Tro Chuyen Triet Hoc Tap 6 - Bui Van Nam Son

BUI VAN NAM SO'N
YUT HUUNG DUUI DDT
TRO
4'
CHUYEN�·
TRIET
HOC
•
TAP SAU
�o.l
f1J
CUNG TY SACH THOl DAI
@
NHA XUAT BAN TRI THUG
N6IDUNG
" ,t , , " ?
+ MOT TRIET LY GIAO Dl)C NHAN BAN:

DAY VA HOC LAM NGUOl.....................................................7
+ "BAN VE Tl) DO" .................................................................40
?
+ TUdNG LAI CUA KHAI MINH ? ...........................................80

+ TfNH LIEN-VAN HOA: MOT THAI E>Q GIAO Dl)C .............106
+ KIM YEN vd1 "48 cu()c TR6 CHUY�N
VE GIA TR! SONG" ............................................................114
+ "M.E" vA £>61 THOAI TRIET HOC .....................................118
• xAv O SUV TU ..................................................................151
+ "HOA PHUC HUU MOI..." ...................................................161
' ? A � ,{
+ "TRA DU TUU HAU" VE TRIET HOC .................................164

? ' ? ,..' I '-' r A ,
+ TRA Ldl PHONG VAN TAP CHI VAN HOA PHAT GIA0.... 175
, A A ,( A A A
• TU HAU-Hl�N E>AI E>EN HAU HAU-Hl�N E>AI

TRONG TU TUONG TON GIAO? .......................................184
+ VAN CHUdNG TRONG VIEN TUONG ............................. 196
"EMILE HAY LA VE GIAO DUC"
Mor TRIET LY GI.Ao Due NHAN BAN:
. DAYVA
. HOC. UM NGUOI
"Vi¢c h9c tqp d£ch thtJc cua chung ta la

h9c tqp ve' than phqn con nguc1t . . . <1 >
J.J. Rousseau (Emile)
1. Triet gia lmmanual Kant (1724-1804), tac gia cua cau tra
loi noi tieng ve "I(hai minh la gi"C2), c6 ky lu�t sinh hoq.t
het sue nghiem ng?t: dung hon gio chieu moi ngay, ong
ra kh6i nha, di dq.o, luon luon m9t mlnh, tren cung m9t
l Cac trich dftn trong bai nay, trir khi dugc chu thich rieng, dSu tu
ban djch "Emile hay la vJ giao dl:LC" cua Le H6ng Sam va Tr�n
Qu6c Duong, NXB Tri thuc, 2008.
2 I. Kant: Tra Im cau hoi: Khai minh la gi? ( 1784): "'Khai minh la vi�c
con ngucri di ra khoi sµ khong tnrong thailh do chinh minh n,r chu6c
Iiy" ... ; Ausgewahte kleine Schriften, Meiner Verlag, 1999, tr. 20.
8 • BUI YAN NAM �ON
con duong. Giai tho4i thuong ke: dan I(onigberg cho ong
ra khoi nha de len day cot ho�c chinh dong ho! Va tu'.dng
truyen chi c6 hai Ian Kant tre "thoi kh6a bieu" trong
suot may mu'.di nam: nh�n duQ'c tac pham Emile cua J. ].
Rousseau va nghe tin D4i Cach m4ng Phap bung no. Hai
sv ki�n each nhau ngot 30
nam ( 1762/1789 ), nhung
voi I(ant, c6 le quyen sach
nay ciing quan tr9ng khong
kem CUQC each m4ng kia,
neu kh6ng muon noi, cai
sau chinh la ket qua cua
cai truoc. Ta nho den loi
ca tt;tng cua m9t trong cac
lanh tv khet tieng cua Cach
m4ng Phap, Robespierre:
"Trong so nhung nha tu
tu'.ong thi chi co Rousseau
moi th�t xung dang voi
danh hi�u la nguoi Thay cua nhan lo4i" ( dien van ngay
7.5.1794). Kant, suot doi song d9c than ( tuc khong c6
nhu cau giao d1=1c con cai! )' ciing da tro thanh m¢t nha
d4i giao dt;tc tieu bieu cho thoi c�n d4i la nho chiu anh
huong sau d� cua J. ]. Rousseau khi Kant noi: "Con
nguoi la t40 v�t duy nhat can phai du'.Q'c giao dt;tc"(l) hay
"Con nguoi chi co the tro thanh nguoi la nho giao dt;tc.
1
I. Kant. Toan t�p (Samtliche Werke), t�p 8, Kant n6i v� su ph�m
h9c (K. Vorlander An hanh), tr. 193.
TRO CHUY(N TRlfT HOC • 9
Con ngu'oi la nhung gi duQ'c giao dvc t�o nen"(I)_ Van de

(hi con la: nen giao dvc ay phai nhu the nao?
D6i voi nuoc ta, J. J. Rousseau cung khong phai la
m¢t ten tuoi xa 1�. Trong m¢t ve cua doi cau lien tren
bia m¢ cua C\l Phan Chau Trinh do nhan clan Sai Gon
phvng l�p nam 1926, ta da d9c thay tam chu: {{Trung
hQc M<:Znh Kha1 Tay hQc Lu Thoa" ... ngv y ca ngQ'i Cv
thau gom tinh hoa cua ca hai nen van h6a Dong Tay:
M�nh Kha la ten th�t cua M�nh Tu, con Lu Thoa chinh
la J. J. Rousseau theo each phien am quen thu9c vao
nhung th�p nien dau the
ky XX. Phan "tinh hoa" ay
chu yeu la tinh than "clan vi
quy" ndi M�nh Tu va chu
trlidng "clan chu"J "binh
dang" trong tac pham !(he'
uac xa h9i (Du contrat social,
1762) cua J. J. Rousseau.
La nguoi tiep thu som nhat
cac tli tliong ay, C\l Phan
xung dang duqc ton vinh
la nha each m�ng dan chu J. J. Rousseau
tien phong dau tien ( {{dan
chu tien thanh") cua nuoc ta. Phan tinh tuy khac cua
Rousseau con it duqc gioi thi�u, do la h9c thuyet va
triet ly cua ong ve giao dvc duqc trinh bay trong Emile
1
Sdd, tr. 195
1 o + 801 VAN NAM �ON
hay la ve'giao d�c, cong b6 cung nam v6'i quyen Khe' u6'c
xa h9i ( 17 62), nhu'ng l�i du'qc ong xem la "quyen hay
nhat va quan tn)ng nhat trong m9i tru'oc tac cua toi"(l).
Quyen sach "hay nhat" la dieu de nh�n thay khi ta sap
du'qc thu'ong thuc van tai ki�t xuat, noi tieng la cuon
cuc)n nhu' nu'oc chay may troi cua Rousseau qua ban
dich cong phu va tai hoa, th�t xung dang v6'i nguyen tac
cua hai dich gia Le Hong Sam va Tran Qu6c Du'dng ma
horn nay toi vinh h�nh duqc viet doi loi gioi thi�u. N6
cung la "quan tr9ng nhat" vi day la mc)t cong trinh triet
lu�n do SQ Ve ban tfnh CUa con ngu'oi: ong d�t nhieu cau
h6i triet h9c va chinh tri ve m6i quan h� gifia ca nhan
va xa hc)i, nhat la cau h6i: lam sao ca nhan c6 the bao
11
ton cai thien chan" ( theo quan ni�m cua Rousseau ve
"tinh ban thi�n tlj nhien" cua con ngu'oi) khi dan minh
vao CUQC song XO bo va "doi b�i" khong tranh khoi cua
xa hc)i. Trong Emile, thong qua cau chuy�n gia tu'ong
ve c�u be Emile du'qc ngu'oi thay giao dl;lC tu hie m6'i
chao doi cho den khi l�p gia dinh va tro thanh "nguoi
cong clan ly tuong" thong qua nam giai doc}.n dao tc}.O,
Rouseau phac h9a m¢t triet ly va phudng phap giao
dvc giup cho "con nguo'i tlj nhien" ( duqc ong phac h9a
trong Khe' uac xii. h9i) co du sue khoe the chat va nghi
htc tinh than de dudng dau v6'i nhfing thu thach trong
CUQC d6'i. Sau Cgng hoa, quyen VIII cua Platon, day la
1J. J. Rousseau: Confessions, ban ti�ng Anh cua J.M. Cohen. New
York, Pengrain (1953, tr. 129-30.
TRO CHUY(H TRlfl HOC • 11
Cong trinh hoan chinh dau tien Ve triet ly giao dl;lC d

phuong Tay, dong thoi cfing la lo�i hinh Bildungsroman
("tie'u thuye't giao d1:tc 11) dau tien, som hon quyen
Wilhelm Meister noi tieng cua J. W. Goethe hon ba
mu'.di nam. Kho c6 the n6i het ve tam anh huong rc)ng
raiva sau d�m cua Rousseau d6ivoi h�u the. Trong khi
h9c thuyet chinh tri cua ong, d�c bi�t khai ni�m "y chi
pho bien" (volonte generale) gay nhieu nghi ng�i ve XU
huong "toan tr( va chuyen che (phai chang d6 cfing la
an y trong loi ca tl;lng cua Robespierre), thi cac b9 ph�n
khac van con day sue hap dan. Neu each tiep c�n mang
tinh chu the-cam xuc (trong tieu thuyet La Nouvelle
Heloi·se va trong Confessions) cua ong da khong chi anh
huong den trao luu van h6a lang m�n Phap ma ca den
cac van hao Due nhu J. G. von Herder, J. W. Goethe,
F. von Schiller; vi�c nhan m�nh den ttf do cua y chi va
bac b6 quan ni�m co huu 6' phuong Tayve "t<)i to tong"
da anh huong m�nh me den phan tam h9c va triet h9c
hi�n sinh cJ the ky XX thi h9c thuyet cua Rousseau ve
giao dl;lC con c6 sue tac d<)ng m�nh me hon nfia. N 6 da
gop phan hinh thanh cac phuong phap sti ph�m khoan
dung, xem tr9ng tam ly lua tuoi CUa nen giao dl;lC hi�n
d�i ("thuyet phat trien", "thuyet tien h6a ttj nhien" ... )
VOi ten tuoi CUa nhieu nha cai each giao dl;lC lung danh
nhu Friedrich Frobel, J. Heinrich Pesl:alozzi, John
Dewey, Maria Montessori, V. V ••• Den voi Rousseau la
den voi trung tam cua buoc ngo�t thoi d�i gifia "tr�t ttj
cu"va "tr�t tt;i moi". Do do, ong khong chi la nha ly lu�n
xa hc)i ma con la nha ly lu�n giao dvc; va vi�c ong la ca

hai, dong thdi c6 anh hu6'ng sau d�m ngang nhau tren
hai linh V\IC cho thay moi lien ket n9i t?i ch?t che gifia
nhfing bien chuyen xa hc)i 6' the ky XVIII o Chau Au va
vi�c ra ddi nen tan-giao dvc.
Buoc ngo?t trong tu duy giao dvc duqc the hi�n
day d?C trong tung trang sach khien ngu'.di dQC du'.dng
nhu'. luon cam thay muon dung l?i, dung but de g?ch
duoi hay to d�m hang lo?t nhfing cau d?C sac! Vuqt qua
khoang each 250 nam, tu6'ng nhu Rousseau la ngudi
song cung thdi voi chung ta, dang chia se nhung noi lo
au va bat binh cua nhfing ngu'.di vua la thu ph?m vua
la n?n nhan cua m9t nen giao dvc dang ph?m nhieu
sai lam tu Cd So' triet ly, each thiet ke cho den phu'.dng
phap SU ph?m VOi mQi h�u qua dang SQ cho ph\l huynh
lan con cai. Ta hay thu nghe ong n6i: "Chung ta x6t
thu'.dng cho so ph�n cua tuoi thd, the ma chinh so ph�n
chung ta moi can x6t thudng. Nhung noi dau Ion nhat
cua chung ta do chung ta ma ra". Vl dau nen noi? Vl
"ngtioi ta khong he hieu biet tuoi thd: dlja tren nhung
y tu'.ong sai lam cua ta ve tuoi thd thi cang di cang l?c
loi ( ... ) HQ luon tim kiem ngudi Ion trong dua tre ma
khong nghI ve hi�n tr?ng cua dua tre truoc khi n6 la
ngudi Ion". N6i each khac, d6 la nen giao dvc khong he
"nhin r6 chu the ma tren d6 ta can thao tac. V�y xin cac
vi hay bat dau bang vi�c nghien cuu ky hdn cac h9c tro
cua minh". Va cung vi khong hieu ro "chu the" cua giao
dvc la ngu'.di h9c nen nguoi lon tha ho SU dt;tng phu'.dng
TRO CHUY(N TRlrT HOC • 13
phap ap d�t: "thay vi giup ta tim ra cac chung minh,

ngudi ta d9c cho ta viet cac chung minh ayj thay vi d <}y
ta l�p lu�n, 6ng thay l�p lu�n h9 ta va chi ren luy�n tri
nho cua ta th6i". Trong khi d6, dung ra "van de khong
phai la d <}y cac mon khoa h9c, ma la dem l<}i cho ngudi
h9c hung thu de yeu khoa h9c va dem l<}i phudng phap
de h9c nhung m6n d6, khi hung thu nay phat trien hdn
len. Chae chan d6 la m9t nguyen ly Cd ban cua bat ky
nen giao d1=1c tot nao"�
Thieu cac nguyen ly giao d1=1c dung dan dan d<}o, ta
chi t<}o ra nhung con ngudi "duqc gia c6ng", vua duQ'c
nu6ng chieu qua dang trong vong tay cha m�, vua bi
kiem t6a du kieu duoi mai nha trudng: "Nhung y tuong
dau tien cua tre la nhung y ttiong ve quyen htc va khuat
ph1=1c! N6 h<} l�nh truoc khi biet n6i, n6 vang theo truoc
khi c6 the hanh d9ng, va doi khi nguoi ta trung ph<}t n6
trtioc khi n6 c6 the biet loi, ho�c n6i dung hdn la c6 the
ph<}m loi. Nhu v�y la ngudi ta som rot vao trai tim non
not cua n6 nhung dam me ma sau d6 nguoi ta quy t9i
cho tlj nhien, va sau khi da nh9c cong lam n6 thanh tai
ac, nguc1i ta lCJi phan nan vi thay n6 tai ac!". San pham tat
yeu cua m9t nen giao dl;IC ap d�t nhti the th�t dang SQ':
. . . "vua la no 1� vua la b <}o chua, day kien thuc va thieu
htdng tri, yeu duoi b<}C nhtiQ'C Ve the chat Cung nhti tam
hon, va bi quang vao xa h9i" ...
Voi Emile, Rousseau muon thu phac h9a m9t quan
ni�m khac ve giao d1=1c. Qµan ni�m ay vua moi me, tien
14 • BUI YAN HAM �ON
b¢, vua c6 khong it nhfing mau thuan, nghich ly nhu ban

than CUQC doi va toan be) h9c thuyet cua ong. N6 "khieu
khich" va bu9c ta phai suy nghI hdn la qua "trdn tru" de
ta de dang nham mat nghe theo!
2. Rousseau, nha l<hai minh ve khai minh

Rousseau sinh nam 1712 d Geneve, c6 m9t tuoi thd
u buon va vat va. M� ong mat khi vua sinh ra ong. Chua
den 10 tuoi, cha ong - m9t thQ' lam dong ho tinh tinh tho
b�o - phai tron khoi Geneve sau m9t Vl:l XO xat, bo ong
l�i cho nguoi chu nuoi. Ong phai som vat va kiem song
bang du thu nghe tay chan. Voi tuoi 16, ong m<)t minh
lang thang den Turin, bat dau m9t CUQC doi day song gi6
cho den khi nham mat: lam thue, hat d�o, lam nguoi tinh
bat dac di cua m9t m�nh ph1;1 l6'n tuoi, lam gia SU ... Ong
phat minh m¢t ky am phap moi me cho am nh�c, lam thu
ky cho phai vien Phap d Venise, duQ'c giai thudng danh
gia cua Vi�n Han lam ten tuoi d Dijon, duQ'c Diderot
moi viet ffil;lC Am nh�c cho Be) Bach khoa tu dien noi
tieng, nhung suot doi song bang nghe chep nh�c. Ong
lung danh khap Au Chau dong thoi luon bi truy na ve
chinh tri. Ong co nam con, nhung l�i gui het vao tr�i mo
coi! Ong song CUQC doi lu'u vong lang b�t (j Y, Th1;1y SI,
Phap va Anh. Ong mat co ddn nam 1778 trong trang tr�i
cua m<)t m�nh thuong quan nguoi Phap. Di hai cua ong
cung khong yen: nam 1794, cao diem cua Cach m�ng
Phap, du'Q'c dua vao di�n Pantheon day vinh quang, roi
20 nam sau, 1814, 1� bi trvc xuat va tieu huy ( cung voi
TRO CHUY(N TRIH HOC • 15
di hai cua Voltaire) sau khi trieu dinh Bourbons duqc

khoi ph\lC!
C6 the n6i hQc thuyet cua Rousseau bat nguon
tu nhung trai nghi�m day cay dang va dan v�t cua ban
than ong trong boi canh xa h9i dudng thoi. Bang vai net
phac hQa, ta thu doi theo CUQC hanh trinh tu tuong CUa
Rousseau dan den tac pham Emile:
- Bai Luqn viin thu nhat (1750)
Cac "philosophes" cua the
ky Anh sang hoan nghenh QUIL'A RRl\lPORTR' AC A D H M Ill
J,F. l RIX l
sv tien b9 cua ky thu�t va sv DR DIJON,

banh trudng cua thudng mai 17$ o.
,�,, ,.(III/lit
pa lrnJ,neAcad mlt:
va cong nghie.p khap Au Chau. 11rct11eQ,itRl np p o ro ofie r
Si It rl11Uiffem,nt du S.it,1m (:, du Am •

i
,ontril,,,,l J. (1uru ltt 111«ur1,

HQ nhan m�nh rang con nguoi . Pu UN C1-roVkN PE Ouuv,.
can SU d\lng ly tinh de vua hieu

biet the gidi, vua hi�n d�i h6a
chinh quyen va lu�t phap. HQ
chong l�i mQi hinh thuc ap hue
va kiem duy�t, tin tuong vao S\l'. .
& lih
tv do CUa tu tuong va cong lu�n. C.hcK HutUOT
Phan ldn nhung tu tuong mdi cua cac "philosophes" deu

bat nguon tu cac nha tu tuong tien phong cua nude
Anh nhu Francis Bacon (1561-1626) va John Locke
(1632-1704). Nhung cac "philosophes" Phap dung cam
va quyet li�t hdn cac dong nghi�p nguoi Anh. Giao h9i
o Phap cfing hung m�nh hdn, con nha nude bao hoang
thi chuyen che hdn, vi the, sv phe phan doi vdi hai dinh
16 • 801 YAN NAM SON
che ay doi h9 phai tra gia dat. Rut CtJC, Diderot, thu linh
cua phong trao khai minh Phap bi tong giam vao ngtJc
toi. Rousseau thuong di b9 tu Paris den Vincennes
de tham Diderot, qua d6 c6 dip lam quen voi cac tri
thuc khac nhu Friedrich Grimon va Baron d'Holbach.
Tu nam 1746, Rousseau da tr& thanh m9t khuon m�t
quan tr9ng trong doi song tri thuc 6' Paris. Trong m9t
chuyen tham Diderot trong ngtJc that, Rousseau da d9t
nhien c6 m9t stj "thuc nh�n'' moi me, bien chang nhq.c
sI trung nien lang thang thanh m9t triet gia noi tieng the
gioi. D6 la vao nam 1749, tren duong den Vincennes,
Rousseau d9c bao thay tin Vi�n Han lam 6' Dijon treo
giai cho CUQC thi viet ve de tai: "Phai chiing slj tien b9
cua cac nganh khoa h9c va ngh� thuJt da g6p phan lanh
mq.nh h6a phong tZ:tc?". Ong ke lq.i: "Dung giay phut t6i
d9c tin ay, toi da thay m9t the gioi khac va toi da trd
thanh m9t con riguoi khac. D9t nhien long toi anh len
hang nghin tia chop ... T6i xuc d9ng qua den noi phai
ngoi nghi duoi goc cay suot nua tieng dong ho, va khi
dung len, ca Vq.t ao toi da u'o't dam nu'oc mat!". Diderot,
von thich tranh bi�n, g�p Rousseau trong tinh trq.ng bi
kich d9ng cao d<) nhu the, da khuyen Rousseau nen
tham gia CUQC thi. Va, nhu' ta da biet, bai "LuJn van ve'
khoa h9c ve' ngh� thu�t" cua 6ng da gay chan d9ng du
lu�n vi 6ng da tra loi "khong" cho cau hoi ay!
Cau tra loi da di vao lich SU cua m9t trong nhung nha
khai minh hang dau cua the ky khien m9i nguoi sung
TRO CHUY(H TRlfi HOC + 17
sot. Ong da hoai nghi tri�t de niem tin Cd ban cua phong
trao Khai minh rang ly tinh la nguon goc kh6ng chi cua
cai Chan ma ca cua cai Thi�n. Tuy nhien, Rousseau da
lam nhli the bang chinh phlidng ti�n Va Cong C\l cua S\f
khai minh, nghia la, dieu 6ng lam chinh la slj khai minh
Ve' khai minh, tuc, m9t S\f khai minh CO S\f phan tli tg-phe
phan. Lu�n diem trung tam: Rousseau phe phan mq.nh
me cac hinh thuc xa h9i nhan t(ZO va gia t(ZO do ly tinh con
nguoi l�p ra vi chinh chung da lam tha h6a ban tinh sau
xa nhat cua con nguoi.
- tat nhien, S\f phe phan-xa h9i cua ong trlioc het
nham den xa h9i dudng thoi cua nen chuyen che
quy t9c voi CUQC song va le th6i "cung dinh": "Le
th6i cung dinh bu9c nguoi ta phai tuan theo quy
lidc chu khong theo ban tinh cua chinh minh.
Nguoi ta khong con dam ttj the hi�n la chinh minh,
va, dudi slj cliong che thuong xuyen, con nguoi cua
"xa h9i" nay la m9t bay dan lam gi6ng h�t nhau
trong nhfing hoan canh gi6ng h�t nhau"( 1 >.
- thu hai, Rousseau nhan m�nh rangvi�c ddn thuan SU

d\lng ly tinh khong du de dam bao m9t CUQC song due
hq.nh, tlidng ung vdi ban tinh con nguoi, vi ban tinh
con nguoi tuy duqc quy dinh boi ly tinh nhung cung
con boi ban tinh ttJ nhien (nature) nua. Ong chong lq.i
1
D�n theo Jorg Ruhloff, Problematising Critique in Pedagogy,
1998, tr. 97.
18 • BUI YAN NAM SON
xa h9i duong thoi, vi no dva vao ly tinh de de nen ban

tinh tv nhien cua con nguoi. Nhung, ong chong l4i
cung bang each dtja vao ly tinh de giai ph6ng ban tinh
con nguoi ra khoi nhung xieng xich ay.
- Bai Lu4n van thu hai (1754)
Nam 1754, Vi�n Han
lam Dijon l4i thong bao m9t
CUQC thi viet khac, VOi de tai:
"Dau la nguo'n goc cua stJ bat
binh dang giaa con nguifi va
phai chiing no atl{ic bi�n minh
bang phap quye'n tlj nhien"?
NgQ y cua de tai: nhung sv
bat binh dang xa h9i ( tang
-: . .
,
A A. JI 8 1'
,.;. ('"�
B A D A. JI,lop, giai cap ... ) khong gi
� •
khac hon la SU. the hien

. ra hen
Ola IIA'.llC ltlCREL Jut,•.
\{.O K M D C C L r.
��\"\ ngoai Cua nhung Slj bat binh

dang tlj nhien ( nhu chieu cao
va sue m4nh). D6 la m9t an y khien Rousseau phan n9.
Ong thu�t l4i: "Suot ngay toi lang thang trong rung, het
to cho minh nghe: "Hoi b9n nguoi dien khung khong
ngung trach m6c tlj nhien hay biet rang mQi t9i loi cua
cac nguoi deu do chinh ban than cac nguoi gay ra ! ".
Bai Lu�n viin thu hai cho thay Rousseau la m9t triet
gia dich thljc chu khong chi la m9t "thi sinh viet lu�n
van". Bai viet phuc t4p, kh6 dQC vi de c�p nhieu den cac
triet gia chinh tri khac nhu Grotius, Locke va Hobbes
TRO CHUY(H TR1£T HOC • 1 9
chung quanh van de "ban tinh con nguoi". Ta biet rang

m9t gia thuyet ve "ban tinh con nguoi" thuong la mQt
bQ ph?n khong the thieu cua bat ky h9c thuyet chinh
tri nao. Xa h9i gom nhung con nguoi, vi the th?t de
hieu khi nguoi ta bat dau voi vi�c tim hieu cai "v?t li�u"
t?O nen xa h9i. Nhung, ngay cac triet gia Hy L?p co d?i
nhu Protagoras (490-420 tr. CN) da som nh?n ra rang
cac xa h9i loai nguoi qua phuc t?p va di bi�t, nen duong
nhu khong co m9t "ban tinh nguoi" ben vung hay co
dinh. Arisl:oteles thi cho rang con ngudi "ve ban chat"
la sinh V?t xa hQi, VI the chi hoan hao Va h?nh phuc
khi tro thanh nhung nguoi cong clan tot. Cac "triet gia
hi�n d?i" nhu Machiavelli (1469-1527) va Hobbes
(1588-1679) khong dong y. Machiavelli: con nguoi la
ich ky va luon hanh XU xau xa tru khi bi phap lu?t va
cac dinh che chinh tri hung m?nh cuong che. Hobbes:
con nguoi so di chiu ph1;1c tung quyen uy tuy�t doi cua
chfnh quyen chi la vi can S\l bao V� trtiOC S\l uy hiep
thudng tr\fc gifia nhung con ngudi voi nhau. Rousseau
c6 cai nhln khac so voi cac h9c thuyet "duy ban chat"
ay. Voi ong, "ban tinh t\i nhien" cua con ngudi qua d9c
dao, ddn nhat nen khong the n6i ve "ban tinh ngudi"
noi chung. Con ngudi c6 mQt lich SU. HQ da bien doi tu
IDQt tr?ng thai nay (nhu la nhfing dQng V?t linh trtiong
co d9c, ddn gian va "hon nhien VO t9i") den mQt tr?ng
thai khac (nhung con nguoi-xa h9i phuc t?p, du9c van
minh hoa nhu' chung ta ngay nay). Cac xa hQi da t?O ra
con nguoi khong khac gi chinh con nguoi da t?O ra cac
20 + BUI YAN NAM SON
xa h¢i khac nhau. V�y, con nguoi Ian xa h9i deu luon
tien hoa thanh cai gi khac voi truoc, va nhung bien
doi xa h¢i nao den muc)n hdn, thi cang c6 anh huong
m�nh hdn. N6i each khac, con nguoi, theo Rousseau,
la het sue "mem deo", de bi "uon nan", nen chi c6 the c6
"nhang ban tinh con nguoi" khac nhau ma thoi ( quan
ni�m ve tinh mem deo cua ban tinh con nguoi va ve
moi quan h� cua n6 voi the gioi xa hc)i va van hoa cua
Rousseau da c6 anh huong Ion den Hegel va Marx). 0
day, ta nen danh mc)t trang de diem l�i ngan g9n mc)t so
lu�n diem chu yeu cua ong:
- tr<;ing thai tt/ nhien: neu m9i xa hc)i deu khac nhau,
thi co nghia rang chung deu gia t�o va khong c6 gi
la "tt;t nhien" ca. Cung co nghia rang con nguoi "tt;t
nhien" hay tien-xa hc)i da tung ton t�i trong mc)t
"tr�ng thai tt;f nhien" rat xa xu'a tru'oc khi xa hc)i va
chinh tri duqc thanh l�p. y tuong ve mc)t "tr�ng thai
tt;f nhien" thuong duqc cac triet gia chinh tri dung de
mo ta the gioi tien-xa h<)i. Voi Hobbes, "tr�ng thai tt;t
nhien" luon la m9t tr�ng thai chien tranh voi stj ham
d9a thuong tajc. Locke thi lcJc quan hdn: trcJng thai
tt;f nhien bao gom nhung con nguoi c6 tu huu, chi c6
dieu nhfing quyen tu hfiu hay nhung nghia V\1 dan
st;t chua duqc xac dinh r6 rang. "Tr�ng thai tlj nhien"
cua Rousseau thi phuc t�p hdn, mang n�ng mau sac
nhan lo� h9c va chi c6 y nghia ly thuyet va gia tuong.
-Phap quye'n tvnhien: De tai cua Vi�n Han lam nhac
TRO CHUYlH TR1£T HOC • 21
den "phap quyen tij nhien". V�y, n6 la gi? Grotius

va Pufendorf cho rang c6 nhung "quy lu�t hay phap
quyen hj nhien" pho bien lu6n lu6n dung va c6
hi�u Ive d¢c l�p voi nhung quy dieu phap lu�t cua
xa h¢i. Chung duQ'c rut ra tu ban tinh t\i nhien cua
con nguoi. Rousseau kheo leo tranh n6i ve "phap
quyen tlj nhien" vi 6ng kh6ng tin vao m9t "ban tinh
t\i nhien" bat bien, co dinh cua con nguoi. Truoc het,
the nao la "ban tinh tt;i nhien"? V 6'i Arisl:oteles, .d6 la
cai gi thu¢c ban chat cua stj v�t chu kh6ng phai gia
t�o hay tuy thu¢c ( chang h�n, noi con nguoi, thc1,
di ... la "tt;i nhien", khac voi vi�c c6 chiec inui th�t
d�p hay doi chan th�t dai!). Rousseau hieu khac: "t\i
nhien" la kh6ng bi 6 nhiem bcii xa h9i gia te;10 !
- Con nguai ttj nhien: theo Rousseau, ban tinh tlj
nhien nguyen thuy cua con nguoi la "tot", nhung bi
xa h9i gia t�o lam cho doi b�i di. C6 nghia: hen trong
moi con nguoi hi�n d�i deu luu l�i dau vet cua m9t
ban nga thi�n hao hon cua thoi xa xlia. Nhung, ta l�i
kh6ng the nao m6 ta chinh xac "con nguoi tlj nhien"
nguyen thuy ay, vi, gi6ng nhu hue tliQ'ng duQ'c vot
len tu day bien, bi x6i man va barn day rong reu, ta
khong the thay r6 duQ'c "ban lai di�n ml;lc" cua "con
nguoi tlj nhien" hieu nhu slj th�t Itch SU ma chi nhli la
gia thuyet cho vi�c nghien cuu triet h9c: "kh6ng the
biet r6 ve m9t tre;1ng thai kh6ng con ton te;1i hay c6 the
da va se khong bao gio ton te;1i" ma chi c6 the phong
doan dl;ia vao m9t so dau vet hien nhien, chang he;1n
ndi cac b9 l<;1.c nguyen thuy con s6t 1<;1.i hay ndi each
hanh xu cua cac loai linh tru6'ng cap cao. Trai voi cai
nhln bi quan cua Hobbes, h9 c6 the da la nhung con
nguoi song co d9c va gian di, yeu hoa blnh, khong
gia dlnh hay cua cai, va nhat la khong c6 y ni�m gl ve
tai san, slj cong bang, slj cham chi hay chien tranh.
N6i each khac, h9 la nhung con nguoi tien-luan ly,
va h<;1.nh phuc hdn chung ta ngay nay. Cung trai voi
quan ni�m 1<;1.c quan cua Grotius rang h9 von c6 6c
hQ'p quan va hQ'p ly, Rousseau cho rang h9 khong c6
ngon ngu va chi c6 nhung y ttio'ng dcin gian dl;ia tren
nhung cam giac trljc tiep. H9 la "tot" va "hon nhien"
theo nghia th9 d9ng la khong lam dieu gl nguy h<;1.i.
H9 chtia c6 each hanh xu van minh voi tu duy logic
hay slj hQ'p tac. Do d6, khong the rut ra nhung "phap
quyen tlj nhien" tu "ban tinh tlj nhien" cua h9 dticjc.
- Con nguai hiin dc;ii va xa h9i hiin dc;ii
Khi h?U thay doi, dan SO gia tang da t?p hcjp h9 1<;1.i
thanh nhung b9 1<;1.c, dan dinh cu, bat dau ltiu y den
nhau va slj so sanh da dan den long ghen ti, slj bat
binh dang, slj kieu ng<;10 hay qux l1;1y. V?y, dinh che tai
san hay slj bat binh dang xa h9i khong phai la nhung
gl "tg nhien", "khong the tranh dticjc" ma bat nguon
tu nhung sg lga ch9n trong qua khu, dticjc hcjp thuc
h6a bang nhung "khe uoc" xa h9i va chinh tri. Khac
voi Locke, "con nguoi tl;i nhien" cua Rousseau tho<;1.t
dau khong biet give tai san hay "lu�t phap". Chinh
TRO CHUYfH TRlfT HOC • 23
m9t thieu so khon ngoan, ranh manh da d1:1 do so

dong tham gia vao m9t "khe uoc xa h9i" de bao dam
S\J an ninh va S\l thong trt cua phap lu�t. Nho d6,
nguoi giau chiem hfiu va lam cho mQi nguoi khac
ngheo di. Quan h� xa h9i tro thanh quan h� chu no.
- Ch9n con ductng khac
Rousseau dong y voi vi�c dung "khe uoc xa h9i" de ly
giai ngu6n goc cua xa h9i va chinh quyen, nhung ong
cho rang "khe uoc" nhu the luon sai lam va nay khong
con hi�u l\ic rang bu9c nfia. Khac voi con v�t, con
nguoi c6 nang l\ic t\i giac va vi the, la t\i do, nen neu
da c6 the bien "trc:tng thai t\i nhien" thanh "trc:tng thai
d6i bc:ti" thi tu nay ciing c6 the thay doi v�n m�nh cua
chinh minh. M9i vi�c phai va c6 the duQ'c thay doi!
Lan nay, Rousseau khong chi khong duQ'c nh�n giai
ma con chuoc lay S\l gi�n du Va thu dtch cua hau
het cac 'philosophes" von tung sat canh ben nhau.
Voltaire viet cho Rousseau: "Thua ong, toi da nh�n
duQ'c quyen sach moi cua ong chong lc:ti loai nguo'i
va xin "mec xi" ong ... Chua bao gio nhieu S\J thong
minh den nhu the da duQ'c dung de lam cho con
nguoi tro nen ngu xuan. Khi dQC n6, nguo'i ta chi con
muon bo bang hon chan ma thoi!". Tinh bc:tn da ht
do vo, nhung tuQ'ng dai sung sung cua m9t each suy
nghi "khac" da ra doi: Rousseau lanh xa Paris, rut
vao an cu va tiep t1:1c v1et ...
"'
' """ ' • A' • A'
Nam 1762, Rousseau cong b6 tac pham chinh trt

24 + BUI VAN NAM �ON
quan tn?ng nhat cua minh: "Ve' khe' U<JC xii h9i" (Du
contrat social). Cau dau tien: "Con nguoi sinh ra tlj
do, va dau dau cfing bi cJ trong xieng :x1ch".
Nhung, neu da the, neu slj mat t\i do khong phai do
tlj nhien (hay ThuQ'ng de) tq.O ra thi no la san pham
cua ch{nh con ngucti do da xa roi va tlj tha hoa khoi
trq.ng thai nguyen thuy. Va v�y thi, cfing chinh con
nguoi (chu khong phai cho den kiep sau) phai ttj giai
ph6ng chinh minh ( chu khong the ngoi cho ThuQ'ng
de giai thoat cho) ! Khong sue mq.nh nao khac hdn
sue mq.nh cua chinh ly tinh co the han gan lq.i nhung
gi da do VO. The nhung, de lam dieu do, ly tinh can
co m9t thuac do, mQt chuan mljc ma no luon co the
quy chieu chu khong the tuy ti�n d�t ra: "ban tinh ttj
nhien" cua con nguoi. Voi Rousseau, do la slj tlj do
nguyen thuy, khong phai dq.t duQ'c bang ly tinh tinh
toan ma bang slj thoat ly kh6i slj 6 nhiem cua xa hQi;
va do la s\i t\i do cua CON NGUCJI, tuc cua bat ky
mQt con nguoi nao chu khong chi cua nhung thanh
vien nhat dinh ctia m¢t tang 16'p nhat djnh duQ'c liu
dai vi nguon goc xuat than.
3. Ban tinh tq nhien va giao d�c

Tac pham Emile hay la ve' giao d1:1c ( c6ng b6 cung
nam voi quyen Khe' uac xii h9i, 17 62) bat dau nhu mQt
lu�n van ve giao dgc, nhung cac vi dl.) minh h9a deu t�p
trung vao c�u be Emile khien n6 trcJ thanh m9t tieu
thuyet-su phq.m. Ngay cau dau tien da noi len l�p
TRO CHUYIN TRlfT HOC • 25
tniong tieu bieu cua Rousseau: "M9i thu tu ban tay t9-o
h6a ma ra deu tot; m9i thu deu suy doi bien chat trong
ban tay con nguoi". Ong viet tiep: "Con nguoi bat ep
m<)t chat dat phai nuoi cac
san pham cua chat dat khac, EMILE,
OU
m<)t cai cay phai mang qua DE L'£DUCATION.
cua cay khac; con nglioi hoa ParJ.J. Rous••"u•
-
�OI J,, CIMw.
tr<)n va Ian l<)n cac khi h�u,
cac yeu to, cac mua; con
......, ............ ....
s..MIN, ..- ... _.... ... ...
S..,•i,,&.LILt.,,-
nglioi cat xeo cac be) ph�n

trong than the con ch6 cua
minh, con nglja cua minh, A LA HAf;E,
no 1� cua minh; hQ dao l<)n
M. DCC. LXII.
m9i thu, hQ lam bien doi xau """*"'·
.f,w Nwllp "',,.,...,., ·- .......
xi m9i thu, h9 lia slj di d9-ng,

cac quai v�t; hQ khong muon cai gi y nguyen nhli tlj
nhien da t9-0 ra, ngay ca con nglioi ciing the; h9 phai
ren t�p con nguoi cho hQ, nhli m<)t con ng\ta de keo co
may; hQ phai uon v�n con nguoi theo kieu each cua hQ,
nhli m<)t cai cay trong vlion nha h9".
Nhu the, con nguoi khong chi la tlj do, ma con tot ngay
tu khi sinh ra doi. Cai xau, cai ac la khong phai barn sinh ma
do anh huong cua xa h<)i va cua nen giao dvc tlidng ung v6'i
xa h<)i ay. (Khang dinh nay- nhat la chu trlidng "ton giao
tlj nhien" 6' cuoi sach, chu khong phai cac y tliong m6'i me
Ve nen giao dvc lay nglidi h9c lam trung tam- la m9t Slj
khieu khich chong 1� quan ni�m thong ttj dudng thdi, o
day la quan ni�m ve "t<)i to tong", khien cuon sach bi Tong
giam m1:1c Paris len an, ra l�nh tich thu va thieu huy cong
khai. Tac gia ala n6 phai song htuvong suot doi!).
Do d6, neu ban than con nguoi chi co the ttj giai
phong khoi nhfing gi do chinh minh gay ra, thi cfing chi
ban than con nguoi mdi c6 the bao ton duqc cai "thien
chan" cua minh. Chinh o day, Rousseau d1:1ng ch?m den
van de het sue Cd ban: SU m(Jng hay cuo'ng linh giao dlfC.
Trai vdi quan ni�m thong thuong tu xua den nay xem SU
m�ng cua giao d1:1c doi vdi xa h9i quyet dinh SU m?ng
cua giao d1:1c doi vdi nguoi h9c, c6 nghia la giao d1;1c phai
chuan bi cho nguoi h9c gia nh�p vao m9t xa h9i nhat
dinh nao do de ph1;1c V\l, duy tri va phat trien xa h9i ay,
Rousseau chu trlidng SU m?ng cua giao d1;1c khong phai
la dao t?O con nguoi cha Xa h9i, ma la lam cho Cai "thien
chan" trong con nguoi co the duqc phat huy toi da.
Rousseau khong chi chong l?i m9t nen giao d1:1c
ph1;1c V1:l cho xa h9i hi�n co ma con chong l?i bat ky nen
giao d1.;1c nao tuan ph1;tc xa h9i Va dao t?O con nguoi theo
nhfing lqi ich cua m9t xa h9i nhat dinh. Vi le bao lau
nguoi thanh thieu nien chi quan tam den nhfing gi xa
h9i hay nguoi khac cho dqi ndi chinh minh de lay d6 lam
dinh hu&ng thi bat dau co slj xuyen t?C va tra ng1:1y. Thay
vi tim each thich ungv&ixa h9i, hQ can c6 dieu ki�n de tro
nen trung thgc vdi chinh minh, nghia la, song theo ban
tinh ttj nhien va tien trinh phat trien n9i t?i cua n6. Theo
each n6i ngay nay, chi co nhu the hQ mdi tniong thanh
va tro nen nhfing nhan each m?nh me de ve sau c6 the tlj
TRO CHUY(N TRIO HOC • 27
khang dinh minh tnioc nhung thach thuc va doi h6i cua
xu
xa h9i cung nhu' hanh voi xa h9i dt;ta theo st;i xac tin
cua m9t ly tinh da du'Q'c phat trien. Quan ni�m tri�t de
nay ve SU m�ng giao d1;1c se clan den phu'dng phap va m1;1c
tieu moi ve chat cua giao d1;1c: dao t�o CON NGVOI voi
tu each la tac nhan cai t�o xa h9i chu khong chi la nhan to
tai t�o xa h9i, nhu' ta se g�p l�i c1 m1;1c 4.
M9t nen giao d1;1c dinh huong theo ban tinh tt;t nhien
cua con nguoi nhu' the tuy¢t nhien khong du'Q'c hieu nhu'
la m9t tien trinh tlj nhien adn thuan, nhu' the chi can
ph6 m�c thanh thieu nien cho tien trinh tru'dng thanh
tt;i nhien cua h9. Lam cho con nguoi c6 the t\i phat trien
phu hQ'p voi ban tinh tl;i nhien la m9t trach Vl:1 cljc ky
quan tr9ng va kh6 khan, doi hoi m9t slj hieu biet rat
chinh xac ve ban tinh tlj nhien cua con nguoi tu phia nha
giao dtJC. V�y, giao dtJC du'Q'c quan ni�m nhu' la yeu to
thu ha giua tl;i nhien va xa h(>i; m(>t mieng dat trung gian
du'Q'c each lyvoi nhung anh hudng cua xa h9i nham phat
trien ban tinh tlj nhien. Va ban tinh tt;i nhien nay, den
luQ't n6, ciing chi c6 the tlj phat trien khi duQ'c tach khoi
tien trinh tl;i nhien ddn thuan.
Theo Rousseau, tien trinh phat trien ay doi hoi ta
phai luu y den nguyen ly nen tang sau day: d6 la slj tudng
ung gifla m9t hen la cac nhu cau v6i hen kia la cac sue mc;inh
va niing ltJc cua ban than dua tre. S\t tu'dng ung nay khong
hinh thanh m9t each tlj nhien, hoang da ndi dua tre con
can slj nuoi duong va cham s6c cua nguoi lon. Nhung,
28 + BUI VAN HAM �ON
van de quan tr9ng hang dau la: de dua tre c6 the phat
trien m9i nang h;tc cua n6J vi�c cham s6cJ giup do cu.a
nguoi lon chi nen dung l<;1i d muc th�t can thiet va can
chu y dung qua nuong chieu de lam "hu" chung: "khi
Hobbes g9i ke tai ac la mc)t dua tre cuong trang, thi ong
da n6i m9t dieu mau thuan tuy�t d6i. Bat ky S\i tai ac nao
cfing tu S\f yeu duoi ma ra; dua tre chi tai ac vi no yeu
du6i; hay lam cho n6 m<;1nh, n6 se tot; nguoi nao c6 the
thl;ic hi�n m9i dieu se khong bao gio lam dieu ac". C6 sl;i
can bang giua n4u cau va nang ll;ic thi dua tre la m9t dua
tre can bang, va, vi the, la mc)t'dua tre hc;inh phuc.
4. Nen giao d�c "phong vf'

V�y, nguoi thay lam gi cho mc)t tien trinh phat trien
can bang nhu the? Tu the ky XVIII trd ve truoc, cac dua
xu
tre quy tc)c d Chau Au duQ'c d6i nhu nhung nguoi lon
t�p Sljj chung khong dliQ'C no dua Va ho<;1t d9ng the chat,
duQ'c giao huan nghiem ng�tJ bi trung ph�t n�ng ne neu
khong vang loi hay c6 hanh vi bat xung. Locke xem d6 la
tien trinh "t�o dau an" can thiet, va vi the, quyen Emile
cung c6 the duqc xem la mc)t phan de nghi doi voi tac
pham Some Thoughts Concerning Education/M9t so tu
tuang ve' giao dvc ( 1693) cua Locke. Trong buc thu tran
tinh dai ng6t 100 trang gui cho Tong Giam mvc Paris,
Rousseau trinh bay r6 cac y dinh cu.a minh: "Quyen sach
cu.a toi la nham ngan khong cho con nguoi trd thanh tai
ac ( ... )Toi g9i d6 la nen giao dvc phongvf (negative} nhu
la nen giao dvc tot nhat hay th�m chi la duy nhat tot lanh
TRO CHUY(H TRIU HOC • 29
( ... ) Nen giao dl;lC chu a9ng (positive) la nham dao t�o
tinh than qua som va muon bat tre em phai biet nhung
nghia V\l cua nguo'i Ion. Con nen giao dl;lC phong v� la
lam cho CaC Cd quan - phlidng ti�n cua nh?n thuc - dliQC
tinh tu6'ng truoc khi mang l�i nh?n thuc cho chung. Nen
giao dl;lC phong v� kh6ng phai la ph6ng dang. N6 khong
mang l�i due h�nh, nhu'ng ngan ch�n t9i loi; n6 khong
pho trudng chan ly ma ngan ch�n sai lam. N6 chuan bi tat
ca cho tre con de chung c6 the nh?n thuc duqc cai Chan
khi du nang h;ic thau hieu, va cai Thi�n khi c6 the biet ai
m9"< 1). Ta chi c6 the diem qua m9t so net chinh yeu cua
phlidng phap giao dl;lC phong V� nay:
- Dua tre nen duqc de cho tlj phat trien ban tinh tot
bang chinh trai nghi�m ve sue l'Ljc cua n6, nghia la tlj
minh, kh6ng can slj huong dan cua ngu6'i Ion. Hay
de cho chinh diti song" giao d\lc" n6. The nhung, dcii
song d6 la gi khi kh6ng phai la d6'i song ban nang cua
thu V?t, cfing khong phai la ddi song trong khuon
kho tr?t tlj xa h9i? Theo Rousseau, do la m9t dcii
song do ngu'di thay sap dijt va each ly khoi m9i anh
huong xau xa cua xa hc)i (vi the g9i la "phong vf'):
mc)t CUQC song vua each ly xa h9i, vua do Ilgu'di thay
kien t�o, tuc la"chu d9ng" ! Nhu'ng, cha khac bi�t Cd
ban voi loi giao dl;lC"chu d9ng" la O cho: anh hu'ong
giao dl;lC duqc tien hanh m9t each gian tiep: ngu'o'i
thay kh6ng xuat hi�n trljc tiep va can lam cho dua tre
1
Dan theo Ruhloff, 1998, tr.98.
tin rang m9i dieu xay ra cho n6 la "tlj nhien"(l).

