Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) .

2016 3

VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ

BA BAØI VAÊN NGÖÏ CHEÁ

TRANG TRÍ TREÂN KIEÁN TRUÙC THÔØI KHAÛI ÑÒNH
Phan Thuaän An*

Vua Khaûi Ñònh tuy trò vì trong thôøi gian chæ khoaûng 10 naêm (1916-1925)
vaø thaêng haø luùc môùi 41 tuoåi (1885-1925), nhöng ñaõ ñeå laïi khaù nhieàu coâng trình
kieán truùc mang phong caùch môùi laï, keát hôïp haøi hoøa hai neàn myõ thuaät truyeàn
thoáng vaø hieän ñaïi, Ñoâng AÙ vaø Taây AÂu. Chaúng haïn nhö laø ÖÙng Laêng, cung An
Ñònh, laàu Kieán Trung, laàu Thaùi Bình, cöûa Hieån Nhôn, cöûa Chöông Ñöùc… Chính
khieáu thaåm myõ (goût estheùtique) cuûa vò vua naøy ñaõ thoåi moät luoàng sinh khí môùi
vaøo lòch söû myõ thuaät Vieät Nam noùi chung, vaøo ngheä thuaät kieán truùc cung ñình
Nguyeãn ôû Hueá noùi rieâng.
Trang trí treân kieán truùc thôøi naøy cuõng coù neùt taân kyø rieâng cuûa noù. Ngoaøi
phong caùch trang trí truyeàn thoáng theo loái “nhaát thi nhaát hoïa” hoaëc “nhaát töï
nhaát hoïa”, thôøi Khaûi Ñònh coøn coù moät phöông thöùc trang trí ñaëc bieät nöõa laø
theå hieän chöõ nghóa baèng caùch ñaép noåi vaên töï tröïc tieáp leân moät vò trí thích hôïp
ôû coâng trình kieán truùc.
Döôùi ñaây, chuùng toâi xin neâu ra moät caùch cuï theå ba baøi vaên Ngöï cheá cuûa
vua Khaûi Ñònh ñöôïc ñaép noåi ôû cung An Ñònh (1920) vaø laàu Thaùi Bình (1921).
Hai baøi vaên ngöï cheá ôû cung An Ñònh
Vua Khaûi Ñònh teân thaät laø Nguyeãn
Phuùc Böûu Ñaûo, sinh naêm 1885.
Naêm 1902, khi leân 18 tuoåi, oâng
hoaøng naøy “xuaát phuû” vaø coù ñöôïc
moät cô ngôi rieâng ñeå aên ôû, baáy giôø
goïi laø phuû An Ñònh (moät ngoâi nhaø
goã 3 gian 2 chaùi), naèm saùt beân bôø
baéc soâng An Cöïu. Sau khi leân ngoâi
vaøo naêm 1916, vua Khaûi Ñònh cho
môû roäng khuoân vieân, caûi taïo kieán
truùc vaø xaây döïng theâm nhieàu coâng
trình môùi baèng beâ toâng theo kieåu
caùch hieän ñaïi. Töø An Ñònh phuû 安
Maët tieàn Cung An Ñònh nhìn töø soâng An Cöïu. 定府, noù ñöôïc ñoåi ra teân môùi laø An
AÛnh Phan Thuaän An. Ñònh cung 安定宮. Muïc ñích cuûa vieäc
naâng caáp vaø hieän ñaïi hoùa cung An Ñònh khoâng phaûi laø ñeå cho vua Khaûi Ñònh
aên ôû, vì ngay sau leã ñaêng quang, nhaø vua ñaõ vaøo löu truù cuøng hoaøng gia vaø sinh
hoaït cuøng trieàu thaàn ôû heä thoáng cung ñieän beân trong Töû Caám thaønh vaø Hoaøng
thaønh Hueá. Muïc ñích vua Khaûi Ñònh xaây döïng cung An Ñònh laø duøng laøm cô

* Thaønh phoá Hueá.

