Γ´ Ιστορία της Ιατρικής Σχολής, τύποις «Πυρσού», Αθήναι 1939.
Κούκου Ελ., Ο Καποδίστριας και η παιδεία (1803-1822). Η Φιλόμουσος Εταιρεία της
Βιέννης, τ. Α´, Αθήναι 1958.
Κούκου Ελ., Ο Καποδίστριας και η παιδεία (1827-1832). Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα
της Αιγίνης, τ. Β´, Αθήναι 1972.

402
Κούκου Ελ., «Ο Φ. Τιρς και η γένεση του ελληνικού κράτους από τη σκοπιά του 20ού
αι.», Πρακτικά Συμποσίου Ο Φρίντιχ Τιρς και το Ελληνικό Πανεπιστήμιο,
Ινστιτούτο Goethe (Αθήνα 15-17 Οκτωβρίου 1990), Αθήνα 1991, σ. 85-93.
Κούκου Ελ., «Η ίδρυση του Πανεπιστημίου των Αθηνών και η συμμετοχή των
ελληνίδων στην επιστημονική εξέλιξη των Αθηνών», Μνημοσύνη (1995-
1997), τ. 13ος , εν Αθήναις, σσ. 93-110.
Κούκου Ελ., «Η Παιδεία», Ι.Ε.Ε, εκδ. «Εκδοτική Αθηνών», τ. ΙΒ´, Αθήνα 2000, σσ.
587-593.
Κουλούρη Χρ., Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου, Πανηγυρικός λόγος στον
επίσημο εορτασμό της 25ης Μαρτίου, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης,
Κομοτηνή 1995.
Κουλούρη Χρ., Αθλητισμός και όψεις της αστικής κοινωνικότητας. Γυμναστικά και
αθλητικά σωματεία 1870-1922, Εκδόσεις «ΙΑΕΝ», Αθήνα 1997 .
Κουλούρη Χρ., «Γιορτάζοντας το έθνος: Εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο
αιώνα», στο Αθέατες όψεις της Ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάνη
Γιανουλόπουλο (επιμ.-εισ. Δ. Παπαδημητρίου, Σ. Σεφεριάδης), εκδ. «Ασίνη»
2012, σσ. 181-210 .
Κουμανούδης Στ., Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών από της
αλώσεως μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων, τ. B´, εκδ. «Ερμής», Αθήνα 1980.
Κούμας K.Μ., «Περί παιδείας και σχολείων», Ερμής ο Λόγιος, 1819, σ. 730 κ.εξ.
Κουμπουρλής Γ., Οι ιστοριογραφικές οφειλές των Σπ. Ζαμπέλιου και Κ.
Παπαρρηγόπουλου. Η συμβολή Ελλήνων και ξένων λογίων στη διαμόρφωση
του τρισήμου σχήματος του ελληνικού ιστορισμού (1782-1846), ΙΝΕ/ΕΙΕ,
Αθήνα 2012.
Κουρκουμέλης Ν., Η εκπαίδευση στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της Βρετανικής
προστασίας (1816-1864), εκδ. «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών
Γραμμάτων», Αθήνα 2002.
Κρεατσάς Γ., Βραχνής Ν. (επιμ.), Ιατρική Σχολή 170 χρόνια, 1837-2007, ιατρικές
εκδόσεις «Π.Χ. Πασχαλίδης», Αθήνα 2007, 2008.

Κυριακίδου Σωτ., Μισαήλ Αποστολίδης (1789-1862): Ο βίος και το συγγραφικό του

έργο, Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Θεολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών
2012.

403
Κυριακόπουλος Ηλ., Τα Συντάγματα της Ελλάδος, εκδ. «Εθνικό Τυπογραφείο»,
Αθήνα 1960.
Κωνσταντινίδου Eμμ., Τα Ευαγγελικά, Αθήνα 1976.
Κωνσταντοπούλου Γ., «Υποτροφίες κατά την οθωνική περίοδο (1833-1862).
Πολιτική σκοπιμότητα ή θεσμός απόδοσης κοινωνικής δικαιοσύνης;», 5ο
Επιστημονικό Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης Εκπαίδευση και Κοινωνική
Δικαιοσύνη, Πανεπιστήμιο Πατρών, (Πάτρα, 4-5 Οκτωβρίου 2008), Πρακτικά
σε ηλεκτρονική μορφή.
Λάζος Χρ., Ιστορία της πανεπιστημιακής ή φοιτητικής φάλλαγας, εκδ. «Χρυσή Τομή»
1980.
Λάζος Χρ., Ελληνικό Φοιτητικό κίνημα 1821-1973, εκδ. «Γνώση» 1987.
Λάζος Χρ., «Ένοπλα φοιτητικά σώματα (1862-1897). Η περίπτωση της
«πανεπιστημιακής φάλαγγας», στο Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου
Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές
(Αθήνα, 21-25 Σεπτεμβρίου 1987), τ. Α´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989, σσ. 247-
255.
Λαμπίρη- Δημάκη Ιω., «Η συμβολή των νομικών σπουδών στην διαμόρφωση των
ελιτ: από τα πορίσματα μιας έρευνας», στο Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου
Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές
(Αθήνα, 21-25 Σεπτεμβρίου 1987), τ. Β´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989, σσ. 471-
481.
Λαμπράκη-Παγανού Α., Το υπόμνημα του Ι. Καποδίστρια για τα εκπαιδευτήρια της
Howfyl, εκδ. «Επικαιρότητα», Αθήνα 1989.
Λάππας Κ., «Οι φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών στον 19ο αι: ένα πρόγραμμα
έρευνας», Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου Ιστορικότητα της παιδικής
ηλικίας και της νεότητας (Αθήνα, 1-5 Οκτωβρίου 1984), τ. Β´, Αθήνα, ΙΑΕΝ,
1986, σσ. 473-478.
Λάππας Κ., «Το ζήτημα των διδάκτρων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κατά τον 19ο
αιώνα», Προσεγγίσεις στις νοοτροπίες των βαλκανικών λαών, 15ος - 20ός αι.
Οικονομικές αντιλήψεις και συμπεριφορές, εκδ. «Δαίδαλος», Αθήνα 1988, σσ.
131-152.
Λάππας Κ.,«Το διδακτικό προσωπικό του Πανεπιστημίου Αθηνών τον ΙΘ´ αιώνα»,
Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία.
404
 Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα, 21-25 Σεπτεμβρίου 1987), τ. Α´,
ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989, σσ. 137-147.
Λάππας Κ., Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αι., ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ,
Αθήνα 2004.
Λεονταρίτης Γ., «Ο συμβολισμός του πανηγυρικού και ο ιστορικός λόγος», Επίσημοι
λόγοι, τ. 30 (μέρος Β´:1990), Αθήνα 1997, σσ. 747-752.
Λεοντσίνης Γ.Ν., Ζητήματα Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Εκπαίδευσης, εκδ.
«Ινστιτούτο του βιβλίου» Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2004.
Λουκάτος Σπ., «Η φοιτητική κοινότητα στο β μισό του 19ου αι. Ιδεολογικοί
προσανατολισμοί και οι σύμφυτες προς αυτούς δραστηριότητες, ενέργειες και
γεγονότα», στο Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου Πανεπιστήμιο: ιδεολογία
και παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα, 21-25 Σεπτεμβρίου
1987), τ. Α´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989,σσ.299-326.
Λούκος Χρ., «Επίπεδο ζωής ενός καθηγητή Πανεπιστημίου στα μέσα του 19ου αιώνα:
Αλέξιος Πάλλης», Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου Πανεπιστήμιο:
ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα, 21-25
Σεπτεμβρίου 1987), τ. Α´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989., σσ. 121-136.
Λυδάκη Α., Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας, εκδ. «Καστανιώτη», Αθήνα
2001.

Μαλαφάντης Κ., «Η πολλαπλή συμβολή του Διαφωτισμού στη διαμόρφωση της

νεοελληνικής παιδείας», στο Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης. Όψεις και
απόψεις, τ. Α´- Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-2010, Σήφης Μπουζάκης
(επιμ.), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2011, σσ. 399-412.
Μαλικούτης Μ., «Γεώργιος Χατζιδάκις», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής
Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αφιέρωμα εις Γεώργιον Χατζιδάκιν τ.ΣΤ
(1955-1956), σσ. 9-20.
Μανδυλαρά Α., Κιμουρτζής Π., «Συμβολισμοί και κρατική εξουσία. Τελετές του
Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την οθωνική περίοδο», Πρακτικά, 3ο Συνέδριο
Ιστορίας Εκπαίδευσης, Εργαστήριο Ιστορικού Αρχείου Νεοελληνικής και
Διεθνούς Εκπαίδευσης, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης,
Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα 2004. Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
Μανούσης Θ., Περί Πανεπιστημίων εν γένει και ιδιαιτέρως περί του Οθωνείου
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις 1845.
405
Μάουρερ Γ.Λ., Ο ελληνικός λαός, μτφρ. Ο. Ρομπάκη, εκδ. «Αφοί Τολίδη», Αθήνα
1976.
Μαρωνίτη Ν., «Εθνικός και Δυναστικός Λόγος: συγκλίσεις και αντιπαραθέσεις με
αφορμή τη μετάφραση του Ευαγγελίου», στο Ευαγγελικά (1901) – Ορεστειακά
(1903). Νεωτερικές πιέσεις και κοινωνικές αντιστάσεις, Εταιρεία Σπουδών
Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 2003, σσ.63-81.
Μαρωνίτη Ν., Πολιτική εξουσία και «Εθνικό ζήτημα» στην Ελλάδα, 1880-1910, εκδ.
«Αλεξάνδρεια», Αθήνα 2009.
Ματθαίου Δ., Συγκριτική σπουδή της εκπαίδευσης. Θεωρήσεις, ζητήματα, διεθνείς
εκπαιδευτικές τάσεις και πολιτικές, αυτοέκδοση, Αθήνα 2012.
Ματθαίου Σ., Στέφανος Κουμανούδης (1818-1819): Σχεδιάσμα βιογραφίας,
Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ. 190, 1999.
Ματθαίου Σ., Καρέλλος Παντ., Στέφανος Α. Κουμανούδης. Ανέκδοτα κείμενα 1837-
1845 Ημερολόγιον. Πραγματεία κατά του Φαλλμεράϋερ ατελής, ΕΙΕ-ΙΝΕ,
Αθήνα 2010.
Μαυροσκούφης Δ.Κ., Εκπαίδευση και εκπαιδευτική πολιτική στην Ελλάδα, 1821-
1832, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής Α.Π.Θ.
(1995). Θεσσαλονίκη 1996.
Μαυροσκούφης Δ.Κ., «Προσπάθειες για τη θεμελίωση εκπαιδευτικού συστήματος
στα χρόνια του Αγώνα και του Καποδίστρια, 1821-1832:συνέχειες και
ασυνέχειες», στο Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης. Όψεις και απόψεις, τ.
Β´- Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-2010, Σήφης Μπουζάκης (επιμ.), εκδ.
«Gutenberg», Αθήνα 2011, σ. 69-98.
Μεργούπη – Σαβαΐδου Ε., Δημόσιος λόγος περί επιστήμης στην Ελλάδα (1870 – 1900).
Εκλαικευτικά εγχειρήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στους πολιτιστικούς
συλλόγους και στα περιοδικά, ΜΙΘΕ ΕΚΠΑ 2010.
Μεταλληνός, Γ.Δ., «Ή Ιόνιος Ακαδημία», Παρνασσός 23 (1981), σσ. 321 -375.
Μουλλάς Π., Les concours poétiques de l’ Université d’ Athènes 1851-1877, Αθήνα,
ΙΑΕΝ, 1989.
Μουλλάς Π., «Ποίηση και ιδεολογία. Οι αθηναϊκοί πανεπιστημιακοί διαγωνισμοί
(1851-1877)», Ρήξεις και συνέχειες. Μελέτες για τον 19ο αιώνα, Αθήνα,
εκδόσεις «Σοκόλη», 1993, σσ. 279-290.

