You are on page 1of 19

IMPORTÁNSIA EDUKASAUN IHA FAMÍLIA

Husi
Crisogno Soares Freitas Pereira

Bainhira ita ko’alia kona-ba família, dalabarak ita sempre


reflete ba responsabilidade família. Saida mak ‘família’
tenke halo ba membru iha família laran. Ita la bele nega,
katak, ema ida-idak iha família, iha ninia responsabilidade Kuandu
rasik. Jeralmente, ita bele haree, aman-inan iha
responsabilidade
responsabilidade atu taumatan no eduka ninia oan sira;
nune’e mós, oan sira iha responsabilidade atu obedese
família menus iha
saida mak nia aman-inan haruka. Kuandu responsabilidade taumatan ba
família menus iha taumatan ba malu, entaun edukasaun sei malu, entaun
nunka akontese tanba membru família ida-idak la hala’o edukasaun sei
ninia responsabilidade. Entaun saida mak akontese? nunka akontese…
Indelikadeza ka arogánsia liafuan seluk la edukadu. Maibé
kuandu ita haree ho klaru didi’ak, loos duni, hosi
responsabilidade ne’e mak hamosu kultura eduka. Signifika, edukasaun sai realidade bainhira
hala’o responsabilidade. Hosi ne’e mak edukasaun iha família moris no halo membru família
ida-idak konxiente ba ninia knaar ka responsabilidade ne’ebé nia tenke halo, hodi nune’e bele
eduka mós nia-an no membru família sira seluk ne’ebé iha ninia sorin-sorin.

Iha mundu ohin loron, ema barak dezeña hanoin oin-oin kona-ba família. Iha kántiku
famouzu ida, iha lian indonézia ne’ebé dehan “harta yang paling berharga adalah keluarga”.
Maibé kuandu ita hanoin didi’ak ho hanoin loos no klaru katak família la’ós ‘harta yang
paling berharga’ ka iha ita-nian lian katak família la’ós sasán ne’ebé iha folin boot liu.
Tanbasá? Ita haree realidade ne’ebé akontese iha ita-nia rai Timor-Leste mak família bele sai
‘sasán’ ne’ebé perigoju tebes. Problema prinsipál ne’ebé ita esperiénsia mak saúde mentál
ne’ebé dalabarak la hetan atensaun di’ak iha família, nune’e mak mosu família naksobu tanba
hadau malu riku-soin, krizi finansa família nian, no mós tanba la kompriende malu entre feen
no laen. Problema ki’ik no boot sira-ne’e mosu hosi família, no kuandu la kura ka la kohi atu
aprende hodi hadi’a sei hamosu problema boot ne’e mak moras mentál. Kuandu ema moras
mentál ona, nia (feen / laen / oan) bele halo desizaun sala ba nia moris rasik no ba ninia
família rasik.

Ita haree, oan sira dalabarak difisil atu konversa ho ninia inan-aman nu’udar belun ba malu.
Entaun, oan sira sempre sente dook hosi inan-aman maski iha uma ida nia okos maibé besik
liu ninia belun no kolega sira, tanba sira halimar hamutuk, di’ak no aat la’o hamutuk. Tanba
ne’e mak labarik-joven sira ohin loron bele sente moras liu tanba de’it família ninia hahalok,
no dalabarak sira nonook mesak ho sira-nia moras ne’e iha família laran rasik.

1|Page
Presiza fó hanoin katak buat ne’ebé
loos no di’ak mak, la bele haree
“…iha buat ida-ne’ebé folin liu família, ne’e família mak di’ak liu no halo over
mak “ita-nia taumatan” ne’ebé mai hosi
liu fali katak família mak sasán
moris ne’e rasik no mai hosi ita-nia konxiénsia
ne’ebé iha folin liu buat hotu.
rasik. Ita iha família maibé ita la taumatan
Kuandu ita hana’i família nu’udar
ba malu, valór saida mak ita hetan hosi
sasán ne’ebé folin liu, signifika ita
família? Sim, konsekuénsia mak ita hetan
bosok-an. Presiza hanoin krítiku no
broken family.”
realístiku katak, iha buat ida-ne’ebé
folin liu família, ne’e mak “ita-nia
taumatan” ne’ebé mai hosi moris
ne’e rasik no mai hosi ita-nia
konxiénsia rasik. Ita iha família maibé ita la taumatan ba malu, valór saida mak ita hetan hosi
família? Sim, konsekuénsia mak ita hetan broken family. Tanba ne’e, importante liu iha ne’e,
la’ós família ne’ebé ita iha, maibé presiza no tenke fó atensaun ba asaun ita-nia taumatan ba
malu ne’e rasik. Hosi taumatan ne’e mak família eziste no moris mós sei sai saudável.

Tanba ne’e, presiza edukasaun família. Edukasaun familía mak baze edukasaun dahuluk
edukasaun sira hotu, iha-ne’ebé nu’udar esforsu atu influénsia, proteze no ajuda hosi ema
adultu-maduru ne’e mak inan-aman no sira-ne’ebé boot uluk ona no iha esperiénsia ona, iha-
ne’ebé konxiénte ona ba knaar atu halo saida mak sira tenke halo ba ema ka labarik ne’ebé
sidauk maduru no sidauk hatene hodi simu buat loos no rejeita buat sala ka sidauk bele adapta
realidade moris. Entaun, saida mak família maduru sira tenke halo? Sira tenke taumatan!
Taumatan ne’e mak folin tebes iha família no ida-ne’e mak baze edukasaun família.

(Foto ne’e hosi ADRA, Timor-Leste,

website https://adra.tl/wp-content/uploads/2020/05/cropped-DSC04598-scaled-2.jpg)

2|Page
Ezemplu sira edukasaun ne’ebé akontese iha família
Ezemplu 1:
Labarik Andre sidauk hatene oinsá atu ‘fase bikan’ ho moos no kuidadu. Nia inan Natália,
hanorin nia liuhosi hatudu ba nia ‘fase bikan’ ho moos no kuidadu mak oinsá. Tuir mai, husik
Andre atu prátika saida mak nia inan hatudu ona ba nia, maibé tenke hetan akompañamentu
hosi inan Natália. Bainhira loron-ba-loron, Andre bele ona ‘fase bikan’ mesak, nia inan husik
ona nia hala’o ninia responsabilidade lahó akompañamentu maibé nafatin taumatan.

