TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT

F7G

GIAÙO TRÌNH

VĂN HỌC VIỆT NAM

THẾ KỶ XVII - XVIII

PHAN THỊ HỒNG

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -2-

VAÊN HOÏC VIEÄT NAM THEÁ KYÛ XVI ÑEÁN

ÑAÀU THEÁ KYÛ XVIII
-----o0o-----

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Phaàn thöù 1. KHAÙI QUAÙT
I. BOÁI CAÛNH LÒCH SÖÛ VAØ TÌNH HÌNH VAÊN HOÏC

1. Boái caûnh lòch söû

Theá kyû XV thònh ñaït keát thuùc, böôùc sang theá kyû XVI vôùi xu theá tieán trieån cuûa
lòch söû, cheá ñoä phong kieán Vieät Nam ngaøy caøng boäc loä roõ nhöõng maâu thuaãn phöùc
taïp. Trieàu Leâ sô vôùi keát caáu kinh teá - xaõ hoäi, thieát cheá chính trò vaø heä tö töôûng Nho
giaùo daàn trôû neân trì treä, thoaùi hoùa. Vua quan sa ñoïa, taøn baïo, trieàu chính ngaøy caøng
suy thoaùi, maâu thuaãn giöõa caùc phe phaùi phong kieán trong noäi boä giai caáp thoáng trò,
giöõa nhaø nöôùc phong kieán vôùi nhaân daân ngaøy caøng trôû neân caêng thaúng, quyeát lieät.
Theá kyû XVI chöùng kieán nhieàu cuoäc khôûi nghóa noâng daân choáng trieàu chính phong
kieán muïc naùt nhö khôûi nghóa Thaân Duy Nhaïc, Ngoâ Vaên Toång (1511), khôûi nghóa
Traàn Tuaân (1511) vaø lôùn nhaát laø cuoäc noåi daäy cuûa Traàn Caûo (1516 - 1521) ôû vuøng
Ñoâng Trieàu. Cuøng vôùi söï trì treä, thoaùi hoùa cuûa trieàu Leâ, naïn tranh chaáp quyeàn löïc
giöõa caùc phe phaùi phong kieán gaây ra nhöõng cuoäc hoãn chieán trieàn mieân, dai daúng
giöõa caùc taäp ñoaøn phong kieán. Keát cuïc laø Maïc Ñaêng Dung, con ngöôøi “vuõ duõng,
khoân ngoan” trong caûnh tranh chaáp hoãn loaïn, haï saùt laãn nhau giöõa caùc phe phaùi ñoái
laäp ñaõ thao tuùng ñöôïc binh quyeàn, pheá truaát vua Leâ vaøo giöõa naêm 1527. Trieàu ñaïi
phong kieán nhaø Maïc ñöôïc thaønh laäp nhö moät taát yeáu lòch söû thay theá trieàu Leâ ñoå
naùt, tha hoùa. Thay theá nhaø Leâ trò vì ñaát nöôùc, trong khoaûng thôøi gian maáy chuïc
naêm ñaàu, nhaø Maïc vôùi nhöõng coá gaéng nhaát ñònh ñaõ taïo ñöôïc söï oån ñònh, phaùt trieån
cho xaõ hoäi, kinh teá Ñaïi Vieät.
Tuy nhieân, ngay sau khi Maïc Ñaêng Dung leân ngoâi, vôùi danh nghóa phuø Leâ
phuïc quoác, caùc phe phaùi phong kieán khôûi binh choáng Maïc. Nhaø Maïc vôùi nhöõng
maâu thuaãn coá höõu cuûa cheá ñoä quaân chuû quan lieâu theo moâ hình Nho giaùo cuõng
ngaøy caøng laâm vaøo tình traïng beá taéc, suy yeáu vaø thoaùi hoùa. Töø naêm 1546 cho ñeán
naêm 1592, khi vöông trieàu Maïc bò Leâ - Trònh ñaùnh baät khoûi kinh thaønh Thaêng
Long, ñaát nöôùc ñaõ phaûi chòu ñöïng nhieàu cuoäc chieán ñau thöông, tang toùc. Söû saùch
goïi nhaø Maïc laø Baéc Trieàu, nhaø Leâ trung höng ôû phía Nam ñaát nöôùc laø Nam Trieàu.
Cuoäc chieán tranh Nam - Baéc Trieàu keùo daøi suoát theá kyû XVI gaây nhieàu tang thöông
cho nhaân daân caû nöôùc, taøn phaù nghieâm troïng neàn kinh teá Ñaïi Vieät. Naêm 1592,
Nam Trieàu thaéng Baéc Trieàu, nhaø Leâ trung höng ñöôïc thaønh laäp vôùi moät thieát cheá
phöùc taïp vua Leâ chuùa Trònh. Hoï Trònh phoø vua Leâ leân ngoâi ngaøy caøng toû ra chuyeân
quyeàn ñaåy vua Leâ vaøo tình traïng coù hö danh maø khoâng coù thöïc quyeàn.
Maàm moáng tranh chaáp trong noäi boä taäp ñoaøn Trònh - Nguyeãn phoø Leâ tröôùc
khi cuoäc chieán tranh Nam - Baéc Trieàu keát thuùc ñaõ khieán Nguyeãn Haøng (con
Nguyeãn Kim, ngöôøi ñöùng ñaàu löïc löôïng Nam Trieàu thôøi gian ñaàu) vaøo traán thuû vaø
xaây döïng cô sôû caùt cöù ôû Thuaän Quaûng (1558). Khi thaáy löïc löôïng ñaõ ñuû maïnh, con
chaùu Nguyeãn Haøng baét ñaàu boäc loä söï baát phuïc toøng Leâ - Trònh. Töø naêm 1627 ñeán
naêm 1672, lieân tuïc dieãn ra nhöõng cuoäc ñuïng ñoä, tranh chaáp ñaãm maùu giöõa Leâ -
Trònh vaø Nguyeãn. Cuoäc chieán naøy khoâng phaân thaéng baïi, hai beân quyeát ñònh höu
chieán, laáy soâng Gianh laøm giôùi tuyeán, chia ñaát nöôùc laøm hai nöûa Ñaøng Trong vaø
 Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -2-

Ñaøng Ngoaøi. Söï thoáng nhaát ñaát nöôùc laïi moät laàn nöõa bò chia caét sau nhöõng cuoäc
chieán ñau thöông, thaûm khoác. Tình traïng caùt cöù, phaân tranh keùo daøi, baïo löïc trieàn
mieân ñaõ aûnh höôûng saâu saéc ñeán söï thoáng nhaát vaø phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc, ñôøi soáng
cuûa nhaân daân suoát töø ñaàu theá kyû XVI ñeán ñaàu theá kyû XVII.
Trong hoaøn caûnh giai caáp phong kieán vì tranh quyeàn ñoaït lôïi gaây neân nhöõng
haäu quaû naëng neà cho coâng cuoäc xaây döïng ñaát nöôùc, nhöng baát chaáp moïi khoù khaên,
caûn trôû, kinh teá, vaên hoùa thôøi baáy giôø vaãn beàn bæ phaùt trieån. ÔÛ caû Ñaøng Trong vaø
Ñaøng Ngoaøi, coâng cuoäc khai khaån ñaát hoang, phaùt trieån xoùm laøng, ñaåy maïnh saûn
xuaát noâng nghieäp vaãn tieáp tuïc ñöôïc duy trì. Thuû coâng nghieäp vôùi caùc ngheà laøm
goám, khaéc chaïm, thuoäc da, deät (vaûi, luïa, gaám voùc, chieáu, thaûm), khaéc in, laøm giaáy
ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån môùi phuïc vuï cho nhu caàu con ngöôøi ngaøy caøng phong
phuù. Ñaõ coù nhöõng coâng tröôøng thuû coâng khai thaùc caùc loaïi khoaùng saûn quyù nhö
vaøng, ñoàng, saét, chì… kinh teá thöông nghieäp (caû noäi laãn ngoaïi thöông) ñeàu ñöôïc
chuù yù khai thoâng, môû mang. Töø theá kyû XVI, XVII ngoaøi quan heä buoân baùn vôùi caùc
nöôùc trong khu vöïc, thöông nhaân caùc nöôùc phöông Taây (Boà Ñaøo Nha, Haø Lan,
Phaùp) cuõng ñaõ lui tôùi Ñaïi Vieät trao ñoåi haøng hoùa. Ñaõ xuaát hieän nhöõng thöông
khaåu lôùn vaø nhöõng ñoâ thò phoàn vinh ôû caû hai mieàn ñaát nöôùc. “Tuy nhieân, neàn kinh
teá haøng hoùa vôùi böôùc phaùt trieån môùi, khoâng phaûi khoâng taùc ñoäng tôùi ñôøi soáng vaät
chaát vaø tinh thaàn cuûa nhaân daân ta. Theá löïc ñoàng tieàn cuøng vôùi loái soáng thò daân ôû
nhieàu thaønh thò vaø thöông caûng ñaõ goùp phaàn phaù hoaïi theâm ñaïo lyù Khoång - Maïnh
ñang maát daàn taùc duïng vaø gia taêng toác ñoä suy thoaùi cuûa cheá ñoä phong kieán” (1)
Do cuoäc soáng xaõ hoäi baát oån, chieán tranh phong kieán gaây nhieàu ñau khoå, tang
thöông neân Phaät giaùo, Ñaïo giaùo laïi coù cô phuïc höng nhö moät söï ñaùp öùng cho nhu
caàu tinh thaàn, tình caûm cuûa con ngöôøi. Caùc ñeàn, chuøa, ñaïo quaùn ñöôïc tu söûa, xaây
caát nhieàu trong khoaûng thôøi gian hôn hai theá kyû naøy. Ngay trong haøng nguõ vua
chuùa, quyù toäc nhieàu ngöôøi ñaõ laø tín ñoà Phaät giaùo, Ñaïo giaùo. Xu höôùng tam giaùo
ñoàng nguyeân laïi xuaát hieän vôùi möùc ñoä saâu saéc hôn thôøi Lyù Traàn. Söï môû mang
quan heä giao löu, buoân baùn vôùi caùc nöôùc Phöông Taây khieán Ñaïo Thieân Chuùa baét
ñaàu ñöôïc truyeàn baù vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi, vaên hoùa Ñaïi Vieät.
2. Tình hình vaên hoïc