4 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

ngôi rieâng cho con trai tröôûng cuûa mình laø Nguyeãn Phuùc Vónh Thuïy. Hoaøng töû
Vónh Thuïy ñaõ ra ñôøi taïi phuû An Ñònh vaøo naêm 1913, roài ñöôïc saùch phong laøm
Ñoâng cung Hoaøng Thaùi töû cuõng chính taïi cung An Ñònh vaøo naêm 1922.
Duø ñang ngoài treân ngai vaøng, vua Khaûi Ñònh vaãn coøn lo ngaïi nhöõng ñieàu
baát traéc seõ coù theå xaûy ra trong vieäc truyeàn ngoâi. Söï baát oån trong vieäc keá thöøa
ngoâi baùu ñaõ xaûy ra lieân tuïc tröôùc ñoù. Suoát 33 naêm sau caùi cheát cuûa vua Töï Ñöùc,
keå töø 1883 ñeán 1916, ñaõ coù ñeán 8 vò vua bò thay nhau toân pheá (Duïc Ñöùc, Hieäp
Hoøa, Kieán Phuùc, Haøm Nghi, Ñoàng Khaùnh, Thaønh Thaùi, Duy Taân, Khaûi Ñònh).
Trong boái caûnh lòch söû ñen toái “nhaát giang löôõng quoác” thôøi baáy giôø, moät bieán
ñoäng chính trò döõ doäi ôû Nam trieàu nhö kieåu “töù nguyeät tam vöông” coù theå dieãn
ra baát cöù luùc naøo. Hình aûnh pheá laäp vöông vò ôû Hueá trong nhöõng thaäp nieân
cuoái theá kyû XIX - ñaàu theá kyû XX, nhö laø moät vaán ñeà thôøi söï, vaãn coøn aùm aûnh
maõi trong taâm trí cuûa vua Khaûi Ñònh. Do ñoù, nhaø vua phaûi “vieãn löï” ñeå traùnh
“caän öu” baèng caùch taäu cho con mình laø Vónh Thuïy moät cô ngôi ñeå an cö, phoøng
tröôøng hôïp baát traéc xaûy ñeán trong vieäc keá thöøa ngoâi baùu. Cô ngôi aáy do chính
vua Khaûi Ñònh boû tieàn ra taïo döïng vaø ban taëng cho Hoaøng tröôûng töû Vónh Thuïy
ñeå duøng laøm cuûa tö höõu (taøi saûn rieâng). YÙ ñònh naøy ñaõ ñöôïc nhaø vua noùi roõ trong
moät tôø “saéc” ban haønh vaøo thaùng 8 naêm Kyû Muøi, töùc laø thaùng 10/1919, vaø nhaát
laø trong hai baøi vaên Ngöï cheá ñöôïc ñaép noåi ñeå trang trí ôû cung An Ñònh.
Thöïc teá cho thaáy laàu Khaûi Töôøng, moät toøa nhaø 3 taàng xaây theo kieåu Phaùp,
laø coâng trình kieán truùc quan troïng nhaát trong khuoân vieân cung An Ñònh. Cho
neân, trong söû saùch cuûa mình, caùc nhaø bænh buùt cuoái trieàu Nguyeãn coù khi xem
laàu Khaûi Töôøng nhö laø toång theå cung An Ñònh.
Trong tôø saéc vöøa neâu coù ñoaïn vua Khaûi Ñònh vieát raèng:
“Hoài trung höng Traãm laøm hoaøng töû ôû maõi taïi moät bieät ñieän. Ñeán naêm
Nhaâm Daàn [1902] chieáu theo phuû leä môùi coù cô ngôi naøy [töùc laø phuû An Ñònh].
Muøa haï naêm Bính Thìn [1916] ñaêng quang, tôùi naêm Ñinh Tî [1917] nhaän tieàn
Thöôïng loäc môùi nhaân neàn ñoù thueâ thôï cho xaây döïng, sang muøa ñoâng naêm Maäu
Ngoï [1918] thì hoaøn thaønh, vì nghó ñoù laø nôi ñaát phaùt neân môùi ñaët teân laø laàu
Khaûi Töôøng, saéc sai mua ñoà ñaïc ñeå baøy bieän, toaøn boä ñeàu khoâng duøng vaøo tieàn
cuûa nhaø nöôùc ñeå toû roõ khoâng phaûi laø nhaø cuûa coâng. Nay ban laàu aáy cho Hoaøng
tröôûng töû Vónh Thuïy laøm taøi saûn rieâng vónh vieãn ñeå toû loøng öu aùi”.(1)
Sau ñoù khoaûng 8 thaùng, cuï theå laø vaøo ngaøy 16 thaùng 4 naêm Khaûi Ñònh
thöù 5, töùc laø ngaøy 04/5/1920, chính nhaø vua laïi vieát theâm moät baøi vaên khaùc,
daøi 336 chöõ, vôùi cuøng noäi dung nhö tôø saéc vöøa trích daãn, nhöng ñeà caäp kyõ hôn
veà quaù trình hình thaønh vaø muïc ñích cuûa vieäc xaây döïng toøa cung ñieän naøy. Baøi
vaên Ngöï cheá ñaõ ñöôïc ñaép noåi treân moät böùc bình phong baèng beâ toâng hình chöõ
nhaät roäng 3,11m, cao 1,78m, daøy 0,6m, gaén lieàn vaøo ban coâng ôû maët tieàn taàng
3 cuûa laàu Khaûi Töôøng. ÔÛ beân treân beà cao aáy cuûa thaân böùc bình phong, coøn coù
theâm phaàn ñaàu vaø traùn cuûa noù cao toång coäng hôn 1m nöõa. Ñaàu, traùn vaø caùc daûi
dieàm cuûa böùc bình phong ñöôïc trang trí cöïc kyø tinh xaûo baèng maûnh saønh söù ña
saéc vôùi nhieàu ñeà taøi khaùc nhau.
Saùu chöõ 宮规總出御製 (Cung quy toång xuaát Ngöï cheá) ñöôïc boá trí naèm ngang
ôû phaàn ñaàu cuûa noù. Taát caû caùc chöõ trong baøi vaên ñeàu ñöôïc vieát doïc thaønh
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016 5

