An Nam Chi Luoc

Vi®n ÐÕi H÷c Huª
œy Ban Phiên D¸ch SØ Li®u Vi®t Nam

1961
AN NAM CHÍ L¿”C
SoÕn giä: LÊ T•C

T •C
Thª KÖ 14
(1335)
2 An Nam Chí Lßþc - Tña
Tña sách: An Nam Chí Lßþc Nåm

SoÕn giä: Lê T¡c 1335
D¸ch giä: œy ban phiên d¸ch sØ li®u Vi®t Nam 1960
Nhà xu¤t bän: Vi®n ÐÕi H÷c Huª 1961
Chuy¬n sang ¤n bän ði®n tØ b· i: Công Ð®, Doãn Vßþng, Lê B¡c 2001
Ði«u hþp: Lê B¡c - bacle@hotmail.com 2001

3 An Nam Chí Lßþc - Tña
L¶i Gi¾i Thi®u
Song song v¾i công vi®c biên møc Châu bän tri«u Nguy-n, œy ban Phiên D¸ch SØ Li®u Vi®t-Nam ðã
l§p mµt kª hoÕch riêng ð¬ hi®u ðính và phiên d¸ch các bµ sØ Vi®t Nam. Theo kª hoÕch dñ ð¸nh ¤y, các
phiên d¸ch viên trong œy ban ðã tham khäo các truy«n bän tàng trØ tÕi các thß vi®n Nh§t Bän, Trung Hoa và
Anh Qu¯c, làm xong mµt hi®u bän cüa bµ An Nam Chí Lßþc và hoàn thành mµt bän phiên d¸ch Vi®t vån.
Nói v« cu¯n An Nam Chí Lßþc, ai ai cûng biªt rõ soÕn giä Lê T¡c là mµt tên phän bµi v¾i T± qu¯c.
Trong lúc nß¾c nhà ðang g£p ngoÕi xâm, xã t¡c nguy c¤p, nhân dân ðau kh±, Lê T¡c cùng b÷n Tr¥n Ki®n và
Tr¥n Ích T¡c, không nhæng không ch¸u g¡n sÑc ph¤n ð¤u ð¬ cÑu nß¾c cÑu dân, trái lÕi nh¦n tâm và làm tôi
ð¸ch. H½n næa, trong bµ An Nam Chí Lßþc, Lê T¡c quên mình là ngß¶i Vi®t, dña vào l§p trß¶ng và quan
ði¬m ngß¶i Nguyên ð¬ soÕn t§p. ChÆng hÕn, nhß nhæng l¶i n¸nh n÷t a dua cüa soÕn giä, nhæng ðoÕn vån
kiêu ngÕo tñ tôn tñ ðÕi trình bày trong các chiªu chï nhà Nguyên và trong các bài tña các danh nhân h°i ¤y,
ð«u khiªn cho chúng ta vô cùng u¤t Ñc và ðau ð¾n.
S· dî œy ban l¤y bµ An Nam Chí Lßþc làm công vi®c phiên d¸ch ð¥u tiên, là vì bµ ¤y có l¨ là bµ sØ
xßa nh¤t do mµt cá nhân ngß¶i Vi®t soÕn ra, và g°m có nhi«u sØ li®u ðáng quý có liên quan ðªn c± sØ và
trung sØ Vi®t Nam, chÑ không phäi œy ban có chút ð¸nh nào dung thÑ nhæng hành ðµng và quan ni®m sai
l¥m cüa soÕn giä ð¯i v¾i t± qu¯c. Nói khác, chúng tôi coi cu¯n sách này là mµt sØ li®u, là mµt ð¯i tßþng cho
cuµc nghiên cÑu sØ h÷c thu¥n túy, b· i v§y, thành thñc mu¯n cung c¤p mµt bµ hi®u bän và bän d¸ch ðáng
tin c§y cho h÷c gi¾i mà thôi.
Trong hai nghìn nåm qu¯c sØ, chúng ta không th¬ không công nh§n r¢ng còn nhi«u ch² thiªu sót,
m½ h°, ðang ch¶ ðþi sñ c¯ g¡ng cüa sØ gia Vi®t Nam, ð¬ b± túc ho£c xác ð¸nh lÕi. V§y, ði«u c¥n thiªt cho
n«n sØ h÷c Vi®t Nam ngày nay là gây phong trào nghiên cÑu theo phß½ng pháp khoa h÷c, nh¤t là v« phß½ng
di®n sßu t¥m và khäo ðính sØ li®u, chúng ta nên tìm cách nâng ðÞ và xúc tiªn. Cån cÑ vào quan ði¬m ¤y, tôi
thành thñc tin r¢ng bµ hi®u bän và bän d¸ch này là mµt thñc hi®n m¾i cüa n«n sØ h÷c tÕi Vi®t Nam, và s¨
ðem lÕi r¤t nhi«u b± ích cho công vi®c tìm tòi sñ thñc trong qu¯c sØ.
Huª, ngày 22 tháng 4 nåm 1960
Vi®n Trß· ng Vi®n ÐÕi H÷c Huª

L. M. Cao Vån Lu§n
4 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Nh¤t
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Nh¤t
C±-Ái Ðông-S½n Lê-T¡c Biên
T¯ng Tñ
T× xßa nß¾c An-Nam thông giao v¾i Trung-Qu¯c, th¶i vua Chuyên-Húc, phía b¡c ði t¾i U-Lång,
phía nam ði t¾i Giao-Chï. Vua Ðª-Nghiêu sai Hy Hoà qua · ð¤t Nam-Giao, vua Thu¤n sai Vû qua Nam yên-
v² Giao-Chï. Qua ð¶i Chu-Thành-Vß½ng (1115-1079 trß¾c công nguyên), h÷ Vi®t-Thß¶ng qua chín l¥n
thông-ngôn, t¾i c¯ng-hiªn mà nói r¢ng: "Tr¶i không có gió bäo, không mßa d¥m, ngoài bi¬n không n±i sóng
dæ ðã ba nåm nay, có l¨ · Trung-Qu¯c có ð¤ng thánh-nhân tr¸-vì, sao chÆng t¾i ch¥u?". Lúc b¤y gi¶, Chu-
Công ð£t bài ca, ðánh ðàn thu§t chuy®n h÷ Vi®t-Thß¶ng t¾i ch¥u: "Ô hi ta ta! Phi Ðán chi lñc, Vån-Vß½ng
chi ðÑc", nghîa là: ôi ôi! vui thay, cänh-tßþng thái-bình không phäi nh¶ sÑc cüa Ðán (tên cüa Chu-Công) mà
là nh¶ ðÑc cüa vua Vån-Vß½ng. Nß¾c Vi®t-Thß¶ng, tÑc ð¤t CØa-Châu, · phía nam Giao-Chï.
Quy¬n Hán-Quan-Nghi cüa ºng-Thi®n chép r¢ng: "trß¾c tiên Trung-Qu¯c m· mang t× "sóc"
(phß½ng b¡c), r°i sau tiªn sang phß½ng nam l¤y làm "c½ chï". Hi®n nay, các sách viªt chæ "chï" _____(cái
n«n) là viªt sai.
Nhà T¥n (246-207 trß¾c công nguyên) l¤y Giao Chï làm Tßþng-Qu§n; ðªn khi nhà T¥n loÕn thì Ðô-
uý qu§n Nam-häi là Tri®u-Ðà n±i binh ðánh l¤y hªt các qu§n qu¯c, r°i tñ l§p làm vua. Khi ¤y, Hán-Cao-T±
sai Løc-Giä qua l§p Ðà làm Vi®t-Vß½ng. Sau khi Cao-T± bång, Cao-H§u c¤m Nam-Vi®t mua ð° s¡t cüa
Trung-Qu¯c, Ðà tiªm hi®u xßng ðª, r°i phát quân ði ðánh Trß¶ng-Sa. Vån-ðª lÕi sai ngß¶i ðßa thß qua trách
Ðà. Ðà có ý sþ, bèn bö hi®u ðª, nguy®n làm tôi và c¯ng hiªn ph¦m v§t.
Nåm Kiªn-Nguyên thÑ 3, (vua Võ-ðª, 142 trß¾c công nguyên) Ðà m¤t, con cháu h÷ Tri®u truy«n
xu¯ng b¯n ð¶i, k¬ ðßþc h½n chín mß½i nåm.
Võ-ðª sai Chung-Quân ði sÑ qua Nam-Vi®t ð¬ dø vua Vi®t tên là Hßng vào ch¥u, Hßng mu¯n ði,
nhßng b¸ tß¾ng Læ-Gia can ngån, vua không nghe, Gia làm phän, n±i binh ðánh giªt vua và cä sÑ-gä nhà
Hán, l§p Kiªn-ÐÑc là anh khác m© lên làm vua Nam-Vi®t.
Nåm Nguyên-Ðinh thÑ 5 (112 trß¾c công nguyên), V®-Uý là Lµ-Bác-ÐÑc xu¤t mß¶i vÕn quân qua
ðánh Nam-Vi®t, nåm thÑ sáu, m¾i ðánh bÕi ngß¶i Vi®t, l¤y ð¤t ðó chia làm các qu§n: Nam-Häi, Thß½ng-
Ngô, U¤t-Lâm, Hþp-Ph¯, Giao-Chï, CØu-Chân, Nh§t-Nam, Châu-Nhai và Ðam-Nhï, m²i qu§n ð£t Thái-thú
ð¬ cai tr¸.
Qua nguyên-niên S½-nguyên cüa Nguy-n-Ðª (48-33 trß¾c công nguyên), bãi bö hai qu§n Châu-
Nhai và Ðam-Nhï, còn lÕi bäy qu§n, k¬ cä Giao-Chï. Khi ð¥u, Giä-Quyên-Chi tâu r¢ng: Châu-Nhai, Ðam
Nhï, ð«u · häi ngoÕi; xÑ ¤y thß¶ng c§y thª hi¬m tr· mà làm phän, ðªn lúc døng binh t¾i d©p, thì chï có
miªng ð¤t vô døng mà thôi, nªu bö ði cûng không ðáng tiªc. Vua Hán bèn hÕ l¶i chiªu bãi bö.
Nhan-Sß-C± nói: bäy qu§n ð«u thuµc v« Giao-Châu, theo chª ðµ nhà Hán, các qu§n thuµc châu,
nên ð£t ThÑ-sØ Giao-Châu ð¬ cai-tr¸ chung.
Nåm Kiªn-Võ thÑ 16 (40 sau công nguyên), ð¶i vua Hán Quang-Võ, có ngß¶i ðàn bà Giao-Chï tên là
Trßng-Tr¡c làm phän, nåm thÑ 19 (43), sai Mã-Vi®n qua ðánh d©p yên, r°i dñng trø ð°ng ð¬ làm gi¾i hÕn nhà
Hán.
Nåm Kiªn-An thÑ 15 (210), Hiªn-Ðª d¶i ch² cai tr¸ qua qu§n Nam-Häi.
Vß½ng-PhÕm nói: ch² qu§n tr¸ cüa quan ThÑ-sØ · ð¤t Giao-Châu, cu¯i ð¶i Hán, ð±i qua Nam-Häi,
khi Tôn-Quy«n m¾i ðßþc ¤n mÕng cüa nß¾c NguÜ, cûng c¥m c¶ mao tiªt làm t±ng-ð¯c Giao-Châu và kiêm
lînh Kinh-Châu. Tôn-Tß làm Giao-Chï Thái-thú quá tham bÕo, b¸ qu§n lÕi Læ-Hßng giªt, các qu§n CØu-Chân
và Nh§t-Nam ð«u phän, và hàng nhà T¤n.
Tôn-Quy«n th¤y Giao-Chï · xa, bèn chia Giao-Châu ð£t Quäng-Châu và d¶i qu§n tr¸ cüa Giao-
Châu qua Long-Biên.
Nguyên niên Kiªn-Hoành (269), vua nß¾c Ngô là Tôn-HÕo sai các tß¾ng là Tiªt-Hü, Ðào-Hoàng qua
thu phøc Giao-Chï, giªt các tß¾ng do nhà T¤n ð£t ra, nhß v§y ð¤t CØu-Chân lÕi thuµc v« Ngô. Ðªn lúc nß¾c
Ngô m¤t, Giao-Châu tr· v« nhà T¤n, träi qua các tri«u: T¯ng, T«, Lß½ng, Tr¥n, TuÏ, Ðß¶ng ð«u ð¬ y nhß cû,
chï cäi tên CØu-Chân làm Ái-Châu, Nh§t-Nam làm Hoan-Châu, ð«u thiªt ThÑ-SØ, ho£c ð£t Giao-Châu t±ng-
quän ho£c An-Nam ðô-ð¯c ð¬ th¯ng tr¸. Qua ð¶i Ð¶ng m¾i chia Lînh-Nam làm ðông tây ðÕo, ð«u ð£t Tiªt
Ðµ-SÑ, lÕi ð£t ra nåm qu§n: Quª, Quän, Ung, Dung và An-nam, ð«u th¯ng thuµc Ðông-ðÕo, v« ph§n Tây-
ðÕo, thì ð£t An-nam ðô-hµ kiêm cä ngû quän. Kinh-Lßþc-Chiêu-Thäo-SÑ là Trß½ng-Bá-Nghi ð¡p La-Thành tÕi
An-nam, công trình chßa xong, ðªn nåm Nguyên-Hoà thÑ 3 (808), ðô-hµ là Trß½ng-Chu ð¡p tiªp thêm m¾i
hoàn công. Lâm-Tß nói r¢ng: La-Thành chu-vi 2000 bß¾c, t¯n hªt 25 vÕn công.
Ðªn ð¶i vua Tuyên-Tông, niên hi®u ÐÕi-Trung (847-859) có viên ðô-hµ cai tr¸ không ðßþc ðÑng ð¡n,
ðãi dân b¢ng l¯i bÕo ngßþc, h÷ bèn liên-kªt v¾i rþ Nam-Chiªu, tr· lÕi ðánh phü An-nam, cuµc r¯i loÕn chém
giªt kéo dài luôn m¤y nåm không thôi. Nåm Hàm-Thông thÑ 3 cüa vua Y-Tông, (682), nß¾c Nam-Chiªu
ðánh hãm La-Thành; viên Kính-Lßþc-SØ Thái-T§p b¸ chªt, vua sai Cao-Bi«n làm chÑc ðô-hµ, ðem quân ðánh
khôi phøc phü thành, chém tß¾ng m÷i là Ðoàn-Tù-Thiên và b÷n quân m÷i h½n 30.000 cái ð¥u; r°i tu b± La-
Thành lÕi, cäi xßng ðô-hµ-phü T¸nh-Häi-Quân. Bi«n ðßþc trao cho làm chÑc Tiªt-Ðµ-SÑ.
K¸p d¶i Ngû-ÐÕi, các ngß¶i th¯ hào · các Châu Giao, Ái là Khúc-HÕo, Dß½ng-Diên-Ngh®, Ki«u-
Công-Ti®n, v.v... thay nhau dùng võ lñc cß¾p quy«n.
Tß¾ng cû cüa Ngh® là Ngô-Quy«n bèn giªt Công-Ti®n mà tñ l§p làm vua, truy«n ðßþc vài ð¶i, ðªn
khi Ngô-Xß½ng-Vån chªt, thì có bµ thuµc là Ngô-Bình (tÑc Læ-Xæ-Bình), dành làm vua; Ðinh-Bµ-Lînh giªt
Ngô-Bình, lãnh nß¾c Giao-Chï, tñ xßng là VÕn-Th¡ng-Vß½ng, lÕi tñ ý cho con Li-n làm Tiªt-Ðµ-SÑ.
Ð¥u nhà T¯ng, Li-n khiªn SÑ nh§p c¯ng, Thái-t± phong Bµ-Lînh làm Giao-chï Qu§n-Vß½ng và hÕ
chiªu cho Li-n làm Tiªt-Ðµ-SÑ An-nam ðô-hµ. Sau Li-n và cha ð«u m¤t, em là Tri«n kª l§p thì b¸ Thái-Hi®u
Lê-Hoàn phª bö và cß¾p ngôi. Lê-Hoàn giä làm t¶ bi¬u dâng vua nhà T¯ng, nói r¢ng:
Tri«n khiªn Hoàn thay làm vua. Thái-Tông nhà T¯ng bèn phong Hoàn làm vua. Nhà Lê truy«n ðßþc
ba ð¶i, cµng ba mß½i nåm, b¸ Lý-Công-U¦n cß¾p ngôi. Vua Chân-Tông lÕi phong Công-U¦n làm Giao-Chï
Qu§n-Vß½ng.
Nåm Long-Hßng thÑ 2 cüa Hiªu-Tông (1164), Lý-Thiên-Tµ sai sÑ nh§p c¯ng, ðßþc vua T¯ng phong
làm An-nam qu¯c-vß½ng, tên n¾c An-nam b¡t ð¥u t× ðó.
H÷ Lý truy«n ngôi ðßþc tám ð¶i, không có con trai, do con gái là Chiêu-Thánh n¯i ngôi.
Trong nåm Canh-D¥n niên hi®u Thi®u-Ð¸nh nhà T¯ng (1230), Chiêu-Thánh nhß¶ng ngôi cho ch°ng
là Tr¥n-Nh§t-Cñ (tÑc Tr¥n-Cänh), vua T¯ng lÕi phong Nh§t-Cñ làm An-nam Qu¯c-Vß½ng.
Nåm Quý-SØu (1253), ÐÕi-Nguyên ðã d©p yên Vân-Nam, ðªn mùa ðông nåm Ðinh-TÜ (1257), sai
ÐÕi-Soái là Ngµt-Lß½ng Hþp-Ðãi ðem quân qua biên-gi¾i An-nam, do ðß¶ng Quäng-Tây ð¬ hµi binh ðánh
nhà T¯ng; quân-ðµi nhà Tr¥n ch¯ng cñ, không ðßþc th¡ng, bèn nÕp khoän xßng th¥n, r°i khiªn b°i-th¥n
dâng l¶i bi¬u và thß¶ng nåm qua c¯ng hiªn ph¦m v§t.
Ðªn nåm Tân-D§u niên-hi®u Trung-Th¯ng (1261), vua Thª-T± Hoàng-Ðª lÕi phong h÷ Tr¥n làm vua
An-nam; qua nåm Ðinh-SØu, hi®u Chí-Nguyên (1277), vua Tr¥n m¤t, Thª-TØ (tÑc Nh§t-Hoäng), không xin
s¡c-mÕng, mà tñ l§p làm vua, nên vua sai Thßþng-Thß bµ L- là Sài-Thung sang m¶i nh§p tri«u; vua Tr¥n
mßþn c¾ có t§t không ði. Qua nåm sau, lÕi l¤y c¾ có t§t không ði, sai qu¯c-thúc là Tr¥n-Di-Ái sang tri«u-kiªn.
Thª-T± vi®n c¾ vua có b¸nh, bèn l§p Di-Ái làm vua.
Nåm Tây-TÜ (1281), sai Sài-Thung nh§n chÑc An-nam-Hành Tuyên-Uý-SÑ Ðô-Nguyên-Soái, xu¤t
binh 1000 ngß¶i, ðßa Di-Ái v« nß¾c, ði ðªn ð¸a-gi¾i Vînh-Bình, An-nam không ch¸u nhìn nh§n, D¸-Ái sþ, ban
ðêm tr¯n v«, chï sai b°i-th¥n thay m£t tiªp rß¾c Sài-Công vào nß¾c, tuyên l¶i dø chï cüa vua r°i tr· v«.
Nåm Nhâm-Ng÷, hi®u Chí-Nguyên (1282), quan Hæu-Th×a là Toa-Ðô c¥m quân qua ðánh thâu
Chiêm-Thành, tri«u-ðình sai sÑ yêu-c¥u vua An-nam cho mßþn ðß¶ng tiªn binh, và giúp quân lß½ng, Thª-TØ
(tÑc vua Tr¥n) không ch¸u. Ðªn mùa ðông nåm Giáp-Thân, hi®u Chí-Nguyên (1284), vua sai Tr¤n-Nam-
Vß½ng Thoát-Hoan và quan Bình-Chß½ng là A-Lý-Häi-Nha tiªn t¾i biên gi¾i, Thª-TØ kháng cñ, thua chÕy,
em là Ích-T¡c, quy thu§n vào ch¥u, vua thß½ng tình, phong Ích-T¡c làm An-nam qu¯c-vß½ng, lÕi phong c§n-
th¥n là Tr¥n-Tú-Viên làm Phø-Nghîa-Công, các quan lÕi ði theo cûng ð«u cho tß¾c-v¸.
Nåm Ðinh-Hþi, hi®u Chí-Nguyên (1287), Thª-T± sai Tr¤n-Nam-Vß½ng và quan Bình-Chß½ng là Áo-
L²-Xích c¥m quân qua bình-ð¸nh An-nam, khi quân kéo ðªn, Thª-TØ ðánh thua, chÕy tr¯n ngoài hòn ðäo ·
giæa bi¬n. Qua mùa xuân, tháng ba, nåm sau, Tr¤n-Nam-Vß½ng th¤y khí-h§u nß¾c An-nam quá nóng-nñc
ðµc-ð¸a, bèn kéo quân v«.
Trong nåm Quý-TÜ hi®u Chí-Nguyên (1293), vua lÕi sai ÐÕi-Vß½ng Ích-Cát-Li®t-Ðäi và quan Bình-
Chß½ng là Lßu-Nh¸-BÕt-Ðô, v.v... qua ðóng ð°n tÕi ð¤t Vi®t, ð¬ ch¶ qua nåm là nåm Giáp-Ng÷ (1294), trong
khoäng mùa thu thì tiªn binh. Nhßng tháng giêng nåm ¤y vua Thª-T± bång; qua tháng tß mùa hÕ, Thành-
Tông Hoàng-Ðª lên ngôi, hÕ chiªu bãi binh, lÕi khiªn quan Th¸-Lang bµ L- là Lý-Hän, quan Lang-Trung là
Tiêu-Thái-Ðång ði sÑ qua An-nam tha tµi cho Thái-TØ An-nam và dçn sÑ-th¥n An-nam là Ðào-TØ-KÏ v«
nß¾c ð¬ tuyên l¶i dø-chï. Lúc ðó, Thª-TØ ðã m¤t t× m¤y nåm, nên con vua su¤t các quan liêu ra ðón, ð£t bàn
xông tr¥m, trông v« cØa khuyªt (nß¾c Nguyên) mà lÕy tÕ ½n. LÕi khiªn b°i-th¥n qua dâng l¶i bi¬u chúc
m×ng, xin làm phiên-th¥n vînh-vi-n, chiªu-l® thß¶ng tri«u-c¯ng, ðªn nay vçn còn.
Nam-Giao ð¶i xßa, nhà Chu g÷i là Vi®t-Thß¶ng, nhà T¥n g÷i là Tßþng-Qu§n, nhà Hán ð£t làm ba
qu§n: Giao-Châu, CØu-Chân và Nh§t-Nam. Nhà Ðß¶ng lÕi cäi Giao-Châu làm An-nam phü, qu§n CØu-Chân
làm Ái-Châu, qu§n Nh§t-Nam làm Hoan-Châu, tÑc là La-Thành, Thanh-Hoá và Ngh®-An ngày nay v§y.
Qu§n-
Qu§n- ¤p
Ð¤t Nam-Giao xßa, nhà Chu g÷i là Vi®t-Thß¶ng, nhà T¥n ð£t tên là Tßþng-Qu§n. Ðªn cu¯i nhà T¤n,
Nam-Häi-Uý là Tri®u-Ðà ðánh tóm thâm ð¤t, tñ l§p làm mµt nß¾c riêng và tiªm xßng vß½ng-hi®u. S½ niên
Tây-Hán, Cao-T± phong Ðà làm Nam-Vi®t-Vß½ng, träi ðßþc m¤y ð¶i, thì tß¾ng Nam-Vi®t là Læ-Gia làm
phän, giªt vua Tri®u và các sÑ-th¥n cüa nhà Hán. Vû-Ðª sai Phøc-Ba tß¾ng-quân Lµ-Bác-ÐÑc sang ðánh di®t
Nam-Vi®t, r°i ð£t ra chín qu§n, b± quan cai tr¸. Nß¾c An-nam ngày nay tÑc là 3 qu§n Giao-Chï, CØu-Chân
và Nh§t-Nam · trong chín qu§n ¤y.
V« sau các tri«u ðÕi kª tiªp, chª-ðµ qu§n huy®n không nhÑt ð¸nh.
Qua ð¶i Ngû-ÐÕi (907-959), ngß¶i ð¤t Ái-Châu là Ngô-Quy«n, chiªm giæ qu§n Giao-Chï; ð¶i sau
các nhà Ðinh, Lê, Lý, Tr¥n, n¯i nhau tranh quy«n, ð«u ðßþc nhà T¯ng phong vß½ng tß¾c. Quan-chª, hình-
pháp và hành-chính, ít nhi«u h÷c cüa Trung Hoa, còn v« qu§n-¤p ho£c theo cû, ho£c ð±i m¾i, nay l¤y ðÕi-
khái mà chép lÕi.
ÐÕi-
ÐÕi- La Thành-
Thành- Lµ 1 : xßa là nß¾c Giao-Chï, ð¶i nhà Hán ð¬ nhß cû, nhà Ðß¶ng ð£t làm An-nam ðô-
hµ-phü, thành phü · tÕi phía tây b¶ sông Lß-Giang; Trß½ng-Bá-Nghi ð¶i Ðß¶ng b¡t ð¥u xây thành ¤y,
Trß½ng-Chu, Cao-Bi«n tiªp-tøc sØa sang ð¡p thêm. Trong th¶i Chân-Tông nhà T¯ng, Lý-Công-U¦n ngß¶i
qu§n ¤y, kiªn-qu¯c tÕi ðây. Ðªn nhà Tr¥n n¯i theo nhà Lý l¤y ð¤t ¤y ðÕt thêm ba phü næa: Long-Hßng,
Thiên-Trß¶ng và Trß¶ng-An.
Long-
Long- Hßng-
Hßng- Phü: tên cû là Ða-Cß½ng-Hß½ng. T±-tiên h÷ Tr¥n lúc còn hàn-vi, ban ðêm ði qua mµt
cái c¥u khe, khi qua r°i, ngoänh lÕi, không th¤y c¥u næa. ChÆng bao lâu, h÷ Tr¥n ðßþc nß¾c, ngß¶i ta g÷i
khe ¤y là Long-Khê, nên ð±i tên Ða-Cß½ng làm Long-Hßng.
Thiên-
Thiên- Trß¶ng-
Trß¶ng- Phü: tên cû là TÑc-M£c-Hß½ng, n½i phát-ðích h÷ Tr¥n. Ðªn khi h÷ Tr¥n ðßþc nß¾c,
xây mµt hành-cung tÕi ðó, m²i nåm ðªn mµt l¥n, ð¬ tö ra là không bö quân ch² phát-tích cüa ông bà, r°i ð±i
tên làm Thiên-Trß¶ng-Phü, ch² ¤y có nß¾c thuÖ-tri«u chäy quanh thành, hai bên b¶ m÷c nhi«u cây hoa, khí
th½m ngát ngß¶i, hoÕ-thuy«n qua lÕi, gi¯ng nhß cänh tiên v§y.
Trß¶ng-
Trß¶ng- An-
An- Phü: v¯n là ðµng Hoa-Lß; ch² sinh ra Ðinh-Bµ-Lînh, cu¯i ð¶i Ngû-Quý, h÷ Ðinh l§p
qu¯c tÕi ðó.
Qui-
Qui- Hoá-
Hoá- Giang-
Giang- Lµ: tiªp v¾i biên-gi¾i Vân-Nam.
Tuyên-
Tuyên- Hoá-
Hoá- Giang-
Giang- Lµ: tiªp giáp ðÕo Ðåc-Ma.
Ðà-
Ðà- Giang-
Giang- Lµ: tiªp v¾i ð¸a-gi¾i Kim-Xï.
LÕng-
LÕng- Châu-
Châu- Giang-
Giang- Lµ: tiªp v¾i tä-giang và hæu-giang.
B¡c
B¡c - Giang-
Giang- Lµ: · trên ðông-ngÕn cüa La-Thành, nß¾c sông Lß-Giang thông v¾i bi¬n, trên sông có
b¡c 10 cái c¥u ð° sµ và ð©p ð¨.
Nhß-
Nhß- Nguy®t-
Nguy®t- Giang-
Giang- Lµ.
Nam-
Nam- Sách-
Sách- Giang-
Giang- Lµ.
ÐÕi-
ÐÕi- Hoàng Giang-
Giang- Lµ.
H°ng-
H°ng- Lµ.
Khoái-
Khoái- Lµ.
1
Chæ-Lµ, theo nghîa chính là ðß¶ng ði, nhßng · trong sách sØ Ð¸a thì có khi là mµt tïnh, mµt phü, huy®n, mµt ð¸a hÕt, mµt thành-ph¯
hay mµt châu qu§n.
Châu
Các châu ð«u tiªp ð¸a-gi¾i Quäng-Tây và Vân-Nam, tuy g÷i là châu huy®n, nhßng sñ th§t là ðµng
v§y.
Qu¯c-
Qu¯c- Oai-
Oai- Châu: · phía nam thành ÐÕi-La.
C±-
C±- Châu: · B¡c-Giang.
Tiên-
Tiên- Châu: xßa g÷i là Long-Biên.
Phú-
Phú- Lß½ng-
Lß½ng- Châu.
Tß-
Tß- Nông-
Nông- Châu: mµt tên khác g÷i là Dß½ng-Xá.
Ð¸nh-
Ð¸nh- Biên-
Biên- Châu: mµt tên khác g÷i là Minh-MÜ.
VÕn-
VÕn- N hai-
hai- Châu: mµt tên khác g÷i là Minh-Hoàng.
Vån-
Vån- Châu: mµt tên khác g÷i là Môn-Châu.
Th¤t-
Th¤t- Nguyên-
Nguyên- Châu.
Tß-
Tß- Lang-
Lang- Châu.
Thái-
Thái- Nguyên-
Nguyên- Châu: mµt tên khác g÷i là Hoàng-Nguyên.
Thông-
Thông- Nông-
Nông- Châu.
V¸-
V¸- Long-
Long- Châu: mµt tên khác g÷i là „t-xá.
Quang-
Quang- Châu.
La-
La- Thu§n-
Thu§n- Châu: mµt tên khác g÷i là Lai-th¥n.
Hoàng-
Hoàng- ÐÕo-
ÐÕo- Châu: tÑc Bình-Lâm-Trß¶ng.
Dß næa, loÕi nhß thª, không chép.
Tên Châu Th¶i Xßa

(Nhi«u tên ðã thay ð±i, chï còn lÕi s¯ ít)
Phong-
Phong- Châu: nhà Ngô g÷i Tân-Châu.
Tô-
Tô- M§u-
M§u- Châu.
Tô-
Tô- V§t-
V§t- Châu.
Trß¶ng-
Trß¶ng- Châu.
Nga-
Nga- Châu.
Ðß¶ng-
Ðß¶ng- Châu: mµt tên khác g÷i là Phß½ng-Lâm.
Các Huy®n
Võ-Ninh Huy®n, VÕn-Täi Huy®n, Khâu-Ôn Huy®n, Tân-L§p Huy®n, Hoäng Huy®n, Chï Huy®n, L¸ch
Huy®n, Lan-Ki«u Huy®n, Truy-Diên Huy®n, C±-Dûng Huy®n, Cung Huy®n, Quçn Huy®n (Nguyên-sØ chép là
Qu§t), Thßþng-Pha Huy®n, Môn Huy®n.
Dß næa không chép
Tên Huy®n Th¶i Xßa

Long-
Long- Biên: Cu¯i ð¶i Tây-Hán, tr¸-s· cüa ThÑ-sØ qu§n Giao-Châu tên là Long-Uyên, sau vì có Giao-
Long hay lên n¢m khoanh trên m£t nß¾c, m¾i cäi tên là Long-Biên1.
Chu-
Chu- Diên: Huy®n cüa ð¶i Hán; ð¶i Ðß¶ng cäi làm Diên-Châu, ð£t ra hai huy®n Cao-Lång và An-
Ð¸nh.
Liên-
Liên- Lâu: Âm chæ trên là "liên", âm chæ dß¾i là "lâu". Th¶i Hán là tri s· cüa thÑ-sØ Giao-Châu.
My-
My- Linh: Tr¸-s· cüa quan Ðô-Uý qu§n Giao-Chï ð¶i Hán.
Khúc-
Khúc- Dß½ng: Âm là "Dß½ng".
Câu-
Câu- L§u: H°i trß¾c Cát-H°ng làm huy®n l®nh · ðây.
An-
An- Thu§n: Ð¶i nhà Ðß¶ng g÷i là Thu§n-Châu.
Sùng-
Sùng- Bình: Ð¶i Ðß¶ng là An-Bình.
Häi-
Häi- Bình: Ð¶i Ðß¶ng là Ninh-Häi.
C±-
C±- Ðô
An-
An- Ð¸nh
Phü-Lµ Thanh Hoá

Ð¶i Tây-Hán là qu§n CØu-Chân, ð¶i TuÏ, Ðß¶ng là Ái-Châu, nhæng thuµc ¤p cüa châu ¤y hi®n nay,
g÷i là giang2, trß¶ng, giáp và xã, kê nhß sau:
Lß½ng-giang, Ba-lung-giang, Trà-giang, C¯ng-giang, Thái-xa-giang, An-tiêm-trß¶ng, Vån-trß¶ng, C±-
ð¢ng-giáp, Chi-minh-giáp, C±-ho¢ng-giáp, C±-chiªn-giáp, Duyên-giáp, Ði«n-sØ-giáp, Kiªt-thuª-giáp.
Tên Huy®n Th¶i Xßa

Ð°-
Ð°- Bàng: Chæ "bàng" theo Nhan-Sß-c±-âm là "lung".
Cß-
Cß- Phong: Là n½i Mã-Vi®n b¡t ðßþc dß-ðäng cüa Trßng-Tr¡c.
Vô-
Vô- Công: Tr¸ s· cüa Ðô-Uý qu§n CØu-Chân ð¶i Hán.
Vi®t-
Vi®t- Thß¶ng: Mµt tên khác là CØu-ÐÑc.
Ngh® An Phü Lµ
Trong th¶i Tây-Hán là Qu§n Nh§t-Nam, ð¶i TuÏ, Ðß¶ng g÷i là Hoan-Châu.
„u-Tân-Giang. Minh-ÐÕo-Giang.
K®-Giang. Thß½ng-Lµ-Giang.
1
K.Ð.V.S.T.G.C.M. chua r¢ng: Long-Biên là tên huy®n ð¶i nhà Hán, theo ThuÖ-Kinh-Chú thì nåm 13 hi®u Kiªn-An (208), lúc b¡t ð¥u xây
thành, có loài giao-long ðªn khoanh mình trên m£t nß¾c, · hai bên bªn phía nam và phía b¡c, nhân ðây m¾i cäi tên lÕi là Long-Uyên.
Nhß v§y thì, tên Long-Biên có trß¾c và Long-Uyên có sau.
2
Chæ giang là sông, nhßng g£p v« ð¸a-danh thì có nghîa là mµt qu§n, huy®n, xã, v.v...
Ðß¶ng-Gia-Giang. Trß½ng-Xá-Giang.
Dß næa không chép.
Di-n-Châu lµ
V¯n là thuµc huy®n cüa qu§n Nh§t-Nam, g÷i là Phù-Di-n và An-Nhân, nhà Ðß¶ng ð±i tên là Di-n-
Châu.
Cñ-LÕi-Giang. Tha-Viên-Giang.
Hiªu-Giang. Ða-Bích-Trß¶ng.
Cñ-Lam-Xã. Cao-Gia-Xã.
Ban-Bát-Xã.
Dß næa không chép.
B¯-Chánh phü lµ
Nguyên là huy®n Tßþng-Lâm, qu§n Nh§t-Nam ð¶i Tây-Hán.
Cu¯i ð¶i nhà Hán, có ngß¶i trong ¤p giªt huy®n l®nh, tñ l§p thành nß¾c, g÷i là Lâm-¤p.
Ð¥u niên hi®u Nguyên-Hoà (806-820) nhà Ðß¶ng, lÕi thuµc v« An-nam phü, nay tên là B¯-Chính.
Trong xÑ ¤y, núi trùng-ði®p, cho nên Li-u-TØ-H§u có câu th½ r¢ng: "Lâm-¤p ðông h°i s½n tþ kính", nghîa là
"t× phía ðông quanh lÕi xÑ Lâm-¤p, núi dñng nhß cây giáo".
Ð°-
Ð°- Lê-
Lê- Giang: (Tiªp gi¾i Chiêm-Thành).
Núi
Núi Ph§t-
Ph§t- Tích: vì trên ðá có d¤u chân, nên ð£t tên là Ph§t-Tích.
Núi Tän-
Tän- Viên: hình núi nhß cái tán.
Núi Tiên-
Tiên- Du: có hòn ðá bàn-thÕch, dþn có ðß¶ng gÕch nhß bàn c¶, tß½ng truy«n r¢ng: xßa có tiên
ðánh c¶ vây · ðó. B÷n con gái ði hái cüi thß¶ng ðªn giao-hþp · trên ðá bàn c¶, nên hòn ðá ¤y ð± xu¯ng và
nÑt vÞ.
Núi Võ-
Võ- Ninh: Tøc truy«n r¢ng · dß¾i núi có mµ cüa Tri®u-Vi®t-Vß½ng.
Núi Ph±-
Ph±- LÕi: Nåm Ðinh-V¸, Chí-Nguyên, (có l¨ chép nh¥m nåm Ðinh-Hþi Chí-Nguyên tÑc nåm
1287 A.D.), quan binh có t¾i làm hang rào cây, ð¬ chÑa lß½ng thñc · ðó.
Núi VÕn-
VÕn- Kiªp: Tr· m£t ra mµt con sông l¾n, sau lßng có núi muôn trùng, r×ng r§m tre cao, dß¾i
nß¾c trên c¥u, phong cänh r¤t ð©p. Hßng-ÐÕo-Vß½ng ðã t×ng ¦n · trong ¤y.
Núi Ki®t-
Ki®t- Ð£c: Ði ðß¶ng t¡t vào núi thì th¤y hoa và cây r§m rÕp t¯t ð©p, có su¯i ng÷c chäy mòn ðá,
lØa ðóm rß¾c ngß¶i (vào ch½i), mát m¨ lÕ lùng, cõi ð¶i không có.
Núi Yên-
Yên- TØ: G÷i là Yên-S½n ho£c là Tßþng S½n, b« cao lên quá t×ng mây. Ð¥u niên hi®u Hoàng-
Hñu, nhà T¯ng (1049-1053), g÷i là XÑ-Châu, h°i giæa niên-hi®u ÐÕi-Trung Trß¶ng-Phù (1008-1016), tri«u
ðình lÕi ban tên là TØ-Y-Ðông-Uyên. ÐÕi-Sß là Lý-Tß-Thông có dâng lên vua häi-nhÕc danh-s½n-ð° và v¸nh
th½ tán: Phúc-Ð¸a thÑ tß tÕi Giao-Châu là Yên-TØ-S½n.
Tân kÏ chóp núi nêu vài nø,
Y¬u-ði®u hình khe tr± mµt ngành.
Tiên cÞi loan qua ng°i cänh t¸nh,
Ngß¶i xem r°ng xu¯ng giÞn ð¥m xanh.
T¡c S½n: Có ðµng Yên-La, ðïnh núi Tý-ng÷, ð«u xinh ð©p lÕ kÏ. Thi®n-LÕc-Vß½ng thß¶ng d¡t ð®-tØ
vào ðó.
Núi Ð¸a-
Ð¸a- C§n: Núi ¤y r¤t cao và hi¬m tr· , có cây tùng ðã lâu ð¶i, tøc truy«n có r°ng khoanh · trên
cây ¤y. Tr¥n-Thái-Vß½ng có làm hành-cung tÕi ðó.
Núi Thiên-
Thiên- DßÞng: T¯t ð©p mà hi¬m, khi thüy-tri«u lên xu¯ng m¾i chèo ghe ði t¾i ðßþc. H÷ nhà
vua xây dñng nhà cØa · trong, ð¬ tránh qu¯c-nÕn.
Ðµng Võ-
Võ- Lâm: Xßa nß¾c An-nam, ð¶i vua thÑ tß cüa nhà Tr¥n là Tr¥n-Nhân-Vß½ng, bö ngôi vào
¦n · ðó ð¬ thành ðÕo, hi®u là Trúc-Lâm ðÕo-sî, có làm Hß½ng-häi-¤n-thi t§p, truy«n lÕi ð¶i sau.
Núi Th¥n-
Th¥n- Ð¥u: Núi ¤y làm ranh gi¾i cho hai qu§n La-Thành và Thanh-Hoá. Thª núi li«n nhau có
hai b¶, nß¾c thuÖ-tri«u ngoài bi¬n chÕy vào · giæa.
Th¶i xßa ngß¶i ta t¾i ðøc m· ba hòn núi · b¶ phía nam ð¬ ti®n sñ qua lÕi. H°i trß¾c Thánh-Vß½ng
nhà Lý, ðánh nß¾c Chiêm-Thành, ý mu¯n vßþt qua bi¬n, nhßng g£p mù và sóng l¾n, ði không ðßþc, m¾i c¥u
th¥n · núi ¤y, r°i ði ðßþc, khi v« l§p ð«n th¶ · ðó, t× ðó v« sau, các hòn núi ð«u thuµc v« Thanh-Hoá cä.
Long ÐÕi-
ÐÕi- Nham: G÷i là BØu-Ðài, s¥m u¤t mà t¯t ð©p ð£c bi®t, trong vách ðá có khoäng tr¯ng làm
ch² th¶ ph§t, · ngoài nhß treo nhæng hoành ð¯i, tr± dáng nhà cØa, giàn trß¾c có con sông trong, b÷c sau
lßng có h° sen ðö, cây thông bóng mát vài d£m, núi non liên tiªp muôn trùng. Xßa có truy«n lÕi r¢ng có con
chuµt r¤t l¾n · trong hang núi, nên tøc g÷i là hòn lèn "Con d½i".
Núi Vån-
Vån- Trß¶ng: Ðá núi ¤y r¤t tinh khiªt mà tr¡ng, làm hÕt châu-thuÖ-tinh ðßþc.
Bi®n-
Bi®n- S½n: — ngoài b¬ kh½i, xßa có nhæng thú-v§t thình-lình hoá kiªp nhæng võ và xß½ng t¤p vào,
xuyên qua hang ðá, nay vçn còn.
Núi An-
An- HoÕch: Sän-xu¤t ðá làm bia, làm ðïa nghiên. Sách cû có chép: Dñ-Chß½ng Thái-Thú
PhÕm-N¸nh sai sÑ t¾i qu§n CØu-Chân l¤y ðá làm khánh ð¬ dùng · trong trß¶ng h÷c.
Núi Ðông-
Ðông- S½n: ChÕy t¾i sông Chi-Minh, ðã cao lÕi t¯t, trên núi có hang, trèo lên mà trông, s¡c
nß¾c in tr¶i th§t là mµt cänh r¤t ð©p. Phø-thân tôi, (Lê-T¡c) th¶i trung-niên, thôi làm quan, tñ hi®u là Tß-Duy
cß-sî, thß¶ng ¦n-cß trong hang núi ¤y.
Núi Khu-
Khu- Na: Cao, rµng, nhi«u ma, nhæng con ma n¥y m²i khi ra khöi núi lÕi ð¯t nhà cüa ngß¶i ta.
Nhân có nhà sß tên là Phøng-Phù, cÑ ngày ðêm ð÷c bài chú ðÕi-bi, ma sþ tránh ði xa, ngß¶i ta m¾i khöi b¸
hÕi. Núi ¤y có nhi«u trái cây ån ðßþc, ai ðªn tha h° mà ån, nhßng h- ðem v« thì lÕc m¤t ðß¶ng.
Núi L§p-
L§p- ThÕch: Là mµt hòn ðá ðÑng sæng v§y. Tß½ng truy«n r¢ng thu· xßa có ông th¥n dñng mµt
hòn ðá to l¾n ð¬ vÕch ð¸a hÕt Ái-Châu và Di-n-Châu.
Núi Ðà-
Ðà- KÛ: Có mµt khoäng ð¤t vß¶n, · sát b¶ bi¬n, sinh ra thÑ ðá ðen nhß hình con c¶, hình s¡c
th§t ð©p, ðáng yêu. Ta thß¶ng ra ch½i, g£p ông già nói r¢ng: "cách ðây h½n mµt tråm d£m, lÕi có sän-xu¤t
con c¶ ðá tr¡ng". Tøc truy«n r¢ng: ngß¶i tiên thß¶ng ðánh c¶ vây · ðó.
Núi Hß½ng-
Hß½ng- Tßþng: R¤t cao rµng, sän-xu¤t g² th½m, tê-ngu và voi.
Sùng-
Sùng- S½n: Th¦m-thuyên-KÏ, ð¶i nhà Ðß¶ng b¸ ðày qua ð¤t Hoan-Châu, có làm bài Sùng-S½n hß¾ng
Vi®t-Thß¶ng thi:
Bu±i mai leo ðªn núi Sùng,
Vi®t-Thß¶ng xª ðªn, ng°i trông bóng chi«u.
Hang Sam-C¯c theo chi«u bóng l£n,
T× Trúc-Khê ra thÆng B¡c-Phß½ng.
Trúc-Khê, Minh-ThuÖ thông-thß½ng,
Rày Hang Sam-C¯c, xßa ðß¶ng Sùng-S½n.
Núi so le, cây ngàn thßa nh£t,
Qu¤n quít nhau ràng m¡c thành chùm.
Ð¥y gò lá quª xanh um,
Hoa ð¢ng n¦y n· trong lùm ðá ngån.
Tr¶i l°ng lµng còn dång cØa s±,
Cänh âm th¥m ðá tr± hang mây.
Thþ tr¶i dß¶ng l¡m công xây,
Bao nhiêu thÆng-tích ngß¶i rày t¾i n½i.
Không phäi mu¯n tìm n½i quái d¸,
Khoan thai chßa quyªt chí lui v«.
Phân S½n: LÕi còn g÷i là Li®t-S½n, hai nß¾c An-nam và Chiêm-Thành, l¤y núi này làm ranh-gi¾i, tøc
truy«n r¢ng cây cö · trên núi ¤y cûng chia hai: bên ngã v« Nam, bên ngã v« B¡c.
Núi Kim-
Kim- Ngßu: Sách xßa chép ðá núi ¤y ð«u s¡c ðö, trong ðá có ch¤t vàng, ðêm lÕi thì sáng nhß
con ðom-ðóm.
Núi Ðô-
Ðô- Long: N½i Lßu-Phß½ng ðánh bÕi Lâm-¤p.
Sông
Sách xßa chép các con sông nhß Yêm-ThuÖ, Lô-Du-ThuÖ, L§u-ThuÖ, Tây-TuÏ-ThuÖ ð«u t× Ðông-
nam ð¤t Tu¤n-Vi®t chäy ðªn Long-Môn ð¤t Giao-Chï.
Dß½ng-Hùng (ð¶i nhà Hán) nói r¢ng: "các xÑ hoang nhàn · giäi ð¤t Giao-Chï, nß¾c tiªp giáp v¾i
tr¶i".
Lô-
Lô- Giang: Sông Tam-Ðái (ba giäi) chäy t¾i La-Thành, lÕi t× sông Lô thông ra bi¬n.
Tô-
Tô- L¸ch-
L¸ch- Giang: Chäy quanh La-Thành, trên sông có nåm cái c¥u, ð«u làm r¤t ð©p. Hi®u Chí-
Nguyên nåm Bính Tý (1276), nhà T¯ng m¤t, Tång-Uy¬n-TØ tr¯n sang An-nam, ði ch½i qua c¥u L¸ch-Giang có
ngâm bài th½ r¢ng:
Ð¥u bÕc chàng Tô1, tr¶i mµt góc,
Theo tiên vua Võ, nhÕn v« Nam.
Trên c¥u sông L¸ch trông v« B¡c,
1
TÑc Tô-Vû.
Träi m¤y l¢n thu th¤y chÆng nhàm.
Tam-
Tam- Ðái-
Ðái- Giang: Nß¾c sông Qui-Hóa t× Vân-Nam chäy v«, nß¾c sông Tuyên-Quang t× Ð£c-Ma-
ÐÕo chäy t¾i, nß¾c sông Ðà t× ngu°n Chàng-Long chäy v«, nhân có ngã ba, nên ð£t tên nhß v§y.
Phú-
Phú- Lß½ng-
Lß½ng- Giang: Là n½i Quách-QuÏ ð¶i T¯ng ðánh bÕi Giao-Chï.
ÐÕi-
ÐÕi- Hoàng-
Hoàng- Giang: Trong nåm Giáp-Thân hi®u Chí-Nguyên (1284), là n½i quan quân ðánh phá An-
nam.
ÐÕi-
ÐÕi- Ác-
Ác- Giang: Mµt tên khác g÷i là ÐÕi-An.
Bà-
Bà- Læ-
Læ- Uyên: (vñc) nß¾c sâu có nhi«u thuÖ quái.
T×-
T×- Liêm-
Liêm- ThuÖ: Theo sách CØu-Vñc-Chí chép r¢ng: T×-Liêm-ThuÖ · tÕi Giao-Chï. Xßa · bên sông
¤y, Lý-Nhân-T± có mß¶i anh em ð«u t× hiªu cä, nhân ðó, m¾i ð£t tên nhß v§y.
Long-
Long- Môn-
Môn- ThuÖ: Sách xßa chép: "huy®n Phong-Khê, qu§n Giao-Chï có Long-Môn-ThuÖ, nß¾c sâu
tråm t¥m, cá con nào l¾n vßþt lên su¯i ¤y ðßþc, thì hóa r°ng, nªu lên không ðßþc, thì b¸ thß½ng n½i trán và
bày mang ra".
Vi®t-
Vi®t- Thß¶ng-
Thß¶ng- Uy¬n: CÑ sách Phò-Nam-Ký, khoäng ð¤t giæa khe núi, g÷i là uy¬n. Vß¶n CØu-Ð¡c,
có tên là B±-Uy¬n.
C±-
C±- Tích
Vi®t-
Vi®t- Vß½ng-
Vß½ng- Thành, tøc g÷i là thành Khä-Lû, có mµt cái ao c±, Qu¯c-v½ng m²i nåm l¤y ng÷c châu,
dùng nß¾c ao ¤y rØa thì s¡c ng÷c tß½i ð©p. Giao-Châu NgoÕi-Vñc-Ký chép: h°i xßa, chßa có qu§n huy®n, thì
LÕc-ði«n tuÏ theo thuÖ-tri«u lên xu¯ng mà cày c¤y. Ngß¶i cày ruµng ¤y g÷i là LÕc-Dân, ngß¶i cai-quän dân
g÷i là LÕc-Vß½ng, ngß¶i phó là LÕc-Tß¾ng, ð«u có ¤n b¢ng ð°ng và däi s¡c xanh làm huy-hi®u. Vua nß¾c
Thøc, thß¶ng sai con ðem ba vÕn binh, ði chinh phøc các LÕc-Tß¾ng, nhân ðó cØ giæ ð¤t LÕc mà tñ xßng là
An-Dß½ng-Vß½ng. Tri®u-Ðà cØ binh sang ðánh. Lúc ¤y có mµt v¸ th¥n tên là Cao-Thông xu¯ng giúp An-
Dß½ng-Vß½ng, làm ra cái nö th¥n, b¡n mµt phát giªt ðßþc muôn ngß¶i.
Tri®u Ðà biªt ð¸ch không lÕi v¾i An-Dß½ng-Vß½ng, nhân ðó trú lÕi huy®n Võ-Ninh, khiªn Thái-TØ
ThuÖ làm chß¾c tá hàng ð¬ tính kª v« sau.
Lúc Cäo-Thông ði, nói v¾i vua An-Dß½ng-Vß½ng r¢ng: "H- giæ ðßþc cái nö cüa ta, thì còn nß¾c,
không giæ ðßþc thì m¤t nß¾c".
An-Dß½ng-Vß½ng có con gái tên là MÜ-Châu, th¤y Thái-TØ ThuÖ l¤y làm ð©p lòng, r°i hai ngß¶i l¤y
nhau. MÜ-Châu l¤y cái nö th¥n cho Thái-TØ ThuÖ xem, ThuÖ xem r°i l¤y trµm cái l¦y nö mà ð±i ði. V« sau
Tri®u-Ðà kéo quân t¾i ðánh thì An-Dß½ng-Vß½ng bÕi tr§n, c¥m cái s×ng tê v©t ðßþc nß¾c vào bi¬n ði tr¯n,
nên Tri®u-Ðà chiªm cä ð¤t cüa An-Dß½ng-Vß½ng. Nay · huy®n Bình-Ð¸a1 , d¤u tích cung ði®n và thành trì
cüa An-Dß½ng-Vß½ng hãy còn.
Lßu-Chiêu nói: Giao-Chï tÑc là nß¾c An-Dß½ng. Mã-Phøc-Ba ð¶i Hán d©p yên gi£c · Giao-Chï, r°i
dñng trø ð°ng ð¬ làm gi¾i hÕn cho nhà Hán. Ð¶i nhà Ðß¶ng, Mã-T¯ng làm chÑc An-nam ðô-hµ, lÕi dñng hai
1
K.Ð.V.S.T.G.C.M. quy¬n thÑ nh¤t, dçn quy¬n An-nam-Chí cüa Cao-Hùng-Trßng, ð« huy®n Ðông-NgÕn.
cái trø ð°ng, vì T¯ng là con cháu cüa Phøc-Ba. Xßa có truy«n lÕi r¢ng: · n½i ðµng C±-Sum, tÕi Khâm-Châu
có cái cµt ð°ng cüa Mã-Vi®n và l¶i th« r¢ng: "H- cái trø ð°ng n¥y gãy, thì nß¾c Giao-Chï tiêu-di®t", vì thª,
ngß¶i Giao-Châu, m²i khi ði ngang qua ð«u l¤y ðá, ngói, ném vào dß¾i chân cµt ð°ng, nên chÆng bao lâu,
n½i ¤y hóa thành gò.
Ð±-Phü có câu th½ r¢ng: "Vû lai ð°ng trø b¡c, ý t¦y Phøc-Ba quân" nghîa là: "mßa phía B¡c ð°ng trø,
mu¯n rØa quân Phøc-Ba".
— cß½ng-gi¾i nß¾c Chiêm-Thành cûng có cµt ð°ng. MÕnh-HÕo-Nhiên có câu thi: "Ð°ng trø Nh§t-
Nam ðoan", nghîa là cµt ð°ng ðÑng ð¥u ð¤t Nh§t-Nam.
Sách CØu-Vñc-Chí nói: "cái giªng tÕi Giao-Châu không phäi ngß¶i ðào".
Mã-Vi®n khi ðã d©p yên Giao-Chï, có làm trâu bò, l÷c rßþu ð¬ ðãi quân-sî, trong lúc yªn ti®c, Vi®n
thong thä nói v¾i liêu thuµc r¢ng: "Ngß¶i em h÷ cüa ta tên là Thiªu-Du thß¶ng hay thß½ng tôi khÆng-khái có
chí l¾n và nói: "kë sî sinh · ð¶i, mi-n sao v×a ðü ån m£c, ði cái xe t¥m thß¶ng, cÞi con ngña x¤u xí, làm
chÑc lÕi thuµc trong qu§n, giæ ph¥n mµ cüa t±-tiên, làng xóm cho là ngß¶i hi«n-lành, nhß v§y thì ðü r°i. Còn
nhß ham mu¯n cho dß dû, thì chï là tñ mình làm kh± cho mình ðó thôi". H°i ta · giæa Lãng-BÕc và Tây-Lý,
chßa di®t ðßþc gi£c, dß¾i thì nß¾c løt, trên thì khói mù, khí ðµc h×ng hñc, xem lên th¤y di«u bay là là xu¯ng
nß¾c, nh¾ lÕi l¶i nói bình th¶i cüa Thiªu-Du, ta tiªc không làm sao ðßþc nhß v§y".
Uy-
Uy- Vû-
Vû- Miªu: Tô-Ðông-Pha chép r¢ng: "nhà Hán có hai ông Phøc-Ba ð¯i v¾i dân Lînh-Nam ð«u có
công-ðÑc. Ông Phøc-Ba trß¾c là Bì-Ly Lµ-H¥u, ông Phøc-Ba sau là Tân-TÑc Mã-H¥u. Nß¾c Nam-Vi®t t× ð¶i
Tam-ÐÕi tr· xu¯ng, không ð¶i nào d©p yên cä. Ð¶i T¥n (246-207 trß¾c công nguyên), tuy có ð£t quan-chÑc
cai-tr¸, song r°i tr· lÕi tình trÕng man-di. Bì-ly m¾i di®t ðßþc nß¾c ¤y và chia làm chín qu§n. Nhßng ðªn ð¶i
Ðông-Hán, lÕi có ngß¶i con gái là Trßng-Tr¡c, kh· i binh rung ðµng h½n sáu mß½i thành. Ðß½ng th¶i vua
Thª-T± m¾i d©p yên thiên hÕ, th¤y dân ðã mõi m®t và chán vi®c døng binh, bèn ðóng cØa Ng÷c-Quan t× tÕ
Tây-Vñc. Phß½ng chi Nam-Vi®t là ch² hoang vi-n, không ðáng phi«n-løy ðªn quân-ðµi nhà vua, nªu không
phäi Tân-TÑc (h¥u) ch¸u khó ðánh d©p thì dân chín qu§n vçn khoác áo bên trái ðªn bây gi¶. Do ð¤y hai
Phøc-Ba ðáng ðßþc miªu th¶ tÕi Lînh-Nam.
"— trên b¬ có nhà th¶ Phøc-Ba, trong niên-hi®u Nguyên-Phong (1078-1085), có l¶i chiªu chï cüa
vua (Th¥n-Tông nhà T¯ng), phong làm Trung-Hi¬n-Vß½ng. H- có ghe thuy«n qua bi¬n ð«u t¾i ch² ¤y mà bói,
khi nào quë bói t¯t, nói ði ðßþc, m¾i ði, h- quë x¤u thì thôi, sñ linh Ñng khiªn ngß¶i ta phäi tin, ðúng ð¡n
nhß ðo-lß¶ng, cân chï thång b¢ng, không h« sai ch§y.
"Than-ôi! không phäi là ngß¶i có ðÑc cao dày, thì ðâu ðßþc nhß thª? Tôi nhân có tµi b¸ ðày qua
Ðàm-Nhî ba nåm, nay lÕi tr· v« b¬ B¡c, qua lÕi ð«u g£p gió xuôi, không l¤y gì ð«n ðáp ½n th¥n, bèn l§p bia
và làm bài minh nhß sau:
"Sóng gió khôn lß¶ng n²i hi¬m nguy,
Cá r°ng l£ng l¨ dæ h½n chi,
Tin c§y hai ông ðã phù trì,
Nß¾c sâu muôn säi thuy«n tï-ti.
T× ðây qua Nam c· i lòng nghi,
V² v« lß½ng tâm song su¯t ði,
T× ðây v« B¡c thÆng mình mi.
Lúc ðÕt lúc cùng cÑ giæ nghi;
S¯ng là anh-ki®t, thác hùng uy,
Th¥n tuy không nói, ý mình suy".
Xung-
Xung- Thiên-
Thiên- Miªu: TÕi làng Phù-Ð±ng, h°i xßa trong nß¾c r¯i loÕn, chþt th¤y mµt ngß¶i có uy có
ðÑc, dân ð«u v« theo, ngß¶i ¤y bèn c¥m quân d©p loÕn, r°i bay lên tr¶i ði m¤t, hi®u là Xung-Thiên-Vß½ng,
dân l§p ð«n miªu ð¬ th¶.
C±-
C±- Châu-
Châu- Ph§t: trong mùa xuân, mßa nhß x¯i, løt to · núi chäy xu¯ng Trung-Châu, chäy quanh tÕi
mµt ch², dân th¤y lÕ ra coi, trong nß¾c có hòn ðá gi¯ng nhß ông Ph§t; dân t¾i c¥u ðäo có th¥n nghi®m, bèn
ðem g² kh¡c ra tßþng Ph§t ð¬ th¶, g£p khi ðÕi hÕn, ðªn c¥u thì mßa li«n, cho nên ngß¶i ta nói là "pháp v¤n
pháp võ", (nghîa là mây mßa cüa phép Ph§t).
Báo-
Báo- Thiên-
Thiên- Tñ-
Tñ- Tháp:
Tháp: Xßa Lý-Thánh-Vß½ng ðánh Chiêm-Thành, ðßþc ngß¶i thþ giöi, bäo xây mµt
ngôi tháp cao mß¶i ba t¥ng, ð£t là "Thiên-Tß-VÕn-Th÷-Th¤p", lÕi l¤y ð°ng ðúc cái bi¬n-ngÕch g÷i là "Ðao-
Lþi-Thiên", b¸ sét ðánh m¤t, không biªt r½i n½i nào. Sau có ngß¶i làm ruµng th¤y ðßþc, ðem dñng lÕi, sét
ðánh m¤t mµt l¥n næa.
CØu-
CØu- Trùng-
Trùng- Ðài: Xßa Lý-Nhân-Vß½ng làm mµt cái ðài · trên b¶ ao ThuÖ-Tinh. Khi g¥n xong, b¸ sét
ðánh hß, làm lÕi cûng b¸ sét ðánh næa. Sau nghe tiªng giông pháp ra, Nhân-Vß½ng l¤y vuông løa ði«u trùm
lên ð¥u, mang gß½m lên ðài, ð¯t hß½ng mà kh¤n vái r¢ng: "Nªu tr¶i không cho tôi là ngay th§t thì nên trách
bäo tôi, còn cái ðài này chÆng có tµi gì". Kh¤n xong mµt lát thì tr¶i tÕnh, ðài ¤y bèn làm xong. Ngß¶i cháu ba
ð¶i là Lý-Cao-Vß½ng, khi nào nghe s¤m sét thì sþ g¥n nhß chªt. Các quan h¥u hiªn mµt chß¾c r¢ng: "Khi nào
có s¤m sét thì l¤y tay ôm cánh tay ông Ph§t, s¨ khöi lo sþ".
Ph¤n-
Ph¤n- D¸ch-
D¸ch- Ðình: Theo tøc ngß¶i ta vì n¡ng nñc, làm nhi«u nhà trÕm · d÷c ðß¶ng ð¬ cho ngß¶i ði
ðß¶ng ghé nghï mát. Ông t± h÷ Tr¥n lúc còn hàn-vi, hay ghé nghï tÕi ðình trÕm ¤y, có nhà sß nói r¢ng: "Anh
(h÷ Tr¥n), ðªn ngày sau nên b§c ðÕi-quý", nói xong nhà sß biªn ði ðâu m¤t. K¸p ðªn lúc h÷ Tr¥n dñng ðßþc
nß¾c nhà, li«n khiªn trong nß¾c ch² nào có ðình tÕm thì làm mµt pho tßþng Ph§t ð¬ th¶ mà báo ½n.
Kim-
Kim- Bài-
Bài- Châu: Có mµt ông già · bên sông, ngß¶i con ði ra b¡t ðßþc mµt cái trÑng ðem v«. Ông
già nuôi cái trÑng ¤y n· ra mµt con r¡n, lÕi càng yêu chuµng nuôi n¤ng, sau con r¡n l¾n lên, r°i xu¯ng sông,
thß¶ng ðêm ðem cá bö trong sân. Khi ông già chªt, ngày cúng tª, con r¡n ¤y t¾i dß¾i sân bò quanh r°i ði; sau
bên ông ð¤t cát b°i ð¡p mãi thành mµt cái bãi, con cháu ông ¤y ðßþc lþi ð¶i ð¶i. Ngß¶i ta nói: "Ðó là con
r¡n báo ½n".
[
[ [
Trong niên-hi®u Khai-Hy (1205-1207) vua Ninh-Tông nhà T¯ng, có Trß½ng-Hi®p, ðßþc vua ban tên
ThuÜ là Vån-Hiªn, nguyên làm chÑc Tri«u-Thïnh-Lang, trñc Bæu-Chß½ng-Các, có soÕn bµ sách L¸ch-ÐÕi-
qu§n-huy®n-ð¸a-lý-thß 30 quy¬n, có chép các châu qu§n nguyên thuµc An-nam ðô-hµ phü ð¶i Ðß¶ng. V«
sau có thay ð±i không gi¯ng nhau, nay chép lÕi tÕm ð¬ ti®n vi®c tham-khäo:
An-
An- nam lµ g°m có: T¯ng-Bình, Thái-Bình, Giao-Chï, Châu-Diên, Long-Biên, Bình-ÐÕo, Võ-Bình.
Phong-
Phong- Châu g°m có: Gia-Ninh, Tân-Xß½ng, Th×a-Hóa, Cao-S½n, Chu-Duyên (Ðß¶ng thß chép là
Thù-Løc (?)).
Tß½ng-
Tß½ng- Châu g°m có: Tß½ng-Giang, Ba-Linh, Hµc-S½n, Ho¢ng-Vi-n.
Nham-
Nham- Châu g°m có: Thß¶ng-LÕc, Tß-Phong, Cao-Thành, ThÕch-Nham.
Ði«n-
Ði«n- Châu g°m có: Ðô-CÑu, Hu®-Giai, Võ-Long, Hoành-S½n, Nhß-LÕi.
Ái-
Ái- Châu g°m có: CØu-Chân, An-Thu§n, Sùng-Bình, Nh§t-Nam, Quân-Ninh, Trß¶ng-Lâm.
Hoan
Hoan - Châu g°m có: CØu-ÐÑc, Ph±-Dß½ng, Vi®t-Thß¶ng, Hoài-Hoan.
Løc-
Løc- Châu g°m có: Ô-Lôi, Hoa-Thanh, Ninh-Häi.
Lµc-
Lµc- Phúc-
Phúc- Châu (Ðß¶ng thß chép là Phúc-Lµc) g°m có: Nhu-Vi-n, Ðß¶ng-Lâm, Phúc-Lµc.
Trß¶ng-
Trß¶ng- Châu g°m có: Vån-Dß½ng, Ð°ng-Thái, Trß¶ng-S½n, KÏ-Thß¶ng.
Thang-
Thang- Châu g°m có: Thang-Tuy«n, Løc-ThuÖ, La-Thi«u.
Di-n-
Di-n- Châu g°m có: Trung-Nghîa, Long-Trì.
Lâm-
Lâm- Châu g°m có: Kim-Long, Häi-Gi¾i.
Cänh-
Cänh- Châu g°m có: B¡c-Cänh, Châu-Ngô, Do-Vån.
S½n-
S½n- Châu g°m có: Long-Trì, B°n-S½n.
C±-
C±- Châu g°m có: LÕc-S½n, LÕc-Hßng, C±-Thß.
Lung-
Lung- C hâu g°m có: Võ-L£c, Võ-L-, La-Long, Phù-Nam, Long-NgÕch, Võ-Quan, Võ-Giang.
Hoàn-
Hoàn- Giang g°m có: Chính-Bình, Phß¾c-Linh, Long-Nguyên, Nhiêu-Mi-n, Tß-Ân, Võ-ThÕch, Ca-
Lß½ng, Ðô-Mông.
Võ-
Võ- Nga-
Nga- Châu g°m có: Võ-Nga, Võ-Lao, Võ-Duyên, Lß½ng-S½n.
Vi®t-
Vi®t- Châu g°m có: Long-ThuÖ, Nhai-S½n, Ðông-TÖ, Thiên-Hà.
Bình-
Bình- C¥m-
C¥m- Châu g°m có: Dung-S½n, Hoài-Nghîa, Phúc-Dß½ng, C±-Phù.
ÐÑc-
ÐÑc- Hoá-
Hoá- Châu g°m có: ÐÑc-Hoá, Quy-Nghîa.
Võ-
Võ- An-
An- Châu g°m có: Võ-An.
Lang-
Lang- Mang-
Mang- Châu g°m có: Lang-Mang, C±-Dõng.
La-
La- Võ-
Võ- Châu g°m có: Long-Khâu, Phúc-Võ.
Phong
Phong - Tøc
Nß¾c An-nam xßa là ð¤t Giao-Chï. Ð¶i nhà Ðß¶ng, nhà Ngu và ð¶i Tam-ÐÕi, sñ giáo-hoá cüa
Trung-Qu¯c ðã nhu¥n-th¤m ðªn. Ðªn hai ð¶i nhà Hán ð£t làm qu§n huy®n. Ðàn ông lo làm ruµng, ði buôn,
ðàn bà lo nuôi t¢m, d®t väi, cách nói phô hi«n hoà, ít lòng ham mu¯n. Ngß¶i · xÑ xa trôi n±i t¾i nß¾c h÷, h÷
hay höi thåm, ¤y là tình thß¶ng cüa h÷. Ngß¶i sinh ra · Giao-Châu và Ái-Châu thì rµng-rãi, có mßu-trí;
ngß¶i · Châu-Hoan, Châu-Di-n thì thu¥n tú, ham h÷c. Dß næa, thì kh¶ dÕi thi®t thà. Dân hay v¨ mình, b¡t
chß¾c tøc l® cüa 2 nß¾c Ngô, Vi®t. Vì thª, Li-u-Tß-H§u có câu th½ r¢ng: "Cµng lai Bách-Vi®t vån-thân ð¸a",
nghîa là cùng ði t¾i ð¤t Bách-Vi®t là xÑ ngß¶i v¨ mình. Vì tr¶i nóng s¯t, dân ßa t¡m · sông, nên h÷ chèo ðò
và lµi nß¾c r¤t giöi; ngày thß¶ng không ðµi mû, ðÑng thì vòng hai tay, ng°i thì xªp b¢ng hai chân. Yªt kiªn
b§c tôn trß· ng thì quì xu¯ng lÕy ba lÕy. Tiªp khách thì ðãi tr¥u cau. Tính ßa ån dßa, m¡m và nhæng v§t dß¾i
bi¬n. Hay u¯ng rßþu, thß¶ng u¯ng quá ðµ, nên ngß¶i g¥y yªu. Ngß¶i già ðªn nåm mß½i tu±i thì khöi ði sßu
d¸ch. Thß¶ng nåm, trß¾c l- Tªt hai ngày, vua ði xe ngñ-døng, các quan tuÏ tùng ð«u m£c tri«u-phøc h¥u ðÕo
ti«n, tª ði®n Ðª-Thích. Ngày 30 Tªt, vua ng°i giæa cØa Ðoan-Cüng, các b« tôi ð«u làm l-, l- r°i, xem các con
hát múa tråm l¯i. T¯i lÕi qua cung Ðµng-Nhân, bái yªt Tiên-Vß½ng. Ðêm ¤y ðoàn th¥y tu vào nµi làm l-
"Khu-Na" (nghîa là ðu±i tà ma quï m¸). Dân-gian thì m· cØa ð¯t pháo tre, c± bàn trà rßþu cúng t±. Con trai
con gái nhà nghèo, không có ngß¶i mai dong ð¬ làm hôn-l-, thì tñ mình ph¯i hþp v¾i nhau. Ngày Nguyên-
Ðán, vào khoäng canh nåm, vua ng°i trên ði®n Vînh-Th÷, các tôn-tØ (con cháu nhà vua), các quan c§n-th¥n
làm l- hÕ trß¾c, r°i vào cung Trß¶ng-Xuân, v÷ng bái các lång t±. Bu±i sáng s¾m, vua ng°i trên ði®n Thiên-
An, các phi t¥n s¡p l¾p ng°i, các quan trong nµi ðÑng lµn xµn trß¾c ði®n ðánh th±i các bài ca-nhÕc trß¾c
ðÕi-ðình. Con cháu nhà vua và b« tôi s¡p hàng bái hÕ, ba l¥n rót rßþu dâng lên. Xong, các tôn-tØ lên ði®n
ch¥u và dñ yªn. Các quan nµi-th¥n ng°i ti¬u ði®n phía tây, các quan ngoÕi th¥n ng°i hai bên tä hæu vua, ån
ti®c, ðªn trßa l¥n lßþt ði ra. Các thþ khéo làm mµt cái ðài "Chúng-tiên" hai t¥ng · trß¾c ði®n, mµt lúc thì cái
ðài ¤y làm xong, vàng ng÷c sáng chói. Vua ng°i ån trên ðài ¤y, các quan làm l-, trß¾c sau chín lÕy, và chín
tu¥n rßþu r°i giäi-tán. Ngày m°ng hai Tªt, các quan ð«u làm l- riêng · nhà. Ngày m°ng ba Tªt, vua ng°i
trên gác ÐÕi-Hßng, xem các tôn-tØ và các quan nµi-cung ðánh quä bóng (quä c¥u thêu), h- b¡t ðßþc mà
không r½i xu¯ng ð¤t là th¡ng. Quä bóng l¤y g¤m mà làm, b¢ng n¡m tay ðÑa bé, có tua ðeo lòng thòng ðªn
hai mß½i sþi1. Mùng nåm Tªt, l- khai-hÕ, ån yªn xong thì ð¬ quan và dân l- các chùa miªu và du-ngoÕn các
vß¶n hoa. Ðêm nguyên-tiêu (r¢m tháng giêng), tr°ng nhæng cây ðèn · giæa sân rµng g÷i là ðèn "Quäng-
Chiªu", th¡p ðªn m¤y vÕn ng÷n, sáng rñc cä trên tr¶i dß¾i ð¤t, th¥y tu ði quanh tøng kinh Ph§t, các quan-liêu
l- bái, g÷i là "ch¥u ðèn". Tháng hai làm mµt cái nhà, g÷i là "Xuân-Ðài", các con hát hóa trang làm mß¶i hai
v¸ th¥n, múa hát trên ðài. Vua coi các trò tranh ðua trß¾c sân, và coi các lñc-sî và trë con ð¤u nhau, ai th¡ng
thì ðßþc thß· ng. Các công-h¥u thì cÞi ngña mà ðánh trái c¥u, quan nhö thì ðánh c¶, ðánh vu-b° (bài thë), ðá
bóng và thi ðua các trò ch½i khác.
Ngày hàn-thñc thì dùng bánh cu¯n t£ng cho nhau. Ngày m°ng B¯n tháng tß, các tôn-tØ và các quan
c§n-th¥n hµi tÕi miªu S½n-th¥n, tuyên-th® thành v¾i vua, không có chí gì khác. M°ng tám tháng tß, mài tr¥m
hß½ng và bÕch-ðàn-hß½ng, d¥m nß¾c t¡m rØa tßþng Ph§t và dùng thÑ bánh gi¥y mà cúng Ph§t. Tiªt Ðoan-
Dß½ng, (m°ng nåm tháng nåm), làm cái nhà gác · giæa sông, vua ng°i coi ðua thuy«n. Ngày Trung-Nguyên,
l§p hµi Vu-Lan-B°n, ð¬ cúng tª, siêu-ðµ cho ngß¶i chªt, t¯n hao bao nhiêu cûng không tiªc. Trung-Thu, và
Trùng-CØu là nhæng ngày mà các nhà quý-tµc u¯ng rßþu, ngâm th½ ðÕo xem phong cänh. Ngày m°ng mµt
tháng mß¶i (lß½ng nguy®t), có trßng bày hào-soÕn ð¬ cúng ông bà, g÷i là cúng "tiªn tân" (c½m m¾i), cho các
quan liêu ði xem g£t lúa, sån b¡n cho vui. Ðªn tháng chÕp lÕi cúng ông bà nhß trên. Theo gia-l-, ngày l§p
xuân ði du xuân, khiªn các tôn trß· ng gi¡c trâu ð¤t, xong r°i, các quan lÕi gi¡t hoa vào ð¥u ð¬ vào ðÕi-nµi
dñ ti®c. L- hôn thú: trong tháng xuân, ngß¶i làm m¯i bßng tr¡p cau tr¥u ðªn nhà gái höi. Xong, t£ng l--v§t
ðáng giá t× tråm ðªn ngàn. Thß¶ng dân thì l- cß¾i t¾i giá tråm là ðü s¯. Có nhà ßa chuµng l--nghîa thì không
k¬ s¯ ti«n cüa ít nhi«u. Cách ð¬ tang, nhà cØa, ð° dùng, h½i gi¯ng nhß Trung-Qu¯c.
NhÕc-Khí: có thÑ tr¯ng "phÕn-sî" (tr¯ng c½m), nguyên nhÕc-khí cüa Chiêm-thành, ki¬u tròn và dài,
nghi«n c½m, b¸t hai ð¥u, cÑ giæa m£t mà v² thì kêu tiªng trong mà rõ ràng, hþp v¾i ¯ng kèn, tháp nÑa, cái
x§p xõa, cái tr¯ng l¾n, g÷i là ðÕi-nhÕc, chï vua m¾i ðßþc dùng; các tôn th¤t, quí quan có g£p l- ðám chay
ðám cß¾i m¾i cho dùng ðÕi nhÕc. Còn ðàn c¥m, ðàn tranh, tÏ-bà, ðàn th¤t huy«n, ðàn song huy«n, ¯ng ð¸ch,
¯ng sáo, kèn và quy«n, thì g÷i là ti¬u-nhÕc, không kÏ sang hèn, ai cûng dùng ðßþc. Các bài khúc nhß Nam-
Thiên-NhÕc, Ng÷c-Lâu-Xuân, ÐÕp-Thanh-Du, Mµng-Du-Tiên, Canh-L§u-Trß¶ng, không th¬ chép hªt. Ho£c
dùng th±-ngæ làm thi phú ph± vào âm nhÕc, ð¬ ti®n ca ngâm, các bài nhÕc ð«u gþi ðßþc m¯i tình hoan lÕc
và s¥u oán, ¤y là tøc cüa ngß¶i An-nam v§y.
1
Nay · các Châu Thßþng-Du, ðªn ngày m°ng ba Tªt, còn tøc ch½i ¤y, g÷i là ðánh trái bóng.
Biên-
Biên- Cänh Phøc-
Phøc- D¸ch
Nß¾c Chiêm-
Chiêm- Thành: L§p qu¯c tÕi mé bi¬n, thß½ng thuy«n Trung-Qu¯c vßþt b¬ ði qua các nß¾c
phiên-phøc, thß¶ng t§p trung tÕi ð¤y ð¬ chÑa cüi và nß¾c, là bªn tàu l¾n nh¤t tÕi phía Nam.
Chiêm-
Chiêm- LÕp: Vß½ng-C¥m, B°-Gia, ÐÕo-Lãm, Løc-Hoài, Nçm-Bà-La.
Liêu-
Liêu- TØ
Liêu-
Liêu- TØ: là mµt tên khác cüa gi¯ng man, di, ph¥n ðông th¯ng thuµc v« các tïnh H°-Nam, LßÞng-
Quäng và Vân-Nam, nhßng có mµt s¯ phøc-tùng nß¾c Giao-Chï. LÕi có b÷n kh¡c chæ n½i trán, cà rång,
chüng loÕi r¤t nhi«u. Sách c± chép có thÑ Liêu-tØ "ð¥u-hình", thÑ Liêu-TØ xích-côn (váy ðö), thÑ Liêu-TØ tÖ-
¦m (u¯ng b¢ng mûi), ð«u · trong hang ðá, h¥m ð¤t, ho£c · chu°ng, · ±, hay u¯ng rßþu s§y, thích ðánh
gi£c, ph¥n ðông biªt dùng cung nö, và ðánh tr¯ng ð°ng. ThÑ tr¯ng nào cao l¾n là quí. Cái tr¯ng m¾i ðúc
xong, thì ð£t giæa sân, thªt ti®c, m¶i cä ngß¶i ð°ng loÕi cùng t¾i ð¥y cØa. Con gái nhà hào phú l¤y nhæng
chiªc soa b¢ng vàng bÕc, ðánh vào tr¯ng, xong, ð¬ chiªc soa ¤y lÕi cho chü nhà. Có kë nói: tr¯ng ð°ng là
chiêng cüa Gia-Cát-Lßþng lúc ði ðánh gi£c m÷i.
Tr¡c-
Tr¡c- Änh (Ðo bóng)
Trong niên hi®u Nguyên Gia ð¶i vua Vån Ðª (424-453), nhà T¯ng1, qua Nam ðánh nß¾c Lâm-„p,
ðªn ngày tháng nåm, tr°ng mµt cây nêu, xem bóng m£t tr¶i, h¬ m£t tr¶i · phía B¡c cây nêu 9 t¤c 1 phân, thì
bóng ð¤t Giao-Châu · phía Nam cây nêu 2 t¤c 3 phân; Giao Châu, theo thuÖ-lµ cách LÕc-Dß½ng h½n 7.000
d£m. Nhân vì núi sông quanh qu¤t, khiªn ðß¶ng ði thành xa. L¤y cây nêu, giong dây thÆng xu¯ng l¤y ðµ-s¯
là 1.000 d£m. Ðªn nåm Khai-Nguyên thÑ 12 (724), ð¶i Ðß¶ng, lÕi cho ðo ð¤t Giao-Châu: trong ngày HÕ-Chí,
th¤y bóng m£t tr¶i · phía Nam cây nêu 3 t¤c 2 phân, so v¾i nåm Gia-Nguyên ð¶i T¯ng ðã ðo, h½i gi¯ng
nhau.
Sách Lu§n-hoành cüa Vß½ng-Sung nói qu§n Nh§t-Nam cách LÕc-Dß½ng ðªn 10.000 d£m, nên g÷i là
Nh§t-Nam. Lý-Thuyên nói phü An-Nam cách Trß¶ng-An 7.250 d£m; MÕnh-Quán nói: ÐÕo An-nam là xÑ ·
ch² dß¾i cùng cüa Trung-Qu¯c v§y.
Nay t× La-Thành ðªn Kinh-Sß, ß¾c có 115 trÕm, cµng h½n 7.700 d£m.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Nh¤t Chung
1
Ðây là Lßu-T¯ng ð¶i Nam-B¡c tri«u (420-478).
19 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Nh¸
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Nh¸
ÐÕi-
ÐÕi- Nguyên Chiªu-
Chiªu- Chª
Chiªu-vån cüa Thª-T± Thánh-ÐÑc Th¥n-Công Vån-Võ Hoàng-ðª chï dø cho vua An-nam là Tr¥n-
Nh§t-Cänh (tÑc Tr¥n-Thái-Tông), ngày 3 tháng 12 Trung-Th¯ng nguyên niên (1260):
"Các v¸ t± tông cüa ta l¤y võ công g¥y dñng c½-nghi®p; nên các vi®c vån-hoá chßa ðßþc ð¥y ðü; t×
khi ta n¯i nghi®p, ðã t×ng canh tân cäi cách, v² yên muôn nß¾c, bèn l¤y nåm canh-thân ð£t niên hi®u Trung-
Th¯ng nguyên niên, ban ra Ân Chiªu, l¥n lßþt thi hành. Không l¶n ngß¶i g¥n, không quên kë xa, vi®c gì cûng
l¤y ði«u thành th§t mà ð¯i ðãi, mà có ch² chßa ðßþc chu ðáo. V×a có ÐÕi-lý tñ-th¥n An-vû chÑc Nhiªp-
mÕch-Ðình phát mã thßþng tâu r¢ng: nß¾c khanh có lòng thành th§t theo chi«u mµ nghîa, vã lÕi, khanh ðã tö
lòng trung thành làm tôi v¾i ti«n-tri«u, sai sÑ qua ch¥u và dâng l- v§t, th±-sän; cho nên trçm m¾i ban l¶i
chiªu chï n¥y. Nay sai L--Bµ Lang-trung MÕnh-Giáp sung chÑc An-nam tuyên-dø-sÑ, L--Bµ Viên-NgoÕi-Lang
Lý-Vån-Tu¤n làm phó-sÑ, ð¬ tuyên dø quan lÕi, sî thØ nß¾c khanh, phàm y-quan, ði¬n l- và phong-tøc, vi®c
gì cûng theo cñu-l® bän qu¯c, không nên thay ð±i; hu¯ng chi g¥n ðây nß¾c Cao-Ly sai sÑ-th¥n qua, ta ðã
ban l¶i Chiªu chï, ð«u y nhß v§y. Tr× ra các biên tß¾ng tÕi các xÑ Vân-Nam, c¤m không ðßþc thi®n quy«n
d¤y binh, l¤n cß¾p b¶ cõi, làm r¯i loÕn nhân-dân; nß¾c khanh t× quan liêu cho ðªn thân-sî, nhân-dân, ð«u
phäi · yên nhß cû. Nay ban l¶i chiªu, ð¬ cho nh¾ mà giæ gìn.
L¶i Chiªu dø nß¾c An-

An- Nam, ngày tháng 7 nåm hi®u Chí-
Chí- Nguyên thÑ 4
(1267)
Theo bài Thánh-chª cüa vua Thái-T± Hoàng-Ðª; Phàm nhæng nß¾c ðã qui phø v¾i Trung-Qu¯c, thì
vua phäi thân hành ðªn ch¥u, cho con em · tÕi Trung-Qu¯c làm tin, biên nÕy dân-s¯, cung Ñng quân d¸ch,
nÕp thuª khoá, còn ð£t quan ÐÕt-l²-hoa-xích cai tr¸. Các khoän nói trên ð«u ð¬ tö rõ lòng trung-thành làm
nß¾c chß-h¥u. Nay khanh c¯ng hiªn, không h« quá hÕn ba nåm, ðü biªt lòng thành th§t nhß trß¾c, nên ta k¬
lÕi chª-ðµ t±-tông nß¾c ta, cûng l¤y lòng thành th§t tö bày v§y. Vã lÕi vua chß-h¥u t¾i ch¥u, cho con em vào
làm tin, nÕp s± dân, s± thuª và xu¤t quân giúp nhau, xßa vçn ðã có, không phäi m¾i ngày nay ta bày ð¥u.
Khanh lo làm ð¥y ðü m¤y khoän ðó, thì trçm còn nói gì næa, nªu chßa làm ðßþc, trçm cûng không trách,
khanh cÑ lo làm tròn b±n ph§n. Còn nói v« vi®c xu¤t quân, cûng không phäi ði chinh phøc · ðâu xa mà lo.
Chï sÑ-th¥n cüa Khanh là Dß½ng-an-DßÞng t¾i nói có quân m÷i Chiêm, LÕp và S½n-Liêu hay làm r¯i ðáng lo.
Nhß hai ðám gi£c m÷i ¤y biªt phøc tùng theo mình thì không c¥n chi ðánh; cái ðÕo giao binh ai cho r¢ng d-,
nªu nó ngh¸ch mÕng thì m¾i dùng binh ðánh d©p. Hu¯ng chi quân lính cüa Vân-Nam ðóng tÕi ð¤y, khanh
nên giúp sÑc ð¬ chóng thành công. Vã lÕi m²i lúc tâu lên, Khanh thß¶ng có l¶i nói thân m§t nhß trong mµt
nhà. Nay nghe N§u-thÑ-Ðinh · bên ¤y, có nhi«u sñ thß¶ng b¸ ch¯ng báng c¤m ðoán, không cho ðßþc hµi-
ðàm, quä nhß thª thì có phäi l--nghîa thân-m§t trong mµt nhà ðâu! Nghîa vua tôi cûng nhß tình phø-tØ, có l¨
gì tôi mà phän vua, con mà phän lÕi cha sao? Nªu trçm không nói ra, thì ðãi khanh không có sñ thành th§t,
khanh nên nghî lÕi cho chín ch¡n ð¬ tròn sñ giao-häo trß¾c sau nhß mµt".
L¶i Chiªu-
Chiªu- vån trong nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ tß (1267)
T× khi trçm lên ngôi v« sau, t¤t cä các nß¾c trong, ngoài quanh bi¬n ð«u thân m§t nhß mµt nhà.
Phàm chß-h¥u vào ðÕi qu¯c ð¬ c¯ng-hiªn v§t-sän, là chª-ðµ thông thß¶ng t× xßa ðªn nay. H- kÏ hÕn ba
nåm là nh§p c¯ng mµt l¥n, nay ðã ðªn tri«u, l¤y thành tín th¶ nß¾c l¾n, tÑc là l- v§y. Trß¾c ðây trçm sai
quan ÐÕt-l²-hoa-Xích là N§u-thÑ-Ðinh qua, khanh và các tôi nên yên chí lo vi®c nß¾c; nhæng vi®c khanh ðã
xin, trçm ð«u ch¤p thu§n, còn v« vi®c các biên th¥n làm r¯i loÕn, trçm ðã có s¡c l®nh ngån ng×a, khanh nên
biªt rõ. Nay trçm ban cho các ð° l--v§t, có kê rõ trong gi¤y t¶, khanh nên nh§n lãnh l¤y.
Nay ban tÑ cho An-nam qu¯c-vß½ng.
L¶i Chiªu-
Chiªu- v ån nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ 12 (1275)
Theo chª-ðµ cüa t±-tông ðã qui ð¸nh, phàm các nß¾c nµi-phø thì vua phäi thân hành t¾i ch¥u, gØi
con em làm tin, biên nÕp dân s¯, nµp thuª-l®, mµ dân trþ binh và vçn ð£t quan ÐÕt-l²-hoa-Xích1 ð¬ th¯ng tr¸;
sáu ði«u nói trên, nåm trß¾c ðã có l¶i dø cho khanh biªt r°i, thª mà qui phø ðã h½n 15 nåm, khanh chßa
t×ng t¾i tri«u kiªn mµt l¥n nào, và các ði«u qui ð¸nh ðªn nay vçn chßa thi hành; tuy r¢ng ba nåm t¾i c¯ng
hiªn mµt l¥n, nhßng các ð° c¯ng hiªn ð«u không dùng ðßþc. Ý trçm mu¯n ð¬ lâu ngày khanh s¨ hi¬u, cho
nên cûng bö qua không höi làm chi, ðªn nay cûng chßa th¤y tïnh-ngµ, cho nên lÕi sai sÑ-th¥n là Hþp-sát-
Nhi-häi-Nha qua nß¾c khanh, dø khanh vào tri«u. Nªu vì c¾ gì khác mà không th¬ ði ðßþc, thì sai con em
thay m£t. Ngoài khoän ¤y, nhß dân s¯ trong nß¾c chßa có ngÕch t¸ch nh¤t ð¸nh, thì thuª-khoá và quân-d¸ch,
châm chß¾c làm sao cho ðßþc? Nªu dân cüa khanh s¯ ít, mà b¡t lính quá nhi«u, sÑc e không ðü; nên nay
biên s¯ dân cüa khanh là mu¯n tuÏ theo nhi«u hay ít, ð¬ ð¸nh s¯ lính và s¯ thuª; s¯ quân mà ta s¨ phái ði
cûng không cho ðóng tÕi n½i xa khác, chï cho theo lính thú Vân-Nam ð¬ trþ-lñc v¾i nhau mà thôi. V§y nay ra
l¶i chiªu th¸ cho rõ.
L¶i Chiªu dø cho Thª-

Thª- TØ An-
An- nam Tr¥n-
Tr¥n- Nh§t-
Nh§t- Huy«n (Tr¥n-
(Tr¥n- Thánh-
Thánh- Tông)
trong tháng 8 nåm Chí
Chí - Nguyên thÑ 15 (1278)
H°i trß¾c, khi nß¾c khanh m¾i nµi-phø, h- có xin ði«u gì, ta cûng y cho cä, trong ý nói r¢ng theo l-
th¶ phøng nß¾c l¾n, lâu ngày tñ xét s¨ biªt r°i tuân theo các ði«u khoän mà thi hành. Nhßng ðã lâu nåm r°i,
l- nghi d¥n d¥n s½ bÕc, vì v§y cho nên trong nåm Chí-Nguyên thÑ 12 (1275), trçm lÕi xu¯ng mµt l¶i chiªu ð¬
trách khanh v« nhæng vi®c thân hành vào ch¥u và trþ binh. M¾i ðây, b÷n Lê-Kh¡c-Phøc qua dâng t¶ bi¬u
ð«u là nói d¯i: "nói nß¾c khanh nµi-phø trß¾c hªt". KÏ thñc các nß¾c tÑ phß½ng t¾i ð¥u hàng trß¾c khanh ðã
dông r°i, sau khanh chï có nhà T¯ng mà thôi, nhßng trçm cho mµt ðÕo quân ra thì cä nß¾c ð«u d©p yên; k¬
1
ÐÕt-l² hoa-Xích: chÑc quan cai tr¸, theo quan-chª cüa nhà Nguyên.
ra thì khanh cûng ðã nghe biªt, thª thì l¶i cüa khanh không phäi là giä d¯i sao? LÕi nói: "có kë thù là nß¾c
Chiêm-Thành qu¤y r¯i nên không th¬ trþ binh". Vã khanh cùng nß¾c Chiêm-Thành là bÕn láng gi«ng ðã lâu,
không phäi m¾i t× ngày nay. Còn nhß nói: "vì ðß¶ng xa không th¬ vào ch¥u". Thª thì b÷n Lê-Kh¡c-Phøc làm
sao mà t¾i ðßþc? Hai ði«u ðó là nói d¯i rõ-ràng.
H°i xßa, khanh cùng nhà T¯ng thông häo, nay nhà T¯ng ðã d©p yên, nhßng l- nghîa th¶ kính thª
nào, cûng chép · trong th½-t¸ch, có th¬ xem mà biªt. Vi®c trong thiên hÕ chï l¤y lòng chí thành làm cån bän.
Nay khanh d¯i trá nhß v§y, ai s¨ tin ðßþc. Trß¾c kia ông thân sinh khanh tu±i già suy nhßþc, ðß¶ng sá xa
xuôi, xông pha không n²i thì còn có lý; chÑ nay khanh ðß½ng tu±i cß¶ng tráng, vào ch¥u mà ch¸u s¡c mÕng,
là chính tÕi lúc n¥y, hu¯ng chi nß¾c khanh tiªp giáp v¾i châu Ung và châu Khâm cüa nß¾c ta, có sþ gì mà
không ði t¾i mµt l¥n? Ho£c giä khanh không lo sñ an toàn, c¯ sñ l¶ s¡c mÕng cüa trçm, thì khanh nên lo sØa
sang thành quách cho væng vàng, chu¦n b¸ binh giáp cho ð¥y ðü ð¬ ch¶ quân ta; c½ hoÕ phúc ð±i ð¶i, chính
tÕi trong vi®c n¥y, phäi lo mà ð¸nh ðoÕt l¤y. Nay sai L--Bµ Thßþng-thß Sài-Thung và các quan viên khác
phøng sÑ qua nß¾c khanh ð¬ truy«n chiªu chï.
L¶i Chiªu trong nåm Chí-

H°i trß¾c, An-nam qu¯c-vß½ng Tr¥n (quang-Bình tÑc Nh§t-Cänh) còn s¯ng, ta thß¶ng l¤y sáu ði«u
khoän theo l® cû cüa t± tông yên tr¸ các nß¾c phø thuµc ð¬ ra l¶i dø, nhßng ông ¤y vçn chßa làm ð¥y ðü thì
m¤t. Nay con không có l®nh cüa tri«u-ðình mà tñ l§p lên làm vua. Ta sai sÑ-th¥n qua tri®u thì mßþn c¾
không ðªn ch¥u, nay lÕi thác ¯m không ði, th§t c¯ ý trái m®nh l®nh cüa ta, chï cho thúc phø là Di-Ái vào bái
yªt. Ta li«n mu¯n ðem quân qua ðánh. Nhßng vì khanh ðã ch¸u làm tôi và c¯ng hiªn t× lâu, nên không mu¯n
giªt oan tính mÕng nhân dân ð¬ dÕy bäo mµt ngß¶i vô-tri nhß khanh. Khanh ðã xßng b¸nh không ch¥u, thì
cho khanh nghï mà thu¯c thang ði«u dßÞng, nên ta ðã l§p thúc phø khanh là Di-Ái thay khanh làm An-nam
qu¯c vß½ng ð¬ cai tr¸ dân khanh. Các quan-lÕi và thân-sî, nhân-dân ð«u cÑ · yên mà sinh lý, không nên sþ
s®t gì cä. H- có ai cùng nhân dân làm loÕn, thì ðÕi binh thÆng tiªn vào giªt hÕi tính mÕng, cûng không nên
oán trách, vì th§t ra là l²i cüa khanh và nhân-dân.
Nay Dø các quan và tôn tµc nß¾c An-nam.
L¶i Chiªu ngày tháng 4 nåm Chí-

Trß¾c ðây, nß¾c khanh là Tr¥n (chï vua Nhân-Tông nhà Tr¥n) ðã ch¸u thu¥n phøc, theo niên l® c¯ng
hiªn, mà không ch¸u thân hành vào ch¥u. Nhân Tr¥n-Di-Ái thúc phø cüa ông ¤y sang ðây, ta giao vi®c nß¾c
An-nam cho y, sai sÑ-th¥n ðßa y v« nß¾c thì b¸ hÕi. Còn ÐÕt-L²-Hoa-Xích là B¤t-Nhçn Thiªp-Mµc-Nhi cüa ta
sai ðªn, lÕi b¸ khß¾c ði, không tiªp nh§n. Ðªn vi®c ðem quân qua ðánh Chiêm-Thành, l¨ nên tiªp-tª mà lÕi
bö không cung c¤p gì cä, vì v§y, Tr¤n-Nam-Vß½ng Thoát-Hoan và Hành-Tïnh A-Ly-Häi-Nha tiªn binh, trong
khi giao-chiªn, hai bên ð«u có b¸ chªt và b¸ thß½ng. Nay nh§n th¤y ngß¶i c§n-thân cüa nß¾c khanh là Tr¥n-
Ích-T¡c và Tr¥n-Tú-Viên sþ t±-qu¯c b¸ tiêu di®t, hÕi ðªn ngß¶i vô tµi, ðã nhi«u l¥n khuyên khanh vào tri«u,
mà thuÖ chung không th¤y khanh nghe theo. H÷ tñ ðªn quy phøc, ta nghî thß½ng lòng trung hiªu, ð£c cách
phong cho Tr¥n-Ích-T¡c làm An-nam qu¯c vß½ng, Tr¥n-Tú-Viên làm phø-nghîa-công ð¬ th¶ phøng tôn t± h÷
Tr¥n; mµt m£t, ta sai Tr¤n-Nam-Vß½ng là Thoát-Hoan, Bình-Chß½ng Chính-Sñ là Vi®t-L²-Xích ðem quân qua
bình ð¸nh nß¾c khanh. Nhæng tµi l²i trß¾c kia ð«u do thân khanh mà ra, quan và dân không can dñ gì. H- t¶
chiªu thß n¥y t¾i n½i ngày nào, thì b¡t ð¥u giäi tán v« làng xóm hªt ð¬ lo yên nghi®p làm ån. Nay chiªu th¸.
Nay dø cho quan lÕi và dân nß¾c An-nam tri tß¶ng.
L¶i Chiªu dø cho Thª-

Thª- TØ An-
An- nam trong tháng chÕp nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ
25 (1288)
Trçm coi muôn nß¾c, dùng lçn ðÑc và uy ð¬ cai tr¸. Trên danh nghîa, Khanh ðã phøc tùng mà trên
thñc tª không h« t¾i ch¥u, ðã m¤y phen ðßa thß sang m¶i, mà cÑ cáo b®nh. Ðªn khi sai chú khanh quy«n
nghi giæ nß¾c thì khanh công nhiên kháng cñ và dám tñ chuyên sát hÕi. Còn A-Lý-Häi-Nha qua ðánh Chiêm-
Thành, mßþn ðß¶ng nß¾c khanh, ðã truy«n l®nh sØa sang c¥u ðß¶ng và tiªp v§n lß½ng thñc, khanh không
nhæng th¤t tín mà lÕi ch¯ng v¾i quân ta, nªu không tr×ng tr¸, thì quy chª nhà vua còn ðâu næa. Dân b¸ tàn
hÕi, nß¾c b¸ phá tan là tñ khanh gây ra cä. Nay khanh dâng l¶i "bi¬u" xin phøc tµi, hình nhß ðã biªt ân h§n,
ngoài næa, lÕi có sÑ-th¥n khanh ðªn tâu r¢ng: "khanh tñ trách khanh có ba ði«u: 1- Vua ðòi không t¾i; 2-
Tß¾ng Thoát-Hoan kéo quân qua mà không tiªp rß¾c; 3- Sñ cän tr· tß¾ng Toa-Ðô và Cån-ðª-L²; nªu ðßþc
½n vua tha tµi, xin ðßa con làm tin, tiªn mÛ-nhân và c¯ng hiªn th± sän". Nhæng cái kính l- ðó giä d¯i ð«u vô
døng cä. Nªu quä có lòng thành th§t, thì sao không sang trình di®n ð¬ phô bày? ChÑ ðâu lÕi có nghe nói sai
tß¾ng t¾i, thì lo chuy®n tr¯n tránh, k¸p ðªn rút quân lui v«, thì nói ði c¯ng hiªn, l¤y ði«u ðó mà th¶ kë trên, thì
lòng ngay th§t hay giä d¯i cûng ðü biªt. Khanh thØ nghî, tr¯n tránh · xÑ lãnh ngoÕi, không nghî ðªn m¯i hoÕ
binh qua, chi b¢ng ðªn sân ch¥u mà phøc mÕng thì ðßþc süng-ái và v« nß¾c mµt cách vinh dñ, trong hai
ði«u ¤y, khanh hãy ch÷n mµt ði«u ð¬ xét là ði«u nào h½n. Nªu khanh nghî nh¥m thì quan h® ðªn sñ t°n vong
cüa cä xÑ khanh. V§y ta sai quan Ð«-Hình Án-Sát-Ty · ðÕo Liêu-ðông là Lßu-Ðình-Trñc, L--Bµ Th¸-Lang là
Lý-Tß-Di-n, Binh-Bµ Lang-Trung là VÕn-Nô cùng Ðß¶ng-Ngµt-Ðãi-Hi®p, Tán-ông-Cát-Lþi-Ðãi, v.v... dçn
nhæng kë sang sÑ ngày trß¾c là b÷n Nguy-n-Nghîa-Toàn 24 ngß¶i v« nß¾c ð¬ tö rõ ý ta, ta s¨ hoàn toàn tha
hªt tµi l²i trß¾c và lÕi phong khanh nhß cû. Nªu còn ch§m tr¬ nghi ng¶, thì quyªt không th¬ tha thÑ ðßþc.
Khanh chï lo sØa sang thành quách, hu¤n-luy®n binh giáp cüa khanh cho sÇn sàng, tha h° khanh cÑ dñ b¸, ð¬
ð¯i thü v¾i m£t tr§n cüa ta.
Khanh thß¶ng làm tôi th¶ phøng nhà T¯ng ðã m¤t, tñ xét khí-lñc cüa khanh thª nào? Nay khanh biªt
c½ hµi ð×ng ð¬ ân-h§n v« sau. Nªu khanh biªt rõ nguy c½ mà th¥n phøc, thì nên vì tµc loÕi dùng l--nghi mà
ðßa v«; xÑ khanh còn có lính thú cüa ta, v§y không nên l×a d¯i nhß v§y, nên ð¬ h÷ cùng các tß¾ng là b÷n
Ô-Mã-Nhi và Toa-Ðô v« nß¾c, thª nào ta s¨ khu xØ ð¥y ðü r°i do ðß¶ng thuÖ mà khiªn h÷ v«.
V§y nay ra l¶i chiªu-chï cho Khanh biªt rõ.
L¶i chiªu dø cho Thª-

Thª- TØ nhà Tr¥n 1 trong nåm Chí-
Các v¸ t±-tông ta ðã qui ð¸nh r¢ng: phàm các nß¾c qui phø, nß¾c nào thân hành t¾i ch¥u thì nhân-
dân ðßþc an-cß lÕc-nghi®p nhß thß¶ng; còn nß¾c nào kháng cñ không phøc-tùng, thì b¸ tiêu di®t, ði«u ¤y
khanh ðã biªt r°i. Cho nên ta sai sÑ-th¥n qua m¶i thân-sinh khanh qua ch¥u, rút cuµc không vâng l¶i, chï
cho ông chú qua thay m£t ch¥u tri«u. Vì thân sinh khanh không vào ch¥u, nên ta phong cho ngß¶i chú làm
An-Nam qu¯c-vß½ng và sai sÑ-th¥n là B¤t-Nhãn Thiªp-Mµc-Nhî ðßa v« nß¾c. Ông thân khanh lÕi giªt ngß¶i
chú và ðu±i sÑ-th¥n cüa ta, ðªn n²i ta phäi d¤y binh qua ðánh ð¬ höi tµi, nhân-dân cüa khanh b¸ chém giªt
1
Vua nhà Tr¥n là Nh§t-Tôn tên là Kh§m, con cüa Thánh Tôn, thuÜ là Nhân-Tôn.
th§t nhi«u mà quân ta cûng có t±n hÕi. Lúc ðó Tr¤n-Nam-Vß½ng Thoát-Hoan còn trë tu±i, do ðß¶ng thuÖ tiªn
binh, l¥m nghe theo Toa-Ðô và Ô-Mã-Nhi, nên r½i vào tay khanh, nhân ðó khanh m¾i ðßþc tÕm yên ðªn
nay. Khanh nhß biªt thân hành sang ch¥u tri«u, thì nhæng phù ¤n v« tß¾c vua, ta s¨ cho cä không tiªc gì, ð¤t
ðai và nhân-dân ngõ h¥u ðßþc bäo-t°n vînh-vi-n.
L¶i Chiªu dø cho nß¾c An-

An- nam trong nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ
thÑ 29 (1292)
Vâng theo m®nh tr¶i, Hoàng-Ðª xu¯ng chiªu chï-dø cho An-nam qu¯c vß½ng Tr¥n-Nh§t-T¯n r¢ng:
"Ta ðã xét l¶i bi¬u dâng lên. Nåm ngoái có quan Thßþng-thß bµ L- là Trß½ng-L§p-ÐÕo tâu r¢ng: "ông ¤y ðã
qua nß¾c An-nam biªt rõ sñ th¬ trong nß¾c, xin qua hi¬u dø vua Tr¥n sang ch¥u tri«u". Nhân v§y, ta lÕi sai
L§p-ÐÕo ði sÑ, nay khanh ðã biªt l²i, dâng bi¬u thú tµi, thì ta chÆng trách phÕt gì næa. Nhßng nªu mßþn c¾
con m°-côi ðß½ng có tang chª và ðß¶ng sá xa cách, sþ chªt d÷c ðß¶ng không dám ði ch¥u; xét lÕi mßþn
nhæng l¶i l¨ nhß trên là b¤t thông. Trong ð¶i có loài v§t gì cÑ an toàn mãi ru? Trong thiên hÕ có ch² nào ð¬
ngß¶i ta cÑ s¯ng hoài ru? L¶i dø n¥y, khanh phäi xem cho chu ðáo, nªu dùng nhæng l¶i xäo trá hß vån và chï
chiªu l® c¯ng hiªn l--v§t, nhß thª thì ðÕo nghîa còn ðâu næa?
Nay hÕ l¶i chiªu-th¸, khanh nên tuân theo.
L¶i thánh chï cüa Thành-Tông Hoàng-ðª dø cho An-nam qu¯c vß½ng Tr¥n-Nh§t-Tôn trong tháng 4 nåm Chí-
Nguyên thÑ 31 (1294)
ÐÑc Tiên-Hoàng-ðª m¾i thång hà, ta n¯i nghi®p l¾n lao. Ban ð¥u lên ngôi, ðÕi xá cä thiên hÕ, ân l¾n
¤y th¤m ðªn t¤t cä m÷i n½i không phân bi®t trong ngoài g¥n xa. Khanh cûng ðßþc hß· ng sñ khoan h°ng cüa
ta, nên ta ðã hÕ s¡c dø cho các quan bãi binh, còn tên b°i-th¥n là Ðào-TØ-KÏ cûng cho v« nß¾c. Nay sai Th¸-
Lang Bµ L- là Lý-Hãn, Lang-Trung Bµ-Binh là Tiêu-Thái-Ðång phøng chiªu cho biªt t× nay v« sau, phäi giæ
gìn và tôn th¶ thiên oai. Khanh phäi nên xem mà tuân theo l¶i chiªu.
L¶i Chiªu dø cüa Nhân-

Nhân- Tông Hoàng-
Hoàng- ðª cho Thª-
Thª- TØ An-
An- nam 1 vào ngày
25 tháng 10 nåm Chí-
Chí- ÐÕi thÑ 4 (1311)
Nghî các t± tông cüa ta, vâng theo m®nh tr¶i sáng su¯t, üy-vû cä muôn phß½ng, l¤y ðÑc và oai thi-
hành · các nß¾c xa g¥n. G¥n ðây ðÑc Tiên-hoàng lên ch¥u tr¶i, ta vì c¾ các vß½ng h¥u và th¥n dân ép
buµc, ngày 18 tháng 3 nåm Chí-ÐÕi thÑ 4 lên ngôi Hoàng-ðª. Tuân theo th¬-l® qua nåm m¾i ð±i niên hi®u,
cho nên l¤y nåm Chí-ÐÕi thÑ 5 cäi làm Hoàng-Khánh nguyên niên.
Nay sai Thái-Trung ðÕi-phu L--Bµ Thßþng-thß là Nãi-Mã-Thái; Phøng-trñc-Lang Binh-Bµ Lang-Trung
là Ð²-Hßng-Khä phøng chiªu qua dø và ban mµt quy¬n l¸ch Hoàng-Khánh, khanh nên tuân theo l¸ch ¤y, giæ
chÑc làm tôi tri«u-ðình, ch¾ bö cái lòng thành cüa t±-phø phøng sñ ðÕi-qu¯c, ð¬ thoä lòng ta không khi nào
xao lãng các nß¾c · xa. V§y ra l¶i chiªu tö rõ, nên nh¾ mà tuân theo.
1
TÑc là Tr¥n-Nh§t-Süy, thuÜ là Anh-Tôn.
L¶i Chª 1 trong nåm ð¥u

