Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71).

2008 3

VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ

PHUÛ ÑEÄ - LOAÏI HÌNH KIEÁN TRUÙC QUYÙ TOÄC HUEÁ

Phan Thanh Hải*
Phuû ñeä laø neùt Hueá nhaát cuûa Hueá, moät Hueá quyù toäc haøo hoa maø daân daõ,
moät Hueá thanh cao tinh teá maø bình dò, Hueá cuûa quaù vaõng reâu phong maø gaàn
guõi.
Phuû ñeä, caùi noâi cuûa vaên hoùa “Meä”. Theá giôùi rieâng cuûa oâng hoaøng, baø
chuùa, thaân vöông, ñaïi thaàn.
Hôn ngaøn naêm cheá ñoä quaân chuû phong kieán, Vieät Nam töøng xaây döïng
kieán taïo nhieàu kinh ñoâ, nhöng ñeán nay chæ coù Hueá laø coøn giöõ ñöôïc phuû ñeä.
Nhöõng ñieàn trang thaùi aáp to lôùn ôû Thaùi Bình, Haûi Höng thôøi Traàn ñeán
nay haàu nhö khoâng coøn daáu veát. Nhöõng phuû ñeä, dinh thöï tinh xaûo röïc rôõ
thôøi Leâ nay cuõng chæ coøn phaûng phaát hình boùng treân vaøi doøng söû lieäu. Duy
ôû Hueá, phuû ñeä vaãn hieän höõu duø traûi qua bao thaêng traàm lòch söû.
Ñaàu theá kyû XXI, Hueá vaãn coøn giöõ ñöôïc hôn naêm chuïc phuû ñeä.(1)

AÛnh 1: Phuû Ngoïc Sôn coâng chuùa treân ñöôøng Nguyeãn Chí Thanh
Vuøng Kim Long coù caùc phuû AÁn Quang, Ñöùc quoác Coâng, Caåm Xuyeân quaän
vöông, Dieân Phuùc tröôûng coâng chuùa, Dieãn quoác coâng, Khoaùi Chaâu quaän coâng,
Phöôùc quoác coâng, Quy quoác coâng, Vónh quoác coâng…
Vuøng Vó Daï coøn hôn chuïc phuû ñeä: Phuû Dieân Khaùnh vöông, Ñònh Vieãn
quaän vöông, Ñoâng Cung nguyeân soaùi, Khaùnh quaän vöông, Kieán An vöông,
∗
Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá.
4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008

