Professional Documents
Culture Documents
Etika Për Biznes
Etika Për Biznes
Ekonomik
ETIKA E BIZNESIT
Dr. Ymer Havolli
Universiteti i Prishtinës
Fakulteti Ekonomik
ETIKA E BIZNESIT 2
UNIVERSITETI AAB-RIINVEST
FAKULTETI EKONOMIK
ETIKA E BIZNESIT
(Pjesë të ligjeratave)
Prishtinë, 2009
Problem tjetër ose fjalë tjetër të cilën më së shumti e dëgjojmë është përgjegjësia
(RESPONSIBILITY - R). Ju si ndërmarrës keni përgjegjësi për suksesin tuaj të cilin e
dëshironi. Mirëpo, duhet të keni përgjegjësi për konsumatorë, bashkëpunëtorë, për
ndërmarrjen tuaj dhe, në fund, edhe për vetveten me aktivitete sikur që janë:
Duke prodhuar prodhime dhe shërbime me cilësi, kualitet dhe në kohë të caktuar,
Duke bashkëpunuar dhe duke ngritur pjesëmarrjen tuaj në aktivitetet e ndërmarrjes,
Duke i plotësuar kërkesat e mundshme (të njerëzve të zënë në punë) dhe duke i
vlerësuar ato.
“R” e tretë në fushën e etikës së biznesit është për REZULTATET. Është mjaft e
rëndësishme që plotësimi i rezultateve të bëhet në rrugë të drejtë, të kuptueshme dhe
të pranueshme për njerëzit në marrëdhënie pune. Ne vazhdimisht duhet të bëjmë
përpjekje që të largohemi nga sintagma “rezultatet e arsyetojnë mënyrën e realizimit të
tyre”.
Zakonisht angazhimi i ndërmarrësve është realizimi i rezultateve të cilat janë paraparë,
përkatësisht përmbushja e kërkesave të konsumatorëve tuaj, të jeni më i miri ose në
mënyrë optimale prezent në tregun tuaj. Gjithashtu, nga ndërmarrësit pritet që këto
rezultate të realizohen në mënyrë të ligjshme dhe morale, duke qenë në mënyrë të
qartë etike. Nëse keni humbur këto cilësi ju keni marrë rrezikun mbi vete që të humbni
biznesin dhe karrierën tuaj.
Duke marrë parasysh RESPEKTIN, PËRGJEGJËSINË dhe REZULTATET, para se të
ndërmirren aksione, duhet të shmangen arsyetimet për moskryerjen e punëve në
mënyrë të rregullt:
Çdokush e bën të njëjtën gjë
Ata kurrë nuk harrojnë (largojnë nga mendja)
Askush nuk ka dert për këtë punë
Shefi do ta bëjë këtë
Për t’ju ndihmuar që të vlerësoni etikën personale dhe të shihni dhe të konstatoni se
ku jeni dhe çka duhet të përmirësoni, duhet të keni parasysh disa gjëra:
Mos gënjeni;
Kujdesë me shakatë që i bëni me të tjerët;
Kujdesë si i trajtoni dhe çka flisni për bashkëpunëtorët;
Kujdesë për gjërat që I thoni me rastin e shitjes së produkteve;
Kujdesë me e-mailat, letrat që i shkruani dhe i ridërgoni te të tjerët;
Normat universale
Ka disa fusha universale në të cilat ka zero tolerancë për shmangie dhe përvetësime të
ndryshme në ndërmarrje. Ato aspekte dhe norma universale përfshijnë:
Ligjet dhe rregulloret,
Sigurinë publike dhe sigurinë e punëtorëve,
Vërtetësinë e regjistrimeve dhe deklaratave - saktësinë e qëndrimeve.
Ndaluni dhe mendoni njëherë se çka do të ndodhte sikur të mos kishte ligje dhe
rregullore. Në ligjëratën - njësitë e mëhershme - kemi thënë se do të mbretëronin ligjet
e natyrës, përkatësisht ligji i të fortit. Rregullat, ligjet dhe normat e tjera, të cilat
shoqëria i ka ndërtuar, janë bërë me qëllim që mos të lëndohen rregullat, etika, dhe të
gjitha normat që e rregullojnë sjelljen tonë në rrethinën e biznesit dhe gjetiu.
LIGJI
Ligjet janë të krijuara që të ndihmojnë funksionimin e shoqërisë. Veprimet të cilat
mbështeten në to, aksionet dhe aktivitetet afariste janë të ligjshme dhe etike.
Shpeshherë njerëzit duhet ta pyesin veten: A është i ligjshëm aktiviteti im? A i dini ligjet
sa i përket ndonjë qeverisjeje të aktivitetit. Në tërësi, injorimi i ligjeve nuk është
arsyetim për thyerjen e tyre.
VLERAT
Nëpërmjet përvojave të ndryshme, shoqëria përpiqet që jetën e përgjithshme dhe atë
ekonomike ta rregullojë në mënyrë institucionale nëpërmjet ligjeve, qofshin ato që u
dedikohen veprimeve shoqërore, qofshin ato të cilat janë të lidhura dhe prekin sferat e
politikave ekonomike dhe të zhvillimit ekonomik në tërësi. Këto ligje i forcojnë vlerat,
forcojnë funksionimin dhe krijojnë barabarësinë në aktivitete. Nëse ka shmangie,
atëherë drejtpërsëdrejti i godet në mënyrë joetike pjesëmarrësit e kësaj shoqërie në
aspektin më të gjerë, si krijues të këtyre rregullave dhe, në veçanti, njerëzit të cilët kanë
të bëjnë dhe janë të lidhur me afarizmin e ndërmarrjes.
NDËRGJEGJA
Sensi i brendshëm shpirtëror se a është diçka në rregull apo është gabim/ jomorale
është i zhvilluar tek njerëzit. Ata vetëm duhet ta pyesin veten se a dëshirojnë t’i
dëgjojnë sinjalet nga brendia – shpirtërore - se diçka s’është etike, a dëshirojnë që në
mënyrë të kulturuar ta bindin veten dhe të tjerët përreth se njohuritë e tij sugjerojnë se
diçka nuk është në rregull, se ka shkelje të etikës, se diçka është gabim, jomorale dhe se
për këtë duhet të thuhet JO.
A do të dëshironit që ndonjë aktivitet i juaji të përfundonte me diçka që ju do t’ju bënte
në fund fajtor, ose a do të vinit shenjën e barazimit në mes të veprimit tuaj (në ndonjë
rast që të rezultonte me diçka joetike) dhe personalitetit tuaj. Sigurisht se do të thoni:
NUK do ta bëja këtë, ndërgjegjja ime është e formësuar ndryshe. Prandaj, vazhdimisht
pason pyetja: Si të themi në mënyrë të kulturuar JO dhe ta kemi ndërgjegjjen e pastër
ashtu siç pretendojmë.
PREMTIMET
Biznesi mbështetet në besim. Është një bindje ndaj asaj që keni thënë dhe përmbushjes
së premtimeve ndaj të tjerëve (konsumatorëve, klientëve, furnitorëve, punëtorëve)
IDOLET
Secili person në jetë, në mënyrë të vet, ka një idol (hero). Ai mund të jetë prindi,
profesori, trajneri, ndonjë luftëtar, shkrimtar, shok etj. Dhe për këtë zakonisht kur
ndërmirren aktivitete të ndryshme nga fusha e biznesit, duhet të pyetemi: a do të
vepronte IDOLI im në këtë mënyrë siç jam duke vepruar.
Përdorimi i gjashtë udhëzimeve të cilat do t’ju ndihmojnë që aktivitetet tuaja të jenë
etike.
Veproni si është drejt (me rregull): Aktivitetet etike, testoji idetë dhe aktivitetet
A është e ligjshme (ligjore)?
A përputhet me rregullat dhe rregulloren e ndërmarrjes?
A është e sinkronizuar me vlerat e ndërmarrjes?
A do ta ndjeni veten mirë dhe të liruar nga faji nëse e bëni një veprim të tillë?
A do t’i plotësoj premtimet dhe garancat e dhëna?
A do t’ia bëja këtë familjes sime dhe shokëve të mi?
A do të ishte në rregull sikur dikush të ma bënte mua kështu?
A do ta bënte këtë njeriu më i mirë që e njihni ju?
Ky është një test i vlershëm dhe mjaft i përdorshëm për shumë ide tuajat dhe të tjerëve,
para se të ndërmarrin aktivitete nga fusha e biznesit. Të mbajmë mend se të vepruarit
në mënyrë etike nuk kufizohet vetëm në biznesin tuaj, nuk është diçka që bën
aktivizimin ose shkyçjen tuaj nga aktivitetet etike, të vepruarit në mënyrë etike është
pjesë e asaj që JU e bëni për çdo ditë.
Kontrollonie vetveten
Vlerësimi i vetvetes është njëra nga komponentat kritike për etikën e biznesit. Kohë pas
kohe kthehuni prapa dhe vlerësonie veten dhe sjelljet tuaja për të qenë i sigurt se jeni
duke qëndruar në rrugë të drejtë dhe etike.
Përdorni këto vlerësime etike si udhërrëfyes për ta identifikuar fuqinë e integritetit tuaj
në punën që e bëni:
Vlerësimi i etikës për vetveten
Brenda disa muajve...
A kam kryer ndonjë biznes personal në kohën e punës?
A kam shfrytëzuar burimet e ndërmarrjes për qëllime personale?
A kam thënë se jam i sëmurë, edhe pse nuk kam qenë?
A kam përdorur term nënçmues për një person të një etniciteti tjetër?
A kam bërë shaka të cilën e kam orientuar ndaj një personi të etnicitetit ose
gjinisë tjetër?
A kam marrë pjesë në thashetheme negative për dikë?
A e kam përgojuar ndërmarrjen dhe menaxhmentin e saj te bashkëpunëtorët?
A i kam "futur hundët" në bisedat e ndryshme të bashkëpunëtorëve ose në
punët private të tyre?
A kam transmetuar informata të tjerëve, edhe pse ato më janë dhënë në besim?