ð¥u Hoàng-
Hoàng- Khánh (1312) gia ph¦m tr§t cho Tr¥n-
Tr¥n-
Ích-
Ích- T¡c, An-
An- nam qu¯c-
qu¯c- vß½ng nµi-
nµi- phø v¾i tri«u Nguy-n
GØi thân qua ch¥u tri«u, ðã bö phe ngh¸ch mà qui thu§n, công ðÑc ¤y nên báo ðáp lÕi b¢ng mµt ð£c
ân. Nay ra l¶i Chª cho công-chúng ð«u nghe biªt, nguyên hàm Ngân-Thanh Vinh-Lµc ðÕi-phu lãnh chÑc
Trung-Th½-Sänh Bình-Chß½ng Chính-sñ, cai quän các xÑ H°-Quäng, An-nam qu¯c-vß½ng Tr¥n-Ích-T¡c biªt
sþ mÕng tr¶i mà th¶ nß¾c l¾n, mu¯n yên dân trong nß¾c, hâm mµ oai ðÑc cüa ðª-vß½ng, th×a c½-hµi ð¬ làm
vi®c nghîa, lÕi lo sñ th¶ phøng t±-tiên s¨ ðoÕn-tuy®t, tñ nguy®n ðªn hàng, lòng trung hiªu ¤y ðã ðßþc ðÑc
Thª-Hoàng (tÑc Thª-T±) khen ngþi; m· lßþng rµng nhß tr¶i ð¤t, phong làm vua nß¾c Khanh. Trß¾c ðây ta
theo gß½ng cüa vua nhà Chu là Võ-Vß½ng ðánh Trø, cØ binh qua ðánh ð¬ cÑu dân An-nam, sau lÕi theo ðÑc
hÕnh cüa vua Thu¤n bãi binh, ðem quân v«, thª mà vua nß¾c Tr¥n không tïnh ngµ; trái lÕi, khanh (tÑc chï
Tr¥n-Ích-T¡c) cÑ giæ væng lòng trung thành, v¾i ngß¶i chªt ðu¯i, cÑu dân b¸ lØa, ðã m¤y l¥n theo quân ta
sang tr¸ tµi; phß½ng chi khanh qua trú ngø ðßþc chÑc cao v¸ l¾n, hß· ng lµc g¥n ba mß½i nåm, tÕi xÑ H°-
Nam; th¶ vua ÐÕi-Qu¯c ðã b¯n tri«u vß½ng, mà chí-hß¾ng trß¾c sau nhß mµt. Nhân d¸p ta lên ngôi, khanh
li«n v« ch¥u, v§y nay cho tång thêm chÑc m¾i và nhßng theo tß¾c cû làm An-nam qu¯c-vß½ng. Than ôi! B«
trong ðã êm mà b« ngoài lÕi ¤m, ta nào quên phß½ng Nam cüa cµt trø ð°ng, mong r¢ng ngß¶i xa ð«u t¾i, kë
g¥n cûng vui, khanh hãy nh¾ ch¥u h¥u ngôi sao chúa, luôn luôn tr· m£t v« phß½ng B¡c. ÐÑng trß¾c sñ t¯t
ð©p n¥y, khanh hãy giæ mµt lòng væng b«n vînh vi-n. Nay ta cho thêm ph¦m tr§t là: Kim-TØ-Quang-Lµc ðÕi
phu, dß næa chÑc-v¸ nhß cû.
L¶i Chª tång ph¦m tr§t cho An-

An- nam qu¯c-
qu¯c- vß½ng vào nåm Diên-
Diên- Hñu thÑ
5 (1318)
Nhà nß¾c quí tr÷ng không chi b¢ng ði«u trung nghîa, sñ tß· ng thß· ng phäi công b¢ng, sao lÕi chia
kë g¥n ngß¶i xa, (khoän n¥y có khuyªt vån), khanh phøc vø nhà nß¾c ðã ba mß½i nåm, chï biªt trung-thành
ð¯i v¾i quân phø là nghîa l¾n, chÑ không nghî ðªn ph¥n riêng cüa anh em, công-ðÑc t× trß¾c ðªn nay ðã
d°n d§p nhi«u, khi nào cûng tin tß· ng c¥n lao v¾i nhà vua, không ra ngoài phÕm-vi tiªt-nghîa, h½n næa, biªt
tô v¨ vån-hoá, có l-, nhÕc, có y quan, mu¯n ngang hàng v¾i Trung-Qu¯c, lÕi biªt h÷c theo ðÕo nghîa trong
Thi, Thß, giáo-hoá kh¡p cä ð¤t Nam-Giao. B· i v§y, cho phép vçn giæ tr§t nhÑt ph¦m, ngang hàng v¾i các
quan Tam-Ty trong tri«u. Ôi! Làm tròn b±n-ph§n tín, thu§n, là thành-tích cüa ngß¶i tôi, yêu mªn khen chê là
h°ng ân cüa quân thßþng. Nay ban mÕng m¾i, ngõ h¥u hß· ng ân. V§y ban cho nghi-thÑc ð°ng v¾i các
quan Tam-Ty2, dß næa y nhß cû.
1
Chª là l¶i vua có tính cách ð£c bi®t. Chiªu dø: cûng ð«u l¶i vua, nhßng theo l¯i thß¶ng.
2
Tam-Ty là: Thái-sß, Thái-phó, Thái-bäo.
L¶i Chiªu cüa Anh-

Anh- Tông Hoàng-
Hoàng- Ðª dø cho Thª-
Thª- TØ Tr¥n 1 nß¾c An-
An- nam
vào tháng tám nåm Chí-
Chí- Tr¸ nguyên niên (1321)
Nß¾c nhà ta theo phép tr¶i, n¯i ngôi vua, bao trùm cä b¯n phß½ng. ÐÑc Tiên-Hoàng có nhân-nghîa
cao sâu, th¤m kh¡p các nß¾c xa g¥n, không h« phân-bi®t. Ngñ tri«u mß¶i nåm v×a lìa ð¶i. Ta là Thª-TØ
dòng ðích ðßþc các v¸ tôn, thích ðÕi-th¥n tôn lên, ðã cäi Diên-Hñu thÑ 8 làm Chí-Tr¸ nguyên niên; nay sai
quan Á-Trung ðÕi-phu LÕi-Bµ Thßþng-Thß là Giáo-Hóa, quan Phøng-Ngh¸ ðÕi-phu, L- Bµ Lang-Trung là
Vån-Cü, ðßa l¶i Chiªu dø qua, nhà ngß½i nên suy rµng ý nh½n ðÑc cüa ta mà bäo-thü l¤y nhân-dân trong
nß¾c, th¬ theo lòng nhân-ái cüa ð¶i thái-bình, b«n lòng trung-thành mà th¶ ðÕi-qu¯c.
V§y nay chiªu th¸ nên tuân nh¾.
L¶i Chiªu dø cho Thª

Thª - TØ nß¾c An-
An- nam Tr¥n-
Tr¥n- Nh§t-
Nh§t- Khoáng, tháng 8 nåm
Thái-
Thái- Ð¸nh nguyên niên (1324)
Nhà nß¾c ta ch¸u l¤y mÕng Tr¶i, v² yên muôn nß¾c, nhân ðÑc kh¡p m÷i n½i, không phân bi®t trung-
hÕ (Trung-Qu¯c) v¾i các nß¾c Man-Di. G¥n ðây Tiên-Ðª thång-hà, ta là ðích-tôn cüa Dû-Vß½ng ðßþc các
tôn, thích, ðÕi-th¥n suy tôn, bèn t× n½i sáng-nghi®p cüa Thái-T± Hoàng-Ðª vào phøng thiên-mÕng, lên ngôi
báu vào ngày 4 tháng 9 nåm Chí-Tr¸ thÑ ba, nhân l¤y nåm Giáp-Tý cäi làm Thái-Ð¸nh nguyên-niên. Nay
khiªn quan Á-Trung ðÕi-phø LÕi Bµ Thßþng-Thß là Mã-Hi®p-Mßu, quan phøng-nghi ðÕi-phu L- Bµ Lang-
Trung là Dß½ng-Tôn-ThuÜ qua dø nß¾c khanh và ban mµt quy¬n th¶i-l¸ch. Xét t±-phø cüa khanh, nµi phø
tri«u c¯ng ðã lâu, vã lÕi nß¾c ta ðãi khanh cûng r¤t h§u. M¾i ðây kë thú-th¥n · nß¾c Chiêm-Thành có dâng
bi¬u r¢ng: b÷n biên lÕi cüa khanh phát binh xâm-l¤n Chiêm-Thành, ta l¤y làm s¯t ruµt, không hi¬u khanh vì
c¾ gì làm nhß v§y, khiªn ta khó mà tin ðßþc. Ta làm vua cä thiên-hÕ, coi ch² xa cûng nhß ch² g¥n, mi-n làm
thª nào cho dân yên ±n, có ch² làm ån. Nhà ngß½i phäi th¬ theo ý ¤y mà c¤m ngån chúng nó ð×ng cho làm
loÕn và lo giæ gìn dân-sñ trong nß¾c, ch¾ quên lòng trung thu§n có ðã nhi«u ð¶i ð¯i v¾i nß¾c ta. V§y nay tö
l¶i chiªu, phäi nên tuân theo.
L¶i Chiªu nåm Nguyên-

Nguyên- Th¯ng thÑ 3 (1336)
Vâng theo m®nh tr¶i, Hoàng-Ðª ban Thánh-Chï nhß sau:

Trçm kª-th×a Chánh-th¯ng, làm chü muôn phß½ng Tiên-t± ta nhân-ân rµng l¾n, thanh-giáo th¤m
nhu¥n, thß½ng yêu các nß¾c nhß nhau, trong ngoài không h« phân bi®t.
Nß¾c An-nam ð¶i ð¶i trung-thành, phøng-sñ b« trên, c¯ng dâng ph¦m-v§t, không khi nào xao-läng
chÑc ph§n, th§t ðáng khen ngþi.
Nay Trçm sai Phøng-Ngh¸ ÐÕi-Phu LÕi-Bµ Thßþng-Thß là Thiªt-Trø và Phøng-Trñc-Lang L--Bµ Lang-
Trung là Trí-Hy-Thi®n sang tuyên dø ý. Trçm v×a ban cho mµt quy¬n th¶i-l¸ch nåm Nguyên-Th¯ng thÑ 3.
Khanh nên giæ gìn chÑc-ph§n chß-h¥u, tuân theo th¶i-tiªt nông-l¸ch, ngõ-h¥u xa g¥n yên-±n, không phø lòng
nhân-ái cüa Trçm.
1
Huý là Nh§t-Khoáng, v¯n tên là Manh, thøy là Minh-Tông, con vua Anh-Tông.
V§y nay ban l¶i Chiªu-Chï, tri tuân.
ÐÕi-
ÐÕi- Nguyên Chiªu-
Chiªu- Chª
(Các BÑc Thß Thuµc Các Tri«u ÐÕi Trß¾c)
BÑc thß cüa Hán-

Hán- Vån-
Vån- Ðª gØi
gØi cho Vi®t-
Vi®t- Vß½ng Tri®u-
Tri®u- Ðà
Hoàng-Ðª có l¶i kính höi vua Nam-Vi®t. Ta l¤y làm kh± tâm nh÷c ý trong lúc n¥y. Ta là con bà thÑ-
nh¤t cüa Cao-Hoàng-Ðª, phäi gÕi ra ngoài làm vua chß h¥u · nß¾c ÐÕi, ðß¶ng sá xa xuôi, ngån tr· , vã lÕi
ta v¯n th§t thà ngu dÕi, nên xßa nay không t×ng viªt thß. Lúc Cao-Hoàng-Ðª lìa tr¥n, con là Hiªu-Hu®
Hoàng-Ðª lên ngôi, nhßng do bà Cao-H§u coi vi®c tri«u chính, không may bà lÕi có b®nh, b÷n h÷ Læ gây
thành biªn loÕn, nh¶ có khí thiêng cüa Tông-miªu, sÑc giöi cüa b¥y tôi, nay ðã bài tr× hªt b÷n phiªn loÕn. Ta
vì ðßþc vß½ng-h¥u và quan-lÕi rß¾c v«, nên phäi lên làm vua.
M¾i ðây nghe Hi«n-Vß½ng gØi thß cho tß¾ng quân Long-Lñ-H¥u höi tìm anh em thân thuµc và xin
bãi chÑc hai tß¾ng-quân · qu§n Trß¶ng-Sa: ta ðã theo ý thß, bãi chÑc tß¾ng-quân Bác-Dß½ng-H¥u, còn anh
em cüa Vß½ng · Chân-Ð¸nh thì ðã sai ngß¶i thåm höi, các ph¥n mµ cüa Tiên nhân cûng ðã ð¡p sØa lÕi hÇn
hoi.
Ngày trß¾c nghe Vß½ng h¢ng phát binh · biên qu§n, cß¾p bóc tai hÕi không ng×ng, qu§n Trß¶ng-
Sa b¸ kh¯n kh± mà ð¤t Nam-quân lÕi b¸ hÕi nhi«u h½n næa, nhßng nß¾c cüa Vß½ng cûng có lþi gì ðâu. Trong
vi®c døng binh, l¨ t¤t nhiên là hao binh t±n tß¾ng, làm cho ngß¶i ta phäi vþ goá con côi, m© cha quÕnh qu¨,
nªu có th¡ng tr§n ði næa, thì ðßþc mµt mà m¤t mß¶i, ta không nÞ làm v§y.
D¥u có ðßþc ð¤t ðai cüa Vß½ng, cûng không ðü thêm cho nß¾c ta to lên, ðßþc cüa cäi cüa Vß½ng,
cûng không ðü làm cho nß¾c ta giàu thêm. V§y nay t× ranh gi¾i Ngû-Lînh tr· v« Nam, giao quy«n cho
Vß½ng tñ tr¸. Tuy nhiên, Vß½ng xßng là Hoàng-Ðª, ngang hàng v¾i ta, tÑc là hai v¸ Hoàng-ðª ð¯i-l§p; không
có mµt c² xe cüa sÑ-th¥n ð¬ thông ðß¶ng qua lÕi, là có ý tranh giành, tranh giành mà không kính nhß¶ng,
ngß¶i nhân-t× không làm nhß v§y. Ta mu¯n cùng Vß½ng bö hÆn ði«u dæ trß¾c, k¬ t× nay v« sau, cÑ thông sÑ
nhß cû.
L¶i Chª cüa T¯ng-

T¯ng- Thái-
Thái- T± phong Th¯ng-
Th¯ng- Soái Giao-
Giao- Châu là Ðinh-
Ðinh- Bµ-
Bµ-
Lînh vào nåm Khai-
Khai- Bæu thÑ tám (975)
Bµ-Lînh sinh tÕi ð¤t Diên-Chï, giæ tiªt làm tôi, hß¾ng theo phß½ng B¡c, thª-h® cao quí, giæ gìn mµt
cänh th± phß½ng xa, có chí mªn vån-hoá cüa Trung-Qu¯c, thß¶ng nghî ðªn vi®c nµi-phø. Nay CØu-Châu ðã
th¯ng nh¤t, Ngû-Lînh cûng thanh bình, bèn do ðß¶ng thuÖ løc, qua lÕi c¯ng hiªn l--v§t. Nay ta có l¶i khen
ngþi ðã sai con xin làm phiên thuµc, v§y phong cho cha làm qu§n vß½ng, c¤p tß¾c lµc ð¬ bi¬u dß½ng lòng
nhân-ðÑc khác thß¶ng, nên ghi sâu ð£c ân cüa ta và chúc cho trß¶ng th÷.
L¶i chiªu chinh phÕt Giao-

Giao- Chï trong tháng 8 Thái-
Thái- Bình Hßng-
Hßng- Qu¯c thÑ
nåm (980) cüa Thái-
Thái- Tông nhà T¯ng 1
Thanh-giáo và oai linh cüa nß¾c nhà vang kh¡p cä m÷i n½i, g¥n ðây ð¤t Diên-Chï, chßa sáp nh§p
vào ð¸a-ð° Trung-Qu¯c, chúng · mµt phß½ng, g¥n n½i Ngû-Lînh. T× cu¯i ð¶i Ðß¶ng r¯i loÕn, chia xë ð¤t
ðÕi, r°i chúng làm ra mµt nß¾c tiªm ngøy, · xa thanh-giáo thành ra phong-tøc nhß ðÑa mù ðÑa ðiªc. K¸p khi
Phiên-Ngung ðã bình-ð¸nh, m¾i ban cho Chính-Sóc mà tuân hành, tuy ðã phøc tùng ch¸u làm phiên thuµc,
nhßng cÑ tu luy®n binh lính, có ý qu§t cß¶ng. L- th¶ phøng nß¾c trên, l¨ nào nhß thª? V§y ta b¤t ð¡c dî phäi
tr¸ tµi gian nguÜ ð¬ cÑu dân, phäi cØ binh qua ðánh ð¬ khai hoá xÑ m÷i rþ; nay cho b÷n Tôn-Toàn-Hßng xu¤t
quân qua ðánh.
L¶i Chª phong Lê-

Lê- Hoàn vào tháng 10 nåm Ung-
Ung- Hy thÑ ba (986)
Ð¤ng vß½ng-giä dñng nên pháp ðµ ðoan chính, ð¬ bäo v® các phiên-bang. Xây dinh quán tÕi Kinh
Sß, ð¬ cho l--nghi hµi ð°ng ðßþc long-tr÷ng, còn phong tß¾c lµc cho chß h¥u, ð¬ tö oai hùng cüa sñ th¯ng
chª. Phß½ng chi nß¾c Diên-Chï (tÑc Giao-Chï) thß¶ng nåm lo ðß¶ng chÑc c¯ng (dâng l- v§t, nhß lông chim
thú, v.v...), tuy ðã là mµt xÑ hùng cß¶ng, nhßng không quên phøc tùng m®nh l®nh (cüa Trung-Qu¯c) mµt
cách cung thu§n, lÕi xét có công lao. Nay quy«n trí Giao-Châu Tam-SÑ Lßu-H§u Lê-Hoàn tß-ch¤t nghîa
dõng, b¦m tính trung thu¥n, ðßþc lòng qu¯c dân, kính c¦n giæ l- phiên th¥n. Trß¾c ðây, Ðinh-Tri«n (con
Ðinh-Bµ-Lînh) ðß½ng còn th½-¤u và kh¶ dÕi, không biªt tr¸ dân, nên Lê-Hoàn l¤y tß-cách thân tín c§t ruµt, giæ
các ðÕo quân, hi®u l®nh t× trong tay, có ân có oai; h÷ Ðinh tñ giäi quy«n Tam-SÑ ð¬ tuân theo ý nguy®n cüa
m÷i ngß¶i. Nay Lê-Hoàn m£c d¥u xa cách, vçn tö lòng thành kính, xin lãnh tiªt-mao. Nhß v§y không khác gì
Sî-Nhiªp anh-minh, hóa dân Vi®t ð«u theo l--nghîa; Tri®u-Ðà cung thu§n, tuân m®nh Hán không dám ð½n
sai. V§y nên cho Lê-Hoàn giæ chÑc Nguyên-Nhung, ngang hàng v¾i các b§c H¥u-Tß¾c, cai quän các nß¾c
rþ và tôn tr÷ng sÑ m®nh cüa tr¶i.
Nay gia thêm hàm Kim-TØ Quang-Lµc ðÕi-phu Ki¬m-hi®u Thái-Uý-SÑ, trì tiªt ðô ð¯c chß quân-sñ.
L¶i Chiªu-
Chiªu- dø cho Giao-
Giao- Chï vào tháng chÕp nåm Hy-
Hy- Ninh thÑ tám cüa
T¯ng-
T¯ng- Th¥n-
Th¥n- Tông (1075)
2
Xét lÕi nß¾c An-nam ð¶i ð¶i hß· ng vß½ng-tß¾c, các tri«u trß¾c ð¯i ðãi khoan h§u, khi nào cûng
bao dung tha thÑ, mãi ðªn ngày nay; nay lÕi xâm phÕm thành ¤p, sát hÕi quân dân, ðã phÕm pháp-kÖ thì
không th¬ gì tha thÑ ðßþc. Vâng m®nh tr¶i mà chinh phÕt, tÑc là có danh nghîa. V§y ðã sai Tri®u-Tiªt sung
làm chÑc An-nam ðÕo hành dinh, Mã-Bµ-Quân Ðô-T±ng-Quän Kinh-Lßþc Chiêu-Thäo-SÑ, Lý-Hiªn sung
làm chÑc Phó-SÑ, Yên-ÐÕt sung làm chÑc Mã-Bµ Phó-SÑ Ðô-T±ng-Quän; thu§n theo th¶i l®nh mà d¤y binh
do ðß¶ng thuÖ và ðß¶ng bµ tiªn quân. Ý tr¶i tö ra giúp thu§n, hi®n ra nhæng ði¬m chï v¨ rõ ràng: ngß¶i nào
biªt h¯i h§n, ð«u giæ khí khái ð¯i ð¸ch quân thù. Nhßng n½i nào quân vua s¨ t¾i không t±n hÕi ðªn thß¶ng
dân và tàn sát kë bÕi tr§n. HÞi nhân dân ðã lâu ngày s¯ng trong cänh l¥m than, nªu biªt khuyên dø chû mình
1
Lúc n¥y là lúc Lê-Hoàn cß¾p ngôi nhà Ðinh.
2
Lúc ðó là niên-hi®u Càn-ÐÑc nhà Lý (tÑc Lý-Nhân-Tông), nß¾c An-nam qua xâm phÕm biên gi¾i Trung-Qu¯c.
nµi-phø, su¤t chúng qui phøc, b¡t gi£c hiªn c¯ng, ðem mình hi®u thu§n, thì s¨ ðßþc thß· ng tÑ tß¾c lµc,
vinh-hi¬n bµi ph¥n, nhæng tµi l²i trß¾c ðây ð«u ðßþc ân-xá, Càn-ÐÑc ðß½ng còn ¤u trî, chính l®nh không do
y mà ra, khi nào lai tri«u cûng s¨ ðßþc tiªp ðãi tr÷ng h§u nhß trß¾c. L¶i ta không sai, ch¾ có nghe l¥m. G¥n
ðây, ta nghe nhân-dân b¸ bóc lµt cñc kh±, ta ðã cån d£n sÑ-th¥n truy«n ðÕt ân chiªu cüa ta, sñ tàn bÕo và
thuª n£ng ð«u ðßþc t¦y tr×. Mong r¢ng mµt nß¾c chß-h¥u cüa ta ðßþc yên-vui luôn luôn.
L¶i Ân-
Ân- Chª cüa T¯ng-
T¯ng- Th¥n-
Th¥n- Tông phong cho Lý-
Lý- Nh§t-
Nh§t- Tông (tÑc Lý-
Lý-
Thánh-
Thánh- Tông) (1054-
(1054- 1072)
Ta cä ðß½ng m®nh l¾n, ðÑng theo b§c trên, phøng sñ giao xã và cung miªu, hß· ng ðßþc phúc lµc
cüa ba v¸ th¥n1; thi hành ân-ðÑc · trong phß½ng hÕ (Trung-Hoa), thân thi®n v¾i b¯n cõi ngoài. Nay truy«n
các chÑc s· -quan làm s¡c mÕng phong nß¾c chß h¥u (nß¾c An-nam).
Nay Suy-thành bäo-tiªt, Ð°ng-ðÑc thü-chính, Thu§n-hóa-dñc-ðái-công-th¥n T¸nh-häi-quân tiªt-ðµ
quan-sát xØ-trí ðÆng sÑ, ð°ng Trung-thß-Môn-hÕ Bình-chß½ng-sß là Lý-Nh§t-Tôn sÇn lòng ðÑc thi®n, giæ dÕ
trung c¥n, ð¸nh qu¯c · Nam-bang, có công tr¤n-ngñ, bäo v® cho Trung-qu¯c, khöi hoÕ binh ðao, xÑng ðánh
ban cho lá c¶ ÐÕi-tß¾ng và phong tß¾c chân-vß½ng ð¬ giæ chÑc v¸ mà lo vi®c c¯ng hiªn. Phß¾c l¾n væng
b«n ån lµc m¾i, tiªng khen l×ng lçy t¾i th«m vån, ban thêm ð¤t ð¬ bi¬u dß½ng công lao rñc rÞ.
Than ôi! ngß¶i mà giúp sÑc, nh¶ khí thiêng che ch· cüa tiên linh, nß¾c hß· ng lâu ð¶i, c¥n tính t¯t
giæ gìn theo ph§n sñ. V§y cho m®nh m¾i, giæ l¤y nß¾c xßa.
L¶i S¡c-
S¡c- thß cüa Ninh-
Ninh- Tông (nhà T¯ng) ban cho Lý-
Lý- Long-
Long- Hàn
quy¬n l¸ch nåm Khai-
2
Khai- Hy thÑ
thÑ hai (1206)
S¡c cho An-nam qu¯c-vß½ng Lý-Long-Hàn, nay phøng-l¸ch m¾i ra, ð¬ chu¦n-ð¸nh ngày tháng cho
dân-sñ, ð¤t Long-Biên tuy xa cách, nhßng biªt giæ pháp-ðµ cüa chß-h¥u. LÕi có công lao tr¤n giæ phiên-
thuµc. Sñ ban hành nh§t-l¸ch, là mµt cuµc l- r¤t trang-nghiêm. Ta ðã rµng suy n«n thanh giáo qua nam,
khanh cûng nên l¤y lòng trung thành ch¥u v« b¡c, ð¯c s¤t nß¾c duyên-häi cüa khanh, vâng theo ðÑc ý cüa
ta.
L¶i Chª chï cüa T¯ng-

T¯ng- Lý-
Lý- Tông phong Tr¥n-
Tr¥n- Quang-
Quang- Cänh nß¾c An-
An- nam
Nhà Châu kiªn l§p các nß¾c chß-h¥u, phân chia sông núi; nhà Hán phong vß½ng cho các công-th¥n
h÷ khác và con cháu cüa h÷. Sñ-tích ¤y ðáng ðßþc khen ngþi, v§y gia truy«n r¤t cung thu¥n, ð¶i ð¶i kª th×a
phiên-thuµc, bao quän cänh-th± và ðßþc hß· ng ân-hu® cüa tri«u-ðình. Xét h÷ Tr¥n tÕi An-nam, anh-minh
cß½ng-ngh¸ tính lÕi trung-thu¥n, vì nß¾c vì nhà, trß¾c sau ð«u lo yên dân và hoà chúng, cha truy«n con n¯i,
ngß¶i lo ð¡p móng kë lo dñng nhà, ðã hay vâng l®nh tông ðß¶ng (cha), lÕi kính c¦n phøng sñ ðÕi-qu¯c, g£p
1
Ba v¸ th¥n là: tr¶i ð¤t, quï-th¥n, ông bà, tÑc là: thiên ð¸a, tông miªu và xã-t¡c.
2
Lý-Long-Hàn tÑc Lý-Cao-Tông (1176-1210).
ðßþc nß¾c trên che ch· , hâm mµ n«n vån-hoá qua m¤y l¥n thông-ngôn mà t¾i ch¥u, quên bao ðß¶ng xa
cách mà ðªn c¯ng hiªn, v§y ta phäi ban lµc và khen ngþi, long tr÷ng tß¾c vì ðßþc vinh-hi¬n · trên nåm
b§c1, thång tr§t cao quí b¢ng hàng Tam-công, c¶ tiªt mao dñng · bän qu¯c, trßng bày ðü ð° binh-khí, công
trÕng ðÑng lên b§c nh¤t, mû cao gß½m dài, oai hùng rÕng vë. Nay cho cÑ làm vua nhß cû và tång thêm b²ng
lµc, nên b«n lòng tr¤n-ngñ ð¤t ðai, báo ðáp ân-ðÑc cüa quân thân. Hay-thay! Các ngôi sao ch¥u v« phß½ng
B¡c, d¤u thiên-vån bày v¨ sáng ng¶i; tråm ngã sông ð«u chäy v« ðông, sóng kình ngÕc d- ðâu ngån tr· . Nên
kính vâng sñ h§u ðãi mà ghi nh¾ ð£c ân cüa ta. V§y trao chÑc T¸nh-Häi-quân Tiªt-ðµ quan-sát xØ-trí ðÆng sÑ,
ð£c-tiªn Ki¬m-hi®u thái-uý, kiêm ngñ-sØ ðÕi-phu Thßþng-trø-qu¯c An-nam qu¯c-vß½ng, ån lµc 3000 hµ2,
thñc-phong 1000 hµ, lÕi ð£c tÑ danh xßng Hi®u-Trung Thu§n-Hoá công-th¥n cùng cho áo g¤m ðai vàng ð¥y
ðü, tiªp ðßþc t¶ chª-chï n¥y thì phøng nh§n.
L¶i Chiªu cüa vua T¯ng-

T¯ng- Ðµ-
Ðµ- Tông ban cho Tr¥n-
Tr¥n- Quang-
Quang- Bình, vua nß¾c
An-
An- nam
Ta hß· ng thø các nß¾c chß-h¥u, gia ân bäo-bµc ð¤t Nam-phøc (tÑc là nß¾c An-nam), ð¯i v¾i các
nß¾c duyên-häi, ð«u l¤y lòng nhân mà ð¯i-ðãi v¾i ngß¶i ð°ng loÕi; mà các xÑ thß¶ng tri«u-c¯ng, không khi
nào bö nghîa th¶ phøng, nhß b±n-ph§n ði c¯ng hiªn và dùng l--ðµ trong vån-t×. Träi t× mß¶i nåm t¾i nay,
thß¶ng qua lÕi không sþ n²i khó khån, vßþt bi¬n m¤y trùng, th§t là lòng trung thu§n r¤t ðáng khen ngþi. T×
xßa mªn thß½ng b« trên thì phäi c¥u xin l- nghîa, ðÕo làm cha vçn nghiêm, con lúc nào cûng b¦m mÕng,
vua ng°i trß¾c, tôi · sau, ¤y là ð¸nh-l® thông thß¶ng, nhæng tr§t tñ do tr¶i qui ð¸nh, ai dám thay ð±i? Xßa
Hán-Vån-Ðª phü-uÖ Tri®u-Ðà, không ðþi sñ thïnh-c¥u; ðÑc Ngh®-T± ta (T¯ng-Thái-T±) ð¯i ðãi Ti«n-Thøc
(vua nß¾c Ngô-Vi®t), không døng ý gì cßÞng bách, phß½ng chi ra ân ð£c bi®t ðãi ngß¶i phiên-thuµc. M¾i ðây
trßng c¥u ý-kiªn cüa qu¥n-th¥n, cho là nên theo chª ðµ cû gia t£ng, chÑ không phäi ý riêng cüa ta, m¾i ð£t
ra vi®c n¥y, nay theo qui chª t£ng cho ph¦m tr§t và ban thêm ti«n cüa ð¬ tö rõ lòng thß½ng yêu cüa ta ð¯i v¾i
các nß¾c xa g¥n. Tö ý l¤y hiªu làm trung, Khanh nên c¯ g¡ng ð¬ th×a hß· ng ân hu®.
Nay ban cho khanh 100 lßþng bÕc, 100 cây løc màu t½ m¸n, khi nào g· i t¾i, nên nh§n lãnh mà
dùng.
Nay chiªu th¸.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Nh¸ Chung
1
Nåm b§c: công, h¥u, bá, tØ, nam, trên nåm b§c ¤y tÑc là vß½ng.
2
3.000 hµ: L¤y thuª trong 3.000 nhà mà phøng dßÞng mµt ông vua.
30 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Tam
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Tam
ÐÕi-
ÐÕi- Nguyên Phøng SÑ
Nåm Ðinh-TÜ (1257) nß¾c An-nam b¡t ð¥u vào th¥n-phø. Thª-T± Cao-Hoàng cüa Thiên-tri«u (tÑc
nhà Nguyên) lên làm vua, l¤y nåm Canh-thân làm nåm ð¥u hi®u Trung-Th¯ng (1260), vua An-nam là Tr¥n-
Nh§t-Cänh sai sÑ dâng bi¬u chúc hÕ và c¯ng các ph¦m-v§t.
Qua nåm sau, vua Thª-T± hÕ chiªu phong Tr¥n-Quang-Bính làm An-nam qu¯c-vß½ng, nhân khiªn
L--Bµ Lang-Trung MÕnh-Giáp, L- Bµ viên-ngoÕi-lang Lý-Vån-Tu¤n sung làm chÑc An-nam tuyên-dø-sÑ.
Nåm Trung-Th¯ng thÑ 3 (1262), sai NÕp-LÕt-Ðinh làm chÑc ÐÕt-L²-Hoa-Xích tÕi nß¾c An-nam.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 2 (1265), khiªn Th¸-Lang Ninh-Ðoan-Phü, Lang-Trung Trß½ng-L§p-ÐÕo phøng
sÑ sang An-nam ð¬ tuyên ðÕt dø chï.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 5 (1268), khiªn H¯t-Long-Häi-Nha sang sÑ An-nam.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 7 (1270), sai Giã-thi®t-NÕp làm chÑc ÐÕt-L²-Hoa-Xích tÕi nß¾c An-nam, sau
ông ¤y chªt tÕi nß¾c ¤y.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 12 (1275), sai Thßþng-thß-L®nh Tri®t-Nhî-Häi-Nhã và Th¸-Lang Lý-kh¡c-Trung
sang m¶i vua An-nam qua ch¥u, nhßng vua An-nam vi®n c¾ ¯m lâu ngày, không ðªn ch¥u, qua m¤y nåm thì
m¤t.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 15 (1278), khiªn Sài-Thung · Vân-Nam giæ chÑc L--Bµ Thßþng-thß, dçn sÑ
th¥n An-nam là Lê-Kh¡c-Phøc v« nß¾c, và dø Thª-TØ l¤y c¾ ðang cß ta, nên chï sai b°i-th¥n là b÷n Tr¸nh-
Ðình-Toän và Ð²-Qu¯c-Kª vào c¯ng.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 16 (1279), giæ sÑ-th¥n An-nam là Tr¸nh-Ðình-Toän · lÕi, r°i sai Sài-Thung dçn
sÑ-th¥n Ð²-Qu¯c-Kª v« nß¾c và dø vua phäi vào ch¥u; Thª-TØ l¤y c¾ ðau mà t× khß¾c, Sài-Thung l¤y l-
trách, Thª-TØ sþ, bèn khiªn chú h÷ là Tr¥n-Di-Ái thay m£t t¾i ch¥u; Hoàng-thßþng l¤y c¾ Thª-TØ có b®nh,
bèn phong Di-Ái làm An-nam qu¯c-vß½ng.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 18 (1281), thång chÑc cho Sài-Thung làm An-nam Tuyên-Uý Ðô-Nguyên-
Soái, ð¬ Lý-Ch¤n làm Phó, ðem quân hµ-t¯ng Di-Ái v« nß¾c, lÕi khiªn B¤t-Nhãn-Thiªp-Mµc-Nhî làm chÑc
ÐÕt-L²-Hoa-Xích cùng sang An-nam, nhßng t¾i biên-gi¾i Vînh-Bình (giáp An-nam), thì ngß¶i An-nam không
tiªp nh§n, Di-Ái sþ, nØa ðêm tr¯n v«, r°i Thª-TØ khiªn b°i-th¥n ðón tiªp Sài-Thung vào nß¾c ð¬ truy«n l¶i dø
chï.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 20 (1283), vì Thª-TØ (vua nhà Tr¥n) ðßþc m¶i nhi«u l¥n mà không t¾i ch¥u,
Hoàng-Thßþng chßa nÞ cØ binh qua ðánh, sai các quan Hành-Tïnh Trung-Th½ · Kinh-Châu, H°-Nam và
Chiêm-Thành hi¬u dø An-nam, cho mßþn ðß¶ng và giúp Hæu-Th×a Toa-Ðô, ð¬ ði ðánh Chiêm-Thành; mµt
m£t sai quan ÐÕt-L²-Hoa-Xích tÕi NgÕc-Châu-Lµ là Tri®u-Chæ qua dø Thª-TØ, Thª-TØ không nghe. Nåm sau
Tr¥n-Nam-Vß½ng (Thoát-Hoan) ðem ðÕi b¸nh t¾i biên-gi¾i An-nam, Thª-TØ không ra ðón rß¾c, lÕi su¤t quân
ðánh cñ, nhßng b¸ thua.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 26 (1289), sai S½n-B¡c-Liêu-Ðông-ÐÕo Ð«-Hình Án-Sát-SÑ, Lßu-Ðình-Trñc,
L--Bµ Th¸-Lang Lý-Tß-Di-n, Binh Bµ Th¸-Lang VÕn-Nô dçn sÑ-th¥n An-nam b÷n Nguy-n-Nghîa-Toàn v«
nß¾c ð¬ tuyên l¶i dø chï.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 28 (1291), sai L--Bµ Thßþng-thß Trß½ng-L§p-ÐÕo, Binh-bµ Lang-Trung B¤t-
Nhãn Thiªp-Mµc-Nhî dçn sÑ-th¥n An-nam b÷n Nghiêm-Tr÷ng-Duy v« nß¾c dø Thª-TØ Tr¥n-Nh§t-T¯n phäi
sang ch¥u, Thª-TØ l¤y c¾ ðß½ng tang b¯, sai quan l®nh-công Nguy-n-ÐÕi-PhÕp ðªn c¯ng hiªn.
Phø: Trß½ng Thßþng-Thß Hành Løc
(Chép Cuµc Ði SÑ Cüa Trß½ng-L§p-ÐÕo Sang An-Nam)

Tháng chÕp nåm Tân-Mão, Chí-Nguyên thÑ 28 (1291), b¡t ð¥u lên ðß¶ng t× Kinh-ðô, träi qua các
tïnh H°, Quäng và các khe ðµng, h½n tám ngàn d£m m¾i t¾i biên-gi¾i An-nam, vßþt bi¬n trèo non, nói
không k¬ xiªt. Ðªn ngày 18 tháng 3 nåm sau, m¾i t¾i ð¤t Khâu-Ôn (ð¸a-ð¥u An-nam), bên nß¾c Nam sai kë
tß-th¥n ðài ð® rßþu và ð° ån nghinh tiªp, qua sông Lß-Giang t¾i sÑ-quán.
Sáng ngày mai Thª-TØ t¾i nhà sÑ-quán, trß¾c hªt ðªn trß¾c chiªu-thß chiêm-ngßÞng, r°i m¾i ch¡p
tay chào. Thª-TØ höi thåm Thánh-th¬, b÷n L§p-ÐÕo trä l¶i r¢ng: "Thánh-cung vÕn phß¾c". Kª ðó, Thª-TØ höi
thåm các quan ðÕi-th¥n, L§p-ÐÕo trä l¶i r¢ng: "Quan T¬-tß¾ng bình yên", Thª-TØ höi Thiên-sÑ ði có m®t
nh÷c không; L§p-ÐÕo ðáp: "Thiên-tØ không cho r¢ng nß¾c An-nam là n½i xa cách, thì sÑ-th¥n ngÕi gì xông
pha". Khi nói chuy®n xong, có quan Hàn-lâm là Ðinh-Cûng-Viên và Ngñ-sØ ðÕi-phu là Ð²-Qu¯c-Kª nói
r¢ng: "theo l® ð¸nh nåm trß¾c, h- làm vua thì tr· m£t v« hß¾ng nam, kë sÑ th¥n tr· m£t v« hß¾ng tây, trông
nhau mà ng°i. V§y xin m¶i quý Thiên-sÑ an toÕ".
L§p-ÐÕo nói: "chÑc khanh tß¾ng · nß¾c l¾n cùng các vua ti¬u-qu¯c ngang hàng, há có l- "nam-
di®n", (tÑc vua ng°i hß¾ng v« nam), bây gi¶ thì ð±i lÕi mà ng°i tr· m£t qua hß¾ng ðông hß¾ng tây chÆng
ðßþc ß?". Cûng-Viên nói: "Vß½ng-nhân tuy là nhö, nhßng ph¦m-tr§t · trên chß-h¥u". L§p-ÐÕo ðáp r¢ng: "cái
thuyªt Vß½ng-nhân, chính vì chúng tôi mà nói nhß v§y". Rút cuµc, bèn tr· m£t v« hß¾ng ðông và hß¾ng tây
cùng ng°i nói chuy®n.
Thª-TØ nói: "Tiên-nh½n cüa tôi khi g¥n phút cu¯i cùng, có l¶i di-chúc r¢ng: phäi kính-phøc Thiên
tri«u và thß¶ng nåm ði c¯ng-hiªn, ch¾ ð¬ thiªu sót. Luôn t× m¤y nåm nay, không th¤y thiên-sÑ qua, cho nên
tôi lÕi sai sÑ-th¥n ðßa ph¦m-v§t sang dâng, chßa hi¬u tôn-ý cüa thßþng-qu¯c xét ra thª nào? Nhæng sän-
ph¦m cüa ti¬u-qu¯c không có gì lÕ, nhßng làm hªt lòng thành mà thôi, nay ðßþc tiªp thiên-sÑ t¾i, th§t là vui
m×ng không xiªt". Thª-TØ lÕi nói r¢ng: "SÑ-th¥n cüa bän-qu¯c ði ch¥u v« có thu§t chuy®n lÕi: ðÑc Thánh-
Thßþng tu±i tác ðã cao mà vë r°ng trë mÕnh, tôi nghe nói r¤t m×ng, không biªt có th§t không?".
L§p-ÐÕo ðáp: "ÐÑc Thiên-TØ bµ râu r°ng tr¡ng xoá mà dáng m£t nhß ngß¶i thanh-niên". Thª-TØ nói:
"V§y thì thiên hÕ ð«u có phúc, nß¾c tôi cûng có phúc", r°i ð¬ tay trên trán nói r¢ng: "li«n m¤y nåm nay, bên
thßþng-qu¯c không th¤y sai sÑ qua nß¾c tôi, b· i vì c¾ gì?". L§p-ÐÕo nói: "Thiên-TØ vì c¾ cho ngß¶i m¶i luôn
mà vua An-nam không vào ch¥u, nên không sai sÑ sang, tiªp ðßþc t¶ t¤u nói thiên phø ðã qua ð¶i, theo
thánh ý cüa Thiên-tØ cho là tµi cüa vua trß¾c ðáng phÕt, không liên-h® ðªn ngß¶i kª th×a, nên có cuµc sang
sÑ cüa chúng tôi v§y". Thª-TØ nói: "Thiên-TØ ßa cho ngß¶i s¯ng và không ßa sát hÕi, là mµt sñ may m¡n l¾n
lao cho ti¬u-qu¯c", li«n hô: "Hoàng-ðª muôn nåm". L§p-ÐÕo nói: "ÐÑc Thiên-TØ trùm cä b¯n bi¬n, lòng
nhân nhß vua Nghiêu, vua Thu¤n, nÞ lòng nào ðßa quân lính t¾i chém giªt. Chï vì trß¾c kia luôn luôn giäng
v« l-, mà qu¯c vß½ng trß¾c không h« khi nào nghe l®nh, thành thØ sanh ra hi«m khích, khiªn cho dân ðiêu-
tàn, nß¾c tan vÞ, là tñ mình tÕo l¤y v§y; chÑ tri«u ðình thßþng-qu¯c không tham chiªm ð¤t ðai cüa khanh,
chính là do cái tµi không ch¸u nh§p tri«u mà tÕo ra v§y. Thª-TØ nói: "Nåm v×a qua, ðÕi quân qua ðây, ð¯t
phá nhà cØa, ðào cä m° mä ông cha nhà tôi, khiªn cho hài c¯t linh lÕc"; câu chuy®n ¤y nói chßa dÑt l¶i, thì
các b« tôi ðÑng ch¥u, ð«u khóc oà lên.
L§p-ÐÕo nói: "Nåm xßa Thiên-TØ sai Giä-Thiªp-Mµc-Nhî, vua Vân-Nam, ðánh nß¾c Diªn-Ði®n, có
l¶i dø bäo không ðßþc ð¯t nhà cØa, cung ði®n, không ðßþc ðào mä, v.v... vua Vân-Nam kính y nhß l¶i dø
chï; ðªn khi ðÕi quân t¾i nß¾c thì vua Diªn-Ði®n tr¯n m¤t, vua Vân-Nam không h« chém giªt ai, nhà cØa
chùa chi«n, cung th¤t vçn ð¬ nguyên, vua Diªn cäm phøc, ð¥u hàng r°i sai ngß¶i con trai ðúng kÏ hÕn vào
ch¥u và c¯ng hiªn. Còn nhß Tr¤n-Nam-Vß½ng xu¤t quân ðánh nß¾c An-nam, Thiên-TØ cûng ra l¶i chï dø
nhß khi ðánh nß¾c Diªn-Ði®n, nªu không, thì cung th¤t n¥y ðâu còn næa".
Khi ðang nói câu chuy®n thì c§n-th¥n là Ðinh-Cûng-Vi-n ðÞ l¶i r¢ng: "Thiên-TØ ðã có ý t¯t nhß thª,
thì trß¾c kia, không ðµng ðªn ð° binh-khí chÆng là càng t¯t h½n ß?". L§p-ÐÕo nÕt r¢ng: "Kë tÕo nên m¯i h÷a
cho nß¾c An-nam, chßa ch¡c không do b÷n ngß½i, ðÕo tr¶i cao rµng, ngß½i làm gì mà biªt ðßþc?". R°i b÷n
L§p-ÐÕo ph¤t tay áo ðÑng d§y, Ðinh-Cûng-Vi-n bèn xin l²i.
Thª-TØ khi t¾i ch² sÑ-quán, tñ nói r¢ng, ðß½ng ð¬ tang vua cha, chï m£c áo väi ðen, ån ð° dßa rau,
th÷-gi¾i nåm nåm, nay m¾i ðßþc hai nåm 24 ngày. Thª-TØ ði xe loan giá, các b« tôi thì m£c tri«u phøc ði
chân, t¾i sÑ-quán ðón rß¾c t¶ chiªu cüa Thiên-TØ, t× bu±i trßa rß¾c vào thánh cung Thành-hoàng, qua c¥u
NgoÕn-nguy®t, và l¥u Trß¶ng-Minh, ðªn cØa Chánh-Dß½ng, L§p-ÐÕo xu¯ng ngña nâng t¶ chiªu vào cØa
Minh-Dß½ng, các quan ði theo vào cØa Vân-Hµi, các quan liêu-thuµc An-nam thì vào cØa Nh§t-Tân, ðªn
trß¾c các Minh-Hà, ðß¶ng ði ð«u träi n®m và ð£t lò xông tr¥m hß½ng, Thª-TØ cùng chú là tiªm Thái-Sß,
Chiêu-Minh-Vß½ng, em là Thái-Uý Tä-Thiên-Vß½ng; Thiªu-Bäo, Ngñ-sØ, ðÕi-phu và các quan Hàn-Lâm tám
ngß¶i, ð«u lên ði®n Th÷-Quang, trß¾c ngai r°ng có ð£t hß½ng án, Thª-TØ làm l- lÕy t¶ chiªu; l- xong thì tñ
tuyên ð÷c l¤y. Thª-TØ nói r¢ng: "Kính xem t¶ chiªu-thß cüa Thiên-TØ, m×ng rÞ khôn xiªt", r°i hô lên r¢ng:
"Hoàng-ðª vÕn tuª". Sau ðó ra các Tri«u-Thiên, xu¯ng ði®n T§p-Hi«n thiªt ti®c, theo hß¾ng ðông tây ð¯i di®n
mà ng°i, chï Tiªm-Thái-Sß ng°i dß¾i ð¤t bên vua, còn b÷n Thái-Uý, Thiªu-Bäo ð«u ðÑng ch¥u trên ði®n, các
quan-liêu ð«u ðÑng dß¾i ði®n, nªu không có l®nh, thì không ðßþc lên; ðÕi nhÕc ðánh th±i · dß¾i ði®n, còn
ti¬u nhÕc th±i trên ði®n. Ðü các thÑc rßþu, ð° trái quí lÕ và các món ån r¤t quí nhß cá th¸t cùng các häi-v¸
d÷n ðªn tám bàn. Thïnh-thoäng, m¶i ån cau tr¥u têm v¾i vôi hàu1. Vua An-nam tiªp chuy®n vui vë luôn luôn
và làm th½ ð¬ t£ng Thiên-SÑ. L§p-ÐÕo tÑc thì làm th½ ð¬ ðáp lÕi. Ti®c g¥n xong, m¶i L§p-ÐÕo vào trong
trß¾ng, ð«u ng°i trên ð¤t.
Thª-TØ nói: "Nß¾c tôi qui phø Thiên-tri«u ðã ba mß½i nåm, lòng th¶ nß¾c trên, không khi nào quên
lãng, thß¶ng nåm dâng l- v§t, không h« bö thiªu, k¬ t× ð¶i ông ð¶i cha cho ðªn ngày nay, trß¾c sau ði mµt
con ðß¶ng. Nhi«u l¥n có Chiªu g÷i vào tri«u, chï vì c¾ ðau yªu, không ði ch¥u ðßþc, ðªn ð²i Thánh-thßþng
n±i gi§n, cØ binh qua ðánh, dân sñ b¸ chém giªt, lång mµ b¸ ðào lên, ð«n chùa b¸ thiêu huÖ, cây c¯i b¸ ch£t
phá tan tành, nói không k¬ xiªt. Nß¾c tôi không tµi l²i gì mà g£p tai h÷a to tát. CÑ theo l¶i chiªu cüa Thiên-
TØ, chuyªn nào cûng k¬ tµi giªt hÕi qu¯c-thúc (tÑc chï Tr¥n-Di-Ái), ðu±i Thiên-SÑ, ch¯ng cñ v¾i Vß½ng-sß,
ðªn nay vçn chßa ðßþc tha tµi. Xét lÕi, qu¯c-thúc, nhân ð¶i tiên-vß½ng sai ði vào Trung Qu¯c, ch¥u Thiên-tØ
và thay m£t tiên-vß½ng tôi ð¬ t¤u ð¯i m÷i vi®c. Lúc b¤y gi¶, Thiên-TØ phong cho Qu¯c-thúc làm vua An-
nam. Qu¯c-thúc tñ mình l¤y làm sþ r°i không biªt ði vào ðâu, chÑ không phäi nß¾c tôi dám giªt. Chú tôi tñ
1
Khí lam chß¾ng r¤t ðµc, nhân-dân xÑ Lînh-Nam tìm phß½ng thu¯c có ba v¸: vôi hàu là vö con hàu dß¾i bi¬n n¤u thành vôi, quét vào lá
tr¥u r°i nh§p v¾i miªng cau mà ån thì tr× hªt khí ðµc, khöi s¯t rét; khi nào có khách t¾i nhà thì ðãi ån cau tr¥u. Nªu ngß¶i chü nhà h§u
tình h½n næa thì rót rßþu cay, m¶i thu¯c hút, ð«u là nhæng v¸ tr× khí ðµc và gió ðµc.
tr¯n ði mi«n Häi-Nam, r°i các tôn-tµc giæ binh-quy«n và ch¯ng cñ v¾i quân Thiên-tri«u, th§t ra thì qu¯c-
vß½ng không biªt gì ðªn. Duy có mµt vi®c không ði ch¥u, cûng chÆng có c¾ gì khác, th§t chï viì ham s¯ng sþ
chªt, th¤y ðß¶ng sá xa xuôi hi¬m tr· , khí núi r¤t ðµc, ði ngoài muôn d£m mà b¤t phøc thuÖ th±, nªu chªt ·
giæa ðß¶ng, thì có ích gì cho Thßþng-qu¯c không? G¥n ðây, chúng tôi thß¶ng sai ngß¶i ði tri«u-c¯ng, giæ
lòng trung-thành ð¬ th¶ vua trên, nhß v§y có t±n hÕi chi ðªn Thßþng-qu¯c không? ChÆng qua m¯i tình cäm
b« dß¾i cüa chúng tôi vçn không ðßþc chuy¬n ðÕt lên Thiên-TØ. Hôm nay, Thiên-SÑ ðã qua ðªn ðây, th§t là
mµt c½-hµi may m¡n cho nß¾c tôi ðßþc t¯ oan, trông mong Thiên-SÑ, lúc v« b® kiªn tâu rõ v¾i Thiên-TØ.
Chúng tôi nghî r¢ng · dß¾i tr¶i, ch² nào cûng ð¤t cüa vua, · trên b¶ ð¤t, ai ai cûng phøc tùng nhà vua.
Nß¾c An-nam ðã làm nhân-dân cüa Thiên-TØ, không có chí hß¾ng gì khác næa, ðÑc Thiên-TØ l¤y b¯n b¬
làm mµt nhà, tuy nß¾c tôi không t¾i ch¥u, nhßng · trong cänh-th±, thì cûng là mµt hÕ-th¥n cüa xã-t¡c v§y.
Dám nói r¢ng chï tr¶i ð¤t biªt rõ tâm-sñ cüa tôi.
B÷n L§p-ÐÕo ðáp r¢ng: "Ngày chúng tôi t× giã sân vua qua ðây, Th×a-tß¾ng ðÕi-th¥n có bäo r¢ng:
"Các sÑ-th¥n trß¾c không biªt tuyên-dß½ng thánh-ý cüa Thiên-TØ, khiªn cho ti¬u-qu¯c sinh ra nghi ng¶, nay
các ông ch¾ h÷c l¯i các sÑ-th¥n trß¾c"; chúng tôi qua ðây ðßþc g£p Thª-TØ nói chuy®n, nhßng nói cûng
không hªt l¶i, nên làm mµt bÑc thß giäng-ngh¸, phô bày cho cùng lý". [Thß ¤y chép · ðoÕn sau]
Nåm Chí-Nguyên thÑ 30 (1293), khiªn Binh-Bµ Thßþng-thß Lß½ng-Tång; Th¸-Lang Tr¥n-Phu, ðem
sÑ-th¥n cüa An-nam là Nguy-n-ÐÕi-PhÕp v« nß¾c dø Thª-TØ vào ch¥u, Thª-TØ không nghe, bèn d¤y binh
qua ðánh.
Tháng giêng nåm Chí-Nguyên thÑ 31 (1294), vua Thª-T± bång; Thành-Tông Hoàng-ðª n¯i ngôi, ra
l¶i chiªu chï bãi binh, khiªn L--Bµ Th¸-Lang Lý-Hàn, Binh-Bµ Th¸-Lang Tiªu-Thái-Ðång sang sÑ An-nam ban
l¶i chiªu tha tµi Thª-TØ và thä sÑ-th¥n An-nam là Ðào-TØ-KÏ v« nß¾c.
Phø: Tiêu-Phß½ng-Nhai SÑ Giao Løc Tñ
(Bài Tña Cüa Tiêu-Phß½ng-Nhai Ði SÑ Giao-Châu)1

Lúc ðÑc Hoàng-ðª (tÑc Nguyên-Thành-Tông) lên ngôi, vào tháng mÕnh-hÕ (tÑc là tháng 4) nåm
Giáp-Ng÷, Chí-Nguyên (1294), cänh tr¶i ð¤t phát huy, nhân-v§t vui m×ng yên nghi®p, ng÷n gió êm d¸u, hÕt
mßa ng÷t ngào, kh¡p cä các xÑ xa g¥n. Ð¥u tiên bö sñ chinh-chiªn mi«n Nam, lña ch÷n sÑ-th¥n qua dø, sai
L--Bµ Th¸-Lang là Lý-Hãn qua An-nam, mà tôi là Thái-Ðång cùng ði mµt l¥n. D©p võ, dùng vån, vi®c rÕng rÞ
cüa nhà Ðß¶ng và nhà Ngu, không nhæng mình trông th¤y mà lÕi còn ðß½ng l¤y. — Trung-Hoa ði ra n½i
nguyên-th¤p (ð¤t ðÕi ¦m th¤p), träi qua con ðß¶ng muôn d£m ru±i giong, thß-sinh không th¬ làm tß¾ng, thì
làm sÑ, ðó là chí-hß¾ng và vinh-dñ cüa ngß¶i xßa, tôi là ph§n nhö m÷n mà lÕm ph¥n sÑ-vø, khi ðßþc sÑ-
m®nh lên ðß¶ng ngày ðêm gìn giæ ph§n sñ, trong lúc ði ðß¶ng th¤y cái gì, nghe ði«u gì, thì ghi chép hªt,
không ng¶ thành ðßþc t§p sách, v« kh¡c bän ¤n hành ð¬ ph± biªn truy®n ¤y.
Có ngß¶i khách chê cß¶i r¢ng, ðây là bän nh§t-ký cüa anh ði sÑ Giao-Chï, kh¡c bän ¤n hành cho
công chúng xem, không khöi b¸ ngß¶i ta chê cß¶i là c¥u danh. Nói nhß thª chï tö cái tiªt liêm khiªt ng¡n
ngüi cái tính c¦n-th§n nhö m÷n, mà làm m¤t ði«u hay cüa tri«u-ðÕi thái-bình, ¤y là sñ x¤u h± l¾n lao cüa kë
th¥n-tØ, tôi ðâu dám theo ch² ti¬u-tiªt mà cam ch¸u ði«u sî l¾n nhß v§y.
Xét t× ð¶i Tam-ÐÕi (HÕ, Thßþng, Chu) tr· xu¯ng, sñ th¸nh tr¸ cüa Trung-Qu¯c không tri«u ðÕi nào
h½n nhà Hán và nhà Ðß¶ng. Thª mà Tri®u-Ðà chï là mµt chÑc quan cû cüa nhà T¥n, tiªm hi®u xßng Hoàng-
1
Tiêu-Phß½ng-Nhai tÑc Tiêu-Thái-Ðång.
ðª, lÕi cØ binh ðánh qu§n Trß¶ng-Sa, mà vua Hán-Vån-Ðª phäi hÕ l¶i mình ðßa thß sang. Nß¾c Cao-Ly là
mµt nß¾c ðßþc phong làm chß-h¥u, qu§t cß¶ng · phß½ng-ðông, không ch¸u theo chính-sóc, mà vua Ðß¶ng
Thái-Tông thân chinh, cûng không ðßþc. Bây gi¶ tr¶i m· v§n-hµi oai-hùng cho tri«u-ðình kª tiªp, Thª-T±
Hoàng-ðª là thánh quân, san b¢ng hªt các tay hùng cÑ, sáp nh§p các khu-vñc làm mµt, kh¡p trong tr¶i ð¤t,
không sót mµt ngß¶i nào không phäi qui thu§n. ÐÑc Hoàng-ðª ðß½ng kim lên chính-v¸, ðÕi-xá thiên-hÕ, chï
dùng t¶ chiªu chï kh± gi¤y thß¾c hai, sai ðình-th¥n hai ngß¶i ði sÑ n½i tuy®t-vñc, phàm nhæng ch² núi sông
hi¬m tr· là có vë oai tr¶i chói sáng ðªn n½i, k¸p ðªn khi sÑ th¥n ðªn b¶ cõi, thì các v¸ tr÷ng-th¥n ra nghinh-
tiªp; khi t¾i ðô-th¸ thì có các v¸ tôn-tµc ði theo ch¥u h¥u, khi t¾i sÑ-quán, thì có qu¯c-chü thân-hành t¾i höi
thåm, cuµc nghinh tiªp long tr÷ng, th¤y ngß¶i tá chÕy qua chÕy lÕi, m®t nh÷c ð± m° hôi, nín th· mà nghe l¶i
chiªu chï, cúi ð¥u lÕy m×ng, hình nhß t¾i t§n sân ch¥u tri«u-ðình. Dâng t¶ bi¬u chúc m×ng và xßng th¥n
c¯ng ph¦m-v§t, không dám ð¬ tr¬ thì gi¶; sñ long th¸nh cüa Trung-Qu¯c, chßa có ð¶i vua nào b¢ng ðßþc
nhß thª. Nªu không biên chép mà truy«n lÕi lâu xa, thì l¤y gì mà bày tö ðÑc hóa cüa Thánh-Tri«u.
Bän biên-løc n¥y, k¬ t× Kinh-ðô ðªn nß¾c An-nam, phàm nhæng châu, qu§n, núi, sông, nhân-v§t, l--
nhÕc, các hÕng ngß¶i cû, cùng ngß¶i ¦n-d§t, chính sñ gì hay, phong tøc gì khác, cây lÕ, hoa hiªm, tình
ngß¶i, phép cai tr¸, các phß½ng thu¯c chæa lành b®nh, theo thÑ tñ hàng ngày ghi biên rõ ràng làm thành mµt
t§p. Kính løc l¶i chiªu, chép trên ð¥u quy¬n, r°i chép t¶ bi¬u ðáp lÕi cüa Thª-TØ dâng lên và c¯ng ph¦m-v§t;
sau biên cä các bài thß t¯ng hành cüa các b§c lão-th¥n trong tri«u, còn nhæng bài thß ngâm v¸nh trong ti®c,
cûng ðßþc chép vào cu¯i t§p, ngõ h¥u ð¶i sau ðßþc biªt sñ th¸nh-vßþng cüa thánh-tri«u cai-tr¸ muôn nß¾c,
và ngß¶i ði sÑ cùng kë làm quan · n½i xa cûng có ðü sñ-tích mà khäo xét, chÑ không phäi là sñ vinh-dñ
riêng cüa Thái-Ðång cá-nhân mà thôi.
Xßa ông Thái-SØ-Công (tÑc Tß-Mã-Thiên), ði kh¡p trong thiên-hÕ, phß½ng Nam ði cä sông Giang,
sông Hoài; phß½ng B¡c, ði t¾i qu§n Trác-Lµc. Nay Thái-Ðång, phß½ng B¡c ði t× Khai-Bình, Nam t¾i Giao-
Chï, cuµc du-l¸ch n¥y th§t là kÏ-tuy®t, ðü làm mµt pho kÖ-thu§t hay nh¤t trong ð¶i.
Nåm ÐÕi-ÐÑc thÑ 5 (1301), vua Thành-Tông nhà Nguyên sai Thßþng-thß Mã-HÕp-Ma, L--Bµ Th¸-
Lang Ki«u-Tông-Khoan mang chiªu qua dø vua An-nam, nên theo kÏ hÕn 3 nåm qua tri«u c¯ng mµt l¥n; k¸p
khi vua An-nam tñ sai sÑ ðªn tri«u-c¯ng thì tri«u-ðình không sai sÑ næa, nhßng vçn cho dçn sÑ-th¥n An-nam
là b÷n Ð£ng-Nhæ-Lâm tr· v« nß¾c.
Nåm Chí-ÐÕi nguyên-niên (1308), vua Vû-Tông nhà Nguyên sai L--Bµ Thßþng-thß An-L²-Oai, LÕi-
Bµ Th¸-Lang Lý-Kinh, Binh-Bµ Th¸-Lang Cao-Phøc-L- sang sÑ An-nam ð¬ tuyên l¶i chiªu dø tÑc v¸ cüa Vû-
Tông Hoàng-ðª. Lúc ðó, Tr¥n-Nh§t-T¯n ðã m¤t, nên Thª-TØ Tr¥n-Nh§t-SuÖ sai sÑ-th¥n qua dâng l¶i bi¬u hÕ
và c¯ng l- v§t.
Nåm Chí-ÐÕi thÑ 4 (1311), sai L--Bµ Thßþng-thß Nãi-Mã-ÐÕi, LÕi-Bµ Th¸-Lang Nhiªp-C±-Bá, Binh-
Bµ Lang-Trung Ð²-Dæ-Khä ði sÑ An-nam ð¬ tuyên l¶i chiªu-vån tÑc v¸ cüa Nhân-Tông Hoàng-ðª. Qua nåm
ð¥u Hoàng-Khánh (1312) Thª-TØ Tr¥n-Nh§t-SuÖ sai sÑ qua dâng l¶i bi¬u hÕ và c¯ng l- v§t.
Nåm ð¥u hi®u Chí-Tr¸ (1321), vua Anh-Tông sai LÕi-Bµ Thßþng-thß Giáo-Hoá, L--Bµ Lang-Trung
Vån-Cü qua sÑ An-nam ð¬ tuyên ð÷c chiªu vån tÑc v¸ cüa Anh-Tông Hoàng-ðª. Qua nåm sau (1322), Thª-
TØ Tr¥n-Nh§t-Khoáng sai sÑ qua dâng l¶i bi¬u hÕ và l--v§t.
Nåm ð¥u hi®u Thái-Ð¸nh (1324), sai LÕi-Bµ Thßþng-thß Mã-Hi®p-Mßu, L--Bµ Lang-Trung Dß½ng-
Tông-Thøy ði sÑ An-nam tuyên l¶i chiªu.
Nåm Chí-Thu§n thÑ 3 (1332), vua Vån-Tông sai LÕi-Bµ Thßþng-thß Sát-Chï-Ngöa, L--Bµ Lang-Trung
Tri®u-KÏ-Hy ði sÑ An-nam, tuyên ð÷c chiªu-vån tÑc-v¸ cüa Vån-Tông Hoàng-ðª. Qua nåm sau (1333), vua
An-nam là Tr¥n-Nh§t-Phø sai sÑ-th¥n ði c¯ng và dâng bi¬u-hÕ.
Nåm Nguyên-Th¯ng thÑ 3 (1335), vua Thu§n-ðª sai sÑ là LÕi-Bµ Thßþng-thß Thiªt-Trø, L--Bµ Lang-
Trung Trí-Hy-Thi®n sang sÑ An-nam tuyên ð÷c l¶i chiªu-vån tÑc v¸ cüa Kim-Thßþng Hoàng-ðª. Qua nåm sau
(1336), Tr¥n-Nh§t-Phø sai sÑ dâng bi¬u m×ng và c¯ng l--v§t.
Ti«n Tri«u Phøng SÑ

(SÑ-
(SÑ- Th¥n các Tri«u-
Tri«u- ÐÕi trß¾c)
Hán-
Hán- SÑ (Các SÑ-
SÑ- Th¥n nhà Hán)
Løc-giä:
Ngß¶i nß¾c S· , do ð¸a-v¸ môn-khách theo Hán-Cao-T± bình-ð¸nh thiên-hÕ. Ðang th¶i ¤y, Giä làm
bi®n-sî, thß¶ng ði sÑ các nß¾c chß-h¥u. Khi nhà Hán m¾i th¯ng-nh¤t Trung-Qu¯c, thì Tri®u-Ðà hùng cÑ
nß¾c Nam-Vi®t. Hán Cao-T± khiªn Giä ðem cho Tri®u-Ðà mµt cái ¤n ð¬ làm vua nß¾c Nam-Vi®t, Giä ðªn,
Ðà búi tóc, ng°i chò hõ mà tiªp. Giä nói: "túc-hÕ là ngß¶i Trung-Qu¯c, anh em, m° mã cüa tiên-nhân ð«u ·
Chân-Ð¸nh, nay túc-hÕ ð±i tính, bö l- nghîa, tiªp khách không có l- ðµ, mu¯n làm chü mµt miªng ð¤t Vi®t
nho nhö, mà ð¸ch thª v¾i Trung-Qu¯c, sánh vai v¾i Thiên-TØ, ¡t h÷a ðªn mình; Thiên-TØ nghe túc-hÕ làm
vua Nam-Vi®t, không ch¸u giúp Thiên-TØ, ðánh d©p kë bÕo ngßþc, các tß¾ng vån võ ð«u mu¯n ðem quân
qua di®t túc-hÕ, nhßng Thiên-TØ nghî r¢ng nhà nß¾c m¾i yên, nhân-dân m®t nh÷c, nên bö qua chßa làm, và
sai tôi ðem ¤n phù qua phong túc-hÕ làm vua Nam-Vi®t; ðáng l¨ túc-hÕ ra ch² ð¸a-ð¥u ðón rß¾c, tr· m£t v«
hß¾ng B¡c mà ch¸u xßng làm tôi m¾i phäi. Nay lÕi l¤y nß¾c Vi®t m¾i xây dñng chßa thành, mà qu§t cß¶ng
tÕi ðây, nªu nhà Hán nghe ðßþc s¨ ðào mã tiên-nhân cüa túc-hÕ mà ð¯t hªt, giªt sÕch tôn-tµc, r°i sai mµt
viên tß¾ng ðem mß¶i vÕn quân qua ð¤t Vi®t giªt túc-hÕ, b¡t phäi hàng nhà Hán nhß tr· bàn tay".
Ðà nghe xong, bèn nh²m d§y, ng°i lÕi tØ-tª, mà xin l²i r¢ng: "tôi · trong xÑ m÷i-rþ, lâu ngày quên
hªt l--nghîa", r°i giæ Giä · lÕi vài ngày cùng u¯ng rßþu và ti-n ð° hành-lý tr¸ giá ðªn ngàn vàng, rút cuµc
Giä phong Ðà làm Nam-Vi®t-Vß½ng và bäo xßng th¥n, tuân hành các ði«u ð¸nh ß¾c cüa nhà Hán.
Giä v« tâu lÕi, Cao-T± nhà Hán r¤t ð©p lòng, phong Giä làm chÑc Thái-Trung ðÕi-phu. Qua ð¶i Cao-
H§u, vì tri«u-ðình c¤m Nam-Vi®t mua ð° s¡t cüa Trung-Qu¯c, Tri®u-Ðà bèn tiªm hi®u xßng ðª. Hán-Vån-Ðª
lÕi sai Løc-Giä qua tö l¶i trách Ðà, Ðà sþ, lÕi xßng th¥n và tri«u c¯ng nhß l¶i chiªu chï.
Trang-Trþ:
Là ngß¶i · ð¶i Hiªu-Võ nhà Hán. Trong nåm Kiªn-Nguyên thÑ 4 (137 trß¾c Công-nguyên), Mân-
Vi®t ðem quân qua ðánh biên-gi¾i Nam-Vi®t. Nam-Vi®t-Vß½ng là H° (cháu Tri®u-Ðà) dâng th½ lên vua Hán
r¢ng: "Hai xÑ Vi®t ð«u là phiên-thuµc cüa tri«u-ðình, không nên tñ ý d¤y binh, công-kích lçn nhau, nay
Ðông-Vi®t tñ ý huy binh xâm-phÕm ð¤t tôi, tôi không dám ðánh lÕi, chï ch¶ l®nh cüa Thiên-TØ ð¸nh-ðoÕt".
Vua Hiªu-Võ sai b÷n Vß½ng-Khôi xu¤t quân qua ðánh Mân-Vi®t, r°i tr· v«. Vua lÕi sai Trang-Trþ dø vua
Nam-Vi®t là H°. H° cäm ½n vua Hán, khiªn con là Anh-T¬ vào làm con tin.
Chung-Quân:
Tên chæ là TØ-Vân, m¾i 18 tu±i ðã làm bác-sî, vua Hiªu-Võ thß· ng thÑc vån-chß½ng cüa y, cho làm
chÑc Yªt-Giä-C¤p-Sñ-Trung r°i thång cho làm quan Gián-Ngh¸ ðÕi-phu. Lúc ðó nß¾c Nam-Vi®t hoà v¾i
Trung-qu¯c, vua Hiªu-Võ sai sÑ qua dø Nam-Vi®t-Vß½ng vào ch¥u, vß½ng cáo b®nh không ði, Chung-Quân
xin lãnh mµt däi mão dài và hÑa r¢ng s¨ trói Nam-Vi®t-Vß½ng ðem v« tri«u-ðình, Vû-Ðª khiªn Quân ði du-
thuyªt, Nam-Vi®t-Vß½ng xin tri«u ðình cho phép nµi-thuµc, nhßng tß¾ng Nam-Vi®t là Lñ-Gia phát binh giªt
vua và b÷n Chung-Quân. Lúc ðó, Chung-Quân m¾i 20 tu±i, nên ngß¶i ðß½ng-th¶i g÷i là Chung-Ð°ng (nghîa
là ðÑa con nít h÷ Chung).
An-Qu¯c Thiªu-Quí:
Ngß¶i Bá-Lång, khi trß¾c Thái-TØ Nam-Vi®t là Anh-T¬ qua Trß¶ng-An làm con tin, l¤y con gái h÷ Cù
· huy®n Hàm-Ðàn, sinh con là Hßng, k¸p khi Anh-T« n¯i ngôi vua Nam-Vi®t, bèn dâng thß xin l§p Cù-Th¸
làm Vß½ng-H§u. Ðªn lúc Anh-T« chªt, Hßng n¯i ngôi, l§p m© là Cù-Th¸ làm Vß½ng-Thái-H§u. Nhßng trß¾c
khi Cù-Th¸ chßa l¤y Anh-T«, ðã tß-thông v¾i Thiªu-Quí. Nåm Nguyên-Ðïnh thÑ 3 (114 trß¾c Công nguyên),
vua Võ-Ðª sai Thiªu-Quý cùng Chung-Quân qua dø vua nh§p tri«u, Thiªu-Quý t¾i nß¾c Vi®t, lÕi tß-thông
cùng Vß½ng-Thái-H§u. Dân Nam-Vi®t không phøc tùng Vß½ng-Thái-H§u, Thái-H§u sþ dân n±i loÕn, mu¯n
giªt T¬-tß¾ng Læ-Gia, Gia ðánh giªt Vß½ng-Thái-H§u và b÷n Thiªu-Quý.
Hàn-Thiên-Thu:
Ngß¶i th¶i Hiªu-Võ-Ðª. Tß¾ng Nam-Vi®t là Læ-Gia làm phän, Võ-Ðª sai Trang-Sâm ðem 2000
ngß¶i cùng ði sÑ qua Nam-Vi®t. Sâm nói: "nhß l¤y sñ hòa häo mà qua, thì nåm bäy ngß¶i ði theo cûng ðü,
nhß dùng vû-lñc mà t¾i, thì s¯ 2000 ngß¶i cûng không l¤y làm ðü", bèn t× ch¯i không ði. Qu¯c-Tß¾ng cüa
T«-B¡c h°i trß¾c là Hàn-Thiên-Thu tâu v¾i vua r¢ng: "Nß¾c Vi®t là nß¾c nhö, lÕi ðßþc Vß½ng-Thái-H§u nµi
Ñng, chï mµt tên Læ-Gia làm hÕi thôi, xin ðßþc hai tråm ngß¶i dûng sî ði qua, ch¡c chém ðßþc ð¥u Læ-Gia
ðem v« báo tin". Vua bèn sai b÷n Thiên-Thu ðem 2000 ngß¶i qua nß¾c Vi®t. Lúc quân Thiên-Thu vào phá
ðßþc m¤y ¤p nhö và s¡p tiªn t¾i Phiên-Ngung, thì quân Vi®t ðánh và tiêu di®t b÷n Thiên-Thu. Võ-Ðª nói
r¢ng: "Tuy Thiên-Thu không l§p ðßþc công gì, nhßng cûng ðÑng ð¥u xung phong", r°i phong cho ngß¶i con
là Diên-Niên tß¾c Thành-An-H¥u.
Cù-LÕc:
Em bà Thái-H§u nß¾c Nam-Vi®t. Võ-Ðª sai làm phó-tß¾ng cho Hàn-Thiên-Thu ðem quân qua Vi®t,
b¸ Læ-Gia ðánh giªt, vua phong cho ngß¶i con là Quäng-ÐÑc làm Long-H¥u.
T¤n-
T¤n- SÑ (SÑ-
(SÑ- Th¥n ð¶i nhà T¤n)
ThÕch-Sùng:
Ð¶i Võ-Ðª nhà T¤n (265-290), làm quan Tán-KÜ-Th¸-Trung, ðßþc sai làm Giao-Chï Thái-Phöng-SÑ.
T¯ng-
T¯ng- SÑ (SÑ-
(SÑ- T h¥n ð¶i nhà T¯ng)
Cao-Bäo-Tñ:
Nåm Khai-Bæu thÑ 8 cüa T¯ng Thái-T± (970), Th¯ng-Soái Giao-Chï là Ðinh-Li-n sai sÑ-th¥n sang
c¯ng hiªn, Thái-T± hÕ chiªu phong Li-n quan tß¾c. Bäo-Tñ ðß½ng làm chÑc H°ng-Lô-Khanh, th×a l®nh cùng
Vß½ng-NgÕn-Phù qua Giao-Chï làm chÑc Quan-Cáo-SÑ.
Lß-T§p:
Nåm Thái-Bình Hßng-Qu¯c thÑ 5 (980), cüa T¯ng-Thái-Tông, T§p ðß½ng giæ chÑc Cung-Phøng-
Quan ði sÑ Giao-Chï.
Trß½ng-Tông-Quy«n:
Trong nåm Thái-Bình Hßng-Qu¯c thÑ 5 (980), Lê-Hoàn, ngß¶i Giao-Chï, cß¾p ngôi cüa vua nhà
Ðinh, Trß½ng-Tông-Quy«n ðß½ng làm Cung-Phøng-Quan ði sÑ qua Giao-Chï ð¬ tuyên l¶i dø.
Lý-Nhßþc-Chuyªt:
Trong nåm Ung-Hy thÑ 2 (985), nhân Lê-Hoàn vào c¯ng, vua Thái-Tông cho Hoàn nhæng ð° c¶,
gß½m, giáo, ð¬ làm Giao-Chï Qu§n-vß½ng. Nhßþc-Chuyªt là chÑc Chü-Khách Lang-Trung Trñc-Chiêu-Vån-
Quán, cùng Lý-Giác là chÑc L--Vi®n Bác-Sî, sung làm chÑc Quan-Cáo-SÑ qua nß¾c Vi®t.
NguÜ-Tß¶ng:
Trong nåm Ðoan-Cüng nguyên niên (988), phong tß¾c cho Lê-Hoàn (989), Tß¶ng làm chÑc Ngu-Bµ
Viên-NgoÕi-Lang cùng Lý-Ðµ làm chÑc Trñc-SØ-Quán sung chÑc Quan-cáo-sÑ ði qua Nam-Vi®t.
T¯ng-Cäo:
Trong nåm Thu¥n-Hóa nguyên niên (990), Cäo làm Tä-Chính-Ngôn Trñc-SØ-Quán là Vß½ng Thª-
T¡c sung làm Quan-Cáo-SÑ qua nß¾c Vi®t.
Bài Hành-Løc cüa T¯ng-Cäo lßþc thu§t r¢ng:
"Chúng tôi ði sÑ v«, nh½n k¬ chuy®n lÕi t×ng ði«u khoän thuµc v« hình-thª núi sông và sñ-tích cüa
Lê-Hoàn ð¬ trình lên:
Cu¯i mùa thu nåm ngoái, chúng tôi ðªn n½i ð¸a-gi¾i Giao-Chï thì có viên Ðô-Chï-Huy-SÑ cüa Lê-
Hoàn là Ðinh-Th×a-Chính ðem chín chiªc thuy«n và ba tråm lính ðªn châu Thái-Bình ðón tiªp, do cØa bi¬n
ra bi¬n l¾n, sóng to gió cä, vßþt qua nhæng c½n nguy-hi¬m, nØa tháng m¾i t¾i sông BÕch-Ð¢ng, theo thuÖ-
tri«u mà ði, n½i nào mà tÕm nghî ban ðêm, ð«u có quán trÕm cä, l¥n ðªn Trß¶ng-Châu r°i ðªn bän-qu¯c. Lê-
Hoàn su¤t hªt cä binh thuy«n và chiªn cø, l¤y c¾ là t§p tr§n. T× ðó, ði cä ðêm, t¾i b¶ bi¬n chï cách Giao-Chï
h½n mß¶i d£m. B²ng ch¯c quân lính hµ-v® Lê-Hoàn t¾i, làm l- giao-nghinh (nghîa là ra tiªp rß¾c long-tr÷ng
· ngoÕi-ô). Hoàn d×ng ngña nghiêng mình, höi thåm sÑc-khöa cüa Hoàng-ðª, xong cùng chúng tôi ði ngña
v«, thïnh-thoäng m¶i ån cau tr¥u, ðây là theo phong-tøc h§u ðãi cüa xÑ ¤y v§y. Trong thành, không th¤y cß-
dân, chï có trÕi lính, ch² phü-thñ cüa Hoàn cûng th¤p-thöi h©p hòi, trên cØa nhà có ð« hai chæ: "Minh-ÐÑc".
Hoàn th÷ chiªu không lÕy, l¤y c¾ r¢ng nåm g¥n ðây ra m£t tr§n ðánh gi£c b¸ thß½ng n½i chân vì té ngña. Qua
hôm sau, d÷n bàn ðãi ti®c tßng b×ng, quân lính ch¥u h¥u có 3000 ngß¶i ð«u kh¡c chæ "Thiên-tØ quân" trên
trán. Các ð° binh-khi chï có cung, nõ, gß½m giáo, t¥m-g², ... yªu ¾t không dùng gì ðßþc. B÷n quan thuµc h-
ai thÕo vi®c, thì ch÷n vào · thân-c§n, ai phÕm chút l²i gì, thì ðánh ðu±i ði, khi hªt gi§n, thì cho khôi phøc
chÑc cû. Ch² Hoàn · có mµt tháp b¢ng g², hình thÑc vøng v« quê k¸ch, có mµt hôm, m¶i tôi cùng lên, nhìn
tôi mà höi: "— tri«u ðình Trung-Qu¯c, có tháp nhß thª n¥y không?". XÑ ¤y không có khí lÕnh, tháng chÕp
cûng m£c áo cánh và dùng quÕt.
Vß½ng-Thª-T¡c:
Trong nåm Thu¥n-Hoá thÑ 4 (993), T¡c ðß½ng làm Ðµ-Chi-Phán-Quan Qu¯c TØ Bác-sî, cùng v¾i
Ði®n-Trung Ngñ-Thß-Viên-Chi-H§u là Lý-Cß-Giän sung làm An-nam Quan-Cáo-SÑ.
Lý-Kiªn-Trung:
Trong ð¥u hi®u Chí-ÐÕo (995), nhân quân Giao-Chï xâm phÕm biên gi¾i Trung-Qu¯c, vua Thái-
Tông sai Quäng-Tây Chuy¬n-V§n-SÑ là Tr¥n-Nghiêu-T¦u ðem t¶ chiªu-thß ban cho Lê-Hoàn và khiªn Häi-
Khang-Uý là Lý-Kiªn-Trung ðem t¶ chiªu cùng ði qua dø Giao-Chï.
Chß½ng-T¥n:
Chuy¬n-v§n sÑ tïnh Quäng-Tây. Trong nåm Thiên-Thánh thÑ 6 (1028), Giao-Chï qu§n-vß½ng Lý-
Công-U¦n m¤t, Nhân-Tông sai Chß½ng-T¥n làm ði«u-tª-sÑ qua Giao-Chï.
Lßu-Bính:
Trong niên-hi®u Cänh-Ð¸nh (1260-1264), làm quan Võ-Tiªt-Lang-Ðông-Nam ð®-th§p nh¸ chánh-
tß¾ng T¸nh-häi trú-trát. Lúc ¤y, vua An-nam nhà Tr¥n khiªn sÑ c¯ng hiªn, nên vua Lý-Tông ban nhæng l--v§t
ðáp l- và hÕ chiªu dø khen ngþi, do Quäng-Tây Kinh-Lßþc-SÑ chuy¬n ðÕt, nhân ðó khiªn Bính ðem t¶ chiªu
qua ð¬ dø chï.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Tam Chung
39 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® TÑ
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® TÑ
Chính Thäo V§n Hß¾ng

(Các khoän chuy¬n v§n quân lß½ng ra m£t tr§n)
Ð¶i Hiªn-Tông Hoàng-ðª, nåm Canh-Thân (1260), Thª-T± lên ngôi, bàn lu§n vi®c ðánh gi£c Vân-
Nam, ð¬ Thái-Soái là Ngµt-Lß½ng-Hi®p-Giäi ði kinh lßþc. Mùa ðông nåm Ðinh-TÜ (1257) khiªn Thái-Soái
su¤t quân t× ðß¶ng Vân-Nam qua ðªn biên-gi¾i An-nam, mu¯n ra châu Ung và châu Quª, h÷p ðÕi binh tÕi
châu NgÕc ð¬ ðánh nhà T¯ng. Tháng 12, ðÕi quân ðóng tÕi N±-Nguyên, vua Tr¥n sai quân lính c· i voi ra
nghênh-chiªn. Lúc ¤y có ngß¶i con Thái-Soái tên là A-Tru§t, m¾i 18 tu±i, su¤t lính b¡n giöi ra b¡n voi, voi
kinh hoäng bö chÕy, quay lÕi chà ðÕp quân lính, khiªn cho quân nhà Tr¥n tan rã. Ðªn sáng ngày mai, vua
Tr¥n c¡t ðÑt c¥u Phù-L², r°i thiªt tr§n tÕi mµt bên b¶ sông. Quân Nguyên mu¯n lµi qua sông, nhßng không
biªt sâu cÕn, m¾i ði d÷c theo b¶ sông mà b¡n tên lên tr¶i, tên r½i c¡m xu¯ng nß¾c mà không n±i lên, biªt là
ch² ¤y cÕn, bèn sai kÜ-binh qua sông, ngña nhäy lên ð¤t, ðánh tan rã cánh quân An-nam, tiªp ðó, ðÕi quân
giªt hàng muôn ngß¶i, chém tôn-tØ An-nam là Phú-Lß½ng-H¥u, vua Tr¥n bèn ch¸u hàng, r°i quan-quân lui
v«.
Mùa xuân nåm sau, vua Tr¥n dâng t¶ bi¬u xin làm tôi và c¯ng hiªn l--v§t.
Nåm Trung-Th¯ng thÑ 3 (1262), Thª-T± ra l¶i Chª phong cho Tr¥n-Nh§t-Cänh làm An-nam qu¯c
vß½ng. Trong niên hi®u Chí-nguyên (1264-1294), m¤y l¥n Thª-T± cho m¶i vua Tr¥n vào ch¥u mà vua Tr¥n
cÑ thác b®nh không ði, ðªn nåm Ðinh-SØu (1277), thì m¤t.
Thª-TØ Tr¥n-Nh§t-Huyªn kª l§p, Thª-T± sai sÑ qua m¶i, lÕi thác c¾ b¸ ðau. Ðªn nåm Nhâm-Ng÷
hi®u Chí-Nguyên (1282), quan Hæu-Th×a là Toa-Ðô, quan Tä-Th×a là Lßu-Thâm, quan Tham-Chính là A-Lý,
døng binh tÕi Chiêm-Thành, tri«u ðình sai sÑ qua dø nß¾c An-nam cho mßþn ðß¶ng và giúp quân lß½ng, vua
Tr¥n không ch¸u. Qua mùa ðông nåm Giáp-Thân, hi®u Chí-Nguyên (1284), lÕi sai Tr¤n-Nam-Vß½ng Thoát-
Hoan và Bình-Chß½ng A-Lý-Häi-Nha, ðem binh giúp tr§n · Chiêm-Thành. Ngày 21 tháng 12, ngày Giáp-Tý,
quân lính ðình trú tÕi biên-gi¾i An-nam, chia ðß¶ng ði: VÕn-Hµ Lý-La-Hi®p-Ðáp-Nhi, Chiêu-Thäo A-Thâm
phía Tây do huy®n Khâu-Ôn mà tiªn; Khiªp-tiªt-Sát-Lßþc-Nhi, VÕn-Hµ Lý-Bang-Hiªn phía ðông do C¤p-
Lãnh mà tiªn; r°i ðÕi binh cüa Tr¤n-Nam-Vß½ng kª tiªp t¾i sau. Quân ðß¶ng ðông thì phá äi Khä-Lþi và äi
Anh-Nhi, b¡t ðßþc gián ði®p là b÷n Ð²-VÛ ðem chém. Còn tôn-trß· ng nhà Tr¥n là Hßng-ÐÕo-Vß½ng Tr¥n-
Tu¤n thì giæ äi Nµi-Bàng. Ngày 27, ngày Canh-Ng÷, ðÕi quân t¾i ðánh phá, Hßng-ÐÕo-Vß½ng rút lui giæ
châu Lßþng-Giang, thua chÕy, quân Nguyên b¡t ðßþc thuy«n bè vài mß½i chiªc. Quân ðß¶ng tây phá äi Chi-
Lång, tÑc Lão-ThØ-Quan.
Nåm „t-D§u, Chí-Nguyên (1285), m°ng chín tháng giêng ngày nhâm-ng÷, Thª-TØ (vua Tr¥n), tñ làm
tß¾ng ðem mß¶i vÕn quân ðánh mµt tr§n l¾n n½i sông Bài-Than, nguyên-soái Ô-Mã-Nhi, Chiêu-Thäo NÕp-
Häi, Tr¤n-Vû T¯ng-Lâm-ÐÑc, dùng nhæng thuy«n ðã b¡t ðßþc ð¬ ðánh phá quân nhà Tr¥n. Ngày 13 Bính-
Tu¤t, Thª-TØ giæ sông Lß-Giang lÕi tan rã bö chÕy. Tr¤n-Nam-Vß½ng qua sông m· ti®c tÕi cung-ðình An-
nam, các tß¾ng ngß¶i thì hiªn tù-binh, kë thì dâng ð¥u ngß¶i ðã chém ðßþc.
Ngày 21, Nhâm-Thìn, quân nhà Nguyên phá äi Thiên-Hán, chém ðßþc tß¾ng là Bäo-Nghîa-H¥u,
Thª-TØ lui giæ äi Häi-Th¸, làm c× tÕi phía tây b¶ sông, ð¬ ch¯ng giæ, quân nhà Nguyên t× trên và dß¾i b¶
sông b¡n tên vào, khiªn cho quân lính tan hªt. Lúc ðó, ðÕi-vß½ng Giäo-KÏ, Hæu-Th×a Toa-Ðô, Tã-Th×a
Ðß¶ng-C±-Ðái, Chính-H¡c-Ðích, vâng l¶i chiªu chï, do Chiêm-Thành kéo quân t¾i, vào phü B¯-Chính, ðánh
m£t sau. Thª-TØ sai em là Chiêu-Vån-Vß½ng Tr¥n-Du§t-H¥u, Tr¸nh-Ðình-Toän ch¯ng cñ · Ngh®-An, nhßng
b¸ thua chÕy. Thª-TØ, thª ðã nguy c¤p, sai con ngß¶i anh là Chß½ng-Hiªn-H¥u Tr¥n-Ki®n nghênh-chiªn tÕi
Thanh-Hoá, d¢ng dai lâu ngày r°i sÑc yªu, lÕi không có quân tiªp-vi®n, Chß½ng-Hiªn-H¥u bèn cùng b÷n Lê-
T¡c kéo quân ð¥u hàng.
Ngày „t-TÜ m°ng 2 tháng 2, Giäo-KÏ ðem quân kÜ-binh lµi qua sông V®-B¯, phá quân nhà Tr¥n, giªt
ðßþc hai tß¾ng Ðinh-Xa và Nguy-n-T¤t-Dûng.
Ngày Ðinh-TÜ m°ng 3, Tr¤n-Nam-Vß½ng ðánh phá quân vua Tr¥n tÕi sông ÐÕi-Hoàng. Tôn-TØ là
Vån-Nghîa-H¥u Tr¥n-Tú-Tu¤n su¤t cä nhà ra ð¥u hàng.
Ngày KÖ-D§u m°ng 6, Giäo-KÏ su¤t b÷n Chß½ng-Hiªn-H¥u ðánh phá quân cüa ngß¶i em Thª-TØ là
Thái-Soái Tr¥n-Khäi tÕi bªn ðò Phú-Tân, chém ngàn ngß¶i, Thanh-Hoá và Ngh®-An ð«u ð¥u hàng. Vua Tr¥n
sþ, khiªn ngß¶i trong h÷ là Trung-Hiªn-H¥u Tr¥n-Dß½ng xin hoà. LÕi sai kë c§n-th¸ là Ðào-Kiên ðßa bà chúa
em vua cho Tr¤n-Nam-Vß½ng xin hoà giäi. Nhà Nguyên khiªn NgÕi-Thiên-Hµ qua tuyên l¶i dø nói: ðã mu¯n
xin hoà, sao không thân-hành t¾i mà bàn lu§n. Thª-TØ không nghe.
Ngày Nhâm-Ng÷ m°ng 9 tháng 3, Giäo-C½ và Ðß¶ng-C±-Ðái ðem thuÖ-quân ra bi¬n vây Thª-TØ ·
Tam-Tri, g¥n b¡t ðßþc, nhßng nh¶ b÷n Nguy-n Cß¶ng phò vua Tr¥n thoát khöi. Quan-quân thu ðßþc vàng
bÕc, t½ løa, ðàn ông và ðàn bà r¤t nhi«u.
Ngày 15 M§u-Tý, em Thª-TØ là Chiêu-Qu¯c-Vß½ng Tr¥n-Ích-T¡c su¤t cä môn thuµc nµi-phø. Toa-
Ðô lÕi vào Thanh-Hoá ð¬ khuyªn dø ngß¶i quy thu§n.
Trong tháng 4, mùa hÕ, An-nam th×a c½ quân ta ð« phòng chïnh mãng, ðánh l¤y lÕi La-Thành.
Ngày Ðinh-SØu m°ng 5 tháng 5, Giäo-KÏ cùng VÕn-Hµ phøc binh ðánh vào cung ði®n vua Tr¥n,
ðánh tan r°i, ðªn sông Lß-Giang hµi h÷p v¾i Tr¤n-Nam-Vß½ng. Ngày sau, kéo quân v«. Quân An-Nam ðu±i
theo t¾i sông Nam-Sách, quan Hæu-Th×a là Lý-H¢ng ðánh lui ðßþc, chém tên nghîa-dûng, quan h¥u cüa
Hßng-ÐÕo-Vß½ng, là Tr¥n-Thi®u. Khi ¤y Toa-Ðô nghe ðÕi-binh ðã kéo v«, m¾i t× Thanh-Hoá lui quân, d÷c
ðß¶ng ngày ðêm không nghï và phäi ðánh cùng quân An-nam, b¡t ðßþc m¤y tß¾ng là Tr¥n-Ðà-PhÕp và
Nguy-n-ThÕnh. Ðªn ð¤t Bái-Khanh, tß¾ng cüa Toa-Ðô là L--cß¾c-Trß½ng làm phän, su¤t quân An-nam ðánh
v¾i quân Nguyên, Toa-Ðô nhäy ngña r½i xu¯ng nß¾c chªt ðu¯i, quân lính b¸ tan rã, duy Ô-Mã-Nhi và VÕn-
Hµ Lßu-Khuê, ði thuy«n nhö tr¯n thoát, chï Ti¬u-Lý ði chiªc thuy«n cô-ð½n mà ðánh theo sau, b¸ thua r°i tñ
ðâm h÷ng, Thª-TØ cäm trung-nghîa cüa y, sai ngß¶i cÑu s¯ng và ðãi ð¢ng tØ-tª.
Mùa ðông nåm ¤y, nhæng ngß¶i nµi-phø là b÷n Tr¥n-Ích-T¡c ði trÕm t¾i Kinh-sß vào ch¥u.
Trong tháng 3 nåm Bính-Tu¤t, hi®u Chí-Nguyên, (1286), Thª-T± ra l¶i Chª phong cho Tr¥n-Ích-T¡c
làm An-nam Qu¯c-vß½ng, Tr¥n-Tú-Tu¤n làm Phø-Nghîa-Công, các quan ð°ng th¶i quy thu§n, ð«u ðßþc
chÑc tß¾c có c¤p b§c.
Nåm Ðinh-Hþi, hi®u Chí-Nguyên (1287), tri«u ðình lÕi d¤y binh ðßa An-nam qu¯c-vß½ng v« nß¾c.
Hoàng-Thßþng sai Bình-Chß½ng Áo-L²-Xích ðem Mông-C± và Hán quân cüa b¯n tïnh Giang-Hoài, Giang-
Tây, H°-Quäng và Vân-Nam, ðµng-binh cüa Quäng-Tây, lê-binh cüa Häi-Nam do ðß¶ng b¬ v§n lß½ng; b÷n
VÕn-Hµ Trß½ng-V¢n-H± su¤t mß¶i vÕn quân, theo m®nh-l®nh cüa Tr¤n-Nam-Vß½ng. Tháng 9 mùa ðông
kh· i binh t× châu NgÕc.
Ngày „t-D§u, 28 tháng 10, ðªn huy®n Lai-Tân, chia ðß¶ng tiªn quân: Tham-Chính Ô-Mã-Nhi cùng
Phàn-Tiªp su¤t quân 18.000 ngß¶i; b÷n Ô-V¸, Trß½ng-Ng÷c và Lßu-Khuê c¥m quân vài ba vÕn, chiªn thuy«n
500 chiªc, thuy«n ch· ð° 70 chiªc, b¡t ð¥u t× Khâm-Châu mà tiªn.
Ngày 11 tháng 11 M§u-Tu¤t, thuÖ quân tiªn trß¾c qua cØa sông VÕn-Ninh. Tß¾ng An-nam là Nhân-
ÐÑc-H¥u Tr¥n-Da phøc binh tÕi Lãng-S½n toan ðánh ðÑt m£t sau quân ta, quân ta dò biªt, trong lúc ban ðêm
vây núi Lãng-S½n, sáng ngày sau, ðánh ðu±i ði, quân Nam chªt ðu¯i vài tråm ngß¶i, b¡t ðßþc ghe thuy«n vài
mß½i chiªc; Ô-Mã-Nhi th×a th¡ng tiªn quân, không nghî t¾i thuy«n lß½ng thñc · sau, không có vi®n binh,
khiªn cho bao nhiêu lß½ng thñc chìm sÕch.
Ngày 23 Canh-Tu¤t, quân bµ t¾i ð¤t Lµc-Châu, chia ðß¶ng tiªn t¾i, Hæu-Th×a Trình-B¢ng, Tham-
Chính Sách-La-Ðáp-Nhi, do cØa Äi Chi-Lång; ðÕi quân cüa Tr¤n-Nam-Vß½ng do cØa äi Khä-Lþi, Hæu-Th×a
A-Bát-Xích làm tiên phong, ð°ng th¶i tiªn quân; Hæu-Th×a Ái-L² cûng t× tïnh Vân-Nam tiªn quân ðªn ch²
Tam-ðÕi-giang, cùng ngß¶i em Thª-TØ là Tr¥n-Du§t giao-chiªn, b¡t ðßþc hai tß¾ng Hà-Ánh và Lê-ThÕch.
Ngày m°ng 3 tháng 12, KÖ-VÜ, løc-quân m¾i tiªn t¾i TÑ-Th§p-Nguyên, Tr¤n-Nam-Vß½ng nhân vì b¸
m¤t lß½ng-thñc, khiªn Ô-Mã-Nhi ð¯c quân ði cß¾p lß½ng hß¾ng cüa quân An-nam. Hæu-Th×a Trình-B¢ng,
Tä-Th×a A-Lý và Lßu-Giang ð¡p thành g² · trên hai núi Ph±-LÕi và Chí-Linh ð¬ chÑa lß½ng-thñc nuôi quân
lính.
Ngày 23 KÖ-Mão, Tr¤n-Nam-Vß½ng lÕi chia quân tiªn công, quân thuÖ cüa Phàn-Tham-Chính ði
theo Tr¤n-Nam-Vß½ng t¾i B¡c-Giang, quân An-nam l¤p cØa sông, phøc binh n½i r×ng lá ðánh ðu±i chÕy, r°i
binh thuy«n kéo ra sông Lß-Giang, quân Thª-TØ b¸ tan rã. Lúc ðó, Tïnh-Ðô-Sñ H¥u Sß-ÐÕt, VÕn-Hµ-H¥u
(không rõ tên) và Tiên-Thiên-Hµ, góp nhæng quân còn sót lÕi · các cánh, chï có 5.000 ngß¶i, cùng Lê-T¡c t×
huy®n Tß-Minh, tiªp tøc ði t¾i, ngày 28, Giáp-Thân vào äi Nµi-Bàng, ðánh v¾i quân Nam su¯t cä ngày ðêm,
quân ta ki®t sÑc b¸ thua; H¥u-Ðô-Sñ tØ tr§n; T¡c thuµc ðß¶ng l¯i dçn VÕn-Hµ, Thiên-Hµ cùng con cüa An-
nam qu¯c-vß½ng là Tr¥n-Døc và b÷n Thiêm-Sñ Nguy-n-Lãnh, Phü-Phán Lê-Án ðem kÜ-binh còn sót lÕi li«u
chªt mà ðánh, thoát ra khöi cØa äi.
Ngày 29, „t-D§u, Tr¤n-Nam-Vß½ng qua Lß-Giang v« hß¾ng tây, A-Bát-Xích theo b¶ phß½ng Ðông
ðánh phá cØa äi Hàm-TØ. Thª-TØ rút lui giæ cØa äi Häi-Th¸, b¸ ðÕi-binh ðánh tan.
Ngày KÖ-SØu m°ng 4 tháng giêng nåm M§u-Tý hi®u Chí-Nguyên (1288) Tr¤n-Nam-Vß½ng v« ð°n
cû, Ô-Mã-Nhi do ðß¶ng bi¬n ra rß¾c, Trß½ng-Vån-H± ðem thuy«n lß½ng thñc tiªp tøc tiªn qua.
Ngày 11, Bính-Tý, cùng quân Nam ðánh tÕi cØa sông Ða-Ngß, nhân thuÖ-tri«u xu¯ng r°i tan.
Trß½ng-Vån-H± g£p quân ð¸ch tÕi cØa sông An-Bang, b¸ chìm thuy«n m¤t lß½ng-thñc, r°i ði chiªc ghe nhö,
chÕy v« Khâm-Châu. Qua tháng 2, Thª-TØ khiªn anh h÷ là Hßng-Ninh-Vß½ng Tr¥n-tung nhi«u l¥n t¾i xin
ð¥u hàng, có ý làm cho quân ta m®t mõi r°i ban ðêm cho quân cäm-tØ t¾i qu¤y r¯i các ð°n, Tr¤n-Nam-
Vß½ng tÑc gi§n, sai VÕn-Hµ là Giäi-Chân ð¯t thành, nhæng ngß¶i chung quanh can ngån lÕi. Th¥n-N²-T±ng-
Quän Giä-Nhßþc-Ngø hiªn kª r¢ng: "nên ðem quân v«, không nên · lÕi giæ". Tr¤n-Nam-Vß½ng cûng nói:
"XÑ ð¤t nóng nñc, ¦m-ß¾t, lß½ng-phÕn thiªu, quân lính m®t möi", bèn kéo quân v«. Các tß¾ng thuÖ-lµ cáo
r¢ng: "Hai l¥n thuy«n v§n-täi t¾i mà ð«u b¸ chìm, bây gi¶ kéo quân v«, không chi b¢ng phá huÖ hªt thuy«n
bè, theo ðß¶ng bµ là ti®n h½n cä". Tr¤n-Nam-Vß½ng mu¯n nghe theo, nhßng b÷n tuÏ-thuµc cän lÕi.
Ngày 3 tháng 3, Ðinh-Hþi, Hæu-Th×a Trình-Bång, Thiêm-Tïnh ÐÕt-Mµc, su¤t quân kÜ-mã ðón rß¾c
quân thuÖ, qua chþ Ðông-H°, b¸ sông ngån tr· phäi ði v« ðß¶ng cû, nhßng c¥u, c¯ng ð«u b¸ quân An-nam
c¡t ðÑt ð¬ ch¶ ðánh quân ta. Trình-Hæu-Th×a höi nhæng phø-lão do quân ta b¡t giæ, r°i ðêm lÕi theo con
ðß¶ng khác mà ði, theo k¸p ðÕi quân ra khöi cØa Nµi-Bàng. Quân Nam lÕi phøc binh ðánh c¡t ðÑt m£t sau
quân ta, VÕn-Hµ Ðáp-thÑ-Xích, Lßu-Thª-Anh ðánh ðu±i ði, b¡t ðßþc các tß¾ng là PhÕm-Trù và Nguy-n-KÜ
ðem chém.
Ngày 7 Tân-Mão, thuÖ quân t¾i Trúc-Ðông, quân An-nam t¾i ðánh, b¸ Lßu-Khuê ðánh lui, b¡t ðßþc
20 chiªc thuy«n, Ô-Mã-Nhi không ði ðß¶ng bi¬n v«, trái lÕi, do sông BÕch-Ð¢ng mà di, g£p quân ð¸ch, Ô-
Mã-Nhi tñ lãnh quân lính täi lß½ng thñc nghênh-chiªn, Phàn-Tham-Chính, HoÕch-Phong Ñng tiªp, v×a thuÖ
tri«u xu¯ng, quân b¸ hãm. Tr¤n-Nam-Vß½ng nghe quân An-nam ðào h¥m sïa ngña mà giæ äi Næ-Nhi, bèn
khiªn quan châu Tß-Minh là Hoàng-Kiên, dçn ði ðß¶ng khác, thÆng t¾i Lµc-Xuyên, toàn quân ðßþc v«.
Nåm Canh-D¥n hi®u Chí-Nguyên (1290) Thª-TØ m¤t, con là Tr¥n-Nh§t-T¯n kª l§p. Qua nåm Quý-
TÜ hi®u Chí-Nguyên (1293) sai sÑ-th¥n là Ðào-TØ-KÏ t¾i dâng l- c¯ng hiªn, Hoàng-Thßþng l¤y c¾ qua v¶i
nhi«u l¥n mà không ðªn ch¥u, bèn giæ TØ-KÏ · ð¤t Giang-Lång, l§p An-nam Hành-Tïnh, sai Lßu-Qu¯c-Ki®t
cùng chß-h¥u Vß½ng-Nhî-Cát-ÐÕt, v.v... kéo quân qua ðánh, do ÐÕi-Vß½ng Ích-Cát-Lý-Ðãi t±ng quän vi®c
chinh phÕt. Mùa ðông nåm ¤y, trú binh tÕi T¸nh-Giang, ch¶ mùa thu sang nåm tiªn phÕt. Tháng giêng mùa
xuân nåm Giáp-Ng÷, Chí-Nguyên (1294), vua Thª-T± bång, Thành-Tông Hoàng-ðª lên ngôi, xu¯ng chiªu bãi
binh, tha tµi An-nam và thä sÑ-th¥n là Ðào-TØ-KÏ v« nß¾c. Vua Tr¥n-Nh§t-T¯n dâng t¶ bi¬u chúc m×ng, sai
sÑ qua tÕ tµi, xin vînh-vi-n làm chß h¥u và chiªu l® thß¶ng nåm c¯ng hiªn.
Ti«n Tri«u Chính Thäo

