Lm. J.

TRNH HNG K
DN VO
TN C
Tp I
I CHNG VIN THNH GIUSE
LI NI U
DN VAO TN C I gm co phn nhp va sau
chong. Phn nhp trinh bay mt s y nim thit tong
cn bit troc khi hoc hoi Tn oc nh Thanh Kinh la gi ?
Thanh Kinh gm nhung sach nao ? Tinh cach duy nht cua
Thanh Kinh, Giao Hi voi vic hoc Thanh Kinh, y nim v
i tong cua Khoa Thanh Kinh nhp mn, ai cong v Tn
oc.
Trong Tn oc, Phuc m la pho sach quan trong nht vi
nho Phuc m ma chung ta bit oc v cuc oi Chua Gisu
Kit, cac cng vic Chua lam, cuc Tu nan cua Chua. Ngi
Loi Nhp Th la mt su kin lich su. Mt su kin lich su bao
gio cung xay ra trong khng gian va thoi gian nht inh. D
giup vic tim hiu Phuc m,
Ch!"# I trinh bay khung canh ia li Phuc m va c
bit lu y n nhung noi Chua Gisu qua cuc oi dong
th cua Ngai.
Ch!"# II noi v thoi ai cua Chua Gisu : lich su,
oi sng tn giao, x hi, phong tuc tp quan, giao thuyt
cung nh giao phai Do-thai thoi Chua Gisu.
Ch!"# III la tiu su so loc v cuc oi Chua Gisu.
Chong nay cung voi Chong I co muc ich giup xac inh
hoan canh khng gian va thoi gian nhung vic Chua lam va
nhung Loi Chua day, it la i voi nhung vic quan trong va
nh vy giup hiu Loi Chua hon.
Ch!"# IV co muc ich tim hiu qua trinh hinh thanh
cua Kinh b Tn oc.
Ch!"# V khao sat xem cac sach Tn oc oc
lu truyn toi chung ta th nao ?
Ch!"# VI trinh bay so loc v cac sach Tn oc co
muc ich giup nhung ngoi bt u hoc hoi Tn oc co mt
2
y nim tng quat v cac sach Tn oc c bit v cac sach
Phuc m. Nu khoa hoc v cac sach Tn oc tip theo ngay
thi chong nay khng con cn thit nua, chi nn lu y n
phn noi v nhung c tinh thn hoc va vn chong cua mi
sach so sanh va b tuc cho phn noi v vn nay trong
DN VAO TN C II.
Nhung vn trn y oc trich dich tu nhung cun
dn vao Thanh Kinh noi chung va dn vao Tn oc noi ring.
Nhung vn nay oc sp xp lai; co khi ly mt hay
nhung phn trong sach nay oc xp t lai; co khi ly mt
hay nhung phn trong sach nay b tuc hay thay th phn
tong ong trong sach kia, co khi thm vao nhung tiu
hay nhung phn giai thich; co khi rut gon lai hay on gian hoa
cach trinh bay t tong cua tac gia; co khi thay i cac ki hiu
trong vic chia cac phn, cac oan; co khi bo i nhung phn
khng cn thit.Nhung sach trich dich s ghi trong phn th
muc.
oc mong DN VAO TN C I giup phn nao trong
vic tim hiu Loi Chua.
Lm. J. TRNH HNG K
3
$%NG CH& VI'T T(T
I. CAC SACH THANH
CUU C
St
Xh
Lv
Ds
Dnl
Gs
Thp
Rt
1Sm
2Sm
1V
2V
1Ks
2Ks
Esd
Neh
Tb
Gh
Est
1Mac
2Mac
Gb
Tv
Sang Th
Xut Hanh
Lvi
Dn S
D Nhi Lut
Giosu
Thm Phan
Rut
Samuel quyn 1
Samuel quyn 2
Cac Vua quyn 1
Cac Vua quyn 2
Ky su quyn 1
Ky su quyn 2
Esdra
Nhmia
Tobia
Giuich
Esther
Macab quyn 1
Macab quyn 2
Giob
Thanh Vinh
Cn
Gv
Dc
Kng
Hc
Is
Gr
Ac
Br
Ez
Dn
Os
Gl
Am
Ab
Gn
Mi
Nh
Hb
Sph
Ag
Zac
Mlk
Cach Ngn
Giang Vin
Diu Ca
Khn Ngoan
Hun Ca
Isaia
Girmia
Ai-ca
Ba-ruc
Ezkiel
Daniel
s
Gael
Amt
Abia
Gio-na
Mika
Nahum
Habacuc
Sphnia
Agg
Zacharia
Malakia
TN C
4
Mt
Mc
Lc
Ga
Cv
Rm
1Cr
2Cr
Gal
Ep
Phil
Col
1Tx
2Tx
Math
Marc
Luca
Gioan
Cng Vu Tng
Rma
1 Crint
2 Crint
Galata
phs
Philipph
Clss
1 Thessalonica
2 Thessalonica
1Tm
2Tm
Tit
Plm
Dt
Gc
1Pr
2Pr
1Ga
2Ga
3Ga
G
Kh
1 Ti-m- th
2 Ti-m- th
Tit
Phi-l-mon
Do-thai
Gia-c-b
1 Ph-r
2 Ph-r
1 Gioan
2 Gioan
3 Gioan
Giua
Khai Huyn
2. VN CHONG DO THAI
AJ
BJ
Bar II
CD
VI Esdra
Giub
Hen I
Hen II
VI Mac
Ps Sal
I QS
I Qsa
I QSb
I QH
I QpHa
I QM
Lich su Do Thai
Cuc chin tranh Do Thai
Khai Huyn Baruch
Tai liu Damasc
Sach VI Esdra
Sach Giubil
Sach Henoch Ethipic
Sach Henoch Slavic
Sach VI Macab
Thanh Vinh Salomon
Lut Cng ng
Lut Cng ng Israel
Nhung loi chuc tung
Tp cac bai ca
Chu giai Habacuc
Lut chin tranh
5
TR J. Bonsirven SJ. Textes Rabbiniques des
deux premiers siecles chretiens pour servir a
l`intelligence du Nouveau Testament, Rma-
1955.
3. NHNG CH VIT TT KHAC
CN
TK
Cng nguyn
Th k

NH)* +
,. Th-"h K."h
Thanh Kinh la nhung sach oc vit doi su linh ng
cua Chua Thanh Thn, vi th, tac gia sach o la Thin Chua va
oc truyn lai cho Giao Hi nh th CD. Vatican I.
Toan b Thanh Kinh chia lam hai phn : Cuu oc va Tn
oc. Cuu oc, gm nhung sach vit troc Chua Cu Th
Giang sinh. Tn oc gm nhung sach oc bin tp trong
th k I sau Chua Kit.
Danh tu Cuu oc dung chi giao oc giua Thin Chua
va dn Do-thai trn nui Sinai qua Maisen lam trung gian Xh
24,1-; 34,1-2; Lv 2,3-45. Nhng dn Do-thai khng
trung thanh giu loi giao oc va Thin Chua ha s ky kt
mt giao oc moi voi toan th nhn loai Gr 31,31-34. Giao
oc moi nay goi la Tn oc, oc ky kt bng Mau Chua
Kit ra trn Thp gia Mt 2,2.
Theo li hoan danh metonymie, ngoi ta dung danh
tu Cuu oc chi nhung sach cha ung loi giao oc ma
Thin Chua ky kt voi Israel, va danh tu Tn oc chi
nhung sach cha ung loi giao oc ma Thin Chua ky kt
voi toan th nhn loai.
/. C-0 1-0h C23 40
Cuu oc gm 4 cun, chia lam ba loai : Su ky 21
quyn, Giao hun quyn va Tin tri 1 quyn.
5. L67. S8 9: : gm cac sach; Sang Th, Xut Hanh,
Lvi, Dn s, D Nhi lut, Gisu, Thm Phan, Rut, 1-2
Samuel, 1-2 Cac Vua, 1-2 Ky Su, Esdra, Nhmia, Tbia,
Giuich, Esther, 1-2 Macab.

;. L67. G.-6 h3<" cung goi la sach Khn Ngoan

gm cac sach: Giob, Thanh Vinh, Cach Ngn, Giang Vin,
Diu Ca, Khn ngoan, Hun ca.
0. L67. T.=" >?. #@m 0-0 1-0h : Isaia, Girmia, Ai-
ca, Baruc, Ezchiel, Daniel, s, Gael, Amt, Abia,
Nahum, Habacuc, Sphnia, Agg, Zacaria, Malakia.
A. C-0 1-0h TB" 40
Tn oc gm 2 quyn va cung nh Cuu oc, chia lam
ba loai : Su ky 5 quyn, Giao hun 21 quyn va Tin tri 1
quyn.
a. Loai Su ki gm 4 Phuc m : Matth, Luca, Gioan
va Cng vu Tng .
b. Loai Giao hun gm 14 th Thanh Phaol va th
quen goi la th Cng giao.
c. Loai Tin tri gm co sach Khai Huyn cua Thanh
Gioan.
C. TD"h 0-0h E3F "h<> 0G5 Th-"h K."h
Tuy do nhiu tac gia khac nhau bin soan va tai mi
cun khac nhau, nhng toan b Thanh Kinh co mt tinh cach
duy nht la lung khng nhung vi ngun gc Thanh Kinh la
Thin Chua, ma con vi Giao ly cha ung trong o. Thanh
Kinh la lich su on cu cua chung ta oc th hin
trong Cuu oc va oc th hin trong Tn oc : nhung
trang u cua Thanh Kinh tin bao mt Dng Cu Th s
giai phong nhn loai St 3,15, nhung trang cui cung trinh
bay Ngoi noi thanh Girusalem Thin Quc cung voi nhung
k s oc cu chuc nho cuc Tu nan cua Ngoi Kh 5,9;
21,3.
Hon nua, Thanh Kinh la lich su chinh Dng Cu Th, vi
Ngoi la trung tm va tt inh cua Thanh Kinh, trong Cuu
oc, Ngoi oc cac Tin tri bao troc, trong Tn oc,
Ngoi oc cac Tng minh chng. Ngoi ni lin
Cuu oc voi Tn oc; nh vy, Cuu oc va Tn oc co
tong quan mt thit va hoa hop voi nhau. Do o ma ta thy

co thanh ngu sau y: Tn c tim n trong Cu c v

Cu c t !i"n trong Tn c#. Thanh Hirnim noi
mt cach huu ly rng: K!$ng %i&t T!'n! Kin! ( )!$ng %i&t
C!*+ Kit$#.
H. G.-6 HI. J4. J.K0 hL0 Th-"h K."h
Cac Dc Thanh Cha nh L XIII, Bnict XV, Thanh
Pi X, Pi XI, Pi XII, Gioan XXIII, Phaol VI lun lun
cao su cn thit va loi ich cua vic hoc Thanh Kinh, vi Thanh
Kinh la Loi Chua. Cng ng Vatican II trong Hin ch Tin
Ly ,-i .-r%um# v mac khai cua Thin Chua tha thit
khuyn nhu cac tin huu nht la cac Linh muc, cac nam nu tu
s phai nng oc Thanh Kinh, hoc bit )!o+ !/c 0i1u vi"t
v C!*+ Kit$# Phil 3, vi khng bit Thanh Kinh la khng
bit Chua Kit T.Hirnim. Thanh Cng ng cung nhc
nho cac Linh muc, cac tu s nam nu va cac tin huu rng :
.i"c c2u ngu3"n 4!5i 6i 6$i vi vi"c 6/c T!'n! Kin!7 68 c9
m:t cu:c tr+o 6;i gi<+ T!i1n C!*+ v ng=>i t+7 v? )!i t+ c2u
ngu3"n ( t+ t!=+ c!u3"n vi C!*+ v )!i t+ 6/c L>i C!*+ (
t+ ng!- C!*+ 4!'n vi t+# T.Ambrsi.
VIC MC THNH KINH RNT CN THIOT P
a. Di voi khoa thn hoc vi Thanh Kinh la nh linh
hn cua khoa Thn hoc.
b. Di voi oi sng thing ling cua cac tin huu noi
chung va cua cac linh muc, cac tu s nam nu noi ring vi
Thanh Kinh cha ung Loi Chua, ma Loi Chua la Loi Hng
Sng, la Loi Ban Su Sng. Thanh Kinh cha ung nhung
iu phai tin va nhung iu phai giu oc sng oi oi.
c. Di voi oi sng muc vu, nht la i voi khoa
giang thuyt.
Mun oc va suy nim Thanh Kinh mt cach huu ich,
cn phai co nhng tm tinh xng hop :
- Troc phai co mt long tn kinh su xa i voi cac
sach cha ung Loi Chua.
9
- Vi Sach Thanh cha ung nhung chn li nhiu khi
vot trn tri nng nhn loai, nn trong vic chu giai, tim hiu
Sach Thanh, khng oc theo y ring minh, nhng phai
khim nhong theo nhung loi giao hun cua Giao Hi, vi
theo su quan phong cua Thin Chua, Giao Hi co trach
nhim gin giu va giai thich Loi Chua.
Q. R ".Km JS TU. >V"# 0G5 9h65 K."h Th-"h "hp mW"
Trong th th hai cua Ngoi, Thanh Phr vit v th
Thanh Phaol rng : Trong c'c t!= @3 c9 n!<ng 6oAn )!9
!i8u m n!<ng ng=>i )!$ng c9 !/c v n!<ng ng=>i )!$ng
v<ng tin gi5i 0+i ng!B+# 2Pr 3,1.
Loi cua Phr trn y co th ap dung it nhiu vao cac
quyn khac trong b Thanh Kinh : Cuu oc va Tn oc, vi
trong cac sach o co nhiu ch kho hiu do ni dung, ngn
ngu va vi chung ta xa la voi th gioi Cn Dng c thoi, noi
xut x cua b Thanh Kinh. Vi li do trn va cung vi li do h
giao
1
chng lai nhung ai c tinh xuyn tac tinh cach X."h
1
Nm 135, Davi riedrich Strauss xut ban cun Leben Iesu kritish
Bearbeitet. Bn nm sau, Emile Littre dich ra ting Phap. Nm 13,
Ernest Renan xut ban cun YV.Z EZ JZ131[. Hai cun sach trn phu nhn
tt ca nhung gi la siu nhin trong Phuc m, cac hoc gia Cng Giao
phan ng manh m, ng thoi la dip Thanh Kinh oc chu trong, hoc
hoi va su tm hng hai hon. Tu o n nay, Thanh Kinh Cng Giao
cang ngay cang tin v nhiu phong din : ngn ngu hoc, chu giai
Thanh Kinh, ia li, lich su Thanh Kinh, c hoc Thanh Kinh.
Trong khi phan i Strauss va Renan, cac hoc gia Cng Giao c
gng thich nghi nhung phong phap moi. Mt s nhong b i
phong mt phn nao : thi du nh trong hop cua Salvatore di Bartolo,
Neman, Dc Cha Hulst. Cac tac gia nay cng nhn Thanh Kinh la do
Thin Chua, nhng thu hp on linh hng lai trong pham vi Tin li va
phong hoa. Con v cac vn lich su, cac Thanh ki co th sai lm.
Dip nay, Dc L XIII ra thng ip Providentissimus Deus
111193. Thng ip nay gm ba phn:
1. ch loi cua Thanh Kinh.
2. Phong phap hoc Thanh Kinh.
3. Bin h Thanh Kinh.
1
h\"#] 0hD"h ^-0] >6S" J_" cua Thanh Kinh, cac Dc Giao
Hoang nhiu ln ra thng ip tuyn b Thanh Kinh rt
cn thit va khuyn khich hoc Thanh Kinh. Dap lai nguyn
vong va hon nua loi truyn cua Dc Giao Hoang, ung k
cac sach chu giai v mi quyn trong b Thanh Kinh con co
khoa Thanh Kinh nhp mn dn li chi ong trong vic tim
hiu Loi Chua.
Thanh Kinh nhp mn co th hiu theo ngha rng va
ngha hp : Thanh Kinh nhp mn theo ngha rng gm cac
khoa giup ta hiu Loi Chua vi th gm cac khoa phu thuc
nh : tu ngu hoc, ia li, lich su hoc, c hoc Thanh Kinh.
Thanh Kinh nhp mn theo ngha hp gm hai phn:
Thanh Kinh nhp mn ai cong va Thanh Kinh nhp mn
chuyn bit.
Thanh Kinh nhp mn ai cong ban v cac vn co
lin quan toi toan b cua Thanh Kinh. Troc ht noi v tinh
cach linh ng cua cac Sach Thanh, sau o khao sat xem
nhung sach nao co tinh cach linh hng trong phn noi v
Kinh b; tip n khao sat xem khi cac chinh ban mai
mt, Loi Chua co oc lu truyn hu th mt cach trung
thanh hay khng trong phn noi v lich su vn ban; sau ht
Dc Thanh Cha day on linh ng bao trum ht phn trong Thanh
Kinh khng phn bit v tin li hay lich su. Vi tt ca cac Sach Thanh va
moi phn trong cac sach ma Giao Hi coi la chinh luc, tt ca u oc
vit doi su linh hng cua Chua Thanh Thn.
Nm 19, sc lnh L5mZ">5;.X. va thng ip *510Z"E. cua Thanh
Pi X ln an Duy Tn thuyt. Tiu biu cho thuyt nay trong pham vi chu
giai Thanh Kinh la Alred Loisy.
Nm 192, Dc Bnict XV ra thng ip *5?50X.>31 Sp.?.>31
159192. Trong dip ki nim 5 nm thng ip *?6J.EZ"11.m31
`Z31, Dc Pi XII ra thng ip `.J."6 abbX5">Z Sp.?.>3 1411943.
Trong Thng ip nay, Dc Thanh Cha nhc lai nhung vic cua cac Dc
tin Giao Hoang lam v vic Thanh Kinh va chi dn cac phong phap
phai dung trong vic hoc Thanh Kinh.
11
day nhung qui tc phai theo trong khi giai thich Thanh Kinh
tim hiu va trinh bay y ngha chn thuc cua Sach Thanh.
Thanh Kinh nhp mn chuyn bit v cac vn lin
quan toi mi quyn Sach Thanh : tac gia, ni dung, b cuc,
nin hiu, bin tp, xut x, c gia, tinh cach chinh xac va
toan vn, nhung c tinh cua mi cun.
Tc T(T
Thanh Kinh nhp mn
theo ngha rng
Gm cac khoa giup ta hiu Loi
Chua nh: tu ngu hoc, ia li,
lich su, c hoc.

Thanh
Kinh
nhp
mn theo
ngha
hp
Thanh Kinh nhp
mn ai khao sat
nhung vn co lin
quan n toan b
Thanh Kinh.
Thanh Kinh nhp
mn chuyn bit
khao sat nhung vn
co lin quan n
mt cun Thanh
Kinh
1. On linh hng
2. Kinh b
3. Lich su vn ban.
4. Quy tc giai thich
Thanh Kinh
1. Tac gia.
2. Ni dung, b cuc.
3. nin hiu bin tp.
4. Xut x, c gia.
5. Tinh cach chinh xac.
. Nhung c tinh.
d. 7. 0!"# Je TB" 40.
Danh tu Tn oc Novum Testamentum trong vn
chong Kit giao bui so khai chi on cu cua Chua Gisu
Kit lp thay th cho Cuu oc 2Cr 3, ; Gal 4,24; Dt ,;
9,15; 12,14. Danh tu o chinh Chua Gisu t ra trong
Bua Tic Ly khi Ngoi noi n mau cua Ngoi mau ra
12
trn Thp gia la nn tang cua Giao oc moi voi nhn loai
Mt 2,2; Mc 14,24 : y l Mu Thy, Mu Giao c
mi# Lc 22,2; 1Cr 11,25; Chn ny l Tn c trong
Mu Ta#.
Tu cui th ki II, Giao Hi Cng Giao dung danh tu Tn
oc chi nhung sach cua minh va danh tu Cuu oc chi
nhung sach cua dn Do Thai. Nhung sach Tn oc oc
troc tac vao hu ban th ki th nht, nhng chi trong th ki
th hai, moi oc lit k vao pho Sach Thanh, ngang hang
voi nhung Sach Thanh cua dn Do Thai. Ban u s Sach
Thanh khng oc nht inh; mi n th ki th V, ca Giao
Hi Hy-lap va Latinh u cng nhn 2 cun ma by gio lam
thanh b Tn oc. Nhung sach o la : Phuc m theo Thanh
Matth, Thanh Marc, Thanh Luca, Thanh Gioan, Cng vu
Tng do Thanh Luca bin tp, 14 th Thanh Phaol ,
th Cng Giao va sach Khai Huyn cua Thanh Gioan.
CHfNG I
KHUNG C%NH a LR *HgC hc
I . *aLESTINa] iU' HfNG CHga GI'SU
,. Vj >?D] E.K" >D0h] Tj5 hk"h
Cuc oi dong th cua Chua Gisu din ra trong
khoang t ni lin Syria voi Aicp doc theo bo bin Dia Trung
Hai. Khoang t o, trai qua bao th h, co nhiu tn khac
nhau va bin gioi cung khng duy nht. Ngay nay, cung nh
trong tac phm cua Hrt
1
su gia Hy-lap, th k V troc
cng nguyn, ngoi ta goi khoang t o la Palestina.
Palestina man Dng giap sa mac Syria va -rp, man Ty
giap Dia Trung Hai, phia Nam va phia Bc bin gioi khng
1
Hrt la mt su gia Hy-lap th k V TCN.
13
oc r rang lm. Tuy nhin, co th ly thung lung chay
ngang tu phia nam nui Liban n nui Hermon lam gioi han
v phia bc va x Iduma va nhng min hoang vu phia Nam
Bersaba va Bin Cht lam gioi han v phia Nam. Trong Cuu
oc thong dung kiu noi : TC ,+n 6&n D-r0+%1+# chi
lnh th dn Do-thai c ngu.
Palestina o vao v tuyn 31-33,2 va kinh tuyn 34,2-3.
B dai tu chn nui Liban toi Bersaba la 23km; b rng ti
thiu tu Dia Trung Hai toi sng Jordan la 3km va ti a la
15km o man Nam Bin Cht. Din tich phia ty sng
Jordan la 15.43km
2
va phia ng la 9.41km
2
. Tng cng la
25.124km
2
.
Thung lung Jordan chia Palestina lam hai min. Thung
lung nay la mt hin tong ia li duy nht trn ia cu.
Thung lung nay bt u tu nui Taurus qua x Celesyria
Bc, Palestina ri tip tuc qua phia Dng ban ao Sinai toi
Bin Do. phia Bc thanh Dan con cao hon Dia Trung Hai
55m, chi 1km v phia Nam xung toi 2m va khi toi h
Tibria, mt noc xung toi 2m, thp hon Dia Trung
Hai, n Bin Cht thi mt noc thp hon Dia Trung Hai
392m.
Giua thung lung nay co sng Jordan phat tu nui Hermon
chay qua h El-Hule va h Tibria ri vao Bin Cht. Tu
ngun n cua sng theo ong thng dai hon 2km
nhng vi chay quanh co nn dong sng dai 3km. H El-
Hule dai km, su tu 3-5m. H Tibria cung goi la h
Gennezareth dai 21km, rng ti a la 12km, su 45m, noc
h trong xanh va co nhiu ca. Bin Cht dai 5km, rng
1km, su 42m. Noc bin co nhiu lich thanh bitume va
co nhiu mui, vi th khng co sinh vt nao sng trong o
oc.
Min duyn hai tu nui Liban n nui Carml rng tu 2-
km phia trong la i nui. Tu nui Carml xung phia nam
n dy Gaza, bo bin ng u va theo ong thng co ch
14
rng toi 2km. Min nay co hai cang Akko, Haia va Jaa
Jopp. Giua hai cang Haia va Jaa, Hr ai vong
xy thm cang Czara. Tu nui Carml n Haia goi la binh
nguyn Saron phi nhiu, tu Jaa tro xung phia nam la binh
nguyn Philista Saphla hay x nhung ngoi Pelishtim.
Danh tu Palestina la mt danh tu dn xut cua danh tu nay.
Binh nguyn Esdrelon tu man bc nui Carml chay theo
hong ng Nam chia phn t phia Ty sng Jordan lam hai
phn : phia Bc la x Galila, phia Nam la x Samaria va
Giua. X Galila v phia Bc co nhiu nui, phia Nam la
binh nguyn Esdrelon. Min duyn hai x Samaria va
Giua la ng bng, min giua la i nui thp dn v phia
sng Jordan.
Min bn kia sng Jordan la mt min i nui, thoi Chua
Gisu chia lam ba min : Trachonitide o man Dng Bc
Tibria, Thp tinh o man Dng Nam h va Pra bn Dng
sng Jordan va Bin Cht, i din voi x Samaria va Giua.
/. `B" C
Galila la qu hong Chua Gisu va la khoi im Kit
giao, nhng trong lich su Do-thai khng quan h la bao vi dn
c khng oc ng uc va xa trung tm quc gia o man
Nam.
Thoi Chua Gisu, x Giua voi thu Girusalem la
trung tm sinh hoat tn giao Do-thai. Dn x Samaria khac
voi dn Do-thai v chung tc va tn giao. Ho la con chau cua
nhung ngoi thuc chung tc Mzptamia ma nhung ngoi
Assyria di dn n o vao th ki VIII TCN va nhung
ngoi Israel v san o lai, sau khi Sargon II ha thanh
Samaria nm 21 TCN. V phong din tn giao, ban u ho
tho thn tong Iolatria ri dn dn ho tin n tn giao tho
Dc Giav. Vao u th ki VI TCN, ri ho xy mt Dn tho
trn nui Garizim. Nhung ngoi Samaritan cho rng : nui
Garizim la noi chinh thc phung tu Dc Giav i lp voi
Dn tho Giru-salem va chi minh ho la con chau cac T phu
15
Do-thai xa va la nhung ngoi thua hong tn giao cua cac
T phu o. Do o, giua nhung ngoi Samaritan va Do-thai
co mt mi thu truyn kip. Mi thu o ta gp thy trong cac
tai liu thoi xa va nay cung cha chm dt Ga 4,9.
Ngoi Do-thai khng bao gio chim c hoan toan min
bn kia sng Jordan. Troc thoi ai Hy-A tu th ki IV TCN
n th ki I TCN, co nhiu b lac Aram o man bc; sau cuc
chinh phuc cua Alexandr Dai D, nhiu ngoi Hy-lap
n c ngu tai o, thoi Chua Gisu, ho lp thanh min Thp
tinh.
Do la mt nhom cac tinh thuc vn minh Hy-A, con s
khng nht inh nhng vao khoang trn gioi 1 tinh, co l co
lin lac voi nhau nh mt kiu lin minh, vi th moi co tn goi
la Thp tinh. Trong s cac thanh ny, chi co thanh Scitopolis
Beysan la o bn nay sng Jordan, con cac thanh khac u o
bn kia sng Jordan. Nhung thanh co ting hon la Damas o
phia Bc, Hippos o bn bin h Tibria, Gaara, Grasa, Pella,
Philadelphia.Mt s cac thanh nay chiu phuc quyn
Alexandr 1- TCN, nhng sau lai oc Pompa giai
phong vao nm 3 TCN. Mi thanh u co mt khoang t tu
tri lam thanh nhung ao vn minh Hy-A giua mt min ma a
s la dn Do-thai va thuc vong quyn Do Thai.
A. KhD H3
Palestina co hai mua : mua ma hay mua ng tu thang
11-4 va mua nng tu thang 5-1. Mua ha ma rt it, mua
ng muc noc ma trung binh khp noi la ly.
Khi hu thay i tuy min. Thung lung sng Jordan nong
hon cac min khac co khi toi 5 ; doc bo bin Dia Trung
Hai, trung binh mua xun la 1 , mua ha 25 , mua thu 22
, mua ng 12 , min i nui nhit thp hon mt
chut.
Girusalem, cao 4m co nhit trung binh 1 , nhit
trung binh thang ging la 1 , thang tam 2 , nhit
ti a la 4 , ti thiu co khi xung doi .
1
Nazareth cao 3m, co nhit trung binh la 1 , nhit
trung binh thang ging la 11 , thang tam la 2 , nhit
ti a la 4 , it khi nhit xung doi .
Palestina, it khi co tuyt, thong thong nu co la vao
thang ging.
Mua xun va mua thu thong co gio nong thi tu phia
ng goi la E-c)iF-# va tu phia Dng nam goi la )!+m0in
!+3 0imun#7 hai th gio nay lam hai mua mang va sc khoe.
Ngoi Assyri coi hai th gio nay nh nhung con quai vt.
V khi hu x Palestina ngay nay so sanh voi c thoi co
l khng khac nhau la bao, nhng v phong din phi nhiu
thi kem xa c thoi. Li do su sa sut nay la vi doi thoi thng
tri cua ngoi Hi Giao dn c pha rung va bo vic canh tac.
Tuy vy o y vn con du vt su phi nhiu thoi xa, t du
chung quanh Capharnaum va doc theo phia Ty bc b
Tibria. Con nhung min khac, nhung noi nao ngoi ta bt
u canh tac voi nhung phong tin hop ly va trng cy lai
thi t ai lai tro nn phi nhiu. Trong Cuu oc thong m
ta Dt Ha nh mt noi chay sua va mt ong.
II. NH&NG NfI CHga l iUa
Tru mt thoi gian ngn o Ai-cp, cuc oi dong th cua
Chua Gisu din ra o t Palestina. Theo Phuc m, Chua
sinh ra o Bethlem, cy s v man Nam Girusalem. Sau khi
o Ai-Cp v, Thanh Gia toi inh c o Nazareth thuc x
Galila.
Trong thoi gian cng khai cua Chua Gisu tu mua Dng
nm 2 hay mua xun 2 toi L Vot Qua nm 3 SCN, x
Palestina thuc quyn quc Rma va chia lam 5 min :
1 Man Nam la tinh Giua thuc quc Rma, gm
x Giua va Samaria.
2 Vong quc vua Hr Antipa gm x Galila va
Pra o man ng sng Jordan.
1
3 Vong quc cua Philipph o man Dng Bc h
Genezareth.
4 Min Thp tinh o phia Nam h Genezareth.
5 X Phnicia o man Ty x Galila thuc tinh
Syria, thuc ia cua quc Rma.
Chung ta khng th n inh mt cach chinh xac theo th
tu thoi gian nhung noi Chua i qua, vi cac Phuc m nu
ghi chep cn thn nhung loi day cua Thy Chi Thanh thi
cung khng ghi lai mt cach ti mi nhung noi va thoi gian
Chua i qua. Tuy nhin, ta vn co th theo di Chua Gisu
bng cach chia oi cng khai cua Ngoi la 4 giai oan :
1. Bui so khai,
2. Thoi ki Chua giang day o Galila,
3. Chua i Girusalem ln cui cung,
4. Cuc Tu nan va Phuc sinh cua Chua.
,. $3m. 1! 9h5. 03I0 Tn. h67> TI"#
Cuc oi cng khai cua Chua Gisu bt u trong luc
Thanh Gioan Ty Gia rao giang su n nn thng hi o nhiu
noi trong thung lung lung sng Jordan Lc 3,3; Ga 3,32.
Phuc m Nht Lm khng noi Chua chiu phep rua ch
nao, chi noi la Chua chiu phep rua o mt noi ma sau nay ma
ngoi ta xy ct tu vin Prodromos Tin H cach cua sng
Jordan Km. Phuc m Thanh Gioan khng ghi lai vic
Chua chiu phep rua nhng nhc lai cuc gp g giua vi Tin
H va mt phai oan cua Hi Dng Ti Cao Do-thai o
Bthania, bn kia sng Jordan. Bthania y la Tell-el-
Medeh, by gio o trn huu ngan adi Nimrin, mt sng
nhanh cua sng Jordan, gn ch sng nay gp sng Jordan.
Origene va mt vai cao ban Hy-lap, qun rng Thanh Gioan
giang o nhiu noi, cho rng cuc gp g din ra o chinh
noi Chua chiu phep rua.
Tu sng Jordan, Chua Gisu ln sa mac, mt noi hoang
vu gn min ha lu sng Jordan. Mt c truyn co tu th ki
th IV chi ch Chua o la Gebel-el-Duq, mt ngon nui kh
1
ch o man Ty bc Giric thoi o la hoang vu. By gio
ngoi ta goi nui o la Gebel Quarntal nui 4 nho toi 4
ngay Chua qua o y. Long ao c truyn thong cho
rng Chua chiu cam d o noi y : qu cam d Chua
lam cho a tro nn banh trong mt hang o lng chung nui va
cam d Chua tho lay minh trn inh nui. Tu trn inh nui
ta co mt cai nhin bao quat sng Jordan v man ng, va v
man ty, tm mt co th nhin toi Girusalem.
Sau khi thu thp cac mn u tin o min ha lu
sng Jordan, Chua Gisu tro lai x Galila, co l Chua
theo con ong doc bo sng Jordan va khi toi Canna, Chua
lam phep la u tin : lam cho noc tro nn rou. Canna
la mt thanh nho 1 Km v phia ng bc NazareThanh
/. Thn. 9k #.o"# E7F p ^\ G5X.X=5
Toi im nay ta thy giua Phuc m Nht Lm va Phuc
m thanh Gioan co nhiu im khac nhau. Trong Phuc m
Thanh Gioan ghi lai nhiu cuc hanh trinh i Girusalem cua
Chua Gisu, 3 Phuc m khac chi chep lai oi giang giao cua
Chua o x Galila va nhung min ln cn. D co mt cai
nhin kha th tu v nhung cuc lu chuyn cua Chua, ta co
th bo qua nhung ln i Girusalem, vi tuy quan h nhng
chi din ra trong mt thoi gian ngn, va chia nhung cuc lu
chuyn cua Chua trong thoi ki nay lam 3 phn.
5. Ve ^\ G5X.X=5 JS "hq"# >h-"# h67> TI"# Tr3 >.="
Sau khi lam phep la cho noc tro nn rou o Canna,
Chua Gisu tro lai x Giua ving Dn tho Girusalem vao
dip l .=Gt Hu+# nm 2. L xong Chua tro v x Galila
qua x Samaria qua con ong xuyn qua nui Ebal va
Garizim. Samaria la mt min t chin v phong din
chung tc, ri ao v phong din tn giao va khng co thin
cam voi dn tc Do-thai. Trn nui Garizim co tho xy vao
khoang nm 332 TCN. Sichem mt thoi la thu Samaria,
by gio chi la lang Sichar tiu tuy, o phia ng thung lung
19
xuyn qua nui Ebal va Garizim. Troc cng lang, gn ging
Giacop Chua gp thiu phu x Samaria Ga 4.
Dang khi Chua Gisu tro v x Galila, thi o bn kia
sng Jordan, Thanh Gioan Ty Gia bi bo nguc oi ngay kt
liu s mang Tin H bng mau. Cac Phuc m u ghi lai
vic Thanh Gioan Ty Gia bi bt va hai Thanh Matth va
Marc k lai mt cach ti mi cai cht bi tham cua vi Tin H
nhng khng noi vic o xay ra o u. Nho Joseph lavius,
ta bit Thanh Gioan Ty Gia bi git o phao ai Macheront,
xy trn son mt ngon nui o min cuc nam x Pra thuc
quyn H-r- Antipa man ng Di8n C!&t#. Trong danh
tu Macheront, ta thy d m cua ting machaira gom
thuc la mt tp hop voi mt noi ni ting v nhung ti ac.
Capharnaum, trung tm cuc rao giang cua Chua Gisu o
Galila, o v phia Ty bc h Genezareth, by gio la Tell-el-
Hum. Theo Origene, Capharnaum co ngha la Lng +n Ii#7
la noi ma Chua day nhiu iu cao siu v Tin Mung va cung
la noi chng kin long cm hon ngay mt gia tng cua
ngoi Bit Phai voi Chua Kit. Hi ong Do-thai
Capharnaum ma Phuc m nhc toi nhiu ln, o chinh ch
cua Hi ong Do-thai xy vao khoang nm 19 - 225 SCN.
Nhung cuc kham pha cua cac nha khao c hoc tu nm 195
toi nm 192 cho ta nhung vt tich con lai.
Tu Capharnaum Chua Gisu thong n nhung noi yn
tnh xung quanh hay la i giang day o nhung lang mac x
Galila. Mt ln Chua Gisu v thm Nazareth, qu hong
Ngoi. Cuc ving thm o suyt kt liu mt cach bi tham.
Nhung ngoi Nazareth tc gin vi nhung Loi Chua day Lc
4,1-3 : ho em Chua ln mt mom a dc inh x Ngoi
xung n!=ng Ng=>i rJ Ku+ gi<+ !/ rLi 6i# Lc 4,3. Mom
2
a o thong oc coi la tang a dc trn dy nui bao quat
canh ng Esdrelon cach Nazareth 2km v man ng
1
.
Mt trong nhung ln Chua toi noi yn tnh, dn chung
toi tim Chua va Chua giang day dn mt bai thong goi la
Bi ging trn ni# Mt 5,1-14; Lc ,2-23. Nui ny,
trong mt thoi gian kha lu oc coi la Qurn Hattim, mt
ngon i kha cao 31m o vao khoang trung trn ong
tu thanh Tibria toi Capharnaum. Quan nim thoi xa coi nui
D't 4!*c# la mt ngon i thp 15m cach Capharnaum
3km v man Ty nam. Nhung cuc kham pha moi cua cac
nha khao c hoc 1935 hinh nh chng to tinh cach huu li cua
gia thuyt th hai. Nui D't 4!*c# o Dng bc binh nguyn
Gennezar va bao quat mt giang ong tu nhin dai 1.2m.
Co l Chua khng giang tu trn inh nui , nhng o mt
mom nh ra o son i, Chua giang cho dn chung tu hop
o doi binh nguyn.
Ky c cua nhung giao lu thoi xa xac nhn gia thuyt
trn. Trn son i cach h Genezareth chung m, tu th
k th V-VI, ngoi ta xy mt n tho goi la Dn tho 12
Tng kinh nho 12 Tng ma theo nh Phuc m k
lai, vic o co lin quan mt thit voi bai giang trn nui. Noi
y cung la noi Chua Gisu hay lui toi trong vng lng. Dy
cung oc coi la noi xay ra nhiu vic khac ma Phuc m
k lai nh m ca la Ga 21, Chua chua ngoi phong hui
Mt ,1-12, Chua gp ngoi i trong Mt ,5 va la noi
Chua thong giang day dn chung.
;. $=" TW"# h@ T.;=?.5
Nhung cuc lu chuyn cua Chua Gisu sang bn ng
h Genezareth khng phai la it. Phuc m thut lai Chua o
bn ng h Genezareth, min nhung ngoi Geraseni, ri sau
mt thoi k o bn phia ty h, lai ghi Chua o min Bethsaida
1
Cung nn chu y: mom a ma Thanh Luca noi toi o trn i cao, trn o
thanh Nazareth oc xy ct Lc 4,29, vi th nn khong th cach xa
Nazareth 2 cy s.
21
Julia. Min nhung ngoi Geraseri hay o Gadareni ma Chua
Gisu va cac Tng toi sau mt chuyn sang song gio,
ta phai tim o min ng nam k cn voi h Genezareth ch
khng phai Gerasa gn sng abbok. Cac Phuc m khng
ghi cung mt tn : Gerasa Lc, Mc, Gadara Mt. Do la mt
du chi rng Chua chi o ven bo h ch khng toi chinh thanh
Gadara o gn h hay Gerasa 3 dm v phia Dng Nam
h. Cu chuyn Chua chua ngoi bi qu am Mt ,2-34;
Mc 5,1-2 co l xay ra o mt mom nui n ra h Tibria
i din voi Magdala. Mom nui o ngay nay ngoi Rp
vn con goi la N*i H-o# Gebel- el khanazi.
Bethsaida Julia qu hong Philipph, Anr va Phr o man
Dng Bc h Genezareth, gn sng Jordan. Bethsaida co hai
khu vuc: mt khu o ven bo h va mt khu hoi xa h. Trong mt
ln toi thm khu ny, Chua lam phep la hoa banh ra nhiu
ln th nht. Mt 14,; Lc 9 o mt noi, theo nh Phuc m
thut lai, khng qua xa thanh Bethsaida, co l v phia ng.
Mc du Phuc m nghi r, mt c truyn lai cho rng : Chua
lam phep la hoa banh ra nhiu o man Ty nam Capharnaum,
trong canh ng Tabgah. Thm chi co mt it ngoi ngh rng:
trong canh ng nay xa co mt thanh tn la Bethsaida khac
voi Bethsaida Julia la qu hong ba vi Tng noi trn.
0. N#6S. ;.=" #.4. ^\ *5XZ1>."5
Trong khi giang day o Galila, Chua Gisu co ln ra
khoi bin gioi x Palestina. Mt ln nua chung ta khng th
din ta lai cuc hanh trinh cua Chua trong cac chi tit. Cac
Phuc m chi Chua toi Tyr va Sin, toi min Thp tinh,
mt ln nua lai toi Bethsaida ri i Csara Philipph, va sau
ht trn mt ni cao# Chua bin hinh.
Dn min Tyr va Sin thuc x Phnixi oc nghe
danh vi Tin tri tr tui x Galila nn khng co chi la nu
Chua toi x ho. Nu cuc i Thp tinh tip theo ngay
cuc hanh trinh i Tyr va Sin thi, toi min Thp tinh,
Chua phai i qua phia Dng h Tibria xung mi tn min
22
Dng Nam h. y, Chua chua lanh mt ngoi ic va
ngong va lam phep la hoa banh ra nhiu ln th hai Mt
15,32-3; Mc ,1-9. Tu min Thp tinh, Chua lai i thuyn
v bn Ty h gn Tibria ri Chua lai i Bethsaida.
Nhng Chua khng o min bo h lu vi ngay sau o Phuc
m nht lm thut lai Chua voi cac Tng o min Csara
Philipph, doi chn nui Hermon v phia Nam. Thanh nay
nhc ta nho toi vic Thanh Phr tuyn xng Chua Gisu la
Dc Kit Con Thin Chua Hng Sng va Chua Gisu ban
quyn ti cao cho Thanh Phr Mt 1,13-2. Thanh nay
mang tn tiu vong x Itura la Philipph khoi ln voi x
Csara trn bo bin Dia Trung Hai, thu phu cua tng trn x
Giua.
Tu Csara Philipph Chua Gisu toi nui cao o o Chua
bin hinh. Mt s tac gia c thoi thy vic xy ra o Csara
Philipph va cu chuyn Chua bin hinh o gn nhau ngh
rng danh tu ni cao# o y chi nui Hermon cao 2.5m
ngay o man Bc thanh Csara. Nhng phn ng tac gia ngh
rng danh tu ni cao# o chi nui Tabor o man Dng bc
binh nguyn Esdrelon. Nui Tabor khng cao lm vi chi cao
hon min chung quanh 32m nhng vi o giua binh nguyn
nn tu ang xa co th trng thy va xem nh cao hon trong
thuc t.
A. Chs5 G.=13 >t ;.K> G5X.X=5 T. G.=?315XZm Xr" 03U. 0u"#
Bo x Galila, Chua Gisu roi trung tm hoat ng dn
dn ln Girusalem, thoi gian ny lu co n my thang vi
Chua khng i thng toi Girusalem nhng giang day o
Samaria, Pra, Giua va mt i ln co toi Girusalem.
Nhng cac Phuc m Nht Lm va nht la Thanh Luca
xp c cac cuc lu chuyn o vao mt cuc hanh trinh c
bit oc kt thuc bng mu nhim Thp gia Lc 9,13. Hon
nua, Thanh Luca con tp trung vao cuc hanh trinh o mt
phn quan trong nhung vic lam va nhung loi day cua Thy
Chi Thanh Lc 9,51; 19,2.
23
Khng co tham vong din lai tung boc Chua Gisu
qua, chung ta chi nghi lai nhung noi Chua toi trong thoi
cui cung cua oi Chua doi trn nhng ly Girusalem lam
trung tm va bt u tu nhung noi xa trung tm o.
Phuc m nghi Chua co mt o min bin gioi giua Galil
va Samari khoang ngang thanh Scythopolis. Trong thoi k
nay, Chua toi Samaria nhiu ln, ri Chua qua Pra, o o
Chua gp ai biu Bit Phai va day nhung du ngn v long
nhn hu Lc 14-1. Khi long cm hon cua nhung ngoi
cm u Do-thai tin toi y inh thu tiu Ngoi Ga 11,54,
Chua Gisu cung cac mn lui v Ephraim gn sa mac.
Giua, Chua sai 2 mn i rao giang.
Doan ong cui cung cua cuc hanh trinh din ra tu
thung lung Jordan toi Girusalem. y Phuc m Thanh
Luca cho ta bit kha y u va chi tit. Tu Giric trong
thung lung sng Jordan, Chua Gisu ln min ln cn
Girusalem. Thanh Girusalem co i cy xung quanh : bn
ng la nui Cy Du, trn nui co ong i tu Girusalem n
Giric. Trn son nui phia ng co lang Bethania qu
hong cua Mattha, Maria va ng Lazar. Trn inh nui Cy
Du co lang Bethphag, o khoang nay Chua bt u khai
hoan vao thanh Girusalem. Gn o la noi Chua day kinh
Lay Cha va giang v th mat.
C. Nhq"# "#SF 153 hv> 0G5 Chs5 G.=13. C3I0 T8 "7"
JS phw0 1."h 0G5 Chs5.
Thoi Chua Gisu thanh Girusalem o trn hai ngon i,
giua la thung lung Tyropeon, xuyn qua hai i o theo
hong Bc Nam. Di phia Ty la khu c xa va i phia Dng
la khu Dn tho. Man Dng Dn tho la thung lung Cedron.
Bn kia thung lung Cedron la nui Cy Du. Thung lung
Cedron gp thung lung Gehenna o Nam Dn tho. Thung lung
Gehenna la ranh gioi thanh Girusalem v phia Ty.
Troc ngay Tu nan theo Phuc m thanh Gioan, ta bit
Chua Gisu nhiu ln toi Girusalem. Phuc m Gioan con
24
cho ta bit nhung noi Chua i qua : h Bzatha co nm dy
hanh lang o cua chin Ga 5,2, v man Bc Dn tho ging
Silo o man Nam i Ophel Ga 9,, gn o co thap Silo
ma Phuc m Luca nhc toi Lc 13,4. Dn tho la noi
Chua hng toi ving mi khi ln Girusalem va cung la noi
chng kin nhung cuc tranh lun gay go giua Chua Gisu
va cac thu ich cua Ngoi. Dang chu y la hanh lang Salomon
v man ng. Phia ng nam sn Dn tho la Minn+cu(um#
noi cao cua Dn tho, la noi, theo c truyn, qui cam d
Chua Gisu gieo minh xung.
Khac voi phn khac trong oi Chua Gisu, phn Tu nan
oc 4 Phuc m k lai mt cach ti mi nn ta co th theo di
mt cach d dang nhung vic xy ra trong my ngay y
nhung k nim thanh o. Nha Tic Ly la noi Chua dung
bua ti sau ht voi cac mn , theo mt c truyn tu th k
th IV, o man ty Nam thanh Girusalem. D toi von
Gitsmani, Chua phai theo con ong mon theo chiu
dai thung lung Ghena qua man Nam i Ophel ri ln nui
Cy Du. Von Gitsmani o phia Ty nui Cy Du, i
din voi Dn tho. Sau khi Chua bi bt, qun Do-thai dn
Chua theo con ong Chua qua toi Thong T Caipha o
man Bc nha Tic Ly. y din ra cuc thm vn ln
th nht. Cuc thm vn ln hai cung din ra o o hay phong
hop phia Ty Nam sn trong Dn tho, phia thung lung
Tyrpon. Sau khi Hi Dng Ti Cao Do-thai Sindri kt
an tu hinh Chua, ho dn Chua toi Pretri, toa an Tng tn
x Giua, trong nhung ngay o o Girusalem am bao
trn tu trong dip L Vot Qua. Rt co th toa an oc t o
n Antnia, noi qun i Rma ong, v man Ty Bc sn
Dn tho. Tu n Antnia, Philat sai dn Chua toi dinh
Hr Antipa, co l o vao giua khu c xa. Bi dn v n
Antnia ln th hai va bi Philat kt an tu hinh, voi thp gia
trn vai, Chua theo con ong kho Via Dorosa dai my
trm thoc qua cua Ephraim toi i Calvari o ngoai bc
25
tong man ty bc. By gio Vong Cung Thanh ong M
Thanh bao phu nui Calvani. y Chua bi ong inh va
oc mai tang trong huyt a moi cua ng Giuse Arimathia
cach o khng xa.
Sau khi sng lai, Chua hin ra voi hai mn o lang
Emmaus. Cac ban vn khng ghi ging nhau v khoang cach
giua Girusalem va Emmaus. S ng ban vn ghi la dm
1
,
mt s ban vn khac lai ghi la 1 dm. Vi th co ngoi ngh
rng Emmaus noi trong Phuc m la Emmaus by gio cach
Girusaalem khoan 3 km 1 dm co ngoi cho Emmaus la
lang El Qubeibeh gn Girusalem hon dm. Chua con
hin ra voi cac mn o chinh Girusalem, o h Tiberia, trn
mt ngon i nui Galila Mt 2,1-2; Mc 1,15-1.
Chua Gisu ln troi o nui Cy Du. Hin mt ngi nha nho,
di tich cua mt Vong Cung Thanh Dong trang l thoi xa
bao phu phn t ma theo tuc truyn Chua tu o ln troi.
$%N CHNT cC KH%I
Thin Chua nhn tu va khn ngoan mac khai chinh
minh va cho bit mu nhim thanh y Ngai Ep 1,9, nho o,
loai ngoi co th n cung Chua Cha nho Chua Gisu Kit,
1
Mt dm dai chung 15 m.
2
Ngi Loi nhp th trong Chua Thanh Thn va oc thng
phn vao ban tinh Thin Chua Ep 2,1; 2Pr 1,4. Trong su
mc khai ny, Thin Chua v hinh 1Cr 1,15; 1Tm 1,1, boi
tinh thong chan cha ngo loi voi loai ngoi nh voi ban huu
Ep 33,11; Ga 15,14-15 va i thoai voi ho Bar 3,3 moi
goi ho n su hip nht voi Ngoi va on nhn ho vao su hip
nht o. Nhim cuc mac khai nay oc th hin bng cac hanh
ng va loi noi co lin h mt thit voi nhau : cac vic Thin
Chua thuc hin trong lich su cu bay to va cung c giao li
va nhung iu ma loi noi din ta, con loi noi thi cng b cac
su vic va lam sang to mu nhim cha ung trong o. Nho
mc khai nay, chn li thm su v Thin Chua va v cu ri
con ngoi, oc sang to cho chung ta trong Dc Kit, trung
gian va ng thoi la su vin mn cua toan th mc khai.
Hin ch Tin li v mac khai cua Thin Chua s 2