-Trong boi canh ay, lytinh chua giuvai tro huong dan
ma con nhuo'ng cha cho ban tinh t\i nhien. Bao lau chi
c6 dua treva the gioi chung quanh xuat hi�n ra cho n6
nhu the la t\i nhien thl chua can c6 cac quan h� xa h9i
giua nguo'iv6'i nguo'i: nguo'i ta kh6ng the tranh caiv6'i
tlj nhien; con t\i nhien cfing kh6ng emu vang lo'i va
nu6ng chieu ! N6i khac di, st! tt! do cua dua tre kh6ng
phai la slj t\i do cua m9t slj hi�n huu thoat ly kh6i tv
nhien bang ly tinh ma la m9t slj "hoa di�u thoai mai
giua nang Ive va y muon duQ'c Tv nhien mang lc}.i";
"con nguo'i tlj do dich thljc chi muon cai minh c6 the
va chi lam nhung gi phu hQ'p v6'i minh".
- Ly tinh se giu vi tri hang dau a tuoi thanh nien khi
tinh xa h9i tro thanh tat yeu. Tru6'c het, n6 the hi�n 6'
1 Quan ni�m nay da anh huong m;;inh d�n Maria Montessori ( 1870-
1952), nha cai each giao d\lC qr phach cua nu6c Y hi�n d�i. Ba
nhin h9c sinh nhu nhfrng "bao thai tri thuc", nhfrng "ky quan cu9c
s6ng" ma nguai thfiy c6 trach nhi�m vun b6i: "nguai thfiy giao se
phai h9c each gifr im l�ng thay vi n6i; phai quan sat thay vi huang
d�n, va phai khoac len minh tfim ao choang CUa S\I khiem nhuang
va say me thay vi ve kieu ng;;io cua m9t con nguai kh6ng bao gia
ph;;i m sai l�m". "Khac v&i loai v�t, con nguai kh6ng duqc "l�p
trinh s�n" v&i bfit ky sµ phat tri�n c6 ph6i hqp nao ca, nen con
nguai phai t\I h9c m9i thu: khong CO ml)C tieu nao duqc d�t ra cho
con nguai, trai l ;;ii, con nguai phai tim ki�m ml)C tieu cho minh".
Ta cilng c6 th€ tim thfty anh huong tuang tµ nai John Dewey
( 1859-1952) v&i mo hinh "truang h9c Dewey" n6i ti�ng cua 6ng.
(Xem: J. Dewey: Gicio d{l c va dan chu. Ban djch cua Ph;;im Anh
Tuftn, NXB Tri thuc, 2008).
TRO CHUY(N TRl(T HOC + 31
nhu cau tinh dvc mo'i ducjc khdi d�y: slj them khatke
khac gi6'i - trong chung mljc khong phai la ban nang
ddn thuan - doi h6i phai c6 slj trung gi6'ixa h9i vo'i
nguoi khac. S\i quan tam bat dau chuyen dich tu ban
than sang m6i quan h� vo'i nguoi khac, vo'i dieu ki�n:
ban nang phai ducjc "trien h<;ln", theo each n6i ngay
nay. Rousseau co cai nhin tinh te ve moi quan h� n9i
t<;li gifia dam me va vi�c ren luy�n ly tinh: Emile biet
yeu nhung khong ducjc th6a man tinh yeu m9t each
tuc thi ! Hau nhu tren doi canh cua tinh yeu, Emile
bat dau h9c each trai nghi�m the gio'i xa h9i va tinh
lien d6'i vo'i con nguoi.
Tiep theo d6 sexuat hi�n vien tliqng cua vi�c l�p gia
dinh va dam bao CUQC song trong xa h9i. Rut Cl;lC, y
chi rieng khong con ducjc quy dinh chi bang nhfing
nhu cau va sue lljc phat trien m9t each tlj nhien ma
bang nhfing nhu cau xa h9i va nang lljc ung ph6 vo'i
cac quan h� xa h<)i: Emile phai t\i chuyen h6a thanh
con nguoi trucing thanh CO CUQC song rieng mang
kich thlio'c xa h<)i va c6 y muon hqp ly thong qua
slj trung gi6'i vo'i nhung nguoi khac: l�p gia dinh, c6
nghe nghi�p, nghia la du m<;lnh de di vao doi songxa
h9i ma khong tlj danh mat chinh minh. Emile khong
ducjc giao dl;l c tnJc tiep ve cac dieu ay ma la trucing
thanh trong nhfing dieu ki�n cho phep n6 tlj minh
phat huy het nang lljc, nhu cau va nguy�n v9ng cua
minh. Chinh nguoi thay lake "dung phia sau", kheo
leo t<;lO ra nhfing dieu ki�n ay.
32 • 801 YAH NAM �ON
Rousseau da di den dich: xac dinh m1:tc tieu cua giao

dl;lC. Emile c6 the tro thanh m9t quan chuc, m9t
thuong nhan, m9t nguoi theo duoi binh nghi�p ...
Nhung, khong c6 m9t hinh anh nao trong s6 d6
dugc phep tro thanh mQt ml;lC tieu ch{nh dang Cua
giao d\lc. Boi, theo Rousseau, con nguoi chi c6 m9t
"nght' duy nhat dugc phep h9c, d6 la LAM NGUOI:
"trong tr?t tl;t tl;t nhien, ndi m9i nguoi deu binh dang,
thi lam ngucti la nghe nghi�p chung cua h9. Va he ai
da dugc giao dl;lC de lam nguoi, at khong the that
b�i trong vi�c hoan thanh m9i nhi�m V\l d�t ra cho
minh. ( ... ) Song, chinh la nghe nghi�p ma toi muon
d�y cho h9c tro minh. Ra kh6i vong tay cua toi - va
toi tan thanh -, h9c tro toi se khong phai la quan
chuc, khong phai la nguoi linh, khong phai la tu si;
n6 tru6'c het se thanh ngucti".
- V?y, ky cung, clidng linh giao dl;lC phong v� va thoat
ly xa h9i cua Rousseau tuy�t nhien khong nham den
ml.IC tieu la m9t CUQC song quy nga Va phi-xa h9i
( cung nhu khau hi�u "tro ve v6'i t\t nhien" - dugc
gan cho Rousseau! - khong c6 nghia la quay ve song
trong rung t?m!) ma chinh la mgt hinh thuc mai cua
t{nh Xii h9i khong dugc hinh thanh tu S\t ph\lC tung
ma tu m9t S\t lien doi t\t nguy�n Cua nhfing con
nguoi binh dang: m9t xa hc)i "nhan ban". Th?m chi
Rousseau con xem d6 la nghTa Vlj: song ben ngoai xa
hc)i, con nguoi khong ch.tu trach nhi�m v6'i ai ca va c6
quyen song theo y thich, con trong xa hc)i, la noi tat
TRO CHUY(H TRlfT HOC • 33
yeu phai song tren lung nguoi khac, con nguoi mang
nQ' nguoi khac vi mieng cdm cua minh - khong co
ngo�i 1�. Vi the, lao d<)ng la nghia vt;l khong the thoai
thac doi voi con ngucJi song trong xa h9i. Du giau
hay ngheo, du khoe hay yeu, bat ky m9t cong dan
nhan roi nao ciing deu la m9t ten lua dao !
"Mon nQ'" nay la mon nQ' ttj minh cam nh�n va phat
hi�n. "Tra nQ'xa h<)i" khong phai la nhi�m vt;t do ngucJi
khac d�t ra, bu9c ta phai vang lcJi ma la nghia vt;l cua
con ngucJi truoc chinh minh, truoc nhfing "dieu ki�n
kha the" de c6 the' lam nguc!i. Mon nQ' ay khong the
thanh thoa bang each nao khac hdn la tlj hien dang
chinh minh: con nguoi va con nguoi-cong dan khong
co gi de hien dang cho xa h9i ngoai chinh ban than
minh ... Ai nhan nha huong th\1 cong sue cuake khac,
truoc mat Rousseau, lake cap, la ten cuop c�n.
Nhfing cau van chay bong cua Rousseau khong chi
nham vao tang lop quy t9c an barn dudng thoi ma
con la loi cai chinh danh thep truoc nhieu ng<;> nh�n
khac nhau doi voi 6ng.
H9c thuyet ve giao d\lC cua Rousseau hoan toan
khong phai la m9t chu thuyet "v6-chinh phu tuy
ti�n" hay "chong-quyen uy" nhu each hieu v9i va.
Rousseau chong l�i chu trudng "sung bai" xa h<)i va
Cong C\1 hoa giao dvc trong quan ni�m tho thien ve
vai tro quyet dinh cua xa h9i trong vi�c giao dvc con
nguoi, dong thoi ciing xa I� voi stj doi l�p tri�t de
giua "con nguoi" va "nguoi cong dan" trong xa h<)i.

Xa h<)i h6a nhu la hinh thuc va Cd h<)i cho vi�c ca
nhan h6a la thach thuc cua ong. IGen t�o nen m<)t
the gi6'i thich hqp la nhi�m V1;1 sli ph�m n�ng ne,
khong b6 quen "ban tinh hj nhien" cua tre em, dong
thoi khong xem nh� nhung kha the lan nhung trd
h.;tc do xa h<)i mang l�i. Ca hai deu la cac thu6'c do
cho m<)t phudng cham dung dan ve giao d1:1c, vi, xet
den cung, con nguoi khong phai la "d6i tliqng" ma
la "chu the" cua xa h<)i va giao d1:1c. Thu h6i nhang
gici trj ma m<)t hinh thai xa h<)i nhat dinh muon giao
d1:1c cho con nguoi tu dau ma ra, neu khong phai xuat
phat tu chinh nh�n thuc cua nhung con nguoi hj do
da muon cai t�o xa h<)i cu trlio'c d6?
5. Tinh "hien a,i'' cua Rousseau va ve mgt each dQC Emile

T�m roi kh6i nhung lu�n diem tren day cua
Rousseau (ma khuon kho m<)t bai gi6'i thi�u khong the
de c�p day du) J ta thu luu y den "h�u y" trong quan
ni�m cua Rousseau. Van de noi b�t d day la m6i quan
h� giua [ban tfnh] tlj nhien" Va SUC m{]nh hay quye'n lijc
II
cua slf gicio dt:tc. Rousseau danh cho nha giao d1:1c m9t
quyen lljc khong 16 nham phat huy sue m�nh cua "ban
tinh t\i nhien". Ong viet: "Xin cac vi hay di m<)t con
duong nguqc l�i v6'i con duong cua h9c tro minh; sao
cho n6 tlidng n6 luon lam chu, song thljc ra chinh cac
vi luon lam chu. Khong c6 slj che nglj nao hoan hao
bang slj che nglj van duy trl ve ngoai tlj doj nhu the
TRO CHUrtN TRIB HOC • 35
nguoi ta nam giu duQ'c ngay ca y chi. Dua tre t¢i nghi�p
khong biet gi het, khong lam duQ'c gi het, khong hieu
gi het, n6 chang phai ph6 m�c cho cac vi day sao? Cac
vi chang tuy y SU dQng doi voi n6 m9i thu xung quanh
n6 hay sao? Cac vi chang lam chu trong vi�c huy d¢ng
n6 theo y thich cua cac vi hay sao? Cac vi�c lam cua n6,
cac tro chdi cua n6, cac thu vui, cac noi buon kho cua
n6, tat ca chang cJ trong tay cac vi ma n6 khong biet hay
sao? Han n6 chi phai lam nhung gi n6 muon ma thoi,
nhung n6 at chi muon nhung gi cac vi muon n6 lam
ma thoi; n6 at khong nhac m¢t buoc chan ma cac vi
chang tung doan truoc; n6 at khong mci mi�ng ma cac
vi chang biet n6 sap n6i gi".
Ta khong khoi bo ngo, roi kinh ngc}.c truoc m¢t
quan ni�m nhu the! Neu thoc}.t dau ta da hieu Rousseau
nhti la ke chu trlidng bao V� Sl;l t\i do de con nglioi CO
the tl;i phat trien thi bay gio xuat hi�n ke "gi�t day" cJ
h�u truong (nha giao dl;lc) dan d\ing va kiem soat tat
ca. £)6 chang phai la mQt loi giao dl;lC "toan trf', m9t ky
thu�t "nhoi s9", th�m chi "tay nao"? Tc}.i sao Rousseau
khong nh�n ra Sl;l mau thuan lqch li�t nhu the? Lam sao
ly giai duQ'c dieu ay?
Truoc het, day la m¢t van de luon gan lien voi bat ky
quan ni�m nao muon vi�n dan den "ban tinh tlj nhien".
De c6 the n6i Ve "ban tinh tt;i nhien", ta phai phan bi�t cai
"tt;t nhien" voi cai khong phai tlj nhien ( ndi Rousseau d6
chinh la xa h¢i va nhung gl xa h¢i da t�o ra tu "tl;i nhien").
The nhung, S\l phan ·bi�t nay la m9t hanh vi, m9t tac Vl;l
tinh than, nghia la ban than khong phai la cai gi "tv nhien",
va vi the, cai duQ'c g9i la "ban tinh ttj nhien" la ket qua
ctia m9t S\l quy dinh tu duy. v6'i tu each ay, slj quy dinh
tu duy phai bi�n minh cai gi la "tlj nhien", cai gi khong
phai la "tlj nhien". Trang Emile, Rousseau da lam vi�c ay
va d6 la m9t dong g6p ly thuyet cho van de giao d9c d the
ky Anh sang. Nhung, n6 khong chi la ly thuyet. 0 day, ly
thuyet eta xuat hifn nhti the' la "tv nhien" ma dua be phai
ph9c tung va khong biet rang minh dang thljc slj ph9c
tung y chi ctia nguoi thay. St;i "tat yeu tt;i nhien" khien dua
be hanh d(>ng la m9t slj tat yeu do nguoi thay quy dinh.
Song, m9t slj tat yeu nhu the ro rang khong phai la m(>t slj
tat yeu "tlj nhien"! Ngay nay, nguoi ta g9i d6 la nghjch ly
cua hanh vi suph(lm. Nghich ly nay la d cho: dieu ma y do
SU phq.m mong muon ( slj phat trien tlj nhien ctia tre em)
chfnh la dieu ma nha giao dl;lC khong the mong muon,
bdi no se thu tieu ngaykha the CUa vi�c giao d9c (vi�C tq.O
anh hudng len nguoi h9c). Nhung m�t khac, quyen hjc
cua nha giao dt)C hoan toan khong phai la de thiet l�p Slj
thong tri ca nhan ctia ban than nha giao dt)c, trai lq.i, dieu
mong muon la thiet l�p quye'n lvc cua quan nifm. Va, nhu
nhieu nguoi nh�n dinh, day chinh la t{nh hi�n d(li khac
thuong ctia Rousseau. Tuy nha giao dl;lC c6 ve la ke dan
dl;ing tat ca, nhung ban than ciing chi la m9t "san pham"
ctia Rousseau khong khac gi Emile hay cac "nhan v�t"
khac xuat hi�n trong tac pham. Tat ca deu duQ'c "dieu
chinh" bang S\£ "dan dvng" ctia chinh Rousseau.
TRO CHUY(N TRlrT HOC + 37
Trang chung mvc d6, quyen Emile khong c6 tinh

chat cua m<)t "tieu thuyet giao d\lc", cang khong phai
Clla mQt "de an" giao d\lC cho bang cua m9t ''thit nghi�m
tu duy", duQ'c kien t<}O tu mQt "y ni�m" khong can duQ'c
kiem nghi�m trong moi truong thvc te, tuc, nhu m<)t "lo(Ji
hinh ly tuBng" (Idealtypus) de muQ'n m9t thu�t ngfi cua
Max weber. Tinh eve ky "hi�n d<}i" cua tac pham chinh
la a cho: "thu nghi�m tu duy" cua Rousseau tru&c day
tudng ung Vdi kha nang cau t<}O nhfing khong gian "ao"
ngay nay. Werner Sesink, trong m9t kh6a giang ve "The'
ky SU ph(Jm" vao nam 2007 da luu }' den tinh da nghia cua
chfi "ao" (virtuell) trong mon SU ph<}m thvc t<}i - ao:
- ban than n6 khong (hay chua) phai la thvc ( virtuell
= khong thvc)j
- duQ'c neu len nhu la tam glidng mau mvc (la-tinh:
virtus = due h<}nh) ma khi so sanh vdi no, mQi thvc
t<}i hi�n ton deu tra
nen bat c�p;
- la "chudng trinh" c6
sue m<}nh thoi thuc
de tro thanh hi�n thljc
(la-tinh: virtus = sue
m<}nh, quyen Ive);
- la phudng thuoc de
chua tri hi�n thvc giao
d\lC Va Xa hQi (Ia-tinh:
Mary Wollstonecraft
virtus = nang Ive chua
1
.... b�nh, phep I�);
VINDICATION
e, TM.I
. - la mc)t hinh anh ve tinh nguoi
R I G H T S o, W O M A N :
hieu nhu la "nam tinh" (la-tinh:
.
1
I T R lC T U R E !i vir = nguoi dan 6ng; virtus = sue
POLITICAL AND MOR.AL SUBJECTS.
m�nh nam tinh) (va khong phai
'I
' ngau nhien khi Emile la mc)t c�u
j
"MARY WOLLSTONECRAFT.
be, khien Mary Wollsl:onecraft

'.:;-;
(1759-1797) bljc minh va ba da
1
.l
� '
.1
! viet quyen The Rights of Woman
PI.IN'l"Sll At' 10:roH,
f!
t;>r 'fi;T&lt. RJU.S ,01. '-l'BOM:AI •n AND.KBW'S,
r•.,,.,.• suw. No. ;tt �4vtn',.
M.Di:::CJC�U.
·I de dap tra!)(I).
:;j
·:
0 giac de) ay, quyen Emile

1
khien nguoi d9c nho den m<)t phim hu cau cu.a Peter
1 Cu9c thao lu�n ciing da va dang di@n ra rftt soi n6i chung quanh
quySn V cua tac phftm vs vftn dS giao d1.1c gi6i tinh va giao d1.1c
nu h9c sinh (qua nhan v�t Sophie, nguai vq tuang lai cua Emile).
Mfty vfin dS n6i b�t:
Sµ binh dilng nam nu c6 d6ng nghia v6i vi�c xem nam nu la
hoan toan gi6ng nhau? (Ph1.1 nu cang gi6ng nam gi6i, thi cang it c6
anh huong len nam gi6i, rut C\lC nam gi6i v&n gifr vi tri ch@ ngµ?).
"Ban tinh tµ nhien" la nhu th@ nao trong quan h� v6i hai gi6i
tinh? Dau la cac h� qua cua vi�c xem nh� cac S\f khac bi�t gifra hai
"ban tinh tµ nhien", n@u c6? Va c6 sµ di bi�t trong vi�c giao d1.1c
d6i v6i hai gi6i tinh?
Vai tro cua dai s6ng tinh d\lC trong gia dinh h?t nhan? Va n6i
chung, tfim quan tr9ng cua vi�c xay d\Illg gia dinh h?t nhan trong
xa h9i hi�n d�i?
Cac lu�n cu cua Rousseau trong quySn V da kich thich sv ra dai
nhung phan-lu�n cu cua phong trao nu quysn hi�n d?i, hit d�u nr
Mary Wollstonscraft.
TRO CHUY(N TRlfl HOC + 39
Weir< 1) ke cau chuy�n ve m9t moi tnlong ciing hoan

toan nhan t�o de dao t�o m<)t chang trai tre. Tat ca
duqc clan cl\ing trong m9t phim trlio'ng khong 16 v6'i
m9t thanh pho nho, clan cu toan la nhung ngudi tot
b\lng, l�i c6 bau trdi va chan tro'i gia t�o va m<)t moi
trlidng song duqc kiem soat den tung chi tiet clanh cho
chang Truman Burbank ( ta chu y true man: "con ngu6'i
dich th\ic"! ) nhan v�t trung tam va cung la nhan v�t
duy nhat khong biet c6 S\i clan cl\ing. Truman chi khac
v6'i Emile cl m9t cha: rut C\lC, Truman phat hi�n duqc
slj th�t, "l�t tay" slj clan cl\ing, tlj giai thoat cho minh.
Va khan gia da VO tay nhi�t li�t!
S\i khac bi�t la cl cha d6. Chung ta dang song cl
dau the ky XXI, mu<)n hdn Rousseau den hdn hai the
ky kia ma!
( Gioi thi�u quyen Emile hay la ve'giao dl)c
ctiaJ.J. Rousseau, ban dich ctia Le Hong Sam
va Tran Quoc Dudng, NXB Tri thuc, 2008)
1
Quy�n Emile cung da duqc Carl Bessai dµng thanh phim.
40 • IOI YAN NAM �ON
DOC LAI
- ,q
"BAN VE TU DO"
• •
cua John Stuart Mill< 1)
"Khang khai bi ca thi�t thuQ'ng to'n" ...

(Khang khai bi ca, luai hay con ... )
Phan Chau Trinh<2>
1. MQI tac pham kinh dien trong kho tang cua triet h9c
chinh tri the gioi Ian dau tien du9c dich ra tieng Vi�t, va,
1
John Stuart Mill (1806-1874): Ban vJ T�rdo I On Liberty (1859);
Nguy�n Van Tr9ng dich, Tai ban lftn thu I, c6 sua chfra. NXB Tri
Thuc, 2006.
2
"Luy luy gia t6a xuftt do m6n
Khang khai bi ca thi�t thugng t6n
Qu6c th6 trftm luan, dan tc)c t\lY
Nam nhi ha S\f ph? Con Lon".
T?m djch:
"Gong xi6ng deo n�ng bi�t do mon
Khang khai bi ca lu&i hay con
:D�t nu&c dim chim, noi gi6ng l\lY
Lam trai sao l?i SQ' Con Lon?".
TRO CHUY(N TRIIT HOC • 41
th�t dang ng�c nhien m9t each thich thu, chi vai thang
sau khi duqc in ( 12.2005) - nhu la m9t trong cac dich
pham "dau tay" cua NXB Tri thuc thu9c Tu sach Tinh hoa
Tri thuc the gi6'i -, ban dich da duqc tai ban ( 03.2006)
va chac han se khong phai la Ian tai ban duy nhat ! Tac
pham tudng doi ngan ( 260 trang), duqc dich chinh xac,
r6 rang, l�i duqc gioi thi�u, phan tich va danh gia qua
"Liti Nha xuat ban", "Liti gi6'i thi�u 11 cua GSTS Nguyen
Tr9ng Chuan va "Liti b(lf1 ("Ve tac gia va tac pham") cua
dich gia N guyen Van Tr9ng da giup ich rat nhieu cho
nguoi dQC trong vi�c tim hieu tac pham. Bai viet sau day
cua chung toi chi la phan "noi dieu", thu d�t tac pham n6i
tren trong toan canh tu tti6'ng cua tac gia, nhat la trong
cac tac pham ve chinh tri va xa h9i cua ong nhu m9t co
gang de t\i h9c them, dong
thoi de g6p vui vao t�p Ky yeu
kinh mung GSTS D�ng Dinh
Ang thuqng thQ 80 xuan.
2. La mot
. "than dong" c6 hoc .
van rat cao va c6 nhieu thanh
t\iu trong nhieu nganh khoa
h9c khac nhau (logic hQc,
khoa h9c lu�n, lu�t h9c, kinh
te chinh tri ... ), J. S .Mill la tac
gia duqc h9c gioi d�c bi�t
quan tam va nguong m9. Vao
the ky XIX, Thu tuong Anh
Gladstone da g9i ong la "vi thanh cita thuye't duy ly". ].

S. Shapiro, nam 1943, g9i ong la "nguifi phat ngon hang
dau cita chit nghia tv do trong the' ky XIX". Muoi nam
sau, Karl Britton, nguoi viet tieu SU cu.a Mill, viet: "Mill
tqo nen m9t anh hu6'ng de'n tu duy trie't h9c trong va ngoai
nude ma it CO nha tu tudng hang aau nao khac CO the' VU(Jt
qua du<Jc". Leopold von Wiese, nha xa h¢i h9c Due, gan
day l�i cho rang: "Trang lfch sit tu tuBng Au Chau hi�n
dqi, chi c6 m9t so it cac h9c gia du(Jc nhie'u nganh khoa h9c
xem tr9ng nhu truifng h<Jp cita Mill".
The nhung, cong bang ma n6i, suot m¢t thoi gian
dai, cong CUQC nghien cuu ve Mill chua danh gia het tam
quan tr9ng cu.a ong, nhat la doi voi cac tac pham chinh
tri va xa h9i dang con n6ng bong tinh thoi S\i. Phai cho
den The chien II khi CUQC dau tranh chong chu nghia
phat xit tro' nen gay gat, nguoi ta moi thl;ic S\i tai phat
hi�n "vi Thanh tong do nay
cu.a t\i do". Nghien cuu ve
Mill duqc "phl;lC hung" tu
sau khi The chien II ket
thuc: cac tac pham cu.a ong
dude. dich. ra nhieu thu
tieng, nhieu cong trinh
nghien cuu chuyen de ve
ong duqc cong bo don d�p;
"Toronto University Press" an
hanh toan t�p khao chung John Stuart Mill
dau tien ve ong nam 1963,
TRO CHUY(H TRlfT HOC • 43
va, tu 1965, du9c bo sung bang. an ban dinh ky: "Mill

News Letters". C6 the n6i, ve nhieu phtidng di�n, cong
CUQC nghien cuuve Mill th�t slj dticjc bat dau lq.i, d�c bi�t
la danh gia, phan tichva suy ngamve cong hien cua Mill
trong vi�c phe phan Nha ntioc va xa h9i trong thoi dq.i
Victoria cung voi nhung bai h9c c6 the rut ra tu d6 va
khong chi cho the gioi Tay phtidng.
Ban than slj ki�n tren day n6i len dieu gi? Thu nhat,
cac khai ni�m nen tang cua triet h9c chinh tri - xa h9i,
ma noi b�t hang dau la khai ni�m "tlj do", deu la cac
khai ni�m truu ttic;ing, nhting ngtioi ta chi thtiong de
c�p den chung va th\]'.c Slj quan tam tro' lq.i VOi chung
trong nhung hoan canh C\1 the, khi chung - VOi tti each
la cac gia tri - dang bi thach thuc Va CO nguy Cd bi xam
ph�m. Thu hai, cac khai ni�m ayvua keu doi hanh d¢ng
thljc tien,vua dong thoi tien gia dinh m9t slj "thuc tinh"
ve ly thuyet. Trong chung mt;ic d6, "banve Tlj do" bao
gio ciing la m9t "tht;ic tien ly lu�n", m9t "van de' sinh tu"
( tr. 17)< 1) chu khong phai la "ly thuyet" hay "tu bi�n"
suong. Trong canh gong xieng bt dua di day d Con Lon,
Cl;l Phan van tin vao "cai luai hay con cua minh, tuc tin
11
vao n6 nhu la vu khi hanh d9ng de keu doi ttj do va

thuc tinh qu6c clan!
Trong Itch SU tu' ttio'ng ve "Ttj do", o' phtidng Tay,
ta bat g�p ba "mo hinh" ly lu�n tieu bieu lam Cd So' cho
1
Cac trich din tu Ban vJ T�r do trong bai nay la theo ban dich n6i
tren cua Nguy�n Van Tr9ng.
44 • BUI VAN NAM �ON
hanh d<)ng thljc tien:

- cuu van slj T\t do tni6'c slj tat yeu cua T\t nhien de
d�t nen tang cho hanh d<)ng thljc hanh (Iuan ly) va
khang djnh "pham gia bat kha xam ph(fm" cua con
nguoi (Kant)< 1).
- hi�n thtjc h6a Tlj do nhu la tien trinh Iich SU tat yeu
(Hegel)<2), va,
- minh dfnh ph�m vi va ranh gi6'i cua T\t do dan slj
trong moi quan h� ca nhan - xa h<)i vi slj tien b<) va
phat trien cua doi song c9ng dong (Mill).
Hai "mo hinh" tni6'c dlja tren m9t "ly tinh"
(rationality) mang mau sac triet h9c va sieu hinh h9c
("sieu nghi�m" ndi l(ant; "sieu hinh h9c tu bi�n" ndi
Hegel). "Mo hinh" thu ba cua Mill - de muQ'n m9t thu�t
ngu cua J. Habermas - dlja tren m<)t "ly tinh phudng
1 Giai quy€t "Nghich ly (Antinomie)" thu ba cua ly tinh thu�n tuy

( SlJ xung d9t gifra quy lu�t tfrt y€u cua Tµ nhien va quy lu�t n.r
kh&i cua Tv do). Theo Kant, tuy ta kh6ng th� chz'rng minh tinh
hi�n thvc cua Tv do hen c�nh tinh t�t y€u cua Tv nhien, nhung ta
c6 th� suy tuirng vS Tv do nhu la song hanh va kh6ng mau thu�n
v&i Tv nhien, nhu la tinh tv khcri cua y chi, SlJ tv quy�t cua ly tinh
thvc hanh. (Vd: vi�c ta dua tay len - xet nhu mot cu a9ng - la "Tv
nhien", nhung xet nhu m9t hanh a9ng, la Tv do). Xem: I. Kant:
Phe phan ly tinh thudn tuy, B476-479; B560-586 (BVNS djch va
chu giai. NXB Van h9c 2005, tr. 782 va ti�p).
2
Xem: H9c thuyit cua Hegel v€ Tv do, trong: Hegel, Hiin tu()'ng
h9c Tinh thdn, BVNS djch va chu giai, NXB Van h9c 2006, Chu
giai dftn nh�p: tr. 531-535.
TRO CHUJfN TRIU HOC • 45
phap"(I), tUC tim each giai quyet Van de "trong CQng do'ng
nhang nguiJi cong dan cita m9t nha nuac dan chit va trong
mQt h� thong phap quyen"5•
D�t tac pham Ban ve' Tv do trong tong the cac tac
pham triet h9c cua Mill, ta
thay tu ttiong chinh tri va xa ON'
h<)i cua ong xoay quanh cac

khai ni�m trung tam sau day: LIBERTY
a) tfnh c6ng l{fi (utility)j b) tv

BY
dOj C) giao dt:tCj d) dan chitj e)

chit nghia xa h9i j va f) chit JOHN STUART )ULL.
nghia de quoc. Do khuon kho
cua bai viet, chung ta se
khong di sau vao n<)i dung
tung khai ni�m ma chu yeu
tim hieu Cd SO l�p lu�n CUa
chuhg.
3. Tinh cong IIJi

- H9c thuyet xa h<)i cua Mill d\ia tren hai nguyen tac
nen tang: nguyen tac c6ng lqi va nguyen tac tv do. Nguyen
tac tlj do l�i dijt Cd SO tren nguyen tac Cong lqi, va nguyen
tac cong lqi, den luqt no, l�i lay quan ni�m ve "h()nh
phuc" lam tien de, voi lu�n diem chu yeu: gia tri luan ly
1
"Ly tinh phuangphap"/"Verfahrensrationalitiit" (Vemilnftigkeit
der Prozeduren). Xem: Jurgen Habermas, Nachmetaphysisches
Denken/Tu duy hq,u-sieu hinh h9c; Suhrkamp 1988, tr. 42.
46 + BUI VAN HAM SON
cua hanh viva quy tac hanh vi phai duQ'c danh gia dlja
theo tieu chuan: chung mang l?i ich lQ'i gi cho hc:inh phuc
cua nhung ca nhan c6 lien quan. Trang chung mljc d6,
tac pham "Ban ve' TtJ do" can duQ'c tim hieu trong quan
h� ch?t chevoi dc:io due h9c cua Mill. Lu�n diem ay mang
l?i ban h� lu�n:
- hanh vi Va quy tac hanh vi dtiQ'C danh gia khong
phai tu ban than chung ma tu cac ket qua do chung
mang l?i.
- cac ket qua dtiQ'c danh gia tu ich lQ'i cua chung.
- danh gia ve ich lQ'i dlja tren h?nh phuc cua con
nguoi.
- h?nh phuc nay khong chi lien quan den ca nhan ma
den toan the m9i nguoi.
Do d6, nguyen tac cong lQ'i - nhu la tieu chuan cho gia
ttj luan ly cua hanh viva quy tac hanh vi - c6 hai chuc nang:
- chuc nang cua m9t tieu chuan de quyet dinh va
ch9n llja nhfing hanh viva quy tac hanhvi nao toi da
h6a slj ich lQ'i cho h�nh phuc t�p the.
- khong chi la tieu chuan de quyet dinhva ch9n llja
ma con la "quy phc:im" cua luan ly: luan ly la tong the
nhung quy tac hanh vi ma vi�c tuan thu chung c6 the
mang l�i ich lQ'i t6i da cho h?nh phuc t�p the.
Nhu the, trong chuc nang nay, nguyen tac cong lQ'i la
dieu ki�n canva du de xet m9t quy tac hanh vi c6 thu9c
TRO CHUY(H TRIIT HOC + 47
ve lanh Vljc luan ly hay khong. N6i khac di, cac quan
ni�m luan ly nao khong thoa ung du'.Q'c tieu chuan nay
thi khong duqc xem la "luan ly"(l). Di vao C\l the, can
phai xac dinh the nao la "ich lqi can toi da h6a" cho h�nh
phuc t�p the. Sidgwick (1874), trong Cac phudng phap
cua DCJo due h9c(2), phan bi�t giua "thuyet cong lqi ve
tong so nhung ich lqi" (g9i tat: TS) voi "thuyet cong lqi
ve ich lqi binh quan theo dau nguoi" (TB). Trong "TS",
tong so ich lqi cho h�nh phuc cua m9i ca nhan la d�i
luqng can phai duqc toi da h6a, nguqc l�i voi vi�c toi da
hoa ich lqi binh quan dau nguoi trong "TB". Bao lau so
luqng nguoi khong thay doi, hai thuyet ay khong c6 stj
khac nhau, tuc khong c6 stj di bi�t ve luqng giua hai no
ltjc toi da h6a. Nhung, khi so luQ'ng nguoi la m9t bien
so, thi, ve nguyen tac, trong "TS", h�nh phuc t�p the c6
the du'Q'C tang len ma van gifi nguyen ffiUC ich lQ'i binh
quan. NguQ'c l�i, trong "TB", ich lQ'i binh quan chi tang
len bang each gia tang ich lqi cho tung ca nhan rieng le.
Bentham - chu tru'dng thtjc hi�n "hc).nh phuc 16'n nhat
cho so lu'.Q'ng nguoi l6'n nhat" m�c nhien chu tru'dng
thuyet "TS". Ngu'Q'c l�i, thuyet cong lQ'i cua Mill c6 the
xem la thu9c "TB", vi ong xem tr9ng vi�c sinh de c6 ke
1
Cach ti�p c�n cua Mill hoan toan khac v6i each ti�p c�n "duy
nghia vit" (deontology) trong d�o due h9c ki�u Kant, theo d6 hanh
Vi Va quy tiic hanh vi dUQ'C danh gia V� gia tfi luan ly tu ban than
chung chu tuy�t d6i khong xet d�n cac h�u qua cua ch(mg.
2
H. Sidgwick, The Methods of Ethics (1874), Indianapolis 1981,
tr. 415 va ti�p.
ho?ch. Nhu the, Mill chu tntdng rang: dt;ia vao nguyen
tac cong lQ'i, gia tri luan ly cua hanh viva quy tac hanh vi
phai duQ'c xem xet trong quan h� v6'i ich lQ'i binh quan
dau nguoi cho h?nh phuc t�p the.
- Vl le nguyen tac c6ng lQ'i tien gia dinh rang h?nh
phuc t�p the la tieu chuan duy nhat cho vi�c danh gia
luan ly ve hanh vi va quy tac hanh vi, nen Mill can no
Ive chung minh rang h?nh phuc t�p the la dieu dang
phan dau nhu la m1;1c dich toi cao cua hanh d9ng. De
giai quyetvan de nay, 6ng phan bi�t hai lo?i m1;1c tieu cua
hanh vi: - nhung m1;1c tieu khong c6 gia tri tlj than ma chi
la phudng ti?n de d?t duQ'c h?nh phuc, chang h?n: tien
b?C hay Slj giau COj - nhung ffi\lC tieu CO gia tri tlj than,
nhu la nhung b9 phJn cau thanh cua h?nh phuc: chang
h?n, due h?nhva sue khoe, tuc nhung gi kh6ng the duQ'c
quy giam thanh phudng ti�n. Tat nhien, khai ni�m ''heJnh
phuc" cua Mill g�p khong it van de. M9t m�t, Mill co y
SU d1;1ng khai ni�m nay trong m9t nghia rat r¢ng nham
mo ta duQ'c m9i ffi\lC dich cua hanh d9ng. Nhung, trong
tniong hQ'p ay, rat kh6 nh�n di�n hay phan bi�t duQ'c
nhung hanh vi va quy tac hanh vi nao c6 lQ'i hay c6 h?i
doivoi h?nh phuc t�p the. M�t khac, nhu Skorupski phe
phanCI), khai ni�m cua Mill ve h?nh phuc khong thich
hQ'p de mo ta tr9nv�n m9i m1;1c dich duqc dt;i kien trong
m9i hanh vi. Vl the Skorupski xem chu tntdng cua Mill
it nhieu rdi vao thuyet quy giam Va cho rang ben C?nh
1
J. Skorupski, John Stuart Mill, London/New York 1989, tr. 299-
303.
TRO cuunN TRlfT HOC + 49
h�nh phuc, can tinh toi nhung

m\lc dich khac nua trong vi�c
mo ta nhung m\lC tieu hanh
d9ng.
Du cac lu�n cu phan bac
nay la chinh dang, ta cfing
khong nen "vd dua ca nam"
de phan doi thuyet cong lQ'i
nhli la mQt thu " triet hQC
con lqn" ("pig philosophy")
nhli each ket an n�ng ne cua
Carlyle< 1) . Sv ket an nay xuat
phat tu cho hieu khai ni�m
"stJ sung suang" - qua d6 djnh
nghia khai ni�m h�nh phuc
- ddn thuan la khoai l�c cam
tinh. Ta dong y voi Carlyle
va nhieu nha phe phan khac
rang lo�i h�nh phuc ay khong
phu hQ'p de duQ'c xem nhu la
tieu chuan cho vi�c danh gia Thomas Carlyle
luan lyve hanhviva quy tac hanhvi, boi n6 khong khac

mayvoi slj thoa man thu tinh, do d6, la thap henve m�t
chat luQ'ng Va gian lliQ'C luan ly thanh mQt Cong C\l de
thoa man cac nhu cau sinhv�t. Th�t ra, slj phe phan nay
chu yeu nhamvao lo�i hinh thuyet cong lQ'i sd kyvoi d�i
1
T. Carlyle, Latter-Day Pamphlets, London 1850, tr. 268 va ti�p.
di�n tieu bieu la Jeremy Bentham trong tac pham Dan

nhqp vao cac Nguyen tac cua luan ly va ban ho quy luqt
(1780)< 1). Trongtacphamnay,Benthamphat trienquan
ni�m ve "bai toan hqnh phuc" - c6 vai tro nhli nguyen tac
cong lQ'i cua Mill - nhu la tieu chuan de danh gia luan
ly ve hanh vi va quy tac hanh vi, trong d6 chu yeu xem
tr9ng phlidng di�n "luQ'ng" hdn la phlidng di�n "chat"
cua sg sung suong. Vi the, Bentham cho rang: gia dtnh
rang hai hanh vi cung t�o ra m<)t luQ'ng sung sliong hay
khoai l�c nhu nhau thi hanh vi tri tu�, tinh than cung
duQ'c xet ngang hang voi hanh vi ddn thuan cam tinh.
0 day, nhat thiet phai nh�n r6 sg dt bi�t va chuyen h6a
rat Cd ban ve thuyet cong lQ'i giua Bentham va Mill. Mill
cung SU dl).ng cong thuc cua Bentham ve "h�nh phuc
Ion nhat cho so luQ'ng. nguoi lon nhat". Ong cung hieu
h�nh phuc la sl.j sung su'ong (pleasure) va sl.j vang m�t
cua dau kho (pain). Hanh vi la dung khi n6 c6 ml).C dich
ho trQ' cho h�nh phuc va la sai khi t�o ra cai d6i l�p voi
h�nh phuc. Nhung, trai nguQ'c voi khai ni�m h�nh phuc
- c6 the do htong duQ'c ve luqng va huong den tri giac
cam tinh ddn thuan - cua Bentham, Mill chu trudng
m 9 t khai ni�m h�nh phuc duqc di bi�t hoa ve chat. Ong
danh cho "niem vui cua tri tu�, cua tinh cam va cua sl.j
tliong tliQ'ng cung nhu' cua nhung cam nh�n luan ly"
m¢t chat luQ'ng cao hdn han khoai l�c ddn thuan cam
1
J. Bentham: An Introduction to the Principles of Morals and
Legistration ( 1780); trong The Collected Works of Jeremy
Bentham; J. H. Bums (�n hanh), Oxford 1970.
TRO CHUY(H TRlfi HOC • 51
tinh. Voi Bentham, ban than con nguoi cung lam chi c6
kha nang nh�n dinh dieu gi la c6 lQ'i cho h�nh ph11c cua
ban than minh. Thuyet c6ng lQ'i cua Bentham de dang
bien thanh mc;,t thu chu nghia ca nhan tho thien. Chinh
i:J day, Mill xa roi Bentham (va ca voi cha cua ong, mc;,t
mon d� trung thanh va nha dien giai Bentham). Mill
ap d\lng khai ni�m h�nh phuc kh6ng chi cho nhung
ca nhan rieng le ma con lu6n nghi den h�nh phuc cua
nhung nguoi khac, th�m chi cho "toan be;, nhan lo�i".
Trong TtJ truyfn, ong viet: "Chi c6 hqnh phuc nhilng ai
huang J nghia CUQC song VClO m9t aoi t1iQ'ng khac hdn la
hqnh phuc cua ca nhan minh: c16 la huang ae'n hqnh phuc
cua nhilng nguo'i khac, huang ae'n vifc cai thi�n nhan loqi''
(improvement of mankind). Xet trong boi canh Itch su C\1
the, h9c thuyet cua Bentham gioi h�n ro r�t trong ph�m
vi tang lop trung luu tu'. san, trong khi thuyet cong lQ'i
cua Mill bao ham ca giai c. ap cong nhan, lao dc;,ng dang
hinh thanh trong long CUQC each m�ng Cong nghi�p
dudng thoi. H9c thuyet ay mang kich thuoc xa h¢i r¢ng
lon hdn nhieu. Trong lanh vtjc chinh tri, nhu ta se de
c�p trong tieu mlJC "Dan chu" a sau, Mill khong chi v�n
d¢ng- giong nhu Bentham- cho mc;,t slj cai each hien
phap va quyen bau cu de tang cu'.ong sue m�nh cua tang
lop trung luu tu san. Cac de nghi cua ong con nham den
m9t slj cai each xa h¢i bao gom ca tang lop lao d¢ng
dong dao. Khac voi Bentham, Mill da c6 slj nh�y cam
tru'.oc nhftng bien doi cua xa h9i Va thoi CUQC ma CUQC
each m�ng cong nghi�p da bao hi�u.
Ve m�t ly lu�n, vi�c ap dl:lng nguyen tac cong lQ'i ndi

Mill khong tien gia dinh m9t nh�n thuc tien nghi?m nao
ca nhu' ndf !Zant, trai l<;ti, tien gia dtnh m9t nh�n thuc
thu&ng nghi?m d ca hai phu'dng di�n: a) m9t m�t, slj di
bi�t ve chat giua cac lo<;ti hinh sung su'ong" chi c6 the
C(
du'Q'c xac dinh m9t each thu'6'ng nghi�m; b) m�t khac,

trong nhung tru'o'ng hQ'p cv the'khi ap dl;lng nguyen tac
c6ng lQ'i, can c6 day du "thong tin" ve slj sung su'ong
va dau kho cua nhung ca nhan c6 lien quan thong qua
cac khao sat thu'o'ng nghi�m. 0 day, l<;ti nay sinh hai kh6
khan: - kh6 khan trong vi�c so sanh ich lQ'i a "hen trong
con ngu&i" (intrapersonal) de xac dtnh chinh xac dau la
cac tr<;1.ng thai su'ong kho ve chat va lu'qng; - kh6 khan
trong vi�c thong bao va so sanh ich lQ'i gifta nhung con
ngitoi vai nhau (interpersonal). Hai kh6 khan nay cho
thay nguyen tac cong lQ'i kh6 c6 the du'Q'c SU dl;lng de xac
dinh chinh xac slj ich l9i cua nhung hanh vi hay nhung
quy tac hanh vi khac nhau. Tuy the, n6 van c6 the duQ'c
SU dl.;lng nhu' m9t tr9 thu de dinh huang cho vi�c llja ch9n
va quyet djnh.
- Sau khi xac djnh nc)i dung va chuc nang cua
nguyen tac cong }qi cfing nhu' d�t Cd Sd cho nguyen
tac nay bang h9c thuyet ve "h<;tnh phuc", Mill tiep tl;lC
ban ve moi quan h�, - hay dung hdn ve slj xung d9t va
nghich ly c6 the c6 -, giua khai ni�m cong l9i va khai
ni�m cong bang theo each hieu thong thu'o'ng (I). Vi c6ng
Xem: J. S. Mill; Utilitarianism, Chuong V, London 1960.