Kieán Töôøng coâng, Laõng quoác coâng, Nghóa Höng quaän vöông, Phong quoác
coâng, Phuø Quang quaän vöông, Thieäu Hoùa quaän vöông, Tuy Bieân quaän vöông,
Tuy Lyù vöông…
Vuøng Chi Laêng - Gia Hoäi coù phuû An Thaønh vöông, Caåm Giaøng quaän coâng,
Gia Höng vöông (cha), Gia Höng vöông (con), Hoaøi Ñöùc quaän vöông, Hoaèng
Hoùa quaän vöông, Hoøa Thònh vöông, Laïc Bieân quaän coâng, Nghóa quoác coâng,
Nghi quoác coâng, Ngoïc Sôn coâng chuùa, Phuø Myõ quaän coâng, Phöôùc Loäc tröôûng
coâng chuùa, Quaûng Bieân quaän coâng, Thoï Xuaân vöông, Thoaïi Thaùi vöông, Tuy
An quaän coâng, Vónh Töôøng quaän vöông…
Vuøng An Cöïu, Phuû Cam suoát ñeán soâng Nhö YÙ coù caùc phuû ñeä cuûa An
Thöôøng coâng chuùa, An Hoùa coâng, Haøm quaän coâng, Haân Vinh phuû, Kieán Hoaøi
quaän coâng, Laïc Hoùa quaän coâng, Myõ Hoùa coâng, Tuøng Thieän vöông…
Vuøng ven ñoâ coøn coù phuû Huaán Vuõ haàu (Thuûy Xuaân), Laõng quaän coâng
(Thuûy Bieàu), Phong quaän coâng (Thuûy An), Uy quoác coâng (Thuûy Thanh),
Töông An quaän vöông (Thuûy Bieàu)…
Ñoù laø moät di saûn kieán truùc ñoäc ñaùo cuûa coá ñoâ.
Phuû ñeä ôû Hueá coù töø bao giôø ?
Töø naêm 1636, ngoaøi kinh ñoâ Thaêng Long treân ñaát Baéc cuûa vua Leâ chuùa
Trònh coøn coù moät kinh ñoâ khaùc cuûa chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong ñöôïc xaây
döïng ôû vuøng Kim Long beân bôø soâng Höông. Ngay töø hoài ñoù, moâ hình nhaø
vöôøn gaén lieàn vôùi dinh thöï quan laïi ñaõ xuaát hieän. Naêm 1687, kinh ñoâ Ñaøng
Trong ñöôïc chuyeån veà ñaát Phuù Xuaân vaø ngaøy caøng trôû neân hoaøn thieän veà moïi
maët. Naêm 1776, trong saùch Phuû bieân taïp luïc, Leâ Quyù Ñoân ñaõ heát lôøi ca ngôïi
kinh ñoâ cuûa hoï Nguyeãn, vaø trong nhöõng moâ taû cuûa oâng chuùng ta coøn thaáy
roõ “caùc phuû ñeä nhaø vöôøn cuûa baäc coâng haàu quyeàn quyù thì chia baøy ôû hai bôø
phía thöôïng löu soâng Phuù Xuaân, cuøng hai bôø soâng con beân höõu phuû Cam”.(2)
Ñaàu theá kyû XIX, ngay trong vieäc quy hoaïch xaây döïng kinh ñoâ Hueá vôùi
tö caùch laø kinh ñoâ cuûa nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát, caùc vua Gia Long, Minh
Maïng ñaõ daønh cho heä thoáng phuû ñeä moät vò trí xöùng ñaùng. Haàu heát caùc phuû ñeä
cuûa hoaøng töû, coâng chuùa ñeàu naèm beân trong Kinh Thaønh,(3) veà sau khi ñöôïc
môû roäng ra beân ngoaøi Kinh Thaønh thì ñeàu boá trí ôû doïc hai bôø soâng Höông,
soâng An Cöïu…, coù theå noùi laø nhöõng nôi maøu môõ vaø ñeïp nhaát.
Caùc vua ñaàu trieàu Nguyeãn ñeàu ñoâng con: vua Gia Long coù 64 hoaøng töû,
coâng chuùa; vua Minh Maïng coù 142, vua Thieäu Trò coù 78… Khi tröôûng thaønh
taát caû ñeàu caàn ñöôïc ban caáp phuû ñeä ñeå aên ôû, sinh hoaït, roài thôø töï. Vaäy neân
ñeán cuoái theá kyû XIX, taïi kinh ñoâ Hueá chaéc chaén ñaõ coù treân traêm phuû ñeä xuaát
hieän caû beân trong, beân ngoaøi Kinh Thaønh vaø caû nhöõng vuøng caän ñoâ.
Ñoù laø chöa keå haøng chuïc phuû ñeä, dinh thöï cuûa thaân vöông ñaïi thaàn coù
quy moâ khoâng heà keùm caïnh.
Moät heä thoáng kieán truùc thöôïng löu vôùi maøu saéc rieâng ñaõ xuaát hieän
hoaøn chænh.
Nhöng phaûi thaáy raèng, phuû ñeä cuûa Hueá khoâng phaûi laø moät loaïi hình
kieán truùc môùi meû. Neáu tính töø naêm 1636, noù ñaõ coù hôn 200 naêm lòch söû ñeå
hoaøn chænh veà kyõ thuaät, myõ thuaät, vaø ñaëc bieät, chieàu saâu vaên hoùa.
 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008 5

