‫‪www.hotakonline.

com‬‬

‫دپښتو ټولني او باړه گلۍ فیصلې‬

‫نن مي په تاند ویبپاڼه کي دپښتو ټولني او باړه گلۍ سیمینار فیصلې ولوستلې چي د ښاغلي ستانه میر زهیر له خوا خپرې‬
‫سوي وې او په ترڅ کي ئې ورسره لیکلي ول چي " دغه لیکنه دنجیب منلي له فېسبوکه رااخیستل شوې ده"‪ .‬پر څنگ ئې‬
‫داسي سپارښتنه کړې ده چي دا فیصلې " ویې لولئ او له خپلو ملگرو سره یې شییر کړئ‪".... .‬‬

‫څرنگه چي هره فیصله او تړون یو امانت دئ او په هغه کي الس وهل او پخپل زعم تفسیرول او تعبیرول له امانت سره بېباکي‬
‫ده‪ .‬له دې اسیته زه مجبور سوم هغه معلومات چي زما سره په دې باب سته‪ ،‬د یوه ملي امانت په توگه له خپلو پښتنو وروڼو‬
‫سره شریک کاندم‪ .‬زه به هره فیصله په جال جال لیکنه کي در وپېژنم او که مي خپلي خبري او تبصره درلوده‪ ،‬هغه به بیا بېله‬
‫درته وړاندي کړم‪.‬‬

‫دپښتو ټولني دغه فیصلې دارواښاد استاد الفت (رح)په (لیکوالي) نومي کتاب کي هم راغلي دي‪ ،‬خو هورې ئې هم داصل‬
‫فیصلې او د تفسیر و تعبیر برخه سره بېله سوې نه ده‪.‬‬

‫لومړۍ فیصله لکه ښاغلي ستانه میر زهیر چي هم په یو څه اختصار سره لیکلي دي‪ ،‬د‪ ۱۲۳۱‬هـ ش کال دجوزاپر شلمه‬
‫دچارشنبې په ورځ دپښتنوټولني په سالون کي دافغانستان د‪ ۳۲‬تنو لیکوالو او پوهانو په گډون جوړه سوه‪ .‬دفیصلې متن په‬
‫پښتو اوفارسي لیکل سوی دئ او فارسي متن ئې کټ مټ دهماغه کال په کابل مجله کي افسیټ چاپ سوی دئ‪ .‬زما سره‬
‫دهغو ټولو فیصلو اصل سته چي دعالمه رشاد(رح) په کتابتون کي خوندي دي او ماته ئې فوتوکاپۍ را لېږل سوي وې‪ .‬که د‬
‫درنو لوستونکو مینه ورسره وي‪ ،‬زه ئې سکېن سوي کاپۍ په ویبپاڼو کي کټ مټ ایښووالی سم‪.‬‬

‫دفیصلې ټول مواد (‪ )۳۱‬دي‪ .‬په لیکوالي ــ ‪ ۹‬مخ کي ئې هم (‪ )۳۱‬موارد لیکلي دي خو چي خبره مثالو ته رسیږي‪ ،‬هورې ئې‬
‫شمېر ځني زیات سوی دئ‪ .‬ښاغلي محمد حسن کاکړ هم په ‪ ۱۲۲۱‬ش کال په کابل مجله کي ددغي فیصلې مادې (‪ )۳۱‬بللي‬
‫دي‪.‬ښاغلي ستانه میر زهیر چي (‪ )۲۱‬بللي دي‪ ،‬المل ئې دادئ چي دوی او دلیکوالي کتاب ارواښاد لیکونکي ځني مادې پر‬
‫څو برخو وېشلي دي او له دې اسیته ئې د مادو شمېر ‪ ۲۱‬ته لوړ کړی دئ‪ .‬بله خبره داده چي دفیصلو مواد الندي باندي سوي دي‬
‫او په ځینو برخو کي زیاتوني ال هم لري‪ .‬زه به دښاغلي ستانه میرزهیر په لیکنه کي هر مورد ددوی دلیکني پر ترتیب راوړم او‬
‫وبه ئې څېړم‪.‬په قوسونو کي په سره رنگ راغلي مطالب زما زیاتونه او تبصره ده‪.‬‬

‫شونډي ــ شونډان ‪ ..........................‬شونډي (دا دفیصلې دوهمه ماده)‬

‫شته ــ سته ‪ .......................‬شته (دا د فیصلې نهمه ماده ده‪ .‬په نهمه ماده کي ئې ( وشو)‪(،‬شوی)‪( ،‬شته)‪( ،‬شی) ټول یوځای راوړي‬
‫دي او زیاته کړې ئې ده چي دا ټول باید په شین ولیکل سي‪ .‬دستانه میر زهیر صاحب په لیکنه کي له دې څخه څلور مادې‬
‫جوړي سوي دي‪).‬‬
‫کښېناست ــ کښېنوست ‪ ...........‬کښېناست ( دا د فیصلې دریمه ماده ده)‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫شی ــ سی ‪ ....................‬شی (دا دنهمي مادې برخه ده‪ .‬دلته دجال مادې په شکل راوړه سوې ده‪).‬‬
‫ټول خلق ‪ ..‬ــ ‪ ...‬ټوله خلق ‪ ................‬ټول خلق (دادفیصلې لومړۍ ماده ده ‪ .‬خوپه اصل فیصله کي (ټول هلکان) او (ټوله هلکان) هم‬
‫راغلي دي او دغه راز وایي چي " جمع مونث مثل ( ټولی طیاری) نباید (ټوله طیاری) بنویسد"‪ .‬دغه برخه ئې نه پوهېږم چي‬
‫ولي ځني ایستلې ده؟ په لیکوالي (‪ ۱۱‬مخ) کي ئې د(طیاری) پر ځای (خبری) راوړي دي‪).‬‬
‫لږه ډوډۍ ــ لږ اوبه ‪ ..............‬لږه ډوډۍ ــ لږې اوبه (دادفیصلې لسمه ماده ده‪ .‬هورې ئې (ښه خبری) هم ور سره راوړي دي چي باید‬
‫(ښې خبرې) ولیکل سي‪ .‬دستانه میر زهیر صاحب په لیست کي ئې (ښې خبرې ــ ښه خبرې) بېله ماده راوړې ده‪).‬‬
‫که راغلی وای‪ .‬که راغلی وی ‪ .....‬که راغلی وای (دادفیصلې پنځمه ماده ده خو هورې ئې یوازي ( وای) راوړی دئ او زیاته کړې‬
‫ئې ده چي" درجائیکه برای تمنا استعمال می شود‪ ،‬باید باالف نوشته شود"‪ .‬د (که راغلی وای) مثال ئې په فیصله کي نه دئ‬
‫لیکلی او دا دفیصلې تشریح ده چي ناسمه نه ده‪ ،‬خو دفیصلې په متن کي نسته‪) .‬‬
‫غږ ــ ژغ ــ غګ ــ غاګ ‪ ................‬غږ ــ ژغ (دادفیصلې ‪ ۱۳‬مه ماده ده‪ .‬خو هلته بیخي بل راز لیکل سوې ده‪ .‬هورې ئې لیکلي دي "‬
‫(غږ) و (ږغ) که در تحریر ونگارش بدو صورت دیده می شود هر دو صورت آن درست است"‪ .‬تاسي وینئ چي هلته نه ( ژغ)‬
‫سته ‪ ،‬نه ( غګ ــ غاګ) سته‪ .‬دغه زیاتونه او السوهنه له بده مرغه په لیکوالي ــ ‪ ۱۱‬مخ کي هم راغلې ده‪).‬‬
‫لویه ــ لو ‪ ..................‬لویه (دادفیصلې شپږمه ماده ده‪ .‬هورې ئې ( تو) هم ورسره راوړې ده چي باید (تویه) ولیکل سي‪ .‬دښاغلي‬
‫ستانه میر زهیر او لیکوالي کتاب ــ ‪ ۱۱‬مخ کي دوې مادې ځني جوړي سوي دي‪).‬‬
‫ځني وایی ــ ځینې وایی ‪ .....................‬ځینې وایی ( دادفیصلې ‪ ۱۲‬مه ماده ده خو هورې ( وایی) ورسره نسته‪ .‬دا توضیح‬
‫دلیکوالي کتاب په ‪ ۱۱‬مخ کي هم راغلې ده او ستانه میر زهیر هم راوړې ده‪) .‬‬
‫تویه ــ تو ‪ ..................‬تویه (لکه پورته چي وویل سوه‪ ،‬دادفیصلې دشپږمي مادې یوه برخه ده‪).‬‬
‫له ده ځنې ــ له ده ځینې ‪ ..............‬له ده ځنې (د ( ځنې) خبره د فیصلې په ‪ ۱۲‬مه ماده کي راغلې ده‪ ( .‬له ده ځنې ــ له ده ځینې) مثال‬
‫دلیکوالي کتاب د لیکونکي زیاتونه ده چي ستانه میر زهیر هم رااخیستې ده‪ .‬په فیصله کي دا مثال هډو سته نه‪).‬‬
‫مېړونه ‪ ،‬مړونه ‪ ................‬مېړونه (داد فیصلې اتمه ماده ده‪).‬‬
‫چلوونکی ــ چلونکی ‪ ..................‬چلوونکی (دادفیصلې ‪ ۱۱‬مه ماده ده خو هورې ئې ( کوونکی) او (ښوونکی) هم ورسره راوړی‬
‫دئ‪ .‬دستانه میر زهیر په لیست او لیکوالي کتاب ــ ‪ ۱۱‬مخ کي ( کوونکی) او (ښوونکی) دجال جال مادو په توگه راوړل سوی‬
‫دئ‪).‬‬
‫ولید ــ ولیدو ‪ .....‬ولید‪ ،‬ومولید ‪( .......‬ولید) په ټولو ماضي گانو کښې (دا دفیصلې اوومه ماده ده‪ .‬خو هورې ئې داخبره هم پر‬
‫زیاته کړې ده چي " در اخیر این صیغه در بعضی مصادر افزودنمودن (هـ) ضروری است مثل ( وتاړه) و امثال آن"‪ .‬دغه‬
‫وروستۍ برخه ستانه میر زهیرصاحب نه ده راوړې او پرځای ئې ( ومولید) مثال له ځانه پر زیات کړی دئ‪ .‬د لیکوالي کتاب‬
‫خو دغه ماده هډو اخیستې نه ده‪).‬‬
‫ښونکی ــ ښوونکی ‪ .........‬ښوونکی (دادفیصلې د‪ ۱۱‬مې مادې برخه ده)‬
‫ښوونځی ــ ښونځی ‪ ........‬ښوونځی (دادفیصلې د‪ ۱۱‬مې مادې برخه ده)‬
‫کښې ــ کښ ــ کې‪ ،‬له منځه دغه یوشکل غوره شو ‪ ....‬کښې (ددې مادې پرځای په فیصله کي ‪ ۱۲‬مه ماده راغلې ده خو ستانه میر‬
‫زهیر او د لیکوالي کتاب لیکوال له دمادې متن ور اړولی دئ‪ .‬په اصل فیصله کي ویل سوي دي چي" دراخیر کلمه (کښ) باید‬
‫یک (یای مجهول) افزوده شود و اینچنین (کښې) نگاشته شود‪ .‬د(کې) خبره په فیصله کي هډو سته نه‪).‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫(پری ــ په) په داسې مثالونو کې لکه ‪ :‬احمدسترگی لري مګر الر پرې نه ویني ــ الر په نه ویني ‪ ،‬دلته‪ ،‬الر پرې نه ویني سم دی‬
‫(دا ماده د فیصلې ‪ ۱۱‬مه ماده ده‪ .‬په عبارت کي ئې الس وهل سوی دئ‪ ،‬خومطلب ئې همدا دئ‪).‬‬
‫لڅ ــ لوڅ ‪ ...............‬لوڅ ‪( .......‬دامثال دفیصلې داتمي مادې په پای کي راوړه سوی دئ خو مطلب ئې بالکل بل راز دئ‪ .‬هورې‬
‫د(مېړونه) او (مړونه) په بحث کي ( میړونه) سم بلل سوي دي خو وایي چي دلته یوه استثناء سته او هغه (لڅ) دئ چي د (لوڅ)‬
‫په نسبت مجلس یوه استثنا وبلله یعني (لڅ) ئې غوره وباله‪ .‬دفیصلې خپلي جملې داسي دي " کلماتیکه با حرف علت نوشته‬
‫می شود مثل ( مېړونه) تسبت به صورت دیگری که بدون حرف علت یعنی ( مړونه) نوشته می شود صورت اول آن مرجح است‬
‫باستثنای کلمه (لڅ) که نسبت به کلمه (لوڅ) در مجلس استثناء قرار داده شد"‪ .‬د (لڅ) او (لوڅ) برخه په لیکوالي کتاب کي هم‬
‫اخیستل سوې نه ده‪).‬‬
‫ویل ــ ویله ‪ .............‬ویل (دادفیصلې ‪ ۱۱‬مه ماده ده خو هورې ئې داخبره هم ورسره کړې ده چي" البته این فقره درسته ‪( :‬احمد‬
‫سندره ویله)‪ .‬دغه برخه ئې ددلیکوالي په کتاب او د ستانه میر زهیر صاحب په لیکنه کي نه ده راغلې‪).‬‬
‫وشو ــ وسو ‪ ......‬وشو (دادفیصلې دنهمي مادې برخه ده‪).‬‬
‫والړ ــ الړ ‪ ................‬والړ (دادفیصلې ‪ ۱۱‬مه ماده ده‪).‬‬
‫شوی ــ سوی ‪ ..............‬شوی (دادفیصلې دنهمي مادې برخه ده‪).‬‬
‫وکړ ــ وکی ‪ ..‬وکه ‪ ..............‬وکړ (دادفیصلې د‪۱۹‬مي مادې برخه ده‪).‬‬
‫وکړئ ــ وکئ ‪ ...............‬وکړئ (دادفیصلې د‪۱۹‬مي مادې برخه ده‪).‬‬
‫زما ــ زمونږ ــ ځما ــ ځمونږ ‪ .....................‬زما‪ ،‬زمونږ (دا دفیصلې ‪ ۳۱‬مه ماده ده‪ .‬عبارت ئې اوښتی دئ خو مطلب ئې‬
‫همدادئ‪.‬دفیصلې خپل عبارت داسي دئ" (زه)‪(،‬زما)‪( ،‬زمونږ) بابد به (ز) هوّز نوشته شود‪)".‬‬
‫زه ‪ ،‬ځه ‪ ....................‬زه (دا مثال د یوې بېلي مادې په توگه په فیصله کي نسته خو مطلب ئې په ‪ ۳۱‬مه ماده کي په ضمني توگه‬
‫راغلی دئ‪).‬‬

