Procesy introligatorskie i wykończeniowe

Mnogość i różnorodność produktów poligraficznych powoduje, że procesy introligatorskie i

wykończeniowe są wieloetapowe. Poszczególne operacje wykonywane są w oddzielnych maszynach
lub w specjalistycznych liniach potokowych stanowiących ciągi technologiczne operacji odpowiednich
dla realizowanego produktu. Niektóre procesy introligatorskie mogą być zintegrowane z procesami
drukowania. W arkuszowych maszynach drukujących bardzo często wykonywane jest lakierowanie
druków lub wykrawanie. Zwojowe maszyny drukujące pozwalają na realizację w linii szeregu operacji
introligatorskich: złamywania, klejenia, przekrawania wzdłużnego i poprzecznego, wykrawania,
przegniatania, perforowania, lakierowania, laminowania, tłoczenia reliefowego i folią, zszywania
drutem, okrawania itp. Większość z tych operacji odbywa się w sposób charakterystyczny dla obróbki
wstęgi, niekiedy odmienny niż w tradycyjnej introligatorni arkuszowej.

Liczenie i wyrównywanie arkuszy

Do każdego procesu produkcyjnego powinna być przygotowana odpowiednia ilość materiałów z

uwzględnieniem niezbędnych naddatków technologicznych. Niedoszacowanie ilości naddatków
skutkuje stratami wynikającymi z potrzeby powtórzenia procesu. Przeszacowanie ich stwarza ryzyko
podniesienia kosztów produkcji. W trakcie wykonywania procesów można posługiwać się
wskazaniami licznika maszyn podczas operacji technologicznych. Liczenie arkuszy przeprowadza się
za pomocą liczarek lub ręcznie. Przeszkodą dla poprawnej pracy liczarki są ładunki elektrostatyczne
gromadzące się na arkuszach papieru w szczególności, gdy papier posiada za niską wilgotność.
Ładunki te utrudniają rozdzielanie arkuszy w trakcie liczenia. Ze względu na trwałe odkształcenia
narożników, które powstają podczas mechanicznego liczenia arkuszy, liczarki są stosowane w
ograniczonym zakresie. Rozwiązaniem alternatywnym w stosunku do mechanicznego liczenia jest
szacowanie liczby arkuszy w stosie metodą wagową. Waga zainstalowana w utrząsarce pozwala na
szacunkowe określenie liczby arkuszy papieru lub druków w stosie poprzez stosowne przeliczenia
masy pojedynczego arkusza i ułożonego stosu. Metoda ta znajduje zastosowanie np. w procesie
przygotowania stosów etykiet do wykrawania. W produkcji, w której wymagane jest dokładne
ewidencjonowanie arkuszy nakładu i braków, najbardziej wiarygodne jest liczenie ręczne.

Jeżeli arkusze są przemieszczone jeden względem drugiego w stosie, a w następnej operacji

technologicznej nie następuje ich pozycjonowanie, istotne jest wyrównanie stosu. Arkusze powinny
być wyrównane w stosie do dwóch prostopadłych i przylegających do siebie krawędzi.
Wyrównywanie arkuszy można przeprowadzić ręcznie lub mechanicznie w utrząsarce.
Wyrównywanie ręczne dużych arkuszy jest operacją uciążliwą i wymaga doświadczenia oraz siły
fizycznej. Wprowadzenie powietrza między arkusze poprzez ich wyginanie i rozluźnianie ułatwia ich
wyrównanie. Utrząsarki posiadają pochyły stół z ogranicznikami na dwóch prostopadłych bokach.
Prędkość cyklicznego unoszenia i opadania stołu z ewentualnym nadmuchem powietrza, powoduje
zmniejszenie tarcia pomiędzy arkuszami i tym samym wskutek pochyłości stołu arkusze samorzutnie
przesuwają się do ograniczników.

Proces wyrównywania może być zakłócony w wyniku gromadzenia się ładunków elektrostatycznych
na arkuszach papieru. Wyrównywanie półproduktów i produktów introligatorskich tj. składek,
wkładów, opraw jest łatwiejsze ze względu na ich mniejszy format, większą sztywność oraz dużą
masę.