25 doøng. Moãi chöõ ñaõ ñöôïc cheá taùc rieâng baèng ñaát seùt nung kyõ, roài môùi gaén vaøo
töøng vò trí thích hôïp ôû böùc bình phong. Ñaây laø moät loaïi hình thuû coâng myõ ngheä
coù giaù trò ñaëc bieät.
Döôùi ñaây xin ghi laïi toaøn vaên taøi lieäu Ngöï cheá aáy töø thöïc ñòa.(2)
宮规總出御製
御製安定宮引
安定宮朕之潛邸也° 朕藩辰自號安定營第于此° 癸丑秋誕皇長子° 丙辰夏晉光° 特念
發祥地° 出祿幣改建樓° 戊午春成° 命改邸爲宮° 因以故號名其宮而名其樓曰啟祥° 凡樓中
所有金銀珠玉及一切器皿物用均出朕祿幣購造° 其他各所皆然° 乃預爲他日伊皇長子長成
賜爲私有或伊既得位祿而轉與兄苐及其子孫之私有° 故不敢臺有费及國家公財民力者良以
此也° 夫既爲天子則府庫財皆其財也° 又何必私營私積效商之祿臺唐之瓊林以爲後人口頭
調議爲哉° 惟値今文明辰代國家財用自有銀册° 君有俸仕有祿各以私需非若晨辰億兆人之
奉者° 此故歐州各國之君營建樓臺私其財用者百倍于此° 則朕之私于此亦未嘗過° 況念朕
春秋鼎盛皇子沖龄° 天道難窺人事必備° 聊爲他日皇長子之未能如朕者先其慮耳° 及命鐫
刻于匾置在安定宮併命謹信列編樓中一切所有于册以爲留炤°
辰啟定庚申年仲秋°
Phieân aâm
Cung quy toång xuaát Ngöï cheá
Ngöï cheá An Ñònh Cung daãn
An Ñònh cung, Traãm chi tieàm ñeå daõ. Traãm phieân thôøi töï hieäu An Ñònh,
doanh ñeä vu thöû. Quyù Söûu thu, ñaûn Hoaøng tröôûng töû.
Bính Thìn haï, taán quang, ñaëc nieäm phaùt töôøng ñòa, xuaát loäc teä caûi kieán
laâu. Maäu Ngoï xuaân thaønh, maïng caûi ñeå vi cung. Nhaân dó coá hieäu danh kyø cung
nhi danh kyø laâu vieát Khaûi Töôøng.
Phaøm laâu trung sôû höõu kim ngaân chaâu ngoïc caäp nhaát thieát khí maõnh vaät
duïng quaân xuaát Traãm loäc teä caáu taïo. Kyø tha caùc sôû giai nhieân.
Naõi döï vi tha nhaät, y Hoaøng tröôûng töû tröôûng thaønh, töù vi tö höõu, hoaëc y
kyù ñaéc vò loäc nhi chuyeån döõ huynh ñeä caäp kyø töû toân chi tö höõu.
Coá baát caûm ñaøi höõu phí caäp quoác gia coâng taøi daân löïc giaû, löông dó thöû daõ.
Phuø kyù vi thieân töû taéc phuû khoá taøi giai kyø taøi daõ, höïu haø taát tö doanh tö tích,
hieäu Thöông chi Loäc Ñaøi, Ñöôøng chi Quyønh Laâm dó vi haäu nhaân khaåu ñaàu ñieàu
nghò vi tai.
Duy trò kim vaên minh thôøi ñaïi, quoác gia taøi duïng töï höõu ngaân saùch. Quaân
höõu boång, só höõu loäc, caùc dó tö nhu, phi nhöôïc thaàn thôøi öùc trieäu nhaân chi phuïng
giaû. Tyû coá AÂu chaâu caùc quoác chi quaân doanh kieán laâu ñaøi, tö kyø taøi duïng giaû baùch
boäi vu thöû. Taéc Traãm chi tö vu thöû dieäc vò thöôøng quaù.
Huoáng nieäm Traãm xuaân thu ñænh thònh, hoaøng töû xung linh. Thieân ñaïo
nan khuy, nhaân söï taát bò. Lieâu vò tha nhaät, Hoaøng tröôûng töû chi vò naêng nhö
Traãm giaû, tieân kyø löï nhó.
Naõi maïng thuyeân khaéc vu bieån, trí taïi An Ñònh cung, tònh maïng Caån Tín
lieät bieân laâu trung nhaát thieát sôû höõu vu saùch dó vi löu chieåu.
Thôøi, Khaûi Ñònh Canh Thaân nieân troïng thu.
6 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

