Γιώργος Α.

Γιαννακόπουλος

Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως (1861-1922):

Η ελληνική παιδεία και επιστήμη ως εθνική πολιτική στην Οθωμανική
αυτοκρατορία

Διδακτορική διατριβή

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Σχολή Νομικών και Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών
Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης

Αθήνα 1998
 Γιώργος Α. Γιαννακόπουλος

\ *

Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως (1861-1922):

Η ελληνική παιδεία και επιστήμη ως εθνική πολιτική στην Οθωμανική
αυτοκρατορία

Διδακτορική διατριβή

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Σχολή Νομικών και Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών
Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης

Αθήνα 1998
 Στους γονείς μου
Ανδρέα και Βασιλική
 Πίνακοκ: Περιεχομένων

Σελίδες
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ι-νΠ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

α) Οι πρώτες προσπάθειες 1-3

β) Ηπρώτη καθοριστική μεταρρυθμιστική περίοδος 4-7
γ) Η εποχή του Τανζιμάτ 7-16
δ) Οι Ρωμιοί της Αυτοκρατορίας την εποχή του Τανζιμάτ 16-29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΓΈΝΕΣΗ ΚΑΙ Η ΠΑΓΊΩΣΗ ΕΝΟΣ ΘΕΣΜΟΥ (1861-1870)

α) Ο χώρος και οι άνθρωποι 30-39

β) Η πρώτη φάση 39-50
γ) Η υποδοχή 50-57
δ) Το περιοδικό και η βιβλιοθήκη 57-65
ε) Τα δημόσια μαθήματα 65-69
στ) Τα διαγωνίσματα 70-75
ζ) Ο «όψιμος διαφωτισμός»: ελληνική αρχαιότητα και φωτισμένη Ευρώπη 76-85

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
ΤΟ «ΥΠΟΥΡΓΈΙΟΝ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» ΤΟΥ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
(1870-1886)

α) Από το σύνταγμα στην απολυταρχία 86-95

β) Χρόνοι ακμής 95-117
γ) «Συλλογομανία» 117-147
δ) Η εκπαιδευτική προσπάθεια 147-184
ε) Η φυγή στο παρελθόν 184-208
στ) Ο «σθεναρός των γραμμάτων πρωταθλητής» 208-238
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΈΤΑΡΤΟ
ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ (1886-1912)

α) Από την αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος 239-257

β) «Ποντοπόρεια δια περιεσταλμένων ιστίων» 257-281
γ) Βήματα στον 20ο αιώνα 281-296
δ) Νέοι επιστημονικοί δρόμοι. 296-318
ε) «Εκπαιδευτικαί συνεδρίαι» 319-334

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ
Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΑΛΥΤΡΩΤΙΣΜΟΥ (1912-1922)

α) Τέλος εποχής 335-342

β) Η τελευταία αναλαμπή , ...343-360
γ)ΗΜεγάληΙδέα 360-378
δ) Το άδοξο τέλος 378-381

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 382-393

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

Οι κοσμήτορες του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου (1961-1922) 395-397

Αποδέκτες της φιλεκπαιδευτικής οικονομικής ενίσχυσης 398-401
Πηγές χρηματοδότησης του σχολικού δικτύου 402
Προέλευση λαογραφικών συλλογών Ζωγραφείου διαγωνίσματος 403
Κατάλογος ευεργετών και δωρητών 404
Κατάλογος οργάνων της οργανοθήκης του ΕΦΣΚ 405
Εκδοθέντες τόμοι Ζωγραφείου Ελληνικής Βιβλιοθήκης 406

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Π

Κανονισμός του ΕΦΣΚ (1870) 408-417

Πρόγραμμα Ζωγραφείου Ελληνικής Βιβλιοθήκης 418-419
Πρόγραμμα Ζωγραφείου Αγώνος «Ζώντων Μνημείων» 420-421
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος 422-423
Το υπόμνημα των εν Κωνσταντινουπόλει συλλόγων (1878) 424-436
Έκκλησις του ΕΦΣΚ υπέρ των δικαιωμάτων του ελληνισμού (1919) 437-442

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 444-456
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ε
λληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως. Με

συγκίνηση αναλογίζεται κανείς το λαμπρό αυτό περιοδικό του

Ελληνισμού της Πόλης. Μ' ευκαιρία ταξιδιώτη στην Πόλη, που τον είχα

παρακαλέσει να μάθει τι απέγινε ο Σύλλογος, το Περιοδικό και η βιβλιοθήκη

του, πληροφορήθηκα ότι η βιβλιοθήκη βρίσκεται στο Φρούριο της Άγκυρας»1.

Τις σκέψεις αυτές της Μέλπως Μερλιέ, δεν τις είχα υπόψη μου όταν

ξεκινούσα την περιπέτεια της εργασίας αυτής. Ασφαλώς, όμως, ήταν μεγάλη η

ευχαρίστηση, όταν διαπίστωσα ότι η ερευνητική μου απόπειρα συνέπιπτε με

τις πνευματικές ανησυχίες της αείμνηστης ιδρύτριας του Κέντρου

Μικρασιατικών Σπουδών.

Το πολύτομο περιοδικό του Συλλόγου προκάλεσε το ενδιαφέρον μου

από την αρχή της, δωδεκαετούς πλέον, απασχόλησης μου στο Κέντρο.

Ενδιαφέρον το οποίο έγινε εντονότερο όταν ανακάλυψα τον πλούτο των

πληροφοριών που περιέχουν οι σελίδες του και διαπίστωσα το βιβλιογραφικό

κενό για τα σχετικά με τον ΕΦΣΚ ζητήματα. Πράγματι, για ένα τόσο σημαντικό

θέμα, όπως η ιστορία του Φιλολογικού Συλλόγου, δεν υπήρχαν παρά κάποιες

1
Αρχείο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Γράμματα εργασίας κυρίας Μερλιέ και
σημειώματα αντί πρακτικών Φροντιστηρίων, 1967, μέρος Ι.

Ι
παλαιότερες σύντομες εργασίες (μερικές γραμμένες από μέλη του ΕΦΣΚ),

που αποσκοπούσαν να δώσουν μια στοιχειώδη πληροφόρηση για το έργο

του ιδρύματος, καθώς και το κλασικό πλέον βιβλίο της Τατιάνας Σταύρου2.

Είναι γεγονός ότι πολλοί αναγνώστες, αλλά και ειδικοί επιστήμονες, γνώρισαν

τον Σύλλογο μέσα από το βιβλίο της Σταύρου, το οποίο εξακολουθεί να

διατηρεί τη σημασία του όχι μόνο γιατί υπήρξε το πρώτο και μοναδικό για ένα

μεγάλο διάστημα, αλλά και γιατί η Κωνσταντινουπολίτισσα λογοτέχνις

πραγματεύθηκε το θέμα της με αξιοσημείωτη επάρκεια. Ωστόσο, το βιβλίο

απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί επιστημονική πραγματεία.

Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί να παρουσιάσει την ιστορία του

Συλλόγου με βάση το υλικό του περιοδικού, παρέχοντας, κατά το δυνατό,

περισσότερες και τεκμηριωμένες πληροφορίες για τη λειτουργία και τη

πολύμορφη δράση του ΕΦΣΚ καθ' όλη τη διάρκεια της εξηντάχρονης

παρουσίας του. Χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια με κριτήρια χρονολογικά. Αν

εξαιρέσουμε το πρώτο εισαγωγικό κεφάλαιο - τ ο οποίο αναφέρεται στο

πολιτικό πλαίσιο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, που επέδρασαν

αποφασιστικά στην ίδρυση του ΕΦΣΚ-- τα υπόλοιπα τέσσερα αφορούν σε

ισάριθμες, σαφώς διακριτές, χρονικές περιόδους της λειτουργίας του

ιδρύματος. Αναγκαστικά το έργο έχει γενικό χαρακτήρα, αλλά ταυτόχρονα

εξετάζει μερικότερες πτυχές της δραστηριότητας του Συλλόγου. Κύριο

αντικείμενο αποτελεί η εξιστόρηση της πορείας του ΕΦΣΚ, η οποία, βέβαια,

εντάσσεται στα ιστορικά της συμφραζόμενα. Παράλληλα, οι κύριες πτυχές του

έργου του Συλλόγου εξετάζονται διεξοδικότερα, όχι όμως εξαντλητικά. Το ίδιο

2
Τατιάνα Σταύρου, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Το
υπουργείον παιδείας του αλύτρωτου Ελληνισμού, Αθήναι 1967.

Π
ισχύει και για τα πρόσωπα, αφού υπάρχουν πληροφορίες για τα στελέχη του

Συλλόγου, χωρίς, όμως, αυτές να συγκροτούν πλήρη προσωπογραφία.

Γενικά μπορούμε να αντιληφθούμε την εργασία αυτή ως μια βάση και

αφετηρία για επιμέρους μελέτες και περαιτέρω αναζητήσεις. Ήδη, κατά το

διάστημα επεξεργασίας της διατριβής, εμφανίστηκαν εργασίες οι οποίες

εμβαθύνουν σε ουσιαστικά ζητήματα που αφορούν στο πολύπλοκο φαινόμενο

του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου3.

Ουσιαστικά ο ΕΦΣΚ υπήρξε πολιτικός οργανισμός. Οι ενέργειες του

για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής δραστηριότητας, τη διάδοση της ελληνικής

γλώσσας και πολιτισμού και την ανάπτυξη της επιστήμης δεν ήταν ασφαλώς

ουδέτερου, αλλά προφανούς πολιτικού χαρακτήρα, αφού στόχευαν στην

σφυρηλάτηση και ενδυνάμωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης και

υπηρετούσαν το αίτημα της ενότητας του ελληνισμού. Παράλληλα, ο

Σύλλογος αναδείχθηκε σε επιστημονικό κέντρο με κύρος και ακτινοβολία που

ξεπέρασαν τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Η παρούσα εργασία δεν φιλοδοξεί

να διαπραγματευτεί τηνπολιτική-εθνική διάσταση της ελληνικής παιδείας και

επιστήμης στις τελευταίες έξι δεκαετίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά

να συνεισφέρει στην εξέταση του μεγάλου αυτού θέματος αναδεικνύοντας το

φαινόμενο του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Στο κείμενο υπάρχουν

αναφορές σε σημαντικά ιδεολογικά θέματα (εθνικισμός, Μεγάλη Ιδέα, ενότητα

και προορισμός του έθνους, κ.α.) γνωστά ήδη στην ελληνική ιστοριογραφία.

3
Πρόκειται για το βιβλίο του Χάρη Εξερτζόγλου, Εθνική ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη
τον 19° αι.: Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως 1861-1912, Αθήνα
1996 και τη διδακτορική διατριβή που εκπονεί στο Λονδίνο ο Γεώργιος Βασιάδης και
επικεντρώνεται στην εκπαιδευτική δράση του ΕΦΣΚ.

τττ
Δεν γίνεται, όμως, συγκριτική μελέτη των φαινομένων στο ελληνικό και το

οθωμανικό κράτος, αφού κάτι τέτοιο ξεπερνούσε το ζητούμενο της παρούσας

διατριβής.

Όπως προανέφερα, η εργασία στηρίχθηκε κατά μέγα μέρος στα

περιεχόμενα του περιοδικού4, το οποίο για το λόγο αυτό επέχει θέση

πρωτογενούς πηγής5. Πολύτιμος οδηγός για την διασαφήνιση της επίδρασης

που είχαν στο Σύλλογο κύρια ιδεολογικά ρεύματα, όπως ο Ρομαντισμός και ο

Διαφωτισμός, αποτέλεσε το έργο των Κ. Θ. Δημαρά6 και Π. Μ. Κιτρομηλίδη7.

Ως ερμηνευτικό πρότυπο χρησιμοποιήθηκε αυτό του Benedict Anderson περί

των «νοερών κοινοτήτων»8, ιδιαίτερα όπως μεταφέρθηκε και προσαρμόστηκε

στα δεδομένα των Βαλκανίων από τον Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη9. Ο

Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος και το πλήθος των άλλων συλλόγων που

4
Ο κατάλογος με τα βιβλιογραφικά στοιχεία των τριάντα τριών τόμων του περιοδικού που
ακολουθεί, συμπληρώνει τις παραπομπές σε αυτό, οι οποίες, λόγω του πλήθους τους,
αναφέρονται στις υποσημειώσεις του κειμένου συντομογραφικά.
5
Πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι η έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών δεν
απέφερε αξιόλογα αποτελέσματα, ενώ η τύχη του αρχείου του Φιλολογικού Συλλόγου
αγνοείται.
6
Αναφέρομαι, κυρίως, στο βιβλίο Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα 1982, αλλά και στο
Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1977.
7
Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες
(μετ. Στέλλα Νικολούδη), Αθήνα 1996.
8
Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism, London 1983. To βιβλίο εκδόθηκε και στα ελληνικά: Φαντασιακές κοινότητες:
Στοχασμοί για τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού (μετ. Ποθητή Χαντζαρούλα), Αθήνα
1997.
9
Paschalis Μ. Kitromilides, «"Imagined Communities" and the Origins of the National
Question in the Balkans», European History Quarterly, τ. 19, αρ. 2 (1986), σ. 149-162.
Υπάρχει και στην ελληνική γλώσσα «Νοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού
ζητήματος στα Βαλκάνια», στο Θάνος Βερέμης (επιμ.), Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη
νεότερη Ελλάδα (μετ. Γιάννης Στεφανίδης), Αθήνα 1997, σ. 53 -131.

τν
δημιουργήθηκαν, υπήρξαν τα κυριότερα όργανα της νοερής δημιουργίας της

έννοιας μιας πανελλήνιας κοινότητας του ελληνικού έθνους.

Ασφαλώς, μια επισκόπηση της ιστορίας και της δράσης του Ελληνικού

Φιλολογικού Συλλόγου δεν εξαντλεί το θέμα. Το εύρος των δραστηριοτήτων

του, το επιστημονικό έργο, αλλά και οι διακεκριμένες προσωπικότητες που τον

αποτέλεσαν διαμορφώνουν τη βάση μελλοντικών ερευνητικών προσπαθειών.

Η απόπειρα της σύνθεσης μιας, όσο το δυνατόν, περιεκτικότερης

προσωπογραφίας των σημαντικότερων στελεχών του ιδρύματος παραμένει

ένα ζητούμενο. Ασφαλώς, το υλικό του περιοδικού του ΕΦΣΚ θα αποτελούσε

και για την περίπτωση αυτή πηγή αναντικατάστατη. Τα αποτελέσματα μιας

τέτοιας εργασίας θα παρουσίαζαν εξαιρετικό ενδιαφέρον, αφού θα αφορούσαν

στα μέλη της, κατά τεκμήριο, σημαντικότερης λόγιας κοινότητας του

οθωμανικού ελληνισμού.

Σχεδόν κάθε τομέας, από αυτούς που ήταν στην αρμοδιότητα των

διαρκών επιτροπών του ΕΦΣΚ, αποτελεί ενδιαφέρον ερευνητικό πεδίο.

Ιδιαίτερα για τη Λαογραφία, πρέπει να σημειώσουμε ότι η συμβολή του ΕΦΣΚ

στην διαμόρφωση του συγκεκριμένου επιστημονικού κλάδου δεν έχει

αναδειχθεί επαρκώς. Επίσης, αξιόλογα αποτελέσματα για τον τομέα της

Ιστορίας των Θετικών Επιστημών θα απέδιδε η μελέτη του έργου της

Βιολογικής επιτροπής του Συλλόγου. Ο ερευνητής εκτός του Πανεπιστημίου

Αθηνών, του μοναδικού ιδρύματος ανώτατης παιδείας και επιστημονικής

έρευνας του ελληνικού έθνους, θα μπορούσε να εντοπίσει και στον Φιλολογικό

Σύλλογο το απαραίτητο υλικό για την μελέτη της ιστορίας της ελληνικής

ιατρικής στις αρχές του 20ου αιώνα.

ν
 Στην κατακλείδα του κειμένου αυτού θα ήθελα να εκφράσω τις

ευχαριστίες μου σε όσους με βοήθησαν και μου συμπαραστάθηκαν.

Ευγνωμοσύνη οφείλω στον καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη, όχι μόνο

επειδή είναι ο εποπτεύων της διατριβής, αλλά και γιατί χάρη στην

εμπιστοσύνη και την προτροπή του διευρύνθηκαν οι επιστημονικοί μου

ορίζοντες. Ολόκληρο το διάστημα της θητείας μου, υπό την διεύθυνση του,

στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών υπήρξε περίοδος ουσιαστικής μαθητείας

για μένα.

Ευχαριστώ, επίσης, τα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς επιτροπής, τους

καθηγητές Θάνο Βερέμη, Γιώργο Δερτιλή, Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Κώστα

Κωστή, Στέφανο Παπαγεωργίου και Κωνσταντίνο Σβολόπουλο, για τις

ουσιαστικές παρατηρήσεις και υποδείξεις τους.

Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, όπως προανέφερα, υπήρξε για

μένα αληθινό σχολείο. Ως εργαζόμενος του Κέντρου είχα την τύχη να

επωφεληθώ από τον πλούτο του υλικού του, αλλά και από την συναναστροφή

με τους εξαίρετους συναδέλφους στους οποίους, οφείλω κάτι πιο σημαντικό

από την αναμφισβήτητη συνεισφορά τους στη επιστημονική μου εξέλιξη: την

ατμόσφαιρα σύμπνοιας, κατανόησης και συνεργασίας που διέπει τις σχέσεις

μας. Τους ευχαριστώ όλους.

Ας μου επιτραπεί, όμως, σε κάποιους από του συναδέλφους να

αναφερθώ ονομαστικά: Ο φίλος Σταύρος Ανεστίδης, ο οποίος είχε την

καλοσύνη να διαβάσει κείμενο πριν αυτό πάρει την τελική του μορφή, έκανε

εξαιρετικά χρήσιμες παρατηρήσεις και εκτός αυτού με βοήθησε να

χρησιμοποιήσω ορισμένες πληροφορίες από την τουρκική βιβλιογραφία.

Εξίσου σημαντική βοήθεια προσέφεραν οι δύο παλαιότερες ερευνήτριες του

ντ
Κέντρου, κυρίες Ματούλα Κουρουπού και Ιωάννα Πετροπούλου, οι οποίες

επίσης διάβασαν το κείμενο και συνέβαλαν ουσιαστικά στην βελτίωση του.

Ευχαριστίες οφείλω στη Θάλεια Μπίρη για την ενθάρρυνση της, όπως και

στους βιβλιοθηκονόμους Κυριακή Αδάμ και Κώστα Μαστρομανώλη, οι οποίοι

με απάλλαξαν από το άχθος της δακτυλογράφησης ορισμένων πινάκων.

Τέλος ας μου επιτραπεί και η αναφορά στην σύζυγο και τα παιδιά μου

για την ανεκτίμητη, ούτως ή άλλως, συμπαράσταση και την υπομονή τους.

Λ"
11
α
/
V. ι

νπ
Ο εν Κωνσταντινουττόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος

ΟΙ ΤΟΜΟΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ

ΣΥΛΛΟΓΙΚΑ ΕΤΗ ΕΤΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΩΣ

Τόμος Α 1861 - 1863 1863

Τόμος Β 1863-1865 1864
Τόμος Γ 1865 1867
Τόμος Δ 1865-1870 1871
Τόμος Ε 1870-1871 1872
Τόμος ΣΤ 1871 -1872 1873
Τόμος Ζ 1872-1873 1874
Τόμος Η 1873-1874 1874
Τόμος Θ 1874-1875 1875
Τόμος Ι 1875-1876 1877
Τόμος ΙΑ 1876-1877 1878
Τόμος IB 1877-1878 1879
Τόμος ΙΓ 1878-1879 1880
Τόμος ΙΔ 1879-1880 1884
Τόμος ΙΕ 1880-1881 1884
Τόμος ΙΣΤ 1881 -1882 1884
Τόμος ΙΖ 1882-1883 1886
Τόμος IH 1883-1884 1888
Τόμος ΙΘ 1884-1885 1888
Τόμος Κ 1885-1887 1891
Τόμος ΚΑ 1887-1889 1891
Τόμος KB 1889-1891 1891
Τόμος ΚΓ 1891 -1892 1893
Τόμος ΚΔ 1892-1893 1895
Τόμος ΚΕ 1893-1894 1895
Τόμος ΚΣΤ 1894-1895 1896
Τόμος ΚΖ 1895-1899 1900
Τόμος ΚΗ 1899-1902 1904
Τόμος ΚΘ 1902-1905 1907
Τόμος Λ 1905-1907 1908
Τόμος ΛΑ 1907-1908 1909
Τόμος ΛΒ 1908-1910 1911
Τόμος ΛΓ 1910-1911 1914
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Οι πρώτες προσπάθειες

Α
ναζητώντας την απαρχή των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών

στην Οθωμανική αυτοκρατορία θα πρέπει να ανατρέξουμε στην

περίοδο που αναστρέφεται η πορεία εξάπλωσης και αρχίζει, φυσιολογικά, η

παρακμή της. Η οριοθέτηση του χρονικού σημείου της τομής--πέρα από την

αδιαμφισβήτητη αρχή της ιστορικής συνέχειας— έχει ασφαλώς ενδιαφέρον,

χωρίς, όμως, να είναι καθοριστική. Ναι μεν οι μεταρρυθμίσεις αποτελούν

παρεπόμενο της κρίσης, αλλά δεν ξεκινούν, όπως είναι φυσικό, με μια

αυτόματη διαδικασία. Έτσι, είτε δεχτούμε ως αρχή της παρακμής το 1699

(συνθήκη Κάρλοβιτς) όπως υποστηρίζουν οι περισσότεροι μελετητές1, είτε το

1571 (ναυμαχία της Ναυπάκτου) όπως είναι η άποψη του Braudel, το

1
Βλ χαρακτηριστικά, ανάμεσα στα άλλα: Paul Wittek, Η γένεση της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας ( μετ. Ευαγγελία Μπαλτά), Αθήνα 1988, σ. 15.

1
αποτέλεσμα δεν αλλάζει2.Το γεγονός είναι ότι μετά από τις συνθήκες του

Κάρλοβιτς(1699) και του Πασάροβιτς (1718), που επιβεβαίωσαν την δυτική

στρατιωτική υπεροχή, αρχίζει η περίοδος των δυτικότροπων αλλαγών που

σχετίζονται, κατά κύριο λόγο, με την στρατιωτική οργάνωση. Οι μέχρι τότε

μεταρρυθμιστές, όπως για παράδειγμα ο σουλτάνος Μουράτ Ε' (1623-1640),

ή ο μεγάλος βεζίρης Μεχμέτ Κιοπρουλή (1656 -1661), αποσκοπούσαν στην

πάταξη της διαφθοράς και την αποκατάσταση των θεσμών της προηγούμενης

λαμπρής περιόδου που είχαν πλέον φθαρεί3.

Η εκσυγχρονιστική προσπάθεια στην αυτοκρατορία με τη μορφή της

σταδιακής και επιλεκτικής υιοθέτησης του δυτικοευρωπαϊκού προτύπου

τοποθετείται στη διάρκεια του 18ου αιώνα, τότε που «παραδόξως οι

Οθωμανοί βρίσκονταν (...) μακρύτερα και την ίδια στιγμή πλησιέστερα στην

Δύση παρά ποτέ»4. Η περίοδος της βασιλείας του σουλτάνου Σελίμ Γ' (1789-

1807) είναι το χρονικό σημείο που μπορεί ασφαλέστερα να θεωρηθεί ως

αφετηρία των οργανωμένων μεταρρυθμιστικών προσπαθειών. Ωστόσο, αν η

ανάρρηση στο θρόνο του Σελίμ το 1789 μας προσφέρει ένα σημείο εκκίνησης,

δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις προγενέστερες απόπειρες αναδιοργάνωσης

της αυτοκρατορίας οι οποίες, όπως προαναφέρθηκε, αρχίζουν από την εποχή

που εμφανίζονται τα σημάδια της παρακμής. Την ανάγκη να συμβαδίσει η

αυτοκρατορία με τη δυτική στρατιωτική πρόοδο επισημαίνει με μνημόνιο του

2
Πα μια περιεκτική σύνοψη των απόψεων γνωστών ιστορικών για την περιοδολόγηση της
τουρκικής ιστορίας βλ. Στέφανος Πεσμαζόγλου, Ευρώπη - Τουρκία: Αντανακλάσεις και
διαθλάσεις, τ Α : Η στρατηγική των κειμένων, σ. 90-101.
3
Βλ. Peter F. Sugar, Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από την οθωμανική κυριαρχία (1354-
1804) (μετ. Παυλίνα Μπαλουξή^τ. 2, Αθήνα 1994, σ. 164.
"Roderic Α. Davison, Turkey: A short history, 2η εκδ., Hundington 1988, σ. 68.

2
το 1718 ο σουλτάνος Αχμέτ Γ', ενώ την ίδια χρονιά αρχίζει η βεζυρία του

υποστηρικτή της τάσης προς τον εκδυτικισμό Ιμπραήμ πασά από το

Νέβσεχιρ. Η επικέντρωση των προσπαθειών στην στρατιωτική

αναδιοργάνωση με τη χρήση μεθόδων και τεχνικών που χρησιμοποιούνταν

στη Δύση είχε ασφαλώς εμφανείς επιπτώσεις και στο κοινωνικό πεδίο. Το πιο

χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αποστολή το 1720 του Yirmisekiz Çelebi

στο Παρίσι (η Γαλλία αποτελούσε για τους Οθωμανούς τη σύνοψη του δυτικού

πολιτισμού) για να μελετήσει και να εισαγάγει τεχνικές, μεθόδους, θεσμούς.

Τότε δημιουργείται και το πρώτο τυπογραφείο το οποίο παράγει βιβλία στην

οθωμανική γλώσσα5. Έτσι, το πνεύμα της Δύσης μέσα από τις μεταφράσεις

επιστημονικών και τεχνικών, κυρίως, εγχειριδίων εισβάλλει στον απομονωμένο

ως τότε οθωμανικό χώρο. Η «εποχή της τουλίπας», όπως είναι γνωστή η

περίοδος αυτή, τελειώνει το 1730, όταν μια επανάσταση των συντηρητικών

δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη σήμανε το τέλος της βασιλείας του Αχμέτ

Γ και το θάνατο του μεγάλου βεζίρη του. Η αντίδραση των κατεστημένων

συμφερόντων, που μπορούσε εύκολα να νομιμοποιηθεί στα μάτια του λαού

ως αντίσταση στις συνήθειες των απίστων της Δύσης, είναι ένα από τα κύρια

χαρακτηριστικά της περιόδου των μεταρρυθμίσεων.

5
Το τυπογραφείο ιδρύθηκε από τον ουγγρικής καταγωγής προσήλυτο Ibrahim Muteferrika το
1727 και λειτούργησε ως το 1742. Στο διάστημα αυτό εκδόθηκαν συνολικά δεκαεπτά βιβλία.
Βλ Niayzi Berkes, The Development of Secularism in Turkey, Montreal 1964, σ. 36 κ. εξ.

3
Η πρώτη καθοριστική μεταρρυθμιστική περίοδος

Οι μεταρρυθμίσεις του Σελίμ Γ, που έμειναν γνωστές ως "νέα τάξη", θα

μπορούσαν να θεωρηθούν ως συνέχεια της «εποχής της τουλίπας». Παρότι

αυτές επεκτάθηκαν στον πολιτικό και οικονομικό τομέα, κύρια φροντίδα του

Σουλτάνου υπήρξε η στρατιωτική αναδιοργάνωση. Έτσι, παρόλο που για

πρώτη φορά η αυτοκρατορία άνοιγε, επίσημα, ένα παράθυρο προς τη Δύση

με την αποστολή πρεσβευτών σε πέντε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες 6 ' παρά

την εκπαίδευση στο εξωτερικό μια νέας τουρκικής ελίτ και την αντίστοιχη

εγκατάσταση στην Κωνσταντινούπολη περισσότερων ξένων' παρά την

επαναλειτουργία του εγκαταλειμμένου τυπογραφείου, τελικά ο όρος «νέα

τάξη» έφθασε να σημαίνει το νέο στρατιωτικό σώμα με ευρωπαϊκή εκπαίδευση

που δημιούργησε ο Σελίμ, ξεσηκώνοντας την αντίδραση των πανίσχυρων

Γενίτσαρων7. Η προσπάθεια του σουλτάνου είχε ως σύμμαχο μια μειοψηφία

ελαφρώς διευρυμένη από την «εποχή της τουλίπας» και ήταν φυσικό να

ηττηθεί τελικά από τους συντηρητικούς (κρατική γραφειοκρατία,

μουσουλμανικό ιερατείο και γενίτσαρους) χάνοντας το θρόνο και την ίδια του

τη ζωή (1808)8. Το σημαντικό, από πολλές απόψεις, τόλμημα του δεν

6
Οι πρεσβευτές είχαν επιφορτισθεί, εκτός των άλλων, να αποκτήσουν «γλωσσομάθεια και
γνώσεις επιστημονικές χρήσιμες στους υπηρέτες της αυτοκρατορίας».Βλ. Enver Ζ. Karal,
Selim lll'ùn Humayunlarì : Nizam-i Cedit, Ankara 1946, σ. 79.
7
Για τις στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις της περιόδου βλ. William Hale, Turkish Politics and
the Military, London, New York 1964, σ. 14-16.
8
Η περίοδος αυτή περιγράφεται λεπτομερώς στο έργο του Stanford Shaw, Between the Old
and the New: The Ottoman Empire under Sultan Selim III 1789-1807, Cambridge,
Massachusetts 1971.

4
εναρμονιζόταν την συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία. Το μεταρρυθμιστικό

πρόγραμμα του Σελίμ ακυρώθηκε, αλλά η προσπάθεια του έδωσε ώθηση σε

νέες, δυτικές, προοδευτικές ιδέες επηρεασμένες εν πολλοίς από την Γαλλική

Επανάσταση. Η επανάσταση αυτή, το πρώτο κοινωνικό κίνημα που ήταν

σαφώς διαχωρισμένο από τον χριστιανισμό, προσέφερε την οδό διείσδυσης

των κοσμικών ιδεών στην ισλαμική αυτοκρατορία αφού «ο μουσουλμανικός

κόσμος μπορούσε να ελπίζει στην ανακάλυψη του απατηλού μυστικού της

δυτικής ισχύος, χωρίς να διαπραγματευθεί τις θρησκευτικές του αρχές και

παραδόσεις»9.

Ο Μαχμούτ Β', ο οποίος ανέβηκε στο θρόνο το 1808, είχε διδαχθεί από

την τύχη του προκατόχου του και δεν αποτόλμησε να προχωρήσει σε

αλλαγές. Άλλωστε οι αντικειμενικές συνθήκες ήταν εξαιρετικά δύσκολες, αφού

είχε να αντιμετωπίσει τον πόλεμο με τη Ρωσία που κράτησε ως το 1812 αλλά

και την εθνικά κινήματα Ελλήνων, Σέρβων και Ρουμάνων. Και ενώ η ελληνική

επανάσταση ολοκληρώθηκε με την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους, χάρη

και στην παρέμβαση των δυτικών δυνάμεων στο Ναυαρίνο (1827), ξέσπασε η

ανταρσία του Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου (1831), που ανάγκασε των σουλτάνο

να δεχθεί τη βοήθεια των Ρώσων. Με την συνθήκη ειρήνης του Hunkâr

Iskelesi (1833) η αυτοκρατορία τέθηκε ουσιαστικά υπό την κηδεμονία της

Ρωσίας. Τα ένδοξα προσωνύμια που δίνονταν παλιότερα στους σουλτάνους

αντικαταστάθηκαν με τον προσδιορισμό «ο μεγάλος ασθενής»10. Παρά τα

προβλήματα, ή καλύτερα ακριβώς για την αντιμετώπιση αυτών, ο Μαχμούτ

αναζητούσε την κατάλληλη στιγμή για να προωθήσει το μεταρρυθμιστικό του

9
.Bernard Lewis, The Emergence of Modem Turkey, 2η εκδ. (ανατ.), London 1969, σ. 54.
10
Βλ. Harry Luke, The Turkey and the New: From Byzantium to Ankara, London 1955, σ. 23.

5
πρόγραμμα. Έτσι, το 1826 σε μια στιγμή που φαινόταν ότι η ελληνική

επανάσταση έσβηνε, αποφάσισε την αντικατάσταση των γενιτσάρων με νέα

στρατιωτικά σώματα καταπνίγοντας στο αίμα την εξέγερση τους11. Το νέο

στρατιωτικό σώμα αλλά και το ναυτικό οργανώθηκαν σύμφωνα με τα

ευρωπαϊκά πρότυπα, με την βοήθεια δυτικών εμπειρογνωμόνων. Επίσης,

πολλοί από τους αποφοίτους της ιατρικής σχολής και της στρατιωτικής

ακαδημίας μπόρεσαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στην Ευρώπη και να

εξελιχθούν σε φορείς των δυτικών ιδεών.

Πέρα από το στρατιωτικό πεδίο οι επιρροές από τη Δύση επέφεραν

αλλαγές και σε άλλους τομείς: Η κρατική γραφειοκρατία αναμορφώθηκε, οι

θέσεις στο παλάτι έγιναν υπουργεία και εκδόθηκε η πρώτη εφημερίδα της

κυβερνήσεως, όπως θα την ονομάζαμε σήμερα12. Η ενδυμασία των τιτλούχων

εξευρωπαΐστηκε και δημιουργήθηκε σχολή για την εκπαίδευση των στελεχών

της διοίκησης. Οι πρεσβείες που είχε ανοίξει ο Σελίμ Γ' στις ευρωπαϊκές

πρωτεύουσες ξαναλειτούργησαν. Δημιουργήθηκε το γραφείο μετάφρασης που

στελεχώθηκε σταδιακά με Τούρκους γλωσσομαθείς (οι Έλληνες δραγουμάνοι

είχαν γίνει ανεπιθύμητοι μετά την Επανάσταση), πολλοί από τους οποίους

αποτέλεσαν αργότερα την τουρκική πολιτική ελίτ13.

11
Βλ. William Hale, ο.π., σ. 64.
12
Πρόκειται για την εφημερίδα Takvim-i Vekayi ( Ημερολόγιο των Γεγονότων) που
πρωτοεκδόθηκε στα γαλλικά και θεωρείται ως η αρχή της τουρκικής δημοσιογραφίας.
13
Η τελευταία και πιο σημαντική περίοδος της βασιλείας του Μαχμούτ Β', όπως την είδαν
δυτικοί παρατηρητές, περιγράφεται στο έργο του Πρώσου οργανωτή του τουρκικού στρατού
Helmut von Moltke, Briete über Zustande und Begenbeiten in der Türkei aus den Jahren
1835 bis 1839, 2η εκδ., Berlin 1891 και αυτό του Άγγλου ναυτικού συμβούλου Adolphus
Slade, Records of travels in Turkey, Greece etc. and of a cruise in the Black Sea, with the
Capitan Pasha, in the years of 1829, 1830, and 1831, 2 T., London 1832. Για τις αλλαγές της
περιόδου του Μαχμούτ, αλλά και αυτές της εποχής του Σελίμ, ιδιαίτερα στον τομέα της

6
 Παρόλο που οι, μερικώς επιτυχείς, μεταρρυθμίσεις του Μαχμούτ ήταν

μάλλον επιφανειακές ως προς τον δυτικότροπο χαρακτήρα τους, εν τούτοις

είχαν σημαντικές συνέπειες. Για πρώτη φορά η ισχύς των παραγόντων που

αποτελούσαν τροχοπέδη στην πορεία προς των εκδυτικισμό (γενίτσαροι,

μπεκτασή δερβίσηδες, τοπάρχες, ιερατείο) είχε εκμηδενιστεί ή τουλάχιστον

περιοριστεί.

Η εποχή του Τανζιμάτ

Με την ανάρρηση στο θρόνο του δεκαεξάχρονου Αβδούλ Μετζίτ (1839)

η φιλοδυτική κρατική γραφειοκρατία είχε την ευκαιρία να ενισχυθεί και να

παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στη πορεία της αυτοκρατορίας. Ηγετική μορφή

για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια υπήρξε ο Μουσταφά Ρεσίτ πασάς,

υπουργός των εξωτερικών και πρώην πρέσβης στο Παρίσι. Ήδη, την χρονιά

που ο νεαρός σουλτάνος διαδέχθηκε τον πατέρα του, η αυτοκρατορία

βρισκόταν σε υποχώρηση απέναντι στις δυνάμεις του Μεχμέτ Αλή της

Αιγύπτου και μια προσέγγιση με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις κρινόταν

απαραίτητη. Η αυτοκρατορία έπρεπε να καταθέσει πειστήρια ότι μπορούσε να

εκσυγχρονιστεί και να συμβαδίσει με την Ευρώπη. Ο νέος σουλτάνος με τον

πιο επίσημο τρόπο εξήγγειλε το διάταγμα του Γκιουλχανέ (Hatti-Sherif of

κρατικής γραφειοκρατίας και εξωτερικής πολιτικής βλ. Carter V. Findley, Bureaucratic

Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte 1789-1922^.0. 113κ. εξ.

7
Gulhane) με το οποίο υποσχόταν σημαντικές μεταρρυθμίσεις14. Η διακήρυξη

παρότι εντόπιζε ως αίτιο της παρακμής την απομάκρυνση από τις επιταγές

του κορανίου και του αυτοκρατορικού νόμου, πρότεινε νέους νόμους και

αλλαγή των προηγούμενων πρακτικών. Με το διάταγμα αυτό ο σουλτάνος

παρείχε εγγυήσεις για την ασφάλεια ζωής, τιμής και περιουσίας όλων

ανεξαιρέτως των υπηκόων του. Υποσχόταν επίσης ισότητα απέναντι στη

δικαιοσύνη, εξορθολογισμό της φορολογίας και τίμιο σύστημα στρατολόγησης.

Το διάταγμα αυτό αποτελεί την απαρχή μιας περιόδου σαράντα ετών

που ονομάστηκε Τανζιμάτ (=αναδιοργάνωση). Με το διάταγμα του Γκιουλχανέ

οι μεταρρυθμίσεις -που ως τότε αφορούσαν, κατά κύριο λόγο, τη στρατιωτική

αναδιοργάνωση, ή επέφεραν αλλαγές στο πεδίο της διπλωματίας και της

γραφειοκρατικής οργάνωσης— επεκτείνονται στο κρίσιμο θέμα των ατομικών

δικαιωμάτων όλων των υπηκόων άρα και των εθνοτήτων της αυτοκρατορίας.

Βέβαια οι εποχή και οι συνθήκες είναι διαφορετικές. Τώρα η αυτοκρατορία δεν

αναζητά απλώς τον τρόπο να ισοσκελίσει την δυτική στρατιωτική υπεροχή,

αλλά να διασωθεί και να διατηρήσει όση από την παλαιότερη ισχύ της

μπορούσε. Έπρεπε να δείξει ότι κινείται προς μια πορεία εκσυγχρονισμού

εγκολπούμενη τις δυτικές ιδέες και να απαντήσει στις ευρωπαϊκές πιέσεις για

προστασία των χριστιανικών κοινοτήτων της αυτοκρατορίας, που σε μεγάλο

βαθμό αποτελούσαν προκάλυψη των προσπαθειών πολιτικής και οικονομικής

διείσδυσης των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών. Η ικανότητα συνδιαλλαγής με

τις μεγάλες δυνάμεις αποτελεί το κύριο προσόν των κρατικών λειτουργών.

14
Βλ. Robert Mantran (διευθ.), Histoire de I' Empire Ottoman, Paris 1989, σ.457 κ.εξ. '
Roderic Davison ,ο.π., σ. 78 κ.εξ.

8
Άλλωστε η δύναμη που συγκεντρώνουν στα χέρια τους οι γραφειοκράτες,

ιδιαίτερα οι «γαλλομαθείς», ξεπερνά αυτή του σουλτάνου στη διάρκεια της

περιόδου του Τανζιμάτ. Ανάμεσα τους πιο σημαντικοί είναι οι «μαθητές» του

Ρεσίτ, Ααλή πασάς και Φουάχ πασάς, οι οποίοι έχουν αντιληφθεί ότι η

ύπαρξη της αυτοκρατορίας εξαρτάται από τις διαθέσεις των ευρωπαϊκών

δυνάμεων15. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1839, όταν η Αίγυπτος στηριζόταν

στη Γαλλία, οι άλλες δυνάμεις ενώθηκαν εναντίον της, συμφωνώντας μάλιστα

στην κατάργηση της προνομιακής σχέσης με την αυτοκρατορία που είχε

επιτύχει η Ρωσία το 1833. Με την ίδια λογική η στρατιωτική βοήθεια της

Αγγλίας, της Γαλλίας και του Πεδεμοντίου στο Κριμαϊκό πόλεμο (1853-56)

σήμανε την πρώτη νίκη των Οθωμανών κατά των Ρώσων μετά το 173916.

Την περίοδο αυτή το κράτος παύει να αποτελεί απλά μια διοικητική

μηχανή και η δραστηριότητα του εξαπλώνεται σε νέους τομείς όπως η

παιδεία, τα δημόσια έργα, η οικονομική ανάπτυξη. Στον κοινωνικό τομέα,

ιδιαίτερα στην εκπαίδευση και στην δικαιοσύνη, η επιρροή της κοσμικής Δύσης

είναι εμφανής τόσο στην ισλαμική κοινωνία όσο και στις μειονότητες (μιλλέτ),

που είναι οργανωμένες σε θρησκευτική βάση. Οι αλλαγές, πάντως, στην

εκπαίδευση και την δικαιοσύνη είναι σημαντικές αλλά όχι εντυπωσιακές. Ένα

κρατικό σχολικό δίκτυο ξεκινά με αργά βήματα καθώς δημιουργούνται νέα,

Για τους μεταρυθμιστές σουλτάνους και πασάδες της περιόδου του Τανζιμάτ, βλ Robert
Mantran (διευθ.), ο.π., σ. 460-464. και Bernard Lewis, The Emergence ..., ο.π., σ. 105 -108.,
115-118.
16
Για τον Κριμαϊκό πόλεμο βλ. Δόμνα Δοντά , Η Ελλάς και αι δυνάμεις κατά τον Κριμαϊκόν
πόλεμον, Θεσσαλονίκη 1973.

9
υπό κυβερνητικό έλεγχο, σχολεία, χωρίς βέβαια να καταργούνται ^«ολον/κά.

Αντίστοιχα λειτουργούν κρατικά δικαστήρια υπό την εποπτεία του υπουργείου

δικαιοσύνης παράλληλα με τα ισλαμικά υπό τον Σειχουλισλάμη. Σε όλη την

διάρκεια του Tanzimat η παράλληλη ύπαρξη δυτικών και ισλαμικών θεσμών

«είναι ό,τι μερικές φορές εκλαμβάνεται ως μοιραίος δυϊσμός, αλλά μπορεί

επίσης να εκληφθεί ως αναπόφευκτο τμήμα μιας δύσκολης διαδικασίας

ιστορικής προόδου και αλλαγής»17.

Οι προσπάθειες εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης καταλήγουν στην ίδρυση

σημαντικών ιδρυμάτων που υλοποιούν το πνεύμα του Τανζιμάτ, αφού είναι

ανοικτά σε σπουδαστές όλων των εθνοτήτων. Ανάμεσα τους το περίφημο

Λύκειο του Γαλατασαράϊ (1867), στο οποίο η διδασκαλία γινόταν στα γαλλικά

και η Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, όπου εκπαιδεύονταν τα στελέχη της

κρατικής γραφειοκρατίας18.

Στον οικονομικό τομέα η ανάπτυξη ήταν μάλλον αργή. Πάντως, η

εμπορική κίνηση αυξάνεται, ιδιαίτερα οι εισαγωγές από την Ευρώπη. Από το

1856 αρχίζει ο εξωτερικός δανεισμός της αυτοκρατορίας που στις επόμενες

δεκαετίες θα οδηγήσει στην υπερχρέωση και την οικονομική κρίση19.

Το πιο ενδιαφέρον όμως σημείο των αλλαγών εντοπίζεται στο πεδίο

των ατομικών δικαιωμάτων, που αποτελεί τον πιο χαρακτηριστικό τομέα της

δυτικής επιρροής. Με την επίσημη διακήρυξη της ισότητας απέναντι στον

17
Roderic Davison, Turkey. A short history, ο. π., σ. 80
18
Πα την αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος βλ. Carter V. Findley, Ottoman Civil
Officialdom: A Social History, Princeton 1989, σ.130 κ. εξ. Ειδικότερα για ra δύο σημαντικά
ιδρύματα στις σελίδες 154-160.
19
Για την εμπορική δραστηριότητα της περιόδου βλ. Charles Issawi, The Economic History
of Turkey 1800-1914, Chicago and London 1980, σ. 113 κ .εξ. Για τα δάνεια σ. 361-365.

10
νόμο όλων των υπηκόων του σουλτάνου, ανεξαρτήτως εθνότητας, οι

Οθωμανοί αξιωματούχοι προσδοκούσαν στην δημιουργία μιας κοινής

οθωμανικής συνείδησης. Η ανάπτυξη όμως του επιδιωκόμενου

«Οθωμανισμού» ήταν ανέφικτη για πολλούς λόγους. Ο κυριότερος, όσο και αν

αυτό φαίνεται αντιφατικό, ήταν η δυτική επιρροή. Η Γαλλική επανάσταση,

κύρια πηγή ιδεολογικών επιρροών, μετάγγισε στην αυτοκρατορία νέες ιδέες

όπως «ελευθερία, ισότητα, όχι όμως αδελφότητα αλλά μάλλον το αντίθετο της,

τον εθνικισμό»20. Οι εθνικιστικές και αποσχιστικές τάσεις ενδυναμώνονται

προϊόντος του 19ου αιώνα καθώς η ιδέα για την ισότητα μεταξύ των εθνών

συνδέεται με την νέα δυτική αρχή του εθνικού αυτοπροσδιορισμού. Πέραν

τούτου, οι μεγάλες δυνάμεις ενισχύουν την τάση αυτή, παρεμβαίνοντας συχνά

υπέρ των χριστιανικών κοινοτήτων αφού εξακολουθεί να υπάρχει το

διαχωριστικό νομικό καθεστώς των millet. Άλλωστε, η δημιουργία οθωμανικής

συνείδησης συναντούσε ανυπέρβλητα εμπόδια στην ισλαμική κοινωνία που

θεωρούσε αδιανόητη την ισότητα «πιστών» και «απίστων».

Η στασιμότητα στην οποία είχε περιέλθει η μεταρρυθμιστική

προσπάθεια ξεπεράστηκε χάρη στην επιρροή των γεγονότων του Κριμαϊκού

πολέμου. Η Αγγλία και η Γαλλία από τη θέση του συμμάχου πλέον

μπορούσαν να πιέσουν για επιτάχυνση των αλλαγών. Το αποτέλεσμα ήταν

ένα νέο επίσημο διάταγμα του σουλτάνου, το Hatt-i HÜmayun του 185621, με

το οποίο εγκαινιάστηκε η δεύτερη και τελευταία περίοδος του Tanzimat. Το

20
Bernard Lewis, «The Impact of French Revolution on Turkey: Some Notes on the
Transmisssion of Ideas», Cahiers d'Histoire Mondiale, τ.1 (1953), σ. 106-107.
21
Πα το κείμενο του διατάγματος βλ. Ζ. Υττανδρευμένος (μετ.), Μετάφρασις του υψηλού
αυτοκρατορικού Χάτι-ΧουμαγιουνΙου, Εν Σάμω 1856' Τρύφων Ευαγγελίδης, Ιστορ(α της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1821-1894), Εν Αθήναις 1894, σ. 625-633.

11
νέο διάταγμα δημιουργήθηκε στην ουσία από τους πρεσβευτές των μεγάλων

δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη με την σύμφωνη γνώμη των Ααλή και

Φουάτ που κατείχαν τις θέσεις του μεγάλου βεζίρη και του υπουργού

εξωτερικών αντίστοιχα. Προετοιμασμένο σαφώς ενόψει της συνθήκης του

Παρισιού, το Χάτι-ι Χουμαγιούν αποτελούσε πιστοποιητικό καλής θελήσεως

του σουλτάνου και οι Ευρωπαίοι με ειδικό όρο στην συνθήκη δεσμεύονταν να

μην το χρησιμοποιήσουν ως βάση ανάμειξης στα εσωτερικά της

αυτοκρατορίας. Παρότι το Χάττ-ι Χουμαγιούν αποτέλεσε συνέχεια,

επιβεβαίωση και επέκταση του ΧάτΤ-ι Σερίφ, παρουσίαζε σημαντικές διαφορές

με το τελευταίο αφού δεν είχε καμία αναφορά στο ένδοξο παρελθόν ή τον

ισλαμικό νόμο και ήταν γραμμένο σε τόνο κα γλώσσα μοντέρνα και

δυτικότροπη22.

Το κύριο χαρακτηριστικό του διατάγματος του 1856 ήταν η επέκταση

των υποσχέσεων του 1839 σε θέματα όπως ο αυστηρός έλεγχος του

κρατικού προϋπολογισμού, η υιοθέτηση ευρωπαϊκών μεθόδων, αλλά και

κεφαλαίων για την οικονομική ανάπτυξη, η κωδικοποίηση του ποινικού και

εμπορικού δικαίου, η αναμόρφωση του σωφρονιστικού συστήματος και η

ίδρυση μικτών δικαστηρίων για να εκδικάζουν υποθέσεις στις οποίες

εμπλέκονταν μουσουλμάνοι και μη. Το σημαντικό είναι ότι οι αλλαγές αυτές

επρόκειτο να ωφελήσουν όλους ανεξαιρέτως τους υπηκόους του σουλτάνου

καθώς η αρχή της ισότητας τονιζόταν με ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στο

φιρμάνι του 1856. Έτσι, η ισότητα των μουσουλμάνων και μη στην

στρατιωτική θητεία, στην διοίκηση της δικαιοσύνης, στη φορολογία, στην

22
Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, 2η εκδ., New York 1973, σ.
55.

12
κατάληψη δημοσίων θέσεων, στην εισαγωγή στα πολιτικά και στρατιωτικά

σχολεία και στον δημόσιο σεβασμό, θα συνέβαλε στη διαμόρφωση κοινής

οθωμανικής συνείδησης. Είναι χαρακτηριστική η εισαγωγή στο προοίμιο του

φιρμανιού της ιδέας του πατριωτισμού που αποτελούσε «ένα βήμα προς την

κοσμική και δυτική ιδέα της εθνικότητας»23. Παρόλο που η λογική του

διατάγματος ήταν η άρση των διαχωρισμών του συστήματος των μιλλέτ, σε

πολλά σημεία του αναφερόταν στα δικαιώματα των χριστιανικών και των

άλλων μη μουσουλμανικών μειονοτήτων. Η αναθεώρηση του προηγούμενου

καθεστώτος δεν σήμανε την κατάργηση του 24 .

Η ανακοίνωση του Χάπ-1 Χουμαγιούν ξεσήκωσε πλήθος αντιδράσεων.

Αναφερόμενοι προς το παρόν μόνο στους μουσουλμάνους, είναι απαραίτητο

να υπογραμμίσουμε ότι αντιτάχθηκαν σε αυτό όχι μόνο οι συντηρητικοί, αλλά

και μια ομάδα διανοουμένων που είχε αρχίσει να σχηματίζεται από τις αρχές

τις δεκαετίας του 1860, όταν αναπτύσσεται η ανεξάρτητη δημοσιογραφία. Οι

Νέοι Οθωμανοί όπως αυτοαποκαλούνταν για κάποιο διάστημα, ήταν γόνοι

αστικών οικογενειών, μορφωμένοι, δημοσιογράφοι ή κυβερνητικοί υπάλληλοι

(κυρίως στο γραφείο μετάφρασης) οι περισσότεροι, και αντιτάσσονταν στην

ανωτάτη κρατική γραφειοκρατία και ιδίως στον Ααλή πασά. Η δράση τους

έφερε την κυβερνητική σκλήρυνση που οδήγησε στην φυγή τους στο

εξωτερικό. Από τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες έστελναν τις εφημερίδες τους

It
(σπουδαιότερη η Hurriyet = Ελευθερία) μέσω των ταχυδρομικών γραφείων τα

23
Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, ο.ττ, σ.56.
24
Για την αναδιοργάνωση των μη μουσουλμανικών μιλλέτ με βάση το Χάτι-ι Χουμαγιούν βλ.
Roderic Davison, ο.m, σ. 114-135.

13
οποία διατηρούσαν οι μεγάλες δυνάμεις στην Κωνσταντινούπολη.

Κατηγορούσαν τον Ααλη για την ανάμειξη των μεγάλων δυνάμεων στα

εσωτερικά της αυτοκρατορίας, για την αυτονομία που έδωσε στις επαρχίες και

τα προνόμια που παραχώρησε στους χριστιανούς και για τις κοσμικές

αλλαγές κατά παράβαση του ιερού νόμου και της παράδοσης του ισλαμισμού.

Όμως, οι Νέοι Οθωμανοί δεν μπορούν να συγκαταλεχθούν στους, με την

κλασική έννοια, συντηρητικούς, αφού ήταν σαφώς επηρεασμένοι από το

δυτικό τρόπο σκέψης σε θέματα όπως το έθνος και η κυβέρνηση, ζητούσαν

αντιπροσωπευτικότητα και έλεγχο στην κυβερνητική εξουσία και αναγνώρισαν

την αναγκαιότητα της μοντέρνας εκπαίδευσης, των επιστημονικών γνώσεων

καθώς και της οικονομικής ανάπτυξης. Πρόκειται δηλαδή για μια ιδιότυπη

θεωρητική σύζευξη του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και του Ισλάμ» 2 5 .

Χαρακτηριστικές είναι οι απόψεις του σημαντικότερου Νεοθωμανού, Ναμίκ

Κεμάλ 2 6 , ο οποίος ευαγγελιζόταν την ένταξη αρχών όπως η

αντιπροσωπευτικότητα, η ισότητα και η διάκριση των εξουσιών σε ένα

Wayne S. Vucinich, The Ottoman Empire: Its Record and Legacy, Princeton - New Jersey
1965, σ. 98.
26
Ο Ναμίκ Κεμάλ (1840-1888) ως εκδότης και αρθρογράφος προκάλεσε την αντίδραση της
κυβέρνησης και αγαγκάστηκε να φύγει στο Παρίσι (1857). Επέστρεψε το 1871, αλλά μετά
την παρουσίαση τόυ^έργου του Vatan εξορίστηκε στην Κύπρο (1873-1876). Τελείωσε τη ζωή
του ως διοικητής της Χίου. Για τα γεγονότα αυτά βλ. το παράρτημα στην έκδοση του έργου
του Namik Kemal Vatan yahut Silistre, από τον Mustafa Ozon , Istanbul 1943. Βλ. επίσης:
Kuntay Mithat Kemal, Namik Kemal, 3 T., Istanbul 1944-45' Sherif Mardin, The Genesis of
Young Ottoman Thought: A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton
1962, σ. 283 κ. εξ. Ενδιαφέρον έχουν οι εντυπώσεις του Γάλλου περιηγητή Gaston
Deschamps από τη συνάντηση του στη Χίο με τον «μοναδικό ποιητή για τον οποίο μπορεί
να είναι υπερήφανος ο Οθωμανικός πολιτισμός.» Βλ. σχετικά στο: Στους δρόμους της
Μικρασίας, (μετ. Σ. Κασσεσιάν, εισαγωγή-σχόλια Γ. Γιαννακόπουλος ), Αθήνα 1990 σ. 68-
69.

14
ισλαμικό πλαίσιο . Η πολιτική σκέψη των Νέων Οθωμανών υποστήριξε την

αφοσίωση στην ισλαμική πατρίδα. Κάτω από την επιρροή των απόψεων τους

η ο&ρα&κή λέξη vatan, που από τα μέσα του αιώνα έχει αρχίσει να

χρησιμοποιείται για να εκφράσει την έννοια της πατρίδας, αποκτά ιδιαίτερη

συγκινησιακή φόρτιση. Το ομότιτλο θεατρικό έργο του Ναμίκ Κεμάλ που

παρουσιάστηκε το 1873 στην Κωνσταντινούπολη, πρόλαβε να προκαλέσει

ενθουσιώδεις διαδηλώσεις πριν το απαγορεύσει η κυβέρνηση. Ο έντονος και

δημοφιλής αυτός οθωμανικός πατριωτισμός περιέχει το σπέρμα του τουρκικού

εθνικισμού που έμελλε να ανατείλει. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Lewis,

«πολλές νέες και σημαντικές ιδέες βρίσκουν για•*πρώτη φορά τουρκική

έκφραση στα γραπτά των Νέων Οθωμανών και η επιρροή τους στη σκέψη και

τις πράξεις της επόμενης γενιάς ήταν πράγματι σημαντική»28.

Η περίοδος του Τανζιμάτ κλείνει το 1876 μαζί με το τέλος της βασιλείας

του Αμντούλ Αζίζ, ο οποίος είχε ανεβεί στο θρόνο το 1861. Ωστόσο το τέλος

της εποχής αυτής είχε φανεί νωρίτερα με τον θάνατο του πρωτεργάτη των

μεταρρυθμίσεων Ααλή πασά (1871) και την αύξουσα λαϊκή δυσαρέσκεια προς

την κυβέρνηση του σουλτάνου.

Η ανάλυση της φύσης των μεταρρυθμίσεων δεν αποτελεί αντικείμενο

της εργασίας αυτής29. Εκείνο που, κυρίως, ενδιαφέρει είναι να επισημανθούν

οι επιπτώσεις τους ως προς τη διαμόρφωση του πολιτικού κλίματος, το οποίο

Βλ. R. Davison, Turkey..., ο.π., σ. 85-86.

no

Bernard Lewis, The Emmergence... ο.π.., σ. .173.

29
Για την φύση των μεταρρυθμίσεων όπως αυτή παρουσιάζεται στη διεθνή βιβλιογραφία βλ.
Στέφανος Πεσμαζόγλου, ο.π., σ. 112-121.

15
επηρέασε την οικονομική, κοινωνική και ιδεολογική εξέλιξη των Ελλήνων της

αυτοκρατορίας.

Οι Ρωμιοί της αυτοκρατορίας στην εποχή των μεταρρυθμίσεων

Η ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830 άφησε έξω από τα στενά του

όρια πολυάριθμους πληθυσμούς, που συνέχισαν να ζουν κάτω από την

οθωμανική διοίκηση. Ο ελληνισμός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας «παρά

την κοινή πολιτική του ταυτότητα παρουσίαζε μεγάλη εσωτερική ανομοιογένεια

και γεωγραφικά βασισμένες ιδιαιτερότητες»30. Η πιο έντονη διαχωριστική

γραμμή αφορούσε τις ασιατικές και τις ευρωπαϊκές περιοχές της

αυτοκρατορίας. Ευδιάκριτες ήταν επίσης οι επιμέρους διαφοροποιήσεις

κοινωνικού, οικονομικού, ή πολιτισμικού χαρακτήρα τις οποίες θα εξετάσουμε

παρακάτω. Στο ευρωπαϊκό τμήμα, στην Θεσσαλία, την Ήπειρο, την

Μακεδονία, την Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία οι ελληνικοί πληθυσμοί

οργανωμένοι σε γεωγραφικά διεσπαρμένες αλλά πανάρχαιες κοιτίδες,

βρίσκονταν σε ανταγωνιστική συνύπαρξη με άλλους σύνοικους λαούς όπως

Βούλγαρους, Σλάβους, Αλβανούς, Εβραίους. Αλλά και στις μικρασιατικές

περιοχές ένας άλλος πολύμορφος και γεμάτος ιδιαιτερότητες ορθόδοξος

κόσμος κάνει αισθητή την παρουσία του: από τα συνεχώς εποικιζόμενα

δυτικά παράλια ως τις αρχέγονες επιβιώσεις των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων

30
Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «Το ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο» στο Δ. Τσαούσης (εττιμ.)
Ελληνισμός και Ελληνικότητα: Ιδεολογικοί και βιωματικοί άξονες της νεοελληνικής κοινωνίας,
Αθήνα 1983, σ. 144.

16
της Καππαδοκίας και του Πόντου31. Γέφυρα ανάμεσα στις δύο γεωγραφικά

προσδιορισμένες εκφάνσεις του οθωμανικού ελληνισμού αποτελούν τα νησιά

του Αιγαίου, όπου όμως το ελληνικό στοιχείο, αντίθετα με τις προηγούμενες

δύο περιπτώσεις, αποτελεί την συντριπτική και αδιαμφισβήτητη πλειοψηφία.

Οι Ρωμιοί της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν μέλη του ορθόδοξου

μιλλέτ (milllet-i Rum), σύμφωνα με τον διαχωρισμό των υπηκόων του

σουλτάνου σε θρησκευτικές κοινότητες με επικεφαλής τον θρησκευτικό τους

ηγέτη (στην περίπτωση μας τον Πατριάρχη), ο ; ,οποίος είχε διευρυμένες

εξουσίες32. Το ορθόδοξο μιλλέτ ήταν εξαιρετικά ανομοιογενές, αφού

31
Βλ., ο.ττ., σ. 145. Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης εύστοχα επισημαίνει τα έργα που οδήγησαν
στην «ανακάλυψη» της Καππαδοκίας και του Πόντου από την ελληνική σκέψη: Κύριλλος Στ'
Οικουμενικός Πατριάρχης, Ιστορική περιγραφή του εν Βιέννη προεκδοθέντος χωρογραφικου
πίνακος της μεγάλης αρχισατραπείας του Ικονίου, Κωνσταντινούπολις, 1815' Περικλής
Τριανταφυλλίδης, Η εν Πόντω ελληνική φυλή ήτοι τα Ποντικά, Εν Αθήναις 1866 (ανατ. Αθήνα
1993) ' Σάββας Ιωαννίδης, Ιστορία και στατιστική Τραττεζούντος και της περί ταύτην χώρας
ως και περί της ενταύθα ελληνικής γλώσσης, Εν Κωνσταντινουπόλει 1870 (ανατ. Αθήνα
1981).
32
Σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη άποψη των μελετητών το σύστημα των μιλλέτ
ενσωματώνεται στην ανάλυση των διοικητικών και οικονομικών μηχανισμών της
αυτοκρατορίας αμέσως μετά την κατάκτηση της Πόλης και γίνονται αναγωγές στα προνόμια
που παραχώρησε ο Μωάμεθ Β', αλλά και άλλοι σουλτάνοι με τα ενθρονιστήρια έγγραφα
(βεράτια) των Πατριαρχών. Βλ ενδεικτικά: Kemal Kaprat, An Inquiry into the Ottoman State:
From the Social Estates to Classes. From Millets to Nations , Princeton 1973 * H.A.R. Gibb -
H. Bowen, Islamic society and the West, τ.1 μέρος 2, London 1966, σ. 207 κ.εξ1 C.
Papadopoulos, Les privileges du Patriarcat Oecuménique, Paris 1924 ' Ν. Π. Ελευθεριάδης,
Ανατολικοί Μελέται, τ. 1. Τα προνόμια του Οικουμενικού Πατριαρχείου..., Εν Σμύρνη 1909.
Η άλλη, νεώτερη, άποψη υποστηρίζει ότι η έννοια του μιλλέτ αλλά και αυτή η λειτουργία της
στο πλαίσιο του οθωμανικού κράτους δεν αποτελούν παρά πραγματικότητες των
τελευταίων αιώνων της ζωής της αυτοκρατορίας. Βλ. ενδεικτικά Β. Braude, «Foundations
Myths of the Millet System» στο B.Braude - B. Lewis (επιμ.) Christian and Jews in the
Ottoman Empire 1856-1876, τ.1, New York 1982, σ. 68-69' Παρασκευάς Κονόρτας, «Η
εξέλιξη των 'εκκλησιαστικών' βερατίων και το 'Προνομιακόν Ζήτημα'», Τα Ιστορικά, τ.5 τχ. 9
(Δεκ. 1988), σ. 259-286' Κώστας Κωστής, «Κοινότητες, εκκλησία και μιλλέτ στις Ελληνικές'

17
περιελάμβανε στους κόλπους του Έλληνες, Σέρβους, Βούλγαρους,

Ρουμάνους, Βλάχους, Αλβανούς και Άραβες. Οι Έλληνες είχαν ηγεμονική

θέση στο σχηματισμό αυτό, αφού έλεγχαν όλες τις υψηλόβαθμες θέσεις στο

Πατριαρχείο που ήταν η κεφαλή του μιλλέτ. Η κατάσταση όμως του

ορθόδοξου πολυεθνικού μηχανισμού αλλάζει στην εποχή των

μεταρρυθμίσεων όταν τα μιλλέτ μεταβάλλονται σταδιακά σε εθνοτικούς

σχηματισμούς. Ο ανερχόμενος εθνικισμός έπληξε την ενότητα της ορθόδοξης

κοινότητας καθώς οι κατά τόπους εθνικές εκκλησίες —με αποκορύφωμα την

βουλγαρική εξαρχία (1870) 3 3 - διεκδικούν την αυτονομία τους από το

Πατριαρχείο. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι χτύπημα στην ισχύ του

Πατριαρχείου αποτέλεσε και το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Ελλάδος του

1833, που αναγνωρίστηκε με πατριαρχικό και συνοδικό τόμο το 1850. Η

ενέργεια αυτή του νεοσύστατου κράτους έχει τις βάσεις της στην

προεπαναστατική περίοδο, την εποχή κυριαρχίας των ιδεών του διαφωτισμού

όπως τις υποστήριξε ο Αδαμάντιος Κοραής. Ήταν φανερό ότι το ανεξάρτητο

κράτος δεν μπορούσε να υπάγεται σε «αιχμάλωτη» εκκλησιαστική αρχή. Η

στιγμή της ρήξης με την παράδοση είχε φθάσει. Η αντινομία μεταξύ

ορθοδοξίας και εθνικισμού παραμεριζόταν ώστε να εξυπηρετηθούν εθνικοί

στόχοι. Οι τοπικές εκκλησίες της Βαλκανικής γίνονταν εθνικές και από

περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά την περίοδο των μεταρρυθμίσεων», Μνήμων
τ. 13 (1991), σ. 57-75· Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19°* αι. - 1919. Οι
ελληνορθόδοξες κοινότητες: Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, Αθήνα 1997,
σ. 276 κ. εξ.
33
Για το βουλγαρικό σχίσμα βλ. Μανουήλ Γεδεών, Έγγραφα Πατριαρχικά και Συνοδικά περί
του Βουλγαρικού ζητήματος, 1852-1873, Κωνσταντινούπολις T9Ö8.

18
ανάχωμα του εθνικισμού μετατρέπονταν σε βραχίονες των κρατών στις

εθνικές τους επιδιώξεις34.

Εκτός από τους εθνοτικούς διαχωρισμούς, οι κοινωνικές

διαφοροποιήσεις είναι εξίσου έντονες ανάμεσα στα μέλη του μιλλέτ. Είναι

ασφαλώς ευδιάκριτο ότι «ο πολύγλωσσος Φαναριώτης είχε πολύ λίγα κοινά με

ένα τουρκόφωνο ταβερνιάρη της Νίγδης, ο Βούλγαρος γαλατάς της Πόλης με

το Βλάχο μουλαρά της Πίνδου και ο Ρουμάνος χωρικός με τον πλούσιο

Έλληνα καπιταλιστή της Σμύρνης»35. Οι ίδιοι κοινωνικοί διαχωρισμοί ισχύουν

και στην στενότερη κοινότητα των Ρωμιών της Πόλης. Στην ουσιαστική

διαφορά κοινωνικό-οικονομικού επιπέδου μεταξύ αστικών κέντρων και

επαρχίας προστίθεται και η ουσιαστικότερη διαφορά της γλώσσας που

παρατηρείται σε διάφορα σημεία της αυτοκρατορίας. Η γλωσσική ιδιαιτερότητα

που παρατηρείται τόσο στις ευρωπαϊκές (σλαβόφωνοι, βλαχόφωνοι κ.τ.λ.)

όσο και στις ασιατικές περιοχές (αρμενόφωνοι, τουρκόφωνοι κ.τ.λ.)36

συνιστούν μια Βαβυλωνία πολυπλοκότερη από αυτήν που σατίρισε ο

Δημήτριος Βυζάντιος στο ομότιτλο έργο του, το όποιο όμως αναφερόταν στον

Βλ. Paschalis Μ. Kitpomilides. «'Imagined Communities' and the Origins of the National
Question in the Balkans», European History Quarterly, τ. 19, αρ. 2 (1986) , σ. 149-192.
Ιδιαίτερα στο υποκεφάλαιο «Orthodoxy and Nationalism», σ. 177-185.
35
Richard Clogg, «The Greek Millet in the Ottoman Empire» στο Christian and Jews in the
Ottoman Empire, τ. 1. The Central Lands , New York 1982, σ.186.
36
Σύμφωνα με την έρευνα του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών η γλώσσα των Ελλήνων
κατοίκων ήταν η ελληνική σε 1049 μικρασιατικούς οικισμούς και η τουρκική σε 426. Σε 41
από τους οικισμούς που καθορίζονται ως ελληνόφωνοι ή τουρκόφωνοι, οι κάτοικοι ήταν
δίγλωσσοι. Επίσης σε 18 οικισμούς ομιλείτο και η αρμενική, σε 3 και η βουλγαρική , σε 1 και
η συριακή και σε 1 η κουρδική. Βλ. Octave Merlier (επιμ.) Ο τελευταίος ελληνισμός της
Μικρός Ασίας: Το έργο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών^ 1930-1973, Αθήνα 1974, σ.
278.

19
περιορισμένο χώρο του ελληνικού βασιλείου. Μια ιδιαίτερη γλωσσική ομάδα

αποτελούσαν οι ορθόδοξοι τουρκόφωνοι, κυρίως της Καππαδοκίας, που

χρησιμοποιούσαν την Καραμανλίδικη γραφή (τουρκική γλώσσα με ελληνικούς

χαρακτήρες)37. Ανάλογο φαινόμενο (αρμενική γλώσσα με ελληνικούς

χαρακτήρες) συναντάμε στους αρμενόφωνους πληθυσμούς της Βιθυνίας.

Αλλά και σε περιοχές όπου ήταν σε χρήση νεοελληνικές διάλεκτοι, αυτές δεν

αποτελούσαν κοινό όργανο επικοινωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η

επιβίωση στο Πόντο ενός αρχαιοελληνικού τοπικού ιδιώματος38, αλλά και οι

ελληνικές διάλεκτοι ορισμένων κατπταδοκικών κοινοτήτων39, οι οποίες όμως

είχαν τόσο έντονα επηρεαστεί από τα τουρκικά, ώστε «το μεν σώμα τους να

είναι ελληνικό η δε ψυχή τους τουρκική»40. Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το

γεγονός ότι οι πολυποίκιλες κοινωνικές κατηγορίες και γλωσσικές

διαφοροποιήσεις απαντώνται σε μικρογραφία στον πληθυσμό της

πρωτεύουσας λόγω της έντονης εσωτερικής μετανάστευσης. Είναι φανερό ότι

προς όλες αυτές τις πληθυσμιακές ομάδες θα απευθύνονταν η προσπάθεια

δημιουργίας, αποκρυστάλλωσης, ή ενίσχυσης της εθνικής ελληνικής

37
Η παραγωγή των καραμανλίδικων εντύπων καταγράφεται στους τρεις τόμους της
βιβλιογραφίας Karamanlidika των S. Salaville - D. Dallegio για την περίοδο 1584-1900
(Αθήνα 1958, 1966,1974) και τους τρεις της Ευαγγελίας Μπαλτά, με προσθήκες και την
βιβλιογραφία του 20ου αιώνα (Αθήνα 1987 και1997), που εκδόθηκαν (στα γαλλικά) από το
Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.
38
Βλ. Peter Mackridge, «The Pontic Dialect: A Corrupt Version of Ancient Greek», Journal of
Refugee Studies ,τ. 4 αρ. 4 (1991) σ. 335-339.
39
To K.M.Σ. αποπειράθηκε να διασώσει τις γλωσσικές αυτές ιδιαιτερότητες τόσο στην
Καππαδοκία όσο και σε άλλες μικρασιατικές περιοχές εκδίδοντας σχετικά έργα για τους
οικισμούς Φάρασα, Ούλαγατς, Λιβίσι, Σίλλη.
40
Richard Dawkins, Modem Greek in Asia Minor, Cambridge 1916, σ. 198.

20
 συνείδησης. Σε πολλά όμως σημεία (όπως π.χ. στη Μακεδονία) θα είχε να

αντιπαλέψει τις ανάλογες προσπάθειες άλλων εθνών.

Έξω από τα όρια του οργανωμένου μιλλέτ μια ακόμη ομάδα δυνάμει

Ελληνορθόδοξων κάνει την εμφάνιση της. Πρόκειται για τους

κρυπτοχριστιανούς του Πόντου που παρουσιάζονται στο προσκήνιο μετά το

Χάπ-ι Χουμαγιούν. Ο άνεμος ελευθερίας που έπνευσε με την εξαγγελία του

διατάγματος επέτρεψε σε μια ομάδα από αυτούς να ζητήσουν, υπό την

προστασία των ευρωπαϊκών δυνάμεων, να εγγραφούν ως Χριστιανοί41.

Οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ ωφέλησαν ασφαλώς τους Ορθόδοξους

της αυτοκρατορίας παρότι πολλές από τις ευεργετικές διατάξεις των

διαταγμάτων έμειναν ανενεργές και παρά την γενική τάση να μειωθούν

προνόμια του ρωμαίικου στοιχείου προς όφελος άλλων εθνοτήτων42. Το

πνεύμα του πολιτικού και οικονομικού φιλελευθερισμού ήταν αρκετό για να

ενισχύσει την θέση τους και να διευκολύνει την πολύπλευρη και αξιοσημείωτη

ανάπτυξη της Ελληνοθωμανικής κοινότητας. Η ανάπτυξη της ναυτιλίας, του

εμπορίου και η ενίσχυση των οικονομικών σχέσεων με την Ευρώπη --ιδιαίτερα

μετά την Άγγλο-οθωμανική συνθήκη του 1878- και η προσέλκυση

ευρωπαϊκών επενδυτικών κεφαλαίων στην αυτοκρατορία προκάλεσαν ρεύμα

αστικοποίησης και οικονομικής άνθισης των παρλίων πόλεων (Τραπεζούντα,

Αμισός, Ραιδεστός Κυδωνιές, Σμύρνη κ.τ.λ.) και ιδίως της πρωτεύουσας. Οι

41
Α. Bryer, «The Cryptochristians of Pontos», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 4
σ. 33 Γενικότερα για το θέμα των εξισλαμισμών και των κρυτποχριστιανών βλ. Σπύρος
Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία
εξισλαμισμού (11^-1^ αιώνας), (μετ.Κάτια Γαλαταριώτου), Αθήνα 1991 ' Κώστας Φωτιάδης,
Οι εξισλαμισμοί της Μικρός Ασίας και Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, Θεσσαλονίκη 1988.
42
liber Ortayli, Studies on Ottoman Transformation, Istanbul 1994, σ. 89-90.

21
μετανάστες ήταν κυρίως μη μουσουλμάνοι - όπως δείχνουν οι απογραφές του

1844 και 1857- οι οποίοι έσπευσαν να εκμεταλλευθούν τις προσφερόμενες

ευκαιρίες οικονομικής ανάπτυξης43.

Οι μεταναστευτικές κινήσεις δεν ήταν μόνο εσωτερικές, αφού

σημαντικός αριθμός κατοίκων από την Ελλάδα και τα νησιά αναζήτησε

καλύτερες οικονομικές συνθήκες στα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας44.

Δυστυχώς τα στατιστικά στοιχεία για τα πληθυσμιακά μεγέθη της

αυτοκρατορίας, αλλά και της Κωνσταντινούπολης, στα μέσα του 19ου είναι

εξαιρετικά ασαφή 45 . Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Σκαρλάτος Βυζάντιος

«ο Μωαμεθανικός νόμος αποδιοπομπείται την καταμέτρησιν των κατοίκων»

και ταυτόχρονα ο ίδιος επισημαίνει ότι ο πληθυσμός της πρωτεύουσας είναι

«παρά πάσας τας άλλας μεγαλουπόλεις ο μάλλον δυσυπολόγιστος.»46. Οι

ρεαλιστικότερες εκτιμήσεις υπολογίζουν τον πληθυσμό της Πόλης, λίγο πριν

4
Κ.Η. Katoat, «Ottoman population. Records and the Census of 1881/82-1893»,
InternationalJournal of Middle East Studies, τ. 9 (1978) σ. 254. Ενδιαφέρουσες πληροφορίες
για την εσωτερική μετανάστευση περιέχονται σε χειρόγραφα του Κέντρου Μικρασιατικών
Σπουδών. Αναφέρουμε ενδεικτικά: Ι Κουγιουμτζόγλου, Οδοιπορικό, 1830 (Καπ. 26, αρ. εισ.
24) και Σ. Ρίζος, ΗΣινασό. Πότε πήγαν οι Σινασίτες στην Πόλη, 1958 (Καπ. 97, αρ. εισ. 430).
44
Βλ. σχετικά, P. M. Kitromilides -Α . Alexandrie, «Ethnie Survival, Nationalism and Forced
Migration», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 5 (1984-85), σ.12-13.
45
Ο Karpat (ο.π., α. 267) δίνει στοιχεία από έξι απογραφές από τις οποίες όμως αυτές του
1844 και του 1857 καταγράφουν μόνο τους άρρενες κατοίκους της Κωνσταντινούπολης.
Επιπλέον οι κάτοικοι καταγράφονται μόνο στις κατηγορίες «μουσουλμάνοι» και «μη
μουσουλμάνοι». Για μια κατατοπιστική περιγραφή των πληθυσμιακών μεγεθών της Πόλης
στο δεύτερο μισό του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα βλ. Alexis Alexandris, 7?7e Greek
Minority of Istanbul and Greek-turkish relations 1918-1974, 2η εκδ., Athens 1992, σ. 49-51.
46
Σκαρλάτος Βυζάντιος, Η Κωνσταντινούπολις ή περιγραφή τοπογραφική, ιστορική και
αρχαιολογική της περιωνύμου ταύτης μεγαλοπόλεως, Αθήνησιν 1869, σ. 295. Στις επόμενες
σελίδες ο Βυζάντιος παραθέτει πλήθος στατιστικών στοιχείων για τον πληθυσμό της
αυτοκρατορίας που σύμφωνα με αυτά κυμαίνεται από 21 έως 31 περίπου εκατομμύρια.

22
το μέσο του 19ου αιώνα, γύρω στις 130.00047. Ο πληθυσμός της

πρωτεύουσας (όπως και άλλων αστικών κέντρων όπως π.χ. της Σμύρνης)

βαίνει αυξανόμενος για να γνωρίσει εκρηκτική άνοδο στην περίοδο μετά το

Τανζιμάτ. Ένας συγκερασμός των υπαρχόντων στατιστικών στοιχείων μας

οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κατά την διάρκεια των τριών τελευταίων

δεκαετιών του 19ου αιώνα ο ελληνικός πληθυσμός της Πόλης κυμάνθηκε από

180.000 έως 230.000 κατοίκους48.

Παράλληλα διευρύνεται η οικονομική ισχύς και ενισχύεται η κοινωνική

θέση και η πολιτική επιρροή της ελληνικής κοινότητας. Η Κωνσταντινούπολη,

τουλάχιστον ως το τέλος του 19ου αιώνα, δεν είναι μόνο η φυσική

πρωτεύουσα των Ελλήνων της αυτοκρατορίας αλλά και εθνικό κέντρο όλου

του ελληνισμού σπουδαιότερο από την Αθήνα από κοινωνική, οικονομική,

πολιτισμική και θρησκευτική άποψη49. Στην Πόλη μια νέα ανερχόμενη ηγετική

τάξη αναλαμβάνει να συνεχίσει την φαναριώτικη παράδοση. Πλήθος

Ελληνοθωμανών αναδεικνύεται σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και

οικονομικής ζωής και πολλοί αναλαμβάνουν σημαντικές κρατικές θέσεις50.

47
Α. Ubicini, Letters on Turkey (μετ. Lady Easthope), London 1856, τ. 1, σ. 24 Επαμ..
Κυριακίδης, Ιστορία του σύγχρονου ελληνισμού, Εν Αθήναις 1892, τ.1, σ.442.
48
Αναφέρω χαρακτηριστικά εκτιμήσεις για πληθυσμό 230.000 κατοίκων γύρω στο 1875
(A.Synvet, Les Grecs de Γ Empire Ottoman: Etude statistique and ethnographique,
Constantinople 1878, σ. 4-5) και 225.000 για το 1895 (Ε. Grosveenor, Constantinople,
London 1895, τ.1 σ. 8-9).
49
Βλ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «Το ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο» ο.π., σ. 148-149'
Έλλη Σκοπετέα, Το «πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα: Όψεις του εθνικού προβλήματος
στην Ελλάδα (1830-1880), Αθήνα 1988, σ. 310.
50
Βλ. Αλέξης Αλεξανδρής, «Οι Έλληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
1850-1922», Δελτίο της Ιστορικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας της Ελλάδος (ΔΙΕΕ), τ. 23
(1980), σ. 365-383.

23
Διακρίνονται οι ισχυρές οικογένειες των Αρισταρχών, Μουσούρων,

Καραθεοδωρήδων και Μαυρογένηδων51, όπως και οι σημαντικότατοι

οικονομικοί παράγοντες Χρηστάκης Ζωγράφος και Γεώργιος Ζαρίφης. Οι

"νέο-φαναριώτες" που κατέλαβαν υψηλά αξιώματα χάρη στις μεταρρυθμίσεις

πίστευαν στην ιδεολογία του Τανζιμάτ. Ενταγμένοι στους μηχανισμούς του

Οθωμανικού κράτους προσπάθησαν για την επιτυχία του εξαγγελλόμενου

πολυεθνικού οθωμανισμού φροντίζοντας για τα συμφέροντα των ομοεθνών

τους όπως αυτοί τα αντιλαμβάνονταν. Αντίθετοι στις αλυτρωτικές και

αποσχιστικές προσπάθειες υποστήριξαν την- καθεστηκυία τάξη,

προσβλέποντας στην ενίσχυση της θέσης τους σε ένα σύγχρονο και

εξευρωπαϊσμένο οθωμανικό κράτος. Στο καθεστώς ισονομίας όλων των

εθνοτήτων που επέβαλε το Τανζιμάτ, θα ήταν δυνατό να επιδιωχθεί μια

μορφή συνομοσποδίας52 ή συγκυριαρχίας Ελλήνων και Τούρκων: «όχι

διάβρωση της Αυτοκρατορίας εκ των ένδον αλλά ενσωμάτωση των Ελλήνων

στον οθωμανικό κρατικό μηχανισμό· όχι επίλεκτα μέλη της ελληνικής

εθνότητας, αλλά προνομιούχοι Οθωμανοί υπήκοοι»53.

Σύμφωνα με την κλασσική ανάλυση του Ubicini, η τάση αυτή την

οποία καθοδηγούν η φαναριώτικη αριστοκρατία, το Οικουμενικό Πατριαρχείο

51
Πολλά μέλη των επιφανών αυτών οικογενειών περιλαμβάνονται στους εταίρους μέλη του
Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Βλ. τον σχετικό κατάλογο στο παράρτημα του δεύτερου
μέρους της παρούσης εργασίας.
52
Βλ. liber Ortayli, Studies on Ottoman Transformation, ο.π., σ. 90. Ο συγγραφέας
στηρίζεται στις απόψεις των οπαδών του ελληνοθωμανισμού, Ανδρέα Κορομηλά, Στέφανου
Ξένου και Ιάκωβου Πιτζιπιού μπέη. (Andre Coromeles, Reforme practicable en Turquie,
Athènes 1853' Stefanos Xenos , Union or Dismemderment of Turkey, London 1876* J. G.
Pitzipios Bey, Les Orìent, Les Reformes de l'Empire Byzantine, Paris 1858).
53
Έλλη Σκοπετέα, Το «πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα: Όψεις του εθνικού
προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), Αθήνα 1988, σ. 315.

24
και οι οικονομικοί παράγοντες ήταν η σημαντικότερη μεταξύ των Ορθοδόξων

της αυτοκρατορίας . Η άλλη, μικρότερης απήχησης, τάση, που είχε οπαδούς

στα νομικά και ιατρικά επαγγέλματα και στους λόγιους κύκλους, πρέσβευε την

ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος ευθυγραμμιζόμενη με τον εκπορευόμενο

από αυτό αλυτρωτισμό54. Φυσικά το σχήμα δεν είναι διχοτομικό, αφού από

τους ελλαδοκεντρικούς ως τους νομοταγείς. Οθωμανούς υπηκόους

αναγνωρίζονται αρκετές διαβαθμίσεις55, εξαρτώμενες βεβαίως και από την

εκάστοτε ιστορική συγκυρία.

Ωστόσο το ενδιαφέρον εστιάζεται σε ένα βασικό κοινό σημείο των δύο

κύριων τάσεων. Πρόκειται για το ενδιαφέρον και την επιδίωξη της εξάπλωσης

της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού και συνακόλουθα της ελληνικής

συνείδησης σε όλους τους Ορθόδοξους της αυτοκρατορίας56. Αυτή ακριβώς η

σύμπτωση απόψεων στην ανάγκη εξάπλωσης της ελληνικής παιδείας

αποτελεί το σημαντικότερο στοιχείο στην προσπάθεια ανίχνευσης των

ιδεολογικών ρευμάτων ανάμεσα στους λογίους κύκλους της Πόλης. Καθώς η

αναντιστοιχία μεταξύ αλυτρωτικών βλέψεων και πραγματικών δυνατοτήτων

του ελληνικού κράτους ήταν παραπάνω από εμφανής -όπως εμφανής ήταν

και ο ουτοπικός χαρακτήρας αυτού που ονομάστηκε «ελληνοθωμανική

Η. Α. Ubicini, Letters on Turkey, ο.π., σ. 194-195. Βλ. επίσης Alexis Alexandrie, ο.π., σ.
36-46.
55
Βλ. Θάνος Βερέμης, «Κράτος και έθνος στην Ελλάδα 1821-1912» στο Δ. Τσαούσης (ετπμ.)
Ελληνισμός και Ελληνικότητα..., ο.π., σ. 63-64.
56
Richard Clogg, o.rr., σ. 195.

25
προοπτική» — η προσπάθεια διάδοσης της ελληνικής γλώσσας και

πολιτισμού αποτελεί την σημαντικότερη ιδεολογική συνισταμένη, η οποία

αυτονομείται, ως ένα σημείο, από τα ρεύματα που την προκάλεσαν και

αποκτά ιδιαίτερη δυναμική. Η προσπάθεια για τον «εξελληνισμό» της

Ανατολής και την κατάκτηση της πνευματικής εθνικής ενότητας58, ανήκει

ασφαλώς στην πνευματική παρακαταθήκη του ελληνικού ρομαντισμού. Είτε

θεωρηθεί ως η ειρηνική έκφραση της μεγάλης Ιδέας, είτε θεωρηθεί ότι την

ερμηνεύει αυθεντικά59, αποτελεί τη συνεπέστερη διαχρονικά έκφραση του

ελληνικού εθνικισμού.

Οι μεταρρυθμίσεις που δημιούργησαν μια νέα ηγετική ομάδα δεν έγιναν

ευμενώς δεκτές από την εκκλησία και ειδικά από το Οικουμενικό Πατριαρχείο,

το οποίο ως τότε αποτελούσε την αδιαμφισβήτητη αρχή των Ορθοδόξων της

αυτοκρατορίας. Ο Πατριάρχης, αναγνωρισμένος και από την οθωμανική

εξουσία ως εθνάρχης (millet ba§i) εφοδιασμένος με προνόμια που του έδιναν

και κοσμική εξουσία (κυρίως δικαστική και εκπαιδευτική) επί του ποιμνίου του,

ήταν αναγκασμένος όχι μόνο να παραχωρήσει τμήμα της κοσμικής του

εξουσίας σε λαϊκούς, αλλά να ανεχθεί και την ανάμειξη τους στα του οίκου της

εκκλησίας. Οι Γενικοί Κανονισμοί που συντάχθηκαν από το Οικουμενικό

Ο Θάνος Βερέμης χαρακτηρίζει ως «γραφική» την πρωτοβουλία του Γεωργίου Ζαρίφη ο

οποίος οραματίστηκε μια ελληνοθωμανική αυτοκρατορία (ο.ττ., σ. 63-64.). Πα την
πρωτοβουλία του Ζαρίφη βλ. Ευάγγελος Κωφός, Ο Ελληνισμός στην περίοδο 1869-1881,
Αθήνα 1981, σ. 56-57.
58
Βλ. σχετικά Κ. Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, 2η εκδ., Αθήνα 1985, σ. 419-427.
59
Βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, ο.π., σ.416-418· Paschalis Kitromilides,
«Im, agined communities » ο.π, σ. 185-186' Αλέξης' Πολίτης, Ρομαντικά Χρόνια:
Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, Αθήνα 1993, σ. 62-63.

26
Πατριαρχείο στο διάστημα 1859-186260, κωδικοποιούν τις αλλαγές που έχουν

προαγγελθεί με το Χαΐ^Χουμαγιούν. Οι κανονισμοί δεν προσδιόριζαν μόνο τις

σχέσεις των υπηκόων με την Πύλη σε κοινοτικό επίπεδο, αλλά, με την

δημιουργία ενός νέου σώματος δίπλα στην Ιερά Σύνοδο, επέβαλαν την

ανάμειξη των λαϊκών στη διαχείριση όλων το θεμάτων που αφορούσαν τους

Ρωμιούς της αυτοκρατορίας. Το νέο σώμα που δημιουργήθηκε, το διαρκές

Μικτό Συμβούλιο, ήταν στα χέρια του λαϊκού στοιχείου, αφού οκτώ στα

δώδεκα μέλη του εκλέγονταν από τους Ελληνορθόδοξους της Πόλης. Το νέο

καθεστώς σήμανε το τέλος, μετά από έναν αιώνα ζωής του συστήματος του

γεροντισμού, του απόλυτου δηλαδή ελέγχου της Ιεράς συνόδου από τους

οχτώ πρώτους τη τάξει μητροπολίτες61. Οι αλλαγές αυτές δεν έγιναν δεκτές

χωρίς αντιδράσεις από την ιεραρχία, παρότι ο Πατριάρχης Κύριλλος Στ'

επιθυμούσε την απαλλαγή της εκκλησίας από την ιδιότυπη αυτή δυαρχία. Η

επιβολή των νέων κανονισμών στηρίχθηκε στην συνεργασία των

μεταρρυθμιστών Οθωμανών και της ελληνικής ανερχόμενης μέσης τάξης62,

Βλ. Γενικοί Κανονισμοί περί διευθετήσεως των εκκλησιαστικών και εθνικών πραγμάτων των
υπό τον οικουμενικό θρόνο διατελούντων ορθοδόξων χριστιανών υπηκόων της Α.
Μεγαλειότητος του Σουλτάνου, Κωνσταντινούπολις 1862' Επαμεινώνδας Κυριακίδης,
Ιστορία του συγχρόνου ελληνισμού..., Εν Αθήναις 1892, τ. 2, σ. 10-32. Στις ίδιες σελίδες
καταγράφονται τα γεγονότα περιόδου πριν και κατά τη διάρκεια της συνέλευσης που
εκπόνησε τους κανονισμούς.
61
Οι γεροντικές μητροπόλεις ήταν αυτές της Καισαρείας, Εφέσου, Ηράκλειας, Κυζίκου,
Νικαίας, Νικομήδειας, Χαλκηδόνος και Δέρκων. Για το σύστημα του γεροντισμού βλ.
Βασίλειος Β. Σταυρίδης, Ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1453-σήμερον),
Θεσσαλονίκη 1987, σ. 71-72.
62
Βλ. Richard Clogg, «The Greek Millet in the Ottoman Empire», o.rr., σ. 191-192. Βλ.
επίσης Επαμεινώνδας Κυριακίδης, Ιστορία του Συγχρόνου Ελληνισμού , ο.π., σ. 10-16, στο
υποκεφάλαιο με τον εύγλωττο τίτλο «Λαϊκός αγών κατά του Γεροντισμού εν
Κωνσταντινουπόλει».

27
όπως άλλωστε συνέβη και με το αρμενικό μιλλέτ, όπου όμως η λαϊκή πίεση

υπήρξε εντονότερη και οι αλλαγές ήταν ριζοσπαστικότερες63. Η αντίσταση του

Πατριαρχείου στη νέα τάξη πραγμάτων είναι εμφανής στη πολιτική όλων

σχεδόν των προκαθημένων του, που με διάφορους τρόπους αρνήθηκαν να

εφαρμόσουν στην ουσία τους Γενικούς Κανονισμούς64. Η αντίδραση εντάθηκε

αργότερα, όταν η Πύλη ακολουθώντας την ίδια τακτική επιχείρησε να

καταργήσει τα προνόμια του Οικουμενικού Θρόνου (Προνομιακό ζήτημα).

Οι αλλαγές επέφεραν σημαντικά προβλήματα στην προσπάθεια

δημιουργίας οθωμανικής συνείδησης αφού μείωσαν το κύρος του

Πατριαρχείου, που ήταν ο κατεξοχήν παράγοντας νομιμοφροσύνης προς το

κράτος65. Φορέας μιας μακραίωνης εθναρχικής παράδοσης ο ηγέτης της

Ορθοδοξίας απέδιδε «τα του Καίσαρος τω Καίσαρι» εφόσον η οθωμανική

εξουσία εγγυόταν το πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε δυνατό να διαφυλαχθεί και

O R . Davison σημειώνει χαρακτηριστικά ότι «ο έλεγχος του κλήρου τίαρέμεινε πολύ

ισχυρότερος στο νέο ελληνικό οργανισμό από ότι στον αρμενικό» (Reform on the Ottoman
Empire, ο.π., σ. 128.). Σκιαγράφηση της αναδιοργάνωσης του αρμενικού μιλλέτ στις σ. 122-
126.
64
Βλ. Μανουήλ Γεδεών, «Οι Πατριάρχαι της τελευταίας εκατονταετίας», Πανελλήνιον
Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821-1921, τ. Στ; Εκκλησία -Κλήρος, Εν Αθήναις 1932,
σ. 35-42, όπου οι βιογραφίες των Πατριαρχών μετά το 1860. Ο Γεδεών, αυθεντικός
διερμηνευτής των απόψεων του Πατριαρχείου επισημαίνει τη στάση των βιογραφουμένων
απέναντι στους κανονισμούς τους οποίους αποκαλεί σαρκαστικά «εθνοσωτηρίους».
65
Ο G. Young θεωρεί το Πατριαρχείο ως «όργανο του τουρκικού ιμπεριαλισμού και εμπόδιο
σε όλους τους εθνικισμούς ακόμη και αυτού των Ελλήνων» ( Nationalism and the War in the
Near East, Oxford 1915, σ. 26-27).To αναφέρει ο Αλέξης Αλεξανδρής στο Greek Minority...,
ο.π., σ. 35.

28
να αναπτυχθεί η ορθόδοξη κοινότητα66. Ως κεφαλή της εθναρχούσης

εκκλησίας ο Πατριάρχης ήταν υπεύθυνος για την υποταγή των μελών του

οργανισμού (μιλλέτ) του οποίου ηγείτο. Αυτό το status quo διαταράχθηκε

αφού οι οθωμανικές μεταρρυθμίσεις εισήγαγαν ένα πνεύμα εκκοσμίκευσης

στη λειτουργία του κράτους. Παρόλα αυτά «ο Έλληνας Πατριάρχης της

Κωνσταντινουπόλεως παρέμεινε η πιο ισχυρή φυσιογνωμία μεταξύ όλων των

μη-μουσουλμάνων της αυτοκρατορίας και η απροθυμία του να αποδεχθεί την

εξασθένηση της θέσης αυτής ήταν ανάμεσα στους λόγους του αργού ρυθμού

των ελληνικών μεταρρυθμίσεων»67

66
Για το θέμα της εθναρχικής παράδοσης βλ. το άρθρο του Πασχάλη Κιτρομηλίδη, «Το τέλος
της εθναρχικής παράδοσης: Μαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές του Χρυσοστόμου
Σμύρνης προς τον Ίωνα Δραγούμη», Αμητός στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, Αθήνα
1984, σ. 486-507 και τη μονογραφία του Σταύρου Ανεστίδη, Η εθναρχική παράδοση της
Μεγάλης Εκκλησίας και ο Μανουήλ Ιω. Γεδεών, Αθήνα 1993 (ανέκδοτη διδακτορική
διατριβή).
67
Roderic Davison, Reform..., ο.ττ, σ. 126.

29
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ Η ΠΑΓΙΩΣΗ ΕΝΟΣ ΘΕΣΜΟΥ

Ο χώρος και οι άνθρωποι

Η ίδρυση του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου είναι απότοκος των

μεταρρυθμίσεων. Η δημιουργία του χαρακτηρίζει μια εποχή και

ταυτόχρονα εγκαινιάζει μια νέα. Το 1861 φαίνεται πως έρχεται το πλήρωμα του

χρόνου για την ιθύνουσα τάξη της Πόλης, ώστε να αρχίσει να παίρνει

πρωτοβουλίες που θα επηρεάσουν το μέλλον των Ορθοδόξων της

αυτοκρατορίας. Το πρόσφορο κλίμα του Τανζιμάτ και οι ευεργετικές διατάξεις του

Χάπ-ι Χουμαγιούν αντιμετωπίζονται για πρώτη φορά με ενεργητική διάθεση σε

συλλογικό επίπεδο. Η προσπάθεια ξεκινά μάλλον σαν απόπειρα ανίχνευσης των

ορίων του πλαισίου που είχε θέσει, με τις διατάξεις του νέου διατάγματος, η

οθωμανική εξουσία. Ο χρόνος και ο τόπος που ιδρύεται ο Σύλλογος τον

χαρακτηρίζουν ως τέκνο της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας. Οι αρχές της

δεκαετίας του 1860 είναι εποχή αποκορύφωσης μιας μακρόχρονης και επίπονης

πορείας των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών, εποχή που παίρνουν σάρκα και

οστά οι αλλαγές που αναγγέλθηκαν το 1856. Η νέα ελληνοθωμανική

αριστοκρατία έχει ήδη καταλάβει θέσεις στην κρατική ιεραρχία και επιπλέον

30
συναποφασίζει πια για τις τύχες του ορθόδοξου μιλλέτ, ενώ οι οικονομικοί

παράγοντες διαδραματίζουν όλο και σημαντικότερο ρόλο στη οικονομική ζωή της

αυτοκρατορίας. Παράλληλα μια σταδιακά ανερχόμενη μέση αστική «τάξη»

διεκδικεί τη θέση της στην ηγεσία της κοινότητας1.

Το Πέραν ή Σταυροδρόμι είναι η συνοικία της Κωνσταντινούπολης που

εξελίσσεται ταυτόχρονα με την άνοδο της νέας ηγετικής ομάδας. Το Φανάρι, που

γνώρισε ακμή στο 18ο αιώνα ως το 1821, παραδίδει την σκυτάλη στο

Σταυροδρόμι, το οποίο γνωρίζει αυξανόμενη ανάπτυξη στον ύστερο 19ο αιώνα. Η

ανάπτυξη ενός νέου κόσμου στη συγκεκριμένη περιοχή δεν είναι τυχαία. Το

Πέραν αφενός συνόρευε με την εμπορική περιοχή του Γαλατά, που ήταν η καρδιά

της οικονομικής ζωής της Πόλης και αφετέρου ήταν η «ευρωπαϊκότερη» συνοικία

της πρωτεύουσας. Σύμφωνα με την πολύτιμη μαρτυρία του Αλέξανδρου Ζωηρού

πασά, «εκ των διαφόρων συνοικιών της Κωνσταντινουπόλεως, εκείνη, ήτις

παρουσιάζει τας μεγαλύτερος μεταβολάς, είναι το Σταυροδρόμιον. Και κατά την

περί ης ο λόγος εποχήν, ως απ' αιώνων, το Σταυροδρόμιον ήτο η συνοικία εν ή

έκειντο τα οικήματα των παρά τη Υψηλή Πύλη (Πρεσβειών και προξενείων των

ξένων κρατών εκτός του της Περσίας), αι οικίαι των εν Κωνσταντινουπόλει

εγκαταστάντων ξένων, τα ευρωπαϊκήν και ευπρεπεστέραν παρουσιάζοντας

χροιάν και διαρρύθμισιν ξενοδοχεία, και αι των επί το ευρωπαϊκότερον

διαιτομένων ιθαγενών, ιδίως των Ελλήνων και τινών ευάριθμων

1
Η διάκριση τάξεων δεν υπαγορεύεται τόσο από οικονομικά κριτήρια αλλά όσο από την θέση που
κατέχουν στο οθωμανικό πλέγμα εξουσίας και την ιδεολογία τους. Πρβλ. Σία Αναγνωστοπούλου,
Μικρά Ασία, 19°* αι-1919. Οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό
Έθνος, Αθήνα 1997, σ. 301 κ. εξ.

31
Αρμενοκαθολικών»2 . Τα περισσότερα οικήματα -εκτός των δυτικοευρωπαϊκών

πρεσβειών και ολίγων κατοικιών- ήταν ξύλινα χτισμένα σύμφωνα με την

οθωμανική αρχιτεκτονική της εποχής. Κατά αναλογίαν οι δρόμοι ήταν στενοί και

δαιδαλώδεις, αλλά στους κεντρικότερους και ιδιαίτερα στη μετέπειτα περίφημη

Μεγάλη Οδό τα εμπορικά καταστήματα υποδήλωναν, ήδη, την μελλοντική

εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη3.

Η αλματώδης εξέλιξη του Σταυροδρομίου είναι εμφανής στην επέκταση

του. Ενώ από το 1864 μετά την κατεδάφιση των τειχών του Γαλατά ουσιαστικά οι

δύο περιοχές ενοποιήθηκαν, η συνοικία επεκτείνεται προς την πλευρά των

Ταταύλων. Στην ενορία τους, μάλιστα, ανήκε τμήμα του Πέραν, μέχρι να χτιστεί η

εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (1861). Η μητρόπολη του

Σταυροδρομίου ήταν ο ναός της Παναγίας (Εισόδια της Θεοτόκου) χτισμένος επί

της Μεγάλης Οδού, στις αρχές του 19ου αιώνα (1804). Ο τρίτος ναός της

Ελληνορθόδοξης κοινότητας ήταν αυτός της Αγίας Τριάδας, που χτίστηκε

αργότερα (1880)4.

Στον πολιτιστικό τομέα αξιοπρόσεκτη είναι η θεατρική κίνηση που

δημιουργήθηκε από περιοδεύοντες ευρωπαϊκούς θιάσους, ενώ ο πρώτος

ελληνικός έφθασε στο Πέραν το 1861 5 . Ο Ζωηρός πασάς καταγράφει την

πνευματική αυτή κίνηση αλλά παράλληλα επισημαίνει την έλλειψη άλλου είδους

2
Αλέξανδρος Ζωηρός, «Αναμνήσεις. Η Κωνσταντινούπολις, και ιδίως το Σταυροδρόμιον, κατά το
Ι860.Η ττόλις και οι άνθρωποι. Η ίδρυσις του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου», Ημερολόγιον
των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων του έτους 1906, Κωνσταντινούπολις 1905, σ. 219.
3
Μια εικόνα του Πέρα μας δίνει ο Βασίλειος Γ. Βετσόπουλος, «Η Πόλης μας, (όπως ήτο...)»,
Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού, τ. 33 (1967), σ. 285-86.
4
«Αι ενορίαι της αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως», ΗΕΦΚ 1906, ο.π., σ. 190.
5
Βλ. Αλ. Ζωηρός, ο.π., σ. 221-222. Για τη θεατρική κίνηση της Πόλης βλ. Χρυσόθεμις
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη το 19ο αιώνα, τ. Α:
Ιστορία Δραματολόγιο Θίασοι Ηθοποιοί Θέατρα, Αθήνα 1994.

32
πνευματικής δραστηριότητας: «Τα θέατρα ταύτα και αι παραστάσεις αυτών ήσαν

την εποχήν εκείνην αι μόναι, πνευματικοί τροφαί και ψυχαγωγίαι των κατοίκων

του Σταυροδρομίου. Σωματεία φιλολογικά, γυμναστήρια πνευματικά, εταιρείαι και

συσσωματώσεις, ανθρώπων καταγινομένων εις την φιλολογίαν και εις τας

επιστήμας και συνερχομένων περιοδικώς ίνα εξετάσωσι και συζητήσωσιν

αλληλοφωτιζόμενοι διάφορα θέματα φιλολογικά και επιστημονικά δεν υπήρχον

πλην μιας μόνης. Αύτη δε ήτο η κατά το 1855 και τη πρωτοβουλία ιατρών τινών

των κατά τον Κριμαϊκόν πόλεμον προσελθόντων συμμάχων της Αυτοκρατορικής

Κυβερνήσεως Γαλλοαγγλικών στρατών, και ιδίως του ιατρού Pincoffs, ιδρυθείσα

και παρά της A.A. Μεγ. του Σουλτάνου Αβδούλ Μετζίτ τιμηθείσα Ιατρική

Αυτοκρατορική Εταιρεία. Αλλ' αύτη ήτο λίαν ειδική, εκ πολλαπλών στοιχείων, των

πλείστων ξένων, συγκεκροτημένη, της δε εν αυτή παραδεκτής γλώσσης δια τας

συζητήσεις και τας ανακοινώσεις ούσης μόνης της Γαλλικής, εις ελαχίστους εκ

των ιθαγενών ήτο προσιτή. Διο και δεν εξεπλήρου την λίαν επαισθητήν παρά

τοις ομογενέσι ημών έλλειψιν φιλολογικού κέντρου.»6

Στο περιβάλλον αυτό και στην επί της οδού Μεγάλου Παρμάκ Καπή αρ. 15

μικρή, ξύλινη οικία του ιατρού Σπυρίδωνος Μαυρογένη7 αρχίζει η ιστορία του

Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως (ΕΦΣΚ). Οι εκεί φιλικές

συναντήσεις και συζητήσεις ενός μικρού κύκλου λογίων μετασχηματίστηκαν σε

Αλέξανδρος Ζωηρός, ο.π., σ. 222

7
Ο Σπυρίδων Μαυρογένης (1816-1902) αναφέρεται ως γόνος βυζαντινής οικογενείας. Σπούδασε
ιατρική στη Βιέννη. Το 1846 διορίστηκε γιατρός στο νοσοκομείο του Τοπ-Χανέ και το 1849
καθηγητής στην Ιατρική σχολή Κωνσταντινουπόλεως. Το 1855 έλαβε το βαθμό του βεζίρη και
αργότερα έγινε αρχίατρος και σύμβουλος του Αβδούλ Χαμίτ. Βλ. Th. Blancard, Les
Mauroyeni:Histoire α" Orient de 1700 à nos jours, Paris 1909.
 δημόσια φιλολογική εταιρεία . Οι λόγιοι αυτοί και ιδρυτές του Συλλόγου ήταν: Ο

αδελφός της συζύγου του οικοδεσπότη Κωνσταντίνος Καλλιάδης, διευθυντής του

γραφείου τύπου της Πύλης. Ο γενικός πρόξενος της Ελλάδος Α. Παλαιολόγος. Ο

Ξενοφών Ζωγράφος καθηγητής της Αυτοκρατορικής Ιατρικής Σχολής. Οι δύο

αδελφοί Ζωγράφοι, ο δικηγόρος Ιωάννης και ο ιατροφιλόλογος, εκδότης του

περιοδικού Κασταλία, Θεόδωρος. Ο νεαρός ευνοούμενος του οικοδεσπότη

Αλέξανδρος Ζωηρός9. Τελευταίος, αλλά όχι έσχατος, ο ιατροφιλόλογος

Κωνσταντίνος Ηροκλής Βασιάδης, στον οποίο ανήκε και η ιδέα δημιουργίας του

Φιλολογικού Συλλόγου. Ηπειρώτης την καταγωγή, με σπουδές στο Παρίσι και το

Βερολίνο, αφοσιωμένος στην παιδεία και τα γράμματα. Όπως αναφέρει ο

Ζωηρός η ομάδα αυτή των ιδρυτών έμεινε γνωστή στους κύκλους του ΕΦΣΚ ως

«οι επτά» 10 . Οι πηγές όμως αναφέρουν ως ιδρυτική ομάδα έναν τριμελή πυρήνα

αποτελούμενο από τους Βασιάδη, Μαυρογένη και Παλαιολόγο, που φαίνεται ότι

είχε τον πρώτο λόγο στην δημιουργία του ιδρύματος11.

Η ομήγυρις, αρχικά με προτροπή του Μαυρογένη, δέχθηκε να μεταβάλει

το χαρακτήρα των συναθροίσεων της με την ανακοίνωση μελετών που ετοίμαζαν

Πα τα της ιδρύσεως του Συλλόγου βλ. στα: Α. Ζωηρός, ο.ττ., σ. 224 κ. εξ. ' Τατιάνα Σταύρου, Ο
εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:Το υπουργείον παιδείας του αλυτρώτου
ελληνισμού, Αθήναι 1967, σ. 14-16' Β.Γ. Βετσόπουλος, ο.ττ., σ. 256-258.
9
Ο Αλ. Ζωηρός (Βηρυτός 1842- Κων/ττολη 1917) σπούδασε ιατρική στην Πίζα και το Παρίσι, έγινε
καθηγητής της Στρατιωτικής Ιατρικής Ακαδημίας και γενικός επιθεωρητής της υγιεινής του
τουρκικού κράτους. Υπήρξε επίσης ιδρυτής και διευθυντής του Λυσσιατρείου της
Κωνσταντινουπόλεως. Έφερε τον βαθμό του αντιστράτηγου και τον τίτλο του πασά.
10
Βλ. Αλ. Ζωηρός, «Εισήγησις», ΕΦΣΚ. Πεντηκονταετηρίς 1861-1911. Παράρτημα ΛΔ τόμου, Εν
Κωνσταντινουπόλει 1913-1921, σ. 42. Στο άρθρο του «Αναμνήσεις...», ο.ττ., σ. 224-227, αναφέρει
ενδιαφέροντα βιογραφικά στοιχεία για τους επτά ιδρυτές.
11
Βλ. Οδ. Ανδρεάδης, «Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», Απικόν
Ημερολόγιον του έτους 1887, Αθήνησι 1886, σ. 530. Βλ. επίσης ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 56 και τ. ΚΗ, σ.
64.

34
τα μέλη της. Λίγο αργότερα (Μάρτιος 1861) ο Βασιάδης προτείνει την δημιουργία

ενός επίσημου συλλογικού οργάνου: «Αφού τόσον επιτυγχάνουσι τα εν γωνία και

παραβύστω γενόμενα φιλολογικά και επιστημονικά μας αναγνώσματα και αι

συζητήσεις, διατί δεν ιδρύομεν μίαν δημοσίαν και προσιτήν εις όλους τους

βουλομένους επιστημονικήν εταιρείαν, οποίαι υπάρχουν εις πλείστας χώρας της

Ευρώπης;»12 Η πρόταση έγινε δεκτή και αμέσως σχεδιάστηκε η ίδρυση

σωματείου με τον τίτλο Ελληνική Φιλολογική Εταιρεία Κωνσταντινουπόλεως. Οι

αποφάσεις των επτά ιδρυτών13 έγιναν δεκτές στην πρώτη προκαταρκτική

συνεδρίαση του σωματείου που έγινε στο ευρύχωρο σπίτι του Χατζή Γεωργίου

Κωνσταντινίδου14, στις 17 Απριλίου 1861 1 5 . Στη συνεδρίαση αυτή αποφασίστηκε

να αναλάβει την προεδρία ο επιφανέστερος ίσως Ελληνοθωμανός της εποχής,

Στέφανος Καραθεοδωρή16, ανακτορικός ιατρός και μέλος του Εθνικού Μικτού

Συμβουλίου. Αυτός όμως αρνήθηκε κατηγορηματικά κάθε ανάμειξη, αφού

φοβήθηκε ότι η λέξη «εταιρεία» θα επέσυρε την μήνιν της εξουσίας. Φαίνεται, ο

12
Αλέξανδρος Ζωηρός, «Αναμνήσεις», ο.π., σ. 228.
13
Σύμφωνα με την μαρτυρία του Ζωηρού (ο.ττ.) από τους αναφερόμενους παραπάνω λογίους
στην ιδρυτική συγκέντρωση δεν συμμετείχε ο Ιωάννης Ζωγράφος.
14
Στο κτίριο αυτό στεγάστηκε λίγο αργότερα η ελληνική πρεσβεία Βλ. την σχετική αλληλογραφία
που φυλάσσεται στο Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, φακ., 1879, 19.1, Πρεσβεία
Κωνσταντινουπόλως.
15
Παραθέτει η Τατιάνα Σταύρου (ο.ττ., σ. 15): «Αρχάς του 1861 ομογενείς τινές των ενταύθα -μας
πληροφορεί το ιστορικό- αγαθήν εβουλεύσαντο βουλήν και απεφάσισαν την ίδρυσιν του
Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Ο λόγος εγένετο έργον και μηνί του έτους Απριλίου εν τω Πέρα
οίκω του Γ. Κωνσταντινίδου συνήλθον το πρώτον εις συνεδρίαν την δε 4ην του επομένου μηνός
Μαίου ετελέσθησαν αι πρώται αρχαιρεσίαι και τα εγκαίνια».
16
Ο ιατροφιλόλογος Στ. Καραθεοδωρή γεννήθηκε στη Μπόσνα της Αδριανουπόλεως το1789.
Σπούδασε στη Πίζα και δίδαξε στην Ιατρική σχολή της Πόλης. Υπήρξε φαινόμενο γλωσσομάθειας
και άφησε τεράστιο συγγραφικό έργο. Ήταν μέλος της επιτροπής συντάξεως των εθνικών
κανονισμών. Πέθανε στην Κων/ττολη το1867. Βλ. Τάκης Χρ. Τσονίδης, Το γένος Καραθεοδωρή,
Ορεστιάδα 1989 και την βιογραφία του που συντάχθηκε κατ' εντολή του Συλλόγου από τον ποιητή
Ηλ. Τανταλίδη (ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 203-209).

ις
νομοταγής πρεσβύτης ήταν πεπεισμένος ότι οποιαδήποτε τέτοια αναφορά θα

συνδυαζόταν έστω συνειρμικά με τις φιλελεύθερες πολιτικές εταιρείες που

δρούσαν στην Ελλάδα, ή ακόμη και με την Φιλική Εταιρεία17. Τελικά ο Βασιάδης,

που έκρινε ότι ο πρόεδρος του ιδρυόμενου σωματείου έπρεπε να έχει το κύρος

και την κοινωνική θέση του Καραθεοδωρή, βρήκε τον τρόπο να κάμψει την

άρνηση του. Αντί «εταιρεία» ονόμασε το ίδρυμα «σύλλογο», επαναφέροντας στην

χρήση μια λησμονημένη αρχαία ελληνική λέξη που γνώρισε τέτοια ευρεία

διάδοση ώστε "πάγκοινος κατέστη"18. Τα τριάντα τρία πρόσωπα που έλαβαν

μέρος στη πρώτη συνεδρίαση είχαν την τιμή να φέρουν τον τίτλο του ιδρυτού και

τα ονόματα τους να αναφέρονται στις πρώτες σελίδες όλων των τόμων του

περιοδικού του ΕΦΣΚ19. Ανάμεσα τους διακρίνουμε δέκα γιατρούς, έξι εμπόρους

και τραπεζίτες, τέσσερις εκπαιδευτικούς και έναν μόνο κληρικό τον μητροπολίτη

Σισανίου Αλέξανδρο Λάσκαρη. Η δεύτερη συνεδρία του σωματείου, που έφερε

πλέον την ονομασία Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος,

Η μνήμη της Φιλικής Εταιρείας ήταν ζωντανή στο Σταυροδρόμι αφού εκεί υπήρχε μια παλιά
ξύλινη οικοδομή το λεγόμενο «κόκκινο χάνι» όπου σύμφωνα με την παράδοση συναντώντο τα
μέλη της Φιλικής Εταιρείας της Πόλης. Βλ. Στέφανος Παπαδόπουλος, Αναμνήσεις από την Πόλη,
Αθήνα 1978. Να σημειώσουμε ότι υπήρξε και νεώτερη Φιλική Εταιρεία που δημιουργήθηκε στην
Αθήνα το 1867 με σκοπό την συλλογή εισφορών για τον επανεξοπλισμό της Ελλάδος. Με την
εταιρεία αυτή είχε επαφές ο Βασιάδης. Βλ. Στέφανος Ι. Μακρυμίχαλος, «Ανέκδοτα έγγραφα εκ του
αρχείου Σκουλούδη σχετικά με την Κρητικήν Επανάστασιν του 1866-69», Κρητικά Χρονικά, τ. 12
(1958), σ. 7-96. Ιδιαιτέρως σ. 48-49.
18
Χρ. Γ. Πανταζίδης, «Συνοπτική έκθεσις κατά την Πεντηκονταετηρίδα (1861-1911) του Ελληνικού
Φιλολογικού Συλλόγου πεπραγμένων», ΕΦΣΚ. Πεντηκονταετηρίς..., ο.π, σ. 54. Βλ. επίσης, Οδ.
Ανδρεάδης, ο.ττ., σ. 530. Όπως αναφέρει ο Σπ. Μαυρογένης, «ο Βασιάδης πρώτος το όνομα
Σύλλογος εις τοιούτου είδους συστήματα καθιέρωσεν»(ΕΦΣΚ, τ. Α, σ.293).
19
Τα ονόματα των τριάντα τριών ιδρυτών βλ. στο παράρτημα του δεύτερου τεύχους της
εργασίας. Σε διάφορους τόμους του περιοδικού αναφέρεται διαφορετικός αριθμός ιδρυτών.
Τριάντα τρεις αναφέρονται από τον τόμο Ι ΣΤ (1881-82) έως και τον ΚΓ (1891-92).0 Αλ.Ζωηρός
(«Εισήγησις, ο.ττ., σ. 42) αναφέρει ότι στην πρώτη συνεδρίαση συμμετείχαν «26 τον αριθμόν
συμμέτοχοι της ιδέας».

36
 έγινε σε μια αίθουσα στο δεύτερο όροφο του Καζίνου Σάλα, το οποίο βρισκόταν

στην Μεγάλη Οδό. Το οίκημα αυτό, στον πρώτο όροφο του οποίου γίνονταν οι

συνεδριάσεις της Αυτοκρατορικής Ιατρικής Εταιρείας, αποτέλεσε την έδρα του

Συλλόγου για δύο περίπου χρόνια. Οι συνεδριάσεις γίνονταν κατά τις βραδινές

ώρες (τον χειμώνα) ή μετά το μεσημέρι, ενώ κατά τους θερινούς μήνες οι

εργασίες διακόπτονταν. Το 1862 καθιερώνεται ως σύμβολο του συλλόγου η

λυχνία μετά από πρόταση του Εμμανουήλ Ιωαννίδη20.

Ενδιαφέρον σημείο αποτελεί η εντυπωσιακή συμμετοχή καθώς και ο

εξέχων ρόλος των γιατρών-μελών του νέου ιδρύματος. Πέντε από τους επτά

πρώτους ιδρυτές είναι γιατροί. Ανάμεσα τους οι Μαυρογένης και Ζωγράφος

καθηγητές της Αυτοκρατορικής Ιατρικής σχολής, στην ίδρυση της οποίας είχε

συμβάλλει ο Στέφανος Καραθεοδωρής. Η Ιατρική Σχολή και η Αυτοκρατορική

Ιατρική Εταιρεία, που διατηρούν στενές σχέσεις με τον ΕΦΣΚ, ήταν τα οθωμανικά

ιδρύματα που ανταποκρίνονταν στο πνεύμα των μεταρρυθμίσεων, αφού σε αυτά

συνυπήρχαν γιατροί από τις διάφορες εθνότητες της αυτοκρατορίας αλλά και

ξένοι 21 . Όπως είναι φυσικό μέλη του Συλλόγου ήταν ταυτοχρόνως και μέλη της

Αυτοκρατορικής Ιατρικής Εταιρείας, αλλά και του Ιατρικού Συλλόγου, ο οποίος

γεννήθηκε ταυτόχρονα με τον ΕΦΣΚ22 κατά το παράδειγμα του οθωμανικού

ομολόγου του. Ο Φιλολογικός και ο Ιατρικός σύλλογος, όψεις του ιδίου

νομίσματος, συμβιώνουν αρμονικά και ακολουθούν κοινή πορεία, έως τη στιγμή

που ο Ιατρικός ενσωματώνεται στον ΕΦΣΚ. Αυτό συμβαίνει στα τέλη της

δεκαετίας του 1870 όταν δηλαδή τερματίζεται, λόγω πυρκαγιάς, και η πρώτη

20
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 81.
21
ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. γ'.
22
Για την ακρίβεια ο Ιατρικός Σύλλογος ιδρύθηκε λίγο πριν από τον Φιλολογικό (βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α,
σ. δ').

37
 φάση λειτουργίας του Φιλολογικού Συλλόγου. Την λειτουργία του Ιατρικού

ανιχνεύουμε από την καταγραφή στο περιοδικό του ΕΦΣΚ του γιορτασμού της

«επετείου εορτής των Ελληνικών Συλλόγων»23. Οι Έλληνες γιατροί της Πόλης,

φορείς μιας λαμπρής παράδοσης, διαδραμάτιζαν σημαντικό κοινωνικό ρόλο και

πολλοί από αυτούς είχαν καταλάβει ισχυρές θέσεις με κύρος κι επιρροή. Από

τους ιδρυτές του Συλλόγου, για να περιοριστούμε σε αυτούς, οι Στ.

Καραθεοδωρής, Ξ. Ζωγράφος, Μαυρογένης και Ζωηρός διατέλεσαν αρχίατροι

Σουλτάνων και τιμήθηκαν ποικιλοτρόπως από αυτούς24. Οι επιφανείς αυτοί

γιατροί από τις σπουδές τους στα ξένα πανεπιστήμια δεν απεκόμισαν μόνο

επιστημονική κατάρτιση και αξιοπρόσεκτη κλασική παιδεία, αλλά ταυτόχρονα

βίωσαν την πνευματική ζύμωση και επηρεάστηκαν από τα ιδεολογικά ρεύματα

που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη. Έτσι, ο Ιατρικός Σύλλογος δεν προκύπτει ως

ειδικό επιστημονικό σωματείο, αλλά ως αρωγός της προσπάθειας του

Φιλολογικού, που έτσι και αλλιώς έχει ευρύτερο χαρακτήρα. Η περιγραφή του

Ιατρικού ως έχοντα στόχο «την μελέτην των αρχαίων ελλήνων ιατρών και την

κατά την Ανατολήν διάδοσιν των ιατρικών γνώσεων»25, αποτελεί τον

προφανέστερο συνδετικό κρίκο των δύο συλλόγων, Φιλολογικού και Ιατρικού,

στο πεδίο των επιδιώξεων τους. Η προσήλωση σε κάθε έκφανση της ελληνικής

αρχαιότητας και ο αγώνας για «εκπολιτισμό - εξελληνισμό» της Ανατολής, είναι τα

23
Επέτειος εορτή «των συλλόγων» αναφέρεται ως το 1870. Περιγραφή της εορτής, του 1863,
«των εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικών Συλλόγων, Ιατρικού και Φιλολογικού» υπάρχει στην
έκθεση του Έλληνα πρεσβευτή στην Πόλη και πρώην πρόεδρο του ΕΦΣΚ, Π. Α. Ζάννου. Βλ.
Α.Υ.Ε., φακ., 1863,19.1, Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως.
24
Ο Στ. Καραθεοδωρή διατέλεσε γιατρός του Μαχμούτ του Β' και του Αβδούλ Αζιζ. Ο Ζωγράφος
ήταν αρχίατρος της Πύλης επί Αβδούλ Αζιζ ενώ οι Μαυρογένης και Ζωηρός επι Αβδούλ Χαμίτ Β'
Όλοι (εκτός του Ζωγράφου) έφεραν τον τίτλο του πασά.
25
«Πρόλογος», ΕΦΣΚ, τ. Α., σ. δ'.

38
στοιχεία που χαρακτηρίζουν την λειτουργία του ΕΦΣΚ, όπως θα δούμε

παρακάτω. Ο προεδρεύων μάλιστα του Ιατρικού Απόστολος Βαφειάδης, στην

κοινή επέτειο πανήγυρη των δύο συλλόγων το 1864 τονίζει ότι «οι ιατροί δέον να

είναι πολυμαθείς» και συνδέει την αρχαιότητα με την σύγχρονη του εποχή

επισημαίνοντας τη συμβολή των γιατρών στην υπόθεση της παιδείας του έθνους:

« Οι νεώτεροι ομογενείς γιατροί φαίνονται κληρονομήσαντες την εγκυκλοπαιδικήν

εκείνην τάσιν των αρχαίων ιατρών, πολλαχού ως εκ του γενικού τούτου

χαράκτη ρος των μελών αυτού ωφελήσαντες το έθνος και την ανθρωπότητα. Καθ'

όλους τους χρόνους της αμάθειας, δι ων διήλθε το γένος ημών, δύο τάξεις

ανθρώπων, αναλαβούσαι το πνευματικώς τα χρέη, ούτως ειπείν, των αρχαίων

Εστιάδων, διετήρησαν, ει και αμυδρόν ενίοτε αλλά γε μην άσβεστον το φως των

γνώσεων και της εθνικής παιδείας»26. Έτσι, αναδεικνύεται ως απολύτως

φυσιολογικό το γεγονός ότι, κατ' ουσίαν, τον Φιλολογικό Σύλλογο δημιούργησαν

θεράποντες του Ασκληπιού και πρώτος ανάμεσα τους ο Κωνσταντίνος Ηροκλής

Βασιάδης ο οποίος άσκησε την ιατρική καθ' όλον τον βίο του.

Η πρώτη φάση

Από τον τρόπο που ο Σύλλογος αναδύεται στην κοινωνία της Πόλης

μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αυτός είναι τέκνο μιας νέας εποχής, που ναι μεν

οι διεργασίες της έχουν αρχίσει χρόνια πριν, αλλά τώρα βρίσκεται στο κρίσιμο

μεταβατικό στάδιο. Έτσι εξηγούνται οι φόβοι του Καραθεοδωρή, όπως και η

επιλογή για την προεδρία του συγκεκριμένου υπεράνω υποψίας ατόμου. Ο

39
σκοπός του ΕΦΣΚ παρουσιάζεται αρχικά λίαν περιορισμένος. Όπως αναφέρεται

στο πρώτο άρθρο του κανονισμού του, «σκοπός του Συλλόγου υπάρχει η

έγγραφος ή προφορική εν αυτώ διακοίνωσις φιλολογικών ζητημάτων»27.

Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως θεωρείται ως

πρώτη εκδήλωση ενός εντυπωσιακού φαινομένου, ιρ> οποίο έλαβε τεράστιες

διαστάσεις με την ίδρυση πλήθους ανάλογων σωματείων σε κάθε σχεδόν

γεωγραφικό σημείο όπου υπήρχαν ορθόδοξες κοινότητες. Πριν από την ίδρυση

του ΕΦΣΚ εντοπίζεται άλλου τύπου συλλογική κίνηση στο χώρο της

αυτοκρατορίας αλλά και του ελληνικού Βασιλείου. Μπορούμε για παράδειγμα να

αναφέρουμε τις φιλανθρωπικές αδελφότητες, θρησκευτικές ενώσεις, τις μυστικές

πολιτικές εταιρείες, τις τεκτονικές στοές, ή τις συντεχνίες. Ανάλογη δραστηριότητα

όμως με αυτή του Φιλολογικού Συλλόγου δεν συναντάμε πριν το 1861 εκτός ίσως

από το «Μουσείον» της Σμύρνης, το οποίο αναφέρεται ως ο «πρώτος

επιστημονικός σύλλογος των Ελλήνων εν Ανατολή» 28 . Ωστόσο πρόκειται για μη

αυτόνομο όργανο, προσαρτημένο στην Ευαγγελική Σχολή, και ως εκ τούτου

περιορισμένης εμβέλειας και επιρροής. Σε ό,τι αφορά την εκπαιδευτική και

επιστημονική δράση στο ελληνικό βασίλειο δεν πρέπει να παραλείψουμε την

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία (1836), αλλά και την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία

(1837), η οποία όμως αφοσιωμένη στον συγκεκριμένο επιστημονικό κλάδο δεν

μπορούσε να έχει ευρύτερους προσανατολισμούς. Αντίθετα οι σύλλογοι,

οργανικά ενταγμένοι στην κοινοτική ζωή, ρίχνουν το βάρος στην «ενδυνάμωση

27
ΕΦΣΚ, τ. Α , σ. ε'. Ολόκληρος ο κανονισμός δημοσιεύεται στις σ. ε'-στ'.
28
Ματθαίος Παρανίκας, Ιστορία της Ευαγγελικής σχολής Σμύρνης εκ των πηγών συνταχθείσα, Εν
Αθήναις 1885, σ. 204. Για το Μουσείον της Ευαγγελικής Σχολής και την μετεξέλιξη του βλ. Γ.
Βαλέτας, «Σελίδες από την πνευματική ιστορία της Σμύρνης», Μικρασιατικά Χρονικά, τ. 2, σ. 246-
248 ' Κυριακή Μαμώνη, «Σωματειακή οργάνωση του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Β' Σύλλογοι
της Ιωνίας», Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. 28(1985) σ. 58-64.

40
του ελληνισμού» δια της εκπαιδευτικής και εκπολιτιστικής δραστηριότητας,

ασκώντας δηλαδή ουσιαστικά πολιτική. Όσο για τον πατέρα όλων των συλλόγων,

τον Φιλολογικό, θα δούμε ότι το πολυσχιδές έργο του μπορεί να του αποδώσει

ρόλο υπουργείου παιδείας και επιστημονικής ακαδημίας.

Άμεση συνάφεια με τον Φιλολογικό Σύλλογο και συνεπώς ιδιαίτερη

σημασία έχει η αποτυχημένη προσπάθεια λειτουργίας -από τα ίδια πρόσωπα—

λίγο πριν τον ΕΦΣΚ, του Εκπαιδευτικού Φροντιστηρίου. Οι λίγες πληροφορίες

που υπάρχουν για αυτό, επιτρέπουν την εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων

για την διαδικασία εξέλιξης της πορείας του ΕΦΣΚ, που αποτελεί ουσιαστικά

συνέχεια της ίδιας προσπάθειας29. Δύο πράγματα ελκύουν το ενδιαφέρον γύρω

από την απόπειρα λειτουργίας του Φροντιστηρίου. Το πρώτο είναι ότι πρόκειται

για ίδρυμα με σαφείς και φιλόδοξους εκπαιδευτικούς στόχους, σε αντίθεση με

τους περιορισμένους σκοπούς που αρχικά διακηρύσσει ο ΕΦΣΚ. «Ιδρύθη ο

Φιλολογικός Σύλλογος, κατά τούτο διαφέρων του Εκπαιδευτικού Φροντιστηρίου,

ότι το κατ' αρχάς εκ μικρών ήρξατο, αλλά και ούτος εν εαυτώ το αυτό φέρων

πνεύμα, ο και το πανελλήνιον Φροντιστήριον, εις την συνένωσιν απέβλεπε

δηλονότι και συγκέντρωσιν των ενεργειών των εν τη Οθωμανική αυτοκρατορία

ελληνικών επαρχιών και εις την σκόπιμον σύμπραξΤν πασών των εν αυταίς

κοινωνικών τάξεων»30.

Βλ. Γεώργιος Χασιώτης, «Η παρ' ημίν δημοτική παίδευσις από της αλώσεως
Κωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 117.
30
Οδ. Ανδρεάδης, «Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», ο.π., σ. 531-
532. Ο συγγραφέας σημειώνει ότι το Εκπαιδευτικόν Φροντιστήριον είχε σύμβολο το: «Εκ μιας
πνέομεν μητρός». Βλ. επίσης Κ. Ξανθόπουλος, Συνοπτική έκθεσις της πνευματικής αναπτύξεως
των νεωτέρων Ελλήνων από της αναγεννήσεως αυτών μέχρι τούδε, Εν Κωνσταντινουπόλει 1880,
σ. 85.

41
 Είναι αξιοπρόσεκτο ότι το Εκπαιδευτικόν Φροντιστήριον στόχευε στη

διάδοση των γραμμάτων «εις τους εν τω Οθωμανικώ Κράτει ορθοδόξους λαούς

και μάλιστα εις το γυναικείον φύλον άνευ διακρίσως καταγωγής και γλώσσης31, 1 )

δια συστάσεως σχολείων αρρένων και θηλέων, όπου. ανάγκη, 2) δια βοηθείας

απόρων κοινοτήτων προς εμψύχωσιν των διατηρουμένων παρ' αυτών

εκπαιδευτηρίων, 3) δια χρηματικής συνδρομής εις έκδοσιν διδακτικών βιβλίων

δωρεάν διανεμηθησομένων εις σχολεία απόρων κοινοτήτων κτλ., 4) δια

συστάσεως ιερατικών σχολών εν ταις κυριοτέραις πόλεσι του Οθωμανικού

Κράτους προς εκπαίδευσιν του κλήρου, β) δια συστάσεως διδασκαλείου των

θηλέων εν Κωνσταντινουπόλει προς κατάρτισιν διδασκαλισσών, λαμβανομένων

κατ' εξοχήν των υποτρόφων μαθητριών εκ των επαρχιών, 6) δι' υποτροφιών

προς καταρτισμόν ιεροδασκάλων και ιεροκηρύκων»32. Ας σημειώσουμε εδώ ότι η

προσπάθεια ένταξης του κλήρου στην εκπαιδευτική προσπάθεια που

εξαγγέλλεται δεν είναι παράδοξη και θα την διαπιστώσουμε και αργότερα στις

ενέργειες του ΕΦΣΚ. Παρότι έχουμε να κάνουμε με απόπειρα δημιουργίας

παράλληλου προς το Πατριαρχείο εκπαιδευτικού κέντρου, η χρήση του

εκκλησιαστικού σχολικού δικτύου είναι μονόδρομος, όπως και η συνεργασία με

τους δασκάλους-κληρικούς.

Το δεύτερο ενδιαφέρον σημείο είναι οι λόγοι για τους οποίους δεν

ευοδώθηκε η λειτουργία του. Μία από τις ασαφείς αναφορές που υπάρχουν για

την τύχη του Φροντιστηρίου συνδέει την ανεπιτυχή προσπάθεια με πολιτικά

31
Πρβλ. Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα 1830-
1893, Αθήνα 1896, σ. 252, όπου η ίδρυση του Φροντιστηρίου αναφέρεται ως σημαντικό γεγονός
για την γυναικεία εκπαίδευση.
32
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1868-69» ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 242. Βλ επίσης,
Οδυσσέας Ιάλεμος, «Η ιστορία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου και της επιδράσεως αυτού
επί της εκπαιδευτικής εν Τουρκία ενεργείας του ημετέρου έθνους» ΕΦΣΚ τ. 12 (1739), σ. 7.

42
γεγονότα στην Ελλάδα που επηρέασαν τα τεκταινόμενα στην Πόλη . Μπορούμε

να υποθέσουμε ότι υπονοείται η αναστάτωση που δημιουργήθηκε στην

πρωτεύουσα από την κορύφωση του αντιδυναστικού αγώνα -αρχής γενομένης

από τα «σκιαδικά» του 1859—, και οδήγησε τελικά στην έξωση του Όθωνα

(1862). Όλα αυτά, βεβαίως, προϋποθέτουν τη συνεννόηση και τη συνεργασία

Αθήνας και Κωνσταντινούπολης για την επιτυχία του, εγχειρήματος. Πάντως το

βέβαιον είναι ότι οι ιδρυτές του Συλλόγου έλαβαν υπόψη τους την προηγούμενη

εμπειρία και αποφάσισαν να προχωρήσουν με προσεκτικότερα βήματα. Χωρίς

αμφιβολία, όμως, ο Ηροκλής Βασιάδης προσχεδίασε την σταδιακή μετακίνηση

του Συλλόγου προς τους στόχους που είχαν διακηρυχθεί από το Εκπαιδευτικόν

Φροντιστήριον. Έτσι, ενώ το 1869 ο Βασιάδης δηλώνει ότι το «εκπαιδευτικόν

Φροντιστήριον, κακή μοίρα, αναβληθέν έτι περιμένει την στιβαράν χείρα, ήτις

μέλλει ζωήν αυτώ και ενέργειαν παρέξειν»34, το 1879, όταν ο κύκλος έχει πλέον

κλείσει, ο Οδυσσεύς Ιάλεμος35 επιβεβαιώνει το προφανές: «οι τα της διανοητικής

κινήσεως διέποντες ουδαμώς αποδειλιάσαντες εκ της αποτυχίας εκείνης

έσπευσαν άλλως να εκπληρώσουσι τους υψηλούς του Εκπαιδευτικού

Φροντιστηρίου σκοπούς καταμερίζοντες την εργασία και ιδρύοντες ειδικούς

συλλόγους. Ούτω κατά το αυτόν έτος 1861 συνέστησαν τον ΕΦΣΚ και τον

Ιατρικόν όστις μετ' ου πολύ συγχωνεύθη τω Φιλολογικώ»36.

33
Βλ. Οδ. Ιάλεμος, «Η ιστορία του ΕΦΣΚ...», ο.π., σ. 7. Ο Οδ. Ανδρεάδης, ο.π., σ. 531 προσθέτει
και οικονομικούς λόγους στις αιτίες αποτυχίας της προσπάθειας.
34
ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 243.
35
Ο δημοσιογράφος Οδυσσεύς Ιάλεμος γεννήθηκε στην Λέσβο και πέθανε στην Αθήνα το 1899.
Εκλέχθηκε πληρεξούσιος των Σμυρναίων στην εθνοσυνέλευση του 1863. Το 1878 αναδείχθηκε
στην προεδρεία του ΕΦΣΚ. Έδρασε ως δημοσιογράφος στην Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα.
Εμπνεόταν από τις αρχές του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού και αφιέρωσε μέγα μέρος της
δραστηριότητας του υπέρ του αλύτρωτου ελληνισμού.
36
ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 9.

43
 Ο πρώτος κανονισμός του ΕΦΣΚ , που επικυρώνεται στις 14 Δεκεμβρίου

του 1861, προσφέρεται κυρίως για να πληροφορηθούμε την διοικητική οργάνωση

του. Ο αυτοπροσδιορισμός του Συλλόγου ως ομίλου φιλολογικών συζητήσεων

περιορίζει στο ελάχιστο την προοπτική επιδίωξης ευρύτερων στόχων. Η ρητή

απαγόρευση κάθε πολιτικής συζήτησης (άρθρο Β) είναι εύλογη και αναμενόμενη.

Στο διοικητικό τομέα ο κανονισμός προέβλεπε την εκλογή με μυστική ψηφοφορία

έξι κοσμητόρων (πρόεδρος, δύο αντιπρόεδροι, γενικός και ειδικός γραμματεύς,

ταμίας) για εξάμηνη θητεία. Τα ως τότε ενενήντα μέλη του Συλλόγου εγγράφονται

στο μητρώο ως ιδρυτές αυτού 38 , ενώ νέα μέλη θα,, γίνονταν δεκτά κατόπιν

προτάσεως τριών ήδη εταίρων. Ο Σύλλογος επίσης θα ονόμαζε μέλη

αντεπιστέλλοντα «άνδρας λογίους , εκτός της πρωτευούσης ταύτης διαμένοντας,

οίτινες προσήνεγκαν αυτώ πόνημα τι εαυτών, λόγου άξιον», όπως και επίτιμα

«άνδρας διαπρέποντας επί τοις φιλολογικοίς γνώσεσιν ή ευεργετήσαντας

διαφερόντως τον Σύλλογον». Όλοι εκλέγονται με μυστική ψηφοφορία και

απόλυτη πλειοψηφία. Ο πρώτος αυτός κανονισμός περιγράφει ένα μάλλον

«κλειστό» σωματείο και θέτει ασφαλώς όρια στην ανάπτυξη του. Αφήνει όμως

ανοικτό τον δρόμο αλλαγών στο εγγύς μέλλον, περιορίζοντας την ισχύ του

κανονισμού σε δύο χρόνια μετά τα οποία θα μπορούσε να ξεκινήσει η διαδικασία

μεταβολής του κατόπιν αιτήσεως πέντε μελών (άρθρο ΚΓ).

Η εξελικτική πορεία του συλλόγου πάντως δεν περιορίζεται από τον

κανονισμό αφού σε λίγο διάστημα ο σκοπός του «έργω ευρύτερος εγένετο» 39

37
ΕΦΣΚ, τ. Α., σ. ε'-στ'.
38
Ενενήντα ιδρυτές αναφέρονται στον πρώτο τόμο του περιοδικού (ο.π., α. ζ'-rO· Αργότερα τα
ονόματα μειώνονται σε 18, αυξάνονται σταδιακά στα 33 και κατόπιν πάλι στα 90.
39
Ηροκλης Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού
Συλλόγου», Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων. Πρακτικά της πρώτης αυτού συνόδου
συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Εν Αθήναις 1879, σ. 102.

44
Ένας νέος κανονισμός, που ψηφίστηκε το 1864, διεύρυνε και επισήμως τις

επιδιώξεις του ιδρύματος, ορίζοντας ως στόχο του την «εν γένει καλλιέργειαν των

γραμμάτων», που θα επιτυγχανόταν με την σύσταση δημόσιας βιβλιοθήκης και

αναγνωστηρίου, με δημόσια μαθήματα και βραβεία40. Σε όλους τους τομείς που

περιγράφονται στον κανονισμό η πρόοδος του ΕΦΣΚ είναι αλματώδης. Σε

ελάχιστο χρονικό διάστημα μπόρεσε όχι μόνο να ανταποκριθεί σε ό,τι είχε

προγραμματίσει, αλλά και να βάλει τα θεμέλια της μελλοντικής εξέλιξης του σε

εκπαιδευτικό κέντρο. Η γενναία χρηματοδότηση του ΕΦΣΚ από «τους θιασώτες

του εμπολαίου Ερμού» επιτρέπει τον προγραμματισμό για την ανέγερση

ιδιόκτητου οικήματος, που θα αποτελέσει «εστία και αφετηρία δημοσίας εν

Κωνσταντινουπόλει Βιβλιοθήκης και Εθνικού Πανεπιστημίου»41. Η προοπτική

αυτή ομολογείται οκτώ μόλις χρόνια από την ίδρυση του ΕΦΣΚ και φανερώνει την

εξέλιξη του ιδρύματος, αλλά και το όραμα του Ηροκλή Βασιάδη να αναδειχθεί ο

Σύλλογος σε πνευματικό κέντρο, αντίστοιχο με τα-δύο ιδρύματα, τα οποία

αποτελούσαν την σύνοψη της πνευματικής ζωής της πρωτεύουσας του

ελευθέρου κράτους. Η προοπτική μετασχηματισμού του Φιλολογικού Συλλόγου

σε ίδρυμα ανάλογο προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών όσον αφορά τον τομέα της

εξάπλωσης της ελληνικής εκπαίδευσης, θέλγει τους εταίρους. Η ευνοϊκές

συνθήκες προκαλούν ενθουσιασμό στον Ηροκλή Βασιάδη, ο οποίος εμφανίζεται,

το 1869, να υποστηρίζει ότι η δύναμη του Συλλόγου είναι πλέον τόση ώστε να

λέγει, «εγερθήτω εν Σταυροδρομίω ελληνικόν Λύκειον και εγερθήσεται ' εγερθήτω

εν Σταυροδρομίω ελληνικόν Πανεπιστήμιον και εγερθήσεται' εγερθήτω εν

Σταυροδρομίω εθνικόν Νοσοκομείον, και εγερθήσεται»42.

40
ΕΦΣΚ, τ. Β(1864), σ. 128-131.
41
Ηρ. Βασδης, «Προεδρική Λογοδοσία του 1868-69», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 245.
42
0.77\, σ. 246-247.

45
 Στο εσωτερικό του Συλλόγου, όμως, φαίνεται ότι δεν έχει διαμορφωθεί

κοινή άποψη για την ιδεολογική ταυτότητα και του στόχους τους ιδρύματος. Πέρα

από τις αντιστάσεις που θα συναντήσει η προοπτική να αναλάβει ο ΕΦΣΚ

ευρύτερο εκπαιδευτικό ρόλο και στις οποίες θα αναφερθούμε παρακάτω, αξίζει

να σταθούμε σε ένα επεισόδιο το οποίο αναδεικνύει ιδεολογικές αντιθέσεις,

μάλλον περιορισμένης όμως έκτασης. Οι απόψεις που εκφράζει το νεοεκλεγέν

μέλος Βασίλειος Φαρσής 43 ομιλώντας το Νοέμβριο του 1869, «περί χριστιανισμού

και ελληνισμού», οδηγούν στην πρωτοφανή απόφαση να του απαγορευθεί να

συνεχίσει με το δεύτερο μέρος της πραγματείας του. Ο Φαρσής δημοσιεύει ο

44
ίδιος τη μελέτη του υπό τον τίτλο Ταραξισύλλογος και δεν παραλείπει να

καταγγείλει την πλειοψηφία που «απήρτισαν ολίγιστα παρόντα μέλη, ηγουμένου

του κυρίου Βασιάδου»45, αλλά και την «παράνομον ανασκευήν» του

αναγνώσματος από τον αντιπρόεδρο Δημήτριο Μαλλιάδη46. Εννοείται ότι όλες οι

πληροφορίες για το επεισόδιο προέρχονται από το βιβλίο, ενώ στο περιοδικό δεν

δημοσιεύεται παρά μια -αντιπροσωπευτική είναι η αλήθεια- περίληψη του

πρώτου μέρους που ανακοινώθηκε από το βήμα του Συλλόγου47.

Με την ομιλία του, ο Φαρσής αναγορεύει τον χριστιανισμό σε καθοριστικό

παράγοντα «όστις ουσιωδώς επέδρασε επί την τύχην του ατόμου και της

Ο Βασίλειος Φαρσής αναφέρεται ως «πρώην καθηγητής εν Ελλάδι».

44
Ο Ταραξισύλλογος, ήτοι πραγματεία περί χριστιανισμού και ελληνισμού, ης το πρώτον μέρος
ανεγνώσθη εν τω εν Κ/πόλει Ελληνικώ Φιλολογικά) Συλλόγω, Εν Κωνσταντινουπόλει 1869.
45
Βλ. ο.π., σ. 61. Η ίδια πλειοψηφία, με την παρότρυνση του Βασιάδη, αναίρεσε την
προηγούμενη απόφαση της και επέτρεψε την συνέχιση του αναγνώσματος πράγμα που ο
Φαρσής αρνήθηκε ως αναξιοπρεπές.
46
Ο.τΓ., σ. 60 και 4.0 δικηγόρος Δ. Μαλλιάδης ήταν συμπατριώτης και φίλος του Ηρ. Βασιάδη.
47
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 249-250.

46
κοινωνίας»48, υποβαθμίζοντας το ρόλο του αρχαίου πολιτισμού48, χλευάζοντας

τις απόψεις που θεωρούν ως μόνο βάθρο της ανάπτυξης των γραμμάτων και του

πολιτισμού την αρχαιοελληνική παρακαταθήκη: «Θα ήτο όμως υπερχόνδρωσις

του ημετέρου εγκεφάλου ή παιδιά ασύγγνωστος ν' απάιτώμεν τον ελληνισμόν ως

την μόνην και καθολικήν αιτίαν των καταπληκτικών φαινομένων της εποχής μας».

Αντίθετα θεωρεί ότι «η εν συνόλω εξέγερσις του ανθρωπίνου πνεύματος επί την

έρευναν, την επιστήμην και την πρόοδον, πάντα προϊόντα του Χριστιανισμού»50,

παρόλο που επισημαίνει τον «πόλεμο» από νέο ερευνητικό πνεύμα και τον ορθό

λόγο 51 . «Δεν υπάρχει ακαδημία,» σημειώνει, «δεν υπάρχει πανεπιστήμιον ένθα

παρά την έδραν της Χριστιανικής θεολογίας να μη συμπαραδρεύη η φιλοσοφία

και συμπαραδεύουσα να μάχηται κατά των δογμάτων του Χριστιανισμού.»52

Όπως είναι φανερό οι απόψεις του Φαρσή ήταν αιρετικές για τις αρχές του

ΕΦΣΚ, χωρίς αυτό να αποτελεί δικαιολογία για την απόπειρα φίμωσης του.

Πάντως στο δεύτερο μέρος της μελέτης του ο συγγραφέας αμβλύνει τις απόψεις

του προτείνοντας λίγο πολύ τη συνάντηση των δύο ρευμάτων σε μια

ελληνοχριστιανική ιδεολογία και πρακτική53, που δεν ήταν μακριά από τη

μετέπειτα πολιτεία του ΕΦΣΚ. Στη δεδομένη όμως χρονική στιγμή ενδιαφέρον

έχουν οι αντίθετες πολιτικές επισημάνσεις σχετικά με το θέμα. Έτσι ο Φαρσής

υποδεικνύει ότι «συμφέρει εις τον ανεγειρόμενον νεοελληνισμόν να διακατέχη το

ζήτημα τούτο, [του «χριστιανικού πολιτισμού»] καθόσον παραλλήλως προς τα

48
Βασιλείου Φαρσή, Ο Ταραξισύλλογος..., ο.ττ., σ. 6.
49
Βλ. ενδεικτικά, ο.π., σ. 9.
50
Ο.π. Στη συνέχεια της πρότασης του αποφαίνεται «ότι ρ ελληνισμός τηλικαύτα ούτε
κατώρθωσεν ούτε ηδυνήθη».
51
Βλ. ο.ττ., σ. 14-15.
52
Ο. m, σ. 15 και ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 249.
53
Βλ. Ο Ταραξισύλλογος..., ο.π., σ. 41-43.

47
χριστιανικά έθνη μέλλει να χαράξη τον ττολιτικόν του βίον» , ενώ ο Μαλλιάδης

φρονεί ότι «ο χριστιανισμός παραγγέλλει εις την πολιτικήν εξουσίαν υποταγήν,

ήτις εξασθενεί το αίσθημα! και παράγει δουλείαν!!»55.

Η ανάπτυξη του ΕΦΣΚ, η ελληνοκεντρική ιδεολογία και ρητορική

ορισμένων μελών του, δημιούργησαν φόβους σε κάποιους εταίρους ότι

υπερβαίνουν τα εσκαμμένα. Η αντίληψη αυτή, όπως κάι η επελθούσα συν τω

χρόνω ραθυμία των μελών, κλυδώνισαν το σκάφος του Συλλόγου56. Στον

προεδρικό του λόγο που ο Ξενοφών Ζωγράφος απαγγέλλει στην επέτειο

πανήγυρη του 1870 περιγράφει με μελανά χρώματα την κατάσταση: «Ναι, ο

ημέτερος Σύλλογος ο υπό τοσούτους αισίους καθιδρυθείς οιωνούς, πνέει

σήμερον τα λοίσθια, πανταχόθεν προσβαλλόμενος και εσωτερικώς και

εξωτερικώς, ως τα πολλά των ημετέρων πραγμάτων' και απόλλυται, αν μη χειρ

στιβαρά, χείρ αληθώς φιλόμουσος υποβαστάση αυτόν και σώσει του ολέθρου»57.

Η ομιλία του έχει τον τίτλο: «Ελληνισμός και Λατινισμός» και φαίνεται να αποτελεί

απάντηση στην αμφισβήτηση του αρχαιοελληνικού πολιτιστικού προτύπου στο

χώρο των Βαλκανίων58. Η ανακήρυξη μάλιστα λίγες ημέρες νωρίτερα της

Βουλγαρικής εξαρχίας, δεν αποκλείεται να φόρτισε αρνητικά την ατμόσφαιρα.

0.7Τ., σ. 4. Η άποψη του Μαλλιάδη μεταφέρεται από τον Φαρσή ο οποίος προσθέτει τα
θαυμαστικά.
56
Κ. Δ. Μαλλιάδης, «Απολογισμός 1869-70», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 254.
57
Ξενοφών Ζωγράφος, «Λόγος επετείου πανηγύρεως του 1870», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 179.
58
Ανάλογα ζητήματα εντοπίζονται από το 1863, όταν ο Π. Α. Ζάννος σημειώνει στο γράμμα του
προς τον υπουργό εξωτερικών Θ. Δηλιγιάννη: «Ο Φώτιος και το Σχίσμα ήτο το θέμα του λόγου
μου [κατά την επέτειο εορτή του Συλλόγου το 1863], επραγματεύθην αυτό δε αυτό, νομίζω όπως
ήθελεν το πραγματευθή πας Έλλην κατά τας ημετέρας μάλιστα ταύτας καθ' ας τόσος γίνεται
πάταγος καθ' ημών υπό Σχισματικών». Αναφερόμενος δε στην ομιλία του Άγγλου πρεσβευτή
Bulwer, σημειώνει ανάμεσα σε άλλα την εξής φράση του: «ΓΪριν μάθουν τον Κικέρωνα και

48
 Η σοβαρότητα της κατάστασης φαίνεται από τις συστάσεις που δέχεται ο

ομιλητής να αποφύγει τις αναφορές στον ελληνισμό. «Μικρού δει και ελληνιστί να

ομιλήσω με εμπόδιζον με οι σφόδρα ζηλωταί» ομολογεί. Ο Ζωγράφος, όμως,

θεωρεί τους φόβους άτοπους προτάσσοντας το επιχείρημα ότι οι προσπάθειες

της «φωτισμένης» οθωμανικής κυβέρνησης εντάσσονται στο ίδιο ρεύμα που

διέπει και τις ενέργειες του ΕΦΣΚ. Ο ορισμός που δίνει στον ελληνισμό και ο

οποίος παραπέμπει σε μια ουμανιστική ανάγνωση του αρχαίου ελληνικού

πολιτισμού έχει ασφαλώς ενδιαφέρον: «Ημείς ελληνισμόν λέγοντες δεν

εννοούμεν άλλο ειμή το σύνολον των έργων των ιδεών και των θεσμών εκείνων,

οίτινες ελάμπρυναν την αρχαιότητα και εφώτισαν και φωτίζουσι σύμπασαν την

ανθρωπότητα, ήτοι τας τέχνας, τας φιλανθρωπίαν, και αυτήν την ελευθερίαν, ως

οι αρχαίοι την εννοούν, δηλαδή την εις τους νόμους υποταγήν. Ονομάσατε αν

θέλητε, αυτόν ανθρωπισμόν, αλλά τον ανθρωπισμόν, όν οι αρχαίοι εκείνοι

πρώτοι εδίδαξαν»59.

Η κρίση που εμφανίζεται να ταλανίζει τον Σύλλογο στα τέλη της δεκαετίας

του 1860 οφείλεται ουσιαστικά στην διχογνωμία μεχαξύ των μελών για τον

προσανατολισμό, τους στόχους και την εμβέλεια του ιδρύματος. Είναι φανερό ότι

κάποια μέλη αδυνατούν να παρακολουθήσουν την ταχεία μετεξέλιξη που

επιβάλλει η ηγετική ομάδα με επικεφαλής τον Ηροκλή Βασιάδη60, ο οποίος στο

τέλος του 1869 εισηγείται την αλλαγή του κανονισμού. Επισημαίνει ότι αφού ο

ΕΦΣΚ «ανέπτυξε τα έργα αυτού αναλαβών και πολλά των εκείνου [του

Βιργίλιον εξορίζουν οι Ρουμάνοι την γλώσσαν του Ομήρου και Πλάτωνος από την χώραν των»
(Α.Υ.Ε., φακ.1863.19.1, Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως). Πρβλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 204.
59
Ξεν. Ζωγράφος, 0.7Τ., σ. 179-180.
60
Βλ. Ηρ. Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», ο.π., σ.115: «οι αντιταχθέντες τη
επεκτάσει ταύτη των εργασιών του Συλλόγου ουκ έπαυον μύρια διεγείροντες προσκόμματα» και
σ. 111 : «ηγέρθησαν θύελλαι και αντιδράσεις σφοδραί».

49
εκαιδευτικού Φροντιστηρίου] οφείλει «να ευρύνη και τον κύκλο των μελών αυτού»

και να πορισθεί χρήματα ώστε να «φανή άξιος της ην ανεδέχθει αποστολής» που

δεν είναι άλλη από την ανάδειξη του σε κέντρο των επιστημονικών συλλόγων της

αυτοκρατορίας61. Ο απολογισμός του έτους 1870 παρουσιάζεται πενιχρός σε

σχέση με τους προηγουμένους. Ο αντιπρόεδρος Δ. Μαλλιάδης προτρέπει να

θεωρηθεί «ως αναγκαίος τις σταθμός και αφετηρία προς διάπραξιν μειζόνων»,

αφού ο Σύλλογος ασχολήθηκε «μάλλον προς την δια το μέλλον εσωτερικήν

αυτού προπαρασκευήν ή προς την εξωτερικήν ανάδειξιν έργων»62. Ενώ τα

προβλήματα υποσκάπτουν την ανοδική πορεία του ΕΦΣΚ, αυτή διακόπτεται

απότομα από τη μεγάλη πυρκαγιά που στις 25 Μαίου του 1870 κατέκαυσε όλο το

Σταυροδρόμι, κλείνοντας την αυλαία της πρώτης περιόδου της ιστορίας του

Συλλόγου.

Η υποδοχή

Ενώ ο ΕΦΣΚ οργανώνεται ρυθμίζοντας κάθε τυπική λεπτομέρεια του

τρόπου λειτουργίας του, πουθενά δεν αναφέρεται ότι εξασφαλίστηκε άδεια

λειτουργίας από τις αρχές63. Τέτοια άδεια μάλλον δεν υπήρξε, αφού η πρακτική

του οθωμανικού κράτους ήταν να μη δίνει νομική υπόσταση στα ιδρύματα των

εθνοτήτων της αυτοκρατορίας. Ο Μανουήλ Γεδεών τονίζει κατηγορηματικά: «Η

κυβέρνησις των σουλτάνων ουδέν παρενέβαλλεν επισήμως εμπόδιον εις την

61
ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ.251.
62
ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 256.
63
Ο Αλ. Ζωηρός, πάντως, αναφέρει ότι «ελήφθη η νόμιμος παρά της Κυβερνήσεως άδεια της
εγκαθιδρύσεως αυτού». Βλ. «Εισήγησις», Πεντηκονταετηρίς..., ο.π., σ. 43.

50
 κοινωφελήν των Αδελφοτήτων και Συλλόγων εργασίαν. Επισήμως ουδένα

ανεγνώρισε, καίτοι κατά τα πρώτα έτη του βίου του Έλλην. Φιλολογικού

Συλλόγου Κπόλεως, υπουργοί τούρκοι, μέλη αυτού εκλεγέντες , απήντησαν

προθύμως (...) Ο Φιλολογικός εστερείτο αδείας εκδεδομένης επί τούτω και όμως

το εν τω Υπουργείω παιδείας συμβούλιον των λογοκριτών επεκύρωνε τας

επετηρίδας αυτού φέρουσας τίτλον Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος αλλ' είχον

υπεύθυνον έναν ιδιώτη, τούρκον υπήκοον»64. Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού

του ΕΦΣΚ η συντακτική επιτροπή δηλώνει ότι οι σύλλογοι συνεστήθησαν «τη

συναινέσει της Σεβαστής Κυβερνήσεως»65. Φαίνεται ότι ο Φιλολογικός

στηρίχθηκε στην άδεια λειτουργίας και δημοσίευσης των πρακτικών του, που

έλαβε ο Ιατρικός Σύλλογος66. Ο Γεδεών, μάλιστα, αναφέρει την περίπτωση της

λέσχης Μνημοσύνη, για την οποία η άδεια έκδοσης του κανονισμού της

θεωρήθηκε και χρησιμοποιήθηκε από τα μέλη της ως άδεια λειτουργίας67.

Το γεγονός είναι ότι η οθωμανική κυβέρνηση δεν εμποδίζει με κανένα

τρόπο την ίδρυση και λειτουργία συλλόγων. Η έλλειψη όμως νομικής

κατοχύρωσης δημιουργεί ανασφάλεια. Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το κείμενο της

συντακτικής επιτροπής που δημοσιεύεται ως πρόλογος στον πρώτο τόμο του

περιοδικού του Συλλόγου (1863). Στο κείμενο αυτό γίνεται προσπάθεια

νομιμοποίησης τρόπον τινά της ελληνικής ενέργειας για την ίδρυση του

64
Μανουήλ Γεδεών, Μνεία των προ εμού, Εν Αθήναις 1934, σ. 350-351. Πρβλ. Σττ. Μαυρογένης,
«Προεδρική λογοδοσία 1863-64», ΕΦΣΚ, τ. Β, σ. 255.
^«Πρόλογος», ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. δ'.
66
Όττως αναφέρει ο πρόεδρος του, Ι. Σάββας, «ο Ιατρικός Σύλλογος συνέστη δι' αυτοκρατορικού
διατάγματος επιτρέποντος και την έκδοσιν του Ιατρικού Περιοδικού Συγγράμματος» (ΕΦΣΚ, τ. Α,
σ. 204). Βλ. επίσης Λ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1906-07», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 79.
67
Ο.π. Πάντως ο ίδιος ο Γεδεών αναφέρει την χορήγηση αυτοκρατορικής αδείας το 1864 για την
ίδρυση και λειτουργία της λέσχης Μικρά Ασία. Βλ. Αποσημειώματα χρονογράφου 1800-1913,
Αθήνα 1932, σ. 198.

51
 Συλλόγου, τοποθετώντας την σε ένα ευρύτερο ρεύμα προόδου όλων των λαών

της αυτοκρατορίας68. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν, «η πρόοδος αύτη

οφείλεται κατά μέγα μέρος εις την Σεβαστήν Αυτοκρατορικήν Κυβέρνησιν, ήτις

ουδένα πρόσκομμα παρενέβαλεν εις την βαθμιαίαν υλικήν, ηθικήν τε και

διανοητικήν αυτών ανάπτυξιν, αλλά και αείποτε ενεθάρρυνε και εχειραγώγησε τας

ιδιωτικός αυτών προσπαθείας»69. Η ίδρυση του Συλλόγου παρουσιάζεται ως μια

απόλυτα φυσική και αναμενόμενη προσπάθεια, ανάλογη με αυτές των άλλων

εθνοτήτων και εναρμονισμένη στο πολιτικό πλαίσιο που έχει θέσει η εξουσία. Η

αλήθεια είναι ότι ο ΕΦΣΚ ασφαλώς δεν υπερβαίνει την οθωμανική νομιμότητα,

αλλά δεν παύει να είναι πρωτοπόρος τόσο εντός των ορίων της αυτοκρατορίας,

όσο και στο ελληνικό βασίλειο.

Η αντίδραση της Αθήνας στην ίδρυση του Συλλόγου πρέπει να ιδωθεί στο

πλαίσιο της αντιπαράθεσης και του αλληλοεπηρεασμού των δύο εθνικών κέντρων.

Ασφαλώς η δημιουργία του ΕΦΣΚ δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία αφού ανάμεσα

στους ιδρυτές συγκαταλέγεται ο πρόξενος της Ελλάδος. Ο Κ. Θ. Δημαράς,

μάλιστα, αναφέρει ότι ο Βασιάδης επισκέφθηκε αρκετές φορές την Αθήνα πριν

από την ίδρυση του Συλλόγου70. Τα ταξίδια του Βασιάδη στην Αθήνα οφείλονται

στην ιδιότητα του ως συνδέσμου μεταξύ της Εν Κωνσταντινουπόλει υπέρ των

Κρητών Επιτροπής με την Κεντρική Επιτροπή της Αθήνας71. Κατά την διάρκεια

Αξίζει να αναφέρουμε ότι πολλά χρόνια αργότερα (1921) τα επιτεύγματα του Συλλόγου και η
συμβολή του στην πρόοδο των Ρωμιών της Πόλης αποτελούν παράδειγμα για τους μορφωμένους
Τούρκους. Βλ. σχετικά Πηνελόπη Στάθη, «Σκέψεις ενός Τούρκου δάσκαλου για τον Ελληνικό
Φιλολογικό Σύλλογο», Η Καθ'ημάς Ανατολή, τ. Β (1994), σ. 241-251.
69
«Πρόλογος», ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. γ'.
70
Βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, 2η εκδ., Αθήνα 1985, σ. 591.
71
Βλ. Στέφανος Ι. Μακρυμίχαλος, «Ανέκδοτα έγγραφα εκ του αρχείου Σκουλούδη», Κρητικά
Χρονικά, τ. 12(1958), σ. 7-96.

52
των αποστολών του, είχε συναντήσεις με Έλληνες αξιωματούχους με τους

οποίους θα συζήτησε τα σχέδια του. Το βέβαιο, πάντως, είναι ότι το νέο εθνικό

κέντρο δεν ήταν δυνατό να στηρίξει την όποια πολιτική του σε ένα ίδρυμα, το

οποίο δεν θα μπορούσε, για πολλούς λόγους, να ελέγξει. Η ίδρυση του Συλλόγου

προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων (ΣΔΕΓ), το 1869, αποτέλεσε την

απάντηση της Αθήνας στην ίδρυση του ΕΦΣΚ. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην

ίδρυση του ΣΔΕΓ πρυτάνευσε «ένα πνεύμα εθνικό, με στόχο τους ίδιους ακριβώς

χώρους, μέσα στους οποίους έχει απλώσει τη δράση του ο ΕΦΣΚ»72.

Την ίδρυση και λειτουργία του Συλλόγου αντιμετώπισε με σκεπτικισμό το

Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η Μεγάλη Εκκλησία βρισκόταν σε άμυνα την εποχή

εκείνη και ο ΕΦΣΚ εκπροσωπούσε το νέο πνεύμα που είχε επικρατήσει παρά την

αντίδραση του Πατριαρχείου. Ο Πατριάρχης Ιωακείμ Β', όπως άλλωστε και ο

διάδοχος του Σωφρόνιος Γ', παύθηκαν γιατί δεν ήθελαν να εφαρμόσουν τις

διατάξεις περί του Μικτού Συμβουλίου που προέβλεπαν οι Γενικοί Κανονισμοί. Με

τα δεδομένα αυτά φαίνεται μάλλον φυσιολογικό ότι κανείς από τους παραπάνω

ιεράρχες δεν εξελέγη επίτιμο μέλος του Συλλόγου και δεν παραβρέθηκαν ούτε δι'

εκπροσώπου στις επετείους εορτές του ιδρύματος. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο

Σύλλογος υπήρξε δημιούργημα της νέας ηγετικής ομάδας που αναδύθηκε από τις

μεταρρυθμίσεις και που διεκδικούσε την επικράτηση της στην διαχείριση των

πεπρωμένων του γένους, αμφισβητώντας, ως ένα βαθμό, την μακραίωνη

εθναρχική παράδοση της εκκλησίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ανάμεσα στα λαϊκά

μέλη του Μικτού Συμβουλίου περιλαμβάνονταν μέλη του Συλλόγου με πρώτο τον

Στέφανο Καραθεοδωρή. Ασφαλώς ένα σημαντικό σημείο τριβής ήταν η

διαφαινόμενη όλο και πιο έντονα διάθεση του να ποδηγετήσει την

72
Κ. Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα 1982, σ. 591.

53
εκπαιδευτική δραστηριότητα των Ελλήνων της αυτοκρατορίας, τομέα που ως τότε

ήταν στην απόλυτη εξουσία του Πατριαρχείου. Η κριτική του Μ. Γεδεών είναι μεν

ετεροχρονισμένη αλλά χαρακτηριστική: «από του 1869 μετέβαλε [ο Βασιάδης] τον

Σύλλογον εις εκπαιδευτικόν κέντρον εζήτησε δε να καταστήσει τούτον επόπτην

και διευθυντήν της εκπαιδευτικής και σχολειακής κινήσεως και ζωής του υπό τους

σουλτάνους ελληνικού έθνους. Ουδείς εχέφρων Έλλην υπέφερε να βλέπη

ελαττούμενον αντεθνικώς το αιωνόβιον κέντρον και κακώς νέα κέντρα

δημιουργούμενα»73.

Επί πατριαρχίας του Γρηγορίου Στ' αρχίζουν να εξομαλύνονται

προσωρινά οι σχέσεις του Πατριαρχείου με τον Σύλλογο. Έτσι, το όνομα του

Πατριάρχη αναφέρεται στον κατάλογο των συνδρομητών που θα συμβάλουν

στην οικοδόμησιν του κτιρίου του ΕΦΣΚ74. Πάντως, η δέσμευση του Πατριάρχη

δεν τηρείται, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τον κατάλογο όσων

συμμετέχουν τελικά στην δαπάνη ανεγέρσεως του κτιρίου, που φέρνει στην

δημοσιότητα ο Βασιάδης75. Ανεξαρτήτως αυτού, ο Γρηγόριος είναι ο πρώτος

προκαθήμενος της ορθόδοξης εκκλησίας, ο οποίος γίνεται επίτιμο μέλος του

73
Μανουήλ Γεδεών, Αποσημειώματα Χρονογράφου 1800-1913, Εν Αθήναις 1932, σ. 194-195. Ο
Γεδεών μάλιστα κατακρίνει τις διακηρύξεις του Βασιάδη περί ανεγέρσεως λυκείου, πανεπιστημίου
και νοσοκομείου που αναφέραμε παραπάνω: «Κατά δυστυχίαν, αι φλυαρίαι αύται αι αντεθνικοί
διεσώθησαν εις τας στήλας των εφημερίδων, και ο αναγιγνώσκων αυτάς τώρα θα είπη ό,τι οι
φρόνιμοι έλεγον1 "Μα δεν έχομεν νοσοκομείον (γηροκομείον-φρενοκομείον) θουμαστόν έξω των
Επτά-Πύργων; δεν έχομεν την Εμπορικήν της Χάλκης σχολήν και το ενοριακόν του
Σταυροδρομίου λύκειον, ή ημιγυμνάσιον; δεν έχομεν από τεσσάρων αιώνων την Μ. του Γ.
Σχολήν; Μόλις ημπορούμεν να συντηρήσωμεν αυτά, και ζητούμεν και άλλα; Και τότε θα
κλείσωμεν εξ ανέχειας τα παλαιά και τα νέα." Κατ' ευτυχίαν ούτε νοσοκομείον ούτε πανεπιστημιον
εγένετο» (σ.195).
74
ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 246.
75
Ηρ. Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», Συνέδριον..., ο.π., σ. 108. Ο Βασιάδης
σημειώνει ότι από τον κατάλογο «απαλείφθησαν τα ονόματα των εγγεγραμμένων (...) μη
αποτισάντων δε α όφειλον κατά την εγγραφή αυτών».

54
 ΕΦΣΚ και παραλαμβάνει το δίπλωμα από το προεδρείο, που τον επισκέπτεται

για τον λόγο αυτό στο Φανάρι76. Η επιφυλακτικότητα του Πατριαρχείου δεν

καθορίζει όμως την στάση όλου του κλήρου. Αρκετοί κληρικοί όλων των

βαθμίδων γίνονται μέλη του Συλλόγου, τιμούν με την παρουσία τους την επέτειο

εορτή του Συλλόγου77, ενώ θερμές επιστολές και βιβλία αποστέλλουν ο

μητροπολίτης Ρόδου και Πατριάρχης Ιεροσολύμων Κύριλλος 78 . Μάλιστα ο Ρόδου

Δωρόθεος αναφέρει στην επιστολή του, με την οποία συνοδεύει την προσφορά:

«Παρακαλούμεν δε τον έντιμον Σύλλογον, όπως αποδεξάμενος ευμενώς την

μικράν ταύτην προσφοράν ενθαρρύνει ημάς προς αποστολήν αρχαίων

χειρογράφων και διαφόρων άλλων αρχαιοτήτων, έργων προγονικής καλλιτεχνίας

συναγομένων κατά μικρόν.»79 Αλλά και ο αγωνοθέτης του πρώτου

διαγωνίσματος που προκηρύσσει ο ΕΦΣΚ είναι κληρικός, ο αρχιμανδρίτης

Ευγένιος Ξηροποταμηνός80. Η πιο ενδιαφέρουσα ίσως περίπτωση, είναι αυτή του

φωτισμένου αρχιμανδρίτη Ευστάθιου Κλεόβουλου . (μετέπειτα μητροπολίτη

Καισαρείας), ο οποίος όχι μόνο γίνεται μέλος, αλλά το 1863 εκλέγεται ειδικός

γραμματέας του ΕΦΣΚ.81 Μπορούμε μάλιστα να συμπεράνουμε ότι οι θερμές

σχέσεις του Συλλόγου με τον Πατριάρχη Άνθιμο Στ', συνδέονται, ως ένα βαθμό,

με την επιλογή του Κλεόβουλου ως πρωτοσύγκελου του Πατριαρχείου.

/b
ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 146.
77
Για παράδειγμα στην εορτή του 1870 παρευρίσκονται ο μητροπολίτης Γρεβενών Γεννάδιος και
ο επίσκοπος Παμφύλου Διονύσιος(£ΦΓΚ, τ. Δ, σ. 254).
7β
ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 232.
79
ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 293.
80
Βλ. παρακάτω στο σχετικό με τα διαγωνίσματα κεφάλαιο.
81
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 292. Ο Κλεόβουλος πάντως παραιτήθηκε αμέσως από την θέση του
γραμματέα «ένεκα της απόκεντρου αυτού διαμονής», βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 294.

55
 Η απήχηση του νέου ιδρύματος είναι αξιοσημείωτη ανάμεσα στους

Έλληνες λογίους της Πόλης, που πυκνώνουν τις τάξεις του. Ανταπόκριση υπάρχει

και από την Αθήνα, κυρίως μεταξύ των καθηγητών του Πανεπιστημίου. Στα εκτός

Πανεπιστημίου επίτιμα μέλη συγκαταλέγονται ο Κωνσταντίνος Σάθας και ο

Γρηγόριος Παπαδόπουλος, ο οποίος είναι, το 1868, τμηματάρχης του υπουργείου

εξωτερικών. Αλλά και οι ξένοι, σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων και

της πολιτικής, δέχονται κολακευμένοι την εκλογή τους ως επίτιμα ή

αντεπιστέλλοντα μέλη. Ανάμεσα στα επίτιμα μέλη της πρώτης περιόδου

εμφανίζονται οι φημισμένοι ελληνιστές Saint Marc Girardin, Brunet de Presle, Ch.

Hase, Auguste Boeckh, J. P. Rossignol, αλλά και ο Άγγλος πρωθυπουργός W. Ε.

Gladstone, ο Γάλλος υπουργός παιδείας Duruy, ο Άγγλος πρεσβευτής στην

Υψηλή Πύλη Bulwer, ο Ρώσος ομόλογος του Ignatiew και μια γυναίκα: η διάσημη

συγγραφέας της Ρουμανίας, πριγκίπισσα Dora D' Istria (Ελένη Μιχ. Γκίκα).

Επίσης, κορυφαίοι Οθωμανοί αξιωματούχοι όπως ο μέγας βεζίρης Φουάτ, ο

υπουργός εξωτερικών Ααλή 82 , ο σύμβουλος της επικρατείας Ετέμ πασάς και ο

πρόεδρος του συμβουλίου στο υπουργείο παιδείας Μουνίφ εφέντης83,

περιλαμβάνονται στους τιμητικώς εκλεγέντες. Ο ΕΦΣΚ με τη διαδικασία εκλογής

επίτιμων μελών επιχειρεί να δημιουργήσει ισχυρούς φίλους, τακτική που

εξελίσσεται σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του. Η αναζήτηση αυτή ερεισμάτων

φαίνεται να έχει ανταπόκριση: Ο Gladstone στην ευχαριστήρια επιστολή του

82
ΕΦΣΚ τ. Β, σ. 255. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι δύο επιφανείς Οθωμανοί πολιτικοί δεν
αναγράφονται στους καταλόγους των επίτιμων μελών που δημοσιεύονται στις πρώτες σελίδες
των τόμων του περιοδικού. Επιστολή του Ααλή (στα γαλλικά) με την οποία ενημερώνει ότι δεν θα
μπορέσει να παραβρεθεί στην επέτειο εορτή του ΕΦΣΚ, δημοσιεύεται στο περιοδικό (τ. Δ, σ.
194).
83
Οι δύο τελευταίοι Οθωμανοί αξιωματούχοι θα αναλάβουν αργότερα σημαντικότερες θέσεις στο
οθωμανικό κράτος και ο Σύλλογος θα επιζητήσει την υποστήριξη τους.

56
σημειώνει: «Καθ' όσον αφορά τα ελληνικά γράμματα και συμφέροντα ουδεμίαν

άλλην αξίωσιν έχω, ειμή ότι τρέφω ειλικρινάς και φιλικός διαθέσεις (...) Ουδόλως

δε είναι χρεία να είπω ότι τούτο [η ανάδειξη σε επίτιμο μέλος] θέλει εν εμοί

εδραιώσει, αν εδραιώσεως είχον χρείαν, τας διαθέσεις ας είχον ήδη»84. Στο ίδιο

μήκος κύματος το μέλος του Γαλλικού Ινστιτούτου του Παρισιού E. Littre

επισημαίνει ότι με τις ενέργειες του ο Σύλλογος ««ύξάνει αυτή τη μυστική

συμπάθεια όσων καλλιεργούν την αρχαία ελληνική φιλολογία, για την μοίρα της

νεώτερης Ελλάδος»85.

Στο πλαίσιο του ενδιαφέροντος για τα ελληνικά γράμματα που προκλήθηκε

στην Ευρώπη από την δράση των συλλόγων, μπορεί να συμπεριληφθεί η

ίδρυση, το 1867 στο Παρίσι, του Συλλόγου προς Ενίσχυσιν των Ελληνικών

Γραμμάτων, με τον οποίο ο ΕΦΣΚ διατηρούσε στενές και διαρκείς σχέσεις.

Το περιοδικό και η βιβλιοθήκη

Δύο προσπάθειες που ξεκινούν ταυτόχρονα, η έκδοση περιοδικού και η

δημιουργία βιβλιοθήκης δείχνουν τους ευρύτερους προσανατολισμούς των

εταίρων. Ο κανονισμός για την έκδοση περιοδικού συγγράμματος

«επιγραφομένου "Ο Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος"

και προυτιθεμένου να καταστήσει γνωστά εις το κοινόν τα αξιολογότερα έργα του

Φ. Συλλόγου και ν' αναπλήρωση την παρ' ημίν έλλειψιν σπουδαίου φιλολογικού

φύλλου», επικυρώνεται στις 11 Μαρτίου 186386. Τον Σεπτέμβριο της ίδιας

**ΕΦΣΚ,ι. Β, σ. 124.
85
ΕΦΣΚ, τ. Γ, σ. 76.
86
ΕΦΣΚ, τ. Α, σ . δ'.

57
χρονιάς εμφανίζεται το πρώτο τεύχος του περιοδικού, το οποίο αποτέλεσε, από

άποψη κύρους και διάρκειας, το σημαντικότερο ελληνικό σύγγραμμα της εποχής

και τον κυριότερο πρεσβευτή του Συλλόγου αλλά και των ελληνικών γραμμάτων

στην διεθνή επιστημονική κοινότητα. Το περιοδικό τυπωνόταν αρχικά σε

πεντακόσια αντίτυπα (σύντομα αυξήθηκαν σε 750) 87 και διανεμόταν δωρεάν στα

μέλη. Η αρχική πρόθεση να τυπώνεται σε μηνιαία τεύχη δεν μπόρεσε να

εφαρμοστεί για μεγάλο διάστημα και επικράτησε η μορφή ενός ετησίως

εκδιδόμενου τόμου. Η τιμή εκάστου τεύχους ήταν 15 γρόσια (3,5 φράγκα), ενώ η

ετήσια συνδρομή έφθανε τα 80 γρόσια (18 φράγκα). Τυπωνόταν «επί χάρτου

καλού», σε σχήμα 4ον και έφερε γαλάζιο εξώφυλλο.

Στα περιεχόμενα κάθε τεύχους περιλαμβάνονται οι επιστημονικές

ανακοινώσεις των μελών, τα αναγνώσματα, που βοηθούν αποτελεσματικά στη

διασαφήνιση των απόψεων των εταίρων, τα πρακτικά των συνεδριάσεων, τα

οποία αποτελούν τη μόνη πηγή πληροφόρησης για τη^λειτουργία του ιδρύματος,

τα ερανίσματα από τα ξένα περιοδικά, που είχαν στόχο να κάνουν γνωστά στο

ελληνικό κοινό τα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής επιστημονικής σκέψης και οι

βιβλιογραφικές περιγραφές εντύπων και χειρογράφων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον

παρουσιάζουν τα πρακτικά των ετήσιων πανηγυρικών συνεδριάσεων, για δυο

λόγους: πρώτον γιατί ο προεδρικός απολογισμός που διαβαζόταν την ημέρα

εκείνη συνόψιζε τη πεπραγμένα όλου του έτους και δεύτερον η παρουσία ή μη

των επίσημων προσκεκλημένων βοηθά στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τις

σχέσεις του Συλλόγου με το Πατριαρχείο, το κράτος, τις ξένες πρεσβείες στην

Πόλη. Το περιοδικό είναι ο ανεκτίμητος οδηγός για τη μελέτη της μακρόχρονης

ιστορίας του ΕΦΣΚ. Στους τριάντα τρεις τόμους ( ο τελευταίος εκδίδεται το 1914 )

87
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Β, σ. 268.

58
και τα παραρτήματα τους αποτυπώνεται η καθημερινή λειτουργία και η

πολύμορφη δραστηριότητα του ιδρύματος. Ωστόσο τα δημοσιευμένα πρακτικά

δεν αποτελούν, για πολλούς λόγους, την ακριβή απεικόνιση της λειτουργίας του

Συλλόγου. Είναι ανάγκη να γίνουν γνωστές οι επιδράσεις σημαντικών γεγονότων

στην ιστορία του ιδρύματος, να ερμηνευθούν οι σιωπές, να αποκαλυφθούν οι

αντιθέσεις που αποκρύπτονται ή εμφανίζονται αμβλυμμένες.

Τρεις τόμοι του περιοδικού εκδίδονται ως το 1870. Η καταγραφή της

δραστηριότητας της περιόδου αυτής ολοκληρώνεται με την έκδοση το 1871 του

τέταρτου τόμου που φέρει τον εύγλωττο υπότιτλο: Τα περισωθέντα. Από 1865

Δεκεμβρίου μέχρι 1870 Μαίου. Οι επιστημονικές δημοσιεύσεις των πρώτων

αυτών τόμων περιλαμβάνουν θέματα και των θεωρητικών και των θετικών

επιστημών. Η πρώτη μελέτη που δημοσιεύεται και ολοκληρώνεται σε πέντε

συνέχειες είναι αυτή του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή με τίτλο «Τι το

Αλφάβητον»88. Το ενδιαφέρον για τη γλώσσα όπως και την αρχαιολογία γίνεται

φανερό από την πρώτη στιγμή της έκδοσης του περιοδικού. Ο σημαντικός

αριθμός μελετών που παρουσιάζουν ανέκδοτες επιγραφές είναι ενδεικτικός.

Ιδιαίτερη μνεία θα κάνουμε σε τρία αναγνώσματα που προκάλεσαν μακρές

συζητήσεις και άλλες ανακοινώσεις, αφού επισημάνουμε ότι στο πρώτο διάστημα

της λειτουργίας του ιδρύματος υπάρχουν έντονες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις και

αυτές καταγράφονται με αρκετές λεπτομέρειες στα πρακτικά. Πρόκειται για τις

ανακοινώσεις των Σπυρίδωνα Μαυρογένη, «Ομοιότητες και διαφοραί εν εκατέρω

των φύλων υπό φυσιολογικήν και ψυχολογικήν έποψιν» 83 ' Γαβριήλ Σοφοκλή,

«Πόθεν πηγάζει η περί την ελληνικήν παιδείαν γενική ολιγωρία ημών»90, και

88
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 1-13, 59-67, 157-158, 244-256, 244-256.
89
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α. σ. 13-25.
90
Βλ. Ο.ΤΓ., σ. 107-111, 171-174.

59
 Ματθαίου Παρανίκα, Περί των τρωγλοδυτών της Καππαδοκίας κατά τον κ.

Mordtmann» 9 '. Στη συζήτηση που ακολουθεί την> πρώτη ανακοίνωση92,

καταγράφονται αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις σχετικά με τις δυνατότητες και το

ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία. Το θέμα έχει ενδιαφέρον αφού ο Σύλλογος

αμέσως μετά την ίδρυση του έκανε, έμμεσα, γνωστή την πρόθεση του να

δραστηριοποιηθεί για την εκπαίδευση των γυναικών93, αναγνωρίζοντας ότι σε

αυτές «εισίν εμπεπιστευμέναι η τύχη της παρούσης γενεάς και αι ελπίδες της

επερχόμενης»94. Χωρίς να αποκρύπτεται η ύπαρξη διαμετρικά αντιθέτων

απόψεων, πρέπει να τονιστεί η προωθημένη για την εποχή άποψη του Π.

Ευθύφρονος «ότι η γυνή καθό το ήμισυ της ανθρωπότητος, είναι επιδεκτική ίσης

προόδου και δικαιούχος των αυτών δικαιωμάτων ως ο ανήρ»95.

Η δεύτερη ανακοίνωση κατακρίνει την τυφλή απομίμηση «ξένων ηθών και

εθών», τόσο στον κοινωνικό όσο και στον εκπαιδευτικό τομέα. Το δεύτερο μέρος

της άλλωστε φέρει τον εύγλωτο τίτλο: «Τίνες οι κυριώτεροι λόγοι οι προτρέποντες

τους νεωτέρους Ελληνες να εγκολπωθώσιν αντί της πατρίου την ξένην παιδείαν».

Οι συζητήσεις που ακολουθούν96 καταγράφουν τις προσπάθειες να τοποθετηθεί

ο ΕΦΣΚ απέναντι σε αυτό που εκλαμβάνεται ως ευρωπαϊκό πρότυπο· να επιτύχει

την ισορροπία ανάμεσα στην επιρροή των προηγμένων εθνών και την ανάδειξη

ευδιάκριτου και στέρεου εθνικού χαρακτήρα.

S1
Βλ. Ο. π-., σ. 206-207.
92
Βλ. 0.7Τ., σ. 37-40. Δημοσιεύονται απόψεις από πέντε ανακοινώσεις που προκλήθηκαν από την
πρώτη του Μαυρογένη.
93
Στον πρόλογο του περιοδικού (ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. γ.) γίνεται μνεία της αναγκαιότητας της
γυναικείας εκπαίδευσης.
94
Ι. Ζωγράφος, «Περί της αποστολής της γυναικός εν τη κοινωνία» ΕΦΣΚ, τ. Α, σ.38.
95
ΕΦΣΚ, τ. Α, σ.39.
96
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 150, 205-206.

60
 Η τρίτη ανακοίνωση, ενδιαφέρει από την άποψη ότι οριοθετεί την

«ανακάλυψη» της Καππαδοκίας από τη λόγια κοινότητα της Πόλης97. Στην

συζήτηση που ακολουθεί98, το κυρίως σημείο αντιπαράθεσης είναι η άποψη του

Mordtmann «ότι η ελληνική γλώσσα ενταύθα ουδέποτε υπήρξε γλώσσα του λαού,

αλλ' ότι η γλώσσα του λαού, πρότερον μεν ήν η Καππαδοκική οψιαίτερον δε η

τουρκική»99. Η αντίθετη άποψη που υποστηρίζει ότι οι Καππαδόκες ήταν

εξελληνισμένοι πληθυσμοί που τουρκοφώνησαν, αναζητά πειστήρια σε «ζώσας

και εγχωρίους μαρτυρίας», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γαβριήλ

Σοφοκλής100. Πρόκειται για ευθεία παραπομπή στην προσπάθεια η οποία έχει

μόλις αρχίσει στον ΕΦΣΚ με την προκήρυξη διαγωνισμάτων και που έμελλε να

μετεξελιχθεί στην συλλογή «ζώντων μνημείων εν τη γλώση του ελληνικού λαού»,

από τις αρχές τις δεκαετίας του 1870. Άλλωστε ο Βασιάδης κλείνει την συζήτηση

τονίζοντας την σπουδαιότητα της περιοχής και «συνιστών την περιγραφήν της

επαρχίας ταύτης ως διαγώνισμα άξιον του ημετέρου Συλλόγου, εύχεται ίνα

φιλόκαλός τις και φιλόμουσος ομογενής αναλάβη τούτο τε το διαγώνισμα και

άλλων επαρχιών της Ελάσσονος Ασίας, ήτις υπήρξε η πρώτη πατρίς της

Βλ. σχετικά Ηλίας Αναγνωστάκης-Ευαγγελία Μπαλτά, Η Καππαδοκία των «ζώντων μνημείων»:

Η ανακάλυψη «της πρώτης πατρίδος της ελληνικής φυλής» (19ος αι.),.Αθήνα 1990, σ. 25 κ. εξ.
98
Είναι χαρακτηριστικό ότι -προκαλούνται δύο ακόμη ανακοινώσεις, μία του Γ. Σοφοκλή (σ.210-
214 και μία του Μ. Παρανίκα (σ. 294-296).
99
ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 212. Αντίθετα ο Γ. Σοφοκλής διατείνεται ότι η ελληνική επί αιώνας υπήρξε η
γλώσσα του λαού καθ' όλην την επαρχίαν ταύτην».
100
ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 213. Ο Βασιάδης επικροτεί τις απόψεις του Σοφοκλή επισημαίνοντας ότι «και
νυν υπάρχει ζων παράδειγμα μερίς τις της Μ. Ασίας, απολέσασα την γλώσσαν δια της βίας»
(o.rr., σ. 150). Πα το θέμα βλ. ανάμεσα σε άλλα: Σπ. Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού
Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού(11^-10* αιώνας) , Αθήνα 1991, σ.
404-467" Εμμ. Ι. Τσαλίκογλου, «Πότε και πως ετουρκοφώνησεν η Καππαδοκία», Μικρασιατικά
Χρονικά, τ. 14(1970), σ. 9-30.

61
 ελληνικής φυλής, ο πρώτος σταθμός, ένθα συνησθάνθη την αξίαν και την υψηλήν

αυτής αποστολήν»101.

Ο αρχικός κανονισμός του ΕΦΣΚ δεν έθιγε το θέμα της βιβλιοθήκης102.

Ήδη όμως από τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του Συλλόγου, με πρόταση του

Βασιάδη, εκλέχθηκε επιτροπή (Ηρ. Βασιάδης, Μ. Βλάδος, Ι. Ζωγράφος) για να

προτείνει τα περιοδικά που κρίνονταν αναγκαία για τη λειτουργία του, αφού δεν

υπήρχαν επαρκείς πόροι για την αγορά βιβλίων103. Είναι αξιοσημείωτο ότι η

βιβλιοθήκη γεννιέται μέσα από την προσπάθεια έκδοσης φιλολογικού περιοδικού.

Έτσι το Μάιο του 1863 ο εισηγητής της προκαταρκτικής επιτροπής για την

έκδοση περιοδικού Σταυράκης Αριστάρχης αναφέρει ότι η επιτροπή

«συναισθανόμενη την έλλειψιν δημοσίας βιβλιοθήκης, προτείνει διορισμόν

βιβλιοθηκάριου προς όν να εγχειρίζει έκαστον μέλος αριθμόν βιβλίων και ούτω

βαθμηδόν να καταρτιστεί πλούσια οποσούν βιβλιοθήκη»104. Σύμφωνα με τον

κανονισμό για την έκδοση του περιοδικού η συντακτική επιτροπή εκλέγει ένα

μέλος της ως βιβλιοθηκάριο. Μετά το ρομαντικό αυτό ξεκίνημα οι βάσεις της

βιβλιοθήκης τίθενται, ουσιαστικά, με τη σημαντική δωρεά (2000 φράγκων) από

τον Γεώργιο Ζαρίφη για την αγορά βιβλίων105. Το περιοδικό αρχίζει να

συνεισφέρει στη αύξηση του υλικού της βιβλιοθήκης αφού φθάνουν οι πρώτες

προτάσεις ανταλλαγών του με ξένα επιστημονικά περιοδικά. Οι ανταλλαγές

αυτές θα αποτελέσουν στο μέλλον μια σημαντική πηγή πλουτισμού της

101
ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 300.
102
Για το θέμα αυτό βλ. Γιώργος Παννακόττουλος, «Η βιβλιοθήκη του Ελληνικού Φιλολογικού
Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως (1863-1922)», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 6
(1986-1987), σ. 287-322.
103
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α (1863-1864), σ. 37.
104
Ο.π., σ. 37.
105
Βλ. ο.π., α. 285.

62
βιβλιοθήκης, αλλά και θα κάνουν γνωστό διεθνώς το έργο του Συλλόγου. Ο

κανονισμός του 1864 καθιερώνει την ύπαρξη της βιβλιοθήκης και αναβαθμίζει την

θέση του βιβλιοθηκαρίου, ο οποίος πλέον εκλέγεται ως ένας από τους επτά

κοσμήτορες του Συλλόγου. Στο άρθρο 27 δηλώνεται η πρόθεση να γίνει η

βιβλιοθήκη δημόσια, «όταν πλουτίσει αρκούντως και αξίως της μεγαλουπόλεως»

και για το λόγο αυτό ο Σύλλογος δέχεται προσφορές «προς αύξησιν της

βιβλιοθήκης»106. Ο δημόσιος χαρακτήρας της βιβλιοθήκης φαίνεται να είναι το

κλειδί της όλης προσπάθειας. Στην Πόλη υπάρχουν,ήδη οι σημαντικότατες

βιβλιοθήκες της Μεγάλης του Γένους και της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης.

Αυτές όμως δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην εκπαιδευτική αποστολή και το

φιλολαϊκό ρόλο μιας δημόσιας βιβλιοθήκης. 'Άλλωστε η υπόσταση τους ως

εξαρτήματα εκκλησιαστικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων περιόριζαν την πιθανότητα

να λειτουργήσουν ως δίαυλοι των ευρωπαϊκών ιδεών του διαφωτισμού.

Την ευθύνη της βιβλιοθήκης για τις τρεις πρώτες, μετά την ψήφιση του

κανονισμού, θητείες ανέλαβε ο έμπορος Εμμανουήλ Καμάρας. Σε όλη τη διάρκεια

της λειτουργίας της βιβλιοθήκης τις τύχες της διαχειρίστηκαν άνθρωποι

διακεκριμένοι στον πνευματικό στίβο με πρώτο τον Ηροκλή Βασιάδη η θητεία του

οποίου ως βιβλιοθηκάριου (1869-70) δείχνει τη σημασία που απέδιδε στην

107
βιβλιοθήκη ο κορυφαίος των εταίρων .

Το Μάιο του 1864 οι προσφορές επιτρέπουν στο Σύλλογο να καταρτίσει

κατάλογο βιβλίων και να αναθέσει στο μέλος του Στέφανο Καραθεοδωρή που
108
βρίσκεται στο Βερολίνο την αγορά τους . Χάρη στο ενδιαφέρον των ευπόρων

106
ο.π·., σ. 13.
107
Για τον κατάλογο των υπευθύνων της βιβλιοθήκης βλ. Γ. Γιαννακόπουλος, « Η βιβλιοθήκη...»,
ο.ττ.,σ. 315.
108
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Β (1864-1865), σ. 255.

63
και λογίων ομογενών η βιβλιοθήκη πλουτίζεται σε σημείο ώστε, στις 20

Ιανουαρίου του 1869, αποφασίζεται η χρήση της «παρά παντός φιλομαθούς»,

ενώ παράλληλα δημιουργείται και δημόσιο αναγνωστήριο109, για το οποίο επίσης

εκδηλώνουν έμπρακτα το ενδιαφέρον τους πολλοί δωρητές110. Αλλά και εκδότες

εφημερίδων και περιοδικών από την Πόλη, την Αθήνα, τη Σμύρνη ,την Αθήνα, την

Τεργέστη, στέλνουν στο αναγνωστήριο δωρεάν τα φύλλα των εκδόσεων τους 111 ,

υπογραμμίζοντας έτσι την ακτινοβολία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου.

Λίγο πριν η «δεινή του Πέρα πυρκαϊά» θέσει τέρμα στον πρώτο κύκλο

λειτουργίας του ΕΦΣΚ η βιβλιοθήκη αριθμούσε 1900 τόμους112, οι οποίοι φυσικά

καταστράφηκαν μαζί με το υλικό του αναγνωστηρίου.

Παράλληλα με την βιβλιοθήκη άρχισε η οργάνωση φυσιογνωστικής και

αρχαιολογικής συλλογής. Ήδη το 1864 οι χορηγίες αποφέρουν ποσό αρκετό για

να αγοραστούν όργανα φυσικής πειραματικής για τα δημόσια μαθήματα. Οι

προσφορές προβλέπονται τόσο γενναίες, ώστε ο πρόεδρος Σπ. Μαυρογένης να

κάνει λόγο για την εξοικονόμηση του απαραίτητου χώρου «πα στώμεν, ουχ ίνα,

κατά τον Αρχιμήδην, και ταν γαν κινήσωμεν, αλλ' ίνα τα επί της γης

ερευνήσωμεν»113. Οι δωρεές είναι πράγματι σημαντικές, τόσο σε χρήμα όσο σε

είδος 114 . Το ίδιο συμβαίνει και με αντικείμενα αρχαιολογικής αξίας τα οποία

συγκεντρώνονται χάρη στο ενδιαφέρον των μελών. Αυτά είναι κάθε είδους και

109
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Δ. Τα περιοωθέντα (1865-1870) σ.235.. Οι ημέρες και ώρες λειτουργίας ήταν
Τρίτη και Παρασκευή 9ττ.μ.-3μμ. Αργότερα προστέθηκε και η Κυριακή.
110
Για την αγορά περιοδικών προσφέρουν, 500 φράγκα ο Χρ. Ζωγράφος και από 100 οι Κ.
Καραπάνος, Θ. Γιάνναρος, Λ. Χρυσοβελώνης, Δ. Καλλίνικος.
111
Για τους τίτλους των περιοδικών βλ. Γ. Γιαννακόπουλος,, ο.π., σ. 290 και στο παράρτημα του
δεύτερου τεύχους της παρούσας εργασίας.
112
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ι (1875-1876), σ. 177.
113
Σπ. Μαυρογένης, «Λόγος εν τη επετείω πανηγύρει 1863-64», ΕΦΣΚ, τ. Β, σ. 256.
114
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 252.

64
εποχής από αγγεία και επιτύμβιες πλάκες, έως νομίσματα και ανθρωπολογικά

ευρήματα 115 . Η δραστηριότητα των διακεκριμένων μελών Αλέξανδρου

Πασπάτη 116 και Εμμανουήλ Ιωαννίδη συμβάλλει τα μέγιστα στην αύξηση και την

επιστημονική οργάνωση της συλλογής. Η ανάπτυξη" των δύο αυτών ειδικών

συλλογών αποκαλύπτει από μια άλλη οπτική γωνία το ενδιαφέρον των εταίρων

για την διάδοση των επιτευγμάτων της ευρωπαϊκής επιστημονικής σκέψης αλλά

και την προσήλωση τους στο ένδοξο παρελθόν του ελληνισμού.

Τα δημόσια μαθήματα

Η οργάνωση δημόσιων μαθημάτων αποτελεί απόδειξη ότι ο ΕΦΣΚ

επιθυμούσε να απλώσει την πολιτιστική του δραστηριότητα σε όλα τα κοινωνικά

στρώματα της Πόλης, λειτουργώντας λίγο πολύ ως λαϊκό πανεπιστήμιο. Όπως

όριζε ο κανονισμός στο άρθρο 29, «τα δημόσια μαθήματα, σκοπόν προτιθέμενα

την προαγωγήν και διανοητικήν ανάπτυξιν της παρ' ημίν κοινωνίας, γίνονται εις

γλώσσαν καταληπτήν και πραγματεύονται περί φυσικής, χημείας, υγιεινής,

φυσιολογίας, ιστορίας, φιλολογίας αρχαίας τε και νεωτέρας κτλ.». Τα μαθήματα

αρχίζουν στις 15 Μαρτίου του 1864 , αλλά σύντομα φθάνει η πρώτη κριτική με τη

115
Βλ. χαρακτηριστικά, τα αντικείμενα που προσέφερε στον Σύλλογο ο Εμ. Ιωαννίδης το Μάιο του
1865 (ΕΦΣΚ, τ. Γ,σ. 72).
116
Ο Αλ. Πασπάτης (1814-1891) γεννήθηκε στη Χίο και σπούδασε ιατρική στο Παρίσι και την
Πίζα. Διακρίθηκε για τις εμβριθείς βυζαντινολογικές μελέτες του. Υπήρξε κορυφαίο στέλεχος του
ΕΦΣΚ, την προεδρεία του οποίου ανάλαβε τρεις φορές ως το 1880 που μετώκησε στην Αθήνα.
Για τον βίο και το έργο του βλ. Α. Mordmann, «Βίος Αλεξάνδρου Πασπάτη», ΕΦΣΚ, τ. ΚΓ, σ. 13-
18· Σπ. Λάμπρος, «Α. Πασπάτης»(νεκρολογία), Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., τ. Δ(1892) σ. 206.' Νικ. Κ. Βλάχος,
«Αλέξανδρος Πασπάτης (1814-1891)», Μικρασιατικά Χρονικά, τ. 18(1988) σ. 185-239.

65
μορφή επιστολής του Νικολάου Δραγούμη 117 . Ο επιστολογράφος θεωρεί ότι τα

θέματα των διαλέξεων είναι δυσνόητα και απευθύνονται σε περιορισμένο

ακροατήριο. «Τι αν αγορεύει τις σοφά, αλλά περιττά προς τους ακροωμένους, ή

τας εννοίας των οποίων είναι αδύνατον να επιληφθώσι;», αναρωτιέται. Και

επισημαίνει ότι όταν ο Σύλλογος δηλώνει ότι επιδιώκει την κοινήν ωφέλεια, «δεν

εννοεί βεβαίως την των ευαρίθμων πεπαιδευμένων (...) αλλά την των πολλών

των απαράσκευων, των μη καλλιεργησάντων αποχρώντος τον νουν, και μη

πολυαγαπώντων την ανάγνωσιν περί τούτων ιδίως q, αξιέπαινος πρόνοια του

Συλλόγου»118. Ο Δραγούμης θεωρώντας μέτρον της αναγνώσεως «ουχί τον

λέγοντα αλλά τον ακούοντα», πιστεύει ότι θέματα σχετικά με την ελληνική και

τουρκική φιλολογία και την ανάλυση των αρχαίων δραμάτων είναι όχι μόνο

ακατάληπτα αλλά και επιζήμια, αφού κουράζουν και διώχνουν τους ακροατές.

Προτείνει μάλιστα την υιοθέτηση της πρακτικής που εφαρμόζεται στην Γαλλία,

την Αγγλία και την Αμερική όπου τα αναγνώσματα (lectures) απευθύνονται με

μεγάλη επιτυχία στο ευρύ κοινό 119 .

Τα σχόλια του Βασιάδη στη επιστολή περικλείουν τη φιλοσοφία και τους

στόχους της προσπάθειας των δημοσίων μαθημάτων. Ξεκαθαρίζει ότι και στον

τομέα αυτό ο ΕΦΣΚ έχει ως πρότυπο την «πεφώτισμένην Ευρώπην» και

επισημαίνει ότι: «τα τοιαύτα μαθήματα δεν περιορίζονται εν τη εσπερία Ευρώπη

πάντοτε εις τα απλούστερα θέματα (...) ουδέ γίνονται χάριν των όλως απαίδευτων

και αμύητων, αλλά μάλλον υπέρ των οποσούν παιδείας μετεχόντων. Ταύτα

117
Η επιστολή δημοσιεύεται στην Πανδώρα (αρ. φύλλου 353, 1 Δεκ. 1864) αλλά και στο
περιοδικό του Συλλόγου (τ. Β, σ. 275-279), αφού η ανάγνωση της εγκρίνεται μετά από πρόταση
του Βασιάδη.
118
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Β, σ. 276.
119
Βλ. Ο.ΓΓ., σ. 275 και 277.

66
γνωρίζων ο Σύλλογος, βλέπων δε και την παντελή έλλειψιν εν

Κωνσταντινουπόλει ανωτάτου εκπαιδευτηρίου, ενόμισε καλόν και συμφέρον την

μέσην να βαδίσει οδόν, μήτε τας απλάς και δημοτικός διαλέξεις αποκλείουν, μήτε

όλως τα υψηλότερα μαθήματα αποφεύγων»120. Πραγματιστής ο Βασιάδης,

επιλέγει να απευθύνεται σε κοινό το οποίο μπορεί στοιχειωδώς να ανταποκριθεί

και έχει τις βάσεις ώστε να ωφεληθεί από τα μαθήματα. Πόσο μάλλον όταν τα

απαιτητικότερα θέματα, τα σχετικά με την ελληνική φιλολογία, είναι αυτά που

μπορούν να διαμορφώσουν το κοινό σύμφωνα με τα πρότυπα που ο ΕΦΣΚ

θεωρεί ορθά. «Τα ελληνικά γράμματα εισιν ο αρχιμήδειος μοχλός της ηθικής του

Συλλόγου επιρροής ίνα δυνηθεί την μεν κλίσιν των πολλών προς τα

μυθιστορήματα να εκριζώσει, επανορθώσει δε το φιλόκαλον αίσθημα και εθίσει

αυτούς κατά μικρόν εις την ανάγνωσιν και μελέτην των σπουδαιότερων», τονίζει ο

Βασιάδης. Όσο για την φιλολογική ανάλυση των αρχαίων ελληνικών δραμάτων

«ο σύλλογος είδεν οίαν αφορμήν (...) παρέξουσιν οι Πέρσαι του Αισχύλου προς

διέγερσιν του εθνικού φρονήματος! οίαν και οι Ιππείς του Αριστοφάνους κατά των

αγοραίων πολιτικών και δημοκόπων»121.

Στις παραπάνω απόψεις μπορεί ασφαλώς να ανιχνευθεί μία αντίφαση.

Από τη μια μεριά οι απόψεις του Βασιάδη που βέβαια είναι ευρύτερα αποδεκτές

στους κόλπους του Συλλόγου και συνοψίζονται στο «ου παντός πλειν εις
122
Κόρινθον» . Από την άλλη ο εξαγγελόμενος στόχος της επιμόρφωσης του λαού

και η επισήμανση του Γεωργίου Χασιώτη ότι μέσω των δημοσίων μαθημάτων,

«τα γράμματα δημοκρατικά όντα κατέρχονται και εις την κατωτέρα της κοινωνίας

^ υ ΕΦΣΚ, τ. Β, σ. 279.
121
Ο.π., σ. 280.
122
Ο.π.

67
βαθμίδα» 123 . Την φιλοσοφία περί δημώδους διδασκαλίας υπηρετεί και η « εν

Αθήναις εταιρεία των Φίλων του Λαού» με την οποία οι σχέσεις του ΕΦΣΚ είναι

αγαστές, ενώ αντίθετα ο πρόεδρος της Λέσχης Μνημοσύνη στην Πόλη ορίζει ως

σκοπόν των διαλέξεων «την διδασκαλίαν εκείνων των τάξεων άς δυνάμεθα να

καλέσωμεν αρίστας»124. Η αντιπαράθεση αυτή πάντως είναι άνευ αντικειμένου

αφού βασίζεται στις προθέσεις των «εκπαιδευτών» χωρίς να σταθμίζει την

ανταπόκριση των δυνάμει «εκπαιδευομένων». Έτσι και αλλιώς όμως στη θεωρία

και την πρακτική του ΕΦΣΚ δεν μπορεί να εντοπιστεί «ταξικό» υπόβαθρο. Οι

απόψεις που εκφράζει ο Βασιάδης, αφενός παραπέμπουν στην Κοραϊκή

διδασκαλία (περί «μέσης οδού») και αφετέρου υπογραμμίζει τον προσανατολισμό

του ΕΦΣΚ προς την συγκρότηση μιας «εγγράμματης κρινότητας». Ο Σύλλογος

όντας ο ίδιος μια κοινότητα εγγραμμάτων, χωρίς να εκφράζει κοινωνικές ή

επαγγελματικές ομάδες, δρούσε προς την κατεύθυνση της διεύρυνσης της

κοινότητας αυτής125.

Εκτός των φιλολογικών και ιστορικών, από τα μαθήματα δεν λείπει η

φυσική, η χημεία, η γεωγραφία και γενικά οι θετικές επιστήμες σύμφωνα με την

ευρωπαϊκή πεπατημένη. Το πολυπληθές ακροατήριο126 είναι ένα μέτρο της

επιτυχίας του θεσμού παρότι είναι φυσικό, ως ένα σημείο, οι συναθροίσεις να

έχουν περισσότερο κοινωνικό παρά παιδευτικό χαρακτήρα. Παρατηρούμε ότι ενώ

τα πρώτα χρόνια στους ετήσιους προεδρικούς απολογισμούς γίνεται ιδιαίτερη

μνεία στην παρουσία γυναικών μεταξύ των ακροατών; στον απολογισμό του

123
ΕΦΣΚ, τ. Ε, τ. 92.
124
Νεολόγος, φ. 12/24 (Νοέμβριος 1870).
125
Το ζήτημα της συγκρότησης εγγράμματης κοινότητας πραγματεύεται ο Χάρης Εξερτζόγλου
στο Εθνική ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη τον 1ff αι..., Αθήνα 1996, σ. 165 κ. εξ.
126
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Β, σ. 256 ' ΕΦΣΚ, τ. Γ σ. 48.

68
 1868 ο Ξενοφών Ζωγράφος δηλώνει ότι η απουσία κυριών αποθάρρυνε τους

ομιλητές και λύπησε όσους προσέβλεπαν και στα μαθήματα για την εκπαίδευση

του ωραίου φύλου 127 . Στην «έκθεσιν επί των δημοσίων μαθημάτων», που

συντάσσει ο Κ. Καλλιάδης το 1865, κατακρίνει την τάση των μελών του ΕΦΣΚ να

προτιμούν τις ομιλίες από την ανάγνωση πραγματειών στο Σύλλογο. Όπως

χαρακτηριστικά αναφέρει, «πρωτιμώσι τας ενθουσιώδεις χειροκροτήσεις του

φιλόμουσου κοινού από την εν τω σεμνώ τούτω περιβάλω μετά σκέψεως

ακρόασιν και ψυχράν επιστημονικήν συζήτησιν»128. Επισημαίνει όμως και την

χρησιμότητα των μαθημάτων και την ανάγκη να γίνουν ωφελιμότερα και

θελκτικότερα. Η επιτυχία της προσπάθειας διαπιστώνεται και από την πύκνωση

των μαθημάτων, που ενώ αρχικά διεξάγονταν δύο φορές την εβδομάδα 129 ,

έφθασαν να γίνονται σχεδόν σε καθημερινή βάση 130 .

Τα δημόσια μαθήματα των Συλλόγων (η συμμετοχή του Ιατρικού συλλόγου

ήταν σημαντικότατη) δημιούργησαν ένα θεσμό στην Κωνσταντινούπολη, τον

οποίο υπηρέτησαν και πολλοί άλλοι σύλλογοι. Όσον αφορά τον ΕΦΣΚ

ασχολήθηκε με τον τομέα αυτό σε όλη την διάρκεια της πορείας του, αφού τον

θεωρούσε αναγκαίο όρο ευόδωσης των στόχων του. Εισάγοντας στην Ανατολή

τον «δημοτικότατον τούτον τρόπον της διαδόσεως των γραμμάτων» οι άνθρωποι

του ΕΦΣΚ θεωρούν ότι εκπληρώνουν «την θεάρεστον και λαοπρόβλητον εντολήν

της δι' ακαμάτου διδασκαλίας εξαπλώσεως των φώτων»131, υλοποιώντας έτσι τον

«σκοπόν της διαδόσεως των γραμμάτων και επιστημών κατά την Ανατολήν})32.

127
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 231.
128
ΕΦΣΚ, τ. Γ, σ. 40.
129
Βλ. ο.π., σ. 39.
130
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Δ , σ. 43.
131
ΕΦΣΚ, τ. Γ, σ. 48.
™ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 91.

69
Τα διαγωνίσματα

Τα διαγωνίσματα αποτελούσαν, ίσως, τη σημαντικότερη απόπειρα

παρέμβασης του Συλλόγου στο πολιτικό γίγνεσθαι της εποχής μέσω της

επιστημονικής έρευνας. Στην σχετική διάταξη του κανονισμού προαγγελλόταν η

σύσταση βραβείων «προς λύσιν επιστημονικών ζητημάτων». Ο αποδεικτικός

ρόλος της διαδικασίας αυτής ήταν από την αρχή δεδομένος. Έμενε μόνο να τεθεί

η επιστημονική έρευνα στην υπηρεσία της εθνικής ιδέας. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο

Σύλλογος δεν θέλησε να ασχοληθεί με τη διενέργεια ποιητικών διαγωνισμών133,

παρά το γεγονός ότι η ποίηση την εποχή εκείνη είχε λάβει αυστηρά πατριωτικό

χαρακτήρα. Έτσι όταν ο Οδ. Δημητράκος προσέφερε 5000 φράγκα ως άθλο

ποιητικού διαγωνισμού, ο πρόεδρος Π. Α. Ζάννος παρατήρησε ότι θα ήταν

επωφελέστερο «ει προυτίθετο δΓ ιστορικός ή τοπογραφικός συγγραφάς»134.

Ο Αρχιμανδρίτης Ευγένιος Ξηροποταμηνός ήταν ο πρώτος που διέθεσε

το απαιτούμενο χρηματικό ποσό ώστε να γίνουν πράξη οι εξαγγελίες του

Συλλόγου. Με επιστολή του προς τον πρόεδρο Ηροκλή Βασιάδη, στις 4 Ιουλίου

1863, προτείνει αγωνοθέτημα με έπαθλο 150 ολλανδικά φλωρία για κάθε

βραβευόμενο σύγγραμμα135. «Θέμα εκάστου πονήματος επιθυμώ να υπάρχει η

τοπογραφία επαρχίας τινός της Οθωμανικής Επικρατείας, τουτέστιν η

133
Πα τους ποιητικούς διαγωνισμούς, που είχαν εξέχουσα θέση στην ακαδημαϊκή ζωή της
Αθήνας, βλ. Panayotis Moullas, Les concours poétiques de Γ Université a" Athènes 1851-1877,
Athènes 1989.
134
ΕΦΣΚ, τ. A, σ. 136. Πρβλ. Αλέξης Πολίτης, Τα Ρομαντικά Χρόνια: Ιδεολογίες και νοοτροπίες
στην Ελλάδα του 1830-1880, σ. 116.
135
Ο Σύλλογος εισέπραξε μόνο τις 75 λίρες για το διαγώνισμα της Θεσσαλίας, αφού ο
αγωνοθέτης απεβίωσε και οι συγγενείς του αρνήθηκαν να εκπληρώσουν την υποχρέωση που είχε
αναλάβει.

70
εξακρίβωσις της ιστορίας, γεωγραφίας, εθνογραφίας, στατιστικής,

νομισματολογίας κτλ. Την ανάτττυξιν του θέματος τούτου, ως και τον

ττροσδιορισμόν των επαρχιών, αφίημι εις τας γνώσεις και την απόφασιν του

εντίμου Συλλόγου, μόνην τταράκλησιν επιφέρων να υπάρχει μεταξύ των

προσδιορισθησομένων Επαρχιών η ιδιαιτέρα μου πατρίς Θεσσαλία», σημειώνει

μεταξύ άλλων ο χορηγός στην επιστολή του 136 . Η επιθυμία του Ευγενίου

Ξηροποταμηνού έγινε, όπως ήταν φυσικό, δεκτή και το διαγώνισμα για την

περιγραφή της Θεσσαλίας ορίστηκε να βραβευθεί τον Απρίλιο του 1865. Στο ίδιο

πνεύμα προκηρύχθηκαν διαγωνίσματα για την περιγραφή της Μακεδονίας

(βράβευση το 1866) και τη Θράκη (βράβευση 1867) 137 : Η εικόνα συμπληρώθηκε

σε ελάχιστο διάστημα με την προκήρυξη διαγωνίσματος για την περιγραφή της

Ηπείρου με αγωνοθέτη τον σημαντικότερο χρηματοδότη του ΕΦΣΚ, Ηπειρώτη

Χρηστάκη Ζωγράφο 138 . Η πανομοιότυπη με αυτήν του Ξηροποταμηνού επιστολή

του μεγαλοτραπεζίτη φθάνει στον Σύλλογο στις 3/15-9-1863 και η βράβευση του

διαγωνίσματος ορίζεται για τον Απρίλιο του 1865139. Χωρίς να αμφισβητείται η

προθυμία των αγωνοθετών, η παρασκηνιακή ενορχήστρωση της όλης

προσπάθειας, που πρέπει να αποδοθεί στον Βασιάδη, είναι εμφανής.

Χαρακτηριστική είναι η επιλογή των επαρχιών που ανήκουν όλες στο ευρωπαϊκό

τμήμα της οθωμανικής επικράτειας και μπορεί να θεωρηθούν ότι είχαν

πιθανότητες ενσωμάτωσης στο ελληνικό κράτος. Αν το τελευταίο φαίνεται

υπερβολικό όσον αφορά την Μακεδονία και τη Θράκη ισχύει ασφαλώς για την

ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 209.
Βλ. «Διαγώνισμα του Αρχιμανδρίτου Ευγενίου Ξηροποταμηνού», ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 214-215.
Πα το πρόγραμμα του διαγωνισμού, βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 286.
Η πρώτη κρίση των διαγωνισμάτων Ηπείρου και Θεσσαλίας έγινε το 1865( ΕΦΣΚ, τ. Γ, σ. 19).

71
Ήπειρο και τη Θεσσαλία140. Αρκετά χρόνια αργότερα (το 1879), ο ιθύνων νους

του ΕΦΣΚ δίνει με ακρίβεια το στίγμα και τους στόχους των διαγωνισμών: «Τα

αγωνοθετήματα ταύτα φιλολογικά όντα, αρχαιολογικά και ιστορικά, εις

επιστημονικόν αττέβλεττον σκοττόν προκαλούντα τους ημετέρους ίνα εις

αρχαιολογικός και ιστορικός και εθνογραφικός επιδοθώσι μελετάς, αλλ' ουκ ήσαν

άμοιρα και εθνικού σκοπού, διότι ο Φιλολογικός Σύλλογος οιονεί

προαισθανόμενος από του 1863 τας μελούσας επιδρομάς των αλλοφύλων και

τας πλεονεκτικός αξιώσεις αυτών επί των Ελληνικών τούτων επαρχιών ηθέλησε

δια φιλολογικών, αρχαιολογικών και ιστορικών τούτων αγωνοθετημάτων

κατοχυρώσαι αυτάς αποδεικνύς ότι αι χώραι αύται Ελληνικώταται ήσαν τε και

διατελούσιν ούσαι, διασώζουσαι ου μόνον εν τη γλώσση του λαού ζώντα και

αψευδή μαρτύρια της καταγωγής των οικούντων, αλλά και εν τοις κόλποις αυτών

μνημεία της ελληνικής τέχνης θείον απαστράπτοντα κάλλος» 141 . Ο Βασιάδης,

όπως είναι φανερό, θεωρεί ότι η επιστημονική διερεύνηση των συγκεκριμένων

θεμάτων θα οδηγήσει αυτομάτως σε εθνικώς επωφελή συμπεράσματα. Η

επιστήμη μπορεί να υπάρχει αυτόνομα, τίποτα όμως δεν την εμποδίζει να

λειτουργήσει ως εθνική απόδειξη. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Οδυσσεύς

Ιάλεμος, ο ΕΦΣΚ προκήρυξε αγωνοθετήματα που αφορούσαν «εις την

φιλολογικήν, αρχαιολογικήν και ιστορικήν, ήτοι εθνικήν διερεύνησιν των

ειρημένων επαρχιών»142.

Πρβλ., 'Ελλη Σκοπετέα, Το «πρότυπο βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, σ. 318.

141
Ηροκλής Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων...,
ο.π., σ.114.
142
Οδυσσεύς Ιάλεμος, «Η ιστορία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου και της επιδράσεως
αυτού επί της εκπαιδευτικής εν Τουρκία ενεργείας του ημετέρου έθνους», ΕΦΣΚ, τ. IB 1877-1878
(1879), σ. 8.