‫په دې فیصله کي شپاړس کاله وروسته څلور تعدیلونه راغلل چي ستانه میر زهیر صاحب او دلیکوالي کتاب ارواښاد‬
‫لیکوال هم اشاره ورته کړې ده‪ ،‬خو دا تعدیلونه په دریمه غونډه کي نه بلکي په څلرمه غونډه کي راغلي دي چي تر لومړۍ‬
‫غونډي شپاړس کاله وروسته ( د‪ ۱۲۲۱‬ش کال د وږي پر ‪ ۲‬ــ ‪ ۱‬نېټه په کابل کي جوړه سوه‪.‬‬

‫زه به که دخدای رضا وه‪ ،‬دنورو فیصلو مقابله هم له خپلو اصلونو سره په بېالبېلو لیکنو کي وړاندي کړم‪.‬‬

‫له دې لیکني څخه زما دمطلب ټکی دادئ چي دا فیصلې پخپله اصلي بڼه د څېړونکو او لیکوالو تر السه ورسیږي‪ .‬خو دې‬
‫خپل وړاندیز ته یو وار بیا دلوستونکو پام را اړوم چي په فیصلو کي ډېر محدود مثالونه راوړل کېږي او د هغو تعبیر هر څوک‬
‫‪ ،‬زما په گډون‪ ،‬له خپل نظر سره سم کوي‪ .‬ددې له پاره چي ددې خپلسریو مخه مو نیولې وي‪،‬نو الزمه ده چي دپښتو ټول‬
‫کلمات‪ ،‬ویي او لغتونه په یوه قاموس کي سره راغونډ سي او دهغو منل سوی شکل پکښې ثبت سي‪ .‬دا قاموس به هغه رول‬
‫ولوبوي‪،‬لکه دانگرېزي ژبي اکسفورډ ډیکشنرۍ چي ددې ژبي د معیاریت په کار کي ستر رول ولوباوه ‪.‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪3‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫یادونه ‪ :‬ما پخپله لیکنه کي دځان له خوا ور اچول سوې برخه په سره رنگ لیکلې ده او تاند ته مي پي ډي ایف شکل‬
‫ورواستاوه‪ .‬هغوی راته ولیکل چي په پي ډي ایف کي ستونزي لري‪ .‬دغه سبب دئ چي صرف یو څه برخه ئې په سره رنگ خپره‬
‫کړه او نوره لیکنه ټوله په تور رنگ ده‪ .‬که زیاتوني په سره رنگ خپرې سوي وای‪ ،‬زما دمطلب ټکي به ئې ډېرښه واضح کړي‬
‫وای‪( .‬هوتک)‬

‫لکه ښاغلي ستانه میر زهیر او دلیکوالي کتاب ارواښاد لیکوال چي لیکلي دي دوهمه غونډه د‪ ۱۲۳۱‬ش کال د وږي پر اتمه =‬
‫‪ ۱۹۱۱‬ع د اگسټ ‪ ۲۱‬مه په کابل کي جوړه سوه‪ .‬په دې غونډه کي دافغانستان ‪ ۱۱‬تنو لیکوالو او پوهانو او دپېښور اتو تنو‬
‫لیکوالو او پوهانو برخه اخیستې وه‪ .‬ښاغلي زهیر ئې نومونه نه دي راوړي او زه (هوتک)به ئې راوړم‪.‬‬

‫دافغانستان پوهان او لیکوال ‪:‬‬

‫شمس الدین مجروح ‪ ،‬عبدالرؤف بېنوا ‪ ،‬صدیق اهلل رښتین ‪ ،‬قیام الدین خادم ‪ ،‬گل پاچا الفت ‪ ،‬مولوي عبیداهلل صافی ‪،‬‬
‫ارسالن سلیمي ‪ ،‬عبدالخالق اخالص ‪ ،‬محمد هاشم میوندوال ‪ ،‬نیک محمد پکتیانی ‪ ،‬محمد نور خان‪.‬‬

‫دپېښور پوهان او لیکوال ‪:‬‬

‫موالنا عبدالقادر ‪ ،‬عبدالخالق خلیق ‪ ،‬حکیم انوارالحق ‪ ،‬امیر حمزه شینواری ‪ ،‬محمد نواز خټک ‪ ،‬سید رسول رسا ‪ ،‬خامنیر‬
‫هاللي ‪ ،‬ملک سیدال شینواری‪.‬‬

‫په دې غونډه کي پر شپاړسو اختالفي موادو بحث وسو او فیصله سول‪.‬‬

‫زه به ئې دښاغلي ستانه میر زهیر دلیکني پر ترتیب راوړم ‪.‬‬

‫ن ــ نړ ‪ ......................‬ڼ‬
‫زه ‪ ،‬ته‪ ،‬ده ــ زهء ‪ ،‬تهء ‪ ،‬دهء ‪( ...................‬زه‪ ،‬ته‪ ،‬ده) بې همزې ټولو دغسي مثالونو‪ ( .‬په اصل فیصله کي عین مطلب داسي دئ "‬
‫د( زه‪ ،‬دده‪ ،‬ښه ‪ ،‬ته ) په کلمو کښې د (ه) دپاسه دهمزه لیکلو ته ضرورت نشته ‪)".....‬‬
‫تر دې وروسته په اصل فیصله کي یوه ماده سته چي دښاغلي ستانه میر زهیر په لیکنه او د لیکوالي مولف نه ده راوړې‪ .‬هغه‬
‫داسي ده ‪:‬‬
‫" مجهوله (ې) په منځ کښې به په منځ کښې په دوه الندنیو ټکو او معروفه (ی) به په دوه څنگ په څنگ ټکو لیکلې شي‪ .‬لکه‬
‫هېر‪ ،‬میل او په آخر کښې اوږده (ۍ) او گرده (ی) چه ټکي الندې باندې وي (ې) دواړه صحیح دي"‪.‬‬
‫اورېدل ‪ ،‬اخیستل ــ اورېدل ‪ ،‬اخیستل ‪ ......‬اورېدل ــ اخیستل ( بې مده) (دادفیصلې څلرمه ماده ده خو په فیصله کي ئې "‬
‫اروېدل" لیکلی دئ)‬
‫ولید‪ ،‬وګوره ‪ ،‬اولیده ‪،‬اوګورهُ……………………‪ .‬ولید‪ ،‬وګوره ( بې الفه )‪(.‬دا دفیصلې نهمه ماده ده)‬
‫م‪ -‬د ‪ ،‬پر ( زیر سره ) ‪ ،‬الندې‪ ،‬باندې ……‪ .‬مې‪ ،‬دې‪ ،‬پرې‪ ،‬الندې‪ ،‬باندې (دا او ورپسې دوې لیکي ټولي دفیصلې پنځمه‬
‫ماده ده او اصل عبارت ئې داسي دئ ‪ ":‬د ( مې‪،‬دې‪،‬ترې‪،‬پرې‪ ،‬الندی‪ ،‬باندی) او داسی نورو کلموکښې باید د زیر په ځای‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪4‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫(ې) ولیکل شی دغه شان (بوخت‪،‬گوډ‪،‬گوته‪ ،‬لومړی‪ ،‬کوچنی) او داسی نوری کلمې په (و) صحیح دی"‪ .‬باید ووایم چي‬
‫(الندی‪ ،‬باندی‪،‬داسی ‪ ،‬شی) کلمې ئې په فیصله کي په بې ټکو (ی) کښلي دي او د نورو کلماتو په شان ئې (ې) نه ده لیکلې‪.‬‬
‫دا کار دکاتب سهوه نه ده ‪،‬بلکي شعوري لیکنه ده او مطلب پکښې دا دئ چي د(الندي‪ ،‬باندي‪ ،‬داسي‪ ،‬شي) دلیکلو له پاره‬
‫ئې الر خالصه پرې ایښې ده‪ .‬که ئې څوک په (ې) لیکي که په لنډه (ي)‪.‬ددریمي کرښي (لمړی‪ ،‬کچنی) په فیصله کي نسته‪).‬‬
‫لومړی‪ ،‬کوچنی‪ ،‬ګوډ‪ ،‬ګوته ‪ ،‬بوخت………‪ ..‬لومړی‪ ،‬کوچنی‪ ،‬ګوډ‪ ،‬ګوته‬
‫لمړی‪ ،‬کچنی‪ ،‬بو خت‪.‬‬
‫چاپ‪ ،‬ګړۍ – چهاپ ‪ ،‬ګهړۍ……………………… چاپ‪ ،‬ګړۍ (دادفیصلې شپږمه ماده ده‪ .‬په فیصله کي ئې عبارت بل‬
‫راز دئ خو مطلب ئې همدا دئ)‬
‫( ښ )…… اتوری به د (( ش )) او (( خ )) په ځای نه لیکو(دا او ورپسې کرښه دفیصلې اوومه ماده ده او هورې ئې عبارت‬
‫داسي دئ ‪ " :‬دپښتو(ښ) (ږ) به په هغو کلمو کښی لیکل کېږی چه په اول کښی (خ‪،‬ش) او په دوهم کښی د( گ‪،‬ژ) غږونه‬
‫موجود وی او که صرف یو آواز ولری هغه به په (خ‪ ،‬یا گ) لیکلی شی‪ ،‬لکه ‪ :‬خور‪،‬خواهر‪،‬سترگه او داسی نور) دغه شان ږیره‬
‫او ټول حالیه افعال به په (ږ) لیکل کېږی لکه ‪ :‬پاڅېږی‪ ،‬غورزېږی او نور‪) ".‬‬
‫( ږ ) دا توری به د (( ژ )) او ((ګ)) په ځای نه لیکو( دا دفیصلې د اوومي مادې یوه برخه ده‪.‬جال ماده نه ده)‬
‫(ځ) دا توری به (( تلل )) د مصدر په حال فعل او د غسې نورو افعالو کښې لیکو لکه ‪ :‬ځی ‪ ،‬راځی (دا دفیصلې اتمه ماده ده‪.‬‬
‫دهغې عبارت بل راز دئ او دلته به ټوله اتمه ماده رانقل کړم ‪ ":‬دتلل دمصدر او دهغه د مرکبو مصدرونو فعل حال په پښتو‬
‫(ځ) صحیح دی لکه ‪ ( :‬ځی‪،‬راځی‪ ،‬ورځی ‪ ،‬درځی ‪ ،‬بوځی) او د باقی نورو داسی مصدرونو فعل حال د (هوز) په (ز) لیکل‬
‫پکار دی لکه ‪ :‬گرزی ‪ ،‬پرزی ‪ ،‬غورزی ‪ ،‬پرېوزی ‪ ،‬کښېوزی ) او نور هم په دغه (ز) لیکل شی‪)".‬‬
‫( نهمه ماده دښاغلي ستانه میر زهیر په لیکنه کي نسته‪ .‬ښایي په هغه ماخذ کي چي دوی دافیصله ځني رااخیستې ده‪ ،‬هم نه‬
‫وي راغلې‪ .‬زه به ئې دراتلونکي تحقیق له پاره کټ مټ دلته راوړم ‪ " :‬دماضی مطلق او حال امر ټولی صیغی چه په الحاقی (و)‬
‫جوړېږی دهغو په سر کښی د(ا) لیکلو ته ضرورت نشته او بې الفه به لیکل کېږی لکه ‪ :‬وکوت ‪ ،‬ولیده‪ ،‬وغورزېده‪ ،‬وگوری‪)".‬‬
‫ژوند‪ ،‬جوند‪ ،‬زوند………‪ .‬ژوند( په د غسې لغاتو کښې به له (( ژ )) نه کاراخلو‪ ( .‬دادفیصلې لسمه ماده ده‪ .‬په اصل فیصله‬
‫کي عبارت او مثالونه له پورتنۍ جملې سره توپیر لري خو مطلب ئې همداسي دئ لکه ښاغلي ستانه میرزهیر صاحب چي‬
‫رااخیستی دئ‪ .‬داصلي فیصلې عبارت په دې ډول دئ ‪ ":‬د ( ژوند‪ ،‬ژمی ‪،‬پېژندل‪ ،‬ژړل‪ ،‬ژور ) دکلمو لیکل په درې ټکی (ژ)‬
‫صحیح دی‪)".‬‬
‫ځینې‪ -‬ځنې…………… د بعضې په معنا به ( ځینې ) او د ( از ) په معنا به ( ځنې ) لیکو‪( .‬دا دفیصلې یوولسمه ماده ده ‪.‬‬
‫مطلب ئې همدا دئ خو په اصل کي ئې مثالونه په دې ډول ورسره راوړي دي ‪ " :‬لکه ‪ :‬ځیني خلق ‪ ،‬له تاځنی می واخیست"‪).‬‬
‫ویل – وی………‪ ..‬ویل ( یوازې په شعر کښې (( وی )) جایزدی ) (دا دفیصلې ‪ ۱۳‬مه ماده ده‪ .‬هورې ئې ( وې) په اوږده (ې)‬
‫لیکلی دئ‪).‬‬
‫کښې ‪ ،‬کښ………………‪ .‬کښې (دا د فیصلې ‪ ۱۲‬مه ماده ده‪ .‬هورې (کښ) نسته ‪) .‬‬

‫د ماضي بعید ضمیرونه ( وم‪ ،‬وو ‪ ،‬وې ‪ ،‬ؤ ‪ ،‬وه ‪ ،‬و‪ ،‬وې ) یعنې د مفرد غایب لپاره یو ( و ) او د جمع لپاره دوه ( وو ) لیکل‬
‫کېږی‪( .‬دا د فیصلې ‪ ۱۱‬مه ماده ده ‪ .‬مثالونه او تر (یعني) وروسته حکم ئې دواړه توپیر ورسره لري‪ .‬اصلي ماده داسي ده ‪ " :‬د‬
‫ماضی بعیدی ضمیرونه به په دې وروسته صورت لیکل کېږي ‪ ( :‬وم ‪ ،‬وو ‪ ،‬وې ‪ ،‬وئ ‪ ،‬و‪ ،‬وو‪ ،‬وه ‪ ،‬وې) یعني دجمع مذکر‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪5‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫دپاره یو (و) او دمفرد مؤنث دپاره (وه) صحیح دی‪ ".‬دلته د ښاغلي ستانه میر زهیر لیکنه معقوله او مستنده ده خو دفیصلې‬
‫اصل که څه هم نیمگړتیالري‪ ،‬باید خوندي وساتو‪ .‬زما په نظر خو د اصلي فیصلې د " جمع مذکر" پر ځای باید " مفرد مذکر"‬
‫راغلی وای‪) .‬‬