Ezemplu 2:
Iha loron ida, Joana ne’ebé ho tinan 4, hahú halimar ho ninia maluk sira iha jardin Palásiu
Prezidente. Durante halimar, nia rona liafuan ida, ne’ebé nia kolega sira, liuliu sira-ne’ebé
idade 6 no 7 sempre ko’alia durante sira konversa ba malu. Liafuan ne’ebé nia rona no
dalabarak rona mak liafuan foer ka tolok. Ho inosente, nia mós hahú uza liafuan ne’e iha
ninia konversasaun ho nia maluk sira. Neineik-ba-neineik, liafuan ne’e sai toman iha nia
ibun. Loron ida, Joana nia papá Atanásio, rona liafuan tolok ne’ebé sempre akompaña ho
liafuan sira seluk hosi Joana nia ibun. Aman ne’e hahú hakbesik ba Joana no dehan: “Joana,
liafuan ne’ebé Joana dehan ne’e, liafuan tolok ka liafuan aat. La bele uza liafuan ne’e!” Joana
responde, “di’ak papá!” Tanba bebeik ona, Joana uza liafuan tolok ne’e, difisil mós ba nia atu
haluha liafuan ne’e iha ninia konversasaun ho família no maluk sira. Entaun ninia papá, uza
estratéjia atu influénsia Joana loron-ba-loron ho liafuan foun hodi troka liafuan tolok,
ezemplu uza fali liafuan mama mia! Ka uza liafuan seluk ne’ebé la’ós tolok. Hahalok no
esforsu hosi aman ida-ne’e nu’udar aktu atu abitua nia oan oinsá atu la uza liafuan tolok. Ida-
ne’e mak hahalok taumatan.

Entaun edukasaun família mak esforsu inan-aman nian atu taumatan ho domin liuhosi proteje
no fó tulun nia-oan sira no membru família hotu iha uma ida nia okos. Ho nune’e, membru
hotu bele esperiénsia hamutuk moris ida-ne’e ninia kondisaun ne’ebé sira simu ho
responsabilidade hodi taumatan ba malu.

Edukasaun família mak edukasaun ida-ne’ebé membru família hetan dahuluk iha uma.
Signifika inan-aman mak sai manorin ka edukadór dahuluk ba nia oan sira (Kfr. Catecismo
da Igreja Católica, 1653). Tanba ne’e, prontu ka la prontu, inan-aman tenke responsabiliza
3|Page
ba ninia oan sira no sira-nia moris. Ne’e hatudu, inan-aman tenke sai manorin ka edukadór
dahuluk ba nia oan sira, hodi responsabiliza ba oan sira-nia kresimentu no dezenvolvimentu.

Família nu’udar vokasaun atu eduka katak atu taumatan


Harii família nu’udar vokasaun ka bolun ida. Katak joven
feto no mane ne’ebé moris hamutuk nu’udar la’en no
feen ba malu iha ona responsabilidade nu’udar inan-
aman. Sira simu bolun hosi Maromak atu serbí oan sira-
ne’ebé mai hosi sira-nia raan no isin rasik.

Iha-ne’e, ha’u hakarak empresta Na’i Jezús nia liafuan


iha Evanjellu São Mateus haktuir, ne’ebé dehan:
“… Husik labarik oan sira hakbesik ha’u, keta bandu sira, basá reinu lalehan sira-nian.
Hafoin, tau tiha liman ba sira,…” (Mat 19: 14-15) Pasajen iha leten ne’e atu dehan, inan-

“hakbesik no tau-liman ne’e nu’udar


asaun EDUKA”

aman iha obrigasaun atu hadomi ninia oan sira no sai ida-ne’ebé “hakbesik” oan sira, atu
nune’e oan sira sente amizade ho inan-aman. No tuir mai, inan-aman “tau-liman” ba oan sira
hodi servisu no reza ba sira. Verbu rua ne’ebé
importante iha-ne’e mak, hakbesik no tau-liman.
Katak, hakbesik no tau-liman ne’e nu’udar asaun
EDUKA. Sentidu eduka iha-ne’e, katak, inan-aman
taumatan ba malu no taumatan ba oan sira hodi
hakbesik-an ba Maromak liuhosi orasaun no
Hakbesik no tau-
selebrasaun sakramentu, iha-ne’ebé reza mós ba oan liman la signifika
sira atu hakbesik ba Maromak no hamta’uk katak hata’uk no
Maromak. Hosi asaun eduka ne’e mak, inan-aman
hakbesik no tau-liman ba oan sira hodi fó bensaun baku ka halo
ba sira ho Maromak nia bensaun mizerikordia, violénsia ba
liuhosi fó ezemplu di’ak ba sira, orienta sira, servisu
ba sira, aprende ba sira, no kuidadu sira. Tanba,
membru família,
labarik sira moris iha mundu ne’e la’ós ba de’it maibé hakbesik
mundu ne’e maibé liu ida ne’e mak moris ba reinu no tau-liman
lalehan hahú iha mundu ne’e. Tanba ema hotu moris
mai iha mundu, Maromak bolu atu sai santu. katak EDUKA.

Obrigasaun importantísima família mak “hakbesik”


no “tau-liman”. Hakbesik no tau-liman la signifika

4|Page
katak hata’uk no baku ka halo violénsia ba membru família, maibé hakbesik no tau-liman
katak EDUKA. Tanba ne’e, inan-aman nia ‘hakbesik no tau-liman’ signifika
1. Orienta membru família ba dalan loos liuhosi fó oportunidade ba sira atu aprende
siénsia koñesimentu.
2. Sai ezemplu moris hodi hanorin virtude moris (ezemplu: onestu, korajen, hadomi,
jenerozu, fiel, integridade katak asaun no liafuan hapaar malu, justu, kontrola-an, no
prudénsia) ba membru família.
3. Hasantu membru família signifika servisu ba isira, sakrifika-an ba sira, reza hamutuk
ho sira no reza ba sira.

Ezemplu simples ba kada asuntu tolu iha leten mak:


1. Inan-aman haruka oan sira aprende iha eskola kona-ba siénsia ne’ebé sira presiza
aprende ba sira-nia moris iha mundu ne’e no preparasaun ba mundu eternu. Maibé la
signifika katak, inan-aman husik oan sira mesak-mesak atu aprende. Importante iha-
ne’e, atu inan-aman hatene ka la hatene siénsia koñesimentu ne’ebé labarik sira hetan
no aprende iha eskola, inan-aman nia papel mak “hakbesik” ba sira hodi motiva sira
katak sira bele hanesan ema sira seluk bele, katak inan-aman abitua atu ko’alia liafuan
pozitivu no asaun pozitivu ba oan sira.