Krojenie

Do procesów introligatorskich zaliczane są między innymi procesy związane z nadawaniem

materiałom określonego formatu, oddzielaniem użytku od odpadu itp. Procesy krojenia występują na
różnych etapach wytwarzania produktów poligraficznych - od przygotowania materiałów do obróbki
końcowej produktu finalnego. Rozróżnia się następujące operacje:

• przekrawanie to rodzaj krojenia, który powoduje podział materiału introligatorskiego na

części, czyli na poszczególne użytki. W tym przypadku nie uzyskuje się odpadu
technologicznego. Proces ten odbywa się na krajarce jednonożowej wzdłuż linii prostej lub za
pomocą noża krążkowego bądź współpracujących noży krążkowych.
• okrawanie to rodzaj krojenia, w którym półprodukt lub produkt poddany temu procesowi,
doprowadza się do określonych wymiarów. W procesie okrawania zawsze powstają odpady.
Okrawanie to najczęściej krojenie wzdłuż poszczególnych boków półproduktu lub produktu
introligatorskiego. Do okrawania zaliczyć można okrawanie narożników i wykonywanie
skorowidzów.
 nadkrawanie (nacinanie) to odmiana krojenia materiału, które następuje powierzchniowo na
niepełnej jego grubości. Wykonuje się je w miejscu przewidzianego zginania materiału, w
celu zmniejszenia jego sztywności, co ułatwia proces złamywania. Proces ten stosowany jest
także w przypadku materiałów wielowarstwowych np. papierów i folii samoprzylepnych z
podłożowym papierem silikonowym, których nadkrawanie przeprowadza się na pełnej
grubości bez przekrawania papieru silikonowego.
• perforowanie to odcinkowe naruszenie spójności struktury perforowanego materiału na
całej jego grubości. Perforowanie stosuje się w celu zmniejszenia wytrzymałości materiału w
miejscu perforowania lub zmniejszenia sztywności przed złamywaniem. Rozróżnia się
perforowanie odcinkowe i otworowe.
• wykrawanie (sztancowanie) to rodzaj krojenia wzdłuż krzywych, zazwyczaj po linii
zamkniętej, za pomocą wykrojnika. Wykrawanie stosowane jest najczęściej do obróbki
wykończeniowej opakowań, etykiet, tekturowych produktów przestrzennych, a także do
wykonywania otworów przy oprawianiu grzebieniowym lub spiralnym. Poprzez wykrawanie
można nadawać wyrobom odpowiedni kształt oraz wykonywać w nich różne otwory.
• wiercenie introligatorskie to rodzaj krojenia materiału po linii zamkniętej przy użyciu
cylindrycznego wiertła introligatorskiego wprowadzanego w ruch obrotowy. Wiertło z
otworem w środku posiada ostrze na dolnej krawędzi.

Procesy krojenia są realizowane w introligatorskich maszynach krojących lub za pomocą urządzeń

stanowiących dodatkowe wyposażenie innych maszyn technologicznych, w tym drukujących i
introligatorskich. Ze względu na postać obrabianych produktów urządzenia krojące można podzielić
na trzy grupy: do krojenia stosów arkuszy, do krojenia pojedynczych arkuszy i do krojenia wstęgi.
Typowymi introligatorskimi maszynami krojącymi są: krajarki jedno- i trójnożowe, krajarki krążkowe
do tektury, bobiniarki, wykrawarki płytowe i przelotowe, perforówki, nadkrawarki, wiertarki
introligatorskie. Urządzenia krojące stanowią wyposażenie dodatkowe zła- mywarek, zwojowych
maszyn drukujących, papierniczych i przetwórczych. W procesach poligraficznych stosowany jest
także proces cięcia laserowego.
Krajarka jednonożowa