Chæ caên cöù vaøo hieän traïng cuûa nhöõng phuû ñeä coøn laïi treân ñaát Hueá thì
khoâng deã ñeå hình dung dieän maïo ñích thöïc cuûa chuùng khi thònh thôøi. Tuy
nhieân, vôùi nhöõng gì coøn laïi, coäng vôùi vieäc khaûo saùt, nghieân cöùu caùc nguoàn söû
lieäu thì ta vaãn coù theå hieåu ñöôïc giaù trò ñaëc bieät veà kieán truùc, myõ thuaät, vaên
hoùa cuûa phuû ñeä.
Vaäy kieán truùc phuû ñeä thôøi Nguyeãn coù quy moâ, caáu truùc ra sao?
Thôøi Gia Long ñaõ coù quy ñònh cuï theå veà quy moâ caùc phuû ñeä: “Phaøm döïng
nhaø phuû, hoaøng töû, coâng chuùa thì chính ñöôøng 5 gian 2 chaùi, tieàn ñöôøng 7
gian, chung quanh maùi choàng, hôïp thaønh moät toøa, lôïp ngoùi aâm döông, boán
beà xung quanh bao baèng töôøng gaïch, maët tröôùc maët sau môû moät cöûa vaøo,
trong cöûa xaây bình phong”.(4)

AÛnh 2: Maët tröôùc coång chính phuû Tuy Lyù Vöông ôû Vó Daï (phuû Ba Cöûa)

Thôøi vua Minh Maïng, phuû ñeä taêng voït veà soá löôïng. Naêm 1822, nhaø vua
coù quy ñònh chaët cheõ hôn veà quy moâ kieán truùc cuûa phuû ñeä. Quy moâ kieán truùc
bò thu heïp, nhaát laø phuû chính ñeå khoâng ñöôïc caïnh tranh vôùi cung ñieän. Coâng
trình kieán truùc lôùn nhaát trong phuû cuõng khoâng ñöôïc laøm ñeán 5 gian: “Phaøm
laøm nhaø hoaøng ñeä, hoaøng töû, tröôûng coâng chuùa, chính ñöôøng vaø tieàn ñöôøng
ñeàu 3 gian 2 chaùi lôïp ngoùi aâm döông, caùc khoaûn haønh lang, caùnh gaø, nhaø
beáp, chieáu theo ñoù maø laøm”. Naêm 1839, coù leõ ñeå khoáng cheá vieäc phuû ñeä phaùt
trieån theo chieàu doïc (laøm phuû chính ñieäp oác nhieàu taàng) vaø trang trí quaù caàu
kyø, trieàu ñình laïi quy ñònh theâm: “Caùc hoaøng töû, hoaøng thaân ôû rieâng khoâng
ñöôïc laøm nhaø 3 noùc, laâu ñaøi cuøng baøi trí”. Thaäm chí, sang thôøi Thieäu Trò,
nhaø Nguyeãn coøn quy ñònh giaûm haún quy moâ cuûa phuû ñeä, khoâng cho laøm nhaø
keùp: “Vieäc xaây döïng caùc phuû ñeä cho caùc hoaøng töû, thaân coâng, hoaøng ñeä, thaùi
tröôûng coâng chuùa thì giaûm bôùt moät nhaø tieàn ñöôøng, chæ coøn chính ñöôøng 3
gian 2 chaùi, coù töôøng bao chung quanh. Tröôùc sau môû moät coång vaøo, (chu vi)
roäng 64 tröôïng, töôøng cao 5 thöôùc 5 taác. Coøn caùc nhaø khaùc thì chieáu theo ñoù
6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008

maø laøm”.(5) Trieàu ñình coøn caáp cho moãi hoaøng thaân, hoaøng töû 300 quan tieàn
neáu töï xaây döïng phuû ñeä.(6)
Nhö vaäy coù theå hình dung, ban ñaàu phuû ñeä coù quy moâ khaù lôùn, kieán
truùc chính laøm kieåu nhaø keùp “truøng thieàm ñieäp oác” vaø coù theå leân tôùi 7 gian,
nghóa laø khoâng heà keùm caïnh cung ñieän cuûa nhaø vua. Töø thôøi Minh Maïng
trôû ñi môùi khoáng cheá coøn 3 gian 2 chaùi vaø nhaø keùp khoâng ñöôïc laøm ñeán
3 lôùp. Thôøi Thieäu Trò thì khoáng cheá chaët cheõ hôn nöõa, chæ cho phuû chính
laøm daïng nhaø ñôn 3 gian 2 chaùi chöù khoâng coøn ñöôïc laøm nhaø keùp. Quy moâ
khoâng gian cuûa moãi phuû cuõng ñöôïc giôùi haïn trong chu vi 271m(7) vôùi dieän
tích öôùc tính khoaûng moät maãu (5.000m2), coøn caùc phuû cuõ thì coù dieän tích vaøi
ba maãu laø chuyeän thöôøng.