Ezemplu, inan-aman “hakbesik” hodi haku’ak sira bainhira sira aprende, no kontinua
dehan ba sira “ó/imi bele no ó/imi matenek. “Tau-liman” ba sira-nia kabaas no ulun
hodi reza ba sira no dehan ba sira “forte no aprende nafatin ba”, nune’e mós dehan ba
sira “hamatuk Maromak ba iha o-nia haka’as atu aprende”. Atu nune’e, oan sira bele
hatene no kompriende katak saida mak sira aprende nu’udar Maromak nia hakarak ba
sira atu aprende. Ezemplu liafuan sira iha leten ne’ebé inan-aman ko’alia, la’ós
liafuan májiku maibé orasaun ne’ebé iha forsa atu muda saida mak Maromak hakarak.
Ita presiza hatene katak, ita moris mai iha mundu ida-ne’e, ita la mai mes-mesak ho
ita-nia forsa no la’ós mós tanba ita-nia hakarak maibé tanba Maromak nia forsa no nia
hakarak. Nia hatene saida mak Nia sei halo ba ita,
Saida mak importante mak ita kolabora ho Nia maski ita monu
no hamrik.
sai nu’udar
inan-aman 2. Loos duni, inan-aman mak edukadór
nia kultura primeiru no prinsipál ba oan sira, ne’ebé
sira ko’us rasik. Tanba ne’e saida mak sai
sei sai mós nu’udar inan-aman nia kultura sei sai mós
oan sira-nia kultura. Ho nune’e, inan-aman
oan sira-nia esforsu-an atu sai ezemplu moris virtude ba
kultura. nia ona sira. Iha-ne’e inan-aman presiza
hakbesik-an ba malu atu ko’alia lia-loos ba

5|Page
malu hodi la bosok malu bainhira hasoru problema, katak, dehan nune’e, nune’e; la
nune’e, la nune’e (Kfr. Tiago 5:12).

Inan-aman presiza tau-liman ba malu hodi reza ba malu no reza ba oan sira. Inan-
aman tenke korajen nafatin no la murmura ka oin-boot maski hasoru situasaun difisil,
maibé servisu maka’as nafatin no konxiente katak servisu ne’ebé hala’o nu’udar
orasaun konkretu hosi esforsu ne’ebé ita halo. Dala-ruma no dala barak inan-aman
tenke ho kosar-been no matan-been maibé korajen atu luta ba moris ne’ebé Maromak
haraik, no ho fiar katak Maromak sei haraik buat di’ak liuhosi situasaun ne’ebé ita
hasoru.

Iha-ne’e inan-aman presiza aprende hosi lei natureza. Ezemplu, kuandu ita atu la’o ba
fatin ruma, derepente de’it udan-boot monu-rai, loos duni ida-ne’e problema ida ba
ita. Maibé ita tenke foti parte pozitivu hosi udan ne’e nia mai, maski ita triste maibé la
bele husik triste ne’e domina ita. Iha-ne’e, ita agradese tanba udan habokon rai ne’ebé
antes ne’e nakonu ho rai-rahun, anin sai fresku halo matak-malirin ba natureza iha
sorin-sorin ne’ebé antes ne’e manas no maran. Oportunidade seluk ne’e sei iha no sei
mai, la presiza tristeza domina ita, tanba ida-ne’e mak di’ak liu ne’ebé ohin ne’e ha’u
hetan hodi la hetan ka la hetan kompletamente. Agradese nafatin ba kondisaun hotu.
Tanba, agradese mak ai-moruk korajen nian ba ita atu kontinua moris. Kuandu ita la
iha sensu agradese signifika ita oho korajen ne’ebé haksumik iha ita-nia-an atu moris
no ita oho moris ne’e rasik iha ita-nia an. Katak, ita mate.

“domin la’ós simplesmente


harii família maibé domin
mak sakrifika-an ba malu
nu’udar sakrifísiu ba
Maromak”

Hadomi signifika halo domin ka ho liafuan seluk domin ne’ebé ho asaun konkretu.
Virtude domin ne’e presiza moris iha família, tanba realidade hatudu mo-moos katak
inan-aman hamutuk tanba hadomi malu, no jeralmente, rezultadu hosi domin mak oan
sira-ne’ebé sira simu hosi Domin. No sira-nia responsabilidade mak atu kuidadu no
atu eduka mak atu “hakbesik no tau-liman” ba oan sira. Loos duni, bainhira ko’alia
kona-ba domin ema hotu sai na’in ba liafuan domin, ema barak no hotu-hotu sai autór
ba domin ne’ebé hakerek domin iha kántiku, poezia, artigu, jornál, konversasaun,
drama, peskiza no seluk-seluk tan. Maibé iha família, domin la’ós simplesmente harii
6|Page
família maibé domin mak sakrifika-an ba
malu nu’udar sakrifísiu ba Maromak.
“…domin ne’e sai buras, Ezemplu kona-ba sakrifisiu mak hanesan:
inan-aman presiza kuda inan-aman sakrifika nia tempu ba malu no
oan sira iha sira-nia hamutuk, halimar, paseu,
sensu agradese.” no orasaun. Inan-aman presiza sakrifika nia-
an atu servisu maka’as ba família nia moris
no sakrifika nia-an eduka família ho fuan.
Tanba ne’e, domin ne’e sai buras, inan-aman
presiza kuda sensu agradese. Tanba sakrifísiu ne’ebé inan-aman halo nu’udar asaun
agradesimentu. Tanbasá? Tanba domin ne’ebé inan-aman iha mak nu’udar asaun
agradese inan-aman nian ba Maromak no asaun agradese ne’ebé inan-aman fó ba
malu no simu hosi oan sira. Iha ezemplu simples no konkretu ne’ebé ita bele sente
mak liuhosi ka iha orasaun tuir mai ne’e:
a) Ami Aman Maromak, ami agradese ba Ita-Boot tanba Ita-Boot haraik ona moris
mai ami atu serbí Ita iha moris ida-ne’e ho forsa Espíritu Santu ne’ebé Ita-Boot
haruka mai ami. Nai Aman Santu, ami agradese no rekoñese ami-nia limitasaun
umana ne’ebé ami iha, iha Ita furar Oin nu’udar ami nia Maromak, simu ba ami-
nia sakrifísiu ne’ebé ami sei halo no halo ona iha loron tomak ida-ne’e iha ami-nia
servisu, ami-nia hamutuk no halimar, ami-nia tulun-malu, ami-nia orasaun ba
malu, ami-nia esforsu atu halo di’ak, no ami-nia atividade hotu-hotu ne’ebé sei
akontese ka akontese ona. Nai Aman Santu, ami fiar no espera katak sakrifísiu
hotu ne’ebé ami halo iha moris ne’e, ami entegra tomak iha Kristu Ita Oan nia
Sakrifísiu-Boot ne’ebé Nia halo ona ba mundu tomak atu fó roman salvasaun no
salva ami hotu. Obrigadu. Amén.
b) Obrigadu ha’u-nia feen/la’en (doben) ba ita-nia kompriensaun ba ha’u-nia
situasaun ohin. Ka bele mós dehan obrigadu doben tanba ita fó hanoin di’ak mai
ha’u. Liafuan jerál, bele dehan obrigadu doben ita-boot halo ha’u kontente.
c) Obrigadu oan, papá/mamá kontente ho ó-nia hahalok ohin loron. (Hahalok bele
refere ba ninia pasiensia, ninia badinas servisu hamoos uma laran, ninia haka’as
iha estudu no seluk-seluk tan).
d) Obrigadu papá/mamá, tanba ohin ha’u sente kontenti ho papá/mamá (kontenti
ne’e bele refere ba halimar hamutuk, estuda hamutuk, simu prémiu no seluk-seluk
tan).