Nëpërmjet kësaj fjalie kemi identifikimin e përgjegjësive: Bujku ka për detyrë të punojë
token e zotnisë. Ndërkaq në nenin tjetër të po këtijë kapitulli ipet përgjegjësia e zotnisë
të cilin e ka punësuar bujkun për t’ia punuar token: “ “Zotnia do të kujdeset me ndërtue
një kasollë, mdheskë a kullë për bulg e për shpiarët e tij.” Pra rregullohen dhe
sanksionohen me kanun raportet në mes të punëdhënësit dhe të punëmarrësit duke
filluar nga mjetet e punës me të cilat do ta punojë token qetë, almiset, hekurishtet dhe
mprehjen e tyre të cilat bien në shpinën e bujkut. Po ashtu ky kanun rregullon mënyrën
e zhvillimit të biznesit; lavrimin e tokës, të mjallurat dhe mënyrën e ndarjes së të
mjellurave me zotninë sipas mënyrës që janë marrë vesh.
Është mjaft interesant displina e vendosur për disa zeje psh. Farkatari dhe Mullisi
askush te farkatari dhe as te mullisi nuk mund të farkojë dhe të bluaj pa rend. Në
mënyrë taksative mbrohet etika duke e përligjur “ Farkatari nuk do të shikojë
dashamirsin, as nuk do të veçojë të pasurin prej të papasmit, të largtin nga i ngati.
Detyrë e tijë është me i vnue mend rendit.” Praktikisht me këtë KLD vendos rregull dhe
rend, rrespekt dhe përgjegjësi që në kuptim të biznesit është mbrojtje e etike e të gjithë
pjesmarrësve. Nuk lejohet shkelje e këtyre normave të vendosura.
Ose:
Mullisi
“Mullisi do të rijë gati natë e ditë sa për roje të barrëve, sa për të bluem, sa mos t’u hupë
gjë barrtorëve.” Dhe se “po hupi gja, dami është i mullisit e jo i barrtorit aq sa i hupë,
barrtori do ta lajë”. 1
1 KLD, fq, 45
2 Ujem - % e drithit që mirret si çmim për bluerjen e atijë drithi
3 KLD: Nyje katerdhjetë e tretë: rrogtari, fq 29.
4 Po aty fq 29
këtë kohë, duke i rregulluar me norma të cilat kanë qenë me një përpikri të zbatueshme
nga të gjithë pa përjashtim.
Është mbrojtur prona private që zakonisht sipas kanunit është identifikuar me shtëpinë.
Dhe për këtë KLD e sanksionon dhe e mbron teritorin ku ajo është e vendosur. E
saksionon hapsirën oborrin. Dhe nëse komentohet mund të themi: se nuk është e
lejuar dhe nuk është etike prekja e pasurisë së patundshme të individit. Ky kanun thot:
“ si hyhet kujt në shtëpi pa i ba za”5 Edhe sot konsiderohet se është jo etike t’i hyhet
dikujt në shtëpi, pronën personale pa leje ose pa e informuar ose pa marrë leje nga
pronari.
Kanuni i Lekë dukagjinit ka paraparë edhe mënyrën e tregtimit: ´Kanuni i tregtisë a blenë
a shetë pa qyshkue dmth. Me të kputun....., faqe deshmitarëve. Shtiblerja ka qenë e
rregulluar dhe janë paraparë mënyrat e kryerjes së tregtimit të produkteve, bagëtisë ,
tokës dhe të lashtave. Shitblerja është konsideruar si akt në të cilin blerësi jep avansin (
kaparin) për gjësendet e blera. Dhe se do të konsiderohej shkelje dhe jo morale nëse
dikush e prish pazarin. Nuk do të konsiderohej veprim etik. Për këtë nëse blerësi është
penduar ( i bie pishman) për këtë ai e hup avansin ( kaparin e dhënë) pa të drejtë me e
kërkuar fare. Kjo ishte nje masë mbrojtëse e ruejtjes së raporetve të zhvillimi të biznesit
pa mashtrime dhe pa i rënë pishman.
KLD ka paraparë edhe rastet kur shitësi nuk pranon të ketë marrë kapar:” Me ba me i ra
moh shitësi, se nuk ka marrë kapar, e dhënësi nuk ka dëshmitar, Kanuni e çon në be: po
bani be kapari hupë”.6
Eshtë mjaft interesant edhe çështja e ndershmërisë dhe blerëjes së produkteve në
forma dhe rrugë të ndryshme të cilat i cenojnë vlerat morale, të cilat bien në pikëpyetje
etikën e biznesit. Shumë herë kemi hasur që produktet e ndryshme të blehen me çmime
më të lira: Për këtë kemi biseduar në një orë më heret në rastin e dyqanit të veshjeve
LUMI , për të cilin shumë prej nesh kemi dyshuar se e ka vjedhur, ka shmangur pagesat e
ndryshme tatimore dhe shumë e shumë veprime të cilat ne biznes konsiderohen joetike.
Rasti i ARBENIT: Duke hecur pak ma tej rrugës e takove një shok tjetër që e njihte Arditin
dhe ty. Ti I the se veç sa u ndave me Arditin dhe I shpjegove se do t’ia bësh nje reklam-
spot mjeft efektiv: e kam idenë une veq kishte me qenë mire nëse keni edhe ju ndonë Ide.
Ai stepi dhe u ndal duke të shikuar me habi:
O Arben unë nuk di se si Arditi është duke e realizuar biznesin e tij dhe si është duke
fituar kaq shumë. Brenda vitit ai ka realizuar fitime të mëdha, dhe se me këto çmime që
ai I shet në treg, unë nuk besojë se çdo gjë është në rregull. Unë po mendoj se ai është
duke kontrabanduar mallin në Doganë, ose ndoshta është edhe duke e vjedhur dikund.
Shpejt do të bindesh edhe ti në këtë.
Do të thotë ka disa dilemma të cilat e prekun etikën e biznesit dhe se nuk përputhën me
veprimet morale. Edhe këto veprime KLD I ka rregulluar në mënyrën më të mire për
kohën e vetë:
5 KLD.fq;29.
6 KLD, fq 30
“Gjaja që blehet me frigë mos është e vjedhun, po I duel I zoti, blesi e çon te ai qe I a
shiti, qi I pat dhan at gja… dhe normalisht se parat do t’I kthejë shitësi për gjësendin e
shitur, mbrohet biznesi, mbrohet etika, sanksionohen shkelësit e veprimeve joetike janë
ruajtur vlerat morale të tregtimit me gjësende.
Huaja
Në afarizmin bashkëkohor kapitali ka çmimin e vetë I cili shprehet nëpërmjet norms së
interesit të cilin duhet ta paguaj huamarrësi. Asnjë kredi sa do e volitshme që të jetë nuk
mund të realizohet nëse për të nuk paguhet një çmim. KLD : “Kanuja e malevet nuk njef
uha me shtojcë fitimesh ( fajde). Ndërkaq për ta siguruar se huaja do të kthehet KLD ka
paraparë pengun. “ Për me shnoshë punen e uhas e për me largue çdo dyshim pabesie
për uha të dhanun, mun të mirret pengu “7 Në këto marrëdhënie ka qenë joetike të
merret çmim për kapitalin e dhënë- është konsideruar si diçka e keqe, dhe si e tillë fajdja
edhe sot e kësaj dite konsiderohet një veprim shumë I keq dhe joetik financiar sepse nuk
pasqyron çmimin e kapitalit por të shumtën e rasteve pasqyron çmimin e nevojës së
huamarrësit- gatshmërinë e tijë për ta paguar çmimin tepër të lartë në raste të nevojave
dhe krizave financiare të biznesit.
Pengu merr hov me zgjerimin e shkëmbimit. Janë dy lloje themelore të pengut: pengu I
dorës ( për sende të luejtshme), dhe pengu I tokës ( për sende të palujtshme. Hipoteka
si instrument në zhvillimin e biznesit u zhvillua në bazë të drejtës së Sheriatit. Raportet
në biznes në pikëpamje etike mbrohen me instrumentin e kanunit.
Kur është fjala për pengun e dorës, nëse debitori nuk paguan borgjin në kohën sipas
marrëveshjes, pengmarrësi ka të drejtë që pengun ta tjetërsojë, shesë. Ndërkaq te
pengu I tokës I cili ka vlerë më të lartë, kanuni parashehë që ky peng të , object do ti
dorzohet kreditorit para dëshmitarëve.
Dorzania
Edhe kushtet e dorzanisë janë të parapara me KLD. Kanuni e definon dorzaninë,
konceptin dhe çka kuptojmë me dorzani. Forma garantimit të kthimit të uhuas ka qenë
dashtë të garantohet. Ky grancion është rregulluar me norma të KLD , me dorzani :
”dorzan thirret aj, I cili I lidhet kuj pët t’I përgjegjun të një detyre, të cilen, po se lau në
vade të caktueme detyruesi, ky bahet dorëdhënës.”8 Dorzani përgjigjet si debitor.
Rëndom dorzanin e zgjedh Kreditori.
7 KLD: Te dhanunat, fq 56
8 KLD, po aty fq 70
Fillojë ndërtimi i ekonomisë së hapur të tregut, krijimi I sektorit privat I cili deri në ditët e
sotme nga 5000-7000 ndërmarrje private u zhvillua në 60.000 biznese private ne fund të
vitit 2004; Filloj privatizimi I ndërmarrjeve shtetrore përkundër vështirësive, pengesave
që I shtroheshin me alternativeën e komercialzimit. Pastaj faza më rendësishme për
zhvillimin e biznesit sipas rregullave, fillojë një faze mjaft e rendësishme e ndërtimit të
infrastructures legjislative, sistemit banker dhe shumë institucione të rendësishme për
funksionimin e sistemit ekonomik, politk dhe shoqror të Kosovës.
Përkundër vështirësive janë arritur rezultate inkurajuese duke i falenderuar sektorit
privat dhe zhvillimit të ekonomisë së hapur të tregut në Kosovë. Mirëpo megjithate
krahas rezultateve ka edhe vështirësi të natyrës sistemore dhe vështirësi të tjera të cilat
e ngadalësojnë funksionimin e shtetit, dhe ndërtimin e politikave të mira ekonomike.