(Sñ Chinh-
Chinh- phÕt cüa các Tri«u-
Tri«u- ðÕi trß¾c)
Nåm thÑ 33 ð¶i vua ThuÖ-Hoàng (214 trß¾c công-nguyên) nhà T¥n ra l®nh các qu§n ¤p, b¡t b÷n dân
tr¯n tránh, nhæng kë ði · g· i r¬, nhæng kë buôn bán · trong hÕt ð«u phäi ði lính, lÕi sai quan Uý là Ð°-Thß
ðem quân lâu-thuy«n, sai quan Giám tên Lµc ðào sông ch· lß½ng-thñc, quân T¥n ði sâu vào ð¤t Vi®t, xâm
chiªm ð¤t Løc-Lß½ng, ð£t làm các qu§n Quª-Lâm, Nam-Häi và Tßþng-Qu§n ð¬ ðày 50 vÕn ngß¶i ði làm
lính thú · Ngû-Lînh. Ðªn cu¯i nhà T¥n, quan Uý qu§n Nam-Häi là Tri®u-Ðà ðánh l¤y cä ba qu§n, r°i tñ l§p
làm vua. Cao-T± nhà Hán nhân d¸p phong Tri®u-Ðà làm Nam-Vi®t-Vß½ng.
Ðªn ð¶i bà Cao-H§u c¤m Nam-Vi®t không ðßþc mua các ð° s¡t cüa Trung-Qu¯c, Ðà tÑc gi§n tiªm
ngôi, tñ xßng ðª, phát quân ðánh biên-gi¾i qu§n Trß¶ng-Sa, Tri«u-ðình nhà Hán sai tß¾ng-quân Long-Lñ-
H¥u ðánh lÕi, v×a tr¶i n¡ng, khí ¦m th¤p, nên quân lính m®t nh÷c không qua ðßþc Ngû-Lînh. Qua h½n mµt
nåm, Cao-H§u bång, tÑc thì Tri«u-ðình cho bãi binh.
Nåm Kiªn-Nguyên thÑ 4 cüa Hiªu-Vû-Ðª (127), nß¾c Mân-Vi®t d¤y binh ðánh Nam-Vi®t, vua Vi®t
tên là H° (cháu Tri®u-Ðà), giæ theo l¶i hÑa v¾i Thiên-TØ nhà Hán, không dám tñ ti®n phát binh ðánh trä, chï
dâng thß lên Tri«u-ðình, vua Hán li«n khiªn Vß½ng-Khôi và Hàn-An-Qu¯c ðánh Mân-Vi®t. H° cäm ðÑc nhà
Hán, sai con là Anh-T« vào h¥u vua. Anh-T« m¤t, con là Hßng kª l§p. Tß¾ng Vi®t là Læ-Gia làm phän, Vû-Ðª
sai Hàn-Thiên-Thu ðem 2.000 ngß¶i t¾i ð¤t Vi®t, Gia n±i lên ðánh giªt vua cùng sÑ-giä nhà Hán (Là Thiên-
Thu) r°i l§p Kiªn-ÐÑc làm vua.
Nåm Nguyên-Ðïnh thÑ 5 (112), Hán Vû-Ðª khiªn V®-Uý Lµ-Bác-ÐÑc làm Phøc-ba tß¾ng-quân, kéo
quân ra qu§n Quª-Dß½ng r°i xu¯ng sông Hoàng-ThuÖ; Chü-tß¾c Ðô-Uý Dß½ng-Bµc làm L¥u-thuy«n tß¾ng-
quân kéo quân ra Dñ-Chß½ng, xu¯ng Hoàng-Ph¯; ngß¶i Vi®t là Qui-Nghîa-H¥u làm Qua-Thuy«n-HÕ-LÕi
tß¾ng-quân kéo quân ra Linh-Lång, r°i xu¯ng sông Ly-ThuÖ t¾i qu§n Thß½ng-Ngô. LÕi sai ngß¶i Vi®t là Trì-
Nghîa-H¥u ðem b÷n phÕm-nhân qu§n Ba-Thøc và phát quân lính · DÕ-lang kéo xu¯ng ngä sông Tß¶ng-
Kha, t¤t cä là 100.000 quân chia ðß¶ng mà tiªn t¾i.
Qua nåm Nguyên-Ðïnh thÑ 6 (111), ðÕo quân tinh-nhu® cüa L¥u-thuy«n tß¾ng-quân, ð¥u tiên hãm
ðßþc T¥m-Giáp, ðánh phá ThÕch-môn, b¡t ðßþc thuy«n ch· lúa cüa nß¾c Vi®t, r°i ch¶ quân cüa Bác-ÐÑc
kéo t¾i cùng ði ðªn thành Phiên-Ngung. B÷n Læ-Gia giæ thành, quân nhà Hán ðánh bÕi Gia r°i phóng lØa ð¯t
thành. Ðªn t¯i Phøc-ba làm dinh, m¶i các ngß¶i ð¥u hàng ban ¤n th÷, lÕi khiªn h÷ rü nhau t¾i quy thu§n.
RÕng sáng mai, thì ngß¶i trong thành ð«u ra ð¥u hàng. Trong ban ðêm, b÷n Læ-Gia ðã tr¯n v« ngä bi¬n,
Phøc-Ba bèn khiªn tß¾ng ðu±i theo b¡t Gia. Quân cüa Qua-Thuy«n-HÕ-LÕi tß¾ng-quân và quân DÕ-Lang
chßa xu¯ng k¸p thì nß¾c Nam-Vi®t ðã d©p yên, bèn chia ra làm chín qu§n. Giao-Châu-Ký chép r¢ng: "Lúc ¤y
ð¤t Vi®t mu¯n tñ toàn, có ba ngß¶i LÕc-h¥u d¡t trâu, dâng mµt ngàn chung rßþu, c¥m cä s± sách hµ-t¸ch cüa
ba qu§n Giao-Chï, CØu-Chân và Nh§t-Nam ra ðón Phøc-Ba mà ð¥u hàng. Lµ-Bác-ÐÑc cho ba ngß¶i ¤y làm
Thái-Thú ba qu§n nói trên và ð¬ LÕc-Vß½ng cùng LÕc-Tß¾ng cÑ tr¸ dân nhß cû.
Nåm Kiªn-Võ thÑ 16 cüa Hán Quang-Vû-Ðª (sau công nguyên 40), ngß¶i ðàn bà Giao-Chï là Trßng-
Tr¡c làm phän, qu§n CØu-Chân và qu§n Nh§t-Nam ð«u hß· ng Ñng theo, ðánh các qu§n, ¤p, cß¾p ðßþc 60
thành, r°i tñ l§p làm vua. Quang-Vû-Ðª bèn hÕ chiªu các qu§n Trß¶ng-Sa và Hþp-Ph¯ chu¦n b¸ thuy«n bè,
sØa c¥u, ðß¶ng, m· rµng khe höi, tích træ lß½ng thñc, r°i cØ Mã-Vi®n làm Phøc-Ba tß¾ng-quân, Phò-LÕc-
H¥u Lßu-Long làm Phó, Ðoàn-Chí giæ chÑc L¥u-Thuy«n tß¾ng-quân, do thuÖ løc hai ðß¶ng cùng tiªn ðánh
Giao-Chï. Mã-Vi®n do ðß¶ng duyên-häi tiªn quân, g£p núi thì làm ðß¶ng, träi h½n 1.000 d£m, kéo quân t¾i
Lãng-BÕc ðánh nhau và ðÕi phá quân Trßng-Tr¡c, r°i ðu±i theo t¾i ð¤t Kim-Khê.
Ðªn nåm Kiªn-Võ thÑ 19 (43), Mã-Vi®n chém yêu t£c là Trßng-Nh¸ (Nh¸ là em gái cüa Trßng-Tr¡c)
và ðánh luôn cä dß ðäng, b÷n Ðô-Lß½ng, ðªn huy®n Cß-Phong, b÷n n¥y ch¸u ð¥u hàng, ð¤t Lînh-Nam ð«u
ðßþc bình-ð¸nh. Vi®n cùng ngß¶i Vi®t thân minh chª-ðµ cû ð¬ ti®n vi®c cai-tr¸, t× ðó LÕc-Vi®t phäi tuân y
quy-chª cüa Mã-tß¾ng-quân.
Nåm Kiªn-Võ thÑ 20 (44), Mã-Vi®n kéo quân v« Kinh-sß. Bäy qu§n · Giao-Chï, khi ði c¯ng-hiªn,
ð«u phäi do ðß¶ng bi¬n lên huy®n Ðông-dã (thuµc huy®n H¥u-Quan Phß¾c-Châu) mà dâng l- v§t.
Trong hi®u Hoàng-Võ cüa nhà Ngô (222-228), Tôn-Quy«n sai Tr¥n-Thì qua thay Sî-Nhiªp làm Thái-
Thú qu§n Giao-Chï. Con Sî-Nhiªp làm Sî-Huy không vâng m®nh, cØ binh giæ cØa bi¬n. Nåm Kiªn-Hßng
nguyên-niên (252) vua nhà Ngô dùng Læ-ÐÕi làm ThÑ-sØ qu§n Giao-Chï ð¬ cùng Tiªt-Tông ð¯c quân 3.000
vßþt bi¬n qua ðánh mi«n Nam. Có kë nói v¾i ÐÕi r¢ng: "Huy c§y có ½n trß¾c cüa ông cha ð¬ lÕi, nhân dân
trong mµt cöi Giao-Châu üng hµ, chßa d- ðánh ðßþc". ÐÕi nói: "Huy c§y thª · xa, thß¶ng ð¬ lòng phän
ngh¸ch; không ng¶ quân ta b²ng t¾i, nhân y chßa chu¦n b¸, ðánh thình-lình, thì nh¤t ð¸nh phäi ðßþc, nªu ð¬
tr- näi, không tiªn quân bây gi¶, thì s¨ ð¬ h÷ giæ gìn b«n ch£t; man di m¤y qu§n ð«u hß· ng theo, thì d¥u có
trí khôn ðªn b§c nào, cûng không làm gì h½n ðßþc". Nói xong, bèn qua qu§n Hþp-Ph¯, cùng v¾i viên qu§n
thú là Ðái-Lß½ng ð«u tiªn. ÐÕi dùng em Sî-Nhiªp là Sî-Phø làm vai sß-hæu-tùng-sñ, ð¬ qua thuyªt, Huy su¤t
cä sáu anh em ra hàng, ÐÕi chém hªt và ðem ð¥u v« MÕt-Lång. Quân nhà Ngô tiªn t¾i CØu-Chân, chém b¡t
muôn ngß¶i, lÕi khiªn quan tùng sñ tuyên b¯ ðÑc hoá tÕi Phù-Nam và Lâm-„p. B· i v§y các nß¾c ð«u t¾i
c¯ng-hiªn phß½ng-v§t.
Nåm Vînh-An thÑ 5 cüa nhà Ngô (262), quan lÕi trong qu§n Giao-Chï là Læ-Hßng giªt Thái-Thú
Giao-Chï là Tôn-Tß, r°i ðem ð¤t qu§n ¤y phø theo nhà T¤n.
Vua Võ-Ðª nhà T¤n dùng Dß½ng-T¡c làm Thái-Thú qu§n Giao-Chï, T¡c ðánh ðu±i chém cä Ðô-Ð¯c
là Tu-T¡c và b÷n quan ThÑ-SØ là Lßu-Tu¤n. Nåm ð¥u hi®u Kiªn-Hoành (269) Vua Ngô là Tôn-HÕo sai Giám-
Quân Ngu-TÛ, Uy-Nam tß¾ng quân Tiªt-Hü, Thß½ng-Ngô thái-thú Ðào-Hoàng do ðß¶ng bµ ði t¾i, sai Giám-
Quân Lý-Mi-n, Ð¯c-quân T×-T°n do ðß¶ng bi¬n Kiªn-An ði t¾i, hþp tÕi qu§n Hþp-Ph¯ ð¬ qua ðánh Giao-
Chï. Nåm thÑ 3 (271), Hoàng theo ðß¶ng bi¬n ðªn thình-lình, ði thÆng t¾i Giao-Chï, ðánh hãm ðßþc thành,
giªt cä m¤y tß¾ng do nhà T¤n ð£t ra.
Nåm Nguyên-Gia thÑ 23 (446), cüa T¯ng-Vån-Ðª, vua Lâm-„p là PhÕm-Dß½ng-MÕi làm phän, quan
ThÑ-SØ Giao-Châu là Ðàn-Hoà-Chi cùng tß¾ng quân Tông-Xác ðem quân t¾i ðánh thành Khu-Túc, Dß½ng-
MÕi chÕy qua Tßþng-Ph¯, cØ quân lính c· i voi ra ch¯ng cñ. Tông-Xác nghî r¢ng gi¯ng sß-tØ oai phøc cä
tråm loài, bèn chª ra hình sß-tØ giä, ð¬ cho ð¯i tr§n v¾i voi, quä nhiên voi kinh häi, chÕy b§y, quân gi£c r¯i
loÕn tan rã, quân nhà T¯ng bèn kh¡c-phøc Lâm-„p và thu hoÕch ðßþc nhæng ð° quí báu.
Trong th¶i Lß½ng-Võ-Ðª (502-549), ngß¶i Giao-Chï Lý-Bôn làm phän, vua Võ-Ðª ra l¶i chiªu cho
ThÑ-sØ Dß½ng-Phiªu và Tß-Mã Tr¥n-Bá-Tiên qua ðánh, quân chúng cüa Lý-Bôn ðóng ð°n tÕi h° Ði¬n-Tri®t,
các quân-sî sþ, nép tÕi cØa h°, không dám tiªn; Bá-Tiên nói r¢ng: "quân ta xu¤t tr§n ðã lâu, mà không có vi®n
binh, nhßng ðã vào giæa ruµt ngß¶i ta r°i, thì nên quä quyªt chung sÑc mà ðánh", nhßng quân lính không
Ñng theo. Ðêm ¤y, nß¾c sông dçy lên b¤t ng¶, tràn vào trong h°, Bá-Tiên ðem binh s· thuµc, theo dòng
nß¾c tiªn trß¾c, r°i các quân ð«u giøc tr¯ng xu¤t tr§n, quân Lý-Bôn tan vÞ bö chÕy, Tiên ðu±i theo t¾i ðµng
Khu¤t-Liêu, chém ðßþc Bôn, ðem ð¥u v« Kiªn-Nghi®p. Anh cüa Bôn là Thiên-Bæu thu-t§p tàn-quân ðªn vây
Ái-Châu, nhßng cûng b¸ d©p yên.
Nåm Khai-Hoàng thÑ 10 cüa nhà TuÏ (590), Lý-Xuân, ngß¶i Giao-Chï, làm phän, TuÏ-Vån-Ðª ra l¶i
chiªu cho Dß½ng-T¯ ðánh d©p yên.
Nåm Nhân-Th÷ thÑ 2 (602), Lý-Ph§t-TØ làm loÕn, chiªm thành cû cüa Vi®t-Vß½ng. Ngß¶i con cüa
anh là ÐÕi-Quy«n chiªm thành Long-Biên; còn tß¾ng là Lý-Ph±-Ðïnh chiªm cÑ thành Ô-Diên. Dß½ng-T¯ tâu
lên r¢ng: "ThÑ-SØ Qua-Châu là Lßu-Phß½ng có mßu-lßþc làm tß¾ng", nên Vån-Ðª khiªn Lßu-Phß½ng làm
chÑc Giao-Châu-ÐÕo-Hành Quân-T±ng-Quän, lÕi dùng Ðµ-Chi Th¸-Lang là Kïnh-ÐÑc-Lßþng làm chÑc
Trß· ng-SØ, th¯ng-lãnh 27 dinh mà tiªn t¾i. Phß½ng quân-l®nh r¤t nghiêm, h- ai phÕm pháp thì chém ngay.
Tuy nhiên, tính r¤t nhân-ái, h- quân lính có ðau ¯m, thì thân-hành ðªn an-üi, ði«u-tr¸, cho nên quân lính cäm
mªn. Khi quân TuÏ kéo t¾i núi Ðô-Long thì g£p gi£c, Phß½ng sai b÷n Vß½ng-Vinh, T¯ng-Toän ðánh tan, Ph§t-
TØ ð¥u hàng r°i b¸ ðem v« Kinh-Sß, các tay ki®t-hi®t ð«u b¸ chém giªt.
Ðªn cu¯i ð¶i Vån-Ðª, có ngß¶i nói nß¾c Lâm-„p có nhi«u cüa báu, nhßng lâu ð¶i không ðªn ch¥u.
V×a lúc Lßu-Phß½ng m¾i d©p yên Giao-Châu, trong s½-niên ÐÕi-Nghi®p (605-606), DÕng-Ðª cho Phß½ng
làm Hoan-Châu-ÐÕo-Hành Quân-T±ng-Quän cùng ðÕi-tß¾ng-quân Trß½ng-T¯n dùng Thßþng-thß Hæu-Th×a
là Lý-Cß½ng làm chÑc Hành-Quân Tß-Mã ði ðß¶ng thuÖ t¾i qu§n B¡c Cänh. Qua tháng 4, quân nhà TuÏ ðªn
ðánh Lâm-„p, vua nß¾c ¤y là PhÕm-Chí sai quân ðóng giæ n½i hi¬m yªu, Phß½ng ðánh ðu±i ði, quân qua
sông Ð°-Lê, quân Lâm-„p cÞi voi ðªn cä b¯n m£t, Phß½ng khiªn quân ðào nhi«u h¥m h¯ nhö, l¤y cö rác l¤p
trên m£t, cùng quân ð¸ch giao-chiªn, r°i giä thua th¯i lui, quân Lâm-„p ðu±i theo, voi xông t¾i, b¸ sïa xu¯ng
h¥m, què chân, Phß½ng sai lính b¡n cung nö vào voi, voi bèn tr· lÕi chà ðÕp quân-sî Lâm-„p giæa m£t tr§n,
nhân d¸p, Phß½ng dùng quân lính tinh-nhu® ðánh tiªp, quân Lâm-„p ðÕi bÕi, b¸ b¡t chém k¬ hàng vÕn cái
ð¥u. Khi quân TuÏ qua sông ÐÕi-Duyên, thì gi£c · n½i hi¬m yªu cûng b¸ ðánh ðu±i ði; qua khöi ch² ð°ng-trø
cüa Mã-Vi®n, tr· v« Nam còn phäi ði ðªn tám ngày næa m¾i t¾i qu¯c-ðô cüa Lâm-„p. PhÕm-Chí (vua Lâm-
„p) bö thành chÕy v« ngä bi¬n, quân TuÏ bèn thu hoÕch 12 miªu chü b¢ng vàng (vì nß¾c Lâm-„p truy«n ðªn
18 ð¶i vua), ð¯t phá cung-th¤t và ghi rõ công vào bia ðá, r°i v«. Quân ði ðánh các m£t tr§n k¬ trên, mß¶i
ph¥n chªt hªt b¯n, nåm ph¥n, k¬ cä Phß½ng cûng b¸ b®nh mà chªt d÷c ðß¶ng.
Nåm ThuÏ-Cûng thÑ 3 (687) cüa Võ-H§u nhà Ðß¶ng, Ðinh-Kiªn, ngß¶i Giao-Châu làm phän, giªt
quan ðô-hµ châu ¤y là Lßu-Diên-Hñu. Quª-Châu Tß-Mã là Tào-T¸nh ðánh d©p yên.
S½-niên hi®u Khai-Nguyên (713-714), cüa Huy«n-Tông, Soái-trß· ng Giao-Châu là Mai-Thúc-Loan
làm phän, hi®u xßng là H¡c-Ðª, ngoài thì kªt giao v¾i quân cüa Lâm-„p và Chân-LÕp, t§p h÷p ðßþc 30 vÕn
quân sî, chiªm cÑ nß¾c An-nam. Vua Huy«n-Tông ra l¶i chiªu sai quan Tä-Giam-Môn V®-tß¾ng-quân là
Dß½ng-Tß-Mi-n và quan ðô-hµ là Nguyên-s· -Khách qua ðánh, cÑ noi theo con ðß¶ng cû cüa Mã-Vi®n ði t¾i
phá quân cüa Loan, thâu nhæng xác chªt ð¡p thành gò l¾n, r°i kéo v«.
Trong hi®u ÐÕi-Trung (847-859), cüa Tuyên-Tông, quan ðô-hµ Lý-Trác là ngß¶i tham bÕo, dân tình
oán thán bèn kªt thân v¾i m÷i Nam-Chiªu t¾i ðánh hãm phü An-nam, gi£c giä liên tiªp m¤y nåm không nghï.
Ðªn nåm thÑ 3 hi®u Hàm-Thông (862), (cüa Ý-Tông), rþ Nam-Chiªu lÕi công-hãm An-nam, bèn dùng Thái-
T§p thay Vß½ng-Khoan làm chÑc Kinh-Lßþc-SÑ, phát các ðÕo-binh · các huy®n châu HÑa, HoÕt, T×, Bi®n,
Kinh, Tß½ng, Ðàm và NgÕc ðªn ðánh Nam-Chiªu. Ði chßa t¾i Giao-Chï, thì Thái-T§p b¸ vây, chï c¯ thü Phü-
thành, quân tiªp-vi®n lÕi không có, nên tan vÞ, T§p phäi chªt ðu¯i. Lúc ¤y, các ðÕo binh t¾i ðóng ð°n · ð¤t
Lînh-Nam, tiªp-tª lß½ng hß¾ng r¤t khó khån, v¤t vä. B· i v§y, Ý-Tông hÕ chiªu các quân cüa H°-Nam và
Giang-Tây ði ðß¶ng thuÖ v§n täi lß½ng thñc tiªp-tª cho binh-sî · các dinh. Tr¥n-Bàn-ThÕch dâng th½ lên vua
xin làm thuy«n l¾n ch· ðßþc ngàn hµc lß½ng t× Phúc-Kiªn ch· gÕo ði ðß¶ng bi¬n thì mµt tháng ðªn Quäng-
Châu, nhß v§y quân thñc m¾i ðü. Vua y theo, r°i cho Cao-Bi«n lãnh chÑc ðô-hµ, qua thu-phøc nß¾c An-
nam. Nåm thÑ 5, (864) m¾i tiªn binh, chém b÷n Khanh-ÐÕo-Suý, Chu-ÐÕo-C±, ð° ðäng h½n vÕn ngß¶i, phá
rþ Nam-Chiªu tÕi huy®n Nam-Ð¸nh, chém Trß½ng-Thuyên, ngß¶i ðªn ð¥u hàng ðªn vÕn ngß¶i, lÕi c±-võ
tß¾ng sî ði ðánh thành luÖ, giªt ðßþc tên tß¾ng m÷i là Ðoàn-Tù-Thiên và chém b÷n nó vài vÕn ngß¶i, nß¾c
An-nam tr· lÕi yên ±n. Bi«n th¤y t× qu§n Nam-Häi ðªn qu§n Giao-Châu, có ðá ¦n dß¾i nß¾c, thuy«n to
thß¶ng hay chìm, bèn tâu v¾i vua xin phá tan ðá ¤y. T× ðó, nhân-dân · hai xÑ Giao, Quäng, ði ghe thuy«n
trên ðß¶ng b¬ ðßþc bình yên.
Ð¶i H§u-Lß½ng, Lßu-Nghi-m1 cüa nß¾c Nam-Hán tiªm hi®u vua · ð¤t Quäng-Châu. Nhân có
Khúc-HÕo chiªm cÑ ð¤t Giao-Châu, Nghi-m sai Lý-Kh¡c-Chính và Lý-Tri-Thu§n cØ binh ðánh Giao-Châu,
b¡t con HÕo là Th×a-MÛ, r°i ð¬ Lý-Kh¡c-Chính · lÕi giæ thành. Gia-tß¾ng cüa Khúc-HÕo là Dß½ng-Ðình-
Ngh® ðánh l¤y ðßþc An-nam, lÕi b¸ Ki«u-Công-Ti®n giªt và thay thª. Tß¾ng cû cüa Ðình-Ngh® là Ngô-Quy«n
ðem binh vây Công-Ti®n. Ti®n sÑc yªu b¸ thua m¾i c¥u cÑu v¾i Lßu-Nghiêm, Nghiêm phong con mình là
VÕn-Vß½ng Ho¢ng-Tháo làm Giao-Vß½ng ðem quân cÑu Ti®n. Sùng-Vån-SÑ là Tiêu Ích can ngån, Nghiêm
không nghe. Khi Ho¢ng-Tháo t¾i Giao-Châu, Ngô-Quy«n ðã giªt Công-Ti®n, r°i ðem quân ðón ðánh Tháo.
Trß¾c ðó, Ngô-Quy«n ðã cho c¡m n÷c vót nh÷n và b÷c s¡t · cØa bi¬n r°i, khiªn ngß¶i ðem thuy«n nh©, ch¶
khi nß¾c thuÖ tri«u dâng lên thì khiêu-chiªn, giä thua, chÕy tr¯n. Ho¢ng-Tháo ðu±i theo, mµt lát sau, thuÖ
tri«u xu¯ng, các chiªn-thuy«n cüa Tháo b¸ m¡c n÷c, không tr· v« ðßþc, khiªn cho quân b¸ tan rã và chªt
ðu¯i. Khi ¤y, Nghiêm t¾i ð°n trú · cØa bi¬n ð¬ cÑu-trþ, nhßng nghe nói Tháo b¸ th¤t tr§n, bèn tr· v«.'
Nåm Thái-Bình Hßng-Qu¯c thÑ 5 (980) cüa T¯ng-Thái-Tông, Ðinh-Li-n · Giao-Châu m¤t, em là
Tri«n kª l§p, b¸ ðÕi-tß¾ng là Lê-Hoàn cß¾p ngôi. Vua Thái-Tông gi§n, cØ binh qua ðánh, dùng Lan-Châu
Ðoàn-Luy®n-SÑ là Tôn-Toàn-Hßng, Bát-T¡c-SÑ là Thích-H§u, Tã-Giám-Môn-V® ðÕi-tß¾ng-quân là Thôi-
Lßþng làm chÑc Løc-lµ-Binh-Mã-T±ng-Quän, t× ðß¶ng Ung-Châu tiªn quân; Ninh-Châu ThÑ-SØ là Lßu-
Tr×ng, Án-Bí-Kh¯-SÑ là Giä-Thñc, Cung-Phøng-Quan-Các-Môn-Chi-H§u là Vß½ng-SoÕn làm chÑc ThuÖ-
Quân Binh-Mã T±ng-Quän do ðß¶ng Quäng-Châu tiªn quân. LÕi dùng Ng÷-Xß½ng-Du® làm chÑc Tri-Giao-
Châu-Hành-Doanh Thông-Tøc. B÷n Toàn-Hßng t× giä; Thái-Tông lÕi hÕ chiªu cho dçn tiªn, khiªn Lß½ng-
Quýnh thiªt ti®c · vß¶n Ng÷c-Tân ð¬ t¯ng ti-n.
Mùa thu nåm ¤y, (nåm thÑ 5), các quân kh· i hành, ðªn tháng 12 phá ðßþc h½n vÕn quân Giao-Chï.
Qua nåm sau (981), vào mùa hÕ, lÕi · sông BÕch-Ð¢ng chém g¥n ngàn ngß¶i, b¡t ðßþc thuy«n 200 chiªc,
trú quân tÕi Ba-Bµ. Chuy¬n-v§n-sÑ là H¥u-Nhân-Bæu cùng ðÕo ti«n-quân tiªn sâu vào, b¸ th¤t bÕi luôn. B÷n
Toàn-Hßng do ðß¶ng thüy và ðß¶ng bµ t¾i làng Ða-La, không g£p Nhân-Bæu, bèn tr· v« Ba-Bµ. Lê-Hoàn
giä ð¥u hàng ð¬ dø ð¸ch, Nhân-Bæu bèn trúng kª mà b¸ hÕi. Giang-Nam Chuy¬n-V§n-SÑ HÑa-Tr÷ng-Tuyên
1
Nguyên-vån chua r¢ng: "âm là Nghiêm, tên cû là Thª".
ðßþc tin, m¾i sai ngß¶i tâu lên, Thái-Tông hÕ chiªu rút quân v« và sai sÑ-th¥n giªt cä b÷n Lßu-Tr×ng, Giä-
Thñc và Vß½ng-SoÕn, nhßng Tr×ng m¡c b¸nh mà chªt, còn b÷n Thñc và SoÕn b¸ xØ-tØ tÕi châu Ung. Qua
mùa ðông nåm sau (982), Tôn-Toàn-Hßng cûng b¸ xØ-tØ; Tr¥n-Khâm-Tµ và Thích-H§u ð«u b¸ tµi, vì cuµc
døng binh ðánh ð¤t Giao-Châu sai kÖ-lu§t ðªn n²i bÕi tr§n.
Trong th¶i T¯ng-Th¥n-Tông (1068-1085), Vß½ng-An-ThÕch làm T¬-Tß¾ng, mu¯n l§p công tÕi biên-
thuÏ, nên dùng Th¦m-Kh· i làm chÑc Trí-Quª-Châu, c¯ ý ðánh l¤y ð¤t An-nam, r°i ki¬m-ði¬m, tø t§p nhæng
quân mán-m÷i cüa các khe ðµng, lÕi c¤m Giao-Chï thông thß½ng v¾i châu huy®n, vì v§y Giao-Chï tÑc gi§n,
hai chuyªn l§p mßu vào qu¤y r¯i biên-gi¾i Trung-Qu¯c.
Nåm Hy-Ninh thÑ 8 (1075), vua Giao-Chï là Lý-Càn-ÐÑc (tÑc là Lý-Nhân-Tông) d¤y binh ðánh hãm
ba qu§n Khâm-Châu, Liêm-Châu và Ung-Châu. Th¥n-Tông dùng Tri®u-Tiªt làm chÑc An-nam Chiêu-Thäo-
SÑ, cai quän chín v¸ tß¾ng-quân, r°i lÕi dùng Quách-QuÏ làm Tuyên-Vû-SÑ, Tiªt làm Phó, QuÏ ðªn Trß¶ng-
Sa, ð¯c su¤t các ðÕo quân tiªn binh khôi phøc Ung-Châu; lÕi sai các tß¾ng ðánh l¤y châu Vînh-An, huy®n
Tán-Bäng; khê ðµng châu tß¾ng là Hoàng-Kim-B°, Linh (?) ð¥u hàng. Ðào-B§t tø t§p quân lính · ðµng Hæu-
Giang h÷p v¾i Quách-QuÏ ðóng tÕi Tß-Minh. Nhân khiªn Yên-ÐÕt ðánh châu Quäng-Nguyên, Quan-Sát-Sñ
· ðó là Lßu-ºng-KÏ phäi ð¥u hàng. Quân nhà T¯ng kéo v« trú tÕi sông Phú-Lß½ng, nhßng b¸ chiªn-thuy«n
cüa Giao-Chï ðªn 300 chiªc ð§u tÕi b¶ sông, mu¯n t¾i không ðßþc, QuÏ bàn mßu r¢ng: "phép døng binh là
l×a cho ngß¶i ta ðªn, chÑ không ð¬ cho ngß¶i ta l×a mình ðªn, bây gi¶ ta giä làm tr¯ng träi, thì nó ¡t t¾i
ðánh". Quä nhiên quân ð¸ch t¾i ðánh, b¸ bÕi tr§n khá l¾n, quân nhà T¯ng b¡t ðßþc H°ng-Chân Thái-TØ và
ðÕi-tß¾ng Nguy-n-Càn, v.v... Lý-Càn-ÐÑc yªu thª bèn dâng bi¬u xin hàng, và trä lÕi ð¤t ðai ðã cß¾p cho nhà
T¯ng.
Khi trß¾c Vß½ng-An-ThÕch cùng Ngô-Sung · trß¾c m£t T¯ng-Th¥n-Tông cäi v« vi®c Giao-Chï, An-
ThÕch cho là l¤y ðßþc Giao-Chï. Sung thì nói: "l¤y ðßþc cûng vô ích". Ðªn lúc Lý-Càn-ÐÑc dâng bi¬u xin
hàng, thì Th¥n-Tông thu§n cho và cho kéo quân v«. Vua bäo r¢ng: "Tri®u-Tiªt có công, còn Quách-QuÏ
dung gi£c, nên giáng QuÏ xu¯ng chÑc Tä-V®-Tß¾ng-Quân và an-trí · Tây-kinh, và thång Tiªt lên chÑc Hæu-
Chính-Ngôn· tÕi Long-Ð°-Các và giæ chÑc Trí-Quª-Châu. Bành-Bách-Xuyên · huy®n My-S½n, biên chép
chuy®n Giao-Chï, trß¾c thì nói Tiªt có công cao và QuÏ có tµi tr¬ näi quân-sñ, sau lÕi nói QuÏ có công và
Tiªt thì không có, hai l¶i nói trên, hãy tÕm ghi chép lÕi.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® TÑ Chung
47 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Ngû
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Ngû
ÐÕi-
ÐÕi- Nguyên Danh Th¥n Vãng Phøc Th½ V¤n
(Nhæng BÑc Thß cüa các Danh-
Danh- Th¥n nhà ÐÕi-
ÐÕi- Nguyên g· i qua nß¾c An-
An-
nam)
Nåm Chí-Nguyên thÑ 19 (1282), Sài-Trang-Khanh làm chÑc An-nam Tuyên-UÖ-SÑ-Ty Ðô-Nguyên-
Soái, gØi thß cho Ch¤p-Sñ cüa Thª-TØ An-nam nhß sau:
"Bän ty vâng l¶i thánh-chï t¾i quý qu¯c công cán, c¯t-yªu ð¬ tr¤n-ngñ biên-cänh và an-üy cho nhân-
dân ðßþc yên vui nhß trong mµt nhà, ngoài ra không có ý-ð¸nh nào khác. Mµt s¯ quân-sî ði theo, là hÕng
ngß¶i ch¥u chñc hai bên, chÑ không phäi quân lính ði chinh-phÕt ho£c chiªn-ð¤u v¾i ai cä. Tôi sþ quý-qu¯c
không rõ thánh-ân cüa Hoàng-ðª và ý-ð¸nh cüa chúng tôi, r°i sinh ra sñ nghi ng¶ lo sþ chång, cho nên ngày
tôi m¾i ðªn T¸nh-Giang, trß¾c hªt sai Lê-Trung-Tán sang bày tö mÛ-ý cüa Tri«u-ðình v¯n khoan-h°ng thß½ng
nß¾c An-nam; còn sñ bày b¯ xe ngña quân lß½ng và nhân-phu, cÑ theo l® thì qu¯c vß½ng phäi cho ra biên-
gi¾i ðón tiªp. Bän ty ngày 16 tháng 3 ðã t¾i ð¤t Th¸-Bình xu¯ng ngña, ðªn ngày 20 là t¾i ðü. Nay có Lê-Vån-
Tuý ðem th½ lÕi nói mu¯n hoän vi®c thß½ng-lßþng mà không nói rõ ngày nào nghênh tiªp ðÕi-quân, làm nhß
thª, là trong còn ch¤t chÑa sñ hoài-nghi, chßa hªt lòng thành-thñc. Vä lÕi, trß¾c ðây tôi phøng-sÑ qua An-
nam, há có nói d¯i, xem sñ thành thñc cüa kÏ trß¾c, thì suy ra vi®c ngày nay cûng không có ði«u gì giä-d¯i.
Ðªn nhß Thª-TØ và nhân-dân An-nam, ð¯i v¾i sÑ-vø n¥y có lþi hay không, sau khi phøng l¶i chiªu chï s¨ tñ
biªt. V« ph¥n Bän-ty ðã nghiêm c¤m các quân-sî, lÕi-thuµc không ðßþc xâm nhi-u nhân-dân, ngoài ra lÕi sai
quan Bän-Ty Kinh-L¸ch và L®nh-SÑ là Vß½ng-Lß½ng c· i ngña ði ki¬m-ði¬m các vi®c quân-lß½ng, quân-phu,
ngña trÕm, nhæng thÑ mà quan viên cüa Bän-ty c¥n dùng, hÕn cho sáu ngày phäi t¾i Th¸-Bình, nªu trái v¾i kÏ
hÕn ðã ð¸nh, Bän-Ty v« nß¾c s¨ tâu v¾i Thiên-tri«u khu-xØ mµt cách khác. Nhßng nghî r¢ng quý-qu¯c ðã ân-
c¥n qui-phø t× m¤y chøc nåm trß¾c, chï vì thiªu ði«u ðúng ð¡n, khiªn cho sinh ra nhæng ði«u lþi hÕi, há
chÆng nên xét ðªn ru? Xem thß cho rõ, chÆng ðþi nói dài.
H°i ¤y Sài-Thung vâng lãnh sÑ-mÕng ðem quân ðßa Tr¥n-Di-Ái v« nß¾c, nhßng qu¯c dân không
nhìn nh§n (ð¶i Tr¥n-Nhân-Tôn).
Thß-
Thß- vån cüa Thßþng-
Thßþng- Thß Trß½ng-
Trß½ng- L§p-
L§p- ÐÕo hi®u Hi¬n-
Hi¬n- Khanh gØi cho Thª-
Thª- TØ An-
An- nam
Nåm Chí-Nguyên thÑ 28 (1291), quan Thßþng-Thß Bµ-L- là Trß½ng-Hi¬n-Khanh gØi thß cho Thª-TØ
An-nam nhß sau:
L¤y mµt t¤m lòng thành th§t, không k¬ sñ hi¬m-nghi, giæa hai nß¾c nên nói thÆng ði«u lþi hÕi v¾i
nhau.
Chúng tôi kính vâng m®nh vua sang sÑ n½i xa xuôi n¥y. Ngày ra ði, các quan ðÕi-th¥n · trong tri«u
có nói r¢ng: "L¶i chiªu chï nhß tr¶i ð¤t ð¯i v¾i muôn v§t, không ch² nào là không ðùm b÷c ch· che, tuy
nhiên, nß¾c nhö hay nghi ng¶, các ông nên nói rõ cho Thª-TØ biªt": Vã chång Tri«u-ðình ÐÕi-Nguyên cao
cä, t× ð¶i Tam-ÐÕi, chßa có th¶i-ðÕi nào sánh k¸p. Phß½ng B¡c vßþt qua núi Âm-S½n, là c½-nghi®p cüa
Thánh-tri«u; phß½ng Nam qua khöi b¬ Viêm-Häi, t¤t cä các nß¾c ð«u xßng th¥n; H°i-Hµt, mµt tù trß· ng xÑ
Tây-Vñc, ðã bång sa-mÕc mà ðªn dâng l--v§t; Cao-Ly, mµt qu¯c-vß½ng Ðông-Dy, cûng vßþt bi¬n t¾i ch¥u;
các vua nß¾c Khiªt-Ðan, Næ-Chân và Tây-HÕ, vì trái ý tr¶i, cho nên b¸ tiêu di®t; các qu¯c-trß· ng BÕch-Thát,
Côn-Ngô và Th±-Ph°n, vì vâng m®nh mà ðßþc kªt làm thông-gia; các nß¾c Vân-Nam, Kim-Xï và B°-Cam
cho con vào Trung-Qu¯c làm tin. ÐÕi-HÕ và Vong-T¯ng tÕi Trung-Nguyên ð«u xin phøc tùng làm dân. Duy
có Nh§t-Nam, là nß¾c nhö bé, b« ngoài thì trang-tác phøc-tuùng, mà trong lòng chßa cäm-hóa, tuy làm chß-
h¥u, ch¸u l- c¯ng-hiªn, không h« thiªu, mà chßa hªt lòng trung thành. Xét lÕi sñ d¤y binh tr¸ tµi, c¯ nhiên là
lý chính ðáng cüa nß¾c l¾n; mà xªp dáo tr¯n tránh cûng là lòng khiêm-t¯n cüa ti¬u-qu¯c, nhß thª m¾i phäi
l¨. C¾ sao lÕi ch¯ng cñ v¾i Tr¤n-Nam-Vß½ng, tranh ð¤u không h« nhßþng bµ, quên cä ph§n vua tôi mà dám
làm; nào phäi nhß ð¯i v¾i b÷n Ô-Mã-Nhi, døng mßu-kª mà th¡ng tr§n ðßþc ðâu. Trong Kinh Xuân-Thu có
l¶i trách: "Ngû-b¤t-vi", (nghîa là nåm ði«u l²i)1, trong quy¬n Lu§n-Ngæ có ðÕo: "Tam-khä-uý", (nghîa là ba
ði«u ðáng sþ)2, ngß¶i quân tØ phäi nên biªt. Ngß¶i xßa có nói: "ðánh v×a thì ch¸u, ðánh mÕnh thì chÕy", câu
nói ¤y, nay sao không áp-døng? Tµi l²i cüa Thª-TØ, th§t Thánh-tri«u không tha thÑ ðßþc mà còn không biªt.
Có 3 ði«u không nên nhß sau:
1.- Nªu nhß quân lính cüa nß¾c l¾n ðªn ðánh, mà nß¾c nhö c¯ giæ l¤y b¶ cöi, dù th¤t tr§n cûng
không h°i tâm, thì dân nß¾c nhö phäi bö ð¤t ðai mà tr¯n · n½i góc bi¬n, tuy s¯ng cûng nhß chªt, tuy còn
cûng nhß m¤t. Nhß v§y, không th¬ trông c§y vào n½i bi¬n hi¬m-yªu ðßþc.
2.- H½n 400 châu · ð¤t Giang-Nam, không ðß½ng n±i mµt mûi nh÷n cüa xÑ Trung-Nguyên, vä lÕi
An-nam so v¾i Giang-Nam, bên nào ðông ðúc h½n? V§y làm thª nào mà ch¯ng cùng Thßþng-Qu¯c? Nåm
nay cùng ðánh, sang nåm cùng ðánh, hôm nay chªt mµt s¯, ngày mai chªt mµt s¯, nhân-dân ti¬u qu¯c ðßþc
bao nhiêu, có ðü mà cung c¤p s¯ lính không? Nhß v§y, không th¬ Ö lÕi vào s¯ ðông ngß¶i ðßþc.
3.- Nhà T¯ng l§p qu¯c h½n 300 nåm, mµt mai m¤t sÕch nhß quét. Nß¾c An-nam trß¾c ðây cùng nhà
T¯ng làm nghîa cha con, hai nß¾c giæ gìn nhau nhß môi che rång, nay môi ðã m¤t thì rång phäi lÕnh, cha ðã
chªt, thì con phäi cô-ðµc, là l¨ t¤t nhiên v§y. S· dî mà con không ðªn n±i cô-ðµc là vì biªt th¥n-phøc tri«u
Nguyên, ¤y là hþp v¾i ðÕo tr¶i và ðßþc khí-v§n tß½ng-thông v§y. Nay bö ðÕo tr¶i mà c§y sÑc ngß¶i, l¨ phäi
bÕi vong, qu¯c v§n không th¬ lâu dài ðßþc, há chÆng phäi trái v¾i ðÕo tr¶i hay sao?
Tôi có nghe nói: "H- ai thu§n theo tr¶i thì hßng vßþng, trái ý tr¶i thì di®t vong". Th¶i xßa các nß¾c
chß h¥u ho£c ðªn ch¥u tÕi ch¯n Kinh-Sß, ho£c h÷p Hµi-Ð°ng tÕi Hµi-Quán Bang-NhÕc (cûng nhß Phø-
Chính-Phü hay C½-M§t-Vi®n). Khi có vi®c gi£c giä thì b¤t lu§n ngày gi¶, vßþt ra khöi b¶ cöi mà không l¤y
làm khó khån, nay Thª-TØ sþ gì núi cao sông rµng mà tránh m£t ð¬ gây ra cái h÷a binh-qua liên-kªt; ðó là
chï sai mµt ly, mà ði xa ngàn d£m v§y. Vi®c c¤p-t¯c ngày nay là phäi h¯i-cäi ði«u l²i cüa mình mà sØa m¾i,
vào tri«u tÕi tµi, Thánh-Thiên-TØ là vua muôn nß¾c, ðÑc-ðµ nhß vua Nghiêu, vua Thu¤n, ðã nói không khi
nào nu¯t l¶i, ¡t Ngài tha hªt tµi l²i nhö và gia ân l¾n, r°i nß¾c An-nam s¨ ðßþc thành mµt nß¾c hß· ng hÕnh-
phúc ngàn nåm, ðßþc thß¶ng g¥n gûi nhau, nhß con v¾i cha m©, vui vë không gì h½n næa. Thª-TØ · nß¾c
nhö, g£p ðßþc sñ lþi ích, may m¡n nhß ngày nay. Ngày sau các nß¾c duyên-häi, d¥u có xäy ra sñ xâm lång
b¶ cöi, nhßng ai dám ðµng chÕm t¾i nß¾c An-nam? Th§t ra cái oai ðÑc to l¾n cüa tri«u Nguyên ta ðáng
nß½ng tña, ðáng trông c§y, ðáng ån nh¶ l¡m v§y! Cái c½ an nguy trong mµt h½i th· , cách nhau không l÷t
1
Sách Tä-Truy®n, †n-Công nåm thÑ 11 chép: không ðo ðÑc, không lß¶ng sÑc, không thß½ng yêu ngß¶i thân, không chÑng minh l¶i nói,
không xét mình là có tµi, phÕm nåm ði«u không phäi, mà ði chinh phÕt ngß¶i khác.
2
Sách Lu§n-Ngæ, Kh±ng-TØ nói: ngß¶i quân-tØ có 3 ði«u sþ: sþ m®nh tr¶i, sþ b§c ðÕi-nhân, sþ l¶i nói cüa thánh-nhân.
mµt sþi tóc, tôi không phäi là ngß¶i thuyªt-khách, Thª-TØ ch¾ ð¬ dÕ nghi ng¶. Nói nhß v§y, mà chßa ðßþc
tin thì tuÏ ý Thª-TØ tñ lo li®u, nªu ngày sau có g£p c½n hoÕn nÕn, thì tôi không biªt næa.
(Sau khi ð÷c xong bÑc thß nói trên, vua tôi nhà Tr¥n nhìn nhau mà nói: "SÑ-th¥n thiên-tri«u th§t là
mµt nhân-v§t ðáng làm gß½ng". Ngày mai, Thª-TØ có th½ phúc ðáp).
Quan Bình-
Bình- Chß½ng là Lßu-
Lßu- Nh¸-
Nh¸- BÕt-
BÕt- Ðô ðánh yên gi£c Hoàng-
Hoàng- Thánh-
Thánh- HÑa r°i gØi thß cho
vua An-
An- nam
T× khi nhà T¯ng m¤t nß¾c, các khe ðµng ðã qui thu§n h½n 20 nåm, tuy không lo vi®c c¯ng-hiªn,
nhßng Thánh-tri«u coi nhß các châu qu§n xa xuôi, nên bö qua, không thèm k¬ ðªn, khiªn cho vài ba nåm
tr· lÕi ðây, tên Hoàng-Thánh-HÑa âm-kªt v¾i nß¾c ngoài, nuôi giæ lòng làm phän. B· i v§y, chúng tôi m¾i
có cuµc chinh-phÕt n½i b¶-bi¬n n¥y. Không ng¶ ch¤p-sñ lÕi dung nÕp phän-th¥n tñ ý gây sñ · biên gi¾i; nhß
tên Thánh-HÑa n¥y phïnh ph¶ các ngß¶i nhö, tr± tính ðiên cu°ng, không khác gì kë b¡n tr¶i, ð¯t ð¤t, chém
n«n xã-t¡c mà ð¯t. Tôi vì thª mà lo cho Ch¤p-sñ1, dung nÕp nói cûng nhß nuôi c÷p trong nhà ð¬ tñ-v®, c¥m
ngßþc lßÞi gß½m thái-a (gß½m s¡c bén), mà giao cán cho ngß¶i ta c¥m, th§t là không lþi cho mình. Tuy ðÑa
ngu dÕi ðªn b§c nào cûng hi¬u biªt ðßþc. Ngày m°ng tám tháng 11 nguyên-niên và ngày 21 tháng 2 nåm
thÑ 2, nß¾c tôi ðã hai l¥n ðßa thß qua nói rõ ý ðó, mà ð¬ ch§m lâu ngày không th¤y trä l¶i, là vì c¾ gì?
Ôi! ð¤t Thßþng-Tß (ch² · cüa Thánh-HÑa) c¡t l¤y b« dài vá qua b« ngang, không ðªn 200 d£m
vuông; k¬ cä nhà, ðªm t×ng ngß¶i, không ð¥y 5.000 nóc nhà, chï là mµt ± gi£c ¦n-n¤p mà Ch¤p-sñ lÕi vi®n-
trþ cho chúng nó.
Thánh-tri«u ð¯i v¾i Ch¤p-sñ, Ch¤p-sñ ð¯i v¾i Hoàng-Thánh-HÑa, ai tr÷ng, ai khinh? Ð¤t rµng cä
thiên-hÕ, ngß¶i ðông cä b¯n bi¬n mà so v¾i ð¤t Thßþng-Tß bé m÷n, ai l¾n ai nhö? Bên tr÷ng bên khinh, ðü
th¤y khác nhau sñ khó d-, bên l¾n bên nhö, dù th¤y phÕn bi®t n±i an nguy, không biªt Ch¤p-sñ toan theo
ði«u khó mà c¥u yên, hay là theo bên d- mà ch¸u nguy ß? Bây gi¶, tôi xin vì Ch¤p-sñ thØ vÕch ra ba kª
hoÕch: hi®n nay tên Thánh-HÑa, tr¶i ð¤t không dung, nhân-dân và quï-th¥n ð«u gi§n, thoát thân ði tr¯n, dña
vào chút oai linh ð¶i trß¾c ð¬ lÕi, nhß con chó chªt b¸ trói c±, nªu nó không ðþi ðem binh t¾i ðánh, tñ trói
mình ðªn ð¥u hàng mà lui t¾i làm tôi, tØ tª nhß cû, ðó là thßþng-sách. Ð¸a gi¾i Thßþng-tß li«n v¾i Ch¤p-sñ,
chï c¥n mµt vài ngß¶i tä hæu ð°ng-ác v¾i nó, dùng chß¾c phînh d² nó v« gi¤u trong nhà, nói r¢ng không cho
ai nghe biªt r°i nh½n c½-hµi ¤y, b¡t mà c¡t ð¥u ðem hiªn cho Tri«u-ðình, ðó là Trung-sách,... Nªu dùng hÕng
ngß¶i gian nhæng làm môi che rång, l¤y hòn ðäo ngoài bi¬n làm gi§u che nhà, gi¤u-giªm giúp-ðÞ, mà không
ch¸u ðem nÕp, røt rè nghi ng¶ mà chßa quyªt ðoán, nhß v§y b« trong ðã mang tiªng dung-nÕp kë bÕn-th¥n,
b« ngoài lÕi l²i nghîa th¶ phøng Thßþng qu¯c, ng°i ch¶ cùng nhau quyªt mµt tr§n h½n thua, ðó là hÕ-sách.
HÆn nhß thi hành theo hÕ-sách nói trên, thì tôi s¨ tâu lên Hoàng-ðª rõ. Oai tr¶i không lß¶ng biªt ðßþc, ho£c
có m¯i h÷a binh-cách, thì Ch¤p-sñ phäi lo sØa soÕn chiªn-thuy«n, xây thành cho cao, ðào ao cho sâu, nhà
cØa kiên-c¯, ð°ng ruµng tr¯ng không ð¬ ch¶ quân ta kéo t¾i mà ð¯i-ð¸ch, tôi tß¾ng d¥u có mßu kª quÖ quy®t
ðªn bñc nào cûng không th¬ thi-th¯ nhß ngày trß¾c ðßþc. S· dî nói nhß v§y là vì quân ði chinh-phÕt kë bÕn
ngh¸ch thì có danh-nghîa, mà ðã có danh-nghîa thì quân ra tr§n ðßþc hùng mÕnh, sñ th¡ng bÕi r¤t là rõ-r®t.
Mµt khi quân nhà vua ðªn ðánh thì các cánh quân ð°ng tiªn, dày ðÕp trên ð¤t ðai cüa khanh, phá tan hªt
nhà cØa cüa khanh, thì l¨ t¤t nhiên là m¤y bÑc thành b¢ng ø kiªn, không th¬ nào ch¯ng cñ v¾i ðÕi quân cüa
Thiên-tØ. Ch¤p-sñ cûng s¨ làm nhß ngày trß¾c, ch· các v¸ th¥n-chü ði, su¤t cä nhân-dân t× già ðªn trë, chÕy
tr¯n n½i khác, ðªn n²i sinh linh trong nß¾c ð«u phäi ph½i gan träi m§t chªt chóc ð¥y ðß¶ng, không l¨ vì có
mµt ðÑa th¤t phu mà làm cho bao nhiêu ngß¶i vô-tµi cûng b¸ lây m¯i hoÕ, vì nß¾c vì dân, có ai làm nhß thª
1
Ch¤p-sñ là ngß¶i có ph§n sñ làm mµt vi®c gì, · ðây nhà Nguyên dùng ð¬ g÷i vua An-nam.
không? Tôi hi®n nay ðóng quân tÕi T¸nh Giang, ð¬ ch¶ sÑ-giä t¾i. Viªt thß n¥y ð¬ tö ý thành th§t cüa tôi, tuy
h½i dài dòng, Ch¤p-sñ nên c¦n-th§n ch÷n l¤y.
Nåm Diên-
Diên- Hñu thÑ 3 (1316), Trung-
Trung- Thß-
Thß- Tïnh Xu-
Xu- M§t-
M§t- Viên khiªn chÑc VÕn-
VÕn- Hµ là Ðång-
Ðång-
Dñc, Lßu-
Lßu- Hß· ng tên tñ là ÐÕo-
ÐÕo- Tông và quan viên do Quäng-
Quäng- Tây Soái-
Soái- Phü phái ra là Tri®u-
Tri®u- Trung-
Trung-
Lß½ng, sang ði«u-
ði«u- tra vi®c nß¾c An-
An- nam xâm phÕm ð¸a-
ð¸a- gi¾i; Sau ðây là bÑc th½ cüa Lßu Thiên-
Thiên- Hµ
(tÑc Lßu-
Lßu- HßÞng) gØi cho vua An-
An- nam
Chúng tôi trµm nghî r¢ng: "nß¾c nhö mà th¶ nß¾c l¾n, là cái ðÕo sþ oai tr¶i, dùng quân-lñc ð¬ c¥u
sñ tÕm-an, không phäi là cái mßu làm yên nß¾c, nhæng l¨ thu§n ngh¸ch phäi cho rõ r®t, cái c½ an nguy phäi
xem xét ðªn.
T× xßa nhà Hán ð£t ra chín qu§n, nhà Ðß¶ng ð£t ra nåm quän, nß¾c An-nam là mµt qu§n hay quän
nói trên, tÑc là mµt xÑ mà thanh-giáo Trung-Qu¯c ðã lan tràn t¾i.
Nay nhà Nguyên ðã nh¤t-th¯ng, vån-hoá ðã h±n-hþp v¾i nhau, phß½ng Ðông t¾i Nh§t-Bän, phß½ng
B¡c t¾i Sóc-Phß½ng, các nß¾c · ngoài thanh giáo, t× xßa t¾i nay chßa t×ng nµi-phø, mà bây gi¶ ðã ch¸u ðªn
làm tôi, tuy có tám nß¾c m÷i c§y thª cÑ-hi¬m, không qui hàng, vì tµi h§u-chï1, mà nay ðã b¸ tiêu di®t và ðã
làm qu§n huy®n cüa Trung-Qu¯c. Duy có nß¾c An-nam là n½i ky-mi, vçn ðßþc hß· ng quy«n "phª-trí"2, ½n
khoan-h°ng cüa tri«u-ðình so v¾i các ti¬u-qu¯c khác, ðã h½n nhi«u r°i. Hu¯ng chi dâng ð°-t¸ch và c¯ng-
hiªn ph¦m-v§t, sñ phân-bi®t giæa thßþng-qu¯c và hÕ-qu¯c xßa nay vçn rõ-r®t; c¯ng-ph¦m cüa quý qu¯c vçn
bÕc mà tri«u-ðình trä lÕi r¤t h§u, nhß v§y, cái ân-hu® yên v² cüa tri«u-ðình cûng r¤t ð¥y ðü. Thánh-tri«u ð¯i
v¾i quý-qu¯c có phø bÕc gì ðâu. Nay vì sao không ch¸u yên giæ, lÕi mu¯n c¦u thä m· mang b¶ cöi, tuy mµt
khoänh ð¤t trong s½n-thôn không trong h® gì, nhßng quan-h® ðªn bän-ð° cüa qu¯c-gia là vi®c r¤t l¾n. H½n
næa, nhæng kë b¸ chém giªt, b¡t b¾, ð«u là dân cüa tri«u-ðình, vi®c làm ¤y cho là t¥m-thß¶ng ti¬u-kh¤u, mà
tµi l²i ch¤t chÑa th§t to nhß gò núi, ngß¶i có h÷c-thÑc t¤t không ai làm nhß v§y. Tïnh-Viên ðßþc tin, nhßng
nØa tin nØa ng¶, chßa dám tâu lên tri«u-ðình, sþ Thánh-Thßþng n±i gi§n lên chång. Cho nên phái chúng tôi
qua trß¾c, xét nh§n tình hình, nay m¡t trông nhæng vi®c ðã làm ð«u có chÑng-cÑ hi¬n nhiên. Sñ th¬ ðªn thª,
há có th¬ ð¬ yên chång? Không biªt mßu mô làm ði«u phän-ngh¸ch kë nào bày ra? Ho£c do ngß¶i qu¯c-
trß· ng hay do quan-lÕi · biên-qu§n gây ra, xin nói rõ cho chúng tôi biªt ð¬ làm gi¤y thân trình. Ví b¢ng tr·
v« ði«u thi®n mà ð±i ði«u l²i, ðem nhæng nhân-dân b¸ b¡t b¾ cùng nhæng ruµng ð¤t b¸ chiªm l¤y mà trä lÕi
cho tri«u-ðình, thª là chuy¬n h÷a làm phúc, thì quân höi tµi cûng có th¬ hoän lÕi ðßþc. Nªu nhß ch¤p-mê,
không giác ngµ, còn tìm l¶i cäi l¨, thì chúng tôi tâu v« Thiên-tri«u, s¨ có ngày thi hành chinh-phÕt.
Than ôi! Nß¾c nhö cüa Ch¤p-sñ so v¾i cß½ng-th± cüa Thánh-tri«u, th§t tråm ph¥n chßa ðßþc mµt.
H½n næa, quân lính có danh nghîa höi tµi, khi qua quí qu¯c, l¨ t¤t nhiên cûng quét sÕch sào huy®t nhß núi
Thái-S½n ðè trên ð¯ng trÑng, l¨ gì mà không tan nát. Kë thÑc-giä nói quí qu¯c ðã nguy ng§p l¡m, Ch¤p-Sñ
phäi lo li®u ngay".
Lúc ðó, Thª-TØ An-nam sai Tri«u-Thïnh-Lang là Khäng-T¤t-Quá, Phøng-Ngh¸-Lang là Ð²-T¡c-Dß½ng
qua dâng t¶ ði®p và các ð° vàng bÕc, nhßng Lßu-Thiên-Hµ nh§n t¶ ði®p và khß¾c các t£ng ph¦m.
1
H§u-Chí: Ð¶i nhà HÕ vua ÐÕi-Võ h÷p 800 nß¾c Chß-h¥u, chï có nß¾c Phòng-Phong t¾i sau, b¸ vua Võ giªt.
2
Quy«n "Phª-trí" tÑc quy«n có th¬ tñ l§p ho£c tñ phª vua.
Ti«n Tri«u Thß S¾
Mân-
Mân- Vi®t ðánh Nam-
Nam- Vi®t, Hán-
Hán- Vû-
Vû- Ðª cØ binh ðánh Mân-
Mân- Vi®t, Hoài-
Hoài- Nam-
Nam- Vß½ng là Lßu-
Lßu- An
dâng thß can vua ðÕi lßþc nói r¢ng:
B®-hÕ làm vua cä thiên-hÕ, thi ân hu®, hoän hình phÕt, ðánh nh© các thÑ thuª, thß½ng xót kë quan,
quä, cô, ðµc nuôi ông già bà lão, ch¦n tª ngß¶i túng thiªu. ÐÑc th¸nh ð¥y nh¦y · trên, ½n hoà kh¡p nhu¥n
xu¯ng dß¾i, ngß¶i · g¥n t¾i c¥u thân phø thuµc, ngß¶i · xa hoài-v÷ng ðÑc-ðµ, cä thiên-hÕ êm ð«m, ngß¶i
ðßþc s¯ng yên ±n, tñ-t¤t su¯t ð¶i không th¤y gi£c là gì.
Nay nghe nhà ðß½ng cuµc cØ binh, toan qua ðánh nß¾c Vi®t, tôi tên là An, trµm nghî mà lo cho B®-
HÕ. Ð¤t Vi®t · ngoài ð¸a-phß½ng Trung-Qu¯c, dân h÷ ð«u c¡t tóc v¨ mình, không th¬ dùng pháp-ðµ cüa
Trung-Hoa là nß¾c ðai mû mà cai tr¸ ðßþc.
T× nhà Hán ð¸nh qu¯c ðªn nay là 72 nåm, 2 nß¾c Mân và Vi®t ðánh nhau không biªt m¤y l¥n,
nhßng Thiên-TØ chßa t×ng cØ binh vào ð¤t ¤y. Nam-Vi®t không có thành quách, làng xóm, chï · trong khe
su¯i, hang ðá và vß¶n tre, t× xßa t§p luy®n thuÖ chiªn; ð¤t ðÕi · sâu xa, t¯i tåm mà nhi«u khe su¯i r¤t hi¬m;
sông núi cách tr· gay go, cây c¯i r§m rÕp, lui t¾i khó khån không xiªt k¬. M¾i trông qua, nhß tu°ng là d-, mà
mu¯n t¾i thì khó khån. Thiên-hÕ nh¶ anh-linh cüa t±-tông, cä nß¾c ð«u yên, ngß¶i t× trë ðªn tóc bÕc không
h« th¤y gi£c, giæa nhân dân, vþ ch°ng và cha con ð«u ðßþc yên-±n là nh¶ ân-ðÑc cüa B®-hÕ. Ngß¶i Vi®t
tiªng là làm tôi, nhæng ð° c¯ng hiªn không ðem vô ÐÕi-Nµi, mµt tên lính cûng không dùng gì vào vi®c b«
trên. Nay chúng nó ðánh nhau, mà B®-HÕ ðem quân ra cÑu vi®n, tÑc là l¤y ngß¶i Trung-Qu¯c mà chi«u
chuµng b÷n m÷i rþ. H½n næa, ngß¶i Vi®t có tính khinh bÕc, phän phøc không thß¶ng, h÷ không tuân theo
pháp-ðµ cüa Trung-Qu¯c ðã lâu r°i. H- không phøng chiªu-chï, bèn cØ binh qua ðánh, thì tôi tß· ng vi®c
binh-cách không khi nào nghî ng½i ðßþc. Phát quân vào ð¤t Vi®t là v¤n-ð« quan tr÷ng, phäi ði ki®u qua núi,
chèo ðò vào sông; ði vài tråm ngàn d£m toàn là tiªp giáp r×ng sâu, tre r§m, dòng nß¾c trên dß¾i ð«u v¤p
phäi ðá, trong r×ng lÕi nhi«u r¡n ðµc, c÷p dæ, ðªn mùa hè, tr¶i n¡ng, thi sinh ra chÑng th± tä, ho¡c loÕn,
gian-nan, v¤t vä và t§t b®nh tiªp n¯i v¾i nhau. Quân lính chßa t×ng c¥m gß½m giao chiªn, nhßng ngß¶i t×
tr¥n và b¸ thß½ng ch¡c ðã ðông. Tôi lÕi nghe sau khi ðánh gi£c, ¡t b¸ m¤t mùa, vì dân m÷i ngß¶i ð¥y khí s¥u
kh±, làm cho âm dß½ng m¤t ði«u-hoà và änh-hß· ng t¾i tr¶i ð¤t, do ðó mà sanh ra tai hÕi.
B®-HÕ ðÑc sánh v¾i tr¶i ð¤t, ½n th¤m ðªn cö cây, có mµt ngß¶i nào ðói rét không hß· ng tr÷n tu±i
tr¶i mà chªt, thì cûng l¤y làm thß½ng xót, trong nß¾c không trµm cß¾p gì ðáng lo sþ mà lÕi khiªn cho binh
lính ph½i thây n½i chiªn-trß¶ng, t¡m d¥m ch² hang núi, dân · biên-gi¾i ban ngày phäi ðóng cØa, t¯i ði làm
ån, mà vçn không ðü ¤m no. Tôi là tên An n¥y, trµm nghî r¢ng B®-HÕ nên trong vi®c dân là phäi h½n. Tôi lÕi
còn nghe nß¾c Vi®t khác v¾i Trung-Qu¯c, tr¶i ðã hÕn cho mµt dãy núi cao, xßa nay không ai bß¾c chân t¾i,
xe ngña không thông, hình nhß tr¶i ð¤t ðã cách bi®t nß¾c trong và nß¾c ngoài v§y. Hu¯ng chi phß½ng Nam
nóng nñc và ¦m th¤p, g¥n mùa hè thì khí ðµc và nóng näy khó ch¸u, nhân-dân phäi tr¥n tru°ng · dß¾i nß¾c.
Có nhi«u sên, r¡n và các gi¯ng sâu ðµc, b®nh d¸ch thß¶ng xäy ra, ngß¶i chßa chªt vì gß½m giáo mà hai, ba
ph¥n mß¶i ðã chªt b®nh; tuy l¤y hªt cä nß¾c Vi®t, cûng không ðü bù lÕi sñ hao t±n. G¥n ðây, tôi nghe ngß¶i
ði ðß¶ng nói, vua Mân-Vi®t b¸ em là Giáp giªt r°i Giáp lÕi b¸ di®t, dân ðó chßa thuµc vào ai, nªu B®-hÕ phái
mµt tr÷ng-th¥n t¾i làm ði«u nhân-ðÑc và treo thß· ng chiêu-v², thì dân ðó t× già ðªn trë, t¤t s¨ ðua nhau quy
thu§n Thánh-ðÑc; nªu không dùng t¾i, thì n¯i tiªp dòng vua ðã ðoÕn-tuy®t, dñng lÕi nß¾c ðã di®t vong, l§p
Vß½ng-H§u, ð¬ bäo t°n nß¾c Vi®t, t¤t nß¾c Vi®t s¨ ðem con cháu qua làm tin, ch¸u làm chß-h¥u và dâng l-
c¯ng. Nhß v§y, B®-HÕ chï t¯n mµt cái ¤n t¤c vuông và sþi giây g¤m thêu mµt trßþng hai (ð¬ v¤n vào ¤n) mà
tr¤n ngñ ðßþc mµt phß½ng chß-h¥u, không phi«n mµt tên lính, không s¶n mµt cây giáo, mà cä ân lçn oai
ð«u ðßþc rõ r®t. Ð¶i T¥n sai quan Uý là Ð°-Thß qua ðánh nß¾c Vi®t, ngß¶i Vi®t tr¯n vào r×ng núi, ðánh
không ðßþc, ðóng quân · ðám ð¤t không, lâu ngày quân lính m®t mõi, r°i ngß¶i Vi®t ra ðánh, quân lính T¥n
ðÕi-bÕi, bèn ðem các ngß¶i ði ðày qua ð¬ giæ gìn. Trong lúc ¤y, trong nß¾c ngoài nß¾c ð«u tao ðµng, dân sñ
r¯i ren, ngß¶i ði không v«, kë qua không tr· lÕi, ngß¶i ngß¶i không vui s¯ng, ðua nhau chÕy tr¯n, ðâm ra
trµm cß¾p, gây thành m¯i hoÕ tÕi S½n-Ðông. Lão-TØ nói: "H- quân lính · ðâu, m÷c chông gai · ðó", là thª.
Vì døng binh là vi®c dæ, mµt ch² có gi£c, thì b¯n m£t ð«u theo; tôi sþ ð«u biªn sinh ra, trµm cß¾p n±i d§y,
do n½i cuµc ðánh Mân-Vi®t mà ra. Sách Chu-D¸ch nói: "Vua Cao-Tông ðánh nß¾c Quï-Phß½ng ðªn ba nåm
m¾i h½n ðßþc". Quï-Phß½ng là nß¾c m÷i nho nhö mà Cao-Tông là ông vua cß¶ng-th¸nh nhà Ân. Mµt ông
vua cß¶ng-th¸nh mµt nß¾c l¾n mà ðánh mµt nß¾c m÷i rþ r¤t nhö, còn ðªn ba nåm m¾i th¡ng, thì biªt døng
binh không th¬ khinh thß¶ng ðßþc. Tôi nghe r¢ng: "ðÕo binh cüa Thiên-TØ có "chinh"1 chÑ không "chiªn"2,
nghîa là ði ðánh ðâu không ai dám ðánh lÕi. Nªu nhß ngß¶i Vi®t có ðÑa li«u chªt, c¥u may, ngh¸ch v¾i viên
Ch¤p-Sñ cüa nó mà xung phong ði trß¾c, d¥u mµt tên phu-xe, g£p khi không phòng b¸, cûng giªt ðßþc mà
ðem ð¥u v« dâng l¤y công. Nhß v§y tuy l¤y ðßþc ð¥u cüa vua Vi®t, thì nhà ÐÕi-Hán cûng l¤y làm th©n. B®-
HÕ coi chín châu nhß mµt nhà, dân ðâu cûng là th¥n thiªp cä. B®-HÕ chï l¤y ðÑc hoá mà che ch· , khiªn
nhân-dân ð«u an sinh lÕc-nghi®p, ½n ð¬ muôn ð¶i, truy«n xu¯ng con cháu vô cùng vô t§n, cä thiên-hÕ yên
nhß núi Thái-S½n, b¯n phß½ng ràng buµc l¤y nhau, mµt cách væng vàng. Còn nhß cänh th± cüa m÷i rþ,
không ðáng giá ðµng phi«n ðªn binh-mã mµt ngày.
Lúc b¤y gi¶ quân nhà Hán chßa qua khöi ð¤t Lînh-Nam, v×a g£p d¸p ngß¶i em vua Mân-Vi®t là Dß-
Thi®n giªt vua ðem ð¥u nÕp cho Vß½ng-Khôi. Khôi nhân ti®n ðóng quân, cáo v¾i Hán-An-Qu¯c và ðem ð¥u
v« báo. Vua Hán ra l¶i chiªu bãi-binh. Sau ðó khiªn Nghiêm-Trþ tuyên l¶i dø cho Nam-Vi®t. Vua Vi®t là H°
cúi tÕ nói: "ÐÑc Thiên-TØ vì tôi mà d¤y binh tr¸ nß¾c Mân-Vi®t, tôi không biªt l¤y gì báo ðáp", r°i khiªn Thái-
TØ Anh-T« qua Trung-Qu¯c ch¥u h¥u vua Hán. Vua Hán ban l¶i khen ngþi ý-nghî cüa Hoài-Nam-Vß½ng.
Trong nåm ð¥u hi®u Vînh-Nguyên (89), ð¶i vua Hán-Hoà-Ðª, các quan Lînh-Nam dâng nhæng quä
l®-chi tß½i. Ðß¶ng-Khß½ng dâng th½ can r¢ng: "Tôi nghe ngß¶i trên không l¤y ð° ngon v§t lÕ làm ðÑc, ngß¶i
dß¾i không l¤y sñ c¯ng hiªn ð° ån làm công, chúng tôi th¤y bäy qu§n · Giao-Chï dâng nhæng trái long-nhã,
l®-chi, v.v... thì phäi trong khoäng mß¶i d£m ð¬ mµt trÕm ngña, nåm d£m mµt n½i nghî, ð¬ ti®n ngày ðêm
chuy¬n ðÕt. Xét lÕi ð¤t Nam nóng n¦y, kh¡p các ngã ðß¶ng ð«u có ác-thú, khiªn cho nhi«u ngß¶i b¸ chªt d÷c
ðß¶ng; vã lÕi, hai v§t n¥y ðßþc dâng lên tri«u-ðình, v¸ t¤t có th¬ làm cho s¯ng lâu thêm". Vua Hoà-Ðª bèn hÕ
chiªu nói r¢ng: "cüa quí cüa nß¾c xa lÕ mà ðem v« v¯n ð¬ dâng lên phøng th¶ tôn t±; nªu có sñ t±n-hÕi ðªn
nhân-dân, thì trái v¾i lòng thß½ng dân. Vì v§y, hÕ s¡c dø cho các quan l¾n không nên c¯ng-hiªn l®-chi và
long-nhãn næa".
Trong th¶i ðÕi Hán-Thu§n-Ðª (126-144), dân · qu§n Tßþng-Lâm n±i gi£c ðánh giªt quan Trß· ng-
SØ, ThÑ-SØ Giao-Châu là Phàn-Di-n thäo-phÕt mà không ðßþc th¡ng, tri«u-ðình ð«-ngh¸ sai các tß¾ng phát
quân lính · châu Kinh, châu Dß½ng, châu Duy®n và châu Dñ, cä thäy 40.000 ngß¶i t¾i ðánh gi£c ¤y. Lý-C¯
bác l¶i ngh¸ ¤y và nói r¢ng: "Ðäng trµm cß¾p · châu Kinh, châu Dß½ng ðß½ng còn kªt bè kªt lü, chßa tan rã,
quân m÷i rþ · qu§n Võ-Lång và Nam-Qu§n chßa ðßþc xªp ð£t yên-±n; qu§n Trß¶ng-Sa và qu§n Quª-
Dß½ng hay b¸ m¤y chuyªn trßng binh, nªu sinh ra vi®c tao-ðµng gì, ¡t lÕi thêm sñ hoÕn-nÕn, ¤y l¨ thÑ nh¤t
không nên làm. Ngß¶i · châu Duy®n và châu Dñ ði xa ðªn 10.000 d£m và không có kÏ-hÕn tr· v«; nªu hÕ
chiªu ð¬ cßÞng bách h÷ ra tr§n, thì h÷ phäi làm phän tr¯n ði, ¤y là l¨ thÑ hai không nên làm. ThuÖ-th± ·
Nam-Châu ¦m-th¤p lÕi thêm d¸ch-l®, s¨ làm cho trong mß¶i ngß¶i phäi chªt b¯n, nåm, ¤y là l¨ thÑ ba không
nên làm. Ðß¶ng ði muôn d£m, quân lính mõi m®t, v×a t¾i mi«n Lînh-NgoÕi ðã không còn sÑc ð¬ ðánh gi£c,
¤y là l¨ thÑ tß không nên làm. Mñc ði cüa quân-lính mµt ngày là 30 d£m, mà t× Châu-Duyên, châu Dñ t¾i
1
Chinh: T¾i mà chính tµi-danh, ngß¶i trên tr¸ tµi, ngß¶i dß¾i phäi ch¸u tµi, không kháng cñ lÕi, nghîa là ð¬ giæ tr§t-tñ.
2
Chiªn: T¾i ðánh có ý cß¾p ð¤t ðai cüa cäi, cho nên phe b¸ ðánh phäi dùng võ-lñc kháng-cñ, có cuµc th¡ng bÕi, không k¬ tr§t-tñ, ai
mÕnh n¤y ðßþc.
qu§n Nh§t-Nam cä thäy 9.000 d£m, v§y phäi ði 300 ngày m¾i ðªn; m²i ngß¶i ån mµt ngày hªt 5 thång gÕo,
v§y phäi dùng gÕo ðªn 600.000 hµc, chßa k¬ v§t-thñc cüa các tß¾ng, lÕi, ngña và l×a, h- cØ binh thì s· -phí
nhß thª, ¤y là l¨ thÑ nåm không nên làm. Ð£t quân lính trú tÕi ðâu, ¡t là ngß¶i b¸ chªt s¯ ðông, ðã không ðü
sÑc ch¯ng v¾i ð¸ch, thì phäi phát thêm quân và dân · ðó ð¬ sung vào quân ngÕch, nhß v§y, ðã là mµt vi®c
không th¬ kham ðßþc, phß½ng chi lính b¯n châu mà ði cÑu tai-nÕn · quäng ðß¶ng muôn d£m, lao kh± biªt
ch×ng nào, ¤y là l¨ thÑ sáu không nên làm.
Ngày trß¾c Trung-Lang-Tß¾ng là Doãn-Tñu t¾i ðánh m÷i Khß½ng làm phän · Ích-Châu, dân Ích-
Châu cåm h¶n mà ca r¢ng: "T£c lÕi thßþng khä, Doãn lai sát ngã" nghîa là quân gi£c t¾i còn d- ch¸u, ông
Doãn t¾i là giªt ta. R°i Tñu b¸ m¶i v«, quân lính thì giao cho ThÑ-sØ s· -tÕi là Trß½ng-Ki«u ð¯c su¤t, Ki«u
nhân nhæng tß¾ng tÕi ðó, trong mµt tháng thì quét sÕch b÷n trµm cß¾p; ði«u ¤y chÑng tö r¢ng sai tß¾ng ra
d©p loÕn là vô ích, không b¢ng sñ hi®u-nghi®m cüa các quan tÕi châu qu§n. V§y nên ch÷n ngß¶i dûng-lßþc,
nhân-t× giæ chÑc Tß¾ng-Suý, ThÑ-sØ và Thái-Thú, d°n quan và dân Nh§t-Nam sang qu§n Giao-Chï, chiêu
t§p dân man di, khiªn cho h÷ cùng ðánh nhau, mµt m£t khác ðem vàng bÕc t½ løa ð¬ làm quân nhu. Nªu có
kë nào dùng mßu phän-gián, ðem ð¥u gi£c ðªn dâng nÕp, thì thß· ng cho nó b¢ng cách phong chÑc tß¾c và
ban cho ð¤t ðai.
Ngày trß¾c có Chúc-Lß½ng làm quan ThÑ-SØ tÕi T¸nh-Châu, có tính dûng-quyªt, Trß½ng-Ki«u thì có
công phá quân gi£c, ð«u có th¬ dùng ðßþc.
Thu§n-Ðª hoàn-toàn nghe theo l¶i bàn cüa Lý-C±.
BÑc thß cüa Viên-
Viên- Huy, khách ngø · Giao-
Giao- Chï h¯i Hán mÕt, gØi cho Tu¤n-
Tu¤n- Qu¡c.
SÑ-quân · Giao-Chï1 h÷c höi rµng rãi h½n ngß¶i, thông thÕo v« môn chính-tr¸, · trong th¶i ðÕi loÕn
mà bäo-toàn mµt qu§n cüa mình cai tr¸ h½n 20 nåm, không có gi£c giä gì, nhân-dân không ai th¤t nghi®p,
ngß¶i hành-khách t¾i lui ð«u ðßþc nh¶ phß¾c, tuy ông Ð§u-Dung trß¾c giæ ð¤t Hà-Tây cûng không h½n
ðßþc.
Quan Thái-
Thái- Thú qu§n Giao-
Giao- Chï và Hi®p-
Hi®p- Ph¯ ð¶i Ngô là Tiªt-
Tiªt- T¯ng cùng ThÑ-
ThÑ- SØ Læ-
Læ- ÐÕi d©p
loÕn cüa Sî-
Sî- Huy, Læ-
Læ- ÐÕi b¸ tri®u v«, Tiªt
Tiªt - T¯ng dâng s¾ nói r¢ng:
H°i xßa Ðª-Thu¤n ði tu¥n phß½ng Nam r°i m¤t tÕi Thß½ng-Ngô, nhà T¤n ð£t qu§n Quª-Lâm, Nam-
Häi và Tßþng-Qu§n, v§y thì b¯n nß¾c nói trên ðã nµi-thuµc Trung-Qu¯c lâu r°i. Tri®u-Ðà kh· i nghi®p · ð¤t
Phiên-Ngung, v² yên quân-trß· ng Bách-Vi®t phía Nam qu§n Châu-Quan2 cûng là trong phÕm-vi cüa b¯n
nß¾c ¤y. Hiªu-Võ-Ðª ð¶i Hán giªt Læ-Gia, m· chín qu§n, ð£t Giao-Chï ThÑ-SØ ð¬ th¯ng tr¸; sông núi dài mà
xa, t§p tøc không gi¯ng nhau, ngß¶i không có tôn ty, dân không biªt l--nghîa, dù có ð£t quan cai-tr¸ cûng
xem nhß không có. T× ðó v« sau, ðßa phÕm-nhân · Trung-Qu¯c sang tÕp cß v¾i dân bän-xÑ, dÕy cho ð÷c
sách, h½i thông hi¬u các møc l--hoá. K¸p khi Tích-Quang làm Thái-Thú qu§n Giao-Chï, Nhâm-Diên làm
Thái-Thú qu§n CØu-Chân, dÕy dân cày c¤y, ðµi mû ði giày, l§p trß¶ng h÷c, dÕy bäo l--nghîa, ðªn nay h½n
400 nåm r¤t có hi®u quä, nhßng ð¤t rµng ngß¶i ðông, núi r×ng hi¬m tr· , dân d- làm loÕn và khó cai tr¸. Các
quan huy®n yên v² chï th¸ oai khiªn phøc-tùng; thâu l¤y thuª ruµng chï ðü nhu døng mà thôi, còn vi®c cung
nÕp các loÕi th±-sän nhß trân-châu, hß½ng-li®u, ngà voi, s×ng tê, san-hô, chim anh-võ, lông-trî, con công,
các v§t lÕ, là ð¬ làm cüa báu, chÑ không c¥n b¡t h÷ nÕp thuª nhi«u ð¬ b±-ích cho Trung-Qu¯c. Tiªc r¢ng tÕi
xÑ · ngoài "CØu-Ði®n"3, sñ lña ch÷n quan lÕi không ðßþc c¦n th§n, th¶i Hán, pháp-ðµ không ðßþc nghiêm,
1
TÑc chï Sî-Nhiªp.
2
Châu-Quan tÑc chï Hþp-Ph¯. Th¶i Tam-qu¯c, nhà Ngô ð±i tên Hþp-Ph¯ làm Châu-Quan.
3
CØu nghîa là chín (9). Ði®n nghîa là khu, cöi. Vùng quanh thành nhà vua cách 500 d£m g÷i là ði®n. Ngoài cØu-ði®n nghîa là ngoài 9
cõi, cûng nhß ngoài 9 châu, tÑc là nhæng nß¾c xa xôi.
các quan-lÕi ð¸a-phß½ng thß¶ng hay làm vi®c trái phép. Tôi th¤y Hoàng-Cái làm Thái-Thú qu§n Nh§t-Nam,
m¾i xu¯ng xe ðã ðánh giªt viên Chü-Bµ · qu§n ¤y vì tµi cung-ð¯n không ðßþc sung mãn, nhßng r°i cûng b¸
dân ðu±i; còn Ðam-Manh là Thái-Thú CØu-Chân, vì cha ngß¶i h¥u là Châu-Kinh thiªt ti®c và m¶i quan Thái-
SØ ðªn dñ, khi rßþu ngon u¯ng say, có ðánh nhÕc, công-tào là Phan-Hâm ðÑng d§y múa, bi¬u Kinh ra múa,
Kinh không ðÑng d§y, Hâm mu¯n cßÞng bách, Ðam-Manh gi§n giªt Hâm; vì v§y, em Hâm tên là Miêu su¤t
qu¥n chúng ðánh Manh, cho nên Thái-Thú Sî-Nhiªp phäi phái quân t¾i ðánh, nhßng không di®t ðßþc. V×a
quan ThÑ-SØ là Châu-Phü dùng b÷n ngß¶i làng là Ngu-Bao, Lßu-NgÕn, chia nhau làm quan Trß· ng-sØ, xâm
l¤n ngang ngßþc v¾i dân-gian, mµt con cá thia b¡t ð±i mµt hµc lúa, làm cho nhân dân cåm h½n làm phän,
r°i gi£c · núi ðánh v« cä châu cä qu§n, Phù chÕy xu¯ng bi¬n, th¤t lÕc mà chªt. Lúc ¤y, nh¶ Bµ-Ch¤t l¥n lßþt
xªp ð£t, m¾i tái l§p ðßþc tr§t tñ và gi«ng-m¯i. Sau ðó, Læ-ÐÕi d©p yên cuµc loÕn cüa Sî-Huy, m¾i ð£t lÕi các
Trß· ng quan, nêu rõ phép vua, oai ra muôn d£m, nhân-dân các qu§n châu l¾n nhö ð«u h¤p-thø ðßþc
phong-hoá t¯t. Coi nhß thª, sñ v²-yên dân biên-gi¾i là nh¶ b· i ngß¶i có tài-ðÑc, h- ð£t quan ðÑng ð¥u các
châu qu§n, phäi ch÷n ngß¶i có ðÑc-tính thanh-liêm, tuy b¶ cöi · xa, mà r¤t có quan-h® ðªn c½ hoÕ-phúc.
Nay nß¾c Giao-Chï tuy r¢ng h½i tÕm yên, mà còn có b÷n gi£c Cao-Lß½ng · ðó. Còn b¯n qu§n
Nam-Häi, Thß½ng-Ngô, U¤t-Lâm và Châu-Quan ð«u chßa yên, vçn còn gi£c giä. Nªu Læ-ÐÕi không tr· v«
Nam næa, thì viên ThÑ-SØ m¾i phäi là ngß¶i tài giöi ð¬ cai-tr¸ cä bäy qu§n và dùng mßu-trí, kª-hoÕch, s¡p ð£t
thª nào cho yên, m¾i có b± ích. H- dùng ngß¶i thü-thß¶ng, không có thu§t gì lÕ, thì b÷n dân cß¶ng bÕo ¤y
càng ngày càng thêm.
Quan Trung-Thß-Th×a nhà Ngô là Hoa-HÕch tiªn-cØ Løc-Du® và nói r¢ng: "Løc Du® có tài thông
ðÕt, có nªt liêm-khiªt, xßa ðã t×ng träi công vi®c vån-phòng, ði«u hay giöi hãy còn chép lÕi; trß¾c ðây, ·
qu§n Giao-Châu, tuyên-b¯ ðßþc ân-ðÑc tri«u-ðình, khiªn b÷n lßu-dân ð«u qui-phøc, các qu§n · góc bi¬n
ð«u nghiêm-l£ng, · h½n mß¶i nåm, giæ gìn yên ±n, ông bö hªt sñ ham chuµng cüa quí. Sinh bình ông, ·
trong không có b÷n h¥u hÕ ph¤n son s¡c ð©p, · nhà không chÑa nhæng bæu v§t nhß ngà voi, s×ng tê và ð°
châu ng÷c, v.v... mµt v¸ nhân-th¥n giæa ð¶i nay, th§t khó ðßþc có ngß¶i nhß ông ¤y, nªu m¶i v« trao cho
nh§m chÑc cao tr÷ng, thì vi®c tri«u-ðình b¤t kÏ là vi®c gì, cûng hay t¯t cä.
Nhà T¤n d©p xong nhà Ngô, tri®t hªt quân lính · các châu, qu§n, ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu là Ðào-
Hoàng dâng thß nói r¢ng: "Giao-Châu là däi ð¤t chßa m· mang, · mµt phß½ng tr¶i xa cách, phäi hai ba l¾p
thông ngôn nói m¾i hi¬u, liên-tiªp v¾i m¤y hòn ðäo giæa bi¬n, b« ngoài cách nß¾c Lâm-„p chï vài ngàn
d£m, tß¾ng m÷i tên là PhÕm-Hùng tr¯n ch± hi¬m tr· , làm gi£c ðã m¤y ð¶i, tñ xßng làm vua, hay xâm-phÕm
nhân-dân; ð¸a gi¾i li«n v¾i Phù-Nam, chüng loÕi r¤t ðông, phân chia nhi«u phe ðäng, nß½ng nhau chiªm cÑ
ch² hi¬m yªu, không ch¸u qui thuµc; h°i trß¾c thuµc nhà Ngô, h÷ hay cß¾p bóc lß½ng-dân, giªt hÕi quan
Trß· ng-LÕi. Tôi là con ngña hèn bß¾ng-bïnh, h°i trß¾c ðßþc nhà Ngô dùng ð¬ tr¤n-thü tÕi phía nam, ðªn
nay ðã ðßþc mß¶i m¤y nåm, trß¾c sau có nhi«u khi ra ðánh, tr× ðßþc m¤y ðÑa ð¥u s÷, nhßng còn mµt s¯
vçn tr¯n · ch¯n thâm-s½n cùng-c¯c, chßa tr× hªt ðßþc. Ban ð¥u s¯ quân lính do tôi th¯ng su¤t là 8.000
ngß¶i; nhßng Nam-th± ¦m-th¤p và nhi«u khí-ðµc, vä lÕi thß¶ng nåm phäi ðánh gi£c, khiªn cho nhi«u quân
lính b¸ chªt, hao mòn r¤t ðông, hi®n chï còn 2.400 ngß¶i thôi. Nay b¯n b¬ nh¤t th¯ng, không n½i nào không
qui phøc, l¨ nên bãi bö vi®c binh-b¸. Nhßng tôi th¤y dân châu n¥y ßa làm loÕn, chßa nên giäm b¾t quân lính
tñ làm yªu thª cho mình. Trong lúc yên l£ng, biªt ðâu không xäy ra sñ biªn b¤t ng¶, tôi là ngß¶i s¯ng sót cüa
nß¾c Ngô m¤t r°i, thì bàn cûng không hi®u-lñc gì".
Lúc b¤y gi¶, vua T¤n-Võ-Ðª xu¯ng chiªu y l¶i cüa ÐÕo-Hoàng.
Ð¶i nhà T«, Thái-
Thái- Thú hai qu§n Hoài-
Hoài- Nam và Tuyên-
Tuyên- Thành là Lßu-
Lßu- Thi®n dâng t¶ bi¬u nói:
"Ð¤t Giao-Châu · ngoài cöi hoang-nhàn mà hi¬u tr· , cu¯i ð¶i nhà T¯ng chánh-sñ kh¡c bÕc, cho
nên dân · cöi ¤y làm phän, nay thì nên dùng l¯i nhân-ðÑc mà cai-tr¸, không nên sai tß¾ng-sî ði xa, thêm sñ
m®t nh÷c mà ðµng t¾i ch² g¥n, ... (ðoÕn n¥y khuyªt m¤t).
T¯ng Thái-
Thái- Tông n¯i ngôi ðßþc nåm nåm, có ý mu¯n ðánh l¤y ð¤t Giao-
Giao- Chï, Vß½ng-
Vß½ng- Võ-
Võ-
XÑng thß qua Giao-
Giao- Chï dø r¢ng:
"Trung-Qu¯c ð¯i v¾i các nß¾c m÷i rþ, cûng nhß thân-th¬ ð¯i v¾i b¯n tay chßn; khi v§n-ðµng co vào,
du²i ra, tùy lòng ngß¶i ta, cho nên quä tim ðßþc g÷i là ngôi cüa ðª-vß½ng. Ví-dø: mµt ngß¶i có mµt chßn
ðau, mÕch máu không chÕy, gân c¯t không yên, thì phäi u¯ng thu¯c ð¬ tr¸ cho lành, tr¸ b¢ng cách u¯ng
thu¯c chßa lành, thì phäi châm chích cho th¤u vào ch² ðau. Không phäi không biªt r¢ng dùng thu¯c thì ð¡ng
cho l² mi®ng, châm-chích thì có hÕi cho ngoài da, nhßng sñ thi®t hÕi ít, mà b¸nh lành là ðßþc sñ ích lþi to
l¾n.
Vua ð¯i v¾i thiên-hÕ cûng nhß v§y.
Thái-t± Hoàng-ðª ta ðßþc nhà Chu nhß¶ng ngôi, thanh danh, vån-v§t, biªn ð±i tr· lÕi nhß xßa.
ChÑc-v¸ cüa ðª-vß½ng nhß ông th¥y chæa b®nh, trông th¤y m÷i rþ nào có chÑng ðau, thì tìm thu¯c chæa,
nåm thÑ nh¤t, thÑ nhì, làm thu¯c chæa cho Châu Lûng, châu Thøc, châu Tß½ng, châu Ðàm; nåm thÑ ba, thÑ
tß, châm chích ð¤t Quäng, ð¤t Vi®t, nß¾c Ngô và nß¾c S· ; c½-th¬, gân, huyªt, lành mÕnh mau chóng, nªu
không nh¶ th¥n-c½ và tài lßþc cüa Vß½ng-gia, có ai làm ðßþc nhß thª. K¸p ðªn nay Hoàng-ðª n¯i ngôi, giæ
nghi®p l¾n, l¤y toàn dân làm h§u thuçn, chï châu U, châu Tinh là b®nh ðau trong quä tim và gan ruµt, b®nh
· trong tâm-phúc chßa tr¸ thì tÑ-chi làm sao chæa lành. Cho nên luy®n phß½ng thu¯c nh½n-nghîa, sØa soÕn
cái kim và mûi ðá ðÕo-ðÑc, chæa b®nh n½i g¥n cho th§t lành mÕnh, r°i ði«u-tr¸ cä chín châu b¯n bi¬n, chÆng
còn ðau ¯m gì. Xét lÕi Giao-Châu cüa Khanh · cu¯i chân tr¶i, n¢m ngoài chín cöi, nªu so v¾i thân ngß¶i, thì
chï b¢ng mµt ngón tay mà thôi! Dù chï có mµt ngón tay ðau, thánh-nhân có l¨ gì mà không chæa. Vì v§y mà
m· trí sáng su¯t cho khanh, cho ðßþc th¤m nhu¥n thánh-giáo cüa ta, khanh có theo chång? Phß½ng chi ð¶i
nhà Chu, có sÑ th¥n h÷ Vi®t-Thß¶ng qua dâng con bÕch-trï, nhà Hán có xây trø ð°ng ð¬ phân gi¾i hÕn, ð¶i
Ðß¶ng thì thß¶ng g÷i là nµi-ð¸a; ðªn cu¯i ð¶i Ðß¶ng, g£p nhi«u khó khån, chßa xªp ð£t yên.
Nay g£p ð¶i thánh-tri«u (nhà T¯ng), bao trùm cä muôn nß¾c, c½-nghi®p thái-bình ðã ðßþc thñc hi®n.
L- th¶ tr¶i ð¤t s¨ ðßþc cØ hành, ch¶ khanh ðªn ch¥u ban cho tß¾c lµc, nhßng vì khanh không ch¸u nµi-phø,
gây ra mµt sñ không hay, khiªn cho ta phäi buµc lòng chinh-phÕt, tiêu di®t ti¬u-qu¯c, khi ¤y, thì d¥u có ân-
h§n cûng không k¸p næa. Dù nß¾c Giao-Chï, dß¾i nß¾c sinh châu ng÷c, ta cûng ném xu¯ng su¯i; dß¾i ð¤t
sinh bÕc vàng, ta cûng bö trên núi, nghîa là ta không thèm lþi døng cüa báu gì cüa khanh.
Dân cüa khanh ng¦ng c± mà bay, thì ta có xe và ngña, dân khanh dùng mûi mà u¯ng, thì ta có rßþu
th¸t, ð¬ bö tøc m÷i rþ cüa khanh. ("Phi-cänh" tÑc ng¦ng c± bay là ngß¶i m÷i rþ; còn tøc dùng mûi mà u¯ng,
· các man-liêu mi«n Giao-Châu và Quäng Châu, có loÕi n¥y"); dân khanh c¡t tóc, thì ta có áo mû, dân
khanh nói líu lo nhß chim, thì ta có thi thß, ð¬ dÕy d² phong tøc cho khanh. Ð¤t Viêm-Giao, nóng bÑc, m¶
m¸t khói mù, thì ta ðem chòm mây cüa vua Nghiêu, ð¬ rß¾i c½n mßa ng÷t; khí ðµc dß¾i bi¬n b¯c lên, nhß
lØa ð¯t n¡ng thiêu, thì ta lên cây ðàn cüa vua Thu¤n quÕt ng÷n gió êm. Khanh là ngôi sao m¶, không ai biªt
ðªn, còn ta là ngôi sao tØ-vi ðª-t÷a, các sao ð«u phäi ch¥u b§c chí-tôn; ð¤t khanh có gi¯ng yêu ma, ngß¶i ta
th¤y quái d¸ mà sþ, thì ta ðúc cái ðïnh l¾n khiªn cho chúng không dám làm hÕi. V§y thì khanh phäi ra khöi
hòn ðäo man-di ð¬ xem l- nhÕc · nhà Minh-Ðß¶ng, Bích-Ung1; bö l¯i ån m£c ð° cö, lá cây, mà yêu chuµng
ð° thêu thùa, áo xiêm long phøng; khanh có t¾i mà ch¸u làm tôi không, ð×ng ð¬ b¸ tr¸ tµi g¤p; ta ðß½ng sØa
1
Nhà Minh-Ðß¶ng, Bích-Ung là ði®n ðài nhà vua, dùng ð¬ h÷p Hµi-Ð°ng, tiªp tân, giäng sách, v.v... có ð° nhÕc-khí, ca hát, có l--
nghîa, tr§t-tñ, ...
soÕn xe cµ, quân lính, xªp ð£t chuông và tr¯ng, h- theo ta, thì ðßþc tha tµi, ngh¸ch lÕi thì ta ðánh, theo hay
không theo, trong hai ðß¶ng ¤y, khanh hãy xét l¤y.
Nåm Thái-
Thái- Bình-
Bình- Hßng-
Hßng- Qu¯c thÑ 5 (980), quân nhà T¯ng qua ðánh Giao-
Giao- Chï th¤t lþi, Ði«n-
Ði«n-
Tích dâng s¾ nói r¢ng:
Nay ðánh Giao-Chï không thành công, sách Xuân Thu có nói: "mòn quân phí cüa" và Binh-Thß có
nói: "cùn gß½m gäi giáo" là thª. Tôi nghe Thánh Thiên-TØ không lo làm cho rµng b¶ cöi, mà chï lo làm rµng
n«n ðÑc nghi®p, theo cách døng võ, có bäy ðÑc 1 hay, B®-HÕ sao không suy rµng ra. Tr¶i sinh gi¯ng m÷i ·
b¯n phß½ng, B®-HÕ l¤y nß¾c cüa h÷, có b±-ích gì. Nªu thánh-ðÑc ðßþc ngày mµt canh tân, thì ngß¶i xa tñ
nhiên t¾i tri«u-c¯ng và ngoÕi qu¯c tñ nhiêu v« ð¥u hàng. Nß¾c h÷ s¨ có t§t d¸ch, nß¾c h÷ s¨ m¤t mùa. Sách
Thßþng-thß có nói: " duy ngß¶i có ðÑc m¾i cäm ðµng ðªn tr¶i", lÕi nói: "các nß¾c m÷i ð«u t¾i ch¥u". Sách
Chu-D¸ch nói: "Thánh-nh½n làm vi®c trß¾c tr¶i mà không trái ý tr¶i, hu¯ng chi là b¯n gi¯ng m÷i ß?". Tôi
thß¶ng ð÷c Hàn-Thi NgoÕi-Truy®n có nói: "Vi®t-Thß¶ng t¾i c¯ng hiªn, träi qua chín l¾p thông-ngôn m¾i t¾i,
Châu-Công höi vì duyên c¾ gì mà ðªn, thì ngß¶i ði sÑ ðáp r¢ng: "tr¶i không có gió bäo, không có mßa d¥m,
bi¬n không có sóng dæ, ðã ba nåm nay, ch¡c là · Trung-Qu¯c có v¸ thánh-nh½n làm vua, nên t¾i ch¥u v§y".
Xßa vua Thái-Tông ðánh nß¾c Liêu, NguÜ-Trßng can gián, k¸p sau niên hi®u Trinh-Quán, thiên-hÕ ðßþc thái-
bình, nµi-ð¸a cüa Trung-Qu¯c g°m có 360 châu, lÕi có 200 "Ki-Mi" châu, m· ð°n ði«n, phái lính thú, ð«u ·
ngoài xa, không c¥n xu¤t binh mà h÷ tñ c¥u nµi-phø. Giao Châu là xÑ bi¬n, thuÖ-th± ð¥y khí lam-chß¾ng,
nªu ðánh có th¡ng tr§n mà l¤y, cûng nhß ðßþc ðám ruµng ðá; ngß¶i ði t¾i không quen thuÖ-th±, ngß¶i · ðó
không ch¸u ðßþc nØa ngày, quân lính ðã ðóng lâu, chªt m¤t r¤t nhi«u. B®-HÕ hãy nghî sñ chinh-chiªn là kh±
s· , tiêu dùng lÕi t¯n hao, nên thß½ng binh sî, tiªc nhân lñc, ch¾ nên làm cùn gß½m giáo mà phí cüa, cho lo
yên tr¸ b« trong, chiêu-t§p ngß¶i · xÑ xa ði t¾i, ch¾ hæng h¶ vi®c trong mà siêng nång vi®c ngoài. Nên hÕ
chiªu cho kë Ch¤p-Sñ hoän vi®c giªt hÕi, không nên tÑc gi§n vì mµt nß¾c man di nhö mà làm t±n thß½ng
th¬-di®n cüa tri«u-ðình.
Vua Thái-Tông ban th½ khen r¢ng: Ði«n-Tích phô bày vi®c ð¶i xßa mà rån dÕy cho ð¶i nay, nói
thÆng không gi¤u giªm gì; · ð¸a v¸ ngôn-quan, không tùng a v¾i ai, th§t là xÑng ðáng tß-cách mµt b« tôi can-
gián, ðáng khen chuµng. Ð¯i v¾i qu¯c sñ, ta ðã suy nghî chín ch¡n, m²i khi cØ binh ðánh nß¾c phän-ngh¸ch,
ð«u có lý-do, ch¾ không phäi là vi®c vô danh-nghîa. Nß¾c Giao-Chï g¥n m¤y nåm nay, xäy ra vi®c tiªm ngôi
cß¾p nß¾c, tiªp tøc không ng×ng, theo l¶i tâu cüa Quäng-Tây-Chuy¬n-V§n-SÑ thì nhà Ðinh-Tri«n b¸ gi£c
hãm hÕi, r¯i loÕn không khi nào yên, nhân-dân · nß¾c ¤y, không biªt nß½ng tña vào ai, Phß½ng chi träi qua
m¤y tri«u, nß¾c Giao-Chï ðã tri«u-c¯ng không ng×ng, ta làm nhân-chü n· nào không cÑu vän, nên m¾i cho
ðÕo quân · biên-qu§n qua an-üi dân ¤y, mà không tham ð¤t ðai cüa h÷, nay cho bãi quân rút v«.
Nåm Hy-
Hy- Ninh thÑ 9 (1076), nhà T¯ng, Trß½ng Phß½ng-
Phß½ng- Bình dâng s¾ lên Th¥n-
Th¥n- Tông lu§n v«
vi®c phòng ngñ Giao-
Giao- Chï có 10 ði«u, ði«u thÑ 9 có nói:
Các v¸ t±-tông bän-tri«u, m²i khi g£p nhæng vi®c l¾n · biên gi¾i, t×ng ðem ra bàn lu§n v¾i nhi«u
ngß¶i. Nay vì vi®c An-nam, ta ðã d¤y binh chinh-phÕt là mµt sñ phäi vßþt qua nguy-hi¬m, lþi hÕi r¤t nhi«u,
nhßng Thánh-chï ðã ð¸nh trß¾c, l¶i bàn trong nß¾c ðã ð°ng ý, v§y kính xin ð£c bi®t hÕ chiªu-thß, khiªn các
b« tôi trong tri«u và ngoài qu§n, ð«u dâng lên kª-sách ð¬ tö ðß¶ng l¯i cüa tri«u-ðình là thåm dò ý-kiªn cüa
m÷i ngß¶i, ngõ h¥u b¯n phß½ng biªt ý cüa B®-HÕ là th§n-tr÷ng, ba quân biªt lòng cüa B®-HÕ là nhân-ái và
nhân ðó xét l¶i phäi trái, lÕi ðßþc biªt tài trí cüa qu¥n-th¥n. Ngß¶i ngu lo nghî ngàn ði«u, t¤t có mµt ði«u phäi
l¨, lña ch÷n cái hay nhö m÷n mà làm, không phäi là vô ích.
1
Bäy ðÑc hay là: C¤m bÕo, tr¤p binh, bäo ðÕi, ð¸nh công, an dân, hoà chúng, phong tài. "Xu¤t Tä Truy®n Tuyên công nåm thÑ 12".
Bài s¾ cüa quan Giám-

