‫د سققاط‪ ،‬ا ‪،‬تونققارا ‪،،‬سقق اا‬

‫‪،‬پيکا‪، ،‬و زينا په نظط‬

‫ښققققققققه‬
‫‪،‬نسار‬
‫ليکنه د‬
‫هامط باالبانيس‬

‫سطيزه ‪،‬و ژباړه د‬

‫پاهاند محمد حسن کاکړ‬
 ‫کتاب پېژندنه‬
‫د سقراط‪ ،‬افال تون‪ ،‬ار سطو‪ ،‬اپي کور‬ ‫‪:‬‬ ‫دکتاب نوم‬
‫او زينو‬
‫په نظر ښه انسان‬
‫‪ :‬هومر باالبانيس‬ ‫ليکوال‬
‫سريزه او ژ باړه‪ :‬پوها ند ډاک ټر مح مد ح سن‬
‫کاکړ‬
‫‪ :‬د افغانستان د کلتوري‬ ‫خپرندوى‬
‫ودې ټولنه_جرمني‬
‫‪ 0111:‬ټوکه‬ ‫شمېر‬
‫‪(021) :‬‬ ‫د خپرونو لړ‬
‫‪ ۰۲01 :‬م ‪ ۸۳۱9 /‬ل‬ ‫چاپ کال‬
‫‪ :‬ذبيح شفق‬ ‫کمپوزر‬
 ‫د خپرندويې ټولنې يادښت‪:‬‬
‫د يو غوره انسان د کالسيک ايډيال په اړه‬
‫غوره علمي_فلسفي اثر‬
‫په افغان ستان کې د عل مي_فل سفي مو ضوعاتو په اړه او‬
‫په ت ېره ب يا په کال سيکو او لرغو نو دورو کې د فل سفي‬
‫او ف کري ودې د به ير د څېړ لو په اړه له بده مر غه‬
‫ليک نې او څېړ نې نه لرو‪ ،‬په دې لړ کې چې هره ه څه‬
‫کېږي‪ ،‬د ستاينې وړ ده‪.‬‬
‫د افغان ستان نوم يالى مؤرخ او لي کوال پوها ند ډاک ټر‬
‫محمد حسن کاکړ له خپلو ډېرو علمي بوختياوو سره سره‬
‫د هومر باال بانيس يو دا سې م هم ا ثر له انګلي سي څ خه‬
‫پ ښتو ته راژ باړلى ‪ ،‬چې ز موږ د ه ېواد د ف کري ودې د‬
‫څېړونکي نسل لپاره به پوره ګټور وي‪ .‬له بلې خوا په‬
‫پ ښتو ژ به دد غه ا ثر ژ باړه ز موږ د ه غې موخې ل پاره‬
‫مر ستندوى دى‪ ،‬چې هي له لرو خپ له ژ به په عل مي آ ثارو‬
‫شتمنه کړو او خپ لو لو ستونکو ته په خپ له ژ به د نړۍ‬
‫د علمي او فکري تجربو نچوړ وړاندې کړو‪.‬‬
‫د افغانستان د کلتوري ودې ټولنه د استاد کاکړ ددغې‬
‫ه څې ستاينه کوي او ددې ا ثر له لو ستونکو څ خه هي له‬
‫لرو‪ ،‬چې دا سې آ ثار په غور او د قت و لولي‪ .‬د غه راز‬
‫موږ هي له من يو چې د افغا نانو د ف کري او عل مي ودې‬
‫په کار کې دغه اثر د يو ګام په توګه اغېزمن شي‪.‬‬
‫په درناوى‬
‫د افغانستان د کلتوري ودې ټولنه‬
‫جرمني_ د کولن ښار‬
‫د ‪ 2101‬کال د مۍ نهمه ‪ /‬د ‪0839‬ل کال د ثور ‪09‬مه‬
‫لړليک‬
‫مخ‬ ‫سطليک‬
‫د ژباړونکي سريزه ‪۸ ........................‬‬
‫د يونان خلک ‪۳ .............................‬‬
‫د لرغونو يونانيانو دين ‪٥ ..................‬‬
‫پولس يا ښاري_دولت ‪٦ .......................‬‬
‫د سپارتا ښاري _ دولت ‪۸۲ ...................‬‬
‫د اتن ښاري _دولت ‪۸۰ .......................‬‬
‫د پلي پونز جنګ ‪۸١ .........................‬‬
‫د سقراط محاکمه او مړينه ‪۰۲ ................‬‬
‫يونان د پلي پونيز له جنګ نه وروسته ‪۰٥ .....‬‬
‫يونان او آريانه ‪۰١ ........................‬‬
‫سريزه ‪۳٥ ..................................‬‬
‫لومړى څپرکى‪ :‬د سقراط او افالتون په وخت کې ‪١۸‬‬
‫دويم څپرکى‪ :‬سقراط_ کالسيک ښه انسان ‪٥۲ ......‬‬
‫درېيم څپرکى‪ :‬د استاد په الر ‪٦١ .............‬‬
‫افالتون ‪٦۱ .................................‬‬
‫ارسطو ‪١٥ ..................................‬‬
‫اپيکور ‪۱۸ .................................‬‬
‫زينو ‪۱١ ...................................‬‬
‫څ لورم څپر کى‪ :‬د ښه ان سان د شخ صيت خا صيتونه_اع تدال‬
‫‪۱۱ .......................................‬‬
‫پ ېنځم څپر کى‪ :‬د ښه ان سان د کرک ټر خا صيتونه_زړه‬
‫ورتيا او ‪٩٩ ..............................‬‬
‫لوړ همتي ‪۸۲۰ ..............................‬‬
‫شپږم څپر کى‪ :‬د ښه ان سان د کرک ټر خا صيتونه_ مدني‬
‫وفاپالي ‪۸۲١ ...............................‬‬
‫اووم څپر کى‪ :‬د ښه ان سان د کرک ټر خا صيتونه_ عدالت‬
‫‪۸۲٩ ......................................‬‬
‫ا تم څپر کى‪ :‬د ښه ان سان د کرک ټر خا صيتونه_عقلم ني‬
‫‪۸۰۱ ......................................‬‬
‫پايليک ‪۸۳۲ ................................‬‬
‫نښلـونې‬
‫د سقراط ميراث ‪۸۳١ .........................‬‬
‫سقراط ولې معتقد شو چې بايد مړ شي؟ ‪۸۳٩ .....‬‬
‫موږ ولې بايد اخالقي اوسو؟ ‪۸٥۲ ........‬‬
‫د ګايګز ګوتمۍ ‪۸٥۲ ...................‬‬
 ‫اخالقيات او دين ‪۸٥۳ ..................‬‬
‫اجتماعي قرارداد ‪۸٥١ .................‬‬
‫د اجتماعي قرارداد تيوري ولې جذابه ده‪۸٥٦‬‬
‫د آزاد سواره پرابلم ‪۸٥٩ .............‬‬
‫اخالقيات او خير رسونه ‪۸٦۸ ............‬‬
‫خير رسونه ‪۸٦۳ .......................‬‬
‫منصف توب ‪۸٦١ ........................‬‬
‫پايله ‪۸١۸ ...........................‬‬
 ‫د ژباړونکي سريزه‬

‫ددغه کتابګوټي اصلي نوم د ښه انسان کالسيک ايډيال‬

‫دى )‪ (The Classical Ideal of the Good Man‬و‪ ،‬خو ما هغه د‬
‫سقراط‪ ،‬افالتون‪ ،‬ارسطو‪ ،‬اپيکور او زينو په نظر ښه‬
‫ان سان ونو موه‪ .‬د غه نوم د ک تابګوټي له منځ پانګې‬
‫سره سر خوري او پوهېد نه يې هم ا سانه ده‪ .‬په د غه‬
‫اثر کې ددغو فيلسوفانو فکرونه د ښه انسان په اړه‬
‫په ل نډ ډول ب يان شوي دي‪ .‬د ه غو په ر ڼا کې د‬
‫لر غوني يو نان مدنيت او کل تور هم پېژ ندل ک ېدلى‬
‫شي‪ .‬دل ته د غو فيل سوفانو هغ سې فکرو نه‪ ،‬چې د عق لي‬
‫او اخال قي مع يارونو پر بن سټ د ان سان او د ه غه د‬
‫اجتماعي چاپېريال په اړه وړاندې کړى‪ ،‬نورو د بين‬
‫النهرين‪ ،‬مصر‪ ،‬هند او چين په لرغونو مدنيتونو کې‬
‫نه دي ب يان کړي‪ .‬د غو مدنيتونو هم ځالوې لر لې‪ ،‬خو‬
‫ه غه ز ياتره د دي ني عق يدو او له طبي عت نه ا خوا‬
‫م سئلو په اړه وې‪ .‬دا يواځې يونان يان وو‪ ،‬چې د‬
‫لومړي ځل ل پاره يې د ښه ان سان په اړه د عق لي او‬
‫اخال قي مع يارونو پر بن سټ په پوره آزادۍ سره‬
‫نظرو نه وړا ندې کړل او د نورو ل پاره سرم شق شول‪.‬‬
‫دا د دوى ستر ميراث دى‪.‬‬
‫څن ګه چې دد غو فيل سوفانو د ف کر م حور ان سان و‪،‬‬
‫فکرو نو يې نورو سيمو ته سرايت و کړ‪ ،‬که څه هم د‬
‫يو نان دولتو نه ړ نګ شوي او مدنيت يې هم تر خاورو‬
‫الندې شوى و‪ .‬کله چې روميانو يونان ونيوه‪ ،‬هغوى د‬
‫ه غو د فکرو نو تر ا ثر ال ندې شول‪ .‬په منځن يو پېړ يو‬
‫کې چې د آزاد ف کر کو لو م جال نه و‪ ،‬د يو نان او‬
‫روم فکرونــه پــه ليکنــو کــې پــاتې شــول‪ ،‬چــې د‬
‫کلي ساګانو او نورو دغ سې مرکزو نو په ګوټو نو او‬
‫تاخچو کې له دوړو نه ډک‪ ،‬بې قدره پرا ته وو‪ .‬دا‬
‫ـه‬
‫ـاليې پـ‬‫ـې د ايټـ‬ ‫ـړۍ کـ‬
‫ـمې پېـ‬
‫ـه څوارلسـ‬‫ـته پـ‬
‫وروسـ‬
‫فلورانس کې فرانسسکو پتـرارک )‪ (Francesco Petrach‬او‬
‫بوکاسيو )‪ (Boccaccio‬وو‪ ،‬چې ددغو اثرونو د مونـدلو‬
‫او ژباړلو د حرکت يا رنسانس )‪ (Renaissance‬مخکښـان‬
‫شول‪ .‬دوى په د غه حر کت سره دد غو فيل سوفانو او‬
‫دا سې هم د نورو ف کري مخک ښانو ل که د شاعر هومر‪،‬‬
‫هېــرودوت‪ ،‬تاســيدايدز‪ ،‬پلــي بيــور او د ډرامــه‬
‫ليکونکو لکه سافوکلز‪ ،‬يوروپيد او په لسګونو نورو‬
‫ـان او روم‬‫ـول‪ .‬د يونـ‬ ‫ـتل شـ‬
‫ـه وايسـ‬
‫ـر تـ‬
‫ـه ډګـ‬‫اثرونـ‬
‫مدنيتونه هم په هغو سره وپېژندل شول‪ .‬رنسانس بيا‬
‫ممکنه کړه‪ ،‬چې اروپايي ساېنس پوهان له ‪ 0551‬څخـه‬
‫تر ‪ 0551‬پورې د علمـي طريقـې )‪ (Scienfific Method‬پـه‬
‫نا مه د نوې پوهې د ترال سه کو لو ل پاره نوې طري قه‬
‫وباسي‪ ،‬چې د مؤلف چارلز ډورن په نظر" د پوهې لـه‬
‫ټول ډول څ خه چې لو يديځ و نړۍ ته ور کړي تر ټو لو‬
‫ارزښتناک يې د نوي پوهې د حاصلولو طريقه ده‪"(0).‬‬
‫د رن سانس او د غې عل مي طري قې له ام له و‪ ،‬چې له‬
‫ه غه و خت نه تر او سه پورې په لو يديځ کې نوي‬
‫ــوي‬‫ــږي او نـ‬ ‫ــدې کېـ‬
‫ــه وړانـ‬
‫ــوونکي فکرونـ‬‫حېرانـ‬
‫حېرا نوونکي پرمختګو نه ک ېږي‪ .‬د رن سانس او د غې‬
‫علمي طريقې لومړني مخکښان همدغه فيلسوفان دي‪ ،‬چې‬
‫د غه ک تابګوټى پرې غږ ېږي‪ .‬د ه غو د ښې پو هاوي‬
‫ل پاره به زه دل ته د لر غوني يو نان د خل کو او‬
‫مدنيت په اړه يو څه وړاندې کړم‪.‬‬
‫د يونان خلک‬
‫د يونــــــــاني اصــــــــلي اوســــــــېدونکي‬
‫پيالســګين )‪ (Pelasgian‬نومېــدل‪ .‬تــر هغــو دمخــه د‬
‫مينور )‪ (Minos‬خلکو د کرېټ په ټاپو کې يو ځالنـده‬
‫مدنيت در لود‪ ،‬چې د خ تيځ له مدنيتونو څ خه م تاثر‬
‫و‪ .‬دغه مدنيت له ميالد څخه مخکې ‪ 0011‬په شاوخوا کې‬
‫د يونان د ماى سيناى )‪ (Mycenae‬خلکو له خوا ړنـګ‬
‫شو‪ .‬د غه مدنيت‪ ،‬چې يې ښه وده کړې وه‪ ،‬دوه پ ېړۍ‬
‫وروســته د ټــراى جنــګ )‪0090_00530‬لــه مــيالد څخــه‬
‫مخکــې( پــه نتيجــه کــې ضــعيف او بيــا د ډوري‬
‫قومونو )‪ (Dorians‬له خوا نسکور شو‪ ،‬چې ډېر دمخه يې‬
‫له شمال نه يو نان ته م خه کړې وه‪ .‬د کر ېټ او ماى‬
‫سيناى مدنيتو نه نور نو اف سانه شول او يو نان‬
‫ډور يانو ته په الر ور غى‪ ،‬چې د ه ندو ارو پايي ژب نۍ‬
‫ډلې خلک وو‪ .‬دا دوى وو‪ ،‬چې بومي خلک يې پيالسيګين‬
‫ونومول‪ ،‬چې د هېرودوت په وينا په غېر يوناني ژبه‬
‫ګړېدل او ايونيان )‪ (Ionians‬د هغو له نسب څخـه وو‪.‬‬
‫ډوريانو ايونيان ونه ځپل‪ ،‬الندې يې کړل او له هغو‬
‫او اى اولونيانو )‪ (AeOlians‬سره يې په ګډه د يونان‬
‫کلتور او مدنيت ودان کړ‪.‬‬
‫ډور يان د يو نان په پرا خې ټاپو په ت ېره په‬
‫پيلوپونيس )‪ (Peloponnesus‬کې غالب قوم شو او خپلـه‬
‫هندو ارو پايي ژبه يې په ټول يونان کې خپره کړه‪.‬‬
‫ايونيـــــان د ډوريـــــانو پـــــه فشـــــار د‬
‫ايجـــن )‪ (Aegean‬ســـمندرګي‪ ،‬وړې اســـيا )نننـــۍ‬
‫ترک يې( غاړو او وړو ټاپو ګانو ته م خه و کړه او‬
‫هلتـــــه مېشـــــته شـــــول او هغـــــه يـــــې‬
‫ايونيا )‪ (Ionia‬ونومولـه‪ .‬د يونـان زيـاتره فکـري‬
‫مخکښان له همدغو ايونيانو څخه هسک شوي دي‪.‬‬
‫د يو نان او سېدونکي‪ ،‬د پ ښتنو په شان‪ ،‬په ډ ېرو‬
‫قومونو وېشل شوي او هر قوم له ډېرو څانګو او هره‬
‫څانګه له کورنيو نه جوړه وه‪ .‬تر مـيالد مخکـې ‪511‬‬
‫پورې ز ياتره يو ناني پاچا يان ن سکور شوي يا له‬
‫واکمنۍ نه بې برخې شوي وو او يواځې مذهبي رسمونه‬
‫يې تر سره کول‪ .‬ځاى يې قومي ار ستوکراتو ن يولى‬
‫ووو‪ .‬ځم کې چې پ خوا د يوه خ ېل د غړو ګډ مال و‪،‬‬
‫ز ياتره د غو قومي ار ستوکراتو ون يولې‪ ،‬خو د دوى د‬
‫ارستوکرا سۍ بن سټ ټي نګ نه وو‪ .‬د يو نان کرن يزې‬
‫ځم کې لږې وې او ښېرازه هم نه وې‪ .‬د م لک ع مده‬
‫مح صول د ان ګورو له باغونو‪ ،‬د زي تون له غوړ يو نه‬
‫ترال سه ک ېدل‪ .‬يو ځاى بل ځاى له کانونو نه هم‬
‫استفاده کېدله‪ .‬د کانو اېستل د مريانو کار وو چې‬
‫دوى ډ ېر بد ژو ند الره‪ .‬ډ ېرو يونان يانو په بادي‬
‫وړو ک ښتيو سره سمندري سفرونه او سوداګري کو له‪،‬‬
‫چې له ام له يې د مديتراني او اي جن سمندرګيو په‬
‫غاړو کې مېشت شول‪ .‬دغه پروسه تر مـيالد مخکـې ‪551‬‬
‫پورې دوه پېړۍ روانه وه‪ ،‬چې په لويديځ کې د قرطه‬
‫ج يانو او په خ تيځ کې د پار سيانو له خوا ودرول‬
‫شوه‪ .‬سره له دې هم اتن يو غټ سمندري ځواک و‪.‬‬
‫د لرغونو يونانيانو دين‬
‫د پخوان يو مدنيتونو ډ ېر خ لک د طبي عت نه ا خوا يا‬
‫مي تافزيکي قوتو نو په شته وا لي معت قد وو‪ ،‬خو له‬
‫يهودا نو نه پر ته نور ول سونه ال په وا حد خداى‬
‫معت قد نه وو‪ .‬لرغو نو يونان يانو په ډ ېرو خدايانو‬
‫عق يده لر له‪ ،‬خو دوى ور ته په لوړ قدرت قا يل نه‬
‫وو‪ .‬له ه مدې ام له وه‪ ،‬چې په انګر ېزي ژ به کې د‬
‫يونان يوه خدا يا د ټولو خدايانو نومونه په واړه‬
‫ج )‪ (g‬ليکل کېږي‪ ،‬نه په لوى ج )‪ (G‬سره‪ ،‬چـې هغـه‬
‫ک له په رب ال نوع هم ژ باړل شوى دى‪ .‬د لر غوني‬
‫يونان خداى د رب النوع په مانا دى‪ .‬د دوى خدايان‬
‫په خپ له د دوى‪ ،‬د م صريانو او ا سيايي عن صرونو يو‬
‫ترکيـــب وو‪ .‬د يونـــان د ديـــن لـــومړۍ مرحلـــه‬
‫هومري )‪ (Homeric‬نومېږي‪ ،‬په دې چې د يونان لومړنى‬
‫شاعر هومر په خپل ايلياد )‪ (Illiad‬نومي اثـر کـې د‬
‫خدايانو ب يان کړى دى‪ .‬د غه خدايان د اولمپ يا په‬
‫نا مه هم يادېږي‪ ،‬ځ که چې د هومر په وي نا ه غوى د‬
‫يو نان د اولمپ يا په غره کې او سېدل‪ .‬د دوى ستر‬
‫خداى زيور )‪ (Zeus‬نومېده‪ .‬م اينه يې هم االهه ګڼـل‬
‫کېدله‪ ،‬د هېرا )‪ (Hera‬په نامه‪ .‬اپولو )‪ (Apollo‬هم‬
‫د اتــن لــه نوميــاليو خــدايانو څخــه و‪ ،‬چــې لــه‬
‫وړا ندوينې‪ ،‬طب‪ ،‬مو سيقۍ او شعر سره يې سر او کار‬
‫الره‪ .‬دى د فلسفې او هنر حامي ګڼل کېده‪ .‬د افسانو‬
‫له م خې نورو ناري نه او ښځينه خدايانو له يوه بل‬
‫ســــره خپلــــوي او فــــاميلي ژونــــد الره‪ .‬د‬
‫دلفــي )‪ (Delphi‬غونــډۍ د مــذهبي مــاهرانو يــا‬
‫روحانيانو )‪ (Oracle‬هستوګنځى وو‪ .‬د دوى کار دا و‪،‬‬
‫چې د خل کو پو ښتنو ته د خدايانو ځوابو نه ور سوي‪،‬‬
‫نو دوى ه غه ډول وظي فه تر سره کو له‪ ،‬چې برهم نانو‬
‫په ه ندويزم کې تر سره کو له‪ .‬د اف سانو له م خې د‬
‫يونان خدايانو سره جنګونه کول او د خلکو په چارو‬
‫کې يې ګوتې وه لې‪ .‬ب يا هم ترې نه غو ښتل ک ېدل‪ ،‬چې‬
‫خل کو ته د ه غوى د رات لونکي ژو ند په اړه پو هه‬
‫ورکړي‪ .‬دوى تلپاتي ګڼل کېدل او ستايل کېدل‪ ،‬چې د‬
‫خلکــو راتلــونکى ښــکاره کــولى شــي‪ .‬د اولمپيــا‬
‫ـم رول‬‫ـې مهـ‬ ‫ـد کـ‬
‫ـه ژونـ‬‫ـانو پـ‬
‫ـېدونکو د يونانيـ‬
‫اوسـ‬
‫لو بوه‪ .‬هر کال مذهبي ج شنونه ن يول ک ېدل او د غه‬
‫رسم د يونانيانو په هويت او اتحاد کې رول الره‪.‬‬
‫خو دوى نه هر چېرې حاضر‪ ،‬نه په هر څه پوه او نه‬
‫تر هرڅه قوي ګڼل کېدل‪ .‬دوى دغسې ګڼل کېدل‪ ،‬چې له‬
‫ان سانانو نه ستر دي‪ ،‬خو ترې نه ب ېل يا بېګا نه نه‬
‫دي‪ ،‬خو د يونان دغو خدايانو ته جنګونه او ناروغۍ‬
‫ګانې از موينې وې او څن ګه چې ه غو ته يې ځوابو نه‬
‫نه لرل‪ ،‬خلک له ژوند نه اخوا ته متمايل کېـدل)‪.(2‬‬
‫له د غې شرح نه جو ته ده‪ ،‬چې د يو نان خدايانو د‬
‫کوئ او مه کوئ په شکل حکمو نه نه دي کړي او‬
‫يونان يان په مذهبي ل حاظ په ف کر او ع مل کې مق يد‬
‫نه‪ ،‬بلکې ازاد وو چې د هغه له امله فکري مخکښانو‬
‫يې و کولى شول خ پل کل تور د غومره شتمن کړي‪ ،‬چې‬
‫تراوسه هم بصيرتونه ترېنه ترالسه کېدلى شي‪.‬‬

‫پولس يا ښاري دولت‬

‫لرغو نو يونان يانو دغ سې اجت ماعي او سيا سي ن ظم‬
‫واې ست‪ ،‬چې په لر غونې نړۍ کې څه چې د ان سان په‬
‫تاريخ کې جوړه نه لري‪ ،‬چې هغه پوليس )‪ ( Polis‬او د‬
‫ه غه اداري طرز دى‪ .‬پولس ته ښاري دو لت و يل شوى‪،‬‬
‫خو دا يې دقي قه او سمه ژ باړه نه ده‪ .‬يو عادي‬
‫پولس د ښار په شان نه او له دولت نه ز يات و‪ .‬په‬
‫ټول يو نان کې پولس يا ښاري دولتو نه يا سيا سي‬
‫ټولنې ډ ېرې وې‪ .‬دا چې پولس د يو نان د جغراف يوي‬
‫و ضع يا د خل کو د غو ښتنو نتي جه وه‪ ،‬معلو مه نه ده‬
‫خو لکه چې پروفيسر هوليستر )‪ (Hollister‬وايـي "علـت‬
‫چې هرڅه وي د لرغوني يونان کلتور له خپلواک ښاري‬
‫دولت نه پرته درک کېدلى نه شي‪ "(8).‬نـزدې پـه هـر‬
‫پوليس کې د کومې غونډۍ دپاسه يا د هغې په شاوخوا‬
‫کې د ا سامبلې‪ ،‬شورا‪ ،‬او مذهبي ر سمونو د تر سره‬
‫کو لو ل پاره ودا نۍ جوړې شوې وې‪ .‬تر څ نګ به يې د‬
‫اګــورا )‪ (Agora‬پــه نامــه بــازار ګــوټى و‪ .‬دغــه‬
‫اکراپولس )‪ (acropolis‬په واقع کـې د پـولس سياسـي‪،‬‬
‫مذهبي‪ ،‬اجت ماعي‪ ،‬اقت صادي او اداري مر کز و‪ .‬هر‬
‫پـــولس ځانلـــه اداري طـــرز الره‪ ،‬د پروفيســـر‬
‫کيټو )‪ (Kitto‬په وينا " واقعي حکومتي چارې بـه يـا‬
‫کوم پا چا‪ ...‬يا د ځي نو ا شرافي کورن يو م شرانو ته‬
‫يا د ا صلي تب عه وو شورا ته چې د شتو خاو ندان به‬
‫وو‪ ،‬يا ټو لو ا صلي تب عه وو ته سپارل ک ېدلې‪ .‬د غه‬
‫ــي‬‫ــه د سياسـ‬‫ــې تعديلونـ‬ ‫ــو ځينـ‬‫ــا د هغـ‬‫ــول يـ‬
‫ټـ‬
‫ټولنې )‪ (polity‬دغسې طبيعي شکلونه وو‪ ،‬چې يونانيان‬
‫ـايي ) ‪Oriental‬‬
‫ـي پاچـ‬‫ـه ختيځـ‬‫ـد ډول لـ‬‫ـه څرګنـ‬‫ـې پـ‬
‫يـ‬
‫‪ (Monarchy‬نه چې پاچا به يې هېڅ مسؤليت نـه الره‪،‬‬
‫مم تاز کاوه‪ ] ...‬که په يو نان کې[ غ ير م سؤل حکو مت‬
‫و‪ ،‬هلته پولس نه و‪"(0).‬‬
‫دا چې يونانيان ولې د ډېرو سياسي واحدونو يانې د‬
‫پول سو پر ځاى تر يوه وا حد مر کزي ن ظام ال ندې سره‬
‫غو نډ نه شول‪ ،‬شايد په او له در جه د جغراف يوي و ضع‬
‫له امله و‪ ،‬چې خلک يې هم دننه په يونان کې او هم‬
‫په ټاپوګانو او د سمندرګوټو په غاړو کې اباد وو‪.‬‬
‫بل علت يې شايد دا وي چې يونان د پولس د هسکېدلو‬
‫يانې د ميالد څ خه مخ کې نه مې‪ ،‬ات مې او اوو مې پ ېړۍ‬
‫په اوږدو کې له بېرون يو خطرو نو نه په ا من کې و‪.‬‬
‫د کر يټ يا مي نووا دو لت له مين ځه تل لى و او‬
‫فنيقيان چې سمندري ځواک او سوداګر وو‪ ،‬خطرناک نه‬
‫وو‪ .‬پروفي سر کي ټو په دې اړه يو ن ظر وړا ندې کوي‪،‬‬
‫چې شايد د واقعيت انعکار وي‪ .‬دى وايي‪ ،‬چـې "دا د‬
‫يونان يانو ع مومي ګڼ ڼه وه‪ ،‬چې پولس له عدالت‬
‫غو ښتنې نه راوالړ شوي دي‪ .‬فردو نه يې قانونو نه دي‬
‫ا و پولس وظي فه لري‪ ،‬چې د ناروا پو ښتنه و کړي‪ ،‬خو‬
‫نه د دول تي ما شين له الرې ځ که چې دغ سې ما شين د‬
‫فردو نو له خوا چ لول ک ېږي‪ ،‬چې ه غوى به ه غومره‬
‫ظالمان وي لکـه اصـلي نـاروا کـاران چـې دى‪ "(5).‬د‬
‫ه مدغې ګڼ ڼې له ام له به و‪ ،‬چې يونان يانو پولس ته‬
‫د دو لت په څ ېر نه‪ ،‬بل کې د خل کو په سترګه ک تل او‬
‫هر يوه يو ناني ځان مک لف ګا ڼه چې له پولس سره‬
‫مر سته و کړي‪ .‬د غه ښاري دولتو نه چې واړه وو‪ ،‬د‬
‫پولس د ټو لو غړو له خوا نه بل کې د ه غه د ناري نه‬
‫ا صلي تب عه و له خوا په ن ېغ ډول چ لول ک ېده‪ .‬دوى‬
‫ډ ېر نه وو‪ ،‬سره پېژ ندل يې او له عا مه چارو سره‬
‫يې دغ سې ر ښتيني عالقم ني لر له‪ ،‬چې په نورو ټول نو‬
‫کې ه غه تراو سه ل يدل شوې نه ده‪ .‬ښځو‪ ،‬مر يانو او‬
‫سوداګرو د پولس په چلو لو کې بر خه نه لر له‪ .‬دوى‬
‫په وا قع کې د ا صلي تب عه وو د اړت ياوو په پوره‬
‫کو لو سره ه غوى ته مو قع ورکو له‪ ،‬چې د پولس سيا سي‬
‫او اجت ماعي چارې د ازاد ف کر له م خې پرمخ بوځي‪.‬‬
‫يونان يانو سيا ست او سيا سي ژو ند په پولس پورې‬
‫تړلى ګاڼه‪ .‬ارسطو ويل‪ ،‬چې " انسان هغه حېـوان دى‪،‬‬
‫چې دننه په پولس کې ژوند کوي‪ ".‬خو دده دغه وينـا‬
‫په دغه ډول عامه شوې‪ ،‬چې "انسان يو سياسي حيـوان‬
‫دى‪ "(9).‬په دې ډول يونانيانو فکـر کـاوه‪ ،‬چـې آزاد‬
‫ان سان يواځې په پولس کې او سېدلى شي‪ ،‬نه د پارر‬
‫په شان امپرا تورۍ کې‪ ،‬چې او سېدونکي يې م نونکي‪،‬‬
‫مريان او بربريان دي‪ ،‬خو که له يوې خوا ازاد فکر‬
‫کول‪ ،‬آزاد ګړ ېدل او آزاد ع مل کول د آزادي بيخ‬
‫نور هم ټينګوي‪ ،‬له بلې خوا په آزادۍ کې اختالف هم‬
‫حتمي کېږي‪ ،‬ځکه په دغه حال کې هر څوک د خپل فکر‬
‫له مخې ګړېږي او مجبور نه وي د بل چا يا بل مقام‬
‫په متاب عت ف کر او ع مل و کړي‪ ،‬م ګر په ه غه حال کې‬
‫چې فکر يې ورته رښتينى معلوم شي‪ .‬په دغه حال کې‬
‫ا ستعداد‪ ،‬ف کر او خ يال ښه وده کوي‪ ،‬ل که چې په‬
‫لر غوني يو نان کې يې انک شاف کړى و او دغ سې پا خه‬
‫مف کران‪ ،‬ډرا مه لي کونکي‪ ،‬شاعران‪ ،‬تاريخپو هان او‬
‫سيا ست ماران پ کې ه سک شول‪ ،‬چې اثرو نه يې تراو سه‬
‫پورې ه څونې کوي‪ .‬په عين حال کې په لرغوني يو نان‬
‫کې هم دن نه په پولس کې د فردو نو او ډ لو او هم د‬
‫پولسو ترمنځ نښتې کېدلې‪ ،‬ترڅو چې د پولس سيسټم د‬
‫م قدوني ې د لوى سکندر په ه سکېدلو سره له م ېنځ نه‬
‫الړ‪ .‬له دې ورو سته به د غه ټ کى په خاص ډول د‬
‫سپارتا او اتن د ښاري دولتونو ترمېنځ او د سقراط‬
‫په مو ضوع به نوره هم ر ڼا وا چول شي‪ ،‬چې دد غې‬
‫ليکنې د بحث غټ ټکي دي‪.‬‬
‫د سپارتا ښاري دولت‬
‫د يو نان په ښاري دولتو نو کې سپارتا او ا تن تر‬
‫ټولو مهم وو‪ ،‬خو د هغوى فردي او ټولنيز ژوند سره‬
‫پوره توپير الره‪ .‬په دا سې حال کې‪ ،‬چې ا تن د‬
‫پاچــايۍ‪ ،‬ارستوکراســۍ‪ ،‬اســتبداد )‪ (Tyranny‬يــا‬
‫زوروا کۍ او دموکرا سۍ دورو نو په تېرو لو سره ت حول‬
‫ـپنيز‬‫ـې د اوسـ‬‫ـه‪ ،‬چـ‬
‫ـې الر ونيولـ‬
‫ـپارتا دغسـ‬
‫ـړ‪ ،‬سـ‬‫وکـ‬
‫ـوداګري‪،‬‬‫ـې سـ‬‫ـاره يـ‬
‫ـت لپـ‬
‫ـامي موثريـ‬‫ـپلين او نظـ‬‫دسـ‬
‫کل توري نو ښت او د ژو ند هو ساينو ته تو جه ون کړه‪.‬‬
‫سپارتا په سياسي لحاظ تل ساتنپاله وه‪ .‬په سپارتا‬
‫کې‪ ،‬چې ار ستوکراتان په واک ور سېدل‪ ،‬پا چايي يې‬
‫ن سکوره نه کړه‪ ،‬ضعيفه يې کړه‪ .‬د ات مې پ ېړۍ په‬
‫اخر کې چې د مسينيا )‪ (Messenia‬ګاونـډۍ سـيمه يـې‬
‫ال ندې کړه‪ ،‬او سېدونکي يې مر يان کړل‪ ،‬که څه هم‬
‫هغوى هم يونانيان وو‪ .‬سپارتا نظآمي دولت او اصلي‬
‫تب عه يې منظم داي مي سرتېري شول‪ .‬کل تور يې د‬
‫بارکونو سطح ته کوز شو او ښه ژو ند پ کې د اسا سي‬
‫روز نې پوځي ژو ند شو‪ .‬سپارتا ټين ګه و چه ټول نه‬
‫شوه‪ ،‬چې موجوده وضع يې په زور سره ساتله‪ .‬سپارتا‬
‫په يوه و خت کې دوه پاچا يان لرل‪ ،‬ل که ورو سته چې‬
‫په روم کې دوه قون سالن يا لوړ واکم نان وو‪ .‬د ج نګ‬
‫په و خت کې به يوه پا چا قوم نداني کو له‪ ،‬خو دن نه‬
‫په ه ېواد کې د دواړو پاچا يانو واک د درې څانګو‬
‫له خوا م حدود و‪ :‬د لو يانو د ار ستوکراتيکې شورا‬
‫له خوا‪ ،‬د يوې اجرائ يوي شورا له خوا او د ا صلي‬
‫غړو د اسامبلې له خوا‪ .‬نو سپارتا په ا صل کې يوه‬
‫محدوده دموکراسي وه‪ .‬دغسې دموکراسي‪ ،‬چې نه يواځې‬
‫ښځو او مر يانو پ کې ګډون نه شو کولى‪ ،‬ډ ېرو ا صلي‬
‫غړو هم پکې ګډون نه شو کولى‪ .‬په اسامبلې او شورا‬
‫کې هم په چارو بحث نه کېده‪ ،‬فيصلې په اتفاق سره‬
‫کېدلې‪.‬‬
‫د سپارتا د ا صلي غړو ژو ند له زان ګو نه تر ګور‬
‫پورې د دو لت تر روز نې او څآرنې ال ندې و‪ ،‬مق صد دا‬
‫و چې سرتېري پ ياوړي‪ ،‬زړور‪ ،‬ان ضباطي‪ ،‬م نونکي او‬
‫وفا پال وي‪ .‬له دې نه م نع و‪ ،‬چې بز ګري‪ ،‬ک سب او‬
‫سوداګري و کړي‪ .‬له با ندې نه د نو يو طرزو نو‪ ،‬لوکس‬
‫څيزونو او ايډياوو له راننوتلو سره مخالفت کېده‪.‬‬
‫د سپارتا خ لک د ج نګ له و خت نه پر ته په نورو‬
‫وختو نو کې ب يرون ته تل لى نه شول‪ .‬دو لت به اوه‬
‫تر روز نې‬ ‫ک لن ناري نه ما شوم تر شل کل نۍ پورې‬
‫ال ندې ن يوه‪ ،‬چې له سخت پوځي ژو ند سره يې روږدى‬
‫کړي‪ .‬دد غې دورې په تېرو لو سره به ب يا دى د‬
‫سپارتا اصلي غړى کېده‪ ،‬خو لس کاله نور به يې هم‬
‫په بارکونو کې ت ېرول‪ ،‬که څه هم واده به يې کړى‬
‫و‪ .‬له ه غه ورو سته دى د سپارتا د ا صلي تب عه په‬
‫تو ګه په کور کې او سېدلى شو‪ .‬په دې ډول د سپارتا‬
‫ا صلي غړو فردي خپ لواک ژو ند نه الره‪ ،‬روح او ج سم‬
‫يې دواړه دو لت ته ځانګړي وو‪ .‬د يو نان بل هېڅ‬
‫پولس کې ژوند تر دغسې تن ظيم شوي د سپلين الندې نه‬
‫و‪ ،‬خو سپارتا په ټول يو نان کې تر ټو لو ښآري‬
‫دولتونو نه ښه سرتېري لرل‪ ،‬سره له دې هم ه غو له‬
‫خ پل د غه قدرت نه په احت ياط سره کار اخي سته‪ .‬د‬
‫سپارتا دغسې تنظيم شوى ژوند طرز په ټول يونان کې‬
‫ستايل ک ېده‪ ،‬خو د غه ښاري دو لت د ا تن پرخالف په‬
‫ف کري او ذه ني ل حاظ وچ او بېحا صله پاتې شو‪ .‬د‬
‫پروفيسر کيټو په وينا " هغه وخت چې سپارتا مخ پـه‬
‫ځوړي او ن سکوره شوه‪ ،‬د انر جي د نه شتوالي له‬
‫ام له نه‪ ،‬بل کې د مدني غړو او د ا يډياګانو د نه‬
‫شته وا لي له ام له و‪ ،‬چې په دې کې ه غه په خپ له‬
‫) ‪(5‬‬
‫ګرمه وه‪".‬‬

‫د اتن ښاري دولت‬

‫اتن له ميالد څخه مخکې ‪ 911‬تر ‪ 011‬پورې تر سـپارتا‬
‫ورو سته در ېيم ښاري دو لت و‪ .‬په همد غه و خت کې په‬
‫داسې حال کې‪ ،‬چې سپارتا په پلي پونيز کې په ښکېل‬
‫ک ېدلو سره په يو نان کې پېژ ندل شوى قوت ګرځ ېدلى‬
‫و‪ ،‬د اتيکا )‪ (Attica‬ټول ښاري دولتونه د کوم مشـر‬
‫په نوښت سره د اتيکا اتحاديې کې سره يو موټى شول‬
‫او ا تن يې خ پل مرکز کړ‪ .‬د اتن ښاري دو لت په د غې‬
‫ات حاديې سره د پرا خې سيمې خاو ند شو‪ .‬پر ه غه‬
‫سربېره څنګه چې اتن دسپارتا پرخالف سمندر ته نزدې‬
‫و‪ ،‬سوداګرۍ پ کې انک شاف و کړ‪ .‬دا سې هم هل ته د وړو‬
‫ځم که وا لو ترڅن ګه سوداګر‪ ،‬صانعان‪ ،‬ورور ورو ه سک‬
‫او اصلي اوسېدونکي يې د مدني حقونو خاوندان شول‪.‬‬
‫په دې ډول اتن يانو په هما غه لومړي سر کې په‬
‫سيا ست کې خاص م هارت يا د پروفي سر کي ټو په ژ به‬
‫"نبوغ" وښوده‪ ،‬چې "‪ ...‬ددغه نبوغ مهمه نښـه‪ ...‬د‬
‫اتنيانو عمومي ميل دى‪ ،‬چې له اجتماعي نسلو سره د‬
‫معقو لو خل کو په شان معام له کوي‪ ،‬نه د ما شومانو‬
‫او متع صبانو په شان چې له فزي کي زور نه کار‬
‫اخ لي‪ .‬موږ په وار وار وي نو‪ ،‬چې دوى همدغ سې کوي‪.‬‬
‫مم تازه طب قه يې د ب حث ل پاره ا ماده ده او په‬
‫عمومي ډول فيصله په رښتيني ډول مني‪ (3)".‬د اتنيانو‬
‫"نبوغ" وروسته په هغو سمونونو کې وځلېد‪ ،‬چې سمون‬
‫پالو لويانو يې د دولت او ټولنې د ښه کولو لپاره‬
‫وکړل‪.‬‬
‫د اصـــالحاتو پـــه لـــړ کـــې لـــومړنۍ اصـــالح‬
‫دراکو )‪ (Draco‬نومي ته منسوبۀ ده‪ ،‬چې پـه ‪ 020‬کـې‬
‫يې عنع نوي دود يز قانونو نه ټول او تدوين کړل‪ .‬په‬
‫دغې ا صالح سره لږ تر لږه د په خ پل سر او حاکمانه‬
‫چلند په برابر کې يو څه مصونيت پيدا شو‪ .‬سره له‬
‫دې هم د غه پرو سه روا نه وه‪ ،‬چې په ه غې سره واړه‬
‫ځم که وال د لو يو ځم که وا لو پوروړي ک ېدل او د‬
‫پورو نو د نه تاديې په حال کې مر يان ک ېدل او‬
‫خرڅ ېدل‪ ،‬چې نتي جه يې عام نارا ضي توب شو‪ .‬د‬
‫سولون )‪ (Solon‬په نامه يوه سوداګر‪ ،‬چې په ملک کـې‬
‫ګرځ ېدلى او يو ډول فيل سوف‪ ،‬سيا ستمار او شاعر و‪،‬‬
‫له ناراضيانو سره خواخوږي ښکاره کړه‪ .‬مخالفو ډلو‬
‫هم ورته ډېر اختيار ورکړ‪ .‬په داسې حال کې‪ ،‬چې په‬
‫نورو ښاري دولتو نو کې دغ سې نارا ضي توب د ان قالب‬
‫ال مل ک ېده‪ ،‬سولون په ا تن کې د نارا ضيانو غو ښتنې‬
‫بې له مقاومت او ګډوډۍ نه ومنلې‪ .‬د پور په برابر‬
‫کې يې مر يي توب ل غو کړ او ځم کې يې لومړن يو‬
‫څښتنانو ته بېرته ورکړې او حتى هغوى يې چې د پور‬
‫په بدل کې له اتن نه دباندې پلورل شوي وو‪ ،‬بېرته‬
‫وغو ښتل‪ .‬سولون اتن يان وه څول‪ ،‬چې د زي تون او‬
‫تاکونو په زياتولو سره اختصاصي کرنه قوي کړي‪ .‬په‬
‫عين حال کې يې پلرو نه مج بور کړل چې خپ لو زام نو‬
‫ته ک سبونه و ښيي‪ .‬په نتي جه کې ک سبونه په ت ېره‬
‫کال لي د غومره ډ ېره وده و کړه‪ ،‬چې يو ناني لوښ سي د‬
‫مديتراني په شاوخوا سيمو او ح تى مر کزي ارو پا کې‬
‫هم خرڅ ېدل‪ .‬دا ه غه و خت و‪ ،‬چې له ل يديا څ خه په‬
‫ا تن کې سکه او پي سې په دوران کې لو بدلې وې او‬
‫سوداګري يې اسانه کړې وه‪.‬‬
‫سولون په سيا سي ډ ګر کې هم سمون پ لى کړ‪ .‬تر د غه‬
‫و خت پورې يواځې ن سب د ا سامبلې د غړي توب شرط و‪.‬‬
‫سولون د ه غه پر ځاى شتمني د غړي توب شرط وګر ځاوه‪.‬‬
‫په دې ډول سوداګر يا نوې سوداګره طب قه هم لوړ‬
‫اجرائيــوي مقــام )‪ (Archons‬تــه رســېدلى شــوه‪ .‬د‬
‫ا سامبلې د غړو په ډېر ېدلو سره يوه څ لور سوه‬
‫ک سيزه انت خابي شورا منځ ته راغ له‪ ،‬چې د يو ډول‬
‫) ‪(9‬‬
‫اجرائيوي کمېټې په شان يې دنده ترسره کوله‪.‬‬
‫سولون له د غو سمونونو نه ورو سته په سفر الړ‪ ،‬خو‬
‫په نشته والي کې يې ناراضي توبونه پورته شول‪ ،‬چې‬
‫تر پخوا هم ټينګ وو‪ .‬بې شتو نارې وهلې‪ ،‬چې څه يې‬
‫ترال سه کړي نه دي‪ ،‬مم تازانو شکايت کاوه چې هر څه‬
‫يې له ال سه ور کړل‪ .‬ټو لو سولون ته بد و يل‪ ،‬ټو له‬
‫اتيکا ناارامه او انقالبي شوه‪ .‬سره له دې هم"‪...‬د‬
‫ا تن خ لک په د غه ف کر وو چې ګډه ګ ټه له ډ له ي يزې‬
‫ګټې نه لـوړه ده‪ ".‬اتيکـا يـو ځـل بيـا د سياسـي‬
‫نــــاکراريو ميــــدان شــــو‪ .‬دا ځــــل هلتــــه‬
‫زورواکان )‪ (Tyrants‬هسک شول‪ .‬له سپارتا پرتـه پـه‬
‫ـي‬
‫ـان سياسـ‬ ‫ـا ځواکمنـ‬
‫ـان يـ‬
‫ـې زورواکـ‬
‫ـان کـ‬
‫ـو ل يونـ‬
‫ټـ‬
‫واکمنان شول‪ " .‬خـو يونـاني زورواکـان نـزدې ټـول‬
‫ارستوکراتان او متمدن وو‪ ".‬پخوا چې په ټول يونان‬
‫کې د پاچايانو پرځاى ارستوکراتان په واک شوي وو‪،‬‬
‫اور د هغو پرځاى زورواکان واکمن شول‪ ،‬چې هسکېدنه‬
‫يې په ا صل کې د مم تازو او شتمنو او د منځن يو او‬
‫ښکته طب قو د م خالفتونو او م بارزو نتي جه وه‪ .‬په‬
‫وروستيو کې د مريانو برخه غټه وه‪ .‬په هغه وخت کې‬
‫مريي توب يو پوره طبيعي څيز ګڼل کېده‪ .‬هغه مريان‬
‫په ډ ېر بدحال کې وو‪ ،‬چې په ځم کو او کانونو کې‬
‫ترېنه کار اخيستل کېده‪ .‬د اتيکا ټول مريان ‪025111‬‬
‫او نور اوسېدونکي يې له يو لک نه زيات تخمين شوي‬
‫دي‪ ،‬خو د ه غو مر يو حال يو څه ښه وو‪ ،‬چې په‬
‫کورونو کې يې کار کاه يا کاسبان وو)‪ .(01‬سره له دې‬
‫هم له مريانو نه کوم مشر جګ شوى نه دى‪.‬‬
‫نوي واکمنان‪ ،‬چې ټول يې له ارستوکراتو او ممتازو‬
‫کورن يو څ خه وو‪ ،‬په خپ لو سمونونو سره د مر يو حال‬
‫يو څه ښه کړ‪ .‬په عمومي ډول دوى د ښکته او منځنيو‬
‫طب قو د خل کو په مال تړ پورو نه يا ل غو يا لږ کړل‪،‬‬
‫ډېرې ټول ګټې پروجې يې پلې کړې‪ ،‬ځمکې يې له سره‬
‫ووې شلې او د مال ياتو طرز يې واړوه او د سيا سي‬
‫مؤسسو غړي يې ډېر کړل‪ ،‬خو پخواني طرزونه په تېره‬
‫سياسي سيستم په اصل کې پرځاى پاتې و‪ .‬دغو واکمنو‬
‫زور ز ياتى هم نه کاوه‪ .‬د غه ټول تحولو نه له ميالد‬
‫څخه مخکې ‪ 911‬څخه تر ‪ 551‬پورې عملي شـول‪ .‬دا هغـه‬
‫وخت و‪ ،‬چې د وړې اسيا له ليديا نه په يونان کې د‬
‫پيسو په چلند سره د سوداګرۍ ډله هسکه شوې او په‬
‫شتو کې توپير ډ ېر شوى او د کرن يزې ټولنې يو ډول‬
‫برابرتوب له مېنځه تللى و)‪ .(00‬له سولون نه وروسته‬
‫ـتراتور )‪ (Pesistatus‬او‬
‫ـې سسـ‬‫ـلحان پـ‬‫ـوى مصـ‬
‫ـن لـ‬
‫د اتـ‬
‫کاليسټينز )‪ (Cleisthenes‬وو‪.‬کلييستينز د اتـن قـانون‬
‫پوره دموکرات يک کړ‪ .‬د ا تن ټول ا صلي تب عه يې د‬
‫ا سامبلې غړي کړل‪ ،‬د پخوا نو ار ستوکراتو قومو نو‬
‫نظــامي او سياســي وظيفــې يــې لغــو کــړې‪ ،‬يــواځې‬
‫ت شريفاتي د ندې يې ور ته پرې ښودلې‪ .‬د پخوان يو‬
‫ار ستوکراتو پ ياوړو قومو نو پر ځاى يې لس نوي‬
‫قومونه تنظيم کړل‪ ،‬چې نسب يې د غړيتوب شرط نه و‪.‬‬
‫اسامبله د ټولو اجتماعي ډلو له غړو نه جوړه شوه‪،‬‬
‫د بې ځم کو ا صلي تب عه وو او د کارګرو په ګډون‪.‬‬
‫ا سامبلې ع مومي سيا ستونه اي ستل او د پ لي کو لو‬
‫وظي فه يې يوې پېن ځه سوه ک سيزې اجرائ يوي شورا ته‬
‫و سپارله‪ ،‬چې هر کال دد غو ل سو قومو نو له هر قوم‬
‫نه پنځور تنه غوره کېدل‪ ،‬خو د چارو د ترسره کولو‬
‫مخکښ به هغه څوک کېده‪ ،‬چې د نفوذ او حيثيت خاوند‬
‫کېده‪ .‬دى په شخصي وړتيا سـره د "خلکـو مشـر" پـه‬
‫نا مه ياد ېده او تر ه غو به يې م شري کو له‪ ،‬چې د‬
‫ا سامبلې او شورا غړي به پرې والړ وو‪ .‬ده ر سمي‬
‫مقام نه الره‪.‬‬
‫پريکلس )‪ (Pericles‬په پېنځسمې پېړۍ کې همدغسې مشـر‬
‫و‪ ،‬چــې د يونــان پــه "طاليــي دوره" کــې يــې د‬
‫ار ستوکراتو او و ګړو ترمېنځ ا نډول و ساته او يو‬
‫د ېرش کا له يې م شري و کړه‪ .‬دى دغ سې يو وا قع‬
‫ليدونکى سياستمار او اغېزمن وياند و‪ ،‬چې چارې يې‬
‫په من طق او ه څونې سره تر سره کولې‪ ،‬نه په زور‬
‫سره‪ .‬د هولستر په وينا "د فرد او ټولنې ترمېنځ د‬
‫هم غږي په حا صلولو کې د يو نان د پولس برى هېڅ‬
‫چ ېرې ه غومره پوره نه و‪ ،‬ل که په ا تن کې چې له‬
‫دموکرا سۍ سره د ان سان د لومړۍ مه مې م قابلې په‬
‫ډګر کې و‪ ".‬په دې هکله تاريخپوه تاسيدايدز د پلي‬
‫پونيز د جنګ په مهال کې د پريکلس يوه وينا په دې‬
‫ډول راوړي‪ ...":‬زموږ اساسي قـانون تـه دموکراسـي‬
‫و يل ک ېږي‪ ،‬ځ که چې ه غه د څو ک سو په الر کې نه‪،‬‬
‫بلکې د ډېرو په الر کې ده‪ ،‬خو زموږ قانونونه ټولو‬
‫ته د ه غو په شخ صي د عوو کې برا بر عدالت خو ندي‬
‫کوي‪ ،‬نه د امت ياز په تو ګه بل کې د وړت يا د ان عام‬
‫په تو ګه‪ ...‬په ټو لو دولتو نو کې يواځې موږ ه غه‬
‫څوک چې له اجتماعي خدمت نه ځان ګوښه کوي‪ ،‬سفر نه‬
‫بلکــې بــې خيــره ګڼــو‪ .‬مــوږ د سياســت پــه ټولــو‬
‫مو ضوعګانو با ندې په خپ له غور کوو او دا سې نه‬
‫ګ ڼو‪ ،‬چې قول او ع مل سره نه جوړېږي‪ ،‬بل کې دا سې‬
‫ګ ڼو چې ه غه کړه له اول نه نا کام وي‪ ،‬چې له‬
‫مباحثې او مشورې نه پرته کېږي‪"(02).‬‬

