Professional Documents
Culture Documents
Cfly (S Ultljlw Cwoog: K - Yd CW (-Jflif (S K - LTJ) BG - CF J @) &&÷&
Cfly (S Ultljlw Cwoog: K - Yd CW (-Jflif (S K - LTJ) BG - CF J @) &&÷&
-PsLs[t_
2
kl/R5]b !
cWoog kl/ro
1.1 k[i7e"ld
df}lb|s gLlt tyf ljb]lz ljlgdo gLltdfkm{t d"No :yfloTj, XafXo If]q :yfloTj, ;du| ljQLo If]q
:yfloTj tyf cfly{s j[l4sf] nflu ;fwgsf] ;'lglZrt ug'{ g]kfn /fi6« a}+ssf] p2]Zox¿ /x]sf 5g\ .
g]kfn /fi6« a}+sn] b]zsf] cfly{s ultljlw ;DaGwL cWoog u/L ;f]xL adf]lhd cfly{s gLlt lgdf{0f ub}{
cfPsf] 5 eg] o:tf cWoogaf6 ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ gLlt lgdf{0f / cfly{s lg0f{ox¿ ug{ ;xof]u
k'¥ofpFb} cfPsf] 5 .
g]kfn /fi6« a}+Ín] lj=;+= @)@% b]lv pkTosfaflx/ /x]sf zfvf tyf pkzfvf sfof{nodf ;Djfbbftf
kmfF6sf] Joj:yf u/L cfly{s ultljlw;Fu ;DalGwt ;"rgf Pj+ tYofÍ ;Íng ug]{ u/]sf] lyof] . pQm
kmfF6n] :yfgLo cfly{s ultljlwsf] hfgsf/L tf]lsPsf] 9fFrfdf ;do–;dodf cg';Gwfg ljefudf
k7fpg] ub{Yof] . lj=;+= @)#@ df sfo{ lgb]{lzsf hf/L u/L ;Djfbbftf kmfF6nfO{ If]qLo cg';Gwfg
s]Gb|df kl/0ft ul/of] . If]qLo cg';Gwfg s]Gb|af6 cfly{s ultljlw ;DaGwL cWoog x'g] u/]sf]df lj=;+=
@)$( b]lv pkTosfaflx/sf sfof{nodf a}+lsË ljsf; tyf cg';Gwfg O{sfOsf] Joj:yf u/L
If]qLo:t/df ;f]xL O{sfO tyf cfly{s cg';Gwfg ljefu, cfly{s ljsf; dxfzfvfdfkm{t sf7df8f}+
pkTosf Pjd\ cf;kf;sf If]qsf cfly{s ultljlwsf] cWoog sfo{ lgoldt ¿kdf xF'b} cfPsf] lyof] .
cfly{s jif{ @)^&÷^* b]lv æg]kfn /fi6« a}Ísf pkTosfaflx/sf sfof{noåf/f ;Dkfbg ul/g] cWoog–
cg';Gwfg sfo{ ;DaGwL dfu{bz{g, @)^&Æ cg'¿k b]zsf $! lhNnf ;d]6L cfly{s ultljlw cWoog
k|ltj]bg tof/ ug]{ u/]sf] lyof] . cfly{s jif{ @)&)÷&! b]lv b]zsf $& lhNnf ;d]6L cfly{s ultljlw
cWoog k|ltj]bg tof/ ug{ yflnof] . cfly{s jif{ @)&#÷&$ b]lv !) lhNnf yk u/L %& lhNnfsf]
cfly{s ultljlw cWoog k|ltj]bg tof/ kfg{] ul/Psf] lyof] .
b]z ;+3Lo ;+/rgfdf uP kZrft cfly{s ultljlw cWoog k|ltj]bgnfO{ ;+3Lo ;+/rgf cg'¿k k|sfzg
ug]{ p2]Zon] cly{s jif{ @)&^÷&& b]lv b]zsf & j6} k|b]zsf && lhNnfnfO{ ;dfj]z u/L PsLs[t /
k|fb]lzs cfly{s ultljlw cWoog k|ltj]bgx¿ tof/ ug{] ul/Psf] 5 .
1.2 cWoogsf] p2]Zo
o; cWoogsf] p2]Zo ;+3Lo ;+/rgf cg';f/ tLg txsf] ;/sf/ /xg] ;+j}wflgs Joj:yf adf]lhd
k|fb]lzs ;+/rgf cg';f/ cfly{s ultljlw cWoog÷ljZn]if0f ug]{ / cfly{s ljZn]if0f tyf gLlt
th'{dfsf nflu ;"rgf Pj+ tYofÍsf] bfo/f lj:tf/ ug]{ /x]sf] 5 . ;fy}, ljleGg cfly{s If]qx¿sf]
l:ylt / o;df eO/x]sf kl/jt{g ljZn]if0f ug]{ ;d]t o; cWoogsf] p2]Zo /x]sf] 5 .
1.3 cWoog ljlw
cfly{s ultljlw cWoog k|ltj]bg tof/ ug{sf nflu cfjZos kg]{ tYofÍ tyf ;"rgf :ynut e|d0f
u/L ;Íng ul/Psf] 5 . s[lif ;DaGwL tYofÍ ;+3Lo s[lif tyf kz'kG5L ljsf; dGqfno, k|fb]lzs
e"ld Joj:yf, s[lif tyf ;xsf/L dGqfno Pjd\ dftxtsf lgb{]zgfno, s[lif 1fg s]Gb|, e]6]l/g/L
c:ktfn tyf kz' ;]jf lj1 s]Gb|af6 ;Íng ul/Psf] 5 . pBf]usf] tYofÍ gd'gf 5gf}6df k/]sf
pBf]uaf6 :ynut e|d0f tyf ljB'tLo dfWodaf6, a}+lsË tYofÍ a}+s tyf ljQLo ;+:yfaf6 ;Íng
ul/Psf] 5 .
1
;fy}, ko{6g;Fu ;DalGwt tYofÍ ko{6g ljefu, g]kfn ko{6g af]8{, xf]6n Joj;foL ;+3af6, 3/hUuf
gS;fkf; tYofÍ gu/kflnsfaf6, k"jf{wf/;Fu ;DalGwt tYofÍ cfly{s k"jf{wf/ sfof{no, /fli6«o of]hgf
cfof]u, cy{ dGqfnoaf6 ;Íng ul/Psf] 5 . :yfgLo ;/sf/, a}+s tyf ljQLo ;+:yf Pj+ cGo
lghL÷;fj{hlgs lgsfoaf6 låtLos tYofÍ ;Íng ul/Psf] 5 . tYofÍ tyf ;"rgf ;Íngsf] nflu
Od]n, ˆofS;, j]j;fO6, EMAP tyf 6]lnkmf]gnufot ljB'tLo dfWodsf] k|of]u ul/Psf] 5 . k"jf{wf/,
;+3Lo cfof]hgf, kl/of]hgf tyf sfo{qmd nufotsf tYofÍ cfly{s ;j{]If0faf6 ;d]t lnOPsf] 5 .
;dLIff cjlw, ut cjlw / b'O{ jif{cl3sf] tYofÍ ;Íng u/L ;dLIff cjlw / ut cjlwsf] k|ltzt
kl/jt{gsf] cfwf/df tYofÍ ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
1.4 cWoogsf] ;Ldf
sf]le8–!( sf sf/0f tYofÍ pknAw u/fpg] sfof{no tyf pBf]ux¿ aGb /x]sfn] :ynut ;j]{If0f
ug{ ;lsPsf] lyPg . k|To]s lhNnfaf6 tYofÍ ;Íng u/L PsLs[t ul/Psfn] s[lif pTkfbg, l;FrfO{,
k"jf{wf/nufotsf tYofÍ b]zsf] ;du| tYofÍ;Fu s]xL km/s kg{ uPsf 5g\ . b]z ;+3Lo ;+/rgfdf
uPkZrft\ s[lif, k"jf{wf/ nufotsf tYofÍnfO{ Jojl:yt ug]{ sfo{ hf/L /x]sfn] o; ;DaGwL tYofÍ
k"0f{ ¿kdf ;Íng ug{ sl7gfO /x]sf] l:ylt 5 . o;y{, tLg} txsf ;/sf/L sfof{nox¿n] tYofÍ
;Íng / Joj:yfkgnfO{ k|fyldstfdf /fVg'kg]{ cfjZostf 5 . sltko lghL pBf]u tyf
k|lti7fgx¿n] klg tYofÍ pknJw u/fpg lxlRsrfpg], ;dodf g} pknJw gu/fpg] / ck"0f{ tYofÍ
lbg] u/]sf]n] oyfy{ cfly{s l:ylt ;dodf g} phfu/ ug{ sl7gfO x'g] u/]sf] l:ylt 5 .
1.5 cWoog k|ltj]bgsf] 9fFrf
cWoognfO{ ( j6f kl/R5]bdf k|:t't ul/Psf] 5 . kl/R5]b ! df cWoogsf] kl/ro, kl/R5]b @ df
s[lif, pBf]u / ;]jf If]qsf] cGt//fli6«o l:ylt, kl/R5]b # df s[lif, kl/R5]b $ df pBf]u, kl/R5]b %
df ;]jf, kl/R5]b ^ df k"jf{wf/ / kl/R5]b & df afXo If]q;Fu ;DalGwt tYofÍ k|:t't ul/Psf] 5 .
o;}u/L, kl/R5]b * df ;+3Lo Pjd\ k|fb]lzs of]hgf tyf sfo{qmd / kl/R5]b ( df cfly{s kl/b[io
k|:t't ul/Psf] 5 .
2
kl/R5]b @
cGt/f{li6«o cfly{s l:ylt
2.1 ljZj cfly{s l:ylt
;g\ @)!( sf] l8;]Da/sf] cGTolt/ rLgsf] j'xfgdf b]vfk/]sf] sf]le8–!( sf] dxfdf/L ljZjJofkL
¿kdf km}lng uof] . cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] k|yd cw{–jflif{s cjlwdf klg ljZjsf k|foM ;a}
b]zx¿ sf]le8–!( dxfdf/Laf6 k|efljt /x] . sf]le8–!( dxfdf/Ln] ljZjJofkL :jf:Yo ;Í6sf
cltl/Qm cfly{s ;Í6x¿ lgDTofof] . clws+z d'n'sx¿df sf]le8–!( ;+qmd0f /f]Sg ul/Psf
aGbfaGbLh:tf pkfox¿n] ubf{ cfly{s ultljlwx¿ g/fd|f;
] Fu k|efljt eP . kmntM cfly{s j[l4b/df
7'nf] lu/fj6 cfof] eg] a]/f]huf/L b/x¿ a9] .
cGt/f{li6«o d'b|f sf]ifsf] tYofÍ cg';f/ ;g\ @)@) df ljZjsf] s'n ufx{:Yo pTkfbg j[l4b/ #=#
k|ltztn] C0ffTds /xg uof] . lh & cGtu{t /x]sf ljsl;t b]zx¿sf] cfly{s j[l4 C0ffTds /Xof]
eg] a]/f]huf/L b/ pRr /xg uof] . Sofg8fsf] a]/f]huf/L b/ (=^ k|ltzt / cd]l/sfsf] a]/f]huf/L b/
*=! k|ltzt;Dd /xg uof] .
tflnsf @=! M ljZjsf] cfly{s j[l4b/ / a]/f]huf/Lsf] l:ylt
cfly{s j[l4b/ a]/f]huf/L b/
d'n's
@)!( @)@) @)!( @)@)
Sofg8f 1.9 -5.4 5.7 9.6
k|mfG; 1.5 -8.2 8.5 8.2
hd{gL 0.6 -4.9 3.2 4.2
O6fnL 0.3 -8.9 9.9 9.1
Hfkfg 0.3 -4.8 2.4 2.8
a]nfot 1.4 -9.9 3.8 4.5
cd]l/sf 2.2 -3.5 3.7 8.1
;|f]tM cGt/f{li6«o d'b|f sf]if
;g\ @)@) df sf]le8 !( sf] sf/0f g]kfnLsf] j}b]lzs /f]huf/ uGtJo d'n'sx¿ ;d]t g/fd|/L k|efljt
x'g k'u] . g]kfnLsf] k|d'v >d uGtJo d'n'sx¿ blIf0f sf]l/of, stf/, ;fpbL c/]laof / dn]l;of
nufotsf b]zx¿sf] cfly{s j[l4b/ C0ffTds /xg uof] . o;y{, g]kfnLsf] j}b]lzs /f]huf/df c;/ kg{
uof] .