Giám- Sát Ngñ-
Ngñ- SØ là Thái-
Thái- Phøng-
Phøng- HÖ trong nåm Hy-
Hy- Ninh thÑ 10 (1077)
dâng lên vua T¯ng-
T¯ng- Th¥n-
Th¥n- Tông v« vi®c chinh phÕt Giao-
Giao- Chï l¥n thÑ hai:
Tôi nghe Hán-nho nói r¢ng: "Ð¤ng Thánh-nh½n l¤y ðµ lßþng bao dung thiên-hÕ", trong truy®n thì nói
"sông, bi¬n dung nÕp nhæng ð° ô uª, ð¤ng qu¯c quân thì bao hàm cä sñ tr¥n c¤u", xem thª ðü biªt vi®c tr¸
loÕn giæa thiên-hÕ là vô cùng, nªu so tính t×ng tý t×ng ly, thì sþ r¢ng không hþp v¾i ðÕo-lý. Vì v§y, thánh-
nh½n cho là phong tøc · ch² hoang-phª nên l¤y sñ "b¤t tr¸" ð¬ cai tr¸, mà thiên-hÕ ð«u ðßþc th¯ng tr¸ mµt
cách yên ±n. T× khi b÷n gi£c Giao-Châu không qui thu§n, trong mµt góc nhö m÷n, mà quân lính kª tiªp chªt
ðß¶ng, ngß¶i chuy¬n-v§n lß½ng hß¾ng cûng tiªp tøc chªt b¸nh s¯ nhi«u, t¯n phí cüa trong nß¾c k¬ hàng Ñc
vÕn; träi nåm n÷ qua tháng kia, cûng ðã m®t nh÷c l¡m r°i, mà s· ð¡c m¤y châu Quäng-Nguyên mà thôi. Núi
cùng bi¬n ðµc, Giao-Châu là n½i vñc sâu bøi r§m d¥y ð£c sß½ng mù, h½i ðµc xông lên, làm cho di«u quÕ
ðang bay b¸ r½i xu¯ng; khí ¦m-th¤p, theo gió tràn lan làm cho ngß¶i sinh b®nh; c½ h° không phäi mµt cänh
gi¾i có ngß¶i, tuy có l¤y ðßþc hªt toàn cöi cûng không ích gì cho thiên-hÕ. V« v¤n-ð« tr¸ tµi An-nam, thì An-
nam ðã ch¸u l²i r°i. Ð¶i trß¾c, m÷i Tam-miêu không phøc tùng, vua Thu¤n chï ðánh bäy tu¥n r°i lui quân v«;
vi®c làm hþp nghîa, không gì h½n næa. B¤y gi¶ hai tß¾ng Quách-QuÏ, Tri®u-Tiªt, còn · lÕi Giao-Châu, quân
lính phäi ði chßa tr· v« dinh ngû, dß-lu§n huyên truy«n, cho r¢ng Lý-Càn-ÐÑc còn døng kª ti«m tàng, chßa
hÆn ch¡c ð¥u hàng, nên tri«u ðình lÕi mu¯n ðem quân t¾i ðánh, ... không biªt có phäi thª không? Tôi nghî
r¢ng tøc m÷i rþ · ngoài khu-vñc hoang-ph¯, phäi dùng thông-ngôn, m¾i t¾i xÑ nó ðßþc; · ð¶i Tam-ÐÕi (HÕ,
Thß½ng, Chu) ðã có cách cai tr¸ rõ ràng, chu ðáo, nhßng cûng coi xÑ ¤y không ðáng tr¸. Vì sao v§y? Là vì
không mu¯n l¤y vi®c n½i xa làm nh÷c cho ch² g¥n và l¤y vi®c bên ngoài ð¬ làm phi«n cho ngß¶i trong nß¾c.
Nay tri«u-ðình l¤y c¾ b÷n man di hay ði cß¾p bóc, nên ðã thu hªt ð¤t cüa chúng và giªt tên c¥m
ð¥u, nhßng bè ðäng cüa chúng còn sót lÕi, sþ chúng ngày sau còn kh· i sñ làm loÕn, thì chï dùng b÷n QuÏ và
Tiªt ð¬ làm Thái-Thú, khiªn chúng khiªp sþ cái oai lßþc cüa cuµc chinh-phÕt mà không dám qu¤y r¯i næa.
Nªu vÕn nh¤t có cuµc xu¤t-chinh l¥n thÑ hai, thì tôi xin phäi giäng bàn lo nghî cho kÖ-càng, cho ngß¶i ·
Quª-Châu và Quäng-Châu, yên nghî vài nåm, ch¶ khi vªt thß½ng ðã bình-phøc, s¨ bàn lÕi vi®c chính-thäo,
không nên khinh-su¤t, ð¬ tö ðµ-lßþng to tát cüa B®-HÕ dung nÕp cä nhæng loài ô uª. Tôi th§t ngß¶i kiªn-thÑc
cÕn, nói thô-s½, có ðµng chÕm ðªn oai tr¶i, xin ch¸u tµi.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Ngû Chung
58 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Løc
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Løc
Bi¬u Chß½ng
(Các Bài Bi¬u)
Nåm Chí-Nguyên thÑ 15 (1278), cô-th¥n h÷ Tr¥n, Thª-TØ nß¾c An-nam, dâng bi¬u lên Hoàng-ðª
B®-HÕ là Ngß¶i ðßþc lòng tr¶i yêu-mªn. Trß¾c kia thân-phø tôi thu§n v« thánh-hóa ðã h½n 20 nåm, nhu¥n
th¤m nhân-ân, ðÑc cüa Hoàng-ðª nhß tr¶i nhß ð¤t, dung nÕp ô uª, lßþng cüa Hoàng-ðª nhß b¬ nhß non.
Mµt ð¶i thân phø tôi, ðµi ½n cäm ðÑc r¤t h§u. Nåm Chí-Nguyên thÑ 14 (1277), thân phø tôi th¤t lµc; trong gi¶
cu¯i cùng, bäo cô-th¥n r¢ng: "B®-HÕ khoan nhân ðÕi ðµ, hay thß½ng nß¾c nhö, ch¡c con ngày sau s¨ ðßþc
ðµi ½n nhß ð¶i trß¾c, ta chï ân-h§n nay tr¶i không cho thêm tu±i ð¬ phøng sñ thiên-tri«u cho ðßþc lâu ngày".
Tôi v×a g£p tang cha, v×a g£p kÏ c¯ng hiªn, không dám ð¬ sñ lo âu d°n d§p, nhân vì sÑ-th¥n trß¾c là b÷n
Lê-Kh¡c-Phøc · tri«u lâu ngày chßa v«, ð¬ tiªp tøc dâng l- c¯ng, nay sai Trung-Th¸ ðÕi-phu là Châu-Tr÷ng-
NgÕn, Trung-Lßþng ðÕi-phu là Ngô-ÐÑc-Thi®u làm Hành-Nh½n-SÑ ðem bi¬u-vån và phß½ng-v§t t¾i tri«u-
ðình c¯ng hiªn, ¤y là tuân theo chÑc-nghi®p cüa thân-phø tôi và không dám sai l¶i dÕy con l¤y ði«u trung
làm ð¥u. Nhân-dân · ti¬u-qu¯c ð«u nói r¢ng: "Vi®c c¯ng hiªn n¥y chính là vi®c tôi noi theo chí-hß¾ng và
vi®c làm cüa thân-phø tôi sau khi ngß¶i ðã qua ð¶i. B®-HÕ thß½ng ngß¶i trung trñc mà ðùm b÷c h½n næa, thì
tôi · trong lúc b¤t hÕnh lÕi ðßþc hÕnh-phúc, ngóng c± trông sang phía b¡c, nhß trông m£t tr¶i m£t trång
v§y".
K¸p ðªn nåm Chí-Nguyên thÑ 15, b÷n Châu-Tr÷ng-NgÕn chßa v«, duy có thiên-sÑ là Sài-Thßþng-
Thß ðµi chiªu-thß qua, cùng sÑ-th¥n kÏ trß¾c là b÷n Lê-Kh¡c-Phúc t¾i ti¬u-qu¯c, tôi su¤t cä bách quan,
nghinh tiªp ðàng hoàng, ð¯t lò hß½ng, bái ð÷c thiên-chiªu, th¤y chiªu-thß dø tôi phäi vào ch¥u, tôi ngÕc
nhiên kinh-sþ, mà nhân-dân cä nß¾c nghe l¶i chiªu-thß cûng nhao nhao lên, sþ n±i m¤t vua, vì tôi sinh
trß· ng · ð¤t Vi®t-Thß¶ng, khí-ch¤t m«m yªu, không quen thuÖ-th±, không t× n¡ng mßa, nay nªu vào ch¥u,
tuy ðßþc xem quang cänh cüa Thßþng-qu¯c, ðßþc làm tân-khách cüa nhà vua, nhßng sþ tr· ngÕi d÷c
ðß¶ng, lu¯ng ph½i xß½ng tr¡ng, chï làm cho B®-HÕ thêm lòng thß½ng xót mà không ích lþi gì cho thiên-tri«u
trong muôn mµt v§y. Th¬-th¯ng cüa B®-HÕ, to nhß b¥u tr¶i, tôi th¶ B®-HÕ cûng nhß th¶ tr¶i, tuy r¢ng trông
lên thåm thÆm chín l¾p xanh xanh, mà sñ kính sþ oai tr¶i, chßa khi nào dám l¶n d-, nhß tu°ng cách m£t chï
trong thß¾c t¤c, mà ½n cüa vua, khi nào cûng ghi chÕm trong lòng. Xßa làm tôi nhà Thành-Châu qua m¤y l¥n
thông-ngôn t¾i tri«u-c¯ng, ð¶i vua Hán-Võ-Ðª thì bö qua không quan tâm, vì thß½ng nß¾c nhö, · ch² ðß¶ng
sá xa xuôi, núi sông cách tr· , cho nên tha thÑ cä. Ngày nay, B®-HÕ tr¸ vì, b¤t cÑ n½i nào mà xe ðò ði t¾i
ðßþc, sß½ng móc xu¯ng ðßþc, có m£t tr¶i m£t trång chiªu bóng xu¯ng, thì thäy ð«u qui phøc, so v¾i ð¶i
Châu, ð¶i Hán lúc xßa, ðã h½n ðªn m¤y tråm vÕn ph¥n, t× khai-thiên l§p-ð¸a ðªn nay, chßa h« có mµt th¶i
kÏ nào nh¤t th¯ng thiên-hÕ to l¾n nhß ngày nay.
B®-HÕ thi-hành nhân chính, trß¾c hªt ¡t là thß½ng nhæng ngß¶i quan, quä, cô, ðµc, k¸p ðªn sâu b÷
cö cây cûng nh¶ ½n vua mà yên sñ sinh s¯ng. Tôi là ngß¶i có tµi v¾i tr¶i, chï sþ r¢ng không th¤m nhu¥n ðßþc
nh½n-ðÑc cüa B®-HÕ. Chính tr¸ cüa B®-HÕ hay h½n nhà Châu, nhân-ðÑc sâu h½n nhà Hán. Tôi cúi ð¥u trông
mong B®-HÕ thß½ng ðÑa cô th¥n hèn yªu, xét ch² ti¬u-qu¯c xa xuôi, cho tôi ðßþc ngang hàng v¾i hÕng
ngß¶i quan, quä, cô, ðµc giæ yên tánh-mÕng, ð¬ th¶ B®-HÕ tròn ni«m chung thuÖ, ¤y là sñ may m¡n cüa tôi,
mà toàn dân ti¬u-qu¯c cûng ðßþc hß· ng ðÕi-phúc v§y.
Nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ 29 (1292), Thª-
Thª- TØ nß¾c An-
An- nam là vua Tr¥n dâng l¶i bi¬u nói r¢ng:
Tôi là ðÑa con m° côi "løc-xích"1, trß¾c nh¶ giáo-hu¤n cüa cha v« vi®c làm tôi v¾i thiên-tri«u, không
nên mµt nåm nào bö h· sñ c¯ng hiªn, l¶i dÕy ¤y tôi luôn ghi nh¾ không bao gi¶ lãng quên. Vì tµi "ngµ-
tiªm"2, cho nên tôi sai Trung-Lßþng ðÕi-phu là Nghiêm-Tr÷ng-Duy và Hæu-Võ ðÕi-phu là Tr¥n-TØ-Trß¶ng,
trong tháng chín nåm Chí-Nguyên thÑ 27 (1290) ðem phß½ng-v§t qua tri«u-c¯ng, trß¾c ð¬ hªt lòng trung-
thành phøng-sñ B®-HÕ, sau ð¬ n¯i theo chí hß¾ng cüa ti«n-nhân. K¸p tháng 2 nåm nay, Thiên-sÑ Chính-ngh¸
ðÕi-phu là Trß½ng-Hi¬n-Khanh và quan Phøng-Thu§n ðÕi-phu là B¤t-Nhãn Thiªp-Mµc-Nhi ðem l¶i Thiên-
chiªu và các v§t ân-tÑ cùng b÷n Nghiêm-Tr÷ng-Duy v« nß¾c. Các tôn-tµc, quan lÕi, nhân-dân và kÏ-lão ·
ti¬u-qu¯c ra ðón tiªp vui m×ng mà nói v¾i nhau r¢ng: "ðÑc Thánh-thiên-tØ l¤y lòng nhân mà thß½ng kë cô,
l¤y ðÑc khoan dung mà ðãi ngß¶i dß¾c, ch¡c dân-chúng s¨ thoát khöi cänh l¥m than mà sung sß¾ng ðßþc",
tôi cùng nhân-dân ti¬u-qu¯c ð«u không th¬ không kính sþ vi®c ðó.
Ngày trß¾c thân-phø tôi còn sinh-t°n ðã t×ng khiªn sÑ-th¥n dâng l¶i bi¬u tâu lên, lúc ðó, tôi chßa dñ
vi®c chính sñ, thành thØ không biªt, chúng tôi nh¡c chuy®n lÕi, không dám ð± l²i cho cha, ð¬ tránh l²i cho
mình. VÕn nh¤t ðßþc thiên-tri«u tha thÑ là sñ may cho tôi; nªu không, thì tµi cüa tôi ðáng b¸ xØ-tØ. Còn vi®c
dø tôi thân-hành qua ch¥u tri«u, Thánh-thiên-tØ s¨ không tiªc vß½ng-tß¾c, ¦n-tín, và phong ð¤t cho nhß cû,
thì tôi cùng tôn-tµc, quan lÕi · ti¬u-qu¯c sau khi nghe ðßþc nhß h°n vía ðßþc yên, nhß chªt ði s¯ng lÕi, cho
r¢ng thiên-tri«u nªu không nghî ðªn, thì sao ðßþc l¶i dø nhß thª.
Lúc ông nµi tôi còn s¯ng, Thiên-tri«u ðã khen là có nªt trung-c¥n, thß½ng vì · ch² xa cách, bö qua
m÷i vi®c, không ch¤p nê gì, cho nên trong nåm Trung-Th¯ng thÑ 2 (1261), có xu¯ng l¶i chiªu phong vß½ng
tß¾c, ban phù-¤n, lÕi có s¡c riêng nói r¢ng quân Thiên-tri«u không vào ti¬u-qu¯c và các tøc cû v« y quan, l-
nhÕc, ð«u không thay ð±i, nh¶ v§y ông nµi tôi ðßþc yên-±n tr¸ nß¾c, sinh linh ðªn nay ðßþc nh¶ không ít.
Trong ð¶i thân-phø tôi, không may quân-tß¾ng · biên-gi¾i làm loÕn, nhßng ð¯i v¾i vi®c phøng-sñ
thßþng qu¯c vçn thuÖ chung nhß nh¤t. K¸p ðªn ð¶i tôi, tñ thay cha tôi giæ b¶ cõi, may ðßþc thiên-tri«u
thß½ng ðªn; h½n næa lÕi biªt tôi sinh trß· ng · xÑ xa ngút, không phøc thuÖ th±, không quen n¡ng mßa, các
sÑ-th¥n · ti¬u-qu¯c qua lÕi, thß¶ng thß¶ng trong mß¶i ngß¶i, vì lam-chß¾ng mà chªt sáu bäy ngß¶i. Nªu tôi
không biªt tñ lßþng sÑc mình, thì chï chªt d÷c ðß¶ng, r¯t lÕi không ích lþi gì cä. Vä lÕi, ti¬u-qu¯c là mµt
nß¾c m÷i-rþ, phong-tøc bÕc ác, h- mµt ngày xa cách, thì anh em m£c d¥u, cûng không dung thÑ cho nhau.
Thánh-Thiên-tØ nh½n nuôi loài v§t, thß½ng kë cô-ð½n, tuy mµt ngß¶i tôi · ti¬u-qu¯c, cûng không bö sót,
hu¯ng chi ông cha tôi ð¶i ð¶i phøng-sñ tri«u-ðình, không n· nào khiªn tôi li«u ph½i th¸t xß½ng, bö hoang xã-
t¡c.
Than ôi! ngß¶i · thª-gian mà ðßþc g£p m£t thánh-nh½n, sách Ph§t cho là ðÕi-phß¾c, sách nho g÷i
là cuµc g£p gÞ trong khoäng ngàn nåm m¾i có mµt l¥n. Tôi há không mu¯n xem cänh phong-quang ·
Thßþng-qu¯c, gµi ½n mßa móc cüa Thánh-Tri«u, dÕi gì trái ngßþc m®nh-l®nh ð¬ mang h÷a? Nhßng có m£t
tr¶i · trên soi xét, th¤y thß½ng tình mà nói, chï vì ham s¯ng sþ chªt, mà ð¡c tµi v¾i Thánh-tri«u. Chúng tôi ·
góc bi¬n chßn tr¶i, ðßþc sñ che ch· khoan dung là nh¶ có B®-HÕ soi sáng nhß m£t tr¶i, m£t trång, bao dung
1
Løc-xích nghîa là 6 thß¾c, tÑc chï ngß¶i còn nhö, ngß¶i l¾n thì b« cao t× 7 xích tr· lên. Theo sách "Ti«n-Hán Lu§t-L¸ch-Chí" thì mµt
hÕt lúa "thØ" là mµt phân, 10 phân là mµt th¯n (t¤c), 10 th¯n là mµt xích (thß¾c).
2
Ngµ-tiªm nghîa là chßa có s¡c mÕng cüa tri«u-ðình mà tñ ti®n lên ngôi.
nhß tr¶i cao, ð¤t rµng, nªu không thì nghiêng hªt nß¾c bi¬n cä b¯n phß½ng cûng không ðü rØa tµi cüa tôi
cho sÕch.
Tôi tâu nói hªt l¶i, nhß¶ng nhß ph½i bày gan ph±i, mong möi B®-HÕ thß½ng ngß¶i cô quÕnh, ni®m
cänh khôn cùng, xét lòng ngay cüa tôi, tha hÆn tµi n£ng, cho tôi ðßþc kéo dài h½i th· , t§n tâm phøng sñ ðÕi-
qu¯c, tråm h÷ ðßþc bäo t°n tánh mÕng, hß· ng phúc ðÑc hiªu-sinh. Nhß v§y thì chÆng nhæng mµt mình tôi
nát th¸t tan xß½ng m¾i mong báo ðáp công-ðÑc cüa B®-HÕ trong muôn mµt, mà cä thiên-hÕ ð«u muôn mi®ng
mµt l¶i, chúc tøng B®-HÕ thánh th÷ ðªn muôn Ñc nåm.
Tháng 3 nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ 30 (1293), Thª-
Thª- TØ An-
An- nam h÷ Tr¥n bách bái tâu r¢ng:
K¬ có vài mß½i nåm nay, tµi l²i lút tr¶i cüa cha con tôi, ðªn nay ðßþc tha b±ng nhß nß¾c ðá tan.
Ngß¶i chªt cûng nhß ngß¶i s¯ng, ð«u ðßþc ½n tái sinh cüa tr¶i ð¤t cha m©.
L¶i dø cüa Trung-Qu¯c nói r¢ng: "Phàm loÕi có tánh mÕng, há có l¨ nào an toàn ðßþc lâu dài". Tôi
và sinh linh toàn qu¯c l¤y làm kinh sþ, th¤t v÷ng, chÆng biªt tính sao. Nhßng tôi nghe r¢ng xßa nay không có
ð¤t b¤t tØ, mà n½i c§y nh¶ ðßþc là chï có tr¶i hiªu sinh. Thánh Thiên-tØ dña theo lòng tr¶i, thß½ng ngß¶i cô-
ð½n, rµng lòng nh½n-ái, thì v§t gì cûng lâu dài, cûng an-toàn, cûng sinh-t°n ðßþc cä; nªu không thª, thì ði
ðâu m¾i không phäi là ð¤t chªt.
Thiên-chiªu lÕi nói r¢ng: "chúng tôi theo l¯i hß-vån, h¢ng nåm c¯ng hiªn, lña l¶i khôn khéo, ð¯i v¾i
b« trên, chÑ không có nghîa lý gì", tôi ð÷c ðªn ðoÕn ¤y, thì máy m¡t sæng s¶, gan m§t r½i r¾t, nghe l¶i chiªu-
chï ¤y, th¤y sñ b¤t hÕnh cüa mµt mình tôi không chi l¾n b¢ng, ðã không ðßþc s¯ng tÕi tri«u-ðình cüa Thiên-
tØ, s· dî bày tö lòng thành, chï có ð° v§t th±-nghi dâng lên mà thôi. Tôi há không biªt Thánh-tri«u ví nhß cä
b¥u tr¶i che phü, các nß¾c t× ðß¶ng muôn d£m, trèo non vßþt b¬, t¾i dâng các ð° kÏ lÕ và quý báu, không
thiªu thÑc gì, c¥n chi ðªn ð°-v§t c¯ng hiªn cüa ti¬u-qu¯c tôi sao? Nhßng tôi không nghî ðªn tµi l²i, mà cÑ
mÕo muµi dâng lên là vì nghîa th¶ vua, không th¬ bö h· ðßþc v§y. Tuy l¶i chiªu trách r¢ng không có nghîa-
lý, nhßng lòng b« tôi không dám sai chÑc ph§n. Tôi cúi ð¥u trông Hoàng-ðª B®-HÕ suy lòng cha m©, m·
lßþng ð¤t tr¶i, dung nÕp hÕng ngß¶i ô uª, giúp thß½ng nhæng kë sinh-t°n, làm cho m÷i ngß¶i thành tâm qui
thu§n và cho tôi mµt ðÕo s¡c-phong kª nghi®p nhß trß¾c, ð¬ cho tôi ð¯i v¾i trên, ðßþc th¶ tr¶i hªt dÕ trung-
thành, ð¯i v¾i dß¾c ðßþc th×a-kª chí-hß¾ng t±-tôn, há có phäi mµt mình vì-th¥n ðßþc kéo thêm h½i th×a
s¯ng sót, mà t¤t cä muôn ngàn sinh mÕng ð«u ðßþc hß· ng ðÕi ðÑc hiªu-sinh cüa tr¶i ð¤t. Ph§n hèn chó
ngña, kêu gào ðªn bñc Thánh-Minh, d¥u xu¯ng su¯i vàng th¸t nát xß½ng tan cûng không ðü báo ðáp Thánh-
ân.
L¶i bi¬u cüa vua An-
An- nam chúc hÕ VÕn-
VÕn- Th÷
Nh¶ ½n tr¶i, Hoàng-ðª B®-HÕ ðßþc hß· ng th÷ Ñc vÕn ngàn nåm.
Phøc-dî:
Tám ngàn nåm m¾i giæa s½-tu¥n, tu±i Ñc vÕn, lâu dài Thánh-th÷;
Bäy tråm d£m · ngoài hoang-vÑc, chúc ðôi ba, theo dõi Hoa-Phong1
Muôn nß¾c ð«u m×ng;
Nghìn xßa chßa có.
Chúng tôi
Hân hoan tö dÕ;
Kính c¦n cúi ð¥u.
1
Xßa vua Nghiêu ði tu¥n thú ðªn ð¤t Hoa, có quan Phong-Nhân (chÑc quan coi giæ ð¤t ðai) chúc m×ng vua ða phú, ða nam và ða th÷,
nghîa là giàu có, nhi«u con trai và s¯ng lâu, ð¶i sau g÷i là "tam ða".
Cung duy Hoàng-ðª B®-HÕ,

Ngày tiªn thông-minh;
Tr¶i cho trí-dûng.
Mµt c½n gi§n d©p yên thiên-hÕ;
Nåm ði«u phúc th¤m kh¡p nhân-dân.
Th¯ng-nh¤t b¯n phß½ng tr¶i, k¬ h½n cä Hán, Ðß¶ng, T¤n, T¯ng;
Ð°ng-nhân m÷i nß¾c nhö, chÆng khác gì Nghiêu Thu¤n, Vû, Thang.
Có ân có oai;
Ðßþc danh ðßþc th÷.
Chúng tôi
Phß½ng Nam ng°i giªng;
Hß¾ng B¡c ch¥u sao.
Ba mß½i nåm ty-ti®n yên mình, khång-khång ph§n dß¾i;
Mµt t¤c dÕ trung thành th¶ chúa, l°ng lµng tr¶i cao.
Bày tö lòng son, lu¯ng mong ðßþc v« ch¥u kim-khuyªt;
Kính dâng bình ng÷c, xa trông cho m· rµng Thiên-Môn.
Chúng tôi ån chay, t¡m gµi, tñ tay soÕn tä bài chúc tøng n¥y, làm b¢ng sách vàng, ðñng
trong
trong hµp vàng, sai sÑ-
sÑ- th¥n là Ðào-
Ðào- TØ-
TØ- KÏ trân tr÷ng dâng bi¬u xßng hÕ.
Ngày 4 tháng 3 nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ 30 (1293) vua Tr¥n nß¾c An-
An- nam dâng l¶i t¤u nói
r¢ng:
Chúng tôi li«u chªt, tråm lÕy tâu lên nhß sau:
Trong ngày 14 tháng 2 nåm nay th¤y Thiên-sÑ là quan LÕi-Bµ Thßþng-Thß Lß½ng-Tång, quan L--Bµ
Lang-Trung Tr¥n-Phu ð® t¶ chiªu-thß ðªn hÕ qu¯c. Tôi kính-c¦n su¤t cä tôn-tµc và quan-lÕi, vµi vã ra ðß¶ng
xông hß½ng nghênh tiªp, khi ðªn n½i ðß¶ng ði có träi n®m, tôi ba l¥n hô vÕn tuª và quì lÕy, kính ðem ra
tuyên-ð÷c, th¤y l¶i thiên-chiªu nói r¢ng: "Tµi-l²i cüa nß¾c khanh ðã biªt tñ thú nh§n r°i, thì ta không trách
phÕt næa". Thánh Thiên-TØ rµng lßþng bao dung nhß thª, chúng tôi m×ng rÞ, không xiªt k¬, l¤y gì mà tö lòng
cäm tÕ trong muôn mµt.
Bài bi¬u cüa An-
An- nam Thª
Thª--TØ h÷ Tr¥n m×ng vua Thành-
Thành- Tông Hoàng-
Hoàng- Ðª lên ngôi trong nåm
ð¥u hi®u Nguyên-
Nguyên- Trinh (1295)
R°ng bay chín l¾p, trên ngôi vàng tr· lÕi tiªt tr¶i xuân;
Ngña ru±i ngàn non, trß¾c cØa ng÷c kính dâng l¶i bi¬u hÕ.
Mµt ngß¶i có phúc;
Muôn nß¾c ð«u yên.
Khâm duy Hoàng-ðª B®-HÕ
Vån-tr¸ rñc rÞ qu¯c-trung;
Nh½n-ðÑc th¤m-nhu¥n häi-ngoÕi.
SÇn-lòng giæ ðÕo, nß¾c xa g¥n, mµt mñc thäy yêu thß½ng;
D©p võ dùng vån, quân nhân nghîa, b¯n phß½ng ð«u nghï rãnh.
Th§t m· rµng nhân-t× ðÕi-ðµ;
Làm sáng thêm công-ðÑc ti«n-vß½ng.
Giông-t¯ tÕnh c½n, nhu¥n ½n vû-lµ;
Ð¤t ðai phong tß¾c, tö lßþng càn-khôn.
Ð±i m¾i cho dân;
Mßa xuân cho v§t.

Chúng tôi
May g£p th¶i bình;
M×ng nghe l®nh m¾i.
Xem tr¶i cØa B¡c, trông ngôi sao B¡c Cñc xiêu lòng;
Giæ ð¤t phß½ng Nam, xin dâng chén Nam-S½n chúc th÷.
Vua An-
An- nam h÷ Tr¥n dâng bi¬u xin kinh ÐÕi-
ÐÕi- TÕng.
Tôi · n½i viêm nhi®t hoang vu;
Ngày trß¾c ðã qui-y ph§t-pháp.
Hâm-mµ tøng kinh b¯i-di®p1;
Truy«n-bá t× nß¾c Trung-Hoa.
Nh¾ Ðß¶ng, T¯ng th¶i xßa, ch· kinh sang có ðàn ngña tr¡ng;
T× ðÕi-binh kéo ðªn, thì lØa cháy hóa ð¯ng tro tàn.
Ôi! Chæ huy«n-vi ðã chÆng ðßþc xem;
Th¶i ý màu nhi®m tr÷n khôn tìm th¤y.
Nhß vào nhà t¯i mà không ðu¯c tu®;
Nhß qua bi¬n kh± mà thiªu thuy«n t×.
Xin nghî ðªn ti¬u-bang;
Không có Kinh ÐÕi-TÕng.
Nªu chÆng c¥u xin trên ÐÕi-Qu¯c;
L¤y gì giác-ngµ dß¾i qu¥n-sinh.
Khâm duy Hoàng-ðª B®-HÕ:
Là vua Ngu-Thu¤t ðß½ng th¶i;
Là Ph§t Thích-Ca tái-thª.
Giàu lòng tª-ðµ;
Rµng ðÑc nhân-t×.
May mà ban tiªng ng÷c vàng;
Mong ðßþc m· kho quí báu
T× cüa tr¶i r½i xu¯ng, xin cho mµt vÕn nåm ngàn quy¬n Kinh;
Theo ðß¶ng b¬ ðßa sang, ð¬ cÑu Ñc tri®u nhân-dân kh¯n-kh±.
Công-ðÑc ¤y h½n công-ðÑc trß¾c, rµng l¾n không b¶;
Thánh-nhân nay tÑc thánh-nhân xßa, lßu truy«n tÕi ðó.
(Lúc ¤y quan Trung-

Trung- Th½ vâng l¶i chiªu chï cho ðßa Kinh sang).
Nåm Chí-
Chí- ÐÕi thÑ 2 (1309), An-
An- nam Thª-
Thª- TØ h÷ Tr¥n dâng bi¬u chúc m×ng Võ-
Võ- Tông Hoàng
Ðª lên ngôi:
Chúng tôi nép mình trông th¤y:
R°ng dß¾i vñc cao bay, vâng m®nh tr¶i ngñ trên ngôi báu;
NhÕn trong ð¥m yên ngü, ðµi ðÑc nhân nhu¥n ðªn phß½ng xa.
Vang tiªng m×ng reo, kh¡p cùng non b¬;
Thoã lòng ao-ß¾c, t¤t cä hoa di1.
1
Lá cây b¯i-ða bên „n-ðµ, xßa dùng ð¬ viªt Kinh Ph§t.
Kính vâng Hoàng-ðª B®-HÕ;

Thánh tr² thông-minh;
Tr¶i cho trí-dûng.
D©p yên h÷a loÕn, oai linh rung ðµng cõi ngoài;
Ng°i hß· ng thái-bình, thanh-giáo th¤m-nhu¥n ð¤t Vi®t.
Chª-ðµ phöng theo ð¶i c±, làm cho thêm rµng, thêm xa;
Chính-tr¸ ð±i lÕi th¶i tân, s¡p ð£t vào khuôn vào kh±.
Kh¡p hoàn-häi chung ðß¶ng vån-hoá;
Væng c½-ð° nhß núi Thái-S½n.
ÐÑc · mµt ngß¶i;
Phß¾c ra muôn nß¾c.
Chúng tôi: m¤y ð¶i giæ ð¤t;
Mµt dÕ th¶ vua.
Trông m£t tr¶i soi th¤u hang sâu, trung-thành tö dÕ;
Cùng dân-chúng · n½i góc b¬, chí-ðÑc ghi ½n.
Nåm ð¥u Chí-

Chí- Thu§n (1330), An-
An- nam Thª-
Thª- TØ h÷ Tr¥n dâng bi¬u chúc m×ng Vån-
Vån- Tông
Hoàng-
Hoàng- ðª lên ngôi.
V§n m· thánh th¥n;
Tài g°m trí dûng,
Nhân-ðÑc sánh cùng tr¶i ð¤t;
Giáo-hoá kh¡p cä B¡c Nam.
Tiªng vang dµi ð¶i nay;
Công cao h½n th¶i c±.
Ngß¶i xa mªn, ngß¶i g¥n qui phøc, kinh-luân ð¶i Thª-T± dõi theo;
Vi®c võ xªp, vi®c vån sØa sang, l- nhÕc hi®u Chí-Nguyên m· rµng.
Kh¡p n½i hoa hÕ;
Chung cänh thái-bình.
Chúng tôi:
— nß¾c dß¾i nhi«u ð¶i;
Th¶ vua trên hªt dÕ.
Muôn d£m ðß¶ng tuy xa cách, vén màn mây trông ng¡m ngôi sao.
Thß¾c gang lòng chÆng ð½n sai, ðÑng góc b¬ lÕy ch¥u m£t nh§t.
Nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ 31 (1294), nµi-
nµi- phø An-
An- nam vß½ng là Tr¥n-
Tr¥n- Ích-
Ích- T¡c dâng bi¬u chúc hÕ
nhân d¸p Tªt Nguyên-
Nguyên- Ðán.
Phøc-dî:
Tháng giêng là khí xuân hoà, nhân khiªn muôn dân xem phép tr¸;
Thßþng-ðª thß½ng vì mÕng l¾n, tóm thu b¯n bi¬n ðÑng làm vua.
Ngày Nguyên-ðán v×a g£p chæ "Nhâm", ðông-giao rß¾c Chúa,2
Sao Thái-Tuª · v« hß¾ng "Ng÷", nam ði®n xem tri«u1
1
Hoa là Trung-Qu¯c, Di là m÷i rþ.
2
Ngày xßa h- ðªn ngày l§p xuân, thì vua quan làm l- nghênh-xuân (rß¾c chúa xuân), · phß½ng Ðông (Ðông-giao).
Khí âm-dß½ng trên dß¾i giao-hoà; N«n vån-hoá xa g¥n h²n hþp.
Nay kính trông Hoàng-ðª B®-HÕ: Có l- có nhân; V×a th¥n v×a thánh.
B«n væng trên ngai ðª-v¸; Lâu dài vui ðÕo thánh hi«n.
Tám tråm nu¾c ch¥u-h¥u, công-li®t sánh cùng Chu-Võ;
Båm m¯t nåm th¸nh-tr¸, qui-mô h½n cä Hán-Quang.
Cõi th÷ cao thêm;
Ðài xuân vui kh¡p.
Tôi là Ích-T¡c: Cö tranh dñ ph¥n phong tß¾c2
Hoa quì3 nghiêng hß¾ng m£t tr¶i,
L¤y trung-thành báo ðáp ½n sâu;
Ngæa ðÑc Thánh th¤m nhu¥n ngoài cõi.
M×ng vua Thánh g°m nåm ði«u phß¾c, xßa C½-TØ4 chép thiên Hoàng-Cñc, nay nguy®n
theo ðòi;
Ph§n tôi ngay quì lÕy ba l¥n, trß¾c T«-H¥u5 giæ l- tôn-quân, kính vâng m®nh-l®nh.
Nåm Chí-
Chí- Nguyên thÑ 31 (1294), An-
An- nam Qu¯c-
Qu¯c- Vß½ng Tr¥n-
Tr¥n- Ích-
Ích- T¡c dâng l¶i bi¬u hÕ nhân
d¸p Thành-
Thành- Tông Hoàng-
Hoàng- ðª lên ngôi
B¦m tính thông-minh; Nêu danh nhân hiªu.
Ba mß½i tu±i sÑc nhß vua Thu¤n, ngày xuân thu dài vçn còn dài;
Tám tråm nåm phß¾c tþ nhà Chu, gß½ng nh§t nguy®t sáng r°i lÕi sáng.
Dòng th¥n thánh ông tuy«n ðªn cháu;
ÐÑc cù-lao con báo ân cha.
Trong khi hß· ng phß¾c thái-bình;
Vçn giæ t¤m lòng kª-thu§t.
D¤u th¥n-long6, cÞi mây nåm s¡c;
Ði«m kim-kê7 báo hi®u ân sâu,
1
Thái-Tuª là mµt ngôi sao, nåm nào thì · v« hß¾ng n¤y. Ví-dø: nåm Ng÷ thì · phß½ng Ng÷ (chính nam). Nam di®n thì ngänh m£t v«
phß½ng Nam. Khi vua xem tri«u, thì ngänh m£t v« phß½ng Nam.
2
Theo l® xßa khi Thiên-TØ phong tß¾c cho chß-h¥u, thì ban cho mµt cøc ð¤t · hß¾ng ðßþc phong và mµt thÑ cö tranh tr¡ng (bÕch mao),
g÷i là mao-thß.
3
Hoa quì là mµt thÑ hoa luôn luôn hß¾ng v« m£t tr¶i.
4
C½-TØ là con cháu nhà Thß½ng, tÑc nhà Ân. Khi vua Võ-Vß½ng nhà Chu di®t vua Trø r°i làm vua, phong cho C½-TØ làm vua nß¾c T¯ng
(tÑc ÐÕi-Hàn bây gi¶) ð¬ th¶ phøng t±-tiên cüa nhà Ân, nhßng không phäi là nß¾c chß-h¥u, mà là nß¾c bÕn. Trß¾c khi qua nß¾c T¯ng,
C½-TØ có dâng cho Võ-Vß½ng, mµt bµ sách H°ng-PhÕm, nói t¤t cä các møc chính-tr¸, h÷a, phúc. Trong sách ¤y có thiên Hoàng-Cñc,
có mµt tiªt nói v« nåm ði«u phß¾c, thÑ nh¤t là Th÷ (s¯ng lâu). Sách ¤y ðªn nay, träi m¤y ngàn nåm mà vçn còn áp-døng nhß thß¶ng,
các nhà chính tr¸, kinh-tª, triªt-lý Ðông-Tây ð«u dùng ð¬ tham khäo.
5
T«-H¥u tÑc là T«-Hoàn-Công. Lúc nhà Chu suy, không nß¾c chß h¥u nào ðªm xïa ðªn vua Thiên-tØ næa, chï có T«-Hoàn-Công ðã ðªn
sân ch¥u, làm l- bái trß¾c Thiên-TØ.
6
Th¥n-long: con r°ng th¥n, r°ng là linh-v§t, ðÑng ð¥u t¤t cä m÷i loài. Ngß¶i ta ví vua v¾i r°ng, b« tôi v¾i mây. H- r°ng hi®n thì có mây
theo.
7
Kim-kê: Con gà vàng. Sách B¡c-T«-Thß chép: khi vua Võ-Thành lên ngôi, ban chiªu ðÕi-xá, ngoài cØa ði®n có dñng mµt con gà vàng,
vua höi ý-nghîa vì sao, Tß-Mã-¿ng-Chi tâu r¢ng: "Sách Häi-Trung Nh§t-Chiêm có nói: M²i khi sao Thiên-Kê rung ðµng, thì có ân-xá,
các v¸ ðª vß½ng th¬ theo hi®n tßþng ¤y".
Sách Ðß¶ng-Th½ chép: "Ngày ân xá, · phía Nam ch² thiªt nghi trß¾ng có dñng mµt con gà vàng trên mµt cây trø "cam" dài 7 thß¾c, con
gà cao 4 thß¾c, mi®ng ng§m mµt lá phß¾n s¡c tía.
Chúng tôi:
Tr¶i B¡c gØi thân;
Phß½ng Nam phong tß¾c.
Ðµi ½n cao cä; Chßa chút ð«n b°i.
M×ng chúa lên ngôi, lòng suy tôn chÆng khác gì tôi Hán;
Trông tr¶i gang thß¾c, l- hÕ bái nguy«n theo dõi T«-H¥u.
Tháng nåm mùa hÕ nåm ÐÕi- ÐÕi- ÐÑc

ÐÑc thÑ 15, Võ-
Võ- Tông Hoàng-
Hoàng- Ðª lên ngôi, An-
An- nam-
nam- vß½ng
Tr¥n-
Tr¥n- Ích-
Ích- T¡c dâng t¶ bi¬u chúc hÕ 1
Phøc dî:
M×ng v§n nß¾c sinh ra b§c thánh, v×a m¾i lên ngôi;
Vâng mÕng tr¶i ch¸u l¤y ngôi vua, lâu dài n¯i nghi®p
Ð¤t tr¶i giúp ðÞ;
Muôn nß¾c vui m×ng
Khâm duy Hoàng-ðª, B®-HÕ;
B§c thánh thông-minh; Ð¤ng ngß¶i công-ðÑc.
Oai tr¶i rung ðµng, c½-ð° thêm b«n væng non sông;
ń chúa d°i dào, dân chúng th¤y th¤m nhu¥n mßa móc.
Huy hi®u dâng lên ðÑc M©;
Hiªn-chß½ng theo dõi Vua Ông.
Chúng tôi:
Tranh cö dñ ph¥n; Hoa quì dña bóng,
Chåm chåm ngó trß¾c, d¥u xa xuôi cûng s¡p v¾i hàng loan; (chim loan, tÖ v¾i hàng vinh
quí).
Vòi v÷i trông lên, xin khúm núm lÕy quÏ theo dáng c÷p. (con c÷p, tÖ v¾i b« tôi trung, dûng).
Tháng 3 mùa Xuân nåm Chí- Chí- ÐÕi thÑ 4 (1311) Nhân-
Nhân- Tông Hoàng-
Hoàng- ðª lên ngôi, An-
An- nam-
nam-
vß½ng Tr¥n-
Tr¥n- Ích-
Ích- T¡c dâng bi¬u chúc hÕ.
Phøc dî:
Ð¶i th¸nh sinh ra b§c thánh, lên ngai vàng xem cä b¯n phß½ng;
MÕng to b«n væng ngôi vua, d· ð° bän rÕng xem muôn nß¾c.
Non sông ðßþc phß¾c; Tôi dß¾i thêm m×ng.
Khâm duy Hoàng-ðª B®-HÕ:
Công-nghi®p th¥n, ðßþc tr¶i theo giúp;
Tß-ch¤t thánh, m²i ngày mµt thêm.
Vë tinh hoa nhß các vua trên, kh¡p ngoài qu§n trong tri«u chúc tøng;
Lòng quäng ðÕi noi theo nªp cû, nh¶ công cha ðÑc t± lßu truy«n.
Vi®c thäy canh tân; Ð¶i thêm th¸nh vßþng.
Chúng tôi:
Phß½ng Nam ch¸u tß¾c;
CØa B¡c gØi thân.
1
Các bän ð«u chép: "Nåm ÐÕi-ÐÑc thÑ 15" nhßng cÑu xét thì ÐÕi-ÐÑc là niên hi®u cüa Thành-Tông Hoàng-ðª chï có 11 nåm (tÑc là t×
nåm 1297 ðªn nåm 1307). Vì ngài m¤t vào khoäng tháng giêng nåm ÐÕi-ÐÑc thÑ 11. Nhß v§y chæ 15 ch¡c là chæ 11 mà chép l¥m.
Mây gió g£p th¶i, m×ng ðßþc ch¯n long-trì g¥n güi;
Nß¾c sông v« b¬, nguy«n chen hàng h± bái1 ch¥u tri«u.
Tháng 3 nåm Diên-

Diên- Hñu thÑ 7 (1320), Anh-
Anh- Tông Hoàng-
Hoàng- ðª lên ngôi, An-
An- nam-
nam- vß½ng Tr¥n-
Tr¥n-
Ích-
Ích- T¡c, dâng l¶i bi¬u hÕ nhß sau:
Tr¶i phü ngai son, trên Ðª-v¸ r°ng bay chín l¾p
Bóng soi cØa tía, dß¾i vß½ng-ðình c÷p lÕy muôn nåm.
Cänh v§t xinh tß½i;
C½-ð° rµng rãi,
Kính lên Hoàng-ðª B®-HÕ:
C¥m quy«n muôn nß¾c,
Ch¸u l- b¯n phß½ng.
Ð¬ hiªu-tâm theo l¯i tôn thân, miªu hi®u ð« thêm chæ t¯t;
Tha tµi-l® tö lòng nhân ái, dân-sinh th¤m ðßþc ½n dày.
ÐÕo kª truy«n không ð±i chí vua trên;
Lßþng quäng ðÕi, lÕi th¬ tình tôi dß¾i.
Chúng tôi:
Ch¸u ½n tß¾c cû;
Nß½ng bóng nß¾c trên.
Thân cô-ð½n lßu lÕc t× Nam, nß¾c sông Hán xin ch¥u vào b¬ cä.
Lòng trung-ái nghiêng v« hß¾ng B¡c, trông ngôi sao mà lÕy trß¾c sân ch¥u.
Ti«n ÐÕi Thß Bi¬u

(Thß và Bi¬u cüa ð¶i trß¾c)
BÑc thß cüa vua Nam-

Nam- Vi®t là Tri®u-
Tri®u- Ðà dâng lên vua Hán Vån-
Vån- Ðª.
Tôi là Tri®u-Ðà, xin li«u chªt, hai lÕy, kính dâng thß lên Hoàng-ðª B®-HÕ:
Lão-phu n¥y là mµt chÑc lÕi · ð¤t Vi®t xßa, Cao-Hoàng-ðª cho tôi ån ng÷c tÖ, ð¬ làm vua nß¾c
Nam-Vi®t. Hiªu-Hu®-Ðª lên ngôi không nÞ dÑt tình, ban thß· ng cho tôi r¤t h§u. Ðªn ð¶i bà Cao-H§u coi
vi®c nß¾c, tách riêng xÑ m÷i rþ mà ra l®nh c¤m bán cho nß¾c Vi®t nhæng ð° làm ruµng b¢ng kim-loÕi, lÕi
c¤m bán trâu bò dê ngña v« gi¯ng cái, nªu có bán chï bán con ðñc mà thôi, ... Lão-phu n¥y · nß¾c Vi®t ðã
ðªn tu±i già, tñ nghî r¢ng không lo vi®c cúng tª ông bà là tµi ðáng chªt, nên sai sÑ-th¥n là quan nµi-sØ tên
Phan, quan Trung-Uý tên Cao và quan Ngñ-sØ tên Bình, t¤t cä là ba ngß¶i, qua dâng thß ch¸u l²i, ð«u không
th¤y tr· v«. H½n næa, ðßþc tin nói; ph¥n mµ cüa cha m© tôi ðã b¸ ðào lên huÖ hoÕi hªt, anh em giòng h÷ cüa
tôi ðã b¸ giªt cä. Vì c¾ ðó b¡t buµc tôi hµi-ð°ng v¾i quan lÕi thäo lu§n r¢ng: nay ð¯i v¾i nhà Hán ðã tö lòng
xích-mích, ð¯i v¾i các nß¾c ngoài, không l¤y gì làm thanh danh, nên ð±i hi®u làm Hoàng-ðª, làm vua Thiên-
tØ trong nß¾c Vi®t, chÑ không dám hÕi gì ðªn thiên-hÕ. Cao-H§u nghe ðßþc, cä gi§n, tß¾c bö qu¯c-hi®u
Nam-Vi®t, không cho sÑ-th¥n nhà Hán qua lÕi. Lão-phu nghi cho Trß¶ng-Sa-Vß½ng có l¶i dèm pha, nên cØ
binh ðánh, phÕm ðªn ð¸a-gi¾i.
Lão-phu · nß¾c Vi®t ðã 49 nåm, hi®n ðß½ng b°ng cháu, t¯i ngü sáng d§y, nhßng n¢m không yên
chiªu, ån chÆng ngon mùi, m¡t không ngó t¾i s¡c xinh ð©p, tai không nghe ðªn tiªng tr¯ng chuông, là vì m¯i
1
H±-bái: tôi lÕy vua nhß c÷p khom lßng.
s¥u không ðßþc phøng-sñ nhà Hán v§y. Ngày nay, B®-HÕ thß½ng tình, cho phøc lÕi qu¯c-hi®u, cho ðªn chªt
còn ghi và t× nay xin tr· lÕi tß¾c vß½ng, không dám xßng làm Hoàng-ðª næa.
Nåm Thái
Thái--Bình Hßng-
Hßng- Qu¯c thÑ 5 (980), Giao-
Giao- Chï Ðinh-
Ðinh- Li-n (con Ðinh-
Ðinh- Bµ-
Bµ- Lînh) m¤t, em
là Ðinh-
Ðinh- Tri«n lên làm vua, quan ÐÕi-
ÐÕi- Hi®u là Lê-
Lê- Hoàn cß¾p ngôi, vua T¯ng-
T¯ng- Thái-
Thái- Tông cØ binh qua
ðánh, Lê-
Lê- Hoàn giä l¶i cüa Ðinh-
Ðinh- Tri«n dâng bi¬u nhß sau:
Ð¶i ch¸u ½n trên;
— xa góc b¬,
Lãnh tiªt chª tr¤n n½i m÷i rþ;
Lo c¯ng-tri«u hªt ph§n tôi con.
Không ng¶ gia v§n chÆng may;
Xui khiªn phø huynh g£p nÕn.
Tuy ng÷c løa tôi thß¶ng c¯ng hiªn;
Nhßng ð¤t tranh, trên chæa s¡c ban1.
Trß¾c kia, cha tôi là Bµ-Lînh và anh tôi là Li-n:
Ð«u ðßþc ½n vua;
Phong cho chÑc tß¾c.
Kính c¦n giæ gìn b¶ cõi,
Không h« tr¬ näi bö qua,
Nhßng chßa l§p ðßþc công lao;
B²ng ðã xäy ra biªn-c¯.
Lúc ¤y tôi:
CØa nhà s¡p s§p;
Tang-chª ðß½ng còn.
Mà nhæng ngß¶i trong nß¾c,
Nào là quan lÕi, quân dân;
Nào là h÷ hàng kÏ lão.
Cùng ðªn nhà · chª;
Xin quy«n lãnh vi®c binh.
Tôi t× ch¯i nhi«u l¥n;
H÷ nài xin tha thiªt.
Chßa k¸p tr¥n t¤u;
Vì sþ diên trì.
Các b÷n m÷i rþ · n½i khe ðµng, núi r×ng, t¯-tính giäo-hoÕt, hung-ác;
Không ðßþc thöa lòng;
E khi sinh biªn.
Vì v§y, tôi ðã nh§n chÑc Tiªt-Chª-Hành-Quân Tß-Mã, quy«n lãnh châu quân-sñ,
Nép trông Hoàng-ðª B®-HÕ:
Ban cho s¡c-m®nh;
Vào hÕng phiên-bang.
Ð¬ tö ½n rµng lßþng cüa Thánh-Tri«u;
Ngõ thöa lòng hªt trung cüa th¥n-hÕ.
Nhß v§y tôi ðßþc:
N¯i truy«n nghi®p trß¾c;
1
Ðã chú · bài bi¬u cüa Tr¥n-Ích-T¡c m×ng Võ-Tông Hoàng-ðª lên ngôi.
V² tr¸ dân Mß¶ng,

Gi£c giä d©p yên, ngoài ð°ng-trø ra công cän-ngñ;
Ng÷c ngà c¯ng-hiªn, dß¾i kim-môn tö dÕ trung-thành.
Kính mong Hoàng-ðª B®-HÕ thß½ng tình tha tµi.
Nåm Bäo-
Bäo- Hñu thÑ 6 (1258), vua An-
An- nam h÷ Tr¥n dâng bi¬u xin nhß¶ng ngôi cho con.
Tôi nghe nói:
Làm ngß¶i phäi tri túc, nên thoái lui không ðþi tu±i già;
Sanh con có khä nång, thì giao phó n¯i theo nghi®p trß¾c.
Ðó là l¨ thß¶ng thiên-ðÕo;
LÕi thêm thu§n cä nhân-tình.
Nay tôi truy«n v¸ cho con th½;
Kính c¦n tâu bày lên chúa thánh.
Tñ xét không công-nghi®p;
LÕm mong phong tß¾c h¥u,
Lãnh s¡c-m®nh · tri«u, mà chßa khi nào làm l- vào tri«u;
Tö trung-thành v¾i nß¾c, mà chßa khi nào ð«n ½n cho nß¾c.
Nay ðß½ng th¶i khó;
Không xiªt lòng lo,
Thân li¬u b° héo trß¾c mùa thu, xin trao tr÷ng trách;
Lòng quÏ-ho¡c1, hß¾ng theo m£t nh§t, g¥n ánh thanh-quang.
Trß¾c chßa thïnh-m®nh thánh-tri«u;
Nay dám kính tâu B®-HÕ.
Su¯t ngày run sþ;
Cúi bß¾c lom khom,
Kính dâng l- m÷n bao-mao2;
Ð¬ tö lòng thành c¥n hiªn3.
Nép trông Hoàng-ðª B®-HÕ:
Ðèn tr¶i soi sáng;
ÐÑc l¾n th¤m nhu¥n,
Thß½ng kë dß¾i trung-thành;
Xét tình tôi ngu-xu¦n.
Bao dung dân-chúng, h÷c ðª-vß½ng th§t ðáng lßu-truy«n;
Cùng cÑu c½-vi, vi®c l¾n nhö thäy ð«u thanh thõa.
Ban cho áo mû, ½n sûng-vinh rÕng mµt cöi mán mß¶ng;
B«n tþ núi sông, l¶i minh-th® ð¬ ngàn nåm son s¡t.
Lòng tôi mong ß¾c;
Ý thánh chu¦n y,
Thái-Thßþng qu¯c-chü hi®u phong;
Chiªu-chï mß¶i hàng trông ðþi.
1
Quì-ho¡c là hai thÑ hoa luôn luôn hß¾ng v« m£t tr¶i.
2
Bao-mao là mµt loÕi cö, ð¶i xßa thß¶ng dùng ð¬ làm v§t c¯ng-hiªn.
3
C¥n là mµt loÕi rau, hiªn là dâng lên. C¥n-hiªn hay hiªn-c¥n là dâng l- m÷n.
Nªu ðßþc thoä tình ty-ti®n;

Th§t là có ph§n vinh-quang.
Tôi nguy®n:
Giæ dÕ trung-trinh,
Su¯t ð¶i ngay thÆng,
T¤c lòng xin tÕc ðá ghi vàng; thß¶ng tß· ng th¤y ð¤t tr¶i che ch· ;
Muôn mµt chï bøi h°ng gi÷t nß¾c, ngõ ð«n b°i non b¬ cao sâu.
Phø chép l¶i bi¬u cüa nß¾c Chiêm-

Chiêm- Thành dâng l- c¯ng cho vua nhà T¯ng. (Nß¾c Chiêm-
Chiêm-
Thành v¯n là huy®n Tßþng-
Tßþng- Lâm, qu§n Nh§t-
Nh§t- Nam. Cu¯i ð¶i nhà Hán, ngß¶i trong qu§n làm phän,
xßng hi®u là nß¾c
nß¾c Lâm-
Lâm- „p, ð¶i sau nhân cuµc loÕn, d¶i qua ð¤t Chiêm, g÷i là nß¾c Chiêm-
Chiêm- Thành)
Nß¾c tôi · góc b¬ xa, thß¶ng ðßþc nhà vua yêu d¤u; Muôn d£m v« dâng l- c¯ng, dám quên
chÑc ph§n tôi ðòi.
Ðã mong phong làm nß¾c chß-h¥u; Thì tri«u c¯ng phäi y thß¶ng l®.
Tôi trµm nghî:
Nß¾c Vi®t-Thß¶ng dùng nhi«u l¾p thông-d¸ch, m¾i vào ch¥u Trung-Qu¯c, là vì nghe th¸nh-ðÑc
cüa nhà Chu;
Nß¾c Bàn-Mµc1 soÕn m¤y khúc ca-chß½ng, ð¬ dâng lên vß½ng-ðình, là vì mªn lòng nhân cüa
nhà Hán.
Mµt ngß¶i trên có lòng nhân ái;
Muôn nß¾c dß¾i tö dÕ phøc tùng.
Tuy nß¾c tôi · ch¯n r¤t xa xuôi;
Vçn ngày trß¾c có tên trong các qu§n.
Tßþng-Lâm thuµc bän-ð° ð¤t Vi®t;
Ð°ng-Trø còn d¤u-tích Phøc-Ba.
Chúng tôi:
Tri«u-c¯ng Trung-Hoa;
Ðã nhi«u nåm tháng.
Ðß½ng th¶i vua Ngh®-T± dñng nß¾c, chúng tôi t¾i chúc hÕ ð¥u tiên;
Xu¯ng ðªn các tri«u-ðÕi n¯i ngôi, chúng tôi lÕi c¯ng-tri«u liên-tiªp.
Các cây hoa t¯t, ð«u gieo gi¯ng vào ð¤t Trung-Hoa;
Nhæng loài v§t xinh, cûng ðem dâng ðªn vß¶n Thßþng-Uy¬n2.
Trên thi ân tiªp-ðãi, n¯i v§n Løc-Tiêu3;
Dß¾i hªt dÕ trung-thành, nhß hoa quì-ho¡c4.
Ðinh ninh vâng l¶i chiªu phøng;
Ân-hu® cho cÞi xe vàng5.
Tôi nay:
1
Bàn-Mµc: tên nß¾c m÷i · ð¶i nhà Hán, có dâng vua Võ-Ðª mµt khúc nhÕc.
2
Thßþng-Uy¬n: vß¶n vua l§p ra ð¬ t¾i ch½i, trong vß¶n có ðü cö hoa và c¥m thú quí lÕ.
3
Løc-Tiêu: Kinh-Thi chép thiên Løc-Tiêu, k¬ ½n vua ðãi b« tôi dñ ti®c.
4
Quì-ho¡c: xem chú-thích s¯ 1 bài trß¾c.
5
Xe dãi vàng: Vua Thiên-TØ ban cho các nß¾c chß-h¥u có c¤p b§c. Nß¾c l¾n thì ði xe treo dãi ðö, nß¾c v×a v×a ði xe treo dãi tía,
xu¯ng næa thì s¡c xanh, s¡c vàng (chª-ðµ cüa nhà T¥n).
G£p v§n may hß· ng phß¾c thái bình;

Vinh thân m÷n · n½i c¯-qu¯c.
L¥n lút trong gò kiªn, ph§n th¤p hèn nh¶ chiªu Hán vinh-quang;
Ngæa trông lên sân r°ng, l¶i chúc hÕ có tr¶i Nghiêu soi th¤u.
— nh§m-th±1 có mµt vài phß½ng-v§t;
Dâng bao mao2 nhß các nß¾c chß-h¥u.
Cung duy Hoàng-ðª B®-HÕ:
Nh¤t-th¸ nhân ð°ng3;
Tam-vô ðÕo hþp.
Cao dày ðÑc thánh, hai bên vån võ múa can lông,
Ðông-ðúc sân vua, muôn nß¾c công h¥u c¥m h¯t ng÷c.
ChÆng nhæng yên Lào-Qu¯c mà m· ð¤t Vînh-Xß½ng (?);
S¡p ra t¾i Tây-thành mà tr¸ mi«n Giao-Chï.
Tr¶i mµt loÕt toä ra ánh sáng, dçu hang cùng cûng soi t¾i t§n n½i;
Ðß¶ng ba ngã t¤t có n½i b¢ng, h- ngß¶i · thì làm thành hoa ð¤t.
Tôi:
Nß½ng theo phong hoá;
Träi hªt trung thành.
Bôn ba muôn d£m b¬ kh½i, ð¬ v« dâng l-;
Mµng tß· ng chín t¥ng nhÕc th±i, l¥n t¾i nghe ca
T¤c lòng ghi tÕc ân sâu;
Muôn mµt ð«n b°i lßþng cä.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Løc Chung
1
Nh§m-Th±: ð¤t nß¾c cüa mình cai-tr¸.
2
Bao-mao: Xem chú-thích s¯ 2, bài trß¾c.
3
Nhân-ð°ng nh¤t thi: lòng nhân thß½ng ngß¶i, xem ai cûng nhß nhau.
71 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th¤t
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th¤t
Các quan ThÑ-

ThÑ- SØ, Thái-
Thái- Thú · các Qu§n Giao-
Giao- Châu, CØu-
CØu- Chân và Nh§t-
Nh§t-
Nam, phø-
phø- biên các quan ThÑ-
ThÑ- SØ, Thái-
Thái- Thú ð¶i Tam-
Tam- Qu¯c
Ð£ng-
Ð£ng- Huân
Ngß¶i Nam-Dß½ng, ông nµi cüa Tây-Hoa-H¥u Ð£ng-Th¥n, ð¶i H§u-Hán làm chÑc Châu-Møc ·
Giao-Châu.
Ích-
Ích- Cß-
Cß- Xß½ng
Con cüa Cß-Ông, trong nåm Ngû-Phøng thÑ 51, làm ThÑ-sØ qu§n Giao-Châu.
Ð£ng-
Ð£ng- Nhßþng
Thân-thª thª nào chßa rõ, nhßng theo sách sØ-ký cüa ð¶i vua Quang-Võ trong H§u-Hán-Thß, th¶i
trong th¶i Vß½ng-Mãng, các qu§n Giao-Chï, ð«u ðóng cØa tñ giæ l¤y, có S¥m-Bành ngày thß¶ng có tình
thân-m§t v¾i Ð£ng-Nhßþng làm quan Møc · ð¤t Giao-Chï, ðßa thß cho Nhßþng, Nhßþng bèn su¤t cä các
Thái-Thú · các qu§n, sai sÑ ðem l--v§t v« c¯ng-hiªn, sau ðó ð«u ðßþc phong tß¾c h¥u.
Tích-
Tích- Quang
Ngß¶i Hán-Trung, trong th¶i vua Bình-Ðª, làm Thái-Thú ð¤t Giao-Chï, l¤y l--nghîa dÕy dân.
Nh§m-
Nh§m- Diên
Tñ là Trß¶ng-T°n, m¾i 12 tu±i ðã thông hi¬u Kinh Thi, Kinh D¸ch, Kinh Xuân-Thu, n±i tiªng trong
trß¶ng Thái-H÷c, ngß¶i ta g÷i là Nhâm-Thánh Ð°ng, nghîa là Ông thánh con nít h÷ Nhâm. Ð¥u niên hi®u
Kiªn-Võ (25 sau Công-Nguyên), làm Thái-Thú qu§n CØu-Chân. Theo phong-tøc t§p-quán thì dân CØu-Chân
chï làm ngh« ðánh cá và sån thú, chÑ không biªt cày c¤y. Nhâm-Diên dÕy dân vÞ ð¤t hoang, tr°ng lúa, ð¤t
m²i nåm m²i m· rµng thêm, dân ðßþc no ðü giàu có. Còn hÕng dân nghèo không có ti«n cß¾i vþ, thì
Nhâm-Diên b¡t t× quan Trß· ng-SØ tr· xu¯ng phäi ch¸u b¾i lß½ng b±ng ð¬ giúp kë nghèo. Vì v§y, s¯ ngß¶i
cß¾i vþ trong mµt lúc t¾i 2.000 ngß¶i. Nåm ¤y, mßa gió thu§n hoà, các gi¯ng lúa ð«u ðßþc mùa. Nhà nào
sinh ðßþc con cûng ð£t tên Nhâm. Cai-tr¸ ðßþc b¯n nåm, Nhâm-Diên tr· v« Trung-Qu¯c, ngß¶i qu§n CØu-
Chân l§p nhà sinh-t× ð¬ th¶.
1
Xét Ngû-Phøng: là niên-hi®u cüa Hán Tuyên-ðª, không có nåm thÑ 5, chï t× nåm ð¥u ðªn nåm thÑ 4 (57-54 trß¾c Công-Nguyên). Có l¨
sách chép sai.
Tô-
Tô- Ð¸nh
Ð¥u nåm Kiªn-Võ, làm Thái-Thú qu§n Giao-Chï, tính tham lam mà hung dæ, nên Trßng-Tr¡c giªt Tô-
Ð¸nh làm phän. Sau ðó, nhà Hán sai Mã-Vi®n qua d©p yên cuµc loÕn ¤y.
Lý-
Lý- Thi®n
Tñ là ThÑ-Tôn, ngß¶i ð¤t Nam-Dß½ng, làm chÑc Thái-TØ Xá-Nhân cüa nhà Hán. Trong th¶i vua
Hi¬n-Tông, làm Thái-Thú qu§n Nh§t-Nam, làm vi®c hay dùng ân-hu®, bác-ái ð¯i v¾i dân, nên dân · các xÑ
khác cûng phøc tùng, ð±i làm chÑc Thái-Thú qu§n CØu-Chân.
Trß½ng-
Trß½ng- Khôi
Trong tri«u vua Hi¬n-Tông, làm Thái-Thú Giao-Chï, vì ån h¯i-lµ b¸ tµi, cüa b¸ t¸ch thu vào kho. Vua
nhà Hán ra l¶i chiªu l¤y cüa ¤y ban cho các quan.
H°-
H°- C¯ng
Cha cüa H°-Quäng, làm chÑc Ðô-Uý qu§n Giao-Chï.
Phàn-
Phàn- Di-n
Trong nåm Vînh-Hoà thÑ 2 (137) cüa Thu§n-Ðª, làm chÑc ThÑ-SØ qu§n Giao-Chï. Gi£c m÷i Khu-
Liên huy®n Tßþng-Lâm, qu§n Nh§t-Nam làm phän, Di-n phát quân ra ðánh b¸ thua.
Trß½ng-
Trß½ng- Ki«u
Trong nåm Vînh-Hoà thÑ 3 (138), làm chÑc ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu, sai sÑ-th¥n ði üy-dø b÷n gi£c
m÷i · huy®n Tßþng-Lâm; b÷n gi£c ð«u hàng phøc.
Chúc-
Chúc- Lß½ng
Tñ là Thi®u-Khanh, ngß¶i Lâm-Tß½ng. Trong nåm Vînh-Hoà (136-141), làm Thái-Thú qu§n CØu-
Chân. B÷n m÷i Khu-Liên n±i làm phän; lúc Lß½ng ðªn, chï ði mµt chiªc xe vào n½i gi£c hi¬u dø, l¤y oai tín
mà thuyªt-phøc, ngß¶i t¾i ð¥u hàng có vài vÕn, cõi ð¤t Lãnh-NgoÕi ð«u yên cä.
Châu-
Châu- Xß· ng
Tñ là TØ-Kính, ngß¶i ð¤t Ngô. Trong nåm Vînh-Hoà thÑ 6 (141), làm Thái-Thú Giao-Chï. Xß· ng
dâng thß tâu r¢ng: "Ð¤t Giao-Chï · xa, ngoài cä chín Châu, trông v« Kinh-ðô nhß xem ngôi sao Vân-Hán, thì
nên ð£t ra mµt chÑc Phß½ng-Bá ð¬ làm mµt hàng rào phía nam cho qu¯c-gia". Nhà Hán bèn phong Xß· ng
làm chÑc ThÑ-SØ Giao-Châu.
HÕ-
HÕ- Phß½ng
Làm ThÑ-SØ Giao-Châu ð¶i Thu§n-Ðª, (126-144), dân Giao-Chï làm phän, phiªn ðµng ðªn Qu§n
CØu-Chân, kªt bè ðäng v¾i nha. Phß½ng l¤y ¤n-tín khuyªn dø, nên b÷n gi£c ð¥u hàng; nhân công ðó, ðßþc
thång lên chÑc Thái-Thú qu§n Quª-Dß½ng.
Nåm Diên-Hy thÑ 3 (160), dß ðäng b÷n gi£c qu§n CØu-Chân lÕi n±i lên mãnh-li®t, nên tri«u-ðình lÕi
sai Phß½ng làm ThÑ-SØ · Giao-Châu; Phß½ng cai-tr¸ có ân có oai, nên quân gi£c kéo nhau t¾i xin hàng cä.
Dß½ng-
Dß½ng- Phò
Ngß¶i C¯i-Kê, cháu cüa Dß½ng-M§u. Dß½ng M§u theo vua Hán Quang-Võ chinh phÕt có công, nay
cho Phò làm ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu.
Nghê-
Nghê- ThÑc
Trong nåm Vînh-Th÷ (Hoàn-ðª), làm Thái-Thú qu§n CØu-Chân. Lúc b¤y gi¶, quan l®nh huy®n Cß-
Phong tham lam hung bÕo, nên ngß¶i trong huy®n là Châu-ÐÕt giªt quan l®nh và su¤t quân chúng ðánh cä
qu§n CØu-Chân. ThÑc tØ tr§n. Vua Hán hÕ chiªu ban thß· ng 60 vÕn quan ti«n, lÕi cho hai ngß¶i con làm
quan Lang-Trung.
Ngøy-
Ngøy- Lãng
Tñ là Thiªu-Anh, ngß¶i C¯i-Kê, làm quan l®nh huy®n Bành-Thành, thång lên chÑc Ðô-Úy qu§n
CØu-Chân. Trong nåm Vînh-Th÷ thÑ 3 (157), b÷n m÷i làm phän, Nghê-ThÑc tØ tr§n, Lãng t¾i, tr¸ vi®c binh
ngû r¤t nghiêm, d©p yên ðßþc gi£c.
Chúc-
Chúc- Ði«m
Tñ là Bá-Hßu, ngß¶i Trung-S½n, Sách Nam-Vi®t-Chí chép r¢ng: "Ði«m làm chÑc Tß-Ð°, vì nói thÆng
xúc phÕm ðªn vua, b¸ giáng làm ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu. Ông làm vi®c thanh-liêm, lÕi có ân-hu® v¾i dân,
cho nên ðßþc lòng dân l¡m".
Xét lÕi trong nåm Diên-Hy thÑ 2 (159) cüa Hoàn-ðª, Ði«m giæ chÑc Quang-Lµc ÐÕi-phu, thång lên
chÑc Tß-Ð°, nåm thÑ 3 (160) thì m¤t. Nhß v§y, thì có l¨ sách Nam-Vi®t-Chí không ðü làm b¢ng cÑ.
C¤t-
C¤t- KÏ
Nåm Diên-Hy thÑ 6 (163), ði ðánh gi£c Giao-Châu, b¸ gi£c b¡t s¯ng giæ lÕi.
Ðinh-
Ðinh- Cung 1
Ð¶i vua Hoàn-ðª (147-167), làm chÑc ThÑ-SØ Giao-Châu, ðßþc m¶i v« nh§m chÑc Tß-Ð°.
Trß½ng-
Trß½ng- Bàn
Tñ là TØ-ThÕch, ngß¶i Ðan-Dß½ng. Trong nåm Diên-Hy (158-166), làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
Ngu-
Ngu- Thi«u
Cha cüa Ngu-Phiên. Trong ð¶i H§u-Hán làm Thái-Thú qu§n Nh§t-Nam, có ân-hu® v¾i dân, ðªn khi
chªt, ðßa quan-tài v« làng, có b¥y chim nhÕn bay theo ðªn C¯i-Kê, ð§u trên ph¥n mµ, chôn xong m¾i bay ði.
Châu-
Châu- Tu¤n
Tñ là Công-VÛ, ngß¶i C¯i-Kê. Nåm Quang-Hoà thÑ 4 cüa Linh-Ðª (181), Lß½ng-Long · qu§n Giao-
Châu cùng v¾i Thái-Thú qu§n Nam-Häi là Kh±ng-Chï làm phän, vua Hán sai Tu¤n làm ThÑ-SØ qu§n Giao-
Châu. Khi ði qua qu§n nhà, Tu¤n chiêu mµ ngß¶i nhà hþp v¾i 5.000 quân chia hai ðÕo tiªn vào. Trß¾c tiên
ðã cho ngß¶i t¾i qu§n ð¬ do thám tình hình hß thi®t cüa gi£c và tuyên truy«n oai ðÑc ð¬ ch¤n-ðµng nhân-
tâm cüa b÷n gi£c, li«n ðó kéo các ðÕo quân · bäy qu§n2 áp t¾i ðánh chém Lß½ng-Long, r°i quân gi£c ð¥u
hàng, ß¾c m¤y vÕn ngß¶i. Nhân công ðó, ðßþc phong tß¾c Ðô-Ðình-H¥u.
Lý-
Lý- Tiªn
Tñ là Ðång-Cao, trong th¶i vua Linh-ðª (168-189), làm ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu.
1
T¸nh-bän và Anh-bän chép là: Ðinh-Phú.
2
Bäy qu§n là: Nam-Häi, Thß½ng-Ngô, U¤t-Lâm, Hi®p-Ph¯, Giao-Chï, Nh§t-Nam và CØu-Chân ð«u thuµc v« Giao-Châu.
Giä-
Giä- Tông
Tñ là MÕnh-Kiên, ngß¶i Liêu-Thành, ð§u khoa hiªu-liêm, b± làm Kinh-Tri®u-Doãn. Ðß½ng th¶i ¤y ·
ð¤t Giao-Châu có nhi«u cüa báu, các quan ThÑ-SØ b± t¾i, l¾p trß¾c cûng nhß l¾p sau, không ai giæ ðßþc nªt
trong sÕch, nên lÕi-thuµc và nhân-dân ð«u oán mà làm phän. Nåm ð¥u hi®u Trung-Bình (184), tri«u-ðình cØ
Giä-Tông làm ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu. Sau khi ðªn Qu§n, Tông ðßa gi¤y hi¬u th¸, khiªn nhân-dân ð«u yên
nghi®p làm ån, chiêu-mµ nhæng ngß¶i hoang-tán, tha xâu-thuª, giªt nhæng cß¶ng-hào bóc-lµt, ch÷n nhæng
ngß¶i hi«n lành làm quan, tråm h÷ ð«u yên, dân trong qu§n làm l¶i ca r¢ng: "Giä phø lai vân, sØ giã tiên
phän, kim kiªn thanh-bình, b¤t cäm phøc bÕn", nghîa là: ông cha h÷ Giä t¾i muµn, khiªn chúng ta trß¾c kia
làm phän, nay th¤y quan trß¶ng thanh-liêm và công-bình, không dám bµi bÕn næa".
Chu-
Chu- Th£ng
Làm chÑc Ngñ-SØ, vì nói thÆng trái ý vua, nên b¸ cho ra làm ThÑ-SØ Giao-Châu. Khi t¾i qu§n nh§m
chÑc xong, dâng th½ cho vua nói r¢ng: "Giao-Châu là n½i tuy®t-vñc, t§p tøc tham ô, các h÷ hào-cß¶ng thì
gian-d¯i, các chÑc trß· ng-sØ thì bÕo-ngßþc, hà hiªp bóc lµt muôn dân. Tôi ðßþc ½n trên cho t¾i giæ chÑc
tr÷ng yªu, làm nanh vút cho tri«u-ðình. Tôi mu¯n vì thánh-tri«u nghiêm-tr¸ mµt ð¸a phß½ng cho trong sÕch".
Lúc ðó, các thuµc quan qu§n Giao-Châu t× chÑc bö ði n½i khác h½n 30 ngß¶i.
(Th¦m thuyên-KÏ có câu th½ r¢ng: "Chu Th£ng an Giao-Chï", nghîa là Ông Chu-Th£ng làm ð¤t Giao-
Chï ðßþc yên).
Ki¬n-
Ki¬n- Lan
Làm Thái-Thú qu§n Giao-Chï trong th¶i nhà Hán.
LÕi-
LÕi- Tiên
Làm Thái-Thú qu§n Giáo-Chï. (Nåm Chí-Nguyên thÑ 22 (1285), có quan An-Vû-SÑ nµi-phø tri«u
Nguyên tên là LÕi-Ích-Quy là cháu xa ð¶i cüa LÕi-Tiên).
Hoàng-
Hoàng- Cái
Làm Thái-Thú qu§n Nh§t-Nam, v« tri«u nhà Ngô, vì tham-lam, giä d¯i, b¸ ðu±i.
Ðam-
Ðam- Manh
Làm Thái-Thú qu§n CØu-Chân, vì sñ hi«m oán riêng mà giªt quan Công-Tào tên là Phan-Hâm, r°i
ngß¶i em cüa Hâm lÕi giªt Manh.
Chu-
Chu- Phù
Trong nåm Kiªn-An thÑ 5 cüa Hiªn-Ðª (200), làm ThÑ-SØ qu§n Giao-Chï, chính-sách bóc lµt và
ngoan ngßþc, b¸ gi£c ðánh ðu±i, giªt chªt.
Trß½ng-
Trß½ng- Tân
Tñ là TØ-Vân, ngß¶i Nam-Dß½ng. Trong nåm Kiªn-An thÑ 6 (201), làm ThÑ-SØ Giao-Châu. Nhân có
sñ hi«m-khích v¾i Lßu-Bi¬u, nåm nào cûng d¤y binh ðánh, sau b¸ bµ-tß¾ng là Khu-Cänh giªt chªt.
LÕi-
LÕi- Cung
Ngß¶i Linh-Lång, ðßþc Lßu-Bi¬u sai làm ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu, tính ngß¶i nhân-t×, c¦n-th§n,
không thÕo vi®c ð¶i, b¸ Thái-Thú qu§n Thß½ng-Ngô là Ngô-Cñ ðu±i ði. Lßu-Tiên-Chúa (Lßu-B¸) dùng làm
chÑc Thái-Thß¶ng.
Ky-
Ky- Vô-
Vô- HÕp
Ngß¶i C¯i-Kê, ðßþc Lßu-Bi¬u sai làm ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu.
Chu-
Chu- Tr¸
Tñ là Quân-Lý, ngß¶i Ðan-Dß½ng. Trong nåm Kiªn-An thÑ 7 (202), Tôn-Quy«n dâng bi¬u cØ Tr¸ làm
Phò-Nghîa Tß¾ng-Quân, giæ chÑc Thái-Thú qu§n CØu-Chân, ðánh yên quân m÷i và Vi®t.
Sî-
Sî- Nhiªp
Tñ là NgÕn-Oai, nguyên trß¾c t±-tiên là ngß¶i V¤n-Thßþng, nß¾c L², g£p th¶i Vß½ng-Mãng làm
loÕn, lánh nÕn qua · Giao-Chï ðßþc 6 ð¶i. Trong th¶i Hoàn-ðª, (147-167) thân sinh cüa Nhiªp là Sî-TØ làm
Thái-Thú qu§n Nh§t-Nam. Nhiªp lúc còn nhö, theo h÷c v¾i Lßu-TØ-KÏ · Dînh-Xuyên, h÷c sách Xuân-Thu,
Tä-Truy®n, làm l¶i chú-giäi, sau ð§u khoa hiªu-liêm, ðßþc b± làm chÑc Thßþng-Thß-Lang. Nhân vì vi®c
công, phäi cách-chÑc, sau lÕi ð§u khoa M§u-Tài, làm chÑc Thái-Thú qu§n Giao-Chï. Trong th¶i loÕn Ð±ng-
Trác, Chu-Phù làm ThÑ-SØ Giao-Chï b¸ quân gi£c giªt. Nhiªp t¾i qu§n nh§n chÑc, thái-ðµ rµng rãi, trung-h§u,
lÕi hay khiêm-nhßþng thành kính trong lúc ð¯i ðãi v¾i các sî-phu, cho nên ngß¶i trong nß¾c thêm ph¥n kính
tr÷ng. Các b§c nhân-sî Trung-Qu¯c lánh nÕn qua · ð¤t Vi®t, ðªn nß½ng nh¶ Sî-Nhiªp. Em cüa Nhiªp là Sî-
Nh¤t làm Thái-Thú Hþp-Ph¯, còn anh em khác, m²i ngß¶i cai-tr¸ mµt qu§n.
Sî-Nhiªp hùng cÑ mµt phß½ng, khi ði ra ði vào, thì có hi®u-l®nh chuông khánh, tr¯ng kèn, xe ngña
ch§t ðß¶ng, quân lính theo h¥u hai bên xe, xông tr¥m hß½ng, có vài mß½i ngß¶i. Vþ h¥u ð«u ði xe có che
màn, con em cÞi ngña, có lính ði theo hµ v®, ðß½ng lúc ðó, quí tr÷ng không ai b¢ng, tråm gi¯ng m÷i thäy
ð«u khiªp phøc, so v¾i Tri®u-Ðà ngày trß¾c cûng không h½n ðßþc. Khi trß¾c Chu-Phù và Trß½ng-Tân ð«u b¸
giªt, châu, qu§n n±i loÕn, vua nhà Hán ban chiªu thß nói: "Ð¤t Giao-Châu là xÑ xa ngút, phía Nam lÕi cách
tr· nhi«u sông, bi¬n, ½n trên không th¤m xu¯ng dân, tình dân không th¤u ðªn tri«u-ðình, ta biªt ngh¸ch-t£c là
Lßu-Bi¬u sai tên LÕi-Cung qua cß¾p l¤y Nam-th±. Nay ta cho Sî-Nhiªp làm chÑc Tuy-Nam Tß¾ng-Quân, coi
cä bäy qu§n mà lãnh Thái-Thú Giao-Chï nhß cû". Nhiªp sai ngß¶i lÕi-thuµc là Trß½ng-Døc qua Kinh-Sß nÕp
l- c¯ng. Lúc b¤y gi¶, thiên-hÕ loÕn lÕc, ðß¶ng sá ðÑt ðoÕn, mà Nhiªp không khi nào bö h· vi®c c¯ng-hiªn,
nên vua Hán ra l¶i chiªu phong Nhiªp làm An-Vi-n Tß¾ng-Quân, Long-Ðµ-Ðình-H¥u. Cu¯i niên hi®u Kiªn-
An (220), Tôn-Quy«n sai Bµ-Ch¤t, làm ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu. Ch¤t ðªn, anh em Nhiªp tuân theo tiªt-chª
cüa nhà Ngô.
Quy«n cho Nhiªp làm Tä-Tß¾ng-Quân, Nhiªp sai ngß¶i con là Khâm, qua Trung-Qu¯c dâng l-
c¯ng-hiªn. Quy«n lÕi thång Nhiªp làm Võ-V® Tß¾ng-Quân, Long-Biên-H¥u. M²i l¥n sai sÑ-th¥n qua ch¥u
Tôn-Quy«n, thì dâng lên các hß½ng-li®u, châu, ng÷c, san-hô, h±-phách, chim công, s×ng-tê, ngà voi, ð° lÕ,
cüa quí và các thÑ quä ngon ng÷t nhß chu¯i, long-nhãn, không thiªu thÑc gì và không nåm nào không ðßa
qua.
Nhiªp · qu§n Giao-Chï 40 nåm, th÷ 90 tu±i.
Sî-
Sî- VÛ
Em cüa Sî-Nhiªp, lãnh chÑc Thái-Thú qu§n CØu-Chân.
Sî-
Sî- Huy
Con cüa Sî-Nhiªp. Sau khi Sî-Nhªp m¤t, Huy tñ lãnh chÑc Thái-Thú qu§n Giao-Chï, sau b¸ Læ-ÐÕi
chém.
Tr¥n-
Tr¥n- Th¶i
Thay Sî-Nhiªp t¾i làm Thái-Thú, b¸ con cüa Nhiªp là Huy cñ tuy®t.
Ðái-
Ðái- Lß½ng
Làm ThÑ-SØ Giao-Châu ð¶i Ngô. Nåm Hoàng Võ thÑ 5 (226), nhân vì ð¤t Giao-Chï · xa, nên chia t×
qu§n Hþp Ph¯ tr· v« B¡c làm Quäng-Châu, t× qu§n Giao-Chï tr· v« Nam làm Giao-Châu. Vua Ngô cho
Lß½ng làm ThÑ-SØ, Lß½ng cùng Tr¥n-Th¶i vào ð¤t Giao-Châu ð«u b¸ Sî-Huy ch¯ng cñ.
Bµ-
Bµ- Ch¤t
Tñ là TØ-S½n, ngß¶i Hoài-âm, tÜ loÕn qua Giang-Ðông làm chÑc Trung-Lang-Tß¾ng cho nß¾c Ngô,
kiêm chÑc Chính-Nam Tß¾ng-Quân. Nguyên trß¾c Lßu-Bi¬u có ð£t Ngô-Cñ làm Thái-Thú qu§n Thß½ng-
Ngô, nhßng Cñ b« ngoài phøc tùng, mà b« trong thì trái l®nh. Ch¤t dø Cñ ðem chém. Tôn-Quy«n thång Ch¤t
làm ThÑ-SØ Giao-Châu, Ch¤t ðªn Qu§n, oai thanh l×ng lçy, Nam-Th± bình yên. S½ niên Diên-Khang Quy«n
sai Læ-ÐÕi ðªn thay Ch¤t. Ch¤t su¤t b÷n nghîa-sî · Giao-Châu ðªn mµt vÕn ngß¶i ra Trß¶ng Sa, v×a g£p
Lßu-B¸ tiªn quân sang phß½ng Ðông, bèn cùng ðánh nhau tÕi Ích-Dß½ng. Lßu-B¸ thua chÕy, nhßng các qu§n
· châu Linh, châu Quª, ðß½ng còn · trong tình trÕng kinh-khüng. Ch¤t ð«u d©p yên.
Læ-
Læ- ÐÕi
Tñ là Ð¸nh-Công; ngß¶i Quäng-Lång. Trong nåm Hoàng-Võ thÑ 5 (226) nhà Ngô, làm ThÑ-SØ Giao-
Châu. Khi trß¾c Sî-Huy · Giao-Chï ngh¸ch m®nh, ÐÕi ð¯c quân vßþt bi¬n qua ðánh, Huy sþ, su¤t cä 5, 6
anh em, gi½ cánh tay tr¥n t¾i hàng. ÐÕi ðem chém hªt; lÕi khiªn ngß¶i ði phü-dø các nß¾c · ngoài biên gi¾i,
cho nên Phò-Nam, Lâm-„p ð«u t¾i c¯ng hiªn. Nhân công ðó, ÐÕi ðßþc thång lên chÑc Tr¤n-Nam Tß¾ng-
Quân và tß¾c là Phiên-Ngu-H¥u. Tôn Lßþng lÕi phong cho chÑc ÐÕi-Tß-Mã.
ÐÕi ngß¶i thanh-liêm, chåm lo công vi®c, ði ðªn ðâu cûng có tiªng hay. M¤y nåm ông · qu§n Giao-
Châu, không gØi gì v« nuôi gia-ðình, vþ con ðói khát, túng thiªu. Tôn-Quy«n ðßþc tin, bèn cho ti«n bÕc, väi
løa ð¬ tiêu dùng. ÐÕi th÷ ðªn 96 tu±i m¾i m¤t.
(Tôn-Th¸nh nói r¢ng: "yên v² ngß¶i xa, sån sóc kë g¥n, không chi b¢ng lòng tin. ÐÕi giªt ngß¶i ð¥u
hàng, ð¬ k¬ làm công; ngß¶i quân-tØ xem ðó thì biªt r¢ng h÷ Læ không ðßþc lâu dài).
Tiªt-
Tiªt- Tông
Tñ là TØ-Kïnh, ngß¶i qu§n Bái, lúc nhö, nh¶ ngß¶i trong h÷ giúp ðÞ, ði lánh nÕn · ð¤t Giao-Chï,
ðem h÷c v¾i Lßu-Hy, Tôn-Quy«n dùng làm Thái-Thú Hi®p-Ph¯ và Giao-Chï, cùng v¾i ThÑ-SØ Læ-ÐÕi, d©p
yên cuµc loÕn SÛ-Huy.
Løc-
Løc- Du®
Tñ là Cung-Tông, em cüa Løc-Khäi. Trong nåm Xích-Ô thÑ 11 (248), nhà Ngô, hai qu§n Giao-Chï và
CØu-Chân n±i gi£c công hãm thành ¤p, vua Ngô bèn dùng Du® làm chÑc ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu. Khi t¾i
n½i, Du® dø d² b¢ng nhæng ði«u ân-nghîa, tín th§t, cho ti«n cüa, løa là, b÷n gi£c và dân chúng ð«u cúi ð¥u
phøc m®nh, toàn cänh Giao-Châu yên l£ng vui vë. Du® bèn ðßþc thång chÑc An-nam tß¾ng-quân.
Ð¥u nåm Vînh-An (258) ðßþc phong tß¾c Ðô-Ðình-H¥u.
Tôn-
Tôn- Tß
Trong nåm hi®u Vînh-An (258-264), làm Thái-Thú qu§n Giao-Chï, có tính tham bÕo. Lúc ¤y, vua
Ngô sai sÑ-th¥n qua Giao-Chï; Tß lÕi tñ ti®n trßng-c¥u 30 con Kh±ng-tß¾c, b¡t dân ðem t¾i Kiªn-Nghi®p. Dân
sþ ði xa làm vi®c m®t nh÷c, bèn kh· i loÕn, tên lÕi-thuµc trong qu§n là Læ-Hßng giªt Tß r°i qua hàng phøc
v¾i nhà T¤n, cä hai qu§n CØu-Chân và Nh§t-Nam ð«u hß· ng Ñng theo Hßng.
Tr¥n-
Tr¥n- T§p
Ngß¶i Lâm-Hoài. Trong nåm Vînh-An thÑ 7 (264), làm quan Møc · Giao-Châu. Lúc ðó, sau khi
chính sách hà kh¡c cüa Tôn-Tß, nhà Ngô lÕi chia b¯n qu§n phía ðông b¶ bi¬n làm Quäng-Châu, dùng
Hùng-Møc làm ThÑ-SØ, ba qu§n phía Nam b¶ bi¬n làm Giao-Châu, dùng Tr¥n-T§p làm ThÑ-SØ, ð¶i qu§n-lÜ
qua Long-Biên.
Ngu-
Ngu- Phiªm
Tñ là Thª-H°ng, con cüa Ngu-Phiên. Trong nåm ð¥u hi®u Kiªn-Hoành (269), ð¶i vua Ngô là HÕo,
Phiªm giæ chÑc Giám-Quân SÑ-Giä, cùng các tß¾ng là Tiªt-Hü, Ðào-Hàng, Lý-Mi-n và T×-T°n, ðánh Giao-
Chï, b¡t giªt các tß¾ng do nhà T¤n phái sang, nhân ðó, qu§n CØu-Chân, qu§n Nh§t-Nam lÕi thuµc v« Ngô.
Nhân thành-công ðó Phiªm ðßþc thång chÑc ThÑ-SØ Giao-Châu, ðßþc phong tß¾c là Dß-Diêu-H¥u.
C¯c-
C¯c- Lãng
Tñ là Phøng-Tiên, ngß¶i Quª-Dß½ng, theo nhà Ngô, làm quan Thái-Thú qu§n CØu-Chân.
Ky-
Ky- Vô-
Vô- H§u
Làm quan ThÑ-SØ qu§n Giao-Châu, nhà Ngô.
Tu-
Tu- T¡c
Cha cüa Tu-TrÕm, làm Ðô-Ð¯c Giao-Châu, nhà Ngô, b¸ quan Møc qu§n Giao-Chï cüa nhà T¤n là
Dß½ng-T¡c chém.
Lßu-
Lßu- Tu¤n
Làm ThÑ-SØ Giao-Châu cüa nhà Ngô, b¸ Mao-Quýnh1 giªt.
H¤n-
H¤n- Tông
Nhà Thøc sai coi vi®c qu§n Giao-Châu, có sách chép T¯ng làm ThÑ-SØ Giao-Châu nhà T¤n.
Mao-
Mao- Quýnh
Làm Thái-Thú Giao-Chï nhà Thøc, có sách chép Quýnh là tß¾ng-quân nhà T¤n.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th¤t Chung
1
Theo Ðß¶ng-V§n "C± quýnh thiªt".
78 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Bát
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Bát
Các Ðô-
Ðô- Ð¯c, ThÑ-
ThÑ- SØ Giao-
Giao- Châu, các Thái-
Thái- Thú · các qu§n Giao-
Giao- Chï,
CØu-
CØu- Chân và Nh§t-
Nh§t- Nam trong th¶i Løc Tri«u
Ð±ng-
Ð±ng- Nguyên
Làm Thái-Thú CØu-Chân nhà T¤n (265-316).
Soán-
Soán- C¯c
Làm Thái-Thú Giao-Chï.
Mã-
Mã- Dung
Thay Soán-C¯c.
Dß½ng-
Dß½ng- T¡c
Làm Thái-Thú qu§n Giao-Chï, nhà T¤n.
MÕnh-
MÕnh- Cán
Bµ thuµc cüa tß¾ng-quân Ho¡c-D£c, theo Mao-Quýnh t× nß¾c Thøc qua Giao-Chï, b¸ nß¾c Ngô
b¡t, sau qui thuµc nhà T¤n, bày cho nhà T¤n nhæng kª-hoÕch ðánh nß¾c Ngô, vua Võ-Ðª nhà T¤n dùng làm
Thái-Thú qu§n Nh§t-Nam.
Ðào-
Ðào- Hoàng
Tñ là Thª-Anh, ngß¶i Ðan-Dß½ng, làm chÑc Thái-Thú qu§n Thß½ng-ngô, thuµc nhà Ngô. Khi trß¾c
Læ-Hßng giªt Tôn-Tß ðem qu§n ¤y thuµc v« nhà T¤n, T¤n Võ-Ðª (265-290), phong Hßng làm Thái-Thú qu§n
Giao-Chï. V« sau Hßng b¸ Lý-Th¯ng giªt, vua lÕi khiªn Soán-C¯c và Mã-Dung · ð¤t Ba-Tây kª tøc thay thª,
nhßng m¤y ông k¬ trên ð«u b¸ ðau chªt cä. Khi ¤y vua dùng Ho¡c-D£c và Dß½ng-T¡c ði«n thªt, hþp v¾i
Mao-Quýnh, Ð±ng-Nguyên, MÕnh-Cán, Lý-Tùng, Vß½ng-Nghi®p và Soán-Nång, t× nß¾c Thøc ra Giao-Chï
ðánh phá quân Ngô · ThÕch-Thành, chém Tu-T¡c và Lßu-Tu¤n. Mùa thu nåm Kiªn-Hoành thÑ 3, (271), vua
nß¾c Ngô sai b÷n Ngu-Phiªm, Tiªt-Hü và Ðào-Hoàng ch¯ng v¾i b÷n Dß½ng-T¡c, ðánh nhau · Ph¥n-ThuÖ.
Hoàng b¸ bÕi tr§n, rút quân lui giæ qu§n Hþp-Ph¯. Hü gi§n bäo Hoàng r¢ng: "Ngß½i tñ xin ði ðánh gi£c mà
không th¡ng lþi, thì l²i tÕi ai?" - Hoàng nói: "Tôi là quan nhö, không làm theo ý ðßþc, các ông không ð°ng ý
nhau, cho nên thua ð¤y thôi". Ðào-Hoàng mu¯n ðem quân trong lúc ban ðêm ð¬ ðánh thình-lình và thÆng
tiªn qu§n Giao-Chï. Ð±ng-Nguyên kháng cñ; khi s¡p ra tr§n, Hoàn nghi có phøc binh, n¤p · trong vách
tß¶ng, bèn cho t×ng hàng quân c¥m giáo dài · ð¢ng sau, sÇn sàng ð¬ chñc. Quân hai bên v×a giáp tr§n,
Nguyên giä thua bö chÕy, Hoàng ðu±i theo, quä có quân phøc-kích n±i d§y, nhßng b¸ m¤y l¾p quân c¥m
giáo dài ðón ðánh, nên quân cüa Nguyên b¸ thua n£ng. Quân cüa Hoàng l¤y nhæng ð° bæu-v§t ðem v«. Lúc
ðó, Hü m¾i xin l²i Hoàng. Hoàng l¤y cüa thu ðßþc cho tß¾ng · ð¤t Phù-Nghiêm là Lß½ng-KÏ-Chi ð¬ ð«n ½n
ðã giúp Hoàng mµt vÕn ngß¶i. Ð±ng-Nguyên có mµt ngß¶i dûng-tß¾ng là Giäi-H® cùng · trong thành,
Hoàng dø ngß¶i em là Tßþng, viªt thß cho H®, lÕi khiªn Tßþng ng°i xe ði theo mình. Nguyên nói: "Tßþng
nhß thª, thì H® ¡c có ý bö ði", nên tÑc thì giªt H®. Khi ¤y Hoàng ðánh cß¾p ðßþc thành, qu§n CØu-Chân và
Nh§t-Nam ð«u ð¥u hàng. Hoàng thành-công ðßþc thång làm ThÑ-SØ Giao-Châu. Ðào-Hoàng có mßu-kª,
hay giúp ngß¶i cùng kh±, ßa làm vi®c b¯-thí, r¤t ðßþc lòng m÷i ngß¶i, nhæng b÷n m÷i phiªn-ngh¸ch ð«u b¸
Hoàng ðánh d©p yên hªt. Sau Hoàng b¸ tri®u v«, thì ngß¶i · Giao-Châu, ß¾c ch×ng 30 b÷n xin lßu lÕi, nên
Hoàng ðßþc · lÕi giæ chÑc cû. Khi Tôn-HÕo ð¥u hàng nhà T¤n, tñ tay viªt th½ bäo Hoàng qui thu§n nhà T¤n.
Hoàng ðßþc th½ khóc ðªn m¤y ngày, r°i sai ngß¶i ðßa cä ð° ¤n-th÷1 t¾i LÕc-Dß½ng, vua nhà T¤n ra l¶i chiªu
cho làm lÕi chÑc cû và phong cho tß¾c Uy¬n-Lång-H¥u, lÕi cäi chÑc là Quán-Quân tß¾ng-quân.
Ðào-Hoàng · phß½ng Nam 30 nåm, ðªn khi chªt, nhân-dân cä châu ð«u thß½ng khóc.
Ngô-
Ngô- NgÕn
Tñ là Sî-T¡c, làm Thái-Thú qu§n Kiªn-Bình nhà Ngô. NgÕn tài kiêm vån võ, tay không mà ðánh lÕi
c÷p. Khi nhà Ngô m¤t, NgÕn v« v¾i nhà T¤n, làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
Khi Ðào-Hoàng chªt, các quân ð°n thú · qu§n CØu-Chân làm loÕn, NgÕn ðánh d©p yên, chém tên
tß¾ng gi£c là Tri®u-Chï, tr¤n-ngñ Giao-Châu ðªn 20 nåm, ân oai rõ r®t, cho nên ð¤t Nam-Châu yên l£ng.
C±-
C±- Bí
Tñ là Công-Trñc, con cüa C±-Khäi, tß¾ng quân cüa nhà Ngô.
Bí thay Ngô-NgÕn làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
C±-
C±- Sâm
Con cüa Bí. Khi Bí chªt, ngß¶i trong châu cßÞng bách Sâm lãnh vi®c Giao-Châu.
C±-
C±- Th÷
Em cüa Sâm. Khi Sâm chªt, thì Th÷ xin lãnh vi®c Giao-Châu, ngß¶i trong châu không thu§n, Th÷ bèn
giªt b÷n trß· ng sØ là H°-Tri®u, lÕi mu¯n giªt cä Lß½ng-ThÕc, ThÕc ðem binh b¡t Th÷, và b¡t cä m© Th÷, r°i
cho u¯ng thu¯c ðµc giªt luôn.
Ðào-
Ðào- Oai
(Có bän chép là Ðào-Thành).
Con cüa Ðào-Hoàng, khi trß¾c Lß½ng-ThÕc giªt C±-Th÷, rß¾c Oai lãnh ThÑ-SØ Giao-Châu. Oai làm
vi®c, r¤t ðßþc lòng dân.
Ðào-
Ðào- Thøc
Em cüa Ðào-Oai, n¯i theo làm ThÑ-SØ.
1
„n-th÷ (tÑc là dãi) chª-ðµ nhà Hán:
a) Các vua chß-h¥u, chÑc Ngñ-SØ ðÕi-phu, chÑc Th×a-Tß¾ng, Tß¾ng-quân, ð«u ðßþc cho ¤n vàng, có kh¡c chæ chï ð¸nh chÑc tß¾c và
ð¸a-ði¬m cüa mình.
b) Có mµt cái dãi b¢ng t½, dài mµt thß¾c hai, thêu r¤t ð©p ð¬ ðeo ng÷c.
Vß½ng-
Vß½ng- Ðôn
Làm chÑc Tr¥n-Ðông ÐÕi-tß¾ng-quân nhà T¤n, ð¯c su¤t quân-sñ 6 châu là: Giang, Hoài, Kinh,
Tß½ng, Giao, Quäng.
Vß½ng-
Vß½ng- C½
Tñ là L®nh-Minh, ngß¶i qu§n Trß¶ng-Sa, t¾i xin Vß½ng-Ðôn cho làm quan Quäng-Châu, Ðôn không
cho, v×a g£p lúc ngß¶i Quäng-Châu oán ThÑ-SØ là Quách-Nµt, n±i lên làm phän, r°i cùng Ôn-Thi®u t¾i
rß¾c C½ v« làm ThÑ-SØ châu ¤y. Vß½ng-Ðôn sai tham-quân là Cát-U, ðu±i theo t¾i Lô-Lång. C½ m¡ng mà nói
r¢ng: "M¥y ßng tìm ch² chªt ß?". U không dám bÑc C½ næa. Quách-Nµt nghe Thi®u theo C½ bèn phái lính
ðánh Thi®u, b¸ Thi®u ðánh bÕi, Nµt c¥m c¶ Mao-Tiªt, chÕy tránh khöi. C½ vào thành, sþ Vß½ng-Ðôn ðánh,
phäi xin làm ThÑ-SØ Giao-Châu. Ðôn th¤y C½ khó giá ngñ ðßþc, nên thu§n cho. C½ qua Giao-Châu b¸
Lß½ng-ThÕc ch¯ng cñ, bèn qua U¤t-Lâm hþp v¾i Ð²-H°ng hùng cÑ ð¤t Lâm-HÕ, C½ khuyên H°ng l¤y ð¤t
Quäng-Châu, t× ðó cä H°ng và C½ ð«u làm phän, sau b¸ Ðào-Khän d©p yên.
Lß½ng-
Lß½ng- ThÕc
Làm Thái-Thú Tân-Xß½ng, tñ ti®n lãnh chÑc Thái-Thú qu§n Giao-Chï.
Vß½ng-
Vß½ng- Lßþng
Tñ là „u-Thành, lúc nhö ðã có tài-cán, Vß½ng-Ðôn cho tham-dñ vi®c Phü. Khi trß¾c Lß½ng-ThÕc
chuyên quy«n · ð¤t Giao-Châu, Ðôn dùng Vß½ng-C½ làm ThÑ-SØ, ThÕc ch¯ng lÕi v¾i C½ mà rß¾c Tu-TrÕm,
là con cüa c¯ Ðô-ð¯c Tu-T¡c, ð¬ coi lãnh vi®c trong Châu. Nåm Vînh-Hßng thÑ 31 (vua Hu®-Ðª nhà Tây-
T¤n) Ðôn dùng Lßþng làm ThÑ-SØ Giao-Châu. Ðôn nói v¾i Lßþng r¢ng: "Tu-TrÕm và Lß½ng-ThÕc ð«u là gi£c
trong nß¾c, ông ðªn thì l§p tÑc chém chúng nó ði". Lßþng t¾i n½i thì TrÕm lui v« · qu§n CØu-Chân. ThÑ-SØ
Quäng-Châu là Ðào-Khän khiªn ngß¶i dø TrÕm t¾i, Lßþng nhân g£p, b¡t tr¸ tµi. ThÕc nói: "TrÕm là con quan
Châu-tß¾ng trß¾c, nªu có tµi thì tr¸ tµi, không nên giªt". Lßþng nói: "nhà ngß½i có nghîa v¾i ngß¶i cû, ði«u ðó
không cai dñ ðªn vi®c cüa ta", tÑc thì ðem chém. ThÕc gi§n bö ði, Lßþng âm mßu giªt ThÕc, sai thích-khách
ám-sát mà không ðßþc. ThÕc tø chúng vây Lßþng n½i thành Long-Biên. Khän ðem binh t¾i cÑu, chßa k¸p, thì
Lßþng ðã bÕi tr§n r°i. ThÕc m¾i b¡t Lßþng phäi ð¥u hàng và giao c¶ tiªt. Lßþng c¯ ch¤p, không ch¸u giao, b¸
ThÕc chém vào tay m£t, mµt tu¥n nh§t thì chªt.
Ðào-
Ðào- Khän
Tñ là Sî-Hành, ngß¶i Phan-Dß½ng, tính thông minh, siêng làm vi®c quan, làm chÑc Thái-Thú Giang-
HÕ, kiêm chÑc Long-Nhß½ng tß¾ng-quân. Lúc b¤y gi¶ Vß½ng-C½ làm ThÑ-SØ Giao-Châu, b¸ Lß½ng-Thøc
ch¯ng lÕi, C½ cùng b÷n Ð²-H°ng, Ôn-Thi®u và tú-tài · Giao-Châu là Lßu-Th¦m làm phän, mu¯n chiªm cÑ
ð¤t Quäng-Châu, Ðào-Khän d©p yên, chém b÷n Vß½ng-C½, ðem ð¥u v« Kinh-Sß. Nhân công ¤y, Khän ðßþc
làm ThÑ-SØ Giao-Châu, r°i thång chÑc Th¸-Trung Thái-Úy và giæ chÑc Ðô-Ð¯c các vi®c quân-ðµi bäy châu
Giao và Ninh và Kinh-Châu ThÑ-SØ, Chinh-Nam ÐÕi-Tß¾ng-quân và ðßþc phong tß¾c Trß¶ng-Sa qu§n-
công.
Bi®n-
Bi®n- Tri¬n
Làm Thái-Thú qu§n Giao-Châu, v« ð¶i nhà T¤n.
Chæ-
Chæ- Ðào
Tñ là Quí-Nhã, làm Thái-Thú qu§n CØu-Chân ð¶i nhà T¤n.
1
Xét niên-hi®u Vînh-Hßng chï có 2 nåm (304-305) chÑ không có nåm thÑ 3, ðây có l¨ chép sai.
Trß½ng-
Trß½ng- Li-n
Tñ là Quân-khí. Xét sØ-ký ð¶i vua Thành-Ðª nhà T¤n chép r¢ng: "trong mùa thu nåm Hàm-Hoà thÑ
3 (328), Trß½ng-Li-n làm ThÑ-sØ Giao-Chï, cÑ ð¤t Nhß-Cø làm phän, tiªn công Quäng-Châu, b¸ Tång-Kh¯i
ðánh tan. Vß½ng-Húc chép r¢ng: "Li-n làm ThÑ-SØ Giao-Châu ðßþc phong Cao h¥u, ði ðß¶ng ngang qua núi
Cß-S½n, th¤y phong-th± l¤y làm v×a ý, bèn l§p ch² · tÕi ðó". Ði«u n¥y b¤t ð°ng v¾i sách sØ ký, chßa biªt
bän nào ðúng.
Nguyên-
Nguyên- Phóng
Tñ là Tß-Ðµ, em h÷ cüa Phu, giæ chÑc Th¸-Lang Bµ-LÕi. Lúc Thành-Ðª còn nhö, h÷ Dû-Th¸ c¥m
quy«n, Phóng xin làm quan · Giao-Châu. H÷ Dû bèn cho làm ThÑ-SØ Giao-Châu kiêm chÑc Dß½ng-Oai
Tß¾ng-quân. Phóng t¾i Châu, ðau b¸nh thình lình mà chªt, ðßþc truy t£ng chÑc Ðình-Uý.
HÕ-
HÕ- H¥u-
H¥u- Lãm
Trong nåm Vînh-Hoà (345-356), ð¶i Møc-ðª nhà T¥n, giæ chÑc Thái-Thú qu§n Nh§t-Nam, say rßþu
quá ðµ, làm r¯i loÕn công-vi®c, dân · qu§n ð«u cåm h¶n. Có ngß¶i tß¾ng m÷i là PhÕm-Vån giªt Lãm, l¤y
thây mà tª tr¶i, r°i chiªm l¤y Nh§t-Nam.
Chu-
Chu- Phiên
Trong nåm Vînh-Hoà thÑ 3 (347), làm ThÑ-SØ Giao-Châu. Khi trß¾c vua nß¾c Lâm-„p là PhÕm-Vån
hùng cÑ ð¤t Nh§t-Nam, Phiên sai quan Ð¯c-Hµ là Lßu-Hùng ði tu¥n cõi Nh§t-Nam, Vån ðánh hãm, r°i ðánh
luôn cä qu§n CØu-Chân, quân lính chªt tr§n, mß¶i ph¥n hªt tám chín. Quan Ð¯c-Hµ là Ð¢ng-Tu¤n ðem
quân Châu Giao và Châu Quäng, ðánh Vån tÕi n½i Lô-Dung, b¸ Vån ðánh bÕi.
Dß½ng-
Dß½ng- Bình
Trong nåm Vînh-Hoà thÑ 7 (351) làm ThÑ-SØ Giao-Châu, cùng v¾i Ð¢ng-Tu¤n hþp sÑc ðánh nß¾c
Lâm-„p, vua Lâm-„p là PhÕm-Ph§t-TØ ðánh thua, trói mình ðªn cØa ð°n xin ch¸u tµi, nên Dß½ng-Bình cùng
hoà-ß¾c r°i kéo v«.
Nguy-n-
Nguy-n- Phu
Trong nåm Vînh-Hoà thÑ 9 (353), làm ThÑ-SØ Giao-Châu, ðánh vua Lâm-„p, phá ðßþc h½n 15 ð°n
lüy.
Ôn-
Ôn- Phóng-
Phóng- Chi
Con cüa Ôn-Ki¬u, làm chÑc Hoàng-Môn Th¸-Lang ð±i sang làm ThÑ-SØ Giao-Châu, trong nåm hi®u
Thång-Bình (357-361), nhà T¤n, ðem quân ðánh nß¾c Lâm-„p. Khi ¤y, Thái-Thú Ð±-Bæu và Bi®t Giá
Nguy-n-Lãng không ð°ng ý, Phóng-Chi sþ tr· ngÕi vi®c quân-sñ, nên ðem giªt hai ngß¶i ¤y, r°i c¥m quân
ðánh gi£c. Vua Lâm-„p là PhÕm-Ph§t-TØ ð¥u hàng. — phía ðông thành Lâm-„p có 3 cái ð°i g÷i là 3 lüy Ôn-
Công.
Ð±-
Ð±- Bæu
Làm Thái-Thú qu§n Giao-Châu.
Ð¢ng-
Ð¢ng- Hàm
Trong th¶i nhà T¤n làm ThÑ-SØ Giao-Châu. Nåm cu¯i cùng hi®u Thång-Bình (361), lÕi ði ðánh gi£c
Lâm-„p d©p yên ðßþc.
Cát-
Cát- H°ng
Tñ là Trï-Xuyên, tu±i già, ßa luy®n thu¯c trß¶ng sinh ð¬ thêm th÷, nghe ð¤t Giao-Châu có v¸ thu¯c
ðan-sa, bèn xin làm chÑc l®nh huy®n Câu-L§u.
Khß½ng-
Khß½ng- Tráng
Làm ThÑ-SØ Giao-Châu nhà T¤n.
Lý-
Lý- T¯n
V« th¶i cu¯i nhà T¤n, làm Thái-Thú qu§n CØu-Chân, cä hai cha con T¯n ð«u có quy«n lñc, uy chª
ð¤t Giao-Châu, b¸ Ð±-Vi®n chém hªt.
Phó-
Phó- Vînh
Con cüa Phó-Nha, làm Thái-Thú Giao-Châu.
Ð¢ng-
Ð¢ng- T¯n
Con cüa Ð¢ng-Tu, làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
Vß½ng-
Vß½ng- Huy
Trong nåm Nguyên-Gia thÑ 4 (427), nhà T¯ng, t× chÑc Ðình-Uý thång làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
Lßu-
Lßu- Nghîa-
Nghîa- Khang
Trong nåm Nguyên-Gia (424-453) ð¶i vua Vån-Ðª nhà T¯ng, làm Ðô-Ð¯c quân-sñ cä Châu Giang,
Châu Giao và Châu Quäng.
Nguy-n-
Nguy-n- Di-
Di- Chi
Làm ThÑ-SØ Giao-Châu ð¶i nhà T¯ng. Trong nåm hi®u Nguyên-Gia (424-453), ði ðánh nß¾c Lâm-
„p. Vua Lâm-„p là PhÕm-Dß½ng-MÕi xu¤t ngoÕi, trong khi ¤y có viên tß¾ng cüa Di-Chi là Nguy-n-Vô-Chi
lãnh 7.000 quân-sî ðánh úp thành Khu-Túc (?). Di-Chi vßþt bi¬n g£p gió to, ðªn ba ngày mà không tìm ðßþc
ch² nghî h½i, ðêm lÕi g£p gi£c · bãi Th÷-L®nh, quân thuÖ cüa Dß½ng-MÕi t¾i ðánh ðông ðªn 500 chiªc
thuy«n. Di-Chi b¡n trúng ngß¶i lái thuy«n cüa Dß½ng-MÕi, nên thuy«n gi£c tan vÞ. Có chiªc thuy«n nhö ðªn
ch· Dß½ng-MÕi chÕy tr¯n. Di-Chi b¸ gió phiêu bÕt h½n 100 d£m, li®u thª không th¡ng ðßþc, bèn tr· v« B¡c.
Nguy-n-
Nguy-n- Nghiên
Làm ThÑ-SØ Giao-Châu v« th¶i nhà T¯ng, viªt chæ thäo r¤t t¯t.
Trß½ng-
Trß½ng- Møc-
Møc- Chi
Tñ là Tß-T¸nh, thân-sinh cüa bà Trß½ng-H§u nhà Lß½ng, lúc trë tu±i là ngß¶i ðúng ð¡n, và hoà nhã,
làm chÑc Tán-KÜ Th¸-Lang, ban ð¥u cùng Vß½ng-Tu¤n thân-thi®n, sau xem th¤y m¯i h÷a, bèn xin làm Thái-
Thú qu§n Giao-Chï, có chính tích hay.
(Sách sØ chép ðßþc ít rõ-ràng, nói Møc-Chi làm Thái-Thú qu§n Giao-Chï, e không ðúng).
Ðàn-
Ðàn- Hoà-
Hoà- Chi
Ngß¶i Cao-Bình, cu¯i niên hi®u Nguyên-Gia (453) vua nhà T¯ng, làm Long-Nhßþng tß¾ng-quân,
ThÑ-SØ Giao-Châu, có oai danh, gi£c giä ð«u yên l£ng.
Vua nß¾c Lâm-„p là PhÕm-Dß½ng-MÕi làm phän. Hoà-Chi cùng Tß-Mã là Tiêu-Cänh-Hiªn và Phó-
Tß¾ng là Tôn-Xác ðªn ðánh, Hoà-Chi làm tiên phong, ðánh ðßþc thành nß¾c Lâm-„p, l¤y r¤t nhi«u cüa quí
lÕ.
Hoàn-
Hoàn- Ho¢ng
Tñ là Thúc-Du§t, làm ThÑ-SØ Giao-Châu nhà T¯ng, ti«n cüa k¬ ðªn hàng vÕn, vì vua Hiªu-Võ nhà
T¯ng có tính tham cüa cäi, h- có ngß¶i nào làm quan ån lß½ng 2.000 thÕch1 khi bãi chÑc v« nß¾c, thì b¡t
theo hÕn ð¸nh mà nÕp cüa cäi và ðánh bÕc.
Phòng-
Phòng- Pháp-
Pháp- Th×a
Trong nåm Vînh-Minh (483-493) nhà T«, làm ThÑ-SØ Giao-Châu, chï ham ð÷c sách, thß¶ng có
b®nh, không làm vi®c. Vì v§y, quan Trß· ng-SØ là Phøc-Ðång-Chi ðßþc chuyên quy«n thay ð±i các tß¾ng lÕi.
Pháp-Th×a n±i gi§n bö tù Ðång-Chi. Ðång-Chi ðem cüa lót v¾i ngß¶i em r- cüa Pháp-Th×a là Thôi-Cänh-
Thúc cho ðßþc khöi · tù, r°i ðem quân t¾i ðánh b¡t Pháp-Th×a và tâu v« tri«u-ðình, r¢ng: "Pháp-Th×a m¡c
chÑng tâm-t§t, không làm vi®c ðßþc". Vua T« xu¯ng chiªu cho Ðång-Chi làm ThÑ-SØ.
Lßu-
Lßu- Bµt
Ông nµi cüa Lßu-KÏ, làm ThÑ-SØ Giao-Châu nhà T«.
Lßu-
Lßu- Khäi
Làm ThÑ-SØ Giao-Châu, ð¶i nhà T«. Khi s¡p t¾i Giao-Châu, nghe có ngß¶i con cüa c¯ ThÑ-SØ
Hoàn-Ho¢ng, tên là Hoàn-Thâm, ðß½ng giæ chÑc Võ-Giám, ngß¶i nho nhã có h÷c thÑc, bèn khiªn ði theo,
Thâm ði chßa ðªn n½i ðã chªt.
Lý-
Lý- Khäi
Trong nåm Thiên-Giám thÑ 4 (505) nhà Lß½ng. Làm ThÑ-SØ Giao-Châu, tr· làm phän.
Lý-
Lý- T¡c
Làm Trß· ng-SØ Giao-Châu, vì d©p yên loÕn Lý-Khäi, nên ðßþc thång làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
Vß½ng-
Vß½ng- Nhiªp
Làm ThÑ-SØ ð¶i nhà Ðß¶ng.
Tiêu-
Tiêu- Tß
Tñ là Thª-Thái. Trong nåm ð¥u hi®u ÐÕi-Ð°ng (535) nhà Lß½ng, làm ThÑ-SØ Giao-Châu, có tính
nghiêm-kh¡c, sinh nhi«u sñ xích-mích, th¤t nhân-tâm. Th±-hào là Lý-Bí2 làm phän, Tß chÕy qua ð¤t Quäng-
Châu. Vua nhà Lß½ng sai ThÑ-SØ Cao-Châu là Tôn-Quýnh và ThÑ-SØ Tân-Châu là Lô-TØ-Hùng, ðem quân
ðánh Bí. Quýnh l¤y c¾ ðang mùa xuân, khí lam-chß¾ng ðang th¸nh, xin ch¶ qua mùa thu s¨ ðánh. Tß thúc
døc khiªn ði, r°i quân lính tan rã cä, phäi tr· v«. Tß vu t¤u cho Quýnh và Hùng có ý dung gi£c, ð«u b¸ tµi tØ
hình.
1
TÑc chÑc Thái-Thú
2
Lý-Bí ho£c ð÷c là Lý-Bôn cûng mµt chæ, viªt nhß nhau. Lý-Bí làm vua 7 nåm, qu¯c-hi®u là VÕn-Xuân. SØ-chép: là Ti«n-Lý-Nam-Ðª,
ngß¶i · tïnh Thái-Bình.
Dß½ng-
Dß½ng- Phiêu
Làm ThÑ-SØ Giao-Châu, ð¶i nhà Lß½ng, cùng v¾i Tr¥n-Bá-Tiên, ðem binh ðánh Lý-Bí, tiªn binh ðªn
ð¤t Gia-Ninh, Bí chÕy tr¯n trong ðµng. Khu¤t-li®u, b¸ ngß¶i · ðµng ¤y chém ð¥u ðem dâng.
Tr¥n-
Tr¥n- Bá-
Bá- Tiên
Tñ là Hßng-Qu¯c, ngß¶i Ngô-Hßng, chí-khí hùng ki®t, ð÷c hªt kinh, sØ; nh½n làm Tham-quân ·
Quäng-Châu, thång lên chÑc Tß-Mã Giao-Châu hþp v¾i Dß½ng-Phiêu ðánh Lý-Bí. Phiêu t§p hþp các tß¾ng
lÕi ð¤t Giang-Tây, höi kª-hoÕch ðánh gi£c, Bá-Tiên nói r¢ng: "Ông vâng m®nh ði ðánh gi£c, thì d¥u chªt, d¥u
s¯ng, cûng li«u mình ðánh cho t¾i kÏ cùng, không nên ð¬ hoãn ðãi cho quân gi£c bành trß¾ng, mà quân lính
ta lÕi tan rã hß vi®c". Phiêu cØ Bá-Tiên làm Tiên-phong. Tiên ði ðªn ðâu là ðánh tan hªt. Nh¶ có công ¤y,
Tiên ðßþc thång Thái-Thú qu§n Cao-Yêu, ð¯c su¤t quân-sñ cä bäy qu§n. Ð¥u nåm ÐÕi-BØu (550) vua Giän-
Vån-Ðª nhà Lß½ng, làm ThÑ-SØ Giao-Châu, sau lên làm Hoàng-ðª.
Âu-
Âu- Dß½ng-
Dß½ng- Hµt
Trong nåm ð¥u Thái-Kiªn (569) vua Tuyên-Ðª nhà Tr¥n, làm chÑc Ðô-Ð¯c, quän lãnh quân-sñ 19
châu g°m cä Giao-Châu và Quäng-Châu, oai vang toàn cõi Bách-Vi®t h½n 10 nåm. Vua Cao-Tông1 sinh lòng
nghi, ra l¶i chiªu v¶i v« tri«u. Hµt sþ, bèn làm phän.
Dß½ng-
Dß½ng- T¤n
Làm Ðô-Ð¯c cä hai châu Giao và Ái ð¶i Tr¥n, ðßþc phong tß¾c là Võ-Khang qu§n-công.
Dß½ng-
Dß½ng- Hñu-
Hñu- Ph¯
Tñ là V®-Khanh, trong th¶i kÏ nhà T¤n m¤t nß¾c, làm chÑc Ðô-Ð¯c Giao-Châu.
Lý (?)
(?): (không rõ tên).
Trong nåm ð¥u Nh½n-Th÷ (601-604) nhà TuÏ, làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
Khâu-
Khâu- Hoà
Ngß¶i LÕc-Dß½ng, cu¯i nåm ÐÕi-Nghi®p, (605-616) nhà TuÏ, làm Thái-Thú qu§n Giao-Chï, hªt lòng
giæ gìn cho nhân-dân trong qu§n ðßþc yên ±n.
Vua Dßþng-Ðª nhà TuÏ m¤t, Hoà chßa k¸p biªt, b« tôi cüa Dßþng-Ðª nhß quan H°ng-Lô là N¸nh-
Trß¶ng-Chân ðem qu§n U¤t-Lâm phø thuµc Tiêu-Ti-n, Phùng-Áng ðem hai qu§n Châu-Nhai và Phiên-Ngu,
phø thuµc Lâm-Sî-H°ng. Tiêu-Ti-n và Sî-H°ng ð«u sai ngß¶i ðªn chiêu dø Hoà, nhßng Hoà không theo. Các
nß¾c Lâm-„p hay cho Hoà nhæng ð° châu báu nhß ng÷c, s×ng tê, vàng bÕc, cüa báu th§t nhi«u, cho nên
Hoà giàu mu¯n h½n vua. Ti-n nghe ðßþc, sai Trß¶ng-Chân su¤t quân · Nam-Vi®t ðánh Hoà. Hoà sþ, mu¯n
ra hàng, Thß-Tá Tß-Pháp là Cao-Sî-Liêm can r¢ng: "ðÕo hùng binh cüa Trß¶ng-Chân ðªn công thành, lß½ng-
thñc thiªu-th¯n, xem ch×ng không th¬ · lâu, mà quân ta trong thành còn mÕnh, ðü sÑc ch¯ng cñ, l¨ nào
ch¸u cho ngß¶i áp-chª?". Khi ¤y Hoà sai Sî-Liêm làm chÑc Hành-Quân Tß-Mã, su¤t quân ðánh Trß¶ng-Chân
thua chÕy. Nhà TuÏ m¤t nß¾c, Hoà v« làm tôi nhà Ðß¶ng. Vua Ðß¶ng cho làm T±ng-Quän Giao-Châu.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Bát Chung
1
Xét Âu-Dß½ng-Hµt làm quan ð¶i nhà Tr¥n thuµc Nam-tri«u Trung-Qu¯c. Su¯t cä ð¶i Nam-tri«u, không có ông vua nào, hi®u là Cao-
Tông, mãi ðªn nhà Ðß¶ng m¾i có vua Cao-Tông làm vua vào khoäng 650-685, cách th¶i-ðÕi Thái-kiªn h½n 80 nåm. Nhß v§y, có l¨
nhà chép sØ nói sai.
85 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® CØu
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® CØu
Các quan Ðô-