Sigurisht do të jetë e kuptueshme për një shoqri e cila është në fazën e ndërtimit të
shtetit të vetë, në të cilin ka disa nivele të vendosjes ate të UNMIKU-t dha ate të
Qeverisë së Kosovës etj. Nëse marrim parasysh edhe varfërinë e madhe të popullësisë
së Kosovës 11-12% varfëri ekstreme, papunësinë e madhe në një situate politike të
padefinuar, ku ka mungesë të legjislacionit dhe funksionim joefikas të shtetit ligjor
paraqitet një terren I përshtatshëm për spekulime dhe mashtrime të llojeve të
ndryshme.
Nga kjo mund të Kuptojmë se problemet e etikës në biznes janë të mëdha dhe të
panumërta. Ekonomia është në një presion të madh të korrupsionit. Në situateën kur
ende shteti nuk është I konsoliduar gjënden njerëz, biznese, dhe titularë të ndryshëm të
pozitave të rendësishme të cilët abuzojnë normat dhe ligjet e bërjes së biznesit duke
kërkuar rrugë anësore për përfitime individuale.
9 TI është organizatë ndërkombëtare me seli në Berlin, e formuar në pranverën e vitit 1993. Ajo bashkon përpjekjet e
vendeve për luftimin e korrupsionit. Në kuadër të TI janë të formuara mbi 90 filiala nacionale të cilat ndihmojnë në
luftën kundër korrupsionit. Me kërkesën e qeverive TI harton strategjinë antikorrupsion. Kjo organizatë ka indikatorin e
korrupsionit në të cilën radhiten vendet e caktuara. Në këtë kontekst, Shqipëria radhitet në vendin 81, Rumania 77,
Kroacia 52, Bullgaria 45, ndërsa supozohet se nuk qëndrojnë më mirë as Serbia e Mali i Zi dhe Maqedonia.
të ndikuar.Eshtë lehtë të përshkruhet se çfarë është një marrje e vendimit etik, por
shpesh herë është shumë vështirë të definohet kufiri në mes të vendimarrjes etike
dhe joetike në ndërmarje. A është etike ta zëmë oër një kompani farmaceutike që të
ndrrojë çmimet- t’i rritë ato për barrnat të cilat janë të domosdoshme për ruajtjen e
jetës së njerëzve të cilët janë të nevojshëm për të. Në njërën anë kompania do të
rasyetohet se marrja e vendimit është e shkaktuar si pasojë e shpenzimeve të
prodhimit dhe se për këtë kompania ka nevojë që të ketë të hyra të mjaftueshme të
cilat i garantojnë funksionimin normal të sajë në treg dhe se nuk do të rrezikohet
ekzistenca e sajë në këtë treg nga konkurenca, përkatësisht asaj i nevoiten mjete për
ta rritur produktivitetin, dhe për ta rritur afaktivitetin e sajë.
Në anën tjetër, duhet të kemi parasuysh në përgjegjësinë sociale dhe obligimin etik
të sajë që ta prodhojë kët ilaç të rëndësishëm për jetën e njerëzve dhe të prodhojë
sa më shumë që është e mundur.
Disa njerëz me qëllim ( në mënyrë të vetëdishme) marrin vendime joetike për
përfitime vetiake ose për përfitime të ndërmarrrjes së tyre. Shpesh vendimarrsit
ballafaqohen me vështirësi për marrjen e vendimeve etike sikur që ishte kompania
farmaceutike. Nën këto kushte, marrja e vendimeve etike të pranueshme do të jetë
mjaft vështirë.
Rëndësia e marrjes së vendimeve etike, shpeshherë i detyron shumë ndërmarje që
të marrin hapa për tu vërtetuar se vendimet e tyre janë etike dhe këtë mund ta
vërtetojë vetëm nga indikacionet të cilat mund të vinë nga jashtë ndërmarjes.
Ndërmarrjet vazhdimisht janë të detyruara që të marrin vendime. Psh menaxherët,
to menaxhmenti, përcaktojnë qëllimet e ndërmarjes , prodhimet ose shërbimet,
mjetet si dhe mënyrat më të mira për arritjen e objektivave pa u konfrontuar në
rend të parë me njerëzit dhe individët brenda ndërmarrjes dhe jashtë sajë. Nuk
marrin vendime vetëm njerëzit që janë në menaxhmentin e ndërmarrjeve. Vendime
marrin edhe punëtorët e niveleve më të ulëta të cilët punojnë për plotësimin e
nevojave të ndërmarrjes.
Shpesh herë vendimet mirren në mënyrë të pamatur dhe të pavetëdishme të cilat
mirren në mënzrë të pamenduar mnirë dhe vendimet e tilla kanë pasoja etike.
Menaxheri nga ju kërkon që deri në fund të ditës të mblidhni disa informata të
rëndësishme të cilat i nevoiten për marrje të vendimit. Ju menjëherë do të mendoni
për rëndësinë e vendimit dhe interesimi i juaj në mbledhjen e informatave sigurisht
do të jetë më i madh. Do të mblidhni informata të cilat mundësojnë zhvillimin e një
numri të alternativave. Do të matën faktorët etik dhe jo etik.
Hapi i parë: nevoja për vendim Hapi i parë nga ju kërkon që të identifikoni realitetin
lidhur me nevojën e marrjes së vendimit. Kush ju sjellë deri te kjo njohuri?
Problemet e ndryshme të cilat paraqiten në ndërmarje gjatë aktiviteteve të saj,
mospajtueshmëria në mes të asaj që kemi planifikuar dhe të asaj që e kemi arritur
dhe të asaj që dëshirojmë të arijmë do të përcaktojë se a është vendimi etik apo jo
etik Nëse llogaritni shpenzimet e juja dhe konstatoni se shpenzoni 50 € më tepër se
sa që ju i keni marrë nga familja, ju do të konstatoni se duhet të merrni vendim për
shkak se ekziston mospajtueshmëri në mes të asaj që nivelit të deshiruar të
dhe ligjet atëherë mund të themi se kemi një racionalitet të kufizuar ndërmarrës apo
menaxherial i cili rezulton me vendime joetik.
Si të sigurohet racionaliteti?
Kur problemi për të cilin angazhohemi për të marrë vendim të jetë i identifikuar, fillohet
hulumtimi i kritereve dhe alternativave të mundshme për marrjen e vendimit i cili
buron nga veprimi racional i njerëzve të cilët e marrin atë vendim.
Vlershmëria e marrjes së vendimit Nëse ajo që deri tani ka funksionuar normalisht qysh
moti nga e kaluara, ose është treguar si e pamjaftuar, marrësi i vendimeve do të
angazhohet për metodëne për vërtetimin e vlerëshmërisë së marrjes së vendimeve. Kjo
do të thotë do të kërkohen alternativat të cilat janë më të afërta për problemin.
Shpeshherë vendimet të cilat munden me qenë të dyshimta për rrethinën dhe jo etike,
marrësiut e vendimeve të këtyre vendimeve e bindin në rend të parë vetëveten se ato
janë etike dhe pastajj veprojnë ose e dinë dhe në mënyrë të vetëdishme veprojnë
ashtu. Prandaj kriteret e vlershmërisë për ndërmarjen, punëtorët, stafin, konsumatorët,
konkurrentët nuk është i lehtë.
Etika në biznes?! një tematikë mjaft e ndjeshme. Zakonisht kur flitet për këtë
mendojmë në ate se ku fillon mashtrimi- pyetje në të cilën njerëzit e biznesit
kanë shumë përgjigjje. Për këtë shkak të gjitha shqyrtime lidhur me këtë temë
duhet të profilohen nga aspekti I shqyrtimit të tyre. Ka ndryshime shumë të
mëdha në mes të aplikimit të normave morale në afarizëm për shkak të
konkurrencës, dhe përcaktimi I qartë I rregullave të afarizmit.
Në fillim duhet të rikujtojmë ligjshmërinë e cila gjatë zhvillimit të vetë historic
vazhdimisht- nëse dikush është I sigurt në fuqinë e vet ( fuqia fizike), sigurisht se I forti
gjithëherë do të kryej punët sipas nevojave dhe interesave të vet pavarësisht nga
normat e vendosura ligjore dhe principet etike në biznes.
Vendi ynë është një vend I varfur postkomunist të cilën e karakterizon varfëria dhe
papunësia ekstreme. Do t’ishte utopi nëse mendojmë se me kalimin nga kushtet e
afrizmit shteror në ate privat të ketë një rrespektueshmëri të plotë të etikës në biznes.
Në bazë të këtij parimi kemi edhe tensionet e ndryshme në nivele të ndryshme edhe tek
institucionet. Psh ata të cilët më herët ka qenë kritikues të Qeverisë për amoralitet,
sikur ata të vinin në pushtet për një kohë shumë të shkurtër do jenë të njejtë me ata që
janë në pushtet mos më keq se sa paraardhsit e tyre. Këtu veprojnë ligjet të,fuqisë së
pakontrolluar që për njerëzit është I pakuptueshëm dhe I papranueshëm. Vlerat etike në
biznes kanë shanse vetem ne vendet e zhvilluara demokratike të cilat I kanë tejkaluar
disa probleme me të cilat është duke u ndeshur ekonomia e Kosovës.
Në shtetet zhvilluara normat e moralit në biznes përafërsisht janë të njejta me normat e
proklamuara. Principet etike në afarizëm veçmas në vendet në tranzicion janë në
pikëpyetje , mirëpo ssitemi juridik I ka përshtatur disa rregulla ndaj këtyre qështjeve të
përmendura.
Fuqia ka të bëjë me cilësitë e individit A që mund të ndikojë në personin B, ashtu që
personi B të kryej ndonjë punë që në të vërtetë nuk do ta bënte. Për procein e marrjes
së vendoimeve dhe për etikën në biznes kjo do të thotë:
1. Potenciali i cili nuk ka nevojë të aktulaizohet për të qenë i efektshëm- ai në këtë
rast nënkuptohet ngfa pozicioni,
2. raporti i varshmërisë,
3. Personi B duhet të ketë të drejtën mbi vetëveten.
Fuqia mund të ekzistojë dhe nëse shfrytëzohet ai shpesh shfrytëzohet në mënyrë
jokorrekte dhe joetike. Për këtë duhet të kemi parasysh gjatë procesit të marrjes së
vendimeve ose delegimit të funksioneve që mos t’i detyrojmnë të tjerët në veprime të
cilat reflektojnë me padrejtësi dhe jo etikë.