Dòch nghóa
Baøi vaên vua vieát veà vieäc xuaát tieàn ñeå xaây cung
Lôøi daãn veà cung An Ñònh do vua laøm
Cung An Ñònh laø tieàm ñeå cuûa Traãm. Khi chöa leân ngoâi, Traãm töï laáy hieäu
laø An Ñònh, xaây phuû ôû ñaây. Muøa thu naêm Quyù Söûu [1913], sinh ra Hoaøng tröôûng
töû [Vónh Thuïy].
Muøa haï naêm Bính Thìn [1916], Traãm leân ngoâi, rieâng nghó ñaây laø ñaát phaùt
ñieàm laønh, beøn xuaát tieàn löông ra ñeå caûi taïo phuû thaønh nhaø laàu. Ñeán muøa xuaân
naêm Maäu Ngoï [1918] thì hoaøn thaønh, ñoåi phuû laøm cung. Nhaân laáy teân phuû cuõ
ñeå goïi teân cung maø ñaët teân laàu laø Khaûi Töôøng.
Taát caû nhöõng ñoà vaøng baïc chaâu ngoïc vaø moïi thöù khí maõnh vaät duïng trong
toøa nhaø laàu naøy ñeàu duøng tieàn löông cuûa Traãm ñeå mua saém caû. Caùc nhaø cöûa
khaùc trong cung cuõng vaäy.
AÁy laø ñeå moät ngaøy kia, khi Hoaøng tröôûng töû [Vónh Thuïy] tröôûng thaønh thì
ban cho ñeå laøm cuûa tö höõu. Neáu nhö Hoaøng tröôûng töû leân ngoâi thì chuyeån taëng
cho anh em vaø con chaùu laøm tö höõu.
Cho neân, khoâng daùm laøm phí toån ñeán cuûa coâng cuûa nhaø nöôùc vaø söùc löïc
cuûa daân chuùng, toát hôn heát laø nhö theá. Phaøm ñaõ laø thieân töû thì cuûa caûi trong
kho trong phuû ñeàu laø cuûa caûi cuûa thieân töû caû, haø taát phaûi xaây rieâng chöùa rieâng,
baét chöôùc Loäc Ñaøi nhaø Thöông(3) vaø Quyønh Laâm nhaø Ñöôøng(4) ñeå cho ngöôøi ñôøi
sau bình phaåm cheâ cöôøi.
Vaû laïi, ngaøy nay laø thôøi ñaïi vaên minh, taát caû cuûa caûi vaät duïng cuûa nhaø
nöôùc ñeàu coù ngaân saùch. Vua vaø quan ñeàu coù löông tieàn ñeå ñaùp öùng nhu caàu rieâng
cuûa moãi ngöôøi, khoâng phaûi nhö ngaøy xöa laø ñöôïc öùc trieäu ngöôøi cung phuïng. So
vôùi vua chuùa caùc nöôùc ôû chaâu AÂu ngaøy xöa, vieäc hoï cho xaây döïng laâu ñaøi vaø laáy
taøi saûn vaät duïng laøm cuûa rieâng coøn gaáp traêm laàn ôû ñaây. Theá thì taøi saûn rieâng
cuûa Traãm ôû ñaây cuõng chöa coù gì laø quaù ñaùng.
Huoáng chi nghó raèng tuoåi taùc cuûa Traãm ñaõ cao maø Hoaøng töû thì coøn nhoû.
Ñaïo trôøi khoù thaáy tröôùc, vieäc ngöôøi phaûi phoøng xa. Sôï moät ngaøy kia, Hoaøng
tröôûng töû khoâng ñöôïc nhö Traãm, neân phaûi lo tröôùc ñoù thoâi.
Beøn baûo khaéc chaïm [baøi naøy] vaøo bia, ñaët taïi cung An Ñònh, vaø baûo ty
Caån Tín(5) ghi cheùp vaøo soå saùch taát caû nhöõng gì coù ôû trong toøa nhaø laàu naøy ñeå
löu chieáu veà sau.
Thaùng 8 naêm Canh Thaân nieân hieäu Khaûi Ñònh [thaùng 9/1920].(6)
ÔÛ ñaàu vaø cuoái baøi vaên Ngöï cheá, coù ñeán 3 khuoân daáu ñöôïc ñaép noåi. Taïi
cuoái doøng chöõ nhan ñeà 御製安定宮引 (Ngöï cheá An Ñònh Cung daãn) laø maët daáu
aán hình chöõ nhaät cao 10cm, roäng 9cm, beân trong coù 4 chöõ 啟定宸翰 (Khaûi Ñònh
thaàn haøn) vieát theo loái chöõ leä.
Roài ôû cuoái baøi vaên Ngöï cheá, ngay sau doøng chöõ ñeà thôøi ñieåm 辰啟定庚申年
仲秋 (Thôøi Khaûi Ñònh Canh Thaân nieân troïng thu), coøn coù hai khuoân daáu khaùc
nöõa. Daáu aán thöù nhaát hình vuoâng, khung vieàn chung quanh moãi beà 17cm, beân
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016 7