Vaên hoïc hôn hai theá kyû naøy ñaõ ghi nhaän nhöõng böôùc phaùt trieån môùi veà noäi
dung, theå loaïi vaø ngoân ngöõ. Ñeå coù nhöõng ñoåi môùi naøy, ñoäi nguõ taùc gia vaên hoïc
giaûm maïnh thaønh phaàn vua chuùa, sö saõi, taêng leân veà taàng lôùp Nho só, ñaëc bieät laø
caùc Nho só bình daân vaø aån daät. Nho só bình daân vôùi cuoäc soáng hoaø ñoàng, gaãn guõi
vôùi nhaân daân veà ñieàu kieän sinh hoaït, tö töôûng, tình caûm laø löïc löôïng neàn moùng cho
söï phaùt trieån cuûa vaên hoïc Noâm, ñaëc bieät laø truyeän thô Noâm khuyeát danh bình daân.
Nho só aån daät (bao goàm nhöõng ngöôøi ñoã ñaït cao, coù danh voïng) laø thaønh phaàn quan
troïng ñaåy vaên hoïc tieán leân moät böôùc môùi. Vôùi kieán thöùc uyeân thaâm, tö töôûng vöøa
chính thoáng vöøa uyeån chuyeån, saâu saéc, laønh maïnh vì soáng hoaø hôïp vôùi xaõ hoäi, vôùi

(1)
Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân … Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Taäp II, Nhaø
xuaát baûn ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi 1979. Trang 15

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -3-

cuoäc soáng muoân daân, saùng taùc cuûa Nho só aån daät thöïc söï môùi meû, phong phuù veà noäi
dung, ñieâu luyeän veà ngoân ngöõ ngheä thuaät.
Vôùi thaønh phaàn Nho só bình daân vaø aån daät, moái quan heä giao löu, söï chuyeån
hoùa giöõa vaên hoïc baùc hoïc vaø vaên hoïc daân gian ñöôïc taêng cöôøng theo xu höôùng hai
chieàu. Vaên hoïc baùc hoïc trôû neân ña daïng hôn veà noäi dung, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc
hôn khi tieáp nhaän aûnh höôûng cuûa vaên hoïc daân gian. Ngöôïc laïi, vaên hoïc daân gian
saâu saéc, tinh teá hôn veà noäi dung vaø ngheä thuaät khi coù söï ñoùng goùp, maøi giuõa cuûa
caùc Nho só aån daät. Töø nhöõng thaønh töïu cuûa vaên hoïc daân gian, vaên hoïc chöõ Noâm ñaõ
ra ñôøi, caùc truyeän thô Noâm, ngaâm khuùc, dieãn ca lòch söû tieáp thu theå thô luïc baùt,
song thaát luïc baùt cuûa vaên hoïc daân gian ñeå hoaøn thieän, phaùt trieån.
Bao goàm hai boä phaän, boä phaän vaên hoïc chöõ Noâm vaø boä phaän vaên hoïc chöõ
Haùn lieân keát chaët cheõ, hoã trôï laãn nhau, vaên hoïc hôn hai theá kyû naøy thöïc söï traûi qua
moät giai ñoaïn môùi.
Vaên hoïc chöõ Noâm vôùi nhöõng taùc phaåm tieán boä, chöùa ñöïng nhöõng tö töôûng
traùi vôùi quan nieäm ñaïo lyù chính thoáng ñaõ töøng bò nhaø nöôùc phong kieán caám ñoaùn,
huyû hoaïi. Theá kyû XVI, XVII chöùng kieán söï ra ñôøi nhöõng leänh chæ nghieâm khaéc cuûa
caùc chuùa Trònh veà vieäc caám khaéc in, löu haønh thô vaên Noâm. Nhöng do ñaùp öùng
ñöôïc yeâu caàu vaên hoùa cuûa nhaân daân, thô vaên Noâm vaãn ñöôïc toàn taïi, phaùt trieån. Ñoù
laø ñieàu ít nhieàu giaûi thích hieän töôïng coù moät soá truyeän thô Noâm khoâng coøn löu teân
taùc giaû.
Veà tö töôûng, Nho giaùo vaãn laø heä tö töôûng chính trong vieäc xaây döïng, cuûng coá
traät töï phong kieán, chæ ñaïo tình caûm, ñaïo ñöùc, leõ soáng cuûa con ngöôøi. Caùc taäp ñoaøn
phong kieán vaãn duy trì khoa cöû, troïng voïng taàng lôùp Nho só voán ñaéc löïc phuïc vuï
nhaø nöôùc phong kieán. Tuy nhieân, söï giaûm suùt chaát löôïng hoïc taäp cuõng nhö tinh
thaàn, ñaïo ñöùc Nho só laø ñieàu khoâng traùnh khoûi trong tình traïng caùc taäp ñoaøn phong
kieán tranh chaáp, chia reõ ñaát nöôùc.
Thô phuù Noâm giai ñoaïn naøy veà maët ngoân ngöõ trôû neân giaûn dò, trong saùng hôn
tröôùc nhieàu. Nhöõng baøi phuù Noâm ñaëc saéc, löu loaùt nhö Phuïng thaønh xuaân saéc phuù
(Nguyeãn Giaûn Thanh), Ñaïi Ñoàng phong caûnh phuù (Nguyeãn Haøng) cho thaáy buùt löïc
phuù Noâm cuûa caùc taùc giaû ñaõ trôû neân vöõng vaøng, uyeån chuyeån. Thô Noâm ñeán
Nguyeãn Bænh Khieâm ñaõ khaúng ñònh moät caùi moác lôùn trong quaù trình phaùt trieån caû
veà noäi dung laãn ngheä thuaät, ngoân ngöõ. Baïch Vaân quoác ngöõ thi cuûa Nguyeãn Bænh
Khieâm goàm khoaûng 170 baøi thô Noâm luaät Ñöôøng (pha luïc ngoân) theå hieän söï thaønh
thaïo, löu loaùt, sinh ñoäng hieám coù. Sau Nguyeãn Bænh Khieâm (theá kyû XVI) thô Noâm
luaät Ñöôøng vaãn tieáp tuïc ñöôïc duy trì, trau chuoát. Taäp thô Khaâm ñònh thaêng bình
baùch vònh cuûa chuùa Trònh Caên coù tôùi 88 baøi thô Noâm thaát ngoân baùt cuù ñieâu luyeän,
chaûi chuoát ca ngôïi söï thanh bình, thònh trò cuûa ñaát nöôùc. Nguyeãn Cö Trinh, Maïc
Thieân Tích, Nguyeãn Toâng Quai… laø nhöõng taùc giaû cuûa vaên hoïc Ñaøng Trong coù
nhöõng baøi thô Noâm ñeà vònh khaù chöõng chaïc, trong saùng. Caùc truyeän thô Noâm luaät
Ñöôøng chöa roõ teân taùc giaû nhö Vöông Töôøng, Toâ coâng phuïng söù, Laâm tuyeàn kyø ngoä,
Tam quoác thi theå hieän roõ söï tìm toøi, saùng taïo trong vaên thô Noâm töï söï. Quaù trình
tìm toøi naøy taát yeáu daãn ñeán vieäc xuaát hieän truyeän thô Noâm luïc baùt, moät söï thay theá
hôïp lyù, hôïp quy luaät phaùt trieån cuûa neàn vaên hoïc daân toäc. Caùc truyeän thô Noâm luïc

