‫‪www.hotakonline.

com‬‬

‫د (( ځ )) توري تاريخي پس منظر‬

‫په پټه خزانه کي ددغه شکل استعمال دقدماوو پيروي ده‬

‫دپښتوژبي په اوسنۍ الفبې کي نهم توری (( ځ )) ده ‪ ،‬چي د (( چ )) او (( څ )) ترمنځ موقعيت لري ‪ .‬دلري پښتونخوا پښتانه‬
‫( دډيورنډ دکرښې هاخواته ميشته پښتانه ) يې (( ځيم ـــ زيم )) تلفظ کوي ‪ .‬داږغ په نورو هندواروپايي ژبوکي هم سته ‪ .‬ددې‬
‫ږغ ګرافيمي بڼه د نورو ږغونوپه شان دتاريخ په اوږدوکي يورازنه ده پاته سوې ‪ .‬په روښاني الفبې کي يې موقعيت د ډال او‬
‫ذال ترمنځ اوشکل يې ( د ) دئ ‪ .‬يعني دال ته يې ﻻندي ټکی ورکړی دئ ‪ .‬په خوشالخاني ليکدودکي يې دجيم ترټکي ﻻندي‬
‫همزه کيښ اود (( ځ )) ږغ يې په انځوراوه ‪ .‬پـــه دې شکل ( ج ) ‪ .‬اخونددروېزه ننګرهاري ( رح ) ( ‪ ٠٤٩‬ـــ ‪ ٨٩٤١‬هـ ق ) په مخزن‬
‫اﻻسالم کي د ( څ ) او ( ځ ) فرق نه دئ کړی اودواړه يې په ( څ ) سره ښودلي دي ( ‪ . ) ٢‬په افغانستان کي دپښتومرکې په‬
‫خپرونوکي د ( ځ ) له پاره د ( ح ) بڼه غوره وګڼل سوه يعني جيم ته يې پرسرټکی ورکاوه‪ .‬دطلوع افغان په نشراتوکي هم داشکل‬
‫تر‪ ٨١٨١‬ش کال پوري مروج و ‪ ،‬چي وروسته يې د ( ځ ) شکل غوره کړ ‪ .‬تفصيل به يې وروسته وکاږم ‪ .‬وزيرصاحب محمدګل‬
‫خان مومند ( ‪ ٨١٤٢‬ش مړ ) د ( ځ ) له پاره دااوسنی مروج شکل خوښ کړ اوعام يې کړ اود (( ځنځيرۍ )) د فاضل مولف خبره ((‬
‫دزنځيري ليکدود شکل يې راژوندی کړ )) ( ‪. ) ١‬‬

‫په پټه خزانه کي د ( ځ ) توری په اوسني مروج شکل راغلی دئ ‪ ،‬چي دځينوښاغلومنقدينوپـــه نظر دجديدي امالء نخښه ده‬
‫اودپټي خزانې (( جديديت )) په اثباتېږي ‪ .‬په دې برخه کي په هغه قول استنادسوی دئ ‪ ،‬چي دخيرالبيان پـــــــــــــــــه (( عکسي‬
‫ايډيشن )) کي د ( خيرالبيان ليکدود) ترسرليک ﻻندي چاپ سوی دئ اودهغه له مخي ګوياد(( ‪( ...‬ځ ) اوسنی مروج‬
‫شکل‪،‬چي د( ح ) پرسرهمزه ( ء ) کښلی دی د وزير محمدګل خان مومند ايجاددئ ‪ ،‬چي وروسته عام سو اوپه لروبر‬
‫پښتونخوا کي يې رواج وموند ‪ )) .‬پردې قـــول داسي استنتاج بناسوی دئ ‪ ،‬چي (( پټه خزانه دمحمدګل خان مومند ( رح )‬
‫دسن شعور ته درسېدو نه پس ته دورکښې ليکلی شوی کتاب دی اوځکه نوداسروپ دروغ دي چې داکتاب په ‪ ٨١٩١‬هـ کښې‬
‫ليکلی شوی دی ‪ . ) ٤ ()) .‬زما دڅېړني له مخي د ( ځ ) اوسنۍ مروجه بڼه دوزيرمحمدګل خان مومند ايجادنه دئ اوزماسره‬
‫دوزير صاحب مرحوم ترزېږېدوشل کاله مخکي د ( ځ ) توري داوسني شکل چاپي اسنادسته ‪ .‬خپله څېدهماغه اسناد و له‬
‫فوټوکاپۍ سره يوځای دسيمينار درنو او ښاغلو برخه والوته وړاندي کوم ‪ .‬د ( ځ ) توري په باب دطلوع افغان د‪٨١٨١‬ش کال‬
‫دحمل په ‪ ٢١‬مه ګڼه کي لولو ‪:‬‬