trong cuõng laø 4 chöõ 啟定宸翰 (Khaûi Ñònh thaàn haøn), nhöng vieát theo loái chöõ
trieän. Daáu aán thöù hai laø daáu kieàm hình thuaãn, cao 10cm, roäng 9cm, beân trong
coù 4 chöõ 翰墨之宝 (Haøn maëc chi baûo), vieát theo loái chöõ chaân.
Ngoaøi baøi vaên Ngöï cheá vöøa ñöôïc daãn dòch ôû treân, taïi cung An Ñònh coøn coù
moät baøi vaên Ngöï cheá thöù hai nöõa. Baøi naøy ngaén hôn, goàm khoaûng 130 chöõ, ñöôïc
ñaép noåi thaønh moät daûi chaïy quanh 3 maët ôû ban coâng taàng 1 tröôùc saûnh chính
cuûa laàu Khaûi Töôøng. Noäi dung cuûa noù coù theå xem nhö laø baûn ruùt goïn töø baøi kia
nhöng ñöôïc nhaø vua “Ngöï cheá” sôùm hôn, vaøo muøa ñoâng naêm Maäu Ngoï (aên töø
ngaøy 04/11/1918 ñeán ngaøy 31/01/1919). Trong ñoù, coù ñoaïn vieát:
8 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

壬寅炤出府例基此° 丙辰夏進光° 丁巳秋發尚祿幣因基雇工改構° 戊午冬成° 念發祥

基地命名啟祥樓° 勅買器用陳設° 一切不動國幣示非公作也° 其賜皇長子永瑞永爲私有…
啟定戊午冬
Phieân aâm
Nhaâm Daàn chieåu xuaát phuû leä cô thöû. Bính Thìn haï taán quang. Ñinh Tî thu
phaùt thöôïng loäc teä, nhaân cô coá coâng caûi caáu. Maäu Ngoï ñoâng thaønh. Nieäm phaùt
töôøng cô ñòa, maïng danh Khaûi Töôøng laâu.
Saéc maõi khí duïng traàn thieát, nhaát thieát baát ñoäng quoác teä, thò phi coâng taùc
daõ. Kyø töù Hoaøng tröôûng töû Vónh Thuïy vónh vi tö höõu…
Khaûi Ñònh Maäu Ngoï ñoâng
Dòch nghóa
Naêm Nhaâm Daàn [1902], theo leä xuaát phuû, Traãm xaây döïng phuû [An Ñònh]
taïi ñaây. Muøa haï naêm Bính Thìn [1916], Traãm leân ngoâi. Muøa thu naêm Ñinh Tî
[1917], xuaát tieàn löông thueâ thôï caûi taïo [phuû cuõ]. Ñeán muøa ñoâng naêm Maäu Ngoï
[1918] thì hoaøn thaønh. Traãm nghó raèng ñaây laø choã ñaát phaùt ñieàm laønh, cho neân
ñaët teân laø laàu Khaûi Töôøng.
Traãm sai mua ñoà ñaïc ñeå trang hoaøng vaø baøy bieän. Taát caû ñeàu khoâng duøng
ñeán tieàn cuûa nhaø nöôùc, vì ñaây khoâng phaûi laø vieäc coâng. Nay ban taëng toøa nhaø
laàu aáy cho Hoaøng tröôûng töû Vónh Thuïy ñeå laøm taøi saûn rieâng maõi maõi…
Muøa ñoâng naêm Maäu Ngoï nieân hieäu Khaûi Ñònh [1918]
Ñoïc caùc baøi vaên Ngöï cheá treân ñaây, chuùng ta thaáy taùc giaû cuûa chuùng ñaõ
nhaán maïnh ñeán hai noäi dung quan troïng nhaát. Moät laø lai lòch cuûa cung An
Ñònh, ñaëc bieät laø cuûa laàu Khaûi Töôøng. Hai laø vua Khaûi Ñònh ñaõ boû tieàn rieâng
cuûa mình ra xaây döïng toøa cung ñieän naøy ñeå taëng cho con trai tröôûng laø Vónh
Thuïy duøng laøm taøi saûn tö höõu truyeàn töû löu toân. Ñoù laø nhöõng thoâng ñieäp cuï theå
mang tính lòch söû vaø phaùp lyù cuûa moät thôøi…
Baøi vaên ngöï cheá ôû laàu Thaùi Bình
Neáu cung An Ñònh toïa laïc bieät laäp beân ngoaøi Kinh thaønh, caùch bôø nam
Soâng Höông hôn 1km theo ñöôøng chim bay, thì laàu Thaùi Bình naèm ngay beân
trong Töû Caám thaønh, nôi Hoaøng gia aên ôû vaø laøm vieäc. Laàu Thaùi Bình laø moät
trong vaøi coâng trình kieán truùc may maén coøn soùt laïi trong phaïm vi Hoaøng cung
sau vuï Tieâu thoå khaùng chieán ôû Hueá vaøo thaùng 02/1947.
Vôùi ñôït truøng tu gaàn ñaây nhaát vöøa ñöôïc hoaøn taát vaøo ñaàu naêm 2015, laàu Thaùi
Bình trôû thaønh ñieåm tham quan haáp daãn nhaát trong Töû Caám thaønh hieän nay.
Laàu Thaùi Bình laø moät toøa nhaø hai taàng baèng goã cao 9,55m, naèm giöõa moät
khuoân vieân hình chöõ nhaät daøi 58m, roäng 32m, quay maët veà phía ñoâng. Taàng döôùi
3 gian 2 chaùi, taàng treân chæ coù 1 gian 2 chaùi. Boán coät caùi baèng goã döïng ôû neàn
gian giöõa taàng döôùi chaïy xuyeân qua traàn, leân thaúng ñeán taàng treân ñeå ñôõ 2 vì noùc.
Nhìn chung, ñaây laø moät coâng trình kieán truùc xinh xaén naèm saùt beân bôø hoà
Ngoïc Dòch thô moäng. Nhöng, giaù trò cao nhaát cuûa noù laø ngheä thuaät trang trí
caùc ñeà taøi coå ñieån phöông Ñoâng ôû ngoaïi thaát cuûa caû hai taàng maùi. Taát caû caùc
ñaàu hoài, bôø noùc, bôø quyeát vaø nhaát laø maët tröôùc tieàn saûnh ñeàu ñöôïc trang trí moät
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016 9