Fuqia varet edhe nga varshmëria. Nëse personi B është në varshnëri të plotë nga personi
A, fuqia e personit A do të jetë më e madhe dhe personi B leht do të jetë i futur në
proceste joetike për shkak veprimet e personit B janë të programuara ashtu që nuk i
është lënë kurrfarë hapsire që të zgjedh mendojçë dhe të veprojë, pra është i varur.
Prej nga vjen fuqia? Çka është ajo që i detyron individët apo grupet që të nënshtrohen
dhe kryejnë punë që rrezikojnë të jenë joetike. Zakonisht numrohen disa prej tyre:
- Detyrimi,
- Shpërblimi,
- Varshmëria,
Zakonisht detyrimi mbështetet në frgë e cila mundet me qenë e llojeve të ndryshme.
Detyrimi i shkeljes së rregullave dhe ligjit dhe pastaj mbajtja pezull me detyrim se për
ate është ai fajtor.
Shpërblimi si instrument i fuqisë për kryerjen e punëve të cilat në rrethana normale dhe
sipas ligjit dhe rregulloreve të ndërmmrajes individët nuk do t’i kryenin. Menaxhmenti
në këto raste përdor shpërblimin për punën e bërë ( joetike) . Varshmëria është njëri
nga instrumentet e mundshme të përdorimit të punëtorëve të ndërmarrjes për veprime
joetike.
Fuqia e detyrimit mbështetet në frigë. Njerëzit reagojnë në atë fuqi nga friga nga pasojat
negative të cilat mund të pasojnë nëse nuk dëgjohet menaxheri ose pronari i
kompanisë. Kjo fuqi mbështet në detyrim. Përdorimi i kësaj fuqie duke rrezikur sigurinë
ekzistencial të punëtorëve për t’i shfrytëzuar në veprime dhe aktivitetet joetike .
Në të kundërtën e fuqisë është shpërblimi . Njerëzit i nënshtrohen dëshirave të njerëzve
të tjerë ( menaxherëve) për të real;izuar benificione pozitive për ndërmarrjen. Prandaj
ata që disponojnë me shpërblime i përdorin ato si burim të fuqisë për t’i realizuar
synimet e tyre në biznes.
Mashtrimi. Shpesh si element për kryerjen e ppunëve joetike në ndërmarrje përdoret
edhe mashhtrimi. Menaxherët janë fare të vetëdishëm se nëse punëtorët kanë njohuri
për punën ose për cilësinë, rrezikëshmërinë e produkteve, punëtorët nuk do të
angazhohen ose do rrjedhin informatat në rrethinë dhe fitimet do të ndërpriten. Prandaj
menaxherët shpesh përdorin metodën e mashtrimit të punëtorëve për kryerjen e disa
punëve të cilat atyre dhe ndërmarrjes i sjellin benificione.
Burimet e fuqisë
Në ndërmarje, grupe formale burimi fuqisë kryesisht është pozicioni. Pozita e
menaxherit, pronarit , etj të gjitha këto pozita dhe pozitat tjera të cilat mund të
numrohen , fuqinë e tyre e kanë fituar nga pozita formale brenda ndërmarjes.
Fuqia profesionale është një mjet i fuqisë që i detyron njerëzit për rreth të
nënshtrohen për shkak të ekspertizës suaj e cila buron nga profesionaliteti juaj dhe
mundësia e qasjes në informatat të cilat ua sigurojnë këtë ekspertizë. Ata të cilët janë
ekspert duke shfrytëzuar informatat e ndryshme mund të manipulojnë me njerëz .
Ekspertiza është njerë nga mjetet më të fuqishme për arritjen e qëllimeve.
gjenden në këto pozita dhe u ipet rasti në biznes për përfitime jasht normave etike –
njerëzit këtë e përdorin duke e shmangur ligjin dhe të gjithë interesat e rrethinës.
Komunikimi etik
Lideri etik vendos standardet e së vërtetës për çdo punëtor që e udhëheq. Në
momentin kur njerëzit marrin positën e udhëheqsit , ata kanë mundësi q]ë të vejnë disa
standarde të për ate se çka është drejt. Shembujt ekzistues të krimin fiscal në Enron,
WorldCom dhe Arthur Andersen pasqyron nevojën për një llojlloshmëri të komunikimit
të kujdesshëm e cila edhe mund të jet reaprezentues e sajë.
Jim Collins, një hulumtues I njohur në fushën e Lidershipit , ka kshilluar liderët “ bëni
hulumtimet pa marrë për gojë njerëzit” dhe thekson kompanitë sikur është Philip Morris
ekzekutivi I të cilës në mënyrë të hapur flet për katastrofat e mundshme. Këto janë disa
mësime etike të cilat mund të mësohen nga rastet e kompaniive të njohura të cilat kanë
komunikim të hapur .
Cilësia etike
Një lider etik e dine se konkurrencën globale të një ndërmarrje e përbëjnë tre factor:
cilësia e produktit, cilësia e shërbimeve, dhe cilësia e shpërndarjes. Liderët duhet të
3. KONFLIKTET NË BIZNES
Konflikti i Roleve
Ne keto raste kemi te bejme me konflikte midis roleve te ndryshme qe ne kryejme ne
jeten tone te perditshme. Atributi kryesor me kete lloj konflikti pergjegjesie eshte
koncepti i “rolit” psh: Prind dhe mesues, Gjykatesi dhe femija i tij ne banken e te
akuzuarve etj. Cfare qendrim do te mbajme ne keto raste?.
Gjithmone ne keto lloj konflikti pergjegjesie, tëresi vlerash te ndryshme shfaqen per te
ndihmuar kerkesat e ketyre roleve.
Konflikti i Interesave
”Nje moment tjeter kur ne ndjejme konflikte ne pergjegjesite tona ka te beje me situate
ku interesat tona personale ndeshen me detyrimet tona si zyrtare publik. Ne shumicen e
rasteve keto jane raste qe na ofrojne ne nje mundesi per te perdorur pozicionin tone
per perftime personale. Me termin “interes” nenkuptojme te gjitha ato influenca,
angazhime, emocione qe e bejne gjykimin tone me pak te besueshem dhe te njeanshem
se c’do te ishte ndryshe.
Konflikti i Interesave shfaqet ne forma te ndryshme, nder me kryesoret e te cilave
jane:
Ryshfeti – Ky eshte pranimi i paligjshem i parave ose sendeve te tjera me vlere, perfitimi
i favoreve te ndryshme nga nepunesit civil te cilet shfrytezojne pozitat e tyre zyrtare. Ne
pergjithesi ryshfeti ka te beje me parate, por mund te inkludoje dhe perftime te tjera si
favore seksuale, premtime per publicitet te favorshem, ose oferta per tu bere pjesetar i
qarqeve sociale ekskluzive.
Trafikimi e Influences – ndodh kur nje nepunes civil perpiqet te influencoje nje vendim
qeverie ne favor te nje pale te trete ne te cilin nepunesi ka nje interes te vecante. P.sh
kur nje nepunes i larte me te drejte vendimmarrje jep nje urdher per te kryer nje punim
ku nderrmarja e tij private jep nje kontribut te konsiderueshem .
Trafikimi i Informacionit - Kemi te bejme ne ato raste kur zyrtaret shfrytezojne
informacionin zyrtar qe nuk eshte i hapur per publikun e gjere, dhe e perdorin per
qellimet e tyre personale.
Transaksionet financiare – kemi te bejme ne ato raste kur nepunesi civil ka interesa
financiare te drejtperdrejta ose te terthorta qe konfliktojne ne menyre te drejtperdrejte
me performancen e punes se kryer. Shembull: Drejtori i planifikimit nderton nje
aeroport ne nje vend ku ai ka prona private dhe jo diku tjeter ku mund te ishte me e
volitshme. Zgjedhja e venditt behet me qellime per te permbushur interesat e tij private.
Dhuratat dhe Defrimi – pranimi i dhuratave ose “ i mikpritjes” krijojne konflikt nese ato
influencojne kryerjen e paanshme te detyrave te nepunesit. Ketu perfshihen blerje me
cmime te ulura, bileta teatri, pushime, favore seksuale, perdorimi padrejte i
automjeteve, pajisje etj.
Punesim i Jashtem – Punesimi i pjesshem ose part-time, konsulenca, mund te shkaktojne
nje konflikt interesah me detyrat zyrtare. Kemi konflikt nese behet fjale per pune qe
jane te lidhura ose me interesa te ndersjellta. Per punerat qe nuk kane lidhje atehere
nuk kemi konflikt interesash.
Punesim ne te ardhmen – Nese nje punonjes i Administrates Publike kryen nje veprim
sot ne favor te nje pale te trete me qellim qe, mbas perfundimit te kohes ne detyre, te
filloje te punoje ne entin qe i ka bere favor, atehere kemi te bejme me nje konflikt
interesi.
Marredheniet me te afermit - Situatat kur nje nepunes civil mund te beje favore per nje
te aferm, perbejne ne vetvete nje konflikt. Ky lloj konflikti mund ti kete rrenjet ne
interesa joekonomike.”10
Për t’i shmangur konfliktet e interesave, punëtorët duhet të jenë në gjendje të ndajnë
interesat e tyre private nga interesat e ndërmarrjes në të cilën janë të punësuar.
Ndërkaq, ndërmarrja duhet të shmang konfliktet potenciale, duke ofruar prodhime dhe
shërbime sipas kërkesave.
Shembull:
A thua, a është etike nëse u jipen ryshfete të ndryshme zyrtarëve të ndryshëm publikë të
nivelit lokal apo të atij qendror për këto favore?
10 Gazmend Haxhia; Etika dhe antikorrupsioni; Instituti I trajnimit të administrates publike , Tiranë
11 Rupert Rej,
3.2.1. Në të shumtën e rasteve cenimi i etikes ne biznes eshte kur përgjigja është
UNË.