‫د شول د مصدر مشتقات شوم‪ -‬شوو‪ -‬شوې – شوی – شول –شوه ولیدل باید داسې ولیکو‪ :‬ولید‪ -‬وکوت – وکړ مګر وتاړه‪،‬‬
‫وواهه باید په اخره کښی (ه ) ولري‪(.‬دابرخه په اصل فیصله کي دوې جال جال مادې دي‪ .‬د(شول) برخه ئې تر (شوه) پوري‬
‫دپنځلسمي مادې لنډیز او د (ولیدل) برخه ئې د شپاړسمي مادې خالصه ده‪ .‬داصلي فیصلې ‪۱۲‬مه ماده داسي ده ‪ " :‬د وشول د‬
‫مصدر افعال په دې شان راځی ( وشوم‪ ،‬وشوو‪ ،‬وشوې‪ ،‬وشوئ‪ ،‬وشوو‪ ،‬وشول‪ ،‬وشوه‪ ،‬وشوې) یعنی د جمع متکلم په آخر‬
‫کښی دوه واوه‪ ،‬دمفرد مذکر په اخیر کښی یو (و) او دجمع مذکر غائب په آخر کښی (ل) لیکل صحیح دی مگر په جمع مذکر‬
‫کښی چه کوم بل مصدر مبتدا واقع شی په مخفف ډول (وشوو) هم راتالی شی لکه ‪ ( :‬لیدل وشوو) دغه شان په نورو افعالو‬
‫کښی هم باید دجمع مذکر غائب صیغی په (ل) ولیکل شی لکه هلکان راغلل او داسی نور‪ .) ".‬په اصلي فیصله کي شپاړسمه‬
‫ماده داسي ده ‪ "( :‬ټولی مطلقی ماضی گانی د مفرد مذکر غایب دپاره په موقوف صورت یعنی بې له ( ه ‪ ،‬ی ‪ ،‬و) څخه راځی‬
‫لکه ( ولید‪ ،‬وکوت‪ ،‬وکړ‪ ،‬وغورزېد‪ ،‬وچلېد) مگر په کومو مصادرو کښی چه موقوف صورت مستعمل نه وی هلته دغه‬
‫صیغه په زورکی واله هې راځی لکه ‪ :‬وتاړه ‪ ،‬وواژه ‪ ،‬وواهه ‪ ،‬وشاړه ‪ ،‬وغورزاوه ‪ ،‬وگرزاوه‪ .‬په دې قسم صیغو کښی الف لیکل‬
‫هم ضروری دی"‪).‬‬

‫ښاغلي لوستونکي به متوجه سوي وي چي موږ دمتن په رانقلولو کي ځانونو ته د څومري مداخلې حق ورکوو‪ .‬ماته دا نه‬
‫معلومېږي چي دا تصرف د چا له خوا سوی دئ؟ ښاغلي ستانه میر زهیر راته لیکلي دي چي دوی متن کټ مټ رانقل کړی دئ‬
‫او که کومه ټایپي غلطي پکښې وي‪ ،‬وي به‪ .‬نو له دې څخه ښکاري چي السوهنه په هغه ماخذ کي پېښه ده چي ستانه میر‬
‫زهیرصاحب استفاده ځني کړې ده‪.‬دا چي له دې پرېکړو سره موافقه سته‪ ،‬یا نسته‪ ،‬هغه بېله خبره ده‪ ،‬مگر په اصل متن کي‬
‫دتصرف حق هیڅوک نه لري‪ .‬پر دې موادو باندي ‪ ۱۹‬تنو لر او بر پوهانو او لیکوالو السلیکونه کړي دي او موږ پکښې د یوې‬
‫کامې قدر یا یوې خاشې په اندازه دالسوهني صالحیت او حق نه لرو‪.‬‬

‫ددغي فیصلې په وخت کي ال (چه) په همدې ډول لیکل کېدئ‪ .‬په (ې) یا (ي) ئې نه کیښ‪.‬‬

‫دښاغلي ستانه میر زهیر په لیکنه کي دریمه فیصله ایستل سوې ده‪ .‬کومه فیصله چي دوی دریمه گڼلې ده‪ ،‬هغه څلرمه فیصله‬
‫ده چي تر دریمي فیصلې یو کال وروسته په کابل کي تصویب سوې وه‪.‬‬

‫ددریمي فیصلې غونډه د‪ ۱۲۲۱‬ش کال په حمل (وري) میاشت کي په پېښور کي جوړه سوې وه‪ .‬په هغې کي دریو تنو افغاني‬
‫پوهانواو ‪ ۳۱‬تنو پېښوري پوهانو برخه اخیستې وه‪ .‬زه به ددې غونډي فیصله سوي مواد او د غونډي دبرخه والو نومونه له‬
‫هغه متن څخه چي ماته پروت دئ‪،‬دلته کټ مټ بې له السوهني رانقل کړم ‪.‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪6‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫د‪ ۱۲۲۱‬شمسی کال د حمل پر ‪ ۱۱‬مه او ‪ ۳۲‬مه ( ‪ ۱۹۲۱‬ع کال د مارچ ‪ ۲۱‬اپریل ‪ )۱۱‬دپېښور د پښتو اکاډیمی په لیکچر هال‬
‫کښی د لری پښتونخوا (‪ ) ۳۱‬تنو او دافغانستان د (‪ )۲‬تنو لیکوالو ترمنځ مجلس وشو په دې مجلس کښی ( دغه ځای‬
‫همداسي تش پاته دی (هوتک) ) مواده په اتفاق سره ومنل شول او د پښتو التین تورو د ځینو اختالفی صورتو مسئله آینده‬
‫موافقې ته پرېښووله شوه ددې مجلس مصوبات به د ( دریمې فیصلې) په نامه وړاندي کړو ‪:‬‬

‫اولنۍ غونډه ‪:‬‬

‫د اتوار په ورځ د مارچ د میاشتی په یودېرشم تاریخ داکیډمۍ لکچر هال کښی دښاغلی موالنا عبدالقادر په صدارت کښی‬
‫اولنۍ غونډه وشوه ‪ -‬په دې غونډه کښی د بر پښتونخوا دعزتمندو میلمنو ښاغلی گل پاچا الفت ښاغلی صدیق اهلل رښتین او‬
‫ښاغلی قیام الدین خادم نه عالوه دپېښور له خوا گڼو ادیبانو او شاعرانو له د شاملېدو دعوت ورکړی شوی وو ــ کوم گران‬
‫ادیبان چه په جرگه کښی شامل وو‪ ،‬دهغوی نومونه دادی ‪:‬‬

‫ښاغلی عبدالخالق خلیق ‪ ،‬فضل حق شیدا‪ ،‬قاضی احمد سعید‪ ،‬ایم ای عبدالشکور‪ ،‬دوست محمد خان کامل‪ ،‬اجمل خټک‪،‬‬
‫میان محمد شاه خیال‪ ،‬ماسټر عبدالکریم خان‪ ،‬پروفیسر نوراحمد خان‪ ،‬پروفیسر ډاکټر منور خان‪ ،‬رشید علی دهقان ‪ ،‬حکیم‬
‫محمد اسلم سنجری‪ ،‬نصراهلل خان نصر‪ ،‬الحاج خانمیر هاللی‪ ،‬عبدالستار کاتب‪،‬‬

‫داکیډمۍ دطرفه پکښی ډاکټر سید انوارالحق‪ ،‬پروفیسر محمد اکبرخان‪ ،‬سیدعظیم شاه خیال‪ ،‬قاضی هدایت اهلل‪ ،‬فضل‬
‫ودود کاتب‪ ،‬مولوی محمد اسرائیل‪ ،‬عبدالرحمن شباب‪ ،‬میان سناوالدین‪ ،‬او محمد اسحق صاحب کنډاپور وو‪.‬‬

‫په دې غونډه کښی په ډېرو مسئلو خبری اتری او په شیبو شیبو بحثونه وشول‪ ،‬خیال بخاری د وړونبی نه ځینی لیکلی‬
‫سواالت راجمع کړی راوړی وو چه دهغو تفصیلی ذکر دلته هیڅ فایده نه لری خو ددې الندی لیکلی شوی خبرو فیصله وشوه ‪:‬‬

‫‪ ۱‬ــ د چاپ د پاره دی خط نسخ وی‪ ،‬خپل ذاتی خط کتابت او مسودې و غیره دی بې شکه په نستعلیق کښی وی‪.‬‬
‫‪ ۳‬ــ د پښتو څلور مخصوص توری یعنی ځ ‪ ،‬څ ‪ ،‬ږ ‪ ،‬او ښ دی لکه څنگه چه نن سبا مروج دی همدغه شان دی وی ‪.‬‬
‫‪ ۲‬ــ د پښتو ټ ‪ ،‬ډ او ړ دی هم په پخوانی شکل یعنی په کنډه لیکلی شی او په دې شکل یعنی " ٹ ــ ڈ ــ ڑ " دی نشی لیکلی‪.‬‬
‫‪ ۱‬ــ د هندی ( هـ) سره مرکب تورو ( لکه بهـ ‪ ،‬پهـ ‪ ،‬تهـ ‪ ،‬ٹھ ‪ ،‬جهـ‪ ،‬چهـ ‪ ،‬کهـ ‪ ،‬گهـ و غیره )نه دی (هـ) وغورزولی شی ــ ځکه چه دا‬
‫توری د پښتو په الف بی تی کښی نشته ــ دهندئی داسی ټکی چه دا توری پکښی راغلی وی بې (هـ) نه دی لیکلی شی ــ لکه ‪:‬‬
‫سیک ‪ ،‬چترۍ ــ پراټه ــ چکړه ــ ګړۍ او داسی نور ‪.‬‬
‫‪ ۲‬ــ د التینی ( رومن ) الف بی تی اهمیت ومنلی شو او د ننۍ زمانې دضروریاتو او تقاضو په خیال دا فیصله وشوه چه یوه وړه‬
‫جرگه د پښتو د تورو دپاره په التینی الف بی تی کښی د پښتو مخصوصو‪( ....‬تر دې وروسته زما سره موجود متن نیمگړی دئ‬
‫او ماته نه معلومیږي چي داځای دهغي فیصلې له امله چي وایي " ‪ ...‬دپښتو التین تورو د ځینو اختالفی صورتو مسئله آینده‬
‫موافقې ته پرېښووله شوه ‪ "....‬همداسي کنډو پرېښوول سوی دئ او که زماسره موجودي پاڼي نیمگړي دي؟ په هرصورت دغه‬
‫برخه به زه یا کم (کوم) بل څوک وربشپړه کړي‪ .‬زماسره چي څه موجود ول‪ ،‬هغه مي تاسي ته وړاندي کړل‪).‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪7‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫دوهمه غونډه ‪:‬‬

‫دافغانستان او پاکستان د ادیبانو‪ ،‬شاعرانو او علماؤ دوهمه غونډه ‪:‬‬

‫د اپریل د میاشتی په څورلسم تاریخ د اتوار په ورځ داکیډمی (په اصل کي " اکیډشی" ده چي دکاتب تېروتنه به وي‪ .‬هوتک)‬
‫په کلچر(لکچر)هال کښی د موالنا عبدالقادر په صدارت کښی وشوه ــ دا ځل هم گڼو عالمانو او ادیبانو ته بلنه ورکړی شوې‬
‫وه خو دا الندینی کسان په روژه خوله راغلی وو ‪:‬‬

‫ښاغلی عبدالخالق خلیق‪ ،‬سید راحت زاخیلی‪ ،‬قاضی احمد سعید‪ ،‬دوست محمد خان کامل ‪ ،‬سمندرخان سمندر‪ ،‬اجمل‬
‫خټک ‪ ،‬میان محمد یوسف ‪ ،‬موالنا عبدالقدوس‪ ،‬پروفیسر ډاکټر نوراحمدخان‪ ،‬رشیدعلی دهقان ‪ ،‬میرمهدی شاه مهدی‪،‬‬
‫ارباب عبدالغفورخان‪ ،‬ارباب سکندرخان‪ ،‬محمدافضل خان بنگښ‪ ،‬نصراهلل خان نصر‪ ،‬سید انوارالحق ‪ ،‬پروفیسر محمد‬
‫اکبرخان‪ ،‬سیدعظیم شاه خیال‪ ،‬قاضی هدایت اهلل‪ ،‬مولوی فضل ودود خان‪ ،‬مولوی محمداسرائیل‪ ،‬عبدالرحمن شباب‪ ،‬میان‬
‫سناؤالدین‪ ،‬او محمداسحق ــ حصه واخستله‪.‬‬

‫دجرگې ابتداء دقرآن مجید په تالوت وشوه ــ بیا سیدخیال بخاری د تېری غونډی منظورشوی تجویزونه واورول‪ ،‬او د روانی‬
‫غونډی د تجاویزو په حقله ئې دقاضی احمدسعید نوم پیش کړو ــ چه هغه دی د وړې جرگې د مشر په حیث ددغی جرگې‬
‫تجویزونه وړاندی کړی ـ قاضی صاحب چه کوم تجویزونه پیش کړل ــ په هغو کښی په هر یو باندی گرم گرم بحثونه وشول ــ او‬
‫دا فیصلې وشوې ‪:‬‬