72
 Στο ίδιο πνεύμα ο Γεώργιος Συμβουλίδης έμπορος εγκατεστημένος στην

Πετρούπολη, προσφέρει 500 αργυρά ρούβλια για την προκήρυξη διαγωνίσματος

με θέμα την περιγραφή του Πόντου (έτος βράβευσης το 1870)143. Στην

ενδιαφέρουσα επιστολή του προς τον Ηροκλή Βασιάδη εξαίρει τη «αγνήν

φιλοπατρίαν των ιδρυτών (...) εν ω εν άλλη της πατρίδος ευτυχεστέρα γωνία οι

προϊστάμενοι των πολιτών παραγνωρίζουσι την ιεράν αυτών αποστολήν και εκ

φαύλων παθών ορμώμενοι διακυβεύουσι την υπόληψιν και αυτήν την τύχην της

πατρίδος». Παροτρύνει δε τους εταίρους να συνεχίσουν το έργο τους και να

αποδείξουν «ότι η Ανατολή δι αυτής μόνης αναγεννηθήσεται»144. Είναι μια από

τις λίγες φορές που το σύνθημα «Η Ανατολή δια της Ανατολής» αναφέρεται επί

λέξει στα κείμενα του περιοδικού 145 και αναδεικνύει μια επικριτική στάση απέναντι

στο ελληνικό βασίλειο. Ωστόσο, η πολιτεία του ΕΦΣΚ* θα αποδείξει ότι αυτός

αντιλαμβάνεται ως ενιαίο το ρόλο του ελληνισμού στην Ανατολή και υπηρετεί τις

στενά συνδεδεμένες με το όραμα της μεγάλης ιδέας απόψεις που περικλείει το

σύνθημα αυτό 146 .

Το ενδιαφέρον σημείο των διαγωνισμάτων για την περιγραφή επαρχιών

της οθωμανικής επικράτειας είναι η ιδεολογική τους σύλληψη και προπαρασκευή,

όπως φυσικά και οι επιδιωκόμενοι στόχοι. Στα προγράμματα των διαγωνισμάτων

καθορίζονται με λεπτομέρειες τα επιστημονικά πεδία που πρέπει να

Βραβεύθηκε το έργο του Ιωάννη Βαλαβάνη. Για τον γνωστό λόγιο, βλ. Α. Α. Παπαδόπουλος,
«Ιωάννης Βαλαβάνης», Αρχείον Πόντου, τ. 3 (1931), σ. 230-232. ~ "
144
ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 227.
145
Βλ. και Γ. Χασιώτης, «Έκθεσις περί δημοσίων διαλέξεων», ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 87.
146
Βλ. Κ.Θ Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, ο.π., σ. 400. Σχετικά με το σύνθημα (όπως
συμβατικά το ονομάζει ο Κ.Θ. Δημαράς) «Η Ανατολή δια της Ανατολής» βλ. επίσης στις σ. 357,
358, 417, 418, όπως και στο ομώνυμο έργο του Θ. Αφεντούλη (Η Ανατολή δια της Ανατολής,
Αθήναι, 1861).

73
συμπεριλάβει erro σύγγραμμα του ο ερευνητής αλλά και τον τρόπο με τον οποίο

θα το τεκμηριώσουν147. Στη πράξη, όμως, τα αποτελέσματα είναι πενιχρά. Από

τα ελάχιστα έργα που υποβάλλονται προς κρίσιν και βραβεύεται με 75 λίρες η

πραγματεία περί Ηπείρου του Αραβαντινού και η ανάλογη περί Πόντου του

Ιωάννη Βαλαβάνη. Το σύνηθες είναι να μην υποβάλλονται καν υποψηφιότητες,

αφού οι όροι που έχει θέσει ο ΕΦΣΚ για το περιεχόμενο των συγγραφών είναι

εξαιρετικά δύσκολο να υλοποιηθούν. Όπως επισημαίνει ο αντιπρόεδρος Δ.

Μαλλιάδης το 1870 «επειδή οι της βραβεύσεως όροι ωρίσθησαν ου μόνον

πολλαπλοί και επαχθείς, αλλά και πάντη δυσανάλογοι προς τε τα μέσα και τας

βιβλιοθήκας των λογίων του ημετέρου έθνους, ασυντελή όλως απέβησαν μέχρι

τούδε και ουδείς προσήλθε αγωνιούμενος' ευχής έργον ήθελεν είσθαι εάν οι όροι

των αγωνοθετημάτων εγίνοντο απλούστεροι και προσιτότεροι ή τη συγκαταθέσει

των αγωνοθετών τα θέματα αυτών μετεβάλλοντο εις έτερα επίσης αναγκαία και

ωφέλιμα» 148 . Πράγματι επιτροπή αποτελούμενη από τους Ηροκλή Βασιάδη,

Σταυράκη Αριστάρχη και Γεώργιο Χασιώτη αναθεώρησε το περιεχόμενο των

θεμάτων δίνοντας τους αποκλειστικά λαογραφικό προσανατολισμό, σύμφωνα με

την τάση που κυριάρχησε στον σύλλογο την επόμενη περίοδο 149 .

Προς το τέλος της δεκαετίας του 1860 ο ΕΦΣΚ διενεργεί και διαγωνίσματα

εκπαιδευτικού χαρακτήρα, προαναγγέλλοντας έτσι την πρόθεση του να

επικεντρώσει τη δράση του σε αυτό τον τομέα. Πρόθεση που άλλωστε μια ομάδα

εταίρων προεξάρχοντος του Βασιάδη διακήρυσσε σε κάθε ευκαιρία,

προκαλώντας τις αντιδράσεις κάποιων άλλων. Έτσι ο Σύλλογος ανέλαβε την

147
Τα προγράμματα των διαγωνισμών: ΕΦΣΚ, τ. Α, σ 214-215, 286, και τ. Δ, σ. 238.
148
Δ. Μαλλιάδης, «Έκθεσις περί των ετήσιων εργασιών του Συλλόγου», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 257.
149
Βλ. «Διαγωνίσματα του εν Κ/πόλει Ελλ. Φιλ. Συλλόγου», ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 144.

74
διεκπεραίωση και τη βράβευση των διαγωνισμάτων, *ια οποία προκήρυσσε η

Ελληνεμπορική Σχολή της Χάλκης μεταξύ όλων των μαθητών των σχολείων της

Πόλης. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι οι διαγωνισμοί αφορούσαν τα

ελληνικά, τα φυσικομαθηματικά και τα Γαλλικά150, χαρακτηριστικές

προτεραιότητες μιας φωτισμένης δυτικότροπης παιδείας, αλλά και να

επισημάνουμε το γεγονός ότι ο Βασιάδης ήταν μέλος της εφορείας της σχολής.

Το άλλο, και ασφαλώς σημαντικότερο, αγωνοθέτημα οφείλεται στην

πρωτοβουλία του Μενέλαου Νεγρεπόντη. Ο χορηγός εξασφάλισε τις οικονομικές

προϋποθέσεις, ώστε ο Σύλλογος να επιλέξει προς ενίσχυση τέσσερα

νεοϊδρυμένα παρθεναγωγεία, δύο στην ασιατική και δύο στην ευρωπαϊκή

Τουρκία. Ο εισηγητής της περί του διαγωνίσματος επιτροπής Σταυράκης

Αριστάρχης εντοπίζει τα δεινά που συνεπάγεται η έλλειψη παρθεναγωγείων, στην

θεραπεία των οποίων θα συμβάλλει η νέα προσπάθεια: «πόθεν δε άλλοθεν

προήλθε το εν τη Ασία, εν Μακεδονία και εν τη άνω Ηπείρω παριστάμενον

οικτρόν θέαμα χωρών εκτεταμένων ένθα αντικατέστη η πάτριος φωνή δι οθνείων

διαλέκτων; Μήπως η κατάστασις αύτη δεν εγένετο αφορμή και της εισχωρήσεως

διπλού ξενισμού εθνικού και θρησκευτικού δια των αλλοεθνών παρθεναγωγείων

ένθα ανατρέφονται ελληνίδες παρά τα πάτρια ήθη και έθιμα;» 151 . Το

«Νεγρεπόντειον διαγώνισμα προς διάδοσιν της γυναικείας εκπαιδεύσεως»

αποτελούσε όχι μόνο την απαρχή πραγμάτωσης των στόχων του Εκπαιδευτικού

Φροντιστηρίου, τους οποίους ο ΕΦΣΚ είχε υιοθετήσει, αλλά και το πρώτο δείγμα

της φιλεκπαιδευτικής πορείας που επρόκειτο να ακολουθήσει ο Σύλλογος

αμέσως μετά την ανασυγκρότηση του, στις αρχές της δεκαετίας του 1870.

Το πρόγραμμα του διαγωνίσματος, βλ. ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 247-248.

ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 199.

75
Ο «όψιμος Διαφωτισμός»:
ελληνική αρχαιότητα και φωτισμένη Ευρώπη

Αν κάτι χαρακτηρίζει τον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο, αυτό ασφαλώς

είναι ο προσανατολισμός του προς την ελληνική αρχαιότητα, και η αρχαιολατρία

των μελών του ιδρύματος. Το επίθετο «φιλολογικός» στην ονομασία του,

εδήλωνε, κυρίως, το ενδιαφέρον για την κλασσική φιλολογία. Ακόμη και ο δίδυμος

Ιατρικός σύλλογος είχε, όπως είδαμε, ως αντικείμενο «την μελέτην των αρχαίων

Ιατρών». Το ενδιαφέρον για την αρχαιοελληνική φιλολογία και φιλοσοφία και την

αρχαιολογία υπογραμμίζεται όχι μόνο από το πλήθος των σχετικών

δημοσιευμάτων που φιλοξενούνται στο περιοδικό, αλλά και από το έργο των

αρμοδίων επιτροπών και το περιεχόμενο των διαγωνισμάτων που προκήρυξε ο

ΕΦΣΚ.

Η ιδεολογική αυτή συγκρότηση του Συλλόγου που συνδέεται με το ρεύμα

του νεοκλασσικισμού, το οποίο επικρατούσε στην Ευρώπη, αποτελεί ασφαλώς

παράδειγμα των επιβιώσεων του πνεύματος του διαφωτισμού στη λόγια κοινωνία

της Πόλης. Οι ιδέες του Διαφωτισμού, με κύριο εκπρόσωπο τον Κοραή, που

κυριάρχησαν στον χώρο της δυτικόστροφης λογιοσύνης κατά την

προεπαναστατική περίοδο και προετοίμασαν την εθνική παλιγγενεσία έχουν

οπωσδήποτε καμφθεί, δεν έχουν όμως τελείως αποσυρθεί από το πνευματικό

προσκήνιο. Και τούτο ασφαλώς ισχύει πρώτα για την Αθήνα. Τα δύο εθνικά

κέντρα, πέρα από τις επιμέρους ιδιαιτερότητες, αποτελούν συγκοινωνούντα

δοχεία στον τομέα της διάδοσης των ιδεών. Πρέπει να τονιστεί ότι την εποχή που

στο ελληνικό βασίλειο παρατηρείται η ανάσχεση του νεοελληνικού διαφωτισμού,

στα αστικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας -ιδιαίτερα στην

Κωνσταντινούπολη- το άνοιγμα προς τη δύση που προσφέρει το Τανζιμάτ

76
οδηγεί σε μια αναρρίπιση των ιδεών που μπορεί να ονομασθεί «όψιμος

διαφωτισμός»152.

Η τομή που θα καταγραφεί με την εισαγωγή του αιτήματος της Μεγάλης

Ιδέας (1843) από τον Κωλέτη και τη μεταφορά της στο ιστορικό πεδίο από τον

Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο επηρεάζει καθοριστικά την διάπλαση της εθνικής

ιδεολογίας. Με την δημοσίευση της επίτομης Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους

(1853) ο μέλλων εθνικός ιστοριογράφος εισάγει την βυζαντινή και τελικά

επιβάλλει την ισότιμη συμμετοχή των τριών περιόδων -της αρχαίας, της

βυζαντινής και της νεώτερης- στην ελληνική ιστορία.

Προσπερνώντας τις απόψεις για το Βυζάντιο πριν από τη δεκαετία του

1850, αφού τότε και ο Παπαρρηγόπουλος ανήκε στους αρνητές του, θα

εξετάσουμε τις αντιστάσεις στο δυνατό ρεύμα του ρομαντισμού που εμπνέεται

από την Μεγάλη Ιδέα. Στην Αθήνα οι οπαδοί του Διαφωτισμού και της

αρχαιολατρίας εξακολουθούν να έχουν σημαντικούς εκπροσώπους: τον Στέφανο

Κουμανούδη, τον Παύλο Καλλιγά κ.α. Εδώ παραθέτουμε μόνο τη χαρακτηριστική

άποψη του Σπ. Βασιλειάδη το έτος 1874: «[ είναι] όλως ημαρτημένη η πεποίθησις

εκείνων και μάταιος ο αγών, όσοι πειρώνται να συνεχίσωσι την αρχαίαν Ελλάδα

μετά του Βυζαντίου και τούτο μετά της συγχρόνου ημών πατρίδος, καθόσον

ελάχιστα αναγνωρίζεται ο ρυπαρός βυζαντινός χαρακΐήρ εις τα γνήσια ήθη του

σήμερον έθνους, ιδίως της ελευθερωθείσης μερίδος, όπως το αρχαίον κάλλος

αμυδρώς ανεφαίνετο εις την βυζαντινήν σεπηδόνα. Η Ελλάς αναγεννηθείσα,

Για τη διάθλαση του φαινομένου αττό την Κωνσταντινούπολη στη μικρασιατική ενδοχώρα βλ.
Πασχάλης Κιτρομηλίδης , «Εισαγωγή» στο: Η Έξοδος, τ. Β. Μαρτυρίες από τις επαρχίες της
Κεντρικής και νότιας Μικραοίας, Αθήνα 1982, σ. λε'-λστ'.

77
έκοψεν επί Καποδιστρίου νομίσματα φέροντα εκατέρωθεν την εικόνα του

φοίνικος' αυτή ην και είναι η αλήθεια.» 153

Στην Κωνσταντινούπολη και ιδιαιτέρως στον ΕΦΣΚ, που αποτελεί την

έκφραση των λογίων της Πόλης, οι ιδέες του Διαφωτισμού δεν έχουν χάσει την

επιβολή τους μεταξύ των λογίων που δεν ανήκαν στον κλήρο. Κύριος εκφραστής

τους είναι ο δημιουργός του Συλλόγου, Ηροκλής Βασιάδης. Ο ιδρυτής του

Συλλόγου δεν κουράζεται να εξυμνεί τα επιτεύγματα της αρχαίας Ελλάδος,

αφήνοντας αραιά και που να φανεί η απέχθεια του για την βυζαντινή περίοδο. Το

1872 σε λόγο του στο Θρακικό σύλλογο αναφερόμενος στη Βασιλεύουσα

αναρωτιέται: «Αλλά δια τι η μεγαλόπολις αύτη, · καίπερ περικαλλής και

υπέρλαμπρος και ισχυρά, καίπερ υπέρ τα χίλια έτη την πολιτικήν αυτής ύπαρξιν

και αυτονομίαν παρατείνασα, καίπερ ου μικρόν εις την της ορθοδοξίας παγίωσιν

συντελέσασα, εν τη φιλολογία όμως, εν τη ποιήσει, εν τη φιλοσοφία, εν τη

ιστορία, εν τη μουσική, εν τη γλυπτική, εν τη ζωγραφική ουδέν παρήγαγεν έργον

μέγα και υψηλόν, άξιον προς τα απαράμιλλα εκείνα της μεγαλοφυίας

δημιουργήματα παραβληθήναι, εφ οις η κλεινή της Παλλάδος σεμνύνεται πόλις;».

(...) Έλειπεν εν τη πόλει του Κωνσταντίνου (...) το ζωογόνον της ελευθερίας

πνεύμα, εξ ου πάντα γεννώνται τα μεγάλα φρονήματα και αι γενναίοι πράξεις»,

απαντά ο ίδιος154.

Η ορμή του ρομαντισμού, όμως, δεν μπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον

ΕΦΣΚ, πόσο μάλλον αφού οι σύλλογοι θα αναδειχτούν στους κύριους φορείς

153
Σττυρίδων Βασιλειάδης, Άπαντα, τ. Δ, σ. 444-445. Το αναφέρει ο Κ. Θ. Δημαράς στην
«εισαγωγή» των Προλεγομένων του Κων. Παπαρρηγόττουλου (Αθήνα 1970, σ. 23), μαζί με τις
απόψεις άλλων επιφανών αρνητών του Βυζαντίου.
154
Ηροκλής Βασιάδης, Θρακικός, ήτοι περί της αρχαίας Θράκης και των λαών αυτής. Λόγος
απαγγελθείς τη 15 Οκτωβρίου εν τη πρώτη συνεδριάσει των ιδρυτών το Θρακικού
Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου, Εν Κωνσταντινουπόλει 1872, σ. 44-45.

78
των ρομαντικών ιδεών. Οι αναφορές στην ανάγκη να αναδειχθεί η βυζαντινή

περίοδος γίνονται όλο και πιο συχνές στο περιοδικό. Θέματα βυζαντινής ιστορίας

αναπτύσσονται στα δημόσια μαθήματα και στα διαγωνίσματα, για δε την

περιγραφή επαρχιών ζητείται η αναφορά στην ιστορία «από αρχαιοτάτων

χρόνων άχρι σήμερον». Αντιστοίχως ο τίτλος του βιβλίου του

Παπαρρηγόπουλου, που εκφράζει τη συνέχεια του ελληνισμού, είναι: Ιστορία του

ελληνικού έθνους από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον155. Μπορούμε

να παρατηρήσουμε ότι τα δημοσιεύματα του περιοδικού του Συλλόγου

ακολουθούν, με αργό ρυθμό, την τάση του Παπαρρηγόπουλου να δίνει όλο και

περισσότερο έκταση στη διαπραγμάτευση του Βυζαντίου, χωρίς αυτό να σημαίνει

ότι αμφισβητείται η προτεραιότητα της αρχαιότητας στην κοινότητα του ΕΦΣΚ.

Ταυτόχρονα οι οπαδοί του Βυζαντίου που βρίσκονται κοντά στις απόψεις του

Οικουμενικού Πατριαρχείου βρίσκουν τη χρυσή τομή στον ελληνοχριοτιανισμό156.

Το βέβαιον είναι ότι ακολουθείται μια πορεία σύνθεσης. Ο Βασιάδης ο οποίος

συμμετέχει πιο ενεργά από οποιονδήποτε άλλον στις συζητήσεις που γίνονται

στον ΕΦΣΚ, αποφεύγει να αναφερθεί στις περί Βυζαντίου απόψεις του. Ήδη η

άποψη του, που παρατέθηκε παραπάνω, περιλαμβάνει ένα συμβιβασμό: ναι μεν

δεν απομακρύνεται από τις ιδέες του, αλλά ταυτόχρονα παραπέμπει «τον

155
Για τη πνευματική ατμόσφαιρα στην οποία ο εθνικός ιστοριογράφος δημιούργησε το έργο,
αλλά και το έργο αυτό καθεαυτό βλ. Κ. Θ. Δημαράς, Κ. Παπαρρηγόπουλος: Η εποχή του-η ζωή
του-το έργο του, Αθήνα 1986, σ. 221 -326.
156
Ο Μέγας Πρωτοσύγκελος Ευστάθιος Κλεόβουλος ομιλών εν ονόματι του Πατριάρχη Γρηγορίου
Στ', στην επέτειο εορτή του1871 (ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 190), αναφέρεται στην σύζευξη του ελληνικού και
χριστιανικού πνεύματος σε ότι ονομάστηκε «ελληνοχριστιανισμός» και καταλήγει: «Ιδού οποίον
ελληνισμόν ασπάζεται και χαιρετίζει και τιμά η Α.Θ. Παναγιότης1 και όλη ψυχή επεύχεται, ίνα δια
των φροντίδων του Συλλόγου τούτου και παντός άλλου ομοζήλου, ον τρόπον κατά την ελληνικήν
ακμήν την επί Περικλέους το όνομα Ελλην καθειστήκει ουδέν μάλλον του γένους ήν της παιδείας
σημαντικόν, ούτω και σήμερον αποδειχθή θρησκευτικής ορθοδοξίας εν ταυτώ και επιστημονικής
και εκπολιτιστικής παιδείας και δυνάμεως καθολικόν και ιερόν σύμβολον εν απάση τη Ανατολή».

79
βουλόμενον πλατυτέραν αναγνώναι ερμηνείαν» στην ιστορία του

Πατταρρηγόπουλου157, η ιδεολογική σύλληψη του οποίου εξυπηρετεί τους

στόχους των ελληνικών συλλόγων. Η διαχρονική συνέχεια του ελληνισμού είναι

πειστικότερη θεωρία από αυτή του αναγεννώμενου φοίνικα 158 , και ασφαλώς

αποτελεσματικό όπλο στον αγώνα για την ανάδειξη της" ενότητας του ελληνισμού

στην οποία πρωταγωνιστεί ο ΕΦΣΚ. Η αναμφισβήτητη για τον Σύλλογο

προτεραιότητα του αρχαίου κόσμου δεν σημαίνει ότι ο νέος ελληνισμός έχει την

πολυτέλεια να στερηθεί τον κρίκο που τον ενώνει με το αρχαίο και ιδίως το

κλασικό παρελθόν σε μια «αδιάσπαστη τρισχιλιετή ενότητα». Η σύνθεση των

ιδεολογικών απόψεων στους κόλπους του ΕΦΣΚ επιβάλλεται εκ των πραγμάτων.

Ο «όψιμος διαφωτισμός» και το ορμητικό ρομαντικό πνεύμα συναντώνται

σε ό,τι αποτελεί την ιδεολογική συγκρότηση του Συλλόγου. Χαρακτηριστικός και

εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Ξενοφών Ζωγράφος

κωδικοποιεί το παρελθόν του ελληνικού έθνους: «Δύο δ' εποχάς παρουσιάζει το

ημέτερον παρελθόν, διαφέρουσας μεν προς αλλήλας κατά πολλά, αλλά την

αδιάσπαστον συνέχειαν διατηρούσας, και αύται εισίν η προ Χριστού ύπαρξις

ημών , ύπαρξις καθαρώς ελληνική, ύπαρξις καθ' ήν η διάνοια υψώθη εις τον

ύπατον βαθμόν της αναπτύξεως, και η μετά Χριστόν, ήτοι η βυζαντινή, καθ' ήν

εταπεινώθη μεν το πνεύμα και εδεσμεύθη η ελευθέρα ενέργεια, μυρίας όσας

υποστάσα περιπέτειας και κακώσεις, αλλ ουχ ήττον διετηρήθη αυτή η συνέχεια

και αλληλουχία της πρώτης υπάρξεως' άλλως τε, Κύριοι, ως εις τα άτομα η

157
Βλ. ο.π., σ. 44. Πρβλ., Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, ο.π., σ. 540.
158
Βλ. Αντώνης Λιάκος, «Προς επισκευήν ολομελείας και ενότητος. Η δόμηση του εθνικού
χρόνου. Επιστημονική συνάντηση στη μνήμη Κ. Θ. Δημαρά, Αθήνα 1994, σ. 171-194. «Ο μύθος
του αναγεννώμενου φοίνικος ήταν πολύ αδύναμος για να υπο^αστάσει μια εθνική ιδεολογία,
προπαντός γιατί περιέκλειε ένα τεράστιο κενό χρόνου».

80
δυστυχία συντείνει πολλάκις εις την συντήρησιν και σωτηρίαν αυτών, ούτω και εις

τα έθνη αι δυστυχίαι συμβάλλουσι προς διατήρησιν της ενότητος αυτών,

εκκαθαίρουσαι αυτά ως εν χωνευτηρίω των ξένων και ετερογενών στοιχείων.»159

Η αρχαιότητα όμως συναρτάται ευθέως με την φωτισμένη Ευρώπη, αφού

ο δυτικός πολιτισμός αντιμετωπίζεται ως συνέχεια του αρχαιοελληνικού.

Παράλληλα, όμως, τονίζεται η ανάγκη να περιφρουρηθούν οι εθνικές

ιδιαιτερότητες και να ενδυναμωθεί η εθνική ταυτότητα. Έτσι ο Στέφανος

Καραθεοδωρή αποφαίνεται μεν ότι «πάσα η περιαδομένη σοφία της Εσπερίας,

ης και υμείς γεγόνατε ερασταί, συνέχεια της των προγόνων ημών διδασκαλίας

υπάρχει, εντελεστέρα μεν και ευθετωτέρα των εκείνων είς τίνα, φύσει δ' όμως

συνέχεια της αυτής διδασκαλίας»160 , αλλά επισημαίνει ότι η μίμηση «ξένων εθών

και ηθών» οδηγεί σε «κράμα αλλόκοτον και πιθηκισμόν άσχημον, μη δυνάμενον

απαρτίσαι εθνικόν δόκιμον και ομοειδή χαρακτήρα»161. Ο άκριτος μιμητισμός

στον κοινωνικό τομέα αλλά και η «ξενοσπουδία» η έμφαση δηλαδή στην

εκμάθηση ξένων γλωσσών με την αντίστοιχη παραμέληση των ελληνικών

στηλιτεύεται από πολλούς εταίρους. Ο Ξενοφών Ζωγράφος κατακρίνει τους

γονείς που εγγράφουν τα παιδιά τους «εις σχολάς αλλογενείς και ετερογλώσσους

ένθα ούτε την προγονικήν γλώσσα ούτε την προγονικήν παιδείαν ευρίσκουσι»162.

Ο Γαβριήλ Σοφοκλής επισημαίνει ότι «η ευρωπαϊκή πανδαισία πλούσια μεν, αλλά

λίαν δυνατή δια τους ασθενείς έτι στομάχους ημών», συμπεραίνει ότι: «Αύτη

καθ'ημάς είναι η πρώτη αρχή και πηγή της περί την Ελληνικήν παιδείαν γενικής

159
Ξ. Ζωγράφος, «Προεδρική λογοδοσία 1867-68», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 229.
160
Στέφανος Καραθεοδωρή, «Λόγος επετείου πανηγύρεως του 1862», ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 134.
161
Ο.π., σ. 135. Πρβλ. Κ.Θ. Δημαράς, Κ. Παπαρρηγόπουλος..., ο.ττ., σ. 143, όπου και η αναφορά
στην προτροπή του Ζαλοκώστα: «Μη δεχθήτε ήθη ξένα».
162
Ξ. Ζωγράφος, «Προεδρική λογοδοσία 1867-68», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 229.

81
ολιγωρίας ημών, η περιφρόνησις, λέγω, του εθνικού ημών βίου, και κατά

συνέπειαν αυτής η τυφλή απομίμησις ξένων ηθών και εθών» 163 . Η τάση να

περιχαρακωθεί το ελληνικό έθνος, που δειλά φαίνεται στις παραπάνω απόψεις,

εξηγείται ίσως από το κλίμα το οποίο επικράτησε μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο, αλλά

και από το γεγονός της ακμής των προσηλυτιστικών προσπαθειών και της

άνθισης των ξένων σχολείων στην Κωνσταντινούπολη. Η άποψη ότι το έθνος

μπορεί να εμπνευστεί από το ένδοξο παρελθόν του χωρίς καμιά ξένη

διαμεσολάβηση φαίνεται να κερδίζει έδαφος. «Ολεθριωτέρα δ' αποβαίνει η προς

ξενομάθειαν τάσις αύτη εις τι έθνος, όταν τούτο, ένδοξον έχον παρελθόν, δύναται

απ' αυτού να αρύεται σωτήρια μαθήματα και περί του ενεστώτος και περί του

μέλλοντος αυτού» 164 . Το πρόβλημα το οποίο αναγνωρίζεται ως ξενομανία

καταγράφεται, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι κλονίζεται ο προσανατολισμός

προς τη Δύση. Το ευρωπαϊκό πολιτιστικό πρότυπο είναι ισχυρό και η διαφωνία

φαίνεται να υπάρχει μόνο στον τρόπο που θα προσεγγισθεί. Ο Βασιάδης, βέβαια,

είναι απόλυτος στον φιλοευρωπαϊσμό του, αφού « συνομολογεί μεν, ότι

πάσχομεν υπό ξενομανίας, αλλά συνάμα φρονεί, ότι εν πολλοίς ευρωπαϊσμόν

δεχόμενοι κυρίως ελληνισμόν δεχόμεθα, και λεληθότως πως εις αυτά τα πάτρια

επανερχόμεθα, ώστε η ξενομανία ου μόνον απομακρύνει αλλά και προσπελάζει

ημάς ούτως εις τα οικεία ' άρα ουχί η ξενομανία, άλλ' έτερα εισί τα αίτια, δι' α

φαινόμεθα καταφρονούντες της ελληνικής παιδείας»165. Αργότερα, βέβαια, ο ίδιος

163
Γ. Σοφοκλής, «Πόθεν πηγάζει η περί την ελληνικήν παιδείαν γενική ολιγωρία ημών», ΕΦΣΚ, τ.
Α, σ. 109.
164
Γ. Σοφοκλής, «Τίνες οι κυριώτεροι λόγοι οι προτρέποντες τους νεωτέρους Έλληνας να
εγκολπωθώσιν αντί της πατρίου την ξένην παιδείαν, ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 171.
165
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 150. Πρβλ. την αντίστροφη άποψη του Ι. Βαλασόπουλουί Αι Αθήναι και το
Βυζάντιον, Εν Αθήναις 1861, σ. 15: «Αρκεί μόνον να πεισθή η £υρώπη ότι η Ελλάς υπέρ του
ιδίου συμφέροντος εργαζομένη υπηρετεί την Ευρώπην».

82
θα κατακρίνει με σφοδρότητα τις ποικίλες πολιτιστικές παρεμβάσεις των

Ευρωπαίων που υπονομεύουν τον ρόλο του ελληνισμού στο πολιτιστικό

γίγνεσθαι της Ανατολής.

Η Ευρώπη ως πρότυπο ανευρίσκεται σε κάθε τομέα λειτουργίας του

Συλλόγου. Ξεκινώντας από αυτή την ιδέα για την ίδρυση του ΕΦΣΚ

διαπιστώνουμε την δυτική επιρροή: τη συνέλαβε ο Βασιάδης παρακολουθώντας

τις διαλέξεις στο College de France. «Προσδοκούσα» γράφει «ότι και ημείς

τούτου αξιωθησόμεθα συλλόγου, ένθα ο λόγος, το ουράνιον τούτο δώρον,

αποτείνεται ου προς μαθητιώντας παιδαγωγίας χάρίν, αλλά ελεύθερος προς

ελεύθερον και εκλεκτόν ακροατήριον»166. Κάθε δραστηριότητα του Συλλόγου

προβάλλεται σε αντιστοιχία με κάποια επιτυχημένη προσπάθεια των Ευρωπαίων:

τα δημόσια μαθήματα, η βιβλιοθήκη, η συλλογή οργάνων φυσικής και χημείας.

Ακόμη και τα διαγωνίσματα έχουν ευρωπαϊκό προσανατολισμό, αφού στοχεύουν,

εκτός των άλλων, να κάνουν γνωστές στη Δύση περιοχές που θεωρούνται terra

incognita167. Ο ίδιος ευρωπαϊκός προσανατολισμός είναι σαφής και στην επιλογή

των επίτιμων μελών ή στην σύναψη σχέσεων με άλλα πνευματικά ιδρύματα.

Είναι απόλυτα φυσικό η φωτισμένη Ευρώπη εκτός από πρότυπο, να αποτελεί το

ακροατήριο και το φυσικό χώρο της πνευματικής προσπάθειας που ενσαρκώνει ο

Σύλλογος: «Ο δε Φιλολογικός Σύλλογος (...) ενόμισεν καλόν, ίνα εις σχέσεις έλθη

και προς τους λογίους και φιλέλληνας της Εσπερίας Ευρώπης, επιθυμών ίνα

τούτοις μεν, ανιχνεύων τα παρ' ημίν έτι διαγωνιζόμενα αρχαία μνημεία και

χειρόγραφα, και εις μελετάς επιδιδόμενος φιλολογικός και αρχαιολογικός,

καταστηση φανερόν, ότι αι ημέτεραι χώραι ουκέτι Επιμενίδειον καθεύδουσιν

166
Ηρ. Βασιάδης, «Λόγος επετείου πανηγύρεως....», ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 126.
167
Ξ. Ζωγράφος, «Προεδρική λογοδοσία 1867-68», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 230.

83
ύττνον, αλλ' εγρηγόασι και οργώσιν προς μάθησιν, τας δε φιλολογικός και

επιστημονικός γνώσεις της Εσπερίας Ευρώπης μετοχεύη εις την πρώτην αυτών

εστίαν και καθιστά γνωστός τοις ημετέροις...»168.

Αυτή η επιρροή, η ευχέρεια στη διακίνηση των ιδεών και στη εισαγωγή

επιστημονικών γνώσεων, η ανάγκη αναγνώρισης από τα ξένα πνευματικά

ιδρύματα, η οριοθέτηση, με λίγα λόγια, ενός ευρύτερου πεδίου δράσης εκφράζει

το κοσμοπολίτικο πνεύμα που διέπει τον Σύλλογο. Κοσμοπολιτισμός που δεν έχει

να κάνει με υπερεθνικές αξίες 169 , αλλά με την οικοδόμηση στέρεων και

αμφίδρομων σχέσεων μεταξύ των μελών της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας.

Ο ΕΦΣΚ προθυμοποιούμενος να αποτελέσει την γέφυρα μεταξύ Δύσης και

Ανατολής, επιθυμεί να μεταγγίσει στους λαούς της αυτοκρατορίας τον ευρωπαϊκό

πολιτισμό -τον οποίο θεωρεί καταστάλαγμα του αρχαίου ελληνικού-, με όργανο

ασφαλώς την ελληνική γλώσσα, η οποία χαρακτηρίζεται ως «το καθολικόν εκείνο

όργανον της ηθικής και διανοητικής αναγεννήσεως των λαών της Ανατολής, ο

γόρδιος δεσμός της αδελφικής ενώσεως, η κοσμοπολίτικη γέφυρα των αμοιβαίων

πόθων και της ανταλλαγής των ιδεών της Ανατολής και της Δύσεως» 170 .

Πρόκειται, όπως είναι φανερό, για προσπάθεια εκπολιτισμού που όμως

εξυπηρετεί την επιβεβαίωση και εξάπλωση της ελληνικής πολιτιστικής υπεροχής

και τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας. Οι ιδέες του προορισμού και της

168
Ηρ. Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», ο.π., σ. 105.
169
Αναφερόμενος στην κοινωνική κατάσταση της Πόλης ο Βασιάδης σημειώνει: «Πρωτεύουσαν,
εν η ττολυάριθμον μεν το Ελληνικόν στοιχείον αλλ'ουχί αμιγές, εν η τα θέλγητρα του κοινωνικού
βίου ενισχύουσιν ιδέας κακώς εννοουμένου κοσμοπολιτισμού, εν η γενναιοδωρία και η
φιλανθρωπία φιλότιμων ομογενών συναντώντα μετά των τάσεων εκείνων, αίτινες εν ταις
μεγαλοπόλεσι εξαμβλύνουσι τα ισχυρά αισθήματα του πατριωτισμού και των εθνικών
παραδόσεων» (ο.ττ., σ. 150).
170
Ο.ττ.

84
αποστολής του ελληνισμού εκφράζονται στους στόχους αυτούς, τους οποίους οι

άνθρωποι του Συλλόγου προβάλλουν ως ευεργετικούς και για τις υπόλοιπες

εθνότητες. Ωστόσο ο ανταγωνισμός για την επικράτηση στην Ανατολή

προβλέπεται ισχυρός και, όπως επισημαίνει ο Βασιάδης, η δράση του ΕΦΣΚ

παρέχει « προς τους ξένους τρανά δείγματα, ότι η διανοητική διάπλασις αεί επί τα

κρείττω βαίνει και των άλλων προπορεύεται»171.

Συνοψίζοντας θα παραθέσουμε δυο μόνο αναφορές ενδεικτικές της

ευρωπαϊκής επιρροής σε τομείς καθοριστικούς όπως η παιδεία και η επιστήμη: Ο

Σύλλογος, σημειώνει ο Βασιάδης, αγωνίστηκε για την ενότητα της γλώσσης «επί

της εξαπλώσεως στηριζομένην της ελληνικής παιδείας, της συστάσεως

δημοτικών σχολείων και της μετά ζήλου καλλιέργειας των ελληνικών γραμμάτων,

ων την σύντονον σπουδήν και μελέτην πολλοί της Εσπερίας λόγιοι

συμβουλεύουσιν ως αλεξιφάρμακον των δεινότατων δυστυχημάτων»172. Και

παρακάτω: «Της δ' επιστημονικής Επιτροπής κύριον έργον η διάδοσις και κατά

τας ημετέρας χώρας των επιστημονικών γνώσεων, ων η προαγωγή εν τοις

πολιτισμένοις έθνεσι τεραστίαν επήγαγε κοινωνικήν μεταμόρφωσιν»173.

ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. 282.
Ηρ. Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», ο.π., σ. 122.
Ο.ττ., σ. 145.

85
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΟ «ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» ΤΟΥ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

(1870-1886)

Από το σύνταγμα στην απολυταρχία

Ε
ίναι γεγονός ότι ο θάνατος του πρωταγωνιστή των

μεταρρυθμίσεων Ααλή πασά, το 1871, ενίσχυσε την εξουσία του

σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ. Τα ογκούμενα όμως οικονομικά προβλήματα και η

αύξηση" της ρωσικής επιρροής οδήγησαν στην ανατροπή του με αναίμακτο

πραξικόπημα (1876). Ο φιλελεύθερος διάδοχος του, Μουράτ Ε', δεν

ευτύχησε να μείνει στο θρόνο παρά μόνο τρεις μήνες, αφού απομακρύνθηκε
1
ύστερα από νευρικό κλονισμό που υπέστη . Ο νεώτερος αδελφός του,

Αβδούλ Χαμίτ Β' ανέβηκε στο θρόνο, αφού υποσχέθηκε να παραχωρήσει

σύνταγμα όπως ζητούσαν οι Νέοι Οθωμανοί με επικεφαλής τον Μιντχάτ

1
Ο Μουράτ είχε μυηθεί στον τεκτονισμό από τον τραπεζίτη Κλεάνθη Σκαλιέρη και η άνοδος
του στο θρόνο γέννησε ελπίδες ότι τα φιλελεύθερα τεκτονικά διδάγματα θα τον ωθούσαν να
εφαρμόσει πολιτική ισότητας και αδελφότητας μεταξύ του ελληνικού και τουρκικού στοιχείου
της αυτοκρατορίας. Βλ. Ανδρέας Χρ. Ριζόπουλος,«0 σουλτάνας Μουράτ Ε' και ο τεκτονισμός:
Ένα πολιτικό όραμα του 19ου αιώνα», Βιβλιοφιλία, τχ. 50-51 (Ιαν-Μαρτ. 1991), σ. 5-10.

86
 πασά2. Ο Μιντχάτ ανέλαβε τη θέση του μεγάλου βεζίρη τον Δεκέμβριο του

1876 και αμέσως μετά τέθηκε σε ισχύ το πρώτο σύνταγμα της

αυτοκρατορίας.

Ωστόσο παρά τις επιδιώξεις των εμπνευστών του συντάγματος η

εξουσία παρέμεινε ουσιαστικά στα χέρια του σουλτάνου. Η κυβέρνηση δεν

ήταν υπόλογη στο εκλεγμένο κοινοβούλιο αλλά στον αρχηγό του κράτους,

καθεστώς που μπορεί να περιγραφεί ως «περιορισμένη μοναρχία». Το

σύνταγμα, πάντως, επηρεασμένο από τα δυτικά πρότυπα,

επαναεπιβεβαίωνε την ισότητα των υπηκόων απέναντι στο νόμο, όπως και

το σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων και των πολιτικών ελευθεριών.

Κατοχύρωνε επίσης την ελεύθερη πρόσβαση όλων των Οθωμανών (όλων

δηλαδή των υπηκόων της αυτοκρατορίας, ανεξαρτήτως καταγωγής) στις

κυβερνητικές θέσεις3.

Στο εξωτερικό πεδίο σημαντικά γεγονότα επηρεάζουν τη ζωή του

κράτους και της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων. Ο Ρώσο-τουρκικός

πόλεμος του 1877 ανάγκασε την αυτοκρατορία να δεχθεί την ειρήνη του

Αγίου Στεφάνου (1878) που επισφράγιζε τις πανσλαοιστικές επιδιώξεις της

2
Πα τη βιογραφία του βλ. Ali Haydar Midhat, The Life of Midhat Pasha, London 1903.
3
Πα το κείμενο του συντάγματος βλ, A.S. Gozubüyük - S. Killi, Turk Anayasa Metinleri
[Τουρκικά Συνταγματικά Κείμενα], Ankara 1957, σ. 25-38. Στα γαλλικά υπάρχει η επίσημη
μετάφραση Constitution Ottomane, Istanbul 1876 και στα αγγλικά το κείμενο βρίσκεται στο
Great Britain, House Of Commons, Accounts and Papers, vol. LXC (1877), cmd 1641, σ.123-
130. Για τα γεγονότα της πρώτης συνταγματικής περιόδου βλ. R. Devereux, The First Ottoman
Constitutional Perìodi A study of the Midhat Constitution and Parliament, Baltimore 1863
Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire..., ο.π., σ.358*-421.

87
 Ρωσίας4. Σύμφωνα με τα συνομολογηθέντα η Ρουμανία, η Σερβία και το

Μαυροβούνιο αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους και δημιουργείτο μια

μεγάλη αυτοδιοικούμενη Βουλγαρία στην οποία περιλαμβανόταν ολόκληρη η

Μακεδονία. Η αντίδραση όμως των ευρωπαϊκών δυνάμεων και κυρίως της

Αγγλίας, ανάγκασε τον τσάρο να δεχθεί την αναθεώρηση των όρων της

συνθήκης στο συνέδριο του Βερολίνου(1878). Αντί της μεγάλης Βουλγαρίας

δημιουργήθηκε ένα σαφώς μικρότερο κράτος, ενώ η Αυστρία και η Αγγλία

ανέλαβαν τη διοίκηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Κύπρου αντίστοιχα.

Η Ελλάδα, εκτός από τον περιορισμό της Βουλγαρίας, κέρδισε την

υπόσχεση, που πραγματώθηκε το 1881, για την προσάρτηση της Θεσσαλίας

και της Άρτας. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την πρώτη επέκταση του

ελευθέρου ελληνισμού σε βάρος της οθωμανικής αυτοκρατορίας, άρα το

πρώτο βήμα για την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, που όμως δεν

οφειλόταν στον ελληνικό δυναμισμό, αλλά σε παραχώρηση από τις μεγάλες

δυνάμεις.

Λίγο πριν το τέλος του πολέμου, ο σουλτάνος —που είχε ήδη εξορίσει

τον Μιντχάτ— διακόπτει το βραχύβιο συνταγματικό πείραμα (1878),

εγκαινιάζοντας την εποχή της απολυταρχίας του 5 . Ο Αβδούλ Χαμίτ υπήρξε

ουσιαστικά ο τελευταίος πραγματικός σουλτάνος της αυτοκρατορίας, την

οποία κυβέρνησε με σιδηρά πυγμή. Στην προσπάθεια του να διατηρήσει

αλώβητο το καταρρέον κράτος στηρίχθηκε στην ενοποιητική δύναμη του

4
Πα την ρωσική πολιτική στη Βαλκανική βλ. Ch Jelavich, Tsarist Russia and Balkan
nationalism: Russian Infuence in the Internal Affairs of Bulgaria and Serbia, 1879-1886,
Berkeley 1962' B.H. Summer, Russia and the Balkans 1870-1880, Oxford 1937.
5
Για την περίοδο αυτή βλ. τα έργα του Βρετανού διπλωμάτη "Sir Edwin Pears, Forty Years in
Constantinople, London 1916 και Life of Abdul Hamid, London 1917.

88
 πανισλαμισμού, που εκτός των άλλων εξασφάλιζε και την συμμαχία των

Αράβων. Η έμφαση στον ισλαμισμό καλλιέργησε πνεύμα αντιδυτικισμού, το

οποίο ο Χαμίτ εκμεταλλεύθηκε για να ενισχύσει τη θέση του ως χαλίφη, ηγέτη

τριακοσίων εκατομμυρίων πιστών. Ο σουλτάνος προσπάθησε να

δημιουργήσει ένα σύγχρονο, συγκεντρωτικό κράτος και για το λόγο αυτό

πραγματοποίησε μεγάλα έργα (σιδηροδρόμους, τηλεγραφικό δίκτυο κ.τ.λ.),

τα οποία χρηματοδοτήθηκαν με ευρωπαϊκά κεφάλαια και εκτελέστηκαν από

ευρωπαϊκές τεχνικές εταιρείες. Φυσικό αποτέλεσμα ήταν η αυξανόμενη

εξάρτηση από την Δύση. Οι νέοι τρόποι επικοινωνίας διευκόλυναν τον

συγκεντρωτισμό που επιδίωκε ο Χαμίτ, αλλά και την εξάπλωση των

ευρωπαϊκών ιδεών, την διάδοση των οποίων προσπάθησε να εμποδίσει ο

σουλτάνος εντείνοντας την καταπίεση των υπηκόων του. Χαρακτηριστικό

παράδειγμα αποτελεί η αυστηρή λογοκρισία που ξεπέρασε κάθε λογικό

όριο6. Το φαινόμενο της απαγόρευσης έκδοσης εφημερίδων και περιοδικών

ήταν συχνότατο και αντιμετωπιζόταν συνήθως με την αλλαγή του τίτλου του

εντύπου από τον εκδότη του. Την μέθοδο αυτή χρησιμοποίησαν όπως ήταν

φυσικό και οι εκδότες των ελληνικών εφημερίδων και περιοδικών στις

μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας7.

Οι Έλληνες δέχτηκαν με ενθουσιασμό το σύνταγμα του 1876, το οποίο

μπορεί να θεωρηθεί ως η τελευταία προσπάθεια δημιουργίας κοινής

6
Είναι χαρακτηριστική η μαρτυρία του Gaston Deschamps, Στους δρόμους της Μικρασίας,
Αθήνα 1990, σ. 37-39, όπως και η αναφορά του Χρήστου Τουργούτη στην αδημοσίευτη
Αυτοβιογραφία του (χειρογραφοθήκη Κ.Μ.Σ, ΜΑ, 5), σ. 26-28.
7
Βλ. ενδεικτικά, Σωκράτης Σολωμονίδης, Η δημοσιογραφία στη Σμύρνη, Αθήναι 1959, σ.339
κ. εξ. Βλ. επίσης έγγραφο «περί απαγόρευσης κυκλοφορίας εφημερίδων Τηλέγραφος' και
'Αιών'», Α.Υ.Ε, φακ. 1880, 83.1, Ελληνικός τύπος.

89
 οθωμανικής συνείδησης με βάση το φιλελεύθερο πρότυπο. Στην

νομοπαρασκευαστική επιτροπή συντάγματος την 'ττλειοψηφία αποτελούσαν

οι φιλελεύθεροι και ανάμεσα τους δύο επιφανείς Ελληνοθωμανοί ο

Αλέξανδρος Καραθεοδωρής (υιός του πρώτου προέδρου του ΕΦΣΚ) και ο

Ιωάννης Σάββας8. Στις δύο συνόδους της οθωμανικής βουλής εξελέγησαν

αντίστοιχα δεκαεννέα και δεκαέξι αντιπρόσωποι ελληνικής καταγωγής.

Επίσης επτά Έλληνες διορίστηκαν στη Γερουσία, ενώ ο Αλέξανδρος

Καραθεοδωρής και ο Κωνσταντίνος Αδοσίδης ανέλαβαν υφυπουργοί

εξωτερικών και δικαιοσύνης αντίστοιχα9. Η διάθεση της συνταγματικής

κυβέρνησης να προσεγγίσει τις εθνότητες της αυτοκρατορίας δηλώθηκε με

την συμβολική επίσκεψη του Μιντχάτ στους επικεφαλής των μη

μουσουλμανικών μιλλέτ. Κατά την συνάντηση αυτή ο Πατριάρχης Ιωακείμ Β'

αποκάλεσε τον εμπνευστή του συντάγματος, «αναζωογονητή της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας»10. Ήταν φυσικό η Μεγάλη Εκκλησία που είχε

δεχθεί το πλήγμα του βουλγαρικού σχίσματος και το είχε καταδικάσει

αποκηρύσσοντας τον «φυλετισμό» (1872) να επιθυμεί την διατήρηση του

ρόλου της σε μια ενιαία αυτοκρατορία. Το ενδιαφέρον είναι η έξαρση του

«ελληνοθωμανικού» πνεύματος τόσο στην Κωνσταντινούπολη11, όσο και

στην Αθήνα. Είναι η στιγμή που διακόπτεται η παράδοση των φιλικών

8
Μέλη τακτικά και οι δύο του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου.
9
Λεπτομέρειες και ονόματα στην μελέτη του Αλέξη Αλεξανδρή, «Οι Ελληνες στην υπηρεσία
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1850-1922», Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της
Ελλάδος, τ.23 (1980), σ. 365-404.
10
Η ομιλία του βεζίρη και η απάντηση του Πατριάρχη στο Midhat Passa, Paris 1908, σ. 97-98.
11
Ο ενθουσιασμός για τον Οθωμανισμό και η ρωσοφοβία των Ελληνοθωμανών
αντιπροσώπων της συνταγματικής περιόδου τεκμηριώνεται στο άρθρο του Α. Αλεξανδρή,
ο.ττ., σ. 379-382.

90
σχέσεων με την προστάτιδα ορθόδοξη Ρωσία, αφού η πανσλαβιστική

πολιτική της στα Βαλκάνια έθετε σε κίνδυνο πρωταρχικά ελληνικά

συμφέροντα στην περιοχή. Η ακεραιότητα της αυτοκρατορίας είναι όχι

απλώς αποδεκτή, αλλά αναγκαίος όρος για την συντήρηση των ελληνικών

ελπίδων επί των εδαφών που η ρωσική πολιτική έδινε στην Βουλγαρία. Ο

κίνδυνος της μεγάλης Βουλγαρίας, που πήρε για λίγο σάρκα και οστά με την

συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, έκανε την Ελληνοτουρκική συνύπαρξη και

συνεννόηση άκρως απαραίτητη για τους Έλληνες. Από τη μια οι αλυτρωτικές

επιδιώξεις του Ελληνικού βασιλείου και από την άλλη η αδυναμία

πραγμάτωσης τους αποτέλεσαν, ασφαλώς, το στερεότερο έδαφος

οικοδόμησης του «ελληνοθωμανισμού». Στο ελεύθερο βασίλειο υπέρμαχος

της ελληνοτουρκικής συνεννόησης εμφανίζεται ο Χαρίλαος Τρικούπης. Ο

Τρικούπης αναγνωρίζει την αδυναμία της χώρας και δίνει προτεραιότητα

στον εκσυγχρονισμό της, χωρίς να εγκαταλείπει το όραμα της εθνικής

ολοκλήρωσης. Άλλωστε το δόγμα της ακεραιότητας της αυτοκρατορίας έχει

τρωθεί ανεπανόρθωτα, ανοίγοντας τον δρόμο σε μια διαδικασία

αντιπαράθεσης των βαλκανικών εθνικισμών. Η Μακεδονία στην οποία

σκοπεύει η εθνική πολιτική όλων των αλκανικών κρατών γίνεται θέατρο του

ανταγωνισμού τους, ο οποίος εκδηλώνεται κυρίως με την ίδρυση σχολείων.

Η οικονομική, κοινωνική και δημογραφική ακμή του ελληνικού

στοιχείου της οθωμανικής πρωτεύουσας και των άλλων αστικών κέντρων

συνεχίστηκε κατά την χαμιτική περίοδο. Στον οικονομικό τομέα η σταδιακή

μετάβαση από τις εμπορικές στις τραπεζικές δραστηριότητες ολοκληρώθηκε

με την αύξηση των κερδών στο διάστημα της δεκαετίας του 1870 και

91
 ιδιαίτερα στα πέντε πρώτα χρόνια της 12 . Οι Έλληνες της Πόλης σύντομα

κατέκτησαν κυρίαρχη θέση στους κόλπους των τραπεζιτών των μεσαζόντων

και των χρηματιστών, που στην ουσία αποτελούσαν τους δανειστές της

αυτοκρατορίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ως τα τέλη της δεκαετίας του 1870,

Ελληνοθωμανοί επιχειρηματίες έλεγχαν σε σημαντικό βαθμό τα κεφάλαια

των τεσσάρων σημαντικότερων τραπεζών13, ενώ ο Χρηστάκης Ζωγράφος

ήταν ο οικονομικός σύμβουλος του σουλτάνου. Η κρίση των τραπεζικών

επιχειρήσεων, ιδιαίτερα μετά το 1881, με την συνολική διευθέτηση του

οθωμανικού χρέους, οδήγησε στην ισχυροποίηση της οικονομικής και

κοινωνικής θέσης όσων επιχειρηματιών μπόρεσαν να την αντιμετωπίσουν

επιτυχώς (Γ. Ζαρίφης, Θ. Μαυροκορδάτος, Ε. Ευγενίδης)14.

Προνομιακό πεδίο για την ελληνική παρουσία είναι ασφαλώς η

διπλωματία όπου «από τα μέσα της δεκαετίας του 1860, οι Έλληνες μαζί με

τους Αρμένιους, σχηματίζουν την πλειοψηφία των υπαλλήλων του

οθωμανικού διπλωματικού σώματος στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες»15. Στο

διάστημα 1840-1912 τουλάχιστον δεκαπέντε Ελληνοθωμανοί ήταν

επικεφαλής διπλωματικών αποστολών της αυτοκρατορίας16. Σημαντική ήταν

η ελληνική παρουσία και στην διοίκηση της αυτόνομης ηγεμονίας της Σάμου,

12
Βλ. Χάρης Εξερτζόγλου, Προσαρμοστικότητα και πολιτική των ομογενειακών κεφαλαίων:
Έλληνες τραπεζίτες στην Κωνσταντινούπολη. Το κατάστημα «Ζαρίφης Ζαριφόπουλος», 1871-
1881, Αθήνα 1889, σ. 25 κ. εξ.
13
Βλ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Κωνσταντινούπολη 1856-1908: Η ακμή του Ελληνισμού,
Αθήνα 1994, σ. 70
14
Βλ. Χ. Εξερτζόγλου, ο.π., σ. 85-106 και Εθνική ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη τον 19°
αι.: Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 1861-1912, Αθήνα 1996, σ. 41.
15
Αλ. Αλεξανδρής, ο.π., α. 370.
18
Sinan Kuneralp, «Les Grecs en Stabouline: Diplomates Ottomans d' origine grecque»,
Semin Vaner, (διευθ..), Le différend greco-turc, Paris χ.χ., σ. 42-44.

92
 της οποίας οι κυβερνήτες από το 1832 ως το 1912 προέρχονταν σχεδόν

αποκλειστικά από την Ελληνοθωμανική κοινότητα της Πόλης.

Η προώθηση ευάριθμων μόνο Ελλήνων στις μέσες διοικητικές και

πολιτικές θέσεις είναι γεγονός αναγνωρίσιμο από την προηγούμενη

φιλελεύθερη περίοδο, το οποίο καταγράφει από μια άλλη οπτική γωνία την

αποτυχία του πειράματος του πολυεθνικού οθωμανισμού17. Το γεγονός ότι

υπήρξαν Ελληνοθωμανοί που κατέλαβαν σημαντικές θέσεις απλώς

επιβεβαιώνει τον κανόνα, αφού στις αρχές της δεκαετίας του 1880 το

ποσοστό των Ελλήνων στη δημόσια διοίκηση δεν ξεπερνούσε το 1,2%18.

Κατά την απολυταρχική περίοδο σε γενικές γραμμές συνεχίστηκε η ίδια

πολιτική. Ο σουλτάνος διατήρησε τον Σπυρίδωνα Μαυρογένη ως

προσωπικό γιατρό αλλά και σύμβουλο του, ενώ ο Αλέξανδρος

Καραθεοδωρή19, ο οποίος αντιπροσώπευσε με επιτυχία την αυτοκρατορία

στο συνέδριο του Βερολίνου, προβιβάστηκε σε υπουργό των εξωτερικών. Τα

ίδιο αξίωμα κατέλαβε το 1879-80 και ένας άλλος διαπρεπής

Ελληνοθωμανός, ο Ιωάννης Σάββας πασάς20, από τα Ιωάννινα.

Βλ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Κωνσταντινούπολη 1856-19Q8..., ο.ττ., σ. 39-40

18
Sinan Kunertalp, ο.π., α. 89.
19
Ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρή (1883-1906), γιος του πρώτου προέδρου του ΕΦΣΚ, υπήρξε
ίσως η σημαντικότερος νεοθωμανός διπλωμάτης ελληνικής καταγωγής. Γνωστός για τις
φιλελεύθερες πεποιθήσεις του υπήρξε στενός συνεργάτης του Μιντχάτ. Παραιτήθηκε από το
υπουργικό αξίωμα (1879), όταν ο σουλτάνος απέρριψε υποδείξεις για την εφαρμογή
φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων Διετέλεσε ηγεμόνας της Σάμου από 1885 έως το 1894, οπότε
διορίστηκε πρώτος χριστιανός διοικητής της Κρήτης, θέση από την οποία παραιτήθηκε το
1896 για παρόμοιους λόγους. Το αρχείο του βρίσκεται κατατεθειμένο στο Κέντρο
Νεοελληνικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε. και έχει συνταχθεί σχετικό ευρετήριο από την Κατερίνα
Γαρδίκα-Αποστολοπούλου (Αθήνα 1981).
20
Ο Ι. Σάββας (1832-1892) υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου. Διετέλεσε διευθυντής του
αυτοκρατορικού λυκείου του Γαλατασαράι, θέση στην οποία διορίστηκε το 1874.

93
 Η πληθυσμιακή αύξηση του Ελληνορθόδοξου πληθυσμού εμφανίζεται

σε όλες τις στατιστικές καταγραφές, αν και οι ελληνικές και δυτικές πηγές

δίνουν σαφώς μεγαλύτερους αριθμούς από ό,τι οι οθωμανικές. Ο

υπολογισμός του πληθυσμού αυτού σε 250.000 κατοίκους, στα τέλη του

1870, δεν πρέπει να είναι μακριά από την αλήθειατ αφού εκεί συντείνουν οι

υπολογισμοί του A.Synvet (230.000) και του Μανουήλ Γεδεών (250.000)21.

Οι σύλλογοι της πόλης σε υπόμνημα τους, στο οποίο θα αναφερθούμε

παρακάτω, ανεβάζουν τον ελληνικό πληθυσμό σε 287.000 κατοίκους. Πρέπει

να σημειώσουμε εδώ ότι το θέμα της στατιστικής καταγραφής του ελληνικού

πληθυσμού της Πόλης απασχόλησε τον Φιλολογικό Σύλλογο. Το 1879 η

επιστημονική επιτροπή μελέτησε πρόταση του Γ. Δημητριάδη22, ώστε σε

συνεργασία με τον Alexander Synvet23, να καταρτιστεί σχέδιο που να

αποβλέπει «εις την εξακρίβωσιν του ομογενούς πληθυσμού της

μεγαλοπόλεως ταύτης» 24 . Τελικά η προσπάθεια δεν ολοκληρώθηκε «διότι

εγεννήθη ο δίκαιος φόβος μήπως παρασταθή ηλαττωμένος ο ομογενής

πληθυσμός της Κωνσταντινουπόλεως εκ της αδυναμίας εις ήν ηθέλομεν

ευρεθή όπως καταγράψωμεν επί των δελτίων, άτινα ήθελον διανεμηθή

μόνον εις τους ομοεθνείς οίκους, τον αριθμόν των υπαλλήλων των

21
Μ. Γεδεών, «Κωνσταντινούπολις», στο: Σταύρος Βουτυράς, Λεξικόν Ιστορίας και
Γεωγραφίας, τ. 3, σ. 932.
22
Βλ. Γ. Α. Δημητριάδης, «Σχέδιον απογραφής του ορθοδόξου πληθυσμού της Κων/ττόλεως
και των προαστείων αυτής», ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ. 102-106.
23
Ο Synvet, καθηγητής του αυτοκρατορικού λυκείου του Galatasaray, έγινε μέλος του ΕΦΣΚ
το 1875 (βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 141) και συμμετείχε ως εισηγητής στις δημόσιες διαλέξεις. Το έργο
του Les Grecs de Γ Empire Ottoman: Etude statistique et ethnographique, 2eme ed.,
Constantinople 1878, συνόδευε το υπόμνημα το οποίο οι ελληνικοί σύλλογοι υπέβαλαν το
1878 στις μεγάλες δυνάμεις.
24
Οδυσσεύς Ιάλεμος, «Προεδρική Λογοδοσία 1878-79», ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ. 197.

94
 θεραπόντων και των θερατταινίδων των διεσπαρμένων εις πλείστων

αλλογενών οικίας, γραφεία και καταστήματα»25. Οι δυσκολίες απογραφής

ήταν στην πραγματικότητα πολυπλοκότερες και συνδέονταν με το φόβο του

κεφαλικού φόρου, και την απροθυμία των ευρωπαϊκών κρατών και του

ελληνικού βασιλείου να δώσουν καταλόγους^ των υπηκόων τους

(προστατευομένων σύμφωνα με το καθεστώς των διομολογήσεων) που

ζούσαν στην οθωμανική πρωτεύουσα26.

Χρόνοι ακμής

0 απολογισμός της «δεινής του Πέρα πυρκαϊάς» υπήρξε θλιβερός. Ο

πρόεδρος Σταυράκης Αριοτάρχης27 στις 4 Ιουλίου του 1870 διεκτραγωδεί την

κρίσιμη κατάσταση στην οποία περιήλθε ο Σύλλογος και καταγράφει τις

απώλειες: «Πού νυν η πολύτιμος του Συλλόγου βιβλιοθήκη, (...) πού η

οργανοθήκη μετά τοσούτων εργαλείων της φυσικής, (...), πού αι συλλογαί,

πού τα αρχεία του Συλλόγου άτινα εδείκνυον εκ τίνων το πρώτον ορμώμενοι

εφθάσαμεν εις θέσιν επίζηλον, υπό των ημετέρων και αλλοδαπών

"°0.nr., σ. 197-198.
26
Κ. Σβολόπουλος, ο.π., σ. 37-40.
27
Ο Σταυράκης Αριστάρχης (1834-1925) κορυφαίο στέλεχος του Συλλόγου ανέλαβε
σημαντικά αξιώματα στο οθωμανικό κράτος. Το 1877 διορίστηκε σύμβουλος επικρατείας και
ισόβιος γερουσιαστής. Όταν το 1908 επαναλειτούργησε μετά από διακοπή τριάντα χρόνων η
Βουλή, ο Αριστάρχης ήταν ένας από τους τρεις εν ζωή γερουσιαστές της πρώτης Βουλής και
διατήρησε το αξίωμα αυτό ως το 1922.

95
 επικροτηθείσαν;» . Ωστόσο το ισχυρό αυτό κτύπημα δεν μπόρεσε να

ανακόψει την πορεία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Βέβαια η φωτιά

κατάστρεψε την υλική υπόσταση του Συλλόγου «ουδέν άλλο καταλιπούσα

αυτώ ή τέφραν και κενόν όνομα»29, όμως «ο ζήλος των μελών ανεφλέγετο

ζωηρότερος, η συμπάθεια του δημοσίου ανέθαλλεν ακμαιότερα»30, δίνοντας

έτσι την ευκαιρία ενός νέου δυναμικού ξεκινήματος χωρίς τις αντιπαραθέσεις

που κλυδώνισαν το σκάφος του στα τέλη της δεκαετίας του 1860. Η πολιτική

κατάσταση στην πρωτεύουσα, καθώς διανύουμε τα τελευταία χρόνια της

φιλελεύθερης περιόδου, όπως και η οικονομική άνθιση της μέσης και

ανώτερης ελληνοθωμανικής αστικής τάξης, προσφέρουν ευνοϊκό κλίμα για

την αναβίωση του Συλλόγου. Άλλωστε, η μέχρι τότε επιτυχημένη πορεία και

η απήχηση που είχαν οι δραστηριότητες του εντός και εκτός της

αυτοκρατορίας ήταν ασφαλές υπόβαθρο για το νέο δημιουργικό ξεκίνημα. Η

θαυμαστή αναγέννηση του ΕΦΣΚ παρομοιάζεται επιτυχώς με αυτήν του

μυθικού φοίνικα, τόσο στις αναφορές των μελών του Συλλόγου όσο και σε

άλλες που δημοσιεύονται μακριά από την Πόλη: «Ουδέποτε ίσως

εφαρμόσθη το τετριμμένον εκείνο μυθολόγημα του καιομένου και εκ της ιδίας

τέφρας αναβιούντος φοίνικος, όσον επί του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού

Συλλόγου ' διότι, ενώ προ έτους το πυρ κατέβρω αμείλικτον και το κτίριον,

™ΕΦΣΚ, Τ. Δ, σ. 133.
29
Ηροκλής Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του εν Κωνσταντινουττόλει Ελληνικού
Φιλολογικού Συλλόγου», Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων, Πρακτικά της τττώτης αυτού
συνόδου συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Εν Αθήναις 1879, σ. 112.
30
Στ. Αριστάρχης, «Προεδρικός απολογισμός 1870-71», ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 185.

96
 και βιβλία, και χειρόγραφα, και εργαλεία, και παν ενί λόγω τω αυτώ ανήκον,

διά μιας αναγεννάται ακμαιότερος ή προτού»31.

Τις κρίσιμες στιγμές του 1870 η συνδρομή των δύο σημαντικότερων

ιδρυμάτων του ελληνικού βασιλείου, του Εθνικού Πανεπιστημίου και του

Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, είναι καθοριστική για

την συνέχιση της ζωής του ΕΦΣΚ και πολυσήμαντη, αφού υποδηλώνει

σαφώς την εθνική σημασία του ιδρύματος32. Με φιλόφρονες επιστολές ο

πρύτανης Παύλος Καλλιγάς και το προεδρείο του ΣΔΕΓ ανακοινώνουν την

προσφορά 10.000 δρχ. και 2.000 φρ., αντιστοίχως, αλλά, κυρίως,

υπογραμμίζουν την σπουδαιότητα και την ακτινοβολία του Φιλολογικού

Συλλόγου. Ο πρύτανης αναφέρεται «στα ωφέλιμα αυτού έργα, όσα υπό την

συνετήν υμών διεύθυνσιν εποίει προς ενίσχυσιν του ελληνισμού»33, ενώ το

προεδρείο του ΣΔΕΓ αποκαλεί την καταστροφή «εθνικόν τι δυστύχημα ' διότι

προς την φωτεινήν εκείνην εστίαν μετ' αγάπης και ελπίδος έστρεφε το

βλέμμα ο σοφός της εσπερίας κόσμος' αύτη καταρτίσασα συμπαγέστερον

την κρατίστην των εν τη Ανατολή λογίων κοινωνίαν και ακτινοβολούσα

παρήγαγε περί εαυτήν πολλά άλλα ελληνικών γραμμάτων κέντρα,

διεγείρουσα ούτω την συνείδησιν των λαών έπ' αγαθώ του πολιτισμού»34.

Αλλά και για τον ΕΦΣΚ, η συμβολή της Αθήνας στην αναγεννητική του

προσπάθεια, υποδηλώνει «τας σχέσεις, αίτινες υπάρχουσι μεταξύ των δύο

31
Πανδώρα, τ. 22 (1871-72), σ. 130.
32
Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Ηρ. Βασιάδης, «οι εν Αθήναις την καταστροφήν του εν
Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου εθνικήν λογιζόμενοι συμφοράν
έσπευδον λόγοις και έργοις φέροντες αυτώ παραμυθίαν και ενθάρρυνσιν»(ο.rr. σ. 112).
33
ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 133.
34
Ο.π., σ. 134.

97
 εστιών των φώτων εν τη Ανατολή, της των Αθηνών και της του Βυζαντίου,

προειδοποιούσας δε την μέλλουσαν του Συλλόγου τύχην»35.

Ο νέος κανονισμός του οποίου η επεξεργασία είχε αρχίσει από το

τέλος του 1869 ψηφίστηκε τελικά τον Μάιο του 1871 36 , οριοθετώντας και

τυπικά την νέα φάση των δραστηριοτήτων του ΕΦΣΚ. Η φιλόδοξη ιδέα της

διεύρυνσης του επιστημονικού χαρακτήρα του Συλλόγου και η μετατροπή

του σε «πραγματικόν κέντρον ελληνικής εν τη οθωμανική αυτοκρατορία

ενεργείας» μπορούσε πλέον να υλοποιηθεί αφού οι εσωτερικές αντιστάσεις

είχαν καμφθεί. «Η δε πυρκαϊά», γράφει ο Βασιάδης «και τα πάθη εξαγνίσασα

των αντιφρονούντων, κατάστησε πως αυτούς προσηνεστέρους και

συνδιαλλακτικωτέρους»37. Έτσι στο πρώτο όρθρο του κανονισμού

αναφέρεται ως σκοπός του ιδρύματος «η των γραμμάτων εν γένει

καλλιέργεια και η διάδοσίς των κατά την Ανατολήν», ενώ στα ήδη γνωστά

από τον προηγούμενο κανονισμό μέσα για την επίτευξη του στόχου

περιλαμβάνεται τώρα και «η υποστήριξις απόρων σχολείων και η καθίδρυσις

νέων»38. Ο Σύλλογος πλέον, «χωρίς να παραβλάψη τον φιλολογικόν και

επιστημονικόν αυτού χαρακτήρα, ανέλαβε συγχρόνως καθήκοντα εθνικού

φροντιστηρίου. Τοιούτος δε γενόμενος ο Σύλλογος δεν είναι πλέον κτήμα

λογίων και φιλόμουσων τινών, αλλ' ολοκλήρου του έθνους, υπέρ του οποίου

εργάζεται, και εις την συνδρομήν του οποίου στηρίζει την πρόοδον και την

35
Ο.π., σ. 133.
36
Για το κείμενο του κανονισμού βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, 1871-72 (1873) σ. γ-ι. Την επιτροπή
αναθεώρησης αποτέλεσαν οι Στ. Αριστάρχης, Ηρ. Βασιάδης, Δ. Μαλιάδης, Ι. Αριστοκλής και Γ.
Σοφοκλής.
37
Ηροκλής Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», ο.ττ, σ. 112.
38
Βλ. «Κανονισμός του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου», ΕΦΣΚ, τ.
ΣΤ, σ. δ'.

98
 επιτυχίαν αυτού» . Από το 1871 ο ΕΦΣΚ, σύμφωνα με τον Βασιάδη,

«αναλαμβάνουν και καθήκοντα εκπαιδευτικά κατέστη οιονεί υπουργείον της

παιδείας των εν Τουρκία Ελλήνων»40. Να σημειώσουμε ότι ο χαρακτηρισμός

αυτός απονέμεται στο Σύλλογο, στα τέλη της δεκαετίας του 1870, όταν

δηλαδή έχει ήδη πίσω του σπουδαία εκπαιδευτική δραστηριότητα και

σημαντικό εκπολιτιστικό και επιστημονικό έργο.

Σύμφωνα με το νέο πλαίσιο λειτουργίας το έργο του Συλλόγου

κατανέμεται σε ιδιαίτερους τομείς, τους οποίους αναλαμβάνουν ειδικές

επιτροπές: α) οικονομική, β) συντακτική γ) εκπαιδευτική δ) φιλολογική, ε)

αρχαιολογική, στ) επιστημονική41. Την περίοδο 1876-77 συγκροτήθηκε μία

ακόμη, θνησιγενής όμως, επιτροπή, η μουσική42 σε αντικατάσταση του

Μουσικού συλλόγου43. Οι επιτροπές είχαν αυτονομία, ιδιαίτερο κανονισμό

και διοίκηση (στην οικονομική και την εκπαιδευτική προήδρευαν ανά ένας εκ

των δύο αντιπροέδρων του Συλλόγου) και αφού επεξεργάζονταν τα θέματα

της αρμοδιότητας τους, υπέβαλλαν τα πορίσματα στην ολομέλεια. Η

εξειδίκευση αυτή διευκόλυνε την λειτουργία του ΕΦΣΚ και βοήθησε να

Κωνσταντίνος, Καραπάνος, «Προεδρικός απολογισμός 1871-72», ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 304.

40
Ηρ. Βασιάδης, ο.π., σ. 113.
41
Σύντομη αναφορά στην αποστολή και το έργο των επιτροπών βλ. στο G Chassiotis, L'
instruction publique chez les Grecs depuis la prise de Constantinople par les Turcs jusqu'à
nos Jours, Paris 1881, σ. 455-461.
42
Πα το έργο της, βλ. στις Προεδρικές λογοδοσίες του 1876-77( ο.ττ., σ. 187) και του 1877-
78 (ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 135).
43
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 153. Ο Μουσικός σύλλογος είχε ιδρυθεί το 1861 μαζί με τον Φιλολογικό
«ουδέν παραδέξας έργον άξιον (ούτε ανάξιον)»,όπως σημειώνει ο Μ. Γεδεών στα
Αποσημειώματα Χρονογράφου, Εν Αθήναις 1932, σ. 192. Πα τους σκοπούς του σωματείου
βλ. Κανονισμός του εν Κωνσταντινουπόλει Μουσικού Συλλόγου, Εν Κωνσταντινουπόλει 1863.

99
 παραχθεί έργο σε καθένα από τα πολλά πεδία στα οποία άπλωσε τη δράση
44

του .

Η αναγέννηση του Συλλόγου οφείλεται ασφαλώς στην αδρή

χρηματοδότηση του από το ομογενειακό κεφάλαιο, ιδιαίτερα το τραπεζικό. Τα

ονόματα των μεγαλοτραπεζιτών Χρηστάκη Ζωγράφου, Γεωργίου Ζαρίφη,

Θεόδωρου Μαυροκορδάτου βρίσκονται πίσω από κάθε γενναία

πρωτοβουλία του ΕΦΣΚ και τεκμηριώνουν με τρόπο αναμφισβήτητο αυτό

που άνθρωποι του Συλλόγου ονόμασαν «σύμπραξιν του λογίου και του

εμπολαίου Ερμού»45. Η διαδικασία προσέλκυσης οικονομικών πόρων έχει

αρχίσει από τα τέλη της δεκαετίας του 1860 και αποτελούσε σημαντικό τομέα

της δραστηριότητος των ιθυνόντων του ιδρύματος. Η επιλογή, η

προετοιμασία και η εκτέλεση των ποικίλων προγραμμάτων γινόταν από τη

λόγια κοινότητα του ΕΦΣΚ, παρότι πολλές φορές άφηναν να φανεί ότι η

πρωτοβουλία ανήκε στον χορηγό. Είναι σαφές πάντως ότι ο Σύλλογος

ανεξαρτήτως της αφειδούς χρηματοδότησης του από το μεγάλο κεφάλαιο,

παραμένει μια λόγια κοινότητα που έχει ερείσματα στην μέση αστική τάξη.

Ωστόσο το γεγονός αυτό δεν δηλώνει οποιονδήποτε ταξικό διαχωρισμό,

πράγμα που θα ήταν άλλωστε αδιανόητο για ένα ίδρυμα το οποίο εργάζεται

υπέρ ολοκλήρου του έθνους. Όλοι βέβαια οι χρηματοδότες ονομάζονται

επίτιμα μέλη και ευεργέτες του Συλλόγου, δεν συμμετέχουν όμως στην

καθημερινή του λειτουργία και στην διαμόρφωση της πολιτικής του. Η

44
Με τον νέο κανονισμό καθιερώνονταν, «η μέριμνα του Συλλόγου περί των καθ'ημας
σχολείων, η διαίρεσις αυτού εις τμήματα, η σύνταξις προϋπολογισμού, εν γένει δε η επί τω
βελτίω διαρρύθμισις». Βλ Στ. Αριστάρχης, «Προεδρική λογοδοσία 1870-71», ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ.
186.
45
Ηρ. Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», ο.π., σ. 104. Το κείμενο βρίθει αναφορών
στη στενή συνεργασία ευπόρων και λογίων.

100
 ύπαρξη δύο κόσμων που συναντώνται για να υπηρετήσουν στόχους

εθνικούς γίνεται φανερή σε πλήθος αναφορών που υπάρχουν στο περιοδικό

του Φιλολογικού Συλλόγου. Με το ίδιο σκεπτικό αντιμετωπίζεται και η κάμψη

στ
Π χρηματοδότηση που αρχίζει το 1875 για να οδηγήσει στη δραματική

περιστολή της στα τέλη της δεκαετίας. Όπως σημειώνει το 1881 ο Ηρ.

Βασιάδης «από πέντε ετών την καλήν αρμονίαν της παιδείας και του

πλούτου ετάραξεν' αίφνης και άνευ αιτίας, ό,τι και αν λέγωσι

προφασιζόμενοι, διότι τα πλούτη αυτών ευτυχώς εδιπλασιάστηκαν και

ετριπλασιάστηκαν»46.

Το τέλος του Ρωσσοτουρκικού πολέμου οριοθετεί μια εποχή πολιτικών

ανακατατάξεων που ασφαλώς επηρεάζουν τη δραστηριότητα του ΕΦΣΚ.

Εξετάζοντας τις εκθέσεις της οικονομικής επιτροπής παρατηρούμε κατά

πλειοψηφία περίσσευμα στους προϋπολογισμούς ως το 1875, αλλά αυτό δεν

είναι ικανό στοιχείο για να μας δώσει το μέγεθος της χρηματοδότησης του

ΕΦΣΚ, που συνεπάγεται αντίστοιχη (κυρίως εκπαιδευτική) δραστηριότητα.

Ασφαλέστερο στοιχείο αποτελούν τα μεγάλα ποσά που εισρέουν κάθε

χρονιά στο ταμείο και διατίθενται σε προκαθορισμένους σκοπούς47. Τον

οικονομικό τομέα αφορά και πολιτική αύξησης των μελών που ακολουθεί ο

Σύλλογος, αφού οι ετήσιες συνδρομές τους αποτελούσαν πολύτιμους

πόρους ιδιαίτερα στις δύσκολες εποχές. Γενικά ο αριθμός των τακτικών

μελών ακολουθεί αύξουσα πορεία (από 180 το 1870 φθάνουν τους 329 το

1873), παρόλο που η διαγραφή όσων δεν εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις

Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ.83.

47
Βλέπε ενδεικτικά στο παράρτημα Ι τον κατάλογο με τις χορηγίες υπέρ των απόρων
σχολείων.

101
 τους 40 αντιστρέφει περιοδικά την τάση αυτή (από 494 το 1880 μειώνονται σε

400 το 1882). Κατά καιρούς τα προεδρεία αναλαμβάνουν εκστρατείες

εγγραφής μελών, στην Πόλη και το εξωτερικό, για να καλύψουν τα

ελλείμματα του προϋπολογισμού49. Την δύσκολη περίοδο ο πρόεδρος

αναφέρεται εγκωμιαστικά στις περιπτώσεις δύο επαγγελματιών της Πόλης, οι

οποίοι αυτοπροτείνονται για μέλη 50 . Παρότι ο ΕΦΣΚ είναι υποχρεωμένος και

επιζητεί να απλωθεί όσο μπορεί περισσότερο στους κόλπους της

εγγράμματης κοινότητας, την επιστημονική και διοικητική δουλειά την

επιφορτίζεται ένας μικρός πυρήνας που αναπαράγεται με αργούς ρυθμούς.

Η εξομάλυνση των σχέσεων με το Πατριαρχείο πιστοποιείται με την

παρουσία του εκπροσώπου του Πατριάρχη Γρηνορίου Στ' στην πρώτη

επέτειο εορτή μετά την πυρκαγιά (9-5-1871), πράγμα που θα καθιερωθεί για

όλη την υπόλοιπη περίοδο λειτουργίας του ΕΦΣΚ. Οι σχέσεις γίνονται ακόμη

θερμότερες επί Άνθιμου Στ', ο οποίος θα έχει την τύχη να θεμελιώσει και να

εγκαινιάσει το κτίριο του Συλλόγου. Καθώς το πρόβλημα με την βουλγαρική

εξαρχία είναι οξυμένο την περίοδο αυτή, το Πατριαρχείο στρέφει το

ενδιαφέρον του στα του οίκου του, αφήνοντας την πρωτοβουλία για την

εκπαίδευση στον Σύλλογο. Το 1873 ο πρόεδρος Κ. Καραπάνος επισημαίνει

«τον στενώτερον σύνδεσμον εις όν ήλθεν ο Σύλλογος μετά του Οικουμενικού

Πατριαρχείου»51, γεγονός που υπογραμμίζεται από τον κανονισμό της

Το 1883 οι καθυστερούντες την συνδρομή τους ανέρχονταν σε 117. Βλ. « Έκθεσις του
ταμείου 1882-83», ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 200.
49
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1875-76», ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 265.
50
Πρόκειται για τον έμπορο Μικέλλη και τον ωρολογοποιό Κωσταρά. Βλ. Οδ. Ιάλεμος,
«Προεδρική λογοδοσία 1878-79», ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ.199.
51
ΕΦΣΚ, τ. Ζ, «Προεδρική Λογοδοσία 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 341.

102
 ανασυσταθείσης Κεντρικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής του Πατριαρχείου , ο

οποίος όριζε ότι τα δύο από τα πέντε μέλη της ©α προέρχονταν από τον

ΕΦΣΚ53. Οι σχέσεις με το Πατριαρχείο ακολουθούν, κατά κάποιο τρόπο, την

καμπύλη της χρηματοδότησης που εξετάσαμε παραπάνω. Έτσι τη

συνεργασία, μετά την ανάρρηση του Ιωακείμ Γ' στον πατριαρχικό θρόνο το

1878, διαδέχεται μια μη ομολογούμενη αντίθεση. Τα δύο. θέματα μπορούν,

έστω και παρακινδυνευμένα να εξετασθούν υπό το ίδιο πρίσμα, αν

συνδέσουμε την ανακοπή της εκπαιδευτικής δράσης του Συλλόγου με την

εμφάνιση της ελεγχόμενης από το Πατριαρχείο Αδελφότητας «Αγαπάτε

Αλλήλους» και συνυπολογίσουμε στην στενή σχέση του Γ. Ζαρίφη, βασικού

χρηματοδότη του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΕΦΣΚ, με τον νέο

Πατριάρχη. Τα σχετικά με την σύγκρουση για τον έλεγχο του εκπαιδευτικού

δικτύου θα τα εξετάσουμε στο αρμόδιο κεφάλαιο. Εδώ μπορούμε να κάνουμε

μερικές γενικότερες παρατηρήσεις και υποθέσεις για την υποβόσκουσα

διαμάχη που μπορεί να προσωποποιηθεί καθώς συγκρούονται οι αντίθετες

απόψεις του ιδρυτή του Συλλόγου και του Οικουμενικού Πατριάρχη. Ο

Ιωακείμ, για παράδειγμα, ο οποίος ενστερνίζεται τις απόψεις για τον

οικουμενικό ρόλο του Πατριαρχείου δεν συμμερίζεται τις ανησυχίες του

Βασιάδη για τον σλαβικό κίνδυνο στην Μακεδονία, όπου έχει εστιαστεί το

ενδιαφέρον του ΕΦΣΚ. Ο πρωθιεράρχης επιχειρεί να ξεπεράσει τον

Η επιτροπή διαδέχθηκε την Κεντρική Πνευματική Επιτροπή που ιδρύθηκε το 1834, και τα
πρακτικά των συνεδριάσεων της περιέχονται σε χειρόγραφο κώδικα (αρ. 69) που απόκειται
στο Μουσείου Μπενάκη: ΚώδιξΑ, της νεοσυστηθείσης εκκλησιαστικής πνευματικής Κεντρικής
Επιτροπής εν έτει σωτηρίω αωλστ', παρά του θειοτάτου και αγιοτάτου πατριάρχου
Κωνσταντινουπόλεως Κυρίου Κυρίου Γρηγορίου Στ' και της περί αυτόν Σεβαστής αγίας
Συνόδου.
53
Βλ. ο. 77.

103
 εθνικισμό αγνοώντας τον, στο όνομα του ενοποιητικού ρόλου της εκκλησίας.

Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι οι αντίπαλοι του, για τις απόψεις του αυτές,

τον κατέκριναν ως «πανσλαβιστή»54.

Η ισχυρή προσωπικότητα των δύο ανδρών δεν μπορεί παρά να ήταν

ένας ακόμη λόγος για τις όχι αρμονικές σχέσεις τους. Ωστόσο σε επιστολή

του προς τον Στέφανο Σκουλούδη ο Βασιάδης τονίζει: «Ουδέν έχω ατομικόν

πάθος κατά τον Πατριάρχην, αλλ' ειμί κατειλημμένος υπό λύπης και

απελπισίας χύνων πικρότατα δάκρυα, διότι εν ω ο ελληνισμός εν Θράκη και

Μακεδονία κατατήκεται ως χιών και καταρρέει, ημείς επιδεικτιώμεν»55. Παρά

δε το γεγονός ότι αναφερόμενος σε αυτόν επισημαίνει ότι «ου μόνον φίλος

της κοσμικής ματαιότητος και δόξης, αλλά και φίλος των επιδεικτικών

δαπανών»56, δεν διστάζει να αναγνωρίσει ότι ο Πατριάρχης «έχει πολλάς

αρετάς δυνάμενος να καταστή χρησιμώτατος τη εκκλησία και το έθνει,

αποσκορακίση το συγκεντρωτικόν πνεύμα και την υπερβολικήν

φιλοδοξίαν»57. Αναζητώντας τεκμήρια της αντίθεσης αυτής αξίζει να

αναφέρουμε ότι στην επέτειο εορτή του 1881 όταν ο Βασιάδης είχε την

προεδρία, το Πατριαρχείο δεν στέλνει αντιπρόσωπο (μόνη εξαίρεση σε όλη

την περίοδο από το 1870 και μετά). Διαφωτιστικές άλλωστε είναι και οι

αρνητικές για τον Βασιάδη κρίσεις τις οποίες εκφέρει ο ομοϊδεάτης του

Ιωακείμ, Μανουήλ Γεδεών58. Επιπλέον ο βασικός εκπρόσωπος της αντί-

54
Βλ. Μανουήλ Γεδεών, Μνεία των προ εμού 1800-1863-1913, Εν Αθήναις 1934, σ. 289.
55
Η επιστολή περιέχεται στο Αρχείο Σκουλούδη που φυλάσσεται στο ΕΛΙΑ. Τη δημοσιεύει ο Γ.
Βασιάδης στο: «Η εκπαίδευση των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: Μια επιστολή
του Ηροκλή Βασιάδη», Ιστωρ, τχ. 9 (Δεκ. 1996), σ. 33"^ö. &Χ σ: 52 ·
56
Ο.π., σ. 50.
57
Ο.π., σ. 56.
58
Βλ. Μ. Γεδεών, «Αποσημειώματα...», ο.π., σ. 194-196. Ο Ματθαίος Παρανίκας στο
μελέτημα του «Περί της εν Κωνσταντινουπόλει Πατριαρχικής Σχολής» (ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ.13)

104
 ιωακειμικής παράταξης Σταύρος Βουτυράς , εκδότης του Νεολόγου, υπήρξε

στέλεχος πολύτιμο και πνευματικός συνοδοιπόρος του Φιλολογικού

Συλλόγου. Δεν πρόκειται, βέβαια, για μια ανοιχτή αντιπαράθεση, η οποία και

να υπήρχε δεν θα μεταφερόταν από τις στήλες του περιοδικού. Ο Ιωακείμ

υπήρξε τακτικό μέλος του ΕΦΣΚ και μετά την ανάρρηση του μετατέθηκε «εις

τα επίτιμα εν ζωηροτάταις επικροτήσεσι και ανευφημίαις, δια θερμής δε

επιστολής εκδηλώσας τας ευχαριστίας αυτού επί τούτω και τας εγκάρδιους

τω Συλλόγω αυτού ευχάς επιπέμψας»60. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο

δυναμικός Πατριάρχης αναγνώριζε το έργο και τη σημασία του Συλλόγου,

αλλά υπό την κηδεμονία της Μεγάλης Εκκλησίας. Από την άλλη μεριά ο

Βασιάδης δεν μπορούσε να οδηγήσει τον ΕΦΣΚ σε σύγκρουση με τον

Ιωακείμ, όχι τόσο γιατί αυτός διέθετε ισχυρά ερείσματα, αλλά κυρίως γιατί

ήταν η αδιαμφισβήτητη κορυφή των ορθοδόξων της αυτοκρατορίας.

Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι ο ΕΦΣΚ ξεκινά τη δυναμική νέα

πορεία του ενώ ακόμη βρίσκεται «ανέστιος και πένης». Σύντομα όμως η

προσπάθεια -που έχει ξεκινήσει από το 1867- να αποκτήσει ιδιόκτητη στέγη

θα καρποφορήσει. Το 1873 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Άνθιμος Στ' θα

εγκαινιάσει το «περικαλλές οίκημα», σύμβολο της ισχύος και του κύρους του

ασκεί κριτική σε προηγούμενο σχετικό πόνημα του Γεδεών («Χρονικά της Πατριαρχικής
Ακαδημίας») και σημειώνει: «Μεγάλη η τόλμη του κ. Γεδεών μη σημειούντος τους τοσούτας
διδάξαντος εν μέσω ΙΘ αιώνι(...) συνδιδάσκων ο Κ. Ηροκλής Βασιάδης ανήρ επί ημισείαν
περίπου εκατονταετηρίδα μέχρι της σήμερον ανυπέρβλητος και πάντων των εν
Κωνσταντινουπόλει λογίων ο εξοχώτερος».
59
Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Σταύρος Βουτυράς (Κων/πολη 1841-Αθήνα 1923)
υπήρξε ηγετικός παράγοντας της εθνικιστικής μερίδας του οθωμανικού ελληνισμού. Για τη
δράση του υπέστη διώξεις (παύσεις της κυκλοφορίας της εφημερίδας του, πρόστιμα,
απελάσεις) χωρίς όμως να καμφθεί. Πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Θρακικού και άλλων
συλλόγων.
60
Οδυσσεύς Ιάλεμος, «Προεδρική λογοδοσία 1778-79, ΕΦΣΚ,, τ. Ι Γ, σ. 183.

105
 ΕΦΣΚ61. Το τεράστιο ποσό που απαιτήθηκε για την ολοκλήρωση του έργου

(περίπου 7.000 Λ.Τ.)62 καλύφθηκε από τις συνδρομές πλουσίων, και όχι

μόνο, ομογενών63. Το κτίριο πάντως και μετά τα-εγκαίνια του παρέμενε

ημιτελές, παρότι οι εταίροι είχαν αρχίσει να το χρησιμοποιούν. Χρειάστηκε η

αποφασιστική παρέμβαση του Χρηστάκη Ζωγράφου που προσέφερε το

αναγκαίο ποσό (2.000 Λ.Τ.) για την αποπεράτωση του, επιθυμώντας, όπως

γράφει, να συντελέσει «εις την τελείαν του Φιλολογικού Συλλόγου

αποκατάστασιν»64. Η οριστική εγκατάσταση στο νέο οίκημα της οδού

Τοπτσιλάρ, στο κέντρο του Σταυροδρομίου, έγινε το 1875 e5 , αφού μέχρι τότε

ο Σύλλογος επωφελήθηκε της φιλοξενίας αρχικά της Οθωμανικής Ιατρικής

Εταιρίας (για ένα εξάμηνο) και κατόπιν της ενοριακής σχολής της Παναγίας

του Πέρα^.Το νεοκλασικό κτίριο, διώροφο (εμβαδού 680 πήχεων), με

μεγάλα παράθυρα και δύο ιωνικούς κίονες με αέτωμα στην πρόσοψη, ήταν

έργο των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Παρήγορη67. Στην μεγάλη αίθουσα

τοποθετήθηκε η μαρμάρινη προτομή του μεγάλου ευεργέτη Χρηστάκη

61
Όπως τονίζει ο Πατριάρχης στην τελετή των εγκαινίων, το κτίριο «απεικονίζει την ηθικήν
παγίωσιν του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου». Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 333.
62
Η δαπάνη για την αγορά οικοπέδου ανήλθε σε 2436,93 ενώ ο προϋπολογισμός του κτιρίου
ήταν 4280 τ.λ. Βλ. Ι. Γκιών, «Έκθεσις της Οικονομικής Επιτροπής», ΕΦΣΚ, τ. Ζ , σ. 331.
63
Κατάλογοι όσων εισέφεραν υπέρ του κτιρίου δημοσιεύονται στο κείμενο του Ηρ. Βασιάδη,
«Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», ο.π., σ.108 και στις εκθέσεις των ταμιών από το 1870-71
έως το 1874-75 (ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ 181 , ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ.300-301,.ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 329-331).
64
«Επιστολή Χρ. Ζωγράφου», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 286. Ο Ζωγράφος προσέφερε συνολικά υπέρ
του κτιρίου 2.200 λ.τ. και 20.000 γρ.
65
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία», ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 265.
66
ΒΚ.ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 335 και ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 265.
67
Βλ. Κ. Καραπάνος, «Προεδρικός λογοδοσία 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 340. Για το σχέδιο του
οικήματος ζητήθηκε η γνώμη πολλών αρχιτεκτόνων από την Πόλη και αλλού. Η σύνθεση των
απόψεων ανατέθηκε στους Κλεάνθη και Παρήγορη και ο Σύλλογος ενέκρινε το σχέδιο που
παρουσίασε ο τελευταίος (βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 234.). Ο Βασιάδης ονομάζει τον Ζήνωνα
Κλεάνθη αρχιτέκτονα του Συλλόγου («Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ, ο.7τ., σ. 129).

106
 Ζωγράφου «προς ένδειξιν αϊδϊου ευγνωμοσύνης» και λίγο αργότερα

αντίγραφο του πίνακα Η αποθέωσις του Ομήρου του Ingres, που συμβόλιζε

την ελληνική αρχαιότητα ως «αέναον και ζωοποιόν πηγήν» της επιστήμης

και της τέχνης68.

Η ολοκλήρωση του οικήματος, εκτός από τη αίγλη που προσέδωσε

στον Σύλλογο, διευκόλυνε την λειτουργία και υποβοήθησε το έργο του.

Ιδιαίτερα για τη βιβλιοθήκη και τις άλλες συλλογές του ΕΦΣΚ η απόκτηση

ιδιαίτερης στέγης ήταν ευεργετική. Οι δωρεές για την ανασύσταση της

βιβλιοθήκης αρχίζουν να φθάνουν το πρώτο διάστημα μετά την καταστροφή

της και κλιμακώνονται ως το 187569. Λίγο πριν την μεταφορά της στο νέο

κτίριο η βιβλιοθήκη αριθμούσε 2000 τόμους και η αξία της σύμφωνα με τον

ισολογισμό του ταμείου ανερχόταν σε 350 Λ.Τ. Το 1883-84, τη χρονιά της

μεταφοράς της βιβλιοθήκης στο νέο κτίριο, τις τύχες της ανέλαβε ο Γεώργιος

Χασιώτης, στον οποίο οφείλεται και η σύνταξη του πρώτου κανονισμού της

βιβλιοθήκης και του αναγνωστηρίου70, αλλά και η πρωτοποριακή πρόταση,

που δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε, για την έκδοση «δελτίου βιβλιογραφικού

περιλαμβάνοντος τα εν τη ημετέρα γλώσση εκδιδόμενα συγγράμματα»71. Στη

συνεδρίαση της 9ης Φεβρουαρίου 1876 η βιβλιοθήκη κηρύχθηκε δημόσια. Οι

4000 τόμοι και τα 45 χειρόγραφα της είχαν τακτοποιηθεί από τους

68
Βλ. Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 343 και 346.
69
Αναφέρουμε ενδεικτικά ανάμεσα στους δωρητές το Γ. Κορωνιό, (200 Λ.Τ.), τον Θ. Α.
Μαυροκορδάτο (100Λ.Τ.) και τον «Εν Παρισίοις Σύλλογον προς Διάδοσιν των Ελληνικών
Σπουδών» (200 Λ.Τ.). Βιβλία δώρισαν πολλά από τα μέλη του προαναφερθέντος συλλόγου
όπως και ο πρεσβευτής της αυτοκρατορίας στο Βερολίνο Ιωάννης Αριστάρχης, ο οποίος
στέλνει 166 τόμους της Ελληνικής Πατρολογίας του Migne.
70
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Θ (1874-75), σ. 213-215.
71
Γεώργιος Χασιώτης, «Έκθεσις περί της καταστάσεως της βιβλιοθήκης 1874-75», ο.ττ., σ.
249-250.

107
καθηγητές, Απόστολο Λιούμα, Φίλιππο Τάγη και Θεμιστοκλή Σαλτέλη. Ο

τελευταίος θα είναι επικεφαλής της βιβλιοθήκης για τα επόμενα έξι χρόνια

(1876-1882), εκτός ενός ολιγόμηνου διαστήματος. Η θητεία του Σαλτέλη

συμπίπτει με ύφεση στην ανάπτυξη της βιβλιοθήκης, που ο ίδιος αποδίδει

στη «γενικήν περί ημάς πολιτικήν και οικονομικήν καχεξίαν»72. Ö» προσφορές

ελαττώνονται με αποκορύφωμα την περίοδο 1877-78, όταν εισάγονται μόνο

46 τόμοι. Αλλά και αναγνώστες δεν τιμούν την βιβλιοθήκη, αφού ελάχιστοι

την επισκέπτονται. Στο διάστημα, μάλιστα, του συλλογικού έτους 1878-79 «η

φωνή αυτής ουδέ ένα προσειλκύσατο εραστήν»73. Η γενικότερη προσπάθεια

για ανάκαμψη που επιχειρεί ο πρόεδρος Οδυσσεύς Ιάλεμος την περίοδο

1878-79 έχει ευεργετικές επιπτώσεις και στη βιβλιοθήκη. Κρατικά ιδρύματα

και βιβλιοπωλεία από την Αθήνα και την Ευρώπη εμπλουτίζουν τη συλλογή

της, χάρη και στην μέριμνα των Ελληνοθωμανών πρεσβευτών στις μεγάλες

δυτικές πρωτεύουσες. Να σημειώσουμε ότι γενικά ο ΕΦΣΚ διατηρούσε

προνομιακές σχέσεις με το διπλωματικό σώμα^Όι περισσότεροι ξένοι

πρεσβευτές στην Πόλη ήταν επίτιμα μέλη του, όπως βεβαίως και οι

εκπρόσωποι του Ελληνικού βασιλείου, οι οποίοι μάλιστα δεν παρέβλεπαν να

παρευρίσκονται στην ετήσια εορτή του Συλλόγου. Οι Έλληνες διπλωμάτες

της Πύλης πάλι, δρούσαν ως εκπρόσωποι του Συλλόγου στο εξωτερικό και η

φροντίδα τους για την βιβλιοθήκη είναι πραγματικά αξιοσημείωτη. Στο έργο

αυτό βρήκαν συνεπίκουρους συναδέλφους τους, από το άλλο εθνικό κέντρο,

την Αθήνα. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα των διπλωματών της

ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ (1876-77), σ. 179.

ΕΦΣΚ, ο.π, σ. 180.

108
 Αυτοκρατορίας Γρηγορίου Αριστάρχη (Ουάσιγκτον) , Ιωάννη Αριστάρχη

(Βερολίνο), Στέφανου Κάραθεοδωρή (Βρυξέλλες) και αυτών της Ελλάδας

Αλέξανδρου Ραγκαβή (Βερολίνο) και Ιωσήφ Τούνα (Καρλσρούη). Η ειδική

επιτροπή που συγκροτείται το 1882 διαπιστώνει την ελλιπή οργάνωση της

βιβλιοθήκης. Την θεραπεία των προβλημάτων αναλαμβάνει ο γνωστός

λόγιος Αθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς75, ο οποίος θα παραμείνει στην

θέση του βιβλιοφύλακα ως τον Ιανουάριο του 1888, οπότε εγκαταλείπει την

Κωνσταντινούπολη αφήνοντας «ανεξίτηλα ίχνη πολυετούς υπέρ του

συλλόγου δράσεως και καρποφορωτάτης ποικίλης εργασίας»76. Ο

Παπαδόπουλος-Κεραμεύς παρά την απασχόληση του με την καταγραφή των

ελληνικών χειρογράφων της Ανατολής και τη συμμετοχή του με

ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις στο επιστημονικό έργ© του ΕΦΣΚ, θα προλάβει

στο πρώτο έτος της θητείας του να οργανώσει υποδειγματικά το υλικό το

οποίο είχε πλέον ξεπεράσει τους 8.000 τόμους.

Ανάλογη με την πορεία της βιβλιοθήκης είναι και αυτή του δημόσιου

αναγνωστηρίου στη διάρκεια της πρώτης εικοσιπενταετίας. Τη χρονιά που

74
Ο Γρ. Αριστάρχης είναι ο συγγραφέας του έργου Legislation Ottoman: Ou recuil de lois,
règlements, ordonnances, traités, capitulation et autres documents promulgues a partir de I'
année 1874-1878, 6 v., Constantinople 1873-1886.
75
Ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμεύς (Δρακιά Πηλίου1856-Αγία Πετρούπολη 1912)
σπούδασε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης και στο διάστημα 1873-1879 χρημάτισε
επιμελητής το Μουσείου και της Βιβλιοθήκης της σχολής. Γλωσσομαθής και χαλκέντερος
άφησε μεγάλο συγγραφικό έργο. Διετέλεσε μέλος πολλών επιτροπών του ΕΦΣΚ
(φιλολογικής, συντακτικής, αρχαιολογικής) και δημοσίευσε στο περιοδικό πραγματείες
σχετικές με την αρμενική φιλολογία. Το 1892 ανέλαβε καθήκοντα υφηγητή της μεσαιωνικής
και νεοελληνικής γλώσσας και φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης.
76
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1886-87», ΕΦΣΚ, τ. Κ (1885-87), σ. 92.

109
 άρχισε να λειτουργεί (1874) διέθετε 18 περιοδικά και 24 εφημερίδες77, ενώ οι

αντίστοιχοι αριθμοί για τήν περίοδο 1882-83 ήταν 33 και 2 1 7 8 . Μια σημαντική

προσπάθεια για την καταγραφή του υλικού του έγινε το 1882-83 από τον

Τηλέμαχο Καραθεοδωρή ο οποίος κατέγραψε και κατέταξε όλα τα περιοδικά

του αναγνωστηρίου79.

Τα γεγονότα των συλλογικών ετών από το 1870 έως το 1886,

περιέχονται σε δέκα έξι τόμους, αλλά οι τρεις τελευταίοι εκδίδονται από το

1888 έως το 1891 80 . Στις σελίδες τους εξακολουθούν να δημοσιεύονται

εμβριθείς πραγματείες, αλλά το ενδιαφέρον εστιάζεται πλέον στις εκθέσεις

των ειδικών επιτροπών που καταγράφουν την ετήσια δραστηριότητα των

επιμέρους τομέων εργασίας του Συλλόγου. Η οικονομική στενότητα, που

διαδέχεται την χρυσή εποχή 1870-76, έχει επιπτώσεις όπως είναι φυσικό και

στο περιοδικό το οποίο εκδίδεται με δυσκολίες και συνήθως χάρη στην

συνδρομή του πιστού μέλους, έμπορου, Δημητρίου Ταμβάκου81. Το 1881

μάλιστα αποφασίζεται η συντόμευση των δημοσιευόμενων πρακτικών, ώστε

να μειωθεί το κόστος έκδοσης. Η έκδοση του περιοδικού αποτελεί την

τελευταία γραμμή άμυνας θεωρουμένου δικαίως, «ως του μόνου της

πραγματικής υπάρξεως του Συλλόγου εν τε τω ζόω και τω έξω κόσμω

Βλ. Γ. Χασιώτης, «Έκθεσις περί καταστάσεως της βιβλιοθήκης 1886-87», ΕΦΣΚ, τ. Θ

(1874-75), σ. 250.
78
Βλ. Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1884-85», ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ.133.
79
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1882-83», ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 210-211. Κατάλογος των
περιοδικών του αναγνωστηρίου δημοσιεύεται στο παράρτημα του δεύτερου τεύχους της
παρούσης εργασίας.
80
Ο τόμος Ζ (1891) περιλαμβάνει τα συλλογικά έτη 1885-86 και 1886-87.
81
Βλ. ενδεικτικά ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 140. Συνολικά ο Ταμβάκος, με ετήσιες δωρεές δέκα λιρών,
προσέφερε 150 Λ.Τ.

110
 αποδεικτηρίου» . Στις σελίδες του παρακολουθούμε της αντιδράσεις του

«γεραρού Συλλόγου» σε γεγονότα σημαντικά, όπως ο Ρωσοτουρκικός

πόλεμος ή η κατάργηση του συντάγματος.

Το Μάιο του 1878, ο πρόεδρος Ιωάννης Αριστοκλής83 απολογείται για

την χαμηλή παραγωγικότητα του Συλλόγου: «Αι -πολιτικοί ανωμαλίαι, η

εσχάτη οικονομική καχεξία, ο φόβος υφ' ου κατελήφθησαν πολλαί των

επαρχιών περί επαπειλούμενης καταστροφής αυτών, και τελευταίον η

ανατροπή του εθνικού καθεστώτος, ήτις ως εκ των τελευταίων γεγονότων,

κινδυνεύει ίνα εξαφάνιση τον ελληνικόν χαρακτήρα και την εθνικήν ιδιοφυίαν

πολλών εκ τούτων, ταύτα απέστρεψαν επί μικρόν την προσοχήν από της

εκπαιδευτικής ανάγκης, εφ όσον ο περί των όλων κίνδυνος, ως το ξίφος του

Δαμοκλέους, επί του τραχήλου του πολύπαθους ελληνισμού κρέμαται»84.

Στο κείμενο καταγράφεται, χωρίς περιστροφές, η ελληνοκεντρική οπτική,

μέσα από την οποία ο ΕΦΣΚ αντιλαμβάνεται γεγονότα καθοριστικά για το

κράτος μέσα στο οποίο δραστηριοποιείται. Καμία αναφορά δεν γίνεται στους

κινδύνους που αντιμετωπίζει η «οθωμανική πατρίδα». Το μέλλον του

ελληνισμού είναι ο στόχος «προς ό κατατείνουν άπαντες οι πόθοι και οι

ενδελεχείς αγώνες»85.

Για την διαμόρφωση του μέλλοντος αυτού συνυπάρχουν ασφαλώς

διαφορετικά οράματα και προσδοκίες μεταξύ των μελών του ΕΦΣΚ. Η

82
Σπυρίδων Μαυρογένης, «Προεδρικός απολογισμός 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 402.
83
Ο Ιωάννης Αριστοκλής (1892-1891) σπούδασε στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης και τη
Μεγάλη του Γένους Σχολή, όπου αργότερα δίδαξε Φιλοσοφία και Ιστορία. Γενικός
αρχιγραμματεύς του Εθνικού Συμβουλίου του Πατριαρχείου από το 1863 και μέλος του
Ανωτάτου Συμβουλίου Παιδείας του οθωμανικού υπουργείου παιδείας.
84
Ιωάννης Αριστοκλής, «Προεδρικός απολογισμός 1877-78», ΕΦΣΚ, τ. IB, σ.134.
m
Ο.π., σ. 138.

111
 προοπτική, όμως, και η συστηματική προετοιμασία για το αύριο είναι ο

συνεκτικός ιστός της κοινότητας του ΕΦΣΚ, η δε αισιοδοξία για καλύτερες

μέρες το χαρακτηριστικό της: «Ναι, εκλαύσαμεν και εστενάξαμεν, ως

πολλάκις οι πατέρες ημών, αλλά δεν απεθαρρύνθημεν ' συνεσπειρωμένοι

περί την συγκρατούσαν ημάς ταύτην εστίαν των γραμμάτων, επεβάλομεν

εαυτοίς την εκπλήρωσιν του καθήκοντος υποστηρίζοντες και ενισχύοντες

αλλήλους δια της προγονικής ημών ελπίδος "θαρσέτν χρή, τάχ' αύριον έσσετ'

άμεινον".»86 Στο αρχαιοελληνικό αυτό ρητό, που είχε υιοθετηθεί από τον

Σύλλογο, περιέχεται η φιλοσοφία της στάσης και των ενεργειών του. Στο

κείμενο του Αριστοκλή η σκιαγράφηση της προοπτικής για το «καλύτερο

αύριο» που διακυβεύεται είναι εναργέστερη από οπουδήποτε αλλού στο

περιοδικό. Οι καθοριστικές στιγμές του 1878 επιβάλλουν μια παρέκκλιση

από την προσεκτική πολιτεία του Συλλόγου. Η αίσθηση ότι τα πάντα

χάνονται, ότι η κρίσιμη στιγμή για τον ελληνισμό της αυτοκρατορίας σήμανε,

εξηγεί το ελευθερόστομο κείμενο αλλά και την έμπρακτη αντίδραση του

ΕΦΣΚ στην δυσμενή για τον ελληνισμό συνθήκη του Αγίου Στεφάνου:

«Ουδείς επί της γης των οικείων στερούμενος και τα εαυτού αποβάλλων

απαλλοτριούται αυτών και γυμνούται, εγκαταλιμπανόμενος εις την φοράν

των γεγονότων και σφαγιάζων το τε μέλλον αυτού και την ελπίδα»87.

Το κενό που παρατηρείται στην έκδοση του περιοδικού ανάμεσα στο

1880 και το 1884 οφείλεται στο γεγονός ότι τα πλοκάμια της χαμιτικής

λογοκρισίας έφθασαν ως τον Σύλλογο. Η απαγόρευση της διανομής του

δέκατου τέταρτου τόμου δημιουργεί ουσιαστικά προβλήματα, αφού και έσοδα

87
ΕΦΣΚ, τ. IB, σ.140

112
 από τις συνδρομές των μελών στερεί, αλλά και εμποδίζει την επικοινωνία του

Συλλόγου με τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Ο ΕΦΣΚ αναθέτει τις

προσπάθειες για την υπέρβαση του προβλήματος στην διεύθυνση του

Νεολόγου που διέθετε ασφαλώς την πείρα για την αντιμετώπιση αναλόγων

καταστάσεων88. Τελικά χάρη στις ενέργειες του δικηγόρου Ιάκωβου

Αρτεμιάδη, ο οποίος χειρίστηκε το θέμα, με την βοήθεια του Σταύρου

Βουτυρά, η απαγόρευση άρθηκε. Ο Αρτεμιάδης όχι μόνο εξασφάλισε την

άδεια, αλλά ανέλαβε και την ευθύνη για τα δημοσιευόμενα απέναντι στο

υπουργείο εσωτερικών, το οποίο είχε πλέον την αρμοδιότητα αντί του

υπουργείου παιδείας89. Στις 7 Ιανουαρίου 1884 φθάνει η άδεια του γραφείου

τύπου της υψηλής πύλης όπου αναφέρεται ότι επιτρέπεται η έκδοση του

περιοδικού, αφού τα τεύχη που εξετάστηκαν ευρέθησαν να περιέχουν

«ωφέλιμα» άρθρα90. Έτσι τρεις τόμοι που καλύπτουν τα χρόνια 1879-80 έως

1880-81, βλέπουν το φως της δημοσιότητας το 1884. Τα επόμενα κενά στην

έκδοση του περιοδικού οφείλονται σε οικονομικές δυσχέρειες, μια μόνο

έκφανση των οποίων αποτελεί η απώλεια ενός σημαντικότατου ποσού91,

λόγω της αυτοκτονίας του ταμία Ν. Βαμβάκη (β-6-1883)92 Η περίοδος

Βλ. Κ. Καλλιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1882-83», ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 208.

89
Βλ. Κ. Καλλιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1883-84», ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 94.
90
Βλ. το έγγραφο του Γραφείου τύπου της Υψηλής Πύλης, ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 48.
91
Ο ΕΦΣΚ έχασε, σε μετρητά και χρεώγραφα, 1000 περίπου λίρες. Η ζημιά καλύφθηκε εν
μέρει από τα έσοδα θεατρικής παράστασης (100 λ.) και τη συνδρομή της Φιλανθρωπικής
Αδελφότητας (150 λ.). Βλ. Θ. Κοσούδης, «Έκθεσις του ταμείου 1883-84», ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 83-
84. Η επόμενη χρονιά είναι από τις καλύτερες οικονομικά αφού ο Βασιάδης εξασφαλίζει
έκτακτες συνδρομές που καταλείπουν στο ταμείο περίσσευμα 1.100 λιρών από τις οποίες οι
900 χρησιμοποιήθηκαν για την αγορά 56 ομολογιών της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος. Βλ.
Θ. Κοσούδης, «Έκθεσις του ταμείου 1884-85», ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 114-115.
02
Βλ. σχετικά ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 37-39.

IV
113
 πάντως κλείνει με την έκδοση το 1888 τιμητικού παραρτήματος με τον τίτλο

Εικοσιπενταετηρίς*3.

Η απαγόρευση έκδοσης του περιοδικού συνιστά το πρώτο, επίσημα

τουλάχιστον, πρόβλημα στις σχέσεις Συλλόγου και εξουσίας. Σύντομα όμως

ο ΕΦΣΚ θα δεχθεί νέο ράπισμα. Το διεθνές μεγάλο επιστημονικό συνέδριο

που έχει συστηματικά προετοιμαστεί για να τιμηθούν τα εικοσιπεντάχρονα

του 94 , ματαιώνεται την ύστατη στιγμή95. Ο υπουργός παιδείας, Μουνίφ

πασάς, πληροφορεί το προεδρείο ότι δεν επιτρέπεται η συγκρότηση του

συνεδρίου γιατί αυτό έχει λάβει «διεθνή χαρακτήρα»96. Πράγματι ο ΕΦΣΚ

είχε εγκαίρως προσκαλέσει όλα τα επίτιμα μέλη, τους επιστημονικούς

συλλόγους, τις ακαδημίες και τα πανεπιστήμια της Ευρώπης και της

Αμερικής με τα οποία διατηρούσε στενές σχέσεις. Οι ανταπόκριση ήταν

μεγάλη αφού εκτός από τις δηλώσεις συμμετοχής, έφθασε και πλήθος

93
Ο εν Κωνσταντινούπολη Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, Εικοσιττενταετηρίς 1861-1886.
Παράρτημα IH τόμου, Εν Κωνσταντινουπόλει, 1888. Περιεχόμενα: Ο εναρκτήριος λόγος του
προέδρου Ηροκλή Βασιάδη, το πρόγραμμα του συνεδρίου, οι συγχαρητήριες επιστολές που
στάλθηκαν στον Σύλλογο, καθώς και είκοσι εννέα επιστημονικές πραγματείες.
94
Για να επιτευχθούν οι στόχοι συνεδρίου ο Βασιάδης ανέλαβε περιοδεία στην Ευρώπη. Βλ.,
σχετικά, ΕΦΣΚ, τ. Κ, α 7-9. Βλ. επίσης Αλ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, Αθήναι 1930, τ.4, σ.
466. Ο πρεσβευτής της Ελλάδας στο Βερολίνο Αλέξανδρος Ραγκαβής βοήθησε τον Βασιάδη
κατά την διάρκεια της διαμονής του στη Γερμανία.
95
Τα της συγκροτήσεως και ματαιώσεως του συνεδρίου βλ. στο άρθρο της Λουκίας Δρούλια,
«The Cancellation of the International Congress of Literary Societies for the Furthering of
Hellenic Studies. Constantinople, 1886», Actes du Ile Congrès International des Etudes du
Sud-Est Européen (Athènes, 7-13 mai 1970) T. IV. Linguistique et litttérarure, Athènes 1978, σ.
519-526. Δημοσιεύεται απόσπασμα επιστολής του Βασιάδη προς τον Ραγκαβή (σ. 522),
όπου αναφέρεται ότι η στιγμή δεν ήταν κατάλληλη για την διεξαγωγή του συνεδρίου και ότι
αυτό θα είχε αναβληθεί αν το βουλγαρικό πραξικόπημα στη Φιλιππούπολη είχε συμβεί πριν
από την δημοσίευση και διανομή του προγράμματος του συνεδρίου.
96
Βλ. Ηροκλής Βασιάδης, «Λόγος κατά την Εικοσιπενταετηρίδα του Συλλόγου»,
Εικοοπτενταετηρίς, ο.π., σ. 12.

114
 συγχαρητήριων επιστολών, επιστημονικών πραγματειών, εκδόσεων

αφιερωμένων στην επέτειο του ΕΦΣΚ 9 7 . Όσοι από τους συνέδρους δεν

μαθαίνουν εγκαίρως την ματαίωση της εκδήλωσης φθάνουν στην

Κωνσταντινούπολη. Κάποιοι από αυτούς μένουν στην Πόλη και

παρευρίσκονται στην τιμητική συνεδρίαση της 23 Αυγούστου, υπό την

προεδρεία του Βασιάδη 9 8 . Μόνο ένας από τους προσκεκλημένους θα έχει το

χρόνο να ομιλήσει και αυτός είναι ο διάσημος γεωγράφος Erich Kiepert, ο

οποίος παρουσιάζει τις πηγές που χρησιμοποίησε για την κατάρτιση του

περίφημου χάρτη της Μικράς Ασίας, σχέδια του οποίου είχε αναρτήσει στους

τοίχους της αίθουσας". Στην ίδια συνεδρία εκλέγεται επίτιμο μέλος ο Γιάννης

Ψυχάρης ο οποίος είχε συντάξει την ανακοίνωση του στα γαλλικά 1 0 0 ,

αποφεύγοντας το αναμφισβήτητο πρόβλημα που δημιουργούσε η χρήση της

δημοτικής στο προπύργιο της λόγιας γλώσσας.

Βλ. ΕικοσιπενταετηρΙς, ο.π., σ. 8-9. Ο Emile Legrand μάλιστα εξέδωσε το ποίημα περί του
Αλη Πασσά «χάριν της Εικοσιπενταετηρίδος». Οι επιστολές που έφθασαν στον σύλλογο
δημοσιεύονται στις σελίδες 39-50.
98
Παρευρέθηκαν οι: Kiepert, καθηγητής παν. Βερολίνου' G.Mayer, καθ. παν. Gratz' Ι.
Ψυχάρης, καθ. Παν. Σορβόνης' Θ. Ουσπένσκυ και Α. Κιρπιτσικώφ, καθ. παν. Οδυσσού' de
Regel, καθ. παν. Πετρουπόλεως ' C. R. Gregory, καθ. Παν. John Hopkins ' Μ. Λάμπρος, γ. γ.
του συλλόγου Παρνασσός1 Κ. Ξανθόπουλος, γυμνασιάρχης στην Τραπεζούντα' Π.
Καρολίδης καθηγητής στη Σμύρνη ' Ι Βαλαβάνης καθηγητής. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Κ1885-86 & 1886-
87 (1891), σ. 36. Βλ επίσης Εικοσιπενταετηρίς, ο.π., σ. 10, όπου αναφέρεται και το σύνολο
των ξένων προσκεκλημένων που έφθασαν στην Πόλη.
99
ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 37.
100
Η πραγματεία του με τίτλο "Questions d' histoire et de linguistique" δημοσιεύεται στην
Εικοσιπενταετηρίδα, a. 441-497. Επιστρέφοντας υπέβαλλε στο Γάλλο υπουργό εξωτερικών
υπόμνημα: J. Psichari, «Rapport d' une mission en Grèce et en Orient», Quelques travaux de
linguistique, de philologie et de littérature helléniques 1884-1928, T. I, Paris 1930, σ. 323-324.

115
 Το συνέδριο, όπως ασφαλώς τεκμαίρεται από το πρόγραμμα που είχε

ετοιμαστεί101, δεν θα είχε τον χαρακτήρα μιας απλής επετειακής γιορτής. Ο

εμπνευστής του Ηροκλής Βασιάδης το είχε οραματιστεί ως μια επιβεβαίωση

του διεθνούς κύρους του Συλλόγου, μια προσπάθεια να δημιουργηθεί ένας

στέρεος πνευματικός ιστός των απανταχού ελληνιστών, μια ευκαιρία να

τονιστεί με επιστημονικά πορίσματα η παγκόσμια εμβέλεια της ελληνικής

γραμματείας και η συνεκτική δύναμη της ελληνικής γλώσσας.

Αυτονόητος ήταν ο «διεθνής χαρακτήρας» του συνεδρίου, ο οποίος

άλλωστε δεν επιχειρήθηκε να μείνει κρυφός102. «Ου μόνον διεθνές αλλά

κοσμοπολιτικόν» πλειοδοτεί ο Βασιάδης λίγες μέρες μετά την απαγόρευση,

«διότι τοιούτον έχει χαρακτήρα ο Σύλλογος περί την καλλιέργειαν των

γραμμάτων ασχολούμενος»103. Γιατί όμως η οθωμανική εξουσία ενοχλήθηκε

τόσο ώστε να φθάσει στην απαγόρευση; Η πολύ πιθανή επιρροή ξένων

κύκλων, ιδίως γερμανικών104, δεν εξηγεί επαρκώς τα βαθύτερα αίτια. Το

Το πρόγραμμα, οι κατευθυντήριες δηλαδή γραμμές των υπό διαπραγμάτευση θεμάτων, και

οι γενικές διατάξεις, ο κανονισμός δηλαδή του συνεδρίου, ήταν προϊόν επίμονης επεξεργασίας
και δημοσιεύονται στην Εικοσιπενταετηρίδα, σ. 25-30.
102
Ο Σύλλογος με επιστολή ενημέρωσε πασά για την διεξαγωγή του συνεδρίου τον μεγάλο
βεζύρη Καμίλ πασά, τον οποίο προσκάλεσε στην εκδήλωση. Για το κείμενο της επιστολής βλ.
Ηρ. Βασιάδης, «Λόγος...», ο.ττ., σ. 11-12.
103
Ο.ττ., σ.11. Ο Βασιάδης αναφέρει (ο.π., σ. 11) ως παραδείγματα του διεθνούς
προσανατολισμού του Συλλόγου, τις διαλέξεις του «περιωνύμου» Λεσσέψ και την έκτακτη
συνεδρίαση προς τιμή του επιτίμου μέλους, Αυτοκράτορα της Βραζιλίας δον Πέτρου. Για την
συνεδρίαση αυτή βλ. ΕΦΣΚ, ΙΑ, σ. 142-146. Η επιστολή με την οποία ο ΕΦΣΚ, αναγγέλλει την
εκλογή του αυτοκράτορα ως επιτίμου μέλους και οι τόμοι του περιοδικού που το συνοδεύουν
αποστέλλονται μέσω του ελληνικού υπουργείου εξωτερικών. Την επιστολή με την υπογραφή
του Βασιάδη και την απάντηση του υπουργού εξωτερικών της Βραζιλίας βλ. στο Α.Υ.Ε., φακ.
77.3, Ελληνικά Σχολεία Εξωτερικού.
104
Βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, ο.π., σ. 401. Για μια εξαιρετικά κατατοπιστική
συναγωγή των ερμηνειών που δίνει ο ευρωπαϊκός τύπος για την απαγόρευση αλλά και των

116
 βέβαιο είναι ότι η αυτοκρατορία σε μια εποχή οταβ^Σφο^^δεν μπορεί να

ανεχθεί τον «κοσμοπολιτισμό» του Συλλόγου. Ούτε να επιτρέψει εκδηλώσεις

που προβάλλουν διεθνώς ένα ίδρυμα που εκπροσωπεί την ελληνική παιδεία

και επιστήμη, αντιστρατευόμενο ουσιαστικά την ισοπεδωτική πανισλαμιστική

πολιτική του Χαμίτ. Οι εποχές έχουν αλλάξει και ο αυταρχισμός της εξουσίας

έχει ήδη εμφανιστεί στη ζωή του ΕΦΣΚ με την μορφή της λογοκρισίας. Οι

αλλαγές έχουν γίνει συνείδηση και ο Σύλλογος πλέον «τα της ηρωικής

εποχής συνήθη του ενθουσιασμού άλματα πόρρω αυτού καταλιπών,

προφυλακτικώτερος προς τα πρόσω βαδίζειν αναγκάζεται»105. Έτσι ο ΕΦΣΚ

δέχθηκε την απαγόρευση του συνεδρίου του με αξιοπρέπεια και σύνεση,

προσηλωμένος στο έργο και την αποστολή του. Οι αρχές και οι στόχοι του

Συλλόγου λειτούργησαν ακόμη μια φορά «ως πηγή των λογισμών αυτού και

εμπνεύσεων, ως χειραγωγός ασφαλής των πράξεων αυτού» 106 .

«Συλλογομανία»

Η ίδρυση του Φιλολογικού Συλλόγου αποτέλεσε την πρώτη εκδήλωση

μιας εντυπωσιακής σε ένταση και έκταση κίνησης για την οποία

εκφράστηκαν όπως ήταν φυσικό θετικές και αρνητικές απόψεις. Ο όρος

περιστατικών που έδωσαν αφορμή για την γερμανική ανάμειξη, βλ. L Droulia, «The
Cancellation...», o.rr., σ. 524-526.
105
Σπ. Μαυρογένης, Προεδρική λογοδοσία 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 402.
106
Εικοσιπενταετηρίς, ο.π., σ. 5.

117
 «συλλογομανία»107 ανήκει ασφαλώς στην δεύτερη κατηγορία, περιγράφει

όμως τις πραγματικές διαστάσεις του φαινομένου, που έφθασε τα όρια της

υπερβολής108.

Η κινητικότητα για τη δημιουργία συλλόγων δεν περιορίστηκε στα όρια

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών

Γραμμάτων στην Αθήνα και Σύλλογος προς Ενίσχυσιν των Ελληνικών

Γραμμάτων στο Παρίσι 109 είναι δύο χαρακτηριστικές, αλλά ανόμοιες

περιπτώσεις, στη δημιουργία των οποίων επέδρασε καταλυτικά κατά τον ένα

ή τον άλλο τρόπο η ύπαρξη του ΕΦΣΚ. Η ενθάρρυνση από τον ΕΦΣΚ της

ίδρυσης του Παρισινού συλλόγου, αλλά και οι αδελφικές με αυτόν σχέσεις,

υλοποιούσαν το στόχο για την ύπαρξη ενός σταθερού διαύλου επικοινωνίας

με την Δύση και της επαφής με τους αλλοδαπούς ελληνιστές στο πλαίσιο

μιας διευρυμένης ενότητας. Φυσικά ο σύλλογος εξυπηρετούσε και την

ευρωπαϊκή προβολή των ελληνικών γραμμάτων,. τομέα στον οποίο έδινε

«Η καταλαβούσα τους Έλληνας τας τελευταίας δεκαετηρίδας μετά την του Ελληνικού
φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως σύστασιν». Στέφανος Κουμανούδης, Συναγωγή
νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών από της αλώσεως μέχρι των καθ ημάς χρόνων,
Αθήνα 1980, σ. 943.
108
«Κατακλυσμός Συλλόγων κατερράγη φοβερός επί κεφαλής του εν Τουρκία ελληνικού κατά
το 1872 και το κατόπιν έτος», σημειώνει ο Μ. Γεδεών, Αποσημειώματα..., ο.π., σ. 202.
«Αναμφιβόλως δεν ήτο δυνατόν να ελλείπωσι και οι κατήγοροι της συλλογομανίας δήθεν
ταύτης», αντιτείνει ο καθηγητής Αναστάσιος Ζάκας, Δύο λόγοι πανηγυρικοί και εις
επιμνημόσυνος απαγγελθέντες εν Κυδωνίαις, Εν Αθήναις 1886, σ. 12. Ο Βασιάδης
υπερασπιζόταν την δημιουργία το δυνατόν περισσότερων συλλόγων, πιστεύοντας ότι «εν τω
πολλώ το ευ». Βλ. Α. Dumont, «Les sylloges en Turquie», Annuaire de Γ encouragement des
Etudes Grecques en France, 8e année, Paris 1874, σ. 536.
109
H Association pour Γ encouragement des Etudes Grecques en France, ιδρύθηκε το 1867
με πρώτο πρόεδρο τον Henry Patin. Ανάμεσα στα μέλη και τους δωρητές της
περιλαμβάνονται πολλοί Έλληνες της διασποράς. Η επετηρίδα της αποτελεί σημαντική πηγή
για την εικόνα των ελληνικών γραμμάτων στην Ευρώπη.

118
 < * • '

ιδιαίτερη βαρύτητα ο Βασιάδης, ο οποίος μάλιστα οραματιζόταν και τη

λειτουργία ελληνικού λυκείου στην γαλλική πρωτεύουσα110. Μέλη του

συλλόγου των Παρισίων υπήρξαν οι σημαντικότεροι ελληνιστές της Γαλλίας,

οι οποίοι ταυτόχρονα ήταν και επίτιμα μέλη του ΕΦΣΚ αφού διατηρούσαν

προσωπικές σχέσεις με στελέχη του ΕΦΣΚ και κυρίως με τον Ηροκλή

Βασιάδη.

Ο ΣΔΕΓ υπήρξε η ανακλαστική αντίδραση της Αθήνας στην ίδρυση του

ΕΦΣΚ και η δημιουργία του εντάσσεται στο 'γενικότερο κλίμα της

ανταγωνιστικής σχέσης και του αλληλοεπηρεασμού των δύο εθνικών

κέντρων111. Η πρωτεύουσα του ελεύθερου βασιλείου επιζητούσε την

πνευματική κηδεμονία του οθωμανικού ελληνισμού και ο Σύλλογος προς

Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων υπήρξε ένα μέσο προς την κατεύθυνση

αυτή. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο σύλλογος χρηματοδοτείται όχι από το

υπουργείο παιδείας αλλά από αυτό των εξωτερικών και φθάνει η στιγμή που

η επέμβαση του ΣΔΕΓ στην ελληνική εξωτερική πολιτική γίνεται

καθοριστική112. Ο Φιλολογικός Σύλλογος από την άλλη μεριά παραμένει σε

όλη τη διάρκεια της ζωής του ιδιωτικό ίδρυμα, το οποίο, εκτός από ένα μικρό

διάστημα, έχει δυσανάλογες με το κύρος του οικονομικές δυνατότητες.

110
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 123. Το «ελληνικόν Λύκειον εν Παρισίοις δύναται χρησιμεύσαι ως
κέντρον προς ενίσχυσιν των ελληνικών σπουδών και διάδοσιν της ημετέρας προφοράς και
αναγέννησιν της ελληνικής γλώσσης ως ζώσης εν τη εσπερία Ευρώπη, ένθα πέντε και έξ έτη
διδάσκεται εν τοις Λυκείοις και Γυμνασίοις δι' αθλίας προφοράς ως γλώσσας νεκρά».
111
Του μεγάλου τούτου γεννήτορος τέκνα άξια υπήρξαν και εν άλλαις πόλεσι της δούλης
Ελλάδος, έως ερριζοβόλησεν η γόνιμος αύτη ιδέα και εν τη πρωτευούση του Ελληνισμού, ταις
Αθήναις» σημειώνει ο Αν. Ζάκας, Λόγοι..., ο.π., σ. 12.
112
Για το έργο του ΣΔΕΓ βλ. Ο εν Αθήναις Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών
Γραμμάτων, Η δράσις του συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, (επιμ. Αγγελος Ν.
Παπακώστας), Αθήναι 1970.

119
 Ασφαλώς βέβαια μπορούν να εντοπισθούν σημαντικές αναλογίες μεταξύ των

δύο συλλόγων, στο ζήτημα κυρίως της εκπαιδευτικής πολιτικής που

αποσκοπεί στην εθνική «αφύπνιση» ορθόδοξων πληθυσμών της

αυτοκρατορίας. Στον τομέα αυτό παρότι η δράση του ΣΔΕΓ εκτείνεται σε

μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, η πρωτοπορία ανήκει στον ΕΦΣΚ. Στη

δεκαετία του 1870 ο αθηναϊκός σύλλογος ακολουθεί τις ομογενειακές

προτεραιότητες που ο Φιλολογικός Σύλλογος είχε προδιαγράψει ήδη από την

προηγούμενη δεκαετία. Η δραστηριοποίηση στις ίδιες γεωγραφικές περιοχές

(Μακεδονία, Μικρά Ασία) καταδεικνύει έλλειψη συντονισμού αλλά και ταύτιση

στις ίδιες εθνικές επιδιώξεις113.

Στον οθωμανικό χώρο ο αριθμός και η σημασία των συλλόγων

αυξάνεται προϊόντος του χρόνου. Το 1872 αναφέρονται 62 σύλλογοι 114 , ενώ

δύο χρόνια αργότερα 16 στην πρωτεύουσα και 60 στις επαρχίες, «διάφορα

φέροντες ονόματα, οίον φιλολογικοί, φιλεκπαιδευτικοί, φιλόμουσοι, Σύλλογοι,

Αδελφότητες, Αναγνωστήρια και λοιπά ενός δε και του αυτού στοχαζόμενοι

σκοπού, της καλλιέργειας δηλονότι και διαδόσεως των γραμμάτων κατά τας

ημετέρας χώρας» 115 . Στην πρωτεύουσα οι αριθμοί είναι πραγματικά

εντυπωσιακοί, αφού όπως αναφέρει η Κυριακή Μαμώνη στο διάστημα 1861-

1Q92 οι σύλλογοι φθάνουν τους 500 116 . Ο ΕΦΣΚ δεν λειτουργεί απλώς ως

113
Πρβλ. Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, ο.π., σ. 591- 594.
114
Βλ. Κ.Καραπάνος, «Προεδρική λογοδοσία 1871-72», ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 310.
115
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 360. Ο Γεώργιος
Χασιώτης αναφέρει ονομαστικά 75 συλλόγους στην αυτοκρατορία και 7 στην Ελλάδα. Βλ. «Η
παρ' ημιν δημοτική παίδευσις από αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι σήμερον»,
ΕΦΣΚ, ι. Η, σ. 117-118.
116
Βλ. Κυριακή Μαμώνη, «Εισαγωγή στην ιστορία των συλλόγων Κωνσταντινουπόλεως
(1861-1922)», Μνημοσύνη, σ. 222. Η συγγραφέας διακρίνει τους συλλόγους, ανάλογα με τους
παράγοντες που συνετέλεσαν στη δημιουργία τους, σε: Φιλεκπαιδευτικούς, θρησκευτικούς-

120
 παράδειγμα συλλογικής οργάνωσης, αλλά υποκινεί και υποστηρίζει την

ίδρυση συλλόγων σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας117, αφού αυτοί θα

ήταν οι φορείς που θα πραγματοποιούσαν το όραμα της διάδοσης των

ελληνικών γραμμάτων στην Ανατολή. Χωρίς αμφιβολία ο Σύλλογος «νέας

πνευματικής κατά την Ανατολήν κινήσεως κατέστη πρωτουργός και ιθύντωρ,

της δια των συλλόγων και φιλανθρωπικών αδελφοτήτων»118. Ο κορυφαίος

ρόλος της διασποράς των συστατικών στοιχείων της ελληνικής ταυτότητας

στους ορθόδοξους πληθυσμούς, αναδεικνύει τις συλλογικές συσσωματώσεις

στην ικανή και αναγκαία συνθήκη της πνευματικής αναγέννησης του έθνους.

Τα σωματεία αυτά, σημειώνει ο Κωνσταντίνος Καραπάνος, «κύριον σκοπόν

έχοντα την υποστήριξιν και διάδοσιν των γραμμάτων ανερρίπισαν πανταχού

τον προς την παιδείαν και τον πολιτισμόν έρωτα, και υπόσχονται δια του

ζήλου και της αυταπαρνήσεως των μελών αυτών να συντελέσωσι

σπουδαίως εις την διανοητικήν και εις αυτήν παρεπομένην υλικήν ανάπτυξιν

και πρόοδον του έθνους ημών»119.

φιλανθρωπικούς, συλλόγους αποδήμων, συλλόγους για την ενίσχυση της Μεγάλης του Γένους
Σχολής, μαθητικούς - νεανικούς, συλλόγους ειδικού κύκλου διαφερόντων, πολιτικούς-εθνικούς,
συντεχνίες, επαγγελματικούς- συνεταιριστικούς. Βλ επίσης το άρθρο της ιδίας, «Les
associations pour la propagation de Γ instuction greque a Constantinople (1861-1922)»,
Balkan Studies, τ. 16,1 (1975), σ. 107-112.
117
Η Ματούλα Κουρουπού εντοπίζει 198 συλλόγους μέσω των εντύπων (κυρίως κανονισμών)
που εκδίδουν. Από αυτούς οι 133 βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη, οι 35 στη Σμύρνη και
οι άλλοι στη λοιπή Μικρασία. Παρότι το δείγμα δεν είναι επαρκές για να εξαχθούν συνολικά
συμπεράσματα, μπορούμε να παρατηρήσουμε την εντυπωσιακή άνθιση των συλλόγων στις
μεγάλες αστικές περιοχές. Βλ. «Βιβλιογραφία εντύπων Μικρασιατικών Ιδρυμάτων και
Συλλόγων 1864-1922», Δελτίο ΚΜΣ, τ. 3 (1982), σ. 149-183 και «Βιβλιογραφία εντύπων
Μικρασιατικών Ιδρυμάτων και Συλλόγων. Προσθήκες», Δελτίο ΚΜΣ, τ. 10 (1993-94), σ. 235-
286.
118
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρικός απολογισμός» ΕΦΣΚ, τ. Η , σ. 342' πρβλ. σ. 344.
119
Κ. Καραπάνος, «Προεδρική λογοδοσία 1873-84», ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 310-311.

121
 Ο ΕΦΣΚ «πατήρ και γεννήτωρ των εν τη Ανατολή Συλλόγων»120,

επεδίωξε τη σύνδεση των σωματείων αυτών σε ένα ευρύ δίκτυο, του οποίου

αυτοδικαίως θα ήταν επικεφαλής. Πράγματι οι περισσότεροι σύλλογοι

αναγνωρίζουν ως κέντρο τον ΕΦΣΚ και προστρέχουν σε αυτόν για να

ζητήσουν συμβουλές, ενίσχυση και προστασία121. Είναι χαρακτηριστικό ότι

σχεδόν κάθε νεοϊδρυόμενο σωματείο σπεύδει να ανακοινώσει στον κεντρικό

σύλλογο την δημιουργία του, αναγορεύοντας τον ΕΦΣΚ σε ένα ιδιότυπο

ληξιαρχείο, το οποίο παρέχει μιας κάποιας μορφής αναγνώριση. Από τον

όγκο της αλληλογραφίας αλλά και το περιεχόμενο των περισσοτέρων

επιστολών «εξάγεται ότι ο Σύλλογος εις στενάς διατελεί σχέσεις μετά των

διαφόρων ενταύθα και εν ταις επαρχίαις Συλλόγων, Αδελφοτήτων και λοιπών

εκπαιδευτικών Σωματείων, απολαύων της αγάπης και της συμπαθείας του

ελληνισμού»122. Η άποψη για τη οργάνωση των συλλόγων «ελευθέρως μεν

και ανεξαρτήτως (..) ως εν ομοσπονδιακή πολιτεία» εμφορείται ασφαλώς

από την ιδεολογία της ενότητας, υπακούει όμως και σε πρακτικότερους

σκοπούς: «Πολλαπλασιασθέντες τοιουτοτρόπως οι Σύλλογοι έχουσιν

ανάγκην ουχί απολύτου τινός συγκεντρώσεως, ήτις ηδύνατο να βλάψη την

ελευθέραν εκάστου ενέργειαν, αλλά συστηματικής τινός συνεννοήσεως και

συνδέσμου, όστις να συντελή εις την αμοιβαίαν αυτών βοήθειαν και οδηγίαν.

120
Βλ. ανάμεσα στα άλλα, Ηρ. Βασιάδης, ο.π. , σ. 344. Όπως λέγει ο στίχος του Γ. Νιάγκα
(Ωδή εις τον ενταύθα Φιλολογικόν Σύλλογον.., Εν Κωνσταντινρυπόλει 1874, σ. θ') «Εις πατήρ
και πολλών άλλων ττολλαχού καθιδρυμένων». Βλ. Κομνηνή Δ Πηδώνια, «Γεώργιος Νιάγκας.
Συμβολή στη μελέτη του έργου του», Η Καθ' ημάς Ανατολή, τ. Β, Αθήνα 1964, σ. 44-46.
121
Ενδεικτικά αναφέρουμε τον εν Κωνσταντινουπόλει σύλλογο Μικρά Ασία, την εν Κίω
Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα των Κιανών και την εν Αγκυρα Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα
«Γαλατία», που ζήτησαν να τεθούν υπό την προστασία του Φιλολογικού Συλλόγου. Βλ. ΕΦΣΚ,
τ. ΣΤ, σ. 11.
122
Ιω. Αριστοκλής, «Προεδρικός απολογισμόςΐ 876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 188.

122
 Ο σύνδεσμος δε ούτος ευκολώτερον θέλει επι^ευχθή, εάν οι Σύλλογοι

εκάστης επαρχίας τεθώσιν εις άμεσον συνάφειαν και έλθωσιν εις εκτενείς και

συνεχείς σχέσεις μετά του κεντρικού συλλόγου της επαρχίας αυτών, οι

κεντρικοί δε Σύλλογοι εξακολουθώσι την ταύτην συνάφειαν και σχέσιν μετά

του Φιλολογικού Συλλόγου. Τοιουτοτρόπως οργανιζομένη η εργασία των

Συλλόγων θα ευκολύνη την ενέργειαν των ατόμων υπέρ του όλου και την του

όλου υπέρ των ατόμων, και θα φέρη το μέγα εκπολιτιστικόν αποτέλεσμα, το

οποίον πάντες αναμένομεν παρ' αυτών»123. Η ιεραρχική, αλλά χαλαρή, αυτή

δομή είναι χαρακτηριστική της αποκεντρωτικής λογικής που διέπει το

συλλογικό οικοδόμημα, αλλά και της ανάγκης για ομοιόμορφη, άρα πιο

αποτελεσματική, δράση.

Ο Σύλλογος πέρα από την κεντρική θέση του σε μια ιδεατή

αμφικτυονία συλλόγων —που πάντως πήρε σάρκα και οστά τουλάχιστον στα

χρόνια 1870-80— με μερικούς από αυτούς ήλθε σε μεγαλύτερη συνάφεια.

Έτσι το 1871 ολοκληρώνεται η προσπάθεια πέντε σωματείων της Πόλης

(ΕΦΣΚ, Μνημοσύνη, Ομόνοια, Λέσχη των Φιλομαθών, Λέσχη των

Φιλόμουσων) για την κοινή δράση τους στο ζήτημα των δημοσίων

διαλέξεων124. Η επιτυχία αυτής της συμφωνίας καταγράφεται στους ετήσιους

απολογισμούς του ΕΦΣΚ όπου αναφέρονται και οι διαλέξεις που

πραγματοποιήθηκαν σε καθένα από τους συλλόγους-μέλη της «συμμαχίας»

αυτής. Στην Κωνσταντινούπολη επίσης έξι τοπικοί σύλλογοι, «καρποί δε και

γόνοι προκύψαντες απ' ευθείας εκ του εκπαιδευτικού χαρακτήρος του

123
Κ. Καραπάνος, «Προεδρικός απολογισμός 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 342.
124
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 176-177, όπου δημοσιεύονται αι «γενικαί διατάξεις περί δημοσίων
διαλέξεων».

123
 Σωματείου ημών» 125 λειτούργησαν αυτόνομα, πάντα όμως σε στενή

συνεργασία με τον γεννήτορα και στελεχωμένοι από πολλά μέλη του 126 .

Πρόκειται για τους συλλόγους Θρακικό (1872), Ηπειρωτικό (1872), Υπέρ της

Γυναικείας Εκπαιδεύσεως (1871), Θεσσαλικό (1874-1881), Ιερατικό (1874-

77) και τη Μακεδόνικη Αδελφότητα (1871)127. Οι χαρακτηριστικές, για το έργο

που αναλαμβάνουν ονομασίες των συλλόγων, φωτίζουν από μια άλλη

πλευρά τις προτεραιότητες του Συλλόγου: την ενίσχυση δηλαδή της εθνικής

συνείδησης των πληθυσμών των ευρωπαϊκών περιοχών της αυτοκρατορίας,

την υποστήριξη της γυναικείας εκπαίδευσης, την επιμόρφωση των

κατωτέρων κληρικών, που αναγκαστικά είχαν πρωτεύοντα ρόλο στην

εκπαιδευτική διαδικασία, ιδιαίτερα στις απομονωμένες περιοχές. Η

δημιουργία αυτοτελών «τοπικών» συλλόγων υπογραμμίζει την ανάγκη

εντονότερης δράσης στις περιοχές αυτές, αλλά και την προσπάθεια να

αποστασιοποιηθεί ο κεντρικός σύλλογος από ενέργειες που θα είχαν

πιθανώς επιπτώσεις στη λειτουργία του. Οι προσπάθειες για την ίδρυση

τοπικών συλλόγων καρποφορεί το 1872, όταν, όπως φαίνεται, ο Βασιάδης

πείθει τους δυο πιο σημαντικούς χρηματοδότες, τον Ηπειρώτη Χρηστάκη

Ζωγράφο και τον Θρακιώτη Γεώργιο Ζαρίφη 128 , για την αναγκαιότητα

125
Οδ. Ιάλεμος, «Η ιστορία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου..., ΕΦΣΚ, τ. IB, σ.13.
126
Πρβλ. Μ. Γεδεών, Αποσημειώματα..., ο.π., σ. 202: «Κύριος ταύτης μοχλός [της
Μακεδόνικης Αδελφότητος] ήτο ο Στέφανος διάκονος ο Νούκας ο εκ Σιατίστης , των δε τριών,
Ηπειρωτικού, Θρακικού, και Θεσσαλικού ο Βασιάδης. Εχορήγουν δε τούτους τους τρεις και
τον Ιερατικόν πολυτάλαντοι τινές Έλληνες ' μεγάλα δε ποσά ο Γεώργιος Ιω. Ζαρίφης και ο
Χρηστάκης Ζωγράφος».
127
Σύντομες πληροφορίες για τους συλλόγους αυτούς βλ. στο G. Chassiotis, U instruction...,
ο.π., σ. 463 κ. εξ. Βλ. επίσης τους κανονισμούς που εκδόθηκαν κατά τα έτη ιδρύσεως τους,
οι περισσότεροι των οποίων αναγράφουν στο τέλος τα ονόματα των μελών.
128
Ο Χρ. Ζωγράφος γεννήθηκε το 1820 στο Κεστοράτι του Αργυροκάστρου και Γ. Ζαρίφης το
1807 στο, προάστιο της Πόλης, Μέγα Ρεύμα του Βοσπόρου.

124
 ίδρυσης συλλόγων με αποκλειστικό ενδιαφέρον τους τόπους καταγωγής

τους 129 . «Σπουδαίον γεγονός εστίν (...) η σύστασις εν τη πόλει ημών δύο

ισχυρών Εκπαιδευτικών συλλόγων του Ηπειρωτικού και του Θρακικού.(...)

Εις την σύστασιν των συλλόγων τούτων ου μόνον επεκρότησεν ο Σύλλογος

ημών αλλ' έπραξε και παν ό,τι ηδυνήθη προς ευκολίαν του σχηματισμού

αυτών και της ενάρξεως των εργασιών τους» 130 . Ο ΕΦΣΚ αρχικά

προσκάλεσε τους νέους συλλόγους να συνεδριάζουν στην αίθουσα που

φιλοξενούνταν, ενώ αργότερα τους παραχώρησε ιδιαίτερα γραφεία στο κτίριο

του δίνοντας έτσι στις στενές σχέσεις τους και πιο επίσημο χαρακτήρα. Η

δημιουργία και η κραταίωση των συλλόγων, τουλάχιστον αυτών που θα

μπορούσαν να διαδραματίσουν κάποιο ρόλο που να υπερβαίνει τα στενά

όρια του χωριού ή της πόλης τους, ακολουθεί την πεπατημένη του ΕΦΣΚ, τη

συνεργασία δηλαδή «των εμπόρων και των τραπεζιτών μετά των λογίων» 131 .

Παρόλο, που ουσιαστικά ολόκληρο το συλλογικό οικοδόμημα εξαρτάται από

την χρηματοδότηση των πλουσίων, «εκ των λογίων ως επί το πλείστον οι

κυβερνήται λαμβάνονται και οι πηδαλιούχοι των συλλόγων, οίτινες ως αφ'

υψηλής σκοπιάς τας ελλείψεις επισκοπούντες και τας ανάγκας και τας

υφάλους και τους σκοπέλους, και ταύτα τοις πλουσίοις διαμηνύοντες την

βοήθειαν αυτών επικαλούνται, όπως παρ αυτών τα μέσα προσποριζόμενοι

Την προθυμία και γενναιοδωρία του Γ. Ζαρίφη περιγράφει ο Βασιάδης στη λογοδοσία του
1873-74 (ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 345, σημ. 1).
130
Κ. Καρσιτάνος, Προεδρικός απολογισμός 1872-74», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 341. Τέκνα του ΕΦΣΚ
«εκ των κόλπων αυτού μαιευθέντα και σπαργανωθέντα» ονομάζει ο Βασιάδης τους συλλόγους
αυτούς στους οποίους δεν περιλαμβάνει την Μακεδόνικη Αδελφότητα στην ίδρυση της οποίας
όντως δεν είχε άμεση συμμετοχή ο Σύλλογος. Βλ. Συνέδριον,fr121.
131
Ηρ. Βασιάδης», «Προεδρικός απολογισμός 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 349.

125
δι' επιτηδείας οικοστροφίας τους κινδύνους αττοφεύγωσι και διασώζωσι τω

σκάφος εν καλώ λιμένι» 132 .

Η ιδεολογική ταυτότητα του ΕΦΣΚ τεκμαίρεται όχι μόνο από τις

ενέργειες αλλά και από τον λόγο του. Η συχνή αναφορά του όρου «έθνος»

και των παραγώγων του είναι ασφαλώς χαρακτηριστική. «Αν μπορούσε

κανείς να παρακολουθήσει μια συνεδρίαση του Συλλόγου στην

Κωνσταντινούπολη, και να ακούσει τις εκφράσεις εθνικής υπερηφάνειας σε

κάθε λόγο, μπορούσε να καταλάβει τον φανατισμό των Ελλήνων για την

πατρίδα τους» 133 . Τα ίδια ισχύουν, σε μεγάλο βαθμό, για όλη την συλλογική

κίνηση που αποτελεί μια σημαντική έκφραση του ρομαντικού κινήματος που

ξεκινά από το ελεύθερο βασίλειο μετά την άρθρωση του αιτήματος της

Μεγάλης Ιδέας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ασφαλώς η άποψη που εκφράζει το

1874, ο πρωταγωνιστής όλης αυτής της κίνησης Ηροκλής Βασιάδης σχετικά

με τη φύση και τους στόχους των συλλόγων. Αξιοπρόσεκτη είναι η αναφορά

στην Αθήνα και το αρχαίο κλέος, όπως και η περιγραφή της εξάπλωσης της

ελληνικής παιδείας ως αντιδότου στους κινδύνους για την εθνική ύπαρξη: «Τί

δε οι καθ' ημάς φιλολογικοί και φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι; Συστάντες ούτοι

καθ' ους χρόνους ευτυχώς το έθνος ήρξατο ήδη της πνευματικής αυτού

κινήσεως και προκοπής, η δε κλεινή της Παλλάδος πόλις πανελλήνιον και

πολύφωτον κέκτηται των ελληνίδων μουσών εοτίαν παναταχόσε τας θερμάς

αυτής και φαεινός εκπέμπουσαν ακτίνας, και εξ αυτής μεν ελλαμπόμενοι,

προς δε την ανέφικτον των ημετέρων προγόνων προσβλέποντες

μεγαλόνοιαν, κύριον σκοπόν και μέλημα προτίθενται την συνένωσιν και

Ph. Mansei, Constantinople. City of the World's Desire 1453-1924, London 1995, σ. 299.

126
 συγκέντρωσιν των εθνικών δυνάμεων και των ενεργειών πασών των τάξεων

προς εξέγερσιν της φιλομάθειας του ημετέρου Γ£νους και διάδοσιν των

γραμμάτων μέχρι και αυτών των άκρων της οθωμανικής αυτοκρατορίας,

ένθα ημέτεροι υπό σκυθικού καταληφθέντες ψύχους την εαυτών ζωήν και την

εθνικήν ύπαρξιν απολέσαι κινδυνεύουσι»134. Οι κίνδυνοι για το ελληνικό

έθνος, το οποίο οι άνθρωποι του ΕΦΣΚ θεωρούν ως μια αδιάσπαστη

ενότητα, παρουσιάζονται λίγα χρόνια αργότερα, υπό την μορφή της μεγάλης

Βουλγαρίας. Ο Σύλλογος που από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του είχε

προβλέψει την αναμέτρηση των βαλκανικών εθνικισμών στην Μακεδονία και

τη Θράκη, εκδηλώνει αναφανδόν την αντίδραση του. Με πρωτοβουλία του

Φιλολογικού συνέρχονται σε κοινή συνεδρίαση οι σύλλογοι Θρακικός,

Ηπειρωτικός, Θεσσαλικός και η Μακεδόνικη αδελφότητα, όπου αποφασίζεται

η σύνταξη «υπομνήματος μετά των αναγκαίων στατιστικών προς

εξακρίβωσιν των εθνικών ημών δικαίων και του εν ταις σφετεριζομέναις

χώραις επικρατούντος ελληνισμού»135. Επιτροπή αποτελούμενη από τους

Οδυσσέα Ιάλεμο, Ηροκλή Βασιάδη και Σταύρο Βουτυρά ανέλαβε την

σύνταξη του υπομνήματος το οποίο εγκρίθηκε, μεταφράστηκε στα Γαλλικά

και επιδόθηκε στους πρεσβευτές των ξένων δυνάμεων. Ας σημειωθεί ότι

ανάμεσα στους παραλήπτες του υπομνήματος συγκαταλεγόταν και ο

πρεσβευτής της Ελλάδος.

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι το κείμενο του

υπομνήματος δεν δημοσιεύεται στο περιοδικό, μάλλον ως ελάχιστη

εκδήλωση υποταγής στην καταστατική αρχή που θέλει τον σύλλογο να μην

134
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 343.
135
Ιωάννης Αριστοκλής, «Προεδρική λογοδοσία 1877-78», ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 141.

127
 αναμειγνύεται στην πολιτική. Παρόλα αυτά η συνήθης τακτική της

αποσιώπησης ή και της μετριοπάθειας με την οποία αντιμετωπίζονται τα

πολιτικά γεγονότα ανατρέπεται. Ο πρόεδρος στον ετήσιο απολογισμό του

καταδικάζει απερίφραστα την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου όχι γιατί

ακρωτηριάζει την αυτοκρατορία, αλλά γιατί διασπά την ενότητα του

ελληνισμού: «Χώραι εν αις εβλάστησεν εξ αμνημονεύτων χρόνων ο

ελληνισμός, εν αις ανιδρύθησαν τοσαύτα μνημεία ανεξίτηλα της ευεργετικής

αυτού επιδράσεως, εν τοις κόλποις των οποίων εγεννήθησαν άνδρες ένδοξοι

και μεγάλοι, προαγαγόντες τον ελληνικόν πολιτισμόν, χώραι ας η γεωγραφία,

η ιστορία και αι άλλαι αρχαιολογικοί επιστήμαι ελληνικός καταδεικνύουσιν - η

δε ενεστώσα τούτων κατάστασις την ελληνικήν ιδιοφυϊαν και τον εθνικόν

ημών χαρακτήρα τοις πάσι προβάλλουσα προσεπιμαρτυρεί περί της εν

αυταίς επικρατήσεως του ελληνισμού- αι χώραι αύται, ως εκ των τελευταίων

πολιτικών γεγονότων, αποσπώνται απ' αυτού, ως ξέναι και αλλότριαι

αποκηρύττονται, και η των πατέρων ημών εθνική κληρονομιά μετά

τοσούτους αγώνας οίτινες υπέρ της ηθικής μορφώσεως των εν αυταίς

αδελφών ημών καταβάλλονται, αρπάζεται αίφνης και ανεπιστρεπτεί, η δε

αναφαίρετος αύτη ιδιοκτησία ημών εις το εθνικόν κτηματολόγιον ετέρων

παρά το δίκαιον καταγράφεται»136.

Τα μακροσκελές υπόμνημα137, που συντάχθηκε ενόψει του Συνεδρίου

του Βερολίνου, υπεράσπιζε με ιστορικά αλλά και πολιτικά επιχειρήματα τα

136
Ι. Αριστοκλής, Προεδρικός απολογισμός», ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 140.
137
«Το υπόμνημα των εν Κωνσταντινουπόλει Συλλόγων» δημοσιεύθηκε στα ελληνικά στην
εφημερίδα της Πόλης Σαββατιαία Επιθεώρησις, στις 3/15 Ιουνίου 1878 (τχ Α, αρ. 26). Υπάρχει
επίσης στα αρχεία του Foreign Office: F.O. 358/4, Layard (Constantinople) to Salisbury, 10th
April 1878.

128
δίκαια του ελληνισμού στη Μακεδονία και τη Θράκη. Σε αυτό, η ελληνική

παρουσία στις περιοχές παρουσιάζεται ως μια αδιάσπαστη ευθεία στο

χρόνο. Η αναγκαία αναφορά στην αρχαιότητα δεν λείπει βεβαίως, παρόλο

που σημειώνεται ότι, «ουδέν καινόν βεβαίως δύνανται να είπωσι οι Σύλλογοι

Κωνσταντινουπόλεως εις την σοφήν και πεπολιτισμένην Ευρώπην, ήτις

οσημέραι δια των ανακαλύψεων αυτής τρανότερον τοις νεωτέροις Έλλησιν

αναδεικνύει το μεγαλείον των πατέρων αυτών, εάν*είς αρχαίας ανατρέχοντες

εποχάς απεπειρώντο να καταδείξωσιν το ομογενές τοις Έλλησι των αρχαίων

Θρακών και το όλως ελληνικόν των Μακεδόνων»138. Ανάλογες αναφορές

στους μεσαιωνικούς χρόνους επισημαίνουν την αντοχή του ελληνικού

πληθυσμού και της γλώσσας στις επιδρομές των Βουλγάρων και

τοποθετούν το όριο μεταξύ Βουλγαρίας και ελληνικών χωρών στον Αίνο. Η

ιστορική αναδρομή τελειώνει με την τουρκική κατάκτηση και την λεπτομερή

καταγραφή των αστικών κέντρων της Μακεδονίας και της Θράκης όπου

«ανεγεννάτο το εθνικόν αίσθημα και ανεπλάσσετο ο νεώτερος ελληνισμός» .

Όλων, δηλαδή, των πόλεων όπου σχολεία «συνέστησαν και διετηρούντο

υπό Ελλήνων και δι' ελληνικών χρημάτων καθ' άπασαν την μακράν των

τεσσάρων αιώνων σκληράν ομολογουμένως των Τούρκων κυριαρχίαν και

μεθ' όλην την σφοδράν αντίστασιν του μουσουλμανικού πλήθους» 139 . Πρέπει

να σημειώσουμε ότι οι συντάκτες του υπομνήματος φροντίζουν να τονίσουν

τις «οφειλές» τις Ευρώπης στον ελληνισμό. Έτσι, πέρα από την αρχαία

κληρονομιά - βάθρο του δυτικού πολιτισμού, δεν λείπουν οι αναφορές στους

ελληνικούς πληθυσμούς που λειτούργησαν ως ανάχωμα των βαρβαρικών

«Το υπόμνημα...», Σαββατιαία Επιθεώρησις, ο.π.,σ.402.

Ο.π., σ. 404.

129
 επιδρομών κατά της Ευρώπης, ή στους βυζαντινούς λογίους οι οποίοι μετά

την τουρκική κατάκτηση «εν τη Δύσει τον μέγαν ανήψαν της Αναγεννήσεως
140
πυρσον» .

Το θέμα της Βουλγαρικής εξαρχίας, στο οποίο αφιερώνεται ικανός

χώρος, φωτίζεται υπό το πρίσμα του βουλγαρικού· εθνικισμού141. Αυτό που

καταμαρτυρούν στους Βούλγαρους εθνικιστές είναι η εναντίωσή τους στην

142
υπερεθνική πολιτική του Πατριαρχείου . Αντίθετα με την ευρωπαϊκή αρχή

περί «αμοιβαίας ελευθερίας της Εκκλησίας και Πολιτείας», η εξαρχία που

δημιουργήθηκε με σουλτανικό φιρμάνι στο πλαίσιο «της αρχής του διαιρείν

και βασιλεύει ν» δεν μπορούσε παρά να είναι εκκλησία εθνική, η οποία

στόχευε μέσω της εκκλησιαστικής στην πολιτική κατάκτηση. Τα πιο

σημαντικό είναι ότι οι Σύλλογοι ανεξάρτητα από τα ιστορικά τεκμήρια

επικαλούνται τα δημογραφικά στοιχεία αρνούμενοι οποιαδήποτε εθνολογική

υπεροχή των Βουλγάρων στην Μακεδονία και τη Θράκη. Η γλώσσα φυσικά

δεν θεωρείται αδιάψευστο κριτήριο, αφού «πολλαχού της Θράκης και

Μακεδονίας οι βουλγαρόγλωσοι γνήσιοι εστίν Ελληνες. Ο «τύπος», τα ήθη

και έθιμα αλλά κυρίως το «συναίσθημα», ποϋ πρέπει να εκφράζεται

ελεύθερα, καθορίζουν την εθνική ταυτότητα. Έτσι παρόλο που «πολλαχού

των νοτίων υπωρειών του Αίμου όπου η Ελληνική άλλοτε ωμιλείτο, η

Βουλγαρική μόνον σήμερα ακούεται (...) το συναίσθημα της ελληνικής

καταγωγής παρά πολλοίς των την πάτριον απομαθόντων γλώσσαν ισχυρόν

ενυπάρχει και παν σθένος καταβάλλουσι προς ανάκτησιν της γλώσσης

140
Ο.π., σ. 403.
141
Για το θέμα βλ. Αντώνιος - Αιμίλιος Ταχιάος, Η εθνική αφύπνιση των Βουλγάρων και η
εμφάνιση βουλγαρικής εθνικής κινήσεως εν Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1974.
142
Βλ. «Το υπόμνημα...», αιτ., σ. 407.

130
ταύτης, αδρά δαττανώντες προς ανέγερσιν ελληνικών σχολείων εν ταις

πατρίσιν αυτών, ως μυρία τεκμήρια εις χείρας αυτών έχουσιν οι Σύλλογοι

Κωνσταντινουπόλεως. Προς δε τη προσπάθεια ταύτη την ελληνικήν των

αλλοθρόων μεν, ως και οι εν Μικρά Ασία τουρκόφωνοι Έλληνες, αλλά

γνησίων τούτων Ελλήνων καταδεικνύουσιν ο εκφανής τύπος, τα ήθη και

έθιμα αυτών και πλείσται ελληνικαί λέξεις απαντώσαι εν τω ιδιώματι αυτών,

άγνωστοι δ' όλως εις τους πέραν του Αίμου αληθείς Βουλγάρους του φινίου
143
τύπου» .

Δεν είναι, όμως, μόνο η πλειοψηφία που επικαλούνται οι συντάκτες

του υπομνήματος. Το ισχυρότερο ελληνικό όπλο είναι η πολιτιστική και

οικονομική υπεροχή. Είναι τα σχολεία και οι σύλλογοι που παρά τις

δυσκολίες «αυτομάτως εκ του λαού απορρέουσιν», ενώ αντίθετα τα

βουλγαρικά σχολεία ιδρύονται μόνο «αναλώμςσι των πανσλαυιστικών

κομιτάτων». Όπως με υπερηφάνεια σημειώνεται «πεντήκοντα τουλάχιστον

χιλιάδες παίδων Ελλήνων εν μόνη τη Θράκη και τη Μακεδονία φοιτώσιν εις

τα σχολεία, και περί τους 50 σύλλογοι μοχθούσιν αόκνως προς προαγωγήν

και πολλαπλασίασιν αυτών» 144 . Αυτή την εικόνα προόδου και πολιτισμού

φαίνονται ότι απειλούν οι καθυστερημένοι αγροτικοί πληθυσμοί των

Βουλγάρων. Έτσι, το ερώτημα τίθεται αυτόματα: «Ανεξαρτήτως πάσης

εθνικής θεωρίας, δεν θα ήτο ανάξιον του ευρωπαϊκού πολιτισμού το

καταστρέψαι τα μόνα εκπολιτευτικά κέντρα των χωρών χάριν επιλύδων

τινών αγροτών;» Δεν είναι, όμως, μόνο ο ευρωπαϊκός πολιτισμός που

εμφανίζεται να κινδυνεύει, αλλά και η κοινωνική τάξη, αφού στην

43
Ο.π., α. 406.
44
Ο.π., σ. 410.

131
 ελληνοβουλγαρική διαμάχη προσδίδεται και ταξικός χαρακτήρας: «Και υπό

άλλην δ' έποψιν ουχ ήττον σπουδαίαν, αποδειννυομένου ότι της εγγείου

ιδιοκτησίας κάτοχοι εισίν εν ταις χώραις ταύταις Τούρκοι και Έλληνες, οι δε

Βούλγαροι εργάται απλοί των γαιών των συνοίκων αυτοίς, η πεπολιτισμένη

Ευρώπη, η τοσαύτας προσπάθειας καταβάλλουσα όπως συντρίψει το

φοβερόν τέρας του σοσιαλισμού και της κοινοκτημοσύνης, όπερ απειλεί να

καταστρέψη τας βάσεις, εφ ων εδράζονται αι νεώτεραι κοινωνίαι, δεν θα

υπεστήριξε τουναντίον εν Αναστολή το τέρας τούτο, παραδίδουσα εις την

διάκρισιν εργατικής τάξεως, ακτήμονος, αμαθούς και φθονερός την εύπορον,

γαιοκτήμονα και προηγμένην τάξιν, και λείαν αρπαγής, λεηλασίας καθιστώσα

παν δημόσιον ή ιδιωτικόν κτίριον;»145

Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι όλες οι εκφάνσεις του

προβλήματος ανάγονται σε ζητήματα που αφορούν άμεσα την Ευρώπη.

Έτσι, επισημαίνεται το «επίφοβον προηγούμενον» για την ενότητα των

ευρωπαϊκών εθνών και κρατών, που θα δημιουργούσε η αρχή «καθ' ήν ουχί

πλέον η δια των όπλων κατάκτησις (...) αλλ' ο απλούς εποικισμός και η

νομαδική εγκατάστασις εργατικών τινών τάξεων, αρκούσι προς την

καταστροφήν της ενότητας του έθνους και της ακεραιότητος μιας χώρας» 146 .

Ας μην νομισθεί εδώ ότι ο Σύλλογος τοποθετείται υπέρ της ακεραιότητας της

αυτοκρατορίας. Αντίθετα για πρώτη φορά υποστηρίζει απερίφραστα όχι μόνο

την πνευματική ενότητα του ελληνικού έθνους, αλλά και την ενότητα του στο

χώρο. Η λέξη «χώρα» χρησιμοποιείται με την γεωγραφική της έννοια και

δηλώνει το έδαφος που κατοικεί και διεκδικεί η «ελληνική εθνότητα» η οποία

Ι45
0.ττ.,σ. 410-411.
Ι46
0.7Γ.,σ.411.

132
 «εκτείνεται συνεχώς από του Αδρίου μέχρι του Ευξείνου, μόλις διακοπτόμενη

ενιαχού υπό άλλων εθνοτήτων διεσπαρμένων εις διάφορα μέρη, πάσα δε

ακρωτηρίασις της χώρας αυτής καταστρέφει την ενότητα της φυλής ταύτης.

(...) Ναι, δεν διστάζομεν να είπωμεν ότι αδύνατος αποβαίνει η ύπαρξις του

ελληνικού έθνους, διακοπτόμενης της εθνολογικής αυτού συνεχείας και

διαιρουμένου εις μικρά αποσπάσματα αδυνατούντα να αντιτάξωσι την

ελαχίστην αντίστασιν εις την επιδρομικήν βίαν. Πώς είναι δυνατόν να υπάρξη

ελληνική Θεσσαλία, ελληνική Ηπειρος, ελληνικόν βασίλειον, ελληνική

Αδριανούπολις, ελληνική Κωνσταντινούπολις, οπόταν η συμπαγής

Βουλγαρία συμπνίγει δια των πολυσχιδών αυτής πλοκάμων τας

αποσπασμένος ταύτας λωρίδας, οπόταν επί της κεφαλής των δυτικών

ελληνικών χωρών επικάθηται ο όγκος της Βουλγαρίας.»147

Παρόλο που το κείμενο αποτελεί μια διπλωματική διαμαρτυρία για

τους όρους της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, η «ομόδοξος» Ρωσσία δεν

κατακρίνεται ευθέως. Αντίθετα της αναγνωρίζονται αγαθές προθέσεις, αφού

όπως αναφέρεται «προήχθη (...) εις την δια της συνθήκης λύσιν, μόνο διότι

ενόμιζεν αυτήν σύμφωνον προς τα δίκαια της ανθρωπότητος»148. Ο ΕΦΣΚ

και οι ομοϊδεάτες του εγγράφουν υποθήκες ενόψει των αποφάσεων των

ισχυρών και για το λόγο αυτό δεν έχουν την πολυτέλεια αντιπαράθεσης με

κανέναν από αυτούς. Αντίθετα απέναντι στο οθωμανικό κράτος δεν

τηρούνται ούτε τα προσχήματα, αφού οι «τετρακοσιετείς αγώνες» κατά της

τουρκικής κατάκτησης αποτελούν ένα ακόμη ελληνικό επιχείρημα. Η

τουρκική κυβέρνηση μάλιστα ονοματίζεται ως αυτή «ήτις αγομένη υπό της

147
O.rn.a 411.
148
Ο.π., σ. 412.

133
αρχής του διαιρείν και βασιλεύειν έθηκεν τας βάσεις του διαμελισμού της

τουρκικής αυτοκρατορίας»149. Ενόψει λοιπόν τηξ πιθανότητας να δοθεί

οριστική λύση στο Ανατολικό πρόβλημα «το ελληνικόν έθνος ευτόλμως

δύναται να παρουσίαση ενώπιον του ευρωπαϊκού Αρείου Πάγου τους τίτλους

αυτού (...) τίτλους στηριζόμενους επί των σχολείων και του πολιτισμού

αυτού, επί της ιδιοκτησίας και των οικοδομημάτων αυτού και του

συνδυασμού των συμφερόντων αυτού προς τα της Ευρώπης»150. Οι πέντε

σύλλογοι θεωρούν ότι τα διαμφισβητούμενα εδάφη, η χώρα δηλαδή της

Μακεδονίας και της Θράκης, μπορεί να ανήκει «ή εις τον δια στρατιωτικής

υπεροχής κατακτώμενον λαόν, ή εις τον έχοντα αναντίρρητα ιστορικά δίκαια

και τον μάλλον εξασφαλίζοντα τα συμφέροντα του πολιτισμού και της

Ευρώπης». Για το λόγο αυτό δεν διστάζουν να καθορίσουν τις

μεγαλοϊδεατικές διεκδικήσεις τους, λέγοντας «ευπαρρησιάστως εις τας

ευρωπαϊκός δυνάμεις, ότι εν περιπτώσει ριζικής και πολιτικής λύσεως πάσα

η προς νότον των μεγάλων ορέων χώρα του Ιονίου πελάγους μέχρι το

Θρακικού Βοσπόρου αυτώ ανήκει και μόνω»151.

Το υπόμνημα αποτελεί την πιο αντιπροσωπευτική πηγή

πληροφόρησης για την ιδεολογική συγκρότηση των συλλόγων και ιδιαιτέρως

του Φιλολογικού. Γραμμένο σε μια κρίσιμη στιγμή και απαλλαγμένο από την

αυτολογοκρισία, το κείμενο των πιο χαρακτηριστικών εκπροσώπων της

κυρίαρχης εθνικής ιδεολογίας στον ΕΦΣΚ έχει όλα .τα στοιχεία του σταθερού

προσανατολισμού προς την εθνική ολοκλήρωση. Το γεγονός ότι η

O.rr., σ. 407.
Ο.π., σ. 412.
Ο.π. /7pj8ÀPhilip Mansel, Constantinople. City of the World's Desire..., London, α 310.

134
 εκπαιδευτική δράση των συλλόγων ήταν ευθέως συνδεδεμένη με τις εθνικές

επιδιώξεις δεν αποτελούσε άλλωστε μυστικό. Όπως επιγραμματικά

σημειώνει ο Άγγλος πρέσβης σε επιστολή προς τον.υπουργό του, «καίτοι οι

Σύλλογοι έχουσι κατά το φαινόμενο εκπαιδευτικόν σκοπόν, χρησιμεύουσι

ταυτοχρόνως προς διατήρησιν και προστασίαν των πολιτικών συμφερόντων

της ελληνικής φυλής και διάδοσιν των ελληνικών ιδεών και γνωμών152.

Στη διαδικασία συντονισμού των ενεργειών των συλλόγων και της

επωφελούς συνεργασίας τους σημαντικό ρόλο θα διαδραμάτιζαν οι κοινές

του συνεδριάσεις κατά τακτά χρονικά διαστήματα, οι «σύνοδοι» όπως τις

ονόμαζε ο Βασιάδης153. Ο πρόεδρος του ΕΦΣΚ είχε, από το 1868, προτείνει

στον πρύτανη Παύλο Καλλιγά να αναλάβει το Πανεπιστήμιο την

πρωτοβουλία να καλέσει σε επιστημονικό συνέδριο «τους ελληνικούς

συλλόγους, τους απανταχού της Ανατολής διεσπαρμένους τροφίμους αυτού

και τους σοφούς ελληνιστάς εκ της Εσπερίας Ευρώπης»154. Η ιδέα

επιδοκιμάστηκε από την σύγκλητο και τον πρύτανη, αλλά το συνέδριο δεν

έγινε δυνατό να πραγματοποιηθεί λόγω των «πολιτικών περιστάσεων». Στο

χώρο της Κωνσταντινούπολης το πρώτο τέτοιο συνέδριο που ο Σύλλογος

είχε προγραμματίσει για το 1875 αναβλήθηκε λόγω της δυσχερούς

οικονομικής καταστάσεως155, ενώ η ανάλογη προσπάθεια με την ευκαιρία

την εικοσιπενταετηρίδας ακυρώθηκε, όπως είδαμε, ύστερα από την

απαγόρευση των αρχών. Ενδιάμεσα την σκυτάλη είχε πάρει η Αθήνα όπου

152
Σαβατιαία Επιθεώρησις, ο.π., σ. 385. Το υπόμνημα του âayard προς τον Salisbury στο
οποίο αναλύεται το υπόμνημα των Συλλόγων δημοσιεύεται στις σ. 385-387.
153
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 132 και «Προεδρική λογοδοσία 1873-74», ο.ττ., σ. 349.
154
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ,σ. 152-153.
155
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. 349-350. Τα της προετοιμασίας του συνεδρίου βλ. στις σ. 285, 287, 296, 306,
210.

135
 το 1879 συγκροτήθηκε η πρώτη σύνοδος του Συνεδρίου των Ελληνικών

Συλλόγων. Οικοδεσπότης ο φιλολογικός σύλλογος Παρνασσός, ο επίτιμος

πρόεδρος του οποίου, Κωνσταντίνος. Παπαρρηγόπουλος, αναδεικνύεται με

συντριπτική πλειοψηφία στη θέση του προέδρου του συνεδρίου156. Ο

Ηροκλής Βασιάδης εκλέγεται ως ένας εκ των αντιπροέδρων και προεδρεύει

στο φιλολογικό και αρχαιολογικό τμήμα του συνεδρίου.

Ο Φιλολογικός Σύλλογος αντιμετωπίζεται από τους συνέδρους με τον

προσήκοντα σεβασμό 157 και η εκτεταμένη εισήγηση του εκπροσώπου του

δημοσιεύεται πρώτη στα πρακτικά του συνεδρίου158. Ο δε εθνικός

ιστοριογράφος συγκεφαλαιώνοντας τα του συνεδρίου αναφέρεται στον ΕΦΣΚ

τονίζοντας ότι ιδρύθηκε «κατ' αρχάς επί φιλολογικώ σκοπώ, από δε του 1870

προσλαβών εν τω προγράμματι αυτού και εκπαιδευτικός εργασίας,

προσήνεγκε κατ' αμφότερα υπηρεσίας επιφανείς εις τον ελληνισμόν»159. Η

οργάνωση του συνεδρίου στην Αθήνα έδινε ασφαλώς στο νέο εθνικό κέντρο

προβάδισμα, αν και η πλειοψηφία των συνέδρων εκπροσωπούσε σωματεία

Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων, Πρακτικά της πρώτης αυτού συνόδου

συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Εν Αθήναις 1879, σ. 7.
157
Μια μεμονωμένη προσπάθεια να υποβαθμιστεί το κύρος του έπεσε στο κενό. Ο Α.
Οικονόμου, εκπρόσωπος του ...Συλλόγου κυριών υπέρ της Γυναικείας παιδεύσεως της
Αθήνας, ζήτησε να μάθει περί των έργων του ΕΦΣΚ, αλλά σε ερώτηση του Βασιάδη «το
συνέδριον ομοθύμως και μετ' επιφημιών και χειροκροτήσεων αναφωνεί ότι πάντες
γιγνώσκουσι τα έργα του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως» Ο.ττ., σ.
17.
158
Συνέδριον, ο.π., σ. 101-156. Ο Βασιάδης που αντιπροσωπεύει και τον Ηπειρωτικό σύλλογο
εισηγείται επίσης «Περί αναστάσεως και αναγεννήσεως της εθνικής γυμναστικής
παιδαγωγικής τε και δημοσίας», σ. 179-188.
159
Ο.ττ., σ. 42. Πρβλ. C.Paparrigopoulo, Histoire de la civilätion Hellénique, Paris 1878, σ.
465.

136
 που δρούσαν εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους160. Ο κεντρικός ρόλος

που αναγνωριζόταν από όλους στην πρωτεύουσα του ελευθέρου κράτους

ήταν φυσικός για συσσωματώσεις εθνικά προσανατολισμένες όπως οι

σύλλογοι. Ωστόσο η διαμάχη για την πνευματική καθοδήγηση των

αλυτρώτων Ελλήνων συνεχίστηκε σε ήπιους τόνους, με αφορμή την σύνθεση

της επιτροπής που θα εκτελούσε τις αποφάσεις και τις ευχές του συνεδρίου.

Με πρόταση του Στέφανου Σκουλούδη161, που τελικά έγινε δεκτή, τρεις

θέσεις της δωδεκαμελούς επιτροπής θα καταλάμβαναν οι πρόεδροι των

κεντρικών συλλόγων της Πόλης. Είναι φανερό, όπως επισημαίνει και ο

Βασιάδης, ότι δεν μπορεί να αγνοηθεί η σημασία της Κωνσταντινουπόλεως

ως σημείου αναφοράς ελληνικών πληθυσμών, όπως για παράδειγμα αυτών

της Μικράς Ασίας, όπου ήταν σαφώς δυσκολότερο να ασκηθεί

οποιασδήποτε μορφής πολιτική εκπορευόμενη από την Αθήνα 162 . Δεν είναι

καθόλου τυχαίο ότι η περίφημη φράση που χαρακτηρίζει τον ΕΦΣΚ ως

υπουργείο παιδείας του οθωμανικού ελληνισμού περιέχεται σε δύο κείμενα

με αποδέκτη την Αθήνα. Την πρώτη φορά στην ανασκόπηση της ιστορίας

του ΕΦΣΚ που καταρτίζει ο Οδυσσεύς Ιαλέμος (το 1877) μετά από αίτηση

του ΣΔΕΓ163, και την άλλη στην εισήγηση του Βασιάδη στο συνέδριο του

Βλ. σχετικά Ελλη Σκοπετέα, Το πρότυπο βασίλειο..., ο.ττ., σ. 154. Τον κατάλογο των
μετασχόντων σωματείων, βλ: Συνέδριον, ο.ττ., σ. ιδ'-ιθ'.
161
Ο Στέφανος Σκουλούδης εκπροσωπούσε τον Θρακικό σύλλογο και πρότεινε τη δημιουργία
στην Πόλη Μακεδόνικου και Μικρασιατικού συλλόγων σύμφωνα με το πρότυπο των ήδη
υπαρχόντων κεντρικών συλλόγων. Βλ. Συνέδριον.., ο.π., σ. 73.
162
Βλ. ο.π., σ. 38-40, όπου περιέχεται η συζήτηση επί της πρότασης του Σκουλούδη.
163
Οδ. Ιάλεμος, «Η ιστορία του ΕΦΣΚ », ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 13. «Ο Σύλλογος [κατέστη] οιονεί
υπουργείον εκπαιδεύσεως των εν Τουρκία ελλήνων τε και ελληνιζόντων».

137
 1879 164 . Παρόλα αυτά δεν έχουμε να κάνουμε με αγώνα επικράτησης μεταξύ

Αθήνας και Κωνσταντινουπόλεως, αλλά για αντίσταση στην απόπειρα

κατισχύσεως του νέου εθνικού κέντρου επί του παλαιού. Οι εκπρόσωποι της

Πόλης αναγνωρίζουν την πρωτοκαθεδρία της Αθήνας ως πρωτεύουσας του

ελεύθερου κράτους, πόσο μάλλον όταν από αυτήν εξαρτώνται ζητήματα

όπως η οικονομική ενίσχυση και η αποστολή δασκάλων στις αλύτρωτες

περιοχές, εύλογα όμως ζητούν το δικαίωμα της αυτόνομης δράσης στο

χώρο τους. Άλλωστε και κατά την διάρκεια των εργασιών του συνεδρίου τα

προβλήματα της εκπαίδευσης των εκτός των συνόρων ελληνικών

πληθυσμών εξέτασε ειδικό τμήμα (υπό την προεδρία του Βασιάδη) το οποίο

έκανε τις εξής προτάσεις: α) την τακτική σύνοδο των φιλεκπαιδευτικών

συλλόγων, β) την εκλογή επιτροπής με έδρα την Αθήνα που θα φρόντιζε την

εκτέλεση των αποφάσεων του συνεδρίου και τον συντονισμό των απανταχού

συλλόγων, γ) την σύσταση και άλλων κεντρικών συλλόγων στην

Κωνσταντινούπολη165 . Το τμήμα πρότεινε επίσης την έκδοση εφημερίδας

των συλλόγων, «ήτις να χρησιμεύσει ως ταμιευτήριον στατιστικών

πληροφοριών και πάσης ύλης συναφούς προς την ελληνικήν εκπαίδευσιν

και αγωγήν»166.

Όπως προαναφέρθηκε, αυτό που χαρακτηρίζει την δράση του

Φιλολογικού και των άλλων συλλόγων είναι η προσήλωση τους στην ιδέα της

164
Ηρ. Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», Συνέδριον...., σ. 113. «Ο Σύλλογος
(,.)κατέστη οιονεί υπουργείον της παιδείας των εν Τουρκία Ελλήνων».
165
Βλ. Συνέδριον σ. 73. «Ιδίως το Γ τμήμα εύχεται όττως ίδη ταχέως συνιστάμενον εν
Κωνσταντινουπόλει Σύλλογον Μακεδονικόν και Σύλλογον τωναιαφόρων επαρχιών της Μικράς
Ασίας, εν ταις πλείσταις των οποίων η χρήσις της ελληνικής γλώσσης και των ελληνικών
γραμμάτων εστί τοσούτον ατελής».

138
 ενότητας του ελληνισμού, η οποία αποτελεί βασικό στοιχείο του ρομαντικού

ρεύματος που κυριαρχεί από τα μέσα του 19ου αιώνα στο χώρο τουλάχιστον

του ελεύθερου κράτους. Η προσπάθεια για τη διάδοση της ελληνικής

γλώσσας και πολιτισμού στους ορθόδοξους πληθυσμούς, που

ευαγγελίζονται οι σύλλογοι, δεν αποτελεί τίποτα άλλο από αυτό που

ονομάσθηκε ειρηνική έκφραση της μεγάλης ιδέας και κατατείνει στην δια της

παιδείας πνευματική ενότητα του έθνους. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο

Κ. Θ. Δημαράς, με τους συλλόγους «η μόνιμη και σταθερή ορμή προς την

ενότητα πιστεύεται ότι βρήκε την κανονική της διέξοδο» 167 . Ο ΕΦΣΚ

κορυφαίο παράδειγμα συλλογικής δράσης κάνει φανερό τον

προσανατολισμό του από τη στιγμή της ίδρυσης του, αφού «εκλήθη

ελληνικός, ουχί γραικικός, καίτοι τινές τούτο ήθελον διχοτομούντες το έθνος

εις Έλληνας και Γραικούς»168. Η αντίθετη γνώμη ανήκει σε αυτούς που, για

διαφόρους λόγους, προκρίνουν την οθωμανική κοινή ταυτότητα από την

εθνοτική ιδαιτερότητα και ανήκουν στην κυρίως ανώτερη οικονομική τάξη.

Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και το Πατριαρχείο το οποίο επιζητεί να

διαφυλάξει την διορθόδοξη ενότητα πέρα από τους όποιας μορφής

εθνικισμούς. Βρισκόμαστε ήδη στην εποχή που το πολιτικό σκηνικό έχει

δραματικά αλλάξει. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος είχε πολύ αρνητικές

συνέπειες για τα οικονομικά της αυτοκρατορίας όπως και για τα τεράστια

Κ. Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, ο.ττ., σ. 401.

168
Ηρ. Βασιάδης, «Τα έργα του ΕΦΣΚ», Συνέδριον..., σ. 101-102. Η αναφορά αυτή του
Βασιάδη γίνεται το 1879 δεκαοχτώ χρόνια δηλαδή μετά την ίδρυση του συλλόγου. Αναφέρεται
άραγε σε πραγματική διχογνωμία για την ονομασία του συλλόγου το 1861, ή καταγράφει τις
διαφορετικές απόψεις που εμφανίζονται στην Πόλη στο τέλος της δεκαετίας του 1870;

139
 συμφέροντα των Ελληνοθωμανών τραπεζιτών του Γαλατά . Επιπλέον ο

τερματισμός της φιλελεύθερης περιόδου αναγκάζει τους οικονομικούς αυτούς

παράγοντες να γίνουν επιφυλακτικότεροι και να ταυτιστούν με την

παραδοσιακή, νομιμόφρονα πολιτική του Πατριαρχείου, ενισχύοντας έτσι τον

εθναρχικό ρόλο του.

Φορέας των ιδεών αυτών αναδεικνύεται η αδελφότητα «Αγαπάτε

Αλλήλους», που προκύπτει με πρωτοβουλία του Ιωακείμ Γ' και την

συμμετοχή σημαντικών οικονομικών παραγόντων όπως οι Γ. Ζαρίφης, Ζ.

Στεφάνοβικ, Θ. Μαυρογορδάτος, Ευστ. Ευγενίδης κ.α.170. Η ίδρυση της

αδελφότητας το 1880 σε μια εποχή που ο Σύλλογος έχει αρχίσει να υφίσταται

τις συνέπειες από την διακοπή της χρηματοδότησης, διευκολύνει τις

πρωτοβουλίες του Πατριαρχείου. Το νέο ίδρυμα αποτελούσε μια κεντρική

οργάνωση η οποία θα αναλάμβανε να εποπτεύσει την χρηματοδότηση της

εκπαίδευσης των Ελληνορθόδοξων, υποκαθιστώντας ουσιαστικά τον

Βλ. Λίνα Λούβη, «Ομογενείς και εξωτερική πολιτική: Η περίπτωση της Κωνσταντινούπολης
κατά τη δεκαετία 1870-1880», στο Στεφ. Παπαγεωργίου (επιμ!), Αφιέρωμα στη Μνήμη του Ν.
Σβορώνου, Αθήνα 1992, σ. 339-340.
170
Πα την αδελφότητα αλλά και την ιδεολογία της σε σχέση με τον ΕΦΣΚ βλ. Χάρης
Εξερτζόγλου, «Κοινωνική ιεραρχία, ιδεολογία και εθνική ταυτότητα: Το νόημα της
Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας "Αγαπάτε αλλήλους"», Τα Ιστορικά, τχ. 22 (Ιούν. 1995), σ. 85-
118* Γεώργιος Α. Βασιάδης, «Η εκπαίδευση των Ελλήνων της Αυτοκρατορίας: Μία επιστολή
του Ηροκλή Βασιάδη (1880)», Ιστωρ, τχ. 9 (1996), σ. 33-58. Για την Αδελφότητα βλ. επίσης Σ.
Ν. Καπλανέρης, «Ιωακείμ ο Γ και η ίδρυση της Εκπαιδευτικής και Φιλανθρωπικής
Αδελφότητας», στο Α. Καραθανάσης (επιμ.), Ο από Θεσσαλονίκης Οικουμενικός Πατριάρχης
Ιωακείμ Γ ο Μεγαλοπρεπής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 119-145' Κυριακή Μαμώνη, «Η
εκπαιδευτική Φιλανθρωπική Αδελφότης Κωνσταντινουπόλεως και τα σχολεία της Θράκης», Η
ιστορική, Αρχαιολογική και Λαογραφική έρευνα για τη Θράκη: Πρακτικά συμποσίου,
Θεσσαλονίκη 1988, σ. 215-230.

140
αποδυναμωμένο οικονομικά ΕΦΣΚ171. Η εκκλησία έχοντας ξεπεράσει το

πλήγμα της εξαρχίας και επωφελούμενη από την ανατροπή της συνθήκης

του Αγίου Στεφάνου επιζητεί την διεύθυνση των εκπαιδευτικών πραγμάτων

του Γένους. Είκοσι σχεδόν χρόνια μετά τους Εθνικούς Κανονισμούς η

εκκλησία επιστρέφει με σύμμαχο αυτή τη φορά την μεγάλη αστική τάξη, η

οποία δεν αρκείται πλέον στο ρόλο του οικονομικού υποστηρικτή, αλλά

επιδιώκει την άμεση συμμετοχή της στην πνευματική ηγεσία του ελληνισμού

της αυτοκρατορίας.

Η επίδραση της Αδελφότητος στη ζωή του Συλλόγου γίνεται αμέσως

εμφανής, καθώς τα μέλη του αντιδρούν με διαφορετικό τρόπο στο άγγελμα

της ίδρυσης της. Έτσι ο Οδ. Ιάλεμος172 επισημαίνει ότι «ένεκα της

αδελφότητος ταύτης ο Σύλλογος ευρεθήσεται άνευ της συμπράξεως των

ομογενών» και για το λόγο αυτό ζητά να δοθεί «όχι η τυπική απόκρισις αλλά

η δέουσα». Αντίθετα ο Κ. Καλλιάδης173 ,ο οποίος συμμετέχει στην νέα

κίνηση, θεωρεί «ότι επειδή η αδελφότης αύτη εκπαιδευτικόν και

φιλανθρωπικόν σκοπόν προτίθεται ο Σύλλογος δέον να συγχαρεί αυτή επί τη

Τους φιλεκπαιδευτικούς της στόχους, ανάλογους με αυτούς του ΕΦΣΚ βλ. στο: «Έκθεσις
της εν Κωνσταντινουπόλει εκπαιδευτικής και φιλανθρωπικής αδελφότητος του έτους 1880-81,
Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος Β (1880-81) [τ. 3 της ανατύπωσης] σ. 507.
172
Ο Ιάλεμος υπήρξε σφοδρός πολέμιος της αδελφότητας. Αναφορές και αποσπάσματα από
τη σχετική αρθρογραφία του βλ. στο Κυριακή Μαμώνη, «Ο Ελληνικός Σύλλογος Ερμής
Κωνσταντινουπόλεως (1877-1922): Ιστορία του συλλόγου-Το*περιοδικό Ερμής. Αρθρογραφία
για τη Μακεδονία και τη Θράκη, Η Καθ'Ημάς Ανατολή, τ. 1(1993), σ. 83-85.
173
Πα τον μαθητή του ο Ηρ. Βασιάδης υποστηρίζει ότι εντάχθηκε στην Αδελφότητα «ελπίζων
διορισμόν υπουργού του μελετουμένου εν Πατριαρχείοις υπουργείου της παιδείας». Γ.
Βασιάδης, «Η εκπαίδευση ....», ο.ττ., σ. 49.

141
 συστάσει αυτής. Αν δε ακολούθως ανατπυχθώσι μεταξύ των σωματείων

διαφωνίαι, τότε ο Σύλλογος σκεφθήσεται περί των δεόντων»174.

Η νέα αδελφότητα παρότι ακολουθεί το πρότυπο οργάνωσης και

λειτουργίας του ΕΦΣΚ, βρίσκεται ιδεολογικά στον αντίποδα του 1 7 5 .

Μπορούμε να εντοπίσουμε τον συγκεντρωτισμό της, σε αντίθεση με την

αποκεντρωτική λογική του Συλλόγου, αλλά κυρίως την διαφορετική της

αντίληψη ως προς την σύνδεση των ελληνορθόδοξων πληθυσμών του

οθωμανικού κράτους με την Ελλάδα και την ελληνική εθνική ταυτότητα. Η

προτεραιότητα που δίνει η αδελφότητα στην Κωνσταντινούπολη σε σχέση με

τις δοκιμαζόμενες επαρχίες κατακρίνεται ως βυζαντινισμός από την αντίθετη

παράταξη: «οι βυζαντινοί αυτοκράτορες την απώλειαν της Καλλιπόλεως

χαρακτηρίζοντες ως απώλειαν ενός αμφορέως κατεσπάθουν τους πόρους

του έθνους κοσμούντες την Κωνσταντινούπολη»176 Η πρόταση του Ιωακείμ

να αναφέρεται στο πρώτο άρθρο του κανονισμού ότι: « Συνίσταται παρά των

Γραικών της Κωνσταντινουπόλεως αδελφότης φιλεκπαιδευτική και

φιλανθρωπική»177, παρόλο ότι δεν υιοθετήθηκε τελικά δείχνει καθαρά την

διαφορετική οδό προσέγγισης στην έννοια της ενότητας όπως την εκφράζει ο

ΕΦΣΚ178. Ακόμη πιο εύγλωττη ήταν η, σύμφωνα με τον Βασιάδη, δήλωση

174
Βλ., ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 189-190.
175
Ο Χάρης Εξερτζόγλου αναφέρει και διαπραγματεύεται στο άρθρο του (ο.π., σ. 110-112) τα
σημεία των αντιθέσεων: «ΑΘήνα ή Κωνσταντινούπολη. Λόγιοι ή εύποροι, Σύλλογοι ή
Αδελφότητα. Έθνος ή Ορθοδοξία. Ευσέβεια ή πατριωτικό καθήκον».
176
Νεολόγος, 27/8 Απριλίου 1880.
177
Το ανέφερε ο Νεολόγος στο φύλλο της 17/29 Μαρτίου 1880, χωρίς να υπάρξει σχετική
διάψευση.
178
Επί αυτού του θέματος ο Νεολόγος (18-30 Μαρτίου 1880) παρατηρεί ότι το όνομα Γραικός
το οποίο θεωρεί εξευτελιστικό «ουδέποτε απεδέξατο το έθνος ως εθνικό». Για την ιδεολογκή
διάσταση των ονομασιών «Γραικός» και «Έλλην» βλ. Χάρης Εξερτζόγλου, ο.π., σ. 92-96.

142
του Ζαρίφη «ότι αποσύρεται της αδελφότητος αν. ονομασθή Ελληνική» .

Βέβαια το θέμα είναι ευρύτερο από την αντίθεση των δύο ιδρυμάτων, αφού

ουσιαστικά τίθεται σε αμφισβήτηση ολόκληρο το οικοδόμημα των συλλόγων

που έχουν εξαπλωθεί σε κάθε γωνιά της αχανούς χώρας. Όπως αναφέρει ο

Βασιάδης, «εν τισιν επαρχίαις φιλοτιμούνται μιμείσθαι τους εν τη

πρωτεύουση φίλους των νεοφώτιστων αδελφοτήτων, εναβρυνόμενοι μεν ότι

τας των συλλόγων παραλύουσι ενεργείας, επιλανθανόμενοι δε ότι

διχοτομούσι τας εκπαιδευτικός εργασίας και προκαλούσι ουλομένας έριδας

και διχοστασίας»180.

Η αντίδραση του Συλλόγου στη νέα προσπάθεια είναι δεδομένη

καθώς υπονομεύεται ο εκπαιδευτικός του ρόλος. Αν ο αρχιτέκτονας του

συλλογικού οικοδομήματος Ηροκλής Βασιάδης είναι ο κατεξοχήν αρμόδιος

να εκφράσει τη στάση των συλλόγων απέναντι στι^ν νεότευκτη αδελφότητα,

δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία για την σφοδρή αντίδραση, που

αφήνει όμως περιθώριο για προσέγγιση και συνεργασία: «Ημείς φρονούμεν,

ότι η αδελφότης άνευ της συνεργασίας και συμπράξεως μετά των Συλλόγων

ουδέποτε δυνηθήσεται, καίπερ έχουσα χρήματα επί του παρόντος, να πράξη

τοσαύτα, όσα έπραξαν οι Σύλλογοι προς ενίσχυσιν του ελληνισμού. Ο

ελληνισμός εστί πνεύμα ελευθερίας και ανεξαρτησίας, και εν τούτω ζώσι και

κινούνται και υπάρχουσι οι Ελληνικοί Σύλλογοι, η δε αδελφότης συνελήφθη

εν δεσποτικώ πνεύματι απορροφητικής συγκεντρώσεως και εσπαργανώθη

υπό του Βυζαντινισμού και ραγιαδισμού. Ουδενός των πλουσίων αρνούμεν

την φιλοπατρίαν και φιλογένειαν, αλλ' η γέννησις της αδελφότητος ήν

79
Γ. Βασιάδης, «Η εκπαίδευση ....», ο.π., σ. 51.
80
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 83.

143
 τοιαύτη, γραικική, ραγιαδική, συγκεντρωτική, απορροφητική»181. Ο Βασιάδης

αλληλογραφώντας με παράγοντες που μπορούσαν να επηρεάσουν τις

αποφάσεις της ελληνικής κυβέρνησης επιχειρούσε να αποτρέψει την

ανάδειξη της αδελφότητας ως εκπροσώπου του ελληνικού κράτους και

προνομιακού μεσολαβητή μεταξύ της Αθήνας και του ελληνικού σχολικού

δικτύου της Αυτοκρατορίας182. Η επιχειρηματολογία του συνοψίζεται στην

άποψη ότι οι σύλλογοι διέπονται την επίσημη εθνική ιδεολογία, την οποία και

εξυπηρετούν. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, «οι Σύλλογοι

Κωνσταντινουπόλεως εχρησίμευσαν ως ζύμη εις την σύστασιν των εν

επαρχίαις, δι ων ηφυπνίσθει η αυτοβουλία και αυτενέργεια των εν ταις

επαρχίαις ομοεθνών και παρασκευάζοντες εις την εθνικήν παλιγγενεσίαν και

μεταπολίτευσιν, όταν έλθη το πλήρωμα του χρόνου»183.

Επισήμως όμως ο Σύλλογος, φρονίμως ποιών, δεν εκτρέπεται σε

επιθέσεις που θα δημιουργούσαν αγεφύρωτο ρήγμα. Το βάρος της επίθεσης

αναλαμβάνει ο φιλικός προς τον ΕΦΣΚ τύπος της Πόλης και ιδιαίτερα ο

Νεολόγος του Σταύρου Βουτυρά184. Ο Βασιάδης, που εκλέγεται πρόεδρος

Γ. Βασιάδης, «Η εκπαίδευση ....», ο.π., σ. 49.

182
Απαντώντας στην άποψη ότι η μη συνεννόηση των δύο μερών θα έφερνε σε αμηχανία την
ελληνική κυβέρνηση γράφει: «Εστί δυνατόν να ελληνική κυβέρνησις προεδρευομένη μάλιστα
υπό του κ. Τρικούπη να περιέλθει εις αμηχανίαν δια πράγματα τοσούτον βέβαια , ώστε και
αυτός ο Δηλιγιάννης απαντών τελευταία προς τους προέδρους των συλλόγων υπεσχείτο ότι
εις το εξής έμελλεν η ελληνική κυβέρνησις να αποστέλλει δια των συλλόγων τα οριζόμενα υπό
της Βουλής χρήματα δια τας εκπαιδευτικός ανάγκας των επαρχιών της Τουρκίας». Ο.π., σ. 47.
Σχετικά με το θέμα έγγραφα δημοσιεύει ο Σ.Ν. Καπλανέρης, ο.ττ., σ. 131-138.
183
Γ. Βασιάδης, ο.π., σ. 48.
184
Βλ. σχετική αρθρογραφία στο διάστημα Μαρτίου - Μαίου 1880. Στο φύλλο της 3/5 Απριλίου
1880, αναφέρεται ότι η αδελφότητα επέφερε «την διαίρεση των εθνικών δυνάμεων εν
Κωνσταντινουπόλει», την «υπερηφάνεια του πλούτου και των ευπορούντων» και τον
υποβιβασμόν των λογίων εις την τάξιν των μισθωτών συμβούλων και υπαλλήλων».

144
 την περίοδο 1880-81, περιορίζεται να κατηγορήσει το «αψίκορον» της φυλής

και το «άγαν φιλότιμον». Παρουσιάζει δηλαδή το πρόβλημα ως

δημιουργούμενο από τις φιλοδοξίες πλουσίων, αλλά και λογίων ομογενών,

να ανελιχθούν στην πνευματική ηγεσία του γένους. Είναι χαρακτηριστικό ότι

δεν θέτει εν αμφιβάλω την «φιλογένεια» και την «φιλομουσία» τους, αλλά

τους ψέγει για τα διχαστικά αποτελέσματα που έχουν οι ενέργειες τους 185 .

Ιδιαίτερα επικριτικός είναι με τα μέλη του ΕΦΣΚ που συνεργάσθηκαν με την

νέα αδελφότητα 186 , το όνομα της οποίας όμως δεν αναφέρεται ούτε μια

φορά: «αλλά τί άν είπωμεν περί των αξιωθέντων μεν των υπάτων τιμών του

Φιλολογικού Συλλόγου, ουκ απαξιωσάντων δε αυτομολήσαι προς την

ανταγωνιζομένην τοις συλλόγοις μερίδα; και αυτός δε ο πέρισυ του συλλόγου

προεδρεύων υποκύψας τη φορά των πραγμάτων, ήτις δίκαιοι το βιαιότατον

υπέρτατα χερί, την μεν πρωίαν συνειργάζετο μετά των ανταγωνιζομένων τοις

συλλόγοις, την δε εσπέραν μετά των προεδρείων των συλλόγων, παίζων εν

ου παικτοίς το δίπορτον του λεγομένου τριοδίου.»187

Η πολιτεία του ΕΦΣΚ είναι υπόδειγμα ρεαλισμού, τακτικής και

προσαρμογής188. Έτσι, είναι φυσικό ότι οι γέφυρες με την αδελφότητα δεν

κόβονται και μάλιστα ο οικονομικά ανίσχυρος Σύλλογος θα δεχθεί την

185
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1880-81» ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 83-84.
186
Στο πρώτο δωδεκαμελές διοικητικό συμβούλιο της αδελφότητας όττου προεδρεύει ο Γ.
Ζαρίφης μετέχουν δέκα μέλη του ΕΦΣΚ (Α. Πασπάτης, Π.. Στεφάνοβικ, Ι Αριστοκλής, Ι
Γεωργαντόπουλος, Ε. Ευγενίδης, Κ. Καλλιάδης, Π. Καμάρας, Ι. Σισμάνογλους, Δ.
Πασπαλλής».Το διοικητικό συμβούλιο αναγράφεται στην «Έκθεσιν της...αδελφότητος του
έτους 1880-81», ο.π., σ. 508. Όλα τα μέλη της στο τέλος της έκθεσης σ. 518-526.
187
Ο.π., σ. 84. Ο Βασιάδης αναφέρεται στον Α. Πασπάτη.
188
«Ωφείλομεν πράξαι» λέγει ο Βασιάδης «ό,τι ο κυβερνήτης πράττει, όταν το μεν πλοίον πλέη
έτι πλησίστιον, μακρόθεν όμως βλέπη τρικυμίαν επερχομένην, ου διστάζων ευθύς τα ιστία
υποστείλαι, εις εν μόνον προσεχών τον νουν, αποφυγείν τον κίνδυνον.» (ο.π., σ. 84-85).

145
 ενίσχυση της . Με αφορμή αυτή την ιδιότυπη σχέση ο Μ. Μαυρογένης

εκφράζει ευχαριστίες στο Πατριαρχείο, αλλά και πικρία για την υποβάθμιση

του Συλλόγου. Αφού αναφερθεί στο τεράστιο έργο του ΕΦΣΚ και τωνν άλλων

συλλόγων καταλήγει: «Του δε χρόνου προϊόντος, και της του επ' αρετή,

αφιλοκερδεία και περινοία διαπρέποντος Οικουμενικού Πατριάρχου Ιωακείμ

του Γ', αισίως διοικούντος το χριστεπώνυμον πλήρωμα, ανωτάτης

χριστιανικής Αρχής τους πόρους τούτους, τους υπό του Συλλόγου

ανοιχθέντας, προσηκόντως αντιποιησαμένης, Φιλανθρωπική και

Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης τουπίκλην το του Συλλόγου γενναίον έργον αυτή

διεκπεραιοί και αυτόν τον Σύλλογον την χείρα προς συντήρησιν του των

Βυζαντίων δυσπραγήσαντος πάλαι γενναίου στρατηγού Βελισσαρίου του

προς των ανδραγαθιών αυτού αντίστροφον αμοιβήν λαβόντος τυφλωθέντος

δίκην τείνοντα ελεεί' εφ ω και χάριτας αυτή ειδέναι, και διαπυρσίως αυτάς

κηρύτειν οφείλει» 190 .

Ο Κ. Καλλιάδης191 είναι ο κατ' εξοχήν αρμόδιος να εκφράσει το

πνεύμα συνεργασίας που θα επικρατήσει τα επόμενα χρόνια μεταξύ των δύο

σωματείων, καθώς το Πατριαρχείο ανακτά τον έλεγχο της εκπαιδευτικής

δράσης: «Μετά των εστιών τούτων των φώτων [των φιλολογικών και

εκπαιδευτικών σωματείων] και ιδία μετά της αρτισύστατου Εκπαιδευτικής και

Φιλανθρωπικής Αδελφότητος , ης ευρύτατος ο κύκλος και τα μέσα ισχυρά ,

189
Σε επιστολή της προς τον Σύλλογο η Αδελφότητα αναφέρει ότι εψήφισε υπέρ αυτού
συνδρομή 100 λιρών (Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 339), η οποία τον επόμενο χρόνο αυξήθηκε σε 130
λίρες (βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 151-152).
190
Σπ. Μαυρογένης, «Προεδρικός απολογισμός 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 402.
191
Ο Κωνσταντίνος Καλλιάδης (1836-1894) ήταν ανώτερος δημόσιος υπάλληλος, μέλος του
Μικτού Συμβουλίου και Μέγας Ρήτωρ του Πατριαρχείου. Εκλέχθηκε οκτώ φορές πρόεδρος
του ΕΦΣΚ.

146
 εν ειλικρίνεια και αμοιβαία αγάπει και εκτιμήσει συνεννοούμενοι και

αλληλοβοηθούμενοι, ραδίως και ευκόλως παρέξομεν τοις παίδευσιν διψώσι

το «ύδωρ ζων» της επιστήμης και της ηθικής. Ουδέποτε δε ο Ελληνικός

Φιλολογικός Σύλλογος, ούτινος επισκοπεί ευλόγων τα έργα αυτού ο

φιλόμουσος ημών πρωθιεράρχης Ιωακείμ ο Γ', ουδέποτε παύσεται διατελών

ο πατήρ των συλλόγων και αδελφοτήτων»192. Η Αδελφότητα αναστέλλει την

δράση της λόγω οικονομικών και διοικητικών προβλημάτων στη περίοδο

1891-1896. Με την επανάληψη των εργασιών της, στενά εξαρτημένη από το

Πατριαρχείο, φιλοξενείται στο μέγαρο του ΕΦΣΚ193, στον οποίο αργότερα

(1908) παρέχει μικρή συνδρομή (20 Λ.Τ.) «υπέρ του σκοπού αυτού και δια

την παρεχόμενην φιλοξενίαν»194.

Η εκπαιδευτική προσπάθεια

Η αξιοσημείωτη πνευματικά κίνηση που απλώθηκε με φορείς τους

συλλόγους σε όλη την αυτοκρατορία είχε ως κύριο περιεχόμενο την

εκπαίδευση. Αυτή ακριβώς η εκπαιδευτική δράση είναι ό,τι χαρακτηρίζει τους

συλλόγους, πολλοί από τους οποίους, άλλωστε, έφεραν στην ονομασία

«φιλεκπαιδευτικός». Το ενδιαφέρον του ΕΦΣΚ για την εκπαίδευση του

ορθόδοξου στοιχείου της αυτοκρατορίας εντοπίζεται αμέσως μετά την ίδρυση

192
ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 146. Το απόσπασμα περιέχεται στην «προσλαλιά» του Καλλιάδη μετά την
ανάδειξη του στην προεδρία του ΕΦΣΚ για την περίοδο 1882-83.
193
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 106-107.
194
ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ 1907-08 (1909), σ. 36.

147
του. Στον πρόλογο, κιόλας, του πρώτου τόμου τοϋ*τίεριοδικού καταγράφεται

η ανάγκη της εκπαίδευσης των γυναικών «αφ' ων ιδίως εξαρτάται η

διάπλασις της επερχόμενης γενεάς» 195 . Σχετική με την παιδεία των γυναικών

είναι και η πρώτη επίσημη φιλεκπαιδευτική πρωτοβουλία του ΕΦΣΚ με την

προκήρυξη του Νεγρεποντείου διαγωνίσματος το 1867. Το ενδιαφέρον για

την ίδρυση παρθεναγωγείων, αλλά και η ίδρυση του Συλλόγου προς

ενίσχυσιν της Γυναικείας Παιδεύσεως, αποτελούν τη συνέχεια των

προσπαθειών του ΕΦΣΚ στην ίδια κατεύθυνση. Ο καθοριστικός ρόλος της

μητέρας στην διαπαιδαγώγηση και την γλωσσική εξέλιξη των παιδιών είναι ο

λόγος για τον οποίο ο Σύλλογος δίνει έμφαση στην εκπαίδευση των

γυναικών. Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις ετερογλώσσων, όπου είναι ανάγκη το

οικογενειακό περιβάλλον να δρα ενισχυτικά και όχι ανταγωνιστικά με το

σχολείο. Ανάλογο έργο επιτελούν και οι απλές γυναίκες από τα νησιά του

Αιγαίου -«σημαιοφόρους του Ελληνισμού εν τη Ανατολή» τις ονομάζει ο

Βασιάδης»~που εργάζονται ως τροφοί και οικιακοί βοηθοί στις πόλεις της Μ.

Ασίας, αφού βοηθούν στην εξάπλωση της ελληνικής γλώσσης ακόμη και «εις
196
αυτούς των Ευρωπαίων και των άλλων αλλογενών οίκους» .

Από το 1870, όπως είδαμε, αρχίζει μια νέα περίοδος που

χαρακτηρίζεται από την οργανωμένη προσπάθεια του ΕΦΣΚ να δράσει ως

κέντρο της ελληνικής εκπαίδευσης. Η «ενίσχυσις των απόρων σχολείων και

η καθίδρυσις νέων» που αναφέρεται στον κανονισμό του, δεν πρέπει να

ιδωθεί ως μια ευκαιριακή και αποσπασματική προσπάθεια, αλλά να ενταχθεί

ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. γ'.
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρικός απολογισμός», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 242.

148
 σε ένα ευρύτερο σχέδιο οικοδόμησης σχολικού δικτύου. 197 . Πάντως το

σχολικό δίκτυο που οργανώνει ο Σύλλογος δεν λειτουργεί παράλληλα με το

ήδη παρηκμασμένο της εκκλησίας. Αντίθετα γίνεται προσπάθεια να

ενταχθούν και να εκσυγχρονισθούν όλα τα σχολεία με βάση τα πρότυπα που

ο Φιλολογικός διέσπειρε στις επαρχίες με την άμεση παρέμβαση του, ή μέσω

των τοπικών συλλόγων. Η οικονομική ενίσχυση, που ο ΕΦΣΚ διανέμει επί

οκτώ χρόνια, δεν είναι ίσως το σημαντικότερο στοιχείο της φιλεκπαιδευτικής

του δράσης. Η ανακίνηση του ενδιαφέροντος για την ελληνική παιδεία, η

καταγραφή της εκπαιδευτικής κατάστασης των ελληνικών πληθυσμών και η

προσπάθεια εφαρμογής ενός ενιαίου εκπαιδευτικού προτύπου μοιάζουν να

είναι οι σημαντικότερες πλευρές της ενιαίας πάντως απόπειρας.

Η οικονομική ενίσχυση των σχολείων προϋπέθετε ακριβή γνώση των

αναγκών και γενικά της εκπαιδευτικής καταστάσεως των διαφόρων περιοχών

της αυτοκρατορίας. Η ανάγκη αυτή είχε περιληφθεί στον κανονισμό όπου

προβλεπόταν η αίτηση των πληροφοριών «παρά των Συλλόγων, ή των εν

εκείναις ταις χώραις μελών αυτού [του ΕΦΣΚ], ή^παρ' άλλων καταλλήλων

προσώπων», (άρθρο 71). Έτσι, το 1871, ο ΕΦΣΚ απευθύνει εγκυκλίους

επιστολές, που συνοδεύονται με απογραφικό διάγραμμα, προς τους

Αρχιερείς, τους Συλλόγους και της φιλεκπαιδευτικές αδελφότητες198,

ζητώντας πληροφορίες «περί της εν γένει πνευματικής, ηθικής και

οικονομικής καταστάσεως των εν τη Αυτοκρατορία ημετέρων

Το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οττοίο εξελίσσεται η διείσδυση του σχολικού δικτύου βλ. στο
Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή: Ο κοινωνικός ρόλος των
εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922) (μετ. Ι. Πετροπούλου- Κ. Τσουκαλάς),
5η εκδ., Αθήνα 1978, σ. 449 κ. εξ.
198
Για τα υποδείγματα των επιστολών και του διαγράμματος βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 245-226.

149
 Εκπαιδευτηρίων, όπως ούτω την τε κατάστασιν των γραμμάτων κατά την

Ανατολήν διαγνώ, και χρηματικήν βοήθειαν χορηγήσει όπου ανάγκη»199. Η

αποστολή εγκυκλίων επαναλήφθηκε δύο χρόνια αργότερα με την προσθήκη

τριών ακόμη κατηγοριών παραληπτών: δημογεροντίες των κοινοτήτων και

εφορίες σχολείων, εύπορους ομογενείς της Πόλης'και της αλλοδαπής200.

Όπως ρητώς αναγραφόταν στον κανονισμό, ο Σύλλογος θα παρείχε

χρηματικές ενισχύσεις ανάλογες με τους πόρους του, αλλά και τις

προσφορές που θα λάμβανε για τον σκοπό αυτό. Σε καμιά όμως περίπτωση

δεν χορηγούσε συνδρομή χωρίς να έχει προαποσταλεί η έκθεση

πνευματικής και οικονομικής κατάστασης των σχολείων μιας περιοχής,

επικυρωμένη μάλιστα από τον μητροπολίτη, ή την δημογεροντία. Απώτερος

στόχος ήταν να υπάρξουν όλα τα στοιχεία που θα επέτρεπαν στην

εκπαιδευτική επιτροπή να «κατάστρωση πίνακα στατιστικόν κατά το μάλλον

και ήττον ακριβή των ημετέρων εκπαιδευτηρίων καθ' άπασαν την

αυτοκρατορίαν, και έκθεσιν λεπτομερή της πνευματικής και οικονομικής

καταστάσεως αυτών»201.

Η εικόνα της ελληνικής εκπαίδευσης που παρουσιάζεται στους

απολογισμούς της εκπαιδευτικής επιτροπής είναι ζοφερή. Η επιτροπή

καταγράφει μεν «το ελεεινόν της ηθικής και διανοητικής καταστάσεως των εν

τη αυτοκρατορία ομογενών», αλλά ταυτόχρονα επισημαίνει «τας ανένδοτους

προσπάθειας, τας πανταχόθεν επικλήσεις αυτών (...) ζητούντων αρωγήν

προς βελτίωσιν της τύχης των τέκνων των»202. Ασφαλώς οι τοπικές

199
«Έκθεσις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής, 1871-72», ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 187.
!0
° Για τα κείμενα των επιστολών βλ. ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 289-296.
!01
«Έκθεσις », ο.π.
202
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 205.

150
 ιδιαιτερότητες αναδεικνύονται, αλλά ως γενικότερο συμπέρασμα μπορούν να

κατατεθούν «ένθεν μεν πενία άκρα, γύμνωσις παντελής και στέρησις

πάντων, και ιδίως βιβλίων διδακτικών, ένθεν δε οργασμός ακάθεκτος προς

την παιδείαν, πόθος διακαής και ακατεύναστος προς τα ελληνικά γράμμματα

και την ελληνικήν αγωγήν, και παρ' αυτοίς έτι τοις ετεροφώνοις' παντού

επικλήσεις και οιμωγαί1 παντού δεήσεις και ολοφυρμοί πεινόντων και

δεομένων τροφής πνευματικής»203. Η ειλικρινής καταγραφή των πολλών

προβλημάτων204, αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για την θεραπεία

τους: «εάν θλίβωμεν την καρδίαν επί ταις ημετέραις εθνικαίς ελλείψεσι και τη

ασυγγνώστω ολιγωρία των υπευθύνων ως προς την προαγωγήν των κοινών

ημών πραγμάτων, τότε μόνον περιζωσάμενοι την οσφύν αθλητικώς προς τον

μέγα αγώνα της θεραπείας των κακώς εχόντων αποδυσόμεθα' διότι η

καλώς εννοούμενη πρόοδος κρηπίδα αυτής και βάσιν έχει την ακριβή της

ατέλειας διάγνωσιν και την επί τούτω ειλικρινή συντριβήν της καρδίας»205.

Η πρωτοβουλία του Συλλόγου αναπτέρωσε τις ελπίδες και ενίσχυσε

τον ζήλο των υπευθύνων για την εκπαίδευση τοπικών παραγόντων, έτσι

ώστε, σύντομα, ικανός αριθμός εκθέσεων και αιτήσεων αρωγής άρχισε να

φθάνει στα γραφεία του. Το δύσκολο έργο της μελςχης των εκθέσεων και της

πρότασης για την χρηματοδότηση των σχολείων είχε ανατεθεί στην

εκπαιδευτική επιτροπή. Μέσα από τις εκθέσεις της παίρνουμε μια εικόνα για

την εκπαιδευτική και πνευματική κατάσταση των επαρχιών αλλά και για τις

203
«Έκθεσις της εκπαιδευτικής επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 217. Ανάλογες αναφορές
βλ. επίσης ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 207.
204
«Δυσχέρεια», «κίνδυνοι», «ανάγκαι» «πληγαί» αναφέρονται σε όλες σχεδόν τις εκθέσεις
της εκπαιδευτικής επιτροπής. Βλ. ενδεικτικά ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 182 και τ. Ι, σ. 186.
205
«Έκθεσις εκπαιδευτικής επιτροπής 1871-72», ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 187.

151
 προτεραιότητες του ΕΦΣΚ κατά την διανομή των βοηθημάτων στα άπορα

σχολεία. Παρόλο που το αρχείο του Συλλόγου δεν μπορεί να μας διαφωτίσει,

οι λεπτομερείς εκθέσεις τις επιτροπής συνθέτουν βα αρκετά ευκρινή άποψη

της κατάστασης και των προβλημάτων του ελληνικού σχολικού δικτύου στη

διάρκεια της δεκαετίας του 1870. Φυσικά η εικόνα αυτή απέχει πολύ από το

να είναι πλήρης, για τον απλούστατο λόγο ότι αφενός δεν στέλνονται

εκθέσεις από όλες τις περιοχές και αφετέρου όσες στέλνονται δεν περιέχουν

απαραίτητα όλες τις πληροφορίες ή δεν έχουν χρονική διάρκεια (στέλνονται

δηλαδή άπαξ χωρίς να ενημερώνονται με τις ενδεχόμενες μεταβολές).206

Πάντως είναι εμφανές ότι η αποστολή των εκθέσεων συναρτάται με τις

αιτήσεις για οικονομική ενίσχυση. Έτσι, όταν στα τέλη της δεκαετίας οι προς

διάθεσιν πόροι μειώνονται, ανάλογη πορεία ακολουθούν οι εκθέσεις που

φθάνουν στον Σύλλογο207. Σύμφωνα με αυτή τη λογική οι μεγαλύτερες

ανάγκες υπάρχουν στις ευρωπαϊκές περιοχές από όπου φθάνουν οι

περισσότερες αιτήσεις για ενίσχυση, αλλά και προς τις οποίες κατευθύνεται

το μεγαλύτερο μέρος των κονδυλίων που διαθέτει ο Σύλλογος208. Από το

1871 έως το 1877 στη Μακεδονία και τη Θράκη διατέθηκε το 58% και 18%

της οικονομικής ενίσχυσης. Αντίστοιχα το ποσοστό για τη Μικρά Ασία ήταν

16%, ενώ το υπολειπόμενο μικρό ποσοστό αφορά όλες τις άλλες περιοχές

Όπως βλέπουμε στην έκθεση της εκπαιδευτικής επιτροπής του 1877 οι πληροφορίες που
συγκεντρώθηκαν «δεν παριστώσι ακόμη σύνολον εν ω ως «ν κατόπτρω να δυνάμεθα ανά
πάσαν στιγμήν ακριβώς να καθορώμεν πως έχουσι τα ημέτερα και εν τη τελευταία ακόμη
γωνία». (ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ. σ. 208).
207
ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 120 και 134' τ. ΙΣΤ, σ. 134.
208
Αναλυτικός πίνακας των προορισμών της οικονομικής ενίσχυσης παρουσιάζεται στο
παράρτημα Ι.