406
Μπακαλάκη Αλ., Ελεγμίτου Ελ., Η εκπαίδευση «εις τα του οίκου» και τα γυναικεία
καθήκοντα. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως την εκπαιδευτική
μεταρρύθμιση του 1929, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1987.
Μπαλάνος Δ., «Αναστάσιος Διομήδης Κυριακός (1843-1923)», Ημερολόγιον της
Μεγάλης Ελλάδος, Vol 3, No 3 (1924); σελ. 229-238.
Μπαλάνος Δ, Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών. Εκατονταετηρίς
1837-1937. Ιστορία της Θεολογικής Σχολής, τ. Α´, τύποις «Πυρσού», Αθήναι
1937.
Μπαμπινιώτης Γ., «Γ.Ν. Χατζηδάκις (1848-1941). Η συμβολή του στην
αποκατάσταση της γλωσσικής μας ταυτότητας και στην επιστημονική σπουδή
της ελληνικής γλώσσας», Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Φιλοσοφικής
Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, τ.Α (1983), σσ. 294-307.
Μπαμπούνης Χ., Η εκπαίδευση κατά την καποδιστριακή περίοδο, Διοικητική
οργάνωση και εκπαιδευτική λειτουργία, εκδ. «ΣΩΒ», Αθήνα 1999.
Μπαμπούνης Χ., «Σπουδές Ελλήνων νέων στην Ευρώπη κατά την καποδιστριακή
περίοδο (1828-1832). Εκπαιδευτική διαθεσιμότητα, προσωπικές επιλογές και
κοινωνική δικαιοσύνη», 5ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας της Εκπαίδευσης
Εκπαίδευση και Kοινωνική Δικαιοσύνη (Πανεπιστήμιο Πατρών 4-5 Οκτωβρίου
2008), Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
Μπαμπούνης Χ., «Εκπαιδευτική πολιτική, οργανωτική δομή και διοίκηση της
εκπαίδευσης στην Ελλάδα κατά την Επαναστατική και Καποδιστριακή περίοδο
(1821-1832)», στο Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης. Όψεις και απόψεις, τ.
Β´- Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-2010, Σήφης Μπουζάκης (επιμ.), εκδ.
«Gutenberg», Αθήνα 2011, σσ. 699-708.
Μπαμπούνης Χ., Ιστορική αφήγηση και πηγές, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 2013.
Μπαμπούνης Χ., Η Κυβερνώσα Βουλή κατά την ελληνική μεσοβασιλεία, εκδ.
«Στοχαστής», Αθήνα 2013.
Μπαμπούνης Χ., «Διοίκηση και εποπτεία της Ελληνικής Εκπαίδευσης: Η σύσταση
του θεσμού του Επιθεωρητή (1830)», Ηώς, τ. 3, σσ. 57-63.
Μπαμπούνης Χ., Κωνσταντοπούλου Γ., «Κύπρος, Κύπριοι και κυπριακό στους
επίσημους εορτασμούς των Εθνικών Επετείων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
(1896-2006): Ιδεολογία και Ελληνισμός», Πρακτικά του Δ´ Διεθνούς

407
 Κυπρολογικού Συνεδρίου (Λευκωσία, 29.4-3.5.2008), Λευκωσία 2012, σσ. 435-
449.
Μπαμπούνης Χ., Φυριππής Εμμ., «Οι Καθηγηταί του Πανεπιστημίου Όθωνος
εκλέγουσιν ίδιον Βουλευτήν..», εκδ. «Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο
Αθηνών», Αθήνα 2012.
Μπαμπούνης Χ., Φυριππής Εμμ., «Βουλή των Ελλήνων, Ιούλιος 1892: Το
Νομοσχέδιο θέσπισης εκπαιδευτικών τελών –διδάκτρων στους φοιτητές.
Κομματικές θέσεις και αντιθέσεις, ιδεολογικές παραδοχές και συγκρούσεις»,
Ιστορίας Μέριμνα -Τιμητικός Τόμος στον Καθηγητή Γ.Ν. Λεοντσίνη, εκδ.
Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2012, σσ. 895-906.
Μπαμπούνης Χ., Φυριππής Εμμ., Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Φοιτητών δράσεις, τ. Α´ Οθωνική περίοδος [1837-1862], εκδ. «Εθνικό και
Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών», Αθήνα 2016.
Μπονίδης Κυρ.Θ., Το περιεχόμενο του σχολικού βιβλίου ως αντικείμενο έρευνας.
Διαχρονική εξέταση της σχετικής έρευνας και μεθοδολογικές προσεγγίσεις, εκδ.
«Μεταίχμιο», Αθήνα 2004.
Μπουζάκης Σ., Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα. Πρωτοβάθμια και
Δευτεροβάθμια Γενική και Τεχνικοεπαγγελματική Εκπαίδευση, τ. Α´, εκδ.
«Gutenberg», Αθήνα 1994.
Μπουζάκης Σ., Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα (1836-2005), Τεκμήρια
Ιστορίας (1836-1925), τ. Α´ εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2006.
Μπουζάκης Σ., Νεοελληνική Εκπαίδευση (1821-1998), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα
2006.
Μπουζάκης Σ., «Η Ελληνική Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση: Από την ίδρυση του
πρώτου ελληνικού πανεπιστημίου 1836/7 μέχρι τον Οργανισμό του 1932:
Θεσμοί και αντιλήψεις», Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης, Πρακτικά
4ου Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευση (Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου
2006), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2008, σσ. 233-242.
Μυκωνιάτης Γ.Ηλ., «Οι ανδριάντες του Ρήγα και του Γρηγορίου Ε´ στα Προπύλαια
του Πανεπιστημίου της Αθήνας και το πρώτο κοινό τους», Ελληνικά τ. 35ος, τχ.
2ο, Θεσσαλονίκη 1984, 8ο, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, σσ. 355-370.
Νικολαΐδης Γ. Ευ., «Ιστορία Φοιτητικής Ενώσεως. Παρελθόν-Ενεστώς»,
Ημερολόγιον των Φοιτητών του 1892, Αθήνα 1891, σσ. 7-21.
408
Ο Νικόλαος Γ. Πολίτης και το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, Πρακτικά
διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, τ. Α´-Β´, εκδ. Ακαδημία Αθηνών 2012,
1192 σσ.
Ντίκοπφ Κ., «Τίρς και Μάουρερ: δύο αντιλήψεις για την ανοικοδόμηση του
ελληνικού κράτους στα έτη 1833-1834», Ο Φρίντριχ Τίρς και η γένεση του
ελληνικού κράτους από τη σκοπιά του 20ού αιώνα, Ινστιτούτο Goethe, Αθήνα
1991, σσ. 45-52.
Πανταζίδης Ι., Χρονικόν της πρώτης Πεντηκονταετίας του ελληνικού Πανεπιστημίου,
Αθήνησι 1889.
Πανταζόπουλος Νικ., «Τιρς και Μάουρερ: κοινωνικός ρεαλισμός και ιστορικός
ρομαντισμός στο δίκαιο της αναγεννωμένης Ελλάδας», Πρακτικά Συμποσίου:
Ο Φρίντριχ Τίρς και η γένεση του ελληνικού κράτους από τη σκοπιά του 20ού
αιώνα, Ινστιτούτο Goethe, Αθήνα 1991, σσ. 27-42.
Πανταζόπουλος Ν., «Η Δικαιοσύνη», Ι.Ε.Ε, τ. ΙΒ´, εκδ. «Εκδοτική Αθηνών», Αθήνα
2000, σσ. 593-606.
Παπαγεωργίου Στέφ., Από το Γένος στο Έθνος. Η θεμελίωση του ελληνικού κράτους
(1821-1862), εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 2005.
Παπαπάνος Κ., Χρονικό-ιστορία της ανώτατης μας εκπαιδεύσεως, εκδ. «Αμερικανικού
Κολλεγίου Θηλέων» (Pierce College), Αθήνα 1970.
Παπαπάνος Κ., Οι ποιητικοί διαγωνισμοί και η δημοτική μας γλώσσα, εκδ. «Ίδρυμα
Ευρώπης Δραγάν», Αθήνα 1973.
Παρασκευαΐδης Σ., «Η Γραμματική του Δ. Βερναρδάκη και ο θόρυβος γύρω από
αυτή», Λεσβιακά 11 (1987), σσ. 29-38.
Πατριαρχέας Π. Ν., Φίλιππος Ιωάννου, ο από καθέδρας Έλλην φιλόσοφος του 19ου
αιώνος, εν Αθήναις, 1936.
Πενταζού Ι., «Ο Θεόδωρος Μανούσης, καθηγητής της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών (1837-1858», Μνήμων 17 (1995), σ. 69-106.
Πεντόγαλος Γ.Η, «Ιδεολογία καθηγητών και φοιτητών της ιατρικής σχολής του
οθωνικού πανεπιστημίου (1837-1862)», Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου
Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα,
21-25 Σεπτεμβρίου 1987), ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989, τ. Α´, σσ. 185-200.
Πεντόγαλος Γ.Η, Σχολεία ιατρικής παιδείας στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1991.

409
Περεντίδης Στ., «Ιστορικό γεγονός. Ιστορία των θεσμών και τοπική Ιστορία»
[Παρέμβαση στο επιμορφωτικό σεμινάριο «Ιστορία του τοπίου και τοπικές
Ιστορίες. Από το φυσικό περιβάλλον στο ιστορικό τοπίο» (19.12.1995)], Λ. Γ.
Μενδώνη, Ν. Μάργαρης (επιμ.) Kυκλάδες. Iστορία του τοπίου και τοπικές
Ιστορίες. Από το φυσικό περιβάλλον στο ιστορικό τοπίο Aθήνα 1998, σσ. 36-44.
Περεντίδης Στ., «Nεώτερες ειδήσεις σχετικά με τους προγόνους του Θεοδοσίου
Zυγομαλά : Γενεαλογική προσέγγιση», Bυζαντιναί Mελέται 3 (1991), σσ. 76–
102.
Περεντίδης Στ., «Ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς για τους προγόνους και την συγγένεια»,
στο Σ. Περεντίδης & Γ. Στείρης (επιμ.), Ιωάννης και Θεοδόσιος Ζυγομαλάς.
Πατριαρχείο – Θεσμοί – Χειρόγραφα. Ioannes et Theodosios Zygomalas.
Patriarchatus – Institutiones – Codices, εκδ. « Δαίδαλος - Ιωάννης
Ζαχαρόπουλος», Αθήνα 2009 , σσ. 279-289.
Περσιάνης Π., «Το Οθωνικό Πανεπιστήμιο σε σύγκριση με τα γερμανικά και γαλλικά
πανεπιστήμια του 19ου αιώνα: Προσπάθεια ερμηνείας των βασικών
χαρακτηριστικών του», Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης, Πρακτικά
4ου Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης (Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου
2006), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2008, σσ. 243-278.
Πετράκος Β., Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Η ιστορία των 150 χρόνων της,
1837-1987, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ.
104,Αθήνα 1987.
Petropoulos J., Πολιτική και Συγκρότηση Κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-
1843), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1985.
Πιζάνιας Ν., «Σεβαστή Καλλισπέρη, εκ Καλύμνου Η πρώτη Ελληνίς φοιτήτρια»,
ανατ. από περιοδικό Ακτίνες, Αθήναι 1971.
Πικρός Ιω., «Η ελληνοτουρκική κρίση και ο πόλεμος του 1897. Η Κρητική Πολιτεία.
Ο Μακεδονικός Αγώνας. Βελτιώσεις στην Ελλάδα.1895-1909», Ι.Ε.Ε., τ.
ΙΔ´, εκδ. «Εκδοτική Αθηνών» Αθήνα 2000, σσ. 88-125.
Πολίτης Α., Ρομαντικά χρόνια: ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880,
ΕΜΝΕ- Μνήμων, Αθήνα 2009.
Προβατάς Αλκ., Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος 1821-1980. Νομοθετικά και
εκτελεστικά σώματα, Αθήνα 1980.