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

 Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -4-

baùt coøn ñöôïc löu truyeàn vaø thaát truyeàn giai ñoaïn naøy goàm coù: Laïc Xöông phaân
kính cuûa Nguyeãn Theá Nghi (thaát truyeàn), Song Tinh Baát Daï cuûa Nguyeãn Höõu Haøo,
Söù trình taân truyeän cuûa Nguyeãn Toâng Quai, OÂng Ninh coå truyeän (khuyeát danh),
Thoaïi Khanh - Chaâu Tuaán (khuyeát danh), Lyù Coâng truyeän (khuyeát danh).v..v.
Ñaùp öùng nhu caàu theå hieän taâm tö, tình caûm ngaøy caøng phong phuù, phöùc taïp
cuûa con ngöôøi thôøi ñaïi, nhöõng theå loaïi söû duïng thaønh töïu thô ca daân gian (ngoân ngöõ
Noâm, thô luïc baùt, song thaát luïc baùt) nhö vaõn, ca truø, ngaâm khuùc, dieãn ca xuaát hieän
nhieàu. Caùc taùc giaû vaø taùc phaåm noåi baät cuûa nhoùm theå loaïi naøy goàm coù: Nguyeãn
Giaûn Thanh vôùi Nghó hoä taùm giaùp giaûi thöôûng haùt aû ñaøo, Phuøng Khaéc Khoan vôùi
Laâm tuyeàn vaõn, Ñaøo Duy Töø vôùi Ngoaï Long cöông vaõn, Tö Dung vaõn, Hoaøng Só
Khaûi vôùi Töù thôøi khuùc vònh… Caùc baøi vaõn, ca khoâng coøn löu teân taùc giaû goàm coù Lö
Kheâ vaõn, Thieân Nam ngöõ luïc (laø taùc phaåm ñoà soä vôùi hôn 8000 caâu thô luïc baùt),
Thieân Nam minh giaùm (goàm 936 caâu song thaát luïc baùt). ÔÛ Ñaøng Trong, Haø Tieân
thaäp vònh cuûa Maïc Thieân Tích ñöôïc coi laø nhöõng baøi thô söû duïng ñieäu thô song thaùt
luïc baùt ñeå dieãn taû tình caûm ñaäm ñaø vôùi thieân nhieân ñaát nöôùc. “Theá laø thô song thaát
luïc baùt ñaõ thoâng duïng töø Nam ñeán Baéc, trôû thaønh quen thuoäc trong vieäc saùng taùc
khuùc ngaâm. Ñaùng chuù yù laø do khaû naêng tröõ tình phong phuù, ñieäu thô naøy luùc ñaàu
laïi ñöôïc duøng ñeå vieát caùc ca khuùc laïc quan, huøng traùng nöõa, neáu nhö sau naøy noù
chuû yeáu ñöôïc duøng ñeå vieát caùc khuùc ngaâm buoàn thöông, oaùn voïng” (1). Nhìn chung,
veà maët soá löôïng (taùc giaû, taùc phaåm) vaø chaát löôïng (noäi dung, theå loaïi, ngoân ngöõ)
vaên hoïc vieát baèng chöõ Noâm giai ñoaïn naøy theå hieän xu theá phaùt trieån, ñoåi môùi ñaày
trieån voïng. Tieán trình vaän ñoäng cuûa xaõ hoäi, söï ra ñôøi cuûa neàn kinh teá haøng hoùa, söï
tieán trieån cuûa vaên hoùa vaø söï ña daïng, phong phuù veà tö töôûng cuûa thôøi ñaïi ñaõ taïo
tieàn ñeà cho nhöõng tìm toøi, phaùt hieän vaø môû roäng tö töôûng nhaân vaên, nhaân ñaïo cuûa
vaên hoïc Noâm.
Vaên hoïc chöõ Haùn vaãn trong quaù trình vaän ñoäng, phaùt trieån tuy khoâng ñöôïc
maïnh meõ nhö vaên hoïc Noâm. Thaønh töïu vaên xuoâi chöõ Haùn coù theå keå ñeán caùc taùc
phaåm nhö Trung Taân quaùn bi kyù, Thaïch Khaùnh kyù cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm,
Truyeàn kyø maïn luïc cuûa Nguyeãn Döõ, Thieân nam vaân luïc lieät truyeän cuûa Nguyeãn
Haøng, Tuïc truyeàn kyø cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm, Coâng dö tieäp kyù cuûa Vuõ Phöông Ñeà,
Nam Vieät chí cuûa Nguyeãn Khoa Chieâm. Noåi baät nhaát trong soá taùc phaåm treân laø
Truyeàn kyø maïn luïc cuûa Nguyeãn Döõ, taäp truyeän kyù truyeàn kyø ñöôïc ca ngôïi laø “thieân
coå kyø buùt” cuûa vaên hoïc Ñaïi Vieät.
Thaønh quaû thô chöõ Haùn ñöôïc bieåu hieän ôû soá löôïng lôùn caùc thi taäp nhö: Baïch
Vaân aâm thi taäp (Nguyeãn Bænh Khieâm), Ngoân chí thi taäp, Mai Lónh söù Hoa thi taäp
(Phuøng Khaéc Khoan), Vieät giaùm vònh söû taäp (Ñaëng Minh Khieâm), Khieáu vònh thi
taäp (Haø Nhaäm Ñaïi), Tö höông vaän luïc (Leâ Quang Bí), Vònh söû thi taäp (Nguyeãn Baù
Laân), Baéc söû thi taäp (Ñaøo Coâng Chính), Hoa trình thi taäp (Nguyeãn Quí Ñöùc), Söù
hoa taäp (Leâ Anh Tuaán), Kính trai söù taäp (Phaïm Khieâm Ích).v..v. Ñieàu ñaùng chuù yù
laø trong caùc thi taäp treân, moät soá lôùn laø nhöõng taäp thô vònh söû, thô bang giao (thô ñi
söù) vaø thô ñeà cao ñaïo lyù Nho gia.

(1)
Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân… Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Saùch ñaõ daãn.
Trang 37

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

 Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -5-

* *

Noäi dung vaên hoïc hôn hai theá kyû naøy tröôùc heát theå hieän ôû caûm höùng yeâu
nöôùc, töï haøo veà truyeàn thoáng lòch söû cuûa daân toäc. Treân cô sôû caûm höùng yeâu nöôùc,
nhieàu taäp thô vònh söû, dieãn ca lòch söû, thô ñi söù ñaõ xuaát hieän nhö moät hieän töôïng
noåi baät cuûa vaên hoïc thôøi ñaïi. Coù theå keå ñeán caùc taäp thô vònh söû cuûa Ñaëng Minh
Khieâm, Haø Nhaäm Ñaïi, Leâ Quang Bí; caùc taùc phaåm dieãn ca lòch söû huøng hoàn nhö
Thieân Nam ngöõ luïc, Thieân Nam minh giaùm; caùc taäp thô ñi söù cuûa Phuøng Khaéc
Khoan, Nguyeãn Toâng Quai, Nguyeãn Coâng Haõn … Ñeà vònh truyeän cuõ, ngöôøi xöa,
nguï yù raên daïy ngöôøi ñôøi nhöng do xuaát phaùt khoâng chæ töø chuaån möïc ñaïo ñöùc Nho
gia maø coøn töø tình caûm, ñaïo lyù soáng daân toäc neân thô vònh söû thôøi kyø naøy bôùt ñi
nhieàu söï khoâ khan, ñôn ñieäu, trôû neân khaù soáng ñoäng, giaøu caûm xuùc, tình ñôøi. Bôûi
theá maø “khoâng ít baøi thô vònh söû ñaõ vöôït leân treân quan nieäm giaùo huaán khoâ khan,
goø gaãm cuûa Nho giaùo baûo thuû, trôû thaønh nhöõng baøi ca yeâu nöôùc vaø töï haøo veà
truyeàn thoáng vaên hieán cao ñeïp cuûa daân toäc” (1)
Nhö moät boä phaän khoâng taùch rôøi cuûa thô vònh söû, nhöõng taùc phaåm dieãn ca
lòch söû moät maët ca tuïng nhöõng nhaân vaät lòch söû coù coâng vôùi nöôùc, ñoù laø caùc vò vua
chuùa, töôùng lónh, nhöõng vò anh huøng nhö Tröng Vöông, Ngoâ Quyeàn, Lyù Thöôøng
Kieät, Traàn Quoác Tuaán, Phaïm Nguõ Laõo, Leâ Lôïi, Nguyeãn Bieåu, Nguyeãn Traõi… maët
khaùc, leân aùn boïn gian thaàn, hoân quaân, baïo chuùa, boïn phaûn nöôùc, haïi daân.
Thô ñi söù laø maûng saùng taùc ñaëc bieät cuûa thô vaên yeâu nöôùc luùc baáy giôø. Do
nhöõng khoù khaên, phöùc taïp trong quan heä bang giao theá kyû XVI, XVII (xuaát phaùt töø
söï roái loaïn trong noäi boä ñaát nöôùc ta) nhöng caùc söù thaàn Ñaïi Vieät vaãn toû roõ tö theá
cuûa nhöõng trí thöùc coù traùch nhieäm cao vôùi vua, vôùi nöôùc. Loøng yeâu nöôùc, taâm söï
nhôù nöôùc, nhôù nhaø, tinh thaàn töï haøo daân toäc vaãn laø nhöõng tình caûm, caûm xuùc saâu
naëng treân “söù trình” vaïn daëm gian nguy cuûa Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Toâng
Quai, Vuõ Caån.v..v.
Thô vaên ñeà vònh thieân nhieân, moâ taû phong vaät ñaát nöôùc laø nguoàn maïch trong
treûo cuûa caûm höùng daân toäc, caûm höùng yeâu nöôùc. Töø Nguyeãn Giaûn Thanh, Nguyeãn
Haøng, Nguyeãn Bænh Khieâm ñeán Ñaøo Duy Töø, Maïc Thieân Bích, caûm höùng daït daøo
tröôùc thieân nhieân töôi ñeïp cuûa ñaát nöôùc ñöôïc tieáp noái, lieàn maïch, thoáng nhaát theå
hieän tình caûm yeâu nöôùc mang tính truyeàn thoáng cuûa ngöôøi daân Ñaïi Vieät.
Xuaát phaùt töø caûm höùng nhaân vaên, nhaân ñaïo, vaên hoïc theá kyû XVI ñeán ñaàu theá
kyû XVIII coøn theå hieän söï pheâ phaùn nhöõng tieâu cöïc cuûa cheá ñoä phong kieán, ca ngôïi
nhaân caùch thanh cao, lieâm khieát, loái soáng töï do, töï taïi… Vaên hoïc theá kyû XVI vôùi
nhöõng taùc giaû lôùn nhö Nguyeãn Bænh Khieâm, Phuøng Khaéc Khoan, Nguyeãn Döõ,
Nguyeãn Haøng ñaõ xuaát hieän xu höôùng leân aùn cheá ñoä phong kieán vôùi nhöõng teä haïi
cuûa noù nhö noäi chieán phong kieán, söï tham baïo cuûa taàng lôùp vua quan, söï baêng
hoaïi, tha hoùa cuûa theá ñaïo nhaân taâm. Chieán tranh vôùi Nguyeãn Bænh Khieâm, Phuøng