‫د پلي پونيز جنګ‬

‫د سپارتا او اتن په مشرۍ د دوو اتحاديو جنګ يا د‬
‫پلي پونيز جنګ له ميالد څخه مخکې ‪ 080‬څخـه تـر ‪010‬‬
‫پـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــورې‬
‫اوه ويشت کاله اوږد شو‪ .‬د جنګ مسؤل اتن ګڼل شوى‪،‬‬
‫چې تر ج نګ دم خه يې يوه امپرا توري جوړه کړې او‬
‫نور دولتو نه ترې نه وېر ېدل‪ .‬ا تن د نورو په مر سته‬
‫په ‪ 091‬کې په مره تان )‪ (Marathon‬کې په ‪ 031‬کې پـه‬
‫ــه‬ ‫ــه ‪ 059‬کـ‬
‫ــې‪ ،‬پـ‬ ‫ــې او پـ‬‫ــي )‪ (Salamis‬کـ‬
‫ــه المـ‬
‫سـ‬
‫پالټاى )‪ (Plataea‬کې د هخامنشـي پـارر لـوى يرغليـز‬
‫پوځو نه مات کړي او د غټ اعت بار او حيث يت خاو ند‬
‫شوى و‪ .‬په جنګ کې غټ ورانى هم ورته پېښ شوى و‪ .‬د‬
‫سه المي په جنګ کې اتن د پارر د لښکرو له خوا چور‬
‫شوى او د اکرا پولس غو نډۍ له پا سه معبدو نه يې هم‬
‫وران شوي وو‪.‬‬
‫اتن چې په ‪ 031‬کې د ټول يونان دولت په نامه اتحاد‬
‫جوړ کړى و‪ ،‬له جنګ نه وروسته په کال ‪ 055‬کې يې په‬
‫خپ لې م شرۍ سره يوه نوې اتحاد يه جوړه کړې وه‪ ،‬چې‬
‫له اتي کا نه ايون يا پورې د اي جن سمندرګي د غاړو‬
‫او ټاپو ګانو ز ياتره ښاري دولتو نو پ کې غړي توب‬
‫ـه د‬‫ـاديې تـ‬
‫ـې اتحـ‬‫ـانو دغـ‬
‫ـتيو تاريخپوهـ‬ ‫الره‪ .‬وروسـ‬
‫ډيلور )‪ (Delos‬ليګ نوم ورکړى‪ .‬دغه ليـګ د پـريکلس‬
‫په ز يار سره ورو ورو د ا تن په امپرا تورۍ بدل شو‬
‫او ا تن يې قادر کړ‪ ،‬چې له غړو هېوادو نو څ خه په‬
‫پل مو عوا يد ټول کړي او د اي جن سمندرګي کې په الر‬
‫بر ک ېدلو سره خپ لې سوداګرۍ ته انک شاف ور کړي او‬
‫ځان شتمن او پ ياوړى کړي‪ .‬د پ لي پونيز تر ج نګ‬
‫پورې ني مه پ ېړۍ د ا تن طال يي دوره وه‪ .‬سپارتا‬
‫ووېر ېده او له يو شمېر دولتو نو سره يې ات حاد‬
‫وکړ‪ ،‬چې هغوى هم له اتن نه وېرېدل‪ .‬د يونان ښاري‬
‫دولتو نه‪ ،‬چې له اول نه په خپ لواک ډول ه سک شوي‬
‫وو‪ ،‬په خپلواکۍ والړ وو او نه يې غوښتل له السه يې‬
‫ور کړي‪ .‬پر ته له ه غه هم سپارتا او ا تن‪ ،‬ل که چې‬
‫دمخه ويل شوي‪ ،‬په دولتي طرز کې سره په متضاد قطب‬
‫کې وو‪ .‬دوى هر و خت سره سيال دولتو نه وو‪ .‬سپارتا‬
‫او مت حدان يې ډوري يان او ا تن او مت حدان يې‬
‫ز ياتره ايون يان وو‪ .‬سپارتا کو ښښ کاوه په پل‬
‫پونيز کې اوليګار کې يا د متنفذو حکومت او اتن د‬
‫پريکلس په سروال توب کوښښ کاوه د خپلې امپراتورۍ‬
‫په ښارونو کې د موکراتې ډ لې په واک کړي‪ .‬سره له‬
‫دې هم د پ لي پونيز ج نګ چې شايد د نړۍ لومړنى په‬
‫دق يق ډول ب يان شوى ج نګ وي‪ ،‬ا يډيالوجيکي ج نګ نه‪،‬‬
‫بلکې ساده د قدرت جنګ و‪ " .‬اتن تر خپلې ولکې الندې‬
‫د ټول يو نان د راو ستلو خوب ل يده او سپارتا او‬
‫مت حدان يې ټي نګ وو‪ ،‬چې د اتن يانو امپري لزم ختم‬
‫کړي‪"(08).‬‬
‫د پ لي پونيز ج نګ له يوه ل نډ در نګ نه پر ته اوه‬
‫وي شت کا له روان و‪ .‬د ير غل نو ښت د سپارتا او د‬
‫ه غې د مل ګرو په الر و‪ .‬په ټول يو نان کې يواځې د‬
‫سپارتا ا صلي غړي په ن ظامي فن کې روزل شوي وو‪.‬‬
‫اتن يانو د غومره قدرت نه الره‪ ،‬چې د ير غل ابت کار‬
‫و کړي‪ .‬دوى سمندري ځواک وو‪ .‬د ج نګ په دو يم کال‬
‫کې‪ ،‬چې د ا طراف خ لک په ښار کې د ديوالو نو دن نه‬
‫پناه وړې وه‪ ،‬وبا ولګېده‪ .‬د اتن څلورمه برخه خلک‬
‫د پريکلس په ګډون پ کې ت لف شول‪ .‬تاريخپوه تا سيد‬
‫ا يدز‪ ،‬چې و با وه لى او ترې نه روغ شوى و‪ ،‬د غه ج نګ‬
‫په خپل اثر کې د پلي پونيز جنګ په نامه په دقيق‬
‫او افاقي ډول بيان کړي‪ .‬دغه تاريخ په لرغونې نړۍ‬
‫کې جوړه نه لري‪ .‬د ه غه له م خې په د غه ج نګ کې‬
‫قانون‪ ،‬مذهب‪ ،‬ر ښتين توب او مع قول توب ته اطا عت‬
‫هوا وکړه او اخالقي چلند او ژوند له مېنځه الړه‪ .‬د‬
‫پــريکلس لــه مړينــې نــه وروســته د اتــن مشــري د‬
‫افراطيانو الر ته ورغله او د اتن دموکراسي د وګړو‬
‫د حاکم يت ب ڼه غوره کړه‪ .‬په د غه حال کې ک له چې‬
‫ـوه‬
‫ـرې ټـاپو ونيـ‬ ‫ـور )‪ (Melos‬بـې پـ‬
‫اتنيـانو د ميلـ‬
‫ناري نه يې ور ته ووژل او ښځې او ما شومان يې د‬
‫مر يانو په شان وپ لورل‪ .‬د پريکليس د غه ن ظر ر ښتيا‬
‫شو‪ ،‬چې ويلي يې و چې " دى د سپارتا لـه طـرح څخـه‬
‫ه غومره نه وېر ېږي‪ ،‬چې د اتن يانو له تېروت نو څ خه‬
‫وېرېږي‪ ".‬د اتنيـانو بلـه تېروتنـه دا وه‪ .‬چـې د‬
‫غلطې ستراتيجې له امله يې د خپل سمندري ځواک غټه‬
‫برخه د ليرې پراته سـيراکوز )‪ (Syracuse‬سـيمې پـه‬
‫دفاع کې له السه ورکړه‪ .‬له هغه وروسته‪ ،‬چې د ايجن‬
‫په سمندرګي با ندې د ا تن کن ټرول س ست شو‪ ،‬تر الر‬
‫ال ندې دولتو نه يې په برا بر کې جګ شول‪ ،‬تر څو په‬
‫پاى کې د پ لي پونيز م خالف سمندري ځواک‪ ،‬چې د‬
‫پارر په طال سره پياوړى شوى و‪ ،‬د اتن سمندري ځواک‬
‫په هيلسپانټ )‪ (Hellespont‬کې له مېنځه يووړ‪ .‬بيا چې‬
‫ا تن ته د خوړو څيزو نه و نه ر سېدل‪ ،‬ا تن مج بور شو‬
‫په ‪ 010‬کې سپارتا ته په دغسې حال کې تسليم شي‪ ،‬چې‬
‫امپراتوري يې له مېنځه تللى او شتمني او معنويات‬
‫يې له ال سه ور کړي وو‪ .‬ا تن د ج نګ په به ير کې د‬
‫ـوا‬‫ـې خـ‬
‫ـه بلـ‬‫ـړي و‪ .‬لـ‬ ‫ـه رد کـ‬
‫ـو وړانديزونـ‬
‫ـولې څـ‬
‫سـ‬
‫ساتنپالې او محتاطې سپارتا هم ونه شو کولى د اتن‬
‫په شان امپرا توري جوړه کړي‪ .‬په الر ال ندې دولتو نو‬
‫کې يې د ا تن په ګډون شتمن متن فذان په واک کړل‪،‬‬
‫خو په خپ له يې له ټو لو هېوادو نو سره ډ ېر ناوړى‬
‫چل ند پ يل کړ او ه غوى يې خ پل م خالف کړل‪ .‬په ا تن‬
‫کــــې د ســــپارتا تــــر الر النــــدې زورواک د‬
‫کريتيار )‪ (Critias‬په مشرۍ "دېرش" نومېـدل‪ ،‬پـه دې‬
‫ما نا چې ا تن د دېر شو دک تاتورانو له خوا اداره‬
‫ک ېده‪ ،‬خو اتن يانو يو څو ميا شتې ورو سته ه غوى‬
‫ن سکور کړل او خپ له ا سامبله او شورا يې بېر ته‬
‫فعا له کړه او دموکرا سي يې ژو ندۍ کړه‪ .‬د غې پېن ځه‬
‫سوه کسيزې شورا پېنځه کاله وروسته په ‪ 899‬کې سقرط‬
‫په مرګ محکوم کړ‪.‬‬

‫د سقراط محاکمه او مړېنه‬

‫سقراط دد غه ک تابګوټي ډ ېره مه مه مو ضوع ده‪ ،‬د‬
‫م حاکمې او مرګ په اړه يې ما له يوه بل ک تاب نه‬
‫دوه څپرکي ملګري کړي دي‪ .‬زه به هم ددغې موضوع په‬
‫اړه يو څه اضافه کړم‪.‬‬
‫سقراط د پ لي پونيز د ج نګ په و خت کې د مع مول په‬
‫ـارواکي‪،‬‬‫ـان‪ ،‬چـ‬
‫ـده‪ ،‬لويـ‬
‫ـې ګرځېـ‬‫ـازار کـ‬
‫ـه بـ‬
‫ـان پـ‬
‫شـ‬
‫شاعران‪ ،‬لي کوال او ځوا نان يې پو ښتل او ځوابو نه‬
‫يې اورېدل او خپل نظرونه يې ورته اورول‪ .‬د سقراط‬
‫د م حاکمې په اړه د ه غه ا خري خ برې د ه غه شاګرد‬
‫افال تون په خ پل ا ثر کې راوړي په نا مه د سقراط‬
‫دفاع يه‪ .‬سقراط د لوړو چارواکو په اړه محاک مه‬
‫کوونکو ته وايي‪ ،‬چې"‪ ...‬ماته معلومه شوه چې هغوى‬
‫چې په لوړ ن ظر ور ته ک تل ک ېدل‪ ،‬په وا قع کې تر‬
‫ټو لو ډ ېر نيمګړي وو‪ .‬په دا سې حال کې چې ه غوى چې‬
‫ترېنه ښکته ګڼل کېدل‪ ،‬په پوهې کې تر هغو نه ډېر‬
‫ښه وو‪ ".‬د شاعرانو په اړه وايي‪ ،‬چې "وروسـته لـه‬
‫ه غه چې له چارواکو نه خالص شوم‪ ،‬شاعرانو او نورو‬
‫ته مې‪ ...‬م خه و کړه او ف کر مې کاوه چې د ه غو په‬
‫ملګرتوب کې به زه تر هغو نه ډېر ناپوه ښکاره شم‪.‬‬
‫نو مې يو څو هغه شعرونه غوره کړل‪ ،‬چې زما په فکر‬
‫د ه غو په جوړو لو کې يې ډ ېرې ستونځې ګاللې وي او‬
‫د ه غو د مانا ګانو په اړه مې وپو ښتل‪ .‬ددې ل پاره‬
‫چې په د غې پرو سې کې به له ه غو نه يو څه زده‬
‫کړم‪".‬‬
‫" ښاغلو! زه اور يو څه ناارامي حس کوم‪ ،‬چې حقي قت‬
‫درته ووايم‪ ،‬خو هغه بايد وويل شي‪ .‬په واقع کې هر‬
‫حا ضر تر ه غو شاعرانو نو نه د ه غوى د شعرونو په‬
‫اړه ډ ېر ښه ګړ ېدلى شي‪ .‬يو ځل ب يا د ه غوى په اړه‬
‫په د غه څه پوه شوم‪ ،‬چې دا د ه غوى د عقلم نې په‬
‫وجه نه ده چې خپل اثرونه يې جوړ کړي‪ ،‬بلکې د غيب‬
‫ويون کو او وړا ند ل يدونکو په شان د خپ لې طبي عي‬
‫ذکاوت او الهام له امله‪ ،‬ځکه چې دغه کسان هم ډېر‬
‫ښکلي لفظو نه سره پي يي‪ ،‬خو په ه غو مو ضوعګانو چې‬
‫پرې غږ ېږي‪ ،‬هېڅ نه پوهېږي‪ .‬ما ته څرګ نده شوه چې‬
‫شاعران هم په هماغه حال کې دي‪ ،‬په عين حال کې مې‬
‫درک کړه چې دوى د خپ لو شعرونو په سبب د نورو‬
‫مو ضوعګانو په اړه هم ځانو نه ډ ېر پوه ګ ڼي‪ ،‬په‬
‫داسې حال چې هوښيار نه وي‪".‬‬
‫د سقراط ټي نګ پلو يان ځوا نان وو‪ ،‬چې د ه غه په‬
‫وينا " دوى هم زياتره په خپله زما مثال خپل سرمشق‬
‫ګر ځولى او له نورو څ خه پو ښتنې کوي‪ ...‬په نتي جه‬
‫کې هغه خلک‪ ،‬چې دوى ترېنه پوښتنې کولې‪ ،‬له ما نه‬
‫خپه دي‪ ،‬که څه هم هغوى دغسې نه وا يي او وا يي چې‬
‫هل ته ب يرون يو ا فت دى په نا مه د سقراط‪ ،‬چې‬
‫ځوانان فاسدوي‪ ".‬سقراط بيا وايي‪ ،‬چې "څه وخت چـې‬
‫له دوى نه پوښتل کېږي چې هغه څه کوي او څه ښودنه‬
‫کوي‪ ،‬هغوى څه نه وايي‪ ،‬ځکه چې دوى هېڅ نه پوهېږي‬
‫چې هغه څه کوي‪ ،‬خو ددې پرځاى چې کم ښکاره نه شي‪،‬‬
‫ټول ه غوى چې عقال ني پلټ نې کوي‪ ،‬په غ ټو تورو نو‬
‫)‪(00‬‬
‫تورن کوي‪" .‬‬
‫له دموکرا سۍ سره د سقراط مخال فت او له ال سيبيا‬
‫د )‪ (Alcibia des‬او کريتيار سره د هغه ملګرتـوب بـه‬
‫هم پارونې کړې وي‪ .‬لومړنى د ا تن ه غه ار ستوکرات‬
‫و‪ ،‬چې له ا تن سره يې خيا نت او له سپارتا سره‬
‫ملګر توب کړى و او ورو ستي په ا تن کې د پ لي پونيز‬
‫له ج نګ نه ورو سته د ه غو دک تاتورانو له ډ لې څ خه‬
‫و‪ ،‬چې سپارتا په واک ر سولى و‪ ،‬خو سقراط ه غه په‬
‫د غه کار سره سخت غ ندلى و‪ .‬دا عجي به نه ده‪ ،‬چې‬
‫وګړو اتنيانو به ددغو دواړو کړه د سقراط د ښوونو‬
‫نتي جه ګڼ لې وي‪ .‬په د غه حال کې نامعقو له نه‬
‫برېښي‪ ،‬چې ډېرو به د اتن د عنعنوي معيارونو اخالل‬
‫د سقراط د ښوونو او انت قادونو له ام له ګڼ لى وي‪.‬‬
‫سره له دې هم د ا تن پېن ځه سوه ک سيزې شورا د‬
‫دېرشو رايو په توپير سره سقراط په مرګ محکوم کړ‪،‬‬
‫خو له د غه ح کم نه ا صلي مط لب دا و‪ ،‬چې سقراط به‬
‫له اتن نه وتښتي او چا يې مخه هم نه نيوله‪ ،‬لکه‬
‫چې وروسته ارسطو له اتن نه بيرون شو او که بيرون‬
‫شوى نه واى‪ ،‬د لوى سکندر په معل مۍ سره محاک مه‬
‫ک ېده‪ ،‬ځ که چې ه غه ا تن ال ندې کړى و‪ .‬د سقراط‬
‫محکوم يت به له دې ام له هم و‪ ،‬چې د ه غه په وي نا‬
‫که تبر يه هم شي له خپ لې الرې به وا نه وړي‪.‬‬
‫"وطنوالو اتنيانو! زه تاسې ته بيخي ډېـر احتـرام‬
‫لرم‪ ،‬خو زه به نظر دېته چې د تاسو اطاعت وکړم‪ ،‬د‬
‫خداى اطا عت و کړم او تر ه غو چې زه ساه کاږم او‬
‫کولى شم‪ ،‬زه به هېڅکله له خپل فلسفي تمرين نه الر‬
‫وانه خلـم‪" ".‬وطنوالـو اتنيـانو! تاسـې بـه انـي‬
‫تور )‪ (Anitus‬ته غوږ ونيسئ يا ونه نيسئ‪ ،‬هسې مـو‬
‫چې خو ښه وي‪ ،‬يا به مې تبر ئه کړئ يا تبر ئه نه‬
‫کړئ‪ ،‬ه سې مو چې خو ښه وي‪ ،‬ځ که چې ز ما د بل ډول‬
‫ع مل کو لو چانس نه شته ح تى که زه څو ځ له هم‬
‫ومرم‪ (05)".‬اني تور له يـو څـو نـورو سـره سـقراط د‬
‫ځوانانو په فاسدولو تورن کړى و‪.‬‬
‫د سقراط په محکوم يت او مرګ کې تناق ضونه ل يدل‬
‫کېږي‪ ،‬لومړى تناقض دا دى‪ ،‬چې "هغه وخـت چـې اتـن‬
‫سقراط محکوم کړ‪ ،‬له ځان سره يې رښتيا ونکړه‪ .‬هغه‬
‫ښار چې په آزادې وي نا کې يې نوم اي ستلى و‪ ،‬دغ سې‬
‫فيل سوف مح کوم کړ چې له ه غې نه له ا ستفادې نه‬
‫پرته يې بل جرم نه و کړى‪ ".‬د سـقراط محاکمـه پـه‬
‫وا قع کې د ف کر محاک مه وه او دى د آزادې وي نا او‬
‫آزاد ف کر لومړى قر باني د‪ .‬بل ت ناقض په خپ له د‬
‫سقراط په سلوک کې ل يدل ک ېږي او ه غه دا چې ه غه‬
‫ټول عمر په نه مطابقت او نوښت کې تېر کړى او اور‬
‫يې له دغسې حکم سره مطابقت وکړ‪ ،‬چې هم هغه او هم‬
‫نورو هغه ناعادل او ناسم باله)‪ .(00‬دا په دغسې حال‬
‫کې‪ ،‬چې له د غه ح کم سره د ه غه نه مطاب قت د ا تن‬
‫دو لت ز يانمن کولى نه شو او ده په ژو ندي پاتې‬
‫ک ېدلو سره ان سانانو او هم فل سفې ته خدمت کولى‬
‫شو‪ .‬په دې سربېره ه غه يوه م ېرمن‪ ،‬درې زا من او‬
‫پ يروان لرل او د ه غو په ن ظر د ه غه د غه سلوک له‬
‫اخال قي م سؤليت نه اوږه خالي کول و‪ .‬په ا صل کې له‬
‫ژو ند نه ه غه هم د سقراط غو ندې اخال قي او عق لي‬
‫ژوند نه تېرېدل‪ ،‬له بېجوړې نعمت نه تېرېدل کېږي‪.‬‬
‫ددغ سې ژو ند د ک يف له ام له و‪ ،‬چې سقراط غري بي‬
‫غوره کړې وه‪ ،‬سره له دې هم هغه ترېنه تېر شو‪ .‬دا‬
‫هم يو تناقض او نه هوارېدونکې معما ده‪.‬‬
‫د سقراط د محکوم يت او مرګ له ام له و‪ ،‬چې افال تون‬
‫د ټولنې او دولت د ښه نظم او د انسان او د هغه د‬
‫فکر د ښه کولو په اړه نوي فکرونه وړاندې کړل‪ ،‬چې‬
‫نور دولتو نه هغ سې و نه کړي ل که د ا تن دو لت چې‬
‫و کړ‪ .‬د افال تون جمهور يت نومي ا ثر ه مدغو م سئلو ته‬
‫ځانګړى شوى دى‪ .‬ب يا ار سطو‪ ،‬اپي کور او زي نو په‬
‫خپل وار همدغسې وکړل‪ ،‬چې د دوى ټولو د فکرونو غټ‬
‫ټکي ددغه کتابګوټي موضوعګانې دي‪ .‬په اصل کې دا د‬
‫پولي ن يز ج نګ و‪ ،‬چې يو ناني سوچوال يې وه څول‪ ،‬چې‬
‫ډول ډول نوي فکري مکتبونه پرانيزي‪ .‬په بل ملک کې‬
‫له کوم ج نګ نه ورو سته نوي او ژور فکرو نه هغ سې‬
‫ځلېدلي نه دي‪ ،‬لکه په اتن کې چې غوړېدلي وو‪ .‬دوه‬
‫زره او څلور سوه کاله وروسته د لومړي نړېوال جنګ‬
‫نه ورو سته کمون ستان او فاش ستان په واک شول‪ ،‬خو‬
‫دوى د خپ لو ا يډيالوجيو په ن شه کې په مليونو نو‬
‫ان سانان له مېن ځه يووړل او نړۍ يې په م خالفو‬
‫کامپونو سره ووې شله‪ .‬اف غان ا يډيالوجي پالو هم د‬
‫پلــي پــونيز جنــګ تــه ورتــه کــورنۍ جګــړه کــې د‬
‫ا يډيالوجيکي سيا ستونو له ام له اف غان ټول نه قط بي‬
‫کړه او د ډېرو او بې سارو مرګونو سبب شول‪.‬‬
‫په د غه م لک کې له ه غه نه ورو سته نه دا چې د‬
‫ـه‬
‫ـده فکرونـ‬ ‫ـه اړه رغنـ‬‫ـان پـ‬‫ـت او انسـ‬‫ـولنې‪ ،‬دولـ‬ ‫ټـ‬
‫وړا ندې شوي نه دي‪ ،‬د ه غه پرخالف په افغا نانو کې‬
‫عنعنوي فکرونه نور هم پياوړي شوي‪ ،‬چې له امله يې‬
‫ـه‬
‫ـي لکـ‬‫ـه شـ‬‫ـولى نـ‬‫ـر کـ‬
‫ـې ازاد فکـ‬ ‫ـم هغسـ‬
‫دوى اور هـ‬
‫يونانيانو چې دوه نيم زره کاله دمخه کاوه‪.‬‬

‫يونان د پلي پونيز له جنګ نه وروسته‬

‫د پ لي پونيز نه ج نګ نه ورو سته د يو نان ښاري‬
‫دولتي طرز مخ په ځوړي روان شو او د لرغوني يونان‬
‫دوره پاى ته ور سېده‪ .‬له ه غه پر ته هم له ه غه‬
‫ورو سته په يو نان کې د اخت صاص دوره پ يل شوه او د‬
‫ا ماتورانو دوره‪ ،‬چې دو لت يې چ لوه خت مه شوه‪.‬‬
‫اتن يان هم د پولي پونيز له ج نګ نه ورو سته فردي‬
‫شول او ښاري دولت ورته په دويمه درجه مهم شو‪ .‬له‬
‫بلې خوا فاتحه سپارتا هم له دېنه پاتې راغله‪ ،‬چې‬
‫الر ال ندې دولتو نه اداره کړي‪ ،‬سره له دې چې په هر‬
‫يوه کې يې د خپ لې خو ښې شتمن ن فوذ م نان يا‬
‫اليګار کان په واک کړي وو‪ .‬سپارتيانو خپ له ډ ېره‬
‫زيږه څېره نورو ته ښه وښودله‪" .‬په سپارتا کې چـې‬
‫دوى م نونکي او ساده سپماګرو وو‪ ،‬دبا ندې نه په‬
‫واک او نه په پې سو کې د اعت بار وړ ګ ڼل ک ېدل‪.‬‬
‫کو مه ه غه ازادي چې دوى يو نان ته ور کړه‪ ،‬ه غه‬
‫سپارتا ته آزادي وه‪ ،‬چې څن ګه يې غو ښتل هغ سې يې‬
 ‫زور چلوه‪"(05).‬‬
‫د څ لورمې پ ېړۍ په ني مايي کلو نو کې د يو نان قدرت‬
‫د سپارتا‪ ،‬تبس او ا تن ترمېنځ تغي ير کاوه‪ ،‬تر څو‬
‫په ‪ 859‬کې په مقدونيې کې فليپ پاچا شو‪ .‬مقدونيه د‬
‫يو نان په شمال کې د يو ډ ېر بېر ته پاتې ه ېواد و‪،‬‬
‫خ لک يې چې دوري يو ناني وو‪ ،‬د سپارتايانو په شان‬
‫جنګيالي وو‪ .‬پاچا فليپ په ‪ 8٥3‬کـې يـوه غوڅـونکې‬
‫ج ګړه وګټ له او ټول يو نان يې تر ول کې ال ندې شو‪.‬‬
‫دوه کا له ورو سته د ه غه په مرګ سره د ه غه زوى‬
‫سکندر په شل کلنۍ کې د هغه پرځاى پاچا شو‪ .‬همدغه‬
‫ځوان سکندر و‪ ،‬چې په خپلو بېجوړو نظامي بريو سره‬
‫په ټولې معلومې نړۍ کې د لوى سکندر په نا مه ياد‬
‫شو‪ .‬ه غه نه يواځې ټول يو نان ال ندې کړ‪ ،‬د پار سي‬
‫هخامن شي پرا خه امپرا توري يې هم ال ندې کړه او په‬
‫کال ‪ 881‬کې له خپل پوځ سره پخوانى افغانستان يـا‬
‫اريا نه ته ور سېد‪ .‬څ لور کا له يې په ار يا ) هرات(‪،‬‬
‫اراکوز يه )ک ندهار(‪ ،‬باختر يا بکټر يا )ب لخ(‪،‬‬
‫سغديانه ) سمرقند(‪ ،‬کوفن )کابل(‪ ،‬خوسپه ) کونړ( او‬
‫باجوړ او سوات کې په جنګو نو کې ت ېر کړل او د‬
‫ابا سين نه واو ښت او جېلم ته ور سېد‪ ،‬تر څو چې پوځ‬
‫يـــې لـــه وړانـــدې تـــګ نـــه ډډه وکـــړه‪ .‬د‬
‫بلوچ ستان )ګدرو سيه( له الرې يو نان ته د تګ په الر‬
‫کې يا با بل ته ور سېد او هل ته په څه با ندې درې‬
‫ديرش کلنۍ کې مړ شو )‪ .(828_85٦‬دده امپراتوري لـه‬
‫يونان نه له اباسين نه تر اخوا پورې غځېدلې وه‪.‬‬

‫يونان او اريانه‬
‫سکندر که څه هم په اريا نه کې لږه موده )څ لور‬
‫کا له( تم و‪ ،‬اثرو نه يې ژور او تل پاتي شول‪ .‬ډ ېر‬
‫غټ م يراث يې د يو نان باختري دو لت و‪ ،‬چې له ميالد‬
‫څخه مخکې ‪ 25٦‬کـې د ديـودوتس )‪ (Diodotus‬پـه مشـري‬
‫شروع شو او څه با ندې يوه پ ېړۍ ورو سته له مېن ځه‬
‫الړ‪ .‬ځاى يـې سـاکانو )‪ (Sakas‬ونيـوه‪ ،‬چـې لـه درې‬
‫ـــــــــه )‪،(Haumavarga‬‬‫ټبرونـــــــــو هاماورګـ‬
‫ـــــــــراکس‬‫ـــــــــاګيتا )‪ (Massagetae‬او تګـ‬
‫مسـ‬
‫هارده )‪ (Tigrazhaurda‬نـه جـوړ و‪ .‬يوچيـانو بيـا د‬
‫ساکانو ځاى ونيوه او وروستى سيستان ته واوښتل‪ .‬د‬
‫يو نان باختري واکم نۍ په و خت کې به د يونان يانو‬
‫شمېر ډ ېر وو‪ ،‬چې څه با ندې يوه يې واکم ني و کړه‪.‬‬
‫سکندر په باختر کې ډ ېر يونان يان ګو مارلي وو‪ ،‬چې‬
‫د باختر دېرش زره ځوانان په پوځي چارو کې وروزي‪.‬‬
‫د يونان يانو او ځايي خل کو ترمېنځ اړي کي تر دې‬
‫حده ښې وې‪ ،‬چې د نولسمې پېړۍ تاريخپوهـانو "‪...‬د‬
‫ټولو لرغونو مدن يتونو ښه توب په باختر کې وليـد"‬
‫يانې چېرته چې يونانيـانو ځـايي خلـک "‪ ...‬ګټـور‬
‫سياسي او اجتماعي ملګري وګرځول‪ "(03).‬په دغـې دورې‬
‫کې د اريا نه اقت صاد د غومره ډ ېره وده و کړه‪ ،‬چې‬
‫اريا نه د زرو ښارونو ه ېواد په نا مه ياد شو‪.‬‬
‫واکمن نيکاتور په ‪ 811‬کې د آى خانم ښار جوړ کـړى‬
‫و‪ ،‬چې د ا تن د ښار په شان د يوې ج ګې غو نډۍ په‬
‫خواو کې حکومتي او شخصي ودانۍ لرلې او يونانيانو‬
‫له هغه ښار نه واکمني کوله‪ .‬دغه ښار په ‪ 0900‬کـې‬
‫فران سوي لر غون پو هانو لوڅ کړ‪ ،‬چې څرک يې پا چا‬
‫محمد ظاهر ورکړى و)‪ .(09‬پـه اريانـه کـې د يونـان‬
‫باختري واکم ني کې ن قره يي سکې د غومره ډ ېرې په‬
‫چلند کې وې‪ ،‬چې د نولسمې پېړۍ په دريمې لسيزې کې‬
‫د چارلز مي سن په نا مه يوه انګ لس ګرځ ندوى ډ ېرې‬
‫سکې ترال سه کړې او ب يا پروفي سر ول سن د ه غو پر‬
‫بن سټ د لر غوني اريا نه په نا مه يو م ستند ا ثر‬
‫وکيښ)‪.(21‬‬
‫په اصل کې سوداګري د اريانه په شتمن کېدلو کې غټ‬
‫اثر الره‪ .‬مهمه دا ده‪ ،‬چې د اريانه خلکو لږ و ډېر‬
‫د اتنيانو په شان هغه فکرونه منل‪ ،‬چې ورته معقول‬
‫ښکارېدل‪ .‬دوى د انګرېزانو تر لومړي يرغل پورې ښه‬
‫پراخ ن ظر وو‪ ،‬ت نګ ن ظر نه وو‪ .‬د نول سمې پ ېړۍ د‬
‫ټو لو با ندنيو ګرځ ندويانو په ن ظر ه غومره چې‬
‫افغا نان ازاد ف کر وو‪ ،‬د ا سيا بل هېڅ و لس هغ سې‬
‫ازاد فکر نه و‪.‬‬
‫په افغان ستان کې د يونان يانو تل پاتى م يراث شايد‬
‫نورستانيان وي‪ ،‬چې په عام نظر د سکندر له پوځ نه‬
‫پاتې دي‪ .‬دوى د سکندر د پوځ بقا يا نه دي‪ ،‬خو د‬
‫نورستانيو او يونانيانو ترمېنځ دغسې ګډ خاصيتونه‬
‫شته‪ ،‬چې د ه غو له م خې مم کن ډ ېر نور ستانيان په‬
‫اصل کې يوناني وي‪ .‬سکندر څلور مياشتې )د ‪ 825‬کال‬
‫له نومبر نه د بل کال تر ف برورۍ پورې( په‬
‫خو سپس ) کونړ( او باجوړ کې د ا سپه سيو )او سنيو‬
‫يوسف زيو( له ډېر سخت مقاومت سره مخ شو‪" .‬په يوې‬
‫ن ښتې کې اوږه يې په غ شي سره ټ پي شوه او د‬
‫عمل ياتو په پاى کې يې و ضع چې ډ ېره ښه ب يان شي‪،‬‬
‫سخته عصبي به وښودله شي‪ .‬په ډېرو دنګو کالګانو يې‬
‫چې ير غل و کړ‪ ،‬نه يې غو ښتل خپل ورونه ور ته بېر ته‬
‫کړي‪ ،‬ټينګ مقاومت يې کاوه‪ .‬کله چې په پاى کې الر‬
‫يې پرې بر شو‪ ،‬ټول اوسېدونکي يې ورته له تېغ نه‬
‫تېر کـړل‪ "(20).‬پـه دې ډول سـکندر او يونانيـان او‬
‫ا سپه سي سره دغ سې د ښمن شول‪ ،‬چې هل ته د يو ناني‬
‫پوځ د کومې بر خې پاتې ک ېدلو ام کان يې له مېن ځه‬
‫وړى و‪ .‬غ ېر له ه غه هم سکندر خ پل پوځ ته ضرورت‬
‫الره او د ه غه په اړه اثرو نو کې هم ددې يادو نه‬
‫نشته چې هغه به هلته خپل سرتېري پرې ايښي وي‪ ،‬خو‬
‫ددې احت مال شته چې باختري يونان يان د ساکانو او‬
‫يوچ يانو له ال سه له باختر نه وو تل او په لغ مان‪،‬‬
‫باجوړ او نورو سيمو کې خواره شول او بلورستان ته‬
‫ه غه و خت پ ناه وړې وي‪ ،‬چې په يوول سمې پ ېړۍ کې د‬
‫سلطان مح مود له خوا تر ف شار ال ندې ون يول شول‪ ،‬چې‬
‫م سلمان شي او دوى م سلماني نه غو ښته‪ .‬ورو سته د غه‬
‫بلورستان د "کافرستان" په نامه ياد شو‪ .‬تاريخپوه‬
‫ميــر غــالم محمــد غبــار ليکــي‪ :‬بعــد ازينکــه‬
‫"‪ ...‬يونانيان براى ابـد سـقوط کردنـد عـده اى از‬
‫باخترى هاى مدنى در همان محاربات اولى تخارها با‬
‫ً به دره هاى بلور ستان پ ناه برد ند و‬‫باختر مغلو با‬
‫ً با اهالى اميخته رسوم و عادات مدنيه باخترى‬ ‫ضمنا‬
‫)‪(22‬‬
‫را بانها ارمغان دادند‪" .‬‬
‫دغه "مدني باختريان" هماغه يوناني اصله باختريان‬
‫وو‪ ،‬چې د د ين‪ ،‬ر سم او رواج او ژو ند طرز له م خې‬
‫له ګاونډيانو نه بېل او اتنيانو ته ورته وو‪ .‬دوى‬
‫هم د يونان يانو په شان‪ ،‬په يو لړ خدايانو معت قد‬
‫وو‪ ،‬چې امرا يا يمرا )‪ (Yamra, Imra‬په نامه خـداى‬
‫يې د يونانيانو د زيور )‪ (Zeus‬خداى پـه شـان تـر‬
‫ټولو مشر و او اوتاه )‪ (Utah‬په نامه يوه روحـاني‬
‫لکـــه د اتـــن او ريکلـــز يـــا مـــذهبي غيـــب‬
‫ويونکي )‪ (Oracles‬غوندې مذهبي رسمونه پرځاى کول‪.‬‬
‫دا سې هم دوى د اتن يانو په شان ښځينه خدايانې‬
‫لرلــــې‪ ،‬پــــه نامــــه د دايــــازاني )‪،(Diazani‬‬
‫کروماتي )‪ (Krumati‬او نيرمـالي )‪ .(Nirmali‬د دوى د‬
‫ښځو اجت ماعي او مدني در يځ هم د يو نان د ښځو په‬
‫شان ښکته و‪ ،‬خو تر سختو جنسي قيدونو الندې نه وو‪.‬‬
‫هغسې چې په يونان کې مريي توب رواج و‪ ،‬په دوى کې‬
‫هم رواج و‪ .‬په دواړو ملکونو کې مريانو هم د خپلو‬
‫څ ښتنو په کورو نو کې او هم ب يرون خدمت کاوه‪ .‬په‬
‫دواړو کې مر يان ک سبګر وو‪ .‬په کافر ستان کې ال سي‬
‫صنعت د تر کاڼۍ په ګډون د مر يانو شغل و‪ .‬د ام ير‬
‫عبدالرحمن په وخت کې چې "کافرسـتان" ونيـول شـو‪،‬‬
‫ډ ېرې لرګي نې مج سمې ترې نه ټولې شوې‪ ،‬چې په کا بل‬
‫کې ور کې شوې‪ .‬دوى هم د يو نان د ک سبي مر يانو په‬
‫شان د کار په مهال په څوکۍ يا لرګين کتگي با ندې‬
‫کېناستل‪ .‬دغه څوکۍ په اصل کې د يونانيانو اختراع‬
‫وه‪ .‬په م صر او منځ ني خ تيځ کې له ه غې نه ا ستفاده‬
‫نه کېده)‪ ، (28‬خو په كافرستان کې له هغه نه استفاده‬
‫عا مه وه‪ .‬ب له ځانګړت يا چې يواځې په يو نان او‬
‫کافر ستان کې يې څرک ل يدل شوى‪ ،‬له ټولنې نه د‬
‫نامطلوبو ک سانو شړل وو‪ .‬په ا تن کې هر ه غه څوک‪،‬‬
‫چې ف کر ک ېده دو لت ته به ز يان ور سوي‪ ،‬د شورا په‬
‫في صلې سره به لس کا له تبعيد ېده‪ .‬په کاپر ستان کې‬
‫يو قاتل د قومي شورا )‪ (Vrey‬له خوا له ټولنې نـه‬
‫تر ه غو شړل ک ېده‪ ،‬چې وربا ندې اي ښودل شوې جري مه‬
‫چې درنده به وه‪ ،‬ادا کړي)‪.(20‬‬
‫له يونان يانو سره د افغا نانو په ت ېره د پ ښتنو‬
‫نور م شترکات هم لږ نه دي‪ .‬د نامور کل مه يې يو‬
‫م ثال دى‪ .‬نامور افغا نانو ته د مرو جې يا دود يز‬
‫قانون په شـان ارزښـت لـري‪" .‬د طبيعـت نـامور" د‬
‫طبي عت د قانون په شان په دوى کې يوه ا شنا ا فاده‬
‫ده‪ .‬په يوناني ژبه کې هم "نامور د عرف يا قـانون‬
‫مانا ورکوي" په يونان کې " نامور اول په عنعني او‬
‫وروسته په قانوني ډول تثبيت شو" سقراط بـه ويـل‪،‬‬
‫چې "د ښار د نامور ]قانون[ اطاعت وکړئ‪ .‬دا د ښـه‬
‫عمل کولـو الر ده‪ "(25).‬څنګـه چـې پښـتو او يونـاني‬
‫دواړه ار يايي ژ بې دي‪ ،‬د نامور کل مه مم کن له اول‬
‫نه په دواړو ژبو کې رواج شوې وي‪ ،‬لکه چې په پښتو‬
‫او انګر يزي کې اور هم ډ ېرى کل مې په يو ډول يا‬
‫نــزدې يــو ډول ويلــى کېــږي‪ :‬تنــدر )‪،(Thunder‬‬
‫وله )‪ ،(Willow‬دربول )‪ (drub‬او ټبـر )‪ .(Tribe‬بلـه‬
‫کلمه اسپه سيان يا اسپه زيـان )‪ (Aspasians‬ده‪ ،‬چـې‬
‫په اتن کې د اسپه سيا )‪ (Aspasia‬په شکل د پريکلس د‬
‫مع شوقې نوم و او په باجوړ او خو سپس ) کونړ( کې د‬
‫خلکو نوم وو‪ .‬اسپه سي په اسالمي دوره کې يوسف زى‬
‫شو‪ ،‬ل که ساک زى چې ا سحق زى شو‪ .‬ا سپه سيان‪ ،‬چې‬
‫سترابو )‪ (Strabo‬په هسپه سوي )‪ (Hipasoi‬ياد کـړى‪ ،‬د‬
‫سانسکرت اسواکي )‪ (Asvaki‬نوم و‪ ،‬چې په اصـل کـې د‬
‫ار په مانا له )‪ (as’va‬نـه راوتلـى دى‪ .‬اور هـم د‬
‫ـا‬
‫ـپ )‪ (Asip‬يـ‬‫ـان تـه د آسـ‬‫ـړي ځـ‬
‫ـو يـو وګـ‬
‫يوسـف زيـ‬
‫)‪(20‬‬
‫ايسپ )‪ (Isip‬وايي ‪ .‬د سکندر بل ميراث د هغه نـوم‬
‫دى‪ ،‬چې په افغانانو کې عام دى‪.‬‬
‫کو ښښ مې کړى‪ ،‬چې د غه ک تابګوټى په دق يق ډول په‬
‫پ ښتو واړوم‪ ،‬خو په پ ښتو کې د ناا شنا ا فادو‪،‬‬
‫ا صطالح ګانو او کل مو دق يق ژ باړل ګران دي‪ .‬ستونزه‬
‫دا ده‪ ،‬چې په پښتو کې کلمې معياري شوې نه دي‪ ،‬په‬
‫دې وختو نو کې خو ځي نې په پ ښتو کې خ پل سري هم‬
‫کوي‪ ،‬خو ما مف هوم او کل مې يا ژ به د سوچه توب‬
‫قرباني کړې نه ده او مفهومونه مې په هغو کلمو کې‬
‫ا فاده کړي‪ ،‬چې په ا سانۍ د پو هاوي وړ وي‪ .‬دد غه‬
‫اثر په کال ‪ 0952‬کې د ام ريکې په کليفورنيا کـې د‬
‫ډايبلو خپرونکې مؤسې له خوا خپور شوى و‪.‬‬
‫له د غه ک تابګوټي سره مې د پروفي سر جي مز راکي لز‬
‫)‪ (James Rachels‬له يوه اثر "فلسفي مسئلې" څخه دوه‬
‫څپرکي هم مل کړي‪ ،‬په نامـه د "سـقراط ميـراث" او‬
‫ـي د‬
‫ـه څپرکـ‬‫ـو؟")‪ (25‬دغـ‬
‫ـي اوسـ‬
‫ـد اخالقـ‬
‫ـې بايـ‬ ‫" مـ‬
‫ـوږ ولـ‬
‫کتــابګوټي د اصــلي موضــوعګانو پــه اړه انتقــادي‬
‫بحثو نه دي‪ ،‬چې هي له ده له لو ستونکو سره به د‬
‫موضوعګانو په پوهاوي کې مرسته وکړي‪.‬‬

‫محمد حسن کاکړ‬

‫مارچ ‪2101‬‬
 ‫يادښتونه‪:‬‬
‫چــارلز ډورن‪ ،‬د پــوهې تــاريخ‪ ،‬بالنټــاين کتابونــه‪،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫نيويارک‪030 ،0990 ،‬‬
‫د کولمب يا دا يرة الم عارف‪ ،‬د يو نان د ين‪ ،‬د کولمب يا‬ ‫‪.2‬‬
‫پوهنتون‪ ،‬پېنځم چاپ‪0083 ،0998 ،‬‬
‫وارن هول سټر‪ ،‬د لو يديځې عنع نې ري ښې‪ ،‬د پ خوانۍ نړۍ‬ ‫‪.8‬‬
‫لنډ تاريخ‪ ،‬الفربډناف‪ ،‬نيويارک‪.53 ،0932 ،‬‬
‫اچ‪ .‬کيټو‪ ،‬يونانيان‪ ،‬د پنکون خپرونه‪50 ،0955 ،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫پاسنى اثر‪52 ،‬‬ ‫‪.5‬‬
‫پاسنى اثر‪53 ،‬‬ ‫‪.0‬‬
‫پاسنى اثر‪39 ،‬‬ ‫‪.5‬‬
‫پاسنى اثر‪93 ،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫پاسنى اثر‪010 ،‬‬ ‫‪.9‬‬
‫سي‪ .‬وج وود‪ ،‬د زمان غنيمتونه‪ ،‬له پخوا نه تر شپاړسمې‬ ‫‪.01‬‬
‫پېړۍ پـورې د نـړۍ تـاريخ‪ ،‬فيـنکس خپرونـه‪ ،‬لنـدن‪.53 ،0930 ،‬‬
‫کيټو‪ ،‬ياد شوى اثر‪082 ،‬‬
‫هولسټر‪ ،‬ياد شوى اثر‪38 ،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫پاسنى اثر‪90_35 ،‬‬ ‫‪.02‬‬
‫پاسنى اثر‪99 ،‬‬ ‫‪.08‬‬
‫افال تون‪ ،‬د سقراط‪ ،‬يوتيفرو او کري ټو دفاع يه‪ ،‬ډي ووډ‬ ‫‪.00‬‬
‫ګالپ ژبـاړونکى‪ ،‬اکسـفورډ پوهنتـون خپرونـه‪ ،‬نيويـارک‪،999 ،‬‬
‫‪85_82‬‬
‫پاسنى اثر‪00_08 ،‬‬ ‫‪.05‬‬
‫اى‪ .‬سټون‪ ،‬د سقراط محاک مه‪ ،‬براون او مل ګري‪ ،‬بو سټون‪،‬‬ ‫‪.00‬‬
‫‪095 ،090 ،030 ،0933‬‬
‫کيټو‪ ،‬ياد شوى اثر‪052 ،‬‬ ‫‪.05‬‬
‫فرا نک هو لټ‪ ،‬ت ندر و هونکى ز يور‪ ،‬د يو ناني باختر‬ ‫‪.03‬‬
‫جوړونه‪ ،‬کليفورنيا پوهنتون‪ ،‬الر انجلس‪0999 ،‬‬
‫پټ افغانستان‪ ،‬د پيسر کامبون تر څارنې الندې‪ ،‬خپرونکى‬ ‫‪.09‬‬
‫او د خپر ېدو کال او ځاى نامعلوم‪ ،‬خو د غه خپرو نه د لر غوني‬
‫افغان ستان د اى خانم‪ ،‬طال ت په‪ ،‬ب ګرام او نورو په اړه م صور‬
‫او مفصل معلومات ورکوي‪.‬‬
‫‪ _21‬اج‪ .‬ولســن‪ ،‬لرغــونې اريانــه‪ ،‬اســيايي پــوهنيز‬ ‫‪.21‬‬
‫خدمتونه‪ ،‬نوې دهلي‪ .0993 ،‬د لومړني چاپ فوتوکاپي‪.‬‬
‫ار ين‪ ،‬د سکندر يرغلو نه‪ ،‬د سيلنکورت ژ باړه‪ ،‬پن ګون‬ ‫‪.20‬‬
‫خپرونــه‪ .200 ،0950 ،‬پيترګــرين‪ ،‬د مقــدونيې ســکندر‪ ،‬تــاريخي‬
 ‫بيوګرافي‪ ،‬کليفورنيا پوهنتون خپرونه‪.832 ،0992 ،‬‬
‫مير غالم محمد غبار‪ ،‬جغرافياى تاريخى افغانستان‪ ،‬مرکز‬ ‫‪.22‬‬
‫نشراتى ميوند‪ ،‬پشاور‪085 ،0999 ،‬‬
‫وج ووډ‪ ،‬ياد شو اثر‪50 ،‬‬ ‫‪.28‬‬
‫مح مد ح سن کاکړ‪ .‬د افغان ستان سيا سي او ديپلو ماتيکي‬ ‫‪.20‬‬
‫تاري‪ .0910_0308 ،‬برل خپرونه‪ .002 ،2110 ،‬ج رابرټسن‪ ،‬د هندوکش‬
‫کاپران‪ ،‬لندن‪ .0395 ،‬دغه اثر د کاپرستان د عنعنوي جامعې پـه‬
‫اړه ډ ېره مه مه سرچينه ده‪ .‬لي کونکى يې پ خوا له دې چې‬
‫کاپرستان په ‪ 0390‬کې فتح شي‪ ،‬دوه ځلې هلته تللى او تـر يـوه‬
‫کال نه زيات هلته اوسېدل او دغسې قيمتي معلومات يې د هغه د‬
‫خلکو او ټولن په اړه ترالسه کړي‪ ،‬چې جوړه نه لري‪.‬‬
‫د سقراط محاکمه‪ ،‬ياد شو اثر‪210 ،‬‬ ‫‪.25‬‬
‫لويس کمنګز‪ ،‬لوى سکندر‪ ،‬ګروف خپرونه‪ ،‬نيويـارک‪،0903 ،‬‬ ‫‪.20‬‬
‫‪.828 ،803‬‬
‫جي مز راکي لز‪ ،‬فل سفي م سئلې‪ ،‬ن يو مک هرا هل‪ ،‬نيو يارک‪،‬‬ ‫‪.25‬‬
‫‪035_051 ،9_0 ،2115‬‬
 ‫سريزه‬

‫ز ما په ن ظر دد غې ليک نې )د کال سيک ا يډيال ښه‬

‫انسان( مقصد له هغو اساسي مسئلو سره سر خوري‪ ،‬چې‬
‫زموږ اوسنۍ صنعتي ټولنه ورسره مخ ده‪.‬‬
‫دد غې ټولنې په ت حول کې ماده‪ ،‬نه ان سان‪ ،‬ز موږ د‬
‫توجه محراق دى او د هغې محصول ساېنس او تکنالوجي‬
‫ز موږ مادي اړت ياوې او غو ښټنې په او له در جه پوره‬
‫کوي‪ ،‬خو په غاړو کې يې موږ که څه هم په ناڅرګند‬
‫ډول مو مو‪ ،‬چې يوه نوې ورځ هم په ټوک ېدو کې ده‪،‬‬
‫چې هل ته شخ صيت يو ځل ب يا مر کزي م قام ته په‬
‫ر سېدلو کې ښکاري‪ .‬د ج نګ د ب حران په ف ضا کې ز موږ‬
‫اخال قي ارز ښتونه او معيارو نه د ب يا ارزو نې تر‬
‫عمليې الندې راغلې او دا هغه بحران راپه زړه کوي‪،‬‬
‫چې د يو نان فيل سوفان يې وه څول‪ ،‬چې د ا تن او‬
‫سپارتا ترمېنځ د اوږده دردوون کي ج نګ په به ير کې‬
‫په موجودو اخالقي معيارونو باندې بيا نظر وکړي‪.‬‬
‫هغه څه چې دغو فيلسوفانو انسان خيال کاوه او هغه‬
‫څه چې انسان بايد د دوى په فکر هغسې وي‪ ،‬زموږ په‬
‫نظر موږ ته سرمشق کېدلى شي‪ .‬موږ له هماغو عمومي‬
‫مسئلو سره مخ يو او هغه موخه غواړو چې افالتون يې‬
‫ب يان کړى دى او ه غه دا چې دغ سې ګډې ټولنې ته‬
‫انک شاف ور کړو‪ ،‬چې د نژاد‪ ،‬مل يت يا جنس له حدودو‬
‫څ خه واوړي او په ه غو اجت ماعي محر کاتو او ګډ ن ظر‬
‫سره ي و موټى شوى وي‪ ،‬چې په ژوندا نه کې ښه او‬
‫ښکلى وي‪.‬‬
‫دد غې ليک نې فکر هغه وخت را ته پيدا شو‪ ،‬چې په دې‬
‫نزدې وختو کې په اګورا )‪ (Agora‬يا د پخواني اتـن‬
‫په بازار کې په يوه ځاى کې ودر ېدلم‪ ،‬يانې چېر ته‬
‫چې سقراط په خل کو کې ګرځ ېده او ور ته يې ښوونه‬
‫کو له او د ښه وا لي د ماه يت او ښېګڼو په اړه يې‬
‫ترېنه پوښتنې کولې‪.‬‬
‫په دغ سې مه مې مو ضوع با ندې د ر ڼا اچو لو څه ښه‬
‫مناسب ځاى د اکراپوليس )‪ (Acropolis‬غونـډۍ پـه ډډه‬
‫کې د اتيکا )‪ (Attica‬د لمر د زرينو وړانګو النـدې‪،‬‬
‫چې د پارتينن )‪ (Parthenon‬معبد ښکلې ماڼۍ د تاج په‬
‫شان ځلېده‪ ،‬چې د عقـل االهـې اتينـا )‪ (Athena‬تـه‬
‫ډالۍ شوې وه‪.‬‬
‫د دوه نيم زره کلونو په اوږدو کې مې د سقراط شته‬
‫وا لى ح سن کاوه او د ه غه اواز مې اور ېده‪ ،‬چې له‬
‫ما نه يې هم هما غه پو ښتنې کولې‪ .‬ب يا مې نو‬
‫وپتېي له‪ ،‬چې معلو مه کړم ه غه او د ه غه شاګردانو‬
‫څه ډول ښوونه کوله‪.‬‬
‫دد غې ليک نې په ک ښلو کې زه د لومړي وا لي يا‬
‫انت قادي پوهې اد عا نه کوم‪ ،‬دا مې هم مق صد نه دى‬
‫چې ځان په وچ فل سفي بحث بو خت کړم‪ .‬دلته مې زيار‬
‫اي ستلى‪ ،‬چې عام لو ستونکي د يو نان د پرا خې او‬
‫پېچلې او کله کله د کږوونکو فلسفي فکرونو په ډګر‬
‫کې د ګرځېدلو په وخت کې له ورک کېدلو نه وژغورم‪.‬‬
‫په خاص ډول مق صد مې دا دى‪ ،‬چې د يو نان د اخال قي‬
‫فيل سوفانو نظرو نه او معيارو نه چاڼ کړم او چې‬
‫څومره کولى شم‪ ،‬ه غه ا سان او رو ښانه کړم‪ ،‬بې له‬
‫دې چې جوهر يې قرباني شوى وي‪.‬‬
‫دا دا سې يوه د نده ده‪ ،‬چې غټ زړه غواړي‪ ،‬خو زه‬
‫حا ضر يم د غه خ طر و منم‪ ،‬ځ که زه عق يده لرم چې ښه‬
‫دا ده چې د يو ناني فيل سوفانو ښوونې ن ظر دې ته چې‬
‫څراغ يې د يو څو پو هانو ذهنو نه رو ښان کړي‪ ،‬د‬
‫ډ ېرو فکرو نه رو ښان کړي‪ .‬زه په ه غو ستونځو هم ښه‬
‫پوهېږم‪ ،‬چې په ه غه کو ښښ کې نغ ښتې دي‪ ،‬چې د ډ ېرو‬
‫اثرو نو منځ پانګې په يوه ک تابګوټي کې په ل نډ ډول‬
‫ب يانېږي او هي له کوم چې ز ما د غه کر ښټه ژ باړه به‬
‫د افال تون ا يډيا او اد بي سلوک لوړ روح‪ ،‬ر ڼه ښکال‬
‫او درنښت ټپي نه کړي‪.‬‬
‫ـه‬‫ـر ښـ‬‫ـه هـ‬
‫ـه پـ‬‫ـفې تحليلونـ‬‫ـان د فلسـ‬
‫ـه د يونـ‬‫البتـ‬
‫ک تابتون کې مو ندل ک ېدلى شي‪ ،‬خو د ه غو ډ ېر يې د‬
‫پو هانو له خوا د پو هانو ل پاره دي‪ .‬که د غه ا ثر‬
‫کو مه ښېګڼه و لري‪ ،‬ه غه ز ما د غه څرګ ند مق صد دى چې‬
‫لوستونکو ته خدمت وکړم‪ .‬زما مقصد دا هم دى‪ ،‬چې د‬
‫هغو يوناني فيلسوفانو ښوونو ته توجه وشي‪ ،‬چې دغې‬
‫پوښتنې ته يې ځواب وايه‪ ،‬چې د ښه انسان خاصيتونه‬
‫کوم دي؟‪.‬‬
‫ز ما د معلو ماتو سرچينې په لومړۍ در جه د سقراط‪،‬‬
‫افال تون‪ ،‬ار سطو‪ ،‬وي ناوې او ليک نې دي‪ ،‬چې د اخال قي‬
‫فلســـــــفې درې ســـــــتر معمـــــــاران دي‪ :‬د‬
‫ـــــي )‪ (Stoic‬او‬‫ـــــاغوري )‪ ،(Pythagorian‬رواقـ‬
‫فيسـ‬
‫اپبکوري )‪ (Epicurian‬ښوونځيو فلسفې پکې په لنډ ډول‬
‫ذکر شوى دى‪ .‬کوښښ مې کـړى لـه اصـلي "موضـوع نـه‬
‫بيرون نه شم" خو دلته او هلته څه وخت‪ ،‬چې کالسيکي‬
‫ا خالق له عي سوي ا خالق سره سر خوړ‪ ،‬يا ه غه و خت چې‬
‫ز موږ تر ب حث ال ندې مو ضوع پورې يې اړه لر له‪ ،‬له‬
‫دغې هڅې نه مې ځآن ژغورلى نه شو‪ ،‬چې لنډې تبصرې‬
‫وکړم‪.‬‬
‫يونانيانو انسان د انتروپو )‪ ( Anthropo‬په کلمـه‪،‬‬
‫نارينه د آنر )‪ (Aner‬او ښځه د جېن )‪ (Gyne‬په کلمو‬
‫يادول زموږ پرخالف‪ ،‬چې د مين )‪ (man‬کلمـه د دواړو‬
‫ل پاره په کاروو‪ ،‬نو زه د انترو پو مف هوم يا‬
‫د )مين( يا هي )‪ (he‬په کلمو يادوم‪ .‬که ماته وويل‬
‫شي‪ ،‬چې په لر غونې زما نه کې د ښځې ځاى دن نه په‬
‫کور کې و‪ ،‬نه په ذهنو نو يا د فيل سوفانو په‬
‫شــوراګانو کــې‪ ،‬زه بــه لوســتونکي تــه د افالتــون‬
‫جمهور يت په ياد کړم‪ .‬د جمهور يت په يوه ډا يه الګ‬
‫کې يو چا شکايت کړى‪ ،‬چې که ښځې د دوى په ډله کې‬
‫راوړ لى شي‪ ،‬چې زده کړه و کړي چې د دو لت ساتونکي‬
‫شي‪ ،‬دوى به له خپ لې ساحې نه ب هر شوي وي‪ .‬افال تون‬
‫ځواب ور کوي‪ ،‬چې په ټولنې کې د يوه چا شخص م قام‬
‫باي د د هغه په ظرفيت او د وړتيا پر پرنسيب وټاکل‬
‫شي‪ ،‬نه د هغه د جنس پر بنسټ‪.‬‬
‫پر ه غه سربېره با يد په ياد و لرو‪ ،‬چې نوم يالۍ‬
‫اســپه ســيا )‪ ،(Aspacia‬د پــريکلس رومــانتيکي او د‬
‫سقراط فکري ملګرې وه‪ ،‬چې ساپ هـو )‪ (Sappho‬بـذمي‬
‫شـــاعره وه‪ ،‬چـــې ايفـــي جينيـــا )‪،(Ephegenia‬‬
‫ايليکترا )‪ (Electra‬او انتي ګان )‪ (Antigone‬د يونان‬
‫پــه تراجيــديو کــې مرکــزي رول لوبــولى دى‪ ،‬چــې‬
‫هيـــــرا )‪ ،(Hera‬ارټـــــي مـــــس )‪ (Artemis‬او‬
‫افرودايت )‪ (Aphrodite‬د يونـان خـدايانې وې او چـې‬
‫اتنا )‪ (Athena‬د عقل االهه او د اتن ساتونکې بزرګه‬
‫وه‪.‬‬
‫د يونــاني فيلســوفانو د اثرونــو ښــې ترجمــې پــه‬
‫انګر يزي کې ډ ېرې دي او يو شمېر ښه تف سيرونه يې‬
‫هم شته‪ ،‬خو ه غه څوک چې په يو ناني ژ به غږ ېږي‪،‬‬
‫پوهېږي چې دغه ژباړې دقيقې نه دي‪ ،‬نه له دې امله‬
‫چې د کال سيک پو هانو د يو ناني ا صطالح ګانو ر ښتيني‬
‫مفهومو نه درک کړي نه دي‪ ،‬خو د ه غو ستونځو له‬
‫ام له چې له يوې ژ بې نه ب لې ژ بې ته د يوه ف کر‬
‫انت قال‪ ،‬چې په ب ېل چاپېر يال کې يې وده کړې وي‪،‬‬
‫حتى د هم مهالو اثرونو په ژباړلو کې يو څوک بايد‬
‫هم په ل غت او هم د ه غه په تاريخي او کل توري‬
‫چاپېر يال پوه وي‪ ،‬چې ه غې ا صطالح پ کې وده کړې ده‪.‬‬
‫د بېلګې په ډول د "‪ "Segeration‬لغوي مانا لـه يـوې‬
‫ډ لې نه د ب لې ډ لې بې لوالى دى‪ ،‬خو په امري کې کې‬
‫چې دغه کلمه اور يادېږي‪ ،‬جذبه پاروي‪ .‬هغه زموږ د‬
‫و خت د نژادو نو د م بارزې تداعي کوي‪ ،‬چې جذباتي‬
‫اثر يې د هغه له قاموسي ما نا څخه ډېر توپير لري‬
‫او يو ليکوال به څنګه د روز ولت د وخت "‪"New Deal‬‬
‫پـــه مانـــا لرونکـــي فرانســـوي واړوي‪ ،‬يـــا د‬
‫"‪ "Establishment‬اصطالح‪ ،‬چې زموږ ځوانان يـې نـن ورځ‬
‫کاروي‪.‬‬
‫څه وخت چې موږ له هغو اصطالح ګانو سره سر او کار‬
‫لرو‪ ،‬کومې چې يوناني فيلسوفانو دوه نيم زره کاله‬
‫دمخــه پــه کــارولي‪ ،‬د ژبــاړونکي دنــده د وخــت د‬
‫تېر ېدلو او د ا صطالح ګانو د ما نا د تغ ير کو لو له‬
‫ام له هغ سې چې ز موږ او سنى تف کر پرې پوهېږي‪ ،‬ال هم‬
‫ګران ېږي‪ .‬پر دې سربېره ځي نې م جرد مفهومو نه هم‬
‫شته‪ ،‬لکه هغه چې افالتون يې راوړي‪ ،‬چې حتى هغه په‬
‫خپ له هم د ه غو ما نا بې د ا ستعارو له ا ستعمال نه‬
‫افاده کولى نه شو‪ ،‬يانې هغه يوناني اصطالح چې په‬
‫عمــومي ډول پــه بــديعي صــنايع يــا ) ‪Figure of‬‬
‫‪ (Speech‬ترجمه کېږي‪.‬‬
‫دد غو ټو لو دليلو نو له ام له ه غه و خت‪ ،‬چې ما له‬
‫ا صلي سرچينو نه ا ستفاده کړې‪ ،‬کو ښښ مې کړى چې‬
‫خپ لو لو ستونکو ته د ليکوا لو د نظرو نو روح يه او‬
‫رښتينې محتوى شرح کړم‪ ،‬که څه هم ځينې وخت اړ شوى‬
‫يـــم ددغســـې اصـــطالح ګـــانو لکـــه عـــدالت او‬
‫ښېګڼې )ف ضيلت( د شرح ل پاره له يوې ف قرې څ خه کار‬
‫واخ لم‪ .‬ما له دغ سې تېروت نو نه د ژغور لو په مق صد‬
‫د ه غو ل پاره چې غواړي خپ له څېړ نه پرمخ يو سي‪،‬‬
‫اصلي يوناني کلمه په انګرېيزي کې هم راوړې‪ .‬څنګه‬
‫چې ما د يو ناني فيل سوفانو له اثرو نو نه په نې غه‬
‫ا ستفاده کړې او څن ګه چې ه غه مې دد غې ليک نې په‬
‫متن کې ياد کړي دي‪ ،‬د لمنليکونو له ورکولو نه مې‬
‫ډډه کړې ده‪.‬‬
 ‫لومړى څپرکى‬