410
 Πυργιωτάκης Ι., «Ερμηνευτική προσέγγιση εκπαιδευτικών νόμων και νομοσχεδίων:
Μία απόπειρα διαμόρφωσης ενός σχεδίου εργασίας, Δ. Χατζηδήμου, Ελ.
Ταρατόρη, Μ. Κουγιουρούκη, Π. Στραβάκου (επιμ.), Παιδαγωγική Εταιρεία
Ελλάδος, Πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου, (Αλεξανδρούπολη, 28-30
Μαΐου 2004), Εκδόσεις «Κυριακίδη», Θεσσαλονίκη, σσ. 73-86.
Πυργιωτάκης Ι., Παπαδάκης Ν., «Ερμηνευτική μέθοδος και έρευνα γύρω από την
εκπαιδευτική πολιτική και μεταρρύθμιση. Ζητήματα αλήθειας και μεθόδου»,
στο Κ.Π. Χάρης, Ν.Β. Πετρουλάκη, Σ. Νικόδημος (επιμ.), Πρακτικά 1ου
Πανελληνίου Συνεδρίου (13-15 Νοεμβρίου 1999), Παιδαγωγική Εταιρεία
Ελλάδος, Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα, Εκδόσεις
«Ατραπός», Αθήνα 1999, σσ. 853-858
Ρήγος Α., Ελληνικό Πανεπιστήμιο και φοιτητικό κίνημα. Από το χθες στο σήμερα του
θεσμού:1837-1909, εκδ. «Παπαζήσης», 2010.
Σαθάς Κ.Ν., Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων
Ελλήνων, από της καταλύσεως της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της
ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821), εν Αθήναις, «εκ της τυπογραφίας των
τέκνων Α. Κορομηλά», 1868.
Σακκής Δ.Α., Νεοσύστατο Ελληνικό κράτος (1833-1848): οικονομικές, κοινωνικές και
πολιτισμικές συνιστώσες της εκπαιδευτικής πραγματικότητας, τ. Α´. εκδ.
«Τυπωθήτω», Αθήνα 2001.
Σαλβάνος Γ., Η Ιόνιος Ακαδημία, Αθήνα 1949.
Scholler H., «Οι βασικές ιδέες του Τίρς για την αναδιαμόρφωση του ελληνικού
κράτους», Ο Φρίντριχ Τίρς και η γένεση του ελληνικού κράτους από τη σκοπιά
του 20ού αιώνα, Ινστιτούτο Goethe, Αθήνα 1991, σσ. 181-204.
Σιμένη Π., «Φοιτητικές ταραχές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών: η περίπτωση των
«Γυμναστικών» του 1907», Στο 3ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης,
Πάτρα 1-3 Οκτωβρίου 2004, Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
Σιμένη Π, Μεταρρύθμιση και αντίδραση. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών απέναντι στις
εκπαιδευτικές αλλαγές (1899-1926), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2008.
Σιμένη Π., «Πανεπιστήμιο και μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα. Το παράδειγμα της
Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, 1904-1926», στο
Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης. Όψεις και απόψεις, τ. Β’- Νεοελληνική

411
 Εκπαίδευση 1821-2010, Σήφης Μπουζάκης (επιμ.), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα
2011, σσ. 467-484.
Σκαρπαλέζος Α., Από την Ιστορίαν του Πανεπιστημίου Αθήνων (ιστορικά κείμενα και
ιστορικά στοιχεία), τύποις Χαραλ. Λ. Συνοδινού, 1964.
Σκλαβενίτης Τρ., «Η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Αθηνών (19ος αιώνας)», στο
Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία.
Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα, 21-25 Σεπτεμβρίου 1987), τ. Α´,
Αθήνα 1989, σσ. 113-119.
Σκούρα Λ., «Γλωσσικό ζήτημα και εκπαίδευση κατά τo πρώτο μισό του 20ού
αιώνα», Πρακτικά του Ελληνικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και
Εκπαίδευσης (ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.), 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο, (5-7 Οκτωβρίου
2012), Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
Στασινόπουλος Μιχ., «Η περί της παιδείας μέριμνα του αγωνιζομένου έθνους και το
πρώτον Πανεπιστήμιον», Αφιέρωμα στο Εικοσιένα, Νέα Εστία τ. 88, τχ. 1043
(1970), σσ. 40-50,
Στασινόπουλος Μιχ., Τα πρώτα βήματα της Ανώτατης Παιδείας μετά την
απελευθέρωσιν: η παιδεία κατά τον αγώνα. Το Πανεπιστήμιον και οι πρώτοι
καθηγηταί. Αι πρώται δυσχέριαι και η ακαδημαϊκή ελευθερία, Αθήναι 1971.
Σταυρόπουλος Αριστ., «Γεωγραφία των ιδεών και διαμόρφωση της ιατρικής
εκπαίδευσης στην Ελλάδα», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο:
Ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα, 21-25
Σεπτεμβρίου 1987), τ. Α´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989 σσ. 201-213.
Stauffert Fr., «Το εν Αθήναις Οθώνειον Πανεπιστήμιον. Σχεδιασθέν και οικοδομηθέν
υπό Χριστιανού Χάνσεν», Πανδώρα 16 (1865-1866) σσ. 468-476
(μεταφρασμένο από τα γερμανικά).
Στεφανίδης Μιχ., Εκατονταετηρίς 1837-1937. Ιστορία της Φυσικομαθηματικής
Σχολής, τ. Ε´, τχ. Α´-Β´, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, εν Αθήναις 1948.

412
Τεμπέλης Ηλ., «Ο εκλεκτικιστικός και παιδαγωγικός χαρακτήρας της φιλοσοφικής
δραστηριότητας του Νεόφυτου Δούκα κατά τη σχολαρχία του στο Ελληνικό
Λύκειο του Βουκουρεστίου», Γ' συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας
Νεοελληνικών Σπουδών Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχή του
Διαφωτισμού και στον εικοστό αιώνα (Βουκουρέστι, 2 - 4 Ιουνίου 2006),
Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
Τίρς Φρ., Η Ελλάδα του Καποδίστρια. Η παρούσα κατάσταση της Ελλάδος (1828-
1833) και τα μέσα για να επιτευχθεί η ανοικοδόμηση της, τ. Α´- Β´, μτφρ. Α.
Σπήλιου, εισ.-επιμ. –σχ. Τάσου Βουρνά, εκδ. «Αφοί Τολίδη», Αθήνα 1972.
Τζάνη Μ., Παμούκτσογλου Τ., Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. «Ταυτόν και
αλλοτριομορφοδίαιτον», εκδ. «ερωδιός», Θεσσαλονίκη 2002.
Tσατσαρώνης Γ., Αριστομένης Προβελέγγιος, ένας πρωτοπόρος της παιδικής
λογοτεχνίας, Διδακτορική διατριβή Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2007.
Τσιρπανλής Ζαχ., «Οι έλληνες φοιτητές στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και η παρουσία
τους στην πανεπιστημιακή ζωή της νεώτερης Ελλάδας, 1800-1850»,
Παρνασσός 3 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1979), σσ. 321-346.
Τσιτσίλια Παν., Η επανάστασις του 1909 και η «Πανεπιστημιακή Ένωσις», Αθήνα
1964.
Τσίχλης Β., Το κίνημα στο Γουδή και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, εκδ. «Πολύτροπον»,
Αθήνα 2007.
Τσοκόπουλος Β., «Επιλογή σπουδών και παραγωγικές δυνάμεις: μια περιοδολόγηση
(1837-1930)», Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και
παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές (Αθήνα, 21-25 Σεπτεμβρίου 1987),
τ. Β´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989,σ.461-469.
Τσοκόπουλος Γ., Η Βασίλισσα Αμαλία, 1904.
Τσουκαλάς Κ., «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαρίλαου Τρικούπη 1882-1895», τ.
ΙΔ´, Ι.Ε.Ε, «εκδοτική Αθηνών» Αθήνα 2000, σσ. 8-88.
Τυπάλδος- Ιακωβάτος Γ., Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας, '(Έκδ.-Εισ.-Σχόλ. Σ. Ι.
Ασδραχάς), Αθήνα 1982.
Φαρφαρατζή Δ., Ίδρυση, δομές και λειτουργία της Πανεπιστημιακής Λέσχης του
Πανεπιστημίου Αθηνών, Μεταπτυχιακή εργασία, ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ 2014.
Φασουλάκης Στ., «Γερμανικές καταβολές του ελληνικού πανεπιστημίου και
ελληνικές αμφισβητήσεις του Γερμανικού πανεπιστημίου», στοΠρακτικά του
413
 διεθνούς συμποσίου Πανεπιστήμιο: ιδεολογία και παιδεία. Ιστορική διάσταση
και προοπτικές (21-25 Σεπτεμβρίου 1985), τ. Α´, ΙΑΕΝ-ΓΓΝΓ, Αθήνα 1989 σ.
99-104.
Φασούλης Κ., Η διαχρονική εξέλιξη και αξιολόγηση των διοικητικών εκπαιδευτικών
και οικονομικών θεσμών των ΑΕΙ της Ελλάδας (1837-1996), Διακτορική
Διατριβή 1997.
Φούκας, Β., «Η παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών μέσης εκπαίδευσης στην
Ελλάδα κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. και την πρώτη δεκαετία του
20ου αι: Πρόσωπα και προσπάθειες, πρόγραμμα και πραγματικότητα», στο
Πρακτικά 3ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης 1-3 Οκτωβρίου 2004.
Πρακτικά σε ηλεκτρονική μορφή.
Φυριππής Εμμ., Το Αθήνησι ελληνικόν Πανδιδακτήριο (Οθώνειο Πανεπιστήμιο).
Ιστορικές καταβολές-οραματισμοί και σχέδια-ιδρυτικές ρυθμίσεις, εκδ.
«Βιβλιοτεχνία», Αθήνα 2007.
Φυριππής Εμμ., Περί εκλογής των αρχών διοίκησης του Οθώνειου Πανεπιστημίου,
εκλογικές διαδικασίες: Πανεπιστημιακά και ευρύτερα πολιτικά δεδομένα, τ. Α´-
τ. Β´, εκδ. «Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών», Αθήνα 2009,
2013..
Φυριππής Εμμ., «Το Ελληνικό Πανεπιστήμιο: Από τα σχέδια ίδρυσής του μέχρι τον
οργανισμό του 1911, στο Πανόραμα Ιστορίας της εκπαίδευσης. Όψεις και
απόψεις, τ. Β´- Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821-2010, Σήφης Μπουζάκης
(επιμ.), εκδ. «Gutenberg», Αθήνα 2011, σσ. 439-466.
Φυριππής Εμμ., « Ο Νεόφυτος Βάμβας ως Διδάσκαλος του Γένους και ως Καθηγητής
του πρώτου ελληνικού Πανεπιστημίου. Ιδεολογία και πράξη», ΗΩΣ, τ. 4, σσ.
72-77.
Φυριππής Εμμ., «Η απαρχή των Πανεπιστημίων στην Αθήνα του 2ου μ.Χ. αιώνα.
Ιδεολογία, πολιτικές και ακαδημαϊκές πρακτικές του ʺΑθηναϊκού
Πανεπιστημίουʺ» στο 18ο Διεθνές Συνέδριο Κοινωνική Παιδαγωγική,
Διαπολιτισμικότητα και Ειδική Αγωγή (Πάτρα, 14-16.11.2014), Πρακτικά σε
ηλεκτρονική μορφή.
Φωτιάδης, Ε.Π., «Παύλος Καρολίδης», Ελληνικά 4 (Αθήνα 1931), σσ. 293-294.
Wodak R. (επιμ.), Language, power and ideology. Studies in political discourse,
J.Benjamins Publishing company, Amsterdam/Philadelphia 1989.
414
Χαριλάου Ν., Νεόφυτος Δούκας, ένας μεγάλος δάσκαλος και λόγιος του 18ου-19ου
αιώνα, διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,
Ιωάννινα 1999.
Χαριλάου Ν., Ο Νεόφυτος Δούκας και η συμβολή του στο νεοελληνικό Διαφωτισμό,
εκδ. Κυβέλη, Αθήνα 2002.
Χατζηιωάννου Ι., Πανελλήνιον Λεύκωμα εθνικής εκατονταετηρίδος 1821-1921. Η
χρυσή Βίβλος του ελληνισμού, τ. Δ´ Καλλιτέχναι, εν Αθήναις, 1927.
Χατζής Δ., «Θεόδωρος Μανούσης. Ο πρώτος καθηγητής της ιστορίας εν τω εθνικώ
Πανεπιστημίω, Πλάτων 10, 1958 Πλάτων. Δελτίον της Εταιρείας Ελλήνων
Φιλολόγων, έτος Ι´ 1958, τχ. Α´ και Β´ (19/20), Αθήναι 1958, σσ. 301-320.
Χατζηστεφανίδου Σ., «Η Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών και η συμβολή της στη
διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας (1837-1911)», στο Επίκαιρα
Θέματα ιστορίας εκπαίδευσης, Σήφης Μπουζάκης (επιμ.), εκδ. «Gutenberg»
2002, σ. 651-670.
Χρήστου Θ., «Ο Κ.Δ. Σχινάς και η πρώτη Πρυτανεία στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο
(1837-1838)», Ιστορικά, τ. 9ος, τχ. 16 (1992), σσ. 371-384.
Χρήστου Θ., Κωνσταντίνος Δημητρίου Σχινάς (1801-1857). Η ζωή, το έργο, η εποχή
του, εκδ. «Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, Αθήναι 1998.
Χρήστου Θ., «Ο θεσμός του Οδηγού Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών»,
Πρακτικά ΙΔ´ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (28-30 Μαΐου 1993), Θεσσαλονίκη
1994, σσ. 601-613.
Χρήστου Θ., «Η 3η Σεπτεμβρίου 1843 και το Πανεπιστήμιο Αθηνών», Πρακτικά
ΙΕ´Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου (27-29 Μαΐου 1994), Θεσσαλονίκη 1995,
εκδ. «Βάνιας», σσ. 199-217.
Χρήστου, Θ., «Το φοιτητικό κίνημα και η πρώτη του εκδήλωση στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών (1839)», Πρακτικά του ΙΣΤ´ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου,
Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 289-308.
Χρήστου Χρυσ., Η ζωοφόρος των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών,
Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2005.
Χρυσάφη Ανδρ., Η ιδεολογική χρήση της ιστορίας. Οι εγχώριοι εμφύλιοι πόλεμοι του
20ού αιώνα στα σχολικά βιβλία της ιστορίας του «Λυκείου» Ελλάδας-Ισπανίας,
εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα 2012.
Ψύλλα M., Μεθοδολογία της ανάλυσης ενός γεγονότος από τον έντυπο λόγο, εκδ.
«Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός», Αθήνα 2010.
415
 ΠΙΝΑΚΕΣ
Πρυτανικοί Λόγοι (1838-1911)