CHfNG II
THI I CHga GI'SU
I. LCH Sx `yzTHI T{ N|c QA TCN T}I N|c d~ SCN
Trong nhung trang u cua Phuc m, hinh anh vua
Hr la ai va nhung hoan canh nao a ng ln ngi
bau. Di ngoc lai dong thoi gian nh th, ta gp dong ho
2
Asmn la con chau Macab ma hai cun Sach Thanh 12
Mac k lai.
,. a"h Zm c505;=
Voi cuc lu ay i Babylon, dong ho Davit lung danh
mt thoi bi lu mo tuy khng tuyt hn. Nm 539, Cyrus
chinh phuc x Babylon. Nm 53, Cyrus cho dn Do-thai hi
hong. Dn Do-thai tuy oc tu do tro v x so va tai lp oi
sng x hi, tn giao Esdra, Nhmia Agg va Zacharia,
nhng khng oc c lp v chinh tri, x Giua vn la mt
tinh thuc Ba-t va sau khi hoang Alexandr thng Ba-t
333, dn Do-thai lai thuc quyn Hy-lap. Nm 323, hoang
Alexandr bng ha, quc cua ng chia lam 4 vong
quc : Macnia thuc quyn Cassanr; Thracia thuc
quyn Lysimac; Syria thuc quyn Seleucus va Ai-cp
thuc quyn Ptlm.
Trong thoi k u doi quyn Hy-lap, Palestina thuc
quyn thuc quyn kim soat cua Pt-l-m- o Ai-cp. Ho
Ptlm i xu voi x Palestina tu t; nhng khoang tu
nm 2, ho Sleucidi anh bai ho Ptlm o Csara
Philipph Panin, x Palestina lai thuc quyn Sleucidi.
Antic IV Ephiphan sau khi ln ngi, voi muc ich oan
kt toan lnh th, em nm hoa Hy-lap ph bin khp
trong noc. Palestina cung o trong tinh trang o. Trong khi
cac tn giao khac chiu cui minh troc vn hoa Hy-lap voi
nhung thoi tuc nhiu khi v lun ly, ao Do-thai phan ng
manh m. Antic IV dung sc manh Hy hoa Palestina.
Nhiu ngoi Do-thai cong quyt du cht cung khng theo
ngoai giao. Do la trong hop cua ng liazar, ngoai chin
moi tui va mt ba m voi con tu ao.
Cuc xich mich giua Do-thai va Syria, ngoai nhung yu t
c truyn v chinh tri va kinh t con co nhung yu t v tn
giao; o la mt phan ng quyt lit va bn bi cua dn Do-thai
i voi y inh Hy-lap hoa nhung ngoi theo ao Giav.
2
Trong khung canh o, ta phai t cng lao cua dong ho
Macab, vi t t Mattathia va nm ngoi con cua ng; trong
o co Giua, Gionathan va Simon tri hon ca. Theo hai sach
Macab va Joseph lavius, cha con Macab khoi xong
va chi huy mt cuc chin tranh lu dai va anh hung danh lai
c lp cho qu hong. Cuc chin tranh nay keo dai tu nm
1 toi nm 142 k ca nhung thoi k inh chin. Qun i
khang chin danh tu do, sau khi Mattathia cht, oc Giuda
ngoi con th ba chi huy tu nm 1 toi nm 11. Giuda
cung goi la Macab %*+# hay ng=>i C!*+ c!N#O
thng trn oanh lit, anh bai cac tong cua Antic IV,
Antic V 14- 12, Demetri 12-159; ty u Dn tho
1Mac 4,3- 41 va ky hip oc lin minh voi dn Rma
1Mac ,1-22.
Sau khi Giua tu trn, Gionathan ngoi em ut ln thay
anh va cai tri dn tu nm 11 n 143 1Mac 9,23..; 12,52.
Nm 142, Simon anh th hai cua Giuda oc bu lam
thong t va a dn Do-thai ra khoi ach thng tri cua dn
Macnia sau 1 nm B.J 1,2,2; 1Mac 13,41; 14,41tt.
/. NhS a1mW"=W
Sau khi Simon bi con r lam phan va bi git voi hai con
la Mattathia va Giua, dn chon Gioan Hyrcan, ngoi con
th ba cua Simon, ln lam chu tich 1Mac 1,11-24.
Gioan Hyrcan I 135-14 nhn quyn thong t va cac
chc vu cua cha bt u mt dong vua moi tuc goi la
Asmn
1
.
Nhung vua k nghip Hyrcan I la Aristobul I 14-13;
Alexandr Jann 13- tm ia c ac, hanh ha dn, bach hai
1
Mattathia, ngoi cm u cuc khoi ngha la con ng
Gioan, con ng Simon, con ng Asmn, do o la nha
Asmn 1Mac 2,1 .
29
nhung ngoi Bit Phai; hoang hu Alexandria -, vo vua
Alexandria Jann i xu nhn hu voi nhung ngoi Bit Phai.
Hoang hu Alexandra vi khng th giu chc thong t
cua chng nn gan chc o cho con ca la Hyrcan II, mt
vi hoang tu it lanh loi va khng am hiu chinh tri. Nhng
ngoi con th la Aristobul II, tinh khi hng hai, trong khi
hoang hu Alexandra lm bnh, voi su giup cua ban huu,
t chc mt ao qun, chim mt s thanh tri tu xng
vong khng m xia chi toi nhung loi trach mng cua m. t
lu sau, hoang hu Alexandra bng ha .
3
A
S
M

M
A
T
T
A
T
H
I
A




G
.
6
5
"


G
5
E
E
.
1

































S
.
m
6
"





















G
.
3
T
5

c
5
0
0
5
;
=























E
X
.

5
?
W





























G
.
6
"
5
>
h
5
"
31
A. v 3U0 RWm5 05" >h.Kp JS6 ^\ *5XZ1>."5
Cai cht cua hoang hu Alexandra la khoi im mt thoi
k tranh chp gay go giua hai anh em Hyrcan II va
Aristobul II ma kt qua la a t quc toi ch dit vong,
mt quyn tu chu, pho mc t quc cho quyn hanh quc
Rma va mt dong vua ngoai lai ghet ngoi Do-thai.
Hai anh em u xin Pomp, khi o ang o Tiu-A, can
thip. Vi ang bn i pho voi nhung ngoi Nabatei
2
, nn
Pomp khng mun can thip ngay. Troc thai cua
Pomp, Aristobul II ngh rng Pomp s co quyt inh
bt loi cho minh nn chng lai Pomp. Nm 3, Pomp
ich thn can thip, chim thanh Girusalem, thng
Aristobul II va sat nhp x Palestina vao tinh Syria, thuc
quc Rma.
Tuy b ngoai x Palestina con co v c lp vi Hyrcan
II vn con co mt it quyn v chinh tri nhng phai t doi
quyn kim soat cua Tng trn x Syria. Trong nhung nm
tip theo, Aristobul II va hai con ng la Alexandr va
Antign c gng danh lai quyn tu do nhng khng lom
oc mt kt qua nao tich cuc va lu dai.
Palestina, thuc quyn o trong tay Antipatr ngoi x
Iuma man nam x Giua va la cn thn cua Hyrcan II;
Antipatr la mt ngoi trung thanh voi quc Rma. Troc
giup Pomp va sau lai giup Csar trong cuc chinh phat Ai-
cp nm 4. Va tra on, Csar phong vong cho
Hyrcan II va cho Antipatr lam tng trn toan x Giua.
Loi dung quyn hanh trong tay, Antipatr em hai con
minh la Phasal va Hr vao nhung ia vi quan trong.
Phasal oc cu lam thi trong thanh Gi-ru-sa-lem va H-
r- ngoi con th, ban lnh cong quyt, oc lam Tng
trn x Galila ri sau kim ca Celesyria min bc noc
2
N+%+t-i ( m:t Fn t:c P min QRrS4 TMUtr+O.
32
Liban by gio va Samaria. Antipatr bi Malic u c nm
43.
C. H=z?WzT= T7. J!"#
Sau khi Antipatr bi git, Antign, con trai Aristobul
II, ni ln chng voi Hyrcan II va cac con cua Antipatr :
Phasal va H-r-. Ban u Antign thua nhng sau voi
su giup cua ngoi Parthes, Antign anh bai Hyrcan II
va xng vong. Nhung ngoi Parthes dung mu bt oc
Hyrcan II va Phasal, np ca hai cho Antign. Antign
ct tai Hyrcan II va ay i Ba-t. Phasal bi tng giam va
tu vn Bellum Jud 1,13,9. H-r- trn thoat, tro v x
Iuma, sang Ai-cp ri i Rma, o o oc hoang
Antoni phong lam vua nhung ngoi Do-thai nm 4-39,
mt phn vi Antoni ghet Antign va coi Antign la k
phin loan va la thu ich cua ngoi Rma.
Tuy oc phong vong nhng H-r- con phai chinh
phuc vong quc cua minh. H-r- tro v x Palestina.
Antign by gio ang giu chc thong t va la vua Do-thai.
Voi su giup cua qun i vin chinh Rma, nm 3 H-
r- d chim oc toan lnh th x Palestina va xui
Antoni git Antign.
t lu troc khi ly thanh Girusalem, H-r- ly di voi
Dri ngoi x Iuma, coi Mariamme I, chau vua
Hyrcan II, nh th tro nn thng gia voi hoang tc va lam
cho vic ln ngi cua minh co v danh chinh ngn thun.
Tt ca nhung c gng cua H-r- u hong v Rma
giu vung va lam tng thm cac n hu oc. Troc v
phe Antoni va sau trn Actium nm 31 lai v phe
Octavian August - 2 TCN - 14 SCN. Di voi Antni
cung nh voi Octavian, H-r- ht sc ly long bng cach
giup ho khi i chinh phat, dng nhiu tng phm, np thu
hu, rt muc tn kinh va ninh hot khng chut bi ri, chp
nhn nhung phong tuc tp quan ngoai giao, gui con i Rma
33
hp thu nn giao duc ma ngoi Rma mun hun luyn
cho cac ch hu tong lai.
Dap lai nhung su giup tich cuc cua H-r-, cac
hoang Rma lun lun coi H-r- nh mt ngoi ban
trung thanh va nh ng minh, cho H-r- thm t ai va
ban cho H-r- quyn tu tri kha lon trong vic cai tri x
Palestina. Nhng Octavian bt H-r- phai tung phuc su
xet xu va chp thun cua hoang v vn ni ngi.
Tu vn ngoai giao chuyn sang vn ni tri, ta thy
H-r- thich xy nhung thanh tri trang l va la mt ngoi
c ac. Ca hai chinh sach o u nhm mt muc tiu : giu
vung ngai vang. H-r- mun lam tng uy tin va thu tiu
nhung ich thu chinh tri trong thuc t hay trong tong tong.
Ta thy H-r- khng tic tin trong vic sua sang
Dn tho Girusalem. Cng vic bt u tu nm 1 nin hiu
H-r- 2 19 TCN. Sau tam nm, xy ct xong nhung
dy hanh lang va lam L Cung Hin Dn tho. Nhng phai
oi n nm 3 sau cng nguyn moi hoan thanh Ga 2,2,
nn cua Dn tho v ai ma cac Tng khen ngoi Mc 13,1-
2 cung oc xy doi triu H-r-. H-r- con tu b
nhiu thanh ph khac nh Sebast, Csara x Palestina va
Tyr, Sin, Damas o ngoai bin gioi.
34
H
'
R

'

T
H
O

*
H

a
"
>
.
p
5
>
?
W
]

"
#

n
.

^
\

I
E
3
m
=
5
T

n
g

t
r

n

x

I
d
u
m

a

















































































































a
"
>
.
p
5
>
?
W























































C

n

t
h

n

H
y
r
c
a
n

I
I








































































































G
.
3
1
Z



























































































*
h
5
1
5
=
X
=





















H
'
R

'

I

V

f
N
G






















S
5
X
W
m
=

=
?
W
?
5






























G
.
3
1
Z


































































A
d
z
C
>
?
.
C
N





































































C

4
.

W
?
.
T
=





























c
5
?
.
5
m
m
Z

I



























c
5
?
.
5
m
m
Z

I
I

































c
5
X
>
h
5
9
=

























C
X
=
W
p
5
>
?
5























H

;
S

9
h
-
0
a
"
>
.
p
5
>
?
W












a
X
Z
^
5
"
E
?
W









a
?
.
1
>
W
;
3
X
W











H
=
?
W
T
=

*
h
.
X
.
p
p
h
=






a
R
C
H
'
L
a
y




H
'
R

'

a
N
T
I
*
a



*
H
I
L
I
*
*
H
'








H
=
?
W
T
=



























C

4
.

G
X
5
b
.
?
5









































0

4
.

H
=
?
W
T
.
5
T
=









C
>
?

C
N
z
Q
1
C
N







C
>
?
C
N
z
A

1
C
N










C
>
?
C
N
z
A
C
1
C
N































C
6
"

J
3
5

^
\














































































































0

4
.

0
6
"

J
3
5












0

4
.

S
5
X
W
m
=






























C
B
B
T
W
0
.
5
















































S
5
X
W
m
=



















































^
\

a
?
=
>
5

J
S
































































































































































H
=
?
W
T
.
5
T
=

T
.
#
?
5
"
Z

I
V













a
X
Z
^
5
"
T
?
W











H
=
?
W
T
=


















H
=
?
W
T
.
5
T
=




























H
'
R

'


a
G
R
I
*
*
a

I












































a
?
.
1
>
W
;
3
X
W
V
3
5

^
\

a
?
m
=
"
.
5





































































































































C
,
z
C
C






















T
.
#
?
5
"
Z

V

































H
'
R

'

a
G
R
I
*
*
a

I
I




























$
=
?
=
"
.
0
=













c
5
?
.
5
m
m
Z












`
?
3
1
.
X
X
5
















V
3
5

^
\

a
?
m
=
"
.
5






















































































































































L
<
F

a

J
3
5

E
m
=
1
5






































































































































































































V
S

>
m
"
#

>
?
<
"

Z
X
.
^
35
H-r- phai kho nhoc vt va chinh phuc x
Palestina, dung xao tra, v luc, ti ac gin giu va lam
vung ngai vang. Bit bao ti ac tay troi ma ng vua c tai
nay la thu pham, mt trong nhung ng vua khat mau nht
ma lich su ghi lai.
Cu chuyn Thanh Matth k v cac nha bac hoc cho ta
thy r su qu quyt va gia hinh cua H-r- Mt 2,1-12.
Phong phap dung thu tiu vi vua dn Do-thai i voi
H-r- la phong phap thng thong.
H-r-, goi la H-r- ai vong, hoc vi thi hanh
nhung du tinh tham vong mt cach cong quyt bn b hoc
vot cac vua troc sau v lng ly xa hoa va v ti ac,
cht sau mt con au on nm 4 TCN 5 UC.
Binh lun v H-r- va gia quyn ng, Joseph lavius
nhn xet rng nhung cuc thng trm cua H-r- va gia
quyn ng chng minh rng Chua quan phong can thip vao
cac vic cua nhn loai ; lm con chau khng ich gi, ca nhung
sc manh quyn th ma ngoi ta thong cy dua vao cung
khng ich gi; va, thuc vy, con chau H-r- rt ng ma, tru
mt s it, tiu dit hn ni trong mt th k A.J 1, 53.
H. Nhq"# J35 9v Jj H=z?WzT=
Ban u khi Mariamme I, chau vua Hyrcan II con sng,
H-r- theo ch c th; hon nua, vi n Mariamme I, nn
ly di voi ngoi vo th nht Dri, tuy Dri sinh ha
oc mt con trai tn la Antipatr. Trai lai, sau khi git
Mariamme I, H-r- theo ch a th va co nhiu con, mt
vai ngoi trong s o k vi H-r-. Trong chuc th cui cung,
H-r- noc rng lon cua ng cho ba ngoi con la
Archla, H-r- Antipa, con ba Malthak, ngoi x Samaria
va Philiph, con ba Clpatra, ngoi thanh Girusalem.
Voi cai cht cua H-r-, vic thng nht x Palestina
cung tan. Hoang Rma chun y chuc th cua H-r-.
a?0h=X5W 4 TCN- SCN cai tri x Iuma, Giua va
Samaria voi chc vua. Bt choc cha v bao tan, Archlao git
3
3 ngoi Do-thai trong Dn tho vi mun ni loan Mt
2,22.
V sau dn khng th chiu ni tn bao chua, tha voi
hoang Rma. Archla bi i ay o Vienne, x Gallia,
Archla khng co ngoi ni ngi. Tu nm n nm 41, x
Iuma, Giua va Samaria tro thanh mt tinh cua quc
Rma va co mt Tng trn ngoi Rma cai tri.
H=z?WzT= a">.p5, sau khi cha cht, cai tri x Galila va
Pra tu 4 TCN n nm 39 SCN. Chinh H-r- Antipa
sai ngoi git thanh Gioan Ty Gia trong nguc Mt 14,1-12
va i xu tan nhn voi Chua Gisu trong hi thong kho Lc
23,-12. Thong goi la vua Mc ,1 nhng thuc ra chi
chc qun vong Tetrarcha.
*h.X.ph= 4 TCN-34 SCN, con cua H-r- va ba
Clpatra, cai tri nhung x bn Dng, min thong lu sng
Jordan va h Genezareth ; x Batania, x Trachnoti, x
Auraniti, x Itura va x Gaulaniti, dn c phn ng la
ngoai giao.
Philiph kt hn voi Salm con H-r-ri-a-. Philiph
la mt ngoi hiu hoa, co bung tt, cng binh va la mt
ngoi ban thanh thuc cua Rma. ng xy lai thanh
Bethsaida bn h Genezareth va goi la Julia, kinh ng vua
Julia, con hoang August; tu b thanh Csara gn ch
phat nguyn cua sng Jordan va goi la Philiph, phn bit
voi thanh Cesara trn bo ia Trung Hai.
Q. C-0 >m"# >?<" RWm5
Sau khi Archlao bi ct chc SCN, x Giua,
Samaria va Iuma tro thanh mt tinh Rma t doi quyn
mt Tng trn ngoi Rma.
Quyn tu do hanh ng cua Tng trn bi han ch mt
phn nao vi nhung c n ma dn Do-thai oc hong. Tuy
nhin, quyn o con kha rng lon. La chi huy qun su ca
3
min, doi quyn Tng trn co nhiu ao binh 1
ngoi va mt i ky binh. Tng trn co quyn xu tu. Doc
quyn ct t cac vi thong t, uc tin va ly thu truc thu.
Thu gian thu do nhung t nhn u t goi la
4u%(ic+ni# tlonainhung ngoi mua thu. Nhung ngoi
nay lai dung cac nhn cng thu thu. Dn chung cung goi
hang ngoi nay la publicani, nhng chinh ra theo danh tu
Rma phai goi nhung ngoi nay la ng=>i t!u t!u&# moi
ung. Nhiu khi nhung ngoi thu thu nay loi dung nhiu
hon tin thu phai tra Mt 5,4; 9,11; 21,31; 3,13.
Thong thong Tng trn ong o Csara trn bo Dia
Trung Hai : o la n Stranton ma Hr ai vong xy
lai. Nhng trong cac dip ai l thong ln Girusalem
phong ngua va dp yn nhung cuc pha ri trt tu co th
xy ra vi s cac giao huu thong rt ng trong cac dip o.
Tng trn th nht la Cpi -9, ri toi Marc Ambivi
9-12, Anni Ru 12-15, Valri Grat 15-2, ng nay
t Caipha lam thong t, va Pontio Pilat 2-3.
V *6">."W *h.X5>W, ta oc bit r hon vi Phuc m va
Joseph lavius u co noi toi kha nhiu. Phuc m cho ta bit
Philat la mt ngoi khng co t cach trong vic xu Chua
Gisu. Vi lo cung c ia vi, so mt chc nn sau nhiu do du,
ng ln an tu hinh Chua Gisu du bit Chua v ti. Theo
Joseph lavius , Philat ngay cang to ra ghet ngoi Do-thai
va nhiu khi dung v luc an ap. Khng m xia n lut
Do-thai cm t bt c hinh anh nao trong thanh, Philat
em hinh hoang Rma vao thanh ban m. Philat cung
ly tin cua Dn tho xy mt thuy l va ra lnh cho linh anh
nhung ngoi Do-thai phan i n ni co nhiu ngoi cht.
ng con ra lnh git mt s lon nhung ngoi Samaritan
ma mt Tin tri gia xui dy loan. Dn Samaritan tha voi
Vitelli, c s toan quyn cua Rma o Syria. Vitelli ct
chc Philat va bt phai v Rma vao khoang cui nm 3
tu bao chua nhung ti ac ma ngoi Samaitan tha.
3
Hinh nh toi Rma, Philat bi ay i Vienne va bt phai tu
vn.
Sau Philat la Marcell 3-3 va Marull 3-41. Nm
41, hoang Claudi cho H-r- Agrippa I, chau H-r-
ai vong, x Giua, Samaria va Idum. Troc o it lu
3, hoang Caligula
3
cho H-r- Agrippa I vong
quc cua Philiph va toi nm 4 lai cho H-r- Agrippa I
x Galila va Pra, vong quc cua H-r- Antipa. Nh
vy, trong mt thoi gian ngn 41-44, H-r- Agrippa I
thng nht toan lnh th, gm x Iduma, Giuda, Samaria,
Galila va Pra. Nm 44, H-r- Agrippa I mt. Con trai
cung tn la Agrippa moi ln 1 tui. Claudi mun cho
Agrippa ni ngi cha, nhng cac quan cn thn cho rng
Agrippa cha trong thanh va thiu kinh nghim nn Claudi
lai tai lp ch Tng trn o Giua.
Nhung Tng trn k tip tu nm 44 n nm lam
cho dn chung ni loan vi nhung bt cng cua ho. Do la cuc
chin tranh Do-thai -.
d. C3I0 0h.v" >?5"h `6 Th-.
Tu nm n nm , mt cuc chin tranh m mau
din ra trn t Palestina vi nhung ngoi Do-thai ni ln
chng lai voi ngoi Rma. Nguyn nhn xa cuc ni loan la
long cm thu nhung ngoi ngoai bang tu mt th k day
xeo va lam nho bn t cua cha ng Tv.Sal 1. Nguyn
nhn gn la su cng phn i voi ch boc lt cua cac
Tng trn Rma. Tu nm 44 toi nm , co bay tng trn k
tip nhau : Cuspi ad 44-4, Tibri Alexandr 4-4,
Ventidi Cuman 4-52, Antni lic 52-, Porci
est -2, Luccei Albin 2-4, va Gessi lr 4-
. Tru Cuspi ad, Tibri Alexandr va Porci est,
cac tng trn Rma u ni ting v long tham nhung, bt
3
Hoang Caligula tri vi tu nm 3- 41 va Claudi tu nm 41- 54. Ca
hai u la ban cua H-r- Agrippa I trong thoi nin thiu khi H-r-
Agrippa I o Rma.
39
cng va hoan toan khng hiu tinh tinh ngoi Do Thai. Ti t
nht la Gessi lr n!= m:t 6+o 4!I 6V 6=Gc 0+i 6&n 68
4!At n!<ng ng=>i 6V %W )1t 'n7 6V %9c (:t v !n! !A Fn 6I
c'c!# B.J 2, 1, 2.
Cuc ni loan cung co lin lac voi su cung tin cua
nhung ngoi quc gia qua khich oc qun chung tan thanh
va ung h, oc kich thich bng nim trng oi Dng Msia
va oc duy tri bng long tin cy Chua s lam phep la can
thip. Quyt inh khng dng l vt cu cho hoang Rma
anh du cuc tuyt giao voi Rma.
Nhng khng phai ht moi tng lop dn Do-thai u ung
h cuc ni loan o. Nhung ngoi khn ngoan bit suy tinh,
phn ng thuc hang quy tc, to ra thai phan i hay
do du, nhng bi sc hng hai cua qun chung li keo vao
cuc chin tranh. Vua Agrippa II ht sc khuyn dn bo y
inh ni loan nhng v hiu.
Cuc chin tranh bt u bng nhung cuc hanh hung i
voi nhung ngoi Rma va nhung ngoi Do-thai co cam tinh
voi Girusalem va cac tinh, dn dn oc t chc va tro nn
mt cuc chin tranh thuc su, quyt lit.
Mua thu nm , Cesti Galli, c s Rma o Syria em
ao qun XII Xu(min+t+# phi hop voi dn qun tn cng
thanh Girusalem va bi tht bai. Di voi ngoi Do Thai, cuc
chin thng nay lam tng long hng khoi cua nhung phn tu ai
quc va thuc y nhung ngoi lng chung tham gia chin
tranh.
Mua xun nm , theo lnh Nron, Vespasian em ao
qun V Y+c-Foni+#7 ao qun X Xr-t-n0i0# phi hop voi
ao qun XV Z4o((in+ri0# do con la Tit tuyn m o
Alexandria cung voi 23 i dn qun, i ky binh tng s la
. ngoi tin anh x Gallila. Sphris giu n Jotapata
va chng cu oc 4 ngay. Sau khi ha thanh, Vespasian ra
lnh bt Joseph lavius lam tu binh va i xu voi Joseph
4
lavius tu t. Thang nm 9, Vespasian oc tn lam hoang
.
Vi tn hoang trong nhung thang u nm ra lnh
cho con la Tit tip tuc cuc chin tranh. Tit tin n
Girusalem vao dip L Vot Qua nm va vy thanh.
Sau nhiu trn anh, n Antnia bi chim va bi pha. Tu
n Antnia, qun i keo vao sn trong cua Dn tho va mt
tn linh nem thanh cui chay vao Dn tho. Dn tho lng ly
nguy nga bc chay va chn vui hang ngan ngoi Do-thai
chay vao trong o tru n. Hm o la mng thang nm .
Man Nam thanh cung tht thu. Ngay mng 2 thang 9 n
lot phia Ty thanh tht thu. Girusalem bi tan pha binh ia.
S tu binh la 9 ngan ngoi. Trong s chin loi phm co ca
nhung dung trong Dn tho.
Thong nghi vin va dn Rma, sau khi Tit cht,
dung khai hoan mn kinh nho ng. Trn khai hoan mn,
trong s nhung hinh cham ni, ta thy cy nn bay ngon va
ban tho dng banh bng vang.
Girusalem tht thu, ngoi Do-thai mt trung tm oi
sng tn giao, x hi. D chng minh su thn phuc ngoi
Rma va mt quyn tu chu hoan toan, ngoi Do-thai bo buc
phai ong mi nm hai ng cho Dn tho Jupiter Capitlin
o Rma, hai ng ma troc ho ong cho n tho Girusalem
Mt 1,24-2; B.J ,,. Cuc chin thng cua ngoi Rma
lam cho ngoi Do-thai tan mac khp noi.
II. NH&NG TH CHO TN GIy
l HI V *HyNG TC `y THI
,. S."=E?.W] HI. T@"# TU. 056 `6z>h-.
Sau khi ch qun chu bi tiu dit va nn thng tri
ngoai bang oc thit lp trn x Palestina, trong tay
nhung vi ai din dn tc con lai mt quyn binh co tinh
41
cach tn giao nhiu hon. Quyn binh o o trong tay hang t
t va nht la H:i 6Lng T[i c+o#.
!in"ri## hay Hi ng Ti Cao Do-thai la mt hinh
thc thong nghi vin quy phai co quyn t phap, tn giao va
o trong mt gioi han, quyn chinh tri. Trong vn chong
Rabbi thong oc goi la Dai hi hay toa an. Hi Dng Ti
Cao oc thanh lp va hoat ng doi thoi thng tri cua Hy-
lap theo mt hinh thc cai tri cac tinh thuc vn hoa Hy-lap
1Mac 11,23; 14, . Hi Dng Ti Cao gm co 1 nhn vin
Ds 11,1 chia lam ba hang : cac vi thong t
4
, k lo va lut
s. Doi thoi Macab- Asmn va doi thoi H-r-, Hi
ng Ti cao khng co thuc quyn la bao nhng doi thoi cac
tng trn Rma, quyn cua Hi ng Ti cao tro nn quan
trong va huu hiu vi cac Tng trn Rma ap dung tn chi
chung la cho dn Do-thai hoan toan tu do v phong din
tn giao va oc tu tri trong lnh vuc hanh chinh mt cach
kha quan.
Hi ng Ti cao, doi su hong dn cua vi Thong t,
co nhim vu giu gin trt tu chung va vi th co mt i canh
sat ngoi ban x Mt 2,5tt. Hi ng Ti cao co quyn
thu mt vai th thu va quyn t phap. Bt c vn tn
giao hay x hi nao co lin quan toi lut Do-thai u thuc
thm quyn Hi ng Ti cao. Chua Gisu, cac thanh Tng
: Phr, Giacb, Gioan, Phaol va thanh Stphan
phai ra troc Hi ng Ti cao va bi an nh nhung Tin tri
gia va nhung k noi pham thong.
Hi ng Ti cao Do-thai thong hop trong phong \'
.u$ng# o goc Ty Nam sn cua Dn tho. Trong nhung
trong hop c bit khn cp cung co th hop tai nha vi
Thong t, chu tich hi ng.
4
Cac thong t y la nhung ngoi d tung giu chc thong t hoc
nhung ngoi co th gia thuc chi tc cac thong t.
42
Doi thoi cac Tng trn Rma, nhung quyt nghi cua Hi
ng Ti cao co gia tri hanh phap tru quyn xu tu. Hi ng
Ti cao co quyn tuyn an xu tu, nhng chi co quyn thi
hanh an hinh sau khi oc tng trn Rma chp nhn.
/. HS"# > >v
Cac vi t t, vi chuyn lo vic phung tu Thin Chua, nn
rt co uy tin. Theo lut Maisen, ho Lvi oc tn hin cho
vic phung tu. Aharon, hai con ng : lazar va Itamar va
con chau hai ng oc tn lam t t chinh thc, cac chi tc
khac thuc ho Lvi oc tn lam tro t Levite. Nhung tro t
co nhim vu iu khin va cu hanh nhung bai hat phung vu
trong Dn tho. Sau cuc lu ay va trong thoi Tn oc,
nhung tro t it co quyn hanh va anh hong.
Tn hin cho Chua, cac vi t t phai tach bit ra khoi
am ng qun chung bng cach n o va y phuc. vi t t
phai giu nhung quy ch v su tinh sach theo lut phap purete
legale rt nghim khc. phuc cua vi t t gm co mt ao
bng vai gai tu c xung doi chn, mt giy tht lng nhiu
mau rng va dai; mt khn bang vai gai trng, hinh non. Dc
bit la y phuc cua vi Thong t ngoai ao dai, vi o con mc
mt ao ngoai tua nh ao dong mau thanh thin dai toi u
gi, va ephod, mt ao ging Rma che troc nguc va sau
lng, trn nguc co tm bang quy gia, trn tm bang co 12
vin a ghi tn 12 chi ho Isrsel. Phia troc khn trum u, co
mt bang nho dai bng vang khc chu tSn !i&n c!o C!*+#.
Trong Dn tho, cac t t khng i giy. phuc cac t t
o trong Dn tho. Trong thoi k lam vic phung tu, cac t
t khng oc ung rou va cac ung co men Lv 1,tt.
Vua Davit chia cac t t ra lam 24 phin thay nhau
phuc vu trong n thanh, mi phin mt tun 1Ks 24.
Trong Phuc m, cung co nhc toi cac phin o Lc 1,5,
nhng ta khng bit r co bao nhiu phin trong thoi Chua
43
Gisu. Nhiu t t o ngoai thanh Girusalem va chi n
Girusalem khi phai phuc vu Dn tho.
Cac t t co nhim vu phuc vu trong Dn tho va ban tho,
thay banh trn ban tho, chuc lanh cho dn chung va quan ly
tai san cua Dn tho.
Tn oc va Joseph lavius co noi toi vi t t coi \n
t!># co trach nhim giu gin trt tu o noi thanh, vi o co mt
cng su vin la thu qu.
Vi thong t ng u hang t t, la trung gian chinh
giua Thin Chua va dn Ngoi, nn oc kinh trong va co
anh hong nhiu trong oi sng dn tc.
Troc thoi H-r- Dai vong, chc thong t co tinh
cach cha truyn con ni. Vi thong t u tin la Aharon, ri
toi Elazar. Cac vi thong t tip theo thuc chi tc Elazar.
Voi thong t Hli, chc thong t lai v chi tc Ithamar
xem Elazar. Dn thoi Salomon, thong t Abiathar thuc
chi tc Ithamar bi cach chc, thong t Sadoc thuc chi tc
Elazar ln thay. Thoi Macab- Asmon, chc thong t lai
v tay ho nay ho Macab- Asmon la dong di t t.
Doi thoi H-r- va ngoi Rma, chinh quyn c
cach chon vi thong t va nhiu khi chon nhung ngoi ut
lot nhiu tin bac va co th tin cy v phong din chinh tri,
vi th nhim vu thong t mt tinh cach cha truyn con ni.
Tu thoi H-r- n khi Chua Gisu chiu Tu nan, trong
khoang 5 nm, co toi 15 vi thong t. Trong cac vi o, co vi
chi giu chc Thong t trong vong mt nm hay ngn hon.
Nhung vi Thong t bi ct chc cung voi nhung ngoi trong
chi tc lam thanh mt giai cp ma Phuc m va Joseph
lavius goi la n!<ng t!=Gng t&#. Phn ng cac Thong t
thuc phai Sauc Cv 5, 1.
Thoi Chua Gisu, th gia cac vi thong t bi suy giam
nhiu vi cac thong t nay thuc phai Sauc. Phai nay bi
dn chung ghet va giao thuyt cua ho bi cac Bit phai va cac
lut s a kich.
44
Phuc m nhc toi hai thong t la Anna va Caipha Ga
1,12. Anna lam thong t tu nm TCN n nm 15, Anna
bi Valri Grat ct chc. Tuy bi ct chc trong thuc t,
nhng Anna vn con uy quyn vi trong s sau vi thong t k
tip thi nm ngoi la con ng va mt ngoi la con r cua
ng. Sau Anna, n Elazar 1-1. Nm 1, Valri t
Caipha, con r cua Anna lam thong t. Caipha giu chc
thong t toi nm 3. chinh trong thoi k Caipha lam thong
t, Chua Gisu bi kt an va va chiu Tu nan. Sau Caipha la
Gionathan 3-3, Theophil 3-41, Matthia 42-43,
Anan Anna- 1-. Anan bi git trong cuc chin tranh
Do-thai nm .
Chc thong t khng con tn tai sau khi Girusalem bi
tan pha vao nm .
A. e" >hn JS 0-0 HI. Tn"# sinagoga
Y thc sng ng v nhung giy thn ai ni kt cac phn
tu cua dn Chua chon thanh mt khi lam cho nhung ngoi
Do-thai quy trong va tin tong vao su hiu nghim cua
nhung vic phung tu Chua cach cng khai va co tinh cach
cng ng. Nhung vic phung tu chinh gm co dng l vt,
cu nguyn chung, va dng cho Chua mt phn thoi gio bng
cach giu ngay Sabbat va cac ngay l khac.
Doi sng tn giao lam chung ta chu trong n nhung noi
tho phong : n tho Girusalem va cac Hi ong.
Dn tho i voi ngoi Do-thai la noi duy nht dng l
vt ln Thin Chua o man Dng thanh Girusalem. Chua
Gisu lui toi Dn tho do vua H-r- xy. Dn tho th
nht do vua Salomon xy bi Nabucodonosor pha huy nm
5 khi ha thanh Girusalem. Dn tho th hai oc xy ct
sau thoi lu ay va khanh thanh nm 515 bi H-r- pha
huy dn dn xy dung lai cho nguy nga hon. Dn tho do
H-r- xy gm co ba phn : hanh lang, sn Dn tho va Dn
tho.
45
Nhung dy hanh lang rt p vy quanh Dn tho. Dang
k nht la dy hanh lang phia nam cung goi la hang tru quan
va hanh lang phia ng cung goi la hanh lang vua Salomon
Ga 1,22; Cv 3,11.
Minn+cu(um# hay noi cao cua Dn tho co l la goc
Dng Nam ch hai dy hanh lang noi trn gp nhau.
Dn tho gm co sn ngoai tc la sn ch dn, tt ca moi
ngoi co th lui toi, phia trong sn gn Dn tho co mt hang
lan can chi gioi han ngoi ngoai giao khng oc phep vot
qua. o co nhung tm bang vit bng Hy ngu va La ngu
cm ngoi ngoai giao vao qua gioi han chi, nu vi pham
s bi tu hinh. Nm 11, ngoi ta tim thy mt trong
nhung tm bang o vit bng Hy ngu. Qua sn ch dn, ln
my bc thang la toi sn trong, chung quanh co tong day
bao boc. Sn trong chia lam ba khu : sn phu nu, sn Israel
va sn danh cho cac t t, o o co ban tho toan thiu. Mt
thang 12 bc dn toi ni in. Ni in gm co tin ong,
noi Thanh va noi Cuc Thanh. Tin ong ging nh mt
khai hoan mn, rng 5m, cao 5m, co mt cua lon, trn cua
co mt phong hoang bng vang. Qua tin ong la noi
thanh dai 2m, rng 1m, cao 1m, o giua noi Thanh co ban
tho dng hong bng vang, hai bn ban tho dng hong v
man bc co ban tho dng banh va phia Nam co cy nn bay
ngon. Mt bc man lon ngn tin ong va noi Thanh.
Theo lut, chi co cac t t trong khi lam vic phung tu moi
oc vao noi Thanh. Trong cung la noi cuc Thanh, hinh lp
phong mi b 1m. Troc lu ay, Noi Cuc Thanh la ch
hom ung bia Thp gioi va gy ng Aharon no hoa. Sau lu
ay, thay vi hom ung bia Thp gioi la mt tm a, trn tm
a nay, vi thong t t binh hong ngay L Sam Hi.
Sau lu ay, nhung Hi ong Sinagoga giup ich
nhiu trong vic duy tri va banh trong ao Do-thai, nng
oi sng ao c ni tm ca nhn va gian tip giup vic
truyn ba ao Kit giao. Trong thoi lu ay, nhung ngoi
4
Do-thai thong hi nhau cu nguyn va hoc giao ly.
Thoi quen o oc tip tuc va ph bin sau thoi k lu ay vi
khng th ln Girusalem du cac nghi l phung tu chinh thc
mt cach d dang.
Thoi Chua Gisu, hu ht nhung noi nao co ngoi theo
ao Do-thai u co Hi ong. Ngay o Girusalem cung co
nhiu Hi ong cho nhung ngoi Do-thai tu xa v trong cac
dip ai l. Ca nhung cng ng Do-thai ngoai x Palestina
cung co Hi ong.
Theo nhung kham pha moi cua khoa khao c hoc, Hi
ong la mt ngi nha rng hinh chu nht co hai hang ct
chia nha lam ba gian. Mt troc Hi ong hong v
Girusalem. Hi ong co ba cua : mt cua chinh va hai cua
phu.
D ac trong Hi ong gm co mt tu ung sach thanh,
troc tu co mt hay nhiu en chu, mt yn sach cho ngoi
xong kinh, cho ngoi oc sach thanh va cho ngoi giai
ngha sach thanh va mt s gh cho cac ao huu. Chu tich
Hi ong trng nom Hi ong va chu toa cac bui hi
hop. Vi nay oc trach cu trong cac bc k lo cua cng
ng Cv 13,15. Chu tich Hi ong co mt tuy vin giup
ng trong nhung phin hi, day giao ly cho tr em va thi
hanh hinh phat bng roi cua toa an ia phong Mt 1,1.
Thong thong hi vao ngay th bay va cac ngay l, chong
trinh gm co cu nguyn, oc Sach Thanh va day giao ly.
Bui hi bt u bng kinh ]!-m+# gm co ba oan
Kinh Thanh Dnl ,4-9; 11,13-21; Ds 15,3-41 ri tip n
]!-mor- -00-#7 1 loi chuc tung din ta nim tn tho Chua
va xin cho oc thng ich thu. Sau nhung loi chuc tung
Chua, n gio oc nhung oan Sach Thanh rut trong cac sach
lut va cac Tin tri bng ting Do-thai, nn sau khi oc bng
ting Do-thai, cac oan Sach Thanh oc dich ra ting Aram.
Tip n la mt bai giang giai thich nhung oan Sach Thanh
vua oc. Bt c ai co mt trong phin hi u co quyn
4
giang. Din gia hoc oc chu tich Hi ong chon troc
hay tu y xin giang. Chua Gisu va cac Tng loi dung
thu tuc nay rao giang Tin Mung cho nhung ngoi Do-thai
o x Palestina va tan mac khp noi. Bui hi kt thuc bng
cu chuc lanh rut o sach Dn s ,22-2. Nu trong s nhung
ngoi hin din co mt thy t t thi thy t t oc loi chuc
lanh o. Trong trong hop khng co thy t t thi tt ca moi
ngoi oc chung.
C. C-0 "#SF X
Dn Israel nhn quyn ti cao cua Thin Chua va dng
Chua mt phn thi gio bng cach nghi lam vic xac ngay
Sabbat va cac ngay l. Cac thy Rabbi day : ai khng giu cac
ngay l thi cung nh ngoi tho thn tong T.R . Trong
cac ngay l, ngoi ta dng nhiu l vt, nghi lam vic xac, va
hop nhau noi Hi ong.
Nghi vic xac ngay Sabbat la mt c im phn bit Do-
thai voi cac dn ngoai Xh 2,1 va theo cac Lut s, i voi
ngoi Do-thai la mt trong nhung nhim vu cn ban. Sach
Giubill chep rng Thin Chua va cac Thin thn cung giu
ngay Sabbat. Trong ngay Sabbat phai tm tri vao vic ca
ngoi Chua, phai nghi hoan toan va cm ngt khng oc lam
vic gi Xh 2,-11, ca n vic t lua nu n Xh 35,3
hay kim cui. Ngay Sabbat bt u tu hoang hn chiu th sau
toi hoang hn chiu hm sau. Ngay th sau phai sua soan tt
ca nhung gi cn thit cho ngay hm sau, vi th goi la
4+r+0c-v-# Ga 19,31. Voi thoi gian va qua li giai thich
cua cac lut s, vic nghi vic xac ngay Sabbat tro nn rt
phin toai. Nhung iu phai giu tro nn ti mi, kht khe va
nng nhoc. Sach Mishna k 39 th vic khng oc lam trong
ngay Sabbat.
Tuy vy, trong mt vai trong hop, t du troc mt vic
bn phn quan trong hay cp bach ngoi ta co th lam ma
khng li lut, t du oc lam cac vic phung tu, tranh xac
cht, hay keo bo sa h ln.
4
Dao lut qua kht khe nay lam cho nhiu ngoi tim
cach trn lut ma khng phai ti T.R tr 19.
Trong cac ngay l ang chu y la : ngay u thang, cac l
hanh hong l Vot Qua, l Nm Moi va l Lu, l Sam
hi va l cung hin Dn tho, l s mnh.
a. N#SF Tr3 >h-"#
Ngay u mi thang coi la thoi gio thanh. Trong Dn tho
ngoi ta dng nhiu l vt va trong mi gia inh co t chc
yn tic. Ngay u thang bay anh du u nm dn su, hm
o phai king vic xac.
$. C-0 "#SF X HS"h h!"#
Mi nm ngoi Do-thai mung l Vot Qua, l Nm
Moi va l Lu : o la nhung l hanh hong Xh 23,14-1;
Lv 23. Trong cac dip l nay, ngoi Do-thai phai ln Dn tho
Girusalem va theo cac tai liu thong co mt s rt ng v
du l o Girusalem. Phu nu, tr em doi 12 tui va nhung
ngoi tan tt oc min Lc 2,41.
5 L VV> i35P Di voi ngoi Israel, l Vot Qua la
mt ai l vi la l k nim cuc giai phong khoi noc Ai-cp.
Sach Giubil day : Zi )!$ng gi< ng3 (^ .=Gt Hu+ 0J %W
ti1u Fi"t# 49,. L Vot Qua bt u mung vao chiu 14
Nissan
5
va keo dai tam hm. Trong thoi gian o cm khng
oc dung banh co men, vi th l Vot Qua cung goi la l
D'n! )!$ng m-n# Dies Azimorum Xh 12,15.; Mt
2,1; Cv 2,.
Ngay 14 Nissan- ngay th nht tun n banh khng men
Mc 14,12 sau hoang hn, bt u tic Vot Qua trong th
va keo dai toi nua m. Cac ngoi du tic nm tua trn cac
gh dai xung quanh ban. Nghi thc bua tic oc ghi r
rang trong sach Mishna