AÛnh 3: Keát caáu boä vì keøo hieân ôû phuû Laïc Tònh Vieân AÛnh 4: Coång chính phuû An Thöôøng coâng chuùa

Moãi phuû ñeä thöïc söï laø moät khoâng gian kheùp kín, moät theá giôùi rieâng cuûa
oâng hoaøng, baø chuùa.
Phuû ñeä bao giôø cuõng coù voøng töôøng thaønh bao quanh xaây baèng gaïch ñaù,
ñoä cao thöôøng khoaûng hôn 2m, ñuû ñeå ngaên chaën söï xaâm nhaäp töø beân ngoaøi
cuøng aùnh maét toø moø cuûa thieân haï.
Coång chính môû phía tröôùc coù hình thöùc khaù phong phuù, kieåu tam quan
xaây gaïch coù coå laâu beà theá, kieåu voøm nguyeät coå ñieån moät gian ñôn giaûn maø
tinh teá, kieåu coång goã xinh xaén nheï nhaøng. Coång sau thì phoå bieán laø kieåu cöûa
voøm nguyeät xaây gaïch.
Sau coång chính laø bình phong, beå caïn vôùi hình thöùc voâ cuøng phong phuù.
Bình phong thöôøng xaây gaïch, kieåu cuoán thö hay kieåu böùc töôøng chöõ nhaät vaùt
goùc, ñaép noåi saønh söù caùc moâtíp cung ñình coå ñieån: löôõng long tranh chaâu,
löôõng long trieàu nhaät, laân hyù caàu, phuïng hoaøng… nhöng phoå bieán nhaát vaãn
laø long maõ. Ngöôøi Hueá, nhaát laø taàng lôùp thöôïng löu ñaëc bieät thích long maõ,
con vaät vöøa coù uy phong cuûa roàng vöøa coù söï phoùng tuùng töï do cuûa ngöïa. Coù
leõ long maõ cuõng chính laø hình töôïng ñaëc tröng cuûa quyù toäc Hueá, ñaäm chaát
cung ñình maø vaãn gaàn guõi vôùi daân gian.
Beå caïn, non boä ñaët sau hay tröôùc bình phong, ngoaøi chöùc naêng veà phong
thuûy ñieàu tieát hoûa khí, tuï thuûy tích phuùc coøn laø moät taùc phaåm ngheä thuaät.
 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008 7