7|Page
e) Agradese la’ós de’it ba buat di’ak
ne’ebé ita simu no fó ba malu, maibé
mós ba difikuldade sira, obstákulu sira-

Fiar mak ne’ebé ita iha no liu ona, no ba sala ka


erru sira-ne’ebé ita iha no esperiénsia
konfiansa ita- ona, tantu mosu hosi privadu ka grupu
nu’udar família. Tanba hosi sira-ne’e,
nian ba iha ita aprende atu sai maduru liután iha ita-
nia moris. Moris ne’ebé halo ita sai ema
saida mak ita maduru-loos, la mosu de’it hosi buat
di’ak ne’ebé ita simu ka fó ba malu,
espera no tanba ne’e ita presiza simu no agradese
moris ne’ebé lori ita atu esperiénsia
serteza katak provasaun no tentasaun. Ita monu ba
sala ka erru, ne’e ita-nia limitasaun
Maromak umana. Ita agradese tanba Maromak fó
ba ita kapasidade atu rekoñese ita-nia-an
servisu no ita-nia limitasaun sira, maibé lisaun
importante iha-ne’e mak husu ita atu
daudaun hamta’uk Maromak, no liuhosi atitude
hamta’uk ne’e mak motiva ita-nia
hela, maski domin ba Maromak. Ita nu’udar inan-
aman presiza agradese ba buat sira-ne’e
ita la haree. hotu.

Virtude jenerozu importante mós atu inan-aman


hatudu virtude ida-ne’e. Liafuan seluk jenerozu
mak laran-luak. Katak prontu ka sinseru atu fó ka
fahe saida mak nia iha ba ema seluk nia di’ak no
ksolok. Ezemplu, kuandu labarik hakarak atu
halimar ho inan-aman tanba durante loron tomak
nia la hasoru inan-aman. Maski kolen, inan-aman
haluha ninia kolen hodi fó ho laran ninia tempu atu
halimar atu haksolok ninia oan ne’ebé presiza sira-
nia prezensa.

Inan-aman tenke hatudu hahalok fiel ba malu ka


fiar malu, atu nune’e oan sira bele aprende oinsá
atu fiar malu iha uma laran. Tanba la hodi fiar,
família sei la buras iha moris paz nia laran. Ida-idak
buka razaun atu fó sala ba malu no buka hatudu
ema seluk nu’udar hún ba sala/erru. Hosi ne’e
mosu violénsia. Fiar mak buat ida-ne’ebé la’ós fasil
atu prátika maski fasil tebes iha ibun-tutun hodi
8|Page
dehan “ha’u fiar”. Fiar mak konfiansa ita-nian ba iha saida mak ita espera no serteza
katak Maromak servisu daudaun hela, maski ita la haree. Fiar hatene katak iha
situasaun saida de’it, iha ita-nia moris ka ema seluk nia moris, afirma katak Maromak
servisu daudaun hela iha situasaun nia laran. Iha-ne’e, fiar husu ita atu la dúvida ba
Maromak nia servisu iha situasaun hotu (Kfr. Ebreu 11: 1).

Ezemplu: Bainhira família hetan krizi finansa ka krizi saida de’it iha uma laran, inan-
aman la bele kria razaun hodi buka sé loos mak sala to’o hamosu krizi ne’e. Maibé,
presiza buka solusaun oinsá mak krizi ne’e bele termina no oinsá mak iha futuru la
hamosu tan krizi ne’e. Ida-ne’e mak hahalok fiar malu hodi la fó sala ba malu. Maski
nune’e, ema ida-idak sei konxiente katak situasaun krizi ne’e hatudu-an rasik iha ema
ne’ebé hamosu krizi ne’e, maibé situasaun ne’e hanorin ema ne’e rasik atu arrepende
no aprende oinsá kuidadu hodi la hamosu tan krizi iha futuru hahú hosi agora. Hosi
ne’e mak nia aprende katak Maromak ne’ebé nia fiar hanorin nia atu kuidadu ho
matenek ba ninia família ne’ebé nia simu hosi Nai.

Virtude integridade importante mós atu hamoris iha família nia laran. Katak, inan-
aman esforsu atu eduka ninia membru família atu halo tuir saida mak sira rasik ko’alia
ka hateten sai. Loos duni katak, membru família liuliu inan-aman esforsu atu kuda iha
nia-an no ba iha nia família laran, naran di’ak iha komunidade nia leet. Entaun, inan-
aman esforsu atu hadomi servisu saida de’it ne’ebé mak di’ak no dignu, tantu atu halo
iha uma ka halo iha fatin servisu, ne’ebé bele sai espellu di’ak ida ba komunidade nia
matan nu’udar ezemplu moris ba família sira seluk iha komunidade laran. Iha-ne’e,
inan-aman iha responsabilidade atu eduka nia membru família, hodi prontu nafatin
servisu ka hala’o knaar saida de’it mak tenke atu halo iha uma laran ho didi’ak
(ezemplu: estuda, hamoos uma, no atividade seluk-seluk tan). Tanba ne’e, inan-aman
tenke sai modelu ne’ebé prontu atu servisu, pontuál, onestu ba ninia frakeza, halo tuir
promesa, rekoñese sala no erru, prontu atu rezolve problema ho didi’ak no ho ulun-
malirin, sai ezemplu di’ak ba oan sira, rai didi’ak segredu, defende buat ne’ebé loos,
no iha responsabilidade ba malu nu’udar inan-aman no oan iha uma laran.

9|Page
Inan-aman esforsu atu kuda mós virtude justisa iha uma laran, hodi nune’e oan sira
bele aprende oinsá haree ema seluk ne’ebé diferente iha nia oin. Iha-ne’e, inan-aman
koko atu iha atitude justu ba oan sira. Ezemplu: Aman ida fó osan hahán nian ho
montente hanesan ba nia oan na’in tolu ne’ebé atu ba eskola iha fatin hanesan. Osan
ne’ebé fó ba nia oan na’in tolu la haree ba pozisaun maun ka alin. Maibé haree ba
nesesidade ne’ebé sira tenke uza ba hahán durante oras eskola nian. Asaun justu ida-
ne’e hanorin oan sira atu la sai egoista.