Gjermani nga Nyrnbergu Franc Ksaver Kaufman në vitin 1986. ka zhvilluar një
hulumtim me 530 udheqës/ menaxher të ndërmarrjeve. Fushën të cilën e ka
hulumtuar ka qenë procesi dhe mënyra se si ata i zgjedhin konfliktet. Ai ka ardhë në
përfundim se shumica e tyre u nënshtrohen bindjeve të tyre personale ose shumica e
tyre mbështetet në rregulla normative për zgjedhjen e këtyre situatave.
Shumë pak prej tyre janë të mbështetur në bindjet religjioze ose mbështeten sipas
udhëzimeve religjioze. Ata janë deklaruar se në rend të parë ndihen përgjegjës sippas
ndërgjegjjës së tyre, janë përgjegjës ndaj familjës së tyre, janë përgjegjës ndaj
vetëvetës dhe në fund kanë thënë se janë përgjegjës ndaj zotit. Në mënyrë të veçantë
sipas këtijë hulumtimi ka rezultuar se për ata është e rëndësishme individualiteti i tyre,
ruajtjen e qetësisë së familjës së tyre , dhe liria e tyre personale
Ky hulumtim të shumtën e përgjigjjeve I ka patur me përgjigjjen UNË. Mirëpo edhe
hulumtimet e tjera të cilat janë bërë nga kjo fushë kanë treguar rezulate të ngjashme.
Psh kemi rastin e një polici amerikon I cili kishte gjetur 35000$ të cilët nuk I morri dhe
I dorzojë në polici. Kur e pyetën se përse nuk i morri paratë. Ai u përgjegjë se
kallogoritur me kujdesë dhe ka përfunduar se nuk ka llogari ta bëjë një gjë të tillë që
për 35000$ ta humb pensionin. Shtypi fillojë ta lartësojë veprimin e tij.
Konfliktet fillojnë zakonisht kur kompania fillon t’i inkurajojë punëtorët që të punojnë
nën presion të stafit menaxherial dhe kundër bindjeve të tyre etike për probleme të
caktuara.
Nga këto dy diagrame po shihet sa është bërë presion nga menaxhmenti i ndërmarrjes
për realizimin e objektivave të ndërmarrjes, në kundërshtim me vlerat etike të
punëtorëve.
Zakonisht presionet zhvillohen në stilin: ju duhet të punoni se kjo është përgjegjësi e
menaxherëve dhe përgjegjësi e ndërmarrjes.
Punëtorët po ashtu i vërejnë sjelljet e këqija në punë dhe në rrethinën e ndërmarrjes.
Nga një hulumtim që është bërë nga Qendra për Burimet e Etikës në Biznes në vitin
2000 rezulton:
Nr. i përgjigjeve %
Gënjimi i punëtorëve 26 17.7
Fshehja e informatave të nevojshme nga punëtorët,
konsumatorët, vendasit dhe nga opinioni 25 17.0
Fshehja dhe mungesa e orëve të punës 24 16.3
Diskriminimi sipas racës, ngjyrës, gjinisë, moshës 21 14.3
Frikësimi 12 8.2
Thyerja e rregullave dhe ligjeve 12 8.2
Falsfikimi i normave dhe raporteve të prodhimit 12 8.2
Përdorimi i drogës dhe alkoolit në punë 10 6.8
Marrja e ryshfetit, dhuratave etj. 5 3.4
147 100.0
Paanësia është një cilësi e të qenurit i barabartë, jo anues. Ndershmëria dhe paanësia
lidhen me atributet e moralit të njerëzve, të cilët marrin vendime. Nga i gjithë korpusi i
njerëzve të biznesit pritet që të ndjekin rrugën e ligjit dhe rregulloreve të aplikueshme.
Ata nuk duhet që me informata t’i dëmtojnë konsumatorët, ta zëmë duke ua shkurtuar
mundësinë atyre që të informohen për produkte dhe shërbime të cilat ata i ofrojnë.
Këto informata nuk duhet të jenë të fshehura nga punëtorët dhe klientët e ndryshëm
me të cilët ndërmarrja ka bashkëpunim të rregullt. Ose t’i dëmtojë me informata të
ndryshme dhe të dëmshme konkurrentët.
Një ndërmarrje e madhe gjermane autoritative akuzoi një ndërmarrje tjetër për
shfrytëzimin e madhësisë së saj dhe pjesëmarrjes në treg që të shesë produkte
elementare ushqimore - qumësht, sheqer, miell - nën çmime, në mënyrë të
vazhdueshme, me çka e thyen ligjin gjerman të tregtisë. Në bazë të kësaj kërkese, shihet
se praktikisht po dëmtohen ofertuesit e vegjël dhe të mesëm dhe u pamundësohet
oferta e produkteve të tyre në treg për shkak të çmimeve të ulëta. Megjithëse njerëzit e
biznesit mbështeten nga pozicioni i biznesit të tyre dhe interesit të tyre personal,
relacionet etike duhet të mbështeten në:
paanësi,
drejtësi dhe
besim.
Blerësit duhet t’u besojnë shitësve, huadhënësit duhet t’u besojnë huamarrësve, e
kështu me radhë. Dështimi i këtyre koncepteve sigurisht se do të sillte në pyetje vlerat
etike të bizneset dhe sigurisht kjo do të vështirësonte zhvillimin e biznesit.
Çështjet që kanë të bëjnë me ndershmërinë dhe paanësinë janë të dukshme, për shkak
se biznesi shpeshherë duket sikur “lojë” e qeverisur nga rregullat e veta të lojës, e jo nga
ato të shoqërisë.
Sipas Eric Bevrsluis-it, josinqeriteti është problem për shkak se:
1. marrëdhëniet e biznesit fundosen për shkak raporteve të njerëzve të cilët
qeverisin sipas rregullave të tyre personale, që në të vërtet në jetën shoqërore
ndërhyhet në konkurrencë, maksimalizim të fitimit dhe avansim personal në
ndërmarrje,
2. biznesi mund të konsiderohet si një lojë e njerëzve, konkurruese, siç është, ta
zëmë, basketbolli ose boksi,
3. në mënyrë normale rregullat dhe moraliteti nuk mbahen si në basketboll dhe
boks. (Çka nëse njëri boksier tenton që me qëllim ta lëndoj tjetrin, e të
ngjashme)
4. logjikisht, nëse biznesi është sikur lojë, sikur basketbolli ose boksi, atëherë
normat etike nuk do të aplikoheshin, por do të aplikoheshin rregullat e lojës.
Forma të tilla të mendimeve ka shumë dhe janë të shpeshta rastet kur njerëzit e
ndryshëm, në aktivitetet e ndryshme në biznes dhe në jetën e përditshme, kur të
ndeshen me probleme të cilat kërkojnë angazhim dhe vlera morale, fillojnë shumë gjëra
nga jeta e biznesit t’i krahasojnë me luftë, lojë dhe me biznes. Në të gjitha këto ka disa
rregulla që në mënyrë direkte janë të lidhura me etikën.
Shumë njerëz thonë se biznesi nuk është lojë sikur basketbolli ose boksi, për shkak se
njerëzit nuk janë ekonomikisht të qëndrueshëm ose, thënë më mirë, ekonomikisht të
vetëmjaftueshëm/pavarur, dhe se ata nuk do të tërhiqen nga loja e biznesit. Prandaj,
etika në biznes jo vetëm se duhet t’i zhvillojë rregullat e lojës në biznes dhe të
përcaktojë se cilat rregulla duhet të përdoren, por duhet të zhvillojë edhe rregulla të
tjera, të cilat nuk janë volontere në këtë lojë.
Në bazë të kësaj mund të konkludojmë se mungesa e rregullave dhe detyrimi/obligimi jo
i mjaftuar krijon mundësinë e paraqitjes së veprimit joetik në biznes.
Komunikimi
Komunikimi nënkupton transmetimin e informatave dhe ndarjen e kuptimit të tyre me
të tjerë. Çështjet etike të komunikimit janë të lidhura me promovimin e mesazheve dhe
informatave lidhur me sigurinë e përdorimit të produkteve, ndotjes, kushtet e punës së
punëtorëve, si dhe situata të tjera të lidhura me punën dhe natyrën e produkteve. Nëse
komunikimi është i rrejshëm dhe me informacione të pamjaftueshme, dmth. informatat
fshihen me qëllim, atëherë konsumatorët dhe klientett e ndryshëm me të cilët ne
bashkëpunojmë do të humbin besimin në ndërmarrje dhe në produktet e saj.
Gënjeshtra është njëra nga çështjet kryesore etike në relacionet e komunikimit. Ajo
shkakton telashe etike në komunikimin e brendshëm dhe atë të jashtëm, për shkak se e
rrënon besimin.
Rezultatet e një hulumtimi, të cilin e ka publikuar Jurnal of the American Medical
Association, pasqyrojnë se më tepër se një e treta e mjekëve të anketuar pranojnë se
kanë gënjyer-mashtruar kompanitë e sigurimeve, duke ekzagjeruar sëmundjen e madhe
të pacientëve, duke i radhitur diagnozat joadekuate në faturat e tyre dhe duke raportuar
simptome joekzistuese.
Lajmërimet (informatat) false dhe mashtruese janë çështje kyçe në komunikim. Abuzimi
me çështje të informimit vetëm sa do ta ekzagjerojë pretendim për të vërtetën rreth
mashtrimit ose gënjeshtrës. Pretendimet (pohimet) e tepruara janë ato të cilat më nuk
janë substanciale (nuk provojnë), sikur që është gjendja e produkteve, qoftë ajo
komerciale qoftë ajo përmbajtësore, lidhur me superioritetin etik ndaj produkteve të
tjera. Një kompani amerikane gjatë shumë viteve investoi me miliona dollarë në
promovimin e produktit të vet: “Përmbajtja e më mirë, pizza më e mirë”, duke u
përpjekur të promovojë cilësinë e picës së saj. Juria e Teksasit zbuloi se slogani i saj
promovues lidhur me pizzën ishte mashtrues dhe këtë slogan e ndaloi të përdoret për të
promovuar këtë produkt në të ardhmen.