Caùc non boä trong phuû ñeä Hueá cuõng laø nhöõng nôi coøn baûo toàn ngheä thuaät xeáp
ñaù kieåu Hueá nguyeân thuûy, thöôøng raát nheï nhaøng tinh teá, khaùc xa veû haøo
nhoaùng röôøm raø cuûa kieåu non boä Nam AÙ môùi ñöôïc truyeàn baù vaøo Vieät Nam
ñaàu thaäp nieân 1960, nay ñang traøn ngaäp trong caû nöôùc.
Tieáp ñeán laø toøa kieán truùc chính cuûa phuû ñeä, xöa laø nôi ôû, nay ñeàu laø nôi
thôø töï chuû nhaân, neân ñeàu goïi chung laø töø ñöôøng. Phaàn lôùn phuû chính coøn
laïi ôû Hueá ñeàu laø kieán truùc goã, kieåu nhaø röôøng 3 gian 2 chaùi, nhöng cuõng coøn
nhöõng toøa nhaø keùp kieåu “truøng thieàm ñieäp oác” khaù ñoà soä. Phuû töø Ñöùc quoác
coâng Phaïm Ñaêng Höng (thaân sinh cuûa Thaùi haäu Töø Duõ, nhaïc gia cuûa vua
Thieäu Trò) taïi Kim Long khoâng chæ laø moät toøa kieán truùc keùp khaù lôùn maø ôû
tieàn ñöôøng coøn coù boä vì kieåu giaû thuû ñeïp khoâng keùm gì cung ñieän. Phuû ñöôøng
cuûa moät hoaøng töû thôøi Gia Long (naêm 1953 ñaõ ñöôïc mua laïi ñeå döïng thaønh
toøa Höng Toå Mieáu trong Hoaøng Thaønh) cuõng coù boä vì giaû thuû tuyeät kheùo.
Nhìn chung coù theå noùi, kieán truùc phuû ñeä chính laø böôùc chuyeån tieáp giöõa
kieán truùc cung ñình vaø kieán truùc daân gian truyeàn thoáng Hueá. Phuû ñeä cuõng laø
nhaø röôøng, nhöng laø nhaø röôøng cao caáp. Nhaø röôøng aáy thöôøng ñaët treân neàn
cao, boù væa baèng ñaù thanh hoaëc gaïch voà, neàn laùt gaïch Baùt Traøng (sau laø gaïch
taây, xi maêng); boä khung laøm baèng goã kieàn kieàn hoaëc mít naøi; keát caáu boä vì
kieåu keû truyeàn, lieân keát vôùi nhau baèng xuyeân, treán; heä thoáng lieân ba, keøo
hieân, ñoá baûn ñeàu ñöôïc trang trí tæ mæ tinh teá baèng caùch chaïm khaéc theo caùc
moâtíp truyeàn thoáng, thaäm chí coù
caû thô vaên cuûa caùc danh só Trung
Quoác, Vieät Nam hay cuûa chính chuû
nhaân; heä khung maùi vöõng chaéc ñeå
chòu ñöïng ñöôïc haøng chuïc lôùp ngoùi
aâm döông, ngoùi lieät; bôø noùc, bôø
maùi thöôøng ñöôïc trang trí ñaép noåi
nhö treân cung ñieän nhöng giaûm
ñi söï caàu kyø vaø quy moâ theå hieän.
Khoâng gian boá trí beân trong
phuû töø cuõng gaàn nhö caùc töø ñöôøng
hay nhaø ôû daân gian vuøng Hueá, coù
phaàn chính giöõa ñeå thôø töï Ñöùc
Phaät vaø toå tieân, coù khoâng gian
ngoaø i ñeå tieá p khaù c h, coù ñoâ n g
phoøng, taây phoøng daønh cho chuû
nhaân vaø gia quyeán, coù caû caùi tra
(raàm thöôïng) ñeå caát giöõ ñoà ñaïc,
cuûa caûi…
Ngoaøi phuû chính, ôû nhieàu
phuû ñeä coøn coù nhaø ngang, nhaø beáp,
thaäm chí coøn coù nhaø taû-höõu vu ôû
hai beân. Ñoù laø nhöõng khoâng gian AÛnh 5: Gian chính noäi thaát phuû Toân Thaát Haân
8 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008