‫د سقراط او افالتون په وخت کې‬

‫که هغه سياسي او ټولنيز چاپېريال‪ ،‬چې يوناني فکر‬
‫پ کې وده و کړه‪ ،‬پوره شرح کړم د غه ليک نه به له حد‬
‫نه ډېره اوږده شي‪ ،‬نو دلته به پرځاى يې يوه لنډه‬
‫ليک نه وړا ندې شي‪ .‬له ميالد څ خه مخ کې د څ لورمې او‬
‫پېنځمې پېړۍ په بهير کې چې اخالقي فلسفې وده وکړه‪،‬‬
‫يانې هغه وخت چې پوښتنې وشوې او ځوابونه واورېدل‬
‫شول‪ ،‬چې انسان څه ته وايي او انسان بايد څنګه وي؟‬
‫د يو نان مدنيت له تور سمندرګي نه د ج بل طارق تر‬
‫تنګي پورې غزېدلى او ]دغه فکر عـام و چـې[ ‪Pas Me‬‬
‫‪ Hellen baroros‬يانې هغه څوک‪ ،‬چې له يونان څخه نه دى‬
‫بربــر )‪ (barbarian‬يــانې بېګانــه دى‪ .‬فيلســوف اى‬
‫ســوکرات )‪ (Isocrates‬پــه دې فکــر و‪ ،‬چــې اتــن د‬
‫هيلن )‪ (Hellen‬کلمه ايستلې "نه د نژاد بلکې د ذهني‬
‫سلوک" په مانا‪ ،‬نو بېګانه هغه چاته ويل کېده چې د‬
‫اتنيانو د ژوند له روحي طريقې نه بېګانه و‪.‬‬
‫سکندر د ار سطو شاګرد او د ه غه ځاى نا ستو يو ناني‬
‫ژ به او کل تور د ن يل له سين نه د ابا سين تر سين‬
‫پورې خ پور کړ او ورو سته‪ ،‬چې روم يانو يو نان‬
‫ونيـــــوه‪ ،‬هغـــــوى پـــــه خپـــــل وار پـــــه‬
‫يونانيت )‪ (Hellenism‬سره جذب شـول‪ :‬د يونـان هنـر‪،‬‬
‫ادب او فل سفه يې د خ پل مدنيت بن سټ وګر ځول او په‬
‫شمال کې يې آن تر بر تانيې پورې په خپ لو م ستعمرو‬
‫کې مروج کړ‪.‬‬
‫په لو يديځې ارو پا کې د يو څه و خت ل پاره ت ياره‬
‫خپره شوه‪ ،‬خو د قسطنطينې له نسکورېدلو نه وروسته‬
‫ه غه و خت چې د کال سيکي ښوونو څراغ‪ ،‬چې د ب يزانس‬
‫خلکــــــــو روښــــــــانه ســــــــاتلى وو‪ ،‬د‬
‫رنسانس )‪ (Ranaissance‬انسان پالو )‪ (Humanists‬ته په‬
‫الر ور غى‪ ،‬وړان ګو يې يو ځل ب يا ټو له لويدي ځه نړۍ‬
‫د امريکې د وچې په ګډون روښانه کړه‪.‬‬
‫يونانيان په پوليس )‪ (Polis‬کې اوسېدل‪ ،‬چې د مناسبې‬
‫کل مې په نه شته وا لي سره ه غه موږ په ښاري‬
‫دولت )‪ (City-State‬ژباړو‪ .‬د اتن ښاري دولت چاپېر يو‬
‫شمېر ک لي پرا ته وو‪ ،‬په يو نان کې يو شمېر ښاري‬
‫دولتونه وو او هغه ټول د وګړو او ساحې په لحاظ د‬
‫نن ورځې په معيار واړه وو‪ .‬مريي توب يوه منل شوې‬
‫مؤس سه وه او په يو شمېر ښاري دولتو نو کې د مر يو‬
‫شمېر له آزادو اصلي غړو )‪ (Citizens‬نه ډېر وو‪ ،‬خـو‬
‫د يونــان مريــان د امريکــې د متحــدو دولتونــو د‬
‫لو يديځو ا يالتونو يا دولتو نو له داخ لي ج نګ نه‬
‫دم خه مريو سره پرت له ک ېدلى نه شي‪ .‬ډ ېر مر يان په‬
‫ا صل کې يونان يان وو او ډ ېر يې تع ليم کړي کا سبان‬
‫وو‪ ،‬چې د ار سطو په وي نا د بادار په کورنۍ ژو ند‬
‫کې شريک وو‪ .‬په دې اړه به ورو سته نور هم وو يل‬
‫شي‪.‬‬
‫ا تن د ډموکرا سي زان ګو وه‪ ،‬شورا چې قانونو نه يې‬
‫اي ستل له ازادو يونان يانو نه جوړه وه‪ .‬دا يوه‬
‫نې غه دموکرا سي وه‪ ،‬نه تمثي لي دموکرا سي‪ ،‬چې موږ‬
‫يې په امري کې کې لرو‪ ،‬يانې چېر ته چې قانونو نه د‬
‫ـورا‬‫ـن شـ‬
‫ـوړېږي‪ .‬د اتـ‬‫ـوا جـ‬‫ـه خـ‬
‫ـتازو لـ‬
‫ـو د اسـ‬‫خلکـ‬
‫واکمنان )‪ (archons‬هم غوره کـول‪ ،‬چـې د اجرائيـوي‬
‫ک سانو يا ح کومتي چارواکو په شان يې خدمت کاوه‪.‬‬
‫دوى په را يو سره له کار نه ګو ښه ک ېدلى شول‪.‬‬
‫پريکلس د غه امت ياز الره‪ ،‬چې په وار وار د ار کان‬
‫په شان غوره ک ېده او يو د ېرش کا له يې چارواکي‬
‫وکړه‪ .‬دا يو عملي سيستم و‪ ،‬ځکه چې په هر دولت کې‬
‫ښکېل ازاد تب عه لږ وو او په حکو مت کې د هر آزاد‬
‫تب عه ګډون حت مي د نده وه‪ .‬په وا قع کې د فارغ و خت‬
‫ل پاره ضرورت چې په مدني چارو کې بر خه واخي ستله‬
‫شي‪ ،‬د مريي توب طرز لپاره يو دليل و‪.‬‬
‫ا تن په وا قع کې په ټولې يو ناني نړۍ کې سيا سي‪،‬‬
‫کل توري‪ ،‬اقت صادي او مذهبي مر کز و‪ .‬د وي نا آزادي‬
‫که څه هم ځينې وخت ترېنه ناوړې ګټه اخيستل کېده‪،‬‬
‫فردي حقو نو ته در ناوى تب عه وو ته ا جازه ورکو له‬
‫چې پوښتنې وکړي‪ ،‬اعتراض وکړي‪ ،‬د رښتين توب لپاره‬
‫څ ېړل و کړي او سوچ و کړي‪ .‬ددې ل پاره چې د غه آزادي‬
‫او دغه کلتور د ختيځ استبداد )‪ (Oriental despotism‬له‬
‫يرغلو نو څ خه وژ غورل شي‪ ،‬يونان يانو د پارر د‬
‫پرا خې امپرا تورۍ له پوځو نو او سمندري ځواکو نو‬
‫سره په مره تان )‪ ،(Marathan‬سـه المـي )‪ (Salamis‬او‬
‫پالټي )‪ (Platea‬کې وجنګېدل او په شا يـې کـړل او د‬
‫باربرزم څ پې يې ارو پا ته پرې نه ښودلې‪ .‬په مره‬
‫تان کې د سپارتا د مر ستې جلبلو لو ل پاره و‪ ،‬چې د‬
‫فيدي پيدز )‪ (Phidippides‬په نامه يوه ځوان پـه دوه‬
‫ورځو کې يو سل او څلوېښت ميله وځغستل‪ .‬د اولمپيک‬
‫په لو بو کې ځغا سته د يو نان د ښېګڼې ل پاره د ه غه‬
‫د حېرانوونکي عمل يادګار دى‪.‬‬
‫د ان سان په تاريخ کې دا يوه مع جزه ده‪ ،‬چې دغ سې‬
‫يو ووړ غر نى ه ېواد په خ پل واړه جمع يت سره‪ ،‬ه غه‬
‫هم په ل نډمهال کې د سترو د ماغونو يوه لړۍ تول يد‬
‫کړي‪ :‬فيل سوفان ل که سقراط‪ ،‬افال تون او ار سطو‪،‬‬
‫ـتماران لکــه ســولون‪ ،‬ليکرګــور )‪ (Lecurgus‬او‬‫سياسـ‬
‫پريکلس‪ ،‬ډرامه ليکـونکي لکـه اشـيلور )‪،(Aeshylus‬‬
‫ســــافوکلز )‪ (Sophocles‬او يوروپيــــدز )‪،(Euripides‬‬
‫تاريخپو هان ل که ه يرودوت او تا سيدايدز‪ ،‬هنرم نان‬
‫لکه فيـديار )‪ (Phidias‬او پرکسـي ټيلـز )‪،(Praxiteles‬‬
‫معماران لکه اکټينور )‪ (Ictinus‬او کالي کريټس ) ‪Cali‬‬
‫‪ (crates‬او يوه ډله نور‪...‬‬
‫آزادي‪ ،‬دموکرا سي‪ ،‬د ان ساني حيث يت او ر ښتين توب‬
‫مو ندلو پلټ ڼه په يو نان کې ه سکه شوه او يونان يان‬
‫د رښتين توب لپاره له پلټنې نه نه وېرېدل‪ ،‬که څه‬
‫هم پاى يې هرڅه وي‪ .‬يهـودي پـوه سـان پـال ) ‪Saint‬‬
‫‪ (Paul‬د عيسى د نوي انجيل لپاره حتى د خپلو خلکـو‬
‫له خوا وو هل شو او ب ندي شو‪ ،‬خو په ا تن کې ه غو‬
‫هغه د اکراپو په ډډه کې اريوپاګس )‪ (Areopagus‬تـه‬
‫بوته او وويل‪ ،‬چې راځئ پوه شو چې دغه سړى څه فکر‬
‫کوي؟ ه غه څه چې سان پال وي لي د نوي انج يل په‬
‫اکټونو )‪ (Acts‬کې خوندي دي‪.‬‬
‫مصر که څه هم تر يو نان نه ډېر لر غونى دى‪ ،‬مدنيت‬
‫يې د تقليد لپاره کم څه لري‪ .‬د مړي کفن د لرغونو‬
‫م صريانو ژو ند تر سيوري ال ندې ن يوه او پو هه يواځې‬
‫مذهبي ډ لو ته ځانګړې وه‪ .‬د ژو ند ل پاره لېوالت يا‬
‫د يونان يانو ذ هن رو ڼوه او دوى د پوهې څراغ لوړ‬
‫نيوه‪ ،‬ددې لپاره چې ټول يې وويني‪ .‬څه وخت چې کوم‬
‫مصري ځوان غوښتل په څه پوه شي‪ ،‬خپل ديني عالم ته‬
‫ته او ه غه له ژو ند نه د ورو سته نړۍ په اړه ور ته‬
‫ګړېده‪ .‬څه وخت چې کوم يوناني ځوان غوښـتل "د چـا‬
‫دماغ وتخڼوي" هغه سقراط ته ته او هغه د ښېګڼو په‬
‫اړه ور ته ګړ ېده‪ .‬م صريانو د مړو ل پاره هرمو نه‬
‫ودان کړل‪ ،‬يونان يانو د ژو نديو ل پاره تياترو نه‬
‫جوړ کړل‪ .‬موږ ته د من لو وړ نه ښکاري‪ ،‬چې د‬
‫پريکلس په و خت کې يو نان خپ لو تب عه وو ته پي سې‬
‫ورکولې‪ ،‬چې د سافوکلز او يوري پيدز ډرامې ننداره‬
‫و کړي‪ .‬هې څوک با يد له د غه چانس نه م حروم نه وي‪،‬‬
‫چې ن نداره يې و کړي‪ ،‬که څه هم په خپ له يې د‬
‫ن نداره کو لو توان و نه لري‪ .‬ت ياتر د زده کړې او‬
‫ساعت تېرۍ لپاره يوه وسيله وه‪ ،‬د ټولنې آئينه چې‬
‫د ه غې د ټو لو ښېګڼو او هر دم خ ياليو او بديو‬
‫انعکار کوي‪.‬‬
‫" يونانيانو د هغه لپـاره يـوه کلمـه لرلـه" هغـه‬
‫ا فاده وه‪ ،‬چې د کارونې ډ ګر يې پراخ دى‪ .‬موږ په‬
‫خ پل کل تور کې ډ ېر عن صرونه له ه غو څ خه په م يراث‬
‫وړي دي‪ .‬د بېلګــــــې پــــــه ډول فلســــــفه‪،‬‬
‫مي تاميتکس )ريا ضيات(‪ ،‬ب يالوجي‪ ،‬فز يک‪ ،‬کم يدي‪،‬‬
‫تراجيــديو ايــتکس )اخالقيــات(‪ ،‬پــاليټکس )سياســت‬
‫پوه نه(‪ ،‬ايکا ناميکس )اقت صاد( ټول يو ناني نومو نه‬
‫دي او په زرګو نو دا سې نور‪ ...‬څه و خت‪ ،‬چې رو سانو‬
‫وغو ښتل ه غوى ونو موي چې د ځم کې شاوخوا وګرځ ېدل‪،‬‬
‫دوى دوه يونــــــاني نومونــــــه واخيســــــتل‪:‬‬
‫ــې نـــړۍ ده او‬‫ــې مانـــا يـ‬‫ــمور )‪ (Cosmos‬چـ‬‫کوسـ‬
‫ناټس )‪ ، (Nautes‬چې د ګرځنده مانا لري او هغوى يـې‬
‫کازمونــات )‪ (Cosmonautes‬يــانې د نــړۍ ګرځنــدويان‬
‫وبلل‪ .‬امريکايانو د استرو )‪ (Astro‬کلمه چـې مانـا‬
‫يې ستورى دى او ناټس )‪ (Nautes‬کلمې په کار کړې او‬
‫هغــوى يــې اســترونا )‪ (Astronauts‬ونومــول‪ .‬هــو‪،‬‬
‫يونان يانو هم د ډ ېر پ خواني او هم د ډ ېر ع صري‬
‫ل پاره‪ ،‬چې ب يان يې کړي‪ ،‬ل غت الره‪ .‬په ه مدې ډول‬
‫ل که چې و به ل يدل شي کومې ه غه م سئلې‪ ،‬چې دوى د‬
‫خ پل سيا سي او ټولنيز ژو ند ل پاره غوره کړي‪ ،‬په‬
‫اوياومې لسيزې کې د امريکې ټولنې لپاره هم مسئلې‬
‫دي‪.‬‬
‫د پېنځ مې پ ېړۍ د پريکلس ع صر د اتن يانو د سيا سي‬
‫ن فوذ او کل توري پرمخ تګ ډ ېره لوړه ه سکه په ن ښه‬
‫کوي‪ .‬د پ لي پونيز ج نګ‪ ،‬چې ورپ سې را غى‪ ،‬د ه غه د‬
‫مخ په ځوړي توب ن ښه ده‪ .‬د ورور وژ نې د غه ج نګ‪ ،‬چې‬
‫له ميالد څخه مخکې په‪ 080‬کې پرې پيـل وشـو‪ ،‬د دوو‬
‫سترو سياالنو )اتن او سپارتا( او د هغو د متحدانو‬
‫ترمېنځ و‪ ،‬چې اوه وي شت درد ناک کلو نه اوږد شو‪.‬‬
‫اتن يان او سپارتايان که څه هم تر ه غه دم خه د‬
‫پار سيانو په شړلو کې سره يو موټي شوي وو‪ ،‬ه مدا‬
‫چې د ختيځ د استبداد خطر شنډ شو‪ ،‬د يونان د مشرۍ‬
‫ل پاره سره په سيالۍ شول‪ .‬د نورو علتو نو نه پر ته‬
‫هم د دوى ترمېنځ ن ښته‪ ،‬زر يا ورو سته رات لونکې‬
‫وه‪ ،‬ځکه چې بل دوه دولتونه په خپل اجتماعي تنظيم‬
‫او ژو ند کې د غومره سره م خالف نه وو‪ ،‬ل که دوى چې‬
‫وو‪ .‬اتن نړۍ وال )‪ ،(Cosmopolitan‬د سوداګرۍ منځـى‪،‬‬
‫سمندري ځواک‪ ،‬د مديترانې له ټولې نړۍ سره په‬
‫پو هاوي کې‪ ،‬د رو ښانتيا او را حت ښار‪ ،‬د ه نر‪،‬‬
‫ادبيــات او فلســفې مرکــز‪ ،‬يــو ديناميــک آزاد‬
‫دموکرات يک مر کز و‪ .‬له ب لې خوا سپارتا‪ ،‬ګو ښه‪ ،‬په‬
‫و چه م حاط‪ ،‬کرن يزه ټول نه‪ ،‬ن ظامي قدرت او په‬
‫کل توري ل حاظ ځاى پر ځاى والړ و او ددغ سې ځ پونکې‬
‫ارستوکرا سۍ له خوا اداره ک ېده‪ ،‬چې له خپ لو غړو‬
‫نه يې سختي‪ ،‬يو شانې توب او بې ګړو بړه اطا عت‬
‫غوښته‪.‬‬
‫اتــن وروســته لــه هغــه‪ ،‬چــې پــه ‪ 010‬کــې پــه‬
‫هلسپانټ )‪ (Heeles pont‬کې يې سمندري ځواک تبـاه شـو‬
‫او د خوړو سرچينې يې ب ندې شوې‪ ،‬سپارتا ته ت سليم‬
‫شو‪ ،‬خو د ج نګ په پاى کې دواړه خواوې پوره ستړې‬
‫شوې او ان ساني او مادي قوتو نه يې بر باد شوي وو‪.‬‬
‫له دواړو خواوو نه په زرګونو ښه انسانان تلف شول‬
‫او په زرګونو نور‪ ،‬چې د اتن په دېوالو کې دننه د‬
‫ژ غورل ک ېدلو ل پاره ټول شوي وو‪ ،‬له و با نه ت بآه‬
‫شول‪ ،‬چې په هغو کې پريکلس هم و‪.‬‬
‫د ا تن د ژوندا نه په د غه ب حران کې يانې په دغ سې‬
‫دوره کې‪ ،‬چې د ان سانانو روح يې ازمو يه‪ ،‬هو ښيارو‬
‫ک سانو د ر ښتين توب او را حت په پلټ نه فل سفې ته‬
‫مخه وکړه او د اخالقي معيارونو په بيا ارزونې پسې‬
‫يې پښې لوڅې کړې‪ ،‬چې د ج نګ او ن ښتو په کړکېچ کې‬
‫فاسد شوي او له منځ نه تللي وو‪.‬‬
‫ه غه ف ضا او ذه ني چل ند‪ ،‬چې د پ لي پونيز د ج نګ په‬
‫و خت کې م سلط و‪ ،‬ز موږ له ه غې اخال قي ف ضا او ذه ني‬
‫چلند سره ډېر ورته والى لري‪ ،‬چې د ويتنام جنګ په‬
‫امري کې کې راو ستلى و‪ .‬په يو نان کې يوه ځال ند‬
‫تاريخپوه تا سيدايدز د ج نګ ف ضا ان ځور کړې‪ .‬ده د‬
‫پ لي پونيز په ج نګ کې ژو ند کاوه او ل يدل يې چې‬
‫جنګ د يونان په کرکتر څه کوي‪ .‬د هغه د پلي پونيز‬
‫جنګ تاريخ په درېيم کتاب کې راغلي‪ ،‬چې‪:‬‬
‫" ټولې يونانۍ نړۍ وسله جګه کړې وه او په هر ښـار‬
‫کې پاڅونو نه و شول‪ .‬په د غه مق صد چې د يوه يا بل‬
‫لو يو م خالفو په ق طار کې ودر ېږي‪ ...‬ان ساني قوي‬
‫احسا سات وپار ېدل او ع قل او سالم پرن سيپونه نور‬
‫نو د هغو له ادارې نه عاجز شول‪ ....‬حتى د لغتونو‬
‫ما نا اور تغ ير و کړ‪ ،‬خل کو يو څه و يل خو مق صد يې‬
‫بل څه و‪ .‬د هرې خوا م شرانو ددې ل پاره چې خ پل‬
‫چل ند په ح قه و ښيي د ر يا شعارونه ور کول‪ ...‬د ف کر‬
‫کو لو او ټالولو ل پاره هره م شوره په بې زړه توب‬
‫تعبيرېد له‪ ،‬په دا سې حال کې چې ت جاوز زړه ورت يا‬
‫ګڼل کېدله‪ .‬هر هغه چا د يوې موضوع ټول اړخونه په‬
‫نظر کې نيول او د اعتدال الر يې نيوله‪ ،‬د عمل سړى‬
‫نه ګ ڼل ک ېده‪ ...‬ج نګ د ت شدد ښوونکى شو او ه غو چې‬
‫په ت شدد ټين ګار کاوه‪ ،‬د اعت ماد وړ ګ ڼل ک ېدل‪ .‬په‬
‫دا سې حال کې چې ه غو چې مخال فت يې کاوه تر شک‬
‫ال ندې رات لل‪ .‬د بري ل پاره م بارزه کې هېڅ خوا له‬
‫هېڅ څيز نه درېغ نه کاوه او نه يې له ډېرو حيوان‬
‫ډو له جرمو نو نه ډډه کو له‪ .‬ان سانانو د ان سانيت‬
‫قانون تر پښو الندې کول‪ ،‬ددې لپاره چې له نورو نه‬
‫انت قام واخ لي‪ .‬ټول نه په دوه سره بې اعت مادو‬
‫دښمنو ډلو ويشل شوې وه او پخالينه يې ناشونکې شوې‬
‫وه‪ .‬ټين ګه لېوالت يا د وطن پالونکي عال مه وه او چې‬
‫د دښمن په برابر کې په هرې وسيلې سره توطيه وشي‪،‬‬
‫د ځان قانوني دفاع ګڼل کېدله‪".‬‬
‫افال تون په ح قه و‪ ،‬دا سقراط نه و چې د ځوا نانو‬
‫ذهنو نه يې فا سد کړي و‪ ،‬دا په خپ له ټول نه وه چې‬
‫په جنګ سره ککړه او حېواني شوې وه‪ .‬هغه څه چې له‬
‫مېن ځه وړل شوي و‪ ،‬اور با يد له سره ودان شي‪ .‬د‬
‫ژوند نوې فلسفه او انساني ارزښتونه بايد هسک شي‪.‬‬
 ‫دويم څپرکى‬

‫سقراط _ کالسيک ښه انسان‬

‫د ښه ان سان د مشخ صو خا صيتونو له ب يان نه دم خه‬
‫غواړم د ځي نو يو ناني فيل سوفانو فکرو نه‪ ،‬د ښه‬
‫وا لي په اړه د ه غو نظرو نه او په دې هک له‪ ،‬چې ښه‬
‫ان سان با يد څن ګه وي؟ د ه غو ع مومي ا يډياګانې‬
‫وړاندې کړم‪ .‬له سقراط نه په دغه بحث پيل کوم‪ ،‬چې‬
‫د ښه انسان سرمشق دى‪.‬‬
‫ـې‬
‫ـې زوى يـ‬ ‫ـات )چـ‬
‫ـاکور اخالقيـ‬
‫ـل د نيکومـ‬‫ـطو خپـ‬‫ارسـ‬
‫نيکو ماکور تن ظيم او تدوين کړي و(‪ ،‬دا سې پ يل‬
‫کوي‪ ":‬فکر کېږي چې د هر هنـر او هـرې مطـالعې يـا‬
‫څېړ نې او دا سې هم د هر عم لي ت شبث مق صد ښه‬
‫والــى )‪ (agathon‬دى‪ ،‬نــو پــه دې ډول‪ ...‬د ټولــو‬
‫څيزونو مقصد د ښه توب په لور وي‪ ".‬ارسـطو پـه دې‬
‫ډول وي نا د خ پل ا ستاد د ښه وا لي ن ظر تاي يدو‪ ،‬چې‬
‫ښېګڼه )ف ضيلت( د شته وا لي دل يل دى او دا چې د‬
‫ټولې پوهنې موخه د ښه والي پوهه ده‪.‬‬
‫يونانيان لومړي کسان وو‪ ،‬چې دغه موخه درک کړي چې‬
‫نن ورځ د عمومي پوهنې )‪ (General Education‬په نامـه‬
‫يادېږي‪ ،‬چې نظر دې ته چې ساېنس پوه يا تخن يک پوه‬
‫ته ښوونه و شي‪ ،‬ان سان ته پوه نه و شي‪ .‬دوى د ان سان‬
‫په ارزښت او درنښت عقيده لرله او فيلسوفان يې په‬
‫دغه فکر وو چې د انسان نهايي لوړه موخه )‪ (telos‬دا‬
‫ده‪ ،‬چې خپ لو ټو لو ظرفيتو نو ته انک شاف ور کړي‪ ،‬نه‬
‫يواځې خپ لو خا صو م هارتونو ته‪ .‬افال تون په خ پل‬
‫قانونونه )‪ (Laws‬نـومي اثـر کـې دغـې پـايلې تـه‬
‫رسېدلى و‪ ،‬چې هغوى چې په ښه ډول ورته ښوونه وشي‪،‬‬
‫په عمومي ډول ښه انسانان کېږي‪ ،‬ځکه چې هېڅ انسان‬
‫بې له عقل نه په کار اخيستلو سره ښه کېدلى نه شي‬
‫او هې څوک بې له پوهې نه عق لي قدرت ترال سه کولى‬
‫نشي‪ .‬افالتون په خپلې دغې وينا سره د خپل استاد د‬
‫فکــر انعکــار کــاوه‪ ،‬چــې ويــل يــې "ښــېګڼه )يــا‬
‫فضيلت( پوهه ده‪ ".‬د "په ښه ډول زده کړې" کلمو ته‬
‫ځ ير شي‪ ،‬ځ که چې يونان يان له موږ سره موا فق وو‪،‬‬
‫چې "لږه پوهه يو خطرناک څيز دى‪".‬‬
‫ف يلسوفان سره موافق وو‪ ،‬چې ښه والى يو ارام حالت‬
‫نه دى‪ ،‬يوازې د بدۍ نه شته وا لى‪ ،‬بل کې مث بت‬
‫خاصيت دى يانې هغه چې د انسان په چلند او کړو کې‬
‫څرګ ندېږي‪ .‬دا چې او سئ او و کړئ د ښه وا لي دوه‬
‫حالتو نه دي‪ .‬پر دې سربېره ښه کړه با يد د ګ ټې په‬
‫مق صد و نه ه څول شي‪ ،‬ښه محر که ښو کړو ته مخکي نى‬
‫شرط دى او د ښه وا لي جاېزه له ځان سره لري‪ ،‬ځ که‬
‫چې ښه انسان يو نېکمرغه انسان هم دى‪.‬‬
‫د ارسطو وينا ده‪ ،‬چې " انسان يو سياسي حيوان دى‪".‬‬
‫ما نا يې دا ده‪ ،‬چې ان سان په يوازې ځان نه‪ ،‬بل کې‬
‫په ټولنې کې ژو ند کوي‪ .‬د ه غه کرک ټر او سلوک په‬
‫هغــو ټــولنيزو دودونــو‪ ،‬قــانونو او مؤسســو ســره‬
‫جوړېږي‪ ،‬چې د ه غو ال ندې ژو ند کوي‪ .‬ب يا نو موږ‬
‫لومړى اړ يو و ټاکو چې د ښه او نېکمر غه ژو ند‬
‫شرطونه کوم دي؟‪ .‬اخالقيات او بيا دغسې حکومتي طرز‬
‫و ټاکو سيا ست چې په پوهې او نورو منا سبو شرطونو‬
‫سره تن ظيم شوى وي‪ ،‬چې ان سان قادر کړي چې ښه‬
‫انسان ترېنه جوړ شي‪ .‬افالتون يو اثر وکيښ په نامه‬
‫د "جمهوريت" او په هغه کې يې د اجتماعي نظـم يـو‬
‫پوره مط لوب پالن وړا ندې کړ‪ ،‬په د غه مق صد چې‬
‫عدالت‪ ،‬آزادي او د انساني استعداد انکشاف پکې په‬
‫ډ ېر ښه ډول ت ضمين شوى وي‪ ،‬په دا سې حال کې چې‬
‫ارسطو په خپل سياست ليـک )‪ (Politics‬اثـر کـې د يـو‬
‫شمېر ښاري دولتونو اساسي قانونو ته وکتل‪ ،‬په دغه‬
‫مق صد چې د ښه کرک ټر د انک شاف کوم يې ډ ېر ښه‬
‫منا سب دى‪ .‬په څ لورم څپر کي کې به په د غې مو ضوع‬
‫نور هم بحث وشي‪.‬‬
‫تر د غه ځا يه د ليک نې ل نډيز دا ک ېږي‪ :‬د يو نان‬
‫اخال قي فيل سوفان په دې ف کر وو‪ ،‬چې د ان سان ن هايي‬
‫مق صد د مث بت ښه وا لي ترال سه کول دي‪ ،‬چې ه غه په‬
‫خ پل ع قل سره وده کوي‪ ،‬پو هه يې تائ يدوي‪ ،‬په دغ سې‬
‫ټولنيز چاپېريال کې چې ښه والى پرمخ بيايي‪.‬‬
‫لــه ســقراط نــه دمخــه فلســفې پــه عمــده ډول لــه‬
‫تيوګاني )‪ (Theogony‬سـره سـر او کـار الره يـانې د‬
‫خـــــدايانو لـــــه ســـــرچينې او کرکټـــــر او‬
‫کاسمولوجۍ )‪ (Cosmology‬د مادې جوړښـت او د فزيکـي‬
‫کاې ناتو له سرچينې او کار کو لو سره‪ .‬فيل سوفان د‬
‫تاليس )‪ (Thales‬له وخت نه په خاص ډول هغـوى چـې د‬
‫يو نان په ا يوني م ستعمرو کې او سېدل‪ ،‬د يوه وا حد‬
‫عالمي څ يز په ل ټه کې وو‪ ،‬ل که هوا‪ ،‬اور يا او به‬
‫چې په طبي عت کې يې ټول ډولو نه او تغيرو نه په بې‬
‫اختيار ډول توليدول‪.‬‬
‫دا سې هم له سقراط نه دم خه عام اخالق يات‪ ،‬چې په‬
‫ع مومي م شاهدې او ت مرين سره يې قانوني قدرت حا صل‬
‫کړى و‪ ،‬د قانون_اي ستونکو په شخ صي صالحيت والړ و‪،‬‬
‫چې ه غوى خدايان يا ان سانان وو‪ .‬دا چې ه غه چا‬
‫وي لي و ډ ېر م هم و ن ظر و دې ته چې څه يې وي لي و‪.‬‬
‫په ه غو وختو نو کې د يو نان خدايان د دول تي د ين‬
‫بر خې وې‪ ،‬چې په ج شنونو کې يې رعا يت ک ېده‪ ،‬نو د‬
‫دوى قانونو د ا سماني سرچينې حيث يت غوره کړى او‬
‫په يوه مفهوم يې د خدايانو اراده تمثيلوله‪.‬‬
‫له ميالد څخه مخکې د پېنځمې پېړۍ په نيمايي کې يو‬
‫نــوى آواز واورېــدل شــو‪ ،‬د ســقراط اواز‪ .‬مــوږ د‬
‫افالتون او زنه فون )‪ (Xenophon‬له ليکنو نـه داسـې‬
‫پوهېږو‪ ،‬چې سقراط غټ ان سان و‪ ،‬له بدرن ګه خو زړه‬
‫سواندي مخ سره‪ ،‬له پرا خو خواخوږ يو او بې شانه‬
‫سادګۍ او پوره رښتين توب سره‪ .‬دى دغومره غريب و‪،‬‬
‫چې له زړو جامو نه پرته يې بل څه نه شو اغوستلى‬
‫او پ ښې اب لى به روان و‪ ،‬چې په تاوده مو سم کې دا‬
‫يو عام رواج و‪ .‬دى په دې عق يده و‪ ،‬چې د ه غه لږو‬
‫اړت ياوو د ه غه ذ هن له دن يايي چارو څ خه آزاد کړى‬
‫او په دې يې قادر کړى و‪ ،‬چې په رو حي او مع نوي‬
‫څيزو نو سوچ و کړي‪ .‬د ژو ند په سر کې يې د هو ښيار‬
‫نوم واي ست او ان سانانو د يو نان له ډ ېرو بر خو نه‬
‫اتن ته مخه وکړه‪ ،‬چې له ه غه څ خه څه زده کړي‪ .‬دى‬
‫په خاص ډول د ا تن ځوا نانو ته من لى و‪ ،‬ز ياتره به‬
‫د لو يانو مېل سمتياوو ته ب لل ک ېده‪ ،‬ځ که چې دى يو‬
‫ښه ملګرى و‪.‬‬
‫سقراط يوه نوې فلسفي الر وايستله‪ .‬اول ده د انسان‬
‫مطالعې ته‪ ،‬د هغه ذهني ترکيب‪ ،‬د هغه سلوک‪ ،‬د هغه‬
‫هي لو او په مت مدنې ټولنې کې د ه غه م قام ته خپ له‬
‫تو جه واړو له‪ .‬سقراط په ځوانۍ کې د کاې ناتو په‬
‫اړه د ه غو فيل سوفانو پلټ نه تر کت نې ال ندې ون يوه‪،‬‬
‫چې له ده نه دمخه هسک شوي وو‪ ،‬خو هغه يې د ټولنې‬
‫د ټين ګو اړت ياوو ل پاره بې ځا يه او بې نتي جې‬
‫ومو ندل‪ .‬دده په ف کر فل سفه تر ه غو لوړ مامور يت‬
‫لري‪ ،‬چې د بې روحه څيزونو په اړه حقيقت درک کړي‪.‬‬
‫دا لږه مه مه وه‪ ،‬چې درک شي ځم که څن ګه رام ېنځ ته‬
‫شوه او ډ ېره مه مه دا ده‪ ،‬چې ان سان په کومې خوا‬
‫درو مي‪ .‬که سقراط اور ژو ندى واى‪ ،‬په دې به يې سر‬
‫نه واى خالص شواى‪ ،‬چې موږ و لې په مل ياردونو ډا لر‬
‫د نويو عنصرونو په کشف باندې يا د هستوي قدرت په‬
‫انک شاف با ندې ل ګوو‪ ،‬يا دا چې موږ د سپوږمۍ د‬
‫تيږو په کيماوي ترکيب په تحليل باندې لګوو دا خو‬
‫ال پر ځاى پر ېږده چې د ټول وژ نې ل پاره د و سلو په‬
‫لټه کې يو‪ .‬په داسې حال کې چې د ښارونو په خوارو‬
‫ګڼه ګوڼو محلونو کې د مليونونو ماشومانو ذهني او‬
‫روحي انکشاف ته توجه نه کوو‪.‬‬
‫نو له مادې څ خه و ان سان ته د تو جه انت قال د‬
‫سقراطي فلسفې يو اصل و‪ .‬بله دا چې سقراط تر عقلي‬
‫تحليــل )‪ (reasoned analysis‬النــدې د جــاري اخالقــي‬
‫مفهومو نو په راو ستلو سره ددې ل پاره‪ ،‬چې د ه غو‬
‫ر ښتينې ما نا معلو مه شي‪ ،‬يوه نوې دوره پ يل کړه‪.‬‬
‫ب يا نو سقراط ددې ل پاره چې له ټو لو پخوان يو‬
‫ميلونو نه ځان ازاد کړي‪ ،‬داسې وګڼله چې دى د هېڅ‬
‫څيز په اړه هېڅ نه پوهېږي‪ .‬و يې غو ښتل چې له يوې‬
‫پاکې ذه ني تخ تې نه پ يل و کړي‪ .‬ب يا يې نو د‬
‫دلفي )‪ (Delphi‬ليکنې په پيروۍ چې "ځان وپېژنه" په‬
‫دې پ يل و کړ‪ ،‬چې ه سې چې افال تون وي لي‪ ،‬ه غه په دې‬
‫پسې شو چې "انسا ن په انسان کې کشف کړي" او وټاکي‬
‫چې انسان بايد څوک وي؟ يو څوک څنګه په نورو کې د‬
‫ښه او بد په خواصو پوهېدلى شي‪ ،‬مګر دا چې هغه ښه‬
‫او بد خا صيتونه په خ پل ځان کې درک کړي؟ څومره‬
‫رښتين! انسانان چې په خپله د ممثل )اکټر( پوښ په‬
‫ځان کوي‪ ،‬د بل له يوه پوښ نه وړا ندې چې يې‬
‫اغو ستى وي‪ ،‬ل يدل کولى نه شي‪ .‬سقراط په ح قه دد غه‬
‫لقب مستحق دى‪":‬اخالقي فلسفي پالر‪.".‬‬
‫سقراط معت قد و‪ ،‬چې دده د و خت دود يزو اخالق ياتو د‬
‫ف کر په طبي عي آزادۍ با ندې م صنوعي قيدو نه ل ګولي‬
‫دي‪ .‬د طبي عي آزادۍ مق صد ددغ سې ر ښتين توب ک شفول‬
‫دي‪ ،‬چــې پــه عــام ډول ددغســې مفهومونــو لکــه‬
‫ارتيي )‪ (arete‬لپاره ترېنه استفاده کېږي‪ ،‬چې هغـه‬
‫په ع مومي ډول په ښېګڼې يا ف ضيلت سره ژ باړل شوې‬
‫او دغسې تعريف شوى‪ ،‬چې هغه د ډېرې لوړې سطح د ښه‬
‫وا لي د ک شف ل پاره د ان سان کو ښښ دى‪ .‬پر ه غه‬
‫سربېره سقراط دا سې ګڼ له‪ ،‬چې د ان سانانو تېروت نې‬
‫د ه غوى د ناپوهۍ نتي جه وي او دا چې ښېګڼه يا‬
‫فضيلت له پوهې او له دغې مناسبې پوهاوي نه الر ته‬
‫راځي‪ ،‬چې کوم څه سم دي او کوم څه ناسم دي؟ هر چا‬
‫چې د غه توپير په څرګ ند ډول و کړ‪ ،‬ه غه خپ له اراده‬
‫دې ته بل لى شي چې ښه و کړي او له بدۍ نه ځان‬
‫وژغوري‪.‬‬
‫ه غه طري قه‪ ،‬چې سقراط د حقي قت مو ندلو ل پاره غوره‬
‫کړه‪ ،‬په دې ډول وه‪ :‬هغه به له خپلو شاګردانو څخه‬
‫هر ډول پوښټنې کولې‪ ،‬پوښټل به يې چې "عـدالت څـه‬
‫ته وايي؟" ځوابونه به ډول ډول وو او هغو د يو چا‬
‫په پو هاوي او د ټولنې په ډول با ندې‪ ،‬چې د غې‬
‫ا صطالح پ کې وده کړې وه‪ ،‬ارت باط الره‪ .‬سقراط ته د‬
‫"قابلې" په توګه هم کتل شوي دي‪ .‬دى پـه دې بوخـت‬
‫نه و‪ ،‬چې خپ لې عق لي ا يډياګانې وړا ندې کړي‪ ،‬بل کې‬
‫په دې پ سې و چې د نورو له ذهنو نو څ خه فکرو نه‬
‫وبا سي‪ .‬ک له ک له به شاګردان د سقراط له ان کار نه‬
‫زړه خوړين شول‪ ،‬چې ه غوى ته غوڅ ځواب ور کړي‪ .‬په‬
‫دې ډول سقراط د اورېدونکو د ځوابو نو له اوږده او‬
‫څېړنيز تحليل نه وروسته له ډېرو ګډوډو نظريو څخه‬
‫د عدالت يوه دغ سې مف کوره اي ستله‪ ،‬چې ه غه به‬
‫ر ښتينې‪ ،‬ا فاقي او د ګډ خا صيت په لر لو سره به بې‬
‫د شراېطو له مالح ظې نه په عالمي ډول د تطب يق وړ‬
‫وه‪ .‬ب يا به يې له شاګردانو څ خه په ټين ګه غو ښتل‪،‬‬
‫چې کوښښ وکړي هغه په خپل ژوند کې پلي کړي‪.‬‬
‫دا د ا تن ځوا نانو په سوچ کو لو کې يوه نوې تجر به‬
‫وه‪ ،‬په داسې حال کې چې له هغوى نه غوښتل کېدل چې‬
‫د دوديزو اجتماعي قانونو له مخې سلوک وکړي‪ ،‬خو د‬
‫ځوا نانو په هڅو لو سره چې دد غو م نل شويو قانونو‬
‫اعت بار تر پو ښتنې ال ندې ک ېده‪ ،‬دا سې ګ ڼل ک ېده چې‬
‫سقراط ه غه واک تخري بوي‪ ،‬چې لو يان په ه غه سره د‬
‫خپ لو ما شومانو سلوک کنټرو لوي‪ .‬پر ه غه سربېره‬
‫سقراط د يو ناني مؤس سو ا سماني سرچينې ته ګواښ‬
‫کاوه‪ .‬د افالتون پـه يـودي فـرو )‪ (Euthyphro‬نـومي‬
‫دايه الګ )‪ (Dialogue‬کې د سقراط له قول نه ويل شوي‪،‬‬
‫چې ښه ددې ل پاره ښه نه دي‪ ،‬چې خدايانو من لي‪،‬‬
‫بل کې خدايانو ه غه ځ که من لي چې ه غه ښه دي‪ .‬په دې‬
‫ډول سقراط د اخال قي خداى مف کوره مرو جه کړه‪ .‬ه غه‬
‫خداى چې لکه افالتون وروسته وويل‪ ،‬چې "غوښـتل يـې‬
‫ټول څه بايد ښه وي‪ ".‬خدايانو ته ددغسې اخالقيـاتو‬
‫نسبت د اولمـپس )‪ (Olympus‬د خـدايانو لـه لـومړۍ‬
‫مفکـــورې نـــه انحـــراف و‪ ،‬لکـــه هســـې چـــې د‬
‫هــومر )‪ (Homer‬پــه ايليــاد )‪ (Iliad‬يــا د ايشــي‬
‫لور )‪ (Aeschylus‬په ډرامو کـې ښـودل شـوي وو‪ .‬هغـه‬
‫خدايان‪ ،‬چې په جنګ کې يې يوه خوا نيوله‪ ،‬په خپلو‬
‫کې سره جنګېدل‪ ،‬بې ګناهو ته يې جزا ورکوله او په‬
‫هر ډول دسيسو بوخت وو‪.‬‬
‫د سقراط هم مهال سوفسطائيان )‪ (Sophists‬وو‪ ،‬چې مشر‬
‫يــې پروتــاګورار )‪ (Protagoras‬نومېــده‪ .‬هغــه او‬
‫پلويانو يې ادعا کوله‪ ،‬چې دوى فيلسوفان يا د عقل‬
‫مې نان دي‪ ،‬خو دوى په وا قع کې يواځې د خ پل ډول‬
‫عقلمنــې )‪ (Wisdom‬تمــرين کــوونکي وو‪ .‬دوى ذکــي‬
‫ښوونکي وو‪ ،‬چې د خپل وخت ابن الوقتان چې شاګردان‬
‫يې د پي سو په بدل کې روزل‪ ،‬چې په سيا ست او‬
‫سوداګرۍ کې څنګه دمخه والړ شي؟ د بالغت يا د هڅونې‬
‫ه نر د ه غو خا صه و سيله وه‪ .‬سوف سطائيان په دې ف کر‬
‫وو‪ ،‬چې انسان په خپلو حواسو سره عمل کوي او څنګه‬
‫چې د بې لو خل کو حوار په مخت لف ډول درک کوي‪،‬‬
‫نتي جه دا ک ېږي چې حقي قت يا سم چل ند پوره ن سبي‬
‫وي‪ .‬ع ندي مو ضوع چې با يد د فرد اخت يار ته پرې ښوول‬
‫شي‪ .‬سوف سطائيان د ب حث لومړني ښوونکي وو‪ ،‬چې‬
‫شاګردانو ته يې ښووله چې د يوې مو ضوع په هر اړخ‬
‫با ندې په قنا عت کوونکي ډول ب حث و کړي‪ .‬د ه غوى‬
‫مو خه هڅو نه وه‪ ،‬ن ظر دې ته چې د حقي قت مو ندل وي‪.‬‬
‫پروتوګورار ويل‪ ،‬چې "انسان د ټولو څيزونو معيـار‬
‫دى‪ ،‬د ه غو شته وا لي يا نه شته وا لي ته په يو‬
‫شان‪ ".‬په هغو شرايطو کې چې دى ځان مومي‪ ،‬په هغـه‬
‫پورې اړه لري چې في صله و کړي چې کوم شى حق دى او‬
‫کوم څيز ناحق دى؟ شخصي ګټه بايد الرښوونکى اصل وي‬
‫"طبيعي" حق د هغو خنډونو په مخالفت‪ ،‬چې ټولنه يې‬
‫تحميلوي‪.‬‬
‫سوف سطائيانو د يو نان په تاريخپوه ه يروودت با ندې‬
‫ا ستناد کاوه‪ ،‬چې په ډ ېرو ملکو نو کې ګرځ ېدلى او‬
‫و يل يې چې اخال قي ارز ښتونه او قانونو نه له يوه‬
‫کلتور نه و بل ته تغيير کوي‪ .‬بيا نو يو چا نه شو‬
‫وي لى چې يوه ټول نه ښه او ب له بده وه‪ ،‬په دې چې‬
‫دوى سره توپير الره‪ .‬سوف سطايانو په وا قع کې د‬
‫اتنيانو د ذهن له پراخي سره ښه مرسته وکړه‪ ،‬خو د‬
‫دوى له خوا د ټو لو ا فاقي مع يارونو په بې اهمي ته‬
‫ګڼ لو کې ه غه هم ه غه و خت‪ ،‬چې اتن يان له سپارتا‬
‫سره د مرګ او ژو ند په ج ګړه کې ګ ير وو‪ ،‬په دوى‬
‫با ندې ن يوکې ک ېدلې چې مروج اخالق يات بر بادوي‪ ،‬په‬
‫کوم چې د اتن ټولنه والړه وه‪.‬‬
‫سقراط په خلکو کې په غلطه د سوفسطائيانو په کتار‬
‫کې ګڼل کېده او ارستوفان په خپلې کوميدي "وريځو"‬
‫کې دغه انتباه پياوړې کوله او د اتن نزدې هر مهم‬
‫شخص يې د سقراط په ګډون مسخره کاوه‪.‬‬
‫تر ه غه حده چې سقراط هم د خداى توب او د مو جودې‬
‫اخال قي و ضع مرو جې مفهومو نو ته چي لنج ور کاوه او‬
‫ځوانان يې دېته بلل‪ ،‬چې په خپله فکر وکړي ځان يې‬
‫په خپ له د سوف سطايانو په ق طار کې درو لى و‪ .‬خو‬
‫دا يواځې تر ه غه حده وو چې سقراط د اخال قو مرو جي‬
‫قانونونه غېر عقلي بلل او نوي او افاقي معيارونه‬
‫يې پل ټل او ال لوړو او غ ېر شخ صي ا يډيالونو ته يې‬
‫وفا پالي غو ښتله‪ .‬ه غه ښوونه کو له‪ ،‬چې په ژوندا نه‬
‫کې د ان سان لومړۍ مو خه دن يايي بر ياليتوب نه‪،‬‬
‫بلکې د "روح پوره کول" دي‪.‬‬
‫سره له دې هم په سقراط تور ولګول شو او محکمې ته‬
‫راو ستل شو‪ ،‬چې له پېن ځه سوه او يو غړو نه جوړه‬
‫وه‪ .‬تور دا و‪ ،‬چې دى د ښار ځوا نان فا سدوي او‬
‫مقدساتو ته سپکاوى کوي‪ .‬دغسې نه زغم توب د اتن د‬
‫دموکرا سۍ له تاريخي روح نه‪ ،‬چې د ف کر په آزادۍ‬
‫او م باحثې سره خړوب ېده‪ ،‬پوره ان حراف او ع جب و‪،‬‬
‫خو ل که چې دم خه و يل شوي ا تن له سپارتا سره په‬
‫ډېر اوږده جنګ کې اخالقي ماتې خوړلې وه او له هغې‬
‫نه راپ يدا سيا سي ټ کان خ لک ګډوډ او کم عق له کړي‬
‫و‪ .‬سقراط د محک مې په وړا ندې د خپ لې د فاع يا د‬
‫خپ لو ښوونو په اړه ليک لى سند هېڅ نه دى پرې‬
‫اي ښى‪ .‬ه غه څه چې موږ په دې اړه پوهېږو ه غه تر‬
‫ز ياتې ا ندازې د افال تون ليک نې دي‪ ،‬چې په خپ لو‬
‫نامتو ډا يه الګو نو کې يې سقراط خ پل ويا ند ګر ځولى‬
‫او د سقراط دفاعيه يې د بښنې )‪ (Apology‬پـه نامـه‬
‫اثر کې راوړې وه‪.‬‬
‫د سقراط دفاعيه سربېره پر دې چې د هغه د تورنانو‬
‫قوي رد دى‪ ،‬په ټول تاريخ کې د ډ ېرو سترو سندونو‬
‫څخه يو سند دى‪ .‬هر څوک چې هغه لولي د هغه د لوړو‬
‫فکرو نو اح سار کوي او ارو مرو به دې پايلې ته‬
‫ر سېږي‪ ،‬چې سقراط سربېره پر دې چې يو ستر منط قي‬
‫سوچ وال و‪ ،‬يو کال سيک ښه ان سان هم و‪ .‬سقراط د‬
‫محک مې په وړا ندې قا ضيانو ته څرګ نده کړه‪ ،‬چې د‬
‫تورنانو په تورو نو کې د رښتين توب يو ټکى هم نه‬
‫شته‪ .‬هغه تاييد کړه‪ ،‬چې هغسې عقل چې په عامه ذهن‬
‫کې و او په دل في کې د غ يب ويون کو له خوا ده ته‬
‫ن سبت ور کړل شوى‪ ،‬په د غه واقع يت کې پروت دى‪ ،‬چې‬
‫دى په هغه څه پوهېږي چې پرې نه پوهېږي‪ .‬په داسې‬
‫حال کې چې نورو فکر کاوه‪ ،‬چې پرې پوهېدل خو پرې‬
‫نه پوه ېدل‪ .‬ه غه ور ته وو يل‪ ،‬چې دده ګ ناه‪ ،‬که ه غه‬
‫ګ ناه ک ېدلى و شي‪ ،‬داده چې دى بازار ته د غو باړي‬
‫يا د څارويو مچ په شان ته‪ ،‬خ لک يې تخ ڼول او‬
‫ځوا نان او لو يان يې پو ښتل‪ ،‬چې ددغ سې مفهومو نو‬
‫ل که ښېګڼه او عدالت په هک له څه ف کر کوي‪ ،‬د دوى‬
‫ناپوهي به يې څرګندو له او ر ټل به يې چې ه غو‬
‫څيزو نو ته تو جه نه کوي‪ ،‬چې په ژوندا نه کې ډ ېر‬
‫مهم دي‪ .‬هغه وويل‪ ،‬چې دى په دغه کار ډېر بوخت و‪،‬‬
‫ځکـــــــه چـــــــې يـــــــو دنننـــــــي آواز‬
‫"خدايي قدرت" ‪ A divine power‬ده ته دستور ورکاوه‪ ،‬چې‬
‫هغه څه وکړي‪ ،‬کوم چې ده کول‪ .‬ده وويل چې په د غه‬
‫ډول بوخت يا سره ده خ پل شخ صي کارو نه پرې اي ښي و‬
‫او په نتيجه کې ده "پـه ډېـرې غريبـۍ" کـې ژونـد‬
‫کاوه‪ .‬ه غه له ځان نه د غه فر ضي پو ښتنه و کړه‪ ،‬چې‬
‫که سقراط آزاد پرې ښودل شو‪ ،‬غ لى به شي؟ د ه غه‬
‫ځواب دا و‪":‬ک ه تاسې فکر کوئ چې د سړيو پـه وژلـو‬
‫سره به تا سې له ګرم ک ېدلو څ خه وژ غورل شئ‪ ،‬تا سې‬
‫به په غلطه اوسئ‪ "...‬د هغـو د غلـي سـاتلو الر دا‬
‫ده‪ ،‬چې " ځانونه هغومره ښه کړئ چې کولى يـې شـئ‪".‬‬
‫هر څه چې و شول دى به د پ خوا په شان د ا تن له‬
‫خل کو څ خه په ټين ګه و غواړي‪ ،‬چې شتمني او عزت ته‬
‫لږه او " عقل‪ ،‬رښتين توب او د خپل روح پوره کولـو‬
‫ته ډېره پاملرنه وکړي‪".‬‬
‫د راى ورکو لو و خت‪ ،‬چې ور سېد يوه ساده اکثر يت‬
‫راووړل شوي تورو نه وم نل او سقراط يې په مرګ‬
‫مح کوم کړ‪ .‬ه غه تع جب و کړ‪ ،‬چې څومره ډ ېرو د ه غه د‬
‫بر ئت ل پاره را يې ور کړې‪ .‬که يواځې د ېرش را يې په‬
‫بل ډول ور کړل شوې واى‪ ،‬ه غه به بې ګ ناه ګ ڼل شوى‬
‫او آزاد شوى واى)‪ .(1‬د حېرا نۍ ځاى دى‪ ،‬چې دغ سې‬