Sot në shumë shtete perëndimore zhvillohet një lloji i biznesit, i cili ngadal po fillon të
zhvillohet edhe te ne në Kosovë. Ky biznes është i njohur si ndërmarrja/biznesi nga
shtëpia. Këto forma në këto shtete janë duke e dëmtuar për shumë mjete të
painkasuara buxhetin e shtetit.
Pastaj, çështja e promovimit të produkteve është edhe çështje e etiketave. Një
ndërmarrrje amerkane Mott’s Inc., ishte një kompani udhëheqëse në prodhimin e
lëngjeve. Tashmë këto pije kishte fituar një besim të madh te konsumatorët dhe emri i
këtyre pijeve ishte sinonim për kompaninë. Ajo prodhonte lëng molle, rrushi dhe
qershie. Shoqata për mbrojtjen e konsumatorëve ngriti çështjen e etiketës në bombolat
e pijeve, të cilat sipas tyre ishin mashtruese. Në ato etiketa shkruante: “100% lëng”, me
fotografinë e mollës, të qershisë ose të rrushit. Komisioni kishte ardhur në përfundim se
fotografia nën 100% ishte një lloj asociacioni se ai ishte 100% lëngë i këtyre frutave. Për
këtë shkak ajo kompani u dënua me 177.500 dollarë shpenzime për hulumtimin e
promovimit nga kjo etiketë dhe shpenzimet të tjera në disenjimin e etiketës së re.
Formë tjetër e abuzimit të konsumatorëve nëpërmjet formulimeve dykuptimëshe, fjalët
e të cilave janë aq të zbehta sa që ai që i lexon apo i dëgjon mund të konkludojë për
mesazhin e promovuesve. Pra, fjalët dinake plotësisht të paqëndrueshme e
pamundësojnë të shprehurit sikur “ndihma është preventivë”, “ndihma e lufton...”,
”ndihma ju bën të ndiheni më mirë”. Konsumatorët mund ta konsiderojnë këtë lloj
komunikimi si joetik, për shkak të dështimit të komunikimit me të gjitha informatat të
cilat janë të nevojshme për të sjellë vendim të drejtë për blerjen ose për shkak se në
mënyrë të drejtpërdrejtë e mashtron konsumatorin.
Teknologjia
Kategoria e fundit e cila e u përket çështjeve etike është teknologjia, veçmas zhvillimet e
mëdha të cilat kohëve të fundit janë duke ndodhur në teknologjinë informative dhe në
aplikimin e tyre në jetën ekonomike. Sa më tepër që është duke u përdorur kjo
teknologji, janë duke u rritur edhe shqetësimet për këtë lëmi. Disa çështje të cilat duhet
t’i adresohen biznesit, janë edhe mbikëqyrja e përdorimit të teknologjisë nga ana e të
punësuarve, privatizmi i konsumatorëve, zhvillimi i uebsajteve dhe marketingu on-line,
mbrojtja juridike e së drejtës intelektuale, sikur që është muzika, libri, filmi etj.
Zhvillimet e shpejta dhe ndërrimet të cilat janë duke ndodhur për kompanitë sigurisht se
shkaktojnë disa kërkesa lidhur me privatizmin e punëtorëve. Jeta ekonomike është
shumë pak e mbrojtur, veçmas për disa fusha të krijimtarisë, të cilat e rrënojnë këtë
privatizëm. Mbrojtja e këtyre të drejtave përmes legjislacionit është mjaft e kufizuar,
veçmas në vendet në tranzicion siç është: mbrojtja e të drejtës së autorit, librit, muzikës,
filmit etj.
Pastaj, mundësia që nëpërmjet teknologjisë informative të bëhet kontrollimi i
drejtpërdrejtë i punëtorit dhe privatizmit të tij, përkatësisht angazhimit të tij.
Monitorimi elektronik lejon kompaninë që të determinojë (të masë) se a është
zvogëluar produktiviteti, për shkak se punëtorët kanë shpenzuar kohën e aktivitet të
tyre personal duke hulumtuar në internet, në mënyrë që të ndërmirren hapa për
korrektimin e kësaj dukurie.
Teknologjia informative, siç e dini edhe ju, është mjet i komunikimit dhe tani më
kompanitë e mëdha kanë filluar të shqetësohen për rezultatet e tyre për shkak të
qasjeve të jashtme, rrjedhjes së informatave nga brenda dhe për shkak të vështirësive
për ruajtjen e privatizmit, si dhe për shkak të shfrytëzimit të uebsajtit të kompanisë nga
ana e punëtorëve për nevojat e tyre personale.
Hulumtimet e ndryshme në vendet e zhvilluara me këtë teknologji kanë provuar se më
tepër se gjysma e të punësuarve (58%) e shfrytëzojnë teknologjinë informative në
mënyrë joetike, për nevojat e tyre private, gjë që tani konsiderohet si një lloj i dhunës
etike ndaj kompanisë.
Problemi tjetër lidhur me teknologjinë informative është edhe privatizmi i konsumatorit.
Janë dy çështje të rëndësishme në këtë fushë: rritja e nevojës për informata për
konsumatorin dhe mungesa e qasjes së konsumatorit në informatat që janë mbledhur
nga ai dhe mënyra si përdoren ato informata. Pra, janë thjesht probleme etike të cilat e
vënë në pikëpyetje privatizmin e konsumatorit, për shkak të qasjes së kufizuar se si
informatat e mbledhura shfrytëzohen nga njerëzit të cilët ato i përdorin.
Çështje tjetër etike, e cila ka të bëjë me zhvillimin e web-teknologjisë dhe marketingut
on-line ka të bëjë me atë se çfarë informatash u ofron partnerëve afaristë nëpërmjet
këtij mediumi. Disa ndërmarrje i ndërrojnë informatat në bazë të kërkesave të
konsumatorëve. P.sh. zyrtari i qeverisë mund të kërkojë faqen për t’u informuar lidhur
me rregullsinë e afarizmit të ndërmarjes sipas ligjit. Këtu mendohet në kërkesat që kanë
të bëjnë me statusin legal dhe pronësinë e ndërmarrjes. Faqja e krijuar mund të ketë
kuptim vetëm nëse vizitohet nga vizitorët, mirëpo nga pikëpamja e marketingut afër
46% e marketingut sipas njerëzve që i kanë vizituar këto faqe janë joetike, për shkak të
informatave të cilat ata i posedojnë.
Çështje tjetër etike sa i përket teknologjisë informative është mbrojtja e pasurisë
intelektuale sikur që është:
- muzika,
- librat,
- filmat etj.
Ligji për të drejtat e autorit është i disenjuar që t’i mbrojë krijuesit e pasurisë
intelektuale. Mirëpo, me teknologji të përparuar rriten aftësitë dhe mundësitë që këto
të drejta, në mënyrë joetike, të shfrytëzohen pa u pyetur krijuesit e këtyre vlerave, pra
duke i kopjuar në mënyrë joetike nëpërmjet internetit dhe formave të tjera.
PRONARËT
Shumë biznese të vogla ose të mëdha fillojnë duke u mbështetur në vizionin e individëve
ose të grupeve të njerëzve të cilët i kanë angazhuar burimet e tyre me qëllim të
prodhimit të produkteve dhe të shërbimeve. Pronarët e bizneseve (bashkëpronarët-
ortakët) theksojnë se për fillimin e biznesit rëndësi parësore ka disponimi me para ose
qasja ndaj kredive.
Ndërmarrja nuk krijohet për vetveten por për konsumatorë, prandaj pronarët duhet ta
kenë parasysh që me prodhimet dhe shërbimet e veta të mos e lëndojnë etikën e
konsumatorëve, për shkak se, nëse këtë nuk e respektojnë, do t’u kthehet si bumerang,
duke e humbur tregun dhe konsumatorët seriozë.
Pronarët nuk duhet ta konsiderojnë veten ndaj të punësuarve si baballarë, ndërkaq të
punësuarit t’i konsiderojnë si fëmijë, për shkak se raportet të cilat krijohen në mes
punëdhënësit dhe punëmarrësit janë të bazuara në interes. Nëse interesi i njërës palë
rrezikohet dhunshëm, duke e favorizuar interesin personal, atëherë vlerat etike të
ndërmarrjes ose të individit vijnë në pikëpyetje për shkak se gjërat vështrohen nga
pozicioni personal, qoftë ai i ndërmarrjes apo i individit.
FINANCAT
Për shkak se pronarët e bizneseve janë përgjegjës për burimet financiare, pronarët dhe
financat janë një segment i njëjtë, shpeshherë ndodh që pronarët të huazojnë para nga
miqtë dhe farefisi ose institucionet financiare për ta filluar biznesin e tyre ose krijojnë
bashkëpronësi për t’i siguruar paratë. Çmimet (e prodhimeve dhe shërbimeve) janë
çelësi i funksionimit të ndërmarrjes. Nëse kemi çmime të arsyeshme, të cilat garantojnë
akumulim, sipas një logjike të shëndoshë, pronarët dhe menaxherët financiarë nuk do të
duhej të shmangeshin nga rregullat dhe ligjet për të ngritur edhe më shumë fitimin e
tyre. Kjo do të ishte joetike, për shkak se rrezikon interesat e konsumatorëve.