‫‪ ۱‬ــ ‪ :‬د پښتو الف بې تې کښی دی د عربی هغه توری ( یعنی ث ‪ ،‬ح‪ ،‬ذ( په اصل کي "د" دئ چي د کاتب تېروتنه ده‪.‬‬
‫هوتک)‪،‬ص‪ ،‬ض‪ ،‬ط‪ ،‬ظ ‪ ،‬ع ‪ ،‬ق ) چه اوس هم رائج دی په خپل ځای وی ــ خو دا توری به تش دعربی په الفاظو کښی‬
‫استعمالیږی او د پښتو په الفاظو کښی به نه استعمالیږی‪.‬‬
‫‪ ۳‬ــ ‪ :‬د ټ ‪ ،‬ډ ‪ ،‬او ړ په کُنډی سره لیکلو باندی یو لنډ بحث بیا گرم شو او د هر خیال د طرفدارو د بحث نه پس پری رائی‬
‫واخیستی شوه ــ اکثریت د زوړ دود یعنی په کنډه باندی د لیکلو طرفدار وو‪.‬‬
‫‪ ۲‬ــ د عربی کوم ټکی چه په پښتو کښی مروج دی ــ هغه دی په خپل اصلی شکل لیکلی کېږی ــ لکه قمیص ــ قصه ــ ظالم ــ صمد‬
‫او داسی نور خو یو څو ټکی ددې اصول نه مستثنی وگرزولی شول ــ لکه واخلی ــ تپوس ‪ ،‬ایسار ــ اودس ــ الټین ــ پام ــ تاخ ــ‬
‫اریان (په اصل کي " امریان" دئ چي دکاتب تېروتنه ده‪ .‬هوتک) دریان (یوځائی) شمکور ــ بخمل ــ او وخت او دغسی نور‪.‬‬
‫‪ ۱‬ــ دپښتو د خپلو ټکو په لیک کښی دی اول صوت (ږغ) ته بیا د ریشی او گرامر ته وکتی شی‪.‬‬
‫‪ ۲‬ــ "ء" دی د زورکی دپاره استعمالیږی ــ لکه ‪ :‬زړه ــ تله (میزان)‬
‫‪ ۱‬ــ د پښتو د مخصوصو تورو د نومونو په حقله دا فیصله وشوه ــ چه د برخوا خلق دی ورته ‪ ،‬زې ــ سی ــ ژی او ښې وائی ــ او د‬
‫لرغاړی اوسیدونکی دی زیم ــ سیم ــ گی او خین وائی‪.‬‬
‫‪ ۱‬ــ د گاف د کشونو یا کنډې په حقله هم فیصله په رای شمارۍ وشوه‪ ،‬او دکُنډې د لیکلو طرفدار زیات وختل‪.‬‬
‫‪ ۱‬ــ د حرکتونو په حقله تجویزونه ‪:‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪8‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫ا ــ زور ‪ ،‬زیر ‪ ،‬او پېښ لکه چه پخوا داسی مستعمل دی همدغسی به مستعمل وی ــ خو که د یو ټکی په آخری توری زور‬
‫راغی نو د زور په ځای به هائی مخفی راوړی شی ــ لکه ځکه ‪ ،‬زړه ــ دغه شان که د یو ټکی په آخری توری زیر وی ــ نو دا هم په‬
‫(ی) بدلېږی ــ لکه مې ‪ ،‬ترې ‪.‬‬
‫ب ــ الف به هم په دغه شان استعمالیږی لکه چه تر اوسه استعمالیږی ‪.‬‬
‫ج ــ مد (د مد نخښه زه په کمپیوټر کي نه لرم ‪ .‬هوتک) دا حرکت تش د عربی ټکو کښی راځی ــ د پښتو ټکو کښی نشته ‪.‬‬
‫د ــ د واؤ په حقله ښاغلی احمدسعید الندی لیکلی شوی تجویزونه وړاندی کړل‬
‫( ‪)۱‬ګُل ــ کُل ــ دا حرکت دی تش په پیش سره ښودلی شی‪.‬‬
‫(‪ )۳‬لور ــ کور (خانه) شور ــ (تش واؤ بې له نخښې نه)‬
‫(‪ )۲‬توره ــ تالو ــ په ماقبل توری دی پېښ ورکړی شی‪.‬‬
‫(‪ )۱‬لو ــ یو ــ په ماقبل توری دی زور ورکړی شی ‪.‬‬
‫او د واؤ کم شکلونه چه ښاغلی رښتین وړاندی کړل هغه دادی ‪:‬‬
‫(‪ )۱‬ګل ــ کُل ( تش په پېښ سره)‬
‫(‪ )۳‬کور ــ زانگو ( د واړ د پاسه یو بل اړولی واؤ چه په عربی کښی د "وُو" آواز ورکوی‪.‬‬
‫(‪ )۲‬یو ــ لو ( د واو د پاسه اړولی غړوندی)‬
‫فیصله داوشوه چه دواړه شکلونه دی اولس ته وړاندې کړی شی ــ چه په کومو شکلونو اتفاق راغی هغه دی رائج کړی شی ‪.‬‬
‫(ر) زیر کوتاه ــ لکه تجارت ــ صفت ــ رښتین ــ ( دازېرپه پښتوکښی نشته)‬
‫(س) د معروفی او مجهولی (ی) گانو په حقله هم اتفاق رانغی خو هغه شکلونه چه قاضی صاحب او رښتین صاحب وړاندې‬
‫کړل الندې جداجدا سره دمثالونو راوړلی کېږی‬
‫د قاضی صاحب پېش کړی شکلونه ‪:‬‬
‫(‪ )۱‬ی ــ ویر ــ لیدل ــ ښادی ــ ( عامه غونډه یا معروفه "ی" )‬
‫(‪ )۳‬ی ــ جینی ــ څوکۍ ــ ( د زوړ همزه په ځای په ماقبل توری زور)‬
‫(‪ )۲‬ۓ ــ سړی ــ زمری ــ ( په ماقبل باندې زور)‬
‫دلی ــ اری ــ ( خالی اوږده " ی" بې له هیڅ قسمه نخښې)‬
‫د دواړو مثال ‪ :‬سړی ــ سړی اوبه چښی ‪.‬‬
‫که دا (ی) د یو ټکی مینځ کښې راشی نو الندې باندې ټکی (نقطې) ورکولی شی لکه هېرېدل ــ تېل ــ پېر (چکر)‬
‫دغه یې گانې ښاغلی رشتین په داسې شکل کښې پېش کړې‬
‫(‪ )۱‬سړی ــ زمری ــ ( معروفه (ی) بې له څه نخښی نه)‬
‫(‪ )۳‬سړې (یخې) ــ تختی ( معروفه (ی) چه ټکی (نقطې) الندې باندې لری ‪.‬‬
‫(‪ )۲‬ویر ــ لیدل ــ ښادی ( معروفه (ی) خو متوازی یا پراته ټکی (نقطې)‬
‫(‪ )۱‬جینۍ ــ څوکۍ ( دهمزه په ځای د (ی) تاو کړې لکۍ)‬

‫( فیصله پر همدې ځای پای ته رسېدلې ده چي ما کټ مټ رانقل کړه‪ .‬د یاگانو په لیکلو کي مي هیڅ ډول السوهنه نه ده کړې‪.‬‬
‫متن کټ مټ رااخیستل سوی دئ‪.‬د قاضی صاحب په پېش کړو شکلونو کي مي د (‪ )۲‬نمبر پرته (ی) زما د کمپیوټرله اردو‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪9‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫پروگرام څخه اخیستې ده خو په اصل فیصله کي دپاسه همزه نه لري‪ .‬زماپه کمپیوټر کي ما بې همزې پرته (ی) ونه موندله او دا‬
‫کار باید یو عذر وگڼل سي‪ ،‬نه السوهنه‪ .‬داخبره یو ځل بیا کوم چي په دې لیکنه کي زما مراد دادئ چي دغه فیصلې د محققینو‬
‫په واک کي ورکړم ‪ .‬زموږ لویه ستونزه داده چي مشرانو مو ځیني مواد پخپل انحصار کي ساتلي ول او ساتلي دي او د عامه‬
‫استفادې له پاره ئې نه وړاندي کول او نه ئې وړاندي کوي‪ .‬زه غواړم چي دا فیصلې عامه استفادې ته وړاندي کړم‪ .‬دتحلیل او‬
‫تفسیر برخه ئې د هر چا خپل کار دئ‪ .‬هر څوک پوه سه خپل ئې نظر‪) .‬‬

‫( لکه په تېره برخه کي چي مي یادونه کړې ده‪ ،‬دلته یو وار بیا وایم چي د ښاغلي ستانه میر زهیرپه لیکنه کي دا فیصله "‬
‫دریمه" بلل سوې ده او اوس ماته څرگنده سو ې ده چي دا دهماغه ماخذ تېروتنه ده چي دوی دا فیصلې ځني رااخیستي دي‪ .‬زه‬
‫ئې دلته دڅلرمي فیصلې په نامه وړاندي کوم او زما سره په موجود اصل کي هم " څلرمه فیصله" بلل سوې ده‪ .‬زه به که خدای‬
‫کول‪ ،‬ددې بحث تر وروستۍ برخي وروسته دفیصلو اصل متن جنساً هم خپور کړم او خپل نظر به هم ور سره مل کاندم (انشاء‬
‫اهلل)‪ .‬باید دا خبره هم پر زیاته کړم چي په همدغه کال (‪۱۲۲۱‬ش) دکابل مجلې پرله پسې نمبر (‪ ۱۲۱‬گڼه) د" پښتو لیک دود"‬
‫ته وقف سوې وه او دا څلرمه فیصله هم له نورو فیصلو سره یو ځای خپره سوې ده‪.‬‬

‫زما دلیکني دابرخه به هم دښاغلي ستانه میر زهیر صاحب په راوړل سوي ترتیب سره وڅېړم او له اصل متن سره توپیرونه او‬
‫نور وضاحتونه به ئې په سره رنگ خپاره کړم‪ .‬د موادو اوډنه په دغه ترتیب کي الندي باندي سوې ده‪ .‬ما مقابله کړه‪ .‬کومي‬
‫مادې چي په اصل کي نسته‪ ،‬دهغو مخي ته مي وضاحت ورکړی دئ‪ .‬د ستانه میر زهیر صاحب په لیکنه کي مي ټایپي غلطۍ‬
‫هم ورسمي کړي دي‪ .‬لکه ‪" :‬بخښنل"‪" ،‬ماسپښتن" مي " بخښل‪ ،‬ماسپښین" کړي دي او داسي نور هم‪(.‬هوتک))‬

‫دریمه (څلرمه )فیصله‬

‫=========‬
‫په ‪ 7331‬هـ ش ( ‪ 7591‬ع ) کال چې د پښتو ټولنې په بلنه د پېښور‪ ،‬او بلوچستان پښتانه لیکوال او پوهان کابل ته د‬
‫خپلواکۍ د جشن په ورځو کښې راغلي وو‪ ،‬د سنبلې په پنځمه ــ اتمه ( د اګست په ‪ 71‬مه ‪ ) _ 30‬د پښتو لیک په باب‬
‫مجلسونه او اد بي بحثونه شروع شول‪( .‬زما سره د موجود اصل پر لومړي مخ ئې کښلي دي چي دغونډي په برخه والو کي‬
‫دافغانستان ‪ ۱۳‬تنه او د پښتونستان ‪ ۱‬تنه (ټول شل تنه)پوهان او لیکوال شامل ول‪ .‬هوتک )وروسته له څو غونډو او ډېرو‬
‫څېړنو او بحث څخه د ځینو اختالفي موادو په باب دا ډول فیصله صادره شوه‪:‬‬
‫مختلف صورتونه……فیصله شوی صورت (په اصل کي دا جملې نسته‪ .‬هورې ئې اول د " لومړۍ غونډه" عنوان لیکلی دئ‬
‫او دلومړۍ غونډي فیصلې ئې پر پنځو لویو برخو وېشلي دي ‪ ۱ :‬ــ په الندنیو مقلوباتو کښې غوره شوی اشکال دادی ‪ ۳ ،‬ــ په‬
‫محذوف او محذوف مِنهُ کلماتو کښې غوره شکال دادی ‪ ۲،‬ــ په ځینو کلماتو کښې چه د "ز" او [ځ] دواړه مروج دی غوره‬
‫شوی اشکال ئې دادی‪ ۱ ،‬ــ ځیني کلمات چه په (ژ)‪( ،‬ز) او (ج) لیکل کیږی په (ژ) لیکل ئې غوره وگڼل شو‪ ۲ ،‬ــ په ځینو‬
‫کلماتو کښې چه د ځینو حروفو ابدال موجود دی غوره شوی اشکال ئې دادی‪ ۱ ،‬ــ په پښتو کښې ځینی پردي مذکر اسماء او‬
‫صفات بېقاعدې جمع کیږي‪() .‬زه به په مثالو کي داخبره هم ورزیاته کړم چي نوموړی مثال په کومه برخه کي راغلی دئ‪ .‬او‬
‫څنگ ته به ئې د هري برخي نمبر ولیکم‪.‬هوتک)‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪10‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫ځمکه‪-‬مځکه – زمکه…ځمکه (په اصل کي " زمکه" نسته ( ‪ ۱‬برخه )‬

‫‪.‬سیوری‪-‬سوری…………‪ .‬سیوری (‪ ۳‬برخه)‬
‫زمری – مزری – ځمری…‪ ..‬زمری (په اصل کي "ځمری" نسته‪ ۱ .‬برخه)‬
‫اخلم‪-‬اخلې‪-‬اخم‪،‬اخی‪-‬الم ‪ ،‬الې………… اخلم‪ ،‬اخلې (په اصل کي " الم‪ ،‬الې" نسته‪ ۳ .‬برخه)‬
‫کښته – ښکته – خکته……‪..‬کښته (‪ ۱‬برخه)‬
‫بښل‪ -‬بښنه =بخښل= بخښنه ……‪ .‬بښل‪-‬بښنه (‪ ۳‬برخه)‬
‫پښه – ښپه – خپه………‪.………… ..‬پښه(‪ ۱‬برخه)‬
‫‪.‬ماسپښین‪-‬مازپښین‪-‬ماپښین……‪.‬ماسپښین (‪ ۳‬برخه)‬
‫کښلی – ښکل ( د لیکلو اوویستلو په معنا ) کښل (په اصل کي " دلیکل او ایستل" په معناــ ‪ ۱‬برخه )‬
‫‪.‬کوم‪-‬کم……………………‪.‬کوم (‪ ۳‬برخه)‬
‫کښلی ( ښایست په معنا ) (په اصل کي"د حسین په معنی")… ښکلی (‪ ۱‬برخه)‬
‫اغږل‪ -‬اخښل –اخل …اغږل (‪ ۳‬برخه)‬
‫ماسخوتن – ماخوستن…………‪ .‬ماسخوتن (‪ ۱‬برخه)‬
‫نمړۍ‪-‬مړۍ‪-‬نوړۍ………………نمړۍ (دا کلمه په اصل کي (مرې " جامه" ‪ ،‬نمرې ده چي مرجح شکل ئې " نمرې" بلل سوی‬
‫دئ؟ د" نوړۍ" کلمه السوهونکي پر زیاته کړې ده ‪ ۳ .‬برخه)‬
‫ورځ – روځ …………………‪ ..‬ورځ (‪ ۱‬برخه)‬
‫زوی‪ ،‬زامن = ځوی‪ ،‬ځامن ……زوی‪ -‬زامن (‪ ۲‬برخه)‬
‫موږی – میږوی……………… موږی‪ ۱( .‬برخه)‬
‫زېږېدل‪- -‬ځېږېدل……………… زېږېدل (‪ ۲‬برخه)‬
‫لوېشت – ولېشت………………لوېشت – لوېښت ( لوېښت په اصل کي نسته ـــ ‪ ۱‬برخه)‬
‫زغستل – ځغستل………زغستل (په اصل کي " ځغتل او ځغښتل" هم لیکل سوي دي خو دا راته ټایپي غلطي ایسي‪۲ .‬‬
‫برخه )‬
‫ورک – روک ……………‪.… ..‬ورک (‪ ۱‬برخه)‬
‫زلمی – ځلمی…………‪ ..‬زلمی (په اصل کي مرجح شکل " ځلمی" بلل سوی دئ ــ ‪ ۲‬برخه)‬
‫خسر – سخر ………………خسر (‪ ۱‬برخه)‬
‫‪.‬سوځل‪ ،‬سېځل = سوزل ‪ ،‬سېزل ………سوځل – سېځل (په اصل کي " سیځل" لیکل سوی دئ‪ " .‬سېځل" په اوږده یاء د‬
‫السوهونکي زیاتونه ده ـــ ‪ ۲‬برخه)‬
‫خوسا – سخا…………‪.‬خوسا (په اصل کي " خسا" هم سته ـــ ‪ ۱‬برخه)‬
‫خوځېدل – خوزېدل ‪...................‬خوځېدل (‪ ۲‬برخه)‬
‫سکروټه – سروټکه – سکوروټه……‪.‬سکروټه (په اصل کي " سکوروټه" نسته او پرځای ئې " سکورټه" لیکل سوې ده ـــ ‪۱‬‬
‫برخه)‬
‫غورځنګ – غور زنګ……‪ ..‬غورځنګ (‪ ۲‬برخه)‬
‫ورور‪ -‬رور………‪.‬ورور(‪ ۳‬برخه)‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪11‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫زغمل – ځغمل………… زغمل (‪ ۲‬برخه)‬