‫(( داشپږکاله چه طلوع افغان پښتوشوی دی ‪ ،‬موږيوډول امالء چه پښتومستنده امالء ده ‪ ،‬غوره کړې ده ‪ ،‬مګرقدماؤ‬
‫دپښتومخصوص حرف ح په دې شکل هم ليکلی دی ځ ‪ .‬ځکه چه موږدامالء دتوحيد اويووالي پرخوايو اوهرکله موږپه دې‬
‫باب کښ ليکل اوويل کړي دي ‪ ،‬نوددې دپاره چه په خپله ويناموږ لمړی کړن کړی وی اوس غواړو چه وروسته تردې ح داسي‬
‫وليکو ځ ‪)) ....‬‬

‫په دغه کال يعني ‪ ٨١٨١‬ش کال مرحوم وزيرمحمدګل خان مومند د (( پښتوژبي ليار)) اوترهغه يوکال دمخه يعني پــــــه ‪٨١٨١‬‬
‫ش کي يې (( پښتوسيند ))کښلی اوچاپ کړی دئ ‪ .‬دپښتوالفبې ځينو ږغونوته يې په همدې اثاروکي خاص شکلونه‬
‫پيشنهادکړي اوټاکلي دي ‪ .‬زماپه فکر ښايي دطلوع افغان په دې اقدام کي به دوزيرصاحب مرحوم غوښتنه بې اغېزې نه وه ‪.‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫خوپـــــــــــه پورتني عبارت کي ‪ ،‬چي دارواښادعالمه حبيبي په قلم ليکل سوی دئ ‪ ،‬د(( قدماؤ )) کلمه په دې باب يوه اشاره ده‬
‫او هغه داچي داشکل نوی ايجادنه دئ ‪ .‬همدې اشارې زه نوري څېړني ته وهڅولم ‪.‬‬

‫په دې برخه کي مي لومړی کتاب ( لغات افغاني ) وکوت ‪ ،‬چي دارواښاد سيدراحت زاخېلي ليکنه ده ‪ .‬داکتاب که څه هم‬
‫زماسره يې بشپړه نسخه سته خودپيښورچاپ دزياترو نوروکتابو په شان د چاپېدو نېټه نه لري مګر واضحه ده ‪ ،‬چي‬
‫دوزيرمحمدګل خان مومند د (( پښتوسيند )) او (( دپښتوژبي ليار)) ترچاپ دمخه خپورسوی دئ ‪ .‬عالمه حبيبي د (‬
‫خوشحال خان خټک مرغلري ) په ‪ ٠٠١‬مخ کي د ارواښادراحت زاخېلي همدې کتاب ته حواله ورکړې ده ( ‪ . ) ٥‬د خوشحال‬
‫خان خټک مرغلري د‪ ٨١٨١‬ش کال په جوزا ( می ــ ‪ ٨٠١١‬ع ) کي په کندهارکي چاپ سوی دئ اوپه دې وخت کي (لغات‬
‫افغاني) د څېړونکوديوه ماخذ په توګه ترکندهاره هم رسېدلی و ‪ .‬په لغات افغاني کي د ( ځ ) توری په همدې اوسني شکل‬
‫راوړل سوی دئ اوداحکم ‪ ،‬چي دااوسنی شکل دوزيرمحمدګل خان ايجاددئ ‪ ،‬ترپوښتني ﻻندي نيسي ‪ .‬البته داخبره له‬
‫امکانه ليري نه ده ‪ ،‬چي ارواښاد وزيرصاحب به له (( پښتوسيند )) او ( دپښتوژبي ليار ) پرته په نوروليکنوکي دا شکل ( ځ )‬
‫ايجادکړی و ي مګر ددې امکان داثبات له پاره موږليکلی سند نه لرو ‪.‬‬