Αγορητής Σχολή Ημερομηνία Παρατηρήσεις

1 Κ. Σχινάς Φιλοσοφίας 3-5-1838 λογοδοσία
2 Γ.Α. Ράλλης Νομικής Ο λόγος λανθάνει.

3 Γ.Α. Ράλλης Νομικής 9-11-1841 λογοδοσία

4 Ν. Κωστής Ιατρικής 9-11-1841 λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας

5 Ν. Κωστής Ιατρικής 4-10-1842 λογοδοσία

6 Μ. Αποστολίδης Θεολογίας [4-10-1842] Ο λόγος λανθάνει

7 Μ. Αποστολίδης Θεολογίας [4-10-1843] λογοδοσία

8 Κ.Ασώπιος Φιλοσοφίας 4-10-1843 Περί πρυτανείας και Πρυτανειών παρά τοις αρχαίοις

9 Κ. Ασώπιος Φιλοσοφίας 1-10-1844 λογοδοσία

10 Ν. Βάμβας Φιλοσοφίας 1-10-1844 [Η ανάγκη της ορθής και συστηματικής παιδείας]

11 Ν. Βάμβας Φιλοσοφίας 30-9-1845 λογοδοσία

12 Θ. Μανούσης Φιλοσοφίας 30-9-1845 «Περί της εννοίας και της αξίας των γενικών επιστημών και της σχέσεως αυτών προς
τας ειδικάς επαγγελματικάς επιστήμας»

13 Θ. Μανούσης Φιλοσοφίας 29-9-1846 λογοδοσία

14 Α. Βενιζέλος Φιλοσοφίας 29-9-1846 [Τις ο του Πανεπιστημίου σκοπός και τινα τα πρόσφορα αυτού μέσα]

15 Α. Βενιζέλος Φιλοσοφίας 5-10-1847 λογοδοσία

16 Ι. Σούτσος Νομικής 5-10-1847 «Η σχέσις <του Πανεπιστημίου> προς το μέγαν της Ελλάδος προορισμόν»

17 Ι. Σούτσος Νομικής 10-10-1848 λογοδοσία

18 Φ. Ιωάννου Φιλοσοφίας 10-10-1848 Περί των εμφύτων ιδεών
416
19 Φ. Ιωάννου Φιλοσοφίας 2-10-1849 λογοδοσία
20 Γ.Α. Μαυροκορδάτος Νομικής 2-10-1849 λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας

21 Γ. Α. Μαυροκορδάτος Νομικής 1-10-1850 λογοδοσία

22 Μ. Αποστολίδης Θεολογίας Ο αντιπρύτανης Γ. Μαυροκορδάτος εξεφώνησε τον λόγο, καθώς ο Μ. Αποστολίδης
απουσίαζε.

23 Μ. Αποστολίδης Θεολογία 9-9-1851 λογοδοσία

24 Σπ. Πήλληκας Νομικής

25 Σπ. Πήλληκας Νομικής 28-9-1852 λογοδοσία

26 Π. Αργυρόπουλος Νομικής 28-9-1852 Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ Απορρήτων

27 Π. Αργυρόπουλος Νομικής 20-9-1853 λογοδοσία

28 Ν. Κωστής Ιατρικής 20-9-1853 [«περί των ωφελειών, ας ο πολιτισμός παρέχει εις τε την ζωήν και την υγείαν των
ανθρώπων»]

29 Ν. Κωστής Ιατρικής 3-10-1854 λογοδοσία

30 Κ. Κοντογόνης Θεολογίας «η ακριβής των της σπουδής φοιτητών καθηκόντων εκπλήρωσις»

31 Κ. Κοντογόνης Θεολογίας 2-10-1855 λογοδοσία

32 Ιω. Ολύμπιος Ιατρικής 2-10-1855 [Λόγος περί του σκοπού και του έργου της θεολογίας, της φιλοσοφίας, της νομικής
και της ιατρικής]

33 Ιω. Ολύμπιος Ιατρικής 25-9-1856 λογοδοσία

34 Κ. Ασώπιος Φιλοσοφίας 25-9-1856 Περί Μ. Αλεξάνδρου

35 Κ. Ασώπιος Φιλοσοφίας 29-9-1857 λογοδοσία

36 Φ. Ιωάννου Φιλοσοφίας 29-9-1857 «περί της εν φύσει σκοπιμότητος και της φιλοσοφικής της φύσεως θεωρία»

37 Φ. Ιωάννου Φιλοσοφίας 7-9-1858 λογοδοσία

38 Δ. Σ.Στρούμπος Φιλοσοφίας 7-9-1858 «Περί των γνώσεων και των δοξασιών των τε αρχαίων και των νεωτέρων ως προς
417
 τα φυσικά φαινόμενα εν γένει και των μεθόδων του ερευνάν αυτά»

39 Δ.Σ. Στρούμπος Φιλοσοφίας 20-9-1859 λογοδοσία

40 Β. Οικονομίδης Νομικής 20-9-1856 «τα περί εισαγγελίας του αττικού δικαίου συμβολήν»

41 Β. Οικονομίδης Νομικής 18-9-1860 λογοδοσία

42 Α. Πάλλης Ιατρικής 18-9-1860 «Παρατηρήσεις τινές επί των νοσημάτων των ψυχικών δυνάμεων κατά τα τελευταία
έτη γενόμεναι, ήσαν καθ’ ολοκληρίαν γνωσταί παρά τοις αρχαίοις Έλλησι»

43 Α. Πάλλης Ιατρικής 1-10-1861 λογοδοσία

44 Κ. Ασώπιος Φιλοσοφίας «ασθενήσαντος του Πρυτάνεως κυρίου Κωνστ. Ασωπίου, ο λόγος αυτού
δημοσιευθήσεται εις ιδιαίτερον φυλλάδιον». Ο λόγος λανθάνει.

45 Κ. Ασώπιος Φιλοσοφίας 2-9-1862 λογοδοσία

46 Π. Παπαρρηγόπουλος Νομικής 2-9-1862 «Περί της επιστήμης εν γένει, περί των διαφόρων αυτής κλάδων και της προς
αλλήλους συναφείας αυτών»

47 Π. Παπαρρηγόπουλος Νομικής 27-10-1863 λογοδοσία

48 Κ. Φρεαρίτης Νομικής 27-10-1863 Περί διαφοράς της αληθούς από της ψευδούς παιδεύσεως

49 Κ. Φρεαρίτης Νομικής 1863-1864 λογοδοσία

50 Ηρ. Μητσόπουλος

51 Ηρ. Μητσόπουλος Φιλοσοφίας 24-10-1865 λογοδοσία

52 Μ. Βενιζέλος Ιατρικής

53 Μ. Βενιζέλος Ιατρικής 16-10-1866 λογοδοσία

54 Α.Ρ. Ραγκαβής Φιλοσοφίας 16-10-1866 «η ευγενής φύσις του έθνους….ουδόλως υπό των συμφορών του ηλλοιώθη και η
παιδεία τέλος, δια τους θέλοντας σπουδαίως εις αυτήν να επιδοθώσι, κατ' ουδέν
ελαττούται σήμερον της αρχαίας»

55 Μ. Βενιζέλος Ιατρικής 26-11-1867 Ο Αντιπρύτανης Μ. Βενιζέλος εξέθεσε τα πεπραγμένα του ακαδ. έτους 1866-1867
εν απουσία του Α.Ρ. Ραγκαβή.
418
56 Θ. Ορφανίδης Φιλοσοφίας 26-11-1867 Περί της ελληνικής αυτοφυούς ελληνικής βλαστήσεως

57 Θ. Ορφανίδης Φιλοσοφίας 24-11-1868 λογοδοσία

58 Γ.Α. Ράλλης Νομικής 26-11-1868 Περί της σημασίας των πολυθρυλλήτων ναυτικών νόμων των Ροδίων

59 Γ.Α. Ράλλης Νομικής 23-11-1869 λογοδοσία

60 Π. Καλλιγάς Νομικής 23-11-1869 Περί του βίου του Κουϊακίου

61 Π. Καλλιγάς Νομικής 25-10-1870 λογοδοσία

62 Κ. Βουσάκης Ιατρικής 25-10-1870 [Τα σπέρματα της επιστήμης]

63 Κ. Βουσάκης Ιατρικής 28-11-1871 λογοδοσία

64 Ευθ. Καστόρχης Φιλοσοφίας 28-11-1871 Περί της αρχήθεν κοινωνίας των Ελλήνων προς τους Ιταλούς και Ρωμαίους και της
εντεύθεν επενεργείας αυτών προς εκπολιτισμόν τούτων

65 Ευθ. Καστόρχης Φιλοσοφίας [22-10-1872] λογοδοσία

66 Κ. Παπαρρηγόπουλος Φιλοσοφίας 22-10-1872 [Τα αγγλικά πανεπιστήμια]

67 Κ. Παπαρρηγόπουλος Φιλοσοφίας 23-10-1873 λογοδοσία

68 Γ.Α. Μακκάς Ιατρικής 23-10-1873 Λόγος περί ευεξίας και μακροβιότητος

69 Γ. Α. Μακκάς Ιατρικής 17-11-1874 λογοδοσία

70 Π. Ρομπότης Θεολογίας 17-11-1874 Λόγος περί Στατιστικής

71 Γ.Α. Μακκάς Ιατρικής 30-11-1875 Ο Π.Ρομπότης εκμέτρησε το ζην στις 16-7-1875 και ο αντιπρύτανης Γ.Α. Μακκάς
ανέβηκε στο βήμα για να καλέσει τον Γραμματέα του Πανεπιστημίου να αναγνώσει
την έκθεση πεπραγμένων.
72 Ε. Κόκκινος Νομικής 30-11-1875 Λόγος περί του συνοικισμού των Αθηνών υπό Θησέως

73 Ε. Κόκκινος Νομικής 1875-1876 Η Σύγκλητος αποφάσισε μετά τον θάνατο αμφοτέρων των Πρυτάνεων να εκδώσει
74 Ιω. Παπαδάκης Φιλοσοφίας 1876-1877 τα πεπραγμένα κατά τα ακαδ. έτη 1875-1876 και 1876-1877.