tflnsf @=@ M g]kfnLx¿sf] j}b]lzs /f]huf/sf] k|d'v uGtJo d'n'sx¿sf]] cfly{s j[l4b/ .
cfly{s j[l4b/
d'n's
@)!( @)@)
ckmuflg:tfg 3.9 -5.0
ax/fOg 2.0 -5.4
hfkfg 0.3 -4.8
s'j]t 0.4 -8.1
dn]l;of 4.3 -5.6
cf]dfg -0.8 -6.4
3
stf/ 0.8 -2.6
;fpbL 0.3 -4.1
c/]laof
blIf0f sf]l/of 2.0 -1.0
o'PO{ 1.7 -5.9
;|f]tM cGt/f{li6«o d'b|f sf]if
sf]le8–!( sf sf/0f g]kfnsf l5d]sL d'n'sx¿sf] cfly{s ultljlwx¿ klg cTolws k|efljt aGg k'u]
. ko{6gdf lge{/ dfNbLE;sf] cy{tGq ;g\ @)@) df #@=@ k|ltztn] v'lDrg k'Uof] . ;g\ @)@) df
ef/tsf] cfly{s j[l4b/ * k|ltztn] C0ffTds /Xof] eg] aËnfb]zsf] cly{s j[l4b/ #=* k|ltzt /
rLgsf] @=# k|ltztn] wgfTds /xg uof] .
tflnsf @=# M blIf0f Pl;ofnL b]zx¿sf] cfly{s j[l4b/ / a]/f]huf/Lsf] l:ylt
cfly{s j[l4b/
d'n's
@)!( @)@)
ckmuflg:tfg 3.9 -5.0
aËnfb]z 8.2 3.8
e'6fg 4.3 -0.8
ef/t 4.0 -8.0
dfNbLE; 7.0 -32.2
g]kfn 6.7 -1.9
kfls:tfg 1.9 -0.4
>LnÍf 2.3 -3.6
;|f]tM cGt/f{li6«o d'b|f sf]if
ljZj a}+ssf] tYofÍ cg';f/ ;g\ @)!( df ljZjsf] s'n ufx{:Yo pTkfbgdf s[lif If]qsf] of]ubfg $
k|ltzt, pBf]u If]qsf] of]ubfg @* k|ltzt, pTkfbgd"ns pBf]usf] of]ubfg !& k|ltzt tyf ;]jf
If]qsf] of]ubfg ^!=# k|ltzt /x]sf] 5 .
5d]sL d'n's ef/t / rLgsf] s'n ufx{:Yo pTkfbgsf] ;+/rgfdf ;]jf If]q / pBf]u If]qsf] of]ubfg
a9L /xg] u/]sf] 5 . ;g\ @)@) df ef/tsf] s'n ufx{:Yo pTkfbgdf s[lif, pBf]u / ;]jf If]qsf]
of]ubfg qmdzM !*=* k|ltzt, @^=( k|ltzt / %$=# k|ltzt /x]sf] 5 eg] s[lif, pBf]u / ;]jf If]qsf]
j[l4b/ qmdz M )=( k|ltzt, –(=@ k|ltzt / –*=* k|ltzt /x]sf] 5 . ;fy}, rLgsf] s'n ufx{:Yo
pTkfbgdf s[lif, pBf]u / ;]jf If]qsf] of]ubfg qmdzM &=& k|ltzt, #&=* k|ltzt / %$=% k|ltzt
/x]sf] 5 eg] s[lif, pBf]u / ;]jf If]qsf] j[l4b/ qmdzM #=) k|ltzt, @=^ k|ltzt / @=! k|ltzt /x]sf]
5.
4
tflnsf @=$ M g]kfn, ef/t / rLgsf] If]qut j[l4b/ tyf lx:;f -k|ltztdf_
ef/t rLg Gf]kfn
If]q
lx:;f j[l4b/ lx:;f j[l4b/ lx:;f j[l4b/
s[lif !*=* )=( &=& #=) 26.2 2.2
pBf]u @^=( –(=@ #&=* @=^ 13.4 -3.7
;]jf %$=# –*=* %$=% @=! 60.4 -4.0
s'n ufx{:Yo pTkfbgsf] j[l4b/ –*=) @=# $=)
;|f]t M cfly{s ;j]{If0f, ef/t @)@)÷@!
g]zgn Jo"/f] ckm :6\ofl6l:6S;, rLg @)@!
s]Gb|Lo tYofÍ ljefu
6
kl/R5]b #
s[lif If]q
3.1 s[lif pkhn] 9fs]sf] e"–If]q
cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] klxnf] ^ dlxgfdf k|d'v s[lif afnL -vfB tyf cGo afnL, t/sf/L Pjd\
kmnk"mn tyf d;nf_ n] 9fs]sf] s'n If]qkmn )=^ k|ltztn] a9]sf] 5 . ut jif{sf] ;f]xL cjlwdf o:tf]
If]qkmn !=# k|ltztn]] 36]sf] lyof] .
vfB tyf cGo afnL M ;dLIff cjlwdf vfB tyf cGo afnLn] 9fs]sf] If]qkmn )=% k|ltztn] a9]sf]]
5 . ut jif{sf] ;f]xL cjlwdf o:tf] If]qkmn !=( k|ltztn] 36]sf] lyof] . ;du| s[lif afnLsf] If]qkmndf
wfg afnLsf] If]qkmn ;a}eGbf w]/} #!=@ k|ltzt /x]sf] 5 .
7
Tfflnsf #=! M s[lif pkhn] 9fs]sf] e"–If]q
If]qkmn -x]S6/_ k|b]zut lx:;f-k|ltzt_
k|b]z t/sf/L kmnkm"n t/sf/L
vfB tyf vfB tyf kmnkm"n tyf
tyf tyf tyf
cGo afnL cGo afnL d;nf
afujfgL d;nf afujfgL
k|b]z g+= ! 8,84,572 41,222 60,858 20.9 16.7 24.6
k|b]z g+= @ 8,34,134 58,805 47,006 19.7 23.9 19.0
afudtL k|b]z 5,36,786 41,194 30,166 12.7 16.7 12.2
u08sL k|b]z 4,27,171 24,116 25,141 10.1 9.8 10.2
n'lDagL k|b]z 7,98,000 50,470 27,059 18.8 20.5 10.9
s0ff{nL k|b]z 2,72,938 13,902 18,131 6.4 5.6 7.3
;'b"/klZrd k|b]z 4,82,206 16,518 39,334 11.4 6.7 15.9
;|f]t M s[lif tyf kz'kG5L ljsf; dGqfno, s[lif 1fg s]Gb|x¿
vfB tyf cGo afnLn] 9fs]sf] If]qkmndf k|b]z g+= ! sf] lx:;f ;a}eGbf a9L @)=( k|ltzt / s0ff{nL
k|b]zsf] lx:;f ;a}eGbf sd ^=$ k|ltzt /x]sf] 5 . t/sf/L tyf afujfgLn] 9fs]sf] If]qkmndf k|b]z
g+= @ sf] lx:;f ;a}eGbf a9L @#=( k|ltzt / s0ff{nL k|b]zsf] lx:;f ;a}eGbf sd %=^ k|ltzt /x]sf]
5 . o;} u/L kmnkm"n tyf d;nf afnLn] 9fs]sf] If]qkmndf k|b]z g+= ! sf] lx:;f ;a}eGbf a9L @$=^
k|ltzt / s0ff{nL k|b]zsf] lx:;f ;a}eGbf sd &=# k|ltzt /x]sf] 5 .
3.2 s[lif pTkfbg
;dLIff cjlwdf k|d'v s[lif afnL -vfB tyf cGo afnL, t/sf/L / kmnk"mn tyf d;nf_ sf] s'n
pTkfbg @=@ k|ltztn] 36]sf] 5 . ut jif{sf] ;f]xL cjlwdf o:tf afnLsf] pTkfbg #=# k|ltztn]]
a9]sf] lyof] .
vfB tyf cGo afnL M ;dLIff cjlwdf vfB tyf cGo afnLsf] pTkfbg @=( k|ltztn] 36]sf] 5 .
;du| s[lif afnLsf] pTkfbgdf wfg afnLsf] pTkfbg ;a}eGbf a9L @&=* k|ltzt /x]sf] 5 .
10
rf6{ #=# M k|b]zut b"w, df;', c08f / df5f pTkfbg lx:;f
;|f]t M s[lif tyf kz'kG5L ljsf; dGqfno, e]6]/Lg/L c:ktfn tyf kz' ;]jf lj1 s]Gb|x¿
3.4 l;FrfO
;dLIff cjlwdf s'n l;l~rt If]qkmndf !=) k|ltztn] j[l4 ePsf] 5 . ut jif{sf] ;f]xL cjlwdf s'n
l;l~rt If]qkmn )=* k|ltztn] a9]sf] lyof] . s'n v]tL ul/Psf] e"–efudWo] %)=& k|ltzt If]qkmndf
l;FrfO ;'ljwf k'u]sf] 5 . b]zsf] s'n v]tLof]Uo If]qkmndf k|b]z g+= ! sf] lx::ff ;a}eGbf a9L @@=$
k|ltzt /x]sf] 5 eg] s0ff{nL k|b]zsf] lx::ff ;a}eGbf sd $=( k|ltzt /x]sf] 5 .
o; ;DaGwL lj:t[t ljj/0f cg';"rLsf] tflnsf $ -;du| tyf k|b]zut_ df k|:t't ul/Psf] 5 .
11
;|f]t M pmhf{, hn;|f]t tyf l;~rfO{ dGqfno, hn;|f]t tyf l;~rfO{ ljsf; l8lehg sfof{nox¿
b]zsf] s'n l;l~rt If]qkmndf k|b]z g+= @ sf] lx:;f ;a}eGbf a9L @^=& k|ltzt /x]sf] 5 eg] s0ff{nL
k|b]zsf] lx:;f ;a}eGbf sd #=$ k|ltzt /x]sf] 5 -tflnsf #=$_ .
tflnsf #=$ M l;l~rt If]qkmndf k|b]zut lx:;f
k|b]z If]qkmn lx:;f
-x]S6/df_ -k|ltztdf_
k|b]z g+= ! 3,63,802 24.2
k|b]z g+= @ 4,00,558 26.7
afudtL k|b]z 1,53,379 10.2
u08sL k|b]z 2,13,862 14.2
n'lDagL k|b]z 1,88,240 12.5
s0ff{nL k|b]z 50,728 3.4
;'b"/klZrd k|b]z 1,32,799 8.8
;|f]t M phf{, hn;|f]t tyf l;FrfO{ dGqfno, hn;|f]t
tyf l;FrfO{ ljsf; l8lehg sfof{nox¿
3.5 If]qut s[lif shf{
@)&& c;f/ d;fGtsf] t'ngfdf @)&& k'; d;fGt;Dd a}+s tyf ljQLo ;+:yfaf6 s[lifdf k|jflxt
shf{ @@=* k|ltztn] j[l4 eO{ ?=@ va{ #( ca{ ^) s/f]8 k'u]sf] 5 . ut jif{sf] ;f]xL cjlwdf o:tf]
shf{ #%=$ k|ltztn] j[l4 ePsf] lyof] . ;dLIff cjlwdf s'n s[lif shf{dWo] ;a}eGbf a9L ?=&% ca{
#! s/f]8 shf{ cGo s[lif tyf s[lifhGo ;]jf zLif{sdf k|jfx ePsf] 5 eg] ;a}eGbf sd ;'tL{ afnLdf
?=!# s/f]8 %* nfv k|jfx ePsf] 5 . s[lif If]qdf k|jflxt shf{df k|b]z g+= ! sf] c+z !^=* k|ltzt,
k|b]z g+= @ sf] c+z !$=% k|ltzt, afudtL k|b]zsf] c+z #&=& k|ltzt, u08sL k|b]zsf] c+z (=!
k|ltzt, n'lDagL k|b]zsf] c+z !%=& k|ltzt, s0ff{nL k|b]zsf] c+z !=$ k|ltzt / ;'b"/klZrd k|b]zsf]
c+z $=* k|ltzt /x]sf] 5 . o; ;DaGwL lj:t[t ljj/0f cg';"rLsf] tflnsf % -;du| tyf k|b]zut_
df k|:t't ul/Psf] 5 .