(1)
Buøi Duy Taân - Khaûi luaän. Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, taäp 6. Nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi
1997. Trang 28

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -6-

Khaéc Khoan laø cheát choùc, taøn phaù, laø chia lìa, ly taùn ñau thöông. Tröôùc aûnh loaïn
laïc, binh ñao khieán “maùu chaûy thaønh soâng, xöông chaát nhö nuùi” Phuøng Khaéc
Khoan baên khoaên khoâng hieåu sao ngöôøi ñôøi laïi chæ öa “vuõ chieán” maø khoâng phaûi laø
“vaên chieán”. Theå hieän thaùi ñoä pheâ phaùn söï taøn baïo cuûa noäi chieán phong kieán, xoùt
xa tröôùc caûnh tang thöông, khao khaùt thaùi bình cho daân cho nöôùc, thô vaên caùc taùc
giaû theá kyû XVI ñaõ khaúng ñònh nhöõng giaù trò nhaân vaên cao caû. Vaên hoïc caùc theá kyû
sau ñaõ naâng cao, phaùt huy leân taàm möùc môùi nhöõng giaù trò noäi dung tö töôûng lôùn
naøy.
Cheá ñoä phong kieán coøn laø hang oå laøm naåy sinh boïn quí toäc, quan lieâu haùm
danh, truïc lôïi. Nguyeãn Bænh Khieâm ví boïn quan lieâu nhö loaøi chuoät tham lam, gian
giaûo chuyeân “chui vaøo goùc thaønh, aån trong hang hoác” ñeå tính möu gian. Vôùi ngoøi
buùt cuûa moät aån só thöông ñôøi, Truyeàn kyø maïn luïc cuûa Nguyeãn Döõ chaát chöùa söï caêm
gheùt, oaùn giaän saâu saéc boïn vua quan tham baïo, doái traù, daâm cuoàng, cheùm gieát
ngöôøi khoâng gheâ tay. Nho só trí thöùc luùc baáy giôø cuõng laém keû hö ñoán, truïy laïc “ñoåi
hoï ñeå ñi hoïc, thay teân ñeå ra thi”, khi ñoã ñaït, laøm quan thì “baùn nöôùc”, “doái vua”
(Chuyeän Phaïm Töû Hö leân chôi thieân taøo). Theá ñaïo nhaân taâm trong thôøi ñaïi luùc baáy
giôø trôû neân ngaû nghieâng, baêng hoaïi. Nguyeãn Bænh Khieâm leân aùn gay gaét thoùi ñôøi
ñen baïc, haùm lôïi, lo ngaïi tröôùc nhöõng thuû ñoaïn löøa loïc, doái traù.
Tröôùc xaõ hoäi loaïn laïc, ñaûo ñieân, taâm traïng caùc taùc gia ñeàu chöùa chaát öu tö.
Thô Nguyeãn Haøng, Nguyeãn Bænh Khieâm, truyeän truyeàn kyø cuûa Nguyeãn Döõ laø noãi
loøng cuûa nhöõng con ngöôøi coù löông tri, taâm huyeát vôùi ñôøi. Thô Nguyeãn Haøng thieân
veà dieãn taû taâm traïng ngöôøi aån daät, vôùi Nguyeãn Bænh Khieâm thô laø tieáng noùi leân aùn
thoùi ñôøi ñen baïc, Nguyeãn Döõ qua Truyeàn kyø maïn luïc theå hieän söï chaùn gheùt thôøi
cuoäc ñeán möùc “chaân khoâng böôùc ñeán thò thaønh, mình khoâng vaøo ñeán cung ñình” keå
töø sau khi caùo quan. Suy nghó veà cuoäc ñôøi, baên khoaên veà leõ soáng, taâm tö nhieàu luùc
laâm vaøo tình traïng u uaát, bi quan… ñoù laø nhöõng ñieàu maø chuùng ta coù theå thaáy roõ
qua thô vaên caùc keû só luùc baáy giôø.
Theå hieän söï baát maõn, chaùn gheùt saâu xa ñoái vôùi nhöõng teä haïi, suy ñoài cuûa cheá
ñoä phong kieán, giaùn tieáp leân tieáng baûo veä ñaïo lyù, nhaân phaåm, gôïi môû tinh thaàn
nhaân vaên, nhaân ñaïo, ñoù laø nhöõng giaù trò môùi cuûa vaên hoïc giai ñoaïn.
Chieàu höôùng vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, cuûa vaên hoùa, tö töôûng laøm xuaát
hieän trong vaên hoïc chuû ñeà quyeàn soáng con ngöôøi. Tình yeâu, haïnh phuùc löùa ñoâi, soá
phaän ngöôøi phuï nöõ laø nhöõng ñeà taøi cuûa moät soá taùc phaåm coù yù nghóa môùi meû luùc
baáy giôø. Coù theå thaáy, gaàn nöûa soá truyeän trong Truyeàn kyø maïn luïc cuûa Nguyeãn Döõ
moâ taû tình yeâu nam nöõ, haïnh phuùc gia ñình, ñaëc bieät laø soá phaän ngöôøi phuï nöõ.
Nguyeãn Döõ ca ngôïi nhöõng moái tình thuûy chung, son saét, ñoàng thôøi cuõng moâ taû khaù
laø loä lieãu, phoùng tuùng nhöõng moái tình ñaém ñuoái, si meâ ñeå roài phuû nhaän laïi baèng
nhöõng lôøi bình pheâ phaùn nghieâm khaéc. Soá phaän ñau thöông, baát haïnh cuûa ngöôøi
phuï nöõ cuõng ñaõ baét ñaàu ñöôïc Nguyeãn Döõ quan taâm theå hieän qua Truyeàn kyø maïn
luïc.
Ñeà taøi hoân nhaân töï do vaø soá phaän ngöôøi phuï nöõ coøn ñöôïc theå hieän trong caùc
truyeän thô Noâm nhö Vöông Töôøng, Laâm tuyeàn kyø ngoä, Song Tinh Baát Daï. Ñöôïc coi
laø baøi ca veà haïnh phuùc löùa ñoâi vöôït ra ngoaøi khuoân khoå leã giaùo phong kieán. Ñaây laø

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

 Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -7-

truyeän thô Noâm Ñöôøng luaät cuøng vôùi Vöông Töôøng vaø truyeän thô Noâm luïc baùt
Song Tinh Baát Daï ñöôïc phoùng taùc töø tích truyeän cuûa vaên hoïc Trung Hoa nhöng laïi
nhaèm ñaùp öùng moät nhu caàu vaên hoïc môùi coù tính thôøi ñaïi cuûa nöôùc ta, nhu caàu vaø
khaùt voïng veà tình caûm yeâu ñöông vaø haïnh phuùc ñoâi löùa.
* *