1
TRO CHUY{N TRlfT HOC + 53
bang va tl,i do la hai khai ni�m dong dang, nen van de

d�t ra d day cung se c6 gia tri trong vi�c tim hieu khai
ni�m "t\i do" d sau. I<hi ban ve moi quan h� giua cong
bang va cong 19\ Mill tim each bi�n giai tntoc chat van:
khong phai mQi hanh vi va quy tac hanh vi duQ'c danh
gia tich cljc ve luan ly dl,ia theo nguyen tac cong lQ'i
deu nhat thiet la cong bang theo cac quan ni�m thong
thuong. f)6 la truong hQ'p gia dinh khi h�nh phuc t�p
the c6 the duQ'c tang len nhung l�i vi ph�m cac quan
ni�m thong thliong Ve S\i cong bang vi cac hanh Vi gioi
h�n hay th�m chi tri�t tieu quyen h�n cua nhung nguoi
khac. Li�u h�nh phuc t�p the c6 the duQ'c toi da h6a khi
nhung nguoi VO t<�i bi hy sinh? David Lyons (!) neu m9t
vi dl;l: ca m9t doan nguoi thi khong duQ'c phep d�p len
bai co vi se lam hong n6, nhung neu m9t so it nguoi thi
khong sao. V�y, xet ve m�t h�nh phuc t�p the va gia tri
luan ly cua nguyen tac cong lQ'i, vi�c cho phep m9t so
it nguoi d�p len bai co la tot hon so voi vi�c khong cho
phep ai ca? Nhung, S\i uu dai ay l�i la "d�c quyen d�c
l9i" cho m9t so it nguoi va kh6 duQ'c gQi la cong bang!
Trong cac truong hQ'p ay, nguyen tac cong lQ'i - nhu
la "tieu chuan cho S\i Cong bang Va khong cong bang"
- tro nen kha nghi ve hai phuong di�n: - nQi ham cua
khai ni�m "cong bang" va "cong l9i" c6 cho di bi�t: c6
1 D. Lyons, Grenzen der Niitzlichkeit: Fairnefl-Argumente/Cac
ranh giai CUQ tfnh Cong /91: CCLC /wjn CU' vJ Slf song phii.ng trong:
0. Hoffe, Einfiihrung in die utilitaristische Ethik/Ddn nhqp vao
ago due h9c cong lQ'i, Tiibingen 1992, tr. 223-243.
nhung hanh vi va quy tac hanh vi c6 lQ'i doi voi h<;lnh

phuc t�p the nhung 19-i khong cong bang theo cac quan
ni�m luan ly thong thuo'ng; - thuyet cong lQ'i khong the
mang 19-i gia tri tuy?t doi, vo-die'u ki?n cho cac nguyen
tac luan ly vi gia tri cua chung ph1:1 thu9c vao slj huu ich
doi voi h 9-nh phuc t�p the tuy luc, tuy ndi, trong khi yeu
sach cua cac nguyen tac luan ly la phai duQ'c tuan thu
trong m9i tinh huong.
Mill y thuc r6 rang van de tren day- nhu se tai dien
doi voi khai ni�m tlj dola "kh6 khan duy nhat va thtjc
stJ cua trie't h9c luan ly cong lqt ( Sdd, tr. 111). Ong chua
tim ra duQ'c giai phap th�t th6a dang cho van de nay
ngo�i tru each vi�n clan den "luang tri thong thu&ng''
(common sense) cua con nguo'i trong khuon kho m9t
"thuyet vi ky on hoa". Theo Mill, dtja vao ly tri, ai ai cung
c6 the nh�n ra duQ'c "lqi ich rieng hQ'p tinh hQ'p ly"
cua chinh minh. Nh�n thuc nay gia dinh rang moi ca
nhan - nhli la m9t phan tu cua xa h9i- nhat thiet phai
quan tam den vi�c vun boi h�nh phuc t�p the cho xa
h9i minh dang song, vi chi c6 nhli the, lQ'i ich ca nhan
minh m6'i dtiQ'C bao dam. N6i each khac, nh�n thuc ve
lQ'i ich rieng "hQ'p tinh hQ'p ly" nam trong nh�n thuc
ve diem chung, ttidng dong giua lQ'i ich rieng va lQ'i ich
chung, trai ngtiQ'C 19- i VOi mQt thuyet "vi ky CljC aoan"(I).
Mill cung ch6ng l�i "thuy�t vi ky qrc doan" khi phe phan thuy�t
1
cong lqi cua Bentham. Xem: J. S. Mill: Remarks on Benth(;ms

Philosophy, trong: Collected Works of J. S. Mill, tr. 5-18, nhat la
12-15.
Vl the, Mill chu tntdng: cac nghia V\1 ve sl;i c6ng bang
chi c6 gia tri rang bu9c khi can cu vao tinh huu ich doi
voi doi song xa h9i hai hoa va doi voi h�nh phuc c9ng
dong, va: "M9i nguo'i deu c6 quye'n duQ'c d6i xu
binh
dang, tru khi m9t lQ'i ich t�p the du'.Q'c thua nh�n doi
h6i dieu nguQ'c l�i" ( tr. 109 va tiep ). M(>t "lqi ich tqp the'
au(J'c thita nhqn" kh6ng phai la cai gi "tien nghi�m" ma
la thu'.o'ng nghi�m va dl;ia vao slj dong thu�n nao d6.
Sl;i dong thu�n ay, neu c6, la tuy thu(>c vao cac yeu cau
khac nhau cua cac quan h� xa h(>i. Nhu the, tuy Mill
kh6ng the dam bao du'.Q'c tinh gia tri v6-dieu ki�n cua
cac nghia V\1 luan ly va kh6ng hoan toan chung minh
du'.Q'c tinh "v�n nang" cua nguyen tac c6ng lQ'i, nhung
quan ni�m cua 6ng cfi.ng t6 ra it "kh6ng tu'.ong" nhat
va mang d�m mau sac thljc tien, "duy thljc" trong tinh
than cua d�o due h9c Arisl:otle.
M9t van de khac trang quan h� giua cong lqi va c6ng
bang la van de phan phoi c6ng bang ich lQ'i t�p the cha
nhung ca nhan c6 lien quan. Du Mill luon nhan m�nh
rang khi xet den ich lqi t�p the cua nhung hanh vi va quy
tac hanh vi, can dong thoi quan tam den h�nh phuc cua
m9i nguo'i c6 lien quan, nhung 6ng kh6ng de ra phuang
thuc va the' thuc phan ph6i ich lQ'i t�p the nay.Neu chi xuat
phat tu ich lQ'i t�p the thi vi�c phan ph6i binh quan ho�c
phan phoi u'.u dai khong du'.Q'c d�t ra m9t each nghiem
chinh. Trang chung mljc d6, thuyet c6ng l9i cua Mill con
thieu stj chinh xac va can du'.Q'c bo sung bang cac nguyen
56 + 801 YAN HAM �ON
tac phv trcj de dam bao slj phan ph6i cong bang(!).
T6m l�i, thuyet cong lc;Ji cua Mill la "thuyet tlj nhien
ve' dg.o due h9c" (ethical naturalism) vi trong each tiep c�n
ay, cac khai ni�m gia tri va cac m�nh de quy ph�m ve
luan ly du'cjC dinh nghia va d�t Cd Sd bang cac khai ni�m
va m�nh de mang tinh mo ta: gia tri luan ly cua hanh vi
va quy tac hanh vi du'c;Jc xac dinh phv thu9c vao ich lc;Ji
cua chung doi v6'i h�nh phuc t�p the. Va vi Mill xem d�o
due h9c cong lc;Ji cua minh nhu la m9t khoa hc;,c tlztlctng
nghifm, khong c6 yeu sach nao ve nh�n thuc tien nglzi¢n1
ca, nen n6 nhat tri v6'i thuyet tlj nhien ve nh�n thuc lu�n
cua ongC2) ( nam ngoai ph�m vi cua bai viet nay).
M�t khac, cac kh6 khan nan giai duc;Jc de c�p sd lu9c
tren day khong lam lu mo tam quan trc;,ng ve triet hc;,c
1 Chilng h�n c6 th� b6 sung thuy�t cong lqi cua Mill b�ng "nguyen
tdc vJ bien a9 giam ddn czia ich l()'i" (Ralph Schumacher, J. S.
Mill, Frankfurt/New York, 1994, tr. 130), theo d6 ich lqi d6i voi
m9t ca nhan khong tang theo ty 1� voi s6 hrqng S\f V�t hay hanh vi
c6 lqi cho ca nhan iy. Nghia la, c6 m<)t aidm, noi d6 ich lqi cho ca
nhan khong tang Jen dUQ'C nfra Va th?m chi, S\f '"sung suong" SC bj
chuyen h6a thanh "dau kh6". Vd: ta c6 10 cai banh ng9t d� phan
ph6i cho 10 nguai. Ta bi�t ring khong phai cu an cang nhi�u banh
ng9t thi cang thiy ngon, va do d6, ich lqi binh quan trong vi�c an
banh d�t dugc muc t6i da a cai banh d�u tien, do d6, "h�nh phuc
t�p th�" chi c6 th� dugc "t6i da h6a" bing each phan ph6i cho m6i
nguoi m9t cai banh! Th� nhung, d6i v&i m<)t s6 sµ V?t nhAt djnh
(chilng h�n: tiSn), nguyen tic vs ''bien d9 giam d!n cua ich lqi"
nay lc;1i to ra kh6ng hi�u nghi�m!
2
Xem: J. S. Mill: A System ofLogic, Ratiocinative and Inductive,
London 1970.
TRO CHUY(H TRlfi HOC + 57
cua thuyet c6ng lQ'i n6i chung. Tuy can phai bo sung hay
dieu chinh ve n9i dung cho nguyen tac c6ng lQ'i, nguyen
tac ay - do tinh duy thljc va it kh6ng tu6'ng cua n6 -
van c6 the duQ'c SU dvng voi chuc nang gioi h�n nhu la
nguyen tac trq giup nghien cuu (heuristic): trong nhung
truo'ng hQ'p phuc t�p ve luan ly va xa h9i, n6 giup ta trien
khai cac de' nghi va cac ch9n lija khac nhau trong mvc tieu
hQ'p ly la toi da h6a "h�nh phuc cua nhung ca nhan c6
lien quan".
4. TIJ do
Ngay trong kh6i lua cua The chien II,]. S. Shapiro,
nam 1943, da nh�n dinh: "Ih�m ch{ den ngay nay) tac
pham "Ban ve' Tt! do" van gia nguyen gia trj nhu la bie'u
hi�n tot nhat Va hoan chinh nhat ve' niem tin vao S1j tien bp
cua nhan lo(li bang S1j ti! do tu tuang. Trong m9i nude va
m9i thdi) chua c6 quyln sach nao trinh bay ro rang va bao v�
kien quyet cho h9c thuyet ve' t1j do ca nhan den nhu tht'(l).
De tim hieu Cd so' l�p lu�n cua "h9c thuyet ve tlj do ca
nhan nay", ben c�nh tac pham Ban ve' Tt! do, ta nen tham
khao them chudng cuoi tac pham: Principles of Political
Economy/"Cac nguyen tac cua kinh te chfnh trj h9c cua
6ng ra doi muoi nam tru6'c d6.
4.1 Ti/ do la nhung quye'n ti/ do
Trung tam diem cua "Ban ve' Tt! do" la moi quan h�
1
J. S. Shapiro: J S. Mill, Pioneer of Democratic Liberalism in
England. Trong: Journal of the History of Ideas 4 (1943), tr. 127-
160; dftn theo M. Schlenke, J S. Mill, tr. 166.
58 + BUI YAN NAM �ON
cua ca nhan doi voi xa h9i. Lu�n diem xuat phat: tlj do
chinh tri Ian xa h9i cua ca nhan dang bi de d9a vi ngay
cang bi xa h9i gioi h<,1n. Theo Mill, sd di tlj do nay can
phai duQ'c bao v� truoc slj can thi�p cua xa h9i vi n6 la
dieu ki�n Cd ban cho Slj tien b9 xa h9i va, do do, cho
h<,1nh phuc cua c9ng dong chu khong vi m9t m1;1c dich
nao khac. Vi the, Mill de ra m9t nguyen tac - t<,1m g9i la
"nguyen tac ttj do" - de xac dinh ranh gioi cua quyen ltjc
hQ'p phap va hQ'p ly cua xa h9i, theo d6, tlj do ca nhan chi
duQ'c phep bi gioi h<,1n voi dieu ki�n giup cho xa h9i ttj
baa V? va baa V? nhang nguifi khac. M9t slj xac dinh ranh
gioi rat logic nhung th�t khong de dang va ddn gian de
thl)'.c hi�n!
Mill hieu the nao la "tlj do"? Ong khong ban m9t
each truu tliQ'ng ve '1khai ni¢m" tlj do nhu nhieu triet gia
khac ma ban ve nhang quyen ttj do CY, tht' nhli ong khang
11
djnh ngay tu dau tac pham: "de' tai cua luQn van nay khong
phai la die'u du(J'c g9i la Tt! do cua Y chi ( ... ) ma la Ttf
do Dan stj hay la Ttt do xa h9i" ... ( tr. 17). Theo Mill, ba
quyen tlj do sau day cua ca nhan nhat thiet phai duQ'c
bao v�: 1. ttj do ludng tam va ttj do ngon lu�nj 2. ttj do trong
vi¢c ch9n ltja loi songj 3. ttj do lQp h9i.
Tl;i do ludng tam ( th�t ra khong khac may voi "t\t
do y chi"!) la dieu ki�n tien quyet nhung khong du. Tu
tlidng phai duQ'c tlj do b9c 19 va <lien d<,1t ra ben ngoai,
tuc phai c6 tl)'. do ngon lu�n. Nhu Mill se lu�n giai (xem:
4.3.1), ong xem tlj do ngon lu�n (va tlj do thao lu�n,
TRO CHUY(H TRlrr HOC • 59
tranh lu�n) la S\i tlj V� hi�u qua chong lc).i S\i dQC doan
cua "cong lu�n" do nha nti6'c hay mc)t nh6m xa h9i leo
lai. Ong khong SQ gi hdn la "S\i chuyen che cua xa hc)i
doi v6'i ca nhan" ( am chi "be) may ap buc tinh than"
cua giai cap trung ltiu thoi dcJ.i Victoria). T\i do kh6i "s\i
khung bo cua xa h9i" cung quan tr9ng khong kem tlj
do thoat kh6i S\i ap d�t cua nha nti6'c. T\i do ng6n lu�n
- bao gom S\i khoan dung doi Vo'i nhfing }' kien di bi�t
va tlj do di tim chan ly - la dieu ki�n tien quyet cho S\i
tien b9 xa hc)i.
Nhung, t\i do khong chi gi6'i hcJ.n trong phcJ.m vi "tinh
than". I<hi Mill n6i ve tt;i do, 6ng luon nghI t6'i st;i tt;i do
phat huy nhan each va tinh each - dti9c ong gQi chung
la "ca tinh" (individuality) trong m6i trtiong xa hc)i va tlj
nhien, the hi�n trong l6i song cua moi nguoi. Dong thoi
t\i do ay khong chi hti6'ng den ca nhan ma gan lien v6'i
CQng dong xa h9i. Vi the, ong chu tnidng S\i ttj do l�p h9i
v?.1 ket doan - khong chi cho tang lop trung lu'.u tu'. san ma
C2. cho nhan dan lao dc)ng. Ong ung he) tich ctjc phong
trao hQ'p tac xa va c6ng doan dudng thoi. Tntoc khi ban
ve chuc nang Va Cd Sci ly lu�n Cua "nguyen tac ttj do" ndi
Mill, ta nen luu y den tu tu'.&ng cua ong ve cac ranh gi6'i
tat yeu cua ttj do:
- ttj do chi c6 the trd thanh hi�n tht;ic trong m9t c(>ng
dong van minh.
- n6 cung chi ap dl;lng dticjc cho nhfing con nguoi "da
tnidng thanh ve cac nang lgc", tuc khong ap d\lng
m9t each may m6c cho tre em va nhung nguoi bi

thieu nang ve tri tu�. Nhung, khac voi nhieu nha tu'.
tuong dudng thoi, Mill hoan toan ung h9 quyen tlj
do toan v�n cho phl) nu va cac tang lop thap trong xa
h9i. (Ban ve' Tl! do: tr. 34-35 va tiep).
Sg e ng�i cua ong truoc "slj d9c tai cua da so" ngay
cang de d9a tlj do xa h9i va chinh tri cua ca nhan xuat
phat tu cac yeu to va nh�n dinh sau day:
- tu tu'.ong (Thanh giao) chinh thong cua t�oi d�i
Victoria doi voi van de luan ly yeu sach slj tuan thu
nghiem ng�t va tri�t de: "trong thiti dc;ii chung ta, tu
giai cap cao nhat cha den thap nhat cua xa h9i, ai ai
cung phai song du6'i con mat CUa m9t S1j kie'm duy�t thu
djch va dang sc;/'.
- trong tien trinh cong nghi�p h6a, cac dieu ki�n
song ngay cang tu'.dng dong khien cho khong chi l6i
song ma ca l6i suy nghI cung tro nen r�p khu6n: " ...
d9c, nghe, nhin cung nhung thu giong nhau, di de'n cung
m9t ndi1 hy VQng VCl lo au ve' cung m9t thu... ".
Mill to ra lo ng�i tru'.oc S\i phat trien nay, vi m9t m�t,
6ng dongyvoi Wilhelm von Humboldt rang t1J do va Unh
11
aa dCJ,ng CUa nhung hoan canh hen ngoai" la hai dieu ki�n Cd
ban cho slj phat trien cua con nguoi va slj tien bc;, cua xa
h9i. M�t khac, theo Mill, slj phat trien nay gay ton h�i den
tlj do cua ca nhan vi n6 clan den cho "ca tinh" khong con
du'.Q'c xem nhu la gia trj nua, khong con slj ung h9 nao cua
xa h9i doi voi tinh d9c dao Va tinh khong XU thoi.
TRO CHUY(N TRlfr HOC + 61
Vi the, Mill cfing la m9t trong s6 rat it cac nha tu

tu6'ng som nhin ra m�t trai va nhuQ'c diem cua the che
clan chu thu'o'ng CO XU hu'ong de nen cac nh6m thieu SO
ve m�t chinh tri Ian xa h{>i. 0 diem nay, ong chia se tam
nhin xa voi Alexis de Tocqueville (khi diem sach Ne'n
dan tri My (1835/40) cua Tocqueville)C 1) va khong tin
tu6'ng may vao h9c thuyet tlj do kinh te ("laisser faire")
cua Adam Smith va David Ricardo trong truyen thong
chu nghia tlj do ( sd ky) cua Hobbes va Locke. Voi Mill,
clan chu qua la hinh thuc chinh the duy nhat hQ'p ly vi
n6 dva tren slj tlj do va binh dang cua nguo'i cong dan.
Nhung, theo ong, n6 cfing chua dl;ing nguy Cd tiem tang
vi nen dan chu kh6 dieu hoa gifia tlj do va binh dang.
Ong dua ra hai suy nghi:
+ ngu'o'i ta thuo'ng xem nh� nguy Cd de nen CclC nhom
thieu so b6'i cac the che dan chu, vi the khong thay slj
hue thiet phai bao v� thieu s6. Nguyen do la cJ quan
ni�m c6 hfiu va ddn gian cua chu nghia tlj do sd ky,
xem che d<) dan chu la "cua clan, do dan va vi clan",
theo d6 din chu la the che chinh tri it nguy hiem
hdn ca boi m9t nhan dan tlj cai tri thi khong the
hanh d9ng ch6ng l�i cac lQ'i ich cua chinh minh. Mill
nh�n ra rang, dan chu - cfing nhu' m9i hinh thuc cai
tri khac - deu c6 kha nang de nen thieu s6 boi da so
1
Xem: A. de Tocqueville: NJn d{m trt My, ban djch cua Ph?m
Toan (NXB Tri thuc, 2006), nh�t la T�p II, Chuong 36: Cac qu6c
gia dan chu nen e ng�i lo�i chuyen ch@ nao?
thong tri: "nhan dan cai trj khong phai luc nao cung
do'ng nhat vai nhan dan bj cai trj1 va S1j t1j cai trj khong
phai la S1j Cai trj CUa moi nguai doi vai ch{nh minh ma
la S1j cai trj moi nguai bai m9i nguai khac".
+ khac voi cac hinh thuc cai tri khac, nen dan chu
khong chi c6 quyen h;ic chinh tri ma c6 ca quyen h;ic
xa h<)i. Do d6, "cong lu�n" do nh6m cam quyen chi
phoi c6 the thl;ic thi mc}t slj "chuyen che cua da so":
. . . "m9t S1j chuyen ch{ Xii h9i con dang S(j hdn SO vai
nhie'u hinh thuc ap hue ch{nh trj khac".
Vi the, trong Cac nghien cuu ve' chinh the' dqi di?nl
On representative Government ( 1861, hai nam sau quyen
Ban ve�Tt! do ) 1 , ong chu tntdng thiet l�p mc}t nen dan
chu d�i di�n nham tang cliong anh huong chinh tri cua
cac nh6m thieu so bang cac djnh che' on djnh cung nhu
bao v� chung bang chinh "nguyen tac t1j do" trlioc day
nham minh dinh cac ranh gioi can thi�p cua xa hc}i.
V�y, theo Mill, dau la cac chuc nang cua nha nuoc
dan chu? Du het sue e ng�i slj l?m dt;1ng quyen lgc cua
n6, ong khong tan thanh quan ni�m "nha nlioc toi thieu"
cua chu nghia tlj do sd ky. Song song v6'i vi�c h?n dinh
ranh gi6'i cho n6 nhu se ban ky hdn 6' sau, Mill danh cho
nha nu6'c nhieu chuc nang - th�m chi c6 ca quyen h?n
che tl;i do ca nhan - de thgc thi nhi�m Vl;1 tang cliong
"h�nh phuc" cua nhan dan. Trang Chudng V quyen Cac
Xem J. S. Mills: Chinh thd ag,i difn. Nguy€n Van Tr9ng va Bui
1.
Van Nam Son dich va gi6i thi�u. NXB Tri Thuc 2007.
TRO CHUY(H TRIIT HOC • 63
nguyen tac cua kinh te chinh trf h9c, ong danh cho nha
nu'.oc cac quyen h?n che hj do cua cong clan nhu'. sau:
a) Nha nuoc c6 quyen cuong bach ph\l huynh phai
cho con cai den tru'.ong. Giao d\IC va dao t?O - nhu'. se
con ban d m1:1c 5 - la cac dieu ki�n quan tr9ng nhat cho
vi�c thgc thi the che clan chu. I<hai minh bang giao d1:1c la
dieu ki�n tien quyet cho slj tlj giai ph6ng cua con nguoi
trong tt.t do. Tuy nhien, trong giao dt;tc, nha nuoc chi nen
c6 vai tro ho trQ'. Nha nuoc khong tlj minh nam lay giao
d\IC ma chi dam bao Cd Sd tai chinh Va djnh che de cho
..,.
m9i cong clan - khong ke nguon g6c xuat than - deu
duQ'c hu&ng nen giao d1:1c t\i do. Ngoai ra, nha nuoc con
c6 nhi�m V\l ho trQ' van h6a, khoa h9c va nghien cuu,
nhat la slj phat trien cac tru'ong d?i h9c.
b) Nha nuoc c6 quyen dinh thoi gian lao d<)ng cua
cong clan de ngan ngua slj b6c l9t va bao v� sue kh6e cua
nguoi lao d9ng.
C) Nha nu'oc khuyen khich vi�c di clan tlj do de giam
bot ap hjc clan SO Va cac nguy Cd CU.a n<;lll nhan man ( ong
chiu anh huong it nhieu cu.a nguoi dong thoi la Malthus).
d) Nha nu'oc c6 quyen giam sat moi quan h� cua
cong clan voi moi tru'ong va voi the gioi d9ng v�t, ch6ng
xu
l?i vi�c l?m sat va d6i tan b?O voi thu v�t. Ong dung
trong truyen thong phap djnh ve cac "h9i bao v� thu v�t"
a Anh tu 1s21.
Danh sach cac bi�n phap h?n che tt;i do ca nhan duqc
64 • 801 YAN HAM �ON
lien tl;lC bo sung theo cac Ian tai ban quyen Cac nguyen tac
cua kinh te chinh trj h9c. Nhu the, Mill khong chu tntdng
mc)t khai ni�m tlj do ca nhan VO h�n de), trai l�i, gan ch�t
n6 vo'i cac yeu cau cua slj phat trien xa hc)i.
Tuy nhien, ban khoan l6'n nhat cua 6ng tru6'c sau
van la nguy Cd h�n che Va k.iem toa Slj phat huy "ca tinh"
bc:ti cac cam ky,, quylio'c, be) may quan lieu va "c6ng lu�n".
Quyen Ban ve' Ttj do t�p trung vao van de nay bang each
xac dinh va bi�n minh chuc nang cua "nguyen tac tlj do".
4.2 Chuc niing cua "nguy�n tac tij do''
V6'i nguyen tac tlj do (xa hc)i chi duqc phep gi6'i h�n
tlj do CUa ca nhan nham ml;lC dich tlj bao V� Va bao V�
nhung thanh vien khac) J Mill khong de ra mc)t dieu ki�n
du, hay can va du ma chi de ra dieu ki�n can, cho phep
xa h¢i c6 quyen h�n che t\i do cua con nguoi. Ong chi
muon n6i: xa hc)i chi duqc gi6'i h�n tlj do ca nhan khi
phai bao v� nhung nguoi khac. Ong khong noi: trong
m9i tniong hqp lien quan den vi�c bao v� nhung nguoi
khac, xa h9i c6 the h�n che tlj do ca nhan. Vl the, chuc
nang cua nguyen tac tlj do khong phii d cho xac dinh
nhung hanh vi nao phii duqc xa h<)i kiem soat (bang cac
quy djnh luan ly hay phap lu�t) J ma la d cho dinh nghia
r6 lanh vljc cac quyen tlj do ca nhan ma xa hc)i tuy�t
nhien khong duqc gi6'i h�n duo'i bat ky tinh hu6ng nao.
Vi�c hi�n thljc h6a ba quyen tlj do Cd ban n6i ct tren cua
ca nhan - trong dieu ki�n gi6'i h�n d nhung con nguoi
tntdng thanh va trong cac xa hc)i van minh - khong ton
hc_1i den nguoi khac, nen, dlja theo nguyen tac tlj do, xa
h9i khong co ly do nao de hc_1n che chung ca. Van de d�t
ra la Mill phai chung minh ba quyen tlj do noi tren khong
ton hc_1i den nguoi khac. Phan bi�n minh ay ta danh cho
tieu ffi\}C 4.3 d Sau.
Trong ba quyen tlj do ay, lanh vljc thu<)c loi song
rieng tu' - du nguoi khac thich hay khong thich - la lanh
vljc khong the danh gia ve luan ly neu loi song ay chi lien
quan den ban than ca nhan va khong lam lien ll;ly den
nguoi khac. Mill neu vi dl;l: loi song hoang phi la dang
trach neu vi the ma b6 be trach nhi�m voi gia dinh; con
se khong dang trach neu no khong lam anh htio'ng den
11
ai ca! Ong dung khai ni�m l<;ti {ch" (Interest) de phan
bi�t(I). Ca nhan khong chiu trach nhi�m truoc xa h9i
ve lanh vljc nhung hanh vi thu9c lqi ich tnjc tiep cua ca
nhan. Con lanh vljc nao co lien quan tnJc tiep den lQ'i ich
cua nguoi khac, xa h9i co quyen can thi�p. (Ban ve' TiJ do,
ChudngV).
Ong hieu "lqi ich" theo nghia "l<!i £ch chfnh dang"
cua ca nhan Ian cua xa h9i. Nhung, the nao la "lqi ich
chinh dang" va lam sao xac dinh duqc no? Ong bao: do
la "nhung lQ'i ich nhat dinh du<;tc phap lu4t quy djnh r6 r�t
ho�c do stj do'ng thu4n mijc nhien". Chinh o day, Mill g�p
tro lc_1i "kh6 khan duy nhat va thljc stf'. Th�t the, phc_1m
1
VS tieu chulln phan bi�t "lqi ich'' cua Mill, xem them: J.C. Rees:
A Re-reading of Mill on Liberty. Trong: J. Gray va G. W. Smith
(chu bien): J. S. Mill "On Liberty in focus", tr. 169-189.
66 • B01 YAN NAM SON
vi cua nguyen tac hj do ph\l thu9c tnjc tiep vao vi�c xac
dinh "lqi ich chinh dang". Neu khai ni�m nay duqc dinh
nghia qua r9ngve phia ca nhan hayve phiaxa h9i, nguyen
tac tt;i do se mat tinh ch�t che. Th�t v�y, theo dinh nghia
r9ng, thai d9 chinh tri hay ton giao khong phu hqp voi xa
h9i c6 the bi xem la ton h�i den lqi ich cua nhflng nguoi
khac, do d6, phai bi h�n che, va nguqc l�i.
V1 le Mill phai bao v� cac quyen tt;i do Cd ban da neu
( tt;i do ludng tam, tt;i do ngon lu�n, tt;i do trong loi song
va tt;i do l�p h9i) tru6'c st;i can thi�p cua nha nuoc, le ra
ong phai can c6 m9t h9c thuye't ve' nhung quye'n cua ca
nhan, d9c l�p v6'i nhflng quy u6'c cua cac xa h9i rieng le,
cho phep ong nhan danh nguyen tac ttj do de ngan cam
st;t vi ph�m. H9c thuyet ay phai de ra duqc tieu chuan de
quyet cUnh lqi ich nao la lqi ich chinh dang cua ca nhan
va cua xa h9i. Ong khong mang l�i m9t tieu chuan nhu
the! Trai l�i, con c6 ve ong nhuong cho tung xa h9i xac
dinh lQ'i ich chinh dang bang cac quy u6'c. Nhung, neu
nho' den ffil.JC tieu CUa ong la bao V� tlj do CUa ca nhan
tru6'c "slj chuyen che cua da so", thi lam sao ong l�i c6 the
nhuong vi�c dinh nghia ve l9i ich chinh dang cho tung
xa h9i rieng le ducjc?
Mill y thuc r6 ve nan de ay, nhung ong van thay
khong can thiet phai de ra mQt tieu chuan de xac dinh lQ'i
ich chinh dang cua ca nhan va xa h9i va tin rang van c6
co so de bao v� duqc ba quyen tlj do co ban n6i tren. De
lam r6 dieu nay, ta thay ong c6 the ltja ch9n m9t trong
TRO CHUY{N TRIIT HOC • 67
hai "phudng an l�p lu�n" sau day:

1. Phat xuat tu ajnh nghia ve cac lQ'i ich chinh dang
cua ca nhan va cua xa h9i. Lay dinh nghia ay lam
tie'n de' roi dlja vao nguyen tac tlj do de xac dinh cac
quyen tlj do nao la "bat kha xam phc:lm".
2. Phat xuat tu khang ajnh rang m9t so quyen tlj do
nhat dinh duQ'c tinh vao cho cac quyen tlj do cua ca
nhan, va xa h9i khong duQ'c phep gioi h�n. Sau.do de
ra nguyen tac tlj do de chung minh rang trong khuon
kho cua thuyet cong lQ'i, cac quyen tlj do - duQ'c
thuyet cong lQ'i bi�n minh - la c6 lQ'i cho h�nh phuc
t�p the va vi the, khong duQ'c phep gioi h�n.
Phudng an thu nhat dl;ia tren quan ni�m ve phap
quye'n tt/ nhien nhu chu trudng cua J. Locke trong
Hai nghien cuu ve' ch{nh quye'n (1690), cho rang ngay
trong tr�ng thai tlj nhien, khi chua c6 slj dieu tiet
phap ly gifia nhung ca nhan ("tr�ng thai chien tranh
cua tat ca ch6ng l�i tat ca" cua Hobbes), ca nhan da
c6 nhung quyen tlj do khong the xuat nhu'Q'ng va
van phai du'Q'c ton tr9ng trong "khe lioc xa h9i" khi
ket thuc .trc:lng thai ay. N gay trong lu�n van Tl/ nhien
(gifia 1850-1858) cfi.ng nhu' trong Ban ve' Tt/ do (tr.
37 va tiep), Mill da phan d6i quan ni�m phap quyen
tlj nhien va ly lu�n ve khe lioc xa h9i. Vl khong thua
nh�n "phap quye'n tritu tuQ'ng" (tr. 37) nen ong chi c6
the !\ta ch9n phudng an thu hai. N6i each khac, Mill
khong CO Cong Cl;l ly lu�n nao de d�t Cd SO cho tlj do
68 • 801 VAN HAM �ON
va lQ'i ich chinh dang ngoai quan ni�m ve cong lQ'i.

Vl the, ong thay khong can thiet phai de ra m9t tieu
chuan nham xac dinh cac lQ'i ich chinh dang cua ca
nhan. Ong doi hoi phai ton tr9ng ba quyen t\i do can
ban n6i tren khong xuat phat tu gia dinh ve quyen tlj
nhien ma tu khang dinh rang: vi�c ton tr9ng va bao
v� cac quyen ay khong nhung khong c6 h�i ma c61Q'i
cho xa h9i va h�nh phuc cua c9ng dong. Van de con
l�i chi la phai bi�n giai cho quan ni�m ay.
4.3 Bitn giai va dijt Cd sil cho nguyen tac ttj do trong
khuon kh6 dqo due h9c cong lqi
Mill danh Chudng II cua Ban ve' T(I do de bi�n
minh slj huu ich cua tlj do ludng tan1 va tlj do ngon
lu�n; danh Chudng III cho slj hfiu ich cua tlj do trong
loi song rieng. Ong khong ban nhieu ve t\i do l�p h¢i
vi cho rang n6 la h� qua logic cua hai phan tren va da
duQ'c chung minh du vung chac. Lu�n diem bao trum
cua ong ve slj huu ich cua tlj do ca nhan la tien de
CO tinh m1:tC d{ch lu�n rang nhan lo�i CO mQt ffil;lC tieu
phat trien can phai duQ'c hi�n th\fc boa. 6ng khong
ban nhieu ve mvc dich nay trong "Ban ve' TtJ do",
nhung trong tac pham Thuyet Cong lqi, ta biet ffil;lC
dich ay la slj t6i da h6a he;lnh phuc t�p the. Gan lien
voi tien de nay la quan ni�m cho rang con nguoi, ve
nguyen tac, CO the tro' nen tot hdn thong qua giao dl;IC
va dao luy�n. voi Mill, ffil;lC tieu cua tien b9 xa h9i
khong phai la mQt ao tu6'ng ddn thuan ma la m9t ly
TRO CHUY(N TRIO HOC • 69
hieing c6 the thljc hi�n du9c.

Ve tinh huu ich cua tlj do ludng tam va tlj do ngon
lu�n doi v6'i h?nh phuc t�p the, Mill dua ra hai ly do t?i
sao khong nen h?n che n6:
1. Nhat quan v6'i phan triet h9c ly thuyet, ci day Mill
chu tntdng rang con nguoi la c6 the sai lam.Ve nguyen tac,
bat ky ly thuyet nao, du du9c xem la vung chac, van c6 the
la sai. Ta khong the biet m9t ly thuyet la dung ma chi biet
rang n6 chua duQ'c chung minh la sai. La b�c tien boi cua
I(arl Popper, Mill bac bo kha nang "kitm dung" ( tuc xac
nh�n tich cljc ve chan ly cua ly thuyet) va tan thanh kha
nang "kiem sai" (xac nh�n tieu cljc ve chan ly cua ly thuyet
rang n6 con dung vung tru6'c m9i no lljc phe phan). H�
lu�n: m9i ly thuyet deu can dl.iQ'C lien t\lC phe phan de CO
the thay the chung bang ly thuyet c6 Cd sci tot hdn. Do d6,
m9i ly thuyet phai de ng6 cho slj phe phan, tat nhien ke ca
cac Iy thuyet va quan diem chinh tri. Ong cho rang "chan
ly cua m9t tu tuang la b9 ph�n cua sv hau {ch cua n6\ tuc
khong cho rang quan diem sai, trong nhung hoan canh
nhat dinh, la c6 lqi cho xa h<)i hdn la quan diem dung. Vi
le chi c6 tri thuc dung dan moi c6 the' c6 lqi cho xa h9i, nen t\i
do h.:idng tam va ngon lu�n la khong the bi h?n che.
2. Trong m9i tntong hQ'p, xa h<)i chi duQ'c hucing lqi
khi quan diem hi�n hanh bi phe phan: a) neu n6 khong
dung vflng, ta CO Cd h9i thay the no bang quan diem tot
hdn; b) neu n6 dung vfin� thi slj phe phan giup cung co
long xac tin song d{>ng cua ta ve n6. S\i xac tin luon bao
ham vi�c hieu biet Ve mQi phan bac CO the CO ve no; C) neu
khong quyet dinh duqc dung sai thi S\l phe phan CO lqi d
cho hai phia c6 the bo sung va dieu chinh cho nhau. T6m
l�i, "trong tinh tr(J.ng khong hoan hao cua tr{ tui con nguoi thi
Sz.( da d(J.ng J kien phtjc Vtj cho cac l(fi £ch cua chan ly".
Ong ciing dua ra hai ly do bi�n minh cho tinh huu

ich Cua S\l t\i do ch9n l\ia loi song rieng doi VOi h�nh
phuc t�p the:
1. M9t m�t, quan ni�m ve tinh c6 the sai lam cua
con nguo'i lan quan ni�m ve h�nh phuc cho thay xa h9i
khong the gioi h�n S\l t\i do trong vi�C chQn l\ia loi song
Va can thi�p vao lanh V\iC rieng tli cua ca nhan, - chang
h�n voi ly do nham giup cho Ca nhan CO CUQC song tot
hdn -, vi, ve nguyen tac, xa h9i van c6 the sai lam. Tat
nhien, ca nhan c6 the sai lam trong l\ia ch9n cua minh,
nhung theo Mill, xac suat ay nh6 hdn so voi xa h9i. Vl
the, ca nhan phai duqc quyen theo duoi quan ni�m h�nh
phuc CUa rieng minh ma khong CO S\l can thi�p CUa Xa
h9i, mien la khong lam lien Ivy den ngu6'i khac.
2. M�t khac, W do ay cho lqi cho S\i tien b9 xa h9i.
Tien b9 chi c6 the c6 duqc khi m9i nguoi deu c6 Cd h9i
thu nghi�m va trai nghi�m cac hlnh thuc khac nhau trong
vi�c to chuc CUQC song. Them nua, t\i do ch9n l\ia loi song
la dieu ki�n can de nhung ca nhan xuat sac th\ic hi�n cac
d\i ph6ng cua minh va qua d6, c6 the dong g6p Ion cho
tien b9 xa h9i. Tien b9 xa h9i se bi ngung tr� khi bi tuoc
di quyen t\i do ay, ma hinh mau tieu Cljc cua n6, theo Mill,
TRO CHUYtN TRIIT HOC • 71
chinh la slj tri tr� cua xa h9i Trung Quoc truyen thong.
Khuon kho bai viet khong cho phep di Sau vao CUQC
thao lu�n rat phong phu chung quanh moi quan h� gifia
"nguyen tac tl.j do" va "nguyen tac cong lqi" voi cac y kien
khac nhau giua I. Berlin, G. Himmelfarb va]. GrayC 1).
Trang khi Himmelfarb cho rang nguyen tac tl.j do la dong
dang voi nguyen tac cong lQ'i nen khong the lay nguyen
tac sau lam co sd cho nguyen tac tntoc, thi I. Berlin nhan
m�nh rang, nguyen tac tlj do khong chi c6 m9t gia tri
cong Cl:l cho vi�c thljc hi�n h�nh phuc t�p the ma c6 gia ttj
rieng, d9c l�p voi mt;tc dich nay, do d6 l�p lu�n cua Mill
chua du vung chac. Do tinh bat dinh va mo ho cua khai
ni�m ''h(J:nh phuc t�p tht', nen c6 the <lien ra slj xung d9t
gifia hai nguyen tac ( tl.j do va cong lqi)' va trong tnidng
hqp d6, lay gi dam bao rang nguyen tac cong lqi khong
chiem liu the va quyen tl.j do ca nhan l�i khong bi gioi h�n
mQt each tuy ti�n. Xin gac }�i CUQC thao }u�n nay de danh
cha tim hieu vai khia c�nh khac khong kem ly thu va bo
ich trong hi hieing chinh tri xa h9i cua Mill.
5. Giao d�c
1
Xem them:
- G. Himmelfarb: On Liberty and Liberalism. The Case ofJ. S.
Mill; San Francisco 1990, Chuang I.
- I. Berlin: J. S. Mill and the Ends ofLife, trong J. S. Mill "On
Liberty in focus", J. Gray va G. W. Smith (chu bien), London,
New York 1991, tr. 162-168.
- J. Gray: Mill's Conception of Happiness and the Theory of
Individuality, trong J. Gray va G. W. Smith (Sdd, tr. 190-211).
72 • 801 YAN NAM �ON
Giai ph6ng con nguoi ra kh6i nhung "quy uoc" giao

dieu cua xa h9i - vi chung c6 the thoai h6a thanh slj
chuyen che tan b<;10 nhat - la nguy�n VQng cua Mill.
Cung voi Kant, J. Dewey, ong tin rang slj giai ph6ng
nay, ve lau dai, chi c6 the d<;1t du'Q'c bang m9t ne'n giao
dl;lc sau r9ng (universal education). N 6 la dam bao duy
nhat cho the che dan chu ben vung. Vl the, nhu' da n6i,
nha nu'oc c6 trach V\l phai d�c bi�t cham lo cho giao
d\lc, nhu'ng khong phai bang each trljc tiep can thi�p
vao tien trinh giao dt;1c ma bang slj "IZhai minh toan
di�n" cho pht;1 huynh Va t<;lO dieu lzi�n V?t chat cho "nen
giao dt;1c toan dan" den t?n cac tang lop kh6 khan nhat
trong xa h9i.
M9t m�t, ta c6 the n6i ve m9t no h;ic dan chu h6a
toan di�n nen giao dt;1c, nhu'ng m�t khac, ndi ong, con c6
no hjc xay dljng m9t tang lop tr{ thuc uu tu nhu' la thanh
qua logic cua tien trinh pho thong giao dt;1c. Ong g9i do
la ((clerisy", tuc nhu' m9t tang lop "giao sI the tt;1c", hay de
hieu hdn, nhu' gioi "sI phu" o ta. Day khong phai la tang
l6'p tri thuc du'Q'c uu dai ma la nhung nguoi c6 h9c van
vfing chac, lam doi tr9ng VOi XU hu'ong "Cao bang" cua xa
h9i cong nghi�p d�i tra. Nhu'ng, Cd hc)i de tham gia vao
tang lop nay phai du'Q'c rc)ng mo cho m9i nguoi va khong
gan lien voi mc)t giai cap nhat dinh nao. Mill tin rang,
trong boi canh dan tri du'dng thoi cua nu'oc Anh, tang
lop "tri thuc u'u tu" phai c6 trach nhi�m lanh d<;10 xa h9i
moi thlJ'.c hi�n duQ'c yeu cau canh tan va phat trien. Ong
muon thay the lo�i 'gentleman in politics" cua Bentham
TRO CHUY(N TRlfi HOC • 73
bang lo?i "scholar in politics" de dap ung tinh the. Ong

doi phai lo?i b6 tang l6'p cai tri quy t9c dlja vao thua ke
huyet thong bang tang 16'p tri thuc dc)c l�p, duQ'c bau cu
mc)t each dan chu. Ong khien ta nh6' den phong trao
Dong Duva Duy Tan tru6'c day d nu6'c ta!
6. Dan chu
Theo Mill, trong bat ky nen dan chu nao, giao dl;lCva
dao t?O deu gifivai tro quye't dinh. Vao thoi ong, ong biet
rang quyen pho thong dau phieu s6'm mu<)n cung trd
thanh hi�n thqc. Tat ca van de la ci cha chuan bi nhu the
nao cho ngay do de quyen nay duQ'c SU dl;lng m9t each
thljc slj hi�u qua. Khau hi�u cua ong: "Pho thong giao
dt:tc phai di truac pho thong dau phieu!" (universal teaching
must precede universal enfranchisement!).
Ong vung tin vao kha nang cai thi�n cua con nguoi
(improvability) Va kha nang cai t?O thljc t�i bang "ly tinh
tlj chu". Dong thoi ong cung biet rang con duong "cai
thi�n va thang tien" la lau dai. Vi the, ong thay can tim
ra cac giai phap lam thoi cho tinh hinh truoc mat. Ong
tham thia rang, Ve m�t giao d\lC va dan tri, nhan dan lao
d<)ng ntioc ong, xet chung, chua du chin mu6i cho nen
dan chu, du ong luon ung h<) yeu sach chinh tri cua hQ.
Ongvua thua nh�n nguy�nv9ng cua h9, vua lo au-th�m
chi SQ' hai -trtio'c Slj "bat c�p" cua hQ. Khac Vo'i Cai nhin
thi�n cam doiv6'i gi6'i lao d<)ng Phap, ong cang nhin tang
l6'p lao d9ng nuoc ong (Anh) bang c�p mat nghiem khac
bao nhieu, ong cang thay yeu cau cai each giao dl;lC la buc
74 + BUI YANNAM �ON
thiet bay nhieu!

Ong d�c bi�t cam ghet tinh chat quy tQC cua hien
phap nuoc Anh. Ngay khi moi 19 tuoi, nam 1825, tntoc
"Debating Society", ong da d9c dien van ve hien phap
Anh, xem no la m9t "hien phap cua b9n nha giau": "nuac
ta la m9t nuac tl! do, nhung la tl! do theo kilu Sparta [thanh
quoc hieu chien cua co dC:Zi Hy LC:Zp]... Chung ta la m9t nuac
CQng hoa quf t9c, thieu slj kilm soat cua cong luqn". Ong doi
phai tang cuong vi�c kiem soat b9 may hanh phap, be gay
VANITY FAUL
quyen h;tc cua tang lop dia
MIU'<h >9, ,S73,
chu quy t9c, nhung khong

gioi h�n quyen tu huu, thiet
l�p chinh the d�i di�n de
mo r9ng tieng noi cua
"nhung nguoi dong thue".
Ong nong nhi�t tan
thanh quyen bo phieu cua
phl;l nu va quyen binh dang
gioi ( trong Subjection of
Woman, 1869, muoi nam
sau quyen Ban ve' Tl! do).
M9t quyen h�n qua binh
"A Feminine Philosopher",
thuong doi voi chung ta
tranh biem h9a cua Spy.
ngay nay, nhung la van de
het sue gai goc vao thoi d�i Victoria!
Ong kien quyet chong chien tranh va nha nuoc chien
tranh kieu Sparta. Ong la m()t trong nhung nha chong
TRO CHUYtN TRlrT HOC • 75
quan phi�t dau tien d nuocAnh dudng thoi.
7. Chii nghia xa hQi

Dong g6p Ion cua cac nghien cuu moi day la lam sang
to quan h� giua Mill va chu nghia xa h<)i. H. 0. Pappe< 1)
da chung minh thuyet ph1;1c rang, khac voi "huyen tho�i"
luu hanh lau nay, Mill quan tam den "chu nghia xa h9i"
khong phai nho thong qua nguoi b�n chien dau va nguoi
b�n doi cua ong la ba Harriet Taylor. Ong cung den voi
"chu nghia xa h<)i" khong phai do tiep c�n voi tu tudng
cua K. Marx du hai ong cung song va lam vi�c m9t ndi
(London) suot hai mudi nam troi! Hinh nhu hai ong
khong biet nhau, vi khong tim thay ghi chu nao ve Marx
trong toan b9 tac pham cua Mill.
Nhu da n6i, Mill khong phai la nha "ca nhan chu
nghia" theo kieu chu nghia tt;i do "Laissezjaire" hay
thuyet cong lQ'i kieu Bentham. Khai ni�m tt;i do bao trum
tu tudng cua ong - cung nhu quan ni�m cua ong ve cong
lQ'i, giao d1;1c, dan chu ... - deu huong den xa h9i. Vi the,
khong ng�c nhien khi ta d9c thay trong la thu vao thang
11.1848, Mill bao "chu nghfa xa hgi la hon da tang quan
tr9ng nhat de' cai thifn tinh canh hifn nay cua nhan lo(li11<2) .
Cac quan ni�m Cd ban cua ong ve chu nghia xa h<)i da
duQ'C hinh thanh trlio'C ca CUQC each m�ng 1848 Va trlio'C
1
H. 0. Pappe: J S. Mill and the Harriet Taylor Myth, London 1960.
2
Dftn theo Manfred Schlenke, Lai b�t cho ban tiSng Due: Ban vJ
Tv do, Stuttgart, 1988, tr. 176.
ngay ra doi "Tuyen ngon cua Dang c<)ng san". Ta c6 the

tim thay chung trong chudng "Ve tudng lai cua giai cap
cong nhan" trong quyen Cac nguyen tac cua kinh te chinh
trj h9c cua ong. 0 d6, ong tan thanh:
- vi�c thua nh�n yeu sach cua giai cap cong nhan c6
quyen binh dang trong lanh vtjc chinh trt va - nhu
la dieu ki�n tien quyet - tham gia tich cljc vao sinh
ho�t giao d\LC Va dao t�O cua dat nude.
- quyen tlj do lien ket cua giai cap cong nhan, tuc ung
h9 vi�c thanh l�p cac hQ'p tac xa, cac to chuc cong
nhan va cong doan.
- tham gia vao vi�c quan trt xi nghi�p bang each hau
san h6a tu' li�u san xuat va t�o nen m<)t "quy chung"
( commonfund).
- hcjp lyh6a tien trinh san xuat, giam thieu ganh n�ng
lao d(>ng cua mQi nguoi tham gia san xuat.
- gia tang tai san Va S\l giau CO khong chi cho ffiQt SO it
nguoi ma cho "toan the" mQi nguoi lao d(>ng.
- be gay uu quyen chinh tri va kinh te cua tang 16'p dia
chu quyt9c.
V6'i Mill, chu nghia xa h(>i khong phai la ffil,lC tieu
gan cua m(>t slj dao l(>n xa h(>i, ma la m(>t vien tuQ'ng
lau dai hu6'ng den tudng lai. Chiu anh huong cua] ohn
Owen, ong chu trudng phai tung buoc thu nghi�m "chu
nghia xa h(>i" o cac ddn vi nh6, c6 the theo doi ducjc
( "communities") tren cd sa t1j nguy�n. Ong chu trudng
duy tri quyen ttt huu, cai thi�n n6 va t�o dieu ki�n cho
c6ng nhan lao d9ng tham gia va 16'n len trong tien trinh
tich luy ttt ban. V6'i ong, chu nghia xa h9i la m9t doi
tttQ'ng cua nghien cuu khoa h9c day th�n tr9ng va vo'i
tinh than phe phan, dong thdi la tien trinh thu nghi�m
trong thljc tien. N6 khong phai nhat thanh bat bien nhtt
m9t ket qua cua khoa h9c, trai l�i phai tlj chung minh slj
dung dan thong qua tien trinh song doi d6. Thuyet tat
dinh ve kinh te hay lich SU khong c6 m�t trong the gi6'i
quan cua ong.
? A
Doi v6'i khai ni�m ve "each m(lng", Mill cung c6 m9t

quan ni�m tieu bieu "kieu Anh". Ong cho rang cac van
de chinh tri, kinh te, xa h9i c6 the duqc giai quyet tung
btt6'c bang con dttdng hoa binh. Ong xem tr9ng s\i doi
mo'i ve ttt duy va luan ly nhu la dieu ki�n tien quyet
cho slj phat trien cua m9t "chu nghia xa h9i hoa binh".
Ong khong g9i s\i"doi moi" ay la"each m�ng" ma la" s\i
dao l9n". Trong thu gui cho bi thu cua "Lien hi�p cong
nhan quoc te" h�t Nettingham, ong viet: "dung cha "each
m(lng" de' chi bat ky nguyen tac hay quan die'm nao de'u la
trai v6'i "kie'u Anh". Cach m(lng (Revolution) chi la SJ! thay
doi ch{nh quye'n bang b(lo ltjc) du do nhan dan khai nghfa
hay bang dao ch{nh quan st/'.
8. Chu nghia de QUOC