12
;|f]t M a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿
3.6 ;x'lnotk"0f{ s[lif shf{
@)&& k'; d;fGt;Dd ;x'lntk"0f{ shf{tkm{ ^) xhf/ * ;o &( C0fLnfO{ ?=! va{ #^ s/f]8 C0f
k|jfx ePsf] 5 . ;f] cjlwdf k|jflxt ;x'lnotk"0f{ shf{dWo] ;a}eGbf a9L Jofj;flos s[lif tyf
kz'kG5L Joj;fotkm{ ## xhf/ * ;o !& C0fLnfO{ ?=&^ ca{ %( s/f]8 shf{ k|jfx ePsf] 5 eg]
cGo zLif{s cGtu{t @& xhf/ ^@ C0fLsf] ?=@# ca{ && s/f]8 shf{ aSof}tf /x]sf] 5 .
tflnsf #=% M ;x'lnotk"0f{ shf{sf] ljj/0f
C0fL ;ª\Vof afFsL shf{ -?=bz nfvdf_
shf{ k|sf/ @)&^ @)&& @)&& @)&^ @)&& @)&&
c;f/ c;f/ k'; c;f/ c;f/ k';
Jofj;flos s[lif tyf kz'kG5L
shf{ 17,203 24,763 33,817 32,189.5 54,114.1 76590.6
13
sk8f pBf]u ;~rfng - 61 164 - 648.5 1,082.9
k|fljlws tyf Jofj;flos tflnd
kl/ifbaf6 dfGotf k|fKt ;b:oaf6
lnOg] tflnd - - 1 - - 0.2
14
v]tLof]Uo, ;dy/ / pj{/ e"ld 38]/L tyf cfjf;Lo k|of]hgsf nflu
u08sL k|b]z v08Ls[t ug]{ k|j[lQ a9\b} uPsf]n] pj{/ hdLg ;+/If0f ug'{ .
;LdfjtL{ If]qaf6 v'nf ¿kn] cfoft x'g] s[lif pTkfbg;Fu o; If]qsf]
s[lif pkhn] k|lt:kwf{ ug{ g;ls/x]sf] / Eff/taf6 lelqg] vfB kbfy{sf]
n'lDagL k|b]z k|efjsf/L Sjf/]G6fOg gx'g] u/]sf] cj:yfdf cfGtl/s pTkfbgsf]
k|lt:kwf{ sfod /fVg' .
3.7.2 ;Defjgf
g]kfnsf ;ft} k|b]zx¿df s[lifsf ljleGg ;Defjgfx¿ /x]sf 5g\ . ef}uf]lns / df};dL ljljwtfn] ubf{
ljleGg k|sf/sf s[lif j:t'x¿ pTkfbg ug{ ;lsg] ;Defjgf /x]sf] 5 . t'ngfTds nfesf lx;fan]
ef}uf]lns ljljwtf cg'¿k s[lif pTkfbg ug]{ xf] eg] cGt/–k|b]z s[lif pkhsf] Jofkf/ a9fpg / k|j4{g
ug{ ;Sg] y'k|} ;Defjgf 5g\ . sf]le8–!( sf sf/0f j}b]lzs /f]huf/Laf6 g]kfnLx¿ kms]{sf, u}/–s[lif
If]qx¿ dxfdf/Lsf sf/0f k|efljt ePsf / o'jfx¿sf] hg;ª\Vofdf 7'nf]] lx:;f /x]sf] ;Gbe{df
o'jfx¿nfO{ Jofj;flos 9Ëaf6 s[lifdf kl/rfng ug{ ;Sg] xf] eg] s[lif If]qsf] ljsf;sf] 7'nf]
;Defjgf /x]sf] 5 .
s[lif;Fu ;DalGwt z}lIfs hgzlQm a9\b} uPsf], k|ltJolQm cfodf ;'wf/ x'Fb} uPsf sf/0f cfGtl/s
dfu a9]sf], ;~rf/ tyf oftfoftsf ;Ghfn a9\b} uPsf], u|fdL0f If]q ;x/Ls[t x'Fb} hfg yfn]sf], ljB't\
cfk"lt{ ;xh ePsf], k|f]T;fxgd"ns sfo{qmdx¿sf sf/0f s[lif If]qtkm{ lzlIft o'jfx¿sf] cfsif{0f a9\b}
uPsf], ljQLo kx'Fr a9\b} uPsf], pRr h}ljs ljljwtf /x]sf] cflb h:tf sf/0fx¿n] ubf{ s[lif If]qsf]
cfw'lgsLs/0f / Jofj;flosLs/0f ug{ ;lsg] h:tf ;Defjgf ;a} k|b]zdf /x]sf 5g\ . o; afx]s
k|b]zut ¿kdf /x]sf ;Defjgfx¿nfO{ tflnsf #=& df lbOPsf] 5 .
tflnsf #=& M s[lif If]qsf] k|b]zut ;Defjgf
k|b]z s[lif If]qsf ;Defjgf
ljZj ahf/df cuf{lgs xl/of] lrof (Green Tea) sf] dfu cTolws /x]sf]
;Gbe{df xl/of] lrofsf] g]kfnL a|f08 :yfkgf u/L t];|f] d'n'sdf lgof{t ug{
;s]df lrof v]tLdf lj:tf/ eO{ Jofkf/ ;Gt'ngdf 6]jf k'Ug] .
k|b]z g+= !
sf]bf], kmfk/ tyf ds}sf] lk7f], hf} tyf ds}sf] ;ft'', a];f/, cn}rL,
u]8fu''8Lsf] bfn, l3p, l;:gf]sf] w'nf], skmL, t/sf/L, kmnkm""n, v;Laf]sf /
nf]sn s''v'/fh:tf cuf{lgs s[lifhGo pkhsf] lj/f6gu/, w/fg, latf{df]8
15
h:tf o; k|b]zsf 3gf hg;ª\Vof ePsf ;x/L If]qdf cTolws dfu
/x]sf]n] o; k|b]zsf] dWo kxf8L If]qnfO{ pQm pkhx¿sf] xjsf] ¿kdf
ljsf; ug{ ;lsg] .
kxf8L lhNnfx¿df pTkfbg x'g] lsjL, gf;kftL, cf?av8f, cfNrf h:tf
kmnkm"nx¿af6 pTkfbg x'g] jfOg, hfd, h'; / h]nL pBf]u :yfkgf ug{
;lsg] .
;f]n'v'Da' / Onfddf lsjL, wgs'6fdf a]n / Pef]sf8f], ef]hk'/df ;'Gtnf /
sfutL, ;+v'jf;efdf ?b|fIf, ;'g;/Ldf 8«fugk|m'6, emfkfdf ;'kf8L /
k|fs[lts /a/ cflbh:tf pRr d"No ePsf lgof{tof]Uo s[lif pkhsf]
pTkfbg a9fpg ;lsg] .
o; k|b]zsf] pRr e"–efu tyf lxdfnL e]udf k|z:t dfqfdf vs{, rf}/
tyf r/g If]q ePsfn] kz'kfng -rf}/Lkfng, e]8fkfng, a|fvfkfng_ tyf
hl8a'6L -lr/fOtf], kfFrcf}Fn], h6fd;L, kfiff0fe]b h:tf_ v]tLsf] k|j4{g ug{
;lsg] .
o; k|b]zdf /x]sf] sfFs8le§f / /fgL gfsfaf6 l5d]sL d'n'sx¿ ef/t,
aËnfb]z tyf e'6fg;Ddsf] b'/L glhs /x]sf]n] pQm b]zaf6÷df x'g] k}7f/L
tyf lgsf;Lsf] 9'jfgL nfutdf x'g] sdLn] nfut k|ltikwL{ eO{ cGt/f{li6«o
Jofkf/ ;xh x'g] .
k|b]z @ df wg'iff nufotsf lhNnfx¿ df5fkfngsf nflu ;'k/ hf]gsf]
¿kdf /x]sf]df oL If]qx¿df yk ;x'lnot a9fO{ pTkfbg a9fpg ;lsg] .
o'jf ju{nfO{ df5fkfngtkm{ cfslif{t u/L d'n'snfO{ df5fdf cfTdlge{/
k|b]z g+= @ t'Nofpg'sf ;fy} df5f lgof{t ug{ ;lsg] .
o; k|b]zdf pj{/ tyf ;dy/ e"ld /x]sf]n] kz'kfng, df5fkfng, t/sf/L
tyf kmnkm"n v]tL, vfBfGg afnLsf] pTkfbg a9fO{ d'n'ssf] s'n ufx{:y
pTkfbgdf of]ubfg lbg ;lsg] .
o; k|b]zsf wflbª, eQmk'/, sfe|] tyf g'jfsf]6nfO{ t/sf/L ks]6 If]qsf]
¿kdf ljsf; ug{ ;lsg] .
afudtL k|b]z o; k|b]zdf ;+3Lo /fhwfgL, ag]kf, w'lnv]nh:tf pRr hg;ª\Vof ePsf
;x/x¿ ePsf]n] t/sf/L, kmnkm"n, df5f, df;' nufot j:t'sf] Jofj;flos
s[lif tyf ahf/sf] ;Defjgf /x]sf] .
dgfª / d':tfª lhNnfdf Jofj;flos :ofp v]tL tyf cGo kxf8L
lhNnfx¿ sf:sL, :ofª\hf, uf]/vf, afUn'ª / kj{tdf Jofj;flos ;'Gtnf
v]tLsf] pRr ;Defjgf /x]sf] .
k|b]zdf /x]sf tfn tn}of tyf gbL gfnfx¿af6 s'nf]÷gx/df cfwfl/t
cfw'lgs l;FrfO{ ;'ljwf pknJw u/fpg ;lsg] kof{Kt ;+efjgf /x]sf] .
u08sL k|b]z
pRr kxf8L If]qx¿df e]8f, Rofª\u|f / rf}+/Lkfng Joj;fo k|j4{g ug{
;lsg] . o:tf If]qdf kz'kfng Joj;fo k|j4{g ePdf pmg, b"w, 5'kL{ /
df;'sf] pTkfbg;d]t j[l4 x'g] b]lvG5 . cGo lhNnfx¿df Jofj;flos
afv|fkfng, ufO{÷e}+;Lkfngsf] ;+efjgf /x]sf] 5 .
o; k|b]z cGtu{t dgfª / d':tfªafx]ssf kxf8L If]qsf] e"–agf]6 ;'ud
16
k|s[ltsf] ePsf] tyf l;FrfO{ ;'ljwf k'¥ofpg ;lsg] ;dy/ -a]+zL_ hdLgx¿
k|z:t dfqfdf /x]sf]n] Jofj;flos t/sf/L v]tL tyf vfBfGg afnLsf]
pTkfbgk|j4{g ug{ ;s]df Jofj;flos s[lif tyf ahf/sf] pRr ;Defjgf
/x]sf] .
k|b]zsf] kxf8L / pRr lxdfnL If]qdf hl8a'6Lx¿sf] Jofj;flos v]tL ug{
;lsg] pRr ;Defjgf /x]sf] .
o; k|b]zdf kxf8L tyf t/fO{ e"–efudf clwsf+z s[lif pkhsf] pTkfbgsf]
nflu df};dL ljljwtf /x]sf]n] cGgafnL, kmnkm"n, t/sf/L ;fy} hl8a'6L
n'lDagL k|b]z v]tL ug{ pko'Qm /x]sf] .
o; k|b]zsf ;a} kflnsfx¿ ;8s oftfoftsf] kx'Frdf /x]sfn] s[lif
pkhx¿ ;lhn} ahf/;Dd k'¥ofpg ;lsg] cj:yf /x]sf] .
s0ff{nL k|b]z k|fËfl/s s[lifsf] nflu clt pko'Qm If]q ePsf] x'Fbf o;sf]
ljsf; tyf k|j4{gsf nflu cWoog, cg';Gwfg tyf ;/f]sf/jfnf
lgsfox¿;Fu ;dGjo u/L k|fËfl/s s[lifsf] lj:tf/ ug{ ;lsg] .
o; k|b]zdf s0ff{nL, e]/L nufotsf 7"nf gbLx¿, vx/] vf]nf, d"n
kf]v/Lh:tf kfgLsf 7'nf–7'nf ;|f]tx¿ pknAw ePsf]n] cfw'lgs
s0ff{nL k|b]z
k|ljlwdfkm{t l;FrfO{ ;'ljwfsf] lj:tf/ ug{ ;lsg] ;Defjgf /x]sf] .
o; k|b]zaf6 ef/t tyf cGo j}b]lzs d'n'sx¿df /f]huf/Lsf nflu hfg]
;ª\Vof pRr /x]sf]n] To:tf >ldsx¿nfO{ Jofj;flos s[lif,
pwdzLntfh:tf If]qdf vkt u/fpb} :jb]zd} /f]huf/L pknAw u/fpg]
;Defjgf /x]sf] .
hg;ª\Vofsf] cg'kftdf shf{ nufgL Go"g /x]sfn]] shf{ kl/rfng j[l4 u/L
cfly{s ultljlw a9fpg / /f]huf/Lsf cj;/x¿ l;h{gf ug{ ;lsg] .
bfr'{nf, aemfª / afh'/f lhNnfsf :ofp pTkfbs ls;fgx¿sf] pTkflbt
:ofpsf] ahf/Ls/0f tyf n3' k|zf]wg s]Gb| :yfkgfdfkm{t :ofp pTkfbgdf
k|f]T;flxt ls;fgsf] cfocfh{g a9fpg ;lsg] .