caùch phong phuù vaø tinh xaûo baèng ngheä thuaät gheùp maûnh saønh söù nhieàu maøu
ñaït ñeán ñænh cao döôùi thôøi Khaûi Ñònh.
ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ quan taâm ñaëc bieät ñeán böùc hoaønh phi hình cuoán thö
naèm giöõa maët tröôùc tieàn saûnh. Noù ñöôïc boá trí moät caùch meàm maïi thaønh 3 oâ:
OÂ giöõa ñaép noåi 3 ñaïi töï 太平樓 (Thaùi Bình laâu) laø teân cuûa coâng trình kieán
truùc, vôùi 2 laïc khoaûn ôû 2 beân. Beân phaûi laø 2 chöõ 御製 (Ngöï cheá). Beân traùi laø 7
chöõ 啟定辛酉年秋日 (Khaûi Ñònh Taân Daäu nieân thu nhaät: Moät ngaøy muøa thu naêm
Taân Daäu nieân hieäu Khaûi Ñònh, töùc laø naêm 1921).
Hai oâ hai beân daønh ñeå ñaép noåi baøi vaên Ngöï cheá goàm 149 chöõ. Nguyeân vaên
nhö sau:
太平御覽書樓奉朕先帝之命營建也° 其樓在御河之北° 於維新年間徹去° 朕即政之
第四年覽其址而思其功° 欲再修造° 以舊基向北且嬿地窄° 乃因清暇書樓在養心殿之前這
樓奉憲祖章皇帝命營建也° 成泰年間徹去° 現存遗基° 命工部臣遵依御製規式再建樓焉° 辛
酉秋成° 追奉先帝命名樓者顏其樓曰太平樓° 以爲幾暇之所° 且亦表繼述之一端云耳°
啟定辛酉年秋吉旦御題°
Phieân aâm
Thaùi Bình Ngöï Laõm Thö Laâu, phuïng Traãm tieân ñeá chi maïng doanh kieán
daõ. Kyø laâu taïi Ngöï Haø chi baéc. Ö Duy Taân nieân gian trieät khöû.
Traãm töùc chính chi ñeä töù nieân, laõm kyø chæ nhi tö kyø coâng. Duïc taùi tu taïo.
Dó cöïu cô höôùng baéc thaû yeán ñòa traùch. Naõi nhaân Thanh Haï Thö Laâu taïi Döôõng
Taâm ñieän chi tieàn, giaù laâu phuïng Hieán Toå Chöông Hoaøng Ñeá maïng doanh kieán
daõ, Thaønh Thaùi nieân gian trieät khöû, hieän toàn di cô. Maïng Coâng Boä thaàn tuaân
y Ngöï cheá quy thöùc, taùi kieán laâu yeân.
Taân Daäu thu thaønh. Truy phuïng tieân ñeá maïng danh laâu giaû, nhan kyø laâu
vieát Thaùi Bình laâu, dó vi cô haï chi sôû, thaû dieäc bieåu keá thuaät chi nhaát ñoan
vaân nhó.
Khaûi Ñònh Taân Daäu nieân thu caùt ñaùn Ngöï ñeà.
Dòch nghóa
Thaùi Bình Ngöï Laõm Thö Laâu laø toøa nhaø do tieân ñeá cuûa Traãm [töùc vua
Ñoàng Khaùnh] cho xaây döïng.(7) Toøa nhaø baáy giôø toïa laïc taïi bôø baéc cuûa Ngöï Haø
[töùc laø doøng nöôùc noái vôùi hoà Ngoïc Dòch]. Noù bò trieät boû vaøo thôøi Duy Taân.
Vaøo naêm thöù tö [1919] keå töø khi Traãm leân ngoâi [1916], nhìn thaáy neàn
moùng cuûa noù maø nghó ñeán coâng lao cuûa Ngöôøi. Traãm muoán xaây döïng laïi. Nhöng
khu ñaát ôû neàn cuõ laïi höôùng leân phía baéc, tuy ñeïp nhöng chaät heïp. Cho neân,
nhaän thaáy ôû khu ñaát tröôùc maët ñieän Döôõng Taâm, hoài xöa Hieán Toå Chöông
Hoaøng Ñeá [töùc vua Thieäu Trò] coù cho xaây Thanh Haï Thö laâu, ñeán thôøi Thaønh
Thaùi thì trieät boû, hieän nay vaãn coøn neàn cuõ, beøn haï leänh cho caùc quan ôû Boä Coâng
tuaân theo quy thöùc nhö tröôùc kia ñeå xaây döïng laïi toøa nhaø laàu taïi choã ñoù.
Ñeán muøa thu naêm Taân Daäu [1921] thì hoaøn thaønh.(8) Kính nöông theo caùi
teân maø tieân ñeá ñaõ ñaët cho toøa nhaø laàu ngaøy xöa, nay ñaët teân cho toøa nhaø naøy
10 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016