Sau tat ca nhung gi da trinh bay, khong c6 gi dang
ng�c nhien khi Mill la m9t nha ttt ttt6'ng kien quyet
chong chu nghia de quoc. Bieu nay xuat phat tu l�p
78 + BUI YAN HAM SON
trtiong nguyen tac cua ong: khong c6 dan t9c nao c6

quyen thong tri lau dai m9t dan t9c khac; trai l?i, moi
dan t9c c6 quyen va c6 bon ph�n ttj cai tri chinh minh.
Tuy nhien, st;i "tlf cai trj" (self-government) ay, m9t Ian
nua, chi tht;ic hi�n dtiQ'c m9t each hi�u qua la khi nhung
nguoi cai tri phai la nhung "educated people" (nhang
nguai co h9c van). Ong cho rang "su m�nh cua nuoc
Anh" phai la ngtioi mo dtiong cho "tt;i. do, dan chu va
tt;i-cai tr(. Ve lau dai, theo ong, "de qu6c Anh" muon
con c6 ly do ton t?i phai tro thanh "C9ng dong thinh
vtiQ'ng chung" cua cac quoc gia d9c l�p, hQ'p tac huu
nghi va hoa binh. Voi tu ttiong vien kien ay, ong c6 anh
huong va tac d(>ng Ion ve tinh than trong tien trinh
giai tht;ic doi voi chu nghia tht;ic dan Anh. Manfred
Schlenke, trong Loi b?t cho ban dich Ban ve' Tl! do sang
tieng Due, nh�n xet: "Trang lfch sit cita tu tuang tlj do,
Mill gia m9t vf tr{ at7c bi?t. Ong eta nhin thay truac rang
chit nghia tlj do se tlj dao huy?t chon minh, neu n6 - gan
cht7t vai ly tuang tu san - cu mai la ten linh xung kich
cha nhang l(J'i quye'n tu ban chit nghia. Theo Min chi bang
each h9i nh�p vai giai cap cong nhan va nhang quye'n l(J'i
cita hQ , chit nghza t1j do mai CO Cd may tra thanh m9t quan
ni?m ch{nh trf ma m9i nguai c6 the' chap nh�n au(Jc va ma
duang tien b9 cha nhan lo(li" (tr. 179).
9. Tom l�i, d9c Mill, ta c6 dip hieu them ve each d?t van
de Ian nhung cho m?nh, cho yeu van gan lien voi l�p
trtiong duy nghi�m va duy tt;i nhien (naturalistic) trong
TRO CHUY(H TRlfl HOC • 79
triet h9c noi chung, dong thoi nh�n ra cac bien thai va
kha nang tlj dieu chinh cua "chu nghia tlj do" - dan den
cac thay doi sau sac trong xa h9i Tay phudng may mudi
nam qua - de tlj rut ra nhung bai h9c bo ich cho chinh
minh.
10.2006
(Tu Ky yeu Trang nga'n bong gttdng,

kinh mung G.S D�ng Dinh Ang thuQ'ng th9 80 tuoi,
NXB Tri thuc, 2006)
80 • IUI YAN NAM SON
TUONG w CUA KHAI MINH ? 1
Bai g6p cha Ky ye'u "Tit Dong sang Tay"

mitng Giao SU Le Thanh I(hoi tam mlidi tuoi.
C au hoi d�t sau nhan de cua bai viet md ra mc)t van

de qua n)ng. N 6 buc)c ta phai tim hieu ph�m vi y
nghia - va nhat la nhung thay doi ve y nghia, it ra tu the
ky XVIII - cua hang lo�t khai ni�m va mau hinh tu duy
thoat thai tu thoi IZhai minh ma chi can "diem danh"
m9t so tieu de da thay ngay tinh phuc t�p: ly tinh, chu
the ttj tri, nhan va clan quyen, binh dang, ttj do ( tlj do tu
tudng, ttj do ngon lu?n va stj bao dung) J cong lu?n, kinh
te thi truong, khoa h9c tlj trj ... , tuc mc)t so cac "tu tudng
chu d�o" (idees directives) cho cau true va cd sd cua nen
1
•Tu sau 2004, chung toi chu truang dich tu Enlightenment I
Aufklarung la "khai minh" thay vi "Khai minh" cho hqp ly han vS
m�t ngfr nghia. (BVNS)
kinh te va nha nlioc phap quyen hi�n d<;1i, cho cac moi
quan h� nha nlioc-cong clan, nha nlioc-ton giao, cho cac
ho<;1t d9ng khoa h9c, giao cll;lC... IZhong it nhung chuan
mljc co tinh truyen thong ay ngay nay dang bi nghi
ngo. Quan sat hoi hqt nhat CUQC dau tranh chinh tri
va tli tliong hi�n nay tren the gioi cung mang l<;1i cam
giac: cac van de dinh huong theo h� thong gia tri pho
quat cua IZhai minh ngay cang giam ho�c bi xuyen t<;1c,
trong khi cac khia c<;1nh khac, vi clg: tinh cam va ban
sac clan t9c, cac xuc cam doi thuong, chu nghia co thu
du mau sac ve van hoa, tin ngliong theo mo hinh dich
- ta tien-hi�n d<;1i dang gia tang, di lien voi anh huong
ngay cang mc:1nh cua cac trao luu tli tliong phi-ly tinh,
"h�u-hi�n d�i", nhat la trong khoa h9c xa h9i - nhan
van va van h9c-ngh� thu�t. St;i dan xen kha hon lo�n
cua nhieu trao luu tu tliong doi nghich nhau, trong
d6 cac "ph�m tru" co dien khong con tiep tgc duqc
ap dgng ddn gian nhli trlioc nua, trong khi cac "ph<;1m
tru" moi dang hinh thanh va chua duqc nhat tri r9ng
rai t�o ra m¢t quang canh chinh tri va van h6a duqc
Jurgen Habermas mo ta la "tinh trc:1ng moi, tranh toi
tranh sang, khong con nhin bao quat duqc nua" ( die
Neue Unubersichlichkeit) (i). Trong d�i cong truong xay
clt;ing ngot 400 nam qua - n6i rieng o phudng Tay -
theo ban ve thiet ke cua st;i IZhai minh, hinh nhu nguoi
ta dang choang vang, xay xam ngay tren dinh cao cua
1
J. Habermas: Die Neue Uniibersichlichkeit, ... Frankfurt/M, 1985
.'
g1an .,
g1ao.
Cau hoi t\i nhien - va khong de tra loi ! - d6 la: cac
chuan mljc da d�t du'qc cua m9t nen van h6a dlja tren cac
nguyen tac cua phong trao IZhai minh c6 con can va con
c6 the' duqc tiep tl;lC "thi cong" hay khong? N6i khac di,
"de an hi�n d�i" theo con duong cua nhung Descartes,
!(ant, Hegel, Marx, Galilei, Freud, Einstein... se clan den
dau va c6 the de dang tu bo khong? Neu khong, slj t\i
phe phan hay "IZhai minh ve Khai minh" d?t ra nhu' the
nao?
Thay vi tlj gioi h�n de tai de di sau vao m9t diem nao
d6 - nhu' yeu cau cua m9t bai nghien cuu -, toi xin du'qc
phep neu van de m9t each... VO bo ben, boi cung dang a
trong "cdn choang vang" chen Ian niem vui va vinh h�nh
duqc g6p vai loi mung th9 m9t vi h9c gia dang kinh. Du
v�y, toi cung xin tlj gioi h�n trong ph�m vi Tay phu'dng
(li�u tu d6 c6 chut "hoi quang" nao de gqi len nhung
suy nghi ve van de "khai mong" o nu'oc ta? ) , va, de ngan
gQn, co d9ng thanh mlidi diem nhu cac g�ch dau dong
cho m9t no lljc tim hieu sau hdn sau nay:
1
Chu "Khai minh" thuong duqc dung theo hai y nghia
va ta cung nen thu tiep c�n n6 bang m9t slj phan bi�t khai
ni�m nhu the giua m9t ben la Y ni�m quy ph�m hay Ly
tu'ong va ben kia la dien trlnh. La m9t dien trinh, slj Khai
TRO CHUY{H TRIO HOC • 83
minh khong ket thuc, luon du'qc bat dau l?i moi khi vap
nga va tinh thuc voi khong it dau kho, that v9ng. Ta deu
biet phuong Tay da trai qua bon thoi ky Khai minh Ion
trong lich stt: - the ky VI - IV tru'oc Cong nguyen voi cac
nha ngvy bi�n, Socrate va Platon; - thoi ky Phl;IC hung
voi Pico della Mirandola, Macchiavelli, Bacon; - the ky
XVIII voi Rousseau, cac nha Bach khoa Phap, !(ant..., -
va phong trao khoa h9c cap tien o the ky XIX voi Marx,
Darwin, Freud. Trong m9i thoi ky, ta deu thay r6 no Ive
muon thoat ra khoi nhung quyen Ive, cuong che va lam
l?C du'ong thoi. C6 the n6i, nhfing quan ni�m du'qc xem
la Khai minh (j thoi ky tru'oc tro thanh doi tu'qng phe
phan va vu'cjt b6 o thoi ky sau.
Do d6, Ly tu'ong hay Y ni�m quy ph?m cua IZhai
minh cfing bien thai trong <lien trinh ay tuy theo muc de)
nh�n r6 nhung h�u qua va khuyet t�t cua vi�c thvc hi�n.
Dong thoi, ta cung de dang nh�n ra tinh chat cua dien
trinh IZhai minh o phuong Tay la kha nang tv-phe phan
va tlj dieu chinh.
Y ni�m quy phe;1m bao ttum cua sv I<hai minh d

phuong Tay van la mo hinh cua Platon ve cai "nous logon
echon" (Tinh than tu' duy-ly tinh) c6 m�t trong tung con
ngu'oi rieng le cfing nhu' trong xa hc)i va trong m9i St;i V�t.
Mo hinh ban the h9c nay da duQ'c dieu chinh, bien thai
theo huong nhan lo?i h9c va triet h9c Itch stt mc)t each
noi b�t vao nua cuoi the ky XVIII, dau the ky XIXvoi
Kantva Hegel, hai khuon m�t, theo toi, thljc tevan dang
dung dang Sau h�u tn.iong, chi phoi toan b9 CUQC thao
lu�n hi�n nayve "tudng lai cua Khai minh".
3
Kant dua ra hai dinh nghiave slj IZhai minh: a) "IZhai
minh la vi�c con nguoi thoat ra kh6i tinh tr�ng khong
truang thanh do loi cua chinh minh gay ra. Khong tru6'ng
thanh nghia la khong c6 kha nang SU dl;lng ly tri cua minh
ma khong c6 slj dan dat cua nguoi khac. Con do tlj minh
gay ra la khi nguyen nhan khong phai do thieu ly tri ma
do thieu long kien quyetva dung cam de dung ly tri cua
minh khong can slj dan dat cua nguoi khac"; va b) "De
di toi slj IZhai minh nay, khong doi h6i gl hdn la slj tlj
do su d1:1ng ly tri cua minh, trong m9i b9 ph�n cua n6,
m9t each cong khai"(t). V�y, theo !(ant, Ly tu6'ng hay Y
ni�m quyph�m cua slj IZhai minh la "tinh truong thanh"
cua con nguoi tlj do) chong l�i slj luoi biengva hen nhat;
con phudng ti�n de tlj giai ph6ng va bao v� tlj do la ly
tfnh phe phan dtiQ'C hinh dung C\J the trong hinh tliQ'ng
cua nguoi "h9c gia" ( Gelehrter) ho�t d9ng "cong khai"
truoc "toan b9 cu t9a la the gioi d9c gia" cua minh (l).
Kant: Ausgewahte kleine Schriften, Hamburg, 1999, tr. 20, 21,

1•2· 3
22,26,5
TRO CHUYfN TRIU HOC • 85
!(ant cung biet ro rang thoi d�i minh dang song ("the ky
cua Friederich") moi dang chu chua phai la da duQ'c IZhai
minh; va tuy khang dinh chu the cua I<hai minh la con
nguoi ca nhan cq the} tlj tri nhung ong cung sang suot
khi cho rang IZhai minh la m9t <lien trinh lau dai, kh6
khanva khong the la thanh qua cua ca nhan rieng le ma
cua ca "loai'' nguoi ( Gattung) (3)_ Quan ni�m cua Kant
ve ly tinh "tlj tri", "tlj do", "cong khai" nhu la cac "thong
so" (Parameter) giup ta hieu duQ'c tien trinh IZhai minh
<lien ra kha phuc t�p tu the ky XVII (voi khoang each
d9 SO nam) giua cac nuocAnh-My, Phapva Due. D6 la
tien trinh giai ph6ng ton giao ra kh6i nha nuoc, giai
ph6ng nha ntioc ra kh6i ton giao, khang dinh h;i do
ve ludng tam ("Ludng tam la ThuQ'ng de o trong ta",
IZant), tt;l dove tu tu6'ngva tin nguong truoc quyen uy
cua truyen thong, Kinh Thanh, giao h9i va nha nuoc,
hinh thanh chu the con nguoi trong hinh thai cua chu
the cong dan. Voi "ly tinh phe phan", Kant vua d�t nen
m6ng cho Khai minh, vua ngan ngua nhung tham
v9ng "tien-phe phan" cua n6 ma ong g9i la "thuyet
giao dieu".
Hegel la nguoi dau tien nh�n ra sl;i dong nhat trong

di bi�t giua ly tinh Khai minh va Long tin Jich SU. Neu ly
tinh thuc tinh va d�t cau hoi cua Kant "Toi c6 the biet
gi?" truoc Long tin lich SU mang tinh Do thai - Cd doc
86 • 801 YAN NAM �ON
giao thi long tin Itch SU mo' ra cho Lytinh chan troi khong
tu6'ngv6'i cau hoi "Toi duQ'c phep hyv9ng gi ?".Long tin
va slj thuc nh�n thuan tuy ( reine Einsicht) hay slj I<hai
minh, theo Hegel, deu la phan ung truoc the gioi hi�n
thl;ic bi tha h6a. Ca hai deu phien di�n: Long tin xem the
gioi nay va the gioi a hen kia ( thljc ra la the gioi khac cua
chinh minh) m9t each co l�p, tach roi va khong the ket
hQ'p chung h1i; con slj Khai minh thi xem the gioi nay la
the gioi tran t\lc, gia te;lm, bi Tinh than b6 rdiva khong c6
vai tro gi trong tien trinh cua Lytinh. Cu9c dau tranh cua
Khai minh ch6ng le;li cac hinh thuc me tin cua long tin tr6'
thanh CUQC dau tranh ngay ben trong long Slj Khai minh:
Long tin la slj Khai minh khong duQ'c th6a man voi d6i
tu'.Q'ng cua minh, con slj I<hai minh la slj Khai minh da
du'.Q'C thoa man. Nhung, slj th6a man ay cua I<hai minh
se trai nghi�m S¥ thqt cua n6 khi n6 bien "tinh huu ich" -
cung m9t each phien di�n - thanh nguyen tac pho bien:
ket qua mang L�i se la sl;i "tv do tuy�t d6i" dien r6 huy
di�t cua m9t che d9 khung b6, cljc quyen ( am chi thoi ky
khung bo cua each m�ng Phap, nhung ta van c6 the lien
tu6'ng den... "each m�ngvan h6a"va che d9 Pol Pot !)( 1).
C6 the n6i, gan 150 nam truoc tac pham noi tieng
Phep bi�n chung cua Khai minh C2) cua Horkheimer I
Adorno - ma ta se de c�p den sau -, Hegel, trong Hi�n
1
Hegel: Pho.nomenologie des Geistes, Hamburg, 1998, tr. 355-394
2
M. Horkheimer/Adomo: Dialektik der Aujkliirung, New York,
1944
TRO CHUY(N TRlfl HOC • 87
tll<Jng h9c Tinh tha'n, da di kha sau vao vi�c phan tu va

phe phan "n9i tc:ii" d6i v6'i Y ni�m quy phc:im va d6i v6'i
<lien trinh day mau thuan, nghich ly cua I<hai minh.
Them vao d6, phai nhac den cong lao cua Hegel trong
vi�c kho'i d�y y thuc lich SU va nhat la tinh lich SU cua
ban than ly tinh (v6'i cac du am mc:inh me ve sau: D. F.
StrauB: "si;i phe phan dich thi;ic doi v6'i giao dieu chinh
la [ vc:ich r6 J Iich SU cua n6"j K. Marx: "Toi chi biet m9t
khoa h9c, d6 la khoa h9c lich su"j w. Dilthey: "Y thuc
Iich SU pha VO nhfing xieng xich cuoi cung ma triet h9c
va khoa h9c tlj nhien da khong the pha VO noi. Tu nay,
con nguoi hoan toan tlj do").
5
Trong Phip bi¢n chung cua I(hai minh, Horkheimer
va Adorno, tu nhfing nam 40 cua the ky 20, da phe
phan toan di�n tien trlnh I<hai minh tu nhfing h�u qua
hien nhien cua n6. Theo d6, y do vi dc:1i - muon thiet ke
mQi quan h� con nguoi chi ddn thuan tu ly tinh, muon
giai phong kh6i m9i rang bu9c cua truyen thong va
quyen nang sieu vi�t - da bi chuyen h6a thanh m9t hinh
thuc thong tri chua tung c6 tru6'c d6, m9t hinh thuc
thong tri VO danh va kh6ng the nam bat duQ'Cj - va so
di khong the nam bat du9c vi ban than nhfing quan h�
ay du9c hinh thanh du6'i ngQn co cua ly tinh va slj giai
ph6ng. Tu de an h9p ly nham loc:ii b6 nhung d�c quyen
phi-ly tinh lc:ii troi d�y m9t thu ly tinh duy l9i tham nh�p
BB • BUI YAN NAM �ON
vao mQi ng6 ngach cua Cd the xa hc)i. Tu no ltjc pha VO

slj cuong che cua Ttj nhien bang each phat trien cac ltjc
luQ'ng San xuat da t�o nen nhfing Slj pha ho�i CO nguy Cd
chon vui ban than Cd Sc1 sinh ton tlj nhien cua con nguo'i.
Ke ho�ch duQ'c phat dc)ng voi dc)ng Cd nhan d�o nham
giai thich bang ly lu�n doi voi the gioi tlj nhien va xa hc)i
da dao nguQ'c thanh mc)t slj phat trien khoa h9c ddn
thuan dtja tren cac chuan mljc kinh te - ky thu�t, khong
con c6 quan h� nao voi cac ml;lC tieu nhan d�o. Stj giai
ph6ng van h6a-ngh� thu�t ra kh6i ach kem k�p cua giio
dieu rut Cl;lC chi t�O ra m9t thu "van h6a d�i chung", ffiQt
nen cong nghi�p giai tri hoan toan bi dieu ki�n h6a va
de dang bi khong che. Ly tuc1ng IZhai n1inh ve giao dl;lC
va nhan d�o h6a cac bi�n phap xa hc)i doi voi ca nhan
(nguo'i tu, nguo'i b�nh tam than... ) chi clan den cai Toi
tlj trj day an uc, trong do tlj do ca nhan bi lan lc)n voi vi�c
n9i tam h6a cac cuong che ngo�i t�i. N oi ngan, cac hi�n
tticjng tren cho thay S\l chuyen hoa cua Khai minh thanh
IDQt cau true Cua S\l tha hoa toan di�n, thanh S\i thong tri
cua phtidng ti�n doi voi cuu canh, thanh slj chuyen che
cua "Ly tinh-m1;1c dich", thanh m(>t ban tinh t\i nhien
thu hai cung xa lq. khong khac gi gioi T\i nhien thu nhat
truoc kia. Hy v9ng cua Kant ve mc)t slj "SU dl;lng cong
khai" ly tinh de trao doi ve nhfing cuu canh cua nhan
lo�i Khai minh theo vien tuQ'ng "cong clan the gioi" t6 ra
kho thanh S\l th�t; thay vao do la Slj thien C�Il Cua nhfing
lQ'i ich Cl;lC be) trong vien tliQ'ng kha U am Ve m�t triet hQC
lich SU. Theo hai tac gia, slj tien be) tuc1ng rang co the d�t
TRO CHUY(N TRIU HOC • 89
duQ'c nho qua trinh "ven man ao thu�t" (Max Weber)

c6 nguy co tro thanh st;i thoai b9 toan di�n. Dt;i cam cua
Max Weber khi cho rang trong m9t the gioi hoan toan
duQ'c "giai ho�c" thi "ma quy thanh than" lq.i thoat ra
kh6i nha mo da duQ'c hai tac gia day den t�n cung voi
lu�n diem: m9t st;i I<hai minh cuong bach trong hinh
thuc thong tri don thuan cua lytinh hinh thuc nhat dinh
se dong thoi tq.O ra m�t d6i l�p cua n6. St;i Khai minh se
bi chuyen dao thanh huyen thoq.i. Do d6, van h6a hi�n
dq.i khong tranh kh6i la slj tranh chap ngay cang gia tang
gifta m9t ben la lytinh hinh thuc bi v�t h6a va ben kia la
m9t thai d9 "tr6n doi" phi-lytinh bat nguon tu cac d9ng
Cd "than bi, ma thu�t Va V�t linh".
6
Phe phan va dt;i bao cua Horkheimer/Adorno duQ'c
chung tht;ic trong tht;ic te may muoi nam qua. Nen van
h6a I<hai minh thoat thai tu CUQC each mq.ng chinh tri va
cong nghi�p Va ghi dau an tinh than len CUQC each ffiq.ng
ay. De an vi dq.i gQi la nen van minh khoa h9c - ky thu�t
la nen van minh dau tien cua con nguoi tach roi khoi slj
hoa hQ'p voi nhung quy lu�t va nhip di�u cua Tt;i nhien
va vu tnJ, chi don d9c duQ'c thiet ke dt;ia theo phac h9a
cua con nguoi. M�t trai cua n6 la nhftng nq.n nhan va cai
gia phai tra cho slj tien b9. Nen van h6a ay dang tlj tq.O
ra ba mau thuan chet nguoi: slj bat cong, ngheo d6i cua
the gioi thu ba, nguy co chien tranh huy di�t va tham
h9a toan cau ve moi tru'.dng cung voi m9t h�u qua tram
tr9ng ngay ndi chiec noi cua n6: slj mat phu'.dng huong
ve tinh than va triet h9c: "Trong nhung can phong duqc
ke ho�ch h6a toan di�n, duqc dieu hoa khong khi va
di�n toan h6a, con ngu'.di hi�n d�i cfing day lo SQ' Va mat
phu'.dng huong khong khac gi con ngudi nguyen thuy
trong rung r�m cua the gioi tien su" va chi con c6 slj lga
ch9n: "chiu chap nh�n o ben trong cai long sat 1� thu9c
ay de tien than ho�c tro nen dien lo�n neu o ben ngoai
n6"( 1). Nh�n xet kha bi quan va cljc doan cua Dubiel c6
m�t gan gfii nhung cfing da c6 "mui vi" h�u-hi�n d�i vu'.Q't
ra khoi sg phe phan "n9i t�i" cua Horkheimer/Adorno.
Hai tac gia nay van con dung vung trong niem tin rang:
"trong y nghia bao trum cua m9t tu duy tie'n b9, slj IZhai
minh ngay tu dau da theo duoi ffi\lC dich cat di noi SQ'
hai cho con ngudi va d�t con ngudi vao vi tri nhung "chu
nhan ong"j va: "slj Khai minh phai tlj thuc tinh ve chinh
minh, neu con ngudi kh6ng muon hoan toan bi phan
b9i" C 2>. Ngay nay, vi�c neu hai cho dga chu yeu cua Khai
minh la "tu duy tien b¢" (hay n6i r6 hdn: ly tinh giup
"cat di noi SQ hai") Va chu the tlj trj - (hay "chu nhan
6ng" cua Descartes va HorkheimerIAdorno) chi chu6c
lay cai cu'.di nhech mep, th�m chi cu'.di gan ndi hang lo?t
tac gia! Sg phe phan hau nhu dang den "tu ben ngoai"
1
Helmut Dubiel: Politik und Aufklarung, tai li�u H9i nghj cua
Trung tam C9ng d6ng Do thai, Frankfurt/M, 2003, tr. 24
2 M. Horkheimer/Adorno, Sdd, tr. 140
vdi nhieu giac d(l mdi:

- Ve cau true, slj Khai minh da xem m9t ly tinh b(l
ph�n nhu la ly tinh pho quat: d6 la ly tinh cua thuyet
logic trung tam, cua 16-gic h9c luong gia, cua m(lt
luong arih sang duy nhat, xa 1� vdi cac gia tri d khu
vt;ic "xam'\ "mo", xem nh�, x6a bo va bien chung
thanh phan-ly tinh;
- Ve tinh chat, ly tinh ay mang tinh b�o d(lng, quen
suy tudng bang nhfing slj doi l�p, kh6ng chap nh�n
nhfing ai suy tudng bang "kieu khac", bang nhfing slj
di bi¢t (Differenzen)' bang S\i "noi m�ng"' bang "ly
tinh giao tiep" (kommunikativ);
- Ve ban chat, ly tinh ay doi l�p tu duy va xuc cam,
kh6ng biet den tiem nang nh�n thuc cua than xac va
gidi tinh, vi d6 la ly tinh cua nam gidi, cua che d(l gia
trucing phl:l h¢, cua thuyet chau Au trung tam, lo�i tru
nfi gioi va m9i truyen thong ngoai Tay phudng ... ( 1).
1 "Nhfrng chu nhan ong" nai Descartes va Horkheimer/ Adorno

khong phai la ... nhfrng nfr chu nhan ! M(h trong ba tieu ngfr cua
each m{mg Phap (tv do, binh ding, bac ai) thi "bac ai" thµc ra la
"tinh anh em" (Fraternite) chu dau phai "tinh ... chi em"! Ngay
Kant, ong t6 Khai minh, cung chi ban "mia voi" d�n nfr gi&i
trong my h9c va nhan lo?i h9c, con trong cac tac phftm v� nha
nuac va xa h9i, ong v�n xem chi c6 nam gi&i m6i la thanh vien
tich qrc cua xa h9i cong dan, con ph\l nfr vua khong c6 kha nang
vua khong c6 tu each d� dugc xem la "cong dan" hay "nhfrng
nguai cung ban b6 lu�t lf' (xem: Kant: Metaphysik der Sitten,
Tac phftm, t�p VI, tr. 314). Jacques Derrida ra sue "giai ciu" d�
chung minh XU hu&ng d6i l�p ph1=1 nfr v6i xa h(>i trong Hegel va
- "Chu the tg tr( - gan lien v6'i Ly tinh Khai minh

- cung bi phe phan gay gat tu nhieu phia co xuat
phat diem khac nhau: co the tu cac nha mac xit
(nhu' Althusser) muon h� thap "chu nghia nhan
ban" cua Marx "tre" nham chung minh d9ng lgc
t\i than cu.a nhung cau true kinh teJ khach quan; tu
cac nha cau true lu�nJ theo do con ngu'oi khong suy
tu'6'ng ma "bi suy tu'6'ng", khong noi ma "bi noi";
tu phai Nietzsche (nhu' Michel Foucault) xem "con
nguoi" la san pham cua the ky XVIII va xem "tien
b9" la tro cu'oi khi chung minh rang dem tru'ong
Trung co con doi XU v6'i ngu'oi b�nh tam than nhan
d�o hdn thoi c�n d�i (xem: M. Foucault: Dien loqn
va xa h9i); tu phan tam h9c (nhu' Jacques Lacan)
v�ch tran triet h9c ve cai "Cogito" ("Toi-tu' duy")
va day chu the "ra khoi trung tam"...j noi ngan, yeu
sach cu.a chu the nhu' la "chu nhan ong" cua tu' duy
va hanh d9ng bi phu nh�n quyet li�t. Tu goc nhln
xa h¢i h9c (nhu' Alain Tourraine), slj tan vo hlnh
anh duy ly cua tinh hi�n d�i, cua ly tinh khach quan
lam xuat hi�n bon SUC m�nh doi l�p nhau ma Sl;I
ket hqp cua chung quy dinh xa h9i hi�n d�i: tinh
dl;lc, nhung nhu cau hang hoa, doanh nghi�p va clan
t9c. Cai Toi bi tan VO du'Q'c phong chieu vao bon
ca trong... Heidegger (khai ni�m "Dasein" cua Heidegger khong

c6 "gi6i tinh" du n6 n6i v@ "ph�n nguai" !). (Xem Derrida: Glas,
Paris 1974, 199-209. Phong trao va thuy�t nu quy€n-trong quan
h� phe phan v6i Khai minh - la ca m9t d€ tai n6ng h6i va thu vj.
g6c cua buc tranh nay: bi xuyen t�c boi tinh d\lc,
bi nhao n�n boi thi tntong va thu b�c xa h9i, bi h9i
nh�p vao doanh nghi�p, bi dong nhat v6'i dan t9c.
Cai Toi du'.ong nhu'. chi tim thay s\f thong nhat khi
m9t trong nhung sue m�nh ay thang du'.cjc cac sue
m�nh khac. Khi d6, m�t n� m6'i dinh vao da cua n6,
va ca nhan chi tlj cam nh�n du'.9c ban than minh
khi nh�p ngu, khi lao d9ng, trong ham muon tinh
d\lC hay nhu'. ngu'.oi tieu dung tlj do mua sam Va llja
ch9n.
- Tat ca hinh nhu'. deu dang nam trong vien tu'.9ng
cua Nietzsche khi ong de nghi d�t IZhai minh va
Hi�n d�i trong chan troi cua "cai chet cua Thu9ng
de" va h� lu�n cua n6 la cai chet cua con ngu'.oi, cua
chu the nhu'. cua m9t "ao tu'.ong", m9t "thuyet nhan
hinh" v6'i slj S\lP do cua ngon ngu va - quan tr9ng
nhat - v6'i slj gia bi�t y thuc Iich su, vl Iich su, tach
roi v6'i chan troi vinh cuu, chi con la slj "tien h6a"
VO danh. Vien tu'.9ng cua "Sieu nhan" thl xa voi, con
gan gui hdn la hinh anh cua nguoi may, cua "tri
tu� nhan t�o" ( tung du9c bao Times ton vinh len
trang bia la "Man ofYear"), khong can ky UC hay y
thuc Jich Sil VI no khong CO nguy Cd bi mat tr£ nho',
khong can ngon ngu bu6'ng binh vi n6 v�n hanh
theo m�nh l�nh, khong c6 thl;ic tien (Praxis) va
luan ly vi n6 la slj hon nhien VO t9i cua m9t co may.
C6 the n6i, hi�n nay, neu cai chet cua chu the, d6i
M • BUI YAN NAM �ON
voi cac triet gia Phap, la "slj da roi", thi, voi tinh chu
dao co huu, cac triet gia Due dang dao sau chon
ch�t no bang ly thuyet h� thong!
7
Sv phe phan tu hen trong Ian tu hen ngoai doi voi
Khai minh t�o ra quang canh "tranh toi tranh sang" day
phuc t�p nhti Habermas
da noi. Tuy nhien, ta
co the t�m hinh dung -
khong khoi qua gian ltiQ'c
- slj hinh thanh hi�n nay
CUa ba XU htiong chu yeu
nhti ba "tr�n tuyen" dang
0 the Cai rang ltiQ'C: - XU
htiong phan-Khai minh
Jurgen Habermas
(t�m g9i la: "thoai b9" I
regressiv); - xu htiong
muon bao V� di San CUa Khai minh (hay muon tiep tl)C
khai thac va phat huy cac tiem Ive cua "de an hi�n d�i",
t�m gQi la "tien b9"Iprogressiv); - va xu htiong muon
vtiQ't bo (t�p hQ'p trong cac khai ni�m rat r9ng va md ho
nhti "tti duy kieu khac" hay "h�u - hi�n d�i", t�m gQi la
"transgressiv").
Xu htiong thu nhat dtiQ'C xem xet gioi h�n o day
nhti XU htiong mang n�ng mau sac chinh trj tan bao thu,
thtidng giau m�t kin dao dtioi lop ao khoa h9c ("ban
TRO CHUY{N TRlfl HOC • 95
sac clan t9c", "dong van h6a chu d�o", "stj xung d<)t gifta
cac nen van minh", "slj ket thuc cua Itch su"... ), I9i dvng
nhftng quan diem"qua tron" CUa XU huong thli ba ( chang
h�n: phudng phap Iu�n phan - phudng phap "Anything
goes"/" Sao ciing ducjc" cua "enfant terrible" Feyerabend
hay quan diem "cljc ta" cua M. Foucault phu dinh chttc
nang bao v� cua phap Iu�t, doi I�p "toa an nhan clan",
lang m�n h6a vi�c vi ph�m quy tac va ho�t d<)ng bat hcjp
phap... ) de, titphia huu hay phia ta, tiep t�c"than bi h6a"
vai tro cua nha nuoc, duy tri cac cau true tien-hi�n d�i va
h�n che cac quyen tlj do clan chu cua cong danC1) .
Trong khi XU huong thli nhat, tuy nguy hiem, van
mang tinh dja phudng, c�c be), thieu tam co ly lu�n thi
xu huong thli ba dang c6 slic Ian toa Ion, c6 chat Iuqng
cao ve tu tucfng va rat can ducjc xem tn;,ng. !Zhong phai
ngau nhien khi nguoi ta dang hang say tim d9c cac tac
gia tu nghi�p du nhu Capra cho t6'i chuyen nghi�p nhu
l Ch�ng h�n, a chau Au, nu&c Due - khac v&i Bile My va Phap
-, nha nu&c c�n d�i kh6ng phai la c6ng C\l cua Khai minh. Nhu
Jurgen Seifert nh�n dinh: "n�n c(mg hoa-dan chu a nu&c Due
kh6ng duqc hinh thanh nhu bi€u thi cua hanh vi giai ph6ng ma nhu
e6ng v�t cho sµ b�i tr�n ( ... ). Vi th@, ngay nay, a Due, lu�t phap
thm:mg kh6ng con duqc hi€u nhu la "sµ phat tri€n cua khai ni�m
Tµ do (Hegel) ma nhu c6ng C\l cua quy�n lµe hanh phap d6i v&i
c6ng dan. Trir m(H vai ngo�i 1�, vi�e thfui bi h6a Nha nu&c a Due
la m9t Cong e\l eua phan-Khai minh, phan-caeh m�ng Va phan Cai
each". (J, Seifert: Vom autoritaeren Verwaltungstaat zuriick zum
demokratisehen Verfassungsstaat; tai li�u Hc)i nghi, Frankfurt/M,
2003, tr. 206).
Derrida, Lyotard, Feyerabend, Julien, Rorty... Chung ta

dang song trong giai do�n "giai ao ve giai ao"j va tu'dng
lai cua I<hai minh c6 le tuy thu9c vao st;i "dan xep" tho a
dang gifia XU hu'ong thu hai Va XU hu'ong thu ba nay.
Xu huong thu hai con du long tin va ly le de bao v�

di san cua I<hai minh, chu yeu xoay quanh khai ni�m "ly
tinh" tuba each tiep c�n bo tuc cho nhau:
- khong nen dong nhat hoa Ly tinh va "ly tinh
"
cong C\1" :
Theo each nhin nay, stj tham h�i cua I<hai minh la do
xu
nguoi ta da d6i tham h�i voi n6, trong d6 Horkheimer /
Adorno khong phai da khong g6p phan vao vi�c gay nen stj
lan l(>n giua Ly tinh va ly tinh cong Cl;l. Jurgen Habermas,
m9t trong cac tac gia bao v� nhi�t thanh nhat cho di san
Khai minh, khang dtnh m�nh me: "Ca hai each nhin [phe
phan] - on hoa Ian cap tien - deu mac cung m(>t sai lam.
Ca hai kh6ng thay rang S\i t\i-phe phan cua Khai minh cung
cu Xlia nhu ban than s\f IZhai minh. S\i IZhai minh lu6n xem
la phan-ly tinh nhung ai khong biet toi cac ranh gioi cua
giac tinh (Verstand). Neu giac tinh banh tru'ong thanh tinh
toan the va cu'Bng chiem vi tri cua Ly tinh thi tinh than
se danh mat nang ltjc phan tu' ve cac ranh gioi cua ho�t
d(>ng giac tinh. Do d6, vi�c Khai minh phai ttj I<hai minh
ve ban than minh va cung ve nhung tai h9a do minh gay ra
TRO CHUYlN TRlrT HOC • 97
la thu(>c ve ban tinh rieng bi�t cua n6. Chi khi nguoi ta ap
che vi�c lam ay thi S\1 phan - I<hai minh moi c6 the du'.Q'C
khuyen khich tro thanh S\i I<hai minh ve I<hai minh"(l).
Ta de dang nh�n ra o day "Ly tinh phe phan" trong
m9t tu'. duy khong bi cong C\l h6a da du'.Q'c Kant dinh
nghia la quan nang phan doan t\i tri va t\i do, chi d\ia theo
cac nguyen tac cua chinh n6. N6i de hieu, Kant cho rang
so di ta c6 the phe phan ly tinh la nho c6... ly tinhC2). Th�t
the, Freud khong the ket lu�n rang cai Vo thuc chi phoi Y
thuc; Schopenhauer khong the xem the gioi la hoan toan
phi - ly tinh neu ca hai khong d\ia vao ly tinh phe phan
cua chinh minh! 0 binh di�n chinh tri va Iich su, vi�c
d�t "nguoi cong dan c6 ly tinh" vao vi trf cung chiu trach
nhi�m ve lich SU do minh tq.O ra la m9t thanh t\iu cua thoi
Khai minh va la mot". di chuc" con rat lau moi c6 the dude .
thtjc hi�n tr9n v�n. Do d6, vi�c pha huy tu'. duy thong nhat
cua ly tinh nhan danh tinh da d?ng - neu khong can tr9ng
- se t?o ra huyen tho?i m6'i, th�m chi b?o ltjc m6'i, vi tu'.
duy bang slj di bi�t de dan den tu'. duy phan bi�t va lo?i tru
(bai h9c Do Thai va kythi chung t(>c!): "neu thua nh�n
nang ltjc quy ket t9i loi la thu<)c ve pham each cua slj t\i
do mang tinh chu the' khong tuy ti�n thi cac huyen tho?i
m6'i at se day ra den tinh tr?ng "khong tntong thanh" Ian
thu hai. Va "New Age" co the chi la m(>t trong nhieu bieu
1
Jurgen Habermas: Die neue Jntimitat zwischen Politik und
Kultur; tai li�u H9i nghi Frankfurt/M, 2003. tr. 64.
2
Kant: Phe phan ly tinh thw1n tuy, B697.
hi�n O d�ng binh dan cua n6" (I).

- Ly tinh phe phan trong chan troi cua Ly tinh
huu h�n cua con nguoi:
S\i that v9ng va hoai nghi doi voi cac "d�i-t\i slj"
(Lyotard) (cac h� thong ton giao va triet h9c c6 tham
v9ng "giai quyet m9i van de") khien ngay nay kh6 c6 ai
con c6 the hieu Ly tinh phe phan theo mo hinh Ly tinh
"tuy�t d6i" kieu Hegel, du khong vi the ma dtiQ'C phep
xem thuong "ong khong 16" Hegel. Hegel bao: "Nhi�m
V\l cua triet h9c la nam bat cai dang ton t�i, vi cai dang
ton t�i chinh la Lytinh". Slj "dong nhat" nay giua Lytinh
va Hi�n thljc c6 nghia la: ta chi nam bat duQ'c Hi�n thljc
m9t each ly tinh khi ta nam bat n6 nhu la Iy tinh. S\i
trung hQ'p giua ly tinh chu quan cua vi�c nam bat va ly
tri khach quan CUa Cai dtiQ'C nam bat dtiQ'C ong g9i la "Slj
hoa giai voi Hi�n th1jc"(2). Voi slj troi d�y cua ythuc Itch
SU ma ong da g6p phan quan tr9ng, ong l�i muon h9i
nh�p y thuc nay vao m9t h� thong triet h9c tuy�t d6i, h�
thong cua "ly tinh trong lich su". Tham v9ng hQ'p nhat
ly tinh va Iich SU bang de an chiem linh cai Tuy�t doi la
vliQ't qua sue nguoi, khi con nguoi ngay cang nh�n thuc
r6 tinh huu h�n va bat tat cua ban than minh nhti m9t
sinh v�t tlj nhien, lich SU va... c6 ly tinh. Ton giao da sang
su6t khi danh cong CUQC "hoa giai voi Hi�n thljc" cho
1
J. B. Metz: Wider die zweite Unmiindigkeit; tai li�u H(>i nghj,
Franfurt/M, 2003, tr. 82.
2
Hegel, Werke in 20 Biinde, Suhrkamp� 7, 26; 7, 27
TRO CHUY(N TRIil HOC • 99
Thuqng de, con con nguoi cung lam chic6 the lo... hoa
giai voi nhau a trong Hi�n thljc ma thoi !
Nhin nh�n ly tinh phe phan trong chan troi ly tinh
huu h�n cua Kant ( d6 la lydo toi xem CUQC tranh lu�n
hi�n nay thljc chat xoay quanh van de: Kant va/ho�c
Hegel); thua nh�n rang I<hai minh phai luu y den cac
ranh gioi va nhuqc diem cua tu duy va ychi con nguoi,
tham thia rang chu nghia l�c quan cua I<hai minh khong
the c6 nghia la l�c quan ve dien trinh cua the gioi ma
chive kha nang nh�n thuc duqc - tren nguyen tac - cai
condition humaine ( than ph�n con nguoi); dong y rang
khoa h9c - hon da tang cua I<hai minh - tuy van thiet
yeu nhung khong day du, khong duqc d9c quyen ve tinh
hqp lyvi hie nao cfing c6 the bi "kiem sai" (Popper), xu
huong thu hai dang co bac .,,-
nhip cau "hoa giai" VOi XU
huong thu ba.
Dieu nay c6 the duqc
dat . thuc
. ra mot. each hien .
o phudng Tay, vi trong
m9t moi trliong hau nhu
da hoan toan duqc "ven
man ao thu�t" nay, ngay
nay kh6 c6 cho cho m9t
Archimede
diem tlja Archimede nao
c6 the tlj ton "hen ngoai"
xa h9i de de dang leo lai va quyet dinh loi song va so
1 DD + BUI VAN NAM 10N
ph�n cua nhung thanh vien. Dien trinh Khai minh da

phat trien toi muc d9 khong con can dtja vao m9t ong
vua chuyen che-anh minh, m9t chinh dang tien phong
hay m9t dinh che chuyen gia duy nhat nao nua nhu'. cac
the ky tru'.oc. Tudng lai cua Khai minh, vi the, c6 the se
khac voi cac truyen thong - von thoat thai tu I<hai minh
- it ra o ba phudng di�n: - khac voi truyen thong tu'. san
khi n6 khong bi gioi h�n trong khuon kho m9t h� thong
chinh tri ma tro thanh m9t loi song van h6aj - khac voi
truyen thong"the gioi d�i dong''", truyen thong vo-chinh
phu khi xa h9i duqc I<hai minh khong dong nghia voi
"d�i thu�n, d�i tr(, trai l�i, xem tranh chap va bat dong la
hinh thuc binh thuong cua giao tiep chinh tri, xa h9i;
va, khac voi truyen thong duy ly von ham chua trong ca
hai truyen thong tren o cho: cac yeu sach ve"tinh chinh
dang" (Legitimationen) toi h�u, chung tat la kh6ng the
c6 duqc.
N6i each khac, phai chang a day"se l�i song d�y m9t
khong gian - tuang nhu da mat het m9i n9i dung - nam giua
. ben la nen kinh te toan cau h6a va ben kia la mot
mot . nen
van h6a rieng tu h6a"? "Kbong gian" ay la"kha nang ctia
nhung phong trao xa h9i, ndi the hi�n slj khang dinh chti
the trong vi�c day lui ca sue m�nh cua cac b9 may [khach
quan] lan slj am anh ve can tinh [chti quan]", vi"tinh hi�n
d�i la stj d6i tho�i giua Ly tinh va Chu the, ma Chu the thi
khong the ttj pha b6 n6 cung khong the ket thuc: n6 lam
TRO CHUY(N TRlfi HOC • 101
cho con dudng cua hj do luon luon mo ra"(l).

- Ly tinh phe phan mo cua tiep nh�n "ly tinh giao
tiep" va cac lo�i "tam thuc", "xuc cam" moi:
Khuon kho bai viet khong cho,.phep di sau de nh�n
di�n va tim hieu XU huong thu ba. Tuy nhien, nhin khai
quat, "ly tinh giao tiep", "tam thuc va xuc cam h�u-hi�n
d�i" d�t ra cac cau hoi thl.jc sl.j nghiem tr9ng ve cac khiem
khuyet cua Khai minh va Hi�n d�i, neu hieu I<hai minh
va Hi�n d�i nhu la SU m�nh van h6a.
Xu huong phan-I<hai minh da som nh�n ra va biet
each khai thac nhu cau
"bu dap", "can doi" khi
cac dieu ki�n song cl.jc
ky truu tliQ'ng cua nen
cong nghi�p ky thu�t
cao khong ngung t�o ra
cac khoang trong ngay
cang Ion ve xuc cam, san
sang duc;,c lap day bang
cac "huyen tho�i'' va "y
nghia" moi me. Blaise Pascal
Van de Ion d�t ra

cho XU huong thu hai la khong dliQ'C nhliong "tr�n dja"
1
Alain Tourraine: Critique de la modernite, Fayard, Paris 1992,
ban ti�ng Vi�t cua Huy�n Giang: Phe phan tinh hi?n aqi, NXB Th�
gi&i, Ha N(>i, 2003, tr. 604.
102 • BUI VAN NAM iON
cho XU hliong thu nhat, can nh�n ra rang }' thuc duQ'c
chuyen h6a kh6ng chi bang ly tinh ma con thong qua cac
tac d9ng CUa XUC cam. Khi cac tac gia thu9c XU huong thu
hai nho h-�i rang "xuc cam" cfing thu9c ve truyen thong
cua I<hai minh voi Rousseau, Pascal, Holderlin va nhat la
Diderot ngay trong "Siecle des lumieres", hQ muon tranh
m9t slj chl;lp mfi theo kieu "vd dua ca nam" doi voi tat ca
nhfing gi nup duoi danh hi�u "h�u-hi�n d�i", phan bi�t
gifia tinh thoi trang thudng m�i h6a cua n6 voi cac tam
thuc va xuc cam thgc slj moi me. Dau hi�u "tan bang" va
khong ng�i tiep XUC VOi nhau gifia hai XU huong sau dang
md ra nhfing huong nghien cuu giao thoa rat thu tj.
9
Tuy nhien, nh�n di�n va m6 ta cac bien doi r6 r�t
cua bau khi van h6a hi�n nay cJ phudng Tay du sao cung
de hdn la gQ'i mcJ cac l\fa ch9n moi. M9t cai nhin hoi hQ't
nhat chi trong m9t hinh vljc d�c thu, chang h�n, SU h9c
- hinh vljc chuyen sau cua vi h9c gia ma chung ta dang
mung th9 - da cho thay bao kh6 khan va thach thuc.
Lam sao bac duQ'c nhip cau gifia hai cung each tiep c�n
lich su: m9t hen cua truyen thong Khai minh:
- xem hi�n thljc da qua la moi quan h� toan di�n giua
nguyen nhan, hanh d9ng va h�u qua, tuy kh6ng l?p
l�i nhling CO tinh lien tl;IC, va, Ve nguyen tac, CO the
khao CUU dliQ'Cj
TRO (HUY(N TRlrT HOC + 103
- phudng phip kiem nghi�m ch?t che theo nhung

quy tac nhat dinh tnioc khi duQ'c xem la dung va
duQ'c chap nh�n. Phai dua quan diem, "each nhin"
rieng tu'. cua nha SU h9c ra cong khai, d?t n6 duoi stj
thao lu�n phe phin va phan tu'. - cfing voi nhung quy
tac nhat dinh;
- hinh thuc trinh bay la suy ly, c6 can cu, phan bi�t
voi stj hu'. cau cua van h9c - ngh� thu�t;
va ben kia la cua "tam thuc" va "nhu cau" moi:
- khong nham giai thich, phe phin bang ly tinh hay
d?t hy VQng vao Stj giai phong Va Cai each cho bang
nguy�n VQng muon tim kiem ban sac, tim kiem cha
dtja tinh than tntoc nhung bien doi mau ch6ng cua
xa h9i, lay tinh bat tat, bat lien tl;lC lam nguyen tac;
- nhan m�nh den yeu t6 chu quan hdn khach quan,
den cac dinh huong van h6a hdn la kinh te - cau true
(lich SU cua cai "ben duoi" va "ben trong" ch6ng l�i
lich SU tu "ben tren" va "ben ngoai")J den phudng
phap mo ta, ke chuy�n mang tinh tham my - ngh�
thu�t, phu nh�n stj khac nhau ve chat giua SU h9c va
hu'. cau van h9c, huyen tho�i, th�m chi xem lich SU
nhu'. la "collage" ("cat din"), nhu'. la d6i tu'.Q'ng cua stj
phan tan, tan m�n; giai the }ich SU thanh "nhung cau
chuy�n" de giai tri va tu'.ong tliQ'ng thay vi lich SU nhu
la slj I<hai minh V. v... N6i each khac, lich SU de su'.oi
am con tim hdn la lam sang to dau 6c.
Tuy nhien, khi thua nh?n rang khong phai slj hoai
CO, gan bo Vo'i ban sac, CQi nguon hay bat ky nhu cau "bu
dap", "can d6i" nao tu phia "the gi6'i-s6ng" cung deu la
phan - I<hai minh, phi - ly tinh ca, nguoi ta chi con con
du'.ong la phai tim each "h<)i nh?p", "hqp nhat" chung hii
thay vi tiep tl;c dao sau h6 ngan each, va can thiet phai
xay dl;ing m<)t "lien minh m6'i" giua khoa h9c truyen
thongva "tam thuc h?U - hi�n d�i".
10
Nhung, theo each n6i cua Kant, "lam sao dieu nay c6
the c6 duqc"? hay dieu ki�n kha the cho n6 la gi?''. Hay
mu'.Q'n hinh anh cua Platon: nha su h9c, hay n6i r<)ng ra,
cac nha khoa h9c xa h<)i va nhan van, cac triet gia phai
"trovao l�i trong hang d<)ng"? HQ xoay XO lam saova tim
du'.qc gi trong do?
Cac cau hoi dang nhieu hon cau tra loi. Va cau hoi
co' ban nhat: li�u co the ket hQ'p chung l�i trong m9t h�
hinh (Paradigma )( 1) ma khong ro'ivao slj gia t�o, guQ'ng
ep, khong ro'i vao m9t thuyet "co' h9i chiet trung", vi le,
trong m9t h� hinh, tat yeu c6 nhung yeu t6 khong tu'.o'ng
thich phai bi lu mo va ban than h� hinh ay cung khong
the nh?n ra duQ'c chung. M�t khac, m<)t h� hinh khong
the duqc "bo sung" tuy ti�n bang cac yeu t6 khac. V?y,
1
"h� hinh" (Paradigma): theo each djch cua TS D6 Lai Thuy, t<;1p
chi Van h6a - ngh? thu�t, s6 9, 2004, tr. 91
TRO (HUY[N TRlrT HOC + 105
can m9t CUQC "each m�ng" Ve khoa h9c ( theo nghia CUa
Thomas l(uhn)? Sau cac giai do�n: IZhai minh, duy lich
su, cau true, se den giai do�n moi, thu tu'., ve ly tinh Khai
minh g9i la "ly tinh h�u - c6ng C\l ?". Hay n6i nhu'. Alaine
Tourraine, Tay phu'.dng dang co gang ro'i bo "tinh hi�n
d�i hc:in che", tinh "nua - hi�n dc:ii" (semi-modernite) de
buoc vao m9t "tinh hi�n d�i toan v�n" hdn, "ket hQ'p hQ'p
ly h6a va chu the h6a, tinh hi�u qua va tlj do"? (l).
Cac th�p nien dau the ky XXI hy VQng c6 the mang
l�i giai dap, neu ta van tin rang: nguyen tac cu.a truyen
thong Khai minh la kh6ng xem nguo'i khac c6 "it" ly tinh
hdn minh, rang c6 the phan bac nhau bang l�p lu�n chu
khong du'.Q'C quy ket ban chat CU.a nguo'i khac VaO "trl;lC
ac"; de tu d6, phan bi�t slj Khai minh voi Heh SU cu.a n6
va khong xem Khai minh la m9t Cong CUQC "nhat thanh
bat bien" ho�c c6 the xoay nguQ'c l�i kim dong ho.
11.2004
1 Alain Tourraine, Sdd, tr. 593-594

TiNH LIEN - VA.NH6A:

MOT
• THAI DO• GIAO DUC
•
1. Sp' kien va Sp' Iden van hoa

Vao buoi binh minh cua thoi C�n d�i ( the ky XVI
XVIII), co hai nha tu tu6'ng Ion ngudi Phap chu trudng
hai con duong khac nhau va deu gay anh hu6'ng sau d�m
den ngay nay. M9t ong la Michel de Montaigne. Voi ong,
con dtiong CO ffil)C dich tlj than; di de ma di, the thoi.
Ong viet: "Neu toi lo b6 qua m9t canh d�p dang nhln?
Thi toi cu quay L�i, dang nao cung nam tren con duong di
cua toi thoi ma! Toi chang vi�c gl phai barn vao m9t con
dtidng CO San, du do la dtidng thang hay dtiong Cong''(I).
Ong khong cho d9i m<)t s1;t "tien b<)" theo duong thang,
neu phai vi the ma b6 qua bao co 1� hoa thdm. Tac gia
cua b9 Essais ( 1580) noi tieng chap nh�n va thich thu voi
duangvong.
1
Michel de Montaigne, Essais (III, 9), 1998, tr. 497.
TRO (HUY(H TRlrT HOC • 107
Ong kia, Rene Descartes, thi l�i rat ghet nhung

ai "khong bao gio biet gift vung m9t con duong de di
thang den dich"C 1). Tac gia cfing lung danh khong kem
cu.a Discours de la Methode I Lu(Jn van ve' Phudng phap
( 163 7) chu trudng: neu bi l�c trong rung r�m thi phai
ch9n m9t con duong - bat ke theo huong nao - roi
cudng quyet di thang cho toi khi thay anh sang. Ong tin
vao "phudng phap" co gia trt sieu-thoi gian, sieu-kinh
nghi�m, hay noi ngan, ong khong thich du&ng vong. Voi
Descartes, "rung r�m" la hinh anh cu.a cai xa 1�, nguy
hiem, thu dtch; con slj "vung chac cu.a nh�n thuc" la ket
qua cu.a vi�c lo�i tru het nhung thu do, nho vao "phudng
phap". I<hong 1� gi khi quyen Essais co tinh doi tho�i,
"bi�n chung" ( dialogic), con quyen Discours co tinh ch�t
che, quy lu�t (nomologic). M9t ben chu(>ng vi�c "ly giai"
nhung cai moi me, bat ngo, ben kia yen tam "ap d\lng"
thanh tlju co san cu.a phudng phap. M(>t ben quan tam
den nhu cau djnh htiang CU.a con nguoi C\l the, ben kia
san sang chap nh�n slj "cao bang", hy sinh hi�n huu ca
bi�t cho tri thuc co phuong phap.
La mon do cua truong phai Descartes, Emile
Durkheim, m(>t trong cac ong to cua xa h(>i h9c hi�n d�i,
xem nhung slj ki�n xa h9i (Jaits socials) nhu nhang slj VtJt
(comme des choses)' vi, de bao dam tinh khach quan cu.a
nh�n thuc khoa h9c xa h9i, slj ki�n xii h9i phai c6 m9t
doi song rieng, d9c l�p voi nhung bieu hi�n ca nhan, va
1
Rene Descartes, Discours de la Methode, 1996, tr. 25, 41.
dtiQC tai hi�n tren Cd SO lllQt tinh thuan ly sieu ca nhan

( "une existence propre: independente de ses manifestations
individuelles")( 1). The nhung, each hieu ay l�i hau nhu
nguqc han voi ban chat cua stJ kifn viin h6a. S\i ki�n, t\i n6,
la VO nghia, trong khi slj ki�n van h6a la cai gi co f nghfa.
Nh�n ra trong chuoi am thanh ( "sv ki�n") rn9t giai di�u,
do la van h6a. Bay tram canh sat bao v� narn cay anh dao
o Ha NQi may ngay vua qua, tuy th�t rnia rnai, cfing la
van hoa: narn CQi anh dao khong phai chi la ... narn cai
. .J cay! Giang nhu rn9i slj an
. �'{- dv, van h6a chi c6 rn�t khi
rn9t cai gi d6 vliqt ra khoi
chinh n6, khi hinh dung ra
duqc cai khong phai la ban
than n6. Chinhf nghfa hay
tam quan trqng rnoi bien
mot. SU. kien
. thanh mot . SU.
kifn viin h6a (Jait culturel)
va kheu gqi nhu cau ly
Emile Durkheim
giai. Khong c6 ly giai, tuc,
khong c6 cam nh�n, giai ly, phe phan, at khong c6 cac
dinh che giao d1;1c, khong c6 van h6a. Nghien cuu van
h6a la den vcti nhung "thanh qua" nhu den voi nhung
hi�n tuqng ma tarn quan tr9ng cua chung se mat di neu
khong xet den phan tharn dv cua con nguoi. N6i each
khac, S\i ki�n van hoa khac voi S\i ki�n tran tfl)i chinh la
1
Emile Durkheim, Les Reg/es de la methode sociologique, 1927,
tr. 19.
a cho: van h6a la an dl,l, tuc la ductng vong.