;'b"/klZrd k|b]z
o; k|b]zdf kfOg] pRr d"Nosf hl8a'6Lx¿sf] k|zf]wgsf nflu ;fj{hlgs
lghL ;fem]bf/L df]]8]ndf hl8a'6L k|zf]wg s]Gb| :yfkgfdfkm{t /fh:j j[l4
tyf hgtfsf] hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg ;lsg] .
o; k|b]zdf /}yfg] k|hftL xfn nf]kf]Gd'v hf]/fonL af:dtLsf] ;+/If0f u/L
pRr d"Nodf lgof{t ug{ ;Sg] ;Defjgf /x]sf] .
17
kl/R5]b $
pBf]u If]q
4.1 k|b]z cg';f/ pBf]usf] ljj/0f
b]ze/ 3/]n', ;fgf, demf}nf / 7'nf u/L * xhf/ $ ;o ^& pBf]ux¿ pBf]u ljefudf btf{ /x]sf 5g
. pBf]u ljefusf]] tYofÍ cg';f/ afudtL k|b]zdf ;a}eGbf a9L % xhf/ ^ ;o #! pBf]u btf{ ePsf
5g\ eg] s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf sd #* pBf]u btf{ ePsf 5g\ .
Tflnsf $=! M pBf]u ljefudf btf{ ePsf pBf]usf] ljj/0f
s'n k"FhL
pBf]usf] s'n l:y/ k"FhL Rffn' k"FhL -?
-? /f]huf/L
;ª\Vof -? ca{df_ ca{df_
k|b]z ca{df_
k|b]z g+= ! 812 525.4 494.5 31.0 82473
k|b]z g+= @ 574 124.6 91.2 33.9 58848
afudtL 5631 841.6 742.2 99.5 376912
u08sL 790 494.0 468.1 25.9 47853
n'lDagL 500 155.3 127.6 27.7 51040
s0ff{nL 38 110.4 108.6 1.8 2405
;'b"/klZrd 122 39.3 35.9 3.4 10500
hDdf 8467 2290.6 2068.0 223.2 630031
;|f]t M pBf]u ljefu
s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] u/]sf] cfly{s u0fgf @)&% cg';f/ b]ze/ ( nfv @# xhf/ # ;o %^
k|lti7fg ;~rfngdf /x]sf 5g\ . afudtL k|b]zdf ;a}eGbf a9L @ nfv *@ xhf/ ( ;o @) k|lti7fg
-#)=^ k|ltzt_ /x]sf 5g\ eg] s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf sd $@ xhf/ * ;o & k|lti7fg -$=^
k|ltzt_ /x]sf 5g\ .
Tflnsf $=@ M b]ze/ ;~rfngdf /x]sf] cf}Bf]lus k|lti7fgsf] ljj/0f
k|b]z ;ª\Vof k|ltzt
k|b]z g+= ! 1,68,518 18.3
k|b]z g+= @ 1,17,670 12.7
afudtL 2,82,920 30.6
u08sL 1,00,684 10.9
n'lDagL 1,47,789 16.0
s0ff{nL 42,807 4.6
;'b'/klZrd 62,968 6.8
hDdf 9,23,356 100
;|f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu
4.2 pBf]usf] Ifdtf pkof]u / pTkfbg
;dLIff cjlwdf ;j]{If0fdf ;d]l6Psf !%$ pBf]usf]] cf};t Ifdtf pkof]u %)=& k|ltzt /x]sf] 5 .
;j]{If0fdf ;d]l6Psf pBf]udWo] s+lqm6 pBf]un] ;a}eGbf a9L **=& k|ltzt Ifdtf pkof]u u/]sf]
b]lvPsf]] 5 . o; ;DaGwL lj:t[t ljj/0f cg';"rLsf] tflnsf ^ -;du| tyf k|b]zut_ df k|:t't
ul/Psf] 5 .
cWoogn] ;d]6]sf pBf]udWo] jg:ktL £o" tyf t]n, ux'Fsf] lk7f], kz'bfgf, la:s'6, rfprfp, k|zf]lwt
lrof, wfuf], cf}ifwL, ;fa'g, /ª, s+lqm6, kmnfdsf] 58 tyf kftf, hL=cfO{= tf/, 3/]n' wft'sf ;fdfg
18
cfNd'lgod / 6fo/ tyf 6\o"jsf] Ifdtf pkof]u a9]sf] 5 eg] rfdn, lrgL, dlb/f, lao/, xNsf k]o
kbfy{, l;Gy]l6s sk8f, klZdgf, ufd]{06, k|zf]lwt 5fnf, sfuh, /f]lhg, Knfli6ssf ;fdfg, hL=cfO{=
kfOk / lah'nLsf tf/ / s]a'nsf] Ifdtf pkof]u 36]sf]] 5 .
Tfflnsf $=# M k|b]zut Ifdtf pkof]u -k|ltzt_
ut cjlwsf] Ifdtf ;dLIff cjlwsf] Ifdtf
k|b]z
pkof]u pkof]u
k|b]z g+= ! 44.63 50.79
k|b]z g+= @ 39.38 44.85
afudtL k|b]z 40.18 48.91
u08sL k|b]z 52.94 60.67
n'lDagL k|b]z 43.58 50.66
;'b"/klZrd k|b]z 39.12 48.03
;du| 40.0 50.7
;|f]t M ;j{]If0fdf ;d]l6Psf pBf]ux¿
u08sL k|b]zsf pBf]ux¿sf] Ifdtf pkof]u ;a}eGbf a9L] ^)=& k|ltzt /x]sf] 5 eg] ;'b"/klZrd
k|b]zdf ;~rflnt pBf]ux¿sf] Ifdtf pkof]u ;a}eGbf sd $*=) k|ltzt /x]sf] 5 -rf6{ $=!_ .
s0ff{nL k|b]zsf p3f]ux¿ gd"gf 5gf}6df gk/]sf] xF'bf o; cWoogdf ;dfj]z ePsf] 5}g . sf]le8–!(
sf] dxfdf/Lsf] afah'b klg pBf]usf] Ifdtf pkof]u ut jif{sf] t'ngfdf s]xL a9]sf] b]lvG5 . t/,
;du|df pBf]usf] Ifdtf pkof]u sd g} /x]sf] 5 .
19
4.3 If]qut cf}Bf]lus shf{
@)&& c;f/ d;fGtsf] t'ngfdf @)&& k'; d;fGtdf a}+s tyf ljQLo ;+:yfn] cf}Bf]]lus If]qdf k||jfx
u/]sf] shf{ &=# k|ltztn] j[l4 eO{ ?=!@ va{{ * ca{ * s/f]8 k'u]sf] 5 . ut jif{sf] ;f]xL cjlwdf
o:tf] shf{ @#=@ k|ltztn] a9]sf] lyof] . s'n shf{dWo] cf}Bf]lus If]qdf k|jflxt shf{sf] c+z ##=!
k|ltzt /x]sf] 5 .
cf}Bf]lus shf{dWo] vfgL ;DaGwL pBf]udf )=^ k|ltzt, s[lif, jg tyf k]o kbfy{ ;DaGwL pBf]udf
!^=@ k|ltzt, u}/–vfB j:t' pTkfbg ;DaGwL pBf]udf ##=% k|ltzt, lgdf{0f ;DaGwL pBf]udf #)=^
k|ltzt, ljB't\ Uof; tyf kfgL ;DaGwL pBf]udf !$=& k|ltzt / wft'sf pTkfbg, d]l;g/L tyf
O{n]S6«f]lgs ;DaGwL pBf]udf $=$ k|ltzt shf{ k|jfx ePsf] 5 .
22
kl/R5]b %
;]jf If]q
cw{–jflif{s cfly{s ultljlw cWoogdf ;]jf If]qleq ko{6g, ;fj{hlgs lgdf{0f tyf l/on:6]6 ;DaGwL
sf/f]af/, ljQLo ;]jf / oftfoft ;]jfx¿ ;d]l6Psf] 5 . sf]le8–!( dxfdf/Lsf sf/0f ;du| ;]jf If]qdf
gsf/fTds c;/ k/]sf] 5 . ko{6g / ;fj{hlgs oftfoft If]q ;a}eGbf a9L k|efljt ePsf] 5 eg] 3/hUuf,
ljQLo ;]jf nufotsf If]qx¿df t'ngfTds ¿kdf sf]le8–!( sf] k|efj sd k/]sf] 5 .
5.1 ko{6g
sf]le8–!( dxfdf/Lsf sf/0f ko{6s cfudg ;ª\Vof ut cjlwsf] t'ngfdf (&=* k|ltztn] 36]sf] 5
. ;dLIff cjlwdf ko{6ssf] cfudg ;ª\Vof !# xhf/ ^ ;o ( /x]sf] 5 . ko{6s:t/Lo xf]6n tyf
nhsf] ;ª\Vof (=) k|ltztn] 36L @ xhf/ % ;o !* / z}of ;ª\Vof &=# k|ltztn] 36L &$ xhf/ %
;o *$ sfod ePsf] 5 . o; ;DaGwL lj:t[t ljj/0f cg';"rLsf] tflnsf ( -;du| tyf k|b]zut_ df
k|:t't ul/Psf] 5 .
23
Tfflnsf %=! M ;fj{hlgs lgdf{0f tyf l/on:6]6
3/hUuf /lhi6«]zg 3/÷ejg :yfoL 3/hUuf /lhi6«]zg
k|b]z
;ª\Vof gS;f kf; ;ª\Vof /fh:j -?= bz nfvdf_
k|b]z g+= ! 79,956 3,349 1,632.90
k|b]z g+= @ 99,151 1,860 1,412.52
afudtL k|b]z 84,951 13,196 7,314.51
u08sL k|b]z 23,321 2,295 964.69
n'lDagL k|b]z 70,112 4,078 3,063.06
s0ff{nL k|b]z 15,720 699 240.25
;'b"/klZrd k|b]z 18,444 1,181 471.67
hDdf 3,91,655 26,658 15,099.60
;|f]t M e"dL Joj:yf tyf clen]v ljefu, gu/kflnsfx¿
;dLIff cjlwdf k|b]z g+= @ df ;a}eGbf a9L ((,!%! / s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf sd !%,&@)
3/hUuf lsga]r -/lhi6«];g ;ª\Vof_ sf/f]af/ ePsf] 5 . o;}u/L, ;dLIff cjlwdf afudtL k|b]zdf
;a}eGbf a9L !#,!(^ / s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf sd ^(( j6f 3/÷ejg :yfoL gS;fkf; ePsf] 5 .
-tflnsf %=!_
24
a9]sf] 5 . To;}u/L, afudtL k|b]zdf 3/hUuf /lhi6«]zgaf6 k|fKt x'g] /fh:j 36]sf]] 5 eg] cGo
k|b]zdf o:tf] /fhZj a9]sf] 5 . 3/÷ejg :yfoL gS;fkf; ;ª\Vof s0ff{nL / ;'b"/klZrd k|b]zdf
a9]sf] 5 eg] cGo k|b]zdf 36]sf] 5 . o; ;DaGwL lj:t[t ljj/0f cg';"rLsf] tflnsf !) -;du| tyf
k|b]zut_ df k|:t't ul/Psf] 5 .
5.3 ljQLo ;]jf
@)&& k'; d;fGt;Dd jfl0fHo a}+ssf $,^!#, ljsf; a}+ssf !,)$*, ljQ sDkgLsf @%$ tyf
n3'ljQ ljQLo ;+:yfsf $,@&@ u/L hDdf !),!*& zfvf ;~rfngdf /x]sf 5g\ . o;dWo] afudtL
k|b]zdf ;a}eGbf a9L @,^$) tyf s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf sd #(( zfvf ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
ljQLo ;]jf ;DaGwL lj:t[t ljj/0f cg';"rLsf] tflnsf !! df k|:t't ul/Psf] 5 .