laø Thaùi Bình laâu, duøng laøm choã nghæ ngôi luùc raûnh vieäc,(9) vaø cuõng ñeå bieåu loä söï
noái chí tieàn nhaân.(10)
Ngöï ñeà vaøo moät buoåi saùng ngaøy toát, muøa thu naêm Taân Daäu [1921] nieân
hieäu Khaûi Ñònh.
***
Thô vaên chaïm khaéc treân maët goã hoaëc ñuùc noåi treân nhöõng taám phaùp lam
duøng ñeå trang trí ôû caùc cung ñieän taïi kinh ñoâ Hueá laø moät hieän töôïng myõ thuaät
ñaëc bieät trong lòch söû myõ thuaät Vieät Nam. Hieän töôïng naøy ñöôïc xem laø töông
ñoái phoå bieán döôùi trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn (1802-1945). Nhöng, rieâng trong thôøi
Khaûi Ñònh (1916-1925), coøn coù theâm moät loaïi hình trang trí ñaëc thuø khaùc nöõa.
Ñoù laø ñaép noåi toaøn vaên nhöõng baøi Ngöï cheá leân treân caùc coâng trình kieán truùc
nhö chuùng toâi vöøa giôùi thieäu treân ñaây. Loaïi hình trang trí naøy khoâng heà thaáy
theå hieän döôùi thôøi 12 vò vua khaùc cuûa trieàu Nguyeãn. Coù theå noùi moãi khung hình
trang trí vaên Ngöï cheá (nhaát laø taám bình phong ôû cung An Ñònh vaø böùc hoaønh
phi ôû laàu Thaùi Bình), vôùi chöõ nghóa vaø hoa vaên ñaép noåi, laø moät taùc phaåm thuû
coâng myõ ngheä tuyeät vôøi, ñoùng goùp theâm moät giaù trò vaên hoùa ngheä thuaät nöõa
cho coá ñoâ Hueá.
PTA
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127) . 2016 11