Them vao d6, cac tham trq.ng cua the ky XX ( chien
tranh, bq.o hjc, d9c tai, ngheo d6i, dot nit ... ) cang lam
cho cac cau hoi tro nen tram tr9ng: tinh trq.ng ay con
keo dai den bao gio? Con lun sau den dau nfia? Tri thuc
va hq.nh phuc - giac md va khau hi�u tu The ky Anh sang
Au Chau - ket hQ'p voi nhau nhu the nao? Va truoc het:
di ve dau mc)t nen van h6a khong chi cho phep ma con
khuyen khich phan chia the gioi thanh "cua ta" va "cua
h9", thanh bq.n va thu, thanh u'u vi�t va thap kem?
Cac cau hoi ay la d9ng lgc cho sg hinh thanh m<)t
bu6'c ngoJt van h6a (cultural turn), xuat phat tu m9t
nh�n thuc th�t ddn gian ma kinh hoang: nen van h6a
rat mong manh va c6 the tieu vong. Khong chi nhung
nen van h6a rieng le da va dang chet do h�u qua cua
chu nghia thl;ic clan ma nen van h6a n6i chung, nhu'
tong the Cua the gioi do con ngu'oi tq.O ra Va ban cho no
y nghia: "neu tru'OC kia con nguoi SQ manh lljc tlj nhien
tieu di�t thi bay gio SQ tru'OC the gioi do chfnh minh
kien tq.O nen"(I). (Adorno: "sau Ausschwitz, khong
the lam thd du'QC nua va m9i "van h6a" tro thanh rac
ru'oi!". Ta c6 the them: sau "Ca.ch mq.ng van h6a", sau
"che d9 Pol Pot", sau, sau ... ). Khong he cu'ong di�u
nhfing nguy Cd de rdi vao ffiQt thuyet bi quan Ve van
h6a, cac nha tu' tu'ong hang dau tren the gioi ( ma tien
1
Karl Jaspers: Die geistige Situation der Zeit I Haan canh tinh
thdn cu.a Then tlq.i, 1931, 1999, tr. 16.
11 o • BUI VAN NAM �OH
phong la cac nha triet h9c van h6a) dang no h.jc tim loi
thoat. Thay vi tiep t1;1c nuoi duong ao tu'.ong di tim m9t
"vuong quoc" cua cai tnjc tiep; cai nguyen thuy hay
cai tuy�t doi o dang sau hay phia ben kia the gioi cua
nhung hinh thuc bieu tru'.ng hay nhung hi�n tu'.Q'ng van
h6a nhu'. tru'.oc day, ngu'.oi ta dang hu'.ong mat vao nhung
hi�n tu'.Q'ng, nhung y nghia, nhung gia tri, nhung hinh
thai van h6a hi�n thljc cua ban than the gioi nay. Thay
vi phai ch9n llja giua con duong thong dong (nhung
c6 the l�c loi ! ) cua Montaigne va slj hi�u qua cua con
duong thang (nhu'.ng mang tinh d¢c quyen va d9c ton)
cua Descartes, c6 le con ngu'.oi hi�n d�i se ch9n nhang
con duiJng vong de song con, von danh cho nhfing than
ph�n huu h�n, khong biet nhu'.ng khong mat hy VQng
o tu'.dng lai. Van h6a - theo nghia tu nguyen cua chu
cultura la vun trong, nuoi du'.ong - cho thay: thljc t�i
bao gio cfi.ng c6 the do con ngu?i kien t�o nen, va
chinh van h6a se cung cap nhfing tieu chuan cho vi�c
con ngu'.oi khai pha, bao v� va m�nh buoc tien vao
nhung con duong vong. Van h6a chi ra doi khi khong
c6 hay khong con nhung thuc ep cua cdm ao, thoi the,
khi h�n thu, S(j hai du'.cjc gac lq.i; n6i ngan, khi thljc t�i
ducjc nhin bang m¢t each nao d6 de cho slj coi mo, slj
to mo va long khao khat cai moi c6 vi tri xung dang
cua chung. IZhi bao rang con nguoi la m<)t "sinh v�t van
h6a", ta khong suy tu'.ong theo giac de) nhan h9c cho
bang theo giac d¢ triet h9c van h6a. Th�t the, s1;i "ranh
manh" cua ly tinh con ngu'.oi duqc hi�n thtjc h6a nhu'. la
TRO CHUY{H TRlfT HOC • 111
van h6a, chu khong phai cl trong Itch SU nhu each nghI
cua Hegel! Sau S\J'. st;1p do cua m9i thu "bi�n than lu?n"
( mang mau sac tin nguong hay the tt;1C) hua h�n m9t S\l
hoa giai toan di�n, con nguoi con m9t niem an iii - nh6
be nhung quy gia - d6 la: ky cung, thong qua nhfing chu
de va nhfing lu?n diem cua triet h9c van h6a, ta se di toi
ket qua: ta c6 the di nhfing con duc1ng vong. M9t trong
nhfing con duong vong ay la tinh lien-van h6a trong
m9t the gioi ngay cang nh6 be va gan gui.
2. Tinh lien-van hoa (lnterculturalitvl: veu cau clia thoi.. d�i

Di lien voi tien
trinh toan cau h6a,
"lien-van h6a" dang
tro thanh m9t chu
de thoi S\l, Va bat
dau duQ'c thiet l?p
nhu m9t nganh h9c
"han lam" han hoiC 1).
I<huon kho m9t bai
bao chi cha phep gi6'i
thi�u th?t ngan g9n.
Lien - van h6a, nhu m9t mon h9c, duQ'c xet 6' b6n
1
6 Due, D�i h9c Bremen la ci�i h9c ciftu tien thi�t l�p m6n "van h6a
ti giao" nhu m6n h9c chinh thuc trong khoa tri�t h9c v&i hai gh�
giao SU thµc th\l cho Hans-Jorg Sandkuhler va Ram Adhar Mall va
nhi€u giao SU thinh giang tu An D9, My-Latinh, Nh�t, Han Qu6c,
Tunisia, Ai C�p. (Xem: Homepage cua D�i h9c Bremen).
vien h.t(jng: triet h9c, ton giao, chinh tri va giao dt;1c.
- trong vien tu'9ng triet h9c, lien-van h6a la m9t
thai a91 m9t tinh than-va m9t S\l thuc nhqn rang ffiQi
thanh t\iu cua tu' tu'ong nhan lo�i deu la nhung bien
1
thai cua m9t philosophia perennis (' triet h9c vfnh
cuu"), trong do S\l tu'dng dong gifta cac cau hoi quan
tr9ng hdn S\l di bi�t gifia cac cau tra lo'i, tu do ngan
ch�n vi�c bien m9t truyen thong hay m9t hinh thai
triet h9c nhat dinh thanh hinh thai tuy�t doi nhu' la
dinh nghia duy nhat cho chan ly triet h9c. V6'i nh�n
thuc ay, c6 le da den h1c can phai viet l�i m(>t b9 Iich
SU tu' tu'ong, - va n6i rieng, m9t Iich SU triet h9c - cua
nhan lo�i.
- trong vien tu'9ng ton giao, tinh lien-ton giao la
ten g9i khac cua tinh lien-van h6a, boi m(>t religio
perennis I sanatara dharma ("ton giao vinh cuu")
ciing mang nhieu tam ao tin nguong khac nhau. Tat
nhien, ban than tinh lien-ton giao khong phai la m(>t
ton giao de nguoi ta tin theo. Nhung, d6 la m9t thai
a9 khien ta coi mo va khoan dung. Ngoai ra, n6 ciing
giup ta tranh duqc m9i cam do cua 6c cuong tin ton
giao va thuyet "bao can" (fundamentalism).
- trong vien tuqng chinh tri, tinh lien-van h6a cung
la mc}t ten g9i khac cua tinh than c9ng hoa-dan
chu, k.hong chap nh�n b�o h.jc Va S\i d9c quyen
thong trj.
- trong vien tu'9ng giao dt;1c - va day la vien tu'9ng
TRO (HUY(N TRIU HO( • 113
quan tr9ng nhat -, thai a9} tinh than va slj thuc nhq,n
lien - van h6a ve ca ba vien tliqng tren can duqc d�y
va h9c trong gia dinh va xa h{>i, tu nha tre cho den
d�i h9c, trong tu tuong lan hanh d{>ng. Chi c6 nhu
the moi hy VQng SOffi ngan ch�n tli tliong Cl;lC b9,
toan thu ( integrism), vi chung, boi m9t khi chung da
chiem 11nh vii dai thi m9i no Ive giao dl;lC deu da tro
A , A
nen qua mu9n.
4.2009
111' + BUI YAN NAM SON
KIM YENVOi "48 CuOC TRO

CHUYENVE
. . GIA TRI. S6NG"
"TU KHI CHUNG TA LA
. CUOC
MOT . HOI
. THOAI
. ... "
C au thd blnh di nhung I� lung, sau tham ay cua

Holderlin, m<)t thi si Due xa lac xa ld, hi�n ra trong
dau toi m9t each th�t diu dang khi cam tren tay t�p sach
xinh xan CUa Kim Yen, t�p hQ'p 48 CUQC tro chuy�n ma chi
da thl;ic hi�n trong vong ha nam ( tu bai som nhat thang 6
nam 2009 den bai gan nhat vao thang 4.2012), da dang
tung ky tren Sai Gon Tiep thj va nay duQ'c Saigon Media
va NXB Tre cho ra mat tr9n v�n. Toi chu y den m6c thoi
gian Va SO lliQ'ng nhung CUQC tro chuy�n VI chung cho
thay slj ham me, hen bi va tinh chuyen nghi�p cua tac
gia. Tinh trung blnh, ba tuan m9t CUQC tro chuy�n day
d�n, kin ca m9t trang bao Ion. Ta hay hinh dung bao
cong sue chuan bj, di l�i, g�p go va �hat l9c!
TRO CHUY(N TRlfr HOC • 115
Nha bao Tran Tr9ng Thuc, trong "Vai dong ... " dau
sach, gioi thi�u nc)i dung: "Bon mudi tam nhan v�t voi
be day kinh nghi�m song va lam vi�c trong cac linh vtjc
khac nhau, da gan ket thanh mc)t hue tranh tong the c6
du gam mau sang toi ve mc)t xa hc)i dang chuyen minh
( ... ) Cac gia tri song qua t�p sach nay la nhung thong
di�p an chua bao nhieu dieu nghich ly va bat cong, niem
vui va hy v9ng voi cac trai nghi�m cua tung nguoi tren
con duong di tim y nghia, ffilJC dich cho doi minh". Nha
bao Doan Khac Xuyen duong nhu ciing c6 cung mc)t
nh�n dinh: "48 nhan V�t.. 48 CUQC doi, khong CUQC doi
nao giong CUQC doi nao. D6 la 48 g6c c�nh cua vien da
quy, la nhung gia tri song thoi chung ta dang song. Tat
ca deu mang day am huong va nhieu dc)ng du dc)i cua
CUQC song horn nay; chat
chua day nhung au lo, dan
v�t, kiem tim truoc nhung
cau hoi ma CUQC song
horn nay d�t ra truoc moi
nguoi". (Nht;it nh(lnh tit 48
tam ho'n, Sai Gon Tiep thi,
04.07.2012)
Mc)t t�p sach voi nc)i
dung phong phu nhu the,
tlj n6, da la rat dang d9c va
can d9c. 0 day, toi muon
nhan m�nh nhieu hdn den phudng di�n khac, phudng
di�n CUa nguoi khai mao Va nuoi duong CUQC tro chuy�n.
"Tro chuy�n" la "phong van" trong ngon ngu nghe bao
nhu m9t lo�i hinh bao chi. Lo�i hinh nay hinh nhu bat
nguon tu nu'6'c Phap, nhung mang ten Anh: interview. Tu
nay khong c6 nghia gi khac hdn la: nhin nhau, nhin vao
nhau. Nguoi hoiva nguoi duQ'c hoi "dinh ninh hai mi¢ng
m9t lai song song" (IGeu). Hai nguoi dong di�u? hai d6i
thu? hai ke d6i nghich? Tuyvao m1;1c dich cua CUQC n6i
chuy�n! Tren bao chi hay truyen hinh, c6 khi CUQC tro
chuy�n mang dang Ve kich li�t CUa ffiQt CUQC "truyvan".
Bang sl_t sac sao va khieu khich, nguoi hoi bu9c nguoi
du'Q'c hoi phai b9c 1¢ chan tu'6'ng va khong con cho an
nap. Nhieu CUQC phong van noi tieng d6i v6'i cac nha
chinh tri, doanh nhan, nhung nguoi c6 anh hu'ong v6'i
Cong chung V. V ... g6p phan VaO vi�C minh b�ch hoa Xa
h9i. Michella Williams xem "phongvan gi6ng nhu' m9t
bai min"va Heath Ledger c6 khi "phaixin loive tai ngh�
phong van kinh hoang cua toi"! Ben c�nh d6, con c6
each tro chuy�n khac, dang yeu hdn. Nguoi duQ'c hoi,
m9t each VO thuc, cam nh�n rang nguoi hoi la ke hieu
minh. H9 san sang b9c b�ch ca nhung giv6n khong ti�n
n6i ra hay khong dinh n6i ra. Va nguoi hoi, qua d6, cung
b¢c 1¢ chinh minh. Ca.ch "phong van" ay khong chu
yeu khai thac thong tin cho bang khac h9a chan dung,
nhan each, tu ca hai phia. N6 g6p phan vao vi�c nang
cao pham giava chat htqngvan h6a cuaxa h¢i. IGm Yen,
theo cam nh�n cua toi, ch9n each thu haiva la m9t trong
nhung nguoi hiem hoi di tr9n du'Q'C con du'ong ay.
IGm Yen tung than tho rang khuon kho m¢t bai bao
(du la m9t trang l6'n! ) bu9c phai gac l�i bao nhieu chi
tiet, tu li�u quy gia ve nhan v�t du'Q'c gi6'i thi�u. Chia
se slj tiec nuoi ay, chung ta mong moi Kim Yen khong
chi h.iu gift lq.i ma con khai trien them bang hinh thuc
nhung CUQC "phong van sau" hon nua. Chung se co gia trj
nhu'. nhung tu'. li�u dau ngu on, vua sinh d¢ng vua trung
thljc, giup cho cac the h� Sau nhin r6 hon di�n mq.O van
hoa cua m9t thdi. Gia gi the h� chung ta d9c duQ'c ca
nhung CUQC "phong van sau" nhu'. the voi nhung Nguyen
Du, Nguyen Cong Tru, Tan Da, Nguyen Van Vinh, Bq.ch
Thai Buoi ... ! Ngay nay, "phong van sau" dang tro thanh
m9t trong nhung phu'.ong phap cot loi cua nghien cuu
trong linh vljc nhan van va xa h9i.
Doi thoq.i, theo nghia ay, khong nhung thu th�p va
Cung cap du li�u Ve CUQC Song ma con la mQt phan cua
ban than CUQC song. Nhu y tinh bat ngat trong cau tho'
tren day cua Holderlin. Ban chat cua ngon ngu khong cJ
noi tu vljng va ngu phap. N6 cJ trong doi thoq.i va song
trong doi thoq.i. Va, doi thoq.i la the each de con ngudi
hi�n huu la ngudi. Xin muQ'n m9t cau cua Georg William
Curtis de men t�ng va chuc mung Kim Yen: "Phong van
hay h9i thoq.i da la "van xuoi" tren m�t bao, nhung se
la "tho" trong hoai ni�m". Chat thd va hon ngudi trong
CUQC song, ke "tu khi chung ta la mQt CUQC hQi thoq.i Va
lang nghe nhau ... "/"Seit ein Gespriich wir sind und horen
. der ... ,,
voneinan
07.2012
( Gioi thi�u quyen 48 Cu9c tro chuyin ve'gia tri song,
cua Kim Yen, NXB Tre 2012, in l<}i trong
Thcti bao Kinh te Sai Gem, 20.07.2012)
''M.E"
� �
VA
. TRIET HOC
DOI THOAI .
1. Thi sl Bili Giang rat tham tram khi bao rang "muon
ban toi thd, dien dich thd, nguoi ta chi c6 the phai lam
m<)t bai thd khac"< 1). Cung theo tinh than d6, de bay to
long kinh mQ doi VOi m9t nguoi thay - khong Cung m9t
chuyen nganh nen khong c6 cai may man duQ'c lam h9c
tro, nhu truong hQ'p cua toi voi Giao SU Hoang Tt;iy-, toi
xin nhan dip vui mung nay nho tu6'ng va viet doi loi ve
m¢t nguoi thay khac ma phong each tu duy da luu L�i ndi
toi dau an kh6 phai: Giao SU Karl Otto Apel, nhu m<)t loi
biet dn chin thanh kinh gui den m9t nguoi thay cu.
Ke tiep sau the h� cua nhung M. Heidegger, T. W.
1
Thi ca(?) trong "Bi'd Giang. Van va Tha", Ngo Van Tao tuy�n
trich, NXB Van Ngh�, 2007, tr. 35.
TRO CHUY(H TRlrT HOC + 11 9
Adorno, H. Marcuse, H. G. Gadamer ... , K. 0. Apel -

cung voi Jurgen Habermas, b�n h9c va dong nghi�p
lau nam voi nhau o khoa Triet, D�i h9c J. W. Goethe,
Frankfurt/M - la hai "trie't gia l6'n nhat con dang song" cua
nu'oc Due. Hai ong deu da nghi huu, nhung nay van con
tiep h;tc dung o "m�t tien" cua nghi lu�n triet h9c du'dng
d�i Va hau nhu' deu CO m�t song doi trong thu' m1.;tc trich
dan cua VO so sach VO va t�p chi triet h9c. Toi c6 hua
se dong g6p vao I(y yeu mung th9 GS. Hoang T1.;ty m<)t
bai viet ve hanh trinh tu tu'ong cua J. Habermas nhung
e ... dai qua, nen xin chuyen sang gioi thi�u I(. 0. Apel,
khong chi vi thay Apel viet it hdn ma con nhan dip thay
thu'Q'ng th9 85 tuoi.
Toi d�t nhan de bai viet bang hai chu "m.E1 kha 1�'
mat la CO y gQ'i to mo de hy VQng nguoi d9c khong l�t VQi

trang sach khi nhin thay hai chu ... "triet h9c" kem theo
m.E11 khong phai la m9t ky hi�u ... toan h9c, ma chi la
11
each viet tat quen thu<)c cua chu Due: "meines Eractens",
c6 nghia la: "theo toi", "theo cho toi thay", "theo thien
y" . . . Cung nhu trong tieng Vi�t, d6 la each n6i, each
viet khiem ton, trang nha thong thuong, khong c6 gi I�.
L� chang la o cho chu nay du9c l�p di l�p l�i qua nhieu
Ian trong m9i tac pham va bai viet cua K. 0. Apel khien
nguoi d9c phai chu y.
Trong giang duong, hay n6i nom na, trong m<)t
phong h9c duQ'c xay dgng theo kieu cong nang bet sue
don di�u de gay buon ngu, thay Apel - dang cao gay,
mai t6c diem b�c chai l�t sang hai ben - ngoi nghiem
nghi, khac kh6 tnioc m<)t dong sach. Thay yeu cau
cac sinh vien ngoi ban dau Ian htQ't d9c to. tung do<;1n
van trong quyen Phe phan ly tinh thuan tuy cua IZant
cho ca lop nghe. Khung canh tl.ja nhu thay 'do giang
sach ngay ma! G�p do<;1n nao sinh vien d9c ngac ngu
- nhat la ... khong may g�p phai sinh'vien ngo�i quoc
-, Thay thuong ngat loi, gi9ng kim cua thay lanh lot:
"Kompliziert, aber klatj oder?" ("Roi nhung r6, phai
khong nio?"). Thay ben giang giai, va chu "m.E" l�i
nhieu Ian duQ'c SU dl;lng! Cho toi khi bat dau thay cang
giang cang ... roi them, gi9ng thay chung xuong. Hinh
nhu thay cam giac c6 loi moi khi thay minh khang
dinh m9t dieu gi qua dut khoat hay Ia n6i qua dai, lam
anh huong den phan phat bieu cua sinh vien. Phong
thai cua Thay da rat khac voi phong thai "khai th( cua
Heidegger khi giang bai! Ca.rig qua xa voi truyen thong
"d<)c quyen chan ly" khet tieng cua triet h9c Due, nhat
la khi nho den hinh anh "toan tr( dang Scj cua Hegel
duoi con mat cua Ortega y Gasset: "N di Hegel, ta g�p
m¢t nhan v�t sieu-tri thuc hiem hoi nhung l�i ducjc phu
cho nhung pham tfnh tam hon cua m9t chinh khach.
Quyen uy, cha chu, cung ran, phan truyen [ ... ]. Ve tinh
khi, dung ra ong thu¢c vao hang ngu nhung nguoi nhu
Caesar, Diolektian, Thanh Cat Tu Han, Barbarossa. Tat
nhien ong khong phai la h9 nhung day la do loi suy
tuong cua ong. Triet h9c cua ong la c6 tinh de che, c6
tinh Caesar, c6 tinh Thanh Cat Tu Han. Va vi the moi
TRO CHUY(N TRIO HOC + 121
c6 chuy�n: tu tren giang toa cua minh, 6ng nglj tri nha
ntioc Pho ve m�t chinh tri, va nglj tri m9t each ehuyen
che"(t). Tat nhien, d day, khong the khong thay slj ng9
nh�n sau sac cua Gasset doi voi Hegel nhti chung toi
da c6 de c�p d m9t ndi khad2),· nhting, dinh kien quen
thu9c ay eung khong phai hoan toan khong do Hegel
gay ra! Nhung, th�t ra gifia cac the h� triet gia n6i tren,
ngtioi ta khong �hi khae nhau ddn thuan ve tinh khi va
phong thai ca nn.an. Gifia h9 la khoang each cua ca m9t
thoi dc1i tti duy hay, n6i theo Thomas Kuhn(3), la m9t
CUQe "thay aoi h� hinh" (paradigm shift), neu ta thu ap
d1:1ng thu�t ngfi Ve cac "CUQC each IDC;lng khoa h9c" nay
vao cho lich SU triet h9e Tay phtidng bang sd do het sue
1 Op:ega y Ga�set: Hegel y America, 1930, d�n theo F. Wiedmann:

Hegel, 2003, tr. 148.
2 "Hinh anh cua Hegel se "dS thuong" han nhiSu [ so v&i each
nhin tren day cua. Ortega y GassetJ rnfu ta hiSu cai Toan b9 hay
tinh toa� thS nai 6ng [Hegel] khong phai nhu m9t k�t qua chung
quySt, nh�t thanh 'b�t biSn, nhu m<'.)t cai Toan b9 "duqc mang
l�i". Vi�c "d�n dSn" cai Toan b9 nai 6ng nh�m d�n tieu diSm la
sv trung giai xet nhu S�( trung giai hon la dSn cai ila duqc trung
gi&i, dSn cai "h�n tu thu ba" (kSt lu?n) cua m<'.)t suy lu?n! Phuong
phap bi�n chung chi dap ung "nhu cdu,, n�m b�t va suy tucmg
vS tinh toan thS n6i chung, d6ng thai cho th�y tinh bit kha nlu
tu&ng da d�t duqc n6 trong m9t m�nh dS don d9c, co l�p" ...
(M�y lai gi&i thi�u va luu y cua nguai djch: "Ciing Hi¢n tu()?1g
h9c Tinh thdn qua cac chij.ng ilucmg thanh gia "; Hegel, Hi¢n
tu(Yng h9c Tinh thcin, BVNS dich va chu giai, NXB Van h9c
2006, tr. XL-XLI).
3
Thomas Kuhn: The structure ofScientific Revolutions, 3. edition,
The University of Chicago Press, 1996, Chuong V, tr. 43 va ti�p.
khai quat sau day:
Hij hinh ITnh VIJC doi tll'qng

diem cau hoi
xuat phal xuat phal
Ban the h9c ton t?il cai ton t?i Slj nQ?C La g1 ?
(HQu the ban chat nhien
h9c) (Platon,
Aristotle...)
Tam thac h9c y thuc I nhung bieu Slj nghi Toi c6 the
(Descartes, chu the tL19ng ngo biet 91?
Kant..)
Ngon ngQ h9c ngon ngQ nhung sljlan l9n Toi c6 the
(Wittgenstein, phat bieu hieu g1?
Gadamer, Apel, I nhung
Habermas ... ) m$nh de
La m(>t trong nhung d�i bieu c\f phach cua "h� hinh
tu duy" thu ba, K. 0. Apel, qua phong each tu duy va
triet ly CUa minh, Cung theo duoi IDQt tham VQng triet
hQ C khong kem phan to tat SO VOi cac d�i bieu Cua hai
h� hinh truoc: m(>t slj bien doi triet h9c nhu nhan de tac
pham chinh yeu cua ong( 1). Bai viet ngan sau day thu
xoay quanh khai ni�m "bien doi" (Transformation) ay
(xem: khung 1).
1
K. 0. Apel: Transformation der Philosophie!Si! Biin a6i cua
triit h9c, 2 t�p, Frankfurt/M, 1973.
TRO CHUY(H TRIIT HOC • 123
KARL OTTO APEL ( 1922 -
Karl Otto Apel sinh nam - t�p I: Phan tich ngon

1922 tc:i.i Diisseldorf ngu, l(y hi�u h9c, Thong
(Due), h9c dc:i.i h9c tc:i.i <lien h9c
Phap trong thoi gian bi bat - t�p II: Cai Tien nghi�m
lam tu binh chien tranh. cua xa h<)i truyen thong
Lam lu�n an tien sI d Bonn
nam 1950 ("Dasein va - Die Erkliiren - Verstehen
Nhqn thuc: m9t ly giai nhqn - Kontroverse in tran-
thuc luqn ve' trie't h9c cua M. szen dental p ra gm a tis ch en
Heidegger''); lam lu�n an Sicht/Tranh luqn giaa
"Habilitation" nam 1960 vi�c Giai th£ch va Hie'u tit
d Mainz ( "Y ni�m ve' ngon cai nhin nga dl:lng h9c sieu
nga trong truye'n thong nghi¢m nhan h<)i thao ve
cua chit nghfa nhan van tit quyen Explanation and
Dante tai Vico"). Sau may Understanding cua G. H.
nam giang d�y t�i cac d�i von Wright, Suhrkamp,
h9c I<iel ( 1962-69) va Frankfurt/M, 1979
Saarbriicken ( 1969-72) - An hanh Tuyen t�p ve
(Due), ong giang d�y cho Charles Sanders Peirce
den khi nghi huu t�i d�i va hai Loi ttja duQ'c in
h9c Frankfurt/M. Cac tac thanh sach: Der Denkweg
pham chinh: von Charles S. Peirce/ Con
Transformation der aucing suy tuang cua C. S.
Philo-sophie /Bien doi Peirce, Frankfurt/M, 1975
trie't h9c, 2 t�p, Suhrkamp, - Diskurs und Verant
Frankfurt/M, 1994: wortung. Das Problems des
Ubergangs zur postkon m9t "h� hlnh" (Paradigm)

ventionellen Moral /Dien khac. f)�c bi�t, nhung dieu
ngon va trach nhi�m. Van de' ki�n cho nh�n thuc c6 gia
ve' slj qua a9 sang ne'n luan tri lien-chu the khong con
ly hqu-quy uac, Suhrkamp, c6 the ly giai dlja vao cau
Frankfurt/M, 1997. true cua y thuc hay cua
cac quan nang nh�n thuc
CungvoiJi.irgenHabermas
cua chu the nh�n thuc xet
(b�n than tu thoi sinh
vien o Bonn va dong nhu mot . ca nhan dude .
nghi�p o Frankfurt/M), nua ma phai thong qua
Apel la m9t trong cac triet m9t slj nghien cuu c6 h�
gia hang dau cua nuoc thong ve ngon ngfi nhu la
Due hi�n nay, c6 cong moi truong cua nh�n thuc
du nh�p m9t each sang du()'c trung gioi bang bieu
t�o triet h9c phan tich trung. "Buoc ngo�t d\lng
( ngon ngfi) vao truyen hanh" (pragmatic turn),
thong triet h9c Au Chau. khoi dau tu Peirce va
Cudng linh "Bien doi triet Charles W. Morris ( 1901-
h9c" cua ong la tham v9ng 1979) Va du()'c tiep tl;lC
tong hQ'p c6 h� thong triet
trong "ly thuyet ve hanh
h9c phan tich ve ngon
vi n6i" (speech act theory)
ngu, thuyet dl;lng hanh
cho thay khong the giai
(pragmatism), nhat la cua
C. S. Peirce, va Thong <lien thich slj truyen thong ddn
h9c (Heidegger va H. G. thuan bang ly thuyet ngfi
Gadamer). Theo ong, duoi nghia. N6 phai duQ'c bo
anh sang cua cac trao luu sung bang m9t nghien cuu
triet h9c moi me nay, can dl;lng h9c ve moi quan h�
phai hieu l<].i I. Kant theo giua nhung ky hi�u ngon
ngu va nhung dieu ki�n each binh dang doi voi

duqc nguoi n6i SU d\lng mQi thanh vien va lo?i tru
chung. Lu�n diem chinh mQi quyen lljc; ngo?i tru
cua Apel: ky hi�u h9c sieu sue m4nh thuyet phvc cua
nghi�m cua ong mang l?i lu�n cu tot ho'n. Batkyyeu
m9t b9 nhung dieu ki�n sach nao ve nh�n thuc c6
quy ph?m duqc tien-�gia gia tri lien-chu the (nh�n
dinh trong bat ky CUQC doi thuckhoa h9c hay luan ly
tho4i hay l�p lu�n hqp ly thljc hanh) deu m�c nhien
nao. Quy ph?m trung tam thua nh�n c9ng dong
la tien-gia dinh rang: m9t truyen thong ly tu6'ng
thanh vien tham gia thao nay nhu la m9t "sieu-dinh
lu�n dong thoi la thanh che" cua vi�c l�p lu�n huu
vien cua m9t c9ng dong ly va d6 ciing la nguon goc
truyen thong ly tu6'ng; t6i h�u cua m9i vi�c bi�n
c9ng dong ay mo' ra m9t minh.
2. Bien doi triet h9c

Trong cac sach viet ve triet h9c Bue duo'ng d4i,
nguoi ta thuong c6 th6i quen xep K.'O. Apel - cung
voi J. Habermas - vao truyen thong "Ly lu�n phe
phan" ("Kristische Theorie") von noi danh voi ten
g9i "truong phai Frankfurt". Neu dieu nay kh6ng
han dung voi Habermas thi cang khong dung voi
Apel. Tuy c6 nhieu diem chung voi Habermas va
thuong duqc Habermas trich dan ciing nhu cung
giang d4y nhieu nam t4i d4i h9c Frankfurt/M, Apel
khong thu(>c ve "truong phai Frankfurt". Nhung

ten tuoi Ion cua trtiong phai nay nhu HorkheimerJ
Adorno) Marcuse hay Benjamin khong anh htiong gi
nhieu den ong. Ong ciing khac voi HabermasJ ngtioi
bq.n va dong nghi�p lau namJ a m9t diem can ban.
Habermas vua la triet gia va nha xa h9i h9c chuyen
nghi�p vita la m9t cay but lu�n chien sac saoJ thtiong
xuyen de ra nhieu sang kien va len tieng can thi�p
vao cac van de thoi stjJ va vi theJ duqc gQi la m(>t
praeceptor germaniaeJ m(>t "ong Thay cua ntioc Bue",
giu vai tro cua triet gia tieu bieu cho ntioc Bue hi�n
dq.i. Bao v� va phat huy chuc nang "giao dQc" tren
tinh than pho quat cua IZhai minhJ Habermas con
dtiqc ton vinh la "trie't gia cua Slj cai t(J.o" ("Philosoph
der re-education"), g6p phan rat som va tich ctjc vao
Vi�c khac phQC di san n�ng ne cua chu nghia quoc xa,
co vii cho m(>t ntioc Due hoa binh va dan chu. Apel)
trai lq.i, khong thay c6 chut kh6 khan nao khi ttj nh�n
minh la m9t triet gia "thuan tuy"J th�m chi, m(>t triet
gia "han lam", chi song va lam vi�c trong moi trtiong
d q.i h9c voi linh vtjc rieng cua minh. Va m�c du trong
cac tac pham, Apel van ban sau ve cac van de khoa
h9c lu�nJ nhung ong to ra khong m�n moi lam voi
vi�c gan triet h9c vao m(>t khuon kho nghien cuu
lien nganh voi cac khoa h9c khac. Ong co cac ly le
rieng cua minh:
- ong Vq.Ch ffiQt dtiong phan thuy ro r�t giua triet hQC
va chinh tri. Theo ong, chi c6 the hinh dung m9t "SU
TRO CHUYlH TRlrT HOC • 127
m�nh" chinh tri cho triet h9c va khoa h9c n6i chung
la d cho triet h9c va khoa h9c c6 the tien hanh trong
m9t d�i h9c du'.Q'c to chuc m9t each dan chu, khong
bi nha nu'.oc chi phoi vakhong che, de n6 c6 the dong
g6p phan minh vao cong CUQC I<hai minh.
- dong g6p ay cfi.ng duQ'c ong hieu theo nghia thuan
tuy triet h9c va khoa h9c: triet h9c va khoa h9c phai
ra sue d�p bo nhungkhang quyet giao dieu, va khong
don thuan d\fa vao quyen uy cua bat ky "nha d�i tu'.
tu'.dng" nao ca.
- khi lam triet h9c, moi nguoi xuat phat ho�c se di
den m9t tu tu6'ng ne'n tang. Tu tudng nay duQ'c hinh
thanh nen tu S\l tim hieu, tranh bi�n VOi nhieu tac
gia rat khac nhau, dong thoi, tu'. tu'.dng ay l�i doi hoi
phai dua nhung tac gia het sue khac nhau ay vao
CUQC doi tho�i. Nhu ta se thay, triet h9c cua Apel la
slj 1soi chieu" giua nhieu quan diem rat khac nhau ( o
day la giua Heidegger va Wittgenstein, giua Kant va
Peirce ... ), ph1;1c V\l cho vi�c trien khai tu tu6'ng ne'n
tang cua ong. ( S\i "soi chieu" ay doi h6i di sau vao
cac triet gia khac nhau, nenApel thuong viet nhung
chu thich rat dai, SU d1;1ng thu�t ngu cua hQ, khien tac
pham cuaApel th�t sgkhong de d9c).
- the nhung, vi�c "soi chieu" nhung quan ni�m triet
h9c khac nhau khong chi de soi sang tu'. tudng nen
tang cua minh, ma con hon the, chinh vi�c lam nay
tudng ung voi ban than tu tuong nen tang ay. Bdi,
128 • BUI VAN NAM 10H
Apel cho rang triet hoc chi hinh thanh ben trong
m9t "c9ng do'ng truye'n thong" cua nhung triet gia va,
vi the, ta khong nen hu'ong den cac quan ni�m triet
hoc nhu the chung la "the gioi quan cuaM9t-nguoi".
Triet h9c, theo ong, khong phai la hanh trinh co ddn
di tim chan ly nhu' ndi cac "h� hinh" cu ma la m9t
CUQC "aqi-aoi thoqi", trong do moi lu�n diem deu
du'Q'c thu nghi�m va ly giai, de ky cung, chi c6 lu�n
diem nao c6 sue thuyet ph1;1c lon hdn se du'Q'c nhung
nguoi khac t�m thoi chap nh�n. Quan ni�m ve triet
h9c nhu la m9t "c9ng dong truyen thong" la quan
ni�m du'Q'c Apel tiep thu tu Charles Sanders Peirce
( 1839-1914), ong to cua triet hoc d1;1ng hanh My.
Vi�c tiep thu quan ni�m nay cung se cho ta biet sd
b9 ve tham vong Cl.la Apel: "st;i bien doi triet h9c".
The nao la "bien doi triet hoc"? Theo Apel, vi le ban
than cac triet gia khong phai luc nao cung nh�n ra
rang minh [ chi J la m9t thanh vien tham gia vao m9t
CUQC "d«;li doi tho«;li", nen van de cot yeu la phai du'a
nhung tu tliong cua hQ vao trong m9t doi tho�i nhu
the. M�t khac, tu tuang ne'n tang cua moi triet gia
phai dl.iQ'C "do }uong" bang "thu'oc do" CUa CUQC d�i
doi thoai. va "bien doi" n6 theo thu6'c do cua dai-d6i.
tho�i nay. Nhu the, "st;i bien doi triet hoc" khac m9t
each Cd ban Vo'i vi�C ddn thuan "dua" triet hoc - nhu'
cai gi da thanh tvu, da "c6 san" - vao trong khoa hoc
va chinh trt; trai hi.i, theo Apel, chi trong st;i bien doi
ay, triet h<;>c m6'i c6 duQ'c hinh thai thich hQ'p voi
JRO CHUY(N TRlfT HOC • 129
n6 va, trong hinh thai nay, doi thoqi trie't h9c c6 the'
la m9t mo hinh kilu mau cho CUQC doi thoqi trong
kho a h9c va chinh trf.
(Y tu6'ng nay ve vi tri va chuc nang d�c thu cua doi
thoqi trie't h9c se duQ'c]. Habermas trien khai sau r9ng
thanh quan ni�m ve ((khu vljc cong c9ng" noi tieng cua
ong trong m9t nen ((dan chu tham van" (Deliberative
Demokratie) (xem: khung 2).
Nen dan chu tham van

Ne'n dan chu tham van ngu6n ltjc thu ba: stj doan
hay ne'n ch{nh tri tham van ket, lien doi hinh thanh tu
(Deliberative Demokratie/ stj truyen thong cua quan
DeliberativePolitik) (latinh: chung. Chinh chat luqng
deliberato: can nhac, ban lqp luqn trong tien trinh
b�c, quyet dinh sau khi nay se mang yeu to ((ly
ban b�c) la stj quyet dinh tfnh" vao trong tien trinh
bang thao lu�n chu khong chinh ttj von chi dt;ta tren
bang m�nh l�nh. Khac voi cac stj thoa hi�p ve lQ'i ich.
ly lu�n ve djnh che'cua khoa Qua d6, h� thong chinh ttj
chinh tri h9c, Habermas kh6ng con la dinh cao va
t�p trung vao vai tro cong trung tam cua xa h9i ma
lu�n cua cong clan. Ben chi la m9t h� thong hanh
c�nh hai ngu6n lt;tc co huu vi truyen thong ben c�nh
cua xa hQi la sue m�nh cac h� thong khac. Vi tri va
kinh te va quyen lt;tc chinh tinh chat cua ne'n dan chu
tri, ong muon xay dt;tng tham van vita khac v6'i mo
hinh dan chu phap quye'n cong dan (Zivilgesellschaft/

tlj do (dtja tren nhung thoa Bii.rgergesellschaft). Khac
hi�p ve lQ'i ich rieng) Ian v6'i vo'i chu nghia ttj do xay
mo hinh c9ng hoa nhan dan dtjng tren xa h9i dan slj
(dtja tren sue mc}.nh tlj to (bii.rgerliche Gesellschaft/
chuc cua quan chung duQ'c civil society), Habermas
chinh tri h6a). N6i each muonxaydtjngnendanchu
khac, ben Cc}.nh khu vljC Cua tham van tren xa h9i cong
thi truong vacua nha nu6'c, dan (Burgergesellschaft/
Habermas chu trudng xay Citizen-society) theo mo
dtjng khu vljc cua xa h9i hinh sau:
Nguonlfc Hj thong Khu V'J'C
Quyen 11/C Cai 89 may chfnh tri Nha nude (h� thong
tr! hanh chfnh chfnh tr!)
Quyen 11/C H� thong hanh vi Thi truong (xa h9i

kinh te (Tien) kinh te dan sv)
Quyen 11/C M�ng ILioi truyen Xa h9i cong dan

truyen thong thong c6ng c(rng (c6ng lu?n)
(St/ doan ket,
lien doi)
Xem: J. Habermas: Faktizitiit und Geltung

/Kifn tinh va Hifu ltJc, 1992, 1994.
TRO CHUY[N TRlrT HOC • 131
. phan tich ve "oasein"m va thong dien ho. c121

3. Bien doi viec
cua Heidegger
K. 0. Apel khong di den voi khai ni�m "cc)ng dong
truyen thong" cua Peirce ngay tu dau, trai lq.i, sau khi da
tiep thu va phat trien tu tuong cua Martin Heidegger
(1889-1976). Ngay tu 1950, voi lu?n an tien sI ve
1
Phan tich vJ Dasein (Daseinanalytik): con g9i la "Hfru th€ h9c
nSn tang" cua M. Heidegger kham pha nhfrng "h�ng s6" cua "con
nguai" nhu m9t thvc thS hi�n hfru trong thS gi6·i ("t6n tc;ii a d6"/
Da-sein), g6m cac d�c diSm:
la m9t cai t6n tc;ii chi c6 thS t6n t;;ii khi c6 quan h� v6i sv hi¢n
hiiu (s6ng thvc) cua minh;
c6 quan h� y hu6ng tinh v6i nhfing cai t6n t;;ii chung quanh;
c6 thS hiJu hay n6i khac di, c6 thS d�t cau hoi vs T6n t;;ii (n6i
chung);
t6n t;;ii "6-trong-thS gi6i" va hiJu [y nghia cua] thS gi6i. Thong
qua S\f t6n t;;ii-6-trong-thS gi6i ma Dasein c6 kha nang ly giai
y nghia v6n g�n liSn v6i tung v�t d\lng rieng le a trong thS gi6i
fiy. Vi thS, Heidegger cfing g9i Dasein la m9t "cai t6n tc;ii-6-
trong-thS gi6i".
2 Thong dien h9c (Hermeneutik): nghia nguyen thuy la ngh� thu�t
ly giai van ban (ching hc;in mon Thong di€n h9c v� Thanh kinh).
V6i Heidegger, Thong di€n h9c c6 duqc m(Jt kich thu6c m6i. V6i
ong, HiJu khong chi la m9t phuong phap hay phuong each nh�n
thuc cua cac khoa h9c nhan van ma con la quy dinh t6n tc;ii cua con
nguoi. "Dasein" [con nguai] c6 tinh each cua vi�c "hi6u t6n t;;ii",
nghia la, m9t each can nguyen, con nguai v6n da CO m(>t S\f th�u
hiSu ti@n-khoa h9c vS thS gi6i. Vi thS, nhi�m V\l hang d1u la tiSn
hanh phan tich vs vi�c hiSu T6n t;;ii cua Dasein, g9i la "Thong di�n
h9c vS ki�n tinh" (Hermeneutik der Faktizitat) nhu Heidegger da
ti�n hanh trong tac ph�m T6n t9i va thin gian (1927). Sau d6,
thong di�n h9c duqc H. G. Gadamer va Paul Ricoeur tiSp thu va
phat triSn m�nh me.
132 • BUI VAN NAM 10N
Heidegger (Dasein va nhqn thuc: m9t stj ly giai nhqn thuc

luqn ve' trie't h9c cua M. Heidegger), Apel da tim each noi
ket hai tu' tu'ong nen tang cua Heidegger:
- con ngu'o'i khong phai la nhung sinh v�t c6 m�t trong
the gi6'i, roi sau a6, nho' vao tri giac va giac tinh, m6'i
quan h� bang nhieu each khac nhau v6'i nhung doi
tu'9ng xung quanh, trai lc;ti, con ngu'o'i c6 d�c diem la:
c6 m9t khong gian y nghia ve m9t the gioi du'qc "khai
mo" hay du'qc "kham pha" ra cho h9, va con ngu'o'i
hi�n huu ("da") o ngay trong khong gian y ngrua ay.
Chi nho' con ngu'o'i hi�n huu trong m9t khong gian y
ngrua, nen con nguoi m6'i c6 the quan h� v6'i nhung
doi tuqng rieng le von luon du'qc "kham pha" trong
m9t khong gian y ngrua cua the gi6'i da du'qc "khai mo"
ay. Cho nen, khi suy tu'ong ve "the gioi", Heidegger
luon hieu rang d6 la m9t "the' giai cung song chung"
(Mitwelt); va, trong ngma d6, ta khong the hieu con
ngu'o'i nhu' la nhung sinh v�t rieng le co l�p, sau d6 m6'i
di vao trong cac moi quan h� v6'i nhau, ma nguqc lc;ti,
con nguoi luon hu6'ng ve nhau va hanh xu v6'i nhau
trong mQt khong gian y ngma chung(l).
- neu trong tac pham To'n tqi va Thcti gian ( 1927),
1
Xe1n: T6ng quan v� tu tuong Heidegger, trong: Bui Van Nam
San: "Tridt h9c va/vJ tinh hiiu hr;m" - Thay lai gi6i thi�u nhan tai
ban quy�n Dau la can nguyen tu tu611g? Hay con duimg triit ly
tir Kant din Heidegger cua GS. Le Ton Nghiem, NXB Van h9c
2007, tr. V-LXXII.
Heidegger da hieu ngon ngu nhu la m9t yeu to cau

true cua the gioi, thi trong cac giai doc}n mu9n hdn,
6ng con xem ban than ng6n ngu nhti la slj khai md ra
m9t khong gian y nghia. Khong gian ay c6 duqc hinh
thai d�c thu trong vi�c trien khai nghi lu�n triet h9c
va trong tac pham ngh� thu�t.
Apel tiep thu hai tu tudng tren day cua Heidegger (tu
ttidngve "the gioi"va tuttidngveban thanng6n ngu nhu cai
gi md ra ca m9t khong gian y nghia) va noi ket hai y tudng
nay l?i mqt each con ch�t che hdn so voi ndi Heidegger. Voi
Apel, chinh ngon ngu moi la cai md ra khong gian y nghia
cua the gioi, khien cho "the gioi" va "ng6n ngu'' thljc chat
la m9t. Con nguoi quan h� va huong ve nhau nhu nhung
ke SU dvng ngon ngu, va, cung nho "tinh ngon ngu'' nay ma
con nguoi quan h� voi nhung doi ttiqng xung quanh. Voi
lu�n diem nay, Apel da m�c nhien di den voi y ttidng ve
m9t "c9ng dong truyen thong" du tho�t dau van chu'a hieu
no nhu' m9t CUQC "d�-doi tho�i" gifta nhfing nha khoa hQC
theo nghia cua Peirce. Ong th�t slj di den voi y tu'ong nay
sau khi so sanh, tranh bi�n voi nhieu quan ni�m triet h9c
khac nhau ve ng6n ngu, nhat la voi Ludwig Wittgensl:ein
(1889-1951). Ong thay giua Heidegger va Wittgensl:ein
c6 nhieu diem chung, nhung, d m¢t diem then chot,
theo ong, Heidegger to ra tham thuy hdn< 1 > . Trong tac
1
K. 0. Apel: Transformation der Philosophie!Sl! biin a6i triit
h9c, t�p I, tr. 250 va ti€p.
pham h�u ky lung danh Cac nghien cuu trier h9c (1955)< 1),
Wittgenstein tim each chung minh rang ta chi hieu nhfing
d\lng ngfi khi ta biet chung duQ'c SU dl)ng nhu the nao, va
chung luon duQ'c su d\lng trong mc)tvan canh, trong mc)t
slj noi ket nhat dµili, duQ'c Wittgenstein g9i la mc)t "tro chdi
ngon nga''<2). Tuy Wittgenstein cung g9i cac tro choi ngon
ngfi ay la "hlnh thuc CUQC song" (Lebensfarm)' nhung ong
chua cho biet r6 "CUQC song" 0 day du'.Q'C hieu nhu the nao,
va ngoai ra, con de mo cau h6i: cac tro choi ngon ngfi,
trong tinh da t�p cua chung, quan h�voi nhau nhu the nao.
Theo Apel, hai cau h6i ay du6'ng nhu deu c6 the duQ'c giai
dap bang quan ni�m cua Heideggerve "the'giai":
1 L. Wittgenstein: Philosophische Untersuchungen/Cac nghien

cuu triSt h9c; Suhrkamp, Frankfurt/M, 2003.
2
"Tro choi ng6n ngu": Thu�t ngfr cua Wittgenstein trong Cac nghien
cuu triit h9c (1955) dS biSu thi ng6n ngfr nhu la m9t hanh vi trong
nhfrng b6i eanh eu9e s6ng. Gi6ng nhu b�t ky hanh vi nao, ngon ngfr
cung bi giln eh�t vao trong nhfrng khung canh hanh d9ng va tinh
hu6ng khae nhau, va vi thS, bao gia eung la m9t b9 ph�n eua nhung
khung eanh duqc Wittgenstein g9i la nhung "hinh thuc cu9c s6ng ".
Tuong ung vai s6 luqng (khong giai h<;1n) eua nhfrng hinh thuc eu(>c
s6ng, ta cung c6 nhfrng hinh thuc ap d\lllg ngon ngfr khac nhau, duqc
gQi la nhfrng "tro choi ngon ngu", ehing h<;lll: mo ta, giai thich, d�t
eau hoi, ehao don, yeu cftu, ra l�nh, V. v ... "Tro chai ng6n ngfr" n6i
len r�ng vi�c SU d\lllg ngon ngfr trong nhfrng hinh thuc khac nhau eua
eUQC s6ng tuan theo nhfrng quy tile rieng bi�t, tuong ung Vffi nhfrng h�
th6ng quy tile khac nhau, c�u t<;10 nen nhfrng tro ehai ng6n ngu rieng
le. DSn luqt n6, tinh quy tile la ti�n d� cho vi?c hi&t thong qua ng6n
ngfr. Khong c6 nhfrng quy tile vfrng chi\c, duqc h9c h6i trong vi�c su
d\lllg ngon ngfr d€ biSt each SU d\lllg m(>t tu trong cac khung canh xa
h9i thi se khong c6 duqc y nghla vfrng chic.
- voi cau h6i thu nhat, Heidegger da mang h�i m(>t slj
phan tich c�n ke vi�c ca nhan con nguoi "ton tq.i-6'-trong
the gioi" c6 nghia la gi va lam sao de thljc hi�n "vi�c ton
tq.i-6'-trong-the gioi" ay.
- voi cau h6i thu hai, Apel tim thay ndi Heidegger m(>t
cau tra loi, vi Apel gan lien slj phan tich ve the gioi voi
quan ni�m ve ngon ngu cua Heidegger. Apel rut ra ket
lu�n: nhfing "tro chdi ngon ngu" rieng le tuy bao gio
cfing chi tq.O l�p nen m<;>t bQ ph�n Cua the gioi, nhung
con nguoi lq.i c6 kha nang bien nhung tro chdi ngon ngu
- ma hQ tham dlj vao - thanh van de� d�t chung trong
moi quan h� va trong slj so sanh voi nhau, boi the gioi,
xet nhu cai toan b9, duQ'c khai mo bang ngon ngu. Con
nguoi, ve phia minh, L�i mang n�ng tinh ngon ngu cua
the gioi, bang each tien hanh m9t CUQC doi thoq.i lien tl;lC
Va khong bao gio ket thuc: CUQC doi thoq.i CUa triet hQC.
TheoApel, chi trong triet h9c, the gioi ngon ngu moi b(>c
l(> tr9n v�n nhu m9t toan b9, va do chinh la ly do t�i sao,
theo ong, triet h9c can phai (lgiu minh" de khong tlj bien
thanh m<;>t khoa h9c ben c�nh nhfing khoa h9c khac hay
trljc tiep mang tinh "chinh tr(. Vi neu the, triet h9c se
danh mat nhi�m V\l d�c thu cua minh va khong con c6
the lam cho nhfing hinh thuc khac nhau cua the gioi lien
h� voi nhau trong m9t thu nghi�m duy nhat va khong ket
thuc. Theo each nhin cuaApel, triet h9c mang theo minh
m9t nhi�m V\l bat t�n, d6 la: trong doi thoc;ii cua minh, tqo
dtjng nen tfnh thong nhat va tfnh toan bq cua the giai, va, vi
th� phai biet giu khoang each vai nhung hinh thai bie'u hi�n
khac nhau ve' the'giai nay.
4. Bien doi SU. phe phan y he.