Krajarki jednonożowe przystosowane są do przekrawania stosu arkuszy, równolegle lub prostopadle

do ich boków. Główne elementy krajarki jedno- nożowej to stół, belka wymiarowa (siodełko), belka
dociskowa, nóż, listwa podnożowa, mechanizmy napędu noża i siodełka. Wypoziomowany stół
wyposażony jest w kulowe zaworki powietrza, które pod naciskiem stosu zostają otwarte, co
powoduje przepływ powietrza między stosem papieru a stołem krajarki, tworząc poduszkę
powietrzną. Powietrze to zmniejsza tarcie stosu papieru o stół krajarki co umożliwia łatwiejsze
przesuwanie stosu po stole. Równolegle do noża zamocowana jest regulowana belka wymiarowa, za
pomocą której ustalana jest odległość pomiędzy tylną krawędzią arkuszy (stosu) a linią krojenia, czyli
wymiar arkusza po przekrojeniu. Stos zostaje unieruchomiony przez opadającą belkę dociskową,
która wytwarza nacisk zapobiegający przesuwaniu się arkuszy w trakcie krojenia. Na unieruchomiony
stos opada nóż, który po przekrojeniu spodniego arkusza w stosie zagłębia się w listwie podnożowej
wykonanej z miękkiego materiału, umiejscowionej w stole w miejscu opadania noża. Aby ułatwić
krojenie stosowany jest specjalny ruch noża zwany „szablowym”. Nóż w fazie początkowej położony
jest pod pewnym kątem względem stosu, a opadając zmniejsza kąt i w fazie końcowej w kontakcie ze
stołem staje się do niego równoległy. Nóż w trakcie krojenia może zakreślać łuk lub przesuwać się
skośnie.
Kąt zaostrzenia noża jest zależny od twardości przekrawanych materiałów. Do materiałów twardych
stosuje się większy kąt zaostrzenia noża, a do miękkich mniejszy. Jeśli ostrość noża spada następuje
zrywanie połączeń włókien papieru zamiast ich przecinania. Na skutek wyrywania włókien uzyskuje
się niezbyt gładką powierzchnię materiału w miejscu przekrawa- nia. Włókna z górnych arkuszy w
stosie łączą się w sposób mechaniczny z włóknami spodniego arkusza, co określane jest mianem
„blokowania arkuszy”. Rozdzielenie tak połączonych arkuszy w stosie, wymaga wykonania operacji
luzowania arkuszy. Inną wadą noża powodującą wadliwe krojenie jest jego wyszczerbienie.

W celu poprawy warunków pracy na krajarce jednonożowej stosuje się dodatkowe wyposażenie
wspomagające, takie jak: automatyczny podnośnik utrzymujący stałą wysokość stosu, utrząsarkę, w
której następuje wyrównanie arkuszy i sprasowanie stosu z ewentualnym liczeniem arkuszy oraz
układarkę stosu gotowych użytków. Przykładowe stanowisko do krojenia arkuszy na krajarce
jednonożowej wraz z wyposażeniem dodatkowym przedstawiono na rys. 6.2-7.

Krajarka trójnożowa (trójnóż)

Krajarki trójnożowe jednopozycyjne przeznaczone są do okrawania wkładów lub opraw z trzech

stron. Posiadają parę noży prostopadłych do grzbietu oprawy, które okrawają jednocześnie bok górny
i dolny oraz nóż do okrawania boku przedniego, który pracuje po wycofaniu poprzednich noży (rys.
6.2-8). W krajarkach trójnożowych dwupozycyjnych w pierwszej sekcji okrawany jest bok przedni, a w
następnej sekcji bok górny i dolny oraz możliwe jest także, w razie potrzeby, rozkrawanie produkcji
podwójnej z zastosowaniem dodatkowego noża rozkrawającego. Zaletą takiego rozwiązania jest
znacznie większa wydajność produkcyjna. Krajarki trójnożowe mogą być wyposażane w mechanizm
odsuwania okładki od boku przedniego, gdy oprawa zawiera skrzydełka, aby zapobiec ich
przekrawaniu.

Istnieją również konstrukcje urządzeń do okrawania wkładów lub opraw z trzech stron tylko z
jednym nożem. Wówczas okrawane wkłady utrzymywane są w zacisku, który obracając się ustawia
do przekrawania pod nóż kolejno bok górny, przedni i dolny.

Krajarki krążkowe

Krajarki krążkowe mogą być stosowane zarówno do materiałów cienkich, jak i tektur introligatorskich
oraz materiałów w postaci arkuszy, jak i wstęgi. Przekrawanie materiału wykonywane jest za pomocą
noży krążkowych za-mocowanych na wałkach obrotowych.