‫دوهم کتاب مي دابوسعيد فضل احمد خان افغان اثر ( ګل کوهي ) يا (( دغره ګل )) وکوت ‪ .‬ابوسعيد فضل احمدخان‬
‫افغان د پېښور د مردان د سرډهېرې کلي يو حساس او پر پښتو اوپښتونولۍ مين پښتون و ‪ (( .‬ګل کـوهي )) يې د‪ ٨٠١٩‬ع‬
‫کال ( ‪ ٨١٩٠‬ش ) کال په جنورۍ کي دبمبئی په خالفت پريس کي دافغان جنرل قونسل مرحوم غالم احمدخان په همت چاپ‬
‫کړی دئ ‪ .‬غالم احمدخان مـــرحوم دسردار عبدالقدوس خان اعتمادالدوله له زامنوڅخه دئ ‪.‬لوی استادعالمه حبيبي د‬
‫ارواښاد عبدالهادي خان داوي ( ‪ ٨١١٨‬ش مړ ) له خولې ليکي ‪ ،‬چي غالم احمدخان دبديع ذوق څښتن و ‪ .‬په دري ژبه يې روان‬
‫نثر کيښ اوپه دوهم مشروطيت کي يې ونډه درلوده ( ‪ . ) ١‬ګل کوهي د وزيرمحمدګل خان مومند ترلومړي اثراووه کاله دمخه‬
‫اوتردوهم اثر اته کاله وړاندي چاپ سوی دئ ‪ .‬په دې کتاب کي هم د ( ځ ) توری په اوسني مروج شکل راغلی دئ ‪ .‬که د ( ځ )‬
‫توري داشکل دمرحوم وزير صاحب له خوا د ( پښتوسيند ) او ( دپښتوژبي ليار ) ترخپرېدو دمخه هم ايجادسوی وي ‪ ،‬بياهم‬
‫ګومان نه کوم ‪ ،‬چي دهغه وخت د شرايطو او وسايلوپه پام کي نيولو سره دې اغېزه په بمبئی کي دخالفت پريس تر‬
‫کاتبانوپوري رسېدلي وي ‪.‬‬

‫ديوان اخترمحمد مسمی په مرغوب الخواص مي هم پرله واړاوه ‪ .‬دااثرداشعارو يوه کوچنوټې مجموعه ده ‪ ،‬چي پــــــــــــــه‬
‫‪ ٨١٥٨‬هـ ق کال ( ‪ ٨٠١٢‬ع کال ) دﻻهورپه مسلم پرنټينګ مطبعه کي چاپ سوی دئ ‪ .‬اخترمحمد د محمدزمان خان تره کي زوی‬
‫اودکندهاراوسېدونکی و ‪ .‬ديوان يې تر( پښتوسيند ) او ( دپښتوژبي ليار ) ترخپرېدو په ترتيب سره پنځه اوشپږ کاله دمخه‬
‫خپورسوی دئ اود ( ځ ) توری يې په نني مروج شکل کښلی دئ ‪.‬‬

‫څلرم کتاب ‪ ،‬چي تردا دروسرو کتابوقديم چاپي اثردئ ‪ ( ،‬نصاب افغانی ) نومېږي اودمحمداسماعيل په قلم ليکل سوی‬
‫دئ ‪ .‬ددې اثر په کتلوسره مي ګومانونه په بشپړيقين بدل سول ‪ ،‬ځکه دااثر د وزير محمدګل خان مومند ترزېږېدو شل کاله د‬
‫مخه يعني په ‪ ٨١١١‬ع کال د (( جناب معلی القاب مسټرهنری بکټ صاحب بهادر قائمقام انسپکټر مدارس حلقه سرحدی )) په‬
‫حکم دپېښورپه جېل مطبعه کي چاپ سوی دئ ‪ .‬دارواښادوزيرصاحب تولد په ‪ ٨١٩١‬هـ ق کال پېښ دئ ‪ .‬د ‪ ٨١٩١‬هـ ق کال‬
‫لومړۍ ورځ د‪ ٨١١٥‬ع کال داکتوبرله لسمي سره برابره ده ‪ .‬دوزيرصاحب مرحوم د زېږېدوپه کال دپټي خزانې موجوده متن په‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫کوئټه کي استنساخ سوی دئ او(نصاب افغانی) دپټي خزانې د وروستي استنساخ ترنېټې شل کاله يا نونس کاله دمخه چاپ‬
‫سوی دئ ‪ .‬په دې کتاب کي د ( ځ ) توري شکل له نني مروج شکل سره يوشان دئ ‪ .‬دنوموړي کتاب په ‪ ٤‬ــ ‪ ٥‬مخونوکي داسي‬
‫راغلي دي ‪ (( :‬حـــــرف دويم ( څ ) قريب المخرج است بازای منقوطه ليکن به ثقالت تلفظ وبه تلفظ زای منقوطه نيز جائز است‬
‫چون څای ( زای ) بمعنی جای و څار ( زار ) بمعنی فدا ‪ .‬اګرچه حرف اول ( مراد يې (( څ )) ده ‪ .‬هوتک ) و حرف دويم ( مراديې ((‬
‫ځ )) ده ‪ .‬هوتک ) دراکثرکتب افغانی يکسان ديده شده است مګردرينجافرق کردن ضرورآمد تاخواننده تشخيص دهد‬
‫مابين هردوحرف و نيزدرکتب شعرای قوم خټک که درسنه يازده صد هجری نوشته شده اين طوربنظرآمده يعنی بجای سه‬
‫نقطه يک همزه نوشته شده باينصورت ځ و درين اوراق صورت دويم مقررګشت )) ‪ .‬په دې توضيح کي لولو ‪ ،‬چي د ( ځ ) شکل‬
‫ايجاد دنصاب افغانی دمولف محمداسماعيل ايجاد ﻻ هم نه دئ ‪ ،‬بلکي ده دخټکو دليکدود په پيروۍ دغه شکل غوره ګڼلی‬
‫دئ ‪ .‬له ‪ ٨٨٩٩‬هـ ق څخه تر‪ ٨١٩١‬هـ ق پوري ‪ ،‬چي دپټي خزانې د وروستي استنساخ کال دئ ‪ ،‬درې دپاسه دوه سوه کاله تېرسوي‬
‫دي اوداکافي موده ده ‪ ،‬چي د ( ځ ) شکل دي له اټکه ترکوئټي اوبياترعباس کاسي پوري ورسېږي ‪ .‬د( نصاب افغانی ) هغه‬
‫فيصله چي د ( ځ ) شکل په برخه کي يې کړې ده ‪ ،‬هم په شل کاله کي ترکوئټې پوري رسېدﻻی سوای ‪.‬‬