‫‪ 1‬څنګه چې د ‪،‬نن شا‪ ،،‬له پېنځه ساه غړو نه جاړه وها د‬

‫ساط‪ ،‬پط ضد ‪،،‬يې به ‪، 082‬و په پلاۍ به يې ‪ 002‬وې‪ .‬د‬
‫هوښيار او ښه انسان په دغه ډول جزا محکوم شو‪ ،‬خو‬
‫تاريخ ښوولې چې ګرا نه ده له ع مومي تع صب سره په‬
‫ع قل او له ناپوهۍ سره په ر ڼا مجاد له و شي‪ .‬سقراط‬
‫د ه غو د اخالق ياتو تر پو ښتنې ال ندې راو ستلو او د‬
‫ه غو د ناپوهۍ او ادعا ګانو په براال کو لو سره ډ ېر‬
‫د ښمنان پ يدا کړي و‪ ،‬ځ که چې ز موږ هر يوه ل پاره‬
‫ګرانه ده چې ک له چې د يوه څيز په حقان يت په پ ټو‬
‫سترګو قانع او سو‪ ،‬څوک موږ له ه غه څ خه واړوي او‬
‫ووايو چې په غلطه يو‪ .‬د جنګ په حال کې دغه وينا‬
‫ال صدق کوي‪ ،‬چې په دغه وخت کې د انسانانو احساسات‬
‫پــــه قــــوي ډول پــــارېږي او ســــوچ يــــې‬
‫کږېږي‪.‬‬
‫سقراط له محکوم يت نه ورو سته د محک مې په ځواب کې‬
‫د خ پل روح سترتوب و ښود‪ .‬ف کر يې و کړ‪ ،‬چې دا غل طه‬
‫ده چې غوړه مالي وکړي‪ ،‬بښنه وغواړي يا د قاضيانو‬
‫خوا خوږي ج لب کړي‪ .‬دا سې يې هم نه کي نه‪ ،‬نه ن فرت‬
‫او نه له مرګ نه و ېره و ښودله‪ .‬و يې و يل‪ ،‬چې دوى‬
‫به يې په ناح قه ووژ ني‪ ،‬خو چې ز يان ور سېږي‪ ،‬ه غه‬
‫به دوى ته ور سېږي‪ ،‬نه ده ته‪ .‬ده اوږد او خوښ‬
‫ژوند کړى‪ ،‬په هېڅ چا يې ظلم نه دى کړى او له مرګ‬
‫څخه نه وېرېږي‪ ،‬ځکه چې " ښه سړي تـه نـه پـه دغـه‬
‫ژو ند او نه له مرګ نه ورو سته ژو ند کې شر‬
‫پيښېږي‪ ".‬هغه ال فکر وکړ‪ ،‬چې مرګ به يې ممکـن پـه‬
‫ګ ټه وي‪ .‬که له مرګ نه ورو سته يو څوک د کوم څ يز‬
‫اح سار و نه لري‪ ،‬ب يا نو مرګ يو خوښ‪ ،‬بې له خوب‬
‫ليدلو نه ارام خوب دى‪ .‬له بلې خوا که مرګ له دغې‬
‫نړۍ نه ب لې ته انت قال وي‪ ،‬څه نېکمر غه حال به وي‬
‫چې هل ته ور تګ و شي او دغ سې تل ژو ندي ان سانان ل که‬
‫اورفيســـس )‪ (Orpheus‬او هـــومر )‪ (Homer‬او هســـي‬
‫يود )‪ (Hesiod‬او اوډي سي )‪ (Odysseus‬وليـدل شـي او‬
‫غورې ورسره وشي‪.‬‬

‫‪،،‬يا بط‪،‬بطي نبطئه وه‪ .‬په ‪،‬نن کې مد‪،‬تعه غاښتنه ال مطوج‬

‫شاې نه وه‪ .‬مسلط تکط د‪ ،‬وا چې ساط‪ ،‬به له ‪،‬نن نه ونښتي‬
‫‪،‬و چا يې مخه هم نه نيالها خا ساط‪ ،‬ونه غاښتل قانار‬
‫مات کړي ‪،‬و ځار وژغا‪،‬ي‪ .‬ژباړونکى‪.‬‬
‫موږ د افالتون له کرېټو )‪ (Crito‬نومي ډايـه الګ نـه‬
‫پوهېږو‪ ،‬چې د سقراط ع مري مل ګري کرې ټو ز ندان ته‬
‫ور غى او کو ښښ يې و کړ و يې ه څوي چې له ز ندان څ خه‬
‫وتښتي‪ .‬استاد ورسره ومنله‪ ،‬چې تورنان يې شرير وو‬
‫او محک مې ور سره بې عدالتي و کړه‪ ،‬خو ا ضافه يې کړه‬
‫چې له ظ لم نه سرغړول به له شرارت سره په شرارت‬
‫مقاب له کول وي‪ ،‬ب يا يې نو د غه پو ښتنه پور ته کړه‬
‫چې ا يا الز مه ده يو څوک بل چا ته ز يان واړوي‪ ،‬ح تى‬
‫که هغه يې زيانمن کړى هم وي؟ سقراط وويل‪ ،‬چې نه‪.‬‬
‫د يونانيانو لپاره دا يوه انقالبي مفکوره وه‪ ،‬حکه‬
‫چې دوى د عادت له مخې دغه فکر منلى و‪ ،‬چې يو څوک‬
‫بايد خپلو ملګرو ته ګټه او خپلو دښمنانو ته زيان‬
‫ورسوي‪ .‬سقراط بيـا وويـل‪ ،‬چـې "کرېټـو! نـور مـې‬
‫پر ېږده چې د خداى اراده عم لي کړم او هر لوري چې‬
‫الرښوونه کوي‪ ،‬په هغه لور الړ شم‪".‬‬
‫يوه ورځ له ميالد څخه مخکې د ‪ 899‬په پسرلي کې هغه‬
‫م هال‪ ،‬چې ل مر د اکرا پولس د غو نډۍ تر شا په‬
‫پرېوتو و‪ ،‬سقراط زهر وڅښل‪ .‬دى اويا کلن و‪.‬‬
‫ورو ستۍ خو ځوونکې صحنه د افال تون په ق لم د ه غه په‬
‫فاييدو )‪ (Phaedo‬نومي دايه الګ کې انځور شوې‪ ،‬چې د‬
‫نړۍ د ادب ياتو شاهکار او خ پل ا ستاد ته يې له‬
‫سترو ياد نامو څ خه يو دى‪ .‬په ورو ستيو ګړ يو کې چې‬
‫له بنديزونو څخه ازاد شوى او غم ځپلي شاګردان يې‬
‫د م خه ښې ل پاره ور نه چارپېر شوي وو‪ ،‬د ه غه‬
‫ورو ستي ليکچرو نه د روح د تل پاتي توب په اړه وو‪.‬‬
‫دوى ور ته کړه‪ ،‬چې دى د ه غو د پالر په شان و‪ ،‬چې‬
‫مړينه به يې يتيمان کړي‪ .‬سقراط په ځواب کې وويل‪،‬‬
‫چې ځانونه خوښ وساتئ‪ ،‬ځکه چې "تاسې به يواځې زما‬
‫بدن خاورو ته وسپارئ‪ "...‬دى د روح په تلپاتي توب‬
‫معت قد و او اح سار يې کاوه‪ ،‬چې دى به د خداى تر‬
‫ساتنې الندې وي او د "خدايانو په محل کې" بـه يـې‬
‫ـل روح‬‫ـې دى د خپـ‬‫ـکارېده‪ ،‬چـ‬‫ـې ښـ‬‫ـي‪ .‬داسـ‬
‫ـى وشـ‬
‫هرکلـ‬
‫ژ غورنې ته سترګې په الر و او ف کر يې کاوه‪ ،‬چې د‬
‫بدن تقا ضاګانو او پ ياوړو احسا ساتو چې ب ندي کړى‬
‫و‪ ،‬فا سدوه‪ .‬روح به يې چې له بدن او ټو لو څيزو نو‬
‫څخه پاک شوى وي‪ ،‬رښتينى واقعيت او په مطلوب ژوند‬
‫کې رښتينې ښکال درک کړي‪.‬‬
‫ورو سته يو نوکر د ز ندان کوټې ته ن نوت او و يې‬
‫ويل‪ ،‬چې "سقراط! زه پوهېږم چې ته به له مانه خپه‬
‫نه شې او بد به راته ونه وايې‪ ،‬لکه نورو چې ويلي‬
‫و‪ ،‬چې د چارواکو په د ستور به زه و غواړم چې ز هر‬
‫راوړل شي‪ ،‬ځ که چې په د غه ټول و خت کې او په هر‬
‫ډول ما ته ثاب ته شوې چې ته په ټو لو ه غو کې چې‬
‫دل ته راغ لي‪ ،‬تر ټو لو ډ ېر نج يب‪ ،‬د ښه خوى خاو ند‬
‫او ښه وې‪ .‬په مخه دې ښه او کوښښ وکړه‪ ،‬چې هغه څه‬
‫وزغمې چې با يد و يې زغمې‪ .‬په دومره ا سانۍ سره چې‬
‫يې کولى شې‪ ".‬سقراط هم په ځواب کې وويل‪ ،‬چې "لـه‬
‫تا سره هم مخه ښه"‪ " ،‬چې څه وايې زه به يې وکړم‪".‬‬
‫په د غه و خت کې نوکر پړ نګ په ژړا شو او له کوټې‬
‫څخه ووت‪ .‬سقراط شاګردانو ته مخ واړوه او ويې ويل‬
‫چې "څه جذاب انسان‪ " ".‬په ټـولې مـودې کـې چـې زه‬
‫دلته وم‪ ،‬هغه له ما سره ښه چلند کړى‪ ،‬رابه غى چې‬
‫و مې وي ني او را سره غورې و کړي او د ه غه څومره‬
‫نجابت چې زما لپاره وژاړي‪".‬‬
‫ورو سته چې ز ندان وان را غى چې ز هر وربا ندې وڅ ښي‪،‬‬
‫سقراط وپوښته چـې " زمـا ښـه سـړيه‪ ،‬زه بايـد څـه‬
‫وکړم؟" هغه ورته کړه‪ ،‬چې " ټول هغه څه چې تـه يـې‬
‫با يد و کړې‪ ،‬دا ده چې د غه پيا له وڅ ښې او تر ه غو‬
‫قدم ووهې چې پښې دې درنې شي‪ ،‬بيا پرې وځه او زهر‬
‫به خپل اثر وکړي‪ ".‬دا يې چې وويل‪ ،‬فيلسوف ته يـې‬
‫پياله ورکړه‪ ".‬سقراط وويل‪ ،‬چـې "خـدايان دې زمـا‬
‫سفر نېکمرغه کړي" او چې پياله يې شونډو ته پورته‬
‫کړه‪ ،‬محتويات يې په پوره ارامۍ سره له ستوني څخه‬
‫تېر کړل‪ .‬شاګردانو يې خپلې اوښکې نه شواى درولې‪،‬‬
‫خو استاد يې وسکونډل چـې "غلـي او زړه ور اوسـئ‪،‬‬
‫پر ېږدئ چې د غه ځم که په در ناوى وړ او ارا مۍ سره‬
‫پرېږدم‪".‬‬
‫افالتون وروسته وليکل‪ ،‬چې " دا و زموږ د ملګري پاى‬
‫چې د خ پل وخت په ټولو ناري نه وو کې تر ټو لو ښه‪،‬‬
 ‫تر ټولو هوښيار او ډېر زيات حق ليدونکى و‪".‬‬
‫څلور سوه کاله وروسته او په هماغو دليلونو سره د‬
‫نظارت )‪ (Nazareth‬عيسى په صليب بانـدې لـه هماغـه‬
‫برخل يک سره مخ شو‪ .‬ده هم په خ پل و عظ سره په‬
‫مونټ )‪ (Mount‬باندې مروجي اخالقي قانونو ته چيلنج‬
‫ورکړ او دغسې عجب فکرونه يې وړاندې کړل‪ ،‬لکه "له‬
‫خپلو دښمنانو سره مينه ولرئ" او "د شر په برابـر‬
‫کې ښه وکړئ‪ ".‬دا پـوره ممکنـه ده‪ ،‬چـې څنګـه چـې‬
‫سقراط معت قد و‪ ،‬چې د ان سانانو تېروت نې د ه غو د‬
‫نا پوهۍ له امله دي‪ ،‬ده هم ممکن د عيسى په شان په‬
‫خپل وروستي وخت کې دعا کړې واى چې خدايان دې دوى‬
‫ته بښنه وکړي‪ ،‬ځکه چې دوى نه پوهېږي چې څه وکړي‪.‬‬
‫تر ه غو چې عي سويت خ پل اخال قي قانون واي ست‪ ،‬سقراط‬
‫په بې دي نې نړۍ کې د اخال قي ک مال د طرح په شان‬
‫ـه‬
‫ـېدلو پـ‬‫ـه د روح د رسـ‬‫ـال تـ‬‫ـقراط کمـ‬ ‫دوام الره‪ .‬سـ‬
‫ټينګار سره د خپل ځان او د خپل خـالق )‪ (Creator‬د‬
‫خدايي مقصد ترمېنځ همغږي لټوله‪" .‬کرېټو‪ ،‬پرې مـې‬
‫ږده چې د خداى اراده عم لي کړم او چې په کوم لور‬
‫الرښوونه کوي‪ ،‬په هغه لـور الړ شـم‪ ".‬د تـاريخ پـه‬
‫ټولــو دورو کــې هغــو چــې د ســقراط او عيســى روح‬
‫پېژ ندلى‪ ،‬زده کړې يې ده چې څن ګه په ارا مۍ سره‬
‫مړه شي‪ ،‬که څه هم سخت ظلم او بېعدالتي ورسره شوې‬
‫وي‪.‬‬
 ‫درېيم څپرکى‬

‫د استاد په الر‬
‫سقراط په خپله نه فلسفي سيسټم او دکتورين وايستل‬
‫او نه يې د خپ لو فکرو نو په اړه ليک نه پرې ښوده‪.‬‬
‫اور نو شونکې نه ده‪ ،‬چې فل سفې ته يې يو ټآکلى‬
‫شکل ورکړل شي‪ ،‬يا له سره تنظيم شي‪ ،‬خو له هغو نه‬
‫چې افال تون او تر څه حده ز نه فون د ه غه په اړه‬
‫لي کل کړي دي‪ ،‬پوره ممک نه ده چې د غه شخص له سره‬
‫جوړ شي‪ ،‬چې د ټو لو ه غو فيل سوفانو په ذ هن کې يې‬
‫ژو ند کړى دى‪ ،‬چې له ه غه نه ورو سته ه سک شوي دي‪.‬‬
‫هغــه دوى تــه د حقيقــت پــه لټولــو کــې عقلــي‬
‫تحليل )‪ (logistical reasoned analysis‬وښود او هغه د يـوه‬
‫ښه انسان په شان له خدايي مقصد سره په همغږۍ سره‬
‫ژوند وکړ او مړ شو‪ .‬نظري فيلسوفان د پېړيو پېړيو‬
‫په اوږدو کې د ه غه په الر روان شول‪ ،‬که څه هم د‬
‫حقي قت د مو ندلو ل پاره ه غوى په بې لو بې لو وختو نو‬
‫کې يون و کړ‪ .‬په ا سار کې د ه غوى ن هايي مق صد او‬
‫طري قه يوه وه‪ :‬هيڅ ان سان‪ ،‬فيل سوف يا نه چې د‬
‫سقراط روح يې درک کړى‪ ،‬بې اثره پاتې شوى نه دى‪.‬‬

‫افالتون‬
‫د نېکمر غۍ ځاى دى چې سقراط په خپ لو شاګردانو کې‬
‫په افالتون )‪ 805_025‬له ميالد څخه مخکې( باندې حساب‬
‫و کړ‪ ،‬ه غه څوک چې د خ پل ا ستاد په ډ ېرو ژورو‬
‫فکرونــو پوهېــده‪ .‬د هغــه اصــلي نــوم ارســطو‬
‫ـه‬
‫ـې پـ‬‫ـون و‪ ،‬چـ‬‫ـې افالتـ‬
‫ـص يـ‬
‫ـز )‪ (Aristocles‬او تخلـ‬
‫کلـ‬
‫يو ناني ژ به کې د پ لن وا لي يا پراخ وا لي ما نا‬
‫لري‪ .‬پالر او مور يې چې له لوړ ن سب څ خه وو‪ ،‬ډ ېر‬
‫ښه تع ليم ور کړ او کافي و سيلې يې ور ته برا برې‬
‫کړې‪ ،‬چې خ پل ټول ع مر د فلسفې په زده کړه کې ت ېر‬
‫کړي‪.‬‬
‫افال تون ډ ېر پ ياوړى من طق پوه‪ ،‬ستر ن فوذمن سوچوال‬
‫او د يونـــانۍ نـــړۍ لـــوړ خيـــال شـــاعر و‪.‬‬
‫ايمرسن )‪ (Emerson‬يې په هکله وايي چې "له افالتـون‬
‫څخه ټول ه غه څه راوو تل چې ال هم لي کل ک ېږي او په‬
‫سوچ والو انسانانو کې پرې بحث کېږي‪ ".‬افالتون لـس‬
‫کا له د سقراط په شاګردۍ کې ت ېر کړل او د ېرش ک لن‬
‫و‪ ،‬چې د خ پل ا ستاد محاک مه يې له سترګو نه ت ېره‬
‫شوه‪ .‬د ا تن د عوا مو په بې عدالتۍ سره پار ېدلى و‪،‬‬
‫د جمهوريت )‪ (Republic‬په نامه يې يو اثر وليکه او‬
‫په هغه کې يې لکه چې پار وويل شول‪ ،‬دغسې اجتماعي‬
‫او سياسي ايډيالي نظـام انځـور کـړ چـې "فيلسـوف‬
‫پاچايانو" له خوا به چلول کېـږي‪ ،‬چـې د هغـو پـه‬
‫واکم نۍ کې به دغ سې جنا يت ته هېڅ ا جازه ورن کړه‬
‫شي‪.‬‬
‫افالتون په اتن کې اول په يوه جمنازييم او وروسته‬
‫د اکاديمور په نامه په يوه بڼ کې يو فل سفي مک تب‬
‫پرانې ست‪ ،‬چې له ه غه نه دا ا کادمي نوم راوت لى او‬
‫تراو سه پورې مع مول دى‪ .‬ا کاډمي ډ ېر زر په ټولې‬
‫مديترانې نړۍ کې اد بي او فل سفي من ځى شو‪ ،‬لومړى‬
‫پوهن تون چې ن هه پ ېړۍ يې دوام و کړ‪ .‬افال تون هل ته‬
‫څلوې ښت کا له درر ور کړ او لي کل و کړل‪ .‬و يل ک ېږي‪،‬‬
‫چې افال تون په ات ياکلنۍ کې د يوه واده په ج شن کې‬
‫ګډون و کړ او په خپ لې څوکۍ با ندې و يده شو‪ .‬سهار‬
‫چې کور به وغو ښتل ويښ يې کړي‪ ،‬ورمعلو مه شوه چې‬
‫ساه يې ختلې وه‪ .‬دا له ميالد څخه دمخه ‪ 805‬کال و‪.‬‬
‫افال تون اټ کل د ېرش ديالوګو نه پرې اي ښي دي‪ ،‬چې له‬
‫نې که مر غه ټول يې ساتل شوي دي چې په ه غو کې يې‬
‫هم د پ خوا او هم د خ پل و خت په فل سفي فکرو نو ب حث‬
‫کړى دى‪ .‬ډا يه الګ په مع مولي ډول د دوو ترمېنځ‬
‫خبرې يا مرکه ده چې افالتون په هغو کې د سقراط له‬
‫طري قې نه کار اخي ستى دى‪ ،‬يانې د پو ښتلو او ځواب‬
‫ورکولو له طريقې نه‪ ،‬ددې لپاره چې د يوې ګڼڼې يا‬
‫فر ضيې حقي قت ته ور سېږي‪ .‬افال تون په ب حث کې د م شر‬
‫په تو ګه له سقراطي طري قې نه په کار اخيستلو سره‬
‫په مخ تللى‪ ،‬چې د پوهې په ډګر او د انسان د سلوک‬
‫په اړه تحق يق و کړي‪ .‬د ه غه ډيالوګو نه له دغ سې‬
‫عم لي م سئلو څ خه ل که عدالت‪ ،‬نېکمر غي‪ ،‬ښېګڼې او‬
‫ا يډيالي دو لت او دا سې هم له دغ سې م جردو فکرو نو‬
‫څخه لکه الهيات او د پوهې له تيورۍ نه بحث کوي‪.‬‬
‫افالتون په خپلو لومړيو ديالوګونو کې د خپل استاد‬
‫فلسفه شرح کوي‪ ،‬په تېره د ښه توب په اړه د سقراط‬
‫له عالقمنۍ نه‪ ،‬خو په خپل پاخه عمر کې په خپل فکر‬
‫په پراخو ساحو کې ننوځي‪ .‬افالتون له سقراط سره له‬
‫شخصــــي تماســــونو نــــه او د فيثــــاغورث او‬
‫پارمينيدز )‪ (Parmenides‬له پخوانيو فلسـفو څخـه د‬
‫ـه‬
‫ـورين )‪ (Doctrine of Ideas‬تـ‬
‫ـډياګانو دوکتـ‬
‫ـو ايـ‬‫خپلـ‬
‫انکشاف ورکوي‪ ،‬چې ټول کاېنات په غېږ کې نيسي‪.‬‬
‫سقراط‪ ،‬چې د انسان ددغسې خصوصيتونو لکه عدالت او‬
‫اعتدال رښتينې مانا ته رسېده‪ ،‬له شاګردانو نه به‬
‫يې په ټينګه غوښتل‪ ،‬چې " د خپل روح د پـوره کولـو‬
‫لپاره" عادل او معتدل اوسي‪ .‬د هغـه فلسـفه شخصـي‬
‫ا صالح وه‪ .‬له ب لې خوا ت صوفي فيثاغور يان په غ ېر‬
‫شخصــي او عــالمي روح معتقــد وو‪ .‬د انســان روح د‬
‫کاې ناتو د روح يا ژو ند يوه ډ ېره وړه بر خه وه‪،‬‬
‫دغ سې کاې نات چې حدود نه لري‪ ،‬خدايي او تل پاتې‬
‫وي‪ .‬په مرګ کې د انسان روح له بدن څخه بيلېږي او‬
‫له خپ لې سرچينې سره يو ځاى کېږي‪ :‬ب يا له ه غه ځاى‬
‫نه په ان سانانو يا ځ ناورو کې چې له ه غه ورو سته‬
‫را ځي‪ ،‬ح لول کوي‪ .‬فيل سوف پاراپامين يدز ال په دې‬
‫عقيده و‪ ،‬چې حقيقت نه يواځې هغه دى چې يې موږ په‬
‫خپ لو حوا سو سره تجر به کوو‪ ،‬بل کې ه غه چې ز موږ د‬
‫فکر يوه برخه ده‪.‬‬
‫د غو نظر يو د افال تون مخي له وتخڼو له‪ ،‬چې نتي جه يې‬
‫د ا يډياوو دک تورين شو چې د کاې ناتو مادي او هم‬
‫رو حي عن صرونه يې په غ ېږ کې ون يول‪ .‬د افال تون په‬
‫فل سفي سي سټم کې د غه دک تورين د غومره اسا سي و‪ ،‬چې‬
‫پـــه خپـــل ديـــالوګونو‪ ،‬ټيمـــايور )‪،(Timaeus‬‬
‫فاييدو )‪ (Phaedo‬او جمهوريت کـې پـه وار وار پـرې‬
 ‫ګړېدلى دى‪.‬‬
‫موږ به دل ته خپ له ليک نه د ه غه‪ ،‬ه غه دک تورين ته‬
‫ځانګړې کړو چې په اخالق ياتو پورې اړه لري‪ .‬د شرح‬
‫کو لو ل پاره دا يوه ډ ېره ګرا نه‪ ،‬ژوره او پېچ لې‬
‫ت يوري ده‪ ،‬چې د لو ستونکي زغمنا که او دقي قه تو جه‬
‫غواړي‪ .‬ح تى په خپ له افال تون هم ه غه د ا ستعارو‪،‬‬
‫سمبولونو او اف سانوي رمزو نو څ خه پر ته شرح کولى‬
‫نه شو‪ ،‬خو د افال تون د غه دک تورين عم لي اړخ لري‪،‬‬
‫په دې چې هغه دغسې يوې اصلي نمونې ته ګوته نيسي‪،‬‬
‫چې ښه انسانان بايد ورسره ځان موافق کړي‪.‬‬
‫را ځئ چې دل ته د بېل ګې په ډول د ښکال مف هوم تر‬
‫کت نې ال ندې وني سو‪ .‬ښکال د حوا سو له الرې ب ېل ب ېل‬
‫مف هوم غوره کوي‪ ،‬چې ه غه د يوه چا په روز نې او‬
‫شاليد پورې اړه لري‪ .‬د بېل ګې په ډول ښکال په‬
‫انځورګري کې ممکن کسبي هنرمن ته يو مفهوم او عام‬
‫وګ ړي ته بل مفهوم ولري‪ ،‬خو ښکال د ايډيا )‪ (Idea‬په‬
‫شان د ان سان له ع ندي ارزو نې څ خه لوړه ده‪ .‬ه غه‬
‫اصلي نمونه )‪ ، (Prototype‬يو عالمي ايډيال‪ ،‬يو مطلق‬
‫مع يار دى چې په ه غه سره ښکال په ټو لو خل کو‪ ،‬په‬
‫ټو لو څيزونو او په ټولو څيزو نو کې په يو شان تر‬
‫ارزونې الندې نيول کېږي‪.‬‬
‫يو ځل بيا‪ ،‬د مثال په ډول ښکال په ښځو يا ګالنو کې‬
‫ځي او را ځي‪ ،‬خو ښکال د ا يډيا په شان پر ځاى پاتې‬
‫وي‪ .‬ان سانان او ګالن مري د ښکال ا يډيا يا مف کوره‬
‫تلپاتې وي‪ .‬الير )د لرغوني يونان د موسيقۍ يو ډول‬
‫ا له( به دړې وړې شي او تارو نه به يې و شلېږي‪ ،‬خو‬
‫همغږي )‪ (Harmony‬د ايډيا په شان تلپاتې وي‪ .‬هغـه‬
‫تل پاتې او ت حول نه م نونکې وي‪ .‬په دې ډول د ښکال‬
‫ا يډيا يواځې يوه کل مه يا ا فاده نه ده‪ ،‬يا خا صيت‬
‫چې په کوم ان سان يا مادې کې نغ ښتى وي‪ .‬ه غه له‬
‫ان سان څ خه په خپ لواک ډول و جود لري او په حوا سو‬
‫سره يې درک نه ک ېږي‪ ،‬درک يې د ان سان په ع قل يا‬
‫روح ) ‪reason‬يا ‪ ( soul‬سره کېږي‪ .‬انسان هېڅکله اصلي‬
‫نمونې يا لومړى شکل )‪ (Prototype‬تـه پـه پـوره ډول‬
‫ر سېدلى ن شي‪ ،‬خو با يد د خپ لې غو ښتنې مو خه يې‬
‫وګرځـــــــــــوي‪ .‬ډېـــــــــــر لـــــــــــوړ‬
‫ښه توب با يد له د غه ماډل سره د ان سان په يو ځاى‬
‫ک ېدلو او توا فق کې ول ټول شي‪ .‬افال تون په بل هېڅ‬
‫ځاى کې په د غومره پياوړي باور نه ګړ ېږي‪ ،‬ل که چې‬
‫په خپل "فاييدو" نومي ډايه الګ کې وايـي‪ ،‬چـې "زه‬
‫په ساده‪ ،‬څرګ نده او شايد په احمقا نه ډول په‬
‫ټين ګه وا يم‪ ،‬چې دا د ښکال له ا يډيال سره د ح ضور‬
‫او ګډون له امله ده چې څيزونه ښـکلي کېـږي‪ ".‬پـه‬
‫خپل جمهوريت کې پرې اضافه کوي‪ ،‬چې "‪...‬هغـه وخـت‬
‫چې يو ښکلى روح له يوه ښکلي شکل )ا يډيا( سره‬
‫همغږې کېږي‪ ،‬دواړه په دغسې قالب کې سره لوېږي چې‬
‫د ه غه چا ل پاره چې د ل يدلو سترګې لري‪ ،‬تر ټو لو‬
‫ښکلې منظره وي‪".‬‬
‫دا ا ستدالل په دغ سې پرو سې سره و چې افال تون د غې‬
‫نتي جې ته ور سېد چې روح با يد تل پاتې يا نه فاني‬
‫کېدونکى وي‪.‬‬
‫د افال تون د غه دک تورين چې وغ ځوو او په دن يايي‬
‫څيزو نو يې تطب يق کړو‪ ،‬را ته به ووا يي چې موږ ته‬
‫ښايي له ت صادفي او بې هد فه ن ظر او د حوا سو له‬
‫محرکې نه لوړ اوسو او د عالمي مفکوروو پرنسيپونو‬
‫يا قانونو په چو کا کې ف کر و کړو‪ ،‬چې بن سټيز او‬
‫رښــتيني واقعيتونــه دي‪ .‬پــه دې ډول کــه مــوږ د‬
‫ان سانيت له ن ظر نه ف کر و کړو‪ ،‬ن ظر دې ته چې دد غه‬
‫يا هغه کس له نظره فکر وکړو‪ ،‬چې خوښېږي يا مو نه‬
‫خو ښېږي‪ ،‬موږ شايد د ان سان رو حي ماه يت په ښه ډول‬
‫درک کړو او وبه وينو چې ټول بشريت يو دى‪.‬‬
‫د افالتــون د واقعيــت دغــه روحــي مفکــوره وه چــې‬
‫ـې د‬‫ـې کـ‬
‫ـې ليکنـ‬‫ـه خپلـ‬
‫ـان پـ‬‫ـان جـ‬‫ـه سـ‬
‫ـوف_ذهنـ‬‫فيلسـ‬
‫الګور )‪ (Logos‬له اصطالح نه په هماغه مانـا ګړېـږي‪.‬‬
‫ال ګور په خ پل لوړ مف هوم سره د ه غه تر لف ظي ما نا‬
‫نه چې "کلمه" ده‪ ،‬ډېرې ماناوې لري‪ .‬هغسې چې هغـه‬
‫نويو_افالتونيانو )‪ (neo-Platonists‬په کاروله‪ ،‬د هغـې‬
‫ما نا خدايي ع قل دى چې کاې نات په حر کت راو لي‪،‬‬
‫الر ښوونه ور ته کوي او اداره کوي يې‪ .‬په روا قي‬
‫فلسفه کې )‪ (Stoicism‬چې په لومړۍ عيسـوي پېـړۍ کـې‬
‫مرو جه وه‪ ،‬ال ګور په خدايي بڅر کي يا خدايي قدرت‬
‫ما نا کېد له چې ټول طبي عت په عق لي او ډ ېر ښه ډول‬
‫اداره کوي‪ .‬ګو مان کوم چې سان جان چې د عي سويت‬
‫لوى مب لغ و‪ ،‬د خ پل انج يل په لومړۍ ف قره کې يې د‬
‫الګور اصطالح په دغې مانا کارولې وي‪.‬‬
‫که موږ د افال تون د ا يډيا دک تورين با ندې پوه‬
‫او سو‪ ،‬په ا سانۍ سره ل يدلى شو چې افال تون و لې له‬
‫سوفسطايانو سره موافق نه و‪ ،‬چې ويل يې هغه څه چې‬
‫ر ښتيني او واق عي دي‪ ،‬ه غه دي چې په حوا سو پورې‬
‫اړه لري‪ .‬دا سې هم دوى معت قد وو چې دا په هر فرد‬
‫پورې اړه لري‪ ،‬چې په خپ له في صله و کړي چې د يوې‬
‫قضيې رښتينى واقعيت څه دى؟ د افالتون په فکر دغسې‬
‫ن ظر د اخال قي انار شۍ سبب ک ېږي‪ .‬ده دا هم و يل‪ ،‬چې‬
‫دغ سې ن ظر به انسان د څارويو په ډله کې راو لي چې‬
‫د اح سار قابل يت لري‪ ،‬خو د غه قابل يت نه لري چې د‬
‫ژو ند سرچينه درک کړي چې په حر کت يې راو لي‪ .‬د غه‬
‫ناتواني هم د دوى لپاره ناشونکې کوي‪ ،‬چې د حق او‬
‫ناحق ترمېنځ توپير وکړي‪ ،‬ځکه چې دوى به هېڅ اصلي‬
‫نمونه‪ ،‬هېڅ سرمشق ونه لري چې هغه ته په رجعت سره‬
‫خپل ژوند عيار کړي‪.‬‬
 ‫ارسطو‬
‫ار سطو په لومړ يو کلو نو کې د افال تون د ا يډيا‬
‫دکتورين پل وي کوله‪ ،‬خو وروسته يې وويل چې "رښتين‬
‫توب اړ کړ" چې د خپل استاد تيوري پرېږدي او بلـه‬
‫الر ونيسي‪.‬‬
‫ارسطو )‪822_830‬له ميالد دمخه( د شـمالي يونـان پـه‬
‫سټاګيرا )‪ (Stagira‬کې زېږېدلى او په اتلس کلنۍ کـې‬
‫د زده کړې ل پاره ا کادمي ته ور غى او هل ته له‬
‫افال تون سره شل کا له پاتې شو‪ .‬د افال تون له مړي نې‬
‫نه وروسته په وړې اسيا )‪ (Asia Minor‬کې اسور ته الړ‬
‫او هل ته يې د ځان ل پاره فل سفي ښوونځى پرانې ست‪.‬‬
‫ورو سته د م قدونيې پا چا فل يپ ترې نه وغو ښتل‪ ،‬چې د‬
‫ه غه د د يارلس ک لن زوى ښوونکى شي‪ ،‬چې ه غه ورو سته‬
‫لوى سکندر شو‪ .‬د پلو تارک په وي نا سکندر وي لي و‬
‫چې د ژوند لپاره د خپل پالر او د ښه ژوند لپاره د‬
‫ارسطو پوروړى دى‪.‬‬
‫سکندر چې د يونان له نيولو نه وروسته په هخامنشي‬
‫امپراتورۍ ودانګل‪ ،‬ارسطو اتن ته ستون شو او هلته‬
‫يې د الى سييم )‪ (Lyceum‬په نامه ښوونځى پرانېسـت‪.‬‬
‫دل ته ه غه او شاګردان يې په څېړ نو بو خت شول چې د‬
‫ټول ژو ند او ټولو فزيکي څېړنو په اړه وو‪ .‬له بده‬
‫مر غه د و خت له تاړاکونو نه د ه غه څلور مه بر خه‬
‫ليک نې را پاتې دي‪ .‬پالر يې طب يب و او ار سطو په‬
‫ځوانۍ کې د غه مو قع لر له‪ ،‬چې د واقعيتو نو په اړه‬
‫ه غه دقي قې م شاهدې و ګوري چې پالر يې د مر ضونو په‬
‫ت شخيص او درمل نه کې کولې‪ .‬ار سطو په دې ډول د‬
‫مادې او انسان په مطالعه کې ميتافزيک او داسې هم‬
‫د واقعيت طريقې ته انکشاف ورکړ‪ .‬دى لومړى فيلسوف‬
‫و‪ ،‬چې د ان ساني پوهې بې لې بې لې ساحې يې په منظم‬
‫ډول ت صنيف يا طب قه ب ندي کړې‪ .‬د ه غه اثرو نه د‬
‫من طق‪ ،‬فز يک‪ ،‬ميتافز يک‪ ،‬ب يالوجۍ‪ ،‬سيکالوجۍ )اروا‬
‫پوهنې(‪ ،‬اخالق‪ ،‬سياست او بديعياتو په اړه دي‪.‬‬
‫د ار سطو اخال قي فل سفه‪ ،‬د شاعر افال تون پرخالف‪ ،‬په‬
‫درېو اثرونو کې بيان شوي چې د "نيکوماسـي اخـالق"‬
‫يې تر ټو لو لوى او ع مومي دى او په او له در جه د‬
‫ع مومي لو ستونکو ل پاره دى‪ ،‬په ساده ن ثر کې ک ښل‬
‫شوى چې په ه غه کې د ان سان اخال قي ک مزوري ګانې‬
‫ب يان شوي دي‪ .‬د ه غه اخال قي حکمو نه او د ستورونه‬
‫ډېر متحول او په اسانه د پوهېدلو وړ دي‪.‬‬
‫ارسطو په ‪ 828‬کې د سکندر له مړينې نـه وروسـته د‬
‫م قدونيې له پاچا يانو سره د اړي کو په لر لو سره د‬
‫اتن خلکـو تـه نـامطلوب )‪ (Persona non grata‬شـخص او‬
‫مقد ساتو ته د سپکاوي په تور تورن شو‪ .‬څن ګه چې‬
‫سقراط هم په همد غه جرم تورن شوى و‪ ،‬ار سطو ا تن‬
‫پرېښود چې د هغه په وينـا دى نـه غـواړي اتـن "د‬
‫فلسفې په برابر کـې دوه ځلـه ګنـاه وکـړي‪ ".‬دى د‬
‫خپلې مور کور ته چې په کالسس )‪ (Chalcis‬کې و الړ او‬
‫هلته د څلور شپېتو ]دوه شپېتو[ په منګ مړ شو‪.‬‬
‫افال تون په زيا ته ا ندازه له عقال ني مو ضوعګانو‪،‬‬
‫مي تافيزيکي نړۍ نه ب حث کاوه‪ ،‬که څه هم ه غه په‬
‫عقال ني ليک نو کې د دو لت په تن ظيم او د ندو هم ب حث‬
‫کړى دى‪ ،‬ل که ه سې چې د ه غه له جمهور يت‪ ،‬سيا ستوال‬
‫او قانونو له اثرو نو نه ښکاره ده‪ .‬د افال تون په‬
‫فکر عقل او ذهن د رښتيني واقعيت درک کاوه‪ .‬ارسطو‬
‫هم له ع قال ني تحل يل او م جرد تف کر سره عال قه لر له‬
‫او د اخالق ياتو او ميتافز يک په اړه يې ليک نې کړي‬
‫دي‪ ،‬خو هغه د طبيعي حادثو د يوه لېوال کتونکي په‬
‫تو ګه د خپ لو ع مومي مف کورو په جوړ ښت کې د حوا سو‬
‫په درک او د ورځن يو تجر بو په رول هم قا يل و‪ .‬د‬
‫ار سطو په ن ظر د افال تون د ښکال ا يډيا يو م جرد‬
‫واقع يت و‪ ،‬چې شته وا لى يې لر لى نه شو‪ .‬د ه غه‬
‫پرخالف‪ ،‬هغه په هغه څيز کې شته و چې پکې نغښتى و‪.‬‬
‫هغه کورسټور )‪ (Choristos‬نه و چې له مادې نـه بېـل‬
‫او او خپلواک شته والى ولري‪ .‬موږ ښکال په يوې ښځې‬
‫يا يوه ګل کې وي نو‪ ،‬ه غه هل ته ] په ه غو کې[ و جود‬
‫لري‪ ،‬نه په مجردې نړۍ کې‪.‬‬
‫ب يا نو ار سطو د ج سم او روح په ات حاد اع تراف کوي‬
‫او وا يي‪ ،‬چې روح ز موږ په فزي کي شته وا لي کې‬
‫څرګ ندتيا مومي‪ ،‬خو ه غه و خت چې ه غه تائ يدوي چې‬
‫هرڅوک په ځان کې دغه اسـتعداد )‪ (Dynamis‬لـري چـې‬
‫ځان ايډيال يا مطلوب کمال ته ورسوي‪ ،‬تر هغه ځايه‬
‫چې کولى يې شي او دا چې د ه غه د غه ا ستعداد په‬
‫ژوندي مقصد لرونکي "نه خوځېدونکي خوځـوونکي" يـا‬
‫ن هايي ع لت _ خداى_ په ک مال‪ ،‬نامتحول او تل پاتي‬
‫سره ف عال ک ېږي‪ ،‬ب يا نو افال تون د ه غه د ال هام‬
‫سرچينه ک ېږي‪ .‬هغه نور هم له ه غه نه الهام اخلي‪،‬‬
‫چې هغه دغه "خوځونکى" "خداى" بولي او اضافه کـوي‬
‫چې صوفيا )‪ (Sophia‬يا ددغه "خوځونکى" پـه اړه ژور‬
‫سوچ د ذ هن تر ټو لو لوړ او تر ټو لو نېکمر غه‬
‫فعاليت دى‪ .‬سقراط او افالتون او داسې هم ارسطو تر‬
‫هغه ځايه‪ ،‬چې دى په افالتونيت يا په افالتون معتقد‬
‫پ اتې شوي چې ليکنې يې د روح تلپاتي توب شوى او د‬
‫ان سان له ه غې هي لې نه ګړ ېدلى چې غواړي ک مال ته‬
‫ور سېږي‪ ،‬د عي سوي دوک تورين مخک ښان ک ېدلى شي‪ .‬تر‬
‫دغې ورځې پورې د رافاييل )‪ (Raphael‬يـو لـړ ښـکلي‬
‫انځورونه چې "د اتن ښـوونځى" ښـيي‪ ،‬د واتيکـان د‬
‫ماڼۍ ديوالونه ښکلي کوي‪.‬‬
‫ارسطو ښېګڼه يا ښه توب " د کرکټر حالت‪ ،‬د ښه تـوب‬
‫لپاره استعداد" ګڼي چې په ورځني ژوند کې د ارادې‬
‫په تمرين سره د قضاوت پـه مصـلحت )‪ (Phronisis‬سـره‬
‫ترال سه ک ېږي‪ .‬ه مدا چې په سمې الرې با ندې يون عادت‬
‫شي‪ ،‬انسان په محفوظي ساحې کې داخل وي‪ .‬ښه نو اور‬
‫سمه الر کومه ده؟ لوستوکي به ددغې پوښتنې ځواب په‬
‫وروستيو څپرکو کې ومومي‪ .‬دلته به دغومره وويل شي‬
‫چې په عمومي ډول څه وخت چې ارسطو له "ښې الرې" نه‬
‫غږېږي هغه "طاليي وسيله" په نظر کې لري‪.‬‬
‫د ار سطو په ف کر د انت خاب آزادي د ا خالق ل پاره‬
‫اساسي شرط دى‪ ،‬ځ که چې ښېګڼه په هغه حال کې ما نا‬
‫لر لى ن شي‪ ،‬چې يو څوک په بدې الر با ندې د تګ‬
‫اختيار و نه لري‪ .‬يو څوک چې له ټولو بدو نفوذونو‬
‫يا له شريرو بديلونو څ خه ګو ښه او تجر يد شوى وي‪،‬‬
‫ه غه هېڅک له زده کولى نه شي چې ښه څن ګه و کړي‪.‬‬
‫يواځې هغه انسان چې اختيار لري ښه يا بد وکړي او‬
‫ب يا ښه و کړي‪ ،‬ښه يا ن يک وي‪ .‬يو څوک په وار وار‬
‫په ښې الرې باندې تګ سره هغه عادت )‪ (ethos‬خپل کوي‬
‫چې په کولو سره يې اخالقـي کرکټـر ودانېـږي‪" .‬يـو‬
‫عادل ان سان د عادلو کارونو په کو لو او د اع تدال‬
‫خاوند د اعتدالي کارونو په کولو سره جوړېږي‪".‬‬
‫د افال تون په ن ظر ښه ان سان خ پل ذ هن ه غه ا يډيالي‬
‫پرن سيپ ته چې کوم څ يز ښه دى‪ ،‬ک شوي‪ .‬د ار سطو په‬
‫ف کر ښه توب يا خ ير ه غه څ يز دى چې ه غه يې له‬
‫ورځ ني ت مرين نه زده کوي‪ ،‬نو د العم لي ان سانانو‬
‫ل پاره ار سطو يې اخالق يات د خ ير د ترال سه کو لو‬
‫لپــاره قــانون او طريقــه شــوه او د "فيلســوف"‬
‫ايډياګانو د پېړيو په بهير کې د ښه ژوند لپاره د‬
‫يوې طريقې حيثيت پيدا کړ‪.‬‬
‫ځينې ليکواالن چې وايي د ارسطو لپاره نېکمرغي هغه‬
‫موخه ده‪ ،‬چې هغه بايد په خپل ذات کې ترالسه شي‪ ،‬د‬
‫ه غه په ن ظر نه دي پوه شي‪ .‬ار سطو په وار وار په‬
‫دغــه ټکــي ټينګــار کــړى چــې د خونــد نهــايي‬
‫درجه )‪ (eudaimonia‬هغه څوک تجربه کولى شي چې د يوه‬
‫کامل انسان په توګه پوره عمل کوي‪ .‬دا د عقلي عمل‬
‫ژوند يا "له ښـېګڼې سـره توافـق کـوونکى" دى چـې‬
‫نېکمر غي راوړي‪ ،‬نو نېکمر غي يو څ يز دى چې با يد‬
‫وګټله شي‪ ،‬نه نه ف کر کېدونکي خواړه چې له ا سمان‬
‫څخه راولوېږي‪.‬‬
‫څه و خت دم خه يوې مور را ته وو يل‪ ،‬چې لور يې له‬
‫درې اونيو نه وروسته پوهنځى پرېښود‪ ،‬ځکه چې "هغه‬
‫خوښه نه وه‪ ".‬ما ورته کړه چې هېڅ څوک پوهنځي تـه‬
‫ددې ل پاره نه ځي چې خو ښي يا نېکمر غي و مومي ل که‬
‫يو څوک چې د خزانې په لټه کې جاېزه وګټي‪ .‬يو څوک‬
‫پوهنځي ته ددې ل پاره ځي چې ف کر و کړي‪ ،‬د سترو‬
‫ان سانانو ذهنو نه ک شف کړي‪ ،‬د ځان او نړۍ په اړه‬
‫چې پ کې او سي پو هه ترال سه کړي‪ ،‬له نورو سره‬
‫ايډياوې شريکې او مبادله کړي‪ ،‬مهارتونه زده کړي‪،‬‬
‫له مح تاجو هم ټولګيوا لو سره مر سته و کړي او په‬
‫عقال ني او اجت ماعي ن ظره وده و کړي‪ .‬نېکمر غي ددغ سې‬
‫کوښښونو د مېوو له څکي نه پيدا کېږي‪ .‬ستا لور په‬
‫لومړ يو در ېو اون يو کې له د غو نه هېڅ يو ترال سه‬
‫کولى نه شو‪ .‬زه په خ پل اوږده عل مي ژو ند کې له‬
‫دغ سې مح صالنو سره مخ شوى يم‪ ،‬چې په او لو کې يې‬
‫باور نه الره چې پوهنځى "ښه" وګڼي‪ ،‬خو د کـال پـه‬
‫اخره کې يې ورسره "مينه" پيدا کړه‪ .‬د ارسطو وينا‬
‫چې ب يا راوړم‪ ،‬دا د ښه توب ت مرين دى چې په ژو ند‬
‫کې د ښه توب او نېکمرغۍ المل کېږي‪.‬‬
 ‫اپيکور‬
‫د غه څپر کى به د اپيکور يانو او رواقيو نو په اړه‬
‫لـــه لنـــډ بحـــث نـــه وروســـته خـــتم کـــړم‪.‬‬
‫اپيکور )‪ (251_808‬د يوه غريب پـالر او مـور زوى و‪،‬‬
‫چې شايد د سامور په ټاپو کې زېږېدلى وي‪ .‬د ارسطو‬
‫او افالتون پرخالف چې له ښوونکو نه يې زده کړه کړې‬
‫وه‪ ،‬ه غه لږ و ډ ېر په خپ له ځان ر سولى و‪ .‬لومړنى‬
‫ښوونځى يې په وړې اسيا کې لوستى و او وروسته اتن‬
‫تـه الړ او هلتـه يـې د بـاغ ښـوونځى ) ‪School of the‬‬
‫‪ (Garden‬پرانيست‪ .‬په ښوونځي کې يې نارينه او ښځې‬
‫د کنچن يو په ګډون شاملې وې چې د ورو ستيو په اړه‬
‫د خ ندا وړ م سخرې ک ېدلې او د شاګردانو د اجت ماعي‬
‫ف عاليتونو له ام له په خل کو کې غېبتو نه ک ېدل‪ .‬دا‬
‫ه غه و خت و چې د پ لي پونيز له ج نګ او د ا تن‬
‫امپرا تورۍ له شړېدلو نه ورو سته يو نان د م قدونيې‬
‫تر الر الندې شوى و‪ ،‬افالتون او ارسطو دواړه مړه وو‬
‫او د عق لي او اخال قي قوت رول چې دوى يې ښوونه‬
‫کوله‪ ،‬نور نو د يونان د خلکو په ذهن اثر نه الره‪.‬‬
‫په د غه حال کې ډ ېرو د اپي کور په فل سفه کې له‬
‫تر خه واقع يت نه پرار او د خو ند ژو ند ته الر‬
‫وموندله‪.‬‬
‫اپي کور د کاې ناتو د سرچينې او کار کو لو په اړه‬
‫مي خانيکي شرح ومن له‪ .‬کاې نات د ه غه په ف کر د يوه‬
‫غېر شخصي په خپله خوځېدونکي ماشين په شان دى‪ ،‬چې‬
‫ددغسې عقلي خالق )‪ (Demiurgus‬له خوا څخه نه ورتـه‬
‫الر ښوونه ک ېږي او نه اداره ک ېږي‪ ،‬ل که ه سې چې‬
‫افالتون وايي او نه له کوم عقلـي "خوځـوونکي" لـه‬
‫خوا چې ار سطو پرې معت قد و‪ .‬د اپي کور په ف کر‬
‫ان سان د نورو څارويو او وده وا لو په شان ژو ند‬
‫کوي او مري او د ه غه ذ هن يا روح‪ ،‬چې د حوا سو له‬
‫ذرو )اتمو نو( څ خه جوړ دى‪ ،‬د ه غه په ټول بدن کې‬
‫ت يت دى او له ه غه سره يو ځاى مري‪ .‬ان سان په دغ سې‬
‫نړۍ کې د تل پاتي توب او د ج نت هي له کولى ن شي او‬
‫نه اړ وي‪ ،‬چې د دوزخ له هېبتونو څخه ووېرېږي‪.‬‬
‫د اپيکور ښوونځى د خوند )‪ (Hedone‬د پرنسيپ له مخې‬
‫جوړ شوى دى‪ ،‬چې د نېکمر غۍ اسا سي ر کن ګ ڼل ک ېده‪.‬‬
‫اپيکور ښوونه کوله چې انسان په طبيعي ډول د خپلې‬
‫دغې غوښتنې له مخې عمل کوي چې خوند ترالسه کړي او‬
‫له درد نه ځان وژ غوري او ع قل يواځې ه غه و خت رول‬
‫لوبوي چې ددغې موخې لپاره الر يا وسيله غوره کوي‪.‬‬
‫اپي کور يواځې په ورځن يو ح سي تجر بو ډډه کوي ل که‬
‫خوړل ‪ ،‬څ ښل‪ ،‬ټ نګ ټ کور اور ېدل‪ ،‬جن سي ع مل د يوې‬
‫وسيلې په شان چې نېکمرغه ژوند ترالسه کړي‪ .‬اپيکور‬
‫وايي‪ ،‬چې " راځئ چې له ښو څيزونو څخه په دغه وخـت‬
‫کې خوند واخلو‪ ...‬دا زموږ بخت دى‪ ".‬داسـې ښـکاري‬
‫چې اپي کور د افال تون په ښوونو نه پوه ېده چې و يل‬
‫يې چې څنګه چې ان سان د نه شته وا لي او د ميل تر‬
‫اق تاع نه دم خه يو تريخ او درد ناک حال ت ېروي‪ ،‬د‬
‫اق ناع يا خو ند پاى صفر ک ېږي او دغ سې ح سي خو ند‬
‫غو لوونکى وي‪ .‬ته بس ځان سکونډې او په درد کوې‪،‬‬
‫نور څه نه‪ .‬يواځې ذهني خوندونه سوچه خوښي وي‪.‬‬
‫ددې لپاره چې د اپيکور په حق کې بې انصافي نه وي‬
‫شوي با يد ووا يو چې د ه غه پرې مانۍ او شتمن ژو ند‬
‫ا يډيا د ف سق او ح سي مزو چړ چو ژو ند نه و‪ .‬ه غه‬
‫معتقد و‪ ،‬چې د هر څيز حتى د خوند له حد نه زياتى‬
‫درد ناک وي‪ .‬دا سې هم ه غه په ژوندا نه کې لوړ‬
‫خوندو نه له ن ظر څ خه نه غور ځول ل که د ملګر توب‬
‫خوښي‪ ،‬له انديښنې او غم نه آزادي او داسې نور‪...‬‬
‫ه غه و يل چې شتمني ته د شتمنۍ په خاطر ل ټه‪ ،‬د‬
‫برياليتوب او قدرت ګټلو لپاره ټينګه لېوالتيا او‬
‫د دولتــي مقــام لپــاره درانــده مســؤليتونه ټــول‬
‫اندي ښنې او کړکېچو نه پ يدا کوي‪ ،‬چې با يد ترې نه‬
‫دډه و شي‪ .‬هر ه غه څوک‪ ،‬چې په ا تن کې حکو مت کوي‪،‬‬
‫پر ېږدئ چې حکو مت و کړي‪ .‬تا سې د خ پل بڼ په ارا مۍ‬
‫کې له خپلو ملګرو سره د ژوند ساده موندونو لپاره‬
 ‫ځانونه وزګار کړي‪ ،‬څومره ښه!‪.‬‬
‫تر ه غې ا ندازې چې د اپي کور فل سفه په د غه مق صد‬
‫اي ستل شوې چې موږ له طبي عت نه ا خوا هېبتو نو او‬
‫له دن يايي اندې ښنو څ خه وژ غوري‪ ،‬په ه غې کې ارز ښت‬
‫پروت دى‪ ،‬خو په خپله د خوند فلسفه )‪ (hedonism‬چـې‬
‫د اپيکور زم زړى دى‪ ،‬انسان له هغې سطحې څخه ښکته‬
‫کوي چې سقراط او شاګردانو يې پ کې ان سان ته ځاى‬
‫ټاکلى و‪ " .‬هېڅ انسان يواځې په ډوډۍ بانـدې ژونـد‬
‫نه کوي‪".‬‬