.
5
Thang Nissan la thang u nm Do-thai vao khoang trung tun thang
ba toi trung tun thang t dong lich. L bt u t chiu 14 toi 21
Nissan.
49
Khi moi ngoi an toa, gia trong ly mt ly rou oc
loi chuc tung va trao cho moi ngoi du tic, nhung ngoi nay
ung rou, n banh khng men va rau ng chm trong mt
th noc dung co mau gach goi la haroshet. Sau khi gia
trong giai thich y ngha cua cuc l, nhc toi nhung n
hu cua Chua voi k nim giai phong khoi Ai-cp, bt u
n thit chin voi rau ng va banh khng men. Ngoi gia
trong cm ly banh khng men, oc loi chuc tung Chua, b
banh ra trn rau ng oc chm vao noc dung va
trao cho nhung ngoi du tic. Dang khi n, ung ly rou th
hai. Con chin ny oc git o sn Dn tho, xu vao hai
que cui nong va khng oc lam gy mt chic xong
nao. Sau o, ung ly rou th ba va oc phn th nht ca
khuc Hallel gm cac Thanh Vinh 112-113,1-. Tip theo la
ly rou th t. Bua tic co tinh cach tn giao nay kt thuc
sau khi hat phn cui khuc Hallel gm cac Thanh Vinh 114-
11. troc va trong bua tic co rua tay theo nghi l.
Ngay 15 va 21 Nissan phai king vic xac. Ngay 1 phai
dng mt bo lua ta on Chua v mua mang thu hoch va
nhn chu quyn cua Chua trn moi san phm cua trai t.
Dip l vot Qua thong oc ca nht vi co noi n mua
xun va ca ngoi tinh yu cua Thin Chua i voi dn Ngoi,
ma su giai phong khoi x Ai-cp la tiu biu cua long yu
thong o.
; L Nm c!. : L Nm Moi i voi ngoi Do-thai
cung rt quan trong, L Nm Moi cung goi la l !o+ Ku5
62u m_+# hay l tun vi mung vao cui tun th bay sau
ngay dng bo lua vao dip l Vot Qua. Trong dip l, ngoi ta
dng trong Dn tho banh u mua lam bng nhung hat min
moi, nhiu l vt, hm o phai king vic xac.

Mishna loi day la sach ghi lai loi day, nhung tp truyn cua tin
nhn.
5
Theo truyn thuyt cac thy Rabbi, L Nm Moi la l
k nim ngay Thin Chua ban lut trn nui Sinai ; Rabbi
Elazar 2 SCN tuyn b : L^ N`m Y=ai ( ng3 m
LuSt 6V 6=Gc %+n#. Trong dip l nay ngoi ta oc truyn ba
Ruth vi cu chuyn k lai trong sach xy ra vao mua gt.
0 L Le3 P tu ngay 15 n ngay 22 thang Tishri,
khoang thang 91 DL, ngoi Do-thai mung L Lu. Trong
thoi gian o, ngoi Israel o trong lu hay nhung nha lam
bng canh va la cy Ga ,2. L nay co tinh cach binh dn
va vui v Lv 23,34. L nay co muc ich ta on Chua phu
h cho dn trong sa mac va ta on Chua vi nhung thu hoch
hng nm. Phai king vic xac ngay u va ngay cui l. Ban
ti ngay th nht, ngoi ta t en o sn phu nu va mua theo
nhip hat cac Thanh Vinh 119-133. Trong bay ngay, vao dip
l t ban mai, vi t t xung ging Sil muc noc ri trn
ban tho cung voi rou k nim phep la Chua lam cho
noc chay tu phin a ra. Khi dng l vt, ngoi ta hat Thanh
Vinh 11. Trong dip l nay, ngoi ta oc sach Giang Vin
noi v oi chng qua, ma nha la la tiu biu.
C. C-0 "#SF X 9h-0 P
5 L S-m HU. P
Mng moi thang bay Tishri, co L Sam Hi. L nay
co tinh cach n ti va king vic xac. Ngoi Israel n chay;
va trong Dn tho vi thong t dng nhiu l vt xin Chua
tha ti. Vao dip nay vi thong t vao noi Cuc Thanh va ly
mau bo, d ray trn hom bia.
Nghi l o muc ich tai lp su hop nht giua Thin Chua
va dn Ngoi ma ti li lam gian oan hay thong tn.
Ri vi thong t gio tay trn u mt con d, xng ti cua
dn va ui no ra sa mac.
; L C3"# h.v" e" >hn P Ngay 25 thang 9 Kisleu-
thang 11,12 dong lich co l Cung hin Dn tho Encaenia
k nim vic Giuda Macab tu b va ty u Dn tho nm
14 TCN, sau khi bi Antich Epiphan lam nho bn
51
1Mac 4,52.; 2Mac 1,1- cung goi la l anh sang vi trong
tam ngay lin tip ngoi ta chng en o Dn tho va cac nha
t nhn Ga 1,22.
0 C" mI> X "q5 XS X SU mK"h Purim vao trung tun
thang Adar thang 2,3 dong lich, k nim cuc chin thng
cua ngoi Do-thai troc x Bat Esther -1.
H. n. 1U"# T76 T\0 0- "hB"
5 Cr3 "#3FK". Nhung ngoi Israel ngoan ao quy trong
vic cu nguyn. Vn chong Do-thai ng thanh ca ngoi su
cn thit va quy gia cua su cu nguyn. Theo gong va loi
khuyn cua cac tac gia cun $%u&t Cng 'ng(

, ngoi ta
phai lun lun dng ln Thin Chua loi nguyn ca ngoi
Chua. Nhung ngoi Do-thai co thoi quen cu nguyn mi
ngay ba ln : sng, tra, ti Dnl ,11.14.
Moi ngoi phai oc kinh Shema sang, chiu. Cac lut s
con day phai oc mi ngay 1 loi chuc tung Chua. Khi n
com cung thong oc mt vai loi nguyn va chuc tung.
; Ch7F >j"h. Mt c im cua long ao c Do-thai la
chay tinh. Trong nhiu trong hop, chay tinh la mt lut bt
buc. Ngay l Sam Hi, moi ngoi phai giu chay nghim
ngt tu chiu ngay mng 9 n chiu ngay mng 1 thang
bay xin on tha ti. Khi troi ai han hay khi t quc lm
nguy, ho n chay cu ma hay xin Chua cho khoi tai
ong. Mi tun hai ln ngoi Do-thai n chay. Theo quan
nim cua sach IV Esdra, ngoai vic chc oc on tha th cac
ti li, chay tinh con lam Chua oai thong n k ti li va
mo tri hiu cac su mu nhim IV Esdra 5,2.1; ,35.

Lut Cng Dng la mt trong cac cao ban tim thy o Qumran, phia
ty bc Bin Cht.
52
0 Ln. 9h<". Lut con day phai thi hanh nhung loi khn
vota. Loi khn co th la mt loi ha s lam mt vic thin
hay dng Chua mt cua gi Dnl 23,22.
Mt thin trong sach Mishna Nedarim thu thp nhung
tp truyn cua cac tin s Do-thai v loi khn. Thong
thong khi mun dng Chua cua gi, ngoi ta noi Hor%+n#7
ngha la cI+ Fng#7 i khi ngoi ta noi la Hon+m#. Cac
Rabbi cung chi inh r trong trong hop nao ngoi ta oc
min khng phai giu loi khn khn vi v y, vi so hay khng
th thi hanh oc T.R 133.. Ho cung day nhung cach
thuc hanh khoi phai giu loi khn voi Chua ma khng
pham lut Mt 15; Mc ; T.R 134,1351,139,145.
E *hp 0> ;k. Nhung cu chi tn giao cn ban va rt
muc quan trong nh Cuu oc noi r, la phep ct bi. Phep
ct bi la du chi giao oc giua Thin Chua va Abraham St
1; Xh 12,44.4; Lv12,3. y ta ng troc mt thu tuc
min cn ng co troc loi giao oc cua Chua va thu tuc nay
noi dn Israel co thm y ngha tn giao; theo quan nim trong
Kinh Thanh, mt hip oc oc ph chun bng mau. Nhung
phn tu u tu vn hiu rng ngoi ta phai lo ct bi trong tm
kham Dnl 3,; 1,1; St 4,4; ,1; 1,25.
Nhung tac phm ao Do-thai u ng thanh nhn manh
gia tri cua phep ct bi trong th gioi hin tai cung nh trong
th gioi mai ngay Giub 15,2; T.R 1342,19. Dc tinh la
con chau Abraham ma phep ct bi la biu hiu, bao am cho
tt ca nhung ngoi Israel trong th gioi ngay mai T.R 19.
Tr so sinh phai ct bi ngay th tam du ngay o la ngay
Sabat St 1,12; Ga ,22; trong dip nay, ngoi ta t tn cho
con tr va oc loi chuc tung T.R 492. Thong thong nghi
l l o oc cu hanh o nha do ngoi cha dung con dao bng
a; sau nay, nghi l o oc giao cho mt ngoi chuyn mn
moel. Cac n l va tn tong cung phai chiu phep ct bi. Ct
bi cho cac tr so sinh chi rng con tr o sinh lai cach
thing ling qua su tn hin cho Chua.
53
Z S2 >."h 170h >hZ6 X3> ph-p purate legale
Su tinh sach theo lut phap la mt trong nhung iu ma
dn Do-thai lo lng hon ca, va oc nhiu ngoi coi nh la
cn ban cua su hoan thin va oi sng lun ly T.R 2.
u theo lut phap la mt im xu cua co th do mt s hanh
ng thi du : bnh phong cui.... Nhung hanh ng hay
nhung trang thai c bit o tuy khng lam cho Israel mc ti
nhng lam cho ho khng oc tham du vao nhung vic
phung tu va thu hp su tu do hanh ng cua ho. Lut k ra
nhiu th u theo phap lut Lv 11.... Vi so tro nn u
theo phap lut, nn ngoi Israel c sc tranh tip xuc voi
ngoi ngoai giao vi t va banh cua ho la u va la dung
cu truyn ba su u Am ,1 ; Es 4,13 ; Os 9,3. Ngoi
Israel mun giu su tinh sach theo lut phap oc du vao
vic phung tu nn lo lng ty u khi bi u theo phap lut.
D ty u, ho phai gt qun ao, tm gi ; ray noc va trong
mt vai trong hop phai dng l vt Lv 12,...; Ds 19 ; Mt
,4 ; Lc 2, 22-23.
Theo y vi lp phap, nhung l lut v su tinh sach theo
lut phap co muc ich chinh la nhc dn Israel c tinh la dn
oc tn hin cho Chua va bn phn phai n o thanh
thin, cng chinh Dnl ,5... ; Lv 11,43 ; 19,2 ; 2, ; ng
thoi cung giao duc ho va giu ho khoi nhung tip xuc nguy
him voi ngoi ngoai giao.
Nhung tac phm cua Do-thai giao c bit chu y n su
tinh sach theo lut phap bng cach inh r nhung trong hop
va nhung hoan canh lam cho u theo lut phap cung nh
bng cach giai thich nhung lut v su tinh sach theo lut
phap. Trong nhung lut l o, ngoi ta chu trong n nhung
lut v vic rua tay troc khi dung bua Mt 15; Mc .
Q. n. 1U"# 9."h >v JS ^ hI.
54
Sach Thanh va cac tac gia khac, thi du nh Joseph
lavius cho chung ta bit canh vuc kinh t x hi cua nhung
ngoi sng ong thoi voi Chua Gisu.
Kinh t x Palestine tp trung vao nng nghip nhng
vic chn nui suc vt cung kha thinh hanh Tv 22; Ez 34 ;
Mt 25,32 ; Gr 1,11-1 ; T.R 159. Nganh tiu cng ngh
cung kha mo mang Hc 3,2-32; cung co mt vai th k
ngh th so nh k ngh lam mui, k ngh dt len va vai ;
mt s kha ng chuyn ngh thuc Is 3,; St ,32; Hc
3,13; T.R 159 va thong chu trong toi nhung vi thuc loai
thao mc 2 V 2, ; Is 1,; Lc 1,34; 1Tm 5,23; Gr ,23;
4,11; Ez 4,12; Hc 3,4.; Kn ,2; Kh 3,1; nhng xem Tb
,tt. Hoat ng san xut nhm muc ich cung cp nhung
vt liu ti cn cho ngoi dn; long va phm cua nhung san
phm khng cho phep xut cang mt s kha quan. Joseph
lavius noi ngoi Do-thai khng thich vic thong mai vi
phai giao tip voi cac dn tc khac Contra Apione.
Cung cn noi thm rng ngoi Do-thai rt chung thu
cng St 3,19; Xh 2,9; Lv 19,13; Dnl 24,14; Ga ,2; Cn
13,4; 2,4; 24,334; T.R 11,191 va trong x hi Do-thai
khng co nhung su chnh lch ang k.
d. n. 1U"# #.5 Tk"h
D co mt cai nhin y u v oi sng gia inh ngoi
Do-thai thoi Chua Gisu, ta khng th bo qua khng noi n
nhung tp quan gia inh.
Lut cho phep ch a th va ly di tuy khng khuyn
theo Dnl 24. Sau lu ay, ch c th tro nn thinh
hanh; nhng mt thi du v ch a th ta thy o gia inh
H-r-. Vn ly di con thinh hanh ngay ca trong thoi Tn
oc. Khi ly di, ngoi chng phai cho ngoi vo mt to ly di
tuyn b ngoi vo hoan toan tu do. Mn phai Hillel, ma a
s theo, cho phep ly di vi nhung ly do khng ang k T.R
335,1542. Lut n inh nhung ngn tro hn phi Lv 1
nhng ng thoi trong vai trong hop, lut buc phai ly
55
nhau Ds 3,; Tb ,12; Dnl 25,5-1; lut Levirato; Mt 22,23
....
Theo phong tuc Do-thai, hn l oc cu hanh lam hai
giai oan : thoi k inh hn va tic coi. L inh khng phai
chi la mt loi ha nhng la kh oc hn nhn : vi hn phu va
vi hn th k la thanh hn va vi th vi hn phu va vi hn
th, theo phap lut la vo chng, tht tin trong trong hop
nay coi nh ti ngoai tinh va nu khng ly nhau nua lam to
ly di.
Dip l inh hn, ngoi con trai phai cho cha ngoi con
gai mt s tin Xh 22,1; T.R 1951,13. Qua mt thoi
gian, mt nm sau thi lam l coi. Vi hn phu cung voi
nhung phu r toi roc vi hn th v t tht, o o mo tic coi
nhiu khi keo dai mt tun l Tb 11, 2 theo ban Ph
Thng.
Nhung ngoi n l cung thuc v gia inh, khac voi
nhung ngoi lam thu, chi lam trong mt thoi gian va khng
thuc v gia inh. Nhung n l khng phai Israel nhiu khi
cung chiu phep ct bi va tham du ac nghi l phung tu chung
cua dn Do-thai, mt ngoi n l gia 3 nen bac Xh 2,32; Mt
2,15.
Nhung ngoi Israel cung co th tro nn n l hoc tu y
nh khi mun tranh canh co cuc hay tra no hoc bi an lam
n l, t du k cp khng th tra cua ly hay n nhung su
thit hai. Nhung n l Israel sau sau nm s oc giai phong
Xh 21,5, hoc khng n sau nm nu trong thoi gian o co
mt nm ai xa va co th ly tin chuc lai tu do Lv 25,-
22. Thong thong o Israel, oi sng n l khng kh cuc
bng o cac dn tc khac Gb 31,13-15 ; Dnl 15,12-1.
III. GIy THUOT y `y THI
Nhung quan nim tn giao va lun ly cua dn Do-thai
giai thich nhung bin c lich su cung nh nhung phong tuc
c bit cua dn o. Tim hiu va i su vao nhung quan nim
5
o tc la tim hiu va i su vao linh hn cua ao Do-thai va
nh th ta s d dang hiu t tong cac tac gia Tn oc,
nhung ngoi oc sinh trong va sng trong canh vuc
Do-thai.
Thin Chua, lut cua Ngai, Thin thn va qu, nhung
c n cua Israel, long trng oi Dng Messia, vn th
mat la nhung tai giao ly quen thuc cua ao Do-thai ma
cac tac phm Do-thai thong cp n.
,. Th.=" Chs5
Vinh quang cao ca cua dn Do-thai la c tin 6:c
t!2n#7 c tin nay oc gin giu qua bao th h va oc bao
v troc nhung tn cng m hoc cua su sung bai ngu
tong. Long tin o Thin Chua duy nht va gom ghet but thn
thong oc din ta mt cach manh m trong vn chong
Do-thai Hen II, 1,; ,2.5; Giub 12,2...; T.R 49, 292. Ta
thy ngoi Do-thai co mt quan nim rt cao ca v Thin
Chua qua nhung danh tu ma ho dung chi Ngoi.
Thin Chua la Chua t Hen 1,1-2, la Chua cac thn linh
Hen 3,4, la Chua vinh quang, Chua cng bng 22,14,
khn ngoan 3,2, Chua t th gioi, Chua nhung ngoi giau
sang quyn th 3, 2, Chua thm phan, Vua hng huu 25,
5. Thin Chua la Dng quyn phep khng ai co th chng lai
oc; la Dng Ti Cao IV Esd 4,2, ti ai Hen 1,1-3.
Su hoan thin v bin cua Thin Chua oc din ta r
rang trong vn chong Do-thai. Ngoi ta ca tung v uy nghi
va su vinh hin cua Chua ngu trn troi va c bit ca tung uy
quyn Ngoi, su khn ngoan thanh thin Ngoi, long nhn
hu cua Ngoi i voi ti nhn.
Vi co mt quan nim cao ca v Thin Chua nn ngoi
Do-thai ht sc kinh trong thanh danh Chua, trong su tao
dung vu tru, trong su cai quan th gioi, trong su thm phan.
Ngoi ta nhn manh n cng trinh sang tao cua Chua IV
Esd ,3-54. Chua phan mt loi thi moi vt tu h v ma
co. Chua dung nn van vt va Chua gin giu moi vt
5
dung nn. Thin Chua anh hong mt cach quyt inh trn
moi hoat ng cua ngoi ta va cng cua cac vic ta lam
thuc v Chua nht la cac vic thin.
Cung nh moi sinh vt u do Chua dung nn va hoan
toan phuc quyn Chua, moi sinh vt s phai Chua phan xet.
Chua la Dng thm phan cng minh.
/. L3> T6?5h
Nm 5, Nabucodonosor pha hu Dn tho Girusalem.
Di voi ngoi Do-thai, o la mt tai hoa lon vi Dn tho la
trung tm phung tu quc gia va la yu t oan kt toan dn.
Ho Davit mt ngi, mt yu t thng nht quc gia khac nua
bi tiu dit.
Tuy phai tan mac khp noi, nhng dn Do-thai khng bi
tan r, khng bi ng hoa voi cac dn tc noi ho lu ay va
vn giu oc su duy nht v dn tc tinh va tn giao. Su kin
nay la do long yu mn Lut tao ra. Mao th Baruch vit :
D3 gi> c!*ng t+ )!$ng cbn g? !&t7 c!N cbn \@ng YAn! YJ
v LuSt cI+ Ng=>i# 3,3. Ngoi Do-thai co mt quan nim
rt cao v Lut. Di voi ho, Lut co mt sc manh cu .
Lut ting Do-thai la Torah. Theo nguyn ngu hoc,
Torah co ngha la ngoi giao hun ; theo Kinh Thanh va vn
chong Rabbi, Torah chi phong din thuc hanh cua mac
khai : Loi Chua la nguyn tc hoat ng. Vn chong Do-
thai ng thanh ca tung Lut. Lut la mt thuc tai linh thing
vi la su khn ngoan Thin Chua Nhp Th Hc 24,1-3. Lut
co c tinh bt bin va tn tai n mun oi; tu troi xung va
co th ban sc manh cho ngoi ta T.R 4; 15; IV Esd
14,22. Cua quy bau v gia ny la c quyn cua Israel T.R
29. Do o, dn Israel vot ln trn ht cac dn tc khac.
Nhung vi tin s Do-thai dung cac kiu noi bong din
ta y ngha cao ca va quy trong cua Lut. N!<ng (>i cI+
Tor+! ( !=ang t!am cI+ 6>i 0[ng# T.R 295. LuSt (
n=c7 r=Gu7 F2u7 mStc v? cdng n!= c'c 3&u t[ 697 LuSt (
nguLn 'n! 0'ng v 0ec 0[ng#. La mt thuc tai ling thing,
5
ngun cua moi iu thin, giy lin kt giua Chua va dn
Ngoi. Lut con la rong ct vu tru, trung tm moi t tong
va tinh cam cua ngoi Israel ngoan ao. Doc qua vn chong
Do-thai, ta co cam tong r rang rng Lut i voi ngoi Do-
thai co mt ia vi ging nh Chua Gisu i voi cac tin huu.
Trong t tong cua nhiu ngoi ng thoi voi Chua
Gisu, Torah la dung cu cng chinh hoa va cu ri vi Lut
lam cho moi ngoi hiu bit va cho ho nng luc thi hanh
iu thin va nho nhung vic thin ho oc hong cng binh
va su sng. Lut lam cho ngoi ta sach ti T.R 295; 15; 424;
345; Sal.didal 9,...Bar 11,14,12; 51,3.; 5,2 . Vi th, quan
nim v Lut co lin quan voi vn tu do va thong phat.
Vn chong Do-thai thong chu trong n su tu do cua
con ngoi va con co kha nng thi hanh moi oi hoi cua lun
ly va it chu trong n on Chua Hen 11,3,15; T.R 25; 3;
433.
Nhung tac phm Do-thai noi r v nguyn tc thong
phat va hinh nh theo cac tac phm o nguyn tc nay la
c`n %5n cI+ an ceu 6:#.
Y nim cao ca v su tu do cua con ngoi cung voi
nguyn tc thong phat lam cho mt s ngoi Bit Phai
xac tin rng Thin Chua mc no ho va vi nhung vic ho lam,
ho co quyn hong thoi ai cu th va canh chung.
Nhiu tai liu cho ta bit v su sung bai Lut, v su cu
hiu nghim cua Lut, nhung tai liu o cung cho chung
ta thy long tin nhim su xa vao su tu do cua con ngoi va
kha nng thuc hanh ng thoi nhn manh v y tong thong
phat. Thai o lam cho nhiu ngoi sa vao hinh thc
chu ngha, ngh rng mt khi thuc hanh nhung vic va nhung
nghi l bn ngoai la lam tron phn su i voi Thin Chua
ma khng cn chu trong n y bn trong.
Nhng ta cung khng qun t tong cua cac nha mao
th va nhung cao ban tim thy gn Bin Cht. Bn canh trao
lu t tong qua lac quan co mt trao lu t tong khac ma
59
ta co th cho la bi quan. Ngoc lai voi cac giao hun cua
Rabbi, t tong xac nhn su thiu sot va bt luc cua Lut va
mong oi o long tu bi cua Chua IV Esd 3,2; ,12; ,3;
Psal.Sal 15,15 va TQS 1,1...; 11,2....
A. L3> >?3Fe" 9h3
Lut Maisen gm nhung mac khai cua Thin Chua cho
cac T Phu va nht la mac khai oc truyn lai trong Ngu Th
cn oc xac inh, chu giai v nhung im khng oc r va
thich nghi voi hoan canh moi. Su thich nghi va xac inh nay
oc thuc hin dn dn do cac Lut s va tao thanh lut truyn
khu.
Ngoi ta cho rng lut truyn khu co tu oi Maisen. Lut
truyn khu hay nhung loi day cua tin nhn traditions des
anciens gm co hai loai. Loai truyn ky qung din lich su
thanh, mt co gia tri dua trn tai liu, mt phn v gia tri.
Chung ta co mt vai du vt ca o trong Tn oc, nh dua vao
truyn thng Do-thai, ngoi ta xac inh rng Chua ban lut
cho Israel qua cac Thin thn lam trung gian Gal 3,19; Dt 2,2;
Giu 9; Tm 3,. Nhung truyn thuyt nay goi la Haggada
truyn ky.
Nhng nhung loi day cua tin nhn chu trong hon n
nhung phong tuc, o la nhung nguyn tc thuc hanh do cac
bc thy co danh ting lp ra qua nhiu th h. Nhung quy
tc nay n inh cach i xu trong moi trong hop cua oi
sng. Nhung nguyn tc do cac tin s lp lut ra va bt dn
theo oc thu thp lai trong sach Mishna va goi la
Halakha, co ngha la quy tc hanh ng.
Ngoi ta gan cho lut truyn khu mt gia tri tong
ong T.R 33 va i khi hon ca lut bin tp. Lut truyn
khu nh la bc rao cua lut bin tp T.R 9 va thuc ra ta
phai cng nhn trong o co nhiu loi khn ngoan T.R 9-4,
nhng ta cung cng nhn rng voi thoi gian, lut cua cac thy
Rabbi tro nn phin toai va ti mi, do o lam kho d hon la
san bng con ong gioi rn cua Chua.