Ðô- Ð¯c, Ðô-
Ðô- Hµ, Kinh-
Kinh- Lßþc-
Lßþc- SÑ An-
An- nam và các quan ThÑ-
ThÑ- SØ
ba qu§n Giao, Ái, Hoan, ð¶i nhà Ðß¶ng
Lý-
Lý- ÐÕi-
ÐÕi- Lßþng
Ð¥u niên hi®u Trinh-Quán (627), Ðß¶ng Thái-Tông, làm Ðô-Ð¯c Giao-Châu.
Lý-
Lý- Th÷
Tôn-Th¤t nhà Ðß¶ng, làm Ðô-Ð¯c Giao-Châu, vì tham-lam b¸ tµi.
Lß-
Lß- T±-
T±- Thßþng
Tñ là Quý-Lß½ng, ngß¶i Quang-Châu. Ð¥u niên hi®u Trinh-Quán (627), Lý-Th÷ b¸ tµi, Thái-Tông
mu¯n tìm mµt v¸ Châu-Møc xÑng ðáng, tri«u ðình ð«u khen T±-Thßþng tài g°m vån võ, tính ngß¶i liêm bình
công trñc. Vua v¶i ðªn bäo r¢ng: "Giao-Châu là mµt phiên-tr¤n l¾n, c¥n có kë hi«n trông coi, lâu nay các
quan Ðô-Ð¯c ð«u không xÑng chÑc, khanh có tài yên v² biên-thuÏ, khá vì ta ra ðó tr¤n nh§m, ch¾ vì ðß¶ng
sá xa xuôi mà t× ch¯i". T±-Thßþng tÕ ½n, nhßng sau lÕi h¯i h§n, l¤y c¾ b®nh-t§t t× ch¯i. Vua khiªn Ð±-Nhß-
H¯i khuyên d², T±-Thßþng c¯ t×; vua lÕi khiªn anh vþ ông là Châu, PhÕm qua dø r¢ng: "Kë th¤t-phu hÑa v¾i
nhau cûng còn giæ tín, khanh ðã hÑa trß¾c m£t tr¦m, há ðßþc ån-nån, nên hãy s¾m ði qua, ba nåm ¡t có
chiªu tri®u v«, khanh ch¾ th¯i thác, tr¦m quyªt chÆng nu¯t l¶i". Thßþng tâu r¢ng: "Lînh-Nam nhi«u chß¾ng
khí, ðã ði không th¬ tr· v«". Thái-Tông n±i gi§n phán r¢ng: "Ta khiªn ngß¶i không ch¸u ði, làm sao làm vi®c
nß¾c cho ðßþc?". Bèn khiªn chém ngay · trß¾c tri«u ðß¶ng. Sau vua h¯i h§n, cho phøc lÕi quan-tß¾c, con
cháu ðßþc t§p ¤m.
Lý-
Lý- ÐÕo-
ÐÕo- Hßng
Tôn-th¤t nhà Ðß¶ng, ðßþc phong Quäng-Ninh Qu§n-Vß½ng, sau vì có l²i b¸ giáng phong Huy®n
Công. Nåm Trinh-Quán thÑ 9 (635), làm Ðô-Ð¯c Giao-Châu, vì · phß½ng nam khí h§u ðµc ð¸a, sinh lo, chªt
trong lúc ðß½ng làm quan.
Lý-
Lý- ÐÕo-
ÐÕo- NgÕn
Trong th¶i Trinh-Quán (627-649), làm ThÑ-SØ Giao-Châu, Rþ Lèo (s½n liêu) làm phän, ÐÕo-NgÕn
d©p yên.
Lý-
Lý- Giám
Con cüa Ba-Vß½ng Th¥n-Phù, làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
Li-u-
Li-u- S· - Hi«n
Ngß¶i B°-Châu, th¶i Trinh-Quán, (627-649), làm Ðô-Ð¯c Giao-Châu và Quª-Châu.
Ð²-
Ð²- Chính-
Chính- Luân
Ngß¶i châu Tß½ng. Vua Thái-Tông biªt tiªng, cho làm chÑc Trung-Thß Th¸-Lang, Thái-TØ Tä-ThÑ-
TØ. Vì Thái-TØ Th×a-Ki«n b¸ tru¤t, biªm Chánh-Luân làm Ðô-Ð¯c Giao-Châu.
Ð§u-
Ð§u- ÐÑc
ÐÑc - Minh
Làm ThÑ-SØ Ái-Châu ð¶i Ðß¶ng.
N¸nh-
N¸nh- ÐÕt
Th¶i T¡c-Thiên (Vû-H§u), (685-705), làm ThÑ-SØ Ái-Châu.
ChØ-
ChØ- ToÕi-
ToÕi- Lß½ng
Tñ là Ðång-Thi®n, ngß¶i Ti«n-ðß¶ng, con cüa ChØ-Lßþng, làm chÑc Trung-Thß-L®nh, cu¯i th¶i
Trinh-Quán (649), ð±i làm Ðô-Ð¯c Ðàm-Châu và Quª-Châu. Sau ðó, HÑa-Kính-Tông và Lý-Nghîa-Phü vu
t¤u ToÕi-Lß½ng làm phän. Vû-H§u gi§n, biªm làm ThÑ-SØ Ái-Châu, ðßþc h½n mµt nåm thì m¤t. Hai ngß¶i
con là NgÕn-Phü và NgÕn-Hàm-Thông thÑ 5 (864), Cao-Bi«n bình ð¸nh An-nam, m¾i t¤u xin ðßa di-hài v«
Dß½ng-Ð¸ch.
Sài-
Sài- Triªt-
Triªt- Uy
Tri«u Cao-Tông (650-683), b¸ liên luÜ vì em là L®nh-Vû theo Phòng-Di-Ái làm phän, phäi ðày ra
Thi®u-Châu. Sau lÕi ðßþc tha, cho làm Ðô-Ð¯c Giao-Châu.
Lang-
Lang- Dß-
Dß- Khánh
Làm quan thanh liêm, nhßng tính kh¡c bÕc, d¥n-d¥n thång lên chÑc Ngñ-SØ Trung-Th×a, sau vì b¸
l²i, giáng làm ThÑ-SØ Giao-Châu.
Lßu-
Lßu- Diên-
Diên- Hñu
Trong nåm Thùy-Cüng thÑ 3 (687), làm An-nam Ðô-Ð¯c. L® cû, dân quê h¢ng nåm nÕp næa thuª,
Diên-Hñu b¡t nÕp toàn ph¥n, chúng oán và mßu phän. Diên-Hñu giªt ngß¶i c¥m ð¥u là Lý-Tñ-Tiên; dß ðäng
là Ðinh-Kiªn giªt Diên-Hñu, chiªm cÑ Giao-Châu. Tß-Mã Quª-Châu là Tào-Huy«n-Tînh ðánh chém ðßþc
Ðinh-Kiªn.
Lßu-
Lßu- Hñu
Ð¶i nhà Ðß¶ng, làm An-nam ðô-hµ, nhà giàu có l¾n, m²i l¥n nuôi gà lþn, có chªt con nào, b¡t ðày
t¾ b°i thß¶ng g¤p ðôi và chÆng bao gi¶ ån mµt món gì ngon.
Nguyên-
Nguyên- S· - Khách 1
Ngß¶i Giang-Lång, ð¥u niên hi®u Khai-Nguyên (713), ð±i ra làm An-nam ðô-hµ, cùng Dß½ng-Tß-
Húc d©p yên loÕn Mai-Thúc-Loan.
1
Vi®t-sØ Thông-giám chép: Quang-S· -Khách.
T¯ng-
T¯ng- Chi-
Chi- Ðª
Em cüa T¯ng-Chi-V¤n, ngß¶i cao tám thß¾c. Trong khoäng niên-hi®u Khai-Nguyên (713-741), ðã
t×ng làm Kiªm-Nam Tiªt-Ðµ-SÑ và Thái-Nguyên-Doãn, b¸ tµi ðày ra qu§n Chu-Diên. Lúc ¤y có gi£c Mán
ðánh hãm Hoan-Châu, Chi-Ð- ðßþc b± chÑc Giao-Châu T±ng-Quän, d©p yên quân Mán.
Ð²-
Ð²- Minh-
Minh- CØ
Ngß¶i Dß½ng (?), cu¯i ð¶i Cänh-Long nhà Ðß¶ng (709), làm quan Uý qu§n Tª-Nguyên, n¢m chiêm
bao th¤y ði vào mµt phü-ðß¶ng, g£p mµt ngß¶i m£c áo xanh, vái chào r¤t cung kính và nói r¢ng: "Ông s¨
làm An-nam ðô-hµ, tôi là dân An-nam, nên ðªn ðây chào m×ng trß¾c, xin ông hãy giæ gìn quí th¬". Sau quä
nhiên, Minh-CØ làm An-nam ðô-hµ.
Hà-
Hà- Lý-
Lý- Quang
Ngß¶i Quª-Châu, nåm Thiên-Bæu thÑ 10 (751) làm An-nam ðô-hµ, ðem quân ðánh Vân-Nam, thâu
phøc thành An-Ninh, dñng lÕi trø ð°ng cüa Mã-Vi®n ð¬ ð¸nh cß½ng gi¾i.
Trß½ng-
Trß½ng- Bá-
Bá- Nghi
Làm An-nam Kinh-Lßþc-SØ ð¶i nhà Ðß¶ng, b¡t ð¥u ð¡p thành ÐÕi-La.
Khang-
Khang- Khiêm
Lái buôn · phß½ng B¡c, làm An-nam ðô-hµ.
Tri«u-
Tri«u- Hoành
Ngß¶i Nh§t-Bän, trong khoäng niên hi®u Khai-Nguyên (713-741) ðem hóa-ph¦m ðªn tri«u-kiªn,
hâm-mµ phong-hóa Trung-Hoa, nh½n lßu · lÕi, ð±i tên là Tri«u-Hoành, nhi«u l¥n sang sÑ Trung-Qu¯c. Nåm
Vînh-Thái thÑ 21, Tri«u-Hoành làm An-nam ðô-hµ. Th¶i ¤y có quân Mán xâm phÕm cänh gi¾i hai châu ÐÑc-
Hoá và Long-Vû, vua xu¯ng chiªu khiªn Tri«u-Hoành qua d©p yên.
Phø-
Phø- Lß½ng-
Lß½ng- Giao
Nåm Kiªn-Trung thÑ 3 (782), ð¶i Ðß¶ng ÐÑc-Tông, làm An-nam ðô-hµ. Lúc ¤y, Tß-Mã Di-n-Châu là
Lý-MÕnh-Thu và ThÑ-SØ Phong-Châu là Lý-Bï-NgÕn làm phän, tñ xßng An-nam Tiªt-ðµ SÑ, ð«u b¸ Lß½ng-
Giao b¡t chém.
Cao-
Cao- Chính-
Chính- Bình
Làm An-nam Kinh-Lßþc.
Trß½ng-
Trß½ng- ºng
Ð¶i nhà Ðß¶ng, làm An-nam Kinh-Lßþc, chªt ðß½ng lúc tÕi chÑc. Kë tá-nh¸ là Lý-Nguyên-Ðµ, dùng
binh lñc uy hiªp châu Huy®n làm phän. Tß¾ng nhà Ðß¶ng là Lý-Phøc dø b¡t ðßþc Nguyên-Ðµ, cöi Nam tr·
lÕi yên l£ng.
Tri®u-
Tri®u- Xß½ng
Tñ là H°ng-Tµ, làm ThÑ-SØ Ki«n-Châu. G£p lúc tù-trß· ng An-nam là Ð²-Anh-Hàn làm phän, vua
cho Tri®u-Xß½ng làm ðô-hµ, mán rþ ð«u hoà theo. Xß½ng · An-nam mß¶i nåm, chân ðau xin v«. Vua phái
Binh-Bµ Lang-Trung Bùi-Thái qua thay thª. Chßa bao lâu, châu-tß¾ng Vß½ng-Quý-Nguyên ðánh ðu±i Bùi-
1
Vînh-Thái là niên hi®u cüa ÐÕi-Tông nhà Ðß¶ng, chï có mµt nåm ð¥u là nåm 765 sau công-nguyên.
Thái. ÐÑc-Tông ðòi Xß½ng ðªn höi thåm tình-hình, Xß½ng tu±i h½n 70, t¤u ð¯i sáng su¯t, vua l¤y làm lÕ, lÕi
cho làm An-nam ðô-hµ. Xß½ng ðªn, ngß¶i ð«u m×ng rÞ, quân làm phän tÑc thì d©p yên.
Bùi-
Bùi- Thái
Ðã nói trên.
Trß½ng-
Trß½ng- Châu
Nguyên trß¾c làm An-nam kinh-lßþc phán-quan, ðªn ð¶i vua Hiªn-Tông, nåm Nguyên-Hoà thÑ 3
(808), ð±i làm chÑc Ðô-hµ Kinh-lßþc sÑ. Quan Kinh-Lßþc trß¾c là Trß½ng-Bá-Nghi ð¡p thành ÐÕi-La, thành
chï cao hai trßþng hai thß¾c, m· ba cØa, cØa ð«u có l¥u; ðông tây m²i phía ð«u có ba cØa, phía nam 5 cØa,
trên cØa ð£t tr¯ng còi, trong thành, hai bên tä hæu, ð«u c¤t 10 dinh. Th¶i Bùi-Thái, hai thành Hoan, Ái, b¸
Hoàn-Vß½ng (tÑc vua Chiêm Thành) ðánh phá tan tành, Trß½ng-Châu cho sØa ð¡p lÕi. Lúc ð¥u trong quân
ðµi, khí gi¾i chï có 8.000 món, 3 nåm lÕi ðây tång lên h½n 300.000 món. Châu khiªn bµ-thuµc c¤t 30 gian
l¥u ð¬ chÑa. Trß¾c kia có chiªn-thuy«n vài mß½i chiªc r¤t ch§m chÕp, Châu khiªn ðóng thành ki¬u thuy«n
ð°ng-mông1, 32 chiªc, m²i chiªc ch· thuÖ-thü 25 ngß¶i, trÕo-phu 23 ngß¶i, 2 cây nö b¡n xe, thuy«n chèo
t¾i lui, mau nhß gió. Các nß¾c Chiêm-Thành, Chân-LÕp ð«u lo tiªn-c¯ng. Châu chªt, Li-u-TØ-H§u làm vån
tª.
Mã-
Mã- T±ng
Tñ là Nguyên-Hµi. Trong nåm Nguyên-Hoà, Ðß¶ng Hiªn-Tông (806-820), ðß½ng làm ThÑ-sØ Ki«n-
Châu ð±i qua làm An-nam ðô-hµ, thanh liêm chÆng nhi-u dân, dùng nho thu§t giáo hóa, dân m÷i ðßþc yên.
Mã-T±ng dñng cµt ð°ng ghi công ðÑc nhà Ðß¶ng ð¬ tö r¢ng T±ng là giòng dõi cüa Phøc-Ba.
(Hàn-Dû làm bài th½ ðßa chân có câu: "H°ng kÏ chiªu häi áp Nam-Hoang", nghîa là c¶ ðö rñc rÞ
trên bi¬n, ðàn áp cõi Nam).
Lý-
Lý- Tßþng-
Tßþng- C±
Tôn-th¤t nhà Ðß¶ng, làm An-nam ðô-hµ, tham lam chÆng giæ phép, g£p lúc Hoàng-Gia-Ðµng làm
phän, Tßþng-C± giao cho ThÑ-SØ Hoan-Châu là Dß½ng-Thanh 3.000 binh ð¬ trþ chiªn, Dß½ng-Thanh tr· lÕi
t§p kích giªt Tßþng-C±.
Quª-
Quª- Tr÷ng-
Tr÷ng- Vû
Làm Ðô-Hµ ð¶i Ðß¶ng, d©p yên loÕn Dß½ng-Thanh.
Bùi-
Bùi- Hành-
Hành- L§p
Làm An-nam Kinh-Lßþc-SÑ, ð¶i nhà Ðß¶ng. Th¶i ¤y có ngß¶i phän th¥n cüa Hoàn-Vß½ng (tÑc
Chiêm-Thành) là Lý-LÕc-S½n toan mßu cß¾p ngôi, ðªn xin quân vi®n. Hành-L§p b¡t chém LÕc-S½n trä thây
lÕi cho Hoàn-Vß½ng; ngß¶i Chiêm-Thành vui lòng phøc-tùng. Bµ-tß¾ng Ð²-Anh-Sách và PhÕm-Ðình-Chi là
nhæng tay hào hùng · Khê-Ðµng, l® thuµc trong quân-ðµi. Các Kinh-Lßþc-SÑ trß¾c hay dung túng làm l½,
nên chúng quen tính dæ tþn, buông lung khó tr¸. Hành-L§p m²i khi b¡t tµi, tr×ng-phÕt r°i ð¬ cho c¯ g¡ng l§p
công mà chuµc tµi, b· i thª, Anh-Sách thß¶ng g¡ng sÑc l§p công, còn Ðình-Chi thß¶ng hay ði t¡m gµi, lâu
chÆng v«; Hành-L§p tri®u v« giao h©n r¢ng: "phép quân ði quá ngày thì chém". L¥n khác lÕi cÑ thª, bèn ðánh
chªt ðem thây trä cho h÷ PhÕm và ch÷n con em hi«n lành thay thª. T× ¤y oai phong th¸nh hành, thång chÑc
Quª-Quän Quan-Sát-SÑ. Hoàng-Gia-Ðµng làm phän, Hành-L§p d©p yên, bèn thay thª Quª-Tr÷ng-Vû làm
An-nam ðô-hµ.
1
Ð°ng-mông là mµt loÕi chiªn-thuy«n, h©p mà dài, dùng ð¬ xông vào ðánh thuy«n ð¸ch.
Lý-
Lý- Nguyên-
Nguyên- Thi®n
Làm An-nam ðô-hµ, ð¥u niên hi®u Bæu-L¸ch (825) tâu xin d¶i phü-l¸ qua b¶ sông phía B¡c.
Hàn-
Hàn- ¿¾c
Làm An-nam ðô-hµ. Nåm Thái-Hoà thÑ 2 (928), ð¶i Vån-Tông, ThÑ-SØ Phong-Châu là Vß½ng-
Thång-Tri«u làm phän. ¿¾c d©p yên, sau b¸ loÕn quân ðu±i chÕy.
Mã-
Mã- Thñc
Tñ Tôn-Chi, ð¥u niên hi®u Khai-Thành (836), ð¶i vua Vån-Tông, làm An-nam ðô-hµ, l¤y vån-nhã
trau-d°i, làm vi®c quan thanh t¸nh chÆng phi«n, dân ðßþc yên ±n, các tù trß· ng ð«u nÕp l- qui thu§n.
Vû-
Vû- H½n
Làm An-nam Kinh-Lßþc, nåm Hµi-Xß½ng thÑ 3 (843), b¸ loÕn quân ðu±i ði.
Ði«n-
Ði«n- Täo
Con cüa Ði«n-H°ng-Chính, trong khoäng niên-hi®u Thái-Hoà (826-830) làm An-nam ðô-hµ.
Vß½ng-
Vß½ng- ThÑc
ThÑc
Con cüa t¬-tß¾ng Vß½ng-Kh· i, th¶i Tuyên-Tông (847-859) làm An-nam ðô-hµ. Nguyên Ði«n-Täo
dñng hàng rào g², làm hàng nåm t¯n ti«n, chßa hoàn-thành, lÕi có gi£c cß¾p ðªn r¤t c¤p bách. ThÑc ðªn,
tr°ng hàng rào cây, ðào hào sâu, chung quanh tr°ng tre gai, gi£c cß¾p không dám phÕm ðªn. Sau có quân
Mán vào cß¾p C¦m-Ði«n-Bµ, ThÑc khiªn ngß¶i thông-ngôn chiêu dø, ban ðêm quân Mán bö ði và xin l²i
r¢ng: "chúng tôi ðªn b¡t trói ngß¶i Mán làm phän, chÑ không phäi vào ån cß¾p". Trß¾c kia La-Hành-Cung
làm chÑc Ðô-Hi®u, chuyên quy«n chính trong phü ðã lâu, b¸ ThÑc ðánh ðòn cách chÑc.
Thôi-
Thôi- Cänh
Nåm ÐÕi-Trung thÑ 6 (852) cüa ChØ-ToÕi-Lß½ng
Ði«n-
Ði«n- TÕi-
TÕi- Hñu
Con cüa Ði«n-B¯, làm ðô-hµ, có công d©p yên biên-thuÏ.
Lý-
Lý- Trác
Trong th¶i ÐÕi-Trung (847-859) làm chÑc ðô-hµ. Trác có tính tham dæ, l¤y mµt ð¦u mu¯i ð±i mµt
con ngña, b· i thª, Mán, Mß¶ng ta oán làm phän, liên kªt v¾i rþ Nam-Chiªu là Ðoàn-Tù-Thiên, hi®u "BÕch-Y
Mµt-M®nh-Quân" (quân cäm-tØ áo tr¡ng) ðánh An-nam phü. Kh· i-Cß-Lang Trß½ng-Vân dâng s¾ nói r¢ng:
"L®nh H°-Ðào dùng Lý-Trác tr¤n giæ An-nam, ð¥u tiên gây ra m¯i loÕn, gi£c cß¾p ð¥y thiên-hÕ, luôn nåm
chinh-chiªn, t±n binh hao lß½ng".
(Bì-Nh§t-Hßu làm th½ chª Lý-Trác. Th½ chép · quy¬n thÑ 16).
Lý-
Lý- Vu
Làm ðô-hµ, ðóng ð°n · Vû-Châu, ð¥u niên hi®u Hàm-Thông (860), ð¶i vua Ý-Tông nhà Ðß¶ng,
quân Mán ðªn ðánh, Vu chÕy tr¯n, b¸ vua Ý-Tông ðu±i.
Vß½ng-
Vß½ng- Khoan
Thay Lý-Vu làm Kinh-Lßþc-Chiêu-Thäo-SÑ. Lý-Trác tâu xin bãi ðÕo binh phòng thü mùa ðông, 6.000
ngß¶i, vi®n l¨ r¢ng: "giao mµt mình thü-lînh ðµng bäy-quán · Ðào-Lâm Tây-Nguyên là Lý-Do. Ðµc cûng ðü
sÑc ch¯ng ngån quân m÷i. Sau mãn tù gã con gái cho con Do-Ðµc, Do-Ðµc bèn ðem quân phø-thuµc quân
Mán, Vß½ng-Khoan chª ngñ không n±i.
Thái-
Thái- T§p
Nåm Hàm-Thông thÑ 3 (862), thay Vß½ng-Khoan làm An-nam Kinh-Lßþc. Tháng 11, rþ Nam-Chiªu
vây Giao-Chï, T§p ðóng cØa thành c¯ giæ, ðþi binh cÑu vi®n chÆng ðªn. Tháng giêng nåm Hàm-Thông thÑ 4
(863), quân Mán ðánh g¤p, thành b¸ hãm, gia-nh½n 70 ngß¶i ð«u tØ-nghîa. T§p cùng m¤y ngß¶i thü-hÕ, ði
chân không, ra sÑc c¯ ðánh, mu¯n chÕy ra thuy«n giám quân, nhßng thuy«n ðã lìa bªn, T§p b¸ chªt chìm.
Tß¾ng sî Kinh-nam 400 ngß¶i chÕy ðªn b¶ sông phía ðông thành, Ngu-H¥u Nguyên-Duy-ÐÑc bäo chúng
r¢ng: "Chúng ta không có thuy«n, xu¯ng nß¾c thì chªt, chi b¢ng tr· lÕi quyªt chiªn v¾i quân m÷i", bèn quay
v« thành, ðánh giªt quân m÷i h½n 2.000 ngß¶i r°i ch¸u chªt. Chï có mÕc-phü là Phàn-Xß¾c mang ¤n cüa T§p
chÕy trß¾c qua sông ðßþc khöi chªt. Nam-Chiªu hai l¥n hãm thành Giao-Chï, cß¾p b¡t ch×ng 10 vÕn ngß¶i,
ð¬ lÕi 12 vÕn binh, khiªn tß¾ng Dß½ng-Tß-Tân chiªm cÑ An-nam.
T¯ng-
T¯ng- Nhung
Nåm Hàm-Thông thÑ 4 làm Ðô-Hµ, cùng các ðÕo binh qua cÑu vi®n An-nam, ð°n trú · Lînh-Nam,
không ch¸u tiªn, hao t±n lß½ng-thñc. Tr¥n-Bàn-ThÕch xin tÕo thuy«n l¾n ch· n±i 1.000 hµc, ch· gÕo t×
Phúc-Kiªn ðªn c¤p cho Nam quân. Nhung nghe theo, t× ¤y quân lß½ng ðßþc ð¥y ðü.
Cao-
Cao- Bi«n
Tñ là Thiên-Lý. Nguyên trß¾c m÷i Nam-Chiªu công hãm An-nam, Tuyên-Tông xu¯ng chiªu l§p
Hành-châu · Häi-Môn, cho thêm binh hai vÕn, khiªn Dung-Quäng Kinh-Lßþc là Trß½ng-Nhân thâu phøc
An-nam. Nhân dùng d¢ng không tiªn, bèn giao binh cho Bi«n, phong làm chÑc ðô-hµ. Bi«n ch÷n 5.000 quân
tiªn trß¾c, giao ß¾c giám-quân Lý-Duy-Châu kª tøc tiªn sau. Duy-Châu ðóng quân · Häi-Môn, Bi«n tiªn
ðóng Phong-Châu, phá quân Mán · huy®n Nam-Ð¸nh, chém b÷n Trß½ng-Thuyên, hàng phøc ðßþc muôn
ngß¶i, thâu ðßþc cüa ð¬ cung c¤p quân-døng. Tin tâu th¡ng tr§n v« ðªn Häi-Môn, Duy-Châu gi¤u ði và tâu
d¯i r¢ng Cao-Bi«n giÞn v¾i quân gi£c, chÆng ch¸u tiªn. Vua gi§n, sai Hæu-Vû-V®-Tß¾ng-quân Vß½ng-Án-
Quy«n thay thª. Lúc ¤y, Bi«n lÕi ðánh phá quân gi£c, tiªn vây thành Giao-Châu h½n mß¶i ngày, thª gi£c r¤t
nguy kh¯n. V×a tiªp ðßþc ði®p-vån cüa Án-Quy«n, Bi«n giao vi®c quân cho Giám-Quân Vi-Tr÷ng-T¬ trông
coi, cùng quân dß¾i c¶ h½n 100 ngß¶i tr· v«. Trß¾c ðó, Bi«n khiªn Tång-C±n v« Kinh báo ti®p, C±n ði ðªn
giæa b¬, trông th¤y c¶-xí tiªn sang phía ðông, nói ¤y là thuy«n ðµi cüa quan Kinh-Lßþc SØ m¾i và quan
Giám-Quân. C±n ng¶ Duy-Châu t¤t cß¾p l¤y bi¬u-vån, bèn n¤p n½i cØa ðäo, ch¶ cho Duy-Châu ði qua r°i
li«n ru±i ðªn Kinh-Sß. Vua tiªp ðßþc t¤u-vån cä m×ng, gia-phong Bi«n chÑc Công-Bµ Thßþng-Thß, khiªn tr·
lÕi tr¤n An-nam. Bi«n ði ðªn Häi-Môn, tr· v« nhi®m lÕi chÑc cû. Trong lúc Án-Quy«n ngu hèn, Duy-Châu
tham dæ, các tß¾ng chÆng ch¸u phøc tùng, quân Mán nghe Bi«n tr· lÕi, bö tr¯n quá nØa. Bi«n lÕi khích-l®
tß¾ng sî, ðánh ðßþc thành, giªt man-soái Ðoàn-Tù-Thiên và quân Mán h½n 3 vÕn ngß¶i. Th±-nh½n ngày
trß¾c ð¥u hàng quân Mán, nay ðem chúng tr· v« hàng-phøc. Vua xu¯ng chiªu ð£t T¸nh-Häi-Quân · An-
nam, phong Bi«n làm Tiªt-ðµ-sÑ.
Phø chép bài vån bia Thiên-Oai-Kïnh, ðß¶ng kênh m¾i ðào
T¸nh-
T¸nh- häi-
häi- tiªt-
tiªt- ðµ, chß· ng th½-
th½- ký, tri«u-
tri«u- ngh¸-
ngh¸- lang, th¸-
th¸- ngñ-
ngñ- sØ nµi-
nµi- cung-
cung- phøng,
tÑ phï-
phï- ngß-
ngß- ðÕi (ðßþc ðeo dãi thêu hình con cá), Bùi- Bùi- Hình soÕn.
(Th¤y chép · sách Ung-
Ung- Chí)
Bi¬n l¾n không b¶, xa tít t§n chân tr¶i m¶-m¸tt, cu°ng phong cu°n cuµn, sóng l¾n n±i d§y, nhß gò
cát trôi, nhß núi tuyªt dñng, nháy m¡t tr¡ng xóa muôn d£m, d¥u oai-linh cüa thuÖ-th¥n cûng không ngån cän
n±i. Cá voi to sþ sÑc dày vò, con trÕnh l¾n m¡c vòng vây kh¯n, loài thuÖ-tµc l¾n lao nhß thª, còn chÆng
ðßþc yên; hu¯ng thuy«n bè qua ngang, làm sao ði ðßþc. B· i thª, ðã có nhi«u thuy«n chìm ð¡m không th¬
cÑu v¾t. Có cÑu v¾t ð£ng chång là nh¶ Thiên-Oai-Kïnh ngày nay v§y.
T× Ðông-Hán Mã-Phøc-Ba mu¯n ðánh hai ch¸ em h÷ Trßng ð¬ thâu phøc Giao-Chï, vì ðß¶ng sá
chuy¬n-v§n khó-khån, phäi vßþt qua b¬ cä, bèn ðøc ðá ðào núi, ð¬ tránh ðß¶ng bi¬n, nhßng lúc làm công
vi®c, nhân-công chªt hàng vÕn ngß¶i cûng không làm n±i; nhi«u khi sét ðánh làm cho ðá l¾n trên núi lån
xu¯ng ngáng ðß¶ng; Phøc-Ba chÆng làm sao ðßþc, bèn phäi ðình chï công vi®c.
T× ngày Hoàng-Ðß¶ng ta l§p cuµc ðô-hµ, nghe k¬ chuy®n cû, n±i gi§n, mu¯n kª-tøc làm n¯t công
vi®c, bèn khiªn kh· i công làm lÕi, nhßng hao ngß¶i t¯n cüa, mà công vi®c làm cûng không nên, dân phu ði
làm, chªt chóc bö xß½ng ð¥y ðß¶ng. Sau ðó không ai dám bàn ðªn vi®c ¤y næa.
T× ngày KÜ-XÕ Bµt-Häi-Công ra ðánh Mán rþ, vßþt b¬ cä, d©p yên Giao-Chï, thâu phøc qu§n thành,
ru±i ngña mài gß½m, l§p ð°n ðóng trÕi, nhßng chuy¬n v§n lß½ng hß¾ng còn phäi xông pha sóng gió; bàn
lu§n mßu chß¾c, chßa ðßþc ð°ng ý v« mµt kª-hoÕch nào hay. Bµt-Häi-Công nói r¢ng: "Chúng ta chinh-phøc
phß½ng Nam, m· rµng oai-phong hoàng-gia, h÷p binh ð¬ an dân, phäi ch¸u t¯n kém, m¾i ti®n cho công
vi®c", bèn khiªn b÷n Trß· ng-SØ Lâm-Phúng và H°-Nam tß¾ng-quân Dß-T°n-C± lînh bän-bµ tß¾ng-sî và l¤y
thêm dân phu h½n mµt nghìn ngß¶i, ðem ði khai phá Thiên-Uy-Kïnh. Bµt-Häi-Công dø r¢ng: "ÐÕo tr¶i giúp
thu§n, sÑc th¥n phò trì; nay chúng ta ðào giòng bi¬n ð¬ cÑu sinh-linh, nªu làm vi®c ngay thÆng thì chÆng có
gì khó. Các quan ðô-hµ trß¾c lÕi khao quân, mà chÆng ði ðªn n½i, giæ phép không nghiêm, nhân vi®c công
ð¬ thu lþi riêng, b· i thª, ngß¶i ð«u biªng tr¬. Nay ta thì chÆng thª, c¯t làm cho ðßþc vi®c nhà vua mà thôi".
B÷n Lâm-Phúng vâng l¶i ra ði.
B¡t ð¥u t× ngày m°ng 5 tháng 4 nåm Hàm-Thông thÑ 9 (868) m÷i ngß¶i tay c¥m cu¯c xu±ng, dñ b¸
ti«n lß½ng, g£p núi ðá ðào phång, chÆng sþ gì cÑng r¡n, g£p nhæng täng ðá l¾n và dày, thì ðông ngß¶i hþp
sÑc giúp tay, ð§p phá cÕy xeo, chï trong vòng h½n mµt tháng, ðß¶ng g¥n m· xong. Nhßng ch£ng giæa có hai
ðoÕn, g£p ðá l¾n ch½m ch· m, dång quanh m¤y trßþng, cÑng r¡n nhß s¡t, không th¬ ðào thông, ðøc tra
xu¯ng thì mûi cong, búa ð§p vào thì cán gãy, dân phu ngó nhau ngã lòng, tay chân bäi hoãi, chÆng làm thª
nào ðßþc. Ngày 16 tháng 5, giæa lúc ban ngày, thình lình mây kéo ðen ð£c, gió th±i ào ào, r×ng núi t¯i m¶,
ngæa bàn tay không th¤y, b²ng ch¯c s¤m vang ch¾p nhoáng, · s· làm có vài tråm tiªng sét ðánh d°n, dân
phu khiªp ðäm, run r¦y, bßng tai b¸t m¡t, mµt lát sau, tr¶i quang mây tÕnh, chúng chÕy ra xem, thì ð¯ng ðá
gan lì b²ng dßng tan nát, có nhæng hòn l¾n c°ng-k«nh, sÑc ngß¶i không sao xeo n±i, ð«u b¸ r°ng cu¯n vÑt ra
hai bên lèn. LÕi · phía tây có nhæng täng ðá r¡n ch¡c, ðªn ngày 11 tháng 6, s¤m sét lÕi ðánh dæ dµi nhß ·
phía ðông, chúng chÕy ðªn xem, th¤y ðá tiêu tan ðâu m¤t, nhæng hòn ðá quanh co · hai bên b¸ phá vÞ
ch×ng mß¶i trßþng. Ði lên phía tây lÕi g£p phäi ðá l¾n, ngß¶i ch¸u bó tay, chï vái tr¶i giúp ðÞ, thì s¤m ch¾p
lÕi n±i lên, ðá b¸ dðánh tan, su¯i nß¾c tuôn ra mùi nhß rßþu ng÷t. „y là càn không giúp sÑc, th¥n lñc phò-trì,
l¯i hi¬m ðß¶ng nguy, mµt giây san phÆng, ð«u nh¶ Bµt-Häi-Công lòng không riêng vÕy, tinh-th¥n cäm th¤u
tr¶i xanh, hoàn thành vi®c l¾n, th¥n di®u vô cùng, ðßþc sÑc m£c-tß¾ng âm-phò, t× xßa không ai sánh k¸p. T×
nay mµt mÕch lßu thông, hai h° liên tiªp, không còn mµt chút tr· ngÕi; quan quân kinh quá, bi¬n nß¾c
chÆng sþ gian nguy, lß½ng hß¾ng ch· chuyên, thuy«n bè không lo chìm ð¡m. T× trß¾c ðß¶ng ði Giao-Chï
có ba n½i nguy hi¬m:
1.- Mûi Hoa-Chùy · bãi T¯ng-Ðµng, có sóng to cu°n-cuµn;
2.- R£ng ThÕch-Gi¯c · vûng Næ-Ân có cá m§p v¦y vùng;
3.- Sóng th¥n ÐÕi-Gia dæ-dµ, ai ði qua ðó thäy ð«u r· n óc lÕnh mình.
Ngày nay, dòng êm ðß¶ng phÆng, chÆng phäi ði qua nhæng n½i nguy hi¬m ¤y næa.
Than ôi! Công cán cüa Bµt-Häi-Công có th¬ ngang v¾i ngß¶i ðào HÑa-C× và m· Quª-Lînh ð¬ giúp
ngß¶i ð¶i. B÷n Lâm-Phúng và T°n-C± siêng lo vi®c nß¾c, mçn cán tinh-chuyên, ngoài công vi®c chï-huy,
còn biªt xem xét ð¸a-thª, xë núi ð¯n cây, sØa công quán, l§p thß½ng-ðình, su¯i ðào cho nß¾c thông, c¥u b¡t
ngang nhß m¯ng dñng, miªu th¥n chùa phÕt, ð«n th¶ Thiên-Lôi và nhà th¶ Lão-TØ ð«u xây c¤t ð¥y ðü, ð¬
lßu truy«n ð¶i ð¶i. Ngày 15 tháng 9 nåm nay hoàn thành, b÷n Lâm-Phúng và T°n-C± nài xin dñng bia ghi
công, ð¬ ð¶i sau ðßþc biªt. Bµt-Häi-Công nhân khiªn ngß¶i chß· ng-thß chép rõ công vi®c. Tôi là Bùi-Hình
chÆng dám khiêm nhß¶ng t× ch¯i, c¥m bút làm bài minh r¢ng:
Tr¶i ð¤t mênh-mông, sÑc ngß¶i hèn yªu,
Ðß¶ng nguy ch· gÕo, bi¬n cä vßþt thuy«n,
ChÆng m¤y lúc yên, ð¡m nghiêng thß¶ng b¸,
Ông tôi quyªt kª, ðào núi xë ngàn;
Công-tác gian-nam, s¤m ch¾p vang d§y,
Bi¬n thông l¯i chäy, thuy«n d- qua ngang,
Sông nß¾c phÆng b¢ng, thu§n ðß¶ng v§n-täi,
ÐÕo tr¶i khai thái, oai th¥n phò-trì.
Ngày 13 tháng giêng nåm Hàm-Thông thÑ 11, (870) dñng bia.
"N«n cû · phía nam Giao-Chï, th¶i Hàm-Thông (860-873), Bµt-Häi-Công Cao-Bi«n, ði ðánh phß½ng
Nam, m· ðß¶ng v§n-täi lß½ng-thñc, có sét ðánh tr¶i giúp, bèn dñng ðá l¾n ghi công. L¯i ði ð£t tên là Thiên-
Oai. Ðªn ð¶i Chiêu-Hy (Chiêu-Tông) (889-903), Hy-Tông (874-888), Trung-Nguyên loÕn lÕc, bö ra ngoài b¶
cöi, không ngó ðªn, nhà T¯ng ta nhân theo, cûng chÆng sØa chæa ðß¶ng ði ngoÕi bang. Thái-Thú Ung-Châu
là Ho¡c-Trung-C¦n tình c¶ tìm th¤y bän kh¡c cû, sþ · ch² xa xuôi, lâu ngày vùi l¤p th¤t truy«n, bèn khiªn
thþ kh¡c ðá, dñng · bên hæu sänh-ðß¶ng, ý mu¯n tö cho ngß¶i xa biªt ðßþc thánh ðÑc cüa nhà vua, h¢ng
nåm phäi lo vi®c tiªn công, không nên tr- näi v§y.
Ngày 21 tháng 1 nåm Thi®u-Thánh thÑ 51.
Cao-
Cao- T¥m
Theo Cao-Bi«n thâu phøc Giao-Chï có công; vua khiªn thay Bi«n làm chÑc Tiªt-Ðµ-SÑ.
Tång-
Tång- C±n
TÏ-tß¾ng cüa Cao-Bi«n, thß¶ng vì Cao-Bi«n ði báo tin th¡ng tr§n tÕi An-nam. Trong nåm Càn-Phù
thÑ 4 (877), ðßþc b±-nhi®m chÑc An-nam ðô-hµ. Th¶i ¤y vua Nam-Chiªu là Tù-Long m¤t, con là Pháp n¯i
ngôi, xßng hi®u ÐÕi-Phong-Nhân, cØ quân xâm phÕm An-nam, C±n chÕy qua Ung-Châu, ðÕo binh ð°n trú
tan rã. G£p lúc vua Hy-Tông chÕy ra ð¤t Thøc, Tr¥n-Kïnh-Huyên ð«-ngh¸ hoà v¾i Nam-Chiªu, Lß-Hu®-Ð§u
và Lß-Trác bèn nói d¯i v¾i vua r¢ng: "T× cu¯i ð¶i Hàm-Thông (860-873), quân Mán làm phän, xâm nh§p
b¯n Châu: An-nam, Ung, Quän, và Ki«m, thiên-hÕ tao loÕn ðã mß¶i låm nåm nay; quá nØa tô-thuª không
nÕp v« Kinh-Sß, kho-tàng tr¯ng r²ng, quân lính b¸ chªt vì lam chß¾ng, ð¯t xß½ng gØi tro v«; ngß¶i chÆng
nghî ðªn nhà, chï lo vong mÕng làm trµm cß¾p, thñc ðáng ðau lòng, hu¯ng chi quân ð°n-thú An-nam ít öi,
nÕn cß¾p mùa ðông r¤t ðáng lo ngÕi. Nay ta khiªn sÑ-giä ði báo hoà hão, tuy h÷ chßa xßng th¥n, nhßng ta
1
Niên hi®u Thi®u-Thánh chï có b¯n nåm 1094-1097.
cûng có th¬ dùng mßu lung lÕc b÷n h÷ b¡t phäi phøc tùng, nhß thª trong nß¾c s¨ ðßþc nghî ng½i v§y". Vua
cho l¶i tâu là phäi. Nhßng v×a lúc gi£c Hoàng-Sào1 ðã yên, nên không khiªn ði ngh¸ hoà.
Kính-
Kính- NgÕn-
NgÕn- Tông
Làm ThÑ-SØ Ái-Châu ð¶i nhà Ðß¶ng.
Thôi-
Thôi- L§p-
L§p- Tín
Làm An-nam ðô-hµ, r- là Bùi-Duy-NhÕc quy«n nhiªp chÑc ThÑ-SØ Hoan-Châu, tham dæ quá ðµ.
T¯ng Giao-
Giao- Châu Chuy¬n-
Chuy¬n- V§n-
V§n- SÑ, An-
An- Vû-
Vû- SÑ
H¥u-
H¥u- Nh½n-
Nh½n- Bæu
Con cüa Thái-Sß H¥u-Ích, ðßþc t¬-tß¾ng Tri®u-Ph± gã em gái và cho b± nhi®m công-vø · Tây-LÕc
luôn mß¶i nåm, không thay ð±i. Lß-Ða-T¯n có hi«m khích v¾i Tri®u-Ph±, g£p lúc Ph± phäi ra nhi®m ngoÕi-
tr¤n, Ða-T¯n làm Tham-Tri chính-sñ, bèn ð±i Nhân-Bæu qua coi vi®c Ung-Châu, mß¶i nåm không ðßþc thay
thª. Nhân-Bæu tñ nghî ch¡c phäi chªt già · cõi ngoài, nh½n dâng kª-sách bình ð¸nh Giao-Châu, nói hi®u nay
chü-súy Giao-Châu ðã b¸ hÕi, trong nß¾c ðß½ng loÕn, có th¬ ðem mµt ðÕo quân nhö th×a th¶i ðánh chiªm,
và c¥u xin v« tri«u t¤u vi®c. S· vào, vua Thái-Tông cä m×ng, khiªn ngña trÕm ra tri®u v«. Ða-Tôn tâu r¢ng:
"Giao-Chï có nµi loÕn, ¤y là th¶i tr¶i làm m¤t nß¾c ¤y, tri«u-ðình phát binh th×a lúc b¤t ý, ví nhß sét ðánh
chÆng k¸p bßng tai v§y. Nay tri®u Nhân-Bæu v«, mßu cüa ta ðã l§u, h÷ s¨ biªt mà ng×a trß¾c, dña vào thª núi
r×ng hi¬m tr· , không th¬ ðánh ðßþc næa. Bây gi¶, nên cho Nhân-Bæu làm Chuy¬n-V§n-SÑ, theo ðß¶ng t¡t
qua nh§n chÑc, r°i khiªn phát quân Kinh, H° 3 vÕn ngß¶i, ru±i thÆng ðánh vào, thª ¡t vÕn toàn, d- nhß ð§p
lá khô và bë cüi møc v§y". Vua cho l¶i tâu là phäi, bèn phong cho Nhân-Bæu làm Giao-Châu thüy-løc
chuy¬n-v§n-sÑ. Nhân-Bæu tiªn binh, g£p quân ð¸ch r¤t mÕnh; vi®n binh không ðªn, nên Nhân-Bæu b¸ giªt
chªt giæa sông. Thái-Tôn nghe tin r¤t l¤y làm thß½ng xót, truy t£ng chÑc Công-Bµ Th¸-Lang và cho hai ngß¶i
con là Diên-Linh và Diên-Thª ð«u làm Trai-Lang; Diên-Linh làm ðªn chÑc Ði®n-Trung-Th×a và Diên-Thª
ðªn chÑc Thái-TØ Trung-Xá.
Thi®u-
Thi®u- Di®p
Nåm Cänh-ÐÑc thÑ 2 (1005), làm chÑc Quang-Lµc-Khanh, Giao-Châu An-Vû-Qu¯c-Tín-SØ. Nåm
thÑ 3 (1006), Giao-Soái Lê-Hoàn m¤t, trong nß¾c ðß½ng loÕn, vua xu¯ng chiªu khiªn Di®p cùng v¾i Lång-
Sách Quäng-Châu ð°ng ði Kinh-lßþc, xem ti®n-nghi tâu v« cho vua nghe. Tháng 8, Di®p dâng bän-ð° ðß¶ng
thuÖ và ðß¶ng bµ t× Ung-Châu t¾i Giao-Chï. Chân-Tông ðßa cho c§n-th¥n xem và nói r¢ng: "Giao-Châu là
n½i ðµc-ð¸a, nªu ðem binh qua ðánh thì tØ-thß½ng ¡t nhi«u; vä lÕi t±-tôn m· mang cß½ng-th± rµng l¾n
nhß¶ng ¤y, chúng ta chï nên giæ gìn c¦n-th§n mà thôi", bèn khiªn Di®p làm Binh-Bµ Viên-NgoÕi-Lang, v²
yên Giao-Chï, vi®c xong ðßþc thß· ng công.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® CØu Chung
1
Hoàng-Sào ð¶i Ý-Tông nhà Ðß¶ng, thi tiªn-sî höng, làm phän vào ð¶i Hy-Tông, b¡t ð¥u t× nåm Càn-Phù thÑ 2 (875) ðªn nåm Trung-
Hoà thÑ 4 (884) m¾i b¸ d©p yên.
94 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p
Nhæng ngß¶i tôi các ð¶i trß¾c sang ký ngø
H°-
H°- Cß½ng
Ông t± b¯n ð¶i cüa Thái-Phó nhà Hán là H°-Quäng. Làm ngß¶i thanh cao, có khí-tiªt, g£p lúc
Vß½ng-Mãng soán ngôi, treo mão · cØa phü mà ði, lßu lÕc · Giao-Chï, ¦n mình làm hàng th¸t. Ðªn ngày
Vß½ng-Mãng th¤t bÕi, m¾i tr· v« xÑ s· .
Lß½ng-
Lß½ng- Tüng
Tñ là Kính-Thúc, ð¶i vua Minh-Ðª nåm Vînh-Bình thÑ 4 (61), b¸ kªt án liên-løy vì vi®c cüa ngß¶i anh
là Lß½ng-Tùng. Nguyên trß¾c ðó, Lß½ng-Tùng vì có sñ oán h§n, làm thß phï báng tri«u-ðình, Tüng cùng cä
gia quyªn và em là Cung ð«u phäi d¶i qua CØu-Chân, träi kh¡p Giang, H°, Nguyên, Tß½ng, cäm thß½ng TØ-
Tß và Khu¤t-Nguyên1, không tµi mà phäi tr¥m mình, làm bài phú ði®u-tao. Sau ðßþc vua xu¯ng chiªu cho v«
c¯-qu§n. Tüng thß¶ng lên n½i cao trông xa mà than th· r¢ng: "trßþng-phu · ð¶i, s¯ng phäi ðßþc phong h¥u,
chªt ðßþc l§p miªu tª tñ, nªu chÆng thª, thà nhàn-cß ð¬ dßÞng chí, th½ rßþu cho vui v¥y, ch¾ chu¯c l¤y
công vi®c châu quân làm chi, cho nh÷c ngß¶i vô-ích". Sau luôn luôn có chï tri®u cüa nhà vua, nhßng nh¤t
ð¸nh không ðªn.
Viên-
Viên- Trung
Tñ là Chính-Phü. Cu¯i ð¶i Diên-Hy (158-166), vua Hoàn-ðª, thiên-hÕ loÕn, bèn bö quan, ði du-l¸ch
· qu§n C¯i-Kê. Tôn-Sách ðánh phá C¯i-Kê, Trung lÕi vßþt b¬ lßu vong qua Giao-Chï.
Hoàn-
Hoàn- Di®p
Tñ là Vån-Lâm. Trong khoäng niên-hi®u S½-Bình (190-193), thiên hÕ loÕn, lánh · ð¤t C¯i-Lê, sau
vßþt b¬ ký ngø tÕi Giao-Chï. Ngß¶i Vi®t cäm-hóa theo khí-tiªt cüa ông, ðªn n²i xóm làng chÆng có vi®c
tranh tøng. Sau vì kë hung ác vu cáo, b¸ chªt · ngøc Hþp-Ph¯.
Ð±ng-
Ð±ng- Phøng
Tñ là Quân-D¸, ngß¶i ð¤t H¥u-Quan. Sî-Nhiªp · Giao-Chï, có lúc m¡c b®nh chªt 3 ngày, Phøng cho
ng§m mµt hoàn thu¯c, giây lát nhan-s¡c l¥n l¥n bình-phøc, nØa ngày s¯ng d§y. Vi®c n¥y th¤y chép trong
"Tiên-truy®n".
1
Ngû-TØ-Tß là tôi nß¾c Ngô, Khu¤t-Nguyên là tôi nß¾c S· vào th¶i Ðông-Châu li®t qu¯c.
HÑa-
HÑa- Tînh
Tñ là Vån-Hßu. Ngß¶i qu§n Nhæ-Nam, ð§u Hiªu-Lâm, làm Thßþng-thß-Lang, giæ vi®c tuy¬n-cØ;
tránh loÕn Ð±ng-Trác, qua nß½ng nh¶ Thái-Thú C¯i-Kê là Vß½ng-Lãng. Ðªn lúc Tôn-Sách qua Giang-Ðông,
Tînh chÕy qua Giao-Chï lánh nÕn, ðßþc Sî-Nhiªp tiªp ðãi r¤t h§u, cùng v¾i Viên-Huy ngß¶i Tr¤n-Qu¯c ð°ng
ngø · Giao-Chï. Huy gØi thß cho Tuân-Qu¡c nói r¢ng: "HÑa-vån-Hßu là b§c anh tài vÛ-sî, t× ngày lßu lÕc
ðªn n½i r×ng núi xa xuôi, vçn ðßþc các nhân-sî ði theo; m²i l¥n có vi®c nguy c¤p, thß¶ng trß¾c lo cho ngß¶i,
sau m¾i ðªn mình, cùng ngß¶i h÷ nµi ngoÕi chín ð¶i, chung ch¸u ðói rét". Ngß¶i qu§n Cñ-Lµc là Trß½ng-Cao
vâng m®nh vua ði sÑ Giao-Chï, hâm mµ Tînh, Ö thª mu¯n yêu c¥u minh th® giao-kªt, nhßng b¸ cñ tuy®t. Tînh
gØi thß cho Tào-Công nói r¢ng: "Tam-giang, Ngû-h° ð«u thành sân gi£c, tôi cùng b÷n Lßu-TØ-Hiªu, ngß¶i
ð¤t C±n-Bái, vßþt b¬ cä ðªn ð¤t Giao-Châu, träi qua Ðông-Âu, Mân-Vi®t, ði su¯t muôn d£m chÆng th¤y ð¤t
nhà Hán. Lúc qua Häi-Nam, g£p Nghê-Hiªu-ÐÑc, ðßþc biªt Túc-HÕ ph¤n phát lòng trung-nghîa, chïnh sÑc
binh nhung, ra phía tây rß¾c xa giá vua v«, tÑc thì tôi cùng T×-Nguyên-Hiªn, ngß¶i C±n-Bái, lo sØa soÕn
hành trang v« nß¾c, nhßng Kinh-Châu ðß¶ng thuÖ løc không thông, Giao-Châu vi®c sÑ-d¸ch lÕi b¸ ðoÕn
tuy®t. LÕi có Trß½ng-TØ-Vân xßa · Kinh-Thành, v¯n có chí mu¯n khuông phò vß½ng th¤t, hi®n nay ðªn ·
n½i hoang vñc n¥y, chÆng còn tham dñ tri«u chánh, ngß¶i ¤y cûng là phiên-tr¤n cüa nß¾c nhà, có th¬ làm
ngoÕi vi®c cho Túc-hÕ v§y". Trß½ng-Cao gi§n Tînh chÆng ch¸u kªt giao v¾i mình, bèn l¤y bÑc thß cüa Tînh
gØi, ném xu¯ng nß¾c. Lßu-Chß½ng khiªn sÑ v¶i Tînh vào ð¤t Thøc. Tiên-Chúa dùng làm Thái-Thú Ba-qu§n
và Quäng-Hán, sau làm ðªn chÑc Tß-Ð°, r°i qua ð¶i.
Lßu-
Lßu- Ba
Tñ là TØ-S½, ngß¶i qu§n Linh-Lång. Lßu-Bi¬u m¤y l¥n m¶i ra làm quan, chÆng ch¸u ðªn. Tào-Công
v¶i làm Duy®n-LÕi, sai ði chiêu hàng m¤y qu§n Linh-Lång, Quª-Dß½ng, Trß¶ng-Sa. G£p lúc Tiên-Chúa lßþc
ð¸nh ba qu§n ¤y, Lßu-Ba không tr· v« ðßþc, bèn chÕy qua Giao-Châu, cùng Sî-Nhiªp bàn lu§n chÆng hþp ý,
lÕi vào ð¤t Thøc, ðßþc Gia-Cát khen ngþi dùng làm chÑc Thßþng-Thß. Lßu-Ba tánh ngß¶i thanh ki®m kính
c¦n, bao nhiêu xßng-hi®u, sách-m®nh cüa Tiên-Chúa, ð«u do tay ông làm ra.
C¯-
C¯- Ðàm
Tñ là TØ-MÕc, cháu nµi cüa C¯-Ung, tß¾ng nß¾c Ngô. Ðàm làm Thßþng-Thß, vì dâng s¾ nói vi®c
L²-Vß½ng-Bá, t× ¤y, Bá v¾i Ðàm hi«m nhau. LÕi nhân con cüa V®-Tß¾ng-quân Toàn-Tông là Toàn-Ký làm
tân khách cüa Bá, ngß¶i v¯n khinh bÕc gian tà, nên Ðàm không ch¾i v¾i. Ký, Bá cùng Ký bèn thêu d®t làm
cho Ðàm b¸ tµi, phäi ðày qua Giao-Chï.
C¯-
C¯- Th×a
Em cüa Ðàm. Tñ là TØ-Trñc, làm Ðô-Uý Tây-Bµ; d©p yên S½n-Vi®t, ðßþc vào làm chÑc Th¸-Trung.
Sau cùng v¾i Ðàm b¸ ðày qua Giao-Chï r°i chªt.
Trß½ng-
Trß½ng- Hßu
Tñ là TØ-Do, làm Th¸-Trung Dß½ng-Oai Tß¾ng-quân, cùng v¾i C¯-Ðàm, C¯-Th×a b¸ Tu¤n Pha lu§n
công sñ gian d¯i, phäi ðày qua Giao-Châu, sau b¸ Tôn-H°ng gièm pha, vua xu¯ng chiªu b¡t phäi tñ tØ.
Lßu-
Lßu- Hy
Không biªt ngß¶i · qu§n nào. Tiªt-Tông và Trinh-Bïnh tránh loÕn qua Giao-Chï, thß¶ng cùng Hy
bàn lu§n ðÕi-nghîa. Vy-Chiêu nói r¢ng: "Lßu-Hy có làm sách Thích-Danh tám quy¬n nói v« loài v§t r¤t nhi«u,
nay khó xét rõ ðßþc.
Trình-
Trình- Bïnh
Tñ là ÐÑc-Xu, ngß¶i qu§n Nhæ-Nam, có ðßþc h÷c v¾i Tr¸nh-Huy«n, tránh loÕn qua Giao-Chï,
thß¶ng cùng Lßu-Hy bàn ðÕi-nghîa, h÷c rµng, thông hi¬u ngû-kinh, Sî-Nhiªp khiªn làm chÑc Trß· ng-SØ. Sau
Tôn-Quy«n m¶i v« làm chÑc Thái-TØ Thái-Phó.
Du-
Du- Ích-
Ích- KÏ
Ngß¶i Dñ-Chß½ng, tính cß½ng-trñc, chÆng theo thß¶ng tøc, chÕy qua · qu§n Nh§t-Nam.
Dæu-
Dæu- ÐÕo-
ÐÕo- Mçn
Ngß¶i Yên-Lång, cháu huy«n-tôn cüa Dæu-Vînh làm chÑc Tß-không nhà T¤n. ÐÕo-Mçn làm ngß¶i
có hiªu hÕnh và có vån-tài, tu±i trë ðã ch¸u cänh m°-côi. Lúc ngß¶i m© ðë lßu lÕc qua Giao-Châu, ÐÕo-Mçn
còn ðß½ng tu±i n¢m nôi, k¸p ðªn ngày khôn l¾n, c¥u làm chÑc Tá-Nh¸ phü Tuy-Ninh thuµc Giao-Châu; ·
ðó, cách Giao-Châu còn xa, ÐÕo-Mçn mÕo hi¬m ði ðªn Giao-Châu, tìm kiªm m© su¯t nåm, h¢ng ngày than
khóc. Ngày n÷, ði vào mµt thôn, ban chi«u g£p c½n mßa l¾n, phäi vào ký túc mµt nhà bên ðß¶ng, b²ng có
mµt bà già ðµi cüi v«, ÐÕo-Mçn th¤y, ðµng lòng, höi thåm thì chính là bà m© ð¤y. M© con ôm nhau nÑc n·
khóc than, ai th¤y cûng r½i nß¾c m¡t. Sau ÐÕo-Mçn làm quan nß¾c T«, ðªn chÑc XÕ-Sinh Hi®u-uý.
Trß½ng-
Trß½ng- Dung
Tñ là Tß-Quang. Th¶i T¯ng Vån-Ðª, làm quan l®nh ð¤t Phong-Khê. Lúc ði t× Bµt-Häi qua Giao-
Châu, giæa bi¬n g£p gió, không sþ s®t, ng°i ngâm nga nói r¢ng: "ån cá khô mà v« ðßþc quê nhà, l÷ c¥u nem
th¸t mà làm gì?". Nhân làm bài Häi-Phú, vån-t× r¤t quï-quy®t. C¯-Khäi-Chi nói r¢ng: "bài phú n¥y hay h½n bài
cüa Huy«n-Hß1, nhßng chï tiªc trong bài không nói ðªn mu¯i. Dung tÑc thì c¥m bút làm n¯i thêm m¤y c¥u:
"Lµc sa c¤u bÕch, ngao ba xu¤t t¯, tích tuyªt trung xuân, phi sß½ng thØ-lµ", nghîa là: l÷c cát n¤u sóng, làm ra
ch¤t tr¡ng, nhß tuyªt mùa xuân, nhß sß½ng tháng n¡ng.
Cao-
Cao- Ki®m
Tñ là Sî-Liêm. Cháu nµi cüa Thanh-Hà-Vß½ng Cao-NhÕc nß¾c T«. Trong khoäng niên-hi®u Nh½n-
Th÷ (601-604), nhà TuÏ, thi vån tài, ð§u Giáp-Khoa, b± làm chÑc lÕi · Bµ-Hµ, bö vi®c quan chÕy qua Cao-
Ly, nên b¸ biªm làm Chü-Bµ huy®n Chu-Diên, vì m© già không th¬ · n½i nß¾c ð¯c, phäi lßu bà · lÕi ð°n
Giài-Vu mà ði. G£p lúc loÕn, Thái-Thú Giao-Chï là Khâu-Hoà b± Ki®m làm Tß-Pháp-tá. Khi ¤y nhà Lß½ng
khiªn N¸nh-Trß¶ng-Chân ðem binh xâm chiªm Giao-Chï; Hoà khiªn Ki®m làm Hành-quân Tß-Mã, ðón ðánh
phá tan quân gi£c. Th¶i s½-niên nhà Ðß¶ng, Ki®m làm chÑc Trung-Thß Môn-hÕ.
Bùi-
Bùi- Kiªn-
Kiªn- Thông
Làm ThÑ-SØ Th¥n-Châu ð¶i nhà Ðß¶ng. Nåm Trinh-Quán thÑ 2 (628), vì Ki«n-Thông là ngß¶i cû
cüa vua Dßþng-Ðª, lÕi làm ngh¸ch loÕn, cho nên tuy có l®nh ân-xá, cûng không th¬ dùng ð¬ tr¸ dân, b¸ bôi
tên và ðày qua Hoan-Châu.
Vß½ng-
Vß½ng- Phúc-
Phúc- Trî
Cha cüa Vß½ng-Bµt, th¶i Cao-Tông (650-683), làm Ung-Châu Tß-Hµ Tham-Quân. Vì vi®c cüa
Vß½ng-Bµt, b¸ ð±i qua làm Giao-Chï-L®nh. Vß½ng-Bµt qua Giao-Chï thåm cha, b¸ ð¡m thuy«n chªt.
1
Mµc-Huy«n-Hß ð¶i T¤n có làm bài "Häi-phú".
Lý-
Lý- Sào
Tñ là Hiªu-Nghîa, con cüa Lý-Di®m. Lúc tu±i trë r¤t hào hi®p, dâng th½ cho vua ði«u tr¥n vi®c lþi
hÕi, vua cho làm chÑc Giám-Sát Ngñ-sØ. Sau vì có vi®c trái ý vua, b¸ biªm làm Long-Biên Chü-Bµ.
Lý-
Lý- Hæu
Ngß¶i ð°ng tµc v¾i Lý-Nghîa-Phü, theo Ð²-Chính-Luân, cùng nhau k¬ tµi Lý-Nghîa-Phü. Sau Nghîa-
Phü khiªn ngß¶i ð¥u cáo Chính-Luân làm phän, cùng Lý-Hæu giao thông ð¬ d¯i vua, có mßu toan gì khác.
Vua Cao-Tông ghét Hæu, ðày qua Hoan-Châu.
Th¦m-
Th¦m- Thuyên-
Thuyên- KÏ
Tñ là Vân-Khanh, ngß¶i Châu-Tß½ng, l¥n lßþt thång ðªn chÑc C¤p-Sñ-Trung, trong khi ði xét công-
tác cüa quan lÕi, có nh§n cüa h¯i-lµ, b¸ hÕch tµi, cÑu xét chßa xong, v×a g£p lúc Trß½ng-D¸ th¤t thª, phäi
ðày qua Hoan-Châu. Sau ðßþc làm lên chÑc Trung-Thß Xá-Nh½n.
Hàn-
Hàn- Tß-
Tß- NgÕn
Tñ là Anh-Vi-n, ngß¶i Nam-Dß½ng, làm Giám-Sát Ngñ-SØ, có chính tích hay. G£p lúc có sao Thái-
BÕch m÷c ban ngày, Tß-NgÕn khuyên vua sØa ðÑc ð¬ ðáp sñ khi¬n trách cüa tr¶i. Vua trách Lý-Nghîa-Phü
r¢ng: "Mµt chÑc quan bát-ph¦m, còn biªt nói chuy®n ð¡t th¤t cüa tri«u ðình, nhà ngß½i ngôi cao phú quí, coi
vi®c gì?". Nghîa-Phü cùng các ngß¶i h÷ Vû gièm pha, Tß-NgÕn thôi chÑc bö ði. Trong nåm Thßþng-Nguyên
(674-675), vua Cao-Tông lÕi v¶i ðªn ð¬ b± døng. Tß-NgÕn thôi làm quan ðã lâu ngày, s½ sót nghi-l- tri«u-
ðình, lúc lÕy vua, quên múa tay tiªn bß¾c, b¸ Lý-Khâm-Nguyên t¤u hÕch, phäi ð±i qua làm quan Th×a huy®n
Chu-Diên, r°i m¤t · ðó.
Lß-
Lß- Tàng-
Tàng- Døng
Tñ là Sî-Thanh, ngß¶i Do-Châu, thi tiªn-sî không ð², cùng v¾i ngß¶i anh ngao du tÕi mi«n nß¾c Ngô
và nß¾c Thøc. Vû-H§u dùng làm Hoàng-Môn Th¸-Lang. Vì tµi phø giúp Thái-Bình Công-chúa, Huy«n-Tông
lúc ð¥u mu¯n xØ träm, sau b¾t gi§n, bèn ðày ði Tân-Châu, có kë cáo Tàng-Døng mßu phän, xét không có
b¢ng chÑng, lÕi ðày qua Hoan-Châu. G£p lúc Giao-Châu làm phän, Tàng-Døng ngån ch°ng có công, ðßþc
thång chÑc Trß· ng-SØ Ki«m-Châu.
T¯ng-
T¯ng- T¤n-
T¤n- Khanh
Con ngß¶i ch¸ h÷ cüa Vû-H§u, có ngß¶i anh là S· -Khách làm Hµ-Bµ Th¸-Lang. T¤n-Khanh cùng
quân Vû-Lâm xây c¤t dinh-thñ cho S· -Khách, quá n²i xa hoa, b¸ l²i, phäi ðày ði Phong-Châu.
Lý-
Lý- Càn-
Càn- Hñu
Làm ThÑ-SØ hai châu Hình và Ngøy, thß¶ng viªt thß cho ngß¶i lÕi quen biªt, dùng l¶i bí ¦n, nói vi®c
ð¡c th¤t cüa tri«u-ðình; b¸ ngß¶i lÕi ¤y t¯-cáo lên tri«u-ðình, Càn-Hñu bèn b¸ ðày qua Hoan-Châu.
Nghiêm-
Nghiêm- Thi®n-
Thi®n- Tß
Th¶i T¡c-Thiên Vû-H§u (685-705), làm Giám-Sát Ngñ-SØ công-bình ngay thÆng, g£p vi®c dám nói.
T× th¶i ThuÏ-Cüng (685-688), tr· v« sau, chuyên dùng nhæng quan lÕi tàn kh¯c, hÕi tôn-th¤t, giªt ðÕi-th¥n,
nhæng b÷n ði«m-chï m§t-báo không biªt bao nhiêu mà k¬. Thái-H§u cûng chán sñ phi«n phÑc, khiªn Thi®n-
Tß tra höi, xét ra ch¸u phøc tµi h½n 800 ngß¶i. Nhæng phß¶ng thêu d®t hªt thª hung hång, bèn cùng nhau
gièm Thi®n-Tß, làm cho Tß phäi b¸ ðày qua Hoan-Châu.
Ð§u-
Ð§u- Sâm
Th¶i ÐÑc-Tông (780-804), làm T¬-Tß¾ng, vì ghét Lý-T¯n ðu±i ra làm ThÑ-SØ Thß¶ng-Châu. K¸p khi
Sâm b¸ biªm làm Tiªt-Ðµ-SÑ Nghi-Châu, Lßu-Sî-Ninh ðßa biªu Sâm nåm mß½i cây løa, T¯n tâu vua nói Sâm
giao kªt v¾i các quan phiªn-tr¤n, vua gi§n, mu¯n giªt Sâm. May nh¶ Løc-Chí ra sÑc cÑu v¾t, bèn biªm làm
Tß-Hµ Hoan-Châu, kª buµc phäi tñ tØ.
Lý-
Lý- Nhân-
Nhân- Quân
Cha cüa Lý-NgÕi. Khoäng Trinh-Nguyên (785-804), ð¶i Ðß¶ng, Thái-Phó Lûng-Tây-Công d©p yên
Bi®n-Châu, Nhân-quân làm Th¸-Ngñ-SØ, coi vi®c mu¯i, s¡t · Bi®n-Châu. Khi Lûng-Tây-Công m¤t, quân lính
n±i loÕn, nhæng ngß¶i tùng sñ trong quân-ðµi ð«u b¸ xØ tØ, Nhân-Quân cûng b¸ gièm, biªm làm dân qu§n
Nh§t-Nam.
Bùi-
Bùi- Di-
Di- Trñc
Tñ là L-, làm Trung-Thß Xá-Nh½n. Khi Vû-Tông (841-846) lên ngôi, Di-Trñc xem sách ði®p, chÆng
ch¸u ký-tên, b¸ giáng làm ThÑ-SØ Hàng-Châu; lÕi b¸ ðu±i ði làm Tß-Hµ tham-quân tÕi Hoan-Châu. Th¶i
Tuyên-Tông (847-859), ðßþc tri®u v« làm chÑc Thß¶ng-Th¸.
Dß½ng-
Dß½ng- Thu
Tñ là Tàng-Chi. T× niên-hi®u ÐÕi-Trung (847-859) v« sau, mán Nam-Chiªu thß¶ng vào Ung-Châu,
cß¾p bóc Giao-Chï, quân Tàu qua lÕi ð°n trú, b¸ chªt vì lam chß¾ng mß¶i ph¥n hªt bäy, thª gi£c càng ngày
càng mÕnh; Thu bàn mµ quân Dñ-Chß½ng mµt vÕn ngß¶i, ð£t ðÕo quân Tr¤n-Nam ð¬ ch¯ng quân Mán, lÕi
cho thuy«n bè v§n lß½ng cho Nam quân. Vua khen, cho thång chÑc Thßþng-thß B÷c-XÕ. Th¶i Ý-Tông (860-
873), thång làm T--Tß¾ng. Trß¾c ðây con trai cüa Thßþng-Thß Hæu-Th×a Bùi-Thän cß¾i con gái cüa Thu, l-
ðßa ðâu có cüa h°i-môn r¤t h§u, ð° dùng trang trí toàn b¢ng ng÷c và s×ng tê. Bùi-Thän gi§n nói r¢ng: "Ð° ¤y
s¨ phá hÕi nhà ta", l§p tÑc khiªn ð§p vÞ hªt. Sau quä nhiên Thu vì ån h¯i-lµ b¸ bãi chÑc. Nåm Hàm-Phong
thÑ 11 (870) ðày qua Hoan-Châu, kª buµc phäi tñ tØ.
Tr¥n-
Tr¥n- Bàn-
Bàn- T¦u
Làm quan l®nh phü Chí-ÐÑc, th¤y vua Ý-Tông hoang ch½i, chÆng lo vi®c tri«u-chính, vä lÕi tin dùng
Lµ-Nham; Nham xa xï, hay ån h¯i-lµ, T¦u dâng s¾ tâu bày, xin chï phá mµt nhà Biên-Hàm, cûng ðü nuôi
quân ba nåm. Vua höi Hàm là ai? Thßa r¢ng: "là kë thân lÕi cüa Lµ-Nham". Vua gi§n ðày ra Ái-Châu.
Lßu-
Lßu- Chiêm
Tñ là C½-Chi, ngß¶i Quª-Dß½ng, thôi chÑc T¬-Tß¾ng ra làm Tiªt-Ðµ-SÑ Kinh-Nam. Nåm Hàm-
Thông thÑ 11, Ð°ng-Xß½ng công-chúa chªt, vua xu¯ng chiªu b¡t quan y-vi®n h½n hai mß½i ngß¶i, toàn gia
hÕ ngøc. Chiêm cùng v¾i Kinh-Tri®u-Doãn là Ôn-Chß½ng c¯ sÑc can gián, bäo r¢ng vua quá thß½ng con gái,
làm kh± dân. Ý-Tông gi§n, biªm Chiêm làm Tß-Hµ Hoan-Châu, Chß½ng làm Tß-Mã Ch¤n-Châu.
Tr¥n-
Tr¥n- Tr÷ng-
Tr÷ng- Vy
Tñ là Trí-Quäng, ngß¶i ThuÜ-Châu, thi ð§u khoa M§u-Tu¤t (1238) niên hi®u Gia-Hy ð¶i T¯ng-Lý-
Tông (1225-1264), khoäng niên-hi®u Hàm Thu¥n (1265-1274) làm tri«u-sî, thß¶ng bàn bÕc chï-trích Giä-Tñ-
ÐÕo, vì c¾ ¤y b¸ ðu±i ra nhi®m chÑc ngoÕi-qu§n, chuy¬n ð±i qua ðªn Lînh-Nam. Nåm Bính-Tý (1276), niên-
hi®u Chí-Nguyên (1264-1294), nhà Nguyên, quan-quân (tÑc quân nhà Nguyên) vào b¡t ¤u-chúa (vua nhà
T¯ng), cä nß¾c ð«u qui thu§n, hai vua (tÑc Ðoan-Tông và Ðª-Bính nhà T¯ng), chÕy xu¯ng phía Nam, Tr÷ng-
Vy t× QuÏnh-Châu vào yªt kiªn, ðªn Quäng-Châu, ðßþc cØ làm LÕi-Bµ Thßþng-Thß, khiªn v¾i Th×a-Tß¾ng
nhà T¯ng là Tr¥n-Nghi-Trung. Nhà T¯ng m¤t, Tr÷ng-Vy chÕy vào An-nam, r¤t ðßþc vua Tr¥n-Thánh-Tông
tr÷ng ðãi. Thß¶ng làm th½ r¢ng:
"TØ vi Vi®t-Qu¯c qui hß½ng quï,
Sinh tác Nam-Tri«u cñ gián th¥n".
nghîa là:
Lßu-lÕc thác làm ma Vi®t-Qu¯c,
Trung cß½ng xßa vçn sî Nam-Tri«u1.
— An-nam ðßþc vài nåm thì m¤t, Tång-Uyên-TØ vãn mµt bài th½ r¢ng:
Giang-Nam duy nh¸ ði¬u,
Dñc chiªt änh tß½ng y,
Thính vû th¤p tàn cäo,
Trùng thi«m cñ phá y,
B¤t tri Ph§t Lão cñc,
Do v÷ng thái-bình qui.
tÕm d¸ch:
Giang-Nam chim mµt c£p,
Gãy cánh tña nß½ng nhau,
Mßa th¤m cây khô nhánh,
Nhà chê áo rách bâu,
Phép m¥u nhi®m chÆng biªt,
Còn ð¶i thái-bình sao?
Bình-Tri«u Trß½ng-Ho¢ng-Ngh¸ ai ðiªu mµt câu r¢ng:
Giao-Châu phß½ng phän Ngu-Phiên c¯t,
Linh-Vû thuÏ minh Ð²-Phü tâm.
D¸ch nghîa:
Linh-vû ai hay lòng Ð²-Phü2,
Giao-Châu v×a ti-n c¯t Ngu-Phiên3.
Sau Qu¯c-ð® nß¾c An-nam là Tr¥n-Thôi b¸ tµi, lén khiªn con cüa Tr÷ng-Vy là Tr¥n-Vån-Tôn qua
Trung-Qu¯c xin quân ðánh An-nam. Mùa ðông nåm giáp-Thân, ðÕi-binh qua ðánh nß¾c Nam, Tr¤n-Nam-
Vß½ng cho Tr¥n-Vån-Tôn làm Thiên-Hµ ð¬ dçn ðß¶ng. Vua Thánh-Tông nhà Tr¥n cä gi§n, khiªn b± quan-tài
Tr÷ng-Vy.
Tång-
Tång- Uyên-
Uyên- TØ
Tñ là Quäng-Trßng, ngß¶i Vû-Châu, thi ð§u khoa Canh-Tu¤t (1250), niên hi®u Thu¥n-Hæu (1241-
1252), ð¶i T¯ng Lý-Tông, do chÑc Th¸-Tûng ra làm Tri-Huy®n Long-Hßng, kiêm chÑc An-Vû, lÕi ðßþc v¶i
làm Lâm-An Phü-Doãn, coi vi®c Tham-Chính-Phü. Mùa xuân nåm „t-Hþi (1275) do chÑc ðài-ðoan biªm ra
1
TÑc tri«u Nam-T¯ng.
2
Ð²-Phü nhà Ðß¶ng b¸ tru¤t ra · ð¤t Linh-Vû.
3
Ngu-Phiên, ngß¶i ð¶i Tam-Qu¯c, h÷c giöi, vì lßu-lÕc · phß½ng Nam, sau chªt · ðó. Thß¶ng than th· r¢ng: "S¯ng không biªt nói
chuy®n v¾i ai, chªt chï có ru°i xanh ðªn ðiªu. Ð¶i ngß¶i g£p ðßþc mµt ngß¶i tri-kÖ cûng ðü khöi bu°n".
Lôi-Châu. Niên-hi®u Chí-Nguyên nåm Bính-Tý (1276), ðÕi-binh vào Hàng-Châu, ¤u chúa nhà T¯ng ra hàng,
Nh¸ Vß½ng vßþt bi¬n ðªn Quäng-Châu. Uyên-TØ yªt kiªn, ðßþc cho làm Quäng-Tây Tuyên-Uý-SØ, kiêm
quän Lôi-Châu. Nåm M§u-D¥n (1278) làm chÑc Th¸-ðµc, gia phong Kim-TØ Quang-Lµc ðÕi-phu. Lúc Ích-
Vß½ng bÕi tr§n · Nhai-S½n, Tham-Chính là Tú-Phu ôm Quäng-Vß½ng nhäy xu¯ng bi¬n. Uyên-TØ nhäy theo,
nhßng ðßþc ngß¶i nhà v¾t lên khöi chªt, bèn · nh¶ trong thuy«n cüa Tô-Lßu-Nghîa. B÷n Mã-Vßþng giªt
Lßu-Nghîa, ðem Uyên-TØ chÕy qua An-nam, r¤t ðßþc Tr¥n Thánh-Vß½ng tr÷ng ðãi. Mùa ðông nåm Giáp-
Thân (1284), niên hi®u Chí-Nguyên, ðÕi binh vào An-nam, Uyên-TØ ðem chúng qui phøc. Sau không biªt
chªt · ðâu.
Tô-
Tô- Cänh-
Cänh- Do
Con cüa Tô-Lßu-Nghîa, An-Vû-SÑ nhà T¯ng. Nåm Bính-Tý (1276), hi®u Chí-Nguyên, quan binh vào
Lâm-An, Nh¸ Vß½ng chÕy xu¯ng phía Nam, lúc ¤y ngß¶i cha làm Sách-ºng ÐÕi-SÑ Quäng-Ðông, và Quäng-
Tây gia hàm Thiªu-Bäo. Sau tr§n thua tÕi Nhai-S½n, vua T¯ng ðã b¸ chôn vào bøng cá. Lßu-Nghîa b¸ b÷n
Vß½ng-Phøc, Mã-Vßþng giªt chªt. Chúng tôn Khä-Vån-Ki®t lên làm trß· ng, b¡t vþ Lßu-Nghîa gã cho Vån-
Ki®t. Lúc ¤y Cänh-Do m¾i mß¶i tu±i. Vån-Ki®t dçn chúng chÕy qua An-nam, Cänh-Do kêu oan cho cha v¾i
Thánh-Vß½ng nhà Tr¥n, Vß½ng khiªn Ki¬m-Pháp-quan Ðinh-Cüng-Viên tra xét. Vån-Ki®t lo lót r¤t h§u, Cûng-
Viên tâu v¾i Vß½ng r¢ng: "¤y là vi®c xäy ra lúc chúng nó chßa v« phø v¾i ta, b¤t t¤t c§t v¤n làm gì". Mùa
ðông nåm Giáp-Thân (1284), niên hi®u Chí-Nguyên, quan binh vào An-nam, Vån-Ki®t ðem chúng ra hàng.
Cänh-Do lÕi ðem vi®c ¤y t¯ cáo v¾i Tr¤n-Nam-Vß½ng, Vß½ng thß½ng xót, khiªn ngß¶i dò höi ra sñ thñc, bèn
chém Vån-Ki®t. Cänh-Do theo quân v« B¡c, ðßþc cho v« làng cû.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p Chung
101 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p Nh¤t
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p Nh¤t
Gia thª H÷ Tri®u
Tri®u-
Tri®u- Ðà
Ngß¶i Ch½n-Ð¸nh, th¶i nhà T¥n, (246-207 trß¾c Công-Nguyên) làm quan l®nh huy®n Long-Xuyên
(Tu¥n-Châu · Nam-Häi). Bu±i ð¥u nhà T¥n g°m thâu thiên-hÕ, ðánh l¤y ð¤t nß¾c Vi®t, ð£t ba qu§n Quª-
Lâm, Nam-Häi và Tßþng-Qu§n, ð¬ ðem dân ði ðày qua · chung lµn v¾i dân Vi®t. Quan Uý qu§n Nam-Häi
là Nhâm-Ngao ðau b®nh ung-thß chªt, nhà T¥n bèn cho Ðà kiêm chÑc Nam-Häi-Uý. Nhà T¥n m¤t, Ðà ðánh
l¤y luôn Quª-Lâm, Tßþng-Qu§n, tñ l§p làm vua. Khi Hán Cao-T± (206-195 trß¾c Công-Nguyên), ðã bình-
ð¸nh thiên-hÕ, vì trong nß¾c träi qua chiªn-tranh lao kh±, nên tha tµi Ðà, chÆng trách. Nåm thÑ 11, khiªn
Løc-Giä phong Ðà làm Nam-Vi®t-Vß½ng. Th¶i Cao-H§u c¤m Nam-Vi®t mua bán ð° s¡t, Ðà bèn tiªm hi®u
xßng Nam-Vi®t Vû-Ðª, phát binh ðánh Trß¶ng-Sa, l¤y cüa cäi mua chuµc m¤y nß¾c Mân-Vi®t, Tây-Âu-LÕc1
b¡t làm thuµc-bang ð¬ sai khiªn. B¶ cõi t× ðông qua tây rµng h½n muôn d£m, cÞi xe Hoàng-¯c-tä-ðÕo2, xßng
ðª-chª sánh ngang v¾i Trung-Qu¯c.
Hán Vån-Ðª lên ngôi nåm ð¥u (179 trß¾c Công-Nguyên), ð£t ngß¶i thü-¤p, ð¬ coi sóc m° mä cüa
thân-nhân Tri®u-Ðà3, h¢ng nåm hß½ng-khói, lo vi®c phøng-tñ, lÕi v¶i anh em cüa Ðà ð«u ban cho ân-hu®,
quan-tß¾c. Ðà bèn xu¯ng l®nh trong nß¾c r¢ng: "Ta nghe nói hai kë hùng chÆng cùng ð¯i l§p, hai kë hi«n
chÆng cùng sinh t°n. Hoàng-ðª nhà Hán là ð¤ng hi«n Thiên-TØ, bèn bö hoàng-¯c, tä ðäo". Vån-Ðª r¤t l¤y
làm ð©p lòng. Th¶i Cänh-Ðª (156-141 trß¾c Công-Nguyên) Tri®u-Ðà xßng th¥n, khiªn ngß¶i vào tri«u-yªt...
Nhßng · Nam-Vi®t vçn tiªm hi®u nhß cû... Lúc khiªn sÑ vào ch¥u Thiên-TØ, xßng tri«u mÕng nhß chß-h¥u.
Nåm Kiªn-Nguyên thÑ 4 (137 trß¾c Công-Nguyên) Ðà m¤t, cháu là H° n¯i ngôi. (Th¶i ¤y nhà Hán ðã ðßþc
70 nåm, Tri®u-Ðà ðã h½n tråm tu±i, · ngôi 71 nåm).
H° lên làm vua, lúc ¤y Mân-Vi®t ðªn ðánh Nam-Vi®t, H° không dám tñ chuyên d¤y binh, khiªn
ngß¶i dâng thß cho Hán Vû-Ðª. Vû-Ðª vì H° d¤y binh ðánh Mân-Vi®t và khiªn Nghiêm-Trþ qua dø, H° cäm
oai ðÑc cüa Thiên-TØ, bèn sai Thái-TØ Anh-T« vào ch¥u vua Hán, tñ mình ngày ðêm cûng s¡p sØa vào ch¥u.
Các ðÕi-th¥n can r¢ng: "Xßa tiên-vß½ng có nói: "th¶ Thiên-TØ giæ ð×ng th¤t l- là ðßþc, c¯t ð×ng nghe l¶i d²
ngon ng÷t mà vào yªt-kiªn, vào yªt-kiªn thì không v« ðßþc, ¤y là c½ m¤t nß¾c". R¯t cuµc H° xßng b®nh
chÆng ði, sau mß¶i nåm, H° ðau n£ng, Anh-T« xin v«. H° m¤t, tôn ThuÜ-Hi®u là Vån-Vß½ng.
1
LÕc tÑc là Giao-Chï.
2
Hoàng ¯c là mui xe lþp màu vàng, tä ðäo là chùm lông ð£t trß¾c ð¥u ngña kéo xe · phía trái, cho ngña không ngó th¤y nhau.
3
M° mä thân nhân Tri®u Ðà · Chân Ð¸nh bên Tàu.
Anh-T« lên làm vua, gi¤u c¤t ¤n ng÷c tÖ cüa tiên-ðª (Lý-Khanh nói r¢ng: "gi¤u c¤t ¤n ng÷c tÖ, tiªm
hi®u"). Trß¾c ðây, lúc Anh-T« vào túc v® · Trß¶ng-An, cß¾i con gái h÷ Cù · ð¤t Hàm-Ðan, ðë con là Hßng.
Ðªn lúc n¯i ngôi vua, Anh-T« dâng thß xin l§p Cù-th¸ làm Vß½ng-H§u và Hßng làm tñ. Nhà Hán thß¶ng
khiªn sÑ dø Anh-T« vào ch¥u, Anh-T« xßng b®nh không ði, chï khiªn con là ThÑ-Công vào ch¥u mà thôi.
Anh-T« m¤t, tôn ThuÜ-Hi®u là Minh-Vß½ng.
Hßng lên làm vua, tôn m© làm Thái-H§u. Cù-Th¸ lúc chßa l¤y Anh-T«, ðã tß thông v¾i ngß¶i Bá-
Lång tên là An-Qu¯c-Thi«u-Quý. Nåm Nguyên-Ðïnh thÑ 4 (113 trß¾c Công-Nguyên), ngß¶i trong nß¾c biªt
vi®c ¤y, chÆng phøc Thái-H§u. Thái-H§u sþ n±i loÕn, mu¯n c§y oai nhà Hán, thß¶ng khuyên vua và b« tôi
c¥u nµi-thuµc nhà Hán, bèn nh¶ sÑ-giä dâng thß xin cho Nam-Vi®t ðßþc ðÑng ngang hàng v¾i chß-h¥u, ba
nåm mµt l¥n vào tri«u-kiªn. Thiên-TØ y cho, Vua và Thái-H§u s¡m sØa hành-trang, ðem nhi«u cüa báu ð¬
vào ch¥u Hán-Ðª. Th×a-tß¾ng Læ-Gia can ngån, vua chÆng nghe, Gia có lòng mu¯n làm phän, thß¶ng xßng
b®nh, chÆng ch¸u ra m¡t sÑ-giä nhà Hán. Thái-H§u gi§n, mßu toan giªt Gia, bèn m· hµi trong cung, lúc
u¯ng rßþu, Thái-H§u bäo Gia r¢ng: "Nam-Vi®t nµi-thuµc Trung-Qu¯c là vi®c lþi cho nß¾c; Th×a-tß¾ng lÕi c¯
ý không ch¸u là vì c¾ gì?". Nói v§y, ð¬ ch÷c gi§n Hán-SÑ, nhßng hai bên cùng ngó nhau, h°-nghi, không dám
hành-ðµng. Læ-Gia th¤y có mòi chÆng lành, li«n bö chÕy ra. Thái-H§u gi§n, mu¯n dùng cái mâu ðâm Gia,
nhßng vua can ngån lÕi. Gia ra ngoài xßng b®nh, m¤y ngày không yªt-kiªn vua, bèn cØ binh làm phän, ðánh
giªt Vua, Thái-H§u và Hán-SÑ, r°i l§p con thÑ cüa Minh-Vß½ng là V®-Dß½ng-H¥u Kiªn-ÐÑc lên làm vua.
Nåm Nguyên-Ðïnh thÑ 5 (112 trß¾c Công-Nguyên) Vû-Ðª sai Phøc-Ba tß¾ng-quân Lµ-Bác-ÐÑc ðem mß¶i
vÕn quân qua ðánh. Nåm sau ðánh bÕi ðßþc quân Vi®t, khiªn bµ-tß¾ng b¡t Kiªn-ÐÑc và Læ-Gia n½i cØa
bi¬n, tiêu-di®t nß¾c Vi®t, chia làm chín qu§n, b¡t ð¥u ð£t quan Thái-Thú. H÷ Tri®u làm vua ðßþc nåm ð¶i,
cµng 93 nåm.
Phø chép bài "Nam-Vi®t-Hành" cüa Quan Gián-Ngh¸ nhà T¯ng là Chu-Chi-Tài
(Chi-Tài tên chæ là Sß-MÛ, ngß¶i LÕc-Tây, khoäng niên-hi®u Sùng-Ninh (1102-1106), vì nói thÆng b¸
l²i, ra làm quan l®nh · TÑ-ThuÖ).
Bài n¥y th¤y chép · Trung-Châu-T§p.
Nam-Vi®t-Hành
Gái Hàm-Ðan vþ vua Nam-Vi®t,
Rång tr¡ng ng¶i, m¡t liªc sáng trßng.
Ng÷c làm trß¾ng, ngà làm giß¶ng,
Dß½ng cao tàn g¤m, ðánh vang tr¯ng ð°ng.
Ao Thái-D¸ch, phù-dung mµt ðóa,
Ch¯n khói Mß¶ng ðày ð÷a t¤m thân.
Bá-Lång tin v¡ng c¯-nhân,
Thâm-cung chï th¤y d¤u chân phi-h°ng.
Con làm chúa mà lòng chÆng nguy®n,
Chï nguy®n v« ch¥u ði®n Bá-Lß½ng1
M§u-Lång tu±i trë quân-vß½ng2
Sai qua häi-ðäo tìm ðß¶ng hàn huyên.
Ðu¯c Kim-Nghê long-diên th½m phÑc,
1
Bá Lß½ng: ð«n cüa vua Hán.
2
M§u Lång là lång cüa Hán Vû Ðª.
Ng÷c Minh-Châu sáng rñc thâm-cung.

Xa xuôi muôn d£m Phiên-Ngung,
Uyên-ß½ng ðôi lÑa thoä lòng hôm nay.
Lão th×a-tß¾ng c¥m tay ¤n bÕc,
Ch¯n tiêu-tß¶ng gây vi®c ðao cung.
Gái n¥y ai bäo chÆng hùng,
Phøc binh ti®c rßþu trong cung an bài.
SÑ nhà Hán mµt b¥y nhu nõa,
Tót mâu-th¥n, bà ðã r¡p toan.
C¤m ngån vì b· i cô-man1
Thß½ng ôi! u±ng chªt gã Hàn-Thiên-Thu.
Quân chinh-phÕt thuy«n l¥u muôn ðµi,
Ra Quª-Dß½ng xu¯ng l¯i Ly-Giang.
Læ-Gia sa lß¾i Vi®t-Lang2,
An-nam chín qu§n, Hán-Hoàng tóm thâu.
Cö m¤y ðµ xanh m° Tri®u-Uý,
M¾i ngày nào ng÷c tÖ nghinh ngang.
Thành nghiêng vì gái Hàm-Ðan,
Nß¾c xuôi Dß½ng-ThuÖ3, tre tàn sông Tß½ng
Tß½ng-Phi4, Cù-H§u khóc thß½ng.
Nhæng kë ti«m thiªt th¶i Ngû-