Parte seluk mós inan-aman hatudu atitude respeitu ba nia oan sira no valoriza nia oan
sira-nia direitu atu estuda, halimar, hetan saudé di’ak, no seluk-seluk tan. Inan-aman
mós bele sai belun ba nia oan sira no la haree sira nia diferénsia maibé simu sira-nia
diferénsia. Katak, inan-aman esforsu atu rona hanoin ka idéia sira hosi sira-nia oan,
atu nuneé la hamosu buka di’ak rasik ba an. Iha sorin seluk mós, inan-aman eduka nia
oan sira atu tulun malu iha servisu, tantu uma nian ka eskola nian. Buka atu aprende
ba malu no la husik sira atu fó todan ba malu, signifika eduka atu hatene responsável
ba servisu.

“Inan-aman tenke iha Iha mundu ohin loron, ezijénsia nesesidade


barak ne’ebé husu ita atu ita iha sasán ka
kapasidade atu kontrola- saida de’it mak ita hakarak. Maibé presiza
an no eduka mós oan sira hatene katak ida-ne’ebé mak prioridade no
razaun forte no di’ak liu ne’ebé la halo
atu kontrola-an no hatene ema sai atan ba mundu ohin loron ninia
hili saida mak di’ak no hakarak/gostu. Tanba ne’e, inan-aman
tenke iha kapasidade atu kontrola-an no
loos ba sira”. eduka mós oan sira atu kontrola-an no
hatene hili saida mak di’ak no loos ba sira.

Ezemplu: Mateus ho idade tinan 6. Iha nia ambiente nia kolega sira barak mak
halimar game PUBG (Player Unknown’s Battel Grouds). Mateus mós halimar ho
kolega sira no uza sira-nia Hp. tanba beibeik ona, Mateus mós hakarak tebes atu iha
Hp hodi bele halimar PUBG no game sira seluk. Mateus husu nia papá atu sosa ba nia
Hp ida. Maibé nia papá dehan ba nia “ha’u sei la sosa Hp ida ba ó, apá sei fó apá nia
hp ba ó atu halimar. Maibé, ó halimar minutu 15 loron ida”. Ezemplu ne’e atu dehan
de’it katak, inan-aman esforsu atu kontrola oan sira-nia hakarak.

Kontrola iha-ne’e, signifika atu kuidadu oan sira-nia saúde tantu mentál no fíziku.
Ezemplu seluk mak, kontrola hirus hodi la estraga-an ka hakanek-an no ema seluk
ne’ebé besik ka dook, kontrola hahán hodi la estraga ai-hán sira ne’ebé ita iha no fó
balansu ba ita-nia saúde isin-klamar, kontrola osan hodi la gasta osan arbiru, hatene
saida mak presiza, urjente no nesesáriu, no seluk-seluk tan. Signifika katak, presiza

10 | P a g e
matenek atu uza saida mak ita iha ba ita-nia moris atu to’o objetivu moris ne’e mak
haksolok, iha-ne’ebé mak ita bele sente balansu moris iha ita-nia-an no moris ne’ebé
ita iha.

Virtude ida tan ne’ebé importante ba inan-aman atu tenke kuda iha família mak
prudénsia, katak matenek. Atitude matenek mak hanesan onestu ba an rasik, onestu ba
ema seluk, konsentrasaun iha prosesu la’ós rezultadu, rona mudansa sira-ne’ebé
akontese iha an rasik, aprende hosi sala, iha perspetivu ne’ebé di’ak, iha objetivu no
halo di’ak ba ema seluk.

Ezemplu: inan-aman presiza onestu ba an rasik atu nune’e bele daet mós onestidade
ne’e ba malu no oan sira. Onestu ba an rasik mak oinsá? Ezemplu onestu ba an rasik:
Loron ida, Timótiu husu ajuda ba nia inan atu esplika kona-ba prosesu tasi sa’e ka
bainbain hanaran tsunami ne’ebé nia aprende iha eskola maibé sei iha dúvida nia
laran. Entaun, tanba nia mamá la hatene ho di’ak maski nia mamá lisensiatura iha
edukasaun língua portugueza, nia mamá hatan ba Timóteu dehan “ha’u la hatene oan,
mai ita buka aprende hamutuk iha google”. Hahalok ida-ne’e mak hanaran onestu ba
an.

Ezemplu ida tan mak, kuandu oan sente frustradu ka tanis tanba hetan valór ki’ik liu
iha kaderneta laran, inan-aman presiza tulun hodi konsola nia atu nia bele rona
mudansa ne’ebé akontese iha nia-an tanbasá nia hetan valór ki’ik maibé la hetan valór
di’ak henesan tinan kotuk. Saida mak muda iha-ne’e? Labarik presiza hetan tulun atu
nia bele deskobre mudansa iha nia-an, no koko, atu haree durante prosesu
aprendizajen, saida mak nia aprende ona. Signifika katak, la bele husik labarik hela
nafatin ho situasaun tristeza ne’e, maibé tulun labarik atu aprende no rekoñese nia-an
hodi simu situasaun ne’e ho ksolok atu bele muda-an. Iha-ne’e, inan-aman tulun

11 | P a g e
labarik atu sai ema ne’ebé simu realidade moris tantu di’ak no aat. Importante mak,
iha-ne’e, labarik bele aprende hosi esperiénsia saida de’it mak nia hetan. No hosi ne’e,
nia bele deskobre liután ninia objetivu moris no talentu sira-ne’ebé nia iha, hodi loron
ida nia bele uza ho di’ak atu kontribui ba ema seluk saida mak nia hatene. Katak, nia
bele aprende atu halo di’ak ba ema seluk, no nia la haree ema sira seluk nu’udar ema
ne’ebé halo kompetisaun ho nia, maibé nia haree ema sira seluk iha valór hanesan
nu’udar nia-an rasik ne’ebé iha valór.

3. Inan-aman eduka oan sira tanba objetivu finál mak atu oan sira sai SANTU no
hasantu sira-an-rasik mós. Santidade bele dehan katak moris ksolok. Atu hetan moris
ksolok ida-ne’e, presiza esforsu atu sakrifika-an, liuhosi servisu no orasaun. Loos duni
katak, inan-aman presiza servisu atu
sustenta oan sira-nia moris. Oinsá inan-
aman baruk-teen, saida mak sei
akontese ba família baruk-teen? Família
refere sei hetan nia-an iha tristeza nia
laran, la iha paz no nakonu ho violénsia. Servisu ho domin
Tanba ne’e, presiza esforsu atu servisu
ho badinas katak servisu ho domin. signifika servisu ho
Bainhira inan-aman servisu ho domin
ba oan sira-nia moris, ida-ne’e mak
liman-moos,
orasaun pratikál ne’ebé moos liu hosi hanoin-moos no
inan-aman ba oan sira. Servisu ho
domin signifika servisu ho liman-moos, fuan-moos atu
hanoin-moos no fuan-moos atu nune’e
rezultadu servisu sai di’ak no loos duni
nune’e rezultadu
sai inan-aman nia kosar-been no matan- servisu sai di’ak no
been rasik ba oan sira-nia moris
santidade. Ida-ne’e sei hasantu família loos duni sai inan-
nia moris ka ho liafuan seluk halo aman nia kosar-
haksolok família hodi esperiénsia ona
‘lalehan’ iha mundu ne’e. Iha parte been no matan-
seluk importante mós katak inan-aman
eduka oan sira liuhosi orasaun. Katak,
been rasik ba oan
reza hamutuk ho oan sira iha momentu sira-nia moris
orasaun nian, no reza mós ba sira. Hosi
ne’e, oan sira sei aprende oinsá reza no santidade.
sei la haluha atu reza ba nia inan-aman.
Tanba ne’e, halo imi-nia uma sai uma
orasaun. Uma ne’ebé la iha orasaun
hanesan isin ne’ebé la iha klamar. Ka
bele mós dehan klamar ne’ebé la iha
espíritu.