Gaén lieàn vôùi nhöõng ñoåi môùi veà noäi dung, vaên hoïc theá kyû XVI ñeán nöûa ñaàu
theá kyû XVIII xuaát hieän nhöõng saùng taïo veà maët theå loaïi. Treân cô sôû vaên lieäu Haùn
hoïc, keát hôïp vôùi thaønh töïu cuûa vaên hoïc daân gian, nhöõng cheá taùc môùi veà theå loaïi
ñöôïc theå hieän ôû söï thaønh coâng cuûa caùc theå loaïi lôùn nhö truyeän kyù truyeàn kyø,
truyeän thô, khuùc ngaâm, thô tröôøng thieân coå theå, dieãn ca lòch söû. Söï xuaát hieän caùc
theå loaïi môùi nhaèm ñaùp öùng nhu caàu phaûn aùnh chaân thöïc, sinh ñoäng hieän thöïc xaõ
hoäi, taâm traïng con ngöôøi ngaøy caøng trôû neân phong phuù, ña daïng, phöùc taïp…
Nhìn moät caùch khaùi quaùt, theå loaïi vaên hoïc thôøi ñaïi ñaõ cô baûn phaân ñònh
thaønh hai loaïi hình: töï söï vaø tröõ tình. Tuy nhieân, quan heä giöõa hai loaïi hình naøy
khoâng phaûi hoaøn toaøn ñoäc laäp, taùch bieät maø laø hoã trôï, gaén keát, töông taùc qua laïi
nhau. Vôùi truyeän thô, truyeän truyeàn kyø phöông phaùp töï söï ñöôïc xaây döïng treân cô
sôû keát hôïp caùc bieän phaùp vaø yeáu toá töï söï, tröõ tình ñeå xaây döïng caùc hình töôïng nhaân
vaät. Vaên hoïc chöõ Haùn coù öu theá veà theå loaïi truyeän kyù truyeàn kyø, thô tröôøng thieân
coå theå. Vaên hoïc chöõ Noâm khaúng ñònh böôùc phaùt trieån môùi vôùi nhöõng theå loaïi lôùn
nhö truyeän thô Noâm, khuùc ngaâm, vònh, dieãn ca lòch söû. Ñieàu ñaùng chuù yù laø trong
nhöõng taùc phaåm thuoäc caùc theå loaïi môùi nhö Laâm tuyeàn vaõn, Töù thôøi khuùc vònh,
Ngoïa Long cöông vaõn, Tö Dung vaõn, Thieân Nam ngöõ luïc, Song Tinh Baát Daï theå thô
luïc baùt vaø song thaát luïc baùt ñaõ ñöôïc söû duïng moät caùch khaù laø thaønh thaïo, phoå bieán.
Söï leân ngoâi cuûa hai theå thô naøy vöøa ñeå ñaùp öùng nhu caàu phaûn aùnh cuûa vaên hoïc vöøa
“môû ñöôøng cho söï phaùt trieån cuûa caùc theå loaïi töï söï, tröõ tình lôùn trong lòch söû vaên
hoïc vaø chöùng minh moät caùch huøng hoàn aûnh höôûng to lôùn cuûa vaên hoïc daân gian ñoái
vôùi vieäc xaây döïng nhöõng theå loaïi môùi cuûa vaên hoïc vieát daân toäc” (1)
Veà maët ngoân ngöõ, nhöõng thaønh töïu môùi cuûa vaên hoïc ñöôïc theå hieän ôû caû hai
boä phaän, boä phaän vaên hoïc chöõ Haùn vaø boä phaän vaên hoïc Noâm. Vaên xuoâi töï söï ngheä
thuaät, ñieån hình laø Truyeàn kyø maïn luïc coù theå xem laø moät thaønh coâng lôùn, tieâu bieåu.
Trong taùc phaåm naøy: “Nguyeãn Döõ söû duïng nhieàu bieän phaùp tu töø ñeå xaây döïng hình
töôïng, caáu taïo tình tieát, dieãn taû taâm lyù, laøm cho ngoân ngöõ trong taùc phaåm giaøu tính
hình töôïng, lôøi vaên nhòp nhaøng, sinh ñoäng haáp daãn” (2)
Vôùi caùc taùc phaåm vaên hoïc Noâm, ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc ñöôïc naâng leân
moät trình ñoä phaùt trieån môùi so vôùi tröôùc caû veà dieän söû duïng laãn chaát löôïng. Ngoaøi

(1)
Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân… Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Saùch ñaõ daãn.
Trang 92.
(2)
Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân… Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Saùch ñaõ daãn.
Trang 93.

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

 Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -8-

vieäc ñöôïc duøng ñeå saùng taùc, chöõ Noâm vaø vaên hoïc Noâm coøn ñöôïc gia taêng vai troø,
phong phuù hoùa ôû söï xuaát hieän böôùc ñaàu cuûa nhöõng dòch phaåm (Thí duï dòch phaåm
Noâm Truyeàn kyø maïn luïc cuûa Nguyeãn Theá Nghi theá kyû XVI). Xu höôùng phaùt trieån
cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc Noâm moät maët theå hieän ôû söï gia taêng Vieät hoùa töø ngöõ, ñieån
coá cuûa vaên hoïc daân gian, nhaát laø thô ca daân gian vaø khaåu ngöõ haøng ngaøy cuûa nhaân
daân (nhö thaønh ngöõ, tuïc ngöõ). Söï phong phuù, giaøu tính hình töôïng, giaøu saéc thaùi
bieåu hieän cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc chính laø keát quaû taát yeáu cuûa caùc xu höôùng
phaùt trieån naøy.

Theá kyû XVI, XVII ñaùnh daáu nhöõng böôùc phaùt trieån môùi veà kieán truùc. Nhöõng
ngoâi chuøa lôùn (Chuøa Taây Phöông, Thieân Muï, Buùt Thaùp, Ñình Baûng…), nhöõng ñaïo
quaùn, nhöõng böùc töôïng ñoàng to ñeïp, nhöõng quaû chuoâng.v..v. ñöôïc xaây döïng, tu
söûa, toâ ñuùc gaàn nhö ñoàng loaït. Nhöõng böùc phuø ñieâu ñöôïc chaïm troå vôùi ngheä thuaät
ñieâu luyeän khaúng ñònh söï kheùo leùo, taøi hoa cuûa ngheä nhaân taïo hình daân gian.
Trong daân gian, caùc sinh hoaït vaên hoùa thoân daõ nhö ñua thuyeàn, ñaáu voõ, ñaùnh vaät;
caùc hình thöùc sinh hoaït aâm nhaïc, ca muùa nhö haùt cheøo, haùt aû ñaøo, haùt tuoàng, muùa
ñeøn.v..v. ñöôïc nhaân daân öa thích trôû neân khaù thònh haønh, phaùt trieån. Coù theå noùi:
“Neàn vaên hoùa vaät chaát vaø tinh thaàn phaùt trieån nhö moät thöïc theå thoáng nhaát ôû caû hai
mieàn laø söï bieåu hieän söùc maïnh vaø yù chí cuûa nhaân daân”, vaø “baát chaáp söï khuûng
hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán, daân toäc ta vaãn tieán leân daàn trong söï nghieäp môû
mang ñaát nöôùc vaø naâng cao neàn vaên hoùa daân toäc. Ñieàu ñoù coù taùc ñoäng maïnh ñoái
vôùi söï phaùt trieån cuûa vaên hoïc” (1)

(1)
Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân… Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Saùch ñaõ daãn.
Trang 22

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII -9-

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

 Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 10 -

Phaàn thöù 2. CAÙC TAÙC GIA TIEÂU BIEÅU

I. NGUYEÃN BÆNH KHIEÂM (1491 - 1585)

Nguyeãn Bænh Khieâm töï laø Hanh Phuû, hieäu Baïch Vaân cö só, ngöôøi laøng
Trung An, huyeän Vónh Laïi, tænh Haûi Döông (nay laø xaõ Lyù Hoïc, huyeän Vónh Baûo,
Haûi Phoøng). OÂng xuaát thaân trong moät gia ñình trí thöùc Nho hoïc, cha laø ngöôøi noåi
tieáng coù vaên taøi, meï laø ngöôøi thoâng tueä con gaùi moät vieân Thöôïng thö trieàu Leâ.
Nguyeãn Bænh Khieâm noåi tieáng thoâng minh, hieáu hoïc, hoïc gioûi nhöng lôùn leân vaøo
thôøi buoåi nhieãu nhöông, oâng “aån chí, ñôïi thôøi” naán naù khoâng chòu ra thi. Naêm 1535,
khi ñaõ 45 tuoåi oâng môùi ra thi, ñaäu Traïng nguyeân roài laøm quan vôùi nhaø Maïc. Hoaïn
loä töôûng chöøng thoâng suoát, traûi thaêng töø Laïi boä Thöôïng thö, Thaùi phoù, Trình tuyeàn
haàu, gia phong Trình quoác coâng nhöng thöïc ra ñoä sau 8 naêm laøm quan vôùi nhaø
Maïc, Nguyeãn Bænh Khieâm ñaõ taän maét thaáy caûnh gian thaàn hoaønh haønh, trieàu chính
ngaøy moät roái loaïn, oâng vieát sôù xin cheùm 18 loäng thaàn. Vieäc khoâng ñöôïc chaáp
thuaän, oâng thaùc côù xin veà trí só, nhöng uy voïng vaø nhieät tình vôùi nöôùc vôùi daân
khieán oâng khoâng theå döùt haún vieäc phoø Maïc. Vieäc oâng trôû laïi tham gia trieàu chính
Maïc vôùi vai troø nhö moät coá vaán cho ñeán tuoåi 70 laø ñieàu coù theå giaûi thích ñöôïc. Duø
theá, thôøi gian trí só, daïy hoïc ôû queâ nhaø vôùi Nguyeãn Bænh Khieâm vaãn laø ñaùng keå.
Beân bôø soâng Tuyeát Haøn, oâng döïng am Baïch Vaân, môû tröôøng daïy hoïc, laäp quaùn,
môû chôï, xaây caàu.v..v. laøm nhöõng vieäc höõu ích. Hoïc troø tôùi hoïc ñoâng, coù nhieàu
ngöôøi noåi tieáng, trong soá hoï ñeán tuoåi tröôûng thaønh ngöôøi theo Maïc, ngöôøi phoø Leâ,
ngöôøi nhö thaày nuoâi chí aån daät. Vì söï uyeân thaâm treân nhieàu lónh vöïc, ngöôøi ñôøi goïi
oâng laø Traïng Trình, hoïc troø truy toân oâng laø Tuyeát Giang phu töû. Caû nhaø Maïc, Leâ,
Nguyeãn töông truyeàn ñeàu toân kính oâng, sai söù hoûi yù kieán oâng moãi khi coù vieäc heä
troïng.