25
;|f]t M a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿
@)&& c;f/ d;fGtsf] t'ngfdf a}+s tyf ljQLo ;+:yfn] k|jfx u/]sf] shf{ @)&& k'; d;fGtdf !@=#
k|ltztn] j[l4 eO{ ?=#^ va{ %$ ca{ ^) s/f]8 k'u]sf] 5 . cl3Nnf] jif{ o:tf] shf{ !#=@ k|ltztn]
j[l4 ePsf] lyof] . @)&& k'; d;fGtdf shf{ lgIf]k cg'kft *%=# k|ltzt /x]sf] 5 . @)&& c;f/
d;fGtdf o:tf] cg'kft *#=) k|ltzt /x]sf] lyof] . shf{ lgIf]k cg'kft k|b]z g+= @ df ;a}eGbf a9L
!$!=^ k|ltzt / afUdtL k|b]zdf ;a}eGbf sd &!=% k|ltzt /x]sf] 5 -rf6{ %=%_ .
27
;|f]t M a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿
5.5 oftfoft
;dLIff cjlwdf cWoog If]qdf btf{ ePsf s'n ;jf/L ;fwgsf] ;ª\Vof cl3Nnf] jif{sf] ;f]xL cjlwsf]
t'ngfdf ^=@ k|ltztn] j[l4 eO{ $@ nfv #) xhf/ #$ k'u]sf] 5 . o;dWo] df]6/;fOsn ;ª\Vof &=!
k|ltzt tyf cGo ;jf/L ;fwg #=! k|ltztn] j[l4 ePsf] 5 . o; ;DaGwL lj:t[t ljj/0f cg';"rLsf]
tflnsf !( -;du| tyf k|b]zut_ df k|:t't ul/Psf] 5 .
k|b]zut ¿kdf t'ngf ubf{ @)&& k'; d;fGt;Dddf afudtL k|b]zdf ;a}eGbf a9L !$ nfv ^$
xhf/ * ;o #! ;jf/L btf{ ePsf 5g\ eg] s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf sd % xhf/ $ ;o @& ;jf/L
btf{ ePsf 5g\ . -tflnsf %=#_
tflnsf %=# M ;jf/L ;fwg btf{sf] k|b]zut ljj/0f
k|b]z oftfoftsf ;fwgsf] s'n ;ª\Vof lx:;f -k|ltzt_
k|b]z g+= ! 6,52,186 15.4
k|b]z g+= @ 10,28,843 24.3
afudtL k|b]z 14,64,831 34.6
u08sL k|b]z 11,607 0.3
n'lDagL k|b]z 9,30,678 22.0
s0ff{nL k|b]z 5,427 0.1
;'b"/klZrd k|b]z 1,36,462 3.2
hDdf 42,30,034 100.0
;|f]t M oftfoft Joj:yf sfof{nox¿
28
5.6 ;x'lnotk"0f{ shf{
@)&& k'; d;fGt;Dddf ^) xhf/ * ;o &( C0fLnfO{ ;x'lnotk"0f{ shf{ k|jfx eO{ ?=!)) ca{ #&
s/f]8 aSof}tf /x]sf] 5 . s'n ;x'lnotk"0f{ shf{df k|b]z g+= ! sf] c+z !^=( k|ltzt, k|b]z g+= @ sf]
c+z *=^ k|ltzt, afudtL k|b]zsf] c+z #*=( k|ltzt, u08sL k|b]zsf] c+z !$=@ k|ltzt, n'lDagL
k|b]zsf] c+z !%=$ k|ltzt, s0ff{nL k|b]zsf] c+z !=@ k|ltzt / ;'b"/klZrd k|b]zsf] c+z $=* k|ltzt
/x]sf] 5 . -rf6{ %=&_
29
;|f]t M a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿
5.8 k'g/shf{
@)&& k';d;fGtdf o; a}+saf6 ;x'lnot b/df k|bfg ul/g] k'g/shf{ ?=^( ca{ (^ s/f]8 nufgLdf
/x]sf] 5 . s'n k'g/shf{ pkof]udf afudtL k|b]zsf] c+z ;a}eGbf a9L %*=( k|ltzt /x]sf] 5 eg]
s0ff{nL k|b]zdf !=& k|ltzt k'g/shf{ k|jfx ePsf] 5 . -rf6{ %=(_
31
kl/R5]b ^
k"jf{wf/ If]q
6.1 k"jf{wf/ l:ylt
k"jf{wf/ l:ylt cGtu{t ;dLIff cjlwdf k|d'v k"jf{wf/sf] cj:yf / o;;Fu ;DalGwt cfof]hgfx¿sf]
k|ult l:yltaf/] ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
;8s
@)&& kmfu'g;Dddf ;+3Lo ;/sf/af6 d'n'se/ /0fgLlts / :yfgLo ;8s ;~hfn u/L sfnf]kq]
;8s !% xhf/ ( ;o &$ lsnf]ld6/, u|fe]n * xhf/ % ;o *@ lsnf]ld6/ / sRrL ;8s * xhf/
( ;o &@ lsnf]ld6/ u/L s'ndf ## xhf/ % ;o @* lsnf]ld6/ ;8s lgdf{0f ePsf] 5 . cfly{s jif{
@)&&÷&* sf] cf7 dlxgfdf ;+3Lo ;/sf/af6 @*$ lsnf]ld6/ sRrL, %)$ lsnf]ld6/ u|fe]n /
%%) lsnf]ld6/ sfnf]kq] u/L ! xhf/ # ;o #* lsnf]ld6/ ;8s lgdf{0f ePsf] 5 .
@)&& kmfu'g;Dddf k|b]lzs tyf :yfgLo :t/af6 sRrL, u|fe]n / sfnf]kq] u/L hDdf ^# xhf/ %
;o && lsnf]ld6/ ;8s lgdf{0f ePsf] 5 . lgdf{0f ePsf ;8sdWo] afudtL k|b]zdf ;a}eGbf a9L
@$=& k|ltzt / s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf sd %=! k|ltzt /x]sf] 5 .
cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] k|yd ^ dlxgf;Dddf k'iknfn dWokxf8L nf]sdfu{ !*&( dWo] (!$
ls=dL= ;8s sfnf]kq]df :t/f]Gglt ePsf] 5 . pQm nf]sdfu{sf] s'n !@( k'ndWo] *$ k'nsf] lgdf{0f
;DkGg ePsf] 5 . x'nfsL /fhdfu{ cfof]hgfsf] !&(@ ls=dL= dWo] %!@ ls=dL= ;8s sfnf]kq] / @!(
k'n dWo] (% k'nsf] lgdf{0f ;DkGg ePsf] 5 . uN5L–lqz'nL–d}n'Ë–:ofk|'mj];L–/;'jfu9L ;8s
cfof]hgfsf] *@ ls=ld= dWo] @! ls=ld= sfnf]kq] ePsf] 5 .
ljdfg:yn
g]kfndf p8fg eg]{ cGt/f{li6«o jfo';]jfsf] ;ª\Vof @& /x]sf] 5 . ;a} df};ddf ;~rfngdf /xg]
ljdfg:ynsf] ;ª\Vof #& /x]sf] 5 . Ps cfGtl/s / tLg cGt/f{li6«o ljdfg:yn lgdf{0ffwLg cj:yfdf
/x]sf 5g\ .
;dLIff cjlw;Dddf uf}tda'4 cGt/f{li6«o ljdfg:yn lgdf{0f cfof]hgfsf] () k|ltzt lgdf{0f sfo{
;DkGg ePsf] 5 . To;}u/L, kf]v/f If]qLo cGt/f{li6«o ljdfg:yn lgdf{0f cfof]hgfsf] ^@ k|ltzt
lgdf{0fsfo{ ;DkGg ePsf] 5 .
;'?Ëdfu{
sf7df08f}sf] yfgsf]6 bxrf]sb]lv–l;:g]vf]nf;Dd @=% lsnf]ld6/sf] nDafO{ ePsf] ;'?ªdfu{ lgdf{0fsf]
qmddf /x]sf] 5 . xfn pQm ;'?ªdfu{ vGg] sfdn] ult lnPsf] 5 . o; ;'?ªdfu{sf] !* k|ltzt sfd
;DdGg ePsf] 5 .
/]ndfu{
;dLIff cjlwdf hogu/÷hgsk'/–alb{jf; &) ls=ld /]ndfu{ dWo] cfly{s jif{ @)&^÷&& sf]
kmfu'g;Dddf %^ lsnf]ld6/ /]ndfu{sf] lgdf{0f ;DkGg ePsf] 5 .
32
hnljB't\
;dLIff cjlwdf cfGtl/s ljB't\ hl8t Ifdtf ! xhf/ $ ;o )! d]ufjf6af6 ! xhf/ $ ;o %*
d]ufjf6 k'u]sf] 5 eg] k|ltJolQm ljB't\ vkt @ ;o ^) lsnf]jf6 306f k'u]sf] 5 . (# k|ltzt
hg;ª\Vofdf ljB't\ kx'Fr k'u]sf] 5 . k|ltJolQm ljB't\ vkt @^) o'lg6 k'u]sf] 5 . l5d]sL d'n'sx¿df
k|ltJolQm ljB't\ vkt pRr /x]sf]n] g]kfnn] ;d]t pBf]u, k"jf{wf/ tyf 3/of;L k|of]udf ljB't\ vkt
a9fO{ k|ltJolQm ljB't\ vkt a9fpg' kg]{ cfjZostf /x]sf] 5 .
cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] k|yd ^ dlxgf;Dddf dflyNnf] tfdfsf]zL hnljB't\ cfof]hgfsf] x]8jS;{sf
;a} ;+/rgf lgdf{0f ;DkGg eO{ l/he{jfo/sf] k/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . $& ls=ld= nfdf] @@) s]=le=
k|;f/0f nfOg lgdf{0f sfo{ ;DkGg ePsf] 5 . c?0f t];|f] hnljB't\ kl/of]hgfsf] -()) d]ufjf6_
ef}lts k|ult $) k|ltzt / ljQLo k|ult @^=& k|ltzt /x]sf] 5 .
k|;f/0f nfOg
cfly{s jif{ @)&^÷&& ;Dddf ^^ s]=le= Ifdtfsf] %!$ lsnf]ld6/, !#@ s]=le= Ifdtfsf] #,!$#
lsnf]ld6/ / @@) s]=le= Ifdtfsf] @%% lsnf]ld6/ u/L #,(() lsnf]ld6/ k|;f/0f nfOg lgdf{0f ePsf]
5.
tflnsf ^=! M k|;f/0f nfOgsf] ljj/0f
;ls{6 -ls=ld=_ yk
qm=;+ cfly{s jif{ ^^ !#@ hDdf k|;f/0f
@@) s]=le $)) s]=le nfOg
s]=le= s]=le=
1 2071/072 494 2130 - - 2624
2 2072/073 494 2417 - - 2911 287
3 2073/074 494 2596 75 78 3243 332
4 2074/075 514 2717 75 78 3384 141
5 2075/076 514 3143 255 78 3989.50 606
6 2076/77 514 3143 255 78 3990 0.00
;|f]t M g]kfn ljB't\ k|flws/0f
sfa]nL sl/8f]/ 6«fG;ld;g nfOg lgdf{0f sfo{ cGtu{t !#@ s]=EfL= k|;f/0f nfOg cfof]hgfsf] sfo{
;DkGg ePsf] 5 . sf]zL sl/8f]/sf] @@) s]= eL= k|;f/0f nfOg cGtu{t #@^ j6f 6fj/dWo] #@@ j6f
6fj/ lgdf{0f ;DkGg ePsf 5g\ .
;f]n' sl/8f]/ cGtu{t kg]{ !#@ s]=EfL= k|;f/0f nfOg cfof]hgfsf] sfo{;Dkfbg clGtd r/0fdf /x]sf] 5
. o;sf] ef}lts k|ult (*=! k|ltzt Pjd\ ljQLo k|ult *@ k|ltzt / #)@ j6f 6fj/dWo] @(@ j6f
6fj/ lgdf{0f ;DkGg ePsf] 5 . To:t}, () ls=dL= 6«fG;ld;g nfOgdWo] &) ls=dL= nfOg lgdf{0f
;DkGg ePsf] 5 .
l;FrfO{
@)&& k'if dlxgf;Dddf l;S6f ll;FrfO{ cfof]hgfsf] afFw lgdf{0f, klZrd d"n gx/ $% ls=ld=, k"jL{
d"n gx/sf] %) k|ltzt sfo{ ;DkGg eO{ sl/a & xhf/ x]S6/ hldgdf l;FrfO{ ;'ljwf pknAw ePsf]
33
5 . /fgL hd/f s'nl/of l;FrfO{ cfof]hgfsf] Og6]s, d"n gx/, lkm8/ gx/, l;6lnª j]lzg / kfj/
xfp;sf] sl/a () k|ltzt sfo{ ;DkGg ePsf] 5 . e]/L aaO{ 8fOe;{g ax'–p2]ZoLo cfof]hgfsf]
;'?ª lgdf{0f eO{ k|of]uzfnf tyf qm;/ AoflrË KnfG6 :yfkgf ePsf] 5 .
/fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx¿
tflnsf ^=@ n] ;dLIff cfjlwdf /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx¿sf] l:ylt k|:t't u/]sf] 5 . /fli6«o
uf}/jsf s]xL cfof]hgfx¿ nfdf] ;do;Dd ;DkGg x'g g;s]sf] cj:yf 5 . ;dLIff cjlwdf klg w]/}
h;f] /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx¿sf] k|ult klg ;Gtf]ifhgs /x]sf] 5}g .
tflnsf ^=@ M– /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfsf] ljj/0f
@)&&
cfof]hgfsf] ;'? ;DkGg nfut ?=
qm=;+= cjl:ylt nIo k';;Ddsf]
gfd ldlt x'g] ldlt -;+zf]lwt_
vr{ k|ltzt
1. l;S6f ll;FrfO{ n'lDagL k|b]z @)%(÷ $@,&^^ @)*$÷ @% ca{ @ 22.44
cfof]hgf ^) x]S6/ *% s/f]8
2. aaO{ ll;FrfO{ n'lDagL k|b]z @)$%÷ #^,))) @)&(÷ !* ca{ 18.65
cfof]hgf $^ x]S6/ *)
3. /fgL hd/f ;'b"/klZrd @)^*÷ #*,#)) @)*)÷ @& ca{
s'nl/of k|b]z ^( x]S6/ *! &) s/f]8 34.41
cfof]hgf
4. ;'gsf]zL afudtL k|b]z @)&#÷ !@@,))) @)*)÷ $^ ca{
dl/g / k|b]z g+= @ &$ x]S6/, *! !( s/f]8 2.07
8fOe;{g @*=^
cfof]hgf d]ufjf6
5. dxfsfnL ;'b"/klZrd @)^#÷ ##,%@) @)*)÷ #% ca{
l;FrfO{ k|b]z ^$ x]S6/ *! 61.49
cfof]hgf
6. e]/L aaO{ s0ff{nL k|b]z, @)^*÷ %!,))) @)&(÷ ## ca{
8fOe;{g n'lDagL k|b]z ^( x]S6/, $^=* *) !( s/f]8 9.27
ax'p2]ZoLo d]ufjf6
cfof]hgf
7. dflyNnf] afudtL k|b]z @)^&÷ $%^ @)&&÷& %@ ca{ *
tfdfsf]zL ^* d]ufjf6 * s/f]8 212.00*
hnljB't\
cfof]hgf
8. a'9L u08sL u08sL k|b]z @)^(÷ !@)) @)*#÷ @ va{ ^)
hnljB't\ &) d]ufjf6 *$ ca{ 13.55
cfof]hgf
9. ljB't\ k|zf/0f afudtL k|b]z, tof/L $)) s]=le= cd]l/sL
cfof]hgf n'lDagL k|b]z r/0fdf @*( ls=ld= 8n/ %@
/x]sf] cfGtl/s s/f]8 7.16
@# ls=ld=
cGt/b]zLo
10. klZrd ;]tL ;'b"/klZrd !@)) -
hnljB't\ k|b]z d]ufjf6
34
cfof]hgf
11. uf}td a'4 n'lDagL k|b]z @)&@÷ #)))×^) @)&&÷& ^ ca{ *@
cGt/fli6«o &# Psn wfjg * s/f]8 63.07
ljdfg:yn dfu{
12. kf]v/f If]qLo u08sL k|b]z @)^* @%))×$% @)&(÷ @@ ca{
cGt/fli6«o Psn wfjg *) 47.07
ljdfg:yn dfu{
13. lghu9 k|b]z g++ @ @)&!÷ #^))×$% @)*%÷ ! va{ @)
cGt/fli6«o &@ Psn wfjg *^ ca{ 10.00
ljdfg:yn dfu{
14. /]Nj] tyf d]6«f] k|b]z g++ @ @)^%÷ &) ls=ld=÷ &) ca{
ljsf; ^^ !#!&=$ ^! s/f]8 20.15
cfof]hgf ls=ld=
15. x'nfsL k|b]z g++ !, @)^^÷ !&(@=$@ @)&(÷ ^% ca{
/fhdfu{ k|b]z g++ @, ^& ls=ld= *) @) s/f]8
afudtL,
u08sL, 47.66
n'lDagL /
;'b"/klZrd
k|b]z
16. k'iknfn - k|b]z g++ !, @)^$÷ !*&( @)&(÷ ! va{ !
dWo–kxf8L_ afudtL, ^% ls=ld= *) ca{ %)
nf]sdfu{ u08sL, s/f]8
n'lDagL, 21.37
s0ff{nL /
;'b"/klZrd
k|b]z
17. pQ/ blIf0f - k|b]z g++ ! @)^%÷ !^@ ls=ld= @)*)÷ !^ ca{
sf]zL_ ^^ *! @) s/f]8 8.65
nf]sdfu{
18. pQ/ blIf0f - u08sL k|b]z @)^^÷ $#! ls=ld= @)*)÷ @& ca{
sfnLu08sL_ ^& *! 4.12
nf]sdfu{
19. pQ/ blIf0f - s0ff{nL k|b]z,
@)^$÷ @*$ @)&(÷ $ ca{ !)
s0ff{nL_ n'lDagL k|b]z^% ls=ld=÷ *) s/f]8 6.52
nf]sdfu{ !$% ls=ld=
20. sf7df8f}+ k|b]z g++ @, @)&$÷ &@=% @)*)÷
@ va{ !#
t/fO{–dw]; afudtL k|b]z &% ls=ld= *! ca{ (% 13.84
b|'t dfu{ s/f]8
21. d]nDrL afudtL k|b]z @)%% %! s/f]8 @)&&÷& #! ca{
vfg]kfgL ln6/ * -k|yd #^ s/f]8 10.65
cfof]hgf r/0f_
22. kz'ktL If]q afudtL k|b]z @)%&÷ @*^=^ @)&*÷ ! ca{ @& 15.00
ljsf; sf]if %* x]S6/ &( s/f]8
23. n'lDagL If]q n'lDagL k|b]z ;g\ !!%% ljufx @)&*÷ & ca{ %) 55.38
ljsf; sf]if !(&* &( s/f]8
24. /fi6«klt r'/] k|b]z g++ !, @)&!÷ t/fO{ @)(#÷( !) ca{ 9.62
35
;+/If0f k|b]z g++ @, &@ dw]zsf #& $ @@ s/f]8
sfo{qmd afudtL, lhNnf
u08sL,
n'lDagL,
s0ff{nL /
;'b"/klZrd
k|b]z
* cfof]hgfsf] nflu ?=! ca{ ljlgof]hg ul/Psf]df cGo ljQLo ;+:yfaf6 lnOPsf] cfGtl/s C0faf6
;d]t u/L ?=@ ca{ !@ s/f]8 vr{ ePsf]
;|f]t M cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] ah]6sf] cw{–jflif{s ;dLIff k|ltj]bg, /fli6«o of]hgf cfof]u
36
kl/R5]b &
afXo If]q / /f]huf/L
7.1 j}b]lzs Jofkf/
cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] ^ dlxgfdf s'n j:t' lgof{t ^=! k|ltztn] j[l4 eO{ ?=^) ca{ *) s/f]8
k'u]sf] 5 . cl3Nnf] jif{sf] ;f]xL cjlwdf o:tf] lgof{t @^=! k|ltztn] j[l4 ePsf] lyof] . uGtJosf
cfwf/df ef/t tyf cGo d'n'stk{m qmdzM *=$ k|ltzt / $=) k|ltztn] lgof{t j[l4 ePsf] 5 eg]
rLgtk{msf] lgof{tdf %)=) k|ltztn] sdL cfPsf] 5 .
cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] ^ dlxgfdf s'n j:t' cfoft $=* k|ltztn] 36]/ ?=^ va{ ^! ca{ @%
s/f]8 sfod ePsf] 5 . cl3Nnf] jif{sf] ;f]xL cjlwdf o:tf] cfoft $=) k|ltztn] 36]sf] lyof] . j:t'
cfoft ul/g] d'n'ssf cfwf/df ef/taf6 ePsf] cfoft #=% k|ltztn] j[l4 ePsf] 5 eg] rLg tyf
cGo d'n'saf6 ePsf] cfoftdf qmdzM !*=% k|ltzt / !&=$ k|ltztn] sdL cfPsf]] 5 .
cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] k|yd ^ dlxgfdf s'n j:t' Jofkf/ 3f6f %=* k|ltztn] 36L ?=^)) ca{
$% s/f]8 sfod ePsf] 5 . cl3Nnf] jif{sf] ;f]xL cjlwdf o:tf] 3f6f ^=! k|ltztn] 36]sf] lyof] .
;dLIff cjlwdf lgof{t–cfoft cg'kft (=@ k|ltzt k'u]sf] 5 . cl3Nnf] jif{sf] ;f]xL cjlwdf o:tf]
cg'kft *=@ k|ltzt /x]sf] lyof] .
tflnsf &=! M klxnf] ^ dlxgf;Ddsf] cfoft / lgof{tsf] ;+/rgf -k|ltzt_
2076/77 2077/78
qm=;+= ljj/0f
cfoft lgof{t cfoft lgof{t
1 vfB tyf k]o kbfy{ 15.0 46.6 18.5 46.5
2 cf}Bf]lus cfk"lt{ 35.2 30.8 36.8 31.2
3 OGwg tyf n'la|s]G6\; 14.8 0.0 11.6 0.0
4
k'FhLut j:t' kf6{;\ tyf cGo 15.1 0.5 15.4 0.1
;fdfg -oftfoftsf ;fwgafx]s_
5
oftfoftsf ;fwg, kf6{;\ tyf 10.0 0.2 8.1 0.8
cGo ;fdfg
6 pkef]Uo ;fdu|Lx¿ 9.7 21.8 9.2 21.4
7 cGo ;fdu|Lx¿ 0.2 0.0 0.5 0.0
hDdf 100.0 100.0 100.0 100.0
;|f]t M eG;f/ ljefu
;dLIff cjlwdf cfoft / lgof{tsf] ;+/rgfdf vf;} kl/jt{g ePsf] 5}g . cfly{s jif{ @)&&÷&* sf]
k|yd ^ dlxgfsf] lgof{tdf vfB tyf k]o kbfy{sf] lx:;f ;a}eGbf a9L $^=% k|ltzt /x]sf] 5 eg]
cfoftdf cf}Bf]lus cfk"lt{sf] lx:;f ;a}eGbf a9L #^=* k|ltzt /x]sf] 5 .
eG;f/ laGb'sf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ k|b]z g+= @ df /x]sf eG;f/ sfof{noaf6 ;a}eGbf a9L j:t'
cfoft ePsf] 5 eg] ;'b"/klZrd k|b]zdf /x]sf eG;f/ sfof{noaf6 ;a}eGbf sd j:t' cfoft ePsf]
5 . o;} u/L k|b]z g+= ! df /x]sf] eG;f/ sfof{noaf6 ;a}eGbf a9L lgof{t ePsf] 5 eg] ;'b"/klZrd
k|b]zdf /x]sf eG;f/af6 ;a}eGbf sd lgof{t ePsf] 5 . u08sL / s0ff{nL k|b]zl:yt eG;f/ laGb'af6
guGo dfqfdf j}b]lzs Jofkf/ ePsf] 5 . -tflnsf &=@_
37
tflnsf &=@ M eG;f/ ljGb'sf] cfwf/df j}b]lzs Jofkf/sf] k|b]zut l:ylt
k|b]z k|d'v eG;f/ ljGb'x¿ cfoft lgof{t
-?= b; nfvdf_ -?= b; nfvdf_
k|b]z g+= ! eb|k'/, lj/f6gu/, d]rL, ;'g;/L 1,02,067.5 22,476.0
aL/u~h, ;'Vvf aGb/ufx, uf}/, hn]Zj/,
k|b]z g+= @
hgsk'/, /fhlj/fh, ;nf{xL, l;/fxf, 7f8L 2,99,678.4 20,613.8
afudtL k|b]z /;'jf, tftf]kfgL, lqe'jg ljdfg:yn 67,686.4 13,277.2
e}/xjf, s[i0fgu/, g]kfnu~h, dx]zk'/,
n'lDagL k|b]z 1,77,644.5 4,170.9
;'7f}nL
;'b"/klZrd k|b]z s}nfnL, s~rgk'/, ;QL 14,168.6 261.3
hDdf 6,61,245.4 60,799.2
;|f]t M eG;f/ ljefu
cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] k|yd 5 dlxgfdf cfoft ul/Psf d'Vo j:t'x¿df k]6«f]lnod kbfy{, ;jf/L
;fwg tyf kf6{k'hf{, d]l;g/L pks/0f tyf kf6k'hf{, Pd=P;= lan]6, wfg÷rfdn, ;~rf/ pks/0f,
e6df;sf] sRrf t]n, cf}iflw, tof/L kf];fs tyf ;'g /x]sf 5g\ eg] ;f]xL cjlwdf lgof{t ul/Psf
d'Vo j:t'x¿df cn}+rL, kf]ln:6/ wfuf], un}+rf, h'6sf ;fdfg, tof/L kf];fs, h';, sk8f, klZdgf,
lkgf tyf hl8a'6L /x]sf 5g\ . e+;f/ljGb' cg';f/ ul/Psf] lgof{t tyf cfoftsf j:t'x¿ tflnsf &=#
df lbOPsf] 5 .