CHUÙ THÍCH
(1) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh chính yeáu, baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên
Nguyeân, Nxb Thôøi ñaïi-Trung taâm Vaên hoùa Ngoân ngöõ Ñoâng Taây, Haø Noäi, 2010, tr. 267. Tham
khaûo theâm noäi dung “Saéc ban cung An Ñònh cho Hoaøng tröôûng töû”, Quoác Söû Quaùn trieàu
Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc Chính bieân Ñeä thaát kyû, baûn dòch cuûa Cao Töï Thanh, Nxb Vaên hoùa-
Vaên ngheä, TP Hoà Chí Minh, 2012, tr. 289.
(2) Vì taám bình phong ñöùng loä thieân trong gaàn 100 naêm qua, cho neân möa gioù ñaõ laøm bong troùc
moät ít hoa vaên trang trí, laøm maát haún 3 chöõ vaø moät nöûa cuûa 3 chöõ khaùc. Trong dòp ghi cheùp
naøy, chuùng toâi döïa vaøo moät vaøi taøi lieäu lòch söû ñeå coá gaéng phuïc hoài toaøn boä baøi vaên Ngöï cheá.
(3) Loäc Ñaøi nhaø Thöông: Loäc Ñaøi laø teân moät vöôøn thöôïng uyeån ôû Haø Nam (Trung Quoác), töông
truyeàn do vua Truï nhaø Thöông cho xaây döïng ñeå vui chôi, bò ngöôøi ñôøi sau leân aùn laø xa xæ.
(4) Quyønh Laâm nhaø Ñöôøng: Quyønh Laâm laø teân moät trong hai phuû khoá ôû haønh taïi Phuïng Thieân
(Trung Quoác) do vua Ñöôøng Ñöùc Toâng cho xaây döïng ñeå caát giöõ cuûa rieâng, bò ngöôøi ñôøi sau
cheâ bai laø ích kyû.
(5) Caån Tín: töùc laø Caån Tín ty, moät ñôn vò thuoäc Thò Veä Xöù, chuyeân traùch vieäc ghi cheùp vaøo soå
saùch nhöõng ñoà ngöï duïng thuoäc Hoaøng gia.
(6) Coù tham khaûo baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Nguyeân (Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh chính yeáu), ñaõ
daãn, tr. 267-269; vaø baûn dòch cuûa Cao Töï Thanh (Ñaïi Nam thöïc luïc Chính bieân Ñeä thaát kyû),
ñaõ daãn, tr. 290-292.
(7) “Thaùi Bình Ngöï Laõm Thö Laâu” ñöôïc xaây döïng xong vaøo thaùng 12 naêm Ñoàng Khaùnh thöù 3,
töùc laø thaùng 01/1889. Xem Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh chính yeáu, ñaõ daãn, tr. 144-145.
(8) Tham khaûo theâm Ñaïi Nam thöïc luïc Chính bieân Ñeä thaát kyû, baûn dòch ñaõ daãn, tr. 335.
(9) Dòch töø 4 chöõ “cô haï chi sôû” trong nguyeân vaên. Cô laø söï vieäc khi môùi baét ñaàu naûy sinh. Haï laø
luùc nhaøn roãi, voâ söï. Cô haï ñöôïc noùi taét töø 4 chöõ “vaïn cô thanh haï”. “Vaïn cô” laø vaïn vieäc, raát
nhieàu coâng vieäc. “Thanh haï” laø thanh nhaøn, raûnh roãi. Nhö vaäy, “cô haï” laø luùc raûnh vieäc. Töø
naøy chæ ñöôïc duøng cho caùc baäc ñeá vöông (Trong Hoaøng thaønh Hueá coù moät vöôøn ngöï ñöôïc
thieát laäp chính thöùc vaøo ñaàu thôøi Thieäu Trò mang teân laø vöôøn Cô Haï).
(10) Tham khaûo theâm baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Nguyeân (Ñoàng Khaùnh, Khaûi Ñònh chính yeáu), ñaõ
daãn, tr. 233.
TOÙM TAÉT
Thô vaên chaïm khaéc treân maët goã hoaëc ñuùc noåi treân nhöõng taám phaùp lam duøng ñeå trang trí ôû
caùc cung ñieän, laêng taåm taïi kinh ñoâ Hueá laø moät phong caùch trang trí ñaëc saéc trong lòch söû myõ thuaät
Vieät Nam. Phong caùch naøy ñöôïc söû duïng khaù phoå bieán döôùi trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn (1802-1945).
Rieâng döôùi thôøi vua Khaûi Ñònh (1916-1925), ngoaøi phong caùch trang trí truyeàn thoáng theo loái “nhaát
thi nhaát hoïa” hoaëc “nhaát töï nhaát hoïa” coøn coù theâm moät loaïi hình trang trí khaùc laø ñaép noåi caùc baøi
vaên Ngöï cheá treân caùc coâng trình kieán truùc. Coù theå noùi moãi khung hình trang trí vaên Ngöï cheá (nhaát
laø taám bình phong ôû cung An Ñònh vaø böùc hoaønh phi ôû laàu Thaùi Bình), vôùi chöõ nghóa vaø hoa vaên
ñaép noåi, laø moät taùc phaåm thuû coâng myõ ngheä tuyeät vôøi, ñoùng goùp theâm moät giaù trò vaên hoùa ngheä
thuaät nöõa cho coá ñoâ Hueá.
ABSTRACT
THREE PROSE DECORATED ON ARCHITECTURAL WORKS
UNDER THE REIGN OF EMPEROR KHAÛI ÑÒNH
Poetry and prose carved on wood or cast on enamelled copper panels for decoration in the
palaces and tombs in Hueá are a unique decorative style in the Vietnamese history of arts. This
style was commonly used under the Nguyeãn Dynasty (1802-1945). Especially, under the reign
of Emperor Khaûi Ñònh (1916-1925), in addition to traditional decorative style of “one painting,
one poem” or “one painting, one word”, there was also another type of decoration, which was the
embossment of prose composed by the Nguyeãn Emperors on structural works. It can be said that
every embossed work decorated with prose composed by the Nguyeãn Emperors (especially, the
screen in An Ñònh Palace and the horizontal lacquered board in Thaùi Bình Pavilion) is an excellent
handicraft masterpiece, a valuable contribution of arts and culture to the ancient capital of Hueá.