Krajarki ręczne

Krajarki ręczne (gilotyny ręczne, nożyce introligatorskie) to urządzenia przeznaczone do procesów

pomocniczych w introligatorstwie. Nóż zamocowany na jednym z jego końców opuszczany jest
ręcznie i przy krojeniu styka się z zaostrzonym nożem oporowym stołu. Nóż krojący ma ostrze
szablowe lub jest nożem krążkowym. W celu unieruchomienia krojonego materiału krajarki są
wyposażone w belkę dociskową.

Plotery tnące

Ploter tnący to komputerowo sterowane urządzenie stosowane do cięcia do-wolnych kształtów lub
obrysów w różnego rodzaju podłożach. Rozróżnia się urządzenia bębnowe, zwane także rolowymi
oraz płaskie zwane stołowymi. Ploter rolowy służy do nieskomplikowanego cięcia lub nacinania
materiałów elastycznych odwijanych ze zwoju i prowadzonych przez bęben, z którym współpracuje
głowica tnąca. Materiał przeznaczony do obróbki przesuwa się w osi X, natomiast głowica tnąca
przesuwa się w osi Y. W ploterze stołowym podłoże leży płasko i nieruchomo, a głowica przesuwa się
zarówno w osi X, jak i Y, co umożliwia stosowanie materiałów sztywnych oraz dokonywanie bardziej
precyzyjnych i skomplikowanych cięć lub nacięć, niż w ploterze rolowym. Ploter stołowy dodatkowo
może umożliwiać przegniatanie poprzez zastosowanie noży krążkowych, a także grawerowanie i
frezowanie poprzez zastosowanie specjalnych głowic oraz sterowanie ich pracą w osi Z.

W ploterach tnących można m.in.: wykrawać podłoża papierowe oraz z tworzyw sztucznych,
przegniatać i wykrawać tekturę litą oraz falistą, nad- krawać folię samoprzylepną oraz płyty
polimerowe i gumy offsetowe stosowane do lakierowania. W zależności od podłoża komputerowo
sterowana głowica plotera tnącego wyposażana jest w odpowiednie ostrze oraz programowana jest
do pracy z odpowiednią siłą. Ze względu na mniejszą wydajność, w stosunku do maszyn
wykrawających, plotery stosowane są do wykonywania prototypów oraz produkcji niskonakładowej,
np.: standów, opakowań, naklejek, szyldów, tablic informacyjnych itp.

Poprzez zastosowanie, obok głowicy tnącej, kamery odczytującej specjalne znaki pasowania, tzw.
markery, naniesione podczas drukowania, uzyskuje się automatyczną precyzję wykrawania zgodnego
z nadrukiem.

W ploterach tnących stosowane są różne rozwiązania prowadzenia noży. Nóż wleczony jest
zamocowany tak, że punkt styku ostrza z materiałem jest nieco z tylu osi głowicy, dzięki czemu nóż
samoczynnie obraca się, podążając za ruchem głowicy. Nóż aktywny posiada ostrze ustawiane
mechanicznie przez głowicę zgodnie z kierunkiem cięcia. W przypadku większych zmian kąta cięcia
obrót następuje podczas podniesienia noża, co eliminuje obrót ostrza w materiale. Nóż oscylacyjny
powoduje przemieszczanie się ostrza w górę i w dół, dzięki czemu możliwe jest cięcie grubszych
materiałów, jednak może pozostawiać to zadarcia na krawędzi materiału. Nóż rotacyjny posiada
obracające się wokół osi ostrze w kształcie koła lub dziesięciokąta, które ułatwia dokładne krojenie
każdego włókna lub nitki materiałów tekstylnych. Nóż typu v-cut umożliwia rozkrawanie materiałów
pod kątem lub żłobienie rowków w materiale.