12 | P a g e
Tanba ne’e, Saun Paulo husu família atu esforsu-an moris iha buat moos nia laran no sai
ezemplu santidade nian ba malu. Iha sorin seluk mós, Saun Paulo hanorin família, uluknanain
ba oan sira, ne’ebé hateten, “Oan sira, halo tuir imi-nia aman-inan sira-nia hakarak. Ne’e mak
buat ne’ebé loos. Hamta’uk o-nia aman-inan mak ukunfuan uluk liu ne’ebé iha promesa,
katak atu o bele haksolok, no o bele moris naruk iha rai” (Efesu 6:1-3). Tuir mai, nia hateten
mós ba aman-inan sira “Aman-inan sira, keta halo imi-nia oan sira laran-susar. Maibé hanorin
sira disiplina ho Na’i nia dotrina” (Efesu 6: 4). Hosi hanorin sira-ne’e, Saun Paulo aprezenta
prátika edukasaun mak atu husu família “hakbesik no tau-liman” ba oan sira liuhosi hatene
respeitu malu no fó ksolok ba malu hodi la fó susar ba malu.

De facto, moris família, tantu hori-uluk to’o agora atu moris iha virtude edukasaun família
ne’e la’ós fasil nune’e mós la’ós defisil. Balun bele no barak la bele, maibé hotu-hotu luta atu
moris iha virtude. Tanba, inan-aman ne’ebé iha fuan, sira la iha vontade aat atu eduka aat
ninia membru família atu sai aat, maski sira iha kondisaun ki’ak ka riku. Kondisaun riku no
ki’ak materialmente la determina ema atu sai santu ka haksolok. Buat ne’ebé halo ema sai
santu liuliu inan-aman sira sai santu, mak simu kondisaun hotu ho fuan agradese no tuir mai
simplifika agradese ne’e iha prátika “hakbesik no tau-liman” ba oan sira.

Importánsia edukasaun família

Estilu moris família mak edukasaun família. Edukasaun ne’ebé família presiza hetan iha uma
laran mak ‘hakbesik no tau-liman’ ba membru família, iha-ne’ebé inan-aman hala’o ninia
obrigasaun ho razaun. Ezemplu: haksi’ak labarik ho razaun lahó hirus. Respeita malu hodi
halo komunikasaun klaru no amizade. Hodi nune’e, labarik bele sente inan-aman nia domin
no dedikasaun ba sira, nu’udar belun ne’ebé besik liu hodi influénsia sira-nia
dezenvolvimentu ba susesu.

“Domin família nian mak taumatan ba malu. Taumatan


ida-ne’e mak domin loloos ne’ebé la’ós hafraku fuan, la’ós
lori dúvida, la’ós mós hamosu matan-been loron-ba-loron.
Maibé domin hamoris esperansa, haforsa fuan iha luta ba
susesu no ai-tarak moris nian”.

13 | P a g e
Edukasaun família importante liu tanba bele tulun família hodi hametin no haburas relasaun
ne’ebé loos iha uma laran, iha maluk sira leet no iha ema seluk nia leet. Edukasaun família
mós oferese koñesimentu, valór sira no abilidade ne’ebé importante ba labarik sira-nia moris.
Edukasaun família hola parte iha responsabilidade atu dezenvolve fundasaun sira iha aspeitu
hotu labarik sira-nian. Katak inan-aman tenke konxiente hodi halo intervensaun
pozitivamente emidiata ba labarik sira-nia moris di’ak no ksolok ne’ebé loos. Ida-ne’e mak
hanaran domin. Domin família nian mak taumatan ba malu. Taumatan ida-ne’e mak domin
loloos ne’ebé la’ós hafraku fuan, la’ós lori dúvida, la’ós mós hamosu matan-been loron-ba-
loron. Maibé domin hamoris esperansa, haforsa fuan iha luta ba susesu no ai-tarak moris
nian.

Edukasaun família iha Timor-Leste: Realidade no espetasaun


Ita hotu Maromak bolu atu harii
família maski balun lae. Maibé
iha kestaun ida, ne’e mak, to’o
ona iha-ne’ebé inan-aman sira
hatudu sira-nia responsabilidade
atu “hakbesik no tau-liman” ba
oan sira? Ida-ne’e nu’udar
prekupasaun boot família nian
iha Timor-Leste tempu ohin
loron.

Iha Timor-Leste, ita presiza


haree no fó importánsia ba
kualidade edukasaun família. Loos duni ko’alia kona-ba kualidade edukasaun lases hosi
kualidade kondisaun no kualidade indivíduu. Katak kualidade edukasaun família determina
hosi kualidade ambiente família no kualidade inan-aman atu “hakbesik no tau-liman” ba nia
oan sira.

Saida mak ita haree no esperiénsia iha Timor-Leste? Iha Timor-Leste inan-aman barak mak
haree oan nu’udar ‘inimigu’. Oinsá mak inan-aman bele haree oan sai ‘inimigu’ ba nia?
Realidade mak ita bele observa hahalok ne’ebé inan-aman halo ba oan sira-nia moris, liuliu
iha ita-nia rai Timor-Leste. Hahalok sira-ne’e mak hanesan, inan-aman barak abandona oan
sira, oan sira la hetan barak akompañamentu hosi inan-aman. Oan sira la’o sira-nian no ransu
tuir sira-nia hakarak no la hetan intervensaun hosi inan-aman. Inan-aman servisu barak liu ba
nesesidade uma laran nian maibé haluha tempu atu ko’alia halimar no ko’alia kona-ba
esperiénsia moris no valór moris ba oan sira. Inan-aman haluha ninia responsabilidade ba oan
sira-nia dezenvolvimentu karákter no entrega tomak-tomak ba ambiente ne’ebé oan sira
halimar no aprende tantu iha eskola no iha komunidade nia leet. Inan-aman haluha hodi koriji
nia oan sira tanba servisu barak no kolen, balun fali koriji ho estilu haksi’ak oan sira maibé la
hatudu ezemplu di’ak no haree oan sira nu’udar ‘inimigu’ no la’ós belun. Razaun sira-ne’e
14 | P a g e
mak dalabarak hamihis relasaun amizade pozitiva iha família laran entre inan no aman, no
inan-aman no oan sira. Kuandu la kura ka la prevene sedu, bele afeita ba labarik sira nia
saúde no mentalidade iha futuru. Tanba ne’e, ba inan-aman sira, presiza konsidera imi-nia
oan sira no la bele haree oan nu’udar ‘inimigu’!