152
 (Ήπειρο, Θεσσαλία, Λέσβο, Κρήτη 209 , Κύπρο210). Είναι χαρακτηριστικός ο

τρόπος που ερμηνεύεται ο περιορισμένος αριθμός εκθέσεων από τη Μικρά

Ασία την περίοδο 1872-73: «Έμαθον, κύριοι, οι της Μικρασίας αδελφοί ημών

της μητρός εκκλησίας τας δυσχέρειας και πικρίας, είδον την οικτράν πάλην,

ήτις διέσχιζε δύω ομόδοξους λαούς, κατενόησαν ότι μεγαλειτέρα ανάγκη

ενυπάρχει εν ταις ευρωπαϊκαίς επαρχίαις της αυτοκρατορίας μάλλον ή

αλλαχού, και εσιώπησαν σιωπήν αυταπαρνήσεως, αφέντες κατά μέρος το

ιδιαίτερον συμφέρον, και δίδοντες ούτω καιρόν τω ημετέρω συλλόγω ίνα

επιστήση την προσοχήν αυτού μάλλον εκεί, ένθα οι ελλείψεις προφανέστεροι

και καταστρεπτικώτεραι»211. Πρέπει εδώ να επισημάνουμε την αίσθηση της

ενότητος του ελληνισμού που κυριαρχεί στον Σύλλογο. Οι εταίροι μάλιστα

θεωρούν την αίσθηση αυτή δεδομένη για όλους τους ελληνικούς

πληθυσμούς, σε τόσο υψηλό βαθμό, μάλιστα, συνείδησης ώστε να

ερμηνευθούν με βάση αυτήν οι συμπεριφορές τους. Το γεγονός πάντως είναι

ότι γενικά οι μικρασιατικές κοινότητες, ιδίως αυτές της παράλιας ζώνης, είναι

Πληροφορίες για την εκπαιδευτική κατάσταση της «τεθλιμμένης νύμφης της Μεσογείου, της
ττολυστενάκτου Κρήτης» βλ. «Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ., τ. Ζ, σ.
215-216.
210
Πληροφορίες για την ενίσχυση των σχολείων της επαρχίας Λευκωσίας περιλαμβάνονται
στο άρθρο του Χρ. Παπαδόπουλου, «Ανέκδοτα έγγραφα περί των σχολείων της Λευκωσίας
κατά το δεύτερον ήμισυ του ΙΘ'αιώνος», ΚυπριακοίΣπουδαί, τ. 19 (1956), σ. 252-260' τ. 20
(1957), σ. 175-176,179, 207 και τ. 23 (1959), σ. 209.Εκεί βλέπουμε ότι ο Σύλλογος έστειλε, το
1874, στην εφορία των σχολείων, «44 Γεροστάθας, 88 Ιστορίδια, 44 Ιεράς Ιστορίας
Βερναρδάκη μικράς, 44 Ιεράς Κατηχήσεις ιδίου, 88 Ιεράς Ιστορίας Κοραή,, 88 Προσευχητάρια
Κοραή, 44 Ελ. Ιστορίας Ίρβιγγος, 44 Αριθμητικός Δράίκη (Α'μέρος), 400 Αλφαβητήρια
Κωνσταντινίδη».
211
«Έκθεσις εκπαιδευτικής επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 206.

153
 σαφώς πιο εύρωστες οικονομικά και συνήθως είναι σε θέση να συντηρούν τα

σχολεία τους212.

Η ανέχεια, πάντως, δεν λείπει από ορισμένες μικρασιατικές περιοχές

όπου τα κυριότερα προβλήματα είναι ο προσηλυτισμός που ασκούν οι ξένες

ιεραποστολές και η τουρκοφωνία. Τα προβλήματα αυτά εντοπίζονται σε

ορισμένες περιοχές της Καππαδοκίας, του Πόντου, της Βιθυνίας της

Λυκαονίας, και συνήθως παρουσιάζονται συνδυασμένα. Για παράδειγμα οι

κάτοικοι της επαρχίας Προύσσης «κατά το πλείστον βαρβαρόφωνοι και

αμαθείς όντες ευκόλως εις τας προσηλυτιστικός των δυτικών εμπίπτουσι

πλεκτάνας»213. Ανάλογη κατάσταση περιγράφει σε επιστολή του ο

Φιλεκπαιδευτικός σύλλογος του Προκοπίου την οποία μάλιστα υπογράφει και

ο μητροπολίτης Ευστάθιος Κλεόβουλος.214 Το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός

212
Πλήθος πληροφοριών για την εκπαιδευτική δραστηριότητα στη Μικρά Ασία περιέχονται στο
τρίτομο έργο του Χρήστου Σπ. Σολδάτου, Η εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση του
ελληνισμού της Μ. Ασίας (1800-1922), 3 τ., Αθήνα 1989-1991. Ανάλογες πληροφορίες για τον
Πόντο βλ. στο: Διαμαντής Θ. Λαζαρίδης, Στατιστικοί πίνακες της εκτταίδευσεως των Ελλήνων
στον Πόντο 1821-1922, Αθήνα 1988. Για μια συνοπτική εικόνα της εκπαιδευτικής κατάστασης
των παραλίων σε σύγκριση με την μικρασιατική ενδοχώρα βλ., Gerasimos Augustinos, The
Greeks of Asia Minor: Confession, Community and Ethnicity in the Nineteenth Century, Kent
1992, σ. 162-169.
213
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής επιτροπής 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 203.
214
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1875-76», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 197. Στην επιστολή
«εκτραγωδείται η λυπηρά της χώρας εκπαιδευτική ή μάλλον γλωσσική και εκπολιτιστική
κατάστασις». Σε έκθεση της εν Νεαπόλει Φιλεκπαιδευτικής Λέσχης «Βασιλειάδος» (7-3-1874),
οι συντάκτες απευθυνόμενοι στον Άγιο Καισαρείας Ευστ. Κλεόβουλο αναφέρουν: «Ταύτα,
Σεβασμιώτατε Πάτερ, δυνηθέντες καθ' ημετέραν σεβαστήν επιταγήν εξακριβώσασθαι περί της
πνευματικής και οικονομικής καταστάσεως του Δυτικού τμήματος της Υμετέρας θεοσώστου
Επαρχίας δεόμεθα θερμώς, όπως συστήσετε τα απόκεντρα ταύτα και τα οιωνεί αποτετμημένα
ενταύθα του όλου γένους μέλη εις τε την υλικήν και ηθικήν προστασίαν των γενναίων εκείνων
ανδρών και φιλόστοργων Πατέρων του ημετέρου Έθνους των αποτελούντων τα μέλη του εν
Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου και μιμούμενων πάντως κατά τούτον
τον εκ Καππαδοκίας μεν ορμώμενον, αλλ' οικουμενικόν όντα. Μέγαν Διδάσκαλον και Πατέρα

154
 Ορθοδόξων είχαν ως μητρική γλώσσα την τουρκική, αποτελούσε ασφαλώς

εμπόδιο στην εξάπλωση της ελληνικής παιδείας, Ωστόσο το πρόβλημα

αντιμετωπίζεται μάλλον ψύχραιμα από τον Σύλλογο. Άλλωστε, λίγο πολύ οι

πληθυσμοί αυτοί εντάσσονται, από τους ανθρώπους του ΕΦΣΚ, στην

γενικότερη ομάδα όσων έχουν «απωλέσει την πάτριον γλώσσα». Σε αυτή την

κατηγορία, ανήκουν επίσης, για παράδειγμα, οι κάτοικοι περιοχών της

Καππαδοκίας και της Παφλαγονίας, όπου «ουχ η τουρκική αλλ' η

εκβαρβαρωθείσα ελληνίς λαλείται» 215 . Είναι χαρακτηριστικό ότι με

ενδιαφέρον παρακολουθείται η προσπάθεια των παιδιών του τουρκόφωνου

χριστιανικού χωριού Λύγδα 216 (στους πρόποδες της Μεσογίδας) «να

εκμάθωσι την ελληνικήν γραφήν ίνα δια των προγονικών τούτων

χαρακτήρων ενδύωσι και εκθέτωσι τα δυστυχή την ετερογενή και αλλόφωνον

αυτών γλώσσα» 217 . Η γλαφυρή περικοπή αναδεικνύει την μάλλον θετική

αντιμετώπιση της καραμανλίδικης γραφής, ως κάποιο βήμα που προσεγγίζει

τον γλωσσικό κορμό του έθνους. Ο Σύλλογος προσβλέποντας στην

«ανάκτησιν της ελληνικής γλώσσης» δεν μπορεί παρά να λάβει υπόψη του

την πραγματικότητα και να αποδεχθεί την χρήση της επικρατούσης

τον ουροφάντορα Βασίλειον, ος εκήδετο σύμπαντος του Ελληνισμού όπου γης ην

εσκορπισμένος και τότε ως και νυν». Βλ. Αρχείο εγγράφων K.M.Σ, αρ. 5, Περιλήψεις Κωδίκων
από τοΤαμείο ανταλλαξίμων, Νεάπολη.
215
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής επιτροπής 1874-75», ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 188. Η αναφορά γίνεται με
αφορμή την εξέταση της περιοχής της Αργυρουπόλεως. Ανάλογες επισημάνσεις γίνονται για
τα Φάρασα όπου ομιλείται «αρχαΐζουσα δυσκατάληπτος γλώσσα» ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 201.
216
Για το χωριό βλ., K.M.Σ, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης , ψικ. Λίγδα (Λυδία 21).
217
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπήςΐ 872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 207.

155
 τουρκικής ως απαραίτητο στοιχείο της διαδικασίας α υ τ ή ς . Έτσι στην

έκθεση της εκπαιδευτικής επιτροπής του 1875-76 αναφέρεται ότι σε επιστολή

του από τη Σινώπη ο ιατρός Λαναράς «οικτίρει την τουρκοφωνίαν, βέβαιων

ότι εν αλληλοδιδακτικώ σχολείω 40 παίδες διδάσκονται την νεωτέραν

ελληνικήν δια της οθωμανικής»219, ενώ παρακάτω επαινούνται οι

προσπάθειες των μελών του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου του Προκοπίου

που «ανενδότως εργάζονται προς ανάπτυξιν των συγχωριτών αυτών οτέ μεν

διαλέξεις τουρκιστί ποιούμενοι, οτέ το ευαγγέλιον δια της οθωμανικής

ερμηνεύοντες εις αυτούς» 220 .

Όπως και νάχει, η γλωσσική «επανένταξη» των πληθυσμών είναι

εφικτή όσο υπάρχει ο ομφάλιος λώρος που ονομάζεται ορθοδοξία 221 . Ο

αγώνας κατά των μισιοναρίων222 αποσκοπεί να^ διαφυλάξει τον μόνο

συνδετικό κρίκο των αλλόφωνων πληθυσμών με το ελληνισμό, «να σώσει

από του επικείμενου εθνικού και θρησκευτικού ολέθρου την δράκα ταύτην

Με αφορμή το παράδειγμα του Κροσόβου ο Σύλλογος εκφράζει τη χαρά του «βλέπων

εισαγομένην εις τα ημέτερα εκπαιδευτήρια την τουρκικήν γλώσσα, ης η εκμάθησις πολλάς
παρέχει ημίν τας ωφέλειας».Βλ. «Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η,
σ. 261
219
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1875-76», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ .197.
220
0.7Τ. Αντίθετα για το σχολείο του Κιρκιτζέ όπου, στους τουρκόφωνους μαθητές
«απαγορεύεται όλως η της τουρκικής γλώσσης χρήσις» εικάζονται «βαβυλωνιακοί
παρανοήσεις» (ΕΦΣΚ, τ. Ζ, 1872-73, σ. 208). Πρβλ. Χ. Εξερτζόγλου, «Εθνική ταυτότητα...»,
Ο.ΓΓ., σ. 96.
221
«Ημείς ούτε νήας έχομεν ποντοπόρους αντιτάξαι, ούτε στρατούς, ούτε τείχη και φρούρια
οχυρά, αλά τη πανοπλίαν εκείνην, ήτις αντετάχθη κατά τσο^βαρβαρικού χειμάρρου, την
ενότητα της πίστεως, την Ορθοδοξίαν και την της γλώσσας». Ηρ. Βασιάδης, «Έκθεσις των
έργων του ΕΦΣΚ», Ο.ΓΓ., σ. 122.
222
Πα μια επισκόπηση της πληθώρας της σχετικής βιβλιογραφίας βλ. Σταύρος Θ. Ανεστίδης,
«Αμερικανοί ιεραπόστολοι στη Μικρά Ασία: Βιβλιογραφική επισκόπηση» Δελτίο Κέντρου
Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 11, σ. 375-388. Βλ. και ιδιαιτέρως του Κυριακού Λαμπρύλλου
Χατζηνικολάου, Ο Μισσιοναρισμός και Προτεσταντισμός ειςτας Ανατολάς..., Σμύρνη 1836.

156
 των εν μέσω αλλόφυλων, αλλοθρήσκων και αλλοφώνων οικούντων

Ελλήνων, οίτινες προ πολλών αιώνων την πάτριον αποβάλλοντες γλώσσαν

κινδυνεύουσι ν* απολέσωσι και τον μόνον δεσμόν τον συνδέοντα έτι αυτούς

προς το πανελλήνιον, την θρησκείαν, καταδιωκόμενοι υπό τε άλλων και υπό

του φανατικού προσηλυτισμού των ιεραποστόλων, οίτινες από πολλού ήδη

έχουσιν υπεκτείνει τα δίκτυα αυτών ανά πάσαν την εν τω σκότει της αμάθειας

κατακειμένην Ασίαν» 223 .

Ο Φιλολογικός σύλλογος, ο οποίος από την αρχή της λειτουργίας του

αναζητά ιστορικά κριτήρια για να τεκμηριώσει τα δικαιώματα του ελληνισμού

στις ευρωπαϊκές περιοχές της αυτοκρατορίας, δραστηριοποιείται ταυτόχρονα

στον τομέα της διεύρυνσης και της ανασύνταξης του ελληνικού σχολικού

δικτύου στην περιοχή. Το έντονο ενδιαφέρον του Συλλόγου για την

Μακεδονία «ένθα οι ελληνικές κοινότητες διατελούσι εις διηνεκή και δεινόν

αγώνα κατά των πολεμίων της γλώσσης αυτών»224, είναι εμφανές και

ομολογημένο. Στην Μακεδονία, σημειώνεται στην έκθεση της εκπαιδευτικής

επιτροπής του 1873, «δέον να επιστήσωμεν (...) επί μάλλον την ημετέραν

προσοχήν, ουχί βεβαίως διότι εγέννησε τον Μ. Αλέξανδρον ή τον

Αριστοτέλην ή τον αυτοκράτορα Βασίλειον, ουχί διότι ο Φίλιππος της

διενοήθη την ένωσιν και ενίσχυσιν σύμπαντος τοϋ ελληνισμού, αλλά διότι

κατά τους καθ' ημάς δυστυχείς χρόνους, εν τε ταις πόλεσι και τοις χωρίοις

αυτής, τα ελληνικά γράμματα βανδαλικώς καταδιώκονται, τα εκπαιδευτικά

καταστήματα κλείονται, ή ληστρικώς αφαρπάζονται...»225. Τα ίδια περίπου

223
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1878-79», ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ. 116. Η περικοπή
αναφέρεται στους τουρκόφωνους κατοίκους του Ικονίου.
224
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 258.
225
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, α 213-214.

157
 ισχύουν και για τη Θράκη , αφού στις δύο αυτές περιοχές συγκρούονται οι

βαλκανικοί εθνικισμοί με όπλο την εκπαίδευση227. Το Μακεδόνικο ζήτημα στο

δεύτερο μισό του 19 ο υ αιώνα αφορούσε τις απόπειρες των νέων εθνικών

κρατών να ενσωματώσουν τοπικές εθνοτικές ομάδες στις νοερές κοινότητες

που εκπροσωπούσαν, ώστε να προβάλλουν διεκδικήσεις στα εδάφη όπου

κατοικούσαν οι ομάδες αυτές 228 .

Τα σχολεία αναδεικνύονται σε βασικό μηχανισμό συγκράτησης ή

ένταξης στον εθνικό κορμό πληθυσμών που διεκδικούνται από τα σύνοικα

βαλκανικά έθνη 229 . Η προσπάθεια διεύρυνσης του σχολικού δικτύου των

αντιπάλων εθνών δεν γνωρίζει όρια. Όλοι σχεδόν οι κάτοικοι θεωρούνται εν

δυνάμει υποκείμενα εθνικού προσηλυτισμού μέσω της παιδείας. Παρόλο

που σε ορισμένες περιοχές, όπως π.χ. στην Αχρίδα περισσότεροι των δύο

αντιπάλων συγκρούονται για την επικράτηση230, το κύριο πρόβλημα για το

226
Βλ. ενδεικτικά «Εκθεσις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 219-220.
227
Βλ. γενικά, Στέφανος Παπαδόπουλος, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του
Ελλην/oyou της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας' Σοφία Βούρη,
Εκπαίδευση και εθνικισμός στα Βαλκάνια: Η περίπτωση της Βορειοδυτικής Μακεδονίας 1870-
1904' Κυριακή Μαμώνη, Σύλλογοι Θράκης και ανατολικής Ρωμυλίας (1861-1992),
Θεσσαλονίκη 19751 Ελένη Δ. Μπελλιά, Εκπαίδευση και αλυτρωτική πολιτική. Η περίπτωση
της Θράκης 1856-1912, Θεσσαλονίκη 1995. ^•-
228
Paschalis Kitromilides, " 'Imagined Communities' and the Origins of the National Question
in the Balkans", European History Quarterly, τ.19, αρ. 2 (April 1989), σ. 169. Για το
εθνολογικό πλαίσιο του Μακεδόνικου ζητήματος Βλ. L.S. Stavrianos, Balkans since 1453,
New York 1958, σ. 517-543 και Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913,
Thessaloniki 1966, σ. 3-25,117-119.
229
«Η οικονομική και εκπαιδευτική ζωτικότητα υποδαύλισε εθνικιστικά συναισθήματα και
συνεισέφερε στην εθνική ενοποίηση». Andreas Kazamias, «Transfer and Modernity in Greek
and Turkish Education» στο A. Kazamias -E. Epstein (επιμ.), Schools in Transition: Essays in
Comperative Education, Boston 1968, σ. 29.
230
Οι εκεί ομογενείς αγωνίζονται «ουχί μόνον κατά των σχισματικών (...) αλλά και κατά της
Βλάχικης προπαγάνδας, ήτις και αυτή μανιωδώς επιδιώκει την εν τη επαρχία εκείνη εξόντωσιν
παντός ίχνους ελληνισμού» (ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 190).

158
 ελληνικό σχολικό δίκτυο είναι η αναχαίτιση του «χειμάρρου του

παμβουλγαρισμού»231. Η ανάπτυξη της ελληνικής εκπαίδευσης προβάλλεται

ως μόνος τρόπος να μπορέσει ο ελληνισμός να αποσπάσει τους

«αλλοθρόους αυτού αδελφούς από των γαμψών του Πανσλαυισμού

ονύχων»232. Τον συντονισμό των ενεργειών, που συνίστανται κυρίως στην

ίδρυση και αναδιοργάνωση σχολικών ιδρυμάτων όλων των βαθμίδων,

προτείνεται να αναλάβει ο ΣΔΕΓ σε συνεννόηση με τον ΕΦΣΚ233.

Βρισκόμαστε ήδη στα 1879 και ο Σύλλογος αισθάνεται ότι δεν μπορεί να έχει

τον πρώτο λόγο στην εθνική εκπαιδευτική προσπάθεια, την οποία άλλωστε

εξαρχής αντιμετώπιζε ως κοινή υπόθεση όλων των Ελλήνων.

Οι πληροφορίες κάθε είδους (δημογραφικές, οικονομικές, κοινωνικές,

εκπαιδευτικές, που ανευρίσκονται στις εκθέσεις της εκπαιδευτικής

επιτροπής, προέρχονται, βεβαίως, από τις εκθέσεις και τα στατιστικά

διαγράμματα που φθάνουν από τις επαρχίες και αφορούν όλες σχεδόν τις

περιοχές της αυτοκρατορίας όπου ζουν Ορθόδοξοι. Από την «μαστιζομένην

υπό της πενίας» Θεσσαλία ως την Κρήτη και από την Ήπειρο 234 ως την

Μεσοποταμία. Απλώς οι εδώ αναφορές ακολουθούν τις περιπτώσεις που

είχαν προκριθεί από τον Σύλλογο ως άμεσης προτεραιότητας: «Πανταχού

όθεν διήλθομεν ένδεια και γύμνωσις, απειλαί και κίνδυνοι, πανταχού οιμωγαί

και θρήνοι, ικεσίαι και επικλήσεις. Εν Θράκη και Μακεδονία ένθεν μεν η

αποτρόπαιος σλαβική Χάρυβδις απειλούσα να καταβροχθίσει παν ό,τι

231
Βλ.«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1878-79», ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ. 112.
232
Ο.π.
233
Ο.π.
234
Για την εκπαιδευτική κατάσταση στην Ήπειρο βλ. Επετηρίς του εν Κωνσταντινουπόλει
Ηπειρωτικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου. Ετος Β'. 1873-74, Εν Κωνσταντινουπόλει 1875, σ.
115 κ. εξ. Για τα σχολεία που υποστήριζε ο Ηπειρωτικός σύλλογος βλ. σ. 102-114.

159
 ελληνικόν και δια της βίας, του τρόμου και του δόλου ν' απόσπαση από του

όλου σώματος του ελληνισμού τα ευρωστότερα αυτού μέλη (...). Εν δε τη

Μικρά Ασία (...) τα σμήνη των Αρπιών του προσηλυτισμού διαφθείροντα και

καταμολύνοντα δια των δυσωδών αυτών πνοών την θρησκευτικήν του

απλοϊκού λαού συνείδησιν.»235

Στην εκπαιδευτική προσπάθεια που αναλαμβάνει ο Σύλλογος η

εκκλησία έχει σημαντικό ρόλο να επιτελέσει. · Συχνά το Πατριαρχείο

αναφέρεται τιμητικά ως το εκπαιδευτικόν κέντρον236, ενώ είναι φανερό ότι

ουσιαστικά ο Σύλλογος το έχει υποκαταστήσει στο ρόλο αυτό, τουλάχιστον

στο διάστημα των πρώτων έξι χρόνων της δεκαετίας του 1870. Κατά την

τελετή κατάθεσης του θεμελίου λίθου του κτιρίου του Συλλόγου ο Πατριάρχης

Άνθιμος Στ' δεν μπορεί να μην παρατηρήσει ότι ο Φιλολογικός σύλλογος έχει

«αναλάβει σιωπηλώς αλλά μάλα επαξίως, την αρχηγίαν της διανοητικής

αναπτύξεως του γένους» 237 . Είναι η εποχή της πλήρους εξομάλυνσης των

σχέσεων του ΕΦΣΚ με την πνευματική αρχή της Ορθοδοξίας, γεγονός που

επιβεβαιώνεται από τη συμμετοχή δύο μελών του Συλλόγου στην πενταμελή

Κεντρική Εκπαιδευτική επιτροπή238, του οργάνου που δημιούργησε το

Πατριαρχείο για να κατευθύνει την Ελληνική εκπαίδευση239. Ωστόσο η ίδρυση

της Επιτροπής δημιούργησε κλίμα ανταγωνισμού +ιε τον ΕΦΣΚ, καθώς οι

δύο εκπαιδευτικοί φορείς διεκδικούσαν τον ίδιο κορυφαίο ρόλο. Η επιδίωξη

της Πατριαρχικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής να εδραιώσει τη θέση της και να

235
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1878-79», ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ. 120-121.
236
Βλ. «Έκθεσις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ 265.
237
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ., σ. 242.
238
Κ. Καραπάνος, «Προεδρικός απολογισμός 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 341.
239
Βλ. Ζωή Μελανδινού, «Η Πατριαρχική Κεντρική Εκπαιδευτική Επιτροπή και οι αγώνες της»,
Δελτίον Μεγαλοσχολπών τχ. Γ(Φεβρ. 1952), σ. 48-52.

160
 επιβεβαιώσει την υπεροχή της αποτυπώνεται στα πρακτικά των πρώτων

ετών της λειτουργίας της 240 . Ο αρχιμανδρίτης Φιλόθεος Βρυέννιος241, μέλος

της Επιτροπής, είχε δηλώσει εξαρχής «ότι θεωρεί περιττήν την σύστασιν

εκπαιδευτικής επιτροπής, καθόσον υπάρχει ο Ελληνικός Φιλολογικός

Σύλλογος, όστις εφορά τα της παιδείας και απέκτησεν ήδη ικανήν

επισημότητα»242. Το αντίθετο επιχείρημα που φαίνεται να βάρυνε στην

ίδρυση τελικά του νέου οργάνου συνοψίζεται στα εξής: «μέχρι τούδε» λέγει

το 1873 ο πρόεδρος της ΠΚΕΕ , «το υπουργείον της παιδείας περιωρίσθη

από του να επέμβη εις τα ημέτερα σχολιακά' εάν όμως εκλείψει από την

εκκλησίαν το προνόμιον τούτο και περιέλθη λεληθότως εις χείρας ιδιωτών,

τότε διατί να μην επέμβη η κυβέρνησις, αφού το Πατριαρχείον αφήκε από τας

χείρας αυτού την εξουσίαν ταύτην»243.

Η συμμετοχή δύο μελών του ΕΦΣΚ στην νεοϊδρυθείσα επιτροπή

τόνιζε ασφαλώς την ανάγκη συνεργασίας244, όπως όμως επισήμανε ο Κ.

Καλλιάδης, «τότε μόνον θέλουσιν διατηρείν την σχέσιν των δύο σωματείων,

όταν η εκλογή αυτών γίνεται ουχί υπό του Πατριάρχου αλλ' υπό του

Σημαντικό τμήμα των πρακτικών φωτογραφήθηκε από τον τέως γυμνασιάρχη του
Ζωγραφείου Δημήτριο Φραγκόπουλο. Η ψηφιακή επεξεργασία των φιλμ δίνει τη δυνατότητα
στους ερευνητές να χρησιμοποιούν το αρχειακό αυτό υλικδ μέσω των υπολογιστών του
Τμήματος Ιστορίας της Επιστήμης (ΜΙΘΕ) του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι πληροφορίες για τις
σχέσεις Εκπαιδευτικής Επιτροπής και ΕΦΣΚ, περιλαμβάνονται στους κώδικες Α και Β (φιλμ
1 και 2) των Πρακτικών της ΠΚΕΕ.
241
Ο Φιλόθεος Βρυέννιος την εποχή εκείνη ήταν σχολάρχης της Μεγάλης του Γένους Σχολής
και υπό την ιδιότητα του αυτή συμμετείχε στην ειδική επιτροπή που συγκρότησε ο Σύλλογος
«προς σύνταξιν του γενικού οργανισμού των διδασκαλείων» Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 338.
242
Πρακτικά ΠΚΕΕ, κώδικας Α, (φιλμ 1).
243
Ο.π.
244
Ο ΕΦΣΚ αποδέχθηκε «μετά χαράς και ευγνωμοσύνης την γινομένην αυτώ τιμή». Η σχετική
επιστολή υπάρχει στα Πρακτικά της ΠΚΕΕ, ο.π. Συνεδρίασις Η' (2-5-1873).

161
 Φιλολογικού Συλλόγου» . Στην πράξη πάντως η ΠΚΕΕ δεν επιζητεί ισότιμη

συνεργασία, αλλά πρώτιστα ενδιαφέρεται να «κανονισθώσιν αι μετά του

Συλλόγου σχέσεις της επιτροπής, να γνωρίση ο Σύλλογος τις ο ανώτατος εν

Τουρκία επί της εκπαιδεύσεως των ορθοδόξων έφορος» 246 . Η επιτροπή

φαίνεται να οδηγεί την κατάσταση στα άκρα, καθώς θέτει ως στόχο της την

δημιουργία ομοιόμορφου σχολικού προγράμματος και επιμένει να

προχωρήσει χωρίς να λάβει υπόψη την ανάλογη εργασία που μόλις έχει

εκπονήσει ο Σύλλογος. Με υπομονή και επιμονή ο αρχιμανδρίτης Βρυέννιος

προσπαθεί να προωθήσει μια συμβιβαστική λύση επισημαίνοντας ότι

«επειδή ο Σύλλογος τοσαύτας υπέρ της εθνικής παιδεύσεως καταβάλλει

προσπάθειας, δέον να προσέξη η επιτροπή μη έλθη εις σύγκρουσιν μετ'

αυτού ή παραβλάψη και παρακώλυση τας ενεργείας αυτού διότι τούτο θέλει

ήσθαι μεγάλο αδίκημα προς το έθνος»247. Τελικά φαίνεται ότι οι παραινέσεις

του είχαν αποτέλεσμα, αφού η επιτροπή αποφάσισε να ζητήσει —μέσω του

Πατριάρχη Ιωακείμ Β'~ από τον ΕΦΣΚ το πρόγραμμα προς μελέτη 248 .

Ο ΕΦΣΚ παρότι ευαγγελίζεται ένα κοσμικό εκσυγχρονισμένο σχολείο

δεν θέτει υπό αμφισβήτηση τον αναντικατάστατο ρόλο των μητροπολιτών ως

πνευματικών ηγετών των επαρχιών. Αντιθέτως ζητά, όπως είδαμε, την

245
Ο.π. ΣυνεδρίασιςΛΘ (20-8-1874).
246
Ο.π. Η άποψη αυτή διατυπώνεται από τον πρόεδρο της επιτροπής ο οποίος παρακάτω
αναφέρει: Καθ' όσον βλέπω τον σκοπόν αυτού [του ΕΦΣΚ] ωρισμένον του να διευθύνει τα της
παιδείας ' εξάγω δε τούτο α', εκ των προς τους αρχιερείς επιστολών αυτού, ένθα με υπέροχον
ύφος ζητεί παρ' αυτών πληροφορίας περί της καταστάσεως των σχολείων β' εκ της
συντάξεως του ομοιομόρφου προγράμματος και γ', εκ των δημοσίων αγορεύσεων, ένθα ο
πρόεδρος και οι αγορηταί αναφανδόν και απαρακαλύπτως κηρύττουσι τούτο».
247
Ο.π., ΣυνεδρίασιςΛΘ (20-8-1874).
248
Βλ., ο.π: Το κείμενο της επιστολής της ΠΚΕΕ προς τον Πατριάρχη δημοσιεύεται στο τέλος
των πρακτικών της συνεδρίασης.

162
 ουσιαστική συνεισφορά τους στην εκπαιδευτική προσπάθεια, χωρίς να

διστάζει όμως να καταγγείλει την «ενιαχού απαντωμένη ολιγωρία των

εκκλησιαστικών αρχών»249, ή την τακτική «πνευματικών τινών αρχηγών

οίπερ τα ίδια αυτών συμφέροντα συνήθως τιθέασιν υπέρτερα των

κοινών»250. Στις εκθέσεις τις εκπαιδευτικής επιτροπής αναφέρονται αρκετά

παραδείγματα αδιάφορων μητροπολιτών, αλλά περισσότερα ιεραρχών που

φροντίζουν με αμέριστο ενδιαφέρον τα εκπαιδευτικά θέματα της επαρχίας

τους 251 . Άλλωστε ένα σημαντικό τμήμα των πληροφοριακών εκθέσεων που

φθάνουν στον ΕΦΣΚ συντάσσονται από τους τοπικούς επισκόπους.

Χαρακτηριστικό είναι και το ενδιαφέρον του ΈΦΣΚ για την μόρφωση

του κατώτερου κλήρου κάτι που φαίνεται από τις προσπάθειες του για την

ίδρυση, με την συνεργασία του Πατριαρχείου252, Ιερατικού συλλόγου που θα

φρόντιζε «ιδίως περί της βελτιώσεως του κατωτέρου αυτού κλήρου όστις

εστίν ο άμεσος και οδηγός και μορφωτής του λαού» 253 . Η ιδεολογική όμως

αντίθεση συλλόγων και εκκλησίας γίνεται φανερή σε κάποιες επαρχίες. Το

1875 στην έκθεση της εκπαιδευτικής επιτροπής φιλοξενούνται οι καταγγελίες

1
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, g. 204.
250
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 198.
251
Ενδεικτικά αναφέρουμε τα συγχαρητήρια και τους επαίνους που απονέμονται στον
Προύσσης Νικόδημο, ενώ αντίθετα «ο Σύλλογος δεν δύναται ειπείν και περί του
Σεβασμιωτάτου αγίου Νικαίας, ό,τι είπε και θέλει ειπεί περί ουκ ευάριθμων ευτυχώς
φιλόμουσων ιεραρχών» (ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 255).
252
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 265.
253
ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 210. Η αναφορά γίνεται με αφορμή την ίδρυση στην Τραπεζούντα ανάλογου
συλλόγου. Ο σύλλογος στην Πόλη έζησε από το 1873 έως το 1877, διάστημα στο οποίο τα
εκπαιδευτικά ζητήματα του Γένους ήταν στα χέρια του ΕΦΣΚ. Ο Κανονισμός του εν
Κωνσταντινούπολη Ιερατικού Εκπαιδευτικού Συλλόγου, δημοσιεύτηκε το 1873.

163
 του γνωστού λόγιου από τη Τραπεζούντα, Σάββα Ιωαννίδη , ο οποίος

«ευσυνειδήτως επιθυμών να ανακοινώσει πληροφορίας τω Πανελληνίω δια

του ημέτερου σωματείου δυσανασχετεί όπου ευρίσκει έριδας εκκλησιαστικών

ή άλλων επιτόπιων αρχών, παραβλαπτούσας την ομαλήν ενέργειαν των

εκπαιδευτικών και την πνευματικήν πρόοδον του έθνους, κι μετά πατριωτικής

οργής ουχί αδίκου κατεξανίσταται κατά των λειτουργών εκείνων της

εκκλησίας ή των γραμμάτων, οίπερ δεν ηδυνήθησαν να εννοήσωσι την

υψηλήν αυτών εντολήν»255. Σε έκθεση κοινότητας που δεν κατονομάζεται

«προτείνεται και υποστηρίζεται ο παντελής από των εκπαιδευτικών

πραγμάτων αποκλεισμός των αρχιερέων». Η εκπαιδευτική επιτροπή όμως

θεωρεί άκαιρο να διατυπώσει οριστική απόφαση για τόσο λεπτά ζητήματα, τα

οποία «αφ' ενός δεν επιδέχονται λύσεις απότομους και κατηγορηματικός, αφ'

ετέρου δε η εθνική ημών παίδευσις έχει ανάγκη τοσούτων πρακτόρων, ώστε

δεν δύναται ν' αποκλείση των υπέρ αυτής ενεργειών τάξεις ολόκληρους, και

ιδίως τάς τάξεις εκείνας αίτινες, το γε νυν έχον, αντιπροσωπεύουσι μεν εν

ταις επαρχίαις την εθνικότητα ημών, συγκροτούσι δε την εκτελεστικήν

εξουσίαν των εθνικών ημών δυνάμεων και υπό την ιδιότητα ταύτην

παρίστανται ενώπιον της πολιτικής αρχής εξαιτούμεναι την ικανοποίησιν των

ημετέρων εθνολογικών ή εκπαιδευτικών αναγκών»256.

Δεν αποκλείεται η παραπάνω αποστροφή να αποτελεί μια έμμεση

προειδοποίηση προς την εκκλησία, αφού ο Σύλλογος είναι ακόμη ισχυρός.

254
Ο λόγιος και συγγραφέας Σάββας Ιωαννίδης δίδαξε στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας
και έγραψε το έργο Ιστορία και στατιστική Τραπεζούντος και της περί αυτήν χώρας, ως και περί
της ενταύθα ελληνικής γλώσσης, Εν Κωνσταντινουττόλει 1870 ·
255
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 193.
256
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπήςΐ 876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 204.

164
 Ταυτόχρονα όμως αποτελεί ένα ακόμη κήρυγμα υπέρ της ενότητας των

εθνικών δυνάμεων που δοκιμάζεται από «έριδας και διχοστασίας»257. Στην

Τούλτζα της Βάρνας ο μητροπολίτης Διονύσιος αντιδρά στους κανονισμούς

της εκκλησίας και του σχολείου κυρίως «δια των έπ' αυτών τεθέντα τίτλον

«Ελληνική Κοινότης» (ούτινος η σφόδρα επιφυλακτική αύτη Πανιερότης

απήτει την δια των λέξεων «Γραικική κοινότης» αντικατάστασιν) και δια

ταύτης επιμονής την τε καταπάτησιν των κανονισμών και της κοινότητος την

αποθάρρυνσιν σχεδόν επενεγκότα»258. Εδώ έχουμε την ίδια διαμάχη που θα

έλθει στην επιφάνεια λίγα χρόνια αργότερα με την ίδρυση της αδελφότητας

«Αγαπάτε αλλήλους». Η ιδέα του ενιαίου έθνους σε αντίθεση με αυτήν της

αδιαίρετης ορθοδοξίας. Ωστόσο το εκκλησιαστικό σχίσμα είναι αυτό που

επιφέρει το πλήγμα και στην ενότητα του έθνους. Η απόπειρα του

Πατριαρχείου να επανασυνδέσει την ορθόδοξη ενότητα ενάντια στον

«φυλετισμό» είναι ουτοπική, αφού το σχίσμα είναι αυτό που επικυρώνει τον

ανερχόμενο βουλγαρικό εθνικισμό. Ο αγώνας του ΕΦΣΚ διεξάγεται και

εναντίον των σχισματικών, που εκπροσωπούν πλέον μια διαφορετική

ανταγωνιστική εθνότητα, αλλά και εναντίον των προσηλυτιστών που με τη

δράση τους αποκόπτουν τον σύνδεσμο των πληθυσμών με το έθνος. Στην

πραγματικότητα σύλλογοι και εκκλησία, στο βαλκανικό χώρο, απευθύνονται

στο ίδιο κοινό, το οποίο αποτελούν όσοι μπορούν να ονομασθούν

«Ελληνορθόδοξοι». Η γλώσσα ως κριτήριο για την ενίσχυση κοινοτήτων δεν

υφίσταται, αφού ο αντικειμενικός στόχος είναι ακριβώς η εξάπλωση της

ελληνικής γλώσσας, της οποίας η σημασία είναι καθοριστική για την εθνική

257
Βλ. ενδεικτικά στις Εκθέσεις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής, ο.π., τις περιπτώσεις των
Ταταούλων (τ. Η, σ. 265), των Σερρών (τ. Ι, σ. 190) και της Κίου (τ. Ι, σ. 196).
258
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 257.

165
 ιδεολογία . Το μόνο κριτήριο το οποίο εκ των πραγμάτων υπάρχει είναι

αυτό της θρησκείας αφού ο ΕΦΣΚ δεν μπορεί να απευθυνθεί παρά στο

ποίμνιο της Μεγάλης Εκκλησίας260.

Με αυτό δεδομένο ο Σύλλογος επεκτείνεται σε χαρακτηρισμούς για

αλλόγλωσσους πληθυσμούς που μπορούν να τους προσδώσουν εθνικό

χαρακτήρα όπως: «χαρακτήρες φέρουσι έτι τον ελληνικότατον τύπον»,

«έλληνες το γένος», «την μορφήν και το ήθος ελληνικότατοι», ή «φέρουσι

ακραιφνώς ελληνικόν χαρακτήρα»261. Ο ΕΦΣΚ θεωρεί δεδομένη την

επιθυμία των αλλόγλωσσων να φοιτήσουν σε ελληνικά σχολεία τονίζοντας τα

σχετικά αιτήματα κοινοτήτων που τίθενται υπόψη του μέσω των τοπικών

συλλόγων. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την περίπτωση του χωριού Φιντικλί

στη Βιθυνία262, οι αρμενόφωνοι κάτοικοι του οποίου με γράμμα τους στην

τουρκική γλώσσα, ζητούν την υποστήριξη της ελληνικής σχολής τους 263 , ή

259
«Η αναβίωση της γλώσσας, φυσικά, άνοιξε το δρόμο για την καλλιέργεια αισθημάτων
εθνοτικής ταυτότητας, την πολιτικοποίηση της μνήμης για το αρχαίο παρελθόν, και το
σταδιακό μετασχηματισμό παραδοσιακών θρησκευτικών εντάξεων σε εθνική προσήλωση.»
Paschalis Kitromilides, «"Imagined Communities" ...», ο.π., σ. 171.
260
Είναι χαρακτηριστικό ότι η περίπτωση των ελληνοφώνων μωαμεθανών του Όφι δεν
φαίνεται να αποτελεί πεδίο παρέμβασης του Συλλόγου. Βλ ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 194.
261
Οι χαρακτηρισμοί αναφέρονται σε τουρκόφωνους (ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 208), αλβανόφωνους
(ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 258 και τ. Ζ, σ. 213 ), βουλγαρόφωνους και βλαχόφωνους (ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ.
199).
262
Στο Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών με το όνομα
Φουντουκλιά αναφέρεται μια ομάδα χωριών στη Βιθυνία τα: Παπάζκιοϊ (Β 17), Λεβέντκιοϊ (Β
16), Καντάρκιοϊ (Β 15), Ασάκιοϊ (Β 14). Οι πληροφορητές αναφέρουν ως μητρική γλώσσα τους
την αρμενική, ενώ αναφέρουν ότι οι άνδρες γνώριζαν και τουρκικά. Ενδιαφέρουσα εξήγηση για
την αρμενοφωνία είναι αυτή του πληροφορητή Χαρ. Δημόπουλου από το Καντάρκιοϊ: «Λέγανε
πως στο μέρος μας ήρθαν πρώτα 3-4 άνδρες χωρίς οικογένεια (...). Δεν είχαν γυναίκες και
θέλανε να παντρευτούν. Ελληνικά χωριά δεν υπήρχαν κοντά -τους, πήραν γυναίκες από τ'
αρμένικα χωριά κι απόμεινε η γλώσσα». Όπως είναι φανερό η μαρτυρία αυτή ταυτίζεται με τις
απόψεις του Συλλόγου για τον καθοριστικό ρόλο της μητέρας στη διάδοση της γλώσσας.
263
Βλ.«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1875-76», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 195.

166
της ανορθόγραφης επιστολής (που δημοσιεύεται αυτούσια) του παπά του

χωριού Βελίκα της Αδριανούπολης με την οποία^ζητά δάσκαλο για τους

συντοπίτες του 2 6 4 . Έτσι, η εκπαιδευτική επιτροπή εξαίρει και υποστηρίζει την

λειτουργία σχολείων σε περιοχές με βουλγαρόφωνα ή αλβανόφωνα χωριά,

ενώ επισημαίνει και την «τάσιν των Βουλγάρων προς εξελληνισμόν».

Επικροτεί δε την επέκταση των προσπαθειών του εν Σέρραις Μακεδόνικου

Συλλόγου «επί πλησιοχώρους τινάς πληθυσμούς βουλγαρόφωνους μεν

προθύμως όμως δυναμένους να προσέλθωσι και προσερχόμενους εις τα

ελληνικά εκπαιδευτήρια, άπερ πολλοί εξ αυτών ως ίδια αυτών εθνικά, όπως

και πράγματι είναι, νομίζουσιν»265. Ο Σύλλογος πεπεισμένος για την

ομογενοποιητική ισχύ της ελληνικής παιδείας, στηρίζει στην εκπαίδευση όχι

μόνο την στερέωση, αλλά την επέκταση της ελληνικής εθνικής συνείδησης,

ιδιαίτερα σε χώρους όπου υπήρχε μεγάλη ελληνική παράδοση. Οι επικλήσεις

των κοινοτήτων υπέρ της παιδείας μαρτυρούν, όπως επισημαίνεται σε

έκθεση της εκπαιδευτικής επιτροπής, «ότι ζη έτι εν ταις καρδίαις ημών ο

ηθικός εκείνος γίγας ο φωτίσας και εξευγενίσας τον κόσμον (...) Ζη, και θέλει

ζήσει, και θέλει κραταιωθή, εν όσω σωφρονούντες ενισχύομεν τους

ημέτερους Συλλόγους, δι ων δυνάμεθα, από κοινού εργαζόμενοι, και τας

υλικάς ανάγκας, ων του λαού η εκπαίδευσις δείται,.να θεραπεύσωμεν και το

υψήγορον και εκπολιτιστικόν πνεύμα του ελληνισμού να εμπνεύσωμεν της

λαοίς, έχοντες αείποτε εν τω νω το του Ισοκράτους, ότι "το των Ελλήνων

όνομα πέποικε μηκέτι του γένους, αλλά της διανοίας δοκείν τεκμήριον, και

Βλ.«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 264.

«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 215.

167
 μάλλον Έλληνας καλείσθαι τους της ελληνικής παιδεύσεως ή τους της κοινής

φύσεως μετάσχοντος"»266.

Η εκπαιδευτική προσπάθεια που αναλαμβάνει ο ΕΦΣΚ στηρίζεται σε

δύο βάθρα, στην συνεργασία των άλλων συλλόγων και στη χρηματοδότηση

από το μεγάλο κεφάλαιο. Εξετάζοντας το πρώτο πρέπει να επισημάνουμε

τον σημαντικό ρόλο αρκετών περιφερειακών συλλόγων όπως των Σερρών ή

της Θεσσαλονίκης267, που σε μεγάλο βαθμό δρουν ως πράκτορες του ΕΦΣΚ.

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι μεγάλο μέρος των κονδυλίων του ΕΦΣΚ

διανέμονται στα σχολεία μέσω αυτών των συλλόγων. Το πλέγμα των

«ελεύθερων», «ειλικρινών» και «αδελφικών» σχέσεων των φιλεκπαιδευτικών

συλλόγων αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής του ΕΦΣΚ και αυτό

διακηρύσσεται σε κάθε ευκαιρία268. Υπάρχει όμως και η άλλη διάσταση, αυτή

της δράσης των άλλων κεντρικών συλλόγων-παρακλαδιών του Φιλολογικού,

όπως ο Ηπειρωτικός ο Θρακικός κ.α., οι οποίοι διαθέτουν επίσης σημαντικά

ποσά στα άπορα σχολεία των επαρχιών. Για παράδειγμα, το 1872-73, οι δύο

αυτοί σύλλογοι διαθέτουν 600 και 415 λίρες αντίστοιχα, τα οποία η

εκπαιδευτική επιτροπή προσθέτει σε αυτά του ΕΦΣΚ (1190 λίρες) ώστε να

εμφανιστεί η συνολική προσφορά στην εθνική εκπαίδευση269.

Παρενθετικά να σημειώσουμε ότι η δραστηριότητα των κεντρικών

συλλόγων δεν εξαντλείται στην οικονομική ενίσχυση των σχολείων. Στην

δραστηριότητα των συλλόγων Θρακικού, Ηπειρωτικού και Υπέρ της

266
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 219.
267
Σύντομη παρουσίαση των πεπραγένων του εν Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου
βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ,σ.113.
268
Βλ. ενδεικτικά, ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 267 · τ. Θ., σ. 182 · τ. ΙΑ, σ. 109.
269
Βλ. «Έκθεσις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 219.

168
 Γυναικείας Παιδεύσεως (και τη γενναιοδωρία εθνικών* ευεργετών) οφείλεται η

ίδρυση περιώνυμων εκπαιδευτηρίων στη Φιλιππούπολη (Ζαρίφεια), στο

Κεστοράτι του Αργυροκάστρου (Ζωγράφεια) και την Κωνσταντινούπολη

(Ζάππειον) αντιστοίχως270. Το Ζάππειον, η ισχυρότερη απόδειξη του

ενδιαφέροντος του ΕΦΣΚ για τη γυναικεία εκπαίδευση, ιδρύεται το 1875 λίγο

μετά τη σύσταση του υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως Συλλόγου271. Είναι

χαρακτηριστικό ότι ολόκληρο το διοικητικό συμβούλιο του νέου συλλόγου

αποτελούσαν μέλη του ΕΦΣΚ, με πρόεδρο των Χρ. Ζωγράφο και

προεδρεύοντα αντιπρόεδρο τον Ηροκλή Βασιάδη272. Και στην πρίπτωση του

Ζαππείου ακολουθήθηκε η γνωστή οδός: «Είπεν ο Βασιάδης άκουσεν ο

Κωνσταντίνος Ζάππας». Με τα λόγια αυτά εξηγεί ο Ξενοφών Ζωγράφος τον

τρόπο που δημιουργήθηκε το εκπαιδευτήριο, το οποίο πήρε το όνομα του

Ηπειρώτη μεγάλου ευεργέτη. «Ο κύριος δε σκοπός του πρώτου τούτου

καθιδρύματος εστίν η νηπιακή, μέση και ανωτέρα εκπαίδευσις του γυναικείου

Βλ. Χρ. Πανταζίδης, «Συνοπτική έκθεσις των κατά την πεντηκονταετηρίδα του Ελληνικού
Φιλολογικού Συλλόγου πεπραγμένων», ΕΦΣΚ. Πεντηκονταετηρίς 1861-1911,
Κωνσταντινούπολις 1913-1921, σ. 57-58' Οδ. Ανδρεάδης, «Ο εν Κωνσταντινουπόλει
Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», Απικόν Ημερολόγιον του έτους 1887, Αθήνησι 1886, σ.
537-538. Για την αναγγελία της ίδρυσης των διδασκαλείων δια των συλλόγων Ηπειρωτικού και
Θρακικού, βλ: ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 275. Να προσθέσουμε το σχολείο το οποίο η Μακεδόνικη
Αδελφότης ίδρυσε στο Τσοτύλιον της δυτικής Μακεδονίας. Βλ. Χ. Β. Τσώτσης, Η Μακεδόνικη
Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης και το Γυμνάσιον Τσοτυλίου. Μία εκατονταετής ιστορική πορεία.
Θεσσαλονίκη 1971.
271
Για την ίδρυση του Ζαππείου βλ. Ζάππειον Εθνικόν Παρθεναγωγείον, Α'
Εικοσιπενταετηρίς 1875-1900. Β' Επετηρίδες 1900-1903, Εν Κωνσταντινουπόλει 1904, σ. 5-
27.
272
Τα υπόλοιπα μέλη του συμβουλίου ήταν οι: Ξ. Ζωγράφος, Δ. Μαλλιάδης, Σπ. Μαυρογένης,
Α. Ζωηρός, Σ. Βουτυράς, Ν. Φωτιάδης, Ζ. Αλεξανδρίδης, Ν. Γεωργιάδης.

169
 φύλου και ιδία η μόρφωσις αξίων νηπιαγωγών κατά το νέον παιδαγωγικόν

σύστημα»273.

Τα χρηματικό ποσό που διανέμει ο σύλλογος στο διάστημα των οκτώ

πρώτων χρόνων της δεκαετίας του 1870 δεν είναι τόσο σημαντικό σε σχέση

με τις τεράστιες ανάγκες που έπρεπε να καλύψει 274 . Η δημιουργία όμως ενός

εκπαιδευτικού ρεύματος σε πολλές επαρχίες υπήρξε ανεκτίμητη. Άλλωστε ο

κατακερματισμός των ποσών για να επωφεληθούν περισσότερα σχολεία

ίσως να μην ήταν αποτελεσματικός, αποσκοπούσε όμως να προκαλέσει το

ενδιαφέρον και την φιλοτιμία ευπόρων275, λαού και εκκλησίας, ώστε να

συνδράμουν ή να συνεχίσουν το έργο του Συλλόγου. Οι κοινότητες

«οφείλουσι ίσως να επωφελώνται ενίοτε την του ημετέρου Συλλόγου

δυσχέρειαν ίνα καλλιεργώσι και αναπτύσσωσι ^ην ιδίαν αυτών υλικήν

αυτάρκειαν, εξεγείρουσαι ούτως έτι μάλλον τον υπέρ της εθνικής

εκπαιδεύσεως ζήλον πασών των τάξεων και παρέχουσαι αφορμήν όπως

από καιρού εις καιρόν ανανεώνται τα λαμπρά εκείνα παραδείγματα των

ημετέρων πατέρων δια τοσούτων κακουχιών και εν τοσούτο δειναίς

περιστάσεσι κατορθωσάντων εν θυσίαις και αγώσι διηνεκέσι να

Ο.π., σ. 20-21. Ως διευθύντρια του νέου εκπαιδευτηρίου κλήθηκε από την Αθήνα η
διακεκριμένη παιδαγωγός Καλλιόπη Κεχαγιά. Τα εγκαίνια του επιβλητικού κτιρίου δίπλα στην
αγία Τριάδα του Πέρα όπου τελικά στεγάστηκε το παρθεναγωγείο έγιναν στις 6-8-1885 (βλ.
ο.π., σ. 7,10). Βλ. επίσης Τατιάνα Σταύρου, Ο εν Κωνσταντινουπόλα..., ο.π., σ. 152-155.
274
Βλ.«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1873-74», ΕΦΣ^,Ί. Η, σ. 253. «Οι μεν πόροι
ημών ολίγοι και τα μέσα σμικρά και περιωρισμένα η δε θέλησις ημών ισχυρά και
ακατάβλητος».
275
Βλ. «Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 209. Όπως
χαρακτηριστικά αναφέρεται, οι πληροφορίες που η επιτροπή δημοσιεύει για την εικόνα της
ελληνικής εκπαίδευσης θα πρέπει να εκληφθούν ως «εθνική συναλλαγματική» που πρέπει να
εξαργυρωθεί.

170
 συντηρήσωσι άσβεστον την της εθνικής ημών αγωγής ιεράν εστίαν» . Οι

πόροι για την ενίσχυση των απόρων σχολείων προέρχονται σχεδόν

αποκλειστικά από δωρεές πλουσίων ομογενών για το σκοπό αυτό. Οι

Γεώργιος Ζαρίφης, Χρηστάκης Ζωγράφος, Μενέλαος. Νεγρεπόντης και

Ανδρέας Βαλλιάνος, είναι αυτοί που προσέφεραν το μεγαλύτερο ποσοστό

των χρημάτων προς διάθεσιν. Ο Σύλλογος αποτελεί ουσιαστικά τον

πληρεξούσιο διαχειριστή των πόρων αυτών, τους θποίους χρησιμοποιεί έτσι

ώστε να αποδώσουν το καλύτερο αποτέλεσμα. Η διακοπή της

χρηματοδότησης του προγράμματος από το ομογενειακό κεφάλαιο

περιορίζει σημαντικά τη δυνατότητα παρέμβασης του συλλόγου στον

συγκεκριμένο τομέα 277 . Η αρχική αμήχανη συγκατάβαση μετατρέπεται σε

καταγγελία αθέτησης των υπεσχη μένων. Ο Βασιάδης δεν διστάζει να

αποκαλέσει όσους ο ΕΦΣΚ είχε ανακηρύξει ευεργέτες των απόρων σχολείων

ως οφειλέτες αυτών, ενώ στην έκθεση της εκπαιδευτικής επιτροπής του 1879

κατακρίνεται ως προδοσία η εγκατάλειψη του Συλλόγου από εκείνους που

στήριζαν ως τότε την εθνική εκπαίδευση: «Ο δε Σύλλογος ημών, ο

πανελλήνιος ούτος Σύλλογος, εφ ω τοσαύται εστηρίζοντο ελπίδες, και όστις,

ως φιλόστοργος μήτηρ, εθέρμαινεν εν τοις κόλποις τα ριγούντα αυτού τέκνα

και έτρεφεν αυτά πεινώντα εκ του ιδίου αυτού αίματος, τοσαύτα συνετήρει

άπορα εν ταις επαρχίαις σχολεία, παρεμύθει τους εν απογνώσει και εβοήθει

τους δεομένους, νυν αστόργως και αγνωμόνως εγκαταληφθείς, ουκ οιδ'

όπως, και καταπροδοθείς εν μέσω τω αγώνι ακμάζοντι υπ' εκείνων των

276
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 197.
277
Όπως παρατηρεί ο Οδ. Ιάλεμος (ΕΦΣΚ, τ. ΙΔ, σ. 159), «ευόύς άμα έπαυσαν αι συνδρομαί
αύται, επαύσατο και το γόητρον όπερ εξήσκει ο Σύλλογος προ πάντων εις τα μέρη της
Μακεδονίας».

171
 τέκνων αυτού, όπερ δια τας υπέρ της εθνικής τταιδεύσεως γενναίας χορηγίας

ευεργέτας εαυτού και του έθνους ανακήρυσσε και το όνομα αυτών μέχρι των

περάτων της ελληνίδος γης και ξένης μετ' ευλογίας και θαυμασμού ν'

αναφέρηται επόνησε.»278

Όταν το 1884 πεθαίνει ο Γεώργιος Ζαρίφης 279 , αφήνει στη διαχείριση

του Συλλόγου ένα σημαντικό ποσό (20 χιλ. φρ.) «ίνα χρησιμεύσωσιν υπέρ

των εν Κωνσταντινουπόλει απορούντων σχολείων»280. Η χορηγία αυτή θα

μπορούσε να εκληφθεί ως συνέχεια του προγράμματος ενίσχυσης των

απόρων σχολείων, αλλά ο Βασιάδης φρόντισε να υπογραμμίσει την διαφορά

λέγοντας ότι τα χρήματα «ήσαν προωρισμένα .υπέρ των σχολών της

Κωνσταντινουπόλεως και των προαστείων, κατατέθηκαν δε προσωρινώς

υπό της σεβαστής οικογενείας του μακαρίτου Ζαρίφη τω ταμείω του

Συλλόγου ως παρακαταθήκη, ουκ ήσαν δε δωρεά αυτώ γενομένη, ως

εσφαλμένως ερρήθη και εγράφη' ο Σύλλογος μακάριος αν ην, ει τα

καθυστερούντα αυτώ απελάμβανε»281. Ο Σύλλογος πάντως συστηματικά και

με ευσυνειδησία κατέγραψε την κατάσταση των σχολείων της ευρύτερης

περιοχής της πρωτεύουσας -με βάση τις εκθέσεις που απέστειλαν οι

εφορίες 48 σχολών 2 8 2 - και διένειμε τα χρήματα που είχαν τεθεί στη διάθεση

του για το σκοπό αυτό 283 .

«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1878-79», ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ. 121.

279
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 63.
280
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1883-84», ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 100, όπου δημοσιεύεται
σχετική επιστολή της Ελένης Γ. Ζαρίφη προς τον πρόεδρο του Συλλόγου.
281
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1884-85», ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 121.
282
Βλ. «Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής», ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 99-108. Η έκθεση αποτελεί
πολύτιμη πηγή για την εκπαιδευτική κίνηση της ευρύτερης περιοχής της Πόλης.
283
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ (1884-85), σ. 71, όπου δημοσιεύεται ο σχετικός κατάλογος.

172
 Αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που ο ΕΦΣΚ έστρεφε το ενδιαφέρον του

προς την εκπαιδευτική κατάσταση της Πόλης, παρότι «εξ ου συνέστη εν τοις

Πατριαρχείοις κεντρική εκπαιδευτική επιτροπή ίδιον έχουσα μέλημα την

εποπτείαν των σχολείων Κωνσταντινουπόλεως απέσχεν, όπως μη εις

σύγκρουσιν περιέλθη, μηδέ κωλυθή περιθάλπειν τας εκπαιδευτικός ανάγκας

των επαρχιών»284. Από το 1878 ο εισηγητής της εκπαιδευτικής επιτροπής

Οδ. Ιάλεμος είχε επισημάνει την ανάγκη «όπως εξακριβωθή η πνευματική

κατάστασις της πρωτευούσης»285. Έτσι, την χρονιά αυτή η εκπαιδευτική

επιτροπή συνέλεξε τις αναγκαίες πληροφορίες με βάση τις οποίες μοίρασε σε

286
δέκα σχολεία την ετήσια χορηγία του Μ. Νεγρεπόντη . Όπως είναι

αυτονόητο, οι εκθέσεις της επιτροπής για τα σχολεία της πρωτεύουσας287,

αποτελούν μια πολύτιμη μαρτυρία για την εκπαιδευτικά πράγματα της

Κωνσταντινουπόλεως την συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Δυστυχώς όμως,

όπως σημειώνει ο Θεμ. Σαλτέλης, «στερούμενοι στατιστικών ειδήσεων των

παιδευτικών πραγμάτων και των άλλων μεγαλοπόλεων της Ανατολής και

των άλλων συνοίκων εθνών δεν δυνάμεθα αντιπαραβαλόντες ταύτα προς

εκείνα να ίδωμεν ει τίνων μεν και τίνων κατά τι πλεονεκτεί η ημετέρα πόλις

και το ημέτερον έθνος, ει τίνων δε και τίνων και κατά τι ελαττούται» 288 .

Ηρ. Βασιάδης, «Έκθεσις των έργων του ΕΦΣΚ», ο.π., σ. 151.

285
«Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1877-78», ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 121. Το προηγούμενο έτος
η επιτροπή είχε επισημάνει ότι η πρωτεύουσα «νοσεί σπουδαίως εν τη κατωτέρα παιδεύσει,
και πρέπει δια πάσης θυσίας να ιαθή» (ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 221).
286
Βλ. ΕΦΣΚ, ι. IB, τ. 142.
287
«Εκθεσις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής περί των εν Κωνσταντινουπόλει και τοις
περιχώροις Σχολείων», ΕΦΣΚ, τ. Ι Γ, σ. 56-84. Η δεύτερη χρονικά έκθεση αναφέρεται στη
σημ. 272.

173
 Η στέρηση των οικονομικών πόρων στρέφει τον Σύλλογο σε άλλες

φιλεκπαιδευτικές δραστηριότητες, όπως η επεξεργασία σχολικών

προγραμμάτων και η ενίσχυση της έκδοσης κατάλληλων σχολικών

εγχειριδίων. Η αλήθεια είναι ότι ο ΕΦΣΚ, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του

1870, έχει ενδιαφερθεί για το ζήτημα της ομοιόμορφης μεθόδου διδασκαλίας,

την επικράτηση της συνδιδακτικής έναντι της αλληλοδιδακτικής μεθόδου 289 ,

και έχει επίσης γνωματεύσει για τον κατάλληλο αριθμό διδασκαλείων και την

κατάλληλη χωροθέτησή τους 290 . Η ανάγκη καταρτισμένων δασκάλων

επισημαίνεται σε κάθε ευκαιρία. Το Κυριάκο σχολείο (1877) είναι μια

προσπάθεια προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση291, αφού σε αυτό

επιμορφώνονται οι δάσκαλοι κατά τη διάρκεια της αργίας της Κυριακής σε

μαθήματα όπως Παιδαγωγική, μουσική , γυμναστική, ψυχολογία, γεωγραφία,

φυσική πειραματική, κ.τ.λ.292 Η παύση των δωρεών υπέρ των σχολείων

ώθησε τον Σύλλογο να ενδιαφερθεί εντονότερα για την πρόταση του

Κωνσταντίνου Καραπάνου293 να προσφέρει το αναγκαίο ποσό για την

Βλ. ενδεικτικά στις «Εκθέσεις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 219' τ. Η, σ.

259' τ. Θ, σ. 191 ' τ. ΙΑ, σ. 206. Βλ. επίσης Κ. Καραπάνος, «Προεδρική λογοδοσία 1871-72»,
ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 307 όπου σημειώνεται ότι «η ανάγκη της διαδόσεως της παιδείας εις τον
λαόν» μπορεί να εξυπηρετηθεί με την εύρεση «της καταλληλότερος δια την δημοτικήν
εκπαίδευσιν μεθόδου και η ομοιόμορφος, ει δυνατόν, εφαρμογή αυτής καθ' όλα τα σχολεία».
290
Προτείνεται η ίδρυση τεσσάρων μόνον «τελείων και ανελλειπών» διδασκαλείων σε Ήπειρο,
Μακεδονία, Θράκη και Μικρά Ασία. Βλ. «Έκθεσις...1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 267.
291
Το σχέδιο της εκπαιδευτικής επιτροπής εγκρίθηκε από το Πατριαρχείο και το εκπαιδευτήριο
λειτούργησε στην αίθουσα του Συλλόγου. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 164.
292
Ο.π. Βλ. επίσης την λογοδοσία του Ιωάννη Αριστοκλή για το έτος 1877-78, ΕΦΣΚ, τ. IB, σ.
134. Στον απολογισμό του επομένου έτους (τ. ΙΓ, σ. 94) αναφέρεται η βραχεία λειτουργία του
σχολείου «δια την σπάνιν των ακροατών».
293
Ο Κωνσταντίνος Καραπάνος (1840-1914) γεννήθηκε στην Άρτα και σπούδασε νομικά στην
Αθήνα και το Παρίσι. Παντρεύτηκε την κόρη του Χρ. Ζωγράφου και ασχολήθηκε με τραπεζικές
επιχειρήσεις. Το 1876 έλαβε άδεια για ανασκαφές στην Ήπειρο όπου ανακάλυψε το ιερό της

174
 βράβευση σχολικών εγχειριδίων, καταλλήλων για τα ελληνικά δημοτικά

σχολεία 294 . Με τον τρόπο αυτό ο ΕΦΣΚ αφενός θα πετύχαινε το ομοιόμορφο

της διδασκαλίας και αφετέρου θα έλεγχε αποτελεσματικά το περιεχόμενο και

τον προσανατολισμό της ελληνικής εκπαίδευσης. Το πρόγραμμα προέβλεπε

την βράβευση τριών ή τεσσάρων βιβλίων κατά έτος, αλλά τα αντικείμενα των

βιβλίων που είχαν εξαγγελθεί αρχικά διαφοροποιήθηκαν με το πέρασμα του

χρόνου, ενώ προκηρύχθηκαν και έκτακτα διαγωνίσματα για την συγγραφή

εγχειριδίων που δεν περιλαμβάνονταν στον αρχικό σχεδιασμό. Τα

βραβευμένα βιβλία θα εκδίδονταν και αντίτυπα τους θα αγόραζαν οι κεντρικοί

σύλλογοι για να τα αποστείλουν σε ελληνικά σχολεία295. Η προκήρυξη του

διαγωνισμού έδινε τις γενικές κατευθύνσεις και οδηγίες για την υποβολή των

έργων ( π.χ. όριζε ότι η γλώσσα θα έπρεπε «να η όσον το δυνατόν απλή,

καθαρά και σαφής, το δε ύφος του βιβλίου ανάλογον τη ηλικία δΓ ην το βιβλίο

Δωδώνης. Έλαβε ενεργό μέρος στη ζωή του ΕΦΣΚ και ανέλαβε δύο φορές την προεδρία.
Μετά την προσάρτηση της Άρτας εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Από το 1882 εκλεγόταν
συνεχώς βουλευτής της γενέτειρας του και ανέλαβε υπουργικά αξιώματα σε κυβερνήσεις του
Δηλιγιάννη. Για τη συμμετοχή του στις διαπραγματεύσεις για τη διευθέτηση των βόρειων
συνόρων της Ελλάδος βλ. Κ. Γαρδίκα-Αλεξανδροπούλου, «Ο Κωνσταντίνος Καραπάνος και οι
διαπραγματεύσεις για την προσάρτηση της Θεσσαλίας και Ηπείρου», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε, τ.26 (1983), σ.
327-382.
294
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στη λογοδοσία του 1879 ο Οδ. Ιάλεμος «το Καραπάνειον
διαγώνισμα εξωρύξαμεν κατακεχωσμένον που των αρχείων και των σελίδων του Περιοδικού
από των πρώτων μηνών του 1874, διότι έκτοτε ο φιλογενής εκείνος και φιλόμουσος ανήρ ο
τοσαύτας υπέροχους υπηρεσίας παράσχων τω Συλλόγω (...) είχεν αναγγείλει τω προεδρείω
την διάθεσιν αυτού όπως φανή χρήσιμος τη δημοτική εκπαιδεύσει..» ( ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ. 194).
295
Βλ. «Καραπάνειος Αγων περί εκδόσεως μεθοδικών διδακτικών βιβλίων. Προς χρήσιν των
Δημοτικών Σχολείων. Γενικόν Πρόγραμμα», ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ, σ. 128-129 και τ. ΙΔ, σ. 87-88. Το
γενικό πρόγραμμα αναδημοσιεύεται από καιρού εις καιρόν με μικρές διαφοροποιήσεις. Για
παράδειγμα βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 321 και τ. IH, σ. 108. Για την έκδοση των βραβευθέντων
βιβλίων δεν δίνονται πληροφορίες.Σε υποσημείωση του ΚΔ τόμου (σ. 75) βλέπουμε ότι η
«'Κλείς της αναγνώσεως' εκρίθη και βραβευθέν κατά το έτος 1880 εξεδόθη».

175
 γράφεται»296), ενώ για κάθε γνωστικό αντικείμενο εκδιδόταν λεπτομερής

οδηγός, ο οποίος ποδηγετούσε με ασφάλεια τους υποψηφίους συγγραφείς

στη γραμμή που ο ΕΦΣΚ είχε καθορίσει ως κατάλληλη για την εκπαίδευση

των Ελλήνων μαθητών της αυτοκρατορίας. Η πρώτη φάση διαρκείας έξι ετών

του διαγωνίσματος εγκαινιάστηκε το 1879 με την προκήρυξη περί

συγγραφής: οδηγού νηπιαγωγών, συλλογής παιδιών, αλφαβηταρίου.

Θριαμβευτής του διαγωνισμού θα αναδειχθεί ο Γεώργιος Χασιώτης297, ο

οποίος με τους έξι τόμους των πραγματειών του θα αποσπάσει δύο βραβεία

(1000 φράγκα)298.

Στην προκήρυξη του βιβλίου για το μάθημα της ελληνικής ιστορίας

που δημοσιεύθηκε το 1880 θα σταθούμε λίγο περισσότερο. Το αναλυτικό

πρόγραμμα του διαγωνίσματος αυτού αναδεικνύει την διαχρονική ενότητα

του ελληνικού έθνους την οποία αντιμετωπίζει ως αδιαμφισβήτητη αρχή. Η

δομή του βιβλίου θα έπρεπε να είναι βιογραφική, σύμφωνα με την τάση της

Ο.π., τ. ΙΓ, σ. 129. Πρβλ. Μαρία Δημάση, «Θρησκευτικές και εθνικές αρετές των Ελλήνων
στα αναγνωστικά βιβλία της Κωνσταντινούπολης (1880-1895)», Η καθ' ημάς Ανατολή, τ.
Γ(1996), σ. 210-211. Εκεί επισημαίνεται και η διάσταση απόψεων μεταξύ ΠΚΕΕ και ΕΦΣΚ.
297
Ο Ηπειρώτης Γεώργιος Χασιώτης, γεννημένος στη Βίτσα το 1842, προσέφερε στον ΕΦΣΚ
πολλές και πολύτιμες υπηρεσίες, ιδιαίτερα από τη θέση του γενικού γραμματέα. Σπούδασε στη
Φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ήταν από τους ιδρυτές του Ελληνικού
λυκείου στην Κωνσταντινούπολη. Το 1880 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι ως δάσκαλος των υιών
του Χρ. Ζωγράφου και αργότερα έγινε διαχειριστής της περιουσίας του μαικήνα στην Πόλη.
Έργο του το L' instruction publique chez les Grecs depuis la prìse de Constantinople par les
Turcs jusqu' ei nos jours, Paris 1881.
298
Το βραβείο για τη σύνταξη αλφαβηταρίου δόθηκε σε ανώνυμο συγγραφέα. Βλ. σχετικά:
«Καραπάνειος Αγων. Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1879-80», ΕΦΣΚ, τ. ΙΔ, σ. 80-87. Το
επόμενο έτος βραβεύονται τα βιβλία της Αριθμητικής (Ι. Γεράκης) και της Ιεράς Ιστορίας
(ανώνυμος). Βλ. «Καραπάνειος αγών...», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 100-113.

176
 εποχής299, αλλά και την προσδοκία ότι η εξέταση του βίου μεγάλων

προσωπικοτήτων από όλες τις ιστορικές περιόδους θα τόνιζε την αδιάλειπτη

συνέχεια του ελληνισμού. Άλλωστε σε ένα έθνος όπως το ελληνικό, «οι

μεγάλοι αυτού άνδρες ουκ εισί μετέωρα φαινόμενα ανεξήγητα, αλλά φυσικόν

προϊόν αυτού του έθνους συντελέσαντες, τινές μεν εις δόξαν και ανύψωσιν

αυτού όσο και εκείνο εις την ύπαρξιν αυτών...»300. Αυτή είναι η άποψη του

ΕΦΣΚ για τον ρόλο της προσωπικότητας στο ιστορικό γίγνεσθαι. Όσο για τις

μορφές που χωρούν στο σχήμα το οποίο προτείνει, είναι πολλές και

καλύπτουν όλο το χρονικό φάσμα της ελληνικής ιστορίας («αρχαία, μέση και

νεωτέρα»), αν και είναι εμφανές, αλλά και αναμενόμενο, ότι η αρχαία

περίοδος εκπροσωπείται εντονότερα. Αντίθετα από τους βυζαντινούς δεν

περιλαμβάνει παρά μόνο τον Μέγα Κωνσταντίνο και τον Κωνσταντίνο

Παλαιολόγο. Είναι ίσως σκόπιμο να αναφέρουμε κάποιες από τις

προσωπικότητες που συμπεριλαμβάνονται στο βιογραφικό σχήμα, αλλά,

επίσης, τα ονόματα τους επαναλαμβάνονται με αξιοσημείωτη συχνότητα στις

σελίδες του περιοδικού. Πρόκειται για τον Όμηρο, .τον Μέγα Αλέξανδρο, και

τον Κοραή (ο οποίος συνήθως αναφέρεται μαζί με τους Ηπειρώτες ευεργέτες

αδελφούς Ζωσιμάδες). Ο Όμηρος είναι ο γενάρχης του έθνους, το σημείο

αναφοράς της ιστορικής του αρχής. Ο Μέγας Αλέξανδρος είναι ο εκφραστής

της ελληνικής πολιτιστικής υπεροχής, αλλά και της ισχύος του για πρώτη

φορά ενωμένου ελληνισμού. Ο Κοραής, από τους σημαντικότερους

299
«Η ρομαντική ιστοριογραφική αντίληψη που θεωρεί το άτομο ως καθοριστικό παράγοντα
του ιστορικού γίγνεσθαι, ευνοεί την ανάπτυξη ενός άλλου τύπου ιστορικής αφήγησης, της
βιογραφίας». Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914):
Γνωστικό αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις, Αθήνα 1988, σ. 59. Βλ. επίσης σ. 69.
300
«Πρόγραμμα προς συγγραφήν ελληνικής ιστορίας αρχαίας, μέσης και νεωτέρας....», ΕΦΣΚ,
τ. ΙΔ, σ. 90.

177
 εκπροσώπους του ελληνικού διαφωτισμού, αποτελεί πηγή έμπνευσης για

τους οραματισμούς και πρακτική του ΕΦΣΚ. Η δε σύνδεση του με τους

Ζωσιμάδες είναι ευθεία αναφορά στην εθνικά επωφελή συμμαχία πλούτου

και λογίων, την οποία υλοποίησε ο ΕΦΣΚ τουλάχιστον στο πρώτα

εικοσιπέντε χρόνια της λειτουργίας του. Από την ύλη που θα έπρεπε να

περιέχει το βιβλίο της ιστορίας του δημοτικού, σχολείου μπορούν να

εξαχθούν και συμπεράσματα για τον βαθμό ελευθερίας των μειονοτικών

πληθυσμών ή της ανοχής των οθωμανικών αρχών. Ασφαλώς το κύριο βάρος

της ιστορικής διδαχής πέφτει σε παλαιότερες περιόδους ώστε να

301
υπογραμμιστεί η έννοια της επιβίωσης και της συνέχειας του ελληνισμού ,

ο ΕΦΣΚ όμως σε καμία περίπτωση δεν επιθυμούσε να διακόψει την αλυσίδα

της συνέχειας του ελληνισμού στο 1453. Άλλωστε στις προσωπικότητες που

θα έπρεπε να περιληφθούν στο βιβλίο υπήρχαν εκπρόσωποι της

οθωμανικής περιόδου όπως ο Παναγιώτης Νικούσιος, ο Αλέξανδρος

Μαυροκορδάτος, ο Ρήγας Φεραίος κ.τ.λ. Το ουσιαστικό κενό της νεώτερης

ιστορίας είναι η Ελληνική Επανάσταση, η οποία αποκλείστηκε γιατί μοιραία

θα δημιουργούσε πρόβλημα με τις αρχές. Παρότι δεν μπορούμε να

μιλήσουμε για έλεγχο των ελληνικών σχολείων από το τουρκικό κράτος, η

έκδοση εντύπου με την ιστορία του κατά των Τούρκων αγώνα δεν θα

μπορούσε να γίνει αποδεκτή 302 . Το μέτρο της ελευθερίας στην διδασκόμενη

301
Πρβλ. Χάρης Εξερτζόγλου, Εθνική ταυτότητα..., ο.π., σ. 112.
302
Είναι χαρακτηριστικό ότι στο άρθρο του Ματθαίου Παρανίκα «Περί Πατριαρχών της
Κωνσταντινουπόλεως. Σημειώσεις Παρθενίου και Ανθίμου μητροπολιτών Σμύρνης», που
δημοσιεύεται στο Περιοδικό , στο σημείο όπου θα έπρεπε να υπάρχει αναφορά στο θάνατο
του Γρηγορίου Ε' αυτή έχει αντικατασταθεί με αποσιωπητικά (ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 15). Αντίθετα
στην εποχή αμέσως μετά την νεοτουρκική επανάσταση, όταν είχε δημιουργηθεί κλίμα
ελευθερίας κυκλοφόρησε το βιβλίο Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε', Εν Σμύρνη
1909, στο οποίο περιέχονται δυσμενείς χαρακτηρισμοί για τους Οθωμανούς.

178
 ύλη, αλλά και το πρόβλημα με την ένταξη της συγκεκριμένης ιστορικής

περιόδου στα σχολικά εγχειρίδια δίνει μαρτυρία ενός πρόσφυγα από το

Ρένκιοϊ της Μυσίας, που δηλώνει ότι υπήρχαν διδακτικά βιβλία για όλα τα

μαθήματα εκτός από αυτό της ιστορίας της επαναστάσεως του 1821, το

οποίο διδασκόταν στην έκτη τάξη του δημοτικού303.

Η εκπαιδευτική επιτροπή αφιερώνει πλέον το μεγαλύτερο μέρος της

δραστηριότητας της στην κρίση του Καραπανείου διαγωνίσματος. Οι

λεπτομερείς και αιτιολογημένες εκθέσεις της δίνουν το μέτρο της

υπευθυνότητας και της σοβαρότητας με την οποία αντιμετωπίζει το θέμα.

Είναι σύνηθες το φαινόμενο, τα υποβαλλόμενα έργα να μην κρίνονται άξια

βράβευσης και ο διαγωνισμός να παρατείνεται . Είναι χαρακτηριστικό ότι το

τόσο σημαντικό για τον Σύλλογο διαγώνισμα της ιστορίας παρά της

αλλεπάλληλες αναβολές δεν βραβεύθηκε τελικά. Μπορούμε να πούμε ότι σε

γενικές γραμμές το Καραπάνειο διαγώνισμα είχε απήχηση στους λόγιους

κύκλους στους οποίους απευθυνόταν. Παρότι υπήρξαν περιπτώσεις

αναβολών λόγω έλλειψης υποψηφιοτήτων, τα βιβλία που υποβλήθηκαν ήταν

αρκετά ώστε να συντηρήσουν το ενδιαφέρον γύρω από τον διαγωνισμό.

Αντίθετα το Βουτσιναίο διαγώνισμα για την σύνταξη «οδηγού της

πρώτης παιδεύσεως» δεν είχε την τύχη να φθάσει σε αίσιο τέρμα, γεγονός

μάλλον αναμενόμενο, αφού οι απαιτητικοί όροι του αποθάρρυναν τους

υποψηφίους. Ο αγωνοθέτης Ι. Βουτσινάς, γενικός-πρόξενος της Ελλάδας

Βλ. Γιώργος Παννακόπουλος, Ο τελευταίος ελληνισμός του Ρένκιοϊ (Οφρυνίου),

Ασπροβάλτα 1995, σ. 53. Η μαρτυρία προέρχεται από το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του
ΚΜΣ. Πρβλ. τη πληροφορία που δίνει ο Χρ. Τουργούτης στην Αυτοβιογραφία του, ο.π., σ. 25:
«Η Ιστορία εδιδάσκετο χωρίς βιβλίον. Είμεθα υποχρεωμένοι να κρατούμε σημειώσεις. Δεν
επετρέπετο υπό της Τουρκικής κυβερνήσεως να έχωμεν έντυπον βιβλίον ιστορίας».

179
 στην Οδησσό, προτείνει με επιστολή του (1881) την προκήρυξιν τριών

αγωνοθετημάτων304. Το πρώτο από αυτά ο «Οδηγός της δημοτικής

εκπαιδεύσεως αμφοτέρων των φύλων» θα περιείχε πρακτικές οδηγίες για

την διδασκαλία όλων των μαθημάτων, έτσι ώστε να ήταν δυνατό «να

καταστή ο κώδιξ της δημοτικής ημών εκπαιδεύσεως»305. Το δεύτερο

διαγώνισμα είχε ως ζητούμενο τη σύνταξη αναλόγου οδηγού για την μέση

εκπαίδευση (ελληνικά σχολεία και γυμνάσια), ενώ το τρίτο αφορούσε στην

ιστορία των πρακτικών σχολών και στην επεξεργασία μια πρότασης για τον

προσφορότερο τρόπο ένταξης των σχολών αυτών στο εκπαιδευτικό

σύστημα. Εύκολα αναγνωρίζουμε στην προσπάθεια αυτή τη μέριμνα του

Συλλόγου για οργανωτικά θέματα, αλλά και για την ένταξη στην εκπαιδευτική

διαδικασία όλων των κοινωνικών ομάδων. Είναι χαρακτηριστικό το

ενδιαφέρον για την πρακτική επαγγελματική εκπαίδευση, το οποίο, όμως,

παρότι έχει εκδηλωθεί και παλαιότερα, δεν καταλήγει σε αποτέλεσμα. Ειδικά

για το πρώτο διαγώνισμα, που είναι άλλωστε το μόνο που προκηρύχθηκε, ο

μεγαλεπήβολος σχεδιασμός του καταδεικνύει ÓTL μόνο ένα συλλογικό

όργανο, όπως ο ίδιος ο ΕΦΣΚ, θα μπορούσε να το φέρει εις πέρας.

Άλλωστε, η ιδιαίτερη βαρύτητα την οποία προσέδιδε ο Σύλλογος στον οδηγό

αυτό προϋπέθετε μια ευρύτερη γνώση και εποπτεία της εκπαιδευτικής

κατάστασης, αλλά και μια συγκεκριμένη άποψη για τους στόχους και το

χαρακτήρα της οργανωμένης προσπάθειας την οποία κατεύθυνε ο ΕΦΣΚ.

Με λίγα λόγια το έργο αυτό θα πρέπει να ήταν ανάλογο με τις εγκυκλίους

ενός υπουργείου παιδείας, ρόλο που ο Σύλλογος επιφύλασσε στον εαυτό

304
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ σ. 52-53. Η απάντηση του Συλλόγου και η ανταπάντηση του Βουτσινά στον
ίδιο τόμο σ. 71.
305
Ο.π., σ. 53 και 121.

180
 του. Το περιεχόμενο του Βουτσιναίου διαγωνισμού είναι μια ακόμη

επιβεβαίωση ότι οι αγωνοθέτες δεν επέλεγαν τα θέματα των διαγωνισμών,

αλλά έρχονταν να κάνουν πράξη με την οικονομική τους συνδρομή τις

προτεραιότητες που έθεταν οι λόγιοι του ΕΦΣΚ.

Συμπερασματικά μπορούμε να παρατηρήσουμε το ιδιαίτερο βάρος

που ο ΕΦΣΚ δίνει στην εκπαίδευση του Οθωμανικού ελληνισμού στη

διάρκεια της περιόδου 1870-80. Το γεγονός δεν είναι βέβαια τυχαίο, αφού η

ίδρυση και η ενίσχυση των ελληνικών σχολείων στις οθωμανικές επαρχίες

και ιδιαίτερα στην Μακεδονία θεωρείται άμεση εθνική προτεραιότητα. Το ίδιο

διάστημα, με μια μικρή ίσως καθυστέρηση, εκδηλώνεται και η ανάλογη

προσπάθεια του ελληνικού κράτους και του Συλλόγου προς Διάδοσιν των

Ελληνικών Γραμμάτων, που έχει τους ίδιους στόχους και επιδιώξεις. Η

έμφαση στη αντιμετώπιση της εκπαίδευσης ως μηχανισμού διαμόρφωσης

της εθνικής συνείδησης γίνεται εμφανής από την ιδιαίτερη βαρύτητα που

δίνεται στην ανάπτυξη της στοιχειώδους εκπαίδευσης, όπως και στην

προσπάθεια εξάπλωσης ενός ομοιόμορφου, εγκεκριμένου από τον Σύλλογο,

τρόπου και περιεχομένου διδασκαλίας306. Στον τομέα αυτό ο Σύλλογος

κατέθεσε τις απόψεις του, με αφορμή την χορηγία των Ζωγράφου και Ζαρίφη

για την ίδρυση σχολών στο Κεστοράτι και την Φιλιππούπολη. «Η νέα αυτή

ευεργεσία (...) εγέννησε την ιδέα συστάσεως Ειδικής Επιτροπής προς

σύνταξιν γενικού οργανισμού των διδασκαλείων», σημειώνει ο πρόεδρος Κ.

Καραπάνος το 1873307. Στην επιτροπή αυτή συμμετείχαν εκπρόσωποι των

Βλ. ενδεικτικά στην έκθεση της εκπαιδευτικής επιτροπής του 1874-75 (ΕΦΣΚ τ. Θ, σ. 191)
όπου καταγράφεται ως ανάγκη «η επί το ομοιόμορφον διαρρύθμισις της διδασκαλίας».
307
Κ. Καραπάνος, «Προεδρική λογοδοσία 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ.338.

181
 τριών κεντρικών συλλόγων (Φιλολογικού, Ηπειρωτικού, Θρακικού) , αλλά

και γνωστοί λόγιοι 309 , οι οποίοι κλήθηκαν να συνεισφέρουν με τις γνώσεις και

την εμπειρία τους. Οι σημαντικοί επιστήμονες έθεσαν τις βάσεις «του γενικού

οργανισμού των διδασκαλείων» και μελέτησαν γενικότερα το ζήτημα της

δημοτικής εκπαίδευσης καταλήγοντας: «α) ότι τα δημοτικά σχολεία, δέον να

ώσιν αυτοτελή, β) ότι η Γραμματική της αρχαίας Ελληνικής γλώσσης

απλοποιημένη δέον να διδάσκηται εν τοις δημοτικοίς σχολείοις εν καιρώ

προσήκοντι. και γ) ότι προτιμητέα της αλληλοδιδακτικής η συνδιδακτική

μέθοδος»310. Η εργασία συνεχίστηκε από μια πιο ευέλικτη επιτροπή —

αποτελούμενη από τους Ι. Δ. Αριστοκλή, Ηρ. Βασιάδη, Φ. Βρυέννιο, Μ.

Παρανίκα, Δ. Μαλλιάδη, Α. Ζωηρό, Μ. Πανταζή, Γ. Σοφοκλή και Γ. Χασιώτη-

που τελικά διαμόρφωσε τον γενικό κανονισμό των διδασκαλείων και το

πρόγραμμα πρότυπου δημοτικού σχολείου κάι νηπιαγωγείου311. Στην

εισηγητική έκθεση του κανονισμού διατυπώνονται οι γνωστές θέσεις του

Συλλόγου για την σημασία της δημοτικής εκπαίδευσης και καθορίζονται οι

στόχοι της εθνικής εκπαιδεύσεως . Στο δεύτερο, ειδικό, μέρος καθορίζεται

308
Τον Φιλολογικό εκπροσώπησαν οι: Ι. Αριστοκλής, Ξ. Ζωγράφος και Α. Τάγης, τον
Ηπειρωτικό οι: Ηρ. Βασιάδης, Γ. Χασιώτης και Μ. Παρανίκας και τον Θρακικό οι: Κ.
Καλλιάδης, Α. Ζωηρός και Δ. Μαλλιάδης (βλ. ο.π.). Να επισημάνουμε ότι όλοι ήταν κορυφαία
στελέχη του ΕΦΣΚ.
309
Προσκλήθηκαν: ο αρχιμανδρίτης Φιλόθεος Βρυέννιος σχολάρχης της Μεγάλης του Γένους
Σχολής, ο Κ. Ξανθόπουλος γυμνασιάρχης της Ευαγγελικής Σχολής, ο Γ. Σοφοκλής,
σχολάρχης του της ενοριακής Σχολής της Παναγίας στο Πέρα, ο Κ.Δ. Μαρούλης διευθυντής
του Διδασκαλείου των Σερρών και ο Ι. Δραγάτσης διευθυντής της Δημοτικής Σχολής του
Φαναριού (βλ. ο.π.).
310
Ο.π.
311
Βλ. «Έκθεσις της προς σύνταξιν κανονισμών των εν Ηπείρω Ζωγραφείων και των εν
Θράκη Ζαριφείων συσταθησομένων διδασκαλείων και των προσηρτημένων αυτοίς προτύπων
δημοτικών σχολείων επιτροπής», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 194-242» και Επετηρίς του εν
Κωνσταντινουπόλει Ηπειρωτικού Συλλόγου.., ο.π, σ. 267 κ. εξ.

182
 λεπτομερώς ο κανονισμός λειτουργίας και το πρόγραμμα διδασκαλίας του

διδασκαλείου, της δημοτικής σχολής και του νηπιαγωγείου, χωρίς να λείπουν

οι εκτενείς παιδαγωγικές συστάσεις για κάθε μάθημα 312 . Πρόκειται

ουσιαστικά για μια υποδειγματική μελέτη, τεκμηριωμένη με την παράθεση

επιλεγμένης βιβλιογραφίας, που παρουσίαζε το ιδανικό, αλλά όχι και το

εφικτό για τις επικρατούσες συνθήκες. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Σύλλογος

παρά την διακηρυγμένη πρόθεση του να προσφέρει αποτελεσματικές λύσεις

στις εκπαιδευτικές ανάγκες του λαού, δεν θυσίασε ποτέ την επιστημονική

αρτιότητα των έργων του. Άλλωστε η συγκεκριμένη προσπάθεια είχε

ασφαλώς ευρύτερο χαρακτήρα και αποτελούσε την πρόταση του Συλλόγου

για το περιεχόμενο, την διάρθρωση και τον προσανατολισμό της ελληνικής

εκπαίδευσης.

Το βέβαιο είναι ότι οι πρωτοπόρες ενέργειες του Συλλόγου

δημιούργησαν ένα πνευματικό ρεύμα που αντιπάλευε τα σκότη της

«αμάθειας»313. Ο Σύλλογος αγωνίζεται για την διάδοση των γραμμάτων και

της παιδείας στην Ανατολή δίνοντας έναν σαφώς εκπολιτιστικό τόνο στις

ενέργειες του. Για τα μέλη του είναι δεδομένο ότι η εξάπλωση του πολιτισμού

συνεπάγεται αναπόφευκτα την διάδοση της ελληνικής παιδείας. Η διάδοση

των φώτων, σε μεγάλο βαθμό, σημαίνει την στερέωση της πολιτιστικής

υπεροχής του ελληνισμού.

312
Πρβλ. Κων. Ι. Κίτσιος, Τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία (Κεστοράτι Αργυροκάστρου: 1874-
1891), Ιωάννινα 1985, σ. 84-87. Εκεί ο συγγραφέας παρουσιάζει το κείμενο του κανονισμού,
το οποίο αναδημοσιεύει στις σ. 87-168.
313
Βλ. ενδεικτικά: «Ο Φιλολογικός Σύλλογος μετ' άλλων την φροντίδα αναδέξατο, όπως δια
της διαδόσεως των φώτων την σκοτόμαιναν της αμάθειας από των ημετέρων χωρών
διασκεδάσωσι» (Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 348).
Επίσης, «διαλύετε την σκοτόμαιναν της Ανατολής , και καταστήσατε αυτήν Ανατολήν της
σοφίας (Κ. Καραπάνος , «Προεδρική λογοδοσία», ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 313).

183
 Ο Σύλλογος με την δράση του επιζητεί την καθιέρωση οιονεί κρατικών

θεσμών σε μια «νοερή» κοινότητα314, την οποία ήδη αντιμετωπίζει ως

έθνος, αναπόσπαστο τμήμα του ενιαίου ελληνισμού. Η αυτοαναγόρευση του

σε «υπουργείο» δεν είναι κομπασμός, αλλά απόπειρα νομιμοποίησης του

καθοδηγητικού του ρόλου, απέναντι στην Μεγάλη Εκκλησία και την Αθήνα.

Ρόλου αναμφισβήτητα απαραίτητου, αφού η έλλειψη οργανωτικού κέντρου

ήταν περισσότερο από εμφανής στο οργανωμένο σε ιδιωτική βάση ελληνικό

εκπαιδευτικό σύστημα315. Αναμφίβολα, αν προσμετρήσουμε όλες τις πτυχές

του έργου του ΕΦΣΚ, στην περίοδο της ακμής του που εξετάζουμε εδώ, ο

χαρακτηρισμός του ως «υπουργείου παιδείας» του οθωμανικού ελληνισμού

προκύπτει αβίαστα.

Η φυγή στο παρελθόν

Η εντρύφηση στο ένδοξο ελληνικό παρελθόν δεν ήταν απλώς ή

φυσιολογική αντίδραση σε ό,τι θεωρούσαν ως ζοφερό παρόν, αλλά και η

στρατηγική για οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Η ανάδειξη με όλα τα

πρόσφορα μέσα των περασμένων μεγαλείων, ή απλώς του ελληνικού

χαρακτήρα μιας περιοχής ή μιας πληθυσμιακής ομάδας, μοιάζει το

ισχυρότερο όπλο για την κραταίωση του ελληνισμού στα χρόνια που

314
Πα τη διαδικασία νοητικής συγκρότησης των εθνών ως νοερών κοινοτήτων βλ. Benedict
Anderson, 'Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spred of Nationalism in
the Balkans, London 1983, σ. 15-16. Πρβλ. Ernest Gellner, Thought and Change, London
1964, σ. 150-173, 174-175.
315
Πρβλ. Γ. Χασιώτης, «Η παρ' ημιν δημοτική τταίδευσις...» ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 116-117 και Κ.
Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή..., ο.ττ., σ. 478.

184
 έρχονται. Το μέλλον φαντάζει ευοίωνο, φωτισμένο στο αγλαό φως του

παρελθόντος316.

Είδαμε πως τα διαγωνίσματα που προκηρύχθηκαν στη δεκαετία του

1860 σχεδιάστηκαν για να αποτελέσουν εθνική απόδειξη. Ο στόχος δεν

άλλαξε όταν, ελλείψει διαγωνιζομένων, οι αγώνες αυτοί απέκτησαν

αποκλειστικά λαογραφικό προσανατολισμό317 και τελικά κατέληξαν απλές

συλλογές λαογραφικού υλικού από κάθε γωνιά του ιστορικού χώρου όπου

υπήρχε παρουσία ελληνισμού. Τον Αύγουστο του 1872 εκδίδεται η εγκύκλιος

που αφορά το Ζωγράφειον διαγώνισμα για τη συλλογή «ζώντων μνημείων εν

τη γλώσση του ελληνικού λαού» 318 . Το πρόγραμμα στάλθηκε σε συλλόγους,

εφορείες σχολείων, δασκάλους και λογίους μαζί με επιστολή που τους

καλούσε να «αποδυθώσιν εις τον αγώνα»319. Έτσι, πενήντα και πλέον χρόνια

«εξ ου ο αοίδιμος Κοραής πρώτος ύψωσε φωνήν υπέρ της συλλογής των

ζώντων μνημείων του ημετέρου έθνους, αποδεικνύων τας εξ αυτών πολλάς

και μεγάλας ωφελείας δια της παραλληλίσεως προς τα αρχαία», ο Ελληνικός

Φιλολογικός Σύλλογος αναλαμβάνει το καθήκον να οργανώσει τη συλλογή

320
αυτού ποικίλου αυτού λαογραφικού υλικού . Το νέο διαγώνισμα βρίσκει

Πα την ίδια τάση στο ελληνικό βασίλειο βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, ο.π.,
σ. 347-348' Ελλη Σκοπετέα, Το πρότυπο βασίλειο..., ο.π., σ. 190 κ. εξ. 1 Αλέξης Πολίτης , Τα
Ρομαντικά Χρόνια..., ο.π., σ. 107-111.
317
Βλ. το αναθεωρημένο πρόγραμμα των διαγωνισμών αυτών (ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 143-144) όπου
σημειώνεται γίνεται ότι ο Σύλλογος «αποχωρίσας εκ των άλλων τα ως αυτοτελή και ζώντα
μνημεία απάρτισε εξ αυτών τα διαγωνίσματα» Το πρόγραμμα υπογράφουν οι Ηρ. Βασιάδης,
Στ. Αριστάρχης, και Γ. Χασιώτης με ημερομηνία 3/15 Οκτωβρίου 1870.
318
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 297-298.
319
Βλ. Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 357.

185
 αμέσως ανταπόκριση, αφού πλέον δεν αντανακλά την αυστηρή λογιοσύνη

του Συλλόγου, αλλά έχει προσλάβει σαφώς λαϊκότερο χαρακτήρα. Φυσικά, η

φιλολογική επιτροπή κρίνει τα υποβαλλόμενα πονήματα με την σοβαρότητα

και την επιστημονική επάρκεια που αρμόζει στον ΕΦΣΚ. Παρόλο που το

ανταγωνιστικό πνεύμα υποβαθμίζεται εμπρός στο ζητούμενο, που είναι οι

δυνατόν περισσότερες καταγραφές γλωσσικών μνημείων, η επιτροπή με

ακριβοδίκαιο τρόπο επαινεί τις καλύτερες συλλογές και αμείβει τους

διαγωνιζόμενους με το ποσό (100 Λ.T.), το οποίο παρέχει ετησίως ο

Χρηστάκης Ζωγράφος. Η αμοιβή διαμοιράζεται σε περισσότερους του ενός

διαγωνιζομένους (ανά 10 λίρες έκαστος) ακριβώς για να προσελκύσει

περισσότερες συμμετοχές321.

Παρότι σε σχέση με την έλλειψη διαγωνιζομένων της προηγούμενης

περιόδου οι δέκα κατά μέσο όρο συμμετοχές είναι ένα σημαντικό βήμα, οι

υπεύθυνοι του συλλόγου δεν είναι ευχαριστημένοι322, αφού το υλικό

προέρχεται από λίγες και συγκεκριμένες περιοχές, γεγονός φυσικό αν

λάβουμε υπόψη ότι η συλλογή λαογραφικής ύλης οφείλεται σε ένα στενό

Βλ. ο.ττ.. Στα γλωσσικά μνημεία περιλαμβάνονται·."!) Λέξεις και φράσεις>2) κύρια ονόματα,
3) δημοτικά άσματα και δίστιχα, 4) παροιμίες, αινίγματα και λογοπαίγνια, 5) παραμύθια,
6)περιγραφές παιδιών αμφοτέρων των φύλων 7) ευχές και κατάρες, 8) επωδοί και οτιδήποτε
άλλο τέτοιο.
321
Ο Χ. Εξερτζόγλου (Εθνική ταυτότητα...,ο.π., σ. 127-128) θεωρεί ότι οι κρίσεις της
επιτροπής και, οι συζητήσεις που προκαλούν, όπως και η δημοσίευση των συλλογών
συμβάλλουν στη συγκρότηση της ταυτότητας της «εγγράμματης κοινότητας», παρόλο που
δέχεται ότι η συγκρότηση της κοινότητας αυτής είναι αργή και ενδεχομένως η εμβέλεια της
περιορισμένη.
322
Ο Βασιάδης στη λογοδοσία του 1873-74 (ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 257) εκφράζει την ελπίδα «ότι τη
φιλοτιμώ των συλλόγων συμπράξει και τη των διδασκάλων αόκνω συνεργασία ο θερισμός το
επιόν έτος έσται αφθονώτερος, ει και μη εκατόν και πλείονες, αλλά τουλάχιστον πεντήκοντα
αποσταλήσονται συλλογές».

186
 κύκλο διαγωνιζομένων . Ανάμεσα στους συμμετέχοντες της περιόδου

αυτής, που σημειωτέον είναι οι περισσότεροι δημοδιδάσκαλοι, ξεχωρίζουμε

τα ονόματα του Ιωακείμ Βαλαβάνη 324 και του Νικολάου Πολίτη. Ο πρώτος

συμμετέχει την περίοδο 1877-78 με τα Αραβανιακά του. Ο δεύτερος είναι

από τους πιο τακτικά διαγωνιζομένους, αρχής γενομένης από την πρώτη

κιόλας χρονιά (1872-73). Ο Πολίτης λαμβάνει μέρος σε δέκα διαγωνισμούς

αποσπώντας όχι μόνο ισάριθμα βραβεία, αλλά και τα κολακευτικά σχόλια της

φιλολογικής επιτροπής, η οποία αναγνωρίζει στο πρόσωπο του νεαρού

διαγωνιζόμενου τον κατοπινό λαμπρό επιστήμονα.

Από τις περιοχές που εκπροσωπούνται περισσότερο μπορούμε να

διακρίνουμε την 'Ήπειρο, τον Πόντο και την ελεύθερη Ελλάδα. Ανάμεσα στις

συλλογές που προέρχονται από το ανεξάρτητο βασίλειο υπάρχουν αρκετές

οι οποίες αφορούν την τσακώνικη διάλεκτο, ενώ δίπλα στο όνομα του

μετέπειτα θεμελιωτή της ελληνικής λαογραφίας Ν. Πολίτη εντοπίζουμε και

αυτό του ποιητή Γεωργίου Δροσίνη.

Το γλωσσικό υλικό που φθάνει στον Σύλλογο, αρχίζει σταδιακά να

έρχεται στο φως δημοσιευόμενο τμηματικά στους τόμους του περιοδικού. Η

αρχή γίνεται με την γλωσσική ύλη από τη Λευκάδα που αποστέλλει, επί δύο

συνεχείς χρονιές, ο εκεί σχολάρχης Ι. Ν. Σταματέλος, «ο πρώτος όστις

Στους πιο τακτικά συμμετέχοντες ανήκουν ο Συμεών Μανασείδης (Αίνος), Δημοσθένης

Χαβιαράς (Σύμη), Απόστολος Αιλιανός (Ζαγορά Πηλίου), Ιωάννης Βαλαβάνης (Πόντος), Ι.
Σταματέλος (Λευκάδα), Ν. Σταματέλος (Τραπεζούντα) και οι Ηπειρώτες , Γ. Ζηκίδης, Α
Γόνιος και Θ. Πούσσιος.
324
Ο Κατπταδόκης φιλόλογος και λαογράφος Ιωακείμ Βαλαβάνης (Αραβανί 1858- Κων/πολη
1924) σπούδασε στην Αθήνα και δίδαξε στην Πόλη, όπου εξέδωσε την τρίτομη Νεοελληνικήν
Κιβωτόν (1892-1895). Λαογραφικές μελέτες του συγκεντρώθηκαν το βιβλίο Τα Μικρασίοιικά,
Αθήνησι 1891.

187
 έσπευσε ίνα απεκδυθή είς τον Ζωγράφειον περί των Ζώντων μνημείων

αγώνα»325.

Ο λαογραφικός προσανατολισμός του διαγωνίσματος ακολουθεί την

ευρωπαϊκή τάση, η οποία έχει αρχίσει να βρίσκει μιμητές στον ελληνικό

χώρο, για συγκεκριμένους εθνικούς λόγους που απορρέουν από την ανάγκη

να απαντηθούν με αποδείξεις οι θεωρίες του Φαλμεράυερ326. Πάντως πέρα

από τις μελέτες διαφόρων λογίων και τις δημοσιεύσεις του περιοδικού

Πανδώρα?*7, το διαγώνισμα του συλλόγου είναι μόλις η δεύτερη προσπάθεια

να συλλεχθεί λαογραφικό υλικό στο πλαίσιο μιας ευρύτερης προσπάθειας. Η

πρώτη έγινε στην ελεύθερη Ελλάδα το 1857, όταν ο υπουργός της παιδείας

Χ. Χριστόπουλος έστειλε εγκύκλιο στους εκπαιδευτικούς να συλλέγουν έθιμα

και κείμενα σε ιδιωματική γλώσσα και να τα στέλνουν στο υπουργείο328. Οι

αναλογίες με το διαγώνισμα του ΕΦΣΚ είναι παραπάνω από εμφανείς, αλλά

με κριτήριο τη διάρκεια και τα αποτελέσματα της προσπάθειας, το άτυπο

«υπουργείον παιδείας» μπορεί να διεκδικήσει με αξιώσεις την πρωτοπορία.

Ασφαλώς η απόπειρα σύναξης από τον Σύλλογο γλωσσικού υλικού

ανήκει στην «πατριωτική» μορφή της λαογραφίας, η οποία προέκυψε, λόγω

325
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Η, 363 κ. εξ.
326
Βλ. σχετικά, Γιώργος Βελουδής, Ο Jacob Philip von Fallmerayer και η γένεση του
ελληνικού ιστορισμού, Αθήνα 1982.
327
Η Πανδώρα από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης της (1850) δημοσίευε λαογραφικό υλικό.
Από τις σελίδες της δημοσιεύονταν και υλικό από τους διαγωνισμούς που προκήρυσσε το
πανεπιστήμιο με αγωνοθέτες πλούσιους ομογενείς. Δια της Πανδώρας προκηρύχθηκε και ο
Ροδοκανάκειος διαγωνισμός (βλ. τ. IH, φυλ. 413,1867) του οποίου το δεύτερο θέμα (το 1871)
ήταν «Να συλλεχθώσι όσων πλείστων ελληνικών τόπων τα ελληνικά ήθη και έθιμα και
συνήθειαι...».
328
Βλ. Δημήτριος Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική λαογραφία, 2η εκδ., Αθήνα 1978, σ. 63.
Οι καλύτερες συλλογές δημοσιεύονταν από την Εφημερίδα των Φιλομαθών αλλά και άλλα
έντυπα.

188
 των ιστορικών συνθηκών, από το αρχαιολογικό ενδιαφέρον να εξετασθεί ο

λαϊκός βίος των νεωτέρων ελλήνων σε συνάφεια με την ελληνική

αρχαιότητα329. Ο στόχος της αντίκρουσης των θεωριών του Φαλμεράυερ και

άρα της σύνδεσης αρχαίας και νεώτερης Ελλάδας είναι εμφανής ακόμη και

στους τίτλους έργων των ελλήνων λογίων. Ανάλογα εύγλωττος είναι ο

τίτλος του διαγωνίσματος του ΕΦΣΚ: «Ζωγράφειος αγών περί συλλογής

ζώντων μνημείων της αρχαίας ελληνικής γλώσσης». Πάντως ο ΕΦΣΚ

φαίνεται να έχει, ως ένα σημείο, ξεπεράσει το σύνδρομο του Φαλμεράυερ. Η

ανατροπή των θεωριών του θεωρείται δεδομένη και η λαογραφική έρευνα

εισέρχεται σε νέα περίοδο «καθ ήν τον πατριωτικόν και παταγώδη περί της

καταγωγής ημών χαρακτήρα διεδέξατο ο όντως επιστημονικός»330. Άλλωστε

το έργο που έχει αναλάβει είναι πιο πολύπλοκο, αφού ζητεί να αποδείξει την

ελληνικότητα πληθυσμών και τόπων διεσπαρμένων στην αχανή

αυτοκρατορία. Το πρόβλημα μετατίθεται στη διάσωση του αυθεντικού λαϊκού

πολιτισμού από τις ξένες επιρροές, αλλά και στην αντιμετώπιση σύγχρονων

χειροπιαστών πολιτικών προβλημάτων που δημιουργεί η άνοδος των

εθνικιστικών κινημάτων: «Αφ' ου ο Φαλμεράυερ απέθανε και συνετάφη ταις

ιδέαις αυτού, αφ' ου τέλος οι σήμερον Έλληνες γνήσιοι εισί των αρχαίων

Ελλήνων απόγονοι και η γλώσσα, και οι μύθοι, και τα άσματα, και οι χοροί,

και αι παροιμίαι, και τα τοιαύτα ανάγκη πάσα ίνα μετά πολλής και σπουδής

και σπουδαιότητος συλλεγώσι πριν ή κατακλυσθώσιν υπό του ευρωπαϊκού

κατακλυσμού, προς όν πάντες πιθηκίζοντες και ακανθολογούντες ως επί το

πολύ, ουχί δ' ανθολογούντες βαίνομεν, και ως πολύτιμος εθνική τηρώνται

329
Βλ. ενδεικτικά Στίλπων Κυριακίδης, Ελληνική λαογραφία. Α. Μνημεία του λόγου. Εν
Αθήναις 1922, σ. 15-16.
330
«Έκθεσις της Φιλολογικής επιτροπής 1882-83», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 311.

189
 παρακαταθήκη, ασφαλέστατη δε των λίαν ευάριθμων του ελληνισμού

αντιπάλων φίμωσις.»331

Η συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, από την ομηρική ως τη νεώτερη

εποχή, αποτελεί εξίσου ισχυρή απόδειξη με τα απομεινάρια της αρχαίας

τέχνης. Επιπλέον, μάλιστα, τονίζει ακριβώς την έννοια της συνέχειας την

οποία επιδιώκει να αναδείξει η φιλολογία, «δια της όσον το δυνατόν τάχιστα

περισυναγωγής των γλωσσικών λειψάνων του αρχαίου και μεσαιωνικού

ελληνισμού»332. Ο ΕΦΣΚ ερευνά τις νεώτερες ελληνικές διαλέκτους με την

πεποίθηση ότι αυτές «εισι λείψανα παρελθούσης εποχής»333. «Εσμέν λοιπόν

συλλέκται της αθανάτου των πατέρων ημών λαλιάς» αναφέρει στην εισήγηση

της η φιλολογική επιτροπή το 1Θ74334, «αλλ' όμως ουχί περί της νεαράς και

ακμαίας εκείνης γλώσσης εστίν ο λόγος ημίν ενταύθα, αλλά περί της

γεγηρακυίας και παρακμυίας και ήτις, ώπερ αρίστη συμβία και σύντροφος,

του μεγαλείου και της πτώσεως του πολύπαθους ελληνικού λαού

συμμέτοχος γενομένη, πολλάς και αυτή τας δηώσεις; και καταστροφάς

υπέστη, εν μεγίστη δε πτώχεια και απορία καταστάσα πολλά ράκη ξενισμού

κατ' ανάγκην και βίαν περιεβλήθη»335. Είναι φανερό ότι οι περιπέτειες της

γλώσσας που περιγράφονται, είναι αυτές καθεαυτές οι περιπέτειες του

Μ
«Έκθεσις Φιλολογικής Επιτροπής 1875-76», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 200.
332
«Έκθεσις Φιλολογικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 220. Ήδη από το 1852 ο
Σπυρίδων Ζαμπέλιος έχει επισύρει την προσοχή της λαογραφικής έρευνας και στις βυζαντινές
πηγές. (βλ. Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, Κέρκυρα 1852, σ. 20 κ. εξ.). Ο Βασιάδης στον
απολογισμό του 1877 (ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 358) αναφέρει ότι πρέπει να αγοραστούν «αι δημοτικών
ασμάτων συλλογαί του Faune!, Ζαμπελίου, Χασιώτου, Πασσωβίου και η υπό Βενιζέλου
συλλογή των παροιμιών».
333
«Έκθεσις της Φιλολογικής Επιτροπής 1882-83», ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 117.
334
Βλ. «Έκθεσις Φιλολογικής Επιτροπής Ι873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η , σ. 269.
335
«Έκθεσις Φιλολογικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 220.

190
 έθνους. Άλλωστε, αλλού το βρίσκουμε σημειωμένο κατηγορηματικά: «το

έθνος είναι η γλώσσα ' η δε ζωή της γλώσσης είναι ζωή του έθνους, και η

ιστορία της γλώσσης ιστορία του έθνους» 336 . Έτσι, το επιχείρημα της

«καλύτερης γλώσσας», το οποίο οι οπαδοί της ρομαντικής έννοιας του

έθνους χρησιμοποιούν ως απόδειξη για την ανωτερότητα του ελληνισμού 3 3 7 1

αποτελεί βάθρο της πολιτικής του Συλλόγου στον συγκεκριμένο τομέα.

Στην προεπιστημονική φάση της ελληνικής λαογραφίας, όπου

εντάσσεται η προσπάθεια του Συλλόγου, διακρίνονται δύο τάσεις με κοινή

αφετηρία τους τον ελληνικό διαφωτισμό: η ανάγκη για τη γνώση του τόπου

και αυτή για τη γνώση της γλώσσας338. Ο ΕΦΣΚ υπηρετεί και τις δύο τάσεις

δίνοντας σταδιακά όλο και περισσότερο προσοχή στη γλώσσα. Η αδυναμία

της ύπαρξης πλήθους διαλέκτων και ντοπιολαλιών ξεπερνιέται με την

αντιμετώπιση τους ως εκφάνσεων της ίδιας ενιαίας εθνικής γλώσσας 339 . Η

συχνή επισήμανση από την φιλολογική επιτροπή της ανάγκης για την

δημιουργία λεξικού των ελληνικών διαλέκτων είναι χαρακτηριστική. Πάντως

η ενασχόληση με την ομιλούμενη λαϊκή γλώσσα δεν σήμανε καμία στροφή

προς την δημοτική. Οι αρχαϊστές του ΕΦΣΚ παρέμειναν προσηλωμένοι στην

λόγια γλώσσα. Είδαμε παραπάνω ότι αντιλαμβάνονταν τη νεώτερη γλώσσα

ως θλιβερό απομεινάρι της αρχαίας. Αυτό δείχνει και ολόκληρη η διαδικασία

«Έκθεσις Φιλολογικής Επιτροπής 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 116. Πρβλ. «Έκθεσις

Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, σ. 205: «η ελληνική παιδεία και η πολιτιστική
αυτής δύναμις, ήν ελληνισμόν καλούμεν».
337
Βλ. 'Αλκή Κυριακίδου-Νέστορος, Η θεωρία της ελληνικής λαογραφίας: Κριτική ανάλυση,
Αθήνα 1978, σ. 61.
338
Βλ. 'Αλκή Κυριακίδου-Νέστορος, ο.π., σ 49. Για μια ολοκληρωμένη ανάλυση βλ. ολόκληρο
το σχετικό κεφάλαιο, «Η προεπιστημονική φάση της ελληνικής λαογραφίας» σ.49-67.
339
Βλ. σ.ττ., σ. 79.

191
 του διαγωνισμού που αποσκοπούσε στη συλλογή «ζώντων μνημείων της

ελληνικής αρχαιότητος»340. Δεν χρειάζεται ίσως να επιμείνουμε στον

προσανατολισμό στην αρχαιότητα του λαογραφικού διαγωνίσματος, αλλά να

επαναλάβουμε τον στόχο της ανάδειξης της αδιάκοπης συνέχειας του

έθνους: «Ο Σύλλογος (...) σπουδαίον εκπληρών κενόν (...) προέτρεψε τους

πανταχού διδάσκοντας και λογίους εν γένει άνδρας, όπως συλλέγωσι τας εν

τω στόματι του ελληνικού λαού εν εκάστη χώρα υπάρχουσας λέξεις, τα

άσματα αυτού, τους μύθους, τα ήθη και έθιμα και ει τι άλλο ελληνικόν εν τω

βίω αυτού περισώζεται' τουτέστιν εσκέφθη ότι, ώσττερ το ρόδον και

μαραινόμαινον μέγα μέρος της ευοσμίας αυτού διασώζει, ούτω τοσούτων

αιώνων ζυγός και τοσαύτα του έθνους δεινοπαθήματα ουκ ίσχυσαν

αποσβέσαι τον εν τω στήθει αυτού υπεκκαιόμενον σπινθήρα του εθνισμού

αυτού» .

Μια ακόμη εκδήλωση του ενδιαφέροντος και του σταθερού

προσανατολισμού του ΕΦΣΚ στο ελληνικό παρελθόν αποτελούσε η

προσπάθεια έκδοσης των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, στόχος που

μάλιστα περιλαμβανόταν στον ανανεωμένο κανονισμό του ιδρύματος (αρθ.

AZf4,2. Η ευθύνη για την έκδοση ανήκε στην φιλολογική επιτροπή και εκτός

από τους αρχαίους συγγραφείς προέβλεπε την έκδοση και των πατέρων της

εκκλησίας. Η τελευταία αναφορά φαίνεται να χρησίμευσε ώστε να τηρηθούν

340
Η 'Αλκή Κυριακίδου (ο.ττ., σ. 62-66) περιγράφει την γλωσσική αντίδραση και ετπσημαίνει(σ.
66-67) την αρχαιολογική-ιστορική φύση της ελληνικής λαογραφίας τονίζοντας την έκφραση
«μνημεία λόγου» (υπάρχει σαφής αναλογία με τα «ζώντα μνημεία») που εισάγεται στην
ελληνική λαογραφία από τον Ν. Γ. Πολίτη.
341
«Έκθεσις της Φιλολογικής Επιτροπής 1875-76, ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 200.
342
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. στ'. Ο Βασιάδης πάντως είχε προαναγγείλει από το 1869 την έκδοση
των ελλήνων συγγραφέων. Βλ. «Προεδρικός απολογισμός 1869», ΕΦΣΚ, τ. Δ., σ. 246.

192
 οι ισορροπίες, αφού οι αρχαίοι συγγραφείς είχαν προτεραιότητα και τελικά

μόνο εκδόσεις της αρχαίας ελληνικής γραμματείας είδαν το φως της

δημοσιότητας. Η έκδοση των αρχαίων συνάντησε αντιστάσεις από μέλη που

υποστήριζαν ότι από τη νέα έκδοση των συγγραφέων δεν θα προέκυπτε

ωφέλεια, αλλά ζημία για τους μαθητές και πρότειναν να περιορισθεί η

προσπάθεια σε λίγους συγγραφείς, που θα εκδίδονταν από τα μέλη της

φιλολογικής επιτροπής343. Ο Βασιάδης αντίθετα υποστήριξε ότι «η έκδοσις

εσται έργον πάντων των δυναμένων λογίων του ημετέρου έθνους», αλλά και

των ξένων ελληνιστών344. Οι απόψεις του Βασιάδη επικρατούν, αλλά

ακυρώνεται η μορφή του διαγωνίσματος τυπωμένων έργων που είχε αρχικά

προκριθεί. Έτσι το «Ζωγράφειον διαγώνισμα» (ο Χρ. Ζωγράφος είναι και

πάλι ο χρηματοδότης) μετατρέπεται σε «Ζωγράφειο βιβλιοθήκη». Ο

Σύλλογος αφού ζήτησε τη γνώμη διαπρεπών Ευρωπαίων ελληνιστών και

Ελλήνων λογίων, οι οποίοι «εθεώρησαν το έργον χρησιμότατον και εις την

παρούσαν του έθνους ημών πνευματικήν και επιστημονικήν κατάστασιν λίαν

εύκαιρον»345, προχώρησε με την συγκατάθεση του χορηγού στην αλλαγή

των όρων που είχε διατυπώσει με επιστολή του ο Ζωγράφος,

αποφασίζοντας την απευθείας ανάθεση της έκδοσης σε κορυφαίους Έλληνες

Βλ. «Έκθεσις της Φιλολογικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 283.

3 4 4
D I Λ TT

Βλ. Ο. TT.
345
Βλ. «Έκθεσις της Φιλολογικής Επιτροπής περί μεταβολής του Ζωγραφείου διαγωνίσματος
εις Ζωγράφειον Ελληνικήν Βιβλιοθήκην εκδιδόμενην κατά πρόγραμμα ωρισμένον τη
συνεργασία μεν των ημετέρων λογίων και ελληνιστών, τη επιστασία δε του εν Κ/πόλει
Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου.», ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 198-201. Τη γνώμη τους για το εγχείρημα
έδωσαν οι: Christ, Brunei de Presle, Henri Weil, W. Wagner, οι καθηγητές Φιλ. Ιωάννου, Στ.
Κουμανούδης, Ι. Φιντικλής, Δ. Σεμιτέλος, Ι. Πανταζίδης, ο πρόεδρος του ΣΔΕΓ Ν.
Μαυρογορδάτος, ο πρόεδρος του Διδασκαλικού Συλλόγου Γ. Μιστριώτης και ο διευθυντής του
εν Σμύρνη Γυμνασίου Κ. Ξανθόπουλος (σ. 200).

193
και ξένους φιλολόγους. Στο πρόγραμμα που καταρτίζεται, ως στόχοι της

εκδοτικής απόπειρας αναφέρονται: Πρώτο, η χρησιμότητα των αρχαίων

κειμένων ως επωφελές ανάγνωσμα όχι μόνο των μαθητών αλλά γενικά της

εγγράμματης κοινότητας. Δεύτερο, η ανάδειξη από τους Έλληνες φιλολόγους

της συγγενείας (βλ. συνέχειας) της γλώσσας και του χτνεύματος όπως και της

ταυτότητος της χώρας και τρίτο η ενσυνείδητη παραδοχή από τους

Ευρωπαίους ελληνιστές της επιβίωσης της αρχαίας γλώσσας στην

νεοελληνική346.

Η γλώσσα είναι και στην περίπτωση αυτή το κύριο ζητούμενο. Μια

γλώσσα, που οι όποιες διαφοροποιήσεις δεν μπορούν να θέσουν εν

αμφιβάλω την ευθεία και αδιάσπαστη συνέχεια της από την αρχαιότητα ως

τους νέους χρόνους. Η πρόοδος και ο πολιτισμός που ο ΕΦΣΚ υπηρετεί,

προοιωνίζεται την «επικράτησιν εν τη Ανατολή και βασιλείαν της ελληνικής

γλώσσης, όταν τα έθνη της Ανατολής συνετισθέντα παραδέξονται την

εισαγωγήν του αληθούς πολιτισμού, επί της καλλι&ργείας στηριζόμενου των

ελληνικών γραμμάτων, και από κοινού προς κοινή σωτηρίαν συναγωνίζονται

την ηθικήν αυτών και διανοητικήν κατεργαζόμενα βελτίωσιν», Ο ρομαντικός

εθνικισμός που επιδιώκει και προβλέπει την πολιτιστική επικράτηση του

ελληνισμού στην Ανατολή και οι επιβιώσεις του πνεύματος του Διαφωτισμού

που αναγορεύουν σε καθοριστικό όπλο προς τούτο την κλασική αρχαιότητα,

διαπλέκονται στη σκέψη και την πρακτική των ανθρώπων του ΕΦΣΚ. Η

πνευματική παρακαταθήκη άλλωστε του Αδαμάντιου Κοραή, είναι ένα είδος

νομιμοποιητικού παράγοντα για τις επιλογές του ιδρύματος. Έτσι όπως για

τη συλλογή των «ζώντων μνημείων» επικαλούνται την σχετική προτροπή του

m
Βλ. «Πρόγραμμα της Ζωγραφείου Ελληνικής Βιβλιοθήκης», ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 201- 202.

194
 Κοραή, ομοίως και στο θέμα των αρχαίων συγγραφέων δηλώνουν ότι

συνεχίζουν τη εκδοτική προσπάθεια εκείνου. Ο Σύλλογος ανέλαβε το εθνικό

αυτό έργο «λυπούμενος ότι μετά τους αοιδίμους Κοραήν και Δούκαν ουδείς

των παρ' ημίν λογίων ησχολήθη ουδέ λόγου αξίαν έκδοσιν αρχαίου

συγγραφέως εποιήσατο»347. Έτσι ο ΕΦΣΚ αναδεικνύει τη φυσιογνωμία του,

ως κορυφαίου θεσμού του παλαιότερου εθνικού κέντρου, του οποίου οι

δραστηριότητες αφορούν τον ελληνισμό συνολικά. Δεν παραλείπει μάλιστα

να αφήσει αιχμές για την ολιγωρία της Αθήνας και ειδικά του πανεπιστημίου

στο θέμα αυτό 348 . Πάντως ούτε ο Σύλλογος κατορθώνει να υλοποιήσει

αμέσως τις εξαγγελίες του, αφού συναντά ποικίλα προβλήματα που οδηγούν

στην έκδοση του πρώτου τόμου, της Αντιγόνης του Σοφοκλέους μόλις το

1887 349

Η απόφαση για την έκδοση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας δεν

σήμαινε την υποχώρηση του αιτήματος για τη μελέτη βυζαντινού και

μεταβυζαντινού ελληνισμού, που ήταν ο πιο αδύνατος κρίκος στην αλυσίδα

της διαχρονικής ενότητας του ελληνισμού. Αν με τα «ζώντα μνημεία»

αποταμιεύονταν τεκμήρια του λαϊκού πολιτισμού, η απογραφή των

διάσπαρτων ελληνικών χειρογράφων θα ήταν μια σημαντική σωστική

επιχείρηση για τη λόγια παράδοση. Ο Θεόδωρος Μαυρογορδάτος350

προτείνει αυτήν ακριβώς τη φιλόδοξη προσπάθεια εξασφαλίζοντας την προς

347
«Έκθεσις (...) περί μεταβολής...», ο.π., σ. 199.
348
Βλ. ο.π. Γίνεται αναφορά στην απόπειρα που ξεκίνησε με την χρηματοδότηση του Δ.
Βερναρδάκη, που όμως δεν προέβλεπε χρήματα για την αμοιβή των επιμελητών και τελικά τα
συγκεντρωθέντα χρήματα «κατηναλώθησαν προς διακόσμησιν δηλονότι του Εθνικού
Πανεπιστημίου».
349
Σοφοκλέους Αντιγόνη, υπό Δημητρίου Χ. Σεμιτέλου, Αθήνησι 1887.
350
Ο Χιώτης την καταγωγή τραπεζίτης υπήρξε ο σημαντικότερος ευεργέτης των Εθνικών
Φιλανθρωπικών Καταστημάτων στην ανέγερση των οποίων συνέβαλλε τα μέγιστα.

195
 τούτο αναγκαία υλική υποστήριξη351. Η επιστολή διέπεται από πνεύμα

ανταγωνιστικό προς την Ευρώπη, αφού από τους ξένους ερευνητές

προέρχεται ο κίνδυνος όχι μόνο της αρπαγής, αλλά και της καταγραφής ή

της μελέτης των χειρογράφων, η οποία «μεταβιβάζει εις την Ευρώπην

πλείστην ηθικήν και υλικήν ωφέλειαν». «Εξεταζόμενης δε της Ευρωπαϊκής

ταύτης ερεύνης υπό έποψιν εθνικήν καταφαίνεται ανυπολόγιστος ζημία του

Ελληνικού έθνους, απογυμνουμένου βαθμιαίως των πολυτιμωτέρων αυτού

κειμηλίων και αποστερουμένου πάσης επιστημονικής προτεραιότητος, ήτις

τοσούτω δοξάζει και μεγαλύνει τα έθνη.» 352 Η επιστήμη προβάλει ακόμη μια

φορά ως εργαλείο εθνικού προσδιορισμού, ως αναγκαίο τεκμήριο εθνικής

διαχρονικής ύπαρξης.

Το επίπονο έργο ανατίθεται, με την υπογραφή σχετικού

συμβολαίου353, στον Αθανάσιο Παπαδόπουλο-Κεραμέα. Ο χαλκέντερος

ερευνητής αναζητά με ζήλο και καταγράφει με επάρκεια τα χειρόγραφα που

φυλάσσονται σε βιβλιοθήκες του ευρύτερου ελληνικού χώρου, αρχής

γενομένης από την νήσο Λέσβο. Στην έκθεση του προς τον ΕΦΣΚ, ο

Κεραμεύς αναφέρεται στις προηγούμενες εργασίες καταγραφής

χειρογράφων οι οποίες είχαν διαφορετικούς στόχους: «υπό μεν των

Ελλήνων δι' υπεράσπισιν και στερέωσιν της ορθοδοξίας υπό δε των

Ευρωπαίων δια την επίτευξιν ακριβούς γνώσεως της αρχαίας

γραμματολογίας». Η προσπάθεια, όμως, του Συλλόγου και του

351
Η επιστολή με ημερομηνία 10-3-1883 δημοσιεύεται στον τ. ΙΖ, σ. 185-186, του περιοδικού.
Ο Μαυροκορδάτος ορίζει το ποσό της χορηγίας του σε 150 λίρες κατά έτος επί μια τετραετία.
352
O.rr.
353
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 188-189. Σύμφωνα με διάταξη το« "συμβολαίου «τα χειρόγραφα
περιγραφήσονται έν προς έν λεπτομερώς και ούτως ως είθισται εν ταις τελειοτάταις των
τοιούτου είδους περιγραφών».

196
 «εθνοφιλήτου» χορηγού έχει προφανή εθνικό χαρακτήρα. Και φυσικά δεν

μπορούσε να λείπει η απαραίτητη αναφορά στον Κοραή , «όστις εκδιδούς τω

1807 έτει τα συγγράμματα του Ισοκράτους, υπέδειξε την περί τούτου

μέριμναν [του καταλόγου των χειρογράφων] διατυπώσας εν άρθροις πολλοίς

και τον τρόπον και τα μέσα, δι ων έκρινε καταλλήλως να εκτελεσθεί τούτο εν

αυτή τη Κωνσταντινουπόλει»354.

Η αναζήτηση των χειρογράφων κυρίως σε μοναστηριακές βιβλιοθήκες

ή και σε εκκλησίες, αλλά και η κυρίαρχη θέση της εκκλησίας στη διοίκηση

των Ορθοδόξων, επιβάλλει την έγκριση του εγχειρήματος από τις

εκκλησιαστικές αρχές. Έτσι, ο Κεραμεύς ξεκινά εφοδιασμένος με συστατική

επιστολή του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ'355, ενώ σε πολλές περιπτώσεις λαμβάνει

ανάλογα γράμματα από τοπικούς αρχιερείς356. Τα αποτελέσματα της έρευνας

δημοσιεύονται σε τέσσερα παραρτήματα των τόμων ΙΕ έως IH του

περιοδικού υπό τον τίτλο: Μαυρογορδάτειος βιβλιοθήκη, ήτοι γενικός

περιγραφικός κατάλογος των εν ταις ανά την βνατολήν ευρισκομένων

Ελληνικών χειρογράφων357. Στη πραγματικότητα το υλικό της

Μαυρογορδατείου περιέχει χειρόγραφα μόνο της Λέσβου, είτε αυτά

φυλάσσονταν στις μονές του νησιού, είτε στη βιβλιοθήκη του Γυμνασίου

Μυτιλήνης358. Τα αποτελέσματα της έρευνας στο νησί, που δημοσιεύονται

με συνεχή αρίθμηση ως παραρτήματα του ΙΕ και ΙΣΤ τόμων, συγκροτούν τον

354
Αθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, «Έκθεσις παλαιογραφικής εκδρομής εις την νήσον
Λέσβον», ΕΦΣΚ, Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη..., Παράρτημα του ΙΕ τόμου (1884), σ. ι'. Ο
Κεραμεύς παραπέμπει στις σ. 251-262 της παρισινής έκδοσης'των Προλεγομένων (1833).
355
Ο./τ., σ. ια'.
356
Βλ. για παράδειγμα ΕΦΣΚ, Παλαιογραφικόν Δελτίον, Παράρτημα ΙΣΤ τόμου (1885), σ. 5.
357
Για τις λεπτομέρειες της έκδοσης βλ. τα σχετικά άρθρα που ψηφίστηκαν στη συνεδρίαση
της 11ης Απριλίου 1883 (ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ , σ. 187).
358
ΕΦΣΚ, Μαυρογορδάταος Βιβλιοθήκη, Παράρτημα του ΙΣΤ τόμου (1885), σ. 132 κ.εξ.

197
 πρώτο τόμο του έργου, ο οποίος συμπληρώνεται με ευρετήρια 359 . Σε δύο

ακόμη παραρτήματα (1886 και 1888 ) δημοσιεύονται ανέκδοτα κείμενα που

επιλέχθηκαν από το συγκεντρωθέν υλικό360. Συνέχεια της Μαυρογορδατείου

Βιβλιοθήκης αποτελεί και το παράρτημα του ΙΣΤ τόμου (1885), το οποίο

όμως δεν παρουσιάζεται με τον γνωστό τίτλο ολλά ως Παλαιογραφικόν

Δελτίου.
Την μελέτη της εθνικής ζωής κατά την οθωμανική περίοδο ανέλαβε η

επιστημονική επιτροπή, έτσι ώστε να «διαφωτισθή ο εισέτι ασαφής βίος των

Ελλήνων καθ' όλην την τετρακοσαετηρίδα ταύτην»362. Η επιτροπή θέτοντας

ως στόχο «να διευκρίνηση ιστορικώς την επιστημονικήν ζωήν και πρόοδον

του ελληνικού έθνους, από της αλώσεως των της Κωνσταντινουπόλεως

μέχρι των ημερών ημών», επιζητούσε να ολοκληρώσει την προσπάθεια του

Συλλόγου για την ανάδειξη της «τρισχιλιετούς ενότητος» του Ελληνισμού363.

Καθένα από τα μέλη της επιτροπής επωμίσθηκε την σύνταξη ιστορικού

δοκιμίου για τις προόδους των Ελλήνων σε κάποιο από τους επιστημονικούς

κλάδους364, χωρίς όμως το φιλόδοξο αυτό σχέδιο να πάρει σάρκα και

**0.7Γ.. σ. 183κ.εξ.
360
Η έκδοση του 1886 φέρει ιδιαίτερη σελίδα τίτλου: Ανέκδοτα Ελληνικά ονγγραμμάτια
έγγραφα τε και άλλα κείμενα κατ' εκλογήν συλλεγέντα εκ των εν τη «Μαυρογορδατείω
Βιβλιοθήκη» αναγραφομένων χειρογράφων και νυν το πρώτον εκδιδόμενα, Εν
Κωνσταντινούπολη 1884. Η έκδοση του 1888 (παράρτημα του IH τόμου) περιλαμβάνει δύο
ιστορικά έγγραφα τα οποία ο Κεραμεύς κατέγραψε από κώδικες του Γυμνασίου της Μυτιλήνης
και του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας.
361
Προτάσσεται «Συνοπτική έκθεσις παλαιό γραφικών ερευνών εν τε Κωνσταντινουπόλει και
εν ταις χώραις του Πόντου». Ανάμεσα στα άλλα δημοσιεύονται ανέκδοτες επιστολές του
αυτοκράτορα Ιουλιανού από κώδικα της Ελληνεμπορικής Σχολής της Χάλκης.
362
Αλ. Πασπάτης, «Προεδρική Λογοδοσία 1875-76», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 183.
363
«Το έργον τούτο έσται σπουδαίον συμπλήρωμα της εθνικής μας ιστορίας» σημειώνει ο
Βασιάδης στην λογοδοσία του 1880-81 (ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 96).
364
Βλ. «Έκθεσις Επιστημονικής Επιτροπής 1875-76», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 168.

198
 οστά 365 . Το εγχείρημα καταγράφεται ως μια ακόμη απόδειξη του

ενδιαφέροντος του Συλλόγου για το ελληνικό παρελθόν σε όλες του τις

ιστορικές περιόδους. Το ενδιαφέρον αυτό, πάντως, απέφερε καρπούς με την

σύνταξη από τον Σταυράκη Αριστάρχη ενός έργου που τον κατατάσσει

ανάμεσα στους πρωτοπόρους της ελληνικής βιβλιογραφίας366. Πρόκειται,

βεβαίως, για τον «Κατάλογο των παρά των νεωτέρων Ελλήνων από

αλώσεως μέχρι τούδε συγγραφέντων βιβλίων φυσικοϊστορικών, φυσικών,

γεωγραφικών, ιατρικών, μαθηματικών και νομικών» 3 6 7 .

Την εικόνα της προσπάθειας του συλλόγου για την ανάδειξη του

ελληνικού παρελθόντος συμπληρώνει η αναφορά στην καθεαυτό

αρχαιολογική ενασχόληση, η οποία αποτελούσε σημείο αναφοράς της

ιδεολογίας και της δράσης του ΕΦΣΚ. Η πνευματική κληρονομιά των

αρχαίων αποτελεί τον οδηγό για την ασφαλή πλοήγηση σε ένα ακλεές,

μεταβατικό παρόν368.

Οι αρχαιολογικού περιεχομένου μελέτες εντοπίζονται με αξιοσημείωτη

συχνότητα από τους πρώτους τόμους του περιοδικού. Έτσι, η δραστηριότητα

της Αρχαιολογικής Επιτροπής είναι η φυσική συνέχεια της ενασχόλησης του

ιδρύματος με ένα τομέα που δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από το φάσμα

365
Βλ. Οδ. Ιάλεμος, «Προεδρική λογοδοσία 1878-79», σ. 197, («η απόπειρα απέτυχε
δυστυχώς»). Πρβλ. «Έκθεσις Επιστημονικής Επιτροπής 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 69. Εκεί ο
πρόεδρος της επιτροπής Στ. Αριστάρχης αναφέρει ότι μόνο ο ίδιος κατέθεσε «δοκίμιον των
περί παρά τοις νεωτέροις Έλλησι γεωγραφικών συγγραφών και ανακαλύψεων...».
366
Πρβλ., Δ. Σ. Γκίνης - Β. Γ. Μέξας, Ελληνική βιβλιογραφία 1800-1863, τ. 1, σ. VI.
367
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΔ, σ, 103-153. Δημοσιεύεται μόνο το πρώτο μέρος που αφορά τα
φυσικοϊστορικά βιβλία. Όμως όπως βλέπουμε στην «Έκθεσιν της Επιστημονικής Επιτροπής
1879-80»,(ΕΦΣΚ, τ. ΙΔ, σ. 192. Ο Αριστάρχης ανακοίνωσε στην επιτροπή τον πλήρη
κατάλογο αποτελούμενο από 1149 λήμματα.
368
Πρβλ. ΊΕλλη Σκοπετέα, Το πρότυπο βασίλειο..., ο.π., σ. 190-191.

199
 των ενδιαφερόντων του. Δεδομένης της αδυναμίας του ΕΦΣΚ να διενεργήσει

ανασκαφές369, η συλλογή κάθε είδους αρχαιολογικών αντικειμένων ήταν

σημαντικότατη πτυχή του έργου της αρμοδίας επιτροπής. Στον απολογισμό

των έργων της αρχαιολογικής επιτροπής του έτους 1872-73, βλέπουμε ότι

μελέτησε διάφορα «σωζόμενα κειμήλια της αρχαίας γλυπτικής, ως αγάλματα,

ανάγλυφα, νομίσματα, δακτυλιολίθους, σφραγίδας, εμβλήματα, και μέτρα και

σταθμά, και ησχολήθη περί διαφόρων αντικειμένων της αρχαίας

αρχιτεκτονικής και ζωγραφικής, φροντίσασα ιδίως ίνα δια της φωτογραφίας,

διάσωση πολλά έργα της Βυζαντινής τέχνης υπάρχοντα εν ταις εν οθ.

Τεμένεσι σωζομέναις αρχαίαις Βυζαντιναίς Εκκλησίαις»370. Την ίδια χρονιά

μπαίνουν και οι βάσεις της νομισματικής συλλογής που τροφοδοτείται από

ευρήματα των επαρχιών που φθάνουν στον ΕΦΣΚ χάρη στο ζήλο κληρικών

και λαϊκών, ως μια ακόμη επιβεβαίωση της ακτινοβολίας το ιδρύματος.371.

Την κατάταξη των αρχαιολογικών συλλογών αναλαμβάνει το 1881 ο

«νεαρός και ρέκτης νεοσύλλεκτος αξιόλογος συνεταίρος» Αθανάσιος

Παπαδόπουλος Κεραμεύς372, ο οποίος διέθετε και την σχετική πείρα από

Επιφανή μέλη του Συλλόγου όπως ο Κων/νος Καραπάνος και ο Βασίλειος Μυστακίδης
έλαβαν άδεια από τις οθωμανικές αρχές και διενέργησαν σημαντικές ανασκαφές.
370
Κ. Καραπάνος, «Προεδρικός απολογισμός 1872-73», ΕΦΚΣ, τ. Ζ, σ. 338. Αναλυτικότερες
πληροφορίες στην «Έκθεσιν της αρχαιολογικής Επιτροπής. », ο π., σ. 292-300.
371
Βλ. ενδεικτικά, ο.ττ., σ. 338-339. Η συλλογή «δύναται να αποβή πολυτιμότατη, εάν μεν οι
Σεβασμιώτατοι αρχιερείς μιμηθώσι το παράδειγμα των Σεβ. Αγίων Δέρκων, Βελεγράδων και
πρώην Κασσανδρείας νυν δε Γάνου και Χώρας, οίτινες συνέλεξαν εν ταις επαρχίαις αυτών
διάφορα αρχαία νομίσματα και προσήνεγκον ταύατα τω Συλλόγω, οι δε εν τοις επαρχίαις
ομγενείς το του εν Χαρταλιμή κ. Ευλαμπίου όστις εξακολουθεί πάντοτε συλλέγων και πέμπων
ημίν τοιαύτα». Πρβλ. επιστολή Ν. Τσιγάρα εκ Χαρταλιμής , ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 237.
372
Σπ. Μαυρογένης, «Προεδρικός απολογισμός 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 403.

200
 ανάλογη εργασία του στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης . Από τότε μαζί

με τους κοσμήτορες εκλεγόταν και επιμελητής των αρχαιολογικών συλλογών,

οι οποίες ήδη συγκροτούσαν ένα μικρό μουσείο374. Η προοπτική μάλιστα της

δημιουργίας μουσείων και από τους περιφερειακούς συλλόγους,

διατυπώνεται ως ευχή ή ως προτροπή από τους εταίρους του

Φιλολογικού375.

Η πλουσιότερη «συλλογή» ήταν αυτή των αρχαίων επιγραφών,

αντίγραφα των οποίων φθάνουν στον Σύλλογο από όλα τα σημεία της

αυτοκρατορίας. Η επιτροπή μελετά και καταγράφει τις επιγραφές σε ιδιαίτερο

κώδικα 376 , όπου οι αναγραφές αυξάνουν με τάχΐίς ρυθμούς 377 . Πολλές

επιγραφές δημοσιεύονται σε επιστημονικές πραγματείες του περιοδικού, ή

στο αυτόνομο αρχαιολογικό του παράρτημα το οποίο εμφανίζεται το 1875 378

και περιέχει ενδιαφέρουσες μελέτες αρχαιολογικού πάντα ενδιαφέροντος. Οι

επιγραφές αποτελούν το προφανέστερο τεκμήριο ελληνικότητας των

περιοχών προέλευσης τους 379 και είναι φυσικό να αποσπούν μέγα μέρος

Πληροφορίες για το υλικό που υπήρχε στη σχολή μας παρέχει η περιοδική έκδοση
Μουσείον και Βιβλιοθήκη της Ευαγγελικής Σχολής.
374
Βλ. ενδεικτικά, Οδ. Ιάλεμος, «Προεδρική λογοδοσία 1878-79», ΕΦΣΚ, τ. Ι Γ, σ. 204.
375
Βλ. σχετικά ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 278' τ. Η, σ. 359· τ. ΙΓ, σ. 197.
376
Κ. Καραπάνος, ο.π., σ. 338.
377
Βλ. «Έκθεσις Αρχαιολογικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 295. Το 1881είχαν
καταγραφεί στον κώδικα 829 επιγραφές, βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ.96.
378
ΕΦΣΚ, Παράρτημα Αρχαιολογικόν του Θ τόμου, Εν Κωνσταντινουπόλει 1875, XXVII σ. Το
παράρτημα περιέχει «επιγραφάς ανέκδοτους τας πλείστας πεμπομένας τω Συλλόγω υπό
πολλών εν ταις επαρχίαις λογίων Ελλήνων» (Αλ. Πασπάτης, «Προεδρική λογοδοσία 1875-
76», ο.π., σ. 183-184).
379
Βλ. ενδεικτικά την «Έκθεσιν της Αρχαιολογικής Επιτροπής 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ.
372: «Εφιστώμεν ιδία την προσοχήν ημών επί των εκατόν και επέκεινα επιγραφών της
Θράκης, των επιχεουσών φως επί της ιστορίας του ελληνισμού μεταξύ των αρχαίων λαών της
χώρας ταύτης».

201
από την επιστημονική δραστηριότητα των μελών της αρχαιολογικής

επιτροπής. Είναι αξιοσημείωτο ότι ανάμεσα στα καθήκοντα που ο ΕΦΣΚ

αναθέτει με εγκύκλιο του στους επαρχιακούς συλλόγους, είναι η αντιγραφή

των εκάστοτε ανακαλυπτομένων επιγραφών380. Ο Βασιάδης χωρίς

περιστροφές υπογραμμίζει την εθνική σημασία των αρχαιολογικών

ευρημάτων: «Τι δη και οι άλλοι της Θράκης και της Μακεδονίας Σύλλογοι

βραδύνουσιν, όσοι επιγραφών και άλλων αρχαίων μνημείων κάτοχοι εισιν;

Ουκ οίδασιν ότι ταύτα μαρτύρια εισίν αψευδή της παρουσίας των Ελλήνων

και επικρατήσεως εν χώραις, ας νυν καταπατεί και άγει και φέρει η σκυθική

αμάθεια και βαρβαρότης, παν το ελληνικόν καταστρέφουσαι; Αγνοούσιν άρα

γε, ότι το περιλάλητον της Θράκης και της Μακεδονίας έδαφος τοσούτον τη

τερψιθύμω του ελληνικού πνεύματος αύρα, δος δ' ειπείν και τω ιδρώτι του

ελληνικού έθνους και τω αίματι συμπεφυρμένον εστί, και τοσούτον απ' αυτών

αχώριστον, ώστε πολλά των αρχαίων μνημείων, κάλλος αποπνέοντα

ελληνικότατον, εν τοις εαυτού κόλποις εγκρύπτει, όπως εν καιρώ εκάστοτε

ανακαλυπτόμενα κατά των σκυθικών αρπαγών και καταστροφών

διαμαρτύρονται;»381 Τον κίνδυνο της φθοράς των αρχαιοτήτων, οι οποίες

«τον ελληνισμόν αναμιμνήσκουσιν», επισημαίνει KSTO Γ. Γ. Παπαδόπουλος

με επιστολή του (20-6-1870) που συνοδεύει την αποστολή αντιγράφων

μακεδόνικων επιγραφών στον Σύλλογο. Το επίτιμο μέλος του ΕΦΣΚ, ως

εκπρόσωπος του ετέρου εθνικού κέντρου, τονίζει ότι αποστέλλει τις

επιγραφές ως δείγμα ευγνωμοσύνης «ανθ' όσης τιμής και ωφελείας προξενεί

Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 309.

Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 359.

202
 [ο Σύλλογος] εις τον ελληνισμόν (...) και ως αδελφικής συμπράξεως και

κοινών αγώνων σύμβολον»382.

Η αρχαιολογική έρευνα προβάλλει ως ύψιστο καθήκον για τους

Έλληνες. Ο Βασιάδης προτρέπει τους εύπορους να ενισχύσουν κάθε

προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση, είτε αυτή αφορά την Εν Αθήναις

Αρχαιολογική Εταιρεία, δηλαδή τον ελλαδικό χώρο, είτε τους συλλόγους στην

Μακεδονία, τη Θράκη και τη Μικρασία. Τα ευρήματα μπορούν να ενώσουν

πνευματικά τον ελληνικό κόσμο που βρίσκεται εκατέρωθεν των συνόρων, ή

και να υποδηλώσουν το ενιαίο των ελληνικών εδαφών. Το ενδιαφέρον είναι

όμως η εθνική διάσταση που δίνεται στην καθαυτό επιστημονική

προσπάθεια. Οι αποστολές των ευρωπαϊκών αρχαιολογικών ιδρυμάτων

τονίζουν την ελληνική απουσία. «Τίς Έλλην τοσαύτην βλέπων κίνησιν και

τοσαύτας αρχαιολογικός ανακαλύψεις εν ταις ημετέραις χώραις υπό ξένων

άνευ ημών γινομένας ουκ αλγεί την καρδίαν;»383 Προφανώς είναι ανάγκη να

εμφανιστεί δίπλα στα αρχαιοελληνικά δημιουργήματα μια αντάξια

νεοελληνική συνέχεια. Να τονιστεί η ευθεία και ακατάλυτη σχέση της

αρχαιότητας και των κληρονόμων της. «Μέχρι τίνος άλλοις εάσομεν την

φροντίδα την πατρώαν ημών αυτών κληρονομίαν ανασκαλεύειν και

περιεργάζεσθαι;» αναρωτιέται ο Βασιάδης384. Με αυτά δεδομένα δεν πρέπει

να αποτελεί έκπληξη η άκαμπτη στάση του Βασιάδη στο αίτημα του

μουσείου του Βερολίνου για ανταλλαγή ενός τμήματος περγαμηνού

382
Την επιστολή βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ε, σ. 1. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παπαδόπουλος προτείνει να
υπάρξει κοινός τρόπος αντιγραφής των επιγραφών. Το υλικό που απέστειλε δημοσιεύθηκε
στον ίδιο τόμο του περιοδικού: «Επιγραφαί εν Πελαγονία συλλεχθείσαι», σ. 1-5.
383
Ο.π. σ. 358.
384
Ο.π.

203
 ανάγλυφου που κατείχε ο ΕΦΣΚ, με το εκμαγείο του συμπλέγματος του

Λαοκόοντος, ή κάποια αρχαία προτομή. Παρά τις υπέρ της αιτήσεως

απόψεις —είτε λόγω των σημαντικών ανταλλαγμάτων, είτε χάριν της

επιστήμης ( για να μην μείνει κολοβό το ανάγλυφο του οποίου τα υπόλοιπα

μέρη κατείχε το μουσείο)- ο Βασιάδης συνεπικουρούμενος από τους

Οδυσσέα Ιάλεμο και Θεμιστοκλή Σαλτέλη επικαλείται την αρχή ότι ο

Σύλλογος δεν παραχωρεί έπ' ουδενί λόγω αρχαιότητες διαμαρτυρόμενος για

την απογύμνωση της χώρας από τους προγονικούς θησαυρούς. Αρνείται

«ίνα δείξη ότι αισθάνεται την προσγινομένην εις το έθνος αδικίαν εκ της
385
αφαιρέσεως των εις αυτώ ανηκουσών αρχαιοτήτων» . Στην ονομαστική

ψηφοφορία που ακολουθεί η συντριπτική πλειοψηφία αποφασίζει κατά της

παραχωρήσεως386. Πάντως φαίνεται ότι μετά από χρόνια η απόφαση αυτή

ανατρέπεται σιωπηρά, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι το αντίγραφο του

αγάλματος του Λαοκόοντος, βρίσκεται στην κατοχή του ΕΦΣΚ.

Μπορεί η ανασκαφική εργασία, ο πυρήνας δηλαδή της αρχαιολογικής

επιστήμης, να μην ήταν προσιτή στο Σύλλογο. Όμως στο έγκυρο περιοδικό

του δημοσιεύθηκαν πληροφορίες για την πρόοδο των εργασιών της

σημαντικότερης ανασκαφής του αιώνα: της αποκάλυψης της Τροίας από τον

Ερρίκο Σλήμαν. Ο Γερμανός αρχαιολόγος ενημερώνει, με αξιοσημείωτη

λεπτομέρεια και σε τακτά χρονικά διαστήματα, τον ΕΦΣΚ για την πρόοδο του

ανασκαφικού έργου 387 . Είναι φανερό ότι ο Σλήμαν αναζητά την επιστημονική

385
ΕΦΣΚ, τ. ΙΔ, σ. 73. Στις σελίδες 168-169 και 172-1173 δημοσιεύεται η ενδιαφέρουσα επί
του θέματος συζήτηση και η εκατέρωθεν επιχειρηματολογία.
386
Ο.π·., σ. 74.
387
Βλέπουμε ότι το 1871 εκτός των επιστολών έχει στείλει και 5 εκθέσεις (ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ.
249) τακτική που συνεχίζει τον επόμενο χρόνο (βλ. ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 299).

204
 αναγνώριση. Όμως ο Σύλλογος μοιάζει επιφυλακτικός. Δημοσιεύει βέβαια

αυτούσιες τρεις επιστολές του 388 , αλλά δεν γίνεται κανένα περαιτέρω σχόλιο

έπ' αυτών. Η αμφιβολία για την ορθότητα των «εικασιών (..) επί της θέσεως

του Ιλίου του ακάματου φιλάρχαιου» Σλήμαν επιβάλλει αναμονή 389 . Δεν

μπορεί αλλιώς να ερμηνευθεί η τόσο ψύχραιμη υποδοχή ανακαλύψεων που

επιβεβαιώνουν τον Όμηρο, από ένα άνθρωπο, μάλιστα, ο οποίος δηλώνει ότι

σκοπόν έχει να αποδείξει «ότι η Ιλιάς θεμελιώνεται επί ιστορικών

συμβάντων * ότι το μεγάλον ελληνικόν έθνος δεν ημπορεί να στερηθή ταύτης

της κορώνης της δόξης του»390. Τον Ιανουάριο του 1876 καταθέτει από το

βήμα του ΕΦΣΚ τις αποδείξεις ότι έχει αποκαλύψει το αρχαίον Ίλιον 391 . Ο

Ματθαίος Παρανίκας εμφανίζεται να έχει πεισθεί από τα ευρήματα του

Σλήμαν και παρουσιάζει τις απόψεις του σε σχετική ανακοίνωση392. Η

δυσπιστία όμως των υπολοίπων, που δεν πρέπει να είναι άσχετη με την

γενικότερη αμφισβήτηση των εκπροσώπων της κατεστημένης αρχαιολογίας

για την ανακάλυψη του Ιλίου, δεν υποχωρεί, όπως φαίνεται από τις

συζητήσεις που ακολουθούν393. Θα χρειαστεί να περάσουν αρκετά χρόνια

** Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ , σ. 220-222, 230-232, 247-249.

389
Βλ. «Έκθεσις της Αρχαιολογικής Επιτροπής 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 299.
390
«Επιστολή Σλήμαν, 24-10-1871 », ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 230.
391
«...ο σοφός αρχαιοδίφης κ. Ερρίκος Σχλίεμαν ωμίλησε jrepi των εν Τροία γενομένων
ανασκαφών , αποδείξας εκ της παραδόσεως συμπάσης σχεδόν της αρχαιότητος και εκ της
Ιλιάδος του Ομήρου, ότι η θέσις του Ισαρλίκ, εν ή ενήργησε τας ανασκαφάς αυτού είναι η θέσις
του αρχαίου Ιλίου» (ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 154). Η ανακοίνωση με τίτλο «Περί των εν Ισαρλίκ
γενομένων ανασκαφών» στις σελίδες 51-66.
392
Μ.Παρανίκας, «Ο Δρ Σχλήμαν και το Ιλιον», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 1-10. Σχετική ανακοίνωση του J.
C. F. Calvert, αδελφού του πρώτου ανασκαφέα του Ισαρλίκ, με τίτλο «Ειδήσεις περί της
τοπογραφίας της ομηρικής Ιλίου» δημοσιεύεται επίσης στο περιοδικό (τ. ΙΘ, σ. 48-55).
393
ΕΦΣΚ τ. Ι, σ. 141-42, 148.

205
 για να πειστεί η Αρχαιολογική επιτροπή και να βεβαιώσει (το 1890) την

ανακάλυψη της Τροίας 394.'

Το πιο φιλόδοξο όμως έργο της επιτροπής αφορά την βυζαντινή

περίοδο. Πρόκειται για την πολύχρονη προσπάθεια σχηματισμού

«συγκριτικού τοπογραφικού χάρτου Κωνσταντινουπόλεως, εν τω οποίω

διευκρινίζεται η παρά τοις αρχαίοις ονομασία των διαφόρων αυτής

θέσεων» 395 . Παρότι ο χάρτης αναγγέλλεται ως έτοιμος από το 1872, ύστερα

από αντιδικίες που οδηγούν σε καθυστερήσεις , εκδίδεται μόλις το 1884 396 ,

με τη χρηματοδότηση του Ευστάθιου Ευγενίδη397. Στην πολύχρονη περίοδο

προπαρασκευής του χάρτη γίνεται εμφανής η επιδιωκόμενη επιστημονική

τελειότητα398, αλλά και ανιχνεύονται αντιθέσεις που μπορεί να κρύβουν

ιδεολογικές διαφορές. Έτσι, στα 1881 εποχή που έχει δημιουργηθεί το θέμα

με την Αδελφότητα «Αγαπάτε Αλλήλους», ο Βασιάδης κατηγορεί τον

Πασπάτη, χωρίς να τον κατονομάζει, για την καθυστέρηση της έκδοσης399.

Αν η γενική αυτή αντίθεση, σε μια συγκεκριμένη χρονική συγκυρία, δεν

μπορεί να εξηγήσει την πολύχρονη καθυστέρηση, οι αναμφισβήτητες

καθεαυτό επιστημονικές διχογνωμίες είναι ίσως μια επαρκής δικαιολογία.

Τελικά την έκδοση του χάρτη που γίνεται μετά την αναχώρηση του Πασπάτη

από την Πόλη, συνοδεύει «"πρόλογος", ήτοι ιστορική αφήγησις της έπ'

αυτού εργασίας εκάστου των μελών της επιτροπής, και δη και του τέως

394
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 45.
395
Κ. Καραττάνος, «Προεδρικός απολογισμός 1871-72», σ. 308.
396
Αρχαιολογική Επιτροπή, Αρχαιολογικός χάρτης των χερσαίων τειχών της
Κωνσρταντινουπόλεως, Παράρτημα του ΙΔ τόμου, Εν Κωνσταντινουπόλει 1884.
397
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 150. Προσφέρει χίλια φράγκα για την εκτύπωση χιλίων αντιτύπων.
398
Στον πρόλογο του χάρτη (ο.ττ., σ. 7) αναφέρεται ότι ο χάρτης «ουδόλως εστίν αλάθητος
αλλ' όμως εν συγκρίσει προς τους προγενεστέρους επεδίωξεν ακρίβειαν μείζονα».
399
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 188ο-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 96.

206
 αυτής επίλεκτου μέλους, του εν τω Συλλόγω μέγα και δυσαναττλήρωτον

καταλιπόντος κενόν φιλτάτου και σεβαστού ημίν συνεταίρου Α. Πασπάτη»400.

Το έργο συμπληρώνει κατάλογος που συνέταξε ο Στ. Αριστάρχης, στον

οποίο σημειώνεται η άποψη καθενός από τους συντάκτες του χάρτη σχετικά

με την αντιστοιχία αρχαίων και νεωτέρων τοπωνυμίων .

Μια και έγινε λόγος για το κυριότερο έργο της αρχαιολογικής

επιτροπής αξίζει να αναφερθούμε στα μέλη της, επισημαίνοντας την, σε

σημαντικό βαθμό, στελέχωση της από ξένους. Για παράδειγμα ο γιατρός Α

Mordmann (και οι δυο γιοι του), ο επίσης γιατρός Jules Millingen, ο

γραμματεύς της Γαλλικής Πρεσβείας Paul Schroeder, ο διευθυντής του

αρχαιολογικού μουσείου Ph. Dethier, ο πρωτοπρεσβύτερος της αγγλικανικής

εκκλησίας CG. Curtis, είναι από τα τακτικότερα μέλη της επιτροπής. Η

συμμετοχή ξένων είναι μια ιδιαιτερότητα της αρχαιολογικής επιτροπής που

μπορεί, ίσως, να εξηγηθεί από την διεθνές ενδιαφέρον για την αρχαιότητα,

αλλά και την ανάγκη ύπαρξης πιο «αντικειμενικών» πνευματικών εργατών

στο έργο της σύσφιξης του κρίκου του ευκλεούς παρελθόντος με το

νεοελληνικό παρόν. Η αρχαιολογική επιτροπή, άλλωστε, είναι ο πιο

σταθερός σύνδεσμος του ΕΦΣΚ με την ευρωπαϊκή επιστημονική κοινότητα.

Η συχνή έκδοση του αρχαιολογικού παραρτήματος του περιοδικού κάνει

γνωστή την επιστημονική δράση του Συλλόγου στον συγκεκριμένο τομέα,

Κωνστάντιος Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1882-83», ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 209.

401
Βλ. 0.77. Ο «συγκριτικός κατάλογος των ονομάτων του αρχαιολογικού χάρτου των χερσαίων
τειχών Κωνσταντινουττόλεως» στις σελίδες 8-15 του παραρτήματος, (βλ. παραπάνω).

207
 γεγονός που φαίνεται από τις προσκλήσεις που δέχεται για συμμετοχή σε

σημαντικά επιστημονικά συνέδρια402.

Η ενασχόληση με την αρχαιολογία επέβαλε να υπάρχει δίαυλος

επικοινωνίας με το αυτοκρατορικό μουσείο, όπου, βεβαίως, υπήρχαν και

πολλά ελληνικού ενδιαφέροντος εκθέματα. Το μουσείο αυτό άλλωστε

διαμόρφωνε την κρατική πολιτική στον τομέα αυτό και οι διευθυντές του,

κατά κανόνα, εκλέγονταν επίτιμα μέλη του ΕΦΣΚ. Έτσι, την τιμή αυτή

δέχθηκε, στις 4 Ιουνίου του 1884, μια σημαντική προσωπικότητα της

οθωμανικής επιστήμης: ο «εξοχώτατος» Χαμντί μπέης403, γιος του μεγάλου

βεζίρη Ετέμ πασά, ο οποίος αμέσως μετά (1885-86) εκλέχθηκε μέλος της

αρχαιολογικής επιτροπής.

« Ο σθεναρός των γραμμάτων πρωταθλητής»

Σε όλο το διάστημα της λειτουργίας του ΕΦΣΚ υπήρχε η συνήθεια της

βιογράφησης των σημαντικών εταίρων που έφευγαν από τη ζωή. Αμέσως

μετά το θάνατο ακολουθούσε η αποτίμηση του έργου και η καταγραφή της

συνεισφοράς του εκλιπόντος στην κοινή προσπάθεια από ένα μέλος του

Συλλόγου ειδικά εκλεγμένου για να επωμισθεί το συγκεκριμένο καθήκον. Την

τιμητική εντολή της ανασκόπησης της ζωής και του έργου του κορυφαίου των

402
Βλ. για παράδειγμα την πρόσκληση στο αρχαιολογικό συνέδριο της Οδησού (ΕΦΣΚ, τ. IH
σ. 45), όπου τον Σύλλογο εκπροσώπησε ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος-Κεραμεύς (ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ
σ. 63). Η «Έκθεσις περί του εν Οδησσώ Αρχαιολογικού Συνέδριο», που συνέταξε ο Κεραμεύς
στις σ. 175-177 του ΙΘ τόμου.
403
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 62. Ο Χαμντί εκλέχθηκε επίτιμο μέλος προτεινόμενος από το
προεδρείο.

208
εταίρων, που έφυγε από τη ζωή το 1890, ανέλαβε ο γιατρός Κωνσταντίνος

Μακρής. Το κείμενο του Μακρή 4 0 4 , όπως και το μεταγενέστερο του Οδυσσέα

Ανδρεάδη 4 0 5 , αποτέλεσαν τη βάση του παρόντος βιογραφικού

σχεδιάσματος 4 0 6 .

Ο Κωνσταντίνος Βασιάδης γεννήθηκε στις 30 Μαρτίου 1821 στο

Δελβινάκι της Ηπείρου, από τον Χρήστο και την Αλεξάνδρα. Στη σχολή της

γενέτειρας του (η οποία διευθυνόταν από τον Γεώργιο Γαζή), διδάχθηκε τα

πρώτα γράμματα και αργότερα (1835) συνέχισε τις σπουδές του στην Αρτάκη

της Βιθυνίας, όπου μετανάστευσε ο αρτοποιός πατέρας του 4 0 7 . Ο νεαρός

Βασιάδης «ενέκλειεν εν εαυτώ την σωματικήν επιτηδειότητα και διανοητικήν

υπεροχήν και διακρίνετο πάντων των συγχρόνων, αυτού δια τα δύο ταύτα

Κ. Μακρής «Βιογραφία Ηροκλέους Βασιάδου», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 20-33.

405
Οδυσσεύς Ανδρεάδης, «Κωνσταντίνος Ηροκλής Βασιάδης», Ηπειρωτικά Χρονικά, έτος Β
(1927),Παράρτημα Α - Βιογραφικόν, σ. 1-18.
406
Ο Ανδρεάδης σημειώνει ότι δημοσίευσε τρεις βιογραφίες του Βασιάδη «ων οι δύο ζώντος
αυτού, η μεν εν τη Κλειοί της Λιψίας, η δε συνταχθείσα δια το Εγκυκλοπαιδικόν. Λεξικόν του
Πολίτου, εν τη Εστία των Αθηνών κατά τον θάνατον, και η τρίτη σύντομος εν τη Levant Herald
της Κωνσταντινουπόλεως». Σύντομη αυτοβιογραφία του στα λατινικά υπάρχει στο τέλος της
διδακτορικής διατριβής του. Άλλες βιογραφίες: Σταύρος Βουτυράς, «Βασιάδης (Κωνστ.
Ηροκλής) Λεξικόν Ιστορίας και Γεωγραφίας, τ. Α, σ. 967-969' Νικόλαος Β. Πατσέλης, Ο
ιατροφιλόσοφος Δελβινακιώτης Κωνσταντίνος Ηροκλής Βασιάδης, 2 η εκδ, Αθήναι 1960 [η
πρώτη έκδοση το 1935]' Τατιάνα Σταύρου, Ηροκλής Βασιάδης: Ο τελευταίος
ιατροφιλόσοφος, Ιωάννινα 1975' Κ. Σακελλαρίου, «Το παραμύθι της ζωής του Κωνσταντίνου
Ηροκλή Βασιάδη», Ηπειρωτική Εταιρεία, τχ. 18 (Νοεμ. 1994), σ. 559-562.
407
Ο Μακρής αναφέρει ως διδάσκαλο του τον Αρχιγένη ενώ ο Ανδρεάδης τον Ν. Νεοκλή. Ο
δάσκαλος Ορέστης Λογοθέτης στα αδημοσίευτα Απομνημονεύματα του (Χειρογραφοθήκη
ΚΜΣ, Βιθ. 8, σ. 87-88) αναφέρει: «Εις αυτήν [τη σχολή της Αρτάκης], εφοίτησε και ο εκ της
ευάνδρου Ηπείρου καταγόμενος, πρύταννις της Ελληνικής φιλολογίας και επί σειράν ετών
πρόεδρος του Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, αείμνηστος Κώστας
Βασιάδης, ιατρός, πασίγνωστος μάλλον με το φιλολογικόν του όνομα Ηροκλής Βασιάδης,
διαμένων κατά την νεανικήν του ηλικίαν και εργαζόμενος εις Αρτάκην παρά τω πατρί αυτού.
Κατ' εκείνην ακριβώς την εποχήν, εις την Σχολήν Αρτάκης εδίδασκεν ο (...) αείμνηστος
διδάσκαλος του Γένους Ιωάννης Φιλαλήθης».

209
πλεονεκτήματα της ψυχής και του σώματος»408. Ο φέρελπις μαθητής έφθασε,

το 1837, στην Κωνσταντινούπολη για να φοιτήσει στη Μεγάλη του Γένους

Σχολή, που λειτουργούσε τότε στην Ξηροκρήνη του Βοσπόρου και στην οποία

δίδασκαν τότε διακεκριμένοι φιλόλογοι όπως ο σχολάρχης Σαμουήλ ο

Κύπριος (πρώην Μεσημβρίας) και ο Νικόλαος Λογάδης. Στη διάρκεια της

μαθητείας του στη Σχολή προσέλαβε από τους καθηγητές του, σύμφωνα με

την επικρατούσα τότε συνήθεια409, το αρχαιοπρεπές όνομα Ηροκλής. Το

όνομα, προϊόν γλωσσοπλασίας, αφού δεν απαντάται στα αρχαία κείμενα, το

απέδωσαν στον Βασιάδη, «ως περ προοιωνιζόμενοι, ότι ήρωος έργα ο τότε

μαθητεύων εν τω μέλλοντι έμελλεν επιτελέσαι και^ κλέος άφθιτον εις την

κοινωνικήν παλαίστραν κτήσασθαι»410.

Αμέσως μετά την αποφοίτηση του (1839) διορίστηκε για ένα έτος

σχολάρχης στη σχολής της Βλάγκας και κατόπιν σε αυτή του Μεγάλου

Ρεύματος, την οποία διεύθυνε επιτυχώς ως το 1843. Τότε με πρωτοβουλία

της εφορίας και του σχολάρχη της Μεγάλης του Γένους Σχολής έφυγε για

σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών «δαπάναις του εθνικού ταμείου ως

υπότροφος του έθνους» 411 . Η έκρυθμος όμως πολιτική κατάσταση που

επικρατούσε στην ελληνική πρωτεύουσα τον ανάγκασε μετά από τρίμηνη

παραμονή να επιστρέψει στην Πόλη και την Μεγάλη του Γένους Σχολή, όπου

ανέλαβε «την διδασκαλία των ελληνικών γραμμάτων»412. Το πάθος του νέου

408
Κ. Μακρής, ο.π., σ. 22.
409
Για τη συνήθεια του εξαρχαϊσμού των ονομάτων βλ. Ιωάννα Πετροττούλου, «Εξελληνισμός
- εξαρχαϊσμός των ονομάτων στην Καππαδοκία τον δέκατο ένατοι αιώνα», Δελτίο Κέντρου
Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 7 (1988-89), σ. 141-200.
410
Κ. Μακρής, ο.π., ο. 22.
411
Ο.π.
412
Κ. Μακρής, ο.7τ., σ. 22.

210
 καθηγητή για την αρχαία γραμματεία και η αφοσίωση στο διδακτικό του

καθήκον προκαλούσε τον θαυμασμό των μαθητών και την εκτίμηση του

σχολάρχη. Στη διάρκεια αυτής της απασχόλησης του ο Βασιάδης

επεξεργάσθηκε την έκδοση των έργων του Δημοσθένη, μέρος της οποίας

δημοσιεύθηκε με δαπάνη του μεγάλου Ποστσελνίκου και υπομνηματογράφου

του Πατριαρχείου Σωτηρίου Καλλιάδη, αποσπώντας κολακευτικά σχόλια413,

αλλά και το τίτλο του επίτιμου διδάκτορα από το πανεπιστήμιο της Λειψίας. Ο

Καλλιάδης ήταν αυτός που του έδωσε την μεγάλη ευκαιρία να σπουδάσει

στην Ευρώπη, στέλνοντας τον στο Παρίσι (1848) ως κηδεμόνα των υιών του

Δημητρίου και Κωνσταντίνου. Εκεί ο Βασιάδης σπούδασε ιατρική, χωρίς όμως

να παραλείψει την παρακολούθηση μαθημάτων της σχολής των γραμμάτων,

όπως και την σύνδεση του με τους πιο σημαντικούς ελληνιστές της γαλλικής

πρωτεύουσας, Saint-Marc Girardin, Emile Egger, Henri Patin, Gustave

Eichthal, Charles Brunet de Presle - όλους αυτούς δηλαδή τους οποίους

αργότερα συναντάμε να πυκνώνουν τις τάξεις των επίτιμων μελών του ΕΦΣΚ.

Το 1855 ανέλαβε την επίβλεψη των σπουδών του υιού του πρίγκιπα Μιχαήλ

Στούρτζα, με αποτέλεσμα να καθυστερήσει επί δύο χρόνια την

προγραμματισμένη μετάβαση του στο Βερολίνο, χρόνο που αφιέρωσε στη

μελέτη της ευρωπαϊκής φιλολογίας.

Το φιλελεύθερο περιβάλλον που διαμόρφωσε η Φεβρουαριανή

δημοκρατία επηρέασε την ιδεολογική συγκρότηση του νεαρού επιστήμονα,

ενώ το κλασικό κλίμα που κυριαρχούσε στην ευρωπαϊκή πνευματική ζωή

413
Βλ. Κ. Ασώπιος, Περί Ελληνικής Συντάξεως, (περίοδος δευτέρα), 2" έκδ., Εν Αθήναις
1858, σ. νθ'. Ο Ηπειρώτης λόγιος αναφέρεται στην έκδοση του Δημοσθένη «υπό του
τοσούτον αξίως λόγου αρχίσαντος το φιλολογικόν στάδιον και τοσούτον χρηστάς ελπίδας
παρέχοντος νέου συμπατριώτου μου Κ. Ηροκλέους Βασιάδου».

211
ενίσχυσε την αφοσίωση του στην αρχαία ελληνική κληρονομιά. Ο Βασιάδης

συνέχισε για δύο χρόνια τις ιατρικές σπουδές του στο Βερολίνο φθάνοντας ως

το διδακτορικό τίτλο (1878) με τη διατριβή του Περί της γυμναστικής των

αρχαίων Ελλήνων, την οποία συνέταξε στα λατινικά414. Το θέμα της διατριβής

φανερώνει για πρώτη φορά το ενδιαφέρον του για τη γυμναστική, την οποία

θεωρούσε, ακολουθώντας την αρχαία ελληνική σκέψη, ως απαραίτητο

στοιχείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Στη Πρωσική πρωτεύουσα συνέχισε

και τις φιλολογικές μελέτες του στη φιλοσοφική σχολή, όπου παρακολούθησε

τα μαθήματα και συνδέθηκε με τον περίφημο ελληνιστή August Boeckh, τον

οποίο μάλιστα προσφώνησε εκ μέρους των Ελλήνων φοιτητών κατά τη γιορτή

για τα πενήντα χρόνια της καθηγεσίας του. Για τον Ηροκλή Βασιάδη η ιατρική

υπήρξε μια πρακτική, βιοποριστική επιλογή. Η φιλολογία και η εκπαίδευση

μονοπώλησαν το επιστημονικό ενδιαφέρον και τη δραστηριότητα του.

Αναχωρών το 1859 από το Βερολίνο ο εικοσιοχτάχρονος γιατρός

περιηγήθηκε τα μουσεία και τις πινακοθήκες των κυριοτέρων ευρωπαϊκών

πόλεων. Ενδιαφέρουσες είναι οι εντυπώσεις του από την επίσκεψη στο

Βρετανικό μουσείο, όπου αντίκρυσε τις μετόπες του Παρθενώνα, όπως τις

μεταφέρει ο Οδυσσεύς Ανδρεάδης: «Βλέπων τις αυτάς, υφισταμένας την

επίδρασιν της υγρασίας, νομίζει ότι κρυόνουσι και επιθυμούσι την επάνοδον

αυτών εις την θερμήν γην εξ ης απεσπάσθησαν»415. Η άποψη αυτή είναι σε

απόλυτη αρμονία με την σταθερή και απόλυτη αντίθεση του στην

οποιαδήποτε εξαγωγή αρχαιολογικών αντικειμένων, που όπως είδαμε

Ο πρωτότυπος τίτλος της διατριβής είναι: De veterum Graecorum gymnastica, Berolini

1858.
415
Οδ. Ανδρεάδης, om, σ. 4.

212
παραπάνω, εκφράστηκε με αφορμή σχετικό αίτημα του μουσείου του

Βερολίνου.

Στο δρόμο της επιστροφής ο Ηροκλής Βασιάδης περνά το 1859 από

την Αθήνα όπου δέχεται προτάσεις να αναλάβει την έδρα της φιλοσοφίας στο

Πανεπιστήμιο416. Όμως αυτός έχει ήδη πάρει τις αποφάσεις του, με γνώμονα

αυτό που θεωρούσε εθνικώς συμφέρον. Πιστεύοντας ωφέλιμη την ύπαρξη

δύο -ή και περισσότερων- εθνικών κέντρων, θα επιλέξει να προσφέρει τις

υπηρεσίες του στην Κωνσταντινούπολη. Να επισημάνουμε ότι δεν έβλεπε σε

καμιά περίπτωση ανταγωνιστικά την ύπαρξη δύο πόλων. Αντίθετα δεν

αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία της πρωτεύουσας του ελευθέρου κράτους,

αλλά θεωρεί σημαντικό το ρόλο της Πόλης για την καθοδήγηση του

ελληνισμού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Φαίνεται να πιστεύει ότι η Αθήνα

δεν μπορεί να σηκώσει μόνη βάρος της μετόχευσης των ευρωπαϊκών

πνευματικών επιτευγμάτων στην Ανατολή. Η Κωνσταντινούπολη, φυσική

γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μπορεί θαυμάσια να γίνει δίαυλος

ιδεολογίας και πολιτισμού. Το 1874, πάντως, αναγνωρίζει ότι οι σύλλογοι

υπηρετούν το ίδιο όραμα με το Εθνικό Πανεπιστήμιο, το οποίο μάλιστα

ονομάζει «πανελλήνιον και πολύφωτον των ελληνίδων μουσών εστίαν» 417 .

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο Πανεπιστήμιο θα απευθυνθεί το 1868, ως το

κατεξοχήν αρμόδιο όργανο για να συγκαλέσει συνέδριο των ελληνικών

416
Ο Οδ. Ανδρεάδης (ο.ττ., σ 5) και ο Κ. Μακρής (ο.ττ., σ. 24) σημειώνουν ότι οι φίλοι και
ομοϊδεάτες του, οπαδοί του Διαφωτισμού, Θεόκλ.Φαρμακίδης, Κ. Ασώπιος και Φίλιππος
Ιωάννου, με την σύμφωνη γνώμη του υπουργού παιδείας Θ. Za\\iq, τον προέτρεπαν να μείνει
στην Αθήνα και να αναλάβει την έδρα. Αρνητικά θα απαντήσει και την επόμενη χρονιά σε
ανάλογη πρόταση του υπουργού Ποτλή.
417
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 343.

213
συλλόγων. Ο Βασιάδης έδρασε, όπως θα δούμε, ως σύνδεσμος των δύο

εθνικών κέντρων υπηρετώντας με συνέπεια την ιδέα του ενιαίου ελληνισμού '

ιδέα που απαντάται με συχνότητα στα κείμενα του, εκφραζόμενη συνήθως με

το επίθετο «πανελλήνιος».

Στην Πόλη ο Βασιάδης επιστρέφει στη διδασκαλία στη Μεγάλη του

Γένους Σχολή, από όπου όμως παύεται το 1862. Αιτία η ανάμειξη του σε

θέματα του ελληνικού κράτους, αφού σε μεγάλη συνάθροιση πολιτών

πρότεινε τον δευτερότοκο υιό της βασίλισσας της Βρετανίας Αλφρέδο, για τον

χηρεύοντα θρόνο της Ελλάδας. Φαίνεται ότι η στάση του αυτή δημιούργησε

τέτοιο πρόβλημα ώστε να χρειαστεί η επέμβαση του πανίσχυρου Βρετανού

πρέσβη Eric Bulwer για να τον προστατεύσει418. Το 1861 είχε επισκεφθεί την

πρωτεύουσα, ως εκπρόσωπος της ελληνικής κοινότητας της Πόλης, για να

συγχαρεί την βασίλισσα Αμαλία με την ευκαιρία της διάσωσης της από

δολοφονική απόπειρα. Ανάλογη αποστολή αναλαμβάνει και κατά το 1888

κατά την διάρκεια των εορτών για την εικοσιπενταετηρίδα της βασιλείας του

Γεωργίου Α', επιδούς «τω Βασιλεί επί μεμβράνης και εν καλλιτεχνικά)

λευκώματι προσφώνησιν (...) διαβεβαιούσαν τον Βασιλέα ότι εξεπλήρωσεν

όσα δια της καθόδου αυτού εις την Ελλάδα δια του α' διαγγέλματος αυτού

υπεσχέθη»419. Εκπροσωπών το Σύλλογο βρέθηκε στην Αθήνα για το

συνέδριο των Ελληνικών Συλλόγων (1879), όπως και για την

πεντηκονταετηρίδα του εθνικού Πανεπιστημίου (1887).

Η παραμονή του Βασιάδη στην Αθήνα το 1866 είχε άλλο στόχο. Τότε

βρισκόταν σε μυστική αποστολή ως εκπρόσωπος της Επιτροπής

418
Οδ. Ανδρεάδης, ο.π, σ. 5. Ο Ανδρεάδης σημειώνει ότι η πρόταση του Βασιάδη
δημοσιεύθηκε στην Κλειώ της Τεργέστης και στη Levant Herald.

214
 Κωνσταντινουπόλεως υπέρ του Κρητικού Αγώνος. Οι εκθέσεις του προς την

επιτροπή που διασώθηκαν στο αρχείο του Στέφανου Σκουλούδη420,

παρουσιάζουν την ρεαλιστική πολιτική σκέψη του Βασιάδη, τις σχέσεις του με

τα αθηναϊκά κέντρα αποφάσεων και κυρίως την δυναμική και ανυποχώρητη

στράτευση του υπέρ της εθνικής ιδέας . Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1860,

περίοδο που συμπίπτει με τη πρώτη, «προκαταρκτική», περίοδο λειτουργίας

του ΕΦΣΚ, η εικόνα του Βασιάδη είναι αυτή ενός άκαμπτου επαναστάτη που

προσβλέπει όχι μόνο στην ευόδωση του κρητικού αγώνα, αλλά και στον

ξεσηκωμό των ελλήνων στις ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας. Επιχειρηματολογώντας για την επείγουσα ανάγκη προμήθειας

όπλων για τον αγώνα των Κρητικών γράφει: « Φανατασθήτε αν οι διακόσιοι

ήρωες του Αρκαδίου είχον διακόσια όπλα του Henry δι' ων ηδύνατο να

πυροβολήσωσι εν μια ώρα 150.000 σφαίρας, τί ήθελον πράξει!»421. Και

παρακάτω αναφερόμενος στην πιθανότητα επανάστασης στην Ήπειρο θεωρεί

προτιμότερη την εξουδετέρωση των Τουρκαλβανών δια των όπλων από την

εξαγορά τους. Ολοκληρωτικά αφιερωμένος εις την^«ιδέαν» παροτρύνει τους

απανταχού ομογενείς «ίνα μη παύσωσι ενεργούντες και συνεισφέροντες ,

μέχρις ου θριαμβεύσει ο ελληνισμός κατά της βαρβάρου ημισελήνου»422. Σε

κάποια σημεία των εκθέσεων του διαφαίνονται τα φιλοαγγλικά του αισθήματα,

γεγονός που βρίσκεται σε αρμονία με την πρόταση που έκανε για την διαδοχή

420
Βλ. Στεφ. Ι. Μακρυμίχαλος, «Ανέκδοτα έγγραφα εκ του αρχείου Σκουλούδη σχετικά με την
Κρητικήν επανάστασιν του 1866-69, Κρητικά χρονικά, τ. Β (1958), σ. 7-96. Στην εργασία αυτή
δημοσιεύονται και σχολιάζονται έξι μυστικές (και ανυπόγραφες) εκθέσεις του Ηροκλή
Βασιάδη. Τμήματα του αρχείου Σκουλούδη βρίσκονται στο ΕΛΙΑ και την Γεννάδειο
βιβλιοθήκη.
421
0.π„ σ. 16.
422
Ο./τ., σ. 17-18.

215
του ελληνικού θρόνου και η οποία του στοίχισε την θέση στη Μεγάλη

Σχολή 423 . Πάντως δεν στηρίζει τις ελπίδες του στην έξωθεν βοήθεια αλλά

στους αγώνες και τις θυσίες των Ελλήνων: «Εστίν ως φαίνεται, πεπρωμένον,

μόνον ημείς οι Ελληνες ν' αποκτήσωμεν μετά πολλάς ταλαιπωρίας και

χείμαρρους αιμάτων, ότι άλλοι μηδέν πράττοντες και οιωνοί κοιμώμενοι.»424

Με δριμύτητα καταγγέλλει τη νοοτροπία να αναμένονται ευεργεσίες και να

απονέμονται εύσημα σε οποιονδήποτε θεωρηθεί ότι διακατέχεται από

φιλελληνικά αισθήματα: «Δυστυχείς Έλληνες! Ως επαίται! Όστις απλώσει την

χείρα, τούτον θαυμάζομεν και μέχρι τρίτου ουρανού αναβιβάζομεν. Ω! πρέπει

να μεγαλώσει το έθνος, ίνα παύση η ταπεινωτική αύτη έκφρασις των

ευγνωμοσυνών.(...) Κατά ταύτα ημείς οι Βυζαντινοί προεξάρχομεν των άλλων

πρέπει να ενεργήσωμεν προς απαλλαγήν της χθαμαλής ταύτης

δουλοφροσύνης»425.

Αυτά που «οι Έλληνες ζητούν ν' αποκτήσουν» δεν περιορίζονται στην

απελευθέρωση της Κρήτης, αλλά και στην ενσωμάτωση άλλων περιοχών

όπως η Ήπειρος, η Μακεδονία και η Θεσσαλία, περιοχές προς τις οποίες ο

Φιλολογικός Σύλλογος έστρεψε το ενδιαφέρον αγωνιζόμενος να αναδείξει

επιστημονικά τεκμήρια της ελληνικότητας τους. Η ιδέα της επανάστασης στην

Ήπειρο συγκινεί ιδιαίτερα τον Βασιάδη, ο οποίος, στις εκθέσεις του,

αναφέρεται συχνά στο θέμα αυτό. Άλλωστε η Επιτροπή Κωνσταντινουπόλεως

βρισκόταν σε επαφή με την μυστική οργάνωση Φιλική Εταιρεία, που ιδρύθηκε

423
Ο Βασιάδης, στην έκθεση του με ημερομηνία 20-12-1866, αναφέρεται υπαινικτικά στην
αποπομπή το από τη Σχολή σημειώνοντας ότι «άλλοτε, δια«*ην Ιδέαν υπέστη αγογγύστως
απώλειαν μηνιαίως 20 λιρών» (ο.ττ., σ. 38).

216
στην Αθήνα το 1867 με σκοπό την προπαρασκευή εξεγέρσεως των «δούλων»

βορείων επαρχιών426. Η Εταιρεία στέλνει την ιδρυτική της εγκύκλιο στους

Ηροκλή Βασιάδη (έχει επιστρέψει στην Πόλη από τις αρχές του 1867) και Α.

Βαφειάδη 427 , αλλά είναι βέβαιο ότι ο πρώτος όχι μόνο γνώριζε την ύπαρξη

της, αλλά και είχε συμμετάσχει σε προκαταρκτικές συσκέψεις της, όπως

φανερώνουν υπαινιγμοί που περιέχονται στις εκθέσεις του 4 2 8 .

Η εμφανής συνάφεια της Φιλικής Εταιρείας με τον τεκτονισμό, όπως και

το γεγονός ότι ψυχή της εν Κωνσταντινουπόλει υπέρ των Κρητών Επιτροπής

υπήρξε ο γνωστός τέκτων Στέφανος Σκουλούδης429, εγείρει ερωτήματα για το

αν ο Βασιάδης είχε μυηθεί στον ελευθεροτεκτονισμό. Τεκμήρια, όμως, αυτού

του είδους δεν έγινε δυνατό να ανεβρεθούν.

Ανεξαρτήτως των άλλων δραστηριοτήτων του Βασιάδη «ο σύλλογος

υπήρξε δι αυτόν το κυριώτερον μέλημα και η σπουδαιότερα μελέτη του βίου

αυτού». Ο βιογράφος του, γιατρός, Κ. Μακρής απευθυνόμενος στα μέλη του

ΕΦΣΚ αποδίδει σε αυτόν κάθε πτυχή της δραστηριότητας του ΕΦΣΚ. Σε

αυτόν ανήκει η ιδέα συστάσεως του Συλλόγου, αλλά και ο φιλεκπαιδευτικός

προσανατολισμός του. όπως αυτό είναι προφανές από την πρώιμη, όπως

αποδείχθηκε, απόπειρα του Εκπαιδευτικού Φροντιστηρίου. Στο πλαίσιο της

ίδιας προσπάθειας καθοριστικός ήταν ο ρόλος του στην ίδρυση άλλων

426
Βλ. ο.π., σ. 49 και 64.
427
Ο γιατρός Απόστολος Βαφειάδης υπήρξε ιδρυτικό μέλος του ΕΦΣΚ.
428
Βλ. ο.π., σ. 49, υποσ. 90.
429
Ο Στέφανος Σκουλούδης (1838-1928) ήταν από τους ιδρυτές της Banque de
Constantinople. Από το 1876 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου πολιτεύτηκε. Διετέλεσε δύο
φορές υπουργός και το 1915 διορίστηκε από τον Κωνσταντίνο Α' πρωθυπουργός. Για την
τεκτονική του ιδιότητα βλ. Στ. Ι. Μακρυμίχαλος, Ψήγματα από την δράσιν του ελληνικού
ελευθεροτεκτονισμου εν Τουρκία, κατά τον 19 αιώνα: Ιστορική μελέτη βάσει ανεκδότων
στοιχείων (ανατύπωση από το Τεκτονικόν Δελτίον (Ιούνιος-Σεπτέμβριος 1954).

217
συλλόγων με ποικίλες αλλά ανάλογες επιδιώξεις, όπως ο Ηπειρωτικός, ο

Θρακικός, ο Ιερατικός, ο υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως. Ο Βασιάδης όχι

μόνο αναδείχθηκε ο θεωρητικός της κίνησης των συλλόγων και της

απόπειρας σύνδεσης τους σε ένα χαλαρό δίκτυο, αλλά συνέβαλε προσωπικά

στην ίδρυση και την οργάνωση κάποιων από αυτούς.

Όχι μόνο θεμελιωτή, αλλά και νομοθέτη και οργανωτή του ΕΦΣΚ

αποκαλεί τον Βασιάδη ό Μακρής, αποδίδοντας του τα εύσημα για την

συμμετοχή του στην σύνταξη του κανονισμού, όπως και στις εκάστοτε

τροποποιήσεις του, στην οικοδόμηση του κτιρίου, αλλά και στην εξαετή

συνολικά πηδαλιουχία του, που συμπίπτει με σημαντικότατες στιγμές του

ιδρύματος: α) την τρίτη, αλλά καθοριστική για την εξέλιξη του, περίοδο

λειτουργίας του (1863-64), β) όταν κορυφώνεται η^συζήτηση για την στροφή

του ΕΦΣΚ προς την εκπαιδευτική δράση (1868-69), β) την χρονιά της πιο

μεγάλης, ίσως, ακμής του ως εκπαιδευτικό κέντρο (1873-74), γ) το έτος που

δημιουργούνται τα προβλήματα με την ίδρυση της Αδελφότητας Αγαπάτε

Αλλήλους και την αμφισβήτηση του ρόλου των συλλόγων (1880-81), ε) για

δύο συναπτά συλλογικά έτη (1884-86) την περίοδο προετοιμασίας και

διεξαγωγής του διεθνούς συνεδρίου για την «εικοσιπενταετηρίδα». Εκτός από

τις έξι προεδρίες του ο Βασιάδης δεν ανέλαβε άλλη θέση κοσμήτορα με

εξαίρεση την περίοδο 1869-70, όταν εκλέχθηκε βιβλιοφύλαξ. Συμμετείχε,

όμως, στις ειδικές επιτροπές κυρίως στην εκπαιδευτική και την φιλολογική, της

οποίας ήταν σχεδόν μόνιμος πρόεδρος. Τα εμβριθή του αναγνώσματα

λάμπρυναν τις σελίδες του περιοδικού, ενώ οι δημόσιες διαλέξεις του

αποσπούσαν τον θαυμασμό. Δύσκολα μπορεί να επισημανθεί διοικητική η

επιστημονική ενέργεια του ΕΦΣΚ στην οποία να μην πρωταγωνιστεί. Η

218
έκδοση του περιοδικού, η συγκρότηση βιβλιοθήκης, οργανοθήκης και

αρχαιολογικών συλλογών, τα διαγωνίσματα, οφείλονται στην προτροπή και

την πρωτοβουλία του. Η πιο σημαντική, ίσως, υπηρεσία που προσέφερε, ήταν

η σύνδεση του Συλλόγου με την διεθνή επιστημονική κοινότητα αφενός, αλλά

και το ομογενειακό κεφάλαιο αφετέρου.

Σε ότι αφορά τις διεθνείς σχέσεις είδαμε ότι από την αρχή

δημιουργήθηκε μια ομάδα επίτιμων μελών, που απετέλεσε τον κρίκο

σύνδεσης με τα «πολιτισμένα έθνη». Η προσήλωση στην εθνική ιδέα δεν

οδήγησε στην εσωστρέφεια. Αντίθετα η πρόσληψη της αρχαιότητας ως

βάθρου του δυτικού πολιτισμού έδωσε χώρο για την ανάπτυξη ενός

κοσμοπολιτισμού, ο οποίος, όμως, επιβεβαίωνε την υπερεθνική αξία του

ελληνικού πολιτισμού και τον καθιέρωνε ως προνομιακό φορέα των δυτικών

πνευματικών επιτευγμάτων. Η ιδέα του προορισμού του έθνους, της υψηλής

πανανθρώπινης αποστολής του ελληνισμού, δικαιολογείται στη σκέψη του

Βασιάδη με έναν, ασυνήθιστο για αυτόν, υπερβατικό τρόπο, ο οποίος όμως

σε τελική ανάλυση εδράζεται στο μεγαλείο της ελληνικής αρχαιότητας. «Όταν

έθνος τι εκ Θεού εις μέγαν και υψηλόν ή προωρισμένον σκοπόν του

ανθρωπίνου γένους χάριν, πολλά προς εκπλήρωσιν τούτου συντρέχουσιν

αυτώ και συνέρχονται αγαθά» 430 . Οι αντιπρόσωποι του έθνους αυτού ως

«ήλιοι φαεινοί και πέραν των ορίων τας φαεινός αυτών εκπέμποντες ακτίνας

και διαφωτίζοντες τας επερχομένας γενεάς ου μόνον του έθνους αυτών αλλά

και σύμπαντος του ανθρωπίνου γένους». Το ελληνικό έθνος, όπως είναι

430
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 342. Πρβλ. Κ.
Π[ατταρρηγόπουλος], «Η ορθόδοξος ανατολική εκκλησία και τα δύο άλλα μεγάλα χριαστιανικά
θρησκεύματα», Πανδώρα, φύλλο 79 (1-7-1853), σ. 173: «Υπάρχει εν τη Ανατολή έθνος(...) το
οποίον (...) προώρισται να προεδρεύση εις την αναβίωσιν της Ανατολής».

219
φυσικό, έχει τα εχέγγυα για να διαδραματίσει το ρόλο αυτό, αφού η «ευτυχής

αυτού περίοδος» αποτέλεσε «την τελειοτάτην του ανθρωπίνου πνεύματος

εποχήν»431. Οι Έλληνες δικαιωματικά πρέπει να αναλάβουν να μεταδώσουν

τον ευρωπαϊκό πολιτισμό στην Ανατολή. «Η συνάπτουσα την Ευρώπην τη

ανατολή γέφυρα η Ελληνική φυλή εστί» 432 λέγει ο Βασιάδης επικαλούμενος,

μάλιστα, την γνωμάτευση ξένων λογίων: «Οι Ελληνες εισίν οι μεσίται, δι ων αι

ιδέαι της Ευρώπης και ο πολιτισμός εις τους άλλους της Ανατολής λαούς

μετοχεύονται ' η δε άμεσος της Ευρώπης κοινωνία και επαφή βλάπτει μάλλον

ή ωφελή τους λαούς τούτους, διαφθείρη μάλλον ή εξευγενίζη, φέρη μάλλον

τον θάνατον ή την ζωήν. Οι Ελληνες εισίν η γέφυρδτ η συνάπτουσα την Ασία

την Ευρώπη, ου ξύλοις, ου σχεδίαις, ουδέ αψύχοις και ασυμπαθέσι δεσμοίς,

ως άλλοτε επειράθη ο Ξέρξης, μάτην την Ελλησποντίαν ποιηθείς γέφυραν,

αλλά δεσμοίς αρρήκτοις του πνεύματος και της διανοίας.» 433 Για το σκοπό

αυτό όμως είναι απαραίτητο να πεισθούν οι σύνοικοι λαοί για τη θαυματουργό

δύναμη, ανάλογον της «μυθολογουμένης μαγικής ράβδου», της ελληνικής

γλώσσας, της οποίας η σπουδή και η μελέτη «απαραίτητα εισίν προς τελείαν

εν τη Ανατολή εγκαθίδρυσιν και προαγωγήν του πολιτισμού»434.

Εδώ έχουμε ασφαλώς να κάνουμε με την ειρηνική εκδοχή της Μεγάλης

Ιδέας. Ο Βασιάδης δεν επαγγέλλεται τίποτα άλλο από την απόλυτη ελληνική

πολιτιστική επικράτηση. Στο όνομα της προόδου κηρύττει σταυροφορία για τη

διάδοση της γλώσσας, αποσκοπώντας στη αποκρυστάλλωση ή την

διαμόρφωση ελληνικής συνείδησης. Το γεγονός ότι θεωρεί την επικράτηση

431
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 352.
432
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 352.
433
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1868-69», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 241.
434
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1868-69», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 241.

220
του ελληνικού πολιτισμού ωφέλιμη για όλα τα έθνη, τα οποία καλεί να

συμμετάσχουν στην κοινή προσπάθεια, χρησιμεύε^για να υπογραμμίσει τον

ειρηνικό χαρακτήρα της απόπειρας και να αμβλύνει τον εθνικό της χαρακτήρα.

Ωστόσο ο μεγαλόιοεατισμός με την μορφή του ελληνικού πολιτιστικού

ιμπεριαλισμού δεν μπορεί να αποκρύβει. Ο Βασιάδης λέγει περίπου ό,τι και η

Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως μερικά χρόνια αργότερα: Συνεργασία και

κοινή δράση των Ανατολικών εθνών, αλλά ελληνική πολιτιστική κυριαρχία,

που σε τελική ανάλυση σημαίνει αφομοίωση. «Ο Σύλλογος», σημειώνει το

1869, «υψαύχην κρατείν αναπεταμένην την σημαίαν της προόδου και του

πολιτισμού, προοιωνιζόμενος ουκ εις μακράν την επικράτησιν εν τη ανατολή

και βασιλείαν της ελληνικής γλώσσης όταν τα έθνη της Ανατολής συνετισθέντα

παραδέξονται την εισαγωγήν του αληθούς πολιτισμού, επί της καλλιέργειας

στηριζόμενου των ελληνικών γραμμάτων, και από κοινού προς κοινήν

σωτηρίαν συναγωνίζονται, την ηθικήν αυτών και διανοητικήν κατεργαζόμενα

βελτίωσιν»435. Δεν λείπουν όμως και οι αναφορές που αποκαλύπτουν μια

ρεαλιστικότερη εικόνα του εθνικού ανταγωνισμού: «Η πείρα των άλλων

διδάσκει και ημάς τί πρακτέον' διότι και εν τη Ανατολή οι έχοντες λαοί

πλείονας γνώσεις, οι μάλλον πεπαιδευμένοι και πεφωτισμένοι, ούτοι και

πλείονας κτήσονται υλικάς και ηθικάς δυνάμεις. Και εν τη Ανατολή τα πρωτεία,

η υπεροχή πρόκεινται άθλα της παιδείας, της αγωγής, της γνώσεως..»436.

Άνθρωπος που επιζητεί μετ' επιτάσεως πρακτικά αποτελέσματα ο

Βασιάδης, αφιερώνεται στην ενορχήστρωση των εκπαιδευτικών ενεργειών του

435
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1868-69», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. 246.
436
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 87. Ομοίως στη σ.
92: «και εν τη Ανατολή (...)τα πρωτεία, η υπεροχή πρόκεινται άθλον τω αρίστω, τω αρίστην
δηλονότι χορηγούντι εκπαίδευσιν εν ταις σχολαίς αυτού».

221
Συλλόγου θέτοντας τις κατευθυντήριες γραμμές που δεν μπορούν παρά να

βασίζονται σε δυο πρότυπα: στο αρχαιοελληνικό και στο ευρωπαϊκό. Στον

εξαιρετικά ενδιαφέροντα προεδρικό απολογισμό του 1880-81 αναφέρεται στα

παραδείγματα δύο εθνών του Βελγικού 437 και του Γερμανικού συνδυάζοντας

ευθέως την ανάπτυξη της παιδείας με την εθνική ανάταση και αναγέννηση. Η

περίπτωση της Γερμανίας, που άλλωστε αναλύεται διεξοδικά, παρουσιάζει

πρόσθετο ενδιαφέρον, αφού σε μια κρίσιμη για τις σχέσεις με ο Πατριαρχείο

στιγμή ο Βασιάδης προβάλλει τα πλεονεκτήματα μιας κοσμικής και μη

υποταγμένης στην εκκλησία παιδείας. Μέσω τον ευνοϊκών κρίσεων για τον

προτεσταντισμό438 και την καταδίκη των Ιησουϊτών ο Βασιάδης προπαγανδίζει

την υποχρεωτική παιδεία, τον φωτισμό του λαού, την ελεύθερη ανάπτυξη της

προσωπικότητας των πολιτών, την ανύψωση του διδασκαλικού

επαγγέλματος. Αναφερόμενος στις απόψεις του Fichte αποκαλύπτει τις δικές

του προσδοκίες: «η δε νέα αγωγή οφείλει όλον τον άνθρωπον μορφώσαι,

οφείλει γενέσθαι αγωγή πάντων των Γερμανών, ενί λόγω εθνική αγωγή.

Ταύτη δε αγωγή ευρημένη εστίν υπό του Πεσταλότση. διο εκ της σχολής

αυτού προσδοκώ την αναγέννησιν του έθνους»439. «Τηλικούτος δε οργασμός

437
Η αναφορά στο Βέλγιο οφείλεται στο γεγονός ότι στο πλαίσιο των εορτών για τα πενήντα
χρόνια από την ανεξαρτησία του (1880) συγκροτήθηκε στις Βρυξέλες διεθνές παιδαγωγικό
συνέδριο. Ο Βασιάδης μάλιστα αναφέρει τα σχετικά με την πρωτοβάθμια εκπαίδευση θέματα
που εξετάσθηκαν στο συνέδριο και τα οποία πολλές φορές συζητήθηκαν στις συνεδριάσεις
του Συλλόγου. Βλ., ο.π., σ. 86. Για τη σύγκριση της Ελλάδας με το συνομήλικο της Βέλγιο βλ.
Ελλη Σκοπετέα, Το «πρότυπο βασίλειο»..., ο.π., σ. 226.
438
«Ο προτεσταντισμός απαιτεί ίνα έκαστος διανοήται, ερευνά, εκλέγη, πράττη, αφ' εαυτού,
και αποφασίζη τας πράξεις αυτού κατά την αυτού συνείδησιν και βούλησιν ' διατηρών δε τω
ανθρώπω την προσωπικήν αξίαν, την ελευθερίαν του διανοείσθαι και του πιστεύειν, επιβάλλει
αυτώ και τω βαρύ καθήκον της ηθικής αυτού διευθύνσεως έκαστος χρήζει φωτισμού όπως
αυτόν οδηγή.» Ο.π., σ. 88.
439
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 90.

222
προς αναγέννησιν της Γερμανίας και ανύψωσιν του εθνικού φρονήματος δια

των μεταρρυθμίσεων της ττρώτης παιδεύσεως, των βελτιώσεων της δημοτικής

σχολής, και της τελειοποιήσεως των διδακτικών μεθόδων, ουκ έμεινεν άγονος.

(...) Απεδείχθει δε λόγω τε και έργω αληθές και το Βακώνειον αξίωμα ότι η

επιστήμη δύναμις· διότι οι λόγοι του στρατάρχου Μόλτκε, ότι αι νίκαι της

Σαδόβας οφείλονται τοις δημοδιδασκάλοις, ουκ ήσαν απλή φιλοφρόνησις,

αλλά αλήθεια πραγματική»440. Όσο και να φαίνεται προωθημένο, ο Βασιάδης

συναρτά ευθέως τις στρατιωτικές νίκες με την παίδευση, την αρμονική

δηλαδή ανάπτυξη σωματικών και ψυχικών δυνάμεων του λαού 4 4 1 . Και αν στην

Πόλη δεν μπορεί παρά να κάνει τις προτάσεις του μέσω παραβολών, στην

Αθήνα δεν διστάζει, προτείνοντας την καλλιέργεια της γυμναστικής να

επισημάνει ότι η σωματική άσκηση δεν κατατείνει απλά στην σωματική και

ψυχική υγεία, αλλά συντελεί στην πολεμική προετοιμασία του έθνους ενόψει
' 442

των αγώνων που έρχονται .

Ο Ηροκλής Βασιάδης διακρινόταν εκτός της πνευματικής και για την

σωματική του ρώμη, ενώ στα νεανικά του χρόνια είχε εντυπωσιακές αθλητικές

επιδόσεις. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, επίσης, ότι πολύ νωρίς ενέγραψε το

ενδιαφέρον του για τη γυμναστική με την επιλογή του θέματος της

διδακτορικής του διατριβής. Τις απόψεις του για το ζήτημα αυτό είχε την

«Τοιούτον διδακτικόν μάθημα παρέχει ημίν η παίδευσις του λαού εν Πρωσσία' η

Πρωσσία κατέστη υπέρτατη δύναμις, νικήσασα Αυστριακούς και Γάλλους, διότι επί της
παιδεύσεως και προκοπής του λαού εστηρίχθη, επί της παναρμονίου δηλαδή αναπτύξεως και
μορφώσεως των σωματικών και ψυχικών αυτού δυνάμεων» (ο.π., σ. 92).
442
Ηρ. Βασιάδης, «Περί αναστάσεως και αναγεννήσεως της εθνικής γυμναστικής
παιδαγωγικής τε και δημοσία», Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων, Πρακτικά της πρώτης
αυτού συνόδου συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Εν Αθήναις 1879, σ. 183. Ολόκληρη
η ανακοίνωση στις σελίδες 179-188.

223
ευκαιρία να διατυπώσει κατά τη διάρκεια του συνεδρίου των ελληνικών

συλλόγων το 1879 στη Αθήνα. Εκεί επισημαίνοντας την χρησιμότητα της

αρχαιοελληνικής παρακαταθήκης, «προς φωτισμόν εις τας εθνικός

ενεργείας», επιχειρηματολογεί υπέρ της ανάγκης της «αναστάσεως εν τω

ημετέρω έθνει της παιδαγωγικής και της δημοσίας γυμναστικής»443. Το σχέδιο

του Βασιάδη προέβλεπε τη δημιουργία κεντρικού γυμναστικού συλλόγου και

γυμνασίου στην Αθήνα, οι απόφοιτοι του οποίου θα επάνδρωναν τα σχολεία

όλων των εκπαιδευτικών βαθμίδων όπως και τα δημοτικά γυμναστήρια.

Ομοίως προβλεπόταν η ίδρυση αναλόγων γυμνασίων σε άλλες πόλεις, αλλά

το κεντρικό θα είχε την πανελλήνιο αποστολή να καταρτίσει γυμναστές «προς

σωματικήν άσκησιν των απανταχού ελλήνων και ελληνίδων». Απαντάται και

εδώ, όπως βλέπουμε, το πνεύμα της ενότητας του έθνους κύριο συστατικό

της ιδεολογικής συγκρότησης του Βασιάδη, ο οποίος κλείνοντας την εισήγηση

του αυτό ακριβώς τονίζει, ευχόμενος «ίνα η αναγέννησις της εθνικής

γυμναστικής, παιδαγωγικής ιδιωτικής τε και δημοσίας, επιρρωννύουσα τα

σώματα και καρτερικά καθιστώσα αυτά και δυσπαθή, νέαν εμφύσηση εις τα

απανταχού διεσπαρμένα του ελληνικού έθνους ζωήν και ανδρεία και γενναίον

φρόνημα παρασκευάζουσα προμάχους του ελληνισμού και ισχυρούς

βραχίονας προς υπεράσπισιν αυτού εν αις επαρχίαις πάσχει και

κατατρύχεται»444.

Στη σχέση του με τους μαικήνες της εποχής θα σταθούμε λίγο

περισσότερο, αφού όπως και ο ίδιος αναφέρει, στον τομέα αυτό

επικεντρώθηκε η προσφορά του: «Ει δε ποτέ, φιλόμουσος ομήγυρις, καγώ

Ο.π.,σ. 182.
Ο.ττ.,σ. 188.

224 f
έπραξα τι υπέρ των συλλόγων και των ελληνικών γραμμάτων, έστι τούτο, ότι

υπέρ του στενού συνδέσμου και της συμμαχίας της παιδείας και του πλούτου

ηγωνισάμην»445. Η αναμφισβήτητη ικανότητα του Βασιάδη να υποδαυλίζει την

άμιλλα μεταξύ των ευπόρων, απετέλεσε το εφαλτήριο της λαμπρής

φιλεκπαιδευτικής πορείας του ΕΦΣΚ και των αδελφών συλλόγων στη

δεκαετία του 1870. Κατά την λογοδοσία του συλλογικού έτους 1873-74, ο

Βασιάδης αφιερώνει το μισό σχεδόν απολογισμό του αποδίδοντας τον δίκαιο

έπαινο στους πλούσιους, «ου μόνον διότι την ύλην καθιστώσι όργανον των

νοερών του έθνους εργασιών, αλλά και δι' ο αυτοί παριστώσι

καταπληκτικότατον μεν, άξιον όμως θέαμα της ελληνικής αυτών φιλομάθειας

και του ζήλου υπέρ της διαδόσεως των γραμμάτων»446. Δεν παραλείπει όμως

να θέσει νέους υψηλότερους στόχους και να ζητήσει την ενίσχυση των

«απανταχού ευπορούντων ομογενών», ενισχύοντας τα επιχειρήματα του με

μια δόση ηθικής πίεσης: «Τίς προσκαλούμενος την εαυτού συνδρομήν

χορηγήσαι απαρνήσατε; Ούτοι μόνον, όσοι όμοιοι τοις του Οδυσσέως εταίροις

υπό των ηδυπαθειών της Κίρκης ξενιτείας τον τε νουν και τη καρδία

διεφθάρησαν, την μνήμη της προτέρας αυτών καταγωγής απωλέσαντες»447.

Είναι ο ίδιος Βασιάδης που το 1881 οργισμένος για τη διακοπή της

χρηματοδότησης απευθύνεται στους χορηγούς του Συλλόγου και τονίζει:

«μέμνησθε ότι οφείλετε τοις απόροις σχολείοις των επαρχιών ανά χιλίας

445
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 349. Σε άλλο σημείο
(σ. 344) σημειώνει: «μη γαρ όντως ουκ εσμέν μεσίται των συλλόγων προς τους πλουσίους και
των πλουσίων προς τους Συλλόγους».
446
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦξβ, τ. Η, σ. 344.
447
Ο.ΓΠ, σ. 348.
448
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 83.

225
 Αν ο Φιλολογικός Σύλλογος, τουλάχιστον στα χρόνια της ακμής του,

στηρίχθηκε σε δυο βάθρα, τη λόγια κοινότητα και το μεγάλο κεφάλαιο, δίπλα

στο όνομα του Βασιάδη πρέπει να τοποθετηθεί αυτό του Χρηστάκη

Ζωγράφου. Και αυτό όχι μόνο λόγω της τεράστιας υλικής συνεισφοράς του

μεγάλου ευεργέτη, αλλά και λόγω της στενής συμπληρωματικής σχέσης των

δύο ανδρών. Ο Ζωγράφος ήταν αυτός που έδινε υλική υπόσταση στους

τολμηρούς οραματισμούς του Βασιάδη, αυτός που συνέδεσε το όνομα του με

τα πιο λαμπρά έργα του Συλλόγου449. Ο Ζωγράφειος αγών, η Ζωγράφειος

βιβλιοθήκη, η αποπεράτωση του κτιρίου, οι γενναιόδωρες χορηγίες του υπέρ

των απόρων σχολείων, υπέρ της βιβλιοθήκης και του περιοδικού δίνουν το

μέτρο της προσφοράς του Ζωγράφου, αλλά και της συνεργασίας των

διόσκουρων Ηπειρωτών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο μαικήνας σχεδόν πάντα

αναγγέλλει τις δωρεές του με επιστολές του στον Βασιάδη450, ενώ ο

τελευταίος δεν αφήνει ευκαιρία που να μην αναφερθεί με ευγνωμοσύνη και

υπερηφάνεια στον συμπατριώτη του. Τούτη η συνεργασία και η σημασία της

για το έργο που επωμίστηκε ο Σύλλογος απεικονίστηκε στο αναμνηστικό

μετάλλιο το οποίο κόπηκε με την ευκαιρία της εικοσιπενταετηρίδας και έφερε

στη μια όψη την εικόνα του Χρηστάκη Ζωγράφου και στην άλλη το τιμημένο

όνομα: Ηροκλής Βασιάδης. Ο προφανής συμβολισμός περιέγραφε εν πολλοίς

449
Βλ. ανάμεσα στα άλλα: Μ. Αυθεντόπουλος, «Λόγος επιμνημόσυνος εις Χρηστάκην
Ζωγράφον, μέγαν ευεργέτην του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου», ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 338-
342.
450
Μια χαρακτηριστική περίπτωση αναφέρει ο Βασιάδης στην «Έκθεσιν των έργων του
ΕΦΣΚ...», ο.ττ., σ. 115, όπου αποκαλύπτει ότι πριν την ψηφοφορία για την επικύρωση των
άρθρων του κανονισμού που θεσμοθετούσαν την υποστήριξη των απόρων σχολείων, ο
Ζωγράφος έστειλε επιστολή με την οποία δήλωνε ότι χορηγεί κατ' έτος 200 οθωμ. λίρες προς
υποστήριξη των σχολείων των επαρχιών, διαλύοντας έτσι τα προσκόμματα και τις
αντιδράσεις.

226
την πραγματικότητα: ο λόγιος και ο μαικήνας (το πνεύμα και η ύλη), όψεις του

ίδιου νομίσματος, τα στέρεα βάθρα του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Ο

ίδιο συμβολισμός αποτυπώνεται και στο γεγονός ότι οι προτομές των δύο

ανδρών τοποθετήθηκαν τιμητικά στην αίθουσα του Συλλόγου. Η προτομή του

Βασιάδη, έργο του Αθηναίου γλύπτη Φιλιππότη451, τοποθετήθηκε το 1900

«εν τη προσηκούση θέσει ως υπόδειγμα της αφοσιώσεως και εθελοθυσίας

του ανδρός» 452 .

Θα μπορούσε ο σύνδεσμος που περιγράφηκε πιο πάνω να συγκριθεί

με αυτόν του Αδαμάντιου Κοραή με τους αδελφούς Ζωσιμάδες, πράγμα που

μάλλον θα ικανοποιούσε τον Βασιάδη, ο οποίος άλλωστε χρησιμοποιεί το

παράδειγμα, αποφεύγοντας, φυσικά, να κάνει έστω και υπαινιγμό για τον

εαυτό του. Αντίθετα τονίζει την αναλογία των έργων των Ζωσιμάδων και του

Ζωγράφου, πόσο μάλλον αφού κατάγονταν από την αγαπημένη του

Ήπειρο 453 . Το γεγονός είναι ότι ο Κοραής φαίνεται να αποτελεί πρότυπο για

τον Βασιάδη, ενώ σημαντικές αναλογίες μπορούν να επισημανθούν στη ζωή

451
Όπως επισημαίνει ο πρόεδρος Γεώργιος Αποστολίδης στην λογοδοσία του έτους 1900-
01 (ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 52), «το έργον (...) είναι ατυχές ως προς την ομοιότητα». Το ήμισυ μέρος
της δαπάνης κάλυψε ο ανεψιός του εκλιπόντος Ιωάννης Γκιώχας, ενώ συνεισέφεραν και οι
υιοί του αδελφού του Ιωάννη Βασιάδη. ΒΑ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 177-178.
452
Μ. Ψαλίδας, «Προεδρική λογοδοσία 1899-1900», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 32.
453
Ο Βασιάδης παραθέτει την εξής άποψη του Γερμανού ελληνιστή Vagner: "Μεγίστου δ'
επαίνου και αληθούς ευκλείας άξιος μοι δοκεί είναι ο τον σύλλογον μεγάλως ευεργετήσας
κύριος Χρ. Ζωγράφος, ανήρ τω όντι μιμούμενος την δόξαν των αοιδίμων Ζωσιμάδων, ων το
όνομα αιωνία μνήμη συνδέεται μετά του εξοχωτάτου φιλολόγου της νέας Ελλάδος, Α.
Κοραή». (ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 344).

227
 και το έργο των δύο ανδρών . Μπορούμε, για παράδειγμα, να αναφέρουμε

τις κοινές για τους δύο ιατρικές σπουδές, αλλά την αγάπη και τη αφοσίωση

τους στην κλασσική φιλολογία. Είναι αξιοσημείωτο ότι και οι δύο

ανακηρύσσονται διδάκτορες της ιατρικής με «φιλολογικά» θέματα. Κοινή είναι

η αρχαιολατρία και το ενδιαφέρον για την εκπαιδευτική διαδικασία ως εργαλείο

εθνικής αφύπνισης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι δύο κορυφαίες πρωτοβουλίες του

Βασιάδη που πραγματοποιεί ο Σύλλογος , η συλλογή δηλαδή των «ζώντων

μνημείων και η έκδοση των κλασσικών συγγραφέων ακολουθούν

προτροπή 455 ή, αντίστοιχα, συνεχίζουν ανάλογη προσπάθεια του Κοραή.

Ακόμη και στο γλωσσικό θέμα ο Βασιάδης ακολουθεί την Κοραϊκή

διδασκαλία περί μέσης οδού, αφού στα ελαστικά πλαίσια που θέτει ο ορισμός

αλλά και η πρακτική του ίδιου του Κοραή χωρά θαυμάσια η λόγια γλώσσα του

Βασιάδη, που ασφαλώς μπορεί να τοποθετηθεί ανάμεσα στην αρχαία και την

Σημειώνει ο Βουτυράς, (Λεξικόν Ιστορίας και Γεωγραφίας ο.π., σ 968-969): «Το ελληνικόν
έθνος, κατά τον πολυμαθή ιατρόν, διάπρεψαν ανέκαθεν επί φιλελευθερία, φιλομάθεια αλλά
και φιλοκαλία, οφείλει να εναποτυπώσει εις την νεωτέραν αυτού φιλολογίαν τους τρείς
τούτους χαρακτήρας τους ιδιάζοντας εις την ελληνικήν φυλήν * κύριος αυτού σκοπός πρέπει
να είναι όχι το μέχρι κόρου λεξιθηράν, αλλ' ιδία το εγκύπτειν εις το πνεύμα του ελληνισμού δια
των συγγραφέων, το επεξηγείν τον εθνικόν χαρακτήρα, όστις λανθάνει πολλάκις τους
Ευρωπαίους, το θαυμάζειν τέλος εν αυτοίς το καλόν, το ωραίον, μη θυσιάζειν εις την λέξιν το
πράγμα. Κατά τούτο ο Βασιάδης ανήκει εις την σχολήν του αοιδίμου Κοραή, ου διεδέξατο
επίσης και τον υπέρ της διανοητικής και ηθικής αναπλάσεως του ελληνικού έθνους ακάματον
και αφιλοκερδή ζήλον». Αξιοσημείωτον είναι το γεγονός ότι υπήρξε συμμετοχή στο
διαγωνισμό των «ζώντων μνημείων» της περιόδου 1890-91 (συλλογεύς ο Νικ. Γεωργιάδης
από τη Συληβρία) υπό το τίτλο «Κοραής και Βασιάδης», η οποία όμως σύμφωνα με την κρίση
της φιλολογικής επιτροπής (ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 124) «όσον σπουδαίαν φέρει την επιγραφήν,
τοσούτον είναι και αναξία αυτής η συλλογή».
455
Από τις πολλές σχετικές αναφορές σημειώνω αυτή του Ηρ, Βασιάδη, στη «Προεδρική
Λογοδοσία 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ.94.

228
ομιλούμενη 456 . Μιλώντας για την γλώσσα του ιδρυτή του ΕΦΣΚ πρέπει να

επισημάνουμε τις διαφορετικές αντιδράσεις που προκάλεσε. Έτσι ενώ ο

προεδρικός απολογισμός του 1868-69 θεωρήθηκε από τους ξένους

ελληνιστές ως πρότυπο της νέας ελληνικής και μεταφράστηκε στη γαλλική και

τη γερμανική457, λόγιοι της Αθήνας εξέφρασαν με ειρωνικό τρόπο τη δυσφορία

τους για την αναγνώριση αυτή 458 . Σε γενικές γραμμές η ένταξη του Βασιάδη

στο ρεύμα των διαφωτιστών ερμηνεύει την συνοδοιπορία του με τον Κοραή σε

θέματα όπως, ο ορθολογισμός, ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός, η

αρχαιολατρία, η απόρριψη του Βυζαντίου. Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνουμε

μια επισήμανση. Αν, όπως σημειώνει ο Κ.Θ. Δημαράς, στη διάθεση και τη

πράξη του Κοραή ανιχνεύεται ο ορθολογισμός του Διαφωτισμού και ο

συναισθηματισμός του προρωμαντισμού»459, δεν είναι δυσεξήγητη η

μεσότητα του Βασιάδη, ο οποίος βιώνει το κλίμα που διαμορφώνεται από το

επικράτηση του ρομαντισμού και αναδεικνύεται ο ίδιος κεντρικό πρόσωπο

ενός χαρακτηριστικού ρομαντικού φαινομένου.