tflnsf &=# M– eG;f/ ljGb'sf] cfwf/df cfoft lgof{t ul/Psf d'Vo j:t'x¿
k|b]z cfoft lgof{t
kmnfdsf sRrf kbfy{÷kftf tyf e6df;sf] t]n, cn}+rL, lrof, h'6sf
808L, e6df;sf] sRrf t]n, ds}, sk8f, h'6sf] af]/f tyf emf]nf,
k|b]z g+= ! sfFrf] ;gkf6, kmnfd jf O:kftsf gfOng÷kf]ln:6/sf sk8f, wfuf],
ˆNof6 /f]N8 pTkfbg, Pn=kL=UoFf;, kf:tf .
k]6«f]n, l8hn .
l8hn, k]6«f]n, e6df;sf] sRrf t]n, e6df;sf] t]n, kmnkm"nsf] /;,
Pn=kL=UoFf;, cf}ifwL, sf]Onf, cf}ifwLhGo j:t', km]N6sf ;fdfg, bGt
k|b]z g+= @ kmnfdsf sRrf kbfy{÷kftf tyf d~hg, sk8fsf] h'Qf, a'lgPsf
808L, wfg, bfn . sk8f, kLgf, un}+rf, skf;sf] lapsf]
t]n .
;]n'n/ 6]lnkmf]g, ;'g, ;}Go ;fdu|L, un}+rf, klZdgf, km]N6sf ;fdfg,
sDKo'6/ tyf sDKo'6/sf ;fdfg, hLjhGt'sf] cfxf/, pmgsf] tof/L
k|of]uzfnfsf ;fdfg, rfFbL, d]l8sn kf];fs, ;'tLsf] tof/L kf];fs,
afudtL k|b]z
cf}hf/ tyf pks/0f, g]6js{ :jLr ;hfj6sf ;fdfg, afBoGq, tf/lkg
tyf /fp6/, sDKo'6/ pks/0f, t]n .
:jf:Yo pks/0f .
kmnfdsf sRrf kbfy{÷kftf tyf e6df;sf] t]n, hl8a'6L, wfuf], kLgf,
808L, df]6/;fOsn, rfdn, l8hn, sTyf, kf:tf, :6]gn]; :6Lnsf] ef8f
n'lDagL k|b]z
;]n'n/ 6]lnkmf]g, sf]Onf, 6fon, df‰g] ;fdfg, rf]s/, /f]lhg,
;jf/L ;fwg, lrgL . kf]lnlyg emf]nf .
l8hn, rfdn, uxF', k]6«f]n, sTyf, /f]lhg, tf/lkg t]n, hl8a'6L,
;'b"/klZrd k|b]z 6\ofS6/÷6«]n/, Pn=kL=UoFf;, sfuh, vo/ sR5f, v'bf], d"lt{snf, pv'sf]
h]g]/]6/, bfndf]6÷e'lhof cflb . 5f]qmf, x:tsnf .
;|f]t M eG;f/ ljefu
38
;du| b]zsf] lgof{tdf cn}+rL, lrof, cb'jf, hl8a'6L, klZdgf, wfuf], tof/L kf];fs, 5fnf, h'Qf, un}+rf,
h';, bfn, ;'g–rfFbLsf uxgf, rfprfp, tof/L kf];fs, dx, skmL tyf hnljB't\ h:tf t'ngfTds
tyf k|ltikwf{Tds nfesf j:t'x¿ /x]sf 5g\ . o;}u/L, ;]jf If]q cGtu{t ko{6g If]q / ;"rgf k|ljlw
If]qsf bIf tyf c4{bIf hgzlQm k|ltikwf{Tds nfesf If]q /x]sf 5g\ . k|b]zut¿kdf lgof{tsf
;Defjgf ePsf j:t'x¿ tflnsf &=$ df lbOPsf] 5 .
tflnsf &=$ M k|b]zut cfwf/df lgof{t ;Defjgf ePsf j:t'
k|b]z j:t'
k|b]z g+= ! lrof, cn}+rL, cb'jf, ?b|fIf, wfuf] .
k|b]z g+= @ df5f, cfFk, 5fnf .
klZdgf ;n, pmgL un}+rf, km]N6sf ;fdfg -v]nf}gf_, tof/L kf];fs, h'Qf,
afudtL k|b]z
x:tsnf .
rfdn, ux'F, ds}, sf]bf], kmfk/, hf}, cb'jf, skmL, cn}+rL, ;'Gtfnf, :ofp,
u08sL k|b]z
h8La'6L , hnljB't\, pmg .
n'lDagL k|b]z /f]lhg / /f]lhg Pl;8, kf]lni6/ ofg{, skmL, cb'jf .
s0ff{nL k|b]z Ufx'F ds}, cfn', :ofp, pg, cb'jf, hl8a'6L .
t/sf/L, h}t'gsf] t]n, h8La'6L , 6k]{G6fOg t]n, /f]lhg / /f]lhg t]n,
;'b"/klZrd k|b]z
kmnkm"n, b'UwhGo kbfy{, hnljB't\ .
;|f]t M Jofkf/ tyf lgsf;L k|j4{g s]Gb| .
7.2 /f]huf/L
sf]le8–!( n] ubf{ cgf}krfl/s If]qdf sfo{/t w]/} >ldsx¿sf] /f]huf/L u'd]sf] cj:yf 5 . a]/f]huf/
JolQmx¿nfO{ /f]huf/ lbg ;/sf/n] k|wfgdGqL /f]huf/ sfo{qmd sfof{Gjogdf NofPsf] 5 . k|wfgdGqL
/f]huf/ sfo{qmd cGtu{t @)&& k'; !^ ut];Dd & nfv $# xhf/ $$ hgf /f]huf/sf] nflu ;"rLs[t
/x]sf]df & xhf/ * ;o #) hgfn] /f]huf/L kfPsf 5g\ . cfly{s jif{ @)&&÷&* df o; sfo{qmdsf]
nflu g]kfn ;/sf/n] ? !! ca{ ^) s/f]8 ah]6 ljlgof]hg u/]sf] 5 .
tflnsf &=% M @)&&÷!)÷!^ ;Ddsf] k|wfgdGqL /f]huf/ sfo{qmd ;DaGwL ljj/0f
;"rLs[t a]/f]huf/ /f]huf/Ldf hDdf cfof]hgf
k|b]z k'?if dlxnf hDdf vl6Psf /f]huf/L ;ª\Vof
;ª\Vof lbg
62,312 33,816 96,128 2,493 11,352 493
k|b]z g+= !
45,128 34,476 79,604 106 546 105
k|b]z g+= @
55,673 41,373 97,104 829 2,365 374
afudtL k|b]z
37,408 21,281 58,689 540 4,524 188
u08sL k|b]z
63,626 50,422 1,14,048 974 967 456
n'lDagL k|b]z
81,275 60,707 1,41,982 1,757 8,387 540
s0ff{nL k|b]z
;'b"/klZrd 82,640 72,347 1,54,987 1,151 26,285 442
k|b]z
hDdf 4,28,062 3,14,422 7,43,044 7,830 54,426 2,578
40
;|f]tM j}b]lzs /f]huf/ ljefu
7.3 XafXo If]q / /f]huf/Lsf ;DaGwdf /x]sf r'gf}tL / ;Defjgf
7.3.1 r'gf}tL
k|To]s jif{ a9\b} uPsf] Jofkf/ 3f6fdf sdL Nofpg', ko{6g If]qnfO{ k|j4{g u/L ljb]zL d'b|f cfh{g j[l4
ug'{, ljk|]if0f cfosf] pNn]Vo c+z pTkfbgd"ns If]qdf nufgL ug{ k|f]T;flxt ug'{, cf}krfl/s
k|0ffnLdfkm{t ljk|]if0f leœofpg', lgof{t k|j4{gsf nflu j:t' / b]zut ljljwLs/0f ug'{, cfGtl/s
/f]huf/Lsf cj;/x¿ ;[hgf ug{', j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg] g]kfnLsf] bIftf j[l4 ug'{sf ;fy} dof{lbt
¿kdf j}b]lzs /f]huf/Ldf k7fpg' cflb afXo If]q tyf /f]huf/L l;h{gfsf r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf 5g\
.
7.3.2 ;Defjgf
afXo If]qdf ;/sf/n] P]g, lgod tyf gLltdf ;dofg's'n ;'wf/ ub}{ nu]sfn] nufgLsf] jftfj/0fdf
;'wf/ x'Fb} cfPsf], nufgL lj:tf/sf sf/0f /f]huf/L l;h{gf x'g] / lgof{t a9\g ;Sg] ;Defjgf /x]sf],
hnljB't\ pTkfbg u/L l5d]sL b]zdf lgof{t ug{ ;lsg], lgof{t j[l4sf] k|j[lQ ;sf/fTds b]lvPsfn]
Jofkf/ 3f6fdf sdL cfpg ;Sg] h:tf ;Defjgf /x]sf 5g\ .
k|wfgdGqL /f]huf/ sfo{qmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjogn] cfGtl/s ¿kdf /f]huf/L ;[hgf ug{ ;Sg]
;Defjgf /x]sf] 5 . Jofj;flos ¿kdf s[lif sd{x¿ a9b} uPsf]n] s[lif pTkfbg a9\g] tyf s[lif
pkhsf] cfoft k|lt:yfkgsf cltl/Qm /f]huf/L ;[hgfsf] ;Defjgf /x]sf] 5 .
41
kl/R5]b *
;+3Lo Pjd\ k|fb]lzs sfo{qmd tyf of]hgf
k|:t't kl/R5]bdf ;+3Lo ;/sf/ / k|b]z ;/sf/sf] ah]6 Pjd\ sfo{qmdsf] sfof{Gjog cj:yf, k|ult
ljj/0f tyf sfo{Gjogdf /x]sf k|d'v of]hgfx¿af/] k|fb]lzs ¿kdf ljZn]if0f ul/Psf] 5 .
8.1 sfo{qmd tyf kl/of]hgfsf] sfof{Gjog
cfly{s jif{ @)&&÷&* df ;+3Lo ;/sf/n] s'n ?=!$ va{ &$ ca{ ah]6 ljlgof]hg u/]sf]df @)&&
k'; d;fGt;Dddf ?=$ va{ !% ca{ vr{ ePsf] 5 . pQm /sd ;+zf]lwt cg'dfgsf] #)=( k|ltzt xf] .