Tanba ne’e, ba inan-aman


sira, presiza konsidera imi-nia
oan sira no la bele haree oan
nu’udar ‘inimigu’!

Kuandu ita peskiza problema sira kona-ba edukasaun família ne’ebé sala iha tempu agora, ita
sei deskobre katak erru sira-ne’ebé dalabarak no jeralmente mosu iha edukasaun família mak:
1) Inan-aman la taumatan oan sira didi’’ak, no ikus mai oan sira-nia komportamentu
sai oin seluk ka erru. Iha-ne’e, kuandu la kuidadu, bele akontese labarik sai
bandidu hodi ransu livre to’o haluha-an no haluha ninia família rasik, ikus mai
labarik sai ema kriminozu/a.
2) Inan-aman ta’uk mundu liur tanba sira haree mundu liur nu’udar fatin perigozu,
to’o hadook labarik hosi mundu nia realidade no labarik barak mak ta’uk atu iha
maluk no ta’uk hasoru realidade. Ida-ne’e, bele signifika, inan-aman kria prizaun
permanente ba labarik, to’o hadau labarik ninia liberdade atu aprende moris
hamutuk ho ninia ambiente sosiál. Katak, kondisaun ida-ne’e halo labarik aprende
ta’uk ba realidade moris.
3) Inan-aman la bele realiza saida mak labarik hakarak atu atinji iha ninia objetivu
moris, no problema ida-ne’e bele sai problema boot tanba hatodan labarik ninia
vontade atu buka sentidu hosi moris. Iha-ne’e, labarik presiza aprende atu hatán
pergunta, tanbasá ha’u moris no ha’u sei diriji ha’u-nia moris bá ne’ebé?.
4) Inan-aman menus liu atu hadomi to’o husik labarik hela iha fatin ida lahó ema
ruma nia responsabilidade hodi taumatan. Ida-ne’e perigu tebes ba labarik, tanba
hosi ne’e labarik sira bele sai vítima trafiku umanu.
5) Inan-aman hatudu atitude ka hahalok ne’ebé la loos, ne’e mak inan-aman halo
komparasaun ba nia oan kona-ba nia oan ninia komportamentu ho labarik sira
seluk. Ezemplu: bainhira inan ka aman koriji nia ona ne’ebé halo sala hodi hateten
ba oan nune’e: “haree took ba, ita-nia viziñu nia oan sira matenek liu la’ós
hanesan ó ne’ebé beik liu no nakar liu.” Depoiz kontinua tan ho liafuan foer ka
tolok ne’ebé sai hosi inan-aman ninia ibun tanba espertu/abitua ona, ezemplu: “ó
hanesan ….. loloos”. Ida-ne’e, inan-aman hamate rasik labarik ninia motivasaun
ka vontade boot atu halo di’ak. Loron-loron nia rona, liafuan negativu, liafuan
15 | P a g e
sira-ne’e mak sei forma nia nune’e. Ita nu’udar inan-aman, ita-nia liafuan mak
orasaun. Saida mak ita dehan ba oan sira nafatin no nafatin, ida-ne’e sei sai
realidade loron ida.
6) Erru boot liu ne’ebé inan-aman nunka husu ba nia-an rasik mak kona-ba faillansu
ne’ebé nia oan hetan. Katak inan-aman husik nia oan halo sala. Kondisaun ida-
ne’e, loos duni hatudu katak, inan-aman la hadomi duni ninia oan sira. Tanba
inan-aman la iha tempu no la interese atu konversa didi’ak ho nia oan sira hodi
forma oan sira-nia personalidade liuhosi fó konsellu no koriji oan sira. Kuandu
oan sira sai ona kriminozu/a, inan-aman la bele dehan ne’e oan sira-nia sala. Iha-
ne’e, inan-aman mós sala, tanba inan-aman la iha tempu no fatin ba oan sira-nia
moris. Inan-aman loos duni pro-kriasaun, maibé la to’o de’it para iha kriasaun
(kria ema, kous ema), maibé presiza mós pro-edukasaun ba oan sira-nia moris
kontinua.

Tanba ne’e, iha tempu millennial ida-ne’e, exije mudansa ne’ebé tenke hahú hosi família no
sai nu’udar papél importante inan-aman nian ba edukasaun oan sira-nian atu hasoru
oportunidade, dezafiu no tentasaun mundu ohin loron nian.

Agora, ita nu’udar inan-aman loke ita-nia matan-matenek nian no fuan-matenek nian hodi
bele observa iha ita-nia nasaun Timor-Leste: Ita hotu haree katak, labarik no joven sira tama
ona iha tempu millennial ne’ebé nakonu ho kompetitivu, mudansa, serteza no inserteza kona-
ba futuru, maibé husu inan-aman atu esforsu ‘hakbesik no tau-liman’ ba oan sira, atu sira bele
hasoru kondisaun ne’e ho ‘matenek’. Iha-ne’e, labarik-joven sira tenke aprende ona hosi
inan-aman valór moris sira oinsá hasoru moris ida-ne’e ho virtude, nu’udar esplika ona kona-
ba ezemplu sira moris iha virtude.

Família forte iha virtude, nasaun sei dezenvolve no forte iha paz

16 | P a g e
Iha-ne’e, edukasaun família tenke koko atu tama iha
lisan modernu nian no futurista. Katak, la to’o de’it
iha matenek personál no sosiál atu hatán ba Edukasaun
nesesidade moris loron-loron nian, maibé mós
presiza matenek iha intelektuál, kriativu, adaptivu,
família nia
matenek digitál no kapasidade morál. Tanba ne’e, objetivu mak atu
inan-aman mós presiza aprende adapta no koxiente
ba moris ohin loron nian, katak moris ohin la prepara oan sira
hanesan moris uluk. Signifika, inan-aman presiza
fuan no neon nakloke hodi akompaña oan sira-nia sai sidadaun
dezenvolvimentu no kresimentu moris. Ho nune’e
mak, inan-aman bele kompriende hodi hatán ninia
Timor-Leste no
responsabilidade, tanbasá presiza iha edukasaun sidadaun globál
família? Edukasaun hosi inan-aman ba oan sira, ne’e
presiza duni. Tanba, edukasaun família nia objetivu ne’ebé di’ak no
mak atu prepara oan sira sai sidadaun Timor-Leste
no sidadaun globál ne’ebé di’ak no onestu hodi tau onestu hodi tau
aas moris iha virtude.
aas moris iha
virtude.
Tanba ne’e, espetasaun kona-ba edukasaun família
iha Timor-Leste atu sai di’ak liu iha tempu
millennial ne’e, inan-aman liuliu inan-aman
millennial presiza fuan nakloke ka konxiénte ba
asuntu edukasaun família sira tuir mai ne’e:
1) Edukasaun família ne’ebé ho misaun la iha
rohan. Katak, inan-aman la bele dehan kolen
hodi taumatan no kuidadu oan sira. Tanba
ida-ne’e mak misaun ba nafatin.
2) Edukasaun família tenke lori ema la to’o
de’it oinsá hela iha mundu ne’e maibé mós
oinsá hela iha ‘lalehan’. Katak, inan-aman
esforsu atu eduka nia oan sira atu hadomi
paz, hadomi hahalok di’ak no halo di’ak ba