daønh cho sinh hoaït haøng ngaøy, tieáp baïn beø, toå chöùc sinh hoaït vaên hoùa. Moät
soá phuû ñeä lôùn nhö phuû Tuy Lyù vöông, phuû Tuøng Thieän vöông, phía sau toøa
chính coøn coù nhaø haäu ñeå thôø töï thaân phuï, thaân maãu.
Ngoaïi tröø moät soá phuû ñeä, do chuû nhaân sôï mình ñöùc moûng neân laøm coång
vaøo leäch höôùng vôùi phuû chính, coøn thöôøng thì caùc coâng trình kieán truùc töø
coång-bình phong-non boä ñeán phuû chính ñeàu ñöôïc boá trí treân moät truïc thaúng,
ñaêng ñoái. Ñoù cuõng laø ñaëc tröng cuûa kieán truùc cung ñình.
Phuû ñeä Hueá baåm sinh ñeàu laø nhöõng khu nhaø vöôøn.
Khoâng gian vöôøn trong phuû ñeä thöôøng chieám tyû leä raát lôùn, coù khi ñeán
70-80% toång dieän tích. Vöôøn trong phuû ñeä laø nhöõng söu taäp ñuû caùc loaøi thöïc
vaät, goàm caùc loaøi caây aên quaû, caây hoa, caây thuoác töø khaép caùc vuøng mieàn trong
caû nöôùc ñöa veà.
Hueá coù lôïi theá laø vuøng trung ñoä cuûa hai mieàn Nam-Baéc neân haàu nhö
caùc loaøi thöïc vaät töø baéc chí nam ñeàu coù theå sinh tröôûng taïi ñaây. Quyù toäc Hueá
cuõng bieát duøng lôïi theá cuûa mình ñeå coù ñöôïc nhöõng gioáng caây maø hoï yeâu thích.
Vaäy neân, vöôøn phuû ngoaøi caùc gioáng caây xöù Hueá coøn coù caû xoaøi, thanh long,
maêng cuït, choâm choâm… cuûa mieàn Nam, vaø nhaõn loàng, vaûi ñen (haéc leä chi),
hoàng, ñaøo, maän… cuûa xöù Baéc. Roài moãi ñoä xuaân veà vöôøn phuû laïi coù caû saéc ñoû
hoa ñaøo, saéc vaøng hoa mai…
Phuû ñeä cuõng laø nôi coøn baûo toàn ñaäm ñaëc loái soáng “meä” cuûa daân Hueá.
Thaâm traàm, nheï nhaøng maø tinh teá, troïng nho nhaõ thi vaên, khinh voõ bieàn tieàn
baïc. Phuû ñeä cuõng laø nôi öôm maàm nhöõng nhaân caùch lôùn, nhöõng trí thöùc lôùn
cuûa daân toäc nhö Tuøng Thieän vöông Mieân Thaåm, Tuy Lyù vöông Mieân Trinh...
Nhöõng vaên ñaøn thi xaõ do hoï laäp neân ngay trong phuû ñeä töøng laø nôi hoäi tuï
cuûa danh só haøng ñaàu caû nöôùc. Phuû ñeä cuõng laø nôi löu giöõ, truyeàn baù ngheä
thuaät aåm thöïc truyeàn thoáng Hueá vôùi haøng traêm moùn maën, moùn chay, cheø
Hueá, uoáng traø kieåu Hueá… Thöïc phoå baùch thieân (100 moùn aên naáu kieåu Hueá) coù
xuaát xöù töø phuû Tuøng Thieän vöông nay ñaõ thaønh taøi saûn chung cuûa daân toäc.
Duø vaãn hieän höõu nhöng phuû ñeä cuûa Hueá ñaõ thay ñoåi dieän maïo raát nhieàu.
Nhieàu phuû ñeä ñaõ khoâng coøn, moät soá khoâng nhoû khaùc bò chia naêm xeû baûy,
bò thay ñoåi caáu truùc. Ngay beân trong phuû, nhaø oáng cuõng ñaõ xuaát hieän, vöôøn
phuû bieán thaønh quaùn nhaäu, quaùn caø pheâ. Moät soá phuû coøn laïi khaù nguyeân veïn
cuõng ñang ñöùng tröôùc nhöõng thöû thaùch raát lôùn cuûa côn loác kinh teá thò tröôøng.
Heä thoáng kieán truùc thöôïng löu cuoái cuøng vaø duy nhaát cuûa Vieät Nam thôøi
quaân chuû ñang ñöùng tröôùc nguy cô soáng coøn.
Chæ coù ngöôøi Vieät Nam, nhaát laø ngöôøi Hueá môùi quyeát ñònh ñöôïc söï coøn
maát cuûa phuû ñeä.
Hueá, thaùng 12 naêm 2008
PTH
 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6 (71). 2008 9