Ngû- ÐÕi
Vua Hiªu-Vû bö nß¾c Nam-Vi®t, chia làm qu§n ¤p, ð£t quan cai-tr¸, träi m¤y tri«u ð«u noi theo.
Cu¯i ð¶i nhà Ðß¶ng, các th±-hào châu Giao, châu Ái là các h÷ Khúc, Dß½ng, Ki¬u, Ngô n¯i nhau soán ðoÕt,
trong th¶i-gian ch×ng nåm, sáu mß½i nåm. Ð¥u ð¶i nhà T¯ng, Ðinh-Bµ-Lînh cß¾p ngôi h÷ Ngô, Thái-T±
phong tß¾c vß½ng cho Ðinh-Th¸.
Khúc-
Khúc- HÕo:
Chiªm cÑ Giao-Chï. Lúc ¤y, Lßu-†n chiªm cÑ Phiên-Ngung, †n chªt, con là Lßu-Nghi-m kª l§p,
xßng qu¯c-hi®u là Nam-Hán. Khúc-HÕo khiªn con là Th×a-MÛ qua làm Khuyªn-Häo-SÑ, ðªn Quäng-Châu
ð¬ dò xét hß thñc. HÕo chªt, Th×a-MÛ kª ngôi cha; nåm KÖ-Mão, niên-hi®u Trinh-Minh nhà Lß½ng nåm ð¥u
(915)5, khiªn sÑ tiªn c¯ng, c¥u lãnh tiªt vi®t, nhà Lß½ng nhân trao cho. Lßu-Nghi-m cä gi§n, tháng chín nåm
ÐÕi-Hæu thÑ 3 (930) ð¶i Ngøy-Hán, khiªn tß¾ng mÕnh là Lß½ng-Kh¡c-Chính ðem binh ðªn ðánh, b¡t Th×a-
MÛ ðem v«. Kh¡c-Chính lßu giæ Giao-Chï, sau b¸ Dß½ng-Ðình-Ngh® ðu±i.
1
Cô Man là tên Mß¶ng m° côi cha, tÑc chï Vi®t Vß½ng Hßng.
2
Vi®t Lang là chÑc quan Lang cüa nß¾c Vi®t, tên là Ðô Kê, b¡t Læ Gia nÕp cho tß¾ng nhà Hán.
3
Quäng Ðông cûng g÷i là Ngû Dß½ng Thành.
4
Tß½ng Phi: vua Ngu Thu¤n ði tu¥n thú, chªt · Thß½ng Ngô, hai bà vþ theo khóc r°i chªt · sông Tß½ng, ngß¶i ð¶i sau g÷i hai bà là
Tß½ng Phi.
5
Theo "Thª gi¾i niên bi¬u" thì nåm Trinh Minh nguyên niên là nåm „t Hþi (915), còn nåm KÖ Mão là nåm Trinh Minh thÑ 5 (919).
Th×a-
Th×a- MÛ:
(Ðã chép · ðoÕn trên).
Dß½ng-
Dß½ng- Ðình-
Ðình- Ngh®:
Ngh®:
Ngß¶i châu Ái, tß¾ng cüa Khúc-HÕo. Khi Lßu-Nghi-m ðã b¡t Khúc-Th×a-MÛ r°i, phong tß¾c cho
Ðình-Ngh®, khiªn Lý-T¤n làm ThÑ-SØ Giao-Châu, cùng v¾i Lý-Kh¡c-Chính giæ thành. Nghi-m bäo kë tä hæu
r¢ng: "Dân Giao-Chï ßa làm loÕn, chï nên lung lÕc h÷ mà thôi". Quä nhiên, nåm sau, Ðiình-Ngh® làm phän,
ðem quân vây thành. Kh¡c-Chính thua chÕy. Ðình-Ngh® chiªm cÑ b¶ cöi, sau b¸ Ki«u-Công-Ti-n giªt.
Ki«u-
Ki«u- Công-
Công- Ti-n:
Nha-tß¾ng cüa Dß½ng-Ðình-Ngh®, giªt Ðình-Ngh® mà thay thª. Niên-hi®u Thiên-Phúc nhà T¤n nåm
thÑ 2 (Ngøy-Hán ÐÕi-Hæu thÑ 10), (937), Ngô-Quy«n cØ binh Ái-Châu vây Công-Ti-n. Ti®n sÑc kém, xin
vi®n binh v¾i Lßu-Nghi-m. Nghi-m cho con là VÕn-Vß½ng Ho¢ng-Thao làm Giao-Châu Tiªt-Ðµ-SÑ, ðem
binh qua cÑu. V×a ði ðªn sông BÕch-Ð¢ng, thì Quy«n ðã giªt Công-Ti®n, ðem binh ðón ðánh, làm cho toàn-
quân cüa Thao ð«u b¸ hãm.
Ngô-
Ngô- Quy«n:
Ngß¶i Châu Ái, nha-tß¾ng cüa Ðình-Ngh®, giªt Công-Ti®n, tñ l§p làm vua. Con là Xß½ng-Ng§p, em
là Xß½ng-Tu¤n n¯i ngôi. Ngøy-Hán nåm Càn-Hoà thÑ 12, (954), Xß½ng-Tu¤n xßng th¥n v¾i Lßu Thành,
khiªn sÑ vào c¯ng, lãnh tiªt vi®t. Thành khiªn C¤p-Sñ-Trung Lý-Dñ ðem sinh-tiªt qua phong. Dñ ði ðªn
BÕch-Châu, Xß½ng-Tu¤n khiªn ngß¶i ðón lÕi bäo r¢ng: "Gi£c bi¬n làm loÕn, ðß¶ng sá chÆng thông". Dñ bèn
không ði. Xß½ng-Tu¤n m¤t, em là Xß½ng-Vån kª l§p. Vån chªt, tham-mßu cüa Vån là Ngô-XØ-Bình, ThÑ-SØ
Phong-Châu Ki«u-Tri-Tä, ThÑ-SØ Ninh-Châu Dß½ng-Huy và nha-tß¾ng Ð±-Cänh-ThÕc, dùng binh tranh l§p,
r°i ð«u b¸ Ðinh-Bµ-Lînh d©p yên, mà chiªm cÑ ð¤t nß¾c.
Ngô-
Ngô- Xß½ng-
Xß½ng- Ng§p
Ngô-
Ngô- Xß½ng-
Xß½ng- Tu¤n
Ngô-
Ngô- Xß½ng-
Xß½ng- Vån
(Ð«u có chép · ðoÕn trên).
Gia-
Gia- Thª h÷ Ðinh
Ðinh-
Ðinh- Bµ-
Bµ- Lînh
Ngß¶i ðµng Hoa-Lß, Giao-Châu. Cha là Công-TrÑ, làm nha-tß¾ng cüa Ðình-Ngh®. Cu¯i th¶i Ngû-
ÐÕi, Ðình-Ngh® ði tr¤n Giao-Châu, l¤y Công-TrÑ quy«n ThÑ-SØ Hoan-Châu. Trß¾c ðây, Ngô-Quy«n giªt
Ki«u-Công-Ti®n, cha con Bµ-Lînh v« v¾i Ngô-Quy«n, Quy«n nhân khiªn Công-TrÑ v« nhi®m chÑc cû. Khi
Công-TrÑ m¤t, Bµ-Lînh kª t§p chÑc cha. K¸p ðªn lúc Ngô-Xß½ng-Vån m¤t, b÷n bµ-hÕ n±i loÕn, Bµ-Lînh cùng
con là Li-n ðánh d©p yên hªt, lînh vi®c cai-tr¸ Giao-Chï, xßng hi®u VÕn-Th¡ng-Vß½ng, riêng phong chÑc cho
Li-n làm Tiªt-Ðµ-SÑ, ðßþc mß¶i nåm thì Bµ-Lînh m¤t.
Ðinh-
Ðinh- Li-n:
Kª l§p ðßþc bäy nåm, nåm Tân-V¸ Khai-BØu thÑ 4 (971), Thái-T± nhà T¯ng khiªn ðÕi-tß¾ng Phan-
MÛ qua ðánh Lînh-Nam. Li-n sþ, dâng bi¬u-vån, khiªn sÑ vào c¯ng, xin nµi-phø, Thái-T± xu¯ng chiªu phong
Li-n làm Tiªt-Ðµ-SÑ An-Nam ðô-hµ. Tháng 5 nåm thÑ 8, (975), Li-n tiªn c¯ng vàng løa, s×ng tê, ngà voi, trà
th½m. Ngày m°ng 7 tháng 8, Thái-T± xu¯ng s¡c-chª, phong cha Li-n là Bµ-Lînh làm Giao-Chï Qu§n-Vß½ng;
thñc ¤p 1.000 hµ. Tháng 12, khiªn Cao-Bäo-Chß làm Quan-Cáo-SÑ1. Nåm Thái-Bình Hßng-Qu¯c thÑ 2
(977), Li-n sai sÑ qua c¯ng m×ng vua Thái-Tông lên ngôi. Nåm thÑ 5 (980), Li-n m¤t, em là Truy«n lên ngôi.
Ðinh-
Ðinh- Truy«n:
Truy«n còn nhö, xßng Tiªt-Ðµ Hành-Quân Tß-Mã, quy«n lãnh vi®c quân phü. Tháng 4 nåm Canh-
Thìn, Thái-Bình-Hßng-Qu¯c thÑ 5 (980), khiªn Lß-T§p ði sÑ Giao-Chï. ÐÕi-hi®u Lê-Hoàn chuyên-quy«n,
hiªp d¶i Truy«n · mµt nhà riêng, b¡t giam cä h÷ và thay thª quän lãnh binh-quy«n. Thái-Tông gi§n, kh· i
binh tiªn ðánh. Hoàn giä làm bi¬u-vån cüa Tri«u dâng lên. Qua tháng 11, khiªn sÑ tiªn c¯ng nhæng ð° báu,
nhß khí-mãnh b¢ng vàng, b¢ng bÕc, s×ng tê, ngà voi và dâng mµt t¶ trÕng-vån, nói r¢ng t¤t cä tß¾ng hi®u,
quân lính, kÏ-lão trong nß¾c, ð°ng xin cho Truy«n làm chÑc Tiªt-Ðµ-SÑ, n¯i ngôi cüa cha, anh. Lúc ¤y nhà
T¯ng ðã d¤y binh, bi¬u vån tâu vào không ðßþc trä l¶i. Mùa ðông tháng 11, quan binh ðánh bÕi quân Giao-
Chï · BÕch-Ð¢ng. Nåm sau, binh nhà T¯ng th¤t lþi rút v«. Nåm thÑ 7 (982), Hoàn lÕi trá xßng Truy«n khiªn
sÑ tiªn c¯ng, vì sþ quân T¯ng tiªn ðánh v§y. Truy«n b¸ Hoàn sát hÕi.
H÷ Ðinh n¯i nghi®p ba ð¶i, cµng ðßþc 17 nåm.
Gia-
Gia- Thª h÷ Lê
Lê-
Lê- Hoàn
Ngß¶i Châu Ái, có chí-lßþc, ðßþc lòng quân-sî, ðßþc Ðinh-Li-n giao-phó binh-quy«n, nhân soán
ngôi h÷ Ðinh, tñ xßng Giao-Châu Tam-SÑ Lßu-H§u, khiªn sÑ tiªn c¯ng nhà T¯ng, dâng bi¬u nói: "Ðinh-
Truy«n cùng m© là Dß½ng-Th¸ su¤t lÕi, dân, tß¾ng hi®u, ba quân, nài xin th¥n th¯ng lînh vi®c phü". Và giä
làm mµt t¶ bi¬u cüa Ðinh-Truy«n dâng lên. Thái-Tông yên-v² dø r¢ng: "H÷ Ðinh ðã truy«n n¯i ba ð¶i. Tr¦m
mu¯n cho Truy«n làm Th¯ng-Soái, nhà ngß½i làm phó. Nªu Truy«n không có tß¾ng tài, còn tính trë con, thì
nên khiªn m© con vào ch¥u, s¨ ðßþc ßu-ðãi, ta tÑc thì trao tiªt-vi®t cho nhà ngß½i. Trong hai ði«u ¤y, nhà
ngß½i nên xét ch÷n l¤y mµt". Thái-Tông khiªn b÷n Trß½ng-Tôn-Quy«n ði sÑ, ðem chï-dø ¤y qua. Nhßng
Hàm ðã chuyên cÑ ð¤t nß¾c, chÆng phøng m®nh. Sau Hoàn dâng s¾ nói: "Nß¾c Chiêm-thành ðem m¤y vÕn
voi ngña vào cß¾p An-Nam, ðã b¸ tôi ðánh ðu±i chÕy". Nåm Thái-Bình Hßng-Qu¯c thÑ 8 (983), Hoàn khiªn
c¯ng các v§t vàng bÕc, tê-ngßu và voi. Nåm Ung-Hy thÑ 2 (985), Hoàn khiªn c¯ng rùa vàng, hÕc, lß-hß½ng,
ngà voi và mµt vÕn cây løa tr¡ng ð¬ m×ng tiªt Càn-Minh. Vua T¯ng cho sÑ-giä mµt bµ áo, ðai bÕc, yên
cß½ng và nåm con ngña. Hoàn c¯ng vàng bÕc và các v§t th±-sän. Tháng 10 ngày Canh-Thân, vua T¯ng
khiªn Lý-Nhßþc-Chuyªt làm Quan-Cáo-SÑ, ðem chª-s¡c phong Hoàn làm Kim-TØ Quang-Lµc ðÕi-phu,
Ki¬m-Hi®u Thái-Uý, SØ-Trì-Tiªt, Ðô-Ð¯c Chß-Quân-Sñ, An-Nam ðô-hµ, sung Tînh-Häi-Quân Tiªt-Ðµ, Giao-
Châu Quän-Nµi Quan-Sát-SØ-Trí ÐÆng SÑ, Thßþng-Trø-Qu¯c, Kinh-Tri®u-Qu§n, Khai-Qu¯c-H¥u, thñc ¤p ba
ngàn hµ, vçn ban hi®u là Thôi-Thành Công-Th¥n. Tháng 4 nåm ð¥u hi®u Ðoan-Cüng (988), vua T¯ng khiªn
b÷n Ngøy-Tß¶ng làm Quan-Cáo-SÑ ðem chª-s¡c tiªn phong Hoàn tß¾c Khai-Qu¯c-Công, cho thêm thñc ¤p
ngàn hµ. Tháng 5 nhu§n, Hoàn khiªn sÑ tiªn c¯ng. Nåm ð¥u Thu§n-Hoá (990), vua T¯ng khiªn b÷n T¯ng-
Cäo làm Quan-Cáo-SÑ, gia phong cho Hoàn. Tháng 10, Hoàn c¯ng mµt cái ghª khäm th¤t-bØu và các v§t
voi tê-ngßu. Tháng 3 nåm thÑ 4 (993), vua T¯ng khiªn b÷n Vß½ng-Thª-T¡c làm Quan-Cáo-SÑ, ðem chª-sách
phong Hoàn tß¾c Giao-Chï qu§n-vß½ng. Tháng 3 nåm thÑ 5 (994), Hoàn khiªn sÑ tiªn c¯ng, v« sau Hoàn
c§y thª nß¾c hi¬m tr· , thß¶ng vào ðánh cß¾p, không giæ ðúng l- phiên-th¥n. Mùa xuân nåm ð¥u Chí-ÐÕo
1
SÑ th¥n ði tuyên phong.
(995), Chuy¬n-V§n-SÑ Quäng-Tây Trß½ng-Quan t¤u r¢ng: "Hoàn cho quân vào tr¤n Nhß-H°ng thuµc Khâm-
Châu, ðánh phá cß-dân, cß¾p bóc lß½ng thñc, r°i bö ði". Mùa hÕ nåm ¤y, 5.000 binh Tô-Châu dß¾i quy«n
chï-huy cüa Hoàn vào cß¾p Lµc-Châu, thuµc huy®n cüa Ung-Châu, b¸ Tu¥n-Ki¬m Dß½ng-Vån-Ki®t ðánh
ðu±i. Thái-Tông chú ý yên-v² cõi xa, chÆng mu¯n höi tµi. Trß½ng-Quan lÕi nói nghe ð°n Hoàn b¸ h÷ Ðinh
tru¤t ðu±i, nay kéo tàn-quân ra · vùng häi-ðäo, chßa biªt l§p cån-cÑ n½i nào, cho nên l¤y sñ cß¾p bóc ð¬ tñ
túc. Nay Hoàn ðã chªt, Quan dâng bi¬u m×ng. Thái-Tông bèn khiªn quan Thái-Thß¶ng Tr¥n-Sî-Long làm
Th¬-Phöng-SÑ ð¬ dò xem hß thñc, m¾i biªt r¢ng Lê-Hoàn vçn còn s¯ng, tin trß¾c chï là l¶i truy«n-vån sai
l¥m. Nåm thÑ 2 (996), vua xu¯ng chiªu hÕch tµi Trß½ng-Quan, Quan ðau chªt, lÕi ra chï-dø chém V®-Chiêu-
MÛ · tr¤n Nhß-H°ng. Mùa hÕ nåm ¤y, vua T¯ng khiªn Tr¥n-Nghiêu-T¦u nhi®m chÑc Quäng-Tây Chuy¬n-
V§n-SÑ, nhân làm chiªu-thß khiªn Lý-Kiªn-Trung ðem qua cho Lê-Hoàn. Nguyên Khâm-Châu có ba tr¤n ·
g¥n b¶ bi¬n là Nhß-H°ng, Xy-Bµ và Nhß-Âm, trß¾c ðây có b÷n Vån-Dõng, dân Tri«u-Dß½ng, thuµc qu§n
Giao-Châu, b¸ án giªt ngß¶i r°i ðem cä gia-quyªn tr¯n qua Nhß-Âm, ðßþc tr¤n-tß¾ng b÷n Hoàng-L®nh-ÐÑc
che gi¤u. Hoàn khiªn tr¤n-tß¾ng tri«u-Dß½ng Hoàng-Thành-Nhã theo b¡t. L®nh-ÐÑc không giao trä, Thành-
Nhã bèn ðánh cß¾p r°i ði. Nghiêu-T¦u ðªn Nhß-Âm, c§t v¤n biªt ðßþc duyên-do vi®c che gi¤u, bèn b¡t hªt
t¤t cä nam næ già trë, mµt tråm ba mß½i ngß¶i, giao trä cho nhà ðß½ng cuµc Tri«u-Dß½ng. Thành-Nhã b¡t lÕi
ðßþc ngß¶i, làm thß tÕ ½n Nghiêu-T¦u. Hoàn cûng dâng bi¬u-chß½ng tÕ ½n và nói ðã ß¾c thúc các khê ðµng,
t× nay không còn vi®c qu¤y r¯i næa. Tháng 7, Thái-Tông lÕi khiªn Lý-Nhßþc-Chuyªt ðem chiªu thß và ðai-
ng÷c ban cho Hoàn. Nguyên trß¾c Kiªn-Trung ðªn Giao-Châu, Hoàn tiªp ðãi r¤t s½-sài, nhân dâng bi¬u-vån
lên tâu r¢ng: trß¾c kia ðánh cß¾p Nhß-H°ng chï là qu§n ngoài b¶ cõi, mà thôi v§y. Nhân b¡t 27 tên dân m÷i,
b÷n không hi¬u tiªng Tàu, giäi giao cho Chuy¬n-v§n-sÑ. Tri«u ðình tiªp ðßþc bi¬u-vån cüa Lê-Hoàn, bèn
khiªn Nhßþc ThuÖ qua ði sÑ. ThoÕt m¾i ðªn, Lê-Hoàn ra ngoài thành tiªp ðón, chào höi r¤t khinh r¨; Hoàn
bäo Nhßþc ThuÖ r¢ng: "Xßa ðánh cß¾p Nhß-H°ng, chï là quân ngoÕi cänh mà thôi, Hoàng-Ðª có biªt
không? Nªu Giao-Chï làm phän thì chúng tôi vào Quäng-Châu trß¾c, r°i ðánh ðªn các qu§n · Mân-Trung,
há chï ðánh tr¤n Nhß-H°ng mà thôi ðâu?". Nhßþc-Khuyªt khoan thai trä l¶i r¢ng: "Chúa Thßþng nghe Nhß-
H°ng b¸ cß¾p, chßa rõ thñc hß thª nào; nghî r¢ng Túc-HÕ xu¤t-thân t× hàng nha tß¾ng, ðã ðßþc trao cho
tiªt-vi®t, l¨ nên t§n trung ð«n ðáp, há còn manh lòng gì khác næa sao? Ðªn lúc Túc-HÕ b¡t quân gi£c bi¬n
giäi nÕp, thì sñ trÕng ðã rõ ràng. Nhßng các ðÕi-th¥n bàn r¢ng: "tri«u-ðình trao tiªt vi®t cho Túc-HÕ ð¬ tr¤n an
häi-ngoÕi, nay ðã có loÕn gi£c bi¬n, ¤y là Giao-Châu mµt mình không ðü sÑc chª-ngñ, nên phát vài vÕn tinh
binh, hµi v¾i quân bän-châu, ð°ng ðánh gi£c bi¬n ð¬ dÑt h§u loÕn. Hoàng-Ðª sþ Giao-Châu không hi¬u ý
cüa tri«u-ðình, r°i sinh ra hoäng sþ, chi b¢ng chuyên uÖ vi®c d©p gi£c cho Túc-HÕ là h½n, b· i thª không
khiªn binh ði næa". Hoàn ngÕc nhiên nói r¢ng: "Gi£c bi¬n xâm phÕm b¶ cõi, ¤y là tµi cüa kë thü-th¥n, (b¥y
tôi có trách nhi®m phòng thü), thánh-nhân khoan-h°ng, chßa h« trách phÕt, ½n ¤y quá h½n cha m©, t× nay
xin kính vâng ðÑc-hoá tri«u-ðình, d©p yên b¶ cõi". Nói xong, trông v« phía b¡c, cúi ð¥u chúc m×ng. Tháng 4
nåm thÑ ba (997), nhân d¸p T¯ng-Chân-Tông lên ngôi ban ½n, gia-phong Hoàn làm Nam-Bình-Vß½ng kiêm
chÑc Th¸-Trung. Tháng 9, Hoàng c¯ng mµt cái ghª khäm vàng bÕc th¤t bØu, s×ng tê, ngà voi và løa m¸n. Vua
T¯ng xu¯ng chiªu khiªn bày các ð° phß½ng v§t ¤y · Linh-ToÕ ð«n VÕn-Tuª, cho sÑ làm l- lÕy dâng. Nåm
¤y, Chiêm-Thành vào cß¾p biên-thùy, Hoàn ðánh ðu±i quân Chiêm r°i dâng bi¬u vào nhà T¯ng, ðÕi-lßþc
r¢ng: "Qu¯c-cänh tôi tiªp giáp v¾i Chiêm-Thành, khoäng vài nåm nay, lân-bang ¤y xáo ðµng, cß¾p thuª má
· hß½ng-thôn, qu¤y dân lành · biên-cänh, b· i thª, tôi phäi phát quân ngån ch¯ng, ðªn ð±i tr- näi công vi®c
tri«u-c¯ng không giæ ðúng quy-chª". Vua T¯ng xu¯ng chiªu khen ngþi, phúc ðáp và ban cho các thÑ ðai
giáp và ngña. Tháng 9 nåm ð¥u Hàm-Bình (998) vua Chân-Tông, Hoàn c¯ng mµt con voi thu¥n thøc. Tháng
12 nåm thÑ 4 (1001), vua T¯ng ban s¡c-chª gia-phong Hoàn làm công-th¥n. Nåm thÑ 4, ð¬ tÕ ½n vua, Hoàn
c¯ng voi thu¥n, tê-ngßu và mµt bình th¤t-bØu nÕm vàng. Tháng 11 nåm thÑ 5 (1002), gia phong Hoàn làm
Phøng-Tiªt công-th¥n. Tháng 3 nåm thÑ 6 (1003), Khâm-Châu tâu r¢ng: "dân trß¶ng1 Hi®u-Thành thuµc
1
Trß¶ng cûng nhß ðÕo, lµ, tïnh.
Giao-Châu và Ð¥u-Møc Bát Châu-SÑ là b÷n Hoàng-Khánh-T§p ðem bµ-thuµc h½n 450 ngß¶i, vào · thôn Ô-
Th±, sông Dûng-Bµ thuµc ð¸a-gi¾i Khâm-Châu. Vua xu¯ng chiªu khiªn sÑ-th¥n ðªn an-üi và khiªn tr· v«
quê cû. B÷n Hoàng-Khánh-T§p sþ tµi không dám tr· v«, bèn d¶i ra · vùng b¶ bi¬n Khâm-Châu. Tháng 6
nåm Cänh-ÐÑc (1004) Lê-Hoàn khiªn con là Lê-Minh-Ðª vào c¯ng, ngày 27 vào tâu d¯i · ð«n Sùng-Chính,
vua lÕi v¶i vào ti®n-ði®n an-üi và cho Minh-Ðª làm chÑc Kim-TØ Quang-Lµc ðÕi-phu, ki¬m-hi®u Thái-Bäo,
Hoan-Châu ThÑ-SØ, Thßþng-Trø-Qu¯c. Tháng giêng nåm thÑ hai (1005), nhân ngày tiªt Thßþng-Nguyên,
xu¯ng chiªu cho Minh-Ðª ti«n, khiªn cùng các sÑ-th¥n ÐÕi-Thñc và Chiêm-Thành xem rß¾c ðèn, ån yªn
u¯ng rßþu. Tháng ¤y, theo l¶i thïnh-c¥u, ban cho Hoàn mµt bµ Kinh ÐÕi-TÕng. Tháng 3 nåm thÑ 3 (1006),
Lê-Hoàn m¤t.
Long-
Long- Vi®t
Con giæa cüa Lê-Hoàn, n¯i ngôi làm vua, b¸ em là Long-Ðînh giªt.
Long-
Long- Ðînh
Con út cüa Lê-Hoàn, giªt Long-Vi®t mà tñ l§p làm vua. Anh là Long-Kim (?) n±i gi§n, cß¾p cüa kho
chÕy tr¯n và Long-Hµ ðem binh trÕi Phù-Lan ðánh nhau ð¬ giành ngôi. Trß¾c ðây Lê-Minh-Ðª vào c¯ng, vì
nß¾c loÕn không v« ðßþc, phäi lßu lÕi · Quäng-Châu. Tri-Châu Cao-Nh§t không c¤p cho nhà · næa. Chân-
Tông xu¯ng chiªu cho ti«n 50 vÕn, gÕo 150 hµc và khiªn tiªp tøc c¤p cho nhà · . Tháng 6, quan cai-tr¸
Quäng-Châu Lång-Sách tâu r¢ng: "vâng l¶i chiªu-chï, vì Giao-Chï có binh loÕn, khiªn tôi cùng v¾i Tr¸-Biên
An-Vû-SÑ Thi®u-Di®p ði kinh-lý xem vi®c ti®n-nghi tâu v« vua nghe. Chúng tôi t¾i BÕch-Châu, g£p Quäng-
Châu-Bµ giäi giao dân Giao-Chï b÷n Hoàng-Khánh-T§p h½n 1.000 ngß¶i, chúng nói Lê-Hoàn ðã chªt, m¤y
ngß¶i con ð«u tø t§p binh mã, chia ð£t trÕi sách, quan thuµc ly tán, nhân dân lo sþ, b÷n Khánh-T§p tình
nguy®n xin làm ti«n phong. Chúng tôi hµi ngh¸: Nªu Tri«u ðình y theo l¶i thïnh c¥u trên ðây, xin l¤y binh các
ð°n Quäng-Nam, thêm vào 5.000 quân Kinh-châu, H°-nam; quân thuÖ quân bµ t« tiªn, có th¬ l§p tÑc bình
ð¸nh ðßþc". Chân-Tông nói r¢ng: "Lê-Hoàn ðã lo c¯ng l-, cûng thß¶ng khiªn con vào ch¥u, b¶ cõi yên ±n,
vçn giæ lòng trung thu¥n; nay nghe Hoàn chªt, ta chßa cho ngß¶i tu¤t ðiªu, lÕi th×a lúc có tang mà gia binh,
há phäi vi®c làm cüa Vß½ng-Giä". Bèn xu¯ng chiªu khiªn b÷n Sách cÑ y theo l¶i chiªu trß¾c, thi-hành vi®c
an-vû, sao cho trong nß¾c yên tînh là ðßþc. Còn b÷n Khánh-T§p, cÑ tính theo nhân-kh¦u, c¤p phát lß½ng-
thñc, y-phøc, cho ðßþc b±-døng, l§p thành ði«u-l®, tâu lên cho vua nghe, s¨ có ân-m®nh ßu-ðãi. M£t khác,
ðßa th½ cho Giao-Châu dø cho biªt oai-ðÑc cüa tri«u-ðình, nªu cÑ ðánh giªt lçn nhau, lâu ngày không ð¸nh
ðßþc vß½ng-v¸, s¨ khiªn mµt ðÕo quân qua höi tµi, h÷ Lê s¨ tiêu-di®t không còn mµt ngß¶i v§y. Long-Hµ sþ,
bèn tôn Long-Ðînh lên chü vi®c quân. Tháng 7 Thi®u-Di®p tâu nói có công-ði®p cüa Long-Ðînh ðªn, tñ xßng
T¸nh-Häi-Quân Tiªt-Ðµ Quan-Sát, XØ-Trí-ÐÆng-SÑ, Ki¬m-Hi®u Thái-Uý Khai-Minh-Vß½ng; xin ðªn tháng 8,
s¨ sai em vào c¯ng. Tôi nghî Long-Ðînh chßa ch¸u Chân-m®nh cüa nhà vua, dám tñ xßng hô nhß thª, nên
không dám phúc ðáp. Vua cho là cõi xa vña lÕ, không biªt th¬-th¯ng tri«u-ðình, bèn xu¯ng chiªu giao Thi®u-
Di®p dø khiªn tß¾c bö ngøy-quan, m¾i cho vào c¯ng. V« vi®c Lê-Minh-Ðª, lúc ¤y còn lßu-trú · Quäng-
Châu, chiªu khiªn Thi®u-Di®p cho Ðª biªt vi®c nß¾c, nh¤t là t¶ tâu cüa Long-Ðînh và t¶ dø cüa tri«u-ðình
khiªn bö xßng hi®u, và nªu mu¯n v«, s¨ c¤p ti«n lß½ng cho v«. Ngày 23, Di®p dâng mµt bÑc h÷c-ð°, chï rõ
ðß¶ng thuÖ-løc t× Ung-Châu ðªn Giao-Châu. Vua Chân-Tông ðßa cho c§n-th¥n xem và nói r¢ng: "Giao-
Châu lam chß¾ng ðµc ð¸a, nªu ra binh ðánh d©p, tØ-thß½ng ¡t nhi«u, vä lÕi t±-tông m· mang b¶ cõi, rµng
l¾n nhß¶ng ¤y, chúng ta chï nên giæ gìn c¦n th§n mà thôi, hà t¤t nh÷c dân ðµng chúng, tham ch² ð¤t vô-
døng làm gì? Nªu trong vòng änh-hß· ng cüa ta, có kë phän loÕn, ta m¾i c¥n phäi ti-u-tr× mà thôi". Thi®u-
Di®p lÕi tâu: "B÷n Hoàng-Khánh-T§p · Giao-Châu trß¾c ðây tránh loÕn qui-thu§n, thuµc dân nhi«u gi¯ng,
nay nªu khiªn tr· v«, e b¸ sát hÕi, mong ban cho chúng nó ân-hu®". Vua bèn khiªn làm tam ban tä chÑc
Li-u-Châu Giám-thuª. Tháng 7 nåm thÑ 4 (1007) quy«n An-Nam T¸nh-Häi-Quân Tiªt-Ðµ Quan-Sát XØ-Trí
lßu h§u Lê-Long-Ðînh khiªn em là Lê-Minh-Vînh cùng Chß· ng-Thß-Ký Hoàng-Thành-Nhã vào c¯ng. Long-
Ðînh dâng bi¬u xin sách CØu-Kinh1 và mµt tÕng Kinh-Ph§t. Vua y cho. Ngày 17 tháng 8, vua s¡c phong
Long-Ðînh làm chÑc Ki¬m-Hi®u Thái-Uý T¸nh-Häi-Quân Tiªt-Ðµ-SÑ An-Nam ðô-hµ, Giao-Chï qu§n-vß½ng,
Thôi-Thành công-th¥n, ban tên là Chí-Trung. LÕi t£ng C¯-T¸nh-Häi-Quân Tiªt-Ðµ-SÑ Nam-Bình-Vß½ng Lê-
Hoàn chÑc Trung-Thß-L®nh, truy phong làm Nam-Vi®t-Vß½ng, ban väi, løa, dê, rßþu, làm l- phúng ðiªu.
Theo nghi-chª phong Giao-Châu, ban ð¥u chï trao tiªt-vi®t, chßa cho tß¾c vß½ng, Chân-Tông cho r¢ng ð¯i
v¾i xÑ xa, c¥n có ân-m®nh cüa tri«u-ðình, m¾i tr¤n phøc ðßþc, b· i thª, xu¯ng chiªu-m®nh ð£c-cách gia-
phong. Ngày 18, phong Minh-Vînh làm Trì-Tiªt Giao-Châu Chß-Quân-Sñ Phó-SÑ, Hoàng-Thành-Nhã làm
Tri«u-T¤n ðÕi-phu, Ði®n-Trung-Th×a, Tri-An-Nam-SÑ. Minh-Vînh lãnh chª-m®nh cüa anh, xin ðªn ð«n Sùng-
Chính cáo tÕ, vua v¶i vào ði®n, höi han v² v«. Tháng 9, ðúc ¤n Giao-Chï Qu§n-Vß½ng, xu¯ng chiªu khiªn
Chuy¬n-V§n-SÑ Quäng-Nam ðem qua ban cho. Tháng giêng nåm ð¥u ÐÕi-Trung Tß¶ng-Phù (1008), s¡c-chª
gia phong Chí-Trung làm Dñc-Ðái Công-Th¥n. Tháng 9, Giao-Châu-Vß½ng tâu nói có hai ngß¶i lái buôn
Chân-LÕp, b¸ Giao-Châu-Sãnh trøc xu¤t, tr¯n ðªn xin nh§p-t¸ch làm dân bän châu. Chân-Tông nói: "ngß¶i
phß½ng xa vì cùng ðß¶ng phäi chÕy ðªn qui phø, xu¯ng chiªu c¤p y phøc, ti«n bÕc và khiªn sÑ dçn v« nß¾c.
Tháng 12, s¡c phong Chí-Trung làm Ki¬m-Hi®u Thái-Uý nhß trß¾c, Ð°ng-Bình-Chß½ng-Sñ, An-nam
ðô-hµ, Giao-Chï Qu§n-Vß½ng, sung T¸nh-Häi-Quân Tiªt-Ðµ, Quan-sát XØ-Trí-ÐÆng-Sñ. Tháng 12 nåm thÑ 2
(1009) Chí-Trung c¯ng phß½ng-v§t, ð° vàng bÕc và tê ngßu. Chân-Tông cho r¢ng: "tê-ngßu · xa ðem ðªn,
không hÕp tính, mu¯n trä lÕi, nhßng sþ mích lòng Chí-Trung, nên khiªn sÑ-giä v«, r°i ðem thä ra b¶ bi¬n".
Chí-Trung dâng bi¬u c¥u xin mµt bµ áo giáp và mão-trø khäm vàng, vua y cho. Chí-Trung lÕi gØi ði®p-vån
cho Chuy¬n-V§n-SÑ c¥u xin mua bán tÕi Ung-Châu. Chân-Tông nghîa r¢ng dân b¶ bi¬n thß¶ng b¸ Giao-Chï
cß¾p phá, theo l® cû chï cho thông thß½ng v¾i Liêm-Châu và tr¤n Nhß-H°ng, vì ch² ¤y là n½i kh¯ng-chª
biên-thuÏ, nay nªu cho thông-thß½ng trñc-tiªp vào nµi-ð¸a thñc là b¤t ti®n. Bèn xu¯ng chiªu khiªn bän-châu
cÑ vi®c theo l® cû mà hi¬u dø. Tháng 3 nåm thÑ 3 (1010), Chí-Trung m¤t, có con m¾i mß¶i tu±i, b¸ Lý-Công-
U¦n soán ngôi. Lúc ¤y, sÑ-th¥n cüa Chí-Trung còn · Kinh-sß, Chân-Tông cho biªt tin và nói nªu mu¯n ð¬
tang cûng cho phép. SÑ-giä chï che m£t than khóc mà thôi.
H÷ Lê 3 ð¶i, cµng ðßþc 30 nåm.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p Nh¤t Chung
1
CØu Kinh tÑc là Ngû Kinh và TÑ Thß
109 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p Nh¸
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p Nh¸
Gia-
Gia- Thª H÷ Lý
Lý-
Lý- Công-
Công- U¦n (tÑc Lý-
Lý- Thái-
Thái- T±)
Ngß¶i Giao-Châu (có kë bäo là ngß¶i Phúc-Kiªn, không ðúng), có tài thao lßþc, Lê-Chí-Trung dùng
làm ðÕi-tß¾ng, r¤t thân tín. Nåm Canh-Tu¤t, niên hi®u ÐÕi-Trung-tß¶ng-phù thÑ 3 (1010), Chí-Trung m¤t, con
ðß½ng nhö, em là Minh-Vînh tranh ngôi, Công-U¦n ðu±i và giªt Minh-Vînh, tñ lînh công vi®c Giao-Châu,
xßng An-nam T¸nh-Häi-quân quy«n lßu-h§u. Chuy¬n-v§n-sÑ Quäng-tây Hà-Lßþng tâu nói r¢ng: "Công-U¦n
có ðßa gi¤y nói xin ðßa phß½ng v§t tiªn c¯ng, xin vua xu¯ng chiªu chï. T¯ng-Chân-Tông nói r¢ng: "Chí-
Trung b¤t nghîa mà ðßþc ngôi, nay Công-U¦n b¡t chß¾c làm b§y, lÕi càng ðáng ghét". TÑc thì xu¯ng chiªu
khiªn Hà-Lßþng yên v² dân biên thùy, xem xét sñ c½ ð¬ tâu lên. Tháng 10, s¡c phong Lý-Công-U¦n quy«n
chÑc T¸nh-häi-quân lßu-h§u; ðßþc ð£c cách tiªn chÑc Ki¬m-hi®u Thái-phó, An-nam ðô-hµ, tiªt-ðµ quan-sát,
sØ-trí ðÆng sÑ, Giao-Chï qu§n-vß½ng, thñc ¤p 3000 hµ, thi®t phong 1000 hµ, kiêm Ngñ-sØ ðÕi-phu, Thßþng-
trø-qu¯c, ð£c bi®t ân tÑ cho hi®u là Suy-thành Thu§n-hóa công-th¥n, lÕi cho áo cùng ð° b¢ng vàng và ti«n t®.
Tháng 12, Công-U¦n khiªn sÑ m×ng l- tª Ph¥n-âm h§u-th±, lÕi dâng bi¬u xin Kinh ÐÕi-TÕng và tám th¬ ngñ-
bút. Vua y ban cho Kinh ÐÕi-TÕng cùng Thái-Tông ngñ thß, (nghîa là chæ cüa vua Thái-Tông viªt), mµt tråm
bÑc, và ban chiªu thß khen ngþi. Tháng giêng nåm thÑ 4 (1011), ban tß¾c cho b÷n Lß½ng-Nhi®m-Vån, Tiªn-
phøng-sÑ An-nam, và khiªn theo dñ l- ph¥n-âm; ân-chª gia phong Lý-Công-U¦n chÑc Ð°ng-Trung-Thß-
Môn-hÕ Bình-Chß½ng-Sñ. Tháng 4 nåm thÑ 5 (1012), Công-U¦n khiªn Lý-Nhân-MÛ c¯ng các v§t vàng bÕc,
the løa, s×ng tê, ngà voi, ðßþc vào tâu ð¯i · ð«n Sùng-Chính. Nhân-MÛ xin phép ði các chùa ð«n hành
hß½ng xem l- và xem sß-tØ cüa nß¾c Thiên-Trúc tiªn c¯ng. Vua y cho và cho ngß¶i ði theo. Tháng 5, ban
tß¾c cho Nhân-MÛ. Tháng 11, ban chª-s¡c gia-phong Công-U¦n tß¾c Bäo-tiªt-thü-chính công-th¥n. Mùng
10 tháng 7, xu¯ng chiªu khiªn t× nay các nß¾c Giao-Chï, Chiêm-Thành, ÐÕi-Thñc, Ð°-Bà và Tam-Ph§t-T«,
sai sÑ tiªn c¯ng, các n½i s· tÕi phäi khiªn ngß¶i ðón tiªp sÑ-th¥n và các trÕm quán, quan äi, phäi cung c¤p
cho ð¥y ðü. Vì lúc ¤y sÑ-th¥n Giao-Chï tiªn c¯ng, quán trÕm d÷c ðß¶ng, cung c¤p r¤t s½ sài, nên m¾i có l®nh
¤y. Ngày m°ng 10 tháng 7, nåm thÑ 7 (1014), Công-U¦n dâng th½ nói có quân Mán HÕc-Thác1 30.000
ngß¶i, t× biên gi¾i bän-châu ðªn ðóng trÕi, toan dòm ngó bän ðÕo, tôi ðem quân mã cùng giao chiªn · Mao-
Lâm, quân gi£c cä thua, b¡t ðßþc chü-quân h÷ Dß½ng và ngß¶i ngña cüa man-ðµng. Nay khiªn sÑ ðªn cØa
quyªt c¯ng 60 con ngña, ð¬ dâng c¯ng th¡ng tr§n. Vua v¶i sÑ-giä ðªn ð«n Sùng-ÐÑc, ban cho ðai mão, ð°
dùng theo thÑ b§c. Tháng 8, Công-U¦n tiªn c¯ng ð° th±-sän, c¥u xin giáp trø và Kinh ÐÕi-TÕng. Vua y cho.
Tháng 12, Chuy¬n-V§n-SÑ Quäng-Tây Cao-Hu®-Liên dâng th½ nói Giao-Châu vào cß¾p trÕi Nhß-H°ng
thuµc châu Khâm, b¡t ngß¶i và súc v§t r¤t nhi«u. Vua xu¯ng chiªu khiªn Hu®-Liên tß ði®p-vån cho Giao-
Châu và sai sÑ theo ðòi lÕi. Nguyên trß¾c ðây có dân Mß¶ng là Trß½ng-Ph¯, lánh tµi chÕy ðªn ð¥u ngø, quan
1
Minh SØ: Nam-Chiªu cûng có tên là HÕc-Thác.
cai tr¸ Khâm-Châu là Møc-Tr÷ng v¶i vào, ði ðªn nØa ðß¶ng lÕi ngån không cho vào. Ðô-Tu¥n-Ki¬m Tàng-Tñ
bèn khiªn trÕi Nhß-H°ng khao ðãi trâu rßþu. Giao-Châu dò biªt ðßþc vi®c ¤y, bèn nhân ðu±i b¡t dân
Mß¶ng, ðánh cß¾p luôn trÕi Nhß-H°ng. Vua xu¯ng chiªu-thß bäo các châu t× nay không ðßþc dø v¶i quân
mán rþ và khao ðãi yªn ti®c, ðªn ð²i sanh sñ. Tháng 3 niên-hi®u Thiên-Hy nåm ð¥u (1017), l- Thßþng-Kim-
hi®u xong, phong Công-U¦n tß¾c Nam-Bình-vß½ng, gia thñc-¤y 1000 hµ. Tháng 5 nåm thÑ 2 (1018), theo l¶i
thïnh c¥u, cho Công-U¦n Kinh ÐÕi-TÕng. Nåm thÑ 3 (1019), Công-U¦n khiªn em tên HÕc vào c¯ng. Tháng
12, gia phong Công-U¦n chÑc Ki¬m-hi®u Thái-uý. Càn-hßng nåm ð¥u, xu¯ng chiªu gia phong Công-U¦n
chÑc Thái-sß, Sùng-nh½n công-th¥n. Vì vua Nhân-Tôn m¾i lên ngôi nên m¾i có ân-chiªu ¤y. Công-U¦n
khiªn Lý-Khoan-Thái vào m×ng, vua thß· ng cho r¤t h§u, r°i khiªn v«. Tháng 12, nåm Thiên-Thánh thÑ 2
(1024), gia phong cho Công-U¦n thñc-¤p, công-th¥n. Tháng 3 nåm thÑ 6 (1028), Tam-ty tâu nói: lúc làm kho
v§t-li®u, ð¸nh giá cho ngß¶i Giao-Châu, tiªn nÕp thu¯c th½m, tr¸ giá ti«n 2760 quan. Vua xu¯ng chiªu khiªn
trä cho 5000 quan, tö ý cßu mªn ngß¶i xa. Tháng 5, Chuy¬n-v§n-sÑ Quäng-Tây tâu nói: "Công-U¦n tñ ti®n
khiªn con em và r¬ là b÷n Thân-Th×a-Quý ðem quân vào bän ðÕo, cß¾p bóc dân biên thùy. Chúng tôi nhi«u
l¥n cho theo tìm, ð«u không ch¸u thä v« nhæng ngß¶i ðã b¸ cß¾p ði, e lâu d¥n s¨ tr· nên vi®c ðáng lo cho
biên cänh. Nay chúng tôi mu¯n tång thêm binh sî ðã hu¤n luy®n cho Bän-lµ, cùng quân sî Bµ tu¥n-ki¬m, hµi
hþp v¾i tráng ðinh các khe ðµng, l¤y tiªng ði ðòi höi các ngß¶i b¸ cß¾p, th×a ti®n ki¬m tra tr× khØ ác ðäng.
Nên hÕ l®nh cho Bän-lµ thiªt thñc hþp sÑc ðánh gi£c, nªu b÷n Th×a-Quý ra m£t kháng-cñ, c¯-ý giæ nhæng
ngß¶i ðã cß¾p ði, không ch¸u trä lÕi, tÑc thì cùng v¾i Ung-Châu, cûng ð°ng phái s¯ binh nhß Bän-lµ, hi®p
binh ti¬u tr×. V« các ngß¶i b¸ cß¾p ði, chúng tôi cho bí m§t dò xét trß¾c, ð¬ sau n¥y quân cß¾p khöi ch¯ng
chª. Nªu l¶i tâu thïnh ðßþc y, chúng tôi xin l§p tÑc thi hành. Ngày m°ng 3 tháng 3 nåm thÑ 6 (1028), Công-
U¦n m¤t, con là ÐÑc-Chính khiªn sÑ ðªn báo tang và tñ lînh chÑc Lßu-H§u.
Lý-
Lý- ÐÑc-
ÐÑc- Chính (tÑc Lý-
Lý- Thái-
Thái- Tông)
Tên cû là Khai-Thiên, kª t§p ngôi cüa cha. Lúc ¤y, Chuy¬n-v§n-sÑ Quäng-Tây tâu nói: "Em Khai-
Thiên là Khai-Qu¯c tri®u-t§p binh-mã, thª ¡t tranh ngôi, xin khiªn các châu Ung, Khâm, Quäng, Hu®, tång
binh phòng thü ð¬ ng×a vi®c phi thß¶ng. Vua xu¯ng chiªu khiªn Ty Quäng-Tây tÕm phái tu¥n-ki¬m các
Châu Quª, Nghi, b÷n Trß½ng-Bân ðem binh-sî bän bµ ra g¥n biên thuÏ phòng thü, ch¶ yên tînh, lÕi v« ch²
cû. Tháng 4 nåm Thiên-Thánh (T¯ng-Nh½n-Tông) thÑ 7 (1029), Lînh An-nam T¸nh-Häi-quân lßu-h§u-sÑ Lý-
ÐÑc-Chính tâu nói cha ðã m¤t, tham-tá tß¾ng-sî, kÏ-lão toàn tr¤n yêu c¥u tôi quy«n lînh châu tr¤n và khiªn
sÑ vào c¯ng. Vua xu¯ng chiªu khiªn Chuy¬n-V§n-sÑ Quäng-Tây Chß½ng-T¥n qua ðiªu-tª, t£ng Công-U¦n
chÑc Th¸-Trung, truy phong Nam-Vi®t-Vß½ng, phong quan cho ÐÑc-Chính cûng nhß Công-U¦n. Nåm Cänh-
Hñu thÑ 3 (1036), Giao-Chï ðánh các châu Tß-Lång, cß¾p ngña trâu, ð¯t nhà cØa, r°i bö ði. Vua xu¯ng chiªu
trách höi, khiªn b¡t kë c¥m ð¥u tr¸ tµi. Mùa ðông tháng 12, niên hi®u BØu-Nguyên nåm ð¥u (1038), phong
ÐÑc-Chính làm Nam-Bình-Vß½ng. Mùa thu tháng 9, nåm ð¥u niên hi®u Hoàng-Hñu (1049), mán Lînh-Nam
là N°ng-Trí-Cao ðánh cß¾p biên thùy, Giao-Chï xin ðem binh ðánh giúp. Ban ð¥u Dß-Tïnh cho thª là ti®n
lþi, ðem v¤n ð« ra bàn · tri«u ðình. Ðªn lúc Ð¸ch-Thanh làm ðÕi-tß¾ng bèn tâu r¢ng: "Mßþn binh ngoài ð¬
tr× gi£c bên trong, chÆng phäi là vi®c có lþi cho ta. Vì Trí-Cao giày phá hai Châu, không chª ngñ n²i, phäi
nh¶ binh ngoÕi vi®n, giä thØ binh ¤y nhân ðó mà d¤y loÕn, thì ta biªt l¤y gì mà chª ngñ. V§y xin bãi vi®n
binh cüa Giao-Chï". Tháng giêng nåm thÑ 5 (1053), xu¯ng chiªu ðình chï vi®n binh cüa Giao-Chï theo l¶i
thïnh-c¥u cüa Ð¸ch-Thanh. Nåm Chí-Hoà thÑ 2 (1055), ÐÑc-Chính m¤t, con là Nh§t-Tông n¯i ngôi.
(ÐÑc-Chính · ngôi 30 nåm thì m¤t, thuÜ-hi®u Thái-Tông).
Nh§t-
Nh§t- Tông (tÑc Lý-
Lý- Thánh-
Thánh- Tông): lên ngôi.
Nhân-Tông nhà T¯ng xu¯ng chiªu phong làm T¸nh-Häi-Quân Tiªt-Ðµ-SÑ, Giao-Chï qu§n-vß½ng.
Nåm Gia-Hæu thÑ 3, (1058), tiªn c¯ng mµt con d¸-thú, g÷i là lân tr¡ng. Anh-Tông nhà T¯ng lên ngôi, gia
phong Nh§t-Tông chÑc Ð°ng-Bình-Chß½ng-Sñ. Th¥n-Tông tiªn phong tß¾c Nam-Bình qu§n-vß½ng, gia chÑc
Khai-Phü-Nghi-Ð°ng-Tam-Ty. Nåm Hy-Ninh thÑ 4 (1071), Nh§t-Tông m¤t, con là Càn-ÐÑc khiªn sÑ báo
tang v¾i nhà T¯ng.
Càn-
Càn- ÐÑc (tÑc Lý-
Lý- Nhân-
Nhân- Tông): lên ngôi.
Nhà T¯ng gia phong làm Giao-Chï qu§n-vß½ng. Nåm Hy-Ninh thÑ 8 (1075), mùa ðông tháng 11,
Giao-Chï cß¾p biên cänh, ðánh hãm m¤y châu Khâm, Liêm. Vua Th¥n-Tông nhà T¯ng khiªn Tri®u-Tiªt và
Nµi-Th¸ Lý-Hiªn ra ðánh. Nguyên trß¾c quan coi Quª-Châu là Tr¥m-Kh· i, Lßu-Di n¯i nhau khiªn quan vào
häi-ðµng, hþp th±-binh, ð£t quân bäo-giáp t×ng làng, lÕi khiªn h÷p binh thuy«n · b¶ bi¬n, chu¦n b¸ t§p thüy
chiªn, ra l®nh c¤m chï các châu huy®n không cho mua bán v¾i ngß¶i Giao-Châu. Ngß¶i Giao-Châu sinh
nghi, bèn c¤t quân chia ðß¶ng vào ðánh cß¾p, quân s¯ 8 vÕn ngß¶i, tiªn vây Ung-Châu. Tháng 10, hãm
Khâm-Châu, ðªn nay lÕi hãm Liêm-Châu. Ðánh phá thành ¤p nào cûng làm t¶ b¯-cáo niêm yªt d÷c ðß¶ng
nói r¢ng: "Quân bµ hÕ cüa ta làm phän chÕy v« Trung-Qu¯c, b÷n quan lÕi che gi¤u, ta ðã b¯ cáo v¾i Quª-
Quän, không trä l¶i, cho nên quân ta ðu±i theo, ð¬ b¡t kë làm phän". LÕi nói r¢ng: "Quª-Quän ði¬m duy®t
dân binh các khê ðµng, có ý mu¯n ðánh Giao-Châu". LÕi nói r¢ng: "Trung-Qu¯c l§p phép "thanh-miêu trþ-
ð¸ch1 làm cho nhân dân ðau kh±, ta nay ra quân, mu¯n cÑu dân khöi kh±". An-ThÕch n±i gi§n, sai Tri®u-Tiªt
làm An-nam Chiêu-Thäo-SÑ ði«u khi¬n chín viên tß¾ng tiªn ðánh, Lý-Hiªn, Yên-ÐÕt làm phó. Nhßng An-
ThÕch lÕi tñ tay thäo l¶i chª-dø. L¶i chª có câu r¢ng: "Thiên th¸ trþ thu§n, ký tri®u b¯ tân chi tß¶ng. Nhân tri
h¯i vong, hàm hoài ð¸ch khái chí khí". Nghîa là: "Tr¶i tö lòng giúp kë thu§n lý, ðã cho th¤y ði«m lành. Ngß¶i
biªt ån-nån sñ bÕi vong, ð«u quyªt chí ðánh gi£c". An-ThÕch vçn không tin thuyªt tai dî trong thiên H°ng-
PhÕm, nhßng nay th¤y sao ch±i, bèn suy toán cho ðây là ði«m dæ chiªu v« Giao-Chï v§y. Tháng giêng, Ung-
Châu b¸ hãm, Ðô-Giám Quäng-Tây Trß½ng-Thü-Tiªt ðem quân cÑu Ung-Châu ðánh thua · äi Côn-Lôn, b¸ tØ
tr§n. Châu b¸ vây 40 ngày, Tri-Châu Tô-Giam ngày ðêm thân hành an üi quân lính. Giam l¤y cung Th¥n-tý
b¡n chªt ngß¶i Giao-Châu chÆng biªt bao nhiêu mà k¬. Ngß¶i Giao-Châu mu¯n kéo ði, g£p có ngß¶i dÕy
chªt bao cát mà lên thành, thành bèn b¸ hãm. Tô-Giam nói r¢ng: "Ta giæ nghîa chÆng ch¸u chªt vào tay gi£c".
Bèn v« doanh, khiªn gia nh½n 36 ngß¶i ð«u tñ tØ trß¾c, gi¤u thây vào h¥m, r°i phóng hoä tñ ð¯t mình. Gi£c
ðªn tìm Giam không ðßþc, giªt quan lÕi, quân dân, h½n 5 vÕn ngß¶i. Còn s¯ ngß¶i chªt · Châu Khâm, Châu
Liêm cµng 10 vÕn, thành trì ð«u b¸ phá huÖ. Lúc ð¥u Ung-Châu b¸ vây ðã lâu, lß½ng thñc hªt ráo, giªng ao
ð«u cÕn; ðói khát sinh t§t b®nh, ngß¶i chªt n¢m g¯i vào nhau, thª mà dân không có ý làm phän. Sau vua
phong t£ng Tô-Giam chÑc Phøng-qu¯c-quân tiªt-ðµ, ð£t tên Thøy là Trung-Dûng, ban cho mµt khu nhà l¾n
· Kinh-thành, ruµng thßþng-hÕng 10 khoänh và cho bäy mß½i ngß¶i thân tµc làm quan, con là Tô-Nguyên
làm Các-Môn-Chi-H§u, ... Châu-Sß phó-tß¾ng, cho vào tâu chuy®n n½i ti®n-ði®n. Vua v²-v« an-üi r¤t mñc và
nói r¢ng: "Ung-Châu, nªu chÆng có cha nhà ngß½i ngån giæ, nhß hai châu Khâm, Liêm, gi£c v×a ðªn ðã b¸
phá, gi£c th×a th¡ng ru²i tiªn, thì Tßþng-Qu§n, Quª-Lâm ð«u ðã th¤t-thü cä r°i. Xßa Trß½ng-Tu¥n, HÑa-Vi-n
l¤y quân bì-t® thành Thß-Dß½ng ngån giæ sông Giang, sông Hoài, so v¾i cha cüa ngß½i còn thua xa v§y". Lúc
ð¥u Vß½ng-An-ThÕch c¥m chính-quy«n, mu¯n l§p chiªn-công · biên-thùy, lúc ¤y có kë dâng l¶i bäo r¢ng:
"Giao-Chï ðã b¸ Chiêm-Thành ðánh bÕi, binh chúng còn không ð¥y vÕn ngß¶i, có th¬ kh¡c kÏ thâu phøc. An-
ThÕch bèn cho Tr¥m-Kh· i ra coi Quª-Châu. Kh· i · phß½ng nam thß¶ng làm qu¤y, tñ chuyên chiêu h÷a, b¸
tµi phäi bãi chÑc. An-ThÕch lÕi dùng Lßu-Dy ra thay thª. Dy ðªn, lÕi sanh sñ, r°i thì ngß¶i Giao-Châu vào
ðánh cß¾p. Bèn ðày Kh· i ði Trình-Châu, Di ði TuÏ-Châu.
Ngày m°ng 2 tháng 9, l¤y Quách-QuÏ làm An-nam Chiêu-Thäo-SÑ, Tri®u-Tiªt làm phó.
Mùa ðông, tháng 11, Giao-Chï nÕp khoän (nÕp l- xin hoà-häo).
Mùa thu tháng chín, nåm ð¥u hi®u Nguyên-Phong (1078), Giao-Chï vào c¯ng.
1
Tân pháp cüa Vß½ng An-ThÕch cho dân vay lúa non.
Triªt-Tông lên ngôi, gia phong Càn-ÐÑc chÑc Bình-Chß½ng-Sñ, khoäng niên hi®u Nguyên-Hñu
(1086-1096), tiªn tß¾c Nam-Bình-Vß½ng. Càn-ÐÑc · tri«u Th¥n-Tông h¢ng xâm phÕm biên-cänh. Sau träi
hai tri«u Triªt-Tông và Huy-Tông m¾i thôi qu¤y nhi-u.
Nåm Tuyên-Hoà thÑ 91, ð¶i vua Huy-Tông, gia-phong chÑc Tß-Không. Ð¥u niên hi®u Tînh-Khß½ng
(1126), Càn-ÐÑc còn mÕnh khöe. Nåm ð¥u hi®u Thi®u-Hßng (1131), ð¶i vua Cao-Tông, Càn-ÐÑc m¤t.
(— ngôi 59 nåm, thøy hi®u là Nhân-Vß½ng).
Dß½ng-
Dß½ng- Hoán (tÑc Th¥n-
Th¥n- Tông):
Con cüa Nhân-Vß½ng, l§p lên làm vua. Mùa xuân tháng 3 nåm Thi®u-Hßng thÑ 2 (1132), phong
tß¾c Giao-Chï qu§n-vß½ng. Nåm thÑ 7, (1137) Dß½ng-Hoán m¤t.
(— ngôi 7 nåm, thøy hi®u Th¥n-Vß½ng).
Thiên-
Thiên- Tµ (tÑc Anh-
Anh- Tông).
Con cüa Th¥n-Vß½ng, l§p lên làm vua. Mùa xuân tháng 3 nåm Thi®u-Hßng thÑ 8 (1138), phong tß¾c
Giao-Chï Qu§n-vß½ng. Mùa thu tháng 7 nåm thÑ 25 (1155), gia phong Nam-Bình-Vß½ng, cho hai bµ áo và 6
món ð°: hoa ngñ-tiên, ðai vàng, tr¡p bÕc, ð° b¢ng vàng thªp bÕc hai tråm lßþng, väi ð¬ may áo m£c 200
cây, yên cß½ng mµt bµ, ngña 2 con. Vì Thiên-Tµ tiªn c¯ng, cho nên có l®nh ban thß· ng nhß v§y. Nåm thÑ
26 (1156), Thiên-Tµ khiªn sÑ vào c¯ng. Mùa thu tháng 8, gia phong Ki¬m-hi®u Thái-sß. Mùa ðông tháng 12
nåm thÑ 30 (1160), dâng thu¥n tßþng. Cao-Tông bäo các quan ðÕi-th¥n r¢ng: "Ta chÆng mu¯n vì con thú lÕ
mà phäi làm nh÷c ngß¶i xa, nên khiªn suý-th¥n ra hi¬u dø: t× nay v« sau, ch¾ ðem v§t ¤y vào c¯ng". Nåm
Long-Hßng thÑ 2 (1164), ð¶i vua Hiªu-Tông, Giao-Chï vào c¯ng, ðßþc cho tên là nß¾c An-nam (An-nam
xßng qu¯c b¡t ð¥u t× ðó), gia phong Nam-Bình-Vß½ng. Nåm thÑ 3 (1165), Thiên-Tµ m¤t. (— ngôi 39 nåm,
xßng Thøy-hi®u Anh-Vß½ng).
Long-
Long- Trát (tÑc Cao-
Cao- Tôn):
Con cüa Anh-Vß½ng, l§p lên làm vua. Mùa ðông tháng 10 nåm Thu¥n-Hy thÑ 6 (1179), T¯ng-ðª
phong làm An-nam qu¯c-vß½ng. Ngày „t-Mão tháng 8 mùa thu nåm Thi®u-Hy thÑ 5 (1194), ð¶i vua Quang-
Tông, gia phong Tß-trung công-th¥n. Ngày Giáp-Tý tháng 12 mùa ðông nåm ¤y, lÕi gia phong Tª-MÛ công-
th¥n. Sau oai thanh h÷ Lý sa sút, gi£c trµm n±i d§y kh¡p n½i, hþp vây La-Thành, Long-Trát chÕy qua Quy-
Hóa-giang, nß½ng tña nhà Hà-VÕn. Nh¶ ngoÕi-thích anh em h÷ Tr¥n hµp hß½ng-binh d©p loÕn, rß¾c vua v«
cung. Ngày quí-d§u mùa hÕ, tháng 5 nåm Gia-Ð¸nh thÑ 5 (1212) ð¶i vua T¯ng-Ninh-Tông, Long-Trát m¤t,
nhà T¯ng khiªn sÑ qua ðiªu. (Long-Trát · ngôi 30 nåm, thøy-hi®u Cao-Vß½ng, con là HÕo-Sám n¯i ngôi).
HÕo-
HÕo- Sám (tÑc Hu®-
Hu®- Tông)
Lúc ¤y tß¾ng gi£c châu Qu¯c-Oai là Nguy-n-Niên, xßng hi®u Kim-Thiên ÐÕi-vß½ng, cùng v¾i ngß¶i
H°ng-Lµ là Ðoàn-Ma-Lôi n±i d§y làm phän. Tr¥n-Th×a cùng em là Kiªn-Qu¯c ðánh không yên ðßþc, bèn
giäng hoà v¾i Ma-Lôi, hµp sÑc ðánh Niên, b¸ Niên ðánh bÕi. Sau Niên chªt, loÕn m¾i yên, Th×a có công
ðánh gi£c, xin cho con kªt hôn v¾i công-chúa Chiêu-Thánh. Vß½ng b¢ng lòng. HÕo-Sám không có con trai,
l§p Chiêu-Thánh n¯i ngôi, lui · chùa Ch½n-Giáo h÷c ph§t r°i m¤t.
(— ngôi 16 nåm, thøy-hi®u Hu®-Vß½ng).
1
Theo "Thª Gi¾i niên bi¬u" thì niên hi®u Tuyên-Hoà chï có 7 nåm (1119-1125).
Chiêu-
Chiêu- Thánh:
Lên ngôi ðßþc mµt nåm, nåm Canh-D¥n (1230) trao qu¯c-chính cho ch°ng là Tr¥n-Nh§t-Cänh. T¤t
cä tôn-th¤t nhà Lý và bình-dân h÷ Lý ð«u khiªn ð±i ra h÷ Nguy-n ð¬ dÑt lòng dân trông nh¾.
(Lúc nhà Lý truy«n ngôi ðßþc ba ð¶i, Vß½ng-Võ-XÑng nhà T¯ng làm sách Ðông-ðô-sñ-lßþc Giao-Chï
phø-løc có nói r¢ng: "Lê-Hoàn cß¾p h÷ Ðinh, truy«n ba ð¶i thì nß¾c m¤t. Công-U¦n cß¾p h÷ Lê ðã m¤y ð¶i
còn ðßþc yên, há chÆng phäi may hay sao?". Nay h÷ Lý truy«n ngôi tám ð¶i h½n 220 nåm. Hu®-Vß½ng
không con, truy«n nß¾c cho r¬. Ðªn nay h÷ Lý vçn ðßþc tª-tñ luôn luôn, k¬ sÑ may thì may biªt bao nhiêu?).
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p Nh¸ Chung
114 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p Tam
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p Tam
Gia-
Gia- Thª H÷ Tr¥n
Ð¶i thÑ nhÑt (tÑc Tr¥n-

Tr¥n- Th×a)
Ngß¶i Giao-Chï, ngoÕi-thích cüa nhà Lý. Cu¯i cuµc loÕn ð¶i Lý, Tr¥n-Th×a cùng em là Kiªn-Qu¯c
ðánh gi£c có công, ðßþc phong chÑc Thái-Uý; Kiªn-Qu¯c ðßþc làm ðÕi-tß¾ng-quân. Con trai l¤y con gái
cüa Lý-Hu®-Vß½ng là Chiêu-Thánh, nhân ðó ðßþc truy«n ngôi (Th×a chªt, truy t£ng Thái-T±).
Ð¶i thÑ hai (tÑc Tr¥n-
Tr¥n- Cänh)
Con giæa cüa Thái-T±, tính ngß¶i khoan nhân thông tu®, vån võ toàn tài, l¤y tß cách con r¬ nhà Lý
kª v¸ qu¯c-vß½ng. Chiêu-Thánh-H§u không con. Cänh lÕi l¤y ngß¶i em vþ1 sinh ðßþc ba ngß¶i con trai. Ð¥u
ð¶i Thi®u-Ð¸nh (1228-1233) nhà T¯ng khiªn sÑ tiªn c¯ng, Lý-Tông phong làm An-nam qu¯c-vß½ng chÑc
ki¬m-hi®u thái-úy, kiêm Ngñ-sØ ðÕi-phu, Thßþng-trø-qu¯c, cho hi®u là Hi®u-Trung Thu§n-Hoá, bäo-tiªt thü-
nghîa, hoài-ðÑc qui-nhân, T¸nh-häi-quân tiªt-ðµ, quan-sát xØ-trí ðÆng sÑ, thñc ¤p 11.000 hµ, th§t phong 4200
hµ. Nåm BØu-Hñu thÑ 6 (1258), dâng bi¬u xin kª v¸. Nåm Cänh-Ð¸nh thÑ hai (1261), lÕi khiªn sÑ tiªn c¯ng.
Vua T¯ng xu¯ng l¶i dø chiªu khen và sai sÑ-th¥n ðem cho vàng và pháp-c¦m2.
Tháng 12 nåm Ðinh-TÜ (1257), ð¶i ÐÕi-Nguyên, ðÕi-súy Ngµt-Lß½ng-Hµp-Ðãi ðem binh t× Vân-nam
ði qua biên-¤p An-nam. Ngß¶i trong nß¾c kháng cñ, b¸ quan quân ðánh phá, sþ phäi ð¥u hàng. Qua nåm
M§u-Ng÷ (1258) Vß½ng ð±i tên là Quang-Bính, khiªn b°i-th¥n3 dâng bi¬u nÕp khoän, xin giæ chÑc ph§n
phøng công. Nåm ¤y, Vß½ng nhß¶ng ngôi cho con tÑc Thánh-Tông. Nåm Trung-th¯ng thÑ 64, s¡c-chª phong
làm An-Nam Qu¯c-Vß½ng và ban cho h±-phù qu¯c ¤n. Nåm Chí-Nguyên thÑ 8 (1271) khiªn sÑ tiªn c¯ng.
Tri«u-ðình khiªn sÑ ðem chiªu-thß, dø khiªn An-nam phäi ba nåm mµt l¥n tiªn c¯ng, s¨ cho l--v§t h°i ðáp
và dø Tr¤n-Vß½ng vào b® kiªn. Vß½ng l¤y c¾ ðß½ng ðau t× ch¯i. Nåm Chí-Nguyên thÑ 14 (1277), Tr¥n-
Vß½ng m¤t.
(— ngôi 18 nåm5 th÷ 60 tu±i, thøy-hi®u Thái-Vß½ng).
1
Ch¸ vþ chÑ không phäi em vþ, tÑc bà Thu§n-thiên Công-chúa, vþ cüa Tr¥n Li-u.
2
G¤m ð¬ may y phøc theo pháp-chª.
3
SÑ th¥n thuµc qu¯c g÷i là b°i th¥n.
4
Trung Th¯ng chï có 4 nåm (1260-1263).
5
Tr¥n Thái Tông chï làm vua t× nåm „t D§u (1225) ðªn nåm M§u Ng÷ (1258), cµng 33 nåm, · ðây chép 18 là sai.
Ð¶i thÑ ba (tÑc Tr¥n-

Tr¥n- Hoäng):
Tr¥n-Hoäng tÑc Tr¥n-Thánh-Tông, trß¾c ð£t tên là Thª1, con thÑ vua Thái-Vß½ng, dáng ngß¶i khôi
ngô có nhã lßþng. Nåm M§u-Ng÷ (1258) thay cha già lên làm vua, khiªn sÑ tiªn c¯ng nhà T¯ng. Khoäng
niên hi®u BØu-Hñu (1253-1258) T¯ng-Lý-Tông phong làm An-nam qu¯c-vß½ng. Lúc ð¥u cha con ð«u th¥n-
phøc thiên-tri«u, ðªn lúc cha m¤t, Thª-TØ tñ l§p làm vua, chÆng xin m®nh l®nh cüa Thiên-TØ. Nåm Chí-
Nguyên thÑ 15 (1278), vua (vua nhà Nguyên), khiªn L--Bµ Thßþng-thß Sài-Thung dø vào b® kiªn. Thª-TØ l¤y
c¾ ðau t× ch¯i và truy«n ngôi cho con. Nåm thÑ 17 (1280), vua lÕi khiªn Sài-Thung ðem chiªu-thß qua dø.
Thª-TØ sþ, khiªn ngß¶i chú là Tr¥n-Di-Ái thay mình vào ch¥u, bèn l§p Di-Ái làm An-nam qu¯c-vß½ng. Nåm
thÑ 19 (1282) phong Sài-Thung làm An-nam Tuyên-uý-sÑ Ðô-nguyên-soái, khiªn ðem 1000 quân, hµ t¯ng
Di-Ái v« nß¾c và xu¯ng chiªu hi¬u dø dân An-nam, các hàng tôn-th¤t và quan lÕi. Thª-TØ không vâng theo
chiªu-chï, tru¤t Di-Ái làm thÑ dân. Nåm thÑ 19 (1282), lÕi khiªn sÑ dø Thª-tØ vào tri«u kiªn và mßþn ðß¶ng
tiªn binh ðánh Chiêm-Thành, khiªn An-nam phäi giúp quân, cung c¤p lß½ng thñc. Thª-TØ t× ch¯i, nói ðau
lâu ngày, không th¬ vào ch¥u và nß¾c nhö không có quân ð¬ giúp. Mùa ðông tháng 12 nåm thÑ 21 (1284),
ðÕi-quân cüa Tr¤n-Nam-Vß½ng áp ðªn biên cänh. Thª-TØ ðem cä nß¾c nghênh ð¸ch, ðánh thua, bèn bö
thành tr¯n, c§n-th¥n b÷n Tr¥n-Ích-T¡c, Tr¥n-Ki®n, Tr¥n-Tú-Viên, Tr¥n-Vån-Lµng ð«u ð¥u hàng. Tháng 4 nåm
sau (1285) qu¯c-dân th×a lúc viêm nhi®t, ðánh thâu phøc La-Thành. Tháng 5, Tr¤n-Nam-Vß½ng, vì c¾ nß¾c
løt, rút quân v«. Nåm thÑ 21 (1284) Thª-TØ dâng bi¬u tÕ tµi. Tri«u-ðình giam sÑ-th¥n lÕi và khiªn Tr¤n-Nam-
Vß½ng ðem quân qua ðánh mµt l¥n næa. Tháng 12 ðÕi-binh ðªn, Thª-TØ ðánh thua, chÕy tr¯n ra häi-ðäo, sau
lÕi th×a ti®n tr· v« t§p kích. Tháng 3 nåm sau Tr¤n-Nam-Vß½ng, vì c¾ tr¶i n¡ng, ¦m th¤p, rút quân v«. Thª-
TØ khiªn con thay mình vào tÕ tµi2, tiªn c¯ng th±-sän. Nåm thÑ 27 (1290), lÕi khiªn sÑ tiªn c¯ng, vua khiªn
ð«-hình án-sát ty b÷n Lßu-Ðình-Trñc ðem chiªu-thß qua hi¬u dø. Nåm sau (1291) Thª-TØ m¤t.
(— ngôi 31 nåm, th÷ 51 tu±i, thøy-hi®u Thánh-Vß½ng).
Ð¶i thÑ tß (tÑc Nhân-
Nhân- Tông)
Nåm Chí-Nguyên thÑ 15 (1278), l¤y c¾ cha già thoái-v¸, dâng bi¬u xin kª t§p, vua không cho. Nåm
thÑ 28 (1291) vua khiªn L--Bµ Thßþng-thß Trß½ng-L§p-ÐÕo dø vào tri«u kiªn. Nåm sau, (1292) Nhân-Vß½ng
khiªn b°i-th¥n ðªn cØa khuyªt tÕ l²i và xin ch¶ hªt tang cha s¨ vào ch¥u. Nåm thÑ 30 (1293) vua khiªn b÷n
Lß½ng-Tång, Binh-Bµ Thßþng-thß, dø vào b®-kiªn, Nhân-Vß½ng l¤y c¾ ðau t× ch¯i, khiªn tß¾ng-th¥n Ðào-
TØ-KÏ tiªn c¯ng. Tri«u-ðình giæ TØ-KÏ · Giang-Lång, l§p An-nam hành-tïnh, khiªn b÷n Bình-Chß½ng Lßu-
Nh¸ BÕt-Ðô ðem binh ðóng Tînh-Giang, ch¶ ngày tiªn ðánh. Mùa xuân tháng giêng nåm thÑ 31 (1294), Thª-
T± bång hà. Tháng tß mùa hÕ, Thanh-Tông hoàng-ðª lên ngôi, xu¯ng chiªu bãi binh, khiªn L--Bµ Th¸-Lang
Lý-Hãn ðem chiªu-thß tha tµi, thä b°i-th¥n Ðào-TØ-KÏ v« nß¾c. Nåm Nguyên-Trinh thÑ hai (1296), Nhân-
Vß½ng khiªn sÑ tiªn c¯ng, dâng bi¬u xin phong vß½ng-tß¾c. Tri«u-ðình không y thu§n, chi cho mµt bµ Kinh
ÐÕi-TÕng theo l¶i xin. Nåm ÐÕi-ÐÑc thÑ 5 (1301), vua khiªn b÷n Thßþng-thß Ma-Các-Ma ðem sÑ An-nam
b÷n Ð£ng-Nhæ-Lâm v« nß¾c, dø An-nam theo l® trß¾c, ba nåm mµt l¥n tiªn c¯ng, ðªn kÏ cÑ tñ vào, Tri«u-
ðình không sai sÑ qua næa. Mùa xuân nåm sau (1302), Nhân-Vß½ng khiªn Lê-Kh¡c-Phøc vào c¯ng. Nåm ð¥u
Chí-ÐÕi (1308) lÕi khiªn sÑ vào c¯ng, tri«u-ðình khiªn b÷n An-L²-Oai, L--Bµ Thßþng-thß, ban chiªu lên ngôi
cüa Vû-Tông Hoàng-ðª. SÑ-th¥n ðªn, Nhân-Vß½ng ðã m¤t.
(— ngôi 15 nåm, th÷ 53 tu±i, thøy-hi®u Nhân-Vß½ng. Lúc ð¥u h÷c ðÕo Ph§t, thình lình mµt ngày,
thoÕt giác-ngô).
1
"Thª" có l¨ sai nh¥m, các sØ sách v« Vi®t Nam chép là "Hoàng".
2
Theo sØ ta, thì vi®c n¥y không có.
Ð¶i thÑ nåm (tÑc Anh-

Anh- Tông):
Anh-Tông kª l§p, khiªn sÑ vào c¯ng, chúc m×ng Võ-Tông Hoàng-Ðª lên ngôi. Nåm Chí-ÐÕi thÑ 4
(1311) lÕi khiªn sÑ vào c¯ng. Mùa ðông nåm ¤y, tri«u-ðình khiªn b÷n Nãi-Mã-Thái, L--Bµ Thßþng-thß, qua
tuyên dø t¶ chiªu lên ngôi cüa vua Nhân-Tông Hoàng-Ðª. SÑ th¥n ðªn, Anh-Vß½ng ðß½ng ðem binh ði ðánh
Chiêm-Thành và b¡t ðßþc vua nß¾c ¤y. Ðªn tháng 6 nåm Nhâm-Tý (1312) niên-hi®u Hoàng-Khánh, quân
m¾i tr· v«, bèn nghênh bái chiªu-thß, khiªn sÑ c¯ng m×ng và dâng bi¬u xin l²i. Ð¥u nåm Diên-Hñu (1314)
tri«u-ðình cho l--v§t h°i ðáp. Nåm Diên-Hñu thÑ 6 (1319) Vß½ng tÕ thª, thøy-hi®u Anh-Vß½ng.
Ð¶i thÑ sáu (tÑc Minh-
Minh- Tông):
Minh-Tông n¯i ngôi. Nåm Diên-Hñu thÑ 7 (1320) khiªn sÑ tiªn c¯ng. Nåm ð¥u hi®u Chí-Tr¸ (1321),
Anh-Tông Hoàng-ðª lên ngôi. Minh-Vß½ng khiªn sÑ tiªn c¯ng, m×ng l- ðång-quang. Nåm ð¥u hi®u Thái-
Ð¸nh (1324), khiªn LÕi-Bµ Thßþng-Thß Mã-Hi®p-Mßu, Lang-Trung Dß½ng-Tông-Thøy ðem chiªu thß qua dø.
Minh-Vß½ng khiªn sÑ tiªn c¯ng. Nåm ð¥u hi®u Chí-Thu§n (1330), lÕi tiªn c¯ng. Nåm sau (1331), tri«u-ðình
khiªn b÷n Sát-Chï-Ngoä, LÕi-Bµ Thßþng-thß, qua tuyên chiªu-thß lên ngôi cüa Vån-Tông Hoàng-ðª. Nåm
sau (1332), khiªn sÑ tiªn c¯ng, m×ng l- ðång-quang. Nåm ð¥u hi®u Chí-Nguyên (1335), tri«u ðình khiªn b÷n
Thiªt-Trø, LÕi-Bµ Thßþng-thß, qua tuyên chiªu-thß lên ngôi cüa Hoàng-ðª hi®n nay. Lúc ¤y, Anh-Vß½ng ðã
truy«n ngôi cho con, lui v« h÷c ðÕo, xßng hi®u Thái-Hß-TØ. Phàm nhæng bi¬u-chß½ng tiªn c¯ng còn vçn
dùng tên cû. Nåm Chí-Nguyên thÑ 5 (1339) lÕi khiªn sÑ tiªn c¯ng.
Các Vß½ng-
Vß½ng- H¥u Nµi-
Nµi- Phø
Tr¥n-
Tr¥n- Ích-
Ích- T¡c:
Con thÑ 5 cüa Thái-Vß½ng, thông minh tu¤n-tú, có tính hiªu h÷c. Lúc · nß¾c nhà, ðßþc phong tß¾c
Chiêu-Qu¯c-Vß½ng, kiêm chÑc ÐÕi-tß¾ng-quân, tr¤n giæa lµ Ðà-Giang. Mùa ðông, nåm Giáp Thân, hi®u
Chí-Nguyên (1284), ðÕi-binh cüa Tr¤n-Nam-Vß½ng tiªn vào biên-gi¾i, anh là Thª-TØ, ðem cä nß¾c ch¯ng
ð¸ch, b¸ thua chÕy. Nåm sau, (1285) Ích-T¡c ðem gia-quyªn ð¥u hàng Trung-Qu¯c. Tháng 5, theo Vß½ng sß
v« Tàu. Mùa thu vào b® kiªn. Mùa xuân tháng 2, nåm Bính-Tu¤t hi®u Chí-Nguyên (1286), vua Thª-T± thß½ng
T¡c có lòng trung hiªu, ð£c ân phong cho tß¾c An-nam-vß½ng, quang-lµc ðÕi-phu, ban c¤p phù ¤n, cho ti«n
5.000 quan. Con trß· ng tên Bá-Ý, ðßþc phong chÑc Gia-Ngh¸ ðÕi-phu, lînh An-Vû-SÑ lµ Ðà-Giang (hß
chÑc), ban cho áo mû, cung tên, yên cß½ng và ngña. Nåm Ðinh-Hþi (1287) ðßþc chi c¤p nguy®t-b±ng, mùa
ðông theo quân v« nß¾c. Tháng giêng nåm sau (1288), ðÕi-binh ðánh qu¯c-ðô, Thª-TØ chÕy tr¯n, quan quân
tìm ðánh không ðßþc. Tháng 3, Tr¤n-Nam-Vß½ng vì viêm-nhi®t và ¦m-th¤p rút v«. An-nam qu¯c-vß½ng (tÑc
Ích-T¡c) theo ðÕi-quân v« ð¤t NgÕc. Mùa thu vào b® kiªn, ðßþc c¤p áo n®m và cho ti«n mµt vÕn quan. Ðªn
nåm Nhâm-Thìn (1292), lÕi ðßþc gia chÑc H°, Quäng ÐÆng-xÑ Hành-Trung-Thß-Sänh, Bình-Chß½ng Chính-
Sñ. Nåm Quý-TÜ (1293), m¾i khiªn sÑ dâng bi¬u, m×ng tiªt Thiên-Th÷. Mùa xuân nåm Giáp-Ng÷ (1294),
ðem quân qua ðánh nß¾c Nam, nhßng lÕi bãi binh, v« · NgÕc-Châu. Mùa hÕ tháng 4, Thành-Tông hoàng-ðª
lên-ngôi, vào b®-kiªn, ðßþc cho ti«n 5 vÕn quan. Nåm Tân-SØu (1301), hi®u ÐÕi-ÐÑc lÕi vào b®-kiªn, ðßþc
ban ti«n 5 vÕn và cho các quan tùy thuµc 5.000 quan. Tháng giêng mùa xuân nåm „t-TÜ (1305), khiªn sÑ
ðªn Kinh-ðô, dâng thö bÕch. Vua v¶i sÑ vào ðªn Ng÷c-ÐÑc uÖ-lÕo và cho cüa nµi-phü ðÕi-tØ-kim-ðoÕn hai
cây ð¬ ðáp l-. Nåm Bính-Ng÷ (1306) vua ban cho Ích-T¡c 200 khoänh ruµng và các thuµc quan b÷n An-
Phü-sÑ Vß½ng-Ngh¸ 200 khoänh ruµng. Mùa thu nåm Ðinh-TÜ (1307), Tr¥n-Ích-T¡c khiªn LÕi-Ích-Qui và Lê-
T¡c dâng bi¬u m×ng Vû-Tông Hoàng-ðª lên ngôi. Lúc Hoàng-Thái-ThØ chính v¸ ðông-cung, Ích-T¡c có vào
yªt-kiªn. Nåm M§u-Thân, niên-hi®u Chí-ÐÕi (1308), Ích-T¡c ðßþc gia-phong chÑc Ngân-Thanh-Vinh-lµc ðÕi-
phu và ðßþc ban cho 150 lßþng bÕc. Tháng ba mùa xuân nåm Tân-Hþi (1311), Nhân-Tông hoàng-ðª lên
ngôi. Mùa thu Ích-T¡c dâng bi¬u m×ng. Nåm Nhâm-Tý (1312) hi®u Hoàng-Khánh, Ích-T¡c vào b®-kiªn ðßþc
gia-chÑc Kim-tØ quang-lþi ðÕi-phu, cho ti«n 50.000 quan, ðai vàng mµt chiªc, kim-ðoÕn b¯n cây. Nåm M§u-
Ng÷ (1318) hi®u Diên-Hñu, vào b®-kiªn ðßþc gia chÑc Nghi-ð°ng tam-ty. Tháng ba mùa xuân nåm Canh-
Thân (1320) Anh-Tông Hoàng-ðª lên ngôi; Ích-T¡c khiªn sÑ dâng bi¬u m×ng, ðßþc ban l- v§t h°i ðáp. Nåm
M§u-Thìn (1328), hi®u Thiên-L¸ch, Vån-Tông hoàng-ðª lên ngôi, dâng bi¬u m×ng, ðßþc ban thß· ng r¤t h§u.
Tháng 4 nåm sau (1329) Ích-T¡c qua ð¶i, hß· ng th÷ 76 tu±i, an-táng · núi HÕ-Gia, ð¤t Hán-Dß½ng. H°-
Quäng Hành-Tïnh tâu lên tri«u-ðình, Hoàng-ðª thß½ng lòng trung-nghîa, truy t£ng thøy-hi®u Trung-Ý-Vß½ng,
cho ti«n 5.000 quan làm l- phúng ðiªu. Ích-T¡c tính ßa ðÕo Ph§t, Lão, làm th½ hay, có cho ra ð¶i t§p th½
Cüng-Cñc-LÕc-Ngâm1. Nåm Giáp-Tu¤t (1334), hi®u Nguyên-Th¯ng, con là Tuyên-vû-sÑ Tr¥n-Ðoan-Ng÷, vào
b®-kiªn, Hoàng-ðª ðß½ng-kim khiªn t§p tß¾c cha làm An-nam qu¯c-vß½ng, ðßþc ân süng r°i tr· v«.
Tr¥n-
Tr¥n- Tú-
Tú- Viên:
Cháu g÷i An-nam qu¯c-vß½ng b¢ng bác, con cüa Vû-ÐÕo-H¥u, dáng ngß¶i thanh tú, có tài vån-
chß½ng. Mùa ðông nåm Giáp-thân, niên-hi®u Chí-Nguyên (1284), ðÕi binh ðªn An-nam. Mùa xuân nåm sau
(1285), Tú-Viên khuyên cha m© qui thu§n. Tháng 4 vào b® kiªn. Lúc bö nß¾c ra ði, d÷c ðß¶ng gia-quyªn b¸
tØ-vong hªt tám ngß¶i, làm th½ ai-ðiªu có câu:
"Tam thª bát tang thiên-c± th¯ng,
Nh¤t thân vÕn lý bách niên cô".
nghîa là:
Ba ð¶i ch¸u tám tang, ðau thß½ng nghìn thu· ,
Mµt mình ngoài muôn d£m, cô quÕnh tråm nåm.
Tháng 9 ðªn Kinh-Sß, Hoàng-thßþng ngþi khen và xu¯ng chiªu phong làm Phø-Nghîa-Công, Tß-
Thi®n-ÐÕi-phu, c¤p h±-phù, cho ti«n 5.000 quan, cho ngß¶i con là ÐÑ-Ti®m làm chÑc Tuyên-vû-SÑ An-nam
Phü-Lµ, Gia-Ngh¸ ðÕi-phu. Ngß¶i em cô c§u là LÕi-Ích-Qui làm chÑc An-vû-sÑ Nam-Sách Giang-Lµ, Gia-
Ngh¸ ðÕi-phu. Nåm „t-Hþi, hi®u Chí-Nguyên (1335), các ngß¶i ð«u ðßþc cho cung tên, ti«n bÕc, yên ngña
ð¬ ði theo quân qua ðánh An-nam. Nåm sau, (1336), tr· v« Hán-Dß½ng. Tr¤n-Nam-Vß½ng cß¾i ngß¶i em
gái làm thÑ-phi, sinh ðßþc hai con. Tháng 5 nåm „t-SØu2 hi®u Chí-Nguyên, Tú-Viên m¤t · Túy-S½n? Viên có
t§p ngâm-cäo truy«n ð¶i, lúc ð¥u ngø · Vû-Xß½ng.
Tr¥n-
Tr¥n- Vån-
Vån- Lµng:
Con cüa Nhân-Thành-H¥u, Tr¥n-Duy®t, cháu nµi cüa qu¯c-thúc thái-sß Tr¥n-Thü-Ðµ, · nß¾c nhà
ðßþc phong tß¾c Chß½ng-Hoài-Thßþng-H¥u, tính ngß¶i khiêm tính ôn hoà, ðßþc qu¯c-vß½ng dùng làm ðÕi-
tß¾ng, tr¤n thü sông Tam-ðái. Mùa ðông nåm Giáp-Thân, hi®u Chí-Nguyên (1284), ðÕi binh cüa Tr¤n-Nam-
Vß½ng ðªn An-nam. Nåm sau, (1285), Vån-Lµng ðem gia-quyªn nµi-phø Thiên-tri«u, ðßþc cho làm chÑc
Gia-Ngh¸ ðÕi-phu, Tuyên-Vû-SÑ Qui-Hoá Giang-Lµ, cho ti«n, løa, cung tên, yên ngña, theo quân ðánh d©p,
hi®u lñc có công. Nåm Tân-Mão, hi®u Chí-Nguyên (1291), vào tri«u-kiªn ðßþc tuyên m®nh thång Trung-ðÕi-
phu, Tuyên-Úy-SÑ Quäng-Tây-ðÕo, cho ti«n 25.000 quan, kim-ðoÕn hai cây. Nåm Bính-Ng÷, hi®u ÐÕi-ÐÑc
(1306), ðình chï c¤p lß½ng tháng cho thuµc-liêu, cho ruµng 100 khoänh ð¬ tñ dßÞng. Nåm Nhâm-Tý hi®u
Hoàng-Khánh (1312), vào yªn-kiªn, chuy¬n qua ngÕch Chánh-Phøng ðÕi-phu, chÑc nhß cû. Tháng 2 nåm
sau, (1313), Vån-Lµng m¤t, chôn · h° Mã-Gia ð¤t Hán-Dß½ng, con cháu phøng th¶ chÆng dÑt.
1
Cüng Cñc nghîa là tri«u cûng ngôi. Hoàng cñc, tÑc qui thu§n Hoàng ðª nhà Nguyên.
2
Niên hi®u Chí Nguyên không có nåm „t SØu, có l¨ là nåm KÖ SØu (1349) mà chép sai, vì chæ "„t" và chæ "KÖ" h½i gi¯ng nhau.
Tr¥n-
Tr¥n- Ki®n
Con cüa T¸nh-Qu¯c-Vß½ng, cháu nµi cüa Thái-Qu¯c-Vß½ng, · bän qu¯c ðßþc phong Chß½ng-Hiªn
Thßþng-H¥u, tß¾ng mÕo khôi ngô, ð÷c thuµc binh-thß, giöi vi®c b¡n cung, cÞi ngña, thay cha lînh chÑc
T¸nh-häi-quân Tiªt-Ðµ-sÑ, cß¾i nàng QuÏnh-Huy, con gái Thái-Sß Chiêu-Minh-Vß½ng, sinh con là M£c-H¥u.
Nåm Giáp-Thân, hi®u Chí-Nguyên (1284), nhân cùng con cüa Thª-TØ là Tá-Thiên-Vß½ng có hi«m khích, giä
thác theo h÷c ðÕo Trang, Lão, v« làng Nhân-Møc ¦n-cß. Mùa ðông nåm ¤y, ðÕi-quân Tr¤n-Nam-Vß½ng vào
nß¾c, Thª-TØ ðánh thua. Hæu-Th×a Toa-Ðô lÕi t× Chiêm-Thành ðánh t§p h§u, Thª-TØ hoäng h¯t, không tính
ðßþc chß¾c gì, bèn kh· i phøc Tr¥n-Ki®n, khiªn ðem quân cñ Toa-Ðô. SÑc yªu, không có vi®n binh, Thª-TØ
thì m¤t còn chßa biªt, Ki®n bäo v¾i b÷n Lê-T¡c r¢ng: "Thª-TØ b¸ Thiên-TØ chï tri®u, chÆng ch¸u vào ch¥u, ðªn
ð²i gây vi®c binh ðao, nguy-c½ s¡p ðªn, thª mà còn ch¤p mê, chÆng tïnh ngµ, n· ð¬ cho nhà tan nß¾c m¤t
hay sao?". Tháng giêng nåm sau (1285), Ki®n ðem b÷n Lê-T¡c vài vÕn ngß¶i, dâng binh-khí xin hàng. Tr¤n-
Nam-Vß½ng khen ngþi và ban thß· ng xiêm áo, yên cß½ng. Mùa hÕ tháng 4, Vß½ng khiªn Minh-Lý-Tích-Ban
dçn b÷n Chß½ng-Hiªn vào ra m¡t Thiên TØ. Ngña trÕm ðªn äi Chi-Lång, b¸ qu¯c dân ngày ðêm vây ðánh.
B÷n Chß½ng-Hiªn cùng các quan b°i-bÕn phá vòng vây chÕy ra ðàng trß¾c, lÕi b¸ chúng ðón ðánh, xe cµ
ch· lß½ng-thñc ð«u b¸ cß¾p phá sÕch. Chß½ng-Hiªn tính ngß¶i khiêm cung nhã-lßþng, ðãi kë dß¾i r¤t có
½n, nhân dân ai cûng thß½ng mªn, chÆng may giæa ðß¶ng tØ nÕn, không ðem ðßþc vi®c mình tâu v¾i tri«u-
ðình, chÆng ðßþc hß· ng ½n ði¬n sinh phong tØ t£ng. Lúc · nß¾c ra ði, có bà qu¯c-mçu-cô Lê-Th¸ và m¤y
ngß¶i thân quyªn cùng ði, ð«u b¸ qu¯c-dân b¡t giªt, ðau ð¾n biªt ch×ng nào. Chï có ông ngoÕi là thân-huynh
cüa Thª-TØ ðßþc thoát chªt.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p Tam Chung
119 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p TÑ
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p TÑ
H÷c Hi®u
Tri®u-Ðà làm vua Nam-Vi®t, m¾i l¤y thi, l- giáo-hóa nhân-dân mµt ít. Cu¯i ð¶i Tây-Hán, Tích Quang
cai-tr¸ Giao-chï Nhâm-Diên cai tr¸ CØu-Chân, dñng nhà h÷c-hi®u, dÕy dân noi theo nhân nghîa. Th¶i Hán,
Ðß¶ng, thß¶ng c¯ng nhæng ngß¶i tiªn-sî minh-kinh (nhæng ngß¶i h÷c hành thông-thái) nhß b÷n Lý-C¤m,
Trß½ng-Tr÷ng, Khß½ng-Công-Phø, ... Ðªn ð¶i T¯ng, An-nam l§p thành Qu¯c-Gia, h÷ Lý ð£t phép khoa-cØ ba
nåm mµt kÏ thi, l¤y trÕng-nguyên, bäng-nhãn, Thái-hoa-lang, thành ra ði¬n-l®. Nhæng ngß¶i thi ð§u ðßþc
ban c¤p áo mão, võng ngña vinh-qui.
Quan-
Quan- Chª
T× nhà Ðinh tr· v« sau, m¾i ch¸u vß½ng-tß¾c cüa nhà T¯ng gia-phong. Nhßng · trong nß¾c tñ ð£t
danh-hi®u, b¡t chß¾c vi®c cû cüa Tri®u-Ðà, tñ phong trong nß¾c có vß½ng, h¥u; ð£t quan có "chánh", có
"tiªp", cûng gi¯ng nhß "ph¦m" và "tòng" v§y.
Vß½ng Tñ-vß½ng
Thßþng-H¥u H¥u
Tiªp h¥u (sau tß¾c H¥u mµt b§c)
Nµi-Minh-Tñ (các quan h¥u c§n thêm chæ "Nµi" lên trên)
Minh-tñ Tiªp-Minh-Tñ
Nµi-ðÕi-liêu-ban ÐÕi-liêu-ban
ÐÕi-liêu
Thân-vß½ng-ban (danh tß¾c cüa thân thuµc vua)
Nµi-ký-ban Ký-ban
Nµi-Chß-V® Chß-V®
(trên ðây xen lçn cä vån cä võ)
Vån : Nµi-viên-ngoÕi-lang Viên-ngoÕi-lang
Võ : Nµi-lang-tß¾ng Lang-tß¾ng
Vån : Nµi-l®nh-thß-gia L®nh-thß-gia
Võ : Nµi-thßþng-ban Thßþng-ban
Võ : Nµi-thßþng-chª Thßþng-chª
Võ : Nµi-Cung-phøng Cung-phøng
Võ : Nµi-Th¸-C¥m Th¸-C¥m
Vån : Hi®u-thß-lang, quy«n mi-n cung-h§u thß-xá. (chæ "xá" có ch² viªt chæ "gia").
Võ : Nµi-trñc-ði®n Trñc-ði®n
Vån : Cung-h§u xá-nhân Thß-Xá
Vån : Xá-nhân Sß-Ông
Võ : Tá-chÑc Tá-chÑc-quan
Vån : Ðô-tào Binh-tào
T¬-
T¬- th¥n tiªm-
tiªm- hi®u.
Thái-Sß Thái-uý-bình-chß½ng-sñ
Thái-phó Thái-bäo
Phø-qu¯c Thiªu-sß
Thiªu-bäo Thiªu-phó
Tä, Hæu-bµc Tham-tri-chính-sñ
Võ-
Võ- Soái
Ðô-Nguyên-Soái Tiªt-Ðµ-sÑ
ÐÕi-tß¾ng-quân Phó-nguyên-soái
Phó-Tiªt-ðµ Phó-tß¾ng-quân
(M¤y chÑc trên n¥y, chï dùng ngß¶i tông-tµc nhà vua)
Nµi-ði®n-ti«n-chï-huy-sÑ Chiêu-thäo-sÑ
Thiên-tß¾ng TÏ-tß¾ng
Vån-
Vån- ChÑc
Ngñ-sØ-ðài-quan Hàn-lâm-vi®n-quan
Ki¬m-pháp-quan An-Vû-SÑ
Thßþng-Thß Ðông-Thßþng-Các-Môn
An-Vû-phó-sÑ sÑ
Tam-ty-vi®n quan-nhân: 1. Tuyên-thanh
2. Túc-hiªn
3. Hình-chánh
(tÑc là n½i xØ ki®n tøng)
An-Vû-Ty quan-nhân.
C§n-
C§n- Th¸-
Th¸- Quan
Nh§p-nµi phán-thü-h¥u (quän lãnh các quan h¥u c§n).
Thßþng-ph¦m-h¥u.
Thßþng-ph¦m minh-tñ.
Thßþng-ph¦m ðÕi-liêu-quan-ban.
Thßþng-ph¦m phøng-ngñ Trung-ph¦m phøng-ngñ
HÕ-ph¦m phøng-ngñ Th¸-v®-nhân höa-ð¥u
Th¸-v®-nhân dûng-thü Th¸-v®-nhân
Phân-quy«n-nhân
Thái-sß Thái-uý nha ðô-quan (tÑc là nhæng chÑc phø, l¤y các viên Minh-tñ sung vào).
Vß½ng-h¥u-gia-hành-khi¬n (quyªt-v®, nµi-th¸)
Vß½ng-h¥u-nha-quän-giáp (cûng gi¯ng chÑc hành-khi¬n, mµt vån-chÑc, mµt vû-chÑc, ð«u có ð£t
quän-h¥u).
Phß½ng-
Phß½ng- Tr¤n
Thßþng-lµ trÕi-chü (l¤y các quan h¥u và Minh-tñ làm chÑc ¤y).
Phó trÕi-chü (tøc g÷i là Hành-Khi¬n hay Thßþng-thß, l¤y các quan Minh-Tñ, ÐÕi-liêu làm chÑc ¤y).
Tri-châu Quan-sát
Sát-häi Áp-ngøc-quan
Tr¤n-Át
Th¬-
Th¬- t§p hß½ng-
hß½ng- ¤p quan (quan làng, ð¶i ð¶i kª t§p)
Quän-giáp (Có thßþng, trung, hÕ, ba b§c, l¤y các quan ðÕi-liêu, lang-tß¾ng làm chÑc ¤y).
ÐÕi-Toát Ti¬u-Toát
Chü-ðô
Phán-
Phán- cung
(H÷c-quan, dùng các h÷c-sî thi höng làm, ð¬ dÕy h÷c-trò).
Tång-
Tång- quan (ChÑc s¡c nhà chùa)
Qu¯c-sß Tång-th¯ng
Tång-løc Tång-chính
ÐÕi-hi«n-quan
ÐÕo-
ÐÕo- quan (ChÑc s¡c các th¥y pháp)
ÐÕo-Løc Uy-nghi
Ðô-quan
Chß½ng-
Chß½ng- phøc (áo mão ph¦m phøc)
(phü-ph¤t, ðÕi-ph¤n, hoa-trùng: nhæng thë nhß con trùng kªt trên mão.
T± th÷: løa th¡t lßng.
Thùy bµi: nhæng viên ng÷c ðeo lòng thòng.
Phß½ng-tâm: t¤m phø tâm vuông dính trß¾c ngñc áo.
Khúc-lînh: c± áo tràng.
Mi-n-lßu: dãi tua ðính · mão, ð«u h½i gi¯ng Trung-qu¯c).
Qu¯c-chü ðµi mão Bình-thiên, mão Quy¬n-vân hay mão Phù-dung, m£c áo c±n-y, ðeo ðai lßng
Kim-Long, c± áo ðính là tr¡ng hay bông tr¡ng kªt lÕi, khån kªt tua vàng và ng÷c châu, phü t¤m vuông, tràng
áo cong, tay c¥m ng÷c khuê. Lúc khánh l-, ch¸u b« tôi lÕy m×ng.
Mão cüa tß¾c vß½ng chia ra ba b§c, tß¾c h¥u hai b§c, Minh-Tñ mµt b§c, g÷i là mão Cüng-th¥n, ·
trên có dính con ong, con bß¾m b¢ng vàng, l¾n nhö sßa dày tùy theo c¤p b§c. Thân-vß½ng m£c áo Tiêu-
kim-tØ-phøc (áo tía thêu kim-tuyªn), H¥u, Minh-tñ m£c áo phßþng-ngß-tú-phøc (áo thêu chim-phßþng, cá).
T× ðÕi-liêu-ban tr· xu¯ng m£c áo c±n, ðµi mão mi-n, ð«u có c¤p b§c (vån ban thêm con cá vàng). Viên-
ngoÕi-lang, Lang-tß¾ng ðµi mão mi¬n Kim-ngân-gián-ðÕo (vàng bÕc xen nhau). L®nh-thß-xá ðªn Vån-hi®u-
thß-lang (thßþng-chª, th¸-c¤m) ð«u ðµi mão mi-n b¢ng bÕc. Mão mi-n ðÕi l- m¾i dùng ðªn, thß¶ng l- chï
ðµi khån và m£c áo tía, các chÑc Cung-h¥u, Thß-Xá-Ông ðßþc m£c. Ðai lßng b¢ng da tê hay b¢ng vàng tuÏ
theo ph¦m tr§t, h¯t ð«u b¢ng ngà voi. B÷n chÑc-quan, tá-chÑc ð«u ðµi khån, m£c áo tía, th¡t ðai xéo, không
c¥m h¯t, ch¡p tay lÕy qu¯c-chü. Bình thß¶ng · nhà ðµi khån tàu, thß¶ng phøc chuµng màu tr¡ng, ngß¶i
trong nß¾c ai m£c ð° tr¡ng, cho là tiªm-chª, duy phø-næ thì không c¤m v« trang-sÑc. T× vß½ng, h¥u ðªn thÑ
dân thß¶ng hay m£c xiêm màu huy«n, c± tròn, qu¥n b¢ng løa tr¡ng, thích ði giày da. Vß½ng, h¥u lúc vào yªt-
kiªn Qu¯c-chü, không b¸t khån, tö ý thân quý, thÑ dân thì không ðßþc nhß v§y. Các nµi-quan h¥u c§n,
Thßþng-ph¦m ðµi mão dß½ng-thß¶ng, ðính ong bß¾m vàng ho£c thßa ho£c nh£t, m£c áo ph¦m phøc, trung-
ph¦m thì áo mão, s¡c-chª h½i giäm. HÕ-ph¦m thì ðµi mão dß½ng-thß¶ng tía, m£c áo tía, thäy ð«u ch¡p tay
lÕy vua, không c¥m h¯t. Khån ðµi thß¶ng cüa quan thßþng-ph¦m thß¶ng dùng nhung màu tía xen màu biªc
làm sáu tua kªt sau khån, ðai th¡t ngang, ð¬ tö vë quan quý. Trung-ph¦m kªt tua tía, hÕ-ph¦m tua ðen, khäm
quanh b¢ng ng÷c, vàng và ð°i-m°i, làm cho ra vë lÕ v§y.
Hình-
Hình- chính
Theo phép kë mßu phän b¸ giªt cä thân-tµc, kë giªt ngß¶i phäi thß¶ng mÕng. B¡t ðßþc gian-phu,
ðßþc tñ chuyên giªt chªt. Ð¶i g¥n ðây, m¾i ra l®nh cho gian-phu ðßþc l¤y 300 quan ti«n chuµc tµi chªt.
Dâm-phø, xØ trä v« cho ngß¶i ch°ng làm tÏ-thiªp và ngß¶i ch°ng ðßþc phép mu¯n c¥m bán cho ai tñ ý.
Giªt kë có quan tß¾c, tùy theo ph¦m hàm cao th¤p, thß¶ng ti«n chuµc tµi, nhßng phäi b¸ ðánh ðòn 80
trßþng, tµi n£ng ðánh 60 trßþng. Giªt chªt ð°ng l® v¾i tµi gian dâm. LÜ-mÕ (m¡ng ruä), kë có quan-tß¾c, tuÏ
vi®c khinh tr÷ng, khiªn phÕm-nhân ðem ti«n và tr¥u rßþu tÕ l²i, s¯ trßþng b¸ ðánh cûng nhß tµi trên. Hai
ngß¶i ðánh nhau ð«u có thß½ng-tích, thì kë ðánh trß¾c b¸ tµi. Kë ngøy-tÕo nhæng ð° phi-pháp b¸ thích tµi
danh lên m£t, ðánh ðòn (trßþng) và ðày ði xa. Cß¶ng ðÕo b¸ xØ träm. Thiªt ðÕo m¾i s½ phÕm, b¸ ðánh 80
trßþng, thích lên m£t hai chæ "phÕm ðÕo", ð° l¤y trµm mµt thß¶ng ra chín, nªu không thß¶ng n±i, b¡t vþ con
ra mà tr×; phÕm tµi l¥n thÑ hai, ch£t tay chân, l¥n thÑ ba, giªt chªt. Kë vu cáo tr· lÕi b¸ tµi (nghîa là b¸ tµi mà
mình ðã vu cáo cho ngß¶i).
Công-ði«n phäi h¢ng nåm nÕp lúa. Dân h¢ng nåm phäi nÕp ti«n thân-d¸ch và tháng giêng, tháng bäy
ði m×ng quan, mùa nào trái ¤y, cá, gÕo, v.v...
Kë nông, thß½ng, khöi b¸ trßng thâu lß½ng thuª. - (ð¤t h©p ngß¶i ðông, ð¶i trß¾c ð£t ra phép n¥y ð¬
b¾t gánh n£ng cho dân).
Quan lÕi nào liêm minh, có tài xØ ðoán vi®c thßa ki®n, ð«u ðßþc xét công thång chÑc.
Ð° ðo lß¶ng, cân, trái cân thäy ð«u gi¯ng Trung-qu¯c, chï có vàng bÕc, sô ðoÕn, t½ gai, v¸ thu¯c, các
món ¤y ð«u tñ tính mà thôi. Mua bán giao-d¸ch dùng ti«n th¶i Ðß¶ng, T¯ng, 70 chæ (vån) làm 1 ti«n, 700 chæ
làm mµt quan. Thiªu nþ có th¬ b¸ giam c¥m, trä hªt v¯n lãi m¾i ðßþc thä ra. Cùng-dân không th¬ tñ nuôi
s¯ng, có th¬ tñ c¥m bán mình cho ngß¶i khác.
Binh-
Binh- chª
Quân không có s± bµ nh¤t ð¸nh, ch÷n nhæng dân tráng-ki®n sung vào, 5 ngß¶i làm mµt ngû, 10 ngû
làm mµt ðô; lÕi lña hai ngß¶i lanh-l© và có tài cho coi vi®c giäng t§p vû-ngh®. Ðòi nh§p ngû thì ra, lúc ränh
cho v« làm ruµng.
Thân-
Thân- quân
Thánh-dñc-ðô Th¥n-dñc-ðô
Long-dñc-ðô H±-dñc-ðô
Phøng-v® quan-chÑc-ðô
(có ph§n sñ ði b¡t và ghi nhæng tµi-phÕm. Các ðô trên n¥y ð«u có tä-ðô, hæu-ðô).
Du-
Du- quân
Thiªt-lâm-ðô Thiªt-hÕm-ðô
Hùng-h±-ðô Vû-An-Ðô
Gia-
Gia- nhân cüa các Vß½ng-
Vß½ng- H¥u
Toàn-H¥u-ðô Dß¾c-Ð°ng-ðô
S½n-li®u-ðô (còn næa, nhßng không chép).
SÑ-
SÑ- th¥n các Tri«u-
Tri«u- ðÕi
SÑ-
SÑ- th¥n ð¶i Tri®u
Th¶i Cao-H§u nhà Hán, Nam-Vi®t Tri®u-Ðà khiªn Nµi-sØ Phan, Trung-uý Cao, Ngñ-sØ Bình, ba b÷n
ngß¶i dâng thß tÕ tµi, ð«u chÆng tr· v«. Ðà bèn tiªm xßng ðª-hi®u, r°i con cháu noi theo.
Khoäng niên-hi®u Nguyên-Ðïnh (116-111 trß¾c Công-Nguyên) (Hán Vû-Ðª), Nam-Vi®t nµi-thuµc
Trung-qu¯c, nhà Hán ð£t quan phü cai tr¸, träi m¤y tri«u không thay ð±i. Ðªn ð¶i Ngû-ÐÕi (907-959), biªn
loÕn, Giao-Chï Ðinh-Bµ-Lînh bèn cÑ qu¯c xßng vß½ng.
SÑ-
SÑ- th¥n ð¶i Ðinh
Ð¥u ð¶i T¯ng, Ðinh-Bµ-Lînh khiªn sÑ tiªn c¯ng, Thái-T± (960-975), phong Bµ-Lînh làm Giao-Chï
Qu§n-vß½ng. Khoäng niên-hi®u Khai-BØu (968-975), Ðinh-Li-n kª t§p ngôi cha, khiªn Tr¸nh-Tú, Vß½ng-
Thi®u-Tµ, Giang-Cñ-Hoàng tiªn c¯ng vàng løa, tê-ngßu voi.
SÑ-
SÑ- th¥n ð¶i Lê
Nhà T¯ng, nåm Thái-Bình-Hßng-qu¯c thÑ 5 (980), Lê-Hoàn cß¾p ngôi h÷ Ðinh, khiªn Tri®u-TØ-Ái,
Trß½ng-Thi®u-B¢ng c¯ng v§t th±-sän, Thái-Tông phong Hoàn làm Giao-Chï Qu§n-vß½ng.
Nhà T¯ng, hi®u Cänh-ÐÑc nåm ð¥u (1004), Lê-Hoàn khiªn con là Lê-Minh-Ð« vào c¯ng. Thái-Tông
v¶i ðªn ti®n-ði®n vû üi thåm höi và phong tß¾c cho Minh-Ðª. Tháng 3 nåm thÑ 3 (1006), Lê-Hoàn m¤t, con
là Long-Ðïnh lên làm vua, khiªn em là Lê-Minh-Vînh cùng Chß· ng-thß-ký Hoàng-Thành-Nhã vào c¯ng.
Thiên-TØ v¶i vào ði®n, v² v« thåm höi r¤t lâu, phong tß¾c vß½ng cho Long-Ðïnh và ban cho tên Chí-Trung,
b÷n Minh-Vînh cûng ðßþc phong chÑc tß¾c.
SÑ-
SÑ- th¥n ð¶i Lý
Nhà T¯ng nåm ÐÕi-Trung-Tß¶ng-Phù thÑ 3 (1010), Lý-Công-U¦n soán ngôi h÷ Lê, ðßþc Nhân-Tông
phong làm Giao-Chï qu§n-vß½ng, Công-U¦n khiªn b°i-th¥n Lß½ng-Nhi®m-Vån, Lê-Tái-Nghiêm tiªn c¯ng.
Thiên-TØ ban tß¾c-m®nh cho b÷n Nhi®m-Vån. Nåm thÑ 5 (1012), khiªn Lý-Nhân-MÛ, Ðào-Khánh-Vån, Ðào-
ThÕc, Ngô-Hoài-Tñ vào c¯ng, sÑ-th¥n ð«u ðßþc phong quan. Nåm Thiên-Hy thÑ 3 (1019) Công-U¦n khiªn
em là Lý-HÕc vào c¯ng. Nåm ð¥u Càn-Hßng (1022) lÕi khiªn Lý-Khoan-Thái, Nguy-n-Thü-Cß¶ng vào c¯ng,
m×ng Nh½n-Tông lên ngôi. Nåm Thiên-Thánh thÑ hai (1024), Thiên-TØ xu¯ng chiªu h°i ðáp, ban cho Công-
U¦n ti«n bÕc, v§t-døng ð¬ tö ý cßu mªn ngß¶i xa.
SÑ-
SÑ- th¥n ð¶i Tr¥n
Mùa Ðông nåm Ðinh-TÜ (1257), nhà ÐÕi-Nguyên, ÐÕi-Súy Ngµt-Lß½ng-Hµp-Thái ðem binh t¾i An-
nam, Tr¥n-Thái-Vß½ng khiªn b°i-th¥n Vi®n-H÷c-Sî dâng bi¬u c¯ng phß½ng v§t. Nåm Tân-D§u, Trung-Th¯ng
thÑ 2 (1261), Tr¥n-Thái-Vß½ng khiªn ÐÕi-phu Nguy-n-Thâm, Nguy-n-Di-n tiªn c¯ng. Nåm Quý-Hþi thÑ 4
(1263), khiªn ði®n-ti«n PhÕm-Cñ-Ð¸a và Tr¥n-Ki«u, tiªn c¯ng voi. Thiên-TØ xu¯ng ân chiªu khiªn An-nam ba
nåm mµt l¥n tri«u c¯ng.
Nåm Bính-D¥n Chí-Nguyên thÑ 3 (1266), khiªn ÐÕi-phu Dß½ng-An-DßÞng và Võ-Hoàn tiªn c¯ng.
Nåm M§u-Thìn, Chí-Nguyên (1268), khiªn ÐÕi-phu PhÕm-Nhai và Châu-Lãm ði c¯ng.
Nåm Canh-Ng÷, Chí-Nguyên (1270), khiªn ÐÕi-phu Lê-Ðà và Ðinh-Cüng-Viên ði c¯ng.
Nåm Nhâm-Thân Chí-Nguyên (1272), khiªn ÐÕi-phu Ð°ng-TØ-Dã và Ð²-Mµc ði c¯ng.
Nåm Tân-V¸, Chí-Nguyên (1271), khiªn ÐÕi-phu Phùng-Trang và Nguy-n-Nguyên ði c¯ng.
Nåm „t-Hþi Chí-Nguyên (1275) khiªn ÐÕi-phu Lê-Kh¡c-Phøc và Lê-Vån-Túy ði c¯ng, g£p lúc ðÕi-
binh ðánh nhà T¯ng, nåm sau (1276), b÷n Kh¡c-Phøc m¾i ði theo ðß¶ng H°, Quäng v« nß¾c.
Nåm Ðinh-SØu Chí-Nguyên thÑ 14 (1277), Tr¥n-Thái-Vß½ng m¤t, con lên ngôi, khiªn ÐÕi-phu Châu-
Tr÷ng-NgÕn và Ngô-ÐÑc-Thi®u tiªn c¯ng. Nåm sau Thª-T± Hoàng-Ðª khiªn L--Bµ Thßþng-Thß Sài-Thung
qua v¶i Thª-TØ vào ch¥u. Thª-TØ l¤y c¾ ðß½ng ðau không ði, khiªn ðÕi-phu Tr¸nh-Ðình-Toän và Ð²-Qu¯c-
Kª vào c¯ng. Ðình-Toän b¸ câu-lßu · Kinh-sß.
Nåm Canh-Thìn, Chí-Nguyên (1280), lÕi khiªn Sài-Thßþng-Th½ ðßa Ð²-Qu¯c-Kª v« và ðßa chï dø
Thª-TØ. Thª-TØ sþ, khiªn Tùng-thúc (chú thúc bá) Tr¥n-Di-Ái vào ch¥u thay mình, Lê-Tr÷ng-Ðà làm phó.
Nåm Nhâm-Ng÷ thÑ 19 (1282), Thª-TØ khiªn ÐÕi-phu Lê-N± và Ð£ng-Hæu-Ði¬m vào c¯ng.
Nåm Quí-VÜ Chí-Nguyên (1283), khiªn ÐÕi-phu Nguy-n-ÐÕo-H÷c vào c¯ng.
Nåm Nhâm-Ng÷ Chí-Nguyên (1282), sai Hæu-Th×a Toa-Ðô ðánh Chiêm-Thành. Mùa ðông nåm
Giáp-Thân (1284), Tri«u-ðình khiªn sÑ dø Thª-TØ mßþn ðß¶ng tiªn binh, khiªn giúp quân, v§n t¯ng lß½ng-
thñc. Thª-TØ sþ, khiªn ÐÕi-phu Tr¥n-Khiêm-Phü và Tr¥n-Quân ðªn Hành-sänh Chiêm-Thành · Kinh-H° c¥u
xin hoãn binh, không ch¤p thu§n. LÕi khiªn Ðoàn-Yªn và Lê-Quý vào c¯ng. Khi ¤y ðÕi-binh ðã lên ðß¶ng,
nên câu-lßu b÷n Ðoàn-Yªn · lÕi Kinh-sß, Thª-TØ lÕi khiªn Nguy-n-Vån-Hàn xin ðình vi®c quân lÕi. Mùa
ðông nåm ¤y, ðÕi-binh cüa Tr¤n-Nam-Vß½ng ðªn biên-cänh, b¡t Vån-Hàn làm hß¾ng-ðÕo, phá ðßþc cØa äi
Nµi-Bàng, Tr¤n-Nam-Vß½ng m×ng và tha Vån-Hàn cho v« dø chúa ð¥u hàng cho s¾m. Thª-TØ không nghe,
Vån-Hàn bèn dø tôn-tØ Vån-Nghîa-H¥u Tr¥n-Tú-Viên ðem gia-quyªn qui thu§n. Nåm sau, tri«u-ðình cho
Vån-Hàn làm Trung-thu§n ðÕi-phu Qui-hoá-giang-lµ Tuyên-Vû-sÑ (hß hàm).
Tháng giêng nåm „t-D§u hi®u Chí-Nguyên (1285), quan-binh hÕ La-Thành, Thª-TØ khiªn Tôn-nh½n
Trung-Hiªu-H¥u Tr¥n-Thang và ÐÕi-phu Nguy-n-Nhu® làm phó, ðªn xin hoà. SÑ-th¥n b¸ câu-lßu · trong
quân. Tháng 5, Tr¤n-Nam-Vß½ng, vì n¡ng løt, rút quân, ðem Nguy-n-Nhu® v« b¡c. Nhu® tr¯n nép dß¾i cö,
b¸ quân lính b¡t ðßþc ðem chém.
Nåm Bính-Tu¤t Chí-Nguyên (1286), khiªn ðÕi-phu Nguy-n-Nghîa-Toàn và Nguy-n-ÐÑc-Vinh tiªn
c¯ng. Tri«u-ðình vì c¾ Thª-TØ không vào ch¥u, lßu Nghîa-Toàn lÕi Kinh-sß.
Nåm Ðinh-Hþi Chí-Nguyên (1287), khiªn ÐÕi-phu Nguy-n-Vån-NgÕn và BÕch-Xá vào c¯ng, g£p lúc
tri«u-ðình lÕi cØ binh ði ðánh, lßu b÷n Vån-NgÕn · lÕi vài nåm, sau tha cho v« nß¾c.
Mùa xuân nåm M§u-Tý hi®u Chí-Nguyên (1288), Tr¤n-Nam-Vß½ng rút quân v« nß¾c, Thª-TØ khiªn
c§n-th¸-quan Lý-Tu và Ðoàn-Khä-Dung tiªn c¯ng phß½ng-v§t, tÕ tµi.
Nåm KÖ-SØu Chí-Nguyên (1289), khiªn ÐÕi-phu Ðàm-Chúng vào c¯ng, nåm sau Thª-TØ m¤t.
Nåm Tân-Mão Chí-Nguyên (1291), Thª-TØ (Tr¥n-Nhân-Tông) khiªn ÐÕi-phu Nghiêm-Tr÷ng-Duy và
Tr¥n-TØ-Trß¶ng vào c¯ng.
Nåm Nhâm-Thìn Chí-Nguyên (1292), Thª-TØ khiªn L®nh-Công Nguy-n-ÐÕi-PhÕp và Trung-Tán Hà-
Duy-Nghiêm vào c¯ng.
Nåm Quý-TÜ Chí-Nguyên (1293), khiªn T¬-tß¾ng Ðào-TØ-KÏ và ÐÕi-phu Lê-Vån-Táo tiªn c¯ng.
Tri«u-ðình vì c¾ Thª-TØ b¸ tri®u, không ch¸u vào ch¥u, nên giæ TØ-KÏ · lÕi Giang-Lång, l§p An-nam Hành-
sänh ð¬ ðem binh qua ðánh. Nåm sau Thành-Tông Hoàng-ðª lên ngôi, tha tµi Thª-TØ và thä b÷n TØ-KÏ v«
nß¾c.
Nåm ð¥u Nguyên-Trinh „t-V¸ (1295), khiªn ÐÕi-phu Nguy-n-MÕnh-Hi«n và Tr¥n-Kh¡c-Døng tiªn
c¯ng.
Nåm ð¥u ÐÕi-ÐÑc, Ðinh-D§u (1297), khiªn ÐÕi-phu Nguy-n-Vån-T¸ch và PhÕm-Cát vào c¯ng.
Nåm ÐÕi-ÐÑc M§u-Tu¤t (1298), khiªn ÐÕi-phu Ð£ng-B¤t-Vån và Vû-B¤t-QuÛ vào c¯ng.
Nåm Canh-Tý ÐÕi-ÐÑc (1300), khiªn ÐÕi-phu Ð£ng-Lâm (Ð£ng-Nhæ-Lâm) và Nguy-n-T¤t tiªn c¯ng.
Nåm Nhâm-D¥n ÐÕi-ÐÑc (1302), khiªn T¬-Tß¾ng Lê-Kh¡c-Phøc và ÐÕi-Phu Ðào-Vînh vào c¯ng.
Nåm Giáp-Thìn ÐÕi-ÐÑc (1304), khiªn ÐÕi-Phu Nguy-n-Nhßþc-Chuyªt và Tô-Hân vào c¯ng.
Nåm Bính-Ng÷ ÐÕi-ÐÑc (1306) khiªn ÐÕi-phu Phí-Mµc-ÐÕc và Lê-Nguyên-Tông vào c¯ng.
Nåm ð¥u Chi-ÐÕi, M§u-Thân (1308), khiªn ÐÕi-Phu Nguy-n-Kh¡c-Tuân và PhÕm-Kính-Tß ði c¯ng,
m×ng Vû-Tông lên ngôi. Sau ðó Thª-TØ m¤t, con lên ngôi.
Nåm KÖ-D§u, Chí-ÐÕi (1309), Thª-TØ (Tr¥n-Anh-Tông) khiªn ðÕi-phu Ð°ng-ºng-Thi«u và TÕ-ÐÕi-
Huân vào c¯ng.
Nåm Tân-Hþi Chí-ÐÕi (1311) khiªn ÐÕi-Phu Lê-Nhân-Ki®t và Võ-TØ-Ban vào c¯ng.
Nåm Hoàng-Khánh thÑ 2 (1313), khiªn ðÕi-phu Nguy-n-Vån-Di®m và Lê-Th¶i-MÕo vào c¯ng, m×ng
Nhân-Tông Hoàng-ðª lên ngôi.
Nåm ð¥u Diên-Hñu Giáp-D¥n (1314), khiªn ÐÕi-phu Ð£ng-Qu¯c-Døng và Ngô-Nguyên-Lão vào
c¯ng.
Nåm Ðinh-TÜ Diên-Hñu (1317), khiªn ÐÕi-phu Doän-Thª-Thôn và Ðinh-Quan vào c¯ng.
Nåm Canh-Thân Diên-Hñu (1320), Anh-Vß½ng m¤t, Thª-TØ khiªn b°i-th¥n Ð£ng-Cung-Ki®m và Ð²-
Sî-T¯n vào c¯ng.
Nåm ð¥u Chí-Tr¸ Tân-D§u (1321), khiªn ÐÕi-phu MÕc-Tiªt-Phu và LÕi-Duy-Cñu vào c¯ng.
Nåm „t-D§u Thái-Ð¸nh thÑ 2 (1325), khiªn ÐÕi-phu Lê-Lão-Ngô và Nguy-n-Duy-Hàn vào c¯ng.
Nåm ð¥u Thiên-L¸ch, M§u-Thìn (1328), khiªn ðÕi-phu Nguy-n-XØ-LÕc và Ðàm-Ngô-Thiªu vào c¯ng.
Nåm ð¥u Chí-Thu§n, Canh-Ng÷ (1330), khiªn ðÕi-phu Ðoàn-TØ-Lai và Lê-Kh¡c-T¯n vào c¯ng.
Nåm Nhâm-Thân Chí-Thu§n (1332), khiªn ðÕi-phu Ð£ng-Thª-Diên tiªn c¯ng, m×ng Vån-Tông
Hoàng-ðª tÑc v¸.
Nåm Giáp-Tu¤t Nguyên-Th¯ng thÑ 2, (1324) Hoàng-Ðª ð±i niên-hi®u làm Chí-Nguyên nåm ð¥u,
Thª-TØ khiªn ðÕi-phu Ð°ng-Hòa-Khanh và Nguy-n-C¯-Phu vào c¯ng, m×ng Hoàng-thßþng ðß½ng kim
(Thu§n-ðª) lên ngôi.
Nåm Ðinh-SØu Chí-Nguyên (1337), khiªn ðÕi-phu Phan-Công-Trñc và Nguy-n-T¤t-Chiªu vào c¯ng.
Nåm KÖ-Mão Chí-Nguyên (1339), khiªn ðÕi-phu Tr¥n-Qu¯c-Thi®t vào c¯ng.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p TÑ Chung
127 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p Ngû
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p Ngû
Nhân V§t
Nhæng ngß¶i ch¸u quan tß¾c cüa Trung-