Taùc phaåm thô vaên Nguyeãn Bænh Khieâm goàm coù Baïch Vaân quoác ngöõ thi (thô
Noâm, coøn laïi ñoä 170 baøi), Baïch Vaân am thi taäp (thô chöõ Haùn, coøn ñoä 600 baøi) cuøng
moät soá baøi vaên chöõ Haùn nhö Trung Taân quaùn bi kyù, Thaïch khaùnh kyù. Ngoaøi ra moät
vaøi taäp saám kyù Noâm nhö Trình quoác coâng saám kyù, Trình tieân sinh quoác ngöõ töông
truyeàn laø cuûa oâng nhöng ñieàu naøy ñeán nay vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh chaéc chaén.
Nghieân cöùu thô vaên Nguyeãn Bænh Khieâm chuû yeáu vaãn laø treân cô sôû nhöõng baøi thô
coøn laïi cuûa hai thi taäp treân.

* *

Nguyeãn Bænh Khieâm - con ngöôøi voán noåi tieáng uyeân thaâm, nhieàu khaùt voïng,
laém suy tö tröôùc cuoäc ñôøi ñaõ theå hieän mình, thôøi ñaïi mình moät caùch saéc neùt trong
thô vaên. Baèng thô, oâng ñaõ theå hieän nhöõng nhaän thöùc saâu saéc, coù tính trieát hoïc tröôùc
thieân nhieân, vaïn vaät, cuoäc soáng xaõ hoäi. Thô oâng chaát chöùa nhöõng suy tö, chieâm
nghieäm tröôùc cuoäc ñôøi; tö theá cuûa oâng, con maét hay quan saùt, thu nhaän, nhaän xeùt
cuûa oâng laø cuûa moät nhaø trieát hoïc nhaân sinh. Nhìn ñoùa hoa nôû trong thaùng reùt, oâng

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 11 -

nhö thaáy hieån hieän tröôùc maét söï bieán hoùa cô maàu, huyeàn dieäu cuûa ñaát trôøi, muoân
vaät:

Sinh sinh duïc thöùc thieân cô dieäu,

Nhaän thuû haøn mai nghieäm nhaát döông

Trung Taân quaùn nguï höùng - Thô chöõ Haùn

(Muoán bieát cô trôøi huyeàn dieäu, muoân söï vaät keá tieáp nhau sinh saûn maõi,

Haõy xem hoa mai nôû trong thaùng reùt, seõ thaáy khí döông laïi sinh ra)

Nguï höùng ôû quaùn Trung Taân - Thô chöõ Haùn

Töø quaùn Trung Taân, Baïch Vaân cö só vieát nhöõng doøng thô ñuùc keát nhöõng traûi
nghieäm, suy töôûng veà cuoäc ñôøi:

Baønh, Nhan thoï yeåu toân tieàn töûu,

Löu, Haïng doanh thaâu cuïc dieän kyø.

Baùt quaùi töôïng suy thieân vaõng phuïc,

Soå thanh quyeân nghieäm theá höng suy

Trung Taân quaùn nguï höùng - Thô chöõ Haùn

(Baønh, Nhan thoï yeåu nhö cuoäc röôïu baøy tröôùc be

Löu, Haïng ñöôïc thua gioáng con côø treân cuoäc.

Suy töø töôïng cuûa taùm queû, bieát söï vaõng phuïc cuûa trôøi

Nghieäm qua vaøi tieáng ñoã quyeân, hieåu leõ höng suy ôû ñôøi)

Nguï höùng ôû quaùn Trung Taân - Thô chöõ Haùn

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 12 -

Söï ñoåi thay, vaän ñoäng, luaân chuyeån tuaàn hoaøn cuûa muoân vaät luoân ñöôïc nhaø
thô say söa khaúng ñònh. Ñoù laø ñieàu khieán thô Nguyeãn Bænh Khieâm saâu saéc, khuùc
chieát, khoù laãn. Nhöõng suy tö, trieát luaän veà cuoäc ñôøi, xaõ hoäi cuõng ñöôïc theå hieän
xuaát phaùt töø caùi nhìn naøy. OÂng vieát thaät giaûn dò nhöng cuõng raát cao sieâu:

Thoi nhaät nguyeät ñöa thoaên thoaét,

Caùi phoàn hoa khaù nhaït nheøo.

Hoa caøng khoe nôû hoa neân röõa,

Nöôùc chöùa cho ñaày nöôùc aét vôi

Thô Noâm

Vuõng noï gheâ khi laøm baõi caùt,

Ñoài kia coù thuôû truït hoøn doi.

Khoân ngoan môùi bieát thaêng thôøi giaùng,

Daïi doät naøo hay tieåu coù ñaøi.

Ñaõ khuaát bao nhieâu thôøi laïi duoãi,

Ñaïo trôøi loàng loäng chaúng heà sai

Thô Noâm

Leõ töông sinh töông khaéc ñöôïc oâng nhaán maïnh, nhaéc nhôû:

Vò noï coù buøi khoâng coù ngoït,

Thöùc kia chaày thaém laïi chaày phai

Thô Noâm

Döôøng nhö vôùi Nguyeãn Bænh Khieâm, trong cuoäc ñôøi naøy khoâng coù gì laø
vónh vieãn, baát di baát dòch, maø taát caû ñeàu naèm trong quaù trình bieán dòch khoâng

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

 Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 13 -

ngöøng nghæ. Naém ñöôïc qui luaät naøy, oâng khieán ngöôøi ñôøi phaûi ngaïc nhieân bôûi
nhöõng ñuùc ruùt uyeân baùc:

Coù thuôû ñöôïc thôøi meøo ñuoåi chuoät,

Ñeán khi thaát theá kieán tha boø

Thô Noâm

Ñöøng coù noàng chi maø laïi laït,

Neáu maø thaém laém aét lieàn phai.

Thô Noâm

OÂng caûnh baùo:

Laøm ngöôøi chôù thaáy taøi maø caäy,

Coù nhoïn bao nhieâu laïi coù tuø.

Thô Noâm

Söï bieán dòch, chuyeån hoùa cuûa muoân vaät töø daïng noï sang daïng kia, töø hình
thaùi naøy sang hình thaùi noï, noåi baät nhaát laø sang hình thaùi ñoái laäp, ñoù laø ñieàu
Nguyeãn Bænh Khieâm luoân khaúng ñònh. Ñaèng sau nhöõng nhaät xeùt mang tính chaát
trieát hoïc, trieát lyù ñoù laø hình boùng xaõ hoäi, cuoäc ñôøi, laø thôøi ñaïi ñaày thaêng traàm, bieán
caûi luùc baáy giôø. Nhöõng tö töôûng trieát hoïc trong thô Traïng Trình khoâng phaûi do oâng
“laàn ñaàu tieân ñeà xuaát ra, maø ñaõ töøng ñöôïc trieát hoïc phöông Ñoâng ñeà caäp tôùi.
Nhöng coù ñieàu laø leõ ra töông sinh töông khaéc aáy, söï bieán dòch coù tính chaát tuaàn
hoaøn aáy, oâng ñaõ coù ñieàu kieän theå nghieäm trong ñôøi soáng chính trò luùc ñöông thôøi.
Vua quan döïng nhau leân roài laïi haï nhau xuoáng, heát ñôøi vua naøy laïi ñeán ñôøi vua
khaùc, luoân luoân thay ñoåi khoâng coù gì beàn vöõng, heát höng laïi vong, cöù ôû trong caùi
voøng tuaàn hoaøn laån quaån cuûa cheá ñoä phong kieán muïc naùt maø khoâng coù loái thoaùt”
(1)
. Vaø: “Thô cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm khi nhaán maïnh ñeán söï bieán ñoåi tuaàn hoaøn
cuûa doanh vaø hö, vinh vaø nhuïc, ñöôïc vaø maát, daøi vaø ngaén, phuùc vaø hoïa, giaøu vaø

(1) , (2)
Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi. Haø Noäi 1980, trang 258, 259

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 14 -

ngheøo.v..v. ñeàu coù yù caûnh caùo nhöõng keû ñöông quyeàn, nhöõng keû ñaéc thôøi ñaéc theá.
Thôøi aáy, theá aáy, quyeàn aáy laø khoâng coá ñònh, laø khoâng vöõng chaéc” (2). Ta bieát, neáu
nhö Nguyeãn Bænh Khieâm chæ nhaéc laïi ñôn thuaàn nhöõng tö töôûng trieát hoïc xöa, thô
oâng coù leõ khoâng coù gì ñaùng chuù yù. Vôùi vieäc caøy xôùi laïi nhöõng nhaän thöùc saâu saéc veà
vaïn vaät cuûa caùc nhaø trieát hoïc thôøi tröôùc, nhaø thô ñaõ phaûn aùnh phaàn naøo hieän thöïc
lòch söû, xaõ hoäi ñöông thôøi, göûi gaém phaàn naøo nhöõng baên khoaên, day döùt tröôùc
nhöõng bieán caûi cuûa ñaát nöôùc, tình ñôøi.