CHUÙ THÍCH
(1) Theo nghieân cöùu ñieàu tra cuûa Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá, vaøo cuoái theá kyû XIX,
taïi kinh ñoâ Hueá coù treân 85 phuû ñeä, ñeán naêm 1993 vaãn coøn treân 30 phuû ñeä coù giaù trò vaø
ñöôïc ñeà nghò laäp hoà sô baûo veä. Naêm 2001, taùc giaû Leâ Duy Sôn trong ñeà taøi caáp Boä mang
teân “Nhöõng phuû ñeä ôû Hueá thôøi caùc vua Nguyeãn” coøn ñieàu tra thoáng keâ ñöôïc 53 phuû ñeä
trong phaïm vi thaønh phoá Hueá vaø caùc vuøng phuï caän.
(2) Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1977,
trang 113.
(3) Caên cöù vaøo söû lieäu trieàu Nguyeãn, caùc phuû ñeä cuûa vua Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc, Duïc
Ñöùc, Ñoàng Khaùnh, Haøm Nghi… khi coøn laø hoaøng töû ñeàu naèm beân trong Kinh Thaønh. Sau
khi hoï ñaêng quang, phuû ñeä cuõ phaàn lôùn ñeàu bò trieät giaûi ñem ñi xaây döïng caùc khu vöôøn
ngöï uyeån, haønh cung ôû trong, ngoaøi Kinh Thaønh.
(4) Noäi Caùc trieàu Nguyeãn, Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb
Thuaän Hoùa, Hueá, 1995, taäp 13, tr.150.
(5) Noäi Caùc trieàu Nguyeãn, sñd, taäp 13, tr.151.
(6) Noäi Caùc trieàu Nguyeãn, sñd, taäp 13, tr.152.
(7) Chu vi voøng töôøng moãi phuû laø 64 tröôïng, töùc baèng 271,36m vì moãi tröôïng ñaàu thôøi Nguyeãn
töông ñöông 4,24m, moãi thöôùc laø 0,424m. Nhö vaäy, töôøng thaønh bao quanh cao 2,332m
(5 thöôùc 5 taác).
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc (Toaøn taäp, taäp 1), baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb KHXH,
Haø Noäi, 1977.
2. Leâ Duy Sôn, Nhöõng phuû ñeä ôû Hueá thôøi caùc vua Nguyeãn, Khoa Lòch söû Tröôøng Ñaïi hoïc
Khoa hoïc Hueá. Ñeà taøi caáp Boä maõ soá B 2001-07-22. Hueá, 2002.
3. Hoäi ñoàng trò söï Nguyeãn Phuùc toäc, Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1995.
4. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn, Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb
Thuaän Hoùa, Hueá, 1995, taäp 13: Boä Coâng.
5. Phaân vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa-Ngheä thuaät taïi Hueá, Sôû Vaên hoaù Thoâng tin Thöøa Thieân
Hueá- Ban toå chöùc Festival Hueá, Di saûn vaên hoùa nhaø vöôøn xöù Hueá vaø vaán ñeà baûo toàn. Hueá,
thaùng 5/2002.
6. Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá, Hoà sô di tích phuû ñeä, Hueá, 8/1993.
TOÙM TAÉT
Phuû ñeä laø moät loaïi hình kieán truùc thöôïng löu ñoäc ñaùo, rieâng coù ôû coá ñoâ Hueá. Loaïi hình
kieán truùc naøy coù nhöõng ñaëc tröng rieâng bieät, laø böôùc chuyeån tieáp giöõa kieán truùc cung ñình vaø
kieán truùc daân gian. Baøi vieát khaùi quaùt veà lòch söû hình thaønh cuûa phuû ñeä, phaân tích caáu truùc,
quy moâ cuøng nhöõng ñaëc ñieåm tieâu bieåu cuûa loaïi hình kieán truùc ñoäc ñaùo naøy. Maëc duø cho ñeán
nay, taïi Hueá vaãn coøn khoaûng hôn 50 phuû ñeä, nhöng ñaïi ña soá ñaõ ôû trong tình traïng xuoáng caáp
vaø bò bieán ñoåi nghieâm troïng. Ñaây laø vaán ñeà Hueá caàn quan taâm giaûi quyeát.
ABSTRACT
ARISTOCRATIC MANSIONS-TYPICAL ARCHITECTURE OF THE NOBILITY IN HUEÁ
The aristocratic mansion is a distinct type of upper-class architecture in Hueá. It keeps
its own traits which represent an intermediate step in the transformation from the royal
architectural style into the common people’s style. This article gives us a outline history of the
formation of these aristocratic mansions, an analysis on their structure, as well as the typical
characteristics of this distinct architectural style. Even though at present Hueá still owns 50 of
these mansions, most of them are now in delapidation and undergo serious changes. Hueá
city should find an appropriate solution to this issue.