C. Th.=" >hr" JS 3
Phuc m nhiu ln nhc toi cac Thin thn. Phuc m
cung nhiu ln noi toi qu du nh la thu ich cua nhn loai
va nht la thu ich cua Noc Thin Chua do Chua Gisu
sang lp. Thuc ra trong thoi ai Tn oc, giao thuyt Do-thai
v cac Thin thn, mt phn do anh hong ngoai lai, oc
chu y noi mt s giao phai, nhng nhiu khi thai qua, do tri
tong tong. Trai lai, giao thuyt cua Phuc m v cac Thin
thn va qu cn c vao truyn thng cua Cuu oc rt muc
thoc va co cn ban.
Cac Thin thn oc Chua tao dung tu thuo so khai
ngoi ta tranh lun v vn Chua dung nn cac Thin thn
ngay th nht hay ngay th hai, vi th loai tru cac thuyt
N!W Ngu31n#7 phim thn va do o loai tru su tho phong
cac Thin thn. Thin thn la tao vt khng co th xac,
ngoi ta khng th trng thy va khng th hiu oc. Thin
thn la cn thn cua Chua, rt hoa hop voi nhau va chi bit ca
ngoi Chua va thi hanh mnh lnh cua Ngoi. Cac mao th
m ta voi nhiu chi tit cac phm trt Thin thn va nhung
nhim vu cua cac vi o. Ngoai su phn chia cac Thin thn ra
hai bc : Thin thn va Tng Lnh Thin thn, ngoi ta con
noi toi cac vi Seraphim, Cherubim, Ophanim, cac vi Hanh
chanh, Quyn binh, Dung luc, B toa...Tuy cng nhn cac
Thin thn la cac vi khng co xac, cac mao th co nhiu
oan dai ta hinh th cac vi o o trn troi hay khi hin ra : gan
cho cac vi o co canh...Mt s cac Thin thn cai quan Thin
thn va vu tru, cac vi khac giup vic Chua trong luc thm
phan voi t cach la cng t vin, trang s hay thi hanh an
ra, nhung vi khac can thip vao lich su Do-thai bnh vuc phu
h nhung ngoi cng chinh, co nhung vi giu nhung nhim vu
quan trong trong vic Chua ban Lut cho dn Ngoi Gal
3,9; Cv ,3. Nhung nhim vu quan trong c bit thong
do cac Tng lnh Thin thn phu trach : Michael la thu lnh
ao binh cua Dc Giav, la bn mang bnh vuc dn Chua va
1
dn a cac linh hn n troc toa Chua; Gabriel la Thin
thn mac khai, truyn tin nhung bi nhim cua Thin Chua;
Raphael la Thin thn chua cac bnh xac hn...Ngoi ta cung
nhc toi cac vi Uriel, Raguel, Saraquiel, Ramiel va nhiu vi
khac nua.
Giao ly v qu cung khng kem tin b. Qu la cac
Thin thn sa ng, 'c t!2n#7 thn do, la thu ich cua
Chua va nhn loai Kn 2,44; St 3,5. Su hin huu cua cac
thn ac la mt truyn thuyt dua trn mt vai oan Kinh
Thanh Lv 1,; 2Ks 11,5; Dnl 32,1; Tv 1,3; Is 13,21;
34,14. V ngun gc cua ac thn, nhung truyn thuyt
khng ging nhau tru im nay la Chua dung nn cac thn
o tt ca, nhng vi li cua ho, ho tro nn ac thn. Mt vai
truyn thuyt ma cac sach Henoch, Giubli, Khai Huyn
Baruch la ai biu, cho rng Sang Th ky oan ,1-4 k lai
su sa oa cua cac ac thn, nhng theo nhung truyn thuyt
khac, cac thn o tu y chng lai voi Thin Chua hay do
mt vai thu lnh xui giuc. Vn chong Rabbi m ta ban th
va hoat ng cua cac qu mt cach rt l bich : qu co nhung
hinh th la lung, co canh, co n ung, sinh san va bit tong
lai. Cac ac thn khng chng lai Thin Chua bng chng lai
loai ngoi nhng khng lam hai oc ngoi cng chinh; ac
thn co th lam hai ngoi ta trong th xac va trong tm hn :
vi th sinh nhiu so hi, m tin va cac phep tru qu Mt
12,2. Cac qu cung co mt thu lnh. Quyn luc cua thu
lnh nay s bi tiu dit trong thoi ai Cu Th. Thu lnh co
nhiu tn : Satan, Belial, Mastema, Azazael, Beelzebul Mc
3,2; Lc 11,15; Mt 9,34; 12,24; 1,25.... Mt vic tham hai
ma Satan lam cho loai ngoi la cam d Nguyn t pham
ti Kn 2,24.
H. `B" Chs5 0hL"
Nhung ngoi Do-thai xac tin rng ho la mt dn tc
khac voi nhung dn tc khac va oc Chua yu thong.
Theo Baruch 4,2, Israel la mt dn tc ma khng mt
2
dn tc nao co th sanh oc, mt dn tc vot trn moi
chung tc vi oc Chua ban cho Lut h giup va nng .
Sach IV Esdra con dung nhung loi tha thit hon ca tung
ai vi c bit cua Israel IV Esd 5,21,2; T.R 4,9; 33;
Giub 13,29-32.
Trong pham vi dn Chua chon, cac T Phu ; Abraham,
Isaac, Jacop va lut gia Maisen tri hon ca T.R 1.
Nhung vi nay ni ting v long ao c oc dn chung
khm phuc va kinh trong IV Esd 3,13...; T.R 22.
Trong cac b lac, b lac Giuda va Lvi tri hon ca Giub
31,14-2. Co th noi nn tang phap ly ai vi dn Israel i voi
Thin Chua la giao oc trn nui Sinai Bar II,19,1; T.R 1.
Trong ao Do-thai, mt t tong oc cac tin tri noi
toi nhiu, o la su cu ri mt t!i8u 0[# hay 0[ 09t#. Chua
phat dn Chua nhng khng pha hu hoan toan. Chua cho
Maisen bit sau khi sa ng, dn Israel s tro lai. Israel la dn
Chua nn oc Chua phu h cach ring Hen 1,2,3; T.R
234. Du chi long yu thong cua Chua i voi dn Ngoi
la Shenkina T.R 222 ngha la su hin din, co y chi Chua
hin din trong Nha Xp va trong Dn tho Rm 9,4; T.R 93;
239.
Ngoi Do-thai cng nhn rng loai ngoi do mt ng t
ma sinh ra, vi moi ngoi u binh ng va suy tn Chua la
Dng tao thanh mun loai IV Esd ,55... Du vy, dn Do-
thai hin ngang vi nhung c n cua ho, nhiu khi khinh mit
cac dn khac. Theo ngoi Do thai, nhung dn khac tuy cung
do Adam ma sinh ra nhng chi la khng, ging nh mt chut
noc bot, va su ng ao cua ho chi la mt giot noc tu mt
chic binh rot xung IV Esd ,5; T.R 493. Esdra tha voi
Chua rng tt ca cac dn ngoai u xu xa 3,43; ngoi Do-
thai coi cac dn ngoai la n l cua Satan T.R 32 va s phai
s phn trm lun o Ghenna T.R 354.
Q. L"# >?W"# TV. <"# c=11.5 >?6"# T76 `6z>h-.
3
Dc tin c thn va long trng oi Dng Mssia la hai
cua bau thuc pham vi tn giao ma dn Israel oc hong.
Trai qua nhiu th h, cac Tin tri khi quang din nhung mac
khai v su cu , xac inh ngay mt r thm, dong di,
nhung c n va s mnh cua Dng Mssia. Dng Mssia
theo cac Tin tri la con vua Davit, la mt vi li lac, co u tai
c va on Thanh Linh, la vua vinh hin va i khi la ngoi
Ti To au kh Is 52,13; 53,12. Vn chong Do-thai cung
noi nhiu v su trng oi Dng Messia, v hanh ng cua vi
Thin Sai, va c gng noi r ban th va hoan canh xut th
cua Ngoi.
Cac mao th cho ta bit long trng oi Dng Messia rt
mnh lit trong qun chung Ps.Sal 1,23. Long tin o Dng
Messia oc ph bin o trong cac Rabbi va o trong gioi
tri thc T.R 5,,225,5 ca noi nhung phn tu cng ong
Qumran va Damas IQS 9,11; C.D 12,23-13,1,14; 19,1..;
2,1; IQS 2,12-15.
Ta thy tinh thn quc gia Do-thai bc l rt r trong
quan nim cua ho v nhim cuc Dng Thin Sai, Dng
Mssia s cu dn Ngoi va dn Do-thai s oc giai phong
vnh vin khoi ach n l va sum hop trong x so cua cha ng
Hen I,4,4; 9,2; IV Esd 13,3- 4,4; T.R 214,219. Dng
Thin Sai s bao am cho dn Ngoi mt cuc sng vt cht
y u T.R 213; 25; 35; 3; 12 va 5. Hon nua, theo
mt vai trao lu t tong, Dng Mssia s con thuc hin nn
phuc hng tn giao va lun ly Ps.Sal 1,2; 1,9; Jub
1,15.22. Di khi cung noi toi su cu cac dn ngoai En
I,4,4; 9-3-3.
Dng Cu Th la ngun bao hng n nn nhung ngoi
sng doi thoi ai cua Ngoi tht la hanh phuc T.R
449,125.
Hanh ng cua Dng Cu Th rt quan trong i voi
nhn loai. Do la mt nhn vt ma oi sng lun ly, ao c
vot xa nhung ngoi thong. Tn cua Dng Cu Th lam ta
4
hiu tu cach cua Ngoi. Dng Cu Th oc goi la Mssia
ting Hy-lap ngha la Dng oc xc du IV Esd ,2;
12,32; Hen I,4; 1; Bar II,,9. Dng Cu Th thuc dong
di Davit, nhim vu vua Ngoi la cu Israel, i khi Ngoi
oc goi la Con Thin Chua IV Esd 13,22; vn chong
Rabbi thong goi Ngoi la Con vua Davit T.R 194; , ta
cung gp danh tu o trong Tn oc Mt 21,9 danh tu o chi
dong di Dng Cu Th va nhn manh n vong toc cua
Ngoi. Sach Enoch dung danh tu Con )g*+i# chi Dng
Cu Th, am chi n chim bao ma tin tri Danien thy
Dn ,13. Trong sach Enoch, danh tu Con Ngoi xen ln voi
danh tu \@ng 6=Gc c!/n#. Dng Cu Th cung la ti to cua
Dc Giav Bar 2,,9. Theo cac Rabbi, vi giai phong tong
lai cua dn tc thuc dong di Davit IV Esd 12,32, va s ngu
tri vinh hin trn dn Israel. Tuy phai s phn khng may,
nhng trong tm tri Thin Chua, nha Davit vn giu quyn lam
vua Ps Sal 1,5. Nhung n s o Bin Cht hinh nh trng oi
hai vi Cu Th, mt vi thuc dong di t t, mt vi thuc dong
di Davit.
Vn chong Do-thai noi r Ngoi co ban th nhn loai.
Di khi cung noi n tinh cach siu vit va tin huu cua
Ngoi. Ngoi co lu oi troc khi xung ia cu IV Esd
12,21; 13,2. Theo vn chong Talmud, tn Dng Cu Th
co troc khi dung nn troi t T.R 929. Cac sach nhiu
khi noi r uy quyn cao ca cua Ngoi. Hon nhung thong
dn, Dng Cu Th tham du sc manh IV Esd 11,3;
12,31, su khn ngoan, long nhn hu va su thanh thin cua
Thin Chua va hop nht mt thit voi Ngoi. Nhung oan
noi v su au kh va su nhuc nh cua Dng Cu Th khng
oc r rang. Chi noi qua rng Ngoi s co nhung ich thu,
trong o s co nhung ngoi khng co iu , va nhung
ngoi o nhng v dung T.R 35. Nhung ngoi nay s hop
nhau chng lai Dng Thin Sai, nhng Dng Thin Sai s
thng chung mt cach d dang IV Esd 13,-9.
5
Cac sach o cung noi n cai cht cua Ngoi, nhng chi
la mt cai cht thng thong, khng co mt hiu luc gi c
bit. Cung nh i voi moi ngoi, cuc Phuc sinh s tip
theo cai cht cua Dng Cu Th ,29-32.
Loi Isaia tin tri v Ng=>i T$i T \ec Gi+v1# Is
52,13-53,12 noi r v nhung au kh cua Dng Cu Th.
Nhng thong thong cac sach Do-thai khng chu trong n
loi tin tri nay. Sach Targum co noi toi khng lam ni bt ln
ao thuyt phong phu va c ao nay T.R 49.
d. V<" Te >hv m7> >?6"# T76 `6z>h-.
Nhung ngoi Do-thai ngoan ao suy nim v loi day cua
Cuu oc, xac inh vn bn kia nm m. Cung nh
Sach Thanh, ho nhn manh ngoi ta co oi sau. Xac tin nay
uoc nhn manh trong ao thuyt !+i t!& )f# thinh hanh
trong ao Do-thai T.R 3; 199. V oi sng mai ngay ho
tin rng sau khi cht, moi ngoi phai xung Sheol m phu,
m ti Bar II,11,. Hon nua, nhung mao th con cho bit
kha r rang ngay cui cung cua toan th nhn loai va mi
ngoi, v nhung iu s xy ra trong ngay th mat co lin
quan n toan th nhn loai va v s phn mi ca nhn.
S phn cua mi ngoi s oc tuyt i n inh trong
ngay phan xet Bar II,54,21. Y ngha, muc ich, cach thc,
thoi gio va cac hoan canh khac cua ngay trong ai o oc
xac inh. Cuc thm phan o s anh du su toan thng cua
iu thin va iu ac phai hu dit; moi ngoi u phai chiu
thm phan Giub 5,14; Hen II,5,5; T.R 32; trong ngay o
cac vic ngoi ta lam u oc em ra anh sang IV Esd
14,35. Ngoi ta cung nhn manh rng ngay tn th chi n
khi s ngoi oc sinh ra boi Adam y u Bar II,23,4...
va tham du hanh phuc IV Esd 4,3; o y ngoi ta ngh
rng ngay tn th co nhiu im bao troc, nhung hin tong
la lung va gh so, ti ac s tng thm va cac dn tc s bin
ng IV Esd 5,1-5.

Cui cung, Thin Chua s can thip va vic u tin la lam

cho ngoi cht sng lai. Long tin ngoi ta s sng lai rt ph
bin trong dn Do-thai, tuy khng hoan toan IV Esd 14,35;
T.R 295; 34; 5. Di khi chi chu y toi su sng lai cua ngoi
cng chinh ma khng noi toi nhung ngoi bt long. Nhung
ngoi o phai cht vnh vin T.R 193. Tuy th, rt nhiu
ngoi tin rng ht moi ngoi s sng lai T.R 49; IV Esd
,32....
Sach Esdra va Baruch cho rng cuc sng lai s thuc
hin vao cui thoi ai Cu Th IV Esd ,2-3; Bar II,...
va co lin quan toi cuc thm phan. Noi khac cho rng cuc
thm phan, sng lai s thuc hin vao u thoi ai Cu Th.
Su sng lai s do quyn phep v bin cua Thin Chua. Sau
khi sng lai hay trong luc sng lai, ngoi ta s oc i
moi.
Cac mao th cung r s phn cua ngoi cng chinh va
nhung k bt long sau khi cht. Chinh vao dip thm phan
chung, Chua s phn bit ngoi xu k tt Is 14,35. Nhung
ngoi cng chinh s oc hong hanh phuc v bin, s oc
sng voi Chua va cac Thin thn, tran y nim vui mun
thuo IV Esd ,9.
Trai voi nim vui v bin cua nhung ngoi cng chinh,
k bt s phai chiu kh cuc tuyt vong vnh vin. Mt nat
khng th han gn la s phn nhung ngoi o. Ho s bi Chua
chuc du, s bi vnh vin tach khoi cuc sng hanh phuc cua
nhung ti trung cua Chua va bi au kh xu xe Jub 3,;
Hen I,13,; T.R 31; IQS 4,12....
Nhiu sach nhn manh n tinh cach vnh vin cua hinh
phat ma k bt long phai chiu Hen I,13,; IV Mac 9,tt;
IQS 4,12; Ps.Sal 15,13tt. Di khi ta ngac nhin thy cac sach
Do-thai noi n tinh cach tam thoi va mau qua cua hinh phat
Gehenna T.R 193; 15; nhng tinh cach tam thoi nay chi
ap dung cho mt vai hang ngoi thi, hang ngoi nay co th
oc luyn sach trong oi sng mai sau IQS 4,2...; 3,4...;

2Mac 12,43.... Hin gio nhung ngoi Do-thai vn cu cho

nhung ngoi qua c.
Nhung tac ng canh tn cua Thin Chua khng phai chi
gioi han trong pham vi nhn loai nhng con bao trum ca vu
tru. Th gioi va tao vt s oc Thin Chua canh tn Giub
1,29; Rm ,1-21.
Th mat voi lua thong oc nhc toi mt trt voi nhau
Hen II,1,; I Qm 14,1.... Voi thoi gian, ngoi ta chu trong
toi s phn ca nhn trong hin tai va mai sau hon. Ngoi ta
c gng xac inh tinh trang linh hn troc khi thm phan
chung va dn dn noi r rng, nhung ngoi cng chinh tuy
cha oc hong nim vui y u va tron vn, nhng
oc mt phn nao d chiu, trai lai nhung ti nhn phai
cuc kh Bar II,3,2; En 122,1-14; IV Mac 1,23; T.R 14.
Sach Esdra cho bit r thm tinh trang linh hn sau khi
lia xac. Theo sach o, sau khi phan xet chung moi thi hanh
phn thong cho ngoi lanh va hinh phat cho k du. Nhng
ngay sau khi cht, linh hn ti nhn phai sng trong mt tinh
trang bun phin, con linh hn nhung ngoi cng chinh sng
trong nim vui o mt noi don sn.
Mt i khi, ta thy nhc toi mot cuc phan xet ngay sau
khi cht T.R 19,424.
IV. NH&NG %NG *HI `y THI
Thoi Chua Gisu, trong ao Do-thai co nhiu nhom khac
bit nhau. Danh tu ang phai thoi o khng ng ngha voi
danh tu ang phai thoi hin ai. Do la nhung phong trao co
tinh cach tn giao hay quc gia. Nhung ang phai chinh la
Bit Phai, Sauc va Essni.
Ta bit ngun gc va c tinh cua nhung phong trao o
nho cac sach Macab, cac mao th, cac tac phm cua Joseph

lavius, Phil thanh Alexandria va cac tai liu tim thy gn

Bin Cht.
Nhung ang phai nay hinh nh tiu biu cho tin trin
cua hai phong trao trong ao Do-thai tu oi Macab :
Khuynh hong Hasi ngoan ao, nhn c bao thu va
phan i tt ca nhung gi khng phai la Do-thai 1Mac 2,42;
2Mac 14, va trao lu nhung ngoi theo vn hoa Hy-lap,
sn sang nhn mt vai yu t o do hoang Alexandri ph
bin. Nhung Bit Phai va Essni thuc trao lu Hasi,
nhung ngoi Sauc thuc trao lu nhung ngoi chiu anh
hong vn hoa Hy-lap.
,. $.K> *h-.
Cac su gia Do-thai va Kit giao noi kha nhiu toi Bit
Phai, tuy vn chong Talmud thong chi noi toi Bit Phai vao
th k II sau cng nguyn, hon la toi Bit Phai thoi Chua
Gisu.
Pharisiu theo nguyn ngu do tinh tu ting Aram
4!ari0+i+#O co ngha la tach bit. Co l la mt danh tu
ngoi ta gan cho ho ri sau chinh ho nhn nh la mt danh tu
xng hop chi nhung khuynh hong cn ban cua ho.
Goi la Pharisiu, vi hiu bit Lut su xa hon va giu
nhim nht cac lut bin tp va truyn khu; nht la lut
king vic ngay Sabat, ong thu thp phn va giu su tinh
sach theo lut phap, ho sng xa cach va tach bit khoi nhung
ngoi khng theo khuynh hong ao ly va thuc hanh cua ho.
Joseph lavius so sanh ho voi nhung ngoi thep chu ngha
khc k cua Zenon A.J 13,1,5; 1,2,4; 1,3,1.
Nhung ngoi Bit Phai tin linh hn bt tu va xac s sng
lai nhng han ch su sng lai o trong pham vi nhung ngoi
cng chinh thi, ho cng nhn co Chua quan phong trong
vic cai quan vu tru va ngoi ta co tu do. Lp trong cua ho
la trung giua nhung ngoi Sauc, quan nim rt han
hp su quan phong cua Chua va nhung ngoi Essni khng
tin ngoi ta co tu do B.J 2,,14; T.R 25. Trong pham vi
9
phung tu, ngoi Bit Phai khac voi ngoi Sauc v lut
dng bo lua u mua sau ngay Sabbat. Bit Phai hiu ngay
Sabbat la ngay 15 thang Nisan va dng bo lua u mua vao
ngay 1 Nisan, con ngoi Sauc hiu ngay Sabbat noi
trong Lv 23,11 la ngay Sabbat thc su va dng bo lua u
mua vao ngay tip theo ngay Sabbat o.
V an l, ngoi Bit Phai to ra rng ri va phan i an tu
hinh A.J 13,1,.
Trong cach c xu cua ngoi Bit Phai, ta thy co im tich
cuc va tiu cuc. Chc chn rng trong Bit Phai co nhung
ngoi thanh tm ngoan ao va st sng. Chng co la Dc
Gisu co giao thip mt thit voi vai ngoi trong bon ho
nh : Simon, Nicm, Giuse, ngoi thanh Arimatha.
Thanh Phaol cung thuc Bit Phai. Trong nhung tp truyn
cua tin nhn, co nhung hat ngoc quy gia, gia hong nhung
loi giao hun cua cac tin tri T.R. 94,1322,33.
V phong din ao ly, ngoi Bit Phai gn voi Phuc m
hon ngoi Sauc vi th co nhiu ngoi Bit Phai tro
nn Kit huu Cv 4,. Diu o lam ta hiu tai sao cng ng
Kit giao o Girusalem trung thanh giu lut Misen A.J
13,1,; 1,1-3; B.J 2,,14.
Dang khac chung ta bit Chua Gisu trach mng ngoi
Bit Phai va cac Lut s phn ng thuc v Bit Phai Mt
23. Chua Gisu trach ho v hinh thc tn giao chu ngha Lc
11,39; Mt 15,3-, gia hinh Mt 23,13,32, kiu ngao Lc
1,9-14, khinh mit nhung ngoi khac Ga ,49; 9,34.
Chua Gisu mng ho khng tic loi, nhng nu ng
v quan im lich su ma xet, ta thy nhiu ngoi Do-thai
cung khng co cam tinh voi ngoi Bit phai, ph binh oi
sng cua ho va noi n nhung tinh xu cua ho ma Chua u
noi ra. Nhung ngoi Bit Phai bi trach la gia hinh va bi coi
nh mt tai hoa T.R 145....

Mt oan trong Talmud chia Bit Phai ra lam hang va

noi chi co hang th oc Chua thong n vi bit hanh
ng vi yu Chua T.R.45.
Nhung ngoi Bit Phai coi nhung ngoi khng thuc Bit
Phai va khng co nhng t tong nh ho trong vic gia ngha
va giu lut la Fn Ku1# Am-ha-arez dt nat khng hiu
lut Ga ,49
/. Nhm "h.K> >D" ZX6>Z1.
Nhom nhit tin la nhung ngoi Bit Phai hng hai nhng
thiu sang sut i voi tn giao va t quc; ho coi cac
phong tin u tt va dung moi phong tin khng chut bi
ri thoat ach ngoai bang. Ho chi nhn Thin Chua la Chua
va khng gan cho ai chc o A.J 1,1,.
Hinh nh phong trao o bt u do mt ngoi tn la
Giua Galil, lam loan trong dip khai s kim tra do
Quirin thuc hin sau khi Archla bi ct chc SCN; Cv
5,3; A.J 1,1,1; B.J 2,1. Nhiu hoan canh kich thich va
nui dng long hng hai cua ho : chinh sach ha khc va oi
sng co tinh cach ngoai giao cua Hr va cac vua ni
nghip, long khinh mit va thu ghet ngoi Rma, nhung
ngoi ngoai giao lam nho bn Dt Thanh va long trng
oi Dng Mssia, mt c im cua thoi o. Nhung ngoi
nhit tin tao bao nht lam thanh mt nhom goi la Sicari.
Sicari boi ting Sica la F+o g`m# ma ho thong dung
hm hai nhung ngoi Rma o l t va nhung ngoi thn
Rma Cv 21,3.
Nhung ngoi nhit tin la linh hn cuc khang chin
chng ngoi Rma trong cuc chin tranh - va a
quc gia Do-thai n dit vong.
A. Nhq"# "#n. S5T31=W
Tn oc thong nhc toi nhung ngoi Saus va coi
ho la nhung ngoi i lp voi Bit phai Cv 23,. Danh tu
Saus co lin lac voi danh tu Sadoq, vi thong t thuc
nganh liazar. Thoi Salomon, Abiathar bi sa thai va Sadoq
1
va con chau ng oc nhin nhn la Thong t cho toi khi
phai i lu ay 5 va sau khi lu ay 53 n oi vua
Antic IV 15-14 TCN-2Sm ,1; 1V 1,32,45; 1Ks 5,34-
3; Ez 4-4. Theo gia thuyt trn, danh tu Saus co
ngha la con chau Sadoq va ngu y phn ng nhung ngoi
thuc phai nay la cac vi Thong t.
Phai Saus thuc trao lu theo vn hoa Hy-lap. Trao
lu nay oc thanh lp trong nhung th k tip theo lu ay,
nht la thoi Macab doi ap luc cua ho Sleuci.
Phai Saus chiu m cac ang vin trong hang quy
tc, t t hay dn su. Dn chung khng co cam tinh voi
ngoi Saus va khoi mt lin lac voi qun chung nhiu
khi ho phai theo cac tp truyn va thuc hanh cua Bit Phai
A.J 13,1,;1,1-4. V chinh tri thong ho xu thoi hon la lo
n loi ich tn giao cua t quc.
Phai Saus chi nhn Loi Chua oc bin tp lam
tiu chun t tong va hanh ng, tu chi nhung iu ma
lut Mis khng day mt cach r rang; trong thuc t ho chi
nhung quy tc oi sng thuc hanh tc la cac tp truyn cua
tin nhn A.J 13,1,.
Theo Giuse lavi, nhung ngoi Saus khng tin linh
hn bt tu; theo ho, linh hn cht lam mt voi xac A.J
1,1,4; Mt.22,23.
Ho cung khng tin ngoi ta s sng lai. Phuc m co noi
qua n Mt 22,23 va Cng vu Tng noi r rang Cv
23,. Khng tin linh hn bt tu, ho gian tip chi ngoi ta
s sng lai, vi linh hn bt tu la iu kin ngoi ta co th
sng lai. Giuse lavi khi noi toi su i lp giua Bit Phai va
noi ngoi Saus khng cng nhn su sng lai B.J 2,,14;
A.J.13,5,9.
Giuse lavi con noi n!<ng ng=>i ]+6u01$ t!=>ng
ceng ci ng+3 c5 6[i vi ng=>i c_ng 4!'i v %@t (Wc! 0
trong c'c! gi+o ti&4 vi ng=>i 6Lng !=ang cdng n!= vi
ng=>i ngoAi %+ng# B.J.2,,14. Cung theo Giuse lavi,
2
trong vic xu tu Thanh Giacb, anh em ho voi Chua Gisu,
Thong t Anna II 1-2 nghe theo phai Saus,
nghim khc hon nhung ngoi Do-thai khac trong vic xu an
A.J. 2,9,1. Hinh nh nhung ngoi Saus, chim phn a
s trong Hi ng Ti cao, co trach nhim nhiu hon v cai
cht cua Chua Gisu Mt 2,3tt va v nhung bach hai i
voi giao hi bui so khai Cv 4,1-4; 5,1.
C. *h-. E11=".
Giuse lavi, trong cac tac phm cua ng, cho ta bit v
cac ang phai Do thai, c bit chu trong n phai Essni
B.J 2,,2-13; A.J 1,15. Phil va Plini k lo cung cho ta
bi it nhiu v phai nay.
Giuse lavi noi nhiu toi oi sng cua phai Essni, muc
ich cua nhom, nhung tp quan va phong tuc ring cua ho,
khen nhung c tinh lun ly va nhn manh toi mt vai
phong din cua ao thuyt Essni.
Theo tai liu cua cac su gia noi trn nhung ngoi Essni
sng chung voi nhau thanh cng ng, mt phn tan mac
trong x Palestinna va cac min phu cn, mt phn tu hop
trong sa mac x Giu, gn h Bin Cht man bc Engaddi
Plini.
Nhung ngoi Essni mun thuc hin mt oi sng thanh
thin G.G. 2,,2 va sng cach bit nhung ngoi khac tp
luyn nhn c. Ngay danh tu Essni cung co ngu y n oi
sng ao c cua ho, vi co l danh tu o co lin lac voi ting
Hy lap !o0io0# co ngha la thanh hay ting Aram !+0U# co
ngha la ngo+n 6Ao v 0[t 0gng.
Nhung cao ban kham pha oc o gn Bin Cht cho ta
thy nhiu im ging nhau giua ngoi Essni va cng ng
Qumran va Damas. Do o vn lin lac giua phai Essni va
cac n s Qumran va cun lut cng ng IQS din ta lai
oi sng va cach t chc, oc nu ln.
3
Phn ng cac hoc gia cng nhn cng ng Qumran va
Damas co lin lac mt thit voi ngoi Essni.
H. *h-. H=?WT.5"W
Phuc m Marc Mc 3, va thanh Matth Mt 22,1
nhc toi mt ang, co mau sc chinh tri, ang Hrian.
Giuse lavi hinh nh chi nhc qua toi khi noi n nhung
ngoi v phai Hr A.J 14,15,1; co l y la mt nhom
ngoi Do-thai nht quyt tranh u cho nha Hr, mun
tai lp chu quyn cua nha o trn toan x Palestina. Nguyn
vong cua ho oc thoa mn trong mt thoi gian ngn doi
thoi Hr Arippa I 41,44 SCN.
Co l ho hop voi ngoi Bit phai chng lai Chua
Gisu, khng phai vi co cam tinh voi nhung khuynh hong
ao ly va thuc hanh cua phai nay nhng la thu tiu mt
nhn vt oc long dn co th lam kho d cho nhung tham
vong cua con chau Hr Dai vong. Chinh ai vong nay
mun thu tiu con tr so sinh o Bethlhem vi cho rng
Ngoi co th la k i lp Mt 2.
1
Q. C-0 X3> 1 `6z>h-. S0?.;Z1.
Theo nguyn ngu hoc, ]cri%-0# co ngha la ngoi sao
chep vin lc su, trong tu ngu thng dung va trong Tn
oc, co ngha la X3> 1. Doc Phuc m ta thy nhiu khi
Lut s va Bit phai v phe voi nhau; nhng ta khng nn
lm tong hai phai o la mt. Khng phai mi ngoi Bit
phai la mt Lut s va ngoc lai mi Lut s khng nht thit
phai la Bit phai. Nhung ngoi Bit phai thuc v mt ang
phai co nhung khuynh hong ao ly va thuc hanh ring bit;
cac Lut s la mt giai cp chuyn hoc Lut, v ia vi co th
la t t hay thong dn, v tn giao co th la Sauc hay
Bit phai. Nhng thoi Chua Gisu, phn ng cac Lut s
Israel la thong dn va theo tn chi Bit phai. Nhn thc nay
1
x.E.Bikerman, les Herodiens, tr Revue Biblique,4 193,tr 14-19.
4
lam cho ta co th gan cho cac Lut s mt phn lon nhung
c tinh va nhung n xu cua Bit phai.
Ngoi Do thai, trong thoi lu ay, mt ht tai san thing
ling cung nh vt cht, chi tru Lut, nn ho dn tt ca
tm tri va long mn yu vao cua bau duy nht con lai Bar II
5,3. Hoan canh o tao ra cac Lut s, nhung ngoi tn
hin tm tri va nng luc bao v, hoc hoi, giai thich va day
Lut. Sau lu ay, s cac Lut s cang ngay cang nhiu.
Sach Hun Ca co bai ca tung c bit vi Tin s Lut Hc
39,1-11. Thoi Chua Gisu, cac Lut s rt ng va co uy th.
Ho cung la thanh phn cua Hi ng Ti cao Do thai.
Phuc m dung nhiu danh tu goi ho : Lut s, Lut gia,
Lut s. Phil va Giuse lavi goi ho la nhung ngoi giai
thich Lut, la Lut s, la nhung ngoi khn ngoan. Nhung
Rabbi hin ai tu coi la co lin lac voi nhung vi tin s Lut
thoi xa.
Cac lut s hoc lut va day lut. Nhung lut s thoi danh
u co mt s ng mn day lut cho ho. Cac hoc sinh
phai hoc thuc long lut bin tp va lut truyn khu. Voi su
cn cu kin nhn lp i lp lai cac bai phai hoc, hoc sinh dn
dn in vao oc nhung bai o T.R 39,29.
Giao s cung ra cu hoi bt hoc sinh giai ap va hoc sinh
co th xin giao s giai ngha cho.
Nhung vi tin s thng minh li lac sang lp nhung
trong danh ting : ni ting nht la trong Hillel co khuynh
hong tu do va co tinh cht n hoa va trong Shamami voi tn
chi nghim khc va co tinh cach hng hai T.R 14;32-34;
2.
Thong thong khng ai oc chc giao s troc khi toi
4 tui. Thoi Chua Gisu, vic day Lut khng oc thuc hin
o cac trong hoc nhng tai nha cac Rabbi va o Girusalem tai
sn Dn tho. Cac mn ngi doi chn Thy. Co l Chua
Gisu khi o lai Dn tho nm Chua ln 12 tui dip ln thanh
5
Girusalem du l vot qua du mt lop hoc cua cac Rabbi
Lc 2,4....
*H TRfNG CHfNG II
V|N CHfNG `y THI
,. c76 >h
Di voi ngoi Cng giao, mao th la nhung sach khng
oc linh hng va khng oc Giao Hi cng nhn vao Kinh
b, tuy rng theo nhan hay ni dung xem ra oc linh
hng hay co ln oc Giao Hi ia phong cng nhn.
Cac mao th chia lam hai loai : mao th Cuu oc va
mao th Tn oc. Cac mao th Cuu oc thong do nhung
ngoi Do-thai va cac mao th Tn oc do cac Kit huu bin
soan.
Cac mao th Cuu oc cho chung ta bit t tong ao
c va lun ly cua nhung ngoi Do-thai ong thoi voi Chua
Gisu, do o giup chung ta hiu Tn oc cung nh cng
cuc cu cua Dng Cu Th va Giao Hi so khai hon.
Cac mao th Tn oc cho chung ta bit giao thuyt va quan
nim cua cac tin huu hay nhung ngoi ri ao trong nhung
th k u cua Giao Hi.
Theo cac Giao Phu, mao th la nhung tac phm co tinh
cach tn giao, ma ngun gc thiu chinh xac, ni dung cha
nhiu iu sai lm pha ln voi mt it iu chn thuc va
khng oc Giao Hi cng nhn la chinh thc.
Nhung mao th noi n trong chong II :
1, Sach Henoch ethiopi Hen I
2, Sach Henoch Slavic Hen II
3, Sach Giubil Giub
4, Sach IV Esdra IV Esd
5, Thanh Vinh Salomon Psal.sal
, Sach IV Macab IV Mac
, Khai Huyn Baruch Bar II
/. V" 9.K" i3m?5"

Doc theo bo Bin Cht v phia Ty Bc va cach Bin

Cht mt cy s, co mt dy nui a mau o xam. Trong dy
nui co nhiu hang. Cach xa adi Qumran mt chut v phia
Bc, co nhung nat hoang tan Qumran Khirbet Qumran
nhng khng ai y toi. Chinh o noi y, mua xun nm
194, hai du muc Mohammad el Dib va Ahmad, Mohamad
thuc b lac Ta Amira kham pha trong mt hang by gio
ngoi ta goi la IQ` bay cun sach hu nh con nguyn vn.
Nhung cun sach o sau it thang lam chn ng th gioi
Kinh Thanh va Cn Dng hoc. Do la sach Isaia con nguyn
vn I QIsa, sach chu giai peser Habacuc IQpHab cun
lut Serek cng ng I QS. Nhung cun trn do
American Schools o Oriental Research xut ban va do M.
Burros phu trach Ne Haven 195-1951; mt cun Tin
tri Isaia th hai I QIsb, sach nhung bai ca Hdayot: I QH,
cun lut chin u Milhamah I QM do ai hoc Do-thai
xut ban va do E. Sukenik phu trach Girusalem 1954, mt
mao th v Sang Th Ky h hai nhiu cung do Vin ai
hoc Do-thai xut ban nm 195. Sau mt thoi gian tan mac
o y, by gio cac cun noi trn u giu lai Vin ai hoc
Do-thai o Girusalem.
Nm 1949, cac nha c hoc ai din B Khao C
Jordania, trong Kinh Thanh cac cha Daminh Phap va bao
tang vin Palestina bt u cuc tim kim. Cuc tim kim o
keo dai toi nm 195 va thu oc nhiu manh cao ban trong
11 hang khac nhau, nht la trong hang th 4. Cac nha khao
C o cung khai qut hoang tan Qumran. Cuc khai qut nay
cho ta bit Khiroet Qumran la tru so cua mt Cng ng
ng ao vao thoi Asmn 135-3 TCN tin uc cua
Alexandr Jann 13- TCN va tu nm 4 n nm
SCN.
Ngoi ta chi moi xut ban nhung manh cao ban cua
hang I : D.Barthelemy- T.J.Milik, Qumran Cave, Oxord
1955, nhung manh cao ban o cac hang khac moi oc noi toi

trn cac tap chi o y. Chung ta con phai oi mt thoi gian

nua moi oc bit tt ca cac tai liu va co th nhung du muc
con giu kin mt s tai liu quy bau. Ho oi mt s tin
khng l ban cac tai liu ma ho ly oc; by gio co l
ho oi cho ln gia mi phn vung mt Anh kim. Du sao,
tt ca cac manh cao ban tim thy, ca cac manh cao ban ma
nhung t chc khoa hoc bo tin ra mua u lu giu tai
Vin bao tang Jordania va do mt nhom hoc gia thuc nhiu
quc tich va tn giao khac nhau khao sat. Trong nhung cuc
tim kim vn kin Qumran, ngoi ta kham pha ra hai kho
cao ban khac : o Murabbalat tai liu thuc v cuc D nhi
chin tranh Do-thai 132- 135 SCN va o Khirbet Mird di th
cua mt th vin tu vin th k VII- VIII. Nhung tai liu nay
khng lin quan toi vn chung ta. Trai lai, phai k vao loai
vn kin Qumran, tai liu Damas CD do S. Schrechter tim
thy nm 19-19 trong mt Hi ong Do-thai o Le
Caire Ai-cp va do ng xut ban : ragment o a Zadokite
ork, Camorid 191. Tai liu nay la mt bi nhim cho toi
khi ngoi ta kham pha ra nhung manh cao ban o hang IV, V
va VI Qumran. Nhung mnh cao ban nay cho ta bit chc tai
liu trn la cua cac n s Qumran.
Nhung vn kin Qumran oc nhc toi trong chong II :
Lut Cng ng I QS
Lut Cng ng Israel I Qsa
Nhung loi chuc tung I QSb
Tp cac bai ca I QH
Chu giai Habacuc I QpHa
Lut chin tranh I QM
Tai liu Damasco CD
3. T-0 #.o `6z>h-. 0hj3 o"h hp"# J" m."h HFz P
*h.XW JS J61Zph X5J.31
5. *h.XW 3 TCN - 59 SCN
Phil sinh trong o Alexandria trong mt gia inh giau
co va oc hp thu nn giao duc Do-thai va Hy-lap. Phil

bin soan nhiu tac phm chu giai Thanh Kinh, nht la
]'ng T!& Kh# va lut Maisen. Phil cop y giao hoa mac
khai Do- thai voi vn hoa Hy-lap. Mt trong s cac tac phm
cua ng : HuoF omni0 (i%-r 0it# noi n nhung ngoi
Esssni.
;. J61Zph X5J.31 33- 95 SCN
Joseph lavius dong di t t thuc trao lu Bit Phai.
Trong cuc chin tranh Do-thai -, Joseph lavius chi
huy n Iotapata. Sau khi n Iotapata tht thu, Joseph
lavius ra u hang va oc Vespasian va Tit i i tu t.
t lu sau nm , Joseph lavius vit cun : Cu:c c!i&n
tr+n! ,oRt!'i# B.J bt u t thoi Antic Epiphan. Sach
xut ban bng ting Aram va ting Hy-lap. Sau o, ng lai
vit cun lcih su Do-thai Antiquitates Judaicae tu bui so
khai n th k th nht, xut ban ln u nm 93 94, ln
th hai nm 1. Qua hai tac phm trn, Joseph lavius cho
ta bit Do-thai giao vao thoi Tn oc.
C. V" 0h!"# R5;;.
Vn chong Rabbi gm nhung b sach do cac Rabbi thu
thp hoc bin soan vao sau thoi k Tn oc, cac tac phm
nay chia lam ba loai chinh :
5. T5Xm3E loi day gm co sach Mishna loi day,
truyn thuyt va Gemara. Mishna la sach thu tp nhung tp
truyn va loi day cua tin nhn. Gemara chu giai nhung tp
truyn va loi day o. B Talmud oc bt u bin tp vao it
lu sau TCN va hoan thanh vao th k V SCN.
; c.E?51h khao cu chu giai Lut Torah do cac
Lut s va Rabbi
0 T5?#3m dich. Tu sau thoi lu ay, dn Do-thai
noi ting Aram. Vi th trong Hi ong, sau khi oc Sach
Thanh bng ting Do-thai, oan Sach Thanh o oc dich ra
ting Aram cu toa hiu. Do la ngun gc cac sach
Targum. Li dich nay khng phai la li dich theo sat
9
nguyn vn nhng la mt kiu dich va chu giai para-
pharase
Vn chong Rabbi cho ta bit v oi sng ao c va
phong tuc cua ngoi Do-thai cung nh cach gia thich Cuu
oc cua ho, t du nho sach Talmud ma chung ta oc bit
v tp truyn cua tin nhn. Vi th vn chong Rabbi giup ta
hiu Tn oc hon.
Trong chong II chu vit tt T.R. co ngha : J. Bonsiren
SJ, Textes Rabbiniques des deux premiers siecles chretiens
pour servir a Lintelligence du Nouveau Testament, Rome
1955, 4 pp. Trong cun ny, tac gia ghi lai nhung kinh
ma ngoi Do-thai quen oc nh: Kinh Shema kinh shemone
esre 1 ln chuc tung, kinh Qaddish chuc tung Danh Thanh
Chua va kinh cam on sau bua n va trich dn nhung oan vn
rut trong b Midrash va Tanlmud xp t theo th tu tu s 1
n s 252.
CHfNG III
CUC I CHga GI'SU
I. I THf NU V N `)T
Theo Thanh Matth 2,1 va Thanh Luca 2,4, Chua
Gisu sinh ra o Bethlhem, cy s v phia nam thanh
Girusalem. Chung ta khng bit r Chua Gisu sinh ra nm
nao, chung ta chi bit Chua Gisu sinh doi thoi Hr Dai
Vong Mt 2,1, ang luc D quc Rma lam s kim tra va
Quirini lam Dc s toan quyn Syria Lc 2,2. Th k th
VI, Thy dong Diomysius Exiguus xac inh nm 54 tu khi
thanh lp thanh Rma la nm th I Cng nguyn. Nhng
Chua Gisu sinh ra it nht la 4 nm troc nin hiu o vi