Laø ngöôøi tinh thoâng trieát hoïc, raát lyù trí nhöng cuõng giaøu tình ñôøi, tình ngöôøi.
Nguyeãn Bænh Khieâm qua thô laø con ngöôøi vôøi nieàm yeâu, gheùt raát roõ raøng. OÂng
gheùt thoùi ñôøi ñen baïc, traùo trôû, thöïc duïng, troïng cuûa hôn ngöôøi. Baïch Vaân cö só ñaõ
ñuùc keát ñöôïc nhöõng kinh nghieäm vónh vieãn veà thoùi ñôøi, tình ngöôøi:

Giaøu troïng, sang yeâu, khoù chaúng vì,

Nhò keát hoa thôm ong ñeán ñoã.

Môõ buøi, maät ngoït kieán vaøo ñi

Thô Noâm

Thôùt coù tanh tao ruoài daïm mieäng,

Ang khoâng maät môõ kieán boø chi

Thô Noâm

Nhaân nghóa thôøi baáy giôø hieám hoi “töïa vaøng möôøi”, ngöôøi ñôøi coi “cuûa
naëng hôn ngöôøi”, oâng caûm thaùn xoùt xa:

Ngöôøi, cuûa laáy caân ta thöû nhaéc,

Môùi hay raèng cuûa naëng hôn ngöôøi

Thô Noâm

ÔÛ theá môùi hay ngöôøi baïc aùc,

Giaøu thôøi tìm ñeán khoù thôøi lui

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 15 -

Thô Noâm

Nguyeãn Bænh Khieâm khoâng aùm chæ rieâng ai, maø trieát lyù veà thoùi ñôøi loøng ngöôøi
moät caùch khaùi quaùt. Bôûi theá, ta cuõng coù theå noùi raèng ñoù laø xaõ hoäi, laø cuoäc soáng con
ngöôøi thôøi ñaïi oâng. Thô oâng laø söï khuùc xaï hieän thöïc cuoäc soáng, con ngöôøi thôøi baáy
giôø: haùm danh, haùm lôïi, thöïc duïng, troïng tieàn taøi hôn nhaân nghóa. Nguyeãn Bænh
Khieâm caêm gheùt, pheâ phaùn taát caû nhöõng thoùi xaáu ñoù cuûa con ngöôøi thôøi oâng

* *

Thô Nguyeãn Bænh Khieâm chan chöùa noãi loøng moät só phu yeâu nöôùc, thöông daân.
Taám loøng öu aùi vôùi nöôùc vôùi daân cuûa oâng cuõng töïa nhö Nguyeãn Traõi cöù “Ñeâm
ngaøy cuoàn cuoän nöôùc trieàu daâng” maø ruùt cuïc khoâng ñöôïc toaïi nguyeän. Noùi ñeán
nöôùc ñang chìm trong loaïn laïc, nhaân daân laàm than, cô khoå, thô Nguyeãn Bænh
Khieâm chaát chöùa moät noãi traàm buoàn, xa xoùt. OÂng than thôû, baát löïc tröôùc caûnh binh
ñao trieàn mieân, con ngöôøi cô khoå:

Laïc laïc can qua maõn muïc tieàn,

Nhaân daân boân thoaùn duïc caàu tuyeàn.

Ñieân lieân hueà baõo ta voâ ñòa,

AÙi noä caêng linh baûn höõu thieân

Caûm höùng thi - Thô chöõ Haùn

(Giaùo vaø moäc tua tuûa baøy ñaày ra tröôùc maét,

Nhaân daân troán chaïy muoán tìm nôi an toaøn.

Khoán ñoán daét díu nhau thôû than khoâng coù ñaát,

Thöông yeâu che chôû cho chaéc raèng vaãn coøn thôøi)

Thô caûm höùng - Thô chöõ Haùn

Nguyeãn Bænh Khieâm “öu quoác” (lo nöôùc) vì baáy giôø “khaép nôi choã naøo
cuõng maùu chaûy thaønh soâng, xöông chaát nhö nuùi” (Nguï höùng - Thô chöõ Haùn), daân

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 16 -

tình khoán khoå, ly taùn. Caùc baøi Thöông loaïn, Caûm höùng, Höõu caûm, Nguï yù.v..v. ñeàu
noùi leân söï lo laéng cuûa oâng tröôùc haäu quaû cuûa chieán tranh. Thaùi ñoä ñôùi vôùi chieán
tranh phong kieán cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm laø döùt khoaùt, roõ raøng. OÂng baøy toû söï
chaùn ngaùn, baên khoaên:

Coå lai nhaân giaû tö voâ ñòch

Haø taát khu khu söï chieán tranh

Caûm höùng thi - Thô chöõ Haùn

(Töø xöa ñeán nay ngöôøi coù nhaân khoâng ai ñòch noåi,

Vieäc gì phaûi khö khö theo ñuoåi chieán tranh)

Thô caûm höùng - Thô chöõ Haùn

Cuøng vôùi chieán tranh, caùc teä naïn xaõ hoäi nhö söï tham baïo, xa hoa cuûa theá
löïc caàm quyeàn, giai caáp phong kieán quí toäc cuõng goùp phaàn ñaåy nhaân daân vaøo voøng
ñoùi khoå, ñaát nöôùc suy vi. Nguyeãn Bænh Khieâm ví boïn quan laïi ñuïc khoeùt taøi saûn
cuûa daân, nöôùc nhö loaøi chuoät tham lam “ngaám ngaàm aên vuïng aên troäm” baèng caùch
“chui vaøo goùc thaønh, aån trong hang hoác ôû neàn xaõ, nuùp ôû ñoù ñeå tính möu gian”
(Taêng thöû - Gheùt chuoät)

Boïn quí toäc quan lieâu, giaøu coù baát nhaân cuõng khieán oâng caêm gheùt, khinh bæ.
Theo oâng, boïn ngöôøi naøy khi “ÔÛ trieàu ñình thì tranh nhau caùi danh, ôû chôï buùa
giaønh nhau caùi lôïi. Khoe laø sang thì xe maùt quaùn aám, khoe laø giaøu thì nhaø muùa laàu
haùt. Thaáy ngöôøi cheát ñoùi doïc ñöôøng, khoâng daùm boû moät ñoàng tieàn ra cöùu giuùp…”
(Trung Taân quaùn bi kyù - Baøi bi kyù quaùn Trung Taân). ÔÛ Nguyeãn Bænh Khieâm loøng
“öu quoác” gaén lieàn vôùi loøng nhaân aùi chan chöùa. Noùi ñeán thô Nguyeãn Bænh Khieâm
laø noùi ñeán loøng lo ñôøi, thöông ñôøi ñeán nieàm “tieân öu, haäu laïc” (lo tröôùc, vui sau).
OÂng coù hai caâu thô töï thuaät thaâm traàm theå hieän traùng chí:

Laõo lai vò ngaûi tieân öu chí,

Ñaéc taùng cuøng thoâng khôûi ngaõ öu.

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 17 -

Töï thuaät - Thô chöõ

Haùn

(Taám loøng lo tröôùc thieân haï ñeán giaø chöa thoâi,

Cuøng, thoâng, ñaéc, taùng ta coù lo chi cho rieâng mình)

Töï thuaät - Thô chöõ Haùn

Khoâng chæ lo buoàn, caêm gheùt, bi phaãn tröôùc thôøi theá, Nguyeãn Bænh Khieâm
coøn khaúng ñònh baèng haønh ñoäng cöùu nöôùc cöùu daân cuûa mình. Ñieàu naøy ñöôïc chöùng
minh baèng cuoäc ñôøi cuûa oâng, nhöõng noã löïc taùc ñoäng ñeán thôøi cuoäc cuûa oâng. Trong
baøi thô chöõ Haùn Cöï ngao ñôùi sôn (Con ngao lôùn ñoäi nuùi) oâng thoå loä taâm söï:

Ngaõ kim duïc trieån phuø nguy löïc,

Vaõn khöôùc quan haø cöïu ñeá thaønh.

(Ta ñaây muoán thi thoá söùc phoø nguy,

Keùo laïi giang sôn thaønh cuõ cuûa nhaø vua)

Vôùi lyù töôûng “trí quaân, traïch quaân” lôùn lao cuûa moät trí thöùc Nho hoïc,
Nguyeãn Bænh Khieâm töï trao traùch nhieäm cho mình, töï mình phaán ñaáu. Tuy nhieân,
neáu nhö khaùt voïng “vaõn khöôùc quan haø” (keùo laïi giang sôn) cuûa oâng thaønh ñaït, ñaát
nöôùc thanh bình, an laïc thì thô oâng ñaõ khoâng chaát chöùa nhieàu noãi buoàn, lo, öu tö
tróu naëng nhö theá. OÂng thuù nhaän söï baát löïc cuûa mình:

Trí traïch vò thuø ngoâ tuùc chí,

Khu khu thaâm quí laõo phi taøi.