456
Ο Βουτυράς στο αρμόδιο λήμμα του Λεξικού του (ο.π., 969) σημειώνει: «οπαδός της
βαθμιαίας αναπτύξεως της γραφομένης γλώσσης συνενοί εν τω γράφειν τον πλούτον της
αρχαίας μετά της σαφηνείας και ευκρίνειας, ήν απαιτεί το νεώτερον πνεύμα, αναλυτικός ων το
μάλλον ή συνθετικός,(...) Ουχ ήττον φρονούμεν ότι εν τη φράσει του Βασιάδου, λίαν ενίοτε
τεινούση εις το γλαφυρόν, υπολανθάνει χαλαρόν τι και ανειμένον, όπερ και ταχέως
καταστρέφεται, άμα αναρπαζομένου αυτού υπό της φιλοπάτριδος και ενθουσιώδους αυτού
καρδίας».
457
Βλ. Οδ. Ανδρεάδης, ο.ττ., σ. 13.
458
Σημειώνει ο Μ.Π. Λάμπρος, «Ανάλυσις της επετηρίδος του Συλλόγου προς ενθάρρυνσιν
των ελληνικών γραμμάτων εν Γαλλία», Ιλισσός, τ. Γ, φυλλ. Δ'(30-6-1870), σ. 110: Δεν είναι
όμως λυπηρόν αφετέρου, κύριοι, ύστερα από τόσους αγώνας και κόπους να λαμβάνηται ως
πρότυπον γλώσσης ελληνικής ο λόγος του προέδρου του Ελληνικού φιλολογικού της
Κωνσταντινουπόλεως;» Το αναφέρει η Έλλη Σκοπετέα, Το «πρότυπο βασίλειο»..., ο.π., σ.
310-311.
459
Βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορικά Φροντίσματα. Β'. Αδαμάντιος Κοραής, Αθήνα 1996, σ. 121.

229
 Ο Ηπειρώτης λόγιος παρέμεινε σε όλο το βίο του πιστός στα διδάγματα

και τα ιδεώδη της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Για αυτόν η αρχαιότητα δεν

αποτέλεσε απλά την εποχή κορύφωσης του ανθρωπίνου πνεύματος σε όλες

τις εκφάνσεις του, αλλά τα επιτεύγματα της παρέμειναν ως αέναος πηγή

έμπνευσης και ανυπέρβλητο παράδειγμα προς μίμηση. Στοιχεία που

θεωρούσε ότι συμβολίζονται σε δύο γνωστά ζωγραφικά έργα: στην «Σχολή

των Αθηνών» του Ραφαήλ και στην «Αποθέωσιν του Ομήρου» του Ingres,

όπου ο καλλιτέχνης «μετά των αρχαίων της κλεινής Ελλάδος ποιητών,

φιλοσόφων, πολιτικών, επιστημόνων, καλλιτεχνών, και πολλούς των

νεωτέρων περιλαβών ανέμιξε, βουλόμενος αποδείξαι, ότι και ούτοι εκ των

αρχαίων ως από πηγής αεννάου τας ζωοποιούς αυτών αρύονται δυνάμεις.

Τίς επί τούτοις ουκ αγάλλεται; ή τίς των ευπορούντων ομογενών ου

βουλήσεται ιδίαις αυτού δαπάναις, των απαράμιλλων τούτων

αριστουργημάτων αντίγραφα μεν ενταύθ' αναρτήσασθαι,το δε κατέναντι, επί

αϊδίω μεν της περιφανούς μεγαλοφυίας των ημετέρων προγόνων μαρτυρίω

παρεκελεύσει δ' ημών προς μίμησιν αυτών;»460 Ό Χρηστάκης Ζωγράφος

φρόντισε να ανταποκριθεί στο αίτημα του συντοπίτη του και σύντομα ένα

αντίγραφο του πίνακα του Ingres στόλιζε την αρχαιοπρεπή αίθουσα του

ΕΦΣΚ.

Ο Βασιάδης θεωρεί ως «συμπλήρωμα της εθνικής ημών ιστορίας» και

τη διερεύνηση της «επιστημονικής κινήσεως παρά τω ημετέρω έθνει από της

αλώσεως μέχρι των καθ ημάς χρόνων»461. Η ανάγκη απόδειξης της συνέχειας

460
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 343.
461
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 96. Πρβλ. Ματθαίος
Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από της
Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ')

230
του έθνους δεν επιτρέπει τον αποκλεισμό της ενδιάμεσης περιόδου. Έτσι ήταν

απόλυτα φυσικό ο Σύλλογος της Βασιλεύουσας να στρέψει το ενδιαφέρον του

στους βυζαντινούς χρόνους. Ο Βασιάδης δεν αποπειράθηκε να αποτρέψει τον

προσανατολισμό αυτό του Συλλόγου, αφού ήταν ολοφάνερο ότι η ανάδειξη

των μέσων χρόνων ήταν ο ασφαλέστερος δρόμος απόδειξης της αδιάρρηκτης

ενότητας στο χρόνο της σύγχρονης με την αρχαία Ελλάδα. Παρέμεινε, όμως,

αμετακίνητος στις αρνητικές απόψεις του για την περίοδο κατά την οποίαν «ο

χρυσός, ο γνήσιος χαρακτήρας του ελληνικού έθνους εγένετο μολύβδινος»462.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σε μια μακροσκελή απαρίθμηση προσωπικοτήτων

του έθνους δεν περιλαμβάνει κανέναν βυζαντινό (η αναφορά του στους τρεις

ιεράρχες ασφαλώς δεν μπορεί να σημαίνει καμιά άμβλυνση των απόψεων

του) 463 .

Το ζήτημα της ενότητας του έθνους αποτέλεσε προτεραιότητα για τον

Βασιάδη, που σε κάθε ευκαιρία αναφέρεται στην πνευματική ενότητα των

Ελλήνων, αλλά και την αναγκαία κοινωνική ενότητα «την συνένωσιν και

συγκέντρωσιν των εθνικών δυνάμεων και των ενεργειών πασών των

τάξεων»464, όπως έλεγε. Η ενότητα στο χώρο δεν μπορεί να ομολογηθεί,

φαίνεται όμως να είναι το τελικό επιστέγασμα της προσπάθειας, παρόλο ότι

από το 1870 η υποστήριξη του στις ελλαδικές αλυτρωτικές επιδιώξεις έχει

εξασθενίσει, αφού αυτό επιβάλλουν οι αντικειμενικές συνθήκες. Πάντως η

προοπτική ενσωμάτωσης τουλάχιστον των ευρωπαϊκών επαρχιών δεν

εκατονταετηρίδος, Εν Κωνσταντινούπολη 1867, σ.ζ', όπου δημοσιεύεται επιστολή του

Βασιάδη προς τον συγγραφέα. Να σημειώσουμε ότι το βιβλίο εκδόθηκε με δαπάνη του ΕΦΣΚ
και είναι αφιερωμένο στον «φίλο και πατριώτη» Ηροκλή Βασιάδη.
462
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1884-85», ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 128.
463
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 342.
464
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 343.

231
ακυρώνεται, απλά μετατίθεται στο χρόνο. Στο ερώτημα αλυτρωτισμός ή

ανάπτυξη στο πλαίσιο του Οθωμανικού κράτους, ο Βασιάδης δεν έχει πλέον

άμεση απάντηση, αφού απλά πρόκειται για δύο δρόμους προς το ίδιο

αποτέλεσμα: την ελληνική επικράτηση. Όπως στα τέλη της δεκαετίας του

1860 υπηρέτησε τον αλυτρωτισμό, έτσι τώρα υπηρετεί την ίδια, ειρηνική

όμως, Μεγάλη Ιδέα: την διάδοση και τελικά επικράτηση της ελληνικής παιδείας

και πολιτισμού. Αντί απαντήσεως στο παραπάνω ρητορικό ερώτημα

παραπέμπει σε κοντινό ή μακρινό προσφορότερο μέλλον, στη προετοιμασία

του οποίου αναλώνει τη δραστηριότητα του. «Θαρσείν χρει, ταχ'αύριον έσετ'

άμεινον» λέγει το ρητό που έθεσε ως «σήμα και οδηγόν» του ΕΦΣΚ. 4 6 5

Προσωπικότητα που διαμορφώθηκε σε μια μεταβατική εποχή αποτελεί

χαρακτηριστικό παράδειγμα επιβίωσης του Διαφωτισμού, αλλά ταυτόχρονα

ένα σταυροφόρο του ρομαντικού ιδεώδους. Βέβαια, ούτε η προσήλωση του

στον παρωχημένο πλέον Διαφωτισμό, ενισχυμένη μάλιστα από το

νεοκλασικιστικό ρεύμα που πνέει στην Ευρώπη, ούτε το γεγονός της

συμμετοχής του ταυτόχρονα και στο ανερχόμενο κίνημα του ρομαντισμού

αποτελεί ιδιαιτερότητα στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Στην ιδέα της ενότητας,

που αποτελεί το κυριότερο χαρακτηριστικό του ρομαντισμού, συναντώνται

προσωπικότητες όλων των ιδεολογικών ρευμάτων και απόψεων. Για τον

Βασιάδη το έθνος πρέπει να ακολουθήσει το αρχαιοελληνικό και ευρωπαϊκό

παράδειγμα για να κατακτήσει το μέλλον. Η ενότητα είναι το μέσο, αλλά και ο

στόχος ταυτόχρονα. Μπορεί να είναι αυτό καθεαυτό το μέλλον. Ο Βασιάδης

πάνω από όλα επιδιώκει την μεταφορά της ιδεολογίας στο πεδίο της

πολιτικής, την ανάπτυξη της παιδείας και τη χρήση της επιστήμης προς

"^Κ. Μακρής, Ο.ΓΓ., α 21.

232
όφελος του έθνους. Αυτή ακριβώς η στράτευση στην εθνική ιδέα είναι ότι

χαρακτηρίζει την ιδεολογική συγκρότηση του ιδρυτή του Φιλολογικού

Συλλόγου.

Την ζωή του ο Βασιάδης κέρδιζε εργαζόμενος ως ιατρός σύμφωνα με

τα ιπποκράτεια παραγγέλματα. Έτσι, άσκησε το λειτούργημα του όχι μόνο ως

καλός επιστήμονας, αλλά ως «το ήθος καλός καγαθός και σεμνός και

φιλάνθρωπος». Οι μαρτυρίες επισημαίνουν ότι προσέφερε αφιλοκερδώς τις

υπηρεσίες του στους φτωχούς, φροντίζοντας παράλληλα να τους βοηθά

ποικιλοτρόπως. Πα τον χαρακτήρα του ο Κ. Μακρής σημειώνει: «υπό

πνευματικήν έποψιν ο ανήρ είχε την φαντασίαν ωραίαν, την μνήμην ευρείαν

και απέραντον, την αντίληψιν ταχείαν και ασφαλή, την κρίσιν ορθήν, σταθεράν

και ακράδαντον, την παράστασιν ζωηράν και καθαράν, γλυκύς την

συμπεριφοράν, αλλά και έστιν ότε επιτακτικός και οργίλος, ως η περίστασις

απήτει ' είχε ακραιφνή προς τον πλησίον αγάπη, απέραντον δε ταύτην προς

τους εξ απαλών ονύχων γνωρίσαντας αυτόν ' εδραίος δε εις τας πεποιθήσεις

αυτού ενίοτε δυσμενώς διέκειτο ανθρώποις ταναντία αυτώ φρονούσι 466 . Το

τελευταίο χαρακτηριστικό των «εδραίων αντιλήψεων» μπορεί να επιβεβαιωθεί

από τις πηγές, αλλά πρέπει παράλληλα να επισημανθεί ότι δεν δίσταζε να

αρθεί πάνω από προσωπικές αντιπάθειες και έριδες, αρκεί να υπήρχε

συμφωνία στα μείζονα θέματα, «φρονών ότι τα εθνικά συμφέροντα είναι

πολλώ ανώτερα των προσωπικών»467. Ανώτερος χρημάτων αποποιήθηκε

466
Κ. Μακρής, ο.π., σ. 32.
467
Ο.π., α. 31. Είναι χαρακτηριστικό ότι παρότι είχε διαφωνήσει στο παρελθόν με τον Σταύρο
Βουτυρά σε επιστολή που του έστειλε (31-3/12-4 1880) με αφορμή τη σύσταση της
Αδελφότητας «Αγαπάτε Αλλήλους» πρότεινε «να κρύψωμεν υπό τον λίθον την έχθραν ημών,
διότι η διάλυσις της φιλίας ημών επήνεγκε δυστυχώς την αθλίαν ταύτην κατάστασιν των
συλλογικών πραγμάτων».0 Βουτυράς δημοσίευσε αποσπάσματα της επιστολής σε άρθρο

233
πρόθυμες προσφορές πλουσίων ομογενών, με τους οποίους διατηρούσε

θερμές σχέσεις και αμέλησε το οικονομικό του συμφέρον περιφρονώντας όσα

υλικά αγαθά θα μπορούσε δικαίως να απολαύσει. Το χρηματικό ποσό που

αποταμίευσε, λόγω της μετρημένης του ζωής, το κληροδότησε στο Σύλλογο,

φροντίζοντας έτσι να συνεχίσει την εν ζωή προσφορά του και μετά θάνατον.

Σύμφωνα με την διαθήκη του Βασιάδη το ποσό που άφηνε έπρεπε να

κατατεθεί στην τράπεζα ώστε, όταν οι τόκοι θα αύξαναν επαρκώς το

κεφάλαιο, να προκηρυχθεί φιλολογικό διαγώνισμα, το οποίο θα έφερε το

όνομα του ευεργέτη του Σωτηρίου Καλλιάδη, του ανθρώπου που του έδωσε

την ευκαιρία να ωφεληθεί από την «πνευματική πανδαισία» της φωτισμένης

Ευρώπης. Αν όρος αυτός της διαθήκης είναι απόλυτα συμβατός με το

χαρακτήρα και το έργο του εκλιπόντος, εντύπωση προκαλεί ο έτερος που

όριζε το διαμοίρασμα της βιβλιοθήκης του μεταξύ του ΕΦΣΚ και του

Πανεπιστημίου. Βέβαια, το ελληνικό κράτος παραιτήθηκε της διαθήκης και

όλη η βιβλιοθήκη κατέληξε στο Σύλλογο, το γεγονός όμως ότι ο Βασιάδης

έβαλε στην ίδια μοίρα το αγαπημένο του δημιούργημα, τη βιβλιοθήκη του

ΕΦΣΚ, και το Πανεπιστήμιο, περιείχε ένα συμβολικό μήνυμα. Πέρα από την

επιβεβαίωση της εκτίμησης του λογίου της διασποράς για το εθνικό ρόλο του

Πανεπιστήμιου, έστρεφε το ενδιαφέρον προς την πρωτεύουσα του ελεύθερου

κράτους από όπου εκπορευόταν πλέον η εθνική ιδεολογία.

Το μεγαλόπνοο έργο του Βασιάδη απέδωσε απτά, πρακτικά

αποτελέσματα και αυτός είχε την τύχη να δει πραγματοποιούμενα πολλά από

τα οράματα του. Ο Ηπειρώτης λόγιος όμως δεν παραμέλησε το πνευματικό

του στο Νεολόγο (30-4/12-5 1880). Βλ. επίσης Γ. Βασιάδης «Η εκπαίδευση των Ελλήνων της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μία επιστολή του Ηροκλή Βασιάδη (1880)» Ιστωρ, τχ., 9 (Δεκ.
1996), σ. 40-41.

5^- 234
του έργο. Εβδομήντα περίπου δημοσιεύματα φιλολογικά, φιλοσοφικά,

αρχαιολογικά, εκπαιδευτικά, ιστορικά και ιατρικά περιλαμβάνονται στην

468 - . . ,

εργογραφια του , τα περισσότερα των οποίων, όπως είναι φυσικό,

δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό του ΕΦΣΚ. Στο περιοδικό βρίσκονται

καταχωρισμένοι, επίσης, έξι προεδρικοί λόγοι, αλλά" και πλήθος διάσπαρτες

απόψεις του, αφού δεν παρέλειπε να συμμετέχει σε όλες τις συζητήσεις που

ακολουθούσαν τις επιστημονικές ανακοινώσεις, ή αφορούσαν κάποιο ζήτημα

της καθημερινής λειτουργίας του ιδρύματος.

Ο Ηροκλής Βασιάδης εγκατέλειψε τα εγκόσμια τιμώμενος από

όλους 469 . Για το μεγαλεπήβολο έργο του «προσκτήσατο την αιωνίαν

ευγνωμοσύνην του ημετέρου έθνους και εις ην χορείαν των ενδόξων και

αθανάτων τέκνων του έθνους καταταχθείς, επίζηλον παράδειγμα ημίν τε και

τοις επιγιγνομένοις πρόκειται»470. Μετά το μοιραίο ο νεκρός του μεταφέρθηκε

στην μεγάλη αίθουσα του Συλλόγου και έμεινε εκεί, στο πιο οικείο του χώρο,

με την συντροφιά των αγαπημένων του συναδέλφων ως την ώρα της κηδείας.

Στο χώρο αυτό ο Δημήτριος Μαλλιάδης αποχαιρέτησε το νεκρό εκ μέρους των

Ηπειρωτών συμπατριωτών του, ενώ επιτάφιο λόγο εκφώνησε ο φίλος του

Οδυσσέας Ιάλεμος471. Η κηδεία, τα έξοδα της οποίας ανέλαβε ΕΦΣΚ, ήταν

468
Ο Κ. Μακρής παραθέτει (Ο.ΓΓ., σ. 29-31) τον κατάλογο των έργων του Βασιάδη που είχε
συντάξει και δημοσιεύσει ο Ανδρεάδης.
469
Στην επιστολή των Δελβινακιωτών της Πόλης προς του συμπατριώτες τους στην Ηπειρο
σημειώνεται ότι «Ελλ. Κυβέρνησις, Ελλ. Φιλολογικός Σύλλογος, Χρηστάκης εφέντης
Ζωγράφος, Κων Ζάππας και άπαντες οι Σύλλογοι, Αδελφότητες, Σχολεία και λοιπά Σωματεία
και συμπατριώται, ημμιλλώντο τις τας μεγαλυτέρας τιμάς να αποδώση εις τον αείμνηστον
άνδρα». Την επιστολή όπως και την απάντηση από το Δελβινάκι, βλ. Νικόλαος Β. Πατσέλης,
Το Δελβινάκιον της Ηπείρου, Αθήναι 1948, σ. 95-96.
470
Κ. Μακρής, ο.ττ.,σ.31.
471
Βλ. Οδ. Ανδρεάδης, ο.ττ., σ. 16. Η σορός του Βασιάδη ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο του
Σισλί, ενώ η καρδιά του αφαιρέθηκε για να σταλεί στην αγαπημένη του πατρίδα.(ο.7τ., σ. 14).

235
μεγαλοπρεπής, «ανάλογος του τε κηδευομένου και του κηδεύοντος»472.

Πλήθος τεσσάρων χιλιάδων ατόμων συγκεντρώθηκε στο ναό των Εισοδίων

του Πέρα για να απευθύνει το στερνό αντίο στον μεταστάντα και να

διατρανωθεί έτσι ο σεβασμός, η αγάπη και η εκτίμηση «ήν σύμπαν το

ελληνικόν έτρεφεν προς τον Κ. Ηρ. Βασιάδην»473. Οι συνεδριάσεις του

ιδρύματος διακόπηκαν επί ένα μήνα και η ανάλογα διακοσμημένη κεντρική

θύρα του έμεινε κλειστή εις ένδειξη πένθους για το χαμό του δημιουργού και

πιο συνεπούς πνευματικού εργάτη του Συλλόγου. Το ελληνικό κράτος δια του

πρεσβευτή του Νικόλαου Μαυροκορδάτου συμμετείχε στο βαρύ πένθος, ενώ

πλήθος τηλεγραφημάτων και ψηφισμάτων κατεδείκνυαν ότι οι «κάτοικοι της

μεγαλουπόλεως ταύτης και πάσης της Ανατολής και κάτοικοι της δυτικής

Ευρώπης και αυτής της μεμακρυσμένης χώρας των αμερικανών ανεγνώρισαν

τας σπουδαίας υπηρεσίας, ας επί χρόνον μακρόν διηνεκώς προσήνεγκε τη

φιλολογία, ταις επιστήμαις και τη καθ' ημάς εκπαιδεύσει ο σθεναρός των

γραμμάτων πρωταθλητής Ηροκλής ο Βασιάδης, ου η μνήμη διατηρηθήσεται

άληστος υφ άπαντος του ημετέρου γένους και ιδία υπό του ελληνικού

φιλολογικού συλλόγου ευγνωμονούντος»474. Ανάμεσα τους και αυτό του

Ιωακείμ που από το Άγιο Όρος όπου είχε αποτραβηχτεί, έγραψε τον επίλογο

μιας ταραγμένης σχέσης με μια μόνη πρόταση-απόδειξη αναγνώρισης:

«Δοξάζετε τον Θεό επί ταις συμφοραίς» 475 .

2
Κ. Καλλιάδης «Προεδρική Λογοδοσία 1879-1880», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 64. Τα έξοδα της
κηδείας ανήλθαν σε 83, 15 Λ.Τ., ττοσό αδικαιολόγητα υπέρογκο όπως σημειώνει η Τατιάνα
Σταύρου, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος..., Αθήνα, σ. 173.
473
Οδ. Ανδρεάδης, ο.π., σ. 16.
474
Κ. Καλλιάδης «Προεδρική Λογοδοσία 1879-1880», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 65.
475
Βλ. Οδ. Ανδρεάδης, ο.ττ., σ. 15.

236
 «Ηροκλής, όχι Ηρακλής». Με αυτή τη φράση αρχίζει μια επιφυλλίδα του

ο Κ. Θ. Δημαράς 476 , αναφερόμενος στο όνομα με το οποίο έμεινε γνωστός ο

Βασιάδης. «Πνευματικός Ηρακλής των καθ' ημάς χρόνων», αντιτείνει ο Κ.

Μακρής, παραλληλίζοντας, περίτεχνα και με ευρηματικότητα, το έργο του

βιογραφουμένου με τους δώδεκα άθλους του μυθικού ήρωα. «Διότι εκείνος

μεν κατέτριψεν άπαντα τον βίον αυτού δια της σωματικής του ισχύος προς

ευημερίαν του αρχαίου ελληνικού έθνους, ούτος δ' επίσης αφιέρωσε την

εαυτού ζωήν και την πνευματικήν αυτού δράσιν προς ηθικήν ευημερίαν και

πνευματικήν ανάπτυξιν του ημετέρου έθνους αποσοβήσας άπαντα τα εμπόδια

της πνευματικής αυτού εξελίξεως. Και επάταξε μεν δια της δυνάμεως της

διανοίας αυτού τον Νεμαίον λέοντα ης εθνικής περί τα εκπαιδευτικά ακηδίας '

κατετρόπωσε δε την εννεακέφαλον Λερναίαν ύδραν της αμάθειας* ταχύς δε

περί την σύλληψιν πρωτοτύπων ιδεών συνέλαβε την υπό της νύφης Ταϋγέτης

αφιερωθείσαν τη Αρτέμιδι έλαφον της παιδείας ' κατέβαλε δε τον Ερυμάνθιον

κάπρον της διχογνωμίας' εκαθάρισε δε το ποιμνιοστάσιον των εθνικών

προλήψεων και δεισιδαιμονιών παροχετεύσας τον διαυγή ποταμόν των

αθανάτων συγγραμμάτων » κατετόξευσε δε τας Στυμφαλίδας όρνεις της κακίας

δια των βελών των συμβουλών αυτού και παραινέσεων ' μετέφερε δε ημίν τα

επί του Ταύρου αναχθέντα κειμήλια των προπατόρων ημών συνέλαβε δε

τους ανθρωποφάγους ίππους της διχόνοιας' αφήρεσε δε τον ζωστήρα της

Ιππολύτης μεριμνήσας περί της εκπαιδεύσεως του παρ' ημίν θήλεος γένους'

ανήγαγας δε τους βόας του Γηρυόνου φροντίσας περί της εκπαιδευτικής

κινήσεως του ημετέρου έθνους' μετέφερε δε τα φιλολογικά μήλα της

Εσπερίας, και επί τέλους κατέστησεν άγρυπνον Κέρβερον της παρ' ημίν

476
Κ.Θ. Δημαράς, «Ηροκλής Βασιάδης», Το Βήμα (14-11-1975).

237
παιδείας τον ελληνικόν φιλολογικόν σύλλογον. Ήρως λοιπόν έστιν ο ημέτερος

Βασιάδης, και ηρωϊκαί τιμαί οφείλονται να αποδοθώσιν αυτώ υπό του

ημετέρου έθνους, άνθ' ών έπραξε και εμόχθησεν υπέρ αυτού» 477 .

Κ. Μακρής, ο.π.,σ. 33.

238
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ (1886-1912)

Από την αυτοκρατορία στο εθνικό κράτος

Σ
τον τομέα των διεθνών σχέσεων ο Χαμίτ πολιτεύθηκε με ρεαλισμό

και ευελιξία, αφού κατόρθωσε να αποφύγει σχεδόν τις πολεμικές

συγκρούσεις, οι οποίες πιθανότατα θα ήταν μοιραίες για την ακεραιότητα της

αυτοκρατορίας. Η νίκη κατά της Ελλάδος στον πόλεμο του 1897 καταγράφεται

ως η μόνη στρατιωτική επιτυχία της αυτοκρατορίας στα τριάντα τρία χρόνια

που κυβέρνησε ο σουλτάνος. Ο ισλαμικός προσανατολισμός της πολιτικής

του Χαμίτ σήμανε την απομόνωση του από τη Δύση, αλλά διευκόλυνε την

προσέγγιση με την Γερμανία, η οποία επικυρώθηκε με δύο επισκέψεις του

κάιζερ Γουλιέλμου Γ' στην Τουρκία και πραγματοποιήθηκε με γερμανική

οικονομική διείσδυση και στρατιωτική συνεργασία1.

Στο εσωτερικό όμως ο Σουλτάνος επιβλήθηκε με ωμότητα στα εθνικά

σκιρτήματα των εθνοτήτων. Χαρακτηριστικό δείγμα της πολιτικής αυτής

υπήρξαν οι σφαγές των Αρμενίων που αποκορυφώθηκαν το 1895. Σε ό,τι

αφορά την ελληνική κοινότητα τα προβλήματα εντοπίζονται κυρίως στη

συνεχιζόμενη εκκρεμότητα με τα προνόμια του Πατριαρχείου, τα οποία η

1
Βλ. Roderic Davison, Turkey: A short history, 2 η εκδ., Huntington 1988, σ. 95.

239
κυβέρνηση απέφευγε συστηματικά να ορίσει. Το προνομιακό ζήτημα, το οποίο

συμπυκνωνόταν κυρίως στην «διαδικασίαν των κληρικών, διατροφήν,

διαθήκας, και εποπτείαν σχολείων»2, εμφανίστηκε ξανά το 1890 και οδήγησε

στη παραίτηση του Πατριάρχη Διονυσίου Ε'. Τα δύο σώματα (Ιερά Σύνοδος

και Μικτό Συμβούλιο), υπό την προεδρία του Ηράκλειας Γερμανού, κήρυξαν

την εκκλησία υπό διωγμό και διέκοψαν κάθε ιεροπραξία. Η δυναμική αυτή

αντίδραση απέφερε καρπούς και οδήγησε σε προσέγγιση τις δύο πλευρές3. Ο

Χαμίτ παρά τις ακραίες απολυταρχικές μεθόδους του δεν μπόρεσε να

αποφύγει την δημιουργία ενός αντιδυναστικού κινήματος, το οποίο τελικά τον

αντικατέστησε στην εξουσία. Αν εξαιρέσουμε την απάνθρωπη διοίκηση του,

μπορούμε να πούμε ότι ακολούθησε την μεταρρυθμιστική τάση που είχε

ξεκινήσει από τους προκατόχους του, εφαρμόζοντας κατά κάποιο τρόπο τις

αρχές του Τανζιμάτ σε ένα αυταρχικό περιβάλλον4. Μοιάζει ίσως ειρωνεία,

αλλά οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες στον εκπαιδευτικό και διοικητικό

τομέα, έδωσαν καρπούς οδηγώντας στην ανατροπή του5.

2
Βασίλειος Κ. Στεφανίδης, «Το προνομιακόν ζήτημα εν τω Οικουμενικά) Πατραρχείω»,
Πανελλήνιον Λεύκωμα εθνικής εκαντοεντηρίδος, τ. ΣΤ (Εκκλησία -Κλήρος) 1921, σ. 49.
Ολόκληρο το άρθρο (σ. 48-51) αποτελεί μια περιεκτική σύνοψη του όλου ζητήματος. Για τα
έγγραφα της πρώτης περιόδου του ζητήματος, βλ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος Γ (1882-83),
σ. 564-570, 583-586 και έτος Δ (1883-84), σ. 125-135' Γεώργιος Ι. Παπαδόπουλος, Η
σύγχρονος ιεραρχία της Ορθοδόξου Ανατολικής εκκλησίας, τ. Α, Αθήναι 1895, σ. 123-325.
3
Η Τατιάνα Σταύρου περιγράφει με γλαφυρό τρόπο τις κρίσιμες στιγμές αποδίδοντας θετικό
ρόλο στο γιατρό και σύμβουλο του Χαμίτ, Σπυρίδωνα Μαυρογένη, ιδρυτικό μέλος του ΕΦΣΚ.
Βλ. Ο εν Κωνσταντινουττόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος..., Αθήναι 1967, σ. 188-190.
4
Σχετικά με τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις βλ. Carter Findley, Bureaucratic Reform in the
Ottoman Empire: The sublime porte 1789-1922, Princeton 1980, σ. 287-290 («conclusion»).
5
Βλ. Lord Kinross, Ο/ Οθωμανικοί χρόνοι: Η άνοδος και η πτώση της τουρκικής
αυτοκρατορίας (μετ. Σπ. Ονησιφόρου), Λευκωσία 1980, σ. 715, 724. Για τα γεγονότα της
περιόδου βλ. F. McCalogh, The Fall of Abd-ul-Hamid, London 1910.

240
 Η ανομοιογενής κίνηση των Νεότουρκων , που αντιστρατευόταν τον

Σουλτάνο, σχηματοποιήθηκε από τις αρχές του 20ου αιώνα σε δύο τάσεις: α)

των φιλελευθέρων Οθωμανών, οπαδών ενός ομοσπονδιακού συστήματος

όπου οι εθνότητες θα απολάμβαναν σχετική αυτονομία, χωρίς εθνικές ή

θρησκευτικές διακρίσεις. Πυρήνας της ομάδας αυτής υπήρξαν οι εξόριστοι στο

Παρίσι Νεοθωμανοί και άτυπος επικεφαλής τους ο ανεψιός του Σουλτάνου

πρίγκιπας Σαμπαχεντίν7. β) των εθνικιστών που επιζητούσαν την απόλυτη

επιβολή του τουρκικού στοιχείου μέσω ενός συγκεντρωτικού μοντέλου. Η τάση

αυτή είχε μεγάλη απήχηση μεταξύ των νεωτέρων αξιωματικών και διατηρούσε

τον έλεγχο του κομιτάτου «Ένωσις και Πρόοδος», που είχε ιδρυθεί το 1889 .

Έτσι, γίνονται εμφανή τα τρία ιδεολογικά ρεύματα που χαρακτηρίζουν την

οθωμανική κοινωνία των αρχών του 20ου αιώνα. Δίπλα στον Πανισλαμισμό

εξακολουθεί να συνυπάρχει ο Οθωμανισμός των φιλευθέρων αλλά και ο

Παντουρανισμός, ιδεολογία τουρκομάνων διανοουμένων, που καλλιεργούσαν

το όραμα της αναβίωσης της αυτοκρατορίας του Τζέγκίζ Χάν και της ενώσεως

όλων των Τούρκων με την εξάλειψη των άλλων κοινοτήτων της

αυτοκρατορίας8. Η ιδεολογία αυτή είχε πολλά κοινά στοιχεία με τις απόψεις

των εθνικιστών και σε γενικές γραμμές ήταν αυτή που επιβλήθηκε.

6
Λεπτομέρειες για τη νεοτουρκική κίνηση βλ. στο: Serif Mardin, The Genesis of the Young
Ottoman Thought, Princeton 1962.
7
Πα τις απόψεις του Σαμπαχεντίν βλ., P. Fesh Constantinople aux dernier jours α" Abdoul
Hamid, Paris 1907, σ. 380-82' E. E. Ramsaur, The Young Turks: Prelude to the Revolution
of 1908, Princeton 1957, σ. 81-89' Bernard Lewis, The Emergency of New Turkey, 2 η εκδ.
London-Oxford-New York, σ. 202-204.
8
Για τα ιδεολογικά αυτά ρεύματα βλ. .Β. Lewis, The Emergency..., ο.π., σ. 326 κ. εξ. ' Θάνος
Βερέμης, «Ιδεολογικές προϋποθέσεις για μια συνεργασία Ελλήνων και Τούρκων», ΔΙΕΕΕ, τ.
3 (1980), σ. 409-410. Βλ. επίσης τη βιβλιογραφική μελέτη του Παύλου Χιδίρογλου, Τουρκική
Ελληνογραφία, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 44-48. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι απόψεις

241
 Το Νεοτουρκικό κίνημα ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη το 1908 και

επικράτησε με χαρακτηριστική ευκολία9. Ο Χαμίτ υπέκυψε στις αξιώσεις των

αξιωματικών για επαναφορά του συντάγματος του 1876 διατηρώντας έτσι το

θρόνο του. Το νέο καθεστώς έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από τις εθνότητες

της αυτοκρατορίας, αφού οι διακηρύξεις περί ισονομίας και ισοπολιτείας έδιναν

ελπίδες για μια νέα περίοδο ειρηνικής συμβίωσης. Ένα χρόνο αργότερα ο

Αβδούλ Χαμίτ Β' απομακρύνθηκε από την εξουσία, αφού θεωρήθηκε

συμμέτοχος σε μια προσπάθεια αντεπανάστασης. Στο θρόνο ανέβηκε ο

αδελφός του Μεχμέτ Ε', αποστερημένος όμως από κάθε ουσιαστική

αρμοδιότητα, απλώς ως ένα σύμβολο εξουσίας.

Η πλειονότητα των Ελλήνων της αυτοκρατορίας10, αλλά και του

ελεύθερου βασιλείου, υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό τη διακήρυξη του νέου

συντάγματος (Ιούλιος 1908). Η πολιτική ισότητα που υπόσχονταν οι

Νεότουρκοι έδωσε τροφή σε οράματα για την πνευματική και υλική υπεροχή

του ελληνισμού στην αναγεννώμενη αυτοκρατορία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο

Ελληνοθωμανός βουλευτής Γεώργιος Μπούσιος έβλεπε, μέσα από την

κοινοβουλευτική δράση των Ελλήνων, να μετατρέπεται η αυτοκρατορία σε νέο

όσων έζησαν την εποχή αυτή. Βλ. για παράδειγμα, Παύλος Καρολίδης, Λόγοι και
υπομνήματα, Αθήνα 1913, σ. 327-330.
9
Για την περίοδο της νεοτουρκικής αρχής βλ. Feroz Ahmad, The Young Turks, the
Commitee of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914, Oxford 1969.
10
Βλ. ενδεικτικά: Αθ. Σουλιώτη - Νικολαίδη, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, (επιμ. Θάνος
Βερέμης-Κατερίνα Μπούρα) Αθήνα-Πάννινα 1984, σ. 60' Α.Χ. Χαμουδόπουλος, Η νεωτέρα
Φιλική Εταιρεία. (Άγνωστοι σελίδες της Εθνικής μας Ιστορίας). Ιων Δραγούμης - Αθ.
Σουλιώτης Νικολαίδης - Γ. Μπούσιος, Αθήναι 1946, σ. 9, όπως και τις εφημερίδες Νέον Άστυ
15-7-1908 και Ακρόπολις 13 και 14 -7-1908.

242
Βυζάντιο11 ' ενώ ο Ίων Δραγούμης οραματιζόταν μια ανατολική ομοσπονδία

όλων των λαών όπου όμως η πολιτική δύναμη θα περνούσε σταδιακά στα

χέρια των Ελλήνων12. Για πρώτη φορά η ελπίδα για την επικράτηση του

ελληνισμού σε μια ενιαία αυτοκρατορία αρθρώνεται ρητά και ταυτόχρονα

προβάλλει ως εφικτή. Με την έννοια αυτή ο ελληνοθωμανισμός εμφανίζεται να

αποκτά ουσιαστικό νόημα και απτό χαρακτήρα, καθώς φαίνεται να

διαμορφώνονται νέες ευνοϊκές συνθήκες και με το δεδομένο της

πληθυσμιακής ακμής και της οικονομικής ισχύος του ελληνικού στοιχείου.

Πολιτικά όμως δεν ακουμπά σε στέρεο υπόβαθρο και παραμένει ρομαντική

χίμαιρα. Η άποψη αυτή που προκύπτει από την αδυναμία πραγμάτωσης της

Μεγάλης Ιδέας, όπως απέδειξε η εθνική ταπείνωσήηου 1897, κατατείνει στον

ίδιο στόχο μέσω άλλου δίαυλου.

Θιασώτες των απόψεων περί ανατολικής ομοσπονδίας με

ελληνοτουρκικό πυρήνα εμφανίζονται οι Ίων Δραγούμης και Αθανάσιος

Σουλιώτης - Νικολάίδης13, σφοδροί πολέμιοι των Βουλγάρων στη Μακεδονία

(1902-1907)14. Για την προώθηση των σχεδίων τους ίδρυσαν στην Πόλη την

11
Βλ. Απόστολος Αλεξανδρής, Πολιτικοί Αναμνήσεις, Πάτρα 1940, σ. 19. Ανάλογες απόψεις
είχαν και οι Έλληνες πολιτικοί Στέφανος Δραγούμης, και Δημήτριος Ράλλης όπως μας
πληροφορεί ο Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν στα Απομνημονεύματα του, σ. 84-86.
12
Βλ. Ίων Δραγούμης, Όσοι Ζωντανοί, 2ηεκδ., Αθήναι 1926, σ. 96,106-107,116,118-120.
13
Για το ανατολικό όραμα του Νικολαίδη βλ. Diogenis XanalafÖs, «The Greeks and the Turks
on the Eve of the Balkan Wars», Balkan Studies, τ. 3, τχ. 2, Θεσσαλονίκη 1962. Επίσης τα
έργα των πρωταγωνιστών: Γράμματα από τα βουνά και Σημειωματάριον , του Νικολαίδη
(προλ. Κ.Θ.Δημαρά) Αθήνα 1971 και Όσοι Ζωντανοί, του Ίωνα Δραγούμη, Αθήνα 1911.
14
Βλ. ανάμεσα στα άλλα, Αθ. Σουλιώτης-Νικολαίδης, Ο Μακεδόνικος αγών. Η Οργάνωσις
Θεσσαλονίκης 1906-1907- Απομνημονεύματα (προλ. Σοφίας Σουλιώτη, εισαγ. Διογένη
Ξανάλατου), Θεσσαλονίκη 1959 και Μακεδόνικος αγώνας: Απομνημονεύματα [έξι
πρωταγωνιστών], Θεσσαλονίκη 1984.

243
μυστική εταιρεία με την ονομασία «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως»15, η

οποία διατηρούσε στενές σχέσεις με τους Έλληνες βουλευτές της Οθωμανικής

βουλής. Η Βουλή που σχηματίστηκε από τις εκλογές του 1908 είχε 24

Έλληνες εκπροσώπους16, αλλά οι καταγγελίες για προσπάθειες των Ενωτικών

να μειώσουν τη δύναμη της ελληνικής κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης

προκάλεσαν ογκώδη διαδήλωση στην Πόλη και την παρέμβαση του

Πατριάρχη17. Από την άλλη μεριά, η μονομερής ανακήρυξη της ανεξαρτησίας

της Κρήτης και η εμφανής ανάμειξη των Ελλήνων προξενικών υπαλλήλων

στις εκλογές εξερέθισαν τους Τούρκους. Το γεγονός, πάντως, είναι ότι η ρήξη

της ελληνοθωμανικής κοινότητας με τους Ενωτικούς ήταν διαρκής σε όλη την

περίοδο από το 1908 έως το 1913. Αυτό κυρίως οφείλεται στον

προσανατολισμό της νεοτουρκικής πολιτικής προς ένα φυλετικό εθνικισμό,

που δεν άφηνε περιθώρια ύπαρξης στις υπόλοιπες εθνότητες. Ενέργειες

15
Η Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως ιδρύθηκε το 1908 με αρχικό στόχο την απόκρουση
του Πανσλαυισμού. Τα σχετικά με την ίδρυση και την δράση της οργάνωσης εξιστορούνται
στο : Αθανάσιος Σουλιώτης - Νικολαίδης, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, ο.π. Πρόκειται
για μια επιλογή του συγγραφέα από το αρχείο του, το οποίο* βρίσκεται κατατεθειμένο στην
Γεννάδειο βιβλιοθήκη. Βλ. επίσης το άρθρο του Θάνου Βερέμη, «Από το εθνικό κράτος στο
έθνος δίχως κράτος. Το πείραμα της Οργάνωσης Κωνσταντινουπόλεως» στο Εθνική
ταυτότητα και εθνικισμός στη νεότερη Ελλάδα, Αθήνα 1997, σ. 27-52, όπως και το
εγκωμιαστικό για τη δράση της Οργάνωσης έργο του Α.Χ. Χαμουδόπουλου, Η νεωτέρα
Φιλική Εταιρεία..., ο.π.
16
Τα ονόματα των Ελλήνων βουλευτών δημοσιεύονται σε όλα σχεδόν τα βιβλία που
πραγματεύονται την περίοδο. Ισως ο πιο εύχρηστος κατάλογος ευρίσκεται στο άρθρο της
Κατερίνας Μπούρα, «Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες
βουλευτές 1908-1918», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 4, 84-85. Για τα ονόματα
όλων των βουλευτών βλ. F. Ahmad - D.A. Rustow, «Ikinci Meslutiyet Doneminde Meclisler
1908-1912», Guney-Dogu Avrupa Arastirmalari Derrgisi, σ. 4-5, 1976. Τα στοιχεία όμως που
παραθέτουν σχετικά με τους Έλληνες βουλευτές δεν είναι ακριβή.
17
Βλ. Κατερίνα Μπούρα, ο.ττ., σ. 72-73.

244
επικεφαλής των φιλελευθέρων πρίγκιπα Σαμπαχεντίν20, ή ακόμη ήταν ιδρυτικά

μέλη φιλελεύθερων κομμάτων21. Αντίθετα όμως άσκοπες και βλαπτικές ήταν οι

προκλητικές ενέργειες βουλευτών όπως οι Κοσμίδης και Μπούσιος22, που

εξερέθισαν τους Τούρκους. Πόσο μάλλον όταν οι όροι του πολιτικού

παιχνιδιού δεν είχαν παγιωθεί και κυρίως όταν το κοινοβούλιο δεν αποτελούσε

το μοναδικό κέντρο εξουσίας. Από το 1911 οι βουλευτές του Πολιτικού

Συνδέσμου ταυτίστηκαν με τη φιλελεύθερη παράταξη και εμπόδισαν

οποιαδήποτε διαπραγμάτευση με το αντίπαλο στρατόπεδο, παρότι βουλευτές

που έβλεπαν με πιο ψύχραιμη ματιά τα πράγματα, συνιστούσαν μετριοπάθεια.

Ο Καρολίδης θεωρούσε ως πράξη αντεθνική την συγκρότηση ελληνικού

κόμματος, ενώ ο Νάλης διακήρυξε ότι μόνο η συνεργασία με τους Ενωτικούς

μπορούσε να εξασφαλίσει, τα «εθνικά συμφέροντα»23. Η μερίδα της

ελληνοθωμανικής κοινότητας που για τον ένα ή τον άλλο λόγο πρόκρινε την

συνεργασία και την συμβίωση με το Κομιτάτο, το οποίο άλλωστε διέθετε την

δύναμη του στρατού, δεν ήταν αμελητέα, αλλά μια μειοψηφία χωρίς

Στο «Συνέδριο των Φιλελευθέρων Οθωμανών» που έγινε στο Παρίσι το 1902
συμμετείχαν οι Έλληνες εκπρόσωποι Κων. Σάθας, Δρ. Φαρδής και Βασ. Μουσούρος -
Γκίκας. Ο τελευταίος, στενός συνεργάτης του Σαμπαχεντίν, συμμετείχε στην σύνταξη του
αποκεντρωτικού προγράμματος και ανέλαβε το υπουργείο των ταχυδρομείων στο σύντομο
διάλειμμα της κυβέρνησης του φιλελεύθερου Κιαμήλ πασά (1912). Βλ. Α. Αλεξανδρής, ο.π.,
σ. 392.
21
Ιδρυτικά μέλη του κόμματος των Φιλελευθέρων Οθωμανών αναφέρονται οι Κοσμίδης,
Σκαλιέρης και Κασανόβας (ο.π.).
22
Βλ. Αλ. Αλεξανδρής, «Οι Έλληνες...», ο.π., σ. 393-94· Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης, Τα
τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήναι 1924, σ. 308 (σημ.1). Ο Μπούσιος ,
βουλευτής Σερβίων, ήταν ο επικεφαλής της «Ελληνικής ομάδος». Όπως αναφέρει ο
Χαμουδόπουλος (ο.π., σ.14-15), για τον ρόλο αυτό τον επέλεξε ο Ιων Δραγούμης.
Αμφιλεγόμενη προσωπικότητα διακρίθηκε στην οθωμανική βουλή για την τόλμη του και την
δυναμική αντιπολίτευση που άσκησε στους Ενωτικούς.
23
Παύλος Καρολίδης, Λόγοι και υπομνήματα, ο.π., σ. 334-336.

246
όπως η στράτευση των μη μουσουλμάνων, ο ολοκληρωτικός έλεγχος της

εκπαιδεύσεως και οι νέες παραχωρήσεις προς την βουλγαρική εξαρχία,

έκαναν φανερές τις προθέσεις των κυβερνώντων18. Η απόπειρα του

Πατριάρχη να συγκαλέσει, με την συνεργασία της Οργανώσεως

Κωνσταντινουπόλεως, εθνοσυνέλευση, συνάντησε την δυναμική αντίδραση

των αρχών, αναγκάζοντας τον Ιωακείμ Γ να την ματαιώσει19.

Από το 1911 δεκαέξι βουλευτές που συνεργάζονταν με τον Πολιτικό

Σύνδεσμο του Πέρα, την φανερή δηλαδή όψη της Οργάνωσης

Κωνσταντινουπόλεως, συγκρότησαν, με την υποστήριξη της ελληνικής

πρεσβείας, εθνική ελληνική ομάδα πυροδοτώντας μια εμφύλια διαμάχη με

τους υπόλοιπους ελληνοθωμανούς βουλευτές, που αρνήθηκαν να

συμμετάσχουν στην κίνηση αυτή. Οι βουλευτές της ελληνικής ομάδας

αντιπολιτεύθηκαν την κυβέρνηση των Ενωτικών ψηφίζοντας συστηματικά με

τα ανθενωτικά κόμματα, ενώ παράλληλα επιζήτησαν τη συνεννόηση με τους

βουλευτές των άλλων εθνοτήτων. Είναι σαφές ότι η προάσπιση των

ελληνικών συμφερόντων στην αυτοκρατορία, που επαγγελόταν ο Πολιτικός

Σύνδεσμος, επέβαλλε τις συγκεκριμένες συμμαχίες. Άλλωστε, σημαντικοί

Ελληνοθωμανοί είχαν πρωταγωνιστήσει στις αντιδυναστικές κινήσεις του

Για τα θέματα αυτά βλ. τη σχετική αρθρογραφία της Εκκλησιαστικής Αλήθειας, έτος Λ-ΛΑ
(1910) [τ. 34 της φωτομηχανικής ανατύπωσης] «Περί των όλων», σ. 137-139, «Εναντίον της
ισότητος», σ. 163' «Τα προνόμια και η αυτοδιοίκησις», σ. 169-170' «Η υπόθεσις των
αμφισβητουμένων εκκλησιών», 237-242. Βλ. επίσης «Τα αιτήματα των χριστιανικών
εθνοτήτων προς την κυβέρνησιν δια το εκπαιδευτικόν και στρατιωτικόν ζήτημα», στο
Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, ο.π., σ. 165-169.
19
Βλ. ενδεικτικά την τα άρθρα του Νικολαίδη «Περί τίνος πρόκειται» και «Η
Εθνοσυνέλευση» στην Πολιτική Επιθεώρηση, φ. 20 (5-9-1910).

245
δυνατότητα να επιβάλει τις απόψεις της. Έτσι, η συμφωνία την οποία φέρεται

ότι είχε πετύχει ο Ιωακείμ με το Κομιτάτο ενόψει των εκλογών του 1912

ακυρώθηκε με την παρέμβαση του Πολιτικού Συνδέσμου24, που προτίμησε

την συμμαχία με τους φιλελεύθερους συνδέοντας ουσιαστικά τις τύχες της

ελληνικής κοινότητας με αυτές της συγκεκριμένης οθωμανικής πολιτικής

παράταξης. Σε αντάλλαγμα της υποστήριξης τους οι Έλληνες βουλευτές

ανέμεναν την εφαρμογή ενός προγράμματος ευρείας αποκέντρωσης και

μεγαλύτερη συμμετοχή στην κυβέρνηση. Η εγκυρότητα των προεκλογικών

συμφωνιών έμελλε να δοκιμαστεί μετά τις εκλογές. Όμως η συντριβή της

φιλελεύθερης αντιπολίτευσης δεν έδωσε αυτή τη δυνατότητα. Οι Ενωτικοί

παντοδύναμοι πλέον, εφάρμοσαν ένα συγκεντρωτικό πρόγραμμα παίρνοντας

όλο και πιο αυστηρά μέτρα εναντίον των εθνοτήτων της αυτοκρατορίας.

Η πολιτική της Οργάνωσης Κωνσταντινουπόλεως και του Πολιτικού

Συνδέσμου περιείχε αντιφάσεις. Η διακηρυγμένη επιθυμία της ακεραιότητας

της αυτοκρατορίας δεν συμβάδιζε πρακτικά με την επιδίωξη της

αποκέντρωσης και της σχετικής αυτονομίας των εθνικών κοινοτήτων. Αλλά και

η πρακτική υπεράσπισης του καθεστώτος του μιλλέτ δεν εναρμονιζόταν με

την φιλοσοφία της οθωμανικής ισοπολιτείας, που θα οδηγούσε στην ελληνική

πολιτιστική επιβολή. Άλλωστε και στην πολιτική πρακτική είναι εμφανής η

σύγχυση, με κορυφαίο παράδειγμα την επιμονή Ελλήνων βουλευτών για την

κατάργηση του προνομίου της μη στράτευσης των Ελλήνων στον οθωμανικό

στρατό, στο όνομα της ισότητας25. Πέρα από τις αντιφάσεις αυτές, είναι

24
Ο.π., σ. 216.
25
Υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις αν υπήρχε πρόθεση της κυβέρνησης να εφαρμόσει το
μέτρο της υποχρεωτικής στράτευσης (το πιθανότερο),ή προκλήθηκε από τις ενέργειες των

247
εμφανής η διαμετρική αντίθεση των επιδιώξεων της^οργάνωσης με αυτές του

Κομιτάτου, το οποίο επιζητούσε με κάθε τρόπο την δημιουργία ενός

ομοιογενούς, απαλλαγμένου από εθνικές ιδιαιτερότητες, τουρκικού κράτους26.

Ο ίδιος ο Ταλαάτ μέλος της ηγετικής τριανδρίας του Κομιτάτου ΊΕνωσις και

Πρόοδος δήλωνε, κατά τη διάρκεια μυστικής σύσκεψης στη Θεσσαλονίκη το

1910, ότι «δεν είναι δυνατό να τίθεται θέμα ισότητας μέχρις ότου επιτύχουμε

στις προσπάθειες μας για τον εξοθωμανισμό της Αυτοκρατορίας» 27 . Χωρίς να

παραγνωρίσουμε την ουτοπική φύση των ιδεών του Σουλιώτη η πολιτική της

κυβέρνησης ήταν ο καθοριστικός παράγοντας, ώστε η Οργάνωση να

ακολουθήσει το δρόμο της συνεννόησης με τις εθνότητες της αυτοκρατορίας

και της αντιπαράθεσης με την τουρκική εξουσία28. Το γεγονός ότι σε μια ιδεατή

ομοσπονδία ο πρωταγωνιστικός ρόλος επιφυλασσόταν στους Έλληνες

Ελλήνων βουλευτών. Ο Μπούσιος συνηγορούσε υπέρ της στράτευσης υποστηρίζοντας ότι

ο συγχρωτισμός Ελλήνων και Τούρκων θα προωθούσε την πραγμάτωση μιας ανατολικής
ομοσπονδίας. Βλ. Απόστολος Αλεξανδρής, Πολιτικοί Αναμνήσεις, Πάτρα 1920, σ. 20. Το
αποτέλεσμα πάντως ήταν να γίνει το μέτρο αυτό μέσο πίεσης και να δημιουργηθεί ρεύμα
φυγής των στρατευσίμων προς την Ελλάδα.
26
Όπως λέγει ο Νικολαίδης «ήθελαν ν' αποσυνθέσουν το Έθνος εις άτομα, τα οποία να
συγχωνεύσουν σε ένα έθνος το «οθωμανικό», που γΓ αυτούς εσήμαινε τουρκικό.
(Οργάνωσις..., σ. 71). Τα ίδια γράφει και ο Βρετανός πρεσβευτής στη Πόλη προς τον
υπουργό εξωτερικών της χώρας του. Βλ. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey,
ο.π.,σ. 218-219.
27
Β. Lewis, err., σ. 218.
28
Ο Π. Μ. Κιτρομηλίδης θεωρεί ότι οι απόψεις των Δραγούμη και Σουλιώτη «δεν
αποτελούσαν παρά την απόληξη και τη ρηξικέλευθη δημόσια διατύπωση μιας σοβαρής
προβληματικής, που υπέβοσκε για δεκαετίες στα περιθώρια της κυρίαρχης ιδεολογίας» («Το
ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο», στο Ελληνισμός και ελληνικότητα, Αθήνα 1983, σ. 155).
Το ανατολικό όραμα ως αμφισβήτηση του μεγαλοϊδεατικού προγράμματος καταγράφεται
στο: Α. J. Panayotopoulos, «The Great Idea and the Vision of Eastern Federation: A propos
of the views of I. Dragoumis and a. Souliotis Nikolaidis», Balkan Studies, τ. 21, τχ. 2 (1980),
σ. 331-365.

248
οφειλόταν κυρίως στον εθνοκεντρικό ιδεαλισμό του Δραγούμη, αλλά σε κάθε

περίπτωση αυτό έμελλε να αποδειχθεί σε ένα συνταγματικό περιβάλλον

ισονομίας και ίσων ευκαιριών29. Γράφει ο Δραγούμης για τον Νικολαίδη: «Είχε

την ιδέα πως το κοινό πολιτικό ιδανικό όλων των εθνών αυτών θα είχε τη

δύναμη να σβήσει τα μερικά ιδανικά του καθενός ξεχωριστά. Η καλοπέραση

των ατόμων σ' έναν πολιτικόν οργανισμό ξαρματωνέι, έλεγε, τα αγκάθια του

σκαντζόχοιρου (έτσι ονόμαζε το εθνικό ιδανικό), μα ξεχνούσε ολότελα την

αυστριακή αυτοκρατορία. Δεν ήξερε ή δεν το ομολογούσε πως ο

ενθουσιασμός του ήταν στ' αλήθια εθνικός»30. Αντίστροφα ο Νικολαίδης

γράφει για τον Δραγούμη: «έβλεπε την ανάγκη της [της ομοσπονδίας] όπως

και εγώ, αλλά ήθελε η ψυχή του συνασπισμού να είναι οι Έλληνες, πράγμα

που εγώ δεν το έκανα ζήτημα που το άφινα να το κανονίσει δίκαια ο χρόνος,

βέβαιος όπως έχω πει, ότι οι εθνικοί πολιτισμοί στη Βαλκανικοί και τη Μικρά

Ασία είναι πολύ συγγενικοί»31.

Ακόμη όμως και αν οι αντικειμενικές συνθήκες ήταν ευνοϊκές, είναι

αμφίβολο αν οι δυνάμεις της Οργανώσεως επαρκούσαν για την πραγμάτωση

του ιδανικού της32. Το ελληνικό κράτος δεν αντιτίθεται Οργάνωση και κατά

Το σημειώνει ο Νικολαίδης (Οργάνωσις...,ο.ττ., σ. 63). Βλ. επίσης την ανάλυση του Θάνου
Βερέμη, «Ιδεολογικές προϋποθέσεις », ο.ττ., σ. 405-421.
30
Ίων Δραγούμης, Όσοι Ζωντανοί, ο.π., σ. 116.
31
ΑΘ. Σουλιώτης Νικολαίδης , ο.π., σ. 63. Για την ιδεολογική συγκρότηση και τις απόψεις
των δύο πρωταγωνιστών βλ. Θάνος Βερέμης, «Από το εθνικό κράτος...», o.rr., σ. 33-35.
32
Ο Νικολαίδης φαίνεται να το έχει αντιληφθεί (βλ., ο.ττ., σ. 27 και 62). Πρέπει πάντως να
λάβουμε να λάβουμε υπόψη ότι η διήγηση του απέχει από τα ιστορικά γεγονότα και έχει
υποστεί τη διεργασία του χρόνου.

249
περίπτωση συνεργάζεται με αυτήν μέσω της πρεσβείας της Πόλης

Μπορούμε να πούμε ότι γενικά η Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως

επιζητούσε την νομιμοποίηση από το ελληνικό κράτος και σε γενικές γραμμές

συντάσσεται με τις βασικές πολιτικές του επιλογές, αλλά δεν μπορούμε με

ευκολία να την θεωρήσουμε ως εκπρόσωπο της ελλαδικής πολιτικής, καθώς

τέτοια σχέση δεν μπορεί να τεκμηριωθεί34. Άλλωστε η πολιτική της Ελλάδας

βρισκόταν υπό συνεχή διαμόρφωση, έχοντας ως μόνη σταθερά το αλυτρωτικό

της υπόβαθρο.

Στο άλλο στρατόπεδο της ελληνικής κοινότητας το Πατριαρχείο φαίνεται

να ξεπερνιέται από τα γεγονότα, αλλά παραμένει πιστό στον άξονα της

παραδοσιακής πολιτικής του. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ιωακείμ Γ', ο οποίος

είχε επανέλθει από το 1901 στον Πατριαρχικό θρόνο, δεν είδε με καλό μάτι την

καθεστωτική αλλαγή, αναγκάστηκε όμως να συμπορευτεί με το ρεύμα που

επικρατούσε στην ελληνοθωμανική κοινότητα. Η αντίδραση είναι φυσική αφού

η εκκοσμίκευση της οθωμανικής εξουσίας θα είχε αντίκτυπο στον εθναρχικό

ρόλο της εκκλησίας, πόσο μάλλον αφού θα επέτρεπε την δημιουργία νέων

Στην «Έκθεσιν περί Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως προς Ανώτατον Κέντρον» ο.π.,

σ. 180-183, αναφέρεται ότι «συνεστήθη ο Πολιτικός Σύνδεσμος χρησιμεύων ως
Συνταγματικόν κάλυμμα των ενεργειών της Ελληνικής Κυβερνήσεως εις τα εσωτερικά της
Τουρκίας». Ο Γ.Κ. Σκαλιέρης στο έργο του Τα δίκαια των εθνοτήτων εν Τουρκία (1453-1921),
Αθήνα χ.χ., σ. 11-12, σημειώνει ότι συστήθηκε «εν Κωνστανπνουπόλει μυστικόν Κέντρον
ανεξάρτητον της Ελληνικής Πρεσβείας» και ότι ο Δραγούμης κατόρθωσε να «προσδίδει εις
την Όργάνωσιν Κωνσταντινουπόλεως' το κύρος και την ενίσχυσιν του Ελληνικού κράτους».
34
Η Κατερίνα Μπούρα ,ο.ττ., σ. 79 σημ. 49 τονίζει ότι η πολιτική της O.K. και του Π.Σ. δεν
αντιπροσώπευε την ελληνική κυβέρνηση, παρότι οι σχέσεις με άτομα που υπηρετούσαν
στην πρεσβεία οδήγησαν πολλούς σε τέτοια συμπεράσματα.

250
πόλων εξουσίας στην ίδια την ελληνοθωμανική κοινότητα . Τον ρόλο αυτόν

διεκδίκησε με επιτυχία η Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως δια του Πολιτικού

Συνδέσμου και των βουλευτών της ελληνικής ομάδας, περιορίζοντας την

κοσμική εξουσία του Πατριάρχη. Ο Ιωακείμ συνεργάζεται για τρέχοντα

προβλήματα με την Οργάνωση, η οποία άλλωστε επιζητεί την υποστήριξη του

προσβλέποντας στο κύρος και την προσωπικότητα του. Αν εξαιρεθούν όμως

οι κοινές απόψεις για την ανάγκη υποστήριξης των προνομίων της

ελληνοθωμανικής κοινότητας διαφωνεί με την πολιτική της Οργάνωσης36.

Συχνά έρχεται σε αντίθεση με τις επιλογές της, αλλά είναι πεπεισμένος για την

δύναμη της και υποτάσσεται σε αυτήν37. Άλλωστε, οι απόψεις του Πατριάρχη

δεν αντιπροσωπεύουν όλη την εκκλησία. Δυναμικοί νέοι ιεράρχες, όπως ο

Δράμας Χρυσόστομος και ο Καστοριάς Γερμανός, ταυτίζονται με τις επιλογές

Οι αντιθέσεις γίνονται έντονες το 1910 με αφορμή το ζήτημα της ανασυγκρότησης της

Ιεράς Συνόδου. Η κρίση ττου ξεσπά αφορά το αν η σύνοδος θα αναδειχθεί με βάση το
Συνταγμάτιον που ορίζουν οι εθνικοί κανονισμοί ή αριστίνδην από τον Πατριάρχη. Η
αντιδικία περί εφαρμογής ή όχι των κανονισμών αναβιώνει και ο Μπούσιος καταφέρεται με
σφοδρότητα κατά του Ιωακείμ. Βλ. Σχετικά Παύλος Καρολίδης, οπ, σ. 176 κ.εξ. (κεφάλαιο «Η
μακρά Πατριαρχική κρίσις του 1910»). Εκεί ο Καρολίδης σημειώνει: «ότι δια του ισχύοντος
κανονισμού του ανατρέποντος κατ' ουσίαν την παραδεδομένην τη εκκλησία πολιτειακήν
τάξιν και εκμηδενίζοντος τα δικαιώματα του αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως ως
Πατριάρχου και Εθνάρχου και εκλαϊκεύοντος οικτρώς την εκκλησίαν, [η Θειοτάτη
Παναγιότης] δεν ηδύνατο να εκτελεί τα ιερά καθήκοντα Αυτής», (σ. 186).
36
Πα τις σχέσεις Πατριάρχου και Οργανώσεως βλ. ενδεικτικά το αρμόδιο κεφάλαιο στο
βιβλίο του Καρολίδη (ο.ττ., σ. 333 κ. εξ.). Βλ. επίσης τη συνέντευξη του ιεράρχη στην
Ακρόπολη, φ. 10.122 (2-9-1912) απόσπασμα της οποίας δημοσιεύει ο Εμμανουηλίδης (ο.π\,
σ. 107 σημ. 2).
37
Βλ. Βιογραφικοί Αναμνήσεις του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρύσανθου του από
Τραπεζούντος (επιμ. Γ. Τασούδης), Αθήναι 1970, σ. 63. Ο Σουλιώτης μαρτυρεί ότι η O.K.
«είχε πάντα με τους μυημένους της την πλειοψηφία στο Διαρκές Μικτόν Συμβούλιον και στα
δύο Σώματα όταν επρόκειτο για εθνικά ζητήματα (Οργάνωσις..., ο.ττ., α. 68).

251
του εθνικού κέντρου, σηματοδοτώντας το τέλος της εθναρχικής παράδοσης38.

Βέβαια ο Πατριάρχης εξακολουθεί να είναι η κεφαλή της ελληνικής κοινότητας,

αλλά η πολιτική δύναμη βρίσκεται στα χέρια της Οργάνωσης. Είναι

χαρακτηριστικό ότι τα τακρίρια του Πατριαρχείου που αφορούν σημαντικότατα

θέματα, όπως, για παράδειγμα, «το περί Στρατολογίας» και «το περί του

Εκπαιδευτικού Ζητήματος», τα συντάσσει ο Νικολαίδης39. Όπως εύστοχα

παρατηρεί Γεώργιος Σκαλιέρης, «το γόητρον του Οικουμενικού Πατριαρχείου

δια πρώτην ίσως φοράν εχρησιμοποιήθη πολιτικώς»40. Το νέο ρόλο, που

μάλλον δεν ταιριάζει με την προσωπικότητα του, ο Ιωακείμ φαίνεται να τον

αποδέχεται. Δεν αλλάζει όμως τις πάγιες απόψεις του. Η απάντηση του στην

πρόταση του Νικολαίδη για τον προσδιορισμό του πολιτικού προγράμματος

που θα έπρεπε να ακολουθηθεί, μείγμα πολιτικής διορατικότητας και

προσήλωσης στην εθναρχική παράδοση, είναι άκρως διαφωτιστική: «Αλλά τι

πρόγραμμα θέλετε να έχη το Πατριαρχείο; Το Πατριαρχείο έχει παραδόσεις,

έχει δίκαια και προνόμια. Υπάρχει πάντα μέσα σε τούρκικο κράτος, είμεθα

ολιγαριθμότεροι και ασθενέστεροι. Το Σύνταγμα δεν άλλαξε το περιβάλλον.

Υπάρχει κυβέρνησις, στρατός, Νεότουρκοι, Κομιτάτο που πολεμά λυσσωδώς

την Μεγάλη Ιδέα των Ελλήνων. Το Πατριαρχείο ένα πρόγραμμα μπορεί να

Βλ. ενδεικτικά: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, «Το τέλος της εθναρχικής παράδοσης:

Μαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές του Χρυσοστόμου Σμύρνης προς τον Ίωνα
Δραγούμη», Αμητός στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, Αθήνα 1984, σ. 486- 507' Μιχαήλ
Εμμανουηλίδης, «Εξέχοντες Αιολείς Ιεράρχες. Γερμανός Καραβαγγέλης» (εισ. -επιμ.
Σταύρος Ανεστίδης), Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 11 (1995-96), σ. 449-371.
39
Βλ. Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, ο.π., σ. 118-125. Σε ανάλογο έγγραφο του
Πατριαρχείου προς το υπουργείο Δικαιοσύνης και Θρησκευμάτων, σ. 185 υπάρχει η
υποσημείωση: «Γραφέν και εν γένει ενεργηθέν υπ' εμού όπως όλα της περιόδου εκείνης».
40
Γεώργιος Κλεάνθους Σκαλιέρης, Το πολιτικόν πρόγραμμα..., ο.π., σ. 13.

252
έχη, να περίσωση όπως ανέκαθεν, τα δίκαια και τα προνόμια του και να

ελπίζει. Ο πανδαμάτωρ χρόνος τ' αλλάζει όλα. Μπορεί να φέρει καλλίτερες

ημέρες.»41

Το «πρόγραμμα» αυτό, η ενιαία δηλαδή στάση της ελληνοθωμανικής

κοινότητας απέναντι στις προκλήσεις των καιρών, είναι μια έννοια που

επαναλαμβάνεται με αξιοσημείωτη συχνότητα στο κείμενο του Νικολαίδη.

Πρόκειται για την ανάγκη να διαμορφωθεί σύγχρονη ελληνική πολιτική

πρόταση -πλαίσιο των ενεργειών του οθωμανικού ελληνισμού. Η διαμόρφωση

«εθνικής» πολιτικής μοιάζει κοινό αίτημα όλων των τάσεων, όπως κοινή είναι

η, θεωρητική τουλάχιστον, προσήλωση στα προνόμια του Πατριαρχείου και

στο θεσμό γενικότερα. Το ζήτημα είναι ότι δεν υπάρχει συμφωνία επί της

ουσίας: για το ποιοί, δηλαδή, είναι οι εφικτοί στόχοι και ποιος είναι ο τρόπος

πραγματοποίησης τους. Οι αντιδικίες, που φθάνουν τα όρια εμφύλιας

διαμάχης, προκύπτουν από τις διαφορές επί της καθημερινής πολιτικής

πρακτικής, αλλά και προσωπικές διαμάχες και συγκρούσεις συμφερόντων. Το

βέβαιο είναι ότι δεν είναι δυνατό να χαραχθούν σαφείς ιδεολογικές γραμμές

ανάμεσα στους φορείς διαφορετικών πολιτικών απόψεων, γεγονός μάλλον

αναμενόμενο σε ένα περιβάλλον σύγχυσης και πολιτικής ρευστότητας. Θα

αναφέρουμε, ως παράδειγμα, τρεις ενδεικτικές περιπτώσεις: Ο Παύλος

Καρολίδης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Έλληνας πολίτης,

εκλέγεται βουλευτής Σεβάστειας στην Οθωμανική Βουλή με προσωπική

παρέμβαση του υπουργού εξωτερικών Αλέξανδρου Μπαλτατζή. Αρνείται

όμως να υποχωρήσει στις πιέσεις της ελληνικής πρεσβείας, δεν προσχωρεί

41
Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, ο.ττ., σ. 70-71. Πρβλ. Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος Γ
(1882-83) [τ. Δ της ανατύπωσης], σ. 365.

253
στην «ελληνική ομάδα» και αναδεικνύεται στο κυριότερο αντίπαλο του

Πολιτικού Συνδέσμου και κεντρικό πρόσωπο της σκληρής εμφύλιας διαμάχης

της ελληνοθωμανικής κοινότητας. Θερμός υποστηρικτής του Πατριάρχη και

αντίθετος προς τις «υπερπατριωτικές» εξάρσεις της Οργανώσεως,

συνεργάζεται αργότερα με τον αρχιτέκτονα του αλυτρωτισμού Ελευθέριο

Βενιζέλο, όπως άλλωστε και ο Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης, βουλευτής

Σμύρνης, που πρέσβευε τις ίδιες απόψεις. Στη ίδια ιδεολογική τάση ανήκε και

ο Ματθαίος Κωφίδης, βουλευτής Πόντου και μέλος του Κομιτάτου, ο οποίος

απαγχονίστηκε το 1921 ως οπαδός της ανεξαρτησίας του Πόντου.

Η εποχή αυτή των σημαντικών ανακατατάξεων βρίσκει τον ορθόδοξο

ελληνικό πληθυσμό της αυτοκρατορίας στο απόγειο της οικονομικής και

πολιτιστικής του ανάπτυξης. Μετά την επέκταση των συνόρων του ελληνικού

κράτους το 1881, υπό την κυριαρχία του σουλτάί/ου παρέμεναν ελληνικοί

πληθυσμοί στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, τη Θράκη, τη Μικρά Ασία, τα νησιά

του Αιγαίου και την Κρήτη, η οποία από το 1897 είχε καθεστώς αυτονομίας.

Επτά περίπου εκατομμύρια Έλληνες υπολογίζεται ότι ζούσαν εκτός των ορίων

του κράτους42, το οποίο δεν αντιπροσώπευε παρά το 37% του συνολικού

42
Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνει ο Αλέξανδρος Πάλλης ο πληθυσμός κατά περιοχή
κατανέμεται ως εξής:
Μακεδονία 650.000
Ήπειρος 306.000 .
Θράκη 421.000
Κωνσταντινούπολη 300.000
Κρήτη 308.000
Νησιά Αιγαίου 469.000 -
Κύπρος 235.000
Μικρά Ασία 1.684.000
Πηγή: A.A. Pallis, «Les effets de la Guerre sur la population de la Grece» στο A. Andreades,
Les Effets Economiques et Sociaux de la Guerre en Grece, Paris 1928, σ. 147.

254
ελληνικού πληθυσμού . Κάθε μια από τις περιοχές αυτές είχε φυσικά τις

ιδιαιτερότητες της. Έτσι, ενώ, για παράδειγμα, οι ευρωπαϊκές επαρχίες

γίνονταν θέατρο του σκληρού ανταγωνισμού των βαλκανικών εθνικισμών και

η Κρήτη διεκδικούσε με δυναμισμό την ένωση της με την Ελλάδα, ο

ελληνισμός της Μικράς Ασίας αναπτυσσόταν υπό σαφώς ευνοϊκότερες

συνθήκες. Στη Μακεδονία και τη Θράκη ο ένοπλος αγώνας ήταν το

αποκορύφωμα της αντιπαράθεσης με τους Βουλγάρους, αφού στο κρίσιμο

πεδίο της ενδυνάμωσης και διείσδυσης του σχολικού δικτύου οι αντίπαλοι

συγκρούονται τουλάχιστον από το 1880. Καθώς η ευθύνη της δημιουργίας και

της λειτουργίας των σχολείων περνά σταδιακά από τις κοινότητες στο

ελληνικό κράτος, με αποτέλεσμα η εκπαιδευτική διαδικασία να ακολουθεί να

εξυπηρετεί αποκλειστικά την εθνική σκοπιμότητα, ανάμεσα στα δύο εθνικά

κέντρα αναπτύσσεται ένας άτυπος ανταγωνισμός, ο οποίος προοδευτικά

αμβλύνεται. Πάντως η «Επιτροπή προς ενίσχυσιν της ελληνικής εκκλησίας και

παιδείας», που ιδρύθηκε στο υπουργείο εξωτερικών αντικαθιστώντας

ουσιαστικά τον Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων,

συνεργάζεται μεν με την Εκπαιδευτική και Φιλανθρωπική Αδελφότητα

«Αγαπάτε Αλλήλους», χωρίς όμως να αποκρύπτονται οι διαφορές που έχουν

να κάνουν με την προσπάθεια του Πατριαρχείου να κρατήσει τον έλεγχο και

να κατευθύνει την ελληνική εκπαίδευση στην αυτοκρατορία σύμφωνα με την

εθναρχική παράδοση44.

43
Βλ. Dimitri Pentzopoulos, The Balkan Exchange of minorities and its impact upon Greece,
Paris 1962, σ. 27. Βλ. επίσης στις αμέσως επόμενες σελίδες όπου ο συγγραφέας παραθέτει
και σχολιάζει στατιστικές της περιόδου.
44
Πρβλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ. Νεώτερος Ελληνισμός από το 1881-1913,
Αθήναι 1977, σ. 215-216.

255
 Στη Μικρά Ασία οι ελληνικές προσπάθειες δεν έχουν να

αντιμετωπίσουν ιδιαίτερα προβλήματα ανταγωνισμού από άλλες εθνότητες,

αλλά μόνο τις προσηλυτιστικές απόπειρες των μισσιοναρίων. Από τις αρχές

της δεκαετίας του 1880 έχει αρχίσει να παρατηρείται ραγδαία ενδυνάμωση του

ελληνικού στοιχείου στις περιοχές γύρω από το Αιγαίο. Η επέκταση των

σιδηροδρόμων προσφέρει νέες οικονομικές ευκαιρίες και η εντυπωσιακή

εμπορική άνθιση της Σμύρνης καταγράφεται ως το σύμβολο της ακμής του

μικρασιατικού ελληνισμού. Παράλληλα, η εκπαιδευτική δραστηριότητα

εντείνεται στις περιοχές των μικρασιατικών παραλίων και ταυτόχρονα με την

οικονομική διείσδυση επεκτείνεται προς το εσωτερικό. Το Πατριαρχείο

παραμένει η κεφαλή του ελληνικού εκπαιδευτικού δικτύου στο μικρασιατικό

χώρο και ο ορθόδοξος κλήρος εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στην

εκπαιδευτική διαδικασία. Η προσπάθεια χρηματοδοτείται από την αστική τάξη

των μεγάλων πόλεων και διευκολύνεται από τους μηχανισμούς του ελληνικού

κράτους, κυρίως όμως στηρίζεται στα οικονομικά μέσα των ίδιων των

κοινοτήτων. Οι ενέργειες που αποσκοπούν στην εξάπλωση της ελληνικής

γλώσσας στους τουρκόφωνους χριστιανικούς πληθυσμούς, ώστε να

αναζωπυρωθεί η ελάχιστα αποκρυσταλλωμένη εθνική τους συνείδηση και να

συνδεθούν με το γλωσσικό σώμα του έθνους, ήταν μια όψη της διείσδυσης

του σχολικού δικτύου45. Στην απόπειρα αυτή ρόλος του ελληνικού κράτους

είναι σημαντικός, αφού αποτελεί τον παραγωγό και εξαγωγέα εθνικής

ιδεολογίας. Η ύπαρξη και μόνο του ελεύθερου βασιλείου λειτουργεί ως

ιδεολογικός καταλύτης, ενώ το πανεπιστήμιο αποτελεί τον κατεξοχήν τόπο

Πρβλ. Κων. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή..., 5η εκδ., Αθήνα 1987, σ. 454-460.

256
δημιουργίας των αποστόλων της εθνικής ιδεολογίας . Δεν μπορούμε όμως να

παραβλέψουμε το ευνοϊκό υπέρ της ελληνική γλώσσας κλίμα που

διαμορφώνεται στις μικρασιατικές κοινότητες και τις πρωτοβουλίες που

αναλαμβάνουν για την ευόδωση του στόχου τοπικές επιτροπές και σύλλογοι.

Άλλωστε, το ελληνικό κράτος, ακολουθώντας ευεξήγητες προτεραιότητες,

εκδηλώνει άμεσα το ενδιαφέρον του για τις μικρασιατικές περιοχές μόνο περί

τα τέλη του 19ου αιώνα. Ασφαλώς προς την κατεύθυνση αυτή επέδρασε η

ίδρυση στην Αθήνα, το 1891, του Συλλόγου των Μικρασιατών «Ανατολή»,

οποίος μέσω των δημοσιευμάτων του περιοδικού Ξενοφάνης έφερε πιο κοντά

στο εθνικό κέντρο απόμακρους μικρασιατικούς οικισμούς47.

«Ποντοπόρεια δια περιεσταλμένων ιστίων»

Η απαγόρευση του συνεδρίου της εικοσιπενταετηρίδος έδωσε έναν

τόνο σκλήρυνσης στην εσωτερική πολιτική του Χαμίτ και απέναντι στον

Σύλλογο. Το νέο πολιτικό πλαίσιο σε συνδυασμό με τα συνεχιζόμενα

οικονομικά προβλήματα οδηγεί σε αναδίπλωση τον ΕΦΣΚ, ο οποίος σταδιακά

αφοσιώνεται στο επιστημονικό του έργο και επιδιώκει- την στενότερη σύνδεση

^Βλ. σχετικά Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, «Το ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο» ο.ττ., σ.
152-153.
47
Στους επτά τόμους του Ξενοφάνη, που εκδόθηκαν στο διάστημα 1896-1910,
δημοσιεύονται πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και τη δραστηριότητα του Μικρασιατικού
ελληνισμού. Για το ρόλο του συλλόγου ως διαμεσολαβητή μεταξύ αλυτρώτων και ελληνικού
κράτους βλ. Μάγδα Μ. Κιτρομηλίδου, «Οι Έλληνες της Βιθυνίας και το εθνικό κέντρο 1898-
1903: Ανέκδοτες μαρτυρίες από το αρχείο του Συλλόγου "Ανατολή"», Δελτίο Κέντρου
Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 8 (1990-91), σ. 87-106.

257
του με την ρωμαίικη κοινωνία της Κωνσταντινούπολης . Ο Σύλλογος

«ποικίλοις λόγοις ένεκα και ιδία οικονομικοίς αναγκάζεται να ποντοπορεί δια

ττεριεσταλμένων ιστίων»49 και έτσι «εξ ανάγκης και φυσικώς εισέρχεται εις τον

κατ' εξοχήν και καθαρώς φιλολογικόν αυτού σκοπόν συνεπεία, φαίνεται, των

περιστάσεων50. Το πάλαι ποτέ «υπουργείον εκπαίδευσης», επιζητεί πλέον την

αναγνώριση του ως Ακαδημία ή επιστημονικό κέντρο51. Αφού πλέον είναι

δεδομένο ότι «η ίδρυσις και η συντήρησις των σχολών αφιερώθη εις την

φιλοτιμίαν και πρωτοβουλίαν των πόλεων και των χωρίων, και εις την φυσικήν

και κανονικήν επίδρασιν του σεβαστού θρησκευτικού κέντρου», στον ΕΦΣΚ

απομένει «η επίτευξις του δευτέρου και κυριωτέρου σκοπού ήτοι η φιλολογική

και επιστημονική εργασία»52.

Εκεί που δεν σημειώνεται καμιά υποχώρηση είναι ο πρακτικός

χαρακτήρας του ιδρύματος. Πρακτικός με την έννοια της χρησιμότητας και της

προσφοράς στο Γένος, αφού ο Σύλλογος «δεν αποτελεί, ως τινές εφρόνησαν,

σώμα ερασιτεχνών, μηδέν το πρακτικόν αποσκοπούντων, αλλ' απλώς την

ιδίαν ωφέλειαν και ηδονήν θηρευόντων»53. Αντίθετα μια νέα τάση, η οποία εν

πολλοίς οφείλεται στους θετικούς επιστήμονες (κυρίως γιατρούς) που

Βλ. για παράδειγμα, Δημήτριος Μαλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσίαΐ 894-1895», ΕΦΣΚ, τ.

ΚΣΤ, σ. 121 και 124, όπου αναφέρεται «η στενή αλληλεγγύη η και νυν έτι τον Σύλλογον
συνδέουσα μετά της κοινωνίας» και τονίζεται ότι ο Φιλολογικός Σύλλογος «εστί το
δημοτικώτερον των παρ ημίν ιδρυμάτων».
49
Λεωνίδας Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1906-07», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 80.
50
Αναστάσιος Χρηστίδης, «Προεδρικός απολογισμός 1892-93», ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 101.
51
Βλ. Δημ. Μαλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1894-1895», ΕΦΣΚ, τ. ΚΕ, σ. 121: «το
ίδρυμα τούτο δύναται να θεωρηθεί ως τις αληθής και ωργανωμένη ακαδημία». Βλ. επίσης
ΕΣΦΚ, τ. ΚΔ, σ. 92-93.
52
Αν. Χρηστίδης, ο.ττ., σ. 101.
^Ο.π., σ. 121.

258
αναλαμβάνουν τις τύχες του Συλλόγου, επιχειρεί να αμβλύνει την εικόνα ενός

απρόσιτου ιδρύματος σοφών και να του προσδώσει φιλολαϊκό χαρακτήρα.

Πρακτικό πνεύμα σημαίνει δράση που αποφέρει αποτελέσματα, τα οποία

φθάνουν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Έτσι, παράλληλα με την παραγωγή

επιστημονικής γνώσης η εκλαΐκευση της αναδεικνύεται ως κύριο αίτημα. Παρά

τον μετασχηματισμό του, ο ΕΦΣΚ διεκδικεί ένα σημαντικό, εθνικό ρόλο και

επιζητεί την κοινωνική αναγνώριση του ρόλου αυτού: «Ακράδαντον δε

κέκτηται την πεποίθησιν, ότι εφωδιασμένος ταις θεοπειθέσιν ευχαίς και

ευλογίαις της μητρός ημών αγίας του Χριστού μεγάλης εκκλησίας,

υποστηριζόμενος δια της αγάπης και της συναντιλήψεως των ομογενών,

υπηρετούμενος εν ομοφωνία και αυταπαρνησία υφ' απάντων των μελών

αυτού, ζήσει ζωήν μακράν και εύφορον, προσκομίζων εύοσμους, πολύτιμους,

σπουδαίας και πολλάς θυσίας εν τω ιερώ βωμώ των συνεχώς μεν

πολεμουμένων ουδέποτε δε καταβαλλομένων ελληνικών γραμμάτων και

αναδεικνύμενος ούτω κατά πάντα αντάξιος των βαρυσήμαντων προσδοκιών

του ημετέρου έθνους»54.

Η πλήρης εξομάλυνση των σχέσεων με το Πατριαρχείο είναι

αναμενόμενη, αφού ο Σύλλογος δεν μπορεί να έχει ανταγωνιστικό προς αυτό

ρόλο. Αναγνωρίζοντας σε κάθε ευκαιρία τον εθναρχικό ρόλο του Πατριάρχη55,

ο Σύλλογος τίθεται υπό την προστασία του. Το εκπαιδευτικό έργο του ΕΦΣΚ,

τεκμήριο της επιρροής και ο κυριότερος μοχλός επίτευξης των στόχων του,

αποτελεί το ένδοξο παρελθόν, το οποίο όμως δύσκολα μπορεί να λησμονηθεί.

54
Κωνσταντίνος Καλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1889-1890», ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 72.
55
Ο Πατριάρχης προσαγορεύεται «εθνάρχης» και σε αυτόν απευθύνεται η ετήσια λογοδοσία
των προέδρων.

259
Τις ρεαλιστικές επισημάνσεις περί της αδυναμίας ανάληψης ξανά

εκπαιδευτικού έργου, διαδέχονται ελπίδες που αποδεικνύονται φρούδες. Στην

πραγματικότητα ο ΕΦΣΚ δεν ελπίζει στην επανάληψη της αυτόνομης του

δράσης στον τομέα αυτό, αλλά απλώς στην ανάθεση από το Πατριαρχείο

εκπαιδευτικών καθηκόντων: «Αλλ' ίσως ουκ ες μακράν, των καιρών αύθις

μεταβαλλόμενων, επανέλθη εις την μακαρίαν εκείνην διακονίαν και καταστή

πάλιν ο του εν τω κέντρω του εκπαιδευτικού ημών συστήματος ως ηλίου τους

πάντας θερμαίνοντος οικουμενικού πατριαρχείου ο πρώτος δορυφόρος»56.

Μόνη συνέχεια στο πρόγραμμα ενίσχυσης των απόρων σχολείων

έμενε η εκτέλεση της διαθήκης της Ευανθίας Μουράτ Θεοφιλίδου, που το 1890

άφησε στον Σύλλογο ένα σημαντικό ποσό, ώστε να εξασφαλιστεί η ίδρυση και

η λειτουργία παρθεναγωγείου «εις τόπον πτωχόν πολύ κατωκοιμένον και

αλλόγλωσσον»57. Η εκπαιδευτική επιτροπή, αφού έλαβε υπόψη τις εκθέσεις

των επικεφαλής εννέα μικρασιατικών μητροπόλεων, κατέληξε στην Νικόπολη,

έδρα της νεοσύστατης επαρχίας Κολωνίας, όπου εκτός του «εσχάτου βαθμού

πτώχειας» της, οι περισσότεροι κάτοικοι ομιλούσαν την τουρκική και οι

υπόλοιποι «χυδαίαν τινά και διεφθαρμένην διάλεκτον»58. Ο σύζυγος της

δωρήτριας προσέβαλε τη διαθήκη και ο πολύχρονος δικαστικός αγώνας,

παρότι πολλές φορές φάνηκε να καταλήγει σε αίσιο τέρμα 59 , οδήγησε στην

κατοχύρωση του κληροδοτήματος υπέρ του Συλλόγου, μόλις με τη

Κωνσταντίνος Καλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία/Ι 890-1891», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 135.

57
Ο.π. Βλ. επίσηςι ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 87.
^Ο.π., σ. 136.
59
Για μια σύνοψη της πορείας του προβλήματος από τον Χρ. Πανταζίδη βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ.
74-76.

260
συμπλήρωση της «πεντηκονταετηρίδας» . Παρόλα αυτά ο ΕΦΣΚ ίδρυσε το

Ευανθίειον παρθεναγωγείο και ανάλαβε την συντήρηση του εκτελώντας τους

όρους της δωρεάς, που άργησε υπερβολικά να ενισχύσει το ταμείο του 61 . Η

ανέγερση του Ζωγραφείου έδωσε μια ακόμη ευκαιρία στο Σύλλογο να

αναμειχθεί σε μια σημαντική εκπαιδευτική προσπάθεια. Όταν ο Χρηστάκης

Ζωγράφος αποφάσισε να χορηγήσει δέκα χιλιάδες φράγκα για την ανέγερση

του περίφημου εκπαιδευτηρίου, στη θέση της ενοριακής σχολής του Πέρα,

όρισε ως αντιπρόσωπο του τον πρόεδρο του ΕΦΣΚ62. Ο μεγάλος ευεργέτης

εξακολουθούσε να θεωρεί το Σύλλογο αναγκαίο παράγοντα της εκπαιδευτικής

προσπάθειας και φρόντισε με την κίνηση αυτή να ενισχύσει το κύρος και το

γόητρο του. Η υποτονική εκπαιδευτική δράση και πιθανές πιέσεις από το

Πατριαρχείο οδηγούν στην κατάργηση της εκπαιδευτικής επιτροπής με την

αναθεώρηση του κανονισμού το 189963. Με την κίνηση αυτή ο ΕΦΣΚ

ουσιαστικά αναιρούσε τον εαυτό του και έκανε ένα ακόμα βήμα υποχώρησης

και εσωστρέφειας. Η απόφαση αυτή δεν μπορεί παρά να ήταν προϊόν

πιέσεων64, αφού παρά τις αλλαγές που είχαν επιβάλλει οι συνθήκες ο

Σύλλογος δεν είχε εγκαταλείψει το φιλεκπαιδευτικό προσανατολισμό του και

συνέχιζε την επικοινωνία του με τα σχολεία της αυτοκρατορίας, αλλά και την

60
Το 1904 ο Άρειος Πάγος απέρριψε την αναίρεση του Μουράτ Θεοφιλίδη και επικύρωσε
την υπέρ του Συλλόγου απόφαση του εφετείου (ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 45) και το 1907 ο Σύλλογος
εισέπραξε την χρηματική κατάθεση της δωρήτριας και συνέχισε τη διεκδίκηση των
κατατιθεμένων χρεωγράφων (ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 22).
61
Λεων. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσίαΐ 906-1907», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 88.
62
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 79-83.
63
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 3-16. Με το νέο κανονισμό της αρμοδιότητες της εκπαιδευτικής
αναλάμβανε η φιλολογική επιτροπή (βλ. σ. 9).
64
Να σημειώσουμε ότι από το 1992-93 απαλείφθηκαν τα δύο μέλη που εκπροσωπούσαν
τον Σύλλογο στην Κεντρική Πατριαρχική Εκπαιδευτική Επιτροπή.(ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 57).

261
διενέργεια διαγωνισμών εκπαιδευτικού χαρακτήρα (Καραπάνειος,

Βουτσιναίος). Άλλωστε, δεν χρειάστηκε παρά να μεταβληθούν οι ισορροπίες

στους κόλπους της ελληνοθωμανικής κοινότητας, για να αρχίσουν οι εταίροι

να υποστηρίζουν την ανάγκη ανασύστασης της επιτροπής65.

Στις ετήσιες επετείους εορτές, ο εκάστοτε πρόεδρος δεν επιβεβαιώνει

μόνο την υπακοή του στο Πατριαρχείο, αλλά και την υποταγή του στο κράτος.

Βέβαια από την εποχή της ανάρρησης του Αβδούλ Χαμίτ κάθε λογοδοσία

κλείνει με κολακευτικά λόγια και ευχές για τον άνακτα. Τώρα όμως φαίνεται ότι

χρειάζεται η αυτονόητη διαβεβαίωση ότι ο Σύλλογος λειτουργεί

«νομοταγώς»66. Μόλις το 1875 ο εξουθενωμένος σύλλογος είχε να

αντιμετωπίσει τον λίαν επαχθή κτηματικό φόρο, που του επέβαλαν οι αρχές

του 6 ο υ δημοτικού διαμερίσματος. Φυσικά ο ΕΦΣΚ δεν μπορούσε να

ανταποκριθεί σε αυτή την απαίτηση και έκανε κάθε πρόσφορη ενέργεια για να

την αποφύγει: Ζήτησε την μεσολάβηση του Πατριάρχη και ονόμασε επίτιμο

μέλος του τον πρόεδρο του δημοτικού διαμερίσματος Βλάκ μπέη. Ο

Οθωμανός αξιωματούχος κολακευμένος τόνισε «ότι ο σύλλογος δεν πρέπει να

πτοήται ούτε να δειλιά, αλλά να εξακολουθεί θαρραλέως και αθορύβως το

ευγενές αυτού έργον»67. Ως το 1891 γίνονταν ανεπιτυχείς προσπάθειες να

διευθετηθεί το θέμα, αλλά παρά το γεγονός ότι η κυβέρνηση δεν δέχθηκε να

διαγράψει την οφειλή, αυτή δεν έγινε απαιτητή. Η πολιτική αυτή ανατράπηκε

με δραματικό τρόπο το 1910, αλλά στο περιοδικό καταγράφεται απλώς ότι ο

65
ΕΦΣΚ τ. ΛΑ, σ. 17 και 21. Είναι η εποχή που ο Ιωακείμ ευνοεί την υπό προϋποθέσεις
συμμετοχή του ΕΦΣΚ στην εκπαιδευτική δράση.
66
Βλ. στις «Λογοδοσίες» του Κ. Καλλιάδη των περιόδων 1886-87 και 1889-90, ΕΦΣΚ, τ. Κ
σ. 98 και τ. ΚΑ , σ. 71 αντίστοιχα.
67
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 52-53.

262
πρόεδρος ενημέρωσε τους εταίρους για «την γενομένην κατάσχεσιν των

επίπλων και τα της άρσεως αυτής»68. Αρκετά χρόνια αργότερα ο Μηνάς

Αυθεντόπουλος περιγράφει πιστότερα τα γεγονότα, με τα οποία «είχε δειχθεί

όλη η αποστροφή των κυβερνώντων προς την ανυπόφορον υπόστασιν του

[του ΕΦΣΚ] είχε προπηλακισθή επαισχύντως δια της βιαίας κατασχέσεως των

επίπλων του, ριφθέντων εις τον δρόμον, επειδή καθυστερούντο φόροι

ανακαλυφθέντες επίτηδες ως επινοηθέντες εξ ενέδρας, και απήχθη και αυτή η

μεγάλη της αποθεώσεως του Ομήρου εικών εις το ςστυνομικόν τμήμα»69. Η

επιτροπή, που όρισε το Πατριαρχείο για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα,

συνέταξε υπόμνημα με το οποίο ζητούσε την απαλλαγή από τους φόρους

προβάλλοντας το επιχείρημα «ότι το κτίριον του Συλλόγου, καίπερ

εγγεγραμένον επ' ονόματι ιδιώτου, ανήκει αυτώ, εκτίσθη δι' εράνων του

Ρωμαϊκού έθνους και χρησιμεύει από της οικοδομής ως εκπαιδευτήριον»70.

Τελικά το οικονομικό τμήμα του συμβουλίου του κράτους γνωμοδότησε υπέρ

του ΕΦΣΚ και ο βεζίρης Χακή πασάς, ο οποίος βεβαίως εκλέχθηκε επίτιμο

μέλος71, απάλλαξε αναδρομικά το ίδρυμα από την καταβολή του φόρου72.

Το πιο σημαντικό όμως πρόβλημα είναι η ένταση της λογοκρισίας, που

έχει επιπτώσεις στην έκδοση του περιοδικού. Ο τόμος της

68
ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 4.
69
Λογοδοσίαι Μηνά Αυθεντόπουλου, προέδρου του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού
Φιλολογικού Συλλόγου 1918- 1922, Αθήναι 1972, σ. 19.
70
ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 4.
71
Βλ ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 5-6. Ο λόγιος Οθωμανός αξιωματούχος δέχτηκε με σεμνότητα την
εκλογή του: «Θεωρώ εμαυτόν ουχί άξιον της απονεμόμενης τιμής δια της εκλογής μου ως
μέλους επιτίμου του Συλλόγου αλλ' ως μέλος της πατρίδος μετ' ευγνωμοσύνης αποδέχομαι
την εκλογή ν».
72
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 9-10, όπου δημοσιεύεται το πιττάκιον του Πατριάρχη και ο
υπουργικός τεσκερές στο πρωτότυπο και μεταφρασμένος στα ελληνικά.

263
Εικοσιπενταετηρίδος, που εκτυπώνεται με αρκετή καθυστέρηση, κατάσχεται

από τις αρχές. Η ελεύθερη κυκλοφορία του γίνεται δυνατή (το 1888) μόνο

μετά την ανατύπωση των επίμαχων τμημάτων, χάρη στην φροντίδα του

προέδρου της συντακτικής επιτροπής Θεμιστοκλή Σαλτέλη και την επέμβαση

του υπουργού παιδείας Μουνίφ, επίτιμου μέλους του Συλλόγου73. Ανάλογες

περιπέτειες είχε και ο 19ος τόμος του περιοδικού ο οποίος «κατεσχέθει προς

καταστροφήν» και μόνο μετά από διαταγή του ίδιου αξιωματούχου κατέστη

δυνατή η αναθεώρηση της υποθέσεως, αφού βέβαια έγινε η αναγκαία

«τροποποίησις υποδειχθέντων τινών τεμαχίων»74. Πάντως, η επέμβαση της

λογοκρισίας αφήνει ίχνη σε ορισμένα σημεία των τόμων του περιοδικού, όπου

τα αποσιωπητικά αντικαθιστούν κάποιες λέξεις ή φράσεις75. Γενικά ο Σύλλογος

φρόντιζε να διατηρεί καλές σχέσεις με τις υπηρεσίες του υπουργείου παιδείας,

όπου ανήκε και το συμβούλιο της λογοκρισίας, η συνεργασία με το οποίο

συντόμευε την απαραίτητη διαδικασία ελέγχου JGÜV δημοσιευμάτων του

περιοδικού76. Σχεδόν πάντα ο υπουργός στέλνει εκπρόσωπο του (συνήθως

τον Γεωργάκη εφένδη Οχάνη) στις επετείους εορτές, ανταποκρινόμενος στην

μόνιμη πρόσκληση του Συλλόγου. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι η,

υποβαθμισμένη έστω, αντιπροσώπευση του αρμόδιου οθωμανικού

73
Κωνσταντίνος Καλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1989-1990», ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 67. Ο
πρόεδρος εκφράζει την ευγνωμοσύνη του Συλλόγου και ττρος τους ανώτερους υπαλλήλους
του υπουργείου Ναίμ βέη, Βαφήρ εφένδη, Γεωργάκη εφένδη Οχάνη και Αβραάμ Βαπορίδη
εφένδη.
74
Κωνσταντίνος Καλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1890-91», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 139.
75
Βλ. για παράδειγμα: ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 141 και τ. ΚΑ, σ. 240, όπου έχουν απαλειφθεί
φράσεις από την ευχαριστήρια επιστολή του πρίγκιπα της Σαξωνίας Βερνάρδου, ο οποίος
είχε εκλεγεί επίτιμο μέλος.
76
Δ. Μαλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1894-95», ΕΦΣΚ, τ. ΚΣΤ, σ. 127. Βλ. επίσης Μ.
Ψαλλίδας «Προεδρική Λογοδοσία 1899-1900», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 29.

264
υπουργείου, ήταν ένδειξη αναγνώρισης του ιδιαίτερου ρόλου που είχε

κατακτήσει ο ΕΦΣΚ. Γενικότερα, η παρουσία αξιωματούχων στην ετήσια

γιορτή του Συλλόγου αποτελεί ασφαλές τεκμήριο της κοινωνικής και διεθνούς

αποδοχής του ιδρύματος. Σε μια «τυπική» τέτοια γιορτή εκπροσωπούνταν: το

Πατριαρχείο (πολλές φορές παρίστατο ο ίδιος ο προκαθήμενος της Μεγάλης

εκκλησίας), οι ξένες πρεσβείες (η ελληνική σε επίπεδο πρεσβευτή ή

προξένου) και τα σημαντικά ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόλης δια των

διευθυντών τους. Επίσης, σημαντικές προσωπικότητες που τύχαινε να

παρεπιδημούν στην Πόλη δεν παρέλειπαν να παρευρεθούν στην ετήσια

γιορτή, η οποία αναμφισβήτητα αποτελούσε κοινωνικό γεγονός πρώτου

μεγέθους.

Η κακή οικονομική κατάσταση του Συλλόγου είναι το κυριότερο

πρόβλημα77 και κατοπτρίζεται στις καθυστερήσεις στην έκδοση των τόμων του

περιοδικού. Το 1895 ο ταμίας προειδοποιεί ότι αν δεν ληφθούν μέτρα προς

είσπραξη των συνδρομών, ο προϋπολογισμός θα^κλείνει με έλλειμμα78. Τα

παράπονα για την αδιαφορία της εύπορης τάξης προς τον ΕΦΣΚ ,

συνεχίζονται79, κάποιες φορές μάλιστα σε υψηλούς τόνους80, και ο Χρηστάκης

" Βλ. ενδεικτικά, ΕΦΣΚ, τ. ΚΕ και τ. ΚΘ, τ. 54.

78
Δ. Π. Μηλιώτης, Έκθεσις διαχειρίσεως του ταμείου 1898-1989», ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 206.
79
Ο Καλλιάδης στη «Λογοδοσία» του 1891-1892 (ΕΦΣΚ, τ. ΚΓ, σ. 85) παραπονείται ότι ο
Σύλλογος δεν συγκαταλέγεται στα ιδρύματα τα οποία λαμβάνουν κληροδοτήματα, παρότι
αναγνωρίζεται ως «σέμνωμα δε και αγλάισμα του ημετέρου έθνους». Ομοίως ο Χρ.
Χατζηχρήστου (ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 208) μέμφεται εκείνους «οίτινες λόγω και έργω δυνάμενοι
εις επικούρησιν τοιούτου αγωνιστού των γραμμάτων και του φωτισμού έρχεσθαι, το
αναγκαιούν έλαιον εις την φωτοβόλον και σωτήριον λυχνίαν αυτού δεν ενσταλάζουσιν».
80
Βλ. Αναστάσιος Χρηστίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1892 1893», ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 109,
όπου ο πρόεδρος με αφορμή την μη υποστήριξη της συναυλίας του Συλλόγου αποφαίνεται

265
 Ζωγράφος παραμένει «ελπίδα και καταφυγή» του ΕΦΣΚ81. Η οικονομική

ενίσχυση από την Ελλάδα κράτος και το οικουμενικό Πατριαρχείο δεν είναι

τέτοια που να μπορεί να υποστηρίξει επαρκώς τη λειτουργία και τη δράση του

ιδρύματος. Παρότι και το Πατριαρχείο και το ελληνικό κράτος -μέσω κυρίως

του Πανεπιστημίου— προσπαθούν να παγιώσουν μια ετήσια ενίσχυση προς

τον ΕΦΣΚ, αυτό δεν είναι πάντα εφικτό82. Η ελληνική πρεσβεία της Πόλης είναι

ο άλλος δίαυλος μέσω του οποίου εκδηλώνεται το ελλαδικό ενδιαφέρον. Οι

πρεσβευτές Νικόλαος Μαυροκορδάτος αρχικά και Ιωάννης Γρυπάρης

φροντίζουν την ενίσχυση του ιδρύματος, αποσπώντας δηλώσεις

ευγνωμοσύνης από τους εκάστοτε προέδρους83. Ο Σύλλογος, από κέντρο

διανομής οικονομικών ενισχύσεων, αναγκάζεται πλέον να διεκδικεί τα

αναγκαία κονδύλια που θα εξασφαλίσουν την ύπαρξη του, η οποία θεωρείται

«τοσούτον αναγκαία, όσον και η διατήρησις της εκκλησίας και του

σχολείου»84.

Μια κάποια λύση στο οικονομικό αδιέξοδο υπήρξε η οργάνωση

καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, κυρίως συναυλιών. Έτσι, ο Σύλλογος

ότι «το συνεκτικόν αίσθημα , η ηθική αυτή δύναμις η διακρίνουσα το ημέτερον Γένος άλλοτε,
βαθμηδόν απονεκρούται».
81
Δ. Μαλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1894-1895», ΕΦΣΚ, τ. 127.
82
Η «ετήσια» χορηγία του Πανεπιστημίου δεν ήταν σταθερή σε ύψος και περιοδικότητα. Βλ.
ενδεικτικά περιπτώσεις που δόθηκε η χορηγία: ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 117' τ. ΚΘ, σ. 71 και το
αντίθετο: τ. ΚΕ, σ. 77' τ. ΚΘ, σ. 16 και τ. ΛΑ, σ.21. Η χορηγία από το εθνικό ταμείο που
καθιερώθηκε επί Ιωακείμ ουσιαστικά δεν έφθασε στο ταμείο του ΕΦΣΚ παρά μόνο ελάχιστες
φορές.
Βλ. στις «Λογοδοσίες» των συλλογικών ετών 1903-1904 και 1904-1905, ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ.
61 και 97 αντίστοιχα.
84
Γεώργιος Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1900-1901», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 52.

266
παρουσιάζει στην αίθουσα του λυρικούς καλλιτέχνες και πυκνώνει τις

θεατρικές παραστάσεις, που είχαν αρχίσει δειλά να διοργανώνονται λίγο πριν

την συμπλήρωση της εικοσιπενταετίας. Προμηθεύεται μάλιστα, μάλλον αντί

ενοικίου, και ένα μεγάλο εκκλησιαστικό όργανο ώστε να «ανάκτηση ο

Σύλλογος την αρχαίαν εύνοιαν και έξιν του δημοσίου, προτιμώντος από τινών

ετών να φοιτά εις την αίθουσαν της Γαλλικής Ενώσεως (Union Française) δι'

ακροάσεις συναυλιών παραστάσεων ή άλλων και λησμονήσαντος την

ημετέραν κομψήν και αρχαϊκού κάλλους αίθουσαν τοιαύτην...»86. Είναι

προφανές ότι πέρα από την όποια οικονομική ωφέλεια ο Σύλλογος επιχειρεί

ένα άνοιγμα προς την κοινωνία της Πόλης και προσδοκά να προσεγγίσει

ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Με την ίδια λογική ο ΕΦΣΚ παραχωρεί

δωρεάν την αίθουσα του σε σχολεία και φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους της

Πόλης για τις έκτακτες ανάγκες τους (εορτές, απονομές πτυχίων, αρχαιρεσίες

κ.τ.λ) ή την ενοικιάζει για σε φορείς που οργανώνουν εκεί καλλιτεχνικές

εκδηλώσεις87.

Η παρέμβαση του συλλόγου στα πολιτιστικά πράγματα της Πόλης είναι

πράγματι αξιόλογη88. Οι μουσικές εκδηλώσεις καθιερώνονται και

85
Βλ. για παράδειγμα, ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 213 και τ. ΚΘ, σ. 97.
86
Γ. Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1901-1902», τ. ΚΗ, σ. 82. Η συμφωνία δεν
απέφερε τα αναμενόμενα όπως διαπιστώνεται κατά τη λήξη της (ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 37).
87
Από την αναδίφηση των πρακτικών των συνεδριάσεων γίνεται φανερό ότι προϊόντος του
χρόνου οι αιτήσεις για την παραχώρηση της αίθουσας αυξάνουν και ο Σύλλογος κινδυνεύει
να μεταβληθεί «εις άλλο τι παρά επιστημονικόν και φιλολογικόν σωματείον», (ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ,
σ. 42). Έτσι το 1905 αποφάσισε να «απαγόρευση την παραχώρησιν της αιθούσης εις άτομα
και σωματεία εξαιρουμένων άπαξ του έτους των εκπαιδευτικών καταστημάτων», (ΕΦΣΚ, τ.
ΚΘ, σ. 71).
88
Καταγράφεται και η διενέργεια καλλιτεχνικών εκθέσεων (ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 213 και τ. ΚΘ. σ.
55).

267
οργανώνονται σχεδόν κάθε χρόνο με καλλιτεχνική αλλά και εισπρακτική

επιτυχία89. Θεατρικές παραστάσεις δίνονται σπανιότερα90. Αξιοσημείωτη ήταν

η προσπάθεια του 1900, όταν ο ΕΦΣΚ ανέβασε την Αντιγόνη του

Σοφοκλέους, σε μετάφραση (στην καθαρεύουσα) του Χρήστου Χατζηχρήστου.

Η παράσταση προετοιμάστηκε με επαγγελματική επιμέλεια και

παρουσιάστηκε με την σύμπραξη του φημισμένου θιάσου των αδελφών

Ταβουλάρη στο θέατρο Ωδείον3\ Η «λαμπρά και απροσδόκητος επιτυχία του

εθνικού τούτου έργου» ώθησε τον Σύλλογο να καταρτίσει «προσωρινώς και

Καλλιτεχικήν επιτροπήν όπως συνεχίσει το έργον της από σκηνής

διδασκαλίας τοιούτων δραμάτων εντός των ορίων του εφικτού και ηθικώς

λυσιτελούς»92. Η σύσταση της επιτροπής αυτής απασχόλησε το Σύλλογο σε

αρκετές συνεδριάσεις και προκάλεσε μακρά συζήτηση93, από την οποία αξίζει

να αναφέρουμε ότι ως «έργον του μουσικοδραματικού τμήματος» αναφέρεται

«η καλλιέργεια του μουσικού συναισθήματος, η διδασκαλία της υποκριτικής

τέχνης και της απαγγελίας, η φροντίς και η επιμέλεια περί δοκίμων

μεταφράσεων, μελοποιίας και από σκηνής διδασκαλίας των αρχαίων

ελληνικών δραμάτων, η τέλεσις συναυλιών υπέρ του Συλλόγου και προς

διάδοσιν των μουσουργημάτων των περισωθέντων εκ της αρχαίας και των

89
Βλ. ενδεικτικά ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 21 και 77' τ. ΚΑ , σ. 86 και 211 ' τ. ΚΖ, σ. 103' τ. ΚΘ, σ.
37 και 79.
90
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 7, όπου επισημαίνονται οι δυσκολίες παράστασης αρχαίου δράματος
και προτιμάται η οργάνωση συναυλίας.
91
Μιχαήλ Ψαλίδας, «Προεδρική Λογοδοσία 1899-1900», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 31. Είναι
ενδιαφέρον ότι το 1901, η ανεξάρτητη παράσταση του ιδίου δράματος από τον θίασο της
Αικατερίνης Βερώνη απαγορεύθηκε. Βλ. Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19* αι-
1919..., Αθήνα 1997, σ. 392, υποσ. 143.
92
Ο.ττ., σ. 32.
93
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 10,12-15.

268
αριστουργημάτων της νεωτέρας μουσικής τέχνης και η επεξεργασία και

επισήμανσις της εν γένει ημετέρας μουσικής»94. Επιστέγασμα της

ενασχόλησης με την τέχνη ήταν η καθιέρωση του Δραματικού αγώνα το

190895, όταν ο Σύλλογος αποδέχεται την σχετική πρόταση του Γεωργίου

Χασιώτη, ως εκπροσώπου ομάδας δημοσιογράφων που θέλησαν να

διατηρήσουν την ανωνυμία τους96. Το διαγώνισμα, που θα βράβευε εναλλάξ

δράματα και κωμωδίες, έδωσε καρπούς το 1911, όταν βραβεύθηκε το δράμα

Ανθούλα του Θ. Θωμά από την Αθήνα97.

Η αντίληψη που θεωρούσε τη στρατολόγηση μελών ως μέσο

για την αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων εξακολουθούσε να

ισχύει, παρά το γεγονός ότι αποδείχθηκε αναποτελεσματική. Ο μέσος των

μελών σε ετήσια βάση φαίνεται ότι παρουσιάζει πτώση κατά την δεύτερη

εικοσιπενταετία λειτουργίας του Συλλόγου. Στο γύρισμα του αιώνα ο

Σύλλογος είχε εκλέξει συνολικά 1239 τακτικά, 211 αντεπιστέλλοντα και 368

επίτιμα μέλη98. Την εποχή αυτή (συγκεκριμένα το συλλογικό έτος 1901-02) ο

Σύλλογος αριθμούσε 255 μέλη, ενώ ο στόχος ήταν τα 500". Την περίοδο

1906-07 οι επικεφαλής των δύο κεντρικών παρθεναγωγείων100,

συμπληρώνουν την ομάδα των ευάριθμων γυναικών, που εκλέχθηκαν ως

94
Ο.π., σ. 14-15.
95
Το πρόγραμμα του διαγωνισμού βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 58-59.
96
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 17-18. Το πρόγραμμα του διαγωνίσματος στις σ. 31-32.
97
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 7.
98
Βλ. Μιχ. Ψαλίδας, «Προεδρική Λογοδοσία 1899-1900», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 30.
99
Γεώργιος Αποστολίδης «Προεδρική Λογοδοσία 1901-1902», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 72. Σε ότι
αφορά τους 46 νεοεκλεγέντες, η αναλογία μεταξύ επιστημόνων από τη μια και εμπόρων,
τραπεζιτών και ανωτέρων υπαλλήλων από την άλλη ήταν ίση.
100
Πρόκειται για τις Ευθαλία Αδάμ και Ελένη Στρούβαλη, διευθύντρια και υποδιευθύντρια
του Ζαπείου, και Ιουστίνη Λαγουδάκη διευθύντρια του Ιωακειμίου. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 80.

269
τακτικά μέλη. Εντύπωση προκαλεί η σημαντική μείωση του αριθμού των

εμπόρων ανάμεσα στα τακτικά μέλη του Συλλόγου. Από το 1879 έως το 1909

το ποσοστό συμμετοχής τους μειώθηκε από το 35% στο 11%. Αντίθετα

αυξήθηκε το ποσοστό των γιατρών και δικηγόρων, γεγονός που μπορεί να

ερμηνευθεί από ενίσχυση των επαγγελμάτων αυτών κατά την συγκεκριμένη

περίοδο101.

Συνήθως τα νεοεκλεγέντα μέλη μόλις επαρκούσαν για να καλύψουν τα

κενά όσων έφευγαν από τη ζωή, ή διαγράφονταν επειδή δεν κατέβαλαν τη

συνδρομή τους. Το μέτρο της διαγραφής εφαρμοζόταν με κυμαινόμενη

αυστηρότητα και κάποιες φορές έθιξε βασικά στελέχη του ιδρύματος102. Το

γεγονός ότι ακούγονται απόψεις που ζητούν μεγαλύτερη ευελιξία στο θέμα

αυτό, οφείλεται στη αντικειμενική ανάγκη του Συλλόγου να μην στερηθεί τις

υπηρεσίες κάποιων από τους πνευματικούς εκείνους εργάτες που

επωμίζονταν το βάρος της λειτουργίας του 103 . Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η

ομάδα που συμμετείχε ενεργά στις διοίκηση και το επιστημονικό έργο του

Συλλόγου ήταν πάντα ολιγομελής και μπορούμε να υποθέσουμε ότι δεν

Βλ. Χάρης Εξερτζόγλου, Εθνική ταυτότητα..., ο.π., σ. 34-35. Έμποροι, τραπεζίτες,

εκπαιδευτικοί, γιατροί και δικηγόροι είναι τα επαγγέλματα ποΐτ έχουν ισχυρή παρουσία στον
ΕΦΣΚ . Ο αριθμός των τακτικών μελών είναι 304 το 1879, 394 το 1890, 212 το 1906 και 200
το 1909. Για τα ονόματα και τα επαγγέλματα όλων των μελών του ΕΦΣΚ βλ. στο παράρτημα
του δεύτερου τεύχους της παρούσης εργασίας.
102
Βλ. τις περιπτώσεις των πρώην προέδρων Ι. Αριστοκλή (ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 37) και Χρ.
Χατζηχρήστου (ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 9).
103
Βλ. σχετικά τη συζήτηση που διεξάγεται στα 1890 με αφορμή μια εγκύκλιο για την
είσπραξη των καθυστερουμένων, ΕΦΣΚ, τ. KB, σ.37 κ. εξ. Στη σ. 40 η άποψη του Στ.
Βουτυρά: «Θέλομεν εξαναγκάσει τα καθυστερούντα μέλη, άτινα εισιν οι πρώτιστοι του
συλλόγου μοχλοί, και άτινα παρέχουσιν ενταύθα εργασίαν πολύ τιμαφεστέραν της μιας
λίρας, να παραιτηθώσιν».

270
ξεπέρναγε τον αριθμό αυτών που συμμετείχαν στις διαρκείς επιτροπές .

Φαίνεται ότι προϊόντος του χρόνου το πρόβλημα μεγάλωνε105 και δεν

αποκλείεται η οργανωτική μεταρρύθμιση που επήλθε με τον κανονισμό του

1899 να προωθήθηκε για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Ο νέος

καταστατικός χάρτης όριζε ότι όλα τα μέλη του Συλλόγου, ανάλογα με την

ειδικότητα τους, εντάσσονταν στις επιτροπές, ενώ εκλέγονταν μόνο ο

πρόεδρος και ο γραμματέας καθεμιάς από αυτές106. Το οργανωτικό αυτό

σχήμα, που διατηρήθηκε και με τον επόμενη αναθεώρηση του κανονισμού

(όταν απλώς οι επιτροπές μετονομάστηκαν σε τμήματα), αποσκοπούσε να

δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ενεργότερης συμμετοχής περισσότερων

μελών στο έργο του ΕΦΣΚ. Από τα πρόσωπα που ανέλαβαν το καθήκον του

«πηδαλιούχου» του ιδρύματος ξεχωρίζουν ο Κωνσταντίνος Καλλιάδης, ο

οποίος «μετά τον Ηροκλέα Βασιάδην υπήρξεν ο είπερ τις και άλλος πολλά

μοχθήσας υπέρ του συλλόγου και διακεκριμένος αυτώ παράσχων

υπηρεσίας»107, ο μεταρρυθμιστής Αναστάσιος Χρηστίδης και ο Λεωνίδας

Λιμαράκης τελευταίος στην αλυσίδα των γιατρών, που από το 1895 σχεδόν

μονοπώλησαν το ύπατο αξίωμα του Συλλόγου. Στο διάστημα 1896-1898 δεν

αλλάζει η ηγεσία του Συλλόγου, αφού η θητεία της «παρετάθη ένεκα των

περιστάσεων»108 (υπαινικτική αναφορά στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του

104
Πα τα μέλη των επιτροπών κατά το διάστημα 1871-1911 βλ. στο παράρτημα του
δεύτερου τεύχους της παρούσας εργασίας.
105
Το 1897 ο αντιπρόεδρος Νικ. Φωτιάδης εκφράζει τη λύπη του για την απροθυμία των
μελών να προσέρχονται στις συνεδρίες. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 104.
106
Για τον κανονισμό βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 3-16 (για τις επιτροπές βλ. σ. 6).
107
ΕΦΣΚ, τ. ΚΕ, σ. 86. Το αναφέρει ο πρόεδρος Δημήτριος Μαλλιάδης αναγγέλλοντας τον
θάνατο του Κωνσταντίνου Καλλιάδη στις 19 Μαρτίου 1894. ^
108
Αν. Χρηστίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1896-1898», ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 169.

271
1897). Στις αρχαιρεσίες του 1898 δύο πρόεδροι εκλέγονται και παραιτούνται

διαδοχικά109. Τελικά την προεδρία αναλαμβάνει ο γηραιός φιλόλογος Χρήστος

Χατζηχρήστος, ο οποίος κατά την λογοδοσία του υπονοεί προβλήματα και

δυσκολίες, τονίζοντας ταυτόχρονα την «ανάγκη τους μεν παλμούς της καρδίας

ημών να καταστείλωμεν, τας δε ροάς των ημετέρων δακρύων να επίσχωμεν,

ότι ουχί επί γόοις ουδ' επί δακρύοις υμάς συνεκαλέσαμεν σήμερον, αλλ' ίνα

θάρρος σθεναρόν, γλυκείας δε και δροσώδεις ελπίδας απερχόμενοι

αποκομίσησθε εκ της των πεπραγμένων ημίν αφηγήσεως»110. Είναι προφανές

ότι η μεγάλη Κρητική επανάσταση του 1899 δημιούργησε δυσμενές κλίμα στις

σχέσεις των αρχών και της ελληνικής κοινότητας της Πόλης.

Καθώς ο κύκλος της πρώτης πεντηκονταετίας κλείνει η πλειονότητα

των τακτικών μελών είναι γιατροί όπως στα χρόνια της θεμελίωσης του

ιδρύματος. Φυσικά η νεώτερη γενεά, σε σύγκριση με τους ιατροφιλολόγους

ιδρυτές, ήταν περισσότερο αφιερωμένη στα καθεαυτό ιατρικά της καθήκοντα,

αφού οι ραγδαίες εξελίξεις της επιστήμης απαιτούσαν αφοσίωση. Στη διάρκεια

των δυο τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα συντελείται η φυσική διαδοχή

των γενεών, καθώς οι δημιουργοί του ΕΦΣΚ αφήνουν τα εγκόσμια

καταλείποντας βαριά κληρονομιά στους νεωτέρους. Λίγο πριν αλλάξει ο

αιώνας «ολοή θανάτου μοίρα» πλήττει τον ΕΦΣΚ. Είναι η περίοδος (1898-99),

όταν φεύγουν από τη ζωή: ο κύριος χρηματοδότης του ΕΦΣΚ Χρηστάκης

Ζωγράφος, οι πρώην πρόεδροι Οδυσσεύς Ιάλεμος και Ιωάννης Αριστοκλής, ο

εκ των ιδρυτών Απόστολος Βαφειάδης, ο δωρητής Ανδρέας Συγγρός και τα

Πρόκειται για τους Σταυράκη Αριστάρχη και Ανδρέα Κοπάση. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 17.
Χρ. Χατζηχρήστου, «Προεδρική Λογοδοσία 1898-1899», ΕφΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 207.

272
αντεπιστέλλοντα μέλη Ιωάννης Βαλαβάνης και Ερρίκος Kiepert111. Άλλες

σημαντικές απώλειες ήταν του Αλέξανδρου Πασπάτη112, του Κωνσταντίνου

Καλλιάδη113, του Θεμιστοκλή Σαλτέλη114 του Δημητρίου Μαλλιάδη115 και του

γερουσιαστή και ιδιαίτερου γιατρού του σουλτάνου Σπυρίδωνος Μαυρογένη

πασσά, «τριπλήν ιδιότητα έχοντος, ιδρυτού, προέδρου τρις και επιτίμου

μέλους»116. Το σημαντικότερο όμως από τα λυπηρά αυτά γεγονότα, με το

οποίο έκλεισε ουσιαστικά μια ολόκληρη περίοδος στη λειτουργία του

Συλλόγου, ήταν ο θάνατος του εμπνευστή και καθοδηγητή του Κωνσταντίνου

Ηροκλή Βασιάδη. Αν οι λέξεις σε τέτοιες περιπτώσεις μπορούν να

αποδώσουν, ενδεικτικά έστω , το ειδικό βάρος των γεγονότων, ο

χαρακτηρισμός του θανάτου ως συμφοράς «παμμεγέθους και βαρυσυμάντου»

είναι ακριβής. Ο πρόεδρος Κωνσταντίνος Καλλιάδης είχε το θλιβερό καθήκον

να αναγγείλει το χαμό του δασκάλου του, προσπαθώντας με λίγες λέξεις να

σκιαγραφήσει το μέγεθος της πιο φωτεινής προσωπικότητας του Φιλολογικού

συλλόγου: «Ο πολιός, βαθυσέβαστος, σθεναρός τε και πολύτιμος της

επιστήμης και των ελληνικών γραμμάτων αθλητής, ο επί πολλών ετών

περιόδους τα αγαθά και σωτήρια διδάξας τε και ποιήσας, ο έξοχος πολίτης,

ου ισχυρά ευεργετική πανθομολογείται η επί της εκπαιδευτικής κίνησης του

έθνους ημών τριακονταετής δράσις, ο τας διακονίας ιδρυτού, μέλους και

προέδρου του ημετέρου συλλόγου τιμήσας και ανυψώσας, ο Κωνσταντίνος

111
Χρ. Χατζηχρήστου, «Προεδρική Λογοδοσία 1898-1899», ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 215.
112
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΓ, σ. 51.
113
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΕ, σ. 86.
114
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 37.
115
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ.52.
116
Γεώργιος Αποστολίδης , «Προεδρική Λογοδοσία 1901-1902», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 73.

273
Ηροκλής Βασιάδης, τη 19 Φεβρουαρίου 1890 μετέστη εις τας αιωνίους

μονάς.»117 Η έλλειψη του ιθύνοντος νου του ΕΦΣΚ, ήταν ασφαλώς ένας

ακόμη παράγοντας για την αναδίπλωση και τον μετασχηματισμό του

ιδρύματος, το οποίο έπρεπε να συνεχίσει τα «εθνωφελές» έργο του χωρίς

αυτόν που επί τριάντα χρόνια κατηύθυνε τις τύχες του.

Ένα χαρακτηριστικό της νέας περιόδου είναι η προσπάθεια οργάνωσης

της δουλειάς του Συλλόγου. Η ένταση της επιστημονικής δράσης και ο κατ'

ουσίαν αυτοπεριορισμός του ΕΦΣΚ σε ένα τοπικό σύλλογο, που, βέβαια,

λειτουργούσε στην πρωτεύουσα του οθωμανικού κράτους και διέθετε αμείωτο

κύρος, ενίσχυσαν την τάση ενδοσκόπησης και αναδιοργάνωσης.

Στη προσπάθεια ανασυγκρότησης περιλαμβάνεται και η βιβλιοθήκη,

χωρίς όμως μόνιμα αποτελέσματα. Οι φιλότιμες προσπάθειες εφόρων και

υπαλλήλων δεν φάνηκαν επαρκείς για αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που

δημιουργούσε η έλλειψη πόρων και χώρου, αλλά και ο όγκος του υλικού. Η

αύξηση των τόμων της βιβλιοθήκης εκτός από τις αγορές, τις προσφορές118

και τις ανταλλαγές οφείλεται και στις συλλογές που κληροδοτούν μέλη ή φίλοι

του συλλόγου. Έτσι το 1889, μετά το θάνατο του πρώην αντιπροέδρου

Ιωάννη Γεωργαντόπουλου, η βιβλιοθήκη του διανέμεται μεταξύ του ΕΦΣΚ και

της Μεγάλης του Γένους Σχολής, πλουτίζοντας τη συλλογή του κατά 394

τόμους. Επίσης ολόκληρη η βιβλιοθήκη του Ηροκλή Βασιάδη (1579 τόμοι και

1000 φυλλάδια) περιέρχεται στον Σύλλογο, αφού το ελληνικό κράτος

11
' Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1889-90», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 63-64.
118
Να επισημάνουμε ανάμεσα στους δωρητές τον πρωθυπουργό της Ελλάδος Χαρίλαο
Τρικούπη, τον βασιλιά Γεώργιο, τον πάπα Λέοντα ΙΓ και τον καθηγητή του πανεπιστημίου
John Hopkins, Caspar Rene Gregory, που προσφέρει 140 τόμους.

274
παραιτήθηκε από τη διαθήκη που όριζε να δοθεί ένα μέρος των βιβλίων στο

Πανεπιστήμιο Αθηνών119. Το 1890 εκλέγεται βιβλιοφύλακας ο δάσκαλος

Νικήτας Παπαγιαννόπουλος, ο οποίος θα μείνει στη θέση αυτή για μια

πενταετία. Αυτός παρουσιάζει «την νέαν ταξινόμησιν και σύνταξιν της

βιλιοθήκης καθ' ύλην» και εκθέτει «το ποσόν των τίτλων και τόμων όπερ

περιέχει έκαστον»120. Σε αυτήν διακρίνεται εμφανώς ο γαλλικός

προσανατολισμός του Συλλόγου, αφού τα βιβλία της γαλλικής φιλολογίας (381

τίτλοι) δεν ξεπερνούν μόνο το σύνολο των βιβλίων που εντάσσονται στη

φιλολογία των άλλων ευρωπαϊκών κρατών, αλλά και αυτά της νεοελληνικής

φιλολογίας. Τα περισσότερα βιβλία (761 τίτλοι) πάντως - όπως είναι φυσικό-

ανήκουν στη διαίρεση «Ελληνική φιλολογία», που περιλαμβάνει την αρχαία

γραμματεία, ενώ επίσης ευεξήγητος είναι ο σχετικά υψηλός αριθμός ιατρικών

βιβλίων. Αξιοσημείωτος είναι επίσης ο αριθμός των αμερικανικών βιβλίων (292

τίτλοι) -που οφείλεται κυρίως στις προσπάθειες του πρέσβη της Πύλης στην

Ουάσιγκτον Γρηγορίου Αριστάρχη- σε μια εποχή που η Αμερική παρέμενε

εξωτικός κόσμος για την Ευρώπη. Παρότι η επιδείνωση των οικονομικών δεν

επιτρέπει τις αγορές, οι δωρεές συνεχίζουν να αυξάνουν το υλικό σε σημείο

που η κατασκευή νέας αίθουσας και νέων θηκών να «καθίσταται

αναπόδραστος». Στο πρόβλημα αυτό οφείλεται, κατά κύριο λόγο, η αποτυχία

των προσπαθειών που έγιναν για την οργάνωση ης βιβλιοθήκης. Στα πρώτα

χρόνια του 20ου αιώνα τρεις ιδιωτικές βιβλιοθήκες περιέρχονται στο Σύλλογο.

Είναι αυτές του Οθωμανού πρεσβευτή στο Βερολίνο Ιωάννη Αριστάρχη, του

119
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 98.
120
Νικ. Παπαγιαννόπουλος, «Έκθεσις περί της καταστάσεως της βιβλιοθήκης», ΕΦΣΚ, τ.
ΚΓ, σ. 61. Ο πίνακας της θεματικής κατάταξης στη σ. 62.

275
λόγιου Ιωάννη Βαλέτα που έζησε στο Λονδίνο και του Σπυρίδωνα Μαυρογένη

πασά. «Ούτω πλουτίζεται εκτάκτως η ημετέρα βιβλιοθήκη δια της συμβολής

τριών ρευμάτων εκ Λονδίνου, Βερολίνου και Κων/πόλεως, και τεκμήριον

βέβαιον παρέχεται ότι διατηρείται ακμαίον πάντα το γόητρον του Συλλόγου,

και προς αυτόν απευθύνονται αι τελευταίοι περιπαθείς σκέψεις ανδρών

βιωσάντων εν τη πίστει του ιδανικού και της άφθαρτου δυνάμεως των

ελληνικών γραμμάτων»121. Στα 1910 η βιβλιοθήκη αριθμεί 18.035 τόμους, 666

τεύχη και 1.537 φυλλάδια122, παραμένει όμως πτωχή και ελλιπής «δια τας

σημερινός ανάγκας του Γένους και της κοινωνίας εν νένει» 123 .

Το αναγνωστήριο, στη δεύτερη αυτή εικοσιπενταετία, συνέχισε να

λειτουργεί παράλληλα με την βιβλιοθήκη. Οι ανταλλαγές και δωρεές από τη

μία και τα οικονομικά προβλήματα από την άλλη καθόρισαν τις συνθήκες

ανάπτυξης του. Έτσι, ενώ την περίοδο 1891-1892 υπήρχαν σε αυτό 43

περιοδικά (τα περισσότερα των οποίων αγοράζονταν) και 11 εφημερίδες, δέκα

χρόνια αργότερα ο αριθμός των περιοδικών μειώνεται σε 22 1 2 4 . Το 1905-06

καταρτίζεται «σαφής κατάλογος πάντων των περιοδικών και των εφημερίδων

εγχωρίων και ξένων», η έκδοση του οποίου αναβλήθηκε λόγω οικονομικών

δυσχερειών125.

Ενώ η βιβλιοθήκη παρά την αύξηση της δεν κατάφερε να επιτύχει ως

δημόσια, το άνοιγμα προς την κοινωνία πετύχαινε σε ότι αφορά στην

121
ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 74.
122
Βλ. Λ. ΓΛιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1909-10», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 76.
123
Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1908-1909», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 40.
124
Γεώργιος Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1901-02», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 76. Ο ίδιος
επισημαίνει ότι το αναγνωστήριο (όπως άλλωστε και η βιβλιοθήκη «δεν εσυχνάζετο».
125
Χρ. Χατζηχρήστου, «Προεδρική Λογοδοσία 1905-06», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 43.

276
οργάνωση των δημοσίων διαλέξεων. Η προσφορά των ομιλητών και η

ανταπόκριση του κοινού ήταν τέτοια που σκόρπιζε ευφορία στον Σύλλογο «επί

τη ευοδώσει των πολιτιστικών αυτού αγώνων»126. Είναι χαρακτηριστικό ότι την

περίοδο 1888-89 ο αριθμός των διαλέξεων έφθασε στον εντυπωσιακό αριθμό

των σαράντα πέντε. «Τοσούτος δε ζήλος παρά τε των κ. αγορητών και του

φιλήκόου δημοσίου επεδείχθη, ώστε διαθέσιμοι ημέραι έτεραι προς

ικανοποίησιν εκατέρων των τάξεων ουχ υπήρχον»127. Φαίνεται όμως ότι ο

ζήλος σταδιακά εξασθενεί και έτσι αναζητούνται άλλες λύσεις. Εντυπωσιακή

είναι η απόφαση, που λαμβάνεται το 1901, να επιλέγονται ως ομιλητές μη

μέλη 128 , ενώ ως τότε μέλη του Συλλόγου ήταν ομιλητές σε διαλέξεις που

οργάνωναν άλλα σωματεία. Είναι η πρώτη φορά που εξωθεσμικά πρόσωπα

έχουν τη δυνατότητα να διεκπεραιώσουν έργο του Φιλολογικού Συλλόγου129.

Η φύση του ΕΦΣΚ ως κορυφαίου επιστημονικού ιδρύματος, όπως και το

γεγονός ότι συγκέντρωνε στους κόλπους του τη πλειονότητα της λόγιας

κοινότητας της Πόλης, με εξαίρεση ίσως τους δημοτικιστές, μπορούν να

ερμηνεύσουν την ενέργεια ως ένα ακόμη άνοιγμα προς την κοινωνία. Άλλωστε

η γενικότερη τάση εκλαΐκευσης και η προσπάθεια επίδειξης πρακτικού

πνεύματος επαναφέρουν το παλαιό ζήτημα για το περιεχόμενο και τα

προσδοκώμενα οφέλη από τις δημόσιες διαλέξεις Ο Αναστάσιος Χρηστίδης,

εισηγητής του νέου πρακτικού πνεύματος, τονίζει «ότι οι διαλεγόμενοι

οφείλουσι να εκλέγωσι θέματα πρακτικώτερα και προσιτά εις το πνεύμα των

126
Ι. Δ. Αριστοκλής «Προεδρική Λογοδοσία 1888-89», ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 280.
127
Ο.ΤΓ.
128
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 55.
129
Αργότερα δίνεται η ευχέρεια σε μη μέλη να διδάσκουν στα «λαϊκά μαθήματα» που
καθιερώνονται. Βλ. Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 4806-07», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 84.

277
ακροωμένων, θέματα μορφούντα το ήθος και αύξοντα τας χρησίμους γνώσεις

εν γλώσση ως οίον τε δημωδεστέρα. Διαλέξεις επιστημονικοί, απαιτούσαι

γνώσεις προπαιδευτικός δεν είναι σκόπιμοι»130. Ομοίως ο Δημήτριος

Μαλλιάδης επισημαίνει την ανάγκη μεταρρυθμίσεως ώστε «τα μαθήματα χάριν

του λαού συστηματικώς να διδάσκωνται»131. Το γεγονός ότι οι δημόσιες

διαλέξεις αφενός έφεραν την «πάλαιαν αμαρτίαν» της επιστημονικότητας και

αφετέρου δεν παρουσίαζαν θεματική ενότητα, οδήγησε το Σύλλογο να

θεσπίσει με τον κανονισμό του 1907 «και σειράν λαϊκών μαθημάτων καθ'

ωρισμένον πρόγραμμα, εκάστου μαθήματος διδασκομένου υφ' ενός και μόνου

καθ' ωρισμένην διαίρεσιν εις όσα μαθήματα απαιτούνται προς εξάντλησιν του

θέματος» 132 . Τα μαθήματα, «εν συνεχεία και τακτική εκπαιδεύσει

εκτελούμενα»133, εκτός από τον γενικό επιμορφωτικό στόχο τους134, είχαν

σκοπό να επιτύχουν να εξοπλίσουν τους εκπαιδευόμενους με χρήσιμες στον

επαγγελματικό στίβο γνώσεις135.

Το ίδιο πνεύμα πρυτάνευσε και στην ίδρυση, το 1908, της νυχτερινής

σχολής που λειτούργησε στο Ζωγράφειο136. Όπως σημειώνει ο πρόεδρος

7JÜ
Αν. Χρηστίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1892-93», ΕΦΣΚ, νΚΔ, σ. 107.
131
Δημ. Μαλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1894-95»,ΕΦΣΚ, τ. ΚΣΤ, σ. 125.
132
Λ.Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1907-1908», ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 81.
133
Λ.Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1908-1909», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 39.
134
Διδάσκονταν μαθήματα όπως: ιστορία και γεωγραφία, υγιεινή, στοιχεία συνταγματικού
δικαίου, ηθική κτλ. Βλ. ο.π.
135
Για παράδειγμα το 1909 ο διευθυντής του ηλεκτρολογικού εργοστασίου του κράτους
Μαλλέλης παρέδωσε 24 θεωρητικά μαθήματα. Από τους 65 αρχικά μαθητές συνέχισαν οι 35
ενώ μόνο οι 18 από αυτούς κρίθηκαν ικανοί να συνεχίσουν την εκπαίδευση το επόμενο
έτος. Οπως μάλιστα ανήγγειλε ο πρόεδρος το Μάιο του 1910 «δύο εκ των ως άνω μαθητών
ευρήκαν ήδη πόρον ζωής συνεπεία των μαθημάτων τούτων». Βλ. Λ.Γ. Λιμαράκης,
«Προεδρική Λογοδοσία 1909-1910, ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 75-76.
136
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 10-12. Στη σχολή διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή και αριθμητική.

278
Λιμαράκης, «η αύρα της ελευθερίας επένευσε τον Σύλλογον όπως μεριμνήσει

και περί εκείνων, οίτινες από μικρός ηλικίας αναγκαζόμενοι να κατέλθωσιν εις

αναζήτησιν του άρτου, μένουσι ολοτελώς αγγράμματοι ή από των πρώτων

τάξεων των δημοτικών σχολών όλως ανερμάτιστοι κατέρχονται εις τον

βίον»137. Παρότι στα δύο πρώτα χρόνια η σχολή λειτούργησε με ικανοποιητικά

αποτελέσματα138, υπήρχαν σοβαρές δυσκολίες, αφού λόγω του ωραρίου των

καταστημάτων, που εκτεινόταν και πέραν του μεσονυκτίου, οι εργαζόμενοι

δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν τα μαθήματα139. Τα προβλήματα ήταν

μεγαλύτερα για τους κατοίκους των απομακρυσμένων συνοικιών και για το

λόγο αυτό θεωρήθηκε αναγκαία η ίδρυση τέτοιων σχολών σε κάθε συνοικία ή

τουλάχιστον στις κεντρικότερες από αυτές. Ο Σύλλογος μάλιστα συγκάλεσε τις

εφορείες των εκπαιδευτικών σωματείων των διαφόρων συνοικιών για να

εξετάσουν από κοινού τη δυνατότητα εφαρμογής του σχεδίου αυτού140.

Αλώβητο παρέμενε και το διεθνές κύρος του Συλλόγου το οποίο

ενισχυόταν από την ποιότητα του περιοδικού και την αλληλογραφία με

πνευματικά ιδρύματα και διαπρεπείς προσωπικότητες της αλλοδαπής.

Τεκμήριο των παραπάνω αποτελούν ασφαλώς το πλήθος των προσκλήσεων

σε επιστημονικά συνέδρια και επετειακές εκδηλώσεις141. Οι εταίροι

κολακευμένοι αποδέχονται τις προσκλήσεις, που υπογραμμίζουν τη διεθνή

Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική λογοδοσία 1908-1909», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 39. Βλ. επίσης: του
ιδίου, «Προεδρική Λογοδοσία 1909-1910», ο.π., σ. 76
138
Βλ «Λογοδοσίες...» 1908-1909 και 1909-1910, ο.π., σ. 39 και 76 αντίστοιχα. Τη δεύτερη
χρονιά φοίτησαν στη σχολή 52 μαθητές χωρισμένοι σε δύο τμήματα.
139
Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1908-1909», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 39.
140
Βλ. ο.π. και ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 1.
141
Βλ. ενδεικτικά ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 203' τ. ΚΕ. σ.124' τ. ΚΗ, σ. 24.

279
αναγνώριση του ιδρύματος τους και δικαιώνουν το ενδιαφέρον του ΕΦΣΚ να

συμμετέχει στη διεθνή επιστημονική κοινότητα142. «Μόνοι οι εν τη Δύσει

εκτιμώσιν επαξίως και αναγνωρίζουσι την του Ελληνικού Φιλολογικού

Συλλόγου σημασίαν», παρατηρεί με πικρία αλλά και υπερηφάνεια πρόεδρος

το 1893 143 . Αυτός ο δίαυλος επικοινωνίας αποτελούσε την πεμπτουσία του

κοσμοπολίτικου πνεύματος που διέκρινε τον Σύλλογο. Πνεύμα ανοιχτών

οριζόντων που όμως σε καμιά περίπτωση δεν συνιστούσε υποχώρηση από

την ιδέα του έθνους και του ελληνισμού. Αντίθετα, ο ΕΦΣΚ επιφυλάσσοντας

για τον εαυτό του το ρόλο του εκπροσώπου των ελληνικών γραμμάτων,

επιζητούσε την ανάδειξη του στο πεδίο της διεθνούς επιστημονικής

άμιλλας144.

Από το πλήθος των επιστημονικών συνεδρίων στα οποία

εκπροσωπήθηκε ο ΕΦΣΚ, ιδιαίτερη μνεία αξίζει στο α' εκπαιδευτικό, το οποίο

συγκροτήθηκε τον Μάρτιο του 1904 στην Αθήνα. Ο Σύλλογος

εκπροσωπήθηκε από τον πρόεδρο του και τον πρόεδρο της φιλολογικής

επιτροπής και τιμήθηκε δια της απονομής του μεγάλου βραβείου «ου έτυχε

μόνον αυτό το Υπουργείον της Δημοσίας εν Ελλάδι Παιδεύσεως και άλλα τινά

ομότιμα ιδρύματα»145. Ο συμβολισμός της απονομής αυτής παραπέμπει στα

χρόνια που ο Σύλλογος διεκδικούσε ρόλο υπουργείου εκπαίδευσης του

142
Βλ. Χρήστος Χατζηχρήστου, «Προεδρική Λογοδοσία, 1904-05», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 93.
143
Αν Χρηστίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1892-93», ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 110.
144
Χρήστος Χατζηχρήστου, «Προεδρική Λογοδοσία, 1906-07», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 45: «ο
Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, η ιερά αυτή ναυς, ακμαίον και φιλότιμον το πλήρωμα
αυτής έχουσα, εσαεί ευττλοήσει, πλησίστιος εις το πόντιον κύμα του ειρηναίου παγκοσμίου
συναγωνισμού και νικηφόρως φερομένη». Βλ. επίσης Λ. Λιμαράκης, «Προεδρική
Λογοδοσία, 1906-1907», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 78-79.
145
Μιχ. Ψαλίδας, «Προεδρική Λογοδοσία 1903-04», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 55.

280
οθωμανικού ελληνισμού, αλλά όμως η εμβέλεια του είναι πλέον

περιορισμένη146. Είναι χαρακτηριστικό ότι για τις ανάγκες της σχολικής

έκθεσης που οργανώθηκε στο πλαίσιο του συνεδρίου, η διευθύνουσα

επιτροπή ανέθεσε στον ΕΦΣΚ να συγκεντρώσει τα^εκθέματα με τα οποία θα

συμμετείχαν τα εκπαιδευτήρια «της τε Κωνσταντινουπόλεως και των

πλησιοχώρων επαρχιών» και μόνο147.

Βήματα στον εικοστό αιώνα

Η επάνοδος στον πατριαρχικό θρόνο του Ιωακείμ Γ", το 1901, σε

συνδυασμό με την άνοδο του νεοτουρκικού κινήματος την ίδια εποχή,

εγκαινιάζει μια νέα περίοδο για τη ρωμιοσύνη της Πόλης και τον Ελληνικό

Φιλολογικό Σύλλογο. Η νέα πατριαρχία του πάλαι ποτέ αντιπάλου

ανακοινώνεται με συγκίνηση από τον πρόεδρο Γεώργιο Αποστολίδη στην

επέτειο εορτή του 1901 1 4 8 . Ο ΕΦΣΚ, που έχει πλέον εγκαταλείψει κάθε ιδέα

αυτόνομης δράσης, τίθεται με προθυμία και ελπίδα υπό την προστασία του

Πατριάρχη, ο οποίος σε κάθε ευκαιρία επιβεβαιώνει την ισχύ του. Με πιττάκιο

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του
Συλλόγου «Ανατολή», Μαργαρίτης Ευαγγελίδης σημειώνει σε επιστολή του προς τον Δημ.
Μοστράτο ότι είναι ανάγκη «να σχηματισθή εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικών Γραμμάτων
κέντρον ισάξιον προς το εν Αθήναις. Τούτο ήρξατο να σχηματίζηται από της συστάσεως του
Φιλολογικού Συλλόγου, αλλά δυστυχώς μένει έτι εν τη αρχή, ίνα μη είπω ότι χωρεί προς τα
οπίσω». Βλ. Σμαράγδα Δ. Μοστράτου, Δημήτριος Γ. Μοντράτος. Ο Φολεγάνδριος και
Κωνσταντινούπολης 1852-1909, Αθήναι 1977, σ. 126.
147
Βλ. ο.π.
148
Βλ. Γεώργιος Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1900-1901», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 53.

281
που απευθύνει στο Σύλλογο προτείνει ως λύση του οικονομικού προβλήματος

του την συλλογή «μιας ή δύο λιρών εξ εκάστης κοινότητος», ενώ παράλληλα

επισημαίνει «μαρασμόν εν ταις εργασίαις του συλλόγου»149. Όπως είναι

φυσικό τα μέλη του ΕΦΣΚ δεν δέχονται την μομφή, αλλά αντιδρούν ήπια

αναγνωρίζοντας μάλιστα ότι «η Α. Θ. Π. δεικνύει το ενδιαφέρον της δια του

πιττακίου υπέρ του Συλλόγου»150 . Ο Αυθεντόπουλος προτείνει τη σύσταση

επιτροπής «ήτις εξετάζουσα λεπτομερώς τα του Συλλόγου και εν γένει τα της

τελευταίας δεκαετίας υποδείξει ότι η εργασία των τελευταίων ετών δεν

υπολείπεται της προτέρας», ο δε Χρ. Πανταζίδης, με πικρόχολη

συγκατάβαση, ζητεί από την αντιπροσωπεία που θα μεταφέρει τις απόψεις

του ΕΦΣΚ «να υπενθυμίσει τη Α.Θ.Π. τα της ιστορίας του Συλλόγου»151. Οι

εταίροι υποδεικνύουν ότι η φιλοξενούμενη στο κτίριο Φιλεκπαιδευτική και

Φιλανθρωπική Αδελφότης θα όφειλε να συντρέξει στην αντιμετώπιση των

οικονομικών προβλημάτων, αφού «ιερώτερον και ασφαλέστερο σκοπόν θα

εξεπλήρου αφιερουμένη οριστικώς υπέρ του Συλλόγου ή κατατεμνομένη

αρδεύουσα δια σταγόνων αυχμηρά τινά χωρία»152. Στον ίδιο στόχο κατέτεινε

και η προωθημένη πρόταση δύο μελών να συγχωνευθεί ο ΕΦΣΚ με την

Φιλανθρωπική Αδελφότητα που όμως δεν έγινε αποδεκτή153, αφού είναι

Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ. σ. 59. Σχετικά με το οικονομικό ο Χατζηχρήστου αναζητώντας

«αξιοπρεπέστερο τρόπο» για την επίλυση τους «προτείνει όπως ο Πατριάρχης υποχρεώσει
τους πλουσίους ομογενείς να συνεισφέρωσιν κατ' έτος υπέρ του Συλλόγου ωρισμένον τι
ποσόν», ο.ττ., σ. 61.
150
Ο.ττ., σ. 60.
151
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 61.
152
Γεώργιος Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1901-02», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 82-83.
153
ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 61. Η πρόταση που κάνει ο Αποστολόγλους -και συμφωνεί ο Ι.
Βαλαβάνης- στοχεύει να αναλάβει ο ΕΦΣΚ«την εν γένει εκπαίδευσιν ημών».

282
φανερό ότι και τέτοιο θα σήμαινε την οριστική και τέλεια απαλλοτρίωση της

αυτονομίας του.

Ο Ιωακείμ Γ' όχι μόνο τιμά τον Σύλλογο με την παρουσία του στις

επετείους εορτές, αλλά κάνει προσπάθειες για να του εξασφαλίσει σταθερή

χρηματοδότηση154, φροντίζει γα την άδεια 155 και την τακτική έκδοση του

περιοδικού156 και γενικά εκδηλώνει το ενδιαφέρον για το «ίδρυμα της καρδιάς

του» 157 . «Ήδη της προστασίας ταύτης ο Σύλλογος απολαύων», σημειώνει το

1904 το δημοσιογραφικό όργανο του Πατριαρχείου, «έλαβε προ διετίας

σχεδόν απτόν τεκμήριον υλικής προστασίας της Μ. Εκκλησίας,

προϋφηγουμένου του παναγιωτάτου οικουμενικού πατριάρχου κκ. Ιωακείμ του

από Θεσσαλονίκης, ανομολογούντος τας έξοχους και επωφελείς τω έθνει, τη

επιστήμη, τοις γράμμασι και τη εκκλησία εργασίας του Συλλόγου ημών, του

παρ' ημίν εν Ανατολή τον τόπον επέχοντος εθνικής ακαδημίας, μετά την

αιωνόβιον ταύτην πατριαρχικήν ημών και εθνικήν ακαδημίαν, την Μ. του Γ.

Σχολήν.»158 Οι εταίροι αναθαρρούν και προσβλέπουν ξανά στην συνέχιση του

Στις 17-6-1902 , κατόπιν προτάσεως του Ιωακείμ, το Μικτό Συμβούλιο ψήφισε ετήσια
χορηγία 100 Λ.Τ. υπέρ του Συλλόγου. Βλ. τ. ΚΘ, σ. 4 και 27. Η χορηγία αυτή περικόπηκε το
1908 κατά τα 3/4. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 74.
155
Ο Μιχαήλ Ψαλλίδας στη «λογοδοσία» του 1902-03 (£ΦΓ/^τ. ΚΘ, σ. 27) σημειώνει: «Δια
πατριαρχικού πιττακίου ανακοινούται η δ' υψηλού Αυτοκρατορικού Διατάγματος
χορηγηθείσα άδεια προς τακτικήν έκδοσιν του περιοδικού».
156
Για παράδειγμα την περίοδο 1903-04 η χορηγία παραλήφθηκε, αλλά αναπληρώθηκε με
την επέμβαση του Ιωακείμ ώστε να γίνει δυνατή η έκδοση του περιοδικού. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ,
σ. 60. Επίσης ο 29οςτόμος του περιοδικού έγινε δυνατό να εκδοθεί αφού «εμπόδια (...) ουκ
ολίγης σημασίας ήρθησαν τη πατρική προς τω Συλλόγω και στοργική μερίμνη της Α.Θ.
Παναγιότητος». Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 43.
157
Τατιάνα Σταύρου, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος..., ο.π., σ.
242.
158
Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος ΚΔ (1904) [τ. 28 της ανατύπωσης], σ. 306.

283
εκπαιδευτικού έργου τους, ελπίζοντας «ότι και τ ο ^ θ λ ο ν τούτο ο Σύλλογος

θέλει ευτυχήσει ανακτήσει έστω και εις το απώτερον μέλλον»159. Φυσικά δεν

είναι καθόλου βέβαιο ότι ο Πατριάρχης ευνοεί την αναβάθμιση ρόλου του

Συλλόγου, που έτσι και αλλιώς δεν μπορούσε να εξαρτηθεί μόνο από την

απόφαση του 160 . Πάντως επί πατριαρχίας του ο ΕΦΣΚ αναλαμβάνει και πάλι

κάποιες εκπαιδευτικές δραστηριότητες, πάντα όμως υπό την σκέπη και τον

έλεγχο του Πατριαρχείου. Με τον κανονισμό του 1907 ανασυστήνεται η

εκπαιδευτική επιτροπή και λίγο αργότερα οργανώνονται οι εκπαιδευτικές

συνεδρίες, στις οποίες εξετάζονται σημαντικότατα θέματα της ελληνικής

εκπαίδευσης, διοργανώνονται «λαϊκά μαθήματα» και λαμβάνεται μέριμνα για

την ανάσχεση των προσηλυτιστικών ενεργειών. Το κληροδότημα του

Κωνσταντίνου Ε. Σεβαστόπουλου για την ενίσχυση απόρων σχολείων και

μαθητών161, φαίνεται να δίνει την ευκαιρία ενός νέου ξεκινήματος. Οι πόροι,

109
Μιχ. Ψαλίδας, «Προεδρική Λογοδοσία 1903-04», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 54.
160
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ιεράρχης μιλώντας κατά την επέτειο εορτή του 1908
αποστασιοποιείται από την απόφαση περικοπής της ετήσιας προς το σύλλογο χορηγίας:
«Το επίδομα τούτο οφείλει να παρέχη η εκκλησία προς υμάς. Είθε οι το Ταμείον των
Πατριαρχείων διευθύνοντες να εννοήσωσι την ανάγκην ταύτην να δικαιώσωσι τον
Σύλλογον». Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ.86. Στο ίδιο πνεύμα και η Εκκλησιαστική Αλήθεια, ο.π., σ.
307: «ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, ο τιμήσας εν Ευρώπη το όνομα των ελλήνων
επιστημόνων και λογίων, μηδεμίαν τη μητρί εκκλησία λύπης αφορμήν παράσχων, άτε τα
θέσμια περιέπων και σεβόμενος και εν ευσεβεί επιστημονικά) πνεύματι εργασθείς, από του
πρώτου αυτού προέδρου του αειμνήστου ιατρού και θεολόγου Στέφανου Καραθεοδωρή και
του πρώτου ιδρυτού Κωνσταντίνου Ηροκλέους Βασιάδου, μέχρι των νυν περιφραδώς
εργαζομένων αξιοί δικαίως υλικήν βοήθειαν».
161
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 41. Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1907-1908», ΕΦΣΚ, τ.
ΛΑ, σ. 72.

284
όμως, που τίθενται στη διάθεση του Συλλόγου χαρακτηρίζουν το εγχείρημα ως

ελάσσονος σημασίας.162.

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι στην τελευταία περίοδο ο

Σύλλογος έρχεται σε επαφή με τα σχολεία της αυτοκρατορίας, κυρίως, μέσω

της αποστολής των χαρτών του Κίπερτ163, που είχαν εκδοθεί με δαπάνες του

εγκατεστημένου στη Μασσαλία μεγαλέμπορου, Στέφανου Ζαφειρόπουλου164,

και έφθαναν στον ΕΦΣΚ μέσω του ΣΔΕΓ. Ο αθηναϊκός σύλλογος προχώρησε

σε επανειλημμένες εκδόσεις «γεωγραφικών και ιστορικών πινάκων Ελληνικών

χωρών, κλασσικής, αλεξανδρινής και βυζαντινής εποχής, ως και της

συγχρόνου Ευρώπης και των δύο ημισφαιρίων, οι οποίοι διετίθεντο δωρεάν

δια των οικείων προξενείων εις σχολεία της περιοχής των εν Μακεδονία,

Θράκη, Ηπείρω, Αλβανία και εις σχολεία άλλων περιοχών (Μικράς Ασίας,

νήσων κ.τ.λ.)»165. Ο Σύλλογος αποστέλλει τους πίνακες στις άπορες

κοινότητες166 του μικρασιατικού κυρίως χώρου 167 -με προτεραιότητα στις πιο

162
Πα παράδειγμα βλέπουμε ότι ο Λιμαράκης στη λογοδοσία της περιόδου 1909-1910,
(ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ.78), αναφέρει ότι «σύμφωνα με το κληροδότημα του αειμνήστου Κ.
Σεβαστοπούλου [ο ΕΦΣΚ] εψήφισε την υποστήριξη μαθητού εις το Τσοτύλειον Γυμνάσιον».
163
Λεπτομερή κατάλογο των εκδόσεων βλ. στο: Ο εν Αθήναις Σύλλογος προς Διάδοσιν των
Ελληνικών Γραμμάτων. Η Δράσις του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969 (επιμ.
Άγγελος Παπακώστας), Αθήναι 1970, σ. 124-125. Ο πίνακας που αναφερόταν στον
ελληνισμό της Μακεδονίας έγινε με τη συνεργασία του Παπαρρηγόπουλου, ο οποίος μετέβη
για το λόγο αυτό στο Βερολίνο (1880). Ο προηγούμενος ανάλογος χάρτης του γερμανού
γεωγράφου είχε προκαλέσει τις αντιδράσεις των ελληνικών συλλόγων που καταγράφηκαν
στο υπόμνημα του 1878.
164
Βλ. «Λογοδοσίες» Κ. Καλλιάδη των συλλογικών ετών 1889-90 και 1891-92, ΕΦΣΚ, τ. KB,
σ. 68 και τ. ΚΓ, σ. 83 αντίστοιχα.
165
Ο εν Αθήναις Σύλλογος..., ο.ττ., σ. 105.
166
Βλ, ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 68 ' τ. ΚΓ, σ. 93.
167
Βλ. ενδεικτικά: ΕΦΣΚ, τ. ΚΓ, σ. 55-57 (σε κοινότητες της Καππαδοκίας) τ. ΚΔ, σ.54 (σε
χωριά της περιοχής του Ικονίου) τ. ΚΖ, σ. 38. Ο ΣΔΕΓ είχε ζητήσει να περιοριστεί η διανομή

285
απομακρυσμένες —, χωρίς να είναι πάντα σε θέση να ανταποκριθεί στη

ζήτηση 169 . Οι χάρτες, πολύτιμο συμπλήρωμα του μαθήματος της γεωγραφίας,

εξυπηρετούσαν την εθνική ανάγκη της πατριδογνωσίας170 και κατόπτριζαν τον

κοσμοπολιτισμό του Συλλόγου: «Δια των χαρτών "αισθάνεται ο μαθητής την

σμικρότητα του ορίζοντος του χωρίου του και διαβλέπει τον απέραντο

ορίζοντα τη οικουμένης»171. Ο ΕΦΣΚ βεβαίως συνέχισε την αποστολή σε

σχολεία τόμων του περιοδικού και της Ζωγραφείου Βιβλιοθήκης, ενώ ακόμη

μια ενδιαφέρουσα ανάμιξη του στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι το γεγονός

ότι συστήνει δασκάλους σε μικρασιατικές κοινότητες, σύμφωνα με

επικρατούσα τότε τακτική172.

Το 1908, όπως είδαμε, ένας νέος πόλος εξουσίας, η Οργάνωση

Κωνσταντινουπόλεως, εμφανίζεται στη πολιτική κονίστρα της ελληνικής

κοινωνίας της Πόλης. Οι επιδιώξεις της οργάνωσης θα μπορούσαν να είναι

συμβατές με τις προσδοκίες του ΕΦΣΚ. Το μέλλον το οποίο ο Σύλλογος

προετοίμαζε ίσως να είχε φθάσει. Η προοπτική μιας ελληνοτουρκικής

στα περίχωρα της Κωνσταντινουπόλεως Το 1898 (τ. ΚΖ, σ.93) άφησε τον Σύλλογο να
διανείμει τους χάρτες σύμφωνα με τις ανάγκες, ενώ λίγο αργότερα ζήτησε να μην δίνονται
χωρίς ειδοποίηση (τ. ΚΖ, σ. 125).
168
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ.185.
169
Για παράδειγμα την περίοδο 1900-1901 δέχθηκε υπέρ τις 30 αιτήσεις και μπόρεσε να
ανταποκριθεί στις 25.(ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 45).
170
Για τη σημασία του χάρτη στη συγκρότηση της εθνικής κοινότητας βλ. Benedict Anderson,
Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, αναθ. εκδ.,
London 1991, σ. 163 κ. εξ.
171
Γεώργιος Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1900-01», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 45-46.
172
Βλ. για παράδειγμα ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 238 και τ. KB, σ. 80. Ενδιαφέρουσες πληροφορίες
για τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνονταν οι δάσκαλοι στα σχολεία των μικρασιατικών
κοινοτήτων μας δίνει ο δάσκαλος και συνεργάτης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών
Χρήστος Τουργούτης στην αδημοσίευτη Αυτοβιογραφία του, Αθήνα 1958, σ. 54-57,
(χειρογραφοθήκη Κ.Μ.Σ., Μ.Α. 5, αρ. εισ. 120).

286
συνεννόησης, σε μια εποχή που οι πολιτικές συνθήκες φαινόταν να την

ευνοούν, έμοιαζε ευπρόσδεκτη. Ο κοινός αγώνας κατά των Βουλγάρων στη

Μακεδονία, αλλά κυρίως ο ομολογημένος ή μη στόχος της επικράτησης των

Ελλήνων στην Ανατολή δια της πολιτιστικής υπεροχής τους έφερναν κοντά

Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως και ΕΦΣΚ. Η πρωτοφανής περίπτωση της

συνεχούς τετραετούς προεδρίας του γιατρού Λεωνίδα Λιμαράκη, επίλεκτου

στελέχους της Οργανώσεως173, ενισχύει την όποια ιδεολογική συμπόρευση

των δύο συλλογικών οργανισμών.

Η επικράτηση των Νεότουρκων και η ευφορία που προκαλεί είναι η

αφορμή για να μεταβληθεί η παραδοσιακή τακτική του Συλλόγου περί αποχής

από επίσημες πολιτικές εκδηλώσεις. Ο πρόεδρος μνημονεύοντας «το ιστορικό

γεγονός της 10ης Ιουλίου 1908» τονίζει: «Το κράτος σύσσωμον ηκολούθησε

την από του στρατού της Μακεδονίας αποπνεύσασα αύραν της ελευθερίας και

έθραυσε τας αλύσεις ου μόνον της τριακοντατριετούς .τυραννίας, αλλά και από

των τελευταίων αιώνων απολυταρχίας και επιβαλλομένης ανισότητος μεταξύ

των εθνών, και προσεκλήθησαν όλα τα έθνη όπως εν αμοιβαίω σεβασμώ και

ισότητι, ελεθερία και δικαιοσύνη συμμετάσχωσι των τε δικαιωμάτων και των

καθηκόντων εν τη υπηρεσία της κοινής πατρίδος και τη επί τα πρόσω

μεγαλύνσει και κραταιώσει αυτής.»174 Η αποστροφή αυτή του προεδρικού

απολογισμού δεν αποτελεί το μόνο τεκμήριο του νέου πνεύματος που

προσωρινά επικρατεί. Το σημαντικότερο είναι η φιλολογική εορτή, η οποία

οργανώνεται στις 18 Σεπτεμβρίου 1909 προς τιμή των επισκεπτών από την

Ελλάδα, που φθάνουν στην Πόλη ως πρεσβευτές καλής θελήσεως μετά την

173
Βλ. Α. Χ. Χαμουδόπουλος, Η νεωτέρα Φιλική Εταιρεία..., Αθήναι, 1946, σ. 22-23.
174
Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1908-1909», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 36.

287
επαναφορά του συντάγματος . Ανάμεσα στους προσκεκλημένους βρισκόταν

και ο ηγέτης των φιλελευθέρων Νεότουρκων πρίγκιπας Σαμπαχεντίν, ο οποίος

επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη μέσω Αθηνών, όπου είχε συνομιλίες με

Έλληνες αξιωματούχους. Η παρουσία του είχε ιδιαίτερη σημασία, αφού στη

συμμαχία με την παράταξη του είχε επενδύσει πολλά η Οργάνωσις

Κωνσταντινουπόλεως. Δεν αποκλείεται στην προπαρασκευή της εκδήλωσης

να συμμετείχε η ελληνική πρεσβεία και η επιλογή της συγκεκριμένης αίθουσας

να επιβεβαιώνει το ειδικό βάρος του Φιλολογικού Συλλόγου στην κοινωνική

ζωή της πρωτεύουσας, αλλά και την τάση του να δώσει το παρόν σε

σημαντικά πολιτικά γεγονότα που θα καθόριζαν εν πολλοίς το μέλλον του

ελληνισμού της αυτοκρατορίας.

Στη γιορτή δεν παρευρίσκεται ο Ιωακείμ, αλλά τον αντιπροσωπεύει ο

μητροπολίτης Νικοπόλεως. Εκπρόσωπο στέλνει επίσης ο υπουργός παιδείας,

ενώ παρίσταται ο υπουργός μεταλλείων και δασών Δ. Μαυροκορδάτος και η

ηγεσία της ελληνικής πρεσβείας (ο πρεσβευτής Ι. Γρυπάρης και ο πρόξενος

Π. Σκάσης) . Ο πρόεδρος κηρύσσοντας την έναρξη της εορτής απαγγέλλει

τέσσερις στροφές του Ύμνου εις την Ελευθερίαν του Δ. Σολωμού. Το γεγονός

διατηρεί την σημασία του, αν και η ενέργεια αυτή· δεν μπορεί να θεωρηθεί

υπερβολικά τολμηρή εντασσόμενη στην αίσθηση ελευθερίας και το κλίμα

ευφορίας που ακολούθησε τη νεοτουρκική επανάσταση. Πάντως στο

περιοδικό οι στίχοι «Σε γνωρίζω απ' την όψη του σπαθιού την τρομερή» έχουν

αντικατασταθεί με αποσιωπητικά. Ο Λιμαράκης στο λόγο του αναφέρεται στη

μακραίωνη ελληνική πολιτιστική προσφορά, κάνοντας αναφορά στον Μέγα

175
Βλ. «Φιλολογική εορτή τελεσθείσα τη Πέμπτη, 18 Σεπτεμβρίου 1908», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 6-
7.

288
Αλέξανδρο ο οποίος «το φως τούτο ανά σύμπασαν την Ανατολήν έφερε,

πάντας τους τω θείω φωτιζόμενους λαούς, αδελφούς και συνεργάτες

κηρύττουσα [η Ελλάς]». Το παράθεμα αποτελεί έμμεση αναφορά στην δράση

του ΕΦΣΚ, αλλά και στη συνεργασία των βαλκανικών λαών στην οποία

συνέκλιναν οι απόψεις Συλλόγου και Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως. Για

πρώτη φορά σε επίσημο κείμενο του Συλλόγου γίνεται αναφορά στην

επανάσταση του 1821, όταν «δια τεραστίων αγώνων [η φλόξ της ελευθερίας]

και πάλιν ανέλαμψεν εν τη αρχαία κοιτίδι»176. Η ελευθερία ως προϋπόθεση του

φωτισμού των λαών εκφράζεται πλέον ρητά. Οι έννοιες της ενότητας του

ελληνισμού και του προορισμού του περικλείονται συνοπτικά στην παρακάτω

αποστροφή, στην οποία, μάλιστα, γίνεται αναφορά σε «δούλους» Έλληνες:

«Έκτοτε η μήτηρ συνεχίζουσα τον αρχαίον τρόπον δι' όλων των τέκνων

αυτής, ελευθέρων και δούλων, προς πάντας τους συνοίκους λαούς τον φάρον

υποβάσταζεν αγωνιζομένη να φώτιση το σκότος εν τω οποίον διέπλεον.»

Αφού λοιπόν το «θάλπος της γλυκύτατης Ελευθερίας [διεχύθη] ανά σύμπασαν

την αρχαίαν ταύτην χώραν» ο ΕΦΣΚ δικαιούται να πανηγυρίσει, αλλά και να

επισημάνει την συμβολή του στην εξέλιξη αυτή: «Ο Ελληνικός Φιλολογικός

Σύλλογος όστις από 48 ετών κύριον σκοπόν ^ταξατο την μελέτη των

ελληνικών γραμμάτων, δΓ ων εξησφαλίσθη η διάδοσις και αιωνία η της

Ελευθερίας ζωή, αγαλλόμενος επί τω συντελεσθέντι γεγονότι εις ο βεβαίως

από πολλού συνετέλει ειρηνικώς, έγνω συγκαλέσαι την εορτήν ταύτην, όπως

και ύμνον προς την ελευθερίαν ανατείνωμεν υπό την άποψιν της επιδράσεως

αυτής επί της προαγωγής των επιστημών και των γραμμάτων»177.

176
ο.π., σ. 6.
177
Ο rr.

289
 Τη συνάρτηση ελευθερίας και πνευματικής ανάπτυξης τονίζει και ο

Μηνάς Αυθεντόπουλος178, ο οποίος παίρνει το λόγο μετά τον πρόεδρο, μη

παραλείποντας να αναφερθεί στην Ελλάδα ως πηγή του δυτικού πολιτισμού.

Εκεί εντοπίζει και το φιλοσοφικό ρεύμα που γέννησε τη Γαλλική Επανάσταση,

«αφ' ης πάλιν απορέει ο νυν αγών των Εθνικοτήτων». Η τελευταία πρόταση

δείχνει ότι ο ρήτορας διαβλέπει τους εθνικιστικούς ανταγωνισμούς που

κρύβονται πίσω από την αισιόδοξη ατμόσφαιρα που δημιούργησαν οι

διακηρύξεις των Νεότουρκων, για τις οποίες δεν διστάζει να διατυπώσει

εύσχημα τις αμφιβολίες του: «Ο αγών δεν επεράνθη, εξακολουθούν δε το

αποκεντρωτικόν σύστημα της διοικήσεως εν τη λεγομένη παρ' ήμιν κοινοτική

εργασία, όπερ συμβάλλεται κατά πολύν εις την ανάπτυξιν του πνεύματος της

ελευθερίας, πολλά έχει να συνεισφέρει το ημέτερον έθνος παρά των

συμβιούντων εθνών εις την κοινή πατρίδα, αν αδόλως ανεγεννήθη εν αυτή η

ελευθερία και κατορθωθεί ευόρκως η ισοπολιτεία»179.

Ενώ όλα δείχνουν ότι ο Σύλλογος εισέρχεται σε μια περίοδο πολιτικής

δραστηριότητας, ανακρούει πρύμναν. Προνοητικότητα; παράδοση; τακτική

επιλογή; Όποιος και αν είναι ο λόγος ο Σύλλογος παραμένει επιστημονικό

ίδρυμα180, ανεξάρτητα αν κάποιες ενέργειες του υπηρετούν προφανείς

178
«Οι ελεύθεροι θεσμοί προήγαγον τη πνευματικήν ανάπτυξιν πάντων των εθνών, η δε
επιστήμη υπήρξεν η ευχυμοτάτους παραγαγούσα καρπούς του πνεύματος της ελευθερίας
και της ελευθερίας του πνεύματος εν Ελλάδι». Ο.ττ., σ. 7. Ο Αυθεντόπουλος, κατά την τελετή
της καταθέσεως του θεμελίου λίθου της Μεγάλης του Γένους Σχολή, είχε προκαλέσει την
οργή του Ιωακείμ Γ', απαγγέλοντας τον στίχο: «εδώ πλανάται κατηφής του Κωνσταντίνου η
σκιά». Βλ. επιστολή του Α. Γραμματικού στα Αθηναϊκά Νέα (11-2-1932).
179
Ο.ττ.
180
«Υπήρξαν μάλιστα και οι νομίσαντες και δη προτείνανες ότι και τα του Συλλόγου (..)δέον
να προσανατολισθώσι (..) και εις την των πολιτικών μετάστασιν και επίδοσιν. Η ψυχρά
όμως σκέψις επέβαλε και κατενόησαν πάντες ότι τα επιστημονικά κέντρα και αι ακαδημίαι εν

290
πολιτικές σκοπιμότητες. Σκοπιμότητες που ορθότερα θα μπορούσαν να

ονομασθούν εθνικές, αφού σύντομα ο πολιτικός ανταγωνισμός στο ιδιότυπο

οθωμανικό συνταγματικό καθεστώς αποκτά έντονη εθνικιστική χροιά. Η

παρέμβαση του ΕΦΣΚ στα τεκταινόμενα περιορίζεται στον εκπαιδευτικό τομέα

και μάλιστα σε θέματα, όπως αυτό της αντιμετώπισης των προσηλυτιστικών

προσπαθειών των ξένων σχολών, τα οποία συγκεντρώνουν τη συναίνεση

όλων των τάσεων της ελληνοθωμανικής κοινότητας. Ενισχύοντας την

προσπάθεια της Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως και του Πατριαρχείου, ο

Σύλλογος εγκαινιάζει στην αίθουσα του δωρεάν μαθήματα γαλλικής γλώσσας

για όσους μαθητές εγκαταλείπουν τα καθολικά σχολεία, δημιουργεί το νομικό

τμήμα όπου διδάσκονται στους Έλληνες φοιτητές του οθωμανικού

πανεπιστημίου ρωμαϊκό, βυζαντινό και εκκλησιαστικό δίκαιο, ιδρύει το 1909

τη Πατριαρχική Σχολή Γλωσσών και Εμπορίου181. Με δεδομένους τους

αγώνες του ΕΦΣΚ, οι ενέργειες του κατά των προσηλυτιστών είναι

αναμενόμενες, σε μια περίοδο μάλιστα που η πτώση της απολυταρχίας τους

προσφέρει νέες ευκαιρίες εξάπλωσης. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο είναι η

ευελιξία και το σύγχρονο πνεύμα που επιστρατεύει χρησιμοποιώντας το κύριο

όπλο των αντιπάλων. Ο ΕΦΣΚ ο οποίος αναγνώριζε μεν την χρησιμότητα της

εκμάθησης ξένων γλωσσών, κατέκρινε δε την υπερβολική σημασία που τους

αποδιδόταν, αναλαμβάνει την διδασκαλία τους ώστε να αποτρέψει την

«ξενοσπουδία».

τω σκοπώ αυτών δέον να εμμένωσι» (Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσίαΐ 908-1909»,

Ο.ΓΓ., σ. 36).
181
Βλ. Αθ. Σουλιώτης Νικολαίδης, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, ο.ττ., σ. 48-49.

291
 Στην έκτακτη συνεδρίαση της 12 ης Μάρτιο 1909 ο πρόεδρος κάνει λόγο

«περί της ανάγκης προφυλάξεως των ημετέρων τέκνων από των

προπαγανδιστικών επιδράσεων» και ζητά «να μελετηθώσι και να

εφαρμοσθώσι όλα τα συναφή μέσα προς οριστικήν διακοπήν του ρεύματος

των εις τας προπαγανδιστικός σχολάς φοιτώντων μαθητών». Ανάμεσα στα

μέτρα που προτείνει είναι και η ίδρυση προσωρινής σχολής, η οποία θα

αντικατασταθεί λίγους μήνες αργότερα «υπό της προαποφασισθείσης υπό

των Πατριαρχείων Σχολής γλωσσών και εμπορίας»182. Σε διάστημα τριών

ημερών ο ΕΦΣΚ σύστησε την προσωρινή σχολή που λειτούργησε στο

Ζωγράφειο υπό την διεύθυνση του Α. Ζαμαρίου183. Η σχολή άρχισε από 1 π ς

Σεπτεμβρίου 1909 την κανονική λειτουργία της και ο Σύλλογος είχε κάθε λόγο

να υπερηφανεύεται ότι έφερε σε πέρας με επιτυχία την τιμητική εντολή του

«Εθνικού και Εκκλησιαστικού κέντρου». Ο πρόεδρος Λεωνίδας Λιμαράκης

δηλώνει ότι ο ΕΦΣΚ θα είναι ευτυχής «εάν ηδυνήθη να ανταταποκριθή προς

την τοιαύτην μεγάλην εμπιστοσύνην και έθνους και εκκλησίας», δεν

παραλείπει όμως να καυτηριάσει την κοινωνική ρίζα του προβλήματος,

επιμερίζοντας περισσότερες ευθύνες στην ελληνική κοινότητα και ιδιαίτερα στις

«διοικούσας τάξεις», παρά στους ξένους. «Η επιμονή», τονίζει, «να νομίζωσι

ότι μόνο δια της γλωσσομάθειας θα προοδεύσωσιν εν τω πρακτικώ βίω είναι

πλάνη όχι μόνο τεκνοκτόνος αλλά και εθνοκτόνος»184.

182
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 23.
Βλ. Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1908-09», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 43. Είναι
προφανές ότι η Ελληνεμπορική σχολή που λειτουργούσε από το 1831 στη Χάλκη (βλ.
σχετικά, Ξενοφών Μογέ, Η Ελληνεμπορική Σχολή της Χάλκης, Εν Κωνσταντινουπόλει
1875) δεν επαρκούσε για τις εκπαιδευτικές ανάγκες της πρωτεύουσας.
184
Ο.π.

292
 Παρά την ιδεολογική συγγένεια με την Οργάνωση

Κωνσταντινουπόλεως και όσα παραπάνω αναφέρθηκαν, ο Σύλλογος διατηρεί

τις καλές του σχέσεις με το Πατριαρχείο και γενικά παραμένει ουδέτερος στις

έριδες που διασπούν την ενότητα της κοινότητας. Ο πρόεδρος Λεωνίδας

Λιμαράκης, μέλος του ΕΦΣΚ από το 1887 185 , γνωρίζει καλά την ιστορία και τον

ρόλο που διαδραματίζει το ίδρυμα. Ασφαλώς η περίπτωση του δεν μπορεί να

συγκριθεί με αυτές πολλών μελών της Οργάνωσης, που γίνονται μέλη του

Συλλόγου στην περίοδο 1909-1912186. Οι τελευταίοι αποτελούν παραδείγματα

της προσφιλούς τακτικής της οργάνωσης να εγκαθιστά δικούς της ανθρώπους

στα συλλογικά όργανα που ήθελε να ελέγχει. Πάντως στον ΕΦΣΚ δεν φαίνεται

να γίνεται κάτι τέτοιο, είτε γιατί οι άνθρωποι αυτοί δεν μπόρεσαν να παίξουν

καθοριστικό ρόλο, είτε γιατί αποφασίστηκε να παραμείνει ο ΕΦΣΚ μακριά από

την πολιτική αντιπαράθεση, πιστός στον παραδοσιακό του ρόλο, αυτόν που οι

εταίροι θεωρούσαν ως εθνικό καθήκον: τη διακονία της ελληνικής παιδείας και

επιστήμης- του ελληνικού πολιτισμού «άσβεστος και τηλαυγής πνευματικός

φάρος» 187 , εργαζόμενος «εις μετόχευσιν γνώσεων κεκτημένων και εις ζήτησιν

και εύρεσιν της αληθείας»188.

Το 1911 συμπληρώνονται πενήντα ολόκληρα χρόνια από την ίδρυση

του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου189, αλλά οι περιστάσεις δεν είναι

05
Εκλέχθηκε στην συνεδρίαση της 2 Νοεμβρίου. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 184.
186
Κατάλογο των μελών της Οργάνωσης βλ. στο Αθ. Σουλιώτης Νικολαίδης, ο.ττ., σ. 219-
230. Μια πρόχειρη καταμέτρηση έδειξε 35 κοινά μέλη σε Ο.Κ και ΕΦΣΚ.
187
Δημ. Μαλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1894-95», ΕΦΣΚ, τ. ΚΣΤ, σ. 130.
188
Αν. Χρηστίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1895-96», ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 90.
189
Η επέτειος της ίδρυσε συνέπιπτε μεταξύ 15 και 30 Απριλίου αφού στα πρακτικά της
πρώτης συνεδρίας δεν αναφερόταν ακριβής ημερομηνία ιδρύσεως. Η πεντηκοστή επέτειος

293
πρόσφορες ώστε να επιχειρηθεί ξανά η διοργάνωση συνεδρίου. Στο τιμόνι του

Συλλόγου βρίσκονται δύο ιστορικά στελέχη. Πρόεδρος, για πρώτη φορά, είναι

ο Αλέξανδρος Ζωηρός πασάς, ένας εκ των επτά πρώτων ιδρυτών και

γραμματέας ο Οδυσσεύς Ανδρεάδης, ο οποίος επανειλημμένα υπηρέτησε

από αυτή την απαιτητική θέση. Η επέτειος, βέβαια, προγραμματίζεται να

εορτασθεί με την αρμόζουσα λαμπρότητα και ο ΕΦΣΚ προσκαλεί «τους περί

τα ελληνικά γράμματα ασχολούμενους και τα πολαχού διάφορα επιστημονικά

καθιδρύματα, όσα είτε συνδέονται μετ' αυτού δια της ανταλλαγής των

εκάστοτε δημοσιευμάτων αυτών, είτε κοινωνούσι των έργων αυτού δια της

μελέτης των αριστουργημάτων της ελληνικής αρχαιότητος, ίνα μετάσχωσι της

εορτής ταύτης και τιμήσωσιν αυτήν είτε δια της αποστολής επιστημονικών

πραγματειών προς δημοσίευσιν εν τω ιδιαιτέρως εκδοθησομένω τόμω, είτε ως

άλλως αν εγκρίνωσιν»190. Η πανηγυρική συνεδρία πραγματοποιήθηκε στις 4

Μαρτίου 1912 και όλο το σχετικό υλικό συγκεντρώθηκε σε έναν μνημειώδη

τόμο. Η Πεντηκονταετηρίς, παράρτημα του μηδέποτε εκδοθέντος 34 ο υ τόμου

αποτέλεσε ουσιαστικά το κύκνειο άσμα του ΕΦΣΚ, αφού είδε το φως της

δημοσιότητας το 1921.

Ενόψει του επετειακού εορτασμού, τα γραφεία της οδού Τοπτσιλάρ

κατακλύζονται από τα συγχαρητήρια τηλεγραφήματα σωματείων και

επιστημονικών ιδρυμάτων (ελληνικών και ξένων), που αποδίδουν στον ΕΦΣΚ

την δίκαιη τιμή για τον γενναίο πολύχρονο αγώνα του. Στα κείμενα τους

εορτή έγινε στις 9 Μαρτίου 1911.(ΕΦΣΚ , τ. ΛΓ, σ. 11) Η λογοδοσία του προέδρου Λιμαράκη
δεν δημοσιεύεται στο ΛΓ τόμο αφού δεν «ουδαμού ευρέθη» (ο.ττ. σ. 20).
190
Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Πεντηκονταετηρίς, Εν
Κωνσταντινουπόλει 1921, σ. 2.

294
καταγράφεται η καθολική αναγνώριση, την οποία απολάμβανε ο «γεραρός

σύλλογος» λόγω της επιστημονικής και εθνικής δράσης του. Είναι

χαρακτηριστικό το απόσπασμα του τηλεγραφήματος της πρυτανείας του

Πανεπιστημίου: « Η επιστημονική και εθνική αυτού δράσις επί πεντήκοντα όλα

έτη δυνάμεθα να είπωμεν ότι υπήρξεν εν Τουρκία οιονεί συμπλήρωμα των

επιστημονικών έργων, άτινα ως προς την ελευθέραν Ελλάδα επετεύχθησαν

υπό του Εθνικού Πανεπιστημίου κατά την εβδομηκονταπενταετίαν, ης την

συντέλεσιν θέλομεν εορτάσει περί τα τέλη του προσεχούς Μαρτίου».191

Την ημέρα της γιορτής στην κατάλληλα διακοσμημένη μεγάλη αίθουσα

του Συλλόγου οι εκλεκτοί προσκεκλημένοι έχουν καταλάβει τις θέσεις τους.

Παρευρίσκονται ανάμεσα στους άλλους: ο Οικουμενικός Πατριάρχης,

επικεφαλής της Ιεράς Συνόδου, οι αντιπρόσωποι του υπουργού παιδείας, ο Ν.

Πολίτης εκπροσωπών το Πανεπιστήμιο Αθηνών; ο επιτετραμμένος (Ι.

Αλεξανδρόπουλος) και ο γενικός πρόξενος της Ελλάδος, οι γραμματείς

τεσσάρων ξένων πρεσβειών, οι διευθύντριες και διευθυντές των ελληνικών και

ξένων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Πόλης. Στις 2.30 μ.μ. ο πρόεδρος

κηρύττει την έναρξη και εκφωνεί τη, γεμάτη συγκίνηση και νοσταλγία,

εισήγηση του, περιγράφοντας την ίδρυση και τα πρώτα χρόνια του ΕΦΣΚ με

την αρμοδιότητα και την αυθεντικότητα που του έδινε ο ρόλος του μάρτυρα.

Εκτός αυτού, αναφέρεται στην πολυκύμαντη σταδιοδρομία του Φιλολογικού

Συλλόγου και επισημαίνει την ανέλιξη του στην κορυφή της ελληνικής

191
Πεντηκονταετηρίς, σ. 7-8. Βλ. επίσης το συγχαρητήριο ψήφισμα των εν Αθήναις
Πανεπιστημίων όπου σημειώνεται: «Καθαράν έχων συνείδησιν της ιεράς αυτού αποστολής
ο Σύλλογος επεξέτεινε την επιστημονικήν και πάσαν την πνευματικήν αυτού ενέργειαν περί
τα κύρια σημεία, άτινα, ως ειπείν αποτελούσι το ιδεώδες φυλής βαρυσήμαντον λαχούσης
κληρονομίαν»(οπ\, σ. 49).

295
κοινότητας της Πόλης, μη διστάζοντας να τον παρουσιάσει ως θεσμό

ανάλογης σημασίας με το Πατριαρχείο: «εγένετο ο Σύλλογος εν περίαμμα, εν

περίαπτον, ούτως ώστε δύο έχομεν ημείς ενταύθα τοιαύτα: το Οικουμενικόν

Πατριαρχείον και τον Φιλολογικόν ημών Σύλλογον». Καθώς οι επέτειοι

προσφέρονται για απολογισμούς ο γηραιός πρόεδρος έχει κάθε λόγο να

νοιώθει ικανοποίηση ανατρέχοντας στα δύσκολα αλλά δημιουργικά χρόνια του

Συλλόγου. «Ως ο κατάκοπος γεωργός εν ώρα θέρους αγάλλεται επί τη θέα του

ωριμάσαντος αγρού του, ούτω και εγώ σήμερον σκαπανεύς μιας ιδέας από

του βήματος τούτου επισκοπώ το παρελθόν το πλήρες μόχθων αλλά και

ελπίδων, άφατον αισθάνομαι ευχαρίστησιν νυν, ότε ο αμητός άφθονος

συγκομίζεται εις τας αποθήκας του Έθνους»192.

Νέοι επιστημονικοί δρόμοι

Είδαμε ότι η δεύτερη εικοσιπενταετία της ζωής του ΕΦΣΚ

χαρακτηρίζεται από τη στροφή προς δραστηριότητες επιστημονικές, οι οποίες

απορροφούν πλέον το ενδιαφέρον της νέας γενιάς που αναλαμβάνει τα ηνία

του ιδρύματος. Είτε αυτός ο μετασχηματισμός υπαγορεύεται από τις

αντικειμενικές συνθήκες, είτε όχι, η ενδελεχής απασχόληση με τις επιστήμες

αντιμετωπίζεται με την αρμόζουσα σοβαρότητα. Με δεδομένο ότι ο Σύλλογος

οφείλει να συμμετέχει στην επιστημονική κοινότητα επί ίσοις όροις, αλλά και το

γεγονός ότι σε κάποιους τομείς οι αντικειμενικές συνθήκες δεν του επιτρέπουν

192
Ο.π., σ. 48.

296
να συναγωνιστεί τους Ευρωπαίους , είναι λογικό να κατευθύνει τη

δραστηριότητα του σε επιστημονικούς τομείς όπου μπορεί να επιτύχει

αξιόλογα αποτελέσματα Όπως επισημαίνει ο Αναστάσιος Χρηστίδης, «η

μελέτη της ημετέρας ιστορίας καθόλου, από των αλεξανδρινών χρόνων και

μετά ταύτα, μέχρι των αρχών του λήγοντος αιώνος, η πάτριος χριστιανική και

βυζαντινή αρχαιολογία μετά της αρχαιολογίας των επιστημών, η τοπογραφική

εξερεύνησις του ενδιαφέροντος τμήματος της Αυτοκρατορίας και ιδία της

βασιλίδος των πόλεων μετά της καλλιτεχνικής και αρχαιολογικής μελέτης και

ερμηνείας των σωζωμένων μνημείων, είνε η μόνη ημίν αρμόζουσα' τοιαύτας

δε προσδοκώσι παρ' ημών τας μελετάς και οι της Εσπερίας σοφοί»194. Με λίγα

λόγια τονίζεται η ανάγκη να αναδειχθεί η βυζαντινή περίοδος, στην μελέτη της

οποίας δίνεται σαφές προβάδισμα. Προτείνεται, μάλιστα, αντί της ίδρυσης

μεσαιωνολογικού τμήματος η ενσωμάτωση Μεσαιωνικής Εταιρείας του

Μανουήλ Γεδεών195, του οποίου οι σχέσεις με τον σύλλογο είχαν πολλές

διακυμάνσεις196. Παρατηρούμε ότι χωρίς τυμπανοκρουσίες επιχειρείται

αναπροσανατολισμός των στόχων του ιδρύματος και παρέκκλιση από τη

γραμμή Βασιάδη. Δεν είναι μόνο η αναβάθμιση της μέσων χρόνων, αλλά και η

προοπτική κλονισμού της κυριαρχίας της αρχαιότητας με το ίδιο επιχείρημα:

193
Στον ελλαδικό χώρο το επιχείρημα σχετικά με την αδυναμία παρακολούθησης των
θεαματικών επιστημονικών ανακατατάξεων, ενθαρρύνει την αποκατάσταση της
γνωσιολογικής συνέχειας με την αρχαιότητα, εκτιμά ο Θεόδωρος Κρητικός, «Το ζήτημα της
εθνικής επιστημονικής παράδοσης και οι έλληνες θετικοί επιστήμονες των αρχών του 20ου
αιώνα», Τα Ιστορικά, τχ. 22 (1995), σ. 134-135.
194
Αν. Χρηστίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1892-93», ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 101.
195
Ο.ΓΓ., σ. 105.
196
Βλ. Σταύρος Θ. Ανεστίδης, Η εθναρχική παράδοση της Μεγάλης Εκκλησίας και ο
Μανουήλ Γεδεών, Αθήνα 1993 (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), σ. 176-177.

297
«Οι την κλασσικήν φιλολογίαν καλλιεργούντες, και το σκήτττρον των

συγχρόνων επιστημών σθεναρώς και τελεσφόρως εν τη Δύσει κρατούντες είνε

απειροπληθείς, τους οποίους ημείς εκ λόγων κατά το μάλλον ή ήττον

γνωστών αδυνατούμεν να παρακολουθήσωμεν ως τούτο ικανώς απεδείχθει εκ

της ανεπαρκείας της επιστημονικής και της Ανθρωπολογικής Επιτροπής»197.

Πέρα από την κριτική και τις προτάσεις δεν έγιναν αλλαγές που να μπορέσουν

να προσδώσουν νέα φυσιογνωμία στο Σύλλογο. Βέβαια οι μελέτες οι σχετικές

με τη βυζαντινή περίοδο (ιδιαίτερα οι τοπογραφικές)198 πληθαίνουν, καθώς σε

αυτήν επικεντρώνονται οι εργασίες της αρχαιολογικής επιτροπής, η οποία

αναλαμβάνει να ανταποκριθεί στην ευρωπαϊκή επιστημονική τάση μελέτης

των «μέσων χρόνων»199. Νέοι βυζαντινολόγοι200 πλαισιώνουν τα παλαιότερα

μέλη της αρχαιολογικής επιτροπής, ενώ στα 1911 θεσπίζονται δύο νέα

διαγωνίσματα με αντικείμενο ακριβώς τη μελέτη του βυζαντίου: το Σάθειον201

197
Αν. Χρηστίδης, «Προεδρική λογοδοσία 1892-93» ο.ττ, σ. 101.
198
Ο Δημήτριος Ραϊτσανόφσκυ στην αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία του Bizans
Arkeolojisi Calismalarì Bakimindan «Hellenikos Pholologikos Syllogos Istanbulda» Rum
Edebiyat Kurumu ve Bunun Dergisi JJo περιοδικό του ΕΦΣΚ ως προς τις εργασίες βυζαντινής
αρχαιολογίας], Istanbul 1974, καταγράφει 34 άρθρα του περιοδικού του Συλλόγου με θέμα
την βυζαντινή τοπογραφία, τα περισσότερα των οποίων δημοσιεύονται την περίοδο που
εξετάζουμε.
199
Βλ. ενδεικτικά την «Λογοδοσία» του 1906-07, ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 82, όπου ο Λ. Γ. Λιμαράκης
αναφερόμενος στο έργο της αρχαιολογικής επιτροπής ζητά από τους «καταγινομένους περί
την αρχαιολογίαν και ιδία την Βυζαντινολογίαν» εντατικότερη εργασία.
200
Οι Ιωάννης Παπαδόπουλος, Ξενοφών Σιδερίδης και Ι. Π. Μηλιόπουλος συγκαταλέγονται
σε αυτούς. Ο τελευταίος ασχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με την διακρίβωση της θέσεως
βυζαντινών οικισμών. Τα χειρόγραφα των εργασιών του βρίσκονται κατατεθειμένα στο
Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.
201
Πρόκειται για το ποσό των 3.500 χρυσών φράγκων που είχε συγκεντρωθεί με έρανο
υπέρ της αγοράς της βιβλιοθήκης του μεσαιωνοδίφου Κωνστ. Σάθα. Ο Σάθας με επιστολή
τουστο Πατριαρχείο ζήτησε να διατεθούν για την σύσταση διαγωνίσματος μεσαιωνικής
ιστορίας και γεωγραφίας, η εκτέλεση του οποίου ανατέθηκε στον Σύλλογο.

298
και αυτό του Δ. Ζαμπακού πασά, με το οποίο βραβευόταν ανά τριετία

πραγματεία «επί θέματος της Βυζαντιακής περιόδου»202. Η συνδιάλεξη με νέα

επιστημονικά ρεύματα που υπηρετούν νεοϊδρυθείσες επιτροπές, όπως η

κοινωνιολογική και η ανθρωπολογική, δεν αποφέρει καρπούς. Όμως, σε μια

ραγδαία εξελισσόμενη και με διαρκώς αυξανόμενες απαιτήσεις εξειδίκευσης

επιστήμη όπως η ιατρική, η βιολογική επιτροπή σφράγισε με την

υποδειγματική δράση της την λειτουργία του Ζυλλόγου παράγοντας

σημαντικότατο σε όγκο και ποιότητα επιστημονικό έργο.

Ο προσανατολισμός και η οδοιπορία του Συλλόγου σε νέους

επιστημονικούς δρόμους δεν σήμαναν την παύση των προγραμμάτων

εκείνων που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του ιδρύματος στην διάρκεια της

προηγούμενης περιόδου. Υπήρξαν βέβαια προτάσεις που στόχευαν σε

δομικές αλλαγές, αλλά τα προγράμματα αυτά συνέχισαν να εκτελούνται με

ελάχιστες μόνο διαφοροποιήσεις. Δριμύτατη κριτική δέχεται η Ζωγράφειος

Βιβλιοθήκη, καύχημα ως τότε του Συλλόγου, για τον λόγο ότι η επιστημονική

επεξεργασία των αρχαίων έργων λειτουργούσε σε βάρος του εκπαιδευτικού

και εκλαϊκευτικού στόχου που είχε οριστεί από την προκήρυξη του

διαγωνίσματος. Η σχολαστική διαπραγμάτευση των αρχαίων κειμένων από

τους επιμελητές και τα προβλήματα με τους εκδότες σήμαιναν, επίσης, την

υπερβολική καθυστέρηση των εκδόσεων, που στη πράξη παρέπεμπε στις

καλένδες την υλοποίηση του φιλόδοξου προγράμματος, το οποίο προέβλεπε

Βλ. τον Κανονισμό του διαγωνίσματος , ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 19. Στην ίδια σελίδα η επιστολή
του αγωνοθέτη προς τον πρόεδρο Λεωνίδα Λιμαράκη. Το «Ειδικόν Πρόγραμμα» της πρώτης
προκήρυξης στην επόμενη σελίδα.

299
την έκδοση, σε πρώτη φάση, 90 έργων203. Ο γιατρός Αναστάσιος Χρηστίδης

υποστήριξε με επιμονή την ανάγκη αναθεωρήσεως καταθέτοντας σχετικό

υπόμνημα204. Σε αυτό δηλώνει απερίφραστα ότι «η έκδοσις των Ελλήνων

ποιητών και συγγραφέων [είναι] άσκοπος χρόνου και χρημάτων απώλεια,

άντικρυς δε του προγράμματος προς τε την παρούσαν ημών πνευματικήν

μόρφωσιν και τας επείγουσας εθνικός ανάγκας αντίφασις», αφού το έθνος έχει

«ανάγκην απόλυτον τροφής απλής, εύπεπτου και δη επιγούσης, ουχί δε

δυσπέπτων εδεσμάτων»205. Τονίζει με έμφαση ότι «το ενδεχόμενον της

αποδείξεως της αρχαίας γλώσσης, ως ζώσης, εν τω στόματι του ελληνικού

έθνους, είναι φυσικώς τι αδύνατον» και ζητά όχι απλώς να γίνεται η έκδοση

των αρχαίων συγγραφέων «προς χάριν της πολυπληθεστέρας τάξεως»206,

αλλά και να συμπεριληφθούν στο πρόγραμμα και τα διδακτικά, φιλολογικά και

επιστημονικά [προϊόντα] των συγχρόνων θεωρητικών και φυσικών

επιστημών»207. Η φιλολογική επιτροπή απέρριψε τις αιτιάσεις του Χρηστίδη,

όπως και κάθε σκέψη μεταρρύθμισης του προγράμματος της Ζωγραφείου

Βιβλιοθήκης, την οποία θεωρούσε «ως τι αντισήκωμα των κακώς παρ' ημίν

203
Ο Αν. Χρηστίδης στη «λογοδοσία» του 1892-93, ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 103, παρατηρεί:
«Κρίνοντες εκ της εκδόσεως τεσσάρων και μόνον τόμων εντός οκταετίας, αφεύκτως
οφείλωμεν να παραδεχθώμεν ότι οι ενενήκοντα τόμοι της πρώτης και οι άλλοι τόσοι της
δευτέρας περιόδου της εκδόσεως της Ζωγραφείου Βιβλιοθήκης θέλουσιν απαιτήσει, κατά
τους μετριότερους υπολογισμούς, πλέον των τριών αιώνων!»
204
Βλ. Αναστάσιος Χρηστίδης, «Υπόμνημα επί του προγράμματος και της εκδόσεως της
Ζωγραφείου Ελληνικής Βιβλιοθήκης», ΕΦΣΚ, τ. ΚΣΤ, σ. 43-50.
205
Ο.π, σ. 45.
206
Ο.π., σ. 46.
207
Ο.π., σ. 49.

300
εχόντων εκπαιδευτικών πραγμάτων» . Ο Χρηστίδης ανταπάντησε στην

κρίση της φιλολογικής επιτροπής209 και τελικά δημιουργήθηκε μείζον θέμα, το

οποίο έδωσε την ευκαιρία στον Πατριάρχη Άνθιμο Ζ' να εμφανιστεί ως

προστάτης της αξιοπρέπειας του Συλλόγου και να απευθύνει προς το

προεδρείο νουθεσίες σε μάλλον αυστηρό τόνο 210 . Τελικά, βέβαια, καμιά

αλλαγή δεν έγινε στην προσπάθεια που υλοποιούσε ένα από τα μεγαλύτερα

όνειρα του Ηροκλή Βασιάδη. Ως το 1913 ο ΕΦΣΚ εξέδωσε δεκατέσσερις

τόμους της βιβλιοθήκης αυτής211 και απέστειλε αντίτυπα τους --ως βραβεία

των αρίστων μαθητών- σε ελληνικά σχολεία, υπογραμμίζοντας έτσι τον

φιλεκπαιδευτικό χαρακτήρα του.

Η αντιπαράθεση με αφορμή την έκδοση των αρχαίων συγγραφέων

υποκρύπτει την σύγκρουση δύο κόσμων στους κόλπους του Συλλόγου, η

οποία σχηματικά θα μπορούσε να αποκληθεί διαμάχη λογίων και ιατρών.

Ουσιαστικά πρόκειται για την αντίσταση της παράδοσης στο νέο πρακτικό

«Γνώμη της Φιλολογικής Επιτροπής επί του υπομνήματος του κ. Αν. Χρηστίδη», ΕΦΣΚ,
τ. ΚΣΤ, σ. 55. Σχετικά με τη γλώσσα η επιτροπή επισημαίνει ότι η νεωτέρα είναι «αυτή η
αρχαία υπό την τελευταίαν αυτής φάσιν και μορφήν» και καταλήγει ότι «η αρχαία δεν είναι
γλώσσα νεκρά» (σ. 56). Αρνητικός σε οποιαδήποτε μεταβολή του διαγωνίσματος στάθηκε
και ο χορηγός Χρηστάκης Ζωγράφος.
209
Βλ. «Παρατηρήσεις εις την επί του υπομνήματος κρίσιν της Φιλολογικής Επιτροπής»,
ΕΦΣΚ, τ. ΚΣΤ, σ. 60-65 και «Συμπληρωματικοί παρατηρήσεις επί του Προγράμματος της
Ζωγραφείου Ελλ. Βιβλιοθήκης», ο.ττ., σ. 66-74.
210
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ.52. Ενδιαφέρον έχει η άποψη του Δημητρίου Μαλλιάδη, ο οποίος
τονίζει ότι «ο Σύλλογος, ως σωματείον, υπό κανονισμόν διεπόμενον και έχον συναίσθησιν
της λειτουργίας αυτού δεν είναι δυνατόν να προκαλέση εξωτερικός παραστάσεις άλλων
αρχών».
211
Κατάλογος των εκδοθέντων τόμων δημοσιεύεται στην Πεντηκονταετηρίδα, ο.ττ., σ. 468
και στο παράρτημα Ι της παρούσας εργασίας. Να σημειώσουμε τα μεγάλα προβλήματα που
αντιμετώπισε ο Σύλλογος λόγω των υπερβάσεων και απαιτήσεων του εκδότη του Αισχύλου

301
πνεύμα, που επιχειρεί, ανεπιτυχώς, να ανατρέψει uç ιδεολογικές βάσεις στις

οποίες οικοδομήθηκε ο ΕΦΣΚ. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Χρηστίδης

παραθέτει τις εξής απόψεις του Ι. Σκαλτσούνη212 : «Εκλαμβάνοντες ότι εσμέν ο

περιούσιος της γης λαός, διότι καταγόμεθα εκ των αρχαίων, φρονούμεν ότι η

ευγενής ημών καταγωγή είναι τίτλος, ου ενώπιον ουδείς έτερος κατισχύει,

αποδίδοντες δε εις την σοφίαν των αρχαίων πάσαν πρόοδον του νεωτέρου

πολιτισμού, πιστεύομεν ότι δια μόνης της μελέτης και ερμηνείας των

συγγραμμάτων αυτών θα εξασφαλίσωμεν την χρηστοήθειαν του ατόμου, την

εν τω οίκω ευδαιμονίαν και την απάλειψιν των κοινωνικών δεινών, εξ ων

κατατρυχόμεθα». Ο πρόεδρος, ο οποίος θεωρεί μετριοπαθείς τις απόψεις του

Σκαλτσούνη, συνεχίζει την παράθεση των λόγων του αναφέροντας «ότι επί

τοιούτων σκέψεων σπουδαίως επιδρά τοσαύτα μεν δεινά, τοσαύτας δ' εθνικός

απογοητεύσεις παραγαγούσα εθνική υπεροψία και μεγαλαυχία ' αυτά τα δύο,

ήτοι η εθνική υπεροψία και μεγαλαυχία είναι ουσιωδέστερον νόσημα των

περισσότερων σχεδόν λογίων»213.

Είδαμε ότι η ιδεολογική συγκρότηση του ΕΦΣΚ χαρακτηρίζεται από τη

συνάρτηση «ελληνική αρχαιότητα και φωτισμένη Ευρώπη». Ο Χρηστίδης,

αντίθετα με την κρατούσα άποψη, απαγκιστρώνεται από την θεώρηση ότι η

αρχαιότητα είναι αρχή πάντων των επιτευγμάτων του σύγχρονου πολιτισμού

και ζητά να υποχωρήσει η κλασσική εκπαίδευση προς όφελος της διάδοσης

Ν. WiCKlein. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 47-49 50-51, 53-56. Βλ. επίσης Τατιάνα Σταύρου, Ο εν
Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος..., ο.ττ., σ. 216-17.
212
Ο Ιωάννης Σκαλτσούνης (Ληξούρι 1824 - Χανιά 1915) υπήρξε νομικός και οικονομολόγος
με σημαντικό έργο. Έμεινε κυρίως γνωστός για τις δημώδεις απολογητικές μελέτες του υπέρ
του χριστανισμού.
213
Αν. Χρηστίδης, «Υπόμνημα...», ο.π., σ. 47-48.

302
των νέων επιστημονικών γνώσεων και τεχνικών επιτευγμάτων. Οι απόψεις

του για το γλωσσικό όργανο που θα χρησιμοποιηθεί δεν είναι ανάλογα

τολμηρές, αφού απλώς καταγγέλλει την «λίαν καθαρεύουσα», προφανώς ως

πλησιέστερη στην αρχαία «νεκρά» πλέον γλώσσα. Ο Χρηστίδης παρόλο που

άσκησε την προεδρία επί τέσσερις περιόδους δεν μπόρεσε να επιβάλλει τις

απόψεις του. Το θέμα επανέρχεται από τον Λεωνίδα Λιμαράκη στα τέλη του

1908, όταν οι εταίροι συζητούν ξανά το επιστημονικό επίπεδο και την

καθυστέρηση της έκδοσης214. Ωστόσο και πάλι καμία αλλαγή δεν γίνεται

αποδεκτή, αφού απορρίπτεται η πρόταση του Λιμαράκη για την παράθεση

«παραφράσεως»215, αλλά και αυτή του βυζαντινολόγου Ι. Παπαδόπουλου, να

διακοπεί η έκδοση των αρχαίων και να αρχίσει των βυζαντινών συγγραφέων,

στο έργο των οποίων «είναι εστραμμένη η προσοχή των απανταχού

λογίων»216. Ο ανταγωνισμός, πάντως, μεταξύ βιολογικής και της φιλολογικής

επιτροπής εκδηλώνεται με αφορμή και άλλα θέματα όπου τέμνονται οι κύκλοι

των αρμοδιοτήτων ιατρών και λογίων217. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση

του ζητήματος της διδασκαλίας της υγιεινής που θα απασχολήσει τον ΕΦΣΚ

™ Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 12 κ. εξ.

215
Βλ. ο.π., σ.18
216
Βλ. ο.π., σ. 13.
217
Βλ. για παράδειγμα την αντιδικία που ξεσπά με αφορμή την ανάγνωση της μελέτης του
ιατρού Κλ. Κοκκολάτου με τίτλο «Η ιατρική εν τη αρχαία τραγωδία» για την επιστημονική
συμβολή της οποίας οι φιλόλογοι του Συλλόγου εκφράζουν ζωηρές αντιρρήσεις. Βλ. ΕΦΣΚ,
τ. ΚΖ,σ. 182-183 και 187-188.

303
τα επόμενα χρόνια, το οποίο όμως ύστερα από τις αρχικές αντιπαραθέσεις218,

θα αντιμετωπιστεί με πνεύμα συνεργασίας219.

Οι εκπαιδευτικού χαρακτήρα διαγωνισμοί Καραπάνειος και Βουτσιναίος

συνεχίζουν την πορεία τους χωρίς εκπλήξεις. Ο πρώτος συγκεντρώνει

συμμετοχές συγγραφέων ανέκδοτων διδακτικών βιβλίων, τα οποία, όμως,

δύσκολα αποσπούν την επιδοκιμασία της εκπαιδευτικής επιτροπής. Πράγματι

από τα δεκαεννέα βραβεία που προκηρύχθηκαν στο διάστημα 1880-1898,

απονεμήθηκαν μόνο τα οχτώ220. Όσο για τα βιβλία γραμματικής και ιστορίας

ματαίως ανταγωνίζονται οι υποψήφιοι, δεδομένων των υψηλών απαιτήσεων

και της ιδιαίτερης σημασίας του αντικειμένου. Κατά την περίοδο 1886-87

υποβάλλονται προς κρίσιν μία γραμματική και δύο ιστορίες, που βεβαίως

απορρίπτονται, ο πρόεδρος παραδέχεται την «μεγάλην δυσχέρειαν ην

παρέχει η σύνταξις τοιούτων διδακτικών βιβλίων»221. Η διαπίστωση, το 1891,

ότι ο διαγωνισμός έχει ατονήσει, οδηγεί στη προσπάθεια αναζωογόνησης του

Βλ. σχετικά ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 11-15. Η φιλολογική επιτροπή αναγνωρίζει στη βιολογική
την αρμοδιότητα στο ζήτημα της υγιεινής εποπτείας των Σχολών ενώ η ίδια (που έχει
αναλάβει και τα καθήκοντα της άλλοτε εκπαιδευτικής) διατηρεί την ευθύνη στα θέματα που
σχετίζονται με την διδασκαλία του μαθήματος της υγιεινής. Αυτόν το διαχωρισμό των
αρμοδιοτήτων επικαλείται ο Μηνάς Αυθεντόπουλος στη διάρκεια των εκπαιδευτικών
συνεδριών (βλ. παρακάτω), όπου εξετάσθηκε το θέμα της υγιεινής των σχολείων. Βλ.
ΕΦΣΚ. Πρακτικά των εκπαιδευτικών Συνεδριών 1907-1908, Εν Κωνσταντινουπόλει 1908, σ.
32-34.
219
Το 1911 στην επιτροπή που συντάσσει το πρόγραμμα για τη συγγραφή εγχειριδίου
σχολικής υγιεινής, συμμετέχουν δύο μέλη του βιολογικού και δύο του επανασυσταθέντος
εκπαιδευτικού τμήματος. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 8.
220
Βλ. Έκθεσις Φιλολογικής Επιτροπής 1902-1903», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 17. Ανάμεσα στους
βραβευθέντες οι: Γ. Χασιώτης, Αργυρός (Αλφαβητάριον, 1880), Γ. Γεράκης (Αριθμητική,
1881), Γ. Τσιάκας (Ιερά Ιστορία, 1881), Α. Βασακόπουλος (Γεωγραφία, 1884). Βλ. «Έκθεσις
Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1890-91», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 120.
221
«Προεδρικός απολογισμός 1886-87», ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 96.

304
με την αναδημοσίευση των προγραμμάτων σε ιδιαίτερο τεύχος, αλλά και μέσω
222
των εφημερίδων . Λίγο μετά η εκπαιδευτική επιτροπή μεταρρυθμίζει το

πρόγραμμα και συμπεριλαμβάνει αντί της χρηστομάθειας, αναγνωστικά τριών

τάξεων του δημοτικού, «ορίσασα τη μεν Β' τάξει Ροβινσώνα, τη Γ Οδύσσειαν,

και την Δ' Ηρόδοτον»223. Η αναθεώρηση αυτή έχει ως αποτέλεσμα την

υποβολή 14 έργων από τα οποία και τελικά βραβεύεται μία Οδύσσεια με την

προϋπόθεση να γίνουν οι απαραίτητες βελτιώσεις224. Η διεύρυνση και η

απλοποίηση του θεματικού αντικειμένου αποφέρει την υποβολή δεκαπέντε

υποψηφιοτήτων και οδηγεί στη βράβευση του φιλόλογου Δ. Μοστράτου 225 για

την διασκευή και «παράφρασιν εις την νέαν γλώσσα» της Οδύσειας»226. Να

σημειώσουμε ότι η λέξη «παράφρασις» αποσκοπεί προφανώς να

υπογραμμίσει το ενιαίον της ελληνικής γλώσσας (αρχαίας και νέας), γεγονός

το οποίο καθιστούσε αδόκιμη τη χρήση του ορού «μετάφρασις» (που

χρησιμοποιείται για να περιγράψει την μεταφορά στα ελληνικά του έργου του

D. Defoe)227. Αξιοσημείωτη είναι, επίσης, η επισήμανση για τη σύνταξη των

Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1890-91», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 136. Ενδιαφέρον έχει η

απόφαση να καταχωριστεί το πρόγραμμα στις εφημερίδες Κωνσταντινουπόλεως, Αθηνών,
Σμύρνης, Αλεξανδρείας, Τεργέστης και Βουκουρεστίου, δίνοντας μας, αδρή καταγραφή των
κέντρων του ελληνισμού με αξιόλογες λόγιες κοινότητες.
223
ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 74. Το «Πρόγραμμα» του διαγωνίσματος δημοσιεύεται στις σ. 75-76.
224
Η ύλη των σχολικών βιβλίων δεν θα περιλάμβανε ολόκληρα τα έργα αλλά τα
«ηθικοπλαστικότερα» τμήματα τους. Βλ. Αν. Χρηστίδης, «Προεδρική λογοδοσία 1892-93»,
ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 104.
225
Για τη ζωή και το έργο του καθηγητή της Μεγάλης του Γένους Σχολής και μέλους του
ΕΦΣΚ, βλ., ΣμαράγδαΔ. Μοστράτου, Δημήτριος Γ. Μοστράτος..., Αθήναι 1977.
226
«Κρίσις της Εκπαιδευτικής Επιτροπής (...) επί των αναγνωστικών της Δημοτικής
Σχολής», ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 92-100. Υποβλήθηκαν «5 Ροβινσώνες, 6 Οδύσσειαι και 4
Ηρόδοτοι».
227
Βλ. «Πρόγραμμα..», ο.ττ., σ. 75.

305
έργων εν «γλώσση γνωρίμω τη παιδική ηλικία», πράγμα που ασφαλώς

φανερώνει κάποια ευελιξία, παρόλο που η ασάφεια της διατύπωσης δεν μας

επιτρέπει να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα για το μέγεθος της

υποχώρησης από την λόγια καθαρεύουσα που είναι έτοιμος να ανεχθεί ο

Σύλλογος. Βεβαίως η κυριαρχία του γλωσσικού αυτού τύπου είναι

αναμφισβήτητη στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και το σημαντικότατο

διαγώνισμα για την συγγραφή της «Γραμματικής της καθαρευούσης της νέας

ελληνικής γλώσσης προς διδασκαλίαν των παιδευομένων εν ταις αστικαίς

σχολαίς» θα αναθεωρηθεί το 1902228, χωρίς όμως κανένα πρακτικό

αποτέλεσμα. Το γεγονός ότι δεν έγινε δυνατό να βραβευθούν βασικά

διδακτικά βιβλία, ενώ, όπως ήταν φυσικό, εκδόθηκαν και κυκλοφόρησαν

πλήθος τέτοια, οδήγησε τον Κ. Καραπάνο να θεωρήσει ως περιττή τη

συνέχιση του προγράμματος. Ο χορηγός αρχικά θα αρνηθεί την πρόταση για

την μετατροπή του διαγωνίσματος «ελληνικής και φυσικής ιστορίας» σε

συγγραφή «γενικής παιδαγωγικής»229, για να υποχωρήσει λίγο αργότερα,

χωρίς όμως ούτε ο νέος αγώνας «περί συντάξεως οδηγού της πρώτης

παιδεύσεως»230 να προσελκύσει συμμετοχές231.

2
Βλ. «Έκθεσις της Φιλολογικής επιτροπής 1902-03», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 19. Το πρόγραμμα
του διαγωνισμού στις σ. 18-20
229
Βλ. Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρικός απολογισμός 1908-09», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 41.
230
Για το πρόγραμμα του διαγωνίσματος βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 31-32.
231
Βλ. Λ.Γ. Λιμαράκης, «Προεδρικός απολογισμός 1909-10», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 77.

306
 Ο «Βουτσιναίος», ο οποίος στη μακρά πορεία του δεν ευτύχησε να

κινήσει το ενδιαφέρον των διαγωνιζομένων232, οδηγείται επίσης σε

αναθεώρηση ώστε να εξέλθει από τη λήθη 233 . Πράγματι κατά την περίοδο

1893-94, δεκατρία ολόκληρα χρόνια μετά την ίδρυση του διαγωνίσματος

υποβλήθηκαν τρία χειρόγραφα, τα οποία όμως δεν μπόρεσαν να

αποσπάσουν την επιδοκιμασία της εκπαιδευτικής επιτροπής. Έτσι, η

φιλόδοξη και ευγενική απόπειρα, η οποία αποσκοπούσε να εξεύρει «μίτον

ασφαλή προς έξοδον εκ του χαώδους λαβυρίνθου των παντοίων και ποικίλων

και ως τα πολλά τερατωδών και αλλοπρόσαλλων παιδευτικών συστημάτων,

μεθόδων και γνωμών»234, δεν μπόρεσε να επιτύχει ούτε κατ' ελάχιστον τους

στόχους της 235 . Μόνη ωφέλεια ο γενικότερος προβληματισμός γύρω από την

ανάγκη δημιουργίας ενός οδηγού της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως. Ανάγκη

την οποία ο ΕΦΣΚ έφερε στο προσκήνιο, προωθώντας την δημιουργία

ομοιόμορφων προγραμμάτων για κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα. Το 1889 η

εκπαιδευτική επιτροπή ανέθεσε σε τέσσερα μέλη της την μελέτη «περί του

ομοιομόρφου προγράμματος της αστικής σχολής ζητήματος», αφού

διαπίστωσε ότι το ήδη συνταχθέν από το 1874 πρόγραμμα μπορούσε να

^ Βλ. Κ. Καλλιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1886-87», ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 96. «Το

προκηρυχθέν προ τετραετίας πρόγραμμα προς σύνταξιν οδηγού της δημοτικής παιδεύσεως
παρατείνεται και πάλιν, ο δε σύλλογος σφόδρα λυπείται επί τη μη επιτεύξει του αγώνα
τούτου.»
233
Βλ. Κ. Καλλιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1890-91», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 136 Το
πρόγραμμα του διαγωνισμού δημοσιεύεται στις σ. 89-92 του ίδιου τόμου.
234
Δημ. Μαλλιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1893-94», ΕΦΣΚ, σ.128.
235
Όπως είδαμε δεν υπήρξε αποτέλεσμα ούτε όταν προκηρύχθηκε η συγγραφή οδηγού
πρώτης παιδεύσεως στο πλαίσιο του Καραπανείου διαγωνίσματος.

307
δεχθεί τις αναγκαίες τροποποιήσεις σύμφωνα την πρόοδο του «παιδευτικού

συστήματος και την εμφάνιση περί τούτου νεωτέρων γνωμών»236.

Αυτός που συνεχίζει χωρίς ταλαντεύσεις την πορεία του είναι ο ετήσιος

διαγωνισμός για τη συλλογή των «Ζώντων Μνημείων». Η φιλολογική

επιτροπή εξακολουθεί να κρίνει δεκαπέντε κατά μέσο όρο συλλογές,

βραβεύοντας το δυνατό περισσότερες από αυτές έστω και με το ήμισυ του

δεκάλιρου βραβείου. Είναι σαφές ότι ο διαγωνισμός αφορά αποκλειστικά την

ελληνική γλώσσα και φαίνεται ότι οι διαγωνιζόμενοι θεωρούν υποχρέωση τους

να καταθέσουν τις αποδείξεις για την επιβίωση και διασπορά της, τις οποίες

αναζητεί ο ΕΦΣΚ. Έτσι, στη σύνταξη λεξιλογίων μικρασιατικών κοινοτήτων

εξαιρούνται οι τουρκικές λέξεις237, προβάλλοντας έτσι έμμεσα μια επίπλαστη

εικόνα αμιγούς ελληνοφωνίας.

Η Μικρά Ασία εκπροσωπείται με μεγαλύτερη συχνότητα την περίοδο

αυτή, όπως επίσης η Θράκη (ιδιαίτερα η Αδριανούπολη) και τα νησιά του

Αιγαίου (κυρίως η Κάρπαθος)238. Πλάι σε κάποιους από τους συλλογείς των

προηγούμενων χρόνων νέα ονόματα προστίθενται στην πάντα περιορισμένη

** Ι. Δ. Αριστοκλής, «Προεδρική Λογοδοσία 1888-89», ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 283.

237
Αναφέρει στη αδημοσίευτη Αυτοβιογραφία του (χειρογραφοθήκη K.M.Σ., Μ.Α. 5) ο
δάσκαλος Χρήστος Τουργούτης: «Εις το Φερτέκι έγραψα το Γλωσσικόν ιδίωμα του χωριού
μου, το οττοίον εβραβεύθει από τον Φιλολογικόν Σύλλογον της Κων/πόλεως με 5 χρυσάς
λίρας Τουρκίας. Εισηγητής δε ήτο ο καθηγητής της Μ.Γ. Σχολής ο Αυθεντόττουλος. Ο
Αλεκτορίδης με συνέστησε να μη γράψω και τας εν τη γλώσση μας χρησιμοποιούμενος
τουρκικός λέξεις, δια τούτο εθεωρήθει ότι το λεξιλόγιον μου είναι αντιγραφή του λεξιλογίου
του Αλεκτορίδου» (βλ. σ. 93-94).
238
Βλ. τον κατάλογο των περιοχών προέλευσης των συλλογών στο παράρτημα Ι.