Trung- Qu¯c
Læ-
Læ- Gia
Ngß¶i Vi®t, làm tß¾ng tri«u Tri®u-Ðà, phø-chính ba ð¶i vua. Gia ngß¶i tu±i tác, con trai l¤y công-
chúa, con gái l¤y hoàng-tØ, anh em · trong nß¾c r¤t có thª lñc, ðßþc lòng ngß¶i Vi®t tin c§y h½n cä nhà vua.
Lúc ¤y vua dâng thß lên nhà Hán xin nµi thuµc, ngang hàng v¾i chß-h¥u nµi-ð¸a, ba nåm mµt l¥n tri«u-c¯ng,
bãi bö cØa äi · biên cänh. Thiên-TØ thu§n cho và ban cho Læ-Gia ¤n bÕc, lÕi cho ¤n Nµi-sØ, Trung-uý, Thái-
phó, còn các chÑc khác ð«u ðßþc tñ ð£t l¤y. Bö nhæng hình phÕt thích m£t, c¡t mûi, dùng pháp lu§t nhà
Hán; các sÑ-giä nhà Hán ð«u ðßþc giæ lÕi ð¬ tr¤n vû. Vua và Thái-h§u mu¯n vào ch¥u Thiên-TØ, Læ-Gia can
ngån, vua không nghe, Gia bèn có lòng làm phän, thß¶ng xßng ðau, chÆng ra m¡t vua. SÑ-giä nhà Hán ð«u
chú ý Gia, nhßng thª chßa có th¬ giªt tr× ðßþc. Thái-h§u cûng sþ Gia ra tay trß¾c, mu¯n bày ti®c rßþu ð¬
c§y quy«n Hán-SÑ mßu giªt Gia, bèn hµi yªn trong cung, giæa ti®c rßþu, Thái-H§u bäo Gia r¢ng: "Nam-Vi®t
ðßþc nµi-thuµc, ¤y là lþi cho nß¾c ta, vì c¾ gì tß¾ng công nhß có ý cho là b¤t ti®n?". Thái H§u höi nhß thª,
có ý khích gi§n các sÑ-giä. Gia hi¬u ý, lánh bö ði ra, Thái-H§u gi§n, mu¯n l¤y cây mâu ðâm Gia, vua ngån
Thái-H§u lÕi. Gia bèn v«, chia binh cho em coi, n¢m nhà xßng b®nh, âm-mßu cùng các ðÕi-th¥n n±i loÕn.
Vua v¯n không mu¯n giªt Læ-Gia, cho nên m¤y tháng chÆng hành-ðµng gì. Mµt mình Thái-H§u mu¯n giªt
Gia, nhßng không ðü sÑc. Thiên-TØ nghe Læ-Gia ngh¸ch m®nh vua, còn Thái-H§u thª cô sÑc yªu, không chª
n²i, sÑ-giä thì nhút nhát, không quyªt ðoán, nghî r¢ng vua ðã th¥n phøc nhà Hán, mµt mình Gia làm loÕn,
chÆng c¥n cØ binh, chï sai Chung-Quân và An-Qu¯c-Thiªu-Quí ði sÑ qua hi¬u dø ý cüa tri«u-ðình. Gia bèn
phän, hÕ l®nh r¢ng: "Vua còn tu±i trë, Thái-H§u là ngß¶i Trung-Qu¯c, lÕi tß thông v¾i Hán-sÑ, chuyên mu¯n
nµi thuµc, ðem hªt bØu-v§t cüa Tiên-vß½ng vào dâng Thiên-TØ ð¬ dua m¸ c¥u lþi trß¾c m¡t, chÆng ðoái ðªn
xã-t¡c c½-ð° h÷ Tri®u". Bèn cùng em ðem quân ðánh giªt vua, Thái-H§u và Hán-sÑ, l§p con cüa bà phi ngß¶i
Vi®t là Kiªn-ÐÑc lên n¯i ngôi. Lúc ¤y binh cüa Hàn-Thiên-Thu còn cách Phiên-Ngung 40 d£m, b¸ Gia ch§n
ðánh tan. Gia khiªn ngß¶i l¤y hòm phong c¶ tiªt cüa sÑ-giä nhà Hán ðem ð¬ trên cØa äi (trên núi ÐÕi-Dû),
phát binh phòng thü các n½i hi¬m yªu. Thiên-TØ nghe tin, khiªn Phøc-Ba tß¾ng-quân Lµ-Bác-ÐÑc ðem quân
tiªn thäo. Bác-ÐÑc ðánh bÕi quân Vi®t, b÷n Gia tr¯n ra bi¬n. Khiªn Hi®u-uý Tß-Mã Tô-Ho¢ng theo b¡t ðßþc
Kiªn-ÐÑc, phong Ho¢ng làm Häi-Thß¶ng-H¥u, Vi®t-Lang1 Ðô-Kª1 b¡t ðßþc Læ-Gia, phong Kê làm Lâm-Thái-
H¥u.
1
Vi®t Lang tÑc là quan lang Nam Vi®t.
Lý-
Lý- C¥m
Ngß¶i Giao-Châu, khoäng niên-hi®u S½-Bình (190-193), Hán Hiªn-Ðª, túc trñc · ðô-ðài. Th¶i-¤y ·
ð¤t Giao-Châu, s¯ hiªu-liêm ðßþc cØ r¤t ít. Ngày Nguyên-Ðán, C¥m cùng ngß¶i làng b÷n B¯c-Long ðªn dß¾i
ð«n kêu r¢ng: "ân hu® cüa nhà vua không ðßþc quân bình". Vua höi vì c¾ gì? Tâu r¢ng: "mµt mình nß¾c
Nam-Vi®t không ðßþc tr¶i che ð¤t ch· ". Vua bèn cho l¤y thêm mµt ngß¶i m§u-tài, b± làm quan l®nh qu§n
Løc-Hþp · Lô-Giang. C¥m sau làm ðªn chÑc Tß-L®-Hi®u-uý.
Trß½ng-
Trß½ng- Tr÷ng
Ngß¶i Nh§t-Nam, ðßþc tiªn-cØ vào LÕc-Dß½ng. G£p ngày ðÕi-hµi Nguyên-Ðán, T¤n Minh-Ðª (323-
325) höi r¢ng: "Ngß¶i Nh§t-Nam th¤y m£t tr¶i m÷c · hß¾ng b¡c hay sao?". Tr÷ng tâu r¢ng: "Nay có qu§n tên
g÷i Vân-Trung, nhßng th§t ra có phäi qu§n ¤y · trong mây ðâu, qu§n chúng tôi, m£t tr¶i cûng m÷c hß¾ng
ðông, chï có khí-h§u oi-bÑc, dân thß¶ng s¯ng dß¾i bóng m£t tr¶i v§y thôi". Vua cho Tr÷ng làm Thái-Thú
qu§n Kim-Thành.
Ð²-
Ð²- Ho¢ng-
Ho¢ng- Vån
Con cüa Ð²-Tu®-Ðµ. Th¶i T¯ng-Vån-Ðª (424-453) làm Tr¤n-Vi-n tß¾ng-quân, ThÑ-SØ Giao-Châu,
tính khoan hoà, ðßþc lòng dân, t§p tß¾c Long-Biên-H¥u. Nåm Nguyên-Gia thÑ tß (427), tri«u-ðình cho Ðình-
Uý Vß½ng-Vy qua thay thª. Lúc ¤y, Ho¢ng-Vån ðß½ng ðau, có chï tri®u v«, Vån tñ ði võng lên ðß¶ng, có
ngß¶i khuyên nên ch¶ hªt ðau s¨ ði. Vån nói r¢ng: "Ta ba ð¶i làm phß½ng-tr¤n, thß¶ng ao-ß¾c ðßþc gieo
mình · sân nhà vua, hu¯ng chi nay ðßþc v¶i v«, lÕi không ði ß?". Vån ði ðªn Quäng-Châu thì m¤t.
Ð²-
Ð²- Anh-
Anh- Sách
Mµt tay hào-hùng · Khê-Ðµng, th¶i Ðß¶ng-ÐÑc-Tông (780-804), làm An-nam phó-ðô-hµ.
Nhæng ngß¶i làm quan · Trung-

Trung- Qu¯c
Ð²-
Ð²- Vi®n
Tñ là ÐÕo-Ngôn, ngß¶i Chu-Diên, (có ch² nói: Vi®n g¯c · Kinh-tri®u, ông nµi tên Nguyên làm Thái-
thú Hþp-Ph¯, nhân · luôn lÕi Giao-Chï), cu¯i ð¶i Ðông-T¤n (317-419), làm Thái-Thú qu§n Nh§t-Nam và
qu§n CØu-Chân. Vi®n chém quan Thái-Thú trß¾c là Lý-T¯n, trong qu§n ðßþc yên, vua phong chÑc Long-
Nhß½ng tß¾ng-quân, ThÑ-SØ Giao-Châu. Khi Lß-Tu¥n chiªm cÑ Quäng-Châu, khiªn sÑ ðªn thông häo, sÑ-
nhân b¸ Vi®n chém.
Ð²-
Ð²- Tu®-
Tu®- Ðµ
Con thÑ 5 cüa Ð²-Vi®n. Nåm Nghîa-Hy thÑ 7 (411) ð¶i T¤n An-Ðª, ðßþc b± làm ThÑ-SØ Giao-Châu;
chiªu-thß chßa ðªn, mùa xuân nåm ¤y, Lß-Tu¤n ðánh phá Hþp-ph¯, kéo quân thÆng t¾i Long-Biên, Tu®-Ðµ
cñ Tu¤n · ThÕch-KÏ, quân Tu¤n thua chÕy. Th¶i ¤y, b÷n Lý-Nhiªp, con Lý-T¯n, chÕy tr¯n · ThÕch-KÏ, liên
kªt các Mß¶ng, Mán. Tu¤n biªt Nhiªp có hi«m-khích v¾i h÷ Ð², khiªn sÑ chiêu dø, b÷n Nhiªp theo ch¸u
m®nh l®nh cüa Tu¤n. Tháng 6 ngày Canh-Tý, sáng s¾m, Tu¤n ðªn bªn phía nam, khiªn ba quâ vào thành.
Tu®-Ðµ ðem hªt cüa riêng cüa dòng h÷, thß· ng cho quân sî, tñ mình lên mµt chiªn-thuy«n cao, phóng ðu¯c
ð¯t thuy«n ð¸ch, xua bµ binh giáp b¶ b¡n sang, quân ð¸ch tan chÕy, Lß-Tu¤n nhäy xu¯ng nß¾c chªt. Tu®-Ðµ
1
Ðô Kª cûng g÷i là H® Lang.
chém cha Lß-Tu¤n là Lß-H² và ba ngß¶i con cüa Tu¤n, dâng ð¥u ðem v« Kiªn-Nghi®p. An-Ðª phong Tu®-
Ðµ tß¾c Long-Biên-H¥u, tiªn hi®u Phø-Qu¯c tß¾ng-quân. Ð¶i T¯ng Vû-Ðª, nåm Vînh-S½ thÑ 2 (421), thång
chÑc Giao-Châu ThÑ-SØ. Tu®-Ðµ áo väi c½m rau, ki®m ß¾c ch¤t phác, c¤m ð«n th¶ ma quÖ, l§p trß¶ng h÷c
dÕy dân, g£p nåm ðói, l¤y lµc riêng cüa mình ðem ra chçn c¤p, làm vi®c quan tinh-tª nghiêm m§t, lÕi dân
kính sþ, nhßng yêu-mªn; chªt ðßþc phong t£ng chÑc Tä-tß¾ng-quân.
Ð²-
Ð²- Tu®-
Tu®- Hñu
Em cüa Ð²-Tu®-Ðµ, làm Thái-Thú Giao-Châu.
Lê-
Lê- H°i
Ngß¶i Ái-Châu, làm chÑc LÕc-Dß½ng-uý.
Khß½ng-
Khß½ng- Th¥n-
Th¥n- Dñc
Ngß¶i Ái-Châu, làm ThÑ-SØ Thß-Châu.
Khß½ng-
Khß½ng- C ông-
ông- Phø
Cháu nµi cüa Khß½ng-Th¥n-Dñc, con cüa Khß½ng-Ðînh, ð§u tiªn-sî ð¶i Ðß¶ng ÐÑc-Tông (780-
804), b± làm Hi®u-Thß-Lang, nh¶ làm chª-sách hay, ðßþc thång chÑc Hæu-Th§p-Di, Hàn-Lâm H÷c-Sî.
Nh§m chÑc mãn nåm, ðáng ð±i ði n½i khác, nhßng vì m© già, c¥n phøng dßÞng, nên xin lßu làm Hµ-Tào
Tham-quân · Kinh-Tri®u. Công-Phø có tài cao, m²i l¥n th¤y vi®c gì, tr¥n t¤u minh bÕch, r¤t ðßþc vua ÐÑc-
Tông kính tr÷ng. Khi Chu-Tý v« Kinh-Sß, Công-Phø can r¢ng: "B®-HÕ không nên tin c§y ngß¶i Tý, chÆng
b¢ng giªt ph¡t ði, ch¾ nuôi c÷p r°i ð¬ hÕi v« sau". Vua không nghe theo. B²ng ch¯c Kinh-Sß có loÕn, vua t×
cØa vß¶n chÕy ra, Công-Phø gò ngña lÕi can r¢ng: "Chu-Tý thß¶ng làm soái · ð¤t Kinh-Nguyên, r¤t ðßþc
lòng tß¾ng-sî, trß¾c ðây vì Chu-Thao làm phän, Tý b¸ tß¾c binh-quy«n, ngày thß¶ng ph¦n-u¤t, nay nên mau
t¾i b¡t Tý ðem theo, ch¾ ð¬ l÷t vào tay quân dæ". Vua hoäng h¯t không k¸p nghe theo. Lúc ðã ði, vua mu¯n
chÕy sang Phøng-Tß¶ng, nß½ng thª Trß½ng-D§t. Công-Phø nói r¢ng: "D§t tuy là mµt ngß¶i tôi ðáng tin c§y,
nhßng chï là mµt vån-lÕi, vä quân cüa ông ¤y cai quän, ð«u là ðµi ngû cû cüa Chu-Tý và kÜ-binh · Ngß-
Dß½ng, nªu Chu-Tý ðßþc l§p lên, Kinh-Nguyên biªn loÕn, thì · lÕi ð¤y, không phäi kª vÕn toàn". Vua bèn
chÕy qua Phøng-Thiên. Có kë nói Chu-Tý làm phän, xin lo ng×a giæ. Lß-KÖ nói r¢ng: "Chu-Tý trung thñc,
thành thñc, c¾ sao ng¶ ông ¤y làm phän, mªch lòng kë ðÕi-th¥n, tôi xin tråm mi®ng bäo ðäm". Vua biªt bè tôi
khuyên Chu-Tý ðªn rß¾c xa-giá v«, bèn xu¯ng chiªu khiªn các ðÕo binh, phäi ng×ng lÕi cách thành mµt xá.
Công-Phø nói r¢ng: "Vß½ng-giä chÆng có binh túc-v® nghiêm chïnh, chÆng l¤y gì tôn tr÷ng oai-linh, nay c¤m-
quân ít öi, mà quân lính ð«u · ngoài, th§t ðáng nguy cho B®-HÕ". Vua khen phäi, truy«n quân ð«u vào ðóng
nµi-thành. Binh Chu-Tý quä ðªn, ðúng nhß l¶i Công-Phø tiên ðoán. Vua bèn thång Công-Phø lên chÑc Gián-
Ngh¸ ðÕi-phu, Ð°ng-Trung-Thß Môn-hÕ Bình-Chß½ng-sñ. Khi chÕy theo vua ra Lß½ng-Châu, d÷c ðß¶ng con
gái l¾n cüa vua là Ðß¶ng-An công-chúa chªt, vua mu¯n dñng tháp làm l- chôn c¤t cho tr÷ng th¬. Công-Phø
can r¢ng: "S½n-Nam không phäi ch± · lâu dài và hi®n nay nên tiªt ki®n ð¬ dùng vào vi®c quân". Vua bäo
Løc-Chí r¢ng: "Công-Phø mu¯n chï vÕch ð«u l¥m l²i cüa ta, ð¬ c¥u ðßþc tiªng trung trñc". Løc-Chí tâu r¢ng:
"Công-Phø làm quan Gián-Ngh¸, giæ chÑc t¬-tß¾ng, phäi l¤y vi®c dâng ð«u phäi, bö ð«u trái làm g¯c. Ð£t ra
chÑc T¬-Phø là c¯t ð¬ hôm s¾m can vua t× vi®c nhö nhen". Vua nói: "Không phäi thª, chính vì Phø tñ xét tài
không ðü làm T¬-Tß¾ng, xin thôi, ta ðã hÑa cho, nay biªt phäi thôi, nên giä làm trung trñc l¤y tiªng". Bèn d¶i
Công-Phø làm Thái-TØ Tä-ThÑ-TØ. Phø vì có tang m©, giäi chÑc. Sau lÕi làm Hæu-ThÑ-TØ, lâu nåm không
ðßþc d¶i ð±i. Lúc Løc-Chí làm tß¾ng, Công-Phø xin ð±i. Løc-Chí th¥m bäo r¢ng: "Th×a-tß¾ng Ð§u-Tham
thß¶ng bäo ông làm quan hay biªn ð±i, Hoàng-thßþng không vui lòng". Công-Phø sþ, xin làm ðÕo-sî. Vua
höi vì c¾ gì? Phø không dám tiªt l§u l¶i nói cüa Løc-Chí, l¤y l¶i nói cüa Ð§u-Tham thßa lÕi v¾i vua. Vua gi§n,
biªm Phø làm Bi®t-Giá Tuy«n-Châu và khiªn sÑ trách Tham. Vua Thu§n-Tông lên ngôi, cho Phø làm ThÑ-SØ
Cát-Châu, nhßng chßa nh§n chÑc, Phø ðã m¤t.
Khß½ng-
Khß½ng- Công-
Công- Phøc
Em cüa Công-Phø, làm ðªn chÑc TÖ-Bµ Lang-Trung.
Danh Nhân
Liêu-
Liêu- Hæu-
Hæu- Phß½ng
Ngß¶i Giao-Châu. Bài tña cüa Li-u-TØ-H§u ðßa thi-nhân Liêu-Hæu-Phß½ng nói r¢ng: "Giao-Châu có
nhi«u vàng ng÷c, châu-báu, ð°i-m°i, tê-ngßu và voi, sän-v§t ð«u kÏ-quái, cä ðªn cây cö cûng khác lÕ. Ta
thß¶ng l¤y làm lÕ vì sao khí chói sáng cüa Dß½ng-ÐÑc (Tr¶i) chï phát hi®n · hoa cö ng÷c ngà mà thôi, ít th¤y
chung ðúc · ngß¶i. Nay Liêu-Sinh có ðÑc-tính cß½ng-thi®p tr÷ng-h§u, thäo-thu§n, tin nhß¶ng, trong thì ch¤t
mà ngoài thì vån, thi-vån có ði®u ðÕi-nhã. Nhß thª thì sinh ðã ðßþc chung ðúc b· i khí thiêng ß? Ð¶i r¤t hiªm
có v§y. Thª thß¶ng ngß¶i ð¶i nay, ð¯i v¾i ng÷c sáng hoa th½m, ai cûng biªt quý, nhßng có ai quý sinh
chång? Nªu có, thì ta bäo ngß¶i ¤y không phäi ngß¶i thß¶ng, ð¶i cûng r¤t hiªm có v§y".
An-
An- Trung-
Trung- Vß½ng
Tông th¤t nhà Lý, ham h÷c, khoan nhân, ßa höi kë sî có danh tiªng. Kë dß¾i khôi hài bông-l½n, ðôi
khi xúc phÕm, cûng chÆng chÕnh lòng. An-Trung ði ch½i thuy«n, ban ðêm ð§u dß¾i c¥u, nghe có ngß¶i ca
r¢ng:
"Vû thê thê nhi phong lãnh lãnh,
Y trß¾c vô thß¶ng dÕ cänh cänh.
Th¶i quang t¤n t¯c lão thôi nhân,
Bách sñ vô thành thùy phøc tïnh".
Nghîa là:
"Mßa ph½i ph¾i, gió reo lÕnh lÕnh,
Thiªu áo chån, cành cÕnh ðêm thâu.
Th¶i quang døc khách bÕc ð¥u,
Ai ½i! tråm vi®c, vi®c nào nên chi?".
Bèn giác ngµ, bö nhà ði tu, sau h÷c ð¡c ðÕo.

Oai-
Oai- Minh-
Minh- Vß½ng
Tông-tØ nhà Lý. Theo Lý-Thánh-Vß½ng ði ðánh Chiêm-Thành, khi qua qu§n B¯-Chánh, Oai-Minh
l¤y mûi thu¦n gi· n xúc cát söi, b±ng ch¯c thành hòn núi, lÕi l¤y gß½m ch£t vò nß¾c ðÑt · giæa, mà nß¾c
không chäy, nhæng kë ðÑng xem ð«u th¤t kinh, l¤y làm lÕ. Lúc binh tr· v«, Vß½ng m¤t · qu§n B¯-Chánh.
Ngß¶i ta r¤t l¤y làm thß½ng tiªc, l§p ð«n th¶, m²i l¥n c¥u ðªn, ð«u linh-Ñng; trong qu§n kë nào trµm c¡p thì
l§p tÑc chªt, dân · ðó bäo b¸ Oai-Minh giªt. Ngß¶i trong qu§n t§p tøc chÆng dám gian-trá, ðªn nay, ngoài
ðß¶ng chÆng lßþm cüa r½i.
Lê-
Lê- Hi¬u (tÑc Lê-
Lê- Phøng-
Phøng- Hi¬u)
Ngß¶i làng Bång-S½n châu Ái, lúc tu±i trë, r¤t hùng mÕnh. Th¶i ¤y, hai làng C±-Bi, Ðàm-Xá, giành
ð¸a-gi¾i, ðªn dàn tr§n ðánh nhau. Hi¬u bäo ngß¶i C±-Bi r¢ng: "Tôi mµt mình có th¬ ðánh tan cä làng". Phø
Lão nghe nói kinh sþ, d÷n c½m rßþu thªt ðãi. Hi¬u ån mµt bæa m¤y ð¤u gÕo, u¯ng rßþu thì quá ch×ng. Ån
xong ra gh©o làng Ðàm-Xá ðánh, Hi¬u tung mình nh± cây ðÕi th÷ qu¤t ngang, ðánh nhi«u ngß¶i b¸ t±n
thß½ng. Làng Ðàm-Xá th¤t-kinh, phäi trä ruµng cho làng C±-Bi. Vua nhà Lý nghe tiªng, dùng Hi¬u làm tß¾ng.
Lúc ¤y có tàu l¾n ngoÕi-qu¯c, ðªn cØa bi¬n, có ý toan mu¯n xâm-lång. Hi¬u tâu vua xin làm mµt tråm chiªc
thuy«n ch· cây l¾n nh÷n ð¥u. Quân gi£c tiªn, Hi¬u lao cây ðánh chìm thuy«n, quân gi£c ð«u b¸ chªt ð¡m.
Vua khen ngþi thß· ng công. Hiªu nói không mu¯n quan tß¾c, xin cho ðÑng trên núi Bång-S½n, ném cây
ðÕi-ðao t¾i ðâu, thì xin cho ð¤t ðªn ðó ð¬ l§p nghi®p. Vua b¢ng-lòng; Hi¬u lên ðïnh núi, ðÑng ném ðÕi-ðao
xa m¤y chøc d£m vào dao r½i ðªn làng Ða-my, vua bèn ban cho ð¤t ¤y. Hi¬u ch£t hai cây ðã khô héo, tr°ng
ngßþc lên làm gi¾i-hÕn. Cây nÑt nhánh tr± thành ðÕi-th÷, cành lá sum sê nhß cái tàn. Mùa hè nóng nñc,
hàng tråm khách bµ-hành nghï dß¾i g¯c cây. Cây tr± hoa tr¡ng, nhß bông väi, ngß¶i làng hái làm áo lÕnh.
Hi¬u m¤t, trong làng l§p ð«n th¶, c¥u ðªn tÑc linh-Ñng. Lúc nào trong nß¾c s¡p có nÕn, thì ban ðên nghe
trong ð«n có tiªng ðµng cüa giáo mác và áo giáp, m²i l¥n ð«u có Ñng-nghi®m cä.
Tr¥n-
Tr¥n- Lãm
Quan c§n-th¸ cüa Lý-Thánh-Vß½ng. Vß½ng làm nhà gác · giæa sông ð¬ nghe Thäo-Ðß¶ng Qu¯c Sß
truy«n pháp, Lãm nép mình dß¾i bè nghe trµm. Vua biªt ðßþc, mu¯n l¤y cây thß½ng ðâm Lãm. Sß-Ông ngån
lÕi, nói r¢ng: "Nó cûng có duyên, ch¾ giªt nó". Bèn dÕy thüy-pháp1 cho Lãm. Vua ði ch½i ðß¶ng bi¬n, khiªn
Lãm coi vi®c n¤u ån. Lãm l¤y bát ðîa li®ng lên không-trung, ðªn n½i nào thuy«n ð§u, bát ðîa n±i lên bên
thuy«n, bèn l¤y d÷n ð° ån. Vua lÕi bäo s¡m sØa nhæng cây g² l¾n, Lãm mµt hôm ðem ðªn mµt tråm cây, vua
khiªn thþ ðö, cây ra máu r°i vào nß¾c ði m¤t.
Tr¥n-
Tr¥n- ToÕi
Cháu kêu Tr¥n-Thái-Vß½ng b¢ng c§u, phong tß¾c Oai-Vån-Vß½ng, thông minh ham h÷c, tñ hi®u
S¥m-Lâu, có "vån t§p" truy«n ð¶i. Thß¶ng làm th½ có câu:
"C± lÕi hà v§t b¤t thành th±,
TØ h§u duy thi khä th¡ng kim".
Nghîa là:
"Muôn v§t r°i ra ð«u hóa ð¤t,
V¥n th½ ð¬ lÕi quý h½n vàng".
LÕi có làm mµt câu th½ vãn ngß¶i cháu là Vån-Hiªu-H¥u nhß sau:
"S½n kh· i nhçn mai thành-khí ng÷c,
Nguy®t không tñ chiªu thiªu-niên h°n".
Nghîa là:
"H°n trë, than ôi! trång lu¯ng r÷i,
Ng÷c lành há nÞ núi chôn sâu".
ToÕi chªt nåm 24 tu±i, ngß¶i trong nß¾c l¤y làm thß½ng tiªc.
Tr¥n-
Tr¥n- T¤n
Thái-Vß½ng dùng làm tä-làng, thång chÑc Hàn-trß· ng, làm sách Vi®t-Chí.
1
Theo "T× Häi" thì là "Pháp Thüy", danh t× nhà Ph§t, nghîa là Ph§t pháp có th¬ giäi tr× phi«n não, bøi b£m cûng nhß nß¾c có th¬ rØa
sÕch ô uª.
Lê-
Lê- T¥n 1
Ngß¶i Ái-châu, tính hoà kính, h÷c rµng, Thái-Vß½ng dùng làm Hàn-Trß· ng. Mùa ðông nåm Ðinh-
TÜ (?) theo Vß½ng ch¯ng Ngµt-Lß½ng Hþp-Thai; binh bÕi, cùng Vß½ng giong ngña chÕy ðªn PhÕm-Gia-Bäo,
g£p có PhÕm-Cø-Chích ðem binh ðªn cÑu, quan-binh giªt Cø-Chích, Thái-Vß½ng chÕy khöi ðªn bªn Lãnh-
MÛ, m¾i lên thuy«n, kÜ-binh ðu±i theo k¸p, nh¡m Thái-Vß½ng loÕn xÕ, T¥n l¤y ván thuy«n che cho Vß½ng
chÕy khöi. Thái-Vß½ng nh¾ công, phong T¥n làm Bäo-Vån-H¥u, Nh§p-nµi Phán-thü.
Lê-
Lê- Hßu (tÑc Lê-
Lê- Vån-
Vån- Hßu)
V×a có tài, v×a có hÕnh, làm th¥y Chiêu-Minh-Vß½ng, ð±i làm Ki¬m-Pháp-Quan, sØa sách Vi®t-Chí.
Tiªt Phø
Tiªt-
Tiªt- phø H÷ Kim
M© cüa tß¾ng gi£c An-nam Ðào-Trai-Lßþng, thß¶ng l¤y ði«u trung nghîa dÕy con, nhßng Trai-Lßþng
cÑng c± không nghe, bà bèn cñ tuy®t, tñ cày mà ån, d®t mà m£c, làng xóm tâu xin tß· ng thß· ng. Nhà
Ðß¶ng, ð¥u niên-hi®u ÐÕi-L¸ch (766-779), vua xu¯ng chiªu c¤p cho hai tên dân h¥u-hÕ và khiªn quan b±n-
ðÕo, b¯n mùa thåm höi.
VÕn-
VÕn- Xuân-
Xuân- Phi
Tên h÷ gì không rõ, vì cha m© · làng VÕn-Xuân, nên g÷i tên nhß v§y. Lúc trë thanh nhã, hi«n thúc,
l¾n lên hÑa gä cho vån-sî Tiêu-Nhã, ngß¶i ð°ng làng. Qu¯c-Vß½ng nghe nàng s¡c ð©p, nÕp vào cung, ðßþc
yêu, phong làm thÑ-phi. H½n mß¶i nåm, VÕn-Xuân vçn nh¾ chàng Tiêu, tuy ðßþc vua yêu quý, nhßng lòng
chÆng thöa, thß¶ng thác b®nh xin ra ngoài chæa thu¯c. Vua b¢ng lòng cho tr· v« làng. Lúc ¤y Nhã ðã ra làm
quan, có thành-tích t¯t, ðßþc thång Thanh-Hoá Phü-Lµ An-Vû-SÑ, kª thôi vi®c v« nhà, vþ chªt, cùng VÕn-
Xuân-Phi n¯i lÕi duyên xßa. Ðßþc mß¶i nåm, Nhã chªt, ð¬ quan-cØu · nhà, bói lña ngày an-táng chßa biªt
ngày nào. Phi ngày ðêm ôm quan-tài kêu khóc, ba nåm hªt h½i r°i chªt, ngß¶i trong nß¾c, ai cûng thß½ng.
Phß½ng NgoÕi
Mai-
Mai- Viên-
Viên- Chiªu Thi«n-
Thi«n- Sß
Thß¶ng làm mµt bài quyªt cho quan Tham-Tøng Hi¬n, ðÕi-lßþc r¢ng: "Mµt ngày n÷ ðß½ng ng°i
trß¾c nhà, b²ng có nhà sß höi r¢ng: "Ph§t v¾i Thánh nghîa là thª nào?". Trä l¶i: "Cûng ví nhß:
"Ly hÕ trùng-dß½ng cúc,
Chi ð¥u thøc-khí oanh"
Nghîa là:
"Hoa cúc dß¾i gi§u thu,
Chim oanh trên cành xuân"2
1
Vi®t SØ: Thái-Tông cho T¤n tên là Phø Tr¥n.
2
Ý nói hai thÑ ð«u ð©p cä.
Không-
Không- Lµ và Giác-
Giác- Häi
Hai nhà sß thß¶ng vào Trung-Qu¯c, xin ð°ng ð¬ ðúc chuông, lúc v« có th¥n-nhân üng-hµ, thuy«n ði
mµt bu±i chi«u v« ðªn quê hß½ng, ðúc hai cái chuông, mµt cái l¾n, mµt cái nhö, treo · chùa núi Ph±-LÕi,
m²i lúc ðánh, tiªng v÷ng r¤t xa, tiªng ð°n ðªn Trung-Qu¯c. Chßa ðßþc bao lâu, cái chuông l¾n chÕy vào
khe Bài-Nam, mßa l¾n nß¾c dâng lên trôi ði m¤t. Nhà sß sþ cái nhö cûng ði theo, bèn l¤y s¡t ðóng lÕi, nay
ðß½ng còn. (Tøc truy«n Không-Lµ có tài bay lên không-trung, Giác-Häi có tài l£n xu¯ng nß¾c).
Thäo-
Thäo- Ðß¶ng
Theo th¥y sang · Chiêm-Thành. Lý-Thánh-Vß½ng ðánh Chiêm-Thành b¡t ðßþc, cho làm ð¥y-t¾ Sß-
Løc. Ngày n÷ Sß-Løc viªt vån s¾ ð¬ trên bàn, ði ra ngoài, Thäo-Ðß¶ng lén sØa chæa lÕi. Sß-Løc l¤y làm lÕ, tâu
vua nghe, vua phong Thäo-Ðß¶ng làm Qu¯c-Sß.
T×-
T×- ÐÕo-
ÐÕo- HÕnh
Nho-sinh, ßa th±i sáo, ngày cùng bÕn du-ngoÕn s½n-lâm, ðêm ð÷c sách su¯t sáng. Mµt hôm vào núi
Ph§t-Tích, th¤y mµt hòn ðá có d¤u bàn chân phäi, ¤n chân vào so thØ, in nhß h®t, v« nhà t× bi®t m©, vào núi
c¤t am tu hành. Lý-Vß½ng chßa có con n¯i dòng, khiªn các th¥y chùa danh tiªng c¥u ðäo. Có mµt ông sß,
già không dñ l- c¥u, lÕi dùng pháp tr¤n y¬m. Qu¯c-Vß½ng nghe ðßþc, b¡t hÕ ngøc t¤t cä th¥y chùa trong
vùng. Nh¶ mµt hoàng-tØ hªt sÑc cÑu sß ÐÕo-HÕnh ra khöi. Hoàng-tØ nói v¾i sß r¢ng: "ta cûng không con,
xin sß vì ta mà c¥u ðäo". Sß nói v¾i Hoàng-tØ bäo phu-nhân vào trong phòng t¡m, sß ði qua trß¾c cØa, phu-
nhân cäm mà có thai. Ðªn ngày ðë, hoàng-tØ khiªn v¶i sß, thì sß ðã ng°i mà t¸ch-hóa. Phu-nhân sinh ðßþc
mµt trai, m£t mûi khôi-ngô. Lý-Vß½ng l§p làm Thª-TØ. Xác cüa sß nay vçn còn.
Gi¾i-
Gi¾i- Châu
Trì gi¾i tinh nghiêm, m²i l¥n c¥u mßa li«n Ñng-nghi®m. Tr¥n-Thái-Vß½ng thß¶ng ð£t mµt cái chum
giæa sân; sß làm mßa ð¥y chum mà · ngoài không có mµt gi÷t, vì thª, vß½ng càng kính l-.
Hoàn-
Hoàn- Nguyên
Nha nho, h÷c Ph§t, lÕi hoàn tøc, l¤y cô cüa vua là bà Thøy-Tß, Tr¥n-Thái-Vß½ng phong làm Li®t-
H¥u. Nguyên thß¶ng b¡t buµc Thøy-Tß theo ðúng l- chính, do ðó, vþ ch°ng b¤t hoà, r°i Nguyên ði làm ðÕo-
sî. Nguyên làm th½ hay, tính ßa ngao du r×ng su¯i, vua cho làm chÑc ÐÕo-Løc, tøc g÷i là ÐÕo-Løc-H¥u.
Nhæng kë phän ngh¸ch
T rßng-
rßng- Tr¡c
Con gái cüa LÕc-Tß¾ng huy®n My-Linh, qu§n Giao-Chï. Ch°ng là Thi-Sách, con trai cüa LÕc-Tß¾ng
huy®n Chu-Diên, b¸ Thái-Thú ð¶i H§u-Hán là Tô-Ð¸nh dùng pháp-lu§t tr¸ tµi. Tr¡c oán, cùng em gái là
Trßng-Nh¸ làm phän, ðánh chiªm 65 thành, tñ l§p làm vua, kª b¸ Mã-Vi®n chém.
Tri®u-
Tri®u- †u
Con gái · huy®n Quân-Ninh, qu§n CØu-Chân, lúc trë không l¤y ch°ng, vú dài ba thß¾c, v¡t ra sau
lßng, thß¶ng m£c áo vàng, ði dép ngà, cÞi ð¥u voi ðánh gi£c. — trong núi tø ðäng ði trµm cß¾p, b¸ ThÑ-SØ
Giao-Châu là Løc-Du®1 giªt.
1
Nam sØ chép là Løc Dçn
Lý-
Lý- Bý (hay Lý-
Lý- Bôn)
Th±-hào · Giao-Châu. V« ð¶i nhà Lß½ng, ð¥u niên h®u ÐÕi-Ð°ng (535-545), H¥u-Tß làm ThÑ-SØ,
tr¸ dân nghiêm-kh¡c, th¤t hòa, Bý làm phän. Tß chÕy v« Quäng-Châu, Bý tiªm hi®u, ð£t quan, dñng ðài VÕn-
Xuân mà · . Vû-Ðª khiªn ThÑ-SØ Dß½ng-Phiêu và Tß-Mã Tr¥n-Bá-Tiên d©p yên.
Dß½ng-
Dß½ng- Thanh
Ngß¶i Giao-Châu, khoäng niên-hi®u Khai-Nguyên (713-741) ð¶i Ðß¶ng, làm ThÑ-sØ Hoan-Châu,
ðô-hµ Lý-Tßþng-C± có ý nghi kÜ, v¶i v« cho làm nha-tß¾ng, Thanh u¤t gi§n, chñc n±i loÕn. G£p lúc Hoàng-
Gia-Ðµng làm phän, Tßþng-C± giao binh cho Thanh trþ chiªn. Thanh cùng con là Chí-Li®t ðem binh v« ðánh
úp Tßþng-C±, sau b¸ Quª-Tr÷ng-Vû b¡t chém.
Nùng-
Nùng- Trí-
Trí- Cao
Ngß¶i châu Quäng-Nguyên, cha là Toàn-Phúc làm Tri-Châu Thäng-Du, chú là Toàn-Lµc làm Tri-
Châu VÕn-Nhai, ð«u phøc tòng Giao-Chï. Ngày n÷, Toàn-Phúc giªt Toàn-Lµc và chiªm luôn châu-tr¸. Lý-
Thái-Vß½ng gi§n, cØ binh b¡t Toàn-Phúc và con là Trí-Thông ðem v«. Vþ Toàn-Phúc là Ä-Nùng l¤y ngß¶i lái
buôn Giao-Chï sinh Trí-Cao. Ðßþc 12 tu±i, Cao giªt cha và nói r¢ng: "thiên hÕ há có hai cha ß?". Nhân mÕo
l¤y h÷ Nùng, lâu sau lÕi cùng m© ra chiªm cÑ châu Thäng-Du, ð£t qu¯c-hi®u là ÐÕi-L¸ch; kª b¸ Giao-Chï
ðánh bÕi, nhßng ðßþc tha tµi và khiªn coi châu Quäng-Nguyên. Ðßþc b¯n nåm, cåm oán Giao-Chï, ðánh úp
chiªm cÑ châu An-ÐÑc. V« ð¶i T¯ng-Nh½n-Tông, nåm ð¥u niên-hi®u Hoàng-Hñu (1049), Trí-Cao tiªm xßng
Nam-Thiên-Vß½ng, ð£t niên-hi®u là Cänh-Thøy. Mùa hÕ tháng 5, nåm thÑ 4 (1052), ðánh hãm m¤y châu
Ung, Hoành, ngøy xßng qu¯c-hi®u là Nam-Thiên qu¯c, tiªm hi®u Nhân-Hu® hoàng-ðª, ð±i niên-hi®u là
Khäi-L¸ch và ân-xá toàn cõi. Bè ðäng là Hoàng-Sß-M§t, xßng quan-danh Trung-Qu¯c. Tiªn binh vây Quäng-
Châu, 50 ngày không hÕ ðßþc, lÕi tr· v« Ung-Châu. Mùa thu tháng chín, nhà T¯ng khiªn Ð¸ch-Thanh ra
ðánh. Mùa xuân tháng giêng nåm Hoàng-Hñu thÑ 5 (1053), ðÕi-quân cüa Ð¸ch-Thanh ðªn Tân-Châu, mµt
ngày ðêm vßþt qua núi Côn-Lôn, th×a lúc gi£c b¤t ý, bày tr§n · Quy-Nh½n-Ph¯. Trí-Cao bày tr§n ch¯ng lÕi,
b¸ Ð¸ch-Thanh ðánh tan. Trí-Cao lÕi chÕy v« Ung-Châu, ðêm ¤y ð¯t thành, chÕy v« nß¾c ÐÕi-Lý. Sáng mai,
Thanh ðem binh vào thành, chém bêu ð¥u Sß-M§t, b¡t m© Trí-Cao là Ä-Nùng, em là Trí-Tiên, con là Kª-
Tông, Kª-Long, ðóng cûi giäi v« Kinh-sß. Sau Trí-Cao chªt, t¤t cä ð«u b¸ giªt, bö thây ngoài chþ.
(Trß¾c ðây có câu ca-dao: "H÷ Nùng trong, h÷ Ð¸ch hái", nay quä Ñng-nghi®m).
Sän V§t
Ði«n-
Ði«n- th±
Nhâm-Diên nói r¢ng: "ruµng gi°ng lúa tr¡ng, tháng 5 c¤y, tháng 10 g£t; lúa ðö, tháng chÕp c¤y,
tháng 4 g£t. B· i thª ngß¶i ta thß¶ng bäo r¢ng: "Nß¾c thâu thuª ruµng hai mùa, làng c¯ng t½ t¢m tám lÑa.
(Qu¯c thuª lßÞng thøc chi ðÕo, hß½ng c¯ng bát tàm chi ty). Ð¤t h©p dân ðông, có sän xu¤t lúc, mè, nhßng
không có lúa mÕch.
T¢m-
T¢m- tang (nuôi t¢m tr°ng dâu).
Sách "Giao-Châu ký" cüa Lßu-Hân-KÏ chép: "mµt nåm tám lÑa t¢m, t¢m sän xu¤t · Nh§t-Nam, dâu
thì có l¾n nhö hai gi¯ng, gi¯ng dâu nhö tr°ng v« tháng giêng, cành lá sua sê. T× tháng ba ðªn tháng tám ð«u
nuôi t¢m, l¤y t½ d®t løa".
Mu¯i
N¤u nß¾c bi¬n l¤y mu¯i tr¡ng nhß tuyªt. Dân biên-thùy qua phøc-d¸ch · An-nam, ð«u vì ngu°n lþi
mu¯i và s¡t.
Hoàng, bÕch-
bÕch- kim (vàng và bÕc)
Các Châu Phú-Lß½ng, Quäng-Nguyên sän xu¤t vàng, bÕc, nhßng các ngß¶i tìm vàng, tìm bÕc
thß¶ng không kiªm ðü s¯ nÕp cho quan, phäi mua ch² khác ð¬ nÕp.
Minh-
Minh- châu
Con trai sinh · Ðông-Häi, Giám-Th¬-Quan m²i l¥n c¥u ðäo v¾i th¥n-linh, thì tìm ðßþc ng÷c-trai l¾n.
Sách "Häi-C±" chép r¢ng: "nåm nào trung-thu trång sáng, nåm ¤y có nhi«u ng÷c trai". MÕnh-Thß¶ng làm
Thái-Thú Hþp-Ph¯. Các quan Thái-Thú trß¾c tham-lam, b¡t dân mò tìm hÕt trai bao nhiêu cûng không chán,
vì thª, ng÷c trai d¶i qua Giao-Chï. MÕnh-Thß¶ng ðªn, thay ð±i t® t§p trß¾c, hßng lþi tr× hÕi cho dân. Nhæng
con trai ngày trß¾c bö ði nay tr· v«, dân xßng tøng Thß¶ng là b§c th¥n-minh. Ðào-B§t làm bài th½ Hoàn-
Châu-Ðình r¢ng:
Châu v« Hþp-ph¯ tiªng vang truy«n,
Thái-Thú th¥n-minh sáng c±-hi«n
Trong bøng sò ngao châu chói sáng,
Dß¾i ch¢m r°ng cá ngû thß¶ng yên.
V« ð¶i nhà Ðß¶ng, nåm Trinh-Quán thÑ 4 (630), huy®n Lâm-¤p có ng÷c châu l¾n, quan Hæu-Tß
trßng c¥u, Lâm-¤p dâng bi¬u trä l¶i không thu§n. Hæu-Tß xin ðánh. Vua Thái-Tông nói r¢ng: "¿a chinh
chiªn, ¡t vong qu¯c, gß½ng cüa Dßþng-Ðª1 và Hi®t-Lþi2, chúng ta ð«u th¤y. Ðánh h½n mµt ti¬u-qu¯c, chÆng
oai-vû gì, hu¯ng chi chßa ch¡c h½n".
San-
San- Hô
Có ðö ðen hai thÑ, · dß¾i bi¬n thì thÆng và m«m, th¤y m£t tr¶i thì cong và cÑng. Ð¥u ð¶i nhà Hán,
Tri®u-Ðà dâng cây san-hô ðö g÷i là höa-thø3.
Ð½n-
Ð½n- Sa
Ð¶i T¤n, Cát-H°ng mu¯n luy®n thu¯c tiên, xin ra làm quan l®nh tÕi huy®n Câu-L§u. Th½ Ð²-Phü có
câu:
Giao-Chï ð½n-sa n£ng trîu.
Thi«u-châu bÕch-cát nh© bong4.
ÐÕi-
ÐÕi- MÕo (ð°i-
(ð°i- m°i)
Hình gi¯ng rùa, nhßng vö h½i dài, có 6 chân, hai chân sau không có móng.
1
Vua nhà Tùy.
2
Vua nß¾c Ðµt-Quyªt.
3
Cây lØa.
4
Giây s¡n tr¡ng ð¬ d®t làm áo möng.
Hß½ng
Sách xßa chép: "Nh§t-Nam có nghìn m¦u r×ng sinh g² th½m r¤t quý". Sách Nam-Vi®t-Chí chép:
"Giao-Châu có cây hß½ng-mµc, mu¯n l¤y thì ð¯n xu¯ng, ch¶ lâu nåm cho vö møc r°i l¤y ruµt và m¡t cây,
thÑ nào cÑng, ðen, bö xu¯ng nß¾c chìm, g÷i "tr¥m hß½ng", n±i, g÷i "kê-c¯t hay bán-thüy", thÑ thô g÷i "sÕn-
hß½ng".
Kim-
Kim- Nhan
Có ch² g÷i cây cam-ma, thß¶ng tøc ð¯t cây ¤y ð¬ tr× tà-khí.
Bài-
Bài- Hß½ng
Cây nào có mµt r- thì t¯t.
Hß½ng-
Hß½ng- Phø-
Phø- TØ
Mµt tên khác g÷i là Kê-d¥u, thÑ nào m÷c g¥n b¶ b¬ là t¯t.
Giáng
Giáng--Chân-
Chân- Hß½ng
ThÑ lâu nåm dùng t¯t.
An-
An- TÑc
M§t
Sáp ong
Chì
S¡t
Thiªc
Quª
ThÑ vö möng th¸t dày t¯t.
TØ-
TØ- Thäo
Sách Trung-Châu chép: "KÏ-lân tØ-thäo do kiªn tÕo ra, cûng nhß ong làm ra m§t v§y. TØ-Thäo s¡c ðö
mà vàng, gi¯ng tùng-chi". Giao-Châu-Chí chép r¢ng: "TØ-Thäo và huyªt-ki®t ð«u sän xu¤t · Giao-Châu, rõ
ràng không phäi cùng mµt thÑ". Bän-thäo cß½ng-møc nói r¢ng: "hai v§t ¤y chü-tr¸ tà-khí trong ngû-tÕng, chï-
th¯ng, phá huyªt-tích, tr¸ ghë møt".
Kha-
Kha- Lê-
Lê- L£c
Sách Trung-Châu chép: Kha-Lê-L£c sän-xu¤t · Giao-Châu, Ái-Châu, hoa tr¡ng, hµt nhß hµt quä
chi1, vö và c½m dính sát nhau, v¸ không ðµc, chü tr¸ khí lÕnh, bøng trß¾ng ð¥y.
Thß¶ng-
Thß¶ng- S½n
Có hai thÑ, tøc g÷i hoàng-ðao và bÕch-ðao.
B°-
B°- Hoàng
B¸ dao mác thành thß½ng, dùng B°-Hoàng ghi«n nhö, r¡c vào thì lành.
1
Chi là tên cây, quä nó dùng ð¬ nhuµm màu vàng.
A - Ngùy
Rau Ð°
Rau ð¡ng, sách xßa chép: sän-xu¤t · huy®n C±-Ðô thuµc Lßþng-Châu, v¸ ð¡ng khó u¯ng.
Ý - Dî (HÕt bo-
bo- bo)
Khi Mã-Vi®n sang ðánh Giao-Chï, có ch· ý-dî v«, ði qua Ngû-Khê, hÕt r½i xu¯ng r°i m÷c lên. Tô-
Ðông-Pha có bài th½:
Phøc-Ba dùng ý-dî,
Tr¸ ngßþc thu¯c nhß th¥n.
Ðµc Ngû-Khê tr× ðßþc,
Khôn tr× nµc sàm-nhân1.
Phong-
Phong- Cß½ng (G×ng)
X¡t lát dán hai bên màng tang, hªt ðau ð¥u.
Höa-
Höa- Cß½ng (Ri«ng)
S¡c h½i tía, thß¶ng dùng làm men rßþu, r¤t t¯t.
Cao-
Cao- Lß½ng-
Lß½ng- Cß½ng
G¯c · Châu Cao-Lß½ng, · Giao-Châu cûng có, gi¯ng sinh · Lôi-Châu t¯t h½n. — Giang-Tä g÷i là
cû Ð²-Nhßþc. V¸ r¤t ôn, chü tr¸ tích, lÕnh, ðau bøng, giã nhö, sao s½, hòa v½¾i nß¾c gÕo mà u¯ng. Tr¸ th±-tä
ho¡c loÕn: dùng Cao-Lß½ng-Cß½ng nåm lßþng, nß¾ng chín, ð§p d§p, rØa sÕch, ð± vào mµt thång rßþu, ðun
sôi nåm ba l¥n, u¯ng vào kiªn hi®u tÑc kh¡c. U¯ng Cao-Lß½ng-Cß½ng thì thanh-khí tång thêm, nhan-s¡c tß½i
t¯t, nhæng nhà phú-hào hay s¡c ð¬ u¯ng.
Hoàng-
Hoàng- Cß½ng
Bän-thäo chép: "gi¯ng sinh · Häi-Nam, g÷i là b°ng-tru§t. V¸ cay ð¡ng, r¤t hàn, không ðµc, chü tr¸
tâm phúc kiªt tích, tr× phong nhi®t, tiêu ung thûng, nhai s¯ng, tr¸ khí. Thiên-Kim-Phß½ng: tr¸ ghë lác m¾i sinh,
ngÑa lâu ngày, l¤y mµt lßþng hoàng-cß½ng hi®p vào ba lßþng quª-hß½ng, tán bµt, hoà gi¤m u¯ng.
U¤t-
U¤t- Kim (cü ngh®)
V¸ cay ð¡ng, tính hàn, chü tr¸ tích huyªt, lÕnh, hÕ khí, sinh da non, c¥m huyªt. Lßu-Vû-Tích nói r¢ng:
"dùng U¤t-Kim ðµc v¸, tr¸ b®nh con gái ch§m th¤y tháng, tâm khí kiªt tø, mài v¾i gi¤m nóng mà u¯ng; ðau
d§y, tán bµt trµn vào cháo mà ån".
Thông-
Thông- Thiên-
Thiên- T«
Sách: "Giao-Châu-Ký" cüa Lßu-Hân-KÏ chép: "lông tê-ngßu gi¯ng lông heo, ð¥u có ba s×ng, s×ng
trên mûi ng¡n, hai s×ng trên trán, mµt dài mµt ng¡n. Di-V§t-Chí nói r¢ng: "trong s×ng thß¶ng có vân tr¡ng
nhß sþi t½, sáng ng¶i, su¯t t× ng÷n ðªn g¯c", g÷i là thông-thiên-tê.
1
Mã Vi®n ðánh Giao-Chï, lúc tr· v«, ch· v« m¤y xe hÕt bo bo, có kë gièm v¾i vua Quang Võ, nói Mã Vi®n ch· ng÷c Minh Châu v« r¤t
nhi«u.
T¸ch-
T¸ch- Thüy-
Thüy- Tê
Tøc truy«n An-Dß½ng-Vß½ng có s×ng vån-tê dài 7 t¤c, khi ðánh tr§n thua, ném s×ng tê xu¯ng bi¬n,
nß¾c r¨ ra, Vß½ng chÕy vào nß¾c, thoát nÕn.
T¸ch-
T¸ch- Hàn-
Hàn- Tê
Nåm Khai-Nguyên thÑ hai (714), ð¶i Ðß¶ng, tiªt ðông-chí, Giao-Chï dâng mµt s×ng tê, s¡c nhß
vàng, sÑ-giä xin mµt cái mâm b¢ng vàng, ð£t s×ng vào, ð¬ trong ð«n, khí ¤m xông lên ngß¶i. Vua höi vì c¾
gì? SÑ-giä tâu: "¤y là T¸ch-Hàn-Tê. Th¶i Vån-Ðª nhà Tùy (589-604), có tiªn mµt cái, ðªn nay m¾i tiªn lÕi".
Vua vui lòng t£ng thß· ng r¤t h§u. Th½ Ð²-Phü có câu: "Kim bàn tê duy th§n", nghîa là: "S×ng tê ð¬ trong
mâm vàng r¤t c¦n-th§n".
Voi
XÑ Lâm-¤p sän-xu¤t voi, lúc ð¥u tÕi nß¾c Chiêm-Thành, tøc hay dùng voi ð¬ cÞi và ch· . Qu§n B¯-
chánh ngày nay, tÑc huy®n Tßþng-Lâm thuµc Qu§n Nh§t-Nam ngày xßa v§y. Th±-hào giªt huy®n-l®nh, l§p
nß¾c g÷i là Lâm-¤y. Th¶i T¯ng-Lý-Tông (1225-1264), An-nam c¯ng voi, công-khanh ð«u dâng bi¬u m×ng.
Có mµt thái-h÷c-sinh dâng bài th½ r¢ng:
Ba voi ð«u tám thß¾c cao,
Giang-h° muôn d£m biªt bao nh÷c nh¢n.
Công-Khanh ca ngþi thång-bình,
Læ-Ngao1 chï có trâu-sinh2 tâu bày.
Nåm Bính-Tý (1276) hi®u Chí-Nguyên, tri«u-ðình d©p yên nhà T¯ng, thÆng ru²i ðªn Quª-Châu g¥n
An-nam, nß¾c ¤y thß¶ng ðem voi c¯ng. Voi ðñc có hai ngà, voi cái không có. SÑc mÕnh cüa voi · n½i vòi.
Nhà vua thß¶ng m· cuµc ð¤u voi ð¬ xem h½n thua. Mu¯n sån voi, ngß¶i ta lùa voi cái vào r×ng, kª l¤y mía
dø voi ðñc ðªn, ðào h¥m ð¬ s§p b¡t. Lúc m¾i sa h¥m, voi r¯ng hét om sòm, ngß¶i ta b¡t v« t§p, d¥n d¥n nó
hi¬u ý ngß¶i. G£p l- tiªt, ngß¶i nài l¤y g¤m phü lên lßng voi, khiªn quÏ lÕy qu¯c chúa. Lúc ðám tang, th¡ng
yên vàng (?), voi chäy nß¾c m¡t thành kh¯i. Tính r¤t khôn, · r×ng núi, mµt con voi ðñc c£p b¯n, nåm chøc
voi cái; ßa u¯ng rßþu (?), thß¶ng l¤y vòi xoi phên nhà cüa dân · núi ð¬ u¯ng, u¯ng hªt vò mà không say.
Nªu hai con ði chung, ðßþc mµt v§t gì, cûng chia ðôi. Nhæng ðêm trång, ßa ra sông t¡m lµi. Lúc tr· v« r×ng,
dân ðu±i theo sau ðánh tr¯ng, thanh-la inh öi, làm cho voi kinh sþ chÕy b§y vào l¯i h©p, sa l¥y, không d§y
ðßþc, b¸ dân ðâm giªt chªt. Ngà voi có vân, s¡c tß½i sáng, nhæng ngà chªt, ngà røng, không t¯t. Ngß¶i Lâm-
„p hay giªt voi, voi oán, dàn tr§n vây ngß¶i, ngß¶i sþ trèo lên cây, c· i áo treo · cành, r°i chuy«n qua cây
khác chÕy tr¯n, voi th¤y áo treo, tß· ng ngß¶i, l¤y vòi hút nß¾c x¯i vào cây và lay cho cây ð±, không th¤y
ngß¶i, gi§n chà nát áo r°i bö ði. Voi b®nh thì day ð¥u v« hß¾ng nam mà chªt. Th¸t voi thô, ð¬ cä da n¤u mau
chín, th¸t g¥n n½i ngà và bàn chân khá ngon.
Bò tót
Giao-Châu-Ký chép r¢ng: "Bò tót sän xu¤t · qu§n CØu-ÐÑc, có mµt s×ng, dài hai thß¾c. Th¶i Hán
Linh-Ðª (168-188), CØu-Chân dâng bò tót, cho là con thú lÕ. Khoäng niên hi®u Chí-Nguyên (1264-1294),
An-nam thß¶ng ðem c¯ng.
1
Læ-Ngao là mµt thiên trong Kinh Th½. Th¶i vua Võ Vß½ng nhà Châu, nß¾c Tây Læ dâng con chó ngao, Ông Thi®u Công làm thiên Læ
Ngao ð¬ khuyên rån vua không nên quí chuµng v§t lÕ.
2
Trâu là loÕi cá nhö. "Trâu sinh" nghîa nhß "Ti¬u sinh", nghîa là ngß¶i h÷c trò hèn m÷n, l¶i tñ xßng khiêm t¯n.
BÕch-
BÕch- Lµc
Ð¶i T¤n, ð¥u niên-hi®u Nguyên-Khß½ng (291-199), có con hß½u tr¡ng xu¤t hi®n · huy®n Vû-Ninh,
qu§n Giao-Chï. Ð¶i T¯ng Vån-Ðª, cu¯i niên-hi®u Nguyên-Gia (453), Giao-Chï ðem dâng hß½u tr¡ng.
Ti«m-
Ti«m- Thüy-
Thüy- Ngßu (trâu l£n dß¾i nß¾c)
Giao-Châu-Ký chép rå¢ng: "tÕi huy®n Câu-L§u có gi¯ng trâu l£n · dß¾i nß¾c, lên bµ thì s×ng m«m,
vào nß¾c s×ng lÕi r¡n".
Tinh-
Tinh- tinh
Nam-Trung-Chí chép r¢ng: "hình chó, m£t ngß¶i, · trong hang núi, ði không do mµt l¯i quen nào,
h¢ng b¥y cä tråm con. Ngß¶i ta thß¶ng l¤y rßþu và m¤y chøc ðôi giép cö kªt lÕi v¾i nhau, bày ra giæa ðß¶ng,
Tinh-tinh g£p th¤y, tÑc thì kêu tên h÷ ông cha cüa ngß¶i mà chØi, và nói r¢ng: "Tøi bây c¯ b¦y ta, mau bö ði
cho r°i". Nhßng sau lÕi kêu nhau u¯ng nªm rßþu, xö giép ði ch½i, u¯ng mµt vài chung ðã say, giép b¸ giây
ch¢ng, té ngæa, thª là b¸ b¡t. Ngß¶i xßa höi quan l®nh Phong-Khê: "Phong-Khê có v§t gì?". Ðáp: "Chï có tinh-
tinh, rßþu và t¾".
Ph¤t-
Ph¤t- ph¤t (ðß¶i ß½i, mµt loÕi khï)
Quách-Phác nói r¢ng: "Ðß¶i-ß½i sän-xu¤t trong mi«n núi Giao-Châu, hình dáng gi¯ng ngß¶i, lßng
dài, mình ðen, có lông ðªn gót chân, xöa tóc, chÕy mau, ån th¸t ngß¶i, th¤y ngß¶i thì cß¶i". Tä-Tß nói r¢ng:
"Ðß¶i-ß½i cß¶i b¸ ð¤m".
Ngh¸-
Ngh¸- TØ-
TØ- Diêm-
Diêm- Äi (trÑng kiªn mu¯i chua)
Sách xßa chép: "Tù-trß· ng các khê ðµng · Giao-Châu hay l¤y trÑng kiªn mu¯i chua, không phäi
các quan và thân-tµc, không ðßþc dùng món ån n¥y tiªp ðãi (?). Thiên Giao-Ð£c-Sinh có nói: "dùng tß½ng
trÑng kiªn". Sách Tª-Th¯ng bäo r¢ng: "mu¯i sän-xu¤t · løc-ð¸a, tÑc mà mu¯i dùng làm tß½ng trÑng kiªn".
Sách Châu-L-: "ngß¶i ð¥u bªp d÷n tß½ng có món tß½ng trÑng kiªn". PhÕm-Uý-Tông nói r¢ng: "Món trÑng
kiªn · Trung-Qu¯c th¤t truy«n, nên m¾i tìm · n½i ngß¶i Mán, chÑ không phäi ngß¶i Mán biªt làm ra trß¾c".
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p Ngû Chung
140 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p Løc
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p Løc
TÕp Ký
Ð¶i Ðß¶ng, nåm Hµi-Xß½ng thÑ 5 (845), tiªt møc nói v« cách tuy¬n-cØ: "An-nam ðßa vào thi tiªn-sî
không ðßþc quá tám ngß¶i, minh-kinh không ðßþc quá mß¶i ngß¶i".
Xét theo phép ð¶i nhà Ðß¶ng, chÑc-vø cüa các quan phiên-tr¤n: ðô-hµ An-nam và Phong-Châu có
nhi®m-vø ð«-phòng ðß¶ng bµ, ð×ng cho ngß¶i nß¾c Chân-LÕp vào Lînh-Nam mua khí-gi¾i và ngña. Các
khê, ðµng · phiên-t¤n, n½i nào ß½ng-ngÕnh, c¥n phäi tr¤n áp, thì các v¸ ðô-ð¯c · nåm châu: Giao, Quäng,
Ung, Quª và Dung, ba nåm mµt l¥n, phäi ðem quân ði tu¥n áp, ði ðªn ðâu làm trÕng tâu v« vua nghe. Các
biên qu§n lo vi®c ðón tiªp và hß¾ng dçn, các thü-lînh · các phiên-tr¤n lo chïnh b¸ nghi-thÑc. Thøc-quân,
Nam-Häi, An-nam ð«u cho sØ-døng t× 300 quân kÜ gi· xu¯ng. Dß¾i quy«n quän-tr¸ cüa các ðô-ð¯c-phü các
qu§n Quª, Quäng, Ung, Dung, An-nam, Kiªm-Nam, có nhæng bµ-lÕc l¾n, c¥n phäi tra v¤n nhân-s¯ giáp
binh, phø-huynh các bµ-lÕc ¤y, nªu có ngß¶i tính nªt t¯t, làm vi®c giöi, có vån vû tài-lßþc, m²i nåm biên tên
tâu v« vua nghe ð¬ tùy tài sØ døng.
Các quan và gia-quyªn các qu§n An-nam, Quª-Châu và Quäng-Châu, m²i lúc phó nhi®m, ðßþc c¤p
phát ngña trÕm nhß sau:
Nh¤t ph¦m: ngña 10 con, l×a 10 con.
Nhì ph¦m: ngña 9 con, l×a 9 con.
Tam ph¦m: ngña 8 con, l×a 8 con.
TÑ ph¦m, ngû ph¦m: ngña 4 con, l×a 4 con.
Løc ph¦m, th¤t ph¦m: ngña 2 con, l×a 2 con.
Bát ph¦m, cØu ph¦m: ngña 1 con, l×a 1 con.
Ngß¶i ít, tùy s¯ ngß¶i mà cung c¤p.
Sách D¸ch-Viên Tùng-Chí1, nói r¢ng: "m²i lúc phong vß½ng hay ban tiªt vi®t cho các qu§n-trß· ng
các nß¾c Mán, nµi thuµc Trung-Qu¯c, chï có An-nam và HÕ-Châu thì quan h÷c-sî thäo t¶ chª-s¡c, còn các
xÑ khác thì không c¥n.
SØ-Thông1 chép r¢ng: "Xóm · 10 nhà, t¤t có ngß¶i trung tín; mu¯n lßu truy«n b¤t hü, công truy«n bá
nh¶ · n½i ngß¶i. Vì sao Giao-Châu xa · phß½ng nam, dòng gi¯ng cüa Vi®t-Thß¶ng, Ðôn-Hoàng · t§n Tây-
1
D¸ch là nách, mµt bên, viên là tòa nhà. D¸ch viên là hai tòa Trung-Th½ và Môn-HÕ · hai bên cung ði®n nhà vua. Chßa rõ tác giä cüa
D¸ch-Viên-Tùng-Chí là ai.
Vñc, quê hß½ng cüa Côn-Nhung, nh½n-v§t cüa hai xÑ ¤y, t× xßa không th¤y truy«n chép? B· i vì · t§n nß¾c
ngoài, ðß¶ng xa kë chþ, cho nên sØ-quan không ghi chép ðªn v§y. May nh¶ có Sî-Nhiªp chép truy®n, Lßu-
Bính viªt sách, mà anh-tài l²i lÕc hai xÑ ¤y m¾i ðßþc lßu danh. Nªu hai nhà hi«n-giä không ra ð¶i, vi®c hai
qu§n ¤y không có sách chép, thì các b§c quân-tØ · biên qu§n, làm sao truy«n tiªng ðªn ð¶i sau. Do ðó, biªt
công vi®c trß¾c thu§t có hi®u-lñc r¤t l¾n, chÆng phäi cùng ngh« m÷n th½ phú, so sánh h½n thua v§y".
L¶i tâu cüa Løc-Tuyên-Công bàn v« vi®c Kinh-Lßþc-SÑ Lînh-Nam xin ð£t s· th¸-bÕc (cûng nhß s·
ðÕi-lý mua hàng) · An-nam và phái Trung-sÑ qua giám-th¸:
Lînh-Nam Tiªt-Ðµ Kinh-Lßþc-SÑ tâu r¢ng: "G¥n ðây có nhi«u thuy«n qua An-nam mua v§t-døng ð¬
dâng lên vua, công vi®c l¾n lao, sþ ð° cung c¤p không ðü. Nay tôi mu¯n sai phán-quan qua An-nam thu mãi
v§t-hÕng, xin tri«u-ðình phái mµt v¸ Trung-sÑ cùng v¾i SÑ-ty cüa tôi, ð°ng ði công-tác, ngõ h¥u tránh vi®c
gian d¯i. Mong xin Thánh-chï chu¦n-y". Thiªt nghî: "Nhæng kë buôn bán nß¾c ngoài chï c¥u m¯i lþi, ðßþc
yên v² thì ðªn, b¸ qu¤y nhi-u thì ði. Quäng-Châu là n½i ðô-hµi tr÷ng-yªu, có tiªng dân ðông, cüa nhi«u. Chï
vì b÷n giao d¸ch xâm kh¡c quá ch×ng, m¤t cä ý-nghîa làm cho ngß¶i xa cäm mªn. Ðã không biªt tñ-trách,
còn vßþt ra ngoài chÑc-v¸ cüa mình. Ng÷c nát trong hòm, vì ai nên n²i, châu ð¶i ngoài cõi, bao thu· tr· v«.
Kinh-th½ nói r¢ng: "Không quí v§t · phß½ng xa, thì ngß¶i xa ðªn". Nay ðã ham mu¯n nhß thª, cho nên
phß½ng xa không qui phøc là phäi. Hu¯ng nay mu¯n làm dao ðµng lòng vua, xin sai Trung-sÑ, tö lòng tham
cho thiên-hÕ, thông h¯i-lµ v¾i tri«u-ðình, qu¤y nh½ th¶i bu±i thanh-bình, thß½ng-t±n Thánh-tri«u phong-hóa,
phép nên trách phÕt, vi®c khó y theo. Vã lÕi, Lînh-Nam, An-nam, ðâu chÆng là ð¤t nß¾c cüa vua, Trung-sÑ,
NgoÕi-sÑ, ai cûng là tôi vua. Nªu c¥n vi®c nß¾c, vi®c quân, ðã có phép thß¶ng l® cû. Ngß¶i lo tròn chÑc,
nß¾c tñ th×a dùng. Hà t¤t tin Lînh-Nam mà cñ tuy®t An-nam, tr÷ng Trung-sÑ mà xem khinh NgoÕi-sÑ, ðã trái
hÆn t¤m lòng thành thñc, lÕi t±n thß½ng phong-hóa khinh tài.
L¶i t¤u-ngh¸ cüa Tuyên-Công ð«u b¸ im, không ðßa ra bàn lu§n.
Bài vån cüa Li-u-
Li-u- TØ-
TØ- H§u làm cho quan Th¸-
Th¸- ngñ An-
An- Nam h÷ Dß½ng tª quan Ðô-
Ðô- Hµ h÷
Trß½ng
Trß½ng
Duy: Ngày... tháng... nåm... c¯-lÕi m±, quan-chÑc m±, kính tª trß¾c linh-v¸ C¯ Ðô-Hµ Ngñ-SØ
Trung-Th×a Trß½ng-Công mà than r¢ng:
"Giao-Châu rµng l¾n, xa tít chân tr¶i phß½ng nam, công-ðÑc cüa vua HÕ-Vû không thi-th¯ ðªn n½i
và cß¶ng-quy«n cüa nhà BÕo-T¥n không chª-ngñ n±i. Khi làm phän, lúc xßng th¥n, t× ð¶i Hán tr· lÕi ðây,
luôn luôn nhß thª.
Thánh-thiên-tØ nhà Ðß¶ng ta tuyên dß½ng phong-hóa, ban ð¥u chÆng m¤y lúc ðßþc yên. D¥n d¥n
phong-tøc thay ð±i, dân-tµc "tóc cài áo cö", hß¾ng hóa xßng th¥n, cu¯i cùng tr· nên nhß ngß¶i Trung-Hoa,
th¤m nhu¥n hòa-thu§n. Tr¸ công cüa Sî-Nhiªp, chï có ông n¯i ðßþc, lúc nào ông cûng siêng nång, biªt lo xa,
rµng thi ân hu®, b°i ð¡p công-nghi®p cüa tiên-nhân ðã l§p trø ð°ng làm tiêu bi¬u · phß½ng nam. Ði t×
phß½ng b¡c qua tr¤n ngñ man-khu; li«n li«n xe ngña, ph¾i ph¾i sinh kÏ, làm cho Giao-Châu tr· nên mµt xÑ
ph°n-hoa ðô-hµi, th¤m nhu¥n oai ðÑc cüa nhà vua. Ông ðß½ng ðßþc nhà vua tin yêu, ðáng l¨ ðßþc phong
tß¾c công-h¥u, nhßng tiªng ông v×a ð°n v« Kinh-Sß vang d§y, thì h°n ông ðã s¾m lìa cõi thª · ð¤t Viêm-
Châu. Than-ôi! Thß½ng thay! Nh¾ lÕi ngày xßa, lúc ông m¾i bß¾c chân vào ðß¶ng quan-lÕi, ðã n±i tiªng tài
cán thanh liêm, ðªn lúc qua làm kinh-lßþc phán-quan · An-nam, giæ ðúng mñc thß¾c, nhæng kë cô quä
ðßþc yên, thuª khoá ð¥y ðü. D¶i qua làm chÑc Trø-sØ, kª thång chÑc Tào-Lang, · ðâu cûng có chính-tích
t¯t, dân duyên-häi ðßþc hß· ng sñ an-ninh. Nay tri«u-ðình chuyên nhi®m ông qua làm ðô-hµ · phß½ng
1
SØ-Thông do Lßu-Trí-C½ ð¶i Ðß¶ng soÕn, có 20 quy¬n, chia ra nµi thiên và ngoÕi thiên nói v« ngu°n g¯c và ð¡c th¤t cüa sØ sách.
nam, l- ban r¤t h§u, ân tÑ r¤t nhi«u. Ông m· phü-ðß¶ng tuy¬n døng nhân-tài, bao nhiêu kë lß½ng-nång ð«u
v« làm thuµc lÕi. Tñ xét kë hèn m÷n n¥y, ðâu dám mong ðßþc ch÷n lña. May ðâu ½n trên sai khiªn, ðßþc
tuy¬n b± làm chÑc An-nam Th¸-Ngñ.
Tôi v×a toan ch¶ ngày ðång trình phó nh§m, quän bao ðß¶ng sá xa xuôi. Ði ðßþc nØa ðß¶ng, g£p
ngß¶i anh b¸ trích ra làm quan ngoÕi-qu§n, cùng nhau lßu luyªn khóc lóc, thành ra tr- nãi. Vä thê-tØ không
có, chiªc bóng b½-v½, thân lßu · giang biên, mµng ra ngoài thiên-tª. Ch§m b« phøc-d¸ch, tr¢n-tr÷c lo âu,
thành thØ sinh ra thß½ng cäm. Chï ch¶ hªt b« lo l¡ng, kíp kíp lên ðß¶ng, ng¶ ðâu tr¶i chÆng chìu ngß¶i, hÕn
tai không tránh khöi, v×a toan thßþng lµ, thì hung tín ðã ðßa ðªn n½i. V§t mình tÑc t¯i, sæng s¯t bi ai, ðã
không k¸p th¤y dung-nhan, kh¯n n²i báo ð«n ân-ðÑc. Nay kính dâng l- bÕc, v÷ng bái trß¾c xe tang, Nam-
Câu mµt chén rßþu suông, tä tình u-u¤t.
Ð¶i Ðß¶ng, Tr¸nh-Ði«n, tên chæ Thai-Vån, làm tß¾ng tri«u Hy-Tông. Nguyên trß¾c ðµi Nam-binh ·
ba châu Giao, Quäng và Ung, v§n lß½ng do nåm ðß¶ng Lînh-B¡c, thuy«n bè chuy¬n v§n qua lÕi, hay b¸
chìm ð¡m. Ði«n xin l¤y lþi mu¯i và s¡t · Lînh-Nam, giao cho Tiªt-Ðµ Quäng-Châu h¢ng nåm n¤u nß¾c bi¬n
l¤y mu¯i cung c¤p cho An-nam, bãi vi®c v§n lß½ng · m¤y châu Kinh, H°ng, quân lß½ng nh¶ v§y ðßþc ð¥y
ðü. Sau Vß½ng-Sß-Phü làm H°ng-Quân Phó-SÑ Lînh-Nam, xin ð×ng tiªn binh mà hiªn ti«n thêm hai mß½i
vÕn. Kinh-Lßþc-SÑ kêu nài r¤t g¡t, nhßng Sß-Phü th¤y lþi nhØ tri«u-ðình, toan ðoÕt binh-quy«n, vi®c không
ðßþc, bèn thôi.
Ð¶i T¯ng, HÑa-Tr÷ng-Tuyên, tên chæ Hy-Xán, ngß¶i qu§n B¡c-Häi, Thanh-Châu, ð§u tiªn-sî, ðßþc
b± làm chü-bµ Tào-Châu. Lúc m¾i tuy¬n-b±, ðßþc vào tâu vi®c · ð«n riêng cüa vua. Thái-T± nghe tiªng, c¤t
lên làm chÑc Thái-TØ Trung-Doãn, coi B¡c-Häi quân-khu và làm chÑc Chinh-Nam Mã-Bµ-Quân Chuy¬n-
V§n-SÑ. Thái-Tông d¤y binh ðánh Giao-Chï, không ðßþc th¡ng lþi. Tr÷ng-Tuyên cho r¢ng ð¤t Giao-Chï oi-
bÑc ðµc-ð¸a, quân lính chßa giao-chiªn, mß¶i ph¥n ðã chªt m¤t hai ba, tuy ðánh h½n cûng không giæ ðßþc,
bèn dâng s¾ ði«u-tr¥n phän-kháng. LÕi e ngày gi¶ tr¬ nãi, l§p tÑc tñ ti®n bãi binh, khiªn các qu§n phát ti«n
kho c¤p thß· ng cho quân-sî, r°i dâng s¾ tñ nh§n tµi ki¬u-chiªu (tñ tay thay ð±i chiªu-chï nhà vua) cüa mình.
Vua Thái-Tông khen ngþi, xu¯ng chiªu ban khen. Tr÷ng-Tuyên li«n thäo h¸ch-vån chiêu-dø c×-soái Giao-
Châu. Giao-Châu mu¯n nÕp l- xin nµi-phø, lo vi®c c¯ng-hiªn. Tr÷ng-Tuyên ðßþc thång hàm Gián-Ngh¸ ðÕi-
phu, lînh chÑc quân-sÑ nhß trß¾c.
Ð¶i T¯ng, Dß½ng-Hæu, vào khoäng ð¥u niên-hi®u Thi®u-Hßng (1131), làm Thái-Thú Khâm-Châu.
Lúc ¤y có sÑ Giao-Chï tranh lu§n v« gi¾i-hÕn ruµng ð¤t. Hæu c¡m mµt cây thß½ng b¢ng s¡t · giæa sân và nói
r¢ng: "Nªu mu¯n tranh ð¸a-gi¾i, thì ðánh nhau mµt tr§n ð¬ quyªt h½n thua". SÑ Giao-Châu sþ hãi lui ra.
Ngß¶i trong nß¾c nh¾ vi®c ¤y, g÷i Dß½ng-Hæu là Dß½ng-Thiªt-Thß½ng.
Nåm Diên-Hñu thÑ 7 (1320) nhà ÐÕi-Nguyên, dân b¥n cùng · Häi-Nam b¡t con gái cüa dân-chúng
ðem vào An-nam bán làm con · . Qu¯c-chü nghe vi®c ¤y, khiªn ngß¶i theo b¡t ðßþc b÷n cß¾p ngß¶i và truy
h°i các ngß¶i b¸ bán, khiªn sÑ ðßa v« phü Nguyên-Soái · Häi-Nam.
Th½ ð« V¸nh cüa Danh-

Danh- hi«n các Tri«u-
Tri«u- ðÕi
Th½ cüa Løc-

Løc- Sî-
Sî- Hoành t£ng ThÑ-
ThÑ- SØ Giao-
Giao- Chï là C±-
C±- Bí tñ Công-
Công- Chân 1
C¯-H¥u g£p bu±i th¸nh,
1
— quy¬n thÑ 8 chép là Công-Trñc.
HoÕn lµ lß¾t thanh phong.

Phiên-H§u1 t×ng vua giúp,
Nam-Châu lÕi ru²i giong.
Tr¯ng vang ngoài nåm núi,
C¶ ph¤t vßþt muôn trùng.
Dù nhö, nên lánh tr÷c,
ChÆng to, cûng l§p công.
Non cao chi ngÕi vßþt,
B¬ cä chï quanh vòng.
Bu°n bã xem di«u li®ng,
C¶ v« nhß¾ng c± trông.
Th½ cüa Th¦m-

Th¦m- Thuyên-
Thuyên- KÏ khi b¸ biªm sang Hoan-
Hoan- Châu (Hai Bài)
Bài thÑ 1
Nghe ð°n Giao-Chï qu§n,
Nam v¾i Quán-Hung liên2
Ngày lÕnh chia mùa ít,
M£t tr¶i b± bóng thiên.
Úy-Ðà t×ng dñng nß¾c,
Sî-Nhiªp ðã xa mi«n.
Làng xóm liên nhà · ,
Ngß diêm n¯i nghi®p truy«n.
Ngß¶i Giao dâng trî múa3,
Tß¾ng Hán ng¡m di«u lên4
Ð¥u b¡c sß¶n non qu¦y,
Gió nam m£t bi¬n r«n.
Bi®t ly bao quän tháng,
Râu tóc ðã kinh niên.
Thân thuµc than ph¥n s¯,
Vþ con c¡t nþ duyên.
Mµng àn, h°n b¯i r¯i,
S¥u ch¤t, b®nh tri«n miên.
Thôi ch¾ muôn hàng l®,
Lòng chÆng th¤u Hoàng-thiên.
(Vßþt b¬ vào Long-Biên).
Bài thÑ 2
T× trß¾c nghe ð°ng trø,
1
Phiên H§u là nhæng tß¾c vß½ng g¥n v¾i Thiên Vß½ng.
2
Nß¾c ngß¶i Mán có tøc xuyên hông.
3
Ð¶i nhà Ðß¶ng, ngß¶i Vi®t ðem chim ð¸ch (trî) vào ch¥u và múa.
4
Mã Vi®n ð¶i Ðông-Hán khi qua ðánh Trßng Tr¡c chßa yên, dß¾i thì nß¾c løt, trên thì mây mù, ngØa m£t th¤y di«u bay sà xu¯ng nß¾c,
có ý bu°n nh¾ quê hß½ng.
Mµt nåm v×a träi qua.

Ð¤t Lâm-¤p chÆng biªt,
Tr¶i ðÕo-minh còn xa.
Bao thu· nhu¥n mßa móc,
Bên tr¶i cách Kinh-hoa.
Nh¾ ai løy chan chÑa,
Tþ su¯i Nh§t-Nam sa.
Th½ cüa Quy«n-

Quy«n- ÐÑc-
ÐÑc- Dß ðßa chân Ðô-
Ðô- Hµ Bùi-
Bùi- Thái
B±ng ðeo Giao-Chï ¤n,
B¢ng b¯i tÕm chia tay.
Quan nhi®m dù xa cách.
Chúa lo m×ng ðßþc thay.
Chu-Diên ðß¶ng khu¤t khúc,
Phï-túy bay li«n b¥y.
Thuy«n ðµi vßþt sóng bi¬n,
Sinh kÏ cu¯n khói mây,
Cõi xa vén màn th¤y,
Hang núi khói hß½ng bay.
B¡c-Vi®t m×ng yên v²,
Nam-huân sách ðÑc dày.
BÕn thân than tÕm bi®t,
Công lÕ ch¶ có ngày.
Ý-dî quà bên ¤y,
Ngày v«, dám phi«n ai.
Th½ cüa Bì-

Bì- Nh§t-
Nh§t- Hßu chê Ðô
Ðô - Hµ Lý-
Lý- Trác làm vi®c quan tàn bÕo, nh½n dân phän loÕn
Phß½ng nam chÆng tri®u-h°i ðô-hµ,
Khiªn Giao-Châu mµt ðµ ngØa nghiêng.
K¬ t× ba b¯n nåm li«n,
Trung-nguyên nhøc nhã liên miên l¡m h°i.
Kë nhu nhßþc thøt lùi trß¾c tr§n,
Ngß¶i oai hùng m¤y b§n dùng binh.
Quân-nhu hao t¯n sinh-linh,
M¤y tay chiªu-tß¾ng m£c tình kiªm ån.
NÕo xß½ng-tüy nhân-dân quá-mÑc,
Ð¬ ðem làm lß½ng-thñc quân-nhân.
HÑa-Xß½ng hùng h± tß¾ng-quân,
H½n ngß¶i oai võ mß¶i ph¥n hiên ngang.
MÕnh nhß gió, kéo sang muôn kÜ,
Biªn thành thây l¤p bí giòng sông.
Có ngß¶i s¯ng sót h°i tông,
Muôn nhà trông th¤y hãi hùng khóc than.
Tiªng ai oán lan tràn thôn dã,
Khí cåm h¶n ð¥y cä núi hang.
Ng÷n c¶ tiªng tr¯ng b¨ bàng,

Ai mà nghe th¤t cho ðang t¤m lòng?
Biªt ai mà th· than cùng?
Dînh-Xuyên c±-løc m¤y trùng xa xa.
Bài ðàn Vi®t-

Vi®t- Thß¶ng cüa Hàn-
Hàn- Dû
Mßa phäi thì,
V§n t¯t tß½i,
Nào ta có ý gì v¾i ai?
T× thu· Thành-Chu,
Chåm chï gian lao,
M· mang b¶ cõi,
Lßu truy«n ð¶i sau.
Ngày nay Thánh-hoàng,
Ngñ tr¸ b¯n phß½ng.
Oai linh l×ng lçy
Ai dám khinh thß¶ng.
Nhà không bö tr¯ng,
Ruµng có ngß¶i cày.
Vi®t-Thß¶ng th¥n phøc,
B¯n b¬ vui v¥y.
Th½ cüa HÑa-

HÑa- H°n làm khi lên l¥u Úy-
Úy- Ðà
HÕng, Lßu ðß½ng mãng ðu±i hß½u T¥n1,
Hoàng-¯c nghênh ngang ch¯n häi-tân.
C§y sÑc Nhâm-Ngao t×ng dñng nß¾c,
Nghe l¶i Løc-Giä lÕi xßng th¥n.
Th½ Lý-
Lý- Sinh
Sinh ti-n bÕn ði Lînh-
Lînh- Nam
Xa kh½i non nß¾c cõi Giao-Châu,
Thß½ng kë nåm tàn ru±i vó câu.
Bên bi¬n TÕ-Công ng¶i ch¤t bÕc,
Trên ðài vua Vi®t thoáng nhìn trâu.
L«u tranh vßþn hú trång soi sáng,
Nhà ðá cây già khói töa thu.
Ngänh m£t Trß¶ng-An nØa vÕn d£m,
G¯c ð°ng bóng mát ch¾ yêm lßu.
Th½ cüa Trß½ng-

Trß½ng- T¸ch ch½i núi t£ng th¥y tu qu§n Nh§t-
Nh§t- Nam
Trong núi mµt sß già,
CØa tùng khép mßa sa.
D· kinh trên lá chu¯i,
1
Lßu Bang và HÕng Vû n±i lên tranh thiên hÕ cüa nhà T¥n ví nhß giành nhau mµt con hß½u.
Rü áo dß¾i bông la1

Xây ðá m¾i ðào giªng,
Phá r×ng tñ tr°ng trà,
Häi-nam có khách ðªn,
Tråm tiªng th±, höi nhà.
Th½ cüa Tß-

Tß- Mã ð¬ ð«n th¶ Phøc-
Phøc- Ba
Bi¬n Nam ban l®nh Hán,
R×ng U¤t ðu±i binh Mß¶ng.
Ð°ng-trø chia biên-gi¾i,
Hoàng-kim c¯ng quân-vß½ng.
Ý gian-th¥n ðã träi,
Lòng báo-qu¯c ai thß½ng.
Lam-chß¾ng ðành trôi giÕt,
Trung dûng mµt hòm xß½ng.
Tång-
Tång- Uyên-
Uyên- TØ khách-
khách- ngø An-
An- Nam, th¤y Tiªn-
Tiªn- Phøng-
Phøng- SÑ v«, kh¦u chiªm b¯n câu
An-nam ai bäo xa xåm,
Kª-Châu có kë h¢ng nåm ði v«.
Giang-Nam, Giang-B¡c bÕn bè,
Ba nåm thß-tín, chÆng h« gØi thåm.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p Løc Chung
1
Bông ð¢ng la.
147 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p Th¤t
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p Th¤t
Th½ cüa các danh-

danh- nhân ði sÑ An-
An- nam, t× niên-
niên- hi®u Chí-
Chí- Nguyên tr·
xu¯ng
Th¸-
Th¸- Lang Lý-
Lý- Tß-
Tß- Di-n hi®u Vû-
Vû- S½n
Th½ làm trong ti®c theo l¶i yêu-c¥u cüa Thª-TØ
Bài I
Càn-khôn nay g£p hµi trinh-nguyên,
Trång sáng làu làu, chß¾ng-khí tan.
Cõi b¡c ru²i sao ban cáo-m®nh,
Tr¶i nam xuân töa kh¡p giang-san.
Cäm-thông th¶ chúa lòng tua kính,
Kiêng sþ oai tr¶i nß¾c m¾i an.
Quy thu§n nay mai ch¥u TØ-b®
Non mòn bi¬n cÕn væng muôn ngàn.
Bài-th½ n¥y Thª-TØ h÷a v¥n ngay trong ti®c rßþu, có hai câu nhß sau:
"Tñ th©n không tài may ðßþc ð¤t,
Chï nhân hay ¯m l²i ch¥u tr¶i".
Bài II
Mßa móc ½n trên kh¡p dçy ð¥y
Chiªu son phßþng ng§m1 xu¯ng t×ng mây.
Chiªn-tr¥n rØa sÕch sông Ngân-Hán2,
Hòa-khí lan tràn ch¯n häi-nhai.
Tö rõ thß Vån3 ban mµt lá,
So b¢ng ðàn Thu¤tn4 gçy nåm dây.
Tr¶i che ð¤t ch· nam nhß b¡c,
1
ThÕch Quý Long ð¶i H§u-Tri®u, khiªn chÕm mµt con phßþng b¢ng g², mi®ng ng§m chiªu thß ban b¯ cho thiên hÕ.
2
Chiªn tr¥n nghîa là bøi chiªn tranh. Câu n¥y ý nói kéo sông Ngân Hà xu¯ng ð¬ rØa giáp binh, nghîa là thiên hÕ thái bình, d©p vi®c
chiªn tranh.
3
Hán Vån Ðª chï ban mµt lá chiªu thß mà Tri®u Ðà xßng th¥n phøng c¯ng.
4
Vua Thu¤n ôm ðàn gäy khúc Nam Huân mà muôn dân ðßþc thái bình an lÕc.
ChÆng sþ vân lôi1 lÕi có ngày.
Thª-TØ t£ng vàng bÕc. Tß-Di-n khß¾c t×. Thª-TØ nh¡c tích Løc-Giä ngày xßa ði sÑ, Tri®u-Ðà cûng
t£ng vàng bÕc, v.v..., ân c¥n nài ép. Tß-Di-n bèn làm mµt bài th½ t× tÕ nhß sau:
L¶i vàng cån-d£n lúc lên ðß¶ng,
Chín b® vì dân n£ng xót thß½ng.
Yên Thøc, Tß½ng-Nhß vâng thäo h¸ch2,
SÑ Nam, Løc-Giä há tham vàng.
Tuyªt bång trong tr¡ng lòng th¥n-tØ,
Tr¶i ð¤t sinh thành, lßþng ðª-vß½ng.
Ao ß¾c t× nay tr¶i thu§n ý,
Thê hàng3 chÑc c¯ng m²i nåm thß¶ng.
Quan kÏ (xem ðánh c¶)

Tréo bàn ng°i mát lúc ban trßa,
Cao th¤p xem ch½i mµt cuµc c¶.
Vôi tr¡ng, tr¥u xanh, cau lÕi dëo,
Nhà ai hoa bß· i nÑc th½m ðßa.
(Hoa bß· i An-nam r¤t th½m nhß hoa lài, Lînh-B¡c không có thÑ hoa ¤y).
Nho-H÷c ð«-cØ T×-Minh-Thi®n (giúp Vû-S½n ði sÑ Giao-Châu, ðêm xuân ng°i xem ðánh c¶, t£ng
Thª-TØ mµt bài th½).
Xanh um ðình vi®n, nguy®t làu làu,
Ngß¶i dß¾i tr¶i con chiªm mµt b¥u.
Ðu¯c ðö mµt bàn ng°i xúm xít,
Mây xanh muôn trßþng nghî ðâu ðâu.
Ai ngån lÞ nß¾c ngß¶i trong cuµc,
Nh¶ có khoanh tay khách ngoÕi ch¥u.
Th¡ng tr§n khoe-khoang binh t¯i kÜ,
Mu¯n bày cuµc khác ngÕi canh thâu.
Thßþng-
Thßþng- thß Trß½ng-
Trß½ng- Hi¬n-
Hi¬n- Khanh
Ng¡m cänh tr¶i hôm khói m¸t m¶,
Xa n½i thành-th¸ ðÞ huyên-hoa.
QuÕnh hiu ðình vi®n không bao s· ,
Tß½i t¯t vu¶n cây chï mµt nhà.
Thiên-Hán bªn nam tuôn mÕch nß¾c,
Mµc-miên cây l¾n tr± cành hoa.
An-nam tuy nhö vån-chß½ng th¸nh,
1
Ý nói t× nay khöi lo Thiên TØ ra oai s¤m sét mà gia phÕt nhß trß¾c næa.
2
Ð¶i nhà Hán, Tß Mã Tß½ng Nhß thäo h¸ch vån chiêu an ngß¶i Thøc.
3
Thê là cái thang, hàng là ði thuy«n, ý nói c¯ng sÑ phäi trèo non vßþt b¬.
Šch giªng, khuyên ð×ng chª gi-u ngoa.
Thßþng-
Thßþng- Th½ Lß½ng-
Lß½ng- Công-
Công- Phø ån trái väi ngçu ð«
Chï mµt ðôi ngày ð±i s¡c hß½ng,
Phäi nghìn vÕn d£m trÕm bång ðß¶ng,
Hoàng-tri«u chï trách bao-mao l-1.
Vô ích làm chi vi®c Hán, Ðß¶ng2.
Lang-
Lang- Trung Tr¥n-
Tr¥n- Cß½ng-
Cß½ng- Trung (2 bài)
Bài I
M© già Nam-Vi®t ph½ ð¥u bÕc,
Vþ ¯m B¡c-Yên ðþi bóng tà.
Mßa chß¾ng mây mù, Giao-Chï khách,
Mµng h°n chung mµt, xÑ chia ba.
Bài II
T× giä Giao-Châu ð¬ th½ cho Ðinh-Thiªu-Bäo
Mßa gió theo xe khói töa màn,
Cánh b¢ng há chï d£m ba ngàn,
Qua nam Ma-C§t còn vß½ng b®nh3,
V« B¡c ÐÕt-Ma lÕi nh¾ thi«n4.
Ð°ng trø t¥m thß¶ng vâng sÑ tiªt,
Ng÷c-giai gang t¤c ð¯i thiên-nhan.
Chia tay chÆng có l¶i chi d£n,
G¡ng tö nghìn thu mµt t¤m ðan.
Th¸-
Th¸- Lang Lý-
Lý- Tr÷ng-
Tr÷ng- Tân h÷a th½ cüa Thª-
Thª- TØ Ðµng-
Ðµng- Di®u Tñ-
Tñ- Chân
Gi¯ng r°ng tiªng n±i thu· còn mång,
Ð¤t m¾i nÑt lên ðã v¨ v¢n.
Mµt bu±i ch¥u tr¶i bèn hóa trúc,
Tinh-th¥n vßþt hÆn g¤p tråm l¥n.
Th¸-
Th¸- Trung Tiêu
Tiêu--Phß½ng-
Phß½ng- Nhai h÷a th½ cüa Thª-
Thª- TØ
Ti®c khách mßa xuân l¤m t¤m r½i,
Ðß¶ng v« giøc giã ngña tra roi.
T× nay Nam-Th± thêm vui vë,
Nghiêu-Ðª m×ng chung ðµi mµt tr¶i.
1
Bao mao là cö ¯ng. Nß¾c nhö không có cüa báu c¯ng hiªn, thì c¯ng mµt xe cö bao mao, ð¬ Thiên TØ dùng trong vi®c tª l-.
2
Th¶i nhà Hán và nhà Ðß¶ng, Giao Chï phäi c¯ng trái väi.
3
Ma C§t tÑc Duy Ma C§t, nhà cß sî danh tiªng, lúc ðÑc Ph§t còn tÕi thª. Tiªng PhÕn nghîa là "T¸nh danh".
4
ÐÕt Ma tÑc B° Tát ÐÕt Ma, nghîa là "Giác Pháp" hay "ÐÕo Pháp", ông t± ð¥u tiên cüa phái "Thi«n Tông Ðông Th±".
Th¸-
Th¸- Lang Lý-
Lý- Cänh-
Cänh- S½n
Ði t× ðª-khuyªt ðªn thiên-nhai,
Chín vÕn b¢ng-trình khoái vßþt bay.
Kh¡p ch¯n xa xuôi làn gió mát,
Trên ðß¶ng giong ru±i bóng xuân ch¥y.
Nhân-tâm thiên-ý nào ai biªt,
L¸ch-s¯ âu-ca sÇn có ðay.
Chúa thánh yêu dân nhß trÑng mén,
Lña chi lo l¡ng phäi nhån mày.
Lang-
Lang- Trung Ð²-
Ð²- Hy-
Hy- V÷ng
Th¬-phßþng nåm mây ng§m chiªu tr¶i,
An-nam vâng sÑ cõi xa kh½i,
Li®ng bay may ðã theo r°ng ðßþc,
Qu¡c thß¾c còn kham nhäy ngña ch½i.
Non nß¾c xÑ ngß¶i vui v¸nh cänh,
Tôi con nß¾c m÷n cúi nghe l¶i.
V« tri«u, m®nh chúa may không nhøc,
L«u cö non xanh cûng thänh th½i.
Lang-
Lang- Trung Vån-
Vån- TØ-
TØ- Phß½ng
Bài I
ÐÑc nhu¥n Chí-tr¸1 hµi phi-long,
Muôn d£m Nam-bang sÑ ru±i giong,
Vß½ng-Chính giæa tr¶i nêu nh§t nguy®t2
ÐÑc-âm3 kh¡p ð¤t d§y lôi phong.
Nß¾c phiên kính c¦n không c¥n l-4
Lßþng thánh g¥n xa chÆng khác lòng.
Cho biªt ý ngß¶i ai cûng v§y5,
C¯ng tri«u chi sá vßþt non sông.
Bài II
T£ng Thª-TØ Thái-Hß-TØ6
Vån-Chß½ng Thª-TØ n±i tinh-th¥n,
Áo mão khoan thai rü bµi-th¥n1
1
Chí Tr¸: niên hi®u vua Anh Tông nhà Nguyên lúc ¤y m¾i lên ngôi.
2
Ban vß½ng chính tÑc là l- ban chính sóc, cØ hành vào ngày 1 tháng 12 m²i nåm, ð¬ ban l¸ch nåm m¾i.
3
L¶i ân chiªu cüa nhà vua.
4
Ý nói theo phong tøc t×ng nß¾c, không c¥n phi«n trách l- nghi.
5
Tã truy®n có câu: "v§t v§t các hæu quan".
6
TÑc vua Minh-Tông nhà Tr¥n.
QuÏ n· vß¶n tiên nghiêng bóng nh§t,

QuÏnh tr°ng ð¤t bi¬n ðßþm màu xuân.
Th«m r°ng l¥n bß¾c vâng minh-chiªu,
L- l¾n phô bày tiªp thßþng-tân.
T× ¤y vua tôi gìn ð¤t nß¾c,
Vi®t-Nam mãi mãi ðµi thiên-ân.
Lang-
Lang- Trung Dß½ng-
Dß½ng- Ðình-
Ðình- Tr¤n ðáp v§n Thái-
Thái- TØ Thª-
Thª- TØ.
SÑ-thi«u häi-qu¯c thÆng ðß¶ng giong,
Gió b¤c heo heo khí lÕnh lùng.
Báo trß¾c tin xuân, sông núi ð©p,
Th¤m sâu ½n chúa, trë già mong.
ÐÑc-Châu h¢ng tøng th½ Lang-BÕch2,
Tr¶i S· xa ðßa chiªu phøng h°ng.
Truy«n n¯i träi ð¶i ngay v¾i chúa,
Ð¤t tr¶i soi th¤u t¤m lòng trung.
Lang-
Lang- Trung Tri®u-
Tri®u- TØ-
TØ- KÏ h÷a v¥n Thái-
Thái- TØ Thª-
Thª- TØ
Sáng ng¶i sóng tuyªt dµi Tam-san3,
Mµt bu±i xe r°ng xu¯ng thª-gian.
Chiu chít bóng dâm kêu hÕc nµi4,
Læng l½ sß¶n núi töa mây nhàn5.
SØa sang vi®c nß¾c th×a thong thä,
Ð©p ð¨ l¶i vân khéo d®t ðan.
Tiªp ðón hôm qua trên ti®c ng÷c,
Bi®t ly chi xiªt n²i bàng hoàng.
Lang-
Lang- Trung Trí-
Trí- TØ-
TØ- Nguyên ðáp v¥n (Hai bài)
Bài I
H÷a v¥n Thái-TØ
Chúa thánh lên ngôi báu,
ń sâu xu¯ng cõi xa.
Chín trùng ban chính-sóc,
Muôn d£m l¡ng ðàn hòa.
Nh§t nguy®t giæa tr¶i sáng,
Gió xuân kh¡p xÑ qua.
1
Däi ng÷c.
2
Kinh Thi: Th½ BÕch Lang tøng công ðÑc nhà Châu.
3
Ba hòn núi th¥n tiên ngoài b¬, cûng g÷i là Tam H°: Phß½ng H°, B°ng H° và Doanh H°
4
Quë trung-phu Kinh D¸ch có câu: "Minh hÕc tÕi âm, kÏ tØ h÷a chi". Nghîa là chim hÕc kêu trong bóng dâm, có hÕc con kêu theo. Ý câu
th½ n¥y nói: Thª TØ ðã có con hi«n n¯i nghi®p.
5
Câu th½ n¥y ý nói: "Thª TØ ðã truy«n ngôi cho con ð¬ an hß· ng thanh nhàn.
Nhân ân ð°ng mµt loÕt,

Trân tr÷ng yêu dân ta.
Bài II
M×ng tr¶i mßa · An-Nam
Ð½n phøng mang thß xu¯ng cØu-tiêu1,
Cõi xa ác-khí ðã ng¥m tiêu.
Móc mßa tr¶i ð¤t thông nguyên-khí,
Mây gió non sông ru±i sÑ-thi«u2.
Thuy«n chiªn Dß½ng-Công3 không phäi tiªn,
Trø ð°ng Mã-tß¾ng chÆng c¥n nêu
Cho hay ½n thánh d°i dào kh¡p,
Xanh mß¾t ð¥y ð°ng ng÷n lúa miêu.
Quäng-
Quäng- Châu Giác-
Giác- Thø Phó-
Phó- Nhßþc-
Nhßþc- Kim (Hai bài)
(Ông này giúp Thßþng-thß Thiªt-Trø ði sÑ An-nam).
Bài I
Mùa ðông vào nß¾c Vi®t,
V×ng mây ðón sÑ-thi«u.
Tên qu§n ð¶i T¥n ð£t,
Trø ð°ng tß¾ng Hán nêu,
Ðß¶ng sông mång m¾i m÷c,
Ruµng núi lúa v×a cao.
G¥n xa ½n nhu¥n th¡m,
Hành-d¸ch dám t×-lao.
Bài II
Th½ Chí-HÛ
Nguyên-Th¯ng ba nåm ban chính-sóc4
Cñc-nam muôn d£m m· thß phong.
Vào doanh, c¶ sÑ mây lay ðµng,
Ðón bªn, tàn tiên bóng tr§p trùng.
Dø Thøc, Tß½ng-Nhß không t¯n gi¤y,
Tri«u-Châu, Vi®t-sÑ tñ vui lòng.
V« nhà kÏ lão ai thåm höi,
Vån-hóa ngày nay b¯n b¬ thông.
1
CØu tiêu là chín t×ng mây.
2
Xe sÑ giä.
3
Hán Vû-Ðª sai Dß½ng-Bµc ðem mµt ðµi lâu thuy«n qua ðánh Nam-Vi®t.
4
Nguyên-Th¯ng là niên hi®u cüa Thu§n-Tông nhà Nguyên, nhßng chï có hai nåm (1333-1334), qua nåm sau ð±i là Chí-Nguyên.
Nhæng bài tña và th½ cüa các quan Hàn-

Hàn- Lâm-
Lâm- Vi®n ðßa t£ng SÑ-
SÑ- giä
Bài tña cüa Hàn-

Hàn- Lâm H÷c-
H÷c- Sî Lý-
Lý- Khiêm, hi®u Thø-
Thø- Ích, ðßa Thßþng-
Thßþng- Th½ Sài-
Sài- Trang-
Trang- Khanh.
Nåm Chí-Nguyên thÑ 15 (1278), An-nam qu¯c-vß½ng dâng bi¬u thác c¾ vì b§n lo ð« phòng nß¾c
láng gi«ng xâm l¤n, không th¬ vào tri«u-kiªn. Qu¯c-Vß½ng m¤t, Thª-TØ tñ l§p, không ch¶ xin m®nh-l®nh
Thiên-TØ.
Tri«u-ðình bàn khiªn sÑ, nhßng khó ch÷n ngß¶i. V×a g£p An-Vû-SÑ Kim-Sï Sài-Trang-Khanh1, t×
Vân-Nam v«, các ðÕi th¥n ð«u tiªn cØ tài cüa ông. Vua v¶i vào höi, biªt r¢ng phø huynh cüa Sài-Công ð«u là
tôi cû cüa tri«u-ðình, và Sài-Công tâu ð¯i, l¶i ý khÆng-khái, thông thÕo phong-th± An-nam. TÑc thì vua gia
phong làm L--Bµ Thßþng-Thß; khiªn ði sÑ, ban cho áo g¤m, cung tên, yên ngña, ð¬ cho cuµc hành trình
thêm ph¥n vë vang. Trang-khanh ðªn An-nam, tuyên ý-chï nhà vua, khuyên dø hai ba l¥n, nhßng qu¯c-
vß½ng ch¤p n®, chÆng tïnh-ngµ, r¯t cuµc không có ý mu¯n lai tri«u. Trang-Khanh tr· v«, Hoàng-thßþng
chÆng nÞ gia-binh, xu¯ng chiªu dø mong vua An-nam lai tri«u, Tranh-Khanh trong ba nåm ba l¥n qua lÕi.
Nåm ¤y ngß¶i vào ch¥u là Tr¥n-Di-Ái, em cüa qu¯c-vß½ng và chú cüa Thª-TØ hi®n nay.
Hoàng-thßþng bäo r¢ng: "Ðó là Thª-tØ trái m®nh, chÑ ngß¶i nß¾c ¤y nào có tµi gì, nên cho Di-Ái
làm vua ð¬ yên v² dân", bèn ban sách-m®nh cho Trang-Khanh làm chÑc Tuyên-Uý-SÑ Ðô-Nguyên-Soái,
ðem binh hµ-t¯ng Di-Ái v« nß¾c. Lúc s¡p ði, các quan Hàn-Lâm-Vi®n ð«u làm th½ t¯ng ti-n. Tôi may ðßþc
dñ mµt chÑc trong Vi®n Hàn-Lâm thß¶ng nhæng chiªu-dø, bi¬u-chß½ng, ð«u có dñ nghe, bèn thu§t lÕi công
vi®c và kính t£ng m¤y l¶i nhß sau: "T× xßa chÆng phäi có nhân-tài là khó, mà ch÷n nhân-tài m¾i là vi®c
không phäi d--dàng. Nay chúa-thßþng biªt Trang-Khanh là ngß¶i thu¥n-h§u, lanh lþi, h÷c rµng biªt nhi«u,
ðü sÑc ðäm nh§n tr÷ng trách; ði sÑ b¯n phß½ng, không nhøc m®nh nhà vua, cho nên ký thác vi®c biên-thùy,
üy-nhi®m sÑ-m®nh · n½i tuy®t-vñc, phàm các vi®c quân-læ, ð«u ðßþc tñ ý ði«u-khi¬n, lÕi l¤y Ch¤n-Vån Lý-
Công làm tá-nh¸, Phi-nh¸ Lý-Quân làm tham tán, ch÷n tài nhß v§y, thñc là tinh-tª.
Trang-Khanh hãy ði cho khöi phø ý lña ch÷n cüa Thánh-Thiên-TØ, khöi phø lòng kÏ-v÷ng cüa hàng
Công-Khanh, chiêu-dø v² yên, chính do · chuyªn ði n¥y. Vài hôm næa, tôi s¨ ðón ch¶ Hi«n-Công · ngoài
cØa ðô-môn mà m×ng r¢ng: "Chung-quân2, Løc-Giä3 không chuyên chiªm tiªng t¯t · ngày xßa".
Ngày tháng 11 nåm Chí-Nguyên thÑ 18 (1281).
Th½ t£ng cüa Hàn-
Hàn- Lâm Th×a-
Th×a- Chi Vß½ng-
Vß½ng- Bàn hi®u Lµc-
Lµc- Am
Xe Sài Thßþng-th½ lß¾t vi-n-phß½ng,
Ð¥m r°ng hang h± tþ ðß¶ng trß¶ng.
Ð½n thanh rÕng v¨ sÑ ngoÕi-qu¯c,
ChÆng kém Hán-tri«u Tô4 v¾i Trß½ng5
Cung-s½n Lý-Sinh có mßu-trí,
C¥m roi giong ru±i mµt con ðß¶ng.
Sao cho ½n chúa kh¡p vû-trø,
1
TÑc Sài Thung.
2
Chung Quân ð¶i Hán xin qua ðánh Nam Vi®t.
3
Løc Giä ði sÑ Nam Vi®t, khiªn Tri®u Ðà xßng th¥n.
4
Tô Vû sÑ Hung Nô.
5
Trß½ng Khiên sÑ Tây VÑc.
Cüa quý không c¥n nÕp Ðª-hß½ng.
Hàn-
Hàn- Lâm Th×a-
Th×a- Chï Cao-
Cao- Ðß¶ng Diêm-
Diêm- Phøc tñ TØ-
TØ- T¸nh 1
Sài-H¥u quyªt hiªn mình cho nß¾c,
Chí-khí sao r¤t mñc thâm thu¥n!
Anh em tuy®t-vÑc li«u thân!
•c-Nhai2 mµt c£p ng÷c-lân khác nào.
Nói cß¶i ðßþc phong h¥u "VÕn-lý"3
Tu¯t gß½m xông hùm-khí lên tr¶i.
Ðß¶ng nguy dong ru²i nhß ch½i,
— n½i khách-ð¸a nhß n½i xóm làng.
Chí-Nguyên4 ðã hà hoang yên d©p,
B¯n phß½ng ð«u khép nép xßng th¥n.
C¾ sao trái m®nh ba l¥n5,
Cho nên phª-l§p nguyên-nhân rõ ràng6.
Bö l¯t väy thay b¢ng xiêm áo7,
Chü quân dân trên ðäo man-di.
Ðß¶ng hoàng rÕng v¨ uy nghi,
Ngæa trông giúp ðÞ l¤y vì nhân-quân.
Hàn-
Hàn- Lâm H÷c-
H÷c- Sî Vß½ng-
Vß½ng- C¤u, tñ là KhÆng-
KhÆng- Ðß¶ng
Thßþng-Khanh phong chÑc bu±i vào ch¥u,
Sang sÑ An-nam n¡m tiªt mao8.
Xanh ng¡t nµi r°ng9 sao sÑ rÕng,
Tít mù ðß¶ng nhÕn vó câu mau.
Mây h° khói ðäo ð«u tan sÕch,
Chuµt trµm beo tham thäy cúi ð¥u.
Hµ-t¯ng, Nam-Vß½ng ði trß¾c ngña,
Cha con buµc ch£t m¯i tình sâu.
Hàn-
Hàn- Lâm H÷c-
H÷c- Sî H°-
H°- Chi-
Chi- Du§t tñ là Thi®u
Thi®u--Vån
Viêm-phß½ng cách vÕn d£m,
Xe l÷ng bao gi¶ v«?
1
Nguyên trß¾c chép Diên Thu¥n, ông Trúc Ðinh chæa lÕi Diêm Phøc.
2
Sông •c Nhai, nay · tïnh Cam Túc, theo sách SØ ký, sông ¤y có th¥n mã.
3
H§u-Hán-Thß Li®t-Truy®n chép: Ban-Siêm hàm én c± hùm, bay ði ån th¸t, có tß¾ng mÕo ðßþc phong "VÕn Lý H¥u".
4
Niên hi®u vua Thª-T± nhà Nguyên.
5
Vua nhà Tr¥n ðã ba l¥n b¸ v¶i mà không vào ch¥u.
6
Nhà Nguyên phong Tr¥n-Di-Ái làm An-nam qu¯c vß½ng, sai Sài-Thung hµ t¯ng v« nß¾c.
7
Ý nói ð±i tøc Man-Di theo tøc Trung-Qu¯c.
8
Tiªt là c¶ tiªt, mao là chùm lông kªt · ð¥u c¶ tiªt, phù hi®u cüa sÑ th¥n.
9
R°ng xanh thuµc v« phß½ng Ðông.
Häi-qu¯c khen tiªt thÆng,

Giang-th¥n phøc tài kÏ1
Hªt lòng l§p công lÕ,
Mu¯n m· rµng biên-thùy.
Tre løa lßu tên h÷2,
Ð¶i ngß¶i cûng sß¾ng ghê.
T§p-
T§p- Hi«n H÷c-
H÷c- Sî Lß½ng-
Lß½ng- Tång tñ C¯ng-
C¯ng- Phü
S¡t ðá lòng trung mãnh gi¤y tinh,
Ph¦m ngß¶i cao quý cØa trâm anh,
Bên tr¶i Tô-Vû toàn danh-tiªt,
Góc b¬ Trß½ng-Khiên ru²i sÑ trình.
Ð°ng-trø trång cao ð« tuy®t cú,
Ðª-thành hoa n· ðón qui-sinh.
An-nam tuy nhö vån-chß½ng th¸nh,
Šch giªng xem tr¶i ch¾ vµi khinh.
Qu¯c-
Qu¯c- Phó Kiªn-
Kiªn- A n Vß½ng-
Vß½ng- Tái
Vàng ðá lòng ð½n ðµng chín trùng3
Ngña quen l¯i cû thÆng ðß¶ng giong.
Xe không ý-dî lòng liêm tö4,
L- có bao-mao chÑc-vø xong5.
Tay chï ð¸a-ð° tri«u b¡c-khuyªt,
Mi®ng truy«n thiên-chiªu ðªn Nam-Ngung.
Chung-quân chÆng ðþi xin dây løa6,
Muôn d£m Ban-Sinh thöa vçy vùng7.
H÷c-
H÷c- Sî Vß½ng-
Vß½ng- Chi-
Chi- Cß½ng tñ TØ-
TØ- Duy.
Tam-tích ½n trên h§u l--nghi8,
Anh em quý hi¬n h÷ tên ghi,
Mµt nhà trung-nghîa t× xßa hiªm,
Nghìn thu· süng-vinh m¤y kë bì.
Tu±i-trë ðã hay tròn tiªt-nghîa,
1
Ðß¶ng Vß½ng Bµt ði qua Nam Vi®t. Giang th¥n (th¥n · sông) biªt Bµt có kÏ tài, giúp mµt ðêm gió cho mau t¾i, ð¬ làm bài tña Ð¢ng
Vß½ng Các.
2
Ð¶i xßa không có gi¤y, ngß¶i ta dùng tre và løa ð¬ viªt sách.
3
Nguyên Hán vån là "Táo Lßu" nghîa là däi mão cüa Thiên TØ.
4
Xem chú thích các bài trß¾c.
5
Xem chú thích các bài trß¾c.
6
Chung Quân xin dây løa ði b¡t vua nß¾c Vi®t.
7
Ban Siêu: xem chú thích bài trß¾c.
8
Tam tích: vua ban cho ba món: cung tên, yên ngña, áo bÕc.
Phß½ng xa v¯n sÇn phøc phong-uy.