‫که خبره سره راغونډه کړو بايد ووايو او ويې منو‪ ،‬چي د ( ځ ) ننی شکل دوزيرمحمدګل خان مومندايجادنه دئ ‪ ،‬بلکي‬
‫قديم دئ ‪ .‬د خيرالبيان دعکسي چاپ په سريزه کي دراغلي حکم توضيح بايدداسي وي ‪ ،‬چي په دافغانستان په معاصرو‬
‫مطبوعاتوکي د ( ځ )توری دوزير صاحب پرﻻس په دااوسني شکل رواج سوی دئ اوارواښاد وزير صاحب د (( قدماوو )) په‬
‫پيروۍ دغه شکل غوره کړی دئ ‪.‬‬

‫دغه رازڅېړنه چي زماپه شان مبتدي له پاره ممکنه ده ‪ ،‬آيا د هغو معترضينوله پاره مقدوره نه وه ‪ ،‬چي دکتاب دنعمت باران‬
‫پراوري او د ادبي وتاريخي ريسرچ اوږده سابقه لري ‪ .‬بالکل وه ‪.‬اوس به درانه لوستونکي داحکم چي (( ځکه نوداسروپ دروغ‬
‫دی چې داکتاب ( پټه خزانه ‪ .‬م ‪ .‬هـ ) په ‪ ٨١٩١‬هـ کښې ليکل شوی دئ )) څرنګه تعبيرکړي ؟ او دې فيصلې ته به په کومه سترګه‬
‫وګــوري ‪ ،‬چي وايي ‪ (( :‬دلته داخبره هم بايدياده وساتلی شي چې د ( ځ ) داتوری په هغه قلمي تذکره کښې هم استعمال شوی‬
‫دئ چې سليمان ماکوپورې تړلې شوې ده ‪ ...‬په دې بنياددسليمان ماکوتذکره هم دپټې خزانې غندې يوجعلي دستاوېزدی‬
‫اودبېټ نيکه دملک يار غرشين اودشسخ اسماعيل دشاعرۍ قصه هم يوه افسانه ثابته شي )) ( ‪ . ) ١‬زه وايم دبې انصافۍ په‬
‫سترګه به ورته وګوري ‪.‬‬