‫زيـنو‬
‫دغه فيلسوف )اټکل ‪ 880_800‬له ميالد دمخـه( د قبـرر‬
‫په ټاپو کې زېږ ېدلى‪ ،‬خو شل کا له په ا تن کې‬
‫اوسېدلى او هلته يې په يوه محل کې چې د برنډې يا‬
‫داالن په مانا سټووا )‪ (Stoa‬نـومېږي‪ ،‬د فلسـفې يـو‬
‫ښوونځى پرانې ستى و‪ .‬له سټووا نه سټوئيک کل مه‬
‫راوت لې‪ ) .‬په فار سي کې د غه کل مه د رواق په نا مه‬
‫ترج مه شوې او پ يروان کې په رواق يانو يا رواقي نو‬
‫ياد شوى دى‪(.‬‬
‫زي نو او اپي کور دواړو سقراط ستايه‪ ،‬دوى په ه غه‬
‫کې د سپماګر ذوق يو دغ سې عقال ني ان سان ل يده‪ ،‬چې‬
‫تر وروستۍ شېبې پورې يې ارامتيا وساتله او د خپل‬
‫ذهن له سولې نه يې خوند واخيسته‪ ،‬خو په داسې حال‬
‫کې چې سقراط دغسې څوک و چې حسي خوندونو ته يې په‬
‫خواره سترګه ک تل او په خو ښۍ سره ور ته بې تفاو ته‬
‫و‪ ،‬زينو له هغو څخه پرهېز‪ ،‬ښېګڼه او فضيلت ګاڼه‪.‬‬
‫له رواق يانو سره پخالي نه نه ک ېږي‪ .‬اخال قي ژو ند د‬
‫ذهني ارامتيا )‪ (ataraxia‬ژوند دى چـې پـه انسـاني‬
‫ـرول )‪ (apatheia‬او د‬‫ـوره کنټـ‬‫ـه پـ‬‫ـدې پـ‬
‫ـياتو بانـ‬
‫حسـ‬
‫کاي ناتو له پالن يا د ان سان له برخل يک سره په‬
‫مطاب قت حا صلېږي چې په ه غو هېڅ څوک کن ټرول نه‬
‫لري‪ ،‬خو ه غه د تل ل پاره د ا سماني قدرت له خوا د‬
‫ژو ند د نافعال يت يا ق سمت ته د ت سليمېدو ما نا نه‬
‫لري‪ .‬د ان سان برخل يک وړو ند نه دى‪ ،‬خو ه غه د تل‬
‫ل پاره د ا سماني قدرت له خوا په عق لي ډول اداره‬
‫ک ېږي او دا د ان سان د نده ده چې د ه غه ] خداى[ له‬
‫دغې عقلي طرح سره مطابقت وکړي‪ .‬په دغې طرح باندې‬
‫د الر بري ل پاره کو ښښ اح مق توب دى او نتي جه يې‬
‫نابرياليتوبو نه يا تر ه غو ال هم بد‪ .‬ز موږ آزادي‬
‫با يد دې ته م حدوده نه وي چې موږ څه غواړو‪ ،‬با يد‬
‫دېته محدوده وي چې يې په حتمي ډول وغواړو‪ .‬انسان‬
‫همدا چې خ پل م قام په خدايي پالن کې و مومي او بيا‬
‫د ه غه په مطاب قت ع مل کوي‪ ،‬ذه ني ارامت يا او د‬
‫مقصد ثبات ته رسېږي‪ ،‬نه هڅونې‪ ،‬نه خطر‪ ،‬لېوالتيا‬
‫يا مرګ يې اړو لى شي‪ .‬ښېګڼه يې مق صد وي‪ ،‬نه‬
‫شتمني‪ ،‬نه نوم يالي توب‪ ،‬نه ښکال کولى شي ه غه له‬
‫خپل مقصد څخه واړوي‪ .‬هغه ممکن ښېګڼې ته د رسېدلو‬
‫ل پاره د ه غه په کو ښښ کې و سيلې وي‪ .‬دغ سې دن يايي‬
‫مقصــدونه د هغــه دنننــى ژونــد ارامتيــا لپــاره‬
‫بېځايــه )‪ (adiaphora‬او دا دغــه ارامتيــا ده‪ ،‬چــې‬
‫نېکمرغي راوړي‪.‬‬
‫خو بايد اعتراف وکړم چې موږ ډېرو فنا کېدونکو ته‬
‫دغ سې سخت د سپلين ډ ېر ګران او درد ناک دى‪ .‬ښه به‬
‫دا وي چې په لږ سخت د سپلين با ندې قنا عت و کړو او‬
‫ت ر هغه لږ سخت رواقيت )‪ (Stoicism‬غوره کړو او هغـه‬
‫دا چې عاقل سړى هغـه دى‪ ،‬چـې "څيزونـه پـه لويـو‬
‫ګامونو اخ لي‪ ،‬د خيزو نو د طبي عي ن ظم د يوې بر خې‬
‫په شان او ه غه څوک چې دد غې نړۍ د وړو څيزو نو په‬
‫اندېښنه کې يا د هغو څيزونو په اندېښنه چې دى يې‬
‫واړه ګ ڼي‪ ،‬ځان نه ر بړوي‪ .‬دى د سختۍ په برا بر کې‬
‫هغه وخت چې د شاوخوا ناتوان انسانان د خپلو جذبو‬
‫قرباني کېږي‪ ،‬ټينګ والړ وي‪.‬‬
‫رواقت يت د ه غه په برا بر کې چې حت مي وي ت قوا‬
‫لرون کي ګو ښه توب دى‪ .‬دى و ه غه ان سان ته چې له‬
‫تراج يدۍ سره م خامخ وي‪ ،‬مر ستيال دى‪ .‬اپي کورزم ال‬
‫ښه اي سدونکى دى او په ا سانۍ ور سره مطاب قت ک ېدلى‬
‫شي‪ ،‬خو هغه وخت چې يو څوک له سختې ستونځې سره مخ‬
‫وي‪ ،‬رواق يت د جذباتي ا نډول په ساتلو کې ور سره‬
‫مرسته کوي‪.‬‬
‫دل ته يو ځل ب يا موږ د يو نان له اع تدالي ا يډيال‬
‫سره مخ ک ېږو‪ .‬د زي نو فل سفه‪ ،‬چې په يو نان کې‬
‫وزېږ ېده‪ ،‬ورو سته يو پراخ غورځ نګ شو‪ .‬له يو نان‬
‫څ خه دبا ندې په نورو هېوادو نو کې يې هم په ت ېره‬
‫په روم کې پلو يان او مف سران ومو ندل‪ .‬د روم د‬
‫ټولنې لوړو طبقو چې د خپلو عنعنوي خدايانو لپاره‬
‫له عقال ني مال تړ پ يدا کو لو نه عاجز وو‪ ،‬رواق يت يې‬
‫د خپــل ژونــد د فلســفې پــه توګــه غــوره کــړ‪.‬‬
‫سيســـرو )‪ (Cicero‬او مـــارکور اريليـــور ) ‪Marcus‬‬
‫‪ (Aorelius‬يې دوه پلويان وو چې په ليکنـو کـې يـې‬
‫زينو انعکار وکړ‪.‬‬
‫فلســفې کــه د ســقراط‪ ،‬ارســطو‪ ،‬رواقيــانو يــا‬
‫اپيکور يانو وې‪ ،‬ټو لو د از موينې ل پاره د ښه ژو ند‬
‫کولو لپاره په واقعي عمل باندې ټينګار کاوه‪ .‬دوى‬
‫و يل‪ ،‬چې يواځې پو هه ب سيا نه کوي‪ ،‬د ښېګڼې ل پاره‬
‫يواځې پو هه نه ده چې ان سان ښه کس کوي‪ ،‬په ه غې‬
‫با ندې عمل دى چې يو څوک ښه کس کوي‪ .‬دا د ه غه چا‬
‫چې پوهېږي مکلفيت دى چې ښېګڼه وکړي‪ .‬سقراط د يوه‬
‫ښه ان سان تمث يل کوي‪ ،‬نه ددى ل پاره چې ه غه‬
‫پوه ېده‪ ،‬بل کې ددې ل پاره چې ه غه څه و او څه يې‬
‫وکړل‪ .‬دا د ځينو هغو تش په نامه روښانفکرو لپاره‬
‫يوه الر ښوون ه ده‪ ،‬چې ال فاظ په خدمت کې لري او په‬
‫عقالني جمناستيک کې تمرين کوي‪ ،‬خو په دې کې بېرته‬
‫پاتې وي چې " هغه څه وکړي چې تبليغ يې کـوي‪ ".‬پـر‬
‫ه غه سربېره د غو فيل سوفانو و يل‪ ،‬چې ني کي او بدي‬
‫ساري دي او د غه صفتونه په ت مار سره نورو ته‬
‫انتقال کوي‪.‬‬
‫موږ زياتره به ومنو چې که څه هم په ښوونځي کې مو‬
‫ډېر مضمونونه لوستلي وي‪ ،‬موږ يې نومونه هېر کړي‪،‬‬
‫خو موږ ا ستاد ا لف او ا ستاد ب په ياد لرو چې په‬
‫خ پل شخ صيت او کرک ټر سره يې په موږ ا ثر کړى او‬
‫ز موږ ژو ند يې د تل ل پاره اغ ېزمن کړى دى‪ .‬څومره‬
‫خپه کوونکى چې زموږ په وخت کې موږ کوښښ کوو‪ ،‬چې‬
‫خلک په غېر شخصي او ميخانکي وسيلو سره وپوهوو چې‬
‫د واقعيتو نو پو هه ا سانه کوي‪ ،‬خو نه ځان پو هه‪.‬‬
‫موږ په پوهنه کې د "مولديت" په هکلـه ګړېـږو چـې‬
‫ل که زده کړه د څيزو نو يوه ټول ګه وي‪ ،‬چې د ټو لو‬
‫لپاره توليد او په بازار کې خرڅه شي‪.‬‬
 ‫څلورم څپرکى‬

‫د ښه انسان‬
‫د شخصــــيت خاصــــيتونه_‬
‫اعتدال‬
‫موږ اور د خپ لې مو ضوع عم لي زړي ته ر سېدلي يو‪ .‬د‬
‫مشخ صو او اسا سي خا صيتونو شرح چې د ښه ان سان ن ښې‬
‫دي ل که ه سې چې د يو نان فيل سوفانو پرې ب حث کړى‬
‫دى‪ .‬افال تون په وار وار ه غه څ لور ګ ڼي‪ :‬اع تدال يا‬
‫په حال توب‪ ،‬زړورت يا او عقلم ني يا هو ښياري‪.‬‬
‫ارسطو لوړ همتي )‪ (magnanimity‬او وفـا پـالي يـا د‬
‫قانون اطاعت پرې اضافه کوي‪ .‬زه به هغسې چې ارسطو‬
‫پرې بحث کړى ازادي يا سخاوت هم پرې ورګډ کړم‪ ،‬که‬
‫څه هم دا به ښه وي چې په هغه د عدالت په برخه کې‬
‫بحث وشي‪ .‬داسې به زه عزت يا سرلوړي )‪ (honor‬هم پرې‬
‫اضافه کړم‪ ،‬که څه هم عزت په فلسفي لحاظ "بانـدني‬
‫ښه توب" يانې هغه څه دي چې څه وخت چې هغه د يـوه‬
‫چا په کرکتر کې څرګند شو‪ ،‬هغه ته ورکول کېږي‪ ،‬نه‬
‫دا چې د هغه د کرکتر برخه وي‪.‬‬
‫د اعتدال )‪ (temperance‬اصطالح د سافروسين )‪(Sophrosyne‬‬
‫ـدز‬‫ـون د چارميـ‬ ‫ـې د افالتـ‬
‫ـادل دى چـ‬
‫ـب معـ‬ ‫ـر مناسـ‬
‫ډېـ‬
‫)‪ (Charmides‬ديالوګ موضوع ده‪ .‬دغه اصـطالح پـه حـال‬
‫توب هو ښياري يا منځ الري توب يا نر مۍ سره هم‬
‫ژباړل کېدلى شي‪.‬‬
‫اعتدال د يونانيانو په فکر د سوچه توب مفکوره نه‬
‫وه‪ ،‬له هر څيز نه د پرهيز په مانا نه وه‪ .‬يوناني‬
‫له ژوند او له هر هغه څه سره چې ژوند ورکولى شول‬
‫مي نه لر له‪ .‬ځان درک د ژو ند په ټو لو مرح لو او‬
‫تجر بو کې د بر خې اخي ستلو په ما نا وه‪ .‬افرودا يت‬
‫)‪] (Aphrodite‬د مينې او ښکال االهه[ او داسې هم آتنا‬
‫)‪] (Athena‬د عقل االهه[ د هغه په ژوند کـې مهـم رول‬
‫لوبوه‪ .‬هيپيار )‪ (Hippias‬او داسې هـم عيـب لټـونکي‬
‫ډايوجينس )‪ (Diogenes‬دلته او هلته له دنيايي څيزونو‬
‫سره ژوره بې ت فاوتي ښووله او د بېر ته طبي عت‬
‫غورځنګ مالتړي او د ځان بسياتوب تبليغ يې کاوه او‬
‫لکه زمونږ د وخت د ځوانانو د ټولنو د غړو په شان‬
‫يې له شور او زوږ او ښاري فا سد ژو ند نه ډډه‬
‫کو له‪ .‬ډا يوجينس په ر ڼا ورځ څراغ په الر دا تن په‬
‫ښار کې "صادق سړى لټوه" او څه وخت چې لوى سـکندر‬
‫ور ته ور غى او ور ته يې وو يل چې څه خدمت در ته‬
‫وکړم‪ ،‬هغه په ځواب کې ورتـه وويـل چـې "مهربـاني‬
‫و کړه له ما څ خه ل ېرې شه‪ ،‬تا د ل مر م خه ن يولې‬
‫ده"‪.‬‬
‫خو دغ سې ان سانان ډ ېر لږ وو‪ .‬شاعر هومرو وا يي چې‬
‫"مونږ له مېلمستيا‪ ،‬ټنګ ټګور‪ ،‬نڅا‪ ،‬جامو بـدلولو‬
‫او تاوده حمام‪ ...‬سره مينه لرو"‪ .‬سافوکلز اضـافه‬
‫کوي چې " هغه چا چې د خوښې احسار له السه ورکړى‪ ،‬ال‬
‫ـې‬‫ـې وه چـ‬
‫ـوفانو منلـ‬ ‫ـړ دى"‪ .‬يونـ‬
‫ـاني فيلسـ‬ ‫ـه مـ‬
‫دمخـ‬
‫ان سانان په دې چې ان سانان دي او خدايان نه دي‬
‫با يد له ح سې خو ندونو څ خه يو څه بر خه و لري‪ .‬ح تى‬
‫افالتون هم منلې وه چې "مونږ ته حتمي ده چې په ګډ‬
‫ژوند کې ښه ولټوو"‪ .‬له دې څخه د هغه مقصد څـه و؟‬
‫ه غه و يل چې د ان سان روح درې ظرفيتو نه لري چې د‬
‫الر برى توب ل پاره م بارزه کوي‪ .‬لېوالت يا ګانې او‬
‫غو ښتنې چې اق ناع غواړي؛ پ ياوړي او نه کن ټرول‬
‫کېدونکې انرجي )‪ (Thyrnos‬چې د عمل پاره هڅـول کـوي‬
‫او عق لي قوه چې ه غو دوو ته الر ښوونه کوي او‬
‫کنټرولوي يې په دې ډول مونږ په انسان کې هم مادي‬
‫او هم رو حي ظرف يت مو مو خو افال تون و يل چې پ له‬
‫بايد د روحي ظرفيت په خوا درنه وي‪.‬‬
‫مونږ د افال تون په سمپوزييم نومي د يالوګ کې د‬
‫رو حي ظرف يت په اړه دغ سې ټين ګار ون يو‪ .‬ډرا مه‬
‫ليکونکي اګاتون )‪ (Agathon‬يوه مېلمستيا کړې وه چـې‬
‫له نورو ډرا مه ليکون کو سره په سيالې کې خ پل برى‬
‫ول مانځي‪ .‬سقراط د عزتمن مېل مه په تو ګه مېلم ستيا‬
‫ته ورځي او " خپلې ډېرې ښې څپلۍ په پښو کـوي"‪ .‬دا‬
‫د کور بۀ ل پاره د ه غه غټ امت ياز و چې ه غه د نورو‬
‫په وينا " له څپلۍ جوړونکـو سـره پـه مخالفـت کـې‬
‫زېږېدلى و"‪ .‬ملګري هم ورسره وو )تـر نـن پـورې د‬
‫يونان يانو عادت دى چې په مېلم ستيا کې خ پل مل ګري‬
‫هم له ځان سره ب يايي(‪ .‬خواړه او شراب پرېما نه‬
‫وو‪ ،‬خو ټول له د غه شعار سره يوه خوله وو چې هېڅ‬
‫څيز له حد نه زيات نه )‪ .(medan agan‬هېڅ سـمپوزييم‬
‫بې له عقالني بحث څخه نه و‪ .‬د دغې مېلمستيا د بحث‬
‫موضوع مينه )‪ (eros‬وه چې يو په بل پسې پرې وغږېدل‪.‬‬
‫دوى د ج سمي مي نې چې د ج سمي ښکال په برا بر کې‬
‫غبرګون دى او اسماني مينې ترمېنځ چې د ټولو ښکلو‬
‫څيزو نو په برا بر کې در وح له مي نې څ خه پ ېدا‬
‫ک ېږي‪ ،‬توپير و کړ‪ .‬سقراط په خ پل وار وو يل چې‬
‫ـومان‬‫ـې ماشـ‬ ‫ـې دي او دواړه يـ‬ ‫ـې مهمـ‬
‫دواړه ډول مينـ‬
‫ز ېږوي خو په دا سې حال کې چې هېڅ څوک د ه غه چا‬
‫عزت نه کوي چې يوازې "د انسان په شـان" ماشـومان‬
‫ز ېږوي خو ه غوى چې په روح سره يې ما شومان پ ېدا‬
‫کړي‪ ،‬ښکلي څيزونه لکه عقلمني‪ ،‬ښېګڼه‪ ،‬هنر او شعر‬
‫د زيارتونو او خلو په درولو سره ابدي کېږي چې په‬
‫درناوي يې جوړېږي‪.‬‬
‫ارســطو د اعتــدال د بيــان لپــاره د )‪ (mesotis‬يــا‬
‫)‪ (metriotis‬کلمه راوړې چې لفظي مانا يې د مېنځ الرې‬
‫غوره کول دي‪ .‬خو دواړه ا صطالح ګانې په ا صل کې د‬
‫انډوليزې اندازې ايډيا ورکوي چې مونږ يـې "طاليـي‬
‫وسيله" بولو‪ .‬دغه حد يا اندازه د څله کوونکي له‬
‫پوره پره ېز او دا سې هم خو ند ته له پوره ت سليمۍ‬
‫سره مخال فه ده‪ .‬همد غه ا يډيا ده چې يونان يانو يې‬
‫د ژو ند په هرې څرګ ندونې کې رعا يت کړى‪ .‬په ج سمي‬
‫خو ندونو کې‪ ،‬په ه نر کې‪ ،‬په مع مارۍ کې‪ ،‬په شعر‬
‫کې او په جمنا ستيکونو کې د غه ن فوذ د يو ناني‬
‫فيلسوفانو په تېره د ارسطو په تفکر کې تر دې حده‬
‫موثر و چې له افراطيت نه د ډډه کولو په موضوع کې‬
‫اع تدال ته په لېوالت يا کې دوى په خپ له نزدې‬
‫افراط ته الړل‪.‬‬
‫د ان ساني سلوک په ساحه کې چې ز مونږ د ج سمي‬
‫خو ندونو له کن ترول سره اړه لري يو ناني ا صطالح‬
‫انګري شيا )‪ (engratia‬نومېږي‪ .‬دا له دواړو افراطونو‬
‫ـې‬
‫ـز او بـ‬ ‫ـې د پرهېـ‬‫ـت دى چـ‬‫ـو ظرفيـ‬‫ـه د ډډې ک ولـ‬ ‫څخـ‬
‫ب ندوبارۍ ترمنځ يوه متعاد له الر غوره شي او د‬
‫دغســې الرښــود لــه خــوا اداره شــي چــې ذهــن ]يــا‬
‫ع قل[ نومېږي‪ .‬د دغ سې الر ښوونې له خوا چې ذ هن‬
‫نومېږي الرښودنه شوې وي‪ ،‬دا د انسان معجزه ده‪.‬‬
‫ب يا هم ازموي نه ارادي انت خاب دى‪ .‬ان سان په حت مي‬
‫ډول اع تدا لي نه وي‪ ،‬تر څو په دغ سې حال کې نه وي‬
‫چې افرا طي ک ېدلى و شي‪ .‬ه غه څوک اع تدالي وي چې‬
‫موقع ولري بې بندوبار شي او د بې بندوبارۍ وسيلې‬
‫يې په الر وي او په د غه حال کې في صله کوي چې‬
‫دوافرتوب او تش الر توب ترمېنځ انتخاب وکړي‪ ،‬دى د‬
‫ښه ذوق ان سان دى‪ .‬دى چې د طال يي و سيلې د ا صل په‬
‫لور ه څول ک ېږي په ه غه با ندې په ټينګ ښت سره ډ ېر‬
‫خوند ترالسه کولى شي‪.‬‬
‫افالتــون هغــه وخــت چــې د اعتــدال اصــل پــه هغــو‬
‫فعاليتونو کې وي نې چې له بدن سره تع لق نه لري د‬
‫خپل "قانونو" په کتابګوټي کې وايي چـې انسـان دې‬
‫" د خپل بيخي ډېر غم يا خوښۍ کنټرول وکړي او کوښښ‬
‫و کړي چې په منا سب ډول سلوک و کړي‪ .‬که ب خت ور سره‬
‫ياري کوي يا که د خپل ژو ند په ب حران کې وي‪ ،‬هغه‬
‫و خت چې ښکاري په لوړه خ ېژي يا په ژوره کې‬
‫ننــوزي ]او[ خــدايان ورســره مخالفــت کــوي‪"....‬‬
‫تاسيدايدز دپريکس له قول نه وايـي چـې "ځکـه چـې‬
‫مونږ د ښکال مي نان يو‪ ،‬بيا هم په خپ لو ذوقونو کې‬
‫ساده يو مونږ ذهن روزو بې له دې چې سړيتوب مو له‬
‫السه ورکړى وي"‪ .‬په داسې حـال کـې چـې آى سـوکرات‬
‫)‪ (Isocrates‬په خپل ‪ Panathenalcus‬کې تائيدوي چې هغـوى‬
‫د فضيلت خاوندان دي چې " خپل خوندونه تل تـر خپـل‬
‫کن ترول ال ندې لري او په بدمرغيو کې ځانو نه نه‬
‫بايلي او‪ ...‬ه غوى چې په خپ لو بر يو سره نه‬
‫ـه‬
‫ـه نـ‬‫ـتيني ځانونـ‬‫ـل رښـ‬‫ـې خپـ‬‫ـوى چـ‬
‫ـدېږي او هغـ‬‫فاسـ‬
‫پر ېږدي‪ ،‬خو د هو ښيارو او روغ ذه نه ان سانانو په‬
‫شـــان خپـــل ثبـــات ســـاتي‪ "...‬خـــو مينـــه‬
‫پال )‪ (Romanticist‬ته به وسيله لکه هسـې چـې دلتـه‬
‫بيان شوې او ه غه يې له اوسط سره يوه ګ ڼي اعتدال‬
‫دا سې ښکاره نه شي چې د ر سېدلو وړ وي‪ ،‬خو چې ه غه‬
‫احسا ساتي طبي عت په ن ظر کې ون يول شي‪ .‬يو ناني په‬
‫اع تدال کې يو ا يډيال وي ني او په حقي قت کې د‬
‫قهر مانۍ ا يډيال چې په سختۍ سره حا صلېږي او کو ښښ‬
‫کول ورته ارزي‪.‬‬
‫په دغه دليل او د انساني طبيعت د اخالقي کمزورتيا‬
‫او ناتوانيو په پېژندنې سره ارسطو ومنله چې "ښـه‬
‫کېدل اسان نه دي‪ ".‬په دغې قرينې کې د هغـه مانـا‬
‫دا کېــږي‪ ،‬چــې اعتــدالي کېــدل اســان نــه دي‪.‬‬
‫فيثاغوريان وايي‪ ،‬چې شريرې طريقې نامحدودې او ښې‬
‫طريقې يو څـو وي‪ .‬انجيلـي "تنګـوالى" او "پـراخ"‬
‫ورو نه‪ .‬نو ار سطو کو ښښ و کړ چې ا يډيال نور هم د‬
‫ر سېدلو وړ وګر ځوي‪ ،‬په د غه اع تراف سره چې ه غه څه‬
‫چې موږ يې مت عادل مع يار ګ نو‪ ،‬يو ټا کل شوى او د‬
‫رياضي ټکى نه‪ ،‬بلکې د زغم يوه ساحه ده چې په هغې‬
‫کې هر څوک بايد تر اخري حد پورې زيار وباسي‪ ،‬چې‬
‫منځ نى م قام غوره کړي‪ .‬د اع تدالي ان سان په شان‬
‫ار سطو به ه غه څوک مح کوم نه کړي‪ ،‬چې له م بارزې‬
‫ورو سته د اع تدال له حد څ خه او ښتى وي‪ .‬دا سې هم‬
‫هغه به يوه ښه فزيالوجي پوه په شان هغه څوک ګرم‬
‫نه کړي‪ ،‬چې د کومې ناروغۍ قر بآنۍ وي‪ ،‬يا يې په‬
‫خپ ګان او ټي نګ احسا ساتي حال کې ع مل کړى وي‪ .‬ه غه‬
‫وايي‪ ،‬چې دغسې ټينګ احساسات "په واقـع کـې زمـوږ‬
‫ج سمي عمل يو ته تغ ير ور کوي او ز موږ عق لي سوچ ف لج‬
‫کوي‪ ".‬څه عصري فکر! په زړه پورې ده چې دى له ښځو‬
‫سره مهرباني کوي چې څنګه چې "هغوى ضعيف جـنس" دى‬
‫تر نارينه وو نه ډېر د بښنې وړ دي‪ ،‬ځکه چې د ښځو‬
‫لپاره ال ګرانه ده چې کوښښ وکړي له طاليې وسيلې نه‬
‫کار واخلي‪.‬‬
‫آ يا د يوه فرد ع مر د ه غه په اع تدالي يا افرا طي‬
‫ک ېدلو پورې اړه لري؟ د ار سطو په ف کر لري يې‪ .‬د‬
‫بالغت په اړه کتابګوټي کې ارسطو د هغو په اړه‪ ،‬چې‬
‫د عمر په قوت کې دي وايي‪ ،‬چې دوى د اعتدال لپاره‬
‫ا ستعداد او م يل لري‪ ،‬په دا سې حال کې چې ځوا نانو‬
‫ـواص‬‫ـدال خـ‬
‫ـر اعتـ‬‫ـا غيـ‬
‫ـراط يـ‬‫ـه د افـ‬‫ـانو تـ‬‫او لويـ‬
‫من سوبوي‪ .‬دى که څه هم ع مومي حکمو نه او شايد‬
‫مبال غه کوي‪ ،‬د ه غه دد غو درې واړو ډ لو و سلوک په‬
‫تحليل کې زيات رښتين توب شته‪ .‬د ځوانانو په هکله‬
‫داسې وايي‪:‬‬
‫" ځوانان پيـاوړې غوښـتنې لـري او لېـوال دي‪ ،‬چـې‬
‫تر سره يې کړي‪ .‬د دوى جن سي غو ښتنې په خاص ډول‬
‫پ ياوړې دي او کن ټرول يې ګران وي‪ ،‬خو ه غه تغ ير‬
‫کوي او بدلېږي‪ .‬ټين ګې دي‪ ،‬خو دوام نه کوي‪ .‬دا سې‬
‫هم ځوا نان ح سار دي او جذبې يې په ا سانۍ پار ېدلى‬
‫شي‪ .‬هغه تر ډېره وخته له نظر نه غورځول کېدلى نه‬
‫شي‪ .‬دوى عزت غواړي‪ ،‬ددې ل پاره چې خ پل لوړوالى‬
‫و ښيي‪ ،‬تر ه غه ال ډ ېر برى ل ټوي‪ .‬دوى پي سو ته ډ ېر‬
‫اهم يت نه ور کوي‪ ،‬ځ که چې دوى ال د نه شته وا لي‬
‫اح سار نه دى کړى‪ .‬دوى خوښ ل يدونکي دي‪ ،‬ځ که چې‬
‫ـې د‬‫ـه دي‪ .‬دوى چـ‬‫ـوي نـ‬
‫ـخ شـ‬
‫ـره مـ‬‫ـدۍ سـ‬‫ـه بـ‬‫دوى ال لـ‬
‫ژوندا نه د ناهيليو او تېراي ستنو تجر به نه ده‬
‫کړې‪ ،‬د باور وړ او ز غم م نونکي دي چې په ا سانۍ‬
‫سره تېر ايستل کېدلى شي‪ .‬د دوى هيلې په راتلونکې‬
‫کې پرتې دي‪ ،‬ځکه چې د ژوند ډېره برخه يې ال په مخ‬
‫کې ده‪ .‬دوى په خپ لو هي لو تاوده او ل ېوال دي او‬
‫وېره يې لږه ليدلې‪ ،‬ډېر زړه ور او ډاډمن دي‪ .‬دوى‬
‫لوړ فکرو نه خ پل کوي‪ ،‬ځ که چې دوى ال نه ژو ند واړه‬
‫کړي او نه له واقعيتو نو سره مخ شوي دي‪ ...‬دوى‬
‫ژو ند ډ ېر په اح سار او لږ په ع قل سره ت ېر کړى‬
‫دى‪ ...‬دوى خ يال کوي‪ ،‬چې دوى ټول ځوابو نه لري او‬
‫په دې اړه ډاډ من دي‪ ...‬دوى د زړه سواندۍ وړ دي‬
‫او دوى نور ښه او تر ه غو چې په وا قع کې وي ال ښه‬
‫ګ ڼي‪ ،‬ځ که چې دوى په نورو په خ پل مع صوميت سره‬
‫قضاوت کوي او داسې يې ګڼي‪ ،‬چې ورسره په غېر عادل‬
‫ډول سلوک ک ېږي‪ .‬دوى ددې پر ځاى چې هېڅ څ يز له حد‬
‫نه ډېر ونه کړي )‪ ،(meden agan‬هرڅه له حد نه زيات‬
‫کوي‪".(panta agan) ،‬‬
‫ارسطو د لويانو په اړه وايي چې دوى د ځوانانو په‬
‫شان د غ ېر اع تدال خوا ته کاږه دي‪ ،‬خو دوى خ پل‬
‫ځانونه د صحنې په اخوا کې ويني‪.‬‬
‫" دا چې دوى اوږد ژوند کـړى او زيـاتره وخـت تېـر‬
‫اي ستل شوي دي او له خپ لو تېروت نو نه يې ربړو نه‬
‫ل يدلي دي‪ ،‬بدل ېدونکي او له حد نه ډ ېر مح تاط دي‪.‬‬
‫دوى په خ برو کې )ف کر کوي(‪ ،‬خو هېڅک له نه پوهېږي‬
‫او دوى دغســـــې محتاطـــــه ژبـــــه کـــــاروي‬
‫ل که )مم کن( او ) شايد(‪ .‬دوى په خپ لو الرو والړ دي‬
‫او د ترخو تجربو له امله بې اعتماده دي‪ ...‬د دوى‬
‫هي لې م حدودې دي‪ ،‬ځ که چې تجر بو ور ته توا ضع ښوولې‬
‫ــو او‬‫ــو راحتونـ‬ ‫ــرخالف‪ ،‬دوى د خپلـ‬
‫ــه پـ‬‫ده‪ .‬د هغـ‬
‫اسانتياو له خوندي کولو سره عالقمن دي‪ .‬د پيسو په‬
‫اړه محاف ظه کار دي‪ ،‬ځ که چې دوى په پرمختل لي ع مر‬
‫کې م صونيت ته اړت يا لري او له تجر بو نه پوهېږي‬
‫چې د پي سو ګ ټل څومره ګران او له ال سه ور کول يې‬
‫څومره ا سان دي‪ ،‬نو دوى په دې چې د هر څه په اړه‬
‫ډار شوي‪ ،‬ر سک نه م ني‪ ...‬څومره چې د ژو ند پاى ته‬
‫نزدې ک ېږي‪ ،‬په ال سختۍ سره پرې ن ښلي‪ .‬دوى له حد‬
‫نه ډېر خپل ځانونه غواړي او په خپلو سوکاليو سره‬
‫ه څول ک ېږي او د ځان په اړه د نورو له نظر يو نه‬
‫بې تفاو ته دي‪ .‬دوى ن ظر دې ته چې په رات لونکي کې‬
‫ژو ند و کړي‪ ،‬په ت ېره کې ژو ند کوي‪ ،‬ځ که چې د دوى‬
‫ت ېره اوږده او رات لونکې ل نډه ده‪ ،‬نو دوى له دې‬
‫سره مي نه لري چې د ت ېرو ور ځو په اړه يادونې‬
‫و کړي‪ .‬د دوى ج سمي لېوالتيا ګانې او غو ښتنې يا‬
‫ډ ېرې ک مزورې يا بي خي له مېن ځه تل لي دي‪ .‬په دې‬
‫ډول څن ګه چې دوى د ج سم په خو ندونو با ندې تغذ يه‬
‫ک ېدلى ن شي‪ ،‬خ پل خو ند د شتمنۍ په ټولو لو کې وي ني‬
‫چې په ه غه به ير کې دوى ح ساب کوونکي او د مح تاط‬
‫ذ هن خاو ندان ک ېږي‪ .‬د ځوا نانو په شان دوى د زړه‬
‫سواندي حس لري‪ ،‬خو څن ګه چې ځوا نان ددې ل پاره‬
‫دغسې دي‪ ،‬چې له نورو سره مينه لري‪ ،‬زاړه په خپلو‬
‫ناتوانيو سره تحريک کېږي او فکر کوي چې هر مصيبت‬
‫چې نورو ته پيښېږي‪ ،‬دوى ته به هم پېښ شي‪".‬‬
‫د لو يانو د غه ان ځور ز ما د م نګ خل کو ته د ستاينې‬
‫وړ نه دى او زه ګومان نه کوم چې ارسطو چې د نورو‬
‫په اړه من صف دى‪ ،‬له موږ سره هم من صف وي‪ .‬ده لږ‬
‫تر لږه ويلى شول چې ځينې هغه لويان چې ځانونه په‬
‫جسمي خوند تغذيه کولى نه شي‪ ،‬ذهني خوندونه لټوي‪،‬‬
‫خو له بلې خوا د ځوانانو او لويانو ترمېنځ متضاد‬
‫انځورونه د رښتين توب مهم عنصرونه لري‪ .‬ارسطو به‬
‫په حت مي ډول د ژو ند په قوت کې و چې د خ پل ع مر د‬
‫خلکو په اړه يې دغه څه ليکلي‪ .‬دى په انسان کې چې‬
‫د ژوند په قوت کې و‪ ،‬دغسې ښېګڼې ويني چې د هغه د‬
‫اع تدال يا ت عادل له ا يډيال سره مطاب قت لري‪ .‬دى‬
‫ليکي‪:‬‬
‫" د انسان جسم د عمر له دېرش نه تـر پېنځـه دېـرش‬
‫پورې په ډ ېر ښه حال کې دى‪ ،‬خو ذهن او روح يې په‬
‫پن ځور کل نۍ کې پو خوالي ته ر سېږي‪ .‬دغ سې ان سانانو‬
‫کافي ژوند کړى وي چې له تجر بې نه ګ ټه واخ لي‪ ،‬خو‬
‫نه ډ ېر اوږد چې په ناوړه پې ښو سره تريخ شوى وي‪.‬‬
‫دوى له حد څ خه نه ډېر ډاډه او له حد څ خه نه ډ ېر‬
‫بې زړه وي‪ .‬دوى ال ت يار نه وي‪ ،‬چې په هر يوه‬
‫اعت ماد و کړي‪ ،‬يا په هر يوه بدګوماني و کړي‪ ،‬بل کې‬
‫په هرې مو ضوع به د ه غې د ځانګړت ياوو له م خې‬
‫في صله و کړي‪ .‬دوى د عزت او م صلحت دواړو په کت نې‬
‫سره ه څول ک ېږي او غواړي نه خ سيس او نه ف ضول خرڅ‬
‫او سي‪ .‬د خپ لو لېوالت ياوو او غو ښتنو په حا صلولو‬
‫کې دوى اع تدال له مېړا نې سره يو ځاى کوي‪ .‬دوى نه‬
‫احم قان او نه ډارن وي او د يوې اخال قي م سئلې په‬
‫اړه به يو در يځ غوره کړي‪ .‬دوى په زړه ورت يا کې‬
‫هو ښيار او په عقلم نۍ کې زړه ور وي‪ ،‬په دا سې حال‬
‫کې چې ځوا نان زړه ور وي‪ ،‬بې له دې چې هو ښيار وي‬
‫او زاړه هوښيار وي‪ ،‬بې له دې چې زړه ور وي‪".‬‬
‫دا د ان سان د طبي عت په اړه د يو ځ ير ک تونکي‬
‫ا يډياګانې دي‪ ،‬ن ظر دې ته چې د ان سان د سلوک عم لي‬
‫تحل يل وي‪ .‬ه غه ښيي چې د ان سان طبي عت د ار سطو له‬
‫وخت نه ډېر لږ تغير کړى‪ ،‬هغه هم که کړى يې وي‪.‬‬
 ‫پېنځم څپرکى‬

‫د ښه انسان د‬
‫کرکتر خاصيتونه _ زړه ورتيا او‬
‫لوړ همتي‬
‫اور د زړه ورتيا يا مېړانې )‪ (andria‬په اړه د بحث‬
‫و خت دى‪ ،‬چې د ښه ان سان يوه ب له خا صه ده‪ .‬د‬
‫ټراى )‪ (Troy‬له وختو نه وروسته او پـه تېـره لـه‬
‫هخامن شي زوروا کو پاچا يانو سره د م قابلو په و خت‬
‫کې يونانيانو د فزيکي زړه ورتيا په اهميت ټينګار‬
‫کـــاوه او مېړانـــه يـــې ســـتايله‪ .‬د هـــومر د‬
‫اکيلز )‪ (Achilles‬د اتل او د مره تان‪ ،‬سـه المـي او‬
‫ترموپايالى )‪ (Thermopylae‬سرتېري په ډرامو‪ ،‬سـندرو‬
‫او شعرونو کې ستايل ک ېدل او تل پاتې ک ېدل‪ .‬سقراط‬
‫او افالتــــــون دواړه زړه ور ســــــرتېري وو او‬
‫ايشلور )‪ (Aeschalus‬چې خپله شـناخته ليکلـه د مـره‬
‫تان په جنګ کې يې خپله برخه ياده کړه‪ ،‬نه دا چې‬
‫خپ لې نامتو ډرا مې يادې کړي‪ .‬افال تون په خ پل‬
‫غفلت )‪ (laches‬نومي ډيالوګ کې وايي‪ ،‬چې زړه ورتيا‬
‫نه يواځې په ج ګړې کې الزم او د ستاينې وړ وي‪،‬‬
‫بل کې له سمندري خطرو نو سره په م خامخ ک ېدو يا د‬
‫ناروغۍ په م صيبتونو يا د بې وز لۍ په سختيو يا د‬
‫سيا سي م قام په خطرو نو کې هم الزم او د ستاينې وړ‬
‫وي‪.‬‬
‫په ټو لو حالونو کې لوړ مق صد او عق لي سلوک د زړه‬
‫ورت يا لومړني اسا سي شرطونه دي‪ .‬په دغ سې حالونو‬
‫کې‪ ،‬چې ر ښتينه زړه ورت يا ښووله ک ېږي‪ ،‬ه غه د‬
‫کرک تر له ام له وي‪ ،‬چې په پوهې او ع قل سره ور ته‬
‫الر ښوونه ک ېږي‪ .‬اج يران چې د ج نګ کو لو ل پاره‬
‫استخدامېږي زړه ور نه وي‪ ،‬که څه هم دوى ممکن يوه‬
‫ج ګړه وګ ټي‪ .‬دوى د پي سو ل پاره ج ګړه کوي‪ ،‬نه د‬
‫کومې داع يې ل پاره چې عق يده لري په ځان قر باني‬
‫ورکو لو ارزي‪ .‬څه و خت چې دوى وژل ک ېږي‪ ،‬دا ه غه‬
‫قر باني وي‪ ،‬چې دوى د پي سو ل پاره من لې وي‪ ،‬نه د‬
‫کومې داعيې يا آزادۍ لپاره‪.‬‬
‫بيا هم يو انسان چې له بل يوه سره په مخامخ کېدو‬
‫کې چې تر ده ضعيف وي خپله مېړانه ښيي‪ ،‬زړه ور نه‬
‫وي‪ .‬دى بس يو زورون کى سړى وي‪ .‬د منځن يو پېړ يو‬
‫نايټ )‪ (Knight‬جنټلمين يا ښاغلى و او دا هغـه څـه‬
‫دي چې د غه کل مه يې ا فاده کوي‪ .‬يونان يانو له ځان‬
‫ستاينې يـا تکبـر )‪ (Hybris‬نـه بـل څـه زيـات نـه‬
‫محکو موه او ه غه څه چې د ان سانانو په اړه صدق‬
‫کوي‪ ،‬د ملتونو په اړه هم صدق کوي‪.‬‬
‫په دې سربېره هر ه غه څوک چې د شرابو يا دغ سې‬
‫نورو څيزو نو تر ا ثر ال ندې خ پل قوت ښيي‪ ،‬يانې څه‬
‫و خت چې دى د خ طر حس نه کوي‪ ،‬زړه ور نه وي‪ .‬زړه‬
‫ور په اصل کې هغه انسان وي‪ ،‬چې د خطر درک کوي او‬
‫پوهېږي چې ژو ند يې تر خ طر ال ندې دى او ب يا هم‬
‫دمخه کېږي او غوره ګڼي چې سختۍ وګالي او حتى مرګ‬
‫قبول کړي‪ ،‬ځکه لکه چې ارسطو ويلـي دي "دا ښـاغلى‬
‫توب دى چې دغ سې و کړه شي يا ځ که چې ذل يل توب دى‬
‫چې دغسې ونکړل شي‪".‬‬
‫د ه غو په ستاينه کې چې د مره تان په ج ګړه کې‬
‫وژل شوي تا سيدايدز د پرکلس له خولې نه وا يي‪ ،‬چې‬
‫" هغه انسان چې په رښتيا زړه ور شمېرل کېږي‪ ،‬هغـه‬
‫څوک دى چې پوهېږي په ژو ند کې څه خوږوالى دى او‬
‫څه بدوالى او بيا هم بې له ډار نه ځي چې له هغه‬
‫سره مخ شي چې راځي به‪".‬‬
‫خو ان سان په ج کړه کې له جنګ يالي نه ال ز يات دى‪.‬‬
‫ا ندريا تر فزي کي زړه ورت يا نه ډ ېره ده‪ .‬لف ظي‬
‫ما نا يې زړه ورت يا يا مېړا نه ده او ر ښتيانۍ‬
‫مېړا نه د اخال قي زړه ورت يا مف هوم لري‪ ،‬يانې ه غه‬
‫زړه ورت يا چې يو څوک ه څوي چې د اخال قي مو ضوع په‬
‫هکله ودرېږي او پرې حساب وشي‪ .‬زړه ور اکيلز و چې‬
‫د خپل ملګري پاتروکلور )‪ (Patroclus‬د مرګ د بدل په‬
‫اخي ستلو کې د ټراى په وره کې و فات شو‪ .‬تر ه غه ال‬
‫زړه ور سقراط و‪ ،‬چې ددې پر ځاى چې د ک شف کو لو او‬
‫ر ښتيا وي لو آزادي له ال سه ور کړي‪ ،‬ز هر يې وڅ ښل او‬
‫د برم ډ ېر ځال ند تاج د ه غه ان سان حق دى‪ ،‬چې د‬
‫اغزيو تاج يې په سر کاوه‪.‬‬
 ‫لوړ همتي‬
‫د اخال قي زړه ورت يا په هک له د ښه ان سان بل صفت‬
‫لوړ همتي يـا د روح سـترتوب )‪ (megalopsychia‬دى‪ .‬د‬
‫ارسطو په نظر هغه څوک لـوړ همتـى دى‪ ،‬چـې "سـترو‬
‫څيزونو ته توقع لري" او "مستحق يې دي‪ ".‬که دى يې‬
‫م ستحق وي‪ ،‬ما نا يې دا ده چې دى هغ سې صفتونه لري‬
‫چې قادر به يې کړي چې ترالسه يې کړي‪ .‬هغه څوک چې‬
‫ادعا ګانې يا تو قع ګانې يې له ارز ښت څ خه ز ياتې‬
‫وي‪ ،‬پوچ وي‪ .‬که ارز ښت يې له توق عاتو نه لوړ وي‪،‬‬
‫دواړه روح )‪ (Micropsycho‬خاوند وي‪ .‬دلتـه بيـا هـم‬
‫طاليي وسيلې ته مراجعه په کار ده‪.‬‬
‫ښېګڼه او صداقت د لوړ هم تي ان سان صفتونه دي‪،‬‬
‫هغوى چې شتمن او د قدرت خاوندان وي‪ ،‬بې له دې چې‬
‫ښه وي احت مال لري چې ک برجن او بدغوني وي‪ ،‬ځ که‬
‫څوک چې شته لري او ښېګڼه نه لري‪ ،‬د ناوړې غرور‬
‫ښکار ک ېږي‪ ،‬ځان لوړ ګ ڼي بې له دې چې د لوړ توب‬
‫خويونه ولري‪.‬‬
‫له ب لې خوا د ستر روح خاو ند د ښکته خل کو په‬
‫برابر کې اعتدالي او مودب وي‪ .‬دى کوښښ نه کوي چې‬
‫خ پل قوت يا ظرفيتو نه د نورو له ظرفيتو نو سره چې‬
‫تر ده ناتوان وي‪ ،‬پرتله کړي‪ .‬دى هغه نه دى چې تر‬
‫ډ ېره وخ ته پورې ظ لم او ناروا ياده کړي چې په ده‬
‫شوي‪ .‬د ه غه پرخالف دى په ه غه سترګې پ ټوي او له‬
‫ياد نه يې باسي‪ " .‬د ښېګڼې خاصه ده چـې ښـه وشـي‪،‬‬
‫نظر دېته چې له يوه سره ښه وشي‪".‬‬
‫د "ستر روح" انسان که په شتمنۍ يـا عزتمنـۍ‪ ،‬يـا‬
‫قدرت يا بر ياليتوب يا نابر ياليتوب کې وي‪ ،‬ټي نګ‬
‫او ارام وي‪ .‬دى عزت غواړي خو يواځې له ښې سرچينې‬
‫نه او په عزتم نو و سيلو سره او يواځې څه و خت چې‬
‫يې م ستحق وي‪ .‬مو خه يې ر ښتينتوب وي‪ ،‬ن ظر دې ته چې‬
‫برم اوسي‪ .‬دى خپل روح خوندي او سپېڅلى ساتي‪.‬‬
 ‫شپږم څپرکى‬

