Deklinacja – odmiana przez przypadki

Fleksja rzeczownika:
Język polski odziedziczył z j. prasłowiańskiego deklinację, która sięga jeszcze epoki praindoeuropejskiej.
W j. prasłowiańskim rzeczowniki odmieniały się wg. 5 deklinacji.
Podstawą podziału na szczególne deklinacje nie był tak jak dzisiaj rodzaj gramatyczny, ale zakończenie
tematu danego rzeczownika.
Podstawy klasyfikacji były więc formalne. O przynależności do deklinacji decydowała forma, a nie rodzaj
rzeczownika. Jedynym kryterium była postać tematu, a właściwie typ przyrostka za pomocą którego
tworzono tematy od rdzeni.
W piewszych 4 deklinacjach tematy kończyły się na samogłoski, jedynie w 5 deklinacji teamat kończył się
się spółgłoskę i stąd nazywana jest ona deklinacją spółgłoskową. Tradycyjne deklinacje prasłowiańskie
dzielimy tak:
Deklinacja 1 – tematy kończą ę na przyrostki -o-||-jo-
Deklinacja 2 – tematy kończą się na przyrostek -u-
Deklinacja 3 – tematy kończą się na przyrostki -a-||-ja
Deklinacja 4 – tematy kończą się na przyrostek -i-
Deklinacja 5 – tematy kończą się na spółgłoski -r, -n, -t, -s
syn < *synъ (f. późnosłowiańska) <sun – u + s (f. wczesnosłowiańska)
Rzeczownik „syn” należał do prasłowiańskiej deklinacji -u- (2)
W podanym przykładzie dochodzi do PERINTEGRACJI MORFLOGICZNEJ, czyli przesunięcia granicy
między tematem, a końcówką oraz do OBSORBCJI MORFLOFICZNEJ polegającej na pochłonięciu części
tematu fleksyjnego przez końcówkę.
Deklinacja I, do tej deklinacji należały bardzo liczne rzeczowniki rodzaju męskiego, zakończone w
mianowniku (M.) l. poj. na jer twardy lub jer miękki oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w
minowniku (M.) l. poj. na samogłoskę -o lub -e.
Nie należały do tej deklinacji rzeczowniki żeńskie. Rzeczowniki należące do tej doklinacji mogły być
twardotematowe albo miękkotematowe.
Uzależnione to było od przyrostka tematycznego -o (twardy) – jo (miękki)
I. (-o-||-jo-)
r. męski M. l. poj, -ъ -ь
r. żeński M. l. poj. -o, -e
wróg < *vrogъ , siano < *sěno (twarde)
mąż < *mąžь , morze < *morje (miękkie)
Deklinacja II, należały wyłącznie rzeczowniki męski z końcówką -ъ w Mianowniku (M). Do tematu
dodawany był przyrostek -u-, należało do niej tylko 6 rzeczowników męskich.
syn < *synъ
dom < *domъ
miód < *medъ (ó po miękkiej ->e)
wół < *volъ
wierzch < *věrxъ
pół < *polъ
Deklinacja III, jest to deklinacja rzeczowników o tematach z przyrostkami -a-||-ja-. Należały do niej liczne
rzeczowniki żeńskie, twardo i miękko tematowe zakończone w Mianowniku (M.) l. poj. na -a- po twardej,
miękkiej oraz -i- oraz niewielka liczba rzeczowników męskich o budowie takiej jak żeńskie.
III. (-a-||-ja-)
r. żeński M. l. poj. -a, -‘a, -i (żona, dusza)
r. męski M. l. poj. -a, -‘a, -i (sługa, zabójca)
Deklinacja IV, należały do niej rzeczowniki miękkotematowe żeńskie i częściowo miękkotematowe męskie
zakończone w Mianowniku (M.) l. poj. na -ь
IV. (-i-)
r. żeński M. l. poj. -ь (noc, kość < *noktь
r. męski M. l. poj. -ь (gość, piec, gwóźdź)
Deklinacja V, czyli spółgłoskowa, należały do niej rzeczowniki r. męskiego, żeńskiego i nijakiego, które
miały w Mianowniku (M.) i Wołaczu (W.) l. poj. temat krótszy o jedną sylabę, niż w innych przypadkach.
Rzeczowniki męskie były w Mianowniku (M.) l. poj. zakończone na -y i rozszerzały temat w przypadkach
zależnych o sylabę „n”
W dobie przed polskiej do Mianownika (M.) l. poj. zamiast zakończenia -y wchodziła forma Biernika (B.) l.
poj. zakończona na -enь (ń), podobnie np. korzeń, grzebień, jęczmień, rzemień.
Rzeczowniki nijakie występowały w 3 typach:
a) dane tematy na -ęt (-ent) (cielę < *telę, cielęcie < *telęte)
W polszczyźnie w Dopełniaczu (D.) l. poj. uogólniła się ????. Jedynym śladem wypartej w temacie -ęt jest
powstała pod ?? wpływem miękkość wygłosowej spółgłoski „ci”
b) dawne tematy „-en” (imię, -imien-e, imię, imienia)
c) dawne tematy na „-es” (slovo, -sloves-e, słowo, -słowa) słowo, niebo, ciało, ucho, drzewo
Wśród rzeczowników żeńskich, rozszerzały temat sylaby „-er”
Kilkanaście innych rzeczowników żeńskich rozszerzało temat przez przyrostek tematyczny -u, który w
prasłowiańszczyźnie występował -l- - ъv- należały tu rzeczowniki typu (krew, krzew) w tych rzeczownikach
funkcji Mianownika występował Biernik.
Deklinacja żeńska wspł. końcówki prsł. tematy przykłady
(III, IV, V)
rzodkiew V( zakończone na -a -a-3 głowa-a, bab-a
noga III(a) samogłoskę -‘a -ja-3 niani-a, świec-a
suknia III(ja) -i -ja-3 pan’-i, bogin’-i
burza III(ja) zakończone na -i- 4 kość-, noc-
gospodyni spółgłoskę zero morf -ъv (-ew)5 kr-ew-, chorągi-ew-
garść IV(i) -er- 5 mać

Deklinacja nijaka wspł. końcówki prsł. tematy przykłady

(I, V)
zioło, zakończone na -o -o- 1 lato
serce, samogłoskę -es- 5 słowo, niebo, ciało, udo
ramię, -e -jo- 1 pole, wesele
oko (-es-) -ę -en- 5 (imienia) imię, plemię
koźlę (koźlęcia) -ent- 5 zwierzę, cielę (zwierzęcia)
(-ent-)

ci -> ent
Deklinacja męska wspł. końcówki prsł. tematy przykłady
(I,II,III,IV,V)
zakończone na -a -a-3 suga, zaręka
samogłoskę
-‘a -ja-3 morderca, sędzia
(rzadko)
zakończone na -o- (-ъ)1 wilk [-ъ] -> zero
spółgłoskę zero morf -u-(- ъ)2 syn [-ъ] ->zero
(prawie zawsze) -jo-(-ь)1 mąż [-ь]->zero
-i- (-ь)4 gość [-ь]->zero
-en-(-y)5 kamień, płomień, grzebień

ь
ъ
ě
č
š
ž