Cho rang triet h9c can giu khoang each voi nhung
hinh thai bieu hi�n khac nhau ve the gioi d trong nhung
tro chdi ngon ngu khong c6 nghia la triet h9c dung
dung, khong quan tam hayxa lanh chung. Theo Apel, ve
m�t triet h9c, can phai thao lu�n va kiem tra xem nhung
tro chdi ngon ngu rieng le va nhungxac quyet du()'c neu
trong nhung tro chdi ay CO Cd SO va CO the bi�n minh
duQ'c hay khong. Chinh day la diem ma ong thay can
bo sung cho quan ni�m cua Heidegger va ca cua H. G.
Gadamer, ngudi da phat trien ca m<)t mon Thong dien
h9c (Hermeneutik) tu triet h9c Heidegger. Theo Apel,
Heidegger - va ve sau la Gadamer - da thanh cong trong
vi�c phan tich ton t�i cua con nguo'i a trong the gioi va
nhat la da khai trien vi�c "Hieu" nhu la d�c diem Cd ban
cua vi�c ton t�i-o-trong-the-gi6'i. Nhung, ca Heidegger
Ian Gadamer hau nhu chua phan bi�t r�ch roi gifia vi�c
Hieu m<)t each thich dang va khong thich dang, cung
nhu chua tra h6i ve tieu chuan hay thuac do cho vi�c phan
bi�t ay. Khong c6 m9t tieu chuan hay thu6'c do nhu the
se khong the n6i ve slj tien be) hay slj tang tien trong vi�c
Hieu the gi6'i. Va tu do cung khong the tien hanh m<)t slj
bien doi triet h9c theo nghia cua Apel, tuc c6 tham v9ng
thau hieu mc)t triet gia hdn ca ban than triet gia ay hieu
chinh minh, de d�t nhung cau hoi moi va de nghi nhung
giai dap trong m9t van canh moi me.
Truoc khi di tim tieu chuan hay thuoc do ay (xem: 5 ),
Apel nhan m�nh: can gan lien CUQC doi tho�i VO t�n cua
triet h9c nhti la vi�c khai mo' nhung khong gian y nghia
(Heidegger) v6'i quan ni�m ve "c<)ng dong truyen thong"
cua nhung nha triet h9c va khoa h9c (Peirce). Theo ong,
day khong phai la m9t Slj ket noi my ti�n ma xuat phat
tu ban chat cu.a van de: chi tu vi�c hieu triet h9c nhti la
m9t CUQC d�i-doi tho�i VO t�n thi ta m6'i c6 each ly xu
dung dan doi v6'i tinh chat ngon ngu cua the gi6'i. Th�t
the, trong chung mljc the gi6'i la m9t "the gi6'i cung song
chung" (Mitwelt) duQ'c khai mo' 6' trong ngon ngu, thi con
nguoi - v6'i tti each la nhfing thljc the ngon ngu - "bi ket
an" ("verdammt") la phai di den cho dong y v6'i nhauC 1).
Bat ky CUQC doi tho�i nao ciing nham den S\i dong y, va
slj dong y chi c6 the d�t dtiQ'c khi th�t slj xem tr9ng sue
thuyet phvc cua lu�n cu tot hon. LQp luQn la m9t "chan
troi" ma con nguoi khong the thoat kh6i. Ngay ca khi ta
tu choi l�p lu�n va lam theo y minh thi thljc chat van phvc
tung slj tat yeu cua l�p lu�n: ta l�p lu�n khi dung vi�c lam
de chung minh s\f l\fa ch9n cua ta. S\i tat yeu ve nguyen
tac nay van khong he bt suy suyen khi ta cho rang, trong
tinh hinh nhat dtnh nao d6, khong the di den slj dong y,
th6a thu�n. B6'i, cung giong nhu ta khong the thoat kh6i
chan troi cua slj l�p lu�n, ta khong the th�t S\i thoat ly
kh6i "c9ng dong truyen thong", vi ta khong phai la m9t
"chu the" co d9c, de sau d6 m6'i di vao trong m6i quan h�
v6'i nhung "chu the" khac<2) . Chi c6 dieu: trong ban tinh
1 K. 0. Apel, Sdd, t�p 2, tr. 247.

2
- "Ai tham gia vao nghi lu�n tri6t h9c, ngucri �y da m�c nhien
n9i t�i cua "c9ng dong truyen thong", mQi slj xac quyet,
ve nguyen tac, de'u c6 the' bi phan bac gi6ng nhu' slj ki�n
thu'ong dien ra trong cac nganh khoa h9c thljc nghi�m.
Vl the, trong m9t hoan canh xa h9i nhat di.nh, ta c6
quyen de d�t tru'oc nhungxac quyet du'qc ban b6 m9t each
pho bien. Trong tru'ong hQ'p d6, ta gia dinh rang nhungxac
quyet ay kh6ng du'Q'c hinh thanh tu m9t slj dong y dich
tht;ic, va ta xem chung la c6 tinh 'y h¢' (ideologisch). Gia
1
c$nh nay phai du'Q'C triet h9c neu len, va, trong chung mljc
d6, voi Apel, triet h9c ciing c6 the tt;i khang dinh nhu la
stj phe phan y h? (Ideologiekritik)C 1). Ve phu'dng di�n nay,
Apel gan gill voi l�p tru'ong cua Habermas, nhung, khac
voi Habermas, Apel kh6ngxem vi�c "phe phan y hf' ( ciing
nhu' vi�C tun each d�t Cd SO cho Stj phe phan .ay bang ly
thuyet ve truyen thong) la nhi�m V1J. hang dau cua triet
h9c. Apel cho rang triet h9c con c6 m9t nhi�m V1J. Cd ban
hdn, va, vi the, vi�c phe phan y h� chi la m9t nhi�m V1J. va
nhi�m V1J. nay phai d�t du'oi nhi�m V1J. chung ve slj truyen
thua nh�n nhung tiSn ds �y nhu la cai tien nghi�m cua l�p lu�n va
khong the phu nh�n chung ma kh6ng d6ng thai phi1 nh?n nang Ive
l�p lu�n cua chinh minh" (Sdd, t?p I, tr. 62).
- "Ngay ca ai nhan danh S\f hoai nghi hi�n sinh va bing each tv
tu dS c6 th& kiSm nghi�m chinh minh ... nhim tuyen b6 ring cai
tien nghi�m cua c9ng d6ng truysn thong la ao tuong, thi d6ng thai
cung xac nh?n ring chinh minh v�n dang l?p lu?n" (nt).
Mu9n m(>t hinh anh th�n h9c, Apel vi�t: "Ngay Quy su cung
chi c6 th@ lam cho minh d(>c l�p v6i Thuqng d� b�ng each tv huy
chinh minh" (Sdd, t?p 2, tr. 414).
1
K. 0. Apel, Sdd, t�p 2, tr. 120 va ti�p.
thong nham den vi�c khai mo toan v�n khong gian y nghia.
Noi khac di, cac 'y hf' chi la Cd h9i de' ta c6 y thuc ve' slj can
thiet hai cung nhau tien hanh nghj luq,n trie't h9c.
(Xem: khung 3)
Y h� va Phe phan y h�
Chu "Ideologie/ h9i tien-xa h9i chu nghia
ideology" tho<].t dau do nhat thiet phai co m9t
DestuttDeTracy(Elements hlnh anh sai lam ve chinh
d'ideologie, 5 t�p, 1801- mlnh. f)�c bi�t, nhung lqi
1815) de ra nhu m9t h9c ich kinh te - chinh ttj d�c
thuyet khoa h9c voi tr9ng thu cua giai cap thong tri
tam la ngu phap va logic duQ'c tuyen xung la lQ'i ich
h9c vaxem nhung "yni�m" pho bien. Trang xa h9i tu
(Idees) la khoi diem cua san, vi�c v�t hoa m9i quan
nh�n thuc. Bi Napoleon I h� xa h9i va y thuc xa h9i
phe phan va che nh<J.o, chu thanh hlnh thuc hang hoa
"Ideologie" cua De Tracy bieu hi�n y thuc h� thong
tu do mang am huong tri ( "chu nghia sung bai
cua ca1 g1 vien vong, xa rd1
I • • A? \
hang hoa"). IZhac voi each

? ' A •
thljc te, hu ao, d�c tuyen ... hieu co dien ve "y thuc sai
Chinh I<. Marx da tiep thu lam" nhli la S\i lua bip Cua
y nghia tieu cljc nay cua chu tang lop thong tri, each
"Jdeologie", va hieu n6 nhu hieu cua Marx moi me 6'
la "y hf'J tuc cai gl tat yeu la cho cho rang ban than giai
"ythucsailam,huao". Theo cap thong tri cung khong
Marx, do cac dieu ki�n v�t the nh�n ra S\i lUa hip cua
chat kem phat trien, cacxa mlnh. Chinh "nhung quy
lu�t v�n dc)ng" hi�n thl_tc se cong nhan cung c6 mc)t

xe tan tam man hu'. ao ay doi "h�-tu'. tu'.ong", nhung n6
v6'i giai cap VO san da tro khac v6'i cac "y hf' khac
thanh giai cap "cho-minh" 0 tinh tien b¢ 4ch SU cua
khi c6 y thuc ve nhung n6, va chu the cua "h�-tu'.
dieu ki�n song hi�n thl_tc tu'.ong" nay la giai cap cong
cua h9. Tuy nhien, nhung nhan v6'i be) tham mu'.u la
lQ'i ich d�c thu - du'.Q'c ngt:1y Dang Cc)ng san. Trong cac
trang bang nhung lQ'i ich tru'.o'ng phai khac, ngu'.o'i ta
pho bien - cung c6 h9-t khong dong y v6'i nhau ve
nhan chan ly cua chung. chu the xa hc)i cua slj phe
Chang h9-n, xa hc)i tu san phan-y h�. Chang h9-n, c6
da de ra cac yeu sach ve the d6 la cac nh6m xa h9i
"tv do, binh dang, bac ai" hen le (Marcuse), pht;i nfi
nhu'. la cac mt;ic tieu chinh ( S. Firesl:ore) ho�c khong
tri ma CUQC each m9-ng VO c6 chu the (Horkheimer/
san se bien chung thanh Adorno). Cung con c6
pho bien o trong hi�n thl_tc. cac quan ni�m khac nfia
V�y, bat ky "y hf' nao cung ve "y hf' trong xa hc)i h9c
hua h�n nhung quan h� - tri thuc (A. Seidel, I<.
vtiQ't ra khoi nang ll_tc cua Mannheim) ho�c trong
ban than n6. Va sl_t "phe ly thuyet h� thong (N.
phan y h{' (Ideologiekritik) Luhmann, theo d6 "m9t
bat dau o ngay diem khong tu tu'.ong la c6 tinh y h�,
tu'.ong nay. Ve sau, Lenin khi n6 c6 the' duqc thay the
khong hoan toan dong trong chuc nang hu6'ng
nhat h6a y h� v6'i y thuc dan va bi�n minh cho hanh
sai lam. Theo d6, giai cap d9ng), V. V •••
TRO CHUYlN TRlfT HOC • 141
5. Bien doi triet hl}C sieu nghitm

V�y, nhi�m V\l Cd ban cua triet h9c la gi? Theo
Apel, triet h9c phai mang l<;ti m9t slj ''dijt Cd sci toi h�u"
(Letztbegriindung/ultimatefoundation) cho vi�c tien hanh
l�p lu�n cua chinh minh, va, voi vi�c lam ay, cu'dng linh
cua ong ve m9t sJ bien doi
triet h9c moi d<;tt du'Q'c mvc
tieu. "Dijt Cd Sci toi h�u" o day
du'Q'c hieu theo nghia cua
Kant, tuc tra hoi ve die'u kien
kha thl de lam cho l�p lu�n
noi chung, va l�p lu�n triet h9c
noi rieng, co the co du'Q'c. Nhu'
the, dieu ki�n ay phai la cai gi
co tinh "tien nghiem" (a priori). Karl-Otto Apel
Apel hieu dieu ki�n kha the ay
chinh la cai tien nghi�m cua c9ng do'ng truye'n thongC 1 >. Vi
1 Nhu da c6 chu thich, theo Apel, nhfmg m�nh dS la dugc "dg,t ca

SO' t6i h(lu" khi: a/ chung khong th� dUQ'C chung minh n�u khong
lfty ban than chung lam tiSn-gia dinh; va bl khong th� phu nh�n
dUQ'C, n�u khong d6ng thoi khing dinh gia ttj hi�u llJC cua chung.
Chinh diSu ki�n tht'r hai nay giup cho lu�n cu khong bi rai vao
S\f lfin quftn logic ma Apel gQi la "s\f mau thufin khi th\TC hi�n"
(performativer Widerspruch/performativ contradiction), vd: cau
n6i: "toi nghi ngo VS S\f hi�n hfru CUa toi" la phc;tm "mau thuftn
thvc hi�n" vi ta phai hi�n huu da, r6i moi co thS nghi ngo. d day,
S\f mau thuftn khong nay sinh tu tu duy chu quan, ma tu hanh vi
cua d6i thoc;ti lien - chu thS, nen theo Apel, chinh tinh lien - chu thd
la quy djnh t6i h�u, khong th€ lui xa han dugc nfra cua tu duy va
hanh d9ng cua con nguoi.
142 + BUI VAN NAM 10N
the, thtjc hi�n vi�c "d�t Cd SO toi h?u", tuc la cho thay rang
cac bc) m6n truyen thong cua triet h9c ( tieu bieu la nhqn
thuc luqn va a(JO auc h9c) chi CO the CO duQ'C khi ta quy
chung ve cho cai tien nghi�m nay. Trong khuon kho mc)t
bai viet ngan, ta chi c6 the t6m luQ'c each d�t van de cua
Apel:
- doi voi nh�n thuc lu�n:
Apel muon cho thay rang nh?n thuc lu?n cung da
trai qua mc)t sv "thay doi h� hinh", nghia la, n6 khong
con d�t van de theo kieu "tam thuc h9c" ( mentalistisch)
nhu tru6'c day nfta. N6i r6 hdn, nh?n thuc lu?n da
roi bo vi�c hu6'ng theo mo hinh ve mc)t the gi6'i ben
ngoai(l) may thuc lu6n quan h� bang mc)t each nao d6.
Nhu the, v6'i Apel, nh?n thuc lu?n khong con d�t van
de ve mc)t "V?t-tlj than" (Ding-an sich/Thing-in itself) o
ben ngoai, tac d9ng deny thuc va kh6'i dc)ng tien trlnh
nh?n thuc nfta. Vi le, n6i ky cung, ta chi biet ve nhfing
V�t-t\i than khi ta n6i ve chung, va, trong chung mljc
ay, y tu6'ng ve V�t-t\i than cung duqc trung gi6'i bang
ngon ngu. Cho nen, theo ong, ta chi c6 the gifi vung y
tu6'ng ve m9t the gi6'i ben ngoai bang each hie'u the gi6'i
ben ngoai nhu la cai gl the hi�n ra o trong ngon ngu.
Va, vl le nhung slj v�t chi den v6'i ta thong qua ng6n
ngft, nen ta cung chi c6 the suy tuong ve tinh vfing
chac cua nh?n thuc rang n6 tudng ung voi chan ly cua
nhung m�nh de, cua nhung phat bieu cua ta. Chan ly
1
K. 0. Apel, Sdd, t�p 2, tr. 175 va ti€p.
TRO CHUY(H TRIIT HOC + 143
cua nhung m�nh de phat bieu, den hi9t no, l q.i co tieu
chuan hay thu'.6'c do duy nhat la o cha: nhung m�nh de
phat bieu dung vflng trlio'c m9t slj truyen thong toan
di�n va vi the, duqc chap nhJn m9t each pho bie'n. Die'u
kiin truye'n thong cang bj ht;1n cht thi nhJn thuc cung cang
bj giai ht;1n ve' gia trj hiiu htc. Tien trinh nhJn thuc1 theo
each hitu ay) khong gi khac hdn la tie'n trinh cua m9t sv
"xay dvng gia thuye't aug'c trung giai bang ngon nga"(l).
- doi voi d�o due hQc, tinh hinh cung nhu'. the
Ta biet rang nhung quy phq.m luan ly co d�c diem
la du9c thua nh?n m9t each pho bien, va, nhu Apel se
chung minh, chung chi c6 the dtiQ'c thua nh?n pho bien
khi dung vfing trtio'c m9t slj truyen thong toan di�n. Vi
le m9i thanh vien cua m9t c9ng dong truyen thong deu
de ra nhung yeu sach rieng cua minh, nen, v6'i tu each
la thanh vien, ta m�c nhien thay minh co trach nhi�m
thua nh?n nhung yeu sach cua nguoi khac, neu khong,
ta khong the bi�n minh cho yeu sach cua rieng ta. Ngoai
ra, ta cung m�c nhien c6 trach nhi¢m phai trinh bay yeu
sach cua chinh minh truoc nguoi khac. Vi�c trinh bay
ay hu'6'ng den ffil;IC dich tim Slj nhat tri cua nguoi khac
doi v6'i nhung yeu sach cua ta, dong thoi, de nhat tri, ta
l q.i can nhung nguoi khac trinh bay nhung yeu sach cua
h9. S\i phoi hQ'p giua nhung yeu sach khac nhau dien ra
trong nhung quy phq.m luan ly, va vi le slj nhat tri phai la
quy ph q.m toi cao cua m9t c9ng dong truyen thong, nen
1
K. 0. Apel, Sdd, t�p 2, tr. 355.
141' • BUI VAN NAM �OH
s�I nhat tr{ chi c6 gia trf luan ly khi n6 tiep t1:tc dam baa cha
tien trinh truye'n thong ay au(}'c vJn hanh trdn tru) nham
hi¢n thtJc h6a m¢t stj nhat tr{ r¢ng riii.
Nhti the, voi no h;ic d�t Cd so cho dc;to due h9c,
Apel de ra yeu cau song doi: m9t so quy ph�m nen
tang phai dtiQ'C chung minh la c6 gia tri VO dieu ki�n,
cung nhti c6 tinh rang bu9c tat yeu doi voi m9i nguoi.
Apel g9i diem xuat phat cua each d�t van de nay la
m(>t "nghf ch ly":
- m9t m�t, trtioc nhung h�u qua nghiem tr9ng cua
tien b9 khoa h9c - cong ngh�, ta c6 nhu cau ve m9t
nen dc;to due h9c pho quat. Con nguoi bi d�t trtioc
van de song con: chiu trach nhi�m chung ve nhung
h�u qua doi voi so ph�n cua nhan loc;ti n6i chung.
M<)t trach nhi�m nhu the phai duQ'c bi�n minh bang
hi�u h;ic lien-chu the cua nhung quy phc;tm.
- nhung m�t khac lc;ti c6 slj phan ly giua ly tinh khoa
h9c va yeu sach bi�n minh cua dc;to due h9c. Dl;la
theo tieu chuan cua thuyet thl;lc chung logic dang
thong tri tu duy khoa h9c, kha the cua hi�u h;tc lien
chu the cua nhung lu�n cu bi gioi hc;tn trong phc;tm
vi cac khoa h9c hinh thuc ( toan h9c - logic h9c)
hay cac khoa h9c thtiong nghi�m ma thoi. Tu d6,
nhung quy phc;tm luan ly hay nhung phan doan gia
tri bi day vao phc;tm vi cua tinh chu quan, khong c6
tinh rang bu(>c lien-chu the. De doi ph6 voi thuyet
ttidng doi va thuyet hti VO dang de d9a Cd so cua
TRO CHUY(N TRln HOC + 145
dc.;10 due h9c, Apel tim each tro lc.;1i voi m9t nen dc.;10
due h9c khach quan va thuan ly: No l\tc ay doi hoi
phai nh�n di�n nhfing quy phc.;1m va, sau d6, lam r6
tinh gia tri hi�u l\tc toi hqu cua chung. Gia tri hi�u
l\ic toi h�u, nhtt da n6i tren, c6 nghia: nhfing quy
phc.;1m ay phai dttQ'c thua nh�n m9t each tat yeu va
pho quat ma khong can m9t S\l bi�n minh nao xa
hdn nfia. Tinh toi h�u va khong the lui lc.;1i xa hdn
nfia cua l�p lu�n hQ'p ly chinh la slj thua nh�n m9t
c9ng dong nhung ngttoi dang l�p lu�n. Sv bi�n
minh cho m9t phat bieu khong the c6 dttQ'c neu
khong tien - gia dinh m9t c9ng dong nhfing ngttoi
suy tttong c6 nang ll.;{c thau hieu va xay dljng slj
dong thu�n. Ngay ca ngttoi suy tttong thljc slj co
d9c cfing chi c6 the giai bay va kiem nghi�m nhfing
lu�n cu cua minh trong chung mljc c6 nang ll.;{c n9i
tam h6a CUQC doi thot;1i CUa mQt CQng dong l�p lu�n
tie'm niing O trong m9t "CUQC doi thot;1i phe phan
cua tam hon voi chinh minh", n6i nhu Platon< 1 > .
Nhung, dieu ay lc.;1i tien-gia dinh m9t slj tuan thu
quy ph�m luan ly rang: IDQi thanh Vien CUa CQng
dong l�p lu�n deu thua nh�n Ian nhau nhtt la nhung
doi tac binh dang.
C9ng dong l�p lu�n dttQ'c tien gia dinh m9t each tat
yeu ay xuat hi�n dttoi hai hlnh thai:
- nhtt la c(>ng dong truyen thong hi¢n thtjc, ma ta -
1
K. 0. Apel, Sdd, t�p 2, tr. 414.
146 • BUI VAN NAM SON
muon trd thanh thanh vien - phai "nj ban than trd
thanh thanh vien thong qua m9t tien trinh xa h9i hoa".
- nhu la c9ng dong truyen thong ly tuang "co nang
h;tc, ve nguyen tac, thau hieu tr9n v�n y nghia cua
nhung lu�n cu va danh gia duQ'c tinh chan ly cua
chung"(l).
Nhu the, neu ta - voi tu each la nguoi l�p lu�n - van
bao gio cung dung trong m9t c9ng dong truyen thong,
va vi�c l�p lu�n ( dt;ia tren nhung yeu sach cua no) la hinh
thuc cua m9t slj hqp tac thi co nghia: ta bao gio ciing
da m�c nhien thua nh�n nhung quy tac cua slj tudng tac
trong quan h� "voi nhau" gifta nhung con ngtioi hanh
d¢ng. M9t khi ta khong the nghi ngo nhung quy tac ay,
ta phai thua nh�n chung nhu la nhung quy tac tuy�t doi
tat yeu va ta c6 nghia V\l tuan thu VO dieu ki�n. Apel neu
cac quy ph�m Cd ban ay nhu sau:
a. no ll;ic l�p lu�n m9t each hQ'p ly de dua den nhung
ll;ia ch9n dung dan trong hanh d9ngj
b. ffiQi van de thljc tien phai dtiQ'C giai quyet tren Cd
sd dong thu�n de t�o ra m<)t slj dong thu�n hQ'p ly khien
cho ke tham gia Ian nhung nguoi co lien quan deu co the
tan dongj
C. ffiQi yeu sach CO the CO CUa ffiQi thanh vien trong
c9ng dong truyen thong deu duQ'c thua nh�n, neu chung
duQ'c bi�n minh bang nhung lu�n cu hQ'p ly;
1
K. 0. Apel, Sdd, t�p 2, tr. 414.
d. trong m9i hanh vi, phai hu&ng den vi�c bao v� va

bao ton slj ton t�i cua giong loai nguoi (xet nhu c9ng
dong truyen thong hi?n thvc) va bien doi n6 theo thuoc
do hay tieu chuan cua c9ng dong truyen thong ly tudng.
D6 cung chinh la hai nguyen tac aieu hanh cua d�o due
h9c do Apel due ket: "Thu nhat, trong m9i vi�c lam va
khong lam, nhat thiet phai dam bao slj song con cua
giong loai nguoi nhu la c9ng dong truyen thong hi?n
thtjc; va, thu hai, no ltjc hi�n thtjc h6a c9ng dong truyen
thong ly tudng a, trong c9ng dong hi�n thtjc ay. M1;1c tieu
thu nhat la dieu ki�n tat yeu cho m1;1c tieu thu hai; Va
m1;1c tieu thu hai mang l�i y nghia cho m1;1c tieu thu nhat
- y nghia van da duqc dtj doan ( antizipiert) trong bat ky
lu�n cu nao"(l).
6. Trong nhung nghien cuu cua Apel ve nh�n thuc lu�n cung
nhu ve d�o due h9c nhu da luqc qua o tren, ong luon
quy chieu ve triet h9c cua Kant, nhung, theo ong, can
bien doi triet h9c !Zant theo "h� hinh" m&i. Thay cho
cho vai tro cua "y thuc" noi !(ant ( thu9c "h� hinh" cu),
Apel de nghi dung vai tro cua "c9ng dong truyen thong
tien nghi�m" de thay VaO. Vi le CQng dong truyen thong
- cung giong nhu "y thuc" noi Kant - la cai gl c6 tru&c
11 11
m9i kinh nghi�m, nghia la c6 tinh each sieu nghi?m
(transzendental) hieu theo nghia cua Kant la dieu ki�n
kha the cho kinh nghi�m, nen Apel cung c6 the xem
1
K. 0. Apel, Sdd, t�p 2, tr. 431.
11
quan ni�m cua ong ve triet h9c la m9t thu trie't h9c sieu
nghi¢m" duqc thiet l�p tren Cd SO ly lu�n Ve truyen thong.
Va cung vi trong triet h9c nay, van de cot loi la ban ve
dieu ki�n kha the cho hanh vi ngon ngu, nen Apel cung
11
gQi triet h9c cua minh n6i chung la Nga d�ng h9c sieu
nghi¢m" (Transzendentalpragmatik), va gQi d�o due h9c
11
quy ph�m vua trinh bay d tren la Dqio due h9c dien ngon"
(Diskursethik)< 1).
M�c du Apel di tim "Cd so toi h�u" ve m�t triet h9c,
nhung chinh vi ong xem tr9ng vi�c l�p lu�n ben trong
m9t c9ng dong truyen thong giua nhung nha nghien
cuu, nen ta khong con lay lam 1� tru'dc phong thii tu'
duy cua ong nhu da nhac qua o dau bai viet. Cic tic
pham cua ong khong mang hinh thuc cua h9c thuyet ma
mang hinh thuc nhung de nghi, Vdi each viet tat quen
thu9c: "m.E" (theo y toi ... ). Tuy nhien, vi�c ket hqp va
"soi chieu" nhung quan ni�m triet h9c khic nhau (giua
1 Khuon kh6 bai viSt khong cho phep chung toi di sau hon vao
"[)(J,O tfirc h9c dien ngon" Va CUQC thao lu�n dang rit soi n6i chung
quanh n6, nh�t la gifra Apel va J. Habermas. Xem them: Jurgen
Habermas: MoralbewufJtsein und kommunikatives Handeln!Y
thuc luan ly va hdnh vi truyJn thong; 1983, 1984; Moralitiit und
Sittlichkeit. Treffen Hegels Einwiinde gegen Kant auch auf die
Diskursethik zu ? I Luan ly vd Dr;w tlue {xa h9i} - Nhiing phim
bac eita Hegel tl6i v6i. Kant phiii chang eiing dung v6i. Dt;zo tfuc
h9c die11 ngon? Trong: W. Kuhlmann (chu bien): Moralitiit und
Sittliehkeit. Das Problem Hegels und die Diskursethik/Luan ly va
Dt;zo due. Viin ttJ cua Hegel va Dt;zo due h9c dien ngon. 1986. (T�p
hgp cac tham lu�n hay nh�t hi�n nay v� f)�o due h9c di�n ngon).
TRO CHUY(N TRltl HOC • 149
Heidegger va Wittgenstein, gifla Peirce va Kant, gifla

Habermas va Gadamer ... ) khong phai la x6a nhoa stj
khac bi�t gifla hQ de di toi m9t stj chiet trung, trai l�i,
cang lam 19 r6 ctidng linh rieng bi�t cua m9t triet h9c
d9c l�p ctia Apel. Trong m9i no ltjc "bien doi", bao gio
van co m9t cai gi khong the bien doi, khong the Ian l9n,
va chinh tinh khong the Ian l9n nay la m9t stj "khong
nhat tri" Cd ban Va dang gia trtioc m9i no ltjc di tim Stj
nhat tri, dong thu�n.
Tom l�i, trong nhieu y tti6'ng con can phai dtiqc
tranh lu�n, lu�n diem ctia
Apel ve quan h� bi�n
chung gifla "c9ng dong
truyen thong hi�n thzjc" va
"c9ng dong truyen thong
lj tuang' ( m9t phien ban
khac, thu9c ve m9t h�
hinh khac, cua moi quan
h� gifla "the gioi cam tinh"
va "the gioi sieu cam tinh"
ndi I(ant) cung voi y
tti6'ng ve "hoan canh n6i lj
tuang" trong "Ngu d\lng
h9c pho quat" cua
Habermas< 1) la m9t trong nhieu dong gap dang ke nhat
1
Trong h9c thuy€t vs chan ly cua minh, d� phan bi�t gifra S\I "d6ng
thu�n dich thµc" va sµ "d6ng thu�n gia mc:to", J. Habermas d� ra
cua triet h9c dudng dc:1i. Y tlio'ng ·ay cfrng la loi moi g9i,
dong thoi la m<)t slj thach thuc thliong trljc d6i voi m9i
hoan canh doi thoc:1i C\l the trong CUQC song cfrng nhli
d6i voi m9i xa h(>i hi�n thl;ic tren the gioi. Muqn m<)t
each n6i cua Marx, do la yeu cau lien tl;lC thoat kh6i
"dinh ly" nghi�t nga cua tinh khong dong thoi, CUa S\i
"l�ch pha" gifi'a hoan canh hi�n thl;ic va h� hinh tu' duy
dudng dc:1i, de khong phai than th6' nhu Marx ve nlioc
11
Due dudng thoi cua ong: . . . Chung ta la nhang nguiti
song acing thiti ve' mij,t trie't h9c vai hi�n t<:ii, nhung khong
phai la nhang nguiti song acing thiti ve' m(it lich su"(l).
10.2007
(Tu "Siphu the1i nay", Ky yeu mung GS. Hoang T1:1y

thuQ'ng th9 80 tuoi, NXB Tri thuc, 2008)
khai ni?m vS "hoan canh n6i ly tuirng" (ideale Sprechsituation)

c6 thS duqc t6m tit trong b6n tieu ngu: tinh c6ng khai; S\f phan
ph6i quysn truySn thong cong bing; tinh khong b<:10 lµc va tinh
thanh thuc. Xem J. ·Habermas: Wahrheitstheorien/Cac Ly thuyit
vJ chan ly. Trong: "Dv thao va b6 sung cho ly thuy�t vS hanh vi
truySn thong", Frankfurt/M, 1984, tr. 127 va ti�p.
1
Marx/Engels, Werke/Tac phdm, t�p I, tr. 383: "Wir sind
philosophische Zeitgenossen der Gegenwart, ohne ihre historischen
Zeitgenossen zu sein".
TRO CHUY[N TRlfr HOC • 151
o ------o
•
XAYOSUYTU
1. Ta xay de d. Xay la phudng ti�n, d la m\lC dich.

Nhung, neu ta ddn gian chap nh�n sd do phudng ti�n -
ml;IC dich ma khong"suy tu" gi them, ta da khoa ch�t tam
nhin ve moi quan h� can Cd giua xay va d. Bcii, xay khong
ddn thuan la m9t phudng ti�n de tien den vi�c d: xay, tlj
n6 da la ci. Sao the?
2. Trong tieng Vi�t, "xay" va "i:i" c6 cung nguon
CQi khong, xin de cac nha ngon ngu h9c tra lo'i. Nhung,
trong tieng Anh co va tieng Due co, xay la buan, c6 nghia
la"o" ! "O" khong phai la m9t vi�c lam nhu an, uong, noi
nang, di l�i, lao d9ng. Ta c6 the "i:i" m9i ndi, neu hieu
a nhu la "a trong nha cua chinh minh", ngay ca khi d6
khong phai la ndi danh cho cu tru. Nguoi sinh vien xem
thu vi�n, nguoi cong nhan xem xuong may, nguoi thay
thuoc xem phong m�ch"nhu nha cua chinh minh", ndi
h9 song th�t va song tr9n v�n. Hay thtt xem vi�c "a" con
152 + 801 VAN NAM 10N
Vlidn r9ng den dau. ThuaJ buan, bhu, beo, bauen deu la tu
bin trong tieng Due nhu trong ich bin, du hist... toi la, bqn
la... V�y, ''toi la", "bqn la" cung c6 nghia "toi a", "bqn a".
The di�u ma b�n lava toi la, tuc "to'n tqi'' tren m�t dat la
buan: a. Tu co buan con c6 nghia: triu men va cho cheJ
bao toan va cham s6c. D6 cung chinh la nghia cua"xay",
theo hai cung each: vun tr6ngJ canh tac (colere, cultura)
va xay dljng nen nhung toa ngang day d9c (aedificare).
Y nghia cua vi�c "o" lui l�i dang sau cac ho�t d9ng vun
tr6ng va xay cat. IZhi ca hai noi len tren be m�t va danh
d9c quyen ve chu "xay'\ y nghia thljc slj cua "o" va "la"
bi rdi vao quen lang. Vi�c "o" da khong con du9c "suy
tu" nhli la tinh each Cd ban cua con nguoi nua.
3. V�yJ ta khong o vi ta da xayJ trai l�i, ta xay va da
xay boi vi ta o, va, boi vi ta la"nhung ke o". The nhung,
ban chat cua vi�c o la gi? L�i xin lang nghe ngon ngu.
Tu Saxon co Wuon, tu Gotic wunian, cung gi6ng nhu tu
co bauen, c6 nghia la o, cu luu. Nhung, tu Gotic wunian
con n6i r6 rang hdn vi�c cu luu nay du9c trai nghi�m
nhu the nao. Wunian muon n6i: song binh an, du9c
binh an, mai binh an. Tu Friede cho "hoa binh", "binh
an" c6 nghia la"giai thoat", la das Fryej vafry co nghia la
"mien tru": khong chi la khong gay h�i ma con c6 nghia
tich cljc: de cho cai gi d6 o yen trong ban chat cua rieng
n6, o yen ben trong mieng dat tlj do. D�c tinh Cd ban
cua vi�c O la s\f mien tru va s\f bao toan nay. Ph�m vi
cua n6 se phdi mo cho ta khi ta suy tu rang vi�c lam
nguifi la o trong vi�c a.
TRO CHUYfN TRIU HO( • 153
4. Ta cf dau? 0 tren m�t dat! 0 tren m�t dat cung la

cf duoi bau troi, doi di�n voi than linh va cung voi dong
lo�i. Nho m<)t nhat the' sd nguyen, cai Bon nay - m�t dat
va bau troi, than linh va con nguoi kha tu - cung thu<)c ve
nhau trong nhat the�
5. Song trong cai Bon la cf, cu luu. Neu cf la mien tru,
bao toan, thi cf chinh la bao toan cai Bon trong ban chat
cua n6, trong slj hi�n di�n cua n6. Bao toan vi�c cf, do do,
c6 bon m�t.
6. 0 tren m�t dat la "cuu vot" trai dat. Cuu vot
khong chi la keo gi�t cai gi d6 ra khoi hiem nguy, ma chu
yeu la de cho n6 tt;i do hi�n di�n. Cuu vot trai dat khong
phai la lam chu va khuat phl;lc, bcfi vi�c ay chi con each stj
cuop b6c, tan pha den ki�t qu� m<)t buoc nho ma thoi.
Song tren miJJ dat la trai nghi?m stf da dC:lng viz kha bie'n cua
kh6ng gian.
7. 0 duoi bau troi la don nh�n bau troi nhu la bau
troi. De yen cho m�t troi m�t trang di tr9n vong ngay,
cho sao troi lap lanh, cho b6n mua hien hoa va du d9i,
khong bien dem thanh ngay, khong bien ngay thanh
canh bat an phien mu9n. Song duai bau tr&i la trai nghi?m
slj thu&ng hang cua khong gian) nhung vong tuan hoan nam
ngoai slj kie'm soat cua ta.
8. 0 la ng6ng dQ'i than linh nhu la than linh cua
long l�c quan, hy VQng. La kh6ng bien nhung tj than
cua minh thanh cua rieng minh va khong sung bai ngau
tuQ'ng. Trang day sau cua v�n rui, ta cho dQ'i vet roi se
duQ'c cat di. Ng6ng aqi than linh la trai nghi¢m Slj thudng
hang cua thdi gian va nhilng gia trj vTnh cuu.
9. 0 la khoi d9ng ban chat cua minh, tuc nang hjc
chet cua con ngu'o'i kha tu dung nhu la chet, m9t cai chet
an lanh. Tuy�t nhien khong phai la bien cai chet thanh
ffi\lC dich, lam U toi vi�c O bang each mu quang huong
den s\f cao chung. Con ngu'o'i kha tu la biet ch9n each
songva each chet (nhu Socrates!), trai nghi¢m st.J hau hc;in
va bien djch cua kiep nglidi trong thdi gian.
10. Neu vi�c ci la bao toan cai Bon, V?Y con nguo'i
bao toan cai Bon ci dau, cung voi cai gi? 0 ndi "v?t'' va
cungvoi "v?t". Khong phai la them cai thu namvao cho
cai Bon, ma bang each mang st;t hi�n di�n cua cai Bon
vao trongv?t. B6 lavun trong, nuoi duong nhungv?t tlj
sinh trucing nhu co cay, thuv�tvaxay dljng nen nhung
cong trinh khong tlj sinh trucing nhu nha cua,x6m thon,
do thi, ket cau h� tang. Vun trongvaxay cat lavi�c "xay"
theo nghia h�p. Con ci hay cu luu khi biet giu gin, bao
toan cho cai Bon trong v�t, moi la vi�cxay dung nghia.
11. Hay thu suy ngam ve m9t chiec cau (hay cong
trinh xay dvng nao khac cung duQ'c). Chiec cau khong
chi noi ket doi bo da co san. Trai l�i, doi bo' chixuat hi�n
ra nhu la doi bo khi co chiec cau bac ngang. Chiec cau
mang dong song, hai bo va hai vung dat l�i gan gui voi
nhau. Chiec cau "t�p hQ'p" Bat thanh phong canh chung
quanh dong song, "t�o chut niem than m�t", khong de
"bo' xanh tiep bai vang".
TRO CHUY(N TRl£l HOC • 155
12. Chiec cau khong phai la m9t v�t VO hon cua

dat da VO tri (nhu each hieu qua ngheo nan quen thu9c
cua chung ta) ma la m9t "v�t'' co the di�u cua rieng n6,
vi n6 t�p hqp cai Bon. "V�t" la "t�p hqp", nhu nguyen
nghia cua m9t tu co nua: "thing") con vang v9ng trong
tieng Anh ngay nay. Tu m9t "ch6" ddn thuan trong
khong gian toan h9c
c6 the do d q.c, "phan
lo", doi chac, bat ky
luc nao cfing c6 the
thay the bang m9t
cai gi khac, chiec
cau la m9t v�t, t�p
Cau ng6i Thanh Toan
hqp cai Bon, nhung
t�p h<jp theo nghia la danh cho cai Bon m9t "chon". Tu
nhung cha, ta chi c6 m9t "chon" duy nhat de tro thanh
"ndi" (ho h�n!) la nho c6 chiec cau. Nhu the, khong
phai chiec cau den dung o m9t "ndi" co san, trai lq.i,
nho chiec cau ma "ndi" ay moi sinh ra. Nhung khong
gian du<jc ta thich thu lui toi hang ngay do dau mang
lq.i? Do nhung "ndi"! Quan h� cua con nguoi voi nhung
"ndi chon" va qua"ndi chon" den nhung khong gian deu
d�t nen m6ng tren vi¢c O. Quan h� cua con nguoi voi
khong gian khong gi khac hdn la vi�c "o", du<jc "suy tu"
m9t each can ed.
13. Vang, chiec cau la m9t "v�t'' thu9c lo<].i ay. Chiec
cau - nhu la" nai"- de cho cai Nhat the cua Dat va Bau Troi,
Than linh va Con nguoi di vao m9t "chon" bang each sap
d�t "chon" thanh nhung "ndi". "Ndi" danh khong gian cho
cai Bon theo hai nghia: chap thuq;n va thie't lq,p cai Bon.
Nhfing "v�t'' - nhu la nhfing "ndi" nhu the - ch6' che, dum
b9c CUQC song cua con nguoi. Chung la nhfing mai nha,
du khong nhat thiet la nhfing ndi cu ngg theo nghia h�p.
14. "Xay" d6n nh�n St! chi dan cho vi�c thiet l�p nen
nhfing "ndi" cho
n6. Tu cai Bon,
"xay" tie'p thu
chuan mt!c cho
• • A .,t,
m91 VI�c sap
xep va do d4c
nhfing khong
g1an. Nhfing
cong trinh xay
dvng, theo nghia ay, canh gifi cai Bon. Bao toan cai Bon,
cuu van m�t dat, d6n nh�n bau troi, ng6ng cho than linh,
bao hQ con nguoi la stj hi�n di�n cua vi�c "6'".
15. Xay, nhu the, dich thtjc la stj mifi g9i vi�c 6'. M9i
Stj quy ho4ch luon d�t nen tren Stj dap ldi nay, va vi�c
quy ho4ch, den luqt n6, mo' ra cho nha thiet ke nhfing
khuon thuoc thich hqp cho nhfing thiet ke cua minh.
16. Ban chat cua vi�c xay dvng la lam cho m9t cai
gi d6 xuat hi?n ra. B6'i, xay mang cai Bon vao trong v�t,
chang h4n, chiec cau, va lam cho v�t di den cha xuat hi�n
ra nhu m9t "ndi" tu cai gi da c6 d6, tuc lam cho xuat hi�n
khong gian ma bay gio chinh cai "ndi" nay t40 ra.
TRO CHUYIN TRIU HOC • 157
17. Chi khi ta c6 the "ci'' thi ta moi c6 the "xay".