75 Α. Αναγνωστάκης Ιατρικής 26-11-1878 λογοδοσία

419
76 Ν. Μ. Δαμαλάς Θεολογίας 26-11-1878 Λόγος περί του ιδιάζοντος χαρακτήρος και της αποστολής της ελληνικής εκκλησίας

77 Ν. Μ. Δαμαλάς Θεολογίας 14-10-1879 λογοδοσία

78 Θ. Αρεταίος Ιατρικής 14-10-1879 Λόγος περί των προόδων της χειρουργίας κατά τας τελευταίας δεκαετηρίδας

79 Θ. Αρεταίος Ιατρικής 30-11-1880 λογοδοσία

80 Β. Λάκων Φιλοσοφίας 30-11-1880 Περί των αρχών της Γεωμετρίας

81 Β. Λάκων Φιλοσοφίας 11-1-1882 λογοδοσία

82 Ν. Δαμασκηνός Νομικής 11-1-1882 Λόγος περί των αρχαίων ανωτάτων Συνεδρίων της Γαλλίας [Ο λόγος δεν κατέστη
δυνατό να ανευρεθεί]

83 Ν. Δαμασκηνός Νομικής 19-12-1882 λογοδοσία

84 Π.Γ. Κυριακός Ιατρικής 17-12-1882 [Εθνικόν ημών Πανεπιστήμιον]

85 Π.Γ. Κυριακός Ιατρικής [11-12-1883] λογοδοσία

86 Μ. Βενιζέλος

87 Μ. Βενιζέλος Ιατρικής [16-12-1884] λογοδοσία

88 Κ.Ν. Κωστής Νομικής 16-12-1884 Περί αδικήματος και ποινής εν τη αρχαία ελληνική τραγωδία

89 Κ.Ν. Κωστής Νομικής 1884-1885 λογοδοσία

90 Κ. Π. Δηλιγιάννης Ιατρικής

91 Κ.Π. Δηλιγιάννης Ιατρικής 23-11-1886 λογοδοσία

92 Γ. Καραμήτσας Ιατρικής 30-11-1886 Περί πανεπιστημιακής διδασκαλίας

93 Γ. Καραμήτσας Ιατρικής [29-11-1887] λογοδοσία

94 Θ. Αφεντούλης Ιατρικής 29-11-1887 [Τα μεγάλα αγαθά της γυμναστικής]

95 Θ. Αφεντούλης Ιατρικής [30-10-1888] λογοδοσία

96 Π. Παπαρρηγόπουλος Νομικής [30-10-1888] [Οι σκοποί της παιδεύσεως και της αγωγής]

420
97 Π.Παπαρρηγόπουλος Νομικής [5-11-1889] λογοδοσία
98 Μ.Χατζημιχάλης Ιατρικής [5-11-1889] [Η παρ’Έλλησιν Ιατρική από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της
Ελληνικής Επαναστάσεως]

99 Μ. Χατζημιχάλης Ιατρικής [10-3-1891] λογοδοσία

100 Γ. Μιστριώτης Φιλοσοφίας 10-3-1891 Τα αίτια του αρχαίου και του νεώτερου Ελληνικού πολιτισμού

101 Γ. Μιστριώτης Φιλοσοφίας 8-12-1891 λογοδοσία

102 Π. Ιωάννου Ιατρικής 8-12-1891 «Περί της κατ’αναφοράν προς την Ανατομίαν αρχαίας ελληνικής πλαστικής του
ανθρωπίνου σώματος»

103 Π. Ιωάννου Ιατρικής 29-11-1892 λογοδοσία

104 Ι. Πανταζίδης Φιλοσοφίας 29-11-1892 «Περί των εν Αθήναις Πολιτικών Εταιρειών»

105 Ι. Πανταζίδης Φιλοσοφίας 1892-1893 λογοδοσία

106 Π. Παυλίδης Θεολογίας «εν ταις Αγίαις Γραφαίς θείας αποκαλύψεις εν σχέσει προς τα πολέμια αυταίς
φιλοσοφικά συστήματα του Θεϊσμού και Πανθεισμού, προς την ιστορία και τας
υλιστικάς θεωρίας»

107 Π. Παυλίδης Θεολογίας 1893-1894 Λόγω θανάτου του Π. Παυλίδου, δεν πραγματοποιήθηκε τελετή εγκατάστασης των
νέων αρχών διοίκησης και η Σύγκλητος αποφάσισε την έκδοση των πεπραγμένων
της Πρυτανείας του.
108 Ι.Ν. Χατζηδάκις Φιλοσοφίας

109 Ι. Ν.Χατζηδάκις Φιλοσοφίας 3-12-1895 λογοδοσία

110 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 3-12-1895 Περί των Αλεξανδρινών Θεολόγων και ιδίως του Ωριγένους

111 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 1895-1896 λογοδοσία

112 Α.Κ. Χρηστομάνος Φιλοσοφίας 1-2-1898 «Περί της προόδου της πατρίδος ημών διά των εφαρμογών της επιστήμης»

113 Α.Κ. Χρηστομάνος Φιλοσοφίας 1-2-1898 λογοδοσία

114 Σπ. Μαγγίνα Ιατρικής 1-2-1898 «Η μεταξύ θετικών και θεωρητικών επιστημών αλληλοεπίδρασις και συμπλήρωσις
της μιας υπό της άλλης εις τας σκέψεις των δι’αυτών ασχολουμένων»
421
115 Σπ. Μαγγίνας Ιατρικής [22-11-1898] λογοδοσία
116 Τιμ. Αργυρόπουλος Φιλοσοφίας [22-11-1898] «Η ιστορία του ηλεκτρισμού από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σημέρον»

117 Τιμ. Αργυρόπουλος Φιλοσοφίας 1898-1899 λογοδοσία

118 Αλκ. Χ. Κρασσάς Νομικής 4-11-1899 «Περί της κωδικοποιήσεως του ακτικού δικαίου εν γένει και ιδία εν Ελλάδι»

119 Αλκ.Χ. Κρασσάς Νομικής [3-12-1900] λογοδοσία

120 Κ. Μητσόπουλος Φιλοσοφίας 3-12-1900 «Γεωλογική Ιστορία της ελληνικής χώρας»

121 Κ. Μητσόπουλος Φιλοσοφίας 13-1-1902 λογοδοσία

122 Σπ. Σακελλαρόπουλος Φιλοσοφίας 13-1-1902 «επανόρθωσις της βιογραφίας του πρώτου και αρχαιοτάτου των Ρωμαίων ποιητών,
του Λιβίου Ανδρόνικου»

123 Σπ. Σακελλαρόπουλος Φιλοσοφίας 27-10-1902 λογοδοσία

124 Ν. Καζάζης Νομικής 27-10-1902 Το Πανεπιστήμιον και η εθνική ιδέα

125 Ν. Καζάζης Νομικής 1902-1903 λογοδοσία

126 Ιω. Ευταξίας Νομικής

127 Ιω. Ευταξίας Νομικής 16-1-1905 λογοδοσία

128 Σπ. Λάμπρος Φιλοσοφίας 16-1-1905 Νέοι ορίζοντες εν τη ιστορική ερεύνη

129 Σπ. Λάμπρος Φιλοσοφίας 16-1-1906 λογοδοσία

130 Γ.Ν. Χατζηδάκις Φιλοσοφίας 15-12-1905 «περί της ενεστώσης μεθόδου εν ταις γλωσσικαίς ερευναις»

131 Γ.Ν.Χατζηδάκις Φιλοσοφίας 14-1-1907 λογοδοσία

132 Ν. Πολίτης Φιλοσοφίας 14-1-1907 [έπος του Διγενή Ακρίτα]

133 Ν. Πολίτης Φιλοσοφίας 20-1-1908 λογοδοσία

134 Μιχ. Κ. Κατσαράς Ιατρικής 20-1-1908 Περί «ψευδείς κατατονικές άνοιες»

135 Μιχ. Κ. Κατσαράς Ιατρικής 1-3-1909 λογοδοσία

422
136 Κ. Στέφανος Φυσικομαθημ 1-3-1909 Περί της εξελίξεως και της σημασίας των θετικών επιστημών
ατικής

137 Κ. Στέφανος Φυσικομαθημ 15-11-1909 λογοδοσία

ατικής
138 Ν.Χ. Αποστολίδης Φυσικομαθημ 15-11-1909 «Όρια, όροι και διαιρέσεις των εν ταις θάλασσαις διατωμένων ζώων»
ατικής
139 Ν.Χ. Αποστολίδης 5-3-1911 λογοδοσία