308
ομάδα των «φερεπόνων δυτών» , όπως τους ονόμασε το 1878 ο

Βασιάδης240. Το χαρακτηριστικό των τελευταίων δύαπεριόδων κατά τις οποίες

διεξάγεται ο διαγωνισμός είναι η αποστολή οκτώ συνολικά συλλογών

δημοτικών ασμάτων, γραμμένων στην εκκλησιαστική ή την ευρωπαϊκή

παρασημαντική241. Οι Νικόλαος Φαρδής και Γεώργιος Παχτίκος, δύο από τους

σημαντικότερους ερευνητές των δημοτικών τραγουδιών, είναι και τις δυο

φορές οι νικητές242.

Η αγωνία για την «συγκομιδή του απείρου υλικού του τήδε και κακείσέ

διεσπαρμένου κινδυνεύοντος να εξαφανισθή»243, οδηγεί τις εντατικές

προσπάθειες του Συλλόγου προς την κατεύθυνση αυτή. Το 1891 μάλιστα

βλέπει το φως της δημοσιότητας ο πρώτος τόμος με γλωσσική ύλη του

Ζωγραφείου αγώνος244. Ο πρόεδρος Κ. Καλλιάδης διαβάζει λίγους στίχους

από μια συλλογή ηπειρωτικών δημοτικών τραγουδιών αφήνοντας έτσι να

239
Ο Σ. Μανασείδης συνέχισε με αξιοπρόσεκτη συχνότητα την αποστολή συλλογών από
τον Αίνο, ενώ ο Εμμανουήλ Μανωλακάκης και Κωνσταντίνος Κανελλάκης υπογράφουν όλες
σχεδόν τις συλλογές από Κάρπαθο και Χίο αντίστοιχα. Μπορούμε επίσης να αναφέρουμε τα
ονόματα των Αστεριού Ζήκου (Κοζάνη) Παναγιώτη Μακρή (Κατιρλί), Γ. Παπαδόπουλο
(Νίσυρο), Κ. Κουρτίδη (Αδριανούπολη), αλλά και των Ανδρέα Καρκαβίτσα από την Ελλάδα
και Βίτου Πουλούμπου από την Καλημέρα της Κάτω Ιταλίας.
240
«Έκθεσις Φιλολογικής Επιτροπής περί του Ζωγραφείου Διαγωνίσματος», ΕΦΣΚ, τ. IB,
σ.102.
241
Βλ. «Έκθεσις ... περί του Ζωγραφείου Διαγωνίσματος» ΕΦΣΚ, τ. ΚΣΤ, σ. 120.
242
Βλ., ο.π. και ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 160. Βλ. σχετικά τα έργα του Μάρκου Δραγούμη, Ογδόντα
πέντε μελωδίες από τα κατάλοιπα του Νικολάου Φαρδή, Αθήνα 1991 (ιδιαίτερα σ. 5-8) και «Η
συλλογή Παχτίκου και το προβλημάτων μουσικών καταγραφών της», Απόψεις, τχ. 6 (1992),
σ. 511-524. Βλ. επίσης το έργο του Παχτίκου, 260 Δημώδη Ελληνικά Άσματα..., Εν Αθήναις
1905, το οποίο, μάλιστα, τέθηκε υπό την κρίση του ΕΦΣΚ.
243
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρικός απολογισμός 1889-90», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 70.
244
Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, Ζωγράφειος Αγων, ήτοι
μνημεία της Ελλ. αρχαιότητος ζώντα εν τω νυν Ελληνικώ λαώ, τ. Α, Εν Κωνσταντινουπόλει
1891.

309
διαφανεί μια χαραμάδα δημοτικής στο μονολιθικό λόγιο παραπέτασμα που

καλύπτει το Σύλλογο. Ίσως μάλιστα το γεγονός ότι χαρακτηρίζει το άσμα

«αριστούργημα (...) αξιοθαύμαστον δια την ποιητικήν φαντασίαν, την χάριν,

την αρμονίαν, την απλότητα, την του πάθους αναπαράστασιν και μάλιστα το

μεταδοτόν της συγκινήσεως»245, να δίνει ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ κάποιας

ευελιξίας στο θέμα της γλώσσας, όπως παραπάνω αναφέρθηκε, ή ακόμη και

αναγνώρισης ενός γλωσσικού κόσμου πέρα από τον λόγιο 246 . Προς την ίδια

κατεύθυνση είναι άλλωστε και η πρόθεση του Συλλόγου να συντάξει με βάση

το υλικό των «ζώντων μνημείων» λεξικό της δημοτικής γλώσσας. Ωστόσο όλα

αυτά δεν σημαίνουν με κανένα τρόπο αποδοχή τους δημοτικισμού. Στο σχετικό

με το λεξικό της δημοτικής υπόμνημα του (το 1907) ο Δ. Οικονομίδης

κατηγορεί τους δημοτικιστές ότι δημιούργησαν «ιδίαν γλώσσαν», την οποία

επιζητούν να επιβάλλουν με κάθε τρόπο, επιδιώκοντας τον θάνατο όχι μόνο

της καθαρεύουσας, αλλά και «αυτής έτι της γνησίως δημοτικής ημών

γλώσσης»247. Στην διαμάχη που προκαλεί το γλωσσικό ζήτημα ο Σύλλογος

αναγνωρίζει ένα ακόμη εμπόδιο στην διαμόρφωση ενιαίου και κοινά

245
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1891-92», ΕΦΣΚ, τ. ΚΓ, σ. 88.
246
Ο Δ. Οικονομίδης, εισηγητής της φιλολογικής επιτροπής σημειώνει το 1892 (ΕΦΣΚ, τ. ΙΓ,
σ. 78), ότι η νέα γλώσσα πρέπει να διαμορφωθεί έτσι ώστε «να η μεσάζουσα μεταξύ της
αρχαίας και της νυν δημώδους, τουτέστιν ούτε άγαν αρχαΐζουσα, αλλ' ούτε και τετριμμένη
χυδαίζουσα». Αλλά «περί της δημώδους ουδείς δύναται να γίνηται λόγος, καθ' όσον αύτη
φύσει αναπτύσσεται εκάστοτε και θέλει αναπτύσσεται ελευθέρως, ουδέ δύνανται οι λόγιοι να
μεταβάλωσι την τοιάνδε ή τοιάνδε πορείαν αυτής, καθ' όσον αύτη μηδέν το τεχνητόν εν
εαυτή φέρουσα εστίν η καθαρώς φυσική των πολλών γλώσσα».
247
Βλ. Δ. Η. Οικονομίδης, «Υπόμνημα περί συντάξεως λεξικού της δημοτικής γλώσσας»,
ΕΦΣΚ, τ. Λ, 157-164. «Από είκοσι περίπου ετών δυστυχώς εκ των ημετέρων τινές
φαντασθέντες, ότι σπουδαιότατος παρέχοντες στο Γένος υπηρεσίας ήρχισαν
δημιουργούντες ιδίαν γλώσσαν ευτυχώς εις αυτούς μόνον καταληπτήν, αλλ' υπό των ιδίων
ως τη μόνη και αληθήν ρωμαίικη γλώσσα διακυρητομένην».

310
αποδεκτού γλωσσικού οργάνου, ικανού να υποστηρίξει την ιδέα του ενιαίου

έθνους, ενώ ταυτόχρονα θεωρεί ότι η δημοτική δεν μπορεί να εξυπηρετήσει

τέτοιους στόχους. «Διότι ου μόνον και άλλως λυσιτελέστατον είναι τούτο [το

λεξικό] και απαραίτητον, αλλά και τα μάλιστα θέλει συντελέσει, ίνα τεθή τέρμα

άπαξ δια παντός εις το ολονέν προβαλλόμενον και διαιωνιζόμενον παρ' ημίν

γλωσσικό ζήτημα' διότι εγώ τουλάχιστον φρονώ ότι εν αυτώ τω λεξικώ

έχοντες προ οφθαλμών ολόκληρον τον θησαυρόν της γνησίας ημών

γλώσσης, το πλήθος των διαλέκτων και ιδιωμάτων αυτής και την ποικιλίαν

των τύπων μιας και της αυτής λέξεως εν ταις διαφόροις διαλέκτοις248, θα

αναγνωρίσουσι επιτέλους οι νέοι δήθεν αναμορφωτές της γλώσσης, ότι ως

άνθρωποι ηπατήθησαν, θα πεισθώσιν, ότι οία δήποτε διάλεκτος της

δημοτικής και αν ληφθεί ως βάσις, αδύνατον να μορφωθή γλώσσα πληρούσα

υψηλοτέρας εθνικός και ατομικός ανάγκας, ή γλώσσα πληρούσα συγρόνως

και φιλολογικός και πρακτικός του καθ' εκάστην βίου ανάγκας, και θα

ομολογήσωσιν, ότι η καθαρεύουσα ήτο και είναι πράγματι ενδεδειγμένη να

εξυπηρετή τα αληθή του Γένους και της εκκλησίας ημών συμφέροντα χωρίς

βεβαίως να παρακωλύη και την εκ παραλλήλου χρήσιν και καλλιέργειαν της

δημοτικής ημών γλώσσης, ικανάς και αυτής παρέχουσας υπηρεσίας»249.

Ο Οικονομίδης αναφέρει στο υπόμνημα του (σ. 159) τις ελληνικές διαλέκτους
αναδεικνύοντας το εύρος των πληθυσμών που δυνάμει αποτελούν το γλωσσικό σώμα του
ελληνικού έθνους: «Η Ποντική διάλεκτος, η Καππαδοκική, η εν Κωνσταντινουπόλει
λαλουμένη, η εν Χιλή, η εν Μυτιλήνη, Λέσβω και Κυδωνίαις, η εν Σμύρνη λαλουμένη, η
Χιακή διάλεκτος, η Κρητική και Κυπριακή, η εν Θράκη, η εν Μοναστηρίω και Θεσσαλονίκη
και η εν Ηπείρω λαλουμένη, η Τσακωνική διάλεκτος, η εν Πελοποννήσω και η εν Στερεά
Ελλάδι λαλουμένη, η εν Αθήναις, η εν Επτανήσοις και ταις λοιπαίς τουρκικαίς είτε ελληνικαίς
νήσοις ομιλούμενη, ως και η εν Σικελία ελληνοϊταλική».
249
Ο.π., 157-158.

311
 Σχεδόν αμέσως μετά την έκδοση του Ζωγραφείου Αγώνος αρχίζει η

επεξεργασία του υλικού για την έκδοση του δεύτερου τόμου 250 , που όμως δεν

θα πραγματοποιηθεί251. Ο ΕΦΣΚ, θέλοντας να συμμετάσχει «στο μέγα του

Γένους έργο», έστειλε το 1909 τη γλωσσική ύλη στην Αθήνα, ώστε να

χρησιμεύσει στη έκδοση του μεγάλου λεξικού της Ελληνικής γλώσσης252.

Προϊόντος του χρόνου ο ζήλος των διαγωνιζομένων μειώνεται και ο

Σύλλογος αναγκάζεται να θέσει αυστηρότερους όρους. Έτσι, για

αντιμετωπίσει την τακτική ορισμένων που στέλνουν τμηματικά τις συλλογές

τους 253 , ώστε να αποσπούν περισσότερα χρήματα, ορίζει ότι θα απονέμεται

πλέον μόνο δεκάλιρο βραβείο για ύλη πέντε τυπογραφικών, «ή κατά τι μεν

ελάσσονα, αλλά διακρινομένην κατά το ποιόν»254. Από το 1895 ο

διαγωνισμός, με πρόταση του χορηγού, βραβεύεται ανά διετία255 και τελικά

διακόπτεται με το κλείσιμο του αιώνα, καθώς από το 1896 έχει φύγει από τη

ζωή ο Χρηστάκης Ζωγράφος.

250
Αν. Χρηστίδης, «Προεδρική λογοδοσία 1892-93», ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 102.
251
Το 1896 εκδίδεται ένα φυλλάδιο (85 σ.) με γλωσσική ύλη από νησιά του Αιγαίου (Σίκινο ,
Ιμβρο, Λέσβο, Κρήτη) ως δελτίο της φιλολογικής επιτροπής με τον γνωστό τίτλο:
Ζωγράφειος Αγων...
252
Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1909-10», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 72. Η πλούσια
λαογραφική και γλωσσική ύλη φωτογραφήθηκε και τα αντίγραφα φυλάσσονται στην
Ακαδημία Αθηνών.
253
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Μεν. Φιλανθίδη, ο οποίος τριχοτόμησε την
συλλογή του και την υπέβαλλε με τα ονόματα του γιου και της κόρης του, για να βραβευθεί
τελικά η συμμετοχή του υιού. Βλ. σχετικά ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 34.
254
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΣΤ, σ. 81. Η απόφαση λαμβάνεται στις 31-10-1894.
255
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 24-26. Ο Ζωγράφος σημειώνει στην επιστολή του από το Παρίσι με
ημερομηνία 7/19 Ιουλίου 1895 ( σ. 24): «απεφάσισα ίνα το ετησίως χορηγούμενον υμίν
εκατοντάλιρον βραβείον απονέμηται τοις αριστεύουσι συλλογεύσι κατά πάσαν διετίαν,
χρησιμεύη δε κατά το άλλο έτος εις έκδοσιν ενός τόμου των Ζώντων μνημείων».

312
 Η ανάγκη να οργανωθούν καλύτερα οι επιστημονικές δραστηριότητες

και να εναρμονιστούν με Τις απαιτήσεις της εποχής256, επιβάλλουν τις αλλαγές

του πλαισίου λειτουργίας του Συλλόγου, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε

στα σχετικά άρθρα του κανονισμού, ο οποίος αναθεωρείται τρεις φορές στη

διάρκεια της δεύτερης εικοσιπενταετίας. Ως τώρα τις αναζητήσεις σε όλους

τους τομείς εκτός της φιλολογίας, της εκπαίδευσης και της αρχαιολογίας, είχε

επωμιστεί η επιστημονική επιτροπή, χωρίς, όμως, να παρουσιάσει

αξιοσημείωτο έργο. Με τον κανονισμό του 1886 ιδρύεται η ανθρωπολογική

επιτροπή, ως επακόλουθο της άνθισης του επιστημονικού αυτού κλάδου στην

Ευρώπη. Στο πρώτο έτος της λειτουργίας της ο πρόεδρος Ιωάννης

Καραβασίλης υποβάλλει «ανάλυσιν λίαν επιτυχή αρτίως εκδοθέντος

συγγράμματος περί των πρωτογενών φυλών, ήτοι περί ανακαλύψεως του

προϊστορικού ανθρώπου, περί της θεωρίας της αναγόμενης εις την ύπαρξιν

προδρόμου ανθρώπου»257. Είναι φανερό ότι το επιστημονικό αντικείμενο της

επιτροπής θα προκαλούσε την απαρέσκεια της εκκλησίας, αλλά η πλημμελής

λειτουργία της φαίνεται ότι δεν δημιούργησε θέμα. Νέες επιτροπές που

ιδρύονται με τον επόμενο κανονισμό (1899), είναι η Φυσικομαθηματική και η

κοινωνιολογική. Η πρώτη, η οποία καλύπτει τις θετικές επιστήμες, δεν

καταφέρνει να παρουσιάσει έργο, με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται ως

Ο Αν. Χρηστίδης στη «λογοδοσία» του 1893-93, ΕΦΣΚ, σ. 101, επισημαίνει την ανάγκη
αναθεώρησης του κανονισμού «υπό πνεύμα σύμφωνον προς την παρ ημίν κατάστασιν των
επιστημών και την ικανότητα την ερευνητική ν».
257
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1986-87», ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 96. Ο πρόεδρος
επισημαίνει επίσης την συμβολή του Ηροκλή Βασιάδη στο έργο της επιτροπής. Το
αναφερόμενο βιβλίο μάλλον σχετίζεται με την ανακάλυψη, το 1885 στο Βέλγιο, κρανίων,
που έγιναν αφορμή για την επανεξέταση του σκελετού του Νεάντερνταλ.

313
περιττή πολυτέλεια Το ίδιο ισχύει και για την αρχιτεκτονική επιτροπή που

δημιουργήθηκε το 1903 259 και είχε σύντομο βίο260.

Η ομάδα που συγκέντρωνε τους νομομαθείς του Συλλόγου, είτε

ονομαζόταν κοινωνιολογική επιτροπή είτε νομικόν τμήμα, είχε σημαντικότερη

αλλά όχι συνεχή δράση. Πάντως ούτε αυτή κατάφερε να ανταποκριθεί στην

κοινωνική ανάγκη της «εξαπλώσεως όσον ένεστι των νομικών γνώσεων»261.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η επιτροπή παρεμβαίνει και στη διαμάχη

που ξεσπά στους κόλπους της ελληνικής κοινότητας για τον τρόπο ανάδειξης

της Ιεράς Συνόδου. Δεν έχουμε όμως τη άποψη που εκφράζει, αλλά μόνο τη

μνεία της ανακοίνωσης «περί εθνικών κανονισμών Και περί του αριστίνδην»262.

Στα 1907 η νομική επιτροπή αναλαμβάνει, επίσης, την διεξαγωγή του νομικού

αγώνος με θέμα το διαζύγιο «κατά την βυζαντινή νομοθεσίαν και την πράξιν

της ορθοδόξου εκκλησίαν μέχρι σήμερον»263.

Ότι όμως χαρακτηρίζει τη λειτουργία του Συλλόγου στο γύρισμα του

αιώνα, είναι η δράση της βιολογικής επιτροπής που πιστοποιεί την κυρίαρχη

θέση των γιατρών στο ίδρυμα, αλλά και τον αυστηρότερο, πλέον,

επιστημονικό προσανατολισμό τους. Η βιολογική από τα πρώτα χρόνια της

ιδρύσεως της αποτελεί «αξιομίμητον παράδειγμα προθυμίας προς την

*" Βλ. Μιχ. Ψαλίδας, «Προεδρική Λογοδοσία 1903-04», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 58.
259
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 34.
260
Η αρχιτεκτονική επιτροπή, η οποία ουσιαστικά λειτούργησε ένα έτος (ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 82),
καταργήθηκε με τον κανονισμό του 1907. Τα μέλη ενσωματώθηκαν την φυσικομαθηματικό
τμήμα. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ , σ. 79.
261
Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1906-07», τ. Λ, σ. 83
262
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 73. Η επιτροπή απασχολήθηκε με το θέμα επί τρεις συνεδριάσεις.
263
Βλ. Χρ. Χαραλαμπείδης, Έκθεσις της κοινωνιολογικής επιτροπής 1906-07», ΕΦΣΚ, τ. Λ,
σ. 77. Το πρόγραμμα του διαγωνίσματος: τ. ΛΑ, σ. 59-60.

314
επιστήμην και αφοσιώσεως προς την εργασίάν»264, ενώ είναι και η

πολυπληθέστερη «περιλαμβάνουσα του εταίρους, ιατρούς, φαρμακοποιούς

και χημικούς»265. Ο απολογισμός των συνεδριάσεων της επιτροπής είναι

πραγματικά εντυπωσιακός, καθώς στο διάστημα του συλλογικού έτους τα

μέλη της διαπραγματεύονται κατά μέσο όρο τριάντα πέντε ιατρικά θέματα. Οι

εργασίες αυτές δημοσιεύονται στο βιολογικό παράρτημα, που

πρωτοεμφανίζεται με την αυγή του νέου αιώνα (περιλαμβάνει τις εργασίες του

συλλογικού έτους 1888-89) και το οποίο σημειωτέον εκδίδεται με δαπάνες των

μελών της επιτροπής266 . Στο παράρτημα αυτό -σημαντικότατη πηγή για την

ιστορία της ελληνικής ιατρικής- καταγράφονται με λεπτομέρεια οι

συνεδριάσεις της επιτροπής που εργάζεται με επιστημονική σοβαρότητα και

συναίσθηση του καθήκοντος. Οι σημαντικότεροι γιατροί της Πόλης267, με

λαμπρές σπουδές στα πανεπιστήμια της Ευρώπης αλλά και πολύτιμη πείρα

στα εθνικά νοσοκομεία268, ανταλλάσσουν απόψεις και εμπειρίες, περιγράφουν

την εφαρμογή πρωτοποριακών μεθόδων, καταγράφουν σπάνιες περιπτώσεις,

παρουσιάζουν ασθενείς για να μελετήσουν την μορφή της αρρώστιας ή την

πορεία αποθεραπείας τους και γενικά λειτουργούν ως διαρκές ιατρικό

264
Χρ. Χατζηχρήστου, «Προεδρική Λογοδοσία», ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 212.
265
Γ. Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1900-01», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 50.

266
Βλ. Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική Λογοδοσία 1907-08», ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 78.
267
Αναφέρουμε ενδεικτικά τους: Λ. Λιμαράκη, Φ. Φωτιάδη, Μ. Ψαλίδα, Π. Ιατρόπουλο, Δ.
Μανουηλίδη, Π. Κελάίδίτη, Γ. Νούλη, Η. Μακρή, Α. Αντίπα.
268
Για παράδειγμα οι Αν. Χρηστίδης (παθολόγος), Αλ. Τράντας (οφθαλμίατρος), Αν.
Γαβριηλίδης (μικροβιολόγος), Τομάζος Σγουρδαίος (αρχιχειρουργός), Ι. Σώτροπας
(χειρουργός) συμπεριλαμβάνονταν στο ανώτερο προσωπικό του εθνικού νοσοκομείου. Βλ.
Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων του έτους 1906, Εν
Κωνσταντινουπόλει 1905, σ. 32.

315
συνέδριο. Παράλληλα ασχολούνται με τρέχοντα προβλήματα όπως η

αντιμετώπιση επιδημιών και η διάδοση των κανόνων της υγιεινής269.

Η όλη ατμόσφαιρα λειτουργίας του Συλλόγου επηρεάζεται από την

έντονη συμμετοχή των γιατρών, που αποτελούν τους εκπροσώπους του πιο

δυναμικού και ραγδαία αναπτυσσόμενου επιστημονικού κλάδου. Με αφορμή

τη πραγματεία του γιατρού Αλ. Γαβριηλίδη «περί μικροβιολογίας εν τη

οφθαλμολογία», που παρουσιάζεται σε έκτακτη ειδική συνεδρία ο πρόεδρος

δίνει το φιλοσοφικό στίγμα των νέων ανακαλύψεων: «Αναντιρρήτως η γη

ήρχισε να φαίνηται και να ήναι μικρά δια τον άνθρωπον αλλά χάρις εις το

μικροσκόπιον και τον Pasteur ανεφάνη ο άπειρος ορίζων των μικροβίων και η

γη εμεγαλύνθη, και ο κατακτητής άνθρωπος ανέπνευσε βλέπων νέας

ηπείρους ανεξιχνίαστους και νέας θάλασσας εν μια μόνη σταγόνι ύδατος.»270

Το βιολογικό τμήμα προκηρύσσει και διαγωνισμό συγγραφής βιβλίου

υγιεινής για τις αστικές σχολές271, ο οποίος βραβεύεται το 1908272. Ανάλογος

διαγωνισμός για την συγγραφή συνοπτικού εγχειριδίου σχολικής υγιεινής

προκηρύσσεται το 1911, αφού πρώτα η Κεντρική Εκπαιδευτική Επιτροπή

αποδέχεται σχετική πρόταση του μέλους της Λεωνίδα Λιμαράκη και στη

συνέχεια ο Πατριάρχης αναθέτει στον ΕΦΣΚ τη διενέργεια του διαγωνισμού273.

Βλ. για παράδειγμα «Έκθεσις Βιολογικής Επιτροπής 1904-05», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 85.
270
Γ. Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1901-02», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 80
271
Πα το πρόγραμμα του διαγωνίσματος βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 59.
272
Το βραβείο κερδίζει ο γιατρός Β. Ρίτσος (ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 46). Η έκθεση της ελλανοδίκου
επιτροπής δημοσιεύεται στον ίδιο τόμο σ. 60-71.
273
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 7-8. Το βραβείο απονέμεται στον μοναδικό συμμετέχοντα Νίκο
Τριανταφυλλίδη, ιατρό της εταιρείας των Ανατολικών σιδηροδρόμων. Την «Έκθεσιν της
Επιτροπείας του περί σχολικής υγιεινής διαγωνίσματος», βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 31-36.

316
 Η επιτροπή δεν επιθυμεί, όμως, να αποκοπεί από την παράδοση των

ιατροφιλολόγων ιδρυτών για το λόγο αυτό δεν λείπουν οι ανακοινώσεις που

μελετούν την εξέλιξη «της ιατρικής εν τη βυζαντιακή ιστορία», ή ανιχνεύουν

«παν στοιχείον χρήσιμον προς πλήρη κατανόησιν της ιατρικής εν τη κλασσική

αρχαιότητι»274. Όπως επισημαίνει ο πρόεδρος Γεώργιος Αποστολίδης «η

ροπή προς ταύτας μελετάς ενέχει θερμήν αγάπην προς την εθνικήν ιστορίαν

και την φιλολογίαν και είναι αρίστη απόδειξις ότι εν τη νεωτέρα γενεά των

ομογενών ασκληπιαδών η ιατρική επιστήμη επιθυμεί, μεθ' όλον αύξοντα

οσημέραι πλούτον γνώσεων και τον πολυμελή θόρυβον των ανακαλύψεων

της, να διατηρή ακμαίαν την μνήμην της καταγωγής και ευγνωμόνως να

ερευνά αυτήν δια μέσου των αιώνων μελετώσα τα γραπτά μνημεία, και να

ευρίσκει ούτω ευάρεστον αναψυχήν εκ των καθημερινών προς τους ασθενείς

επισκέψεων»275. Η βιολογική επιτροπή με την ποσότητα και την ποιότητα του

έργου της καλύπτει το κενό, το οποίο παρατηρείται από την ύφεση της

δραστηριότητας άλλων επιτροπών όπως η φιλολογική και αρχαιολογική, που

στα προηγούμενα χρόνια καθόρισαν με τη δράση τους τη φυσιογνωμία του

Συλλόγου. Είναι αξιοσημείωτο ότι η βιολογική κάνει* την εμφάνιση της όταν η

φιλολογική έχει στερηθεί την διενέργεια του διαγωνισμού των «ζώντων

μνημείων», ενώ το πρώτο παράρτημα της διαδέχεται το τελευταίο της

Γ. Αποστολίδης, «Προεδρική Λογοδοσία 1900-1901», ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 50. Βλ. για

παράδειγμα τις ανακοινώσεις του Αναστασίου Χρηστίδη, «Περί επιστημονικής μεθόδου εν τε
τη αρχαία και τη νέα ιατρική» (τ. ΚΔ, σ. 30-35)' «Περί της εις την Ρώμην δι' Ελλήνων
εισόδου της επιστημονικής ιατρικής» (τ. ΚΗ, σ. 202-213) και «Ιατρική αρχαιολογία» (τ. ΚΘ, σ.
205-222).
275
Ο.π.

317
αρχαιολογικής επιτροπής276. Όπως είναι αναμενόμενο ο ΕΦΣΚ αναγνωρίζει το

έργο της βιολογικής και ταυτόχρονα απονέμει τον δίκαιο έπαινο στους ιατρούς

που πρωταγωνίστησαν σε ολόκληρη τη μακρά πορεία του ιδρύματος: «Ο

Σύλλογος ευγνωμονεί τω ιατρικώ σώματι εν γένε* ' εκ των αυτού ιδρυτών

ιατροί ήσαν πολλοί, ιατρός συνέλαβε την ιδέαν της ιδρύσεως του Συλλόγου και

το ιατρικό σώμα διαρκώς και ακαμάτως συνεισέφερε αθλητάς εις τον

Σύλλογον»277.

Παρά την συστηματική εργασία και την προσήλωση του ΕΦΣΚ στο

επιστημονικό του έργο, δεν έγινε δυνατόν να αποφευχθεί η σύγκριση με το

ένδοξο παρελθόν του ιδρύματος. Με αφορμή προφανώς τις αιτιάσεις του

Ιωακείμ (βλ. παραπάνω), ο πρόεδρος Μιχαήλ Ψαλίδας αναφέρει ότι

«υφίσταται υπόκρυφος τις ψίθυρος προς υποτίμησιν των κατά τα τελευταία

έτη εργασιών του ημετέρου Σωματείου». Επισημαίνει όμως ότι οι

επιστημονικές και άλλες εργασίες του Συλλόγου συγκρινόμενες με αυτές «της

ευκλεούς εποχής της δράσεως και οικονομικής ευεξίας (...) δεν ήθελον ευρεθή

και αι σημερινοί υποδεέστεροι»278.

Το τελευταίο αρχαιολογικό παράρτημα είναι αυτό του 26ου τόμου (1896) ενώ το
αντίστοιχο βιολογικό δημοσιεύεται για ττρώτη φορά στον αμέσως επόμενο τόμο του
περιοδικού (1900).
277
Λ.Γ. Λιμαράκης, «Προεδρική λογοδοσία 1906-07», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 83.
278
Μιχ. Ψαλίδας, «Προεδρική λογοδοσία 1902-03», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ.33. Πρβλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ,
σ. 83 και τ. ΚΘ, σ. 90.

318
 «Εκπαιδευτικοί συνεδρίαι»

Σε ότι αφορά τον φιλεκπαιδευτικό χαρακτήρα του ιδρύματος δύο είναι,

όπως είδαμε, τα δεδομένα: το αμείωτο ενδιαφέρον του για τη ελληνική

εκπαίδευση στην αυτοκρατορία, αλλά και η αντικειμενική αδυναμία του να

διαδραματίσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του παρελθόντος. Στο πλαίσιο το

μετασχηματισμού του ΕΦΣΚ σε κέντρο επιστημονικής έρευνας, πράγμα το

οποίο αυτόματα σημαίνει απομάκρυνση από διοικητικές αρμοδιότητες και

αποφάσεις, μπορεί να περιληφθεί ο νέος ρόλος του ως επιστημονικού

συμβουλευτικού οργάνου. Έτσι, εκτός από τα πορίσματα της εκπαιδευτικής

επιτροπής για διάφορα θέματα, ο Σύλλογος με τις ευλογίες του Πατριαρχείου

οργανώνει στα 1907-1908 και 1908-1909 δύο σειρές εκπαιδευτικών

συνεδριών279, στις οποίες εξετάζονται καίρια εκπαιδευτικά προβλήματα και

προτείνονται λύσεις. Στις διασκέψεις αυτές, εκτός των μελών του Συλλόγου,

προσκαλούνται όλοι σχεδόν οι παράγοντες της εκπαιδευτικής ζωής της

Πόλης280. Ιερωμένοι συμμετέχουν ελάχιστοι, παρόλο που πρώτο το

Πατριαρχείο διοργάνωσε το 1900 ανάλογο συνέδριο, το οποίο ασχολήθηκε,

Στη πρώτη σειρά περιλαμβάνονται επτά συνεδριάσεις από τις 27-12-1907 έως τις 5-1-
1908 και τα πρακτικά του δημοσιεύονται το 1909 ως παράρτημα του ΛΑ τόμου του
περιοδικού. Αντίστοιχα τα πρακτικά των πέντε συνεδριάσεων από τις 27-12-1908 έως τις 5-
1-1909 δημοσιεύονται ως παράρτημα του ΛΒ τόμου, επίσης το 1909.
280
Βλ. ΕΦΣΚ Πρακτικά των εκπαιδευτικών Συνεδριών 1907-1908. Παράρτημα ΛΑ τόμου, Εν
Κωνσταντινουπόλει 1909, σ. β'. Στους προσκληθέντες περιλαμβάνονταν η Κεντρική
Εκπαιδευτική Επιτροπή των Πατριαρχείων η εκπαιδευτική επιτροπή Χαλκηδόνος, οι
καθηγητές και η διοίκηση της Θεολογικής σχολής της Χάλκης χαι των ανωτέρων εθνικών και
ιδιωτικών γυμνασίων οι διευθυντές και διευθύντριες των κοινοτικών και ιδιωτικών σχολών
και αντιπρόσωποι των φιλεκπαιδευτικών συλλόγων.

319
όμως, μόνο με το πρόγραμμα «της αστικής τταιδεύσεως της

αρχιεπισκοπής.»281

Οι αποφάσεις των συνεδριών δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα και,

παρά το γεγονός ότι προκύπτουν μέσα από επίμοχθη διαδικασία ανταλλαγής

επιχειρημάτων και σύνθεσης απόψεων των κατ εξοχήν ειδικών, δεν

αποτελούν παρά απλές συμβουλές που υποβάλλονται στο «ανώτατον

κέντρον», όπου «υπάγονται τα της εκπαιδεύσεως του ημετέρου έθνους»282.

Ακόμη όμως και στην αντίθετη περίπτωση η πρακτική εφαρμογή τους θα ήταν

ίσως, εφικτή μόνο στα σχολεία των μεγάλων πόλεων, υπό την προϋπόθεση

βέβαια ότι δεν θα ακολουθούσε η μακρά πολεμική περίοδος. Οι συνεδρίες,

πέρα από τη βασική τους μέριμνα για τον προσανατολισμό της εκπαίδευσης,

υπεισήλθαν και σε παιδαγωγικά θέματα εξετάζοντας τις μεθόδους και τα μέσα

που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν ώστε να επιτευχθεί το προσδοκώμενο

αποτέλεσμα. Κάποιες φορές μάλιστα οι εισηγητές ξέφυγαν τελείως από την

εκπαιδευτική διαδικασία, προτείνοντας λύσεις κοινωνικής η οικονομικής

κατεύθυνσης. Παρόλο που από την δεκαετία του 1870, όταν κορυφώθηκε η

εκπαιδευτική δράση του ΕΦΣΚ, το ελληνορθόδοξο σχολικό δίκτυο είχε

διευρυνθεί σημαντικά και οι οικονομικές δυσκολίες που εμπόδιζαν την

ανάπτυξη και οργάνωση του είχαν αμβλυνθεί, μερικά από τα προβλήματα

281
Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προσφώνησις», Πρακτικά... Συνεδριών 1907-1908, ο.ττ., σ. 2.
282
Βλ. την επιστολή του προεδρείου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ', που
συνοδεύει τα πορίσματα των συνεδριών. Πρακτικά... Συνεδριών 1907- 1908, ο.π., σ. γ. Ο
Μηνάς Αυθεντόπουλος από το 1902 είχε τονίσει «ότι ο Σύλλογος δέον να προβαίνη εις την
μελέτην παντός ζητήματος ωφελίμου κατ' αυτόν αδιαφορών αν η εργασία αυτού αύτη θα
γίνει ή ου δεκτή υπό των αρμοδίων». ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ.15. Οι αποφάσεις των εκπαιδευτικών
συνεδριών περιέχονται στα Πρακτικά της Πατριαρχικής Κεντρικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής,
κώδηξ 1042 (φίλμ 9) Συνεδρίασις 1 Μαίου 1908, σ.343-344.

320
όμως, μόνο με το πρόγραμμα «της αστικής τταιδεύσεως της

αρχιεπισκοπής.»281

Οι αποφάσεις των συνεδριών δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα και,

παρά το γεγονός ότι προκύπτουν μέσα από επίμοχθη διαδικασία ανταλλαγής

επιχειρημάτων και σύνθεσης απόψεων των κατ εξοχήν ειδικών, δεν

αποτελούν παρά απλές συμβουλές που υποβάλλονται στο «ανώτατον

κέντρον», όπου «υπάγονται τα της εκπαιδεύσεως του ημετέρου έθνους»282.

Ακόμη όμως και στην αντίθετη περίπτωση η πρακτική εφαρμογή τους θα ήταν

ίσως, εφικτή μόνο στα σχολεία των μεγάλων πόλεων, υπό την προϋπόθεση

βέβαια ότι δεν θα ακολουθούσε η μακρά πολεμική περίοδος. Οι συνεδρίες,

πέρα από τη βασική τους μέριμνα για τον προσανατολισμό της εκπαίδευσης,

υπεισήλθαν και σε παιδαγωγικά θέματα εξετάζοντας τις μεθόδους και τα μέσα

που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν ώστε να επιτευχθεί το προσδοκώμενο

αποτέλεσμα. Κάποιες φορές μάλιστα οι εισηγητές ξέφυγαν τελείως από την

εκπαιδευτική διαδικασία, προτείνοντας λύσεις κοινωνικής η οικονομικής

κατεύθυνσης. Παρόλο που από την δεκαετία του 1870, όταν κορυφώθηκε η

εκπαιδευτική δράση του ΕΦΣΚ, το ελληνορθόδοξο σχολικό δίκτυο είχε

διευρυνθεί σημαντικά και οι οικονομικές δυσκολίες που εμπόδιζαν την

ανάπτυξη και οργάνωση του είχαν αμβλυνθεί, μερικά από τα προβλήματα

281
Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προσφώνησις», Πρακτικά... Συνεδριών 1907-1908, ο.π., σ. 2.
282
Βλ. την επιστολή του προεδρείου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ', που
συνοδεύει τα πορίσματα των συνεδριών. Πρακτικά... Συνεδριών 1907- 1908, ο.π., σ. γ. Ο
Μηνάς Αυθεντόπουλος από το 1902 είχε τονίσει «ότι ο Σύλλογος δέον να προβαίνη εις την
μελέτην παντός ζητήματος ωφελίμου κατ' αυτόν αδιαφορών αν η εργασία αυτού αύτη θα
γίνει ή ου δεκτή υπό των αρμοδίων». ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ.15. Οι αποφάσεις των εκπαιδευτικών
συνεδριών περιέχονται στα Πρακτικά της Πατριαρχικής Κεντρικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής,
κώδηξ 1042 (φιλμ 9) Συνεδρίασις 1 Μαίου 1908, σ.343-344.

320
εξακολουθούσαν να υφίστανται. Η μη επίτευξη της ομοιομορφίας των

εκπαιδευτικών προγραμμάτων και τα πενιχρά αποτελέσματα της διάδοσης της

ελληνικής γλώσσας στους αλλόγλωσσους ελληνορθόδοξους πληθυσμούς

ήταν κάποια από αυτά 283 .

Οι επιστημονικές αυτές συναντήσεις προετοιμάστηκαν συστηματικά

από το εκπαιδευτικό και βιολογικό τμήματα, που επέλεξαν τα θέματα και τους

εισηγητές. Τα οκτώ συνολικά ζητήματα τα οποία εξετάστηκαν ήταν: η υγιεινή

των σχολείων, οι ελλείψεις στη διδασκαλία ^των αρχαίων Ελλήνων

συγγραφέων, η διδασκαλία των ξένων γλωσσών, η διδασκαλία της ελληνικής

σε ξενόγλωσσους Έλληνες, η διδασκαλία της γυμναστικής, της χειροτεχνίας,

της βυζαντινής και νεώτερης ελληνικής λογοτεχνίας και η διδασκαλία της

φιλοσοφίας284.

Όπως ήταν φυσικό, οι προτάσεις εκσυγχρονισμού των εκπαιδευτικών

προγραμμάτων στηρίζονταν στο ευρωπαϊκό πρότυπο, αφού είναι δεδομένο

ότι οι εισηγητές δεν μπορούσαν παρά να λαμβάνουν υπόψη την εκπαιδευτική

εμπειρία των δυτικών χωρών, όπου «συχνότατατα συγκροτούνται

εκπαιδευτικά συνέδρια»285 και «εν αις εδραία εκπαιδευτικά συστήματα

υπάρχουσι, προϊόντα μεγάλων και μακροχρονίων μελετών και μόχθων»286.

Όλοι σχεδόν οι εισηγητές αλλά και πολλοί από τους εμπλεκόμενους στη

συζήτηση αναφέρονται στην ευρωπαϊκή πρακτική παραθέτοντας ξένη

βιβλιογραφία, απόψεις γνωστών ξένων συγγραφέων, ακόμη και εκπαιδευτικά

283
Βλ. Χάρης. Εξερτζόγλου, Εθνική ταυτότητα..., ο.π., σ. 133-135.
284
Τα τρία πρώτα θέματα εξετάστηκαν το 1907-1908, και τα υπόλοιπα πέντε την επόμενη
χρονιά.
285
ΕΦΣΚ. Πρακτικά ..Συνεδριών 1907-1908, α. 145.
286
Λ. Γ. Λιμαράκης, «Προσφώνησις», ο.π., σ. 1.

321
προγράμματα ευρωπαϊκών χωρών, ιδίως της Γερμανίας και της Γαλλίας. Ο

ευρωπαϊκός προσανατολισμός, αυτονόητος για τη λόγια κοινότητα του ΕΦΣΚ,

είναι μονόδρομος για οποιαδήποτε μεταρρυθμιστική εκπαιδευτική

προσπάθεια. Όπως μας πληροφορεί Αλ. Ζαμαρίας οι οδηγίες που εξέδωσε η

μητρόπολη Θεσσαλονίκης «καταρτίστηκαν επί τη βάσει ευρωπαϊκών και ιδία

γαλλικών και Γερμανικών εργασιών περί διδασκαλίας των ξενόγλωσσων

παιδιών»287. Το ευρωπαϊκό πρότυπο είναι τόσο ισχυρό ώστε να κατέχει τη

θέση ενός εκλογικευμένου δόγματος. Όπως επιγραμματικά σημειώνει ο

Μοστράτος, η εισήγηση του Αυθεντόπουλου περί ενισχύσεως της φιλοσοφικής

προπαιδείας θα καταλάβει χρυσή σελίδα διότι «δεν δογματίζω είπεν, αλλά

λέγω ό,τι λέγει η Ευρώπη»288.

Το ελληνικό κράτος, ασφαλώς, δεν μπορεί να αποτελεί εξίσου ισχυρό

πρότυπο, αφού και αυτό αποτελεί χώρο υποδοχής των ευρωπαϊκών ιδεών.

Έτσι, τα αναμφισβήτητα προβλήματα του εκπαιδευτικού του συστήματος

αντιμετωπίζονται ως οικείο κακό. Η άποψη ότι ο «αληθής και γνήσιος φίλος

του έθνους [πρέπει](...) να έχει αρκετόν σθένος πεποιθήσεως ώστε να μην

κρύπτη το φρόνημα του, όταν πρόκειται ν' αποκάλυψη τας υπάρχουσας

ελλείψεις»289, ισχύει για τα τεκταινόμενα εκατέρωθεν των συνόρων. Έτσι ο

εισηγητής για την υγιεινή των σχολείων Α. Φλωράς διεκτραγωδεί την

κατάσταση των σχολείων της Αθήνας και κατακρίνει την άρνηση του

287
Αλ. Ζαμαρίας, «Εισήγησις επί της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσης εις τους
ξενόγλωσσους Έλληνες», ΕΦΣΚ, Πρακτικά των εκπαιδευτικών συνεδριών. Τεύχος Β'. 1908-
1909, Εν Κωνσταντινουττόλει 1909, σ. 16.
288
ΕΦΣΚ. Πρακτικά ..Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ. 115.
289
Θ. Φλωράς , «Η υγιεινή των σχολείων», ΕΦΣΚ. Πρακτικά...Συνεδριών 1907-1908, ο.ττ.,
σ. 3.

322
υπουργού Καραπάνου (τέως προέδρου του ΕΦΣΚ) να επιτρέψει την ιατρική

επίβλεψη των μαθητών, ενώ παράλληλα επισημαίνει το καλά οργανωμένο

σύστημα της σχολικής υγιεινής στην Βουλγαρία, αλλά και τα σωτήρια

διδάγματα που περιέχει σχετική εγκύκλιος του Αρμενικού πατριαρχείου την

οποία μάλιστα παραθέτει αυτολεξεί290. Ομοίως ο Πανταζίδης, στην εισήγηση

του για τις ελλείψεις στην διδασκαλία των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων,

παραθέτει τις απόψεις του πρώην υπουργού Αθ. Ευταξία αλλά και λογίων που

επισημαίνουν την ατελέσφορη μέθοδο με την οποία τα κλασσικά κείμενα

διδάσκονται στα ελληνικά γυμνάσια291.

Βέβαια, στο ζήτημα της διδασκαλίας της φιλοσοφίας γίνεται ευθεία

σύγκριση, που αποβαίνει σε βάρος του ελληνικού κράτους. Ο Αυθεντόπουλος

εξιστορεί την «λιτοτάτην και άστοργον αυτής εις τα γυμνάσια παροχήν»292,

ενώ ο Α. Ζαμαρίας υποστηρίζει «τι σχετικώς καλύτερον διδάσκεται η

φιλοσοφική προπαιδεία εις τα εκτός του Ελληνικού Βασιλείου γυμνάσια»293.

Όμως, ο Αυθεντόπουλος δεν παραλείπει να εξάρει το γεγονός ότι δύο σοφοί

καθηγητές με τεράστια συμβολή στην προαγωγή της φιλοσοφίας ο Πέτρος

Βραϊλας Αρμένης και Μάρκος Ρενιέρης κλήθηκαν να αναλάβουν σημαντικές

κρατικές θέσεις294, καταλήγοντας ότι «η εθνική εκεί αποκατάστασις,

290
Βλ. ο.π-., σ. 21-22.
291
Βλ. ο.π., σ.85-86 και 90-94.
292
Μηνάς Αυθεντόττουλος, «Η ενίσχυσις της διδασκαλίας της φιλοσοφικής ττροπαιδείας εν
ταις παρ' ημίν σχολαίς της μέσης εκπαιδεύσεως», ΕΦΣΚ. Πρακτικά...Συνεδριών 1908-1909,
ο.π., σ. 103.
293
ΕΦΣΚ. Πρακτικά ...Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ.115.
294
Οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών και της Ιονίου Ακαδημίας Μάρκος Ρενιέρης
(1815-1897) και Πέτρος Βραίλας Αρμένης (1812-1884) αντίστοιχα, έγιναν μέλη του Συλλόγου
το 1864 όταν ο πρώτος ήταν υποδιοικητής της Εθνικής Τραπέζης και ο δεύτερος
πρεσβευτής στο Λονδίνο.

323
προτάσσουσα κατ' ανάγκην την θεραπείαν άλλων παντοίων αγαθών, δεν

επέτρεψε άχρι τούδε την λιπαράν καλλιέργειαν και ακμαίαν άνθισιν των

φιλοσοφικών σπουδών»295. Το βέβαιο είναι ότι οι όποιες επικρίσεις δεν

ακυρώνουν τον προσανατολισμό προς την Αθήνα, αφού και στον

εκπαιδευτικό τομέα τα δυο τμήματα του ελληνισμού λειτουργούν, ή επιδιώκουν

να λειτουργούν, ως συγκοινωνούντα δοχεία. Πόσο μάλλον όταν η

πρωτεύουσα του ελευθέρου κράτους είχε το προνόμιο να διατηρεί το ανώτατο

εκπαιδευτικό ίδρυμα του ελληνισμού, το εθνικό Πανεπιστήμιο. Παρόλο που

μόνο κολακευτικά σχόλια ακούγονται για τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, η θέση

και ο ρόλος του Πανεπιστημίου δεν είναι δυνατό να αμφισβητηθούν296. Είναι

χαρακτηριστικό ότι από την γυμναστική σχολή της Αθήνας ζητά ο εισηγητής

Αντώνιος Κρητικός να μετακληθούν οι ειδικοί που θα οργανώσουν τα

γυμναστήρια των σχολείων και θα εκπαιδεύσουν τους δασκάλους297. Ο δε

Ιωάννης Παπαδόπουλος ζητά να μην εισαχθεί ακόμη η σπουδή της

νεοελληνικής λογοτεχνίας στα γυμνάσια, αλλά «δι' επιστημονικούς λόγους να

αναμείνωμεν την προεργασίαν ταύτην, την βοηθητικήν των τε διδασκόντων

και διδασκομένων, από του Εθνικού Πανεπιστημίου, το οποίον ως ανέγνωσα

προ τίνος προτίθεται να ιδρύσει έδραν Νεοελληνικής Φιλολογίας»298.

*» ΕΦΣΚ. Πρακτικά ...Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ. 103.

296
Σύμφωνα με τη διατύπωση του Χ. Εξερτζόγλου, ό.π., σ. 141, «στις συνεδρίες αυτές η
ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα εξαντλεί την επιρροή της στην εκπαιδευτική
κοινότητα της Πόλης κυρίως στο κύρος και στην εμβέλεια του Πανεπιστημίου».
297
Α. Κρητικός, «Περί της διδασκαλίας της γυμναστικής εις τα παρ' ημίν σχολεία», ΕΦΣΚ.
Πρακτικά... Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ. 40.
298
Ιωάννης Παπαδόπουλος, «Εισήγησις περί της διδασκαλίας Βυζαντινής και νεωτέρας
λογοτεχνίας της μέσης εκπαιδεύσεως», Πρακτικά... Συνεδριών 1908-1909, σ. 80.

324
 Αν εξαιρέσουμε τις εισηγήσεις για τη χειροτεχνία, την υγιεινή και τη

γυμναστική, τα υπόλοιπα θέματα σχετίζονται με το κρισιμότερο και

πολυπλοκότερο ζήτημα της ελληνορθόδοξης κοινότητας: τη γλώσσα, η οποία

«παντός έθνους είναι η συμβολική αποκρυστάλλωσις του τρόπου και των

μεθόδων της καθόλου αυτού πνευματικής κινήσεως»299. Η διακηρυγμένη

εθνική διάσταση της όλης αυτής προσπάθειας δεν λείπει ούτε από τις

εισηγήσεις των τριών πρώτων θεμάτων. Η διασφάλιση της σωματικής και

πνευματικής υγείας των μαθητών μέσω της υγιεινής και της γυμναστικής είναι

απαραίτητη για την διασφάλιση του προορισμού του έθνους: «Εάν η φυλή μας

πέπρωται να διατελέση αείποτε διανοητικώς και σωματικώς αρτία και υγιής και

να δυνηθεί να εκπληρώσει δεόντως τον επί γης προορισμόν της, οφείλει να

τύχη δια παιδαγωγήσεως και ανατροφής των τέκνων της όσον το δυνατόν

τελείας»300.

Σχετικά με την υγιεινή πρέπει να σημειώσουμε ότι πρόκειται όχι μόνο

για την εισαγωγή του αρμοδίου μαθήματος, αλλά και της υγιεινής εποπτείας

των σχολών. Όσο για την γυμναστική οι σύνεδροι επανέρχονται στις απόψεις

που ο Ηροκλής Βασιάδης είχε εκφράσει χρόνια πριν στο Συνέδριο των

Συλλόγων301. Η γυμναστική παρουσιάζεται ως αναγκαίος παράγων για να

299
ΕΦΣΚ. Πρακτικά... Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ. 5.
300
ΕΦΣΚ. Πρακτικά.. Συνεδριών 1907-1908., ο.π, σ. 4. Να σημειώσουμε ότι η αναγκαιότητα
της γυμναστικής είχε επισημανθεί από τις στήλες του περιοδικού ήδη από το 1873. Βλ. Αλ.
Ζωηρός, «Περί τινός θεμελιώδους ελλείψεως εν τη παρ' ημίν αγωγή των παίδων» ΕΦΣΚ, τ.
Η, σ. 129-139. Ο Ζωηρός καταλήγει με το απόφθεγμα: «Ανδρών έχομεν ανάγκην και ουχί
μόνον Λογιωτάτων».
301
Μόνη αναφορά στον Βασιάδη γίνεται κατά τη διάρκεια της συζήτησης από τον Οδυσσέα
Ανδρεάδη. Τα ζητήματα της υγιεινής των σχολών και της διδασκαλίας της γυμναστικής
εξετάζονται και από την Πατριαρχική Κεντρική Εκπαιδευτική Επιτροπή. Βλ. Πρακτικά ΠΚΕΕ,
κώδηξ 1043 (φιλμ 14). Συνεδριάσεις 21 και 29 Σεπτεμβρίου 1911.

325
δημιουργηθεί «εν σύνολον πνευματικώς και σωματικώς ευεκτούν, εν έθνος

(...) διακρινόμενον εν τω μεταξύ των εθνικοτήτων αγώνι»302. Ο δάσκαλος Δ.

Δαμασκηνός, επισημαίνει δεν υπάρχει λόγος να μην διδάσκεται η γυμναστική,

αφού η κυβερνητική καχυποψία έχει αρθεί με την ανακήρυξη του

συντάγματος. Προτείνει μάλιστα την εισαγωγή της σκοπευτικής κατά το

γαλλικό παράδειγμα303, πράγμα που καταγράφεται στα συμπεράσματα, μαζί

με την κολυμβητική και τους ελληνικούς χορούς304. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η

απόρριψη του αθλητισμού πράγμα που αποτελεί απόδειξη της επίδρασης των

Ρουσσοϊκών ιδεών στους λογίους του Συλλόγου. Ο αθλητισμός

«καταπολεμήται ως ανθυγιεινός, ως δυνάμενος να καταπόνηση το πνεύμα

του μαθητού, ως ευνοών την ανάπτυξιν του εγωισμού και προκαλών τη

αποθάρρυνσιν εις εκείνους οίτινες, (...).υστερούντες κατά τας επιδόσεις

δειλιώσι να προσέλθωσιν εις το γυμναστήριον»305.

Εντονότερη εθνική χροιά έχουν, ασφαλώς, οι απόψεις, οι οποίες

εκφράζονται με αφορμή τη διαπραγμάτευση ζητημάτων που σχετίζονται με τη

γλώσσα. Σε ό,τι αφορά την αρχαία, η θέση της παραμένει πρωτεύουσα, αφού,

όπως σημειώνει ο Πανταζίδης, «οιαδήποτε και αν είναι η μορφή της μέσης

ημών παιδεύσεως την πρώτην θέσιν πρέπει να κατέχει η σπουδή της

ελληνικής γλώσσης και λογοτεχνίας καθότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος

αποτελεί το ουσιωδέστατον στοιχείον του νεωτέρου ημών βίου και την

·*" ΕΦΣΚ. Πρακτικά... Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ. 40.

303
ΕΦΣΚ. Πρακτικά... Συνεδριών 1908-1909, ο.ττ., σ. 44.
304
ΕΦΣΚ. Πρακτικά... Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ. 48.
305
Α. Κρητικός, «Περί της διδασκαλίας της γυμναστικής στα παρ' ημίν σχολεία», ΕΦΣΚ.
Πρακτικά... Συνεδριών 1908-09, ο.π., σ. 35.

326
λαμπροτάτην βάσιν της ελληνοπρεπούς αγωγής» . Ο ίδιος πάντως θεωρεί

άσκοπη την πρόωρη διδασκαλία της αρχαίας γλώσσης, ενώ εισηγείται τη

ταυτόχρονη διδασκαλία «των καλλίστων δημοτικών ασμάτων» και «εκλογών

εκ νεωτέρων Ελλήνων πεζογράφων και ποιητών»307. Η άποψη για την

διδασκαλία της αρχαίας με τον ίδιο τρόπο πόυ διδάσκονται και οι ξένες

γλώσσες, ως ζώσα δηλαδή γλώσσα, απηχεί τις απόψεις των

συντηρητικότερων λογίων του ΕΦΣΚ και υπενθυμίζει την διαμάχη που

ξέσπασε γύρω από το θέμα της μεταρρύθμισης ή μη του προγράμματος της

Ζωγραφείου Βιβλιοθήκης.

Στον αντίποδα οι ξένες γλώσσες προκύπτουν ως αναγκαίο κακό, αφού

οι περισσότεροι συζητητές θεωρούν την εκμάθηση τους πριν την τέλεια

εκμάθηση της μητρικής γλώσσας ως ανταγωνιστική προς την διαμόρφωση

στέρεου εθνικού φρονήματος308. Όπως λέγει ο Χρ. Χαραλαμπίδης ο

κυριότερος στόχος της δημοτικής εκπαίδευσης είναι «να εντύπωση επί του

παιδός την σφραγίδα της φυλής», ενώ θεωρεί μέγιστη τύχη το γεγονός ότι δεν

έχει επιβληθεί στα ελληνικά σχολεία η διδασκαλία ξένης γλώσσας, εννοώντας,

βεβαίως, την τουρκική309. Δεν διστάζει μάλιστα να χαρακτηρίσει ως

«εγκληματικότητα» την ταυτόχρονη έναρξη της διδασκαλίας των ξένων

γλωσσών και της ελληνικής. Ο Αυθεντόπουλος δεν παραγνωρίζει το βάσιμο

της ανησυχίας, αλλά τονίζει ότι είναι «επιβεβλημένη η διδασκαλία των ξένων

306
Χρ. Πανταζίδης, «Τίνες οι παρατηρούμενες ελλείψεις της διδασκαλίας των Ελλήνων
συγγραφέων εν τη μέσει παιδεύσει», ΕΦΣΚ. Πρακτικά... Συνεδριών 1907-08, ο.π., σ. 87.
307
Ο. π., σ. 96.
308
Βλ. τη μακρά συζήτηση που ακολουθεί την εισήγηση, ΕΦΣΚ. Πρακτικά... 1907-08, ο. π., σ.
179 κ. εξ.
309
Πρακτικά... Συνεδριών 1907-08, ο. π., σ. 181.

327
γλωσσών εις ωρισμένα κέντρα. Εάν υττήρχον πολλαί στατιστικοί εις τον

Φιλολογικόν Σύλλογον και εις άλλα τοιαύτα κέντρα των φοιτώντων εις ξένα

σχολεία και αποσπώμενων από τα ημέτερα τότε θα κατενοούμεν φρίττοντες

που έγκειται η εγκληματικότης»310. Οι κοινωνικές συνθήκες, το ρεύμα δηλαδή

προς τα ξένα σχολεία, κάνει το Σύλλογο διαλλακτικότερο και υπογραμμίζει την

ανάγκη ίδρυσης της Σχολής Γλωσσών και Εμπορίου, που θα αποτελέσει την

απάντηση της ελληνορθόδοξης κοινότητας της Πόλης στις προσπάθειες των

προσηλυτιστικών αποστολών: «Η αναγραφή της ξένης γλώσσης εν τοις

προγράμμασι των ημετέρων σχολών υπαγορεύθη ουχί υπό της αγνοίας των

διδαγμάτων της παιδαγωγικής, αλλ' υπ' ανάγκης, την οποία ουδεμία θεωρία

ούτε άλλη τις δύναμις ακαταγώνιστος ημπορεί να εξοικονόμηση επί του

παρόντος, έως ότου δηλ. εγερθή καλλιμάρμαρος η σχολή των γλωσσών311.

Στο ζήτημα αυτό διαφαίνεται μια διαφορετική κοινωνική ιεράρχηση ως

προς τη γυναικεία εκπαίδευση312, η οποία όμως πηγάζει από την ρεαλιστική

αντιμετώπιση των κοινωνικών δεδομένων και την αγωνία να εξυπηρετηθεί το

εθνικό συμφέρον. Έτσι «η κόρη του λαού δεν έχει ουδεμίαν ανάγκην

εκμαθήσεως των Γαλλικών δια τον βίον αυτής, διότι το ημέτερον Γένος ως έχει

σήμερον δείται μητέρων μόνον χριστιανικούς και ελληνοπρεπώς

μεμορφωμένων»313. Αντίθετα «αι θυγατέρες των ανωτέρων κοινωνικών

τάξεων δύνανται να τύχωσι της προσηκούσης γλωσσικής μορφώσεως εις τα

310
Ο.π., σ. 199. Η άποψη ανήκει στο Μηνά Αυθεντόττουλο. Να σημειώσουμε ότι η
γλωσσομάθεια συνδυάζεται με την εμπορική δραστηριότητα.
311
Ο ΤΓ., σ. 189-190.
312
Πρβλ. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή..., σ. 473.
313
Ν. Δ. Καπετανάκης, «Η πρώτη εκπαίδευσις και αι ξέναι γλώσσαι», Πρακτικά... Συνεδριών
1907-1908, ο.π., σ. 161-162.

328
ανώτερα ομογενή παρθεναγωγεία, ένθα αι ξέναι γλώσσαι λίαν ευρέως και

επαρκώς διδάσκονται και να αποφεύγωσιν ούτω την φοίτησιν αυτών εις τα

ξένα προπαγανδιστικά σχολεία, εν οις ο ακραιφνής εθνικός χαρακτήρ των

μελλουσών μητέρων του Γένους ανεπαισθήτως δηλητηριάζεται δια των

οθνείων ηθών και των κοσμοπολίτικων ιδεών»314. Να σημειώσουμε ότι εδώ

εμφανίζεται ο κοσμοπολιτισμός με αρνητική φόρτιση, αφού συνδέεται με

υπερεθνικές ιδέες που αντιστρατεύονται την περιχαράκωση και ενδυνάμωση

του έθνους.

Η εισαγωγή στη μέση εκπαίδευση της διδασκαλίας της βυζαντινής και

νεώτερης ελληνικής λογοτεχνίας ήταν, πριν από όλα, η επιβεβαίωση της ήδη

συντελεσθείσας αποκατάστασης του «περιφρονημένου και εκ της

συκοφαντίας ημαυρωμένου Bas-Empire» και βήμα απομάκρυνσης από τις

ιδέες του παρωχημένου ήδη Πββωνισμού315. Η διάπλαση εθνικού (δηλ.

ενιαίου) γλωσσικού οργάνου, κατά τον εισηγητή, εξυπηρετείται από την

ανάδειξη του ελλείποντος κρίκου στην χρονική αλυσίδα της ενότητας. Αφού

«τοσαύτην μέριμναν επιδεικνύμεθα περί την διάπλασιν της εθνικής μας

γλώσσης, ως επισήμου πανελληνίου οργάνου, επιβάλλεται δια

σπουδαιότερους λόγους η μελέτη της λογοτεχνίας των αμέσων ημών

314
Ο π., α. 162.
315
Βλ. Ιωάννης Παπαδόπουλος, «Η διδασκαλία της Βυζαντινής και Νεωτέρας ελληνικής
λογοτεχνίας εις τας σχολάς της μέσης παιδεύσεως», ΕΦΣΚ. Πρακτικά... Συνεδριών 1908-
1909, ο.ττ., σ. 79. Πρβλ. τις απόψεις του Βασιλείου Ρίτσου όπως τις διατυπώνει το 1909
στην ανακοίνωση του, «Ο Βυζαντιακός Ελληνισμός και η σύγχρονος κριτική», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ,
σ. 39: «Μετά λύπης βΙέπομεν ότι, προς ζημίαν της ιστορίας και της αληθείας, η σημασία της
Βυζαντιακής Αυτοκρατορίας, μέχρις επ' εσχάτων παρεγνωρίσθη (...) Επί αιώνας
ολόκληρους το Βυζαντιακόν κράτος απεκαλείτο Les Bas Empire. Όσον δε και αν
υπεστηρίζετο κατ' επιφάνειαν και εξ αβρότητος ότι η λέξις bas είχεν απλώς γεωγραφικήν ή
χρονικήν σημασίαν (...) εδήλου: ταπεινή, ευτελής, άνευ διαφέροντος».

329
προγόνων, των Βυζαντινών, διότι δια της μελέτης ταύτης θα πληρωθεί το

χάσμα το αποχωρίζον ημάς γλωσσολογικώς κάι φιλολογικώς από των

απωτέρων ημών προγόνων των αρχαίων Ελλήνων»316. Αν όμως η βυζαντινή

λογοτεχνία είναι πια αποδεκτή, δεν συμβαίνει .το ίδιο με όλους τους

εκπροσώπους της νεώτερης. «Εκάναμεν φαίνεται αρκετή ν παραχώρησιν και

συγκατάβασιν θέσαντες τους Βυζαντινούς εις τους προγόνους μας», αναφέρει

ο Δ. Δαμασκηνός, «και επιμένομεν να θεωρώμεν ως ανάξια πολιτογραφήσεως

τα αθάναντα δημοτικά άσματα, τον μεγαν Σολωμόν, τον Βαλαωρίτην και

αυτόν τον Ραγκαβήν ή τον Βερναρδάκην»317. Ο Αυθεντόπουλος, όμως, με

αφορμή την έκδοση του Σολωμού από τον Παλαμά έχει διαμορφώσει άλλη

άποψη: «Εάν δε πρόκειται να δια τοιούτων εκδόσεων να γίνουν γνωστά τα

νεώτερα έργα, προτιμότερον να μείνωσιν άγνωστα, ίνα αποτραπή από της

σχολής το γλωσσικόν ζήτημα, όπερ και κατ' ουσίαν δεν υπάρχει.»318

Το γλωσσικό ζήτημα, όμως, δεν μπορεί να παρακαμφθεί εύκολα όπως

δείχνει η συζήτηση για το σπουδαιότερο θέμα που εξετάζεται στις συνεδρίες,

τη διδασκαλία, δηλαδή, της ελληνικής στους ξενόγλωσσους Έλληνες, «οίτινες

και αυτής της πατρώας γλώσσης ποικίλοις λόγοις στερηθέντες ενέμειναν

πιστοί εις το έθνος, πιστοί εις τας παραδόσεις και το εθνικόν αυτών

θρήσκευμα, αχθόμενοι επί τη στερήσει και δίψη ασβέστω δικαιόμενοι δια την

ανάκτησιν της πατρώας φωνής»319. Βλέπουμε εδώ να επαναλαμβάνονται τα

επιχειρήματα που νομιμοποιούσαν τη φιλεκπαιδευτική δράση του ΕΦΣΚ στην

Ο. η-., σ. 80.
ΕΦΣΚ. Πρακτικά.. Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ. 90.
0.7Τ., σ. 96.
ΕΦΣΚ. Πρακτικά... Συνεδριών 1908-1909, ο. π., σ. 5.

330
εποχή της ακμής του. Οι σύνεδροι θεωρούν ότι οι αλλόγλωσοι ορθόδοξοι

αδημονούν να διδαχθούν την ελληνική, ως φυσικό επακόλουθο της

αποκρυσταλλωμένης εθνικής συνείδησης που τους αναγνωρίζουν320. Το κύριο

πρόβλημα στην προσπάθεια επέκτασης της γλώσσας είναι η ανταγωνιστική

σχέση σχολείου και οικογενειακού περιβάλλοντος, σε σημείο που «ο οίκος αντί

να υποβοηθή καταστρέφη, ό,τι κατορθοί η Σχολή»321. Ο εισηγητής Αλ.

Ζαμαρίας καταθέτει την εμπειρία του ως διευθυντής των Ζωγραφείων

Διδασκαλείων του Κεστορατίου, παρατηρώντας ότι «παρά το πλήθος των

ελληνοφώνων και μη μαθητών η Ελληνική γλώσσα εις ουδεμίαν των 50 της

κώμης οικογενειών εισεχώρησε»322, ενώ ο Άγιος Παμφίλου Μελισσηνός τονίζει

τις δυσκολίες του εγχειρήματος επισημαίνοντας «ότι δυστυχώς οπουδήποτε

ιδρύθησαν σχολαί προς τον σκοπόν τούτον είτε εν Συρία, Παλαιστίνη, Φρυγία,

ή Μακεδονία ουδαμού δυστυχώς κατορθώθη η γλώσσα να εισχωρήσει εν τη

οικογένεια»323.

Οι περισσότεροι συζητητές συμφωνούν στη πρόσφορη μέθοδο

διδασκαλίας, η οποία θα πρέπει να βασίζεται στο προφορικό λόγο (μητρική

μέθοδος), όπως και στα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν (π.χ. η ίδρυση

νηπιαγωγείων και η υποστήριξη της ιδέας των μικτών σχολείων όπου δεν είναι

Βλ. Αλ. Ζαμαρίας, «Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσης εις τους ξενόγλωσσους
Έλληνας», ΕΦΣΚ. Πρακτικά...Συνεδριών 1908-1909, ο.π. ,σ. 6. «Έλληνες το γένος και το
φρόνημα». Βλ. επίσης σ. 10-11.
321
Ο.π., σ. 23. Βλ. επίσης σ. 10.
322
Ο.π., α. 11.
323
ΕΦΣΚ. Πρακτικά ...Συνεδριών 1908-1909, ο.π., σ. 20.

331
δυνατή η ίδρυση ξεχωριστών παρθεναγωγεί&ν) . Εκεί όπου δεν

διαπιστώνεται ομοφωνία είναι στις απόψεις για τον τύπο της γλώσσας που θα

πρέπει να διδαχθεί. Παρόλο που ο εισηγητής Α. Ζαμαρίας δηλώνει ότι

προτιμότερο θα ήταν «αν πάντα πάσης της ελληνικής γης τμήματα διετέλουν

υπό ανάλογους συνθήκας, εξομοιωμένα δηλ. και συνησπισμένα εν τη αυτή

γλωσσική ενότητι έστω και ατελεστέρα πως», δεν κάνει παρά ένα άτολμο

βήμα προτείνοντας προς διδασκαλία την «ομιλούμενη υπό των

μεμορφωμένων τάξεων»325. Η άποψη αυτή, όττως προκύπτει από την

συζήτηση, αποτελεί ήδη υποχώρηση από την λόγια γραπτή γλώσσα, την

οποία ο Ζαμαρίας αναφέρει ως «νεωτέρα Ελληνική». Υπάρχουν όμως και

ρεαλιστικότερες απόψεις, οι οποίες προκρίνουν την διδασκαλία της

«ομιλούμενης»326, της «γλώσσης των ελληνίδων μητέρων»327, ή αυτής που ο

μαθητής «θα ακούση από τον πρώτον τυχόντα ελληνόφωνον συμπατριώτην

αυτού»328. Τελικά η άποψη του εισηγητή θα επικρατήσει, αφού και οι έχοντες

διαφορετική γνώμη δέχονται με ευκολία ως επαρκή καινοτομία την επιλογή

ενός ασαφούς γλωσσικού τύπου, που πάντως φαινόταν να τείνει περισσότερο

προς το κέντρο του γλωσσικού φάσματος από ότι η υπεκαθαρεύουσα γραπτή

Για την συσχέτιση των αποφάσεων της συνεδρίας με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει
η εξάπλωση της ελληνικής μεταξύ των τουρκόφωνων του Νέβσεχιρ (Νεάπολης), βλ.
Γεώργιος Κ. Ασκητόπουλος, «Πορίσματα του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου
Κωνσταντινουπόλεως», Ξενοφάνης, τ. Στ (1909), σ. 105-110.
325
Αλ. Ζαμαρίας, «Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσης εις τους ξενόγλωσσους Ελληνας»,
ο.π., σ. 9.
326
ΕΦΣΚ. Πρακτικά ... Συνεδριών 1908-1909, ο.π„ σ. 19. Το υποστηρίζει ο καθηγητής
Ιωάννης Παπαδόπουλος.
327
Ο. π., σ. 21. Έποψη του καθηγητή Μηνά Αυθεντόπουλου.
328
Ο. ΤΓ., σ. 18. Το υποστηρίζει ο Μακεδόνας καθηγητής Α. Παπαναστασίου που υπήρξε ο
ίδιος ξενόγλωσσος.

332
γλώσσα των λογίων. Ήδη ο Ζαμαρίας καταθέτοντας τη πρόταση του εξηγούσε

την αναγκαιότητα της επιλογής μιας ζώσας εθνικής γλώσσας, μέσω της

οποίας θα επιτυγχανόταν η γλωσσική ομοιομορφία, αποκηρύσσοντας

ταυτόχρονα κάθε άλλη σκέψη «σχετικήν προς το μοιραίον γλωσσικό ζήτημα».

Ο γλωσσικός τύπος που πρότεινε εξυπηρετούσε την ανάγκη να ξεπεραστεί το

πλήθος των τοπικών ιδιωμάτων ή και διαλέκτων και να δημιουργηθεί ένα

ενιαίο γλωσσικό όργανο, το οποίο θα λειτουργούσε ως συνδετικός ιστός του

έθνους329. Ο εισηγητής εμφανίζεται πεπεισμένος ότι «ο προφορικός λόγος της

ζώσης των μεμορφωμένων τάξεων καίπερ καθυστερών λόγω καθαρότητος

του επισήμου γραπτού, αποτελεί όμως το ισχυρότατον δεσμόν της εθνικής

ημών ενότητος, δι ου και αυτοί οι ξενόφωνοι αδελφοί ημών αναποδράστως

συνδέονται με το όλον έθνος»330.

Οι εκπαιδευτικές συνεδρίες αποτελούν ένα ακόμη τεκμήριο του

ενδιαφέροντος με το οποίο οι εταίροι του ΕΦΣΚ περιέβαλλαν την «πρώτη και

μέση» εκπαίδευση, αφού σε αυτήν αναγνώριζαν την «κυρίαν πηγήν της

ευημερίας και του μεγαλείου των κρατών»331. Στην ελληνική περίπτωση η

παιδεία είχε να διαδραματίσει κρισιμότερο ρόλο fcai για το λόγο αυτό ο

Σύλλογος καλεί για ακόμη μια φορά εθνικό προσκλητήριο: «Η εκπαίδευσις

αποτελεί παρ' ημίν τους αδαμάντινους κρίκους της ενότητος του ημετέρου

γένους και δια τούτο δέον περί πολλού ταύτην να ποιώνται οι ταγοί της

εκκλησίας και του γένους και οι καθηγεμόνες της καθ' όλου παρ ημίν

329
Βλ. ο.ir., σ. 22: « Δέον να παρακαμφθώσι οι τοπικοί ιοιωτισμοί να γίνεται δε χρήσις της
γλώσσης ήτις κοινώς εμορφώθη και ττάσιν είναι καταληπτή».
330
Α. Ζαμαρίας, «Η διδασκαλία...», ο.π., σ. 10.
331
Χρ. Πανταζίδης, «Τίνες αι παρατηρούμενοι....», Πρακτικά.. Συνεδριών 1907-1908, ο.π., σ.
84.

**' 333
κοινωνικής κινήσεως ομογενείς παράγοντες, και αδιαλείπτως περί αυτής να

φροντίζωσι διότι ως λέγει ο θείος Πλάτων, δεν υπάρχει άλλο θειότερον περί

του οποίου δύναται να σκεφθή ο άνθρωπος ή περί παιδείας.»332

ΕΦΣΚ. Πρακτικά... Συνεδριών 1907-1908, ο.π., σ. 145.

334
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΑΛΥΤΡΩΤΙΣΜΟΥ (1912-1922)

Τέλος εποχής

Α
πό τη στιγμή που ο σπόρος του εθνικισμού βλάστησε στο χώρο

της Ανατολής, ήταν βέβαιο ότι η ώρα του θερισμού δεν θα

αργούσε. Η προδιαγεγραμμένη σύγκρουση των αντίπαλων εθνικών

κινημάτων είχε καθυστερήσει, αφού οι υποτελείς λαοί της αυτοκρατορίας

αναλώνονταν στον μεταξύ τους ανταγωνισμό, χωρίς να αμφισβητούν ως τότε

την ακεραιότητα της. Η άνοδος του τουρκικού εθνικισμού φαίνεται να έδρασε

ως καταλύτης και η αυτοκρατορία οδηγήθηκε νομοτελειακά στην

ακρωτηριασμό, αλλά και την μεταβολή του πυρήνα της σε εθνικό κράτος μέσα

από μια δεκαετή πορεία πολεμικών αναμετρήσεων.

Στην περίοδο 1912-14 οι συνασπισμένοι λαοί της Βαλκανικής αφού

κατανίκησαν τους Τούρκους, ξεκαθάρισαν με τα όπλα τις διαφορές τους για

την κυριαρχία επί των εδαφών που απελευθέρωσαν. Οι δύο Βαλκανικοί

πόλεμοι κατέδειξαν τον δυναμισμό του ελληνικού έθνους και ανύψωσαν το

γόητρο του στη διεθνή κοινότητα. Παρά το γεγονός ότι η έκταση και ο

πληθυσμός του κράτους διπλασιάστηκαν, τα αλυτρωτικά σχέδια δεν είχαν

ολοκληρωθεί καθώς συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί στη Θράκη και τη Μικρά

335
Ασία εξακολουθούσαν να βρίσκονται υπό την οθωμανική κυριαρχία. Από την

άλλη πλευρά οι ταπεινωτικές ήττες των Τούρκων και τελικά η απώλεια όλων

των ευρωπαϊκών επαρχιών (εκτός της περιοχής της Κωνσταντινούπολης)

τους ώθησαν σε όλο και πιο σκληρές εθνικιστικές θέσεις. Το γεγονός ότι μαζί

με την απώλεια τον εδαφών η αυτοκρατορία έχασε και σημαντικό ποσοστό

από το χριστιανικό πληθυσμό της, ήταν φυσικό να ενισχύσει τη λογική του

ομοιογενούς κράτους. Το δόγμα «η Τουρκία για τους Τούρκους» σήμαινε στη

πράξη σκληρές και οργανωμένες διώξεις για τις μειονότητες, που έπρεπε να

εκλείψουν1.

Ο ανταγωνισμός του ελληνικού και του τουρκικού εθνικισμού επηρέασε

αρνητικά τις συνθήκες ζωής της ελληνοθωμανικής κοινότητας. Οι εκλογές του

1912 ανέδειξαν 18 ελληνοθωμανούς βουλευτές (έναντι 26 της προηγουμένης

περιόδου) από τους οποίους οι 12 ήταν Ενωτικοί2, ενώ η κρατική μηχανή

απαλλασσόταν από τους χριστιανούς ανώτερους υπαλλήλους3. Τον

Οκτώβριο του 1912 παύτηκε από τη θέση του, ως πρεσβευτής στη Βιέννη, ο

τελευταίος ελληνοθωμανός διπλωμάτης Αλέξανδρος Μαυρογένης4. Η πολιτική

εξουσία μετά το σύντομο φιλελεύθερο διάλειμμα της κυβέρνησης του

φιλελεύθερου Κιαμίλ πασά πέρασε στα χέρια των Ενωτικών, οι οποίοι

κυβέρνησαν δικτατορικά ως το τέλος του Α' παγκοσμίου πολέμου. Η

1
Βλ. Μαργαρίτης Ευαγγελίδης , Υπόμνημα περί των δικαιωμάτων και παθημάτων των εστιών
του πολιτισμού Μικράς Ααίας και Θράκης, Εν Αθήναις 1918, σ. 77 κ. εξ.
2
Όπως αναφέρει ο Εμμ. Εμμανουηλίδης (Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,
Αθήναι 1924, σ. 304) με τον τότε ισχύοντα εκλογικό νόμο και τον τρόπο με τον οποίο
εφαρμοζόταν, ήταν σχεδόν αδύνατο να επιτύχουν στις εκλογές υποψήφιοι μη
υποστηριζόμενοι από την κυβέρνηση.
3
Βλ. Αλέξης Αλεξανδρής, «Οι Έλληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1850-
1922», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε, σ. 395-396, 397.
4
Βλ. Παύλος Καρολίδης, Λόγοι και υπομνήματα..., Αθήναι 1913, σ. 334.

336
 νεοτουρκική τριανδρία Ταλάτ, Ενβέρ και Τζεμάλ εμφανίστηκε στο πολιτικό

προσκήνιο και διοίκησε τη χώρα με αυταρχισμό στηριζόμενη ολοκληρωτικά

στην υποστήριξη της Γερμανίας. Η επιχείρηση διείσδυσης, που ο Κάιζερ είχε

εγκαινιάσει στη δεκαετία του 1880, ολοκληρωνόταν τρεις δεκαετίες αργότερα,

με την πλήρη υποταγή της Τουρκίας στη γερμανική πολιτική 5 .

Το γεγονός ότι ο Γερμανός αρχιστράτηγος του τουρκικού στρατού

Λίμαν φον Σάντερς6 θεωρούσε τις ξένες εθνότητες επικίνδυνες για τη

διεξαγωγή του πολέμου, εξυπηρετούσε θαυμάσια την πάγια νεοτουρκική

πολιτική. Οι Έλληνες της Θράκης και της Μικρασίας δεν θα υποστούν

ομαδικές σφαγές, όπως οι Αρμένιοι το 1915, αλλά δεν θα αποφύγουν τα

σκληρά μέτρα των επιτάξεων, των εκτοπισμών και της αναγκαστικής

επιστράτευσης. Η διακύμανση της «ελληνικής ουδετερότητας» και αυτή

καθεαυτή η ύπαρξη του ελληνικού κράτους θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό

τη γερμανοτουρκική στάση απέναντι στους ελληνικούς πληθυσμούς7.

Στην πραγματικότητα οι "Έλληνες υπήρξαν τα πρώτα θύματα της

εφαρμογής του σχεδίου εκτουρκισμού του κράτους. Στις παραμονές του

πολέμου η κυβέρνηση αποφασίζει τον εκτοπισμό των Ελλήνων κατοίκων

πολλών οικισμών των μικρασιατικών παραλίων με το πρόσχημα της

απομάκρυνσης τους από «στρατηγικά ευαίσθητες» περιοχές. Μέσα σε

διάστημα τεσσάρων μηνών 86.000 άνθρωποι εκδιώχθηκαν από τις εστίες

5
Βλ. ανάμεσα στα άλλα, Henry Morgenthau, Τα μυστικά του Βοσπόρου: Α' Παγκόσμιος
πόλεμος - Εκστρατεία Καλλίπολης - Νεότουρκοι - Γενοκτονία Αρμενίων, Αθήνα, χ.χ., και Γ.
Μικρασιανός [Μιχ. Ροδάς], Πως η Γερμανία κατέστρεψε τον Ελληνισμό της Τουρκίας, Εν
Αθήναις 1916.
6
Ή περιγραφή των έργων της γερμανικής στρατιωτικής αποστολής από τον ίδιο τον
επικεφαλής της στο: Liman von Sanders, Five Years in Turkey, London 1927.
7
Βλ. Henry Morgenthau, Τα μυστικά του Βοσπόρου.., ο.π., σ. 238-239.

337
τους ζητώντας καταφύγιο στην Ελλάδα. Παράλληλα, η κυβέρνηση επέβαλλε

οικονομικό αποκλεισμό των Ελλήνων εμπόρων στις μεγάλες πόλεις, κυρίως

στην Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη. Η ελληνική κυβέρνηση κατήγγειλε τους

διωγμούς και απείλησε την Τουρκία με νέο πόλεμο, ενώ στην

Κωνσταντινούπολη οι Ελληνοθωμανοί βουλευτές, με εξαίρεση τον Εμμανουήλ

Εμμανουηλίδη, αναγκάστηκαν να μείνουν θεατές στους ανθελληνικούς

διωγμούς και την καταπάτηση των πατριαρχικών προνομίων8. Το ξέσπασμα

του πολέμου ήταν φυσικό να επιδεινώσει την κατάσταση. Παράλληλα με τα

οικονομικής φύσεως μέτρα (βαριά φορολογία, επιτάξεις), το νεοτουρκικό

καθεστώς κατάργησε το προνομιακό καθεστώς με αποτέλεσμα, ανάμεσα στα

άλλα, την αφαίρεση από το Πατριαρχείο του ελέγχου των σχολείων. Το

χειρότερο, όμως, ήταν η επιστράτευση των ανδρών ως την ηλικία των

σαράντα τεσσάρων ετών, οι οποίοι δεν προορίζονταν για στρατιώτες, αλλά να

επανδρώσουν τα περιβόητα τάγματα εργασίας (amele taburu). Ουσιαστικά

επρόκειτο για καταναγκαστικά έργα, αφού στέλνονταν να δουλέψουν κάτω

από δραματικές συνθήκες, σε δημόσια έργα (κατασκευή δρόμων ή

σιδηροδρομικών γραμμών, σήραγγες, λατομεία) ή ακόμη και σε ιδιωτικά

αγροκτήματα. Το σχέδιο εξόντωσης δεν περιορίστηκε στους στρατεύσιμους.

Ολόκληροι πληθυσμοί χωριών και κωμοπόλεων αναγκάστηκαν να

εγκαταλείψουν τις εστίες τους και οδηγήθηκαν σε ατελεύτητες πορείες προς το

εσωτερικό της Ανατολής. Το μεγαλύτερο μέρος από τους ανθρώπους αυτούς

θα πεθάνει προτού προλάβει να φθάσει στους τόπους προορισμού του. Ο

απολογισμός των διώξεων στη διάρκεια του πολέμου δεν είναι εύκολος.

Βλ. Αλέξης Αλεξανδρής, ο.π., σ. 397. Για τα ονόματα και τις ιδιότητες των βουλευτών της
περιόδου 1914-18 βλ. επίσης Εμμανουηλίδης, ο.π, σ. 304 υποσ. 2.

338
 Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνει η Πατριαρχική ετΤπροπή στη Μαύρη Βίβλο,

οι διωχθέντες ανέρχονται σε πεντακόσιες περίπου χιλιάδες, από τους οποίους

οι μισοί ήταν κάτοικοι της περιοχής του Πόντου 9 .

Η ήττα των κεντρικών δυνάμεων και η υπογραφή της ανακωχής του

Μούδρου (30-10-1918) έδωσε τέλος στους εξοντωτικούς διωγμούς και σε

μικρό χρονικό διάστημα άρχισε η παλιννόστηση πολλών από τους

εκτοπισμένους στις μικρασιατικές και θρακικές πατρίδες τους 1 0 . Στον τόμο

όπου καταγράφεται η δράση της Πατριαρχικής Κεντρικής Επιτροπής υπέρ

των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών 1 1 , καθρεφτίζεται το «πνεύμα

αναδημιουργίας του ελληνισμού εν Τουρκία» 1 2 , το οποίο χαρακτηρίζει την

περίοδο αυτή.

Με την ανακωχή ο Πατριάρχης Γερμανός Ε' εξαναγκάζεται σε

παραίτηση. Ο ιεράρχης, που είχε διαδεχθεί τον μεγάλο αντίπαλο του Ιωακείμ

9
Βλ. Οικουμενικόν Πατριαρχείον, Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυρίων του εν Τουρκία
Ελληνισμού (1914-1918), Εν Κωνσταντινουπόλει 1919. Ιδιαίτερα σ. 373-413, όπου
δημοσιεύονται συγκεντρωτικά στατιστικά στοιχεία. Μαρτυρίες για τις διώξεις, τις εκτοπίσεις και
τον αναγκαστική μετανάστευση του 1914, περιλαμβάνονται στο Αρχείο Προφορικής
Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (φάκελοι επαρχιών Βιθυνίας, Μυσίας,
Ιωνίας και Πόντου). Από την πλούσια σχετική βιβλιογραφία βλ. επίσης: Υπουργείον επί των
εξωτερικών, Οι ανθελληνικοί διωγμοί εν Τουρκία από της κηρύξεως του Ευρωπαϊκού
πολέμου κατά τας επισήμους εκθέσεις των πρεσβειών και προξενικών αρχών), Εν Αθήναις
1917 (εκδόθηκε και στα γαλλικά Les persécutions antihellêniques en Turquie, Paris 1918) ' O;
διωγμοί των Ελλήνων εν Θράκη και Μικρασία : Αυθεντικοί εκθέσεις και επίσημα κείμενα, Εν
Αθήναις 1915 (έκδοση των Επιτροπών των εν Μυτιλήνη Μικρασιατών προσφύγων).
10
Βλ. ενδεικτικά: René Puaux, La deportation et le repatrìement des Grecs en Turquie, Paris
1919 * Γ.Ν. Κοφινάς, Περί των εν Τουρκία Ελλήνων κατά τον πόλεμον, Εν Αθήναις 1919.
11
Βλ. Πατριαρχική Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών, Η
περίθαλψις και εγκατάστασις των εν Τουρκία προσφύγων του Ευρωπαϊκού πολέμου 1918-
1921, Εν Κωνσταντινουπόλει 1921.
12
Φώτης Αποστολόπουλος, «Ο Ελληνισμός της Μικρασίας» εισαγωγή στο: Κέντρο
Μικρασιατικών Σπουδών, Η Εξοδος, τ. Α. Μαρτυρίες από τις επαρχίες των δυτικών παραλίων
της Μικράς Ασίας, Αθήνα 1980, σ. ξδ'.

339
Γ' το 1912 και έμεινε στο θρόνο καθ' όλη την εξαιρετικά δύσκολη περίοδο των

διώξεων του ποιμνίου του, κατηγορήθηκε ότι δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί

στις απαιτήσεις των καιρών. Το ελληνικό κράτος είχε την περίοδο αυτή

βαρύνουσα γνώμη στα εσωτερικά της Μεγάλης Εκκλησίας, η οποία τελικά

απεκδύθηκε τον παραδοσιακό ρόλο της και συντάχθηκε με τις επιλογές του.

Έτσι ο τοποτηρητής του θρόνου Δωρόθεος13, επικεφαλής «πατριαρχικής

αποστολής», έφθασε το Μάρτιο του 1919 στο Παρίσι, ενόψει της διάσκεψης

της ειρήνης, για να υποστηρίξει τα πιο προωθημένα ελληνικά αιτήματα14.

Η πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα δεν θα μεταβάλει τον φιλοβενιζελικό

προσανατολισμό του Πατριαρχείου, αλλά θα πυροδοτήσει την παραταξιακή

διαμάχη στην Κωνσταντινούπολη ενόψει της εκλογής νέου Πατριάρχη. Τελικά

θα εκλεγεί με παράτυπες διαδικασίες ο, βενιζελικός στις πολιτικές απόψεις και

προοδευτικός σε σχέση με τις υποθέσεις της εκκλησίας, αρχιεπίσκοπος

Αθηνών Μελέτιος (Μεταξάκης)15. Η περιπετειώδης εκλογή του, απέδειξε ότι

δεν ήταν δεδομένη η καθυπόταξη του Φαναριού στην Αθήνα ακόμη και την

στιγμή που το Πατριαρχείο συντασσόταν με τον ελληνικό εθνικισμό, στη

βενιζελική εκδοχή του έστω. Ο νέος Πατριάρχης, ο οποίος ήταν εξαιρετικά

13
Επειδή κρίθηκε σκόπιμο να μην πληρωθεί αμέσως ο χηρεύων θρόνος, το Πατριαρχείο -και
η ελληνική κοινότητα- διοικήθηκε από τοποτηρητές ως το 1922. Στη θέση αυτή εκλέχθηκαν ο
Προύσης Δωρόθεος (Οκτώβριος 1918- Μάρτιος 1921) και ο Καισαρείας Νικόλαος (Μάρτιος -
Νοέμβριος 1921).
14
Βλ. Alexis Alexandrie, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish Relations 1918-
1974, Athens 1992, σ. 54-62. Ο Αλεξανδρής χαρακτηρίζω ντα μέλη της «πατριαρχικής
αποστολής» (Δωρόθεο Προύσης, Χρύσανθο Τραπεζούντος και τον πατριαρχικό σύμβουλο
Αλέξανδρο Παππά ) ως κύριους εκπροσώπους του ελληνικού αλυτρωτισμού.
15
Τα της εκλογής του βλ. στο: Βασίλειος Σταυρίδης, Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι 1860 -
σήμερον, τ. Α, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 443-445. Βλ. επίσης τη διδακτορική διατριβή του π.
Ανδρέα Νανάκη, Η χηρεία του οικουμενικού θρόνου και η εκλογή του Μελετίου Μεταξάκη,
Θεσσαλονίκη 1991.

340
δημοφιλής, έμεινε στο θρόνο λιγότερο από δύο χρόνια16. Ήταν μια περίοδος

δραματικής αναμονής, που εξελισσόταν ραγδαία καθώς το τέλος φαινόταν

προδιαγεγραμμένο. Όταν ο μητροπολίτης Ροδοπόλεως Κύριλλος

προσφωνούσε τον επικεφαλής του τουρκικού στρατού που έμπαινε στην

Πόλη 17 —σύμφωνα με τους όρους της Συνθήκης της Λοζάνης— ο Πατριάρχης

βρισκόταν ήδη στο εξωτερικό.

Ας επιστρέψουμε, όμως, στην καθοριστική στιγμή του τερματισμού του

Α' παγκοσμίου πολέμου. Η συνθήκη των Σεβρών φαινόταν να κάνει

πραγματικότητα την ουτοπική σύλληψη της Μεγάλης Ιδέας. Ο ελληνικός

στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη και σε λίγο εγκαθίσταται εκεί και η ελληνική

πολιτική διοίκηση. Η «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών»

ήταν πια πραγματικότητα18. Η συνθήκη, όμως. είχε εγγενή προβλήματα που

μπορούν να συνοψισθούν σε δύο σημεία: α) δεν Χαμβανε υπόψη το εθνικό

κίνημα του Κεμάλ που αναπτυσσόταν ραγδαία και β) την υπονόμευαν οι

10
Ο Μελέτιος Δ' έμεινε στο θρόνο από 25 /11/1921 έως 20/9/1923.
17
Βλ Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. 43/46 (1923), σ. 362.
18
Οι ελληνικές διεκδικήσεις στη Μικρά Ασία «υποστηρίζονται» με ένα πλήθος εκδόσεων που
τονίζουν το δυναμισμό του ελληνικού στοιχείου και παραθέτουν στατιστικά στοιχεία.
Αναφέρουμε ενδεικτικά: Κωνστ. Λαμέρας, Το Μικρασιατικόν πρόβλημα, Εν Αθήναις 1918*
Χρυσ. Παπαδόπουλος, Η Μικρά Ασία ως κοιτίς του χριστιανικού ελληνικού πολιτισμού: Λόγος
εις το μνημόσυνο των ιδρυτών ευεργετών και καθηγητών του Πανεπιστημίου, Εν Αθήναις
1919 [έκδοση του Πανεπιστημίου]* A.A. Παπαδόπουλος, Ό υπόδουλος ελληνισμός της
ασιατικής Ελλάδος εθνικώς και γλωσσικώς εξεταζόμενος, Εν Αθήναις 1919 [έκδοση Συλλόγου
Ωφελίμων Βιβλίων]* Léon Maccas, U Hellénisme de Γ Asie-Mineure: son histoire - sa
puissance-son sort, Paris - Nancy 1919' Charles Dufayard, L" Asie Mineure et l'Hellénisme,
Paris 1919 ' Le charactère Grec de l'Asie Mineure, attesté par des auteurs étrangers, Nancy,
Paris, Strasburg 1919* Felix Sartiaux, U Asie- Mineure Grecque, Paris 1919' Karl Dieterich,
Hellenism in Asia Minor (trans, by C.N. Brown. With an introductory preface by Th. P. Ion and
a brief article on Hellenic Pontus by D. H. Oeconomides) New York 1918 [έκδοση από την
American-Hellenic society].

341
διαφωνίες των συμμάχων που αμφισβητούσαν την εφαρμογή της. Στην

Ελλάδα η πραγμάτωση των «ονείρων της φυλής» δεν άμβλυνε τον εθνικό

διχασμό. Μόλις την επομένη της υπογραφής της συνθήκης ο Ελευθέριος

Βενιζέλος, δέχεται αποτυχημένη δολοφονική επίθεση και αργότερα

αποδοκιμάζεται στις εκλογές του Νοέμβρη του 1920. Η ήπα του κόμματος

των Φιλελευθέρων και η επαναφορά στην εξουσία του Κωνσταντίνου έδωσε

το πρόσχημα στους συμμάχους να εγκαταλείψουν την Ελλάδα που μαχόταν

στη Μικρασία, πράγμα που στην ουσία σήμαινε την αποδέσμευση τους από

τη συνθήκη των Σεβρών. Για δύο σχεδόν χρόνια ο ελληνικός στρατός

συγκρουόταν με τις κεμαλικές δυνάμεις και προήλασε σχεδόν ως την Άγκυρα.

Στο τέλος, όμως, εξαντλημένος και αποδιοργανωμένος ηττήθηκε στο Αφιόν

Καραχισάρ (14/27 Αύγ.). Η κυβέρνηση αναγκάστηκε να υπογράψει την

ανακωχή των Μουδανιών (11-10-1922) και ταυτόχρονα το τέλος της ελληνικής

παρουσίας στη Μικρασιατική γη. Στις φλόγες που τύλιξαν την «άπιστη

Σμύρνη» αποτεφρώθηκε το όνειρο της Μεγάλης Ιδέας, που για δεκαετίες

ολόκληρες είχε κυριαρχήσει σε όλους τους τομείς της ζωής του έθνους και τα

δραματικά γεγονότα του 1922 καταγράφηκαν στην ιστορική μνήμη με έναν

ιδιαίτερα φορτισμένο όρο: Μικρασιατική καταστροφή19.

Μια εικόνα του πλήθους των σχετικών δημοσιευμάτων δίνει το έργο του Παύλου
Χατζημωυσή, Βιβλιογραφία 1919-1978. Μικρασιατική εκστρατεία - Ήττα - Προσφυγιά, Αθήνα
1981. (Η δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση της κυκλοφόρησε σε ηλεκτρονική μορφή το 1997).
Εδώ θα αναφέρουμε μόνο το δίτομο έργο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Η Έξοδος
(Αθήνα 1980 και 1982 ), το οποίο περιλαμβάνει αυθεντικές μαρτυρίες για τις συνθήκες
αποχωρισμού των Μικρασιατών από την πατρώα γη.

342
 Η τελευταία αναλαμπή

Στη γιορτή της «πεντηκονταετηρίδας», στις 4 Μαρτίου 1912, ο

πρόεδρος κάνοντας τον απολογισμό μιας επίπονης, αλλά καρποφόρας

πορείας, είχε κάθε λόγο να είναι αισιόδοξος. Ο Σύλλογος που είχε

υπερνικήσει τόσες δυσκολίες έμοιαζε «αβύθιστος» 2 0 και μπορούσε να

προσδοκά καλύτερες μέρες, όπως άλλωστε προέτρεπε το ρητό που ήταν

χαραγμένο στη μετόπη του κτιρίου του. Ο απόηχος όμως από την ευχάριστη

αυτή γιορτινή ημέρα δεν διάρκεσε παρά λίγους μήνες. Το ξέσπασμα του

πρώτου βαλκανικού και η λαίλαπα του παγκοσμίου πολέμου που

ακολούθησε, οδήγησε ουσιαστικά στην αναστολή της λειτουργίας του

Φιλολογικού Συλλόγου. Η έκδοση του περιοδικού διακόπτεται 2 1 και οι

ελάχιστες πληροφορίες για τη δύσκολη εποχή του πολέμου περιέχονται στους

απολογισμούς του προέδρου της τελευταίας περιόδου (1918-21) Μηνά

Αυθεντόπουλου 2 2 . Από τις σύντομες αναφορές του προέδρου στα δύσκολα

20
Βλ. Αλ. Ζωηρός, «Εισήγησις», ΕΦΣΚ. Πεντηκονταετηρίς, Εν Κωνσταντινουπόλει, 1920, σ.
48: «δυνάμεθα λίαν καταλλήλως να εφαρμόσωμεν εις τον Φιλολογικόν ημών Σύλλογον την
εμβληματικήν ρήτραν της πόλεως των Παρισίων: Fluctuât nee mergitur, τουτέστι: Κυμαίνεται
αλλά δεν βυθίζεται».
21
Το 1914 εκδίδεται ο ΛΓ τόμος που αφορούσε το συλλογικό έτος 1910-11.
22
Λογοδοσίαι Μηνά Αυθεντόπουλου προέδρου του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού
Φιλολογικού Συλλόγου 1918-1922, Αθήναι 1972. Στο βιβλίο δημοσιεύονται οι τέσσερις
τελευταίοι προεδρικοί απολογισμοί (1918-19 έως 1921-22), όπως και άλλα κείμενα του Μηνά
Αυθεντόπουλου. Ο φιλόλογος Μηνάς Αυθεντόπουλος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το
1861 σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, την Αθήνα και την Λειψία. Δίδαξε σχεδόν σε
όλα τα μεγάλα εκπαιδευτήρια της Πόλης. Υπήρξε γνωστός τέκτων. Μετά την καταστροφή
παρέμεινε στην Πόλη ως το θάνατο του (1932). Βλ. «Μηνάς Αυθεντόπουλος», Δελτίον
Μεγαλοσχολιτών, Ιαν. 1940, σ.38-441 Δωρόθεος μητροπολίτης Λαοδικείας, Λόγος επικήδειος
εις τον καθηγητήν Μηνάν Αυθεντόπουλον, Εν Κωνσταντινουπόλει 1932 ' Τεκτονική εορτή της
εν Κωνσταντινουπόλει στοάς «Αρμονία» επί τη 40ετία της διδασκαλίας του καθηγητού Μηνά
Αυθεντόπουλου (Παράρτημα περιοδικού Πυθαγόρας, Ιούλιος 1930).

343
 χρόνια προκύπτει μια εικόνα «κρυφού σχολειού» , καθώς ο Σύλλογος

προσπαθεί να διατηρήσει ένα μίνιμουμ ζωής, χωρίς να προκαλέσει τις αρχές.

Στο κτίριο του Συλλόγου βρίσκει στέγη το επιταγμένο Κεντρικό

Παρθεναγωγείο του Πέρα, προφυλάσσοντας, κατά κάποιο τρόπο, και τον

ΕΦΣΚ από τον ίδιο κίνδυνο. Η επίταξη, όμως, παρέμεινε ως διαρκής απειλή,
24
και πολλές φορές απετράπη χάρη στις ενέργειες του εταίρου Ν. Πιστώφ .

Οι συνθήκες κάθε άλλο παρά ευνοούν την επιστημονική δράση του

ΕΦΣΚ, αφού «ο παραμικρός περί αυτόν θόρυβος ήδύνατο ασφαλώς να

προκαλέσει την καιροφυλακτούσαν επέμβασιν»25. Η στέγαση του

παρθεναγωγείου αποτέλεσε έναν περαιτέρω παράγοντα υποβάθμισης των

εργασιών του Συλλόγου, αφού οι αρχές απαγόρευαν τις συνεδριάσεις εκεί

που γίνονταν σχολικά μαθήματα26: «Ούτω πλέον απεπνίγη η ζωή του

φιλοξενούντος, και θα επυκνούτο το περί αυτόν σκότος ολονέν, ειμή τινές

σπινθήρες εξ αρχαιολογικών ζητήσεων ανοθρώσκοντες, εσημείουν ενίοτε τον

τόπον της άλλοτε ενεργού εν τω Συλλόγω ζωής και κινήσεως»27. Ο πρόεδρος

του αρχαιολογικού τμήματος Οδ. Ανδρεάδης παρά τις σχετικές απαγορεύσεις

«παρέσχεν(...) το ευφρόσυνον όσον και ριψοκίνδυνον θέαμα ή μάλλον

άκουσμα ανακοινώσεων αρχαιολογικών προς ακροατήριον καθεζόμενον

23
Βλ. ο.ττ., σ. 12 , όπου ο Αθεντόπουλος αναφερόμενος στον αγώνα του 1821 σημειώνει ότι
«ο Έλλην και νύκτωρ έτι, υπό το φέγγος της σελήνης, εφοίτα στο σχολείο, εμάνθανεν
γράμματα».
24
Ο.ττ., σ. 15.
25
Ο.ττ., σ. 27. Ο Αυθεντόπουλος με την χαρακτηριστική λεπτή ειρωνεία του σημειώνει:
«κατεστάθημεν μίαν φοράν σκαιώς προσεκτικοί, ότι δεν επιτρέπεται διόλου να συνεδριάζωμεν
διόλου εκεί όπου γίνονται σχολικά μαθήματα και τούτο εκ προνοίας, βέβαια της πολυτίμου
υγείας και της ζωής των χριστιανοπαίδων».
26
Ο.ΤΓ.
27
Ο.ττ., σ. 15.

344
 αγογγύστως επί σχολικών εδωλίων και διδασκόμενον δαψιλώς υπό ειδικών

της καθ' ημάς αρχαιολογίας μελετητών»28. Ανάλογη δράση μπορούμε να

συμπεράνουμε ότι είχε το βιολογικό, τουλάχιστο για το έτος 1915, αφού οι

ανακοινώσεις του τμήματος δημοσιεύονται την ίδια χρονιά ως παράρτημα του

μηδέποτε εκδοθέντος τριακοστού τέταρτου τόμου 29 .

Το οδυνηρότερο πλήγμα, όμως, απόρροια της «συστηματικής

καταδίωξης του ελληνισμού», ήταν η αραίωση της φάλαγγας των μελών του,

που οφειλόταν στο γενικότερο κλίμα τρομοκρατίας, αλλά και στο μέτρο της

αναγκαστικής επιστράτευσης. Οι γιατροί, που αποτελούσαν την πλειονότητα

των μελών του Συλλόγου, «εθεωρήθησαν πρόσφορα επί τη περιστάσει

σφάγια και εστάλησαν σκοπίμως εις τα κινδυνωδέστερα των μετώπων για ν'

αποδεκατισθώσι κυριολεκτικώς»30 Αυτή η «φοβερά τραγωδία των Ελλήνων

επιστημόνων»31 δημιούργησε εύλογη συγκίνηση στη ελληνική κοινότητα,

αφού πολλά από τα επίλεκτα μέλη της χάθηκαν κυριολεκτικά, χωρίς να γίνει

γνωστή η μοίρα τους' «παρέδωκαν το πνεύμα εις άξενους έρημους ή έρημοι

Μ
Ο.π., σ. 27.
29
Ο Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, Εργασίαι του Βιολογικού
τμήματος, Παράρτημα τόμου ΛΔ, Εν Κωνσταντινουπόλει 191& <
30
Λογοδοοίαι, ο.π., σ. 22. Στο αρχείο του υπουργείου εξωτερικών βρίσκονται εκθέσεις ιατρών
που διεκτραγωδούν τα όσα υπέστησαν. Τις καταγγελίες αυτές συγκέντρωσε το διοικητικό
συμβούλιο των εν Κωνσταντινουπόλει Ελλήνων ιατρών και τις απέστειλε (20-12-1919) στον
Ελ. Βενιζέλο «ίνα χρησιμεύσει, ει δεήσει, όπως ήθελε κρίνη η Υμετέρα Εξοχότης». Βλ. σχετικά
Κώστας Φωτιάδης, «Η Μαύρη Βίβλος των γιατρών 1914-1918», Μνήμες. Κωνσταντινούπολη,
Ίμβρος, Τένεδος 1923 -1995:Πρακτικά διημερίδας. Καλαμαριά 11-12 Νοεμβρίου 1995,
Θεσσαλονίκη1997, σ. 39-49.
31
«Εισήγησις του Προέδρου του Συλλόγου κατά την επιμνημόσυνον των ιατρών τελετήν τη
2α Φεβρουαρίου 1919», Λογοδοοίαι, ο.π., σ. 123.

345
αυτοί και μακράν των οικείων δεν εκηδεύθησαν καν ή έμειναν ίσως και

άταφοι» 32 .

Παραδόξως στη διάρκεια του πολέμου εκτελείται ένα σημαντικό έργο

υποδομής, που αποδεικνύει ότι το αίσθημα αισιοδοξίας και προσμονής του

αισιοτέρου μέλλοντος δεν είχε εκλείψει. Το 1917, μ& δαπάνες του Αλέξανδρου

Μαυρογένη, ανεγείρεται ένας όροφος στο κτίριο για να στεγάσει τμήμα της

βιβλιοθήκης, που παίρνει το όνομα του δωρητή: «Μαυρογένειος»33. Στην

αίθουσα αυτή δεξιώνεται ο σύλλογος τον ανταποκριτή της Figaro Georges

Bourdon, «δια να ίδη τας προσπάθειας ενός αναξιοπαθούντος λαού, όστις

επιζητεί την αποκατάστασιν του δια των έργων της ειρήνης και τον

προβιβασμόν του δια των γραμμάτων και της ημερώσεως34, δια να ίδη πως

από κοινού πάντες, εστερημένοι πολιτικής ελευθερίας, υποθάλπομεν το

ιδανικόν της λυτρώσεως μας»35. Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες ο

Σύλλογος δεν έχανε την ευκαιρία να προωθήσει τις ελληνικές θέσεις,

ενημερώνοντας φιλέλληνες που διέθεταν κάποια επιρροή σε κυβερνήσεις ή

την κοινή γνώμη. Η δεξίωση ήταν απλή και αθόρυβη όπως επέβαλαν οι

περιστάσεις, «μη διαφερούσης όμως λόγω εγκαρδιότητος κατ' ουδέν των

γενομένων προς τους ομότιμους του φιλέλληνας Jean Richepin, Henry

Λογοδοσίαι..., ο.π., σ.16, 88. Στο Οθωμανικό Αρχείο Κωνσταντινούπολης (Υπουργείο

Δικαιοσύνης και Θρησκευμάτων, αρ. σειράς: 4873, Γεν: 1416, ειδ: 1, 8/2/1333 [1917]) υπάρχει
έγγραφο που αναφέρει ότι εγκρίθηκε άδεια για την ανέγερση τρίτου ορόφου στο κτίριο του
ελληνικού επιστημονικού ιδρύματος που ονομάζεται Σύλλογος.
34
Ο Αυθεντόπουλος χρησιμοποιεί τον όρο «ημέρωσις» στις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και
λαών ως αποτέλεσμα της ειρηνικής διαβίωσης και της εκπολυψστικής προσπάθειας. Βλ. ο.π.,
σ. 12,14.
35
«Δεξίωσις Γάλλου δημοσιογράφου κου Georges Bourdon», Λογοδοσίαι, ο.π., σ. 132.

346
Haussaye και Gaston Deschamps» . Ο τιμώμενος αναφέρθηκε στην

ανάπτυξη της φιλλελληνικής ιδέας στην Γαλλία «ως τι γέννημα αυτόματον

όσον και φυσικόν, επειδή το δημοκρατικόν πνεύμα εφώτισεν την σύγχρονον

εποχήν ως τις ανταύγεια του ανεσπέρου της ελληνικής αρχαιότητος φωτός» 37 .

Η πνευματική κληρονομιά της κλασικής εποχής παραμένει, ως τα τελευταία

στάδια της ζωής του Συλλόγου, δεδομένη πηγή επιρροής και έμπνευσης.

Το άγγελμα της ανακωχής38 δίνει το έναυσμα μιας νέας περιόδου, στη

οποία ο Σύλλογος εισέρχεται δυναμικά επιδιώκοντας να «επανεύρει την

πάλαιαν αυτού τροχιάν»39. Η επταετής παρένθεση, «νεκροφάνεια» την

αποκαλεί ο Αυθεντόπουλος40, κλείνει και οι εταίροι ζητούν να ανακτήσουν την

«πάλαιαν εύκλειαν» σε ένα περιβάλλον πρωτόγνωρης ελευθερίας. Οι νέες

συνθήκες θα καθορίσουν το ιδεολογικό πρόσωπο που ο ΕΦΣΚ θα

παρουσιάσει προς την κοινωνία και ασφαλώς θα επηρεάσουν την καθημερινή

ζωή και το επιστημονικό έργο του. Προς το παρόν, ας παρακολουθήσουμε

την προσπάθεια του ιδρύματος να επανασυνδεθεί με τα πενήντα επιτυχημένα

χρόνια, στη διάρκεια των οποίων διαμορφώθηκε ο-θεσμός που ονομάστηκε

Φιλολογικός Σύλλογος.

Ο.π., σ. 132. Για τη συνεδρία προς τιμήν του G. Deschamps (10-4-1908), «επιτίμου
μέλους, σοφού ελληνιστού και αρχαιολόγου ερευνητού και μελετητού της του Γένους ιστορίας
καθ' άπαντα τον βίον αυτού».Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 44-45.
37
Ο.π., ο 133.
38
«Τελευταίος ο Σύλλογος επίστευσεν εις το άγγελμα» γράφει ο Αυθεντόπουλος, ο οποίος
χαρακτηρίζει απροσδόκητη την ανακωχή. Βλ., ο.ττ., σ. 19.
39
Λογοδοσίαι, ο.π, σ. 35, 55.
'"Βλ. ο.ττ., σ. 21. . -

347
 Το κτίριο επισκευάζεται σε δύο φάσεις με την συμβολή τριμελούς

επιτροπής γνωστών αρχιτεκτόνων 4 1 , επιπλώνεται και ηλεκτροφωτίζεται 4 2 , ενώ

ειδική επιτροπή αναλαμβάνει τον ευπρεπισμό του 4 3 . Τα επιστημονικά τμήματα

ενεργοποιούνται και έτσι δίπλα στο αρχαιολογικό λειτουργούν αρχικά το

βιολογικό, το φιλολογικό και το εκπαιδευτικό 4 4 , ενώ αργότερα ανασυστήνεται

το νομικό και το κοινωνιολογικό 4 5 . Το βιολογικό, το οποίο υπήρξε το πιο

δραστήριο τμήμα της προηγουμένης περιόδου, αναλαμβάνει και πάλι το κύριο

βάρος της εκπροσώπησης του ΕΦΣΚ. «Επιβάλλεται δια λόγους εθνικούς»,

επισημαίνει ο πρόεδρος, «να αποβή κέντρον επιστημονικόν σημαίνον εν τη

Ανατολή, δια να γείνη καταφανής και προ των ομάτων των ξένων, η

σπουδαιότης της ελληνικής επιστήμης» 4 6 . Η ανάγκη της έξωθεν καλής

μαρτυρίας, αλλά και της σύνδεσης με την ευρωπαϊκή επιστήμη, είναι φανερή

και επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι κάποιες από τις επιστημονικές

ανακοινώσεις γίνονται στα γαλλικά 4 7 . Στο ενεργητικό του τμήματος

41
Την επιτροπή αποτελούσαν οι Π. Φωτιάδης, Κλ. Ιμβράκης, Μ. Λάγκας. Οι επισκευές
στοίχισαν 1.600 Λ.Τ. Βλ. Λογοδοσία , ο.π., σ. 36 Οι συμπληρωματικές εργασίες υπό την
επίβλεψη των δύο πρώτων αρχιτεκτόνων στοίχισε 2.894 Λ.Τ., τις 850 από τις οποίες διέθεσε
ο Αλέξανδρος Μαυρογένης. Αλληλογραφία του Περικλή Φωτιάδη με το προεδρείο του
συλλόγου σχετική με τις επισκευές αυτές αλλά και προγενέστερες (του 1896) βρίσκεται στο
τμήμα του αρχείου του, που φυλάσσεται στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.
42
Βλ. Λογοδοσίαι, σ. 36. «Πρόσθετον δε σημαντικήν δαπάνην απήτησε και η συμπλήρωσις
της ηλεκτρικής εν τω οικοδομήματι εγκαταστάσεως δια της τοποθετήσεως λαμπτήρων εις
όλας αυτού τας αίθουσας».
43
Η επί της ευπρεπείας επιτροπή εργάστηκε υπό τον αντιπρόεδρο, γιατρό, Περικλή Τιβέριο.
Βλ. ο.τΓ., σ. 37.
44
Βλ. ο.τΓ., σ. 25.
45
Βλ. Ο.ΤΓ., σ. 45. Το κοινωνιολογικό και πλουτολογικό ιδρύθηκε την περίοδο 1919-20,. με
πρωτοβουλία του διευθυντή του Χρόνου Ν. Μαργαρίτη.
46
Ο.π., σ. 26.
47
Για παράδειγμα την περίοδο 1919-20 έγιναν 16 ανακοινώσεις στο βιολογικό τμήμα εκ των
οποίων οι 5 γαλλιστί. Βλ. ο.π., σ. 41.

348
καταγράφεται η μελέτη του έργου «της συστάσεως της ιατρικής εποπτείας των

σχολών»48. Έτσι, λίγο πριν το οριστικό τέλος, χάρη στη συνεργασία γιατρών

και εκπαιδευτικών, έφθασε σε αίσιο τέρμα η επίμονη ενασχόληση του ΕΦΣΚ

με το σημαντικό αυτό θέμα. «Ο Σύλλογος», σημειώνει με ικανοποίηση ο

πρόεδρος, «θα υπερηφανεύεται συντελέσας εις την συστηματοποίησιν

τοιούτου ευεργετικού και εκπολιτιστικού θεσμού»49.

Το αρχαιολογικό τμήμα, το οποίο διατήρησε μια υποτυπώδη έστω

δραστηριότητα στα δύσκολα χρόνια, συνεχίζει το έργο του. Παράλληλα με τις

ανακοινώσεις, από τις οποίες οι περισσότερες αφορούν βυζαντινά θέματα 50 ,

αναλαμβάνει αξιοπρόσεκτες πρωτοβουλίες. Δηλώνει πρόθυμο να αναλάβει

την σύνταξη καταλόγου των βυζαντινών εκκλησιών, αν του δοθεί επίσημη

εντολή, και αποτρέπει, με την μεσολάβηση του αρχηγού της ελληνικής

στρατιωτικής αποστολής, την κατεδάφιση, από Γάλλους στρατιώτες, μέρους

των χερσαίων τειχών κοντά στην πύλη του Ρηγίου!1. Το διαρκές ενδιαφέρον

για τους «καθ* ημάς αρχαιολογικούς θησαυρούς και τα μνημεία» καταγράφεται

και στις αντιδράσεις που ακολουθούν την καταγγελία του Ι. Μηλιόπουλου, ότι

επί ρωσικής κατοχής η Τραπεζούντα απογυμνώθηκε από τα βυζαντινά

κειμήλια και χειρόγραφα που υπήρχαν εκεί. Το γεγονός, κατά τον πρόεδρο,

Βλ. ο.π., σ. 83. Η ειδική επιτροπή που σχηματίστηκε κατάρτισε τον πλήρη κανονισμό του
θεσμού ο οποίος μετά την έγκριση του από το βιολογικό και εκπαιδευτικό τμήμα θα την
υπέβαλλε «έτοιμον προς επικύρωσιν εις το Εθνικόν Κέντρον».
49
Ο.π., σ. 84.
50
Οι Οδ. Ανδρεάδης, Ι. Μηλιόπουλος, Μαν. Γεδεών και Ι. Παπαδόπουλος εξακολουθούν να
αποτελούν τους στυλοβάτες του αρχαιολογικού τμήματος.
51
Βλ. ο.π, σ. 29. Ο αρχηγός της ελληνικής αποστολής αν/χης Γ. Κατεχάκης και ο ύπατος
αρμοστής Ευθύμιος Κανελλόπουλος διατηρούσαν εξαιρετικές σχέσεις με τον Σύλλογο. Όταν
ανακλήθηκαν στην Αθήνα (1920) ο Σύλλογος τους αποχαιρέτησε με επιστολές. Βλ. ο.ττ., σ.
68.

349
αποτελεί μια ακόμη απόδειξη ότι «οι δοξολογούμενοι ως αδέκαστοι φρουροί

και κηδεμόνες της πατρώας ημών ουσίας φωρώνται συλούντες αυτήν

αρπακτικώς»52. Οι παρατηρήσεις αυτές μάλλον έχουν ένα γενικότερο

διδακτικό χαρακτήρα και στόχο, αφού η κομμουνιστική πλέον Ρωσία δεν

μπορεί να διεκδικεί το ρόλο του προστάτη των χριστιανών της αυτοκρατορίας.

Με πρακτικότερα θέματα ασχολήθηκε το Εκπαιδευτικό τμήμα που

θέλησε να συνεχίσει το έργο των εκπαιδευτικών συνεδριών, ελπίζοντας όμως

τα πορίσματα των συσκέψεων να βρουν τη φορά αυτή εφαρμογή53. Σύμφωνα

με τη δοκιμασμένη πρακτική οργανώθηκαν συναντήσεις όπου μετά από την

εισήγηση ενός θέματος ακολουθούσε συζήτηση και εξάγονταν

συμπεράσματα. Τα θέματα αφορούσαν κυρίως την ίδρυση και οργάνωση

σχολών ή την εκπόνηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων54. Το γεγονός ότι ο

πρόεδρος του εκπαιδευτικού τμήματος (1920-21) και πρωταγωνιστής των

παλαιών εκπαιδευτικών συνεδριών Αλ. Ζαμαρίας ήταν πλέον γενικός επόπτης

των σχολών, αλλά και η συμμετοχή στις συσκέψεις του εκπαιδευτικού

52
Ο.π., σ. 61. Σύμφωνα με την καταγγελία την λεηλασία κατηύθυνε ομάδα αξιωματικών με
επικεφαλής τον Th. Uspensky, άλλοτε διευθυντή του Ρωσικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της
Κωνσταντινουπόλεως και επίτιμο μέλος του ΕΦΣΚ. Πρβλ. Κων. Κ. Παπουλίδης, Το Ρωσικό
Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Κωνσταντινουπόλεως (1894-1914), Θεσσαλονίκη 1987, σ. 129-130.
53
Βλ. ο.ττ.,σ. 64.
54
Το Δεκέμβριο το 1919 συζητήθηκε σε τρεις συνεδριάσεις η εισήγηση του προέδρου του
τμήματος Αθανασίου Ιωάννου «Περί αποτελεσματικότερος καθόλου τροπής του
εκπαιδευτικού παρ' ημίν συστήματος». Βλ. ο.ττ., σ. 44. Την επόμενη χρονιά
προγραμματίστηκε να συζητηθούν σε εννέα συνεδριάσεις τα θέματα «α) Περί Διδασκαλείου
των αρρένων, β) Περί Εμπορικών Σχολών των θηλέων , γ) περί της διδασκαλίας των
Νεοελληνικών εν τη μέση παιδεύσει, δ) περί των ξένων γλωσσών εν τη πρώτη και τη αστική
παιδεύσει, ε) περί των κινδύνων της διανοητικής υπερκοπώσεως εν τη πρώτη και μέση
παιδεύσει, στ) περί της υγιεινής των σχολών, ζ) περί των σχολικών κτιρίων». Τελικά ως το
τέλος του συλλογικού έτους εξετάστηκε το πρώτο θέμα, μετά από εισήγηση του καθηγητή της
παιδαγωγικής Στρατοκλέους Χρυσοχόου και μερικώς το δεύτερο, μετά από εισήγηση του Αλ.
Ζαμαρίου. Βλ. ο.ττ., σ. 63-64.

350
συμβούλου της αρμοστείας Κ. Στυλιανόπουλου , προσέδιδαν στην όλη

διαδικασία αυξημένο τυπικό κύρος. Φυσικά δεν παραλήφθηκε και η

υποχρέωση οικονομικής ενίσχυσης σχολείων και μαθητών. Έτσι, την περίοδο

1920-21, στάλθηκαν στο Ευανθίειον παρθεναγωγείο 250 λίρες, που

καθυστερούσαν από τον καιρό του πολέμου56 και η εκπαιδευτική επιτροπή

γνωμοδότησε για τη διανομή του Σεβαστοπούλειου κληροδοτήματος σε

άπορους μαθητές57.

Γεγονός είναι ότι ο Σύλλογος, που ξαναγεννήθηκε μετά τις φλόγες του

πολέμου, είχε σημαντικές διαφορές από τον παλαιό εαυτό του. Εκείνο το

οποίο κυρίως τον διαφοροποιεί είναι η υποχώρηση του επιστημονικού και η

αντίστοιχη ενίσχυση του πολιτικού χαρακτήρα του, γεγονός το οποίο

προκύπτει σχεδόν αυτόματα λόγω των ειδικών περιστάσεων. Είναι

αξιοσημείωτο ότι στους απολογισμούς της τελευταίας τετραετίας δεν

αναφέρεται η ανακοίνωση από το βήμα του Συλλόγου επιστημονικών

πραγματειών, αυτών που παλαιά ήταν το βαρόμετρο των επιδόσεων του

ιδρύματος και η ραχοκοκαλιά του περιοδικού. Φυσικά επιστημονικές

ανακοινώσεις, όπως είδαμε, γίνονταν στα επιμέρους τμήματα και συχνά

επισημαίνεται η ανάγκη επανέκδοσης του περιοδικού ώστε να δημοσιευθούν

οι μελέτες, οι οποίες πάντως ήταν σαφώς λιγότερες από αυτές της

προηγούμενης περιόδου58. Ο ΛΔ τόμος, ο οποίος θα συνόψιζε την συλλογική

55
Ο Στυλιανόπουλος παύθηκε από τη θέση του μαζί με τα υπόλοιπα στελέχη της αρμοστείας
(1920), συνέχισε όμως να προσφέρει τις υπηρεσίες του ως μέλος του Συλλόγου. Βλ. ο.π., α.
63.
56
Βλ. ο.π., σ. 76.
57
Βλ. ο.m, σ. 86.
58
Περιληπτική καταγραφή των εργασιών των τμημάτων στις σ. 25-29, 41-45 και 59-65 των
Λογοδοσιών.

3S1
 ζωή των ετών 1913-1921, δεν γίνεται δυνατό να εκδοθεί και οι οικονομικοί

λόγοι που προβάλλονται δεν είναι οι μόνοι, καθώς οι περιστάσεις, όπως

είπαμε και παραπάνω, δεν ευνοούσαν την σκληρή και αχάριστη δουλειά που

επωμιζόταν παλαιότερα η συντακτική επιτροπή. Παρά τον εξωφρενικό

πολλαπλασιασμό των τυπογραφικών δαπανών59, ο Σύλλογος κατόρθωσε να

εκδώσει με καθυστέρηση εννέα χρόνων την Πεντηκονταετηρίδα, με επιμέλεια

του Δημητρίου Σάρρου60. Τις πραγματείες αντικαθιστούν τρόπον τινά οι

δημόσιες διαλέξεις, που δίδονται στην ανακαινισμένη αίθουσα με συχνότητα

ανάλογη της προπολεμικής περιόδου61. Οι ομιλίες; αυτές συγκεντρώνουν

πυκνό ακροατήριο και συχνά έχουν θέματα με εθνικό περιεχόμενο. Ανάμεσα

στους ρήτορες και ο «αληθινός φιλέλλην» Edouard Driault, ο οποίος

εγκαινίασε μια σειρά διαλέξεων σχετικών με τις γαλλοελληνικές σχέσεις

κατόπιν συμφωνίας «μετά του Εθνικού Κέντρου δια του Ελληνικού

Φιλολογικού Συλλόγου», του οποίου εκλέχθηκε αντεπιστέλλον μέλος62. Ο

Γάλλος ιστορικός, «γνήσιον τέκνον της φιλελευθέρου πατρίδος του», θα

άρχιζε τις ομιλίες του στο Παρίσι «πραγματευόμενος περί των ζωτικών

συμφερόντων της Γαλλίας στην καθ' ημάς Ανατολή» και θα συνέχιζε στην

Πόλη «ομιλών περί των αντιστοίχων συμφερόντων των Ελλήνων δια της

Βλ. ο.π., σ. 49-50, 65. Ο πρόεδρος κάνει λόγο περί « υπερτριακονταπλασίας ανατιμήσεως
της τυπογραφικής εργασίας και μάλιστα του χάρτου».
60
Βλ. ο.π., σ. 65.
61
Όπως σημειώνει ο πρόεδρος για την περίοδο 1919-1920, «αϊ γενόμενοι μέχρι τέλους
Φεβρουαρίου 15 διαλέξεις και αι υπολοιπόμεναι 8 υπερέβησαν τον αριθμόν πολλών προ του
πολέμου ετών» (ο.ττ., σ. 38).
62
Βλ. ο.π., σ 80.

352
γαλλικής προστασίας και του πολιτισμού» . Είναι φανερό ότι ο ΕΦΣΚ επιζητεί

την γαλλική υποστήριξη στις ελληνικές εθνικές υποθέσεις και προσπαθεί να

δημιουργήσει τα αναγκαία ερείσματα. Δεν είναι καθόλου τυχαία η ανελλιπής

παρουσία του προέδρου και των γραμματέων στην Γαλλική πρεσβεία κατά

την ημέρα της εθνικής τους γιορτής(14 Ιουλίου)64.

Η ανασύσταση των σημαντικών διαγωνισμάτων του παρελθόντος,

όπως του Καραπανείου και των Ζώντων Μνημείων είναι στις προθέσεις της

διοίκησης του ΕΦΣΚ65, χωρίς όμως να υπάρξει αποτέλεσμα. Την ίδια τύχη

έχουν και τα νεώτερα διαγωνίσματα όπως το Βιζουκίδειον66, το Σάθειον και

αυτό του Ζαμπακού πασά67. Το μικρό χρονικό διάστημα και η ιδιαιτερότητα

των περιστάσεων εξηγούν επαρκώς την μη ευόδωση των προσπαθειών στον

τομέα αυτό. Παρόλα αυτά δύο ακόμη αγώνες προκηρύσσονται, αλλά δεν θα

γίνει δυνατό να δοκιμασθούν στη πράξη: το Μαυρογένειον για την Λαογραφία

Ο.π. Στο ίδιο μήκος κύματος ο δημοσιολόγος Michel Palliares εξέθεσε τις απόψεις του
«περί των συγχρόνων της πολιτικής ρευμάτων εν σχέσει προς τα ελληνικά δίκαια και
συμφέροντα» (ο.π., σ. 39J.
64
Βλ. ο.m, σ. 54, 75, 94. Για την τελευταία πάντως συμμετοχή στη γιορτή 15 Ιουλ. 1922
αναφέρεται ότι κατάντησε τελείως τυπική, άρα περιττή.
65
Βλ. Ο.ΓΓ., σ. 28.
66
Ιδρύθηκε από το μέλος του Συλλόγου Περικλή Βιζουκίδη που προσέφερε 10 λίρες ετησίως
ώστε κάθε τετραετία να βραβεύονται πρωτότυπες πραγματείες αναφερόμενες στο βυζαντινό
δίκαιο. Βλ Χρ. Πανταζίδης, «Συνοπτική έκθεσις των κατά την πεντηκονταετηρίδα (1861-1911)
του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου πεπραγμένων», ΕΦΣΚ, Πεντηκονταετηρίς, ο.π., σ. 65-
66, όπου μια συνοπτική συμπληρωματική καταγραφή κληροδοτημάτων και διαγωνισμάτων
του ΕΦΣΚ.
67
Το αρχαιολογικό και λογοτεχνικό διαγώνισμα του Ζαμπακού παρατάθηκε ως το
Φεβρουάριο του 1921 ενώ στο πλαίσιο του ειδικού προγράμματος του ίδιου διαγωνίσματος
προκηρύχθηκε το θέμα: «Μελέτη ενός Αυτοκράτορος του Βυζαντίου, περί του οποίου ουδεμία
συνετάχθη μέχρι τούδε ειδική πραγματεία ούτε ελληνιστί ούτε εν ξένη γλώσση». Βλ. ο.ττ., σ.
43-44.

353
 της Κωνσταντινουπόλεως68 και αυτό του Βουτυρά «για τη μελέτη της

Βυζαντινής και της μετέπειτα ιστορίας του έθνους», το οποίο αναγγέλλεται στη

διάρκεια του εορτασμού της πεντηκονταετηρίδας του εκδότη του Νεολόγου69.

Το μόνο που λειτουργεί απρόσκοπτα είναι το Μαυρογένειο βραβείο αρετής70,

το οποίο μάλιστα σύμφωνα με την επιθυμία του χορηγού Αλέξανδρου

Μαυρογένη, απονεμήθηκε και αναδρομικά για την περίοδο του πολέμου71. Το

βραβείο αυτό επιδοκίμαζε την κοινωνική στράτευση και την αφοσίωση σε

τομείς όπως η εκπαίδευση, η φιλανθρωπία, η κοινωνική πρόνοια και είναι

χαρακτηριστικό ότι απονεμήθηκε κατά το πλείστον σε γυναίκες72. Το

πρόγραμμα της Ζωγραφείου βιβλιοθήκης συμπληρώνεται ώστε να «επεκταθεί

η λειτουργία του θεσμού», χωρίς όμως να προστεθεί νέος τόμος στους δέκα

ήδη εκδεδομένους, αφού η ανάθεση στον καθηγητή Π. Παπακωνσταντίνου

της έκδοσης του Πινδάρου θα μείνει χωρίς αντίκρυσμα73.

Σε όλο το διάστημα της τελευταίας αναλαμπής του Συλλόγου η

βιβλιοθήκη είχε το μεγαλύτερο μερίδιο του ενδιαφέροντος από τους εταίρους

68
Ο.π. σ. 62. Ο χορηγός θέλοντας να υλοποιήσει σχετική πρόταση του προέδρου του
φιλολογικού τμήματος Δημητρίου Σάρρου, κατέθεσε 3000 φράγκα για την ίδρυση του
διαγωνίσματος.
69
Για την λειτουργία του διαγωνίσματος κατατέθηκαν χίλιες λίρες ως κεφάλαιο στην Τράπεζα
Αθηνών και το φιλολογικό με το αρχαιολογικό τμήμα ανέλαβε την σύνταξη του
προγράμματος.
70
Το διαγώνισμα θεσπίστηκε το 1910 και προέβλεπε ετήσιο βραβείο 1000 φρ. Βλ.
«Πρόγραμμα Μαυρογενείου Βραβείου Αρετής», ΕΦΣΚ, τ. ΛΓ, σ. 18.
71
«Κρίσις Ελλανοδίκου επιτροπής Μαυρογενείου Βραβείου Αρετής, 19 Απριλίου 1920», ο.ττ.,
σ. 98.
72
Την περίοδο 1919-20 βραβεύτηκαν η φιλάνθρωπος Ραχήλ Νάαρ και η παλαίμαχος
διευθύντρια του Ζαπείου Ευθαλία Αδάμ. Βλ. ο.ττ., σ.106-109 και 50-51 Την επόμενη χρονιά
βραβεύτηκαν ο αρχιμανδρίτης Νικηφόρος Καζάς και η Καλλιρρόη Νικολαίδου. Βλ. ο.ττ.,σ. 76.
73
Βλ. o.rr., σ. 43. Στον απολογισμό του 1920-21 αναφέρεται ότι ο καθηγητής του
πανεπιστημίου Αθηνών Σ. Μενάρδος ανέλαβε την έκδοση του Καλλιμάχου. Βλ. ο.π., σ. 62.

354
και τους πρόθυμους χορηγούς. Ο Αλέξανδρος Μαυρογένης βέης είχε ήδη

φροντίσει τη λύση του προβλήματος του χώρου που εμπόδιζε την ανάπτυξη

της. Ο Αλ. Κιοσέογλου74 διέθεσε συνολικά 200 Λ.Τ. και 10.000 φράγκα για την

αγορά βιβλίων75 και ο πολυσυζητημένος Βασίλης Ζαχάρωφ 76 , προσέφερε

από το Παρίσι Ι0.000 φράγκα για τον ίδιο σκοπό77. Στη γενναιοδωρία τους

οφείλεται κατά κύριο λόγο η αύξηση της συλλογής κατά 3000 περίπου τόμους.

Στη διάρκεια της τελευταίας περιόδου (1918-22) τις τύχες της βιβλιοθήκης

διαχειρίζεται η Νοεμή Ζωηρού, η οποία υπήρξε η πρώτη και μοναδική

γυναίκα κοσμήτορας του ΕΦΣΚ78. Η έφορος έκανε κάθε προσπάθεια να

βελτιώσει την κατάσταση της μόνης δημόσιας ελληνικής βιβλιοθήκης της

Πόλης79, αφού παρότι διέθετε σημαντικό αριθμό τόμων δεν αποτελούσε παρά

σύνολον «ασυνάρτητον ειδολογικώς και πυρήνας μόνον συμμιγείς και

ατροφικούς διαφόρων επιστημών και γενικότατων μαθήσεων»80. Έτσι το 1922

Είναι ενδιαφέρον ότι ο μαικήνας Αλέξανδρος Κιοσέογλου χρηματοδότησε την έκδοση του
βιβλίο του Χρυσοστόμου Σμύρνης Les persécutions des Chretiens, [Smyme] 1919.
75
Βλ. Λογοδοσίαι, ο.ττ., σ. 66.
76
Ο Βασίλης Ζαχάρωφ γεννήθηκε το 1849 στα Μούγλα της Μικράς Ασίας. Σε μικρή ηλικία
πήγε στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί στην Ευρώπη. Ασχολήθηκε με το εμπόριο όπλων
και απέκτησε μεγάλη περιουσία. Ονομάστηκε «Ιππότης της λεγεώνας της τιμής» στη Γαλλία
και «σερ» στην Αγγλία. Ενίσχυσε οικονομικά την Ελλάδα στον πόλεμο του 1912-13 και
υπήρξε χορηγός του Ινστιτούτου Παστέρ στην Αθήνα.
77
Βλ. Λογοδοσίαι..., ο.π., σ. 46.
78
Η Νοεμή ήταν μία από τις τρεις κόρες του εκ των ιδρυτών του Συλλόγου και προέδρου κατά
την πεντηκονταετηρίδα, ιατρού Αλέξανδρου Ζωηρού πασά.
79
Βλέπουμε ότι η έμφαση εξακολουθεί να δίνεται στο δημόσιο χαρακτήρα της βιβλιοθήκης.
Άλλες σημαντικές βιβλιοθήκες ήταν: του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου, της Μεγάλης του
Γένους Σχολής, της Εμπορικής Σχολής της Χάλκης, της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, της
σχολής των Εισοδίων στο Σταυροδρόμι και της Εταιρείας των Μεσαιωνικών Ερευνών. Βλ. Αθ.
Παλαιολόγος, Ημερολόγιον της Ανατολής Πολιτειογραφικόν και Φιλολογικού του έτους 1883,
Κωνσταντινούπολις 1882, σ. 86-87.
80
Λογοδοσία, ο.π., σ. 16.

355
ανακοινώνεται ο «πλήρης καταρτισμός του επιστημονικού καταλόγου(...) η

τελειωτική ταξινόμησις και η αντιβολή των αντιστοίχων τόμων με τα κινητά

ευρετήρια»81. Την εποχή αυτή η βιβλιοθήκη αποκτά ουσιαστικά δημόσιο

χαρακτήρα, αφού για πρώτη φορά οι αναγνώστες που αποτελούν «την

υγιεστάτην της κοινωνίας μερίδα»82, κατακλύζουν το αναγνωστήριο της. Οι

4500, 1246, 1039 αναγνώστες αντίστοιχα για τις περιόδους από το 1918 έως

το 1921 8 3 είναι αριθμοί εξαιρετικά υψηλοί. Φαίνεται, πάντως, απίθανο να

υπήρχαν τόσοι φιλαναγνώστες, που για κάποιο λόγο έμεναν μακριά από τη

βιβλιοθήκη. Ίσως να πρόκειται για πολιτική κίνηση αποσκοπούσα να δείξει το

δυναμισμό του ελληνικού στοιχείου σε μια εποχή κατά την οποία θα

λαμβάνονταν σημαντικές για την τύχη του αποφάσεις. Ίσως πάλι οι

εντυπωσιακοί αριθμοί αναγνωστών να οφείλονται στις νέες

πολιτικοκοινωνικές συνθήκες που διαμόρφωσε η παρουσία του ελληνικού

στρατού στη Μικρά Ασία, συνθήκες οι οποίες ασφαλώς επηρέασαν την

ψυχολογία των Ελλήνων τις Πόλης και τη λειτουργία του ΕΦΣΚ, ο οποίος είναι

βέβαιο ότι επιχειρούσε άνοιγμα προς την κοινωνία. Προϋπόθεση πάντως για

την αθρόα αυτή προσέλευση ήταν η ανάλογη αύξηση των μελών84.

Το αναγνωστήριο, που αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα της

βιβλιοθήκης, αγόραζε τακτικά επτά ξένα περιοδικά και δεχόταν δωρεάν ή με

85
ανταλλαγή αρκετά άλλα . Διέθετε επίσης τις εκδιδόμενες στην Πόλη

81
Ο.π·., σ. 88.
82
0.π·.,σ. 18.
83
Βλ., ο.π.,σ. 17, 46 και 67.
84
Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι κατά το έτος δανείσθηκαν 169 τόμοι (ο.π., σ. 67).
85
Για τους τίτλους των περιοδικών βλ. Γιώργος Παννακόπουλος, «Η βιβλιοθήκη του
Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών
Σπουδών, τ. ΣΤ (1986-87), σ. 310, (σημ. 123).

356
 εφημερίδες που προσφέρονταν δωρεάν και για το λόγο αυτό οι διευθυντές του

ήταν αυτοδικαίως μέλη του ΕΦΣΚ86. Το 1922 ο Μηνάς Αυθεντόπουλος

αναγγέλλει τη δωρεά στο Σύλλογο της βιβλιοθήκης του πρώην προέδρου

Αλέξανδρου Ζωηρού Πασά. Η συλλογή που αποτελείται από 5000 τόμους

τοποθετείται στην αίθουσα του εντευκτηρίου, όπου πριν από λίγα χρόνια

στεγαζόταν ολόκληρη η βιβλιοθήκη του Συλλόγου. Θέτει επίσης ως στόχο την

απόκτηση της βιβλιοθήκης του Ιωακείμ Βαλαβάνη, την οποία χαρακτηρίζει ως

μουσείο της νεότερης φιλοσοφίας και βιβλιογραφίας87. Το εντευκτήριο, που

αναφέρθηκε παραπάνω, προοριζόταν να αποτελέσει «το οικειότερον κέντρον

των παρ ημίν διανοουμένων ήτοι αυτών τούτων των μελών του Συλλόγου

αποκλειστικώς»88 και είχε μόλις αρχίσει να λειτουργεί89.

Ήταν φυσικό, αμέσως μετά την ανακωχή, να επιδιωχθεί η

επανασύνδεση των σχέσεων με τα περισσότερα από τα ιδρύματα με τα οποία

διατηρούσε επιστημονικές σχέσεις και ανταλλαγές στον παρελθόν90. Ήδη, την

περίοδο 1920-21, ο όγκος της εισερχόμενης και εξερχόμενης αλληλογραφίας

θύμιζε «τας ενδοξοτάτας εποχάς του ιδρύματος εν τω απωτέρω

παρελθόντι»91. Στον τελευταίο προεδρικό απολογισμό αναφέρεται η

αποκατάσταση τακτικών σχέσεων με σημαντικά ιδρύματα της Ευρώπης και

της Αμερικής, αλλά και της Ελλάδας92. Η Αρχαιολογική Εταιρεία μάλιστα

86
Βλ. ο.π., σ. 76.
87
Βλ. ο.π., σ. 89-90.
88
Ο.π., σ. 76. Για την ελληνοπρεπή διακόσμηση του εντευκτηρίου ο Μποδοσάκης-
Αθανασιάδης δώρισε την εικόνα του μαρτυρίου του Αθανασίου Διάκου που αγόρασε από τη
δημοπρασία του Ερυθρού Σταυρού αντί χιλίων λιρών.
89
Βλ. ο.ττ., σ. 94.
90
Βλ. ο.π, σ. 55.
91
Ο.π, σ. 68. Η γραμματεία διεκπεραίωσε 241 εισερχόμενα και 210 εξερχόμενα, έγγραφα.
92
Βλ. ο.π, σ. 91-92.

«^ 357
 αναγγέλλοντας την από 16 Ιουνίου 1921 τακτική αποστολή των

δημοσιευμάτων της, «εύχεται ελεύθερον αέρα εις την πρωτεύουσα του

Ελληνισμού», ώστε να προκόψουν οι μελέτες το αρχαιολογικού τμήματος93.

Από τις σημαντικές προσωπικότητες που εκλέγονται επίτιμα μέλη την

περίοδο αυτή αναφέρουμε τον Γάλλο πρόεδρο R. Poincaré και τον Άγγλο

πρωθυπουργό Lloyd George94, αλλά και τον Anatole France, τον Hubert

Pernot, τον Charles Diehl. Προς τιμήν του τελευταίου οργανώθηκε «βραχεία

και εγκάρδιος» δεξίωση, αφού ξεπεράστηκαν τα προβλήματα που εμπόδιζαν

τη επίσκεψη του στο Σύλλογο και φαίνεται ότι είχαν να κάνουν με τον πολιτικό

ρόλο που διαδραμάτιζε αναφανδόν το ίδρυμα σε συσχετισμό με τις επιλογές

της γαλλικής πολιτικής. Όπως σημειώνει ο πρόεδρος, την καθυστερημένη και

ανεπίσημη εμφάνιση του επιφανούς ξένου «επέβαλλον αλλοπρόσαλλοι

περιστάσεις αθόρυβον εντελώς εν μέσω πολύ αραιάς κατ' απαίτησιν του

συναθροίσεως (..) υπό τη φιλόξενον στέγην σωματείου επιστημονικού και ουχί

πολιτικού»95.

Οι σχέσεις με το Πατριαρχείο διατηρούνται σε εξαιρετικό επίπεδο, αφού

ο ΕΦΣΚ απευθύνεται με τον προσήκοντα σεβασμό στο «Εθνάρχην», «την

Προϊσταμένην, την Πατρικήν των αλυτρώτων κορυφήν»96, και εκείνος

aj
BA. ο.π., 91.
94
Βλ. ο.ττ., σ. 21. Οι κορυφαίοι Ευρωπαίοι πολιτικοί εκλέγονται ως επίτιμα μέλη αμέσως μετά
την επαναδραστηριοποίηση του Συλλόγου. Ο Georges Clemähceau ήταν μέλος από το 1907
και έλαβε συγχαρητήριο τηλεγράφημα για την διάσωση του από δολοφονική απόπειρα. (Το
τηλεγράφημα του ΕΦΣΚ και η απάντηση του Γάλλου πρωθυπουργού στη σ. 122). Επιστολή
στο Σύλλογο αποστέλλει και ο αμερικανός πρόεδρος Wilson.
95
Ο π., σ. 94-95.
96
Ο.ττ., σ. 78. Ο πρόεδρος απευθύνεται στο νεοεκλεγέντα Πατριάρχη Μελέτιο. Μάλιστα
αναφέρει ως «έτη ορφάνιας» τις επτά προηγούμενες περιόδους που τελέσθηκε η επέτειος
εορτή χωρίς την παρουσία Πατριάρχη. Με θερμά λόγια αναφέρεται και στον τοποτηρητή του

35ft
ανταποδίδει αποκαλώντας τον Σύλλογο «δεξιόν του Οικουμενικού Θρόνου
97 98
βραχίονα» , Παρόλα αυτά η καθυστερούσα επί χρόνια πατριαρχική χορηγία

δεν φθάνει στο ταμείο του Συλλόγου. Αντίθετα αυτός είναι που παρ' όλες τις
99
δυσχέρειες ενισχύει με 500 λίρες το εθνικό κέντρο .

Τα οικονομικά του συλλόγου δεν μπορούν να θεωρηθούν σε καμιά

περίπτωση ανθηρά. Ακόμη και όταν το ταμείο παρουσιάζει περίσσευμα είναι

100
γιατί βασικά προγράμματα δεν εκτελούνται και το περιοδικό δεν εκδίδεται .

Η οικονομική δυσπραγία αντιμετωπίζεται με την εγγραφή νέων μελών,

εράνους, 1 0 1 θεατρικές 1 0 2 και μουσικές 1 0 3 παραστάσεις. Η θεατρική παράσταση

ήταν για μια φορά ακόμη η Αντιγόνη του Σοφοκλέους. Ανεξαρτήτως του

οικονομικού οφέλους ο Σύλλογος επεδίωκε μέσω τω> αρχαίων δραμάτων «να

εμβάλλει εις την ψυχήν των ανθρώπων την θέρμην και τον ενθουσιασμόν

προς τους γνησίους θησαυρούς του έθνους μας» 1 0 4 . Για πρώτη φορά στην

θρόνου Δωρόθεο, «εις τα πάντοτε ενθαρρυντικά και χρυσά λόγια του οποίου (...) οφείλει ο
Σύλλογος πολύ μέρος της σημερινής του αναβιώσεως»(ο.ττ., σ. 45).
97
Ο.π., σ. 97.
98
Βλ. ο.π-., σ. 47.
99
Βλ. ο.π., σ. 95-96.
100
Βλ. ο.π., σ. 49.
101
Βλ. ο.π., σ. 16. Κατά το πρώτο συλλογικό έτος διπλασιάστηκαν τα τακτικά μέλη, ενώ οι
έρανοι τους οποίος διενήργησε ο εταίρος Ιωάννης Γκιώχας απέφεραν 295 λίρες.
102
Η παράσταση της Αντιγόνης παρά «την ανεπάρκεια του θιάσου» επαναλήφθηκε τρεις
φορές προ χιλιάδων θεατών των οποίων η προθυμία ισοφάρισε «τις μυθώδεις της
εκτελέσεως δαπανάς». Βλ. ο.π, σ. 52. Τελικά από τις παραστάσεις προέκυψε κέρδος
περίπου 2.500 λιρών. Βλ. ο.π., σ. 72, 74.
103
Ο.π-., σ. 78.
104
Ο.π., σ. 52. Ο Αυθεντόπουλος προτείνει τη δημιουργία μόνιμου πυρήνα χορού που να
συντηρείται με την χορηγία πολλών σωματείων για τις ανάγκες των παραστάσεων των
αρχαίων δραμάτων. «Ο,τι οι ξένοι προσοικειώθηκαν από αιώνος περίπου,(...) εις δε τα
θέατρα παριστάνονται καθ' έκαστον πανεπιστημιακόν εξάμηνον επανειλημμένως μεν τα
αρχαία οράματα, (...) οφείλομεν να ενστερνισθώμεν ημείς από πολλού, αποκτώντες ότι μας
ανήκει ως κληροδοτηθέν»(ο.π\, σ. 74).

'aco
ιστορία του Συλλόγου φαίνεται ότι επιτυγχάνουν οι προσπάθειες για την

αύξηση των μελών, που το 1922 πρέπει να φθάνουν τις 2000, σημάδι ότι το

ίδρυμα «είχε και απέκτησεν αμύθητους και ανεκμετάλλευτους συμπαθείας»105.

Στον οικονομικό, πάντως, τομέα η σημαντικότερη συμβολή είναι αυτή του

Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο οποίος δεν παραλείπει να ενισχύει κάθε

δραστηριότητα του Συλλόγου, να καλύπτει κάθε ανάγκη του. Σε σύντομο

χρονικό διάστημα οι δωρεές του ξεπερνούν τις δέκα χιλιάδες λίρες και έτσι το

όνομα του θα προστεθεί «χρυσοίς γράμμασι» στην αναθηματική στήλη 106 ,

δίπλα σε αυτό του Χρηστάκη Ζωγράφου. Από το 1861, όταν στο σπίτι του

Σπυρίδωνα Μαυρογένη γεννιόταν ο ΕΦΣΚ, ως το, 1921, που ο γιος του

Αλέξανδρος ανακηρύσσεται μέγας ευεργέτης, έχουν περάσει εξήντα ολόκληρα

χρόνια. Ο κύκλος έχει πια κλείσει.

Η Μεγάλη Ιδέα

Η σύντομη περίοδος της τελευταίας αναλαμπής του Φιλολογικού

συλλόγου χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του άλυτρωτικού ονείρου, που

φαίνεται ότι παίρνει σάρκα και οστά με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού

στην πρωτεύουσα της Ιωνίας. Ο πρόεδρος Μηνάς-Αυθεντόπουλος μπορεί

ελεύθερα να καταγγέλλει ότι η τουρκική εξουσία όχι μόνο παρακώλυε τη

δράση του Συλλόγου, αλλά και ότι «επεδιώκετο πάντοτε συστηματικώς και

Βλ. ο.π., σ. 96. Ο πρόεδρος μιλά για ττενταπλασιασμό των μελών και με δεδομένο ότι
μέχρι τώρα ο μέσος όρος ήταν 400, καταλήγουμε στον αριθμό των 2000 μελών.
106
Βλ. ο.π·., σ. 77.

ctcn
απηνώς ο στραγγαλισμός της εθνικής ημών ζωής» 107 . Ως μεγαλύτερο

επίτευγμα του ελληνισμού παρουσιάζεται η επιβίωση του: «το έθνος το

ελληνικό, εν μυρία διαβιούν κακοδαιμονία και εις ατελεύτητους εκτεθειμένον

επιδρομάς και διωγμούς, επετέλεσε το μέγιστον αναμφισβητήτως των

κατορθωμάτων, το κατόρθωμα δε τούτο είναι η ζωή του, ότι κατόρθωσε να

επιζήσει μετά τοσαύτας καταστροφάς»108. Την σωτηρία αυτή το έθνος χρωστά

στα γράμματα, υπό την ευρεία έννοια «της τε παιδεύσεως και της άλλης εν

γένει μορφώσεως»109. Η αφοσίωση στο αγαθό αυτό σε περιόδους έλλειψης

πολιτικής ελευθερίας αποτέλεσε την «άγκυρα της σωτηρίας εις ην

αποβλέψαμεν κατά το γενικόν ναυάγιον εν ημέραις ακατονόμαστου

δουλείας», το «συμβολικόν σύνθημα της αναστάσεως του γένους, το οποίον

δεν είχε άλλα όπλα δια να την ανάκτηση»110. Η καλλιέργεια των γραμμάτων

ήταν άλλωστε αυτή που προετοίμασε τον αγώνα του 1821, διατηρώντας τα

«επί της ζωής του [Ελληνος] δικαιώματα». Για το λόγο αυτό «η πρώτη φροντίς

του ελευθέρου βασιλείου ευθύς κατά τον μέγαν αγώνα κατεβλήθη υπέρ της

παιδεύσεως, κυβερνητική δε πρόνοια εκεί, κοινοτική δε ή μάλλον ιδιωτική

πρωτοβουλία παρ' ημίν παρεσκεύασαν πεφωτισμένην την γενεάν των τριών

αλλεπαλλήλων πολέμων»111. Αυτός ακριβώς υπήρξε ο ηγετικός ρόλος του

Φιλολογικού Συλλόγου στο χώρο του αλύτρωτου ελληνισμού, όπου επί εξήντα

χρόνια υπήρξε «σεμνόν εργαστήριον των Μουσών και εργαστήριον των

γραμμάτων με την ευρυτέραν και οποσούν αόριστον της λέξεως σημασίαν»,

107
Ο.π.,σ. 14.
108
0. π.,σ. 12.
109
ο. π.,σ . 1 1 .
110
0. π.
111
ο.ττ., σ. 13.
αργότερα διαχωρίζει την εθνική από την πολιτική δράση, υποστηρίζοντας ότι

ο ΕΦΣΚ ουσιαστικά εξακολουθεί να υπηρετεί το εθνικό όραμα όπως έκανε σε

όλη την διάρκεια της εξηντάχρονης πορείας του: «Ο· Σύλλογος δεν πολιτεύεται

εκτός αν σκοπίμως συγχέεται προς την πολιτικήν η δράσις η εθνική χάριν της

οποίας ιδρύθη και λειτουργεί ανέκαθεν το σεμνόν τούτο ίδρυμα»114.

Στα κείμενα του Αυθεντόπουλου εμφανίζεται με σαφήνεια η ένταξη του

Συλλόγου στο κίνημα της Μεγάλης Ιδέας, είτε πρόκειται για την ειρηνική

εκδοχή της, είτε για την αλυτρωτική. Είναι φανερό μάλιστα ότι ο πρόεδρος

αναφέρεται σε αυτές ως συμπληρωματικές εκφάνσεις της ίδιας ιδεολογικής

ενότητας, ή καλύτερα ως πρακτικές που επιλέγονται ανάλογα με τις

περιστάσεις για να οδηγήσουν στον ίδιο εθνικό στόχο. Η ειρηνική δράση

διαμορφώνει το πλαίσιο και τις συνθήκες για την επιτυχή πολεμική

επιχείρηση. Η πνευματική ενότητα του έθνους αποτελεί επένδυση για το

μέλλον, όταν θα γίνει δυνατή η δια των όπλων κατάκτηση της ενότητας στο

χώρο. «Τι θα εγίνετο ο δούλος μάλιστα Έλλην εάν δεν είχε δια της

παιδεύσεως συνείδησιν της εθνικής αυτού ενότητος, η οποία μόνο δια των

γραμμάτων εμβάλλεται εις την ψυχήν του ανθρώπου;»115, αναρωτιέται ο

Πρόεδρος, για να τονίσει την ανάγκη που ήρθε να καλύψει με την ίδρυση του

ο Φιλολογικός Σύλλογος. Προσφωνώντας τον αρχιστράτηγο Λεωνίδα

Παρασκευόπουλο (20-3-1919) παρουσιάζει ως επιστέγασμα της επίπονης και

μακροχρόνιας αυτής αποστολής τις ελληνικές στρατιωτικές επιτυχίες. «Διότι οι

αγώνες οι αιματηροί, ων προέστης αθλοφόρος ένδοξε στρατηγέ, δεν

διαφέρουσι ουσιωδώς των αναίμακτων πόνων, ους υφιστάμεθα ημείς οι

114
0.ττ.,σ.95.
115
Ο.ττ., σ. 13.

363
εργάται της ειρήνης έκπαλαι, η δε νίκη Σου είνε επιβράβευσις και των

ημετέρων συντόνων προσπαθειών, είναι πλήρωσις των σταθερών ημών

ελπίδων περί αισιωτέρου μέλλοντος(...) Τα δίδυμα της φυλής όπλα, το ξίφος

και η γραφίς, η πυροβόλος κλαγγή και η ελληνόγλωσσος ηχώ,

θαυματουργήσαντα από αιώνος, διασταυρούνται κατά τας ημέρας ταύτας εν

αδελφικώ θριάμβω ως απεργασθέντα από κοινού την ελευθερίαν του έθνους

της οποίας είσαι Σύ ο χαροποιός αρχάγγελος»116.

Η πρώτη ενέργεια του Συλλόγου μετά την αναβίωση του ήταν να

εκπληρώσει την ηθική υποχρέωση απέναντι στους γιατρούς μέλη του που

χάθηκαν στον πόλεμο. Κατά την επιμνημόσυνη τελετή, που τελέστηκε στις 2

Φεβρουαρίου του 1919, δύο μέλη του ΕΦΣΚ έλαβαν το λόγο

«διεκτραγωδούντες το νέον τούτο πάλιν μαρτυρολόγιον της ημετέρας

φυλής» 117 . Στην εκδήλωση αυτή εμφανίστηκαν για πρώτη φορά οι επικεφαλής

της ελληνικής πολιτικής και στρατιωτικής αποστολής, γεγονός «εξαιρετικής

σημασίας» όπως επισήμανε ο πρόεδρος. Η ελληνική αντιπροσωπεία «δεν

έλειψεν έκτοτε τιμώσα τας ημετέρας ομηγύρεις και παραθαρρύνουσα τους εν

τω ιδρύματι τούτω φιλοτίμως αγωνιζόμενους»118. Μια ακόμη αξιομνημόνευτη

εκδήλωση του Συλλόγου ήταν η «Αναμνηστική ακρόασις επί τη

116
«Προσφώνησις του προέδρου του Συλλόγου, κατά το προς τιμήν του αρχιστρατήγου του
ελληνικού στρατού Λεωνίδου Παρασκευόπουλου δοθέν γεύμα εις τας αίθουσας του Pera
Palace τη Μαρτίου 1919», Λογοδοσία/..., ο. π., σ. 131. Το γεύμα οργανώθηκε από τον ΕΦΣΚ,
το Ελληνικό Εμπορικό Επιμελητήριο, την Ελληνική Λέσχη και τον Σύνδεσμο Ελλήνων
Εμπόρων. Βλ. επίσης Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, Αναμνήσεις 1896-1920, τ. Β, Αθήναι
1934, σ. 67.
117
«Εισήγησις....», Λογοδοσία/..., ο.π., σ. 123-124. Ομίλησαν οι γιατροί Δημήτριος
Πουλουλίδης και Θησεύς Παπαδόπουλος (γαλλιστί), ενώ απηύθυνε χαιρετισμό εκ μέρους του
αρμενικού ιατρικού σώματος ο γιατρός Τορκομιάν.
118
Λογοδοσία/ ο.π, σ. 24.

364
 εκατονταετηρίδι της Ελληνικής Επαναστάσεως» στις 25 Μαρτίου του 1921. Το

«αθόρυβον με, αλλά πολυσήμαντον ιστορικώς μνημόσυνον»119 έκλεισε με τον

εθνικό ύμνο που έψαλαν μαθήτριες του Ζαππείου Παρθεναγωγείου120.

Παρομοίως η γιορτή για την πεντηκονταετηρίδα του Σταύρου Βουτυρά, που

έγινε στην αίθουσα του ΕΦΣΚ δύο μήνες νωρίτερα, ξεκίνησε με τον εθνικό

ύμνο και τελείωσε με τον ύμνο του Ελευθερίου Βενιζέλου121. Ο Σύλλογος

επίσης εκπροσωπείται σε τελετές με ιδιαίτερο εθνικό χαρακτήρα, όπως στο

μνημόσυνο της Ελληνικής Στρατιωτικής αποστολής υπέρ των πεσόντων, ή

την τελετή του Οικουμενικού Πατριαρχείου «επί τη νίκη» 122 .

Αμέσως μετά την ανακωχή ο Σύλλογος, «παρακινηθείς και έξωθεν»,

αποφάσισε να προβεί σε μια ενέργεια ανάλογη με εκείνη του 1878, όταν

υπέβαλε μακροσκελές υπόμνημα στις μεγάλες δυνάμεις ενόψει του συνεδρίου

του Βερολίνου. Το νέο υπόμνημα συντάχθηκε από επταμελή επιτροπή123,

αλλά «διπλής άλλοθεν υποδείξεως απεψιλώθη εις σύντομον έκκλησιν»124,

γραμμένη στα γαλλικά, που απευθύνθηκε στα επίτιμα μέλη, τις Ακαδημίες, τα

πανεπιστήμια και τις επιστημονικές εταιρείες Ευρώπης και Αμερικής. Πέρα

από τις παρεμβάσεις κατά το στάδιο της σύνταξης του υπομνήματος υπήρξαν

και άλλες που άλλαξαν το κείμενο σύμφωνα με «τα αληθινά ημών

δικαιώματα» και τις οποίες εμμέσως πληροφορήθηκε ο Σύλλογος125. Η

παρέμβαση της ελληνικής κυβερνήσεως είναι φανερή (αν και δεν ομολογείται

119
Ο. ιτ., σ. 80.
120
Βλ. το πρόγραμμα της εκδήλωσης, ο.π., σ. 81.
121
Βλ. το πρόγραμμα της εκδήλωσης, ο.ττ., σ. 71.
122
Βλ. ο.ττ., σ. 75.
123
Την επιτροπή αποτελούσαν οι Γ. Πουλουλίδης, Ευθ. Μαυρίδης, Π. Χατζαναστάσης, Οδ.
Ανδρεάδης, Χρ. Πανταζίδης, Τρ. Νάλης και Γ. Χωναίος.
124
Ο.ττ., σ. 22.
125
Βλ. ο.ττ.

365
ρητά), αφού φαίνεται ότι το έγγραφο θα χρησίμευε ως διαπραγματευτικό όπλο

στις συνομιλίες της ειρηνευτικής διάσκεψης των Σεβρών 1 2 6 . Με το κείμενο

αυτό 1 2 7 , που συντάχθηκε στα γαλλικά, ο Σύλλογος ως εκπρόσωπος της

ελληνικής επιστήμης και πολιτισμού στην Τουρκία «απευθύνει έκκληση στην

ηγεσία της παγκόσμιας διανόησης και επιζητεί την υποστήριξη της υπέρ των

δικαίων αιτημάτων των Ελλήνων της Θράκης, της Μικράς Ασίας και του

Πόντου, οι οποίοι εδώ και πέντε αιώνες περίπου, επιθυμούν την εθνική και

πολιτική τους ανεξαρτησία» 1 2 8 . Αφού επισημάνει ότι οι πληθυσμοί αυτοί 1 2 9 ,

που έχουν διατηρήσει γνήσια ελληνικό χαρακτήρα, έχουν με τα επιτεύγματα

τους επιβεβαιώσει την αναμφισβήτητη πνευματική ανωτερότητα τους, καλεί

σε βοήθεια για την « ένωση με την μητέρα πατρίδα και την πραγματοποίηση

του ιδεώδους που τους ακολουθεί ανά τους αιώνες» 1 3 0 . Η συνθήκη των

Σεβρών δεν θα ικανοποιήσει πλήρως τις ελληνικές απαιτήσεις στην Ανατολή,

αλλά η υπογραφή της θα επιτρέψει στον πρόεδρο Μ. Αυθεντόπουλο να

«Υπόμνημα προς τας συννενοητικάς κυβερνήσεις» απέστειλαν και Έλληνες αντιπρόσωποι

της οθωμανικής βουλής, το περιεχόμενο του οποίου παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με
αυτό του Συλλόγου. Το κείμενο του υπομνήματος στο: Ε. Εμμανουηλίδης, Τα τελευταία...,
ο.π., σ. 393-401.
127
Η «Έκκλησις του Εν Κωνσταντινούπολη Φιλολογικού Συλλόγου υπέρ των δικαιωμάτων
του Ελληνισμού», το κείμενο δηλαδή που συντάχθηκε από το Σύλλογο δημοσιεύεται στις
σελίδες 114 -120 των Λογοδοσιών και στο παράρτημα II της παρούσας εργασίας.
128
0.7τ.,σ. 115.
129
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στατιστικά στοιχεία σχετικά με τον πληθυσμό των της
Θράκης και της Μικράς Ασίας που παρουσιάζονται στο υπόμνημα: Σε συνολικό πληθυσμό 11
εκατομμυρίων, περιλαμβάνονται 5 εκ. μουσουλμάνοι, 3 εκ. Έλληνες και 3 εκ. Αρμένιοι,
Εβραίοι και λοιποί μη μουσουλμάνοι. Από τα πέντε δε εκατομμύρια μωαμεθανών μόνο τους
μισούς χαρακτηρίζει Τούρκους. Επίσης σε ότι αφορά την εκπαίδευση αναφέρει την ύπαρξη
297 ελληνικών σχολείων με 27.150 μαθητές σε αντίθεση με τα 118 τουρκικά σχολεία με
14.725 μαθητές. Βλ. ο.ττ., 117-118.
130
Ο.ττ.,σ. 119.

366
ζητωκραυγάσει υπέρ του Ελευθερίου Βενιζέλου, υπέρ της μίας και μεγάλης

πλέον Ελλάδος131.

Η σχέση του ΕΦΣΚ με τον πρωταγωνιστή της Μεγάλης Ιδέας αποτελεί

ένα εύγλωττο τεκμήριο για την αναφανδόν υποστήριξη των αλυτρωτικών

επιδιώξεων του ελληνικού κράτους. Στις 14 Δεκεμβρίου 1918, παραμονή του

αγίου Ελευθερίου, ο Βενιζέλος ανακηρύσσεται δια βοής ισόβιος επίτιμος

πρόεδρος του Φιλολογικού Συλλόγου και η εικόνα του αναρτάται στην

αίθουσα των τελετών132. Τέτοια τιμή δεν προβλεπόταν από τον κανονισμό133,

αλλά η περίπτωση ήταν όλως εξαιρετική και κανείς .δεν επιθυμούσε να σταθεί

στους τύπους. Την επομένη ημέρα στην εκκλησία των Εισοδίων του Πέρα, το

προεδρείο έσπευδε να ενώσει με την εκκλησία και το λαό τις ευχές του υπέρ

της υγείας «του μεγίστου των Ελλήνων πολιτών, εκ των φαεινών του οποίου

ιδεών το πολύπαθες ημών έθνος απεκδέχεται την λύτρωσιν του και την

πλήρωσιν των προαιώνιων αυτού πόθων»134. Η εκλογή ανακοινώθηκε

τηλεγραφικά στον πρωθυπουργό135 και αυτός απάντησε διαβεβαιώνοντας

«περί των αισθημάτων ευγνωμοσύνης του Έθνους προς τα ιδρύματα εκείνα,

άτινα ως ο Φιλολογικός Σύλλογος ειργάσθησαν προς διάσωσιν και ανάπτυξιν

της Ελληνικής Παιδείας εν τη υποδούλω πατρίδι σπουδαίως συντελέσαντα

Βλ. «Προσφώνησις....», Λογοδοσία/..., ο. ττ., σ. 131.

132
Ο.ίτ.,σ. 21.
133
Ο νέος κανονισμός που ψηφίζεται (ο.π., σ. 40) στις 26-Ì2-1919 δεν έχει ουσιώδεις
διαφορές από τους προηγούμενους. Βλ. Κανονισμός του εν Κωνσατντινουπόλει Ελληνικού
Φιλολογικού Συλλόγου, ιδρυθέντος εν έτει ΑΩΞΑ, Εν Κωνσταντινουπόλει 1920.
134
Ο.π., σ. 20. Βλέπε επίσης την προσφώνηση του προέδρου «κατά την επί τη εορτή του
Ελευθερίου Βενιζέλου ιεροτελεστίαν τη 15 Δεκεμβρίου 1918», στη σ. 121.
135
Το «επί μεμβράνης απερίτως πολυτελές δίπλωμα» επιδόθηκε αργότερα στον επίτιμο
πρόεδρο από τον Σ. Χουδαβέρογλου. Ο πρωθυπουργός μάλιστα δεξιώθηκε τιμητικώς τον
αντιπρόσωπο του Συλλόγου (ο.ττ., σ. 22).

367
μετά της εκκλησίας εις την διατήρησιν της εθνικής συνειδήσεως της φυλής και

την πραγματοποίηση/ των Εθνικών πόθων»136. Τα λόγια του Βενιζέλου

αναγνώριζαν με τον πιο επίσημο τρόπο αυτό που ο Σύλλογος διεκδικούσε για

τον εαυτό του: την παγίωση του εθνικού του ρόλου και την αναγνώριση της

προσφοράς του. Στη γιορτή της πεντηκονταετηρίδας ο τότε πρόεδρος

τόλμησε να ανεβάσει τον ΕΦΣΚ στο ίδιο βάθρο με το Πατριαρχείο. Αυτό

ακριβώς του αναγνώριζε τώρα ο πρωθυπουργός του ελληνικού κράτους,

137
αναγορεύοντας τον σε κορυφαίο θεσμό του αλυτρώτου ελληνισμού .

Η ονομαστική εορτή του επιτίμου προέδρου «κατέστη δευτέρα πλέον

του Συλλόγου πανήγυρις», αφού η μέρα αυτή αποτελούσε «αφορμή

λατρείας της εθνικής μας ιδεολογίας, ενσαρκουμένην δια του μεγάλου της

Μεγάλης Ελλάδος τέκνου»138. Στην ειδική συνεδρία της ημέρας αυτής ο

ομιλητής διαπραγματευόταν ενώπιον πυκνού ακροατηρίου κάποιο θέμα

άμεσα συνδεδεμένο με τη ζωή και το έργο του μεγάλου πολιτικού. Στις τρεις

συλλογικές περιόδους από το1920 έως το 1922 τον ρόλο του ρήτορα θα

αναλάβουν οι Κωνσταντίνος Σπανούδης, Πανανός Κεσίσογλου και Γεώργιος

Λαμπρίδης139. Οι ομιλίες των δύο πρώτων εκδόθηκαν σε φυλλάδια και

διανεμήθηκαν δωρεάν, με τις ευλογίες του Συλλόγου. Το ίδρυμα παρέμεινε

πιστό στον επίτιμο πρόεδρο του και διατήρησε την επικοινωνία μαζί του.

Απέστειλε δύο επιστολές στον Ελευθέριο Βενιζέλο, μία συγχαρητήριο για την

διάσωση του και μία «επί τω ακατονομάστω παραγκωνισμό) του κατά τας εν

Ελλάδι εκλογάς της 1 Νοεμβρίου 1920 ότε επεβάλετο να εκδηλωθεί η

136
Ο.ττ., σ. 127, όπου δημοσιεύεται το «ευχαριστήριο γράμμα του Ελευθερίου Βενιζέλου».
137
Βλ. σχετικά, ο.π., σ. 97.
138
Ο. rr., σ. 58.
139
Βλ. ο.π., σ.39, 58, 82-83.

368
ειλικρινής έκφρασις ευγνωμοσύνης των τετρακοσίων του Συλλόγου

φαλαγγιτών προς τον άγγελο του φωτός της ελευθερίας εκ των μήπω

απολαυόντων αυτής» 140 . Στο σύντομο αυτό απόσπασμα εκδηλώνεται με

σαφήνεια η απαρέσκεια του ιδρύματος για την απροσδόκητη εξέλιξη της

εκλογικής μάχης, που πάντως εκλαμβάνεται ως παροδικό γεγονός. Η

αφοσίωση προς το πρόσωπο του Βενιζέλου πηγάζει ασφαλώς από τα

αισθήματα ευγνωμοσύνης για το εθνικό έργο του ηγέτη, αλλά και από την

πεποίθηση ότι μόνο αυτός ήταν σε θέση να το ολοκληρώσει. Ο πάνδημος

γιορτασμός στις 15 Δεκεμβρίου εκάστου έτους αποτελούσε απόδειξη «ότι

ανθεί ακόμη εν τη ευγενεί των Ελλήνων ψυχή ευθαλές το δίδυμον της

ευγνωμοσύνης και της ελπίδος φυτόν, δεν έπαυσε δηλ. ακόμη το έθνος το

ελληνικόν λογιζόμενον βιώσιμον, ήτοι άξιον βίου ελευθέρου» 141 . Και ο

Βενιζέλος όμως δεν παραλείπει να επαναλαμβάνει τη εκτίμηση του στο έργο

του Συλλόγου «το οποίον ενέπνευσαν πάντοτε τα υψηλά ιδεώδη της φυλής

με όλην την αυταπάρνησιν την απαιτουμένην υπό τας συνθήκας»142.

Με δεδομένο τον θαυμασμό που οι εταίροι έτρεφαν για το Βενιζέλο,

αλλά και το γεγονός της ανάδειξης του «ως σκηπτρούχου της υπέρτατης τιμής

την οποία ηδύνατο ποτέ να εκδήλωση ο Ελληνικός Φιλολογικός

.Σύλλογος»143, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ερμηνεύσουμε ένα επεισόδιο που

συντάραξε τη ζωή του και υπονόμευσε το κοινωνικό του έρεισμα 144 . Στις 26

140
Ο. π., σ. 68.
141
Ο. π., σ. 82.
142
Ο.π., σ. 53. Στους προεδρικούς απολογισμούς των τελευταίων χρόνων αναφέρονται
τέσσερες τουλάχιστον επιστολές. Ο Βενιζέλος αποστέλλει και μια φωτογραφία του με
υπογραφή και την χρονολογική ένδειξη 2 Μαΐου 1919, ημερομηνία κατάληψης της Σμύρνης.
143
Ο.π., σ. 20. *•'

369
Δεκεμβρίου ο ΕΦΣΚ είχε προγραμματίσει δημόσια διάλεξη του γενικού

γραμματέα του Οδυσσέα Ανδρεάδη με θέμα «Η εξέλιξις της Μεγάλης ιδέας

από της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, επ' ευκαιρία της

συμπληρώσεως εκατοεντηρίδος από της εν Επιδαύρω πρώτης Εθνικής

Συνελεύσεως»145. Ο αγορητής, όλως παραδόξως, διαπραγματευόμενος το

θέμα του δεν αναφέρθηκε στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η παράλειψη ξεσήκωσε

θύελλα διαμαρτυριών στο ακροατήριο. Ο πρόεδρος προσπάθησε να

κατευνάσει την αγανάκτηση του πλήθους αναγνωρίζοντας ως δίκαιες τις

διαμαρτυρίες για την μη σκόπιμη παράλειψη «του ονόματος εκείνου του

ανδρός, ο οποίος εκπροσωπών ή μάλλον ενσαρκών εις τας ημέρας μας την

μεγάλην Ιδέαν εφύτευσε με την χείρα του εις την ψυχήν όλων μας άίσιον

ευγνωμοσύνην ως πραγματοποιήσαι τας προαιώνιους ελπίδας μας, ήτοι την

Μεγάλην Ιδέαν του Ελληνισμού»146 . Ο ίδιος ο Ανδρεάδης προσπάθησε να

δώσει εξηγήσεις και το επεισόδιο τελείωσε με την διαβεβαίωση του Π.

Κεσίσογλου ότι θα μιλούσε αυτός για την εκπροσώπηση της Μεγάλης Ιδέας

από τον Βενιζέλο. Η συνέχεια όμως δόθηκε από τον ομογενειακό τύπο και

Το επεισόδιο η μάλλον τα επεισόδια (θα αναφερθούμε σε δύο) καταγράφονται στον

δυσεύρετο σήμερα Κωνσταντινουττολίτικο τύπο. Αρκετά από τα δημοσιεύματα περιέχονται
στο αρχείο του δημοσιογράφου Κώστα Μισαηλίδη που φυλάσσεται στην Εστία Νέας
Σμύρνης. Τμήμα του αρχείου αυτού αποτελεί δερματόδετο τετράδιο με τίτλο ΚΜισαηλίδη,
Διαλέξεις Πόλη 1921-22, του οποίου οι σελίδες είναι δακτυλογραφημένες ή φέρουν
επικολλήσεις φωτογραφιών ή αποκομμάτων από εφημερίδες και περιοδικά, επιστολές και
λοιπά έγγραφα. Όλες οι αναφορές που γίνονται σε εφημερίδες προέρχονται από το
συγκεκριμένο αρχείο, περιγραφή του οποίου όπως και ανάλυση των σχετικών γεγονότων
υπάρχει στο άρθρο της Κυριακής Μαμώνη, «Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος
Κωνσταντινουπόλεως, ο Βενιζέλος και η Μικρασιατική εκστρατεία (Από το αρχείο Κώστα
Μισαηλίδη)» Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ.4 (1983), σ. 277-297.
145
Λογοδοσία/, ο.π., σ. 82
146
Πρόοδος 28-12-1921 (αρχ. Κ. Μ., σ. 18).

370
ιδιαίτερα την Πρόοδον του Κ. Σπανούδη: «Το έργον του Βενιζέλου δια την

Μεγάλην Ιδέαν βροντοφωνούν οι πέτρες του δρόμου και ο κ. Ανδρεάδης το

παρεσιώπησε δια να ικανοποίηση μωράν αδυναμίαν του προς τους φέροντας

τίτλους και αξιώματα. Εχάθη εμπρός του το εκτυφλωτικόν όραμα της εθνικής

μεγαλουργίας και ο μικρός νους του εθαμβώθη από το πυγόλαμπον φως των

τιτλούχων»147. Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκε και η εκκλησία, αφού ο

μητροπολίτης Νικαίας Βασίλειος με ανοικτή επιστολή του κατηγορούσε τον

Ανδρεάδη ότι με την «επαίσχυντον» πράξη του παραχάραξε την «εθνικήν

αλήθειαν» 148 . Παρόλο που η ιστορία αυτή είναι πραγματικά ανεξήγητη, η

μόνη ερμηνεία είναι ίσως εκείνη, που λίγο πολύ δίνει η Πρόοδος. Ο

Ανδρεάδης, ο οποίος υπηρέτησε με αυταπάρνηση τον Σύλλογο επί σαράντα

ολόκληρα χρόνια και δεν κάμφθηκε από την νεοτουρκική τρομοκρατία,

θεώρησε ίσως συμφέρον για το ίδρυμα να μην επιβεβαιώσει την πλήρη

ταύτιση του ΕΦΣΚ με την πολιτική του Βενιζέλου, ενώπιον των αξιωματούχων

που εκπροσωπούσαν το νέο πολιτικό καθεστώς της Ελλάδας. Το βέβαιον

είναι ότι ο σχεδόν μόνιμος γραμματέας 149 έπραξε αυτοβούλως, αφού είναι

σαφές ότι η κίνηση του ήταν εκτός της πολιτικής γραμμής του Συλλόγου, που

ξαφνικά βρέθηκε στη δυσάρεστη θέση να προσπαθεί να πείσει για την

ειλικρίνεια των δεδομένων και διακηρυγμένων θέσεων του. Στον προεδρικό

απολογισμό του συγκεκριμένου συλλογικού έτους παρότι περιλαμβάνεται η

διάλεξη, δεν γίνεται καμία αναφορά στο επεισόδιο. Πάντως στο τέλος της

14
' Πρόοδος 28-12-1921 (αρχ. Κ. Μ., σ. 21.)
148
Πρόοδος 28-12-1921 (αρχ. K.M., σ.19).
149
Το 1921 ο Ανδρεάδης συμπληρώνει σαράντα χρόνια ως μέλος του ΕΦΣΚ και δεκαπέντε
θητείες ως γραμματέας. Είναι αξιοσημείωτο ότι είχε προταθεί η ισοβιότητα του στη
γραμματεία. Βλ. Λογοδοσία/, σ. 68,93.

371
περιόδου (Μάιος 1922) ο Ανδρεάδης εγκαταλείπει την γενική γραμματεία 150

και ο Αυθεντόπουλος στον απολογισμό του ομιλεί για «εξ ανέμων

παρανοήσεως πνοή», που «ετάραξεν ολίγον την φλόγα της άσβεστου

λυχνίας» και για «νεφύδια παροδικά», τα οποία «έσκιασαν ολίγον το άπλετον

φως της λευκής ταύτης αιθούσης»151. Οι νύξεις του προέδρου αφορούν όχι

μόνο το επεισόδιο το οποίο προαναφέρθηκε, αλλά και ένα ακόμη που

ακολούθησε. Σε κάθε περίπτωση καταγράφουν τον ισχυρό κοινωνικό

αντίκτυπο που είχαν οι χειρισμοί των ανθρώπων του ΕΦΣΚ, σε μια εποχή

κατά την οποία η συστράτευση στην εθνική ιδέα είχε φέρει το Σύλλογο πιο

κοντά από κάθε άλλη φορά με ευρύτερα κοινωνικά στρώματα.

Τον Οδυσσέα Ανδρεάδη διαδέχθηκε στο βήμα ο πολεμικός

ανταποκριτής Κώστας Μισαηλίδης, ο οποίος μίλησε με θέμα; «Εντυπώσεις

από το μέτωπο». Η διάλεξη αυτή, που είχε οργανωθεί από τον Σύνδεσμο

Ελληνίδων Κωνσταντινουπόλεως, σημείωσε μεγάλη επιτυχία και το

συγκινημένο κοινό απέσπασε την υπόσχεση από τον αγορητή ότι θα

συνεχίσει τις ομιλίες του. Ομοίως οι εφημερίδες^δημοσίευσαν εκτεταμένα

αποσπάσματα από την διάλεξη του Μισαηλίδη152, η οποία χαρακτηρίστηκε

«τραγούδι» και ύμνος προς τον αθάνατον στρατόν μας» 153 . Η νέα διάλεξη με

ένα ακόμη θέμα από την μικρασιατική εκστρατεία, ορίστηκε για τις 2

Ιανουαρίου 1922, αλλά λίγο πριν την έναρξη της ο Μηνάς Αυθεντόπουλος

Ο Αυθεντόπουλος, ο οποίος επίσης αφήνει τον προεδρικό θώκο, δεν φείδεται επαίνων για
τον συνεργάτη του: «Ο Σύλλογος είνε οφειλέτης πολλών χαρίτων προς τον αποχωρούντα
Γενικό Γραμματέα, όστις καταλείπει αναμνήσεις της εργασίας του παραδειγματικός και
ανεξαλείπτους». Ο. π., σ. 93.
151
0.ττ.,σ.97.
152
Βλ. σχετικά αρχ. Κ.Μ, σ. 23.
153
Κήρυξ, 21-12-1921 (αρχ. K.M., σ. 20).

372
διαμήνυσε στον ομιλητή ότι ο Σύλλογος παραχωρούσε την αίθουσα του για

τελευταία φορά. Η ανακοίνωση της απαγόρευσης προκάλεσε την έντονη

αντίδραση του ακροατηρίου και η πρόεδρος του Συνδέσμου των Ελληνίδων

Σοφία Κ. Σπανούδη την απέδωσε στον συντηρητισμό («μεσαιωνισμό» όπως

τον ονόμασε) του ιδρύματος και την απέχθεια του προς τη δημοτική γλώσσα

που χρησιμοποιούσε ο ρήτορας154. Ο ΕΦΣΚ οχυρώθηκε πίσω από τη διάταξη

το κανονισμού που όριζε ότι οι δημόσιες διαλέξεις ήταν «αποκλειστικόν

δικαίωμα του Συλλόγου και των μελών αυτού», χωρίς ωστόσο η εξήγηση

αυτή να θεωρηθεί επαρκής. Το όλο ζήτημα συζητήθηκε σε θυελλώδη

συνεδρίαση, η οποία διακόπηκε χωρίς να γίνει δυνατό να γεφυρωθούν οι

διαφορές, που πήραν έκταση μέσω των δημοσιευμάτων του τύπου. Οι

κατήγοροι του Συλλόγου δεν απαιτούσαν από αυτόν να εγκαταλείψει απλώς

την τυπολατρική προσήλωση στον κανονισμό του, αλλά ουσιαστικά τον

καλούσαν να αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας του, ώστε να ανταποκριθεί στις

κρίσιμες εθνικές περιστάσεις: «Κανονισμοί. Διατάξεις, Γράμματα νόμων, Πότε;

Όταν Έθνος και Εκκλησία στρατεύονται. Όταν όλα πρέπει να υποχωρήσουν

και να τεθούν κατά μέρος δια να προηγηθεί ο εθνικός αγών και πάσα προς

αυτόν συνδρομή. Όταν προ παντός πρέπει να κοιμάται κάθε διάταξις τυπική

και να αγρυπνά μόνο ο ενθουσιασμός και το αίσθημα. Διότι αυτά χρειάζονται

για τον μέγα αγώνα της πατρίδος και τίποτα άλλο. Έχετε καιρό να εφαρμόσετε

τους τύπους. Αλλά τώρα ανοίξατε διάπλατα όλα, και τα κτήρια των οποίων

προϊστασθε και τα βήματα των οποίων εφορεύεσθε, δια να τονωθεί η ψυχή

Πρόοδος, 4-1-1922. (αρχ. K.M., σ. 29).

373
του Έθνους, δια να στηθούν εργαστήρια λουτρού παλιγγενεσίας και εθνικών

θριάμβων.»155

Η αντιδικία αυτή είχε και μια ακόμη παράμετρο, τη γλωσσική. Το

δημοτικιστικό κίνημα, που ήταν αρκετά ισχυρό στην Κωνσταντινούπολη156 και

έβλεπε στον ΕΦΣΚ τον πιο σθεναρό αντίπαλο των ιδεών του, δεν έχασε την

ευκαιρία. Όπως είδαμε, ευθύς εξαρχής η στάση του Συλλόγου ερμηνεύθηκε με

κριτήριο τη δημοτική γλώσσα που χρησιμοποίησε ο ομιλητής, ενώ το σατιρικό

περιοδικό Άνω - Κάτω διακωμώδησε τους «γλωσσικούς μπεχτσήδες του

Φιλολογικού Συλλόγου»157. Φαίνεται μάλιστα ότι παρά την κυριαρχία της

λόγιας γλώσσας στους κόλπους του Συλλόγου δεν έλειπαν και οι

αντιφρονούντες, τους οποίους στηλιτεύει ο Νεόλογος: «Ούτω κατά την

τελευταίαν γενικήν τακτικήν συνεδίαν (...) εκμεταλευθέντες τον θόρυβον άλλοι

και ιππότες και πρόμαχοι αναδειχθέντες προσήλθαν μάλιστα εκείνοι, οίτινες

πρόσκεινται τοις μαλλιαροίς και φωνασκούντες εζήτουν την αποδοκιμασίαν

του προεδρείου»158. Η εφημερίδα αυτή, όπως ήταν αναμενόμενο, υποστήριξε

τον Σύλλογο, θεωρώντας ύβρη προς την εξηντάχρονη δραστηριότητα του

ΕΦΣΚ το θόρυβο που ξεσηκώθηκε. Σε άρθρο της, πέρα από τους

υπαινιγμούς κατά του Μισαηλίδη, υποστηρίζει την ανάγκη συνέχισης της

συντηρητικής και επιφυλακτικής πολιτείας του Συλλόγου: «Το βήμα του

155
Πρόοδος, 8-1 -1922 (αρχ. K.M., σ. 43-44).
156
Για το δημοτικιστικό κίνημα στην Πόλη βλ. το βιβλίο του Γιάννη Παπακώστα, Ο Φώτης
Φωτιάδης και το «αδελφάτο της Εθνικής Γλώσσας, Αθήνα 1989 , σ. 66-133.
157
Η σχετική γελοιογραφία του περιοδικού που υπάρχει στο αρχείο Μισαηλίδη, σ. 51,
αναδημοσιεύεται στο άρθρο της Κυριακής Μαμώνη, ο.π., σ. 285. Μπεχτσήδες , από το
τουρκικό bekçi, που σημαίνει νυχτοφύλακας, φρουρός. Για τους μπεκτσήδες, που
αποτελούσαν γραφικότητα για την Πόλη, βλ. Β. Γ. Βετσόπουλος, Η Πόλη μας (όπως ήτο),
Αρχείον Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού, τ. 33 (1967) σ. 221-222.
158
Νεολόγος, 8-1-1922 (αρχ. Κ. Μ., σ. 45-46).

374
γεραρού σωματείου ήτο ανάκαθεν το βήμα της μετροέττειας, και της

νηφαλιότητος, νηφαλιότητος σκέψεως και κρίσεως. Αφ' ότου όμως το

προεδρείον ενδίδον εις επήρειας ή επιρροάς της ταραχώδους εθνικής

περιόδου ήν διανύομεν ήρξατο να επιτρέπει το βήμα τούτο αβασανίστως εις

τον πρώτον τυχόντα, επόμενον ήτο να αναρριχηθή επ' αυτού και η

αγραμματωσύνη και η λογοκοπία και η δημαγωγία»159 .

Παρόλο που ο «Σύνδεσμος των Ελληνίδων» δέχθηκε τις εξηγήσεις του

Αυθεντόπουλου και θεώρησε το επεισόδιο λήξαν, μέλη του Συλλόγου αξίωσαν

να γίνει νέα συνεδρία για να καθορισθεί η ευθύνη του προεδρείου στο ζήτημα

που δημιουργήθηκε. Η συνεδρίαση απάλλαξε το προεδρείο από κάθε μομφή,

αλλά ο Αυθεντόπουλος και οι συνεργάτες του εγκατέλειψαν τη διοίκηση του

ΕΦΣΚ με το τέλος της συλλογικής περιόδου.

Ο Μισαηλίδης, ο οποίος είχε επιστρέψει στην Πόλη από την νέα

αποστολή του στο μέτωπο, αποφάσισε να ζητήσει ο ίδιος την άδεια του

Συλλόγου για να μιλήσει από το βήμα του, αλλά έλαβε αρνητική απάντηση.

Στην επιστολή που υπογράφουν ο πρόεδρος και ο γραμματέας του ιδρύματος

αναφέρονται οι δεσμεύσεις του κανονισμού, το προηγηθέν επεισόδιο, αλλά

και ένας ακόμη λόγος: «Πρόσθετον δ' εκ προνοίας λόγον της αρνήσεως του

έχει το προεδρείον τον κίνδυνον νέου περί την ακρόασιν υμών θορύβου ως

και τον κίνδυνον της ανακινήσεως ζητήματος (...) ως συνεπαγομένων ολέθρια

κατά την κρίσιμο ταύτην περίοδον του εθνικού μας βίου αποτελέσματα»160. Ο

Μισαηλίδης, όμως, θεώρησε ότι το κύριο πρόβλημα ήταν το τυπικό κώλυμα

108
Νεολόγος 4-1-1922 (αρχ. K.M., σ. 33).
160
Αρχ. K.M., σ. 77, όπου πρωτότυπη επιστολή με ημερομηνία 5 Μαρτίου 1922 και τις
υπογραφές των Αυθεντόπουλου και Ανδρεάδη.

375
που επέβαλλε ο κανονισμός και ζήτησε να εγγραφεί μέλος, εισπράττοντας νέα

αρνητική απάντηση161.

Το ερώτημα που εύλογα γεννιέται είναι γιατί αυτή η εμμονή να γίνουν οι

διαλέξεις από το βήμα του ΕΦΣΚ, ενώ πλήθος άλλοι σύλλογοι

προσφέρθηκαν να φιλοξενήσουν τις ομιλίες του Μισαηλίδη162, «αι οποίαι

εξυμνούν το έργον του στρατού, αι οποίαι ενίσχυον τον λαόν εις την πίστιν του

προς αυτό και προς το εθνικό του μέλλον»163. Η απάντηση είναι προφανής.

Κανένα άλλο σωματείο δεν διέθετε την αίγλη και το κύρος του Φιλολογικού

Συλλόγου. Άλλωστε και ο ίδιος ο ΕΦΣΚ προσπαθώντας να ανταποκριθεί στο

νέο πιο σύνθετο ρόλο του, επιχειρούσε να εφαρμόσει κατά κάποιο τρόπο

πολιτική ανοικτών θυρών. Οι αλλαγές όμως δεν μπορούσαν να είναι

απότομες και ριζικές. Είδαμε ότι παρά την εθνικιστική έξαρση που

χαρακτήρισε την τελευταία περίοδο λειτουργίας του ΕΦΣΚ, ο πρόεδρος

επέμενε να αρνείται ότι ο Σύλλογος πολιτεύεται. Είναι χαρακτηριστικό ότι

στους απολογισμούς του δεν αναφέρεται καθόλου στις στρατιωτικές

επιχειρήσεις στη Μικρασία. Ακόμη και την ικανοποίηση του για την κατάληψη

της Σμύρνης την εκφράζει υπαινικτικά164. Μια παράδοση αυτοσυγκράτησης

και επιφυλακτικότητας δεν μπορούσε να καταργηθεί με μιας. Υπό αυτό το

πρίσμα, μια σειρά διαλέξεων που θα εκθείαζε τις ελληνικές στρατιωτικές νίκες

έμοιαζε υπερβολική. Δεν ήταν δυνατόν επίσης το δημιούργημα της ελληνικής

161
ΒΑ. Κυριακή Μαμώνη , αιτ., σ.288. Εκεί αναδημοσιεύεται και σατιρικό στιχούργημσ από το
Ανω Κάτω με τίτλο «Ο Σύλλογος του Μηνά (επί τη απορρίψει της εγγραφής διανοουμένων)».
162
Βλ. ο.π., σ.288-289.
163
Πρόοδος, 9-1-1922, (αρχ. Κ. Μ., σ.53)
164
Αναφερόμενος στους διωγμούς του Συλλόγου και την μεταφορά του πίνακα της
αποθεώσεως του Ομήρου στο αστυνομικό τμήμα σημειώνει ότι «από τότε ο Όμηρος ο
μονογενής υιός ης Σμύρνης ώμοσε φαίνεται εκδίκησιν».Ο.ίτ., σ. 19.

376
λόγιας κοινότητας να αποδεχθεί χωρίς αντιστάσεις τη δημοτική γλώσσα,

παρότι φαίνεται ότι στους κόλπους του είχαν πλέον διεισδύσει και

δημοτικιστές. Δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τον ΕΦΣΚ ως χώρο

εφαρμογής των νεωτεριστικών γλωσσικών θεωριών, με την ίδια λογική που

κάτι τέτοιο έμοιαζε εξωπραγματικό για το Πατριαρχείο και δεν ίσχυε για το

Πανεπιστήμιο.

Είτε η απαγόρευση οφειλόταν στον συντηρητισμό του Συλλόγου, είτε

στη χρήση της δημοτικής γλώσσας, είτε σε λόγους αντιζηλίας που

δημιούργησε η επιτυχία τους, είτε σε όλους τους λόγους μαζί, ένα είναι

βέβαιο: Το επεισόδιο αντανακλά τις δυσκολίες που^συναντά το λαϊκό άνοιγμα

το οποίο επιχειρεί ο ΕΦΣΚ. Από τη μια έχουμε έναν οργανισμό, με ιδέες και

πρακτικές που δοκιμάστηκαν και παγιώθηκαν στο χρόνο, να επιχειρεί να

συνδεθεί με όλα τα κοινωνικά στρώματα και να παίξει καθοδηγητικό ρόλο.

Από την άλλη έχουμε τις κοινωνικές δυνάμεις που δεν μπορούν να

περιμένουν τη σταδιακή μετατόπιση του. «Τώρα ανοίξατε διάπλατα όλα»

προτρέπει η Πρόοδος καλώντας σε γενική και άνευ όρων εθνική στράτευση.

Η κάποια επιφυλακτικότητα των εταίρων ασφαλώς δεν μπορεί να

εκληφθεί ως προνοητικότητα. Ο Σύλλογος με την πολιτεία του τα τελευταία

χρόνια είχε διαβεί τον Ρουβίκωνα και ήταν σαφές ότι δεν θα υπήρχε για αυτόν

μέλλον σε περίπτωση μη ολοκλήρωσης του ελληνικού θριάμβου. Έτσι δεν

λείπει η ανησυχία και η αγωνία για την έκβαση της μικρασιατικής περιπέτειας,

ιδίως από την στιγμή που ο Βενιζέλος απομακρύνθηκε από την εξουσία. Είναι

χαρακτηριστικό ότι ο πρόεδρος προσφωνώντας το 1922 τον Charles Diehl

«ηυχήθη ο ευμαρής Θεού χρόνος να τον φέρη και πάλιν προς ημάς εις

377
καιρούς καθ' ους δεν θα κινδυνεύωμεν να ναυαγήσωμεν εν λιμένι» 165 , ενώ την

ίδια χρονιά το λακωνικό τηλεγράφημα προς τον Βενιζέλο εκπέμπει

λανθάνουσα δραματικότητα: «Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος ευγνωμόνων

και ελπίζων»166. Στον τελευταίο προεδρικό απολογισμό του Αυθεντόπουλου ο

θριαμβευτικός τόνος των προηγουμένων χρόνων έχει πέσει. Στο κείμενο αυτό

διακρίνονται τα μαύρα προαισθήματα για τις μέρες που έρχονται.

Προσφωνώντας το νέο Πατριάρχη Μελέτιο Δ', ο πρόεδρος θα επισημάνει την

κρισιμότητα των ημερών και θα ζητήσει την στήριξη του «εις τας σκοτεινός

ακόμη τρίβους της αποκαταστάσεως του Γένους»167. Οι στιγμές δεν

προσφέρονται για πανηγυρικούς και ο Αυθεντόπουλος δηλώνει ότι θα εκθέσει

τα έργα του Συλλόγου «δια βραχέων (...) μη παρεκτρέποντες τον σύντομον

λόγον εις πανηγυρικήν ψυχαγωγίαν, επειδή λιτή και φειδωλή επιβάλλεται εν

ημέραις πονηραίς η των λόγων χρήσις και η συνεχόμενη του έθνους ψυχή

θέλει των έργων μόνον την απλήν και σεμνήν ερμηνείαν»168.

Το άδοξο τέλος

Η ήττα και ο ξεριζωμός του ελληνικού πληθυσμού από τη μικρασιατική

γη σήμανε ουσιαστικά το τέλος του Συλλόγου. Ο καθηγητής Α. Ιωάννου που

είχε διαδεχθεί στην προεδρία τον Αυθεντόπουλο εγκαταλείπει την Πόλη και ο

Ο.π, σ. 95.
Λογοδοσία/..., ο.π., σ. 91.
Ο.π., σ. 78.
Ο π., α. 79.

378
Ιωάννης (Τζαννής) Παπαδόπουλος169, ο οποίος αναλαμβάνει, αποκτά το

θλιβερό προνόμιο να εγγράψει το όνομα του τελευταίο στον μακρύ κατάλογο

των προσωπικοτήτων που διοίκησαν τον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο. Δεν

γνωρίζουμε ακριβώς τη χρονική στιγμή που οι αρχές, .διέταξαν το κλείσιμο του

ΕΦΣΚ σύμφωνα με τον περί σωματείων νόμο (1923), αλλά έτσι και αλλιώς

ακόμη και στο διάστημα που μεσολάβησε ως τη υπαγωγή της Πόλης στον

τουρκικό έλεγχο δεν εντοπίζονται σημάδια λειτουργίας του. Το 1925 οι αρχές

κατάσχουν την κινητή και την ακίνητη περιουσία του ιδρύματος, κατά

παράβαση της Συνθήκης της Λοζάνης, και έτσι το κτίριο και οι πολύτιμες

συλλογές του περιέρχονται στην κυριότητα του τουρκικού κράτους170.

Τα ίχνη της βιβλιοθήκης που το 1923 θα πρέπει να περιείχε 28000

περίπου τόμους 171 και 183 χειρόγραφα172, χάνονται ως το 1932, όταν το υλικό

της μοιράζεται σε διάφορα τουρκικά ιδρύματα. Το μεγαλύτερο τμήμα πήρε το

Ο Ιωάννης Παπαδόπουλος (1875-1956) γεννήθηκε στην Πόλη και σπούδασε φιλολογία

στο Παρίσι, όπου μαθήτευσε κοντά στο Charles Diehl. To 1926 διορίστηκε καθηγητής της
μεσαιωνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Υπήρξε ο πρώτος βυζαντινολόγος
μη νεοελληνιστής, αφοσιωμένος στη μελέτη της μέσης ελληνικής γραμματέας. Βλ. Νικ. Β.
Τωμαδάκης, Απανθίσματα γραμματολογικά και βιογραφικά της νέας ελληνικής λογοτεχνίας
(μελέται και άρθρα), Αθήναι 1952, σ. 273-276.
170
Βλ. ΑΙ. Alexandrie, The Greek minority..., ο.π., σ. 127,132.
171
Βλ. Γιώργος Γιαννακόπουλος, «Η βιβλιοθήκη...», Ο.ΓΓ., σ. 311. Η εφημερίδα Milliyet (3-1-
93) σε άρθρο της με τίτλο «Sillogos Koleksiyonu'na ne oldu?» [Τι απέγινε η συλλογή του
συλλόγου], αναφέρει ότι η βιβλιοθήκη περιείχε 50.000 τόμους.
172
Τόσα χειρόγραφα αναφέρει ο Moraux στον κατάλογο που εξέδωσε η «Εταιρεία Τουρκικής
Ιστορίας». Βλ. Paul Moraux, Catalogue des manuscrits Grecs (Fonds du Syllogos), Ankara
1964. Τα χειρόγραφα του ΕΦΣΚ ως το 1918 περιγράφονται στα: Α. Παπαδόπουλος
Κεραμεύς, «Κατάλογος των εν τω Ελληνικώ Φιλολογικά) Συλλόγω χειρογράφων βιβλίων.
Μέρος Α», ΕΦΣΚ Παράρτημα Κ- KB τόμων, Κωνσταντινούπολη 1892, σ. 76-130' Δημήτριος
Σάρρος, «Κατάλογος των χειρογράφων του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού
Συλλόγου», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τ. 8 (1931), σ. 157-199 και τ. 9 (1932),
σ. 129-172.

379
«Ίδρυμα Τουρκική Ιστορίας» (Turk Tarihi Kuriîfrîu), το οποίο κράτησε

ιστορικά βιβλία, τα περιοδικά και τα χειρόγραφα 173 (σύνολο 5348 τόμους).

Από τα ιατρικά, τα περισσότερα παραχωρήθηκαν στο «Σπίτι του Λαού» (Halk

Evi) και όταν αυτό έκλεισε δόθηκαν σε άλλα ιδρύματα Τα υπόλοιπα βιβλία

διαμοιράστηκαν: α) Στο «Τουρκικό Γλωσσολογικό Ίδρυμα» (Türk Dil Kurumu)

β) στο σεμινάριο Κλασσικής Φιλολογίας της Πανεπιστημιακής Σχολής των

Γραμμάτων» Dil ve Tarih Cografya Fakultesi) της Αγκυρας, όπου δόθηκαν

μερικές παλιές εκδόσεις κλασσικών συγγραφέων γ) Στη «Γενική Βιβλιοθήκη

της Άγκυρας» (Ankara Genel Kitapligi) από όπου μεταφέρθηκαν το 1856 στην
174
Εθνική Βιβλιοθήκη (Milli Kütüphanesi) της τουρκικής πρωτεύουσας . Στην

Εθνική Βιβλιοθήκη και στην Εταιρεία Τουρκικής Ιστορίας, εντοπίζονται πλέον

τα τελευταία ίχνη της βιβλιοθήκης: αρκετά βιβλία και κάποια από τα

χειρόγραφα, αφού οι απώλειες είναι σημαντικές.

Τα αρχεία του Συλλόγου, τα οποία δεν μπόρεσε κανείς να δει μετά την

κατάσχεση τους, πρέπει να θεωρούνται οριστικά χαμένα, ανεξάρτητα αν

έχουν καταστραφεί ή όχι. Πάντως για κάποιο τουλάχιστον διάστημα πρέπει να

φιλοξενήθηκαν στη βιβλιοθήκη Süleymaniye της Κωνσταντινουπόλεως175.

Καμιά πληροφορία δεν υπάρχει για την τύχη. της αρχαιολογικής και

νομισματικής συλλογής. Τα όργανα φυσικής και χημείας είχαν παραχωρηθεί,

λίγο πριν το τέλος, στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο του Σταυροδρομίου176.

173
Κάποια από τα χειρόγραφα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν αντικείμενα τέχνης και
προέρχονταν κυρίως από την περιοχή της Τραπεζούντας υπήρχαν ως το 1954 στο
Αρχαιολογικό Μουσείο της Άγκυρας . Βλ. Paul Moraux , "Les manuscrits Grecs du Syllogos
de Constantinople", Βυζάντιον, τ. 24 (1954) [Bruxelles 1956], σ.609.
174
Βλ. Paul Moraux, Catalogue des manuscrits Grec, ο.π., σ. XXIII-XIX.
175
Βλ Ο.rr., σ.ΧΙΧ.
176
Βλ. Λογοδοσίαι..., ο.π., σ. 94. Εκεί καταγράφεται η απόφαση παραχώρησης, αλλά δεν
γνωρίζουμε αν πρόλαβε να πραγματοποιηθεί.

380
 Το κτίριο αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως αρχηγείο του Λαϊκού κόμματος,

αργότερα ως τουρκικό ορφανοτροφείο και τέλος ως Ειρηνοδικείο. Το 1941 ο

ομογενής Νικόλαος Τσιτούρης αγόρασε το κτίριο, από τον πλειστηριασμό της

Κτηματικής Τράπεζας, προσπαθώντας έτσι να το διασώσει από την

ολοκληρωτική καταστροφή. Κάτω όμως από την πίεση της κοινής γνώμης το

κράτος επανέκτησε την κυριότητα του οικοδομήματος ένα χρόνο αργότερα 177 .

Ήδη το 1955 το σύμβολο μιας ολόκληρης περιόδου ακμής της ελληνικής

λογιοσύνης, εγκαταλειμμένο και λεηλατημένο, δεν ήταν παρά ένα θλιβερό

απομεινάρι μιας εποχής που έμοιαζε πια τόσο απόμακρη. Το «ενδιαίτημα των

μουσών έγινε πλέον επίσημα το ενδιαίτημα των αλητών» γράφει η Τατιάνα

Σταύρου178, εξιστορώντας τις αλλεπάλληλες ταλαιπωρίες που υπέστη το

περικαλλές οικοδόμημα ως τη στιγμή που κατεδαφίστηκε κάπου στα τέλη της

δεκαετίας του 1970.

Τώρα η οδός Τοπτσιλάρ ονομάζεται Topcekenler. Εκεί στο μικρό

σκονισμένο σοκάκι, δυο βήματα από το πολύβουο Istiklal Caddesi (την πάλαι

ποτέ Μεγάλη οδό), η σειρά των νεοκλασικών σπιτιών διακόπτεται εκεί που

κάποτε ήταν ο αριθμός 18. Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος δεν είναι

υπάρχει πια. Ένας υπαίθριος χώρος στάθμευσης έχει διαμορφωθεί στη θέση

του.

Βλ. Alexandrie, ο.π., σ. 132.

178
Βλ. Τατιάνα Σταύρου, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Το
υπουργείον Παιδείας του αλυτρώτου ελληνισμού, Αθήναι 1967, σ. 310.

381
 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο
Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος υπήρξε τέκνο των

μεταρρυθμίσεων1. Το ίδρυμα, με την λειτουργία του,

αξιοποιούσε τις νέες συνθήκες και παράλληλα δοκίμαζε στην πράξη τα όρια

των φιλελεύθερων εξαγγελιών του σουλτάνου. Πάνω από όλα, όμως,

ανταποκρινόταν στο ώριμο αίτημα μιας κοινωνικής μερίδας να διαδραματίσει

ρόλο στην ανασυγκρότηση της ελληνοθωμανικής κοινότητας της

αυτοκρατορίας. Η ίδρυση του Φιλολογικού Συλλόγου ήλθε να καλύψει το κενό

που είχε δημιουργηθεί από την περιστασιακή δυσκολία της Εκκλησίας να

ανταποκριθεί επαρκώς στον εκπαιδευτικό ρόλο της2, καθώς τα νέα δεδομένα

εκκοσμίκευσης του οθωμανικού κράτους δημιούργησαν αίσθημα αμηχανίας

στην ορθόδοξη ιεραρχία. Το Πατριαρχείο αντιμετώπισε μάλλον ανταγωνιστικά

1
Βλ. Κ. Καραπάνος, «Προεδρική λογοδοσία 1871-72», ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ, σ. 311, όπου ο
Σύλλογος περιγράφεται ως ττροϊόν της εποχής του.
2
« Η εκκλησία άλλοτε ακμαία και ισχυρά (...) επιδεής εγένετο(...) της πρωτοβουλίας και της
ισχύος, μεθ' ης άλλοτε περιεφρούρει ημάς και ενίσχυεν ου μόνον εν τη πίστει, αλλά και εν
τοις γράμμασιν» σημειώνει ο Ξενοφών Ζωγράφος. Βλ. Ζάππειον Εθνικόν Παρθεναγωγείον.
ΑΈικοσιπενταετηρίς 1875-1900. Β'Επετηρίδες 1900-1903, Εν Κωνσταντινουπόλει 1904, σ.
17. Βλ. επίσης Κ. Καραπάνος, «Προεδρική Λογοδοσία 1872-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 341:
«τινές εκ των ημετέρων αρχιερέων λησμονούντες ότι η Εκκλησία ημών εθεώρησε πάντοτε
ως θρησκευτικήν εντολήν την υποστήριξιν της παιδείας, όλως παρέβλεπον την εκτέλεσιν
του τοιούτου καθήκοντος αμεριμνούντες περί της διανοητικής και ηθικής αναπτύξεως του
ποιμνίου αυτών».

382
το νέο ίδρυμα και αναπροσάρμοσε την στάση του, έτσι ώστε να προστατεύσει

τα προνόμια του, ιδιαίτερα στον καθοριστικό τομέα της εκπαίδευσης.

Εκδήλωση της αντίδρασης της εκκλησίας μπορεί, ως ένα βαθμό, να θεωρηθεί

η θεσμοθέτηση το 1874 της Πατριαρχικής Κεντρικής Εκπαιδευτικής

Επιτροπής.

Ο Σύλλογος ενσάρκωνε το αίτημα της ενότητας «πασών των τάξεων»

και συγκροτήθηκε χάρη στη σύμπραξη λογίων και πλουσίων, «την συμμαχίαν

του λογίου και του εμπολαίου Ερμού». Στον Φιλολογικό συνυπήρχαν μέλη της

μεγαλοαστικής ρωμαίικης «τάξης», όπως και της μέσης «ελληνοκεντρικής».

Τελείως σχηματικά μπορούμε να εντάξουμε στην πρώτη τους μεγαλέμπορους

και τραπεζίτες, όπως και τους ανώτερους κρατικούς υπαλλήλους - μέλη

γνωστών νεοφαναριώτικων οικογενειών- και στη δεύτερη τους εκπροσώπους

των νέων επαγγελμάτων: γιατρούς, δικηγόρους, δημοσιογράφους. Όπως είναι

φυσικό ο χωρισμός δεν είναι απόλυτος, καθώς ούτε η καταγωγή, ούτε η

οικονομική κατάσταση ή το επάγγελμα συνεπάγονται αυτόματα οποιαδήποτε

ένταξη. Ως στελέχη του ΕΦΣΚ αναδείχθηκαν νεοφαναριώτες όπως οι:

Στέφανος και Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής, Σπυρίδων Μαυρογένης,

Σταυράκης Αριστάρχης, Ιωάννης Αριστοκλής, Κωνσταντίνος Καλλιάδης3, αλλά

και εκπρόσωποι της μέσης αστικής τάξης, όπως οι: Ηροκλής Βασιάδης,

Σταύρος Βουτυράς, Απόστολος Βαφειάδης, Θεμιστοκλής Σαλτέλης, Οδυσσεύς

3
Όλοι τους μέλη νεοφαναριώτικων οικογενειών που απέκτησαν ισχύ και κύρος με τις
μεταρρυθμίσεις. Ο Κ. Καλλιάδης αναδείχθηκε οκτώ φορές στην προεδρεία του ΕΦΣΚ
(περισσότερες από οποιονδήποτε άλλον), ο Ι. Αριστοκλής τρεις καΐ*Σπ. Μαυρογένης δύο.
Αντίθετα ο Σταυράκης Αριστάρχης, παρά την ενεργή συμμετοχή του στις εργασίες του
Συλλόγου, δεν ανέλαβε παρά μία μόνο φορά την διοίκηση του.

383
 Ιάλεμος, Οδυσσεύς Ανδρεάδης, Λεωνίδας Λιμαράκης, Μηνάς Αυθεντόπουλος.

Παράλληλα, οικονομικοί παράγοντες με σημαντικά συμφέροντα στην

αυτοκρατορία όπως ο Γεώργιος Ζαρίφης, ο Χρηστάκης Ζωγράφος, ο

Θεόδωρος Μαυρογορδάτος, ο Ζαννής Στεφάνοβικ χρηματοδότησαν

γενναιόδωρα τον Σύλλογο.

Ο στόχος του Συλλόγου για την διάδοση της ελληνικής παιδείας και

πολιτισμού στους Ορθόδοξους της αυτοκρατορίας, στο πλαίσιο της

οθωμανικής νομιμότητας, προσέφερε τον αναγκαίο όρο συνεργασίας όλων

των δυνάμεων της ελληνοθωμανικής κοινότητας μη εξαιρουμένης και της

Εκκλησίας. Σε μια εποχή κατά την οποία οι εθνικές διαφοροποιήσεις

αποτυπώνονταν όλο και πιο έντονα στο Ορθόδοξο σώμα, η κοσμική, άρα

ελληνική, εκπαίδευση αποτελούσε τον κατεξοχήν παράγοντα ομογενοποίησης

του μιλλέτ. Αυτή ακριβώς η ενίσχυση και παγίωση του ελληνικού χαρακτήρα

του μιλλέτ χρησίμευε ως το μέσο νομιμοποίησης του ηγετικού ρόλου των

ισχυρών Ρωμιών4. Άλλωστε, το μέλλον, στην προετοιμασία του οποίου

προσέβλεπε ο Σύλλογος, είχε ελαστικά πλαίσια ώστε να περιλαμβάνει τις

προσδοκίες όλων. Ωστόσο, η ελληνοκεντρική ιδεολογία είναι κυρίαρχη στον

ΕΦΣΚ και οφείλεται, κυρίως, στον Ηροκλή Βασιάδη.και την περί αυτόν ομάδα

στελεχών: «Τοιούτος οφείλει είναι ο ολοσχερής σκοπός παντός ελληνικού

συλλόγου, όπως δια μεν των εκπαιδευτικών αυτού έργων επιδιδόμενος εις την

ανάπτυξιν και εξάπλωσιν της εθνικής παιδεύσεως συντελή προς μόρφωσιν

της νέας γενεάς και παρασκευάζει το μέλλον, δια δε της συλλογής των

ζώντων μνημείων εν τη γλώσση του λαού καθιστά αρίδηλον ότι ο ελληνισμός

4
Πρβλ. Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19* - 1919. Οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες:
Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, Αθήνα 1997, σ. 305-307.

384
των προτέρων γενεών ζη συνεχής και άνευ διακοπής αθάνατος εν τω

ελληνικώ λαώ, δια δε της διασώσεως των αρχαίων μνημείων διατηρή

μαρτύρια ανεξάλειπτα ότι αι χώραι, εν αις μορφούται η νέα γενεά και

παρασκευάζεται το μέλλον, αι δε εθνικαί παραδόσεις διατηρούνται ζώσαι,

ήσαν ανέκαθεν ελληνικοί, εν τοις κόλποις αυτών φρουρούσαι έτι μνημεία

ελληνικής τέχνης, απαστράπτοντα θείον και απαράμιλλον κάλλος»5.

Ο Σύλλογος γνώρισε την εποχή της ακμής του στην δεκαετία του 1870,

όταν είχε στη διάθεση του τους αναγκαίους πόρους για να προωθήσει το

εκπαιδευτικό του έργο, στο πλαίσιο ενός ευρύτατου δικτύου ανάλογων

σωματείων που δημιουργήθηκαν σε κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας. Είναι

εξαιρετικά δύσκολο να αποτιμηθεί με ακρίβεια η συνεισφορά του ΕΦΣΚ στην

ανάπτυξη του φαινομένου των συλλόγων, πέρα, βεβαίως, από το γεγονός ότι

αποτέλεσε ένα γενικό πρότυπο λειτουργίας και οργάνωσης. Το βέβαιον είναι

ότι οι άνθρωποι του ΕΦΣΚ τόνιζαν, σε κάθε ευκαιρία, τον ηγετικό ρόλο του

ιδρύματος στο πλαίσιο μιας αμφικτυονίας συλλόγων: «άπαντα τα σωματεία

(...) άτινα από της συστάσεως του Συλλόγου βαθμηδόν συνεστήθησαν, εισίν

οι βραχίονες του Συλλόγου συναντιλαμβανόμενοι αυτού το εις το μέγα της

εθνικής εκπαιδεύσεως λειτούργημα»6. Το πνεύμα του ρομαντικού εθνικισμού,

το οποίο χαρακτηρίζει τη δράση των φιλεκπαιδευτικών συλλόγων7, διακρίνεται

και από την σύγκριση των στόχων του ελλαδικού Συλλόγου προς Διάδοσιν

5
Ηροκλής Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1880-81», ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 99.
6
Ιωάννης Αριστοκλής, «Προεδρική λογοδοσία 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 89.
7
Πρβλ. Χάρης Εξερτζόγλου, Εθνική ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη τον 19° αι.: Ο
Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 1861-1912, Αθήνα, 1996, σ. 14: «Οι προτεραιότητες [των
συλλόγων] αλλά και το αίτημα της εκπαίδευσης εγγράφονται σε ένα πεδίο που συνδέεται με
την γλώσσα και την ιδεολογία του εθνικισμού».

385
των Ελληνικών Γραμμάτων και του Φιλολογικού Συλλόγου. Όπως ομολογεί ο

Παπαρρηγόπουλος, «μετέσχομεν της ιδρύσεως του προς διάδοσιν των

Ελληνικών Γραμμάτων Συλλόγου, του οποίου σκοπός ήτο η επίρρωσις του

Ελληνισμού εν ταις χώραις, ας επειρώντο να σφετερισθούν έθνη αλλόφυλλα

και αλλόγλωσσα»8. Αντίστοιχα ο Σπυρίδων Μαυρογένης επεξηγεί τον σκοπό

του ΕΦΣΚ, «όστις εστίν "η διάδοσις των γραμμάτων", ου μόνον λόγω αλλά

και έργω καθ' απάσας τας ημετέρας χώρας όπου ελληνική εύηχος αυδή

ακούεται, και εκεί, όπου αύτη, εκ περιστάσεων τινών ώλετο αποιχομένη»9.

Τα γεγονότα που ακολούθησαν τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο άλλαξαν

όλα τα δεδομένα. Ενώ η ενότητα της αυτοκρατορίας αντιμετώπιζε άμεσο

κίνδυνο και την φιλελεύθερη πολιτική ατμόσφαιρα διαδεχόταν η απολυταρχία

του Χαμίτ, ο Σύλλογος με το υπόμνημα του προς τις μεγάλες δυνάμεις

επιχείρησε να υποστηρίξει τα ελληνικά συμφέροντα, αντιπαρατάσσοντας στον

βουλγαρικό μεγαλοϊδεατισμό τον αντίστοιχο ελληνικό αλυτρωτισμό. Οι

οικονομικοί παράγοντες, των οποίων τα συμφέροντα ήταν στενά συνδεδεμένα

με το οθωμανικό κράτος, εγκατέλειψαν τον Σύλλογο και συνεργάστηκαν με το

Πατριαρχείο για να δημιουργήσουν ένα αντίρροπο εκπαιδευτικό κέντρο: την

Εκπαιδευτική και Φιλανθρωπική Αδελφότητα «Αγαπάτε Αλλήλους». Ο

Πατριάρχης Ιωακείμ Γ, υπέρμαχος του εθναρχικού ρόλου της εκκλησίας στο

οθωμανικό κράτος και ο Γεώργιος Ζαρίφης, υποστηρικτής του

ελληνοθωμανισμού, ηγήθηκαν της προσπάθειας δημιουργίας της νέας

αδελφότητας, που σε πολιτικό επίπεδο εξέφραζε το πνεύμα νομιμοφροσύνης

προς τις αρχές και την υποστήριξη της ακεραιότητας της αυτοκρατορίας.

8
Βλ. Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα, 1982, σ. 594.
9
Σπ. Μαυρογένης, «Προεδρική λογοδοσία 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 402.