‫وروڼه – روڼه…………… ……وروڼه (‪ ۳‬برخه)‬
‫ژرنده – زرنده – جرنده………‪ .‬ژرنده (‪ ۱‬برخه)‬
‫ورورولي – رورولي………‪..‬ورورولي (‪ ۳‬برخه)‬
‫ژبه – زبه – جبه ……………………‪..‬ژبه (‪ ۱‬برخه)‬
‫وروسته – روسته – روستو……… وروسته (په اصل کي " روستو" نسته ــ ‪ ۳‬برخه)‬
‫ژړا – زړا – جړا ………‪..‬ژړا(‪ ۱‬برخه)‬
‫وروستی – روستی…………‪.‬وروستی (‪ ۳‬برخه)‬
‫ژوند – زوند – جوند……………‪.‬ژوند(‪ ۱‬برخه)‬
‫ژمی – زمی – جمی……………ژمی (‪ ۱‬برخه)‬
‫اوبدل – اودل – اوبل………اوبدل – اودل (‪ ۲‬برخه)‬
‫ژوبل‪ -‬زوبل –جو بل……‪ ..‬ژوبل (‪ ۱‬برخه)‬
‫‪.‬نښتل – مښتل ……………‪.‬نښتل(‪ ۲‬برخه)‬
‫خیژي – خېزي – خیجی …‪..‬خیژي(‪ ۱‬برخه)‬
‫‪.‬بزرګان‪ ،‬ملکان = بزرګانان – ملکانان …بزرګان – ملکان (‪ ۱‬برخه)‬
‫ژۍ – زۍ – جۍ…………‪ ..‬ژۍ (‪ ۱‬برخه ــ په اصل کي ټول په (ی) لیکل سوي دي‪).‬‬
‫وزه – بزه – بیزه ……………‪ .‬وزه (‪ ۲‬برخه)‬
‫ژور – زور – جور………‪ ..‬ژور(‪ ۱‬برخه)‬
‫کارغه – قارغه – کارګه……………… کارغه (په اصل فیصله کي نسته‪ .‬ښایي له بلي فیصلې ئې رااخیستی وي)‬
‫نژدې – نزدې – نږدې ……‪ .‬نژدې (‪ ۱‬برخه)‬
‫ڼ – ڼر……………………‪ ..‬ڼ (دا خبره دهمدې مجلس ددوهمي غونډي په فیصلو کي راغلې ده ‪ .‬هورې ئې تفصیل داسي‬
‫دئ ‪ ":‬د دوهمې فیصلی په لومړۍ ماده کښی د (ڼ) لپاره بسیط شکل منل شوی دی مگر ددریمی فیصلې ددوهمی غونډی په‬
‫"شپږمه" ماده کښې عدول ترینه شوی دی اود "ڼ" او "نړ" دواړو استعمال جائز شمیرل شوی دی‪ .‬ځکه چه "ڼ" دپښتو‪،‬‬
‫سانسکریټ‪ ،‬هندی او هسپانوی الفباء یو بسیط حرف دی د محض دروندوالی له امله مرکب توری گڼل او په مرکب صورت‬
‫لیکل مناسب نه ښکاري ــ عالوتا د "نړ" لیکل د"ڼ" پرځای په الندنیو تورو کښی داسې غلیظ التباس پېښوی چه د صحیح‬
‫لیک او تلفظ امکان ئې له منځه ځی ‪ :‬نړول او مشتقات ئې ــ نړېدل او مشتقات ئې ــ نړ (دجریب څلورمه) ــ نړۍ‪ ،‬نړک‪ ،‬نړکه ــ‬
‫نړا ( دخره نارې) نړل ــ نړیچغ ــ کونړ ــ ځکه نو [ڼ] دی په بسیط شکل لیکل کیږی او [نړ] شکل دی پرمخ متروک وی"‪).‬‬
‫لمر – نمر – نور – مر – میر…‪.…… .‬لمر – نمر(په اصل فیصله کي " نور‪ ،‬مر‪ ،‬میر" نسته ــ ‪ ۲‬برخه)‬
‫کجیر – قجیر…………‪ .‬کجیر ( دا د مجلس ددوهمي غونډي په فیصلو ( اوله ماده) کي راغلی دئ‪ .‬هورې ئې لیکلي دي "‬
‫پړقا‪ ،‬ټوقی تقالی‪ ،‬قارغه‪ ،‬قجیر‪ ،‬چقړی‪ ،‬څپق‪ ،‬قوده‪ ،‬قچره‪ ،‬قجوری‪ ،‬قچری او داسی نور ‪ ....‬کلمات باید په " ک" ولیکل‬
‫شی نه په "ق"‪ .‬دښاغلي ستانه میر زهیر په لیکنه کې له دې هر لغت څخه جال جال ماده جوړه کړې ده؟)‬
‫نمسی – لمسی – نوسی……‪.‬لمسی – نمسی (په اصل کي " نوسی" نسته ــ ‪ ۲‬برخه)‬
‫ټوکه – پړک – چکړې ……ټوکه – پړک (دا د مجلس ددوهمي غونډي په فیصلو ( اوله ماده) کي راغلی دئ‪).‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪12‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫لمونځ – نمونځ – مونځ ………… لمونځ (په اصل کي " مونځ" نسته او په ( لمونځ او نموځ) کي دواړه شکلونه منل سوي دي‬
‫ــ ‪ ۲‬برخه)‬
‫ټوقه – پړق – چقړی ……‪..‬چکړې (دا د مجلس ددوهمي غونډي په فیصلو ( اوله ماده) کي راغلی دئ‪).‬‬
‫نمانځنه‪ ،‬لمانځنه – مانځنه……… نمانځنه – لمانځنه (‪ ۲‬برخه)‬
‫زړۀ – زړه……‪ .‬زړه (دا دمجلس ددوهمي غونډي ‪ ۲‬نمبر فیصله ده او هورې ئې کښلي دي " د [ زه‪ ،‬ته‪ ،‬ده‪ ،‬ښه‪ ،‬دده ] په کلمو‬
‫کښی د [ه] دپاسه د (ء) یعنی همزه لیکلو ته ضرورت نشته ‪ ....‬دښاغلي ستانه میر زهیر په لیکنه کي له دې هري کلمې څخه جال‬
‫جال ماده جوړه سوې ده؟)‬
‫پسرلی‪ -‬سپرلی …………‪..‬پسرلی – سپرلی (‪ ۱‬برخه)‬
‫تۀ – ته ……………………… ته (دا دمجلس ددوهمي غونډي ‪ ۲‬نمبر فیصله ده)‬
‫ږغ – غږ – ژغ……………‪.‬ږغ – غږ (په اصل کي "ژغ" نسته)‬
‫زۀ – زه – ځه…‪.…… ..‬زه (دا دمجلس ددوهمي غونډي ‪ ۲‬نمبر فیصله ده)‬
‫کنځل – ښکنځل …………کنځل – ښکنځل (‪ ۳‬برخه)‬
‫لوی – لو……… لوی (دا ماده بالکل مسخه سوې او له ځانه جوړه سوې ده په اصل کي دمجلس ددوهمي غونډي دڅلرمي‬
‫برخي په (ب) جزء کي راغلي دي چي ( لوی) ته به د (ی) پر لکۍ همزه نه ورکوو او (لوئ) به ئې نه لیکو‪).‬‬
‫مینځل – وینځل…………مینځل – وینځل (‪ ۲‬برخه)‬
‫‪.‬دوی‪-‬دوئ…… دوی (د مجلس ددوهمي غونډي دڅلرمي برخي (ب) جزء)‬
‫المده‪ -‬النده……………… المده‪ -‬النده (‪ ۲‬برخه)‬
‫‪.‬هغوی – هغوئ………‪ .‬هغوی (د مجلس ددوهمي غونډي دڅلرمي برخي (ب) جزء)‬
‫جینۍ – نجلۍ – جلۍ – جیلۍ…جینۍ – نجلۍ ( په اصل کي " جلۍ" نسته ـــ‪ ۲‬برخه)‬
‫‪.‬لویدیز‪ -‬لوېدیځ – لوئیدیز ………لوېدیز (د مجلس ددوهمي غونډي دڅلرمي برخي (الف) جزء دئ او هورې " لوېدیځ"‬
‫نسته‪ .‬دلته له ځانه ور اچول سوی دئ‪).‬‬
‫لمبر – نمبر………‪ .‬لمبر (‪ ۲‬برخه)‬
‫‪.‬وویل – اووئیل ………………‪..‬وویل (د مجلس ددوهمي غونډي دڅلرمي برخي (الف) جزء)‬
‫نولس – نونس…………‪ ..‬نونس (‪ ۲‬برخه ــ خو هورې " نولس" غوره بلل سوی دئ‪).‬‬
‫‪.‬یو‪ ،‬اینده ‪ ،‬یؤ‪-‬ا ئینده …………‪.‬یو – اینده (د مجلس ددوهمي غونډي دڅلرمي برخي (الف ــ ج) جزء ‪ .‬خو هورې " آئینده " او‬
‫" آینده" لیکل سوي دي یعني په مدلرونکي الف‪ .‬دستانه میر زهیر په لیکنه کي ئې مد پخپل سرځني غورځولی دئ)‬
‫وېره – بېره – ایره …………‪.‬وېره (‪ ۲‬برخه)‬
‫… } ې { ( مجهول یا ) (دا برخه هسي له ځانه جوړه سوې ده‪ .‬په اصل فیصله کي په خورا زیات تفصیل سره د(ې) د استعمال په‬
‫باب خبري سته‪ .‬هورې ئې د مجهولي یاء په باب لیکلي دي ‪:‬‬
‫دا یاء اوس دلري پښتونخوا( په بره پښتونخوا کي هم ــ هوتک) په لیکنو کښی ډیر رواج لری او تقریباً په غیر محل [ د ملینه‬
‫او معروفو یاءګانو پر ځای] استعمالیږی لکه ‪ :‬زیری ــ کاڼی ــ دې ــ‬
‫غلې‪ ،‬مثال ممدوت غلې دی‬
‫ولې ‪ ،‬مثال عطامحمد ولې داسې اوکړه او نور ‪.....‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪13‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫دا یاء دی پخپل محل کښی استعمالیږی لکه ‪ :‬دماضی مطلق او استمراری مخاطب مفرد دصیغی مثال ته احمد ووهلې ــ ته‬
‫احمد وهلې ‪ .‬دحال او استقبال مخاطب مفرد صیغې مثال ته احمد وهې ــ ته به احمد ووهې ــ ته احمد وهالی شې ــ ته به احمد‬
‫ووهالی شې ‪.‬‬
‫دماضی قریب او ماضی بعید مخاطب مفرد صیغې مثال ته احمد وهلې یې ــ ته احمد وهلې وې ‪.‬‬
‫دماضی قریب او ماضی بعید مفرد مونث غایب صیغې مثال احمد رحیمه وهلې ده ــ احمد رحیمه وهلې وه ‪.‬‬
‫داسم فاعل او اسم مفعول واحد مونث صیغه مثال تلونکې ــ تللې ‪.‬‬
‫د مختوم په های ملفوظی مونثو اسماوو جمع مثال وزې ــ پښې ــ مړې ــ کږې او داسی نور ‪)....‬‬
‫ویبده – بیده – اوده……… ویده (‪ ۲‬برخه)‬
‫…بې ځایه او د معروفۍ یاء په ځای استعمال نه شي ( دابرخه هم گونگه ده او زه به وروسته پر وږغېږم‪).‬‬
‫ویاله – بیاله – واله……… ویاله(‪ ۲‬برخه)‬

‫تاسي ولوستل چي د څلرمي فیصلې مواد دښاغلي ستانه میر زهیر په لیکنه کي هسي گډوډ او پخپل سر الندي باندي اوډل‬
‫سوي دي ‪ .‬په اصلي فیصله کي دا ټول مواد پر شپږو برخو منظم وېشل سوي دي او نه پوهېږم چي دلته تنظیم ولي ور ویجاړ‬
‫کړی دئ؟‬

‫پښتو د متحد لیکدود او لیکالر لپاره د (( باړه ګلۍ )) د غونډې متفقه پرېکړې ( فیصلې )‬
‫(د باړه گلۍ دفیصلو دغه برخه چي ما دښاغلي حبیب اهلل رفیع صاحب د" ژبساتنه" کتاب له ‪ ۱۱۱‬ــ ‪ ۱۹۱‬مخونو سره وکتله‪،‬‬
‫محتویات ئې همدغه ول‪ ،‬خو جملو ئې توپیر درلود‪ .‬دا توپیر داسي نه دئ چي اصلي فیصلې ته دې زیان رسولی وي‪ .‬ځکه نو‬
‫زه له زیاتوتبصرو تېرېږم او یوازي په ‪ ۱‬مه ماده کي یوه زیاتونه وراچوم‪ .‬نوره فیصله سمه را اخیستل سوې ده‪ .‬هوتک )‬

‫======================================‬
‫د پښتو لیکدو د په هکله د پښتو ټولنې د درېمي فیصلې څخه ( ‪ ) ۲۳‬کاله وروسته یو ځله بیا د دې شرایط برابر شول چې د‬
‫پښتو د یو متحد لیکدود د را مینځ ته کولو لپاره عملي هلې ځلې وشي‪ .‬په دې لړ کښی د پېښور پوهنتون د پښتو ا کیډیمی‬
‫په نوښت ( ابتکار ) او د صوبه سرحد د حکومت په سپار ښتنه د ‪ ۱۹۹۱‬م کال د جوالی د میاشتی له ( ‪ ) ۱۱‬تر (‪ )۱۳‬پورې د سوات‬
‫په (( باړه ګلۍ )) کښی یو درې ورځنی سیمینار چوړ شو چې پکښې د پښتو نخوا له ګوټ کوټ څخه تقریًبا سلو تنو ادیبانو‬
‫او ژبپو هانو ګډون کړی ؤ ‪ .‬دې غونډې په خپلی لومړنۍ ناسته ( نشت ) کښې د کار شل کسیزه کمېټه و ټاکله چې پکښې دغه‬
‫ښاغلي شامل وو‪:‬‬

‫(‪ )۱‬پروفیسر سید محمد تقویم الحق کاکا خیل (‪ )۳‬پروفیسر جهانزیب نیاز (‪ )۲‬پروفیسر نصیرالدین (‪ )۱‬حبیب اهلل رفیع ( ‪۲‬‬
‫) منتظر بیټنی (‪ )۱‬عبدالکریم بریالی (‪ )۱‬همېش خلیل (‪ )۱‬ډاکتر محمد اعظم اعظم (‪ )۹‬ډاکټر خالد خان خټک (‪ )۱۱‬محمد‬
‫پرویش شاهین (‪ )۱۱‬پروفیسر محمد افضل رضا (‪ )۱۳‬پروفیسر خوجه محمد سائل (‪ )۱۲‬نورشاه جهان انور (‪ )۱۱‬ډاکتر وردک (‬
‫اعزازي غړی ) ( ‪ )۱۲‬سیال کاکړ ( ‪ ) ۱۱‬سید احمد مومند (‪ )۱۱‬ډاکتر مـحمد اقبال نسیم خټک (‪)۱۱‬ډاکټر محمد اسرار ( ‪۱‬‬
‫عزازی غړی ) (‪ )۱۹‬خیبر افریدی (‪)۳۱‬پروفیسر یار محمد مغموم‪.‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪14‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫د کار د کمېټی غړیو په درېوو ناستو کښې د پښتو لیکدود مشکالت ‪ ،‬کشالې او ګډوډۍ په هر اړخیزه توګه وڅېړلې‪ ،‬په‬
‫ټولو یې په سړه سینه غور وکړ او په هره برخه کښې تر علمي بحث وروسته یوې نتیجې ته ورسېدل ‪ .‬کمېټی د خپل کار ورو‬
‫ستي تنایج او پرېکړې په لویه غونډه کښې واورولې چې د ټولو تائید او مالتړ یې تر السه کړ‪ ،‬نو د پښتو متحد لیکدود په‬
‫هکله پې خپلی وروستۍ متفقه پرېکړې داسې صادرې کړې‪:‬‬