Phuc m cho ta bit Chua Gisu sinh ra doi thoi Hr

Dai Vong Mt 2,1 ma theo su gia Giuse lavi, Hr
bng ha vao mua xun nm 5 tu khi thanh lp thanh Rma
A.J. 1,1,1. Thanh Luca cho ta bit Chua Gisu sinh ra
trong khi D quc Rma lam s kim tra theo lnh Hoang
August va Quirini lam Dc s toan quyn Syria : L2n
)!+i 0; )i8m tr+ t!e n!@t n3 6V i3 r+ 6+ng )!i Huirini$
(m 6jc 0e Ton Ku3n ]3ri+# Lc 2,2. Theo su liu ta bit
Quirini lam Toan quyn x Syria vao nm sau C.N. Trong
thoi k nay, Quirini co lam s kim tra nhn luc va tai luc
x Palestina. D giai thich cu cua Thanh Luca noi trn, mt
vai tac gia nh cha Lagrange dich cu o nh sau : L2n
)!+i 0; )i8m tr+ n23 6V 6=Gc t!c !i"n tr=c (2n )!+i 0;
)i8m tr+ F=i t!>i Huirini$ (m Ton Ku3n ]3ri+#. Nhng
li dich nay kho co th chng minh theo quan nim tu ngu
hoc. Nu ta khng nhn kim dich cua mt vai tac gia noi
trn giai ngha cu noi cua Thanh Luca, ta phai chng
minh Quirini lam tng trn Syria hai ln va ln th nht
troc Cng nguyn. Co nhiu chng ly gia tri chng minh su
kin o va co nhiu kiu tinh xac inh Quirini lam Dc s
toan quyn Syria ln th nht va Chua giang sinh vao
khoang nm -5 troc Cng nguuyn.
Mt tm bia tim thy o Tivoli Tibur 3 cy s v
man Nam thanh Rma, hin gio giu tai bao tang vin
Latran cho ta bit Quirini lam Toan quyn Syria 2 ln.
Ln th hai co th xac inh vao nm SCN. Do la ln Giuse
lavi nhc toi va noi Giua ngoi x Galila ni loan
vao dip ny. Ln th nht phai t vao khoang tu nm 1.2
TCN, nm ma Quirini oc thng chc lnh su n nm
TCN, nm ma Senti Saturnin oc cu lam c s Toan
quyn Syria A.J 1.9,1. Sir illiiam Ramsay, mt trong
nhung s gia co thm quyn nht v vn ny, dua trn mt
tm bia tim thy o Antikia Pisidia nm 1912 cho rng
Quirinin lam Tng trn ln th nht vao nhung nm 1-
1
TCN. Vic khai s kim tra oc noi toi trong Phuc m
Thanh Luca do Quirinin bt u va Senti Saturnin tip
tuc va hoan tt vao nm va Tertullian nhc n su kin
Senti Saturnin thi hanh vic khai s kim tra, Adv.Marc
IV,19. Cha Part dua trn mt thu tuc Rma, theo thu tuc o
i khi mt tinh co hai Dc s cung mt luc, a ra mt giai
phap khac : Quirini lam Tng trn x Syria ng thoi voi
Saturnin, Quirini co nhim vu chi huy cuc tiu tru nhung
ngoi Homonadi, qun cop x Cilicia Tacitus, Annales
3,4; Strabon, Georg 12,,5 con Saturnin phu trach hanh
chinh x Syria va thuc hin vic lam s kim tra x
Palestina. Tom lai, rt co th Quirini lam Tng trn x
Syria vao nhung nm va .
Do nhung iu ta bit v cai cht cua Hr, v vic
khai s kim tra cua Quirini, ta co th kt lun : Chua Gisu
sinh ra som nht vao nm va mun nht la vao nm th
4 TCN. Vi vic khai s kim tra co th keo dai trong mt
hay hai nm va vi mt thoi gian qua tu khi Chua Gisu
giang sinh cho n cai cht cua Hr Mt 2,1-1 nn nm
troc Cng nguyn co th coi la nm ung hon ca.
Cuc oi tho u cua Chua Gisu oc Thanh Matth
Mt 1,1-2,23 va Thanh Luca Lc 1,1-2,52 k lai cho chung
ta. Thanh Matth va Thanh Luca ghi lai cho chung ta hai
ngun su liu khac nhau va b khuyt ln nhau. Ngun tai
liu cua Thanh Matth co tinh cach Do-thai Kit giao
nhng c tinh Phuc m do Ngai vit. Li vn cn ng cua
hai oan u Phuc m Thanh Luca cung t chung ta vao
hoan canh x Palestina. Chinh trong thoi k o Palestina voi
Thanh Phaol khi bi giam o Csara, Luca thu thp tai
liu cho hai oan u, nht la nhung k nim cua Dc Trinh
Nu Maria. Di khi kho co th dung hoa hai ngun tai liu
nay trong chi tit, nhng chinh cai tinh cach c lp va ging
nhau o nhung im chinh : Cuc hn nhn giua Dc M va
Thanh Giuse, Dc M chiu thai boi Chua Thanh Thn, Chua
2
sinh ra o Bethlhem doi thoi Hr Dai Vong, oi sng
n dt cua Chua tai Nazareth, la mt bao am v tinh cach
xac thuc cua cac tac gia o.
Ngi Loi Nhp Th, to ra thuc la mt ngoi nh
chung ta sinh ra boi dong di loai ngoi : la Con Thin
Chua theo ban th, Ngi Loi chi co mt Cha o trn troi :
Ngoi sinh ra boi Trinh Nu Maria, Ngoi khng co Cha
theo nhn tinh nhng boi quyn phep Chua Thanh Thn.
Thanh Giuse N#n. CW"# ChD"h oc Thin Chua
chon bao v Dc M va Chua Gisu va giu gin ting
tt cua hai Dng y, troc mt ngoi ta va cung cp cho Dc
M va Chua Gisu nhung su cn thit.
Ban cua Trinh nu Maria, ngoi s la cha nui cua Chua
Gisu.
Trong Phuc m Thanh Luca, lich su oi n dt cua Chua
Gisu oc mo u bng cu chuyn v Gioan Tin h, cung
nh sau nay cuc giang thuyt cua Thanh Gioan s mo u
cho cuc oi hoat ng cua Chua Gisu. Thanh Gioan sinh
ra trong nhng hoan canh c bit. Nhung hoan canh o
a chung ta vao trong mt bu khng khi thanh sach va
Thanh thin, bao phu hoan canh Con Thin Chua giang trn.
Khi vi t t Zacharia va Elizabeth ban ng, ca hai trung thanh
giu lut, mt ht hy vong co con, thi Thin s Gabriel bao
tin cho Zacharia bit la Elizabeth s sinh con trai, khi ng
dng hong theo phin minh o Dn tho Giruzalem con tr o
oc thanh hoa tu trong long m va ngay sinh Gioan,
Zacharia noi tin tri v hng phn vinh hin cua con minh.
Sau thang sau Thin s Gabriel lai oc sai n bao tin cho
Trinh nu Maria o Nazareth x Galila v vic Ngi Loi Nhp
Th va v thin chc lam M Thin Chua cua Ngoi. Tu
Nazareth Thanh Giuse cung voi Dc M, luc y ang co thai,
xung x Bethlehem x Giua theo sc lnh cua Hoang
Augustin khai s kim tra vi thanh Giuse thuc dong di
David. Trinh Nu Maria cung thuc dong tc ny nh Thanh
3
Luca cho bit Lc1,32-9, va Chua Gisu trong thuc t va
troc phap lut la con \+viF# nh nhung loi cac tin tri
bao troc.
Bethlhem,Chua Gisu sinh ra trong mt chung
bo, lua : mt c truyn ma Thanh Justin
1
th k th hai
noi toi, n inh noi o la mt hang a, trn hang a o
Hoang Constantin 24-33 xy mt Vong Cung
Thanh Dong con tn tai cho n ngay nay. Cac muc ng
m canh gac oan vt va canh ng chung quanh
Bethlhem oc Thin thn bao tin va thy nhiu Thin thn
hat G(ori+ in -ic-(0i0 ,-o#7 la nhung ngoi u tin n
tho lay Chua Cu Th moi giang sinh. Sau 4 ngay, Thanh
Giuse va Dc M em Chua ln Girusalem dng cho Thin
Chua va Dc M dng hai con chim b cu thanh ty theo
Lut day, o la nhung l vt cua nhung ngoi ngheo khng
th dng mt con chin. Trong sn Dn tho, Dng Cu Th
oc hai ngoi thanh thin do Thanh Linh hong dn nhn
bit : Simon va Anna. Am Chua trn tay, Simon ca tung
Chua la anh sang soi ong cho dn ngoai va la vinh quang
cua dn Israel. Nhng Simon cung noi tin tri cho Dc M :
mt li gom s m qua tm hn Ngoi. Voi loi o,
Simon tin bao tinh cach au kh cua s mang Dng Cu
Th, F@u 4!5n 6[i# noi dn Ngoi. Trong rang ng ruc r
ny, bong thp gia in ln bn kia nhn gioi.
Tu Dn tho, Thanh Luca ghi Thanh gia tro v
Nazareth noi ma Thanh Giuse va Dc M ln ong i
Bethlhem dip khai s kim tra. Nhng Phuc m Thanh
Matth cho ta bit Thanh gia khng tro v Nazareth ngay
sau khi dng Chua trong Dn thanh. Trong khoang thoi gian
o xy ra nhiu vic quan h. Tu Dn tho, Thanh gia lai
tro v Bethlhem. Chinh o y cac ao s, do mt vi sao dn
1
Dialogus cum Triphone C. . Thanh Justin ngoi thanh Naplus
Sichem cu, x Palestina.
4
ong tu phong ng toi tho lay Chua Gisu va dng cho
Ngai l vt : vang, hong va mc doc. Hr Dai Vong
thy cac ao s khng tro lai Girusalem bao tin nh loi minh
dn, so ngai vang cua minh bi e doa, ra lnh truyn git cac
tr em o Bethlhem va cac min chung quanh tu hai tui tro
xung. Thanh Giuse oc Thin thn bao tin, em Chua
Gisu va Dc M sang Ai-cp cho n khi Hr mt.
Hr bng ha it ngay troc l Vot Qua nm 4 troc Cng
nguyn. Thoi gian Thanh gia o Ai-cp dai hay ngn tu theo
ngoi ta xac inh Chua sinh ra mt vai tun hay mt vai nm
troc khi Hr mt.
Sau khi o Ai-cp v, Thanh gia n inh c o Nazareth.
Thanh Matth va Thanh Luca u noi o o cho toi khi bt
u oi sng cng khai. o, Chua Gisu lon ln trong khim
nhong va kho ngheo cua mt gia inh tho, trong mt lang
ho lanh : mt con tr, mt thiu nin, mt thanh nin hoan
toan v moi phong din trong tu nhin va on so, cng
ng3 Ng=>i cng t!1m )!$n ngo+n7 0ec v9c v an ng!B+ tr=c
mjt T!i1n C!*+ v tr=c mjt ng=>i t+# Lc 2,52. Khi toi tui
lam vic, Chua Gisu hoc trong xong tho Giuse ngh tho
mc. Trong cuc sng binh lng ny, o giua gia inh va ho
hang, anh chi em trong ho, nhung ngoi ma Phuc m, theo
kiu noi min cn ng, goi la anh em, chi em Chua Gisu
Mc ,3, Thanh Luca chi ghi lai mt vic xy ra : cuc
hanh hong i Girusalem voi Dc M va Thanh Giuse khi
Chua ln 12 tui mung L Vot Qua. Khi tro v o chng
ong th nht, Thanh Giuse va Dc M khng thy Chua o
trong oan giao lu. Thanh Giuse va Dc M lin tro lai
Girusalem tim Chua Gisu nhng chi ngay th ba khi tro ln
Dn tho moi gp Chua o giua cac Lut s. Ho b ng troc
nhung cu hoi va loi ap khn ngoan cua Ngoi. Tuy vui
mung vi tim thy Chua, Dc M cung u ym trach Chua
lam cho cha m bun su lo lng vi vng Ngoi. Nhng
Chua Gisu tra loi mt cu ma Dc M va Thanh Giuse luc o
5
khng hiu tt ca ngha bi nhim tAi 0+o c!+ mk t?m con l
C!+ mk )!$ng %i&t con 4!5i (o vi"c C!+ Con 0+o l# Lc
2,49 . Voi cu o, loi noi u tin cua Chua Gisu ma Phuc
m ghi lai, Chua Gisu tho u he mo mu nhim v
thn th va nhim vu cua Ngoi. Ngoi noi n Thin Chua la
Cha Ngoi voi mt y ngha duy nht : tinh yu cua Ngoi i
voi Chua Cha vot trn tt ca nhung cai khac. Cuc tam bit
cua Chua voi Dc M va Thanh Giuse ny la biu tong va
bao troc cuc xa cach hoan toan khi bt u oi sng cng
khai. Gio o cha n. Dang khi cho oi, Chua Gisu tip tuc
oi sng kho ngheo va cn cu. Voi Thanh Giuse va Dc M,
Chua ln ong v Nazareth, va Chua vng phuc hai Dng
y.
II. I CNG KHaI
,. Ch3" ;j
Tin mung cu noi Chua Gisu va Noc Chua n
khng phai t nhin vang ln o Itrael nh mt ting set giua
troi xanh thm. Cac Tin tri cua Cuu oc sua soan ong
li; ri khi n gio Con Ngoi cng khai xut hin, Thin
Chua cho mt vi tin h i troc bao tin. Vi tin h o la
Gioan, con ng Zacharia. Theo Thanh Luca Lc 3,1 o la
nm th 15 triu Hoang Tibri. Hoang August bng
ha ngay 19 thang nm 14 SCN; nm th 15 triu Tibri
tinh theo s hoc vao khoang 19 thang nm 2 toi 19 thang
nm29. Nhng rt co th Luca tinh theo mt h thng
khac. Theo h thng o nm tri vi cua nha Vua tinh tu thang
1 toi thang 1
1
va nm th nht triu Hoang . Tibri chi
gm it tun l tu 19 n 11 nm 14. Nu Luca theo h
thng thng dung o x ng, thi nm th hai triu Tibri bt
1
H thng ny oc thng dung o Syria, nhng nhung ngoi Do- thai o x
Balestina, tu thoi Seleuci cung dung h thng ny. C. Jschmid L
Evangelo secondo Luca, ban dich ting Y, Brescia, 191.

u ngay 1.1.14 va nm th 15 bt u ngay 1.1.2. Nu

Thanh Gioan bt u lam phep rua tu ngay o va nu
Chua Gisu chiu phep rua vao mua ng nm 2 hay it la
troc l Vot Qua nm 2, ta co th n inh ngay Chua chiu
cht vao nm 3 va nh th co u thoi gio cn thit cho nin
biu Phuc m Thanh Gioan Ga 2,13.23; ,4; 12,1.
Sau khi chun bi s mnh tin h Dng Cu Th
trong nhung nm o trong sa mac, Thanh Gioan t nhin
xut hin o min sa mac x Giua gn Giric, man Bc
Bin Cht. Gioan giang cho nhung ngoi qua lai, phep rua
thng hi thanh ty tm hn ho va chun bi ho on nhn
Dng Cu Th gn toi. Danh ting thanh thin cua mt
oi sng kh hanh va loi giang st sng cua ngoi lan tran
khp x. Tu Girusalem, tu nhung min qu x Giua, tu
nhung min phu cn sng Gioan, tu x Galila, tung oan
lu toi nghe loi Ngoi va chiu phep rua trong sng Gioan
xin on tha ti.
Trong khi o, Chua Gisu tu Nazareth xung ha lu
sng Gioan va xin Thanh Gioan lam phep rua. Phep rua ny
i voi Chua Gisu khng co y chi long thng hi vi Chua la
Dng thanh sach khng co ti gi, nhng la mt vic tu do
Ngoi mun lam. Sau khi chiu phep rua, Chua Gisu cu
nguyn va Chua Thanh Thn hin xung trn Ngoi doi
hinh chim b cu, va tu troi cao co ting phan : \3 ( Con
31u Kuh 6k4 (bng T+# Mt 3,12.
Sau khi nhn su bao am phu tro cua Chua Cha, Thanh
Linh dn Chua Gisu toi sa mac chun bi ln cui cung oi
hoat ng trong chay tinh va cu nguyn. Satan ba ln tn
cng Chua mun cho Ngoi lam sai s mnh : thay con ong
cu cac linh hn voi hy sinh va thanh gia bng con ong
cu theo tinh cach loai ngoi, lam cho ngoi ta than phuc
bng cach to ra uy quyn. Chua Gisu thng va sn sang
cu ri nhn loai bng nhuc nh, au kh va Tu nan Lc 4,1-
13.

/. H67> TI"# 0G5 Chs5 G.=13 p ^\ G5X.X=5

Nu chung ta chi co Phuc m Nht Lm, c su thong ta
s ngh rng : sau khi bi cam d o sa mac va sau khi Gioan
ty gia bi Hr Antipa bt giam, Chua Gisu tro lai x
Galil bt u oi giang ao. Nhng Phuc m Thanh Gioan
cho ta bit nhiu iu lam thay i y ngh trn. Sau khi ghi
rng Chua o trn bo sng Gioran, oc Thanh Gioan Ty
Gia minh chng la Con Thin Chua Ga 1,29-34 va tip xuc
voi mt vai ngoi trong s nhung mn tong lai : Simon-
Phr, An-r, va mt ngoi v danh ma thong ngoi ta cho
Gioan con ng Zb Ga 1,35-42, Phuc m th t k lai
Chua tro v x Galila hai ln, ln th nht Ga 1,43 troc
L Vot Qua nm 2
1
, ln th hai Ga 4,3 sau L Vot Qua
o. Trong khoang thoi gian giua hai ln tro v x Galila,
Thanh Gioan ghi lai nhiu vic cua Chua : goi Philipph
va Nathanael Ga 1,42-51, Chua lam cho noc tro nn rou
o tic coi thanh Cana Ga 2,1-11, Chua i thanh
Capharnaum cung voi M Ngoi, mt s anh em ho la mn
Ga 2,12, Chua i thanh Girusalem du L Vot qua va
ui ngoi bun ban trong Dn tho Ga 2,13-22, cuc am
thoai ban m voi Nicm Ga 3,1-21, mt thoi gian ngn
Chua o x Giua, trong thoi gian o cac mn Ngoi lam
phep rua, do o xy ra mt cuc tranh lun giua cac mn
Gioan Ty Gia voi nhung ngoi Do-thai va Thanh Gioan lai
lam chng v Chua ln th hai Ga 3,22-3, ri Chua tro v
x Galila, qua x Samaria Ga 4,1-4, Chua gp thiu phu
x Samaria o ging Jacob Ga 4,5-42. Sau ht, Chua toi
Cana x Galila va tu Cana Chua chua con trai mt ngoi
cng chc nha vua o Capharnaum Ga 4,4-54.
Sau khi to minh ra dn dn bng nhung phep la o Galila
va o Girusalem Ga 2,23, Chua bt u giang day v x
1
Theo h thng nin biu xac inh Chua Gisu chiu Tu nan vao nm
3, sau mt thoi k hoat ng cng khai dai 2 nm va my thang.