‫د ښه انسان د‬
‫مدني‬ ‫کرک تر خا صيتونه _‬
‫وفاپالي‬
‫پيتارکيا )‪ (Peitharchia‬چې تاسـيس شـوي يـا قـانوني‬
‫م قام ته د وفا پالي يا عق يده لر لو په ما نا ده‪ ،‬د‬
‫ښه ان سان او د ښه مدني هم ښاري ب له خا صه هم ده‪.‬‬
‫دغه يوناني کلمه له دوو برخو نه جوړه ده‪ :‬پيتو د‬
‫هڅو لو يا قانع کو لو او ارک د قانوني واک يا‬
‫صالحيت په ما نا‪ ،‬نو پيتارک يا د وړا نده منل توب يا‬
‫اطا عت ما نا نه لري‪ .‬ه غه د قانون د حق توب يا‬
‫مشروعيت په اړه د عقيدې يا باور مفهوم په ځان کې‬
‫لري‪ .‬په ال ښه ډول هغه په وفاپالي تعبيرېدلى شي‪.‬‬
‫دد غې کل مې ډ ېره ښه بېل ګه د لس زرو د مارش په‬
‫کيســـه کـــې ورکـــول کېـــدلى شـــي‪ ،‬چـــې زنـــه‬
‫فون )‪ (Xenophon‬په خپـل انابيسـس )‪ (Anabasis‬کـې د‬
‫هغـــې بيـــان کـــړى دى‪ .‬لـــس زره يونانيـــان د‬
‫کلييرکس )‪ (Clear cus‬په قومندانۍ الړل چې د پـارر د‬
‫پا چا سيرور‪ ،‬د دار يوش زوى ل پاره چې له خ پل ورور‬
‫خشا يا رشا )‪ (Artxerxes‬سره چې د تخت په سر ورسـره‬
‫جنګېده‪ ،‬وجنګېږي خو سيرويس په جنګ کې ووژل شو او‬
‫د غه يونان يان د وړې ا سيا ]نن نۍ ترک يې[ په م ېنځ‬
‫کې په داسې حال کې چې قوم ندان يې هم وژل شوى و‪،‬‬
‫له خپل هېواد څخه زر ميله ليرې په يوه باندني او‬
‫د ښمن م لک کې ګ ير شول‪ .‬دوى په خپ له خو ښه په يوې‬
‫جر ګې کې پرې کړه و کړه چې ز نه فون خ پل قوم ندان‬
‫غوره کړي‪ ،‬ځ که چې دوى په دې قانع وو چې ه غه د‬
‫دوى د الر ښوونې ل پاره تر ټو لو وړ و‪ .‬په ورو ستيو‬
‫ور ځو کې د هر يوه له م شورې نه ورو سته پري کړې‬
‫وشوې او د زياترو په هو کې سره پالن وايستل شو‪ .‬د‬
‫زنه فون واک په دغې عقيدې بنا و‪ ،‬چې هغه تر ټولو‬
‫ښه پوهېږي‪ .‬د خپل مشر دد غه شعار په من لو سره چې‬
‫" ټول د يوه لپاره او يو د ټولو لپاره" دوى وکولى‬
‫شول چې په سره ژمي کې په غرونو باندې په تګ سره‬
‫چې د ښمن قومو نه پرې با ندې پرا ته وو‪ ،‬په ډ ېرو‬
‫سختيو بر يالي شي او خ پل و طن ته په م صؤن ډول‬
‫ستانه شي‪ .‬زنه فون وويل چې " په رښتيا چـې د رضـا‬
‫اطاعت له اجباري اطاعت نه ميدان ګټي‪".‬‬
‫اور به بيا اتن ته وګرځو‪.‬‬
‫آزادي د ا تن د دموکرا سۍ له بن سټونو څ خه وه‪ ،‬خو‬
‫آزادي او دموکرا سي سره خوا په خوا ژو ند کولى نه‬
‫شي‪ ،‬مګر د قانون په واکمنۍ کې‪ .‬نو يوه يوناني ته‬
‫په دا سې حال کې چې آزاد ژو ند و کړي‪ ،‬ف کر و کړي‪،‬‬
‫وغږ ېږي‪ ،‬تخل يق و کړي او سوچ وو هي‪ ،‬حت مي ده چې يو‬
‫قانون م نونکى تب عه وي‪ .‬د ا تن ځوا نان په نونس‬
‫کل نۍ کې مج بور و لوړه و کړي چې د ښار د قانونو‬
‫اطا عت و کړي‪ ،‬له پالر ني ه ېواد څ خه د فاع و کړي او‬
‫ژم نه و کړي چې راتلون کو ن سلونو ته به دغ سې‬
‫کامنولت سپاري‪ ،‬چې "تر هغه نه چې ماته سپارل شوى‬
‫و‪ ،‬ووړ نه بلکې هم لوى او هم ښه وي‪".‬‬
‫گڼ ڼه دا وه چې قانونو نه به عادل او مع قول وي‪،‬‬
‫قانون د اجت ماعي قرارداد مح صول و چې و لس به پرې‬
‫مواف قه کوي‪ ،‬په دې ډول چې دوى به له ځي نو حقو نو‬
‫څخه د هغو ګډو ګ ټو په مباد له کې تېر ېږي‪ ،‬کوم چې‬
‫دوى توقع لري له دغسې اشتراک نه راپيدا کېږي‪ .‬څه‬
‫و خت چې چارواکي نا عادل او زور واک شي‪ ،‬دوى ب يا‬
‫په اخال قي ل حاظ مک لف نه وي اطا عت يې و کړي‪ .‬په‬
‫وا قع کې دا ب يا د دوى حق او وظي فه وي‪ ،‬چې د بې‬
‫قانونۍ په برابر کې اعتراض وکړي‪ ،‬تر هغه زيات دا‬
‫د دوى حق او وظيفه ده چې عوض يې کړي‪.‬‬
‫تا مار جيفر سن چې د کال سيکې فل سفې شاګرد و‪ ،‬د‬
‫امريکې د خپلواکي په اعالميه کې وليکل‪:‬‬
‫"‪ ...‬ددې لپاره چې دغه حقونـه )ژونـد‪ ،‬آزادي او د‬
‫نېکمرغۍ لټونه( خوندي کړي‪ ،‬حکومتونه تاسيس کېږي‪،‬‬
‫د هغو خل کو په م ېنځ کې چې خ پل حق واکو نه د خلکو‬
‫په ر ضا سره ترال سه کړي‪ .‬هر ک له چې حکو مت په پ ښو‬
‫ودروي‪ ،‬ا سار يې په دغ سې ا صلونو ب نا کړي او‬
‫واکو نه يې په دغ سې شکل تن ظيم کړي‪ ،‬چې دوى ته‬
‫ښکاره شي چې د دوى په م صؤنيت او نېکمر غۍ با ندې‬
‫به اثر وکړي‪".‬‬
‫سقراط خپ لو ځور ېدلو شاګردانو ته چې د م خه ښې‬
‫ل پاره ورغ لي وو‪ ،‬تو صيه و کړه چې د ا تن د قانونو‬
‫در ناوى و کړي چې د تن ظيم شوې ټولنې يو اړ ين شرط‬
‫دى‪ ،‬خو په خپله يې دوه ځلي د هغو فرمانونو نه سر‬
‫غړو لى و‪ ،‬چې ه غه يې نا عادل او د نورو په ز يان‬
‫ګڼل‪.‬‬
‫دى چې يو ځل د پېنځه سوه کسيزې شورا غړى و‪ ،‬شورا‬
‫ته وړا نديز و شو چې ټول ه غه ج نراالن دې مح کوم شي‬
‫چې په سمندري جنګ کې يې ګډون کړى و او په دې کې‬
‫پاتې راغ لي وو‪ ،‬چې د خپ لو ه غو مل ګرو ج سدونه‬
‫ترال سه کړي‪ ،‬چې په ج نګ کې لو يدلي وو‪ .‬يونان يانو‬
‫ته د جن ګي مړو خاورو ته سپارل يوه سپېڅلې د نده‬
‫وه‪ .‬سقراط ټين ګار و کړ چې د غه وړا نديز نا عادل او‬
‫ا ستبدادي دى‪ ،‬ځ که چې عدالت دا دى چې هر ج نرال‬
‫با يد ب ېل محاک مه شي او ور ته مو قع ور کړل شي چې‬
‫خپ له بې ګ ناهي ثاب ته کړي‪ .‬دى په د غې مو ضوع کې‬
‫يوازې و او په هغې کې يې له هر ډول اخالقي مسؤليت‬
‫څخه ځان وژغوره‪ .‬بيا "د دېرشو دکتاتورانو" يـانې‬
‫د هغو د واکمنۍ په وخت کې چې د پلي پونيز له جنګ‬
‫نه ورو سته سپارتا په ا تن کې واک من کړي وو‪ ،‬ک له‬
‫چې سقراط او نور مامور شول چې سه ال مي ته الړ شي‬
‫او ليون )‪ (Leon‬بېرته راولي چې چارواکو غوښـتل د‬
‫ه غو په جرمو نو کې يې تورن کړي‪ ،‬سقراط دد غه ا مر‬
‫له تر سره کو لو څ خه غاړه وغړو له او که د غه ر جيم‬
‫نسکور شوى نه واى‪ ،‬ژوند به يې له السه ورکړى واى‪.‬‬
‫د انټي ګـان )‪ (Antigone‬پـه نامـه د سـافوکلز پـه‬
‫ــان د‬‫ــي ګـ‬‫ــاړې انټـ‬
‫ــترې لوبغـ‬‫ــې سـ‬‫ــدۍ کـ‬
‫تراجيـ‬
‫تبز )‪ (Thebes‬پاچا کري اون )‪ (Creon‬حاکمانه فرمان‬
‫په برا بر کې ودر ېده‪ ،‬چې ور ته يې ا مر کړى و چې د‬
‫ه غې د مړ ورور د خ ښولو مرا سم دې پر ځاى نه شي‪،‬‬
‫ځکه چې په هغه باندې د خاېن حکم شوى و‪ .‬انټي ګان‬
‫دل يل وړا ندې کړ‪ ،‬چې خدايان به د غه فر مان و نه‬
‫مني‪.‬‬
‫د زورورو او په ځان مئينو انسانانو يوه ډله ممکن‬
‫هر وخت وکولى شي دغسې اجتماعي نظم جوړ کړي‪ ،‬چې د‬
‫قانونو او عدالت په مف کورو والړ وي‪ ،‬خو ه غه به د‬
‫دوى ګ ټې خو ندي کوي او ب يا به دوى بل هر يو تورن‬
‫کوي‪ ،‬چې د قانون ماتونکي په شان يې د غه قانو نه‬
‫تر پ ښو ال ندې کړي او د جزا وړ شوى دى‪ .‬د هټ لر‬
‫مل ګرو د نازي دو لت قانونو نه پ لي کول چې ي هودان‬
‫له مېنځ نه يوسي‪ ،‬خو د نورمبرګ )‪ (Nuremberg‬محکمې‬
‫دوى د ب شريت د قانون په سرغړونې سره مح کوم کړل‪.‬‬
‫موږ ]امريکا يانو[ يو کورنى ج نګ و کړ‪ ،‬ددې ل پاره‬
‫چې له تور پوټ کو سره عدالت و شي او په دو يم نړۍ‬
‫وال جنګ کې مو برخه واخيستله چې نازېزم له مېنځه‬
‫يو سو‪ .‬د امري کې د مت حدو دولتو نو د اسا سي قانون‬
‫جوړوون کو په اسا سي قانون کې د حقو نو قانون او‬
‫ورو سته ملو نه پرې ا ضافه کړل‪ .‬ددې ل پاره چې ځي نې‬
‫فردي حقو نه د ف يډرالي حکو مت يا ا يالتي دولتو نو‬
‫له حاکما نه ع مل څ خه خو ندي وي‪ .‬د غه مؤس سان د‬
‫يونان له فلسفې سره اشنا وو‪.‬‬
‫د غه ټول پرن سپونه يا ا صلونه د ب شريت د تجر بې‬
‫بر خې دي او د ه غو ر ښتين توب په څرګ ند او لوړ‬
‫اواز اعال موي‪ ،‬سره له دې چې موږ يې ک له ک له له‬
‫ياد څخه باسو‪.‬‬
 ‫اوم څپرکى‬

‫د ښه انسان د‬
‫کرکټر خاصيتونه _ عدالت‬
‫پيتارکيـــا تـــه نـــزدې د عـــدالت پـــه مانـــا‬
‫ډيکيوساين )‪ (Dikiosyne‬دى‪ ،‬چې د ښه انسان بل خاصيت‬
‫دى‪ .‬افالتون خپل جمهوريت چې د هغه تر ټولو لوى او‬
‫م هم ا ثر دى‪ ،‬په ان ساني اړي کو د عدالت د ماه يت‬
‫شرح ته ځانګړى کړى دى‪ .‬په وا قع کې دد غه ا ثر ووړ‬
‫عنوان د عدالت په مانا همدغه کلمه ده‪.‬‬
‫دد غه ا ثر په سر کې د يو نان د جاري فور مول ذ کر‬
‫شوى‪ ،‬چې عدالت هر يوه ته د هغه د حق سپارل دي چې‬
‫ما نا يې په عا مه ذهن يت کې خپ لو مل ګرو ته ګ ټه‬
‫ر سول او د ښمنانو ته ز يان اړول دي او دا د ان عام‬
‫او جزا ورکو لو يوه عنع نوي الر ده‪ .‬دا سې هم عدالت‬
‫په ډيالوګ کې د يوه ګډون کوونکي له خـوا "د قـوي‬
‫په ګټه" تعبير شوى دى‪" ،‬حکومتونه قانونـه جـوړوي‬
‫چې د حکم چلوونکو ګټې خوندي کړي‪ .‬بيا نو دوى دغه‬
‫قانونونه عادل ګڼي او هغو ته جزا ورکوي چې ترېنه‬
‫سر غړوي‪ ".‬داسې هم پکې ويل شوي چې دغه قانونونـه‬
‫ځي نې و خت نه يواځې نور له خپ لو شتمنيو څ خه‬
‫محرو موي‪ ،‬بل کې دوى هم مر يان کوي‪ .‬د يو نان په‬
‫تاريخ کې دغ سې قانونو نه ډ ېر دي‪ ،‬چې فات حان د‬
‫مفتو حانو د شتمنۍ د لوټو لو او په خپ له د ه غو د‬
‫مريي کولو ادعا کوي‪.‬‬
‫سقراط له هېڅ يوه د غو نظر يو سره جوړ نه و‪،‬‬
‫افالتون له يوه اوږده بحث نه وروسته چې د سقراط د‬
‫م کالمې طري قه په ښه ډول شرح کوي‪ ،‬سقراط خ پل‬
‫ملګري هڅوي چې ومني چې عدالت په اصل کې ښېګڼه او‬
‫عقلم ني ده او بې عدالتي بدي او ناپوهي ده‪ ،‬چې‬
‫عادل يا صادق سړي ته در ناوى ک ېږي‪ ،‬په دا سې حال‬
‫کې چې له نا عادل شخص نه کر که ک ېږي او دا چې د‬
‫عادل ژو ند د نا عادل شخص تر ژو ند څ خه ډ ېر ښه او‬
‫خوښ وي‪ .‬د هغه په عقيده‪ " :‬که څـوک ووايـي چـې دا‬
‫عدالت دى چې هر يوه ته د هغه حق وسپارل شي او که‬
‫دا په دې مف هوم وي چې د ه غه دو ستانو ته ګ ټه او‬
‫دښمنانو ته يې زيان ورسول شي‪ ،‬هغه عادل يا عقلمن‬
‫نه دى‪ ...‬ځکه چې يو څوک بايد په هېڅ حال کې چاته‬
‫زيان ونه رسوي‪ ".‬دا هماغـه فلسـفه ده چـې سـقراط‬
‫خپلو شاګردانو ته تفسيروله چې د وروستي ځل لپاره‬
‫ز ندان ته د ه غه د ل يدلو ل پاره ورغ لي وو‪ .‬ه غه د‬
‫عيسىع په شان پوره ونه ويل چې "له خپلو دښمنو سره‬
‫مينه وکړئ" او " د بدي پر ځاى ګټه ورتـه ورسـوئ‪".‬‬
‫ع‬
‫خو هغه په دغه لور ډېر دمخه والړ چې وروسته عيسى‬
‫هم محکوم کړ چې "سترګه د سترګې او غاښ د غاښ پـه‬
‫برابر کې‪".‬‬
‫ار سطو په خپل اخالق يات نومي اثر کې ډ ېر دق يق شوى‬
‫چې د عدالت مف کوره او ه غه شرايط چې عدالت به‬
‫يقي ني وګر ځوي‪ ،‬تحل يل او شرح کړي‪ .‬ه غه چې تر‬
‫افال تون نه لږ ا يډيالي و د ا عدال په ب حث کې من لې‬
‫وه چې د پوره يا مطلق عدالت تعريف او تطبيق ګران‬
‫دى‪ .‬دل ته هم ه غه د غه عم لي‪ ،‬متحو له او منځ نۍ الر‬
‫غوره کړې چې د هغې له مخې عدالت "د ښه ال ډېـر او‬
‫د بدي ال لږ" ترسره کوي‪ .‬يو څوک بايد د عدالت پـه‬
‫ف کر سره وهڅ ېږي ح تى که د پوره عدالت تر سره کو لو‬
‫توان هم ونه لري‪ .‬ارسطو د عدالت په اړه لکه د هر‬
‫بل څيز په اړه "عقلي پرنسيب" ته مراجعـه کـوي‪ .‬د‬
‫بېل ګې په ډول که يو څوک چا ته په خ طا يا ناپوهۍ‬
‫يا په ت صادفي ډول ز يان واړوي‪ ،‬با يد د تاوان‬
‫ج بران و کړي خو څن ګه چې ع مل يې اخت ياري نه دى‪،‬‬
‫ناعادل نه ګڼل کېږي‪.‬‬
‫ار سطو په اقت صادي ډ ګر کې ن ظر وړا ندې کوي چې‬
‫عدالت هغه وخت ترسره کېږي چې جـايزې د "اسـتحقاق‬
‫پر بنا" ورکړل شي چې هغه د يـوه چـا د اجراتاتـو‬
‫معادل وي‪ .‬دا چې له حد نه لږ ورکړل شي‪ ،‬يا له حد‬
‫نه ډ ېر واخي ستل شي‪ ،‬عدالت نه دى‪ .‬دى په د غه‬
‫اړوند سود سخت غندي‪ .‬هغه په دې فکر و‪ ،‬چې يو څوک‬
‫چې له پوروړي څ خه يو څه ترال سه کوي چې م ستحق يې‬
‫نه وي‪ ،‬ه غه بې عدالتي ده‪ .‬د غه ح کم دد غه ف کر له‬
‫م خې دى چې پي سه په د غه ډول معام له کې عقي مه وي‬
‫او شتمني نه تول يدوي‪ ،‬نو هر پور ور کوونکى چې له‬
‫خ پل پور نه ډ ېر ترال سه کوي‪ ،‬ه غه پي سې ترال سه کوي‬
‫چې د ه غه شتمني نه ده‪ .‬دا سې هم ه غه په د غه‬
‫واقع يت ب نا و چې د ار سطو په و خت کې سوداګري او‬
‫صناعت تر دغ ه حده انکشاف نه و کړى‪ ،‬چې متشبثان د‬
‫پور پانګې ته اړ وي‪ .‬په دې وخ تو کې چې يو څوک‬
‫پور ترال سه کوي او پان ګه په کار ا چوي‪ ،‬په د غه‬
‫مق صد چې له دغه ت شبث نه کافي عايدو نه ترال سه کړي‬
‫چې هم ا صلي پور او هم سود بېر ته ور کړي‪ ،‬خو په‬
‫لرغو نو او منځن يو پېړ يو کې پور ترال سه کول يواځې‬
‫د هغو له خوا د استهالک لپاره و چې په ډېره تنګسه‬
‫کې به و‪ ،‬نو له ډ ېرو مح تاجو خل کو نه د ر بح‬
‫اخي ستلو ما نا دا ک ېده چې د خپ لو ان سانانو ورو ڼو‬
‫له سخت حال نه ګ ټه ترال سه شي‪ .‬د منځن يو پېړ يو‬
‫عالم تا مار اکوي نار چې د ار سطو د اقت صادي نظر يو‬
‫پر خوا و‪ ،‬ددغه فيلسوف دغه استدالل يې منلى و‪.‬‬
‫په قانون پوهنه کې د ارسطو مهمه ونډه د "عـدالت"‬
‫او "انصاف" ترمېنځ توپير کول دي‪ .‬دغه اصطالح ګانې‬
‫سره په ت ضاد کې نه دي‪ ،‬خو سره يو هم نه دي‪.‬‬
‫ان صاف ه غه ډول عدالت دى چې د ان سان په الر کې له‬
‫جوړ شوي قانون څ خه ا خوا وي‪ .‬د ان صاف سرچينه د‬
‫کاېناتو ق انون‪ ،‬يا د طبيعت قانون دى‪ ،‬چې زموږ په‬
‫وختو کې د ال لوړ قانون په نامه ياد شوى دى‪.‬‬
‫ارسطو وايي چې " په داسې حال کې چې عادل او منصـف‬
‫دواړه ښه دي‪ ،‬منصـف لـوړ دى‪ ".‬وروسـتى "د حقـوقي‬
‫عدالت سمونه" او دا د هغه د استدالل لنډيز دى‪ :‬څه‬
‫و خت چې يو قانون اي ستل ک ېږي‪ ،‬ه غه با يد تطبي قي‬
‫مو ضوع ګانې په غ ېږ کې وني سي او په ع مومي ډول‬
‫نافذ شي‪ ،‬خو ځينې وخت ممکنه نه ده دغسې يو قانون‬
‫واې ستل شي چې په هرې ځانګړې مو ضوع کې بې له‬
‫بې عدالتۍ نه تطب يق شي‪ .‬د عالمي عدالت او برا بر‬
‫عدالت په يقي ني کو لو با ندې ټين ګار به قانون‬
‫اي ستونکي ف لج کړي‪ ،‬نو په ه غه حال کې چې ضروري‬
‫کېږي يو عمومي قانون وايستل شي‪ ،‬ممکنه نه وي هغه‬
‫په د غه ډول ا فاده شي چې هره ځانګړې مو ضوع په‬
‫من صفانه ډول اداره کړي‪ ،‬قانون اي ستل ک ېږي او په‬
‫عمومي ډول نافذ کېږي‪ .‬قانون جوړوونکي "د تېروتنې‬
‫له امکاناتو نه بې خبره نـه وي‪ ".‬دى پـوهېږي چـې‬
‫ژوند په ځينو حاالتو کې موږ له غېر عادي وضع سره‬
‫مخ کوي‪ .‬په دغ سې حاالتو کې قانون که څه هم هغ سې‬
‫پاتې ک ېږي‪ ،‬ل که په ک تابونو کې چى وي‪ ،‬ښه دا وي‬
‫چې د ه غه په تعب ير او ان فاذ کې له يو څه‬
‫نرمۍ )‪ (epieikeia‬نه کار واخيستل شـي‪ .‬د ارسـطو پـه‬
‫بالغت نومي اثر کې ويل شوي‪ ،‬چې "انصاف حکم کوي چې‬
‫د خل کو ع مومي نا کامي ګانې له ن ظر څ خه وغور ځوو‪.‬‬
‫دا چې د قانون لف ظي ما نا په ن ظر کې و نه نيو له‬
‫شي‪ ،‬بل کې د قانون جوړونکي کرک ټر او نيتو نه په‬
‫ن ظر کې ون يول شي چې اي ستلې يې دي‪ ،‬نه يواځې دا‬
‫چې يوه تورن څه کړي وي‪ ،‬بل کې دا چې که ه غه په‬
‫آرادي ډول ع مل کړى وي‪ ،‬نه د ه غه دوران ع مل ځي نې‬
‫اړخونه بلکې د هغه ټول عمل‪ ،‬نه دا چې هغه په هغې‬
‫شېبې کې څه کړي وي‪ ،‬بل کې د ه غه په ټول ژوندا نه‬
‫کې د هغه سلوک يا کرکټر څنګه و‪".‬‬
‫ز موږ د امري کې د مت حدو دولتو نو په ح قوقي سي سټم‬
‫کې ددغ سې م قررو او دکتوري نو شته وا لى دى چې د‬
‫انګليس د عامه قانون )‪ (Common law‬او زموږ دغسـې‬
‫و ضعي قانونو نه تکمي لوي او ه غه دغ سې قانو نه عوض‬
‫کوي چې د يوې عادلې في صلې ل پاره کفا يت نه کوي‪،‬‬
‫نو د ان صاف محک مې قا ضي ته اخت ياري صالحيتونه‬
‫ور کوي‪ ،‬په ه غه حال کې چې يو عارض له د غې محک مې‬
‫نه ددغ سې مدني ق ضيې په اړه في صله غواړي‪ ،‬چې له‬
‫پولي تاوانونو نه غ ېر م سئلې په اړه وي ل که ه سې‬
‫چې په قانون کې يې ذ کر شوى وي‪ .‬مثالو نه يې د‬
‫محکمې په هغې فيصلې کې موندل کېدلى شي چې فرد ته‬
‫امر کوي چې له دغسې عمل نه ډډه وکړي چې بل چاته‬
‫نه ج بران ک ېدونکى تاوان ر سوي‪ ،‬يا د طالق په حال‬
‫کې په خ پل اخت يار سره ما شومان مور يا پالر ته‬
‫ورو سپاري او په دغه کار سره د ماشومانو ښېګڼه په‬
‫نظر کې ونيسي‪.‬‬
‫ه سې چې دم خه و يل شوي د يو نان فيل سوفان په دې‬
‫عق يده وو چې اجت ماعي چاپېر يال او په خاص ډول‬
‫حکومتي طرز د يوه فرد کرکټر چې له هغو الندې ژوند‬
‫کوي‪ ،‬په ژور ډول اغ ېزمن کوي او په وا قع کې شکل‬
‫ور ته ور کوي‪ .‬قانونو نه د ان سان په الر جوړېږي او‬
‫ه غه د ه غو ان سانانو د کرک ټر او سلوکونو انع کار‬
‫کوي‪ ،‬چې جوړوي يې‪ .‬که دوى ناعادل وي قانونونه به‬
‫يې هم نا عادل وي‪ .‬سيا ست او اخالق يات سره نه‬
‫ـت‬
‫ـې د سياسـ‬ ‫ـع کـ‬
‫ـه واقـ‬‫ـات پـ‬‫ـدونکي دي‪ ،‬اخالقيـ‬ ‫بېلېـ‬
‫مخکينى شرط دى‪.‬‬
‫نو د اجتماعي نظم کوم ډول دى چې عدالت خوندي کوي‬
‫او په انسانانو کې د عدالت روحيه پياوړې کوي؟‬
‫د پ لي پونيز د ج نګ د ناخوالو او د ه غه د پايلو‬
‫له ام له افال تون د خ پل و خت په سيا سي مؤس سو با ندې‬
‫خ پل باور له ال سه ور کړ‪ ،‬په ت ېرو کلو نو کې هم‬
‫ف سادونه وو‪ .‬افال تون به ارو مرو پوه ېده چې د ا تن‬
‫خلکــو ســل کالــه دمخــه تــر هغــه لــه "عــادل"‬
‫ارستيدز )‪ (Aristeides‬سره څنګه سلوک کړى وو‪ .‬دى يـو‬
‫ستر او زړه ور ج نرال و چې په مره تان کې د‬
‫پار سيانو پر ضد جنګ ېدلى و‪ .‬دى پوره ر ښتينى سيا ست‬
‫وال هم و او چارې يې په دغ سې صداقت سره تر سره‬
‫کولې چې خلکو يې درناوى کاوه او د "عادل" لقب يې‬
‫هم ور کړى وو‪ .‬له دې ټو لو سره سره دى له ټولنې‬
‫څخه وشړل شو‪ .‬دغه شړل توب )‪ (Ostracism‬چې مجازي يا‬
‫کنا يه وي ما نا يې تر نن پورې دوام کړى‪ ،‬د ا تن د‬
‫دموکرا سۍ يوه عجي به خا صه وه‪ .‬خل کو به هر څوک د‬
‫ل سو کلو نو ل پاره شړلى شو‪ ،‬چې خ يال يې کاوه ه غه‬
‫به يوه ورځ د دولت ل پاره خطر پېښ کړي‪ .‬ددغه مقصد‬
‫ل پاره به په يو ډول پوټکي با ندې د ه غه چا نوم‬
‫لي کل ک ېده چې با يد و شړل شي‪ ،‬شپږ سوه دغسې پوټکي‬
 ‫کافي وو چې د تورن قضيه فيصله شي‪.‬‬
‫ارســيتيدز کــه څــه هــم د ســه المــي ســمندري اتــل‬
‫تيمستوکلز )‪ (Themistocles‬سره د عمومي ستراتيجۍ پـه‬
‫سر جنګېدلى و او د غې پېښې به د هغه په شړل کېدلو‬
‫با ندې ا ثر کړى وي‪ ،‬خو د ه غه ر ښتينې ستونځه ه غه‬
‫ته د خل کو بي خي ډ ېر در ناوى وو‪ .‬و يل شوي چې په‬
‫هغه ورځ چې وشړل شو او د رايې ورکولو په سيمه کې‬
‫ګرځ ېده او هل ته يې يو نالو ستى ات نى ول يد‪ ،‬چې يې‬
‫نه پېژ نده‪ .‬د غه يو نانى ور ته ور غى او ور نه يې‬
‫وغوښتل چې " مهرباني وکړه په دغه استراکون ‪Ostracon‬‬
‫باندې د ارستيدز نوم وليکه‪ ".‬ده ورته کړه چې هغه‬
‫څه بد کړي دي؟ ځواب يې واورېد چې "زه نه يم خبـر‬
‫چې بد به يې کړي و" او " زه حتى دغه سـړى هـم نـه‬
‫پ ېژنم‪ ،‬خو له دې نه ستړى شوى يم چې هر يو يې‬
‫د )عادل( په نامه يادوي‪ ".‬ارستيدز څه ونـه ويـل‪،‬‬
‫خو په هغه پوټکي باندې يې خپل نوم وليکه‪.‬‬
‫دغ سې پې ښو د يو نان عدالت د افال تون په ن ظر بې‬
‫اعت بار کړ‪ .‬پر ه غه سربېره ه غه په خ پل ژو ند کې‬
‫ول يدل چې د پ لي پونيز ج نګ د پرکليس طال يي ع صر ته‬
‫د پاى ټ کى کې ښود او د غه ج نګ څن ګه هم د چارواکو‬
‫او هم د عادي خل کو ا خالق فا سد کړي و‪ ،‬تر ټو لو‬
‫ز يات ه غه هېڅ هېرو لى نه شو چې د غه دموکرا سي چې‬
‫په واقع کې عام واکـي )‪ (Ochlo cracy‬وه چـې د هغـه‬
‫استاد يې په مرګ محکوم کړى و‪ .‬دغو ټولو د افالتون‬
‫ن ظر د و خت د اسا سي قانون په اړه اړو لى و او ه غه‬
‫د خ پل جمهور يت په اوو مو او نه مو بر خو کې د ا تن‬
‫حکومت او سياست تر هغو چې ممکن و‪ ،‬د يونان تاريخ‬
‫ډېر تور انځور کړ‪.‬‬
‫افالتـــون وليکـــل چـــې تجربـــو ښـــوولې ده چـــې‬
‫ارستوکرا سي ) چې دى يې تيموکرا سي بولي( چې په‬
‫تيورۍ او نظر کې د ډېرو ښو او ډېرو عزتمنو حکومت‬
‫دى‪ ،‬په پاى کې د هغو ښکار کېږي چې د شتمنۍ‪ ،‬قدرت‬
‫ــــه‬‫ــــوال وي او هغـ‬ ‫ــــو لېـ‬
‫ــــو جوړولـ‬ ‫او پيسـ‬
‫اوليګارکي )‪ (Oligarchy‬يـا د څـو شـتمنو او مخـورو‬
‫حکومت کېږي‪ .‬دغسې اوليګارکان يا شتمن بيا د خپلو‬
‫ګ ټو ل پاره ول سونه زبې ښي او په پاى کې دوه طب قې‬
‫ه سکېږي‪ :‬يوه يې د واکم نو چې واکم ني کوي او ب له‬
‫يې د بېوز لو‪ ،‬چې واکم ني پرې ک ېږي‪ .‬څه و خت چې‬
‫واکم نان پڼ او لټ شي او ظلمو نه تردې حده ور سېږي‬
‫چې خ لک يې زغم لى نه شي‪ ،‬و لس پاڅېږي‪ ،‬زبې ښوونکي‬
‫وژني يا شړي او حکومت ترالسه کوي‪.‬‬
‫اور د ډموکرا سۍ په و خت کې ټو لو مدني تب عه وو ته‬
‫چې په ا ستعداد يا اخال قي وړت يا کې به سره برا بر‬
‫يا نابرابر وي‪ ،‬د دول تي م قام نيو لو ل پاره برا بر‬
‫حق ور کول ک ېږي‪ ،‬آزادي م حور ک ېږي او غو ښتنې او‬
‫جذبې يا پ ياوړي احسا سونه په عقلم نۍ با ندې ال سبري‬
‫مومي‪ .‬زر يا وروسته آزادي په فساد اوړي او ښېګڼه‬
‫له ياد نه ايستل ک ېږي‪ ،‬ح تى طفل هم په عقلمنۍ او‬
‫پوهه کې ځان له پالر او مور سره برابر او له هغوى‬
‫نه ځان ازاد ګ ڼي‪ ،‬په دا سې حال کې چې پالر يې چې‬
‫نه غواړي د دک تاتور په شان ښکاره شي‪ ،‬د ه غه د‬
‫آزادۍ له خ يالونو سره جوړه کوي‪ .‬د غه ځوان په‬
‫دا سې حال کې چې د اطا عت د وړې غو ښتنې په برا بر‬
‫کې هم حساسيت ښيي‪ ،‬قانون ته درناوى له السه ورکوي‬
‫او په پاى کې هر مدني تب عه ځان له قانون ک ېږي‪.‬‬
‫افالتون دغه حال "په زړه پورې انارکي" نوموي‪.‬‬
‫اور نو افالتون زياتوي چې هر څوک د واکمني کولو د‬
‫حق ادعا کوي‪ ،‬که څه هم هر يو د حکومت کولو وړتيا‬
‫نه لري‪ .‬ح تى د غومره وړت يا هم نه لري چې سم‬
‫چارواکي غوره کړي‪ ،‬يا د رښتينو داعيو لپاره رايه‬
‫ور کړي‪ .‬د غه سي سټم د مت شبث‪ ،‬ف عال او بې پرن سيپ‬
‫غولونکي د هسکېدلو لپاره ډګر هواروي چې په تبليغ‬
‫او د پو چو و عدو په ورکو لو سره خ لک ت ېر با سي‪ ،‬چې‬
‫دى ګواکې يو زړه سواندى پالر دى‪ ،‬خ پل مخال فان له‬
‫مېن ځه وړي او ځان په پ ياوړو ساتونکو او غوړه‬
‫مالو پوځ يانو سره چاپېروي او په او سپنيز الر به‬
‫حکو مت کوي‪ .‬اور نو دموکرا سي مړه وي‪ ،‬ا ستبداد يې‬
‫ځاى نيولى وي‪ .‬خلکو خپله آزادي له السه ورکړې وي‪،‬‬
‫خو افال تون وا يي چې د غه م ستبد هم آزاد نه وي‪ .‬دى‬
‫چې په ف ساد سره لوى شوى‪ ،‬د حس مر يه شوى‪ ،‬د مقام‬
‫غو ښتنې اح سار پرې باداري کوي‪ ،‬له عقلم نۍ نه په‬
‫کار اخي ستلو کې ضعيف شوى او ځ پل شوى تب عه ترې نه‬
‫کر که لري‪ ،‬و ېره او جرم يې شپه او ورځ زوروي او‬
‫خ پل روح ته م ستبد ک ېږي‪ .‬دل ته د بې عدالتۍ لوى‬
‫سند پروت وي‪.‬‬
‫اور نو چاره څه ده؟ افال تون وا يي چې چاره په دې‬
‫کې ده چې حکومت يـواځې ددغسـې "سـاتونکو" پـه الر‬
‫ورکړل شي چې د ښاري_دولت )‪ (Polis‬د چارو په اداره‬
‫کې قدرت له پوهې او ښېګڼې سره يو ځاى کوي‪ .‬د غه‬
‫"ساتونکي" د افالتون په فکر "فيلسوف پاچايـان" دي‬
‫چې ه غوى به له اخال قي او عقال ني ا ستعدادونو څ خه‬
‫برخمن وي‪ ،‬چې د سيا ست وا لي په فن کې به د يوې‬
‫اوږدې مودې منظمې پوهنې له پړاو نه تېر شوي او د‬
‫ان ساني چارو په ر ښتينې نړۍ کې به د کلو نو په‬
‫به ير کې د تجر بو خاو ند شوى وي‪ .‬ددې ل پاره چې د‬
‫ټو لو شخ صي ګ ټو په غو ښتلو کې بې غرض توب يقي ني‬
‫شوى وي‪ ،‬دغه "دولتي ساتونکي" بايـد شخصـي شـتمني‬
‫و نه لري‪ ،‬په ګډه ژو ند و کړي او ژو ند يې په ګډه‬
‫خو ندي شي‪ ،‬پر ته له دې چې په هو ښيارۍ او په بې‬
‫غرض توب سره حکومت وکړي‪ .‬بله هېڅ شتمني ونه لري‪،‬‬
‫حتى فاميلي مسؤليت هم‪.‬‬
‫نور مدني تبعه به د خپلو استعدادونو او وړتيا له‬
‫م خې په دوو طب قو سره وې شلى وي‪ :‬د مر ستندويانو‬
‫طب قه يا واړه چارواکي او سرتېري چې وظي فه به يې‬
‫د اداري چارو سرته ر سول او له دو لت نه د فاع وي‬
‫او د کا سبانو او بز ګرو طب قه چې د دو لت اقت صادي‬
‫چارې به په ګډه پرمخ ب يايي‪ .‬په دې ډول عدالت او‬
‫هم غږي به رام ېنځ ته شي‪ ،‬د هر تب عه له خوا چې‬
‫خپله وظيفه به په "اماده توب" سره منـي او سـرته‬
‫رسوي چې په دغه کار کې به تر ټولو مناسب وي‪.‬‬
‫"په اماده توب سره؟" هو‪ ،‬د افالتون پـه وينـا پـه‬
‫اماده توب سره‪ ،‬ځکه د هغه ارث به چې خدايانو حکم‬
‫کړى او د هغه ځانګړې پوهه چې د هغه د استعدادونو‬
‫ل پاره منا سب وو‪ ،‬ه غه طب قه و ټاکي چې دى ور پورې‬
‫اړه لري‪ .‬افال تون په دې ف کر و چې برا بره مو قع د‬
‫هر چا ل پاره برا بر برى نه ت ضمينوي‪ .‬ه غوى چې په‬
‫د غې از موينې کې پاتې را شي چې د واک من په شان‬
‫چارې ترسره کړي‪ ،‬په دې به قانع شي چې واکمني پرې‬
‫و شي‪ .‬ښه مدني تب عه ه غه څوک دى چې پوهېږي څن ګه‬
‫واکم ني و کړي او څن ګه پرې واکم ني و شي‪ .‬په دې‬
‫سربېره د ډېر زيات نفوسو او د ضعيف نفوسو مخنيوي‬
‫ل پاره افال تون دغ سې قانونو نه غو ښتل چې د کورنۍ د‬
‫غړو محدود کولو او د نسل د ښه کولو لپاره واېستل‬
‫شي او هغه " له ډېر ښه سره د ډېر ښه په جوړه کولو‬
‫سره وي‪".‬‬
‫د افال تون په د غه خ يالي پالن با ندې انتقادو نه‬
‫رات لونکي وو‪ ،‬آ يا ټول واکم نان به د ع مل په يوه‬
‫ځانګړي پالن باندې تل سره جوړه وکړي؟ آيا دغه خطر‬
‫به ] نه[ وي چې دوى له عا مه خل کو سره را شه در شه‬
‫او د هغو له غوښتنو او اړتياوو نه خبرتيا له السه‬
‫ور کړي؟ له د ښمنو نه د دو لت په ساتنه کې به دوى‬
‫له حد نه ډ ېر خ يالي او د قوي روح له لر لو نه‬
‫عاجز ] نه[ وي؟ آيا ښکته طبقې به د تل لپاره قانع‬
‫وي چې په ه غه حال کې پاتې وي چې ور ته يې ت جويز‬
‫شوى وي؟ د کا سبانو او بز ګرو په الر به د ټول‬
‫اقتصــادي توليــد او قــوت تمرکــز ورتــه تــوان‬
‫ور ] نه[ کړي چې نورې طبقې کنټرول کړي؟ کوم اړيکي‬
‫به خلک د يوه ملت په توګه سره يو موټى کړي؟‬
‫دا ټول ممکن د افالتون د يوټوپيا ضعيف ټکي وي‪ ،‬خو‬
‫موږ بايد د هغه ددغه اثر )‪ (Politeia‬په ياد ولرو چې‬
‫ـدو‬
‫ـې د متحـ‬ ‫ـا د امريکـ‬‫ـورۍ يـ‬
‫ـومې امپراتـ‬
‫ـه د کـ‬‫هغـ‬
‫دولتونو څو ژبيز او څو توکميز هېواد د اوضاع او‬
‫د ه غو د حل په اړه نه‪ ،‬بل کې د ا تن په شان د يوه‬
‫واړه ښاري_دو لت په اړه و چې په ژ به او کل تور کې‬
‫متجانس وو‪.‬‬
‫دا هم با يد په ياد و لرو چې د افال تون غټ مق صد دا‬
‫و چې په خپل فکر د يوې ښې ټولنې لپاره ايډياګانې‬
‫وړا ندې کړي‪ ،‬نه دا چې د يوه عم لي اسا سي قانون‬
‫ل پاره طرح جوړه کړي‪ .‬موږ ته ګرا نه ده چې د ه غه‬
‫په اصلي تيسس انتقاد وکړو او هغه دا چې "تر هغـو‬
‫چې فيل سوفان پاچا يان ک ېږي‪ ...‬يا ه غوى چې موږ يې‬
‫اور پاچايــان يــا واکمنــان بولــو‪ ،‬زده کــړي چــې‬
‫فيل سوفان شي او سيا سي قدرت او عقلم ني په هما غه‬
‫يوه شخص کې سره يو موټى شي‪ ...‬زموږ په ښارونو کې‬
‫به بدي ختمه نه شي‪ ،‬نه‪ ،‬ګومان کوم په ټول انساني‬
‫نژاد کې‪"...‬‬
‫دى په ر ښتيا د حکو مت د ناوړو ا ستفادو او خطرو نو‬
‫په ښوولو سره په سياسي تيورۍ کې د غټ کريډ لرلو‬
‫ا ستحقاق لري‪ .‬دد غو خطرو نو له ځي نو سره د امري کې‬
‫حکومت نن ورځ الر په ګرېوان دى‪.‬‬
‫ـوه‬‫ـې د يـ‬‫ـک )‪ (Politics‬کـ‬
‫ـت ليـ‬
‫ـل سياسـ‬
‫ـه خپـ‬‫ـطو پـ‬
‫ارسـ‬
‫ا يډيالي يا خ يالي دو لت له جوړو لو سره چې د هر‬
‫يوه لپاره به عدالت تضمين کړي‪ ،‬لږه عالقمني ښوولې‬
‫او له دې سره يې ډ ېره عالقم ني ښوولې چې د ګ ټې‬
‫رسولو د پرنسيپونو له مخې د حکومت يو عملي سيستم‬
‫کشف کړي‪ ،‬ددې لپاره چې د ډېرو خلکو لپاره ډېر ښه‬
‫وا لى يقي ني کړي‪ .‬ه غه دد غه مق صد ل پاره د يو شمېر‬
‫لو يو دولتو نو اسا سي قانونو نه کت لي چې کوم يو به‬
‫يې عامه ګټې په ښه ډول يقيني کولى وشي‪.‬‬
‫د افالتــون پــه شــان ارســطو هــم د دموکراســۍ او‬
‫الي ګارکي يا د نفوذم نو حکو مت له افرا طي حال سره‬
‫مخالف دى او وايي چې "انسـانان فکـر کـوي‪ ...‬چـې‬
‫آزادي ور ته ا جازه ور کوي چې هر څه چې يې زړه‬
‫غواړي‪ ،‬ه غه و کړي‪ ...‬خو دا غل طه ده‪ ...‬دا مر يي‬
‫توب نه بلکې ژغورنه ده چې د اساسي قانون د مقررو‬
‫له مخې ژوند وشي‪ ".‬دى " د تـر ټولـو ښـو او د تـر‬
‫ټولو نيکانو" څخه جوړه ارستوکراسي غواړي‪ ،‬له يوې‬
‫پ ياوړې‪ ،‬مع قولې منځ نۍ طب قې سره چې د شتمني او‬
‫خوار توب او د لوړ ن سب او ښکته ن سب د افراط يت‬
‫ترمېنځ د مت عادل څرخ په شان کار و کړي‪ .‬دده په‬
‫ف کر په دو لت کې دغ سې منځ نۍ طب قه د ث بات عن صر‬
‫ک ېږي‪ ،‬ځ که چې غړي يې نه د ډ ېرو غري بو په شان د‬
‫نورو د شتمنيو حرص لري‪ ،‬نه دوى ح سادت پاروي ل که‬
‫ه سې چې ډ ېر شتمن يې تحري کوي‪ .‬دى هم د افال تون په‬
‫شان د قانون له الرې د نفور د کنټرول پلوي کوي او‬
‫دواړه وايي چې د ماشومانو زېږېدنه هغوى ته مختصه‬
‫وي چې د قوت په جوش کې وي‪ .‬د ښځو ل پاره له شلو‬
‫نه تر څلوې ښتو کلو نو او د ناري نه ل پاره د ذه ني‬
‫پوخ وا لي په و خت يانې له پن ځور نه تر پېن ځه‬
‫پنځور پورې‪.‬‬
‫خو ار سطو د ښځو او د ملک يت په بر خه کې د افال تون‬
‫د ګډ ژو ند پ لوي نه کوي‪ .‬دى فاميلي وا حد د يوې‬
‫اساسي مؤسسې په شان ګڼي‪ ،‬چې ه غه هم د هغه د غړو‬
‫او هم د دولت په ګټه وي‪ .‬دى دولت د کورنيو ټولنه‬
‫بولي‪ .‬دى په دوو دليلو نو سره د خصو صي ملک يت د‬
‫مؤسسې مالتړ کوي‪ :‬هغوى چې ملکيت يې شخصي وي په ښه‬
‫ډول يې پاملرنه کوي‪ ،‬نظر هغو ته چې له هغه څه نه‬
‫ا ستفاده کوي چې په ټولنې پورې اړه لري‪ .‬ب له دا‬
‫چې شخ صي ملک يت د عدالت له پرن سيپ سره مطاب قت‬
‫لري‪ ،‬چې ان عام د وړت يا له م خې ور کوي‪ .‬ه غه و ېره‬
‫لري‪ ،‬چې په کمونزم يا اشتراکيت کې هغو ته چې کار‬
‫کوي‪ ،‬تر ه غه نه چې استحقاق يې وي‪ ،‬لږ ور کړل شي‪،‬‬
‫په دا سې حال کې چې ه غو ته چې کار نه کوي‪ ،‬ډ ېر‬
‫ورکړل شي‪.‬‬
‫ددغو ټولو له کتنې وروسته يو څوک ممکن وپوښتي چې‬
‫د ا تن دموکرا سي او د ه غې فيل سوفان به څن ګه د‬
‫عدالت او ان ساني کرا مت د ښځو او مر يو له ښکته‬
‫مو قف سره متوا فق کړي؟ افال تون و يل چې ښځې د‬
‫ناري نه وو په شان د مدني تب عه ک ېدو او دول تي‬
‫م قام نيو لو ل پاره ا ستعداد لري‪ .‬ه غه دا هم و يل‪،‬‬
‫چې له فزي کي ن ظره دوى توپير لري‪ ،‬هو دوى د‬
‫ناري نه وو په شان درا نده کارو نه نه شي کولى‪ ،‬خو‬
‫ښځې او ناري نه دواړه يو شان ذه ني خا صيتونه لري‬
‫او که دوى ته هم په هما غه ډول روز نه او پوه نه‬
‫ور کړل شي‪ ،‬ښځې ح تى د دو لت د ساتونکو م قام ته هم‬
‫ه سکېدلى شي‪ .‬ده تاي يد کړه چې هېڅ ناري نه په دې‬
‫چې ناري نه دى‪ ،‬د يوه م قام ل پاره وړ يا ناوړ نه‬
‫وي‪ .‬ل که ه سې چې ښځه هم ده‪ .‬د افال تون ډ ېرو هم‬
‫مهالو د هغه له دغو نظريو سره موافقت نه کاوه‪.‬‬
‫د يو نان ښځې په واق عي ژو ند کې د ناري نه وو‬
‫سرپرستې وې‪ .‬دوى مدني حقونه نه لرل‪ ،‬په حکومت کې‬
‫ور ته بر خه نه ور کول کېد له او له ر سمي پوهنې څ خه‬
‫بې برخې وې او کله چې به نورو نارينه وو د فاميل‬
‫له م شر سره ل يدل‪ ،‬دوى به د کور ګو ښه بر خې ته‬
‫شــوې‪ .‬د نارينــه مجــردو ځوانــانو تــرمېنځ جنســي‬
‫اخالق يات براال او بې خ نډه وو او د ناري نه او ښځو‬
‫ل پاره‪ ،‬ل که د اب تدايي ان سان په و خت کې‪ ،‬دوه‬
‫معيارو نه مروج وو‪ .‬له د غو ټو لو سره سره سمه نه‬
‫ده چې فکر وشي چې په يونان کې د ښځو مقام مهم نه‬
‫و‪ .‬ماينې د ملت ميندې وې او د پالر واکي کورنۍ په‬
‫غ ېږ کې دن نه د ه غو عزت او اطا عت ک ېده‪ .‬د م تاهلو‬
‫ناري نه وو ترمېنځ ز نا ه غومره عا مه نه وه‪ ،‬ل که د‬
‫راپورو نو له م خې چې نن ورځ په امري کې کې ده او‬
‫طالق چې يو ساده کار و‪ ،‬پکې لږ و‪.‬‬
‫ـــــاد‬‫ـــــومړۍ اقتصـ‬ ‫ـــــوڼې لـ‬‫ـــــدې او لـ‬
‫مينـ‬
‫پوهــانې )‪ (economists‬وې او د کــورنۍ تنظــيم يــا‬
‫اداره )‪ (oeconomia‬د دوى په الر وه او په هغه وخـت‬
‫کې چې د خوړو او پوښاکو په اړه فعاليتونه په کور‬
‫کې متمر کز وو‪ ،‬ښځو م هم اقت صادي رول لو بوه‪ .‬دد غو‬
‫د ندو په تر سره کو لو کې به مر يانو له ښځو سره‬
‫مر سته کو له‪ .‬دا سې هم ښځې په مج سمو‪ ،‬انځورو نو او‬
‫ډرا مو کې تمث يل ک ېدلې او په اول مپس کې يې په‬
‫مذهبي رسمونو کې ګډون کاوه‪ .‬په پاى کې نارينه که‬
‫څه هم له بي بي هوا څخه وروسته له قانوني حقونو‬
‫څخه بهره من وو‪ " ،‬د ښځو تر واکمنۍ يا اثـر النـدې‬
‫يې ژوند کړى" چې د هغه له امله ارسطو پوښتلي چـې‬
‫" څه فرق کوي چې ښځې واکمني کوي يا واکمنان د ښځو‬
‫تر واک الندې واک چلوي؟"‬
‫مريي توب يوه پخوانۍ مؤسسه ده چې نېټه يې د هومر‬
‫تر و خت پورې ر سېږي‪ ،‬که څه هم په د غو لومړ يو‬
‫م هالونو کې ښځې او مر يان دواړه د لوړ حيث يت‬
‫خاو ندان وو‪ .‬مر يي توب د فيل سوفانو په و خت کې په‬
‫ا تن کې يوه م نل شوې مؤس سه وه‪ .‬ځي نې مر يان د‬
‫"بربر" له ملکونو څخه راوړل شـوي وو او نـور يـې‬
‫يونان يان يا بربر يان يا دول تي ا سيران وو‪ .‬د غه‬
‫طرز په بېلو دولتونو کې سره توپير الره‪ ،‬خو مريان‬
‫په ټولو دولتونو کې د هغو د څښتنانو شخصي مال وو‬
‫چې د ژويو په شان پلورل کېدل او رانيول کېدل‪.‬‬
‫د ا تن د مر يانو د م قام او سلوک په اړه موږ د‬
‫امري کې په سهيل کې د مر يي په سي سټم کې م ثال نه‬
‫مو مو‪ .‬د يو نان ز ياترو مر يانو ډ ېر ښکته کارو نه‬
‫کول او په کر نې او کانو کې د دوى و نډه په طبي عي‬
‫ډول ډ ېره وه‪ .‬له ب لې خوا ډ ېر يې ماهر صنعت ګران‬
‫يا کا سبان وو چې له مدني تب عه وو سره به يې‬
‫يوځاى او په واقع کې له هغو سره په سيالۍ کې کار‬
‫کاوه او دغ سې شکايتونه به يې کول ل که او سني‬
‫کارګر يې له ه غو فابريکو څ خه کوي چې په لږې‬
‫ا جورې ډ ېر کار غواړي‪ .‬ځي نو يې د مري يانو وظي فه‬
‫تر سره کو له او د څ ښتنانو ما شومان به يې ښوونځيو‬
‫ته بيول‪ .‬ډېر شمېر يې د عامه سرويس په ټولو ليکو‬
‫کې استخدامېدل او دوى خپله ازادي د کوم مهم عامه‬
‫خدمت په تر سره کو لو يا د ښار په د فاع کې د‬
‫ځانونو په ممتاز کولو کې حاصلولى شوه‪.‬‬
‫د افال تون په وي نا سقراط د يو ناني له خوا د‬
‫يوناني د مريي کولو مخالف و او هغه يې "يو لعنتي‬
‫څيز" باله‪ .‬ويل يې چې ټول يونانيـان د يـوه آواز‬
‫ـي‬
‫ـره جنګـ‬ ‫ـول سـ‬
‫ـدان دي او ټـ‬
‫ـوي روح خاونـ‬ ‫او د خپلـ‬
‫ښارونه با يد ه غې ور ځې ته سترګې په الر وي چې خ پل‬
‫اختالفونه سره پخال کړي‪ .‬پر هغه سربېره دده په فکر‬
‫د يوه ټول و لس مر يه کول د ښځو په ګډون په دا سې‬
‫حال کې چې يو څو کسه په جنګ کې سره مقابل کېږي‪،‬‬
‫غير عادل دي‪.‬‬
‫ر ښتيا دا ده چې يونان يانو که څه هم د هر سړي‬
‫ل پاره د پوره ځان درک کو لو په ا يډيال با ندې‬
‫عق يده لر له‪ ،‬د ټو لو ناري نه وو ل پاره په طبي عي‬
‫برابرۍ يا په بالقوه استعداد باندې معتقد نه وو‪.‬‬
‫افالتون په دې فکر و چې "ځينې د واک لپاره او نور‬
‫د واک چلول کېدلو لپاره پيدا شوي دي" او دده پـه‬
‫خيالي دولت کې د مريانو ښکته مقام د هغه د کار د‬
‫و ېش ل پاره منا سب و‪ .‬ځي نې ک سان با يد ډ ېر ښکته‬
‫بدني کارونه وکړي او په دغه ډول اصلي تبعه وو ته‬
‫چې نې غه واکم ني کوي‪ ،‬مو قع ور کړي چې ف کر و کړي‪ .‬د‬
‫رښتين ت وب لپاره څېړنه وکړي او د خپلو مدني چارو‬
‫د کولو لپاره وخت ولري‪.‬‬
‫ارسطو څنګه چې مريي توب يې د اتن د دولت په ژوند‬
‫کې نه بېل ېدونکې بر خه ليد له‪ ،‬په خ پل سيا ست نومي‬
‫اثر کې چې څومره کولى شو کوښښ وکړ په ښه ډول يې‬
‫شرح کړي‪ .‬ده له افالتون نه زده کړې وه‪ ،‬چې "ځينـې‬
‫ک سان د زېږ ېدنې له شېبې نه ور سته د تابع ک ېدلو‬
‫او نور د واک چلولو لپاره پيدا شـوي دي‪ ".‬ده لـه‬
‫د غه تي سس څ خه پ يل و کړ چې فام يل د ک سانو ټول نه‬
‫ده‪ ،‬چې د دو لت د ژو ند ل پاره ا سار وي‪ .‬دا سې هم‬
‫ه غه اقت صادي وا حد دى او با يد د ژو ند اړت ياوې‬
‫پوره کړي‪ .‬مر يه د کورنۍ د غړي په تو ګه دغ سې څوک‬
‫ګڼل کېده چې د ښکته ظرفيت خاوند وي‪ ،‬په خپلو السو‬
‫سره کار کوي او د خپل خاوند لوړ ظرفيتونه‪ ،‬ذکاوت‬
‫او کرکټر تکميلـوي‪ .‬مريـه د خپـل خاونـد "ژونـدى‬
‫سامان" دى او په هغه پورې اړه لري‪ .‬دا د کار يـو‬
‫ډول طبيعي وېش او تعاوني تجويز دى چې هم د خاوند‬
‫او هم د مر يي په ګ ټه دى‪ .‬ار سطو و يل چې دا طبي عت‬
‫دى نه انسان چې مريي ته يې په دغسې تابع حال کې‬
‫ځاى ور په بر خه کړى دى‪ ،‬نو په دې ډول مر يي توب‬
‫يوه طبيعي او عادله مؤسسه ده‪.‬‬
‫ار سطو دا هم زر پرې ا ضافه کوي چې ګرا نه ده ه غه‬
‫ن ظر له پام نه وغور ځول شي چې م خالف يې وړا ندې‬
‫کوي او استدالل کوي چې مريي توب يو غېر طبيعي کار‬
‫او په دې ډول يوه ناعاد له مؤس سه ده‪ ،‬چې حق شايد‬
‫د هغه پر خوا وي ځکه چې ډېر مريان په دغه حال کې‬
‫دي نه په دې چې دوى د ښکته ا ستعداد خاو ندان دي‪،‬‬
‫بل کې د دود يز قانون له امله چې الر برو ته يې حق‬
‫ور کړى چې ال ندې کړي مر يان کړي‪ .‬دى وا يي چې ډ ېرو‬
‫ح قوق پو هانو د غه ع مل چې زورور ضعيفان خ پل مر يان‬
‫ګر ځوي‪ ،‬جرم ګڼ لى‪ .‬موږ په ح قه ا ضافه کولى شو چې‬
‫څن ګه چې دال ندې شويو يونان يانو په م ېنځ کې چې‬
‫مريان شوي وو‪ ،‬شايد په زرګونو دغسې کسان وو چې د‬
‫ا تن په کو څو کې ګرځ ېدل چې د خپ لو خاو ندانو له‬
‫ذ کاوت او اخال قي ظرف يت سره برا بر يا ترې نه لوړ‬
‫وو‪.‬‬
‫لوټماري او حرص زموږ تر وخت پورې ددې المل شوى چې‬
‫ضعيفان د زورورو له خوا وزبې ښل شي او له موږ نه‬
‫ډ ېر په د غه کرغ ېړن ع مل با ندې سترګې پ ټوي‪ .‬ح تى‬
‫زموږ په وخت کې هم دغسې سفسطې لږې نه دي چې دغسې‬
‫زبې ښاک په ح قه و ښيي‪ .‬په امري کې کې د تور پوټ کو‬
‫حال ته ځ ير شئ‪ ،‬ح تى عي سويت هم چې د خداى ت عالى‬
‫په ن ظر چې د برا برۍ او د ان سان د شخ صيت ښوونه‬
‫کوي‪ ،‬بر يالى شوى نه دى چې د مر يي توب م صيبت‪،‬‬
‫سيا سي وي يا اقت صادي‪ ،‬د ځم کې له مخ نه له مېن ځه‬
‫يو سي‪ .‬د عي سىع د غه وي نا چې له خ پل ګاو نډي سره د‬
‫ځان په شان مي نه و کړئ او د سان پال دغه وي نا چې‬
‫" نه يوناني او نه يهود او نـه مريـه او نـه آزاد‬
‫شته‪ ،‬ځکه چې تاسې ټول يو يئ‪ "....‬تراوسه هم د يو‬
‫څو ت نو ا يډيال دى‪ ،‬نه د ډ ېرو ع مل‪ ،‬خو را ځئ چې‬
‫دغه څپرکى د خوښ ل يدلو په د غې وينا ختم کړو‪ ،‬چې‬
‫موږ يو څه پرمختګ کوو‪.‬‬
 ‫اتم څپرکى‬