423
 Λόγοι της εορτής των τριών Ιεραρχών (1842-1911)
Χρονο
α/α Αγορητής Σχολή Θέμα
λογία
«Τίνι τρόπω οι ιεροί Απόστολοι και οι διάδοχοι αυτών, λαβόντες το φως τούτο, διέδοσαν αυτό εις τον κόσμον,
1 Ν. Βάμβας Φιλοσοφίας 1842
και τι ενήργησε διαδοθέν εις τον κόσμον»
2 Μ. Αποστολίδης Θεολογίας 1843 Ο λόγος λανθάνει.
3 Μ.Αποστολίδης Θεολογίας 1844 Ο λόγος λανθάνει.
4 Μ.Αποστολίδης Θεολογίας 1845 Ο λόγος λανθάνει.
5 Ν.Βάμβας Φιλοσοφίας 1846 Ο λόγος λανθάνει
6 Μ.Αποστολίδης Θεολογίας 1847 Ο λόγος λανθάνει.
«Δεύτε πάντες οι κοπιώντες και πεφορτισμένοι, καγώ αναπαύσω υμάς. Άρατε τον ζυγόν μου εφ’υμάς, και
7 Ν. Βάμβας Φιλοσοφίας 1848
μάθετε απ’εμού·ότι πράος ειμί, και ταπεινός τη καρδία·…..» (Ματθ.ια´. 28,29,30)
«Ούτω λαμψάτω το φως υμών έμπροσθεν των ανθρώπων, όπως ίδωσιν υμών τα καλά έργα, και δοξάσωσι
8 Μ. Αποστολίδης Θεολογίας 1849
τον πατέρα υμών τον εν τοις ουρανοίς» (Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, κεφ. 5, 16)
9 Μ. Αποστολίδης Θεολογίας 1850 «Ο αγαθοποιών εκ του Θεού εστίν· ο κακοποιών ουχ εώρακε τον Θεόν» (Ιωάννου γ’ επιστ. 11)
«Ποία συνθήκη υπάρχει μεταξύ Θεού δίδοντος και ανθρώπου αιτούντος, τι αιτούμεν, και διά τι τέλος
10 Ν. Βάμβας Φιλοσοφίας 1851
αιτούμεν»
11 Μ.Αποστολίδης Θεολογίας 1852 «Οποίαν χρήσιν κάμνομεν του τοιούτου των θείων ημών πατέρων παραδείγματος»
«Διά τι ημείς οι Χριστιανοί λεγόμεθα τέκνα φωτός;», «Ποία είναι τα έργα των περιπατούντων εν τω φωτί
12 Ν. Βάμβας Φιλοσοφίας 1853
τούτω;», «Ποιος είναι ο κανών, καθ όν οφείλομεν να δοκιμάζωμεν τα έργα ημών;»
13 Μ.Αποστολίδης Θεολογίας 1854 Ο λόγος λανθάνει.
14 Μ.Αποστολίδης Θεολογίας 1855 Ο λόγος λανθάνει
Δοσιθ.
15 ιεροκήρυκας 1856 Ο λόγος λανθάνει.
Ασημακόπουλος
«Ποίαι δε ήσαν αι αρχαί των Διδασκάλων εκείνων, και πώς αύται εκραταίωσαν οι μεγαλόψυχοι ούτοι και
16 Διον. Κλέοπας Θεολογίας 1857
ευγενείς της Ελλάδος υιοί;»»
17 Κ. Κοντογόνης Θεολογίας 1858 «Η φιλαδελφία μενέτω» (Προς Εβρ. γ’.1)
424
18 Κ. Κοντογόνης Θεολογίας 1859 «Η δικαιοσύνη αυτού μένει εις τον αιώνα» (Ψαλμ.ρια’.9)
«Περί της αιτίας, υφ’ης ανεδείχθησαν τόσον μέγιστοι οι παγκοσμίως εορταζόμενοι σήμερον Σοφώτατοι
19 Κ. Κοντογόνης Θεολογίας 1860
Διδάσκαλοι»
20 Κ.Κοντογόνης Θεολογίας 1861 «Εις μνημόσυνον αιώνιον έσται δίκαιος» (Ψαλμ.ρια’.6)
21 Μ.Αποστολίδης Θεολογίας 1862 Ο λόγος λανθάνει.
22 Αλ. Λυκούργος Θεολογίας 1863 «Οποίον ήτο το πνεύμα, το οποίον εκείνους <Άγιοι Απόστολοι> εζωοποίει»
23 Π.Ρομπότης Θεολογίας 1864 «Εμοί δε λίαν ετιμήθησαν οι φίλοι σου, ο Θεός» (Ψαλμ. 138,17)
24 Αλ. Λυκούργος Θεολογίας 1865 «Τις έστι σοφός και επιστήμων εν υμίν;» (Ιακωβ. Γ’. 13)
25 Αλ. Λυκούργος Θεολογίας 1866 Ο λόγος λανθάνει.
26 Θεοκλ. Βίμπος Θεολογίας 1867 «Η γεννηθείσα ημίν σοφία του Θεού» (Α´Κορ.α´.30)
Νικηφ.
27 Θεολογίας 1868 «Τις ο σκοπός και η υπόθεσις της ακαδημαϊκής πανηγύρεως;»
Καλογεράς
Θεόκλητος «Τι σημαίνει μνημόσυνον;», «τι προσάγει τους πολίτας του εθνικού ημών πανεπιστημίου υπέρ των
28 Μαντινείας και Θεολογίας 1869 κεκοιμημένων ιδρυτών, ευεργετών, συνδρομητών και καθηγητών αυτού», «διατί κατά την εορτήν των τριών
Κυνουρίας τούτων μεγάλων ιεραρχών ώρισται η του μνημοσύνου αυτού τέλεσις;»
Νικηφ.
29 Θεολογίας 1870 «Εμβλέψατε εις αρχαίας γενεάς και ίδετε…» (Σοφία Σειράχ, κεφ. Β´, στιχ. 10)
Καλογεράς
30 Π.Ρομπότης Θεολογίας 1871 Ο λόγος λανθάνει.
Νικηφ.
31 Θεολογίας 1872 «Οι τρεις διδάσκαλοι της Εκκλησίας και οι ευεργέται του Πανεπιστημίου»
Καλογεράς
32 Ν.Μ. Δαμαλάς Θεολογίας 1873 «Λόγος περί της αληθούς παιδείας και της παρ’ημίν διαδόσεως ταύτης»
33 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 1874 «Περί της σχέσεως της αρχαίας κλασικής φιλολογίας προς τον Χριστιανισμόν»
«Ο σπείρων εις την σάρκα εαυτού εκ της σαρκός θερίσει φθοράν, ο δε σπείρων εις το πνεύμα εκ του
34 Π.Παυλίδης Θεολογίας 1875
πνεύματος θερίσει ζωήν αιώνιον» (Γαλ. 6, 8)
35 Ζ.Ρώσης Θεολογίας 1876 «η προς αλλήλας σχέσις της Θεολογίας και φιλοσοφίας»
Νικηφ.
36 Θεολογίας 1877 «Δόξαν σοφοί κληρονομήσουσι» (Παροιμ. Γ’, 35)
Καλογεράς
37 Ν.Μ. Δαμαλάς Θεολογίας 1878 «Λόγος περί της ουσίας του Χριστιανισμού ως πίστεως και ως γνώσεως»
38 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 1879 Ο βίος των Τριών Ιεραρχών
39 Παναρ. Θεολογίας 1880 «Τις έστιν ο καλός αγών ον πας χριστιανός οφείλει να αγωνίζηται;»

425
 Κωνσταντινίδης
1881-Δεν εκφωνήθηκε λόγος
1882-Δεν εκφωνήθηκε λόγος
Κ.
40 Παπαρρηγόπουλ Φιλοσοφίας 1883 Το κείμενο δεν κατέστη δυνατό να ανευρεθεί.
ος
41 Ν.Μ. Δαμαλάς Θεολογίας 1884 «Περί των φιλοσοφικών βάσεων της θείας αποκαλύψεως»
42 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 1885 «Οι Τρεις Ιεράρχες ως τέλειοι επιστήμονες θεολόγοι και ως έξοχοι εκκλησιαστικοί ποιμένες»
43 Π. Παυλίδης Θεολογίας 1886 «Πίστις και Πατρίς ήσαν τα δύο ιερά αυτών σύμβολα υπέρ των οποίων οι πατέρες ημών εμάχοντο
«Λόγος περί του προορισμού, του χαρακτήρος και της τύχης του μεγάλου Βυζαντινού κράτους». Το κείμενο
44 Ν.Μ. Δαμαλάς Θεολογίας 1887
λανθάνει.
45 Ν. Μ. Δαμαλάς Θεολογίας 1888 «Λόγος περί της αληθείας»
«Πόσον ευηργέτησαν την Εκκλησίαν ημών οι Τρεις Ιεράρχαι, και πόσον ευηργέτησαν το έθνος ημών οι
46 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 1889
δωρηταί του Πανεπιστημίου»
«Η αιτία, δι’ην τρεις των μεγίστων αυτής ιεραρχών και φωστήρων κατέστησαν από μακρού χρόνου εν τη
47 Ν. Καζάζης Νομική 1890
συνειδήσει του ταλαιπωρημένου έθνους οι τρεις μεγάλοι ιεροφάνται των ελληνικών γραμμάτων….»
«Περί της υψίστης του παντός αρχής και της προς τον κόσμον σχέσεως κατά τον Χριατιανισμόν, εν αντιθέσει
48 Ζ. Ρώσης Θεολογίας 1891 προς την περί αυτής έννοιαν της ελληνικής φιλοσοφίας, των κυριωτάτων μορφών των ελληνιζουσών και
ιουδαιζουσών αιρέσεων, και προς το σύστημα της υλοφροσύνης»
Προκ.
49 Θεολογίας 1892 «Η πάντοτε νικώσα δύναμις της πίστεως και οι υπέρ αυτής αγώνες των Τριών Ιεραρχών»
Οικονομίδης
50 Ι. Π. Ευταξίας Νομική 1893 Παρά την ανάθεση στον Ι.Π.Ευταξία, λόγος δεν εκφωνήθηκε.
51 Πρ. Οικονομίδης Θεολογίας 1894 Δεν εκφωνήθηκε λόγος, λόγω ασθενείας του Οικονομίδη, ο οποίος είχε οριστεί ο αγορητής της ημέρας.
52 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 1895 «Λόγος περί τον εναρμόνιον σύνδεσμον θρησκείας και παιδείας»
53 Σπ. Λάμπρος Φιλοσοφίας 1896 «Οι ευεργέται και καθηγηταί του Εθνικού Πανεπιστημίου»
1897-Δεν εκφωνήθηκε λόγος
54 Ν. Καζάζης Νομικής 1898 «Περί της εκπολιτιστικής δυνάμεως της επιστήμης»
55 Ι.Ε. Μεσολωράς Θεολογίας 1899 «Η εν εγκωμίοις μνήμη των Τριών Ιεραρχών και το εύγνωμον μνημόσυνον των ιδρυτών, ευεργετών και
καθηγητών του Πανεπιστημίου εξ ου εις μίμησιν των αρετών αμφοτέρων προτρεπόμεθα»
56 Ιγν. Μοσχάκης Θεολογίας 1900 «Τα διανοητικά πλεονεκτήματα πρέπει να συνυπάρχωσι μετά της αρετής, ίνα αποβώσιν αληθώς ωφέλιμα»
57 Ιγν. Μοσχάκης Θεολογίας 1901 «Οι Τρεις Ιεράρχες ως πρότυπα πνευματικών ποιμένων και διδασκάλων»
426
58 Εμμ. Ζολώτας Θεολογίας 1902 «Περί του έργου της Θεολογικής Σχολής»
59 Ν. Καζάζης Νομική 1903 «Η Ελληνική Εκκλησία και η Εθνική Αναγέννησις»
60 Γ. Δερβός Θεολογίας 1904 «Ο φοιτητικός βίος της εποχής των Τριών της Εκκλησίας Ιεραρχών και ο φοιτητικός βίος αυτών»
61 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 1905 «Περί αρμονίας θρησκείας και επιστήμης»
«Οι μεν τρεις Ιεράρχαι φως του χριστιανικού κόσμου και δη της Ελληνικής Εκκλησίας, οι δε ιδρυταί, ευεργέται
62 Ι. Μεσολωράς Θεολογίας 1906
και καθηγηταί του εθνικού ημών Πανεπιστημίου φως του νεωτέρου Ελληνισμού εγένοντο»
63 Εμμ. Ζολώτας Θεολογίας 1907 «Εις πάσαν την γην εξήλθεν ο φθόγγος αυτών και εις τα πέρατα της οικουμένης τα ρήματα αυτών» (Ψαλμ. ιη’ 5)
64 Π. Καρολίδης Φιλοσοφίας 1908 Ο λόγος λανθάνει.
«Ο οικογενειακός και σχολικός βίος της εποχής των Τριών Ιεραρχών και τα μέσα που χρησιμοποίησαν εις την
65 Γ. Δέρβος Θεολογίας 1909
βελτίωσιν αυτών»
66 Α.Δ. Κυριακός Θεολογίας 1910 Η «υπέροχος παιδεία» των Τριών Ιεραρχών και η «υπέροχος αυτών δράσις διά την Εκκλησίαν»
67 Κ.Μ. Ράλλης Θεολογίας 1911 «Περί ασυλίας κατά το Δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας»