Galila. D tai cua cuc giang day oc ghi r trong mt cu

cua Phuc m Thanh Marc Mc 1,15 T!>i gi> 6V !on t@t
v N=c C!*+ 6V g2n 6&n7 +n! -m !V3 `n n`n ![i c5i v tin
M!*c mm# tin (>i gi5ng 6-m (Ai c!o +n! -m an ceu rni. Sau
khi giang mt minh trong hi ong Lc 4,15, Chua
chon cac mn . Bn bo h Tibria Chua goi Phr va
Anr la em ngoi, ri toi phin hai con ng Zb : Giacb
va Gioan Mc 1,1-2. Cung voi cac mn o, Chua tro v
Capharnaum, trung tm oi giang giao cua Chua o Galila.
Ngay Sabbat u tin Chua qua thanh nho o cho ta mt
thi du v hoat ng di thong cua Chua Mc 1,21-34 : Chua
giang trong Hi ong lam cho moi ngoi nghe b ng vi
Ngoi giang nh ngoi co quyn ch khng nh cac Lut s
Mc 1,22. Bai giang cua Chua oc chng minh bng cac
phep la : chua mt ngoi bi qu am trong Hi ong, chua
nhac mu Simon-Phr va sau khi mt troi ln, con chua mt
s ng cac bnh nhn va nhung ngoi bi qu am.
Tu Capharnaum, Chua Gisu mo rng pham vi giang day
ra khp x Galila. Chua giang day trong cac Hi ong va
lam nhiu phep la : chua mt ngoi phong hui Mc 1,4-45
va sau khi v Capharnaum, chua mt ngoi bt toai ma vi
qua ng ngoi, nn ngoi ta d mai nha tha ngoi o
xung Mc 2,1-2. Phep la ny la dip cham tran u tin giua
Chua Gisu va Bit phai; Chua Gisu cho bit Ngoi co
quyn tha ti, co quyn chua bnh tm hn cung nh th xac.
Nhung cuc ung khac tip din : sau khi Chua goi ng
Lvi, mt ngoi thu thu Lvi cung la tn cua Tng
Matth, nhung ngoi Bit phai ly lam vp pham vi Chua
giao thip voi nhung ngoi thu thu va nhung ngoi ti li
Mc 2,1-31, vi cac mn Chua khng giu chay nh
nhung ngoi Do-thai ngoan ao va mn cua Thanh Gioan
Mc 2,1-22, vi cac mn hai my bng lua ngay Sabat
n cho oi Mc 2,23-2.
9
Vn giu ngay Sabbat a n mt aon tuyt cng
khai: Chua Gisu chua mt ngoi bai tay o giua Hi ong
ngay Sabbat, Bit phai tc n cuc im vi ho ngh rng
Chua li lut Misen va nui y inh mun hm hai Chua Mc
3,.
Troc mt bon thu ich nay, Chua thanh lp tiu t
th nht cng ng cac tin huu, sau nay goi la Giao Hi. Ln
trn mt ngon i bao quat bin h Tibria, Chua cu
nguyn sut m, n sang Chua chon 12 Tng ng u
la Phr Mc 3,13-19. Sau khi chon 12 Tng , voi cac
Tng bn canh, va mt s ng dn chung tu cac min
Galila, Giua, Tyr va Sin Lc ,1, Chua Gisu
giang Di gi5ng tr1n n*i# Mt 5,3-,2; Lc ,2-49. Bai
giang nay gm tt ca mt chong trinh cua oi sng moi.
Phn mo bai la Tam mi Phuc tht noi v nhung tm tinh
hop voi Noc Chua. Ri voi uy quyn ti cao, Chua Gisu
giang giai v su hoan hao cua Lut Moi oc em n,
khng phai hu bo Lut cu nhng kin toan. Lut o
oi hoi mt tinh thn i lp voi tinh thn cua Bit phai va
cac Lut s. Nhiu im trong Lut cu oc nhc lai
nhng la sua chua va i moi : c trinh khit va hn
phi, loi th, su tha th nhung li xuc pham, long bac ai, y
ngay lanh trong khi b thi, n chay, cu nguyn.
Bai giang trn nui, tuy rt phong phu, nhng khng phai
la tt ca Phuc m. Nhng du ngn ma Chua Gisu giang trn
bo h lam sang to it la i voi nhung tm hn thin chi, ma
Loi Chua roi xung nh hat ging roi vao t tt Mc 4,21
nhung khia canh cua Noc Chua : lon ln va banh trong
du ngn hat cai Mc 4,3-32; men trong bt Mt 13,33; hat
ging tu moc Mc 4,2-2, gia tri v song cua Noc Chua
du ngn cua bau Mt 13,44; hat ngoc Mt 13,4, Noc Chua
o dong th co ln ln thin-ac cho toi ngay thm phan
chung du ngn co lung Mt 13,24-3; 3-43; loi Mt 13,4-
5.
9
D hun luyn cac Tng , v s mang mai ngay, Chua
Gisu sai ho i giang Phuc m. Ngoi ban cho ho quyn tru
qu, chua cac bnh tt va sai ho i giang Mc ,-13. Vic
o cung voi ting vang do hoat ng cua Chua la cho Hr
Antipa, Qun vong x Galila lo lng. Chinh Hr
Antipa git Gioan Ty Gia vi ngoi trach Hr v ti
ngoai tinh voi Hria Mc ,14-2.
Khi cac mn i giang v, mun cho cac ng ngh mt
chut va khoi am ng quy nhiu, n ni khng cho cac
ng co thoi gio n ung Mc , 3-34. Chua Gisu cung
voi cac mn xung thuyn sang mt noi thanh vng bn
Dng h Tibria. Nhng vua ln binh nguyn o Dng Nam
thanh Bethsaia Julia, Chua bi am ng tu nhung lang
ln cn n vy quanh. Sau khi giang day ho, Chua lam
phep la nui ho : voi 5 chic banh va 2 con ca, Ngoi cho
5 ngan ngoi n no Mc ,44 chiu n tranh vic am
ng, vi long phn khoi mun suy tn Ngoi lam vua Ga
,15 Chua Gisu bao cac mn xung thuyn ri Ngoi
ln nui. Vao khoang cui m, khi cac mn ang vt v
cheo ngoc gio, thi Chua i trn song toi Mc ,4-52 Chua
va cac mn ln binh nguyn Ginzareth ri tro v
Capharnaum, nhung ngoi nghe Chua giang ti hm troc
n Capharnaum, tim Chua va Chua giang v Banh
hng sng Ga ,. Bai giang nay anh du mt luc quyt
lit trong thoi k hoat ng cua Chua o Galila. Voi nhung
ngoi theo Chua, Chua oi hoi mt c tin khng iu kin o
chinh ban thn Ngoi. Loi ha s cho Minh va Mau Ngoi
lam cua nui la thu long tin hoan toan o. Co nhung
ngoi cho bai giang o choi tai qua Ga , va bo i. Co
nhung ngoi cn c vao loi Chua day, tip nhn mu nhim,
trung thanh o lai voi Chua nh vi Tn s co Loi Hng Sng
Ga , .
Chua lam cho banh tro nn nhiu ln, th nht troc l
Vot Qua nm 29 Ga ,4 . Sau o it lu, nu cung voi
91
nhiu tac gia ta t oan th Phuc m Thanh Gioan troc
oan th 5, Chua Gisu ln thanh Girusalem du mt l Do-
thai ma Phuc m khng ghi r Ga 5,1
1
. trong thoi k o
Girusalem, Chua chua ngoi bt toai o h Bzatha Ga
5,3-9 nhng vi Chua lam nhung phep la o trong mt
ngay Sabbat, nn nhung ngoi Bit phai va cac Lut s bt b
Chua. Chua Gisu tra loi cho ho khng inh thin s cua
minh va mi lin lac duy nht cua Ngoi voi Chua Cha : cac
phep la Ngoi lam cung nh Misen va Sach Thanh minh
chng iu o Ga 5,19-4.
Bo x Giua, noi ma nhung ngoi Do-thai tim cach
hm hai Chua, Chua tro v x Galila. o, Chua lai gp
nhung ngoi Bit phai va cac Lut s tu Girusalem toi Mc
,1: Chua tranh lun voi ho v vic rua tay theo lut phap va
kt an hinh thc chu ngha su gia hinh cua ho. D i lai,
Chua giang day mt oi sng ao c chn thanh va long
trinh khit thuc su bt ngun tu trong tm kham Mc ,1-23.
A. H67> TI"# p "#6S. ;.=" #.!D ^\ G5X.X=5
D co thoi gio hun luyn cac mn va co l cung
tranh hung m mu cua Hr Antipa, Chua Gisu roi
Capharnaum i min duyn hai x Phnicia trong min Tyr
va Sin : doc ong, Chua ch con gai mt ba ngoai
giao, ngoi an ba x Canana Mt 15,21-2. Tu Tyr Chua
Gisu tro lai bn Dng h Tibria toi min Thp Tinh, nua
phn la ngoai giao, o o Chua chua mt ngoi ic va
ngong Mc ,31-3, va lam cho banh tro nn nhiu ln th
hai Mc ,1-9. Tu noi o, Chua xung thuyn sang phia
1
Nu ta t aon th troc aon th 5 va oc hort thi la l Vot qua
oc bao troc o ,4. Nu trai lai oc hort thi co ngha la Chua Gisu
khng ln Girusalem vao dip l Vot qua nhng vao dip l Nm moi,
Lagrange, Evangile selon St. Jean, p. 132. c. Brinkmann, Gregorianum,
1939.
92
ty h
1
. Sau mt cuc tranh lun voi Bit phai mun thu
Chua xin Ngoi mt du tu troi Mc ,11, Chua xung
thuyn sang bn Dng Bc h Tibria gn Bethsaia Julia.
Sau khi chua mt ngoi mu Mc ,22-2, cung voi cac
mn , Chua i Csara Philipph o chn nui Hermon. Khi
i ong Chua hoi 12 Tng ngoi ta ngh v Chua th
nao. Phr tra loi : T!23 ( \@ng Ceu T!&7 Con T!i1n C!*+
!ong 0[ng#. Va Chua Gisu thong cuc tuyn xng c
tin o, t Phr lam nn tang Giao Hi cua Ngoi Mt
1,1-19.
Tu thoi nay, Chua Gisu noi voi cac mn nhiu hon
v cuc Tu nan ang cho oi Ngoi Mc ,31-32. Cach n o
cua ho phai ging cach n o cua Chua, ho chi s la mn
cua Chua nu ho tu bo chinh minh va vac kh gia cua ho
theo Chua Mt ,43-3. Sau ngay sau cuc tuyn xng o
Csar Philipph, Chua bin hinh trn mt nui cao. Cuc
bin hinh o cho Phr, Giacb va Gioan thy long u ai
cua Chua Cha i voi Chua Con va vinh quang Chua Cha
ha cho cho nhung ai vng loi Ngoi Mc 9,2-.
Va y la nhung vic xy ra cui cung vao cui oi hoat
ng cua Chua o Galila : Chua chua mt ngoi ng kinh o
chn nui Chua bin hinh Mc 9,14-29, Chua nhc lai v
cuc Tu nan cua Ngoi Mc 9,3-32, Chua ngh chn o
Caphanaum Mc 9,33, o o xay ra phep la v ng tin
dng vao Dn tho Mt 1,23-2, nhung loi Chua day cho
cac mn nht la v c khim nhong va gong xu Mc
9,34-5. Ri Chua Gisu tu bit x Galila; troc khi roi
Galila, Chua noi v hinh phat cac thanh Crzain, Bethsaia
va Capharnaum s phai chiu Mt 11,2-24.
C. T?=" Tn"# T. G.=?315XZm
1
Dn mt noi khng th xac inh o u, Dalmanutha theo Thanh Marc
Mc ,1 hay Magedan theo Thanh Matth Mt 15,39 khng oc xac
inh mt cach chc chn.
93
Thanh Marc va Thanh Matth chi ghi lai mt cach vn
tt nhung vic xay ra trong khoang sau thoi k hoat ng
o Galila toi dip Chua ln Girusalem chiu Tu nan. Ta thy
Chua Gisu troc ht n Giua, ri lai sang qua sng
Gioan n min Pra Mc 1,1 va sau ht ln Girusalem
qua Giric Mc 1,4. Thanh Luca ghi lai o phn nay mt
s lon nhung loi giang day cua Chua ma cac Phuc m khac
khng k lai, nhng khng noi r nhung noi Chua qua.
Thanh Gioan o phn nay cho ta nhung chi tit r rang hon.
Chua Gisu tu bit x Galila ln Girusalem trong dip l
Trai Ga ,14, vao cui thang 9 hay u thang 1 nm 29.
Ta co th coi nhung vic xay ra trong Phuc m Luca tu
9,51 n 11,13 xay ra trong cuc hanh trinh nay : Chua
Gisu mun qua x Samaria 9,52-5; Chua sai 2 mn
i giang Lc 1,1 , Chua Gisu vui mung khi ho tro v Lc
1,21-24; Chua Gisu phan du ngn v ngoi Samaritan
tt Lc 1,25-3 trn qung ong tu Giric n
Girusalem; Chua dung chn o Bthania tai nha ba Mattha,
Maria va ng Lazar Lc 1,3-42; Chua day Kinh Lay Cha
theo c truyn trn nui Cy du Lc 11,1-13; o Girusalem,
Chua giang day trong Dn tho, Chua tuyn b Ngoi la sui
Noc Hng Sng Ga ,3, la Anh Sang th gian Ga ,12.
Ngoi Do-thai tc gin Ga ,44 mun nem a Chua Ga
,59; Chua chua ngoi mu tu khi moi sinh Ga 9,1-41; du
ngn ngoi chn chin tt lam cho am ng bt ng y kin
voi nhau Ga 1,1-21.
Sau o, Chua Gisu sang bn Pra ri tro v Girusalem
vao dip l Cung hin Dn tho Ga 1,2 vao cui thang chap
nm 29. L xong, Chua lai sang bn kia sng Gioan Ga
1,4 va o o cho n khi ng Lazar qua oi. Trong thoi
gian tu l Trai cho n phep la Chua lam cho ng Lazar
sng lai, Thanh Luca ghi cho chung ta mt s phep la va
loi day cua Chua; mt phn ging Phuc m Thanh Matth
va Marc : vn ly di Mc 1,1-12, Chua Gisu voi cac tr
94
em Mc 1,13-1, ngoi thanh nin giau co Mc 1,1-31,
nhiu khi chi phu hop voi Phuc m Matth nhng trong
vn mach khac; phn khac khng co trong Phuc m Matth
va Marc : Chua chua ngoi an ba cong lng Lc 13,1-1,
ngoi mc bnh thu thung Lc 14,1-, 1 ngoi phong hui
Lc 1,11-19, nhung du ngn v ngoi phu h thiu khn
ngoan Lc 12,1-21, cy vu khng co trai Lc 13,-9, con
chin lac, ng bac mt va ngoi con hoang ang Lc 15,19-
31, ngoi quan an bt cng Lc 1,1-1, ngoi Bit phai va
ngoi thu thu Lc 1,9-15.
Trong thoi k o Pra, Chua Gisu oc tin ng Lazar
au nng. Hai ngay sau khi oc tin, Chua i Bthania gn
Girusalem lam cho ng Lazar, em ba Maria sng lai Ga
11,1-15. Khi tin Chua cho ng Lazar sng lai lam cho
Thong t Caipha va nhung ngoi lam u dn hop hi nghi
va quyt inh hm hai Chua Ga 11,49-53, Chua v n o
Ephraim, mt lang o man Bc Girusalem gn sa mac Ga
11,54. Chua o o voi cac mn n gn l Vot qua nm
3. Luc o Chua i thanh Girusalem qua thanh Giric o o
Chua chua ngoi mu tn la Bartim Mc 1,4-53, va
lam cho ngoi thu thu Zach hi cai Lc 19,1-1. Trong
cuc hanh trinh nay, troc khi toi Giric, Chua noi troc
v cuc Tu nan cua Chua ln th ba Mc 1,32-35, hai con
ng Zb xin Chua cho ngi bn huu bn ta Chua Mc
1,3-45, va trn qung ong tu Giric n Girusalem
Chua phan du ngn v nen bac Lc 19,11-2. Tu Giric
Chua ln Bthania, o o 0'u ng3 tr=c (^ .=Gt Ku+# Ga
12,1 tc la ngay th bay, ngay vong l La; trong mt bua tic,
ba Maria, chi ng Lazar xc thuc thom cho Chua Mc
14,.
H. Nhq"# "#SF 153 hv> 0G5 Chs5 p G.=?315XZm z C3I0
T8 "7" z *hw0 1."h JS X=" T?n..
Tun sau ht cuc oi dong th cua Chua Gisu oc
mo u bng cuc khoi hoan vao Girusalem ngay L La.
95
Chiu n Chua Gisu va cac mn lai v Bthania Mc
11,11. Ba ngay sau cung vy. Mi sang Chua toi Girusalem
mt trong nhung ln i Girusalem, Chua chuc du cho cy
va chi co la Mc 11,12-14, hinh bong hinh phat ang oi
thanh Girusalem. Ban ngay Chua giang day dn chung trong
Dn tho. Dip nay Chua phan du ngn nhung ngoi lam von
nho sat nhn Mc 12,1-12; nhung ngoi Bit phai va
Hrian hoi Chua co nn np thu cho Csar khng ?
Mc 12,13-1; Chua day v gioi rn trong nht Mt 12,2-
35, v dong di Dng Cu Th trong hon David Mc 12,35-
3, bai giang chng i Bit phai va Lut s vae Mt 23,1-
39 va ng tin dng cung cua mt ba goa Mc 12,41-44,
sau ht trn nui Cy Du i din voi Dn tho, Chua noi
tin tri v thanh Girusalem s phai pha va v Con Ngoi s
tai lm trong vinh quang Mc 13,1-3; Thanh Matth ghi
thm nhung du ngn v su tinh thc nhung trinh nu khn
ngoan va nhung trinh nu kho dai-Mt 15,1-13, du ngn v
nen bac Mt 25,14-3 va noi v ngay chung thm Mt 25,31-
4.
Th T Tun Thanh, Giua gp cac t t noi chuyn
v vic np Chua : i Chua ly 3 nen bac. Sang ngay th
nm Tun Thanh, Chua sai Phr va Gioan i don l Vot
Qua. Chiu hm o Chua toi nha Tic Ly voi cac mn .
o, Chua mung l Vot Qua, lp phep Thanh Th va phep
Truyn Chc, noi chuyn tm tinh voi cac mn Ga 14,1-
1,33 va cu nguyn Ga 1,1-2.
Tu nha Tic Ly voi cac mn , tru Giua, Chua Gisu
xung von Gitsimani, bn kia thung lung Cedron. y,
Chua cu nguyn trong lo u va trong vng phuc thanh y
Chua Cha. Toi nua m, mt con ngoi mang khi gioi do cac
thong t phai i co Giua dn ong toi bt Chua va em
Chua toi dinh Caipha. Sau cuc thm vn khng chinh thc
cua Anna nhac phu Caipha, Chua Gisu bi a ra Hi Dng
Ti cao do Caipha chu toa. Ngoi ta mu m dung nhung
9
nhn chng gia buc ti Chua. Nhng tht bai. By gio
thong t hoi Chua mt cu quyt inh : png c9 4!5i (
\ec Kit$ Con T!i1n C!*+ )!$ngl# Chua tra loi ng : png
n9i 4!5i v $ng 0J t!@3 Con Ng=>i ng %1n !<u C!*+ C!+
tC tr>i iu[ng# Mc 14,1-2. Caipha lin ku la pham
thong va Hi Dng Ti cao tuyn b Chua Gisu ang phai
tu hinh.
Khi Chua Gisu ng troc Hi ng Ti cao, Phr vao
trong dinh Caipha. Vi yu ui Phr chi Thy, ri xuc
ng vi cai nhin cua Chua, Phr ra ngoai than khoc ti
minh. Mt it gio sau, Giua bi long tm day vo vi ti ac va
tht vong, treo c tu vn.
Sau khi kt an Chua Gisu, Hi ng Ti cao Do-thai
vi v n xin Philat, Tng trn Rma chp thun va cho
phep thi hanh an tu hinh o. Sang som th sau, ho dn Chua
n dinh Tng trn Philat, o n Antnia v phia Ty Bc
sn Dn tho. Philat thm vn Chua va bit Chua v ti Lc
23,4. Nhng thay vi tha Chua, Philat lai do du troc nhung
phan i cua cac Thong t va nhung ngoi ma ho xui
giuc. Philat mun tranh vic xu Chua bng cach gui Chua
cho Hr Antipa, Qun vong x Galila, by gio cung
ang o Girusalem du l Vot Qua, vi Chua la ngoi x
Galila. Nhng v ich, Hr sau khi ch nhao Chua, lai
gui Chua v cho Philat Lc 23,-11. Philat lai ngh ra
phong th khac nhng cung v hiu. Theo tuc l dip l
Vot Qua, dn xin Tng trn ai xa cho mt ngoi tu bi kt
an. Khi dn toi xin, Philat cho dn chon Chua Gisu hay tn
cop Baraba. Do cac Thong t xui giuc, dn chon
Baraba, va ku xin ong inh Chua Gisu Mt 2,23. Philat
truyn anh on Chua Gisu, hy vong rng voi hinh phat o,
co th lam diu long cm thu cua dn Do thai. Chua Gisu bi
anh on trong dinh. Toan linh lai thm vao hinh phat o
nhung iu tai ac hon : ho khoac ln vai Chua mt ao choang
mau o tia, t trong tay Ngai mt cy gy va trn u Ngai
9
mt triu thin bng gai. Voi v khi hai xi nhuc o, ho dn
Chua toi Philat. Philat em Chua ra ch am ng t tuu
troc dinh xem va noi: \3 ( Ng=>i# Ga 19,5. Khi thy
Chua, khng nhung dn Do-thai khng xuc ong lai con la
lon ln \9ng 6in! n9 6i#. Nu ng tha ngoi nay la ng
khng trung thanh voi Hoang Ga 19,-12. So minh bi
cao voi Tibri la ng pham voi mt ngoi mun chim
ngai vang, Philat u hang, tha Baraba va giao Chua cho
qun linh em i ong inh.
Voi thp gia trn vai, Chua Gisu ra khoi dinh Philat; vi
Chua kit sc nn ho phai bt ng Simon Cyrn giup
Chua. Mt ngoi i va 4 ngoi linh Rma dn Chua voi hai
ti nhn n noi xu, Golgtha, mt i nho o ngoai thanh
man Ty Bc va khng cach xa thanh lm. Luc o vao
khoang tra, Chua bi ong inh giua hai ngoi trm cop,
mt tn hua voi nhung ngoi Do-thai xi nhuc Chua, con tn
kia hi hn va tin tong vao Chua, oc Chua cho ha
cho vao Noc Thin Dang Lc 23,43. Khi qun linh chia
nhau ao Chua va cac Thong t cung voi nhung ngoi qua
lai ch nhao Chua, mt s nhung ban trung thanh voi bn
thanh gia : Dc Maria M Chua, Gioan mn yu quy, va
nhung ngoi nu ao c. Ho oc nghe nhung loi sau cung
cua Chua va loi Chua ku ln luc 3 gio chiu khi Chua tho
hoi cui cung doi mt bu troi ti tm va t ng, nh
thin nhin cung mun du phn vao cai cht cua Dng Thin
Chua tao thanh.
Hm o la ngay th sau 14 Nisan tc la ngay thang t
dong lich nm 3.
V ngay Chua chiu Tu nan, chung ta bit chc chn o la
ngay th sau vi cac Phuc m u ghi hm o la ngay vong
ngay Sabbat parasceve Mt 2,2; Mc 15,42; Lc 23,54; Ga
19,31. Theo Thanh Gioan, Chua Gisu chiu cht ngay
9
ngoi Do-thai n tic chin tc la ngay 14 thang Nisan
1
Ga
13,1; 19,14; I. Co 5,. Vi th, ngay th sau nm o cung la
ngay vong l Vot Qua
2
Sau khi bit Chua Gisu chiu
cht ngay 14 thang Nisan va la ngay th sau trong tun,
chung ta phai xac inh Chua Gisu chiu cht nm nao. Nm
Chua Gisu chiu cht phai hi u nhung iu kin sau y :
doi thoi Philat lam Tng trn x Giua tu nm 2 n
nm 3, ngay th sau va ngay 14 Nisan. Chi co nhung nm
2,3,33
3
hi u 3 iu kin o. Theo nhung iu noi o
trn v nm th 15 triu Hoang Tibri, v khoi im va
thoi gian oi cng khai cua Chua Gisu, nhung nm 2 va 33
khng th chp nhn oc vi vao dip l Vot Qua nm 2
Chua Gisu cha bt u hoat ng; nm 33 lai mun qua.
Trai lai, nm 3 chinh la nm ma nhung tinh toan tom tt o
trn u quy lai. Trong nm 3, ngay thang t dong lich la
ngay th sau va la ngay 14 Nisan. Nhung chng ly xac inh
nin hiu nay rt cos gia tri va ta co th coi o la nin hiu
cuc Tu nan cua Chua. Khi chiu cht Chua oc tu 34 n
3 tui. S tui tu theo nin hiu Giang sinh oc chp
nhn.
Vi la ngay vong Sabbat, nm o trung ngay voi ai l
.=Gt Hu+# do o phai ct xac troc khi mt troi ln. Giuse
Arimatha, thuc Hi Dng Ti cao, mt phu h bi mt theo
Chua, xin Philat cho phep ct xac Chua bi m thung
son. Voi su giup cua Nicm va cac gia nhn ng
xac Chua xung khoi thp gia, va sau khi rua xac theo tuc
l, qun xac Chua bng bng vai co tm mc doc va thuc
thom va ly khn boc xac Chua, Giuse Arimatha em xac
1
Nisan la thang ging theo lich Do thai khoang tu trung tun thang ba
n trung tun thang t Dong lich.
2
Xem biu K.Schoch, Christi Kreuzigung am 14 Nisan o trong
Biblica IX 192 tr. 55. Ngoi Do thai theo m lich.
3
L Vot Qua bao gio cung bt u ngay 15 Nissan.
99
Chua vao huyt ma ng lam sn cho minh trong mt manh
von gn Nui So.
Chinh noi y, sang tinh song hm Chua Nht, nhung
ngoi nu ao c trong s o co Maria Maalna em
thuc thom toi ving m. Khi toi noi cac ba thy tang a to
ong cua m oc ln ra mt bn. Nhung qun canh cua
Hi ng Ti cao khng con o o nua. Trong khi Maria
Maalna chay v bao tin cho Tng Phr va Gioan, cac
ba khac vao trong m xem thy Thin thn bao tin cho
bit Chua Gisu sng lai. Cac ba tro v Girusalem
trong khm phuc va ngy ngt Mc 1,. Dn lot Phr va
Gioan chay toi m va thy m trng; nhung bng vai o trn
t, khn phu mt ring mt noi Ga 2,. Maria
Maalna con nn na o lai. Ba cui cung nhin vao phong
xac Chua, thy hai Thin thn o hai u tm a, trn o
xac Chua. Ri quay lai ng sau, ba thy mt ngoi ma ba
tong la ngoi coi von khi ngoi o goi : Y+ri+#. Maria
nhn ra Chua Gisu va sp minh doi chn Ngoi Ga 2,.
Ba Maria Maalna k lai vic Chua hin ra voi cac mn
, nhng cac ng khng tin. Sau ln hin ra o, Chua con
hin ra nhiu ln o Giua va Galila. Chinh ngay sng lai,
Chua hin ra voi Phr Lc 24,35; 1Cr 15,5, voi hai mn
trn ong i Emmaus Lc 24,13-35 voi cac Tng va
ca mn hop nhau ban chiu trong mt ngi nha o Giru-
salem Lc 24,3-39; Ga 2,19-23. Tam ngay sau, Chua sng
lai hin ra voi cac mn o Girusalem thuyt phuc
Thomas vng mt trong khi Chua hin ra ln troc Ga
2,24-29. Sau tun l Vot Qua, cac Tng tro v x
Galila, Chua Gisu lai hin ra voi mn trong o co
Simon, Phr va Gioan trn bo h Tibria. Chua xac nhn
quyn chu chn ti cao cua Phr Ga 21,15-1. Trong ln
hin ra trn ngon nui x Galila, Chua Gisu trao cho cac
Tng s mnh giang day cac dn tc va ha s o voi cac
vi o cho n ngay tn th Mt 2,1-2.
1
Bn moi ngay sau khi sng lai, ln sau ht Chua Gisu
hin ra voi cac Tng ang hop nhau o Girusalem oi
Chua Thanh Thn hin xung. Chua dn cac mn ln nui
Cy Du v hong Bthania. o Chua ln troi ngu bn
huu Chua Cha Mc1,19.
CHga KIT] NNG cC KH%I VI'N clN
Sau khi phan day nhiu ln va nhiu cach qua cac
Tin tri, .o t!>i 0+u !&t7 tec ( n!<ng ng3 n37 T!i1n
C!*+ 6V n9i vi c!*ng t+ Ku+ Con cI+ Ngi# Dt 1,1-2.
Thuc vy, Ngai sai Con Ngai la Ngi Loi vnh cuu, Dng
sang soi moi ngoi, n o giua loai ngoi va noi cho ho bit
nhung iu kin nhim noi Thin Chua Ga 1,1-1. Boi vy,
Chua Gisu Kit, Ngi Loi Nhp Th, ( Ng=>i 6=Gc 0+i
6&n vi (oi ng=>i#7 Ngi n9i (>i cI+ T!i1n C!*+# Ga
3,34 va hoan tt cng trinh cu ri ma Chua Cha trao pho
cho Ngai thuc hin Ga 5,3; 1,4. Vi th chinh Ngai, Dng
ma ai thy, tc la thy Chua Cha Ga 14,9, bng tt ca su
hin din va to minh qua loi noi va vic lam, du chi va phep
la, nht la qua cai cht va sng lai vinh quang tu k cht, va
sau cung bng vic sai Thn Chn Ly n, Ngai b tuc va
hoan tt mac khai, Ngai con xac nhn mac khai khi minh
chng mt cach thn linh rng Thin Chua o voi chung ta
giai thoat chung ta khoi bong ti ti li va su cht va phuc
sinh chung ta oc sng oi oi.
Vy nhim cuc Kit giao, vi la Giao oc Moi va vnh
vin, s khng bao gio qua i, va khng con phai mong oi
11
mt mac khai cng khai nao khac nua troc khi Dc Gisu
Kit, Chua chung ta hin n trong vinh quang 1Tm,14; Tit
2,13.
Hin ch Tin ly v mac khai cua Thin Chua s 4
CHfNG IV
KINH $ ThN }C
,. Nhq"# 9h3W" JS"# >h40 "#L0 0G5 G.-6 hI. ;3m. 1!
9h5.
Vi ngun gc Cuu oc la Thin Chua va vi nhung c
tinh cua Cuu oc 2Pr 1,2 Chua Gisu nh nhung ngoi
Do-thai ngoan ao, coi Cuu oc nh quy tc v tin ly va
phong hoa. Ngoi trich dn Sang th 1,2 chng minh
tinh cach khng th phn ly cua hn nhn Mt 19,4t, Xut
hanh 3, chng minh su sng lai Mt 22,31 va Thanh vinh
11,1 chng minh Dng Cu Th trong hon David Mt
22,44. Chua Gisu cung bit Cuu oc bao troc vic
Ngoi n va s phn cua Ngoi Lc 4,21t; 24,24-2; Ga
5,39. Dang khac, Chua Gisu t th gia cua Ngoi trn
th gia cua Cuu oc khi Ngoi tuyn b Ngoi n lam
hoan hao Lut Mt 5,1 va noi r nhung iu chi co tinh cach
phu thuc, bt toan va nht thoi cua Lut Misen Mt 5,21-
4; 19,1-9 v.v.
Di tong vic rao giang cua cac Tng la loi day va
vic lam cua Chua Cu Th, ch khng phai Cuu oc.
Nhng la nhung ngoi Do-thai va la mn Dng Cu Th,
cac Tng cung nhin nhn th gia cua Cuu oc, va cung
nh Thy Chi Thanh, ho nhn bit trong Cuu oc loi Tin tri
v Dng Cu Th va nhung loi Tin tri o ng nghim
12
noi Chua Gisu thanh Nazareth Ga 5,39; Cv 1,2t; 2Tm 3 ,
5; Dt 1. Di voi Thanh Phaol cung vy, Chua Gisu va
Giao ly cua Ngoi lam hoan hao Lut Rm 1,3; Gal 3,24;
Rm ,4 va la anh sang duy nht lam cho hiu ung ngha
cua Cuu oc. Nhung ngoi Do-thai phu nhn anh sang o la
phu mt tm man ln tri nng khi ho oc sach Lut 2Cr
3,15.
Vi Chua trao pho s mnh rao giang nhung Loi Chua
day va cac vic Chua lam cho cac Tng la nhung ngoi tu
u oc muc kich cac vic Chua lam, va ho co th rao
giang mt cach kheo leo Chua ban cho ho Chua Thanh
Thn Lc 24,49; Cv 1,4; 1Cr ,4; 14,3; Gal 1,15; Rm 2,25;
Ep 3,3 khi Chua v troi ri, Chua Thanh Thn hong dn
ho hiu bit chn ly tuyt i Ga 14,2; ,13; 14,1; 15,2;
1, vi th, cac giao huu cung coi nhung loi giang day cua
cac Tng nh nhung quy tc cua oi sng 2Tx 2,14;
Giu1 va Pr 3,2 cung nhc r toi loi giang cua cac Tng .
Khi lnh vuc truyn ba Phuc m cua cac Tng lan rng,
cac Ngai va cac cng su vin phai giang day, loi Chua hay
loi cua chinh cac Ngai bng th tu.
Tuy cac th oc soan ra trong nhung hoan canh nht
inh va chi nhc lai mt vai im ma cac Tng day, cac
th o vn oc coi la nhung th chung. Cac th o oc
ph bin rng ri nht la sau khi cac tac gia qua oi vi l cac
th o nhiu khi gui cho nhiu giao oan khac nhau 1Cr 1,1;
1Pr 1,1; 2Cr 1,1; Cv 15,22, hoc vi theo y tac gia Col 4,1,
hoc vi trong cac cuc but chin voi cac phe lac ao, vic nhc
toi cac th o la mt chng ly quan trong, sau ht, hoc vi cac
th o oc oc rt som trong cac bui hi hop phung vu.
Nh vy, Giao Hi bui so khai co ba pho sach lam khun
vang thoc ngoc : Cuu oc, loi day cua Chua Gisu, va loi
day cua cac Tng . Tinh trang o dn n vic thanh lp
mt Kinh b th hai bn canh Kinh b Cuu oc. Trong tac
phm cua cac tac gia thoi k Giao Hi so khai, ta gp thy
13
danh tu Tn c# chi cac sach o trong mt tac phm cua
mt tac gia chng i be ri Montan nm 192 Eusbi, H.E.
5,1,3
/. Kh-. ".Km Je K."h ;I
Danh tu Kinh b do ting Hy-lap karn. Karn co ngha
la cai gy o chiu dai Ez 4, 3-5. Trong Tn oc
Karn ba ln chi lnh vuc hoat ng tng cua Thanh
Phaol 2Cr 1,13; 15,1 va mt ln chi quy tc oi sng
ma cac tin huu phai noi theo Gal ,1. Voi cac nha toan
hoc, thin vn hoc, su gia, karn co ngha la s cac sach.
Thanh Athanasi 33 dung ting karn theo ngha ny
khi noi n cac Sach Thanh, thanh nhn vit rng cun
Muc thu cua Herma khng phai la thanh phn Kinh b.
Tiu chun phn bit sach chinh luc voi sach thong
co th la tiu chun lich su hay tin ly. Chi co Giao Hi oc
Chua Thanh Thn phu tro co quyn tuyn b mt cach bt
kha ng nhung sach nao la chinh luc. Noi th khng co ngha
la su can thip cua Giao Hi lam cun sach tro nn chinh luc.
Diu ny oc Cng ng Vatican I noi r trong phn
day v tin ly Cng giao 24 4 1 : Giao hi coi la ang
kinh va chinh luc nhung sach Cuu oc va Tn oc ma Cng
ng Trent n inh, khng phai vi cac sach o oc
troc tac do tri nng nhn loai ri sau o oc Giao Hi cng
nhn; cung khng phai vi sach o cha ung mac khai khng
sai lm, nhng vi cac sach o oc vit doi su linh hng
cua Chua Thanh Thn, nn tac gia la Thin Chua va oc
truyn lai cho Giao Hi nh th DB .
Tai liu ve lich su Kinh b la s cac sach Kinh Thanh
thoi xa, nhung quyt inh cua cac Cng ng min, nhung
cao ban Kinh Thanh va tac phm cac Giao phu. Sist da
Sienna O.P. Bibliotheca sancta, Venezia 15, Lib. I, sect.
I dung danh tu nht luc protocanonique chi
nhung sach oc coi la chinh luc som hon va danh tu
14
nhi luc deutero-catonique chi nhung sach oc coi la
chinh luc mun hon.
Thuc nht luc : 4 Phuc m; Cng vu Tng ; 13 th
Thanh Phaol : Rm, 1 va 2Cr, Gal, Ep, Phi, Col, 1 va 2Tx, 1
va 2Tm, Tit, Plm, 1Pr, 1Ga.
Thuc nhi luc : Th gui tin huu Do-thai ; th Thanh
Giacb; th th hai Thanh Phr; th Thanh Giua; th th
hai va th ba Thanh Gioan va sach Khai Huyn. Mc1,9-2; Lc
22,43-44; Ga ,53-,11 cung thong oc k la thuc nhi
luc.
A. K."h ;I TB" 40 >hS"h hk"h.
V Kinh b Tn oc ma nhung boc u khng oc
bit r rang lm, ta phai phn bit ba pho sach khac nhau :
Phuc m, th Thanh Thanh Phao l va cac tac phm cua cac
Tng khac.
Cn c vao kiu noi cua Thanh Irn 22, Kinh b
Muratori 14-155 va Orign 254 v Phuc m nh mt
on vi duy nht, chc chn rng b Phuc m oc thanh
hinh rt som. Papias 1 thanh Hierapolis Tiu-A co
noi toi nguyn ban Phuc m Thanh Matth, Thanh Marc
va Thanh Gioan. Thanh Justin 1 co bit va co trich
bn Phuc m tuy khng trich tn tac gia, doi mt danh tu
chung : ky c cac Tng . Theo A. Harnack, b Phuc m
oc thanh hinh o Tiu-A doi thoi Hoang Arian
11-13.
Tp th Thanh Phaol ma th th hai Thanh Phr co
noi toi 2Pr 3,15 oc thanh hinh som hon. Theo E.J.
Gdspeed, tp th Thanh Phaol thanh hinh vao cui th
l I. G. Zuntz cung ngh tp th Thanh Phaol thanh hinh
vao khoang nm 9 va 1 do cng trinh cua giao oan
Alexandria. Th gui tin huu Do-thai cha oc k vao s
o.
V pho sach th ba : cac tac phm cua cac Tng khac,
chung ta khng co tai liu gi trong tin ban th k th II,
15
nhng Thanh Clment -9 thanh Rma 1Cr 3,2 co
bit va trich th gui ngoi Do thai; Plycap 9-155 Ep.
ad Philip ,1; 1,2 va Papias Hist. Eccl. 3,39.1 nhc toi
th th nht Thanh Phr, th th nht Thanh Gioan va
Papias cung nhc toi sach Khai Huyn . Cng vu Tng va
cac th khac trong th k II rt oc quy trong va oc trong
cac bui hop phung vu.
Tuy oc thanh hinh sau tp th Thanh Phaol, nhng
pho bn Phuc m oc t ngang hang voi Cuu oc troc
cac th cua Thanh Phaol. Thanh Ignati -11 vit
khng th ly lut Misen, cac tin tri va Phuc m ma khut
phuc nhung k ri ao Smyrn 5,1, phai nghe loi cac Tin tri
nhng nht la phai nghe loi Phuc m Smyrn ,2. Ba loi
Chua Gisu oc th Barbana va th th II Clment
2,4; 4,1 trich voi cng thc n!= (>i 6V c!U4#. Cac Giao
phu u tin thong trich loi Chua Gisu tuy i khi khng
trich ung nguyn vn St. Ignati, Smyrn 3,2; 2 Clment
4,4; 5,2-4; 12,2 voi cng thc C!*+ 4!'n T6V FA37 6V
tru3nO trong M!*c mm cI+ Ng=>i#7 du nhiu khi khng noi
n mt cu nao r rang Didache 5-99 ,3; 11,3;
15,3.4; 2 Clment ,5. Cach trich dn o cho ta bit trong
thoi gian ma loi truyn khu con c bit sng ng va co
hiu luc, Loi Chua day oc tn trong tt bc, nn ca khi
trich Phuc m bin tp cung khng noi n tn Phuc m o,
chi dung nhung cng thc nh Chua day, truyn.
V tp th Thanh Phaol, tuy th th II Thanh Phr 2Pr
3,15t co noi toi va t cac th Thanh Phaol vao s cac Sach
Thanh va hoan toan ngang hang voi Cuu oc, nhng cac Giao
phu thoi cac Tng Patres Apostolici mc du co trich th
Thanh Phaol trong cac tac phm cua minh khng dung
cng thc thong dung chi cac Sach Thanh. Vao khoang
thang bay nm 1, khi Saturnin quyn Tng trn hoi cac vi
tu ao o Soilli, mt thi trn nho x Numidia, co gi o trong bao
ma ho em theo, cac vi y tra loi : C!*ng t$i c9 ]'c! v T!=
1
cI+ M!+o ($7ng=>i c$ng c!qn!#. Sach y chi Cuu oc bai
tua sach Hc va 2Tm 4,13 va Phuc m. Hinh nh cac th
Thanh Phaol noi giao oan nho min bc Phi chu no oc
coi co gia tri ngang hang voi Phuc m va Cuu oc. Nhng
hu ban th k II, tp th Thanh Phaol, cung voi Cng vu
Tng , th I Thanh Phr, th I Thanh Gioan oc coi la
chinh luc. Sach Khai Huyn oc trich dn nh la Loi Chua
trong th cua giao oan thanh Vienne va Lyon trong cun
Hist. Accl. 1,5; 1,5 cua Eusebi. Athnagora De reurect
1,22tt va Thphil thanh Antikia 19 trich th
Thanh Phaol.
Mt tac gia tiu cuc xuc tin vic xac inh Kinh b ;a
mt phu thong tn la Marcion sinh quan tai Sip in Pont.
Vi bt binh voi Dc Giam muc thanh o do nhung t tong
lac ao cua minh, Marcion sn Rma nm 139 sau khi
thm Papias thanh Hirapolis x Prygia va Plycarp thanh
Smyrna. Marcion oc nhn vao giao oan Rma nhng toi
nm 144 bi va tuyt thng. Marcion phu nhn Cuu oc vi
theo Marcion Cuu oc do Thin Chua cua dn Do-thai mt
Thin Chua cng bng hay bao oan; Marcion cho rng Kit
giao tuyn xng Thin Chua la Cha nhn ai, Thin Chua cua
Chua Gisu Kit va tuyn xng Ngoi moi oc cng nhn.
Voi Marcion chi co Thanh Phaol thuc la ngoi oc sai
rao giang s mnh Dng Cu Th. Theo Marcion, cac Tng
khac lam sai lac ngay loi giang day cua Chua bng
nhung yu t tn giao Do-thai. D i lai voi Cuu oc ma
ng phu nhn, Marcion lam mt s nhung Sach Thanh cua
Kit giao bui so khai gm co Phuc m Luca, mn Thanh
Phaol va 1 th Thanh Phaol cac th Giam muc khng
oc lit vao s o. Marcion goi pho sach o la Evangelion
va Apostolon. Tuy s cac Sach Thanh cua Marcion khng co
nhan , nhng phai oc coi la mt Kinh b vi cac sach o
co muc ich thay th Cuu oc va do o co tinh cach mt
Kinh b va gm mt s sach nht inh.
1
Chc chn cng vic cua Marcion xuc tin vic dich
Kinh b cua Giao Hi, mt vic oc bt u tu troc
Marcion. Thai cua Marcion co l thuc y Giao hi
tuyn b r rang cac sach do cac Tng chep va cac
sach cua cac tac gia oc Tng cng nhn, co gia tri
nh Phuc m.
C. K."h ;I TB" 40 0G5 G.-6 hI. TBF *h!"# >hv 9 III
Bn tac gia: Thanh Irn 22, Thanh Hipplit
235, Tertulian sau nm 225, Thanh Syprian va mt
vn kin ragmentum Muratorianum
1
cho chung ta mt y
tong minh xac v Kinh b cua Giao hi Ty phong vao
cui th k th II sang tin ban th k th III.
Vao thoi k nay co mt s Sach Thanh tu oi cac Tng
vn oc oc trong cac bui hi hop phung vu va oc coi
ngang hang voi cac sach Cuu oc. Pho ach nay la nn tang
Kinh b Tn oc cua chung ta by gio. Pho sach o gm co 4
Phuc m, Tng Cng vu, 13 th Thanh Phaolo, 2 th Cng
giao th I Thanh Phr va th Thanh Gioan va sach Khai
Huyn cua Thanh Gioan, tt ca la 21 quyn. By gio ngoi ta
cha ng y kin v s cac th goi la th Cng giao. Th I
Thanh Phr va th I Thanh Gioan oc toan th cng nhn.
Thanh Irn va ragmentum Muratorianum noi toi th th 2
Gioan; chung ta khng oc bit gi v th 3 Gioan. Th Thanh
Giua oc Tertullian va ragmentum Muratorianum nhc
toi. Hyplyt trich th th 2 Phr. Th Thanh Giacb oc
lun chuyn vao khoang 9 toi 15 sau o ta it oc bit n
th o, nhng chc oc nhiu ngoi bit vi trong Codex
Corbeiensis, mt ban dich La ngu c co th o, nhng th o
cha oc nhn vao s cac danh sach chinh luc cho toi nm
35.
1
ragmentum Muratorianum la mt tai liu v Kinh b Tn oc troc
tac vao khoang giua th k II 14 155 do L.A. Muratori tim thy tai
th vin Ambrsian o Milan, va cng b nm 14.
1
H. K."h ;I TB" 40 0G5 G.-6 HI. W"# *h!"# >t
>hv 9 III >4. >hv 9 V
Tu cui th k II v troc, ta khng oc bit Kinh b
Tn oc o Giao hi Dng Phong thanh hinh th nao; ta
chi bit vao th k II, pho sach cua cac Tng cung co gia
tri nh 4 Phuc m, nhng cung nh bn Giao hi Ty
phong, s sach cha oc n inh. Tiu chun phn bit
mt cun sach co phai la chinh luc hay khng la do cac Tng
chep va oc bao am nh th bng loi truyn khu.
5. K."h ;I TB" 40 0G5 G.-6 T6S" aXZ^5"E?.5
Ta oc bit Kinh b Tn oc cua Giao oan Alexandria
qua cac tac phm cua Clment thanh Alexandria khoang
15215, rign 254, va Thanh Athanasi. Vao th k
IV, Kinh b Tn oc cua giao oan Alexandria gm 2
cun. Trong th 39 vit vao mua Phuc sinh nm 3, Thanh
Athanasi, sau khi lit k 2 quyn thuc b Tn oc do
cac Giao phu truyn lai, vit : \9 ( nguLn an ceu rni. C!N
trong c'c 0'c! 697 Tin YCng7 (h t!u3&t v 6>i 0[ng 6Ao 6ec
6V 6=Gc r+o gi5ng. K!$ng +i 6=Gc t!1m vo !+3 %t 6i#.
;. K."h ;I TB" 40 0G5 G.-6 T6S" ^\ *5XZ1>."5
Thanh Cyrill, Giam muc thanh Girusalem 3153,
cho ta bit v Kinh b Tn oc cua Giao oan Palestina.
Trong bai giai thich Giao ly th t nm 34, thanh nhn vit :
. Tn c c!N 6/c r M!*c mm7 c'c M!*c mm )!'c 6u
)!$ng c!qn! i'c v c9 !Ais HV3 n!Sn 0'c! C$ng vt uv
T$ng 6L7 w t!= C$ng gi'o cI+ T!'n! Gi+c$%17 M!1r$7 Gio+n
v Giu6+ v 0+u !&t ur t!= T!'n! M!+o($. Trong 0[ 69 c!N
t!i&u 0'c! K!5i Hu3n. T!'n! Hi1r$nim$ n9i t!>i 69 P
M+(-0tin+7 0'c! K!5i Hu3n c!=+ 6=Gc c$ng n!Sn ( c!qn!
(tc# Tract. In Psalmos: Anect. Mareds. III.2,5. Dn th k
VI, sach Khai Huyn moi oc cng nhn la chinh luc.
0. K."h ;I TB" 40 0G5 G.-6 T6S" T.3z
Chung ta khng oc bit y u v Kinh b Tn oc
cua Giao oan Tiu-A. Eusbi cho ta bit H.E.5,1,14
19
Apll-ni trong tac phm chng lai be ri Cataphrigian,
troc tac vao khang nm 2 SCN, trich Khai Huyn cua
Thanh Gioan. irmilian thanh Csar o Cappadocia trong
th gui Thanh Cyprian thanh Cathagin nm 25 SCN, co
trich th I Phr 3,2. Thanh Basili 39 coi sach Khai
Huyn la chinh luc. Thanh Grgri Nazianzn 39
lai mt s cac sach Tn oc bng vn vn gm cac sach Tn
oc tru sach Khai Huyn. Thanh Grgri thanh Nyssa
394 trich sach Khai Huyn cua Thanh Gioan. Thanh
piphani thanh Salamina 43 co Kinh b Tn oc gm
2 quyn.
E. K."h ;I TB" 40 0G5 G.-6 T6S" ^\ SF?.5
Ta bit Kinh b Tn oc cua Giao oan x Syria qua tac
phm cua Thanh Lucian 312, Didr thanh Tars
troc nm 394, Thanh Gioan Kim Khu 4,
Severian thanh Gabola sau nm 4, Thert 45,
gm 22 cun. Chi trong th k V, cac nha thn hoc x Syria
moi cng nhn 2 Phr, 2 va 3 Gioan, Giua va Khai Huyn
la chinh luc.
Q. K."h ;I 0G5 G.-6 hI. TBF ph!"# Tr3 >hv 9 V
Th k IV voi nhiu Cng ng hop chng be ri Ari
la dip Dng, Ty trao i y kin. Dang khac, nhiu vi
trong cuc chin u voi be ri Ari phai i ay nh Thanh
Athanasi phai ay i Treve 33-33, Rma 34-343 va
nhiu noi khac; Thanh Hilari thanh Poitiers phai ay i
rigia 35 va Milan; Lucir i Cagliari 31 bi ay i
Germanicia, x Syria, i Eleutrapoli x Palestina, i
Tebaide va cui cung i Antikia. Thanh Hyrnym qua
cac thanh Costantinpli, Alexandria, Antikia va cui cung
n Pales-tina. Thanh Hirnym o o nhiu nm cho n
khi qua oi 42. Thm vao o co nhiu ban vn Hy-lap
oc dich ra La ngu. Dn u trong vic o la Thanh
Hirnym va Ruin 411. Qua nhung ban dich o, Ty
phong oc bit t tong cua Dng phong hon. Nhung su
11
kin trn lam cho hai bn thm qui trong nhung sach nhi
luc th gui tin huu Do thai, 2 Phr, 2 va 3 Gioan, Giacb,
Giua, Khai Huyn va co mt Kinh b nh nhau.
Trong th gui cho Dardan nm 411, Thanh Hirnym
vit rng nhung ngoi Latinh khng nhn th gui ngoi Do-
thai la chinh luc, nhng thanh nhn coi ca hai la chinh luc vi
th gui ngoi Do-thai oc Giao Hi Dng phong va sach
Khai Huyn oc Giao Hi Ty phong cng nhn.
Do anh hong Thanh Athanasi, cac th 2 Phr, 2 va 3
Gioan, Giacb, Giua, troc nm 3 khng oc bit toi la
bao, nhng vao u nm 4 oc nhiu ngoi bit toi va
Thanh Giacb va Thanh Giua Tng oc coi la tac gia
hai th mang tn cac Ngai.
Du sao chc chn rng vao nm 32 khi Thanh
Hirnym hiu inh ban Vulgata, Kinh b Tn oc gm 2
quyn. Sau ny nhiu ln Thanh Hirnym co a ra nhung
hoai nghi v tinh cach chinh luc cua 2 Phr, 2 va 3 Gioan,
Giua; thanh nhn lam vic o voi t cach mt su gia hon
la voi t cach mt nha thn hoc. Ba Cng ng hop tai min
Bc Phi chu : Hippna 393, Carthagin 39 va 419 u
cng nhn Kinh b Tn oc gm 2 quyn.
d. K."h ;I TB" 40 >t CW"# T@"# T?Z">W Je 153
Kinh b Tn oc gm 2 quyn, vao th k V, oc
Giao hi Dng Phong cung nh Ty phong cng nhn.
Thoi k Trung c cung khng ban ci gi nua. Cung lm
ngoi ta chi nhc lai rng trong qua kh co nhung hoai
nghi v gia tri cac sach thuc nhi luc. Thanh Isir thanh
Sevilla 3 noi toi t tong cua Thanh Hirnym v th
gui ngoi Do thai, th Giua, th 2 Phr, 2 va 3 Gioan
nhng thanh nhn coi nhung sach o la chinh luc.
Erasm thanh Rotterdam 153 khao cu tac phm cua
thanh Hirnym, h nghi v tac gia th gui ngoi Do-thai,
Giacb, 2 Phr, Giua, 2 va 3 Gioan va Khai Huyn tuy
vn coi nhung sach o la chinh luc. Tao bao hon la Dc hng
111
y Thomas de Vio da Gaeta cung goi la Cajtan 1534.
Chu thich mt cach c oan t tong Thanh Hirnym,
Cajtan khng nhung h nghi v tac gia cac sach trn nhng
con chu trong rng cac sach o mt gia tri kem hon v tin ly
va phong hoa. Theo Cajtan, mt vn v tin ky khng th
dua trn gia tri cua th gui ngoi Do-thai ma quyt inh.
Theo M.Luthr 154, tiu chun xac inh tich cach
chinh luc cua cac sach khng phai la tiu chun lich su
nhng la tn giao, hoan toan tu o loi day cua sach o v
Chua Gisu va su cng chinh hoa. Dua trn tn chi o,
Luthr chia cac sach ra lam 3 hang : hang th nht gm cac
th gui Rma, Galata va sach Phuc m Thanh Gioan; hang
th hai : Phuc m Nht Lm vi cac Phuc m ny ghi it Loi
Chua day; hang th ba : th gui ngoi Do-thai, th Giua,
2 Phr, Giacb va Khai Huyn .
Cng ng Trent 68 c@t % n!<ng 0+i (2m v g?n gi<
trong Gi'o !:i tqn! c'c! t!u2n tuh cI+ M!*c mm# E$

. 5-
ngay .4.154 n inh nhung ngun mac khai lam nn
tang cho nhung quyt inh khac.
Cac ngun mac khai theo nghi inh ,- ]+cri0
]cri4turi0# la nhung sach thuc Kinh b Kinh Thanh va
Thanh truyn. Giao Hi cng nhn va kinh trong cac sach o
va Thanh truyn nh nhau. Cng nhn Thanh truyn vi nhung
loi o do cac Tng nghe chinh Chua day hay oc Chua
Thanh Thn day bao va oc giu gin lin tuc trong Giao hi
lu truyn toi chung ta Hu+0i 4-r m+nu0 tr+Fit+-#. Cng
nhn cac sach Cuu oc va Tn oc vi tac gia sach o la
Thin Chua.
Cng ng lit k tn cac sach Cuu oc va Tn oc.
cac sach thuc Kinh b Tn oc gm 2 quyn : 4 Phuc m:
Theo Thanh Matth, Marc, Gioan va Luca; Cng vu Tng
do Thanh Luca chep; 14 th Thanh Phaol Tng : th