‫هغه کلمې چې د عربۍ او فارسۍ نه پښتو ته راغلې دي او معنا یې هم هغه ساتلې ده هغه به پخپل اصل شکل کښې‬ ‫‪.1‬‬
‫لیکلی شي‪ ،‬لکه قصه‪ ،‬قمیص ‪ ،‬ضعیف‪ .‬او هغه کلمات چې پښتو خپل کړي دي‪ ،‬معنا یا شکل یې بدل شوي دي ‪ ،‬هغه به په‬
‫پښتو کښې په اوښتي شکل لیکلی کېږي‪ ،‬لکه تپوس ‪ ،‬پام ‪ .‬او د عربۍ مخصوص ټکي به د پښتو په کلماتو کښې نه لیکو‬
‫– مثالً‪ (( :‬تورخم )) به په (( ت )) لیکو په (( ط )) به یې نه لیکو‪.‬‬
‫((ڼ )) به د یو توري په شکل کښې د پښتو په ‪ – ۱‬ب –ت ‪ ،‬یعنې حروف تهجي کښې د (( ن )) نه وروستو لیکلی شي‬ ‫‪.2‬‬
‫او نوم به یې (( نوڼ )) وي‪.‬‬
‫هغه کلمې چې په اخره کښی ( زور )) لري هغه به په ( ه ) لیکلی شي لکه ‪ :‬خوشحاله ( مذکر ) خوشحاله ( مونث ) او‬ ‫‪.3‬‬
‫دغه ( ه ) به د تانیث مخصوص عالمت نشي ګڼلی‪.‬‬
‫((مد )) په پښتو کښې نشته‪ ( .‬ښاغلي رفیع داخبره پر زیاته کړې ده چي " البته د نورو ژبو په کلیمو کښې به په‬ ‫‪.4‬‬
‫دخیل ډول له لومړۍ پرېکړې سره سم لیکل کېږي"‪).‬‬
‫مجهوله (( ی )) چې په قطبی پښتو نخوا کښې پرته لیکل کېږي‪ ،‬هغه په همداسې پرته لیکلی شي‪ ،‬لکه‪ :‬سړی‬ ‫‪.5‬‬
‫وغیره ‪ ،‬البته په افغانستان او سویلي پښتو نخوا کښې به د دوی د خپل لیکدود سره سمه د مخکښې په شان لیکلی شي‪.‬‬
‫مخصوصه ( ی ) به د کلمې پۀ مینځ کښې (( ېـــ ) او اخر کښی (( ې )) لیکلی شي لکه سړې او بۀ ‪ ،‬خېر و غیره‪.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫مجهوله یعنې پرته (( ېــ )) غوندې لیکلی شي‪.‬‬
‫د معروفې (( ي )) لۀ پاره به دوه څنګ پۀ څنګ ټکي (( ي )) لیکلی شي‪ ،‬لکه سړي ‪ ،‬زمري وغیره‪.‬‬ ‫‪.7‬‬
‫یای تانیث (( ۍ )) به پۀ اخر کښې د کش سره لیکلی شي لکه کرسۍ ‪ ،‬جینۍ وغیره‪.‬‬ ‫‪.8‬‬
‫د فعل د پاره به د مخکښې غوندې د (( ی )) د پاسه (( ء )) لیکو ‪ ،‬لکه ‪ :‬وخورئ ‪ ،‬وکړئ وغیره‪.‬‬ ‫‪.9‬‬
‫پۀ ضمیره متصل او (( ئې )) کښې به پۀ (( ی )) باندې همزه لیکلی شي او مخصوصه ((ې )) لیکلی شي او یا به (( ی‬ ‫‪.11‬‬
‫)) او مخصوصه (( ی )) لیکلی شي لکه پۀ (( یئ )) کښی به یوه (( ی )) او پۀ دویمه (( ی )) باندې همزه لیکلی شي‪.‬‬
‫پۀ داسې ((ه )) کښې لکه زړۀ – ښۀ ‪ ،‬پۀ کښې به د (( ه )) د پاسه (( ء ))وي په افغانستان او سویلي پښتو نخوا کښې‬ ‫‪.11‬‬
‫به هم دغه رنګ لیکلی شي‪.‬‬
‫((ګ )) به په کونډ لیکلی شي‪.‬‬ ‫‪.12‬‬
‫کښې ‪ ،‬کښېناستل‪ ،‬نخښه‪ ،‬بخښل او داسې نور ټکی به هم دغه رنګ لیکلی شي‪.‬‬ ‫‪.13‬‬
‫معدوله (( واو )) به د ټکونه نشي غورځولی‪ ،‬لکه ‪ :‬خولۀ ‪ ،‬خواړۀ ‪ ،‬ګوند ‪ ،‬غوندې وغیره‪.‬‬ ‫‪.14‬‬
‫هغه ټکي یا کلمې چې د عربۍ اوفارسي نه د (( پیش )) په حالت کښې راغلي دي په (( پیش ) به لیکلی شي یعنې‬ ‫‪.15‬‬
‫پخپل رنګ کښې لکه ګل ‪ ،‬بلبل‪ -‬هغه پښتو کلمې چې پیش لري هغه به په مجهوله (( واو )) لیکلی شي ‪ ،‬لکه ‪ :‬پوښتنه‪ ،‬مور‬
‫اونور‬
‫معروف (( واو )) به د کلمونه نه غورځول کېږي او د پاسه به پیش ورکولی شي‪ ،‬لکه‪ :‬نوُر – سوُر وغیره‪.‬‬ ‫‪.16‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪15‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫د پښتو مخصوص توري څ‪-‬ځ‪-‬ښ‪-‬ږ به همدغسې لیکلی شي‪.‬د کمېټې سفارش دی چې پښتو اکیډیمي دې د مرکزي‬ ‫‪.17‬‬
‫او صوبایی حکومت پۀ مدد داستادانو او طالب علمانو د پاره یو رهنما کتاب تیارکړي چې د دې ټکسو په استعمال کښې‬
‫اشتباه ختمه شي‪ ( .‬د فیصلی په پای کپې (‪ )۳۱‬کسیزې کمېټې د غړو السلیکونه کړي دي ‪).‬‬
‫‪+++++++++++++++++++++++‬‬
‫(په راتلونکې برخه کي به زه ددغو فیصلو په باب وږغېږم‪ .‬خپل نظر او د نورو نظرونه به درته وړاندي کړم (انشاء اهلل))‬

‫دپښتوټولني او باړه گلۍ فیصلو ته کره کتنه‬

‫دپښتو ټولني او پښتو اکېډمي او باړه گلۍ فیصلې ټولي له پښتو ژبي سره د خواخوږۍ او د هغې دپرمختیا او سامبالتیا په‬
‫نیامت ترسره سوي دي اودپښتو لیکدود دتکاملي جریان یوه مهمه خو د نقد او کره کتني وړ برخه ده‪ .‬زه دخپل صالحیت په‬
‫حدودو کي ددغو فیصلو د کره کتني کار ته ځان ور اچوم‪ .‬ښېگڼي او نیمگړتیاوي ئې څېړم او د نه عملي کېدو عامل یا عوامل‬
‫ئې بیانوم‪.‬‬

‫دلیکدود معیاري کول او توحیدول دژبي د پر مختگ او علمي کولو یوه اساسي اړتیا ده‪ .‬داسي اړتیا ده چي تحقق ئې ځانته‬
‫خپل ټاکلي سیاسي‪ ،‬اقتصادي‪،‬ټولنیز او کلتوري شرایط او امکانات غواړي‪ .‬په تشو غوښتنو او حُکمونو ئې تحقق نه‬
‫ممکن دئ او نه ئې څوک د نړۍ په نورو ژبو کي ددغه شان تحقق مثال را ښووالی سي‪ .‬د واحد لیکدود پر سر د فیصلې له پاره‬
‫تر ټولو اساسي پوښتنه داده چي ‪:‬‬

‫آیا موږ لیکدود معیاري کوو‪ ،‬که ژبه ؟‬

‫ددغي پوښتني له جوابولو پرته هره فیصله او پرېکړه‪ ،‬رود ته د بې گودره گډېدلو معنا لري‪ .‬دې پوښتني ته یو جواب په یوه‬
‫وخت او زمان کي ممکن دئ‪ .‬په دې معنا چي یا به لیکدود معیاري کوو‪ ،‬یا ژبه ‪ .‬داسي جواب زموږ ستونزه نه سي را حلوالی‬
‫چي ووایو‪ :‬دواړه معیاري کوو‪ .‬داسي جواب مو ولي ستونزه نه سي راحلوالی؟ ځکه ئې نه سي راحلوالی چي ددې دواړو ساحو‬
‫پولي او بریدونه توپیر لري‪ ،‬دمنځ ته راتگ له پاره ئې شرایط او امکانات یو له بله بېل دي‪ .‬یو په بل کي تداخل ئې له ستونزي‬
‫څخه ماشوړه جوړوي‪ ،‬لکه جوړه کړې چې ده‪.‬‬

‫د پښتو ټولني او باړه گلۍ په فیصلو کي لومړۍ نیمگړتیا داده چي د غونډو برخه والو ئې اصال دغه پوښتنه له ځانو څخه‬
‫یاکړې نه ده‪ .‬که ئې کړې هم ده‪ ،‬یائې سم سر نه دئ په خالص سوی او یا نو دغه دوې برخي په ناپامۍ کي ځني گډي سوي دي‪.‬‬
‫ددغو فیصلو په وخت کي زموږ له مشرانو څخه ژبه‪ ،‬لیکدود‪ ،‬ادب داسي سره گډوډ سوي دي‪ ،‬داسي ئې حدود یو په بل کي‬
‫ځني ننوتلي دي چي نه ئې خپل اساسي مقصد ځني ترالسه کړی دئ او نه ئې د فیصلو د عملي کېدو چاره او الره له کنډ و کپره‬
‫راایستلې ده‪ .‬زه به اوږده بیانونه نه کوم او د مثالو په راوړلو سره به خپله د زړه خبره درته وړاندي کړم‪.‬‬

‫په لومړۍ فیصله کي ‪ ۳۱‬مادې تصویب سوي دي‪ .‬په دې یوویشتو مادو کي څلور مادې ( ‪ ۱۲‬مه‪ ۱۱ ،‬مه‪ ۱۲ ،‬مه او ‪ ۳۱‬مه ) په‬
‫لیکدود اړه لري نورې ټولي یا په ژبه اړه لري یا ئې په لهجو‪.‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪16‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫په ‪ ۱۲‬مه ماده کي وایي چي " ځیني = بعضی" او " ځنی = از" باید په همدې شکل ولیکو‪.‬‬
‫په ‪ ۱۱‬مه ماده کي وایي چي" چلوونکی‪ ،‬کوونکی‪ ،‬ښوونکی" باید په دوه واوه ولیکو‪.‬‬
‫په ‪ ۱۲‬مه ماده کي وایي چي د" کښ" کلیمې پای ته به (ی) ور زیاتوو‪.‬‬
‫په ‪ ۳۱‬مه ماده کي وایي چي " زه ‪ ،‬زما‪ ،‬زمونږ" به په (ز) لیکو‪ .‬یعني په (ځ) به ئې نه لیکو‪.‬‬

‫پورتنۍ څلور مادې د لیکدود مسائل دي او څرنگه چي د لیکدود د توحید له پاره د پوهانو یا صالحیت لرونکو‬
‫کسانو(فیصله) هر وخت خپله اغېزه ښندالی سي ‪ ،‬نو له همدې اصل سره سم ددې مادو په عملي کولو کي هیڅ رازستونزه‬
‫نسته او زه ویالی سم چي هر په ژبه پوه لیکوال ئې له همدې فیصلې سره سم لیکي‪.‬‬

‫نوري مادې د لهجو رنگارنگ وینگ (تلفظ) دئ‪ .‬دمثال په توگه دا چي وایي " لڅ" ناسم دئ او " لوڅ" سم‪ .‬دا دلیکدود خبره‬
‫نه ده بلکي د لهجې خبره ده‪ .‬د یوې لهجې ویونکي خپله مفاهمه د (لڅ) لغت په ویلو سره عملي کوي او د بلي لهجې ویونکي‬
‫ئې د(لوڅ) په ویلو سره‪ .‬که څوک چاته ووایي چي (لوڅ) ئې لیکه ‪ ،‬خو د (لڅ) په شکل ئې لوله‪ ،‬دا مو په حقیقت کي د واولونو‬
‫په اداینه کي مشکالت پېښ کړي دي‪ .‬موږ گویا په دې حکم سره د (و) گرافیم ته هم د (زوره کي) او هم د (پېښ) وظیفه پر غاړه‬
‫اچولې ده‪.‬‬

‫د (چې‪ ،‬مې‪ ،‬دې ) او ( چي ‪ ،‬مي‪ ،‬دي) مسئله هم دوه اړخه لري‪ .‬یو اړخ ئې دادئ چي (چه) به نه لیکو او د (هـ) پر ځای به ئې په‬
‫(ی) لیکو‪ .‬دا برخه ئې د لیکدود په ساحه کي شامله ده او ټول په ژبه پوه لیکوال ئې مراعاتوي‪ .‬هیڅ راز ستونزه پکښې نسته‪.‬‬
‫خو دا خبره چي په اوږده یاء (ې)به ئې لیکو که په لنډه یاء (ي)؟ دا ئې د لهجې یا ژبي اړخ دئ او دا په فیصله نه حل کېږي‪ .‬خپل‬
‫شرایط غواړي‪.‬‬

‫د (کي ) او (کښي)‪( ،‬کې) ــ (کښې) خبره هم همدا ډول دلیکدود مسئله نه ده‪ .‬دا د لهجې خبره ده‪ .‬د لهجو بدلول په فیصلو سره‬
‫ممکنه نه ده‪ .‬دلهجو بدلېدنه ځانته خپل سیاسي‪ ،‬اقتصادي او ثقافتي شرایط غواړي‪ .‬هري لهجې که دغه سیاسي‪ ،‬اقتصادي‬
‫او ثقافتي برالسی وموند‪ ،‬نوري ټولي لهجې به ئې په ویاړ سره ومني او دهغې پالنه به دځان له پاره غټواله او لویي بولي‪ .‬په‬
‫دري ژبه کي دکابل لهجې دغه موقف ځانته گټلی وو او هرچا چي د کابلۍ لهجې په شان دري ویله‪ ،‬هغه به ئې د ځان په‬
‫کماالتو کي شمېرل‪.‬‬