‫د ښه انسان د‬
‫کرکټر خاصيتونه _ عقلمني‬
‫تر د غه ځا يه ز موږ د ب حث ل نډيز دا ک ېږي‪ ،‬چې ښه‬
‫ان سان د اع تدال‪ ،‬لوړ هم تۍ‪ ،‬زړه ورت يا‪ ،‬وفا پالي‬
‫او عدالت له صفتونو نه ب هره من وي‪ .‬ه غه ورو ستۍ‬
‫ښېګڼه چې د يو نان فيل سوفانو تر نورو ښېګڼو څ خه‬
‫لوړه ګڼ لې‪ ،‬که څه هم له موږ نه ډ ېر به يې لر لى‬
‫ونه شـي سـوفيا )‪ (Sophia‬ده چـې پـه هوښـيارۍ يـا‬
‫عقلمنۍ )‪ (Wisdom‬سره ژباړل شوې ده‪ ،‬چې مانـا يـې‬
‫له عم لي ع قل نه زيا ته وي‪ .‬له فل سفي ن ظر نه د‬
‫سوفيا او فروني سيس )‪ (Phronisis‬ترمېنځ توپير ډېـر‬
‫دى‪ ،‬که څه هم موږ په عم لي مق صدونو کې د ه غو‬
‫ترمېنځ توپير په دقيق ډول کولى نه شو‪.‬‬
‫فرو ني سيس عم لي احت ياط يا ل يرې ل يد دى‪ .‬څه و خت‬
‫چې يو څوک که په فرو ني سيس ډول له عقلم ني يا‬
‫هوښيارۍ نه کار اخلي‪ ،‬په دغه اړه په ژور ډول فکر‬
‫کوي‪ ،‬چې ډ ېره ښه او منا سبه الر به کو مه وي چې دى‬
‫پرې يون وکړي؟ هغسې الر چې دده په ګټه وي‪.‬‬
‫د سوفيا دد غه ډول عقلم نۍ نه په کار اخ ستلو سره‬
‫يو څوک د وړو او غ ېر مه مو څيزو نو په ف کر نه وي‪،‬‬
‫ه غه غواړي پو هه د پوهې په خاطر خپ له کړي‪ ،‬نه د‬
‫هغې ګټې په خاطر چې په پوهې سره به يې خپله کړي‪.‬‬
‫څوک چې د سوفيا له عقلم نۍ سره سر او کار لري‪،‬‬
‫هغه د معنوي يا روحي څيزونو په فکر وي لکه د هغه‬
‫ماهيت او سرچينه‪ ،‬د هغه ژوند مقصد‪ ،‬د هغه روح‪ ،‬د‬
‫ه غه برخل يک‪ ،‬د کاې ناتو روح او خداى ت عالى‪ .‬ه غه‬
‫غواړي دد غو څيزو نو په ر ښتين توب پوه شي او خ پل‬
‫ژوند له هغو سره همغږى کړي‪ .‬څه وخت چې انسان په‬
‫د غه ډول بو خت وي ه غه د يو نان د فيل سوفانو په‬
‫ن ظر‪ ،‬د خدايانو ژو ند ته نزدې ک ېږي او له دنن نۍ‬
‫ارامۍ نه خوند اخلي‪.‬‬
‫سوفيا د خداى ت عالى ه غه نع مت دى‪ ،‬چې ان سان قادر‬
‫کوي چې خداى تعالى وپېژني‪.‬‬
‫مه مه ده چې د يو ناني روح دوه ستر شاهکارونه په‬
‫اتن کې د پارتيننن )‪ (Parthenon‬لمونځ تون ته او په‬
‫استانبول کې د هاګيه سوفيا )‪ (Hagia Sophia‬بيزانسي‬
‫لويې کلسا سپېڅلې عقلمنۍ ته ډالۍ شوي دي‪.‬‬
 ‫پـايليک‬
‫په تېرو څپرکيو کې کوښښ وشو چې هغ سې چې د يو نان‬
‫فيل سوفان پوه ېدل‪ ،‬د ښه ان سان د کرک تر خا صيتونه‬
‫او هغه حاالت بيان کړل شي‪ ،‬چې د دوى په فکر ددغسې‬
‫خاصيتونو په انکشاف کې به مرسته وکړي‪.‬‬
‫په ا تن کې ښه او صادق ان سانان وو‪ ،‬خو د يو نان‬
‫و ګړو نه د خپ لو فيل سوفانو د نظر يو او ښوونو قدر‬
‫وکړ او نه يې يې په الر الړل‪ ،‬چې دا يو عام تاريخي‬
‫حقيقت دى‪.‬‬
‫يونان يانو د ظر يف‪ ،‬ح سار‪ ،‬قوي_رو حه‪ ،‬آزاد ف کر‪،‬‬
‫ف صيح ويا ند‪ ،‬سپورتي لوب غاړي ستاينه کو له‪ .‬هېڅ‬
‫څوک به ددغو ټکو په سر ورسره مخالفت ونه کړي‪ ،‬خو‬
‫د دوى د ډ ېرو عملو نه انت قامي او د بې ات فاقۍ هم‬
‫وو او په سيا ست کې د دوى لېوالت يا دوى په ډ لو‬
‫سره ووې شل‪ ،‬چې پاى يې دن نه ښاري او د ښارونو‬
‫ترمنځ جګړې وې‪ .‬لويانو يې عزت يا برم )‪ (doxa‬تـه‬
‫د غومره ډ ېر ارز ښت ور کاوه‪ ،‬چې دوى په شخ صي م قام‬
‫غو ښتنې سره تحر يک ک ېدل چې په ښې يا بدې و سيلې‬
‫وي‪ ،‬برى ومومي‪ .‬داسې هم دوى دا د الر برو حق ګاڼه‬
‫چې الندې کړي لو او مريي کړي‪.‬‬
‫د افسور ځاى دى چې له سقراط نه دوه نيم زره کاله‬
‫او له عيسىع نه دوه زره کاله تېر شوي‪ ،‬خو بيا هم‬
‫د دوى او د نورو اخال قي نظر يې د و ګړو په ناپوهۍ‬
‫او تع صب غالبې شوي نه دي‪ .‬ج نګ‪ ،‬بې رح مي‪ ،‬نژادي‬
‫ج ګړه‪ ،‬غري بي‪ ،‬سيا سي ف ساد‪ ،‬حرص او ځان غو ښتنه ال‬
‫هم له موږ سره دي‪ .‬نو يو څوک شايد ووايي چې د ښه‬
‫توب ا يډيال او د ښه ان سان خا صيتونه هغ سې چې په‬
‫د غې ليک نې کې تر ب حث ال ندې ن يول شوي‪ ،‬له حد نه‬
‫دغومره لوړ دي چې د عادي فنا کېدونکو په ژوند کې‬
‫به عملي نه شي‪ ،‬ځکه چې هغه نه يواځې د اخالقي قوت‬
‫لوړه درجه بلکې ذکاوت هم غواړي چې ډېر يې له هېڅ‬
‫يوه څخه بهره من نه ښکاري‪.‬‬
‫سره له دې هم چې ومن له شي‪ ،‬چې د ښه ان سان کال سيک‬
‫ا يډيال يواځې لږو ان سانانو ته منح صر دى‪ ،‬دا د‬
‫ه غو له اعت بار نه نه د ان کار او نه د کم ارز ښتۍ‬
‫په ما نا دى‪ .‬يو ا يډيال دغ سې يو څ يز دى‪ ،‬چې‬
‫ورر سېدلو ته يې با يد ز يار واي ستل شي‪ .‬ه غه د‬
‫ايور ست د څوکې په شان روڼ او ځال ند والړ وي‪ ،‬چې‬
‫يوازې يو څو ت نه ور ته ر سېدلى شي‪ ،‬خو ب يا هم د‬
‫هغه انسان لپاره هلته شته چې ورته ګوري‪.‬‬
‫د يوناني شاعر هسيود )‪ (Hesiod‬وينا ده‪ ،‬چـې "بـدي‬
‫په ا سانۍ سره ترال سه ک ېږي‪ ...‬ځ که چې الر يې هواره‬
‫وي او بدي پ کې وي‪ ،‬خو د ف نا ک ېدونکو د ښېګڼې په‬
‫مخ کې يې ستونزه ايښې ده‪ ،‬د رسېدلو الر يې اوږده‪،‬‬
‫ژوره او له کنډکپر نه ډکه وه‪".‬‬
‫له ځي نو ت ضادونو سره سره په ع مومي ډول د يو نان‬
‫فيل سوفانو دا سې حس کو له او موږ با يد ور سره‬
‫مواف قت و کړو‪ ،‬چې هر ان سان د خ پل ا ستعداد او‬
‫ذ کاوت په حدودو کې دن نه خ پل ځان ته م سؤل دى چې‬
‫څومره کولى شي‪ ،‬د ښېګڼې په زينه کې پورته وخېژي‪.‬‬
‫ان سان هم جذباتي او هم عق لي وي‪ ،‬که يواځې په‬
‫جذبې يا اح سار سره په حر کت شي‪ ،‬د م صيبت په لور‬
‫درومي‪ ،‬که يواځې په عقل سره خوځېږي‪ ،‬کاهل او غېر‬
‫مؤثر وي‪ ،‬خو دا پوره ممک نه او په وا قع کې ضروري‬
‫ده چې د ان سان ع قل او احسا سات سره په ګډه کار‬
‫و کړي‪ ،‬په د غه ډول چې د ه غه احسا سات د ه غه د‬
‫الرښود او موخې په ډول خدمت وکړي‪.‬‬
‫دا د ښه ژو ند او په وا قع کې د خوښ ژو ند راز دى‪.‬‬
‫سقراط ويل‪ ،‬چې " د ښه سړي لپاره نه په ژوند او نه‬
‫په مرګ کې شر پيښېږي‪ .‬جسم به يې له مېنځه الړ شي‪،‬‬
‫شتمني به يې لو شي‪ ،‬خپل مقام به له السه ورکړي‪،‬‬
‫خو هېڅ څوک د ه غه د شته وا لي زړى يانې روح له‬
‫مېنځ نه وړلى نه شي‪ ".‬او پروفيسر پال شوري ) ‪Paul‬‬
‫‪ (Shorey‬چې شاي د ډېر ستر افالتون پوه وي‪ ،‬د هغـه د‬
‫جمهوريت په ژباړه کې اضافه کوي‪ ،‬چې "د روح ټـولې‬
‫غيب ويناوې او د تجربې ټول ژور تعبيرونه دغه درر‬
‫په ټين ګار تائ يدوي چې د ژو ند ه غه طري قه چې موږ‬
‫به د تلپاتې محکمې عدالت ته بې له ډار نه وړاندې‬
‫کړي‪ ،‬ه غه طري قه ده چې نېکمر غي دل ته موږ ته را په‬
‫برخه کړي‪".‬‬
‫د يو نان فيل سوفانو ه غه ايډيالو نه چې موږ ته يې‬
‫په م يراث را پرې اي ښي دي‪ ،‬د ن هايي عقلم نۍ او ښه‬
‫توب په اړه په خداى با ندې اعت قاد‪ ،‬د روح تل پاتي‬
‫توب‪ ،‬د ع قل واکم ني‪ ،‬د ر ښتين توب ل پاره څېړ نه‪ ،‬د‬
‫اع تدال عدالت‪ ،‬د عدالت ل پاره پلټ نه او د عقلم نۍ‬
‫ل پاره هي له وه‪ .‬ي هودي او عي سوي اخالق ياتو د غه‬
‫صفتونه تاي يد کړي او په ه غو با ندې يې د سولې‪،‬‬
‫سخاوت‪ ،‬زړه سواندۍ‪ ،‬زغم او له ګاونډي سره مينه د‬
‫ان ساني ورورۍ صفتونه ا ضافه کړي دي‪ .‬د سلوک په‬
‫دغ سې طرح با ندې اعت قاد به په ج نت کې د ان سان‬
‫لپاره ځاى يقيني نه کړي‪ ،‬خو ورسره به مرسته وکړي‬
‫چې نور هم ښه او خوښ ژو ند و کړي او په دې ډول له‬
‫جنت نه يو څه ځمکې ته راښکته کړي‪.‬‬

‫پاى‬
‫لکه چې په خپلې سريزې کې مې ويلي له دغه کتابګوټي سره‬
‫مـــــــې د پروفيســـــــر جيمـــــــز راکيلـــــــز‬
‫)‪ (James Rachels‬له يـوه اثـر )فسـلفي مسـئلې( نـه دوه‬
‫څپرکي نښلولي‪ ،‬په نامه د ) سقراط ميراث( او ) موږ ولې‬
‫با يد اخال قي او سو؟( د غه څپر کي دد غې ليک نې مو ضوع ګانې‬
‫نورې هم رو ښانه کوي او په خاص ډول د محک مې د ح کم په‬
‫اړه د سقراط سلوک په تحلي لي او انت قادي دول تر کت نې‬
‫الندې نيسي‪.‬‬
‫"کاکړ"‬

‫د سقراط ميراث‬
‫خو زما ګران کرېټو! ولې موږ هغه ته چې "خورا ډېر‬
‫خلک" فکر کوي‪ ،‬دغومره ډېره توجه وکړو‪ ".‬سـقراط د‬
‫افالتون په کرېټو کې‬

‫سقراط ولې محکوم شو؟‬

‫د بر تانيې په موزيم کې د سقراط يوه مج سمه والړه‬
‫ده چې ممکن د هغه له مړينې نه ‪ 09‬کاله وروسته‪ ،‬له‬
‫ميالد څخه دمخه په ‪ 881‬کې جوړه شوې وي‪ .‬د هغې لـه‬
‫م خې د سقراط و نه ل نډه او غړي يې پ ياوړي وو‪ ،‬سر‬
‫يې له ويښتو نه خالي و‪ ،‬ږ يره يې ګڼه او پوزه يې‬
‫پل نه او پي ته وه‪ .‬د غه څ ېره له ه غه ان ځور سره سر‬
‫خوري‪ ،‬کوم چې افالتون کښلى و‪.‬‬
‫سقراط هېڅ ليک نه نه ده پرې اي ښې‪ ،‬نو موږ چې د‬
‫ه غه په اړه نزدې هر څه پوهېږو د ه غه د شاګرد‬
‫افال تون د ليک نو له م خې ده‪ ،‬چې د ه غه په اړه يې‬
‫کړي دي‪ .‬موږ د افال تون له ډ يالوګونو نه پوهېږو‪،‬‬
‫چې سقراط د ا تن په عامو ځايونو کې ګرځ ېده او د‬
‫غ ټو م سئلو ل که د ر ښتين توب او عدالت په اړه يې‬
‫له ځوا نانو سره ب حث کاوه‪ .‬موږ دا هم لو لو چې دى‬
‫د ځوا نانو په فا سدولو تورن شوى او له م حاکمې‬
‫ورو سته په مرګ مح کوم شوى و‪ .‬دا چې و لې دغ سې‬
‫و شول‪ ،‬مر موز غو ندې ښکاري‪ .‬د ا تن خ لک د موکرات وو‬
‫او په خپ لو ازادو او عقال ني اجراتا تو يې و ياړل‪.‬‬
‫ولې دوى يو فيلسوف د هغه د ښوونو له امله په مرګ‬
‫محکوم کړ؟‪.‬‬
‫د افالتون په وينا‪ ،‬سقراط "د ځوانانو په فاسدولو"‬
‫او د "مقدساتو په سپکاوي" تورن شو‪ .‬لـومړنى تـور‬
‫ناڅرګ ند دى او جزئ يات يې ترال سه شوي نه دي‪ .‬په‬
‫خپ له سقراط ن ظر ښکاره کوي چې مم کن سم نه وي چې‬
‫دې ځوا نانو ته په تع ليم ورکو لو سره چې با يد‬
‫پو ښتنې و کړي‪ ،‬تورن شوى وي‪ .‬دا سې ښکاري چې دو يم‬
‫تور هم جوړ شوى وي‪ .‬سقراط د دين پر ضد نه و‪ ،‬په‬
‫محک مه کې يې اع تراض و کړ چې دى د دي ني ر سمونو‬
‫رعا يت کوي‪ ،‬خو دا سې ښکاري چې دى په غ ير مرو جو‬
‫نظرو نو معت قد و‪ .‬د لرغو نو پو هو متخ صص ګري ګوري‬
‫والسټور )‪ (Gregory Vlastos‬نظر ورکوي چې د خدايانو په‬
‫اړه د نو يو فکرو نو وړا ندې کول شايد په خ پل ذات‬
‫کې کافي نه و چې په قانوني تورو نو تورن شي‪ ،‬خو‬
‫"د اتن سړکونو ته د هغو کشول" چې سقراط په رښتيا‬
‫د غه کار کړى و‪ ،‬د ه غه د ستونځو ع لت ک ېدلى شي‪.‬‬
‫سره له دې هم د افال تون روا يت شايد ټو له قي صه نه‬
‫وي‪.‬‬
‫نو سقراط و لې مح کوم شو؟ دا به ښه وي چې په ياد‬
‫ولرل شي چې سقراط چې د وروستيو نسلونو له خوا په‬
‫در ناوي يادېږي‪ ،‬په خ پل و خت کې و ګړو ته من لى نه‬
‫و‪) .‬ه غه په خپ له وي لي و چې تورو نه له دې ام له‬
‫ــېده‪ (.‬د‬‫ــه خوښـ‬‫ــو نـ‬
‫ــې دى د خلکـ‬ ‫ــوي چـ‬
‫راوړل شـ‬
‫دلفي )‪ (Delphi‬ستر پـوه ويلـي و چـې دى تـر ټولـو‬
‫ان سانانو نه ډ ېر پوه دى او سقراط د غه ستاينه‬
‫ومن له‪ ،‬خو په يوه ع جب شرط سره او ه غه دا چې دى‬
‫هوښيار دى‪ ،‬ځکه چې پوهېږي چې څومره ناپوه دى‪ .‬دا‬
‫يوه خو ښوونکې توا ضع وه‪ ،‬خو م شکل دا و چې سقراط‬
‫"اسماني رسالت" په غاړه اخيسـتى و چـې نـورو تـه‬
‫و ښيي چې دوى هم ناپو هان دي‪ .‬ده په خپ لو عادي‬
‫بحثو نو کې اور ېدونکو ته د ه غوى له زور ېدلو سره‬
‫سره ويل چې د هغو ټول نظرونه ناسم دي‪ .‬دا به ددې‬
‫ال مل شوى وي چې خ لک حا ضر شول چې ور ته يو سبق‬
‫ور کړل شي‪ ،‬ح تى که دا د ه غه په مرګ محکوم ېدلو‬
‫لپاره دليل نه کېده‪ .‬دى به ارومرو النجه خوښوونکى‬
‫او زوروونکى ډول انسان و‪.‬‬
‫سيا ست به هم دل ته رول لو بولى وي‪ .‬د ا تن خل کو په‬
‫خپ لو دموکرا تو مؤس سو و ياړ کاوه‪ ،‬خو سقراط د ه غو‬
‫په وياړ کې ځان نه ګډوه‪ .‬هغه د افالتون په وينا د‬
‫دموکرا سۍ ډ ېر ټي نګ منت قد و‪ ،‬شکايت يې کاوه چې‬
‫دموکرا سي چې ان سانان د واکم نۍ م قام ته ه سکوي‪ ،‬د‬
‫ه غوى د عقلم نۍ يا وړت يا له م خې نه وي چې حکو مت‬
‫وکړ‪ ،‬بلکې دى د هغه قابليت له مخې وي چې وګړي په‬
‫پو چو و عدو سره غو لوي‪ .‬په دموکرا سۍ کې دا ر ښتين‬
‫توب نه‪ ،‬بلکې اجتماعي اړيکي دي چې اهميت لري‪ .‬په‬
‫ا تن کې په د غه اړه ال دم خه ماهران ه سک شوي وو‪ .‬د‬
‫هغه وخت ډېر نفوذناک ښوونکي سوفسطائيان وو‪ ،‬چې د‬
‫هڅونې په فن کې يې ښوونه کوله او د "رښتين تـوب"‬
‫په اړه براال شکمن وو‪ .‬که ه غوى دوه زره او څ لور‬
‫سوه کا له ورو سته او سېدالى‪ ،‬دوى به د عا مه ر سنيو‬
‫مشاوران‪ ،‬د ذهن سروې کوونکي او د نظرونو جوړونکي‬
‫واى‪.‬‬
‫که د اتن دموکراسي مصؤنه واى‪ ،‬د سقراط مخالفت به‬
‫يې غني مت ګڼ لى واى‪ ،‬ل که نن ورځ چې د لو يديځ‬
‫دموکراسي انتقاد زغمي‪ ،‬خو د هغوى دموکراسي ټينګه‬
‫نه وه‪ ،‬يو لړ ټکانو نه يې خوړلي و چې تازه يې د‬
‫ســقراط لــه محــاکمې نــه دمخــه پــېښ شــوى و‪ .‬د‬
‫کريټيار )‪ (Critias‬په مشـرۍ يـوه ډلـه خلکـو چـې د‬
‫دېرشو مستبدانو )‪ (The Thirty Tyrants‬پـه نامـه يـاد‬
‫شوي دي‪ ،‬يوه خونړۍ کود تا کړې وه‪ .‬کريت يار د‬
‫سقراط شاګرد و‪ ،‬سقراط د خپ لې م حاکمې په و خت کې‬
‫دغه مستبدان سخت وغندل او د "شرير" په نامـه يـې‬
‫ياد کړل‪ .‬سره له دې هم اسانه ده چې د اتن لويانو‬
‫به د سقراط په تل لو سره په را حت سره ساه ک ښلې‬
‫وي‪.‬‬
‫دغه کوښښ چې معلوم کړي‪ ،‬ولې هغه پېښه چې دوه زره‬
‫او څ لور سوه کا له دم خه شوې وه‪ ،‬اور هم زوروون کې‬
‫ده‪ ،‬په دغه حقيقت سره نوره هم غېر يقيني کېږي چې‬
‫ټول ه غه ک سان چې پ کې د خ يل وو‪ ،‬هر يوه بې له‬
‫محرکه لرله‪ .‬څوک په دې پوهېږي چې يو باندې پېنځه‬
‫سوو من صفانو و لې هغ سې را يه ور کړه‪ ،‬چې يې ور کړه؟‬
‫افال تون مر سته نه کوي‪ ،‬ه غه يواځې د سقراط وي نا‬
‫راوړي‪ ،‬نه د ه غه د تور نو‪ .‬په هر حال‪ ،‬سقراط‬
‫محاک مه شو‪ ،‬م جرم وګ ڼل شو او په مرګ مح کوم شو‪.‬‬
‫جزا له حد نه زياته ښکاري‪ ،‬خو سقراط هغه تر يوه‬
‫حده په خپ له په ځان راوړه‪ .‬د محک مې د م قررو له‬
‫م خې ده ته ا جازه وه چې د جزا وړا نديز و کړي‪ .‬ه غه‬
‫ددې پر ځاى چې د کومې مع قولې جزا وړا نديز و کړي‪،‬‬
‫غوښتنه وکړه چې د هغو خدمتونو په برابر کې چې يې‬
‫دولت ته کړي‪ ،‬ده ته دې عمري تقاعد ورکړل شي‪ .‬دغه‬
‫"خدمتونه" هغه فعاليتونـه وو چـې همـدا اور پـرې‬
‫م جرم ګ ڼل شوى و‪ .‬ورو سته له ه غه چې مل ګرو يې‬
‫مداخ له و کړه‪ ،‬سقراط د يو واړه جرم ور کول وم نل‪.‬‬
‫نو دا ډ ېره عجي به نه مع لومېږي‪ ،‬چې د من صفانو‬
‫هيئت د هغه د تورنو غوښتنه ومنله‪.‬‬
‫خو دغه حکم په اصل کې ډېر سخت نه و‪ ،‬ځکه چې هېڅ‬
‫چا ف کر نه کاوه چې سقراط دې په ر ښتيا مړ شي‪.‬‬
‫تبع يد يو نا ر سمي بديل و‪ .‬ه غه و خت چې دى د وژل‬
‫ک ېدلو په انت ظار و‪ ،‬د پرار و ساېل ور ته برا بر‬
‫شول‪ .‬ډ ېر ښارونه ت يار وو چې و يې م ني او ا ستازي‬
‫يې له پي سو سره ورغ لي وو‪ .‬د افال تون د ليک نې له‬
‫م خې هېڅ څوک د سقراط پرار ته خ نډ نه ک ېده‪.‬‬
‫دښمنانو يې غوښتل دى پرار ته اړ کړي او ملګري يې‬
‫حاضر وو‪ ،‬مخه ښه ورسره وکړي‪.‬‬
‫خو سقراط نه الړ‪ ،‬پر ځاى يې د ت ښتېدلو په مخال فت‬
‫او پ لوي ف کر و کړ‪ .‬ده تل په ټين ګه و يل چې موږ‬
‫بايد د عقل په الرښوونې سره سلوک وکړو‪ .‬ده ويل چې‬
‫په هر حال موږ با يد ه غه څه و کړو‪ ،‬چې د کو لو‬
‫ل پاره يې ښه دليلو نه لرو‪ .‬د غه و خت د ه غه د غې‬
‫ايډيا ته د هغه د ژمنې نهايي ازموينې وخت رسېدلى‬
‫و‪ ،‬په دا سې حال کې چې ب يرون ب ګۍ په انت ظار وه‪،‬‬
‫سقراط کرې ټو ته کړه چې که د تې ښتې ل پاره ټي نګ‬
‫دليلو نه وو‪ ،‬دى والړ به شي او که د پاتې ک ېدلو‬
‫لپاره دليلونه پياوړي وو‪ ،‬پاتې به شي‪ .‬وروسته له‬
‫دې چې په د غې مو ضوع يې له هر اړخ نه سوچ و کړ‪،‬‬
‫سقراط دې نتي جې ته ور سېد چې د محک مې له ح کم نه‬
‫سر نه شي غړو لى‪ .‬ب يا نو دى پر ځاى پاتې شو‪ ،‬د‬
‫محک مې له ح کم سره يې سم ز هر وڅ ښل او مړ شو‪ .‬ده‬
‫به دا سې م يل هم الره چې د غه کار به يې ورو ستيو‬
‫ن سلونو ته د ياد وړ شخص وګر ځوي‪ .‬د ا تن خل کو ته‬
‫يې خ بردارى ور کړ چې دا به د دوى نوم وي چې دده‬
‫په مرګ سره به محکوم شي‪ ،‬نه دده‪.‬‬

‫سقراط ولې معتقد شو چې بايد مړ شي؟‬

‫ســقراط "لــومړنى فيلســوف" نــه و‪ ،‬دغــه لقــب د‬
‫تهاليس )‪ (Thales‬استحقاق دى چې يې يو پېـړۍ دمخـه‬
‫تر ه غه ژو ند کاوه‪) .‬و لې ت هاليس؟ ځ که چې ار سطو‬
‫ه غه په د غه ل ست کې ن يولى دى‪ (.‬سره له دې هم‬
‫تاريخپو هانو ت هاليس او نور چې تر سقراط دم خه‬
‫راغلي وو‪ ،‬تر سقراط مخکې بللي لکه دا چې هغوى تر‬
‫تاريخ نه دم خه کوم ډول فيل سوفان وي او د فل سفې‬
‫تاريخ له سقراط نه پيل کېږي‪.‬‬
‫د ه غه دک تورين ه غومره نه‪ ،‬بل کې د ه غه طري قه وه‬
‫چې سقراط يې تر نورو څخه مم تاز وګر ځاوه‪ .‬هغه په‬
‫ا ستدالل دډه کو له او ټين ګار يې کاوه چې حقي قت‬
‫يواځې په عقل سره لوڅېدلى شي‪ .‬تر هرڅه نه زيات د‬
‫ه غه م يراث د ه غه په د غې عق يدې ب نا دى چې ډ ېرې‬
‫مجردې پوښتنې هم په عقلي تحليل سره حل کېدلى شي‪.‬‬
‫عدالت څه ته وايي؟ آيا روح تلپاتى دى؟ دا به کله‬
‫په ح قه وي چې يو چا ته ضرر ور سول شي؟ آ يا دا‬
‫ممکنه ده چې د حق درک وشي او بيا هم پرې عمل ونه‬
‫شي؟ دى معتقد و چې دغسې پوښتنې يواځې نظري موضوع‬
‫ګانې نه دي‪ .‬دوى ر ښتيني ځوابو نه لري چې که موږ‬
‫په ژور ډول سوچ و کړو‪ ،‬مو ندلى يې شو‪ .‬دا بل څه و‬
‫چې د سقراط تور نان يې و پارول چې ه غوى د افال تون‬
‫په روا يت له عقلم ني نه شکمن وو او غوره يې ګڼ له‬
‫چې يواځې په عا مه ذهن يت‪ ،‬عادت او مذهبي صالحيت‬
‫ډډه وکړي‪.‬‬
‫سقراط معتقد و چې ځينې دليلونه دغومره پياوړي وو‬
‫چې دى يې اړ کړ په ا تن کې پاتې شي او له مړي نې‬
‫سره مخ شي‪ .‬آ يا ممک نه ده چې دا به حق وي؟ کوم‬
‫دا وه‬ ‫دليلونه به دغومره پياوړي وي؟ لومړۍ مسئله‬
‫قانون‬ ‫چې ده کرېټو ته وويل چې دى مجبور دى د اتن‬
‫وه چې‬ ‫وم ني‪ .‬د ا تن قانون په ده ح کم کړى و‪ ،‬حت مي‬
‫ماه يت‬ ‫دى يې وم ني؟ د دوى ب حث د ح قوقي مکلف يت د‬
‫په اړه لومړنۍ فلسفي پلټنه ده‪.‬‬
‫د دولت د ورانولو په اړه بحث‬
‫سقراط معت قد و چې درې دليلو نو دى مج بور کړ چې‬
‫ز هر وڅ ښي‪ .‬لومړى دا چې که دى د قانون اطا عت و نه‬
‫کړي‪ ،‬دولت به وران کړي‪ .‬هغه شرح کړه چې که خلک د‬
‫دولت د قانونو اطاعت ونه کړي‪ ،‬دولت دوام کولى نه‬
‫شي‪.‬‬
‫" داسې وګڼئ چې په داسې حال کې چې موږ تيارى نيسو‬
‫له دغه ځاى نه وتښتو ) يا څنګه چې يو څوک يې بايد‬
‫ب يان کړي( د ا تن قانونو نه او اسا سي قانون راغ لل‬
‫او له موږ سره مخ شول او ويـې پوښـتلو چـې‪" :‬ښـه‬
‫سقراطه! غواړې څه وړا نديز و کړې؟ آ يا ته له دې نه‬
‫انکار کوې چې په دغه عمل سره چې غواړې وتښټې‪ ،‬تر‬
‫ه غه ځا يه چې ته د غه قدرت لرې چې وران مو کړى‪،‬‬
‫قانونونه او ټول دولت هم؟ آيا ته خيال کوې چې که‬
‫حقوقي حکمونه چې په هغه کې صادرېږي‪ ،‬هېڅ قوت ونه‬
‫لري او هغه د شخصي کسانو له خوا نفي او له مېنځه‬
‫الړ شي‪ ،‬د غه ښار به پاتې ک ېدلى و شي او سرچپه به‬
‫نه شي؟‪".‬‬
‫بيا نو په دغه ډول استدالل سره د قانون په ماتولو‬
‫سره موږ دو لت له م ېنځ نه وړو‪ .‬سقراط ا ضافه کوي‬
‫چې دا به په خاص دول د ه غه چا نا شکري وي‪ ،‬چې له‬
‫" قانونو او اساسي قانون" نه يې ګټه اخيستې وي او‬
‫په عوض يې غواړي زيان ورته ورسوي‪.‬‬
‫د حېرانۍ ځاى دى چې سقراط تيار و په دغسې فکرونو‬
‫څخه له خپل ژوند نه تېر شي‪ .‬آيا دا کوم سم دليل‬
‫دى؟ يو ه څرګنده مسئله دا ده چې دا غېر واقعي ده‬
‫چې فکر وشي چې د سقراط د دغ سې بې ا طاعتۍ عمل به‬
‫په وا قع کې هغ سې ز يانمن کوونکي اثرو نه و لري‪ ،‬چې‬
‫دى يې بيان کوي‪ .‬که دى تبعيد شو‪ ،‬اتن به "نسـکور‬
‫نه شي" اتن ب ه لږ و ډېر د پخوا په شان پـرمخ والړ‬
‫شي‪ ،‬البته که خلکو د عادت له مخې د قانونو اطاعت‬
‫و نه کړ‪ ،‬ګډوډي به را شي خو که خل کو په ن هايي‬
‫حاالتو کې يواځې کله کله بې اطاعتي وکړه‪ ،‬دولت به‬
‫زيانمن نه شي‪.‬‬
‫سره له دې هم يو څوک شايد اح سار و کړي چې د غه‬
‫ا ستدالل سم دى‪ .‬ه غه فکرو نه چې سقراط وړا ندې کړي‬
‫دي‪ ،‬يو څه مف هوم لري‪ ،‬که څه هم ه غه ه غومره څه‬
‫ثابتولى نشي لکه چې هغه فکر کوي‪ .‬هغه ښيي چې موږ‬
‫پراخ‪ ،‬خو نا م حدود مکلف يت لرو چې د قانون اطا عت‬
‫وکړو‪ .‬موږ به دغه استدالل په بله بڼه‪ ،‬خو تر هغه‬
‫نه زيات په دفاعي شکل بيان کړو‪:‬‬
‫‪ _0‬که موږ د عمومي مقررې په توګه د قانون اطاعـت‬
‫و نه کړو )د ځي نو ا ستثنايي حاالتو نه غ ېر(‪ ،‬دو لت‬
‫شته والى لرلى نه شي‪.‬‬
‫‪ _2‬دا به مصيبت وي چې که دولت نه وي‪ ،‬ځکه چې موږ‬
‫ټول به د هغه په نشته والي سره په بد حال کې شو‪.‬‬
‫‪ _8‬نو موږ بايد د عمومي قاعدې په توګـه د قـانون‬
‫اطاعت وکړو )له ځينو نادرو حاالتو نه غير(‪.‬‬
‫د سقراط لومړنى دل يل‪ ،‬که څه هم ضعيف دى‪ ،‬اړو لى‬
‫شکل يې ډېر ښه دى‪ ،‬خو له دغه تعديل شوي دليل څخه‬
‫نه معلومېږي چې سقراط بايد پاتې شي او زهر وڅښي‪.‬‬
‫دغه حال "نادره استثنى" کېدلى شـي‪ ،‬چـې سـرغړونه‬
‫الزمه کوي‪.‬‬

‫ترمېنځ‬ ‫پالر‬ ‫مور او‬ ‫چا‬ ‫يو‬ ‫د دو لت او د‬

‫ورته والى‬
‫د سقراط دو يم دل يل له دو لت سره ز موږ د مور او‬
‫پالر د اړيکو له پرتله کولو سره ارتباط پيدا کوي‪.‬‬
‫ز موږ مې ندو او پلرو نو ز موږ ژو ند مم کن کړى دى‪،‬‬
‫موږ د دوى په وسيله شته شوي يو‪ ،‬دوى موږ لوى کړي‬
‫او روزلي يو‪ ،‬نو موږ مکلف يو چې درناوى او اطاعت‬
‫يــې وکــړو‪ .‬دولــت هــم د اجتمــاعي چاپېريــال پــه‬
‫تنظيمو لو سره چې موږ ته وده را کوي او ساتي مو‪،‬‬
‫زموږ ژوند ممکن کړى دى‪ ،‬نو موږ په ورته ډول مکلف‬
‫يو د دو لت در ناوى او اطا عت و کړو‪ .‬يو ځل ب يا‬
‫سقراط خيال کوي د " اتن قانونونه او اساسي قانون"‬
‫غږېږي‪:‬‬
‫" بيا نو څنګه چې ته پيدا شوې او لوى شوې او روزل‬
‫شوې يې انکار کولى شې چې ته‪ ،‬تر هر څه دمخه زموږ‬
‫ما شوم او خادم يې‪ .‬دواړه تا سې او ستا سې ت ېر‬
‫شوي؟‪ ....‬آيا ته دغومره هوښيار يې چې هېر کړي دې‬
‫وي چې ستا د مور او پالر او ستا د ټو لو ت ېر شويو‬
‫په پرت له ستا ه ېواد ډ ېر ارز ښټناک‪ ،‬د ډ ېر در ناوي‬
‫وړ‪ ،‬ډېر سپېڅلى دى او هم د خدايانو او هم د ډېرو‬
‫معقولو انسانانو په مېنځ کې د ډېر عزت مقام لري؟‬
‫آ يا ته ددې درک نه کوې چې ته ال ډ ېر مک لف يې چې‬
‫در ناوى يې و کړې او د خ پل پالر تر خپ ګان نه ډ ېر د‬
‫هېواد د خپګان درناوى او تسکين وکړې؟‪".‬‬
‫او په د غه ډول سقراط د غې نتي جې ته ور سېد‪ ،‬چې‬
‫ورته حتمي وه‪ ،‬د محکمې حکم ومني او زهر وڅښي‪.‬‬
‫دا په ور ته وا لي سره د ا ستدالل يو م ثال دى‪ .‬دغ سې‬
‫دليلو نه ک له سم او ک له نا سم وي‪ ،‬آ يا دا سم دل يل‬
‫دى؟ م شکل دا دى چې قانون ته ز موږ د اطا عت کو لو‬
‫مکلف يت ه غه مکلف يت نه شي ک ېدلى‪ ،‬چې موږ با يد‬
‫خپ لو مې ندو او پ لرو ته اطا عت و کړو‪ .‬موږ ته حت مي‬
‫ده چې ه غه و خت چې هل کان يو د خپ لو مې ندو او‬
‫پلرو نو اطا عت و کړو‪ ،‬په د غه دل يل چې موږ ق ضاوت‬
‫کولى نه شو‪ ،‬خو هغه وخت چې بلوغ ته رسېږو موږ د‬
‫ځان په اړه په خپ له ف کر کولى شو او له ه غو سره‬
‫زموږ اړيکي تغير کوي‪ .‬موږ که څه هم د خپلو مېندو‬
‫او پلرونو مشکور يو او درناوى به يې کوو‪ ،‬خو نور‬
‫نو د دوى د اطا عت مديون نه يو‪ .‬که کوم بالغ ب يا‬
‫هم " د خپل پالر او مور اطاعت کوي" داسـې چـې لکـه‬
‫دو لس ک لن وي‪ ،‬ه غه په غم لړ لي حال تمثي لوي‪ ،‬نو‬
‫دغه دليل هم ضعيف دى‪.‬‬
‫نو تر دې ځا يه موږ دغسې دل يل ونه مو ند چې سقراط‬
‫مج بور و ز هر وڅ ښي‪ ،‬نه د دو لت ورانو لو ل پاره‬
‫دل يل او نه د د دو لت او د يوه چا د پالر او مور‬
‫ترمېنځ ور ته وا لى دد غې نتي جې ق بول حت مي کوي‪ .‬خو‬
‫د استدالل يوه ښه ليکه ال هم شته‪ ،‬چې بايد پرې بحث‬
‫وشي‪.‬‬

‫د اجتماعي قرارداد استدالل‬

‫د سقراط دو يم دل يل تر ټو لو م هم دى‪ ،‬چې ف کر کوي‬
‫دى ولې مجبور دى د قانون اطاعت وکړي‪ .‬دى د لومړي‬
‫ځل لپاره د اجتماعي قرارداد ايډيا وړاندې کوي چې‬
‫ـابز )‪ (Thomas Hobbes‬او ژان ژاک‬ ‫ـار هـ‬‫ـته تامـ‬
‫وروسـ‬
‫روسو )‪ (Jean Jacques Rousseau‬په خپلو اثرونو کې پرې‬
‫اوږد بحث کړى دى‪.‬‬
‫د اجت ماعي قرارداد کل يزي ا يډيا دا ده چې ټول نه‬
‫په دغسې ضمني قراداد باندې والړه ده چې موږ يې له‬
‫يوه او بل سره کوو‪ .‬اجت ماعي ژو ند يو ت عاوني‬
‫ترت يب دى‪ ،‬چې په ه غه کې له موږ نه هر يو بي خي‬
‫ډ ېرې ګ ټې ترال سه کوي او په عوض يې مواف قه کوو د‬
‫ه غو مؤس سو او تمرينو نو مال تړ و کړو چې د غه ګ ټې‬
‫ممکنې کوي‪.‬‬
‫د اجتماعي ژوند ګټې په رښتيا کومې دي؟ که موږ په‬
‫ګډه کار وکړو چې يو ټينګ اجتماعي نظم وساتو‪ ،‬موږ‬
‫صناعت‪ ،‬پوهنه‪ ،‬هنرونه‪ ،‬سوداګري‪ ،‬کرنه‪ ،‬طب او ډېر‬
‫نور لرلى شو‪ .‬موږ په سوله او ارامۍ کې ژوند کولى‬
‫شو‪ ،‬دوستان لرلى شو‪ ،‬سپورتونه ننداره کولى شو او‬
‫ټ نګ ټ کور اور ېدل شو‪ .‬ګ ټې يې له حد نه ډ ېرې دي‪.‬‬
‫که موږ دد غه ن ظم په ساتلو کې سره ال سونه ورن کړو‪،‬‬
‫چې تول يد يې کړي‪ ،‬د غه ښه څيزو نه شته وا لى لر لى‬
‫نه شي‪ .‬هر څه به دړې وړې وي او ل که چې هابز‬
‫وايي‪ ،‬ژوند بـه "ګوښـه کـړل شـوى‪ ،‬خـوار‪ ،‬لړلـى‪،‬‬
‫حېواني او لنډ وي‪".‬‬
‫سقراط اجت ماعي قرارداد ته په ا شارې سره څه و خت‬
‫چې ا ستدالل کوي چې د ا تن د تب عه توب د ګ ټو په‬
‫من لو کې يې ژم نه کړې چې د قانونو اطا عت به يې‬
‫کوي‪ ،‬سقراط په خپلې وينا کې د قانونو نظر په دغه‬
‫ډول راوړى دى‪:‬‬
‫" هر اتنى بلوغ ته په رسېدلو سره چې د دولت سياسي‬
‫مؤسسه او موږ په خپله وي ني‪ ،‬ا جازه لري چې که له‬
‫موږ سره خوښ نه وي‪ ،‬خپ له شتمني واخ لي او چېر ته‬
‫چې غواړي الړ شي او ژو ند و کړي‪ ...‬له ب لې خوا که‬
‫له تا سې نه هر يو په ځاى وي چې ل يدلى شي موږ‬
‫عدالت او خپ لې نورې عا مه مؤس سې څن ګه چ لوو‪ ،‬موږ‬
‫فکر کوو چې هغه په واقع کې منلې هغه څه وکړي چې‬
‫ـت دى‬‫ـو دا واقعيـ‬‫ـا نـ‬
‫ـه واي ـو‪ ...‬بيـ‬
‫ـې ورتـ‬
‫ـوږ يـ‬
‫مـ‬
‫چې ]قانونو نه او اسا سي قانون[ به ووا يي چې ته‬
‫ه غه قراردادو نه او ژم نې ماتوې چې له موږ سره دې‬
‫کړي‪ ،‬سره له دې چې تا ه غه د مجبور يت له م خې نه‬
‫وې کړي او مج بور شوى نه وې د غه في صله په م حدود‬
‫وخت کې په اجبآر سره وکړې‪ ،‬تا اويا کلونه لرل چې‬
‫که دې زړه غو ښتل له م لک څ خه وو ځې‪ ،‬چې که ته له‬
‫موږ سره را ضي نه وې يا دې حس کړې واى چې د غه‬
‫قراردادو نه نا عادل دي‪ ...‬او اور له د غو ټو لو نه‬
‫وروسته نه غواړې په خپل قرارداد ودرېږې؟‪".‬‬
‫بيا نو سقراط دغې نتيجې ته ور سېد‪ ،‬چې ور ته حتمي‬
‫ده په خپل قول وفا وکړي‪ ،‬حتى که هغه يې د مرګ په‬
‫مانا هم وي‪.‬‬
‫آ يا دا سم ا ستدالل دى؟ اجت ماعي قرارداد د ح قوقي‬
‫مکلفيت تر ټولو مهم غېر مذهبي بيان دى‪ ،‬چې تجويز‬
‫يې شوى دى‪ .‬سره له دې هم نقادانو د هغه پر ضد يو‬
‫لړ شکايتونه وړا ندې کړي دي‪ .‬ډ ېر م هم انت قاد دا‬
‫دى‪ ،‬چې دغه "قرارداد" يواځې جوړ شوى يا فرضي دى‪.‬‬
‫له موږ نه يواځې ځي نې د قرارداد له م خې اجت ماعي‬
‫قراداد کوو‪ .‬م هاجران چې د تب عه توب په و خت کې‬
‫قانون ته د اطا عت ژم نه کوي‪ ،‬يوه ر ښتينې ا ستثنا‬
‫ده‪ .‬موږ پاتې ټول دن نه په سي سټم کې زېږ يدلي يو‪.‬‬
‫څن ګه چې موږ هېڅ نه دي غو ښتي‪ ،‬د ه غه يوه خوا‬
‫اوسو‪ .‬موږ دغـه "قـرارداد" د ماهيـت پـه اړه چـې‬
‫سقراط څومره ډ ېر پرې ټي ګار کوي‪ ،‬شايد حېرانت يا‬
‫ښکاره کړو‪.‬‬
‫په ځواب کې يې څه و يل ک ېدلى شي؟ که د اجت ماعي‬
‫قرارداد د ا يډيا د فاع و شي‪ ،‬موږ د ضمني و عدې‬
‫ا يډيا ته اړه پ يدا کوو‪ ،‬چې په څرګ ند ډول يې ذ کر‬
‫شو نه دى‪ ،‬خو سره له دې هم هغه زموږ په سلوک کې‬
‫په هماغه ډول مانا کېږي‪ .‬د سقراط استدالل دغه ډول‬
‫ضمني و عدې ته مراج عه کوي‪ .‬ه غه وا يي چې موږ د‬
‫تب عه توب مکلفيتو نه م نو‪ ،‬نه د ژم نې په ورکو لو‬
‫سره‪ ،‬بل کې د ه غې د ګ ټو په من لو او له د غه‬
‫اجت ماعي سي سټم نه د خپ لو مق صدونو ل پاره په‬
‫استفادې کولو سره‪.‬‬
‫خو دل ته يوه ب له ستونځه هم شته‪ ،‬موږ اړ يو‬
‫وپوښتو لکه د دولت د ورانولو د استدالل په اړه مو‬
‫دغ سې کړي دي‪ ،‬چې د غه دل يل وي نه د څومره پراخ‬
‫مکلفيت مالتړ کوي‪ ،‬آيا اجتماعي قرارداد ته مراجعه‬
‫دد غې نتي جې پ لوي کوي‪ ،‬چې موږ با يد تل د قانون‬
‫اطا عت و کړو‪ ،‬يا دا چې موږ په ع مومي ډول د ه غه‬
‫اطا عت و کړو؟ دا پر ځاى ده چې وو يل شي چې د غه‬
‫قرارداد هېڅ وخت په سلو کې سل د اطاعت وړ نه دى‪.‬‬
‫تل دا سې شرايط پ يدا کېږي‪ ،‬چې د هغو په شته وا لي‬
‫سره قراداد کوونکى د خپلو مکلفيتونو له ادا کولو‬
‫نه ژ غورل ک ېږي‪ .‬د بيل ګې په ډول که زه او ته سره‬
‫موافقه وکړو او ته خپله ژمنه ترسره نه کړې‪ ،‬زه د‬
‫خ پل مکلف يت له تر سره کو لو نه ژ غورل ک ېږم‪ .‬هېڅ‬
‫مع قول شخص به و نه م ني‪ ،‬چې په هر ډول شرايطو کې‬
‫به د يوه چا مکلفيت پرځاى پاتې وي‪.‬‬
‫خو يو ځل چې دا وم نل شوه‪ ،‬د سقراط د برخل يک‬
‫مو ضوع له سره پ يل ک ېږي‪ .‬موږ به وم نو چې موږ په‬
‫ع مومي ډول مک لف يو د اجت ماعي م قررو اطا عت و کړو‬
‫او دا چې ز موږ مکلف يت ز موږ په دوه اړخ يز مواف قت‬
‫ب نا دى چې قانونو نه وبا سو او مرا عات يې کړو‪ ،‬خو‬
‫بيا دا سې وګ ڼئ چې يو بېګ ناه انسان په مرګ مح کوم‬
‫شوى او په دا سې حال کې چې د ا عدام انت ظار با سي‪،‬‬
‫مو قع لري چې وت ښتي‪ .‬که ه غه له د غې مو قع نه‬
‫ا ستفاده کوي‪ ،‬ه غه به هم غ لط کار کړى وي؟ )دل ته‬
‫سقراط او بل فراري په ن ظر کې و لرئ‪ (.‬ډ ېره ګرا نه‬
‫ده وليد له شي چې تې ښټه به څن ګه د قراردادي‬
‫دليلو نو له م خې محکو مه شي‪ .‬که د دو لت کو ښښ چې‬
‫ودې وژ ني تا له قرارداد څ خه ازادو لى نه شي‪ ،‬بل‬
‫کوم څه دې آزادو لى شي؟ دل ته به دا هم ووا يو چې‬
‫له نا عادلو ګوا ښونو څ خه‬ ‫تا‬ ‫لري‬ ‫دو لت وظي فه‬
‫وساتي‪.‬‬
‫په دې ډول له د غو دليلو نو څ خه يو هم ثابتولى نه‬
‫شي چې سقراط مجبور و زهر وڅښي‪ ،‬خو دا موږ له يوې‬
‫پېچلې پوښتنې سره مخ کوي‪ .‬څنګه وشوه چې هغه دغسې‬
‫يوه مصيبتناکه غلطي وکړي؟ څنګه هغه ليدلى ونه شو‬
‫چې ه غه ټول نيم ګړي دليلو نه دي؟ د ځواب يوه بر خه‬
‫به دا وي چې د غه م سئلې چې سقراط تر ب حث ال ندې‬
‫ونيولې‪ ،‬نوې او نااشنا وې‪ .‬د حقوقي مکلفيت ماهيت‬
‫به موږ ته زړه مو ضوع وي‪ ،‬خو سقراط دوه زره او‬
‫څلور سوه کاله دمخه له هغې سره د لومړي ځل لپاره‬
‫مخ شوى و‪ .‬د ځواب ب له بر خه به دا وي چې د سقراط‬
‫دليلو نه په ت ېره لومړى او در ېيم يې په وا قع کې‬
‫دو مره بد نه وو‪ .‬ه غه موږ ته په دې اړه ډ ېر څه‬
‫ښيي چې ولې د قانون اطاعت وکړو‪ .‬د سقراط تېروتنه‬
‫دا وه چې دغه ايديا چې موږ بايد په نورمال ډول د‬
‫قانون اطا عت و کړو‪ ،‬له د غې ا يډيا څ خه بې لولى نه‬
‫شو چې موږ تل مج بور يو د قانون اطا عت و کړو‪ .‬د‬
‫هغه دليلونو د لومړۍ تاييد کاوه‪ ،‬خو ه غه په غلطه‬
‫فکر کاوه چې هغه د وروستي تاييد هم کوي‪.‬‬
‫ددې لپاره دليل شته چې ده ولې ونه شو کولى د هغو‬
‫ترمېنځ توپير وکړي‪ ،‬يا لږ تر لږه ولې يې ښه ټينګ‬
‫و نه ني سي‪ .‬له ا تن او قانونو سره يې د سقراط د‬
‫ادراک اړي کي تر ه غو نه چې موږ يې له حکو مت سره‬
‫لــرو پــه ژور ډول متفــاوت وو‪ .‬ســقراط د نــورو‬
‫يونانيانو په شان ځان په خپل ښار پورې په ټين ګه‬
‫تړ لى حس کاوه‪ ،‬ه غه خ پل ځان له خ پل ښار نه جال‬
‫ت صور کولى نه شو‪ .‬له ا تن سره د ه غه د اړي کو د‬
‫شلولو ا يډيا به ه غه ته نه ت صور ک ېدونکې وه‪ .‬د‬
‫افال تون د کري ټو په د يالوګ کې و يل شوي‪ ،‬چې سقراط‬
‫په خ پل ټول او يا ک لن ع مر کې له پوځي خدمت نه‬
‫پر ته هېڅک له له ښار نه ب ېرون شوى نه دى‪ .‬دى د‬
‫زړه په تل کې اتنى و‪ ،‬لکه سان پال چې عيسوى و‪.‬‬
‫د مرګ موضوع ته چې راشو‪ ،‬سقراط له هغه نه هېڅ نه‬
‫وېر ېده‪ .‬ه غه په دې عق يده و‪ ،‬چې د ه غه د بدن له‬
‫مړي نې نه ورو سته د ه غه روح به هغ سې نړۍ ته ور شي‬
‫چ ې هل ته به په پاى کې د ه غه پو ښتنو ته ځوابو نه‬
‫ورکړل شي‪ .‬ډېر خلک وايي چې په جنت عقيده لري‪ ،‬خو‬
‫ورتـــګ تـــه يـــې زړه نـــه کـــوي لکـــه چـــې‬
‫السيباډز )‪ (Alcibiades‬په سپموزيم کې ويلي دي‪" :‬هغه‬
‫په مط لق ډول بې سارى دى او د ه غه په شان بل څوک‬
‫نه شته او ګومان نه کوم چې هېڅکله به پيدا شي‪".‬‬
‫مــوږ ولــې بايــد اخالقــي‬
‫اوسو؟‬
‫د ګايګز ګوتمۍ‬
‫د يوې لرغونې افسانې له مخې د ګايګز )‪ (Gyges‬پـه‬
‫نا مه يوه غر يب شپانه له زلز لې نه راپ يدا يوه‬
‫غو چاڼي کې يوه ګوتمۍ وموند له‪ .‬ګايګز ک شف کړه چې‬
‫څه و خت چې د غه ګوتمۍ په ګو ته و سولوله شي‪ ،‬دى‬
‫ل يدل ک ېدلى نه شي‪ .‬ګوتمۍ په د غه ډول دى قادر کړ‬
‫ه غه څه و کړي چې نورو يې خوب ل يده‪ :‬دى هر چ ېرې‬
‫تل لى او هغه څه يې کولى شول چې زړه يې و‪ ،‬بې له‬
‫دې چې څوک يې وويني‪ .‬دى د ګوتمۍ په زور شتمن شو‪،‬‬
‫هر څه يې اخي ستل چې يې غو ښتل او هر څوک يې وژ لى‬
‫شو چې پرمخ يې خ نډ ک ېده‪ .‬په پاى کې يې پا چايي‬
‫ماڼۍ ونيو له‪ ،‬پا چا ښځه يې ت ېر اي ستله‪ ،‬پا چا يې‬
‫وواژه او په خپله د ټول هېواد واکمن شو‪.‬‬
‫ګالکون )‪ (Glaucon‬د افالتون جمهوريت په لومړۍ برخـه‬
‫کې د غه قي صه راوړې‪ .‬دد غې قي صې له اف سانوي ب ڼې‬
‫ســـره ســـره ګـــايګز يـــو واقعـــي شـــخص او د‬
‫ساردر )‪ (Sardis‬پاچا و‪ .‬هيرودوت هم پخپل تاريخ کې‬
‫د ګايګز د واک ته ر سېدلو قي صه کوي‪ .‬د ه غه په‬
‫روايت ګايګز د پاچا کنډاليس )‪ (Candaules‬په نوکري‬
‫شروع وکړه او دغه پاچا دغسې "يـو کـس و‪ ،‬چـې پـه‬
‫خپلې ماينې مئين و‪ ) ".‬داسې ښکاري چې هېرودوت ته‬
‫دا غير عادي دى‪ (.‬کانداليس يوه ورځ ګايګز ته الپې‬
‫کولې چې ښځه يې ډ ېره ښکلې ده او ښکال به يې ه غه‬
‫و خت ور ته ثاب ته شي چې لو څه يې ووي ني‪ .‬ګايګز‬
‫اع تراض و کړ‪ ،‬خو پا چا ور ته ا مر و کړ چې د مل کې د‬
‫خوب په کوټه کې چېرته پټ شي او د جامو بدلولو په‬
‫مهال يې لوڅه وويني‪ .‬ب خت داسې پېښه کړه چې مل کې‬
‫دى ول يد او ب يا يې ور ته وو يل چې دد غې بې ح يايۍ‬
‫له امله به يې له مېنځه يوسي‪ ،‬خو دا چې کانداليس‬
‫ووژ ني او له ه غې سره واده و کړي‪ ،‬په د غه حال کې‬
‫به سمه وي چې يې لوڅه ليدلى‪ ،‬ځکه چې دى به د هغې‬
‫م ېړه شوى وي‪ .‬د ګال کون په روا يت ګايګز کا نداليس‬
‫وواژه او په خپله پاچا شو‪.‬‬
‫ګال کون په د غې قي صې سره ښيي چې د يوه چا غ ېر‬
‫اخال قي ع مل ک له د ه غه په ګ ټه ت مامېږي‪ .‬که ګايګز‬
‫اخال قي سلوک کړى واى‪ ،‬غر يب به پاتې شوى واى‪ .‬د‬
‫اخال قي م قررو په تر پ ښو ال ندې کو لو سره شتمن او د‬
‫قدرت خاو ند شو‪ .‬دد غه حال په کتنې سره ګايګز و لې‬
‫د اخالقياتو پروا وکړي؟ يا دا چې له موږ نه هر يو‬
‫و لې د اخالق ياتو رعا يت و کړو؟ که دروغ و يل در ته‬
‫ګټ ه ر سولى شي‪ ،‬و لې ر ښتيا ووا يي؟ که په ځان پي سې‬
‫لګولى شي ولې يې بل چاته د خيرات په توګه ورکړي؟‬
‫اخالقيات پر موږ باندې محدوديتونه ږدي چې زموږ په‬
‫خو ښه نه وي‪ ،‬نو ولې موږ پرې سر وخوږو او له ياد‬
‫نه يې و نه با سو؟ ګال کون ا ضافه کوي چې د ه غه په‬
‫ن ظر موږ ټول با يد د ګايګز په شان سلوک و کړو خو‬
‫چې څوک مو نيولى ونه شي‪.‬‬
‫اور به په د غې پوښتنې غور وکړو چې موږ بايد ولې‬
‫اخالقي او سو؟ خو تر ه غه دمخه موږ ته با يد څرګ نده‬
‫وي چې مو ضوع څه ده‪ .‬دا د اخال قي سلوک د پرح قه‬
‫ښودلو مو ضوع نه ده‪ .‬که يواځې د غه څه غو ښتل‬
‫کېدالى‪ ،‬ځواب به يې اسان واى‪ .‬دا کوم چل نه دى چې‬
‫دليلونه تهيه شي چې ګايګز ولې د تخت نيولو لپاره‬
‫لو او مرګ نه واى کړى‪ .‬لوټ ماري د ه غو څيزو نو‬
‫خپ لول دي‪ ،‬چې د تا نه دي او مرګ قربان يانو ته‬
‫دغ سې درد ناک ز يان اړول دي چې ه غوى يې م ستحق نه‬
‫دي‪ .‬په ور ته ډول ا سانه ده شرح شي چې موږ و لې‬
‫با يد ر ښتيني او سو يا موږ و لې له اړو خل کو سره د‬
‫پيسو مرسته وکړو؟‪ .‬دروغ ويل خلکو ته ضرر رسوي او‬
‫وږي ک سان ډوډۍ ته تر ه غو نه ل که ز موږ غو ندې يو‬
‫څه شتمنو ک سانو نه چې قالينو يا في شني جامو ته‬
‫اړه لرو‪ ،‬ډېر ضرورت لري‪ .‬البته دغه دليلونه بايد‬
‫تر دې ډېر پراخ شي‪ ،‬خو دا څرګنده ده چې هغه څنګه‬
‫وشي‪.‬‬
‫خو دغه دليلونه يواځې دا ټاکي چې حق څه دى او دا‬
‫د بحث موضوع نه ده‪ .‬د ګالکون چيلنج وروسته له هغه‬
‫را ځي چې ټول اخال قي دليلو نه وړا ندې شوي وي‪ .‬موږ‬
‫به ومنو چې له اخالقي نظره دا سمه ده چې د خلکو د‬
‫ژوند او ملکيت درناوى وشي‪ .‬د ګالکون پوښتنه دا ده‬
‫چې موږ ولې پروا وکړو چې حق څه ته وايي؟ ولې له‬
‫ه غه نه اوږه خالي نه کړو او هغ سې ژو ند و کړو چې‬
‫زړه مو غواړي‪.‬‬
‫دد غې پو ښتنې ځواب به دا وي چې موږ ته حت مي ده‬
‫و ښييو چې په اخال قي ډول ژو ند کول ز موږ په ګ ټه ده‬
‫او دا يو ا سان کار هم نه دى‪ .‬په ظاهر کې دا سې‬
‫ښکاري چې چېرته چې د يو چا ګټه مطرح وي‪ ،‬اخالقيات‬
‫تر مر ستې نه ډ ېر يو خ نډ ک ېږي‪ .‬الب ته دا به د تا‬
‫لپاره ښه وي چې که نور خلک اخالقي ژوند وکړي‪ ،‬ځکه‬
‫چې په هغه حال کې بۀ هغوى ستا د حقونو درناوى او‬
‫له تا سره مرسته وکړي‪ ،‬خو که ته په اخالقي اصلونو‬
‫با ندې ټي نګ والړ يې‪ ،‬دا ب له مو ضوع ده ځ که چې‬
‫اخالقيات به کله درته ووايي چې ته نه شې کوالى هغه‬
‫څه و کړې چې په ه غه سره خپ له شخ صي اج ندا پرمخ‬
‫بوځې‪.‬‬
‫آ يا د ظواهرو پرخالف ښوول ک ېدلى شي چې د اخال قي‬
‫قيدونو رعايت په رښتيا د يوه چا په ګټه تمامېږي؟‬
‫د ګال کون د چي لنج چاره به و کولى شو‪ ،‬يا کولى و نه‬
‫شوه‪ .‬دا ټول په اصل کې په دې اړه لري چې اخالقيات‬
‫زموږ په ن ظر څه ته وا يي او زموږ په ف کر د ه غو د‬
‫قيدونو سرچينې کومې دي‪.‬‬