T× nay làng nß¾c cao danh v÷ng,
Tiªng t¯t ð¶i ð¶i ð¬ løa tre.
Yên-
Yên- S½n Dû-
Dû- Thái
Nghe nói Giao-Châu xa tuy®t v¶i,
Tß¾ng-quân ru±i ngña mµt phen ch½i,
Khoán vàng lóng lánh, hùm trß½ng m¡t,
Chiªu ng÷c th½m tho, phøng ng§m l¶i.
Nghìn núi chông gai thanh kiªm m· ,
Chín khe sß½ng khói cánh bu°m bay.
Ra ði m®nh chúa tua ghi nh¾,
Vä lÕi tây-nam nØa góc tr¶i
Vß½ng-
Vß½ng- Hy-
Hy- Hi«n
Tinh, U dòng tß¾ng ð¤ng anh-hào1,
Chí tiªt l×ng mây vÕn trßþng cao.
Muôn ðµi ½n trên ðeo h± ¤n2,
Mµt gieo non Thái nh© h°ng mao3.
Dãi là trói Vi®t xem nhß bÞn4,
T¤c lßÞi ép T¥n chÆng khó nao5.
Muôn d£m rung cß½ng ngß¶i tiªn bß¾c,
Già ð¶i b÷n t¾ chï ngâm khào.
Di-
Di- Môn Lý-
Lý- Thanh (Hai bài)
Bài I
Cành nam truy«n h¸ch sÑ-th¥n qua,
H½n hÆn ngày xßa Mã-Phøc-Ba.
Thuyªt-phøc phß½ng xa dùng ðÑc hóa,
Nåm khe hà t¤t ðµng can qua.
Bài II
Khác ngß¶i khác tiªng há vô tình,
Cûng hi¬u g£p nhau nói thái-bình.
Ta có mµt l¶i, ông thØ nghi®m,
Xßa nay Ð¸nh-vi-n v¯n thß-sinh6.
1
Sài Thung ngß¶i · Châu U, châu Tinh phß½ng b¡c nß¾c Tàu.
2
H° phù là ¤n tß¾ng quân.
3
H°ng mao là lông chim.
4
Chung Quân xin dãi løa dài ð¬ b¡t vua nß¾c Vi®t.
5
Lãn-Tß½ng-Nhß u¯n ba t¤c lßÞi, thuyªt phøc nß¾c T¥n.
6
Ban Siêu ð¶i nhà Hán ðßþc phong làm Ð¸nh Vi-n H¥u.
Lý-
Lý- Ho¢ng
Vån-hóa ngày nay b¯n b¬ ð°ng,
An-nam v¯n thuµc bän-ð° chung.
Chín t¥ng ch÷n khiªn hoàng-hoa sÑ,
Muôn nß¾c ch¥u v« TØ-cñc cung.
Bác-v÷ng ngß¶i xßa m×ng lÕi g£p1,
Quª-Lâm ðß¶ng cû vçn còn thông.
Trung-nguyên xuân ðªn hoa nhß g¤m,
Khuyên ch¾ yêm-lßu dß¾i g¯c ð°ng2.
Hà-
Hà- Nam H¥u-
H¥u- Tông-
Tông- L-
QuÏ lÕy Thiên-tri«u, b§c thßþng-khanh,
LÕi c¥m c¶ tiªt sÑ Nam-thành.
Vài hàng ð½n-chiªu nghìn cân n£ng,
Muôn hµc minh-châu mµt mäy khinh.
Chï c¯t bao dung khoan ðµ lßþng,
ChÆng c¥n l¶i l¨ sính tung hoành.
An-nam Thª-TØ ð×ng lo ngÕi,
S¾m-s¾m giong cß½ng ðªn Ðª-Kinh.
Ðàm-
Ðàm- Hoài-
Hoài- H¥u Khiêm
Nh© vó câu dòn lß¾t gió thu,
Áo thêu ðeo ¤n h±-kim-phù.
Gìn lòng trung-nghîa th¶ vua chúa,
RÕng cØa y-quan ðü s¡c màu.
C¶ sÑ Tô-Công nay tÕm bi®t,
Danh th½m Mã-Tß¾ng ¡t v« sau.
Ðáng cß¶i b÷n t¾ tình nhi-næ,
Quanh qu¦n già ð¶i chÆng biªt ðâu.
Hai bài tÑ-

tÑ- tuy®t cüa Hàn-
Hàn- Lâm th×a-
th×a- chï CØu-
CØu- Môn Ð±ng-
Ð±ng- Vån-
Vån- Døng
Døng ðßa Lý-
Lý- Vû-
Vû- S½n
Bài I
M¤y ðµ chiªn-tranh ng÷n sóng tràn,
Lão-th¥n mµt tiªng Mán Mß¶ng an,
Chúa ta phß¾c l¾n nhß tr¶i b¬,
Phía b¡c l¥u cao hÑng gió nhàn.
Bài II
Ðông-Chiªt3 sinh-dân ðþi TØ-Ông1,
1
Bác V÷ng H¥u là Trß½ng Khiên ð¶i nhà Hán. Câu th½ n¥y ý nói: Sài Thung nay ði sÑ An nam l¥n thÑ hai, cûng nhß Trß½ng Khiên hai
l¥n ði sÑ Tây vñc.
2
Xem bài th½ cüa Lý Sinh, ðßa ngß¶i bÕn ði Lînh Nam.
3
Chiªt Giang là mµt tïnh duyên häi · phía ðông nam nß¾c Tàu. Nguyên ð¶i Ðß¶ng g÷i là Chiªt Giang, Ðông và Tây ÐÕo, ð¶i T¯ng chia
làm hai lµ Chiªt Ðông và Chiªt Tây.
TØ-Ông tâm-sñ v¾i tr¶i thông.

Nh¾ ðem mµt quy¬n Giao-Châu Cäo,
Kh¡c · Thiên-Thai ðïnh NhÕn-h°ng2.
Hàn-
Hàn- Lâm Th×a-
Th×a- Chï Cao-
Cao- Ðß¶ng Diêm-
Diêm- Phøc
SÑ-thi«u nåm trß¾c ru²i phß½ng xa,
Tiªt phøng ðß¶ng ðß¶ng chúng ngþi ca.
Muôn d£m Chu-Nha nhß väy vøn,
Mµt sông Ngân-Hán vßþt tinh-sà3.
Chuy¬n-du ðã nghï n½i Nam-qu§n4,
Khói lØa v×a yên ch¯n Häi-Nha.
Mang ðäy tr· v« ch¥u chúa-thßþng,
LÕi vâng ân-chiªu xß¾ng Hoàng-hoa5.
Bài tña cüa Trß½ng-

Trß½ng- Bá-
Bá- Thu¥n, Hàn-
Hàn- Lâm H÷c-
H÷c- Sî, ngß¶i Gia-
Gia- Hßng, ti-n chân Lý-
Lý- Tr÷ng-
Tr÷ng- Tân
và Tiêu-
Tiêu- Phß½ng-
Phß½ng- Nhai.
An-nam là ð¤t Vi®t ngày xßa, tuy · ngoài CØu Châu, nhßng có l¨ cûng thuµc bän-ð° cüa vua HÕ-
Vû. T× xßa ð£t ThÑ-sØ, thái-thú cai-tr¸, triêm-nhi-m vån-hóa, cho nên phong-tøc cûng có vån-v§t, không ðªn
ð²i chÆng biªt nghîa lý v« vi®c tôn vua và thân kë trên. Thª mà t× ngày li®t vào hàng phiên-thuµc Nguyên-
Tri«u ðªn nay, nghîa vø thân-thßþng sñ-quân, có ph¥n không ðßþc tö rõ. Vì v§y tri«u ðình phäi khiªn sÑ qua
lÕi luôn luôn. Vä ðß¶ng ðß¶ng qu¯c-gia cüa chúng ta, ð¯i v¾i mãnh ð¤t nhö xíu ¤y, há lÕi bö sót. ÐÕi-ð¬,
phß½ng-pháp làm cho kë xa th¥n phøc, mµt là dùng ðÑc, hai là dùng oai; dùng ðÑc là vi®c ð¥u tiên cüa
Thánh-nhân, dùng oai chï là mµt vi®c b¤t-ð¡c-dî. Vua Thu¤n ban b¯ Vån-ðÑc · hai bên th«m, vua Vån-
vß½ng sØa sang giáo-hóa mà b¯n phß½ng thäy ð«u phøc tòng. Nay Thiên-tØ chính ngñ ngôi r°ng, nhu¥n ½n
mßa móc, chÆng vì nß¾c An-nam xa xuôi mà bö r½i. Vì mu¯n tuyên-b¯ ðÑc-âm, cho nên khiªn L--Bµ Th¸-
Lang Lý-Quân Tr÷ng-Tân làm sÑ-giä, phó sÑ thì dùng Binh-bµ Lang-trung Tiêu-Quân T¡c-bình, thñc ðã ch÷n
ngß¶i xÑng ðáng v§y.
M÷i ngß¶i ð«u bäo chuyªn ði này d-, riêng tôi lÕi cho là khó. Vì sao mà bäo khó? Trß¾c ðây, các sÑ-
giä ði qua nß¾c ¤y, ai cûng ðem nghîa quân th¥n, c½ h÷a phúc ra hi¬u dø, nªu vua nß¾c ¤y có lòng sþ mà
nghe, thì nói d- ð¡t l¶i, nªu chÆng thª, thì h÷ lÕi tr· v« báo-cáo, thª là hªt trách-nhi®m, còn xØ-trí cách nào,
ðã có qu¯c-gia. Nay hai ông vßþt m¤y nghìn d£m, mang mµt phong thß, phäi làm sao m· ðß¶ng cäi quá tñ
tân cho nß¾c ¤y. Nªu ù-ù ra ði, r°i ù-ù tr· v« thì ai ði chÆng ðßþc, c¥n chi dùng ðªn chúng ta. Vä lÕi nhân-
tình sau khi lo l¡ng, b²ng th¤y mình ðßþc không l²i thì chÆng xiªt m×ng, nhßng m×ng lÕi sinh ra khinh mÕn.
Nay ta nhân lúc chúng ðß½ng m×ng, làm sao cho chúng bö lòng trì-nghi ð¬ ði theo ðß¶ng m¾i, thª m¾i khöi
th©n v¾i sÑ-m®nh hoàng-hoa cüa chúng ta. Tr÷ng-Tân t×ng · ban thßþng-thß-lang, T¡c-Bình sung chÑc phó-
sÑ hai l¥n, bình-t¯ h÷c hành nhæng gì? Nay hai ông ra ði, mµt lòng trung-nghîa, không quän ðªn vi®c riêng
1
Ði¬m n¥y chßa rõ.
2
Núi Thiên-Thai · phía b¡c huy®n Thiên Thai, tïnh Chiªt Giang, · vào khoäng sao ð¦u và sao ngßu, Ñng v¾i sao Thai, nên g÷i tên nhß
v§y. Núi NhÕn Ðãng · phía nam huy®n LÕc Thanh tïnh Chiªt Giang, trên ðïnh cao nh¤t có mµt h° nß¾c không bao gi¶ khô, mùa xuân
chim h°ng nhÕn thß¶ng v« ð§u ðó, nên g÷i tên là NhÕn Ðãng.
3
Sà là cái bè, cÞi bè ði qua sông Ngân Hán, tÑc ði sÑ phß½ng xa.
4
Câu n¥y tác giä nói Lý Vû S½n v×a làm Chuy¬n V§n SÑ · Giang Nam v«, nay lÕi ði sÑ Nam Vi®t.
5
Hoàng Hoa là mµt thiên trong Kinh Thi, dùng ð¬ khiªn sÑ th¥n.
mình và không có thái-ðµ ða ngôn trong khi vào trñc vua, ch¡c ch¡n thª nào cûng làm xong công vi®c mà
ngß¶i khác cho là khó làm. Trong ti®c khách không nÞ nghe hát khúc Dß½ng-Quan1, lÕi không th¬ b¡t chß¾c
các bÕn chúc l¶i mÕnh giöi, tö ý nh¾ nhung, tôi xin viªt m¤y hàng n¥y ð¬ ti-n bi®t.
Ngày 1 tháng 7 nåm Chí-Nguyên thÑ 31 (1294), viªt tÕi nhà Ng÷c-Ðß¶ng (tÑc Hàn-Lâm-Vi®n) tÕi
Thßþng-Ðô.
Nµi-
Nµi- Hàn Dß½ng-
Dß½ng- Tái tñ Tr÷ng-
Tr÷ng- Ho¢ng ðßa Lý-
Lý- Th¸-
Th¸- Làng.
Tr¶i chín thu s¡c muµn2,
Ðß¶ng muôn d£m ðßa chàng,
Mây hàn ð¥u ngña d§y,
Gß½m báu gi¡t lßng ngang.
Tuyên ð÷c chiªu thiên-tØ,
Yên lòng ngß¶i vi-n-bang.
Mµt ngày tan khí nóng,
Th¡ng ru²i bªn Man-Giang.
Hàn-
Hàn- Lâm Th×a-
Th×a- Chï Ð±ng-
Ð±ng- Vån-
Vån- Døng t¯ng bi®t Tiêu-
Tiêu- Lang-
Lang- Trung
Ô-ðài bö tr¯ng rêu phong3,
Tß-nông4 mµt lúc, Ngao-Phong5 lÕi v«.
Vui thay! g£p gÞ bÕn bè,
Vi®c ð¶i trái ý có h« chi ðâu.
Thß½ng dân ½n chúa cao sâu,
Chinh-man chßa nÞ thuy«n l¥u xu¤t quân.
Xßa nay lña sÑ khó khån,
Ung-dung l- mÕo, Tiêu-quân dáng ngß¶i.
Nói nång, vån-h÷c ðü tài,
T¬-th¥n trông th¤y li«n ngay g§t ð¥u.
An-nam nhö bé chß-h¥u,
S¾m v« cØa khuyªt vào ch¥u Thánh-quân.
Hàn-
Hàn- Lâm Th×a-
Th×a- Chï Tín-
Tín- Nhæ-
Nhæ- Tri®u
Chï tuy¬n lña ch÷n sÑ Nam-Bang,
Løc-Nh¤t tiên-sinh tiªng d§y làng1
1
Dß½ng Quan Khúc là bài hát ti-n bi®t, nguyên Vß½ng Duy ð¶i Ðß¶ng ðßa bÕn là Nguyên Nh¸ ði sÑ An Tây có câu th½ r¢ng: "V¸ Thành
tri«u vû ¤p khinh tr¥n, khách xá thanh thanh li-u s¡c tân, khuyªn quân cánh tân nh¤t bôi tØu, tây xu¤t Dß½ng Quan vô c¯ nhân". Ð¶i
sau ðem bài th½ ¤y vào nhÕc phü ð¬ làm bài hát ti-n bi®t.
2
Chín thu là cu¯i thu, ðã g¥n hªt 90 ngày.
3
Trong phü cüa quan Ngñ SØ xßa có mµt hàng cây Bách, thß¶ng có b¥y quÕ ðªn ð§u, nên g÷i là Bách-ðài, Ô ðài, Ô phü hay Ô Thñ (Ô
là con quÕ).
4
Tß nông là chÑc quan coi vi®c canh nông.
5
Ngao Phong hay Ngao S½n là hòn núi có th¥n tiên · Hàn Uy¬n (vß¶n Hàn m£c, vån chß½ng), là n½i thanh quí, nên ðßþc ví nhß Ngao
Phong.
Sao t· tr¶i thu ân-sûng m¾i,

Gió thanh b¬ chß¾ng ph¦m ð« sang.
Hai th«m can-vû vån-minh rÕng2,
Muôn d£m non sông chiªu-chï ban.
Mµt tiªng cäm-thông ngß¶i khác tøc,
Li«m ðem ng÷c løa t¾i Ð°-San3.
Hai bài tÑ-

tÑ- tuy®t cüa T§p-
T§p- Hi«n H÷c-
H÷c- Sî Hà-
Hà- Ðông T¯ng-
T¯ng- Bµt.
Bài I
Khoan nhân ðÑc ðµ sánh Ðß¶ng Nghiêu,
Ân-hu® v×a ban chiªu Thánh-tri«u.
Kén ch÷n anh-tài sung sÑ-bµ,
Không h« phân bi®t ch² hoang yêu4.
Bài II
B¬ nam ngß¶i Vi®t tñ làm ån,
V¯n chÆng phi«n chi ðªn sÑ-th¥n.
Linh thú hai ban ð«u bãi bö,
Hán-tri«u nhân h§u có vua Vån.
Hàn-
Hàn- Lâm H÷c-
H÷c- Sî Lß-
Lß- Châu Lßu-
Lßu- NhÕc.
M×ng hµi r°ng bay m¾i kÖ-nguyên,
Gió trong hây h¦y li-u non non.
Hß½ng n°ng ph¤n-thñ5 tinh-th¥n rÕng6
L- tr÷ng Hoàng-hoa ðÑc-hu® ð°n7.
B¡c-khuyªt v×a ban l¶i chiªu-chï,
Nam-bang li«n ch¸u ph§n tôi con.
Thái-bình cänh-tßþng ð¥y tr¶i ð¤t,
SÑ-mÕng xong r°i lÕi ng÷c-môn8.
Hàn-
Hàn- Lâm Trñc-
Trñc- H÷c-
H÷c- Sî Tr¥n-
Tr¥n- Nghi-m.
Hoàng-hoa dÑt hát, rßþu tàng tàng.
1
Âu Dß½ng Tu ð¶i T¯ng tñ hi®u là Løc Nh¤t cß sî. Có ngß¶i höi ý nghîa gì, ông ðáp: "Nhà tôi chÑa mµt vÕn quy¬n sách, góp biên nhæng
bài vån hay t× Tam ÐÕi tr· xu¯ng mµt ngàn quy¬n, có mµt ðàn câm, mµt bàn c¶, mµt vò rßþu, mµt ngß¶i tôi vui cänh già · giæa nåm
món ¤y há chÆng phäi là Løc Nh¤t ß?".
2
Can là cái thuçn, vû là cái lông, là hai món dùng ð¬ múa. Xßa vua Thu¤n không dùng võ lñc, chï cho múa can vû · hai bên th«m, mà
các nß¾c ð«u ðªn ch¥u.
3
Vua HÕ Vû hµi h÷p chß h¥u · núi Ð° S½n, có hàng vÕn nß¾c ðem ng÷c và løa ðªn h÷p.
4
Hoang yêu là n½i xa xuôi.
5
Các dinh thñ dùng h° ph¤n quét tß¶ng g÷i là ph¤n thñ.
6
Tinh th¥n · ðây cûng nhß tinh tú, là các vì sao.
7
Xem chú thích · bài th½ cüa Diêm Phøc.
8
CØa cung ði®n nhà vua.
Trß¾c cØa ðô-thành ngña buµc cß½ng.

Vâng lãnh tiªt-mao t× B¡c-khuyªt,
Tuyên truy«n ng÷c chiªu ðªn Nam-bang.
Th½ hay giá tr÷ng r×ng kê-quái1,
Chí cä gan lÏ ch¯n h± lang.
Dø Thøc Trß½ng-Nhß xong sÑ-mÕng,
Mau quay chèo quª vßþt sông Tß½ng.
T× khúc cüa Hàn-

Hàn- Lâm ºng-
ºng- Phøng Ð¢ng-
Ð¢ng- Tân ðßa chân Lý-
Lý- Cänh-
Cänh- S½n (Theo ði®u "ÐoÕt-
"ÐoÕt-
C¦m-
C¦m- phiêu")
Hùng-khí lên mây xanh,
Muôn d£m rÕng tài danh.
Gió tây giong ru±i,
Nh½n v§t ð®-nh¤t tri«u-ðình.
Ð« c¥u Tß-Mã2,
Ném bút Ban-Sinh3,
Nh¾ xßa phong-hóa lßu-hành,
Cõi xa l×ng lçy uy thanh.
Thét roi cß¶i chï quan-hà,
Kìa nåm xßa biªt rõ rành rành.
T× xßa lòng ngß¶i trung-nghîa,
Nß¾c chäy bi¬n ðông.
Sao ch¥u tØ-cñc,
Vô c¾ trø ð°ng,
Ngån cách tr¶i nam b¡c,
Ðoái xem kim khuyªt töa mây h°ng.
Vàng thªp hß½ng xông,
Tr¸ an biên sách,
Nåm sau v« ð¯i tây-s½n tß¶ng-thu§t.
Hàn-
Hàn- Lâm H÷c-
H÷c- Sî Âu-
Âu- Dß½ng-
Dß½ng- Huy«n ðßa Phó-
Phó- Dæ-
Dæ- L® làm An-
An- nam tá-
tá- sÑ.
Sänh ðß¶ng tiªn-cØ thày danh-công,
Xe sÑ tr¶i nam sánh ru±i giong.
Ngña ký trong b¥y tài ðã tö,
Chim b¢ng lß¾t bi¬n gió li«n tung.
Túi riêng Løc-Giä không châu báu,
D¤u cû Vån-Uyên1 có trø ð°ng.
1
Kê Lâm: tên nß¾c, tÑc nß¾c Tân La. Nåm Thoát Giäi (niên hi®u cüa vua nß¾c Tân La) thÑ 9, (tÑc nåm Vînh Bình thÑ 8, ð¶i vua Hán
Minh Ðª, C.N. 65), r×ng thüy lâm · phía tây thành Kinh ðô T×-La-PhÕt có kê quái (con gà thành quái quï), bèn ð±i tên là Kê-Lâm, nh½n
dùng làm qu¯c hi®u. Ð¶i sau g÷i nß¾c Tri«u Tiên là Kê Lâm. Sách Ðß¶ng Th½ chép: "Th½ cüa BÕch Cñ D¸ r¤t hay, truy«n tøng ðªn
nß¾c Kê Lâm, m²i bài tr¸ giá mµt lßþng vàng, ngß¶i ta có th¬ phân bi®t nhæng bài ngøy tÕo.
2
Tß-Mã Tß½ng-Nhß ð¶i Hán khi còn hàn vi, ði qua c¥u Thång-Tiên có ð«: "Không cÞi xe cao ngña tÑ, khôn qua lÕi c¥u này".
3
Ban-Siêu ð¶i H§u Hán nhà nghèo, làm ngh« viªt thuê, thß¶ng ném bút than r¢ng: "ÐÕi trßþng phu nên b¡t chß¾c Phó-Gi¾i-TØ và
Trß½ng-Khiên l§p công n½i xa ð¬ ðßþc phong H¥u, có l¨ nào cÑ lui cui · giæa cây bút và nghiên mñc n¥y?".
Th½ m¾i tråm nghìn trên d£m khách,

B¡c-phß½ng thïnh thoäng gØi tin h°ng.
Ngh®-
Ngh®- Vån Giám-
Giám- Th×a Dß½ng-
Dß½ng- H«-
H«- Tß.
.....................................................2
.....................................................
Xßa tñ Hán, Ðß¶ng chia qu§n huy®n,
Nay thì Nghiêu, Thu¤n buµc qua loa.
Thi-nhân giúp sÑc hoàng-hoa-sÑ,
Tri«u-Sî ngâm bài bÕch-trî-ca.
B¬ l£ng tr¶i im, mßa gió thu§n,
M¾i hay vån-ðÑc kh¡p g¥n xa.
Bác-
Bác- sî Vß½ng-
Vß½ng- Nghi
Ánh-sáng töa Nam-Minh3,
Vån-Tinh dõi sÑ-tinh4
Kê-Lâm truy«n câu ð©p5,
Ð°ng-trø kh¡c l¶i minh6.
Bóng nh§t gieo sóng bÕc,
Gió xuân th±i bi¬n xanh.
.......................................7
Nhß¾ng m¡t ðþi vân-bình8.
T¯ng-
T¯ng- Nghi-
Nghi- TØ
Ba nåm chánh-sóc ban hành,
SÑ-quân muôn d£m t¾i thành Giao-Châu.
Diêu-trì9 tr¶i rµng ½n sâu,
Trø ð°ng chß¾ng-khí mµt b¥u tiêu-hao.
SÑ-th¥n Løc-Giä tài cao,
Chung-Quân10 ném løa, tiêu-dao phï-tình.
1
Vån-Uyên: tên chæ cüa Mã-Vi®n.
2
Khuyªt vån.
3
Bi¬n phß½ng Nam.
4
Vån tinh chï Phó Dæ L®.
5
Xem bài th½ Tr¥n Nghi-m.
6
Bài vån kh¡c · bia hay trên mµt v§t gì ð¬ lßu-truy«n ðßþc lâu.
7
Khuyªt vån mµt hàng.
8
Vân bình cûng nhß vân xa, ý nói ch¶ xe mây sÑ giä tr· v«.
9
Ch² tiên · .
10
Chung Quân lúc hàn vi, ði vào Quan Trung yªt kiªn quan Bác-Sî, khi qua äi, ngß¶i giæ äi trao cho Chung-Quân mµt miªng løa dùng
làm phù-hi®u ð¬ khi tr· v« m¾i ðßþc ði qua äi. Chung-Quân nói: "ÐÕi-trßþng-phu sang phß½ng tây ngao du, quyªt không tr· v«, bèn
ném løa mà ði. Sau làm quan ði sÑ các qu§n, khi qua äi, ngß¶i giæ äi nhìn biªt và nói r¢ng: "SÑ-giä n¥y là chàng th½-sinh ném løa ngày
xßa".
Trong màn hùng bi®n n±i danh,

V« ðây Mao-ToÕi ¡t giành ð¥u công1.
Hàn-
Hàn- Lâm-
Lâm- Th¸-
Th¸- Ðµc-
Ðµc- H÷c-
H÷c- Sî Ngu-
Ngu- T§p ðßa Nam-
Nam- cung Xá-
Xá- Nhân Tri®u-
Tri®u- KÏ-
KÏ- Hy.
Nåm thÑ ba ban hành chánh-sóc,
Khoäng tháng nåm chiªu ng÷c truy«n sang.
Vß½ng-th¥n v×a m¾i lên ðàng2.
B°i-th¥n ðã ðªn sÇn sàng quan chiêm3.
H°ng lß¾t gió áo xiêm rñc rÞ,
Giáo gß½m dùng da h± bao ngoài.
Gió tung quét sÕch khói mây,
Nß¾c sông chäy xiªt sau cây mßa rào.
Di«u ðö n÷ dòm vào nhà ð¤t,
Trï tr¡ng kia xu¯ng c¤t t± ch½i4.
Giao-nhân ðêm v¡ng d×ng thoi5,
L®-Ci ðß½ng hái · ngoài Dß½ng-Quan.
Tình ly-bi®t bâng-khuâng chi næa,
Câu thôi xao trong bæa ti-n ðßa6,
Trø ð°ng dõi gót ngß¶i xßa,
Công-danh chi kém kë tr× giao-long7.
Hàn-
Hàn- Lâm Tu-
Tu- SoÕn Tô-
Tô- Thiên-
Thiên- Tß¾c.
Ân-ðÑc thánh, cao dày thiên-c±,
Oai-phong vua, yên v² CØu-Châu.
Chiªu son ban trß¾c sân ch¥u,
Trß½ng c¶ Ng÷c Tiªt ru±i mau Long-Thành.
Trang bác-nhã tài rành chuyên-ð±i,
Ð¤ng hào-hoa ðß½ng tu±i trë mång.
Lang-Trung v×a m¾i vinh-thång,
1
Mao-ToÕi: ngß¶i ð¶i Chiªn-Qu¯c, môn-khách cüa Bình-Nguyên-Quân, tß¾ng nß¾c Tri®u, theo Bình-Nguyên-Quân qua thuyªt nß¾c S·
ð¬ ch¯ng nß¾c T¥n. Bình-Nguyên-Quân thuyªt vua S· t× sáng ðªn trßa không có hi®u quä, Mao-ToÕi bèn ch¯ng gß½m uy-hiªp vua
S· và bày tö lþi hÕi, vua S· m¾i b¢ng lòng cho quân sang cÑu nß¾c Tri®u. Khi v« nß¾c, Bình-Nguyên-Quân bèn ðãi Mao-ToÕi làm
thßþng khách.
2
Tôi cüa Thiên-TØ g÷i là vß½ng-th¥n, tôi cüa Chß-H¥u g÷i là b°i-th¥n.
3
Tôi cüa Thiên-TØ g÷i là vß½ng-th¥n, tôi cüa Chß-H¥u g÷i là b°i-th¥n.
4
B¯n câu n¥y tä cänh v§t · Giao-Châu.
5
Sách Th¤t-D¸-Ký chép: "Trong b¬ Nam-Häi, có nhà · cüa Giao-Nhân (ngß¶i gi¯ng nhß Giao-Long), · dß¾i nß¾c nhß loài cá, luôn luôn
d®t cØi.
6
Giä-Ðäo ð¶i Ðß¶ng có câu th½: "tång xao nguy®t hÕ môn", nghîa là: "th¥y tu gõ cØa dß¾i ánh trång", lúc ð¥u mu¯n dùng chæ "thôi"
(ð¦y) thay thª chæ "xao" nhßng chßa nh¤t ð¸nh, nên ng°i trên ngña ðßa tay ra làm thª "thôi xao", không ng¶ xúc phÕm ðªn quan Kinh-
Tri®u-Doãn là Hàn-Dû, b¸ lính b¡t, Hàn-Dû höi vì sao, Giä-Ðäo nói rõ ð¥u ðuôi, Dû bèn nói, chæ "xao" hay h½n. Ð¶i sau, g÷i làm vån
ch÷n lña t×g chæ là thôi xao.
7
Sách Lã-Th¸-Xuân-Thu Quí-HÕ chép: "Sai ngß¶i ðánh cá di®t tr× loài giao". Ð¶i xßa, khi s¡p có h°ng-thüy, thì có con giao dß¾i ð¤t hi®n
lên, nên khiªn ngß¶i ðào ð¤t tr× khØ ð¬ tránh thüy-tai.
Trß¾c kia tïnh-phü ðã t×ng công-lao.

ÐÑc vån-tr¸ d°i dào Trung-Qu¯c,
Lòng nhân-ân th¤m su¯t ngoÕi-bang.
Gió thanh mßa chß¾ng li«n tan,
V×ng trång soi sáng trên làn khói mây.
Nh© chân bß¾c trông cây ð°ng-trø,
C¤t mình ng°i trên bµ yên thêu.
Ban-hành l¸ch m¾i Ðß¶ng-Nghiêu,
Cûng trong Vû-C¯ng1, m¤y tri«u non sông.
Tiªng ngoÕi-qu¯c d¥u thông hi¬u khó,
Gi¯ng Ðiêu-Ð«2 tình có ðáng thß½ng.
Sang nåm v×a tiªt thi«u-quang,
Mau v« tâu trß¾c ngai vàng phân minh.
T§p-
T§p- Hi«n ÐÕi-
ÐÕi- H÷c-
H÷c- Sî Vß½ng-
Vß½ng- ¿¾c tên tñ là NgÕn-
NgÕn- Bác.
T¤c lßÞi phøc kiêu ngÕnh,
Trung-thành dùng r¤t hay.
Công-danh ngày dñng trø3,
KhÆng-khái lúc xin dây4.
Bao-mao ðü c¯ng l-5
Ý-dî phòng riêng tây6
Ông ði có kª-hoÕch,
Vß½ng-sß yên có ngày.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p Th¤t Chung
1
Vua ÐÕi-Vû nhà HÕ làm thiên Vû-C¯ng trong Kinh-Th½, nói rõ v« núi sông trong chín Châu.
2
Ðiêu-Ð« là kh¡c chæ trên trán.
3
Ði¬n nói v« Mã-Vi®n dñng ð°ng trø.
4
Ði¬n nói v« Chung-Quân xin trß¶ng-anh.
5
Ðã chú-thích · bài th½ trß¾c.
6
Ý-dî cûng ði¬n v« Mã-Vi®n, ðã chú-thích · nhæng bài trß¾c.
165 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p Bát
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p Bát
Th½ cüa Danh-

Danh- nhân An-
An- Nam
Tr¥n-
Tr¥n- Thái-
Thái- Vß½ng ðßa Thiên-
Thiên- sÑ Trß½ng-
Trß½ng- Hi¬n-
Hi¬n- Khánh (Trß½ng-
(Trß½ng- Hi¬n-
Hi¬n- Khánh ði sÑ An-
An- nam hai
l¥n)
Mäy may th©n chØa ðáp ½n sâu,
Hút m¡t sông c°n nhæng ngán ngao.
Vö kiªm gió thu reo mön ngña,
Án thß bóng nguy®t l÷t rß¶ng l¥u1.
Én v« cõi b¡c khôn lßu trú,
NhÕn bi®t tr¶i nam nhæng gþi s¥u.
Nghiêng l÷ng2 bao gi¶ ngày tái-ngµ?
Ti-n ðßa th½ hÑng tÕm vài câu.
Nµi-
Nµi- phø An-
An- nam qu¯c-
qu¯c- công Thi®n-
Thi®n- LÕc Lão-
Lão- nhân (Nåm bài)
Xu¤t qu¯c:
Bö nß¾c ra ði nh¾ tñ ngày,
Lòng trung cánh cánh có tr¶i hay.
ChÆng qua Vi-TØ bu°n Ân m¤t3,
Há phäi Vån-Công tr¯n nß¾c ngoài4.
Ngh« m÷n c½ c¥u noi nghi®p trß¾c5,
Tiªng th½m sØ sách ð¬ sau n¥y.
Ngày nay b¯n bi¬n chung ðß¶ng l¯i6
Nhà cû xa trông núi Vi®t dài.
1
Th½ nh¾ bÕn cüa Lý BÕch có câu: "LÕc nguy®t chiêu ¯c lß½ng", nghîa là n¢m th¤y bóng trång r÷i vào rß¶ng nhà, bâng khuâng nh¾ bÕn.
2
Anh em bÕn xa nhau, lúc g£p lÕi, nghiêng l÷ng bên ðß¶ng mà nói chuy®n.
3
Vi TØ là anh cüa vua Trø nhà Ân. Vua Trø hoang dâm, Vi TØ can ngån không ðßþc, bèn bö ði. Sau khi Võ Vß½ng di®t vua Trø, phong Vi
TØ · nß¾c T¯ng ð¬ n¯i dòng dõi nhà Ân.
4
Vån-Công là công tØ nhà T¤n, bö tr¯n trong lúc nß¾c có nÕn, sau v« phøc qu¯c.
5
Thiên H÷c Ký trong Kinh L- có câu: "Lß½ng dã chi tØ h÷c vi c¥u, lß½ng cung chi tØ h÷c vi c½", nghîa là con ngß¶i thþ ðúc khéo, th¤y
cha th±i chäy các loÕi kim ð¬ hàn ð°, thì b¡t chß¾c sßu t¥m nhæng miªng da thú nhö ð¬ làm áo c×u, con ngß¶i thþ làm cung khéo
th¤y cha u¯n cây ði«u hòa ð¬ làm cung thì b¡t chß¾c u¯n cây làm thúng. Chæ c½ c¥u dùng chï n¯i nghi®p cû cüa ông cha.
6
"Xa ð°ng quÛ, thß ð°ng vån" nghîa là xe ð°ng d¤u, sách ð°ng chæ, ý nói hoàn häi giao thông rµng m· .
Ch¥u yªn · ð«n ÐÕi-Minh

Ng÷c-ban ch¥u chñc áng mây h°ng,
M£t nh§t hây hây khí ¤m l°ng.
Sao sáng muôn ngôi ch¥u hß¾ng b¡c,
Nß¾c tri«u tråm ng÷n chäy v« ðông.
V¥n th½ TrÕm-Lµ khoan thai hát1,
Khúc nhÕc Quân-Thiên phß· ng ph¤t mòng2.
M¥m m÷n, mäy lông ½n chúa cä,
Báo ð«n nguy®n hªt t¤m lòng trung.
Ch¥u yªn · núi VÕn-Tuª (Ngày ¤y có tuyªt xu¯ng)

Bích-Hán loan kêu l¡ng bøi tr¥n3,
Ng÷c-kinh nh¤p-nh¾i h÷p tinh-th¥n4.
Múa quanh Ngao-b¯i non ph½ tuyªt5,
Rßþu chu¯c Long-nhan hµi m· xuân6.
Th¤m kh¡p gió nhân cây Ngñ-Uy¬n7,
Dçy ð¥y ½n Thánh nß¾c Thiên-Tân8.
Vi®t-Nam ky-læ theo hàng ngû9,
Gang t¤c gß½ng soi nh§t nguy®t g¥n.
Tr· v« nß¾c
Bao nåm xa nß¾c khói mây m¶,
Mình g· i nhung yên tÕm viªng nhà.
L¾p l¾p lâu ðài tr½ bóng nh§t,
Hàng hàng châu thúy cách phß½ng xa10.
HÕc v« Ðông-Häi thôi ðành v§y11,
R¡n c¡n Nam-Môn há dám mà12.
Hiu quÕnh biªt cùng ai nh¡n höi,
1
TrÕm-Lµ: bài th½ trong Kinh Thi, Thiên TØ dùng ð¬ yªn ¦m chß h¥u.
2
Quân-Thiên: khúc nhÕc trên thiên ðình.
3
Bích-Hán: sông Ngân Hán · giæa tr¶i xanh.
4
Tinh th¥n: các ngôi sao.
5
Ngao b¯i: (lßng con Ngao) cûng nhß Ngao S½n là n½i tiên · .
6
Long nhan: m£t r°ng tÑc nhà vua.
7
Vß¶n cüa vua, cûng nhß Thßþng Uy¬n.
8
Thiên Tân cûng nhß Thiên Hà, là sông Ngân-Hà trên tr¶i.
9
Ky læ là ngß¶i khách ký ngø · nß¾c ngoài.
10
Hai câu 3 và 4, ý nói lúc v« th¤y l¥u ðài v¡ng vë và anh em ly tán.
11
Ðinh L¸nh Uy · Liêu Ðông, theo h÷c tiên, sau hóa hÕc v« ðÑng kêu trên cµt hoa bi¬u.
12
— Nam Môn nß¾c Tr¸nh, có con r¡n · ngoài c¡n v¾i con r¡n · trong. R¡n trong thành là r¡n yêu, b¸ c¡n chªt, ¤y là ði«m L® Công s¨
ðßþc v« nß¾c.
Gió sông lay ðóa l®-chi già.
T£ng Thiên-sÑ Trß½ng-Hi¬n-Khánh ði sÑ v«

Gió ðßa h°n mµng ðªn Giao-Châu,
Cách mµt nåm tròn lÕi g£p nhau.
Ngña ru±i bøi h°ng theo bóng ác1,
NhÕn tung chiªc änh li®ng mây mù.
Giã t× Ngû-Lînh, ðß¶ng xa thÆm,
ºng ð¯i tÑ phß½ng, thi thuµc làu2.
Nghe nói tri«u-ðình dùng vån-sî,
Thßþng-thß chí-khí ng¤t tr¶i thu.
Tr¥n-
Tr¥n- Thánh-
Thánh- Vß½ng (tam thª) vån ðiªu Tr¥n-
Tr¥n- Tr÷ng-
Tr÷ng- Huy, tôi nhà T¯ng
(Nhà T¯ng m¤t, Tr¥n-Tr÷ng-Huy lánh qua An-nam r°i tÕ thª).
Than khóc Giang-Nam lão cñ-khanh3
Gió xuân gÕt l® xót xa tình.
B²ng dßng con tÕo ghi nåm tháng,
ChÆng quän ngß¶i ta có tØ sinh.
Mây tr¡ng muôn trùng che c¯-qu¯c,
Ð¤t vàng mµt n¤m l¤p phß½ng danh.
Ch¯ng tr¶i lñc lßþng theo giòng nß¾c,
Giòng nß¾c trôi xuôi cÑ thái-bình.
Tr¥n-
Tr¥n- Nhân-
Nhân- Vß½ng (tÑ thª), Trúc-
Trúc- Lâm ÐÕi-
ÐÕi- Sî biªu Thiên-
Thiên- sÑ Trß½ng-
Trß½ng- Hi¬n-
Hi¬n- Khánh bánh xuân
Thôi múa cành dâu4, thØ áo xuân,
Ngày nay hàn-thñc lÕi ðß½ng tu¥n5.
Mâm s½n h°ng ng÷c, bánh xuân-th¬,
Tøc cû An-nam cÑ m²i l¥n.
Th½ ti-n chân

chân Thiên-
Thiên- sÑ Lý-
Lý- Tr÷ng-
Tr÷ng- Tân và Tiêu-
Tiêu- Phß½ng-
Phß½ng- Nhai
Chén ðßa vân-d¸ch nÑc hß½ng bay6,
Gió mát khôn ngån khách tr· giày.
ChÆng biªt hai ngôi sao sÑ-giä,
Tr¶i nam còn chói m¤y hôm nay?
1
V« bóng ác nghîa là v« dß¾i m£t tr¶i, tÑc là v« Kinh Ðô.
2
Lu§n Ngñ: "Tøng thi tam bách, th÷ chi dî chánh b¤t ðÕt, sÑ u tÑ phß½ng, b¤t nång chuyên ð¯i", nghîa là h÷c Kinh Thi 300 thiên, ðªn khi
làm Chánh Sñ lÕi không thông su¯t, ði sÑ b¯n phß½ng thì không ðü tài mµt mình Ñng ð¯i.
3
Ngß¶i có quan chÑc l¾n.
4
Nguyên Hán vån là "Ð°-Chi", tên mµt bài hát hay mµt ði®u múa xßa · nß¾c Tàu.
5
Hàn Thñc là ngày 3 tháng 3 âm-l¸ch vì ngày ¤y ngß¶i ta không ð¯t lØa ð¬ kÖ ni®m Gi¾i-TØ-Thôi, ngß¶i nß¾c T¥n ð¶i Xuân-Thu, b¸ cháy
trong núi.
6
Vân d¸ch là mµt thÑ rßþu tiên.
Ti-n Thiên-
Thiên- sÑ Ma-
Ma- Hi®p và Ki«u-
Ki«u- Nguyên-
Nguyên- Lãng
Tr¶i Vi®t hai ngôi sao sÑ-giä,
Hào-quang thai-phü r÷i ba vòng.
ń trên tình n£ng bao hân cäm,
Nß¾c m÷n l- s½ nhæng th©n thùng.
Lam-chß¾ng xông pha ngß¶i mÕnh khöe,
Gió xuân giong ru±i ngña thung dung,
Chiªu ban Trung-Th¯ng1 l¶i ôn h§u,
Lo nß¾c bâng-khuâng khöi b§n lòng.
Ki«u-
Ki«u- Nguyên-
Nguyên- Lãng h÷a v¥n
v¥n
Ngû-Lînh mây mù khách ru±i giong,
Mai xuân m¾i ði¬m mµt vài bông.
Lòng nhân thiên-tØ không riêng bi®t,
Chí cä trßþng-phu nhæng th©n thùng.
Giøc ngña m¤y phen xông gió tuyªt,
Ng×ng cß½ng tÕm chút ng¡m non sông.
Ngày mai khói nß¾c sông Lô-Thüy,
Chén rßþu ðào tß½i tä n²i lòng.
Tr¥n-
Tr¥n- Anh-
Anh- Vß½ng (ngû thª) ðßa thiên-
thiên- sÑ An-
An- L²-
L²- Oai và Lý-
Lý- Cänh-
Cänh- S½n
Rñc rÞ hào quang r÷i häi nhai,
Søt sùi gÕt l® th¤y r°ng bay2.
Ðã ðành xÑ nóng ð°n danh kh¡p,
Dám gi§n ð¥u xuân r÷i bóng ch¥y.
Nhû-Lînh non cao ngß¶i chæa vßþt,
Tam-tß½ng sông rµng nhÕn v« ngay.
Thái-bình cänh-tßþng phi«n tâu lÕi,
H¾n h· m×ng vui n· m£t mày.
B¯n bài th½ cüa Tr¥n-

Tr¥n- Thái-
Thái- Hß-
Hß- TØ 3 (Løc thª)
Bài I: T£ng Thiên-sÑ Sát-Chï Ngõa, Vån-TØ-Phß½ng
Chí-tr¸ kÖ nguyên m¾i4,
Chiªu ban ðªn häi-tân.
Tâm thành nghiêng quÏ ho¡c,
•m gßþng nghe ty luân5.
Lam-chß¾ng tan ðêm t¯i,
1
Niên hi®u vua Thª-T± nhà Nguyên.
2
Lúc n¥y Thái Thßþng Hoàng Tr¥n Nhân Tông m¾i chªt.
3
Bi®t hi®u vua Tr¥n Minh Tông.
4
Niên hi®u cüa Nguyên Anh Tông (1321-1325).
5
L¶i chiªu thß êm ái cüa thiên tØ nhß tiªng t½. Sách L- Ký có câu: "Vß½ng ngôn nhß ty, kÏ xu¤t nhß luân".
Cây cö ðßþm màu xuân.

Ð«n ng÷c v« tâu lÕi,
Ch¾ bö Vi®t-Nam dân.
Bài II: TÕ Thiên-SÑ Mã-Hþp-Mßu và Dß½ng-Ðình-Tr¤n

Vó câu muôn d£m vßþt non sông,
Ng÷c-tiªt lung lay khí lÕnh lùng.
B²ng th¤y mß¶i hàng tuyên chiªu phøng,
Cûng nhß gang t¤c ð¯i mày r°ng.
Th¶i bình, Hán ð±i kÖ-nguyên m¾i,
ÐÑc rµng, Thu¤n ban tuª-l¸ch chung.
LÕi ðßþc Tam-công d¶i bß¾c ðªn,
Càng thêm xuân-s¡c nhu§n tß-dung.
Bài III: Th½ ðßa trình Thiên-sÑ (nguyên tác Hán-vån dùng nguyên v§n bài trên)
Chín vÕc væng b«n tþ Thái-S½n1,
Mßa hòa gió thu§n khói mù tan.
Kh¡p tr¶i ng÷c løa ch¥u Nghiêu, Thu¤n,
Tråm h÷ ðàn ca h÷c Kh±ng, Nhan.
Ð°ng trø chÆng c¥n phi«n Mã-Vi®n,
B°-Tiên2 ai lÕi ngþi Lßu-Khoan3.
Thánh ân lµng lçy mây lành phü,
Mát m¨ làm mßa rß¾i thª-gian.
Bài IV: Th½ ti-n Thiên-sÑ Sát-Chi-Ngõa và Tri®u-TØ-KÏ.

Ngña trÕm bon bon lß¾t gió mù,
L§p lòe sao sÑ r÷i biên-khu.
Chí trai b¯n bi¬n ra ån nói,
Lòng chúa muôn phß½ng v¯n ái-ßu.
L¶i ng÷c ph¦m ð¬ sông núi Vi®t,
Tiªng t½ nhu¥n th¤m móc mßa Chu.
Ngày mai cách tr· , mây nam b¡c,
Khuyên cÕn hôm nay rßþu mµt b¥u.
Lão Qu¯c-
Qu¯c- thúc Chiêu-
Chiêu- Minh-
Minh- Vß½ng, LÕc-
LÕc- ÐÕo Tiên-
Tiên- Sinh 4 (Hai bài)
Bài I: T£ng Thiên-sÑ b÷n Sài-Trang-Khanh và Lý-Ch¤n.
Mµt phong phøng-chiªu xu¯ng Thiên-ðình,
Muôn d£m hoàng-hoa ru±i sÑ-trình.
1
Vua HÕ Vû ðúc chín cái ðïnh ð¬ tßþng trßng chín châu. T× ðó v« sau, chín ðïnh là mµt bØu v§t truy«n qu¯c.
2
B° tiên là roi lau.
3
Lßu Khoan ngß¶i ð¶i Hán làm Nam Dß½ng Thái Thú, tính nhân t×, dân có l²i, chï ðánh b¢ng roi lau.
4
TÑc Tr¥n Quang Khäi.
Khuyªt b¡c áo xiêm giành ti-n bi®t,

Cõi nam cây cö thäy nghe danh.
Khen chê oai phúc vua theo mi®ng,
Khinh tr÷ng an nguy nß¾c h® mình.
Nh¡n gØi b¯n ông lòng bác ái,
Khéo vì bäo b÷c Vi®t thß½ng-sinh.
Bài II: Ðßa Sài-Trang-Khanh

Bàng hoàng ti-n khách lúc ðång ð°,
Vó ngña låm xåm chï ðª-ðô.
Nam b¡c lá tim c¶ tr± ng÷n,
Chü tân mùi ðÕo rßþu tràn h°.
Chia bâu nhæng tiªc khi cß¶i nói,
Ð¯i ng÷a khôn quên lúc xß¾ng thù.
Chßa biªt ngày nào cho g£p m£t,
Ân c¥n han höi b¡t tay nhau.
Nµi-
Nµi- phø ðßþc phong tß¾c Phø-
Phø- Nghîa-
Nghîa- Công Tr¥n-
Tr¥n- Túy-
Túy- S½n (Hai bài) 1
Bài I
L¥u cao tråm thß¾c ng¤t t×ng không,
•m gßþng trèo lên thØ ng¡m trông.
Yên-tái xa v½i mù tít m¡t,
Ðµng-ðình lai láng thänh th½i lòng.
QuÕ chìm cØa ðµng r×ng u ám,
R°ng ðánh lòng sông khí lÕnh lùng.
Biªt tö cùng ai tình læ-thÑ
Cö lau man mác nß¾c mênh mông.
Bài II: Vào kinh ch¥u, v« ðªn Loan-Thành g£p tuyªt xu¯ng.
Gió táp sß½ng ngßng lÕnh bu¯t gan,
Trß¾c th«m gang t¤c ð¯i long-nhan.
Mµt l¶i nhß¶ng nß¾c ð°n danh tiªng,
Muôn d£m ch¥u tr¶i ðßþc vë vang.
Ð¤t · bi¬n nam vßng chÑc giæ,
Sao ch¥u ngôi b¡c tr÷n ni«m ðau.
Vó câu hång hái v« quê cû,
Thåm thÆm tr¶i ðông ng¡m Túy-San.
Nµi-
Nµi- phø An-
An- Vû-
Vû- SÑ LÕi-
LÕi- Ích-
Ích- Quy ngày Nguyên-
Nguyên- Ðán tri«u hµi.
R÷i kh¡p tr¶i nam bóng thái-dß½ng,
D¸ch-ðình g¯c li-u ngña d×ng cß½ng.
Ba l¥n, áo mão hô muôn tu±i1,
1
TÑc Tr¥n Tú Viên.
Mµt d¤u xa thß h®t b¯n phß½ng2.

Hß½ng nhä túy-vân h½i th¤m nhu§n,
Rßþu nghiêng kim-häi sáo du-dß½ng.
B¥y tôi múa nhäy, tr¶i gang t¤c,
Mßa móc ½n nhu¥n chúa ðoái thß½ng.
H÷a bài th½ v¸nh Ðông-

Ðông- s½n Phiêu-
Phiêu- Nhiên-
Nhiên- Lâu cüa Tham-
Tham- Ngh¸ HÑa-
HÑa- Công
Trß¾c ðình thu-hÑng bóng trång m¶,
S¡c núi ð¥y l¥u höi v§n th½
Mình tþ hoa sen ra nß¾c ch§m,
Lòng nhß t½ li-u s¾m bùn d½.
Quy¬n Kinh ðã kém vui ngß¶i ¦n,
B¥u rßþu nên cùng h©n kë ßa.
Kh¡p cänh Lang-H° nß½ng cØa ng¡m,
Bøi tr¥n ph½i ph¾i chÆng lòng m½.
Lê-
Lê- T¡c (mß¶i låm bài)
Nµi-phø
(Nåm Giáp-Thân niên-hi®u Chí-Nguyên (1284), quan-quân (quân nhà Nguyên) vào biên-cänh, Thª-
TØ khiªn con ngß¶i anh, Chß½ng-Hiªn-H¥u (Tr¥n-Ki®n) ðem b÷n T¡c ra ch¯ng cñ, sÑc yªu hèn ð¥u hàng).
Mß¶i trßþng lâu-thuy«n vào v¸nh V®t,
Tß¾ng quân buµc løa bên thành hàng3
Ngày nay nh¤t-th¯ng tri«u Trung-Qu¯c,
Sông ¤y xin th«, tôi ti¬u-bang4,
T× thu· cánh lông vào phø thuµc,
Dçu r¢ng väy vøn cûng vinh quang.
Ngày xßa tråm tu±i T¥n Ðà lão,
Sao mãi thi thß tr® mµt phß½ng5.
Tri«u hµi
Muôn nß¾c y quan vë sáng ng¶i,
Vàng thêu tay áo quy®n hß½ng tr¶i.
Ngày lành Hoàng-ÐÕo ki«n-khôn m· ,
Ði«m t¯t h°ng-vân nh§t nguy®t soi.
Trß¶ng th÷ tùng xuân m×ng tu±i chúa,
Hß¾ng dß½ng quì ho¡c giæ lòng tôi.
1
Tråm quan chúc th÷ ðªn ba l¥n.
2
B¯n b¬ xa ð°ng d¤u, sách ð°ng vån, ý nói nh¤t th¯ng.
3
ThØa xßa nhæng ngß¶i bÕi tr§n, l¤y løa tr¡ng buµc c± ðÑng xin ð¥u hàng.
4
"Cûng nhß sông ¤y" là mµt câu nói dùng ð¬ th« lòng trung thành.
5
Hai câu kªt ý nói Tri®u-Ðà ngày xßa sao riêng bi®t s½n hà, không ch¸u th¥n phøc nhà Hán. Ám chï sao vua nhà Tr¥n không ch¸u vào
ch¥u thiên tØ nhà Nguyên ð¬ tránh h÷a binh ðao.
Hôm nay dõi gót Phong-nhân chúc,

ÐÑc sánh Ðß¶ng Nghiêu tr¸ n¯i ð¶i1.
M×ng chiªu chï nhà vua

Tiªng gà giøc giã sáng linh lung2,
Gang t¤c låm xåm t¾i ði®n r°ng,
Bèn khiªn l¶i Nghiêu kh¡p thiên-hÕ3,
M¾i hay chiªu Hán cäm S½n-Ðông4.
Âu vàng phó m£c tay anh tu¤n5,
Ðu¯c ng÷c ð«u nh¶ bñc tß¾ng-công6.
G£p lúc thái-bình ngß¶i ränh vi®c,
Làng làng th½m nÑc lúa ð½m bông.
Ch¥u ån yªn (nåm ð¥u Hoàng-Khánh) (1312)7

Th«m vàng nghi-trßþng giøc ban mai8,
Bóng ác b×ng lên quÕt báu khai9.
Tr¶i ð¤t s¤m vang ba b§n chúc,
Móc mßa xuân dµi chín ly ð¥y.
R°ng vàng hi®u Hán ði«m ghi m¾i10
Trî tr¡ng sân ch¥u l- c¯ng bày.
T× ¤y phß½ng nam càng cäm ðÑc,
Trø ð°ng ch¤t ng¤t chÆng c¥n xây.
Ðô thành
Tö rõ tr¶i mai bóng ráng xa,
S¡m sanh ru±i ngña dÕo Kinh-hoa.
Ba nghìn cung c¤m trong mây hi®n,
Tråm vÕn lâu ðài dß¾c móc sa.
Hªt lÕnh trß¾c cung hoa ch¾m n· ,
M×ng xuân trên li-u quÕ kêu òa.
Thái-bình khí-tßþng nay nhß¶ng ¤y,
1
Phong nhân là mµt chÑc quan coi giæ b¶ cõi. Xßa vua Ðß¶ng Nghiêu ði tu¥n thú ðªn Thái Hoa, quan Phong nhân · ðó chúc vua ðßþc
ða nam, ða phú, và ða th÷.
2
Sáng t¶ m¶.
3
L¶i nói cüa vua Nghêu.
4
Lúc t¶ chiªu cüa nhà Hán ban xu¯ng, dân S½n Ðông ð«u cäm ðµng.
5
Nghi®p nß¾c væng nhß âu vàng.
6
Ðu¯c ng÷c sáng tßþng trßng thái bình, là nh¶ có v¸ t¬ tß¾ng giúp công (Ði«u hòa ðïnh nãi (cái vÕc l¾n), là công vi®c cüa t¬ tß¾ng giúp
nß¾c bình tr¸, làm cho khí âm khí dß½ng ðßþc ði«u hòa).
7
Niên hi®u Nguyên Nhân Tông.
8
Th«m vàng là th«m ði®n vua, nghi trßþng là ð° tr¥n thiªt trang nghiêm.
9
M£t tr¶i m÷c, vua ngñ ra ð«n Ð°ng-Chß½ng.
10
Hán Tuyên ðª, nhân có r°ng vàng hi®n ra, ð£t niên hi®u Hoàng Long ð¬ ghi ði«m t¯t.
M¾i biªt b¢ng tr¶i phúc chúa ta.
Ngày trùng cØa nh¾ Chß½ng-Hiªn-H¥u

Lâu không lên núi, chÆng ngâm nga,
Trùng cØu hôm nay lÕi viªng hoa.
Trên ngña cØa tây còn chÕnh nh¾1,
Chiªc ngao tay trái lØng khuây khoa2.
Tóc thay hai mái ngày thêm bÕc,
Rßþu u¯ng vài chung këo næa già.
Cái bß¾m con ong còn biªt thú,
Trång thanh gió mát nÞ hoài qua.
T£ng Thßþng-thß Sát-Lý-Ngõa ði sÑ An-Nam v«.

Hoa mai ðß¶ng an ±n,
Thßþng-thß v« b¡c phß½ng.
Non sông muôn d£m khách,
Thôn xóm hai bên ðß¶ng.
Nam-Vi®t thông chàng Løc,
Ng÷c-quan vßþt gã Trß½ng.
Hoàng-Hoa v¯n thÕo vi®c,
M×ng lÕi th¤y quân-vß½ng.
T£ng Lang-Trung Tri®u-TØ-KÏ

HÕ qu¯c ch¥u Th¥n-Cñc3,
Giao-Châu ng¶i sÑ-tinh.
Hoa mai nam b¡c n· ,
Cành trúc vçn dài xanh.
Tøc lÕ th½ khôn tä,
Thôn hoang rßþu m£c tình.
Tri®u-Công-TØ ph½i ph¾i4,
ChÆng th©n mÕng tri«u ðình.
Th½ ti-n Th¸-Lang Trí-TØ-Nguyên ði sÑ An-Nam

Phía nam Châu Quª tiªp Châu Giao,
Lá li-u tàu cau rþp d¸ch-l¥u5.
SÑ-giä c¥m thß ra tuy®t-vñc6,
1
Câu n¥y tác giä nói nh¾ lúc trên ngña b°ng thây Chß½ng Hiªn H¥u chÕy · cØa tây.
2
T¤t Trác ð¶i nhà T¤n, chï m½ ß¾c ðßþc su¯t ð¶i lúc nào cûng tay m£t nâng ly rßþu, tay trái c¥m ngao cua. Câu th½ n¥y nói: nh¾
Chß½ng Hiªn H¥u ðªn ð²i ðß½ng c¥m ngao u¯ng rßþu cûng quên læng.
3
Th¥n cñc tÑc là B¡c ð¦u, chï ngôi thiên tØ.
4
TÑc Bình Nguyên Quân, ði sÑ thuªt phøc ðßþc vua T¥n.
5
L¥u trÕm.
6
Cõi xa xuôi.
Th¸-Lang ru±i ngña ng¡m thanh-thu1.

R°ng vàng nåm m¾i kÖ-nguyên Hán2
Trî tr¡ng ngß¶i xa l- c¯ng Châu.
Khai hóa vån-thân làm chß½ng-phü3,
B® r°ng Løc-giä tr· v« tâu4.
Ti-n Phó-Dæ-L® tñ là Vån-SØ, phø-tá thiên-sÑ qua An-nam

Thßþng-thß Vån-sØ sÇn chân-tài,
Ru±i ngña theo ngß¶i sÑ cõi ngoài.
Ðài ng÷c Tri®u-vß½ng th½ hÕc xu¯ng,
Bi¬n xanh thiên-tØ chiªu r°ng bay.
Các khe mång trúc so le ðµng,
Nåm núi hoa mai s¡p sØa khai.
Bách-Vi®t gió mây d¥u có khác,
Ngâm ð« há thiªu v§n th½ hay.
Ngày m°ng 3 tháng 7, chúc th÷ An-Nam qu¯c-vß½ng

Tr¶i thu sao th÷ r÷i ngân-hà,
Bao thu· ßu-ðàm-bát n· hoa5.
ń n£ng, cánh b¢ng d¶i b¡c-häi6,
Ð½n thành, gà chó · nam-gia7.
S± trß¶ng sinh tám nghìn thu lë,
Nhà Thi®n-lÕc tháng bäy m°ng ba8.
Trân-tr÷ng môn-ð° ð¥u bÕc tr¡ng9,
Say xuân tÕm mßþn chén lßu-hà.
Chi«u hôm ch½i h° Lang-Trung, làm th½ theo v¥n cüa Täi-ÐÕo
Quanh rào thßa th¾t b¶ lau lách,
L¤p lánh trên h° bóng thái-dß½ng.
Ngß¶i ðÑng g¥n chim tr¶i s¡p t¯i,
1
Mùa thu trong sáng.
2
Ban kÖ nguyên m¾i cüa nhà Hán.
3
Chß½ng phü là cái mão cüa kë sî ð¶i nhà Thß½ng. Ý nói hóa tøc xåm mình (vån thân) ð¬ theo vån-hóa Trung Qu¯c, biªt ðµi mão m£c
áo.
4
Nguyên Hán vån là: "Quy lai Løc Giä thuyªt ti«n lßu". Lßu là cái mão cüa thiên tØ ðµi, nói trß¾c mão lßu, tÑc là phúc t¤u v¾i thiên tØ.
5
¿u-ðàm-bát là mµt loÕi cây không có hoa mà có trái, mùi ngon, l¾n b¢ng n¡m tay. Cûng có loÕi có hoa, nhßng khó tr°ng, trong Kinh
Ph§t dùng thÑ hoa n¥y ð¬ ví nhæng thÑ ít có.
6
Câu n¥y nói An nam qu¯c vß½ng, Tr¥n Ích T¡c, ch¸u ½n n£ng nhà Nguyên, làm quan · Trung Qu¯c.
7
Nói thu· xßa gà chó cüa tiên gia nh¶ u¯ng bã thu¯c linh ð½n ð«u ðßþc trß¶ng sinh, nay Ích T¡c luy®n ðßþc thu¯c linh ð½n mà gà chó
thì · An nam.
8
Thi®n-LÕc là bi®t hi®u cüa Tr¥n-Ích-T¡c.
9
Lê-T¡c tñ nh§n là môn ð° già cüa An nam qu¯c vß½ng.
Hoa cß¶i bên li-u nß¾c dß¶ng gß½ng.

Vi®c ð¶i phi«n-phúc ghê ðôi m¡t,
Lòng khách b°i-h°i v¸nh mµt chß½ng.
M×ng g£p Vån-Ông vui thß· ng thÑc1,
L¶i quê bia tÕc dñng bên ðß¶ng.
T£ng Phó-Dæ-L® ði sÑ An-Nam v«

Núi hú ðß¶i-ß½i, trúc g÷i quyên,
An-nam sÑ-giä xu¯ng long-thuy«n.
Chiªu ban Diên-Chï vui lòng ðón2,
Th½ ðªn Kê-Lâm dµi tiªng truy«n3.
Tiªt ng÷c giæ gìn thêm vû-lµ,
Tu±i xanh qua lÕi m²i phong yên.
Ð¥u sông mái tóc ph½ ph½ tr¡ng,
Løc-Giä còn ghi bu±i sÑ biên.
V¸nh cây bá cüa vua ÐÕi-Võ · núi ÐÕi-Bi®t

Träi b¤y xuân thu ý hæng h¶,
Ngß¶i truy«n Vû-Bá tñ nghìn xßa.
Th¥n-công t× thu· Ân, Chu trß¾c,
Nguyên-khí mµt cành Giang, Hán tr½.
Lách tách ð°ng-long tr¶i mu¯n t¯i4,
Thâm tr¥m mµc-h± tuyªt sa m¶5
L¤m bùn truy®n cû toan dò höi6,
Cái quÕ bay ðâu v¡ng mi-u th¶.
Vãn An-nam qu¯c-vß½ng7

Ngày nào khách-t÷a nghe ðàm ðÕo,
Nay trß¾c linh-sàng ð¯t nªn th¶.
Nhìn h÷a-dung xßa h°n phäng-ph¤t,
Ð÷c th½-cáo cû løy chan hòa.
N¤m m° Nam-qu¯c h¥u xanh cö,
L¯i cû Tây-Môn vçn tr¡ng hoa8
1
Vån-Ông ð¶i Hán làm thái thú qu§n Thøc, ßa chuµng giáo hóa, thiªt l§p trß¶ng h÷c.
2
Chu Diên và Giao Chï.
3
Xem l¶i chú thích · bài th½ cüa Tr¥n Nghi-m · trß¾c.
4
Ð°ng long là cái ð°ng h° ð¬ lß¶ng gi¶.
5
Mµc h±: ð¶i xßa l¤y g² chÕm hình con h±, tr± mi®ng n½i lßng ð¬ dùng trong vi®c b¡n thi, ngß¶i nào b¡n trúng thì ðßþc bö thë vào ðó
ð¬ ghi nh¾.
6
Vua ÐÕi Võ tr¸ nß¾c løt, tay l¤m chân bùn.
7
TÑc Tr¥n Ích T¡c.
8
Ðß¶ng cØa Tây lúc bö nß¾c ra ði.
Bao ná chiêu h°n ca khúc Vi®t,

Tro ti«n gió th±i, cö cây m¶.
Tiªn-
Tiªn- phøng-
phøng- sÑ An-
An- nam ð« trÕm Quª-
Quª- Lâm (Nåm bài)
Bài I
Ðình li-u lôi thôi v¡n lÕi dài,
Giang-thành ph½i ph¾i ng÷n sinh bay.
Không ngß¶i quen thuµc khách nhìn khách,
Biªt tö tâm tình ai v¾i ai.
Nghìn d£m h°n quê lòng ði®p vß¾ng,
Mµt thuy«n tÑ khách, tiªng quyên g¥y.
Sáng mai chÆng biªt trên ðß¶ng sÑ,
Còn phäi yên ba ðµ m¤y ngày?
Bài II
Giang-thành ngày hÕ n¡ng oi ghê,
Kh± n²i hoàng-hoa g¤p hÕn kÏ.
Muôn d£m vó câu reo bß¾c tiªn,
Nåm canh cánh ði®p vß¾ng h°n quê.
N²i ni«m cäm-khái, ta riêng biªt,
Mu¯n höi cùng thông, tr¶i chÆng nghe
Bình-nh§t túi dùi không tính kª1,
H± ngß¶i nåm thß¾c th¤p le the.
Bài III
D£m trß¶ng ðêm v¡ng gió hiu hiu,
Lay ðµng lòng thu m¤y lá tiêu.
Bóng ngña mµt roi bay vút gió,
Hoa mai nåm cû n· chiêm bao.
Nhìn trång læ-thÑ quen quen m£t,
V¡ng nhÕn thiên-thai thüi thüi s¥u.
Bay nh¦y bình-sinh chßa toÕi chí,
Ng°i bu°n gõ nh¸p hát nghêu ngao.
Bài IV
Mây un r×ng quª m¤y ngày thâu,
Hóng mát, n½i nào chÆng c· i bâu.
Ve gió reo vang ngao ngán khách,
Cúc vàng chßa n· ß¾c m½ thu.
Ki«n-khôn mù tít say vß½ng-sÑ,
1
Mao ToÕi ð¶i Chiªn Qu¯c tñ ví mình nhß cái dùi, ðñng trong cái túi, bình thß¶ng không ai biªt, nhßng có ngày tr± tài, cûng nhß cái dùi
trong túi thoát mûi nh÷n ra. Hai câu kªt ý tác giä nói, ngày thß¶ng không lo kª tiªn thân, cho nên ðß¶ng công danh th©n v¾i anh lùn
Mao ToÕi.
S½n-thüy ngâm nga höi bÕn b¥u.

B²ng tr§n mßa ðêm ðâu ð± xu¯ng,
Ðánh tan muôn d£m m¯i hß½ng s¥u.
Bài V
Muôn d£m quan-hà träi bß¾c chân,
Ng×ng xe quán khách lu¯ng t¥n ng¥n.
An nguy nào t¾ ðâu hay biªt,
Nói l£ng tùy ngß¶i nghî tüi thân.
U¯ng cÕn s¥u quê ve rßþu thánh,
Ngâm tiêu h§n khách t§p th½ th¥n.
Mäy may th©n chØa ð«n ½n nß¾c,
Roi ngña hai l¥n thét gió xuân.
Bài th½ cüa Doãn-

Doãn- An-
An- Phü lúc ði c¯ng nhà Nguyên, t× bi®t ngß¶i em.
V« nam ði b¡c tách hai phß½ng,
Hai bóng m¶ m¶ ngña r¨ cß½ng.
H°ng nhÕn tuy®t v¶i mây cØa äi1,
Tích-linh lÕnh lö gió bên tß¶ng2.
K« giß¶ng trò chuy®n ðêm mßa gió,
Mßþn rßþu khuây khoa n²i nh¾ thß½ng.
Ta giæ tiªt-mao3, ngß¶i quÕt g¯i4,
Hiªu trung khôn v©n cä ðôi ðß¶ng.
SÑ An-
An- nam vâng m®nh quan tïnh H°-
H°- Quäng làm th½.
Gió th±i ào ào tung cát bøi,
Cao thâm lµng lçy ch¯n quan nha.
Tråm nåm mãng ng¡m non sông rµng,
Muôn d£m bao nài ðß¶ng sá xa.
Ve chén c² bàn n°ng bÕch tØu,
Áo xiêm l- nhÕc th©n hoàng-hoa.
Ngß¶i ð¶i tán tø ðß¶ng nam b¡c,
ThÕnh tr¸ ð°ng vui cänh thái-hoà.
Quan ÐÕi-
ÐÕi- phu Nguy-n-
Nguy-n- C¯-
C¯- Phu vâng m®nh quan tïnh làm th½ trong ti®c rßþu
Nß¾c xa mªn phøc ðÑc tu¥n-tuy«n5,
„m áp ngày xuân cuµc yªn diên.
1
H°ng nhÕn ví anh em.
2
Tích-linh, con chim gi¯ng chim yªn. Kinh-Th½, th½ Tích-Linh khuyên anh em giúp nhau khi hoÕn nÕn.
3
TÑc ði sÑ.
4
TÑc quÕt n°ng ð¡p lÕnh, v« nhà h¥u cha m©.
5
Tu¥n tuyên: các quan kinh-lßþc ði tu¥n hành ð¬ tuyên b¯ ðÑc ý cüa thiên-tØ.
Thánh-tri«u thiên-tØ r¤t minh thánh,

Phø-b§t tay chân ð«u lß½ng hi«n.
Khoan h°ng rµng l¾n nhß tr¶i ð¤t,
Bao dung kªt nÕp ðÑc vô biên.
M÷n hèn may m¡n g£p ð¶i th¸nh,
Thành tâm giæ chÑc lÕi tri«u thiên.
Ve vàng ð¥y rßþu ½n n°ng h§u,
T¡m gµi say sßa theo l®nh trên,
Tïnh-ðß¶ng gang t¤c vâng ý t¯t,
Ð¥y nhà vui vë cùng m¶i khuyên.
Thái-cñc dñng ngôi chuy¬n tr¶i ð¤t,
Tám phß½ng b¯n bi¬n theo hóa quy«n.
ChÆng nhæng chúng ta ch¸u ân hu®,
D¥n xa Ñc tri®u mãi vui yên.
Bài th½ cüa sÑ An-

An- nam t× tÕ BÕn-
BÕn- t¯ng-
t¯ng- quan.
B¸n r¸n chia phôi nhæng ng§m ngùi.
Cây xuân mây t¯i hÕn chia ðôi1,
Xßa không sÑ-m®nh ngß¶i khôn g£p,
Nay biªt Kinh-Châu tr¶i khéo xui2.
Ð¯i-¦m giß¶ng T× 3 dù chæa thöa,
Bàn vån thuy«n Lý4 ðã chung ng°i.
Sau n¥y mu¯n biªt tình thß½ng nh¾,
Gió mát trång trong chính nhæng h°i.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p Bát Chung
1
Trong bài th½ cüa Ð² Phü nh¾ Lý BÕch có câu: "V¸ b¡c xuân thiên thø, Giang Ðông nh§t mµ vân", ý nói Ð² Phü th¤y cây mùa xuân ·
V¸ B¡c thì nh¾ Lý-BÕch, cûng nhß Lý BÕch trông mây bu±i chi«u · Giang Ðông thì nh¾ Ð² Phü.
2
Hàn-Tri«u-Tôn ð¶i Ðß¶ng làm ThÑ-SØ Kinh-Châu, nhân sî ð«u mu¯n biªt m£t, nên có câu: "Sinh b¤t døng phong vÕn hµ h¥u, ðàn
nguy®t nh¤t thÑc Hàn Kinh-Châu", nghîa là · ð¶i không c¥n ðßþc phong vÕn hµ h¥u, chï mu¯n ðßþc biªt m£t Hàn Kinh Châu. Ð¶i sau
dùng chæ "thÑc Kinh Châu" ð¬ tö ý nói g£p ðßþc b§c hi«n sî.
3
Tß-Trî (tên chæ là Nhø TØ) và Tr¥n Ph°n, hai danh sî ð¶i Hán, làm bÕn v¾i nhau. Tr¥n Ph°n có mµt cái giß¶ng thß¶ng treo lên, ch¶ lúc
nào có T× Trî ðªn m¾i hÕ xu¯ng ð¬ tiªp bÕn.
4
Lý ¿ng và Quách Thái, hai danh sî ð¶i Hán, kªt bÕn v¾i nhau, thß¶ng cùng ði mµt thuy«n, ðàm lu§n vån chß½ng.
179 An Nam Chí Lßþc - Quy¬n Ð® Th§p CØu
An-Nam Chí-Lßþc
Quy¬n Ð® Th§p CØu
Ð°-
Ð°- Chí-
Chí- Ca
Ð°-bän An-nam m¤y nghìn d£m,

Cß-dân thßa-th¾t nhi«u s½n thüy.
Ðông g¥n Hþp-Ph¯, b¡c Nghi-Ung.
Nam ðªn Chiêm-Thành, tây ÐÕi-Lý.
Xßa nay Ngû-Lînh tiªng man-di,
ThoÕt tñ Ðào-Ðß¶ng hi®u Giao-chï.
Ðªn ð¶i Thành-Châu, xßng Vi®t-Thß¶ng,
Dùng chuy«n thông-ngôn, c¯ng bÕch-trî.
T¥n g÷i Tßþng-Qu§n, Hán Giao-Châu,
CØu-Chân, Nh§t-Nam · li«n kª.
Th¶i Hán, Tri®u-Ðà d¤y xßng hùng,
Cao-Ðª phong vß½ng ban ng÷c tÖ.
Kª vì Cao-H§u c¤m mua bán,
Ðà lÕi Ö mÕnh dám tiªm ngøy.
Tñ xßng Ðª- hi®u ngang Trung-Qu¯c,
Tàn hÕi biên dân nghiêm võ-b¸.
Hán-gia t× ¤y d¤y binh qua,
Ðánh mãi không h½n nh÷c tß¾ng-sî.
Vån-ðª dùng vån không dùng võ,
Ra ðÑc khoan h°ng tha Tri®u-Th¸.
Ðà nhân cäm ðÑc xßng phiên-th¥n,
Khiªn con Anh-T« vào bái l-.
Trân châu v§t lÕ c¯ng h¢ng nåm,
Con cháu n¯i truy«n ðßþc ngû thª.
Læ-gia mßu phän ng¥m hßng binh,
B¡t giªt Tri®u-Vß½ng và Hán-sÑ.
Vû-Hoàng n±i gi§n d¤y thiên-binh,
Nghìn d£m tinh-binh tr× hung uª,
Lµ-H¥u-Bác-ÐÑc tay tß¾ng tài,
Ðánh phá ð¤t Vi®t nhß tre chë.
Chia làm chín qu§n ð£t quan quy«n,
Nam-Vi®t t× ¤y b¸ tru¤t phª.
Trung-Hoa khai hóa kh¡p chín châu,
DÕy d² ngß¶i xa thông l- nghîa.

Quang-Vû v×a tr× loÕn Vß½ng-Mãng,
Chßa ränh ch÷n ngß¶i qua tr¤n-lÜ,
Mê-Linh hai gái sính anh-hùng,
Ch¸ là Trßng-Tr¡c, em Trßng-Nh¸.
Ph¤t c¶ ðµc l§p xÑ Giao-Châu,
Oai phøc tråm man ai dám ví.
Lînh-Nam sáu mß½i l¨ nåm thành,
Bà ch¸ làm vß½ng, em làm súy.
Ðß¶ng ðß¶ng tß¾ng Hán Mã-Phøc-ba,
C¡n rång kh± chiªn ba nåm l¨,
Chia quân thÆng ru±i ðªn Man-Khê,
T£c-tß¾ng ch¸u thua thäy bình tr¸.
Rµng m· Hán gi¾i tµt tr¶i nam,
Cao ng¤t trø ð°ng truy«n Hán-sØ,
Khiªn quan ð£t tß¾ng cai-tr¸ dân,
ÐÑc chính thanh tân không xiªt k¬.
Ðªn ð¶i Sî-Nhiªp khéo v² yên,
Nh¾ ðÑc phß½ng-dân ð«u quý tr÷ng.
Trung-Qu¯c r¯i b¶i th¶i loÕn ly,
Ngô, Thøc tranh nhau chia ð°n lûy,
Ð¶i T¤n Giao-Châu lÕi thuµc Tàu,
T¯ng, T«, Lß½ng, Tr¥n n¯i th¯ng h®,
Träi ð¶i mãi mãi ðªn Tùy, Ðß¶ng,
Ð£t hi®u An-nam t× bu±i ¤y.
Ðªn th¶i Trß½ng-Châu làm ðô-hµ,
SØa ð¡p La-thành, chª quân-khí.
Cao-Bi«n oai tiªng cûng lçy l×ng,
V« sau m÷i ngß¶i ð«u l¶n d-.
Cu¯i ð¶i Hàm-Thông Trung-Qu¯c loÕn1,
Chuy¬n-v§n ðß¶ng xa bö bê tr-.
Ngô-Quy«n, Khúc-HÕo, Ki¬u2 và Dß½ng3,
Soán ðoÕt giành nhau, dân ki®t qu®.
H÷ Ðinh, ð¶i T¯ng m¾i phong vß½ng,
Hªt Ðinh lÕi phong Lê và Lý.
Lý truy«n chín ð¶i mµt tråm nåm4
Li«n có Tr¥n-Vß½ng lên kª v¸.
Thái-Bình lâu ngày tr÷ng nho phong,
L- nhÕc, y quan có b« thêª.
Hoàng-Nguyên nh¤t-th¯ng quán nghìn xßa,
1
Niên hi®u vua Ý-Tông nhà Ðß¶ng.
2
Ki«u-Công-Ti®n.
3
Dß½ng-Ðình-Ngh®.
4
Nhà Lý làm vua 220 nåm.
ÐÑc phøc muôn nß¾c thi ân hu®.

Tr¥n-Vß½ng c¯ng hiªn ba mß½i nåm,
Tñ-Vß½ng b¤t ðÕo dám vi chï.
Giáp-thân mßþn ðß¶ng ðánh Chiêm-Thành,
Khiªn giúp quân-khí cùng lß½ng-phí.
Ngang nhiên ngh¸ch m®nh ra ch¯ng ngån,
Kháng cñ vß½ng-sß mu¯n c¯ ý.
Con cháu vua Tr¥n hai ba ngß¶i,
Mµ nghîa quy thu§n nh¶ ân tÑ.
Nhà vua d¤y binh ðánh kë tµi,
Ngàn d£m oai hùng dß½ng c¶ xý.
Tiªn binh m¤y ðÕo hµi Giao-Châu,
Thª nhß s¤m ch¾p ru±i muôn kÜ.
Vua Tr¥n tr¯n bi¬n, núp núi r×ng,
Muôn dân vô c¯ ch¸u tµi l®.
Tr¥n-Vß½ng phøc tµi dâng bi¬u-chß½ng,
C¯ng hiªn tê, tßþng, ng÷c trân quý.
Thánh tâm quäng ðÕi thß½ng muôn dân.
Nghi binh th¬ theo lòng Thßþng-ðª,
Nß¾c Nam t× ¤y ðßþc bình yên,
ºc vÕn sinh-linh nh¶ che ch· .
Ngß¶i xa mªn ðÑc tñ quy tâm,
Thiên-hÕ mµt nhà xßng thÕnh thª.
Tôi ch¸u hoàng ân · Miªn-dß½ng,
Ån u¯ng lµc vua lòng tñ sî.
Th×a nhàn góp nh£t vi®c th¤y nghe,
Làm bài An-nam phong-th±-chí.
Tñ sñ
T¡c ngß¶i An-nam, dòng dõi cüa Nguy-n-Phu, ThÑ-sØ Giao-Châu ð¶i Ðông-T¤n. Ðã nhi«u ð¶i · Ái-
Châu, t¢ng t± tên Khôn, khoäng cu¯i ð¶i nhà Lý làm chÑc Ðông-Thßþng-Các-Môn-SÑ, ông nµi tên Trßng,
ð¥u ð¶i Tr¥n làm chÑc NgoÕi-lang, cha tên Vi-n-V÷ng làm L®nh-Thß-Xá, cß¾i con gái cüa HÑa-Thúc-Tôn ·
Chß-V®, sanh ra T¡c, cho ông c§u là Lê-B²ng, ngß¶i Chß-V®, làm con nuôi. T¡c ðßþc dÕy cho h÷c, chín tu±i
thi khoa th¥n-ð°ng. Tr¥n-Thái-Vß½ng lßu T¡c · h¥u-c§n tä hæu ð¬ ð÷c th½; l¾n lên cß¾i con gái cüa Trß½ng-
Xán · Chß-V®, làm quan ðªn chÑc Th¸-Lang, ð±i qua giúp vi®c dß¾i trß¾ng T¸nh-Häi-Quân-Tiªt-SÑ, Chß½ng-
Hiªn-Thßþng-H¥u.
An-nam t× ð¶i Trung-Th¯ng (1260-1263), tr· v« trß¾c, träi bao nåm th¥n-phøc Thiên-Tri«u, c¯ng-
hiªn phß½ng-v§t. Niên-hi®u Chí-Nguyên (1283), nåm Quý-Mùi, có chiªn d¸ch · Chiêm-Thành, Hoàng
Thßþng khiªn sÑ dø An-nam cho mßþn ðß¶ng và c¤p quân, v§n lß½ng giúp Hæu-Th×a Toa-Ðô. Thª-TØ
chÆng ch¸u nghe theo. Qua mùa ðông nåm Giáp-Thân (1284), Tr¤n-Nam-Vß½ng1 cùng quan Bình-Chß½ng A-
Lý-Häi-Nha, phøng m®nh tiªn binh. Tháng 12, quân ðªn biên-cänh, Thª-TØ cñ ð¸ch b¸ ðÕi bÕi. Mùa xuân
1
Tr¤n Nam Vß½ng tên là Thoát Hoan.
tháng giêng nåm „t-D§u (1285), Hoàng-thßþng lÕi khiªn Toa-Ðô t× Chiêm-Thành tiªn binh, Thª-TØ qu¦n
bách, khiªn con ngß¶i anh là Chß½ng-Hiªn-H¥u Tr¥n-Ki®n ðem b÷n T¡c và m¤y vÕn ngß¶i, ch¯ng cñ v¾i
Toa-Ðô · Thanh-Hóa. Ðánh b¸ thua, Chß½ng-Hiªn bäo r¢ng: "Nß¾c nhö chÆng ð¸ch nß¾c l¾n, kë yªu phäi
thua kë mÕnh, cûng vì l¨ ¤y mà Vi-TØ1 phäi theo v« nhà Chu; ta là cháu nhà vua, há nÞ ng°i nhìn cänh nhà
tan nß¾c m¤t?". Bèn cùng b÷n T¡c ðem quân ð¥u hàng, ðßþc Tr¤n-Nam-Vß½ng khen thß· ng. Tháng 4,
Vß½ng khiªn Minh-Lý-Tích-Ban ðem b÷n Chß½ng-Hiªn vào b®-kiªn Thiên-TØ. Ði ðªn trÕi Chi-Lång, b¸ nam-
quân ch§n ðánh r¤t g¤p. Ðang ðêm, quan-quân chiªn ð¤u ðµt xu¤t vòng vây, viên quan hß¾ng-dçn g£p
Chß½ng Hiªn ðß½ng k¸ch-chiªn, b¸ ð¸ch-quân d°n ém giªt chªt trên lßng ngña. T¡c ôm thây ru±i chÕy m¤y
mß½i d£m, ra Khâu-ôn an-táng. Nhæng thuµc-lÕi ði theo Chß½ng-Hiªn, b¸ giªt g¥n mµt nØa. T¡c theo Tích-
Ban v« ðªn Ðª-Kinh, · Hµi-Ð°ng-Quán. Vua khiªn dçn vào ði®n ÐÕi-Minh ban yªn và cho t¤t cä m÷i ngß¶i
mµt s¯ ti«n 5.000 quan, chia ph¥n T¡c ðßþc 500 quan. Mùa xuân nåm Bính-Tu¤t (1286), Hoàng thßþng
thß½ng lòng trung-thành cüa qu¯c-ð® Tr¥n-Ích-T¡c, ð£c ân phong làm An-nam qu¯c-vß½ng. Các quan-viên
ð¥u hàng ð«u ðßþc phong chÑc-tß¾c theo thÑ b§c. T¡c ðßþc phong s¡c Tòng-Th¸-Lang, lãnh chÑc Chï-
Huy®n-L®nh-Doãn. Nåm Ðinh-Hþi (1287), các thuµc-quan cüa An-nam qu¯c-vß½ng ð«u ðßþc c¤p nguy®t-
b²ng, ban cho cung tên, yên ngña và khiªn ðßa v« nß¾c. Hoàng-thßþng khiªn Tr¤n-Nam-Vß½ng cùng Bích-
Chß½ng Áo-L²-Xích-Khê ðem binh tiªn thäo. M°ng ba tháng chín, quân kh· i hành t× tïnh NgÕc, tháng 11
ðªn An-nam. Thª-TØ nghênh-chiªn, quân b¸ thua tan chÕy. Lúc ¤y T¡c ðß½ng b®nh phäi · lÕi Tß-Minh, kª
sau quân b¸ tan vÞ. Ngày 28 tháng 12, Vß½ng-sß phá äi Nµi-Nha, tiªn giæ sông Bình-Giang, An-nam, day
lßng ra sông dàn tr§n, ð¯t hªt nhà cØa, b¡n tên thu¯c loÕn xÕ. Lúc canh nåm, quân b¸ tan vÞ, Sänh-Ðô-Sñ
b÷n H¥u-ðô m¤y nghìn ngß¶i chÕy lÕc ðß¶ng ð«u b¸ vây hãm. Mµt mình T¡c dçn ÐÕt-VÕn-Hµ, Ti«u-Thiên-
hµ (tên gì chßa tß¶ng) và Thiêm-Sñ-Vi®n Lînh-Phü-Phán Lê-Yªn. Yªn, trên ngña b°ng c§u bé chín tu±i, con
cüa An-nam qu¯c-vß½ng, tß¾c-hi®u ÐÕi-Thúc-H¥u, cµng t¤t cäo h½n sáu mß½i kÜ-mã-quân, giªt lính giæ äi,
chÕy v« phß½ng b¡c. Ngña Lê-Yªn sÑc yªu, chÕy thøt ðß¶ng sau, g¥n b¸ nam-quân ðu±i theo b¡t k¸p, T¡c
thß½ng hÕi, ð±i ngña khöe cüa mình cho Yªn, mình cÞi ngña ði sau qu¤t ngña Yªn chÕy t¾i ð¬ thoát nÕn.
Kh¯n n²i, ðß¶ng trß¾c cûng b¸ nam-quân ðón ðánh, hai m£t giáp công v¤t vã muôn l¥n suýt chªt, giong ru±i
su¯t m¤y tråm d£m, t× nØa ðêm ðªn m¶ sáng, ðªn äi Châu-Chiªu lÕy m×ng. Tªt Nguyên-ðán nåm M§u-Tý
(1288), VÕn-Hµ, Thiên-Hµ, m· ti®c rßþu ðãi T¡c, ðem g¤m løa tÕ ½n nói r¢ng: "Ông chü-trß½ng chÕy ra cØa
äi, khiªn chúng tôi còng s¯ng ðªn ngày nay, ¤y là ðë chúng tôi lÕi mµt l¥n næa v§y". Lê-Yªn dçn ÐÕi-Thúc-
H¥u c¥m ng÷c-tÖ, ðµi mão tª-ð¢ng2 có khäm ng÷c thÕch bính-nê, ðªn tÕ ½n. T¡c nói: "chúng ta hãm vào tØ
ð¸a, mà nay ðßþc toàn sinh, ¤y là nh¶ ½n ðÑc cüa ð¤ng Thßþng-ðª", ð«u t× khß¾c không l¤y cüa tÕ. Yªn l¾n
h½n T¡c bäy tu±i, g÷i T¡c b¢ng cha và l¤y mµt hÕt hoàng-nê-thÕch, hai cây väi Cao-ly tÕ ½n, T¡c cûng t×
khß¾c. M÷i ngß¶i v« ðªn Tß-Minh, ch¶ l®nh quân ð¸ch. Quan Tuyên-UÖ Tri®u-Tu làm th½ khen ngþi và m²i
lúc ðem quân ði tu¥n biên-cänh, ð«u m¶i T¡c cùng ði. T¡c giúp sÑc nhß thª ðßþc ba tháng, thì g£p lúc Tr¤n-
Nam-Vß½ng l¤y c¾ vì An-nam oi-bÑc ðµc-ð¸a, kéo quân tr· v«, b÷n T¡c cûng tr· v« Hán-Dß½ng. T¡c có
giao-du v¾i ngß¶i bÕn vån-h÷c tên Chu-Kh· i, ngß¶i · Mân-Trung. Nguyên trß¾c Chu-Kh· i cùng tôi nhà
T¯ng là Tång-Uyên-TØ di-cß qua An-nam, sau theo Chß½ng-Hiªn-H¥u quy thu§n, tri«u ðình cho tß¾c tr§t,
ban c¤p ti«n løa. Chu-Kh· i theo quan-quân giúp vi®c, ðªn lúc v«, · chung v¾i T¡c, ðßþc ít nåm thì m¤t. T¡c
thß½ng bÕn không có gia-quyªn, mua nghîa-ð¸a · núi Phøng-Thê chôn c¤t. An-nam qu¯c-vß½ng nghî T¡c
giúp vi®c có công, tiªn cØ lên tri«u-ðình. Nåm Nhâm-Thìn (1292), T¡c ðßþc ban c¤p s¡c ði®p hàm Phøng-
Sñ-Lang, lînh hß chÑc ð°ng-tri-châu An-Tiêm. Lúc ð¥u bän-qu¯c (An-nam) loÕn lÕc, cha m©, gia quyªn ly
tán, T¡c vào Trung-Châu, mß¶i nåm sau cß¾i Tôn-næ h÷ Lý, con qu¯c-vß½ng trß¾c, làm vþ. Lý Tôn-næ theo
1
Xem chú thích · bài th½ "bö nß¾c ra ði" cüa Thi®n-LÕc Lão Nhân trong quy¬n thÑ 19.
2
Mão ðan b¢ng mây chu¯t nhö.
cha nuôi là Chß½ng-Hoài-H¥u Tr¥n-Tuyên-UÖ1 hàng phø Trung-Qu¯c. Chß½ng-Hoài-H¥u ðßþc cung c¤p
lß½ng ån áo m£c, sau bãi cung c¤p, cho hai khoänh ruµng ð¬ dßÞng lão. Nåm Quý-TÜ (1293), tri«u-ðình l§p
An-nam Hành-Sänh, còn ð£t chÑc Ð°ng-Bình-Chß½ng-Sñ, Toa-Ðô khiªn T¡c cùng Sänh-Lang H°-T±-Quäng,
Hán-Khanh, VÕn-Hµ H°-Kª-Ân ru±i ngña trÕm ra Giang-Chiªt ð¬ lo tính vi®c quân. LÕi t× Hàng-Châu träi
qua ... (ðoÕn n¥y thiªu).
Tháng 7 nåm Canh-
Canh- Tu¤t (1790), Trúc-
Trúc- Ðình cß-
cß- sî Ti«n-
Ti«n- ÐÕi-
ÐÕi- Hân mßþn ð÷c hªt. (Trong lúc ði
thuy«n · Nhi®m-
Nhi®m- Thành) 2
Trên ðây bµ An-nam Chí-Lßþc còn mß¶i chín quy¬n, (ðoÕn sau có thiªu) nguyên
bän sao cüa H°-T×-Thôn, mà ông sui cüa tôi là Viên-Th÷-Gia giæ ðßþc. Ti«n-Thiªu-Thi«m
có mßþn ð÷c qua mµt lßþt, dùng bút mñc, bút son sØa chæa và ch¤m câu lÕi. Hi«m vì bän
cû sai sót r¤t nhi«u, nên ch¤m câu chßa ðßþc hoàn toàn. Tôi mß¾n ngß¶i chép theo bän
cüa h÷ Viên và chép cä l¶i ðính-chính, r°i tñ tay ch¤m câu lÕi, th§t là mµt bän sách hiªm có
v§y. Chï có hàng khoäng theo nguyên bän sai l®ch không gi¯ng nhau và có ch² sai l¥m, nay
cûng y theo bän hi®u-chính cüa Thiªu-Thìm, tu-chïnh hàng khoäng và sØa chæa lÕi các ch²
sai l¥m. Tôi ðã ð÷c lÕi xong, xin ghi ð¥u ðuôi cüa bän sách n¥y nhß trên.
Nåm Nhâm-Thân (1812), sau tiªt mang-chüng mµt ngày.
Phøc Ông
L¶i bÕt cüa Phøc-
Phøc- Ông
Tháng tám, sau tiªt Trung-thu mµt ngày, Ngô-Xuân-Sanh ðªn thåm tôi, th¤y bän
sách n¥y, nguyên bän cû cüa nhà sách Ngû-Nghiên-L¥u, có bút tích cüa Thiªu-Thi«m, tö ý
mu¯n ð±i, tôi nhân biªu cho và giæ lÕi phó-bän n¥y ð¬ xem. Nåm Canh-Tu¤t (1790), Thiªu-
Thi«m l¤y tß-cách hßu-quan cao c¤p vào kinh chúc th÷ nhà vua. Nåm ¤y, An-nam qu¯c-
vß½ng Nguy-n-Quang-Trung m¾i ðßþc phong, vào Kinh b® kiªn, nên Thiªu-Thi«m mßþn bµ
sách n¥y ð¬ xem tÕi Ngû-Nghiên-L¥u. Trong l¶i bÕt có nói r¢ng: "Tháng bäy nåm Canh-Tu¤t
(1790), ¤y là nåm bát-tu¥n thánh-th÷ cüa Thu¥n-Hoàng-ðª. Các quan v« chúc th÷, lo v«
Kinh trß¾c, cho nên trong l¶i bÕt có nói: "lúc ¤y ðß½ng ði thuy«n · Nhi®m-Thành".
Phøc Ông lÕi ghi.
Bài th½ Læ-
Læ- Ngø An-
An- nam cüa Ð²-
Ð²- Th¦m-
Th¦m- Ngôn (Th¦m-
(Th¦m- Ngôn tên chæ T¤t-
T¤t- Giän, ngß¶i Tß½ng-
Tß½ng-
Dß½ng)
Giao-Chï khác th¶i-tiªt,
LÕnh tr- lÕi nóng li«n.
Trái núi chín tháng mµt3
Hoa ð°ng n· tháng giêng.
Mßa d¥m sinh mù t¯i,
Sß½ng nh© d§y s¤m r«n.
Làng cû xa muôn d£m,
TÑ khách vçn liên-miên.
1
TÑc Tr¥n Vån Lµng.
2
L¶i bÕt cüa Ti«n ÐÕi Hân.
3
Tháng mß¶i mµt.
Bài th½ trên ðây là chép theo bän sao Ðß¶ng-Thi-Tuy¬n cüa Lam-Cách tàng-træ n½i Tuy¬n-Mµng-
Các cüa Tr¥m-Lãng-Thuyªn, ð¬ b±-túc møc "L¸ch-Tri«u Danh-Hi«n-T§p-Ð«" cüa sách An-nam Chí-Lßþc.
Nåm Giáp-Tu¤t (1814) tháng ba, sau tiªt l§p-hÕ mµt ngày.
Phøc-
Phøc- Ông viªt.
An-
An- Nam Chí-
Chí- Lßþc Quy¬n Ð® Th§p CØu Chung
L¶i c¦n-
c¦n- bÕch cüa NgÕn-
NgÕn- Ngâm-
Ngâm- Hß½ng (Kishi-
(Kishi- Ginko) tÕi Ðông-
Ðông- Ðô
Thiªt nghî: thë ng÷c khuôn vàng, vß¶n Côn-Lôn bän-ð° trình-hiªn; chæ xanh vån ðö, núi Vø-Uy¬n
thß-t¸ch lßu-truy«n1. V« sau Châu ðÕo suy vi, hiªn-chß½ng loÕn bö; ð¯t sách v· , Doanh-T¥n bÕo ngßþc,
khinh nho-gia, Tân-Mãng hung tàn. Sách c± vùi chôn, tß-vån quét sÕch2. Bän-ðß¶ng khai trß½ng Nh§t-Bän,
· nß¾c Phù-Tang3, ðo lß¶ng tinh-tri«n, thuµc mi«n Tích-Mµc4. Th§p-Châu, Tam-Ðäo5, biªt bao linh báu trân
tàng; Bát-Sách, CØu-Khâu6, góp nh£t lang-hoàn quý giá. Sách ðem theo cüa T×-Phúc7, tuy chÆng còn bao
nhiêu; sách chßa dâng cüa Ðiêu-Nhiên8, vçn ðü dùng bác-lãm. Trên tra sách-phü, dß¾i höi ngh®-lâm, nhæng
sách quý xßa nay, còn m¤y nghìn bµ. Không lòng tß-kÖ, ch÷n lña san hành. Xa vßþt trùng-dß½ng, c¯ng-hiªn
ð°ng-chí. Hªt lòng g¡ng sÑc, hi®u-chính r¤t mñc tinh-tß¶ng; phân-møc chia hàng, chÕm kh¡c r¤t nên khéo
léo. Làm thành quy¬n sách báu, bao b¢ng túi løa xanh. Ðü cung ðÕi-nhã ti®n-nghi, mong ðßþc cao-minh
thß· ng-lãm.
Tháng tr÷ng-
tr÷ng- xuân nåm Giáp-
Giáp- Thân (1884), Ðông-
Ðông- Ðô NgÕn-
NgÕn- Ngâm-
Ngâm- Hß½ng c¦n-
c¦n- bÕch.
1
ÐoÕn ð¥u bài nói vån tñ ð° thß ðã có t× ð¶i thßþng c±.
2
ÐoÕn thÑ 2, nói t× ð¶i nhà Chu suy vi, T¥n-Thüy-Hoàng ð¯t sách, Vß½ng-Mãnh khinh nho, nên sách v· m¤t ði cûng nhi«u.
3
Phù-Tang là nß¾c Nh§t.
4
Tích-Mµc thuµc d¥n, nß¾c Nh§t theo thiên vån, v¸-trí thuµc d¥n.
5
Th§p Châu Tam Ðäo tÑc nß¾c Nh§t. Ngß¶i Tàu ngày xßa tß· ng B°ng Lai Tam Ðäo · ð¤y.
6
Bát sách là sách nói v« bát quái, CØu Khâu là sách nói v« CØu Châu.
7
T× Phúc, tên chæ là Quân Phòng, có pháp thu§t, T¥n Thüy Hoàng sai Phúc vßþt bi¬n ði Tô Châu, (tÑc Nh§t Bän hi®n nay), tìm cö
trß¶ng sinh. Phúc ði không tr· v«, có ðem theo nhi«u sách v· .
8
Ðiêu-Nhiên là mµt nhà sß Nh§t Bän, ðem sách Hiªu Kinh có l¶i chú thích cüa Tr¸nh Nguyên, dâng vua Chân Tông nhà T¯ng.

An Nam Chi Luoc

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

An Nam Chi Luoc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vi®n ÐÕi H÷c Huª

œy Ban Phiên D¸ch SØ Li®u Vi®t Nam

AN NAM CHÍ L¿”C

SoÕn giä: LÊ T•C

Tña sách: An Nam Chí Lßþc Nåm

D¸ch giä: œy ban phiên d¸ch sØ li®u Vi®t Nam 1960

Nhà xu¤t bän: Vi®n ÐÕi H÷c Huª 1961

Ði«u hþp: Lê B¡c - bacle@hotmail.com 2001

L¶i Gi¾i Thi®u

Huª, ngày 22 tháng 4 nåm 1960

Vi®n Trß· ng Vi®n ÐÕi H÷c Huª

C±-Ái Ðông-S½n Lê-T¡c Biên

Tên Châu Th¶i Xßa

Dß næa không chép

Tên Huy®n Th¶i Xßa

Phü-Lµ Thanh Hoá

Tên Huy®n Th¶i Xßa

Träi m¤y l¢n thu th¤y chÆng nhàm.

C±-Ái Ðông-S½n Lê-T¡c Biên

L¶i Chiªu dø nß¾c An-

L¶i Chiªu dø cho Thª-

L¶i Chiªu trong nåm Chí-

L¶i Chiªu ngày tháng 4 nåm Chí-

Nay dø cho quan lÕi và dân nß¾c An-nam tri tß¶ng.

L¶i Chiªu dø cho Thª-

L¶i chiªu dø cho Thª-

L¶i Chiªu dø cho nß¾c An-

L¶i Chiªu dø cüa Nhân-

L¶i Chª 1 trong nåm ð¥u

L¶i Chª tång ph¦m tr§t cho An-

L¶i Chiªu cüa Anh-

L¶i Chiªu dø cho Thª

L¶i Chiªu nåm Nguyên-

Vâng theo m®nh tr¶i, Hoàng-Ðª ban Thánh-Chï nhß sau:

V§y nay ban l¶i Chiªu-Chï, tri tuân.

(Các BÑc Thß Thuµc Các Tri«u ÐÕi Trß¾c)

BÑc thß cüa Hán-

L¶i Chª cüa T¯ng-

L¶i chiªu chinh phÕt Giao-

L¶i Chª phong Lê-

L¶i Chª chï cüa T¯ng-

L¶i Chiªu cüa vua T¯ng-

C±-Ái Ðông-S½n Lê-T¡c Biên

Phø: Trß½ng Thßþng-Thß Hành Løc

(Chép Cuµc Ði SÑ Cüa Trß½ng-L§p-ÐÕo Sang An-Nam)

Phø: Tiêu-Phß½ng-Nhai SÑ Giao Løc Tñ

(Bài Tña Cüa Tiêu-Phß½ng-Nhai Ði SÑ Giao-Châu)1

Ti«n Tri«u Phøng SÑ

Bài Hành-Løc cüa T¯ng-Cäo lßþc thu§t r¢ng:

C±-Ái Ðông-S½n Lê-T¡c Biên

Chính Thäo V§n Hß¾ng

Ti«n Tri«u Chính Thäo

C±-Ái Ðông-S½n Lê-T¡c Biên

Ti«n Tri«u Thß S¾

Bài s¾ cüa quan Giám-

C±-Ái Ðông-S½n Lê-T¡c Biên

Cung duy Hoàng-ðª B®-HÕ,

Mßa xuân cho v§t.

(Lúc ¤y quan Trung-

Kính vâng Hoàng-ðª B®-HÕ;

Nåm ð¥u Chí-

Tháng nåm mùa hÕ nåm ÐÕi- ÐÕi- ÐÑc

Tháng 3 nåm Diên-