Çështje tjetër financiare është edhe çështja që ka të bëjë me pozitën financiare të
ndërmarjes, e cila u raportohet investitorëve të ndryshëm, agjencioneve qeveritare dhe
palëve të tjera. Dokumentacioni financiar pasqyron informata të rëndësishme, në të
cilat mbështeten investitorët gjatë marrjes së vendimeve për investime, të cilat
shpeshherë kanë të bëjnë me miliona dollarë. Nëse ai dokumentacion përmban
informata jokorrekte, të cilat në instancën e fundit janë të sanksionuara me ligj dhe
Financat
Kontabiliteti
Pronarët
Punëtorët Konsum
at
Marketingu
Menaxhmenti
PUNËTORËT
Punëtorët mund të marrin vendim rreth vlerësimit të cilin ata e kanë për çështjet etike
dhe joetike. P.sh. një menaxher i fabrikës së duhanit, i cili ishte i specializuar nga fusha e
endokrinologjisë dhe biokimisë, i sugjeron ndërmarrjes se mund të prodhohen cigare të
padëmshme. Kompania nuk pajtohet me hulumtimin e tij, ia zvogëlon mjetet për
vazhdimin e hulumtimit. Ai kishte krijuar bindjen se ndërmarrja e kishte fshehur nga
opinioni i gjerë opinionin e tij lidhur me rrezikshmërinë e duhanit. Për këtë ndërmarrja
nuk kishte interes, sepse do të ishte një reklamë e keqe për prodhimin e duhanit. Dhe
për këtë qëndrim ndërmarrja e nxori nga puna. Mirëpo, hulumtimi i tij bën që të lëvizë
mekanizmi kontrollues dhe ndërmarjet e prodhimit të duhanit të detyrohen që të
ndërrojnë teknologjinë e prodhimit, në mënyrë që ta zvogëlojnë rrezikun për shëndetin
e dunahpirësve.
MENAXHMENTI
Menaxherët e biznesit i kanë dy përgjegjësi, atë etike dhe juridike, për menaxhimin e
biznesit për interes të pronarit. Disa çështje etike kanë të bëjnë me obligimet e
pronarëve, veçanërisht në fushën e ruajtjes së interesit të ndërmarrjes, për shkak se
qëllim kryesor i menaxhmentit është realizimi i qëllimeve, duke organizuar, qeverisur,
planifikuar dhe kontrolluar aktivitetet e punëtorëve të cilët i punëson. Menaxhmenti
dhe të punësuarit janë segment i përbashkët në ndërmarrje, menaxherët janë ata që i
motivojnë punëtorët për realizimin e objektivave të ndërmarrjes, derisa udhëheqësi i
punëtorëve, menaxherët, influencojnë çështjet etike në organizatë ose ndërmarrje, me
qëllim të arritjes së rezultateve të parashtruara. Po ashtu, menaxhmenti i ndërmarrjes
duhet të jetë i fokusuar në çështjet e disiplinës së punëtorëve, përjashtimit të tyre nga
puna, diskriminimit, kujdesit shëndetësor, privacizmit të tyre, teknologjisë, përfitimit të
punëtorëve, abuzimit me substana narkotike dhe alkool në vend të punës, raporti i
ndërmarrjes me rrethinën, qeverisja etike, bashkëpunimi me komunitetin lokal etj.
Menaxherët me kujdes duhet t’i balansojnë detyrat e veta dhe të pronarëve ose të
aksionarëve të tjerë, të cilët e kanë angazhuar atë për realizimin e objektivave të
ndërmarrjes dhe të punëtorëve. Menaxherët gjithashtu duhen të plotësojnë dëshirat e
shoqërisë, duke i plotësuar dhe rregulluar kushtet e punës për punë të sigurt, produkte
të sigurta dhe për ruajtjen e ambientit.
KONSUMATORËT
Asnjë ndërmarrje nuk mund të ekzistojë pa blerjen e produkteve të saj nga ana e
konsumatorëve. Detyra kryesore e ndërmarrjes është të plotësojë nevojat e
konsumatorëve. Biznesi duhet të dijë çka kërkojnë dhe çka ju nevojitet konsumatorëve,
për të prodhuar produktet të cilat i plotësojnë këto nevoja.
Për t’i plotësuar nevojat e konsumatorëve biznesi duhet t’i marrë parasysh nevojat e
atypëratyshme të konsumatorëve, por duhet të fokusohet edhe në dëshirat e tyre
afagjata.
P.sh. njerëzit dëshirojnë çmime të ulëta të energjisë për shtëpitë e tyre, ata nuk
dëshirojnë që të prodhohet energji nga e cila do të ndotet ajri, ambienti dhe uji, të cilat
shkaktojnë vdekje edhe të të rinjve edhe të moshuarve. Gjithashtu, konsumatorët nuk
presin kuantitet të ushqimit, të produkteve të cilat kanë çmime të ulëta, për shkak se
nuk dëshirojnë që prodhuesit në mënyrë joetike t’i lëndojnë ose t’i vrasin, por
dëshirojnë të kundërtën, produkte të cilat janë në favor të tyre, që çmimet të jenë reale
dhe të mos e rrezikojnë sigurinë ekzistenciale, ndërsa produkti të jetë i pastër për
shëndetin e konsumatorëve dhe të mos e ndotë ambientin që e rrethon.
Ta zëmë, shpeshherë bojkotohet mishi i peshqve tuna, për shkak se gjatë peshkimit janë
mbytur delfinët. Konsumatorët konsiderojnë se mbytja e delfineve gjatë peshkimit është
një biznes joetik, të cilin nëse shteti nuk e sanksionon me rregulla dhe ligje juridike,
atëherë atë do ta sanksionojë konsumatori duke e bojkotuar atë produkt, ose
shpeshherë konsumatorët kanë protestuar ndaj kompanive të mëdha kozmetike, për
shkak se këto kompani produktet e tyre kozmetike i kanë testuar në shtazë.
Organizata për mbrojtjen e konsumatorëve vazhdimisht përpiqet të ndërpresë
aktivitetet joetike, të cilat e rrënojnë shëndetin e konsumatorëve dhe rrethinën.
MARKETINGU
Marketingu dhe menaxhmenti janë në të njëjtin segment (fig. 3), për shkak se të gjitha
aktivitetet e marketingut janë të orientuara në plotësimin e kërkesave të
konsumatorëve. Hulumtimi i parë që e bëjnë njerëzit që mirren me çështje të
marketingut, është hulumtimi i kërkesave të konsumatorëve ose: çka dëshirojnë
konsumatorët. Në bazë të kësaj ata u japin rekomandime njerëzve nga prodhimi, se cilat
produkte kërkohen dhe cilat janë kërkesat, qofshin ato specifike ose kërkesa të
përgjithshme. Relacioni etik sa i përket marketingut ka të bëjë me sigurinë (të qenurit i
sigurt) e produkteve, e tek pastaj vie promovimi dhe shitja e këtyre produkteve,
përkatësisht zgjedhja e kanaleve për shpërndarjen e tyre. P.sh. Coca Cola filloi bisedimet
me zyrtarët e antitrustit meksikan, me qëllim të shmangies së mundësisë të konfliktit
juridik lidhur dhe shitjen dhe marketingun në tregun e saj më të madh jashtë SHBA.
Autoritetet meksikane kanë hulumtuar dyshimet lidhur me shpërdorimin e pozitës së
vet (Coca Cola) në tregun e pijeve të gazuara, me qëllim të reduktimit të prezencës së
konkurrentëve në treg.
Ose, për shembull, disa kompani të cilat mirren me prodhimin e barnave në SHBA kanë
pasur një rritje të barnave. Studimet të cilat janë bërë në familjet amerikane lidhur me
këtë, nga Grupi për kujdes shëndetësor, kanë rezultuar se mesatarja e ngritjes së
çmimeve për 50 produkte të barnave është ngritur pa arsye për 4%, ndërkaq inflacioni
ka qenë vetëm 2,2%. Mirëpo, në mesin e këtyre medikamentave ka disa që janë ngritur
edhe për 10%. Për këtë shkak kompanitë farmaceutike filluan të kritikohen për një
veprim joetik brenda vendit dhe jashtë tij.
Kontabiliteti
Fusha e kontabilitetit ka pësuar ndryshime të mëdha në dekadën e fundit. Profesionistët
e kontabilitetit, të cilët janë të certifikuar në të kaluarën, nuk janë shumë të shqetësuar
lidhur me konkurrencën. Mirëpo tani, me aplikimin e teknologjisë dhe programeve të
ndryshme softverike, shkathtësitë e tyre janë afatshkurtëra, për shkak se ka një
konkurrencë dhe puna e tyre nga një orar i gjatë është zvogëluar në disa orë. Presion
tjetër në kontabilistët janë edhe: koha, paga e e reduktuar, kërkesat e klientëve për të
bërë ndryshime në fushën e financave, për shkak të pagesave të taksave më të ulëta
dhe, gjithashtu, siç thamë edhe më lart, konkurrenca.
Problem tjetër i kontabilistëve është çështja e rregullave dhe ligjeve të cilat aprovohen
nga organet qeveritare dhe nga ato lokale, të cilat duhet të përcillen me përpikëri, pastaj
afatet dhe tejkalimi i tyre, pagesat etj. Pra, jeta e kontabilistit është e ngarkuar me
rregulla dhe ligje, të cilat duhet të respektohen dhe të interpretohen në mënyrë
korrekte. Sipas kësaj kontabilisti duhet të qëndrojë dhe të punojë sipas rregullave dhe
kodit të etikës, të cilat e definojnë përgjegjësinë e tij ndaj klientëve të tij dhe ndaj
interesit publik. Kodi i etikës gjithashtu e parasheh integritetin e kontabilistit,
objektivitetin e tij dhe pavarësinë. Përfundimisht, kodi etik kërkon nga kontabilisti punë
të ndërgjegjshme. Nëse i zbaton rregullat e aprovuara me ligj dhe rregullat e
kontabilitetit, atëherë mund të themi se kontabilisti vepron sipas kodit të etikës.
Problem tjetër ose fjalë tjetër të cilën më së shumti e dëgjojmë është përgjegjësia
(RESPONSIBILITY- R-). Ju si ndërmarrës keni përgjegjësi për suksesin tuaj të cilin e
dëshironi. Mirëpo, duhet të keni përgjegjësi për konsumatorë, bashkëpunëtorë, për
ndërmarrjen tuaj dhe, në fund, edhe për vetveten me aktivitete sikur që janë:
Duke prodhuar prodhime dhe shërbime me cilësi, kualitet dhe në kohë të caktuar,
Duke bashkëpunuar dhe duke ngritur pjesëmarrjen tuaj në aktivitetet e ndërmarrjes,
Duke i plotësuar kërkesat e mundshme (të njerëzve të zënë në punë) dhe duke i
vlerësuar ato.