386
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Χρηστάκης Ζωγράφος δεν μετείχε στην

κίνηση για την ίδρυση της αδελφότητας. Ο Ηπειρώτης μεγαλοτραπεζίτης,

παρά το γεγονός ότι από το 1877 διέκοψε την ετήσια συνδρομή του υπέρ των

απόρων σχολείων, συνέχισε ως το τέλος της ζωής του να ενισχύει τις

κυριότερες δραστηριότητες του Συλλόγου10. Αξίζει να επισημάνουμε εδώ ότι οι

Ηπειρώτες αποτελούσαν μια άτυπη ομάδα εθνικά προσανατολισμένων

στελεχών, συσπειρωμένων γύρω από την ηγετική φυσιογνωμία του Ηροκλή

Βασιάδη. Μπορούμε να αναφέρουμε τον Γεώργιο Χασιώτη, τον Δημήτριο

Μαλλιάδη, τον Ιωάννη Γκιών, τους Φίλιππο και Θεοχάρη Τάγη, τον Δημήτριο

Σάρρο. Όλοι ήταν εκπρόσωποι της μέσης τάξης και προσέφεραν πολύτιμες

υπηρεσίες στο Σύλλογο, χωρίς, όμως, οι περισσότεροι να αναδειχθούν στο

ύπατο αξίωμα του 11 .

Ο Σύλλογος χωρίς τους αναγκαίους πόρους και αντιμετωπίζοντας

προβλήματα στις σχέσεις του με το οθωμανικό κράτος μετασχηματίστηκε, στη

διάρκεια της δεύτερης εικοσιπενταετίας της ζωής του, από «υπουργείον

παιδείας» σε επιστημονικό ίδρυμα. Ο νέος ρόλος δεν αντιστρατευόταν τις

προγραμματικές αρχές του, καθώς, απλώς, εντεινόταν και εξειδικευόταν το

Ο Χρ. Ζωγράφος το 1884 μετέφερε την έδρα των επιχειρήσεων του στο Λονδίνο. Σε
επιστολή του προς τον Βασιάδη σημειώνει: «ουδέν γιγνώσκω ούτε υψηλότερον ούτε
ωφελιμότερον ούτε εθνικώτερον της καλλιέργειας των γραμμάτων». Βλ. Ηρ. Βασιάδης,
«Προεδρικός απολογισμός 1884-85», ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 123.
11
Εξαίρεση αποτελεί ο Δημήτριος Μαλλιάδης ο οποίος εκλέχθηκε πρόεδρος, δύο φορές, την
περίοδο 1893-95.

387
ενδιαφέρον και η δράση του ΕΦΣΚ στον επιστημονικό τομέα12. Αναγκαστικά ο

Σύλλογος θα τεθεί υπό την προστασία του Πατριαρχείου13, σε εποχή, μάλιστα,

κατά την οποία μεσουρανούσε ο Ιωακείμ Γ'. Ο Φιλολογικός Σύλλογος,

πάντως, διατήρησε την ακτινοβολία και το κύρος του στον ελληνισμό της

αυτοκρατορίας, όπως και τις ευρείες διασυνδέσεις του με τους δυτικούς

πνευματικούς κύκλους. Από τα αξιοσημείωτα της περιόδου υπήρξε η

αναβάθμιση των βυζαντινών μελετών, εφ' όσον «και η κοινωνία ημών και οι

ξένοι είναι απαιτητικώτεροι και ζητούσι παρ' ημών εργασίαν ιδία επί της μέσης

του έθνους ζωής»14.

Στους διανοητικούς προσανατολισμούς και τις ιδεολογικές αρχές που

χαρακτηρίζουν τον Σύλλογο διακρίνουμε την όσμωση των δύο μεγάλων

ιδεολογικών ρευμάτων, του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού. Με χρονική

καθυστέρηση αρκετών δεκαετιών, ο Σύλλογος επαναφέρει στο προσκήνιο

βασικές ιδέες του Διαφωτισμού: την πίστη στη δύναμη του ορθού λόγου και

της επιστήμης, τη λατρεία της κλασσικής αρχαιότητας, το ενδιαφέρον για την

δημιουργία της ηθικής κοινότητας ενός φωτισμένου έθνους. Από την άλλη

πλευρά ο ΕΦΣΚ και οι άλλοι σύλλογοι υπηρετούν βασικά αιτήματα του

ρομαντικού κινήματος, με πρώτο και κύριο αυτό της ενότητας του έθνους.

12
Όπως σημειώνει ο Βασιάδης το 1881, στην λογοδοσία του {ΕΦΣΚ, τ. ΙΕ, σ. 95) «Τούτο [το
ελληνικόν έθνος] ττροωρισμένον εστί υττό της θείας πρόνοιας, ίνα αύθις εν Ανατολή
καλλιεργήση τας επιστήμας και εις βαθείαν αυτών επιδοθεί μελέτην, ως άλλοτε· τούτων
ένεκα η επιστημονική επιτροπή του Συλλόγου σπουδαίαν τω ημετέρω έθνει παρέχει
επικουρίαν».
13
Η Πατριαρχική Κεντρική Εκπαιδευτική Επιτροπή ευνοούσε τον επιστημονικό
προσανατολισμό του ιδρύματος, θεωρώντας ότι αυτός ήταν ο φυσικός του ρόλος και όχι η
εκπαιδευτική δραστηριότητα.
14
Λεωνίδας Λιμαράκης, «Προεδρική λογοδοσία 1906-07», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 82.

388
Ακριβώς αυτή η επίμονη αναζήτηση των τεκμηρίων της ενότητας του

ελληνισμού ενισχύει όλο και περισσότερο την αναγνώριση της βυζαντινής

περιόδου ως συνδετικού κρίκου του νεώτερου με τον αρχαίο ελληνισμό. Έχει

ενδιαφέρον ότι στην ανάδειξη της βυζαντινής περιόδου πρωτοστάτησαν όσοι

βρίσκονταν κοντά στις απόψεις του Πατριαρχείου, ενώ ο εθνικιστής Βασιάδης,

για παράδειγμα, παρέμεινε επίμονος αρνητής του. Πέρα, όμως, από

οποιαδήποτε απαξιωτική για αυτό κρίση, το Βυζάντιο αποτελούσε το

απαραίτητο συστατικό του ενιαίου ελληνισμού και ως τέτοιο αντιμετωπίστηκε

καθ' όλη τη διάρκεια λειτουργίας του Συλλόγου.

«Ο Διαφωτισμός, προϊόν του συνδυασμού της σοφίας των αρχαίων

προγόνων της Ελλάδος και των επιστημών της νεώτερης Ευρώπης»,

σύμφωνα με τον Κοραή15, αποτέλεσε τη πεμπτουσία του διανοητικού

υπόβαθρου του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Η σκέψη του Κοραή

υπήρξε το ευρύτερο περίγραμμα της θεωρίας και της πρακτικής των στελεχών

του Συλλόγου. Η διαλεκτική παιδείας και ελευθερίας ως μια παράμετρος της

κοραϊκής σκέψης, αλλά και οι επιμέρους απόψεις του για πρακτικά θέματα

όπως η ίδρυση νέων σχολείων, βιβλιοθηκών και μουσείων, η παροχή

υποτροφιών σε άξιους νέους για να σπουδάσουν στην Ευρώπη, η υιοθέτηση

νέων προγραμμάτων και διδακτικών μεθόδων, η δημοσίευση χρήσιμων

βιβλίων κοσμικής παιδείας16, μπορούν θαυμάσια να χρησιμοποιηθούν για να

περιγράψουν το έργο του ΕΦΣΚ. Ο Σύλλογος αγωνίστηκε να αναδείξει όλα

εκείνα τα στοιχεία που προσδιόριζαν την ετερότητα του ελληνισμού ως προς

15
Βλ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός: Οι πολιτικές και κοινωνικές
ιδέες, Αθήνα 1996, σ. 403.
16
Ο.π., σ. 394 κ.εξ. Ιδιαίτερα σ. 401.

389
τους άλλους Ορθόδοξους λαούς, επιζητώντας έτσι να περιχαρακώσει και να

αναδείξει την αυτονομία του ελληνικού εθνικού χαρακτήρα. Εδώ θα

περιοριστούμε σε ένα μόνο τομέα στον οποίο ο ΕΦΣΚ συνεχίζει το έργο του

«εξοχωτάτου φιλολόγου της νέας Ελλάδος». Πρόκειται για την έκδοση των

αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, την οποία ο Φιλολογικός Σύλλογος θεωρεί

«σπουδαίον και εθνικόν έργον (...) πολλάς και μεγάλας εκ της ανελίξεως και

διαρκούς μελέτης των αρχαίων θησαυρών προσδοκών ωφελείας»17. Μέσω

των αρχαίων κειμένων οι Έλληνες αποκτούσαν, συνείδηση ότι διέθεταν

ιδιαίτερη ιστορική φυσιογνωμία, που τους διαχώριζε από την κοινή

παραδοσιακή συλλογικότητα των χριστιανικών λαών. Αυτή η επίγνωση

αποτελούσε το θεμέλιο της συλλογικής ταυτότητας ενός νεωτέρου έθνους18.

Την ενδυνάμωση ή και τη θεμελίωση ελληνικής εθνικής συνείδησης με

όπλο την παιδεία και την επιστήμη επιχείρησε ο ΕΦΣΚ, η, αντίστροφα, «την

καλλιέργειαν και διάδοσιν της προγονικής σοφίας ανά την Ανατολήν και την

δια ταύτης ανάπλασιν του Γένους»19. Φρόντισε, με κάθε τρόπο, να αναδείξει

τα ιδιαίτερα στοιχεία της ελληνικής ταυτότητας βασιζόμενος στην αρχαία

κληρονομιά και την ευρωπαϊκή εμπειρία. Υπηρετώντας την ειρηνική εκδοχή

της Μεγάλης Ιδέας αγωνίστηκε να προετοιμάσει το έδαφος για ένα ευοίωνο

για το ελληνισμό μέλλον. Έτσι, το 1919, ο θρίαμβος του ελληνικού

αλυτρωτισμού είναι για τον Σύλλογο η «επιβράβευσις των συντόνων

17
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 350.
18
Πρβλ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, ο.ττ., σ. 405-406.
19
Λεωνίδας Λιμαράκης, «Προεδρική λογοδοσία 1906-07», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 78. Βλ. επίσης
Ιωάννης Αριστοκλής, «Προεδρική λογοδοσία 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 183: «ο Σύλλογος
ειργάσατο, όπως συνάψη τον βίον αυτού μετά του παρελθόντος, και προσέλθη κατά
δύναμιν αρωγός προς την θεραπείαν των πνευματικών του έθνους αναγκών».

390
προσπαθειών» και η «πλήρωσις των σταθερών ελπίδων περί αισιωτέρου

μέλλοντος»20.

«Τέκνο λαμπρών εθνικών αναμνήσεων», δια των οποίων «έθνη

εκπεσόντα του αρχικού αυτών μεγαλείου αναγεννώνται και εις το λουτρόν της

παλιγγενεσίας αναβαπτίζονται»21, ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος

επιζητούσε «το τριαδικόν εν αυτώ περιλαβείν του ημετέρου Γένους γνώρισμα,

το φιλελεύθερον εν τω διανοείσθαι, εν τω λέγειν εν τω πράττειν εν τη θρησκεία

εν τη ποιήσει εν τη ιστορία εν τη φιλοσοφία εν τη επιστήμη εν τη τέχνη, το

φιλόκαλον και το φιλομαθές, και τους συναφείς κλάδους αυτών πάντας

καλλιεργήσαι, φέρων έδωκεν εαυτόν εις εν μόνον τούτων, εις την

φιλομάθειαν»22. Το εθνικό και επιστημονικό έργο του ιδρύματος απέσπασε την

γενική αναγνώριση. Ωστόσο, είναι εξαιρετικά δύσκολο να σταθμίσουμε με

ακρίβεια το πρακτικό αποτέλεσμα των ενεργειών του. Η αλήθεια είναι ότι

επέλεξε να επωμιστεί μεγάλο, και δυσανάλογο με τα μέσα που διέθετε, έργο.

Ο ΕΦΣΚ, ίδρυμα ιδιωτικό, επιχείρησε να αναλάβει υποχρεώσεις κρατικού

οργάνου. Δραστηριοποιήθηκε σε τομείς, τους οποίους στο ελληνικό κράτος

είχαν αναλάβει το υπουργείο παιδείας, ή το Πανεπιστήμιο και κατόρθωσε όχι

μόνο να διατηρηθεί στο προσκήνιο επί εξήντα χρόνια, αλλά και να αποκτήσει

το κύρος ενός θεσμού. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Φιλολογικός Σύλλογος δεν

θέλησε να εισαγάγει κανενός τύπου διάσπαση στην «νοερή κοινότητα» του

ελληνικού έθνους. Από την στιγμή της ίδρυσης του, όταν ονομάστηκε

Λογοδοσίαι Μηνά Αυθεντόπουλου, προέδρου του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού

Φιλολογικού Συλλόγου, 1918-1922, Αθήναι 1972, σ. 131.
21
Βλ. επίσης Ιωάννης Αριστοκλής, «Προεδρική λογοδοσία 1876-77», ΕΦΣΚ, τ. ΙΑ, σ. 183.
22
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, σ. 343.

391
«ελληνικός», ως τα τελευταία χρόνια της λειτουργίας του, υπεραμύνθηκε της

ενότητας του έθνους σε όλες της τις εκφάνσεις.

Ορισμένοι από τους εταίρους δημοσίευσαν σύντομες εκθέσεις για την

ιστορία και τη δραστηριότητα του Συλλόγου, με σκοπό να προβάλουν το έργο

του. Στο ίδιο πλαίσιο, η επιγραμματική αναφορά του Κωνσταντίνου Καλλιάδη

παρουσιάζει την εικόνα που είχαν για τον ΕΦΣΚ τα ίδια τα μέλη του: «Αφ ης

εποχής ιδρύθη ο Σύλλογος ούτος οπόσους των γραμμάτων θεράποντος

εμόρφωσε τε και ανέδειξεν οπόσα φιλολογικά και επιστημονικά έργα

παρήγαγε και εδημοσίεσεν οπόσας κοινότητας εβοήθησεν, οπόσα σχολεία

υποστήριξε και ίδρυσεν, οπόσην διδασκαλίαν τω καθ' ημάς δημοσίω

εχορήγησεν, οπόσους αγώνας προεκήρυξεν και αμοιβάς τε και βραβεία

απένειμεν, οπόσους διακεκριμένους άνδρας, ομογενείς ημίν και ξένους, εαυτώ

προσεπορίσατο, οπόσην εν τε τη Ανατολή και τη Δύσει και έτι μακράν φήμη

προσεκτήσατο, οπόσην επιρροήν επί της ημετέρας εκπαιδεύσεως εξήσκησεν,

οπόσην περί τας σπουδαίας συζητήσεις δεινότητα ανέπτυξεν, οπόσα

αρχαιολογικών επιγραφών μυστήρια διεσαφήνισεν, οπόσον περί την μελέτην

των ανατολικών γλωσσών και ιδία της αραβικής, της περσικής και της

τουρκικής ενδιέτριψεν, οπόσα των χρόνων τούτων ανακαλύψεις και νέας

γνώμας γνωστός ενταύθα εποίησεν, οπόσα φωτοβόλα εκπαιδευτικά κέντρα,

περί αυτόν τανυν στρεφόμενα, εγέννησεν, εγαλούχησεν, εις νομάς σωτηρίους

ωδήγησεν, οπόσον, δια των προσπαθειών τούτων και πλείστων άλλων ας

επιλείψει με ο χρόνος αφηγούμενον, τα πανταχού πανταχόθεν

καταπολεμούμενα ελληνικά γράμματα περιεφρούρησεν, αναζωπύρησεν,

392
 ενίσχυσε»23. Φυσικά, στο παραπάνω κείμενο δεν καταγράφονται οι

αντιξοότητες, οι καθυστερήσεις, οι ελλείψεις, τα προβλήματα γενικά. Αντίθετα

κατοπτρίζεται η επιθυμία των εταίρων να ιδούν τον «πρεσβυγενή, εθνωφελή

και πάσαν επιστήμην και σοφίαν εν αυτώ συγκεντρούντα και εργαζόμενον

Σύλλογον αριπρεπή και ευπάρυφον, άξιον της δόξης, ης παρά τω

πεπολιτισμένω κόσμω απολαύει, και δη άξιον του ονόματος του οποίου φέρει:

Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος» 24 .

23
Κωνσταντίνος Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1882-83», ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 212-213.
24
Χρ. Χατζηχρήστου, «Προεδρική λογοδοσία 1904-05», ΕΦΣΚ Τ. ΚΘ, σ. 98.

393
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I
 Ol ΚΟΣΜΗΤΟΡΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ 1962 -1922

1861 -62 Α'εξ. 1861-62Β'εξ. 1862-63Α'εξ 1862-63Β'ε

Πρόεδρος Στεφ. Καραθεοδωρή Στεφ. Καραθεοδωρή Π. Α. Ζάννος Π. Α. Ζάννος
Α' Αντ/δρος Χ. Γ. Κωνσταντινίδης Π. Α. Ζάννος Ξεν. Ζωγράφος Αλεξ. Πασπάτης
Β' Αυτ/δρος Σττ. Μαυρογένης Ξεν. Ζωγράφος Ηρ. Βασιάδης Α. Βαφειάδης
Γεν. Γραμ. Ι. Γεωργαντόπουλος Α. Βαφειάδης Α. Βαφειάδης Ι. Ζωγράφος
Ειδ. Γραμ. Ι. Αριστοκλής Εμμ. Ιωαννίδης Εμμ. Ιωαννίδης
Ταμίας Δ. Πασπαλλής Ι. Γεωργαντόπουλος Σ. Δαλλαπόρτας Λ. Περδικάρης
Βιβλιοφύλαξ
1863-64 1864-65 1865-66 1866 • 67
Πρόεδρος Ηρ. Βασιάδης Αλέξ. Πασπάτης Σπ. Μαυρογένης Κων. Καραθεοδα
Α' Αντ/δρος Σπ. Μαυρογένης Χ. Γ. Κωνσταντινίδης Στ. Αριστάρχης Αλ. Καραθεοδωρ
Β' Αντ/δρος Γ. Σοφοκλής Αλ. Καραθεοδωρή Α. Βαφειάδης Ι. Δ. Αριστοκλής
Γευ. Γραμ. Στ. Αριστάρχης Κων. Καλλιάδης Ι. Ζωγράφος Σπ. Μαυρογένης
Ειδ. Γραμ. Εμμ. Ιωαννίδης Ν. Γεωργιάδης Γ. Λαζόπουλος Ι. Ζωγράφος
Ταμίας Χ. Φ. Παλλάκης Χ. Φ. Παλλάκης Χ. Φ. Παλλάκης Χ. Φ. Παλλάκης
Βιβλιοφύλαξ Εμμ. Καμάρας Εμμ. Καμάρας Εμμ. Καμάρας
1867-68 1868-69 1869-70 1870-71
Πρόεδρος Ξεν. Ζωγράφος Ηρ. Βασιάδης J. Millingen Στ,Αριστάρχης
Α' Αντ/δρος Ph. Dethier J. Millingen Ξεν. Ζωγράφος Κων. Καραπάνος
Β' Αυτ/δρος Δ. Ραζής Γ. Σοφοκλής Δ. Μαλλιάδης Κων. Καλλιάδης
Γευ. Γραμ. Δ. Μαλλιάδης Στ. Βουτυράς Γ. Λαζόπουλος Γεώργ. Χασιώτη(
Ειδ. Γραμ. Γ. Λαζόπουλος Γ. Λαζόπουλος Αρ. Σταυρίδης Κων. Καραθεοδο
Ταμίας ©εμ. Κοσσούδης Θεμ. Κοσσούδης Θ. Γιάνναρος Ζ. Αλεξανδρίδης
Βιβλιοφύλαξ Ι. Δ. Αριστοκλής Ι. Δ. Αριστοκλής Ηρ. Βασιάδης Α. Τάγης
1871-72 1872-73 1873 - 74 1874 - 75
Πρόεδρος Κων. Καραπάνος Κων. Καραπάνος Ηρ. Βασιάδης Κων. Καλλιάδης
Α' Αντ/δρος Ξεν. Ζωγράφος Α. Mordmann Α. Βλαστός Σπ. Μαυρογένης
Β' Αντ/δρος Ι. Δ. Αριστοκλής Ιωάν. Αριστοκλής Γ. Σοφοκλής Δ. Μαλλιάδης
Γεν. Γραμ. Γεώργ. Χασιώτης Δ. Φίλιος Χρ. Χατζηχρήστου Χρ. Χατζηχρήστο
Ειδ. Γραμ. Ν. Τσιγαράς Δ. Πληθωνίδης Νικ. Παρανίκας Νικ. Παρανίκας
Ταμίας Ιωάν. Γκιών Ιωάν. Γκιών Ιωάν. Γκιών Λ. Χρυσοβελόνης
Βιβλιοφύλαξ Δ. Μαυρογένης Α. Λιούμας R. Schroeder Γεώργ. Χασιώτη<
1875-76 1876-77 1877-78 1878-79
Πρόεδρος Αλέξ. Πασπάτης Ιωάν. Αριστοκλής Ιωάν. Αριστοκλής Οδυσ. Ιάλεμος
Α' Αντ/δρος Κ. Ανθόπουλος Δ. Σταματιάδης Οδ. Ιάλεμος Βασ. Σαρακιώτη«
Β' Αντ/δρος R. Schroeder Ξεν. Ζωγράφος Ιωάν. Γκιών Χ. Χατζηχρήστοι
Γεν. Γραμ. Νικ. Παρανίκας Ιωάν. Αλιμπέρτης Ιωάν. Καραβασίλης Π. Παππαρούση
Ειδ. Γραμ. Ιωάν. Αλιμπέρτης Π. Πατπταρούσης Π. Παππαρούσης Γ. Μουσικός
Ταμίας Λ. Χρυσοβελόνης Λ. Χρυσοβελόνης Λ. Χρυσοβελόνης Ν. Βαμβάκης
Βιβλιοφύλαξ Α. Λιούμας Θεμ. Σαλτέλης Θεμ. Σαλτέλης Θεμ. Σαλτέλης
1879-80 1980-81 1881 -82 1882-83
Πρόεδρος Αλέξ. Πασπάτης Ηρ. Βασιάδης Σπ. Μαυρογένης Κων. Καλλιάδης
Α' Αντ/δρος Ι. Ζίφος Οδ. Ιάλεμος Κ. Ξανθόπουλος Κ. Ξανθόπουλος
Β' Αντ/δρος Α. Mordmann Θεμ. Σαλτέλης Θεμ. Σαλτέλης C. G. Curtis
Γεν. Γραμ. Δ. Ευθυβούλης Δ. Κυμπρίτης Τηλ. Καραθεοδωρή Τηλ. Καραθεοδο:
Ειδ. Γραμ. Γ. Μουσικός Αθ. Αργυρός Οδ. Ανδρεάδης Οδ. Ανδρεάδης
Ταμίας Ν. Βαμβάκης Ν. Βαμβάκης Ν. Βαμβάκης Ν. Βαμβάκης
Βιβλιοφύλαξ Θεμ. Σαλτέλης Θεμ. Σαλτέλης Θεμ. Σαλτέλης Α. Π. Κεραμεύς

Σελίδα 1
3>V
 1883-84 1884-85 1885-86 1886-87
Πρόεδρος Κων. Καλλιάδης Ηρ. Βασιάδης Ηρ. Βασιάδης Κων. Καλλιάδης
Α' Αυτ/δρος Χρ. Χατζηχρήστου Ι. Γεωργαντόπουλος Χρ. Χατζηχρήστου Θεμ. Σαλτέλης
Β' Αντ/δρος Ι. Γεωργαντόττουλος Τηλ. Καραθεοδωρή Τηλ. Καραθεοδωρή Ν. Ψυχάρης
Γευ. Γραμ. Τηλ. Καραθεοδωρή Οδ. Ανδρεάδης * Οδ. Ανδρεάδης Ν. Χαρισιάδης*
Ειδ. Γραμ. Οδ. Ανδρεάδης Ν. Κάριος Ξ. Σιδερόπουλος Ν. Σιδερόπουλος
Βιβλιοφύλαξ Θεμ. Κοσσούδης Α. Π. Κεραμεύς Α. Π. Κεραμεύς Α. Π. Κεραμεύς
Ταμίας Α. Π. Κεραμεύς Θεμ. Κοσσούδης Θεμ. Κοσσούδης Θεμ. Κοσσούδης
Λογιστής Οδ. Ανδρεάδης
1887-88 1888-89 1889-90 1890-91
Πρόεδρος Κων. Καλλιάδης Ι. Δ. Αριστοκλής Ι. Δ. Αριστοκλής* Κων. Καλλιάδης
Α' Αυτ/δρος Ανδ. Σπαθάρης Χρ. Χατζηχρήστου Ν. Φωτιάδης Χρ. Χατζηχρήστοι
Β' Αυτ/δρος Θεμ. Κοσσούδης Ι. Γεωργαντόπόυλος Κ. Μακρής Αθ. Πηνιατώρος
Γευ. Γραμ. Οδ. Ανδρεάδης Οδ. Ανδρεάδης Ευστ. Ποπέσκος Θεμ. Σαλτέλης
Ειδ. Γραμ. Ευστ. Ποπέσκος Ευστρ. Ποπέσκος Αχ. Χρηστίδης Αχ. Χρηστίδης
Βιβλιοφύλαξ Κ. Περδικίδης Θεμ. Σαλτέλης Π. Πετρακίδης Ν. Παπαγιαννόπο
Ταμίας Ι. Κ. Χατζόπουλος Θεμ. Κοσσούδης Θεμ. Κοσσούδης Δημ. Μηλιώτης
Λογιστής Φ. Μαυροκορδάτος* Π. Πρώιος Δίον. Κοντογεώργης Δίον. Κοντογεώρν

1891-92 1892-93 1893-94 1894-95

Πρόεδρος Κων. Καλλιάδης Αναστ. Χρηστίδης Δημ. Μαλλιάδης Δημ. Μαλλιάδης
Α' Αυτ/δρος Αντ. Χρηστίδης Χρ. Χατζηχρήστου Μ. Ι. Κεφάλας Μ. Ι. Κεφάλας
Β' Αυτ/δρος Α. Mordmann Δημ. Μαλλιάδης Κ. Βλαστάρης Κ. Μεταξάς
Γευ. Γραμ. Αχ. Χρηστίδης Αχ. Χρηστίδης* Οδ. Ανδρεάδης . Χρ. Γ. Πανταζίδης
Ειδ. Γραμ. Γ. Πουλουλίδης Χρ. Γ. Πανταζίδης Χρ. Γ. Πανταζίδης Π. Δ. Νικολόπουλ«
Εφορ. Βιβλ. Ν. Παπαγιαννόπουλος Ν. Παπαγιαννόπουλος Ν. Παπαγιαννόπουλος Ν. Παπαγιαννόπο
Ταμίας Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης
Λογιστής Δίον. Κοντογεώργης Δίον. Κοντογεώργης Δίον. Κοντογεώργης Δίον. Κοντογεώργ

1895-96 1896-97 1897-98 1898-99

Πρόεδρος Αναστ. Χρηστίδης Αναστ. Χρηστίδης Αναστ. Χρηστίδης Χρ. Χατζηχρήστου
Α' Αυτ/δρος Μ. Παρανίκας Ν. Φωτιάδης Ν. Φωτιάδης Π. Δ. Νικολόπουλ«
Β' Αυτ/δρος Ν. Φωτιάδης Μιχ.Ψαλίδας Μιχ.Ψαλίδας Εμμ. Αμπελίδης
Γευ. Γραμ. Π. Δ. Νικολόπουλος Π. Δ. Νικολόπουλος Π. Δ. Νικολόπουλος Γ. Α. Πασχαλίδης
Ειδ. Γραμ. Αθαν. Ιωάννου Γ. Πασχαλίδης Γ. Πασχαλίδης Κ. Παπακωνσταντ
Εφορ. Βιβλ. Δ. Η. Οικονομίδης Δ.Η. Οικονομίδης Δ. Η. Οικονομίδης Αλ. Παντερμαλής
Ταμίας Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης
Λογιστής Δίον. Κοντογεώργης Πιττακός Ευστρατίου Πιττακός Ευστρατίου Αλ. Ευσταθιανός

1899-1900 1900-1901 1901 -1902 1902-1903

Πρόεδρος Μιχ. Ψαλίδας Γ. Αποστολίδης Γ. Αποστολίδης Μιχ. Ψαλίδας
Α' Αυτ/δρος Ξ. Α. Σιδερίδης Ξ. Α. Σιδερίδης Ξ. Α. Σιδερίδης Μ. Αυθεντόπουλο<
Β' Αντ/δρος Δ. Γ. Μοστράτος* Μ. Αυθεντόπουλος Χρ. Πανταζίδης Χρ. Πανταζίδης
Γεν. Γραμ. Γ. Πασχαλίδης* Λέων. Μαλατάκης Λέων. Μαλατάκης Δ. Μανουηλίδης
Ειδ. Γραμ. Λέων. Μαλατάκης Ν. Παρίτσης* Επ. Κόλασης Λ. Ν. Δημοπουλος
Εφορ. Βιβλ. Μ. Αυθεντόπουλος Βασ. Μυστακίδης Κλ. Κοκκολάτος Εμμ. Αμπελίδης*
Ταμίας Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης Δ. Μαυρίκιος Δ. Μηλιώτης
Λογιστής \ Ν. Παπαγιαννόπουλος Ν. Παπαγιαννόπουλος Ν. ΠαπαγιαννόπουλοςΙ Ν. Παπαγιαννόποι

Σελίδα 2
3^C
 1903-04 1904-05. 1905-06 1906-07
Πρόεδρος Μιχ. Ψαλίδας Χρ. Χατζηχρήστου Χρ. Χατζηχρήστου Λ. Γ. Λιμαράκης
Α' Αυτ/δρος Μ. Αυθεντόπουλος Στ. Βραχάμης Σπ. Καραγιαννίδης Χρ. Πανταζίδης
Β' Αυτ/δρος Π. Καμπανάκης Π. Καμπανάκης Π. Ιατρόπουλος Α. Αντωνακόπου/
Γευ. Γραμ. Δ. Μανουηλίδης Α. Ν. Δημόπουλος Π. Βιζουκίδης* Π. Τσελέντης
Ειδ. Γραμ. Α. Ν. Δημόπουλος Π. Κ. Βιζουκίδης Δ. Γ. Βαρσάμης Σ. Σταμούλης*
Εφορ. Βιβλ. Δημ. Οικονομίδης Ι. Ασπριώτης Α. Μαζαράκης Δημ. Οικονομίδης
Ταμίας Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης Δ. Μηλιώτης
Λογιστής Οδ. Ανδρεάδης Α. Μαζαράκης Οδ. Ανδρεάδης Α. Σπαθάρης
1907-08 1908-09 1909-1910 1910-11
Πρόεδρος Λ. Γ. Λιμαράκης Λ. Γ. Λιμαράκης Λ. Γ. Λιμαράκης Λ. Γ. Λιμαράκης
Α' Αυτ/δρος Δημ. Οικονομίδης Β. Ρίτσος Β. Ρίτσος Χρ. Πανταζίδης
Β' Αυτ/δρος Αρ. Δημόπουλος Α. Δημόπουλος Α. Σπαθάρης Α. Σπαθάρης
Γευ. Γραμ. Δ. Γ. Βαρσάμης* Δ. Βαρσάμης Οδ. Ανδρεάδης Οδ. Ανδρεάδης
Ειδ. Γραμ. Δ. Δαμασκηνός Αλ. Μελίδης Χαρ. Γούδας Γ. Σταυρίδης
Εφορ. Βιβλ. Χ. Χαραλαμπείδης Οδ. Ανδρεάδης Δημ. Σάρρος Δημ. Σάρρος
Ταμίας Π. Ιατρόπουλος Π. Τιβέριος Λ. Καζανόβας Λ. Καζανόβας
Λογιστής Α. Σπαθάρης Α. Σπαθάρης Δ. Δαμασκηνός Δ. Δαμασκηνός

1911-12
Πρόεδρος Αλ. Ζωηρός
Α' Αυτ/δρος Μ. Αυθεντόπουλος
Β' Αυτ/δρος Χ. Χαραλαμπείδης
Γευ. Γραμ. Οδ. Ανδρεάδης
Ειδ. Γραμ. Π. Θεοδοσιάδης
Εφορ. Βιβλ. Δ. Σάρρος
Ταμίας Ν. Κουμαριανός
Λογιστής Π. Μηλιώτης

1918-1919 1919-20 1920-21 1921-22

Πρόεδρος Μ. Αυθεντόπουλος Μ. Αυθεντόπουλος Μ. Αυθεντόπουλος Μ. Αυθεντόπουλ«
Α' Αυτ/δρος Περ. Τιβέριος Περ. Τιβέριος Περ. Τιβέριος Δ. Βαρσάμης
Β' Αυτ/δρος Βασ. Κώνος Π. Χατζαναστάσης Γ. Αρβανιτίδης Π. Καμπανάκης
Γευ. Γραμ. Ευθ. Μαυρίδης Οδ. Ανδρεάδης Οδ. Ανδρεάδης Οδ. Ανδρεάδης
Ειδ. Γραμ, Βασ. Βαρδόπουλος Βασ. Βαρδόπουλος Βασ. Βαρδόπουλος Στρ. Χρυσοχόου
Εφορ. Βιβλ. Νοεμή Ζωηρού Νοεμή Ζωηρού Νοεμή Ζωηρού Νοεμή Ζωηρού
Ταμίας Παν. Θεοδοσιάδης Παν. Θεοδοσιάδης Παν. Θεοδοσιάδης Ι. Κωνσταντινίδη
Λογιστής Σοφ. Χουδαβέρογλου Ι. Νικολαίδης Ι. Νικολαίδης Αθ. Καλαντζής

* Οι συγκεκριμένοι κοσμήτορες δεν ολοκλήρωσαν τη θητεία τους. Για παράδειγμα την περίοδο 1889-
90 ο Ι. Δ. Αριστοκλής αντικαταστάθηκε στην προεδρεία από τον Κ. Καλλιάδη.

Σελίδα 3
3"
 ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΤΗΣ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ

*
Α/Α ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 1871-72 1872-73 1873-74 1874-75 1875-76 1876-77
1 Μακεδόνικος Φιλεκπαιδευτικός 50 100 100 100 35
Σύλλογος Σερρών
2 Φιλεκπ/κός Σύλλογος Θεσ/νίκης . 40 80 80 30
3 Εν Βιτωλίοις Συλλ."Ευαγγελισμός" 30 80 80
4 Σύλλογος Βοδενών 30 60 40 >
5 Σύλλογος Καστοριάς 50 30 | |
6 Αδελφότης Πέλλας Γιαννιτσών 15 >
7 Βιτώλια 25
8 Μονή Αγ. Νικολάου Καστοριάς 20 15
9 Στρώμνιτσα 25 25 50 50 20
10 Πρεζρένη 50+100 50 50 10
11 Νευροκότπον 60 40 20 20 20
12 Περλεττές 20 25 25 25
13 Αχρίς 25 25 30 >
10 — ->
14 Λιαριγκόβη 10 20 20 20 10
15 Πράβιον Δράμας 25 25 20
16 Τσατάλτζα Δράμας 15 15
17 Ασβεστοχώρια 10 15 15 15
18 Μεγάροβον 15 15 15 10
19 Νιζόπολις 20 15 15 15
20 Βελισσά (Κιοπρουλή) 20 20 20 10
21 Βογδάντζα 10 10 10 10
22 Καλαίτσι 10 10
23 Πρωσσοτσάνπ 15 10 10 10
24 Δοβεράνη 20 20- >
25 Λεσκοβίκιον 10
26 Ιερισσός 20
27 Ρέσνη 10 15
28 Λιττάλται ΣΘ10
29 Δοκράνιον
30 Πετρίτση 10
31 Κηλείτζη, 10
32 Κεστηντίλιον 10 >
33 Κρούσοβον 10
34 Γκεβκιλί (Βοδενών) 10
35 Βοδενά 10
36 Κίτρος 10
37 Γενιτσά 10
38 Γεβγελή 15
39
40
41
ΣΥΝΟΛΟ 195 710 745 580 60 315
Τα ποσά σε τουρκικές λίρες. y
ΣΘ = Μέσω του συλλόγου Θεσσαλονίκης.
3e
 A/A ΘΡΑΚΗ 1871-72 1872-73 1873-74 1874-75 1875-76 1876-77
1 Αδελφότης Πέλλης εν Σιλιστρία 20
2 Θρακικός Φιλεκπαιδευτικός
Σύλλογος Ραιδεστού 40 25 40 20 15
3 Σύλλογος "Φιλόμουσων"
Φιλιττπουπόλεως 40
4 Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος
Αδριανουπόλεως 20
5 Σύλλογος Βάρνης 30 15 15 15 15
6 Αναγνωστήριον "Ευαγγελισμός"
Αίνου 15 15 15 10
7 Σύλλογος 40 Εκκλησιών 10 10
8 Παρθεναγωγείον 40 Εκκλησιών 15
9 Καραγάτσιον 10 f
10 Γέννη 10 ΣΑ 20
11
12
Λουλέ Μπουργάζ
Μήδεια
10
10
Ι
10
13 Μικρό Σαμακόβιον 10
14 Φέρραι 15
15 Χασκιόϊ 20 Î
16 Παζαρτζίκιοϊ 10 ΣΦ25
17 Περιστερά
18 Τσπτροχώριον 15 >•
19 Καστανιαί 10 10 10
20 Πύργος 10
21 Στενήμαχος 10
22 Μουσταφά Πασσά 10
23 Πετρομάνδρίον 10
24 Βαθυρρύαξ Δέρκων 20
25 Βαλτζίκι 10 10
26 Μεσωρόπη 10
27 Αγχίαλος 20 10
28 Χατζιγήριον Κεσσάνης 10
29 Τεκφούρ Σαράϊ 10
30 Γάνος και Χώρα 10 >
31 Σούμλα 10 7
32 Διδυμότειχον 8
33 Σαλμά Τομπρούκ (Κων/πολη) 5
34 Φιλεκπ/κή Αδελφότης Κων/πόλεως 30
35
40
ΣΥΝΟΛΟ 235 180 170 100 40 90

ΣΑ = Μέσω του συλλόγου Αδριανουπόλεακ.

ΣΦ = Μέσω του συλλόγου Φυαππουπόλεως.
Σελίδα 2
 A/A ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ 1871-72 1872-73 1873-74 1874-75 1875-76 1876-77
1 Επιτροπή επί των εξωτερικών
Σχολείων Τραπεζούντος 40 40 25 25
2 Εφορία Κερασούντος 15
3 Αδελφότης Αργυρουπολιτών
Τραπεζούντος 20
4 Κυζικηνή Αδελφότης "Η Πρόοδος" 20 20
5 Αδελφότης Κιανών Ν. Κίου 15 10
6 Αδελφότης "Μικρά Ασία "
(Κων/πόλεως) 40
7 Μουδανιά 10*
δ Επαρχία Ικονίου 10* 20*
9 Κιουπλιά (Νικαίας ) 10 10 10 >
10 Νικόπολις 15 15 10 >
11 Κουσκουντούκιον Χαλκηδόνος 20 ι
12 Αμάσεια 15 >
13 Τένεδος 20
14 Λαοδίκεια 20 15 15 15
15 Σελεύκεια 10
16 Χουδίον 10- >
17 Νεοχώριον Προύσης 10 |
18 Βουρδούριον Πισιδίας 10 >
19 Προκόπιον 10
20 Οινόη 10
21 Ανω Αμισός 10
22 Μεταλεία Αργίνης 10
23 Σουγκουρλού 10 5
24 Κασταμονή 10 5
25 Λεύκια Βιθυνίας 10 >
26 Ποντοκράκλεια 10
27 Φυντικλί 10
28 Αργυρούπολις 10
29 Κερμία (Κατιρλί) 10
30 Σινώπη 10
31 Σουμπαχτάν 5
32 Ινέπολις 10
33 Χάμζα Μεσοποταμίας 10
34 Πέργαμος 5
35
36
37
38
39
ΣΥΝΟΛΟ 135 70 130 140 120 105

* Ενίσχυση για την ίδρυση νέων σχολείων

A/A ΗΠΕΙΡΟΣ 1871-72 1872-73 1873-74 1874-75 1875-76 1876-77
1 Αδελφότης Κορυτσάς 15 15
2 Μαρναρίτιον 10
3 Πανάριον 10
4 Ανω και Κάτω Στταθία 20 10
5 Παραμυθιά 15
6 Γούρα 10
7 Ελβασάν 20
δ Αρχιεπισκοπή Νικοπόλεως 10
9
10
11
12
13
ΣΥΝΟΛΟ 65 50 20

Α/Α ΘΕΣΣΑΛΙΑ 1871-72 1872-73 1873-74 1874-75 1875-76 1876-77

1 Σύλλογος Λαρίσσης 40
2 Θαυμακόν 10 10
3 Φαναριοφάρσαλα 10 10
4 Πλαταμών 10
5 Ραψάνη 10
6 Ραδινή t
7 Αλμυρός
δ Πλάτανος
9 Καϊτση 25
10 Αμβριανή i
11 Στάγαι
12 Καρδίτσα 5
13
14
15
16
17
ΣΥΝΟΛΟ 45 40 40 5

Α/Α ΚΥΠΡΟΣ 1871-72 1872-73 1873-74 1874-75 1875-76 1876-77

1 Λευκωσία - Κίτιον 20 20 20
2 Μεθύμνη Μυτιλήνης 10
3
4 Κρήτη 20 10 10

ΣΥΝΟΛΟ 40 30 30 10

Σελίδα 4
4oL
 ΠΗΓΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ

Α/Α 1871-72 1872-73 1873-74 1874-75 1875-76 1876-77

1 Χρπστάκης Ζωγράφος 200 200 200 200 200
2 Γεώργιος Ζαρίφης 200 220 200 220 220
3 Μενέλεος Νεγρεττόντης 100 100 100 100 100 100
4 Ανδρέας Βαλλιάνος 100 100 100
5 Αυστροτουρκική Τράπεζα 229
6 Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως 400
7 Αμβρόσιος Μαυροκορδάτος 5 3
δ Αναστάσιος Ηφαιστίδης 200
9 Ζήνων Κλεάνθης 200
10 Μ. Σπιθάκης 100
11 Κωνσταντίνος Ηλιάσκος 50
12 Θεόδωρος Μαυροκορδάτος 50
13 Αφοί Αντωνιάδη 10 10
14 Αφοί Σκαραμαγκά (Λονδίνο) 3
15 Σεβαστόπουλος (Λονδίνο) 3
16 Μιχαήλ Ζαρίφης (Λονδίνο) 44
17 Μιχαήλ Σπάρταλης (Λονδίνο) 44
18 Λ. Ζίφος 16
19 Αφοί Μελά 5
20 Μουσική συναυλία 40
21 Ταμείο Συλλόγου 150 210
22 .
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40 |
| ΣΥΝΟΛΟ 829 1070 1215 998 520 100

Σελίδα 5
¥
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΖΩΓΡΑΦΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ

Θεσσαλ. Ηπειρος Μακεδ. Θράκη Νησιά Μ. Ασία Ελλάδα Σύνολο

1872-73 4 . 3 2 3 12
1873-74 2 6 1 5 2 16
1874-75 2 1 1 5 2 11
1875-76 1 3 3 1 8
1876-77 4 1 3 2 11
1877-78 2 1 5 1 9
1878-79 2&1/2 ι/ζ 1 2 3 9
1879-80 2 1 2 1 7
1880-81 3 1 3 4 12
1881-82 2 1 1 6
1882-83 2 2 3 3 12
1883-84 1 3 5 2 12

Ηπειρος Μακεδ. Θράκη Νησιά Μ. Ασία Ελλάδα Διαφ. · Σύνολο

1985-86 2 4 3 1 1 ο­
1986-87 3 i/2 1 7 1/Ζ ι2
1987-88 14
1988-89 1 1 2 7 1 1 13
1989-90 4 3 4 2 13
1990-91 7 5 3 1 16
1991-92 2 5 4 5 1 17
1992-93 1 1&1/2 4&1/2 6 5 18
1993-94 1 1 3 4 6 15
1994-95 2 4 3 5 2 4- 20
1997-98 3 2 2 4 2 1&4- 18

* Αναφέρονται μόνο τα βραβευθέντα έργα

** Έχουμε μόνο τον συνολικό αριθμό των έργων που υποβλήθηκαν.
- Συλλογές δημοτικών τραγουδιών αποκλειστικά
 ΜΕΓΑΛΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΑΙ
f ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ ΖΩΓΡΆΦΟΣ
Λ \ Ε £/\Λ/ΛΡΟ11 μ Art ?° r t / u W 2
-

ΕΥΕΡΓΕΤΑΙ
f ΓΕΏΡΓΙΟΣ ΖΑΡΊΦΗΣ f ΕΓΑΝΘΙΑ ΘΕΟΦΙΛΙΔΟΤ
f ΜΕΝΈΛΑΟΣ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ f -ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ Ε. ΣΕΒΑΣΤΟΠΟΤΛΟΣ

ΜΕΓΑΛΟΙ ΔΩΡΗΤΑΙ
f ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ f ΑΝΤΏΝΙΟ Ϊ ΒΛΑΣΤΌΣ
ΤΟ ΕΝ ΑΘΉΝΑΙΣ ΕΘΝ. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ f ÜANTIA2 ΣΕΚΙΑΡΗΣ
f ΓΕΏΡΓΙΟΣ ΚΟΡΩΝΙΟΣ •-f ΘΕΌΔΩΡΟΣ Α". ΜΑΤΡΟΓΟΡΔΑΤΟΣ
f ΣΤΈΦΑΝΟΣ ΡΆΛΛΗΣ ΤΟ ΟίΚΟΓΜΕΝΙΚΟΝ ÜATPIAPXEION
ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΪΡΟΓΕΝΗΣ f ΔΗΜΉΤΡΙΟΣ Z A M B A K O S

f ΗΡΟΚΛΗΣ ΒΑΣΙΑΔΗΣ f ΑΛΕΞ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ

ΔΩΡΗΤΑΙ
ArTOKPATOpiKH ΟΘΩΜΑΝΙΚΉ Τ Ρ Ά Π Ε Ζ Α f ΑΝΑΣΤΆΣΙΟΣ ΗΦΑΙΣΤΙΔΗΣ
ΓΕΝΙΚΉ ΕΤΑΙΡΕΊΑ TOT ΟΘΩΜ. ΚΡΑΤΟΤΣ f ΑΡΧΙΜΑΝΔΡ. ΑΝΑΝΙΑΣ ΒΑΤΟΠΕΔΙΝΟΣ
Το ΕΝ ΑΘΉΝΑΙΣ ΓΠΟΤΡΓΕΙΟΝ ΤΗΣ t ΖΉΝΩΝ ΚΛΕΆΝΘΗΣ
ΔΗΜΟΣΊΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΕΩΣ ΕΜΜΑΝΟΓΗΛ ΣΠΑΘΑΚΗΣ.
Ο ΕΝ ΑΘΉΝΑΙΣ ΙΙΡΟΣ ΔΙΑΔΟΙΓΝ ΤΩΝ ΕΛ­ ΑΔΕΛΦΟΊ ΑΝΤΩΝΙΑΔΑΙ -
ΛΗΝΙΚΏΝ ΓΡΑΜΜΆΤΩΝ ΣΓΛΛΟΓΟΣ f ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΑΡΧΙΓΕΝΗΣ
f ΖΑΝΝΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΒΙΚ ΣΚΓΛΙΤΣΗΣ ΣΤΈΦΑΝΟΣ H. ΣΚΓΛΙΤΣΗΣ
f ΑΝΔΡΈΑΣ ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ ΣΕΒΑΣΤΟΠΟΤΛΟΙ ΓΙΟΙ
ΑΥΣΤΡΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΙΣΤΩΣΙΣ f ΓΕΏΡΓΙΟΣ ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΤΛΟΣ

f ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΔΟΣΙΟΣ f ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΚΟΤΠΠΑΣ

f ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ f ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΗΛΙΑΙΚΟΣ

f ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΟΤΒΑΤΖΟΓΛΟΣ f ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΖΆΠΠΑΣ

f θ. ΚΑΙ Β. ΣΟΓΒΑΤΖΟΓΛΟΤ ΚΑΙ Σ* f ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΖΑΡΊΦΗΣ

f ΑΛΕΞΑΝΡΔΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΤΛΟΣ f ΣΤΈΦΑΝΟΣ ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΤΛΟΣ

f ΑΝΔΡΕΑΣ ΣϊΤΓΡΟΣ f ΧΡΙΣΤΌΦΟΡΟΣ ΖΕΡΛΕΝΤΗΣ
ΣΤΈΦΑΝΟΣ ΣΚΟΓΛΟΤΔΗΣ f ΔΗΜΉΤΡΙΟΣ ΤΑΜΒΑΚΟΣ
f ΕΛΈΝΗ ΖΑΡΊΦΗ f ΑΡΙΣΤΕΊΔΗΣ ΚΤΡΙΑΚΟΥ

f ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΉΣ ΒΙΖΟΤΚΙΔΗΣ

Ο κατάλογος 7φοέρχετοα από τον ΛΓ τόμο (1910-11). Έχουν προστεθεί τα ονόματα των Αλεξ.
Μαυρογενη και Αλεξ. Κιοσέογλου.
 Κ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Ι
ΤΩΝ Ε Ν ΤΗ·. Ο Ρ Γ Α Ν Ο Θ Η Κ Η · .
Tor

ΕΝ ΚΠ. ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ

!
Ο Ρ Γ Α Χ β Ι ¥ .

'Ηλεκτρική μηχανή Van Martini· 24 'Ηλεκτρομαγνητική μηχανή τοϋ

Ήλεκτρικόν ωόν. Rulimkorf μικρά.
Βολτάμετρον τοϋ Faraday ήτοι όρ­ 25 Ηλεκτρομαγνητική άμαςα.
γανον προς άποσύνθεσιν τοΰ ύδατος. 26 'Ηλεκτρομαγνητική κινητήριας μ η ­
4 α Ράβδος εκ ςΰλου μελανού. χανή .
β' » εξ έρυθροϋ ίστ:χν·.κοϋ strpoO. 27 Ήλεκτρομϊγνήτης πεταλοειδής με­
Υ' » έκ ρητίνης. τά οπλισμού.
Β- » εξ ύε'λου. 2 8 α, β' Σύστημα à i a τον άνω ήλεκτρο-
5 ά και β' Ήλεκτροφο'ρον. μαγνήτην.
6 α' Έκκενωτής. 29 Λύχνος ηλεκτρικός έ:; ανθράκων.
β και γ' ΛχβχΙ ε'κκενωτοϋ. 30 Τηλεγραφικό? χειριστής B r e g u e t .
S Σφαίρα μεταλλική. 31 » δείκτης τοΰ Breguet.
ί' Δίσκος μεταλλικός. 32 θερμο'μετρον τοϋ Breguet.
7 Ηλεκτρική συστοιχία λαγηνών ές. 33 Ε π τ ά σωλήνες του Geissler.
8 Τρά-εζχ μονωτήρ. 34 Λύχνος τοΰ Geissler δ ι α μεταλ­
9 Λαγήνας μετά κινητού άτίλισμοΰ. λουργεία.
(Έλλει:τής). 35 Τεσσαράκοντα στοιχεία TOûBunsen,
10 (Χ Λουγοουνική λάγηνος. το εν έλλειπε'ς.
β' » » 36 Αύο στοιχεία διχρωμικής — οτάσσης
Υ' » » μετά 2 6 τεμαχίων ψευδαργύρου.
δ' » » σπινθηροβολούσα 37 'Αεραντλία ετνί τραπέζης.
11 Μαγική - λ ά ς . 33 Συσχευή προς παρασκευήν αερίου.
12 'Ηλεκτρική χάλχζα. 39 Σωλήν δ ι α τό άε'ριον τ η ς άνω
13 Συμττυκνωτικον ήλεκτροσκοπιαν τοϋ συσκευής.
Βόλτα υ.ετά τοϋ δίσκου αυτού. 40 Βαρόμετρον τοΰ For lin.
14 Ήλεκτρικόν τύμττανον. 41 Φανός δι* όπτικάς προβολάς.
15 Ύελατρυ~ητήρ. 42 Πλεγμάτιον έκ πλατίνης.
16 Άλϋσεις δύο. 43 Σωλήν μετ' ερυθρού οινοπνεύματος.
17 Ήλεκτιικός όλμος. Έ τ ι ύπάρχουσι σύρματα χάλκινα μεμονωμε'να
18 'Ηλεκτρική λυχνία οινοπνεύματος. και μη, 3 χο'χνοι ΰε'λινοι, αγγεία, φιάλαι κ τ λ .
19 Γενικός έκκενωτής τοϋ UeüleV.
n i l V A K E S
20 Στχτήρ μεμονωμένος φέρων δίσκαν.
Φ Υ Σ Ι Ε Π Σ ΙΣΤΟΡΙΑΣ.
21 Βχσις ό;γάνου κυλινδρική.
Βοτανικής 1—26
— τχτήί μετά òsaf/.ε'ων.
Γεωλογίας 1 — 10 μετά 6 ^ , 7'*'·', 8°1ί.
'Ηλεκτρομαγνητική ι/.ηχανή τοϋ
Ζωολογίας 1—54.
Rulimkorf. Έν Κων/-όλει. ττ\ 10/22 νοεμδρίβα 1880.
T. lAP.teEOAÛPUÏ.
1) "Ιοε sv το"; ίτριχτιχο?; ελ. 30. Γ. λ. ΛΐΙΜΗΤΡΙΑΑΙΙ.

TOÎUOX. l £
 ΖυΓΡΑΦΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
ΕΚΑΙΑΟΜΕΝΗι ΤΗι ΕΙΠΣΤΑΣΙΑι TOT ER KÛNSTANTINOTOOAEI ΕΑΛΒΝ. ΦΙΛΟΙ ΣΤΑΑΟΓΟΓ
Έξεδόθησαν μέχρι τέλους τον 1920
Σ ο φ ο κ λ έ ο υ ς Ά ν τ » γ ό ν η ύπό Δημητρίου Χ. Σεμιζέλον. Άθήνησι 1887 (σελ. 716).
Σ ο φ ο κ λ έ β ν ς ' Η λ έ κ τ ρ α ναό Πέτρου Ν. Παπαγεωργίον. Άθήνησι 1910 (σελ. κγ'+546).
' H d t ó S o v τ α Ά π α ν τ α ΰπο Καρόλου ΣΙτχλ. Άθήνησι 1889 (σελ 614).
Εύ·ρΐΐτ4δοΙτ Δ ο α Η α τ α υπό Δημητρίου Ν Βερναρδάκη.
• Τόμος Α.' φοίνισααι. Άθήνησι 1888 (σελ. ρλς'+660).
Τόμος Β.' 'Εκάβη, 'Ιππόλυτος, Μήδεια. Άΰήνησι 1894 (σελ. η'+698).
Τόμος Γ.' 'Ιφιγένεια ή έν Αυλίδι, 'Ιφιγένεια ή Ιν Τανροις, Ήλεκτρα,
Άλκηστις. Άθήνησι 1903 (σελ. η + 7 1 8 ) .
Α Ι β χ ί & ο ν Δ ρ ά η α τ α σωζόμενα καΐ άπολωλότων αποσπάσματα υπό Ν. Wecklein TQ
συνεργασία Ευγενίου Ζωμαρίδου. Τόμος Α* περιέχων Γενικην ε'ιοαγωγήν,
Πέρσας καΐ 'Επτά ini Θήβας. Έ ν Λειψία 1891 'σελ. ις'+552).
Τόμος Β.' περιέχων Προμηϋ-ia, Ίχέζιδας και 'Αποσπάσματα. Άθήνησι
1896 (σελ. 798).
Τόμος Γ.' πβοιέχοον Όρέοτειαν. Έ ν Λειψία 1910 (σελ. 620).
Ξ ε ν ο φ ώ ν τ ο ς Ά ν ά β α ό Ί ς υπό *Ιβαάννου Πανταζίδου. Άθήνησι 1900 (σελ. 646).
Π λ ά τ ω ν ύπό Σπυρίδοανος Μωραΐτου. Τόμος Α.' περιέχων Είσαγωγήν, Άπολογίαν
Κρίτωνα, Γοργίαν. Άθήνησι 1905 (σελ. ις'+800).
Τόμος Β.' περιέχων Ευ&ύφρονα, Αάχητα, Ίππίαν μείζονα, Ίππίαν έλάτ-
τονα, "Ιωνα, Λΰσιν, Χαρμίδην, Πρωταγόραν, Ενϋ-νδημον. Έ ν Λειψία
1900 (σελ. λ ς'+728).
Τόμος Γ', περιέχων Θεαίτητον, Φιληβον, Μενωνα, Μενέξενον. Έ ν Λει­
ψία 1913 (σελ. 764).
A v d i o v Λ ό γ ο ι και αποσπάσματα ύπό 'Αναστασίου Ι. Zana εις δύο τόμους. Τόμ. Α'.
Άθήνησι 1908 (σελ 731). — Τόμος Β . ' Άθήνησί 1910 (σελ. 8έ6).
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II
 ΙΣΜΟΣ
ΤΟΥ ΕΝ Κ Ω Ν * Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Ρ Ο Λ Ε Ι

ËAAlilMOï ΦΙΑΟΑΟΓΙΚΟΪ ΣΪΑΑΟΓΟί.

ΑΡΘΡ. 3. Ό Πρόεδρος κηρύττει την εναρξιν

και λϊίξιν τών συνεδριάσεων, διευθύνει τάς συ­
ΚΕΦΑΑΑ.ΙΟΝ ΑΛ
ζητήσεις, καί έπανάγει τους παρεκτρεπομένους
εις την τάξιν, λαμβάνων δε μέρος εναυταΤς
Jlzpi τοϋ σχοκοϋ tov ΣυΛ.Ιόγου.
παραχωρεί την εδραν τώ ετέρω των 'Αντιπροέ­
ΑΡΘΡ. 1. Σκοπός τοϋ έν Κωνσταντινουπό- δρων, δίδωσιν εκάστω των μελών αίτοϋντι τον
λει Ελληνικού Φιλολογικοϋ Συλλόγου εστίν ή λόγον, τίθησι τα ζητήματα εις ψηφοφορίαν, υ­
τών γραιχμάτων èv γένει καλλιέργεια καί διά- πογράφει τα πρακτικά των συνεδριάσεων, τα
δοσις κατά την Άνατολην' διπλώματα, τα προς πληρωμην εντάλματα καν
ά.) δια της εγγράφου η προφορικές εν αΰτώ πάντα τα έκ τοϋ Συλλόγου εξερχόμενα έγγρα­
διακοινώσεως φιλολογικών και επιστημονικών φα, συγκαλεί έν ανάγκη τα μέλη τοϋ Συλλό­
μελετημάτων" γου εις έκτακτους συνεδριάσεις, εποπτεύει τον
β'.) δια δημοσίων διαλέξεων' δημοσίων διαλέξεων, παρευρίσκεται αυτοδι­
γ.) δι' εκδόσεως ομωνύμου περιοδικού συγ- καίως εν ταΐς συνεδριάσεσι των 'Επιτροπών, εκ­
γράαματος' τελεί τας αποφάσεις τοΰ Συλλόγου, καί φρον­
δ'.) δια φιλολογικών καί επιστημονικών τίζει περί της άκριβοΰς εφαρμογής τοΰ Κανο­
σχέσεων αετά Συλλόγων καί άλλων επιστημο­ νισμού.
νικών και φιλολογικών καθιδρυμάτων της τε ΑΡΘΡ. 4. Τα τοϋ Προέδρου απόντος η κω­
οθωμανικής αυτοκρατορίας καί της αλλοδαπής' λυομένου εκτελεί δ έτερος των 'Αντιπροέδρων,
έ.) δια συστάσεως δημοσίας Βιβλιοθήκης, ών δ μεν ίδία μεριμνά περί τών δημοσίων δια­
Αναγνωστηρίου καί συλλογών' λέξεων, καί προεδρεύει της Εκπαιδευτικής Ε ­
πιτροπής, δ δε περί αυξήσεως τών πόρων τοΰ
ς·'.) δια συστάσεο>ς διαγωνισμών προς διά-
δοσιν της παιδείας, η προς λύσιν φιλολογικών Συλλόγου, καί προεδρεύει της Οικονομικής ' Ε ­
καί επιστημονικών ζητημάτων' πιτροπής.
ζ'.) δι' υποστηρίξεως άπορων σχολείων, η ΑΡΘΡ. 5. Ό Γενικός Γραμματεύς τηρεί τά
καθιδρΰσεο)ς νέων' αρχεία καί τάς σφραγίδας, το πρωτόκολλον
η.) άιά παντός άλλου μέσου προς τον σκο- καί την άλληλογραφίαν τοΰ Συλλόγου, αντι­
πον τοϋ Συλλόγου συντείνοντος. γράφων αυτήν έν ίδίω Κώδηκι, εγγράφει èv τω
Μητρώω τα μέλη, παρέχει τω Ταμία ακριβή
κατάλογον αυτών, αναγγέλλει δια τών εφημε­
ΚΕΦΛ.ΑΑ.ΙΟΝ Β'.
ρίδων την ημέραν τών συνεδριάσεων καί τών
Utpi τών Κοσμητόρων. δημοσίων διαλέξεων, καί τα προκείμενα έν αυ-
ταΐς θέματα, τηρεί βιβλίον τών ημερησίων δια-
ΑΡΘΡ. 2. Τα τοϋ Συλλόγου διευθύνουσιν οί τάςεων, συνυπογράφων αυτός μετά τοΰ Προέ­
Κοσμήτορες αύτοϋ, δ Πρόεδρος, οί δύο Άντι- δρου, άναγινώσκει έν ταΐς συνεδριάσεσι τα προς
πρόεοροι, ό Γενικός και Ειδικός Γραμματεύς, δ τον Σύλλογον άπος*ελλόμενα έγγραφα, η γνώ­
Βιολιοφύλας καί ό Ταμίας. μη τοϋ Προέδρου περίληψιν μόνον, κοινοποιεί
 δ'

αυτών, άγγέλλει εγκαίρως προς ους δεΙ τάς α­ τησίας περιόδου συνερχόμενοι πάντες παραδι-
ποφάσεις τοΰ Συλλόγου, άποστέλλων άμα καί δόασι τοις διαδόχοις αυτών σώα καί ανελλιπή
τα εις αυτούς άναβερόμενα έγγραφα, φροντίζει καί εν καλή καταστάσει τα αρχεία, τα βιβλία
περί τί,ς τακτικής διανομής του Περιοδικού, και καί πάντα τα τοϋ Συλλόγου, συντάσσοντες
περί τής εγκαίρου αυτού αποστολές εις τα έκτος πράξιν επί τούτω, καταχωριζομένην ίν τοις
τής Κων]πόλεως διαμένοντα μέλη, σφραγίζει πρακτικοϊς τών συνεδριάσεων τών Κοσμητόρων,
δε και συνυπογράφει μετά τοϋ Προέδρου τα δι­ καί συνυπογραφομένην υπ' αυτών τε καί τών
πλώματα και τα λοιπά επίσημα έγγραφα. διαδόχων αυτών.
ΑΡΘΡ. 6. Ό Ειδικός Γραμματεύς συντάσσει ΑΡΘΡ. 11. Έν δυσίν έκτάκτοις συνεδριάσεσι
τα πρακτικά εκάστης συνεδριάσεως εν τω έπί κατά τας δύο τελευταίας τοϋ 'Απριλίου εβδο­
τούτω Κώδηκι, εξ ου καί άναγινώσκει αυτά εν μάδας οί Κοσμήτορες άναγινώσκουσι τάς εξής
τη ένάρςει τής επομένης, καί εγκριθέντα υπό εκθέσεις* δ μέν προεδρεύων της 'Εκπαιδευτικής
τοϋ Συλλόγου συνυπογράφει μετά τοϋ Προέδρου' Επιτροπής 'Αντιπρόεδρος Περί τών δημοσίων
συντάσσει δε έν ιδίω βιβλίω, καί συνυπογράφει διαλέξεων τών έν Κωνς-αντινουπόλει, καί ιδία
καί τα πρακτικά των συνεδριάσεων των Κο­ τών έν τφ Συλλόγω γιγνομένων' δ δε Γενικός
σμητόρων. Γραμματεύς εκθεσιν Περί της αλληλογραφίας
ΑΡΘΡ. 7. Τοϋ Γενικού Γραμματέως απόντος τοϋ Συλλόγου' δ δε Ειδικός συνοπτικην ποιεί­
η κωλυομένου, έκπληροΐ τα χρέη αυτοϋ δ Ει­ ται περίληψιν τών λοιπών ετησίων τοϋ Συλλό­
δικός και τανάπαλιν' απόντων δε καί των δύο, γου εργασιών* δ δε Βιβλιοφύλαξ άναγινώσκει
Ot 'Αντιπρόεδροι. εκθεσιν Περί της καταστάσεως τής Βιβλιοθή­
ΑΡΘΡ. 8. Ό Βιβλιοφύλαξ φροντίζει περί της κης, τοϋ 'Αναγνωστηρίου, τής Όργανοθήκης
αυξήσεως, καλής διατηρήσεως της Βιβλιοθήκης, καί τών Συλλογών, καί περί τών μέσων τής
τοϋ Άναγνως-ηρίου, της Όργανοθήκης καί τών αυξήσεως και βελτιώσεως αυτών* δ δέ Ταμίας
Συλλογών, φυλάττει ακριβή κατάλογον καθ' εκθεσιν Περί τών προσόδων καί δαπανών τοϋ
υλην καί άλφαβητικον τών βιβλίων καί οργά­ λήξαντος έτους, της καταστάσεως τοϋ ταμείου
νων, κατάλογον τών προσφερομένων βιβλίων καί τών καθυστερούντων μελών, προσυπογρα-
καί χειρογράφων μετά τοϋ ονόματος τών δω­ φομένην υπό τής Οικονομικής 'Επιτροπής, ά-
ρητών, παρέχει πάσαν ευκολίαν τοις βουλομέ- φοϋ πρότέρον αυτή εξέταση τα τοϋ ταμείου, καί
νοις έργάζεσθαι εν τω Άναγνωστηρίω, καί δα­ εδρη τα βιβλία αυτοϋ έν τάξει.
νείζει τοις μέλεσι βιβλία, κατά τάς είδικας περί
τούτου διατάξεις, υπεύθυνος ων δια πάν το ά-
πολεσθέν.
ΚΕΦΑ.ΛΑ10Ν Γ.
ΑΡΘΡ. 9. Ό Ταμίας κρατεί το ταμεΐον τοϋ Πες I x&r peJàr.
Συλλόγου, υπεύθυνος ών δια πάντα τα εις αυτό
εισερχόμενα χρήματα' φροντίζει περί της εγ­ ΑΡΘΡ. 12. Τα συγκροτοϋντα τον Σύλλογον
καίρου εισπράξεως τών συνδρομών δια διπλοτύ­ μέλη είσί τακτικά, επίτιμα καί αντεπιστέλ­
πων υπ' αύτοΰ υπογεγραμμένων, τηρεί τα εξής λοντα.
βιβλία, ά.) ήμερολόγιον η πρόχειρον, β'.) δύο ΑΡΘΡ. 13. Καθήκοντα τών μελών είσιν ή
βιβλία μερίδων, το μεν τών προσόδων καί δα­ προς έπίτευξιν τοϋ σκοποΰ τοϋ Συλλόγου μέ­
πανών κατ' είδη, το δέ τών ετησίων συνδρο­ ριμνα καί συνδρομή αυτών, καί ή έκτέλεσις τών
μών τών μελών, γ*.) είδικον βιβλίον τών ενιαυ­ ανατιθεμένων αύτοϊς εντολών.
σίων ίοολογισμών' ουδέποτε δαπανά άφ' Ιαυ- ΑΡΘΡ. 1 4. Τα επίτιμα καί αντεπιστέλλοντα
τοϋ, άλλα τη τοϋ Πίοέδρου εντολή, φυλάττων μέλη, παρεπιδημοϋντα ίν Κωνσταντινουπόλει,
τα προς πληρωμην αποστελλόμενα αύτώ εν­ καί παρευρισκόμενα εν ταΐς τοϋ Συλλόγου Συν-
τάλματα' αποτελεί οε μέλος της Οικονομικής εδριάσεσιν, άπολαύουσι τών αυτών, ών καί τα
Επιτροπής. τακτικά μέλη, δικαιωμάτων.
ΑΡΘΡ. 10. Οί Κοσμήτορες συνερχόμενοι τα­ ΑΡΘΡ. 15. Νέα τακτικά μέλη δέχεται ό
κτικώς μεν άπαξ τοϋ μηνός, εκτάκτως δε κατά Σύλλογος, όσα άν έν Κωνσταντινουπόλει ή άλ-
πρόσκλησιν τοϋ Προέδρου, συσκέπτονται περί λαχοΰ διαμένοντα προταθώσιν εγγράφως υπό
πάντων τών άφοοώντων τον Σύλλογον, καί ά- τριών τοϋ Συλλόγου τακτικών μελών, υπευθύ­
ποφασίζουσι δια πλειονοψηφίας τών εν ταϊς νων όντων δια την προς τον Σύλλογον εκπλή-
συνεδριάσεσι παρόντων' έν δε τη λήξει της ε­ ρωσιν τών χρεών τών προτεινομένων.

Α&\
 ε'

ΑΡΘΡ. Ι G. Ε π ί τ ι μ α μέλη εκλέγει 5 Σύλλο­ ΑΡΘΡ. 2 3 . Πάντα τ α μέλη λαμβάνουσι δω­

γος, τή προτάσει ι ώ ν Κοσμητόρων η τίνος των ρεάν το Περιοδικον τοϋ Συλλόγου σύγγραμμα,
διαρκών 'Επιτροπών, άνοιας επί οιλολογικαϊς καί πάν δ,τι άλλο π α ρ ' αυτοΰ δημοσιεύεται.
καί έπιστημονικαΐς διαπρέποντας γνώσεσιν, η Τα δε νέα μέλη λαμβάνουσι το Περιοδικον άπο
ευεργετησαντας διαφερόντως τον Σύλλογον, η τοϋ έτους, κ α θ ' ο ίξελέχθησαν.
μεγάλως συντελέσαντας εις την έξάπλωσιν τής ΑΡΘΡ. 2 4 . 'Αποκλείεται τοϋ Συλλόγου πάν
παώείας. μέλος, ου « ν η δ ι α γ ω γ ή κριθή ασυμβίβαστος
ΑΓΘΡ. 1 7 . Αντεπιστέλλοντα μέλη εκλέγει προς την τιμήν καί συντηρησιν αύτοΰ" η δ' ά-
5 Σύλλογος, τή προτάσει ωσαύτως των Κο­ πόφασις αυτή εκτελείται κ α τ ά τον έξης τρό­
σμητόρων ή τίνος τών διαρκών Έ π ι τ ο ο π ώ ν , άν­ πον" πέντε τ α κ τ ι κ ά μέλη έγχειρίζουσι τ ω Προέ-
δρας λογίους έκτος της Κωνσταντινουπόλεως δρω εγγραφον αίτησιν περί συγκροτήσεως έκ­
διαμένοντας, όσοι αν προσφέρωσιν αυτώ πόνη- τακτου συνεδριάσεως, τοϋτον καί μόνον έχού-
ά τι αυτών λόγου άςιον, η συντελώσιν εις διά- σης τον σκοπόν' της δ ' αιτήσεως ταύτης δεκτής
Ò(οσιν τών γραμμάτων και διάσωσιν τών αρ­ υπό τοΰ Συλλόγου γενομένης, ορίζεται η έ κ τ α ­
χαίων μνημείων. κτος συνεδρίασις, καί εξαγγέλλεται προ μηνός
ΑΡΘΡ. '18. Ή εκλογή τών νέων μελών, τ α ­ δι' εγκυκλίου τοΰ Προέδρου εις άπαντα τ α εν
κτικών, επίτιμων και αντεπιστελλόντων, γίνε­ Κωνσταντινουπόλει μέλη, προσκαλείται δε καί
τ α ι olà μυστικής ψηφοφορίας και κατ'άπόλυτον 5 εγκαλούμενος προσελθεΐν εις αυτήν προς ά-
πλ.ειονοψηφίαν τών παρόντων μελών, άφοΰ τα πολογίαν αυτοπροσώπως, η , «ν απόδημη, δι'
ονόματα τών έκλεχθησομένων προ αγγελθώσιν επιστολής' μετά δε τ α ϋ τ α , αποσυρόμενου τοϋ
υπό του Προέδρου εν τ η προηγουμένη συνεδριάσει. εγκαλουμένου, άν παρή, 6 Σύλλογος αποφασίζει
ΑΓΘΡ. 19. Προς εκαστον τών εκλεγομένων δια μυστικής ψηφοφορίας' ή δ' άπόφασις αυτή
μελών 5 Σύλλογος εκοίοωσι δ ί π λ ω μ α , φέρον την έχει κΰρος, δταν, παρόντων εϊκοσι καί πέντε
μεγάλην αυτού σφραγϊοα, και ύπογεγοαμμένον τουλάχιστον μελών, ψηφισθη υπό τών ούω
υπό τοΰ Προέορου και τοΰ Γενικού Γραμμα­ τρίτων τούτων.
τέως' αποστέλλει οε συνάμα καί άντίτυπον τοΰ
Κανονισμού προς γνώσιν του σκοπού και τών
μέσων, δι' ών ενεργεί προς έπίτευξιν αύτοΰ. ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Δ'.
ΑΡΘΡ. 2 0 . Έ κ τών νέων μελών τ α μεν εν
Κωνσταντινουπόλει οιαμένοντα, λαμβάνοντα το Περί τών aureâçiaaear.
δ ί π λ ω μ α , υπογράφουσιν έν τ ω βιβλίω τών ε π ι ­
δόσεων προς άπόδειςιν της παραλαβής αυτοΰ, ΑΡΘΡ. 2 5 . Αί συνεδριάσεις τοΰ Συλλόγου
τ α ο' άλλαχοϋ διαμένοντα δι' επιστολής ά γ - είσΐ τακτικαί καί έκτακτοι' καί αί μεν τ α κ τ ι -
γέλλουσι την παραλαοήν τοϋ οιπλώαατος και καί άπαξ της εβδομάδος γινόμεναι εν ίμέρα καί
τοΰ Κανονιααοϋ. ώρα, όριζομέναις έν αρχή της χειμερινής καί θε­
ΑΡΘΡ. 2 1 . Τα τακτικά μέλη, ένΚωνς-αντι- ρινής έξαμηνίας, εϊσΐ οημόσιαι' αί δε έκτακτοι
νουπόλει η άλλαχοϋ οιαμένοντα, καταβάλλου- άποκλειστικαί τοις τοΰ Συλλόγου μέλεσιν.
σιν, άπας μεν ως δικαίωμα διπλώματος μίαν ΑΡΘΡ. 2 6 . Αί αποφάσεις τοΰ Συλλόγου έν
όθωμανικήν λίραν, ετησίως δε μίαν ωσαύτως ταΧς συνεδριάσεσι γίνονται συνήθως δια φανε-
όθωμανικήν λίραν, πληρωτέαν ά μ α τ η ένάρξει ράς ψηφοφορίας καί κ α τ ' απόλυτον πλειονοψη-
εκάστου έτους τοϋ Συλλόγου. φίαν, δια μυθικής δέ, οσαι υπό τοΰ κανονισμοΰ
ΑΓΘΡ. 2 2 . Παν μέλος τακτικόν, μη άποτϊσαν όοίζονται, η βταν τούτο αιτηθή υπό πέντε του­
την έτησίαν συνδρομην αυτοΰ επί 2ν έτος, και λάχιστον μελών.
μετά πρωτην και οευτέραν εγγραφον πρόσκλη- ΑΡΘΡ. 2 7 . Αί αποφάσεις τοΰ Συλλόγου, ας
σιν τοϋ Ταμίου εντός τριμηνίας άπο της λ ή ­ αν έγκρίνωσιν οί Κοσμήτορες, έν ίδίω κ α τ α γ ρ ά ­
ξεως τοϋ έτους μη καταβάλλον τ α ίφειλόμενα, φονται πίνακι, έκτιθεμένω έν τ η αιθούση τών
απαλείφεται από τοΰ ίίηταφον και άπο τοΰ συνεδριάσεων.
κ α τ ' ετας εν τώ Περιοαικώ δημοσιευομένου κ α - ΑΡΘΡ. 2 8 . Έ ν ταΐς συνεδριάσεσι τοΰ Συλ­
ταλ.ογου τών μελών, και τοΰ λοιπού ουδόλως λόγου μόνον τ α μέλη εχουσι το δικαίωμα τοΰ
γ ι γ ν ε τ ϋ δεκτόν, άν μη πρότερον αποδώ και άναγινώσκειν πραγματείαν τινά, η κοινοποιεϊν
πάντα τα καθυστερούμενα μέχρι της νέας α υ ­ τ ι , συζητεΐν καί ψηφοφορείν παρόντα' ξένοι δέ
τού αιτήσεως. εισαγόμενοι υπό τίνος τών μελών δύνανται, τ ή
 e'
του Προέδρου συναινέσει, άνακοινώσασθαί τι τω
Συλλόγω εγγράφως η προφορικώς.
ΑΡΘΡ. 29. 'Απαγορεύεται πάσα πολιτική
και. θρησκευτική συζήτησις.
ΑΡΘΡ. 30. Γλώσσα, εν ri γράφονται αί πραγ-
ματεΐαι, τα πρακτικά, και γίνονται αί συζη­
τήσεις, εστίν ή Ελληνική, μόνον δε τοις έτε-
ρογλώσσοις μέλεσιν επιτρέπεται γράφειν και
συζητεϊν και εν ετέρα γλώσση.
ΑΡΘΡ. 3 1 . Ή ημερησία διάταξις εκάστης
τακτικής συνεδριάσεως, παρασκευαζόμενη υπό
τοΰ Προέδρου και τοϋ Γενικού Γραα,ματέως, πε­
ριλαμβάνει*
ά.) άνάγνωσιν τών πρακτικών της προη­
γουμένης συνεδριάσεως, ά εγκριθέντα υπό τοΰ
Συλλόγου υπογράφονται υπό τοΰ Προέδπου και
τοΰ Είδικοϋ Γραμματέως'
β'.) άνάγνωσιν τής αλληλογραφίας'
γ'.) κοινοποίησιν τών προσφορών βιβλίων,
χειρογράφων κτλ.
δ'.) προτάσεις προς έγγραφήν μελών'
έ.) προτάσεις γινομένας παρά τών Κοσμη­
τόρων, τών 'Επιτροπών, τών μελών"
ς'.) έγγραφους η προφορικάς ανακοινώσεις
περί παντός φιλολογικού η επιστημονικού ζη­
τήματος'
ζ'.) συζητήσεις έπ' αυτών, τηρουμ'ένης α­
κριβώς τής τάξεως, καθ' r,v εκαστον τών με­
λών ήθελε ζητήση τον λόγον.
ΑΡΘΡ. 32. "Οσαι τών προτάσεων αντίκειν­
ται προς προγενεστέρας τοΰ Συλλόγου αποφά­
σεις, σημειοΰνται εν τη ημερησία διατάξει μετά
τής παραπομπής προς ταύτας.
ΑΡΘΡ. 33. Αι παρά τών 'Επιτροπών καί'με-
λών προτάσεις δέον ν' άποστέλλωνται τώ Γενι-
κώ Γραμματεΐ δύο τουλάχιστον ημέρας προ τής
συνεδριάσεως.
ΑΡΘΡ. 34. Νέαι προτάσεις μη έγγεγραμμέ-
ναι εν τή ημερησία διατάξει, υποβάλλονται αυ­
θημερόν εις την έπιψήφισιν τοΰ Συλλόγου, όταν
εγγράφως υποςηριχθώσιν ώς κατεπείγουσαι υπό
πέντε μελών, και παραδεχθή ο Σύλλογος το
κατεπείγον αυτών.
ΑΡΘΡ. 35. ΓΗ τής συζητήσεως έξακολούθη-
σις επί τοΰ αυτοϋ αναγνώσματος η επιστημο­
νικής κοινοποιήσεως παρατείνεται και έν τή ε­
πομένη συνεδριάσει, υπέρ ταύτην όμως ουδα­
μώς.
ΑΡΘΡ. 30. Αί παρά τών Κοσμητόρων και
Επιτροπών προτάσεις υποστηρίζονται ιδία έν
ταΐς συζητήσεσιν υπό τίνος αυτών ώς είσηγητοΰ.
ΑΓΘΡ. 37. Έν ταΐς συζηττ,σεσιν Εκαστον
μέλος αιτεί καΐ λαμβάνει τον λόγον έν τή αυτή
συνεδριάσει άπαξ ή δίς περί τοΰ αυτοϋ, πρίν η
κλείση η συζήτησις" β δε τελευταίος λόγος δί-
δοται τώ άναγνόντι η κοινοποιήσαντι η προ-
τείναντι το περί ού ή συζήτησις.
. ΑΡΘΡ. 3 8 . Πάσα πραγματεία, άναγνωσθεϊσα
ή κοινοποιηθείσα τώ Συλλόγω, εγχειρίζεται αυ­
θημερόν τώ Γενικώ Γραμματεΐ, και κατατίθε­
ται έν τοις άρχείοις.
ΑΡΘΡ. 39. Έ ημερησία διάταξις εκάστης
εκτάκτου συνεδριάσεως, οριζόμενη υπό τών Κο­
σμητόρων, άγγέλλεται εγκαίρως προ τής ενάρ­
ξεως αυτής προς γνώσιν τών μελών.
ΚΕΦΑ.Λ.Α.ΙΟΝ Ε'.
Περί των διαρκών και έκτακτων
'Επίτροπων.
ΑΡΘΡ. 40. Ό Σύλλογος εκλέγει κατ' έτος
διαρκείς Έπιτροπάς τάς έξης" ά.) Οίκονομι-
κήν, β'.) Συντακτικήν προς δημοσίευσιν τοΰ
Περιοδικοΰ, γ'.) Εκπαιδευτική ν, <3'·.);Φιλολο-
γικήν, έ.) 'Αρχαιολογικών, ς / .) 'Επιστημονι­
κών και Άνθρωπολογικήν.
ΑΡΘΡ. 4 1 . Ή Οικονομική 'Επιτροπή φρον­
τίζει περί τής τακτικής διαχειρίσεως και αυ­
ξήσεως τών πόρων τοϋ Συλλόγου, και συνεν-
νοουμένη μετά τών άλλων 'Επιτροπών και
Κοσμητόρων, παρασκευάζει τον έτήσιον τοϋ
Συλλόγου προϋπολογισμόν, ον καθυποδάλλει
άμα τω άπολογισμώ τοϋ λήξαντος έτους εις
την έπιψήφισιν τοϋ Συλλόγου.
ΑΡΘΡ. 42. Ή 'Εκπαιδευτική ασχολείται, και
μεριμνά περί τών προς διάδοσιν τών γραμμά­
των, εξετάζουσα τα περί σχολείων, μεθόδων,
διδακτικών βιβλίων, δημοσίων διαλέξεων κτλ.
ΑΡΘΡ. 43. Ή Φιλολογική μεριμνά περί
τών εκδόσεων τών Ελλήνων συγγραφέων και
τών Πατέρων τής 'Εκκλησίας, κοινοποιεί τω
Συλλόγω τάς νεωτέρας φιλολογικας προόδους,
ασχολείται δέ ιδία εις ερευναν τών έν ταϊς βι-
βλιοθήκαις χειρογράφων.
ΑΡΘΡ. 44. "Η 'Αρχαιολογική μεριμνά περί
τών αρχαίων μνημείων και αρχαιολογικών α­
νακαλύψεων.
ΑΡΘΡ. 45. Ή 'Επιστημονική και 'Ανθρω­
πολογική καθίστησι γνωστάς τώ Συλλόγω τας
νεωτέρας έπιστημονικάς και άνθρωπολογικάς
έρευνας και ανακαλύψεις τής προϊστορικής ε­
ποχής, ασχολούμενη ιδία περί τας εκ τών i-
AH

πιστημών θεωρητικά; καί πρακτικάς τη ημε­
τέρα χώρα ωφελείας.
ΑΡΘΡ. 46. Έκαστη τών Επιτροπών συνε­
δριάζει άπαξ τουλάχιστον του ρινός, συσκέ­
πτεται και αποφασίζει οιά πλειονοψηφίας των
εν τη συνεδριάσει παρόντων, τηρεΧ έν ίδίω βι-
ολίω πρακτικά των συνεοριάσεων υπογεγραμ­
μένα υπό τοϋ Προέδρου και τοΰ Γραμματέως
αύτης, £ξ ών και κοινοποιεί τα μαλλον λόγου
άξια έν ταϊς τοϋ Συλλόγου συνεδριάσεσι, καί
προβάλλει εις συζήτησιν τω Συλλόγω σπου­
δαία θέματα.
ΑΡΘΡ. 47. Τη προτάσει των αρμοδίων Επι­
τροπών ό Σύλλογος άνατίθησι τοις άντεπ^έλ-
λουσιν αύτοϋ μέλεσι την ερευναν επιστημονι­
κών ζητημάτων, αρχαίων η προϊστορικών μνη­
μείων, την άντιγραφήν χειρογράφων, επιγρα­
φών κτλ. η έν ανάγκη ιδίας αποφασίζει άπο-
στολάς.
ΑΡΘΡ. 48. Τα εις τον Σύλλογον αποστελ­
λόμενα συγγράμματα παραπέμπονται εις τάς
αρμοδίους Έπιτροπάς, όπως έπ' αυτών εκθε-
σιν ποιησωνται, αν αίτηση τούτο ό συγγρα­
φεύς, η κρίνη ώφέλιμον 5 Σύλλογος. Εις τάς
Έπιτροπας ωσαύτως παραπέμπονται προς κρί­
σιν και γνωμοδότησιν και τα έν τω Συλλόγω
αναφυόμενα ζητήματα καί αναφερόμενα εις
τάς εΐοικάς αυτών εργασίας.
ΑΡΘΡ. 49. Έν δυσίν έκτάκτοις συνεδριάσεσι
κατά τας δύο πρώτας τοΰ 'Απριλίου εβδομά­
δας εκάστη τών 'Επιτροπών υποβάλλει τώ
Συλλόγω εκθεσιν τών ετησίων αυτής εργασιών"
έν οε τη έπετείω τοϋ Συλλόγου πανηγύρει εκ­
θεσιν Περί τών βραβείων τών διαγωνισμάτων,
ά αν τύχωσιν εκάστη αυτών προς κρίσιν ανα­
τεθειμένα.
ΑΡΘΡ. 50. Αί εκθέσεις εκάστης Επιτροπής
δημοσιεύονται έν τώ Πεειοδικώ, αν έγκριθώσιν.
ΑΡΘΡ. 5 1 . Αί έκτακτοι Έπιτροπαί διορί­
ζονται επί ρητή προθεσμία* ταύτης δε ληξά-
σης, αν μη άποχρώντως ενώπιον τοϋ Συλλό­
γου δικαιολογησωσι την άναβολην της εκθέ­
σεως αυτών, θεωροϋνται παρητημέναι, 5 δε
Σύλλογος ποοβαίνει εις έκλογήν άλλων.
ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ς ' .
lisci τώ»· ΰτιμοσίοιν άια.ϋζε<ύγ.
ΑΡΘΡ. 52. Αί δημόσιαι οιαλέξεις, κατά τάς καιτών προσ φορών χειρογράφων, βιβλίων, πε­
περί τούτων διατάξεις, γίνονται εν γλώσση κα- ; ριοδικών, οργάνων κτλ.
Γ
ταληπτη, καί πραγματεύονται περί φιλολογι­
κών και επιστημονικών θεμάτων.
ΑΡΘΡ. 53. "Οσα τών μελών τοϋ Συλλόγου
μέλλουσι ποιησασθαι διαλέξεις, οφείλουσι μετά
τας διακοπάς άμα τΐί ένάρξει τών τοΰ Συλλό­
γου εργασιών έγγράφεσθαι, σημειοΰντα καί το
θέμα τών διαλέξεων* δ δε Πρόεδρος τοϋ Συλ­
λόγου μετά τοΰ Προέδρου της Εκπαιδευτικής
Επιτροπής έγκρίναντες τα θέματα, συντάσ-
σουσι το πρόγραμμα καί τον αριθμόν τών ά-
γορητών καί την πληθυν τών διαλέξεων, καί
καθυποβάλλουσιν αυτί» όπα την ίπιψηφισιν τοϋ
Συλλόγου.
ΑΡΘΡ. 54. *Αν μετά τον βρισμον τοϋ προ­
γράμματος επιθυμώ τι τών μελών τοΰ Συλ­
λόγου όμιλησαι, οφείλει αίτησιν ποιεΐσθαι προς
τον Πρόεδρον, άγγέλλον άμα καί β πραγμα-
τευθησεται θέμα* 5 δε Πρόεδρος λαμβάνων καί
την γνώμην τοϋ Προέδρου της Εκπαιδευτικής
Επιτροπής, αν έγκρίνη αυτό, δρίζει την -δμέ-
ραν της εβδομάδος, καθ' ?iv γενιήσεται ή διά-
λεξις, καί άγγέλλει τοΰτο έν τη επομένη τοϋ
Συλλόγου συνεδριάσει.
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ'.
ITsçl ζοΰ IlsçtoâixoO.
ΑΡΘΡ. 55. Το Περιοδικον τοΰ Συλλόγου υπο
την έποινυμίαν e Ό ir Κωτστα,γτιιουπόΛει.
ΈΑΛηηχος ΦιΑοΑογιχος ZûJ.loyoç » κατ' ί-
τος έκδιδόμενον περιέχει'
ά.) Κατάλογον 1) τών μελών τοϋ Συλλό­
γου μετά της χρονολογίας της έγγραφης, τοΰ
επαγγέλματος καί της διαμονής αυτών, 2)
τών Κοσμητόρων καί τών μελών τών Επιτρο­
πών*
β'.) Τα έργα τοϋ Συλλόγου, οίον αναγνώ­
σματα, πρακτικά, εκθέσεις τών Επιτροπών,
δημοσίας διαλέξεις κτλ'
γ'.) Τα έργα τών άλλων Συλλόγων, δσα
αν προς δημοσίευσιν άποστέλλωνται, καί έγκρί­
νη η Συντακτική 'Επιτροπή'
δ'. Έρανίσματα σπουδαία εκ ξένων Περιο­
δικών*
έ.) Βιβλιογραφίαν τών νεωτέρων φιλολο­
γικών η επιστημονικών βιβλίων καί περιγρα-
φην χειρογράφων ανεκδότων'
ς·'.) Τα προγράμματα τών διαγωνισμάτων'
ζ'.) Κατάλογον τών χρηματικών οωρεών
Ain
 ή.) Πίνακας διασαφηνίζοντας τά èv τω
Πευίοδικώ.
ΑΡΘΡ. 50. Ή επί τϋς συντάξεως καΐ δημο­
σιεύσεως Επιτροπή, συγκειμένη εκ τοΰ Γενικοϋ
και Ειδικού Γραμματέως τοΰ Συλλόγου καΐ εξ
άλλων πέντε μελών, κατ' έτος ύπ' αύτοϋ εκ­
λεγομένων, άναδέχεται την εύθύνην της εγ­
καίρου έκοόσεως τοΰ Περιοδικού, λαμβάνουσα
προς τοΰτο παρά τοϋ Συλλόγου την άναγκαίαν
πίστωσιν και πάσαν πληρεξουσιότητα προς
καταχώρισιν ολοκλήρων, η εν περιλήψει των
παρ' αύτης εγκρινομένων πραγματειών, πρα­
κτικών, εκθέσεων, δημοσίων διαλέξεων, καΐ
προς επιδιόρθωσιν, èv ανάγκη, τών καταχω-
ριζομένων.
ΑΡΘΡ. 57. Τα èv τω Συλλόγω άναγνωσθέν-
τα μόνον αδεία αύτοΰ èv φυλλαδίοις και δια
τών εφημερίδων προδημοσιεύονται, άνευ δε α­
δείας προδημοσιευόμενα αποκλείονται τοΰ Πε-
ριοδικοΰ.
ΑΡΘΡ. 58. Ή Συντακτική Επιτροπή εκθε-
otv ποιείται περί τοΰ Περιοδικοΰ καί περί τών
μέσων της βελτιώσεως αύτοΰ, άναγινωσκομέ-
νην εν ταϊς κατά τον Άπρίλιον έκτάκτοις συν-
εδριάσεσιν.
ΚΕΦΑΑΑ.ΙΟΝ Η'.
Περί ιών Φι.Ιο.Ιογιχών χαϊ 'Επιστημονικών
του ΣυΛΛόγου σχέσεων.
ΑΡΘΡ. 59. Ό Σύλλογος διατηρεί φιλολογι-
κάς καί έπιστημονικας σχέσεις μ.ετ' άλλων
Συλλόγων, οεχόμενος παρ' αυτών προσφοράς
βιβλίων καί κοινοποιήσεις φιλολογικών καί ε­
πιστημονικών ζητημάτων, αντεπιστέλλων δε
αύτοΐς το Περιοοικον αύτοΰ καί παν άλλο υπ'
αύτοΰ δημοσιευόμενον, καί πασαν παρέχων αί-
τουμένην κοινοποίησιν η διασάφησιν, όταν αύ-
τώ εφικτή η, περί φιλολογικών καί αρχαιο­
λογικών ζητημάτων, η ανακαλύψεων, έν ταϊς
ήμετέραις χώοαις γιγνομένων.
ΑΡΘΡ. 60. Τη προτάσει τών αρμοδίων Ε ­
πιτροπών 5 Σύλλογος άνατίθησι τοις èv ταΐς
επαρχίαις Συλλόγοις τήν επιστημονικήν έξέτα-
σιν αρχαίων μνημείων, τήν άντιγραφήν χειρο­
γράφων, επιγραφών κτλ.
ΑΡΘΡ. 6 1 . Ό Σύλλογος επιτρέπει, ινα εν
τω Περιοδικώ αύτοΰ δημοσιεόωνται κατά τάς
διατάξεις τοΰ 56 άρθρου, καί έν ονόματι τών
άποστελλόντων, χειρόγραφα ανέκδοτα, έπιγρα-
φαί, δημόσιαι διαλέξεις, ' καί πραγματεία: ά-
ναγνωσθεΐσαι έν ταΐς συνεδριάσεσι τών èv ταϊς
έπαρχίαις Συλλόγων.
ΚΕΦΑΛΑ.ΤΟΝ Θ'.
Περί της ΒιβΜοθήχης, Όργανο ΰήχης
χαϊ ΣυΑΛογών.
ΑΡΘΡ. 62. Ό Σύλλογος διατηρεί Βιβλιο-
θήκην καί Άναγνωστήριον προς χρησιν τών
μελών αύτοΰ καί τοΰ δημοσίου, κατά τάς ιδίας
περί τούτου διατάξεις, προσέτι δε Όργανοθή-
κην καί Συλλογάς άρχαιολογικάς, νομισματι­
κά; καί φυσιογραφικάς.
ΑΡΘΡ. 63. Ό Σύλλογος έν τω προϋπολο­
γισμό) αύτοΰ ορίζει ποσόν τι χρηματικον προς
διατήρησιν καί πλουτισμον της Βιβλιοθήκης,
Όργανοθήκης καί τών Συλλογών.
ΚΕΦΑ.ΛΑ.ΙΟΝ Γ.
Περί των διαγωνισμάτων.
ΑΡΘΡ. 64. Ό Σύλλογος τίθησι διαγωνίσμα­
τα εκ τών πόρων αύτοΰ, η άλλων φιλόμουσων
ανδρών άγωνοθετούντων, προς διάδοσιν της
παιοείας, η προς λυσιν διαφόρων φιλολογικών,
αρχαιολογικών καί επιστημονικών ζητημάτων.
ΑΡΘΡ. 65. Έκαστου διαγωνίσματος δημο­
σιεύεται πρόγραμμα, èv ψ ορίζονται ακριβώς
τα καθ' έκαστα τοΰ τε θέματος καί τών βρα­
βείων.
ΑΡΘΡ. 66. Ή κρίσις έκάς-ου διαγωνίσματος
ανατίθεται ττί αρμοδία 'Επιτροπή, τών μελών
αυτής αποκλειομένων τοΰ διαγωνισμοΰ.
ΑΡΘΡ. 67. Τα χειρόγραφα τών προς βρά-
βευσιν αποστελλομένων πραγματειών ουκ επι­
στρέφονται τοις άποστείλασιν, άλλα μετά την
κρίσιν κατατίθενται èv τοις άρχείοις τοΰ Συλ­
λόγου, οπόθεν δ γράψας δύναται αντίγραφαν
λαβείν.
ΑΡΘΡ. 68. Έάν μηδέν πόνημα κριθή βρα-
βεύσιμον, παρατείνεται το θέμα καί είς το è-
πιον έτος" èàv δε καί το δεύτερον μηδεμία
πραγματεία κριθή βραβεύσεως αξία, ά Σύλλο­
γος λαμβάνων καί τήν γνώμην τοΰ άγωνοθέ-
του, ή άλλάσσει το θέμα, ή δαπανά τα χρή­
ματα προς άγοραν βιβλίων ή επιστημονικών
συλλογών, η προς έκδοσιν διδακτικών βι­
βλίων κτλ.
Αία

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ I.V.
Περί υποστηρίξεως ànópar σχο.Ιΰωγ
xal χαάίαρνσεως riar.
ΑΡΘΡ. 69. Ό Σύλλογος κατά τους πόρους
αυτοϋ καί τάς επί τούτω φιλόμουσων ανδρών
προσφοράς απονέμει επί τή προτάσει της Έκ-
παιοευτικής Επιτροπής τάς προς υποστήριξιν
άπορων σχολείων, η π:ος σύστασιν νέων, χοη-
ματικάς επιχορηγήσεις.
ΑΡΘΡ. 70. Ουδεμία χορηγείται υποστήριξις
και συνορομή είς υπάρχοντα σχολεία, αν μη
αι Εφορία', αυτών προαποστείλωσιν Ικθεσιν
περί της πνευματικής και οικονομικής αυτών
καταστάσεως, έπικεκυρωι/.ένην υπό τής επιτό­
πιου Έκκλησιας-ικής αρχής, ή τής Δημογερον-
τίας.
ΑΡΘΡ. 71. Ό Σύλλογος, προς γνώσιν άκρι-
βεστέραν τής ηθικής και διανοητικής κατα­
στάσεως τών ημετέρων έν ταΐς έπαρχίαις, αι­
τεί πληροφορίας παρά τών Συλλόγων, ή τών
Ιν έκείναις ταΐς χώραις μελών αυτοϋ, η παρ'
άλλων καταλλήλων προσώπων.
ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ IB'.
Uscì xdpur xai ôanavùr.
ΑΡΘΡ. 72. Οί πόροι τοϋ Συλλόγου συνί­
στανται"
ά.) έκ τών προσόδων τής κινητής και α­
κινήτου περιουσίας αύτοΰ"
β'.) έκ τής ετησίας τών τακτικών μελών
συνδρομής'
γ'.) έκ τοϋ δικαιώματος τών διπλωαάτων'
ο'.) έκ τής πωλήσεως τών αντιτύπων τοΰ
Περιοδικού*
ε'.) έκ προσφορών φιλόμουσων καΐ φιλογε-
νών άνδρων.
ΑΡΘΡ. 73. Ό Σύλλογος δέχεται και χρη-
ματικάς έπί ώρισμένω σκοπώ ποοσφοοάς, ήτοι
προς σύστασιν διαγωνισμάτων, προς εκδοσιν
τών 'Ελλήνων συγγοαφέοιν και τών Πατέ­
ρων τής 'Εκκλησίας και άλλων διδακτικών καί
ωφελίμων βιβλίων, προς υποστήριξιν άπόοων
σχολείων, προς πλουτισμον τής Βιβλιοθήκης
και τών επιστημονικών αυτοϋ Συλλογών κτλ.
APQP. 7 ί . Πάν τακτικον μέλος, εφάπαξ
ô'
δώδεκα οθωμανικά^ άποτϊσαν λίρας, απαλλάσ­
σεται τής ετησίας συνδρομής.
ΑΡΘΡ. 75. Ουδεμία έκποίησις τών τοΰ Συλ­
λόγου γίνεται, άν μτι πρότεραν ή Οικονομική
Επιτροπή γνωμοδότηση, καί ώρισμένως προ-
αγγελθή εν συνεδριάσει ύπο τοΰ Προέδρου καί
δια τών εφημερίδων υπό τοϋ Γενικοΰ Γραμμα­
τέως, καί έν έκτάκτω επί τούτω συνεδριάσει
άποφασίση δ Σύλλογος.
ΑΡΘΡ. 76. Ό Σύλλογος, προτάσει τής Οι­
κονομικής 'Επιτροπής, ψηφίζει κατ' έτος προϋ-
πολογισμον περιέχοντα κατά κεφάλαια τάς
προσόδους καί δαπανάς αυτοϋ.
ΑΡΘΡ. 77. Ουδέποτε τα Ιν τοις διαφόροις
κεφαλαίοις τοϋ προϋπολογισμού δαπανώνται
δι' άλλον, ή δι' ον ώρίσθησαν σκοπόν" άλλως
οί δαπανήσαντές είσιν υπεύθυνοι.
ΑΡΘΡ. 78. 'Εκτάκτους ^nititOLi δύναται δ
Πρόεδρος ποιήσαι κατ' έτος μέχρι δισχιλίων
γροσιών, ουχί δμως εφάπαξ, άλλα κατά μι­
κρόν εις διαφόρους τοΰ Συλλόγου άνάγκας,. αν
δε πλειόνων χρεία, οφείλει αίτεΐν και ττ,ν τοϋ
Συλλόγου συναίνεσιν.
ΑΡΘΡ. 79. Οί μισθοί τών υπαλλήλων ορί­
ζονται υπό τοΰ Συλλόγου, καί άποτίονται τα­
κτικώς κατά μήνα υπό τοΰ Ταμίου.
ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Π".
Περί δωρητών xal ευεργετών.
ΑΡΘΡ. 80. ΛωρηταΙ αναγράφονται, καί έν τή
έπετείω τοΰ Συλλόγου εορτή κηρύσσονται, όσοι
δέκα καί πλέον λίρας 3θωμανικάς κατ' έτος
προσφέρουσιν, η εφάπαξ εκατόν καί πλέον"
αεγάΛοι δε άωρηταΐ, όσοι κατ'ϊτος πεντήκοντα
και έπέκεινα λίρας χορηγοϋσιν, ή εφάπαξ πεν­
τακόσιας και έπέκεινα.
ΑΡΘΡ. 8 1 . Εύεργέται τοϋ Συλλόγου, ή τών
γραμμάτων, η τών απόρων σχολείων, κατά
τον σκοπόν τής προσφοράς, αναγράφονται καί
ανακηρύσσονται, δσοι η προς προαγωγήν τοϋ
Συλλόγου, η προς εκδοσιν τών Ελλήνων συγ­
γραφέων, τών Πατέρων τής 'Εκκλησίας η καί
άλλων διδακτικών και ωφελίμων βιβλίων, η
προς υποστήριξιν τών άπορων σχολείων, προσ-
οέρουσι κατ' έτος εκατόν οθωμανικάς λίρας
καί έπέκεινα, ή εφάπαξ ως κεφάλαιον χιλίας
καί πλέον' μεγά.Ιοι δ' εύεργέται, δσοι προς
τον αυτόν σκοπόν τής προαγωγής τοΰ Συλλό­
γου, η τής εκδόσεως τών Ελλήνων συγγρα-
Β
,fl/j
t'

φέων, η τη; ΰποστηρίςεω; απόρων σχολείων, ζει έτησίω; την καθίδρυσιν αύτοϋ, εν αυτή δε
πεντακόσια; καί £πέκεινα χορηγοΰσι κατ' έτος ό μεν Πρόεδρο; γενικην άναγινώσκει έκθεσιν
λίρα;, vi έφάπας πεντακισχιλία; καί πλέον. των εργασιών τοϋ Συλλόγου, αί δε Έπιτροπαι
τα; περί διαγωνισμάτων εκθέσει;' αν δε μη
τοιαΰται υπάρχωσι, λόγον απαγγέλλει άρμό-
ΚΕΦΛ.ΛΛ.1ΌΝ ΙΔ'.
διον 5 επί τούτω υπό τοΰ Συλλόγου εκλε­
χθείς' επί τούτοις δέ τελείται ή έγκαθίδρυσι;
Περί σψραγϊάωκ ζοΰ Συ.ί.Ιόγου.
των νέων Κοσμητόρων.
ΑΡΘΡ. 82. Ό Σύλλογος έχει Suo σφραγίδα;
φέρουσα; £ν μέσω λυχνίαν μετ' επιγραφή; Γ/?Λ- ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ IÇ'.
.{ηηχος Ί'ι.Ιο.Ιογιχος Σύ.Ι.Ιογος ir Κωνστατ-
xirovxó.ltt αωξά, ών ή [λεν μεγάλη, έκτυπο; Περί τον xvpovç ζοΰ Karoriapov.
ούσα, τίθεται μόνον εν τοϊ; διπλώαασι των
μελών, τή δε μικρά ένσφρανίζονται αί έπιστο- ΑΡΘΡ. 86. Ό παρών Κανονισμό; ισχύει επί
λαί, τα βιβλία καί πάντα τά αντίτυπα του πέντε ετη, ων παρελθόντων, δ Σύλλογο;, άν
Περιοδικού. επί τη αιτήσει δέκα μελών έγκρίνη την άνα-
θεώρησιν, εκλέγει Έπιτροπην προ; σύνταζιν
τοϋ νέου Κανονισμού, δστι; καθυποβληθεί; υπό
ΚΕΦΑΛΛ.ΙΟΝ ΙΕ'· την κρίσιν τοϋ Συλλόγου έν έκτάκτω συνεδριά­
σει, προαγγελλομένη υπό τοϋ Προέδρου εν τη
Περί αρχαιρεσιών xal έπεζείυυ .ιαΐηγύρεως.
προηγουμένη και υπό τοΰ Γενικού Γραμμμα-
ΑΡΘΡ. 83. Έν τη τελευταία του 'Απριλίου τέω; δια των εφημερίδων, και επικυρωθεί; δη­
Κυριακή μετά την άνάγνωσιν των διαφόρων μοσιεύεται εν τε τω Περιοδικω καί ιδία, ώ; 5
εκθέσεων 5 Σύλλογο; προβαίνει ει; την έκλο- ισχύων τοϋ Συλλόγου νόμο;.
γήν των νέων Κοσμητόρων καί των (Αελών ε­ Έν Κωνσταντινουπόλει. τη 2 Ιουνίου 1871.
κάστη; 'Επιτροπή;.
Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ,
ΑΡΘΡ. 8 i . "Εκαστο; των Κοσμητόρων εκ­
λέγεται δια μυστική; ψηφοφορίας, ώσαύτω; Κ. ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ.
δε καί τα μέλη εκάς-η; 'Επιτροπή;, προτεινό­
μενα υπό των Κοσμητόρων. Ο ΓΕΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΥΣ,
ΑΡΘΡ. 85. Τη πρώτη τοϋ Μαίου Κυριακή Γ. ΧΑΣΙΩΤΗΣ.
tv επισήμω συνεοριάσει 5 Σύλλογο; πανηγυρί­
 'Ακολούθως αναγγέλλει, δτι <5 Κανονισμός
τυπωθείς μέλλει να διανεμηθή εις άπαντα τα
μέλη του Συλλόγου, καΐ ότι το Προεδρείον έ­
κρινε καλόν vòr τον συνοδεύση και δι* εγκυκλίου,
ην και άναγινώσκει 5 Ειδικός Γραμματεύς ε-
χουσαν ώς έξης'

Ο ΕΝ Κ/Π ΕΑΑ. ΦΙΑΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΑΑΟΓΟΣ.

Έν Κ]πόλ«, τ$ 1874.

Αριθ. 993.

« Διαβιβάζοντες ύμΐν κατ' έντολην τοϋ Συλ­

λόγου τον νέον αύτοΰ Κανονισμό ν καθήκον η ­
μών θεωροΰμεν, ίνα δώσωμεν εξηγήσεις τινάς
έπ' αύτοϋ.
Ό σκοπός του Συλλόγου εστί κατά τον νέον
Κανονισμον διττός, η χαΛΜές,γεια των γραμ~
μάτων xal επιστημών χαί ή αιάδοσις αυτών
χαζά την 'ΑνατοΛήν, μάΛιστα. της χαζωτέρας
παιοεύσεως, ήτις εστίν δμολογουμένως ή στε­
ρεά καί ακράδαντος βάσις της επιστημονικής
πυραμίδος εκάστου έθνους, ώς ή καλλιέργεια
τών γραμμάτων καί των ανωτέρων επιστημών
εστίν ή κορυφή.
Ό Σύλλογος το κατ' αρχάς, ότε συνέστη,
ενοιέτριβε μάλλον περί την καλλιέργειαν τών
γραμμάτων δια της εγγράφου η προφορικής
ανακοινώσεως φιλολογικών καί επιστημονικών
μελετημάτων και συζητήσεως έπ' αυτών' κατά
μικρόν δέ ενθαρρυνθείς υπό της ευμενούς υπο­
δοχής, ί ς έτυχε παρά τοΰ δημοσίου, και υπό
της επιδοκιμασίας πολλών λογίων της τε σο­
φής Ευρώπης καί τοϋ ημετέρου έθνους, καί ύπί>
τών αναγκών της ημετέρας χώρας προαγόμε­
νος, ηρξατο να εύρύνη τον κύκλον τών εργασιών
αύτοΰ άναδεχθείς καί άλλα έργα, ola είσιν at
δημόσιαι διαλέξεις, άλλων τε καλών γενόμεναι
άφορμη καί τής συστάσεως πολλών επιστημο­
νικών σωματείων £ν τη οθωμανική αυτοκρατο­
ρία, ή έκδοσις τοΰ περιοδικοΰ, ί σύστασις δη­
μοσίας βιβλιοθήκης προς θεραπείαν της μεγά­
λης ελλείψεως, ην πας τις αισθάνεται Ιν τη
μεγαλοπόλει ταύτη, καί ή σύστασις διαγω­
νισμάτων προς λύσιν φιλολογικών καί επιστη­
μονικών ζητημάτων.

ΓΟΜ»2. Σ."
216 Ο ΕΝ Κ/Π. ΕΑΛ.ΗΝ. ΦΙλΟλΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛ.ΟΓΟΣ
Διατηρών τα μέσα ταΰτχ τής εκπληρώσεως πρακτικών τούτων θεμάτοιν, 8ν έδειξαν ηδη
τοϋ σκοποϋ αυτού 5 Σύλλογος έθεώρησεν άναγ- περί την μελέτην υψηλών και επιστημονικών
καΐον, 'ίνα κατάταξη μεταξύ αυτών εν τω νέω ζητημάτων' καθ' όσον δ' άφορα το δεύτερον, δ
αύτοΰ Κανονισμώ καί το τής ύπος-ηρί&ωο r<5** Σύλλογος ερείδεται κυρίως είς την συνδρομην
άπορων σχο.Ιείωτ xal της χαθιαρύσεως νέων, τών φιλόμουσων καί φιλοκάλων συμπολιτών
οπού ανάγκη παρίσταται. Το μέσον τοϋτο δ ημών, καί ελπίζει ότι θέλει πάντοτε τύχει
Σύλλογος ημών καθιέρωσεν εν τώ Κανονισθώ τοιαύτης, προοιωνιζόμενος τοΰτο εκ της γεν- Ν
αυτοΰ, διότι έθεώρησεν αυτό ως την θετικω- ναίας πρωτοβουλίας, ·5|ν ελαβον ηδη δύω τών
τέραν όδον της διαδόσεως των γραμμάτων έν επίτιμων αυτοΰ μελών προσφέροντα εκαστον
τη 'Ανατολή. Ή καλλιέιγεια των γραμμάτων άνα 200 λίρας δθωμανικάς κατ' έτος προς υ-
και η μελέτη σπουοαίων και υψηλών επιστη­ ποστηριζιν τών άπορων σχολείων, καί εκ τών
μονικών ζητημάτων, εις τα όποια κυριώτερον πολλών καί γενναίων συνδρομών, αΐτινες δέν
ιόσχοληθη μέχρι τοΰδε δ Σύλλογος, εστίν α­ διέλιπον προσφερόμεναι αυτώ προς υποστηριςιν
ναντιρρήτως έργον άναγκαιότατον δια την π α ­ διαφόρων αύτοΰ έργων, καί ές ών, ώς έν παρα­
τρίδα ημών, ήτις στερείται τών άλλαχοϋ υ­ δείγματι, άναφέρομεν την εκ 200 λιρών οθωμ.
παρχόντων πολλών και σπουδαίων επιστημο­ υπέρ τής βιβλιοθήκης αυτοΰ άρτίως γενομένην
νικών καθιδρυμάτων' αλλ' ή υποστηριξις τών παρά φιλοκάλου δμογενοΰς. Έπειδη δε αί ά-
σχολείων καί ιδίως τών δημοτικών εστίν άσυγ- σχολίαι καί έργασίαι αυτοΰ πολλαί είσι καί
κρίτως αναγκαιότερα, όπως δυνηθώμεν να χρη- ποικίλαι, δ Σύλλογος, όπως τελειότερον καί
σιμοποιησωμεν τα φυσικά καί ηθικά πλούτη, άκριβέστερον έκτελή ταύτας, καθιέρωσεν έν τω
άτινα έπεδαψίλευσεν 5 Θεός είς την χώραν -ζ- νέω Κανονισμώ την σύστασιν διαφόρων διαρκών
μών, καί ατινα η ελλειψις της απαιτουμένης Επιτροπών προς έξακρίβωσιν καί μελέτην τών
παιδείας και τών αναγκαίων γνώσεων άφήκε ζητημάτων, άτινα συνδέονται μετά τοΰ σκο-
νεκρά καί ακαλλιέργητα. ποΰ αυτοΰ. Δια τής συς·άσεως τών 'Επιτροπών
Παραοεχθείς όμως και ζην ύποοτήριζιν zur τούτων 5 κύκλος τής άπο κοινοΰ εργασίας τοΰ
άπορων σχο.Ιείων xal ζην χαθίδρυσιν νέων Συλλόγου καθίσταται ευρύτερος, τα δε έργα
μεταςυ τών μέσων της εκπληρώσεως τοϋ σκο­ αυτών έσονται καί πλουσιώτερα καί σπουδαιό­
πού αυτοΰ δ Σύλλογος οεν οίονεϊ, δτι θα δυ­ τερα. Ούτω δε εκάστη 'Επιτροπή είδικον έχουσα
νηθη αμέσως δια τών ιδίων αύτοΰ πόρων να ύ- σκοπον θέλει αποτελεί ίδιον κέντρον εργασίας,
ποστηρίςη πάντα τα υποστηρίξεως χρήζοντα δ δέ Σύλλογος έν ταΐς συνεδριάσεσιν αυτοΰ
Σχολεία εν 'Ανατολή, οΰδ* ότι θα δυνηθη αμέ­ συγκεντρόνων ταύτας θέλει ευρίσκει έν αυταϊς
σως να συστηση νέα πανταχού, οπού δεν 6- τροφην πνευματικην προητοιμασμένην καί αν­
πάρχουσι τοιαύτα, άλλα προέθετο να καταβά- τικείμενα σπουδαίων μελετημάτων.
λη ούτω τα θεμέλια τοιαύτης τινός εργασίας, θεωρών δέ προσέτι δ Σύλλογος ώς άριστον
καί έμπιστευθη είς το μέλλον την ολοσχερή σύνδεσμον της καλλιέργειας τών γραμμάτων
καί τελείαν αυτής ένέργειαν. καί διαδόσεως τής παιδείας τήν σπουοην καί
Διττώς δ' ελπίζει δ Σύλλογος, ότι θά δυνηθη μελέτην τών 'Ελλήνων συγγραφέων καί τών
να φανή χρήσιμος είς τα σχολεία της 'Ανατο­ Πατέρων τής 'Εκκλησίας, άνεκηρυξε την μετά
λής' ά) έρευνας ποιούμενος περί τών νεωτέρων σχολίων κριτικών καί έξηγητικών εκδοσιν αδ-
καί τελεωτέΐων διδακτικών αεθόδων, ώς καί τών, ώς 2ν τών κυριωτέρων μέσων προς έκπλη-
περί παντός ζητήματος την οιδασκαλίαν άφο- ρωσιν τοΰ σκοποΰ, 8ν προέθετο, προσκαλών
ρώντος, καί διαβιβάζων εις τάς σχολάς, αίτι- ούτω τους μεν φιλόμουσους τών πλουσίων ο­
νες ηθελον ζητήσει την συνδίοαην αυτοΰ, το μογενών, ίνα χορηγησωσι την προς τοΰτο à-
αποτέλεσμα τών τοιούτων έοευνών' καί β') πα­ ναγκαιοΰσαν δαπάνην, τους δε λογίους ίνα είς
ρέχων διάφορα υλικά βοηθήματα είς έκείνας τον ευγενή τοϋτον άποδυθώσιν αγώνα. '"
τών προς αυτόν άποτεινο μένων σχολών, <2ς θέ­ ϋεραίνοντες τήν παροΰσαν νομίζομεν αναγ-
λει εύρει μάλλον τών άλλων έχουσας ανάγκην καΐον ίνα έπιστησωμεν την προσοχην υμών επί
τών τοιούτων βοηθημάτων. τοΰ αρθ. 15 τοΰ Κανονισμού, καθ' 3 δύνανται
αν
Καί καθ' όσον μεν άφορα το πρώτον, 5 Σύλ­ να γίνωσι τακτικά μέλη τοΰ Συλλόγου χα' "
-
λογος στηριζόμενος επί τής εργασίας τών με­ δοες έκτος τής Κωνσταντινουπόλεως διαμένον
λών αύτοΰ ελπίζει δτι πολλά εξ αυτών θα οεί- τες' έξαιτούμενοι δε τήν άρωγην υμών uirt?
ςωσι τον αυτόν ζήλον πεοί την σπουδην τών τής εκπληρώσεως τοΰ σκοπού τοΰ Σύλλογο"!

'ΟΛ,αχ Στ

λι
 ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΖΩΓΜΦΕΙΟΓ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ 201
Π Ρ Ο Γ ί Ρ Α Μ Μ Α
ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΕΙΟΪ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ.
ΑΡΘΡΟΝ \.
Ό έν Κων/πόλει Έ λ λ . Φιλ. Σύλλογος προ-
θυμούμενος "να ε κ τ έ λ ε σ η το δια τής γενναίας
•του κ. Χρ. Ζωγράφου προσφοράς έπιζητούμενον
αγαθόν, ήτοι δια λιρών 5θωμ. 4 5 0 κ α τ ' έτος
έπί δεκαπενταετίαν έχδοθώσιν οι δοκιμώτεροι
τών Ελλήνων ποιητών καί συγγραφέων, οίοι
είσιν "Ομηρος, 'Ησίοδος, Αισχύλος, Σοφοκλής,
Ευριπίδης, 'Αριστοφάνης, Πίνδαρος, Θεόκριτος,
Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφών, Λυσίας, ' Ι ­
σοκράτης, Δημοσθένους οί εκλεκτοί λόγοι, Αι­
σχίνης, Πλάτωνος οί άξιολογώτατοι διάλογοι
και 'Αριστοτέλους, Πλουτάρχου καΐ Λουκιανού
τ ά δοκιμώτατα, παρακαλεί -τους τε α π α ν τ α ­
χού "Ελληνας φιλολόγους καΐ τους βουλομέ-
νυυς τών ελληνιστών, Ίνα συμπράζωσιν εις
τούτο.
ΑΡΘΡΟΝ 2 .
Έ ν β' περιόδω καί οια προγράμματος ιδιαι­
τέρου S Σύλλογος προκηρύξει την εκδοσιν τών
υπολειπομένων συγγραφέων, τ α βοηθητικά τών
Ελλήνων ποιητών καΐ συγγραφέων συγγράμ­
μ α τ α καί ώς συμπλήρωμα την εκδοσιν τών
δοκιμωτάνων Λατίνων.
ΑΡΘΡΟΝ 3 .
Ή Ζωγράφειος 'Ελληνική Βιβλιοθήκη προ­
τίθεται σκοπον τριπλούν" καί πρώτον μέν καί
κυριώτατον, όπως τους "Ελληνας συγγραφείς
κοινότερον κατας-ηση ανάγνωσμα ου μόνον τών
μαθητών, άλλα καί πάντων εκείνων, δσοι δ ι α -
(ΕΛΛΗΝ. ΦΙΛΟΛΟΓ. ΣΤΛΑΟΓΟΣ. ΤΟΜ.
κούσαντες τ α μαθήματα της παρ' ήμΐν μέσης
εκπαιδεύσεως καί τραπέντίς έπ' άλλας έπις-ημας
η πρακτικά έργα ουκ ε£σιν ικανοί η και ς-εροϋν-
ται τοΰ χρόνου τοϋ απαιτουμένου προς την
τελείαν κατάληψιν τών θαυμάσιων έργων τοϋ
δαιμονίου πνεύματος τών προγόνων" δεύτερον
δέ, όπως αφορμής τυγχάνοντες οί "Ελληνες
φιλόλογοι συντελέσωσι κατά δύναμιν εις την
της όλης επιστήμης προαγωγην, προσφέροντες
πάν 2,τι έκ της συγγενεία.ς της γλώσσης καί
τοΰ πνεύματος, της ταυτότητος της χώρας,
έν -τι κατοικοΰσιν, καί της δμοιότητος πολλών
ηθών καί εθίμων τυγχάνει μάλλον αυτοΐς γνω­
στόν καί δυνατόν η τοις άλλογενέσι" καί τρίτον,
όπως οί έλληνισταΐ άκριβέστερον έξετάσαντες
την νεωτέραν ημών γλώσσαν προς ασφαλή έρ-
μηνείαν πολλών τών συγγραφέων χωρίων κ α -
ταστίσωσι δια της παραδοχής της ημετέρας
προφοράς την άρχαίαν μηκέτι τέλεον νεκραν
γλώσσαν, άλλα καί π α ρ ' αυτοΐς ζώσάν πως
καί δμιλουμένην.
ΑΡΘΡΟΝ 4.
ΑΙ σημειώσεις της Ζωγραφείου Βιβλιοθήκης
έσονται δ ι τ τ α ί , αί μεν υπό το κείμενον χάριν
της πολυπληθεστέρας τάζεως τών άναγνωςών,
περιέχουσαι πάσαν γνώσιν, είτε γεωγραφικην,
είτε ίστορικήν, είτε μυθολογικην, είτε γλωσσι-
κην, είτε τοϋ έν γένει βίου τών αρχαίων Ε λ ­
λήνων, Ιδιωτικού τε καί δημοσίου, άναγκαίαν
προς διευκρίνησιν τών δυσνόητων χωρίων. Ά λ ­
λα τίνα τα δυσνόητα χωοία; Ουτός έστιν 5
μέγας σκόπελος, εις 8ν αί πλεϊσται τών εκδό­
σεων ναυαγοϋσιν η πλείονα τοϋ δέοντος περιέ­
χουσαι καί περιττά, η καταλείπουσαι τον ά -
ναγνώστην Ιν τ ώ σκότει, δτε μάλιστα δεΐται
τού ερμηνευτοϋ. Δυσνόητα τοις ηοη είρημένοις
άναγνώσταις χωρία νομις-έον τα άνευ τών μνη-
μονευθεισών γνώσεων, είτε διότι ελλείπουσιν
αύται έκ τών μαθημάτων της μέσης παιδεύ-
σεως, είτε καί διότι κατά πάσαν πιθανότητα
έλησμονηθησαν. Αί σημειώσεις αύται έν γ λ ώ σ -
ση ελληνική καθαρά καί εύληπτω έσονται ά -
πηλλαγμέναι πάσης φράσεως καί λέςεως σχο­
λαστικής, μάλις-α δε τών σπανιωτάτων γ ρ α μ ­
ματικών η τεχνικών όρων. 'Αντί πάσης γ ρ α μ ­
ματικής αναλύσεως προκειμένου τινός σκοτει­
νού χωρίου προτιμότερα εστίν η ακριβής π α -
ράφρασις αΰτοϋ εις την όμιλουμένην γλώσσαν*
διότι έν ταύτη πολλάκις ευρίσκονται εξηγήσεις
εις χωρία σκοτεινά αρχαίων συγγραφέων καί
J τρόποι κατάλληλοι προς εκφρασιν τών ιδεών
θ'.) 26
ι \α
 202 Ο ΕΝ Κ/Π. ËAAHN. ΦΐΑΟΑΟΠΚΟΣ ΣΥΑΑΟΓΟΣ
εκείνων, δι' ας οί λόγιοι πλάττουσι λέξεις ου­ ΑΡΘΡΟΝ 6.
χί πάντοτε επιτυχείς. Παραπομπαί εις βιβλία Εις το ποσόν τοϋτο τών φύλλων περιλαμ­
μη ελληνικά καί μη πρόχειρα Ομολογουμένως βάνεται καί είσαγωγη εις τον Ιρμηνευθησόμε -
QUA είσι δεκταί, δσαι S αυτών απολύτως ά- νον συγγραφέα μετά της δυνατής ακριβείας
ναγκαϊαι τυγχάνουσι, περιλαμβάνονται συντό- καί συντομίας περί τοϋ βίου τοϋ συγγραφέως
μως Ιν ταίς σημειώσεσιν. Αί δε άλλαι σημειώ­ -καί της έποχης, έν -<ι έζησε, περί της σχέσεως
σεις αί άφορώσαι τους λογίους και σκοπον έ­ αυτοϋ προς τους Ομοειδείς, καί περί τοϋ ιδιαι­
χουσα! την έςηκριβωμένην καί τεχνικωτέραν τέρου συγγραφικού χαρακτηρος, τοϋ ύφους, τ ί ς
έρμηνείαν, Ιοίχ δε την κριτικην του κειμένου γλώσσης αυτοϋ κτλ., £τι δε καί μερικωτέρα
επεςεργασίαν καΐ την καταπολέμησιν κακών εισαγωγή είς âv εκαστον των ποιημάτων, λό­
αναγνώσεων και ερμηνειών, έν τέλει έκαστου γων, διαλόγων κτλ. ?τ; δε καί πίναξ έν τέλει
τόμου έκτυπούμεναι περιέχουσα άναγκαίως του δλου τών λέξεων τϊίς αρχαίας καί νέας
τους ιδιάζοντας δρους, ώσπερ πάν έπιστημονι- ελληνικής, περί ων γίνεται λόγος Ιν ταΐς ση-
κον έργον, περιβαλλόμεναι το οίκεϊον υφός. μειώσεσιν.
Έν ταϊς σημειώσεσι ταυταις παραπομπαί είς ΑΡΘΡΟΝ 7.
παντοία βιβλία, ελληνικά τε καί μη, πρόχει­ Γ
Η άμοιβη τοϋ άναλαμβάνοντος την εκδο­
ρα τε καί σπάνια, είσί κατά το εικός ου μό­
σιν δι' εκαστον τυπογραφικον φύλλον Ισται
νον συγκεχωρημέναι, άλλα καί απαραίτητοι
τών μεν ποιητών 80 φράγκα, τών δε πεζών
χάριν της ακριβείας, της έμμαρτύρου αποδεί­
60, καί το ήμισυ τών αντιτύπων.
ξεως καί της ευσυνειδησίας του γράφοντος.
ΑΡΘΡΟΝ 8.
ΑΡΘΡΟΝ δ. Ό την εκδοσιν άναληψόμενος ποιητοΰ τίνος
At οιτταί αύται σημειώσεις άναγκαίως έ­ η συγγραφέως οφείλει ποιησαι τοϋτο γνωστόν
σονται μετά τοσαύτης συνετή; οικονομίας συν- τω Συλλόγω υποδεικνύων άμα καί τον χρό-
τεταγμέναι, ώστε να μη άποβώσιν άγαν όγ- νον, καθ' 8ν το έργον εσται ετοιμον η δλον η
κώδεις και δια του όγκου σκοτίζωσι μάλλον μέρος αύτοϋ.
η φωτίζωσι τον άναγνώστην. Το μέτρον της ΑΡΘΡΟΝ 9.
εκτάσεως αυτών παρέχουσιν οί τόμοι οί άπο- Ου μόνον οί υπό τοϋ Συλλόγου προσκαλού­
τελέσοντες την εκδοσιν εκάστου τών ανωτέρω μενοι λόγιοι, άλλα xal ο{· βουλόμενοι τών φι­
ποιητών καί συγγραφέων καί τα τυπογραφικά λολόγων καί ιδία οί έν Ευρώπη την φιλολο-
φύλλα εκάστου τόμου κατά τον έξης πίνακα. γίαν ειδικώς σπουδάζοντες-ήμέτεροι δύνανται
Όμ. Ίλ. εις τόμ. 2 άνά 30 ουλλ. περίπ. σχ. 8ou μ. τη αιτήσει αυτών ΐν' άναδεχθοσι την εκδοσιν
« Όο. » 2 .. 23 ποιητοϋ η συγγραφέως, άλλ' ίφείλουσι προη­
Ήσίοοο; ο 1 U 20 γουμένως μέρος τΆς εργασίας αυτών άποστεΧ-
Πίνοαρ. » 2 » 30 λαι τώ Συλλόγφ, δστις αποφασίζει περί τοϋ
ΑΙσχύλ. » 2 » 30
πρακτέου.
Σοφοκλ. » 2 11 33
Εύοι-πίο. » 4 α 30 ΑΡΘΡΟΝ 10.
Άριστοα. » 3 » 30 Την μεν προς έκτύπωσιν δαπάνην αποτελεί
Θεόχρι-. » 1 α 23 δ Σύλλογος είς έπιτροπην εδρεύουσαν £ν % πό-
Ήρόοοτ. » 3 1) 30 λει γίγνεται ί έκτύπωσις, την δε προς τον έκ-
θουκυο. » 3 » 30
Ξενοοων » 4 1> 30 δότην άμοιβην αποδώσει μετά το τέλος έκα­
Λυιία; » 1 n 25 στου τόμου,
Ίσοκρ. » 2 Λ 30 Έν Κων/πόλει, τη 20 'Ιανουαρίου 1875.
Α-ημ.λόγ. » 2 » 40
Αίσχίν. » 1 ι> 23 7/ ΦιΑοΑογιχη 'Επιτροπή.
Πλ. οιάλ. » 3 » 30
Άρις-οτ. » 3 !) 30 HP. ΒΑΣΙΑΔΗΣ ITpoeâpoç
Πλουτάρ, » 3 II 30 Μ. ΠΑΡΑΝΙΚΑΣ
Λουκιαν. » 2 » 30
XP. ΧΑΤΖΗΧΡΗΣΤΟΥ
Αν το ποσόν τοϋτο τών φύλλων φανη ανε­ AIM. ΝΟΝΝΟΤΗΣ
παρκές εις τίνα, επιτρέπεται ή έκτασις κατά ΣΤ. ΝΙΚΟΚΑΒΟΥΡΑΣ
10 μεν τοις /„ επί τών ποιητών, 5 δέ τοις °/Q Γ. ΧΑΣΙΩΤΗΣ
έπί τών άλλων συγγραφέων. Α. ΤΑΓΗΣ Είσηγητής.

/Liq
 larpâsiii

ΣΥΛΛΟΓΗ
ΖΩΝΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ

ΕΝ ΤΗ, ΓΛΩΣ2Η, ΤΟΥ ΛΑΟΥ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Καίτοι πλείω ή πεντήκοντα παρελθόν μένας των ζώντων μνημείων των διατηρου­
Στη, i ; ου ο άοίδ'.μος Κοραής πρώτος ύψωσε μένων εν τ η γλώσσ;»! τοΰ Ελληνικού λαού,
φωνήν ύ~έρ τής συλλογής των ζώντων μ ν η ­ ΐ τ ο ι 1) λε'ζεων καί φράσεων 2) κυρίων ονο­
μείων τοΰ ημετέρου έθνους, άποδεικνύων τάς μ ά τ ω ν 3Ì δημοτικών φτμάτων και δ ι σ τ ί χ ω ν
αυτών πο Αλας καί μ ε γ ά λ α ς ωφελείας δια J 4) παροιμιών, α ι ν ι γ μ ά τ ω ν και λογοπαιγνίων·
TT.Ç παρχΑληλισεως -..· — ι . τ__·_
προ? Λ r_ .._.-—
* αρχαία, καίτοι 5} π α ρ α μ υ ο ί ω ν 6) περιγραφών παιδιών ά μ -
έκτοτε πολλοί ταΐς σοφαΐς τοΰ σοφοϋ ανδρός φοτε'ρων τ ώ ν φ ύ λ ω ν 7) ευχών και κ α τ ά ρ ω ν
συμοουλαϊς επόμενοι ει; συλλογήν της ύλης 8] επωδών, και οιουδήποτε άλλου τοιούτου.
επεόο'Οησαν. ολίγη όμως μέχρι τοϋδε ν;θρο£- Β'. ΑΙ άμοιβαί άποδοθήσονται ταΐς συλ-
σθη, 'h ài πλείστη, πολύτιμος οϋχ ή τ τ ο ν λογαίς οιωνδήποτε επαρχιών, πόλεων, π ε ­
τ ώ ν πολυθρυλλήτων àpvusooo'scuv σκωριών ριοχές τίνος κωμών, δσαι προς τ ά ς άλλας
καί έκβολάΛων, κείται κ α τ α κ ε χ ω σ μ έ ν η και συγκρινο'μεναι πληρε'στεραι κριθώσι και άκρι-
ανεκμετάλλευτος* διότι προς aaotê/iv τών βέστερον έπεζειργασμέναι.
κοπών και απο,ημιωσιν των ενσεχομενων Γ'. "Οσαι τ ώ ν συλλογών κρίνωνται άςιαι
δαπανών ουδεμία έχορηγήθη χ ρ η μ α τ ι κ ή βοή­ αμοιβής και όσαι τών άλλων έγκρίνωνται,
θεια ί'-ί τους έν τ α ί ς έπαρχίαις δυναμένους δημοσιεύονται όπό τ ο όνομα τών ά π ο σ τ ε λ -
μ ε τ ' ε π ι τ υ χ ί α ς άσχολεΐσθαι προς συλλογήν λο'ντων α ύ τ ά ς εν τ ω τοΰ—υλλογου περιοδικώ.
τ ώ ν ζώντων μνημείων, οίοί ε'.σι μ ά λ ι σ τ α ο£ Δ'. ΟΙ άποστέλλοντες δύνανται συλλογών
διδάσκαλοι τών δημοτικών καί ελληνικών ενός μο'νοο η δύο «κ τών ζώντων μνημείων
σχολείων. VI καί συμπάντων άποστείλαι.
Ό Φιλολογικός —ύλλογος προς εύκολωτέ- Ε'. 'Αποκλείονται τών αμοιβών αί συλ-
ραν τ η ; γλωσσικής ύλης συλλογήν έπιΟυμών λογαι, δσαι ούδεν άλλο περιε'χουσιν η προ-
νάσυμπαραλάοη συνεργούς καί συμπράκτορας δεδημασιευμέν«.
τ ο ΰ ; εν τ α ί ς έπαρχίαις διαμένοντας και δυ­
ναμένους ε·!ς τοιαύτας εργασίας άσχολείσθαι,
ε π ι τ υ χ ώ ν άέ καί γενναίας χ ρ η μ α τ ι κ ή ς χ ο ρ η ­
γήσεως παρά τοΰ φιλογενεστάτου καί τών κ α ­ α'] Οί ασχολούμενοι εις συλλογάς λε'ζεων
λών ζηλωτοΰ κ.Χρηστάκη Ζωγίάφου ά γ γ έ λ λ ε ι · καί φράσεων δημοτικών, ονομάτων ανδρών,
Α ' . Ό τ ι κ α τ ' έ τ ο ς άπονεμηθήσοντζι κ α τ ά γυναικών, χ ω ρ ώ ν , πόλεων κ τ λ . ασμάτων,
τήν έτησίαν τοΰ Συλλόγου έορτήν χ ρ η μ α τ ι ­ παροιμιών, παραμυθίων, έχέτωσαν άεί έν
κά*! άμοιβαί δέκα, ών εκάστη δέκα όΟωμ. μ.νήμη, ότι π ρ ω τ ί σ τ η τών τοιούτων συλλο-
λίρα:, εις συλλογάς προς αυτόν ά π ο σ τ ε λ λ ο - ; γών αρετή έστιν ή ακριβής και άπαραμείωτος

To»iai ίβ
 ΖυΓΡΑΦΕΙΟΣ ΑΓ2\Τ ΠΕΡΙ ZflXTÛX MMJMEIÛS
ττ,ρησις της εγχωρίου δημοτικής γλώσσης
και προσορας, ΐ ν * όντως ζώσα και άληθης
είκώνώσι τής χώρας εκείνης, όθεν ελήφθησαν.
§') Έν τνϊ συλλογή των άσμάτοιν ά π ο τ υ -
πούσθοι, όπου δυνατόν, και τό με'λος εν
ιδίοις πίνας ι ν είτε διά σημείων της εκκλη­
σιαστικής μουσικής, είτε διά τής νεωτε'οας
μουσικής.
γ ' ) 'Επειδή ού μόνον εκάστη επαρχία άλλα
και εκάστη πόλις και κώμη έχει π ο λ λ ά ;
ιδίας λε'ςεις καί οράσεις καΐ κυρία ονόματα
και άσματα καί π α ί ο ι α ί α ς καί παοαυ.ύθια,
πρε'πει νά μνημονεύηται το ovojx.ec τ ή ς χ ώ ρ α ς ,
όθεν ελήφθησαν, οίον οί άπομνημονεύοντες
εν Έ π ε ι ρ ω τ ι κ α ί ς συλλογαΐς, ότι ή σύζυγος
κ α λ ε ί τ α ι ουχί κ α τ ά το β α π τ ι σ τ ι κ ο ν αυτής
όνομα άλλα κ α τ ά το οίκογενειακο'ν, έξ ης
κ α τ ά γ ε τ α ι , π . χ . ή Οικονομώ τοΰ 'Ασημά­
κ η , «ΐνιλ. ή σύζυγο; τοΰ 'Ασημάκη κ α τ α γ ο -
με'νη έκ τής οικογένεια; τοΰ Οικονόμου,
όφείλουσι να σημειώσι καί ποΰ τής 'Ηπείρου
ε π ι κ ρ α τ ε ί τ ο ΰ τ ο . 'Ωσαύτως δέ και όταν τ ή ς
συζύγου δραστηριωτε'ρας ούσης, καί πνευμα-
τωδεστε'ρας τοΰ ανδρός καλήται οότος έμ-
π α ι κ τ ι κ ώ ; έκ τοΰ ονόματος αυτής, ώς λ. χ .
ό Αεσπούλης, ό Τσάνης, δηλαδή ό σύζυγο;
τ'/;; Δεσπούλας, τής Τσάνας.
δ ' ) Έν τ α ΐ ; συλλογαΐ; παραλαμβανε'σθω-
σαν εκείνα μο'νον των κυρίων ονομάτων, δσα
ίδια τ ή ; εγχωρίου δ η μ ο τ ι κ ή ; γλώσσης· οίον
Σ τ α μ α τ ώ , Δέσπω, Σάοω, Βασίλω κ λ π . ' Ε ­
πειδή δέ έν τ-/) εκλογή των κυρίων όνοαάτων
ένυπολανθάνουσι πολλάκις προλήψεις καί
δεισιδαιμονία', χαρακτηριστικά', των Λ,θών,
πρε'πει να σημειώνται, όπου δυνατο'ν. Οίον,
18Î7
όταν τινός άποθνήσκωσι τ ά τε'κνα, η τ ό
νεογνον φαίν/ιται ασθενές καί είς κίνδυνον
θανάτου- υποκείμενον, καλεί αυτό Ζήσην,
Ζώην, η Ζωήν αν θήλυ, νομίζων ότι τ ο όνο­
μ α ούλαξ γενήσεται τ η ς ζωής τοΰ γεννηθέν­
τ ο ς · η όταν ή μήτηρ επιθυμώ νά παύσν) γεν-
νώσα θήλεα, καλεί τ ό Ιπιγεννώμενον Σ τ α μ α ­
τ ώ , ίνα σταματήστ] τ ή ν γε'ννησιν των θηλε'ων.
Ταΰτα έν ολίγοις προς ύπόδειζιν τοΰ μ ε ­
γάλου θησαυρού, δς έ ν κ ρ ύ π τ ε τ α ι έν τνϊ τοΰ
λαοΰ γλώσσν), καί 3ν δύναται χρησίμως νά
έκμεταλλευθή νους εξεταστικός καί εις τ ά
τ η ς καθομιλουμε'νης ε ν τ ο λ ή ς .
ε') "Αν τύχωσί τ ί ν α ελλιπώς καί παρε-
αθαρμε'νως κ α τ ά τ ή ν γλώσσαν προδεδημο-
σιευμε'να, πρε'πει ν* άναπληρώνται καί έπα-^
νορθώνται, ώς α π α γ γ έ λ λ ο ν τ α ι υπό τοΰ λαοΰ.
ς ' ) "Οταν οί συλλογείς τύχωσιν αρχαιο­
μαθείς, δύνανται σ υ γ κ ρ ί ν ε ι τάς έν χρήσει
παροιμίας, παραμύθια καί κύρια ονόματα προς
τ ά αρχαία· άλλως περιοριζέσθωσαν εις συλ-
λογην ακριβή των έν χρήσει.
ζ ' ) Αί συλλογαί καθαρώς γεγραμμέναι και
φε'ρουσαι το όνομα τ ω ν συλλογε'ων άποστε'λ-
λονται προς τον γενικόν τοΰ Συλλόγου γ ρ * μ -
ματε'α μέχρι τε'λους Δεκεμβρίου εκάστου
έτους, άλλως με'νουσι δ ι ά τ ο έπιόν έτος ώς
έκπρο'θεσμοι.
η '] Τ ά χειρόγραφα δεν έπιστρε'φονται κ α τ α ^
τ ι θ έ μ ε ν α έν τοις άρχείοις τοΰ Συλλόγου, όθεν
ό γράψας δύναται νά λάβϊΐ άντίγραφον. .
Έν ΚωνιτχντινουπόΛίΐ, r/j 21 Ιουνίου 1875.
Ό Πρόεδρος
Ό Γεν. Γραμματεύς
108 0 ES Κ/ΠΟΙΕΙ ΕΛΛΠλΙΚΟΣ ΦΙΑΟΛΟΓΙΚΟΣ 2 Ϊ Ά 1 0 Γ 0 Σ .
Β'.
TOT
ΚΑΡΑΠΑΝΕΙΟΥ
Ό έν Κωνστχντινουπόλει 'Ελληνικός Φ ι ­
λολογικός Σύλλογο; διηνεκές αύταϋ μέλημχ
έχων την διάδοσιν της ύγιοϋς μεν παιδεύσεως
έν γένει, μάλιστα δε της δημοτικής, και θεω­
ρών , ÔTt ή έκδοσις μεθοδικών βιβλίων συντε­
λεί προ; έπιτυχίαν τοϋ σκοποϋ αύτοϋ και της
κ α τ ά το ουνχτον εισαγωγή; ομοιομόρφου δι­
δασκαλίας, χγωνοθϊτοϋντος τοϋ κ. Κ. Κ χ ρ χ -
πάνου, άγγέλλει :
Α ' . "Οτι επί έξχετίχν ορίζει ανά τρία ή
τέσσαρα βραβεία κ α τ ' έτος εις τ α συντεταγ­
μένα κατά τ α έν τ η εκθέσει της προς σύντα-
ξιν κανονισμού τών έν Ήπείρω Ζωγραφείων
και τών έν Φίλιππουΐϊόλει Ζαριφείων συστα-
θησομένων διδασκαλείων και τών προςηρτη-
μένων αΰτοϊς δημοτικών σχολείων επιτροπής
τ η δεδημοσιευμένη έν τω Η ' τόμω τοϋ π ε ­
ριοδικού· τοϋ Συλλόγου (σελ. 194 και εξ.).
Β ' . Τ α βραβίϊα άπονεμηθήσοντχι κατά
τον έξης τ ρ ό π ο ν . — Πρώτο>· έτος. ( Έ β ρ α β ε ύ -
θησαν ήδη τα συγγράμματα τοϋ έτους τ ο ύ ­
του).—Δεΰτιρor εζος. ( Έ κ τών τοϋ έτους τού­
του έβραβίύθησχν και ές-οόθησαν ή 'Ιερά ' Ι ­
στορία και ή 'Αριθμητική, ή δε 'Ελληνική
'Ιστορία και ή Γραμματική π α ρ ε τ ά θ η σ α ν ) . —
TpLzor εζος φρ. 2 , 2 5 0 . Προ; σύνταξιν Χρη­
στομάθειας τ η ; νέα; ελληνική; γλώσσης εις
δύο τόμου; φρ. 7 5 0 , Γραμματικής 5 0 0 φρ.
κχί Νέου Ό δ η γ ο ΰ τ ή ; δημοτική; παιδεύσεω;
χαζότερων τών φύλων 1 0 0 0 φράγκα. — 7V-
zapzor εζος φρ. 1750 δια στοιχειώδη Φυσι-
κήν και Χημείαν, στοιχειώδη Φυσικήν Ί σ τ ο -
ρίαν άνχ 5 0 0 φρ. και πραγματικά; διάλεξα;
φρ. 750.—Πει/.ττο)· εζος, φράγ. 1 5 0 0 , δια
αουσικήν συλλογήν ασμάτων κα'ι μάλιστα οη-
μοτικών, καλλιγραφίχν κχί ίχνογρχφίχν, ανά
5 0 0 φρ.—"Exzor έτος, φρ. 1 0 0 0 , δι' ύγιει-
νήν κχί κηπουρικήν, άνα 5 0 0 φρ.
t ώ Ι~\ώ Χ ΙΗ
ΑΓΩΝΟΣ.
Γ ' . Προς βράβευσιν αποστέλλονται χειρό­
γραφα καλώς γεγραμμένα και ευανάγνωστα,
και έκδεδομένα συγγράμματα.
Δ ' . Εις συγγραφήν καλούνται μάλιστα μεν
ol διδάσκαλοι, άλλα και πας εν γένει λόγιος
"Ελλην είτε έν τ η οθωμανική αυτοκρατορία
είτε έν τ η αλλοδαπή διαμένων.
Ε '. Κ α τ ' έτος εκδιδομένου τοϋ αναγκαίου
προγράμματος ύπο του Φιλολογικού Συλλόγου
εκλέγονται τ η προτάσει τής εκπαιδευτικής αύ-
τοϋ επιτροπής τρεις, είδικάς έχοντες σπουδάς,
προς κρίσιν τών αποστελλομένων βιβλίων, οί-
τινες καί ύποβάλλουσιν εκθεσιν τ ω Συλλόγω.
Τ α δε βραβεία απονέμονται τοις βραβευομένοις
κατά την έπέτειον του Συλλόγου έορτην, το
δε χρηματικον αθλον δοθήσεται, όταν ό Σ ύ λ ­
λογος βεβαιωθη, ότι το βραβευθέν σύγγραμμα
τυπωθήσεται προς πραγματοποίησιν τοϋ σκο-
ποϋ τοϋ αγώνος,
Ç". Έ κ τών βραβευομένων τούτων βιβλίων
ό Φιλολογικό; Σύλλογος, ό 'Ηπειρωτικός και
ό θρακικός θέλουσι κ α τ ' έτος αγοράζει α ν τ ί ­
τ υ π α κατά τας άνάγκας αυτών προς διανομήν
εις τ α άπορα σχολεία.
Γεηκαί όοηγίαι.
1. Κ α τ ά τάς έν τη εκθέσει1 γενικας αρχάς
περί τών διδαχθησομένων μαθημάτων έκδίοο-
ται κ α τ ' Ιτος πρόγραμμα ύπο τοϋ Φιλολογικού
Συλλόγου περιλαμβάνον γενικά; οδηγίας περί
τής συντάξεως τών προκηρυττομένων βιβλίων.
2 . *Αν όμως ό βουλόμενος κατελθεΐν εις
τον αγώνα προς σύνταζιν οιουδήποτε βιβλίου
νομίζη άλλην μέθοδον και διάτχξιν προσφορω-
1) Τό-χος ΓΙ', σελ. 194.
Α ΟΊ
 ΕΑΡΑΠΑΛΈΙΟΣ ΑΓ2Χ ΠΕΡΙ AIAAITISÛX ΒΙΒΛΙΩΝ.
τέραν η την εν τ η εκθέσει, δύναται να ποίη­
ση τοϋτο, ά λ λ ' οφείλει να είπη τους λόνους,
δι' οΰς ούτω συνέταξε το βιβλίον.
3. Ή γλώσσα πρέπει να ή όσον το δυνατόν
άπλη, καθαρά και σαφής, το òk ύφος τοϋ λ ό ­
γου άνάλογον τ η ηλικία, δ ι ' ην το βιβλίον
γράφεται.
4. Τ α χειρόγραφα τηρούνται Ιν τ ω τοϋ
Συλλόγου γραφείω, οπόθεν μόνον ό συγγραφεύς
δύναται να λάβη άντίγοαοον.
5. *Αν κατά τι έτος μή άπονεαηθώσι τ α
βραβεία έν ελλείψει των άρυιοδίων και προσ­
109
φορών βιβλίων, ό Σύλλογος προτείνει τον α ­
γώνα δια το· αμέσως έπόμενον έτος, γνωστο-
ποιών τοϋτο δια των εφημερίδων.
ΕΰΰικαΙ όδτ\γίαι.
"Εκαστον διδακτικον βιβλίον δέον να τ η -
ρνί τον μέσον άρον Ιν τ η διατάξει της ύλης
ούτως, ώστε ή διδασκαλία αύτοΰ έν τ ω υπό
τού" προγράμματος των μαθημάτων τ ε τ α γ μ έ -
νω χρόνω να γένηται άκωλυτως και άνευ ελ­
λείψεων η π η δ η μ ά τ ω ν .
 2 ABBATI ΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΕ
Π 0 A Ι Τ Ι Κ li Κ Α Ι Φ Ι Λ Ο Α Ο Γ I Κ ff.
ΤΕΥΧΟΣ Α'. 'Αριθ. 2 6 . Σάοβατον 3/15 'Ιουνίου 1878.
Κωνσταντίνουπολις, 2/14 'Ιουνίου.
ΤΟ ΥΠΟΜΧΗΜΑ
ΤΩΝ ΕΝ Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Τ Π Ο Λ Ε Ι
ΣΤΛΛΟΓΠΝ.
Tfi 2 8 [ 9 π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς ά π ρ ι λ ί ο υ οι πρόεδροι
τών έν Κωνσταντινουπο'λει φ ι λ ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ώ ν
Συλλογών, ηγουμένου τ ο ΰ Ε λ λ η ν ι κ ο ύ Φ ι λ ο ­
λογικού Σ υ λ λ ό γ ο υ , έπε'άιοον τ ο ί ; π α ρ ά τν) 'Υ­
ψηλή Πύλη α ν τ ι π ρ ό σ ω π ο ι ; τ ω ν εζ μ ε γ ά λ ω ν
ευρωπαϊκών δ υ ν ά μ ε ω ν κα'ι τ ω τ η ς Έ λ λ ά ο ο ; ,
υπόμνημα περί τ ω ν δ ι κ α ί ω ν τ ο ΰ ελληνικού έ­
θνους, και 'Alai, περί τ ω ν έν Μακεοονία κ α ι
Θράκη ε λ λ η ν ι κ ώ ν π λ η Ο υ σ α ώ ν , μ ε τ ά τ η ς π α -
ρακλήσεω; ό π ω ς τ ό I w c a ç o v τ ο ϋ τ ο ο ι α β ι -
βασθίί, ώς π^οωρίζετο, ύς τ α ; ο ι κ ε ί α ; κ υ β ε ρ ­
νήσει;. Περί τ ο ΰ υ π ο μ ν ή μ α τ ο ς τ ο ύ τ ο υ ο ύ ί ε ί ;
εγε'νετο μέχρι τοϋάε ε ν τ α ύ θ α λο'γο; υ π ό τ ω ν
έ'ρημερίίων, αΓτ'.νε; τ ε λ ε υ τ α ί ω ς έτι άνεοημ,ο-
σίευσαν έκ τ η ; α γ γ λ ι κ ή ς KvarT/r βίβ,Ιον σκε-
ψει; μόνον, α ; έ π ' α ύ τ ο ϋ έ π ο ι ή σ α τ ο προς τ η ν
ά γ γ λ ι κ ή ν κυβε'ρνησιν ό π α ρ ά τγ Ύ ψ η λ ί ] Πόΐγ
πρεσβευτής α ύ τ η ; κ. Λ α γ ι ά ρ ο ο ς . Δημοσιεύον-
τ ε ; σήμερον α υ τ ό τ ο κείμενον τ ο ΰ έν λο'γφ
ί γ γ ρ ά φ ο υ έκ ί υ ο κυρίως π ρ ο α γ ο ' μ ε θ α εις τ ο ϋ τ ο
λ ο ' γ ω ν ές α υ τ ώ ν τ ω ν σκε'ψεων τοΰ ά γ γ λ ο υ
πρεσοευτού, ύπαγορευθεισών π ο λ λ α χ ο ϋ έ κ σ υ μ ­
π ε ρ α σ μ ά τ ω ν μη<5αμοϋ τ ο ΰ υ π ο μ ν ή μ α τ ο ς α ­
π ο κ τ ώ ν τ ω ν , και έκ τ ο ΰ ό τ ι έαημοσιεύθη ή £ η
£ν
τ vi Kvarï\ τής 'Αγγλίας βίβ.Ιω.
Ιο&υ το υπόμνημα.
Έζοχωτατε.
Τον έλληνικον πολιτισμον χχ\ τα Ελληνικά γράμ­
ματα εχποοσωποΰντες κα'ι την διάδοσιν αυτών σχο-
πουντε; εν τ η χώρα τ α ύ τ η , η τ ι ; ε'γε'νετο ή μήτηρ
και τρο:ρο; αυτών κα\ παοά τοΤ; απόγονοι; τοΰ
πρεσβυγενεστάτου των ευρωπαϊκών ε'θνών, ο? Έ λ -
ληνιχο'ι Σύλλογοι Κωνσταντινουπόλεως, ών 6 μεν
Τ ι μ ή 3 χαρτόγροσα.
την καθόλου έποπτείαν τ ή ς παιδεύσεως τής Ελλη­
νικής εν Τουρκία ουλής άνε'λαβε, των 8'άλλων
έκαστος αντιπροσωπεύει άνα μίαν των επαρχιών τής
Ανατολής, την Θοάκην, την Μακεδονίαν, τ ή ν
"Ηπζιρον και την Θεσσαλίαν, ά'λλως Sì και ε'χ π ο ­
λυπληθών τ/κνων των χωοών τούτων έκαστος συγ­
κείμενοι καί υπό των επαρχιών τούτων ώς χα'ι ύπ3
τ η ; επιτόπιου αρχής άνεγνωεισμε'νοι, νομίζουσιν ό'τι
ηθελον φανή άπε'ναντι τοΰ ευρωπαϊκού πολιτισμού
παραβάται ίερωτάτου κα\ άπαοαγράπτου καθήκον­
τος, χαΟ'ην ωραν ευρωπαϊκον συγχροτεΤται συνε-
οριον, άποφασισον περ\ τοΰ με'λλοντος τών ανατο­
λικών εθνών, ει μ η εσπευδον ό'πως συντελε'σωσιν τδ
καθ'Ιαυτους ει; την διαοώτισιν τοΰ σπουδαιότατου
ζητήματος του εθνικού χαρακτηοισμοΰ τών ανατο­
λικών χωρών.
Το καθήκον τοϋτο τοσουτω μάλλον επειγόντως
επεβάλλετο αύτοΐς, ό'σω πρόκειται περ\ χωρών εξ
ων το -rpüfiov απε'ρ^ιυσεν ό πολιτισμός εκείνο;, ου
υπέρ τ ή ; έν Α ν α τ ο λ ή επαναστάσεως μοχθοΰσιν, ό
πολιτισμός, ό'στι; ώ ; πρωτότοκος άδελιρος τα έΌνη
τής Ευρώπης έχειραγώγησεν, ό πολιτισμός, 6'στις
κα\ νΰν ετι αναπτυσσόμενο; δύναται να χρησιμεύση
ένωτικον ' σημεΤον τών φιλικών σχε'σεων Ευρώπης
και 'Ασίας, Βορρά και Νότου, χαθά χ'ντρομόλος
μεν δυναμις τοΰ εΰρωπαϊκοΰ πολιτισμού, χεντρο^υ;
δε πάσης ε'πιδρομή; άντιδιάσεως .
Οΰδεν καινον βεβαίως δύνανται να ειπωσιν οί
Σύλλογοι Κωνσταντινουπόλεως εις την σοφην καΐ
πεπολιτισμε'νην Εόρώπην, ήτις δσημε'ραι δια τών
ανακαλύψεων αυτής τρχνώτερον τοΤς νιωτ-'ροις
"Ελλησιν αναδεικνύει το μεγαλεΤον τών πατε'ρων
αυτών, έάν εις αρχαίας άνατρε'χοντε; ί π ο χ ά ς
άπεπειοώντο να καταδείςωσιν το δμογενες τοΤς
"Έλλησι τών αρχαίων Θρακών κα\ το ίλως Ιλλη-
νικον τών Μακεδόνων, ών έν ταΤς χώραις έΊρυτευ-
σαν το πρώτον τήν Ά ρ μ ο ν ί α ν αί Πιερίδε; Μοΰ-
σαι καί εψαλλον προ τοΰ Ό μ η ρ ο υ τους άθλους τών
θεών κα\ τών ηρώων δ Όρφευς κα\ δ Θάμυρις.
| Ή δ η άπο τής π α ν ά ρ χ α ι α ; εκείνη; εποχής μεθ'ολας
402 ΣΑΒΒΑΤΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ.
τ α ; εκάστοτε £πιδρομά; τών ασιατικών λαών εν
ταΤ; /ώραι; εκείνα·.; ουδε'ποτε επαυσατο ύπαρχων
5 ελληνισμός και αν ή λενομε'νη κυοιως Έ λ λ α ς
δύναται να καυχηβή ε—i τ η γεννήσει του θειου
Πλάτωνος, ϋχει και ή Θοάκη να έπιδείξη τον Αη-
μο'κριτον α υ τ ή ς , κ α ! ή Μακεδονία τον παγκοσμιον
£κε~νον νουν, τον Άριστοτε'λην.
Ά λ λ α , τα άρχαϊα παραλείποντες, δυνάμεθα να
ειπωμεν άνευ φόβου τοΰ να δια·ίευσθώμεν ύπο τής
ιστορικής αλήθεια;, οτι από τής ε π ο χ ή ; τοΰ με­
γάλου υίοΰ τής Μακεδονίας, όστις ε π ! τών νικηφό­
ρων" αυτοΰ οπλών ήγαγε τον" ελληνικον πολίτισμον
με'χρι τών α π ω τ ά τ ω ν άκρων τ η ; Ά σ ι α ; κα-! έλυσε
το άνατολικον ζ ή τ η μ α ούτως, ώστε ε π ! έ π τ α όλου;
αιώνα; ό ευρωπαϊκός πολιτισμό; ε'δε'σποσε τ η ; ασια­
τικής αντιδράσεως, ουδε'ποτε ή χώρα ήν όρίζουσι
προς βοίραν αϊ μεγάλαι σειρά! τών δρε'ων, αϊ ελλη­
νικά! λεγο'μεναι "Αλπεις, επαυσεν αποτελούσα ϊν
γεωγραφικδν και εθνολογικον c6-/o\ov, όπερ διή'κον
άπα τοΰ Ταινάρου προ; βορραν κ α ! εκε~0εν «pò;
άνατολά; ε'κτεινομενον καθ'απασαν την Μακεδονίαν
κ α ! την Θράκην κ α ! έχον ως κε'ντρον τ η ν έστίαν
τοΰ μεσαιωνικού έλληνισμοΰ την Κωνσταντινουπο-
λιν, συνεχίζετο δια τών πορθμών καθ'απασαν την
Μικράν Άσίαν, άπο τών ακτών του Ευξείνου υ.ε'χρι
τ ή ς Κιλικίας άκρας.
' Ε π ί έπτακαίδεκα όλου; αιώνα; οίαιδήποτε κ α !
όσαιδηποτε κ α ! 5ν εγε'νοντο ίπιδοομα! όπα παντοίων
εθνών κ α ! ίδια υπό τών αρκτώων, εν οί; ατυχώς
την πρώτην iiyov μοΤραν οί Βουλγαιοι, οποιαδή­
ποτε κα'ι άν εξησκήΟη βία περ! την καταγρα^ήν
τοΰ ελληνισμού εν ταΤ; χώραι; τ α ύ τ α : ; κα'ι ιδία ε'ν
Θράκη κα'ΐ ε'ν Μακεδονία, ο λαός ό'μως διε'μεινε
πάντοτε ελληνικός, ή γλώσα επί τοσούτον ην ελ­
ληνική, ώστε κα'ι τ ο υ ; προ; κα.;ον κατορθοϋντας
χατακτήσασθαι τ α ; χ ώ ρ α ; τ α ύ τ α ; εξηνάγκαζε
ταυτην πολλάκις ώς επίσημον γλώσσαν μεταχειρί-
ζεσΟαι, ω ; πλείστα μαρτυροΰσιν ιστορικά μνημεία.
i l ιστορία αποοεικνυει π:ος τούτοις οτι τοσούτον
ην ίσχυρον το αίσθημα του έλληνισμοΰ κα'ι το μ ί ­
σος κατά τής βουλγαρικής ε'πιδρομής, ώστε ώς ε π !
το πολύ οί κάτοικοι μόνον τών χ ω : ώ ν τούτων,
καιπερ ε'γκαταλιμπανο'μενοι ύπο ανικάνων τινών
βυζαντινών αυτοκρατόρων, την ξενιχήν άπετίνασσον
επιδρομην κα'ι την ελληνικήν αυτών άνεχτώντο ε-
λευΟεριαν. Άξιοσημείωτονδε ό'τ: ix τών βυζαντινών
αύτοκρατο'ρων οί εμμανε'στεροι άλλα κα\ τελεσφο­
ρώ τεροι την βουλγαρική ν χαταπολεμήσαντε; ε'πι-
δρομήν είσιν οί εις τ η ν μακεδονικήν ανήκοντες δυ-
ναστείαν καί ιδία Βασίλειο;, ει; ό*ν ή ίστοοία τον
τίτλον άπε'νειμε του βουλγαροχτο'νου.
Κ α ! ό'μως πολλά! χ α ! το'τε διεπράσσοντο ποος
ίκβουλγάρισιν τών χωρών τούτων ερημώσεις, οιαρ-
π α γ α ! , χαταστροφα! κ α ! ε π ! π ά σ η ßicc μετοίκισι;
τών εντεύθεν'τοϋ'Αί'μΌυΈλλήνων άντικαθισταμε'νων
iv ταΐς γενέθλιοι; αυτών χώραις υπό τών πε'ραν
τοΰ ΑΊ'μου Βουλγάρων. Ά λ λ α πάντα ταΰτα ει;
oùòàv Γσχϋσαν αλλ* ή ιίς Ιπε'κτασιν τ η ; ελληνικής
φυλής κ α ! ίκείθεν τοΰ Α'ί'μου, ούτως ώστε ό'τε
κατά τον ΙΑ' αιώνα ή Βουλγαρία περιεκλείσθη iv-
τδς τ ώ ν φυσικών-αυτής όριων, Ιντος ί ο υ Αίμου,
ο ί μ έ ν τ ώ ν Βουλγάρων βασιλείς ίτιτλοφοροΰντο
πιστό! βασιλείς κ α ! αυτοκράτορες πάντων τών
"Βουλγάρων xaV Ε λ λ ή ν ω ν , iv 21 τα~ς συνθήκαΓς ας
μετά τών Γενουητών συνήπτο* απηριθμούν τα υφ'
εαυτούς έθνη-δια τών- : Greciv Bulgari', vol alii.
Af β.ίαιαι αύται.ιών· Ε λ λ ή ν ω ν μετοικίσεις εγε'νοντο
ιδία ε π ! τών. βουλγάρων βασιλε'ων- Σαμουήλ χα!
•Καλοϊωάννου χαθά βεοφυλαχτος δ Βουλγαρίας έπι-
μαρτυρε~. Μόνον iy-.ταΤς.νοτίοις υπωρείαις τοΰ λΊ-
μου άφ'-Ινο'ς,-μεν' ώς ix.'.της' εγκαταστάσεως τών
Βουλγάρων, άφ'Ιτε'ρου δε ώς. ix της πολυχρο-
νιωτε'ρας. τών καντα.. τα με'ρη' iκε't^α κυριαρ­
χίας, επεκράτησεν ό'χαρακτηρισμό 1 ;' τών κατοίκων
ώ ; Βουλγάρων, καίτοι', μ.6 Γρηγορας· λέγει-, Ρω­
μαίοι μεν ήσαν, Μυσο!:.δ*;ωναμάζοντο δια' τ'3 Μυ-
σοϊς ε'χ πολλοϋ και'αυτούς υπηκο'ουςγίνε'σθαι. ''Ort
δ' δρ,Οώς μάρταρεΤ 4 iàToptxâ; ούτος άπίδειξις ε ιναι
ά'τΓ οίκειοβελώΐ; το' πλείστον είς την βυζαντινήν αυ-
τοχρατορίαν προσετίθεντο, διασώζόυσι δ* άχρι του"-
δέ τ α ί χ ν η τ ή ς ελληνικής αυτών καταγωγής εν τε
τω χαραχτήρι κ α ! iv τοΤς η625ΐ κα! £ν τ η γλώσση.
Μετά πολλάς £πι3ρομάς χ α ! αξιώσεις τών Βουλ­
γάρων ix τών πολύπαθων άΧλ'ακατάβλητων Ελ­
ληνικών χωρών τ ή ; Θράκης κ α ! τής Μακεδονία;
^πήλθεν ή τουρκική κατάκτησι; α υ τ ώ ν . Οί Τούρ­
κοι λαό; μεν ίπιδρομιχό'ς, άλλ'ίθος έχων μ η μετά-
κινεΤν τα νενομισμε'να- χ α ! σέβειν τα ίστορίκα κά!
εθνικά δίκαια εν ταΤ; κάτακτωμε'ναι; χώραις την
Θράχην κ α ! Μακεδονίαν, iv η ιδία συμπαγεστιρον
ευρον τον έλληνικον πληθυσμον και ippωμεvεστ^pαv
την έλληνιχήν άντίστασιν, κυρίως χωράν των 'Ελ­
λήνων ή Ρ ω μ α ί ω ν — Ρ ο υ μ 'ί λ ύ—άπεκάλεσαν, ω;
χ α ! εί; τ α ; ά λ λ α ; χώρας, την Βουλγαριαν, την
Σερβίαν, τ η ν Βοσνίαν, τ η ν Βλαχίαν, την Μολ-
δαυΐαν τα εθνικά αυτών διετήρησαν δνοματα. Ο­
ρια δΐ μεταξύ τής Βουλγαρίας κ α ! τής χωράς " ω Ϋ
Ε λ λ ή ν ω ν , τής 'Ρωμυλίας, εθεώρησαν τον Αί"·ο»ι
όστις ην, ώς μαρτυρεί 4 ιστορικός τοΰ ΙΑ' αιώνος
Γρήγορα;, πράγματι τότε μεθόριον 'Ρωμαίοι; χα'
Βούλγαροι;. "Οτι δε τοϋτο Ιλογίζετα το ό'ριον μ«·
ταξΰ τής Βουλγαρίας χ α ! τών ελληνικών τούτων
χωρών μέχρις εσχάτων άποδεικνυουσι κα! πάντες
οί χάρται,οί άπα τοΰ Ι Ε ' κ α ! Ι ς ' αιώνος ίχδοΟί'ν«;
 ΣΑΒΒΛΤΙΑΙΑ Ε Π Ι Θ Ε Ω Γ Π Σ Ι Σ . 403

. ,'. -, rati προ μιχροΰ εκδοθέντος /.άρτου τοΰ περί- δεσπόσαντες τοΰ Βυζαντίου Φράγκοι,η οί έπ'ι τεσσά­
_",- 9 .j νεωγράφου *· K i e p e r t , όστι; μόνον iVi των ρας χχ\ ε'πε'κεινα αιώνας δεσπόζοντες τών χωρών
λίυΪΛών i>£'.s0iìi πηγω«. και-ίμνημονήσας του τούτων Τούρκοι, ών τ ή ν κυριαρχιαν κατασυντριβει
το; A u d i a t u r e t a l t e r a p a r s μετέβαλαν ε­ ή,βια ουχί τών ιδιοκτητών της Θράκη; και τ ή ;
ίςιωαα ,a
θνικά χ*' γ,^βγ?*?'"* ° ? *=<ί.. άνεβάπτισε Βουλ- Μακεδονίας άνακηουσσομε'νων Βουλγάρων, α λ λ ' ι­
ν
- ί ί ί α ν την Θράκην και ~ ή Μακεδονίαν, αυτάς Ε­ σχυρού χ,ράτουί δωροδοτοΰντος ταύτας τοΤς Βούλ­
κείνα! δηλονότι τ ί ί / ώ ρ * ώ « . e t Toupxot διχαιότε- γαροι; επι τ ω δικαίω ιδανικής πλΐΐονοφι\3Ϊχς;
-îi ίντες, x*i«£f άνεπιστήμονες, κατακτηταΊ, κυ- Δίκαιον κατά τοΰ δικαίου δεν υφίσταται, είπε
;·'»>; νώ;αγ 'Ελλήνων άχρι τούδε άποκαλοΰσι. με'γας σοφό; της νεωτε'ρα; Ευρώπη;. " Ο τ ι δ* ό ελ­
Κ,αί αληθώς, ουδέν αλλ" ή χώρα Ε λ λ ή ν ω ν ν ' ά - ληνισμός τών χωοών τούτων àçriv αυτό τοΰτο το
-,χληθή δύναται ή χώρα εκείνη ήτις καθ' α π ά ν τ α δίκαιον, ουο' αυτοί δύνανται ν'αρνηβώσιν οι τ α ύ ­
-ίν μέσον, αιώνα ίστη φραγμό; ακατάβλητο?, α υ τ ή τας άντιποιούμενοι εάν. τήν ιστορία·/ αποδε'χωνται,
U5V υφισταμένη ερημώσεις καί λεηλασίας κα\ κα- εάν τους νομούς τοΰ δίκαιου τών Ιθνών σε'οωσιν,
ï a s t s o o à ; , άλλ'ό'μω; περισώζουσχ τ α λείψανα τοΰ εάν τ α ς αρχάς, καθ* α ; τ α νεώτερα εσχηματίσθη-
παλαιού" κόσμου χ»\ δίδουσα xxifòv ει; τήν Εϋρώ σαν κράτη, δεν αρνώνται.
πην ό'-ως. ένισχυθή κα\ γονιμοποίηση τ α σπέρματα Ή ιστορία μαρτυρεί τ α άναμιρήρισ.τα τοΰ Ελλη­
τοΰ νεωτε'οου πολιτισμού. 'Ελλήνων χώρα μόνον νισμού δίκαια επ*ι τών χωρών.τούτων, ου μόνον κ α ­
δύναται ν'άποκληΟή ή χώρα εκείνη, εν η ύπάρχου- τά τδν με'σον. α ι ώ ν α , ώς συνωψίσ.αμεν. ανωτε'ρω, άλ -
σιν. άνωνυμώ.τερα μεν, άλλ' ουχ ή τ τ ο ν παρακωλυ- λα και άπο τ η ς Κατακτήσεως άχρι τοΰ νυν. Κ α ί
σαντα τήν. των. βαρβαρικών ουλών ει; Ευρώπην Μουοάτ δ Β ' £γκαταστήσας τον οΟωμανιχδν Ορονον
ίπιδοομήν, νε'α πεδία Μαραθώνος χχι στενά Σ α λ α - ε'ν Άδρ ςανουπόλει καί Μωάμεθ δ W, δ τ ή ; Κων -
υ,Τνος, εν οίς aaSovov. έποτισε ξηράς χχ\ θάλασσας σταντινουπολεως πορθητής, το έλληνιχον τών χω.-
τα ελληνικον α ί μ α . Ούννοι, Γότθοι, "Αβαροι, Π α - ρών εκείνων άναγνωρίζοντες την ελληνικην ως £ π ι -
τσινάκαι, Σκλαοήνοι, Βούλγαροι, ουδέν άλλο ίχνος σημον γλώσσαν £ν ταΤς σχεσεσιν αυτών προς τους
επαΐήκαν επ\ τών. ελληνικών τούτων χωοών η κάτοικους τ ώ ν χωαών τούτων μετεχίιριζοντο ώς καίί
ερείπια μόνον. Τήν δάδα τοΰ πολιτισμού άντικαθί- εν τα~ς μετά τών ξε'νων δυνάμεων σχε'σεσ.ι κα\ ελ
στων Sii τοΰ οαυλοΰ τ ή ς πυρ.πολησεως εκείνοι. κα\ ληνας προ; τοΰ-ο παρ'εαυτο~ς γραμματείς ειχον
αίματος ελληνικού κορεννόμενοι άπετύροντο,ό δε ελ­ με'χρι τουλάχιστον λέοντος τοΰ Ι Ε ' αιώνος χχ\
ληνισμός δεν άπώκνει oix.oaou.tav Ιπ": τώ.ν. ερείπιων δή κα'ι νομίσματα ΪΧΟΊΧΊ ΕλληνικοΤς γοάμμασιν
και οιασώζων ει; τον πολιτισμον τ α ; χ ώ ρ α ; τ α ύ ­ ε'πιγεγραμμε'να.
τα;. Ε λ λ ή ν ω ν μόνον χώρα .ν'άποκληΟή δύναται ή Ή ιστορία μαρτυρεϊοτι ίάν κατά τ ή ν τουρχικήν
χώρα, ύπερης το ίίστατον ήμυναντο κατά τ η ; τουρ­ κατάκτησιν έδιχαιουτο και άλλη τις χ ώ : α αποκα-
κική; ε'πιδρου,ή; òtà μυριονε'κρων μ α χ ώ ν πολύ μετά Xitcdxi ' λ λ η ν . κ η , μάλιστα 6'μως πασών ίδικαιοΰν-
τήν υποδούλωσιν. τών. Σλαυων "Ελληνες μονοί εν τ ή το εις τοΰτο ή Θράκη καΊ ή Μακεδονία. Δ ί ν άγνοεΤ
έπωνύμω τοΰ Φιλίππου, πολει, εν τ η τοΰ Άδριανοΰ, βεβαίως ή σοοή Ευρώπη οτι ix τών χωρών τούτων
h τω Διόυμοτείχω, εν τ ή Θεσσαλονίκη, ίν τ ή αί'τινες μόνχι άπελεί^θησαν εις τήν βυζαντινήν α ΰ -
Κωνσταντινουπόλει, ό'που ηρω'ίκώ; π ί π τ ω ν ό Κων­ τοκοατοριαν κ α τ ά του; τελευταίου; α υ τ ή ; χιόνους
σταντίνο; εκληροδότει τ ο ? ; χριστιανικοί; εΟνεσι τ ή ; κα\ ΰπεοάστασαν με'χρι τε'λους τον ό*γχον τοΰ π α ­
Α ν α τ ο λ ή ; το δίκαιον τοΰ υπέρ έλεΟευριας αγώνος. ρελθόντος μεγαλείου τοΰ έλληνισμοΰ καί τ ή ν κ λ η -
'Ελλήνων μόνον χώρα ν'αποκληθή δύναται ή χ ώ ρ α , ροδοσίαν αυτοΰ διε'σωσαν, άπεδήμησαν εις Ευρώπην
έ ϊ ' η ; ό^Ελλην τήν τ ώ ν άρκτώων ουλών αγριότητα οί πλείστοι τ ώ ν ςιυγάδω.ν εκείνων, ο:τίνες iv τ ή
έςημε'ροιι δια τ ή ; μεταδόσεως τοΰ χριστιανισμού καί Δύσει τον με'γαν άνηκαν τής'Αναγεννήσεως πυρσον
απδ δρδών εις έθνη α υ τ ά ; μετέτρεπε. ούδ' ότι του Βυζαντίου προηγήθη εις ·:ο\ί·ΐο ή Θεσ-
Τι άπε'ναν.τι των ιστορικών τούτων δικαίων να λία χχ\ ή Μακεδονία, ών ή rouaxtx\ κατάκτησις
παρουσίαση δύναται δικαίωμα έ'τερόν τι άνατολι- σημείο" τήν πρώτην εις Ευρώπην άποδημίαν τ ώ ν
χαν έθνος ; Τ α ; ερημώσει; αρά γε κα\ τ α ; βία με προσφυγών εχεινων.
ταιχίσεις τών λαών, ή τ ή ν επί έπτακαίδεχα ?τη, Ή ιστορία μαρτυρεί Οτι κα'ι μετά τ ή ν Κ α τ ά κ τ η ­
βασιλευόντων ίν Κωνσταντινουπόλει τών λατίνων σιν ε'ν Θράχη ιδία. χα\ ε'ν Μακεδονία περιεσώθησαν
αυτοκρατόρων, μόνην βουλγαρικήν συνεχή χχτοχΊ\ν τα πλείστα ναυάγια τοΰ έθνιχοΰ ημών βίου δια τ ή ν
τοΰ πλείστου τ ή ; Θράκης κα\ τ η ς Μακεδονίας ; γειτνιασιν τ ή ς πίωτευουσης, τήν άμεσον έπ'αυτών
Αλλ' εάν τοΰτα ηναι δικαίωμα, κατά τ ί τών ε'ποπτειαν τοΰ οίκουμενικοΰ πατριαρχείου, το αν-
Βουλγάρων υπολείπονται οί εςηκονταετίαν περίπου Οηρον κα'ι ευ-ορον τών ίν α υ τ ή ελληνίδων πόλεων
404 RABBATTALA. Ε Π Ι Θ Ε Ω Ρ Η Σ Ι Σ .
τής'Αδριανουπολεως, τ ή ; Φιλιππουπολεως, τ ή ; Θεσ­
σαλονίκη;, τ ή ; Βερ'ροια;, 3ραδυτερον δε κα'ι τ ή ; Mo-
σ/οπόλεως. Έ χ ε ι το ττρωτον ο ελληνικός ανεπτόσ-
σετο [ϊίο;, ΙχεΤ τα έθνικον άνεγεννατο αίσθημα,
ίκεΐ τε'λο; ανεπλάσσετο δ νεώτεοο; ελληνισμό;
ηθικώς κα'ι διανοητικώ;. Λεν εδακνον μεν εις τ α ;
y ώρα; τ α ύ τ α ; δάφνα; ορειβάτχι ήρωε;, ά λ λ ' α ί
σκια'ι τών Μιλτιαδών κα'ι Θεμιστοκλε'ων εν αυτα~;
πρώτον ix τοϋ "Άδου Ικαλοϋντο κα'ι εκ νεκρών τον
νεώτερον ''Ελληνα χαθωδήγουν αί οωνα'ι του Π λ ά ­
ν
τωνος κα ι τοϋ Λημοσθε'νου;. Βυζάντιον, Άδριανού-
πολις, Φιλιππούπολις, θεσσαλονίκη, Μοσχόπολι;
κα'ι ό άγιώνυμος Ά θ ω ς . ένθα υπό το όάσον μονα-
χοΰ χατε'φευγεν ό αρχαιομαθή; ''Ελλην προς διδα-
σκαλίαν του Γε'νου;, ανήπτον τον πυοσδν τ η ; ελ­
ληνική; αναγεννήσεως κα'ι ερανιστών ε'κ τοϋ τάφου
τον νε'ον τοΰτον τετραήμερον Λάζχρον, τον έλλη-
νισμόν. ΣχολεΤα it Άδριανουπολει, £ν Σηλυβρια.,
ε'ν Γανο/ώρο:;, ε'ν Φιλιππουπόλει, εν Ά γ χ ι ά λ ω , ε'ν
αϋτώ τ ώ Τορνόβω κατά την Θοάκην κα'ι εν Θετ-
σαλονίκη, εν *Αθω, εν Πολυγυρω, εν ΒοδενοΤς, εν
Βερ'όοία. έν Ναούση, εν Μελενίκω, ε'ν Σέρρχ'.ς, εν
Καστοριά, εν Σιατίστη, ε'ν Κοζάνη, li Ξεοβίοις, ε'ν
Βελβενδω, εν BitioÀiot;, εν Κλεισούρα, ε'ν Ά χ ρ ί δ ι ,
ίν Μοσχοπολει κατά την Μαχεδονιαν. συνε'στησαν
xa't διετηροΰντο ΰπο 'Ελλήνων και òt*ελληνικών
χρημάτων κχθ'απασαν τήν μακράν τεσσάρων α ί ώ
νωνσκληραν όμολογουμενω; τώνΤούρκων κυριαρχίαν
κα'ι μεθ'όλην την σροδρίν άντίστασιν του μουσουλμα
νικου πλήθους. Π ο ι α δεν Ίιφισταντο μαοτΰοια ά^ανή
μεν ίσως, αλλ'οΰχΊ δοςη; άμοιρα οί τών σχολείων
ίδίυτχΊ κα'ι οί ε'ν τούτοι; διδάσκαντε;! Νυκτωο ϋπό
το οε'γγος τής σελήνης, ώ; δημώδε; ίλληνικον
άσαα αποδεικνύει, ο? τών Ε λ λ ή ν ω ν παϊδε; ετρεχον
ti; τα σχολεία ό π ω ; τον πάτριον άναλάβωσ: πολι-
τ:τμον, κα': ίν με'ση -ολλάκ:; νυκτι ήκούετο
Οπόχω-ίο; κρότο; ττ,; σ^ύρα; δια ρακών πεοι-
βεβλημε'νη; όπως μ η εςεγειρη το μίταλλόοοςον τών
Τούρκων αίσθημα xat εργαζομένης ε!; τήν άνε'νεο-
σιν ελληνική; σχολή;.
Οί τουρχίκο'ι ούτοι διωγμο'ιΐτών ελληνικών " ο α μ -
μάτων κα'ι του ελληνισμού σκληρότειον ε'νε'σκηπτον
£ν Θράκτι κα'ι εν Μακεδονία ή ε'ν πάσχις τ α " ; άλ-
λαι; χώραι; καθόσον συμπυκνώτερος μεν ην ό π λ η ­
θυσμό; αυτών ε'ν τ α " ; χώραι; ε'κείναις ίσχυοότεοον
δε òià τήν εί; τήν πρωτεύουσαν γειτνίασιν κα'ι Sia
τήν πολλάκις ε'ν Άδριανουπολει διαμονήν τών
σουλτάνων το αίσθημα τ ή ; μισαλλοοο'ςου κατα­
κτήσεως καί κυριαρχία;. Τ α ; προς ε;όντωσιν τών
χριστιανών ό ρ μ ί ; σουλτάνων τινών, α; μόλις ή3υ •
νήθησαν να καταστειλωσιν α£ επιδέξιοι π : ο ; του;
περί α ΰ τ ο υ ; παραστάσει; τών πατριαρχών Κων
σταντινουπο'λεω; καΐ ή επίκαιρο; χρητι; τών υπό
του Πορθητοϋ χορηγηθε'ντων αυτοί; ε'ν ειδει συνθή­
κ η ; προνομίων, ή ίπιρ'ροή τώνΦαναριωτών ε'κείνων,
OVTIVS; μεθ' ολας τ α ; εκλείψεις αυτών mWaxt;
σωτήρες κα'ι άναμοοίωται τών χριστιανικών εθνών
της 'Ανατολής έγε'νοντο, Ιπ\ δε π2σι τούτοις ο α­
φειδώς προς τούτο δαπανώμενος ελληνικός χρυσός,
πρώτος υφίστατο ô ελλη»ιχδς πληθυσμδς της Θρά -
χης κα'ι τής Μακεδονίας, αυτός μάλλον υπό του
π α ι δ ο μ α ζ ώ μ α τ ο ς άποδεκατιζομενος καθ'εχα-
στον ενιαυτον, α υ τος τους υπέρ τοϋ ελληνισαοϋ
μάρτυρας προσάγων, αυτός' πανωλεθριαν πάσχων
Ιν πολλαΤς πόλεσιν, οϊον εν Κασσανδρεία, Ιν Mo-
σχοπόλει, εν Στενημοίχω κα'ι άλλαχοϋ. Άλλ* οΰν
ήττον δεν άπώκνει εις το «ιίγενες αυτοϋ ?ργον· ix
τών αιμάτων άνε'θρωσκον σχολαΐ, £κ τής κατα-
ατρογης πλούτος.
'Επιχειρηματίας ô "Έλλην κα\ βιομήχανος, εις
χ ώ ΐ α ; άπεδήμει μακράν προς έ'μπορίαν κα'ι ix. του
προϊόντο; τή'ς ε'ργασία; αιίτοϋ με'γα άνήλισκε με'οο;
προς ο'οελος τής έαυτ οΰ μερικής τε καί γενικής
πατρίδος. Ή δ η άπα τών πρώτων αιώνων τ ή ; Κα­
τακτήσεως "Έλληνες καθ'εκατοντάδας ^γκαθίσταντο
it Βιε'ννη κα\ Βενετία κα\ Atêopvu>, it τα~; πό-
λεσι τής νοτίου 'Ρωσσίας, iv Μασσαλία κα'ι Τεργί'-
σμη και Λονδίνφ' χοά με'χρις Ίνοικής. 'Εν τα";
ίποδημίαις ταυταις ουχί ύστατοι ήσαν οί h Θράκη
και Μακεδονία'Έλληνες, οί ix Φιλιππουπόλεως και
Άδριανουπόλεως, οί έχ Θεσσαλονίκης και Βερ'^οίας
κα'ι Ναούσης, οί ix Κοζάνης κα\ Καστοριάς χα\
Σιατίστης κα'ι Μοσχοπόλεως, KOWOÌKÌ δ'αν ίδοι τις
τους απογόνους αυτών ο,τι κα'ι νϋν £ν πάσαις ταΤς
μεγαλοπόλεσι τής Ευρώπης κα'ι it ΤΤ\ 'Ινδική,
οπού κοινότης ό'λη ελλήνων Φιλιππουπολιτών πρδ
αιώνος ε'γκατε'στη. Ά λ λ α τ ή ; γενεθλίου χώρα; δεν
επελανθάνοντο,οΰδε τών χριστιανικών τ ή ; 'Ανατο­
λής 3υλων, ε'άν δε ώ ; ix τών αποδημιών τούτων δ
ελληνικός πληθυσμός ήραιώθη ε'ν με'ρει, ή ιστορία
όμως αποδεικνύει ό'τι, ε ϊ τ ι καλόν χαί ευγενές Ίδρυ­
μα εν τα~; χώραις ταυταις συνε'στη, εί τι εχ-οΛί
τιστιχον εις αυτάς είσε'ρ(5ευσεν, ε'περ τέλος διεσώθη­
σαν είς τον χριστιανισμδν χα.\ ε'ις τήν Εύρώπην »ι
χώρα α ύ τ α ι , ίδίχ τούτο οφείλεται εις τήν έλλη»'-
κήν ελευθεριότητα και ε'πίδρασιν τών αποδήμων
Ικείνων.
r
Συγκε^αλαιοϋντες r à ιστορικά ταίΐτα γεγονότα,
δυνάμεθα να είπωμεν δ*τι τ ί it τ ω προσώπω^ του
πατριάρχου άπονιμηθε'ντα uitò τοϋ Κ * τ α κ τ η « υ ·,
?0νει τών 'Ρωμαίων προνόμια, imo υ*«5β»
ηθέλησαν v i ε'πωφεληθώσι xat άλλα ε'θνη, η π».-»
το~; κοατοϋσιν ε'πιρόοή τών ελλήνων προκρι -
διηνεκής πανταχού μεν ιδία δε χατα την e,
 ΣΛΒΒΑΤΙΑΙΑ
'. Μακεδονίαν σύστασις σχολείων, ή ακάματος
1 11 τ ω ϊ
Ρ· απ"/* "' "Ελλήνων τών χωρών τούτων,
ί,Οόνωί sii αΰτάς εισχομιζόντων χρυσον, έσωσαν
r Ì » 'Λνατολήν ά π δ πανωλεθρία;.
Ήοαιώβη βεβαίως ώς έκ τούτων πάντων δ έλ-
Xrvtxò; πληθυσμός κατά πάσας αυτού τ α ; χώρας·
iXX" υπάρχει ευγενεστέρα άραίωσις ταύτης, ήτις
επτλθεν ένεκα τοΰ ζήλου τής περισώσεως τών χρι­
στιανικών εθνών τής 'Ανατολής, τής άναπτύςεως
αυτών, τής ανακτήσεως τής ελευθερίας αυτών.
·Η;«ίώΟη ο ελληνικός πληθυσμός, άλλ' ηραιώθη
διότι άπε'τινε δια μυρίων κεφαλών παν προς την
-;οΌ5ον βήμ* τ ώ ν ανατολικών εθνών, διότι άπε'-
στελλε διδασκάλους κα'ι άναμ ρφωτάς τών ανατο­
λικών εθνών εις Β λ α χ ί α ν , εις Μολδαυιαν, εις α υ ­
τήν τήν 'Ρωσσίαν τους ευγενέστερους τών υιών
αΰτοΰ, διότι οι παΤδες αυτοί! χατε'ολεπον τήν ά-
νάνχην τής αποδημίας {/πως θεραπεύσωσι δια χρυ-
σοΰ τάς πληγάς τής αίμοσταγοΰς Α ν α τ ο λ ή ς . Ή -
εαιώθη β Ιλληνιχδς πληθυσμός, άλλ* ηραιώθη διότι
τήν έλευθεριαν τών ανατολικών φυλών ονειρο-
πωλών κατεσ^άττετο : μετά τήν ναυμαχιαν τ ή ;
Ναυπάκτου, κατεσφάττετο μετά τήν συνθήκην
τοΰ Ιναϊναρδζή, κατεσφάττετο μ,ετά το 1790,
χατεσοάττετο τ ω 1 8 0 8 , χ α τ ε σ ί ά τ τ ε τ ο τ ώ 1 8 2 1 .
Έπιτραπήτω Ò* ήμ~ν να υποανήσωμεν εις την 2t-
λάνθοωπον και δικαιαν Εΰρώπην οτι έθνος τοιαύ­
τας υποστάν σφαγας κα'ι πανωλεθρίας χάριν ευγε­
νούς αγώνος, κ α θ ' δν είργάσθη τοσοΰτο το δπλον
όσον κα'ι ή διάνοια, ϊ ' χ ϊ τίτλους έπ'ι τάς συμπα­
θείας αυτής τοσούτους τουλάχιστον, ίσους κα'ι το
ΰποστάν τάς έν Βατακ σφαγάς.
ΊΙραιώΟη ό Ελληνικός πληθυσμός, άλλ* ηραιώθη
αρά γε έπΊ τοσούτον ώστε το Βατάχ να συγκάλυ­
ψη τοσαυτας αλλάς Ιλληνιχάς σφιγάς τοΰ Βυζαν­
τίου, τής Άδριανουπόλεως, τής Φιλιππουπόλεως,
τοϋ Στενημάχου, τ ή ς Μοσχοπόλεως, τής Κασσαν-
ορε·ας κα'ι τόσων άλλων πόλεων τ ή ς Θράκης κα'ι
Μακεδονίας, ώστε αϊ εΰοωπαϊχα'ι δυνάμεις, προες-
αρχουσης τής 'Ρωσσιας, μεθ* ης συνδε'ουσι το ελ-
ληνικον έθνος άμοιβα~αι ευεργεσία'., τής òtxoòó\o-j
Ρωσσιας, ήτις έχει κοινήν μετά τοΰ ελληνικού έ­
θνους τήν ίστορίαν τοϋ 1769 κα'ι τοΰ 1790, να
δωροδοτήσωσι τ ή ν Θράκην κα'ι τ ή ν Μακεδονίαν
ί·-ς έθνος, εις ου τ ή ν έςε'γερσιν κα'ι τήν άπελευθε'-
ρωσιν πρώτος ô ελληνισμός ε'πιχροτεΤ, άλλ' όπερ
ουδέν ϋπερ τών χωρών τούτων έμόχΟησεν, ούδε'πο-
τε εβαψεν αΰτάς τώ α'ι'ματι αΰτοΰ, ο'δίν εις τήν
Οιάσωσιν κα'ι τον πολιτισμον αυτών συνεισήνεγκεν ;
'Ηραιώθη ό ελληνικές πληθυσμός, ά λ λ ί τοσοΰτον
άραγε έ;ηντλήθη έν τ ή πατρίδι τοΰ Άριστοτε'λους
κα': του Άλεςάνδρου, εν τ ή χώρα, ε'ν η το πρώτον
ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ. •ίΟ;
εψαλλον α·' Πιερίδες μοΰσαι κατά τήν αρχαιότητα,
εν ή εστησεν ο "Ελλην το με'γα αύυ.ζολθ'ΐ τοϋ έθνι-
χοΰ αυτών βίου, τήν Ά γ ί α ν Σο^ίαν κατά τον με'-
σον αιώνα, εν ή ανε'λαμ'ίε κ α τ ά τήν νεωτεραν επο-
χ η ν ή ηιυς τής εθνικής αναγεννήσεως, ώστε να λο-
γισθή αποθανών κα'ι ή κληοονομία αΰτοΰ να δοθή
εθνει αλλοτριω κα'ι έπήλυδι ;
Ά π ρ ε π ε ς κα'ι άνοίχειον Οεωροΰμεν, προς τ ή ν σο-
φην και δικαιαν Εΰρώπην άνας>εοόμενοι κατήγοοοι
να γινωμεν έθνους όμοδουλου κα'ι όμοιοπαθοϋς, προς
6 συνδε'ουσι το ήμε'τερον α? έπίδαψιλευθε~σαι αΰτω
ευεργεσιαι. 'Εάν το 10 ος τοϋτο εν τ ή π ρ ώ τ η αφυ­
πνίσει τοΰ έθνικοΰ αΰτοΰ αισθήματος παρασυοθεν
υπό δημαγωγών ή κα'ι υπό τής πατρίου αΰτοΰ ι­
στορίας τον αγώνα τής ελευθερίας Si' ε'πιδρομικών
έχηλιδωσε τάσεων, εάν δια τών φωνασκιών αΰτοΰ
Ιπεισεν Τσως εΰρωπαϊχάςτινας δυνάμεις κα'ι ίδίχ τήν
èu.óòo\ov το~ς άνατολικοΤς φυλοις 'Ρωσσίαν ό'τι άδι-
χεΤται, τών έπιδρομικών αΰτοΰ τάσεων μ ή ικανο­
ποιούμενων, ήμεΤς όμως έκπροσωποΰντες εθ^ος, ό­
περ συμβολον άε\ εσχε τήν ε'λευθερίαν τών ε'θνών,
θα περιορισθώμεν εις μόνον το δικαίωμα τής υπέρ
τών ημετέρων άμυνης, καιρίως θλιβόμενοι εάν τ α
ιστορικά γεγονότα είσ'ι το σφοδρότατον χ α τ η γ ο ρ η -
τήριον κατ'έ'θνους, ό'περ κα'ι ήγαπήσαμεν κα'ι έχει-
ραγωγήσαμιν ώς πρωτότοκοι αΰτοΰ αδελφοί.
Το βουλγαρικον ÌO'JOÌ άπο τριάκοντα μόλις ετών
ήρςατο δεικνύον σημεΤον ζωής εν τ ή Θράκη κα'ι
έν τ ή Μακεδονία. "Η διανοητική ,ϊύτοΰ άνάπτυξις
καθυστερησεν ατυχώς τής τών λοιπών ανατολικών
φύλων κα'ι ιδία τ ή ς τών Ε λ λ ή ν ω ν , τα δ'αίτια τ ή ς
καθυστερήσεως τ α ύ τ η ; ευχερώς ανευρίσκονται εκ τε
τ ή ; ιστορίας κα'ι εκ τής μελε'τη; τοϋ έθνικοΰ αΰτοΰ
χαρακτήρος. Λαός κατ'εξοχήν γεωργικός οί Βούλ­
γαροι άραιώς τδ πλε~στον κατά κώμας κα'ι ί·(Ω0\ι^
ήσαν κατωκημε'νοι, σπανίως δ'/σχημάτισαν μεγάλα
κέντρα πληθυσμοΰ, £ν οίς μόνοις δύναται ν ' ά ν α π τ υ -
χ θ ή ή εθνική παίδευσις τοΰ Χαοϋ. Πολλαπλασιαζό­
μενοι ανενοχλήτως, καθο μ ή υποβλεπομενοι ύπο
τών κρατούντων δεν συνιστών τοιαύτα κέντρα,
άτε ήκιστα προς τήν έμπορίαν κα'ι προς τάς τ ε -
χνας επιρ"ρεπε~ς, άλλα νε'ας έπεζήτουν γαίας προς
καλλιε'ργειαν. Τής παιδείας ψυχρότατοι έραστα'ι
καΊ προ; τα παρά τών τουοκικών άρχων παρεμ­
βαλλόμενα προσκόμματα άποδειλιώντε; σπανίως
εις τήν Ίδρυσιν σχολείων προήγοντο, σπανιωτατα
δε άπαντα έν τ ή τετοακοσιετεΤ αυτών ιστορία
Βούλγαρος καταβαλών ε"; ιδίων προς άνεγερσιν σχο­
λής έν τ ή γενεθλίω αΰτοΰ / ώ ρ α , οίοι οί καθ* εκα­
τοντάδα; "Ελληνες. Τ ή ; ελλείψεως ένεκα ταύτης
τών σχολείων έν Βουλγαρία ει τις εΰπορωτερος τους
παΤδας αΰτοΰ έκπαιδεΰσαι έβουλετο, εις τ α ; εν-
 '400 ΣΑΒΒΑΤΙΑΙΛ ΕΠΙΘΕΩΡΊΙΞΙΣ.

τεΰθεν τοΰ Αίμου απεστελλεν έλληνιχας σχολάς κα\ κτησιν της γλώσσης ταύτης, άδρα οαπανώντες προς
πλεϊστοι τούτων ε'κπαιδευθε'ντες ε'ν ταϊς έλληνικα~ς άνε'γεοσιν ελληνικών σχολείων εν τα?ς πατρίσιν αυ -
άποκαθίσταντο πολεσι. Τα μάλιστα εις τον εντεύθεν τών, ώς μυρία τεκμήρια εις X*^p'*î αυτών εχουσιν
τοΰ Αίμου έποικισμον των Βουλγάρων συνετε'λεσεν οί Σύλλογοι Κωνσταντινουπόλεως. Προς 3ε τ ή
ή μετά τήν κατάκτησιν επελθούσα τιμαριωτική ποοσπαΟεία τ α ύ τ η τήν έλλήνικήν τών άλλοΟρόων
της /.ώρα; διαίρεσις εις. την στρατιωτικήν ιών μεν, ώς χα'ι οι ε'ν Μικρά 'Ασία τουρκόφωνοι ''Ελλη­
Τούρκων άριστοκρατίαν. Οί τοΰοκοι τιμαριώτα' νες, άλλα γνησίων τούτων 'Ελλήνων καταγωγήν
προς καλλ'.ε'ργειαν των απέραντων αυτών γαιών καταόεικνυουσιν ό έκφανή; ελληνικός τύπος, τα ή ­
προσελάμβχνον εργάτας τους βουλγάρους χωρικούς, θη κα'ι έθιμα αυτών κ α ι π λ ε ΐ σ τ α ι ελληνικα'ι λέςεις
ο'ι'τινε; και νΰν ετι χαθ'έκαστον θε'οος πεειε'οχονται άπαντώσαι ε'ν τ ω ίδιώματι άατών, άγνωστοι δ' 5-
τάς άνατολικας χώρας εργασίαν έπιζητοΰντε;. Κ α ι λως εις' τους πε'ραν του Α?μου 'αληθείς Βουλγάρους
άλλαχοΰ μεν, ως εν 'Ρουμανία, οί Βου'λγαοοι μ ε τ ά τοΰ isiviou τύπου. ' " " •'
τάς Οερινάς ε'ργασίας επανε'καμπτΌν οίκαδε οία το Έ ν το6τοί<;,οΐ δημαγωγοί καΊ τα πανσλαυϊστικά
ευχεοες τ ή ; οία τοΰ Δουνάβεως συγκοινωνίας. Ά λ - κομιτάτα, προβαλλόμενα τήν πίεσιν της ελληνικής
λ'έν Θράκη κα'ι Μακεδονία ευρίσκοντες οικίας, 'Εκκλησίας κα\ τήν χατάπάτησιν τών δικαίων τής
αι'τινες δωρεάν —ρος κατοικία·/ αΰτοΐς ε'δίδοντο, εθνικής αυτών Έκ'κλήσίας', πρ'οήγον εις με'σον τ3
έ'γκαΟισταντο οι πλείους ουχ'ι ό'μως ώς κτηματίαι λεγόμενον' βουλγαρικ'δν' ζ ή τ η μ α . ΈπενοήΟη παραυ-
κα'ι βε'βαιοι οϊκήτορες, αλλ' ώς άπλο~ έργάται ε'ν τίκα " προς χ ρ ή σ ι ν ' τ ή υποκρυπτόμενη βουλγαρική
ταΤ; κτήσεσι των γαιοκτημόνων, άποβαλλόμενοι ε'πιορομή, ίστορΐα τις κάΟ^"ην "το οίκουμενικον πα-
πολλάκις υ π ' αυτών και άλλαχοΰ τοε'χοντες προς Tpiapyitov Κωνσταντινουπόλεως κ α τ α π ά τ η σ α ν τα
άνεύρε-ιν κατοικίας κα'ι -cpoor^. Τους τούοκους δικαιώματα και α-πορ'όοΏησαν "τας αυτοκέφαλους
κτηματίας και οί "Ελληνες άπεμιμήθησαν, οί'τινες β ο υ λ γ α ρ ι κ ά ς ίπισκοπας .Τορνοβου, Άχριοών
εις τήν εμηοριαν καί εις ε'λευΟε'ρας τε'χνας ασχο­ κα\ Πεκίου ^κώλυσε τήν ρουλγαρικήν γλώσσαν ε'ν
λούμενοι το πλείστον προσελάμβανον τους νομάδας τ ή λ'ειτουργίο:, έπυρπολησε. λειτουργικά αυτών βι­
τουτο^ζ Βουλγάρους 'προς καλλιε'ργειαν των αγρών β λ ί α , κατέστρεψε, τ α _ίν. τ η Θράκη κα\ Μακεδονία
αυτών, πολλά υπέρ της κοινωνικής αυτών βελτιώ­ ιστορικά τών Βουλγάρων μνημεΤα. ' I I Ευρώπη δι­
σεως μοχθοΰντες. Τοιούτοι είσιν ά'/ρι τούδε οί καίως συντασσομε'νη ' τα~ς περ'ι αμοιβαίας ελευθε­
πλεϊστοι τών βουλγάρων κατοίκων Θράκης κα\ ρίας τ ή ς ' Ε κ κ λ η σ ί α ς κα\ τής Πολιτείας ίδε'αις και
Μακεδονίας. το κίνημα "τών Βουλ'γοίρών éSt τής ίερας ταύτης
αρχής απορ\5εΌν Όιομε'νη : ευχερώς υπό τών οωνα-
Τ α ; φυσίκας ταύτας περιστάσεις έ'πω-ρεληθε'ντες
σκιών των' δημαγωγών τουτάί^'ΑΑίίπείδετο. Ά γ ν ώ -
θρησκευτικοί απόστολοι και πανσλαυϊστικο'ι τζρχ-
μων ήν άληΟω'ς β τής άνα'ταΛίκής 'Εκκλησίας
xzoçtï παρεσκευασχν το λεγόμενον βουλγαρικον ζ ή ­
π ; ο ; τους Β'ουλγάοο'υς"'αγ,ων, ουο'ήν δυνατόν ί π α -
τημα, ε'κκλησιαστικήν μεν έχον ποό-ρασιν, τείνον
ναγαγεΐν τ ή ν οήμοσίάν'τής Ευρώπης γνώμην εις
δε πράγματι εις τήν οια πανούργων κα'ι ΰποκεχρυμ-
τήν όρΟήν των "πραγμάτων ' ' έΊοτιμησιν έν έποχη,
με'νων με'σων εχκλητιαστικήν το ποώτον, είτα κα'ι
κ α ύ ' ' ή ν οί Σύλλαβοι Ιτάρασσον δικαίως αυτήν καί
πολιτικήν κατάχτησιν της Θράκης κα': της Μα­
έπεςε'τεινον τήν καταοίκην αυτής ίτζ\ πάσης Έ κ -
κεδονίας. Το όμοθρητχον α ϊ ' ε ν ο ς , άϊΓετί'εου οε καί
κλητίας. Κα'ι ό'μως ευχερές ην άναδιφήσαι την '.-
αυτή ή τών Βουλγάρων δυσμάθεία τών ςε'νων γλωσ­
στορίάν, ές ης αποδεικνύεται 5τι ε'κ τών λεγομένων
σών διηυκόλυναν το-έργον αυτών. Έι* τοΤς άγροΤς
βουλγαοικών αρχιεπισκοπών μία μονή, η τοΰ lop-
χα\ ταΤς έπαυλεσιν συνεργαζόμενοι τοΐς Βουλγάροις
νόβου, είχεν υ ϊ ' ε α υ τ ή ν βουλγαρικας ίπισκοπα;,
έλληνες γεωργοί, μ ή δυνάμενοι άλλως μ ε τ ' αυτών
αί δε λοιπαι έλΧηνικάςή σερβικά;· ότι οικειοθελώς
συνεννοηΟήναι ή òli της βουλγαρικής, νυκτός οέ αύται προσετε'Οηταν έϊςτά πατριαρχεία 5πω; απαλ-
κα'ι μεΟ' ήμεραν μ ε τ ' α ΰ τ ώ ν άναστεεδομένοι, κατά λανώσι τών δυσβάσταχτων ^ρεών ει; α υπεπιπτον
μικρόν τ ή ν πάτριον άπεμάνΟανον γλώσσαν χα'ι τ ή ένεκα τής φορολογίας.άπληστων .αρχών, τεθώσινυπο
βουλγαρική συνήθω; διελεγοντο. Ού'τω; ευοι»πα~οι τήν αιγίδα τών προνομίων τοΰ πατριάρχου, ουνη-
περίηγητα'ι μ ε τ ' εκπλήξεως ε'σχάτω; παρετήρησαν θώσι ν* άντιπαλαίσωσι προς τας προσηλυπστιχ»«
ort πολλα/οΰ τών νοτίων ϋπωοειών τοΰ A'i'aou, ο­ ε'νεργείας χα'ι προς τάς πολυπληθείς εξωμοσια;
πού ή ελληνική ά'λΛοτε ώμιλεϊτο, ή βουλγαεική ό'τι ούδε'ποτε εςϊλιπεν εν ταΤς βουλγαριχαΤς χω?*;:
μόνον <ιτ\^εζο'ΐ ακούεται. 'Αλλ* ουχ ήττον το συναί­ ή χρήσις τ ή ; β>υλγ*ρίχής ε'ν τ ή λειτουργία- *τι
σθημα της ελληνικής καταγωγής παρά τζολλο~; Ξκτος τών υπό Μεθοδίου και Κυρίλλου μεταγΑ»'"
τών την πάτριον απομαΟοντων γλώσταν ίσχυοίν τ-σΟε'ντων λειτουργικών βιβλίων, ουδέ/ ά'λλο '/»'.,''
ενυπάρχει και παν ;θε'νος καταοάλλουσι προ; άνά-
 ΣΛΒΒΛΤΙΛΙΛ ΕΓΗΘΕΩΡΙΙΠΣ. 407
teT ! νον
SouXr«P ' γ ε γ ? * > " ^ ' ' οτι'ητο::χ.χ τέρων τρανά παρασχουσαν τεκμήρια δτ: οϋοαμώς
μνημεϊα
~ '. .·.,,—'ων oùàzuau άνηκαν οί Βούλγαΐΐι· ort Οί ε'πετρεπε την ΰπαρςιν ςε'νη; γλώσσης, ςε'^ηΐ σχο-
.__ _ ι χχτωτεοος κλτ,ρο; ην ;:ουΑναριχος εν τα·.; ) λής, ςε'νης εν γε'νει εΟνότητος εν τα~ς δουλγαρικαΐς
i r J >.r*;:x*
T< 2
: /.ω? -·
ε ά ν
ίπ·.σ·/.οπα~ς ; T i πατριαρ/εΤον Κωνσταντινουπόλεως
" σπανίως μ έ λ η τοΰ
Ì»U)T';Ì3U κλήρου ύπήρχον Βούλγαρο:, αίτιον ην ή ούοε'να ε/ον e'Ovtxòv χασακτηοισμον, άλλ' οικ^υμε-
τούτων αμάθεια καί ή με'χρ: s p i τριάκοντα πέντε νικον επικαλούμενον, ίτήρητε πάντοτε ίσην τ η ν
.•-ών ελλ££·ί!ί ίεροσπουοαστηρίου εν - ή 'Εκκλησία στάΟμην μετχςϋ πάντων τών ϋ π ' α υ τ ο χριστιανικών
Κω»σταντινουποΛεως, η ; πάντα τα μέλη εκ των λαών, ουλάττον ούτω την εΰαγγελικην άοελ^οτητα
ΰτών ε;τ,ρ/5ντο σχολείων, ε- ων κα'ι οι λαϊκοί. κχ\ ενότητα της πίστεως και μηοε'ποτε επιτρε'Ι/ζν
ν τ α £
Ε ύ / ε ι ί ; *ι * * * ί * ΰ ~
ν ί κ
ό'πως ή θρησκεία βεράπαινα της πολιτικής γινο­
~ων -πραγμάτων, o n
«α\ κρο τ ή ί συστάσεως τοΰ-ε'ν Χ ά λ κ η ϊεροσπουΐχ- μένη τούτι>> μεν τω λαώ προνόμια παρε'χη, εκείνον
ίτηιίου ΧΛ'Ι μ " ' acuxTjV έλληνες αρχιερείς συνετή- Sì εις άρνησιν τών πάτριων κ α τ α ο ι κ ά ζ η . Εί μ η
„o'jv χα'ι έσπαύδασαν ίδια δαπάνη υποτρόφους Βουλ­ πιστώς έπεμενεν εις τ η ν αρχήν ταυτην, οΰίολως
γάρους * a t -ίτι εκ "ου'.των ίσχηματίσθη ί πυρήν ην ουσχερες τω πατοιαρχειω τούτω ουναμει των τε
τ τ ς νε'ας βο«λγαρίκΤις
προνομίων αΰτου και τής επιρροής τών ελλήνων
ιεραρχία?, οι Ίλαοίωνες και
Πα«ΐ"" χα\ Πανάρετοι κοΛ Δοσίθεοι, πρίς δε κα'ι δ προκοίτων εςελληνίσαι πάντας τους λαούς της Α ­
τήν Ευρωπην ως -αντιπρόσωπος των Βουλγάρων νατολής κα'ι ιοί* τους Βουλγάρους, σιαρ' ο ι ς τ ο ε-
πεοιηγηθέίς * * ' ώς μνηστήρ του θρόνου της Βουλ- âyixôv αίσθημα τοσούτον ποο τριακονταετίας μόλις
γαοίας δια^ημισδεις Μάρχος Μπαλαμπάνω',ρ. Ε ΰ χ ε - ήν ανεπτυγμε'νον,ύς^ε ήσχυνοντο όμολογεΤν εαυτούς
ρε; ην χατανοησαι £κ της άνελίςεω; τοΰ ζ η τ ή μ α - Βουλγάρους. Δεν ήουνατο άρα, πιστον εις το με'γα
τοςό'τι σύχ\ περ'ι ε'κκλησιαστικής χειρα^ετήσεως εΰαγγελικον οογμα της χριστιανικής άοελ^ότητος,
ί'προχειτο Sii τους Βουλγάρους, άλλα περ'ι κ α τ α ­ vi ε'νοώστ, εις την άςίωσιν τών Βουλγάρων όπως
χτήσεων χατα την ©ρακην χα'ι την Μακεδονίαν, ίγκαταστήσωσιν εβνικήν κα\ ουγ\ πλε'ον χριστιαν.-
κα'ι ό'π,.ϋν.ί'ν τ ω αγώνι τούτω ύπήρχεν ό αγωνι­ κήν Έκχλησίαν εν επαρχίαις 5που ε'πίμιχτος ήν δ
ζόμενος ύπερ της ιεράς.αρχής της αμοιβαία; ελευ­ πληθυσμός. Έ α ν ο ε υ π ά ο χ η τι δυνάμενον να τ ί μ η σ η
θερίας της Έκχλησίχς χα'ι της Πολιτείας, της μ η την ανατολικην Έκχλησίαν, τοΰτο είναι ακριδώς
αναμίξεως της 'Εκκλησίας.εις την πολιτιχήν, ην ή ό'τι κατά την περίστασιν ταυτην άπε'5ε·.ξεν ο'τι σε'-
'Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως. ' βουσ* έ; ίσου τα πολιτικά και κοινωνικά οίκαια
τών ύ π ' αυτήν λαών, ουοενος την αυιχίχν χζΊ την
Και αληθώς ή 'Εχχλησίχ α υ τ ή ε'νε'δωχεν εις
καταπάτησιν τών οιχαίων τούτων α ν έ χ ε τ α ι , μο­
πάσας των Βουλγάρων τας αιτήσεις, ό'σαι ήσαν
νούς 51 τους ε'κχλησιαστιχους νόμους κα'ι κανόνας
καθαρώς ίχχλησιαστιχα'ι χα'ι άμοιροι πολιτικής ή
ε'ννοε"? να ε'ίαομοση.
εθνικής ως κα^ έπιδρομικής τάσεως. Κ α ι έθνικήν
ίεραρχίαν κα'ι αύτόνομον ε'κκλησιαστικην ίιοιχησιν Άπογνόντες οί τών.Βουλγάρων αρχηγοί ό'τι Λζ
χα'ιε'ςαρχίαν ϊτ. παρεχώοησεν αΰτοΤς, αλλ'ε'ντδς κατορδώσωσί τι òca τής 'Εκκλησίας προσ53υγον εις
ώοισμε'νωνορίων .χατα τους άνε'χάΟεν εκκλησιαστι­ την τουρχιχήν κυβε'ρνησιν, ήτις αγομε'νη ύπο της
κούς νόμους .και κανόνας. Άλλ" οι τών Βουλγάρων αρχής τοΰ ΣιαιρεΤν χα'ι βασιλεύειν εβηκεν α ύ τ η τας
δημαγωγοί .χαι .τα πανσλαυϊστιχ« χομιτάτα τε'ως βάσεις του διαμελισμού τής τουρκικής, αυτοκρατο­
ταϋτα ζητοϋντες μσνην άοχήν χα'ι άςιωμα έβηχαν ρίας. Ό Ά α λ ή ,πασσας εςε'δοτο τοΤς Βουλγάροις
»που υπάρχει.Βούλγαρος, εις την βουλγαρικήν ές- φιρμάνιον, ό'περ 3ιά .τοϋ δεκάτου άρθρου όρίζον ό'τι
αρχιαν α ν ή κ ε ι την £παοχίαν έκείνην. Οί Βούλ­ πάσα επαρχία εν η τ α ουο τρίτα του χριστιανικού
γαροι άπήτουν οΰτω ο π ω ς ή 'Εκκλησία, εις ην ου­ πληθυσμού dm Βούλγαροι,, άνηκε ι εις την βουλγα-
δαμώς απόκειται τούτο, κύρωση την ε'κκλησιαστι­ ρικήν ε";αρχίαν, χατϊστρε'|/ε τάς γεωγραΐΐκάς και
κην κατάχτησιν της Θ;άχης και τής Μακεδονίας, ΐ'θνολογικά; ?:α:ρε'σ!ΐς τής 'Ανατολής κα'ι ίπήνεγκε
τιΟεΤτα όυτω τάς βάσεις χα\ της πολιτικής χατα σύγχυσιν, ε ; η ς οί Βούλγαροι ήλπιζον ότι ο^οελου-
κτήσεως. Ή 'Εκκλησία ωφειλε, κατά τ α ; [ϊουλγα- μενοι 0' ίνεοείκνυον ταχί'ως την Θρακην κα'ι την
ρικας ταύτας άςιώσεις,.χαταδιχάσαι ε'κ τών προτέ­ Μακείονίαν δονλγαρικάς. Ά λ λ α ταχε'ως εκείνος το
ρων τους ε'ν τή Θ ; ά χ η κα'ι Μακεδονία μ ή [ϊουλγα- με'γα αύτου συναισθόμενος λάθος ανέστειλε την
ρικους πληθυσμούς, ελληνικούς χαι λοιπούς, ε*"ς[ίε- τοΰ ολέθριου <γΐρμ<χνίαυ ίχτελεσιν τοΰτον 21 οιαίε-
βαίαν ε'χδουλγάρισιν, εις °ιαίαν τών πατρίων άπάρ- ςάμενος ò πολλών τ ή Τουοκίχ κακών αίτιος γενό­
νησιν. Και αληθώς, ποΤον ε'χεγγυον ηούναντο εχειν μενος .Μαχμούτ Χεοήμ πασσάς εις πάσας ε'νεάωκε
οι" λαο'ι ούτοι ύπίοαλλομενοι εις Έ χ χ λ η σ ι α ν ουνά- τάς τών Βουλγάρων αιτήσεις, κα'ι ό πχνσλαυϊσμος
με: εθνικής αο·/ής συγχροτουμενην κα'ι εκ τών προ­ έώρταζεν ε'πι προ-ς,άσει ευχαριστιών προς τον Σουλ-
•108 ΣΛΒΒΛ'ΠΑΙΛ ΕΠΙΘΕΩΡΙΙΣΙΣ.
τάνον την πραγμάτωσιν των ε"λπίδων αυτού, ελπί­
δων (ίασιμωτάτων. χαΟ* ό'σον οϊ Βούλ"αοοι άποδει-
κνυοντε; διά T Î τ ή ; οαψιλώς πα;εχομε'νη; άΰτοΤ;
προστασίας υπό των τοπικών άοχών χα'ι οία του
χρυσού των χ ο ρ τ ά τ ω ν ιδανικήν τίνα πλειονοψηφία·/
ε'ν ε'παρχία τινι τ η ; Θράκη; ή τ η ; Μακεδονίας,
ταυτην μεν 3ία οΰχ ει; μακράν θα ε'ξεβουλγάριζον,
τ α / ε ω ; 31 τ α ; αξιώσει; αυτών 01 επεξετεινον χα\
έιτt επαρχιών όμορων κα'ι εγκλειομε'νων μεταξύ τών
£ν τ α ΐ ; χώρα;; ταύται; κα\ ε'ν τ η κυοίω; Βουλγα­
ρία βουλγαρικών επαρχιών.
Ά λ λ ' ε : ; το στρατηγικον του το σχε'διον οΰδ' £νε'-
Οωκεν, οΰο' ήτο Java τον vi ενδώση ή 'Εκκλησία
τ η ; Κωνσταντινουπόλεως, xauò παν ά'λλο η εκκλη-
σιαστικον, τε?νον δε μόνον ε!; πολιτικού; σκοπού;.
'Απέναντι τ η ; εσχάτη; τ α ύ τ η ; - p ò ; τ ο υ ; εκκλη­
σιαστικούς νομού; υορεως, τ η ; συστάσεως Ε κ κ λ η ­
σία; òli φιρμανίου τουρκική; α ρ χ ή ; , ή 'Εκκλησία
Κιονσταντινουπόλεω; συνεχάλεσε το μέγα Χΐΐτή-
ριον τ η ; χριστιανική; αλήθεια;, οίκουμενικήν Σύνο-
òov, ό*πω; άπσφανθή. Τ α ύ τ η ; δε ματαιωΟείση; òli
την άντίστασιν τ η ; τουρκικής α ρ χ ή ; κα'ι την άρνη-
σιν της ρ'ωσσική; Ξυνοδου, γενιχήν τών 'Εκκλησιών
τ η ; Α ν α τ ο λ ή ; συνεχάλεσε Σύνολον, ή τ ι ; £ξε'3ωκε
το σχίσμα κατά τών παρά το οο'γμα του Ευαγγε­
λίου ζητούντων τήν διαίρεσιν τ ή ; ' Ε κ κ λ η σ ί α ; κ α τ ά
φυλά;.
Έξεμανησαν τότε οί τών Βουλγάεων δημαγωγοί
κατά του σχίσματο;, ουχ Οτι περ'ι χριστιανισμού
ίφροντιζον, ου τα δόγματα κα'ι τ ο υ ; κανόνα; τ ο ­
σούτο τρανώ; χατεπάτησαν, άλλ'ό'τι εολεπον χ«
ταστρεφόμενον rò τοσούτο τεχνήεν στρατηγιχον
αυτών σχε'διον τοΰ δόλω εκβουλγαρίσαι τήν Θ;ά-
χην χα'ι Μακεδονίαν.Το σχίσμα τ,ν δ φραγμό;, ό'στι;
αντετάσσετο τοΤ; Βούλγαροι; ποο; άνάδειξιν πλα
στή; πλειονοψηφία;, ή βάσις, έ φ ' ή ; τοΰ λοιποϋ
ε'στηρίζετο ή αληθή; κα'ι βεβχία 3ιάκρισι; μεταξύ
του ΆουΛ,γχριχου πληθυσμού, χ π α ν τ ο ; το σχίσμα
ασπασαμε'νου, χα': του ελληνικού. Μυρία ό'σα ώ;
έχ -:^υτοιι ίμηχανευθησαν προ; χαταστροφήν τοΰ
φραγμού τούτου χα'ι £π'ι αδικία τήν Έ χ χ λ η σ ί α ν
έγχαλοΰντε;, χατώρϋωσαν. φαίνεται, £ν με'ρει v i
καταπεισωσι κα'ι τήν όμόδοξον 'Ρωσσίαν, ήτις Οε-
λήσασα vi φανή ίπισης προ; π ά ν τ α ; δικαία, κιν­
δυνεύει νυν 1'νεχα τ ή ; μονομερούς ακροάσεως και
προσοχή; ε:; τ α ; αιτιάσει; τών Βουλγάρων κα'ι τών
ϋποστηριζοντων αυτού; πανσλαυϊστικών κομιτάτων
να φανή άδικο; π ; δ ; εΟνο; με(5* ου ποώτον συνεοεβη
εν "Ανατολή δι'άμοιόαίων ευεργεσιών κα'ι Sta κοινοΰ
α ί μ α τ ο ; εν τοΤ; πε~ίοι; των μ α χ ώ ν . Ά σ π α σ τ ο ν 0 i
ητο τοΤ; Βούλγαρο:; το σχίσμα, εάν πραγματικην
είχον πΛ£!9νο·!/η;'αν ϊ'ν <->:άκη xal =ν Ma/.ìòov;^-
άλλα τουναντίον νυν άπεόεικνύετο, καθόσον αϊ ;ν
Θράκη χαΊ Μακεδονία εκκλησία στιχα'ι £παρχίοιι
οϋοαμώς άπεσπάσθησαν έξ ολοκλήρου τ ή ; 'Εκκλη­
σία; Κωνσταντινουπόλεως αλλ* χι μεν πλεϊστΛ:
£ν ό'λω πιστα'ι ει; αυτήν οιετε'λεσαν, £ν οε' τισι μο­
νό/ άπεσπάσθησαν πλείονε; ή ήττονε;*£ουλγαρικχ!
κώμαι και χωρία. Οίίτω; £ν Θράκη αϊ επαρχίαι
Ί Ι ; α χ λ ε ί α ; , Βιζύης, Μυριοϊυτου, Γάνου χα': Χ ώ ­
ρα;, Αίνου, Διδυμοτείχου, Καλλιπόλεως oùÒ' έπ\
μικρόν ε"κ τοΰ σχίσματος συνεταράχθησαν έκ τών
επαρχιών Μαρώνεια; καί Άδριανουπόλεω; άπε­
σπάσθησαν πολλω ίλαττον του ήμίσεος, ε'ν μόναι;
il τ α ? ; ε'παρχίαις —ωζουπόλεως, "Αγχιάλου, Μεσημ
βοία; x a t Φιλιππουπόλεω; απεσπάσθηταν πεοίπου
τα δυο τρίτα Έ ν δε τ ή Μακεδονία ή Θεσσαλονίκη
κα\ at πλείους τών εί«<ιχοπών_αυτής, ή Κασσάν-
δοειχ, ή Βε'ρροια, ai Σε'ρ'ραι, τα Βοοενα, το Σισά-
νιον, ή . Ιναστορία, περιε'χουσαι περί τ ά ; 400,000
χριστιανών κατοίκων, οόοαμώ; συνεταράχθησαν,
πασών SI τών λοιπών επαρχιών, εξαιρουμένων μό­
νον τ ή ; Βελισσου και τών Σκοπίων, το πλείστον
με'ρο; έμεινε πιστδν τ ή 'Εκκλησία, xaOò μ ή So'jÀ-
γαριχόν. _Γ ··
Ή α π ο τ υ χ ί α αίίτη τών Βουλγάρων ει; τήν υπό
ε'χκλησιαστιχον πρόσχημα χατάκτησιν της Θράκη;
κα'ι της Μακεδονίας, προήγαγε τους τών Βουλγά­
ρων ήγετας κ α Ί τ α υποστηρίζοντα, α.υτους κομιτάτα
να προε'λωνται τήν δια τ ή ; ανταρσία; 4Òov. Aùroi
εχεΤνοι οί τε'ως τον σουλτάνο» γεραίροντες ώς έλευ-
θεβωτήν τών Βουλγάρων, ΐξανε'στησαν ήδη χατ'
αύτου" ουχί προ,.ßoppäv άλλα τ:ρδς νότον τοϋ λ?-
μου, πρδς νομιμοποίησιν της κατακτήσεως, ίδηγ:α;
δε εΤχον το δια πυρ3; κα\ σιδήρου χαταστρε'-ίαι τον
έλληνιχον χα'ι τουρχικον πληβυσμον, ώς απεδείχθη
ίκ τών έγγραφων τών κομιτάτων, απερ κατεσχϊ-
8ησαν παρ'αϋτοΤς. Ά λ λ ' α ΰ τ ή αυτή ή έπανάστατι;
τών Βουλγάρων χοιταδεικνυει το κενόν xat μάταιον
τών έιΛ τ ή ; Θρα'χης κα'ι Μακεδονίας αξιώσεων of-
τ ώ ν ε'ξαιρουυ.ε'νου με'ρους τοϋ κάζα του Ταταρ πα-
ζαρτζ'χ, ούδαμοϋ άλλαχοϋ τών δυο τούτων χωρών
ουδ'ίχνος £ράνη επαναστάσεως, μείζων δ* αποοει;:«
δεν ήδύνατο να ύπαρξη τοΰ ο'τ: Ιλληνιχώταται ή­
σαν χα'ι oùy\ ΒουλγαριχαΊ at μεγαλοπολει; ΘραχΊί
Άδριανου'πολ·.; κ α ι . Φι)νΐππούπολις χαι τ»«του
Ι'νεκα ή πυρπόλησι; αυτών έπεοάλλετο υπό των
κομιτάτων. 'Εν τούτοις ε'πήλΟΐν ai εξ άντεκδιχν
σεω; μεν, άλλα θηριώδεις και άσύγγνωστοι '^
ν,χτχ*. σ-ραγαι. ή δ ' Ε ύ ρ ώ π η , προεξαοχούση; '-^
'Ρ.οσσία;, λόγ;.» φιλανθρωπίας, ε'νόαηεν ό'τι •','>•>
νατο v i παραίΛε'ψ-ρ £ν με'ρει ÊÛvtxà «*« tff-oprx»
δίκαια τ ώ ν αΛΛί.ιν. τοσούτω μάλλον οσω ω; '-* · · '
συγκεχυμένων περ'ι τ ή ; εθνολογία; τη; Αν
J12
 ΣΛΒΒΑΤΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΙΙΣΙΣ.
-Αηοοίοριών ηθέλησε v i βασ'ισθή sì? τον χάρτην
τ , ΰ χ. Κη«?τ·
· \ τ υ / ω ; χ α ' ό X 2 '? r r iî ούτος χα; α; πλεΤσται
-„ -fî%- εθνολονιας Τ Ϊ ; "Ανατολής γνωστών £ν
Κϋίώπη πληροφοριών £χ σλαυϊκών προέρχονται
- r vcöv, ή Ss άγνοια τοΰ τόπου, της γλώσσης, τών
γθών κα'ι εθίΐιων παρασύρει πολλάκις εις πλάνην
>, τ ο ύ ς ειλικρινέστατους κα\ οιλαληθεστάτους
- ; άχτοοας των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Ούτως ου
όααώς ε'δίσταζε πρόξενος τις, β χ. S t u a r t , λογιχώ-
τατα εξελεγχθείς ΰπο του x. A l b e r t D u m o n t ,
άνακηρύςαι σλαυϊχά τ α έλληνικώτατα τήν τε χ α τ α -
γωγην xaù 7 : , \ v γλώσσαν χ α ί τ α ήθη χαΊ τα έ"θιμα
νωοία του έν Ή π ε ι ρ ω Ζαγορίου, ?χ του σλαυϊχοΰ
τοΰ ονόματος της χωράς παρασυρόμενος Ά λ λ ' ί μ ω ς
άχρ'-β ε'στειο; τι; π α ρ α τ ή ρ η τ ή ; κ α \ αμεροληπτότερος
ήδύνατονά παρατήρηση ί « πολλαχοΰ της Θράκης
χα': Μακεδονίας οι Βουλγαϊόγλωσσοι γνήσιοι είσιν
"Ελληνες, ούδεν κοινδν μετά των πε'ραν του Α'ι-
υ.ου Βουλγάρων έχοντες, ότι πολλαχοΰ ο? 'βουλ-
γαοόγλωσσσι ουτοΊ, καίπερ μυριοτρόπως έαδιουρ-
γούμενο·· υπό των άποστο'λων τοΰ βουλγαοισμοΰ,
άλλ'ίσχυρδν έχοντες το συναίσθημα της ελληνικής
αυτών καταγωγής, συνττ,ροΰσιν άςιόλογ^α ελληνικά
σ/ολε~α, εις α οί παίδες χαθ'ίκατοντάδας φοιτώσι.
Τρανωτάτη απόδειςις τούτου είναι ό'τι ix των πεν-
τακισχιλιων βουλγαρογλώσσων μεν άλλ'Ιλληνικω-
τάτων κατοιχων τών Βοδενών τετοακόσιοιμόνον είσ'ι
Βούλγαροι, οι δε λοιποί συντηροΰσιν ίδια δ α π ά ν η
αςιολογώτατα ελληνικά σχολεία, εις α αοιτώσιν
υπέρ τους 400 παίδες, προς δε και Σύλλογον όπερ
τών ελληνικών γραμμάτων. ...
Πριν η προειώμεν εί; στατιστικήν εκθεσιν τοΰ
πληθυσμού τ η ; Θράκη; κα'ι της Μακεδονίας, ανάγ­
κη να παρατηρήσωμεν δλ.ίγα τινά πολλήν έχοντα
την σπουδαιότητα δια τ η ν όοθήν του πληθυσμοΰ
τών χωρών τούτων ε'κτίμησιν. Κα'ι ποώτοιΐ ό'τι μίν
ο ελληνικός πληθυσμός ευρίσκεται συμπεπυκνωμε'νος
iv τα~ς πολεσι χα'ι εν τα~; κώααι;, ένθα κατοι
xoùai-j εύποροι γαιοκτήμονες, απέραντους ε'κτάσει;
γαιών ε'ν το~ς πε'ρι; κεκτημένοι· ό δε βουλγαοικος
πληθυσμός, εξαιρουμένων τών βσοειοτάτων της
Θράκηςχα'ι της Μακεδον'α;. εστ'ι διεσπαομε'νος εί?
χωρία ε'κ 10 η 20 οικιών έ'^αστον συγκείμενα xx'i
ευρισκόμενα ε'ντος ε'παύλεων. ών ή ιδιοκτησία ανή­
κει εις τους εύπορους τ ώ * πόλεων κάτοικους Τουρ
Χους κα'ι "Ελληνας. Ο ύ τ ω εν τ η επαρχία Σζοί·7>ν
εκ 30 βουλγαρικών νο>;ίων καί 18 μικτών," 16
μόνον ειτιν ιδιοκτησία τ ••"•ν κατοίκων, ε'κ δε τών
λοιπών 12 είσιν ιδιοκτησία τουοκική, 8 ιδιοκτησία
ελληνική κα'ι 18 μικτή 'Ελλήνων κα'ι Τοΰοχων.
Οι ιδιοχτήται δ'ούτοι δ ύ ν ι ν α ι , οσάκις βοΰλονται,
•ΊΟ Ο
ν'άντικαταστήσωσι τους ε'ιγάτας αυτών δΓ ά'λλων.
Έ κ τούτων δήλον γίνεται ποώτον, ότι οί πλείστοι
τών ε'ν Θράκη κοΛ Μακεδονία Βουλγάρων δεναπαρ-
τίζουσι μόνιμον άλλα κινητον πληθυσμδν, μετα&αι-
νοντα άπδ το'που εις τοτκον κατά τ ας ανάγκας εαυ-
τοΰ κα'ι τών γαιοκτημο'νων δεύτειον, 5τ·. πολύ
σφάλλονται οί βασιζο'μενοι 1-\ τών εθνολογικών
χρωμάτων π;ος ε'κτίμησιν τοΰ πραγματικού ,πλη
θυσμοΰ τών χωρών τούτων. *Εν μόνον παράδειγμα
άοκε? ποος άπόδειςιν τούτου. ' Π επαρχία Θεσσα­
λονίκης {ν Μακεδονία περιέχει ε'ν ό'λω πληθυσμδν
4 7 5 , 0 0 0 ψυχών ε'ξ ων £ν πε'ντε μόνον πολεσιν, ε'ν
Θεσσαλονίκη, Βείόοια. Ναουση, Βοδενοΐς κα\ Γε'-
νιτζε χατοιχοΰσιν 150.000 ψυχα'ι, οί δε λοιποί είσι
συνωκισμενοι ε'ν 500 χωοιοις κα'ι 275 ε'παυλεσι,
χατεχουσαις εκτασιν, ης το μήκο'ς Ιστιν 140 χίλια
με'τοων, τδ δε πλάτος ύπεο τα 100. "Εντεύθεν ό
ελληνικός πληθυσμός παο'σταται εν το?ς χ ά ; τ α ι ς
δια μικρών σημείων, ό δε βουλγαρικό; δια χρώματος
έπεκτεινομε'νου ε'πι πεοΐ'^ε'ρειαν δεκάωοον 20 μόλις
περιε'χουσαν χωοία κα'ι περ'ι τάς 1000 J/υχίς κα'ι
ήτΓς καθ'όλοκληρίαν σχεδόν ε'στιν ιδιοκτησία'Ελλή­
νων ή Τούρκων δια δε του στρατηγήματος -τοΰτνι
πείθεται ή Ευρώπη ό'τι ή χ ώ : α είναι βουλγαρική.
Μετά τ α ολίγα ταϋ'τα οί Σύλλογοι Κωνσταντι­
νουπόλεως τολμώσι να συστήσωσιν εί; την £πι
σταμε'νην μελε'την τ ή ; Ευοώπης την ε'πισυναπτο-
με'νην στατιστικην της Θράκη; κα\ Μακεδον:?.;,
βασίζομε'νην ουχΊ επί αυοαιρε'του ε'κτιμήσεω;, άλλ'
£π'ι επισήμων πηγών κα'ι επ'ι πληοορορι ών ε'π'ι
τόπου συνειλεγμε'νων.
Έ κ τ ω ν επισυνάπτομε'>ων πινάκων περ'ι τοΰ π λ η
θυσμοΰ έν τα~ς δυσ'ιν ε'κείναις ελληνικά"; ε'παρνίχι;,
ίκανώ;, yçvjoîiu.iv, αποδεικνύεται ό'τι μεΟ'ό'λα; όσα;
το έλληνικον έθνος ύπεστη ε'ν αΰταΤ; Ουσία; κα'ι
καταστροιράς χάοιν της ελευθέριας κα'ι της ά ν α π τ υ -
;εως τών χριστια ικών της "Ανατολής νύλων, οΰχ
ήττον όμως έχει κα'ι πάλιν πληθυσμδν k'Jiórzzov
τοΰ βουλγάρικου, πληθυσμδν ειϊπορον. άστυκδν κα\
αόνιαον, ενώ ό τών Βουλνάοων επηλύς εστί και
κινητός, οΰδε κατώοθωσε, καιπεο ϋπδ άπλε'του
χρυσοΰ τών πανσλαυϊστικών κομιτάτων υποστηρι­
ζόμενος, να συστήση κέντζα. πληθυσμοΰ, ola. τα
άνε'καθεν υπό 'Ελλήνων οικσυμενα κα'ι £ν τ ή ίστο-
οία της 'Ανατολής ϊνοο^ον διαδραματίσαντα πρό­
σωπον. Καίτοι οΰδεμίαν ή ίστοεία £κτδ; τ ή ; τοΰ
Βατακ άναϊ.ε';ει πανο)λεθοίαν τών Βουλγάρων, το
λ ά θ ε β ι ώ σ α ; αε'ι τ.ροίλομ.ένων τών κίνδυνων τοΰ
υπεο ε'λευθεοία; κα\ υπεο του ανθοωπισμοΰ αγώνος,
καίτοι υπδ ά-ανών κομιτάτων γαΐαι ηγοοάζοντο
κα\ οίκιαι ώκοδομοΰντο π ί δ ; χρήσιν τών Βουλγά-
οων εν τα~; Ελληνικωτάται; τών πόλεων, oàv κα -
 IO ΣΛΒΒΑ.ΤΙΛΙΑ Ε Ή Ι Θ Ε Ω Ρ . Η Σ Ι Σ .