Do cięcia papieru, tektury, drewna, tekstyliów i tworzyw sztucznych stosuje się także plotery
laserowe. Laser CO2 umożliwia uzyskanie bardzo precyzyjnych konturów. Podczas cięcia laserowego
materiał nie jest obciążany mechanicznie, jest on topiony i odparowuje wskutek wysokiej
temperatury wytwarzanej przez promień lasera. W zależności od materiału i dobranych parametrów
może to powodować zmianę barwy materiału przy krawędzi cięcia. Wykrawanie laserowe pozwala na
realizację bardzo złożonych projektów z drobnymi szczegółami. Stosowane jest najczęściej do
wykonywania zaproszeń, kartek z życzeniami, ekspozytorów papierowych, prototypów opakowań,
elementów modelarskich itp.

Wykrojniki

Wykrojniki to narzędzia pozwalające na krojenie materiału po dowolnych krzywiznach linii, głównie

po liniach zamkniętych. Wykrojniki w swojej konstrukcji mogą być płaskie lub okrągłe, stosowane do
wykrawania rotacyjnego. Wykrojniki mogą zawierać także noże przegniatające, perforujące itp.

Wykrojniki płytowe (mostkowe) składają się z noży, które są osadzone w płycie nośnej wykonanej ze
sklejki wielowarstwowej lub płyty z tworzywa. Noże wykonane ze specjalnej taśmy stalowej osadzane
są w przecięciach płyty nośnej. Aby nie dopuścić do rozpadu płyty, w przypadku przecięć w linii
zamkniętej, pozostawiane są charakterystyczne mostki, czyli kilkumilimetrowe przerwy w
przecięciach. W sklejce poszczególne warstwy są ułożone przemiennie względem kierunku słojów
drewna, w celu zwiększenia stabilności wymiarowej przy zmianach wilgotności. W wykrojnikach w
linii noża tworzy się co kilka do kilkunastu centymetrów przerwy, nazywane mostkami, powodujące
brak przekrawania na długości ok. 1 mm. Mostki te pozwalają na utrzymanie arkuszy w całości po
wykrawaniu, zapobiegając wypadaniu części wykrojonych. Po obu stronach noży, w odległości 1-2
mm, umieszcza się na płycie tzw. odpychacze czyli kawałki miękkiego, elastycznego materiału, które
mają za zadanie wypchnięcie z noży wykrawanego arkusza po wykrojeniu. Wykrawanie wykrójnikami
płytowymi odbywa się na wykrawarkach działających na zasadzie prasy dociskowej lub walcowej.
Wykrojniki monolityczne (magnetyczne) są wykonywane metodą trawienia, elektrodrążenia lub
frezowania płyty metalowej. Najcieńsze tego typu wykrojniki wytwarzane są z blachy stalowej, jako
wykrojniki rotacyjne mocowane na cylindrze magnetycznym.

Wykrojniki przelotowe stosowane są do jednoczesnego wykrawania większej ilości arkuszy.

Przykładem takiego wykrojnika jest zaostrzona i zahartowana w dolnej krawędzi rura, służąca do
wykrawania w stosie okrągłych etykiet. Inny, nieregularny kształt wykrojnika uzyskuje się w procesie
kucia (obróbki cieplnej) rury bądź obróbki bloku stalowego. W przypadku gdy użytkiem jest część
pozostająca wewnątrz wykrojnika, zaostrzeniu podlegają zewnętrzne płaszczyzny wykrojnika.
Odwrotnie, gdy odpadem jest materiał, który znajduje się wewnątrz wykrojnika. W procesie
wykrawania wykrojnik wpychany jest w stos arkuszy lub na odwrót. Wykrojone etykiety przechodzą
na wylot lub są później wypychane z wykrojnika. Proces jest wydajny, gdyż w krótkim czasie
przekrawane są wszystkie arkusze w stosie. Koszt wykrojnika przelotowego jest duży, ale wykrojnik
ma dużą trwałość oraz istnieje możliwość jego ostrzenia, stosowany jest zatem do bardzo dużych
nakładów. Tą metodą wykrawane są najczęściej etykiety na butelki, kalendarzyki, kartonowe pod
stawki itp.

Stemple wykrawające stosowane są do wykrawania otworów w większej ilości arkuszy. Wykrojnik

stanowią metalowe trzpienie o ostrych krawędziach i przekroju wykrawanych otworów
współpracujące z zaostrzonymi krawędziami otworów matrycy.