427
 Λόγοι της επετείου εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου (1842-1862)
α/α Αγορητής Σχολή Χρονολο Θέμα
γία
1 Ι. Βενθύλος Φιλοσοφίας 1842 [Στο λόγο αυτό συνδέεται ο ελληνισμός με τις έννοιες του χριστιανικού πνεύματος, του ηρωισμού
και της θυσίας, της επιστήμης και των γραμμάτων μέσα από αναφορές στην ελληνική αρχαιότητα]
2 Ν. Βάμβας Φιλοσοφίας 1844 Περί προόδου και πτώσεως της Αρχαίας Ελλάδος
3 Φ. Ιωάννου Φιλοσοφίας 1845 Βιογραφία Γρηγορίου Κωνσταντά
4 Γ.Α. Ράλλης Νομική 1846 Βιογραφία Νεοφύτου Δούκα
5 Ν. Κωστής Ιατρική 1847 Ο λόγος λανθάνει
6 Κ. Κοντογόνης Θεολογίας 1848 «τις ο αληθής και σωτήριος φωτισμός, και τίνα τα εξ αυτού εις την κοινωνίαν γινόμενα αγαθά»
7 Π. Αργυρόπουλος Νομική 1850 Περί Αδαμαντίου Κοραή
8 Γ. Πρινάρης Ιατρική 1851 Περί Ιπποκράτους
9 Κ. Κοντογόνης Θεολογίας 1852 Περί Ηλία Μηνιάτη
10 Στ.Α. Κουμανούδης Φιλοσοφίας 1853 Περί της πολιτικής ενότητος των Ελλήνων
11 Π. Παπαρρηγόπουλος Νομική 1854 Βασίλειος ο Μακεδών
12 Γ.Α. Μακκάς Ιατρική 1855 Λόγος περί γυμναστικής του σώματος ως μέρους της κατά τους αρχαίους τελείας παιδείας
13 Κ. Κοντογόνης Θεολογίας 1856 Λόγος περί αγωγής
14 Κ. Παπαρρηγόπουλος Φιλοσοφίας 1857 «Λόγος προς ανασκευήν των εν τοις καθ’ ήμάς χρόνοις θρυλληθέντων περί της καταστροφής του των
Ελλήνων γένους»
15 Ι.Α. Σούτσος Νομική 1858 Περί Πολιτείας Αθηναίων
16 Α. Πάλλης Ιατρική 1859 «Λόγος περί του κλίματος της Ελλάδος, και των βιωτικών περιστάσεων του Ελληνικού έθνους, και εν
γένει περί της Ελληνικής φυλής»
17 Π. Ρομπότης Θεολογίας 1860 Περί του ηθικού χαρακτήρα του «Λυτρωτού του κόσμου»
18 Αλ.Ρ. Ραγκαβής Φιλοσοφίας 1861 Περί τοπογραφίας των αρχαίων Αθηνών

428
19 Κ. Φρεαρίτης Νομική 18621393 Περί των τυχών και της φύσεως της ελληνικής επιστήμης

1393
Ο εορτασμός δεν πραγματοποιήθηκε στις 20-5-1862 αλλά μεταφέρθηκε στις 27-12-1862.

429
 Ευρετήριο

Πανεπιστημιακοί Λόγοι

Οθώνειο Πανεπιστήμιο (1838-1862)

Πρυτανικοί Λόγοι (1838-1862)

Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Σχινά (3.5.1838) 86

Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Ράλλη (9.11.1841) 88

Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Κωστή (9.11.1841) 90

Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Κωστή (4.10.1842) 91
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Αποστολίδη 94
(4.10.1843)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο (4.10.1843) 97
[Περί Πρυτανείας και Πρυτανειών παρά τοις αρχαίοις]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο (1.10.1844) 98
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Βάμβα (1.10.1844) [Η 100
ανάγκη της ορθής και συστηματικής παιδείας]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Βάμβα (30.9.1845) 101
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Θ. Μανούση (30.9.1845) 102
[Περί της εννοίας και της αξίας των γενικών επιστημών και της σχέσεως
αυτών προς τας ειδικάς επαγγελματικάς επιστήμας]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Θ. Μανούση (29.9.1846) 104
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Αλ. Βενιζέλο (29.9.1846) 106
[Τίς ο του Πανεπιστημίου σκοπός και τίνα τα πρόσφορα προς επίτευξιν αυτού
μέσα]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Αλ. Βενιζέλο (5.10.1847) 107
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ι. Σούτσο (5.10.1847) [ Η 108
σχέσις του Πανεπιστημίου προς το μέγαν της Ελλάδος προορισμόν, την
πρόοδον και το μεγαλείον αυτής]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ι. Σούτσο (10.10.1848) 109
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Φ. Ιωάννου (10.10.1848) 112
[Περί των εμφύτων ιδεών]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Φ. Ιωάννου (2.10.1849) 113
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Μαυροκορδάτο 114
(2.10.1849)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Μαυροκορδάτο 115
(1.10.1850)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Αποστολίδη (9.9.1851) 115

430
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Σπ. Πήλληκα (28.9.1852) 117
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Αργυρόπουλο 120
(28.9.1852) Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π. Αργυρόπουλο 120
(20.9.1853)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Κωστή (20.9.1853) [περί 124
των ωφελειών, ας ο πολιτισμός παρέχει εις τε την ζωήν και την υγείαν των
ανθρώπων]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Κωστή (3.10.1854) 125
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας απο τον K. Κοντογόνη (3.10.1854) 126
Λογος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Κοντογόνη (2.10.1855) 127
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ι. Ολύμπιο (2.10.1855) 129
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ι. Ολύμπιο (25.9.1856) 129
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο (25.9.1856) 131
[Περί Μ. Αλεξάνδρου]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο (29.9.1857) 131
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Φ. Ιωάννου (29.9.1857) 135
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Φ. Ιωάννου (7.9.1858) 135
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Δ. Σ. Στρούμπο (7.9.1858) 138
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Δ.Σ. Στρούμπο (20.9.1859) 138
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Β. Οικονομίδη (20.9.1859) 141
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Β. Οικονομίδη (18.9.1860) 141
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Α. Πάλλη (18.9.1860) 143
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Α. Πάλλη (1.10.1861) 144
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο 146
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Ασώπιο (2.9.1862) 146
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Παπαρρηγόπουλο 149
(2.9.1862)

Εόρτιοι και επετειακοί Λόγοι

Λόγοι της εορτής των Τριών Ιεραρχών (1842-1862)

Επέτειος 1842- Ομιλία Ν. Βάμβα 152

Επέτειος 1843- Ομιλία Μισαήλ Αποστολίδη 153
Επέτειος 1844- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [β´] 153
Επέτειος 1845- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [γ´] 153
Επέτειος 1846- Ομιλία Ν. Βάμβα [β´] 154
Επέτειος 1847 – Ομιλία Μ. Αποστολίδη [δ´] 154
Επέτειος 1848- Ομιλία Ν. Βάμβα [γ´] 154
Επέτειος 1849-Ομιλία Μ. Αποστολίδη [ε] 155
Επέτειος 1850- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [στ´] 157
431
Επέτειος 1851- Ομιλία Ν. Βάμβα [δ´] 158
Επέτειος 1852- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [ζ´] 160
Επέτειος 1853- Ομιλία Ν. Βάμβα [ε´] 161
Επέτειος 1854- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [η´] 162
Επέτειος 1855- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [θ´] 162
Επέτειος 1856- Ομιλία Δοσιθέου Ασημακόπουλου 162
Επέτειος 1857- Ομιλία Διον. Κλεόπα 163
Επέτειος 1858- Ομιλία Κ. Κοντογόνη 164
Επέτειος 1859- Ομιλία Κ. Κοντογόνη [β´] 164
Επέτειος 1860- Ομιλία Κ. Κοντογόνη [γ´] 165
Επέτειος 1861- Ομιλία Κ. Κοντογόνη [δ´] 166
Επέτειος 1862- Ομιλία Μ. Αποστολίδη [ι´] 167

Λόγοι της επετείου εγκαθιδρύσεως του Πανεπιστημίου (1842-1862)

Επέτειος 1842 – Ομιλία Ιω. Βενθύλου 169

Επέτειος 1843 170
Επέτειος 1844 – Ομιλία Ν. Βάμβα Περί Προόδου και πτώσεως της 171
Αρχαίας Ελλάδος
Επέτειος 1845- Ομιλία Φιλ. Ιωάννου Βιογραφία Γρηγορίου Κωνσταντά 173
Επέτειος 1846- Ομιλία Γ.Α. Ράλλη Βιογραφία Νεόφυτου Δούκα 174
Επέτειος 1847 – Ομιλία Ν. Κωστή 175
Επέτειος 1848- Ομιλία Κ. Κοντογόνη 176
Επέτειος 1850- Ομιλία Π.Αργυρόπουλου, Περί Αδαμαντίου Κοραή 177
Επέτειος 1851- Ομιλία Γεωργίου Πρινάρη Περί Ιπποκράτους 180
Επέτειος 1852- Ομιλία Κ. Κοντογόνη Περί Ηλία Μηνιάτη 182
Επέτειος 1853 – Ομιλία Στέφανου Α. Κουμανούδη Περί της πολιτικής 183
ενότητος των Ελλήνων
Επέτειος 1854- Ομιλία Π. Παπαρρηγόπουλου Βασίλειος ο Μακεδών 185
Επέτειος 1855- Ομιλία Γεωργίου Α. Μακκά Λόγος περί γυμναστικής του 186
σώματος ως μέρους της κατά τους αρχαίους τελείας παιδείας.
Επέτειος 1856- Ομιλία Κ. Κοντογόνη Λόγος περί αγωγής 188
Επέτειος 1857- Ομιλία Κ. Παπαρρηγόπουλου 190
Επέτειος 1858- Ομιλία Ι.Α. Σούτσου Περί Πολιτείας Αθηναίων 192
Επέτειος 1859 - Ομιλία Αλέξ. Πάλλη 194
Επέτειος 1860- Ομιλία Π. Ρομπότη 195
Επέτειος 1861- Ομιλία Αλ. Ρ. Ραγκαβή Περί τοπογραφίας των αρχαίων 196
Αθηνών
Επέτειος 1862- Ομιλία Κ. Φρεαρίτη Περί των τυχών και της φύσεως της 197
ελληνικής επιστήμης

432
 Εθνικό Πανεπιστήμιο (1863-1911)

Πρυτανικοί Λόγοι (1863-1911)

Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π. Παπαρρηγόπουλο 203
(27.10. 1863)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Φρεαρίτη (27.10.1863) 205
(Περί διαφοράς της αληθούς από της ψευδούς παιδεύσεως)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Φρεαρίτη (1863-1864) 206
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ηρ. Μητσόπουλο 208
(24.10.1865)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Βενιζέλο (16.10.1866) 209
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Αλεξ. Ρ. Ραγκαβή 210
(16.10.1866)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Βενιζέλο (26.11.1867) 210
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Θ. Ορφανίδη (26.11.1867) 211
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Θ. Ορφανίδη (24.11.1868) 212
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Ράλλη (26.11.1868) 214
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ. Α. Ράλλη (23.11.1869) 215
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Καλλιγά (23.11.1869) 216
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π. Καλλιγά (25.10.1870) 216
-Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Βουσάκη (25.10.1870) 218
-Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Βουσάκη (28.11.1871) 218
-Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ευθ. Καστόρχη 220
(28.11.1871) [Περί της αρχήθεν κοινωνίας των Ελλήνων προς τους Ιταλούς
και Ρωμαίους και της έντευθεν επενεργείας αυτών προς εκπολιτισμόν τούτων]
-Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ευθ. Καστόρχη 220
(22.10.1872)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ.Παπαρρηγόπουλο 223
(22.10.1872) [Τα αγγλικά Πανεπιστήμια]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας απο τον Κ. Παπαρρηγόπουλο 223
(23.10.1873)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Μακκά (23.10.1873) 225
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ.Α. Μακκά (17.11.1874) 225
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π.Ρομπότη (17.11.1874) 227
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας ακαδ. έτους 1874-1875 227
(30.11.1875)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Εμμ. Κόκκινο (30.11.1875) 228
Τα κατά την Πρυτανείαν του ακαδημαϊκού έτους 1875-1876 και την του 1876- 229
1877 πεπραγμένα
433
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Α. Αναγνωστάκη 230
(26.11.1878)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν.Μ. Δαμαλά (26.11.1878) 231
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν.Μ. Δαμαλά 232
(14.10.1879)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Θ. Αρεταίο (14.10.1879) 234
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Θ. Αρεταίο (30.11.1880) 235
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Β. Λάκωνα [30.11.1880] 236
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Β. Λάκωνα (11.1.1881) 236
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Δαμασκηνό 238
(19.12.1882)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π.Γ. Κυριακό (17.12.1882) 239
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π.Γ. Κυριακό 240
[11.12.1883]
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Μ. Βενιζέλο [11.12.1883] 242
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Βενιζέλο [16.12.1884] 243
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ.Ν. Κωστή (16.12.1884) 244
Περί αδικήματος και ποινής εν τη αρχαία ελληνική τραγωδία

Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ.Ν.Κωστή (1884-1885) 245
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ.Π.Δηλιγιάννη 246
(23.11.1886)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ. Καραμήτσα (30.11.1886) 248
Περί πανεπιστημιακής διδασκαλίας

Λόγος κατά την παράδοση της πρυτανείας από τον Γ. Καραμήτσα 248
(30.11.1887)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Θ. Αφεντούλη (29.11.1887) 250
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Θ. Αφεντούλη 251
(30.10.1888)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Παπαρρηγόπουλο 254
(30.10.1888) [Οι σκοποί της παιδεύσεως και της αγωγής]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π. Παπαρρηγόπουλο 254
[5.11.1889]
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Μ. Χατζημιχάλη 256
[5.11.1889]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μ. Χατζημιχάλη 256
(10.3.1891)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ. Μιστριώτη (10.3.1891) 257
Τα αίτια του αρχαίου και του νεώτερου Ελληνικού πολιτισμού
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ. Μιστριώτη (1890-1891) 258
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Ιωάννου (8.12.1891) 262
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Π. Ιωάννου (1891-1892) 262
434
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ι. Πανταζίδη (29.11.1892) 263
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ι. Πανταζίδη (1892-1893) 264
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Π. Παυλίδη 266
Τα κατά την Πρυτανείαν Π. Παυλίδη (1893-1894) 266
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ι.Ν. Χατζηδάκι (1894- 267
1895)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Α.Δ. Κυριακό (3.12.1895) 270
Περί των Αλεξανδρινών Θεολόγων και ιδίως του Ωριγένους

Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Α.Δ. Κυριακό (1895-1896) 271
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Α.Κ. Χρηστομάνο 273
[1.2.1898]
Λόγος κατά την παράδοση της πρυτανείας από τον Α.Κ. Χρηστομάνο 274
[1.2.1898]
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Σπ. Μαγγίνα 277
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Σπ. Μαγγίνα [22.11.1898] 277
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Τιμ. Αργυρόπουλο 279
[22.11.1898]
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Τιμ. Αργυρόπουλο 279
(4.11.1899)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Αλκ.Χ. Κρασσά (1899- 280
1900)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Αλκ.Χ. Κρασσά 281
(3.12.1900)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Μητσόπουλο (3.12.1900) 281
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ.Μητσόπουλο 282
(13.1.1902)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Σπ. Σακελλαρόπουλο 284
(13.1.1902)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Σπ. Σακελλαρόπουλο 284
(27.10.1902)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Καζάζη (27.10.1902) 285
Το Πανεπιστήμιον και η εθνική ιδέα

Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Καζάζη (1902-1903) 286
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ιω. Ευταξία (16.1.1905) 287
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Σπ. Λάμπρο (15.1.1905) 289
Νέοι Ορίζοντες εν τη ιστορική ερεύνη

Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Σπ. Λάμπρο (16.1.1906) 289
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Γ.Ν. Χατζηδάκι 291
(15.12.1905)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Γ.Ν. Χατζηδάκι 291
435
(14.1.1907)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν. Πολίτη (14.1.1907) 293
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν. Γ. Πολίτη (20.1.1908) 293
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Μιχ. Κ. Κατσαρά 295
(20.1.1908)
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Μιχ. Κ. Κατσαρά 295
(1.3.1909)
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Κ. Στέφανο (1.3.1909) 297
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Κ. Στέφανο (15.11.1910) 297
Λόγος κατά την παράδοση της Πρυτανείας από τον Ν.Χ. Αποστολίδη 298
[5.3.1911]
Λόγος κατά την ανάληψη της Πρυτανείας από τον Ν.Χ. Αποστολίδη 298
(15.11.1909)

Εόρτιοι και επετειακοί Λόγοι (1863-1911)

Λόγοι της εορτής των τριών Ιεραρχών (1863-1911)

Επέτειος 1863- Ομιλία Αλέξ. Λυκούργου 302
Επέτειος 1864- Ομιλία Π. Ρομπότη [«Εμοί δε λίαν ετιμήθησαν οι φίλοι 304
σου, ο Θεός» (Ψαλμ.138,17)]
Επέτειος 1865- Ομιλία Αλέξ. Λυκούργου [β´] [«τις εστί σοφός και 305
επιστήμων εν υμίν;» (Ιακωβ.Γ´.13)]
Επέτειος 1866-Ομιλία Αλέξ. Λυκούργου [γ´] 306
Επέτειος 1867- Ομιλία Θεοκλ. Βίμπου [«η γεννηθείσα ημίν σοφία του 306
Θεού» (Α´ Κορ.α´.30)]
Επέτειος 1868- Ομιλία Νικηφ. Καλογερά («τις ο σκοπός και η υπόθεσις 307
της ακαδημαϊκής πανηγύρεως;»)
Επέτειος 1869- Ομιλία Θ. Βίμπου [β´] [Ζητείτε και ευρήσετε (Ματθ.ζ´,7)] 309
Επέτειος 1870- Ομιλία Νικηφ. Καλογερά [β´] [«Εμβλέψατε εις αρχαίας 310
γενεάς και ίδετε» (Σοφία Σειράχ κεφ. Β’, στιχ. 10)]
Επέτειος 1871-Ομιλία Π. Ρομπότη 311
Επέτειος 1872- Ομιλία Νικηφ. Καλογερά [γ´] [Οι τρεις διδάσκαλοι της 311
Εκκλησίας και οι ευεργέται του Πανεπιστημίου]
Επέτειος 1873- Ομιλία Ν. Μ. Δαμαλά [«Λόγος περί της αληθούς παιδείας 313
και της παρ’ημίν διαδόσεως ταύτης»]
Επέτειος 1874- Ομιλία Α. Δ. Κυριακού [«Περί της σχέσεως της αρχαίας 315
κλασικής φιλολογίας προς τον Χριστιανισμόν»]
Επέτειος 1875- Ομιλία Π. Παυλίδη [«Ο σπείρων εις την σάρκα εαυτού εκ 316
της σαρκός θερίσει φθοράν, ο δε σπείρων εις το πνεύμα εκ του πνεύματος
θερίσει ζωήν αιώνιον» (Γαλ. 6,8)]

436
 Επέτειος 1876- Ομιλία Ζήκου Ρώση [«η προς αλλήλας σχέσις της 317
θεολογίας και φιλοσοφίας»]
Επέτειος 1877- Ομιλία Νικηφ. Καλογερά [δ´] [«Δόξαν σοφοί 318
κληρονομήσουσιν» (Παρομ. γ´, 35)]
Επέτειος 1878- Ομιλία Ν.Μ. Δαμαλά [β´] [«Λόγος περί της ουσίας του 319
Χριστιανισμού ως πίστεως και ως γνώσεως»]
Επέτειος 1879- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [β´] [ο βίος των τριών Ιεραρχών] 321
Επέτειος 1880- Ομιλία Παν. Κωνσταντινίδου [«Τις εστίν ο καλός αγών, 322
ον πας Χριστιανός οφείλει να αγωνίζηται;»]
Επέτειος 1881 323
Επέτειος 1882 323
Επέτειος 1883- Ομιλία Κ. Παπαρρηγόπουλου 324
Επέτειος 1884- Ομιλία Ν.Μ. Δαμαλά [γ´] [«Λόγος περί των φιλοσοφικών 325
βάσεων της θείας αποκαλύψεως»]
Επέτειος 1885- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [γ´] [«οι τρεις Ιεράρχαι ως τέλειοι 325
επιστήμονες θεολόγοι και ως έξοχοι εκκλησιαστικοί ποιμένες»]
Επέτειος 1886- Ομιλία Π. Παυλίδη [β´] [«Πίστις και Πατρίς ήσαν τα δύο 326
ιερά αυτών σύμβολα υπέρ των οποίων οι πατέρες ημών εμάχοντο»]
Επέτειος 1887 – Ομιλία Ν. Μ. Δαμαλά [δ´] 328
Επέτειος 1888- Ομιλία Ν.Μ. Δαμαλά [ε´] [«Λόγος περί της αληθείας»] 328
Επέτειος 1889- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [δ´] [«….το, μεν, πόσο 329
ευηργέτησαν την εκκλησίαν ημών οι τρεις εκείνοι μεγάλοι διδάσκαλοι, το,
δε, πόσον ευηργέτησαν το έθνος ημών οι δωρηταί του Πανεπιστημίου»]
Επέτειος 1890- Ομιλία Ν. Καζάζη 330
Επέτειος 1891- Ομιλία Ζ. Ρώση [β´] 331
Επέτειος 1892- Ομιλία Πρ. Οικονομίδου [«Η πάντοτε νικώσα δύναμις της 332
πίστεως και οι υπέρ αυτής αγώνες των Τριών Ιεραρχών»]
Επέτειος 1893 333
Επέτειος 1894 333
Επέτειος 1895- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [ε´] [«περί τον εναρμόνιον 334
σύνδεσμον θρησκείας και παιδείας»]
Επέτειος 1896- Ομιλία Σπ. Λάμπρου [Οι ευεργέται και καθηγηταί του 335
Εθνικού Πανεπιστημίου]
Επέτειος 1897 338
Επέτειος 1898- Ομιλία Ν. Καζάζη [β´] [Περί της εκπολιτιστικής δυνάμεως 338
της επιστήμης]
Επέτειος 1899-Ομιλία Ι.Ε. Μεσολωρά 340
Επέτειος 1900- Ομιλία Ιγν. Μοσχάκη [«τα διανοητικά πλεονεκτήματα 341
πρέπει να συνυπάρχωσι μετά της αρετής, ίνα αποβώσιν αληθώς ωφέλιμα»]
Επέτειος 1901- Ομιλία Ιγν. Μοσχάκη [β´] [«οι τρεις Ιεράρχες πρότυπα 342
πνευματικών ποιμένων και διδασκάλων»]
Επέτειος 1902- Ομιλία Εμμ. Ζολώτα [«το περί του έργου της Θεολογικής 343
Σχολής»]
437
Επέτειος 1903- Ομιλία Ν. Καζάζη [γ´] [Η Ελληνική Εκκλησία και η 345
Εθνική Αναγέννησις]
Επέτειος 1904- Ομιλία Γ.Ι. Δέρβου [«Ο φοιτητικός βίος της εποχής των 346
τριών της Εκκλησίας Ιεραρχών και ο φοιτητικός βίος αυτών»]
Επέτειος 1905- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [στ´] 347
Επέτειος 1906- Ομιλία Ι.Ε. Μεσολωρά [β´] 348
Επέτειος 1907- Ομιλία Εμμ. Ι. Ζολώτα [β´] 349
Επέτειος 1908 350
Επέτειος 1909- Ομιλία Γ.Ι. Δερβού [β´] [«ο οικογενειακός και σχολικός 351
βίος της εποχής των Τριών Ιεραρχών και τα μέσα που χρησιμοποίησαν εις
την βελτίωσιν αυτών»]
Επέτειος 1910- Ομιλία Α.Δ. Κυριακού [ζ´] [«διατί η εκκλησία ημών 352
ετίμησεν εξαιρετικώς τους τρεις Ιεράρχας»]
Επέτειος 1911- Ομιλία Κ. Μ. Ράλλη [Περί ασυλίας κατά το δίκαιον της 352
Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας]

Λόγοι της 25ης Μαρτίου (1896-1911)

Επέτειος 1896 355
Επέτειος 1897 355
Επέτειος 1898 356
Επέτειος 1899 356
Επέτειος 1900 357
Επέτειος 1901 357
Επέτειος 1902 358
Επέτειος 1903 358
Επέτειος 1904 359
Επέτειος 1905 359
Επέτειος 1906 359
Επέτειος 1907 359
Επέτειος 1908 360
Επέτειος 1909 360
Επέτειος 1910 360
Επέτειος 1911 361

438