‫په (غږ) او (ږغ) کي هم خبره دلهجې یا په مجموع کي د ژبي ده‪ ،‬نه د لیکدود‪ .‬د لیکدود اړخ ئې دا دئ چي په (غږ) او (غگ)‬
‫کي کوم یو سم دئ؟ یعني (غږ) په (ږ) سهي دئ که په (گ)‪.‬‬

‫د (توپک) او (ټوپک) ــ د (بگړۍ) او (پگړۍ) او داسي نورو لغاتو توپیرونه هم لیکدودي پرابلمونه نه دي چي د پوهانو په‬
‫مجلس دي حل کړه سي‪ ،‬بلکي دا ژبني او لهجوي ستونزي دي چي د هر شکل منل ئې د سیاسي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬کلتوري او ټولنیز‬
‫سیادت او برالسۍ مالتړ ته اړتیا لري‪.‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪17‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫د (شو‪ ،‬شي‪ )... ،‬او ( سو‪ ،‬سي‪ )... ،‬خبره هم لهجوي ده‪ ،‬لیکدودي نه ده‪ .‬که هر وخت د (شو‪ ،‬شي) یا (سو‪ ،‬سي) لهجې خپل‬
‫ثقافتي و سیاسي سیادت تر السه کړ‪ ،‬نور به بیا داختالف ټکی ال هم پاته نه سي‪ .‬په فیصله ئې اختالف له منځه وړالی نه سو‪.‬‬

‫دا او دې ورته نور مثالونه د فیصلې هغه نیمگړتیا ده چي دلیکدود او لهجې (ژبي) له گډولو څخه را زېږېدلې ده‪ .‬په نورو‬
‫څلورو فیصلو کي هم دغه شان ځایونه ډېر دي چي هغه د لیکدود په بحث کي هډو راتلالی نه سي او د لهجو یا ژبي په بحث‬
‫کي باید څوک پر وږغېږي‪ .‬زه ئې د هر مثال تر راوړلو تېرېږم او د خپلي همدې لیکني د اوږدېدلو له اسیته تر نورو گام اړوم‪،‬‬
‫خویوازي به پر همزه (ء) او (مد) وږغېږم‪.‬‬

‫د (همزې) په باب له فیصله والو څخه د (فونیم) او (گرافیم) مفاهیم گډوډ سوي دي‪ .‬په دوهمه فیصله دوهم تصویب کي وایي‬
‫چي " د (زه‪ ،‬دده‪ ،‬ښه‪ ،‬ته) په کلمو کښې د(ه) دپاسه دهمزه لیکلو ته ضرورت نشته ‪ ."....‬د دریمي فیصلې په پنځم تصویب کي‬
‫وایي چي " (ء) دی د زورکی دپاره استعمالیږی ــ لکه زړه ‪ ."... ،‬په باړه گلۍ کي بیا د (زړه‪ ،‬ته‪ ،‬دده) پر خاتمو باندي د (ء)‬
‫زیاتونه تصویب سوې ده‪.‬په عمومي بحثونو کي دا خبره بیا بیا تکراریږي چي " همزه په پښتو کي نسته"‪ ،‬خو وضاحت ئې نه‬
‫دئ ورکول سوی‪ .‬زما په فکر د همزې فونیم ( ږغ) په پښتو کي نسته‪ .‬په عربي کي چي د همزې په نامه کوم فونیم (صوت) د‬
‫الفبې جزء منل سوی دئ‪ ،‬هغه یو حلقي ( عین ته نزدې) فونیم دئ چي د کلماتو په سر‪ ،‬منځ‪ ،‬پای کي راتالی سي او درې واړه‬
‫حرکتونه ( زور‪ ،‬زېر‪ ،‬پېښ) اخیستالی سي‪ .‬دکلمې د سر مثال ئې ( ابالغ‪ ،‬اثبات) دئ‪ ،‬دمنځ مثال ئې ( مسئله‪ ،‬مسئول) دئ‪،‬‬
‫دپای مثال ئې ( ضیاء‪ ،‬نداء) دئ او د سر او پای مثال ئې ( امالء‪ ،‬انشاء) دئ‪ .‬په قرآن عظیم کي هغه همزه چي د کلمې په سر کي‬
‫راسي او کسره (زېر) ولري‪ ،‬تر الف الندي لیکل کیږي‪ ،‬هغه همزه چي دکلمې په سر کي راسي او فتحه ( زوَر)ولري‪ ،‬تر الف‬
‫دپاسه لیکل کیږي‪ .‬عرب دا فونیم سم ادا کوالی سي او (ع) ته نزدې ئې تلفظ کوي‪ .‬زموږ حافظان او علماء ئې هم د زیات‬
‫تمرین او تکرار له الري سم اداکوالی سي‪ ،‬خو عام خلک ئې د (الف) په شان تلفظ کوي‪ .‬دغه صوت چي ځانگړتیاوي ئې ما‬
‫بیان کړې‪ ،‬رشتیاهم په پښتو الفبې کي نسته‪ .‬مگر د همزې (ء) نخښه (گرافیم) موږ په پښتو لیکدود کي لرو‪ .‬د خوشحال خان‬
‫خټک له ځنځیري لیکدوده رانیولې بیا تر ننه پوري ئې د تورو او کلمو د ال ښه ادایني او تشخیص په نیامت کاروو‪ .‬په ( خورئ‬
‫چښئ حساب مه منئ) کي ئې د افعالو پر خاتمو باندي ورزیاتوو‪ .‬د باړه گلۍ دفیصلو له مخي ئې باید د (زړه‪ ،‬ته‪ ،‬دده‪ ،‬ده) پر‬
‫(ه) باندي هم دغه نخښه (ء)ولیکو‪ .‬نو دا حکم چي " په پښتو کي همزه نسته" باید داسي تشریح سي چي په پښتو ژبه کي د‬
‫همزې (ء) صوت‪ ،‬ږغ ( فونیم) نسته خو نخښه ئې سته‪.‬‬

‫د باړه گلۍ په فیصله کي څلرم تصویب دادئ چي " (مد) په پښتو کي نشته ‪ "....‬دا حکم هم یوڅه شنل غواړي‪ .‬ښاغلی ډاکټر‬
‫پالوال په دې عقیده دئ چي (مد) د الف اوږد سوی شکل دئ‪ .‬ښاغلي دوکتور زیار صاحب الفونه پر لنډ او اوږده ویشي‪.‬‬
‫داوږده الف مثالونه دادي ‪:‬‬

‫دکلمو په سر کي ـــ (آس)‪( ،‬آر)‪( ،‬آړ)‬

‫د کلمو په منځ کي ــ (انار)‪(،‬الس)‪ ( ،‬انگار)‬
‫دکلموپه پای کي ــ (ماما)‪( ،‬کاکا)‪( ،‬دادا)‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪18‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫دغه اوږده الفونه چي مائې مثالونه راوړل‪ ،‬دعادي الفانو په شان اداینه نه لري‪ ،‬نو دې اوږده الف ته باید څه نوم ورکو؟ آیا د‬
‫(اړ = محتاج) او (آړ = مانع‪ ،‬خنډ) د سر ږغونه د ادایني پر وخت یو راز اوږدواله لري؟ دې پوښتني ته دي د باړه گلۍ فیصلو‬
‫السلیکوونکي جواب ووایي‪.‬‬

‫بله خبره چي په فیصلو کي گوته ورته نیول کېدالی سي‪ ،‬هغه د تصویبونو بیا بیا تکرارول دي‪ .‬د مثال په توگه د (ڼ) او (نړ) پر‬
‫لیکنه باندي څو واره تصویبونه سوي دي‪ .‬په باړه گلۍ کي ئې بیا تکرار کړی دئ‪ .‬د (ځیني) او (ځني) فیصله څو پال سره تاو‬
‫راتاو سوې ده‪ .‬د (گ) او (ګ) لیکنه څو ځلي مکرر تصویب سوې ده‪ .‬د عربي تورو پر کاروَنه بیا بیا خبري سوي دي‪ .‬ددې تکرار‬
‫اړتیا څه ده؟ یا څه وه؟ زما په فکر فیصله کوونکي نویو پرابلمونو ته دحل الره نه سي موندالی او فیصله په مکرراتو سره پای‬
‫ته رسوي‪ .‬دا چي ولي د حل الره نه سي موندالی؟ جواب ئې څرگند دئ او هغه دا چي د لهجې بدلون د لیکدود په بدلون کي‬
‫لټوي !!!‬

‫د فیصلو په غونډو کي برخه وال زیاتره داسي استدالل کوي چي که پښتو واحد لیکدود ونه لري‪،‬‬
‫نو به خارجیانو ته خپله ژبه څرنگه ور زده کوو؟‬
‫دوی داسي انگېرله چي که موږ (سو) او (شو) دواړه ومنو‪ ،‬نوبه ئې خارجیان کوم شکل زده کوي؟ دا پوښتني اوس هم کله کله‬
‫په سیده یا ایرب شکل مطرح کېږي‪ .‬دې پوښتني ته زما جواب دادئ چي که کوم خارجي زما ژبه زده کوي‪ ،‬نو زما د ژبي اصول‬
‫به هم زده کوي‪ .‬موږ د خپلي ژبي اصول خارجیانو ته د اسانۍ له پاره تر پښو الندي کوالی نه سو‪ .‬آیا هم موږ کله له انگرېزي ژبو‬
‫خارجیانوڅخه دا پوښتنه او غوښتنه کړې ده چي دوی دي په انگرېزي کي زموږ د اسانۍ په خاطر د (ش) او (چ) اواز له پاره یو‬
‫گرافیم وټاکي؟ دوی ولي په یوه ځای کي (‪ )sh‬د (ش) له پاره کاروي‪ ،‬بل ځای (‪ )su‬د (ش) له پاره راوړي او بل ځای په (‪)tio‬‬
‫سره د (ش) څرگندونه کوي‪ .‬موږ دوی ته ویلي دي چي ولي په یوه ځای کي (‪ )ch‬د (چ) له پاره او په بل ځای (‪ )tu‬د (چ) له پاره‬
‫راوړي‪ .‬دا پوښتنه او غوښتنه ځکه نه کوو‪ ،‬چي دا خو ددوی د ژبي قوانین دي‪ ،‬موږ ته که سخت دي که اسانه ‪ ،‬باید همداسي‬
‫ئې ددوی له ژبني قانون سره سم زده کاندو‪ .‬خارجیان مجبور دي په دې خبره ځان پوه کړي چي دپښتنو یوه لویه کتله ( چې‪،‬‬
‫مې‪ ،‬کې) لیکي او همداسي ئې وایي (تلفظ کوي یې) او بله لویه کتله ئې بیا( چي‪ ،‬مي‪ ،‬کي) لیکي او همداسي ئې وایي‪ .‬که‬
‫څوک دا مسئله د لیکدود په برخه کي شامله گڼي‪ ،‬نو بیا دا د پښتو لیکدود دوه بېالبېل سیسټمونه دي‪ .‬خارجیانو ته دا خبره‬
‫تر موږ ښه معلومه ده چي دا راز متنوع سیسټمونه په نورو ژبو کي هم سته‪ .‬جاپاني ژبه د لیکدود درې سیسټمونه لري او څلرم‬
‫ئې هم د منځ ته راتلو په حال کي دئ‪( .‬وگ ‪ :‬تږی ــ حبیب اهلل ــ نوې ژب پوهنه او ژبنی مسایل ــ ‪۱۱‬مخ ــ پښتوټولنه‪ ،‬کابل ــ‬
‫‪۱۲۱۲‬ش) او څوک چي غواړي جاپاني ژبه زده کړي‪ ،‬دا درې سره سیسټمونه به زده کوي‪.‬‬

‫آیا د فیصلو تصویبونه په عمل کي تطبیق سوي دي؟‬

‫زما دخپلي مشاهدې له مخي د فیصلو هغه برخي چي په رشتیاسره هم په لیکدود اړه لري‪ ،‬هغه په سلو کي تر نوي ال هم زیاتي‬
‫عملي سوي دي او د بشپړ عامېدلو پر لور رهي دي‪ .‬له ځینو ناخبرو کسانو او نوو بهر مېشتوزلمیوپرته نور نو (پښتو) څوک‬
‫(پختو) نه لیکي‪ ( ،‬ږیره) څوک (گیره) نه کاږي‪ ،‬د یاء گانو پر گرافیمونو باندي اختالف نسته‪(،‬ڼ) څوک (نړ) نه کاږي او نور‪.‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪19‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫خو هغه مواد چي یو کول ئې په فیصلو سره ممکن نه دئ‪ ،‬یعني د لیکدود په اورشو کي شامل مواد نه دي ‪ ،‬بلکي په لهجه یا‬
‫ژبه اړه لري ــ د هغو په باب تصویبونه د کاغذ پر مخ پاته دي‪ .‬د مثال په توگه د اوږدې یاء او لنډي یاء د کارولو مسئله چي په‬
‫حقیقت کي لیکدودي مسئله هیڅکله هم نه ده او په لهجه (ژبه) اړه لري‪ ،‬ان د پښتو ټولني پخپلو نشراتو کي ال هم عملي سوې‬
‫نه ول‪ .‬په ښکاره ئې پلمه داوه چي په مطبعه کي د ددغو یاگانو له پاره توري نسته‪ ،‬یا د حروف چینانو د نه پوهېدلو بهانه به‬
‫راوړل کېده‪ .‬مگر حقیقت دادئ چي دغه راز وحدت د فیصلو تر صالحیت وتلې چاره ده ‪ .‬همدغه سبب دئ چي موږ دځینو‬
‫مشرانو استادانوپه لیکنو کي تر دا پرونه پوري د (چی) او (چه) دواړه شکلونه وینو‪ (.‬وگ ‪ :‬د میرزا خان انصاري دېوان ــ‬
‫سریزه ــ دریم او څلورم مخونه ــ د ‪ ۱۲۲۱‬چاپ ‪ ،‬کابل )‪ .‬د همدغي سریزي په دریم مخ کې ( کښي) او (کی) دواړه شکله راوړي‬
‫دي‪ .‬موږ ته دا خبره معلومه ده چي دژبپوهني لوی استاد ارواښاد حبیب اهلل تږي د( چې) او (چي) لیکنه په لیکدودي بحث کي‬
‫نه شاملوله او دواړو ته ئې د استعمال الر پرانیستې پرې ایښې وه (وگ ‪ :‬نوې ژبپوهنه او ژبني مسایل ــ بېالبېل مخونه)‬