τωοΟώΟη ό'μω; ά'χρ: τούδε ν' άντικατχστήση τήν Έπιτοε'ίάτωσαν S' ήμ?ν α? μεγάλαι x a t σοβα'ι
έλ,ληνικήν πλειονούηρίχν βουλγαρική έν τα~;-πα- εύοωτταϊχα: κυβερνήσει;, όπερ των δικαίων -où μό­
τζί-71 τοΰ Άριστοτε'λου; κα'ι 'Αλεξάνδρου χα": έν ττ\ νον τοΰ ελληνικού εθνου; άλλα κα\ του καθόλου
εστίχ τοΰ μεσαιωνικού κα'ι νεωτέρου πολιτισμού. πολιτισμού συνηγοροΰσι, παρατηρήσαι δτι στ:ου-
'Λλλ'έκτο; τ ή ; πλεινοψη-ρίχ;, ήτ>.;. άναμιισβη- δαιότατον τυγχάνει στοιχεΐον où μόνον προ; ε'Ονι-
τ ή τ ω ; άνηκε; τ3?; 'Έλλησι. μ η δεν συνηγοροΰσιν κον χαρακτηρισμών τών χωρών, αλλά κα\ προ;
υπέρ αυτών κα'ι πχσχι χίάρχχ':. κ α θ ' ϊ ; τ ά νεώτερα έςασ^άλισιν τών ελευθεριών κα\ τών δικαιωμάτων
έθνη εσχημχτίσΟητχν, την έθνικήν αυτών ενότητα τών λαών, ή διάκρισι; μετα;ΐ> τοΰ τών πόλεων
έπιζητήσαντα ; Έ ν τ α ϊ ; δυσ'ι τ α ύ τ α ι ; / ώ ρ α : ; τα~; πληθυσμού και τοΰ .αγροτικού. Δεν άγοοΰσ-tv αί
ύπδ των Βουλγάρων διεκοικουμε'ναι;, οΰδαμοΰ δ με-γάλαι εϋρωπα'ίκαι δυνάμει;, -ΛΪ τοσούτον προσε-
λαό; c ï r o ; δύναται έπιοεΐξαι ίδιον έκπαιδευτικον κ τ ι κ ώ ; μελετώσαι τ η ν προόδον τών οιλελευθε'ρων
κατάστημα, ει μ ή -ou τοιοΰτον υπάρχει άναλώ- ιδεών, ό'τι οπού δ τών πόλεων πληθυσμό; τω ά-γρο-
μασι των πανσλαυΐστικών κομιτάτων διατηρου ;τικω ô - ε ί χ ε ι ν και παρε'πεσθαι ήναγχάσθη, ή άν-
μενον άλλα και τοϋτο ο\>/\ τον άνθρωπισμον, ουχί τίδαασι; την πρόοδον κάτενίχησε χ α ν ε π η λ θ ε τ υ ρ α ν -
την των εθνών αδελφότητα Olà τ η ; ε π ι σ τ ή μ η ; ;νία, π α ρ α κ μ ή κάνκα.τάπ'τωσι;.'Δενάγνοοϋσιν οτι
επιοιώκον, άλλα οθόνον μο'νον κα'ι μΐσο; ασπονδον •οΐ τά;.Ίλευθερίά; τών Χ'αώ.ν.'^ημευαΊχν,τες -δεσπόται
κατά των συνοίκων εθνών έμπνε'ον τ ω άμαθε? :πρώτιστα κα\ μ ά λ ι σ τ α ' την ό'ώνην' -χ«Υ τη-νέπί-
τούτω κα'ι άπλοϊχώ λαω κα'ι πεΤθον αυτόν 6'τι ή δρασιν ταΰ τ ώ ν πόλεων πλ-η&υίσμοΰ χατε'πνιξαν, δπο-
μόνη πρόοδο; αΰτοΰ έγκειται ε'ν τ η συλήσει κα'ι !
βάλ'όντε; άυτον τδ) αμάθεΤ .Χα\' εύχολω; παραπει-
καταστροφή των αλλότριων. Πλε?στα: ό'σαι ένεκα θομε'νω άγροτικω λ α ω . Έ ί δε ταΰτα άληθευουσιν έν
τούτων έκκλητίχι ίλληνικχ'ι κα'ι σχολε?α, τα μεν χ ώ ρ α ι ; , οπού δ πληθυσμό; tv έθνιχον απαρτίζει
[ϊχνδαλιχώ; ϋπο τοΰ βουλγαεικοΰ λαού κατεστρά- σύνολον, ώ ; ή'ιστορία τών νεωτέρων εθνών απο­
-,ρησαν, τ ά δ ε ίεροσύλω; διηρπάγησαν, δ ι ' χ το έλ- δεικνύει, τί άδικώτερον, τι οόνιχώτερον, τολμώμεν
ληνικον εθνο; οικχιοΰτχι ν'άπαιτήση παρά τ η ; πε- είπεΤν, δια τον πολιτισμον η τοΊκαθυποτάξαι έν χ ώ ­
πολιτίσμε'νη; Ευρώπη; την δικαίχν άπσζημίωσιν. ρα, έν ή δ πληθυσμό; έστιν ί π ι μ ι χ τ ο ; , έν ή .τον
Ti lì το έλληνικδν ?3νο;, το μειονοψη-ροΰν κατά αγροτιχον πληθυσμον αποτελε"? το πλείστον εθνο;
τοϋ; Βουλγχοου;, έν τα?; χώοαι; τ α ύ τ α ι ; να έπι- ου μόνον καθυστερούν ει; τον πολιτισμον, άλλα κα'ι
δείξη δύναται ; Λεν υπάρχει χω;;ον ε'ν Θράκη κα'ιέν
τρανά- παρασχον δείγματα -τη; μισαλλοδοξία;, τοϋ
Μακεδονία άνώτερον των 500 ·!/υχών πληθυσμον
οθονου κα'ι του αδυσώπητου αυτοΰ κατά τών ά'λ-
αριθμούν, ε'ν ω να μ η διατηρήτχι εν τουλάχιστον
λων εθνών μίσου;, το καθυποτάξαι, λε'γομεν, εί;
σχολε?ον τ η ; π ρ ώ τ η ; παιΐεύσεω;, έν δε το?; μεί-
τον αγροτιχον τοΰτον "πληθυσμον τον τών πόλεων ;
ζοσ; κε'ντροι; του πληθυσυ.οΰ ε·ϊτιν ·δε?ν κα'ι δύο η
Ά ν ε ξ α ρ τ ή τ ω ; π ά σ η ; εθνική; θεωρία;, δεν θα ήτο
τρία τοιαύτα, χα"; γυμνάσια κα': παρθενχγωγε?α
ανάςιον τοΰ εΰρωπαϊκοΰ'πολιτισμοΰ το καταστρε'ψαι
κα'ι νηπιαγωγεία ουδέν ά λ λ ' ή ελληνικό Τ; χρήμασι
τα μονά έκπολπτευτικά κε'ντρα των χώοών τούτων
συντηρούμενα, και i-\ πχσι τούτοι; τ α έχπχιδευ-
χάριν έπηλυδων τιν<«ν αγροτών κα\ άποκτεΤναι
Τ'.κά ε'κεΤνα σωματεΤα. του; Συλλόγου;, δι' ων το
έν α ύ τ α ι ; την μολι; γεννηθεΤσαν προοδον ; Δεν αν­
•λληνικον εθνο; έίήρμοσεν ένΤουοχίχ, ει; τ η ν πζ-io-
τίκειται τοΰτο προ; τα δίκαια τ η ; φιλανθρωπία;
òov κα'ι ει; τα γράμματα την μεγχλην αρχήν τοΰ
κα'ι τοΰ χριστιανισμοΰ, απεο έπεχαλε'σατο δικαίω;
συνεταιρισμού. Πεντήχοντχ τοόλχχιστον χιλιχδε;
ή ορθόδοξο; 'Ρωσσία κα'ι έΰ'οί; ηγε'ρθη δ τελευταίο;
παίδων 'Ελλήνων ε'ν μόνη τ η Θ : χ χ η κα": τ η Μα­
μυριονεκρο; πόλεμο; ; Δεν θα ητο τούτο ή μεγίστη
κεδονία ;οιτώσ;ν ει; τα σχολεΤα. και περ": τού; 50
και δεινότατη Αάσι; τ η ; κακοδιαικήσεω;, προ; χα-
σύλλογο; μοχΟοϋσιν xóxvoj; προ; ποοαγωγήν κα*!
ταστροφήν τ η ; δποία; τοσοΰτοι Ιρ'ρευσαν -ποταμοί
πολλαπλασίασιν αυτών. Ταύτα οέ πάντα αυτομά­
του; ε; χϋτοΰ τοΰλαοΰ άτ:ορρ:Όυσ:ν, οΰτε υτ:ο-/ρεω- αιμάτων,τοσαΰτα δ'Ιπαθον οι χριστιανικοΊ τ ή ; Α ­
τ ι κ ή ; -αιοευσεω; τ:αρ'ήμΤν ϋτ:α;/ούση;, ούτε κυ νατολή; λαοί ;
βερνητίκή; ϊ ρ ω γ ή ; τταρεχομίνη;. άλλα κα\ προσ­ Κα'ι υπό αλλην 8" ε.ποψιν αΰχ ήττον σπουδαία»,
κομμάτων ίστ:ν ό'τε ταρεμβαλλομε'νο)'/ χα": των αποδεικνυομε'νου οτι τ ή ; έγγειου ιδιοκτησία; κάτο­
Ε λ λ ή ν ω ν ηναγκασμενων ου μόνο/ υ~ε: των γραμ­ χο: είσιν έν τ α ? ; χώραι; ταύται; Τούρκοι κα'ι Ελ-
μάτων άγωνίζεσΟαι, άλλα κα": - o ò ; τ α ; - α ν τ ο ί α ; ληνε;, οί δε Βούλγαροι έργάται άπλοΤ τών γαιω"
ΐ'ττ.Ο/σε:; χα"; a-jTcòixiz; των ττολλα/οΐΐ κα'ι τ η ; τών συνοίκων αυτοί;, ή πεπολιτισμενη Ευρώπη, Ά
Τίροστασία; των -'ττιτοπίων άρχων άτιολχυόντιον τοσαύτα; προσπάθεια; καταβχλοΰσα ο π ω ; σύντρι­
Βουλγάρων ύπερααυνεσύα-.. ψ η το οοβερον τε'ρα; τοΰ σοσιαλισμού και τ η ; Χ " '
νοκτημοσύνη;, ό'περ απειλεί να καταστρεγ'|\ -1·
 ΞΛΒΒΛΤΙΛΙΛ ΕΠΙΘΕΠΡίΙΣϋ:. •ill

ί. ,-,- :';' ων εοοχ,ονται αι νεωτεεαι κοινωνία·., Ι νοτίω τ α ύ τ η "Ανατολή ή τ ι ; φυσικά έχει όρια τ α ;
;·.» Οά ύπεστήριζε τουναντίον εν 'Ανατολή το τερα; Ι μ ε γ ά λ α ; σειοάς τών όοε'υΐν. ή £λλη·".ι·.ή ε'Ονότη; ε'κ-
I /' ' _ . < ' . . , . , / - ~ π· ·
-}Ζ'θ, παοαδίδουσα ει; την διάχρισιν ε'ργατική;
ia 3o χ α ι τεινεται συνέχω; απο του Αορισυ μέχρι του lì υ -
τάςεως, ακτήμονος, i - ' " i ' ιΰονε:2; την ευ-
ςείνου, υ.όλι; οιακοπτοαε'νη εν.αχοϋ υπό ά'λλων ε'-
_ 0 - r , , ναιοχτήμονα κα'ι προηγμενην τά;:ν, κα'ι
Ονοτήτων Οιεσπαρμένων ei; Blasona μέρη, πάσα 5'
λιίαν αρπαγής, λεηλασία; και καταστροφής κα-
άκρωτηρίασι; τ ή ; χώρας τ α ύ τ η ; καταστρε'-ρει την
5:-τώσα παν δημόσιον η ίδιωτικον κτί;ιον; TÒ ζ α
ενότητα τ ή ; '.ουλή; τ α ύ τ η ; . Ά π ο τοϋ Ταινάρου
'α'οειγαα τούτο, η καΟιε'ρωσι; αυτή τ η ; α ρ χ ή ; τ η ;
με'χρ: του Βοσπόαου ό ελληνικός πλη6υσυ.ο; ύπεο-
κοινοκτημοσύνη; ε'ν 'ΛνατοΧ^, δεν είναι αρά γ ε
βαίνει τ ί Ί,000,000 ψυχών, άρχε" 3' ε'λαχίστη
ε'πίυοβος οιά'ποϊσαν την Εύρώπην, ή ν ' ά - ò τοσού­
μειονοΐ/ητ/ία εν τισι χώοαι; προς νοτον τοϋ ΑΊμου
του χρόνου προσπαθεί να υποσκάψη ό διεθνής σο
να καταστ^ε'ψη τα γεωγραφικά, τα ϊστοριχα, τα
σΓαλισμο; ;
ε'Ονολογιχα οίχαια του συνεχοϋ; τούτου πληθυσμού;
Où/ ήττον ίπιφοβον προηγούμενον δια" τήν ενό­
Άρκουσι 4 0 0 , 0 0 0 κα6αρο\ Βούλγαροι επικαλούμε­
τητα των ευρωπαϊκών εθνών χα'ι την άκεοαιότ-τχ
νοι π ς ο ; ίπικουριαν αυτών 4 0 0 , 0 0 0 ' Ε λ λ ή ν ω ν άπο-
των ευρωπαϊκών ^ωρών.ηοελεν εισδαι ή ε'γκαινι-
μαΟοντων τήν πάτοιον γλώσσαν ίκ καιρικών περι­
st; τή;'πχραδό!;ου τ α ύ τ η ; αρχής, καά'ην ουχί πλέον
στάσεων, άλλα τηστών εις την εθνότητα αυτών,
ή 3ιά των οπλών κατάκτησι;, οϋχ'ι ή εν TÏV. χώοα
όπως καταστραφή ή υπαρξις λαοϋ ιστορικού, #ν
παντελή; άντικατάστασις έκλείψαντο; λ α ο ϋ ύ π ' άλ­
έσεβάσΟησαν τριάκοντα α ι ώ ν ε ς ; Να\, οεν οιστάζο-
λου, αλλ* δ απλού; έποιχισμος κχ\ ή νομαδική
μεν να εΐπωμεν ό'τι άούνατο; άπο&αίνει ή ύπαρ;ι;
έγχατάστασις εργατικών τ:νων τάςεων, άοκοϋσι π ο δ ;
ί τοϋ ελληνικού έθνους, διακοπτόμενη; τ ή ; ε'θνολογι-
κατχστροφήν τ η ; ένότητο; ενός ε*0νου; κα'ι τ η ; α­
ί κ ή ; αΰτοΰ συνεχεία; καί διαιρουμένου sì; μικρά
κεραιότητα; μια; / ώ ρ α ; . "Οταν ή θεωρία τώνγεω
ί αποσπάσματα αδυνατούντα να άντιτάξωσι την έλα-
γοαφιχών ορίων συνόυάζητχι μετά τών δικαίων του
J χι'στην άντίστχσιν εί; τήν ε'πιδρομ.ικήν Slav. Πο>;
επικρατούντος- εντινι χώρα uro την επο-ìtv του
Γ; ; είναι δυνατόν να ϋπάρςη ελληνική Θεσσαλία, ελ­
πληθυσμού κα'ι ΰπο πάσα; τ α ; αλλάς έ-ό-ίεις «Ονου;
ληνική "Ηπειρος, έλληνιχον 3χσίλειον, ελληνική
ουδεμία α ρ χ ή του αναγνωριζομένου υπό τ ή ; νεω­
"Αδ::ανούπολ·.ς, ίλληνιχή Κωνσταντινούπολις, ο­
τέρα; Ευρώπη; δικαίου, ε'πιτρε'πει τήν κ α τ α ι τ ο ο ^ τ ν
πόταν ή συμπαγής Βουλγαοία συμπνίγη δια τών
τ ή ; εθνική; ένοτητος κα'ι άχεραιότητο; έν τ ή χώοα
πολυσχιδών α υ τ ή ; πλοκάμων τάς άπεσπασμενα;
ταύτη και το άποσπαν έ; α υ τ ή ; λόγω ε'θνική;
τ α ύ τ α ; λωρίδα;, οπόταν £κ\ τ ή ; κ ε ΐ α λ ή ; τών δυ­
πλειονοψηφίας με'ρη αναπόσπαστα άπο τοϋ γεωγοα-
τικών ελληνικών χωοών ε'πιχάΟηται ό övxo; τ ή ;
φιχοϋ αυτών συνόλου. 'Εάν ποτέ ήθελεν άναννω-
Βουλγαοία; δια τοϋ Γράμμου, διακόπτη κα\ αυτήν
ρισΟή τοιαύτη ά ρ χ ή ; θα ε'δικαιοΰντο ο: Σϊναι απαι­
τήν παοαλίαν ζώνην ποο; δίσμα; τ ή ; Θεσσαλονί­
τούντες τήν Καλυορνίαν, η ή Βελγική τοϋ; Φλαν-
κ η ; κα'ι προ; ανατολάς τ ή ; Χαλκιδικής, διακόπτη
μανδοϋ; τ ή ; Γαλλία;, ίσως δε καί τινε; των με­
καϊ αυτήν την από Ινωνσταντινουπόλεω; ει; Ά -
γάλων πόλεων τ ή ; Ε υ ρ ώ π η : ήαελον άπαιτηΰτ λό­
δ;ιανούπολιν σ'.δη:οδ;ομικήν συγκθ'.νο>·/!αν διά τ ή ;
γω εθνικής πλειονο-ίηιία; ϋπο ϊλλων ε'Ονών Έ ν
κ α τ ο χ ή ; τοϋ Λουλ: Βουογάζ; Ο ΰ χ ι άρα μόνον πεεΛ
αύτη τ ή "Ανατολή, όπου λόγιο τ ή ; εθνική; πλειο-
ι δύο χωοών πρόκειται διά το ελλην.χον εονο;, άλλα
νότητο; δημεύονται εί; την νε'αν Βουλγχοίαν α:
ι πε:Ί α ύ τ η : τ ή ; ΰπάρςεω; α ϋ τ ο ΰ . ή τ ι ; ά'ρδην κατά
πλε?σται χώραι τ ή ; εντεύθεν του Αί'μου χεοσοννή-
! στ;ε;εται διά τ ή ; καταπατήσει»; τών ίστοοικώ/
σου, έάν πλήρη ή αρχή αύτη ελάμβανε·/ ε'-jacuo-
J αυτοί! δικαίων κα'ι τ ή ; καταστροφής τών ιρυσι/.ών
γην, π ί τ α ή δυτική παράλια τοϋ"Εΰ;ε'νου ωΐειλε
νΐωγοατ,'.χιον οοιοιν. απερ χοιρι,ουσ·. τ α ; σΛαυικα;
να ^αρακτηρισβή ελληνική, ελληνικά"; α: παοαδου-
χ ώ ; α ; άπο τών ελληνικών κα"ι εξασοαλιζουσιν άμ-
νάίειοι τή;' "Ρουμανία; πόλε:;, τουρκική ή Siêï-yj-
•^>τε';αι: ε'λευΟε'οαν ύ'πα;;ιν και ε'Ονικήν ανάπτυςιν.
τζα η μάλλον ταρταρική xa'i χιρκασιακή κατά πο-
Καθήκον ίεοον κα"ι άπαράγραπτον ουχ\ πλέον
Λυ ίσχυροτερον λόγον ή καθ' Óv ναίακτηοίζονται
υπέ; τοϋ ήυιετε'οου εΟνου;, άλλ'ύπέρ τοϋ ευρωπαϊ­
[ίουλγαριχα'ι χώραι κα'ι πόλε:;, ε'ν πολλχΤ; των ό­
κού πολιτισμοϋ νομίζομεν ότι έπιτελοϋμεν ιοεροντε;
ποιων οόδε εί; Βουλαρο; ά π τ ν τ α . Έ ν τούτοι; αί
εί; γνώσιν τών εϋοωπαϊχών δυνάμεων τήν αληθή
χώραι ε'κεΤναι θεωρούνται ώ; ίναπύσπαστχ αε'ε-η τοϋ
κατάστασιν τών ^ωρών τούτων τ ή ; 'Ανατολής
γεωγραφικού κα'ι εθνολογικού Γυνόλου ε:; ο άνήχου-
κα'ι δεικνύοντες το δεινδν με'λλον, ό'περ αναμένει αυ­
σι y.oto·' δ' ε'ν τ ή νοτίω Α ν α τ ο λ ή έ;χ:υ.όζετα: io-
τήν κα\ ϊ ; α υ τ ή ; κινδυνεύει νά διαδοΟή κα'ι νά κα-
/ ή καταπατούσα τα δ'χχια καί ζατχστοε'^ουσα
ταλάίίη συμπασαν τήν Εΰοώπην έν πεοιπτώσει
την εθνική ν ενότητα τοϋ :>.Ληνικοϋ »Ονου;. 'Εν τ ή
λύσεως το'αύτης. οι αν ποοοιωνίζεται ή συνθήκη
 ΣΑΒΒΛ'ΠΑΙΑ
του Αγίου Στεφάνου. Άρχου-:: τ η 'Ανατολή " à
içz'.-x'.z. 'i-i: ε'πετώ;ευσζν ε'ναύτή είκοσ'.ν αιώνων
ίτ:·.ίζομχ\, άρκεΤ ή s c S i p i ΐΐήμωσι; χα': κατα­
στροφή. ήτ:ς επήλίεν εν τ ή / ώ ρ α , ε"ν ή πρώτον
άνεθαλεν ò ευρωπαϊκό; πολιτισμό';. "Εν ονόματι
τσίί πολιτισμού τούτου, ε'ν ονόματι τοΰ δικαίου τών
εθνών, εν ονόματι των εΰεωπαϊκών συμφερόντων,
ε'ν ονόματι της κοινωνία; ε'πικαλσύμεΟα την δικαιο-
σύνην κα'ι τήν σύνεσιν των μεγάλων ευρωπαϊκών
δυνάμεων και τ η ; ομόδοξου 'Ρωσσία;, ήτις προή­
χ θ η , πιστεύομεν, εις την Sta τ η ; συνθήκης τοϋ
'Αγίου Στεφάνου λύσιν, μόνον διότι ένόμιζεν α υ τ ή ν
σύμφωνον ττρος τα δίκαια τ η ; άνθρωπότητος. Ου­
δαμώς ίλπίζομεν έτι, οιαδήποτε κα'ι ί ν η ή i n a ­
i a c i ; των ευρωπαϊκών δυνάμεων ττερί τ η ; λύσεως
τοϋ ανατολικού ζητήματος, θέλουσιν άνεχθή την
καταστροφήν τών πολυτιμότατων κατακτήσεων
του νεωτέρου πολιτισμού, οΰδ' cTrt θυσιάσουσι τ α
δίκαια εβνους, όπερ τριάκοντα όλους αιώνα; ύπερα-
θλήσαν τ η ; / ώ ρ α ; ταύττ,; κα'ι τ:ρότχοτ:ον γενόμενον
τοϋ ευρωπαϊκού πολιτισμού, οΰΐεν άλλο διε'πραξε
σφάλμα, η οτι ε'θυσίασε τον πληθυσμον αΰτσϋ ει;
την ε'λευΟερίαν τών ε"δν<Γ>ν τ η ; 'Ανατολή;.
Άγνσοϋμεν βεβαιώ; οϋδΐ δυνάμεθα v i προεικά-
σωμεν ποία έσται ή λυσι;, ην ή Ευρώπη αποφα­
σίσει περ'ι τοϋ ανατολικού ζ η τ ή μ α τ ο ; . 'Αλλ' ή
λύσι; αϋ'τη δεν δύναται να ηναι άλλ' η πολιτική ή
κοινωνική, Κ.αΊ ει μεν ή λύσι; αύ'τη Ισται πολιτι­
κή, έάν -ρόκηται να λυθϊ\ όλοσχερώ; κα'ι ριζιχώς
το άνατολικον ζήτημα, απονεμομένων έκάστω α­
νατολικό» λαώ τών οικείων αΰτώ, το έλληνικον 1~
Ονος εΰτο'λμω; 'δύναται vi παρουσίαση ενώπιον του
εϋίίοπαϊκοϋ 'Αρείου Πάγου τ ο υ ; τ ί τ λ ο υ ; αυτοϋ,
τίτλου; ιστορικού;, τίτλου; στηριζομε'νου; ε'πι τών
τετοακοσιετών αυτοϋ αγώνων χατα τ η ; τουρκικής
κατακτήσεω;. αγώνων, οι'τινε;, ε'αν κατ'ε'λά/'.στσν
έτυ'γχανον τ η ; ισχυρά; προστασία;, η ; έτυχεν ή
π : ώ τ η εξε'νερσι; τοϋ σλαυίσμοΰ. το ελληνικό'/ έ-
Ονο; 01 ήτο κύριον τών εαυτοϋ- τίτλου; (ΐαβιζομέ-
νον; ε'-: του άφθόνω; ποτίσαντο; τ α ; / ώ ρ α ; αυτών
αι'ματο;, επ": τ η ; α γ χ ό ν η ; Γρηγορίου κα'ι Κυρίλ­
λου τών π α τ ρ : α ; χ ώ ν κα'ι τ η ; λ ο ι π ή ; -λειάοο; τών
έλλήνιον ί ε ρ α ι χ ώ ν . ε - : τ ή ; θανατώσεως πάντων
τών ελλήνων πεοκείτων. ε*π: τών σφαγών τ η ς ' Α -
διιανουπόλεοι;, τ ή ; Ί'ιλ ι-ττου^όλεοη. τ ή ; ϋτενη-
μα/_ου. τ ή ; ίναστανίρείας. τ ή ; ίίερροία;, τ ή ; Μοτ-
/οτ:όλεω;- τ ί τ λ ο υ ; στηριζόμενους irr'i τών σχο-
λείων χ.α: -iù -ολιτισμοΰ α ύ τ ο ΰ . ε'ττ: τ ή ; ίοιοκτη-
σία; /.χ: τών οίκοΐομημάτιον αυτο3 /.χι του συν-
ουασμοΰ τών συμ^εοοντων αυτοΰ - p ò ; τα τ ή ; Ε ύ -
ειό-^η;. Χα':, ε'τ:': τών τ ί τ λ ω ν τούτων στηρ:ζόμε-
νον το ελλην.κόν έ*0νο; νύναται να είττη εύ-αρρη-
ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ.
σιάστως εις τ α ς ε ΰ ο ω π α ϊ κ ί ς ϊυνάμεις, οτι εν τιεοι-
τ:τώσεί ριζικής και ττολιτικής λι/ιΐϊως Tcäua ή T;SO;
νο'τον τών μεγάλων ίρε'ων χώρα τοϋ 'Ιονίου —ελά ·
γου; με'χρι τοϋ Θρακικού Βοτττορου α υ τ ώ ανήκει
κα\ μόνω κα"ι ό'τ: ούδε κ α τ ' Ιλάχιιτον νά^κατα-
στρε'·ίωσι τ α οικαιώματα αύτοϋ ti^uouo-iv οι ολί­
γοι Βούλγαροι, οϊτινες κα'ι £ν μόνη τ ή Θράκη κα'ι
Μακεδονία, έστω και καθ* έ α υ τ ά ; λαμβαναμε'ναι;
κα'ι άπεστοαίμε'ναις τοϋ γεωγραφικού κα'ι εθνολο­
γικού συνόλου, εις S άνήχουτι, μειονο-ίη-οουσι μεν
τοϋ ελληνικού πληθυσμού, χαΟυοτεροΰσι 3' ομο­
λογουμένως αΰτοϋ τ ί τϊαντα. Το έλληνικον έθνος
ουναται v i ε ϊ π η οτι.-.α·ί·/\ ά,φοϋ μειονο·ίη3θυβιν οΐ
Βούλγαροι, άλλα x â v î r t κ α τ ά μικρόν ε'τςλειονούή-
οουν, χώρα, εν ή § πληβυσμδς τοσούτον είναι έ π ί -
μικτος, Οεν δύναται ν" ά ν ή χ η άλλ' η μόνον η ει;
τον S i i σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή ς υπεροχής χατακτώμενον
αυτήν λαον, η εις τον"έχοντα.· άγατίρ'ρητα ιστο­
ρικά δίκαια x«*t τον μάλλον ίξασβαλίζοντα τα
συμοε'ροντα τοϋ πολιτισμού και τ ή ς Ευρώπης.
"Εάν δε περί α π λ ή ς κοινωνικής βελτιώσεως της
τ ύ χ η ; τών χριστιανικών λαών της Τουρκία; πρό-
κηται, το ελλην.κόν ε*θνθς:νομίζε: ort ουδε'ις δύνα-
| ται να διαμφισδήτήση'οτι σανηγορεΤ δπερ τοϋ ά-
πολύτο« Sixatou πάντων-" των εθνών, ζητούν πα-
] p i τών ευρωπαϊκών δυνάμεων•·' όπως ή βελτιωσι;
ι αΰτη ε'πιτευχάή μ η βυσιαζομενων τών δικαίων μ η ­
δενός λαοϋ, άλλ* "σης τ η ς στάβμης μεταξύ αυτών
τηρουμίνης. Ουδαμώς φθονεί το έλληνικον έθνος,
αλλά κα'ι επιχαίρει μάλιστα οτι ΐν τών όμοδούλων
εθνών διά της ·σ·χυρϊς προστασίας τ ή ς ί*ωσσίας α­
πολαύει τών αγαθών τ ή ς ελευθερίας, ην δ "Ελλην
κατεκτήσατ'ο" εν μικρά μόλις; γωνία, δ ι ' επταετούς
'ìipia'ixoìj αγώνος'. ? Αλλά νομίζει οτι ή δικαιοσύνη
α π α ι τ ε ί ό'πως, ε'αν τα αγαθά τ α ύ τ α τ ή ς ε'λευθεοί-
ας ε'πεκταθώσι κ α τ ' επιείκειαν της μεγάλης δυνά­
μεως τοϋ Βορ'ρα και εντεύθεν του Αίμου εις την
Θράκην καΐ εις τ η ν Μαχεδόνίαν^' επεκταθώσιν ά ­
νευ εθνιχοϋ χαρακτηρισμοϋ, 6'βτις τοσαυτα ήθελε
παρουσιάσει ά τ ο π α και διαιωνίσει αποτρόπαια π ά ­
θη μεταξύ χριστιανικών λαών τέως όμοιοπαΟών,
κα\ τηοουμενων τών τε ιστορικών ονομάτων τών
χωρών τούτων κα'ι α λ ώ β η τ ω ν τών δικαίων πάν­
των τών λαών, Έλλήνο>ν, Βουλγάρων, Τούρκων,
ε'ν ελευθεοία ανταγωνιζομένων έν τώ εύγενεΐ στι-
δίω του πολιτισμού.
Το ίλληνικον έθνος 'ίοονεϊ οτι προσοέοει εσ/»-
την ϋπηρεσίαν εις τον πολιτισμον καί εις τα συμ­
φέροντα τ ή ς Ε υ ρ ώ π η ς , ά'πεο άπαιτοϋσ: την εν
'Ανατολή ίσοςροπιαν τών στοιχείων χα'ι τών ου-
νάμεων τ ή ; 'Ανατολής, είλικίΐνώ; και ευπαρρΐ"
σιάστως τήν κατάστασιν τών πραγμάτων ί χ ' : ' ' ν
ιΐλ'
 ΣΛΒΒΛΤΙΛΙΛ ΕΠΙΘΕΩΡΠΣΙΣ.
·. :-α:ακαλε? υμάς ό'πως α; Txs'isi; χα\ Οεωρίαι
â ; υποοάλλει ύμΐνο'.ά τ ω ν εποπτών της εθνική;
a ,j T 9 û -α:οεύσεως, των Συλλογών, παρουσιασθώ -

π ν ενώπιον του ευρωπαϊκοί! 'Αρείου Πάγου, ου

«;; την οιχαιοσυνην κα\ τ η ν πολιτικην συνεσιν ά-
χράοαντον έχον πεποίΟησ-.ν απέφυγε να οιαταρα'ςη
; τ ; μάλλον την είρήνην της 'Ανατολής καί τ η ς
:
Ευρώπης. ,. . ,
Έ ν Κωνσταντινουπόλε:, 25 μαρτίου (6 άπρι-
λίου) 1S78.
Ta xooeâçsïa των ΈΛΛηηχών ΣνΛΛόγων.
("Επονται αί υπόγραφα?).
 Ε Κ Κ Λ Η Σ Ι Σ
TOT EX ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΤΠΟΛΕΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΤ
Γ Π Ε Ρ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ T O T ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΤ

Le Syllogue Littéraire Grec

SYLLOGUE LITTÉRAIRE GREC
DE CONSTANTINOPLE
Péra, rue Toptchilar, N° 18
à ses membres honoraires,
aux Académies, Universités
et Associations de savants
des pays de V Entente et des
pays neutres.

Le Syllogue Littéraire Grec de Constantinople, qui re-

présente la culture et la science Helléniques en Turquie, pé-
nétré de la solennité de l'heure actuelle où, grâce à la victoire
de l'Entente, le principe de la liberté des Peuples, sera défi-
nitivement consacré par la Conférence de la Paix, fait appel
à F élite de l'intelligence humaine et sollicite son appui en
faveur des justes revendications des Grecs de la Thrace, de
l'Asie Mineure et du littoral de la Mer Noire qui, depuis tan-
tôt cinq siècles, aspirent à leur indépendance nationale et
politique.
Depuis que l'Empire Byzantin, boulevard de l'Europe
contre la marée envahissante de l'Islam, succomba sous
116

les coups répétés des Arabes, des Tatares et des Turcs, les
Grecs, qui avaient fait de ces contrées le pays le plus riche
et le plus civilisé du inonde, ont connu la pire des servi-
tudes.
Les souffrances qu'ils ont endurées, les hécatombes de
victimes qu'ils ont fourmes sont déjà trop connues pour
qu'il soit besoin d'en réitérer ici la sanglante série qui
.s'étend depuis 1453 jusqu'à nos jours.
Qu'il nous soit permis toutefois de citer à ce propos
ces paroles prononcées par Gladstone :
«Depuis le jour néfaste où les Turcs se sont établis
en Europe ils n'ont été qu' une espèce d'antihommes. Une
large traînée de sang marque partout leur passage et, par-
tout où leur Gouvernement s'est installé, la civilisation a
disparu, car ils ont partout substitué la violence à la loi.».
En dépit, cependant, des exactions d'un regime tyran-
nique et barbare, les Grecs de la Thrace, de l'Asie Mineure
et du littoral de la Mer Noire, grâce aux qualités intellec-
tuelles et morales qui sont le caractéristique de leur race,
s'ils n'ont pas réussi à s'assimiler et à absorber leurs vain-
queurs, réfractaires à toute espèce de progrès, ils ont gardé
intact le caractère purement Hellénique de ces contrées.
Tâche sublime, qui s'est accomplie aux prix d'immenses
sacrifices courageusement consentis par toute la nation et
qui prouve une fois de plus que la violence ne peut rien contre
l'esprit. En effet, dès le lendemain de la conquête, les Grecs,
qualifiés désormais de «Rayas», ce qui signifie troupeau, et
considérés comme tels taillâbles à merci, se sont organisés
en communautés religieuses dont le but principal était d'
entretenir dans le sein de la nation l'amour des lettres Grec-
ques. Obligés de porter presqu'à eux seuls tout le fardeau
des impôts du Gouvernement et de subvenir à toutes ses dé-
penses, y compris celles destinées au fonctionnement des
 117

écoles Turques, ils économisaient gaiement sur le strict neces-

saire pour entretenir leurs propres institutions et dévelop-
per l'amour de la science chez leur congénères.
Des écoles se sont ainsi élevées partout et la langue d'
Homère et de Sophocle n'a jamais cessé d'être cultivée jusque
dans les villages les plus reculés de FAnatolie. E t pendant
que les Turcs, fonctionnaires ou soldats sont restés en somme
ce qu'ils ont été toujours des Barbares vivant de rapine et
de vol, les Grecs, médecins, avocats, architectes, peintres,
musiciens, commerçants ou armateures sont parvenus, au
prix d'efforts surhumains, qui valent assurément les exploits
les plus brillants de leur histoire, à s'assurer dans ces contrées
la suprématie incontestable de l'esprit.
Les chiffres fournis par la statistique officielle turque la
plus récente relativement aux institutions scolaires de la
capitale et de ses environs sont concluants à cet égard.
Il en résulte, en effet, qu'il y a 118 écoles turques avec
14.725 élèves contre 297 écoles Grecques avec 27,150 élèves.
Mais la supériorité de l'élément Grec ne se borne pas
au seul domaine intellectuel. Même au point de vue du nom-
bre les Grecs l'emportent sensiblement sur les Turcs pro-
prement dits.
Cette assertion, si hasardée qu'elle puisse paraître de
prime abord aux étrangers, qui sont habitués à considérer
comme Turcs tous les sujets Musulmans du Sultan, sans
distinction de race et d'origine, est pourtant vraie.
11 résulte, en effet, des statistiques officielles du Gou-
vernement Turc, que la population des départements de
Constantinople. Andrinople. Trébizonde, Castamouni, An-
gora. Aïdin. Brousse et Konia, ainsi que les districts d'Jzmidt,
Tchataldja. Karassi. Dardanelles, Djanik et Bolou, s'élève,
en chiffres ronds au total à 11,000,000 d'habitants dont envi-
ron ô .000.000 de Musulmans, 3,000,000 de Grecs et 3,000,000
d'Arméniens. Juifs et autres, non musulmans.
 118

Or, si l'on déduit du chiffre de 5,000,000 donné pour

les Musulmans de la Thrace ef cLe l'Asie Mineure, les Arabes.
Kurdes, Circassiens, Tatares et Javanais qui, de par leur
religion, figurent comme Turcs dans les statistiques, on ob-
tient à peine 2,500,000 Turcs proprement dits, soit un chiffre
inférieur au total de la seule population Grecque.
Faut il rappeler à ce propos que tout le long du littoral
de la Mer Noire se trouve disséminée une nombreuse popu-
lation de Musulmans, Grecs de race et professant en secret
la religion Grecque Orthodoxe, qui revendiquent encore
aujourd'hui le droit de se réclamer de leur nationalité d'
origine et de professer librement la religion de leurs grand-
pères ?
Quant à Constantinople, dont on parle couramment
comme d'une ville à majorité Turque, elle est au contraire
la ville Grecque par excellence.
En effet, bien que sur 1,000,000 d'habitants il n'y ait
que 300,000 Grecs contre 400,000 Musulmans, il importe de
considérer que ce montant comprend aussi, d'après les sta-
tistiques de 1912, 47,071 fonctionnaires d'État, générale-
ment Turcs, soit, à raison de cinq membres par famille de
fonctionnaire environ 235,000 habitants, dont le soft étant
lié à celui du Gouvernement, l'exode en masse est à prévoir
lorsque ce dernier aura changé du résidence. Il devient ainsi
évident que, tout compte fait, la grande majorité de la popu-
lation de Constantinople et de ses environs est indubitable-
ment grecque.
C'est justement le sentiment de cette infériorité, non
seulement intellectuelle mais aussi numérique par rapport
à leur sujets, qui détermina les Turcs à organiser les massacres
en masse et l'expulsion des Grecs et des Arméniens de l'Asie
Mineure, de la Thrace et du littoral de la Mer Noire.
Les crimes qu'ils ont commis en cette tragique occurence
datent encore d'hier et sont tellement hideux que la conscience
 119

humaine s'en détourne avec horreur. Et pendant que leurs

auteurs, confiants toujours en l'étoile qui les a guidés à tra-
vers l'histoire dans leur œuvre de ruine et de mort, atten-
dent impassibles le verdict de la Conférence, la nation Grec-
que, flétrie et mutilée, se demande anxieuse, si cette fois-ci
encore, par calcul égoïste, elle ne sera pas condamnée à
monter indéfiniment son Calvaire.
Maîtres du Verbe et Maîtres de la Pensée, Vous dont
Tésprit évolue par delà le monde toujours changeant des
formes périssables dans celui des idées immuables et éternelles,
prêtez une oreille compatissante à la triste litanie des victi-
mes qui réclament aujourd'hui votre éloquente intervention
auprès des puissants du monde afin que ceux qui ont pu
échapper aux tortures, à l'extermination, aux atrocités innom-
mables de leurs tyrans séculaires puissent enfin jouir en toute
liberté de leur droit sacré à l'existence.
Aidez-les à reprendre possession de l'héritage de leurs
glorieux ancêtres, de ceux-là même qui fuyant le Barbare
vous apportèrent, il y aura bientôt cinq siècles, le trésor
inestimable de la science et de la culture Helléniques.
Aidez-les à s'unir avec leur mère-patrie et à réaliser
ainsi l'idéal qu'ils ont poursuivi à travers les siècles avec une
persévérence qui n'a jamais défailli.
Leur cause est juste et mérite d'être plaidée. Elle est
juste, car du moment que les Turcs, dont la présence aux
portes de l'Europe n'avait été que tolérée jusqu'à présent
comme une nécessité politique, ne sauraient plus y être main-
tenus sous aucun prétexte, par respect pour la conscience
du monde civilisé, les Grecs seuls, en raison, non seulement
des leurs droits historiques, mais aussi et surtout de leur
prépondérance au point de vue intellectuel et numérique en
Thrace, en Asie Mineure et tout le long du littoral de la Mer
Noire, sont qualifiés pour leur succeder afin d'y établir à
jamais un régime de justice et de liberté.
•Ι2υ

Elle mérite d'être plaidée, car il n'est pas de justice plus

belle à réclamer aux représentants des peuples, assemblés
pour tracer à nouveau et pour toujours la carte politique du
monde, que celle qui aurait pour effet de réintégrer l'Hellé-
nisme dans ces droits imprescriptibles et à plus d'un titre
sacré pour l'Humanité pensante. ·
Constantinople,
Février 1919.
Le Président
M. AFTHENTOPOULOS, Dr en Philos.
Professeur
Le Secrétaire Général
E. MAVRIDÈS, Dr en Droit,
Avocat
 ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α'. ΑΡΧΕΙΑ - ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ

Αρχείο Πατριαρχικής Κεντρικής Εκπαιδευτικής Επιτροπής.

Έτη 1873, 1874, 1876, 1908, 1909, 1911.
(Ηλεκτρονική βάση δεδομένων τμήματος Μεθοδολογίας και Ιστορίας των Θετικών
Επιστημών Πανεπιστημίου Αθηνών).

Αρχείο Κώστα Μισαηλίδη.

(Βιβλιοθήκη Εστίας Νέας Σμύρνης).

Ιστορικό Αρχείο Υπουονείου Εξωτερικών.

Φακ. 19.1 Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως, 1863, 1879.
77. 3 Ελληνικά Σχολεία Εξωτερικού, 1874.

Αρχείο Προφορικής Παράδοσης Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.

Τουργούτης Χρήστος, Αυτοβιογραφία, Αθήνα 1958

(Συλλογή χειρογράφων Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών).

Β'. ΕΝΤΥΠΕΣ ΠΗΓΕΣ

α. Περιοδικό του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου,

τ. 1-33 (1863 -1914). Επίσης όλα τα παραρτήματα του περιοδικού

β. Σύγχρονες του ΕΦΣΚ δημοσιευμένες πηγές

Ανδρεάδης Οδυσσεύς, «Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός

Σύλλογος», Αττικόν Ημερολόγιον του έτους 1887, Αθήνησι 1886, σ. 529 -542.

, «Κωνσταντίνος Ηροκλής Βασιάδης», Ηπειρωτικά Χρονικά, έτος Β'

(1927). Παράρτημα Α'-Βιογραφικόν, σ. 1 -18.

444
Βασιάδης Ηροκλής, «Έκθεσις των έργων του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού
Φιλολογικού Συλλόγου», Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων. Πρακτικά της
πρώτης αυτού συνόδου συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Εν Αθήναις
1879, σ. 101-156.

1Θρακικός, ήτοι περί της αρχαίας Θράκης και των λαών αυτής: Λόγος
απαγγελθείς τη 15 Οκτωβρίου εν τη πρώτη συνεδριάσει των ιδρυτών του
Θρακικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου, Εν Κωνσταντινουπόλει 1872.

, «Περί αναστάσεως και αναγεννήσεως της εθνικής γυμναστικής»,

Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων. Πρακτικά της πρώτης αυτού συνόδου
συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Εν Αθήναις 1879, σ. 179 -188.

[Βουτυράς Σταύρος], Βασιάδης (Κωνστ. Ηροκλής), Αεξικόν Ιστορίας και

Γεωγραφίας, τ. 1, Εν Κωνσταντινουπόλει 1869, σ. 967- 969.

, «Νεκρολογία Ηρ. Βασιάδου», Νεολόγος (20-2-1890).

Chassiotis G., L' instruction publique chez les Grecs depuis la prise de
Constantinople parles Turcs jusqu' a nos jours, Paris 1881, σ. 443 - 463.

«Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», Πανδώρα, τ. 22 (1871-72), σ. 130 -133.

Ζωηρός Αλέξανδρος, «Αναμνήσεις. Η Κωνσταντινούπολις και ιδίως το

Σταυροδρόμιον κατά το 1870. Η πόλις και οι άνθρωποι. Η ίδρυσις του Ελληνικού
Φιλολογικού Συλλόγου», Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών
Καταστημάτων εν Κωνσταντινουπόλει του έτους 1906, Κωνσταντινούπολη 1905,
σ. 219-234.

Ιάλεμος Οδυσσεύς, «Η ιστορία του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού

Συλλόγου και της επιδράσεως αυτού επί της εκπαιδευτικής ενεργείας του
ημετέρου έθνους», Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ.
12(1877-1878), σ. 6-19.

Λογοδοσίαι Μηνά Αυθεντόπουλου, προέδρου του εν Κωνσταντινουπόλει

Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, Αθήναι 1972.

Μακρής Κωνσταντίνος, [Βιογραφία Ηροκλέους Βασιάδου], Ο εν

Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ. 22 (1891), σ. 20 - 33.

Moraux Paul, Catalogue des manuscrits grecs (Fonds du Syllogos), Ankara

1964.

445
Πανταζίδης Χρήστος, «Βραχεία έκθεσις της παιδευτικής δράσεως του εν
Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου (1861 -1904)»,
Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων του έτους 1905, Εν
Κωνσταντινουπόλει 1904, σ. 122 -125.

, «Συνοπτική έκθεσις των κατά την πεντηκονταετηρίδα (1861-1912) του

Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου πεπραγμένων», Ο εν Κωνσταντινουπόλει
Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Πεντηκονταετηρίς. Παράρτημα του ΙΔ' τόμου,
Εν Κωνσταντινουπόλει 1920, σ. 53 - 66.

Φαρσής Βασίλειος, Ο Ταραξισυλλογος, ήτοι πραγματεία περί Χριστιανισμού και

ελληνισμού, Εν Κωνσταντινουπόλει 1869.

γ. Νεώτερα δημοσιεύματα σχετικά με τον ΕΦΣΚ

Αναγνωστοπούλου Σία, «Η παιδεία ως καθρέφτης προβλημάτων (19ος αι.- αρχές

20ου): Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως», Ο Πολίτης,
τχ. 24 (28-6-1996), σ. 24-28.

Βασιάδης Γεώργιος, «Η εκπαίδευση των Ελλήνων της Αυτοκρατορίας: Μία

επιστολή του Ηροκλή Βασιάδη (1880)», Ίστωρ, τχ. 9 (Δεκέμβριος 1996), σ. 33-
58.

Γιαννακόπουλος Γιώργος, «Η βιβλιοθήκη του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου

Κωνσταντινουπόλεως (1863 - 1922)», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών,
τ. 6 (1986 - 1987), σ. 287-322.

, «Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως (1861-1923)

ως φορέας εθνικής πολιτικής», Όψεις του μικρασιατικού ζητήματος. Ιστορική
θεώρηση και προεκτάσεις: Επιστημονικό συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1994

Δημαράς Κ. Θ., «Ηροκλής Βασιάδης», Το Βήμα (14-9-1975).

Droulia Loukia, «The Cancellation of the International Congress of the Literary

Societies for the Furthering of Hellenic Studies. Constantinople, 1886», Actes du
Ile Congres International des Etudes du Sud - Est Européen, Athènes 1978, σ.
519-526.

Εξερτζόγλου Χάρης, Εθνική ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη τον 19° αι.:

Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως 1861-1912, Αθήνα 1996.

, «Κοινωνική ιεραρχία ιδεολογία και εθνική ταυτότητα: το νόημα της ίδρυσης

της Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας «Αγαπάτε αλλήλους», Τα Ιστορικά, τ. 12, τχ.
22 (Ιούνιος 1995), σ. 85-118.

446
Μακρυμίχαλος Στέφανος, «Ανέκδοτα γράμματα εκ του αρχείου Σκουλούδη
σχετικά με την Κρητικήν επανάστασιν του 1866-69», Κρητικά Χρονικά, τ. 12
(1958), σ. 7-96.

Μαμώνη Κυριακή, «"Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως.

Ο Βενιζέλος και η Μικρασιατική Καταστροφή. (Από το αρχείο του Κώστα
Μισαηλίδη)» , Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 4 (1983), σ. 277 - 297.

Πανσελήνου Έφη, «Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος»,

Διαβάζω, τχ. 286 (29-4-1992), σ. 17-23.

Πατσέλης Νικόλαος, Ο ιατροφιλόσοφος Δελβινακιώτης Κωνσταντίνος Ηροκλής

Βασιάδης, 2 η εκδ, Αθήναι 1960.

Rayçanovski Dimitri, Bizans Arkeolojisi Çaliçmalari Bakimindan "Hellinikos

Philologikos syllogos" [Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος ως προς τις εργασίες
βυζαντινής αρχαιολογίας], Istanbul 1974. (Ανέκδοτη μεταπτυχιακή εργασία).

Στάθη Πηνελόπη, «Σκέψεις ενός Τούρκου δάσκαλου για τον Ελληνικό Φιλολογικό
Σύλλογο», Η Καθ' ημάς Ανατολή, τ. 2 (1994), σ. 241-251.

Σταύρου Τατιάνα, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Το

Υπουργείον Παιδείας του Αλυτρώτου Ελληνισμού, Αθήναι 1967.

, Ηροκλής Βασιάδης. Ο τελευταίος ιατροφιλόσοφος, Ιωάννινα 1975.

Γ. ΗΜΕΡΗΣΙΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ

Εκκλησιαστική Αλήθεια, τ. 1 - 45 (1881 -1921 ).

Ξενοφάνης, τ. 1 - 7 (1896 -1910).

Δελτίο Μεγαλοσχολιτών, τ. 1 - 4 (1940 -1962).

Πανδώρα (1864, 1872).

Επετηρίς του εν Κωνσταντινουπόλει Ηπειρωτικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου

(1873-74).

Σαββατιαία Επιθεώρησις (1877-78).

Νεολόγος (1876,1880, 1890, 1922).

Πρόοδος (1922).

447
Δ'. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

Ο εν Αθήναις Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Η δράσις του

Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-19691 (επιμ. Άγγελος Παπακώστας),
Αθήνα 1870.

Αλεξανδρής Αλέξης, «Οι Ελληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

1850 - 1922», Δελτίο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. 23
(1980), σ. 341-401.

, The Greek minority of Istanbul and Greek - Turkish relations 1918-1974,

Αθήνα 1983.

Αλεξιάδης - Φαναριώτης Γιάννης, Θυμάσαι το Φανάρι^, Αθήνα 1956.

Αναγνωστάκης Ηλίας - Μπαλτά Ευαγγελία, Η Καππαδοκία των «ζώντων

μνημείων». Η ανακάλυψη της πρώτης πατρίδος της ελληνικής φυλής (19°* αι.),
Αθήνα 1990.

Αναγνωστοπούλου Σία, Μικρά Ασία, 19°* αι.-1919. Οι ελληνορθόδοξες

κοινότητες: Από το μιλλέτ των Ρωμιών στο ελληνικό έθνος, Αθήνα 1997.

Anderson Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Origin and

Spread of Nationalism, London 1983.

Ανεστίδης Σταύρος, Η εθναρχική παράδοση της Μεγάλης Εκκλησίας και ο

Μανουήλ Ιω. Γεδεών, Αθήνα 1993 (Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή).

Augustinus Gerasimos, The Greeks of Asia Minor: Confession, Community, and

Ethnicity in the Nineteenth Century, Kent 1992.

Βαλασόπουλος Ι, Αι Αθήναι και το Βυζάντιον, Εν Αθήναις 1861.

Βερέμης Θάνος (επιμ.), Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη νεώτερη Ελλάδα,
Αθήνα 1997.

Berard V., Τουρκία και ελληνισμός: Οδοιπορικό στη Μακεδονία, Αθήνα 1987.

Berkes Niyazi, The development of secularism in Turkey, Montreal 1964.

Βετσόπουλος Βασίλειος, «Η Πόλις μας (όπως ήτο), Αρχείον του Θρακικού

Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού, τ. 33 (1967), σ. 213-296.

448
Βούρη Σοφία, Εκπαίδευση και εθνικισμός στα Βαλκάνια: Η περίπτωση της
βορειοδυτικής Μακεδονίας (1870-1904), Αθήνα 1992.

Brun Charles, «Les Grecs de Constantinople», Revue Moderne, T. 52 (10-6-

1869), σ. 422-439.

Βρυώνης Σπύρος, H παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η
διαδικασία εξισλαμισμούς1°* έως 15* αιώνας), (μετ. Κάτιας Γαλαριώτου),
Αθήναί 996.

Βυζάντιος Σκαρλάτος, Η Κωνσταντινούπολις, 3 τ., Αθήναι 1851 -1869.

Γεδεών Μανουήλ, Μνεία των εμού 1800 - 1863 - 1913, Αθήναι 1934.

, Αποσημειώματα χρονογράφου 1800- 1913, Αθήναι 1932.

, Παιδεία και πτώχεια παρ' ημίν κατά τους τελευταίους αιώνας,

Κωνσταντινούπολις 1893.
Γενικοί κανονισμοί περί διευθετήσεως των εκκλησιαστικών πραγμάτων, των υπό
τον Οικουμενικόν Θρόνον διατελούντων Ορθοδόξων Χριστιανών υπηκόων της Α.
Μεγαλειότητος του Σουλτάνου, Κωνσταντινούπολη 1962.

Γριτσόπουλος Τάσος, Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή, 2 τ., 1966 -1972.

Clogg Richard, «The Greek millet in the Ottoman Empire», Christians and Jews
in the Ottoman Empire, τ. 1. The central lands, New York 1982, σ. 185 -205.

Dawkins R. M., Modern Greek in Asia Minor: A study of the dialects of Siili,
Cappadocia and Pharasa..., Cambridge 1916.

Dakin Daglas, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770 -1923, Αθήνα 1984.

, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913, Thessaloniki, 1966.

Davison Roderic, Reform in the Ottoman Empire, Princeton 1963.

, Turkey: A short history, 2 η εκδ., Huntingdon 1988.

Δερτιλής Γιώργος, To ζήτημα των τραπεζών (1871-1873): Οικονομική και

πολιτική διαμάχη στην Ελλάδα του ΙΘ'αιώνα, Αθήνα 1980.

Deschamps Gaston, Στους δρόμους της Μικρασίας (μετ. Σ. Κασεσιάν, προλ.-

σχόλια Γ. Γιαννακόπουλος), Αθήνα 1990.

449
Dumont Α., «Les sylloges en Turquie», Annuaire de Τ association pour Γ
encouragement des Etudes Grecques en France (8e année), Paris 1874.

Δημαράς Κ. Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1977.

, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα 1982.

, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Η εποχή του - η ζωή του - το έργο του,

Αθήνα 1986.

Δραγούμης Ίων, Όσοι Ζωντανοί, 2 η εκδ., Αθήνα 1926.

Ελλάς. Υπουργείο των Εξωτερικών, Οι ανθελληνικοί διωγμοί εν Τουρκία, από της

κυρήξεως του ευρωπαϊκού πολέμου, Αθήνα 1917.

Εμμανουηλίδης Εμμανουήλ, Τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας, Αθήνα 1924.

Engelhart Edouard, La Turquie et le Tanzimat, ou histoire des réformes dans I'

Empire ottoman depuis 1826 à nos jours, Paris 1882-84.

Εξερτζόγλου Χάρης, Προσαρμοστικότητα και πολιτική ομογενειακών κεφαλαίων.

Ελληνες τραπεζίτες στην Κωνσταντινούπολη: Το κατάστημα Ζαρίφης
Ζαριφόπουλος 1871 -1881, Αθήνα 1989.

Ευαγγελίδης Μαργαρίτης, Υπόμνημα περί των δικαιωμάτων και παθημάτων των

εστιών του πολιτισμού Μικρός Ασίας και Θράκης, Εν Αθήναις 1918.

Ευαγγελίδης Τρύφων, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 1894.

, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας, 2 τ., Αθήνα 1936.

Ζάππειον Εθνικόν Παρθεναγωγείον. Α' Εικοσιπενταετηρίς 1875-1900. Β'

Επετηρίδες 1900-1903, Εν Κωνσταντινουπόλει 1904.

Ζιάκας Αναστάσιος, Δύο λόγοι πανηγυρικοί και εις επιμνημόσυνος απαγγελθέντες

εν Κυδωνίαις, Εν Αθήναις 1886.

Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην

Ελλάδα (1830-1893), Αθήνα 1986.

Finland Carter, Ottoman Civil Officialdom: A social history, Princeton 1989.

, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte 1789 -

1922, Princeton 1980.

450
Gewehr Wesley, The Rise of Nationalism in Balkans, London 1917.

Gibb H. and Bowen H., Islamic Society and the West: A Study of the Impact of
Western Civilization on Moslem Culture in the Near East, 2 τ., 5η εκδ., London
1967.

Haddad W. and Ochenwald W. (ετπμ.), Nationalism in a non - national state: The

dissolution of the Ottoman Empire, Colombus 1977.

Ιορδάνογλου Αναστάσιος, To Εθνικόν Ιωακείμειον Παρθεναγωγείον

Κωνσταντινουπόλεως 1882 - 1988, Θεσσαλονίκη 1989.

Καρολίδης Παύλος, Λόγοι και υπομνήματα, τ. Α, Αθήναι 1913.

Τα κατά τον θάνατον και την κηδείαν Γεωργίου Ζαρίφη (Εκ του Νεολόγου), Εν
Κωνσταντινουττόλει 1884.

Kedourie Elie, Nationalism, London 1966.

Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «Το ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο», Ελληνισμός και

Ελληνικότητα. Ιδεολογικοί και βιωματικοί άξονες της νεοελληνικής κοινωνίας,
Αθήνα 1983, σ. 143-164.

, «Greek irredentism in Asia Minor and Cyprus», Middle Eastern Studies, τ.

26 (1990), σ. 3-17.

, «To τέλος της εθναρχικής παράδοσης: Μαρτυρίες από ανέκδοτες

επιστολές του Χρυσοστόμου Σμύρνης προς τον Ίωνα Δραγούμη», Αμητός στη
μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, Αθήνα 1984, σ. 486-507.

, Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες (Μετ. Στέλλα

Νικολούδη), Αθήνα 1996.

Kitromilides P. - Alexandrie Α., «Ethnic survival, nationalism and forced

migration. The historical demography of Greek communities in Asia Minor at the
close of Ottoman era», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 5 (1984 -
1985) σ. 9-44.

Κίτσος Κωνσταντίνος, Τα Ζωγράφεια διδασκαλεία (Κεστοράτι Αργυροκάστρου:

1874 -1891), Ιωάννινα 1985.

Κονδύλης Π., Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, 2 τ., Αθήνα 1987.

, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1988.

451
Κουλούρη Χριστίνα, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία: Γνωστικό
αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις, Αθήνα 1988.

Κουρουπού Ματούλα, «Βιβλιογραφία εντύπων μικρασιατικών ιδρυμάτων και

συλλόγων 1846 - 1922», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών , τ. 3 (1982),
σ. 149-183.

, «Βιβλιογραφία εντύπων των μικρασιατικών ιδρυμάτων και συλλόγων.

Προσθήκες», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 10 (1993-94), σ. 235-
288.

Κυριακίδης Επαμεινώνδας, Ιστορία του συγχρόνου ελληνισμού από της

ιδρύσεως του βασιλείου της Ελλάδος μέχρι των ημερών μας 1832 - 1892, 2 τ.,
Αθήνα 1892.

Κωστής Κώστας, «Κοινότητες, εκκλησία και μιλλέτ στις 'ελληνικές' περιοχές της
Οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά την περίοδο των μεταρρυθμίσεων», Μνήμων, τ.
13(1991), σ. 57-75.

Λαζαρίδης Διαμαντής, Στατιστικοί πίνακες της εκπαιδεύσεως των Ελλήνων στον

Πόντο 1821-1922, Αθήνα 1988.

Lewis Bernard, The Emergence of Modern Turkey, 2 η εκδ, London, 1968.

Lewis B.- Braude Β.(επιμ.), Christians and Jews in the Ottoman Empire, 2 T.,
New York 1981.

Μαμώνη Κυριακή, «Σωματειακή οργάνωση του ελληνισμού στη Μικρά Ασία Α',
Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. 26 (1983), σ. 63 -
114.

, «Σωματειακή οργάνωση του ελληνισμού στη Μικρά Ασία Β'. Σύλλογοι της
Ιωνίας», Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τ. 28
(1985), σ. 34-166.

, «Σωματειακή οργάνωση του ελληνισμού στη Μικρά Ασία Γ'. Σύλλογοι

Καππαδοκίας και Πόντου», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ. 6 (1986 -
1987), σ. 155-255.

, Σύλλογοι Θράκης και Ανατολικής Ρωμυλίας (1861-1922): Ιστορία και

δράση, Θεσσαλονίκη 1995.

, «Εισαγωγή στην ιστορία των συλλόγων Κωνσταντινουπόλεως (1861-

1922)», Μνημοσύνη, τ. 11(1998-90), σ. 211-234.

452
 , «Les associations pour la propagation de Γ instruction grecque a
Constantinople (1861-1922)», Balkan Studies, τ. 16,1(1975), σ. 103 -112.

, «Η Εκπαιδευτική και Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης Κωνσταντινουπόλεως και

τα σχολεία της Θράκης», Η ιστορική, αρχαιολογική και λαογραφική έρευνα για τη
Θράκη: Πρακτικά συμποσίου, Θεσσαλονίκη 1988.

Mansel Philip, Constantinople. City of the World's Desire, 1453-1924, London

1995.

Μελανδινού Ζωή, «Η Πατριαρχική Κεντρική Επιτροπή και οι αγώνες της, Δελτίον

Μεγαλοσχολιτών, τχ. 3 (Φεβρουάριος 1952), σ. 48-52.

Merlier Octave, Ο τελευταίος ελληνισμός της Μικρός Ασίας: Κατάλογος της

έκθεσης του έργου του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 1930-1973, Αθήνα
1974.

Μίλλερ Ουίλιαμ, Η Τουρκία καταρρέουσα: Ιστορία της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας από τις αρχές του έτους 1801 μέχρΓτου 1913, ( μετ. Σπυρίδων
Λάμπρος), Εν Αθήναις 1914.

Μυστακίδης Βασίλειος, Οι εν Αθήναις και οι εν Κωνσταντινουπόλει λόγιοι, Εν

Κωνσταντινουπόλει 1907.

Morgenthau Henry, Τα μυστικά του Βοσπόρου (μετ.- σχόλια Ι. Κασεσιάν, προλ.

Αχ. Λαζάρου), Αθήνα χ.χ.

Μοστράτου Σμαράγδα, Δημήτριος Γ. Μοστράτος. Ο Φολεγάνδριος και

Κωνσταντινουπολίτης 1852 -1909, Αθήναι 1977.

Μπελιά Ελένη, Εκπαιδευτική και αλυτρωτική πολιτική. Η περίπτωση της Θράκης,

Θεσσαλονίκη 1995.

Μπούσιος Γεώργιος, Το πολιτικό πρόγραμμα του ελληνισμού εν Τουρκία,

[Κωνσταντινούπολις] 1912.

Νικολαίδης Κλεάνθης, Ιστορία του ελληνισμού με κέντρον και βάσιν την

Μακεδονίαν από των πανάρχαιων χρόνων μέχρι της σήμερον, Αθήνα 1928.

Nicolaidès Ν., Les Grecs et la Turquie, Βρυξέλλες 1910.

453
Ξανθόπουλος Κ., Συνοπτική έκθεσις της πνευματικής καταστάσεως των
νεωτέρων Ελλήνων από της αναγεννήσεως -αυτών μέχρι τούδε, Εν
Κωνσταντινουπόλει 1880.

Ξηραδάκη Κούλα, Παρθεναγωγεία και δασκάλες του υπόδουλου ελληνισμού:

Από τα αρχεία του ελεγκτικού συνεδρίου, 2 τ., Αθήνα 1972 - 1973.

Παπαδόπουλος Στέφανος, Αναμνήσεις από την Πόλη, Αθήναι 1978.

Παπαδόπουλος Χ., Ανέκδοτα έγγραφα περί των σχολείων της Λευκωσίας κατά
το δεύτερον ήμισυ του ΙΘ' αιώνος», Κυπριακοί Σπουδαί, τ. ΙΘ (1956), σ. 187-
260· τ. Κ (1957) σ. 175-207· τ. ΚΓ(1959), σ. 217-259.

Παπαθανάση - Μουσιοπούλου Καλ., Σελίδες ιστορίας. Θράκη 1870 -1886, Αθήνα

[1984].

Παπακώστας Γιάννης, Ο Φώτης Φωτιάδης και το "Αδελφάτο της Εθνικής

Γλώσσας", Αθήνα 1989.

, Η ζωή και το έργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου, Αθήνα 1980.

Παπαμιχαλόπουλος Κωνσταντίνος., Η Κωνσταντινούπολις ελληνική επί 2577 έτη,

Εν Αθήναις 1920.

Παπουλίδης Κωνσταντίνος., Το Ρωσικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο

Κωνσταντινουπόλεως (1894 - 1914), Θεσσαλονίκη 1987.

Παρανίκας Ματθαίος, Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστάσεως

των γραμμάτων από αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ. Χ.) μέχρι των
αρχών τηςενεστώσης (ΙΘ') εκατονταετηρίδος, Εν Κωνσταντινουπόλει 1867.

ΠαρασκευόπουλοςΛεωνίδας, Αναμνήσεις 1860-1920, τ. β', Αθήναι 1934.

Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνσταντινούπολη τον 19° αιώνα:

Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, Αθήνα 1997.

Πατρινέλης Χρήστος, Συμβιβασμοί και προσδοκίες. Οι ηγετικές ομάδες του

ελληνισμού της Τουρκοκρατίας απέναντι στο ελληνικό πρόβλημα, Θεσσαλονίκη
1990-91.

Pentzopoulos Dimitri, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact upon
Greece, Paris 1962.

454
Πετροπούλου Ιωάννα, «Η πνευματική ζωή στην Καππαδοκία του 19ου αιώνα:
Μία σκιαγράφηση», Καππαδοκία: περιήγηση στην χριστιανική Ανατολή, Αθήνα
1991, σ. 40-51.

Πηδώνια Κομνηνή, «Γεώργιος Νιάγκας. Συμβολή στη μελέτη του έργου του», Η
Καθ'ημάς Ανατολή, τ.2 (1964), σ. 25-63.

Πολίτης Αλέξης, Τα ρομαντικά χρόνια: Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα

του 1830-1880, Αθήνα 1993.

Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Κωνσταντινούπολη 1856-1908. Η ακμή του

Ελληνισμού, Αθήνα 1994.

Σκαλιέρης Γεώργιος, Τα δίκαια των εθνοτήτων εν Τουρκία (1453-1921), Εν

Αθήναις χ.χ.

Σκοπετέα Ελλη, Το "πρότυπο βασίλειο" και η Μεγάλη Ιδέα, ΑΘήνα 1988.

, Η Δύση της Ανατολής: Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας, Αθήνα 1992.

Σολδάτος Χρίστος, Η εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση του ελληνισμού της

Μικρός Ασίας (1800 -1922), 3 τ., Αθήνα 1989 -1991.

Σουλιώτης Νικολαϊδης Αθανάσιος, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως (επιμ.

Θάνος Βερέμης - Κατερίνα Μπούρα), Αθήνα 1984.

Σπανούδης Κ.Π., Ιστορικοί σελίδες. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ,

Κωνσταντινούπολις 1902.

Σταματοπούλου - Βασιλάκου Χρυσ., Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη

τον 19° αιώνα, 2 τ., Αθήνα 1994 -1996.

Stavrianos L. S., The Balkans since 1453, New York 1958.

Σταυρίδης Βασίλεος, Η ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1453 - σήμερον},

Θεσσαλονίκη 1987.

, Οι Οικουμενικοί Πατριάρχαι. 1860 - σήμερον, τ. 1, Θεσσαλονίκη 1977.

, Η Ιερά Θεολογική Σχολή τηςΧάλκης 1844-1923, 3 τ., Αθήναι 1968-1973.

Συνέδριον των Ελληνικών Συλλόγων. Πρακτικά της πρώτης αυτού συνόδου

συγκροτηθείσης εν Αθήναις εν έτει 1879, Εν Αθήναις 1879.

455
Synvet Alexander, Les Grecs de Γ Empire ottoman: Etude statistique et
ethnographique, 2Π εκδ., Constantinople 1878.

Τάγης Αναστάσιος, Ωδή εις Χρηοτάκην Ζωγράφον επί τοις εγκαινίοις του
Ζωγραφείου, υπό Γ. Παχτίκου μελοττοιηθέν, Εν Κωνσταντινουπόλει 1993.

Τσονίδης Τάκης, Το γένος Καραθεοδωρή, Νέα Ορεστιάδα 1989.

Τσουκαλάς Κων., Εξάρτηση και αναπαραγωγή: Ο κοινωνικός ρόλος των

εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα 1830- 1892, 5η εκδ., Αθήνα 1987.

Ubicini Α., Letters on Turkey ( μετ. Lady Easthope), τ. 1, London 1956.

Χαμουδόπουλος Α., Νεωτέρα Φιλική Εταιρεία (Άγνωστοι σελίδες της Εθνικής μας
Ιστορίας) Ίων Δραγούμης- Αθ. Σουλιώτης Νικολαίδης- Γ. Μπούσιος, Αθήναι
1946.

Χατζόπουλος Κωνσταντίνος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της οθωμανικής

κυριαρχίας (1453-1821), Θεσσαλονίκη 1991.

Χριστοδουλίδης Μιλτιάδης, Το σύνταγμα εν Τουρκία και τα προνόμια του

ελληνισμού, Αθήναι 1908.

456
 Γιώργος Α. Γιαννακόπουλος

Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως (1861-1922):

Η ελληνική παιδεία και επιστήμη ως εθνική πολιτική στην Οθωμανική
αυτοκρατορία

ΤΕΥΧΟΣ Π

Το Περιοδικό του Φιλολογικού Συλλόγου ως πρωτογενής βιβλιογραφική πηγή

Διδακτορική διατριβή

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Σχολή Νομικών και Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών
Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημό^ας Διοίκησης

Αθήνα 1998
 Γιώργος Α. Γιαννακόπουλος

Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως (1861-1922):

Η ελληνική παιδεία και επιστήμη ως εθνική πολιτική στην Οθωμανική
αυτοκρατορία

ΤΕΥΧΟΣ Π

Το Περιοδικό του Φιλολογικού Συλλόγου ως πρωτογενής βιβλιογραφική πηγή

Διδακτορική διατριβή

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Σχολή Νομικών και Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών
Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημό<5ΐας Διοίκησης

Αθήνα 1998
 Πίνακας Πεοιεγουένων

Το περιοδικό του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου ως πρωτογενής

βιβλιογραφική πηγή

Σελίδες
Μορφή και περιεχόμενο 2-10
Η πορεία της έκδοσης 10-17
Η Συντακτική Επιτροπή 18-21
Το περιοδικό ως αντιστάθμισμα του απωλεσθέντος αρχείου 22-27
Βιβλιογραφική παρουσίαση των τόμων 28-41

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Ιδρύματα που διατηρούσαν ανταλλαγές με τον ΕΦΣΚ 43-44
Περιοδικά και εφημερίδες στο αναγνωστήριο του ΕΦ,ΣΚ 44-48
Ιδρυτές 49-50
Τακτικά μέλη (1861-1911) 51-87
Επίτιμα μέλη (1861-1911) 88-104
Αντεπιστέλλοντα μέλη (1861-1911) 105-115
Μέλη διαρκών επιτροπών (1871-1911) 116-138
 ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΩΣ

ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΗΓΗ

η περιοδικό του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού

Ι Συλλόγου αποτελεί εξαιρετική περίπτωση τόσο για την πολύχρονη

διάρκεια του, όσο και για την εγκυρότητα και την ποικιλία των δημοσιευμάτων

του. Οι τριάντα τρεις τόμοι και τα είκοσι ένα συνολικά παραρτήματα1, δεν

αποτελούν μόνο τον καθρέπτη της λειτουργίας του Συλλόγου, αλλά παρέχουν

επίσης σημαντικές πληροφορίες για το επίπεδο και τους προβληματισμούς

της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας της Πόλης σε όλη την περίοδο από το

1863 έως το 19122 Το γεγονός ότι πρόκειται για ένα από τα πρώτα ελληνικά

επιστημονικά περιοδικά, το οποίο επιπλέον περιέχει ανακοινώσεις που

1
Συνυπολογίζονται τα επτά αρχαιολογικά παραρτήματα, τα τέσσερα που αποτέλεσαν την
Μαυρογορδάτειο Βιβλιοθήκη συν το Παλαιογραφικό Δελτίο, τα επτά παραρτήματα της
βιολογικής επιτροπής (το τελευταίο σε δύο τεύχη) και οι δύο πανηγυρικοί τόμοι,
Εικοσιπενταετηρίς και Πεντηκονταετηρίς.
2
Οι χαρακτηρισμοί του Περιοδικού ως «πιστού κατόπτρου πασών εν τω σεβαστώ τούτω
περιβόλω προπαρασκευαζομένων τε και περατουμένων σπουδαίων εργασιών» (ΕΦΣΚ, τ. IH,
σ. 94), ή ως «πιστού και τηλαυγούς κατόπτρου του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου»
(ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 146), παρουσιάζουν το μέτρο της σημασίας που του απέδιδαν οι εταίροι του
Συλλόγου.

1
καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα επιστημών, αναδεικνύει την επετηρίδα του

ΕΦΣΚ ως σημαντική βιβλιογραφική βάση για πολλούς ερευνητικούς τομείς. Η

σπανιότητα ολοκληρωμένων σειρών, το είδος, αλλά και ο όγκος του

δημοσιευμένου υλικού, σε συνδυασμό με την απώλεια του αρχείου του ΕΦΣΚ,

προσδιορίζουν το περιοδικό ως πρωτογενή πηγή. Στο κύριο σώμα της

διατριβής υπάρχουν αρκετές πληροφορίες σχετικές με το περιοδικό, αφού στα

δημοσιεύματα του βασίστηκε η εκπόνηση της. Η περιγραφή του περιοδικού

που ακολουθεί, αποσκοπεί στο να παρουσιάσει βιβλιογραφικά και

βιβλιολογικά την σημαντική αυτή έκδοση, αλλά και να αναδείξει, κατά το

δυνατόν, το περιεχόμενο του σε τρόπο ώστε να αποτελέσει ερέθισμα για

άλλες ερευνητικές απόπειρες.

Μορφή και περιεχόμενο

Το περιοδικό είδε το φως της δημοσιότητας δυο μόλις χρόνια μετά την

ίδρυση του Συλλόγου3. Όπως επισημαίνει η συντακτική επιτροπή, στον

πρόλογο του πρώτου τεύχους, ο ΕΦΣΚ «επιθυμών να κοινοποίηση τοις

φιλομούσοις τα κυριώτερα των έργων αυτού, απεφάσισεν την έκδοσιν

ομωνύμου περιοδικού»4 Ο κανονισμός της έκδοσης5 παρατίθεται αυτούσιος:

3
Πα την ακρίβεια ο πρόλογος του πρώτου τόμου φέρει ημερομηνία 15 Σεπτεμβρίου 1863.
4
«Πρόλογος», ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. δ'.
5
Βλ. ο.π.

2
 Κ «ν ο νι σμό ; π ρ ό ; ε"κδο <j tv π ερ to J i xou α υ γ γ ρ ά μ μ α τ ο ; τ ο ΰ ε'ν Κων σ τ α ν τ ι νουπάλ ει
Ελληνικού φ ι λ ο λ ο γ ι κ ο ύ Συλλόγου.
Α . Προσέχω; ap/jTcu ή εκδοσι; πιριοδιχοϋ συγγράμματο; έττιγραψομέναν « Ό tv Κωναταντινουπόλει Ελληνικό," Φιλο­
λογικό; -υ/./ογο; » και προτιθεμένου νά καταστήση γνωστά t u το χοινόν τά άξιολογώτερα έργα τ ο υ * · Συλλόγου χαί ν «-'
ναπ/ζιρώση ττ,ν παρ ήμιν ε"λλειψιν σπουδαίου φιλολογικού φύλλου.
Β . Το περιοόικόν τούτο έκδίδοται τη ti . έκαστου δευτέρου μηνό;, άνά πέντε τουλάχιστον τυπογραφικά φύλλα ει; 4ον.
Εκτυπουται ει; DUO άντί-Γ-πα ix στοιχείων ευανάγνωστων και επί χάρτου καλού, χαί φΐρ/t έξώφυλλον κυανούν.
Γ . Εχαστον τεύχο; περιέχει' ά ) δύω τουλάχιστον αναγνώσματα Μελών, β ) πραγματεία; ανδρών μη ανηκόντων ει;
τον Φ. Συλ/ογον, εάν ύπάρχωσε τοιαύται, -ν ) σειράν τών άπα τ ή ; συστάσεω; τοΰ φ. Συλλόγου πρακτικών ίν πίριϊή-
ψϊΐ, δ ) ιρανισματα εκ ξένων πιριοδιχών, έ) (3ιβλιογραφίαν έχδεδομίνων τε χαί ανεκδότων συγγραμμάτων χαί ς-) πίνακα,-,
όσάκι; απαιτούνται πρά; διασάφησιν του χειιιίνου.
Λ . Χορηγείται επί τούτω ή αναγκαία πίστωσι; χατά διμηνίαν, πλ»ρωνομένϊΐ ίγχαίρως ΰπό τοΰ Ταμίου τοΰ φ. Συλλόγου
sir T/jv επί τ η ; συντάξεω; χατά τα άρθρον ς-ον Έπιτροπήν.
Ε . Αιανεμεται τα φύλλον δωρεάν ει; άπαντα τά ταχτικά, αντεπιστέλλοντα χαί επίτιμα Μέλη τοΰ φ. Συλλόγου ε'πί απο­
τίσει μόνον τών ταχυδρομικών τελών Orò τών έκτο; τ ή ; Κωνσταντινουπόλεως Μελών, ανταλλάσσεται προ; περιοδικά χαί
εφημερίδα; φιλολογικά;, ελληνικά; τε και ξένα;, και τιμάται διά το κοινόν αναλόγως τ η ; δαπάνη; αύτοϋ.
ΣΤ . Διορίζεται ε'νιαύσιο; επί τ ή ; συντάξεω; Επιτροπή συγκειμένη ε'χ τοΰ χατά xcupòv είδιχ&ϋ Γραμματέω; χαί έχ τεσ­
σάρων Μελών'τοϋ Φ. Συλλόγου, προτεινομένων μίν ύπά τοΰ Προεδρείου έπι^ηφεζομένων δί υπό τοΰ Φ. Συλλόγου.
Ζ . II Επιτροπή αυτή εκλέγει tx τών Μελών αύτη; Πρόεορον, Γραμματέα χαί Βιδλιοουχάριον, xai a\tvipfjxax άπαξ τή;
έί'δομάαο;, προ; έκλογήν και χατάταξιν τ η ; ύλη; χαί ί*πετήρησιν τ ή ; έχτυπώσεω;, έν τή αιοούσ» τή; Λέσχη; ri) παραχω-
ρ»]$·ίση τοί; δυσί Σύλλογοι;' αποφασίζει δί διά πλειονοψηφία;.
Η . Αναΰεχεταε τήν εύδύνην τ ή ; εγκαίρου και μετ' επιμέλεια; έκδόσεω; τοϋ φύλλου^ Atò χαί χορηγείται αύτη πληρεξου-
σιοτη; πρά; καταχώρησιν τών συζητήσεων χαί πραγματειών, ά; άν έγκρίνη, και προ; έπιδιόρδωσιν τών καταχωρουμένων
τη συναινέσει τοϋ γράψαντο;.
θ . Φροντίζει περί τ η ; ταχτική; διανομή; χαί αποστολή; τοΰ φύλλου χατά το «'. άρθρον.
Ι . Εάν η επί τ ή ; συντάξεω; Επιτροπή vaputfi ûpQpov τι τοϋ άνω Κανονισμού ίσχύοντο; ε'πί εν ίτο;, εκαστον Μέλο;
τοϋ Φ. Συλλόγου S-Jvarcct νά προχαλεση τήν «ντικατάστκσεν αυτή; κατά τά ά-ρδρον ς-ον.
Συνεζίΐτήβη και ε-εκυρώ5η τή 1 I M*yariou 1863.

Η έκδοση σε τεύχη, που είχαν συνεχή ελληνική αρίθμηση, διατηρήθηκε

σε όλη τη πρώτη περίοδο λειτουργίας του Συλλόγου (ως το 1870). Στο

διάστημα αυτό εκδόθηκαν δεκαπέντε τεύχη τα οποία αποτέλεσαν τρεις

τόμους. Μόνο ο πρώτος τόμος αποτελείται από έξι,αυτόνομα τεύχη. Από τον

δεύτερο αρχίζουν να τυπώνονται δύο ή τρία τεύχη μαζί, ενώ ο τρίτος εκδίδεται

με τρία μόνο τεύχη, αφού μεσολαβεί η καταστρεπτική πυρκαγιά. Μέρος της

ύλης που θα αποτελούσε το δεύτερο μέρος του τρίτου τόμου εντάχθηκε στον

τέταρτο, αφού «ίνα μη διασπασθεί η περισωθείσα ύλη, ενεκρίθη όπως εκ του

όλου ίδιος συναπαρτισθεί Τόμος»6. Τα τεύχη συνενώνονταν σε έναν τόμο με

ενιαία αρίθμηση και αναλυτικό πίνακα περιεχομένων. Η ετήσια συνδρομή

6
«Πρόλογος», ΕΦΣΚ, τ. Δ, σ. δ'. Ο τόμος αυτός, που εκδόθηκε το 1871, καλύπτει την
περίοδο «Από 1865 Δεκεμβρίου μέχρι 1870 Μαίου» και φέρει τον υπότιτλο:7α περισωθέντα.
Στην αρχή του υπάρχει η τελευταία ένδειξη τεύχους; «Τεύχος ΙΣΤ κ.ε.».

3
έφθανε τα 80 γρόσια (18 φράγκα), ενώ τη τιμή εκάστου τεύχους τα 15 γρόσια

(3,5 φράγκα). Το γεγονός ότι επικρατεί η μορφή ενός ενιαίου τόμου, δεν

σημαίνει ότι αυτός τυπωνόταν όλος μαζί. Αντίθετα η εκτύπωση γινόταν

σταδιακά και συχνά διαρκούσε αρκετούς μήνες. Στην καλύτερη περίπτωση

ολοκληρωνόταν την επόμενη συλλογική περίοδο.

Τα πεντακόσια αντίτυπα σύντομα αυξήθηκαν σε επτακόσια πενήντα7.

Η διακίνηση τους γινόταν από τον ίδιο το Σύλλογο μέσω των βιβλιοπωλείων

της Πόλης. Την πρακτόρευση του περιοδικού στο εξωτερικό είχε αναλάβει το

διεθνές βιβλιοπωλείο Lorenz und Keil8, που βρισκόταν στην Μεγάλη Οδό

αριθ. 457. Ωστόσο τα έσοδα από την πώληση ήταν ελάχιστα, αφού οι κατά

τεκμήριον ενδιαφερόμενοι ήταν μέλη του Συλλόγου και λάμβαναν δωρεάν το

περιοδικό. Παρότι ο Σύλλογος δεν διέθετε την επετηρίδα του με το σύστημα

των συνδρομητών, στην ουσία εφάρμοζε κάτι ανάλογο. Τα τακτικά μέλη είχαν

την υποχρέωση να καταβάλουν ετήσια συνδρομή μιας τουρκικής λίρας,

έχοντα ως μόνο υλικό όφελος τους τόμους του περιοδικού. Μάλιστα αν

συνυπολογίσουμε τους τόμους που λάμβαναν τα μέλη, αυτούς που δίδονταν

επ' ανταλλαγή σε πλήθος επιστημονικών ιδρυμάτων και εκείνους που

στέλνονταν σε σχολεία και συλλόγους της αυτοκρατορίας, θα δούμε ότι λίγα

αντίτυπα απέμεναν προς πώληση. Πάντως ο Σύλλογος φαίνεται ότι διέθετε

7
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Β, σ. 268. Δεν έχουμε συγκεκριμένη πληροφορία για, πιθανή, περαιτέρω
αύξηση του αριθμού αυτού. Πάντως ο χάρτης των χερσαίων τειχών της
Κωνσταντινουπόλεως (παράρτημα του ΙΔ τόμου) εκτυπώθηκε σε χίλια αντίτυπα. Βλ. ΕΦΣΚ, τ.
ΙΖ, σ. 150. Σε χίλια αντίτυπα εκδίδονταν και οι τόμοι της Ζωγραφείου Βιβλιοθήκης, από τα
οποία ο Σύλλογος λάμβανε το ένα τρίτο των αντιτύπων, ενώ τα υπόλοιπα κρατούσε ο
επιμελητής.
8
Αργότερα ως «πράκτωρ δια το εξωτερικόν» εμφανίζεται μόνο ο Otto Keil.

4
απόθεμα αντιτύπων, αφού η μόνη σχετική αναφορά που εντοπίστηκε, μας

πληροφορεί ότι, στα τέλη του 1884, δεν υπήρχαν πλέον αντίτυπα του πρώτου

και δεύτερου τόμου9. Η σημερινή σπανιότητα ολοκληρωμένων σειρών μπορεί

να εξηγηθεί μόνο από το γεγονός ότι εκδόθηκε ικανός αριθμός τόμων, στη

διάρκεια μεγάλου χρονικού διαστήματος. Όσον αφορά τον ελλαδικό χώρο,

αρκετά ιδρύματα θα έπρεπε να διαθέτουν πλήρεις σειρές του περιοδικού,

αφού διατηρούσαν τακτικές ανταλλαγές με τον ΕΦΣΚ. Ειδικά για την Εθνική

Βιβλιοθήκη υπάρχει η πληροφορία ότι το 1891 της απέστειλαν εις διπλούν

τους τόμους10, ενώ το 1909 συμπληρώθηκε η σειρά της Βιβλιοθήκης της

Ελληνικής Βουλής11.

Το προεδρείο του ΕΦΣΚ αναζητώντας κάθε φορά τους πιο

συμφέροντες οικονομικούς όρους, σε συνδυασμό με το αρτιότερο τεχνικό

αποτέλεσμα12, συνεργάστηκε με τα πιο γνωστά τυπογραφεία της

Κωνσταντινούπολης. Ο πρώτος τόμος βγήκε από το τυπογραφείο της

Βυζαντίδος, ενώ στο τυπογραφείο του Νεολόγου εκτυπώθηκαν οι

περισσότεροι τόμοι του περιοδικού13, όπως φαίνεται και από τον παρακάτω

πίνακα.

a
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 88.
10
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 130.
11
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΚΗ, σ. 42.
12
«Η συντακτική επιτροπή (...) αφήσασα την εκλογήν του τυπογραφείου εις τον πρόεδρον
υπό τον όρον εννοείται του να προτίμηση ούτος το συμφερότερον και φιλοκαλώτερον
συνάμα». Βλ. «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1879-80», ΕΦΣΚ, τ. ΙΔ, σ. 185.
13
«Οι ιδιοκτήται του τυπογραφείου μετά προθυμίας πάντοτε υπηρέτησαν τα συμφέροντα του
ημετέρου Σωματείου» σημειώνει ο εισηγητής της συντακτικής επιτροπής στην έκθεση για την
περίοδο 1879-80. Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΙΔ, σ. 185.

5
Τυπ. Βυζαντίδος Α, Β
Τυπ. Ι Παλλαμάρη (οδός Γιουκσέκ- Γ, Εικοσιπενταετηρίς, ΚΑ, KB, ΚΔ,
καρδιρίμ, αρ. 44) ΚΕ, ΚΣΤ
Τυπ. Ι. Α. Βρετού Δ, Ε
Τυπ. Α. Κορομηλά (Οδός Πεμπτοπαζάρου ΣΤ, Ζ, Η, Θ, IH, Κ, Μαυροκορδάτειος
αριθ, 11/Έναντι της Οθωμ. Τραπέζης, αρ. 11) Βιβλιοθήκη τχ. 4
Τυπ. Βουτυρά και Σας/ Σ. Ι. Βουτυρά/ Ι, ΙΑ, IB, ΙΓ, ΙΔ, ΙΕ, . Μαυρογορδάτειος
Νεολόγου (Οδός: Αρμ. Εκκληςίας, αριθ. 23/ Βιβλιοθήκη τχ. 1-3, ΙΣΤ, ΙΖ, ΙΖ, ΙΘ, ΚΓ
οδός Κιουτσούκ-Χενδέκ, αρ. 29, 31).
Τυπ. Αδελφών (Α. και Κ.) Γεράρδων ΚΖ, ΚΗ, Κθ, Λ, ΛΑ, ΛΒ, ΛΓ,
(Οδός Κιουτσούκ Χενδέκ, αρ. 29, 31/ Οδός Πεντηκονταετηρίς
Πεμτποπαζάρου αρ. 18, 19.)

Πατριαρχικόν τυπογραφείον Πρακτικά Εκπαιδευτικών Συνεδριών

τχ. Α (1907-08)
Τυπ. Ανατολής Πρακτικά Εκπαιδευτικών Συνεδριών
τχ. Β (1908-09)
Τυπ. Καλλιτεχνικόν
Εργασίαι του Βιολογικού τμήματος
1915 (2 τχ.)

Στον πίνακα δεν αναφέρονται τα παραρτήματα, που τυπώνονται κατά

κανόνα στον ίδιο τυπογραφείο με τον τόμο του οποίου αποτελούν

παράρτημα. Εξαίρεση αποτελεί το παράρτημα του ΙΘ τόμου με τις εργασίες

της Αρχαιολογικής επιτροπής που βγήκε από το τυπογραφείο Ι. Παλλαμάρη,

ενώ ο αντίστοιχος τόμος από αυτό του Νεολόγου™. Επίσης δεν αναφέρεται ο

Ζωφράφειος Αγων, που τυπώθηκε και αυτός στις εγκαταστάσεις του Ι.

Παλαμάρη, ο οποίος όμως δεν αποτελεί παράρτημα του περιοδικού αλλά

14
Όπως σημειώνεται στην έκθεση της συντακτικής επιτροπής του 1888-89 (ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ.
256), «ωρίσθηκαν δε ανθ' ενός δύο τυπογραφεία (...) άτε των τυπογραφείων τούτων
επιδειξαμένων μεγίστην προθυμίαν περί την εκτέλεσιν των εργασιών του συλλόγου».

6
αυτόνομη έκδοση. Αντίθετα αναφέρονται οι δύο επετειακοί τόμοι, η

Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη (παραρτήματα των ΙΕ - IH τόμων), τα δύο

τεύχη των Εκπαιδευτικών Συνεδριών και οι Εργασίαι του Βιολογικού τμήματος

για τα δύο εξάμηνα του 1915 (παραρτήματα του μηδέποτε εκδοθέντος ΛΔ

τόμου).

Το περιοδικό διατηρεί, καθ' όλο το διάστημα της έκδοσης του,

αξιοσημείωτη ομοιομορφία. Όλοι σχεδόν οι τόμοι και τα παραρτήματα

κυκλοφορούν σε μεγάλο (4°) σχήμα και τα κείμενα τυπώνονται σε δύο στήλες.

Εξαίρεση αποτελούν οι τελευταίες εκδόσεις: Πρακτικά Εκπαιδευτικών

Συνεδριών, Εργασίαι Βιολογικού Τμήματος και Πεντηκονταετηρίς, που

εκδόθηκαν σε μικρότερο σχήμα και με τη συνηθισμένη διάταξη σελίδας.

Πολλοί τόμοι περιέχουν παρένθετους πίνακες εκτός σελιδαρίθμησης, αλλά και

εικονογράφηση εντός κειμένου. Είναι αξιοσημείωτο ότι σε κάποιους τόμους

περιλαμβάνεται έγχρωμη εικονογράφηση, ενώ στην Πεντηκονταετηρίδα

υπάρχουν επικολλημένες δύο φωτογραφίες (η μια απεικονίζει το κτίριο του

Συλλόγου)15. Αν και ολόκληρο το περιοδικό είναι τυπογραφικά άρτιο, ο

Αρχαιολογικός Χάρτης των Χερσαίων τειχών Κωνσταντινουπόλεως αξίζει

ιδιαιτέρας μνείας. Εκτός από τον αναδιπλούμενο χάρτη υπάρχουν πέντε

πίνακες, με είκοσι συνολικά λιθογραφημένα σχέδια, που απεικονίζουν

λεπτομέρειες των τειχών16.

15
Η φωτογραφία έχει θέση προμετωπίδας και αποτελεί τη μόνη γνωστή απεικόνιση του
κτιρίου του Συλλόγου κατά τον 19° αιώνα.
16
Οι πίνακες «εγένοντο μετά της απητουμένης φιλοκαλίας εν τω λιθογραφείω του κ. Loefler».
fino·-'
Στο ίδιο λιθογραφείο τυπώθηκαν πίνακες ^δεξεικονίζοντο είδη γραφών εκ των
περιγραφομένων χειρογράφων» του Α' τεύχους της Μαυρογορδατείου Βιβλιοθήκης. Βλ.
ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 68.

7
 Για την εκτύπωση του περιοδικού χρησιμοποιήθηκε καλό χαρτί17, ενώ

ανάλογης ποιότητας πρέπει να ήταν και το χαρτί του εξωφύλλου το οποίο

κάποιες φορές παραγγέλθηκε από την Ευρώπη18. Το εξώφυλλο έφερε

συμβολικά (;) κυανούν χρώμα, ενώ τα παραρτήματα είχαν συνήθως

εξώφυλλα σε αποχρώσεις του πράσινου19. Μια τυπική σελίδα τίτλου του

περιοδικού φέρει στο επάνω μέρος τον τίτλο:

Ο ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΣ

Και αμέσως μετά τον υπότιτλο: «σύγγραμμα περιοδικόν». Καθόλου τυχαία δεν

είναι η έμφαση στο δεύτερο μέρος του τίτλου, όπως και το γεγονός ότι το

περιοδικό ήταν απολύτως συνώνυμο του Συλλόγου. Ακολουθούν η ένδειξη

τόμου και συλλογικού έτους και τέλος η τοποχρονολογία και η ένδειξη

τυπογραφείου. Το έμβλημα του ΕΦΣΚ, ένα λυχνάρι με αρχαιοελληνικό

μαίανδρο στη βάση του, συμπληρώνει την εικόνα. Επίσης στη σελίδα τίτλου

υπάρχει πάντα η στρογγυλή σφραγίδα του ΕΦΣΚ, αφού με αυτήν σφράγιζαν

όλα τα αντίτυπα.

Το περιεχόμενο των τόμων μπορεί να. χωριστεί σε τρία τμήματα:

Το πρώτο περιλαμβάνει τους καταλόγους των μελών (τακτικών, επίτιμων και

αντεπιστελλόντων), τους κοσμήτορες και τα μέλη των τακτικών επιτροπών για

Τα οικονομικά προβλήματα του Συλλόγου είχαν επιπτώσεις και στην ποιότητα του χαρτιού.
«Προσείδομεν εις το ποιόν της ύλης, ουχί δ' εις το ποιόν του χάρτου», αναφέρει ο Χρ.
Πανταζίδης, γραμματέας της συντακτικής επιτροπής, στην έκθεση του 1895 (ΕΦΣΚ, τ. ΚΣΤ,
σ. 107).
18
Βλ. σχετικά τις «Εκθέσεις της Συντακτικής Επιτροπής 1881-82 και 1882-83», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ
και ΙΖ, σ. 379 και 198 αντίστοιχα.
19
Πρέπει να σημειώσουμε ότι σε ελάχιστα αντίτυπα έχει διασωθεί η αυθεντική βιβλιοδεσία.

8
το συγκεκριμένο συλλογικό έτος, τους ευεργέτες και δωρητές και τους

διατελέσαντες προέδρους.

Το δεύτερο μέρος περιέχει τα αναγνώσματα, τις επιστημονικές δηλαδή

ανακοινώσεις των μελών20. Στους τόμους της πρώτης περιόδου (ως το 1870)

δημοσιεύονται επίσης ερανίσματα ξένων περιοδικών και βιβλιογραφία (κυρίως

περιγραφή χειρογράφων), πράγμα που ατονεί στα επόμενα χρόνια21. Τα

αναγνώσματα καλύπτουν όλους σχεδόν τους επιστημονικούς τομείς και

αποκτούν ιδιαίτερη σημασία από το γεγονός ότι εισηγητές ήταν οι κατά

τεκμήριον σημαντικότερες προσωπικότητες τη5 Κωνσταντινουπολίτικης

λογιοσύνης.

Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει τα πρακτικά* των συνεδριάσεων του

Συλλόγου, TWO είναι καταχωρισμένα κατά χρονολογική σειρά. Τα πρακτικά,

εξαιρετικά λεπτομερή στην αρχή, γίνονται περιληπτικότερα με την πάροδο του

χρόνου για λόγους τεχνικούς και οικονομικούς. Μετά τον ΙΑ τόμο (συλλογικό

έτοςΐ 876-77) δεν δημοσιεύονται στα πρακτικά περιλήψεις αναγνωσμάτων22.

Οι ανακοινώσεις των μελών ή δημοσιεύονται αυτούσιες στον οικείο χώρο ή

καθόλου. Στο τμήμα αυτό παρουσιάζονται επίσης οι ετήσιοι απολογισμοί των

«Τα αναγνώσματα ταύτα, εξαιρέσει ολιγίστων ήσσονος σημασίας, εισί λίαν σττουδαία και ου
μικράν προσκομίζουσι συμβολήν ταις του ημετέρου συλλόγου φιλολογίκαίς, ιστορικαίς,
εττιστημονικαίς και εκπαιδευτικαίς μελέταις,(...) και εμπράκτωςυποβοηθούσι την αύξησιν του
γοήτρου και της αίγλης του πατρός τούτου των εν τη Ανατολή συλλόγων και αδελφοτήτων».
Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1886-87», ΕΦΣΚ, τ. Κ, σ. 92.
21
Ερανίσματα εξακολουθούν να δημοσιεύονται με διαφορετικό περιεχόμενο. Για παράδειγμα
στον ΚΔ τόμο (σ. 133-158) δημοσιεύεται ως εράνισμα το «Βυζαντινόν Εορτολόγιον» του
Μανουήλ Γεδεών.
22
Υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις όπως οι τόμοι ΙΕ, ΙΣΤ και ΙΖ, στους οποίους δημοσιεύονται
περιλήψεις αναγνωσμάτων.

9
επιτροπών και των κοσμητόρων, που είχαν την ευθύνη συγκεκριμένου τομέα

λειτουργίας του ΕΦΣΚ, όπως και οι προεδρικές λογοδοσίες23.

Ο τόμος τελειώνει με τον κατάλογο των περιεχομένων, ο οποίος σε

αρκετούς τόμους συνοδεύεται από «κατάλογον καθ' ύλην των εν τοις

πρακτικοίς περιεχομένων»24. Δεν λείπει, φυσικά, και η απαραίτητη

«παροραμάτων διόρθωσις», ή ο «έλεγχος τινών των ημαρτημένων».

Η πορεία της έκδοσης

Μετά το 1870 η ζωή του συλλόγου τίθεται σε πιο οργανωμένη βάση και

αυτό φαίνεται και στην έκδοση του περιοδικού. Ο τέταρτος τόμος, συνοψίζει

την περίοδο 1865-1870 και αποτελεί ταυτόχρονα μια νέα αρχή. Από εκεί και

πέρα η έκδοση ακολουθεί σταθερή πορεία ως το 1880, αφού η ύλη κάθε

συλλογικού έτους εκδίδεται, κατά κανόνα, το επόμενο ή ακόμη και το ίδιο έτος.

Σύμφωνα με όσα όριζε ο κανονισμός (του 1899) το περιοδικό περιλαμβάνει: « α) κατάλογον

των ιδρυτών, β) των από της ιδρύσεως του συλλόγου προέδρου μετά της χρονολογίας της
προεδρίας αυτών, γ) των ευεργετών και δωρητών, δ) των μελών του συλλόγου μετά της
χρονολογίας της εγγραφής, του επαγγέλματος και του ονόματος της πόλεως της διαμονής
αυτών, ε) των κοσμητόρων εκάστου συλλογικού έτους και των κατά το συλλογικόν έτος
εργασαμένων μελών των επιτροπών και των επιμελητών, στ) τα έργα του συλλόγου, οίον
ανακοινώσεις, πρακτικά των συνεδριών εν περιλήψει, εκθέσεις των επιτροπών κτλ., ζ) τα
προγράμματα των διαγωνισμάτων, η) κατάλογον των χρηματικών δωρεών και χορηγιών και
των προσφορών, χειρογράφων, βιβλίων, περιοδικών, οργάνων κλπ., θ) ερανίσματα
σπουδαία εκ ξένων βιβλίων και περιοδικών συγγραμμάτων, ι) πίνακας διασαφούντας τα εν τω
περιοδικώ».
24
Ο κατάλογος καθ' ύλην είναι εξαιρετικά χρήσιμος αφού αποτελεί ένα είδος θεματικού
ευρετηρίου. Ανεξαρτήτως αυτού τα περιεχόμενα των περισσοτέρων τόμων παρουσιάζονται
επαρκώς αναλυτικά.

10
Τα προβλήματα εμφανίζονται το 1882 όταν το τυπογραφείο, που έχει

αναλάβει την εκτύπωση του ΙΔ τόμου, ειδοποιεί την συντακτική επιτροπή ότι

«ουδέν προς εκτύπωσιν δέχεται άνευ εγγράφου αδείας της Αυτοκρατορικής

κυβερνήσεως»25. Ενώ μέχρι τώρα το περιοδικό κυκλοφορούσε χωρίς

πρόβλημα, από δω και μπρος η έκδοση του εμπλέκεται στα πλοκάμια της

λογοκρισίας, αφού «προς έκδοσιν της αδείας απαιτείται η προαποστολή της

δημοσιευθησομένης ύλης απάσης εις το επί της δημοσίας εκπαιδεύσεως

Υπουργείον ίνα εξετασθεί»26. Η άδεια εκδόθηκε τελικά το 1884 στο όνομα του

εταίρου Ιάκωβου Αρτεμιάδη, ο οποίος ήταν και ο υπεύθυνος απέναντι στις

αρχές (Γραφείο του τύπου)27. Τα έγγραφο της αδείας καθόριζε τα εξής:

«Το περιοδικόν τούτο να εμπεριέχη τα ως και πρότερον επιστημονικά,

φιλολογικά και φιλοσοφικά άρθρα, εξαιρουμένων των περί διοικητικών και

πολιτικών επιστημών άρθρων και πολιτικών επιστημών άρθρων ή

αναγνωσμάτων.

Να μη δημοσιεύη πολιτικός ειδήσεις και σκέψεις.

Να περιορίζηται ως προς τα περιεχόμενα αυτού εις τας εν τω συλλόγω

τούτω απαγγελλόμενος ή αναγιγνωσκομένας και μηδόλως εις τα πολιτικά

αναγομένας επιστημονικός και φιλολογικός παραγματείας και ωφελίμους

διατριβάς συντελούσας εις την υπό επιστημονικήν έποψιν προαγωγήν και

ανάπτυξιν του τόπου.

«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 379.

26
0.7Γ.
27
Βλ. σχετικά Κ. Καλλιάδης «Προεδρική λογοδοσία 1883-84», ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 94. Τον
Αρτεμιάδη, αντικατέστησε ο Σ. Καραγιαννίδης, μετά την παραίτηση του οποίου ανέλαβε
-κατόπιν υποδείξεως του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ- ο Αντωνάκης εφέντης Οικιάδης. Βλ.
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1905-06», ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 52-53.

11
 Να μην πραγματεύεται ποσώς περί πεποιθήσεων των διαφόρων

εθνών και θρησκειών, ως και περί της υφισταμένης διαφωνίας αυτών.

Να δημοσιεύεται κατά τριμηνίαν εν είδη περιοδικού και εις το τέλος του

έτους εν είδει βιβλίου δια της προσθήκης πίνακος ή καταλόγου των

περιεχομένων28.

Να παραδίδηται εις το Γραφείον του τύπου κατάλογος των

εκδοθησομένων πραγματειών προ της εκτυπώσεως αυτών.

Να παραδίδηται επίσης εν τω αυτώ Γραφείω επί τη αιτήσει αυτού

ολόκληρος η πραγματεία, ης η εξέτασις και ανάγνωσις ήθελε θεωρηθή

αναγκαία προ της εκτυπώσεως αυτής.

Άπασαι αι πραγματείαι να φέρωσι τας υπογραφάς των συγγραφέων

αυτών ή των κατόχων» .

Το 1884 είναι έτος εκδοτικού οργασμού, αφού κυκλοφορούν οι ΙΔ

(ξανατυπώθηκαν κατ' εντολή του Γραφείου τύπου, ορισμένα τυπογραφικά και

τα εξώφυλλα)29, ΙΕ, ΙΣΤ τόμοι, ο Χάρτης των χερσαίων τειχών και πρώτο

τεύχος της Μαυρογορδατείου Βιβλιοθήκης. Ο τιμητικός τόμος με

δημοσιεύματα που προορίζονταν για το ματαιωθέν συνέδριο επ' ευκαιρία των

εικοσιπέντε χρόνων του ΕΦΣΚ προχωρεί με αργούς ρυθμούς, «διότι μετά

μείζονος προσοχής δέον να εκτυπωθεί και διότι και διορθώσεις εις το

εξωτερικόν πέμπονται»30. Ο εισηγητής της συντακτικής σημειώνει στον

απολογισμό της επιτροπής, «ότι το έκτακτον τεύχος, όπερ της

εικοσιπενταετηρίδος απεκλήθη, πρωτοφανές έσται βιβλίον εν τη ελληνική

28
Παρά την διάταξη αυτή το περιοδικό εξακολούθησε να τυπώνεται σταδιακά, ανάλογα με τις
οικονομικές και τεχνικές δυνατότητες, και να κυκλοφορεί σε ενιαίους τόμους.
29 •s, /
Βλ. «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1883-84», ΕΦΣΚ, τ. IH, σ. 68. /Ì5°-/
30 „.«=.,ο ^ „ ,.,„„„„.. c:^,, . „Λ _ ono /#* "V«2 ^
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1887-88», ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 208. ig ; • \ i ù\
ι O, \ $l--"'
Λ =

ff
<&;- ia /
V
"'-... w'
φιλολογία διότι υπό το κυανούν περικάλυμμα περιληφθήσονται έργα

διανοητικά Ελλήνων και Γάλλων, Άγγλων και Ρώσσων, Δανών και Ούγγρων,

Γερμανών και Αμερικανών κτλ. Το δε τοιούτον συνέδριον διαφόρων σοφών το

πρώτον εστίν εν τω ημετέρω έθνει»31.

Ενώ ο Σύλλογος επιχειρούσε να συνεχίσει την έκδοση της επετηρίδας

του με ταχύ ρυθμό, ώστε «ενήμερος να καταστή εν τοις δημοσιεύμασιν

αυτού», αναγκάστηκε να ανατύπωση το ήμισυ σχεδόν του ΙΘ τόμου, του

οποίου η κυκλοφορία απαγορεύθηκε από τις αρχές32. Ανάλογα, μικρότερης

όμως έκτασης, προβλήματα αντιμετώπισε και το 1894, όταν η συντακτική

επιτροπή αναγκάστηκε να αντικαταστήσει το εκτενές ανάγνωσμα του

Ματθαίου Παρανίκα "περί της θρακικής Αδριανουπόλεως", που θα

περιλαμβανόταν στον ΚΓ τόμο, με δύο άλλα33. Ο τακτικός ρυθμός έκδοσης

που διατηρείται από το 1891 μέχρι το 1896, με την έκδοση των τόμων Κ έως

ΚΣΤ, διακόπτεται. Ο ΚΖ τόμος θα κυκλοφορήσει το 1900 και θα περιλαμβάνει,

για πρώτη φορά μετά από τον Δ τόμο, την ύλη πέντε συλλογικών ετών. Τα

προηγούμενα χρόνια υπήρξαν περιπτώσεις πού ένας τόμος περιείχε τις

εργασίες δύο συλλογικών ετών, αλλά η περίπτωση του 28 ο υ τόμου δείχνει το

μέγεθος των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η έκδοση. Ένα από αυτά είναι

η «έλλειψις του χρήματος της κινητηρίου ταύτης μηχανής»34, το οποίο

παρουσιάζεται με αξιοσημείωτη συχνότητα στην πορεία του περιοδικού. Για

οικονομικούς λόγους αποφασίζεται, το 1878, «όπως το Ι τεύχος περιορισθή

Βλ. «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1890-91», ΕΦΣΚ, τ. KB, σ. 117.

Βλ. «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1893-94-82», ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 96.
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1905-06», ΕΦΣΚ, τ. Λ.

13
εις τριάντα μόνον τυπογραφικά»35, ενώ στην ίδια αιτία αποδίδεται η

καθυστέρηση της έκδοσης του ΙΣΤ τόμου36. Το 1906 εκτός των οικονομικών

«και άλλαι σοβαραί δυσκολίαι παρεμβληθείσαι εβράδυναν επί τινά χρόνον την

έκδοσιν του περιοδικού. Ευτυχώς όμως ήρθησαν αύται εγκαίρως τη

επεμβάσει της Α. Θ. Π., Ης το προς το Σύλλογον πατρικόν διαφέρον αείποτε

περιτράνως εξεδηλώθη»37. Είναι η εποχή που ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ'

ενισχύει οικονομικά το περιοδικό38 και φροντίζει να εξασφαλίσει, ακόμη μια

φορά, άδεια για την έκδοση του39.

Το καλό κλίμα στις σχέσεις Πατριαρχείου και Συλλόγου θα αποφέρει

και την συνεργασία στην έκδοση των Πρακτικών των Εκπαιδευτικών

Συνεδριών40. Το παράρτημα μάλιστα με τις συνεδρίες του 1907-08 θα βγει

από το Πατριαρχικό τυπογραφείο.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθούμε και στα άλλα δύο κύρια

παραρτήματα του περιοδικού: το Αρχαιολογικό και το Βιολογικό, η έκδοση

των οποίων χαρακτηρίζει δύο εποχές του Φιλολογικού Συλλόγου. Το

* «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1877-78», ΕΦΣΚ, τ. IB, σ. 123.

36
Βλ. «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1884-85», ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 127.
37
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1905-06», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 34. Βλ. επίσης σ. 43.
38
Όπως σημειώνει στο λογοδοσία του Ι905 (ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 97) ο Χρ. Χατζηχρήστου, «Αν δε
και μετά τετράμηνον ευπρόσωπος ο Σύλλογος παρασταθεί, μετά χείρας φέρων τας
πολύτιμους και πολυζητήτους εργασίας αυτού δημοσιευμένος, τούτο οφείλεται εις την
φιλοστοργοτάτην μέριμναν του μεγαλήτορος Εθνάρχου ημών, δικαίαν και αναγκαίαν
θεωρήσαντος την εισαγωγήν εις το Δ. Ε. Μ. Συμβούλιον την πρότασιν περί επικουρίας του
Εθνικού Ταμείου εξ 100 λιρών προς τον εθνωφελώς εργαζόμενον ημέτερον σύλλογον και ιδία
προς έκδοσιν περιοδικού, όπερ ευπρόσωπον και άξιον πλείστης όσης εκτιμήσεως εις τον
κόσμον των γραμμάτων και της επιστήμης το Σωματείον ημών παρίστησιν». Βλ. επίσης
ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 72.
39
Βλ. Μιχαήλ Ψαλίδας, «Προεδρική λογοδοσία 1902-03», ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 27.
40
Ο Πατριάρχης χορήγησε μεγάλο μέρος των τυπογραφικών δαπανών (25 Λ.Τ.). Βλ.
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1908-09», ΕΦΣΚ, τ. ΛΒ, σ. 29.

14
Αρχαιολογικό πρωτοεμφανίζεται το 1875 ως παράρτημα του Θ τόμου και

ακολουθεί η έκδοση επτά ακόμη τευχών. Το παράρτημα τυπώνεται μαζί με το

υπόλοιπο υλικό του τόμου και φαίνεται να ενσωματώνεται σε αυτόν. Έχει

πάντως όλα τα χαρακτηριστικά αυτόνομης έκδοσης (ιδιαίτερη σελίδα τίτλου

και ανεξάρτητη σελιδαρίθμηση) και είναι βέβαιο ότι τα τεύχη του

κυκλοφόρησαν και αυτοτελώς41. Το πρώτο βιολογικό παράρτημα

συμπληρώνει τον ΚΖ τόμο (1900) και ως το 1912 ακολουθούν άλλα πέντε.

Παρόλο που οι γιατροί του ΕΦΣΚ επιθυμούν την παρουσίαση των εργασιών

τους σε μηνιαία βάση, αυτό δεν γίνεται δεκτό από τον υπεύθυνο έκδοσης του

περιοδικού. Έτσι, αποφασίζεται να ζητηθεί ειδική άδεια από τις αρχές, αλλά

στο μεταξύ το παράρτημα εκδίδεται σε τριμηνιαία τεύχη των δύο

τυπογραφικών φύλλων έκαστο42. Την δαπάνη για την έκδοση του βιολογικού

παραρτήματος είχαν αναλάβει τα μέλη του αρμοδίου τμήματος43 και για το

λόγο αυτό η εκτύπωση του ολοκληρωνόταν εγκαίρως. Σχετικά με τον τρόπο

που το τεύχος με τις εργασίες του βιολογικού τμήματος θα ενσωματωνόταν

στο Περιοδικό, «απεφασίσθη να μη χαρακτηρισθή ως παράρτημα και ως

τοιούτον να ενούται εις το σώμα του Περιοδικού κατά την έκδοσιν αυτού'

ένεκα δε του λόγου τούτου απεφασίσθη ίνα μόνον εις το πρώτον τεύχος του

δελτίου τούτου της βιολογικής επιτροπής τίθηται «Ελληνικός Φιλολογικός

Σύλλογος», «Βιολογική Επιτροπή», εις δε τα επόμενα ουδείς τίτλος,

Το παράρτημα του Θ τόμου φέρει στο οπισθόφυλλο την ένδειξη: «Ευρίσκεται παρ' άπασι
τοις βιβλιοπώλαις εν Γαλατά και εν Κωνσταντινουπόλει». Η τιμή του ήταν 10 φράγκα.
Αντίθετα το παράρτημα του ΙΔ τόμου με τον χάρτη των χερσαίων τειχών στοίχιζε 6,5 φράγκα.
42
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 53.
43
Βλ. ΕΦΣΚ, τ. ΛΑ, σ. 78.

15
συνδεόμενα μετά του πρώτου δια της σχετικής σελιδοττοιήσεως αυτών»44.

Όσον αφορά το χώρο που είχε παραχωρηθεί για την δημοσίευση των

εργασιών του βιολογικού τμήματος, βλέπουμε ότι για το παράρτημα του ΚΘ

τόμου, ορίστηκε σε 15 από τα 60 συνολικά τυπογραφικά του περιοδικού45. Το

1914 συμβαίνει το παράδοξο να εκδοθούν σε δύο ιδιαίτερα τεύχη οι εργασίες

του βιολογικού τμήματος ως παραρτήματα του ΛΔ τόμου, ο οποίος όμως δεν

είδε ποτέ το φως της δημοσιότητας.

Ο τριακοστός τέταρτος τόμος δεν κατέστη δυνατό να εκδοθεί ούτε κατά

την περίοδο της τελευταίας αναλαμπής του Συλλόγου. Η έκδοση, το 1921, του

πολύτιμου, λόγω του πλήθους των στοιχείων που περιέχει, τόμου της

Πεντηκονταετηρίδας αποτέλεσε το κύκνειο άσμα του Συλλόγου στον τομέα

αυτό.

Στον πίνακα που ακολουθεί καταγράφεται συνοπτικά η πορεία έκδοσης

των τόμων του περιοδικού:

44
0.7Τ., σ. 53-54. Το βιολογικό παράρτημα πάντως φέρει ανεξάρτητη σελιδαρίθμηση και
ιδιαίτερο πίνακα περιεχομένων. Τουλάχιστον κάποια από τα τεύχη του κυκλοφόρησαν και
αυτοτελώς.
45
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1905-1906», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 34.

16
 ΣΥΛΛΟΓΙΚΑ ΕΤΗ ΕΤΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ

Τόμος A 1861 - 1863 ' 1863

Τόμος Β 1863-1865 1864
Τόμος Γ 1865 1867
Τόμος Δ 1865-1870 1871
Τόμος Ε 1870-1871 1872
Τόμος ΣΤ 1871-1872 1873
Τόμος Ζ 1872-1873 1874
Τόμος Η 1873-1874 1874
Τόμος Θ 1874-1875 1875
Τόμος Ι 1875-1876 1877
Τόμος ΙΑ 1876-1877 1878
Τόμος IB 1877-1878 1879
Τόμος ΙΓ 1878-1879 1880
Τόμος ΙΔ 1879-1880 1884
Τόμος ΙΕ 1880-1881 1884
Τόμος ΙΣΤ 1881 -1882 1884
Τόμος ΙΖ 1882-1883 1886
Τόμος IH 1883-1884 1888
Τόμος ΙΘ 1884-1885 1888
Τόμος Κ 1885-1887 1891
Τόμος ΚΑ 1887-1889 1891
Τόμος KB 1889-1891 1891
Τόμος ΚΓ 1891 -1892 1893
Τόμος ΚΔ 1892-1893 1895
Τόμος ΚΕ 1893-1894 1895
Τόμος ΚΣΤ 1894-1895 1896
Τόμος ΚΖ 1895-1899 1900
Τόμος ΚΗ 1899-1902 1904
Τόμος ΚΘ 1902-1905 1907
Τόμος Λ 1905-1907 1908
Τόμος ΛΑ 1907-1908 1909
Τόμος ΛΒ 1908-1910 1911
Τόμος ΛΓ 1910-1911 1914
Η Συντακτική Επιτροπή

Με τον κανονισμό του 1871, ο οποίος όριζε την εκλογή διαρκών

επιτροπών, η ευθύνη για την έκδοση του περιοδικού ανατίθεται σε αιρετή

συντακτική επιτροπή. Με τον κανονισμό, όμως, του 1899 ο τρόπος ανάδειξης

της συντακτικής επιτροπής αλλάζει. Σύμφωνα με το-άρθρο 58, «η συντακτική

επιτροπή, οκταμελής ούσα, αποτελούμενη εκ των δύο γραμματέων του

συλλόγου, των γραμματέων των πέντε πρώτων διαρκών επιτροπών και ενός

εκ των τακτικών μελών υπό του συλλόγου εκλεγομένου, φροντίζει περί της

εντός του συλλογικού έτους εκδόσεως του περιοδικού και των άλλων

δημοσιευμάτων του συλλόγου»46. Μετά την ψήφιση των επομένων δύο

καταστατικών χαρτών, τα μέλη της επιτροπής αυξάνονται -ανάλογα με τον

αριθμό των τμημάτων του ΕΦΣΚ-- σε εννέα και κατόπιν σε δέκα. Ωστόσο η

συγκρότηση της από άτομα που είχαν ταυτόχρονα αναλάβει και άλλα

καθήκοντα δυσκόλευε την λειτουργία της47.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η επιμέλεια της έκδοσης ήταν έργο

εξαιρετικά απαιτητικό και επίπονο. Όπως σημειώνεται στην έκθεση του 1874,

«η επιτροπή το καθ' εαυτήν ουδενός κόπου εφείσθη, μέχρι πόρρω των

νυκτών συνεδριάζουσα, παραβάλλουσα τας μεταφράσεις προς το

πρωτότυπον, ζητούσα τα χωρία συγγραφέων και ποιητών μνημονευομένων

46
«Κανονισμός του ΕΦΣΚ», τ. ΚΖ, σ. 10.
47
Βλ. σχετικά, «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1907-08», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 52. Όπως
επισημαίνει ο εισηγητής Οδ. Ανδρεάδης «η εργασία της Επιτροπής ημών και σοβαρά και
σταθερά τυγχάνει ούσα, εκφράζομεν την ευχήν όπως κατά την εκλογήν των γραμματέων των
τμημάτων λαμβάνηται υπ' όψιν και η εν τη συντακτική Επιτροπή αποστολή αυτών».

18
άνευ παραπομπών, διορθούσα τα κακώς έχοντα» Την ίδια χρονιά η

επιτροπή θα υποβάλει προτάσεις για την έγκαιρη παράδοση του προς

δημοσίευση υλικού, ώστε η έκδοση να γίνεται χωρίς καθυστερήσεις49. Το

1882 αναφέρεται, πάντως, ένα εντελώς ιδιότυπο κώλυμα στην ολοκλήρωση

του ΙΕ τόμου: η ασθένεια του Ηροκλή Βασιάδη, «ός εποιήσατο σχεδόν πάντα

τα αναγνώσματα της συλλογικής περιόδου 1880-81 »50. Να σημειώσουμε ότι ο

Βασιάδης δεν παρέλειπε να προσφέρει την «πρόθυμον και πολύτιμον

συνδρομήν του» και σε αυτόν τον τομέα της συλλογικής δραστηριότητας51 και

ταυτόχρονα να αναγνωρίζει δημόσια το επίμοχθο έργο που διεκπεραιώνει η

επιτροπή. Έτσι, το 1885 εκφράζει τις θερμές ευχαρίστίες του Συλλόγου προς

τα μέλη της, «ότι οι μόχθοι αυτών χρησιμότατοι όντες ουδέν άλλο

αποφέρουσιν αυτοίς ή παννυχίους αγρυπνίας προς διόρθωσιν των

εκτυπουμένων. Τοιαύτα έργα αλλαχού επί αμοιβή γίνονται* τα δε εργαζόμενα

μέλη του ημετέρου Συλλόγου ου μόνον δωρεάν εργάζονται πάσας τας

εργασίας του Συλλόγου, αλλά και συνεισφέρουσιν έκαστον ετήσιαν

συνδρομήν μίαν οθωμ. λίραν»52. Σε κάποιες περιπτώσεις πάντως η επιτροπή

επικουρείται από άλλα πρόσωπα σε επαγγελματική ή εθελοντική βάση. Έτσι

βλέπουμε ότι το 1876 «η διόρθωσις των τυπογραφικών δοκιμίων ανετέθη, τη

ομοφώνω αποφάσει της επιτροπής, προς τον κ. Αλ. Σεμιτέλον επί τη

αντιμισθία ενός αργυρού μεδζιτιέ δΓ έκαστον τυπογραφικόν φύλλον»53, ενώ το

«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Η, α 330.

0.7Τ., σ. 329. Βλ. επίσης «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1873-74», ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 241.
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 198.
Βλ. «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1874-75», ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 240.
Ηρ. Βασιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1884-85», ΕΦΣΚ, τ. ΙΘ, σ. 128.
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1875-76», ΕΦΣΚ, τ. Ι, σ. 170.

19
1906 ότι ο Χρ. Πανταζίδης «πάνυ προθύμως ανέλαβε τη παρακλήσει της

επιτροπής, όπως επιθεωρή την ύλην του περιοδικού προ της

στοιχειοθετήσεως αυτής»54. Στο διάστημα 1888-92 προήδρευε στην

συντακτική επιτροπή ο Θεμιστοκλής Σαλτέλης ο οποίος, σε βάρος της υγείας

του, επιμελήθηκε μόνος τις διορθώσεις της Εικοσιπενταετηρίδος, πέντε τόμων

του περιοδικού και του τόμου των Ζώντων Μνημείων55. Κατά την περίοδο

μετά τον παγκόσμιο πόλεμο η συντακτική επιτροπή ουσιαστικά δεν λειτουργεί.

Η επιμέλεια για την έκδοση της Πεντηκονταετηρίδας, του μόνου εντύπου που

παρήγαγε ο ΕΦΣΚ στο διάστημα αυτό, οφείλεται στον φιλόλογο Δημήτριο

Σάρρο.

Αναμφισβήτητα το βασικό πρόβλημα της εκδοτικής δραστηριότητας, αν

εξαιρεθούν οι επεμβάσεις της κρατικής λογοκρισίας, ήταν η ανεπάρκεια των

οικονομικών πόρων56. Έτσι η επιτροπή «συμμέτρως προς τας καιρικός του

ταμείου του Συλλόγου φερομένη», προσπαθεί με κάθε τρόπο να συμπιέσει το

κόστος έκδοσης . Όπως είναι φυσικό η τακτική αυτή έχει επιπτώσεις και στην

δημοσιευόμενη. ύλη. Τα πρακτικά συντομεύονται, η έκταση των τόμων

περιορίζεται, περισσότερα του ενός συλλογικά έτη, αντιπροσωπεύονται από

έναν και μόνο τόμο. Η προσπάθεια περιστολής των οικονομικών δαπανών

αποφέρει αποτελέσματα. Είναι χαρακτηριστικό, για παράδειγμα, ότι οι ΙΔ και

ΚΗ τόμοι στοίχισαν περίπου το ίδιο (για την ακρίβεια 120 και 125 Λ.Τ.

αντίστοιχα), με τη διαφορά ότι ο πρώτος αποτελείται από σαράντα ενώ ο

54
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1905-06», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 34.
55
Βλ. Μ. Αυθεντόπουλος, «Λόγος επιμνημόσυνος εις τον ©εμιστοκλέα Σαλτέλην», ΕΦΣΚ, τ.
ΛΒ, σ. 156. Ο Αυθεντόπουλος παραθέτει την άποψη του Μόρντμαν, ο οποίος χαρακτήρισε
«την εντός ενός έτους τυπογραφικήν επιστασίαν, διόρθωσιν και παρασκευήν 300
τυπογραφικών φύλλων παρ' ενός μόνον ανθρώπου υπεράνθρωπον».

20
δεύτερος από εξήντα τυπογραφικά Σχετικά με το κόστος μπορούμε να

σημειώσουμε ότι τα τυπογραφικά έξοδα, καθ' όλη σχεδόν την περίοδο

κυκλοφορίας του περιοδικού, κυμαίνονταν από 1,25 έως 1,75 Λ.Τ. και

ξεπερνούν τις 2 Λ.Τ. ανά τυπογραφικό στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του
58
20ου αιώνα . Μετά τον πόλεμο το τυπογραφικό κόστος υπερτριπλασιάζεται

και το γεγονός αυτό αποτελεί ένα επιπλέον εμπόδιο στη συνέχιση της

έκδοσης του περιοδικού.

Η τακτική κυκλοφορία της επετηρίδας, ήταν ασφαλώς ζήτημα υψίστης

σημασίας για τον Σύλλογο, αφού «η μεν διακοπή ακαταλόγιστου ηθικής και

υλικής ζημίας γίνεται ημίν πρόξενος, η δε τακτική δημοσίευσις διατηρεί από

πολλού ακμαίον τα του Συλλόγου γόητρον και θερμάς τας προς αυτόν

συμπαθείας του πεπολιτισμένου κόσμου» 5 9 . Έτσι, είχε προτεραιότητα στη

διάθεση των αναγκαίων πιστώσεων από το ταμείο του ιδρύματος. Από αυτούς

που ενίσχυσαν την έκδοση δεν θα πρέπει να παραλείψουμε τον μέγα

ευεργέτη του ΕΦΣΚ Χρηστάκη Ζωγράφο 6 0 . Ανεκτίμητη, όμως, ήταν και η

Βλ. ενδεικτικά, «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής», ΕΦΣΚ, τ, ΚΕ, σ. 127.

57
Βλ. τις εκθέσεις της συντακτικής επιτροπής των ετών 1881-82 (τ. ΙΖ, σ. 196) και 1903-04 (τ.
ΚΘ, σ. 51).
58
Βλ. «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1907-08», ΕΦΣΚ, τ. Λ, σ. 53. Για την δυσχερέστερη
εργασία εκτύπωσης του αρχαιολογικού δελτίου οι τιμές ήταν υψηλότερες. Βλ. ενδεικτικά
«Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1888-89», τ. ΚΑ, σ. 257.
59
ΕΦΣΚ, τ. ΙΖ, σ. 145. Τα αναφέρει ο Κωνσταντίνος Καλλιάδης. Ο δε Μιχ. Ψαλίδας σημειώνει
το 1903 στη λογοδοσία του (ΕΦΣΚ, τ. ΚΘ, σ. 28): «παρά πολλών Σωματείων, Βιβλιοθηκών
και Ακαδημειών της αλλοδαπής εζητήθη η ανταλλαγή του ημετέρου Περιοδικού, όπερ
αποδεικνύει οπόσης εκτιμήσεως αξιούνται αι επιστημονικοί εργασίαι του ημετέρου σωματείου
και κατά πόσον οφείλομεν να εκδίδομεν τακτικώς το περιοδικόν».
60
Βλ. Κ. Καλλιάδης, «Προεδρική λογοδοσία 1887-88», ΕΦΣΚ, τ. ΚΑ, σ. 216.

21
ετήσια δεκάλιρη προσφορά του έμπορου Δημητρίου Ταμβάκου, που κάλυπτε

τη δαπάνη για την αγορά του χαρτιού61.

Το περιοδικό ως αντιστάθμισμα του απωλεσθέντος αρχείου

Το περιοδικό, όπως είδαμε, κατείχε εξέχουσα θέση στη συλλογική

ζωή. Δεν αποτελούσε μόνο απόδειξη του έργου τοι^Συλλόγου, αλλά και τον

καλύτερο πρεσβευτή των ελληνικών γραμμάτων στην διεθνή επιστημονική

κοινότητα62. Συνδεόταν με όλους τους τομείς της λειτουργίας του ΕΦΣΚ, αφού

σε αυτό δημοσιεύονταν οι ανακοινώσεις των εταίρων, τα έργα και

δραστηριότητες των επιτροπών, ενώ μέσω του πλήθους των ανταλλαγών

πλουτιζόταν το υλικό της βιβλιοθήκης. Σήμερα το περιοδικό αποτελεί

μοναδική πηγή για κάθε ζήτημα σχετικό με τον Σύλλογο, αφού παραμένει το

μόνο τεκμήριο της ύπαρξης και της λειτουργίας του ιδρύματος63. Η απώλεια

του αρχείου, στο οποίο θα πρέπει με το πέρασμα του χρόνου να είχε

Βλ. ενδεικτικά «Εκθέσεις Συντακτικής Επιτροπής 1877-78 και 1879-80», ΕΦΣΚ, τ. IB, α
124 και τ. ΙΔ, σ. 185 αντίστοιχα. Συνολικά ο Ταμβάκος προσέφερε 150 Λ.Τ. υπέρ του
περιοδικού.
62
Αναφέρει ο Σπ. Μαυρογένης στον απολογισμό του 1881-82 (ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 402):
«αρξώμεθα από του Περιοδικού, ως του μόνου της πραγματικής υπάρξεως του Συλλόγου εν
τε τω έσω και τω έξω κόσμω προ πάντων, αποδεικτηρίου».
63
Από την εποχή της λειτουργίας του Συλλόγου γίνεται λόγος περί του Περιοδικού, «ως του
μόνου της πραγματικής υπάρξεως του Συλλόγου εν τω έσω και τω έξω κόσμω, προ πάντων,
αποδεικτηρίου». Βλ. Σπ. Μαυρογένης, «Προεδρική λογοδοσία 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ.
402.

22
συγκεντρωθεί μεγάλος όγκος εγγράφων , αναδεικνύει, έτι περισσότερο, το

περιοδικό ως πηγή μοναδική και αναντικατάστατη.

Στις πρώτες σελίδες του περιοδικού, όπως προαναφέραμε, υπάρχουν

ενδιαφέρουσες πληροφορίες για όλους τους ανθρώπους του Συλλόγου. Οι

κατάλογοι των μελών του ΕΦΣΚ, μας δίνουν μια εικόνα της απήχησης του

Συλλόγου στα κοινωνικά στρώματα, ενώ η σύνθεση του σώματος των

κοσμητόρων, όπως και των επιτροπών ή τμημάτων, καταγράφουν το

ανθρώπινο δυναμικό του ιδρύματος, ανά τομέα εργασίας, σε συγκεκριμένο

χρονικό διάστημα. Μια απόπειρα να συγκεντρωθούν τα μέλη καθ' όλη την

περίοδο 1961-1911, με ενδείξεις για την επαγγελματική απασχόληση και το

χρόνο που διατήρησαν την ιδιότητα του μέλους του ΕΦΣΚ, παρουσιάζεται στο

παράρτημα που ακολουθεί. Πρέπει να σημειώσουμε, πάντως, ότι τα στοιχεία,

ιδιαίτερα τα σχετικά με το χρόνο εκλογής ή αποχώρησης από τον Σύλλογο,

δεν είναι πάντα ακριβή. Όπως πολλές φορές αναφέρεται στις εκθέσεις της

συντακτικής επιτροπής ο σχετικός κατάλογος παρουσιάζεται χωρίς τις

αναγκαίες προσθήκες ή διαγραφές65. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και ο

κατάλογος των ιδρυτών μεταβάλλεται συνεχώς66 και τελικά επανέρχεται σε

χρήση αυτός που δημοσιεύθηκε στον πρώτο τόμο του περιοδικού67. Ακριβείς

είναι οι κατάλογοι με τους κοσμήτορες και τα μέλη των επιτροπών και

τμημάτων -εξαιρέσει κάποιων αντικαταστάσεων που δεν καταγράφονται

64
Ήδη από το 1872 ο πρόεδρος Κ. Καραπάνος επισημαίνει ότι «η ευρύτης των εργασιών του
Συλλόγου κατάστησε αναγκαίον τον σχηματισμόν τακτικών αρχείων αυτού» (ΕΦΣΚ, τ. ΣΤ,
σ.309).
65
Βλ. ενδεικτικά, ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 182 · τ. ΚΔ, σ. 78 και 96 • τ. ΚΣΤ, σ. 107· τ. ΚΘ, σ. 51 και 85.
66
Βλ. «Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1873-73», ΕΦΣΚ, τ. Ζ, σ. 282.
67
Βλ. «Έκθεσις Εκπαιδευτικής Επιτροπής 1893-94», ΕΦΣΚ, τ. ΚΔ, σ. 96.

23
πάντα-, οι οποίοι δημοσιεύονται επίσης στην παρούσα εργασία.

Διαφωτιστικός είναι και ο κατάλογος των ευεργετών και δωρητών, που

περιλαμβάνει τους σημαντικότερους χρηματοδότες του Συλλόγου.

Τα πρακτικά των συνεδριών, όπως είναι φυσικό, δημοσιεύονται

περιληπτικά. Προϊόντος του χρόνου η τάση αυτή γίνεται εντονότερη για

οικονομικούς, και όχι μόνο, λόγους68. Το αρχείο στην περίπτωση αυτή θα

μπορούσε να δώσει την πλήρη εικόνα της λειτουργίας του ιδρύματος και να

φωτίσει πολλά ασαφή σημεία της ιστορίας του. Ωστόσο, ακόμη και αν είχαμε

στη διάθεση μας το αρχείο, η σημασία των δημοσιευμένων πρακτικών δεν θα

υποβαθμιζόταν, αφού αυτά συνθέτουν την εικόνα που ο ΕΦΣΚ ενέκρινε να

παρουσιαστεί προς τα έξω. Στα πρακτικά καταγράφονται πληροφορίες για τα

θέματα που απασχολούσαν μια συνεδρίαση όπως: ανάγνωση και επικύρωση

των πρακτικών της προηγουμένης γενικής συνεδρίας, ανάγνωση της

αλληλογραφίας, ανακοίνωση προσφορών βιβλίων, προτάσεις και

επερωτήσεις όπως και συζήτηση επ' αυτών. Να σημειώσουμε ότι πολλές

σημαντικές επιστολές δημοσιεύονται αυτούσιες στα πρακτικά, ενώ ακριβείς

πληροφορίες για τον όγκο της εισερχόμενης και εξερχόμενης αλληλογραφίας

περιέχονται στις εκθέσεις που του καθ' ύλην αρμόδιου γενικού γραμματέα

(κυρίως κατά την δεκαετία του 1870). Η ανακοίνωση των βιβλίων που

δωρίζονται στην βιβλιοθήκη τηρείται σε μεγάλο βαθ^ό και έτσι είναι δυνατό να

ανασυντεθεί μέρος της βιβλιοθήκης βάσει των αναφορών αυτών. Από το 1882

Βλ. ενδεικτικά τις εκθέσεις της συντακτικής επιτροπής των ετών 1874-75, 1877-78 και
1905-06, ΕΦΣΚ, τ. Θ, σ. 241 ' τ. Θ, σ. 124 και τ. Λ, σ. 34. Κάποιες φορές οι περικοπές και
συντομεύσεις προκαλούν τα παράπονα των εταίρων. Βλ. ενδεικτικά ΕΦΣΚ, τ. ΚΖ, σ. 20.

24
παύει η ανακοίνωση των δωρεών βιβλίων και αυτές συνοψίζονται σε

καταλόγους στο τέλος των τόμων69.

Τη δράση των επιτροπών πληροφορούμαστε από τις συνοπτικές,

ετήσιες εκθέσεις τους. Βέβαια, οι επιτροπές λειτουργούσαν αυτόνομα και η

εργασία τους καταγραφόταν στα πρακτικά των συνεδριάσεων τους, τα οποία

δυστυχώς δεν έχουμε στην διάθεση μας. Επίσης δεν μπορούμε να

ανατρέξουμε σε ένα άλλο υλικό που ήταν συγκεντρωμένο χάρη στην εργασία

των επιτροπών, όπως για παράδειγμα: τις εκθέσεις των κοινοτήτων της

αυτοκρατορίας για την εκπαιδευτική κατάσταση, τον κώδικα της

αρχαιολογικής επιτροπής -όπου καταγράφονταν οι επιγραφές- και τον

κατάλογο με τα αντικείμενα του «μουσείου» του ΕΦΣΚ, τα προς κρίσιν

χειρόγραφα των συμμετεχόντων στα ποικίλα διαγωνίσματα. Για όλα αυτά,

πάντως, οι πληροφορίες από τις ετήσιες εκθέσεις των επιτροπών, έστω όχι

αναλυτικές ή και αποσπασματικές, αμβλύνουν την αίσθηση της απώλειας.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι προεδρικές λογοδοσίες, που

συνοψίζουν την τη ζωή και τη δράση της κοινότητας του ΕΦΣΚ κατά τη

διάρκεια εκάστου συλλογικού έτους (από Μάιο σε Μάιο)70.

Το λαογραφικό υλικό των «ζώντων μνημείων» μπορούμε να πούμε ότι

διασώθηκε, αφού μέγα μέρος του εκδόθηκε στους τόμους του περιοδικού ή

στο ιδιαίτερο βιβλίο του Ζωγραφείου Αγώνος, ενώ ανέκδοτο υλικό

Βλ. «Έκθεσις Συντακτικής Επιτροπής 1881-82», ΕΦΣΚ, τ. ΙΣΤ, σ. 379. Κατάλογοι των
εισερχομένων βιβλίων δημοσιεύονται στους τόμους: ΙΣΤ (σ. 408-414 και 415-423), ΙΖ (σ. 214-
222), τ. Κ (σ. 191-199 , 199-215 και 215-225), ΚΑ (σ. 298-304, 304-312, 259-270 και 270-
275), Λ (σ. 86-87).
70
Η τελευταία δημοσιευμένη στο περιοδικό λογοδοσία είναι αυτή του 1909-1910. Βλ. ΕΦΣΚ,
τ. ΛΒ, σ. 67-79.

25
αναπαράχθηκε φωτογραφικά και απόκειται στην Ακαδημία Αθηνών. Επίσης,

πολλές επιγραφές δημοσιεύθηκαν στους τόμους του περιοδικού ή στο

Αρχαιολογικό παράρτημα, ενώ στο αντίστοιχο βιολογικό παρουσιάζεται η

επιστημονική εργασία του τμήματος με τη μορφή πρακτικών των

συνεδριάσεων του . Στις σελίδες του περιοδικού βρίσκονται ακόμη οι

προκηρύξεις όλων των διαγωνισμάτων του ΕΦΣΚ και φυσικά ο κανονισμός

του ιδρύματος, ο οποίος ανανεώνεται περίπου κάθε δεκαετία71.

Τα αναγνώσματα των μελών αποτελούν την ραχοκοκαλιά του

περιοδικού, αφού αυτά το χαρακτηρίζουν ως επιστημονικό. Οι πρωτότυπες

αυτές δημοσιεύσεις σημαντικών επιστημόνων της εποχής, κατά κανόνα, δεν

ανευρίσκονται ανατυπωμένες σε μεταγενέστερα βιβλία ή περιοδικά. Όμως,

ούτε στο περιοδικό υπάρχουν τα όλα αναγνώσματα72. Κάποια από αυτά

δημοσιεύονται περιληπτικά, ενώ άλλα καθόλου. Θεωρητικά άπαντα τα

αναγνώσματα θα πρέπει να υπήρχαν κατατεθειμένα στο αρχείο του

συλλόγου, όπως άλλωστε όριζε ο κανονισμός. Εκεί θα πρέπει να υπήρχαν και

τα κείμενα των δημοσίων διαλέξεων, τα οποία δεν περιλαμβάνονται στο

περιοδικό, αλλά ορισμένα δημοσιεύθηκαν στον Κωνσταντινουπολίτικο τύπο

της εποχής ή κυκλοφόρησαν σε ανεξάρτητα τεύχη. Πλήρης κατάλογος των

71
Ο κανονισμός εκτός του περιοδικού δημοσιεύεται και σε ιδιαίτερα τεύχη. Πα τον κανονισμό
βλ. ΕΦΣΚ, τ. Α, σ. ε'-στ'· τ. Β, σ. 128-131- τ. ΣΤ, σ. γ'-ι'· τ. Κ, σ. 177-190- τ. ΚΖ, σ. 3-16- τ.
ΛΑ, σ. 3-18. Το κείμενο της τελευταίας αναθεώρησης του υπάρχει μόνο σε φυλλάδιο, αφού
το περιοδικό είχε διακόψει την έκδοση του. Βλ. Κανονισμός του εν Κωνσταντινουπόλει
Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου ιδρυθέντος εν έτει αωξα, Εν Κωνσταντινουπόλει 1920.
72
Για παράδειγμα στον Ι τόμο περιλήφθησαν δεκατέσσερα από τα δεκαέξι αναγνώσματα για
λόγους οικονομίας (βλ. ΕΦΣΚ τ. IB, σ. 123). Την περίοδο 1878-79 από τις είκοσι τέσσερις
πραγματείες δημοσιεύτηκαν οι επτά, αφού μόνο τόσοι από τους ομιλητές παρέδωσαν τα
κείμενα προς δημοσίευση (βλ. τ. ΙΔ, σ. 185). Το 1893 η λογοκρισία περιέκοψε ουσιώδη μέρη

26
πραγματειών που περιέχονται στο περιοδικό και των τίτλων των δημοσίων

διαλέξεων, της περιόδου 1871-1920, δημοσιεύονται στον τόμο της

Πεντηκονταετηρίδας12.

Το περιοδικό αποτελεί ένα πλούσιο μεταλλείο πληροφοριών κάθε

είδους, οι οποίες πάντως είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανακτηθούν καθώς

καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα και συμπεριλαμβάνονται σε έναν τεράστιο

όγκο υλικού. Η απόπειρα συγκρότησης ενός πλήρους και εύχρηστου

ευρετηρίου θα ήταν ευεργετική για πολλούς ερευνητές, αλλά εμπεριέχει

μεγάλες δυσκολίες. Αρκεί και μόνο να αναλογιστούμε ότι το έντυπο αυτό

αποτελεί την κιβωτό ενός τόσο δραστήριου παραγωγικού και μακρόβιου

ιδρύματος.

κάποιων αναγνωσμάτων, έτσι ώστε η δημοσίευση τους να καταστεί ανώφελη (βλ. τ. ΚΔ, σ.
78).
73
Βλ. ΕΦΣΚ. Πεντηκονταετηρίς 1861-1911. Παράρτημα του ΛΔ τόμου, Εν Κωνσταντίνουττόλει
1913-1921, σ. 439-468 και 469-487 αντίστοιχα.

27
Βιβλιογραφική παρουσίαση των τόμων του Περιοδικού

[Tj Ο εν Κωνσταντινούπολη Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν εκδιδόμενον κατά διμηνίαν, τομ. Α' [τευχ. α'-στ', 1861-63]. Έτος Α'.
Εν Κωνσταντινουττόλει: Τυπ. Βυζαντίδος, 1863.-
η' + 310σ. ; 28 εκ.

Πρόλογος: σ. γ'-δ'.
Κατάλογος μελών: σ. ζ*-η'·
Κανονισμός του ΕΦΣΚ: σ. ε'-στ'.
Αναγνώσματα: σ. 1-34 , 49-78, 97-133, 157-189, 225-282.
Πρακτικά συνεδριάσεων: [Απρ.1861 - Νοεμ.1863] σ. 34-43, 78-91, 133-153, 189-216, 282-
300.
Ερανίσματα: σ. 43-47, 91-93,153-155, 216-219, 300-305.
Βιβλιογραφία: σ. 47-48, 93-96, 155-156, 219-233, 305.

g Ο εν Κωνσταντινούπολη Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Σύγγραμμα

περιοδικόν εκδιδόμενον κατά διμηνίαν, τομ. Β' [τευχ. ζ-ιβ', 1863-1865]. Έτος
Β'.
Εν Κωνσταντινουττόλει: Τυπ. Βυζαντίδος, 1864.-
302 σ. : 3 σχέδια ; 28 εκ.

Αναγνώσματα: σ. 3-44, 65-102, 149-254.

Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 44-54, 102-131, 258-286 [Δεκ. 1863-Φεβρ. 1865]
Ερανίσματα: σ. 54-60,131-141, 286-296.
Βιβλιογραφία: σ. 60-64, 141-148.
Κανονισμός του Ε Φ Σ Κ : σ. 128-131.

|3j Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Σύγγραμμα

περιοδικόν εκδιδόμενον κατά διμηνίαν, τομ. Γ [τευχ. ιγ'-ιε'],(1865-66 και 1867).
Έτος Συλλογικόν Γ (1865).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1867.-
114σ. : 2 σχέδια ; 28 εκ.

Αναγνώσματα: σ. 1-18, 48-67.

Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 68-92 [Φεβρ.1865 - Δεκ. 1865].
Ερανίσματα: σ. 92-106.
Βιβλιογραφία: σ. 106-114.
Κρίση Αγώνων Θεσσαλίας και Ηπείρου: σ. 19-32, 39-48.
Εκθέσεις: σ. 39-48.

28
|4) Του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου τα
περισωθέντα. Από 1865 Δεκεμβρίου μέχρι 1870 Μαίου. Τομ. Δ' [τευχ. ιστ' κ.ε.,
1865-1870].
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Α. Βρετού, 1871.-
δ' + 264 σ. ; 28 εκ.

Πρόλογος: σ. γ'-δ'.
Αναγνώσματα: σ. 1-179.
Λόγος προέδρου: σ. 179-187.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 187-258 [Δεκ.1865-Μάιος 1870].

§ Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. Ε' (1870-71).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Α. Βρετού, 1872.-
ια' + 237 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-ια'.

Αναγνώσματα: σ. 1-86.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 132 -190 [Μάιος 1870 - Μάιος 1871].
Ερανίσματα: σ. 190-237.
Εκθέσεις: σ. 86-110.

[g Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΣΤ' (1871-72).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Α. Κορομηλά, 1873.-
λ' + 392 σ. ; 28 εκ.

Κανονισμός του ΕΦΣΚ: σ. γ'-ι'.

Κατάλογος μελών: σ. ια'-λ'.
Αναγνώσματα: σ. 1-177.
Κρίση Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 178-186.
Εκθέσεις: σ. 186-210.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 210-313 [Μάιος 1871 - Μάιος 1872].
Δημόσιες διαλέξεις: σ. 313-359.
Ερανίσματα: σ. 359-385.

29
@ Ο εν Κωνσταντινούπολη Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα
περιοδικόν, τομ. Ζ (1872-73).
Εν Κωνσταντινουττόλει: Τυπ. Α. Κορομηλά, 1874.-
κδ' + 368 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-205.
r
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 234-342 [Μάιος 1872 - Μάιος 1873].
Εκθέσεις: σ. 205-220.
Κρίση Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 220-233.
Ερανίσματα: σ. 343-364.

§| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. Η' (1873-74).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Α. Κορομηλά, 1874.-
κδ'+ 643 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-194.
Εκθέσεις: σ. 194-282.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 283-363 [Μάιος 1873 - Μάιος 1874].
Ζώντα Μνημεία: σ. 363-608.
Ερανίσματα: σ. 608-635.

| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. Θ' (1874-75).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Α. Κορομηλά, 1875.-
κδ' + 379 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ.

Αναγνώσματα: σ. 1-182.
Εκθέσεις: σ. 182-203.
Πρόγραμμα Ζωγραφείου Βιβλιοθήκης: σ. 201-203.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 203-280 [Μάιος 1874 - Μάιος 1875].
Ζώντα Μνημεία: σ. 280-372.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Παράρτημα

αρχαιολογικόν του Θ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Κορομηλά, 1875.-
III-XXVII σ. ; 28 εκ.

30
TÖj Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα
περιοδικόν, τομ. Γ (1875-76).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Βουτυρά και Σας, 1877.-
κδ'+212σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-140.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 141-209 [Μάιος 1875 - Μάιος 1876].

11] Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΙΑ'(1876-77).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ.Βουτυρά και Σας, 1878.-
κδ'+236 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-140.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 141-231 [Μάιος 1876 - Μάιος 1877].

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Παράρτημα

αρχαιολογικόν του ΙΑ' τόμου.
XXIV-XL σ. ; 28 εκ.

12) Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. IB' (1877-78).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Βουτυρά, 1879.-
κδ'+176σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κγ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-100, 143-174.
Κρίση Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 101-107.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 109-142 [Μάιος 1877 - Μάιος 1878].

13) Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΙΓ (1878-79).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Βουτυρά και Σας, 188&-
κδ'+ 256 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-56, 84-106.
Εκθέσεις: σ. 56-84, 106-127.
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος:σ. 128-130.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 131-202 [Μάιος 1878 - Μάιος 1879].
Ερανίσματα: σ. 203-253.

31
 Ο εν Κωνσταντινούπολη Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:
Αρχαιολογική Επιτροπή. Παράρτημα του ΙΓ τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Βουτυρά και Σας, 1880.-
94 σ. ; 28 εκ.

14J Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΙΔ' (1879-80).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Βουτυρά και Σας, 1880.-
κδ' + 292 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-79.
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 80-87.
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος: σ. 87-92.
Εκθέσεις: σ. 93-97.
Κρίση Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 97-103.
Βιβλιογραφία: σ. 103-153.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 154-204 [Μάιος 1879 - Μάιος 1880].
Ζώντα Μνημεία: σ. 205-291.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:

Αρχαιολογική Επιτροπή. Παράρτημα του ΙΔ' τόμου. Αρχαιολογικός Χάρτης
των Χερσαίων τειχών Κωνσταντινουπόλεως.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Βουτυρά και Σας, 1884.-
15 σ. + 5 πίνακες +1 χάρτης ; 28 εκ.

15] Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΙΕ' (1880-81).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1884.-
κδ'+ 144 σ. + 5 πίνακες, 1 χάρτης ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-23.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 24-99 [Μάιος 1880 - Matoç 1881].
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 100-113.
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος: σ. 113-115.
Κρίση Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 116-120.
Πρόγραμμα Βουτσιναίου Αγώνος: σ. 121-123.
Ζώντα Μνημεία: σ. 124-141.

32
 Ο εν Κωνσταντινούπολη Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:
Αρχαιολογική Επιτροπή. Παράρτημα του ΙΕ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουττόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1884.-
80 σ. ; 28 εκ.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος.

Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη, ήτοι γενικός περιγραφικός κατάλογος των εν
ταις ανά την Ανατολήν Βιβλιοθήκαις ευρισκομένων ελληνικών χειρογράφων,
καταρτισθείσα και συνταχθείσα κατ' εντολήν του Ελληνικού Φιλολογικού
Συλλόγου υπό Α. Παπαδόπουλου του Κεραμέως. Τόμος πρώτος. Παράρτημα
του ΙΕ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1884.-
108 σ. + 4 πίνακες ; 28 εκ.

16J..0 εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΙΣΤ ' (1881-82).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1884.-
κδ'+ 427 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-309.
Κρίση Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 310-320.
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος: σ. 321-324.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 325-407 [Μάιος 1881 - Ιούν. 1882].

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:

Αρχαιολογική Επιτροπή. Παράρτημα του ΙΣΤ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1885.-
68 σ. ; 28 εκ.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος.

Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη..., Παράρτημα του ΙΣΤ τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ.Ι. Βουτυρά, 1885.-
109-212 σ. ; 28 εκ.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:

Παλαιογραφικόν Δελτίον. Παράρτημα του ΙΣΤ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1885.-
72 σ. ; 28 εκ.

33
17| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα
περιοδικόν, τομ. ΙΖ' (1882-83).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1886.-
κδ'+225 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-116.
Κρίση Ζωγραφεϊου Αγώνος: σ. 117-130.
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 131-138. «-
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος:σ. 138-144.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 145-213 [Μάιος 1882 - Μάιος 1883].

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:

Αρχαιολογική Επιτροπή. Παράρτημα του ΙΖ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1886.-
189 σ.+ 8 πίνακες; 28 εκ.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος.

Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη.... Παράρτημα του ΙΣΤ τόμου. Ανέκδοτα
συγγραμμάτια έγγραφα τε και άλλα κείμενα, κατ' εκλογήν συλλεχθέντα εκ των
εν τη «Μαυρογορδατείω Βιβλιοθήκη» αναγραφομένων χειρογράφων και νυν
πρώτον εκδιδόμενα υπό Α. Παπαδόπουλου του Κεραμέως.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Σ. Ι. Βουτυρά, 1886.-
70 σ. ; 28 εκ.

18| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. IH' (1883-84).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Α. Κορομηλά, 1888.-
κδ'+ 231 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-33.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 34-102 [Μάιος 1883 - Μάιος 1884].
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 102-107.
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος: σ. 108-117.
Πρόγραμμα Ζωγραφεϊου Αγώνος: σ. 118-119.
Ζώντα Μνημεία : σ. 120-178.
Νεοελληνικά Ηπειρωτικά Ανάλεκτα: σ. 179-227.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος.

ΜαυρογορδάτειοςΒιβλιοθήκη... Παράρτημα του IH' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Αντωνίου. Κορομηλά, 1888.-
124σ. :28 εκ.

34
 Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος.
Εικοσιπενταετηρίς 1861-1886. Παράρτημα του IH' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1888.-
624 σ.+1 χάρτης ; 28 εκ.

19| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

ττεριοδικόν, τομ. ΙΘ' (1884-85).
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Νεολόγου, 1888.-
κδ'+ 247 σ. : 5 σχέδια ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-57.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 58-135 [Μάιος 1884 - Μάιος 1885].
Κρίση Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 135-159.
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 160-172.
Εκθέσεις: σ. 173-247. ·ΐ?
Πρόγραμμα Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 188-189.
Ζώντα Μνημεία: σ. 190-247.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:

Αρχαιολογική Επιτροπή. Παράρτημα του ΙΘ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1891.-
47 σ. ; 28 εκ.

20| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. Κ' (1885-86 και 1886-87). Έτος Συλλογικόν ΚΕ' και ΚΣΓ.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Α. Κορομηλά, 1891.-
λα'+225 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-λα'.

Αναγνώσματα: σ. 39-49, 109-179.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 1-38, 50-99 [Μάιος 1885 - Μάιος 1887].
Εκθέσεις: σ. 99-108.
Κανονισμός του ΕΦΣΚ: σ. 179-190.

35
21] Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα
περιοδικόν, τομ. ΚΑ' (1887-88 και 1888-89). Έτος Συλλογικόν ΚΖ' και ΚΗ'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1891.-
λβ'+ 369 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-λβ'.

Αναγνώσματα: σ. 1-176.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 177-298 [Μάιος 1887 - Μάιος 1889].
Ζώντα Μνημεία: σ. 315-366.

22| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. KB' (1889-90 και 1890-91). Έτος Συλλογικόν ΚΘ' και Λ'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1891.-
λα'+278 σ. ; 28 εκ.
Κατάλογος μελών: σ. γ'-λα'.
Αναγνώσματα: σ. 147-258.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 1-88, 92-145 [Μάιος 1889 - Μάιος 1891].
Πρόγραμμα Βουτσιναιου Αγώνος: σ. 89-92.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:

Αρχαιολογική Επιτροπή. Παράρτημα του Κ- KB' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1892.-
130 σ. ; 28 εκ.

23| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΚΓ (1891-92). Έτος Συλλογικόν ΛΑ*.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Νεολόγου, 1893.-
κθ'+109σ. ;28εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κθ'.

Αναγνώσματα: σ. 1- 41,102-109.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 42-101 [Μάιος 1891 - Μάιος 1892].

36
24) Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα
περιοδικόν, τομ. ΚΔ' (1892-93). Έτος Συλλογικόν ΛΒ'.
Εν Κωνσταντινουττόλει: Τυττ. Ι. Παλλαμάρη, 1895.-
κη'+163σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κη'.

Αναγνώσματα: σ. 3-40.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 43-73 [Μάιος 1892 - Μάιος 1893].
Εκθέσεις: σ. 74-86.
Κρίση Ζωγραφεΐου Αγώνος: σ. 86-92.
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 92-100
Λογοδοσία (1892-1893): σ. 100-110.
Ερανίσματα: σ. 123-160.

25| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΚΕ' (1893-94). Έτος Συλλογικόν ΛΓ.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1895.-
κη' + 183σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κη'.

Αναγνώσματα: σ. 3-66, 131-154.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 69-94 [Μάιος 1893 - Μάιος 1894].
Εκθέσεις: σ. 96-101.
Κρίση Ζωγραφεΐου Αγώνος: σ. 102-108.
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 109-120.
Λογοδοσία (1893-1894): σ. 120-131.
Ερανίσματα: σ. 155-168.
Κρίση Βουτσιναίου Αγώνος: σ. 169-180.

26| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΚΣΓ (1894-95). Έτος Συλλογικόν ΛΔ'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1896.-
κη'+323 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κη'.

Αναγνώσματα: σ. 3-74, 140-320.
Πρόγραμμα Ζωγραφεΐου Βιβλιοθήκης: σ. 73-74.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 77-99, 139 [Ιούν. 1894 - Μάιος 1895].
Εκθέσεις: σ. 100-108.
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 109-111.
Κρίση Ζωγραφεΐου Αγώνος: σ. 112-120.
Λογοδοσία (1894-1895): σ. 121-130.

37
 Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος:
Αρχαιολογικόν Δελτίον. Παράρτημα του ΚΔ'- ΚΣΤ τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1896.-
178 σ.+3 πίνακες ; 28εκ

27\ Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΚΖ' (1895-99). Έτη Συλλογικά ΛΕ\ ΛΣΤ, ΛΖ\ ΛΗ'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Αδελφών Γεράρδων, 1900.-
λβ'+ 455 σ. ; 28 εκ.
1
Κατάλογος μελών: σ. γ'-λβ .
Κανονισμός του Ε Φ Σ Κ σ. 3-16.
Αναγνώσματα: σ. 171-174, 217-225, 229-393.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 17-62, 91- 127,175-198 [Μάιος 1895 - Μάιος 1899].
Εκθέσεις: σ. 63-70,128-137, 199-206.
Κρίση Καραπανείου Αγώνος: σ. 71-83,138-142.
Λογοοοο'ιες (1895-1896, 96-98, 98-99): σ. 84-90,161-170, 207-216.
Κρίση Φυσικομαθηματικής Επιτροπής: σ. 143-144.
Κρίση Ζωγραφείου Αγώνος: σ. 145-160.
Εργασίες Βιολογικής Επιτροπής (1898-1899): στο τέλος του τόμου με αυτόνομη
αρίθμηση, σ. 1-132.

28J Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΚΗ' (1899-1902). Έτη Συλλογικά ΛΘ\ Μ', MA'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Αδελφών Γεράρδων, 1904.-
λβ'+ 438 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κη'.

Αναγνώσματα: σ. 87-228.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 3-20, 54-67 [Ιούν. 1899 - Ιούν. 1902].
Εκθέσεις: σ. 20-23, 43-44, 67-71.
Αογοοοσίες (1899-1900,1900-1901,1901-1902): σ. 24-32, 45-53, 72-84.
Εργασίες Βιολογικής Επιτροπής (1899-1902): στο τέλος του τόμου με αυτόνομη
αρίθμηση, σ. 1-211.

29] Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΚΘ* (1902-1905). Έτη Συλλογικά MB', ΜΓ, ΜΔ'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Αδελφών Γεράρδων, 1907.-
κγ'+ 445 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κγ'.

Αναγνώσματα: σ. 101-314.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 3-16, 34-47, 62-82 [Ιούν. 1902 - Μάιος 1905].
Εκθέσεις: σ. 16-26, 47-53, 82-89.
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος: σ. 18-20.
AoyoÒoaìeq (1902-1903,1903-1904, 1904-1905): σ. 27-33, 54-61, 90-98.
Εργασίες Βιολογικής Επιτροπής (1902-1904): στο τέλος του τόμου με αυτόνομη
αρίθμηση, σ. 1-129.

38
30| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα
περιοδικόν, τομ. Λ' (1905-1907). Έτη Συλλογικά ΜΕ', ΜΣΤ.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Αδελφών Γεράρδων, 1.908.-
κγ' + 445 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κγ.'

Αναγνώσματα: σ. 93-219.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 3-27, 47-71 [Ιούν. 1905 - Μάιος4907].
Εκθέσεις: σ. 27-34, 72-77.
AoyoÒookq (1905-1906, 1906-1907): σ. 35-45, 78-90.
Εργασίες Βιολογικής Επιτροπής (1906-1907): στο τέλος του τόμου με αυτόνομη
αρίθμηση, σ. 1-97.

31] Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΛΑ' (1907-1908). Έτος Συλλογικόν ΜΖ\
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Αδελφών Γεράρδων, 1909.-
κγ'+ 290 σ. ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κγ'.

Κανονισμός του ΕΦΣΚ: σ. 3-18.
Αναγνώσματα: σ. 89-118.
Γλωσσική ύλη: σ. 121-200.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 19-86 (Μάιος 1907 - Απρ. 1908].
Εκθέσεις: σ. 49-56, 60-71.
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος: σ. 57-60
Λογοδοσία (1907-1908, 1906-1907): σ. 71-86.
Εργασίες Βιολογικής Επιτροπής (1907-1908): στο τέλος του τόμου με αυτόνομη
αρίθμηση, σ. 1-88.

Ο εν Κωνστανι/νουττόΛε/ Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Πρακτικά

των εκπαιδευτικών συνεδριών. Παράρτημα του ΛΑ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Πατριαρχικό Τυπογραφείο, 1909.-
206 σ. ; 24 εκ.

39
32J Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα
περιοδικόν, τομ. ΛΒ' (1908-1910). Έτη Συλλογικά ΜΗ', ΜΘ'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Αδελφών Γεράρδων, 1911.-
κδ'+ 183 σ. + 1 χάρτης ; 28 εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κδ'.

Αναγνώσματα: σ. 111-178.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 3-26, 44-62 [Μάιος 1908 - Μάιος 1910]. „
Εκθέσεις: σ. 26-31, 62-67.
Πρόγραμμα Καραπανείου Αγώνος: σ. 31-33.
Λογοδοσίες (1908-1909, 1909-1910): σ. 33-44, 67-79.
Κρίση Β' Δραματικού Αγώνος: σ. 79-107.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος. Πρακτικά

των εκπαιδευτικών συνεδριών. Τευχ. Β' (1908-1909). Παράρτημα του ΛΒ'
τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ανατολής, 1909.-
127 σ. :24 εκ.

33| Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Σύγγραμμα

περιοδικόν, τομ. ΛΓ (1910-1911). Έτος Συλλογικόν Ν'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Αδελφών Γεράρδων, 1914.-
κβ' +153 σ. ;28εκ.

Κατάλογος μελών: σ. γ'-κβ'.

Αναγνώσματα: σ. 39-151.
Πρακτικά συνεδριάσεων: σ. 1-12 [Μάιος 1910 - Απρ.1911].
Εκθέσεις: σ. 12-17.
Πρόγραμμα Μαυρογένειου βραβείου Αρετής: σ. 18.
Πρόγραμμα Διαγωνίσματος Δ. Ζαμπάκου Πασά: σ. 19-20.
Λογοδοσία (1910-1911): σ. 20-22.
Κρίση Δραματικού Αγώνος: σ. 22-31.
Κρίση Διαγωνίσματος περί σχολικής υγιεινής: σ. 31-36.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος-; Εργασίαι

του Βιολογικού Τμήματος (Α' εξάμηνο 1914). Παράρτημα του ΛΔ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Καλλιτεχνικόν, 1915.-
46 σ. ; 24 εκ.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: Εργασίαι

του Βιολογικού Τμήματος (Β'εξάμηνο 1914-5). Παράρτημα του ΛΔ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Καλλιτεχνικόν, [1915].-
72 σ. ; 24 εκ.

40
 Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος.
Πεντηκονταετηρίς 1861-1911. Παράρτημα του ΛΔ' τόμου.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυττ. Α. Κ. Γεράρδου, 1913-1921.-
489 σ. : 2φωτ.; 24 εκ.

Α«ΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑ*******ΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑ***ΑΑ*ΑΑΑΑΑΑΑΛΑΑ*ΑΑΑ

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος.

Ζωγράφειος Αγων, ήτοι μνημεία της ελλ. αρχαιότητος ζώντα εν τω νυν
ελληνικώ λαώ Τομ. Α'.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1891.-
445 σ. ; 28 εκ.

Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος.

Ζωγράφειος Αγων, ήτοι μνημεία της ελλ. αρχαιότητος ζώντα εν τω νυν
ελληνικώ λαώ.
Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπ. Ι. Παλλαμάρη, 1896.-
85σ. ; 28 εκ.

41
 Γ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
 Παλαιστίνειος Σύλλογος Πετρουπόλεως
'Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος «"Ομηρος» (Βυρηττός)
Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης
Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος 'Αθηνά (Ρέθυμνο)
Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης
Σύλλογος προς Διάδοσιν τών 'Ελληνικών Γραμμάτων (Αθήνα)
'Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος ("Αθήνα)
Γερμανική 'Αρχαιολογική Σχολή ('Αθήνα)
Γαλλική 'Αρχαιολογική Σχολή (Αθήνα)
Λαογραφική 'Εταιρεία (Αθήνα)
'Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών (Αθήνα)
'Αρχαιολογική 'Εταιρεία f Αθήνα)
Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» (Αθήνα)
Σύλλογος «Πλάτων» (Αθήνα)

ΠΙΝΑΚΑΣ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΣΤΟ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ Ε.Φ.Σ.Κ. (1874-1912)

'Ελληνικά
'Αθηνά (Αθήνα)
Αίών (Αθήνα)
'Ακρόπολις (Αθήνα)
'Αλήθεια (Λεμεσσός)
— 'Αμάλθεια (Σμύρνη)
Άνάπλασις (Αθήνα)
'Ανατολική Έπιθεώρησις (Κωνσταντινούπολη)
— 'Ανατολικός 'Αστήρ (Κωνσταντινούπολη)
"Ανδρος
'Ανεξαρτησία (Βόλος)
'Ανεξαρτησία (Λάρισα)
'Αρμονία (Σμύρνη)
Αυγή (Κωνσταντινούπολη)
— Βυζαντίς (Κωνσταντινούπολη)
Βύρων (Αθήνα)
Δελτίον τών έν τή ελευθέρα καί δούλη Ε λ λ ά δ ι εκδιδομένων βιβλίων
Δελτίον τής 'Ιστορικής καί 'Εθνολογικής 'Εταιρείας τής 'Ελλάδος
Έβδομος (Κωνσταντινούπολη)
Έβρος
— 'Εκκλησιαστική 'Αλήθεια (Κωνσταντινούπολη)
'Εκκλησιαστική 'Επιθεώρησης
'Ελλάς ("Αμστερνταμ)
 ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΠΟΥ ΔΙΑΤΗΡΟΥΣΑΝ ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ ΜΕ ΤΟΝ Ε.Φ.Σ.Κ.

Πανεπιστήμια 'Ακαδημίες
Βασιλικό Λειψίας Βασιλική Βρυξελλών
Βύρτσμπουργκ Αυτοκρατορική Βιέννης
Έρλάγγης Ρουέν
Βασιλικό "Αλλης-Βυττεμβέργης Κοπεγχάγης
Τυβίγγης 'Αρχαιολογική Ρώμης
'Αθηνών Σμιθσώνειος Ουάσιγκτον
Ίένας Βασιλική Βερολίνου
Βόννης Μπορντώ
Λιδελβέργης Πετρουπόλεως
Γκράτς Σερβίας
'Οδησσού Βελιγραδίου
Μπρεσλάου Φυσικών 'Επιστημών Μιννεσότας
Αυτοκρατορικό Πετρουπόλεως Παρισιού
Βασιλικό Ούψάλας Βασιλική Στοκχόλμης
Λούνδ Νορβηγίας Μονάχου
Αΐξ
Βασιλικό Χριστανίας Βιβλιοθήκες
'Οξφόρδης
Μαρκιανή Βενετίας
Γκρέσσεν
Λαϊκή Νέας 'Υόρκης
Johns Hopkins Βαλτιμόρης Εθνική Ελλάδος
Γοτίγγης 'Ελληνικής Βουλής
Στοκχόλμης
Χαϊδελβέργης
Καινιξβέργης
Βασιλική Στρασβούργου
Άρχιδουκάτου τής Βαϊμάρης

Σύλλογοι - Σχολές - 'Υπουργεία κλπ.

Σύλλογος προς Ένίσχυσιν των 'Ελληνικών Σπουδών (Παρίσι)
Σύλλογος προς Ένίσχυσιν των 'Ελληνικών Σπουδών (Λονδίνο)
Βρετανικό Μουσείο
Φιλελληνικός Σύλλογος τού "Αμστερνταμ
'Αθήναιον Μαδρίτης
'Εταιρεία Βολλανδιστών (Βρυξέλλες)
'Ινστιτούτο Βιέννης
'Εθνικό 'Ινστιτούτο Γενεύης
'Εθνικό 'Αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου
Νορβηγικό Γραφείο Στατιστικής
Ε ξ η γ η τ ή ς των Άγιων Γραφών (Μασσαλία) , _
Έπιθεωρησις (Κωνσταντινούπολη)
'Εποχή (Κωνσταντινούπολη)
Ε ρ μ ή ς (Σμύρνη)
"Εσπερος (Λειψία)
Ευνομία (Σάμος)
Ευρωπαϊκοί Ειδήσεις (Τεργέστη)
Έφημερίς (Αθήνα)
Έφημερίς 'Αρχαιολογική (Αθήνα)
Έφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου τής 'Ελλάδος
Έφημερίς των Βιβλιόφιλων
Έφημερίς των Κυριών (Αθήνα)
Έφημερίς των Φιλομαθών (Αθήνα)
Ή λ ι ο ς (Αθήνα)
Ήμερα
Θεατής (Κωνσταντινούπολη)
Θράκη (Κωνσταντινούπολη)
Ί ρ ι ς (Σμύρνη)
'Ιωνία (Σμύρνη)
• Κόσμος (Κωνσταντινούπολη)
Κήρυξ (Κωνσταντινούπολη)
Κλειώ (Λειψία)
Κλειώ (Τεργέστη)
Κωνσταντινούπολις
Λόγιος 'Ερμής
Μέλης (Σμύρνη)
Μικρά Ά σ ι α (Κωνσταντινούπολη)
Μουσεΐον και Βιβλιοθήκη τής Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης
Νέα Ε λ λ ά ς
Νέα Έφημερίς (Αθήνα)
Νέαι Ίδέαι
- Νεολόγος (Κωνσταντινούπολη)
Ξενοφάνης (Αθήνα)
Οικονομική Έπιθεώρησις
Ό μ η ρ ο ς (Σμύρνη)
Παλιγγενεσία (Αθήνα)
- Παρνασσός (Αθήνα)
Περιοδικό τού 'Αναγνωστήριου ή Σμύρνη
- Πλάτων ('Αθήνα)
Προμηθεύς (Κωνσταντινούπολη)
Πρόοδος (Σμύρνη)
Πρωία ('Αθήνα)
Σάμος
Σεραπειον ('Αλεξάνδρεια)
 Στοά
Σύλλογοι· (Βουκοσρέοτι)
Σωτήρ
Ταχυδρόμος (Κωνσταντινούπολη)
Φιλιππούπολις
Φιλολογική 'Ηχώ (Σάμος)
Φιλόπατρις (Αθήνα)
Φοίβος (Αθήνα)
Φοίβος και Παράφοιβος (Αθήνα)'
Φύσις
Χλωρίς (Κωνσταντινούπολη)

Ξενόγλωσσα
* Academy
Alterthumswissenschaft
* Algemeine Zeitung
American Journal of Philology (Πανεπιστήμιο Βαλτιμόρης)
* Annales d'Anthropologie
* Annales de Géographie
* Anthropologie
* Archeologische Zeitung
* Athenaeum (Λονδίνο)
Atheneo (Μαδρίτη)
Berliner Philologische Wochenschrift
Bibliotheca Platonica
* Bulletin Antique
Bulletin Astronomique
* Bulletin Critique
Bulletin de Correspondance Hellénique
Bulletin de l'Académie des Inscriptions et Belles Lettres
Bulletin de la Société Impériale des Naturalistes du Moscou
* Bulletin des Sciences Mathématiques et Astronomiques
Bulletin des Sociétés Savantes
Bulletino delle Publicazioni Italiane
Bulletino dell'Imperiale Instituto Archeologico Germanico
— Bulletino dell' Istituto di Correspodenza Archeologica
Byzantinische Zeitschrift
Courrier Oriental
Cyprus Herald
Europe Diplomatique
Gazzete des Hôpitaux
Gazzete Médicale d'Orient
Grèce
 * Hermes
* Jahresbericht über die Fonschitte der ClasS
Journal de la Société Impériale de Médecine
* Journal de l'Instruction Publique
Journal des Annonces
* Journal des Débats
* Journal des Économistes
—* Journal des Savants
* Journal des Sociétés Scientifiques
Journal of Hellenic Studies
Illustration
Indépendance Belge
— Levand Herald (Κωνσταντινούπολη)
* Literalishes Centralblatt
Matin
— Messager d'Athènes
— Mittheilungen des Deutchen Archäologischen Institutes ("Αθήνα και Ρώμη)
Moniteur Oriental (Κωνσταντινούπολη)
Neue Jahrbücher für Philologie und Pädagogik
Numismatic Cronicle
Orient (Παρίσι)
Osmanishe Post (Κωνσταντινούπολη)
— Phare du Bospore (Κωνσταντινούπολη)
Piatonist (Μιννεσότα)
Proceedings of the Canadian Institute
—* Revue Archéologique
Revue Bleue
—* Revue Critique d'Histoire et de Littérature
Revue d'Archéologie
Revue de Géographie
—* Revue de l'Enseignement
* Revue de l'Enseignement secondaire
* Revue de l'Enseignement supérieure
Revue de l'Orient (Βουδαπέστη)
Revue de l'Orient Chrétien
Revue de Medicine et de Pharmacie
—* Revue de Philologie
—* Revue des Deux Mondes
— Revue des Etudes Grecques en France
Revue des Universités de Midi
Revue d'Histoire Diplomatique
Revue du Monde Latin
— Revue Internationale de l'Enseignement
— Revue Médicopharmaceutique (Κωνσταντινούπολη)

4Î
 Revue Orientale
* Revue Politique et Littéraire
* Revue Pédagogique
—* Revue Scientifique
* Revue Universitaire
— Stambul
Terre Sainte
Univers
* Université
* Viertnik (Ζάγκρεμπ)
* Wiener Studien
Wurttembergishe Jahrbücher ect.

[Βυζαντινά Χρονικά) (Πετρούπολη, στά ρωσικά)

[Έφημερίς Αυτοκρατορικής 'Ιατρικής Εταιρείας] (Πετρούπολη, στα ρωσι­
κά)
[Έφημερίς Αυτοκρατορικού 'Υπουργείου Παιδείας] (Πετρούπολη, στα ρω­
σικά)

Ό Κατάλογος στηρίζεται στά ελλιπή στοιχεία πού υπάρχουν στο περιοδικό τοβ Ε.Φ.Σ.Κ.
και δεν είναι πλήρης. 'Αλλά και για τα αναφερόμενα περιοδικά καί εφημερίδες δέν υπάρ­
χουν πληροφορίες, ώστε νά διαπιστωθεί πόσα καί ποια τεύχη άπο τα καθένα υπήρχαν στό
αναγνωστήριο. "Αν κρίνουμε άπο τή συχνότητα με τήν όποια κάθε περιοδικό καί εφημερίδα
αναφέρεται σέ ορισμένους ετήσιους απολογισμούς, συμπεραίνουμε δτι μερικά άπο αυτά
αντιπροσωπεύονται μέ ελάχιστα τεύχη καί λίγα παρουσιάζουν σχετική συνέχεια στό χρόνο.
(*) Ό αστερίσκος δείχνει τίς εκδόσεις που αποκτήθηκαν μέ αγορά.
(—) Ή παύλα δείχνει τίς εκδόσεις πού παρουσιάζουν σχετική συνέχεια.