‫اخالقيات او دين‬
‫يو ا شنا ف کر دا دى چې په ح قه ژو ند کول د خداى‬
‫ت عالى د امرو نو په کو لو کې نغ ښټى دى‪ .‬دد غه ف کر‬
‫له مخې خداى تعالى امرونه کړي او موږ ته حتمي ده‬
‫اطا عت يې و کړو او خداى ت عالى به ه غو ته ان عام‬
‫ورکوي‪ ،‬چې امرونه يې پرځاى کوي او هغو ته به جزا‬
‫ورکوي‪ ،‬چې ترېنه سر غړوي‪.‬‬
‫که و ضع په رښتيا دغسې وي موږ په اسانۍ کولى شو د‬
‫ګال کون چي لنج ته ځواب ور کړو او ه غه دا چې موږ ته‬
‫حت مي ده چې اخال قي او سو او که نه خداى ت عالى به‬
‫جزا را کوي‪ ،‬ح تى که ګايګز په شان موږ د نه ل يدل‬
‫کېدو قدرت هم ولرو‪ ،‬بيا به هم ځان د ا سماني امر‬
‫تابع ګ ڼو او د هر ه غه څ يز ځواب به ور کوو چې‬
‫غواړو يې‪ .‬د يوې اشنا طرح له مخې نيکي کوونکى به‬
‫د تل لپاره په جنت کې وي او د بدکار ابدي ځاى به‬
‫په دوزخ کې وي‪ .‬په دې ډول د تا د هر غ ير اخال قي‬
‫ع مل ګ ټه به د څه و خت ل پاره او د ني کي ث مره به د‬
‫تل ل پاره وي‪) .‬دد غه ب حث د پاتې بر خې له ژ باړلو‬
‫نه ډډه و شوه‪ ،‬په دې چې په ه غې سره به حسا سيتونه‬
‫تورېدلى واى‪(.‬‬

‫اجتماعي قراداد‬
‫په معاصر مهال کې په دې اړه يوه عمومي موافقه ده‬
‫چې اخالق يات با يد د ان ساني پې ښې په شان وپېژ ندل‬
‫شي‪ ،‬د ان سان د اړت ياوو‪ ،‬ګ ټو او غو ښتنو مح صول او‬
‫نور څه نه‪.‬‬
‫تا مار هابز لومړنى م هم ع صري متف کر دى چې د‬
‫اخالق ياتو ل پاره يې يو طبي عي او دن يايي بن سټ‬
‫ټاکلى دى‪ .‬هابز چې په ا شرافي کورن يو کې يې د‬
‫ښوونکي او سکرتر په توګه ژوند کاوه‪ ،‬ماده پال او‬
‫د پا چايي ن ظام پر خوا و‪ ،‬چې د دواړو له ام له يې‬
‫کله کله ستونځې ليدلې‪ .‬د لوى سمندري ژوي په مانا‬
‫ـفې‬
‫ـي فلسـ‬‫ـر د سياسـ‬‫ـان )‪ (Leviathan‬اثـ‬
‫ـه ليويتـ‬
‫د هغـ‬
‫لومړنى ع صري ا ثر دى‪ .‬د ليک لو په و خت کې يې‬
‫دى )‪ 08 (0059_0533‬کلن و‪.‬‬
‫هابز داسې ګنله‪ ،‬چې "ښه" او "بد" هغه نومونـه دي‬
‫چې موږ يې هغو څيزونو ته ورکوو چې يا مو خوښېږي‪،‬‬
‫يا مو نه خوښېږي‪ .‬په دې ډول کله چې زه او ته دوه‬
‫بېل څيزونه خوښوو‪ ،‬موږ مختلف څيزونه يا ښه يا بد‬
‫ګ ڼو‪ ،‬خو ه غه دا هم وو يل چې موږ په اسا سي رو حي‬
‫جوړښت کې ډېر سره يو شان يو‪ .‬موږ په اسار کې ځان‬
‫خو ښوونکي ان سانان يو چې غواړو ژو ند و کړو او چې‬
‫څومره ک ېدونکي وي‪ ،‬ښه ژو ند و کړو‪ .‬د اخالق ياتو د‬
‫پو هاوي ل پاره دا د يوې ک لي په شان ده‪ ،‬اخالق يات‬
‫ه غه و خت راوالړ ېږي چې خ لک ددې درک کوي چې دوى‬
‫بايد څه وکړي‪ ،‬چې ښه ژوند وکړي‪.‬‬
‫هابز دېته ګوته نيسي چې موږ هر يو په دوه اړخيزې‬
‫تعاوني ټولنې کې تر هغه نه ډېر ښه ژوند کوو چې‬
‫کو ښښ و کړو‪ ،‬ځان له واو سو‪ .‬د اجت ماعي ژو ند ګ ټې د‬
‫ملګر توب له ژو ند نه ا خوا بي خي ډ ېرې دي‪ .‬اجت ماعي‬
‫ژو ند ښوونځي‪ ،‬روغتونو نه او لويې الرې ممک نې کوي‪،‬‬
‫له برې ښنا او مر کز ګر مۍ سره کورو نه‪ ،‬ا لوتکې او‬
‫ـينماګانې‪،‬‬ ‫ـه‪ ،‬سـ‬‫ـه او کتابونـ‬‫ـه‪ ،‬اخبارونـ‬
‫ټيلفونونـ‬
‫تياترو نه‪ ،‬ساېنس او کر نه ممک نه کوي‪ .‬له اجت ماعي‬
‫ژو ند نه پر ته به موږ د غه ټول له ال سه ور کړو‪ ،‬نو‬
‫دا ز موږ د ټو لو په ګ ټه ده چې هر ه غه څه و کړو چې‬
‫د ت عاوني ټولنې د جوړو لو او ساتلو ل پاره ضروري‬
‫وي‪.‬‬
‫خو ل که چې ل يدل ک ېږي دوه اړخ يزه اجت ماعي ټول نه‬
‫هغه وخت لرل کېدلى شي چې موږ د سلوک ځينې اصلونه‬
‫رعايت کړوز داسې اصلونه‪ ،‬چې رښتيا وويل شي‪ ،‬وعدې‬
‫پر ځاى شي او د يوه او بل د ژو ند او مال در ناوى‬
‫وشي او داسې نور‪...‬‬
‫_ له د غې ګڼڼې نه پرته چې خلک با يد ر ښتيا ووا يي‪،‬‬
‫خل کو ته به دل يل نه وي چې د نورو په وي نا باور‬
‫و کړي‪ .‬مفاه مه يا پو هاوى به نا شونکې وي او ټول نه‬
‫به د غړو ترمنځ د ناپوهاوي له امله له مېنځه الړه‬
‫شي‪.‬‬
‫_ له د غه شرط نه پر ته چې خ لک با يد و عدې پر ځاى‬
‫کړي‪ ،‬د کار و ېش به نه ک ېدونکى وي‪ .‬کارګران به د‬
‫ا جورې په ترال سه کو لو ډاډه نه وي‪ ،‬ه ټۍ وال به له‬
‫ته يه کوون کو سره په قراردادو نو با ندې باور نه‬
‫لري او دا سې نور‪ ...‬اقت صاد به پر ځاى ودر ېږي‪،‬‬
‫سوداګري به نه وي‪ ،‬کر نه به نه وي او طب به نه‬
‫وي‪.‬‬
‫_ د يرغل‪ ،‬غال‪ ،‬وژ نې پر ضد ډاډي نې نه پر ته به هېڅ‬
‫يو م صؤن نه وي‪ ،‬هر څوک به د هر چا په مقا بل کې‬
‫تل د خ پل م صؤنيت په ف کر وي او ټولنيزه مر سته به‬
‫ناشونکې وي‪.‬‬
‫نو ددې لپاره چې د ټولنيز ژوند ښېګڼې ترالسه کړو‪،‬‬
‫موږ ته حتمي کېږي چې له يوه بل سره چنه ووهو‪ ،‬په‬
‫دې ډول چې هر يو به د م قررو مرا عات کوي‪ ،‬په دې‬
‫شرط چې نور به هـم همدغسـې کـوي‪ .‬دغـه "اجتمـاعي‬
‫قرارداد" د اخالقياتو بنسـټ جـوړوي‪ .‬پـه دغـه ډول‬
‫اخالق يات د م قررو ټول ګه ک ېږي چې مع قول خ لک‬
‫سره مواف قه کوي چې اطا عت به يې کوي د خپ لې‬
‫دوه اړخ يزې ګ ټې ل پاره په دې شرط چې نور خ لک‬
‫به يې هم رعايت کوي‪.‬‬

‫د اجتماعي قراداد تيوري ولې جذابه ده؟‬

‫د اخالق ياتو په هک له په د غې طري قې سره تف کر په‬
‫زړه پورې خا صيتونه لري‪ .‬لومړى دا چې د غه طري قه‬
‫اخالق يات له ر مز څ خه پاکوي او عم لي او د ژو ند‬
‫مو ضوع يې ګر ځوي‪ .‬په اخال قي ډول ژو ند کول د طبي عت‬
‫نه اخوا موجود د اطاعت موضوع نه وي‪ .‬داسې هم هغه‬
‫د لوړو خو بې مق صده م جردو م قررو ته د اطا عت‬
‫موضوع نه وي‪ .‬د هغو پرځاى اخالقيات د هغه څه کولو‬
‫موضوع کېږي‪ ،‬چې اجتماعي ژوند ممکن کوي‪ .‬دويمه دا‬
‫چې دغه تيوري واضحه کوي چې اخالقيات څنګه عقلي او‬
‫افاقي کېدلى شي‪ ،‬حتى که اخالقي واقعيتونـه ) ‪Moral‬‬
‫‪ (Facts‬هم موجود نه وي‪ .‬داسې هـم دا يـواځې نظـري‬
‫موضوع نه ده چې د مرګ پر ضد مقرره به د کوم عملي‬
‫اجت ماعي طرح بر خه وي‪ ،‬يا دا چې معقو لو خل کو ته‬
‫ددې لپاره چې خپله سوکالي خوندي کړي‪ ،‬حتمي وي چې‬
‫ددغ سې م قررې اطا عت و کړي‪ .‬دا سې هم ه غه يواځې د‬
‫نظر موضوع نه ده چې هغه مقررې د رښتين توب لپاره‬
‫ه غو خل کو ته ضروري وي چې په اجت ماعي م حيط کې‬
‫و غوړېږي‪ ،‬ح تى په ه غه حال کې چې که اخال قي‬
‫واقعيتو نه هم نه وي‪ .‬د دوى ا ستدالل به چې دغ سې‬
‫نتيجو ته پرې رسېدل کېږي‪ ،‬پوره افاقي وي‪.‬‬
‫درېي مه دا چې د اجت ماعي قراداد طري قه موږ ته‬
‫زموږ د اخالقي وظيفو د ټاکلو لپاره يوه معقوله او‬
‫پخه طريقه په الر راکوي‪ .‬کله چې د "اخالقياتو" ذکر‬
‫ک ېږي‪ ،‬لومړى څ يز چې د ډ ېرو خل کو ذ هن ته ور ځي‪،‬‬
‫هغه کوښښ دى چې په هغه سره جنسي عمل تحديد شي‪ .‬د‬
‫خواشينۍ ځاى دى چې ډېر خلک د "اخالق" له کلمې نـه‬
‫د غه ډول تعب ير کوي‪ .‬د قراداد د ت يورۍ له م خې د‬
‫اخالق ياتو د سي سټم له لر لو نه ټول مق صد دا دى چې‬
‫ه غه د ټو لو خل کو ل پاره ممک نه کوي چې د اجت ماعي‬
‫ت عاون په م حيط کې خ پل فردي ژو ند و کړي‪ .‬د ه غه‬
‫مق صد دا نه دى چې خل کو ته ووا يي چې څه ډول ژو ند‬
‫و کړي‪ ) .‬له ه غه نه پر ته چې تر ه غه ځا يه چې الز مه‬
‫وي خ پل سلوک د اجت ماعي ت عاون د خو ندي کو لو په‬
‫خاطر تحديد کړي‪ (.‬په دې ډول د اجتماعي قراداد پر‬
‫بنا ا خالق له دې سره لږه عال قه لري‪ ،‬چې خلک د خپل‬
‫خوب په کوټه کې څه کوي‪.‬‬
‫څلور مه دا چې د اجت ماعي قرداد ت يوري د ان سان د‬
‫ً لږ څه وا يي او ان سانان دغ سې‬‫طبي عت په اړه ن سبتا‬
‫مو جودات ګ ڼي چې خپ له ګ ټه غواړي او دا سې نه ګ ڼي‬
‫چې دوى په طبي عي ل حاظ په ډ ېره لږه در جه به هم‬
‫خ پل ځان ه ېروي او نور خو ښوونکي يا ان سان پال به‬
‫وي‪ .‬دد غې ت يورۍ يو سحر دا دى چې ه غه د غې پايلې‬
‫ته ر سېدلى شي‪ ،‬چې موږ با يد ز ياتره و خت د ان سان‬
‫دوستۍ په روحيې سره سلوک وکړو‪ ،‬بې له دې چې وګڼو‬
‫موږ په طبي عي ډول ان سان پال يو‪ .‬موږ غواړو هغ سې‬
‫ښه ژو ند و کړو چې ممک نه وي او اجت ماعي مکلفيتو نه‬
‫ددې ل پاره اي ستل شوي وي‪ ،‬چې له نورو سره په ګډه‬
‫دغ سې ت عاوني ټولنې جوړې کړو‪ ،‬چې ز موږ ل پاره چې‬
‫په اصل کې خپلې شخصي ګټې خوندي کړو‪ ،‬ضروري وي‪.‬‬
‫په پاى کې د اجت ماعي قرارداد ت يوري د ګال کون‬
‫پو ښتنې ته قانع کوونکى ځواب ور کوي‪ .‬که خداى‬
‫تعالى موږ ته جزا نه راکوي‪ ،‬ولې موږ خپل ځان ته‬
‫د ښو په کولو سره زحمت ورکړو‪ ،‬په تېره چې په هغو‬
‫کې ز موږ شخ صي ګ ټه نه وي‪ .‬ځواب دا دى چې دا ز موږ‬
‫په ګ ټه ده‪ ،‬چې په دغ سې ټولنې کې ژو ندو کړو‪ ،‬چې‬
‫خ لک يې په اخال قي ډول سلوک و کړي‪ ،‬نو ز موږ ل پاره‬
‫معقو له ده چې په خ پل سلوک با ندې اخال قي بنديزو نه‬
‫وم نو‪ ،‬د ه غه قرارداد په شان چې موږ يې له نورو‬
‫سره کوو‪ .‬موږ د هغو له اخالقي سلوک نه په نېغ ډول‬
‫ګ ټه اخ لو او له ق يدونو نه ز موږ متاب عت ه غه قي مت‬
‫دى‪ ،‬چې موږ يې با يد تاد يه کړو چې د ه غو متاب عت‬
‫جلب کړو‪ ،‬خو دلته يوه خو شته چې شرح غواړي‪.‬‬

‫د آزاد سواره پرابلم‬

‫د اجتماعي تعاون طرحـې تـل دا "آزاد سـواره" لـه‬
‫پرابلم سره مخ ک ېږي‪ .‬آزاد سور ه غه څوک دى چې له‬
‫اجت ماعي ن ظم څ خه ګ ټه اوچ توي‪ ،‬بې له دې چې خپ له‬
‫و نډه ادا کړي‪ .‬دا سې وګ ڼئ چې ز موږ په ګاو نډيتوب‬
‫کې د کوڅې برېښنا راوړلو لپاره بايد هر څوک خپله‬
‫و نډه ور کړي‪ .‬زه به هم د نورو په شان له د غې‬
‫برېښنا نه ګټه واخلم او زه دغه برېښنا غواړم‪ ،‬خو‬
‫نه غواړم په لګښت کې يې برخه واخلم‪ .‬په دغې پوهې‬
‫سره چې له مانه پرته به نور کسان دغه کار وکړي‪.‬‬
‫دوى دغه کار وکړ او زه له هغه نه ګټه اوچتوم‪ ،‬بې‬
‫له هغه چې د ه غه په لګ ښت کې مې بر خه اخي ستې وي‪،‬‬
‫زه په دغه کار سره ازاد سور کېږم‪.‬‬
‫که اخالق يات په ا صل کې د اجت ماعي ت عاون طرح يا‬
‫سيکم وي‪ ،‬آزاد سواره به و لري ه غه ا فراد چې په‬
‫دغ سې ټول نه کې له ژو ند کو لو نه ګ ټه اوچ توي‪ ،‬چې‬
‫په اخالقي نورمونو سره ادا کېږي‪ ،‬خو هغوى په خپله‬
‫ددغو نورمونو يا مقررو رعايت نه کوي‪ ،‬نو د ګالکون‬
‫چيلن ج به په دې ډول له سره طرح شي چې يو څوک ولې‬
‫ازاد سور نه شي؟ ز موږ نه هر يو اور په دغ سې يوې‬
‫ث بات لرون کې ټولنې کې ژو ند کوي‪ ،‬چې خ لک يې په‬
‫عمومي ډول د اجتماعي مقررو اطاعت کوي او موږ ټول‬
‫ال دمخه د اجتماعي ژوند له ګټو نه بهره من يو‪ .‬که‬
‫هر يو له تاکلو م قررو نه سر و غړوي‪ ،‬ټول نه به‬
‫سقوط و کړي‪ .‬موږ نه غواړو دغ سې و شي‪ ،‬نو موږ ښه‬
‫دليل لرو چې نور وهڅوو چې ددغو مقررو اطاعت وکړي‬
‫او په خپ له هم و ښييو چې اطا عت به يې کوو‪ ،‬خو‬
‫مم کن ته ووا يې چې ته و لې د ضرورت په و خت کې که‬
‫کولى شې‪ ،‬هغه په پټه نقض نه کړې؟‪.‬‬
‫د ا خالق ل پاره به د آزاد سواره پرابلم حل شي‪ ،‬خو‬
‫يواځې په جز يي تو ګه او په د غه ډول‪ .‬ز موږ نه هر‬
‫يو قوي دل يل لرو چې نه يواځې نور وه څوو چې د‬
‫اجتماعي مقررو اطاعت وکړي‪ ،‬بلکې د نورو لپاره چې‬
‫څومره ممکنه وي ګرانه کړو چې له دغو مقررو نه سر‬
‫ونه غړوي‪ .‬د بېلګې په ډول‪ ،‬د قتل پر ضد قانون په‬
‫نظر کې ولرئ‪ .‬ته نه غواړې يواځې نور وهڅوې چې تا‬
‫ونه وژ ني‪ .‬پر هغه سربېره ته دغسې حا لت غواړې چې‬
‫هېڅ څوک ستا له وژلو نه بې جزا پاتې نه شي‪ .‬زموږ‬
‫نه هر يو په د غه حا لت کې دى‪ ،‬ز موږ نه هر يو‬
‫پ ياوړى دل يل لرو چې د دغ سې اجت ماعي سي ستم د‬
‫جوړو لو او ساتلو حما يه و کړو چې په ه غه کې هېڅ‬
‫څوک موږ وژلى ونه شي‪ .‬ددغه کار د اجرا لپاره موږ‬
‫قانونونه او د هغو د انفاذ طريقې باسو‪ ،‬خو ددغسې‬
‫کار په کولو سره موږ دغسې يو حالت رامېنځ ته کوو‬
‫چې موږ هم له قتل کولو نه بې جزا پاتې کېدلى نه‬
‫شو‪.‬‬
‫ما وويل چې دا "يو برخيز او محـدود" حـل دى‪ ،‬پـه‬
‫دوو دليلو نو سره‪ .‬يو دا چې موږ د قانون له قوت‬
‫نه د وژ نې‪ ،‬غال او نورو دغ سې غ ټو جرمو نو پر ضد‬
‫ا ستفاده کوو‪ ،‬خو ټولې اجت ماعي م قررې د ح قوقي‬
‫م قررو د ان فاذ ل پاه م ساعدې نه دي‪ .‬حت مي ده چې د‬
‫عادي شرم او ح يا م قررې په لږو ر سمي و سيلو سره‬
‫نافذې شي‪ .‬د بېلګې په ډول د دروغ ويلو جزا يواځې‬
‫دا ده چې خلک به له تانه خپه شي او نوم به دې بد‬
‫شي‪ ،‬البته چې دا به ستا په زيان وي‪ ،‬خو دغسې غېر‬
‫ر سمي ميکانزمو نه تر ح قوقي ب نديزونو څ خه لږ مؤثر‬
‫ً اسانه ده چې د کله‬ ‫وي او هر څوک پوهېږي چې نسبتا‬
‫ک له دروغ وي لو له جزا نه يو څوک م صؤن پاتې شي‪.‬‬
‫ب له دا چې د غه ډول ا ستدالل يواځې ښيي چې موږ ددې‬
‫لپاره دليل لرو چې دغسې اجتماعي چاپېريال وغواړو‬
‫چې په ه غه کې خ لک د م قررو له سرغړونې نه م صؤن‬
‫پاتې نه شي‪ ،‬ح تى که موږ و کولى شول د غه اجت ماعي‬
‫و کړو‪ .‬موږ به ال هم د ګال کون د لومړنۍ‬ ‫مع جزه‬
‫ځواب ور کړى نه وي‪ .‬موږ به ال هم ښوولې نه‬ ‫پو ښتنې‬
‫که موږ د اجت ماعي م قررو په ن قض سره ځان‬ ‫وي‪ ،‬چې‬
‫شو‪ ،‬ولې د هغو اطاعت وکړو‪.‬‬ ‫ژغورلى‬

‫اخالقيات او خير رسونه‬

‫د اجت ماعي قرارداد د ت يورۍ يوه څرګ نده خا صه دا‬
‫ده چې ه غه دا سې نه ګ ڼي چې خ لک به نور خو ښوونکي‬
‫يا خ ير غو ښټونکي وي‪ .‬هر څوک ه څول ک ېداى شي د‬
‫خپ لې شخ صي ګ ټې ل پاره قرارداد کوي چې د اجت ماعي‬
‫م قررو اطا عت به کوي‪ ،‬خو خ لک پوره ځان غو ښتونکي‬
‫نه دي‪ .‬دا سې ښکاري چې ان سانان لږ تر لږه يو څه‬
‫نور غو ښتونکي احسا سات لري‪ ،‬که څه هم ه غه به‬
‫يواځې د دوى د کورنيو او ملګرو په اړه وي‪ .‬موږ د‬
‫اجتماعي حيواناتو په شان وده کړې ده‪ ،‬لکه هسې چې‬
‫موږ د سږو لرون کو حېوا ناتو په شان وده کړې ده‪.‬‬
‫ز موږ د خپ لو خپلوا نو او د م حل د ډ لې د غړو په‬
‫اړه ز موږ پاملر نه هغ سې طبي عي ده ل که ساه ک ښل چې‬
‫ز موږ ل پاره طبي عي دي‪ .‬که ان سانان د طبي عي ان سان‬
‫پالنې کو مه در جه ب هره لري‪ ،‬ه غه به د اخالق ياتو‬
‫لپاره اهميت ولري؟ د ډيوډ هېـوم )‪ (David Hume‬پـه‬
‫ف کر لري يې‪ .‬هېوم له هابز سره په يوه فکر و‪ ،‬چې‬
‫زموږ اخالقي نظرونه زموږ د احساساتو څرګندونې دي‪،‬‬
‫خو ه غه له دې سره موا فق نه و چې ز موږ احسا سات‬
‫پوره پر ځان تمر کز کوي‪ .‬ه غه معت قد و‪ ،‬چې موږ‬
‫"اجتماعي عاطفه" يا دغسې احساسات لرو چې موږ لـه‬
‫نورو خل کو سره ن ښلوي او د ه غو هو ساينې ته مو‬
‫اندې ښمن کوي‪ .‬له ه مدې ام له ده چې د ه ېوم په ن ظر‬
‫موږ حق توب او ناحق تـوب د "انسـانانو د رښـتينو‬
‫ګټو" پر معيار ټاکو‪:‬‬
‫" د اخالقياتو په ټولو ټاکنو کې د اجتماعي ګټې دغه‬
‫ا صل په ن ظر کې وي او هر ک له چې د وظي فې د حدودو‬
‫په اړه په فل سفه يا عا مه ژو ند کې الن جې پ يدا‬
‫ک ېږي‪ ،‬م سئله په ي قين سره حل ک ېدلى نه شي خو دا‬
‫چې د بشريت رښتينې ګټې په هره خوا کې يقيني شي‪".‬‬
‫دغــــه نظــــر د خيــــر رســــونې يــــا ګټــــه‬
‫رسونې )‪ (Utilitarinism‬په نامه ياد شوي‪ ،‬چې اوسـمهال‬
‫اخال قي فل سفه کې د اجت ماعي قرارداد ت يوري لوى‬
‫بديل دى‪.‬‬
‫خيـــــر رســـــونه يـــــا ګټـــــه‬
‫رسونه )‪ :(Utilitarianism‬خير رسونه په دغه فکر‬
‫بنــا ده چــې يــواځې يــو اصــل زمــوږ ټــول اخالقــي‬
‫مکلفيتو نه خال صه کوي‪ .‬ن هايي اخال قي ا صل دا دى‪ ،‬چې‬
‫موږ بايد په حتمي توګه تل هغه څه وکړو چې هر‬
‫چا ته چې ز موږ په ع مل سره اغ ېزمن ک ېږي‪ ،‬تر‬
‫ممکن نهايي حد پورې ګټه ورسوي‪.‬‬
‫د "خير يا ګټې اصل" پـه غولـوونکي ډول سـاده دى‪،‬‬
‫هغه په واقع کې د درې ايډياګانو ترکيب دى‪ :‬لومړى‬
‫دا چې موږ با يد د خپ لو کړو په پايلو سره وه څول‬
‫شو‪ ،‬موږ بايد هغه څه وکړو چې په مع قول ډول هي له‬
‫کېږي چې تر ټو لو ښې نتي جې ولري‪ .‬دويمه دا چې په‬
‫دغې تاکنې کې چې کومې نتي جې تر ټولو ښې دي‪ ،‬موږ‬
‫با يد ه غو ګ ټو او ز يانونو ته تو جه و کړو چې‬
‫تول يدوي يې‪ .‬موږ با يد ه غه څه و کړو چې ډ ېره ګ ټه‬
‫او لږ ز يان اړوي‪ .‬درېي مه دا چې د خ ير يا ګ ټې‬
‫ر سولو ا صل په د غه ف کر ب نا دى‪ ،‬چې د يوه کس‬
‫هوساينه هغومره مهمه ده‪ ،‬لکه د هغه بل چې ده‪.‬‬
‫که څه هم دا ه ېوم و‪ ،‬چې د غه ف کر يې وړا ندې کړ‪،‬‬
‫دوه نورو فيل سوفانو ه غه ښه شرح کړ‪ .‬انګ ليس جر مي‬
‫بنتهـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــام‬
‫)‪ (Jeremy Bentham‬چې عمر يې په اتلسـمې او نونسـمې‬
‫پ ېړۍ کې غز ېدلى و‪ ،‬د فل سفي راډي کاالنو د ډ لې م شر‬
‫و او مق صد يې دا و چې د بر تانيې په قانونو کې د‬
‫انت فاعي لي کو پر بن سټ ا صالحات راو لي‪ .‬پلو يان يې‬
‫ددغسې داعيو پرمخ بيولو کې لکه د بندي خانې اصالح‬
‫او د وړو هل کانو په کار کې د تحد يد په راو ستلو‬
‫کې پوره بريالي وو‪ .‬جان سـتيوارت مـل ) ‪John Stuart‬‬
‫‪ ، (Mill‬د بنتهام د لومړيو پلويانو يوه زوى په خپل‬
‫اثر خيرپالنه )‪ (Utilitarianism‬کې‪ ،‬چـې پـه ‪ ۸۱٦۸‬کـې‬
 ‫خپور شو‪ ،‬ددغه نظر ټينګه دفاع وکړه‪.‬‬
‫له اول سر نه په د غه انت فاعي حر کت با ندې ډ ېر‬
‫انتقادونه وشول‪ .‬پر هغه باندې نيوکې په دې اسانې‬
‫وې‪ ،‬چې ويل کېده چې په هغه کې مروج مذهبي نظرونه‬
‫په نظر کې نيول شوي نه دي‪ ،‬خو ددغه حرکت پلويانو‬
‫په ځواب کې و يل چې د غه حر کت په ا صل کې خداى‬
‫ت عالى ته د اطا عت يا په ج نت کې د م قام ګټ لو په‬
‫اړه نه‪ ،‬بل کې په دې اړه دى چې په د غې نړۍ کې‬
‫ژو ند تر ه غو چې ممک نه وي‪ ،‬هو سا کړي‪ .‬سره له دې‬
‫هم ځي نو د غه حر کت د د ين پر ضد با له‪ ،‬چې ستوارت‬
‫مل هغو ته په دغه ډول ځواب ورکړ‪:‬‬
‫"دا چې خداى تعالى تر هـر څـه نـه زيـات د خپلـو‬
‫مخلو قاتو نېکمر غي غواړي او دا د ه غه د تخل يق‬
‫مق صد دى‪ ،‬انتفاع يت ب يا نه يواځې د بې دي ني‬
‫دک تورين نه ک ېږي‪ ،‬بل کې تر هر بل حر کت نه ډ ېر‬
‫ديني حرکت کېږي‪".‬‬
‫خير پالنه ]د انتقاد[ اسان هدف هم و‪ ،‬ځکه چې هغه‬
‫دغ سې يوه تخري بي ت يوري وه )او ال هم ده( چې ډ ېر‬
‫عنع نوي اخال قي فکرو نه يې په بل مخ اړو لي دي‪ .‬د‬
‫بېل ګې په ډول بنت هام و يل‪ ،‬چې د جزا يي عدالت‬
‫سي ستم مق صد چې په عنع نوي ډول د بد عم لو د بدو‬
‫عم لو بېر ته تاد يه ده‪ ،‬پوه ېدل ک ېدلى نه شي‪ ،‬چې د‬
‫بي خي ډ ېرو م صيبتونو ال مل ک ېږي‪ .‬په عوض يې د جرم‬
‫په برابر کې اجتماعي ځواب بايد دغه درې وي‪ :‬چې د‬
‫جر مي ع مل ت شخيص و شي او علتو نه يې درک شي‪ ،‬چې‬
‫چېر ته ممک نه وي فردي قانون ماتونکې ا صالح شي او‬
‫رغنده تبعه ترېنه جوړ شي او چې خلک يواځې دغومره‬
‫جزا ووي ني چې نور له ور ته جرمو نو له کو لو نه‬
‫وډار شي‪ ) .‬نن ورځ الب ته دا ډ ېر ا شنا فکرو نه دي‪،‬‬
‫چې هغه د خير پالنې د حرکت له امله ده‪ (.‬يا دا چې‬
‫يو بل ډول م ثال راوړو‪ :‬په د غه ټين ګار سره چې د‬
‫هر يوه نېکمر غي په برا بره ا ندازه مه مه ده‪،‬‬
‫خير پالو د لوړت يا غو ښتونکو د بې لو بې لو لوړت يا‬
‫غوښتنې نظرونه پارولي دي‪ .‬د خير پالو د معيار له‬
‫م خې نه نژاد‪ ،‬نه جنس او نه اجت ماعي طب قه د يوه‬
‫چا په اخال قي م قام کې توپير راولي‪ .‬ستوارت مل په‬
‫خپلـــــــه د ښـــــــځو النـــــــدې تـــــــوب‬
‫)‪ (The Subjection of women‬تر نامه النـدې يـوه ليکنـه‬
‫و کړه‪ ،‬چې په نون سمې پ ېړۍ کې د ښځو د حر کت يو‬
‫کالسيک اثر شمېرل کېږي‪.‬‬
‫په پاى کې خيرپال نه النجم نه وه‪ ،‬ځ که چې د غه حر کت‬
‫د اخالقي مقررو "مطلقې" استفادې ته ضرورت نه الره‪.‬‬
‫خير پالو عنع نوي م قررې ه غه قا عدې ګڼ لې‪ ،‬چې له‬
‫تجر بو نه راوت لي او ګ ټورې وې‪ ،‬ځ که چې د ه غو‬
‫رعا يت به په ع مومي ډول ډ ېر ښه وي‪ ،‬خو ه غه مطل قې‬
‫نه وې او هر ک له چې د يوې م قررې مات ېدل د هر‬
‫مربوط کس په ګټه وي‪ ،‬بايد ماته شي‪.‬‬
‫خو دا يو څيز دى چې د يوه اخالقي نظر بيان وشي او‬
‫دا بل څ يز دى چې ه غه په ح قه و ښوول شي‪ .‬خيرپال نه‬
‫وايي چې زموږ اخالقي وظيفـه "د عمومـو د نېکمرغـۍ‬
‫خوندي کول دي‪ ".‬موږ ولې دغه کار وکـړو؟ سـتيوارت‬
‫مل د ګالکون د چيلنج په ځواب کې وايي‪ ،‬چې‪:‬‬
‫"احسار کوم زه مکلف يم نه لـو وکـړم او نـه وژل‬
‫و کړم‪ ،‬نه غو لول و کړم او نه خيا نت و کړم‪ ،‬خو و لې‬
‫زه مک لف يم ع مومي نېکمر غي پرمخ بوځم؟ که ز ما‬
‫نېکمر غي په بل څ يز کې وي‪ ،‬څ له ه غه غوره و نه‬
‫ګڼم؟‪".‬‬
‫مل ف کر کوي چې د قانون او ع مومي ذهن يت له‬
‫"باندنيو بنديزونو" نه پرته ددغه يـا بـل اخالقـي‬
‫مع يار د من لو ل پاره يو بل مم کن دل يل شته‪ .‬د‬
‫اخالقياتو "داخلي بنديز" بايد "زموږ په ذهنونو کې‬
‫د يوه اح سار په شان تل مو جود وي‪ ،‬پر ته له دې چې‬
‫کوم ډول اخالق ددغه احسار تائيد کوي‪".‬‬
‫" نو د ټولو اخالقياتو نهايي بنـديز )لـه بانـدنيو‬
‫محر کاتو نه سربېره( چې ز موږ په ذهنو نو کې ع ندي‬
‫احســــار وي‪ ،‬زه بيــــا هغــــو تــــه هــــېڅ‬
‫خجالت )‪ (embarrasing‬نه وينم‪ ،‬چې د هغه خاص معيـار‬
‫بنديز څه دى؟ په مسئلې کې يې معيار انتفاعيت وي‪.‬‬
‫موږ به هغه او نورو ټولو معيارونو ته ځواب ووايو‬
‫د بشريت وجداني احساسات‪".‬‬
‫نو د غه ډول اخالق يات چې موږ به يې وم نو‪ ،‬ز موږ د‬
‫احسا ساتو په ماهيت پورې به اړه ولري‪ .‬که انسانان‬
‫"اجتماعي احساسات" ولري‪ ،‬مل وايي چې هغو ته به د‬
‫خير يا ګټه رسونې اخالقيات يو طبيعي معيار وي‪:‬‬
‫"د ]خير رسونې اخالقياتو[ ټينګ بنسـټ د انسـانانو‬
‫اجت ماعي احسا سات دي‪ ،‬چې د غه غو ښتنه ز موږ له‬
‫همنو عو سره په ات حاد کې وي‪ ،‬چې ه غه ال دم خه د‬
‫انسان د طبيعت قوي پرنسيپ او په خوښۍ سره له هغو‬
‫څ خه يو وي چې وار په وار پ ياوړى ک ېږي‪ ،‬د وړا ندې‬
‫تلونکي مدنيت له څرګندې هڅونې څخه پرته هم‪".‬‬

‫منصف توب‬
‫خ ير او ګ ټه ر سونه ضمني نتي جې لري چې له عنع نوي‬
‫ا خالق سره نه جوړېږي‪ .‬د غه څه په زيا ته ا ندازه د‬
‫اجت ماعي قرارداد د ت يورۍ په اړه هم و يل ک ېدلى‬
‫شي‪ .‬دواړه تيوري ګانې په ډېرو عملي موضوعګانو کې‬
‫چې يادو نه يې شوې ده‪ ،‬ل که جزا‪ ،‬نژادي توپير‪ ،‬د‬
‫ښځو حقو نه او دا سې نور‪ ...‬سره ور ته نتي جې لري‪،‬‬
‫خو دوى په يوې مو ضوع کې په ډرامات يک ډول سره‬
‫توپير لري‪ .‬خير پاالن عقيده لري چې دا زموږ اخالقي‬
‫مکلف يت دى چې له نورو خل کو سره مر سته و کړو‪ .‬د‬
‫اجت ماعي قراداد پلو يان له د غه مکلف يت څ خه ان کار‬
‫کوي‪.‬‬
‫د بېل ګې په ډول دا سې وګ ڼئ چې تا سې غواړئ په زر‬
‫ډالرو سره يوه نوې قالينه رانيسئ‪ .‬آيا تاسې بايد‬
‫هغه واخلئ؟ بديلونه يې څه دي؟ يو بديل يې دا دى‪،‬‬
‫چې دغه پيسې د ملګرو ملتونو د ماشومانو صندوق يا‬
‫يوني سف ته ب سپنه ور کړئ‪ .‬هر کال د دري مې نړۍ‬
‫درېي مه بر خه ما شومان د ل سو شلو مليونو نو ترمېنځ‬
‫له ناروغيو او عالج کېدونکو ناروغيو څخه مري‪ ،‬ځکه‬
‫چې کافي پي سې نه شته چې واک سينونه‪ ،‬د وي ټامين‬
‫ا لف ټابلېټو نه او د مايکروب ضد دوا ګانې ران يولى‬
‫شي يا د ه غو د مايع ضايع ک ېدلو درمل نه و شي‪ .‬ته‬
‫به يوني سف ته د پي سو په ورکو لو او له خپ لو شتو‬
‫قالينونو نه د ز ياتې مودې په کار اخي ستلو سره‬
‫و کولى شې‪ ،‬چې دغ سې ډ ېرو ما شومانو ته اړ ين در مل‬
‫ته يه کړې‪ .‬څرګ نده ده چې د غه درمل نه به ما شومانو‬
‫ته تر هغه نه ډېره مرسته وکړي‪ ،‬چې نوې قالينه به‬
‫يې له تا سره وکړي‪.‬‬
‫خو د اجت ماعي قرارداد له ن ظر څ خه څيزو نه په بل‬
‫ډول ښکاري‪ .‬که اخالق يات د خل کو ترمېنځ د قرارداد‬
‫پر بن سټ والړ وي‪ ،‬چې د ه غه له م خې هره خوا خپ له‬
‫ګټه په نظر کې نيسي‪ ،‬هغه به له نورو خلکو سره د‬
‫مر ستې کو لو په اړه څه ووا يي؟ دا په دې پورې اړه‬
‫لري چې هغه نور خلک په دغسې حال کې دي چې له موږ‬
‫سره به مر سته و کړي‪ ،‬يا ز يان راواړوي‪ .‬که موږ ته‬
‫ګټه رسوي‪ ،‬موږ به له هغو سره په قرارداد کولو کې‬
‫ګټه وکړو‪ ،‬چې په دغه حال کې به موږ له يو او بل‬
‫سره مر سته و کړو او که دا سې نه وي‪ ،‬ب يا به دا سې‬
‫دل يل نه وي چې موږ په خ پل سلوک با ندې د نورو په‬
‫ګټه قيد ومنو‪.‬‬
‫موږ به دد غه ن ظر له م خې دل يل و نه لرو چې ع مومي‬
‫مکلف يت وم نو چې له ما شومانو سره په نورو ملکو نو‬
‫کې مر سته و کړو‪ .‬کوم ن ظر سم دى؟ آ يا موږ اخال قي‬
‫مکلف يت لرو چې له بېګا نه وو سره مر سته و کړو؟‬
‫دل ته به يوه ف کري تجربه له موږ سره مر سته وکړي‪.‬‬
‫داسې وګڼئ چې دغه مهال زما په مېز کې دوه تڼۍ دي‬
‫او زه د "الف" تڼۍ په وهلـو سـره د خپلـې لـور د‬
‫کاليزې په و ياړ يوه ښه مېلم ستيا برابرو لى او د‬
‫"ب" تڼۍ په وهلو سره د يو شمېر بېګانـه وو ژونـد‬
‫ژغورلى شم‪ .‬آيا دا به سـمه وي چـې د "الـف" تڼـۍ‬
‫ووهم‪ ،‬ځکه چې زه تر هرڅه زيات د خپلې لور په فکر‬
‫يم؟ ستا "وجداني احساسات" به درته څه حکم وکـړي؟‬
‫ستوارت مـل عقيـده لـري چـې د يـوه چـا "وجـداني‬
‫احساسات" يا هغه احساسات چې د هر ډول فکـر کولـو‬
‫نه ورو سته غل به کوي‪ ،‬با يد د يو چا مکلفيتو نه‬
‫و ټاکي‪ .‬ه غه عق يده ښکاره کوي چې که موږ ه غه و خت‬
‫چې ف کر من او سو او په ژور ډول سوچ و کړو‪ ،‬و به نه‬
‫منو چې د "الف" تڼۍ ووهو‪.‬‬
‫خو ځينې وروستي خيرپاالن استدالل کوي چې دغه موضوع‬
‫با يد د فرد د اح سار تغييرو نو ته پرې نه ښووله‬
‫شي‪ .‬استدالل يې په دغه ډول دى‪ :‬دا به رښتيا وي چې‬
‫موږ ن ظر بېګا نه ګانو ته خپ لو ځانونو‪ ،‬خپ لو‬
‫فاميلونو او خپ لو مل ګرو ته ډ ېره تو جه کوو‪ ،‬خو‬
‫موږ هم عق لي ظرفيتو نه او هم احسا سات لرو او که‬
‫موږ په دې اړه په ا فاقي ډول ف کر و کړو‪ ،‬موږ به‬
‫درک کړو چې ز موږ او د غو نورو ټو لو خل کو ترمېنځ‬
‫اړوند توپيرونه نه شته‪ .‬نور‪ ،‬حتى بېګانه ګان هم‪،‬‬
‫د خپ لو ځانونو‪ ،‬خپ لو کورن يو او خپ لو مل ګرو په‬
‫اړه هغ سې ف کر کوي ل که موږ چې يې کوو‪ .‬د ه غو‬
‫اړت ياوې او د ه غو ګ ټې ز موږ له اړت ياوو او ګ ټو‬
‫سره د پرتلې وړ دي‪ .‬په واقع کې په دغه عمومي ډول‬
‫کې دغسې څيز نه شته‪ ،‬چې يو له بل نه بېل کړي او‬
‫که موږ ټول په اړو ندو خواوو کې يو له بل سره‬
‫ور ته او سو‪ ،‬ب يا د هېڅ چا ل پاره دل يل نه پ يدا‬
‫ک ېږي چې خپ لې ګ ټې د نورو تر ګ ټو نه مه مې وګ ڼي‪.‬‬
‫پيټر سنګر )‪ (Peter Singer‬د پرنستن پوهنتون خيرپـال‬
‫پروفيسر ليکي‪:‬‬
‫"عقل موږ ته ممکنه کوي چې خپل ځانونه په دغه ډول‬
‫ووي نو‪ ...‬زه توان لرم وو ينم چې زه د نورو په‬
‫م ېنځ کې يو مو جود يم‪ ،‬د نورو په شان له ګ ټو او‬
‫غوښتنو سره‪ .‬زه د نړۍ په اړه شخصي نظر لرم چې له‬
‫هغه څخه زما ګټې د صحنې په مخ او مېنځ کې‪ ،‬زما د‬
‫کورنۍ او دو ستانو ګ ټې نزدې شاته‪ ،‬د بېګا نه ګانو‬
‫ګټې شاته او په اړخو نو کې راځي‪ ،‬خو عقل مې قادر‬
‫کوي چې وو ينم نور هم په ور ته ډول ع ندي نظرو نه‬
‫لري او "د کاېناتو له نظره" زما نظر د نـورو تـر‬
‫ن ظر نه مم تاز نه دى‪ .‬په دې ډول ز ما له ع قل نه د‬
‫ا ستفادې کو لو قابل يت د غه ام کان را ته را کوي چې‬
‫خ پل ځان له خ پل ن ظر څ خه جال کړم او را ته ښيي چې‬
‫که ما شخ صي ن ظر نه لرالى‪ ،‬کاې نات به څه را ته‬
‫ښکاره شي‪".‬‬
‫بيا نو له افاقي نظر څخه موږ هر يو بايد ومنو چې‬
‫زمــوږ خپــل نظــر‪ ،‬زمــوږ خــاص ضــرورتونه‪ ،‬ګټــې‪،‬‬
‫خو ښېدونکي او نه خو ښېدونکي د ډ ېرو په م ېنځ کې‬
‫يواځې يو دي او کوم خاص م قام نه لري‪ .‬ددې ما نا‬
‫دا کېــــږي چــــې لــــه اخالقــــي نظــــر نــــه‬
‫هر يو برا بر شمېرل ک ېږي‪ ،‬ح تى په با ندنيو ملکو نو‬
‫کې بېګا نه ګان هم چې نه شي کولى له موږ سره‬
‫مرسته وکړي‪ ،‬يا زيان راته ورسوي‪.‬‬
‫پاي له‪ :‬د غه څه د ګال کون د چي لنج په برا بر کې موږ‬
‫په څه حال کې پرېږدي؟ موږ په دې اړه چې اخالقيات له‬
‫موږ نه څه غواړي‪ ،‬مم کن بې لو نتي جو ته ور سېږو او‬
‫ه غه په دې اړه لري چې موږ د غه اخال قي دليلو نه څن ګه‬
‫ارزوو؟ سره له دې هم د ګال کون م سئله پر ځاى پاتې‬
‫کېږي‪ ،‬که موږ ته په کوم څيز کې څه نه وي‪ ،‬ولې هغه‬
‫څه وکړو چې حق وي؟‪.‬‬
‫لکه چې وليدل شو مذهبي نظر چې د بدي په برابر کې د‬
‫دوزخ په اور سره تر ټل کوي‪ ،‬پوره ځواب ور کوي‪ .‬ه غو‬
‫ته چې دغه ځواب ميسر نه وي‪ ،‬دغه واقعيت شته چې موږ‬
‫ټول له ه غو اجت ماعي ترتيبو نو څ خه ګ ټه ترال سه کړو‪،‬‬
‫چې اخال قي م قررې ومن لى شي او نا فذې شي‪ .‬سره له دې‬
‫هم د آزاد سواره پرابلم پوره حل ک ېدلى نه شي‪ .‬خ لک‬
‫د لږ څه بد سلوک په کولو سره بې جزا او مصؤون پاتې‬
‫ک ېدلى شي‪ .‬ب يا په يوه و خت کې ورو سته له دې چې د‬
‫قانون او اجتماعي فشار ټولې ذخيرې پاى ته ورسېدلې‪،‬‬
‫بل هېڅ نه پاتې ک ېږي خو دا چې د ستوارت په وي نا‪:‬‬
‫"د انسان وجداني احساساتو" باندې ډډه وشي‪.‬‬
‫دا به يوه ضعيفه پاي له معلو مه شي‪ ،‬سره له دې هم د‬
‫"انسان وجداني احساسات" يـو پيـاوړى ځـواک دى او د‬
‫پوهنې او مدنيت په پرمختګ سره نور هم پياوړى کېږي‪،‬‬
‫هغه بايد کم ونه ګڼل شي‪ .‬سره له دې هم داسې خلک به‬
‫وي چې د غه احسا سات به پ کې ضعيف وي‪ ،‬نو موږ با يد‬
‫ومنو چې که خلک د بدو په کولو سره مصؤن پاتې کېدلى‬
‫شي او په رښتيا پروا نه کوي‪ ،‬چې عملونه يې په نورو‬
‫څه کوي‪ ،‬موږ ه غوى م نع کولى نه شو‪ ،‬الب ته موږ به‬
‫ټول د غه دليلو نه ور ته په ياد کړو چې د دوى د غه‬
‫عملو نه و لې په ناح قه دي‪ ،‬خو د غه دليلو نه به يواځې‬
‫تثب يت کړي چې د غه عملو نه ناروا دي‪ .‬دا چې خ لک‬
‫ددغ سې عملو نو له کو لو نه م نع شي‪ ،‬بل څه ته ضرروت‬
‫لري چې دوى د هغو رعايت وکړي‪ .‬کله چې دغه ټول وويل‬
‫شول او عم لي شول‪ ،‬موږ هر يو با يد پرې کړه و کړو‪ ،‬چې‬
‫پاى‬ ‫غواړو څه ډول شخص اوسو؟‪.‬‬