E.B: Enchiridion Biblicum

112
gui ngoi Rma, hai th gui ngoi Corinth, th gui ngoi
Galata, phs, Philipph, Coloss,2 th gui ngoi Thessalo-
nica, 2 th gui Timth, th gui Tit, Philmon, th gui
ngoi Do-thai; 2 th Thanh Phr Tng ; 3 th Thanh
Gioan Tng ; 1 th Thanh Giacb; 1 th Thanh Giua
Tng va sach Khai Huyn cua Thanh Gioan Tng .
Tip theo s cac sach o, Cng ng thm : Zi )!$ng
n!Sn c'c 0'c! 69 ton vkn7 c_ng vi m/i 4!2n c'c 0'c! 69 (
6'ng )qn! v c!qn! (tc7 n!= vxn 6=Gc 6/c trong Gi'o !:i
C$ng gi'o v gLm trong %5n yMHz THpNG{ L+ ng<7 n&u %i&t
r| v c[ t?n! )!in! t!W n!<ng tS4 tru3n tr1n 63 0J %W mgc vA
tu3"t t!$ng#.
D chng to gia tri quyn sach thuc nhi luc ngang
hang voi cac sach nht luc, Cng ng khng lit k
cac sach thuc D nhi luc vao phn Phu luc, nhng xen vao
cac sach thuc nht luc theo mt th tu hop ly. Hon nua,
xac inh tinh cach chinh luc canonique cua nhung oan
sach thong bi hoai nghi v tinh cach chinh xac
authenticite, Cng ng thm vao o nghi inh cu :
c_ng vi m/i 4!2n c'c 0'c! 69#.
Khi tuyn b 2 cun sach b Tn oc la chinh luc, nghi
inh cua Cng ng Trent khng co y noi toi tac gia nhn
loai cua mi cun sach.
113
CHfNG V
$%N V|N ThN }C
,. ChD"h ;o" JS 9h65 ph= ;k"h J" ;o"
Chinh ban Autographa cua 2 cun thuc Tn
oc mai mt rt som. Cac Giao phu TK II va
III, trong khi chng i voi Marcion va nhung ngoi
lac ao khac khng bao gio nhc n th gia cua
chinh ban. Terrtullian De praecript. Haeret.3
qua quyt rng cac giao oan Crinth,
Thessalnica, phs va Rma co chinh ban th
Thanh Phaol -ipsae authenticae litteraenhng theo
vn mach phai hiu rng Tertullian khng noi toi
chinh ban, nhng noi toi nhung ban sao ung voi
chinh ban.
Cac chinh ban mai mt som, ly do chinh la tai
cac vt liu ma cac Thanh ky dung vit. Tuy
tu u Cng nguyn co th dung but Kalamos 3
Ga 13; graphikos 3Mac 4,2 va muc to mlan 2Cr
3,2 vit cac tac phm trn nhung tm da cuu, d,
bo va cac suc vt khac Membrana 2Tm 4,13 cung
goi la Charta pergamena vi oc dung o pergam
tu TK I TCN, nhng vi ly do tai chanh hinh nh cac
Thanh ky chi dung chi thao th giy lam bng
papyrus vit cac tac phm. Theo Plini
Hist.Nat. 13,3 th giy o ho kharts 2Ga 12
khng tn tai oc qua 2 nm.
Nhung to chi thao rng tu 2 n 2 phn, cung nh
nhung tm da oc dan lai voi nhau va qun chung quanh
mt cai gy Kphalis bibliou Dao tao 1, lam thanh mt
114
cun to eilton khng dai qua 1 thoc hay gp i va xp
lai voi nhau thanh tung tp, mi tp 3, 4 to. Nhiu tp oc
thu hop lai goi la tp luc Codex ging nh sach cua ta by
gio. Tp luc r hon vi co th vit trn hai mt Ez 2,9; Kh
5,1 va nh vy co th thu lai trong mt tp luc nhiu tac
phm khac nhau t du nh cua Thanh Phaol trong chi thao
ChesterBeatty, mt vic khng th thuc hin oc nu theo
phong phap cun cac to lai. D tn phi, tu nm 13
trong Giao Hi dung tp luc bng chi thao, ang khi vn
chong th tuc thong dung cu[n# ngay ca trong TK III.
Theo C.H. Roberts
1
, ngun gc tp luc ma Martiale nhc toi
vao nm , la o Rma. Cac giao huu va lut gia phat
minh ra no.
Trong sut 15 th k, toan b Kinh Thanh oc sao i
chep lai nhiu ln, vi th khng th tranh oc chuyn tam
sao tht ban. Muc ich cua khoa ph binh vn ban, theo
Thng ip Divino Alante Spiritu, la i3 Fng (Ai ngu31n
v`n c'c ]'c! T!'n! vi t@t c5 0 c!qn! i'c c9 t!8 %ong c'c!
(oAi trC n!<ng 0+i (2m7 n!<ng t!i&u 09t cI+ ng=>i c!U47
n!<ng (>i gi5i t!qc! v n!<ng t!i&u 09t7 0 t!+3 6;i t!e t
c'c ti&ng v c'c )!u3&t 6i8m %@t ce t!u:c (oAi no t!=>ng
gj4 trong c'c v`n )i"n 6=Gc (=u tru3n Ku+ n!iu t!& !".
Y/i ng=>i !V3 n!Sn 6Wn! rong c$ng vi"c tr=>ng )} 69 )!$ng
n!<ng c2n t!i&t 68 !i8u n!<ng t'c 4!m 6V 6=Gc vi&t F=i
0 (in! !eng cI+ C!*+ T!'n! T!2n7 m cbn ( m:t 6bi !i
cI+ t@m (bng !i8u t!5o n!gc c!*ng t+ 4!5i !&t 0ec %i&t an
C!*+ Ku+n 4!bng 6V Fn! c!o c!*ng t+ n!<ng ]'c! 69 n!=
n!<ng %ec t!= cI+ ng=>i C!+ tC to u3 Ku3n g~i c!o n!<ng
ng=>i con#
2
.
Trong chong nay, chung ta s tim hiu nhung kt qua
ma khoa ph binh vn ban thu oc vao nhung nm gn
1
The Christian Book and Greek Papyri in Journ.heol.Stud 1949
p.155-1.
2
EB.54
115
y trong vic khao sat nhung vn liu truc tip cao ban va
gian tip ban dich va nhung cu trich dn cua cac Giao phu,
trong vic su tm nhung nguyn nhn lam thay i ban
vn, trong vic phn loai nhung tai liu thu lom oc, va
noi qua n nhung du tinh trong tong lai.
/. V" X.K3 >?20 >vp T ^BF E2"# X7. "#3F=" J" TB"
40 P Co6 ;o"
Cao ban vn liu truc tip trong vic su tm nguyn vn
la cac cao ban. Tu theo vt liu oc dung ghi chep, cao
ban chia lam nhiu loai nh chi thao, da thuc, Ostraca va
tu theo kiu chu vit chia ra loai chu hoa va loai chu
thong. Ngoi ta goi cac cao ban oc chep dung
trong cac bui hi hop phung vu la sach chep cac bai oc
Lectionarium.
5 Ch >ho6
Con s nhung cao ban loai chi thao xut ban la va
tuy khng lin tuc cho chung ta bit 5 ban vn Tn
oc. Tm quan trong nhung cao ban nay la o ch cho ta bit
ban Kinh Thanh oc dung trong Giao hi Ai-cp tu nm
15 toi 25 sau Cng nguyn. Chi thao c nht ma chung ta
co la P.52 9,5cm do C.H.Roberts
1
tim thy tai th vin John
Rylands Manchester, Anh. Vn liu nay la thanh phn cua
mt tp luc chep o Ai-cp vao khoang nm 13 trn o ghi
Ga 1,31-33.3-3.
Quan h hon trong vic xy dung lai nguyn vn Phuc
m Thanh Gioan va lich su vn ban Tn oc la cao ban P.
cung goi la cao ban Bodmer II do V. Martin xut ban nm
195-195. Trong cao ban nay, chu vit r rang nhng khng
lin tuc vao cui th k II khoang tu nm 1 toi 23 theo
M.E.Boismard. P. gm co Phuc m Thanh Gioan 1-14
chi thiu Ga ,11b-35a va Ga 15-21,9 khng oc toan vn.
1
An Unpublished ragment o the ourth Gospel in the John Rylands
library, Manchester 1935 C. Benoit R.B 45 193 29-22.
11
P. khng co chuyn ngoi an ba ngoai tinh ,53-,11
va khng ghi Thin thn o ging Bzatha 5,3b-4. C chung
ma noi ban vn cua P. ging ban vn Sinaitic va
Vatican; cung nh hai ban vn nay, P. co Ga 4,9 ma
nhung tp luc Ty phong khng co.
Chester Beatty
2
khoang nm 193193 mua phn
con lai cua 12 tp luc chi thao trong s o co ba cao ban ghi
chep gn ht Tn oc. Nhung cao ban nay oc chep vao
khoang nm 25 va cho chung ta bit mt ban vn c hon
ban vn ma Orign dung, ban vn nay ng thoi voi ban
vn thoi Thanh Irn, Tertullian va Hipplyt. Nu cac
cao ban o khng do mt ngoi thi cung do nhung ngoi
cung mt trong chep. Ba cao ban o la P. 45, P. 4, P. 4.
P.45 gm co 3 trang khng toan vn, co nhiu oan cua 4
Phuc m theo th tu Mt, Ga, Lc, Mc va Cng vu Tng .
P. 4 Papirus gm 14 trang co cac th Thanh Phaol
tru cac th Giam muc. Cao ban nay tht lac mt bay trang
u, bay trang cui va nhung trang 9, 1, 95, 9.
P. 4 voi nhung trang con lai co sach Khai Huyn tu
9,1-1,2.
;. Co6 ;o" E5 >h3I0
Cao ban da thuc oc thng dung tu nm 35 toi khi
phat minh ra ngh n loat 1445. Cac cao ban nay chia lam
hai loai : loai chu hoa va loai chu thong. Loai chu hoa co
232 ban, loai chu thong 2.4 ban.
Loai chu hoa co 5 cao ban chep toan b Tn oc.
Bn cao ban lon BSAC co ca toan b Cuu oc. Thong
thong cac cao ban chi co 4 Phuc m voi Cng vu Tng
hay th Thanh Phaol hoc th Cng giao va Khai Huyn. Co
nhiu phong phap oc dung chi nhung cao ban loai chu
hoa. Phong phap th nht do J.J. ettstein 154 ma
2
.G. Kenyon, The Chester Beatty Biblical Papyri I: General
introduction; II: The Gospel and Acts; III: Pauline Epistles and
Revelation, London, 1933-193; Supplement 193-193.
11
C.Von Tischendor 191 dung s -rp co s O` ng
troc. Phong phap th ba do E.Von Soden 1914 dung chu
,,a troc s -rp. diath-k chi tp tuc gm toan b Tn
oc hay Phuc m va Cng vu Tng ; evangeli-on gm
4 Phuc m va a apostolos chi nhung sach cua cac Tng :
Cng vu Tng , th Thanh Phaol, th Cng giao va Khai
Huyn. Sau y la nhung tp luc chu hoa quan trong hon:
1. Tp luc Vatican B,3, 1; chep o Ai-cp vao
khoang nm 35 gm toan b Tn oc n Dt 9,14c hin giu
tai th vin Vatican va oc coi la tp luc gia tri nht.
2. Tp luc Sinaitic S,N, 1, 2 oc ba ky luc chep o
Ai-cp hay Csara khoang nm 3 va 35, do Von Tischen
dorp tim thy trong tu vin trn nui Sinai 144 va 159.
Tp luc nay oc em v Petersbourg. Nm 1933, chinh phu
Anh mua voi gia la 1. Anh kim. Hin giu tai British
Museum, London.
3. Tp luc Alexandria A, 2, 4 do hai ngoi chep vao
khoang th k V 4 va 45, theo T.C. Skeat, tp luc nay
oc em v tu Constantinopolis sang Alexandria vao
khoang TK XIV. Ngoai Cuu oc va Tn oc con co hai th
Thanh Clmente va co nhiu thiu sot trong phn 4 Phuc
m. Hin giu tai British Museum.
4. Tp luc Ephraem rescriptus c,4, 3 goi th la vi TK
XII ngoi ta xoa ban vn Kinh Thanh ghi trn o
nhung bai giang cua thanh Ephrem oc dich tu ting
Syriac sang ting Hy-lap. Tp luc c oc vit vao TK V o
Ai-cp va gm 5 Tn oc .
5. Tp luc Beza D Ev.Act. 5, 5 cung goi la tp luc
Cantabrigiensis vi troc thuc quyn so huu cua Thanh Beza.
Sau Thanh Beza biu ai hoc Cambridge nm 151. Doc
chep vao TK VI va la tp luc nhi ngu La-Hy c nht. Tp
luc Beza co Phuc m theo th tu p. 45 Mt, Ga, Lc, Mc va
Cng vu Tng .
11
. Tp luc C.L.reer , 32, 14 oc chep vao TK V
gm co 4 Phuc m, thiu Ga 14,25-1,; Mc 15,13-3.
reer, mt thong gia Hoa k, mua tp luc o o Ai cp.
Hin giu tai ashington.
. Tp luc Koridethi , 3, 5 oc chep vao Tk
VIII-IX, gm co Phuc m, hin giu tai Tilis.
. Tp luc Claromentan D Paul. , & 12 oc chep
vao TK VI gm co th Thanh Phaol. giua th gui
Philmon va th gui tin huu Do-thai co s cac Sach Thanh
Kinh b Claromontan. Mt thoi giu tai tu vin Clermont va
hin giu tai Bibliotheque natiora le de Paris. Ngoai ra, con mt
it tp luc quan trong khac nh tp luc Laudian E, , 11;
Bernerian G Paul 12, 12; Eutalian H Paul 15, 122.
Nhung tp luc loai chu thong, c chung ma noi, khng
co gia tri bao nhiu trong vic xy dung lai nguyn vn Tn
oc, vi chi tu Th k IX ngoi ta moi bt u chep bng chu
thong. Tuy vy co th co mt vai tp luc loai chu thong
chep lai ban vn cua mt tp luc loai chu hoa mai mt i.
Diu kho khn la cho n by gio cac tp luc loai chu thong
cha oc khao sat la bao. Ngoi ta dung s -rp chi cac
cao ban loai chu thong. Tng s chinh thc cac cao ban loai
chu thong la 1491 nhng trong thuc t chi co 2.4.
Trong cac tp luc loai chu thong oc khao sat nhiu
hon ca la nhom errar
1
, do errar khao sat gm cac tp luc
13,9,124, 34 ma xut x la Calabria, min nam noc Y.
Cac tp luc 14, ,543, 2, 2,3,19, va nhiu tp
luc khac nua cung thuc v loai nay. Cac tp luc nay u sao
lai mt ban vn mu.
Mt nhom khac cung quan h la n!9m # do Kirsopp
Lake khao sat gm cac tp luc 1,11,131,29,152.
1
B. Botte, errar Groupe de manuscrits de in DBS 2193 Col.22-
24.
119
Mt tp luc khac ang chu y la tp luc 139 do E.Von
der Goltz tim thy o nui Athos Hy-lap nm 19.
0. Nhq"# 1-0h 0hp ;S. TL0 >?6"# 0-0 ;3m. hI. hLp
phw"# Jw
Nhung sach nay it oc bit toi va khao sat trong vic
xy dung lai nguyn vn Tn oc. Ban u ngoi ta dung
toan b Kinh Thanh voi mt s k khai nhung oan phai oc.
Sau nay nhung oan o moi oc chep ra thanh sach. Tng
s chinh thc cac sach thuc loai nay la 14 nhng, trong
thuc t chi co 19.
A. V" X.K3 #.-" >.vp T ^BF E2"# X7. "#3F=" J"P C-0
;o" Ej0h 0m JS "hq"# 0B3 >?D0h E" K."h Th-"h 0G5 0-0
G.-6 phw
5. C-0 ;o" Ej0h 0m
Theo cac nha ph binh vn ban hin ai, cac ban dich c
rt quan h trong vic xy dung lai nguyn vn, vi th
oc khao cu rt nhiu trong nhung nm gn y. Nhng vi
chung ta khng bit nhiu v lich su cac ban dich nn kho co
th xac inh ban Hy-lap ma dich gia dung.
;. Nhq"# 0B3 >?D0h K."h Th-"h 0G5 0-0 G.-6 phw
Nhung cu trich Kinh Thanh va nhung bai chu giai Kinh
Thanh la mt tai liu tt tuy rt kho dung trong vic xy
dung lai nguyn vn. Troc y, ngoi ta thong ngh rng
cac Giao phu khng chu y n nguyn vn Sach Thanh vi cac
loi trich dn cua cac vi o khac voi ban vn cua nhung cao
ban danh ting nht ma chung ta hin co. Nhng trai lai,
nhung kham pha moi nht chng minh iu o khng ung
su thuc vi cac Giao phu tru nhung Giao phu bui so khai
chi nhc toi ch khng trich Sach Thanh thong trich ung
nguyn vn hon chung ta tong.
Dang khac, cac cu trich cua Giao phu nhiu khi ly o mt
ban vn c hon ban vn cac cao ban ma chung ta co by gio,
iu o giup chung ta xac inh hoan canh khng gian va thoi
12
gian ma cac ban vn khac nhau thanh hinh. Diu kho la
chung ta co it tac phm Giao phu theo phong phap ph binh.
C. N#3F=" "hB" "7" >5m 156 >h<> ;o" J" TB" 40
Co nhung tai liu cn thit xy dung lai nguyn vn
Sach Thanh, nha ph binh vn ban phai tu hoi xem nhung
nguyn nhn nao gy nn nhung iu di bit trong cac
ban vn qua nhiu ln sao chep tu cui th k I n khi
phat minh ra ngh n loat 1445. Nhung nguyn nhn o
co th la v tinh hay huu y. Trong cac nguyn nhn ma
ngoi ta v tinh lam sai nguyn vn la nhung nguyn
nhn thuc thinh giac va tri nho.
Chung ta khng bit r v vic bin tp va ph bin
chinh ban, nhng chung ta bit rng i khi tac gia oc cho
mt ngoi chep hay cho nhiu ngoi cung chep va nhung
ngoi chep co th nghe lm 1Cr 12,2 : merous mt phn,
melous chi th.... Ri khi sao lai mt cao ban, ngoi chep
co th trng lm nhung chu ging nhau Rm ,5 : alla
nhng, ama ng thoi...; hoc bo mt hang khi nhung chu
ging nhau o u homoioarkton hay o cui homoiteleuton
hai hang tip nhau, t du: tp luc A N khng co Kh 2,5a vi
Kh 2,4 va 2,5a tn cung bng hai ting Chilia t mt
nghin nm nn tp luc A bo mt mt hang 2,5a. ngoc
lai co khi mt cu lai chep hai ln dittographia. Cung nh
thinh giac, thi giac, tri nho cua ngoi chep nhiu khi nho sai
1Cr 5,2 i chu nay ra chu no, t du : uthous thng i la
euthos ngay tc khc, nht la nhung cu ging nhau lam
cho ngoi ta nho sai.
Nhung nguyn nhn ma ngoi chep huu y lam sai
nguyn vn co th thuc pham vi vn pham, ngu phap, cach
xp t cac cu hay y ngha co y lam cho r ngha - 1Tm
2,b; Ga 13,1 hay dung hoa nhung oan ging nhau Mt
23,14 nhiu tp luc dung hoa voi Mc 12,4; Lc 2,4 hoc
121
tranh nhung sai lm v tin ly Mt 1,25; 5,22; Lc 2,33;
3,22; 22, 43; 23,34a. T du : Mt 1,25 co hai cach oc :
Con# va Con 62u (bng#. Trong hai cach oc nay, cach oc
th hai ung nguyn vn. Trong cach oc th nht, chu 62u
(bng# bi bo i lam r su kin Dc M tron oi ng
trinh...
Do o, cac nha ph binh vn ban lp ra nhung nguyn
tc o ma chon trong nhung cu vn khac nhau, cu vn nao
co nhiu hy vong ging nguyn vn hon. Vi s long va gia tri
cac ban vn tiu chun ngoai tai it khi co u giai quyt
nhung vn h nghi nn ngoi ta lp ra nhung nguyn tc
ph binh ni tai tiu chun vn chong. T du giua hai ban
vn, mt ban d hiu mt ban kho hiu, mt ban dai mt ban
vn, ngoi ta chon ban th hai va bo ban th nht.
H. C-0 h.K3 ;o" ?Z1Z"1.6"Z1
Do nhung vn liu truc tip va gian tip k trn, ta co th
tim thy cac ban vn hiu inh ma cac vn liu o la ai biu.
So sanh nhiu vn liu Kinh b Tn oc voi nhau tp luc,
ban dich, cu trich va chia loai theo nhung im ging nhau
thanh tung nhom, cac hoc gia kham pha ra nhung ban vn
hiu inh ma cac vn liu o tu thuc, nh th ho co th
bit, it la trong nhung net ai cong, lich su ban vn Hy-lap
Tn oc va nhung ln ban vn Tn oc oc hiu inh
loai tru nhung lm ln ma cac ngoi chep hoc v tinh
hay huu y tao nn : ban vn oc hiu inh goi la hiu
ban.
Ngoi ta tim thy 4 hiu ban it la i voi Phuc m.
5. H.K3 ;o" `
Dai biu la tp luc D, mt phn tp luc , nhung ban
dich La ngu va Syriac c II, nhung cu trich Kinh Thanh
cua Thanh Irn 22 va Clment thanh Alexan-drie
211 215. Do o, ban vn D co tu TK II va la ban vn c
nht, xut x tu Ai cp. Dc tinh cua ban vn D la :
Co nhung oan bi bo i hoc thm vao Lc ,5.
122
Co nhung cu ct ngha Lc 5,1t.
Co khuynh hong dung hoa Lc 3.
Tranh nhung cach din ta co v th Mc 3,21.
Tt ca nhung im o chng to y mun lam cho ban vn
d hiu. Vi nhung c tinh k trn, hiu ban D oc ph bin
khp noi nht la o Ty phong, vi th cung goi la hiu ban
Ty phong. Hiu ban D oc thinh hanh o Ty phong cho
toi TK VI luc ma hiu ban K thay th.
;. H.K3 ;o" H Hesichian
Dai biu la tp luc Vatican B cung voi tp luc S, C va it
la phn lon Ban Ph Thng. Co mt ban vn kha gn nguyn
vn chinh ban, xut x tu Ai-cp, bng chng la mt s Papyri
va ban dich ting Coptic tu TK III. Dc tinh hiu ban H la :
tu ngu ph thng, li vn khuc chit, it co khuynh hong dung
hoa, nhng co nhiu thiu sot, t du : bo oan k chuyn
ngoi phu nu ngoai tinh Ga ,53-,11, oan kt Phuc m
Thanh Marc Mc 1,9-2, chi tit v m hi mau Lc
22,43t, nhung loi tha th Chua noi khi phai ong anh Lc
23,34.
0. H.K3 ;o" C Cesariens
Dai biu la tp luc va p.45 TK III. Hiu ban C co sau
hiu ban H va tu thuc hiu ban H. Xut x co l khng phai
la Csara nh mt s ngoi ngh va do o co tn la
Cesariense nhng la Ai-cp. Dc tinh hiu ban C la phi hop
hai hiu ban D va H hoc la ly hiu ban H sua hiu ban D va
co tinh cach vn chong. Hiu ban C khng co kt qua bao
nhiu.
E. H.K3 ;o" K Koine
Dai biu la tp luc A, nhiu cao ban tong i mun hon
va cac Giao phu Antiocheni. Xut x co l la Antikia vao
u TK IV do cng trinh cua Thanh Lucian tu ao 312 vi
th cung goi la hiu ban Zntioc!-n+#. Dc tinh hiu ban K
123
la: tinh vn chong ly hiu ban H lam cn ban, sua i lai
hinh thc vn chong cho ging voi vn chong c in va
loai tru nhung kiu noi Cn Dng semitismus, nhiu khi
dung hoa tuy khng go bo, thich lectiones conlatae : t du
Mc 9,49 moi ngoi s oc mui bng lua, hiu ban D
chua lai : moi l vt s oc op bng mui. Tp luc A ghi
lai ca hai cu nh ta thy trong Ban Ph Thng.
Vi c tinh vn chong hiu ban K rt thanh cng. Tu
Antikia toi Constantinpli va tu o ph bin khp quc
Byzantin. Vi tinh cach ph thng cua no nn cung goi la
Koine hiu ban chung. Doc trong dung toi TK XVIII
ngha la cho toi khi co khoa ph binh vn ban.
Trong 4 ban vn hiu inh D, H, C, K, hiu ban H oc
coi la co gia tri hon ca, tuy nhin cung co su bt ng y kin
giua cac nha ph binh vn ban v im nay.
Nh vy, ta co th xy dung lai trong nhung net ai
cong lich su ban vn Phuc m. Tu khoang TK II, o Ai-cp
co hai hiu ban khac nhau mt hiu ban co muc ich lam cho
ban vn r rang d hiu, o la hiu ban D. Hiu ban th II
mun hiu inh ban vn cho ging nguyn vn chinh ban, o
la ban H. Ri n TK III, co nhung ngoi mun ly hai ban
vn trn b khuyt ln nhau va sua lai loi vn, o la hiu ban
C nhng ban nay khng oc hoan nghnh lm. Sau ht, TK
IV co l o Antikia, mt hiu ban th IV xut hin, o la
hiu ban K. Hiu ban K sua lai loi vn cua hiu ban H va
tham chiu hiu ban D. Trong 4 hiu ban nay, hiu ban D
oc ph bin cho n TK IV ri toi hiu ban K va tu TK
IV-TK XVIII.
Nhung ban vn hiu inh v cac sach khac trong Tn
oc. Thong co trong cac hiu ban tru hiu ban C
1
. Sach
1
Hiu ban D khng co cac th Cng giao. Hiu ban H co sach Kh ging
nh trong tp luc A hiu ban K vi tp luc B bi mt phn cui cung nn
khng co.
124
Cng vu Tng co hai ban vn : mt ban vn thuc hiu
ban H goi la ban Dng phong va mt ban vn th hai dai
hon mt phn moi thuc hiu ban D cung goi la ban Ty
phong. Thong ngoi ta coi ban vn th nht gn nguyn
vn hon.
Q. C-0 <" ;o" TB" 40
Sau khi phat minh ra ngh n loat 1445, trong ba th
k, hiu ban th IV K cung goi la ban chung hay ban
Antikia vn oc trong dung.
Nhung n ban chinh thoi o la nhung ban do nha
Poliglotta Complutense Atcala, Ty Ban Nha, 1514 va do
Erasm Rotterdam 151-1535, ed. 5 n hanh. Ban vn in
ln th nm cua rasm Rotterdam tuy kem ban vn
Complu-tense, nhng la nn tang cua tt ca cac n ban
tip theo cho toi TK XIX : Robert Estienne 154-1551
2
;
Ther Beza 155; anh em Elzevir 124
3
.
Th k XVIII, ngoi ta bt u n hanh ban vn Tn oc
theo phong phap ph binh, nhng trong hon mt th k,
ngoi ta chi in o doi T-itu0 r-c-4tu0# ban oc cng
nhn nhung di bit thy trong cac cao ban.
Voi C. Lachmann, mt nha tu ngu hoc li lac, bt u
mt thoi k moi cua khoa ph binh vn ban Tn oc.
Lachmann bo T-itu0 r-c-4tu0# va cn c vao nhung tp luc
c nht xy dung lai ban vn Tn oc 131.
Cung theo tiu chun cua Lachmann, Von Tischendor,
trong vong 3 nm, cho n hanh 24 ln b Tn oc. Ban cui
cung Von Tischendor goi la ban Octava major gm hai quyn
19-12 cn c trn tp luc S` ma ng tim thy it lu
troc.
2
R. Estienne, trong ban n hanh nm 1551, chia KT ra tung cu.
3
An ban nay trinh trong gioi thiu la textus ab omnibus receptus va
lam ba chu toi tin ban th k XVIII.
125
Trai lai, B..escott va .I.H.Hort, ngoi Anh, theo
phong phap chia loai. Cac ng chia cac tp luc lam 4 nhom
tiu biu cho 4 hiu ban. Ban Tn oc do cac ng xut ban
nm 11 dua trn hiu ban ma tp luc B la ai din. H.Von
Soden cung theo phong phap chia loai, nhng ng chia cac
tp luc ma ng thu lom oc lam ba nhom, trong vic
xy dung lai nguyn vn, ng theo tn chi a s 192-1913.
Hin gio ngoi ta ang sua soan n hanh mt b Tn
oc lon voi su cng tac quc t.
Nm 19, E.Nesstle n hanh mt b Tn oc co nho
tin dung trong lop hoc dua trn nhung ban oc n hanh
tu troc va cung chon theo tn chi a s.
Tu th k troc, ngoi Cng giao co nhiu c gng ang
khen trong vic n hanh ban vn Hy-lap Tn oc theo
phong phap ph binh. Cac hoc gia Cng giao nh E.G.
Vogels 192-1922, A.Merk 1933 va J.M.Bover 1953
n hanh nhung ban Tn oc dung trong lop hoc.
d. G.- >?j 0hD"h ^-0 J" ;o" JS >D" X: 0G5 ;o" J" HFz
X7p TB" 40
Theo ngoi ta oc long, con s di bit cua cac cao ban
Tn oc bng Hy ngu ln toi 2 ngan. Con s nay khng
lam ta b ng nu ta xet rng nhiu khi mt chu hay mt cu
co nhiu di bit ma nhung di bit o chi thuc pham vi hinh
thc vn chong bn ngoai thay i th tu cac chu, bo hay
thm lin tu va, thay danh tu bng ai danh tu hay trai lai...
nhung di bit nay rt nho khng co anh hong toi y ngha.
Nhung di bit mt phn nao co anh hong toi y ngha cu
vn co 2 khoang 11.
1
va nhung di bit quan h toi
tin ly co 15 khoang 11. t du : Mc 1,1; 1Cr 15,51...
nhng cac tin ly o oc noi toi r rang o ch khac, nh
1
Ban vn Tn oc Hy ngu co khoang 15. chu.
12
th, di san tin ly vn nguyn vn khng bi tn thong chut
nao.
Do o, chung ta co th qua quyt chc chn la do su quan
phong c bit cua Thin Chua, ban vn Hy-lap Tn oc
oc lu truyn toi chung ta khng nhung toan vn trong
phn ct yu ma mt phn rt lon ca trong hinh thc vn
chong bn ngoai nh do chinh tay tac gia oc linh hng
vit do o co mt gia tri chinh xac vn ban ti u.
Mt it nhung di bit co lin quan phn nao toi tin ly
khng thm vao hay bot i mt chut gi trong kho tang mac
khai, va do o, ban vn Tn oc ma chung ta co by gio la
ngun chn thuc gia tri tin ly.
TNH CCH SI'U VIT Ca ThN }C
La quyn luc cua Thin Chua cu ri moi tin huu Rm
1,1, Loi Chua oc trinh bay cach tuyt hao trong cac sach
Tn oc va to bay quyn nng cua Ngai. Thuc vy, khi n
thoi vin mn Gal 4,4, Ngi Loi y n sung va chn ly
Nhp Th va o giua chung ti Ga 1,14. Chua Ki t
thit lp Noc Thin Chua o trn gian, mac khai Cha
Ngoi va chinh minh qua loi noi, vic lam va hoan tt cng
trinh cua Ngoi khi chiu cht, sng lai, ln troi vinh hin va
khi sai Chua Thanh Thn n. Bi treo ln khoi t, Ngoi keo
moi ngoi n voi minh Ga 12,12-ban Hy-lap, Ngoi la
Dng duy nht co nhung loi ban su sng vnh cuu Ga ,.
Nhng mu nhim nay khng oc to ra cho cac th h
khac, nay oc mac khai trong Thanh Thn cho cac Thanh
12
Tng va cho cac Tin tri Ep 3,4- ban Hy-lap, ho rao
giang Phuc m, c v long tin vao Chua Gisu la Dc Kit va
la Chua oan tu Giao hi. Nhung vic nay, cac sach Tn
oc trinh bay mt bng chng co gia tri vnh vin va thn
linh.
Hin ch Tinh ly v Mac khai cua Thin Chua s 1
CHfNG VI
CC SCH ThN }C
I. *HgC hc V CNG V TNG
Trong Tn oc, Phuc m la pho sach quan trong nht vi
nho Phuc m ma chung ta oc bit v cuc oi Chua
Gisu, cac cng vic Chua lam va cuc Tu nan cua Chua.
Danh tu Phuc m co ngha la Tin YCng#. Danh tu o ban
u chi Tin Mung tt buc, Tin Mung oc ha hn voi
dn Israel va Chua Gisu em n cho nhn loai. Tip n
danh tu o chi su banh trong Tin Mung do cac Tng va
cac vi thua sai. Sau ht vao th k th II, ngoi ta dung danh
tu Phuc m chi nhung tac phm ghi lai Tin Mung o.
Giao Hi nhn vao Kinh b 4 sach Phuc m : Phuc
m theo Thanh Matth, Marc, Luca va Gioan.
Phuc m theo Thanh Matth, Marc, Luca co nhung
lin quan mt thit : ca ba Phuc m u ging nhau v cach
12
b cuc, v nhung cu truyn k lai, v ngu vung va cach
trinh bay giao hun cua Chua Gisu. Ngoi ta goi ba Phuc
m o la Phuc m Nht lm, vi ba Phuc m o ging nhau
n ni ngoi ta co th bao quat oc ca cu truyn k lai.
Nhng tuy ging nhau, mi Phuc m u co nhung c im
tao thanh mt tac phm c ao.
Phuc m Nht Lm ghi lai loi giang day cua cac Tng
D. Nhung loi giang day ny co tu bui so khai cua Giao
Hi. Trung thanh voi hun lnh cua Chua Gisu, tu ngay l
Hin Xung, cac Tng D bt u giang c'c 6iu m
c'c Ngi 6V mgt t!@3 t+i ng!-#. Troc ht, cac Tng D phai
thuyt phuc va phi bac nhung ngoi Do-thai, ri phai day d
giao hun cac tn tong. Voi muc ich o cac ngai chon
trong ki c nhung vic lam va loi day cua Thy Chi Thanh
hop voi y inh cua cac Ngai. Vi th, cac Ngai chu trong c
bit n nhung ngay sau ht va cuc Tu nan cua Chua. Chinh
Thanh Phr, chu tich Giao Hi hong dn chong trinh
vua co tinh cach tranh bin, vua co tinh cach giao hun nay.
Chinh Ngai n inh nhung yu t o thanh mt dan bai
gm 4 phn. Dan bai o ta gp thy trong Phuc m Nht
Lm : Thanh Gioan Ty Gia rao giang, Chua Gisu giang
day o Gallia, lnh vuc chinh hoat ng cua Chua, Chua tu
bit Gallia ln Girusalem ln cui cung, nhung ngay cui
cung o Girusalem, tranh lun voi Bit Phai va Sauc,
cuc Tu nan va Phuc sinh va nhung ln Chua hin ra sau khi
sng lai. Cac Tng D khac va hinh nh nht la Thanh
Matth cng tac lam cho loi giang day trn y y
u hon bng cach k lai nhung phn ma Phr bo qua, nht la
ghi lai nhung loi day, nhung cuc am thoai cua Thy Chi
Thanh ma Phr, vi chu trong n su kin hon nn khng
nhc toi.
Tung phn cua bai giang trn y oc ghi chep rt
som. Tip n la nhung Phuc m so khoi ma Thanh Luca
nhc toi trong bai tua Phuc m cua Ngai. Sau ht, vi mun
129
giu loi day cua cac Tng D oc tinh tuyn va ap ng
voi oc mong cua mt s cng oan Kit Huu, Thanh Mat-
th, Marc, Luca bin tp Phuc m trong khoang tu nm
5 n nm .
Phuc m th t la mt on vi hoan toan c lp. Thanh
Gioan cam thy minh khng bi rang buc vao dan bai cua bai
giao hun cua Thanh Phr. La Tng D va thi chng nhn,
Gioan tu chon mt hong ring.
Gioan khng theo dan bai gm 4 phn. Cuc oi hoat
ng cua Chua Gisu bt u troc khi Gioan Ty Gia bi giam
giu; trong oi hoat ng, Chua Gisu nhiu ln lui toi
Giru-salem, trung tm hoat ng cua Ngai. Nin biu theo
Phuc m cua Gioan cung khac voi nin biu trong Phuc m
Nht Lm cuc oi cng khai cua Chua Gisu chi lu hon
mt nm, con theo Phuc m Gioan thi lu hon hai nm voi
ba L Vot Qua. Phuc m Nht Lm noi Chua Gisu ui
nhung ngoi bun ban trong Dn tho vao cui oi hoat ng.
Phuc m Gioan lai ghi Chua Gisu ui ho vao u thoi ki
hoat ng. Phuc m Gioan con khac Phuc m Nht Lm
trong vic k lai cac phep la va nht la loi day cua Chua. Sau
ht, ca khi Gioan k lai cung mt vic ghi trong Phuc m
Nht Lm, cu chuyn cua Gioan k cung co nhiu chi tit
ring bit, trong cach k chuyn hoc trong ngu vung hay li
hanh vn.
Nhng Phuc m Gioan khac voi Phuc m Nht Lm v
chiu su. Phuc m o oc bin tp vao cui th ki th
nht. Phuc m th bn la kt qua nhung loi giang day cua
Gioan hon sau nua th ki; nhung bai giang o cang ngay
cang thm suc tich do suy nim, do kinh nghim oi sng
Kit huu va do mac khai cua Chua Thanh Thn. Gioan i
su vao mu nhim Chua Kit hon ba Thanh Su troc.
,. *hs0 hm Chs5 G.=13 >hZ6 Th-"h c5>>h=W
a.T-0 G.o] TI0 #.o] ^3<> ^\ JS ".=" h.K3 ;.=" >p
13
Thanh Matth, mt nhn vin thu thu, sau tro nn Tng
D cua Chua Gisu bin tp Phuc m chc chn troc
nm , co l vao khoang nm 5, cho ngoi Do-thai tro lai
Kit giao o x Palestina. Tuy la thi chng nhn, Matth
cung theo mu bai giang cua Thanh Phr o Girusalem
vi bai giang o rt co uy tin, Matth thm vao bai giang
o nhung ki nim ring va nhung tai liu bin tp hay truyn
khu nht la v nhung loi day cua Chua ma ng thu thp
oc noi cac cng ng Kit huu o Palestina. Matth
vit Phuc m bng ting Aram. Phuc m cua Ngai oc
dich ra Hy ngu vao khoang nm .
$. NI. E3"# JS ;U 0w0
Phuc m Chua Gisu theo thanh Matth gm 2
chong chia lam 3 phn chinh va phn mo u :
- Phn mo u 1,1-4,11
- Phn th nht : thoi k giang day o Gallia 4,12-13,5
- Phn th hai : nhung cuc hanh trinh cua Chua 14,1-2,34
- Phn th ba : Chua Gisu giang day tai Girusalem,
cuc Tu Nan va Phuc Sinh cua Chua 21,1-2,2.
C. 0 >D"h >hr" hL0 JS J" 0h!"#
5. *hs0 hm c5>>h=W 0 mw0 TD0h 0h\"# m."h Chs5
G.=13 XS <"# c=1.5 mS `6z>h-. m6"# TV.
Matth vit Phuc m cho ngoi Do-thai tro lai Kit giao
vi th Vua Davit, con Abraham, la Dng Msia
1
ma dn Do-
thai trng oi cu Fn Ngu>i#. Trong Cuu oc, cac Tin
tri bao troc v Ngoi. Nhung nm n dt trong thoi tho u
cung nhung si nhuc Ngoi chiu trong cuc Tu nan khng lam
cho ngoi Do-thai trung tin b ng; tt ca nhung vic o la do
y mun cua Chua Cha va cac Tin tri bao troc.
1
Dng Msia: boi danh tu Do thai Masiah va Aram Mesiah, co ngha la
Dng chiu xc du. Trong x hi Do-thai thoi xa chi co nha vua 1Sm
9,1, cac Tin tri 1V 19,1; Is 1,1 va cac t t Xh 2,41; 29, oc
xc du. Danh tu Msia trong Phuc m Mt 1,1; Lc 2,11.2; Ga
1,2. chi Dng dn Do-thai mong oi.
131
Cng thc : \iu 69 i53 r+ 68 eng ng!i"m L>i C!*+ 6V
4!'n Ku+ c'c Ti1n tri# oc nhc i nhc lai trong Phuc m
nh mt ip khuc. Ngoi ta goi Phuc m Matth la
Phuc m nhung loi Tin tri v Chua Cu Th, tht la hop ly
Mt 1,22; 2,15.1.23; 4,14.
Chua Gisu, Dng Msia oc ha hn va trng oi,
n lp Noc Troi, va troc tin Noc Troi danh cho
nhung ngoi Do-thai. Nu phn ng nhung ngoi Do-thai
phai bi loai ra ngoai la vi chinh ho mun nh vy. Vi khng
sn sang on nhn, nn ho khoc tu nh loi cac Tin tri
bao troc. Va trong khi con cai cua Noc Troi ang phai nem
ra ti tm bn ngoai, thi cac dn ngoai tu Dng sang Ty
oc n du tic trong Noc Chua. Tom lai, Noc Troi bi
ct khoi ngoi Do-thai ban cho nhng dn tc khac Mt
,11; 22,9.
Cn nguyn lich su vic dn Chua chon phai loai ra la
thai nghi ki, long thu ghet cua nhung ngoi lnh ao tinh
thn dn chung, tc la cac Lut s va Bit phai i voi Chua
Gisu Mt 11,2; 12,5. Phuc m th nht din ta nh v lai
su tng tin dn dn mt bn la hoat ng thi n cua Chua
Gisu, mt bn la nhung m mu qu quyt cua nhung thu
ich Chua, sau cung, chinh dn Do-thai va nhung ngoi lam
u dn chuc ly su bao oan cua Thin Chua cho ho va
cho con chau ho : Y'u 3 0J 6; tr1n 62u c!*ng t$i v con
c!'u c!*ng t$i# Mt 2,15. Chi co Matth ghi lai loi
nay.
;.Th-. TI 0G5 Chs5 G.=13 TU. J4. X3> cW.1Z".
Noc Chua tro nn gia nghip cua ch dn. Nhng iu
o khng co ngha la oan tuyt voi d vng. D vng khng
phai la xu va phai ph bo, hin tai khng phai la khoi im
tuyt i. Nova et vetera la phong chm. Chua Gisu khng
n bai bo nhng la hoan tt lut Mt 5,1-19. Lut vn
co gia tri; chinh Chua noi r. Hon nua, din ta nhung
thuc tai tong lai, Matth dung nhung danh tu trong Cuu
132
oc hay kiu noi cua cac Rabbi Mt 1,19; 2,53. Tuy nhin,
voi Chua Gisu mt ki nguyn moi bt u. Lut khng phai
chi qui inh nhung hanh ng bn ngoai cua mt dn tc oc
c n; Lut phai ngu tri trn moi tm hn khng phn bit
chung tc; tt ca u ni tm hoa va ph quat hoa. Tt ca u
oc on gian hoa. Chua Gisu phn bit r rang iu thit
yu voi iu phu thuc7 T@t c5 n!<ng g? +n! -m mu[n )
)!'c (m c!o +n! -m7 +n! -m !V3 (m c!o !/# Mt ,12.
0. N40 T?n. >hZ6 *hs0 hm c5>>h=W.
Noc troi cung goi la Giao Hi, mt danh tu mon o ngu
vung Do-thai; nhng Giao Hi y la Giao Hi cua Chua
Kit, xy dung trn nn tang cua Phr, khng so thoi gian
lam thong tn hay hoa nguc tn cng. Co l Matth linh
cam su xa v su huy hoang cua Giao Hi moi. V uy nghi
cua nhung loi Chua phan thit lp Giao Hi la mt du chi
Mt 1,13-2. Mt du nua la long kinh trong cua Matth
khi noi toi Phr. Ta cung thy Matth mun lam nay no
long kinh trong va cam phuc i voi Giao Hi trong tm hn
cac c gia trong cach noi v cac Tng D. Tac gia bo qua
nhng khuyt im vun vt cua ho, nht la khng nhn manh
n vic cac Tng D chm hiu, iu ta nng gp trong
Phuc m Marc.
E. *hs0 hm c5>>h=W XS *hs0 hm ^vp T> ?<> 0 >h\
>2] #L" #S"#] 1-"# 1G5P >m"# hVp "hq"# Xn. Chs5 E7F
>hS"h "hq"# ;S. #.o"# ES.
Phuc m Matth la Phuc m xp t rt co th tu.
Nhung cu truyn k lai, tuy khng oc y u va sinh
ng lm, nhng rt gon gang va sang sua. Ca v phong
din troc tac cung vy. Matth theo mu bai giang gm
bn phn cua Phr Gioan Ty Gia, Gallia, hanh trinh tu
Gallia i Girusalem, tai Girusalem rt quen thuc trong
Giao Hi, nhng Matth xp t cac tai liu mt cach tai
tinh. Nhung vic Chua lam va nhung iu Chua day tip theo
sau mt cach iu hoa voi mt th qun binh. Matth cung
133
bit din ta su tin trin dn dn cua loi Chua day : Lut
moi 5-, giao hun cua nhung ngoi co s mnh phai rao
truyn Lut moi 1,5-42, du ngn v Noc Troi 13, bn
phn cac phn tu cua Noc Chua trong su giao tip voi nhau
1, s phn Noc Chua va th mat, ngay ma Chua tai lm
nh vi Thm Phan Ti Cao 24-25.
Trong cac bai giang k trn ta thy Thanh Matth co
bit tai tng hop cac loi day cua Chua. Thay vi trinh bay cac
loi y rai rac o y nh Thanh Luca lam va nh vy gn
lich su hon, Matth tp hop lai thanh nhung bai giang
dai. Matth bit xp t lai mt cach ngh thut lam ta
phai khm phuc : xac tin, ta chi cn khao sat dan bai Bi
ging trn ni# Mt 5-.
Su khn ngoan va qun binh trong t tong, vic trinh
bay co th tu lam cho Phuc m th I rt hp dn c gia.
Dc gia khng bi ngt qung, chan ngan hay kho chiu. Hon
nua, ngoi ta co cam giac nh ang o trong mt ngi thanh
ong vi tt ca u m diu va tn nghim. Tt ca cac tac
phm u m chim trong bu khng khi trang trong cua ao
giao. Ngoi ta ln gio tung trang, oc va suy nim voi mt
long kinh cn. Phuc m Matth chim ia vi u tin trong
phung vu Giao Hi, va oc coi la mt kit tac cua nhn loai.
/. *hs0 hm Chs5 G.=13 >hZ6 Th-"h c5?0W
a. T-0 G.o] TI0 #.o] ^3<> ^\ JS ".=" h.K3 ;.=" >p
Cung nh thanh Matth, Thanh Marc la ngoi Do-thai.
Ta bit thn mu Marc co mt ngt ngi nha o Girusalem.
Phr, sau khi oc ra khoi nguc n tru o o. Marc thap
tung Phaol. Nhng Marc thong oc coi la mn cua
Phr. Phr goi Marc la con, co l vi chinh Phr rua ti
cho Marc 1Pr 5,13. Cac giao huu thanh Rma phn ng tu
ngoai giao tro lai xin Marc ghi lai loi giang cua Phr.
Marc bin tp Phuc m vao khoang nm .
134
$. NI. E3"# JS ;U 0w0
Phuc m Chua Gisu Theo Thanh Marc gm 1
chong, chia lam 3 phn chinh va phn mo u.
- Phn mo u 1,1-13
- Phn th nht : thoi k giang day o Gallia 1,14-,a
- Phn th hai : nhung cuc hanh trinh cua Chua Gisu
,b-1,52
- Phn th ba : Chua Gisu hoat ng o Girusalem, cuc
Tu nan va Phuc sinh 11,1-1 2.
C. 0 >D"h J" 0h!"# JS >hr" hL0
5. *hs0 hm c5?0W 0 XU. J" #.o"# >h3Fv> JS ;k"h EB"
Cun sach nho nay khng phai la mt tac phm ngh
thut. Do khng phai la mt li vn vit sach, nhng la li
vn giang thuyt, t ngt, linh ng, thn tinh, khng chai
chut cua mt ngoi binh dn k lai cach on so nhung iu
thy va nghe. Xet v im nay, Phuc m Marc thuc la
qui gia. Trong Phuc m Marc, ta thy v toi sang va hn
nhin cua mt thi chng nhn.
;. Nhq"# 0B3 0h3FK" 9 >?6"# *hs0 hm c5?0W X."h
TI"# "h mI> Jp 9j0h
Doc Phuc m, ngoi ta ghi nhn thy mt cam giac sng
ng tu mi trang cua cun sach nho nay. Tac gia vit nh
Phr k co bit tai quan sat va lam sng lai nhung vic
xay ra Mc 9,5; 14,3-42.-2. Tt ca u r rt minh xac
doi con mt Phr. Cac nhn vt co mt ca tinh c bit,
nhung thai cua ho oc din ta linh ng nh v troc
mt. Tuy ngu vung khng oc di dao, Thanh su kheo
dung nhung ting hay ghi lai cho hinh anh v ruc r va
c ao. Khi k lai cu chuyn, tac gia dung thi hin tai gn
nh thong xuyn; iu o lam cho cu chuyn co mt cai gi
moi m; ngoi ta khng co cam giac la mt cai gi thuc
v d vng. Doc Phuc m Marc, ta khng co cam tong la
oc mt cu chuyn lich su, nhng la xem mt vo kich.
0. 0 >hD"h 0hB" >hS"h 0G5 *hs0 hm c5?0W
135
Vo kich o oc din lai mt cach chn thanh tuyt i.
Ta thy nim chn thanh nay trong hinh anh Chua Gisu va
cac Tng ma Phuc m Marc k lai. Chua Gisu la Con
Thin Chua. Ngoi ch ngu thin nhin, bnh tt, ma qui, su
cht va ngoi ta. Ngoi tuyn b minh co quyn tha ti va co
quyn trn ngay Sabbat. Ngoi mun chon ai tuy y Ngoi va
noi voi moi ngoi nh vi thu lnh. Ngoi noi troc nhung
vic tong lai va binh tnh on nhn s phn ma Chua Cha
danh cho Ngoi. V cao ca cua nhung vic Ngoi lam, su
khn ngoan trong nhung loi noi lam cho nhung ngoi chung
quanh phai b ng, so hi va khm phuc.
Nhng Chua Gisu cung la con ngoi. Ngoi la ngoi
tht nh chung ta. Thanh Marc cho ta bit Chua cung co
nhung cam tinh nh chung ta : Chua Gisu cung b ng, cam
ng, than tho.; Chua Gisu cung co luc tc gin hay to ra
long thong xot, Ngoi m nhung tr nho va chuc lanh cho
chung; Ngoi to ra long yu thong ngoi thanh nin giau
co, Ngoi trach mng Bit phai va Lut s v su gia hinh Mc
1,41-43; 3,1-; 1,1-22
Hinh anh Chua Gisu trong Phuc m th II tht la linh ng.
Tac gia cung to ra chn thanh khi vit v cac Tng D.
Tac gia trinh bay cac Tng D mt cach trung thanh voi
nhung c tinh va khuyt im cua ho. Cac Tng D rt qui
mn Thy minh, theo Chua toi luc Chua bi bt. Nhng cac
Tng D cung la nhung ngoi Do-thai thoi o, ho co nhung
thanh kin v mt Dng Cu Th trn gian, co tinh phn bi
mun ngi nhung ch cao, ho cung la nhung ngoi d so hi
va trn chay khi nhung ngoi Do-thai n bt Chua. Ho
cung khng hiu loi Chua day la bao. Vi chinh Phr cung
khng thoat qui lut o; hon nua, hinh nh Thanh su dung
y nhn manh n nhung iu lam giam th gia Phr Mc
,31-33; 14,3-31.
Su chn thanh nay co l la mt su kin duy nht trong
lich su truyn ky. Phr vi thu lnh Giao Hi, khng coi la
13
mt vic giam gia tri khi thanh thuc k lai nhung vic cua
chinh minh va cua cac Tng . Cung nh k lai vic noi
ln Chua Gisu rt gn chung ta. Phn nhiu nhung chi tit
nay hai Phuc m Nht Lm bo hay noi nh i, va iu o
chng minh long chn thanh cua Thanh Marc.
Thuc la mt iu may mn vi Thanh Marc khng
phai la mt ngoi t nhi, mt ngh s hay mt nha t tong,
la thinh gia cua Phr, Marc ghi lai mt cach chn thanh
cho hu th nhung iu Phr giang va nh loi Papias
1