⁕⁕⁕
ema seluk. No hahalok di’ak sira tenke
hafalun ho orasaun no halo karidade ba malu.
Tanba, kuandu ita halo orasaun lahó asaun
reál kona-ba saida mak ita harohan, buat sira-
ne’ebé ita harohan sei sai maten, tanba ne’e
presiza halo karidade nu’udar asaun reál hosi
saida mak ita harohan. Nune’e mós, kuandu
ita halo karidade de’it, ida-ne’e mós la to’o.
Presiza konxiente no deklara katak, saida
mak ita halo (asaun karidade) ne’e nu’udar
forsa hosi Maromak no ita agradese tanba ita
17 | P a g e
sai kolaboradór Maromak nian atu halo di’ak ba ita-nia belun sira-ne’ebé presiza liu.
Konxiente no deklara hodi agradese Maromak, ida-ne’e mak ita-nia orasaun.

“…inan-aman la
bele dehan kolen
hodi taumatan no
kuidadu oan sira.”

3) Edukasaun família la’ós de’it responsabilidade inan-aman nian maibé membru hotu
nian liuliu sira-ne’ebé adultu no maduru ona (Maun-bin ne’ebé maduru ona). Katak,
inan-aman loos duni nu’udar edukadór dahuluk iha uma laran tanba sira iha ona
esperiénsia moris no kompriende moris ninia ritmu. Maibé la signifika katak, oan sira-
ne’ebé boot ona, sira la iha responsabilidade ba família nia moris di’ak. Oan ne’ebé
boot no aprende barak ona kona-ba moris, bele sai edukadór mos ba nia alin sira no
bele sai belun di’ak ho nia inan-aman hodi fahe matenek ba malu no rona malu atu
halo moris ne’e sai di’ak liután.
4) Edukasaun família la’ós de’it uza métodu konvensionál (ema hotu hatene no ema hotu
simu) maibé mós iha tempu agora bele uza teknolojia modernu kuandu ida-ne’e la lori
labarik sai aat. Katak, iha tempu millennial ida-ne’e, presiza mak aprende no buka atu
aprende hodi loke-an ba realidade mundu nian no realidade mudansa koñesimentu no
teknolojia. Inan-aman presiza esforsu mós atu rona no fó oportunidade ba oan sira
aprende oinsá uza teknolojia modernu didi’ak hodi bele fó kontribuisaun ba ema
barak. Oan sira-ne’ebé aprende, sira sei uza didi’ak ninia matenek atu utiliza
teknolojia sira no la’ós sai atan ba teknolojia.
5) Ikusliu, edukasaun família ne’ebé di’ak liu mak edukasaun ne’ebé inan-aman halo
hodi bele harii fundasaun moris relijiozu no espirituál. Katak, inan-aman ne’ebé
konxiénte ba ninia valór relijiozu presiza eduka valór ne’e ba oan sira, atu sira forte
iha vida morál no espirituál, ne’ebé ikus mai sira bele forma iha sira-nia-an karákter
virtouza. La haluha mós no presiza tebes katak inan-aman mak orasaun-na’in iha-
ne’ebé bele lori oan sira ba fatin orasaun atu reza hamutuk no reza ho komunidade
sira. Hosi ne’e, labarik konxiénte katak iha Ida-ne’ebé boot liu no hadomi liu ema
hotu, ne’e mak Maromak. Konxiénsia ida-ne’e bele lori labarik ka oan sira atu
hakbesik no hetan tula liman hosi Maromak rasik hodi santifika sira.

18 | P a g e
Konkluza katak, oan sira atu atinji ninia
maturidade presiza liuhosi prosesu oin-oin ne’ebé
hala’o husi no responsabiliza husi inan-aman rasik
iha ambiente família. Tanba família mak fatin
dahuluk no baze ba dezenvolvimentu no
kresimentu labarik sira-nian. Ita hotu haree
esperiénsia hatudu katak, instituisaun sira seluk
fora hosi família la bele troka inan-aman rasik nia
funsaun no responsabilidade máximu ba oan sira.
Tanba, inan-aman mak edukadór dahuluk no prinsipál, no inan-aman iha konxiénsia ba
responsabilidade taumatan ba oan sira. Família presiza tebes taumatan ida-ne’e, ne’ebé mosu
ho forma oin-oin. Atu dehan katak, inan-aman mak pioneiru ba formasaun sira hodi
kulturaliza no internaliza sentidu ‘taumatan’ ba oan sira hodi “hakbesik no tau-liman” ba sira
atu oan sira bele moris no bele hasoru kondisaun moris hotu ho neon matenek.

Ita hotu haree katak, labarik no joven


sira tama ona iha tempu millennial
ne’ebé nakonu ho kompetitivu,
mudansa, serteza no inserteza kona-ba
futuru, maibé husu inan-aman atu
esforsu ‘hakbesik no tau-liman’ ba oan
sira, atu sira bele hasoru kondisaun
ne’e ho ‘matenek’.

Bibleografia
Alkitab Deuterokanonika (2005). Jakarta: Lembaga Alkitab Indonesia
Catecismo da Igreja Católica. (2000). São Paulo: Loyola.
Quemada, J. M. M. (2014). A educação em família: 21 temas atuais (Versão 5). Konsulta iha
website https://odnmedia.s3.amazonaws.com/docs/educacacao_em_familia-pt.pdf
Wahab, R. (2020). Pentingnya pendidikan keluarga. Times Indonesia. Konsulta iha website
https://www.timesindonesia.co.id/read/news/268698/pentingnya-pendidikan-keluarga
Wattimena, R. A. A. (2022). Harta yang paling berharga…, bukanlah keluarga. Konsulta iha
website https://rumahfilsafat.com/2022/06/11/harta-yang-paling-berharga-bukanlah-
keluarga/#more-7638

19 | P a g e

You might also like