Trung Taân quaùn nguï höùng - Thô chöõ Haùn

(Giuùp nöôùc thöông daân chöa thoûa loøng ta hoài tröôùc,

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 18 -

Baên khoaên raát theïn giaø khoâng coù taøi)

Nguï höùng ôû quaùn Trung Taân - Thô chöõ Haùn

Öu aùi saâu saéc vôùi daân vôùi nöôùc nhaø thô chæ coøn bieát khao khaùt seõ coù ngaøy
“y cöïu kieàn khoân nhaát thaùi hoøa” (xoay laïi kieàn khoân buoåi thaùi hoøa) (Nguï höùng -
Thô chöõ Haùn). Cuoäc ñôøi oâng, ruùt laïi khaùt voïng nhieàu, hoaøi baõo lôùn nhöng khoâng
thöïc hieän ñöôïc bao nhieâu. Taác daï lo ñôøi (öu thôøi thoán nieäm - chöõ trong baøi thô chöõ
Haùn Trung Taân quaùn nguï höùng) tróu naëng khieán cho nhöõng vaàn thô oâng cuõng trôû
neân öu uaát. Trong moät baøi thô chöõ Haùn, oâng taâm söï:

Quang caûnh truïc nhaân nieân töï thæ,

Nguy thôøi öu quoác maán thaønh ti.

Thu töù - Thô chöõ Haùn

(Boùng maët trôøi ñuoåi ñôøi ngöôøi naêm thaùng nhanh nhö teân,

Thôøi nguy nan lo vieäc nöôùc maùi toùc baïc nhö tô)

Thu töù - Thô chöõ Haùn

Maùi toùc baïc traéng nhö tô - ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi nhieàu laàn trong thô oâng - laø
hình aûnh vöøa thöïc vöøa mang tính töôïng tröng cho nieàm “öu quoác” cuûa Baïch Vaân cö
só.

* *

Thô Nguyeãn Bænh Khieâm phong phuù veà theå taøi, coù thaát ngoân, nguõ ngoân,
Ñöôøng luaät, coå theå; ñeà taøi noäi dung cuõng ña daïng coù ngoân chí, ngoân hoaøi, caûm
thaùn, vònh caûnh, vaät.v..v. Trong khuoân khoå nhöõng theå caùch vaø noäi dung quen thuoäc
cuûa vaên hoïc nhaø Nho, thô oâng laïi coù moät soá baøi theå hieän söï bieán chuyeån cuûa vaên
hoïc nhaèm phaûn aùnh ngaøy moät roäng raõi hôn hieän thöïc ñôøi soáng xaõ hoäi, hieän thöïc
thôøi ñaïi. Caùc baøi nhö: Caûm thôøi coå yù, Taêng thöû (Gheùt chuoät), Thöông loaïn (Thöông
ñôøi loaïn).v..v. veà hình thöùc caâu chöõ ñeàu khaù daøi, phöông thöùc töï söï laán aùt tröõ tình.
Nhöõng teä haïi cuûa cheá ñoä phong kieán ñöông thôøi, hieän thöïc chieán tranh phong kieán,
nhöõng bieán dòch kyø laï trong hieän thöïc ñôøi soáng xaõ hoäi… laø nhöõng ñieàu maø Nguyeãn
Bænh Khieâm quan taâm theå hieän trong nhöõng taùc phaåm aáy.

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

 Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 19 -

Thô Noâm Nguyeãn Bænh Khieâm ñaëc bieät coù phong vò rieâng vôùi chaát trieát lyù
haøm suùc. “Moät baøi thô Noâm cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm thöôøng mang moät yù töù veà leõ
bieán dòch, leõ töông sinh, töông khaéc, moät söï raên daïy, moät söï mæa mai, cheâ traùch,
moät quan nieäm nhaân sinh.v..v. ruùt ra töø kinh nghieäm thöïc tieãn cuûa nhaân daân vaø söï
chieâm nghieäm cuûa baûn thaân nhaø thô. Keát caáu cuûa nhöõng baøi thô aáy khoâng coù gì
ñaëc bieät so vôùi thô truyeàn thoáng, nhöng caùi môùi ôû ñaây laø chieàu saâu cuûa söï suy
töôûng, thaùi ñoä oân toàn thuyeát giaûi vaø loái theå hieän giaûn dò, töï nhieân” (1)

Laø moät nhaø Nho uyeân baùc, thô Noâm Nguyeãn Bænh Khieâm vöøa theå hieän söï
ñoàng hoùa, Vieät hoùa moät caùch khaù laø suoân seû nguoàn vaên lieäu Haùn hoïc, vöøa chöùng
minh söï thaønh thuïc, ñieâu luyeän trong vieäc vaän duïng ngoân ngöõ meï ñeû cuûa oâng. Tuy
nhieân, xu höôùng söû duïng ngoân ngöõ cuûa ñôøi soáng haøng ngaøy, cuûa khaåu ngöõ (thaønh
ngöõ, tuïc ngöõ) vaãn laø noåi baät trong thô oâng. Söï gaàn guõi, deã hieåu, deã ñoàng ñieäu ñoàng
caûm maø thô oâng taïo cho ngöôøi ñoïc nhöõng theá kyû sau cô baûn cuõng xuaát phaùt töø ñaây.
Thaät khoù maø xaùc ñònh roõ raøng tuïc ngöõ, thaønh ngöõ ñaõ ñi vaøo thô oâng, hay ngöôïc laïi
thô oâng ñaõ chuyeån hoùa thaønh tuïc ngöõ, thaønh ngöõ ôû caùc tröôøng hôïp sau:

Gaàn son thôøi ñoû möïc thôøi ñen,

Saùng bieát nhôø ôn thöûa boùng ñeøn.

Thô Noâm

Tay kia kheùo naém coøn khoân môû,

Mieäng noï hay cöôøi coù luùc ho.

Thô Noâm

Vuoát maët coøn chôø qua muõi noï,

Ruùt daây laïi neå ñoäng röøng chaêng? .v..v.

Thô Noâm

Loái noùi maùt meû maø haøm yù saâu xa cuûa daân gian coù leõ ñaõ hoøa quyeän chaët cheõ
vôùi söï thaâm thuùy cuûa moät danh Nho trong nhöõng caâu thô:

(1)
Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân… Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Saùch ñaõ daãn.
Trang 157

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 20 -

Thuôû khoù daãu chaøo chaøo cuõng laëng,

Khi giaøu chaúng hoûi hoûi thôøi quen.

Thô Noâm

Thôùt coù tanh tao ruoài ñaäu ñeán,

Ang khoâng maät môõ kieán boø chi.

Thô Noâm

Coøn baïc coøn tieàn coøn ñeä töû,

Heát côm heát röôïu heát oâng toâi.

Thô Noâm

Ñöôïc thôøi thaân thích chen chaân ñeán

Thaát theá höông lö ngoaûnh maët ñi .v..v.

Thô Noâm

Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm vaên phong ñoäc ñaùo cuûa thô Noâm Nguyeãn Bænh
Khieâm laø tính giaøu nhòp ñieäu. Nhòp ñieäu vaø söï thay ñoåi nhòp ñieäu chaün leû, daøi ngaén
trong töøng caâu, töøng baøi khieán thô oâng goà geà, soáng ñoäng vaø loâi cuoán ngöôøi ñoïc.
Ngöôøi ta coù caûm giaùc Traïng Trình vôùi nhöõng suy tö, caûm xuùc thoâng thaùi, saéc saûo
tröôùc cuoäc soáng ñang soáng laïi trong nhöõng doøng thô giaøu nhòp ñieäu:

Giaøu maëc phaän / khoù ñaâu bì,

Ñoï thanh nhaøn / khaù nhaát nhì.

Veáu vaùo / caâu thô cuõ rích,

Kheà khaø / cheùn röôïu haêng sì.

Traêng thanh gioù maùt / laø töông thöùc,

Nöôùc bieác non xanh / aáy coá tri.

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên

Giaùo trình Văn học Việt Nam theá kyû XVI - XVIII - 21 -

Thô Noâm

Maät ngoït ruoài vaøo / ruoài ñaém ñuoái,

Muøi thôm caù ñeán / caù phaøn naøn.

Thô Noâm

Traêng vaèng vaëc / soi loøng ñaïo,

Gioù hiu hiu / voã cöûa Nho

Thô Noâm

Cöûa truùc voã tay / cöôøi khuùch khích

Hieân mai vaét caúng / haùt ngheâu ngao .v..v.

Thô Noâm

Thô Nguyeãn Bænh Khieâm chöùng toû söï tinh thoâng, ñieâu luyeän vaø taøi hoa cuûa
oâng trong vieäc vaän duïng ngoân ngöõ, chöùng toû söï tröôûng thaønh cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc
daân toäc trong quaù trình maøi giuõa, phaùt trieån, hoaøn thieän.

Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ vaên