vit : Y+rc$ c!N c9 m:t (o (gng n3 ( )!$ng % 09t m:t
6iu no 6V ng!- v )!$ng %W+ t!1n 6iu g? mi#. Doc Phuc
m Marc, chung ta chc chn oc nghe ting cua vi noi
voi Hi ng ti cao Do thai : C!*ng t$i )!$ng t!8 )!$ng
n9i n!<ng 6iu mgt t!@3 t+i ng!-# Cv 4,2.
E. ChG TD0h 0G5 *hs0 hm c5?0W XS >3F=" ^"# Chs5
K.>W XS C6" Th.=" Chs5 JS XS <"# c=1.5
Cung nh cac Phuc m khac, Phuc m Marc khng
phai la mt cun lich su ky su hoan toan y u v cuc oi
Chua Gisu. Phuc m Marc oc thanh hinh do cac bai
giang va chu y la ghi lai nhung bai giang o. Phuc m
Marc hoan toan khng tinh ky su. Tn cua vi cha nui cua
Chua Gisu khng oc nhc toi mt ln nao va cung khng
noi gi v oi tho u va n dt cua Chua Gisu. Diu quan h
duy nht i voi Thanh ky la tuyn xng Chua Gisu Kit la
Con Thin Chua Mc 1,1. Chua Cha hai ln xac nhn Chua
Gisu la Con Ngoi : khi Chua Gisu chiu phep Rua Mc
1,11 va khi Chua bin hinh Mc 9,. Ln nay Chua Cha
cung truyn cho cac mn phai nghe loi Chua Gisu.
Nhng su kin Chua Gisu la Con Thin Chua oc giu bi
mt; chi co ma qui bit iu o Mc 1,24-34; 3,11; 5,,
nhng Chua Gisu cm chung khng oc noi ra. Sau khi
1
Papias la Giam muc thanh Hirapolis Tiu-A vao khoang nm 12-
13, vit cun Chu giai Loi Chua gm 5 tp.
13
Phr tuyn xng Chua la Dng Msia, bi mt o oc mac
khai dn dn cho cac Tng D, nhng Chua Gisu truyn
cho cac Tng phai giu kin iu o Mc ,3; 9,9. Diu
nay chi oc noi ln mt cach cng khai khi Thong t
Caipha hoi Chua : png c9 4!5i \@ng Kit$ Con T!i1n C!*+
!gng 0[ng )!$ngl# va Chua Gisu tra loi khng inh
Ngoi la Dng Kit, Con Thin Chua va tuyn b Ngoi s
tu troi xung phan xet trong ngay chung thm Mc14,1-2.
Vi Chua Gisu nhn minh la Dng Kit, Con Thin Chua,
nn Hi ng Ti cao Do-thai kt an Chua va np Chua
cho ngoi Rma, nhung ngoi Rma ong inh Chua.
Nhng cai cht v ti cua Ngoi em lai on cu cho nhn
loai, vi Thin Chua nhn ly nh gia chuc ti Mc 1,45.
Va ngay th ba Ngoi sng lai vinh hin Mc 1, -.
A. *hs0 hm 0G5 Chs5 G.=13 >hZ6 Th-"h L305
a. T-0 #.o] TI0 #.o] ^3<> ^\ JS ".=" h.K3 ;.=" >p
Thanh Luca, y s Col 4,14 va ban ng hanh cua Thanh
Phaol, thap tung Phaol trong cuc hanh trinh truyn
giao th III 53-5, trong khi Phaol bi giam giu o Csara
5- va khi Phaol bi ap gia tu Csara n Rma -1
vit Phuc m sau hai Phuc m Matth va Marc, sinh
trong o Antikia x Syria, hp thu nn vn hoa Hy-lap,
Luca mun em Kit giao vao trong vn chong va lich
su. Luca vit Phuc m vao khoang nm 2, co l tai
Rma, cho nhung kit huu tu ngoai giao tro lai.
$. NI. E3"# JS ;U 0w0
Phuc m Chua Gisu theo Thanh Luca gm co bai tua,
phn mo u va ba phn chinh.
- Tua 1,1-4
- Phn mo u 1,5-4,13
- Phn th nht : thoi k giang day o Galila 4,14-9,5
- Phn th hai : Chua Gisu trn ong i Girusalem
9,51-19,2
13
- Phn th ba : Chua Gisu giang day o Girusalem, cuc
Tu nan, Phuc sinh va ln troi cua Chua 19,2-24,53.
C. 0 >D"h J" 0h!"# JS >hr" hL0
5. *hs0 hm L305 XS >-0 phm 0G5 mI> 18 #.5
Trong bai tua, Luca cho bit Ngai cn thn iu tra
moi vic tu t!uP %+n 62u. Luca thuc thi mt cuc iu
tra cn thn va y u. La mt su gia chn chinh, Luca
tim n tn ngun. Antikia, Luca oc bit nhung giao
huu u tin, mt ngun tin tc ang tin cy. Nht la trong
thoi gian hai nm o Palestina 5-, trong khi Phaol bi
giam bi giam o Csara, Luca u thoi gian su tm tai
liu.
Ngoai nhung tai liu truyn khu Luca thu thp oc,
con co nhung tai liu bin tp. Ta co th chc chn rng Luca
oc bit Phuc m Marc va theo sat Phuc m Marc
tuy co sua chua loi vn hay thm vao hoc bo i mt vai chi
tit. Co l Luca cung bit Phuc m Matth vit bng ting
Aram vi nhiu loi Chua day trong Phuc m Luca ta cung gp
thy trong Phuc m Matth.
;. *hs0 hm L305 0 "I. E3"# ?<> ph6"# phs
Ni dung Phuc m Luca ni dung rt phong phu. V
phong din lich su, Phuc m Luca xac nhn gia tri Phuc
m Marc vi theo sat Phuc m Marc. Hon nua, trong
mt vai cu truyn, Luca ghi lai nhiu chi tit hon, cung
nh Luca noi r hon v ong li din tin chung cua cac
su kin. Vi c gng t nhung loi day cua Chua trong khung
canh lich su. Luca giup chung ta nhn thc r hon v li
giang thuyt cua Chua Gisu : v nhn vi, v vic lam va loi
day cua Chua. Nu Phuc m Luca khng co nhung trang k
lai oi tho u cua Chua, cu chuyn ngoi an ba ti li Lc
,3-5, du ngn ngoi Samaritan nhn hu Lc 1,5-3,
ngoi con hoang ang Lc 15,11-32, cu chuyn ngoi trm
lanh Lc 23, 39-43, cu chuyn nhung nhung ngoi mn
139
i lang Emmaus Lc 24,13-35, Kit giao s thiu mt cai gi
.
0. *hs0 hm L305 XS *hs0 hm 0G5 !" C\3 I JS X"#
"hB" h3
Phuc m Luca la Phuc m cua On Cu D va cua long
nhn hu. Chua Gisu la Dng Cu Th va la Dng Cu Th
cua toan nhn loai, la Aam th II ni nhn loai moi voi
Thin Chua. Luca nhn manh n long nhn tu cua Thin
Chua va long Chua yu thong nhn loai. Nhung ngoi ti
li la i tong cua long yu thong c bit cua Chua va
Chua hng tim kim ho sut ca Phuc m, Chua Gisu hng
n gn nhung ngoi thu thu va ti li cai hoa ho. Do la
Phuc m cua long tha th : ngoi an ba ti li, ng Zak,
nhung ngoi li hinh, nhung ngoi trm lanh. Chua Gisu chi
nghim khc voi nhung ngoi kiu ngao, quyn th, nhung
ngoi phu qui co cua d dt ma lnh am troc su khn cuc
cua anh em ng bao, nhung ngoi cng chinh gia, kiu hnh
v nhung c tinh ma ho khng co, nhung ngoi Bit phai,
ma nhung loi cu nguyn cua ho lai kt an ho, ngoi t t va
tro t lnh am troc au kh cua mt ngoi bi thong. Trai
lai, Noc Chua rng mo cho nhung ngoi ma ngoi Do-thai
chinh thng khinh mit : nhung ngoi thu thu, nhung ngoi
Samaritan, nhung ngoi an ba ti li. Thi s Dante goi
tac gia Phuc m III la ]cri%+ m+n0u-tuFini0 C!ri0ti# Kh
gi5 cI+ (bng n!n !Su C!*+ Kit$ tht la huu ly.
E. *hs0 hm L305 T. h. 0U #"# JS h. 1."h.
Nhng Chua Gisu chi tha th cho cac tm hn nng
ho ln va dn ho n mt oi sng cao p hon. Va oi sng
cao p nay oi hoi nhung c gng va hy sinh. La Phuc m
cua long nhn hu, Phuc m Luca con la Phuc m cua
nhung oi hoi. Chc chn Luca khng kt an cua cai. Luca
bit co nhung ngoi phu qui co long tt : ba Gioanna vo ng
Chusa, ng Zak, ng Giuse Arimathia; nhng Luca bit
rng thong ngoi ta chim oat cua cai mt cach bt cng,
14
dung khng hop va la dip lam cho ngoi ta tro nn kiu ngao
va cng coi. Do o, Chua Gisu ku goi : HV3 %'n cI+
c5i +n! -m c9 68 (m 4!*c %[ t!q# Lc 12,23.
Z. *hs0 hm L305 0 T0 >D"h =m Tem J3. >!. JS J"
0h!"# X3 X6->.
Su mac khai long nhn hu cua Thin Chua va nhung v
cao ca cua tm hn oc on tha th din ta trong mt bu
khi m m va vui toi. Khuc nhac Thin Thn hat khi Chua
Giang sinh con vang di trn nhung trang Phuc m. Luca
vui song ghi lai long cam ta va nim vui cua nhung ngoi
oc Chua ban on. Phuc m Luca bt u bng loi : G(ori+
in -ic-(0i0 ,-o# Lc 2,13-14 va kt thuc bng loi cac Tng
D chuc tung Chua trong Dn tho Lc 24,52.
Nhung v huy hoang nay oc mt ngh s k lai.
Luca dung mt li vn lu loat thoi ai Hy-A, nhng
khng cu k. Vn cua Luca rt uyn chuyn. Hai oan u
la li vn Kinh Thanh hoan hao. Luca sua vn cua Marc
mt cach kheo leo khn ta. Nhung oan ring cua Luca thi
tht la v song. Cu chuyn cua Luca k vn tt khng co
nhung chi tit v ich va rt muc thoc. Khng mt tac gia
nao co th sanh voi Luca v cach thc kt thuc mt cu
chuyn, mt du ngn, mt cuc am thoai, nhng chinh v t
nhi cua tm hn lam ta vui song khi oc Phuc m Luca.
Luca co bit tai lam m diu va hp dn. Chc chn co nhung
tac phm manh m hon, bi hung hon, nhng co l khng mt
tac phm nao trinh bay v kha ai cua Thin Chua hay thuc
giuc ngoi ta tro nn tt hon nh Phuc m Luca.
C. *hs0 hm Chs5 G.=13 >hZ6 Th5"h G.65"
a. T-0 #.o] TI0 #.o] ^3<> ^\ JS ".=" h.K3 ;.=" >p
Phuc m th III do Gioan, con ng Zb va em ng
Giacb, mt trong moi hai Tng D bin tp vao cui th
k th I tai phs lam vung c tin cua cac Kit huu
thanh o va min Tiu-A.
$. NI. E3"# JS ;U 0w0.
141
Phuc m Chua Gisu theo Thanh Gioan gm co tu ngn
va hai phn chinh.
- Tu ngn 1,1-
- Phn th I : hoat ng cua Chua Gisu noi trn gian
1,19-12,5
- Phn th II : Chua Gisu v voi Chua Cha 13,1-21,25
C. 0 >hD"h >hr" hL0 JS J" 0h!"#
5. cw0 TD0h JS Te >S. *hs0 hm G.65"
Bin tp Phuc m th IV, Gioan c y b tuc Phuc m
Nht Lm va ng thoi mun giai thich mt cach su xa su
kin Chua Gisu xut hin trn dong th. Voi Gioan, Chua
Gisu khng phai chi la Dng Msia cua Israel n lam tron
nhung loi Tin tri va thit lp Noc Troi Mt hay chi la Con
Thin Chua lam dn chung khm phuc vi cac phep la Mc
cung khng phai chi la Vi Cu Tinh n rao giang long nhn
hu Lc nhng con la Ngi Loi Nhp Th mac khai cho
nhn loai Thin Chua v hinh va em cho nhn loai anh sang
va su sng thing ling. Ti tm va su cht cu kt voi nhau
pha v cng vic cua Ngoi, nhng chung tht bai. Ai
khng nhn anh sang va su sng ma Ngi Loi em n s
phai kt an, ai nhn anh sang va su sng s oc giai thoat
vnh vin khoi ach n l. Do la tai chinh yu cua Phuc m
th IV Ga 3,1-19; 5,14.
;. C3I0 Tn. 0W"# 9h5. 0G5 Chs5 G.=13 XS mI> ><" ;.
9j0h Xj0h 18
Trong Phuc m th IV, Chua Gisu bt u hoat ng
bng hai vic tong trng : phep la o Cana noi ln thoi ai
cua Cu chuc im; Chua ui nhung ngoi bun ban
ra khoi Dn tho co ngha la Chua khoi u thit lp mt tn
giao trong tinh thn. Nhung trang u cho ta thy nhng
tm hn thin chi on nhn Tin Mung Cu D. Nhng cuc
chin u giua ti tm va anh sang cung som khai din.
Vic Chua Gisu chua ngoi bt toai o h Bzatha oan 5
142
ln u tin t Chua troc nhung thu ich cua Ngoi.
Nhung nha lnh ao tn giao Do-thai thu ghet va mun hm
hai Chua. Bai giang v banh hng sng oan lam cho
nhiu mn bo Chua. Cuc hin u tip din o oan va
ngoi Do-thai ra lnh bt Chua. Doan ghi lai mt cuc
tranh lun gay go giua Chua Gisu va cac thu ich cua
Ngoi, ho inh nem a Ngoi. Cu chuyn Chua chua
ngoi mu tu khi moi sinh oan 9 anh du mt giai oan
moi; cu chuyn o cho ta bit nhung ngoi Do-thai quyt
inh khai tru khoi Hi ong nhung ai tin Chua la Dng
Cu Th. Cang ngay Chua cang noi r v ban tinh cua
Ngoi. Nhung ngoi Do-thai tim cach bt Chua, nhng
Chua lui sang bn kia sng Gioan. Vic Chua lam cho
Lazar sng lai biu l uy quyn cua Chua lam cho Hi
ng ti cao Do-thai quyt inh hm hai Chua Ga 11.
Cui cung, Giua np Chua trong cuc chin thng bn
ngoai cua k thu nay, Chua Gisu vn vot ln trn. Ngoi
hoan toan tu do; ngoi hin thn vi chinh Ngoi mun.
Khng ai co quyn trn mang sng cua Ngoi. Ngoi chi
bit co Thanh y Chua Cha inh. Va cai cht nhuc nh
trn Thanh gia la con ong a Chua toi vinh quang, va
cung la con ong em lai on Cu D va su sng thing
ling cho cac tin huu.
0. C3I0 Tn. E!"# >hv 0G5 Chs5 XS ;.3 >V"# ><" ;.
9j0h E." ?5 >?6"# 0-0 >Bm h@".
Nhng cuc oi dong th cua Chua Gisu khng phai
chi la mt tn bi kich kich su. Su din tin cac cng vic
a Chua Gisu toi cuc Tu nan va toan thng chi la biu
tong tn bi kich din ra trong cac tm hn. Su kin Chua
Giang trn oi cac tm hn phai co mt thai dt khoat.
Dng troc Chua Gisu 4!5i tin Ng=>i !+3 tC c![i#. Ngi
Loi Nhp Th, oc Chua Cha sai n lam chng v
Ngai, phn bit ngoi ta ra hai hang : ai khng tin Chua Cha
trong Chua Con, to ra ho khng bit Chua Cha. Nhung v b
143
ngoai tan bin i, nhung tm tinh su kin cua mi ngoi
oc to r. Tinh kiu ngao, su cng long, tinh tu mn va tim
t loi lam cho tm hn ra mu quang va chon ti tm. Zi (m
6iu i@u t!? g!Ut 'n! 0'ng v )!$ng ti&n ti 'n! 0'ng v? 0G
rong n!<ng vi"c !/ (m 0J %W KuP tr'c!. N!=ng +i t!c t!i
c!n (h t!? 6&n vi 'n! 0'ng 68 t r| rong !/ 6V (m n!<ng
vi"c 69 trong C!*+# Ga 3,2-21. Nhung tm hn on so va
ngay thng nhn bit Con Thin Chua vi ho trung thanh voi
Chua Cha. Do la an chin cua Chua Gisu. Ho nghe ting
Chua va Chua ban cho ho su sng vnh cuu. Vic Chua n
voi nhn loai lam cho ngoi ta phai co thai dt khoat va
nh vy la xet oan gia tri cua tm hn, hay ung hon la mi
tm hn tu xet xu minh bng cach theo Chua hay tu chi
Ngoi. Zi tin P C!*+ Con t!? 6=Gc 0[ng 6>i 6>ic +i t= c![i
)!$ng tin P C!*+ Con t!? 0J )!$ng 6=Gc t!@3 0 0[ng7 n!=ng
can t!Wn! n: 0J 6; iu[ng tr1n !/# Ga 3,3.
E. *hs0 hm >h\ IV h5F "h<" m7"h Tv" 12 1U"#
>h.="# X.="#
Phuc m th IV hay nhn manh n su sng thing ling
ma Ngi Loi Nhp Th em n cho nhung tm hn trung tin.
D tai nay ta gp thy hu nh trong mi trang Phuc m,
nhng nht la sau bua Tic Ly Ga 14-1 khi Chua Gisu tm
su voi cac Tng D. Su sng nay o tai su hip nht voi Chua
Gisu va voi Chua Cha qua Chua Gisu khoi u bng long
tin, phep rua ti va Chua Thanh Thn, su sng o oc duy tri
va tng trin bng su tham du Minh va Mau Chua Kit, su cu
nguyn va giu cac gioi rn bac ai. Nhung mac khai cua Chua
Thanh Thn va Chua Gisu lam cho oi sng o tro nn
phong phu hon. Su binh an, nim vui, su thanh binh ngay ca
trong thu thach va bach hai la gia nghip cua tm hn trung
tin. Nh vy, ngay tu by gio, mt noc thn ai gm nhung
ngoi ban cua Chua hip nht voi nhau, hip nht voi Chua
Gisu va Thin Chua oc thuc hin va lam cho cai th gioi
144
ich k va am m khoai lac nay phai suy ngh va khao khat
c tin.
Z. TD"h 0-0h Xj0h 18 JS J" 0h!"# 0G5 *hs0 hm G.65"
Nhung t tong trn co khi lam ta ngh rng Phuc m IV
la Phuc m truu tong. Khng phai th, o la Phuc m linh
ng nht. Tac gia rt am tong canh vuc x Palestina. Phuc
m th IV co nhiu chi dn v thoi gian va khng gian,
nhiu ch hinh nh Thanh Su mun sua lai nhung iu ma
c gia co th hiu sai khi oc Phuc m Nht Lm. Nhung
cu truyn k rt r rang, toi p. Nhung Loi Chua trong
Phuc m th IV rt khac nhau tuy hoan canh : noi truyn
tm tinh voi cac mn , i thoai voi thiu phu x Samaria,
cuc am thoai thn hoc voi Nicm, nhung ln trinh bay
giao ly, nhung cuc tranh bin voi cac lnh tu tn giao.Mi
nhn vt u co mt tinh cach c bit. Thanh Gioan din
ta cac tm hn mt cach su xa va t nhi.
Do la Phuc m th IV, thong oc goi la Phuc m tinh
thn, Phuc m lam ta khm phuc vi tinh cach su xa va
manh m. Co th noi rng Phuc m Gioan la hon ngoc cua
Tn oc. Nhung kinh nghim cua mt oi Kit huu, nhung
loi suy nim, nhung mac khai cua Chua Thanh Thn lam
cho t tong cua Gioan rt phong phu. Thm vao o, Gioan
con co mt ngun mac khai khac nua. Chua Gisu noi :
K no 31u m&n T+ 0J 6=Gc C!+ T+ 31u m&n7 v T+7 T+
cdng 0J 31u m&n ng=>i 69 v 0J t mAc )!5i c!o ng=>i 69#
Ga 14,21. Hon ai ht ng=>i m$n 6" m C!*+ Gi10u 31u
Kuq# co kinh nghim siu vit v iu o lam ich cho
chung ta.
H. CW"# Jw TW"# @
5. T-0 #.o] TI0 #.o] JS ".=" h.K3 ;.=" >p
Cng vu Tng D do Thanh Luca, mn Thanh Phaol,
tac gia Phuc m th III bin tp vao khoang troc nm ,
co l tai Rma cho cac tin huu tu ngoai giao tro lai.
;. NI. E3"# JS ;U 0w0
145
Cng vu Tng gm 2 oan chia lam 3 phn chinh va
phn mo u.
- Phn mo u : loi tua, Chua Gisu ln troi, chon Tng
D Matthia 1,1-2
- Phn th nht : Giao Hi noi ngoi Do-thai 2,1-9,31
- Phn th hai : Cng cuc truyn giao cho ch dn
9,32-15,35
- Phn th ba : Giao Hi noi ch dn 15,3-2,31
0. 0 >D"h
Cng vu Tng k lai cuc banh trong cua Giao Hi
trong bui so khai tu Girusalem n Rma. Luca khng co y
k lai tt ca su vic mt cach ti mi. Nhiu ln li vn thut
truyn nhong ch cho li vn nht ky : ngi th nht thay th
ngi th ba. Do la nhung phn trong Cng vu Tng ma
ngoi ta goi la 4!2n c!*ng t$i# Cv 1,1-1; 2,5-15; 21,1-
1,1. Tac gia la thi chng nhn nhung vic k trong phn
nay.
Luca la mt su gia chn thanh. ng khng chu trong
nhiu v nhung chi tit nin biu. Luca cung noi it toi nhung
vic khng hay, co khi con bo i nh cu truyn o Antikia
ma th gui tin huu Galat thut lai- Gal 2,11-12. Lich su
Giao Hi bui so khai nh Luca k tht la p . Nhiu khi
Luca chi nhc qua n su vic va nh vy ng khng to ra
qua gay gt nhung vic ma ng khng thich hay qua khen
nhung vic khac. Nhung o chi la nhung de dt. Luca
mun rng Cng vu Tng la mt tac phm y binh an va
thanh than va Luca ang cho chung ta tin cy. Luca lam
cho tac phm cua ng co mt v duyn dang va vui toi khn
sanh, chinh c tinh nay lam cho Cng vu Tng oc lit
vao s nhung danh sach hay nht cua nhn loai.
II. I CfNG V+ CC TH THNH *HayL
14
,. C-0 >h Th-"h *h56XW >?6"# K."h $I
C truyn lu lai cho chung ta 14 th Thanh Phaol
trong toan th co th coi la chinh xac. Doi y la th tu cac
sach trong Kinh B tu th k th IV :
Th gui tin huu Rma Rm
Th I gui tin huu Corint 1Cr
Th II gui tin huu Crinth 2Cr
Th gui tin huu Galata Gal
Th gui tin huu Ephs Ep
Th gui tin huu Philiph Phl
Th gui tin huu Clss Col
Th I gui tin huu Thessalnica 1Tx
Th II gui tin huu Thessalnica 2Tx
Th I gui Timth 1Tm
Th II gui Timth 2Tm
Th gui Tit Tit
Th gui Philmn Phm
Th gui tin huu Do-thai Dt
Trong cach sp xp trn y, ta thy cac th khng oc
xp theo theo th tu thoi gian, nhng tuy theo tm quan trong
cac th va th gia cac giao oan. Hon nua, chung ta cung nhn
cac th gui cac giao oan oc xp troc cac th gui cho ca
nhn. Sau cung la th gui tin huu Do-thai vi co ln ngoi ta
h nghi va ban ci v tinh cach chinh xac cua th o.
/. C-0 >h Th-"h *h5XW >hZ6 >h\ >2 >hn. #.5"
Sau y la biu cac th Thanh Phaol xp theo th tu
thoi gian va vao khung cach oi sng Thanh Phaol :
Vao khoang nm sau Cng nguyn.
Phaol sinh trong o thanh Tars.
23-2
3
33
34
34-3
Phaol o Girusalem theo hoc trong lut s Gamaliel.
Chua Gisu chiu cht.
Thanh Stphan tu ao.
Thanh Phaol tro lai.
Phaol o Damas, o Arabia va tro v Damas
14
3
3-42
43
44
45-4
4
49
Hanh trinh v Girusalem ln I.
Phaol o Cilicia va o Tars.
Phaol o Antikia.
Hanh trinh i Girusalem ln II.
Cuc truyn giao th I.
Thoi gian o Antikia.
Cng ng Girusalem.
5-53
54-5
5-
-1
1-3
3-
-
Cng cuc truyn giao
th II. Phaol ngu tai
Crint 1 thang 51-
52.
Cuc truyn giao th
III, Phao-l o phs 2
nm 54-5, Phaol
ngu tai Macnia5,
tai Crint 5-5.
Phaol bi bt o Girusalem,
bi giam tai Csara doi
thoi Tng trn elix va
estus; Phaol chng an ln
hoang Rma.
Di Rma.
Bi giam tai Rma ln I.
Nhung nm cui cung.
Bi Bt. Bi giam o Rma
ln th II. Tu ao.
Th th I va II gui tin
huu Thessalni-ca 51-
52.
Th gui tin huu Galata
54- Th I gui tin huu
Crint 5. Th II gui
tin huu Crint 5.
Th gui tin huu Rma
5.
Th gui tin huu Clss
2 ;
Th gui Philmn 2;
Th gui tin huu phs
3;
Th gui tin huu Philiph 3.
Th gui Timth 4-
5.
Th gui Tit 54-5;
Th gui tin huu Do
thai.
Th II gui Timth .
14
Theo th tu thoi gian o, ngoi ta thong chia cac th
Phaol lam ba loai :
5. Nhq"# ;\0 >h 35" >?L"#
Th gui tin huu Galata, th I va th II gui tin huu
Crint, th gui tin huu Rma va hai th tin huu
Thessalnica. Trong cac th o, Phaol noi v su cng chinh
hoa, vic tai lm trong vinh quang cua Chua va tt ca nhung
vn ma nhung ngoi tn tong va nhung cng oan so khai
gp phai.
;. Nhq"# ;\0 >h J.v> 9h. ;j #.5m.
Th gui tin huu Cls, Philmn, gui tin huu phs va
Philiph. Vn chinh trong nhung th nay la vai tro cua
Chua Kit trong vu tru va lich su. Ngoi ta coi nhung th
nay la nhung th ban v Chua Kit. Trong nhung th o,
Phaol cung c gng xac inh nhung yu t cua mt oi sng
Kit huu hoan toan.
0. Nhq"# >h G.-m mw0
Th I va II gui Timth va th gui Tit. Trong nhung th
nay, ta thy ni lo lng cua Phaol v vic t chc cng ng
Kit huu troc nguy him cua nhung lac thuyt va troc khi
Phaol ly trn. Ta cung co th xp th gui tin huu Do-thai vao
loai nay tuy tai trong th rt khac nhau voi ba th noi trn.
A. Hk"h >h\0 "#67. >7. 0-0 >h Th-"h *h56XW .
V hinh thc, th cua Phaol cung ging nhung th vit
trn chi thao, ma moi y ngoi ta kham pha oc o Ai-cp.
Doi y la dan bai cua th I gui tin huu Crint va th gui
tin huu Galata.
5. *hr" mp Tr3.
- Loi chao : ngoi vit, ngoi nhn, cu chuc 1Cr 1,1-3;
Gal 1,1-5.
149
- Nhp : thong bt u bng mt cng thc ta on
Chua tip n nhc lai nhung ki nim, hay mt loi khen.
Cr 1,4-9; Gal. Khng co
;. *hr" 0hD"h
Phn nay quan trong nht. Trong phn nay, Phaol noi v
nhung vn thuc pham vi lun ly, tin ly hay nhung vn
khac co lin quan n cng ng nhn th 1Cr 1,1-15,5;
Gal -1.
0. *hr" 9v> >hs0.
- Da tin tc 1Cr 1,1-; Gal ,11-1.
- Loi thm hoi loi chao : 1Cr 1,19-22; Gal Khng co.
-Loi cu chuc cui cung 1 Cr1,234 ; Gal ,1.
III. I CfNG V+ CC TH CNG GIy
`5"h >t JS : ".Km.
Danh tu th Cng giao oc dung chi th sau y :
th cua Thanh Giacb, 2 th cua Thanh Phr, 3 th cua
Thanh Gioan va mt th cua Thanh Giua. Cac th o oc
goi la th Cng giao vi tru hai th vn cua Gioan, cac th
u gui cho mt s kha ng giao oan.
Tuy cac th Cng giao rt khac nhau, nhng cung co mt
it im ging nhau :
5. Kh3F=" Te ph"# "hq"# >.v" 1 #.o P 1Pr 2,1-3.1-
22; 3,3-4.1-1; 1Ga 2,1-23; 4,1-; 2Ga -11; G 4,-19.
;. Nh<" m7"h Je J.K0 pho. #.q T\0 >." >."h >3Fe" JS Tn.
1U"# >?6"# 170h: Ga 2,14-2; 3,13; 4,3-9; 5,-11; 1Pr 2,11-
12.11; 4,4; 2Pr 3,1-1.14-1; 1Ga 2,1-2; 4,; 2Ga -11.
0. Kh3F=" pho. Jq"# >Bm >?6"# >h8 >h-0h JS ;-0h h7. P
Ga 1,2-4; 4,.1-11; 1Pr 1,-; 2,11-1; 3,13-1; 4,12-19; 5,-
1; 1Ga 2,24-2.
E. Nh0 Tv" >hv m7>P Ga 5,3.-9; 1Pr 1,5; 4,; 2Pr 3,4-13;
1Ga 2,1-19; G 1; 2Pr 3,-1.

15
IV. SCH KH%I HU+N
,. T-0 #.o] ^3<> ^\ JS ".=" h.K3 ;.=" >p
Sach Khai Huyn do Thanh Gioan Tng D bin tp
tai ao Patmos vao cui th k I trong nhung nm cui triu
ai Hoang Dmitian 949 khi Giao Hi bi nhung bao
chua nh Nr va Dmitian bach hai.
/. NI. E3"# ;U 0w0
Khai Huyn la cun sach tin tri 1,3.9tt. Khai Huyn
dung nhung loi Tin tri va nhung hinh anh m ta cuc
giao tranh va chin thng cua Noc Chua.
Tuy cac tac gia chia sach Khai Huyn khac nhau, nhng
dua vao 1,19 : HV3 vi&tsn!<ng vi"c !i"n tAi v n!<ng vi"c 0J
i53 r+ 4,1; 22,5, ta co th chia sach Khai Huyn lam hai
phn chinh voi phn mo u va phn kt 22,-21.
- Phn mo u 1,1 2
- Phn th nht : Thi kin v nhung vic s xay ra 4,1-22,5.
a. Loi Tin tri trong sach co n nim phong 4,1-11,1.
b. Loi tin tri cua cun sach mo 11,19-22,5.
-Phn kt 22,-21.
A. 0 >D"h 0G5 1-0h Kho. H3Fe"
5. 7. 0!"# Je 1-0h Kho. H3Fe"
Sach Khai Huyn la mt ip vn co tinh cach Tin tri cua
Chua Gisu gui cho giao oan Tiu-A qua Gioan Tng D.
Nhng nhung loi Tin tri nay khng ging nhung loi
Tin tri Cuu oc. Sach Khai Huyn co mt kiu vn c
bit, li vn oc Danien thuc thi va rt thinh hanh vao
khoang th k th I sau Cng nguyn. Li vn Khai Huyn
do ting Hy-lap apokalypsis co ngha la ven bc man ln, to
cho bit. Trong sach Khai Huyn, ta nhn thy muc ich, k
thut va phong phap cua li vn nay. Thuc ra, Gioan co y
ven bc man che nhung bi nhim v tong lai, voi Gioan o
la bi nhim ngay th mat. Dung qui tc li vn Khai Huyn,
151
Gioan tuyn b thoi k th mat gn toi 1,3; 3,11;
22,.1.12.2 va oc mong th mat chong n 22,2.
;. Nhq"# hk"h o"h >?6"# 1-0h Kho. H3Fe" 0 : "#h5
>V"# >?"#
Nhung iu mac khai nay, Gioan xem thy trong khi
ngt tri o trn Thin quc, noi Thin mn va trn ia cu.
Nhiu hinh anh trong sach Khai Huyn la nhung hinh anh
quen thuc, mon o Cuu oc, o cac sach Khai Huyn Do-
thai va nhung chuyn thn thoai Tiu-A : nhim vu cac s
thn, cun sach nim phong, ken ng, sm set, cuc ai
chin thoi th mat, Gog va mago, bua th mat.
Nhung hinh anh trong sach Khai Huyn co y ngha tong
trng hon din ta; nhung hinh anh o biu l mt t tong
ma khng chu trong v iu hoa va hinh dung. Li gom
phat xut t ming Chua Gisu 1,1 chi quyn luc v bin
cua vi thm phan; Con Chin co sung va mt 5, chi
manh m v song va thng bit moi su : chiu dai, chiu
rng va chiu cao cua thanh Girusalem moi u bng nhau
21,1 vi hinh lp phong la mt thuc th hoan toan.
Nhung con s va mau sc cung co y ngha tong trng : s
chi su toan thin, s 4 chi th gioi trn gian, s 12 chi Israel,
1. chi am ng hay mt thoi gian dai; 144. chi su
sung mn; ba ngay ri 11,11 chi mt thoi gian rt ngn;
42 thang 11,2 va 1.2 ngay 11,3; 12, chi mt thoi gian
kha dai, co l s chi su khuyt im hoan toan hay su
c ac cn ban s la s bt toan, nhc lai 3 ln.; mau
trng chi su trinh bach va chin thng; triu thin chi su khai
hoan.Ta phai lu y im nay khi giai thich tim hiu sach
Khai Huyn .
0. Nhq"# "> TI0 T-6 >?6"# 1-0h Kho. H3Fe" 0G5
Th-"h G.65"
Tuy chiu anh hong mt phn nao nhung ngoi i troc,
tac gia sach Khai Huyn vn giu v c ao manh m trong
cach lnh hi va bin i nhng yu t rut trong cac sach
152
bin tp troc. Sach Khai Huyn co rt nhiu canh tran y
su sng, mau sc va linh ng n ni du oc trm ln vn
khng lam suy giam v ruc r o 1,12-2; 4,2-11; 5,1-14;
,12-1; 9,1-11; 14,9-13; 1,1-2; 19,11-1.. Hon nua, i
i voi mt tri tong tong di dao, Gioan co mt y thc v
th tu va v cach trinh bay; vi th, chi nguyn xet theo quan
im vn chong, iu o lam cho sach Khai Huyn tri
vot trn tt ca cac sach ng loai. Trong sach Khai Huyn,
ta gp s nhiu ln n tich, ken ng, kim bi; chinh
s o tao nn b cuc chc chn cho toan cun sach va
nh vy lam cho c gia khoi bi lac lng giua v s hinh anh
ki la. Nhung chun bi i n kt lun din tin mi luc mt
thm r rang va manh m. Khai Huyn la mt tac phm oc
xy dung tht vung chi, iu o tong phan voi su ngheo nan
cua ngu vung va li hanh vn, hai iu nay cho ta bit rng tac
gia la mt thin tai nhng it quen thuc voi vn chong Hy-
lap.
E. R "#h5 1-0h Kho. H3Fe"
Cung nh tt ca cac sach Khai Huyn khac, sach Khai
Huyn cua Gioan oc bin tp trong thoi tai ong. Voi
Nr va nht la Dmitian, quc Rma tro thanh k
bach hai Kit giao. Vic thit lp tn giao tho hoang nh
mt quc giao a n su bach hai cac Kit huu vi ho khng
chiu gan cho ai ngoai Chua Gisu chc Chua T. Khai
Huyn noi ln su bach hai 2,3,9; con ai hoa bt u
,14, mau chay 2,13; ,14; nhung ngay tip theo co l
con nguy him hon nua 2,1; 3,1. Ni lo u va su thiu
kin nhn xm nhp cac tm hn ,1-11. Chinh vi mun
khich l cac tin huu ma Gioan bin tp ip vn tin tri
ma Chua Gisu mac khai cho ng, ip vn nay la loi ku
goi long tin tong va trung thanh : thoi gian chiu au kh va
vn voi, Chua Gisu sp n va em theo phn thong
153
22,12, phai quang ai nhn cai cht khi Chua oi hoi 13,9-
1, nhung ngoi an nghi trong Chua s oc hop voi ca
oan Thin Quc tham du vao phung vu mun oi, nhng
ngoi chin thng s oc vao Thin ang; du su ac co manh
m va c du n u i nua t!? Con C!i1n cdng 0J t!gng#
vi Chua la cac Chua va la Vua cac Vua, va ca nhung k oc
o voi Ngoi, nhung k oc moi goi, ken chon, va trung
thanh 1,14 cung s thng.
Tuy sach Khai Huyn co nhiu ch kho hiu, nhng y
ngha chinh la o o. Va y ngha nay co gia tri i voi tt ca
moi th h Kit huu. Sach Khai Huyn trinh trong khng
inh chu quyn ti cao cua Thin Chua va cua Chua Kit,
khuyn nhu cac tin huu phai kin nhn trong thu thach, trong
bach hai va cho cac tin huu thy mt vai v huy hoang cua
noi mat m, y anh sang va binh an.
THNH KINH V KHya THN HMC
Khoa thn hoc dua trn Loi Chua oc ghi chep va
Thanh Truyn nh dua trn mt nn tang trong tn : trn
nn tang nay, thn hoc oc cung c mt cach chc chn va
lun lun toi tr, trong khi tim hiu, doi anh sang c tin,
moi chn ly tim n trong mu nhim Chua Kit. Thanh
Kinh cha ung Loi Chua va thuc la Loi cua Chua, vi oc
linh hng; vi th, vic hoc hoi Thanh Kinh phai la nh linh
hn cua Khoa Thn hoc. Thua tac vu loi Chua ngha la vic
154
rao giang thuc muc vu, day giao ly va tt ca vic giao hun
Kit giao, trong o bai giang Phung vu phai chim mt ch
quan trong c bit phai oc nui dng cach an lanh va
gia tng sinh luc cach thanh thin nho loi Thanh Kinh
Hin ch Tin Ly v Mac khai cua Thin Chua s
24
cC LC
LI NOI DAU
BNG CH VIT TT
NHAP DE. 1. Thanh Kinh
2. Cac sach Cuu oc
3. Cac sach Tn oc
4. Tinh cach duy nht cua Thanh Kinh
5. Giao Hi voi vic oc Thanh Kinh
. Y nim va i tong cua khoa Kinh
Thanh nhp mn
. Dai cong v Tn oc
CHONG I KHUNG CNH DIA LY PHUC M
I.
PALESTINA , QU HONG CHUA GISU
1. Vi tri, din tich, hinh th
2. Dn c
3. Khi hu
II.
NHNG NOI CHUA GISU D QUA
1. Bui so khai cua oi hoat ng
2. Thoi k giang day o x Galila
a. V x Galila va nhung thang hoat
ng u tin
b. Bn Dng h Tibria
155
c. Ngoai bin gioi x Palestina
3. Chua tu bit Galila i Girusalem
ln cui cung
4. Nhung ngay sau ht cua Chua Gisu-
Cuc tu nan va Phuc Sinh cua Chua.
BN CHAT
CHONG II
CUA MAC KHI
THI DAI CHUA GISU
I.
LICH SU DO THAI TU NM 3 TCN
TI NM SCN
1. Anh em Maccab
2. Nha Asmn
3. D quc Rma can thip vao x Palestina
4. Hr Dai vong
5. Nhung vua k vi Hr
. Cac tng trn Rma
. Cuc chin tranh Do thai
II.
NHNG TH CH, TN GIAO,
X HOI VA PHONG TUC DO THAI
1. Sinri, Hi ng ti cao Do thai
2. Hang t t
3. Dn tho va cac hi ong
4. Cac ngay l
5. Doi sng ao c ca nhn
. Doi sng kinh t va x hi
. Doi sng gia inh
III.
GIAO THUT DO THAI
1. Thin Chua
2. Lut Torah
3. Lut truyn khu
4. Thin Thn va qu
5. Dn Chua chon
15
. Long trng oi ng Msia trong ao
Do thai
. Vn th mat trong ao Do thai
IV.
NHNG DNG PHAI DO THAI
1. Bit phai
2. Nhom nhit tin Zelotes
3. Nhung ngoi Sadduc
4. Phai Essni
5. Phai Hrian
. Cac lut s Do thai
PHU TRONG CHONG II: VN CHONG DO THAI
1. Mao th
2. Vn kin Qumran
3. Tac gia Do thai chiu anh hong vn
minh Hy A: Phil va Giuse lavi
4. Vn chong Rabbi
CHfNG III
CUC I CHga GI'SU
I. DI THO AU VA AN DAT
II. DI CNG KHAI
1. Chun bi
2. Hoat ng cua Chua Gisu o Galila
3. Hoat ng o ngoai bin gioi x Galila
4. Trn ong i Girusalem. Cuc tu nan,
Phuc sinh va ln troi
CHfNG
IV.
KINH $ ThN }C
1. Nhung khun vang thoc ngoc cua
Giao Hi bui so khai
2. Khai nim v kinh b
3. Kinh b Tn oc thanh hinh
4. Kinh b Tn oc cua Giao Hi Ty
phong th k III
5. Kinh b Tn oc cua Giao Hi ng
15
phong tu th k III n V
a. Kinh b Tn oc cua giao oan Alexandria
b. Kinh b Tn oc cua giao oan x Palestina
c. Kinh b Tn oc cua giao oan Tiu A
d. Kinh b Tn oc cua giao oan x Syria
. Kinh b Tn oc cua Giao Hi
Ty phong u th k V
. Kinh b Tn oc tu Cng Dng
Trent v sau
CHfNG
V.
$%N V|N ThN }C
1. Chinh ban va khoa ph binh vn ban
2. Vn liu truc tip xy dung lai
nguyn vn Tn oc: Cao ban
a. Chi thao
b. Cao ban da thuc
c. Nhung sach chep bai oc trong cac
bui hi hop phung vu
3. Vn liu gian tip xy dung lai nguyn
vn: cac ban dich c va nhung cu trich dn
Kinh Thanh cua cac Giao Phu
4. Nguyn nhn nan tam sao nht ban
cua ban vn Tn oc
5. Cac hiu ban recensiones
. Cac n ban Tn oc
. Gia tri chinh xac vn ban va tin ly
cua ban vn Hy lap Tn oc
TNH CHNT
CHfNG
VII.
SI'U VIT Ca ThN }C
CC SCH ThN }C
I.
PHUC M VA CNG VU TNG DO
1. Phuc m Chua Gisu theo thanh Matth
a. Tac gia, c gia, xut x va nin hiu
bin tp
15
b. Ni dung va b cuc
c. Dc tinh thn hoc va vn chong
2. Phuc m Chua Gisu theo thanh Marc
a. Tac gia, c gia, xut x va nin hiu
bin tp
b. ni dung va b cuc
c. Dc tinh vn chong va thn hoc
3. Phuc m Chua Gisu theo thanh Luca
a. Tac gia, c gia, xut x va hiu nin
bin tp
b. ni dung va b cuc
c. Dc tinh vn chong va thn hoc
4. Phuc m Chua Gisu theo thanh Gioan
a.Tac gia, c gia, xut x va
nin hiu bin tp
b. Ni dung va b cuc
c. Dc tinh vn chong va thn hoc
5. Cng vu Tng
a.Tac gia, c gia, xut x va
nin hiu bin tp
b. Ni dung va b cuc
c. Dc tinh
II. DAI CONG VE CAC TH THANH
PHAOL
III.
DAI CONG VE CAC TH CNG GIAO
IV. SACH KHI HUEN
1. Tac gia, xut x va nin hiu bin tp
2. ni dung va b cuc
3. Dc tinh Sach Khai Huyn
159