Nghi den ngoi nha ba gian hai chai am cung a nong
thon hay can nha 6ng bi bach a do thi, ta thayvi�c a
da phai nhu the nao moi c6 the xay len nhu the. Thiet
tuong du bo ich khivi�c avavi�c xay da tro nen th�t
dang tra hoiva mai mai th�t dang suy tu.
18. Nhung, suy tu cung thu<)cve a khong khac gi
vi�c xay. Tuy nhien, ca hai, xayva suy tu,van khong du
chovi�c o, neu xay m<)t dang, nghi m<)t neo, thay vi biet
lang nghe nhau. Xayva suy tu chi c6 the lang nghe nhau,
neu ca hai deu thu<)cvevi�c o; neu chung biet r6 gioi
hc:in cua minhva can den nhau.
19. Canh ng<) khan kho thtjc stj cuavi�c a khong
chi nam ddn thuan trong vi�c thieu nha, mat nha. Canh
"khong nha" thtjc stj khan kho la a cho khong ho�c chua
tung tim tro lc:ii ban chat cuavi�c o, a cho ta phai h9c a
tru6c dii. N6 la loi hi�u tri�u duy nhat keu gQi con nguoi
divao trong vi�c a cua minh, truoc khi ra tay quy hoc:ich
va d�p pha. Con nguoi lang nghe tieng gQi ay khi "xay"
tit vi�c o,va khi suy tu vivi�c 0. f)6 la ly do nhan de bai
viet "Xay a suy tu' khong can dau nai, cang khong nen
c6 dau phay.
20. Tro len la tom luge doi net "suy tu" u uan cua
Martin Heidegger, dc:ii triet gia Due the ky XX, vao
nam 1951, truoc canh thieu than nha ova xay dtjng
VQi Vang, 0 <;lt Sau tham h9a tan pha CUa chien tranh
o nuoc Dueva chau Au h�u chien. Nhung "suy tu" ay
da gay tac d<)ng m�nh me khong ngo len cac the h�

nhung nha quy ho�ch va kien true Au chau nhu mot loi
canh tinh, m9t tieng g9i thong thiet vao t�n "tam can"
nghe nghi�p cua h9. Ngay nay, Tay Au n6i chung, nuoc
Due n6i rieng, duqc tieng thorn la nhung no'i duqc quy
ho�ch hai hoa nhat, va "nhan ban" nhat, it nhieu la ket
qua cua slj phan tinh ay. !Zhong phai ai cung nhat thiet
dong y voi m9i "suy tu" cua Heidegger, nhung khong
the b6 qua slj nhan mc:i.nh cua ong: trong vi�c "xay"
va tron'g cung each ta "song trong khong gian du'qc
xay dljng ay (" a'') n6i len vi�c ta hieu thtjc t�i nhu'. the
nao va biet xem tr9ng nhung gi dang tr9ng ("suy tu").
Trong thljc te, bat ky cong trinh xay dtjng nao (rieng
lehay khu dan cu') deu the hi�n m<)t each nhin cua ta ve
the gioi cung nhu each hieu ve con nguoi Ian doi song
c9ng dong giua con ngu'.oi voi nhau.
Nhung cong trinh xay dljng phan anh each nhin the
gioi gian ddn hay phuc hqp, tho thien hay tham tram m<)t
each it hay nhieu c6 y thuc. Ca.ch nhin va hieu thtjc tq.i
thu'ong mang dau an triet h9c cua thoi dq.i, ngay ca khi
nha kien true muon quay lung lq.i voi n6. Ly thuyet kien
true cung thu'ong phan ung lq.i voi nhung tu' tu'ong triet
h9c. Nhung, muon hay khong, cong trinh xay dtjng nao
cung hi�n than cho m9t each ly giai the gioi. Vl the, bao
gio cung c6 m9t triet ly kien true no'i cong trinh xay dtjng,
dong thoi, cong trinh xay dljng tro' thanh doi Wqng cho
suy tu'.o'ng triet h9c, g9i la triet h9c ve' kien true.
TRO CHUYtN TRlrT HOC • 159
Triet ly kien true thi th�t da d4ng. Nhung thanh

pho-vuon cua Ebenezer Howard (1850-1929) theo
duoi ly tuong hoa nh�p
v6'i thien nhien nhu
m9t Iva ch9n khac
so v6'i cac khu clan
cu cong nghi�pJ phac
h9a nhung ngoi nha
c6 manh vuon rieng
va nhieu khong gian
chung. Mies van der
Rohe l4i c6 triet ly xa
h9i khac khi xay nhung
ngoi nha d9c l�pJ phan
ly bang tuong cao de
Ebenezer Howard
nhan m4nh S\i tlj tri
cua ca nhan hdn la S\i tudng tac va c9ng dong. Ngay ca
quan ni�m thiet ke n9i that cfing thay doi: tu can hep
rieng bi�t vi xem vi�c "n9i trq" la ho�t d9ng thu cap can
phai che giau sang khong gian chung khi xem vi�c phl)c
V\l bua an la niem vui chung cua ca gia dinh. Vai vi dv
ddn cu nhu the d�t ra nhieu nhi�m V\l cho triet h9c kien
true v6'i hai chuc nang co huu: phan tich y do va triet
ly kien true} dong thoi phe binh va gqi mo nhung vien
tuqng m6'i. 0 m9i quy mo xay dvng va quy ho�ch (nha
riengJ khu clan CUJ lang thon va do thi) J co biet bao kich
thu6'c ma triet h9c kien true can phai de c�p: nhan h9cJ
triet h9c xa h9iJ my h9c va d40 due h9c.
160 + B01 VAN NAM �ON
The gioi kien true va xay d\ing ehua bao gio bao b9e
quanh ta day d�e den ng9t ng�t nhu ngay nay, nhung
dong thoi ta eung bung tai bit mat hon hie nao het tntoe
thong di�p va triet ly eua n6 (hay la... VO thong di�p va
vo triet ly!).
"Suytu'sau hon velinh vt;iesinh ton thiet than nayeua
van h6a qua hai eau hoi tudng nhu vu VO eua Heidegger:
0 la gi? Xay thu9c ve O nhu the nao? nhac nhd noi ho
VO "khong nha" luon clan v�t khong chi doi voi thi nhan:
"Tran gian du hf CHON nao la NOI?" (Bui Giang).
Xuan At Mui
TRO CHUYlN TRlrT HOC • 161
"HOAPHUC HOU MOI..."
T ni6'c nhung hi�n tu9ng suy hoq.i ve dq.o due dang

gay bat an cho xa h9i va lam dau long nhuc 6c nhung
ai c6 ludng tri, ta khong kh6i nh6' den cau noi tieng cua
11 1
Nguyen Trai: H9a phuc hau moi phi nhtit nhq,t ' (Hga phuc
c6 dtiu moi) khong phai mqt ngay). C\l Nguyen co d9ng y
tuong da c6 tu rat xa xua: "Toi giet vua, con giet cha khong
phai chuy�n d9t bien trong som chieu, ma c6 nguyen do
duc;;c tich t\l clan clan" ( Than th{ ky quan) tit sat ky phZ:tJ phi
nhat trieu nhat tfch chi C0 ky Sd do lai dii ti�m hi).
Tuy gian ddn nhung d6 la m9t nh�n dinh dung dan,
boi ai cung dong y rang nhung t� trq.ng xa h9i can phai
"tri can" hdn la "tri chung", neu khong muon bi cu6n vao
vong xoay bq.o Ive bat t�n, gay them bao do vo, kho dau.
Ta thu hoi tq.i sao nguoi clan cac nuoc Bae Au ngay nay
noi tieng van minh, hien hoa, "de thudng", trong khi to
tien h9 von la nhung "hai t�c Viking" khet tieng hung du?
162 • BUI VAN NAM 10N
T � sao nu'.oc Due, nu'.oc Nh�t tung gay bao t9i ac chien
tranh, nay, nhin chung, la nhung nu'.oc quy cu, c6'i mo, co
CUQC song thinh vu'.Q'ng, an binh? Ai cung biet do la nho
h9 da Sang SUOt t\i van, day Cong theo duoi nen giao dl;lC
hoa binh, phi b�o h;ic su6t hdn hai the h� va thiet l�pdu'.Q'c
the che, dµili che chinh tri, xa h(>i tu'.dng ung.
Bat cong xa h(>i, t\i no, la b�od(>ng. D�c quyen, d�c lQ'i
la b�o d(>ng. D(>c tho�i tren dien dan thong tin d�i chung
la b�o d(>ng. Ngon ngu m� ly, thieu tu'.dng kinh la b�o
d(>ng. Giao dl;lC nhoi nhet, thi cu nhieu khe cung la b�o
d(>ng. Th�m chi, giao thong XO bo, ding thang, mat clan
nhflng khong gian yen tinh de nghi ngdi, tam tinh cung
la moi tru'.ong nuoi du'.ong va kich thich b�o d(>ng. !<hong
dQ'iden" cu'.op, giet, hiep", muon m�t tinhviva hiem ac cua
b�o h;tc hang ngay hang giodang chung tay lam suy nhu'.Q'c
than kinh, giam thieu nang l\tc t\i phongv� cua con nguoi,
vi chung xam han vao vung tinh anh nhat va cung de ton
thu'.dng nhat. Giang nhu'. h� mien dich, m9t khi nang ltjc
t1j phong v� bi suy giam, nhung tu to tat nhu'. "d�o due",
"van h6a" chi con la nhung chiec VO rong.
V�y, phai chang b�o ltjc va th6i quen b�o ltjc la toan
nang, VO phu'.dng cuu chua? Thu'.a khong! Tam ly h9cxa h(>i
va tam ly h9c giao d1:1c ngay nay rat tham thia nh�ndinh tinh
tu'.ong va quy gia sau day cua J. J. Rousseau: "Khi Hobbes
g9i ke tai ac la m9t dua tre cu'.ong trang, thi ong da noi m(>t
dieu mau thuan tuy�t doi. Bat ky ke tai ac nao ding tu stj
yeu duoi ma ra. Dua tre chi tai ac vi n6 yeu du6i; hay lam
cho no m�nh, no se tot; nguoi nao c6 the th1jc hi�n duQ'c

m9i <lieu se khong bao giolam dieu ac". (Emile hay ve'giao
dye). "M�nh"la thay minhkhong bikiem toa trongvong sQ'
hai va cam doan. "Co the thl;ic hi�n duQ'c m9i dieu" la biet
rang, voi nang ll;ic tl;i than, ta co quyen va c6 the thl;ic hi�n
m9i nguy�n v9ng chinh dang trong moi truong cong bang
va w do, do do, khong canva khong bu9c phai xam ph�
den quyen h�nvalQ'i ich cua nguoikhac.
Giao dl;IC phi b�o ll;ic va xa h9i phi b�o ll;ic lam con
nguoi "m�nh" len trong tl;i do, chu dau phailam yeu hen,
nhu nhuQ'c, cang khong dong ngrua voi vi�c thu tieu
oc tl;i cuong, chi bat khuat va sue m�nh de khang tnioc
cuong quyen ngo�i xam.
Bon mudi nam song o nuoc Due thua tr�n va tung
bi chia cat, toi thay h9 h9c rat gioi bai h9c nay cua
Rousseau!
(Tuai tre, 31.12.2013)

1 M • BUI YAN NAM �ON
uT RA.nlJTIJUHAu"
�
. �
VE TRIETHOC
.
anh nam quay cuong voi chuy�n lam an, ban

huy�n kinh te, chinh tri, thoi Sljj CUOi nam CO
le .p de moi chung ta chiem nghi�m, suy ngam ve
CUQC doi . . . Thu m9t Ian khong ban ve chuy�n kinh te,
TBI(TSG da "tra du tuu h�u" voi nha nghien cuu triet
h9c phudng Tay Bui Van Nam Sdn.
TBKTSG: Hai cuein ''Phe phan ly tinh thuan tuy II
cua triet gia Immanuel Kant va "Hifn tuqng h9c tinh
tha'n" cua triet gia Wilhelm Friedrich Hegel do anh djch
va chu giai du{lc m9i nguai danh gia nhu the nao? Nghe
n6i cuein cua Kant in hoi nam ngoai, nay dii duqc in noi
ban hai la'n?
Bui Van Nam Sdn: Ngoai m9t s6 bai diem sach
dang d nu'oc ngoai, toi chu'a r6 d9c gia trong nu'&c danh
gia the nao, thay cung co nguoi mua. Loq.i nay thi dau the
TRO CHUY(N TRl£l HOC • 165
ban d4i tra. Toi doan la gioi chuyen mon trong d4i h9c
cung c6 mua de lam tu li�u, nhung chac can c6 thi gio
de d9c dan dan. D9c m�t lam cho du Hegelva Kant rat
gan guivoi Marx. D9c nhieu nhatve lo4i sach nay c6 le
la gioi nha bao, nhavan. Ham vui ma!
Theo anh, hitn tti(/ng ttm a(}C sach triet h(JC hitn
nay noi len die'u gi?
Vi�t Nam trong lich su da c6 qua trinh giao htuvan
hoa lau daivoi cac nuoc. Tuy khong c6 truyen thong Ion
ve suy tuong triet h9c ( so nuoc c6 duqc truyen thong nay
th�t ra c6 the dem tren dau ng6n tay!), nhung bu l4i, ta c6
truyen thong khong kem phan hien minh: de cho cac
trao luu ay duqc "tjnh hanh",
tuc cung ton t4iva giao hoa,
phat trien. Chung ta da g�p A I I I
go d4o Ph�t, d4o Nho tu } I
hang ngan nam truoc va

cung da tiep c�nvoi phudng
Tay kha som. Tuy nhien do
nhieu ly do, s'lj giao luu d6 da
bi cht;lng l4ivatruyen thong
"ttnh hanh" bi mai m(>t. Ngay
*"·········
horn nay hi�n tuqng anh vua
llvh
n6i theo ca nhan toi d6 la slj
dang mung. Khong phai la
mung cho triet h9c, vi triet h9c da c6 tu muon doi roi;
dang mung vi dieu nay chung to dat nuoc dang dan tro l4i
binh thuong. Binh thuong a day la biet nhieu thu, biet

thien hq. dang n6i gi va minh nen suy nghI gl.
Anh co bao gio nghi nguoi ta tim d9c triet h9c nhti
bay gio cung giong nhti dang theo "mot"?
'
Toi nghI triet h9c qua "gia" de tro thanh thoi trang.
M¢t xa h¢i binh thuong can c6 nhung sinh hoq.t tinh
than binh thuong, c6 nhu cau tiep c�n nhung cai moi.
Khi nguoi ta tim den triet h9c, dieu nay chung to xa h9i
d6 da den giai doq.n can nhin lq.i ban than minh. Triet
h9c g9i d6 la slj phan tu. f)6 la dau hi�u ve slj truong
thanh cua m9t xa h9i.
Nhung cuon sach triet h9c vua moi xuat ban hay tai
ban chi moi la slj bat dau. Chung ta van chua c6 dieu
ki�n tiep c�n nen h9c thu�t nay m9t each c6 h� thong.
So voi cac nuoc ling gieng thi chung ta qua ch�m trong
vi�c ph6 bien cac trao luu tu tuong va khoa h9c tren
the gioi.
Khi m9t so ngtiiii tim d9c nhflng tu ttiling triet h9c
mai (doi vai Vift Nam), litu co tht hitu la h9 dang di
tim m9t loi thoat ve' mijt tti ttiong?
Neu cho rang den voi triet h9c de tim m9t loi thoat
rieng cho minh la danh gia qua cao triet h9c, va se rdi
vao ng9 nh�n va that v9ng khi tuong rang c6 the tim ra
trong n6 m9t phep 1<;1.
N gay xua chung ta den v&i dq.o Nho, dq.o Lao, dq.o
Ph?t, hay ngay ca sau nay den v&i chu nghia Marx cung
TRO CHUY{N TRIU HOC + 167
la trong tam the di tim m<)t loi thoat, m<)t kim chi nam
cho tli tli6'ng va hanh d<)ng. Th�t ra, theo toi, triet hQC va
khoa h9c c6 cho tlidng dong, ca hai chi la slj tim toi ma
thoi, du 6' quy mo khac nhau. Triet h9c khac voi ton giao
va chinh tri. Chinh tri la di tim nhung giai phap cho m9t
tinh the, ton giao la di tim nhung slj xac tin de giai thoat.
Con nguQ'c L�i, den voi triet h9c la de tim slj nghi van, de
lam lay chuyen nhung dinh kien va kiem chung l�i niem
tin san c6. N6 lam ta mat ngu hdn la an tam.
Tat ca phai duqc d�t len ban bang slj nghi lu�n, phai
tinh tao va lang nghe nguoi khac n6i, d6 la tinh than cu.a
triet h9c va khoa h9c. Khi m<)t xa h<)i phat trien den muc
c6 nhu cau tlj van, phan tu ve vi�c minh dang lam, dang
nghI, thi nay sinh nhu cau triet h9c, va d6 la sue song
muon doi cua n6. Neu gia SU "nghi lu�n" rang triet h9c da
chet roi thi cung tuc la dang lam cho n6 song mai. Toi cho
rang khong phai vi slj khung hoang tli tli6'ng ma can di
tim m<)t loi thoat khac bang triet h9c, d�t van de nhli v�y
la tai hc}.i va giao cho triet h9c nhung nhi�m V\1 khong phai
cua n6. Da qua roi giac md cua Platon: vua phai la triet gia
va triet gia ... phai lam vua! Vi tri cua triet h9c von khiem
ton va chong chenh. Chang the ma ngay xua 6' Chau Au
n6 khong chi dung sau phap gia [ nha cai tri] ma con bi
bat lam "con sen" cho than h9c [h� tli tli6'ng chinh thong]
nua. Chi c6 dieu, nhu !(ant h6m hinh W hoi: "Khong biet
"con sen" nay c6 nhi�m vg cam den di tnioc soi duong hay
"chtu lep m9t be" leo deo di sau nang vay cho ba chu?".
The con chu nghia Marx trong boi canh hi�n nay
theo suy nghi cua anh?
Triet h9c the hi�n nguy�n VQng cua con nguoi di tim
cai toan the. Triet h9c duy tam cho rang toan the la cai gi
sieu vi�t. Marx cfing ban den cai toan the va cfing muon
vlidn den stj toan the bang each giai quyet stj mau thuan
giffa cai huu h�n va cai VO h�n hay la "hoa giai" theo tu
ma Marx dung l�i cua Hegel. Hoa giai giua tt;i nhien va
van h6a, giffa tat yeu va tt;i do, giffa con nguoi voi the gioi,
giffa ca nhan va xa h9i. Tham VQng cua Marx la tham
VQng triet hQC, Va la m9t tham VQng th�t Stj chinh dang.
Nhung muon "hoa giai" thi phai hieu biet thau dao ca
hai phia, gQi la "stj trong suot" cua nh�n thuc truoc khi
bat tay vao hanh d9ng. Li�u m9t nh�n thuc nhu the c6
the c6 duqc khong va stj hoa giai d6 c6 the dien ra m9t
each hi�n tht;ic? Va bao gio thi slj hoa giai d6 dien ra va
dien ra nhu the nao? Hoa giai v6'i the gioi hay chi lo hoa
giai v6'i nhau a trong the gioi ma con chua xong?
Kant n6i rang uoc VQng vlidn den cai toan the la nhu
cau ttj nhien cua con nguoi. Con ngu6'i bao gio cung muon
di den slj toi h�u: trong m9i nguyen nhan luon tim den
nguyen nhan cuoi cung, trong m9i giai phap van muon
tim den giai phap tri�t de. Tuy nhien con nguoi l�i thuong
khong hieu rang kh6ng the d�t toi cai toan the vi minh la
huu h?n. Vl the, 6ng khiem ton khuyen rang chi nen xem
k.hat VQng Ve cai toan the hay Ve Stj "hoa giai" la ly tliongi
la mc)t chan troi de vudn toi, nhung la dieu khong bao gio
.
TRO CHUYfN TRlrT HOC + 169
d�t du'.qc trong thtjc te, vi n6 la ... chan troi!

Neu chung ta dieu chinh each nhin cua chung ta ve
chu nghia Marx theo huong nghI rang d6 la m9t ly tu'.ong
de vu'.dn toi, ma the h� chung ta chu'.a thtjc hi�n duqc,
biet dau cac the h� sau, sau nua se tien dan toi d6, nghI
du'.qc nhu the thi ta se thanh than Va(,Se khong trach Marx
nua. C6 le can c6 each hieu khac ve tham y cau n6i noi
tieng cua Marx: "Tri�t de la nam stj vi�c t�n goc re cua
n6. Ma goc re cua con nguoi chinh la con nguoi".
Hi�n nay tren the gioi co nhilng trao ltiu triet h9c
naolon?
Trao lu'.u thi qua nhieu nhu'.ng ttju trung c6 hai xu
hu'.ong Ion. M<)t xu hu'.ong cho rang triet h9c khong con
vai tro gi nua, tat ca deu la tudng doi, kha nang con nguoi
la huu h�n, khong the thay duqc cai toan the. Tat ca cac
ton giao lon, cac h� tu tu'.ong bao trum va cuoi cung la
chu nghia Marx duqc nguoi ta g9i la cac "d�i ttj stj", nghia
la cac cau chuy�n ke hu'. cau khong 16, c6 dau c6 duoi ...
ve ra m9t chan troi vien mc)ng. Nhung nguoi theo xu
hu'.ong nay cho rang khong the tin vao cac d�i ttj stj du'.qc
nfta, ta chi c6 nhung cau chuy�n nh6 va chi c6 the biet
chung ma thoi. Va d6 la cong vi�c cua nhung nganh khoa
h9c rieng le voi stj da t�p ve n9i dung va slj da d�ng den
VO cung ve phudng phap.
Xu huong thu hai thi d�t van de neu khong c6 cai
toan the thi con nguoi lam sao co the g�p duqc nhau. Du
muon hay khong thi con nguoi van c6 m9t diem chung
v&i nhau, d6 la ly tinh. Song, triet h9c khong con nhi�m

V\1 chi dinh "cha ngo'i'' cho moi nganh khoa h9c nfta. Bay
gio n6 chi lam nhi�m V\1 ''gift cha", gifl m9t cho toi thieu
de cac nganh khoa h9c c6 the g�p nhau, va nhu da n6i,
d6 la mieng dat cua ly tinh.
Gan day nhieu tac gia l<;1i cho rang nen d�t van de
m9t each dung hoa hdn. Khong ao tli6'ng nfta da danh,
nhung cung kh6ng nen cat cvt d6i canh cua tu duy! Triet
h9c khong lam nhi�m V\1 gift cha, cang khong chi cha,
cfing khong phai la tieu S\l hay' d<;1i S\l ma tat ca tro' l <;1i Vdi
ban chat co huu cua triet h9c, la nghi luq,n, hay, dung chfi
thoi thliQ'ng hdn, la dien ngon (discourse), nhung trong
tinh hinh m&i. Boi canh the gi&i bay gio da khac han, tat
ca phai ngoi l<;1i n6i chuy�n, bang ly lu�n, l�p lu�n trong
m9t S\l tinh tao, tlidng nhliQ'ng nhau de tim m9t S\l dong
thu�n nao d6 de lam vi�c, de song va de hy VQng. "Ban
lu�n vdi nhau de ma song" d6 la khau hi�u hi�n nay cua
triet h9c. Song, de cho nguoi khac song, va cung nuoi
ffiQt chan tro'i hy VQng, do la diem g�p nhau CUa Xa hQi
loai nguoi.
V4y thanh qua cua triet h9c trong the ky XX la gi?
Tnt&c day nguoi ta chi n6i chuy�n voi nhau bang
sung d<;1n, con bay gio triet h9c da v<;1ch ra cho nguoi ta
thay phai ngoi l<;1i de ban lu�n. Thanh tvu Ion nhat cua
triet h9c trong the ky xx, qua bao khuc khuyu, la giup
cho nguoi ta binh tinh hdn, bot n6ng nay, d9c doan de
n6i chuy�n cung nhau. Cong lao nay cua triet h9c ve le
TRO (HUY{H TRltl HOC + 171
16i suy tu va phudng phap lu�n la rat lon, tu d6, trong

chinh tri hi�n thljc nguoi ta da SU dl;lng chinh sach doi
tho�i, khong d6i dau, chinh sach giam ding thang, chinh
sach da phudng hoa quan h�, de cung nhau "thang
thang" . . . Tat ca nhung gi dang <lien ra trong hi�n thljc
cua chinh tri, kinh te, xa h9i ngay nay la slj tich luy cua
m9t qua trinh khung hoang va tinh ng9 cua triet h9c tu
cu6i the ky XIX va su6t the ky XX.
Theo anh, quan ni�m eta ct1c hifn nay la do triet h9c
lam ne'n tang hay ti/ nhien no co?
Triet h9c chi soi sang thoi, chi giai thich vi�c d6 la
do slj phat trien kinh te xa h9i toan cau nen chi c6 the la
da cljc. Phai c6 slj da d�ng trong tu tuong, slj thua nh�n
cac nen van hoa khac nhau, thi nhan lo�i moi di den
duQ'c giai do�n toan cau h6a nhu ngay horn nay.
Truoc day khong ai thua nh�n gia tri tlj t�i va pho
quat cua nhieu nen van h6a, th�m chi, nguoi ta n6i chi
co nen van hoa Au chau. Nguoi Au chau it khi thua nh�n
nen van hoa A chau. Van h6a Phi chau va My chau thi l�i
cang khong c6. Nho nhftng thanh tlju nghien cuu khoa
h9c va triet h9c tong quat, nguoi ta da di den cho cho
rang tat ca cac nen van hoa deu c6 gia tri rieng cua n6,
deu dong dang, chung chi c6 khac nhau thoi. I<hac bi�t
chu khong han la hdn kem. Thua nh�n c6 nhieu nen van
hoa khac nhau c6 nghia la ton tr9ng nhieu gia tri khac
nhau, nhieu l6i suy tu khac nhau. Va vi the khong c6
slj d9c quyen ve van hoa nua. Nhung, dieu nay khong
dong nghia VOi Slj tlj ton, CO C\}m, phu nh�n Cai pho quat,
giudng ng9n co "toan thu" (integrism). Vi le nen van h6a
hi�n d?i Va Cong CUQC hi�n d?i hoa van hoa can CO Ca hai
d�c diem: m9t la, thua nh�n cac nen van h6a khac va
trong ban than m9t nen van h6a cung khong con m9t
trung tam duy nhat "ban phat"; thu hai, nen van h6a ay
phai c6 nang lljc tlj phan tu', tlj phe phan nfta. !{ant c6
cong rat Ion trong d�c diem thu hai nay nen duQ'c g9i la
nha d?i Khai minh cua thoi hi�n d?i. Ngay "lytinh" cung
khong duQ'c hieu ddn gian, "nhat phien". Ta c6 ca lytinh
ly thuyet, ly tinh thljc hanh, nang lljc phan doan tham
my, nang lljc tu'dng giao Va nang lljc dinh huong, V. V ...
Xa h9i nao chua d?t duQ'c hai dieu nay thi chi moi cJ thoi
tien hi�n d?i du da SU dl;lng cong ngh� cao. Vi d\l m9t so
nuoc Trung Bong du c6 cong ngh� cao, van la m9t xa
hoi . dai. vi chu'a thua nhan
. tien hien . cac nen van hoa khac
va chu'a he d�t van de phan tu'.
Vift Nam la m9t xii h9i hitn a(}i hay la tie'n hifn
a(}i?
Vi�t Nam bay gio dang hi�n d?i hoa tung phan va do
thoi the thuc day hdn la chu d9ng. Tien trinh thuc tinh ve
hai dieu ki�n song doi n6i tren day da bat dau tu dau the
ky XX khi cac C\l nh�n ra rang anh sang khong chi den
tu phudng Bae, rang "Thai Tay" khong chi c6 b9n thljc
dan xam luqc ma cung c6 "thanh hien", nao la Ba L?p
Do (Platon), Khang Due (Kant), Lu Thoa (Rousseau),
M?nh Due Tu Cuu (Montesquieu) ... va dong thoi biet
TRO CHUY{H TRlfT HOC • 173
tlj phe phan ve cai h9c hu nho va cac khuyet t�t hu bq.i
cua nen van h6a nu'.oc minh. Tiep tvc m9t qua trinh con
dang dola ganh n�ng tren vai cac the h� ngay nay.
V4y lam sao at hi�n a{}i hoa xii hgi?
Hi�n dq.i hoa khong phai chi la dua may m6c, sach
VO vela du'.Q'c. Hi�n dq.i hoa tru'.oc hetla thay doi dau 6c,
va muon the, can xay dl;ing m9t tanglop tri thuc d9cl�p.
D9cl�p chu khong phai d�c quyen hay duQ'c u'.u dai. Tri
thucla n9i ll;ic tinh than, la nguyen khi qu6c gia, la tiet
thao (nghia den: S\j gifi gin trinh tiet) cua m9t clan t9c.
Nha cam quyen yeu nu'.oc - va biet "cai dq.o yeu nu'.oc"
n6i nhu'. nha Khai minh Phan Chau Trinh - nen lam
"ba do" de xay dl;ing cho du'.Q'c tanglop nay, chap nh�n
cho tang lop nay lon len. Phai tq.O dieu ki�n cho tang
lop tri thuc c6 can ban h9c thuc va pham hq.nh dang
hoang. C6 tanglop nay, chung ta moi c6 phan tu, moi
c6 khoa h9c, moi hieu du'.Q'c the gioi, moi ban du'.Q'c cac
van de voi the gioi ...
Noi nhu the thi trach nhi�m cita mgt ngudi tri thuc
la qua nijng ne'?
Theo toi, muon doi van v�y. "Co kim thuc t\i da u'.u
hoq.n" (Nguyen Trai). Chi c6 dieu: truoc day la loi than
tho, nay nen hieula nghia VlJ.. Trach nhi�m cu.a m<)t nguoi
tri thucla nhin xa, thay r<)ng, tlj tr9ng va clan than. Xinlay
m<)tvi dt;1: nu'.ocAnh du'.Q'c nhu'. ngay horn nayla nho nhung
dq.i tri thuc nhu John Stuart Mill. Ong ta d\i bao rang som
mu9n gi cung c6 pho thong dau phieu o nu'.oc Anh thoi
174 • BUIVANNAM�ON
chuyen che Victoria. Cai lo cua ong ay khong phai la bao

gio c6 pho thong dau phieu ma la lam the nao devi�c d6
c6 thljc chat. Vl the, ong bao: pho thong giao dt;1c phai di
tntoc pho thong dau phieu. Nghia la, phai chuan bi cho
ngay ay, nhu' cau tt;1c ngu: "Ai muon di xa, phai chuan bi
yen cu'ong". Hoi d6]ohn Stuart Mill da rat tran tr6' chuy�n
lam sao giao dt;1c cho tang lop cong nhan, lao d<)ng con
rat tam toi cua nu'oc ong de h9 hu'6'ng du'gc ngay bau cu
t\i do do. Ong cung la nguoi chu tntong chu ngrua xa h¢i.
C6 m<)t dieu buon cu'oi la hai ong Marx va Mill cung song
m<)t cho, 6' London, suot 20 nam troi ma khong biet nhau
va cung giu'ong ng9n co chu nghia xa h9i. Marx cho rang
phai VO san hoa, con Mill thi 1� cho rang phai huu san h6a,
phai lam cho m9i nguoi giau len ... cong nhan m�nh len
thi moi an n6i ngang ngua voi nha tu' ban ...
Ke cau chuy�n nhu' v�y de thay rang vai tro cua tri
thuc la rat lon.
Anh noi bay giu phai xay dljng tang lup tri thuc,
nhung chung ta cung can phai xay d,jng tang lup doanh
nhan, ky thuq.t vien, tang lup cong chuc co nang lijc. Vq.y
thi phai bat dau tu dau?
C6 qua nhieu chuy�n phai lam, nhung vi�c nay se
thuc dayvi�c kia va toi nghi tat ca phai bat dau tu giao d1=1c.
(Bao Xuan Ihifi baa Kinh te Sai Gan,

Vo Tran Binh Phuong thl.jc hi�n, thang 01.2007)
TRO CHUJfN TRIIT HOC • 175
TRA LOI PH6NG vAN TAP cttf

VAN H6APHATGIAO
.
VHPG: La nguoi song va nghien cuu triet h9c lau

niim {J nu6c Due, ndi au(/c xem la cai noi Cua triet h9c
the gi6i, ong c6 tht n6i van tat ve' tinh hinh triet h9c
hi�n nay {J Au My?
Bui Van Nam Son: Th?t ra, "cai noi" dung nghia
cua triet h9c Tay phudng chinh la Hy L<;1p co d<;1i.
Nhung, nuoc Bue qua la mieng dat mau mo cho
sv lon m<;1nh cua triet h9c suot may the ky, neu thu
tinh tu Leibniz (1646-1716) cho den M. Heidegger
(1889-1976). Tuy nhien, n6i nhu Hegel, "Tinh than
the gioi" da khong chtu o yen m9t cha! Tu th?p nien
80 cua the ky XX, duong nhu n6 da "d9n" sang nuoc
Phap ("ndi xuat phat nhieu gQ'i }' sang t<;10 nhat" /
Habermas, 1985), roi sang My (ndi hang nam c6 hang
ngan sach triet h9c ra d6'i) va tu d6, nho' phudng ti�n
truyen thong hi�n dq.i trong dieu ki�n toan cau h6a,
nhanh ch6ng Ian truyen khap the gioi. Vi the, ngay nay
hau nhu khong con c6 the n6i ve m9t "cai noi'\ m9t
"trung tam" cua triet h9c nhu truoc day nfta. Ngoai
ra, theo cho toi thay, ngay nay nguoi ta khong con lam
triet h9c de bao v� cac h� thong ve the gioi quan ma
hQ'p tac tren nhung de an nghien cuu hon hQ'p, vliQ't ra
khoi ranh gioi truong phai va chuyen nganh, thu hut
va t�p hQ'p nhieu triet gia den tu cac chan troi va cac
quoc gia khac nhau. Tuy chua phai la m9t "nen hoa
binh vinh cuu'\ nhung, nhin chung, vi�c phan li�t va
dau tranh "m9t mat m9t con" gifia cac truong phai va
cac truyen thong tu tuong mang d�m mau sac clan t9c
da tro' nen loi thoi.
VHPG: Co tht co mqt "tong ket" ngan g9n ve' triet
h9c Tay phudng the ky XX?
BVNS: Cau h6i qua r9ng cho m9t tuan tra! Trong
bai gi6'i thi�u m6'i day cho cong trinh ((Toan canh trie't
h9c Au My the' ky XX" cua so�n gia Phan Quang Dinh
(NXB Van h9c, 2008), toi c6 dip trinh bay kha dai ve
nh�n dinh cua minh, o' day chi xin nhac l�i ngan g9n.
Kiem diem m9t each nghiem khac, duong nhu triet h9c
Au My the ky XX da hua h�n nhieu, khi dua ra cac yeu
sach kha tri�t de: con nguoi dfch th1;ic, c9ng dong (xa h9i,
nha nuoc) dfch th1;ic va khoa h9c dich th1;ic, nhung chang
mang l�i duQ'c bao nhieu. N6 cung da thap len nhieu hy
v9ng (v6'i ba tr9ng diem nghien cuu: djnh huong ve hi�n
sinh va sieu vi�t hay ve truyen thong va thong dien h9c,
ve tht;tc tien hay xa h9i va ve khoa h9c) nhung mang l�i
nhieu that v9ng. Th�t the, cai "Ton t�i" (Sein) bi hiem
TRO CHUYfN TRlrT HOC • 177
va thd m<)ng cua Heidegger da chang tg "khai mo", va

vi�c "chuan b( de "lang nghe tieng n6i" cua n6 con phai
tiep h;ic den bao gio? Sg "tai sinh" cua con nguoi bang
vi�c "suy ni�m hi�n sinh" trong CUQC "khung hoang toi
h�u" aaspers) da khong xay ra, thay vao do chi CO S\i on
ao dinh tai nhuc 6c cua m�ng lu'oi truyen thong phan
suy ni�m! "Dong nu'oc am"van chu'a thay chayvao trong
chu nghia Marx (Bloch)j S\i thuc nh�n ve hi�n tu'Q'ng
tha h6a pho bien chi la c6ng vi�c d�c tuyen va bi truyen
(Adorno) trong khi be) may quan lieu hi�n d�i thua sue
nhan chim m9i no lgc "phe phan y hf'. Va sau cung, triet
h9c kh6ng tro thanh khoa h9c, cfing khong tro thanh
"khoa h9c lu�n" ddn thuan va ... cang khong tieu bien
(nhu' dg kien cua Nh6m Vienna), ma nguQ'c l�i, nhung
van de co huuvan con d6, trong khi ban than khoa h9c tro
nen "kha nghi" hdn hie nao het (Wittgenstein, Popper,
Feyerabend, Derrida ... ). N6i ngan, vi�c "khoa h9c h6a
triet h9c" cfing da that b�i khong khac gi sg "thuc tinh
hi�n sinh" cua con nguoi. Triet h9c Au My the ky XX
hau nhu' chang giai quyet rot rao du'Q'c van de gl, va, ban
"ket toan" la ... tieu cl;ic !
The nhung, mc)t the ky suy tu at khong phai la v6
bo. V�y, dau la cha "tich cljc" cua n6? Truoc het, nhung
ai th�t sg quan tam se tim du'Q'c nhung hu'ong clan ve
m�t khai ni�m de suy ngam ve "hi�n sinh" cua chinh
minh, ve thgc tien Xa h9i Va lam sang to S\i hieu biet Ve
khoa h9c. H9 se tinh thuc hdn ve "su tinh" cua tu' duy,
se nh�y cam hdn tru'oc nhung chieu kich xa h9i cua
toan b9 sg ton t�i, ve sg kh6ng chinh xac cua ng6n ngu
va loi n6i. ft ra, triet h9c the kyxxda mo r9ng chan

troi cua chung ta, va ngay nhung lam l�c c6 khi cung c6
ffi?t huu ich cua chung.
VHPG: Ke' ca nhung that bl;li?
BVNS: Vang, dung v�y. M9i triet h9c, so voi cac
yeu sach cua chung, khong it thi nhieu deu da "that
b�i", hay th�m chi deu nhat dinh phai that b�i, vi chan
ly khong bao gio o trong tam tay cua con nguoi. Tuy
nhien, that b�i cung co nam bay duong! Mang niem hy
VQng rang minh dang di dung huong de fOi rut C\lC thu
nh�n rang khong d�t duQ'c m\lC tieu khac xa voi vi�c
nhan danh m9t chan ly "da duQ'c nh�n thuc" hay "da
duQ'c thau th( bang each nao do de khdi d�y niem hy
v9ng ndi chinh minh va ndi nhung nguoi khac va rut
C\lC rdi vao ao tuong.
VHPG: V4y triet h9c se dive' dau? Nhat la tru6c stf
cam nh4n cua gi6i tre?
BVNS: Cau h6i dinh m�nh ngay cang duQ'c nhieu
triet gia Tay phudng tlj d�t ra <;ho chinh minh: Triet h9c
con co m9t tudng lai khong? Triet h9c se ra sao va con
de lam gi nfta? aTriet h9c da den h6i ket thuc hay ... se
khong bao gio c6 slj ket thuc cua triet h9c? Cac cau h6i
ay khong phai la m9t each noi cuong di�u ma rat cap
thiet Va chfnh dang tntoc thang lQ'i ngo�n m\lC CUa mQt
hen la tu duy ky thu�t, tinh toan, va ben kia la cua m9i
the lgc kiem che va ngan cam tu duy. Nhieu nguoi lo
ng�i rang vi�c "dieu ki�n h6a" cong khai hay giau m?t
doi voi tu duy se bop chet tu duy tlj do ve cai toan b9
TRO (HUYfN TRIU HO( • 179
thljc tq.i. Ngay nay, thay cho cho bq.o lljc trang trQ'n se la
sue mq.nh huyen mi tinh vi, chang hq.n, cua cong ngh�
giai tri va quang cao. Phai chang m9t ngay khong xa nao
d6, con nguoi khong can phai "suy tuong" nua ma chi
can ... truy c�p? Va, triet h9c th�m chi se thua khi cac
nganh khoa h9c rieng le Ian luQ't chiem het m9i linh vljc
cua tri tu� con nguoi, nhat la voi gia dinh rang khi mQt
((c6ng thuc ve' toan bq vii tn/' da duqc tim ra thi triet h9c
se het ly do ton tq.i (trong trucing hQ'p do, th�t khong
c6 gi dang tiec cho triet h9c ca!). Nhung, bao lau dieu
nay chua tro thanh slj th�t, va bao lau ((c6ng thuc vii tn/'
khong bao ham y nghia cua vu tr\} va nhan sinh thi van
con can den m9t loq.i hinh tu duy khac, g9i la tu duy
triet h9c (neu khong, chi con hai llja ch9n: due tin ton
giao va slj vo-tu tuong!).
Chua ai co the dlj doan duQ'c triet h9c the ky XXI
se ra sao, vi le gian di: triet h9c la tu duy tlj do, va, voi tu
each ay, la khong the ludng truoc duQ'c. Dieu duy nhat
c6 the dlj doan, - va the h� tre dang can chuan bi m9t
"tam the" de don nh�n -, do la: triet h9c se tro nen th�n
tr9ng hdn, khiem ton hdn va nhat la bao dung hdn khi
san sang mo r9ng vong tay hQ'p tac, ke ca voi nhung ke
,.; th'U" •
" CL;LU
VHPG: Tru lqi voi Vi¢t Nam, ta thay gioi tre ngay
nay hgc triet hgc rat hiii hgt va th'} dQng. VtJy, triet hgc
co j nghia nhti the nao doi voi gioi tre VN ngay nay?
Nhat la aoi VOi Stj dong gop cho VifC phat triln Xii. hQi?
BVNS: Ve thoi luQ'ng, co le chua bao gio nguoi sinh
vien VN thu9c m9i chuyen nganh co dieu ki�n nhieu
1 BO • BUI VAN NAM 10H
hdn the de lam quen v6'i triet h9c va cac van de chinh
tri-xa h9i. Nhung, ket qua khong du'Q'c nhu' y, th�t la lang
phi va dang tiec! Loi khong phai la do triet h9c, cang
khong phai la do ngu'oi h9c ma chac la do phu'dng phap
giang d�y va h9c t�p. Toi dang viet Loi gioi thi�u cho
ban dich quyen ((Emile hay ve'giao dt:tc" noi tieng cuaJ.J.
Rousseau (NXB Tri thuc sap xuat ban) va toi tham thia
ve t� n�n da du'Q'c Rousseau neu len tu the ky XVIII:
"thay vi giup ta tim ra cac chung minh, ngu'oi ta d9c cho
ta viet cac chung minh ay; thay vi d�y ta l�p lu�n, 6ng
thay l�p lu�n h9 ta va chi ren luy�n tri nh6' cua ta ma
thoi". Rousseau n6i them: "Van de khong phai la d�y cac
man khoa h9c, ma la dem l�i cho ngu'oi h9c hung thu de
yeu khoa h9c va dem l�i phudng phap de h9c nhung man
d6, khi hung thu nay phat trien hdn len. Chae chan d6 la
mQt nguyen ly Cd ban CUa bat ky nen giao d1;1c tot nao".
Triet h9c cang nhu the vi n6 khong phai la lo�i "kien
thuc" c6 the mang ra SU d1;1ng ngay du'Q'c. D 6ng g6p cua
n6 cho vi�c phat trien xa h9i la gian tiep, qua rat nhieu
khau trung gian. N6 chu yeu ren luy�n nang l\ic tu duy
truu tu'Q'ng va tinh than san sang doi tho�i. Khong c6
nang h;tc va tinh than nay, xa h9i se kh6 phat trien.
VHPG: Phai chiing do cung la ly do khien ong danh
nhie'u tam SUC at lam cong VifC "kho hie"u" trong thai
buoi hifn nay: djch va chu giai nhie'u tac pham triet h9c
kinh die'n thtJt do sg? Ong co thay "hoi titc" vi da mat
qua nhie'u thai gian khong?
BVNS: Rousseau, trong sach n6i tren, cung c6 m9t
cau rat hay: "H9c t�p va giao d1.;1c la m9t nghe, a d6
TRO CHUY(N TRlrT HOC + 181
can biet mat thoi gian de gianh dtiQ'c thoi gian". Th�t
raJ toi chi tiep tvc lam cong vi�c ma nhfing nguoi di
trtio'c da lam vi thay can thiet, va tiec rang con qua it
6i. Ben C9-nh gia tri bat hu cua cac tac pham kinh dien,
vi�c dich va chu giai, v6'i toi, trtio'c het la de hj h9c tieng
Vi�t. Ngay tu 1921, cv Ph9-m Quynh da s6'm c6 nh�n
xet xac dang: "vi�c dich sach la vi�c c6 ich lam, vi c6
dem tieng n6i cua minh
ch9i v6'i tieng ngtioi ta thi
mo'i biet rang minh thieu
nhung giJ minh c6 nhung
gi, thieu dau bo cuu day, va
khi phlt bieu ra, tti ttiong
cua minhJ van tu cua minh
nho d6 dtiQ'c phong phu
them len". Nam 1924, Cv
19-i viet: "pham tti ttiong
gi ma khong n6i ra dticjc
tieng ta thi chtia phai tti ttiong cua minh, con la tti
ttiong mtiQ'n ca ... Nay dem dien ra tieng ta, tuc la bien
nhuyen ra cho de dung hoa vao khi huyet tinh tuy cua
ta, cho de cung nhau dieu hoa trong 6c ta v�y". D6 qua
la m9t each tiep phat van hoa th�t sang SUOt Va Cl;l the
giong nhti Hegel da tung muon "bat triet h9c phai n6i
tieng Due"! Nghin nam trti6'c, Ngai Huyen Trang da la
m9t tam gtio'ng rtjc sang.
VHPG: Trong boi canh toan cau hoa ram rg hijn
nay, ong co tht noi them ve' mgt thai dg dung trong vijc
tiep nhqn van hoa nuoc ngoai?
182 • BUI YAN NAM �OH
BVNS: Cau hoi cung qua to tat, nhung, n6i a m9t

g6c d9 h�p, theo toi, can phan bi�t va tuy�t d6i khong
nen danh dong giua vi�c d6i khang tinh h� cap voi vi�c
d6i khang tinh ngo�i lai. Tac h�i cua toan cau h6a den
van h6a ban dia, neu c6, khong phai do nguon g6c ngo�i
lai (Nho, Lao, Ph�t tntoc day cung nhu khoa h9c hi�n
d�i va ca chu nghia Marx ngay nay chang phai deu la
ngo�i lai sao?) ma do tinh d�i chung tam thuong cua van
h6a xam nh�p.
VHPG: Ong co theo d(}o Ph4t khong? Va ong thich
nhin d(}O Phtjt theo kilu tin ngtiang, triet h(}C hay la
m9t SI/ giac ngQ tam linh?
BVNS: Toi khong phai la m9t Ph�t tu, hieu theo
nghia tin do. Nhung, toi san sang "theo" m9i nen d�o ly
hu6'ng thuQ'ng va nhan ban. Nhu m9i nguoi clan Vi�t, toi
may man Ion len trong khung canh hoa hQ'p cua nhieu
gia tri van h6a. Toi nguong m9 slj chinh tnjc trong d�o
cua nguoi quan tuj toi thich tinh than ph6ng d�t cua Lao
Trangj toi h�nh phuc trong due tu bi va h�nh VO chap
cua d�o Ph�t va toi yeu thai d9 tlj phe phan va san sang
thu nh�n that b�i de tiep t1:1c di t6'i cua triet h9c va khoa
h9c Tay phudng. Von lieng tinh than ay du cho toi l�c
quan huong ve tudng lai. Con ngay "o day va bay gio",
toi dang duQ'c huong h�nh phuc ma t�p chi Van h6a Phq,t
giao ban cho.
Bui Xuan PhuQ'ng thljc hi�n, thang 05.2008