;dLIff cjlwdf k|b]zut vr{ ah]6sf] !* k|ltzt dfq x'g ;s]sf] b]lvG5 . g]kfn ;/sf/n] ah]6sf]
cw{jflif{s ;dLIffdf jflif{s ah]6nfO{ ;+zf]wg u/L s'n ? !#$$ ca{ &) s/f]8 agfPsf] lyof] .
tflnsf *=! M cfly{s jif{ @)&&÷&* sf] ;+3Lo ah]6sf] cw{–jflif{s k|ult ljj/0f
@)&&÷&* sf] @)&&÷&* sf]
k';;Ddsf] oyfy{ k';;Ddsf] oyfy{
zLif{s ah]6 /sd - ;+zf]lwt cg'dfg -
vr{ -?=ca{df_ vr{{ -k|ltzt_
?=ca{df_ ?=ca{df_
rfn' vr{ 948.9 342.4 914.8 37.4
k|b]z g+= @ 33.6 15.4 18.0 3.2 1.6 1.6 9.6 10.3 9.0
afudtL 51.4 26.3 25.1 7.7 4.5 3.3 15.0 17.0 12.9
u08sL 34.8 14.4 20.0 5.3 2.0 3.3 15.1 13.7 16.5
n'lDagL 36.4 12.6 18.6 8.3 4.7 3.5 22.8 37.7 19.0
s0ff{nL 33.7 11.6 19.1 2.8 1.7 1.1 8.4 14.8 5.9
;'b"/ klZrd 33.4 14.2 16.8 4.3 2.3 2.0 12.8 16.2 11.8
hDdf÷;du| 264.2 113.4 139.5 39.3 19.6 19.7 14.9 17.3 14.1
;|f]t M cfly{s dfldnf tyf of]hgf dGqfnox¿
42
cfly{s jif{ @)&&÷&* df ;a}eGbf a9L afudtL k|b]zdf ?=%! ca{ $# s/f]8 ah]6 ljlgof]hg ePsf]
lyof] eg] ;'b"/klZrd k|b]zdf ;a}eGbf sd ?=## ca{ #* s/f]8 ah]6 ljlgof]hg ePsf] lyof] .
vr{tkm{ n'lDagL k|b]zdf ;a}eGbf a9L s'n ljlgof]hgsf] @@=* k|ltzt / s0ff{nL k|b]zdf ;a}eGbf
sd s'n ljlgof]hgsf] *=$ k|ltzt vr{ ePsf] 5 .
43
k|b]z g+= @
k|b]z cfof]hgf a}+s tof/ ug]{, d'VodGqL /f]huf/ sfo{qmd, k|b]z k|d'v /f]huf/ sfo{qmd, gjk|jt{t
s[lif /f]huf/ tyf Joj;fo k|j4{g sfo{qmd, /fli6«o t]nxg afnL, gjnk'/ tyf /fli6«o wfgafnL
cg';Gwfg s]Gb|, s[lif, kz'kG5L tyf dT:o ljsf; sfo{qmd, Jofj;flos s[lif pTkfbg sfo{qmd,
cfktsfnLg af9L klx/f] k'g:yf{kgf sfo{qmd, u9LdfO{ / l;d|f}gu9 ko{6sLo ljsf; sfo{qmd, a]6L
k9fp a]6L arfp sfo{qmd 3f]if0ff ul/Psf] 5 .
afudtL k|b]z
d'VodGqL hgtf :jf:Yo k/LIf0f sfo{qmd, Ps ljBfno Ps g;{ sfo{qmd, k|b]z ;/sf/–lzIffno
;xsfo{ sfo{qmd, o'jf j}1flgs k|f]T;fxg sf]if, k"jf{wf/ cfTdlge{/ /f]huf/ sfo{qmd, wfg, ds}, ux'F,
sf]bf], kmfk/, cfn'df Go"gtd art Uof/]G6L ;lxtsf] Go"gtd ;dy{g d"No lgwf{/0f ug]{ sfo{qmd, b"Uw
ljsf; sfo{qmddfkm{t ul/aL lgjf/0f kl/of]hgf, pBdLsf] xft k|b]z ;/sf/sf] ;fy sfo{qmd, Ps
:yfgLo tx Ps pBf]u u|fd sfo{qmd, ko{6g k"jf{wf/ ljsf; sfo{qmd, d'VodGqL ;8s sfo{qmd,
v/sf] 5fgfd'Qm afudtL k|b]z sfo{qmd, Ps 3/ Ps wf/f sfo{qmd, vfg]kfgL u'0f:t/ ;'wf/ sfo{qmd,
tfntn}of, kf]v/L tyf 9'Ë]wf/f ;+/If0f sfo{qmd, afudtL k|b]z k"0f{ pHofnf] sfo{qmd, k|b]z k"jf{wf/
ljsf; sfo{qmd 3f]if0ff ul/Psf] 5 .
u08sL k|b]z
d'VodGqL hnjfo'd}qL gd"gf s[lif ufpF sfo{qmd, eut ;j{hLt ;Lk ljsf; sfo{qmd, Jofj;flos
;Lkd"ns / /f]huf/d"ns tflnd sfo{qmd, pRr 3gTjdf cfwfl/t :ofp v]tL ljsf; sfo{qmd, afnL
tyf kz'kG5L ladf sfo{qmd, ;x'lnot Aofhb/df s[lif C0f pknAw u/fpg] sfo{qmd, d'VodGqL
hnjfo'd}qL gd"gf s[lif ufpF sfo{qmd, Ps ;xsf/L–Ps pTkfbg sfo{qmd, Ps :yfgLo tx–Ps pBf]u
u|fd :yfkgf sfo{qmd, lbuf] jg Joj:yfkg sfo{qmd, hgtf cfjf; sfo{qmd, cfwf/e"t vfg]kfgL
sfo{qmd tyf Ps 3/–Ps wf/f vfg]kfgL sfo{qmd 3f]if0ff ul/Psf] 5 .
n'lDagL k|b]z
;d[l4sf] cleofg M 5f]/Lx¿sf] kx'Frdf lj1fg sfo{qmd, xft xftdf s[lif ;fdu|L M ufpF ufpFdf
/f]huf/L cleofg, :df6{ s[lif ufpF sfo{qmd, ;a} s[ifssf nflu ;'ne shf{ cfleofg, v}/]t /f]u
pGd"ng cleofg, Ps j8f Ps xl/t :jo+;]js sfo{qmd, Ps :yfgLo tx, Ps pTkfbg sfo{qmd,
g]kfnL lsgf}+, g]kfn agfcf}+ cleofg, eut ;j{hLt ;Lk ljsf; k|j{4g sfo{qmd, 3/–3/df hl8a'6L
sfo{qmd, Ps 3/ Ps wf/f sfo{qmd, k|To]s kflnsfdf v]n d}bfg lgdf{0f sfo{qmd 3f]if0ff ul/Psf] 5 .
s0ff{nL k|b]z
;d[4 s0ff{nL ;'vf/L s0ff{nLaf;Lsf] bL3{sfnLg ;f]r;lxt Ps :yfgLo tx Ps cGg esf/L sfo{qmd,
cfˆgf] ufFp M cfTdlge{/ agfpmF, d'VodGqL /f]huf/ sfo{qmd, vfBfGgsf] nflu >d;lxtsf] /f]huf/L
sfo{qmd, /f]huf/d"ns k"jf{wf/ ljz]if sfo{qmd, d'VodGqL ;fdflhs ;'/Iff / hLljsf]kfh{g sfo{qmd,
Ps :yfgLo tx Ps pTkfbg ljz]if sfo{qmd, d]/f] ls;fg d]/f] cGgbftf sfo{qmd, Ps j8f Ps kf]v/L
sfo{qmd, Ps ;xsf/L Ps pTkfbg sfo{qmd, a}s vftf 5f]/Lsf] ;'/Iff hLjgel/sf], blnt dlxnf cfo
cfh{g sfo{qmd, s0ff{nL pHofnf] sfo{qmd, PsLs[t a:tL ljsf; tyf ;fdflhs ¿kfGt/0f sfo{qmd,
hgtf;Fu s0ff{nL ;/sf/ sfo{qmd 3f]if0ff ul/Psf] 5 .
44
;'b"/klZrd k|b]z
Ps :yfgLo tx, Ps cf}Bf]lus u|fd sfo{qmd, x/]s lgjf{rg If]q @ gjLg pBf]u, k|To]s :yfgLo txdf
n3' tyf 3/]n' pBf]u :yfkgf sfo{qmd, o'jf pBd sfo{qmd, d'VodGqL PsLs[t s[lif tyf kz'kG5L
ljsf; sfo{qmd, d'VodGqL PsLs[t a:tL ljsf; sfo{qmd, Ps :yfgLo tx, Ps s[lif pkh pTkfbg
sfo{qmd, k|b]zsf ufpF pHofnf] agfpFm sfo{qmd 3f]if0ff ul/Psf] 5 .
45
kl/R5]b (
cfly{s kl/b[io
9.1 d"No l:ylt
sf]le8–!( dxfdf/Lsf sf/0f cf}Bf]lus pTkfbgdf sdL cfpg], cfk"lt{ z[+vnf k|jflxt x'g] tyf
k]6«f]lnod kbfy{sf] d"Noj[l4 eO/x]sf sf/0f d'b|f:kmLltdf rfk kg]{ ;Defjgf 5 . ;fy}, sf]le8–!( sf
sf/0f cfGtl/s dfu lzlyn /x]sf]n] d"Nodf sd rfk kg]{ b]lvG5 . dfu / cfk"lt{ kIfnfO{ x]bf{ d"No
l;dfGt ¿kdf a9] klg ;du|df Psn cÍdf /xg] b]lvG5 .
9.2 s[lif pTkfbg
o; jif{ ;a} k|b]zdf df};d cg's"n /xg] k|If]k0f /x]sf]n] s[lif pTkfbg eg] a9\g] cfFsng ul/Psf] 5
eg] sf]le8–!( dxfdf/Lsf sf/0f Jofj;flos s[lif ultljlwdf x|f; cfpg] cfFsng ul/Psf] 5 . s[lif
If]qsf ;DaGwdf g]kfn ;/sf/ nufot k|b]z ;/sf/x¿n] NofPsf sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ul/Pdf o;
If]qdf ¿kfGt/0f cfpg] ck]Iff ug{ ;lsG5 .
9.3 cf}Bf]lus pTkfbg
sf]le8–!( sf] bf];|f] nx/sf sf/0f clwsf+z pBf]u k"0f{ Ifdtfdf ;~rfng x'g g;s]sf]n] ;du|
cf}Bf]lus pTkfbg 36\g] b]lvPsf] 5 . tfklg, pBf]ux¿sf] pTkfbg Ifdtf ut jif{eGbf a9L /x]sf] /
k'gM ns8fpg gePdf pBf]ux¿ k"0f{ Ifdtfdf ;~rfngdf hfg ;Sg] ;Defjgf /x]sf] 5 . @)&&
d+l;/ dlxgfdf g]kfn /fi6« a}+sn] u/]sf] klxnf] k'g/fj[lQ ;j]{If0fn] aGbfaGbL v's'nf] eP;Fu} pBf]u
Joj;fox¿ qmdzM v'Nb} uO{ k'g?Tyfg x'g nflu /x]sf] b]vfPsf] 5 . sf]le8–!( sf yk nx/x¿
gcfPdf cf}Bf]lus pTkfbgdf ;'wf/ x'g] ck]Iff ug{ ;lsG5 .
9.4 ;]jf If]q
sf]le8–!( sf] nx/x¿sf sf/0f ;du| ;]jf If]qsf] cfDbfgL 36\g] b]lvPsf] 5 . vf;u/L, cGt/f{li6«o
ko{6s cfudg cem} v'Ng g;s]sf], sf]le8–!( ;+qmd0f ;dfKt x'g ;do nfUg] b]lvPsf]n] ko{6g If]q
yk k|efljt x'g] / o; If]qsf] k'g?Tyfg x'g nfdf] ;do nfUg] b]lvG5 . To:t}, oftfoft / dgf]/~hg
h:tf If]qdf ;'wf/ cfpg ;do nfUg] b]lvG5 .
9.5 k"jf{wf/ If]q
sf]le8–!( sf] yk nx/sf sf/0f lgdf{0f ;DaGwL ;fdu|L tyf dhb"/sf] cfk"lt{df ;d:of nufotsf
sf/0f k"jf{wf/ ;DkGg x'g] ;do / nfut a9\g] b]lvPsf] 5 . /fli6«o uf}/jsf ¿kdf /x]sf] dflyNnf]
tfdfsf]zL cfof]hgf cfly{s jif{sf] cGTo;Dddf ;DkGg x'g] b]lvPsf] 5 .
9.6 XafXo If]q
j}b]lzs /f]huf/Ldf uPsf sfdbf/ kms{g] tyf gofF sfdbf/ hfg] qmd s]xL ;do /f]lsg] b]lvPsfn]
ljk|]if0f cfk|jfxdf lzlyntf cfpg], ko{6s cfudg ;ª\Vof 36\g], sf]le8 lgoGq0fsf nflu cfjZos
vf]k tyf ;fdu|L cfoft ug'{kg]{ sf/0f Jofkf/ 3f6f a9\g uO{ zf]wgfGt/ l:yltdf rfk kg{] b]lvG5 .
***
46