‫دهغو کتابو په چاپ کي خو به څوک د مطبعې تخنیکي ستونزه ومني کي چي په دولتي مطبعه کي په حروفي چاپ چاپېدل‪،‬‬
‫خو په هغو کتابو کي چي د پوهنتون له خوا په الس کښل سوي او چاپ سوي دي‪ ،‬هورې به د یاء گانو نه مراعات ته په کمه‬
‫(کومه) سترگه وگورو؟‪( .‬وگ ‪ :‬د زیارصاحب ویي پوهنه ــ ‪ ۱‬مخ ــ دادبیاتو پوهنځي چاپ ــ ‪ ۱۲۱۱‬ش) حتی ددغه چاپ په اوله‬
‫لیکه کي (چې) لیکلی او په څلرمه او پنځمه کرښه کې بیا (چی) کښلی دئ‪ .‬دا چي ارواښاد دوست شینواري (چه) کیښ‪،‬‬
‫عالمه حبیبي او عالمه رشاد( سو‪ ،‬سي) کیښ‪ ،‬نورو بیا د (کې) پر ځای (کښې) کیښ‪ ،‬دا ټول پر دې خبره داللت کوي چي‬
‫فیصلې په عمل کي نه تطبیقېدلې او هر چا خپله الر ه تعقیبوله‪ .‬ښاغلي زیار صاحب یو ځای کښلي دي چي دوی یو‬
‫پروسیجردمرحوم حبیبي او مرحوم خادم او ډاکټر دولت محمد لودین په گډون السلیک کړ خوخادم صاحب " بیا مخالف شو‬
‫او ویې ویل چې زه دحبیبي صاحب او دده دپیروانو الر په رسمیت نه پېژنم او بغاوت یې وکړ ‪( "....‬وگ ‪ :‬ښکالمجله ــ ‪ ۱‬کال ‪۲ ،‬‬
‫گڼه ــ ‪ ۲‬مخ)‪ .‬پوښتنه داده چي دا فیصلې نو ولي تطبیق سوي نه دي؟ جواب دادئ چي موږ د لیکدود یوکولو په نامه لهجې‬
‫سره یو کوو‪ .‬یا مو د یوې ځانگړي لهجې د سیادت له پاره لېڅي رانغښتي دي‪.‬یا نو خبره داده چي د لیکدود د معیاري کولو پر‬
‫وخت ژبه معیاري کوو‪ .‬دا څو بېال بېل کارونه یو په بل کي راڅخه گډ سوي دي‪ .‬د لیکدود معیاري کول په فیصلو او توصیو‬
‫سره کېدالی سي‪ ،‬مگر دژبي معیاري کول یا معیاري کېدو ته د یوې لهجې رسول خپل ځان ته سیاسي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬اجتماعي‬
‫او ثقافتي شرایط غواړي چي تر اوسه پوري ال پښتو ته په عمومي ډول او لهجو ته ئې بیا په خاص ډول دغه راز شرایط‬
‫مساعد نه دي‪.‬‬

‫د خواشینۍ بله خبره ال داده چي دپښتو ټولني فیصلې پخپله د فیصله کوونکو له خوا تر پښو الندي کېدلې‪ .‬دپښتو ټولني په‬
‫هماغه لومړۍ فیصله کي دوولسمه تصویب سوې ماده د ( ږغ) او (غږ) په باب ده او تاسي په تېرو برخوکي ولوستله چي دواړه‬
‫شکلونه ئې منلي دي‪ .‬خو په عمل کي بیا د پښتو ټولني دسپارښتني او فشار له اسیته په راډیو افغانستان کي هغو نطاقانو ته‬
‫د کار اجازه نه ورکول کېده چي ( ږغ) به ئې کاراوه‪ .‬په مطبوعاتو او نشراتو کي دهغه لیکوال مقاله نه خپرېدله چي (ږغ) به ئې‬
‫کار کړی وو‪ ،‬که به خپره هم سوه‪( ،‬ږغ) به ئې په (غږ) ور اړولی وو‪ .‬ددې تبعیضي چلند الزمي نتیجه همدا وه چي د(ږغ)‬
‫ویونکي لیکوال د فیصلې نورو تصویبو ته هم بې اعتناء سي‪ .‬دغه بې اعتنایي سرغړونه نه وه‪ ،‬بلکي دتبعیضي چلند پرضد‬
‫اعتراض او عکس العمل وو‪ .‬له بده مرغه نن هم هماغي زړې ستراتژۍ ته گویاد نوي ژبپوهني اکاډمیک پرتوگ وراغوستل‬
‫کېږي‪ ،‬خو سترگور او له مسایلو سره اشنا لیکونکي او لوستونکي ښه پوهېږي چي خبره څه ده؟‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪20‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫اوس به یوه بله پوښتنه په منځ کي کښېږدو چي ‪:‬‬

‫آیا د کلماتو د یوه شکل غوره بلل یا د چا خبره معیاري گڼل به دا معنا ولري چي دا نور شکلونه ئې‬
‫غلط دي؟‬
‫دا پوښتنه به په یو څو مثالو سره لږڅه واضح کړو‪ .‬که په ( مړۍ‪ ،‬ډوډۍ‪ ،‬ټیکله) کي یو کره وبولو‪ ،‬نوآیا دا نور به ئې غلط وي؟‬
‫که په (کښې) او (کې) کلمو کي یو شکل کره وبلل سو‪ ،‬دمثال په توگه (کې) غوره سو نو (کښې) ته به غلط وایو؟ که په (شو‪،‬‬
‫شي ــ سو‪ ،‬سي) کي یو شکل "مرجح" وبلل سو‪ ،‬دا بل شکل به ئې غلط گڼو؟‬

‫دې پوښتنو ته زه د ځان له خواجواب ځکه نه ورکوم چي " ټیکه داران" هرو مرو راته د تحصیلي سند نه لرلو بندیز مخي ته‬
‫ږدي‪ .‬نو به ئې جواب دداسي چا له خولې ورکړم چي په ژبپوهنه کي ئې عالي تحصیالت د امریکاپه متحده ایالتو کي سرته‬
‫رسولي ول او په ژبپوهنه کي ئې زما دنسل اوسني همزولي شاگردان دي‪ ،‬ارواښاد پوهاند حبیب اهلل تږی در ښیم‪ .‬ارواښاد تږي‬
‫دې پوښتنو ته پخپل کتاب ( نوې ژبپوهنه او ژبني مسایل" کي داسي جواب ورکړی دئ‪.‬وایي چي ‪:‬‬

‫(لیکدود مي کټ مټ رانقل کړی دئ‪ .‬هوتک)" د هر ملت دپاره د یوې معیاری لهجې لرل ــ په هره بڼه چه وی ــ یو ضروری او‬
‫مفید کار دی‪ .‬اما دا بیا هم ددې معنا نه لری چه غیر معیاری لهجې غلطې دی‪ .‬بلکه مطلب دادی چه هغه عامې او معیاری نه‬

‫دی‪ .‬که نه وی د خپلو ویونکو دپاره کامال درستی ښې او صحیح لهجې دی‪ .‬د معیاری لهجې د رامنځ ته کولو‬
‫مسأله فقط د ژبې د تعمیم خبره ده نه د صحت او غلط خبره‪(.‬پر کلماتو تاکید زما دئ‪ .‬هوتک) د غیر‬
‫معیاری لهجې د فهم ساحه نسبت و معیاری لهجې ته معموالً تنګه وی‪ ،‬اما د ژبې د سستم نه انحراف نه لری چه غلط وبلل‬
‫شی‪ .‬غلط کالم هغه دی چه دژبنی سستم سره بیخی موافقت و نه لری‪.‬‬

‫مثالً " ما څې وویلې = ماچه وویل" د موجوده پښتو په اساس یوه غیر معیاری لهجه ده‪،‬مګر غلطه نه ده‪ .‬ځکه چه خپله ددغې‬
‫لهجې ویونکی پوره پرې پوهیږی او د ژبې د عمومی سستم سره مخالفت نه لری‪ .‬اما " دوه کتاب" قطعاً پښتو نه ده‪ .‬یا په‬
‫اصطالح غلطه پښتو ده‪ .‬ځکه دا دننه په ژبنی سستم کښې کوم لهجوی فرق نه دی‪ .‬بلکه دژبې له ټول سستم نه یو مطلق‬
‫انحراف دی‪( ".‬وگ ‪ :‬نوې ژب پوهنه او ژبنی مسایل ــ ‪ ۱۳۱‬ــ ‪ ۱۳۱‬مخونه )‬

‫زه څه راز لیکدود پالم؟ او څه غواړم‬

‫ــ زه د پخوانیو فیصلو هغه برخي چي په لیکدود اړه لري‪ ،‬له یو دوه ځایه پرته نوري ټولي په لیکنه کي تطبیقوم‪ .‬هغه چي په‬
‫لیکدود اړه نه لري او د لهجې یا ژبي په حدودو کي راځي ‪ ،‬دهغو عملي کول د ځان مکلفیت نه بولم‪ .‬ځکه ئې نه بولم چي زماپه‬
‫نزد پښتو ژبه د خپل طبیعي انکشاف هغه پړاو ته ال رسېدلې نه ده چي یا دي کومه لهجه د معیاریت متکامل پړاو ته ننوتلې‬
‫وي‪ ،‬یا دي د ټولو لهجو له امتزاجه یوه دریمه له اخالصه ډکه پښتون شموله الر ورته ټاکل سوې وي‪.‬‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪21‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫ــ زه په لیکنه کي د(شو‪ ،‬شي‪ ،‬شم ‪ ).... ،‬پر ځای ( سو‪ ،‬سي‪ ،‬سم ‪ ).... ،‬لیکم ‪ .‬که څوک دا راته ثابته کړي چي په شین سره ددغو‬
‫افعالو لیکنه د پښتو ژبي د ودانۍ " فیل پایه" ده‪ ،‬په هغه وخت کي بیا د همدا نني ورځي په جرئت او مېړانه حاضر یم چي‬
‫خپل ټول سینونه د سیند څپو ته ورکړم‪.‬‬
‫ـــ زه د (دی = ‪ )he‬او (دئ = ‪ )is‬توپیر کوم‪ .‬ددغه التباس د لیري کولو له پاره که بل څوک تر دې ښه وړاندیز لري‪ ،‬منلو ته ئې‬
‫تیار یم‪.‬‬
‫ـــ زه د ښځینه جمع له پاره هغه قاعده پالم چي زموږ ټول کالسیک ادب پاللې ده او اوس ئې هم له غزني څخه تر هراته‪ ،‬دهزاره‬
‫جات له پولو څخه د بلوچستان تر دوکۍ پوري پراته پښتانه په ویلو کي پالي‪ .‬یعني د (پښتنه‪ ،‬زرغونه‪ ،‬نغمه) جمع (پښتنې‪،‬‬
‫زرغونې‪ ،‬نغمې) لیکم او د (ښځه‪ ،‬ونه‪ ،‬پرخه) جمع ( ښځي‪ ،‬وني‪ ،‬پرخي) لیکم‪.‬‬
‫زه دهري لهجې خوندور لغات په مینه کاروم او دلغتو د وژلو سخت مخالف یم‪.‬‬
‫ـــ زه د ژبي د سوچه کولو سر سخت مخالف یم‪ .‬ما په ژبه کي د ترجمې کار کړی دئ او راته معلومه ده چي د سوچه ژبي پالونکی‬
‫ژباړن د ترجمې پر وخت له څومره مشکالتو سره مخامخ کیږي؟ زما په نظر سوچه ژبه د بدوي او ځنگلي انسانانو ژبه وي‪ .‬د‬
‫متمدنو انسانانو ژبي یو له بله سره اخښلي و بخښلي وي‪ .‬له نن څخه ‪ ۲۲۱‬کاله مخکي چي عبدالقادرخان خټک د یوسف و‬
‫زلیخا کتاب ژباړه‪ ،‬هغه ته دسوچه پښتو ستونزي ور معلومي سوي وې‪ ،‬ځکه ئې ویلي دي ‪:‬‬

‫د پښتو ژبــــــــــــه ده سخته‬

‫چې ادا ئې ګړې یک لخته‬
‫په یــــــوازې‪ ،‬بې لذت شي‬
‫بل مالل تــرې طبیعت شي‬
‫په فــــارسي چې شي آمېزه‬
‫هاله شي طـــــــــرب انگېزه‬
‫عربي چــي ورســــــــــره شي‬
‫عزت بیامــومي ال ښـه شي‬
‫ځکه داشــــــــــــعر آمیز شو‬
‫گوهر ریز او شــــکرریز شو‬

‫( یوسف زلیخا ــ ‪ ۲۱۹‬مخ د‪ ۱۲۹۱‬چاپ ‪ ،‬کابل)‬

‫ـــ زه د پښتو ژبي د معیاري کولو سرسخت پلوی یم خو په بې وخته اذان لمونځ نه کوم‪.‬‬

‫نتیجه ــ څه باید وکړو؟‬

‫زما په نظر‪،‬پرېږدئ چي پښتو لیکني زیاتي او نشرات مو پراخ سي‪ .‬په ( سو‪ ،‬شو) ــ ( چې ‪ ،‬چي) پسې مه گرځئ‪ .‬که څوک (‬
‫چې‪ ،‬مې کې)‪ ،‬لیکي ــ که ( چي ‪ ،‬مي‪ ،‬کي) و دې لیکي‪.‬پر دغه مسایلو باندي د پښتانه په منټالیټۍ (‪)mentality‬سره بحث‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪22‬‬
 ‫‪www.hotakonline.com‬‬

‫کول‪ ،‬بې له دې چي فاصلې سره لیري کاندي‪ ،‬بله نتیجه نه ښندي‪ .‬له لهجو سره دښمنۍ گټه نه ده رارسولې‪ ،‬بلکي ال ئې سره‬
‫بېل کړي یو‪ .‬لهجې یوه الهم بشپړه نه ده‪.‬د هري لهجې گرامري او اصولي نیمگړتیاوي به ور سموو‪ .‬زه دخپلي لویدیځي لهجې (‬
‫زرغونه راغلل) هیڅکله هم نه لیکم‪ .‬که کله کله په ناپامي کي راڅخه ولیکل سي‪ ،‬ژر ئې د اصالح لټه کوم‪ .‬د نورو لهجو له‬
‫ویونکو څخه هم هیله لرم چي خپلو نیمگړتیاوو ته متوجه سي‪ .‬دخپل نظر مخالفینو ته په سپکو سپورو څه نه جوړېږي‪ .‬نن ورځ‬
‫د انټرنیټ له برکته یا له شامته د انحصاریت بندیزونه نور مات سوي دي‪ .‬که موږ یوچاته دهغه دنظر په خاطر سپکي سپوري‬
‫ووایو‪ ،‬هغه به ئې یوځل‪ ،‬دوه ځله‪ ،‬درې ځله وزغمي‪ .‬آخر ته بې حوصلې کیږي او په متقابل عمل الس پوري کوي‪ .‬له دې به نو‬
‫څه جوړه سي؟‬
‫و ماعلینا اال البالغ‬
‫آشاوا ــ کاناډا‬
‫‪ ۳۲‬جنوری ‪۳۱۱۱‬ع‬

‫‪www.hotakonline.com‬‬ ‫‪23‬‬