•
/
TU HAU HIEN DAI DEN
• • •
. - HAU
HAU . DAI
. HIEN . TRONG ? ..... .,,.
TU TUONG TON GIAO?
(H9i thao Quoc te': Chu nghia Hq,u hi�n aq,i va ton
giao m'6'i, DH QG TP. HCM, 14.06.2013)
N h�n dinh ve ton giao trong xa h9i Tay phudng hi�n

dc}.iJ Herbert SchnadelbachJ m9t trong nhung triet
gia Bue danh tieng da viet: ... "[Thai] Hi�n d�i danh
dau bang s-i;i 'aanh mat trung tam JJ. N6 khong con c6 m9t
trung tam van h6a Von truoc day do ton giao nam giu
nua. Giang nhu nen van h6a hi�n dc}.i c6 rat nhieu linh
V\IC cung ton tc}.i ben C�nh nhau va ton giao thay minh
bi he}. thap thanh m9t the h;tc trong nhieu the h;tc khacJ
doi song cua ca nhan ciing du'qc quy dinh bdi nhung yeu
sach cua rat nhieu dinh che van h6a khac nhau. Chung
vua md ra nhung Cd hQi cho Sl.j tl.j do ca nhanJ nhu'ng
cung dong thoi t�o ra nhu cau duQ'c dinh huong. Slj da
d�ng cua van h6a hi�n d�i tudng ung voi slj phan h6a
ngay cang gia tang cua Cai T 6i, the hi�n trong slj ki�n:
ton giao ngay nay duQ'c khao khat chu yeu nhu la tfnh t{n
nguang (Religiositiit) theo nghia la m9t St/ ma r9ng ve' tam
linh doi vai nhung kha the' trai nghi¢m chu quan" (BVNS
nhan m�nh)(I).
- "S\i mo n)ng tam linh doi voi nhung kha the trai
nghi�m chu quan" CO the n6i la d?C diem cot loi Cua
buoc chuyen tu tam thuc "hi�n d�i" sang tam thuc "h�u
hi�n d�i". Slj chuyen bien nay lam thay doi each nhin ve
the gioi, each hieu ve th\ic t�i va chan ly, va each tiep c�n
nhftng van de Cd ban cua doi song:
- The gioi quan tien - hi�n d�i: c6 d?C diem la Sl;l
chap nh�n khong tra hoi doi voi quyen uy va c6 long tin
vftng chac vao nhung chan ly tuy�t doi, nhat la tin rang
ton giao mang l�i nhung giai dap dich thljc cho nhung bi
m�t Va huyen nhi�m C�a S\l song Va doi song. (J phlidng
Tay, IZinh Thanh la san pham cua hai lo�i xa h9i tien
hi�n dc:1i: C\iu Voe cua Do Thai co dc:1i va Tan Voe cua
cac cc)ng dong IZito giao.
- The gioi quan hi�n d�i: bat dau tu thoi IZhai minh
vao the ky XVIII. "Hi�n dc:1i" dva tren vi�c theo duoi tri
thuc khach quan va phudng phap khoa h9c. D?C diem
1
Herbert Schnadelbach, Religion in der modernen lVelt/T6n giao
trong thd giiri hiin dg,i, Fischer Taschenbach Verlag, 2009, tr. 131.
TRO CHUYfN TRl(T HOC + 185
chu yeu cua n6 la nghi van va tra hoi ve quyen uy va

truyen thong, v6'i niem tin rang chan ly phai dlja tren
slj ki�n quan sat duQ'c va kiem tra duQ'c. "Hi�n d?i" tin
tuong VaO SUC m?nh CUa ly tfnh Va tu duy phe phan, xem
khoa h9c - chu khong phai ton giao - la ndi c6 tham
quyen giai dap nhung bi m�t cua doi song. Con nguoi
hi�n d?i, nhin chung, phat trien long tin l?C quan vao
slj tien b9 cua nhan lo?i thong qua tri thuc, nghien cuu
khoa h9c, sang kien, phat minh va tu duy duy ly.
The gi6'i quan hi�n d� di lien v6'i tien trlnh the h;lc h6a.
0 d?ng cljc doan, d6 la thuyet VO than. 0 d�g on hoa, la
tach roi nha nuoc va giao h9i trong doi song hi�n d�.
- The gioi quan hi�n d?i khdi d�y phan ung de
hieu cua cac nha '1bao can" (fundamentalists) trong cac
ton giao truyen thong (IGto giao, Do Thai giao, Islam
giao). Truoc va trong thoi IZhai minh, cac h9c gia Tay
phudng ve Thanh kinh da d�t cau hoi va khong tin vao
"nghia den" cua nhieu n9i dung trong Thanh kinh.
Phan ung m?nh me den cljc doan cua cac nha bao can
vao cuoi the ky XIX, dau the ky XX: khong chi doi hoi
phai tin vao "nghia den" ma th�m chi, nhieu van ban
von duQ'c hieu theo nghia an d\l trong nhieu the ky,
nay phai duQ'c xem la slj ki�n c6 th�t. Tu nhung nam
20 cua the ky xx, the gi6'i quan tien-hi�n d?i cua cac
nha bao can bat dau xung d(>t ac li�t v6'i tu tuong the
t1;1c hi�n d?i. Hdn tam mudi nam sau, o Hoa Ky, cac
nha bao can van tiep tl;lC doi hoi nha trliong the t\LC
phai d?y song song "khoa h9c sang t?o" va thuyet tien
h6a Darwin!
- M9t d�c diem dang htu y khac la S\i tang tntong
m?nh me cua "!Zito giao phu'.dng Nam" (khu V\iC r9ng
16'n du'.Q'C g9i la "The gi6'i thu ba") hi�n gom khoang 480
tri�u a chau My La tinh, 360 tri�u a chau Phi(I) va 313
tri�u a chau A (so v6'i 260 tri�u a Bae My). C6 S\i cang
thang nao d6 giua "!Zito giao phudng Bae t\i do" (chau
Au va Bae My) v6'i "!Zito giao phudng Nam" con it nhieu
mang mau sac tien-hi�n d?i.
Nhu the, c6 the n6i, trong khi c9ng dong tin huu
!(ito giao tren the gi6'i con tiep tl;lC chung kien S\l giang
co giua tu'. duy tien-hi�n d?i va hi�n d?i, thi m9t tam thuc
m6'i nay sinh a cac nu'.6'c cong nghi�p phat trien: tam
thuc h�u-hi�n d?i, xem ca hai lo?i the gi6'i quan kia la
khong con "hi�u lvc" nua.
- The gioi quan h�u - hi�n d�i tu giua the ky XX la
m9t each phan ung khac d6i v6'i "Hi�n d?i", tru6'c het v6'i
tu each la nhung nha hi�n dc;1i bi that v9ng. Cang ngay h9
cang nh�n ra rang ly tri Va S\i tinh khon cua con ngu'.di
khong the d?t duqc h?nh phuc ma chung ta mong m6i,
tru'.6'c nhung tham h9a va h�u qua cua cac chien lu'.Q'c
1
Yao nam 1900, chau Phi (t6ng s6 107 tri�u dan) chi m6i c6
khoang 9o/o (10 tri�u) tin d6 Kit6 giao. Hi�n nay, s6 tin d6 da tang
len 46% (360 tri�u I 784 tri�u) va dang ti€p t\lC gia tang nhanh
ch6ng. D-µ ki€n d€n 2025, 50% tin d6 Kit6 giao (trong t6ng s6 2,6
ty ngucri) sea chau Phi va chau My La tinh, 17% a chau A ..
TRO rnunH TRlfT HOC • 187
hi�n d�i h6a ( tan pha moi sinh, lich SU dam mau cua the
ky XX, sl;i ngheo d6i va bat cong Ian tran) ...
Nhung, khac voi thuyet bao can, tu duy h?u-hi�n d�i
khong tim each quay tr6' ve thoi tien - hi�n d�i. HQ cung
khong xem vi�c tro' l�i voi ton giao quyen uy la loi giai
dap. D�c diem cua h?U - hi�n d�i la cho rang ca khoa h9c
Ian ton giao deu da that b�i trong vi�c mang l�i nhung
cau tra loi cho nhung bi m?t va nhung van de phuc t�p
cua doi song hi�n d�i. Tam thuc h?U - hi�n d�i nghi ngo
sau sac d6i voi nhung yeu sach va nhung loi tuyen b6 to
tat (g9i la "nhung d�i tl;i s1;t"). Cu9c doi la phuc t�p va
khong c6 nhung giai phap ddn gian. I<hong c6. m9t con
duong cho tat ca m9i nguoi, vi the, ton giao (chu yeu 6'
day la I<ito giao) la m9t trong nhieu l1;ta ch9n, khi con
nguoi di tim s\f th?t va y nghia cua rieng minh. Neu S\i
th?t hayy nghia tuy thu9c vao thuoc do cua moi nen van
h6a va ky cung la san pham do xa h9i "cau t�o" nen, thi
con nguoi "h�u - hi�n d�i" tro' thanh quyen uy cho chinh
minh va chi chap nhq,n nhang gi do chinh minh trai nghifm.
Tinh chat phan can, phan dinh che Va bi quan van h6a
la m�t phu dinh cua tam thuc h�u-hi�n d�i. M�t khang
dinh cua n6 l�i la: di tim nie'rn tin d£ch thljc hdn, khong
phai tu ton giao quyen uy cho bang tu l(tfnh tam linh du<;tc
the' nghifm" (experiental spirituality) duoi rat nhieu hinh
thuc moi 1�: Kito giao trai nghi�m, cac tin nguong Dong
phudng va tinh tam linh ''New Age". "Tinh tam linh the
nghi�m" th?t ra khong han la sin pham ngo� nh?p ho�c
chi du<1c tai che tu truyen thong huyen h9c Platon-moi
188 • BUI VAN NAM �OH
(Plotinus ... ) va !Zito giao trung d�i ma con c6 the du9c

xem la h� qua logic cua tu duy h�u - hi�n d�i va giai cau
true (Lyotard, Derrida, Deleuze ... ) nhu chung toi da
phan tich trong Ian h9i thao tru6'c day.
- Ton giao h�u - hi�n d�i va st)'. ly giai h�u - hi�n d�i
ve ton giao tang cuo'ng vien tu9ng va kich thu6'c ca nhan,
de xu6'ng m9t thu than h9c khong giao dieu, hon dung
nhieu due tin tu cac truyen thong tin nguong khac nhau
va thach thuc quan ni�m ve cac chin ly tuy�t doi va bat
bien. Cac nh6m thieu so va bi yeu the ve kinh te hay xa
h9i cung du9c thu hut vao each tiep c�n nay, nang cao
vi the cua con nguo'i ca nhan va cung cap m9t "khuon
kho khai ph6ng", doi di�n v6'i nhung h� tu tuong "dong
chinh" hay nhung cau true quyen ltjc dang thong trt.
- Trong buc tranh het sue phong phu va phuc t�p
cua ton giao h�u - hi�n d�i, phong trao ((New Age"(I) vao
nua sau the ky xx la m9t dien hinh noi b�t. v6'i m1;1c
tieu sang t�o nen "m9t tinh tam linh khong c6 ranh gi6'i
11
hay giao dieu cung nhac", New Age" hu6'ng den m9t
the gioi quan "toan the lu�n'\ "nhat nguyen lu�n", thong
nhat giua Tinh than - The xac va Tam linh, hon dung cac
truyen thong sieu hinh h9c va tam linh cua phudng Tay
va phudng Dong v&i nhung thanh ttju cua khoa h9c ttj
nhien hi�n d�i lan nhung bi thu�t phi-chinh thong.
1
"Thai d�i Bao Binh" (Age of Aquarius) theo each tinh cua lich
Maya.
TRO CHUYlH TRIU HOC • 189
- Binh minh cua tam thuc h�u - h�u hi�n d�i?

Trong thoi gian gan day da bat dau hinh thanh m9t
SO XU hu'ong tim each can doi l�i voi Slj phien di�n cua h�
hinh chu quan lu�n cua tu' duy h�u - hi�n d�i - noi tr9i
trong thoi ky gifia 1980-2000 - bang m9t thuyet khach
quan lu�n, va roi tich hQ'p ca hai thanh m9t h� hinh "chu
quan - khach quan" moi me. V6'i tat ca st;i de d�t, nguoi
ta bat dau luu y den m9t lo�t nhfing slj phat trien moi
trong van h9c, triet h9c, kien true, ngh� thu�t va van
h6a nhu' la slj ke tgc, dong thoi la phan ung l�i chu ngrua
h�u - hi�n d�i. M9t thu�t ngu moi dang clan dan duQ'c
djnh hinh: tu' duy hay chu nghia h<Ju - h<J,u hi�n d{fi (post
postmodernism) hay "sieu - hi¢n dt;ii" (metamodernism).
Tuy con phoi thai, nhung duong nhu y hu6'ng chung
la no lt;ic cho rang long tin, slj tin c�y, d6i thoq.i va slj
chan tht;ic c6 the vu'Q't qua slj phan manh va gieu nh�i
cua cung each h�u - hi�n dq.iCi) Neu cac th�p nien cu6i
the ky xx SU dgng tu "post" ("h�u") de chi slj suy tan
1 Xem:
Gans, Eric. "The Post-Millennial Age". Anthropoetics,
University of California, 2000.
Kirby, Alan. "The Death of Postmodemism And Beyond",
Philosophy Now, 58, 2006.
Vermeulen, Tinotheus and Robin van den Akker, "Notes on
Metamodemism" Journal ofAesthetics and Culture, 2010.
Potter Gary and Lopez, Jose (eds): After Postmodernism: An
Introduction to Critical Realism, London 2001.
Taylor & Francis. A Post Post-modern View of Design and
Planning, London 1995.
cua cac khai ni�m then chat cua hi�n d4i nhu "chan ly",
"tinh khach quan", "linh hon", "can nguyen" ... thi cac
khai ni�m nay dan dan duqc tai sinh trong hinh thuc
cua tu "trans" ("xuyen") nhu "trans-subjectivity", "trans
originality", v. v ...
- Trang tu duy ton giao, nguoi ta d�c bi�t luu y den
trao luu "tam linh
$TAIRWAY To HEAVE.N
( rostmo.Jtrn) duy lf" theo nghia la
m¢t h� hinh - tong
the hu&ng den tli
duy van h6a m&i, vdi
ba d4i di�n tieu bieu:
trao luu tich hqp triet
h9c - khoa h9c ( vdi
� ft�J
Ken Wilber, 1949-),
��if__ ___ 6�-

trao luu c9ng dong -
lien chit th{ ( Andrew
Cohen, 1955-) va trao luu tam lf h9c - n9i quan (A. H.
Almaas, 1944-).
Ca ba tim each tich hqp khoa h9c, ly tinh va tam linh
theo each mdi me, bang each noi ket tinh khach quan
cua khoa h9c tlj nhien, khoa h9c nhan van va tam ly h9c
vdi tinh chu quan phe phan h�u-hi�n d4i.
- Tuy c6 tr9ng tam it nhieu khac nhau, ca ba trao luu
deu thong nhat o vi�c xay dvng va phat trien khai ni�m
"tam linh duy lf" (rational spirituality) va "tam linh tich
hQ'p" (integral spirituality) nhu la no Ive gift khoang each
phe phan doi VOi XU htiong ma thu�t - huyen bi CUa trao

htu "New Age". Theo d6, tam ly h9c phat trien cua con
nguo'i di tu cap dQ tien - nhan each hay tien- quy u6'c/he;1
y thuc (pre-personal/pre-conventional/sub-conscious) den
nhan each/quy uoc/y thuc de tien len cap dQ tich hQ'p
hay xuyen nhan each (transpersonal) (phat trien tamlinh
hay giac ngQ).
HQ xem 80% tam linh kieu New Age la tien-nhan
each, dlja chu yeu vao tu duy than bi - ma thu�t, trai
nguQ'c vo'i y thuc h�u - duyly, sieu ly.
- Wilber(l) cho rang ngu6'i ta de nham Ian va dong
nhat cap dQ tien - nhan each vo'i cap dQ xuyen- nhan each.
Wilber cho rang ca Freud Ian
Jung deu phe;1m sailam c6 tinh
gian luQ'c nay. Freud xem vi�c
th\iC hanh tam linh la rdi tro
l4i tr4ng thai au thd. Con Jung,
nguQ'cle;1i, xem cac huyen thoe;1i
tien - nhan each phan anh S\i
thanh WU linh thieng. Doi v6'i
khoa h9c, Wilber cho rang
"khoa hQC h�p" danh b4i "ton Ken Wilber
giao h�p", "khoa h9c r¢ng"
danh be;1i "khoa hQC h�p". Nghia la, khoa hQC t\i nhien ly
giai thljc te;1i chinh xac hdn cac truyen thong ton giao bi
truyen. Nhung, chinh each tiep c�n t{ch h<1p SU dl)ng tinh
1
Xem: Ken Wilber: A Theory ofEverything, 2000.
lien chu the de danh gia khoa h9c Ian ton giao se mang I�
. nhan
rnot . thuc toan dien .
. va hoan chinh hdn. "Hau-sieu
hinh h9c tich hqp" la thu�t ngu du9c Wilber dung de chi
no Ive cua minh trong vi�c khoi phl)c cac truyen thong tin
nguong tarn linh, c6 tiep thu nghiern chinh slj phe phan
hi�n d4i va h�u-hi�n d� doi vdi cac truyen thong nay.
-Andrew Cohen C i) phat trien y nghia song doi cua tu
"Enlightenment" nhu du9c
hieu trong hai tu tieng Due:
Aujkliirung (Khai minh) va
Erleuchtung (Giac ngq). Van
de trung tarn cua Cohen la
nh�n r6 rn6i ttidng quan gifia
"Khai rninh" va "Giac ng¢"
trong thoi d4i ngay nay va di
tirn hinh thuc h9p thoi nhat
Andrew Cohen cho vi�c thljc hi�n ca hai }'
nghia nay trong cac xa h<)i phat trien o the ky XXI. Ong
phan bi�t gifia Khai rninh/ Giac ng¢ ca nhan va Khai
minh/ Giac ng¢ tien h6a. Cai tru6'c la c6 tinh ca nhan, cai
sau - thu¢c ve ttidng lai - la c6 tinh lien chu the va doi
.
. v6'i kich thti6'c xa hoi.
thoai
- A. H. Almaas C2), v6'i each "tiep c�n Kim Cudng",
1
Xem: Andrew Cohen: Evolutionary Enlightenment: A New Path
to Spiritual Awakening (2011)
2
Xem: A.H. Almaas: Essence: The Diamond Approach to Inner
Realization, 1986.
TRO CHUY(N TRln HOC • 193
tlm each mo ra con &u6'ng

tam linh hi�n d4i tich hQ'p
cac truyen thong minh triet
Dong-Tayvoi tam lf h9c mie'n
sau, danh S\l chu }' d�c bi�t
den each thuc trai nghi�m ca
nhan ve Ban chat dich thvc
cua Ton t4i. Trong khi Ton
t4i la ban tinh dich thvc cua
thvc t4i thi Ban chat la phan
ton t4i t40 nen ban tinh dich A.H.Almaas
th\ic cua ca nhan. N 6 phai
dtiQ'C the nghi�m trong Hi�n t4i voi nhieu chat luQ'ng
phtidng di�n khac nhau nhu tu bi, ctidng nghi, y chi, an
l4c, V. V • • •
T6m l4i, ditm chung cua ba trao luu:
- muon bo sung cho h� hinh van h6a Tay phudng the
Il;IC qua n�g tinh han lam va giai cau true h�u-hi�n d�.
- quan h� va phe phan voi trao luu "New Age" cfing
nhu voi cac nen ton giao Ion.
- co vfi S\i nhin nh�n Ian nhau va S\l doi tho4i de ho
sung cho nhau gifia cac phudng each tu duy tien be)
voi tinh than "tich hQ'p" va "phe phan".
Cac xu huong "tich hQ'p" dang troi d�y o Bae My c6
tinh tien phong va c6 chat luQ'ng cao. Tuy nhien, do tiep
thu nhieu anh huong cua khu V\IC "chau A - Thai Binh
Dudng", cac trao luu nay hi�n van c6 nhieu kh6 khan
trong vi�c tiep c�n voi dong chinh trong do'i song tri thuc,
van h6a va chinh tri - xa h9i, nhat la trong vi�c doi tho�i
v6'i chau Au. Vi�c giai quyet hai hoa moi quan h� giua cac
truyen thong tu tu6'ng la thach thuc dang d�t ra cha cac
trao htu tien phong nay, dong tho'i se hua h�n nhieu bu6'c
phat trien ngo� fil\lC ve ly thuyet lan thtjc hanh trong tu
duy tich hqp h�u-h�u hi�n d� trong tho'i gian toi.
13.6.2013
TRO CHUY(N TRIU HOC + 1 95
VAN CHUONG
TRONG VIEN TUONG
A'
T he gioi van chu'.dng vua tu'.ong ni�m m9t nam ngay

mat cua Alain Robbe-Grillet (18.08.1922 -
18.02.2008), nha van, nha bien lqch, nha lam phim, "ong
hoang" cua trao luu tie'u thuye't mai (nouveau roman).
Cung voi cic ten tuoi nhu Nathalie Sarraute, Claude
Simon, Michel Butor ... , slj nghi�p van chu'.dng cua
Robbe-Grillet trai dai suot nam th�p ky va khi do SQ
tren nhieu linh vl;lc: tieu thuyet, tieu lu�n, phim anh. Tu
tic pham dau tay Un regicide ( 1949, bi nha Gallimard tu
choi va chi duQ'c nha Minuit cong bo vao nam 1978!),
ong bat dau noi tieng voi Les Gommes ( 1953), Le Voyeur
(1955), La Jalousie (1957). Voi hdn muoi tieu thuyet
lien tl;lC tu 1955 den 2007 (trong do d�c bi�t quan tr9ng
la quyen La Reprise nam 2001 khi ong da 80 tuoi), ba t?p
lu?n van vao cac nam 1963, 2001, 2005, trong d6 Pour
un Nouveau Roman I Vi m9t ne'n tie'u thuye't mai nam
1963 c6 gia tri nhu m9t tuyen ngon van h9c, ba t�p "hoi
ky", hdn muoi b¢ phim ... ' ong luu l4i m9t dau an d�m
net ma "cung voi slj ra di cua ong, m9t phan cua Itch SU
tri thuc va van chudng Phap da bien mat theo" (Tong
thong Phap Nicolas Sarkozy). Toi d�c bi�t cam kich loi
danh gia "cai quan dinh lu�n" sau day cua Han lam vi�n
Phap: "Hom nay, Han lam vi�n Phap da mat di m<)t
trong nhung thanh vien lung lay nhat va chac chan cung
la thanh vien udng ng4nh nhat cua minh" (Thong bao
cua Han lam vi�n Phap ). Nhin nh�n ong nhu la "thanh
vien udng ng�nh nhat", Han
lam vi�n day kieu hanh cua
nuoc Phap da to ra thang
than, cao thuQ'ng va tiu ai doi
voi ong biet chung nao ! Muon
ung khau chu khong chap
. doc
nhan . bai dien van soan .
san, thang thung tu choi cac
thu t\}c "nghi v�" khi "nh�m
Alain Robbe Grillet chuc" theo thong 1� vao nam
2004, ong "Han" udng ng4nh
nay con VO ngljc: "khong phai Han lam vi�n mang l4i
vinh d\i cho toi ma chinh toi mang 14i vinh d\i cho Han
lam vi�n!". Ong cao ng4o vi qua t\i tin vao s\i nghi�p cua
minh khi cho rang ngay ca nhung kyv�t tam thuong nhat
do ong de 1� roi cung se tro thanh m<)t phan di san cua
nuoc Phap. Robbe-Grillet la hinh anh m<)t ke du hi�p
"d<)c be) VO lam" trong the gioi van chudng, va ong da di
TRO CHUY(N TRI(T HOC • 1 97
den cung voi quan ni¢m sang tac cua minh. Vi the, ong
con duqc g9i la m9t "enfant terrible" cua nen van ngh¢
hi¢n dc}i. Vao nua sau cua the ky XX, duong nhu chi co
m9t nguoi khac, 0 m9t linh Vljc khac, - linh Vljc khoa h9c
lu�n -, moi duqc mang "hon danh" ay ma thoi, do la Paul
K. Feyerabend (1924-1994) voi tac pham lung danh
Against Methode I Chong l�i
sy ctlang che cita phudng phap
(197S). Hai "enfant terrible"
tung hoanh tren hai tr�n dia -
Xa ma gan -, th�t S\i gay chan
d9ng hau nhu la mQt S\i "thay
doi h¢ hinh" tu'. duy
(paradigma shift)J den noi tu
nay nguoi ta chi co the "lam"
van chu'.dng va khoa h9c sau
khi da co Robbe-Grillet va
Feyerabend chu khong the nhu truac khi co h9, hay th�m
chi, nhu the khong co h9.
Voi Feyerabend, ta khong can den gia dinh ve m9t
the gioi da hoan tat ("ready made world") hay m9t thvc
tc}i nhat phien, boi tuy¢t nhien khong he co m9t hi¢n
thvc tuy¢t doi tach roi voi m9i h¢ quy chieu. 6ng nhac
nho ta rang "m9i khoa h9c deu thoc}t dau la nhfing "ngh¢
thu�t'' ("techne" ndi co Hy L4p) truoc khi chung mat di
tfnh chat sang tc}O truoc tfnh khach quan vo-y thuc. Va
"ca ngh¢ thu�t Ian khoa h9c deu khong biet den nhung
dieu ki¢n-khung on dinh" de co the ddn gian duqc quy
ve m()t mau s6 chung. "Trong ngh� thu�t khong c6 S\t

tien bQ lan S\t suy tan ma chi CO nhung hinh thuc khac
nhau ve phong each. Moi hinh thuc phong each la hoan
hao m()t each tl;t minh va tuan theo nhung quy lu�t cua
rieng n6. N gh� thu�t la vi�c t�o ra nhung hinh thuc
phong each Va Iich Sti ngh� thu�t la lich Sli CUa S\t tiep
<lien ay"C 1). M()t nh�n dinh khien ta nh6' den Hegel va
ciing c6 the ap d\lng cho ca khoa hc;>c Ian triet hc;>c, boi
ta "khong the den gan hdn ciing nhu khong the each xa
hdn m()t thttc t�i trinh nguyen khong duc;1c ngh� thu�t
hay tu tuong d\lng ch�m t6'i", vi the, "doi h6i rang m¢t tac
pham ngh� thu�t hay m()t quan diem khoa h9c la dung
hay tudng ung v6'i thl;tc t�i thi ho�c khong c6 nghia gi
ca, ho�c chinh la doi h6i rang m9t tac pham ngh� thu�t
hay m9t ly thuyet nhat dinh nao d6 phai phu hqp v6'i
m()t cong trlnh da c6 hay se duqc kien t�o nen boi con
nguoi". Dieu nay khong c6 nghia rang thtjc t�i cua chung
ta khong c6 th�t, ma chi c6 nghia: "ta biet nhung gi khoa
h9c va ngh� thu�t da d�t duqc, nhung ta khong biet m9t
each tiep c�n khac c6 the dq.t duqc nhung gi", hay n6i
khac di, ta biet rang each tiep c�n cua ta khong phai la
each tiep c�n duy nhat va t6i h�u. Do d6, vi�c lan l()n
mot. SU. mo ta nhat dinh. ve thuc . voi ban than thljc
. tai
t�i nhat dinh se dan den m9t ban the h9c giao dieu, boi
chan ly bao gio ciing la m()t chan ly n9i t�i, khong nam
1
P. K. Feyerabend, Khoa h9c nhu la ngh¢ thu(ll, Frankfurt I M,
1984, tr. 29.
TRO (HUY(N TRlfr HOC + 199
hen ngoai khuon kh6 nh�n thuc cua khai ni�m, nghia la,
luon hen trong ranh gi6'i cua ly tinh huu h�n. Chinh cJ
day, ta g�p go Rohbe-Grillet qua ly giai cua Tu Huy: "Tv
do cua con nguoi... khong khac gi m9t slj pha VO ao
tucJng : con nguoi khong c6 m9t tlj do vo h�n; n6 chi c6
tlj do ket hQ'p cac loi n6i sao mon cua ngon ngu xa h9i.
Cong vi�c duQ'c xem la sang t�o cua nha van trong thl;ic
te chi la m9t tro choi ket hQ'p don gian, la tac pham VO
danh cua ke thu l�i. Nhung trong gioi h�n nay, m9t each
nghich ly, con nguoi mat ao tuong ay c6 the d�t t6'i tr�ng
thai tlj do vien man nho niem tin vao quyen nang sang
t�o cua loi n6i". Ta nh6' den cau cua Nietzsche: "Chung
ta c6 ngh� thu�t de khong phai chet vi slj th�t!".
Sai lam cua chung ta, nhu Nelson Goodman nh�n
xet, la cJ cha doi l�p giua ngh� thu�t va khoa h9c ma
khong thay rang ca hai song hanh va b6 sung cho nhau.
Tuy khong c6 san m9t tieu chuan cua chan ly, nhung
chinh nhung "phien ban khac nhau se t�o ra nhung the
gioi khac nhau", mien la chung c6 kha nang thuyet ph1;1c.
Sv thuyet ph1;1c cua nhung "phien ban" moi la khi chung
c6 the trcJ thanh nhung h.ja ch9n khac cho nhung niem
tin truo'c day, ho�c cai mo'i cua slj ly giai sang t�o c6 the
tiep noi nhung hinh dung da qua m9t each day ngh�
thu�t(I).
Neu Feyerahend khet tieng v6'i khau hi�u "Sao cung
1
Nelson Goodman, Cac phuong each sdn sinh thi gicri, Frankfurt
IM 1984.
duQ'c!" (Anything goes!) de chong L�i sl;i d9c ton cua m9t
phuong phap nhat dinh, ngan can slj tien b9, thi Robbe
Grillet noi tieng voi cau n6i: "Nha van dich thl;ic khong
c6 gi de n6i ca. Dieu dang ke la each n6i". Day khong phai
chi la "m9t each n6i" ma la ca m9t quan ni�m sang tac
CO tham VQng danh do quan ni�m truyen thong Ve tieu
thuyet, nhu nh�n dinh cua]ean Ricardou ve "tieu thuyet
moi": "Tieu thuyet khong con la vi�c viet ve m9t CUQC
phieu luu ma la CUQC phieu luu Cua vi�c viet" hay qua
ly giai cua Tu Huy: "Tac pham khong n6i m9t dieu gi
khac hon la chinh kinh nghi�m cua n6, m9t kinh nghi�m
c6 gioi h�n, bat trac". "Tac pham kh6ng phai nam trong
nhung slj th�t duQ'c dien ta ma nam ngay trong chuyen
d9ng cua slj dien ta". Vi sao? Vi "hi�n t�i tlj sang t�o
khong ngung, tlj l�p l�i, tlj gap doi len, tlj bo tuc, tlj x6a
b6, khong bao gio chat dong de lam thanh m9t qua khu'.
Neu hinh anh "nhan v�t" hay "cot truy�n" trong tieu
thuyet truyen thong la "mgt qua khu" thi n6 chi la "m9t
huyen tho�i, m<)txac lidp khong hon khong kem". Vi the,
v&i Robbe-Grillet, sang tac "la mc)t qua trinh t�o sinh
cac song ban; tac pham duQ'c viet ra de tham do bang
each t�o ra cac dau vet cho tuong lai, chu khong phai
de tim kiem nhung dau vet cua qua khu, chinh vi v�y,
d Robbe-Grillet khong ton t�i ky ni�m, chi c6 tai dien.
Phai lam cho qua khu song d�y trong hi�n t�i, th�m chi
trong ca tuong lai. Ong bien tac pham cua minh thanh
khong gian bao ton va khong gian sang t�o, kh6ng gian
cua slj tai dien".
TRO (HUY(H TRl(T HOC + 201
S\i tai dien? "Tai dien v�n hanh nhu la nguyen tac
to chuc tac pham. Khong c6 gi m6'i, tat ca deu l�p l?i,
the gi6'i nay chi la m9t the gi6'i cua nhung phan than,
d do ta g�p phan than cua chinh minh, phan than cua
phan than ... cu nhu the ma luy thua den n Ian; slj tang
sinh nay huy bo Slj th�t va tinh dich thljc, t?O ra nhfi'ng
chuoi hinh anh. Trong qua trinh tai dien thuong hang
cua nhung tu xtia cu, tlj do cua nha van ton t?i du6'i d?ng
thuc cua slj ket hQ'p cac loi n6i da c6, nhung loi nay dtiQ'c
tai to chuc Va t?O ra nhfi'ng hi�U ung hon mang CUa cac
tai l�p. Cung chinh trong tai dien ma cac tubieu 1¢ quyen
ltjc tlj lam m6'i cua minh de xay dtjng nhung cau true
m6'i".Nhu the, "ca nhan [nhanv�t] chila m9t caib6ngva
anh ta ph6ng xuat VO so nhung cai bong cho phep nhan
each cua anh ta luon md va luon luon doi du'Q'c kham
pha. Nhu v�y, con nguoi ton t?i nhu la nhung kha the
vua hi�n di�n vua VO hinh, chu khong phai nhti nhung
nhan v�t thljc te va co dinh".
Con nguoi tuy la "thuoc do cuav�nv�t" (Protagoras),
nhung con nguoi lien t1=1c tlj bien doi chinh minh. Vi the,
Feyerabend, trong tu' duy khoa h9c, du'ong nhti chia se
cung m9t cam thuc voi Robbe-Grillet trong linh vljc
van chu'dng: "The gioi the nao thi toi khong biet, nhung
neu ta tiep c�n n6 bang hinh thuc thich hQ'p, n6 se b9c
1¢ ra bang nhieu each khac nhau. Tat nhien, d6 khong
phai la m9t ly thuyet theo nghia cu ma la m9t buc tranh"
( ... ) "Di vao the gi6'i ay, nguoi d9c tro' l?i voi chinh minh
nhu' m9t con nguoi khac, trong m<)t quan h� khac voi
the gioi... giong nhu' hai con nguoi g�p go nhau, quen
biet nhau, lam b�n voi nhau va roi l�i xa 1� voi nhau". Noi
khac di, "toi khong chong l�i cac ly thuyet ma chi chong
l�i m9t sl.j ly giai cac ly thuyet theo kie'u Platon, tu'ong
rang co the nhin ra nhung net hang cuu cua vu tn;i trong
nhung sl.j mo ta cua minh"(l).
D9ng Cd phan-sieu hinh h9c ay cung tham nhuan
trong Robbe-Grillet khi ong tl.j dich lay m9t cau noi
tieng cua Kierkegaard theo each hieu cua ong lam de tu
cho quyen Reprise cua minh: "Tai diln [Tu Huy nhan
m�nh nhung tu in nghieng] va hoi tu'ong la cung m9t
v�n d9ng, nhung theo nhung
ALAIN ROBBE-GRILLET
hu'ong doi l�p nhau; boi vi
nhung gi ta hoi tu'ong thi da
LA REPRISE hoan tat, v�y nen do la m9t tai
lijp hu'ong ve phfa sau; trong
khi do, tai diln, voi nghia sat
sao nhat, co le la m9t hoi
tu'ong hu'ong ve phfa tru'oc".
D�t vao trong van canh cua
ca cau tru'oc do, ta se de hieu
US tllff'IOflil D£ .tll!'til'l'T
hdn dieu Kierkegaard muon
noi: "Khi nhung nguoi Hy
L�p [ am chi Sieu hinh h9c Platon] bao rang m9i tri thuc
deu la hoi tu'ong [anamnesis], hQ bao rang mQi hi�n huu
1
P. K. Feyerabend, vJ sv nh(jn thuc, Hai d6i thogi, Frankfurt IM
1995, tr. 151.
TRO CHUYlH TRJ(T HOC • 203
ati
dang ton t�i deu to'n f(Ji, con khi ta noi rang CUQC song
la m9t S\l tai dien, ta noi rang: hi�n thljc - da ton t�i - thi
bay gio moi di vao slj hi�n huu. Neu ta khong c6 ph�m
tru "hoi tuong" va "tai dien", at m9i slj song se giai the
thanh m9t tieng on trong rang, VO nghia" ... va cau tiep
theo: . . . "Tai dien la each nhin hi�n d�i. Tai dien la slj
quan tam cua sieu hinh h9c va cfing chinh vi slj quan tam
ay ma sieu hinh h9c vap nga, that b�i".Th�t the, sieu hinh
h9c chi lam vi�c voi cai ban chat co dinh, voi nhftng quy
lu�t nham co dinh h6a cai bien dich, phai tlj d�t minh len
tren slj bien dich, nhung m9t khi n6 quan tam den cai
bien dich, den cai "a giaa" slj c6 m�t ho�c vang m�t hay
"agiaa" S\i khang dinh ho�c phu dinh, sieu hinh h9c nhat
dinh se vap nga, bat ll;ic. Feyerabend va Robbe-Grillet co
ddn nhung khong co d9c, vi sau lung va chung quanh h9
la ca m<)t bau khi h�u cua "tam thuc thoi d�i"j tam thuc
h�u-sieu hinh h9c, nhu nh�n dinh cua Gilles Deleuze:
Trong tat ca no ltjc [ cua ca m9t thoi dq.i ], cot loi la slj
v�n d<)ng. HQ muon dua sieu hinh h9c vao v�n d<)ng,
vao hanh d<)ng. I<hac voi tu duy "trung gioi" cua Hegel,
hQ muon sieu hinh h9c hanh d<)ng va thtjc hi�n nhung
hanh d¢ng tn/c tiep. I<hong phai la m<)t St! hinh dung moi
ve v�n d<)ng ma bien ban than v�n d<)ng thanh vi�c lam,
khong co cai trung gian, nghia la, dung nhung ky hi�u
tf\ic tiep thay cho cho nhung each dien ta gian tiep, t<;10
ra nhftng rung chuyen, CUQn xoay, nhftng man luan vfi,
nhung buoc nhay dgng ch<;1m tf\ic tiep den tam hon.
Robbe Grillet: "Viet la bac m<)t cay cau noi lien minh va
minh, nhung doi khi thay vi ket h6i hai bo cua m9t Vljc
tham, n6 l�i noi r9ng them khoang each", vi "giua minh
voi minh khong c6 st;i trung khit. Luon c6 m9t khoang
each, va chinh trong khoang each nayxuat hi�n nhung gi
can du9c viet ra". Viet la congvi�c cua "nguoi th9 theu",
chap va, dan d�t m9t quan h� vinh vien dang do. Va cung
vi the, y nghi tonsinh la loi moi gQi, moisuy nghi, tu'. duy,
huy d9ng cac kha nang ao giac, nhung y nghi chu'.a hoan
thi�n, thieu chac chan, bien d9ng, thay doi, khong xac
dinh. Robbe-Grillet, nhu nh�nxet cua TuHuy, "bo nghe
ky Su'. vi loi moi gQi do, 'de dap l�i m9t tieng gQi cu.a m9t
cai gi chu'.a biet r6, chi danh rieng cho ong": "chac han la
t6i thu9c ve kieu nha van viet khong phai vi anh ta hieu
the gioi, ma trai l�i, vi khong hieu n6".
Cach viet ay tht;ic st;i day nguoi d9c vao tinh the "mat
an toan"! TuHuy giai thich: "Robbe-Grilletsang t�o m9t
kieu tt;i st;i nghi van c6 kha nang tt;i giai ph6ng khoi dien
giai, ho?C khien cho dien giai tro nen khong CO ill�U qua;
tu do, m<)t each nghich ly, ong bien nhung gi du'.9c kien
t�o nhu m<)t nghi van thanh ra c6 tinh dien giai. Cong
vi�c dien giai bi tu choi, boi m9t nha van chi chuyen d?t
cau hoi thay vi di tim kiem ho?C du'.a ra cau tra loi; Cong
vi�c nay hoan toan bi day cho nguoi dien giai. Dieu nay
gop phan giai thich tinh chat ((VO trach nhi¢m" cu.a nguoi
ke chuy�n theo kieu Robbe-Grillet". Va "kieu nguoi ke
chuy�n nh� tenh nay bu9c d9c gia phai dam nh�n trach
nhi�m va vai tro cua nguoi dien giai, va khien cho vi¢c
dqc trd thanh mqt cong vi¢c nh9c nhan [ chung toi nhan
TRO CHUYfH TRJ(T HOC + 205
m�nh]. Chinh tac gia cung rat y thuc ve tinh chan ngan
cua nhung cu6n sach do ongviet ra. D9c gia cua Robbe
Grillet doi khi bi dan toi m9t hinh thuc d9c trang"
11
(lecture blanche)".
Ta thuong nghe n6i denvai tro"dong sang t�o" cua
nguoi d9c, nhung c6 le chu'.a a dau vai tro nay tro nen
buc thiet, gay gatva day thach thuc nhu the. Va nha phe
binh, nha ly lu�n van h9c cung khong con c6 the chi
11
dung ngoai de d9c vao" tac pham ma can nam ngay
11
trong van ban de d9c ra". Tac gia, d9c gia va nha phe
binh duong nhu hoa lam m9t, d6 la dieu moi 1� nhung
th�t ra khong phai
hoan toan xa 1� trong
doi song tinh than:
"Cang hie toi cang bi
thuyet pht;tc rang
triet h9c va van h9c
c6 cung nhung doi tu'.Q'ng, tiep tt;tc cung nhung nghien
cuu gi6ng nhau, nhu'ng bang nhung phu'.dng ti�n khac
nhau, nhu Clausewitz da tung n6i ["chien tranh la chinh
tri bang nhftng phu'dng ti�n khac"J . . . slj trao doi can
ban nay ... la m9t sljvay mu'.Q'n qua l�i cac khai ni�m da
ton t�i, da du'.Q'c nghI ra, vave m�t ly thuyet, c6 the khong
can denvan h9c" (Robbe-Grillet). Va tac gia cua chuyen
lu�n nay xac dinh nhi�m V\l cua minh: "Cong vi�c cua
chung toi a day la co gang chi ra cai ma Robbe-Grillet
gQi la"cung nhung d6i tu'.Q'ng", "cung nhung nghien cuu
nhu'. nhau", nhung gi nam trongvung giao thoa giua sang
t9'o hu cau va sang t9'o khai ni�m, vi G. Deleuze dinh

nghia triet h9c nhu la hanh d9ng sang t�o cac khai ni�m".
Trong tinh than ay, chuyen lu�n sau day kh6ng phai
la m9t t�p sach "gioi thi�u hay tim hieu tac gia, tac pham"
theo each hieu thong thuong ma th�t slj la m9t "no lt;tc
khai ni�m" ( '�nstrengung des Begriffs", theo each n6i cua
Hegel), m(>t c6ng trinh suy tuong cung vai Robbe-Grillet
trong "vung giao thoa", de nh�n ra chieu sau ton t�i ngay
trong slj dien giai va trong chinh ban than tac pham can
dien giai. Hay n6i khac di, la m9t cai "doi t':lng'� can thiet
va tat yeu.
Toi duqc lam quen voi TuHuy, tac gia chuyen lu�n,
ba nam truoc day, vao m9t chieu nang d�p o Paris, khi co
vita "chan uot chan rao" tuD9'i h9cSu ph�mHaN9i sang
Phap lam lu�n an. Trong khong khi than tinh va soi noi
khi trao doi ve cac dtj dinh nghien cu'u, long toi khong
khoi thoang chut ai ng�i. Giua m9t Paris menh mong, xa
1�, CUQC song cua m(>t nu nghien cu'u sinh nude ngoai th�t
khong de dang, chua n6i den de tai nghien cu'u day ap ltjc
ve m9t tac gia van khong he de d9c ngay ca voi d9c gia
Phap voi ca m9t "h�u canh" triet h9c day d�c va roi mu
cua nhung Nietzsche, Kierkegaard, Heidegger, Sartre,
Deleuze, Gadamer ... Nhung, nhin vao anh mat cudng
nghi cua "co Do Nghf' de men, toi tin rang co se "vuqt
qua". Va horn nay, chi ba nam sau, m9t lu�n an day d�n,
sau sac duQ'c viet bang m9t tht':l tieng Phap trang tr9ng,
chai chuot va m9t ban tieng Vi�t tt;t co dich ra cho ngttoi
TRO CHUY(N TRIU HOC • 207
dong hudng cung thuong thuc da ra doi ! Toi muon chep

lc}.i 6' day m<)t nh�n dinh cua Tu Huy ve Robbe-Grillet:
"Bang cac tac pham cua minh, Robbe-Grillet tc}.O ra St! tai
dien chu khong phai tai lijp,
ong tin la nhu v�y. Sv khac
bi�t giua chung la slj khac bi�t
giua qua khu va tlidng lai, giua
bat d<)ng va chuyen d<)ng,
giua giong va khac, giua bat
chuoc va sang tc}.O ( ... ) M<)t
each nghich ly, voi sue ffic}.nh
hc}.n che cua n6, tai dien la
m<)t quyen nang giup nha van
dc}.t toi tlj do trQn v�n. y chi
tai dien cua nha van cho thay ong 'aa ch{n muoi trong Slj
nghiem tuc", nhu I<ierkegaard da n6i". Toi xin phep mugn
Cl)ffi tu d�p de ay cua Kierkegaard de chuc mung va chia
se niem vui thanh cong dang tran tr9ng cua Tu Huy.
01.6.2009
( Gidi thi�u quyen "Alain Robbe Grillet

- St! th4t va dien giai" cua Nguyen Thi Tu Huy,
NXB H¢i Nha van, 2009)
NHAXUA.T BAN TRI THUC
53 Nguyen Du, Qu�n Hoan I<iem, Ha N<)i
BT: (844)39454661 -Fax: (844)39454660
E-mail: lienhe@nxbtrithuc.com.vn
BUI VAN NAM SON

. TRIET HOC
TRO CHUYEN .
Chiu trach nhi�m xuift ban:

CHU HAO
Bien t�p:
TRUONG DUC HUNG
Bla:
HOANG HOA
Trinh bay:
THlJYDu'ONG
Lien ke't & gift ban quy�n:
&l�H�,D1�¥J!J!
In 1.000 cu6n, kh6 13,5 x 20,5 cm, t;;i.i Cong Ty C6 Ph:in In Khuye'n H9c Phia Nam
Tn,1 sci: 128/7/7 Trlln Qu6c Thao, Phuong 7, Qu?n 3, Tp.HCM
Nha May In: Lo B5-8 duong D4 (KCN Tan Phu Trung), Huy�n Cu Chi, Tp.HCM
S6 xac nh?Il DKXB: 689-2016/CXBIPH/4-08/TrT. Ma ISBN: 978-604-943-355-9
QDXB: 70/QDLK-NXBTrT ngay 01/12/2016. In xong va n9p h.tu chi�u Quy I/2017

Tro Chuyen Triet Hoc Tap 6 - Bui Van Nam Son

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tro Chuyen Triet Hoc Tap 6 - Bui Van Nam Son

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BUI VAN NAM SO'N

YUT HUUNG DUUI DDT

+ MOT TRIET LY GIAO Dl)C NHAN BAN:

+ TUdNG LAI CUA KHAI MINH ? ...........................................80

+ "TRA DU TUU HAU" VE TRIET HOC .................................164

• TU HAU-Hl�N E>AI E>EN HAU HAU-Hl�N E>AI

"Vi¢c h9c tqp d£ch thtJc cua chung ta la

Con ngu'oi la nhung gi duQ'c giao dvc t�o nen"(I)_ Van de

Cong trinh hoan chinh dau tien Ve triet ly giao dl;lC d

xa hc)i ma con la nha ly lu�n giao dvc; va vi�c ong la ca

phap ap d�t: "thay vi giup ta tim ra cac chung minh,

b¢, vua c6 khong it nhfing mau thuan, nghich ly nhu ban

2. Rousseau, nha l<hai minh ve khai minh

di hai cua Voltaire) sau khi trieu dinh Bourbons duqc

sv tien b9 cua ky thu�t va sv DR DIJON,

Si It rl11Uiffem,nt du S.it,1m (:, du Am •

,ontril,,,,l J. (1uru ltt 111«ur1,

can SU d\lng ly tinh de vua hieu

Phan ldn nhung tu tuong mdi cua cac "philosophes" deu

- thu hai, Rousseau nhan m�nh rangvi�c ddn thuan SU

xa h9i duong thoi, vi no dva vao ly tinh de de nen ban

khac hon la SU. the hien

��\"\ ngoai Cua nhung Slj bat binh

chung quanh van de "ban tinh con nguoi". Ta biet rang

den "phap quyen tij nhien". V�y, n6 la gi? Grotius

m9t thieu so khon ngoan, ranh manh da d1:1 do so

Nam 1762, Rousseau cong b6 tac pham chinh trt

3. Ban tinh tq nhien va giao d�c

nglioi cat xeo cac be) ph�n

xi m9i thu, h9 lia slj di d9-ng,

4. Nen giao d�c "phong vf'

tin rang m9i dieu xay ra cho n6 la "tlj nhien"(l).

Rousseau da di den dich: xac dinh m1:tc tieu cua giao

giua "con nguoi" va "nguoi cong dan" trong xa h<)i.

5. Tinh "hien a,i'' cua Rousseau va ve mgt each dQC Emile

Trang chung mvc d6, quyen Emile khong c6 tinh

be, khien Mary Wollsl:onecraft

0 giac de) ay, quyen Emile

Weir< 1) ke cau chuy�n ve m9t moi tnlong ciing hoan

cua John Stuart Mill< 1)

"Khang khai bi ca thi�t thuQ'ng to'n" ...

Gladstone da g9i ong la "vi thanh cita thuye't duy ly". ].

va, tu 1965, du9c bo sung bang. an ban dinh ky: "Mill

vao n6 nhu la vu khi hanh d9ng de keu doi ttj do va

hanh d<)ng thljc tien:

1 Giai quy€t "Nghich ly (Antinomie)" thu ba cua ly tinh thu�n tuy

h<)i cua ong xoay quanh cac

a) tfnh c6ng l{fi (utility)j b) tv

dOj C) giao dt:tCj d) dan chitj e)

3. Tinh cong IIJi

h�nh phuc, can tinh toi nhung

luan lyve hanhviva quy tac hanhvi, boi n6 khong khac

di�n tieu bieu la Jeremy Bentham trong tac pham Dan

Ve m�t ly lu�n, vi�c ap dl:lng nguyen tac cong lQ'i ndi

du'Q'c xac dinh m9t each thu'6'ng nghi�m; b) m�t khac,

Xem: J. S. Mill; Utilitarianism, Chuong V, London 1960.

bang va tl,i do la hai khai ni�m dong dang, nen van de

nhung hanh vi va quy tac hanh vi c6 lQ'i doi voi h<;lnh

cong lqi cua Bentham. Xem: J. S. Mill: Remarks on Benth(;ms

m9t each may m6c cho tre em va nhung nguoi bi

Vi the, Mill cfing la m9t trong s6 rat it cac nha tu

hai "phudng an l�p lu�n" sau day:

va lQ'i ich chinh dang ngoai quan ni�m ve cong lQ'i.

hieing c6 the thljc hi�n du9c.

Ubergangs zur postkon m9t "h� hlnh" (Paradigm)

hinh dan chu phap quye'n cong dan (Zivilgesellschaft/