Στις τέσσερις τελευταΐές^τοϋ Μηνά Αύθεν-

τοπούλον αναφέρονται τα παρακάτω περιοδικά: Revue des deux Mondes, Revue Pédagogi-
que, Revue de Chirurgie, Revue Illustrée, Revue des Études Grecques, Revue Archéologi-
que, Revue Philosophique, Revue Contemporaine, Journal International, Journal of Helle-
nic Studies, Journal du Droit International, Bulletin et Mémoire de la Société Médicale des
Hôpitaux de Paris, Le Monde Libre, L'Orient Illustré, Istituto Editoriale Italiano, 'Εκκλησι­
αστικός Κήρυξ (Κύπρου καί Αθήνας), Νέος Ποιμήν, Άναγέννησις, Νέα Σιών, 'Εκκλησιαστική
'Αλήθεια, Ό Λόγος.
 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΩΝ/ΠΟΛΕΩΣ
ΙΛΡΥΤΕΣ

1861
ΛΓΕΛΛΣΤΟΣ Α
ΑΘΗΝΟΓΕΝΗΣ Γ
ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΛΗΣ 1
ΑΝΤΙΠΛΣ Δ.
ΑΞΕΛΟΣ Αλέξανδρος
ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ Β
ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ Ι. Ιατρός
ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ Δ Γ Εμπορος
ΑΡΙΣΤΟΚΛΉΣ Ιωάννης Μέλος του συμβουλ. εν τω Υπ. Παιδείας
ΒΑΣΙΑΔΗΣ Ηροκλης Ιατρός εν Κων/πόλει
ΒΑΤΙΜΠΕΛΑΣ Αριστείδης
ΒΑΦΕΙΑΔΗΣ Απόστολος Ιατρός εν Κων/πόλει
ΒΕΓΛΕΡΗΣ Ν.
ΒΕΛΛΟΠΑΝΝΗΣ Μ. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει
ΒΛΑΔΟΣ Μ
ΒΛΑΣΤΟΣ Αντώνιος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει
ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ Μ
ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ Γ
ΓΑΛΑΤΗΣ Ι Σ. Ιατρός
ΓΕΝΙΔΟΥΝΙΑΣ Δημήτριος Εμπορος εν Κων/πόλει
ΓΕΩΡΓΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ Ιωάννης Δικηγόρος εν Κων/πόλει
ΓΚΙΟΥΜΟΥΣΓΚΕΡΔΑΝΗΣ Μ. Εμπορος εν Φιλιππουπόλει
ΓΛΥΜΕΝΟΠΟΥΛΟΣ Ε
ΔΑΛΛΑΠΟΡΤΑΣ Α
ΔΑΛΛΑΠΟΡΤΑΣ Σ
ΔΕΠΑΣΤΑΣ Α.
ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ Κ
ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Φ
ΔΙΓΕΝΗΣ Μ
ΔΙΟΜΗΔΗΣ Ν
ΕΥΘΥΦΡΩΝ Παναγιώτης Ιατρός
ΖΑΝΌΣ Π Α
ΖΑΝΝΟΣ Κιον/νος Γρ.
ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ Κων/νος
ΖΩΓΡΑΦΟΣ Θεόδωρος
Ιατρός εν Κων/πολει
ΖΩΓΡΑΦΟΣ Ιωάννης
ΖΩΓΡΑΦΟΣ Ξενοφών
Ιατρός εν Κων/πολει
ΖΩΗΡΟΣ Αλέξανδρος
Ιατρός εν Κων/πολει
ΙΓΓΛΕΣΗΣ Α
Εμπορος εν Κων/πόλει
ΙΣΧΟΜΛΧΟΣ Γ Κ
1ΩΑΝΝΙΔΗΣ Εμμανουήλ
Καθηγητής εν Κων/πόλει
ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ Ι
 ΚΑΛΛΙΦΡΩΝ Βασίλειος
ΚΑΛΚΑΝΗΣ Μ.
ΚΑΛΛΙΑΔΗΣ Δ.
ΚΑΛΛΙΑΔΗΣ Κων/νος Διευθ. του γραφείου τύπου Υψ. Πύλης
ΚΑΜΙΝΑΡΙΔΗΣ Ι.
ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ Αλέξανδρος Πρεσβευτής της Υψ. Πύλης εν Ρώμη
ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ Κων/νος Καθηγητής Αν. Ιατρικής Σχ. Κ/πόλεως ^
ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ Στέφανος Ιατρός εν Κων/πόλει
ΚΟΥΝΟΥΠΙΩΤΗΣ Κ.
ΚΟΝΤΟΣΤΑΥΛΟΣ Α.
ΚΟΣΟΥΔΗΣ Θεμιστοκλής Τραπεζίτης εν Κων/πόλει
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Χ. Γεώργιος Κτηματίας εν Κων/πόλει
ΛΑΣΚΑΡΙΣ Αλέξανδρος Μητροπολίτης Σισανίου
ΛΙΤΖΙΚΑΣ Ι.
ΛΟΓΑΔΗΣ Κ.
ΜΑΥΡΟΓΈΝΗΣ Σπυρίδων Καθηγητής Αν.Ιατρικής Σχ. Κ/πόλεως
ΜΗΝΑΚΟΥΛΗΣ Δ.
ΜΠΗΤΖΟΥ Δημήτριος
ΜΠΙΣΤΑΚΗΣ Ιωάννης
ΝΑΡΑΝΤΖΗΣ Γ.
ΝΕΟΚΟΣΜΟΣ Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει
ΝΟΜΙΚΟΣ Α.
• ΝΟΜΙΚΟΣ Α. Χ.
ΞΥΔΙΑΣ ΚΑ.
ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ Α. Γενικός Προξ. της Ελλάδος εν Κ/πόλει
ΠΑΣΠΑΛΛΗΣ Δημήτριος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει
ΠΕΡΔΙΚΑΡΗΣ Λυκούργος
ΕΠΤΖΙΠΙΟΣ Γ.
ΠΛΕΣΣΑΣ Κ.Χ.
ΠΡΕΖΑΝΗΣ Α.
ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΣ, Ιεροδιάκονος
ΠΥΛΑΔΗΣ Βαςίλειος Λόγιος εν Κων/πόλει
ΡΑΖΗΣ Δημήτριος Γεν. γραμμ.του Υπ.Εξωτ.της Ελλάδος
ΡΟΓΠΔΗΣ Αλέξανδρος
ΣΑΒΒΑΣ Ιωάννης Διευθυντής του Αυτοκ. Λυκείου
ΣΑΒΒΕΡΙΟΣ I M .
ΣΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Ν.
ΣΑΛΒΑΓΟΣ Π.
ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γαβριήλ
Καθηγητής εν Κων/πόλει
ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ Κ.
ΤΑΒΕΛΟΥΔΗΣ Λεωνίδας
ΦΑΧΡΗΣ Ιωάννης
ΦΩΚΑΣ Κων/νος
ΦΩΤΙΑΔΗΣ Κων/νος
ΧΑΡΙΛΑΟΣ Αντώνιος
ΧΡΥΣΟΒΕΡΓΉΣ Γεώργιος
ΨΥΧΑΡΗΣ Α. Καθηγητής
ΨΩΜΙΑΔΗΣ Παρασκευάς

.^Ο
 1

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ

ΤΑΚΤΙΚΑ Μ E AH

Αγαθάγγελος Επίσκοπος Ελαίας, 1905

προϊστάμενος
Πέραν-Σταυροδρομίου
Αγγελής Ελευθέριος Ιατρός, ενταύθα 1906-1907
Αγγελίδης Γεώργιος Έμπορος 1880-1883
Αγγελίδης Π. Εκδότης & Βιβλιοπώλης, 1903
ενταύθα
Αγέλαστος Δημοσθένης Έμπορος εν Κων/πόλει 1873-1883
Αγέλαστος Μ. Σταμάτιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1875
Αγνιάδης Χαραλάμπης Δικηγόρος ενταύθα 1899-1905
Αδάμ Ευθαλία Διευθύντρια του Ζαππείου 1907
Αδαμαντίδης Γεώργιος Γραμματεύς του Αγ. Στρωμνίτης 1871-1883
Αθανάσιος (Μεγακλής) Αρχιγραμματεύς της Ιεράς 1875-1899
Συνόδου - Μέγας
Πρωτοσύγγελος -
Μητροπολίτης Σισανίου-
Αθανασίου Χ. Απόστολος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης 1873-1878
Έμπορος εν Ηλιουπόλει
Αθηνογένης Γεώργιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1861-1893
Αθηνογένης Παύλος Έμπορος εν Κων/πόλει - Τρα 1871-1893
πεζίτης εν Σμύρνη (από 1877)
Αίβαζίδης Νικόλαος Γεν. Πρόξενος της Ελλάδος εν 1867-1873
Κων/πόλει
Άκατος Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1865-1883
Ακεστορίδης Γεώργιος Ιατρός 1888-1899
Ακεστορίδης Θεαγένης Φαρμακοποιός-Χημικός 1888-1892
1896- 1902
Αλαιμπης Π Προξενικός υπάλληλος 1893- 1899
Αλεξανδριδης Αθανάσιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1873- 1876
Αλεξανδρίδης Δημήτριος Υπάλληλος των Αυτοκρατορι­ 1873- 1893
κών Τηλεγράφων
Αλεξανδριδης Δημήτριος Ιατρός εν Κων/πόλει 1872-1883
Αλεξανδριδης Ζαχαρίας Έμπορος εν Κων/πόλει 1869-1883
Αλεξανδρίδης Σπυρίδων Γραμματεύς του Εμπορικού 1883-1899
Επιμελητηρίου
Αλέξανδρος Ευμορφοπουλος
Βλ. Ευμορφόπουλος Αλεξ.
Αλεξιάδης Αλέξιος Εμπορος εν Κων/πόλει 1880-1883
Αλιμπερτης Ιωάννης Βιβλιοπώλης εν Κων/πόλει- 1872-1893
Γραμματεύς Κ.Ζάππα
Αλτιναλμαζης Ιωάννης Έμπορος εν Αδριανουπόλει 1872-1878
Αμαξόπουλος Ευάγγελος Καθηγητής εν Κων/πόλει 1880-1899
Αμμανιτης Νικόλαος Κτηματίας εν Κυδωνίαις 1889-1899
Αμπάτης Σθενέλαος Αξιωματικός 1881-1883
Αμπελίοης Εμμανουήλ Ιατρός, αντισυνταματάρχης 1888
Ανανιαδης Γεώργιος 1899-1905
Αναστασιάδης Βασίλειος Έμπορος εν Κων/πόλει 1874-1876
Αναστασιαδης Ιωάννης Αρχιμανδρίτης & Σχολάρχης της 1870-1892
Μ του Γένους Σχολής-
Μητροπολίτης Καισαρείας
Αναστασιάδης Ιωακείμ Έμπορος εν Κων/πόλει 1873-1883
Αναστασιαδης Παραοκευας Έμπορος εν Κων/πόλει 1872-1876
Ανδρεάδης Ανδρέας Ιατρός, καθηγητής εν τη Αυτο­ 1897-1902
κρατορική Ιατρική Σχολή
Ανδρεάδης Οδυσσεύς Λόγιος εν Κων/πόλει-Δημοσιο- 1881
γράφος
Ανδρεάδης Οθων Κτηματίας εν Σηλυβρία 1881-1884
Ανδρεάδης Συμεών Βιβλιοπώλης εν Κων/πόλει 1873-1874
Ανδρέου Χ . Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1873-1893
Ανδρόνικος Ιερομόναχος 1879-1905
Ανθιμος (Ορφανίδης), βλ.
Ορφανιδης Ανθιμος
Ανθόπουλος Κων/νος πασάς Μέλος του Ανωτάτου 1864-1902
Συμβουλίου της Δικαιοσύνης-
Γερουσιαστής & Γενικός
Εισαγγελεύς του Κράτους-
Πρεσβευτής της Τουρκίας εν
Λονδίνω
Αντίπας Ανδρέας Ιατρός 1899-
Αντύπας Διονύσιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 6 6 - -1880
Αντωνακόπουλος Αντώνιος Ιατρός, ενταύθα 1901
Αντωνιάδης Αλέξανδρος 1 8 9 7 - -1905
Αντα:>νιάδης Γεώργιος Ιατρός 1893- -1905
AvτüJvιάδης Ιωιάννης Διευθυντής του εν Πέραν 1879- - 1 8 8 .
Τηλεγραφείου
Αντωνιάδης Ιωάννης Έμπορος εν Κων/πόλει 1874- -1899
Αντωνιάδης Σωτήριος Ιατρός εν Φιλιππουπόλει 1 8 7 3 - -1889
Αξελος Κων/νος Γενικός Πρόξενος της Ελλά 1 8 7 3 - -1876
Δος εν Κων/πόλει
Απερης Πέτρος Χημικός 1887
Αποστολίδης Αθανάσιος Δικηγόρος 1891
Αποστολίδης Αθανάσιος Ιατρός 1 8 7 1 - -1872
Αποστολίδης Αθηνόδωρος Ιατρός εν Ηλ/πόλει (Α'ίδινίω) 1 8 7 1 - -1880
Αποστολίδης Γεώργιος Δικηγόρος εν Kcov/πόλει 1874
Τ/- 1 Ο 1 ο _. i n n o
Αποστολίδης Θεόδωρος
Γ-~< • ~Τ- ' V /
χ υ / υ ι^υζ.
t-Λ-εγκτης της ι ραπεζης κων/
πολεως-Τραπεζίτης
Αποστολίδης Καλλιαρχης Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1889
Αποστολίδης Π. Διδάσκαλος της γαλλικής εν 18 94--1905
τω Ζωγραφείω Γυμναςίω

SX
 3

Αποστολίδης Περικλής Έμπορος εν Κων/πόλει - εν 1870-1880

Βοολω
Αποστολοβικ Μιλάν Γραμματεύς της Σερβικής 1895-1899
Πρεσβείας, ενταύθα
Αποστολόγλους Σάββας Δικηγόρος ενταύθα 1890- •1905
Αραβανόπουλος Κ Έμπορος 1899
Αράπης Απόστολος Διευθυντής των εκπαιδευτηρίίΰν 1895- •1902
Γαλατά
Αρβανιπδης Γεώργιος Έμπορος, ενταύθα 1906
Αρβανιτίδης Αεωνίδας Έμπορος, ενταύθα 1906
Αργυριάοης Δημήτριος Έμπορος εν Φιλιπ/πόλει 1871- 1893
Αργυρος Αθ. 1880- 1883
Αργύρογλους Κλεάνθης Έμπορος 1871- 1872
Αργυρόπουλος Γ Πρώην γραμματεύς της ενταύθα 1886- 1893
Ελληνικής, πρεσβείας
Αριστάρχης Αλέξανδρος Υπάλληλος Υπουργείου Εξωτ. 1885- 1899
Αριστάρχης Αλκιβιάδης Εν Κρήτη 1871- 1873
Αρίσταρχης Γεώργιος Μέλος του Γραφείου των 1870- 1878
μεταφραστών εν Κων/πόλει
Αριστάρχης Σταυράκης Μέγας Αογοθέτης και μέλος 1862-1905
του Συμβ Επικρ.εν Κων/πόλει
- Γερουσιαστής
Αριστόβουλος Χρύσανθος Ιατρός 1906
Αρνόπουλος Ν. Έμπορος 1905-1907
Αρσένιος Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας - 1901
Αρχιεπίσκοπος Νεαπόλεως
Αριστοκλής Ιωάννης Δ. Μέλος του Συμβουλίου εν τω 1861-1902
Υπουργείω της Παιδείας (έως
το 187°)-Καθηγητής της Μ.του
Γένους Σχολής
Αρτεμιάδης Αντώνιος Δικηγόρος, ενταύθα 1895- -1899
Αρτεμιαδης Ιάκωβος Σύμβουλος της Νομαρχίας 1876- -1893
Ιωαννίνων (μέχρι το 1879)
Ασκητής Θεόδωρος 1899- - 1 9 0 5
Ασλανίδης Νικόλαος Ιατρός 1905
Ασναβούρ 1(υσήφ Αρχιτέκτων 1 8 8 8 - -1893
Ασπρκ.οτης Ιίοάννης Καθηγητής του Ζαππείου 1 9 0 1 - -1907
Αυγουστόπουλος Αρ. Έμπορος 1 9 0 1 - -1907
ΑυΟεντυπουλος Μήνα*, Καθηγητής της Μ. του Γένους 1888
Σχολής
Αυλωνίτης Αλέξανδρος Ιατρός, ενταύθα 1 8 9 3 - -1902
Αφεντούλης Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 6 4 - -1876
Αφεντουλης Κο:ν/νος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 6 4 - -1876
-ΛψίοΊ)^ 1 ί.ίΙΙΠνίος Διδάσκαλος εν Κων/πόλει 1 8 8 3 - -1892
 Β
Βαϊράμογλους Α. Δικηγόρος 1890-1893
Βακαλόπουλος Ιωάννης Ζωγράφος, ενταύθα 1904-1907
Βακαλόπουλος Κων/νος Σχολάρχης εν Γαλατά Κ/πόλεως 1890-1899
Λόγιος
Βαλαβάνης Ιωακείμ Καθηγητής των Ιωακειμίου & 1891-1907'
Ζωγραφείου Γυμνασίου εν
Κων/πόλει
Βαλλιάδης Κων/νος Αρχιγραμματεύς Ιεράς Συνόδου 1864-1899
- Μητροπολ. Μυτιλήνης-
Εφέσου
Βαλλιάνος Ανδρέας Έμπορος εν Κων/πόλει 1872-1873
Βαλλιάνος Μ.Βασίλειος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1899
Βαλσαμάκης Ηλίας Καθηγητής Μαθηματικών 1883-1902
Βαλσάμος Ι. Μεσίτης εν Κων/πόλει 1872-1883
Βαλτατζής Βασίλειος 1899-1905
Βαλτατζής Γεώργιος Νομομαθής, εν Κων/πόλει 1896-1902
Βαλτατζής Εμμανουήλ Υπάλληλος του Μονοπωλείου 1885-
Καπνών
Βαλτατζής Ιωάννης Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1874-1878
Βαλτατζής Μιλτιάδης Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1871-1883
Βάμβακας Χαρίσιος 1898-1905
Βαμβάκης Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1883
Βανδιλόπουλος Ιωάννης 1885-1893
Βαρατάσης Αλέξανδρος Πάρεδρος, δικαστής εν τω 1898-1902
Ελληνικώ Προξενείω ενταύθα
Bardaut Α. Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1877-1899
Bareilles Bertrand Γραμματεύς & καθηγητής της 1894-1902
Αυτοκρατ. Ιατρικής Σχολής
Barker Alfred Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1876
Βαροτζής Ιάκωβος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1878-1899
Βαροτζής Κ. Ιατρός εν Κων/πόλει 1871-1876
Βαρσάμης Δημήτριος Ιατρός 1904
Βασακόπουλος Απόστολος Διδάσκαλος 1884-1893,
1899-1905
Βασδραβέλλης Γεώργιος Ιατρός 1904-1907
Βασιάδης Ηροκλής Ιατρός εν Κων/πόλει 1861-1889
Βασιλάδης Χ.Θ. Ιατρός, εν Κων/πόλει 1895-1902
Βασιλειάδης Αλ. Φαρμακοποιός 1906
Βασιλειάδης Β . Γραμματεύς του Αυστροουγγρι- 1903
κού προξενικού Εφετείου
Βασιλειάδης Γ. Κτηματίας εν Χάλκη 1881-1893
Βασιλειάδης Εμμανουήλ Έμπορος εν Κων/πόλει 1874-1876
Βασιλειάδης Νικόλαος Αρχιτέκτων 1906-1907
Βασιλειάδης Νικόλαος Ιατρός 1896-1902
1905
Βασίλειος (Γεωργιάδης) Μητροπολίτης Αγχιάλου 1896-1902
 5

Βασιλόπουλος Π. Διευθυντής της Τραπέζης Αθη- 1906- -1907

vo'jv, ενταύθα
Βασματζίδης Ι Διευθ. του εν Πέρα Ελληνικού 1881--1893
Εκπαιδευτηρίου
Βασσά Εφένδης Διευθ των τροχιοδρόμων εν 1 8 7 3 - -1876
Κων/πόλει (μέχρι 1874 ;)
V a t e l o t Georges Καθηγητής 1902
Βαφειάδης Απόστολος Ιατρός εν Κων/πόλει 1 8 6 1 - -1902
Βαφειάδης Γεώργιος Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει 1861--1889
Βαφείδης Φιλάρετος Καθηγητής στη Θεολογική Σχο 1878- - 1 8 8 3
λή της Χάλκης
Βαφιδης Αναστάσιος Διδάσκαλος εν Χαρταλιμή - 1872- -1876
Δικαστής Πρωτοδ. Χαρταλιμής
Βεγλερής Γεώργιος Υπάλληλος του ενταύθα 1 8 8 5 - -1902
πρακτορείου της Ρωσικής
ατμοπλοϊκής Εταιρίας-εν Ιόππη
Βεγλερής Γρηγόριος Κυβερνητικός υπάλληλος 1 8 8 8 - -1892
Βεγλερής Θεοχάρης Δικηγόρος 1890
Βελισσάριος Γεώργιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1883
Βελισσάριος Ιωάννης Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1893
Βελλής Δημήτριος Δημοσιογράφος ενταύθα 1 8 9 8 - -1902
Βελλογιαννης(ίδης) Μ. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 6 1 , 1877·
1892
Βενιέρης Αντώνιος Ιδρυτής του Ελληνικού Λυκείου 1 8 9 4 - -1902
εν Γαλαζίω, ενταύθα
Bent Theodor Αρχαιολόγος 1 8 8 5 - -1893
Βερίσης Ιωάννης Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1874
Βερναρδάκης Αθανάσιος Εμπορος εν Κων/πόλει- 1870- -1883
Οικονομολόγος εν Αθήναις
(από 1873 )
Βερνουδάκης Δημήτριος Τραπεζίτης ενταύθα 1891
Berggren Jean Αρχαιολόγος εν Κων/πόλει 1 8 8 1 - -1893
Bépcov Στέφανος Εμπορος εν Βραίλα 1 8 8 6 - -1893
Βιθυνός ίωαννης Διευθ. Μεταφραστικού 1 8 7 6 - •1889
Γραφείου
του Οθωμ. Πανεπιστημίου -
Πρωτοδίκης εν Πέρα
Βιζουκίδης Περικλής Δικηγόρος & Δημοσιογράφος 1903
Βικέλας Δ . Τραπεζίτης εν Αονδίνω, Λόγιος 1872
εν Παρισίοις-Αθήναις
Βλαδίκας Γ. Ιατρός 1 8 9 7 - -1902
Βλαικος Δημήτριος Ιατρός 1897
Βλασιαδης Μιχαήλ 1 8 9 6 - -1902
Βλασόπουλος Ευστάθιος Έμπορος εν Βραίλα 1 8 8 5 - -1893
Βλασόπουλος Διονύσιος Έμπορος εν Βραίλα 1 8 8 5 - -1893
Βλαστάρης Κων/νος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 4 - -1899
Βλαστός Αντώνιος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 6 1 - -1878
Βλαστός Ερνέστος Υπάλληλος- μηχανικός εν 1874 =•1883
Παρισίοις
 6

Βλαστός Νικόλαος
Βλαστός Μιχαήλ Κ. Τραπεζίτης 1874-1876
Βογιατζόγλους Κ. 1897-1902
Βογόζ Δελπέρ 1889-1893
Βοδίζας Ι. Μεσίτης εν Κων/πόλει 1871-1874
Βοδίτζας Ιωάννης Ναυλοτραπεζίτης 1879-1880
Βόλτος Ιωάννης Έμπορος, ενταύθα 1893
Bouges Gustave Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας 1874-1876
Βουλάλας Χριστόδουλος Εμπορος εν Κων/πόλει 1877-1883
Boncowski Ch. Χημικός εν Κων/πόλει 1867-1889
Βοντιτσιάνος Ανδρέας Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1895-1902
Βοςτάνης Δημήτριος Εμπορος 1887-1905
Βούλκοβιτς Γεώργιος Διπλωμάτης της Βουλγαρίας 1888-1892
ενταύθα
Βούρης Ιωάννης Λόγιος εν Αθήναις 1886-1893
Βούρος Περικλής Έμπορος εν Κων/πόλει 1867-1883
Βουτυράς Σταύρος Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει, 1866-1902
διευθυντής & αρχισυντάκτης
της εφημερίδος Νεολόγος-
Δημοσιογράφος εν Αθήναις
Βρανός Β. Υποδιευθ. της Ελληνεμπορικής 1877-1880
Σχολής εν Χάλκη
Βρανός Βωζάνης Καθηγητής 1884-1889
Βραχάμης Σταύρος Χημικός εν Κων/πόλει 1892-1902
Brateghem Alphonce, Van Δικηγόρος ενταύθα 1886-1893
Βρετός Ιωάννης Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει 1871-1883
Brissaud Eugene Διδάσκαλος εν Κων/πόλει 1874-1878
Brockhaus Heinrich Υφηγητής εν τω Πανεπιστιμίω 1887-1899
Leipzig
Brooks Karl Ιερεύς, ενταύθα 1888-1899

Γαβριηλίδης Αναστάσιος Ιατρός 1895

(ή Ανανίας)
Γαζής Αλ. Γεωπόνος 1907
Γαλάτης Κ. Ιατρός, ενταύθα 1898
Ganneau Clermont Διερμηνεύς της Γαλλικής 1872-1873
Πρεσβείας
Carloti Marquis Ακόλουθος της ενταύθα 1890-1893
Ιταλικής Πρεσβείας
Γεδεών Μανουήλ Λόγιος, δημοσιογράφος, Μέγας 1887-1905
Χαρτοφύλαξ της Μ.Εκκλησίας
Γεννάδης Νικόλαος Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος 1886-1893
εν Κρήτη
Γενιδουνιάς Αλ. Αρχιτέκτων 1903-1907
Γενιδουνιάς Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1861-1893
Γεννάδιος Επίσκοπος Σταυρουπόλεως- 1890-1899
Χωρεπισκοπος Σταυροδρομίου
Γεννάδιος (Αλεξιάδη>: Μητροπολίτης Λήμνου 1902-1907
Γεννάδιος (Θεμέλης) Ιεροδιάκονος-Αρχιμανδρίτης 1887-1905
εν Αμβέρση
Γεννάδιος Ι Β' γραμμ.της Ελλην. Πρεσβείας 1872-1875
εν Κων/πόλει
Γεραρδος Αντώνιος Καταςτηματάρχης-Βιβλιοπώλης 1890
& εκδότης εν Κων/πόλει
Γεραρδος Κων/νος Βιβιοδέτης εν Κων/πόλει 1873-1888
Γεράσιμος Μητροπολίτης. Σκυθουπόλεως, 1879-1902
επίτροπος του Πατριάρχου
Ιεροσολύμων εν Κων/πόλει-
Πατριαρχης Αντιοχείας-
Πατριάρχης Ιεροσολύμων
Γεράσιμος (Λαυριωτης) Αρχιμανδρίτης ενταύθα 1901-1907
Γερβάσιος Μητροπολίτης Καισαρείας 1901-1907
Γερμανός(Θεοτοκάς) Μητ. Σηλυβρίας-Επίσκοπος 1886-1902
Μυρέων, χωρεπίσκοπος Γαλατά
Γερμανός(Καβακόπουλος) Μητροπολίτης Ρόδου- 1876-1905
Ηρακλείας- Χαλκηδόνας
Γερμανός (Καραβαγγέλης) Επίσκοπος Χαριουπόλεως- 1896-1905
Χωρεπίσκοπος Σταυροδρομίου-
Μητροπολίτης Καστοριάς
Γεωργαλάς Κ. Διδάσκαλος 1876-1893
Γεωργαντόπουλος Ιωάννης Βιβλιοδέτης εν Κων/πόλει 1877-1880
Γεωργαντόπουλος Ιωάννης Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1861-1888
Γεωργιάδης Γ. 1892-1902
Γεώργιάδης Γ. Αογιστής 1902-1905
Γεωργιάδης Γεώργιος Σπουδαστής 1890-1893
Γεωργιάδης Δημήτριος Αρχιμανδρίτης, καθηγητής 1904-1907
Γεωργιάδης Θεόδωρος Ιατρός 1878-1888
Γεωργιάδης Νικόλαος Καθηγητής 1877-1880
Γεωργιάδης Παναγιώτης Δικηγόρος 1905
Γεωργιάδης Σάσσης Ιατρός 1898-1902
Γεωργιάδης Σ. Γ. Έμπορος εν Κων/πόλει & εν 1864-1878
Ρουχτςουκίω (από το 1872)
Γιαβέρ Πάσας Contrôleur imperial de la Dette 1886-1888
Publique
Γιαδικιάρογλους Παύλος Δικηγόρος 1901
Γιακάς Αθανάσιος Αρχιτέκτων 1906
Γιαλουρης Α. Δικηγόρος 1902
Παλούσης Μιλτιάδης Τραπεζομεσίτης 1879-1883
Γιάνναρος Θρασύβουλος Έμπορος εν Kojv/πόλει 1867-1886
Γιάνναρος Ιωάννης 1896-1902
Γιαννελης Ιωάννης Έμπορος 1878-1883
Γιαννιός Θεμιστοκλής Υπάλληλος του Μονοπωλείου 1892-1902
των καπνών ενταύθα

~ Υ
Γιαννουλάτος Ν. Δικηγόρος ενταύθα 1892-
Γιαννουλάτος Π. 1896-1902
Γιουλτζίδης Κων/νος Ιατρός 1904
Γιώσκας Χρήστος Δικηγόρος 1906-1907
Γκιουμουσκερδάνης Αθαν. Εμπορος εν Φιλιπ/πόλει 1871-1880
Γκιουμουσκερδάνης Μ. Εμπορος εν Φιλιπ/πόλει 1861-1893
Γκιώκας Ιωάννης Τραπεζίτης 1890
Γκιών Ιωάννης Διευθυντής Ασφαλ. Εταιριών 1864-1902
εν Κων/πόλει (Φοίνιξ)
Γκιώνης Μιχαήλ Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1886
Γκιώχας Ιωάννης , βλ.
Γκιώκας Ιωάννης
Γλυκάς Νικηφόρος Διευθυντής της εν Χάλκη 1872-1893
Εμπορικής Σχολής - Μητροπολί
της Ιμβρου (από 1873 ;)-
Μητροπολίτης Μεθύμνης(από
το 1879)
Γλυκέριος Αρχιμανδρίτης, επίτροπος του 1907
Παναγίου Τάφου-Αρχιεπίςκοπος
Σεβάστειας
Γοβιαδόφσκης Ιωάννης Ιερεύς της Ρωσικής Πρεσβείας 1904- -1907
Godei Lannoy k Διερμηνεύς της Αυστριακής 1 8 7 4 -- 1 8 9 3
B a r o n von Πρεσβείας-Επιτεραμμένος της
Αυστρουγγαρίας εν Τεχεράνη
Gonzales del 1 8 8 1 -- 1 8 9 3
Campillo
Γοργορίνης Γεώργιος Εν Ροστοβίω 1 8 7 9 -- 1 8 9 3
Γούδας Νικόλαος Δικηγόρος 1890- -1902
Γραμμανδάνης Γ. 1 8 9 8 - -1902
Γρίβας Ιωάννης · Διδάσκαλος 1 8 9 0 - -1893
Grumbach C. Διευθυντής εν τω Αυτοκρατο- 1 8 7 2 - -1875
Ρικώ Λυκείω Γαλατά Σεράι
Γρηγόριος Ηράκλειας 1 8 7 4 - -1886
Γρηγόριος Χίου 1 8 7 4 - -1886
Γρηγόριος (Παπαδόπουλος) Αρχιμανδρίτης, Πατριαρχικός 1 9 0 1 - -1905
Επόπτης των σχολών Κ/πόλεως
Γούσιος Γεώργιος Έμπορος εν Βραίλα 1 8 8 6 - -1889
Gruenberg Bernhard 1 8 8 5 - -1893

Dadian Artin Efendi Μέλος του Συμβουλίου της 1 8 7 1 - -1880

Επικρατείας - Πρόεδρος του ς
τμημ. της Δημαρχίας (από
1872;)
Δάλλας Γεώργιος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1878
Δάλλας Χρήστος Ιατρός 1905
Dalessio J. Τραπεζίτης 1 8 7 4 - -1907
Δαμασκηνός Δημ. Διδάσκαλος 1907
Δάμσας Εμμανουήλ Εμπορος, δικηγόρος, ενταύθα 1888-1902
Δάμσας Νικόλαος Εμπορος 1888-1893
Δανιήλ Ιεροδιάκονος εν Βραίλα 1874-1893
Δασσαμίτης Ηλίας Διδάκτωρ φιλοσοφίας εν 1894-1902
Αθήναις, Φιλόλογος
Δαουτης Ν. Πάρεδρος δικαστής του 1883-1893
Ελληνικού Προξενείου εν
Αλεξάνδρεια
Δεκάστρος Αύγουστος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1872-1883
Δελλαγραμματικας Ηρ. Ιατρός ενταύθα 1899-1905
Δελαγραμματικας Ιωάννης Υπάλληλος του Ελληνικού 1884 — 190
Προξενείου
Delboeuf Regis Καθηγητής εν τω Ελληνο- 1898-1905
γ αλλικώ Αυκείω &
Δημοσιογράφος
Δελλαπόρτας Βρασίδας Έμπορος εν Ταιγανίω 1873-1893
Δεληκάνης Καλλίνικος
βλέπε Καλλίνικος
(Δεληκάνης)
Δεπάστας Νικόλαος Βιβλιοπώλης & εκδότης εν 1871- - 1 9 0 2
Κων/πόλει
Derenthal Eduard Γραμμ.της Γερμ. Πρεσβείας εν 1872- - 1 8 9 3
Κων/πόλει
Δεστούνης Ευάγγελος 1898- -1902
Dethier Oscar Διδάκτωρ φιλοσοφίας εν 1874- -1878
Κων/πόλει
Dethier Ph. D. Ph. Διευ/ντής του Αυτοκ. 1866- -1878
Μουσείου
εν Κων/πόλει
Deveaux Emile Διευθ/ντής της Οθωμανικής 1872- -1892
Τραπέζης εν Κων/πόλει
Δημάδης Κων/νος Αρχιτέκτων εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1875
1887- -1893
Δημάκης Ηρακλής Ιατρός 1905
Δημόπουλος Αριστείδης Δικηγόρος, ενταύθα 1901
Δημητρακόπουλος Κων/νος Ενταύθα 1 9 0 1 - -1905
Δημητριάδης Αθανάσιος Διδάκτωρ Φιλοσ. εν Δρέσδη 1866- -1880
Δημητριάδης Αθανάσιος Καθηγητής εν Χαλκηδόνι 1 8 7 1 - -1883
Δημητριάδης Αναστάσιος Ιατρός 1908
Δημητριάδης Α. Γ. Γε(υμετρης εν Κων/πόλει 1 8 6 6 - -1880
Δημητριάδης Γ, Δικηγόρος 1 8 9 1 - -1893
Δημητριάδης ΓΑ Μηχανικός 1 8 7 1 - -1883
Δημητριάδης Κοσμάς Έμπορος 1 8 7 9 - -1883
Δημητριάδης Ξενοφών Εμποροράπτης εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1893
Δημητριάδης Φώτιος 1 8 9 6 - -1902
Δημητσας Κων/νος Ιατρός εν Αδριανουπόλει 1 8 7 1 - -1878
Διαγγελής Γ. Δικηγόρος εν Κων/πόλη 1 8 7 4 - -1892
Διαλεγμένος Γεώργιος Διευθ Ασφ. Ετ. εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1883
Διγενής Β. Υπάλληλος του Ελλ. 1878-1888
Προξενείου εν Κων/πόλει
Διγενής Β. Πρόεδρος του Ελληνικού Δικά- 1878-1902
στηρίου εν Σμύρνη ( 1884)
Δοδόπουλος Παναγιώτης Δικηγόρος εν Κων/πόλει 18 95
Δορδούφης Π. Εμποροϋπάλληλος εν Οδησσώ 1878-1893
Dorigny Al. S o r l i n Οδοντοϊατρός εν Κων/πόλει 1882-1892
Δορούτης Μιχαήλ Γραμματεύς της Ελληνικής 1873-1893
Πρεσβείας εν Κων/πόλει
Δούλας Κων/νος Καθηγητής 187 9-1883
Δούνιας Λεωνίδας Φαρμακοποιός εν Κων/πόλει 1871-1878
Δραγούμης Ι. Γραμ/τεύςτης 1907
Ελλην. Πρεσβείας
Δράκος Αντώνιος Εμπορομεσίτης εν Κων/πόλει 1880-1883
Δράκος Δ. Μεσίτης εν Κων/πόλει 1871-1878
Δράκος Νικόλαος Μεσίτης εν Κων/πόλει 1873-1888
Duvand Louis Υπάλληλος εν τω μονοπωλίω 1890-1893
των καπνών
Duscane Abbé 1890-1893
Δώριζας Γεράσιμος 1873-1888
Δωρόθεος (Μαμέλης) Μητροπολίτης Νικοπόλεως 1901-1905

Edwards O s k a r Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1871- -1878

Ελευθεριάδης Γεώργιος Ιατρός 1902
Ελευθεριάδης Κων/νος Ιατρός 1899
Ελευθεριάδης Λεόντιος Μέγας Αρχιμανδρίτης της του 1881- -1883
Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας
Ελπίδης Γ. Υπάλ. του Ελλην. Προξενείου 1874
εν Κων/πόλει
Εμίν Σαλίχ Υπάλληλος εν τω Υπουργείω 1894- -1899
του Εμπορίου
Εμμανουήλ Παναγιώτης Εμπορος 1879- •1893
Ενωμοτάρχης Ιωάννης Δικηγόρος 1890
Εξακουστός Πέτρος Μηχανικός εν Κων/πόλει- 1872- -1902
ανώτερος υπάλληλοςτου
Μονοπωλείου των καπνών
Escalon J. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1874- -1878
Ευαγγελίδης Ιωάννης Καθηγητής εν τω 1899
Ελληνογαλλικώ Λυκείω
Ευγενίδης Δημοσθένης Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873- -1883
Ευγενίδης Ευστάθιος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει- 1871
Διοικητής της
Οθωμαν.Εταιρείας
Συναλλάγματος & αξιών
Ευγενίδης Στέφανος Τραπεζίτης 1903
 11

Εύελπις Ν. Γ. Διδάσκαλος εν Τένεϊ Ικονίου 1 8 7 2 - -1878

Ευελπίδης Δημήτριος Ιατρός 1 9 0 1 - -1905
Ευθυβούλης Δημήτριος Ιατρός εν Κων/πόλει 1 8 7 8 - -1888
Ευθύμιος Αχιμανδρίτης, σκευοφύλαξ του 1901
Παναγίου Τάφου
Ευκαρπΐδης Ν. Εμπορορρά7πης 1 8 8 8 - -1892
Ευμορφόπουλος Αλέξανδρος Γραμματεύς της κοινότητος του 1 8 7 5 - -1905
Αγίου Ορους-Μονάχός της
Μονής Μ. Ααύρας
Ευμορφόπουλος Κοσμάς Μέγας Πρωτοσύγγελος του 1 8 8 7 - -1893
Οικουμενικού Θρόνου
Ευσταθιανός Αλέξανδρος Καθηγητής εν τω Ζωγραφείω 1 8 9 3 - -1907
Γυμνασίω
Ευστρατιάδης Σωφρόνιος Διάκονος εν Βιέννη 1904
Ευστρατίου Πα. Αρσένιος Σχολάρχης εν Χρυσουπόλει - 1 8 7 1 - -1878
Καθηγητής εν Κων/πόλει 1872 -
Σχολάρχης εν Βουγιούκ Δερέ
( α π ό 1874;)
Ευστρατίου Πιττακός Εμποροϋπάλληλος-Διευθυντής 1892
της Τραπέζης Μυτιλήνης
Ευστάθιος (Κλεόβουλος) Μητροπολίτης Καισαρείας 1 8 6 3 - -1874

Ζαβιτσάνος Σπυρίδων Ιατρός,μέλος του Υγειονομικού 1874-1878,

Συμβουλίου ενταύθα 1886-1905
Ζαδές Ιωάννης Έμπορος εν Κων/πόλει 1867-1878
Ζαλάπας Αθανάσιος Γεν. λογιστής της Εταιρείας, 1872-1880
τροχιοδρόμων εν Κων/πόλει
Ζαλοκώστας Ευγένιος Α'γραμματεύς της ενταύθα 1889-1902
Ελληνικής Πρεσβείας
Ζαμαρίας Αλέξιος Γυμνασιάρχης του Ζωγραφείου 1901
Ζαμβάκος Δημήτριος Ιατρός εν Κων/πόλει 1871-1888
Ζαννέλης Εμμανουήλ Έμπορος εν Κων/πόλει 1868-1893
Ζαρίφης Γεώργιος Α. Τραπεζίτης 1902
Ζαρίφης Γεώργιος Π. Εμποροϋπάλληλος εν Κ/πόλει 1880-1883
Ζαρίφης Ιωάννης Π. Εμποροϋπάλληλος εν Κ/πόλει 1880-1883
Ζαρίφης Αεωνίδας Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1872-
Ζαρίφης Πέτρος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1888
Ζαφειρόπουλος Νικόλαος Εν Ροστοβίω 1879-1893
J a u g e Amédée Μηχαν.& Γεωλόγος εν Κ/πόλει 1872-1878
Ζεμπούλης Εμμανουήλ Ιατρός 1873-1888
Z e p h a r o v i t c h de L. Πρόξενος της Αυστρουγγαρίας 1900-1907
-Εν Ιερουσαλήμ
Ζερβουοάκης Α. Εμπορος εν Κων/πόλει 1867-1878
Ζερβουδάκης Ιωάννης Εμποροϋπάλληλος 1885
Ζερβουδάκης Π. Εμπορος εν Μαγχεστρία 1878-1883

α
Ζηλανάκης Γεώργιος
Ζήσης Ζήσης
Ζήσης Θεοδόσιος
Ζίφος Ιωάννης
Ζίφος Θεμιστοκλής
Ζίφος Μιλτιάδης
Ζίφος Παύλος
Ζιώγας Κων/νος
ΖουμπούλογλουςΙορδάνης
Ζουπάν Γεώργιος
Ζουπάν Κων/νος
Ζωγραφίδης Ιωάννης
Ζωγράφος Αντώνιος
Ζωγράφος Γεώργιος Χρ.
Ζωγράφος Ξενοφών
Ζωγράφος Σόλων Χρ.
Ζωηρός Αλέξανδρος
Ζώτος Αλέξανδρος
Ζώτος Ξενοφών
Ζώτος Στέφανος
Ζώτου Στέφανος
Ιατρός 1907
Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1872- - 1 8 7 5
1899
Ιατρός εν Κων/πόλει 1867- -1888
Εν Ροστοβίω 1879- - 1 8 9 3
Εν Ροστοβίω 1879- - 1 8 9 3
Εν Ροστοβίω 1879- -1893
Αόγιος εν Κων/πόλει 1 8 9 5 - -19CT2
1898- -1905
Ιατρός 1899
Έμπορος εν Φιλιππουπόλει - 1 8 6 7 - -1875
Αδριανουπόλει
Καθηγητής εν Κων/πόλει- Ιατρό} 1 8 7 3 - -1878
εν Κων/πόλει
Έμπορος 1 8 9 0 - •1893
Τραπεζίτης εν Παρισίοις 1 8 8 5 - •1905
Ιατρός εν Κων/πόλει & 1 8 6 1 - •1896
Παρισίοις
Τραπεζίτης εν Παρισίοις 1 8 8 5 - •1905
Ιατρός εν Κων/πόλει 1 8 6 1 - •1880
Καθηγητής και Μέγας 1904
Κατηχητής του Οικουμενικού
Θρόνου
Ιατρός 1899
Ανώτερος υπάλληλος του Mo 1903
Νοπωλίου των καπνών
Έμπορος εν Κων/πόλει & 1874- 1883
Πανόρμω

Η
Hanotaux M.G. Σύμβουλος της ενταύθα Γαλλι 1885- - 1 8 9 3
κής Πρεσβείας
H a n s o n Η. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1874- -1880
Hantz Henri Διευθυντής του Ελληνογαλλι- 1895- -1902
κού Λυκείου εν Κων/πόλει
Hayderich Engelhard Ιδιοκτήτης τυπογραφείου, 1889- -1902
Βιβλιοπώλης ενταύθα
Heidenstam Oscar de Πρόξενος Σουηδίας & 1874- -1886
Νορβηγίας εν Κων/πόλει
Ηλιάδης Αθανάσιος Πατριαρχικός Επόπτης των 1 8 8 8 - -1892
Ελληνικών Σχολών Κ/πόλεως-
Μητροπολίτης Ικονίου
Ηλιάδης Γ. Διδάσκαλος εν Κων/πόλει 1 8 7 4 - -1878
Ηλιάδης Κων/νος Καθηγητής της Θεολογικής 1 8 9 5 - •1905
Σχολής εν Ιεροσολύμοις
Ηλιάδης Στέφανος Έμπορος 1 8 7 8 - -1888
Ηλιάσκος Ηλίας 1901
Ηλιάσκος Ιωάννης 1899
Ηλιάσκος Κων/νος Εμπορος εν Κων/πόλει 1 8 6 3 - -1880
Ηλιάσκος Νικόλαος 1901
Ηλιόπουλος Ασημάκης Έμπορος εν Μακαρόνια 1 8 6 3 - -1878
Ηλιου Αοίζος Καθηγητής του Robert College 1895
εν Κων/πόλει
Ηρο>ίδης Γεο^ργιος Έμπορος 1 8 7 9 - -1883
Hughes Γραμ. της. Αγγλικής.Πρεσβείας, 1 8 7 1 - -1878
εν Κ/πόλει
Ησα'ίας Μιχαήλ Γραμματεύς του Μητροπολίτου 1 8 8 1 - -1893
Εφέσου
Holas Κτηματίας ενταύθα 1 8 9 2 - -1894

Θαλασσινός Μιχαήλ Έμπορος 1890

Θαλασσινός Ηρακλής Δικηγόρος 1890-1892
Θάνος Δημήτριος Έμπορος 1890-1902
Θεμέλης Γεννάδιος βλ.
Γεννάδιος (Θεμέλης)
Θεοδωρίδης Κων/νος Έμπορος εν Κων/πόλει 1872-1875
Θεοδωρίδης Αθανάσιος Σχολάρχης εν Ταταούλοις 1875-1889
Θεοτοκάς Γερμανός Αρχιμανδρίτης 1887-1893
Θεοτοκάς Μιχαήλ Δικηγόρος ενταύθα 1897-1905
Θεοφυλάτος Αντώνιος 1885-1893
Θεοφιλίδης Δ. Έμπορος 1864-1888
Θοχαρείδης Γεώργιος Αρχιτέκτων 1903
Θωμάς Παναγιώτης Διδάσκαλος 1887-1888
Θωμίδης Αθανάσιος Έμπορος εν Φιλιππουπόλει 1872-1893

Ι
Ιακωβίδης Αρ. 1872
Ιάκωβος Μητροπολίτης Αμφιπόλεως- 1 8 7 5 -- 1 8 9 3
Μοσχονησίων
Ιακώβου Ι. Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 4 -- 1 8 8 3
Ιακώβου Ιάκωβος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 7 4 -- 1 8 8 3
Ιακώβου Μιλτιάδης Δικηγόρος εν Κων/πόλει - 1 8 7 2 - — 1902
Κυβερνητικός υπάλληλος
Ιακώβου Μιλτιάδης Έμπορος εν Παρισίοις 1 8 7 1 - -1883
Ιαλέμος Οδυσσεύς Δημοσιογράφος εν Κωνπόλει 1 8 7 2 - -1899
Ιατροπουλος Παντολέων Ιατρός εν Κων/πόλει (οφθαλμ.) 1895
Ιγγλεσης Παναγής Έμπορος 1 8 7 2 - -1893
Jernniqham Hubert Α' Γεν γραμμ. της Αγγλικής 1 8 7 2 - -1875
Πρεσβείας εν Κων/πόλει
Ιλλίδης Ιωάννης Διδάσκαλος 1 8 7 2 - -1893
Ιλλίδης Ιωάννης Βιομήχανος εν Αρτάκη 1 8 8 7 - -1902
Ισαακίδης Μιλτιάδης 1899- -1905
Ισαακίδης Παντελής Ιατρός ενταύθα 1 8 9 2 - -1899
Ισμυρίδης Κων/νος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1880
Ιωακείμ Θεόδωρος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1880
Ιωακείμ Μητροπολίτης Δέρκων 1 8 7 4 - -1883
Ιωακείμ Μητροπολίτης Λήμνου 1 8 7 4 - -1886
Ιωακείμ (Φορόπουλος) Αρχιμανδρίτης, αρχειοφύλαξ 1 8 9 8 - -1902*
του Οικουμενικού Θρόνου
Ιωαννίδης Αγγελος Δικηγόρος 1 8 9 2 - -1902
Ιωαννίδης Ανδρέας Διερμηνεύς Ελλη ν. Πρεσβείας 1898
Ιωαννίδης Γεώργιος Διδάσκαλος εν Κων/πόλει 1896- -1902
Ιωάννίδης Γιάγκος Αρχιτέκτων 1884
Ιωαννίδης Ε. Δικηγόρος 1 8 9 1 - -1893
Ιωάννίδης Εμμανουήλ Γραμματεύς του ενταύθα 1907
(ή Φώτιος) Μετοχίου του Παναγίου Τάφου
Ιωαννίδης Εμμανουήλ Λόγιος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1880
Ιωαννίδης Ευστάθιος Ιατρός 1 8 7 9 - -1893
Ιωανίδης Ιωάννης Ιατρός 1904- -1907
Ιωαννίδης Ιωάννης Υπάλληλος εν Kow/πόλει 1872- -1880
ίώαννίδης Ιωάννης Β. Αρχιτέκτων ενταύθα 1884- -1905
Ιωαννίδης Κωνσταντής Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1883
Ιωαννίδης Σταύρος Ιατρός του Υγειονομικού 1898- - 1 9 0 5
Ιωάννου Αθανάσιος Καθηγητής του Ζωγραφείου 1894- - 1 9 0 5
Γυμνασίου
Ιωάννου Ευστάθιος Παύλου Ιατρός ενταύθα 1 8 9 5 - -1899
Ιωάσάφ Ιεροψάλτης εν Κων/πόλει 1 8 7 4 - -1899
Ιωνάς (Βουκόλωφ) Αρχιμανδρίτης της Ρωσικής 1902- -1907
Πρεσβείας

Κ
Καβούρ Σ. Ιατρός εν Αίνω 1 8 7 8 - -1883
Καζανόβας Γεώργιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1893
Καζανόβας Λέων Αρχιτέκτων 1899
Καζανόβας Παντελής Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1888
Καζανόβας Σόλων Έμπορος , ενταύθα 1897
Κακκαβάς Γρηγόριος Υπάλληλος τελωνείου 1 8 8 8 - -1889
C a l v e r t James Γραμματεύς της Αγγλικής 1 8 8 3 - -1893
Πρεσβείας εν Κων/πόλει
Καλβοκορέσης Αντώνιος Τραπεζίτης 1906
Καλβοκορέσης Δ. Αρχιτέκτων, ενταύθα 1896
Καλβοκορέσης Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1893
Καλβοκορέσης Ιωάννης Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1880
Καλβοκορέσης Ν.Ζ. Λογιστής 1 8 7 9 - -1888
Καλεύρας Αχιλλεύς Δημοσιογράφος 1 9 0 5 - -1907
Καλλιάδης Κων/νος Π.Ν. Γεν. Διευθ. του επί του Τύπου 1 8 6 1 - -1893
γραφείου εν τη Υ. Πύλη &
μέλος του Συμβ.της Επικρατείας
 15

Καλλιβούρσης Πέτρος Ιατρός εν Κων/πόλει 1871-1893

Καλλίνικος (Δεληκάνης), Ιερεύς- Αρχιμανδρίτη ς- 1888-1899
Πατριαρχικός επόπτης των
Σχολών Κων/πόλεως
Καλλίνικος Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1883
Καλλίνικος (Φωτιάδης) Μέγας Πρωτοσύγγελος του 1871-1905
Πατριαρχείου- μητροπολίτης
Θεσσαλονίκης-Δέρκων
Καλλίνικος Κων/νος , βλέπε
Κωνσταντίνος (Καλλίνικος)
Καλλίμαχος Δημήτριος Λόγιος εν Αθήναις 1906-1907
Κάλλιστος Αρχιμανδρίτης 1901-1905
Καλλίφρων Βασίλειος Καθηγητής 1888-1892
Καλφόγλους Μ. Ιατρός εν Κων/πόλει 1879-1893
ΚαλωταίοςΧριστόδουλος Καθηγητής & ιδρυτής του 1873-1880
Ελληνικού Λυκείου
Καμαράδος Θρασύβουλος 1901-1905
Καμάρας Μανουήλ Έμπορος εν Κων/πόλει 1874-1878
Καμάρας Πέτρος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1880
Καμερινάκης Παύλος 1901-1905
Καμόνδος Σιλβέστρος 1901-1905
Καμπανάκης Πάτροκλος Αρχιτέκτων 1888-
Κάμπερ Ηρακλής Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1875
Καμπούρογλους Αλέξανδρος Ιατρός 1903
Κανάκης Π. Αθανάσιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1883
Κανάκης Κ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1883
Καννέλος Ν. Έμπορος, ενταύθα 1899-1905
Καπετανάκης Νικ. Διευθυντής της εν Χάλκη 1906
Εμπορικής Σχολής
Καπλανίδης Π. Καθηγητής 1885-1899
Καποδαίνης Ναπολέων Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1878
Καραβαγγέλης Γερμανός, βλ.
Γερμανός (Καραβαγγέλης)
Καραβασίλης Ιωάννης Διδάκτωρ Νομικής- 1876-1893
δημοσιογράφος
Καραβέλλας Τίτος Λόγιος εν Κων/πόλει 1879-1888
Καραβοκυρός Μιλτιάδης Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1874-1892
Καραβόκυρος Μιχαήλ Δικηγόρος, ενταύθα 1879-1905
Καραγιαννίδης Σπυρίδων Δημοσιογράφος, ενταύθα 1898-1905
Καραγιαννόπουλος Νικολ. Έμπορος 1890-1893
Καραθεοδωρής Αλέξανδρος Υφυπουργός Εξωτερικών - 1861-1892
Πασσάς πρεσβευτής της Υ.Πύλης εν
Ρώμη-Ηγεμών Σάμου
Καραθεοδωρής Αλέξανδρος ΑΤραμμ.της εν Βρυξέλλαις 1874-1899
Κ. Οθωμανικής Πρεσβείας- Β'
Γραμματεύς της εν Μαδρίτη
Οθωμανικής Πρεσβείας
Καραθεοδωρής Κων/νος Ιατρός εν Κων/πόλει- 1861-1880
Καθηγητής Α' Ιατρικής Σχολής

/:=;
Καραθεοδωρής Κων/νος Μηχανικός εν Κων/πόλει 1867-
Στεφ. Σύμβουλος Επικρατείας
Καραθεοδωρής Στέφανος Πτυχιούχος των Πολιτικών 1900
Αλ. Επιστημών-βοηθός του
Νομάρχου Ιωαννίνων
Καραθεοδωρής Στέφανος Κ. Γραμ. της Οθωμ. Πρεσβείας εν 1867-1907
Πετρουπόλει - Πρεσβευτής της
Υ. Πύλης εν Βρυξέλλαις
Καραθεοδωρή Τηλέμαχος Μηχανικός εν Κων/πόλει- εν 1874
Αθήναις
ΚαρανΟινος Ανδρέας Εμπορος 1885-1893
C a r a d j a y C. Ιατρός 1885-1888
Καραπαναγιώτης Γεώργιος Υγειονομικός γιατρός εν Αίνω 1877-1883
Καραπαναγιώτης Γ. 1880-1883
Καραπάνος Γ. Δικηγόρος εν Άρτη 1872-1878
Καραπάνος Αλ. Κ. Υποπρόξενος της Ελλάδος εν 1903-1907
Σόφια
Καραπάνος Κων/νος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει - 1862-1905
Βουλευτής Άρτης, εν Αθήναις-
μέλος του Πανακαδημίου της
Γαλλίας, εν Αθήναις
Καραμάνος Ν. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1872-1878
Καρατζάς Αλέξανδρος Έμπορος 1889-1902
Καρατζάς Ι.Κ. Πρίγκηψ, Πρέσβης της Υψηλής 1879-1893
Πύλης εν Στοκχόλμη & Χάγη
Καράς Νικόλαος Ελεγκτής της Εταιρίας των 1871-1878
Τροχιοδρόμων εν Κων/πόλει
Καράτης Αθ. Έμπορος 1875-1878
Καρδαμίτσης Π Μεσίτης εν Κων/πόλει 1871-1878
Κάριος Νικόλαος Εν Κων/πόλει 1881-1888
Καρολίδης Ιορδάνης Καθηγητής εν Χαλκηδόνα,- εν 1871-1902
τη Χάλκη Θεολογική Σχολή-
Σύμβουλος Επικρατείας
Καρολίδης Π. Καθηγητής εν Σμύρνη 1875-1878
Caroline Furet Διευθύντρια του εν Ορτάκιοι 1874-1878
Αρμενικού Παρθεναγωγείου

Καστελλης Ιωάννης Έμπορος εν Κων/πόλει 1872- -1899

Κατινακης Μιλτιάδης Έμπορος εν Κων/πόλει 1871- •1876
1880- •1886
Κατσελίδης Γεώργιος Υπάλληλος της Τραπέζης 1881- -1883
Ηπειροθεσσαλίας εν Βώλω
Κατσιγρας Θωμάς Έμπορος εν Φιλυιπουπόλει 1871- •1883
Καυταντζόγλους Λυσιμα Γραμματεύς του Ελληνικού 1901- •1905
Χος Προξενείου
Κελαιδιτης Κ. Ιατρός 1897- •1905
Κελαϊδίτης Π. Ιατρός 1887- •1905
Κεπετζής Μιχαήλ Δικηγόρος 1890- •1893
Κεπετζής Σταύρος Εμπορος εν Κ/πόλει., τραπεζίτης 1871- •1902
Κεσσίσογλους Αχιλλεύς Έμπορος εν Κων/πόλει 1874- -1880
Κεσσίσογλους Α. Εν Ροστοβίω 1879- - 1 8 9 3
Κεσσίσογλους Θεόδωρος Ιατρός εν Κων/πόλει 1896
Κεσσίσογλους Οδυςσεύς Δικηγόρος 1906
Κεφάλας Μιχαήλ Σχολάρχης του Ζωγραφείου 1885- -1905
Γυμνασίου
Κεφαλληναίος Ν. Δικηγόρος 1898
Κεφαλληνός Νικόλαος Δικηγόρος ενταύθα' 1 8 9 8 - -1902
Κεχαγιά Καλλιόπη Δευθύντρια του Ζαππείου 1 8 7 5 - -1899
Παρθεναγωγείου εν Κων/πόλει
Κιολομένογλους Β. Ιατρός 1907
Κλάδος Πέτρος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873- -1875
Κλεάνθης Ζήνων Αρχιτέκτων εν Κων/πόλει 1865- -1893
d i c h i a r i Alfred 1885- -1893
Κλουμάσης Δ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1902
Κούρτζης Πάνος Έμπορος εν Κων/πόλει 1879- -1883
Κόκκινος Γεώργιος Ιατρός 1 9 0 0 - -1907
Κοκκολάτος Κλεόβουλος Ιατρός 1891
Κοκκολάτος Νικόλαος Ιατρός 1905
Κοκκώνης Δ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 --1883
Κοκκώνης Ν. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 7 1 --1875
Κόλασης Επαμεινώνδας Δικηγόρος 1 8 9 8 - -1905
Κομποθέκρας Β. Ιατρός 1905
Κονεμένος Γ. Γ. Πρόξενος της Τουρκίας εν 1 8 6 4 - -1878
Κέρκυρα
Κοντογιάννης Ι. Διδάσκαλος 1 8 8 5 - -1892
Κοντογεώργης Δίον. Π. Διδάσκαλος 1 8 8 7 - -1902
Κοντόπουλος Κ. Διδάσκαλος 1 8 8 2 - -1893
Κοντόπουλος Κ. Επόπτης Αρχαιοτήτων, Αθήναι 1 8 8 2 - -1886
C o o k s o n G. Υποπρόξενος Αγγλίας εν 1 8 7 1 - -1878
Κων/πόλει
Κοπάσης Ανδρέας Σύμβουλος Επικρατείας 1890
Κορασαντζής Π. Ιατρός 1906
Κορομηλάς Αντώνιος Τυπογράφος εν Κων/πόλει 1 8 6 7 - •1878
Κορωνάκης Π. Έμπορος εν Kcuv/πόλει 1 8 7 3 - •1893
Κορωνιός Γ. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - •1893
Κοσμίδης Παντελής Δικηγόρος 1905
Κοσούδης Θεμιστοκλής Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1861-
Κοστομύρης Γεώργιος Ιατρός εν Αθήναις 1 8 8 0 - •1893
Κοτζαμπάσης Γεο'^ργιος Καπνέμπορος εν Αμισώ 1 8 7 5 - •1893
Κοτρόζος Μελέτιος βλέπε
Μελέτιος (Κοτρόζος)
Κοτσάνης Μελέτιος βλέπε
Μελέτιος (Κοτσάνης)
Κότσικας Αεωνίδας Τραπεζίτης 1892-1893
Κούβελας Μιχ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1872-1878
Κουγιουμτζιάν Πέτρος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει- 1872-1888
εφένδης Διευθ/ντήςδασών &
Μεταλλείο:» ν
Κούζος Γεώργιος Διδάσκαλος 1887-
Κούλουθρος Γ. Αρχιτέκτων 1903-1907
Κουμαριανός Δημήτριος Διευθυντής της εφημερίδος η 1877-1893
Φιλιππυύπολις ,εν Φιλ/πόλει
Κούμας Σωκράτης Διευθυντής του τυπογραφείου 1885-1893
τού Νεολόγου
Κουμάτος Ανδρέας Έμπορος εν Κων/πόλει 1872-1905,
Κουμπάρης Αριστείδης Διευθ/ντής του Αυτοκρατορικού 1864-1882
Αστεροσκοπείου. &
Μετεωρολογίου
Κουντούρης Αντώνιος 1885-1893
Κουντουριώτης Γεώργιος Ναυτικός Ακόλουθος της 1885-1893
ενταύθα Ελλην. Πρεσβείας
Κουντουριώτης Δ. Α'Γραμματεύς της Ελληνικής 1884-1888
Πρεσβείας εν Κων/πόλει
Κουρμούζης Δημήτριος 1885-1892
Κουρτέλης Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1878
Κούρτζης Π.Μ. Τραπεζίτης εν Μυτιλήνη 1879-1899
C o u r t i s G. Chapelain de l'Eglise 1871-1899
Commemorative
protestante
Κούππας Γρηγόριος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1878
Κούππας Δημοσθένης Δικηγόρος 1887-1893
Κούππας Ιωάννης Έμπορος εν Κων/πόλει 1882-1893
Κούππας Λεωνίδας Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1878
Κούπας Πελοπίδας Αρχιτέκτων 1887-1889
Κουρουσόπουλος Κων/νος Υπάλληλος εν τω Ελληνικώ 1901-1905
Προξενείο)
Κουχτσόγλους Δημήτριος 1906-1907
Κοφινάς Ιωσήφ Έμπορος εν Ιωαννίνοις 1872-1878
Κρασινοσελτσέφ Νικόλαος Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1890-1893
της Οδησσού
Κρητικός Αντώνιος Ιατρός ενταύθα 1901
Κρητικός Γεράσιμος Υποπρόξενος της Ρωσίας εν 1885-1899
Ραιδεστώ
Κριεζής Κων/νος Γραμματεύς της Ελλην. 1880-1893
Πρεςβείας εν Βερολίνω
Κρικότζος Ιωάννης Μεσίτης εν Παρισίοις 1879-1893
Κρικότζος Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1864-1893
Κρίνος Κ. Εν Ροστοβίω 1879-1893
Κρισέγγυος Ιατρός εν Κων/πόλει 1879-1883
Kuhlmann Δ.Σιδηροδρ. της Ευρ.Τουρκίας 1874-1878
Κυμπρίτης Δημήτριος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1879-1888
Κυριάζης Χ. Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει - 1871-1875
Αδριανουπόλει
Κυριακίδης Κων/νος Αρχιτέκτων 1903-1907
Κυριακίδης Κ. Έμπορος εν Ρουμανία 1901-1905
Κυριακόπουλος Ετεοκλής Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει, 1872-1893
Διευθυντής της εφημερίδος
Phare du Bosphore
Κυριακού Αριστείδης Αυτοκρατορικός επίτροπος 1904
παρά
τη Εταιρεία Σιδηροδρόμων
Κυριακού Κυριάκος Ιατρός 1888-1890
Κύριλλος Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως 1901
Κυρίτζης Ν. Ιατρός 1899
K u t s c h e r a Hugo Γραμματεύς της Αυστριακής 1880-1883
Πρεσβείας
Κωνσταντάρας Χρ. Κοσμηματοπώλης εν Κ/πόλει 1879-1902
Κωνσταντινίδης Αλέξανδρος Δικαστής εν τω Πρωτοδικεία) 1872-1889
Σταυροδρομίου-Πρώην
επόπτης μη μουσουλμανικών
σχολών εν Κων/πόλει
Κωνσταντινίδης Ανέστης Διευθυντής τυπογραφείου εν 1887-1899
Αθήναις
Κωνσταντινίδης Γεώργιος Αδαμαντοπώλης εν Κων/πόλει 1872-1889
Κωνστανττνίδης Χ " Γεωργ. Κτηματίας εν Κων/πόλει 1861-1880
Κωνστανηνίδης Δημήτριος Αδαμαντοπώλης εν Κων/πόλει 1872-1880
Κο)νστανανίδης Διονύσιος Έμπορος εν Κερασούντι 1871-1876
Κωνσταντινίδης Μ. Ελλ/διδάσκαλος εν Λονδίνω 1874-1878
Κωνσταντίνου Κώνστας Καθηγητής 1907
Κωνσταντίνος (Καλλίνι Ιεροκήρυξ, ενταύθα 1898-1905
κος)
Κωνσταντίνος Παρίτσης ,
βλέπε Παρίτσης Κων/νος
Κωστάκης Ισοκράτης Ιατρός 1890-1892

Αάγας Βασίλειος Βιβλιοδέτης εν Κων/πόλει 1871-1878

Λάγγας Μ. Αρχιτέκπυν 1903
Ααγκάδης Ιάκωβος Διδάσκαλος γαλλικής 1894-1899
Αάγος Χαραλάμπης Έμπορος 1901
Ααγουδάκη Ιουστίνα Διευθύντρια του Ιωακειμείου 1907
Λαζαριδης Θεοδόσιος Ιατρός ενταύθα 1899-1905
Ααζίδης Ιωάννης Δικηγόρος 1907
Ααζόπουλος Γεώργιος Έμπορος εν Κων/πόλε; 1 8 7 1 - •1883
Ααζόπουλος Γεώργιος Ταμίας Εταιρίας Τροχιοδρόμων 1864- •1880
εν Κων/πόλει
Ααζόπουλος Δημήτριος Γραμματεύς, τη ς Εταιρίας 1874-1880
Τροχιοδρόμων εν Κων/πόλει
Αακων Δημήτριος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1874--1878
Ααμπρίδης Γ.Π. 1883--1889
Lam.be r Αββάς 1887--1893
Λάτρης Γεώργιος Εμποροϋπάλληλος εν Κ/πόλει 1871- -1883
Λαυρέντιος Μ. Αρχιδιάκονος 1901- -1905
Λαυριώτης Γεράσιμος , βλ.
Γεράσιμος (Λαυριώτης)
Λεβάλ Ανδρέας 1887- -1893
Λεβάλ Εφένδης Μηχανικός εν Κων/πόλει 1871- -1878
Λεβίδης Γεώργιος Γραμματεύς της ενταύθα Ελλη 1885- -1893
r
νικής Πρεσβείας
Lemoin Leon Διευθυντής της Credit Lyonnais 1885- -1893
ενταύθα
Λεμονίδης Κων/νος Ιατρός εν Κων/πόλει 1874- -1880
Λεμπιδιέφ Αμφιανός Καθηγητής του εν Χαρκόβω 1890- -1893
Πανεπιστημίω
Λεντάκης Ηλίας Ιατρός 1906- -1907
Leon Gustave Ιατρός εν Κων/πόλει 1872- -1878
Λεοντιάς Σαπφώ Διευθύντρια του 1872- -1899
Παρθεναγωγείου Πολλοίς
Λιάμπεης Γ. Ιατρός 1898- -1902
Λιανόπουλος Γεώργιος Καθηγητής μαθηματικών εν τη 1874- -1889
·,- Θεολογική & Εμπορική Σχολή
Χάλκης
Λιβαδάρης Ιωσήφ Ιατρός εν Κων/πόλει 1874- -1878
Λιμαράκης Λεωνίδας Ιατρός 1887-
Λινάρδος Γεώργιος Αρχιτέκτων, μηχανικός 1897- -1905
Λιούμας Απόστολος Καθηγητής εν Κων/πόλει 1868- -1883
Λογιάδης Δημήτριος Ιατρός 1887- -1889
Λογοθέτης Μιλτιάδης Ιατρός 1887- -1893
Λογοθετίδης Μιλτιάδης Υπάλληλος εν τη Διευθύνσει 1887- -1893
του Δημοσίου Οθωμαν.χρέους
Loeper Ρ. Γραμματεύς του Ρωσσικού 1903
Ινςτιτούτόυ ενταύθα
Long A l b e r t Καθηγητής εν τω Ροβερτείω 1879- -1896
Λυκείω (Robert College ;)
Λοράνδος Λιβέριος Τραπεζικός υπάλληλος 1887- -1893
Λούβαρης Γεώργιος Δ. Δικηγόρος 1899- -1905
Λούσης Βασίλειος Ιατρός εν Κων/πόλει 1881- -1885
Καθηγητής ι ο η ο -1883
Λουτράρης Νικόλαος
Λουτράρης Παύλος Έμπορος εν Κων/πόλει 1873- -1878
Λυκούδης Εμμανουήλ Δικηγόρος εν Αθήναις 1874- -1878
Luders Διευθυντής της εν Αθήναις 1875- -1880
Γερμανικής Σχολής

Μ
Μαγκλής Σακελλάριος Ζωγράφος εν Κων/πόλει 1881-1889
Μάγκος Αντώνιος Έμπορος 1887-1902
Μάγκος Δημήτριος Έμπορος 1904
Μαζαράκης Ανθιμος Καθηγητής 1903-1907
Μαθιουδάκης Λ. Δικαστής εν τω Ελλ. .Προξενείο) 1874-1886
εν Κων/πολει
Μαθιουδάκης Αλέξανδρος Διευθ/ντής της Τραπέζης 1875-1893
Ηπειροθεσσαλίας εν Βώλω
Μακρης Kow/νος Ιατρός 1877-1899,
1902-
Μακρης Παναγιώτης Διδάσκαλος εν Νικομήδεια 1887-1899
Μακριδης Βίκτωρ Δικηγόρος 1890-1899
Μακριδης Γ. Δημοσιογράφος 1883-1886
Μακρίδης 1. Τμηματάρχης των 1878-1880
Αυτοκρατορικών τηλεγράφων
Μακρίδης Κων/νος Δημοσιογράφος, ενταύθα 1906
Μαλατάκης Λεωνίδας Καθηγητής, ενταύθα 1898
Μ αλέας Κο^ν/νος Ιατρός, ενταύθα 1898-1905
Μαλιάδης Δημήτριος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1862-1902
Μαλιάδης Μ. 1878-1893
Μαλιάκας Αβραάμ Καθηγητής 1877-1893
Μαλιάκας Ηλίας Δικηγόρος 1885-1902
Μαναήλογλους Στ. Ιατρός 1902
Μανδανάκης Ευάγγελος Έμπορος εν Ραιδεστώ 1890-1899
Μάνδρας Γρηγοριος 1881-1883
Μάνος Γρηγόριος Έμπορος εν Μυτιλήνη 1873-1878
Μανουηλίδης Δ Ιατρός, ενταύθα 1898
Μανσούρωφ Παύλος Γραμματεύς της ενταύθα 1887-1902
Ρωσικής Πρεσβείας
Μανωλακάκης Ε. Λόγιος εν Καρπάθω 1893-1899
Μανωλόπουλος Εμμανουήλ Εμπορος εν Κων/πόλει 1871-1873
Μάξιμος Π. Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1878
Μαράσογλους Μηνάς Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1883
Μαργαρίτης Μ. Δικηγόρος ενταύθα 1891-1893
Μαριανός Γεώργιος S e c r e t a i r e du C o n s e i l 1877-1880
-
<-* 1 1 ϊ ^ \ /"v-V-T ,"il1V- /^ Α Ί V I T T I 1 1 ~\S
Ο U [ ν ^ ι_ ι. tr; Li 1- \U CI L,L·d V O. U-Λ

publics
Μαριανός Γεώργιος Έμπορος ενταύθα 1872-1905
Marie de Launay 1879-1883
Μαστοράκης Αριστείδης Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1878
Μάτσας Αλέξανδρος Στρατιωτικός ιατρός 1879-1883
Μαυρίκιος Ιωάννης Εν Λονδινω - Διπλωμάτης 1870-1886
Μαυρογενης Αλέξανδρος Εμπορος εν Λονδίνω- Σύμβου­ 1871-1899
λος της εν Μαδρίτη Οθωμανικής
Πρεσβειας-Πρεσβευτής εν
Ουασιγκτωνι
Μαυρογενης Δημήτριος Έμπορος εν Βομβάη Πρόξενος 1870-1899
της Τουρκίας εν Μελίτη-
Μασσαλία
Μαυρογενης Σπυριδυη' Ιατρός εν Κων/πόλει - καθηγη 1861-1892
της Ανωτάτης Ιατρικής Σχολν^
εν Κ/πολει- Αρχίατρος &
ιδιαίτερος ιατρός του
Σουλτάνου
 22

Μαυρογορδάτος Γεώργιος 1899- -1907

Μαυρογορδάτος Ελευθέριος 1876- -1905
Μαυρογορδάτος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873- -1883
Εμμανουήλ.
Μαυρογορδάτος Θεόδωρος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1872
Μαυρογορδάτος Φραγκ. Αρχιτέκτων 1890- -1902
Μαυρογορδάτος Φραγκ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1874- -1899
Ι
Μαυροκορδάτος βλέπε
Μαυρογορδάτος
Μαυρομμάτης Επαμεινώνδας Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος 1885- -1893
ενταύθα
Μαυρουδής Αλέξανδρος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873- -1875
Μαυρουδής Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1875- -1883
Μεγακλής Αθανάσιος βλέπε.
Αθανάσιος (Μεγακλής)
Μεζίκης Φρανς Έμπορος ενταύθα 1895- -1905
Μεθόδιος Πρόεδρος Διδυμοτείχου- 1876- -1893
Μητροπολίτης Μυτιλήνης
Μειλλάς Ιωάννης 1885- -1893
Μειλλάς Δημήτριος 1885- -1893
Μειμαρίδης Πέτρος Αρχιτέκτων ενταύθα 1888- -1905
Μελαγχροινός Γεώργιος Δικαστικός υπάλληλος 1887- -1889
Μελανδινός Εμμανουήλ Εν Κων/πόλει 1877- -1893
Μελανδινός Παναγιώτης Εμποροϋπάλληλος εν Κ/πόλει 1880- -1883
Μελέτιος (Κοτρόζος) Αρχιμανδρίτης, προϊστάμενος 1893- -1905
του Αγίου Μηνά
Μελέτιος (Κοτσάνης) Αρχιμανδρίτης του 1884- -1905
Οικουμενικού Θρόνου
Μελισσηνός Επίσκοπος Παμφίλου- 1899
Προιστάμενος Ταταούλων
Μελιτόπουλος Παύλος Διδάσκαλος της Τουρκικής εν 1898- -1905
τω Γαλλοελληνικώ Λυκείω
Μελιχρός Κωνστ. Υπάλληλος τραπέζης 1884- -1899
Μενδωνίδης Σταύρος Εμπορος εν Ισμαηλίω 1872- -1883
Μερτζάρης Ν. Ιατρός, ενταύθα 1897- -1902
Μεσσαλάς Ιωάννης Γραμματεύς του Ελληνικού 1905
Προξενείου, ενταύθα
Μεσθενεύς Πέτρος Εμποροϋπάλληλος εν Κ/πόλει 1871- -1875
Μεσστνέζης Αντώνιος Ιατρός εν Κων/πόλει 1884- -1896
Μεταξάς Δημήτριος ΑΤραμματέας της εν Βερολίνω 1885- -1899
Ελληνικής Πρεσβείας
Μεταξάς Κων/νος Αγρονόμος 1891- -1905
Μηλιώτης Δημήτριος Ταμίας τραπεζικού οίκου 1888
Μηλιώτης Παναγιώτης Δικηγόρος ενταύθα 1905
Μηνιάτης Ιωακείμ Ν. Ιατρός, ενταύθα 1899- -1905
Μητρέλια Βασ. 1899- -1905
Μητσόρας Κυριάκος Έμπορος εν Φιλιππουπόλει 1 8 7 1 ' = 1899
Μικελής Μ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1878- -1880
Miglievitch Arthur Ιατρός 1899

*2
M i l l i n g e n Alex, van Καθηγητής εν τω Ροβερτίω 1882
Λυκείω(Κοοειΐ College)
Millingen Jules Ιατρός εν Κων/πόλει 1863-1878
Μιρμίρογλους Βλαδίμηρος Δικηγόρος 1903
Μισαηλίδης Ευαγγελινός Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει- 1872-1883
Διευθυντής της εφημερίδος
Ανατολή
Μισαηλίδης Συμεών Δικηγόρος 1906-1907
Mizzi Louis Διδάκτωρ της Νομικής εν 1873-1883,
Κων/πόλει-Δη μοσιογράφος 1887-
Μιχαήλ (Κλεόβουλος) Αρχιμανδρίτης,διευθυντής της 1892
Μ.του Γένους Σχολής-
Μητροπολίτης Σάρδεων
Μιχαήλ Ν. Μιχαήλ Έμπορος εν Σέρραις- 1870-1883
Θεσσαλονίκη
Μιχαηλίδης Παντολέων Ταμίας του Κιταβετίου εν τω 1874-1880
Υπουργείο των Εξωτερικών
Μιχαηλίδης Δ. Καθηγητής 1906
Μιχαηλίδης Σ. Δικηγόρος 1899-1905
Μιχαλακόπουλος Ιωάννης Ιατρός 1897
Μιχόγλους Αλέξανδρος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1875
Μομφίλιος Εμμανουήλ Βιομήχανος 1879-1883
Morigeri Ιατρός εν Κων/πόλει 1874-1878
Mordtman Andre Dr. en Philosophie 1863-1880
Mordtman A.D Dr. en Médecine, μέλος του 1871
Υγειονομικού Συμβουλίου
Mordtman Jean Διερμηνεύς της Γερμανικής 1872-1899
Πρεσβείας-Πρόξενος της
Γερμανίας εν Θεσσαλονίκη
Μοστράτος Αρκάδιος Γ. Λόγιος εν Κων/πόλει 1895-1905
Μοστράτος Δημήτριος Γ. Καθηγητής ενταύθα 1893-1905
Μοσχόπουλος Χ. Θεόδωρος Γραμματεύς της Ρουμανικής 1880-1893
Πρεσβείας - Δημοσιογράφος εν
Βουκουρεστίω
Μόσχος Γεώργιος Ιατρός 1905-1907
Μουζάλας Π. Έμπορος εν Κων/πόλει 1872-1889
Μουράτης Σοφοκλής Έμπορος ενταύθα 1893
Μουσικός Ιοοάννης Διδάσκαλος 1878-1883
Μουσούρος Βασίλειος Κυβερνητικός υπάλληλος 1888-1905
Μουσούρος Παύλος Σύμβουλος Επικρατείας 1889-1899
Μουσούρος Σπ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1872-1878
Μουτσάκης Ιωάννης Έμπορος ενταύθα 1892-1905
Μουτσάκης Νικόλαος Λογιστής παρά τοις Εθνικοίς 1894-1899
Φιλανθρ. Καταστήμασι
Μπαλίδης Σταύρος Ιατρός εν Κωνσταντινουπόλει 1875-1883
Μπαχάς Ν. Δικηγόρος 1899
Μπίστης Ιωάννης Οφθαλμίατρος 1897-1905
Μπλέσσας Ν.Γ. Γενικός ελεγκτής της Γενικής 1871-1893
Εταιρίας του Οθωμ. Κράτους-
Τραπεζίτης ενταύθα
Μπογιατζής Δημήτριος 1888-1889
Μποστάνης Δημήτριος Έμπορος 1887-1893
Μποστάνης Παναγιώτης Έμπορος 1879-1880
Μυκάρος Γ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1873-1883
Μυστακίδης Βασίλειος Γυμνασιάρχης εν θεσσαλονίκη 1893
-Καθηγητής της Μ. του Γένους
Σχολής

Ν
Ναθαναήλ Μητροπολίτης Προύσης 1901-1905
Ναίδης Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1880-1889
Ναούμ Αλέξανδρος Διδάκτωρ Νομικής 1880-1889
Ναούμ Γ. Ιατρός εν Κων/πόλει 1871-1875
Ναούμ Γεώργιος Τραπεζίτης 1905
Ναούμ Ιωάννης Πρόεδρος του ενταύθα Ελλην. 1885-1899
Προξενικού Δικαστηρίου
Ναρλής Στέφανος Ιατρός ενταύθα 1890
Nasmyth Thomas Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1874-1878
Νεγρεπόντης Ιωάννης Έμπορος εν Βομβάη 1871-1893
Νέγρης Νικόλαος εν Αθήναις 1874-1889
Νελίδωφ Δημήτριος Ακόλουθος της Ρωσικής 1890-1893
Πρεσβείας
Νεμτσόγλους Ζήσης Έμπορος εν Φιλιππουπόλει 1871-1893
Νεμτσόγλους Μιχαήλ Έμπορος εν Φιλιππουπόλει 1871-1873
Νεόκοσμος Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1861-1883
Νεόφυτος Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως 1871-1892
Νεόφυτος Μητροπολίτης Λαρίσσης 1874-1893
Νεόφυτος Μητροπολίτης Φιλιππουπόλεως 1872-1883
Νικηφόρος Πρωτοσύγγελος της Ορθοδόξου 1894-1899
Μητροπόλεως εν Σκοπείοις
Νικηφόρος (Γλυκάς) Διευθ/ντής της εν Χάλκη 1872-1893
Θεολογικής Σχολής-
Μητροπολίτης Ίμβρου (1873)
Μητροπολίτης Μυθήμνης
(1879)
Νικόδημος Μητροπολίτης Κυζίκου 1877-1899
Νικοκάβουρας Σ. Α. Καθηγητής εν Κων/πόλει- 1871-1883
Αρχιμανδρίτης εν Βενετία
Νικολαΐδης Γ. Ιατρός 1897
Νικολαΐδης Γεώργιος Έμπορος εν Ξάνθη 1873-1883
Νικολαίδης Δημήτριος. Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει 1878-
Νικολαΐδης Ιωάννης Εν Ροστοβίω 1879-1893
Νικολαΐδης Κ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1864-1878
Νικολαΐδης Ν. Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1874-1880
Νικολα*ίδης Ν. Ιατρός 1901-1905
 25

Νικολαίδης Π. Ιατρός 1908

Νικόλαος Μητροπολίτης Μαρώνειας 1906
Νικολοπουλος Αθανάσιος Εμπορος εν Αλεξάνδρεια 1 8 7 1 - -1873
Ν ικολοπουλος Αντώνιος Τραπεζίτης εν Αλεξάνδρεια 1 8 7 1 - -1883
Νικολόπουλος Νικόλαος Υπάλληλος εν τη Τραπέζη 1 8 9 0 - - 1j _ Q'_/ Q-J Û~s
Κο)ν/πόλεως
Νικολοπουλος Παναγιώτης Δικηγορος-Α' γραμματεύς του 1 8 9 0 - -1907
Δ Ε Μ. Συμβουλίου
Νίκολσων Δ. Α'Γραμματεύς της Αγγλικής 1880- -1893
Πρεσβείας
Νομικός Α. Εν Ροστοβίω 1879- -1893
Νοννύτης Αιμίλιος Καθηγητής εν Κων/πόλει 1873- -1889
Νοτάρης Ιωάννης Βιβλιοπώλης & εκδότης εν 1891- -1899
Αθήναις
Νοταρης Εμμανουήλ Βιβλιοπώλης & εκδότης εν 1893- -1899
Κων/πόλει
Ν ο ύλη ς Γεώργιος Ιατρός 1898

,τ,ανθόπουλος Δ. Α' γραμματεύς του ΙΞ.Μ. Συμβ. 1874-1878

Ξανθόπουλος Δ. Πράκτωρ Αγγλικών. Εταιριών 1873-1878
εν Κων/πόλει
Ξανθόπουλος Δ. Κτηματίας 1878-1883
Ξανθόπουλος Κων/νος Δικηγόρος ενταύθα 1899-1905
Ξανθός Γεώργιος Δικηγόρος 1878-1883
Ξυδιάς Δ. Εν Ροστοβίω 1879-1893
Ξυδιάς Θ. Εν Ροστοβίω 1879-1893
Ξυδιάς Μάρκος Αργυραμοιβός 1885-1902
Ξυδιάς Τυπάλδος Δικηγόρος ενταύθα 1873-1880

Οικιάδης Αντώνιος Καπουκεχαγιάς των 1907

Πατριαρχείων
Οικιαδης Ιωάννης Σύμβουλος Επικρατείας 1 8 8 1 - -1889
Οικιάδης Ιωσήφ Μέλος του Συμβ. Επικρατείας 1 8 7 5 - -1878
Οικιάδης Μιχαήλ 1 9 0 2 - -1905
Οικιαδης Γρ. Φ ατή ν Υπάλληλος εν τω Υπουργείω 1 9 0 1 - -1905
των Εξωτερικών
Οικυνομίοης Βασίλειος Τραπεζίτης 1 8 8 3 - -1889
Οικονομιδης Γεώργιος ίατρυς εν Κων/πόλει 1880
Οικονομιδης Δημοσθένης Καθηγητής εν τη Μ.του Γένους 1889
Σχολή
Οικονομίδης Πανταζής Ελληνοδιδάσκαλος εν Νεο/ρίω 1 8 7 4 - -1875
Οικονομάκης Στέφανος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1878

Τ^
Ολυμπιάδης Δ. Εν Ροστοβίω 1879-1893
Όμηρος Γ. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1893
Ορφανίδης Ανθιμος Ιεροδιάκονος 1901-1905
Ορφανίδης Παρασκευάς Εμποροϋπάλληλος 1887-1893
Ορφανουδάκης Κων/νος Καλλιτέχνης 1879-1893
Οσκάν Διευθυντής της Σχολής Καλών 1892-1893
Τεχνών
Οχάνης Νικόλαος Δημαρχιακός υπαλ. εν Κ/πόλει 1873-1875

Παγανέλης Στ. Πρόεδρος του Ελληνικού 1901

προξενικού
δικαστηρίου,ενταύθα
Παγούνης Ιωάννης Καθηγητής εν Κων/πόλει- 1874-1883
Διευθυντής της εν Νεοχωρίω
Ελλην. Σχολής των αρρένων
Παλαμάς Γρηγόριος Αρχιμανδρίτης, Σχολάρχης 1879-1890
της Μεγάλης του Γένους Σχολ.
Παλλάκης Χριστοφής Έμπορος εν Κων/πόλει 1862-1878
Παμφίλου Διονύσιος Χωρεπίσκοπος Σταυροδρόμιου 1864-1878
Πανάδης Κ. Ιατρός 1898
Πανάς Ι. Ιατρός εν Κων/πόλει 1872-1883
Πανουργίας. Δημήτριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1880-1883
Πανουργίας Κ. Υποπρόξενος της Ελλάδος εν 1878-1883
Κων/πόλει
Πανταζής Αλ. Δικηγόρος
Πανταζής Ματθαίο) Καθηγητής του Ελληνικού 1878-1880
Λυκείου
Πανταζής Μιλτιάδης Καθηγητής εν τω Ελλην. 1867-1880
Λυκείω και ιδρυτής αυτού
Πανταζίδης Χρήστος Γ. Σχολάρχης Ταταούλων 1892
Πανταζόπουλος Νικόλαος Έμπορος 1905
Παντερμάλης Αλέξανδρος Δικηγόρος ενταύθα 1895-1905
Παντερμάλης Κων/νος Ιατρός 1896-1899
Παντερμάλης Στυλιανός 1895-1905
Παντζίρης Αλέξανδρος, βέης Διερμηνεύς της Αυτοκρατορι - 1882-1905
κής Οθωμαν. Τραπέζης- βοηθός
διευθυντής στην ίδια
Παντζίρης Δημήτριος '"Ρι t*rrr\c\rir· en/ }ζrt\\//Trr\\ ci 1871-1886
Παντζίρης Κων/νος Υπάλληλος 1875-1883
Πανώριος Κ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1883
Παξινός Ανδρέας Έμπορος εν Βραίλα 1885-1893
Παπά Θεοδόσιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1875-1883
Παπαβασιλείου Γεώργιος Καθηγητής εν τη 1875-1880
Ελληνεμπορική Σχολή
Διδάσκαλος, Λόγιος, ενταύθα 1885
Παπαδάτης Κων/νος Έμπορος εν Φιλιππουπόλει 1 8 7 1 - -1880
Παπαδημητρίου Νικόλαος Δικηγόρος 1905
Παπαδιαμαντοπουλος Α. Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος, 1907
ενταύθα
Παπαδόπουλος- Κεράμους, Λόγιος εν Κων/πόλει-Υφηγητής 1 8 8 1 - -1905
Αθανάσιος του Πανεπιστ.Πετρουπόλεως
Παπαδόπουλος Γεώργιος Λόγιος 1 8 8 1 - -1892
Παπαδόπουλος Γρηγόριος
βλέπε Γρηγόριος (Παπαδό
πουλος)
Παπαδόπουλος Δημήτριος Δικηγόρος 1905
Παπαδόπουλος Ευστράτιος Ψάλτης 1882-1890
Παπαδόπουλος Θεόδωρος Σ 1896-1905
Παπαδόπουλος 1ο)αννης Καθηγητής 1904
Παπαδόπουλος Μιχαήλ Έμπορος, ενταύθα 1898
Παπαδόπουλος Χρ. Ιατρός 1902
Παπαζογλου Θεόδωρος Δικηγόρος 18901892
Παπακωνσταντίνου Κων/νος Διδάσκαλος 1895-1902
Παπακωνσταντίνου Ι Ιαν. Γ. Καθηγητής της Μ.του Γένους 1893
Σχολής
Παπανικολάου Π. Ιατρός 1898
Παπαρρούσης Πέτρος Διδάσκαλος εν Κων/πόλει- 1975-1902
Λογιος
Παπουδωφ Κων/νος Έμπορος εν Βραίλα 1885-1893
Παππά Δανιήλ Έμπορος εν Κων/πόλει 1872-1883
Ι Ιαππα Κων/νος Μεσίτης εν Κων/πόλει 1873-1880
Παππά Νικόλαος Έμπορος εν Φιλιππουπόλει 1872-1873
Παππάς Ιωάννης Διερμηνευς της Ελλ.Πρεσβείας 1898
Παππας Κ. Αρχιτέκτων 1903-1907
Πάππης Τιμολέων Ταμίας τραπεζικού καταστήμθ-coj 1874-1883
Παρανικας Ματθαίος Καθηγητής εν Χαλκηδόνι- 1862-1888
Γυμνασιάρχης εν Σμύρνη
Παρανικας Νικόλαος Διδάσκαλος εν Κων/πόλει- 1871-1902
Δόγιος
Παρασκευας Σ. Ιατρός, εν Βιέννη 1906-1907
Παράσχος θεοφ. Τμηματάρχης εν τω μονοπωλείω 1901
των κάπνων
Παρήγορης Κ. Α Αρχιτέκτων εν Κων/πόλει 1872-1883
Παρίσης Γεώργιος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1893
Παριτσης Κων/νος Καθηγητής, κατηχητής της Μ. 1887-1905
του Χρίστου εκκλησίας
Παρίτσης Νικόλαος Δικηγόρος, ενταύθα 1899-1905
Πάσας Δημήτριος Εμπορος εν Βραίλα 1885-1893
Πασπαλλης Αλέξανδρος Έμπορος εν Κων/πόλει 1870-1883
Πασπαλλης Δημήτριος [ y v j i J i o ^ l t. t j\-, CV «"VllÎV/TüiJAÄl 1861-1899
Πασπάλλης Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871-1893
Πασπάλης Αεωνιδας Γραμματεύς τραπεζικού οίκου 1887-1902
Πασπάτης Αλέξανδρος Ιατρός εν Κων/πόλει 1862-1892
Πασχαλιδης Γεώργιος Φαρμακοποιός 1895-1902
Πατρίκιος Διονύςιος Έμπορος 1895
Πατρίκιος Επαμεινώνδας Έμπορος 1895
Πατρικόπουλος Γουλιέλμος Ιατρός εν Σαράντα Εκκλησίαις 1894- -1902
Παυλίδης Αργύριος Έμπορος εν Φιλιππουπόλει 1872- -1893
Παυλίδης Ξενοφών Έμπορος εν Κων/πόλει 1881- -1883
Παυλίδης Κ. Αρχιτέκτων 1903- -1907
Παύλος Ιερομόναχος, ενταύθα 1899- -1905
Παχτικός Γεώργιος Δ. Διδάσκαλος μουσικής 1895 f

P e a r s Edwin Διδάκτωρ Νομικής εν Κ/πόλει 1874- -1905

Περδικάρης Κων. Διευθυντής της εταιρείας 1900- -1907
τροχιοδρόμων
Περδικίδης Κυριάκος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871- -1899
Περσινάκης Ιωάννης 1905- -1907
Πεσματζόγλους Στέφανος Τραπεζίτης 1893- -1902
P e t i t Louis Αββάς 1897
Πετρακίδης Απόςτολος Ιατρός 1897- -1905
Πετρακίδης Πέτρος. Διδάσκαλος 1885- -1902
Πετρακίδης Πέτρος Καθηγητής, ενταύθα 1897- -1902
Πετρέλης Βιργίλιος Δικηγόρος 1890- -1899
Πετρίδης Σπορ. Ιατρός 1904- -1907
Πετροκόκκινος Νικόλαος Πράκτωρ ασφαλιστικών εταιρ. 1889
Πετροκόκκινος Παντελής Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1872- -1880
Πηλίκας Αλέξανδρος Εν Ροστοβίω 1879- -1883
Πηνιατώρος Αθανάσιος Δικηγόρος 1894
Πιζάνης Απολλινάριος Πράκτωρ του μονοπωλείου 1887- -1893
των καπνών εν Αμίδη
Πινάτσης Δημοσθένης Κτηματίας εν Κίω 1875- -1880
Πίντζας Κ. Χημικός 1907
Πινιατέλης Ν. Εν Ροστοβίω 1879- -1893
Πινιατώρος Αθανάσιος
βλέπε Πηνιατώρος
Αθανάσιος
Pineyro y Γραμματεύς της ενταύθα 1 8 9 1 - •1893
Villavicericio Ισπανικής Πρεσβείας
Πιπεράς Αθ. Υπογραμματεύς της Ι. Συνόδου 1 9 0 1 - -1905
Κων/πόλεως
Πισάνης Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1880- -1893
Πίσσας Χριστόφορος Έμπορος εν Ταυρίδι-Αθήναις 1878- •1899
Πιτσιλαδής Γεώργιος Καθηγητής 1875- -1880
Πλάτων Γρηγόριος Εν Ροστοβίω 1879- -1883
Πληθωνίδης Δ. Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει 1872- -1877
Πληθωνίδης Κ. Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - •1877
Πολύκαρπος Μητροπολίτης Κολωνίας 1907
Πολύκαρπος Ιεροδιάκονος εν Κων/πόλει- 1872- •1899
Μητροπολίτης Γάνου &Χώρας
- Βάρνης
Πολύκαρπος Αρχιμανδρίτης, εν Ιεροσολύ- 1 8 8 5 - -1893
μοις 1 8 9 1 - •1899
Πολύκριτος Στέργιος
Δημοσιογράφος
Πολυμερής Κ. Γραμ. του Ελλην. Προξενείου 1871-1880
εν Κων/πόλει
Ποπεσκος Ευστάθιος Διδάσκαλος- Νομομαθής 1885-1899
Πορτοκαλης Περικλής Έμπορος εν Κων/πόλει 1880-1890
Πορτοκάλλογλους Μ. 1896-1902
Πορφυριος Ηγούμενος του Σιναϊτικού 1874-1893
Μετοχιου
Πότους Μιλτιάδης Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1873-1875
Πουλουλίδης Γεώργιος Δικηγόρος 1888-1899
Πουρνάρας Πέτρος Δογιος 1885-1890
Prétextât Ζωγράφος , καθηγητής 1887-1899
Γαλλικών εν τη Εμπορική Σχολή
Χάλκης
Πριντζης Κων/νος Εμποροϋπάλληλος 1891-1899
Πρόκος Ιωάννης Δικηγόρος 1895
Πρωιος Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1874-1893
Πρώιος Παντελής Τραπεζίτης, ενταύθα 1886-1902
Πρ<υγάκης Γεώργιος Ιερον|/αλτης 1890-1893
Πυλάδης Βασίλειος Λόγιος εν Κων/πόλει 1861-1886

Ραγκαβής Ρ. Αλέξιος Ακόλουθος της Ελλην. 1870-1877

Πρεσβείας.- Έμπορος
Ραζής Αλέξανδρος Ακόλουθος της Βασιλικής 1875-1893
Ελληνικής Πρεσβείας
Ραζης Αριστείδης Μηχανικός εν Κων/πόλει 1873-1893
Ραζής Δημήτριος Α' Διερμηνεύς της. Ελληνικής. 1861-1880
Πρεσβείας εν Κων/πόλει -
γραμματεύς του
Υπ. Εξωτερικών της Ελλάδος
(απο 1873 , )
Rainek Κίμο^ν 1885-1893
Ράλλης Στεφ. Αλέξανδρος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1872-1890
Ράλλης Κίυν/νος Εμποροϋπάλληλος εν Κ/πόλει 1874-1893
Ράλλης Στέφανος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1863-1892
Ραφή λ Αλέξανδρος Υπάλληλος εν Κων/πόλει 1874-1883
Ραφαήλ Ελευθέριος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1874-1888
Ραφαήλ Ραφαήλ Ταμίας του Ελλην. Προξενείου 1861-1877
εν Κων/πόλει
Ρεβελακης Δημήτριος Διευθυντής τροχιοδρόμων εν 1871-1877
Κων/πολει
Ρεβελακης Δημοσθένης 1878-1883
Ρενιερης Α. Εν Ροστοβίω 1879-1893
Reyer C o n s t a n t i n Καθηγητής εν Τεργέστη 1888-1893
Ριζος Επαμεινώνδας Διευθυντής της Εταιρείας 1906
Μπαλια-Καραϊδίν
Ρικάκης Ιωάννης Υποπρόξενος της Ελλάδος εν 1887 -1893
Βερροία
Ρίτσος Ανδρέας Μηχανικός 1895· -1905
Ρίτσος Βασίλειος Ιατρός 1887· - 1 8 9 9 ,
1907-
Ροδοκανάκης Ν. Ι. Έμπορος εν Ηλιουπόλει 1871· -1880
(Αϊδίνι) Γ

Ροδωνίδης Σ.Σ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1881--1899

Ροίζος Αυγουστής Έμπορος εν Κων/πόλει 1872--1877
RosenfeJd Διονύσιος Διδάσκαλος-Διευθυντής του 1888--1899
Osmanische p o s t
Ροσολάτος Γ.Φ. Δικηγόρος 1887--1905
Ροσολάτος Φραγκίσκος Δικηγόρος 1887--1893
Ροσόλυμος Αθανάσιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871--1893
Ρωμανός Αθως Γραμματεύςτης ενταύθα 1887--1899
Ελληνικής Πρεσβείας-
Βουλευτής
Κεφαλληνίας εν Αθήναις
Ρωσσέτος Ιωάννης Εμποροϋπάλληλος εν Κων/πόλει 1873--1877

Σ
Σάββας Πασάς Ιωάννης Διοικητής Σφακιών Κρήτης 1861--1893
Πρώην Υπουργός Εξωτερικών
εν Κων/πόλει
Σαγιάννος Αθ. Ιατρός 1907
Σαγράντης Ιωάννης Έμπορος εν Αθήναις 1878- -1893
Σακελλαρίδης Δ. Εν Αλεξάνδρεια 1878- -1893
Σαλάχας Φραγκούλης Ιατρός 1875--1890
Σαλβάγος Κ. Τραπεζίτης εν Παρισίοις 1878- -1883
Σαλτέλης Θεμιστοκλής Καθηγητής 1875--1899
Σαμαρτσίδης Χριστόφορος Σχολάρχης εν Θεραπείοις 1877- -1893
Σαπουντζής Αθανάσιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1872- -1883
Σαρακιώτης Βασίλειος Υποδιευθυντής Τραπέζης εν 1865- -1905
Κων/πόλει-Διδ. Ιατρικής εν
Κων/πόλει από (1871 ;_)
Σαράντης Στ. 1898- -1902
Σαράφης Αριστείδης Έμπορος εν Κων/πόλει 1869- -1877
Σαραφόπουλος Κ. Δικηγόρος 1894- -1905
Σαρδίνσκης Κων/νος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1868- -1890
Σαρδίνσκης Ν. Διοικητής Σφακιών Κρήτης (από 1872- -1877
1871 ;)
Σαριδάκης Εμμ. Έμπορος 1902
Σάρρος Γ. Διδάκτωρ Νομικής εν Κ/πόλει 1872- •1880
Σαρσέντης Ηλίας Εν Ροστοβίω 1879- •1893
S a r t o r i s Maitland Γερμανός Διπλωμάτης 1 8 7 1 - •1893
_ 1882- •1893
Σάσσης Γεωργιάδης βλέπε
Γεωργιάδης Σάσσης
 31

Σατραζάμης Σταύρος Κυβερνητικός υπάλληλος 1879- -1888

Sax C h a r l e s Πρόξενος Αυστρουγγαρίας εν 1 8 7 3 - -1876
Δυρραχίω
Σβέτσιν Αλέξανδρος Β'Γραμματεύς της ενταύθα 1889- -1898
Ρωσσικής Πρεσβείας
Σβορώνος Αντώνιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1876
Σβορώνος Μ Ράλλης Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1880
S c a i f e H.A. Πράκτωρ εταιρειών 1884- -1890
Scheidet Διδάσκαλος της Γερμανικής 1 8 7 5 - -1880
Schneider Eduard Μηχανικός ενταύθα 1 8 9 5 - -1902
S c h r a d e r D. Καθηγητής εν Κων/πόλει 1 8 9 5 - -1899
Schrceder Paul Διερμηνεύς της Γαλλ.Πρεσβεί 1 8 7 1 - -1893
ας εν Κων/πόλει
Σγυυρδαίος Θωμάς Ιατρός, ενταύθα 1898
(Τομάζος)
Σγουρίδης Νικόλαος Υπάλληλος του υπουργείου 1887-
Εξ(ϋτερικών της Υψηλ. Πύλης
(Τμηματάρχης)
Σγούτας Βασίλειος Τραπεζίτης 1901
Σγούτας Δημήτριος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1893
Σεβαστόπουλος Αλεξ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1877
Σεβαστοπουλος Ζωρζής Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1893
Σεβαστόπουλος Νικόλαος Ιατρός εν Κων/πόλει 1 8 8 0 - -1899
Σεβαστόπουλος Κ. Τραπεζίτης 1 9 0 2 - -1907
S e g a l ì e s Joseph J. Ιεραπόστολος 1 8 8 3 - -1893
Σεϊτανίδης Γεώργιος Βιβλιοπώλης εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1899
Σε'ιτανίδης Ιωάννης Βιβλιοπώλης & εκδότης 1895
Σεληνιάδης Μ. Διερμηνεύς της Ελλ.Πρεσβείας 1 8 9 9 - -1905
Σεμελάς Εμμανουήλ Ανώτερος υπάλληλος εν τω 1 8 9 1 - -1902
Μονοπωλείω των καπνών
Shaw William Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1893
Σιδεριδης Ξενοφών » ν 1880

Σιδεριδης Σπυρίδων Έμπορος, ενταύθα 1902

Σιδερόπουλος Ξενοφών Έμπορος εν Κων/πόλει 1880
Σιμόπουλος Χαρ. Υποπρόξενος της Ελλάδος 1905
Σινιόσογλους Σ. Αλ. Έμπορος, ενταύθα 1901
Σινιόσογλους Αριστοτέλης Ιατρός 1907
Σισμανογλους Αναστάσιος Ι Τραπεζίτης 1884
Σισμανογλους Ιο^άννης Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1893
Σισμανόγλους Κων/νος Ι. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1895
Σιφναίος Απόστολος Έμπορος 1 9 0 2 - -1907
Σιφναίος Ιωάννης Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1880
Σιφναίος Μιχ. Έμπορος 1902
Σκοτης Ιωάννης Ιατρός 1890
Σκύϊλερ Κ. Γενικός Πρόξενος Αμερικής εν 1 8 7 7 - -1880
Kojv/πολει
Σκαναβης Νικόλαος Εν Ροστοβίω 1 8 7 9 - -1893
Σκαραυαγκας Ε. Εν Ροστοβίω 1 8 7 9 - -1893

VL
Σκαραμαγκάς Δημήτριος Εν Ροστοβίω 1879- -1883
Σκαραμαγκάς Ιωάννης Εν Ροστοβίω 1879- -1886
Σκέντος Απόστολος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1872- -1883
Σκέντου Δέσποινα Διευθύντρια του εν Πέρα 1874·-1877
Ελλην.Λυκείου των Κορασιών
Σκλάβος Φώτιος Φαρμακοποιός εν Κων/πόλει 1879·•1890
Σκόρδος Κων/νος Έμπορος εν Κων/πόλει 1878·-1899
Σκουλούδης Στέφανος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει- 1871
Πρεσβευτής Ελλάδος εν
Μαδρίτη-τραπεζίτης εν Αθήναις
Σκωτίδης Ν. Πρώην Πάρεδρος εν τω ενταύθα 1885-1893
Ελλην. Προξενικώ Δικαστηρίω
Σκυλίτσης Στεφανόβικ Παύ
.ος, βλέπε Στεφανόβικ
Σκυλίτσης Παύλος
Σμυρνώφ Αλέξιος Γραμματεύς της ενταύθα 1887- -1899
Ρωσικής Πρεσβείας
Σόρταν Σπυρίδων Κτηματίας εν Κων/πόλει 1872- -1877
Σουβατζόγλους Αντώνιος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871- -1876
Σουβατζόγλους Βασίλειος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871- -1902
Σουγδούρης Π. Εν Ροστοβίω 1879- -1899
Σουίδας Ν. Γραμματεύς του Ελληνικού 1906- -1907
Προξενείου
Σουλλίδης Νικόλαος Υπάλληλος εν Κων/πόλει, 1871- -1899
Δικηγόρος-Δημοσιογράφος
Σούρλας Αντώνιος Τραπεζίτης 1891- -1902
Σουσλίδης Δανιήλ Αρχιμανδρίτης, επίτροπος του 1902- -1907
όρους Σινά, ενταύθα
Σούτσος Αλέξανδρος Ελλην Διπλωμάτης εν Σόφια 1881- -1893
Σοφιανός Δημ. Έμπορος 1906
Σοφοκλής Γαβριήλ Σχολάρχης της εν 1861- -1883
Σταυροδρομίω Ενοριακή Σχολή,
της Παναγίας
Σπαθάρης Ανδρέας Καθηγητής μαθηματικών εν 1864- -1886
Κων/πόλει
Σπαθάρης Αυρ. Δικηγόρος 1905
Σπαθάρης Κορνήλιος Καθηγητής 1902
Σπανδώνης Γ. Εμποροϋπάλληλος εν Κ/πόλει 1874- -1893
Σπανδώνης Νικόλαος 1881- -1893
Σπανούδης Κ. Αρχιτέκτων, δημοσιογράφος 1898- -1902,
1906-
Σπηλιωτόπουλος Ε. Διευθυντής ασφαλ.εταιριών εν 1871- -1880
Κων/πόλει
Σταθάτος Οθων Έμπορος 1885- -1893
Σταλίδης Αλέξανδρος 1896- -1902
Σταματέλος Ιωάννης Σχολάρχης εν Λευκάδι 1874- -1880
Σταματιάδης Απόστολος Έμπορος εν Κων/πόλει 1873- -1880
Σταματιάδης Δημήτριος Ιατρός εν Κων/πόλει 1872- -1890
Σταματιάδης Νικόλαος Διδάκτωρ Νομικών εν Σάμω 1878- -1893
 33

ιιχιμΟ^ 1 8 9 3 - -1899
Σταματιάδης Στ. Ιατρός, ενταύθα 1 8 9 9 - -1902
Σταμουλης Αναστάσιος Εμπορος εν Σηλυβρία 1871
Σταμούλης Αντώνιος Έμπορος 1906
Σταμουλης Μιλτιάδης Έμπορος 1906
Σταμούλης Σωφρόνιος Ιεροδιάκονος, εν Βεροία 1906
Στατηρόπουλος Δ. Διευθυντής του Εν Χαλκηδόνι 1872- - 1876
Ελληνικού Λυκείου
Σταυράκης Μαρίνος Έμπορος 1 8 7 9 - -1883
Σταυρίδης Γευψγιος Ιατρός 1902
Σταυρίδης Κων/νος Διερμηνεύς του Αγγλικού 1885
Προξενείου
Σταυρίδης Σωκράτης Αρχιμανδρίτης, εν Μακροχωρίω 1901
Σταυρόπουλος Παύλος Ιατρός 1896
Σταύρου Μ. 18 99
Στεκουλης Κ. Ιατρός εν Κων/πόλει 1 8 7 4 - -1877
Στέργιου Αλέξανδρος Τμηματάρχης εν τη Διευθύνσει 1 9 0 0 - -1907
του Οθωμανικού Χρέους
Στέριος Π. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1877
Στεφανοβικ Σκυλίτσης Τραπεζίτης εν Κων/πόλει- 1 8 7 3 - -1902
Παύλος
Στρατηγόπουλος Χρ. Διδάσκαλος 1 8 8 2 - -1890
Στρινοπουλος Γερμανός Αρχιμανδρίτης, καθηγητής εν 1906
Χάλκη
Στρογγυλός Ν. 1 8 9 6 - -1902
Στρομπούλης Ν. Ιατρός εν Συγή 1 8 7 3 - -1880
Στογιαννόπουλος Ευθύμιος Αρχιτέκτων 1 8 7 9 - -1883
Συγγρός Ανδρέας Τραπεζίτης εν Κων/πόλει & 1 8 7 1 - -1902
εν Αθήναις
Συγγρός Κυριάκος Χημικός, ενταύθα 1896- -1902
S y n v e t Α. Καθηγητής εν τω Αυτοκρατορ. 1 8 7 5 - -1880
Λυκείω
Συριγος Λύσανδρος Έμπορος εν Κων/πόλει 1871- - 1876
Σύρμας Γεώργιος 1 8 8 5 - -1892
Σφετσος Αριστείδης Πράκτωρ ατμοπλοϊκών εταιρι 1887
ών ε\ταυθα
Σφύρας Περικλής Κ. Βιβλιοπώλης και εκδότης 1893
ενταύθα
Σχοινας Αλέξανδρος Ιατρός εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1880
Σοπροπας Γεώργιος Ιατρός 1903
Σωφρόνιος Ιωαννίνων 1 8 7 1 - -1899
Σωφρόνιος Λέρου και Καλύμνου 1876- -1899
Σώχος Λάζαρος Γλύπτης, εν Παρισίοις 1 8 9 9 - -1905

U
 34

τ
Ταβουλάρης Διονύσιος 1 8 9 0 - -1893
Τάγης Αναστάσιος Καθηγητής εν τω Ελληνικά) 1 8 6 9 - -1890
Λυκείω & ιδρυτής αυτού
Τάγης Θεοχάρης Καθηγητής εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1880
Τάγης Φίλιππος Καθηγητής εν τω Ζαππείω & 1 8 7 5 - -1902'
τω Ζωγραφείω, ενταύθα
Ταμβακόπουλος Ταμίας του Ελλ. Προξενείου 1 8 8 0 - -1883
Ταμβάκος Δ . /Υ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 6 3 - -1893
Τανταλίδης Ιωάννης Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει 1 8 7 4 - -1883
Ταξής Βασίλειος Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 1 - -1883
Ταξής Ιωάννης Λόγιος εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1880
Ταπεινός Αριστοτέλης Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1873
Ταπεινός Ελευθέριος Έμπορος 1 8 7 2 - -1883
Τάπτας Ν. Ιατρός, ενταύθα 1 8 9 9 - -1905
Τατάλιας Ανδρέας Ιατρός 1 8 8 5 - -1893
Ταχιντζής Κωνστ. Ιατρός 1 8 8 5 - -1902
T e d e s c h i G. Αρχιτέκτων 1 9 0 3 - -1907
Tedeschi Ant. Αρχιτέκτων 1 9 0 3 - -1907
Τελλόγλους Σ. Τραπεζίτης 1 8 9 0 - -1893
Ternati βέης, βλέπε Τερνώ
Βέης
Τερνώ Βέης Ιδρυτής της Εταιρίας Υδάτων 1 8 9 1 - -1902
Δέρκων
Τέτσης Γεώργιος Δικηγόρος εν Αθήναις 1874- -1883
Τέτσης Ιωάννης Διδάκτωρ Φιλοσοφίας εν 1872- -1883
Κων/πόλει
Τζέτζης Ιωάννης , Καθηγητής εν τη εν Ιωαννίνοις 1874- -1883
Ζωσιμαία Σχολή
Thoman Α. Διδάσκαλος εν τη 1 8 7 5 - -1893
Γερμανοελβετική Σχολή
Τιβέριος Περικλής Ιατρός 1903
Τουργούτης Αλέξανδρος Ιατρός 1892- -1905
Τρανός Εμμανουήλ Μεσίτης εν Κων/πόλει 1870- -1883
Τράντας Αλέξανδρος Ιατρός ενταύθα 1896
Τραυλός Π. Κ. Έμπορος εν Κων/πόλει 1871--1873
Τριανταφυλλίδης Γρ. Δικηγόρος εν Παρισίοις 1900
Τριανταφυλλίδης Νικόλαος Ιατρός 1896
Τρυφίδης Δημ. Λόγιος, ενταύθα 1901
Τρωϊανός Κων/νος Υπάλληλος εν τω μονοπωλείω 1 8 9 0 - -1902
των καπνών-Αρχιλογιστής
Τσακαλώτος Ευστράτιος Καθηγητής εν Τάιγανίω 1871--1880
Τσάκος Γ. Δικηγόρος 1 8 9 1 --1893
Τσαούσης Γεώργιος Έμπορος 1900
Τσελέντης Π. Λόγιος εν Σύρω 1901-
Τσελέντης Π. Δικηγόρος 1901
Τσερλέντης Βελισσάριος Έμπορος εν Κων/πόλει 1873- -1893
Τσερλέντης Θεμιστοκλής Έμπορος εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1880

η
Τσφλέντης Σωκράτης Έμπορος εν Κων/πόλει 1873-1877
Τσερώνης Κων/νος Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1871-1883
Τσεχλήν ΟυαλΟήρος Διερμηνευς του Γερμανικού 1904-1907
Προξενείου
Τσιακας Γεώργιος ..δημοσιογράφος εν Αθήναις 1881-1893
Τσιγάρας Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει 1868-1873
Τσικαλκότης Στέφανος Μεσίτης εν Κων/πόλει 1870-1893
Τσιτσόπουλος Κο)ν/νος Κοσμηματοπώλης 1878--1905
Τσοπανόγλους Ραγκαβής Ιατρός 1902
Τσούχλος Κων/νος Ιατρός ενταύθα 1898

Υπανδρευμενος Ζαφειριος Βουλευτής Μυτιλήνης- 1877-1883

Υπαλληλος της Υψηλής Πύλης

W
Washington Georges Πρεσβύτερος της Αγγλικής 1883-1893
Πρεσβείας
Weissbach Augustin Ιατρός εν Κων/πόλει 1873-1893
Whitaker 1898-1902

Φ
Φακάρος Μ. Υπάλληλος του Ελλ. 1874-1902
Προξενείου
Φακατσέλης Μιχ. Ιατρός 1904
Φαληρεύς 1. Υπάλληλος του Μονοπωλείου 1908
των καπνών
Φαμπιατος Ν. Έμπορος εν Κων/πόλει 1873-1883
Φατσεας Κ. Δικηγόρος ενταύθα 1899-1902
Φάτσης Γ Δικηγόρος, ενταύθα 1899
Φάχρης Ιωάννης Μηχανικός 1895-1899
Φεϊζή Βεης Πρόξενος της Τουρκίας εν 1874-1896
Τιφλίδι- Οδησσό)
Φερμανογλους Ν. Ιατρός ενταύθα 1897-1902
Φιλαλήθης ! Διδάσκαλος του Γένους 1881-1886
Φιλίδης Ζήσης Εμπορος 1893-1899
Φιλικός Ιωάννης Δικηγόρος ενταύθα 1891
Φίλιος Δ Διδάκτωρ Φιλοσοφίας εν 1872-1899
Κων/πόλει & εν Αθήναις-
εφορος αρχαιοτήτων εν Ελλάδι
Φιλίπποβιτς Δημήτριος Υπαλ Αυστρ/γγρικού Ταχυδρ. 1874-1883
Φιλιπποβιτς Σωτήριος Εμπορος εν Φιλιππουπόλει 1872-1880
Φίλων Επαμεινώνδας Γενικός πρόξενος της Ελλάδας 1 9 0 1 - -1907
ενταύθα
Φλωράς Θεόδωρος Χ. Ιατρός ενταύθα 1898
Φλωράς Χ. Ιατρός 1 8 8 7 - -1891
Φλώριος Εδουάρδος Έμπορος εν Κων/πολει 1 8 7 2 - -1874
Φραγκάτος Μιχαήλ Δικηγόρος 1 8 8 0 - -1883
Φρυδάς Ν. Διευθυντής του εν Πέρα Ελλη 1 8 7 4 - -1883,,
νο-γαλλικού Λυκείου
Φυτίλης Ζαχαρίας Δικηγόρος 1 8 9 5 - -1902
Φωτιάδης Απόστολος Λόγιος εν Κυδωνίαις 1 8 9 0 - -1899
Φωτιάδης Γεώργιος Εμποροϋπάλληλος 1907
Φωτιάδης Δ.Ν. Έμπορος εν Κων/πόλει 1876
Φωτιάδης Νικόλαος Έμπορος εν Κων/πόλει- 1 8 6 1 - -1899
Πρόεδρος του Χρηματιστηρίου
Φωτιάδης Περικλής Αρχιτέκτων 1894-
Φωτιάδης Φώτιος Ιατρός εν Κων/πόλει 1876
Φώτιος Επίσκοπος Ειρηνουπόλεως- 1 8 8 1 - -1899
Μητροπολίτης Φιλιππουπόλεως
Φώτιος Μητροπολίτης Κορυτσάς 1 9 0 1 - -1905
P t i r y g i e Abia de Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει 1 8 7 2 - -1883

Charrel Louis Καθηγητής εν τω Αυτ. Λυκείω 1873-1880

εν Κων/πόλει
Χαδούμογλους Γ. Ιατρός ενταύθα 1892-1893
Χαραλαμπείδης Χρ. Δικηγόρος 1904
Χαραλαμπίδης Ν.' Δικαστής εν Κων/πόλει 1879-1891
Χαρισιάδης Ν. Δικηγόρος εν Κων/πόλει 1883-1890
Χαριτωνίδης Ιωάννης Έμπορος 1902
Χαριτωνίδης Χαρίτων Έμπορος 1902
Χαρμαντάς Δ. Ιατρός 1882-1892
Χασιώτης Γεώργιος Καθηγητής εν τω Ελλην. Λυ­ 1869-1899,
κείω & ιδρυτής αυτού - Λόγιος 1992-
εν Παρισίοις-Διευθυντής
Τραπεζικού Οίκου εν Παρισίοις-
Σύμβουλος της εταιρείας
των Τροχιοδρόμων, ενταύθα
Χατζή ανάσταση ς Παν. Δικηγόρος 1906-1907
Χατζημιχάλης Γ. Αρχιτέκτων, ενταύθα 1898-1905
Χατζηχρήστου Ιωάννης Έμπορος 1902
Χατζηχρήστου Παναγιώτης Ιατρός 1885-1899
Χατζηχρήστου Χρήστος Διδάκτωρ φιλοσοφίας εν 1872
Κων/πόλει-Ιδρυτής του
Ελληνογαλλικού Λυκείου
Χατζόπουλος Ιςοάννης Κ. Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1883-1905
Χέλμης Μιχαήλ Φαρμακοποιός εν Κων/πόλει 1873-1889
 37

Χεν Λεωνίδας Δημοσιογράφος εν Κων/πόλει 1870- -1880

Χεκίμογλους Βασίλειος Εμπορος εν Κων/πόλει 1874- -1877
Χρηστίδης Αναστάσιος Ιατρός 1879- -1883,
1885-
Χρηστίδης Αχιλλεύς Δικηγόρος 1888
Χρηστιδης Ιωάννης Υπάλληλος εν τω Υπουργείω 1887
της Δικαιοσύνης
Χρηστίδης Χρήστος Ιατρός, ενταύθα 1 8 9 6 - -1902
Χριστοδουλίδης Μ. Δικηγόρος 1 8 9 3 - -1899
Χριστοφοριδης Θεμιστοκλής Πρόεδρος Κακουργοδικείου 1 8 7 5 - -1890
εν Κων/πόλει
Χριστοφορίδης Συμεών Ιατρός εν Κο)ν/πόλει 1 8 7 6 - -1890
Χουρμούζης Μιχαήλ Λόγιος εν Κων/πόλει 1 8 7 3 - -1874
Χρυσαφίδης Κων/νος Λόγιος 1 8 9 0 - -1893
Χρυσαφίδης Σ. Εμποροτραπεζίτης 1907
Χρυσοβελώνης Αριστοτέλης Έμπορος εν Κων.πόλει 1 8 7 3 - -1883
Χρυσοβελωνης Λεωνίδας Έμπορος εν Κων/πόλει & 1 8 6 6 - -1902
Μαγκεστρία
Χρυσοβελωνης Μιχαήλ Έμπορος εν Λιβερπούλη 1 8 7 5 - -1899
Χρυσό λέων Ξενοφών 1 8 8 0 - -1883
Χρυσοχοιδης Γεώργιος Διευθυντής Ελλην. Εκπαιδευτή 1 8 8 5 - -1893
ρίοον εν Βρα"ίλα
Χρυσός Π. Εμπορος 1900
Χρυσόστομος Μητροπολίτης Δράμας 1 9 0 1 - -1907
Χώτζης Ιωάννης Διευθυντής των τροχιοδρόμων 1892
εν Κων/πολει-Σύμβουλος
Επικρατείας

Ψ
Ψαλίδας Μιχαήλ Ιατρός 1890-1905
Ψαχαρόπουλος Κων/νος Ταμίας της Ατμοπλοϊκής 1875-1902
Ρωσικής Εταιρίας -Διευθυντής
από 1886-Διευθυντήςτης
Πανελληνίου Ατμοπλοϊκής
Εταιρίας ενΠειραίει (από 1894)
Ψυχάρης Νικόλαος Λόγιος ενταύθα 1880-1899
Ψωμιάδης Κων/νος Έμπορος εν Κων/πόλει 1881

ftf
 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓίΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ
ΕΠΙΤΙΜΑ ΜΕΛΗ

Ααρίφη, Πασσάς Πρόεδρος του Συμβουλίου του 1887-1895

Κράτους
Αγαθάγγελος Μητροπολίτης Εφέσου 1881-1891
Αλη Φουάτ Μπέης Διευθυντής του τμήματος εμμέσων 1882=1890
φόρων
Ανθιμος 2χ(+ 1876) Πρώην Οικουμενικός Πατριάρχης 1871-1876
Ανθιμος Ζ' Πρώην Πατριάρχης Κων/πόλεως 1895
Ανουτσίν Δημ. Νικολάεβιτς Καθηγητής ανθρωπολογίας εν τω 1894
Πανεπιστημίω της Μόσχας
Αριστάρχης Γρηγόριος Πρέσβης της Υψηλής Πύλης εν 1879-1902
Ουασιγκτώνι
Αριστάρχης Ιωάννης Πρέσβης Τουρκίας εν Βερολίνω 1873-1895
Αρμένης Βραίλας Πρώην πρέσβης της Ελλάδος εν 1864-1885
Λονδίνω
Ascoli G. F. Καθηγητής εν Μεδιολάνω - Μέλος 1885-
του Institute Lombardo
Αφεντούλης Θεόδωρος Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1886-1891
Αθηνών
Auvray Emmanuel Ιερεύς, μέλος της Ακαδημίας των 1895
επιστημών, γραμμάτων και τεχνών,
εν Rouen

Β
Baird Spencer Γραμματεύς της εν Ουασιγτώνι 1885-1891
Σμιθσωνείου Ακαδημίας
Βαλλέτας Ιωάννης Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, εν Λονδίνω 1874-1901
Βαλλιάνος Ανδρέας Έμπορος εν Κων/πόλει - 1871-1888
Μασσαλία
Bancroft vjcui^ca Πρέσβης της Αμερικής εν Λονδίνω 1872- ί 902
- Πρώην Πρέσβης της Αμερικής εν
Βερολίνω
Barthélémy Saint Hilaire Μέλος του Πανακαδημίου εν 1874-1895
Παρισίοις
Bartholdy Mendelsohn G. Καθηγητής Πανεπιστημίου 1866-1902
Εϊδελβέργης
Βασιλείου Γ. Υποδιοικητής της Εθν. Τράπεζας 1871-1887
της Ελλάδος
Bauchet L. Καθηγητής της Νομικής εν Nancy 1907
Beaussire Emile Μέλος του Πανακαδημίου της 1885-
Γαλλίας
Benndorf Otto ΑιΛιχτν- y.ït!iRm>),nr κτϊθττνηττίΓ IRQ'ï
της Αρχαιολογίας εν τω
 1 Ιανεπιστημιω της Βιέννης
Benschoten van, James Cooke Καθηγητής του εν Middletown 1885-1902
Wesleyan Πανεπιστημίου εν
Αμερική
Βέρκωφ ΑΟ. Θεοδωρίδης Διευθυντής της εν Γίετρουπόλει 1884
Βιβλιοθήκης
Βερναρδάκης Δημήτριος Εν Μυτιλήνη - Καθηγητής των 1874-1902
Βασιλοπαίδων εν Αθήναις -
Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
Βερνάρδος Χ. Ιατρός εν Σμύρνη 1863-1902
Bernhard Πρίγκηψ,διάδοχος του Sax 1887
Mainingen
Beule E. Μέλος του Πανακαδημίου της 1863-1879
Γαλλίας
Βησσάνης Πανταζής ΕνΤάντα 1881-1902
Bigot Ch. 1885-1895
Binding Karl Καθηγητής της Νομικής εν Λειψία 1907
Βιττώρης Ιωάννης Εν Αλεξάνδρεια 1881 -1902
Β lack-bey Πρόεδρος του ς' δημαρχιακού 1886-1895
τμήματος ενταύθα
Blackie ϊ. Stuart Καθηγητης Ελληνικών εν τω εν 1868-1895
Εδεμβούργω Πανεπιστημίω
Blanc, baron Πρέσβης της Ιταλίας ενταύθα 1890
Blass Friedrich Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885-1902
Kiel
Boeckh R Καθηγητής του εν Βερολίνο 1885-1895
Πανεπιστημίου
Boker Πρέσβης των ΗΠΑ εν Κων/πόλει 1862-1902
Bonitz Διευθυντής της Ανωτέρας 1885-1891
παιδεύσεως εν Πρωσσία
Bucheler Fr. Καθηγητής του Πανεπιστημίου της 1885-1902
Βόννης
Burnouf Emile Διευθυντής της εν Αθήναις 1868-1902
Γαλλικής Σχολής
Βουλπιώτης Λ. Πρώην Υπουργός των 1884-1902
Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας
εκπαιδεύσεως εν Ελλάδι
Boursian C. Καθηγητής του εν Ιέννη 1870-1881
Πανεπιστημίου
Βουτσινάς Αλέξανδρος Εμπορος εν Οδησσώ 1881-1902
Βουτσινάς Ιο)άννης Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος 1881-1902
εν Οδησσώ
Braun Otto Αρχισυντάκτης της εν Μονάχω 1886-1902
εφημερίδος Allgemeine Zeitung
Β real Michel Καθηγητής του εν Παρισίοις 1885
Πανακαδημίου
Briand Aristide Υπουργός της Παιδείας, εν Γαλλία 1907
Brinz von, A. Καθηγητής του εν Μονάχω 1885-1895
Πανεπιστημίου
Βρυέννιος Φιλόθεος Μητροπολίτης Νικομήδειας 1884-
Brunet de Preste ,Wladimir Μέλος του Πανακαδημίου της 1863-1877
Γαλλίας
Brunn von H. Καθηγητής του εν Μονάχω 1885-1902
Πανεπιστημίου
Βυζάντιος Σκαρλάτος Λόγιος εν Αθήναις 1863-1876
(+ 1876)

Calise Βαρώνος Πρέσβης της Αυστροουγγαρίας 1884

ενταύθα
Cambon Πρέσβης της Γαλλίας ενταύθα 1892
Chassang Γενικός επιθεωρητής της δημοσίας 1868-1891
εκπαιδεύσεως εν Παρισίοις
Chaumie Πρώην υπουργός της Παιδείας, 1902
εν Γαλλία
Christ von W. Καθηγητής του εν Μονάχω 1870-1902
> ' ;- Πανεπιστημίου
Contze Διευθυντής του εν Βερολίνω 1885
αυτοκρατορικού μουσείου
Constans Πρέσβης της Γαλλίας ενταύθα 1900
Cox S.S. Πρέσβης των ΗΠΑ ενταύθα 1885-1902
Croisset Alfred Καθηγητής της εν Παρισίοις 1885
σχολής των γραμμάτων
Croisset Maurice Καθηγητής της εν Montpellier 1885-
σχολής των γραμμάτων
Curtius Ernst Καθηγητής του εν Βερολίνω 1870-1901
Πανεπιστημίου

Γεννάδιος Ι. Πρώην πρέσβης της Ελλάδος, εν 1908

Λονδίνω
Γεώργεβιτς Βλαδάν Πρέσβης της Σερβίας, ενταύθα 1894
Γρηγόριος %t 1871-1879
Γρυπάρης Ιωάννης Πρέσβης της Ελλάδος, ενταύθα 1902

Δαμιανός Πατριάρχης Ιεροσολύμων 1901

Dareste R. Μέλος του Πανακαδημίου της 1907
Γαλλίας
Derby, Lord Υπουργός της Αγγλίας 1876-1891
Deschamps Gaston Αρχαιολόγος 1907
Δηλιγιάννης Θεόδωρος Πρώην πρωθυπουργός της 1878-1902
Ελλάδος
Diehl C. Καθηγητής της Μεσαιωνικής 1889
ιστορίαςεν τη Σορβώνη
Dilthey C. Καθηγητής του εν Gottingen 1885-1902
Πανεπιστημίου
Dumont Albert Αντεπιστέλλον μέλος του 1868-1882
Πανακαδημίου της Γαλλίας,
διευθυντής της ανωτέρας
εκπαιδεύσεως εν τω Υπουργείω της
Παιδείας, εν Παρισίοις -
Διευθυντής της εν Ρώμη Γαλλικής
Ακαδημίας
Didot Finnin Ambroise Μέλος του Πανακαδημίου εν 1874-1877
Παρισίοις
Διονύσιος E' Οικουμενικός Πατριάρχης 1885-1891
Dittenberger Καθηγητής του εν Hall-Bittenberg 1885-1902
Πανεπιστημίου
Δραγούμης Νικόλαος Λόγιος εν Αθήναις 1875-1879
Duchence Abbé' - Μέλος του Πανακαδημίου 1889-
της Γαλλίας
Duhn von Fr. Καθηγητής του εν Heidelberg 1885-1902
Πανεπιστημίου
Dufferin, Lord Πρέσβης της Αγγλίας εν Κ/πόλει 1881-1895
Dumast Guerrier Baron à Nancy 1870-1902
Duruy Victor Ancien ministre de Γ instruction 1863-1892
publique - Μέλος του
Πανακαδημίου της Γαλλίας

Ε
Eckstein Καθηγητής του εν Λειψία 1879-1902
Πανεπιστημίου
Echstreiz Καθηγητής του Πανεπιστημίου της 1870-1885
Λειψίας, γυμνασιάρχης της Σχολής
του Αγίου Νικολάου
Εδχεμ Πασσάς βλέπε Etìern
Πασσάς
Egger Emile Membre de Γ Institut - Μέλος του 1863-1891
Πανακαδημίου της Γαλλίας,
καθηγητής του Πανεπιστημίου εν
Παρισιοις
Eichthal Gustave, d1 Membre de la société Asiatique a 1864-1891
Paris
Eimer Th. Καθηγητής του εν Tupingen 1885-1902
Πανεπιστημίου
Elliot Charles Πρύτανης του Πανεπιστημίου 1885-1902
Harvard in Cambridgen
Elliot Henri Πρέσβης της Αγγλίας εν Κων/πόλει 1872-1902
-Βιέννη
Engel Γραμματεύς του πρωσσικού 1886-1902
κοινοβουλίου
Ερβιτσάνος Κ. Καθηγητής του εν Ιασίω 1885 Ρ
σεμιναρίου Σοκόλας - Καθηγητής
εν τω
Πανεπιστημίω του Βουκουρεστίου
Ettem Πασσάς Μέλος του Συμβουλίου 1865-1891
Επικρατείας - Πρέσβης της Υψηλής
Πύλης εν Βιέννη - Υπουργός επί
των
Εσωτερικών
Ευγένιος (Ξηροποταμηνός) Αρχιμανδρίτης εν Κων/πόλει 1863-1876
Ευστρατιάδης Π. Εφορος των αρχαιοτήτων εν 1879--1899
Ελλάδι

Z-G
Ζαμπακός Δημήτριος Ιατρός, ενταύθα 1904
Zambaldi F. Καθηγητής Ελληνικής & Λατινικής 1872
γραμματικής εν Βενετία
ΖάππαςΚων/νος Κτηματίας εν Βροσθενίω 1874-1891
Ζαρίφης Γεώργιος Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1863-1883
Ζαφειρόπουλος Στέφανος Εν Μασσαλία 1880-1892
Zeller Ed. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1907
Βερολίνου
Ζερλέντης Χριστόφορος Τραπεζίτης εν Βουκουρεστίω 1888-1901
Ζωγράφος Χρηστάκης Τραπεζίτης εν Κων/πόλει 1863-1895
Zichy Comte Πρέσβης της Αυστροουγγαρίας 1874-1902
εν Κων/πόλει
Zinoview Πρέσβης της Ρωσσίας, ενταύθα 1900
Gemma Adolfo Διευθυντής του περιοδικού Revista 1871-1902
Gevaert F. A. Διευθυντής του βασιλικού ωδείου 1881-1902
εν Βρυξέλλαις
Gidel Διευθυντής του Λυκείου του Μεγ. 1885-1902
Λουδοβίκου
Gildersleve Basii Καθηγητής Πανεπιστημίου John 1885
Hopkins εν Βαλτιμόρη
Girard Jules Μέλος του εν Παρισίοις 1885-1901
Πανακαδημίου
Gladstone William Πρωθυπουργός της Αγγλίας 1862-1901
Goetz G. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
Jena
Gregory Gaspar Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
 John Hopkins εν Βαλτιμόρη
Gritiorief Β.Β. Doyen de la Faculté des langues 1876-1902
orientales et professeur de Γ
Histoire de l'Orient a Universite de
St-Petersbourg
Grosvenor Edwin Καθηγητής εν τω ενταύθα 1885
Ροβερτείω Λυκείω
Gutschmid von A. Καθηγητής του εν Tupingen 1885-1902
Πανεπιστημίου
Guillaume Μέλος του Πανακαδημίου εν 1886-1902
Γαλλία
Guigniaut Secretaire perpetyel honoraire de 1864-1879
Γ Académie de Inscriptions et
belles lettres de Paris

H
Haengen Ph. van der 1865-1902
Harkavy Albert Μέλος της Ακαδημίας της 1884
Πετρουπόλεως
Harris Bendel Καθηγητής του εν Βαλτιμόρη 1885-1902
Πανεπιστημίου
Hasdeu PB. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885
Βουκουρεστίου
Hatzfeidt V. Πρέσβης της Γερμανίας εν 1880-1902
Κων/πόλει
Havet Ernest Καθηγητής εν τω Κολλεγίω της 1867-1879
Γαλλίας εν Παρισίοις
Heap H. G. Γενικός Πρόξενος των ΗΠΑ εν 1880-1895
Κων/πόλει
Helzendorff Franz, von βλέπε
Hoitzendorff Franz
Henzen W. Secretano del Instituto di 1872-1902
Correspondenza Archeologica
Hense Otto Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885
Freiburg
Hertz M. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885
Breslau
Herzog E Καθηγητής του Πανεπιστημίου του 1885
Tubingen
Herzog Ed. Επίσκοπος των παλαιοκαθολικών, 1900
εν Βέρνη
Heydemann H. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885-1902
Halle- Wittemberg
Heuzey Leon Καθηγητής εν τη Σχολή των 1874-
Καλών Τεχνών εν Παρισίοις
Hiller E. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885-1902
Halle-Witteniberg
EBtprecht Hermann Καθηγητής του εν Φιλαδέλφεια 1898
Πανεπιστημίου
Hirchsberg Οφθαλμολόγος εν Βερολίνω 1900
Hirschfeld G. Καθηγητής του εν Königsberg 1888-1901
Πανεπιστημίου
Holzendorff Franz, von Καθηγητής του εν Βερολίνω 1872-1902
Πανεπιστημίου
Homolle Διευθυντής των Εθνικών 1907
Μουσείων της Γαλλίας
Houssaye Henri Λόγιος εν Παρισίοις 1879
Hubler Bern Καθηγητής της Νομικής εν 1905
Βερολίνω
Hultsch Friedrich Otto Γυμνασιάρχης εν Δρέσδη 1885-

Θ
Θέρειανός Διονύσιος Δημοσιογράφος εν Τεργέστη 1894-1898

Ignatiew (General) Πρέσβης της Ρωσίας εν Κων/πόλει 1865-1902

Ιστριάς Δώρα 1868-1891
Ιωακείμ Β' Οικουμενικός Πατριάρχης 1874-1893
Ιωακείμ Γ / 1878
Ιωαννέσκος Νικόλαος Καθηγητής του Πανεπιστημίου του 1885-1902
Ιασίου
Ιωάννου Παύλος . - Καθηγητής του Εθνικού 1892-1898
Πανεπιστημίου
Ιωάννου Φίλιππος Καθηγητής του εν Αθήναις 1863-1879
Πανεπιστημίου

Jaecquemyns G. Rolin Υπουργός των Εξωτερικών του 1881-1902

Βελγίου
Janet Paul Μέλος του Πανακαδημίου και 1885
καθηγητής Σορβώνης
Jebb Καθηγητής εν Γλασκώβη 1878-1902
 κ
Καλλιγάς Π. Καθηγητής του εν Αθήναις 1871-1901
Εθνικού Πανεπιστημίου
Καραθεοδωρής Αλέξανδρος Πρώην Υπουργός επί των 1881-1902
Εξωτερικών - Αρχιμεταφραστής
του Σουλτάνου
Karajean Theodore Ritter, Γερουσιαστής εν Βιέννη 1872-1902
\/ΓΜΊ Τ")
VVJII JL·*.

Καστόρχης Ευθύμιος Καθηγητής του εν Αθήναις 1871-1887

Εθνικού Πανεπιστημίου
Καυταντζόγλους Λ. Αρχιτέκτων εν Αθήναις 1871-1887
Κεμάλ Πασσάς Υπουργός του Εβκαφίου 1871-1885
Keil Η. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885
Halle- Wittemberg
Kekule Η. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885
της Βόννης
Keudel], von Πρέσβης της Γερμανίας εν 1872-1902
Κων/πόλει
Κιαμήλ Πασάς Πρώην γενικός διοικητής Σμύρνης 1884
Kiessling Α. Καθηγητής του πανεπιστημίου 1885-1902
Greifswald
Kirchhoff Α. Καθηγητής του εν Βερολίνω 1872
Πανεπιστημίου
Kirpitschnikoff Α. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885-1902
Οδησσού
Κογαλτσιάνος Μιχαήλ Πολιτικός 'Ρουμούνος' 1885-1902
Koehler U. Διευθυντής της Γερμανικής 1885-1902
Αρχαιολογικής σχολής εν Αθήναις
Κόκκινος Εμμανουήλ Καθηγητής του εν Αθήναις 1863-1881
Εθνικού Πανεπιστημίου
Kohler J. Καθηγητής της Νομικής σχολής 1907
της Λειψίας
Κοντακώφ Νικόδημος Καθηγητής του εν Οδησσώ 1884
Πανεπιστημίου
Κόντος Κ. Καθηγητής του εν Αθήναις 1874
Εθνικού Πανεπιστημίου
Kotonbinsky Α. Καθηγητής του εν Οδησσώ 1885-1902
ή Kotspubirtsky Πανεπιστημίου
Κουμανούδης Στέφανος Καθηγητής του εν Αθήναις 1863-1884
Εθνικού Πανεπιστημίου
Κουμουνδούρος Αλέξανδρος Πρωθυπουργός της Ελλάδος 1878-1881
Κουντουριώτης Ανδρέας Γ. Πρέσβης της Ελλάδος εν Κ/πόλει 1875-1895
Krumbacher Κ. Καθηγητής του εν Μονάχω 1885
Πανεπιστημίου
Kugler Β. 1885-1901
Kuntz Jacob Αιδεσιμώτατος 1900
Κωνσταντίνος E' Οικουμενικός Πατριάρχης 1897
Κωστής Κ.Ν. Καθηγητής του Εθνικού 1882-1902
Πανεπιστημίου εν Αθήναις

Λάμπρος Σπυρίδων Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1906

Αθηνών
Λάμπρου Π. Νομισματολόγος εν Αθήναις 1871-1901
Lange L. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885-1902
Λειψίας
Latyschew Basil Μέλος της Αρχαιολογικής εταιρίας 1885
Πετρουπόλεως
Leyden Ernest von Καθηγητής της ιατρικής σχολής 1907
του Βερολίνου
Layens, Lord Πρεσβηςτης Αγγλίας εν Γαλλία 1865-1891
Legrand Emile Λόγιος εν Παρισίοις (εκλέγεται 1870-1879
αντεπιστέλλον μέλος το 1879)
Lesseps Ferdinand de Μηχανικός εν Παρισίοις 1873-1892
Leveque Charles Membre de L'Institut, professeur; 1866-1902
collège de France
Liard Διευθυντής της ανωτέρας 1885
παιδεύσεως εν Γαλλία
Λιβαδάς Θεαγένης Εν Βιέννη, λόγιος 1874-1885
Liebeck Καθηγητής του εν Giessen 1885-1902
Πανεπιστημίου
Liebmann Καθηγητής του εν Jena 1885
Πανεπιστημίου
Lightfoot D. Rischof of Darham 1885-1902
Lipsius J.A. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
της Λειψίας
Lister Joseph Καθηγητής της χειρουργίας εν 1881
Λονδίνω
Littre Membre de Γ Institut 1864-1879
Loewenfeld Th. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885-1902
Μονάχου
Lord Derby βλ. Derby, lord
Lubbert E. Καθηγητής του Πανεπιστημίου της 1885-1902
Βόννης
Luchs A. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885
Erlangen
Ludolff, Comte (Πρώην) Πρέσβης της Αυστροουγ 1872-1902
γαρίας ενταύθα
Λυκούργος Αλέξανδρος Αρχιεπίσκοπος Σύρου & Τήνου 1873-1877
 M
Madwig Ν. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1884-1895
Κοπεγχάγης
MacmiltonG. ή Επίτιμος γραμματεύς του εν 1884
Macmillan Λονδίνω συλλόγου προς
ενθαρρυνσιν των Ελληνικών
Σπουδών
Μαρασλής Γρηγόριος Πρώην Δήμαρχος της Οδησσού 1900-1907
Marchall de Bieberstein Πρέσβης της Γερμανίας ενταύθα 1885
Maurenbrecher W. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1884-1902
Λειψίας
Μαυροκορδάτος Γεώργιος Εν Παρισίοις 1874-1900
Μαυροκορδάτος Ν. Πρόεδρος του εν Αθήναις 1864-1899
Συλλόγου προς διάδοσιν των
γραμμάτων
Μαυρογένης Π. Πρέσβης της Ρουμουνίας εν Βιέννη 1882-1891
Μαυρογένης Σπυρίδων Αρχίατρος, και ιδιαίτερος ιατρός 1861-1899
του Σουλτάνου
Μελάς Λέων Λόγιος εν Αθήναις 1869-1879
Μεταξάς Σταύρος Ιατρός εν Μασσαλία 1880-1882
Meyer Gustav Καθηγητής του Πανεπιστημίου του 1885-1901
Gratz
Mézières Μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας 1885
Melchior Eugène de Bogue 1885-1891
Μηνιάτη Αλβάνα, Μαργαρίτα 1885-
Μητσόπουλος Ηρακλής Καθηγητής του εν Αθήναις 1869-1891
Εθνικού Πανεπιστημίου
Michaelis Α. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Strassburg
Michaud Eugen Καθηγητής της Θεολογίας εν 1900
Βσρνη
Miller Emmanuel Membre de Γ Institut 1863-1891
Mirza Riza Ham Πρέσβης Πρέσβης της Περσίας, ενταύθα 1902
Montebello de Πρέσβης της Γαλλίας ενταύθα 1885-1907
Moréas Jean (Παπαδιαμαντό Ποιητής και λαογράφος, εν 1903
πουλος) Παρισίοις
Morris Joy Πρώην Πρέσβης της Αμερικής εν 1865
Κων/πόλει
Munif effendi Πρεσβευτής της Τουρκίας εν 1865-1902
Τεχεράνη
Müller Ivan Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Erlangen
Müller Max Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1893-1899
της Οξφόρδης
Muller J. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
Κοπεγχάγης
Μυστριώτης Γ. Καθηγητής εν τω Πανεπιστήμια) 1908
Αθηνών

Ν
Nabel ή Naber Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Leyden
Naville Adrien Α. Καθηγητής εν τη Ακαδημία 1885
Neuchatel
Nauck Α. καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
Πετρουπόλεως
Nelidow de Πρέσβης της Ρωσίας εν Κ/πόλει 1883
Νεόφυτος Μητροπολίτης Δέρκων 1873-1875
Νεόφυτος Η' Πρώην Πατριάρχης Κων/πόλεως, 1891
εν Αντιγόνη
Neumann G. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1901
Strassburg
Newton Διευθυντής του Βρεττανικού 1871-1895
Μουείου εν Λονδίνω
Νικόδημος Πρώην Πατριάρχης Ιεροσολύμων, 1897
εν Χάλκη
Noailles, marquis de Πρέσβης της Γαλλίας εν Κ/πόλει 1883-1891
Νοβάκοβιτς Στογιάν Πρώην πρέσβης της Σερβίας 1892
ενταύθα
North Edward Καθηγητής εν τω Hamilton College 1885-1902
εν Νέα Υόρκη
Nordau Max Φιλόσοφος, κοινωνιολόγος εν 1902
Παρισίοις

Ο
Οικονομίδης Ιωάννης Γραμματεύς της Α.Μ.του 1873-1881
Βασιλέως των Ελλήνων
Οικονόμου Σοφοκλής Ιατρός εν Αθήναις 1867-1879
Olivier L. Διευθυντής της Επιστημονικής 1908
Επιθεώρησης εν Παρισίοις
Ορφανΐδής Θεόδωρος Καθηγητής του εν Αθήναις 1867-1885
Εθνικού Πανεπιστημίου
Ουσπένσκης Θεόδωρος Διευθυντής του ενταύθα Ρωσσικού 1886
Ινστιτούτου
Ο' Connor Ν. Ρ. Πρέσβης της Αγγλίας, ενταύθα 1900-1908

Π
Πάλλης Αλέξανδρος Καθηγητής του εν Αθήναις 1872-1885
Εθνικού Πανεπιστημίου
Πανταζής Δ. Τμηματάρχης εν τω Υπουργείω 1872-1881
της Παιδείας εν Αθήναις
Πανταζίδης Ιωάννης Καθηγητής του εν Αθήναις Β' 1874-1901
Γυμνασίου
Pansa Α. Πρέσβης της Ιταλίας, ενταύθα 1900-1902
Παπαδόπουλος Γρηγόριος Τμηματάρχης εν τω Υπουργείω 1868-1875
Εξωτερικών εν Αθήναις
Παπαμιχαλόπουλος Κ. Πρώην υπουργός της Παιδείας, 1903
εν Αθήναις
Παπαρρηγόπουλος Κ. Καθηγητής του εν Αθήναις 1879-1891
Πανεπιστημίου
Παράσχος Αχιλλεύς Πρόξενος της Ελλάδος εν Ταιγανίω 1880-1895
Pasteur Louis Μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, 1881-1895
καθηγητής της Χημείας εν
Σορβώνη
Patin Secretaire perpétuel de Γ Académie 1868-1879
Française, doyen de la
Faculté des lettres de Paris
Παυλώφ Αλέξιος Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1886
της Μόσχας
Πέτρος Β' Αυτοκράτωρ Βρασιλίας 1873-1891
Perrot Georges Καθηγητής εν τω Ανωτάτω 1874
Διδασκαλείω εν Παρισίοις - Μέλος
του Πανακαδημίου της Γαλλίας
Pierron Alexis Καθηγητής εν τω Καρτεσίω 1873-1885
Λυκείω εν Παρισίοις
Pierson Α. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
Amsterdam
Pitra J. Καρδινάλιος, Διευθυντής της 1885-1891
Βιβλιοθήκης του Βατικανού
Πολίτης Νικόλαος Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1906
Αθηνών
Pomialowski J. Μέλος της Αρχαιολογικής 1885
εταιρείας εν Πετρουπόλει
Porter Noach Καθηγητής εν τω εν Νέα Υόρκη 1885-1902
Yale Πανεπιστημίω
Ποτκιάνης Παύλος Πρίγκηψ 1884-1902
Αρστένεβιτς
Powell J. M. Διευθυντής του εθνολογικού 1885-1895
γραφείου της εν Ουασιγκτώνι
Σμιθσοονείου Ακαδημίας
Prantl, von K. καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
μονάχου
Πρετεντέρης X. Καθηγητής του εν Αθήναις 1871-1891
Εθνικού Πανεπιστημίου
Prinz Α., von Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1886-1902
του Μονάχου
 Ρ
Ραγκαβής Αλέξανδρος Πρώην Πρέσβης της Ελλάδος εν 1863-1891
Παρισίοις
Ραγκαβής Κλέων Πρέσβης της Ελλάδος εν Βερολίνω 1902
Radovitz de Πρέσβης της Γερμανίας εν Κ/πόλει 1883
Ράλλης Γ. Καθηγητής του εν Αθήναις 1869-1881
Εθνικού Πανεπιστημίου
Reinach S. Μέλος του Πανακαδημίου της 1907
Γαλλίας
Rascon,Comte de Πρώην Πρέσβης της Ισπανίας εν 1881-1902
Κων/πόλει
Rene Briant Βιβλιοφύλαξ της εν Παρισίοις 1876-1902
Ιατρικής Ακαδημίας
Ρενιέρης M. Διοικητής της Εθνικής Τραπέζης 1864-1895
της Ελλάδος
Ribbeck Ο. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
Λειψίας
Ribot Καθηγητής της Φιλοσοφίας εν 1886
Σορβώννη
Rigot Ch. Συγγραφεύς διδακτικών και φίλο 1886
λογικών βιβλίων, εν Παρισίοις
Rivier Alphonce Διδάκτωρ της Νομικής εν Βρυξέλ 1881-1902
λαις
Ριτσχέλιος Φρειδερίκος Καθηγητής του Πανεπιστημίου της 1885-1902
Λειψίας
Robert C. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Βερολίνου
Roehl N. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1895
Königsberg
Rohde E. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
Tupingen - Αιδελβέργη
Rossbach A. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Breslau
Rossignol (LP.) Membre de Γ Institut 1864-1902
Ruelle Em. Ch. Εφορος της Βιβλιοθήκης της Sainte 1885
Genevieve
Ruhl Fr. t Καθηγητής του Πανεπιστημίου της 1888
Καινιγσβέργης
Rumelin, von G. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1886-1902
Tupingen

Σ
Σάββας Αρχιεπίσκοπος Τβιέρ 1888
Σάθας Κ. Βυζαντιολόγος εν Βενετία 1908
ΣαίτΠασσάς Πρωθυπουργός 1879
Σαίτ Πασσάς Υπουργός επί των Εξωτερικών 1887
Σαρίπολος Νικόλαος Καθηγητής του εν Αθήναις 1867-1886
Εθνικού Πανεπιστημίου
SafVet Πασσάς Πρόεδρος του Συμβουλίου της 1871-1881
Επικρατείας - Πρώην Μέγας
Βεζίρης, γενικός επιθεωρητής των
Υπουργείων
Sanley de Μέλος του Πανακάδημίου της 1871-1902
Γαλλίας
Sarum John Επίσκοπος Σαλισβουρίας 1899
Sauppe Hermann Καθηγητής του εν Γοτίγγη 1875-1895
Πανεπιστημίου
Σβενιγοδορσκης Αλέξανδρος Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1896
του Χάρκοβου
Schanz M Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Wurzburg
Schlumberger G. Βυζαντιολόγος εν Παρισίοις 1906
Schmidt Bernard 1870
Schmidt J. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885-1902
Berlin
Schmidt Morritz Καθηγητής του εν Ιένη Πανεπιστ. 1871 -1902
ScoehllFr. ή SchohllFr. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-
Heidelberg
Scoehll R. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
Μονάχου
Schwabe, von L. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Typingen
Σεμολλάς Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1891 -1898
Νεαπόλεως
Senator H. Καθηγητής της ιατρικής εν 1907
Βερολίνω
Sievers E. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1886
Tupingen
Sigwart, von Ch. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1875-1902
Tupingen
Σίμος Ευστάθιος (+ 1876) Πρέσβης της Ελλάδος Εν 1872-1876
Κων/πόλει
StademundW. ή Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1875-1902
Studemund V Strassburg
Stamford Γερουσιαστής εν Ουασιγκτώνι 1875
Stark Β.Κ. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1874-1879
εν Ειδελβέργη
Steinthal Η. 1864-1902
Stilfried Alcantara Μέγας Τελετάρχης της A.M. του 1874-1881
Αυτοκράτορος της Γερμανίας
Στούρτζας Δημήτριος Πρίγκηψ, πρωθυπουργός της 1875
Ρουμανίας
Strauss Oscar Πρέσβης των ΗΠΑ ενταύθα 1888
Susemihl Fr. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1902
 Greifswaid
Συμβουλίδης Γεώργιος Ιατρός της Αυτοκρατορικής 1873-1879
φρουράς εν Πετρουπόλει
Σωφρόνιος Πάπας και Πατριάρχης 1895-1901
Αλεξανδρείας

Tissot Charles Πρώην Πρέσβης της Γαλλίας εν 1880-1882

Αονδίνω
Thornton Edward Μέλος του Πανακαδημίου της 1873
Γαλλίας εν Παρισίοις
Thumb Albert Καθηγητής του Πανεπιστημίου του 1897
Φραιβούργου
Thurot Charles Μέλος του Πανακαδημίου της 1873-1902
Γαλλίας, εν Παρισίοις
Totlescu Gr. ή Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1885
Tocilescu Gr. Βουκουρεστίου
Tournier Edward Διευθυντής των φιλολογικών 1886-1895
σπουδών εν τη σχολή των
ανωτέρων σπουδών εν Σορβώνη
Treitschke, von H. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885=1902
Berlin
Tréiat Ulysse Καθηγητής της Ιατρικής σχολής 1887-1891
εν Παρισίοις
Τρικούπης Χαρίλαος Πρωθυπουργός εν Αθήναις 1878-1895
Troitzky J. Καθηγητής εν τη Ακαδημία 1885
Πετρουπόλεως
Tuckerman Charles Πρώην Πρέσβης της Αμερικής εν 1873-1895
Αθήναις
Tyler William Καθηγητής εν τω εν Ουασιγκτώνι 1873 -1902
πανεπιστημίω του Κολόμβου
Tyler William Καθηγητής εν τω εν Amherst 1885-1895
College Αμερικής

Y-U
Υψηλάντης Γρηγόριος Πρεσβευτής της Ελλάδος εν Βιέννη 1874-1886
Usener Η. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Bonn
Uspensky Fronder Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1895
Κοπεγχάγης
Ussing Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Κοπεγχάγης
 Φ-F
Fabri Εν Βρέμη Γερμανίας 1878-1902
Feam ή Fean Walker Πρέσβης των ΗΠΑ εν Αθήναις 1885
Ferland Orlando Καθηγητής εν τω Κολλεγίω Ουι 1885-1902
έλμου εν Williamtown Αμερικής
Φιλήμων Τιμολέων Εφορος της Βιβλιοθήκης της 1879-1895
Ελληνικής Βουλής
Φιλίππωφ Τέρτιος Στρατηγός, εν Πετρουπόλει 1875-1901
Φιλόθεος βλέπε Βρυέννιος
Fischer Κ. Καθηγητής Πανεπιστημίου 1885
Heidelberg
Foerster R. Καθηγητής Πανεπιστημίου Kiel 1885
Fougart P. Μέλος του Ινστιτούτου και 1885
διευθυντής της εν Αθήναις
αρχαιολογικής Γαλλικής σχολής
Fouillet Alfred Maitre de conferences εν τω εν 1885
Παρισίοις ανωτέρω διδασκαλείω
Fournier Ch. Πρώην πρέσβης της Γαλλίας εν 1878-1902
Κων/πόλει
Fournier Ed. Διευθυντής των Φιλολογικών 1886-1902
σπουδών της Σορβώννης
Φρεαρίτης Κων/νος Καθηγητής του εν Αθήναις 1867-1895
Εθνικού Πανεπιστημίου
Freeman Α. E. 1885-1895
Φραγκούδης Επαμ. Καθηγητής εν τω Ιασίω 1885
Φώτιος Πατριάρχης Αλεξανδρείας 1909

Vacherai Μέλος της Ακαδημίας των 1885-1902

ηθικοπολιτικών επιστημών εν
Παρισίοις
Vahlen J. Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885
Berlin
Viaud Julien (Pierre Loti) Μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας 1903
Virchow Rudolf Καθηγητής του εν Βερολίνω 1881-1901
t.
Πανεπιστημίου
Vogue Eugene Μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας 1889
Vogue Melchior, Comte de Πρώην Πρέσβης της Γαλλίας 1873
ενταύθα
 w
Waddington W. Henry Μέλος του Πανακαδημίου της 1878-1895
Γαλλίας, Γερουσιαστής
Wagner W. Professeur a Hambourg 1874-1902
Weckherlein de Πρέσβης της Ολλανδίας ενταύθα 1901-1902
Wecklein Ν. Γυμνασιάρχης εν Μονάχω 1885-1908
Weil Henry Καθηγητής εν Besancon 1867-1902
Welling James Καθηγητής εν τω εν Ουασιγκτώνι 1885-1902
Πανεπιστημίω του Κολόμβου
Wensemuth C Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1908
Heidelberg
Werthern, Baron de Πρέσβης της Γερμανίας εν 1875-1902
Κων/πόλει
Willamowit Meilendorf Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1907
του Πανεπιστημίου
White William πρέσβης της Αγγλίας ενταύθα 1886-1895
Wieseler Friedrich Καθηγητής εν τω Πανειστημίω 1873-1891
Γοτίγγης
Witte, Baron de Membre de l'Institut 1876-1902
Wollcgreff Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1895
Leyden

Χ
Χαμδή βέης Διευθυντής του Αυτοκρατορικού 1884
Μουσείου, ενταύθα
Χατζηδάκις Γεώργιος Ν. Καθηγητής του Εθνικού 1894
Πανεπιστημίου, εν Αθήναις

Ψ
Ψυχάρης Ιωάννης Καθηγητής εν τη σχολή των 1885
ανωτέρων σπουδών εν Σορβώνη
 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ
ΑΝΤΕΠΙΣΤΕΛΛΟΝΤΑ ΜΕΛΗ

Άββοτ Ερρίκος Πρόξενος της Γερμανίας εν 1869-1877

Θεσσαλονίκη
Αβδουλλάχ Βέης Καθηγητής της εν Κων/πόλει 1864-1879
Ανωτ. Ιατρικής Σχολής
Αγγελίδης Τηλέμαχος Κτηματίας εν Κίω 1863-1902
Αδαμαντίδης Παναγιώτης Διδάσκαλος - Σχολάρχης εν 1885
Ξάνθη
Αλέξανδρος (Λυκούργος) Μητροπολίτης Σύρου & Τήνου 1863-1873
(επίτιμο μέλος το 1873 )
Άνθιμος (Αλεξούδης) Μητροπολίτης Βελεγράδων - 1868-1907
Μητροπολίτης Αμασείας
Άννινος Χαραλάμπης Δημοσιογράφος εν Αθήναις 1892
Αποστολίδης Βασίλειος Ιατρός εν Αλεξάνδρεια 1906
Αρβανιτάκης Λέανδρος Καθηγητής της εν Ιεροσολύμοις 1863-1891
Σχολής του Σταυρού
Αργυρόπουλος Β. Καθηγητής εν Αλεξάνδρεια 1872-1895
Αριστάρχης Δημήτριος Εν Αθήναις - Εν Κων/πόλει - Εν 1872-1902
Παρισίοις
Arndt Paul Λόγιος εν Μονάχω 1889
Αριστείδης Γ. Σχολάρχης εν Κυδωνίαις 1876-1890

Β
Βαλλέτας Ιωάννης Διευθυντής της εν Λονδίνω 1865-1871
Ελληνικής Σχολής - Διδάκτωρ
Φιλοσοφίας, εν Λονδίνω. .
(επίτιμο μέλος το 1871)
Βαλαβάνης Ιωάννης. Καθηγητής 1876--1895
Balog Ebmer Μέλος του Ινστιτούτου του 1900
Συγκριτικού Δικαίου εν Ουγγαρία
t.

Βασιλάκης Γερμανός Προϊστάμενος της Ελληνικής 1907

Εκκλησίας Παρισίων
Veidner Andrée Καθηγητής εν Μαγδεμβούργω 1872-1888
Βελούδος I. Αόγιος εν Βενετία - Διευθυντής 1871-1888
της εν Βενετία Μαρκιανής
Βιβλιοθήκης
Βεργωτής Παναγής Εν Κεφαλληνία, λόγιος 1878
Bertherand W. Γενικός Γραμματεύς της εν 1870-1902
Αλγερία κλιματολογικής εταιρίας
Βιζουκίδηςίίερικλής Δικηγόρος εν Βερολίνω 1909
Βλαβιανός Ν. Νικήτας Ειρηνοδίκης εν Αμοργώ 1864-1886
Βλάμος Γεώργιος 1899
Βλαστός Στέφανος Έμπορος εν Μασσαλία 1887
Βλάχος Αγγελος Λόγιος εν Αθήναις - Πρώην 1870
Υπουργός της Παιδείας εν
Αθήναις
Boltz August Καθηγητής Γυμνασίου εν ι see­
Darmstadt
Βορεάδης Αντώνιος Καθηγητής εν Σμύρνη ms
Βυζάντιος Αλέξανδρος Δημοσιογράφος εν Τεργέστη 1879-1895
Βυζάντιος Αναστάσιος Πολιτικός πράκτωρ της Ελλάδος; 1879-1891
εν Αιγύπτω
Buchner Dr. Καθηγητής εν Μονάχω 1896

Γερμανός (Γρηγοράς) Αρχιμανδρίτης εν Λειψία - 1863-1902

Πρώην διευθυντής της εν Χάλκη
Θεολογικής Σχολής
Γεωργιάδης Ν. Ιατρός εν Βώλω 1863-1895
Γούδας Αναστ. Ιατρός εν Αθήναις 1863-1879
Γρηγοριάδης Α. Καθηγητής εν Κων/πόλει 1864-1895
Γρηγοριάδης Βασίλειος Ιατρός εν Δράμα 1885
Γρηγόριος (Καλλίδης) Μητροπολίτης Ιωαννίνων - 1886
Ηράκλειας

Caillemer Exupere Καθηγητής της Νομικής εν 1870-1907

Γρενόβλη-Πρύτανης της Νομικής
σχολής Λουγδούνου
Chauveau Καθηγητής εν τη ιατρική σχολή 1902
των Παρισίων
Chiari, Chevalier Gerard de Γενικός Πρόξενος της 1872-1902
e Αυστροουγγαρίας
Cordairo Luciano Ταξίαρχος 1897
Coussemaker Arthur Φοιτητής της Νομικής εν Αίη - 1870-1902
Νομικός
Cullen Dr. Ιατρός 1880-1902
 Δ
Δαβίδ Εμμ. Γυμνασιάρχης Μυτιλήνης 1908
Δάμων Δ. Ιατρός 1872
Δεκιγάλλας Ι. Ιατρός εν Νάξω 1864-1891
Derebinsky Αλέξιος Καθηγητής εν τω Πανεπιστήμια) 1894
ΝικολάεΒιτς της Οδησσού
Δεστούνης Γ. Καθηγητής της Ελληνικής 1876-1895
γλώσσης εν τω Πανεπιστημίω
Πετρουπόλεως
Δέφνερ Μιχαήλ Υφηγητής εν τω εν Αθήναις 1875
Πανεπιστημίω - βιβλιοφύλαξ εν
τη
Εθνική Βιβλιοθήκη, εν Αθήναις
Δημητσάς Κ. Ιατρός εν Αδριανουπόλει 1871
Διαμαντάρας Αχιλλεύς Εν Καστελλορίζω 1893
Dihigo Jean Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1894
της Αβάνης (Κούβας)
Διονύσιος Επίσκοπος Εφέσου 1872-1879
Δούκας Εμμανουήλ Καθηγητής εν Σμύρνη 1885
Dozon Α. Πρόξενος της Γαλλίας εν 1872-1902
Ιωαννίνοις-Θεσσαλονίκη
Δραγούμης Νικόλαος Λόγιος εν Αθήναις 1872-1879
Δωρόθεος (Ευελπίδης) Μέγας Πρωτοσύγγελος εν 1867-1874
Κων/πόλει

Ε
Egger Victor Καθηγητής εν τη εν Nancy 1885-1902
σχολή των γραμμάτων
Ευαγγελίδης Μαργαρίτης Καθηγητής της φολοσοφίας εν 1907
τω Πανεπιστημίω των Αθηνών
Ευελπίδης Δωρόθεος βλέπε
Δωρόθεος (Ευελπίδης)
Erodi Bela Dr. Διευθυντής του Βασιλικού 1884
Γυμνασίου της Φιούμης

G-Z
Gerard... Βλέπε Chiari...
Gebhardt W. Αρχαιολόγος εν Γοτίγγη 1873-1902
Gidel Charles A. Λόγιος εν Παρισίοις 1867-1902
Goold Πρώην διευθυντής του 1871-1879
Αυτοκρατ.
Μουσείου εν Κων/πόλει
Grinke G. Υποπρόξενος της Γερμανίας εν 1905
Πετρουπόλει
Groutar J.L. de Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1896
της Louvain
Ζάκας Α. Καθηγητής εν Σμύρνη 1908
Ζέγγελης Κ.Δ. Καθηγητής της χημείας εν τω 1907
Πανεπιστημίω Αθηνών
Ζώης Λεωνίδας Χ. Εκδότης των 'Μουσών', εν 1896
Ζακύνθω
Ζωμαρίδης Ευγένιος Λόγιος,εν Λειψία 1885

Ηλιάδης Λεωνίδας Λόγιος εν Παρισίοις - 1873 -1902

Καθηγητής εν Αθήναις
Heidenstamm Oscar, de Καθηγητής της Αρχαιολογίας εν 1873-1902
Καινιγσβέργη
Hirschfeld Gustave Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας εν 1873-1891
Αθήναις-καθηγητής της
αρχαιολογίας εν Καινιγσβέργη
Hughes Πρώην Γραμματεύς της εν 1874-1902
Κων/πόλει Αγγλικής Πρεσβείας

Θ
Θεοδωρίδης Ι. Ιατρός, πρόεδρος του εν 1870-1879
Σέρραις Μακεδόνικου
Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου
Θεοδωρίδης Κ. Πρόεδρος του εν Ραιδεστώ 1870-1902
Θρακικού Φιλεκπαιδ. Συλλόγου

Έμπορος
Θεοχαρίδης Δημοσιογράφος εν Κύπρω 1884-1886
Θερειανός Διονύσιος Δημοσιογράφος εν Τεργέστη 1863-1894

Ι
Ιάκωβος (Διονυσιάτης) Αρχιμανδρίτης, εν Αγίω Ορει 1896
Ιερώνυμος βλ. Μυριανθεύς
Ιωαννίδης Εμμανουήλ Καθηγητής εν Αμοργώ 1861-1902
Ιωαννίδης Σάββας Διδάσκαλος εν Τραπεζούντι 1870-1899
Ιωαννίδης Σεραπίων Καθηγητής εν Καισαρεία 1863-1899

Κ
Καραθεοδωρή Στεφ. Κ. Γραμματεύς της Οθ. Πρεσβείας 1863-1902
εν Πετρουπόλει
Καραθεοδωρή Τηλέμαχος Σπουδαστής εν Ζυρίχη (το 1874 1870-1874
εκλέγεται τακτικό μέλος)
Κεπετζής Μιχ. Σ. Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1901
της Βέρνης
Κοέν Συντάκτης των Ισραηλιτικών 1863-1882
χρονικών εν Κέρκυρα
Κοικυλίδης Κλεόπας Αρχιδιάκονος, βιβλιοφύλαξ του 1902
Παναγίου Τάφου
Κοκκός Δημήτριος Λόγιος 1890-1892
Κοσμίδης Κυριάκος Έμπορος εν Πτολεμαίοι 1863-1902
Kumberbatch Henri Πρόξενος της Αγγλίας εν 1893
Αγκυρα
Κρασνοσελτσγέφ Καθηγητής του εν Οδησσώ 1891
Πανεπιστημίου
Κουπιτώρης Παναγιώτης Γυμνασιάρχης εν Αθήναις 1864-1892
Kraft Emile Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-
Tupingen
Κρητικίδης Εμμανουήλ Ιατρός εν Σύρω 1870-1902
Κρίνος Δ. Φαρμακοποιός εν Αθήναις 1865-1890
Queux, Marquis de Saint- Λόγιος εν Παρισίοις 1867-1895
Hilaire

Kruger Ερβέρτος Ελληνομαθής ιατρός, εν 1905

Καινιγσβέργη
Krumbacher Κ. Υφηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1885-1901
του Μονάχου
Κυριακίδης Επαμεινώνδας Λόγιος εν Μονάχω - 1898
Ηλεκτρολόγος εν Αθήναις
Κυριακίδης Κ. Σχολάρχης της εν Τραπεζούντι 1864-1895
Ελληνικής Σχολής
Κολιάτσος Σωκράτης Πρώην Διευθυντής της εν 1878-1895
Αθήναις Ριζαρείου Σχολής -
Αρχιεπίσκοπος Κορινθίας
Κωνσταντινίδης Γ. Διδάκτωρ Φιλοσοφίας - Εφορος 1876
της εν Αθήναις Εθνικής
Βιβλιοθήκης
Κωνστανττνίδης Μιχαήλ Καθηγητής εν Λονδίνω-Λόγιος 1885
εν Αθήναις
Λαζαράς Π. Ιατρός εν Κέρκυρα 1871-1902
Λαμπάκης Γεώργιος Διευθυντής του Χριστιανικού 1874-
Αρχαιολογικού Μουσείου εν
Αθήναις
Λαμπρίδης Ιωάννης Ιατρός εν Ιωαννίνοις 1874-1902
Λάμπρος Π. Π. Νομισματολόγος εν Αθήναις 1871-1879
Λαμπουσιάδης Γ. Καθηγητής εν Αδριανουπόλει 1891
Λεβέτιεφ Αμφιανάς Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1891
του Χαρκόβου
Λεβίδης Ν. Α. Πρόεδρος του Εξελεγκτικού 1864
Συνεδρίου εν Αθήναις -
Υπουργός των Ναυτικών της
Ελλάδος
Λειβαδάς Θεαγένης Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας εν 1863-1874
Βιέννη
Legrand Emile Προγυμναστής εν τη Σχολή των 1870-1901
νεωτέρων ανατολικών γλωσσών
εν Παρισίοις
Leonardi Giovanni Φαρμακοποιός εν Κέρκυρα 1871-1902
Λεοντιάς Σαπφώ Διευθύντρια του εν Σμύρνη 1872-1876
Παρθεναγωγείου (το 1876
εκλέγεται τακτικό μέλος)
Lerch P.J. Γραμματεύς της εν Πετρουπόλει 1876-1902
Αυτ. Αρχαιολογικής Εταιρείας
Lemot Hubert Καθηγητής εν Παρισίοις 1909
Leupol Εν Nansy 1871-1902
Λήμνιος Ν. Ιατρός εν Αρτάκη 1872-1895
Λιθοξόος Ν. Γυμνασιάρχης Τραπεζούντος 1908
Lluch Antonio Rubio y Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1882-
της Βαρκελώνης
Λοβαρσέβσκη Αλέξανδρος Καθηγητής Πανεπιστημίου εν 1884
Βλαδημήροβιτς Niezin
Λόντος Ανδρέας Πρόξενος της Ελλάδος εν 1872-1879
Ιωαννίνοις
Λουπερσόβσκης Πέτρος Καθηγητής εν τη Ιστορικοφιλο 1884-1902
Ιβάνοβιτς λογική Σχολή του Niezin
Λυκούργος Αλέξανδρος βλ.
Αλέξανδρος (Λυκούργος)
Λυκούδης Εμμανουήλ Δικηγόρος εν Αθήναις 1874
 M
Μαμούκας Ανδρέας Γραμματεύς του Υπουργείου 1878-1885
των Εκκλησιαστικών και της
δημοσίας Εκπαιδεύσεως της
Ελλάδος
Μανάρης Σπυρίδων Γυμνασιάρχης εν Αθήναις 1863-1901
Μάνδρας Γρηγόριος Εμπορος εν Μυτιλήνη 1873-1885
Ματσάνος Γ. Καθηγητής εν τη Ζωσιμαία 1872-1902
Σχολή εν Ιωαννίνοις
Melber Καθηγητής Γυμνασίου εν 1885
Μονάχω
Μηλιαράκης Αντώνιος Συγγραφεύς γεωγραφικών 1897-1902
πονημάτων
Milas Νικόδημος Επίσκοπος Ζάρας 1905
Militchevitch Μιχαήλ Διευθυντής του Πολιτικού 1894
Γραφείου της A.M. του
Βασιλέως της Σερβίας, εν
Βελιγραδίω
Montani Pierre Υποδιευθυντής του Αυτοκρατ. 1866-1902
Αστεροσκοπείου εν Κων/πόλει
Μόρδος Σαμουήλ Δημοσιογράφος εν Κέρκυρα 1864-1890
Mordtman Φοιτητής της Φιλολογίας εν 1872-1879
Βόννη
Mouis Αρχιτέκτων του Υπουργείου 1887-1902
των δημοσίων έργων εν Γαλλία
Μπίστης Ι. Ιατρός εν Αθήναις 1907
Muhlmann F. Πρώην διευθυντήςτης ενταύθα 1887
γερμανοελβετικής σχολής
Μυριανθεύς Ιερώνυμος Καθηγητής της εν Ιεροσολύμοις 1872-1907
Σχολής του Σταυρού

Ν
Ναύτης Ανδρέας Ελλην πρόξενος εν Τεργέστη 1867-1879
Ναχαμούλης Ιωσήφ Δη μοσιογράφος εν Κέρκυρα 1864-1892
Νεόφυτος Αριστοτέλης Νομικός εν Τραπεζούντι - 1889
Λόγιος εν Κερασούντι
Νερούτσος Τάσος Ιατρός εν Αλεξάνδρεια - Λόγιος 1875-1902
ϊανθόπουλος Κων/νος Γυμνασιάρχης εν Σμύρνη 1863-1885

Ο
Oberhummer Eugene Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1898
του Μονάχου
Ogtlich Μηχανικός των Οθωμανικών 1873-1902
Σιδηροδρόμων
Οικονόμου Παναγιώτης Διευθυντής της εν Κέρκυρα 1868-1902
ιδιωτικής Σχολής
Ors Joaquin Rubio y Πρόεδρος της Βασιλικής 1882
Ακαδημίας των γραμμάτων εν
Βαρκελώνη
Ορφανίδης Θεμιστοκλής Ελληνοδιδάσκαλος εν 1872-1902
Λαοδικεία της Συρίας

Π
Παγώνης Κ. Αρχιμανδρίτης, προϊστάμενος 1908
της εν Λονδίνω Ελλην.
Ορθόδοξης Εκκλησίας
Palliares Michel 1908
Πανταζίδης Ι. Γυμνασιάρχης εν Αθήναις 1863-1874
(ανακηρ. επίτιμο μέλος το
1874)
Παναγιωτίδης Δ. Α. Ιατρός εν Παραμυθία της 1895
Ηπείρου
Παπαγεωργίου Γ. Διδάσκαλος εν Αρτη 1872-1902
Παπαγεωργίου Πέτρος Γυμνασιάρχης εν Σέρραις 1885
Παπαδόπουλος Κεραμεύς Α. Υφηγητής του εν Πετρουπόλει 1881
Πανεπιστημίου
Παπαδόπουλος Μ. Ιατρός και Πρόεδρος του εν 1863-1902
Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικού
t
Συλλόγου
Παπαδόπουλος Χρήστος Λόγιος εν Κων/πόλει - 1864-1895
Δικαστής εν Κύπρω
Παπαδούκας Νικόλαος Δικηγόρος εν Αθήναις 1873-1879
Παπάζογλους Κλεάνθης Λόγιος εν Βραίλα 1871-1902
Παρανίκας Ματθαίος Διευθυντής της εν Σμύρνη 1882-
Ευαγγελικής Σχολής -
Διευθυντής του εν Τραπεζούντι
Φροντιστηρίου
Παρχαρίδης î. Καθηγητής του γυμνασίου 1908
Τραπεζούντος
Parisot 1899
Παυλίδης Ιωακείμ Πρώην γυμνασιάρχης εν 1892
Κυδωνίαις
Περβάνογλους Ιωάννης Διευθυντής του εν Λειψία 1885
περιοδικού Εσπέρου - Πρώην
Υφηγητής εν τ(ο Πανεπιστήμια)
των Αθηνών
Πετρίδης Αθανάσιος Λόγιος εν Λακωνία - 1864-1902
Σχολάρχης εν Κυπαρισσία
Pflugk Härtung, von Καθηγητής εν τω Πανεπιστημίου 1885
Tupingen
Πιερίδης Δ. Λόγιος ενΚύπρω 1871-1902
Πινιατώρος Γεράσιμος Εν Κεφαλληνία 1878-1902
Poestion C. J. Συγγραφεύς διαφόρων βιβλίων 1885
Ελληνικής υποθέσεως, εν
Βιέννη
Πολίτης Ν.Γ. Λόγιος εν Αθήναις 1872-1906
1907-
Πουρσέρ Εδουάρδος Διευθυντής του σιδηροδρόμου 1877-1879
Σμύρνης
Πράτος Στανίσλαος 1897
Πύρλας Ι.Π. Ιατρός εν Αθήναις 1884
Πωπ Κων/νος Πρώην Γενικός Πρόξενος της 1864-1902
Ελλάδος - Πρόξενος εν Σάμω

Ραγκαβής Ρ.Αλέξιος Υπάλληλος του επί των 1870-1895

Εξωτερι- κών Υπουργείου της
Ελλάδος
Ράδος Στέφανος 1863-1902
Ράλλης Ν. Ιατρός εν Περγάμω 1872-1906
Ράμμος Ι. Διδάσκαλος εν Κων/πόλει - 1871-1905
Σχολάρχης εν 'Αρτη
Ραφαήλ Ελευθέριος Πρόεδρος του εν Αθήναις Φίλο- 1872-1906
λογικού Συλλόγου Παρνασσός
Reau S. Υφηγητής του Πανεπιστημίου 1908
εν Παρισίοις
Reinach Salomon Εφορος της βιβλιοθήκης Saint 1887-1907
Germain
Reinach Theodor Γάλλος φιλόλογος 1890-1897
Ροδοκανάκης Εμ. Λόγιος εν Παρισίοις 1908
Rosen V.B baron Καθηγητής της Αραβικής εν τω 1876
Πανεπιστήμια) Πετρουπόλεως
Rossi Scotti, Comte de Επίτιμος Πρόεδρος του 1882-1902
Αρχαιολογικού Μουσείου
Περουσίαςεν Τολλώσση
Ρούκης Αριστείδης Δημοσιογράφος - Διευθυντής 1885-1906
των Ταχυδρομείων Kat
Τηλεγράφων, εν Αθήναις
Ρωμανός Ιωάννης Καθηγητής εν Κέρκυρα 1874-1892

Σάθας Κων/νος Αρχαιοδίφης εν Αθήναις 1868-1905

Σακελλάριος Αναστάσιος 1863-1903
^ακκάρης Γ. Γυμνασιάρχης Κυδωνιών 1908
Σακελλίων Ι. Εν Αθήναις 1881-1892
Σακκόπουλος Ν. Πρόξενος της Ελλάδος εν 1870-1877
Ρουτσουκίω
Σάρρος Δ. Γυμνασιάρχης Αδριανουπόλεως 1908
Σάρρος Στέφανος Ιατρός εν Βουκουρεστίω 1874-1906
Σεμπέρος Κάρολος Καθηγητής εν Βυρτσβούργω 1871-1906
Σκορδέλλης Βλάσιος Σχολάρχης εν Φιλιππουπόλει 1868-1895
Σκυλίτσης Ι. Δημοσιογράφος εν Τεργέστη 1863-1890
Σλείμαν Ερρίκος Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας εν 1871-1890
Αθήναις
Σιδερίδης Ν. Μηχανικός εν Ναυπλίω 1884
Σμυρνώφ Βασίλειος Καθηγητής των Ανατολικών 1884
Δημητρίεβιτς γλωσσών εν Ρωσσία
Σουρής Γεώργιος Συντάκτης του Ρωμιού εν 1908
Αθήναις
Σοφοκλής Γαβριήλ Καθηγητής εν Αθήναις 1881-1906
Σταματιάδης Επαμεινώνδας Λόγιος εν Αθήναις 1867-1901
Στεργιογλίδης Αριστομένης Διευθυντής της εν Σμύρνη 1885
Ευαγγελικής Σχολής -
Γυμνασιάρχης εν Σάμω
Συμβουλίδης Γεώργιος Ιατρός εν Πετρουπόλει (το 1873 1867-1873
ανακηρύσεται επίτιμο μέλος)
Stickel Gustav Καθηγητής εν Ιέννη 1872-1906
Strzygofski J. Υφηγητής εν τω Πανεπιστημίω 1890
Βιέννης - Καθηγητής εν τω
Πανεπιστημίω του Graz
Συνοδινός Π. Λόγιος εν Αθήναις 1892
Σχολάριος Δωρόθεος Πρώην Μητροπολίτης 1884-1890
Λαρίσσης,
εν Αθήναις
Σχορτσανίτης Δ. Σχολάρχης εν Αρτη 1871-1906
Ταράσιος Επίσκοπος Ηλιουπόλεως και 1872-1906
Θυατείρων
Tourgat de 1896
Τανταλίδης Ηλίας Κθηγητής της εν Χάλκη 1864-1877
Θεολογικής Σχολής
Τριανταφυλλίδης Κ. Εν Βενετία, λόγιος 1872-1906
Τριανταφυλλίδης Ν 1863-1891
Τριανταφυλλίδης Τιμολέων 1899
Τσακήρογλους Μ. Ιατρός εν Σμύρνη 1908
Τσαπάρας Π. Γυμνασιάρχης εν Κέρκυρα 1876-1895
Τσικόπουλος Ι. Καθηγητής εν Σέρραις 1901
Τσολάκης Δημήτριος Κτηματίας 1872-1906

Yowanowitch Γεώργιος Καθηγητής του Πανεπιστημίου 1894

του Βελιγραδίου

Φ
Φερεκύδης Αθανάσιος Καθηγητής εν Ιωαννίνοις 1863-1907
Φιλαδελφεύς Χ.Ν. Τυπογράφος εν Αθήναις 1864-1907
Φιλιππίδης Γεώργιος Φοιτητής 1885-1892
Flach Johan Αρχισυντάκτης της παγκοσμίου 1885-1898
εγκυκλοπαίδειας εν Rudolfstadt
Φουρτουνιάδης Β. Ιατρός εν Κων/πόλει 1864-1907
Freshfield Edwin Εν Λονδίνω 1877-1907
Φώτιος Μ. Εν Μυτιλήνη 1885-1907
Φωτιάδης Π. Δικηγόρος, αρχαιολόγος εν 1908
Σμύρνη

Χ
Χαβιαράς Λόγιος εν Σύμη 1884
Χαρίτων Κουτλουμουσιανός Μοναχός 1896
Χαρίτωνος Νικόλαος Έμπορος εν Δράμα 1885
Χασιώτης Δ. Ιατρός εν Ιωαννίνοις 1874-1896
Χρηστίδης Αν. Ιατρός εν Μοναστηρίω 1905
Χρονίδης Κ. Λόγιος εν Αδριανουπόλει 1863-1906
Χρυσόστομος (Λαυριώτης) Εν Αγίω Ορει 1896-1907
 Ol -Ο
Oi c- Ol
b 01
C

Il
§•£" CQ

9.5.
ο fc 2
£§ S •C
υ
oni
a s οo c ns
t ö 3 ο 5 ο g" 5 °
w .
·< -ς
«i <t ni ^ ug ^ ai ο j t
«Î s s -q; >*

3
Q. ο
3 Οι
01
. . e οι
Ο Oi ο. δ
Ov.C-
ί/1 ο SC <•* W U O O η
elio ·ετ ο CT .C vi< >0 ö C
S- ο S
< l E- V Ol ö Ο ' ^ 5 fc
Q ^"a
β 6 ο ^ > §•
« ^ sδ -5 9.-E

e u : « * I N S U : Äiu;§ i § <c >< si «ï < 0

3
o< οι fc Οι Ο
*=" -er
i£ <
c-«· o> ο
•er io
. '°•5 = . ! δ­ •δ-g g€"
M Ol t
Ο c- ο
0
s ε
S- ο
Q. lu OB B 3

w £ °° 2 C L; 1 L; ω t -^

0<
•o
o< 3 a Ol
Ol CT
en c c- *
-cr c 10 ;o
«
>-
ο 05 *·«* Si* S
>o to

Ο
δ
5,5C "P !<=§•
G) ^" v>
Q *w > * •
si OQ
χ • Ui
i*i S «t •c "* • < * Q .
a. «* *

οι , οι
οι c·

I
ο οι
Co
•o 3 5
I
-CT
s: g ο"§£
3 E
ο w »
IN «t "S OQ
Uj Ni i d «ί

Ol
•c- •er >ΙΓ
-< 0. Οι Q.
-C" !< Οι 3 Ο» Oi S 3
Οι Οι
Ο CT "ο Οι Q , Οι Οι
« IO ο c- Οι Οι .c- ο
w 5 Ό ιο Ό ετ c- fc « sΌ
3 Q. 5 Ö '0 10 io h.
ΙΟ Ο ii
Ö o
α s-•0 ·<Ό Ο
ω er
to
*Λ ö 2a<
Κ. Κα
Α Βα

Β. Πυ
«ρ. β

^ :*: s< 3 = ° •S
K.KaJ

δ Q OQ
3 £§' 2 i«; ici ni cd ë u'
 Φ Cn
PÏ^S S" c "O
φ
O
Q.
o
° s I s-1 s -s .§• Ü

IS" NClîg§
urc"«**«* O Ì §
CO

•ο
en

Β α "S
£ 3 !• 6 f s
s §• fc ö 3
CQ

ω UM ^ Τ ^ >=q ^

3 3
Ο O

en en. en en en « f
en C- -O Q.
c- er -
.ι—

2 -il o> e/>.~

Ρ-
ο δ I'll o & o >- S.
1 ss
Ι« Ι ·
ο ο
<<
le e
ϊ § >< L. <* Ο

3 3
Ο O
•3
en, 5 t: oi . 2 . en ö
§•.§• c- •c- o

8 3
io
s· f
2
ÌESO,
c5 ï ο o
CM
O
$ ^ C-,~ α a. io
Q. φ
io ί ί
Ρ-ν α Cr
6 •s
sc •S* W LU
* >< 2:

en >c·
Ό Ο. e* Ό Q. en

Ui ^ ζ c
3 .c
io en Si c c
3
Jo*S* en
E" c
c ο c- Ρ c c c-
s- 1
ί
C Φ io io
CO Φ
Ο Ό ι- φ Ö o c- Φ
E θ ) er Φ
Q. a.T3
E b Ta "Ο IO a o c- ΦΌ
2 ο • φ C O CT Φ
aC ο Ο Q α &
§
3 * "3 g C
-C §H< ϋ C
n CO * ug ^ ^ Q. :*: u; co

en
u> c
en •=" ^
en
c- e n Ç
•e fc c- α
en ' 3 io io
Ö C -3 S. > >5 b ο g o g
.- η ο ö
3
S h "-"
'3 ο β Q. g tT a
i».o -<
u,
o n Q. :*:
2. <<«>ç £Ξ ~ i . DÛ . , ° •< Q.
* C < q < j QQ CD Ni -^ ^ • 5- ° «: · •

•c- -c-
α α
en 3
ο io
ο
^ ^ *"" ... ι.
C- ^
°;3 en e« e«
S O C ei c
1
° i o S- O cK5· lo -c-
Ό
_ ,£-. ~. en en
lu
C Φ 'D 2 ô Ό b Φ Ό 0 >0 -*ς

III α st>» >o 9- o3-

Ö
α
α α s- o o S: • <

ο ο §•§• 3 2
ο ο
CD ce=> 0
Ν OQ 5
U * * : n i - : * : § OQ Ui ^: Ï< s< ni § od «q; C
 <cr
α Q. α υ<
α 3
υι 3 ^ ,J io
3

r
ff
υ. Ό ο
c ο "ο ? 8 to
ο £
>0
Ο
> C .S1'S 'S «S-® φ
»• ίο
>^Φ
δ. t S ο S" »
^- 6.1 e- 3- ο
a. 2 *:
§•
II
2 3 ο ο. Q., . . «Ο >§·
Ν § * t uj < Ν§ ^ ^ ^ - ^ NI
«q "η' «q ΙΛΪ ici er.
<q h. . .
«q

SS
υ<
Ο ο
υ< Ln &
CT Ο υ> ο υ> ο ο ο_ ca. υ« υ>
-elio CT * ^ · ο £• CT
S è
Η6 e· ·- ç- CT ο 0 § ° > -ê F^ ï^ ~
b -S ?
κΌ L°
•- .ο -
CQ
C -C ug Κ μ. < e· I N ;<«)

ï S * ; Ο θ - ί lîg Φ
^ ^ ' ΐ Ν ' ϊ ' ϊ θ Ο
Ο

3
υ< fc
-
ET
ι-
c- ο ο Οι
LA
CT

Ι« S «3 s S-i ο
Η
Ο t
a.
θ· E ti's fie

ρ
S Q.Ì5 .<*
Ο

ο
Ui
c .Ä6 g
i< co sc â e<q,b
Ul ? 2 <

ο. υ» Ό Q.
3
J£ V/i
ir­
e C"
(-η ς
ίο
ο
m
,^
0
υι

Ι
Î? c
* < ο « lo e
<B S S
io 5 'S
α >-
Φ ίΤ , ε
ζ ••-* Ο
Ο) u Φ

II
9- a) e Φ
c 5 -< ιδ
É. ì ~ Ö e- « ιό" "o ο C T3
11
a- ο d ο 5 ο ο Q
c §
Ils
O C " «
α
Η "S
:* <q g * < * "ί S «5Ç < S< £0
υι
Ό
X Li (0 υ<
υ> c· er
C
Ό C υ» υ> In ^ Ç
5 υι <β
ο c-
° to •δ
S co S-io

li
•Ο «a
ο -ο ca.
"S 9· S S"
Ό ta)
§ fc ea.
li
""•s > 3 o SΌ ο
io
ο
S .2 G ο
ο ο. b
- ~ ^- a
Ν «q '3 Mi Ο -: ^ ^ < X
ο

1
υ. 3 b 3

Ι
Ο
-er CT Ο
υ ι υ» α υ< υ> 5 υ<
ο υ<(2 6 ο υ, ο

Η
<=• Q.<cr
'S io ^ Ο Q. Οι 3 υ> .»e
ο
Η
Ρ
Ο
t 10
2 Ιο -er Η c υ> S
Β ο S ° lì
Ρ
ω Ο
μ. ίο ο Ο
to c- CO
CD -ο b &
i. δ. S s s? .
•δ C
Φ ο
<*
* a
C a.
e
*2
•»•ι

* ΐ 03 Ο Usi © Χ fc
UJ ω
 Oi Oi
Ο Ο
Οι
< Ol
ο
Oi
Ο
Cr Οι Ο i. S. o i g ET
ο ο
5 E" Όfc * Oi

IO 'S "•" 3-
•δ«· '2 ° o Oi "5 Οι ^
Ο ο ig •s a 8-1
§• ο
ο 1= Q. er t« ~a ο
SC S b S s Ό
al
S -S
Ö ~~
a-
•D D CQ
i^ α
? <s5Sυs ê
•çr ο • • δr -§
b se
S C ni m -3 u: i<
2<lC
§3 ο .
L. L:
ni .2 •q ^

o>
er Οι £θ!
b er
Ι«?
Οι Οι Oi
Ol 1-e er
cl.c· Ol C - Ol Q. b οι
ο cr io c- S υ. •ο 'Π
s· > ο ο ο er Q.-2

11 II * 3
. Ο oa.}o
Q. Φ er
° 3- β
Ρ
Οΐ<ν^
io ο S 0
ί a.

Ν §
.- §• a
Uj Ug *
3-δ II
3
er
«q

•q n i <q L : 5 ^ C C «q ni «q 3 ^-: u: ^ Ci L:

ο Oi
ir­ ο
οι lo δ
£oiQ. rrο ο«
, Οι ( ^ Οι
elio Sc? Οι Οι
Ol Q Οι Οι Ο
er er
α
>
.g ^ S a Q. •§r
ω X Ο
Ό
>o 9- «• e tr er er i·
ο
Φ
. . S
φ
Ο ι2 ige· IN
£ X <* ^ © <ï 2 fi ><< < -: ai © S
C: ©
I Se
^ CO
Q
Q fi
Οι
er
Οι
Οι
Ο ι Οι Q 3 Οι? Ο ι Οι ο
!2 ΟΛ G
S" c-
*- io fc cl»?
* ·α 6 •io ο ο
-ς 9- 9-
io ξ -ο fc ö ο SJ io §.·§ ö>0 o
i»
io Q. io a-δ ο È Q. Ϊ· Ο IN
C θ- «q•ς ο ^. l t ^ e - , 0 *a
α
sc: 2 2 ^ -^ Ο

Οι •cr Ο» O l
•ο ο. -0<o
Οι o> a S Οι
c
ε° r~ Ο ι Ο Οι

II S·"
O ,er c οι
c .* !2 c er S c
α «Ε, > > S «ίο Sio
α ο 2 Ό
ο. ο 2> -S ,= ££ £t i
|ι§·ι D" 3 .£ Ό 'S
C - 5 ο δ­
r<
Ο •ΰ -ο ^ 5
β β
α
0
Φ
^ S c S·
ft
ι-1

ε: Ö
- *·5
>* <
. ^ ο
«* Ν : * <0 Sa SSì< Si< "ί S « Ν 5 it: ν) ζ. χ

Οι
Οι Οι er
er Οι Οι er
OI
Κ>
er , ^ * 1
er er 5 Ol
Vî Οι ^i. ΙΟ Ό Οι
i> Οι
er
•er £Γ·ο 5 ,Ό er ο io ^ fc Ό 2 •10 io
χ 'S fc O i f ο 3 er Ol
ο •ο 5 ο ο è 2 ^· o
•χ-

> •3
i. 'S °
Ο Ό
2 α
co.
<£ a.
ο
à. i § : Ä o Ο •ς
V <0

5 C *: 2 2 ** §
._: © §
OQ
? Q.

ο 2: Ν «s 2ί •3
-; ©
-3
^- :*-
ο ο
3
3 b
Ο
ατζηχρήστου

Θεοδωρίδης

b
ε Οι Οι
. Μαλιάκας

Οι
εωργιάδης

Παρανίκας

ΟΊ
Καλωταίος

er
εωργαλάς

er •er Q Q
Βασιάδης

Οι Οι
αλλιάδης

er er > Οι io
Ι
Οι Οι
S
αλτ έλη ς

io io
ιούμας

Οι •α ΊΟ
οι er Ό α •er
•ο ο S- 0
ο
a. Β Ο.
5
0
μ« 5 Q. δ­ 1 Οι >~
10
ωσ σ 0 ι-. 0 2 ^ 3 ε: -er er
2 § C < I N ΙIO­ * cl er χ . χ. a u ·=; . L» J Ν . TS
5
6 I Ì C : ui >< § ^ © 2 2 ^ 15 ^ . Ϊ Q.^ ^. 03.
Ζ ^. -. Φ
ί ^ .^ ι © .^ Ο
fc
3.
ÜJ
a.
fc
 •c-
α
•e-
Οι Ο. ο ι
3 e-
ίο ιο
> ο οΈ ο -ο
ο 2--3 a. ο ο <Ό
ϊο ca. ο.φο
Ε·
Ο .
Φ

- c o o Q. 3.. C
Ο
=• s
2 α.* Ο
°,· IM . £/)
κ:; * ^ κ «q <q ^
ω Ο ^ !<
ci
Οι ο
ο c- Οι
00 ο..io
— D
ι θ; oi •e-
Ο) io'S Οι "Ο
Ν.
00
-O g.
δ e- a. e
°^ Οι
5
Ο 3. ο ο Οι
CQ C- ο •= h- β· * ;
2 IM
< * < * -5 *t © φ
ο

-3 Οι c-
Οι
Οι
fc e-io Οι Ο
ο c- it ο
S- •it ^ Ι* Ä'S 9- ο
È ο ,3 ο 2-1 ο ΙΟ
LU ο α $
UJ < ÄS
φ io ί 2 ς <
<q *t ο

Oi o ,
-c- •o -o
Q.
«3 Οι
3 = Ξ

Ί
c
io ?
ο
2 «
ρ
io
Φ fc * S
b ö -Q
o -a gβ2
So 5 ° ö Q..C
. C V)
su
n s< ^ ^ s *t id ai
Oi
O
Οι
Oi •o . Οι
ο
c- Οι-ς
CT er *- Ο ι
s. 2
e Ol ï . . . 1-. ·ο ιδ
^, ο
hm Oi O i - O 2 ° fc θ ι · 3
Oi
â*o 2 §•§ s« Ο -ο _ δ­
2-5
•*
α
i>
-° "S b
QQ
11 ni θ ca. ca.
Ο Ο Ö
C ^ i^i
ε:
S °Q ,*
L: ^m 5o'<^S U od od «q
-3
^-
ο
a
b
a
Olio
Οι
c-
5"5-s.Οι ioC" Οι
io
Οι Οι
0
Οι Οι
α
c
(
-
o
o
c- * ,χ Οι -c·
Oi
I
Οι
•ο ο
α s >ετ
ο 3. 2-
s° a.!
h.

0Û a.0 •οa a
Ο ιΟυ •ο ο 0 κ.
0 .0
C
* < <ά y Ν Ν X TS
Ο. Φ ca. a.
ΐ^Ο^^^^Ζ©** fc

m
UJ
 oi££ 5 Ό ^ , Οι j£
C Ο ,·
3
Ο* oi

> .g s « «9. ^ a * οίο •3 •s *-ιδ

ο

f
G
g" £3
e
Sto­
uj5u;*q§o^ì<K:<ioQ^i<sie

οι 3 οι
Ο c-
CO
ι fa
2 * Oi
-3 s·!
-I
Ο CT O.
co 3
co Ό -e to er
II ο a.
>
ο c-
^ Ο φ
Ο ι« Ο .
Ο.
?2

S
s» oi
Ol Oi
c- e- Oi
fc Ο Οι *
* .c-
a- -3
ο Ο
ο >o to

È Ö
-ο Itti*se
w s g- a. a
< S θ·
Ο
s.
ο
Ö

to
©•2£ 3 Ο
Ρ I*J
« Ό * -, . .

>3
-3
f<
ο
s
χ,

Ol
ο
Οι h. Οι
>0 c-
Oi to Οι to
Ο α
-«e •3 ? Οι>0 3
£•0,
s.
fi
tu to
i>- Οι Οι •3 ° &
Il
Ο Ο Ο %0
b> >-. !- ο ο oa. C
ο
<Î «* *t S « CQ ι 0 .°
. . °Q · . 25 '3
ο
3
b

I
Oi
ο

f c· Οι &
Oi
CT <^i S to &
| Oi
io c· $•
>Ö S 3 ο c" Oi
Η
° 2 a "S 'υ­
Ρ s- ;ö to ι­
ω
co οQ OQ ©
O
Ky> Ο
Ο io
-Il =5 Q.-5 ! έ·
"5
*-* cl
ϋ ti Ο.Φ
a.
^ QQ - ΐ 0!<2 OQ..Ï © >< Ë
m
\%
 υ>
'Cr
ο
υ> υ»
to cr Ο
CT
io
* 3 , er e
-ο cr>^ »Ο £
! · § • 6"° •t a. υ< ^ Ε *
αο c e
ε Β
si ο'2
3 3 Ο -° 0 - 3

U LM -2 -^

υ>
ο
'CT
-er

ο Ils !
κ.
•Cr
α
3
Ο 3.QÛ

ϊ ^ «* *
5 io
ο
ÜJ ο *; kl
Φ
Ο
§•
υ> sc
υι Ο 'CT
υ> ο . α υ> »ν
er Si fi 3 e Ο
-CTO
-CT •ο er ρ. ο kαl
-χ α
b S3 θ·

£5 ο
§ ΙΟ
l Ö ο ο ^
γ-
°ο • k -. Ö
ο. «a. .
ξ ΐ -^ * © >< t-: ο

i υι ^
er
>ο -ο
=> Ξ
e C υ ι υ«
E" "=*
•öS
Φ
η Ü C ff 3 •ο
φ
χ
iXi u: Ì< ο <î S <S * co
υ>
ο
κ.
υι •ο υ> υ>
Ό Ο er
υι α-ς
ο ο a
C--Ö ο ϊ>- Ο
ff ο fc ιδ
•ο ο > Q.-0
-Ö ί Ο ι-
Ο "δ
QQ 0Q
α1- α .
U 2: § *' © -^ θ- ^ •3
i-
ο
Ι
b
υ. a

Ι
υι υι
LT.
υι(ο
.er
υ. ° S" ο
'ja er
to Q.
§ ε
3 O U'C υι
νο ° "S
ο α c- α "Ε"
kl S er
0Q ©w •s §•5 *
ol<t>
2 dm 5 •δ
Ε
I t
~ · ^ •
C © *;
Ü4
 Οι
Ο
Ο ι -cr Οι
·-. Ό Ο >ο Oi
Oi

*f
•* aα Q. Oi fc α
S2
CT Οι
Ό Οι 3 Ο1Ό
e·.ο h. Ο *
ο £ Ο 3. οι OI a. ;> > μ. 3- Ο Οι Οι a c->d
ca c- «C- «J
E.•*c S- 10
5 2-
d
a. ο ΰ
Oi>
Ο G
α
° S-
I
θ­
φ ο
§•3
% 1ΝQ.
2 IN
Kid * : * OQ iti ^ «*' «q «* -^ 6 ^
3 . . . » : „ . . = -S
* III § OQ ^ ^
ω c
Ol
o> 3 3
•S ^ Οι Ο Ο
Oi
Ο OS ο

fc^
d "
3
Ο
Oi'C"
dio -1 •c-

11
ο ο t
35 £ Q.
3
Β Ir?
>d

d
03 O O O
b -<ç -κ
!
Ό
Φ
fc

ì»
If? •c-

3
Q.
Ι
0
ν
0
K3 d d a d h. Ό
G * i<<2 m C C Ν
α in
Ο
m
<x>
Îi<0Q<Si{:<«q0QO>< 5 φ
Ο
<*>
d d
§• &
Οι
Ο s» >er
? ^ S 'S" •3 α
If
Q. Οι
»o> fc Οι Οι ο,3
Οι Ο
er t ο S S ο ο
d ο c d
er io d
•5 >o
S- δ­ •5 > !>e
ο Ρ
K> ο
S- d
d S a ^ Q i o
fc
ο ε ο ίο
Q. ^
10
Q.
d
Ο­ ο
10

o d o ï ^ d LU ι? ÎJ d
^.
ι-: ο i< Κ ^ Q.
Ο

Οι Οι Οι
Ο Ό -g
Oi 3 S
[-3 C
1=
Οι
C c .c- Oi
« (B ε­
ï <>/ φ
E •er
ΰ
ο
2 dj 3
α fi 0 . 8 •s
ΙΠtXÎ *ο"«ο § § 2
*t a: -* s <* :*:
.β
Oi
Ο
* o «ai § § S 2
S ο co ^ ^ s ^ ^i
Oi
ui i< _j
Οι
Ο
Oi
Ο ? οι a
Ο Οι
Ο
Ο
Οι Ο

4
>d fc c- ο •d fc
10 Oi •ο 10 Οι
•ο
Οι Q. Ο ι ST io C !fc Ol α ο« io
1-3 c- . ο ΰ Sr
io « Β è" ö -3 d 3 , ο d
»? g ο g
« ^ b d
fc
il
fc d
d ο b S ° d >a fc α>α d

>
ca.-ς ^
fc 2 "S
%a
d C
!
>
gο 0
fc
2 'S
£ fc ΰ
d C
£ fc α ο QQ
Ο OQ QQ ^
v°§§lN
CD CJ - ^ é s : OQ '3 CD ^; 6^ 2 OQ -3
^- i^
ο

1
ο
-<
b
1
b

I
Οι 3 3

I
Οι O i c»
c
Ο c-ο Ο
6
C/î
-C" Οι t i (ο Ol
-sr

I
Οι
c- Oi
d 3 fc ^ c- οι α Ol
H
Κ 0 3 9. S -er d
Ρ
CO S
b
i-io
ο. 0 I- δ ^ S is -c-
co d 3 10 > 3. 2- c-
d 3 «0 Ό CD d d ö ,S-d ^
ET
- 0
δ CQ S 0
"5
OQ
u. . m c c ι- ί ^5
e
«
. L.
Q. . Φ
.
5 a
Cd Ï S i ' t ^"ic c: ai © L: >< a. : < 5«: ai < ^ u; ><
fc
fc
UJ
UJ
 Οι
Οι Ο
Οι
•er ο Οι er
OC Q. er io Ο
£3 io Οι
fc
-g
-ÎC
ξ!2 £ à 6Ό « Ο ι io Ρ tic,cr Ό
>-
i.
Ο ι ο κ. Ο
>
lei
3.
C · Je Ο •c-'S
5 b ^ Φ G
b e Ο Ρ--ς Ο > G Ο Χ
'3 ο Ο CT ^ < α ο ca. ^ b i . b α
ö ο 3
e5
ο •<
-•te ο CQ •= kl Ο
^ <c sc
:*: kl
-5 Ν C
| £: S 5C ^ -u^
< : •

. -e
U l U S t OQ Ο -Ξ ^ sc ^ ω SC ÌÉ ^ . ic: S I

Οι Οι
3 Ο
CO ο
Ο -<C oi
Ol c- 00 t Ol
κ.
Οι vo ο ο •er
er
oi-cr
b Ο
fc
ö
•o
-er
Q.
ιΑ
00
en fc * Ο ι α
•Ό -ΣΤ
Ό er α Οι
3. 3 •ο "S er 3
Ό
Οι Ό C io
oo
t~ ^ »ο -ς io
Β •kl ζ - b kl
ο D Ο ο
G -< ίΤ :*- fc α kl
Ο
fc§ "§
kl
•Ο D . Ο Φ
CQ Φ ο ο . G
ο α ι- c Q.<: Ο C ο.
Q. . ea ©
ο >< «* se β «* Τ QQ D
Οι
ο Οι ο
£ Q. ^ •<
> Οι ο -ς
3
Οι
^ 3. cr
Ο
t
Ol
cr o •3 =""5 ^ t Οι ο ky>
G
•CT
t O)

11?
3 -ς
•öS -< io !S-o •3
"-ς
kl CE ,Q- io * •3 οQ.
£
Η·
kl fc
Ο-Ο
s< io S-
ο α Ό 9- io α ο fc Ο G
63· 0 kl Ο > y
ki G G
Q. α
>- α
Q. IN
κ: Ο :? «* sc
O
-: Κ ^ Ο Hi se ^ o

II
Ol Ol Οι Ο ι
i. -ο ο Οι
=> 3
>3 cyi
c ο ^ er ^
* •CT
c fc .c- ν ο, 2
α ü
. Σιδερόπ(
. Περδικίδ

αμδη Βέη>
r. Αριατάρ
Mordtma

•ο "S iS ο S,
. Παπαδό
.G. Curtis

.2 S 0 > •
Calvert

3 .fc
3 Ό -ο
.£ "α *" -ω S «ο io
g to «5 c ö- <3
Su
Q. t ιΠ Ο S
- Κ.'
κ
υ · * «s s s <* m sc è co < Ο -> -ϊ «τ sc Ν >< m
Ol Οι
ο. ο Οι ο
ο ο* -< Ο Οι
<s
-ς ο 3
•er 3 l^i Οι Ο -er οι •<
3 fc ° ,ο. ο
ο. ο ^5 er ο fc ο c ο 'Ρ ο
Ol fc
Ι ω. Χατζόπουλ
Φ. Μαυρογορδ

Οι
Τ. Καραθεοδωι
M. Βελλογιάνν

er
Ι. Γεωργαντόπ

3 c
Ιω. Ιωαννίδ η ς

•ο Ό
IO ~
Ρ ^lo K3 cyi Ol (ο IO
-ς G
•3 g α
Ι. Κούππας

O l o i> v
b 3Ο. G
fc
tM
2
Σ b
ο'* 1 altÄ ο S b > fc
G
Ι. Γκιών

-kl
Χ b α. ο ο" -ς °
>
> ο 3 5
: ν - bC kl * ^ _- t
Ο 3 fc 3 fc
* ο ·3 Ί5 v°
c Ο
fc S

C 2: cri
•3 '3
:»-
ο o
Οι -<
ο 3 -<
3
-ζ Οι b b
3 Οι 3 3 Οι ^
er ,
ρούση
ρηστο

><
αμάκη

Ο ρ Οι
ιάκας

fc - ς ι „ οι er ο! α
αλάς
ίκας

G G
al
•ο 2 .Χ.
~ Οι ο Ό ο ι ^ X
ης

S -ς <-* er Ό Οι Ol
ο. _ kl •kl
•er
σ ο κ. ^ ί < ο ο α o c·
3 σ α σ
b Q S S- 3 S-< er -S V < ^ g S-3S 1
ο S ki α •5 ο Uj
c % σm ^ cο C
σ L.
s, Q.. I;G
δ.« Q.C U C S ici 3. . · -<:
-
. . . «a •
i-
fc
£> ΙΙ| χ LM
^ * >< ©
25 ea . . . . Ο
«t S se τ «q
fc
ÜJ
^ Q Ï C S S C ^ e UJ
 Lo
ο o
Lo Lo -ς
•cr •cr o
ÜC O Lo Lo X.
fc =" )£ ^
Lo -a 1^ fc
S- •o ^o
ο c- b sΚ .C' cr ^ w b
-ς io 'S to ~o 3-
ο •o G 5 κ S α α
•*z
o 2 o
s Ï s ·§·
a
fc fc t> i r G Ό
3 |0
Q. Ο 5 CL Ο * 3 CQ 3 'S--5
ο. Q. P-S
U) O G
φ
i. i>
"ί * ^ < 2 ^ ' θ -ï «^ -: ï ^ ^ 2i <t

Lo
ο o
-< •~r
-ς
CO 3
Ο
c- o
.! - ^~ io
2 •o
fc
Lo Lo
• C 'CT -2 •G ^ fc
> , l
O "Cr a s. " ~s* i^> 5. •o
o
È
^t 0
s G
'S" ° £ - ^_^_
ΖΓ
s =. o
b
c
£ «α. S , D S: > :> G OQ fc
0 O
a. ca. o
U) 3 ~ Ν -ÙT 5 o UJ
X
" Ν ο Ν t? ö Ü : fcN
* β s«: L : ci —
.
uj uj ic L. esc
LO

Lo
o
o 3
~io o O
Ν. > Q. 00
00 O LO 00
ι fc LT
O
N. •=•
Z7 £ io fo ^
CO •o Q.
co IO
5° 00 %
^_ ÄB °^ £f
S--ς ^ 2 e
co o 00
t-
fc
D 3 15 ^. O C
3.0Q ujJ G ;o
U Ό b G
3- OQ
<HCT
i ;
. ΓC* UΝl kt - L·
Q. . · ·
•o
a.
êx © ^ LU ï C © -Θ- ^ X' e
b
-ς
ο
Lo OQ
LO o ^
h3 u, o -ς •3
fc 3 .
Ο *-" b tv
Ο
ο fc -C" o '*/••
-ϊ
δ­ Q.
μ. •a
ε if £"5 g »'S S S-
6 l'a oS'S io
fc X o
UJ S TS •^ 3
>
S O UJ > CQ
UJ 5-
mec © 2: ! UJ ici
Ο
s>-
Q.
• j a: o n i 2: *ΐ i< Ο

LO LO
•o ;» •o Lo

11
Ξ Ο
LO s ° -3 ~r
^ ^ fc η
α 2 c c·
re io o
c
α ΙΟ C ° fc
:° fc
£ ? S'S 'S °fc *5 .Ο)
·2> *> >ο o '•^
•o 0>
•Q
S-
8-Q ο · ο
<I U
UJ G o >o
& (U

£ «τ * • y. d i-
C UJ •c
§
s Ν
. sυ υ
ο ic: co "^ ni d u
ic: © C0 l l |
Lo
o
-<; Lo Lo
o o c- IO
fc Lo
•o Lo•o c- '*r Lo >
o ï» -ς O -G
-to b io -UJ v; IO
^- IO Lo
o o b
5 Ο > .O
Q.
K^. -io o
· - -C
-ς i> Q 3
3 5 "S TS'S 15
ν2 co co
2 üj od S ^· ui 2i ci
•3
o
-ς
-<
Lo a
o Lo b
-< Lo Lo Ο a
o o ^ er "S E* o ^Q.
fc Lo Lo D G
LO io -b ^ ° '=>
l^-C·,- Ό Q -0 a. ω fc ^ ο Ο Lo •c· Lo
sc i t u! C !S Ό Ό Q. ,iC c- Q.
u gDb S o. b 2 it -ς α Lo v^
c· b 0 io -Ζ b b b G 0 c- ^ C
Ö > 0 σ b &• fc Q. -«c >- N-O 15
Ο Ο O ;0 O00Q G " i CQ OQ b u> o G G •G G
1*ΐχΧ. K . t Q ^ C C k r~ X a.
f c C 2 Ό -ς Q. . fc
|© X ^ β *c 2 O Î I Ï S C Z Q Ô X' LU

me
 ο .c- e
> c-
ο ο ι» IO
fc Ο E
o -s 'S
3 3 8 •fc . *
< Ο C Q. IN
£'
φ -J Sci <C-^ SC SC 2
>•

ο ι»
».
ο
l»
io
•Ö
1°
-ο ι»
C <r>
Q.
Ο fc -c-
^ b * C" l/i i»-
CT fc D lO -C· Ο
0.00.
'W C cQ..Q Q. &
°^ Ό Q.

Ν a- S.
ο * 2 -fc lM Ο »ν
"VJ- ».
U) Ο
< <qScié Ul ><
SC

=1
Ο)
00 Ο
• v* £ b ο
00 b
co £" w i o ^ 'C-
co £ c-'S cr p- ,»-
2 b £ -ς υ, * b'
h ,»> O "W ri. C ο
on e w G ;0 s CO
. C: C IN ι- :*;
aü^ci © e * ο ι»
c·
Ov ». *
-ο Ο -Ε­
ο ^ Φ
io ο
«-" l» 'S Q. >
fc
ο
4 S "§ -. ^ S "S
u ο fc Ο
"ST ^-
ο
G
i».
α
s- §• 'S
fc
o
E
e
ESSE'S 1 G i
LU Ig © 2: .^j
»M Q C:
s<i IM
© IM
ni
IM
•ς
LU
fc
LU

>
>3 u>
Ο
fc φ ^
fc
t -3 'S O) £
3 m Ο "S Ο) .S Ό
s< ^ C 5: Q.
Ü ^ <q 0) Ο Ä W
ci ^ ^ ^ s<

>»
v» O
c fc
t» o fc
Ό -3
-ς O -G
^ 2 O
ιδ »o o
se
•G fc
I

CO DÛ £
il
° O
•5 3V·
<q
ci
QÛ § ~J LU s: 2 ^ -3
v» :»
o o
<
s
o b
fc a
o
I
Ό
ï>
G S
i. o
O l-Λ 'C-
ν· Ό
G 'g II 'ε­

11
| | |
"S è" ·-
«s: co QQ CD G g vO ι
c c lM · - X fc
L?2: 2: a: LU © «• >i LU
 Oi
Ol
C7 c- Oi
* io c-
•D 2 OilO
α a. Ο c
ο '3 ιό
a. ο fi s
C Q.
* t sci s< 2:

Οι
ο a
•ο ο
Ol io
C" Ol Ol Q.
io c· c- Ο
Oi ^-
Ο
ο Q. C. cr
δ a. ο a ο ι- Q.
LO
«* S< Se § § X
- : < sc sci sc" θ c i *if

3
ο Ο
σι Ol
cr
Ol
E
ι __, cr •c-

-I
Ο) =1»o ^erl O Oi
·~ c-
00 Ό

I-
00
ε G uj ο
d c. c; n tΟ
- ><
QQ
ö
:c sc ci d β >< Οι
ο
Οι
b
,t«
Ο
Οι •G
£
-3 Οι Ο IO QQ
Οι C" O i - C Ol Q.
fc
, c-io oi c· a er S-Ui 0
ο ο io ο io
^Ç
s- a
ο
Ό
2
σ
^ ο c-
C- Q.IO
io a Ό
>3
s-
fc
LU
un Ci-io 2-
LO
ìli
LU Q >
ο
ο
Q.
^ Ml
<t Η c u: β sc Ο

Οι
•3 Ol
3 Ol ο
G
fc Q. c er
fc ο
-a « a 5 -S * 3 S fc
ο
5 g-
ο __;
sc — <u Ο
Ό
Ρ-·3
S § C <ί <3Ì Ci «3! Sci et © Ili 1^
.

si
Ol
er Οι
^.
Ol α ο
c-
Oi ο •3 fc
•o -ς Οι y fc
-(M i> a c 2>- •a
io Οι ο lo o ο
fej•ς ο fc -a h. s<
> ο a ·ο ο ο
3 »^ κ s< <3
•3-5 ft ci
od -^ uj s cie|S
^ ©
ci
Ü
-3
Oi
o ο
-ς
Ol a a
ο ο b
fc a a
•ο
£3 ;>
ο ο Χ
cr *3 , α ^ Οι
5 5 %
* - S Οι ~. ο •cr-cr· Οι
•ο Φ
° è" * •S' -c-
cr
σ 6 3-fc.S -? I "if "if
QQ QQ GQ a α ;G ο ο a.
. ÜJ Ν l·- χ χ
fc
^5 Ο S LU UJ
Οι
-e·
S-
Οι
ο 'CT
ο i f Je S 6 |
fc
3
"5. ° £= *ioΟ er b
Q.
Φ
« 2 Ο 3
QQ CQ
i>i <Σ> Ο ^ Χ <ζ X.

3
Oi Ο
co O Οι
Οι
-ET l/i 0\ ε-
•o ="•>t3E*
οι b ι 5.
> c- t .S - ο Οι Οι
O o. «a. Ό φ
• ο
ET
a. o
ε <* «S
fc Ν
SÔ
£ ^-ÌC:LMÌX:<§ÌIC:L:QQ^; c §

a
Οι Οι ο

to
Ο ,c δ
-ET
1-1
δ1? s
•3
Οι Oi-C-
p e g
> •
O ο ,κ. "W ς-
& • < »^
c Ö ο O
Ν Ο C IM \
§i*Îui«q"2:Si:0><
οί
Oi o ^
Ol Οι C"
o>
on o c-io
3 Oi c*
-C" κ° 2s
a iε­
OilO
: ^ fc - o. £ i o
£ 3 6 * <o
•a •-
-
S-o
§ o
jo •- a
ö •o 5£ t 5.3
P
Ug O Set 3-
Usi CD <ac ι ­ni >q u: s< s<

Oi
Ό
Οι
s- à Ο
3 C Oi a
Οι Oi c C CT ο
P- C s. (Ο
Ι?
.5- m io fc
o
<< 8-1-δ ^a Φ
•o o j b
o
Ό
o
£.8 3 Ο Ο -P -Ì? S · a*> io'S a.
s 0QU o · sc^gSSSc: •5 UM n
X
G. ei § υ
<
Oi 0\
CT
ο
-ο Οι α
io Ο -3
α Οι·< UJ
ο ^-
^- ^ 2 ο
ο

3 ο ;3 S
ΟιΙΟ
,ο ·0 Ο 13
Ο

ο. 3 fc C" *:
§ Ci
£
Οι
Ο

Οι Ο

°3
Oi-S Οι •ο
fc a
o
c 2ο
io c·
οι S
-ο fc "S" =•
W -ο
io ο Q. Ο
CO
^ *
^ Ο CQ w s o
. 0Q OQ O X
tot
ω ο * <* © *q 2 «S X
 Ol
•er οι ο
S.
ο
0.(2.1 b ο φι
Il e
ο fc ^
a. * Ρ α ϊ|δ
fc ο
3
"t ** -^
* C t

OI
οι Οι ο
Ο 1- υ ,
· l
^ Οι
c- l/i Ι/ι
a er οι οι o
3 ET
vo
ν: }ο e- e- fc
11
ϊ Ό Οι.
. 5 >- (Ο Κ5 . ^
ir» 1« §
Ò/2 "^
e-
Ul u § 3 COS
mC § § 2
u: IN © *Î3 -5cQ<qc:*a:u'u:L:

Οι
ο Oi 3
C*5
Ci 3 Οι
, er ο
Οι Ο CT Ono
ι
6
CN
Ol
"2 «g. -3 >II
-I
00
-CT
« oi-c-
S ο
> •
Ο
r<
S * 5 ^
Ο
11 -§° 5 Οι
i<C§ 3 Ν
Ui -r 2 © *
ο
ο •α
io
α
•<
Οι
Οι Οι
>3 CT ο
is s It
fc en :*.
-CT (2(2 £ ο
ο « α
Ρ i5 ο 2
& at- - ς
£ 5
ρ. ο.
ir ο
E e Sω
?© 5
C c IN
Ρ m
ίΑ

Οι
Ό

>3
Οι
s- 5
•er CT C Οι
Ο ι Οι 3 s-
>- •ο S ss
ο
-<: es g-i ο -3
ο w c s -S "5 ·°
«ι
Q.
fc
δ «Ο w m
χ (^ ùj QQ ί- ° § § §
Q.
< Ο llj © § set *<*

Οι
ο
κ. Οι
•Q
OilO ο
-< ο α
Οι
c· io ο
Q. ^
Οι-ξ
IO >π ο
Ό Q. Q. O i l O Ο
3 .Ο
u5) S '^ >& οfc^
5 * §
Ö.3"-
<q «c
Οι
β C 2» ^ Ο

Οι
•§
ο> ο
ο O i t
ο. CT Ό
£"3 3
•g« fc Οι
»ο
i. 1^
α
£ιο ô -ö Ο fc
fc
jo τ ο
Χ*00
îo ο
c:
Η ο sci
 Οι
Ol Οι
-er
Ο Οι ο Οι
* -< Οι
er
Οι 3 ο
^
Ο Ol α ο Q. ι*.
fc •3
-< er -ο Ό •3 Ο
ο 15 -ί α
fc fc
3 a. ο
fc
li Ο
; w
Ο
Φ
α L. 3 2 C C Q.
C Î
i>
*Ϊ S u i 2: H ί c ^ ^ cd

'ν; Ol Οι
-£^"
Οι er
χ
c- b Ol 'S
> -uj Οι *-«

Ig
Οι O i O S.
ο
(S ο ο. ^
Έ- 2"
α ο2-'IM Ο V Ο
Ν Ο
fc -°-
'~c 33 *3 £
Οι Οι ο
Oi fc 3
ο ο Οι £Γ
Οι
Er­ •o ο
•<ί
Οι Οι Ο 3 io
ι •Q C- 3
••y.
"5 fc° Ο K5
S. , ö er
Q.IO
en • Ζ7
S -ο Ο (VJ_ α
σ>
00
Χ
τ £ '2 fc ι- 'S D
ο b ο
* -ir. fc
τ- ο α 'Ο ^
OQ fc Ο œ> < £Iν°-
OQ
OQ
ice Ρ
Ul ι- χ
e iSi C uj § * 3 od <q ^ 2: ο β χ'

i.
Οι
•3 <-* Ο ι Ol Oi
fc Οι c · c- er er o
,c-"o > •a ΙΟ Οι
ο cy>
-c~ k3 -ο -ο > Q. Οι CT
α
fr Χ
'3 O ο ίο
-ο c-to
Ο •vyi-O
Ο io" σ fc
fc Χ UJ
3.
kl Ç -
Ό > > Ο
Uj UJ ο" S
U ο ^ ω * C C:
O
> <- ·~ 5
io ,
§ * Ο 3 c eSΟcios-
i
< ici *:
Ol
:»
>3 '•j;
Οι
er
•er
Q.
3
1^
* "Χ— io 3 ^ cio
•ο Οι Οι Οι
α '=" i.
ο Ο- c· .g-io
Ö
•—. >- ο UJ
<r>
Φ b
fc
W 3
'Q m i>
«q a io fc C 'ùj s ο « a o.
Ο
S. Ü-IO ^
a
Ο U) to 75
* OQ U ( 3
ο
5<
•s ä
C Q S S ^ N ' î ' î C C ' î ^ a i l i i ^

Ol Οι
ο ο
Οι •α
Οι Ό ιο ο
er α "-« fc
οι ο
'S.
-•Uj
ς 9- b « ,ετ-ο
x •ο b §·ο«^
5 =•6 ο
•< 2 2 Χ
^•5 Ίο
5 03 Ο

i< § C β U ^

Οι Οι
3
er ο O
(ο ΓΡ =
Οι
V 3. ίο
•a
ο
fc •G Oi2 -c-
Οι ο Q.
uj ·ο
•ο ^ b b Q
h. b ^
'S ° IO D
^ iC
er b b
o •-
ο ο , to
§"0 ^C Π lu Ä Q O
ceco:
^ 1
^ § - q Ο * Uj S
• • Ό
Ι* χ 2: ici ci β χ'
 Ol
Ol
Ο Οι Ο
< Οι
oi >-
-ο
οι a ο
C Ό ö ο α
Ο §£
-3
»'S
•5 κ. Οι
fc ο ο
a. 6 s i s S
b
ο C C c-
Q.
fc
*5<= * ί «* 0Q

Οι Οι
C/î Οι Ρ Οι
- e ε­ Οι Οι e-
φ e·
ο S
>
ο Ο
Q. υ. Ι "8 >- Φ £
2 ^
6 er 5. *- ο 3 3 CT
m ο -IM LM
6 *
E L:•=t
t - : .*-
C IN .fc
Kj §£
-ς ^ Οι
ω ο
-«:
D
Ol ο
Ol fc a
oi er ο ο
i f ^-< Ο ο io
>δ Οι
"5 C^ S-
α. ìο
ι -e-
Οι -c Οι
2 * 5 b
οο
liti
«Ώ fc a. =>
ο 2 ϊ .5 2 5
3 . ES 4=
o,|

- : C ^ «i 0 Ö Ö
fi C: uj ^ * 3 § 2: i< «q © β- >i

Οι
fc Oi C - er- Οι ο
ο sr-to S
(ο >o -ο
io £
S e-
2- * (O
ε«?
s-§ | |
i< ctä-
e ni

Ol

>3 Oi 1^
c- a. => ε-
Οι Oi Οι Ι CSS Oi
e- ^
."> }o i er CT
"5 S. •3 t 0fc Φ b •§· S « G £
•ö b b e Ό a io
οa lo io ο g"
CD Ο
υ ni 5 •s CÌ Ν "S ^ ci < -ΐ CQ Sci

Oi Οι
Ο ο
μ. -<
Οι •Ö a
CT Oi Ό io ο
Q. b
-ν Οι S Ol ο
'to ^.
e- b ο h-
ο ο -1*1 aQ.
13 •5. Ö
S 1 0
© ^. S 3
^i s< § ci «^ *:
Οι
Ο
•<

Οι a
Οι
ο
Oi fc a
C" ο Οι Ό
Ό α ο
io Οι "S -3 >
c- a
3. io ο ^- 0 OiS
6
•e-
Οι ο -ο fc
ο ^ ι» -ο
•s ° ίο 8 -<
i» ie ο
§•1 Ο
Ο
D
b
b
e- ,2?
g c
fc Φ
α ΙΛ
ο ο
-I
^ Ο CQ
• QQ
α
ccccco: 5
•q O Ì C I "=3 ^ > < 2 C J : ! < : Q « ^
 ο
ο
*l ο ο
2 ο fc α
< ^ Ό •3
ο UK ο ο
fc Ν S "5

Φ
3|
Q. gΉ
s. ^ < . φ
LM ÜJ Ι C -sc

co Οι ο e·
I* -ο
Ι ? Q.
ο Ο
δf s !§•£
! kl

ω u: ei2
-ς
^ ^ < co

Ο 5
5Γ Ο
ίο ,
• 5- er
-I
u •e-
V) «δ "° Ο Ιο
„I Si
If
00 α
"5 5 9 -
ο to S Ο
co "•* * L : C C C Ν
Ρ
θ §*' « ** ai *i C ci © β- ><

ο
>3
fc ε­ ο t/\ Cn
ο ι10 a fc c c-
δ­ s* | ο >o
•<
io }o
s i
e*
>c
ε *
Ä ο
Ό ο *
S.3
LU
id . as c: e
0 § < î * c: S «t * *:

3
ε­
>3 c S- ς (Ο
iE 3
o> Q. c S |
'ET</> s. c· c-
ο « b Ο
S-"t 3 -a b _
fé -ς
£ . 0 s- ^ fc
10 ο è ·? c s Β »ο

Iko 55
03 ej ο ss ο * 'S IN
C Ni «ί <* ci < < od cu ni

e- Ο
·< -a Ι.
Ο
>
Ο 11 o Ö Q.b
UM
* § ci é s«i ci * |

e- 3
Ο
ο So ,
5· e
6
sr
O lo
•S 5
Ο ΐ f
9-S
ο .ο

>< ai ci 2i i«: ><

 Oi
0> O
Οι Οι 3 •*:

C Ο
>c (Ο
* ο
^. o> fc
S- ·< Ό o. ο >o
ο ο
-ς
δ
* •<
ο o
t ο
3 t 1
α "*
<χ>
^ «s Ui ©
<* •^

Οι
C/) c-
ET £ Ο *-"
-CT οι
« \r\
e-
Ol -g·
t !S oi
> *Ό ε­ « &
ο
"S »
= c 'C- ο |ô
ft'fl α
c1 t 0Q
ë a. Q. 3
fc 3 Αϊ
e
ω ^ © «q; c i s«; u: § Οι

ο ο
Oi Ε
O Ol 3 3
c- ϊ>
Ο Ο b
3 Ο ι Ol io
Ο ς - ο ς; Οι
-C-

! &
è
: 3
" *
G
f £1 i<
δ­
α
° ο
t
Ο ο
ai'
3 ^ * ci tri ©' >< δ
3
3-
§3
Ο« a.
Ο fc
uj
*0 Ο Ο Οι Οι Ol ο«
• ι- κ

Ι
Ö
ο .Ό (Ο c- 00
(Ο «
?
ς Q b a·
ο
Q
io
ο ; Ö Ο C ,0-3 o ο
c e t
C£ § α
s^c Χ Li t" © ο

ο
oi
o
Ό

il
Οι
ο
Ι |
Ol Ο ι CT
CT ο ίο Oi k.
Oi
Ol
>3 α> c 3
Ol
ο |o c- θ·
ο 7
2
Φ |o >3
C
-ο
οι ξ .S "Ρ a C (B io «
S- 3α
ο «S t
ο Ο Ο§ ^ ° à i § t tοt >tfCL
<; (U O. u io
Sf CO
ι .a.
^ 00 - Ο* g t ti t ù] Ν
k uu; s ci uj • ü ^ C ^ t «q od * f U' UJ i< ÜJ ni <
Οι
Οι
Ο ο
μ.

Ι
•§• •Ö

Ο ι C"

l'I
ο io ο

IS 3
§3-
-3
ο
3
Ο
3
Οι
b
ο
ο
!
t c- g a Οι
Ο« Ό 3. ~ Ο

- *2
t ιο -ε-
1-5 · ? §3*θ Κ.

4·* SS 5 'S
<* § £ *: © Η 3.

a
Ε
UJ
 Οι c-'C-
C b S
(2 οι «jo 3 >0 Οι
e- Οι
Ο,,ΕΓ Q.IO •ο Οι c-
ο «ο οι -< c-*
Ο ο α Φ Οι
e- ο a.
6I Ο <X> η s.
ο
•2 c- o. ï<
» (Ο Ό 3
-α
è5
«a. ο ι5 α
if 3 ο g s. "if ο. Q.

li
OQ
α 'S S - α CQ
£* OQ
's
CO IN ,3
α "<
Q
.
Äi
^ •<
Li Φ * Οι
Ο«
•c-
s.
'S
ο
1
2
Ο
Ο Oi 3 Οι
C Οι
Ο b
ι
00 to Οι ο ξ" b
Oi
O i 9·
ν
ΕΓ -Ö Oi Oi SΌ •c-
οο Ο ο
ν-s
ö
CT Ö
*C c·
us- ïi
»Si- Q. θ­
* α ο
Ö Ö
* jOCQ
14
ο ο
-<
ÜJ <* Β δ
3
θ· 3
3-
Oi
à 3-
Oi fc fc
>3 uj •3
fc υ,-g ο Oi . < Oi fc ÜJ
ο C-Ό C o ο Οι Ö
|o ο = !2
Ol
-'S
«Ι c
*Î2 -<
&
C- * -3 S-i c- S-
•ί-

o θ· Ρ ο Ο

LU
ο,
w
ς OQ
Ο
>. e « α -3
ö oa.
CQ Ο
>
Ö
io
•δ
ο'S Ö ν
5-ttxc: G >-.
s. Ρ Q.
* 3 ci >< L: C Q. Ο
Ο

OI
-Ο
Ξ οι
>3 C g Οι er
Οι Οι
C/1
Οι
Φ C"
Οι ίο «
(Β io !2 Oi ."2 ^ΙΟ
> •
Ο φ
S ο Ο Ο-
<<
ö "Ρ ο
t ô JS 11 s-ë
ο co •2,t Οι
Ο
Ι-*
Ö α
G
μ»

Οι
Ss' .2 ° - Ν IN ο κ C
t. ο
x' u: i_: iu ni 5* §>< ι-
Ό
-ο
&
ο
e- 's! c Οι
Ο
-ς
:> c-
Oi -3 ο &
•ο s. «si
ο «a.
•3 i.
3- 3
Ο
•3
INC b U L. ο
&
3.
ο
1
b
s.
ι &
3.
Οι
Οι ο
ο I
-< ν ο ο
Οι
•c-
δ Οι
'CT

Ρ
io fc t-
ίο
c οι Q. c
•s ε* 5
>- ο 15
a. 3-
3- ο 3 >*• fc
Cû fc ÜJ
Ul
-J Ο
 Oi
Ο
Οι Ol
ο Ο Ol ο

ο•
as
Οι a
Οχ e- fc
C/5
°5 ε-»Ο ο ^ $ -o
ο
>.
ίο Ο. fc w
a
•§ α -ο
lo

il, io 2
t îf ο
a.L· *
Ο,Ό ο
,ir i. ^-
IO CT a Φ
3
-< ij ο *c k-i 2 * * .
§=*c
<*j •

ω lì o ^
'CT
^-
ο
ο<
s
ο
Ο) It Ol JO
ο a.
er
il*
O l Wi b
Oi

ν
Χ­
ι
* ο 'CT
is °1 > ο
Ο
ο ί•ε* ! Ò"
9·
Ο
05 fé 5° κΐ ο α ο
te Χ a: * c:
*<q ε
X<q MX a
S-
a.
•3 •3: Ol È
t fc t Ol LU
1
0Λ ο ο «J*
ο Ο
S- 2- 8-1 S
a·
CSI

Ο
Ε
ΙΡ«
t E ο
.Ό
Ö
LU LU 'S
UJ D
;ρ Q.
3 ^ Ο

Οι
Ο
à
'3 e ^
e ,ετ Ol
re k>
ε «G. c
« Ρ
ο Ο i r CI
δ ο. ir
χ 3 ,·ο Ό
<*>< Οι Su] Οι
er k k ni e-
S- &
io
Ort
Οι Οι io Οι
-ET
Ο
er cri ni cri Mi
-ς -ς
1°' o>
t-
IO Ο ì; g <ί
ο t '3 •3
a. ;». O U) ^-
e ο ο

© L. «*
1 fc b
LiC
a
b
b
g"
3. 3.
ο ο

I
I I

^Λ Ο
!
ΙΟ 3 o>
οι -er -e-
1
5Ê Ε" ^ c- cr
lisi δ2 •5 •5
•<
g Ν a. a.
Ο CQ
E α E
I CO -: Hi tu
UJ
(35
 Ol
Ο
Οι
Ol
ο er Oi er
-G ο
Ol
fc Οι
Οι
Οι io Ο
Ο
Ο :> io ο Ο Οι Οι
Ο ω er ο
Ό

13
_
ca.
t
a. s·
ο L_
•Ι ,o_ b ,χ
•ο «ο Ε
fc ca.
«"§£?
u5 «ϊ
°ι
n i «* C οι
-er
Οι
-er
Ο üj U Οι
•er
·>-
>- :*. ο
ο ο
3 a a
Ο b b
ο Οι
os b Οι
Οι Οι
Τ­
ι at Οι
-er
Si
•C7
o> er
"Ο
-er
*
2 ο
ν
er -er
Ο Β ο θ­ Ö
θ· θ·
Ο) ο G
Ο
α
'S Ufi
S
ο
ο Ν § Ο
Β Β
Β a a
θ· S- S-
a. O» Οι
Ε > er fc er fc
3 }ο Οι LU 3 ίο LU
>3 οι LU ι
!*/> b Οι υο.
fc ι
<*/> fc er
ο D ο en Ο D ο er
O
-ς
S- •ETÎ2 ο
δ­ « G
a •a S- ? Ο
9- 9-
Š廧
> a.
ο ε C
g . »S- o
> Ê b Ο
>
Ο
io
'S
LU e ε­ Ο UJ D LU
ξ <q >- QQ
•»-

α
> •
Q. Q.
n uì ci Ο
*<* Ο Ο

»3 •CT Οι
£θι
io °
»< S - α
•=· fc
&C
ο a ï IO $
§
α . . ^ Οι
Οι Οι ni U
< <t m er er er
ιο to
§• a &
IO
Ol ΙΟ IO Οι Οι
Ό O l L/<
α er er Cr
Ο
er οι ni •o ig ni ni
-ς er '"" 2 »to Ο >
Ο α > a >

Ι-
03. ο -3 fc -3
co. >- -ο
ο fi ο a.
ο
er
* ^ 3
!< a a
Ci b L. <ί b
sc b
à
| b &
3. S. 3.
ο ο ο

ι
> >

I
ι I

ο
3
è
π
<
a
Οι
Ο
Οι
er
e- ο^ Οι Οι
Οι Οι ο

fa
•< Οι ο Oi'Ç -er
•e- -er
•er
ο er
•ο erg o κ

is
&^ er
ο "5 a.
fc fc β
2G t ^ a.
fc fc
C uj LU CûLC LU
C Ci 2 LU

1.36
 oi i£ Oi Oi
c- i» J T C" CT
Ό (ο ίο o
^/ o i . § - ài •^ -o -o
-2 Ό « E o t» φ
α * ο

οστι
η

νδρ
Σπα
ο" c fc io
S fc <* :
Nie α fc
* κ > §•
se
oi
Ν «* *ç LU L; ο *c
Ol

-ι
Οι
Οι
ο O
Ο

er ο o α
fc φ Oi
ο>ίο ο fc Ο O
ο -o -O κ.
fc -Ο io > o> fc -O
Oi
O
ο Ο ο o ^ c- 3.
Ο
< b
fc 2S O
fc 0
o "5 se
!<
o 2
Cr Ö ^
c: fc
fc"
03 O OQ
IN Οι
Ol o a. Oi
* * 3 'CT C "* -er s «* •er
^- ^- ^·
O ο o
1b
o<
ο η
b
οι
3
b
o -er
Ol 3 fc 3 Ol
Ο
Οι
-er
ο>
-ET
t •o
SÉ
t -<
Τ­
ι er
o S-
Ο o Ι>Λ 3
er Ο θ·
ίΟ o o ο
S- S-' fc
ο
Ci s o
S
t
U4
S.
o
fc
o
ο
Ci
b
1
& 1
ο
-o
ο io
fc δ
S
ο
Ö
η § s
S· θ· Ν s-
i >< ci ai "^ ^ -cί a.
a.
fc fc £
i£ L/\^
oj V/i Οι Οι LU
Οι Οι cr -ο
ς-
-3 er tr­ o .C Γ~ -O 0 Ö CSI
b io ς S. -δ c-
1
Ό ri ^
?
CSI
ο ? o b Ο
a. -Q -a C" s- θ·
2-
als §· 0 ο (Ο
o o o
5. ï>
0
V OQ
g· ο 'S
O
LU i>- ^. δ u: -q ο.
O
Q. «i M o -
Q.
O >q ^ ^ ο
O «q <q
Ö b

Oi 1 ^
>3 > s» er
3 l-o 3 ^ S
Ol
1iotr­ ig -Ο , 0

Ι*
Γ-
o ö
a.
t b
a.:
,^ Οι ϋο
Ç -er α
Q. ρ,ΐο
ìr 9- CT!
IÎ
Ό
ÌÌ ^
Ο β
c io
«©io­
ni L_' Ο *§Ξ
«* i-J oi Oi ni s< Ο Οι
er c- ,cr
(ο
Ol &
io
8- a &
ίο
er io ρ
OilO
1 Ρ. ùj
s
Ol £3 Οι t .
CT ni
-ς c- 3 ni ι~ a. ni
a.
Oi-ô _ ο
Παπαδη

Ü
Τσελλέν
Φιλικός

»to G S. fc
>3 ο,-ο -3 •3
o
;>- 'S3 ^- ^.

I o 'S .6 to CT

1
o

<cc
ο
1a
b
u* b b
&
5.
o
ào 3.
ο

ί
t I

Ol i
Oi
Ol
c-
io
Ol
!
Οι
•ε­
Ol
er
io
Oi
O
Ol
-c- -ο κ cr •o •cr
c- c- Q.
er «a. cr
ο ο •= "5 Q. •5 c •5
a. a, . . Φ a.
£ ^ u: fc
LU
^ t fc ^ "* ^ fc
LU LU
 *~
t~
o>

ανιτίδης
oo ι IO
CT °>

τρίκιος
on Οι £ Οι

ιώτης
I
1
-cl Ο
2 1 5 E3" Ol
r~ Η £ S·'
b o> « S. 6-s
Ο
<&.£. H Q.
*- b
a C =•
>•
CO
a C =• D
00
·<
CO
con COO
ω L. lu C «3 Cd L. UJ C cd
Oi u> Ol
Ol
'C-

ι
'?•
Ο ^- Ο
-«;
1 -<
ο ο
3 i>
Q ο
'3
ιαννόπ*

3
b
fc
μίδης

b £ -ο
ύδης

oi
ο OO £ è Οι
'ET
8- 2 = ο ίέ

JKOVOj

απαγι
ίρρος
θ- §•
fc* ί­
1°' S~ fc
Λ
o t
ο
>• Ρ Ο
Q.
i>-
UJ ο
r<
G

ο Ο Λ G Ο Ο Ο IN C ο
'S «q «q ai
il «q sd ai Β ε
3 »
3
S s-
Οι 2 i ·< a.
Oi 3
ο ο fc >
Ο ο fc
3 £·ο
ο .er >
LU
1
•Kr
>3 3ο .e-s i£ LU
1
<*s·
fc 'S £ 0
* fc 'S ^ G C-5
en oo
5 CM

> ,°· 5ff 59-

Ι'S -ET
& S-
Ο
«IO Ο o Η w to 0 o to
œ> i« t ;» «3 % œ> > fc > •5
Ö a «q; θ
c C 3 ^o G
^ , . C ^- «ï , . C ^-
• Ό . Q. > • io . α
Soar Ο •ρ S Ο 2 ο

Ö Οι
Ol * Ο Οι
ο oo
Οι·< i» 2 a
oi(o E 3 2 Οι £
fe
ο

o £to
K.
3
3. S 'S Ό
to Ό

c- ο ΙΟ §• t
Ö 'S ο È ,3. δ 0
α. S * , .
X LNU[2
l·-.
ni *C - : Οι
c- < ni -q -^ Οι
c·
io (ο
Q.
δ­ cu
00
ιό io
Ol £i OO Οι Οι
Οι C T O
^
-CT
il Oi t " ni c-
• < .
c-io
Χ to -G c-
> ni
i> >iv>
^
δρε
ασκ
ταζι

ο
"'S fc G -3 -3 ^ CO '3
Ό ^-
SI i
CO
a. ο
È*& ο
Cr-
Ë
ω Χ
i C
d ^
0«q
1
b
b

Oi
i Οι
i
b

a.
ο
ο ο ο ^
?ο
I
• -<
a ik
^ο £t 3
fc
e
. Παπαδό

-ο
Σγουρδαί

OO Oi
Τιβέριος

»ο Οι 'ET
•er
G h- 2
fc c- ί­ c-

"5. ο TS
> •
Ο Ο
r<
Ο C 3. Ο
a.

lea • * c fc • Α fc
tu
L· C Χ
βϋ
LU