‫پای‬
‫ټورنټو ــــ کاناډا‬
‫‪ ٠‬جوﻻی ‪ ٨٠٠٤‬ع‬
‫‪٨١‬سرطان ‪ ٨١١١‬ش‬
‫**************‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫لمنليکونه‬
‫( ‪ ) ٨‬د ( ځ ) توري په باب ما يوه تحقيقي ليکنه د ‪ ٨١١٨‬ش کال په ثورکي د ارواښاد قلندر مومند دهغه اعتراض په جواب کي کښلې وه ‪ ،‬چي په خپل کتاب (( پټه خزانه فی‬
‫الميزان )) کي يې کړی و‪ .‬دغه جواب مي له هغي مقالې سره يوځای ډېوې مجلې ته دخپرېدوله پاره لېږلی و ‪ .‬چي هغه هم دمرحوم قلندر يوه بل کتاب (( دخيرالبيان دريم‬
‫قرائت )) ته لنډه کتنه وه ‪ .‬د ‪ ٨٠٠٤‬ع کا دجون پر‪ ٢٤‬مه له پېښورڅخه دښاغلي زلمي هيوادمل يوليک کاناډاته راورسيد اوپه هغه کي يې دخليل اولسي ادبي جرګې لخوا د‬
‫محمدهوتک په باب دجوړېدونکي علمي سيمينارلپاره ديوې مقالې دليکلو غوښتنه کړې وه ‪ .‬ددې ليکني تربشپړيدو وروسته زه خبرسوم ‪ .‬چي په دې باب ښاغلي همېش‬
‫خليل هم څه ليکلي و او فاضل استادپوهاندرشاد هم پرخپله هغه ليکنه باندي نوې کتنه په (( وفا )) جريده کي خپره کړې وه ‪ ،‬چي دخيرالبيان دعکسي چاپ په سريزه کي يې‬
‫پر دې موضوع کړې وه اومادلته دهمدې مقالې په متن کي څېړلې ده ‪ .‬زه چي کله ددې دواړو توضيحاتو په باب خبرسوم نـــــــــوخپل تحقيق راته ( تحصيل حاصل ) وايسېد‪.‬‬
‫ماخپله څيړنه په ‪ ٨١١٨‬ش ثورکي بشپړه کړې وه او د ښاغلي همېش خليل تول پرسنګ نومی کتاب ‪ ،‬چي د (( ځ )) توري په باب يې په ‪ ٨٥٤‬ـــ ‪ ٨٥١‬مخونوکي بحث کړی دئ ‪،‬‬
‫زماترليکني تقريبادرې مياشتي وړاندي ( دلو ــ ‪ ٨١١٩‬ش ) خپور سوی و او ماته ښاغلي هيوادمل صاحب له پېښوره راولېږه ‪ ،‬چي په اپريل ‪ ٨٠٠٥‬ع کي راورسېد ‪ .‬مطلب‬
‫داچي زه دخپل تحقيق په وخت کي ددوی په ليکنو او توضيحاتوخبرنه وم‪.‬ځکه مي نوښاغلي هيوادمل صاحب ته داسي وليکل ‪ (( :‬مادغه مقاله هغه هغه وخت کښلې وه ‪ .‬چي‬
‫نه مي ( تول پارسنګ ) ﻻس ته راغلی و اونه هم پوهاندرشادصاحب د ( ځ ) توري په باب خپله توضيحي ليکنه په وفا کي خپره کړې وه ‪ .‬اوس چي دا دواړه کارونه سوي دي‬
‫زما مقاله ( تحصيل حاصل ) راته ايسي ‪ . )) ....‬خوبياهم زماڅېړنه يوڅه تفصيلي ده او دموضوع دښه وضاحت سره به فکر کوم مرسته وکړي ‪.‬‬
‫( ‪ ) ٢‬تفصيل يې په خيرالبيان ( عکسي چاپ ) سريزه ‪ ١٢‬مخ کي وګورئ ‪.‬‬
‫( ‪ ) ١‬رفيع ــ حبيب اهلل ــ زنځېرۍ ـــ ‪ ٤١‬ـــ ‪ ٤٠‬مخونه‬
‫( ‪ ) ٤‬مومند ـــ قلندر ـــ پټه خزانه فی المېزان ـــ ‪ ٨١٨‬مخ‬
‫( ‪ ) ٥‬هماغه اثر ـــ ‪ ٨٩٢‬مخ ‪ .‬په دې مخ کي دارواښاد وزيرصاحب نوم د محمدګل خان مومندپرځای ( ګل محمد خان مومند ) ليکل سوی دئ ‪ ،‬چي دکتابت سهوه يې بولم ‪.‬‬
‫( ‪ ) ١‬حبيبي ــ عبدالحی ـــ دافغانستان تاريخي پېښليک ـــ ‪ ٢١٩‬مخ‬
‫( ‪ ) ١‬حبيبي ـــ عبدالحی ـــ جنبش مشروطيت درافغانستان ـــ ‪ ٨٤١‬مخ‬
‫( ‪ ) ١‬پټه خزانه فی المېزان ـــ ‪ ٨١٢‬مخ‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪4‬‬