“ R “ e tretë në fushën e etikës së biznesit është për REZULTATET. Është mjaft e
rëndësishme që plotësimi i rezultateve të bëhet në rrugë të drejtë, të kuptueshme dhe
të pranueshme për njerëzit në marrëdhënie pune. Ne vazhdimisht duhet të bëjmë
përpjekje që të largohemi nga sintagma “rezultatet e arsyetojnë mënyrën e realizimit të
tyre”.
Zakonisht angazhimi i ndërmarrësve është realizimi i rezultateve të cilat janë paraparë,
përkatësisht përmbushja e kërkesave të konsumatorëve tuaj, të jeni më i miri ose në
mënyrë optimale prezent në tregun tuaj. Gjithashtu, nga ndërmarrësit pritet që këto
rezultate të realizohen në mënyrë të ligjshme dhe morale, duke qenë në mënyrë të
qartë etike. Nëse keni humbur këto cilësi ju keni marrë rrezikun mbi vete që të humbni
biznesin dhe karrierën tuaj.
Duke marrë parasysh RESPEKTIN, PËRGJEGJËSINË dhe REZULTATET, para se të
ndërmirren aksione, duhet të shmangen arsyetimet për moskryerjen e punëve në
mënyrë të rregullt:
Çdokush e bën të njëjtën gjë
Ata kurrë nuk harrojnë (largojnë nga mendja)
Askush nuk ka dert për këtë punë
Shefi do ta bëjë këtë
Askush nuk do ta dijë
Nuk pata kohë ta bëj në mënyrë të rregullt - si duhet
Është më e përafërta (ngjashëm me atë siç është dashur të kryhet)
Disa rregulla janë të krijuara ashtu që duhet të thehen
Kjo nuk është punë e imja
fëmijët tuaj... Çfarë mesazhi jeni duke ju dhënë ju atyre me veprimet tuaja, me aksionet
tuaja, me sjelljet tuaja.
Për t’ju ndihmuar që të vlerësoni etikën personale dhe të shihni dhe të konstatoni se ku
jeni dhe çka duhet të përmirësoni, duhet të keni parasysh disa gjëra:
Mos gënjeni;
Kujdesë me shakatë që i bëni me të tjerët;
Kujdesë si i trajtoni dhe çka flisni për bashkëpunëtorët;
Kujdesë për gjërat që I thoni me rastin e shitjes së produkteve;
Kujdesë me e-mailat, letrat që i shkruani dhe i ridërgoni te të tjerët;
Mos i bëni konsumatorët që të ankohen (duke numëruar edhe njerëzit që i pasojnë
ata);
Kujdesë se çka vëni në faturat e juaja që t’iu paguhen, për kohën e punës dhe
raportin e shpenzimeve;
Kujdesë për pajisjet e zyrës ose të laboratorit ku ju studioni dhe punoni
Kujdes që ta mbani fjalën;
Biznesin personal mos e bëni në vendin e punës;
Të gjitha këto, nëse analizohen me kujdes, reflektojnë veten tuaj dhe ku ju gjendeni. Pra,
praktikisht, çdo gjë është e rëndësishme, pra edhe gjërat e vogla janë të rëndësishme.
Normat universale
Ka disa fusha universale në të cilat ka zero tolerancë për shmangie dhe përvetësime të
ndryshme në ndërmarrje. Ato aspekte dhe norma universale përfshijnë:
Ligjet dhe rregulloret,
Sigurinë publike dhe sigurinë e punëtorëve,
Vërtetësinë e regjistrimeve dhe deklaratave - saktësinë e qëndrimeve.
Ndaluni dhe mendoni njëherë se çka do të ndodhte sikur të mos kishte ligje dhe
rregullore. Në ligjëratën - njësitë e mëhershme - kemi thënë se do të mbretëronin ligjet
e natyrës, përkatësisht ligji i të fortit. Rregullat, ligjet dhe normat e tjera, të cilat
shoqëria i ka ndërtuar, janë bërë me qëllim që mos të lëndohen rregullat, etika, dhe të
gjitha normat që e rregullojnë sjelljen tonë në rrethinën e biznesit dhe gjetiu.
Pika kyçe, e cila duhet të mbahet mend sa i përket etikës në biznes, pavarësisht nga kodi
i etikës, programet etike dhe departamentet e veçanta, është se ndërmarrjet nuk sjellin
vendime nga fusha etike. Individët bëjnë zgjedhje të ndryshme etike. Ndërmarrjet duhet
të krijojnë një rrethinë dhe një ambient në të cilin veprojnë dhe krijohet një atmosferë e
këndshme etike. Por, duhet të themi se njerëzit e biznesit janë ata të cilët etikën e
zbatojnë në praktikë.
Për të ndihmuar që të veprohet në mënyrë etike ose për të eliminuar veprimet joetike
ka disa porosi/rregulla për veprimin etik të biznesit:
LIGJI
Ligjet janë të krijuara që të ndihmojnë funksionimin e shoqërisë. Veprimet të cilat
mbështeten në to, aksionet dhe aktivitetet afariste janë të ligjshme dhe etike.
Shpeshherë njerëzit duhet ta pyesin veten: A është i ligjshëm aktiviteti im? A i dini ligjet
sa i përket ndonjë qeverisjeje të aktivitetit. Në tërësi, injorimi i ligjeve nuk është
arsyetim për thyerjen e tyre.
VLERAT
Nëpërmjet përvojave të ndryshme, shoqëria përpiqet që jetën e përgjithshme dhe atë
ekonomike ta rregullojë në mënyrë institucionale nëpërmjet ligjeve, qofshin ato që u
dedikohen veprimeve shoqërore, qofshin ato të cilat janë të lidhura dhe prekin sferat e
politikave ekonomike dhe të zhvillimit ekonomik në tërësi. Këto ligje i forcojnë vlerat,
forcojnë funksionimin dhe krijojnë barabarësinë në aktivitete. Nëse ka shmangie,
atëherë drejtpërsëdrejti i godet në mënyrë joetike pjesëmarrësit e kësaj shoqërie në
aspektin më të gjerë, si krijues të këtyre rregullave dhe, në veçanti, njerëzit të cilët kanë
të bëjnë dhe janë të lidhur me afarizmin e ndërmarrjes.
NDËRGJEGJA
Sensi i brendshëm shpirtëror se a është diçka në rregull apo është gabim/ jomorale
është i zhvilluar tek njerëzit. Ata vetëm duhet ta pyesin veten se a dëshirojnë t’i
dëgjojnë sinjalet nga brendia – shpirtërore - se diçka s’është etike, a dëshirojnë që në
mënyrë të kulturuar ta bindin veten dhe të tjerët përreth se njohuritë e tij sugjerojnë se
diçka nuk është në rregull, se ka shkelje të etikës, se diçka është gabim, jomorale dhe se
për këtë duhet të thuhet JO.
A do të dëshironit që ndonjë aktivitet i juaji të përfundonte me diçka që ju do t’ju bënte
në fund fajtor, ose a do të vinit shenjën e barazimit në mes të veprimit tuaj (në ndonjë
PREMTIMET
Biznesi mbështetet në besim. Është një bindje ndaj asaj që keni thënë dhe përmbushjes
së premtimeve ndaj të tjerëve (konsumatorëve, klientëve, furnitorëve, punëtorëve)
nëpërmjet aktivitetit ekonomik. Dhe, sigurisht, duhet të ndaleni dhe të pyeteni a do të
krijojë besim më të madh ajo çka kemi premtuar dhe ajo çka bëjmë, çka kemi realizuar?
IDOLET
Secili person në jetë, në mënyrë të vet, ka një idol (hero). Ai mund të jetë prindi,
profesori, trajneri, ndonjë luftëtar, shkrimtar, shok etj. Dhe për këtë zakonisht kur
ndërmirren aktivitete të ndryshme nga fusha e biznesit, duhet të pyetemi: a do të
vepronte IDOLI im në këtë mënyrë siç jam duke vepruar.
Përdorimi i gjashtë udhëzimeve të cilat do t’ju ndihmojnë që aktivitetet tuaja të jenë
etike.
Veproni si është drejt (me rregull): Aktivitetet etike, testoji idetë dhe aktivitetet
A është e ligjshme (ligjore)?
A përputhet me rregullat dhe rregulloren e ndërmarrjes?
A është e sinkronizuar me vlerat e ndërmarrjes?
A do ta ndjeni veten mirë dhe të liruar nga faji nëse e bëni një veprim të tillë?
A do t’i plotësoj premtimet dhe garancat e dhëna?
A do t’ia bëja këtë familjes sime dhe shokëve të mi?
Kontrollonie vetveten
Vlerësimi i vetvetes është njëra nga komponentat kritike për etikën e biznesit. Kohë pas
kohe kthehuni prapa dhe vlerësonie veten dhe sjelljet tuaja për të qenë i sigurt se jeni
duke qëndruar në rrugë të drejtë dhe etike.
Përdorni këto vlerësime etike si udhërrëfyes për ta identifikuar fuqinë e integritetit tuaj
në punën që e bëni:
A kam përdorur term nënçmues për një person të një etniciteti tjetër?
A kam bërë shaka të cilën e kam orientuar ndaj një personi të etnicitetit ose
gjinisë tjetër?
A kam marrë pjesë në thashetheme negative për dikë?
A e kam përgojuar ndërmarrjen dhe menaxhmentin e saj te bashkëpunëtorët?
A i kam "futur hundët" në bisedat e ndryshme të bashkëpunëtorëve ose në
punët private të tyre?
A kam transmetuar informata të tjerëve, edhe pse ato më janë dhënë në besim?
Në mënyrë të vetëdijshme e injoroni një rregull ose procedurë të ndërmarrjes
suaj;
Dështimi në atë që keni premtuar se do ta bëni;
Ruajtja e informatave nga të tjerët;
Mashtrimet për orarin e punës, për faturat dhe për raportet;
Shpërndarja e produkteve dhe shërbimeve të cilësisë së dobët - ose me defekte,
në mënyrë të vetëdijshme;
Duke gënjyer ose manipuluar për të realizuar shitjet;
Pranimi i dhuratave dhe shpërblimeve në para;
Dështimi për të korrigjuar gabimet që i kemi bërë;
Lejimi i dikujt që të hyjë në telashe në mënyrë të vetëdijshme.