‫ـــم‬ ‫لــی ُم َح َّمـــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمـــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬

‫ـم َص ِّ‬

‫ریاضی (‪)1‬‬

‫کلیۀ رشته ها‬
‫شاخۀ فنی و حرفه ای و کاردانش‬
‫پایۀ دهم دورۀ دوم متوسطه‬

‫‪1‬‬
 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه​ريزي آموزشي‬

‫ نام کتاب‪ :‬ریاضی (‪ )1‬ـ ‪210141‬‬

‫ پدیدآورنده‪ :‬سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬
‫مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف‪ :‬دفتر تأليف کتاب هاي درسي فنی و حرفه ای وکاردانش‬
‫شناسه افزوده برنامه ریزی وتألیف ‪ :‬شهرناز بخشعلی ز اده‪ ،‬ناصر بروجردیان‪ ،‬سوسن پناهنده‪ ،‬زین العابدین دهقانی ابیانه و زیبا فانی‬
‫حجتی طباطبایی ( ویراستار ادبی )‬
‫(اعضای گروه تألیف) ـ افسانه ّ‬
‫کل نظارت بر نشر و توزيع مواد آموزشی‬ ‫ مدیریت آماده‌سازی هنری‪ :‬ادارۀ ّ‬
‫ شناسه افزوده آماده سازی‪ :‬فریبرز سیامک نژاد (طراح گرافیک) ـ عبدالحمید سیامک نژاد (طراح جلد) ـ امیرحسین‬
‫محبیان (صفحه آرا) ـ بهنام خیامی (تصویرگر)‪ -‬امیرحسین سیامک نژاد و منوچهر احمدی‬ ‫ّ‬
‫(رسامی و فرمول چینی)‬
‫ نشانی سازمان‪ :‬تهران‪ :‬خيابان ايرانشهر شمالي ـ ساختمان شمارۀ ‪ 4‬آموزش و پرورش (شهيدموسوي)‬
‫تلفن  ‪ 9 :‬ـ ‪ ،    88831161‬دورنگار  ‪  ،  88309266 :‬کد پستي   ‪1584747359 :‬‬
‫وب گاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtext book.ir‬‬
‫ ناشر ‪ :‬شرکت چاپ   و   نشرکتاب هاي  درسي ايران ‪ :‬تهران ـ کيلومتر ‪ 17‬جادۀ مخصوص کرج   ـ‬
‫خيابان‪(  61‬دارو پخش) ـ    تلفن ‪ 5:‬ـ ‪    ،44985161‬دورنگار‪44985160 :‬‬
‫صندوق پستي‪139 :‬ـ ‪37515‬‬
‫ چاپخانه‪ :‬شرکت چاپ و نشر کتاب هاي درسي ايران «سهامي خاص»‬
‫ سال انتشار و نوبت چاپ‪ :‬چاپ هفتم ‪1401‬‬

‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت‬
‫آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن به صورت چاپی و الکترونیکی و‬
‫ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪،‬‬
‫تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع بدون کسب مجوز از این سازمان ممنوع است و متخلفان‬
‫تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند‪.‬‬

‫‪ISBN 978 - 964 - 05 - 2516-6‬‬ ‫شابک ‪978 - 964 - 05 - 2516 -6‬‬

‫ملت شریف ما اگر در این انقالب بخواهد پیروز شود باید دست از آستین‬
‫برآرد و به کار بپردازد‪ .‬از متن دانشگاه ها تا بازارها و کارخانه ها و مزارع و‬
‫باغستان ها تا آنجا که خودکفا شود و روی پای خود بایستد‪.‬‬
‫امام خمینى « ُق ِّد َ‬
‫س سِ ُّر ُه»‬

‫مّ‬
‫تعلموین این مدرهس‪،‬انبیا و اولیا هستند ‪.‬‬ ‫عالم مدرهساس‬
 ‫فهرست‬

‫پودمان اول ـ نسبت و تناسب‬

‫‪1‬ـ‪1‬ـ نسبت‌های مستقیم ‪8 . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪1‬ـ‪2‬ـ نسبت‌های معکوس ‪24. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪1‬ـ‪3‬ـ واحدهای اندازهگیری انگلیسی ‪ :‬طول ‪32. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪1‬ـ‪4‬ـ واحدهای اندازهگیری انگلیسی ‪ :‬جرم ‪42 . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫پودمان دوم ـ درصد و کاربردهای آن‬

‫‪2‬ـ‪1‬ـ محاسبة ذهنی درصد ‪48 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪2‬ـ‪2‬ـ درصدهای بیشتر از ‪ 100‬و کمتر از ‪54 . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1‬‬
‫‪2‬ـ‪3‬ـ درصد تغییر ‪60 . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫پودمان سوم ـ معادله‌های درجة دوم‬

‫‪3‬ـ‪1‬ـ مفهوم معادلههای درجة دوم ‪66 . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪3‬ـ‪2‬ـ رابطه های غیر خطی ‪70 . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪3‬ـ‪3‬ـ روشهای حل معادله های درجة دوم ‪78 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫پودمان چهارم ـ توان‌رسانی به توان عددهای گویا‬

‫‪4‬ـ‪1‬ـ مفهوم توان‌رسانی به توان عددهای گویا ‪90. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪4‬ـ‪2‬ـ ریشه‌گیری عددهای حقیقی ‪98 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
 ‫پودمان پنجم ـ نسبت‌های مثلثاتی‬
‫‪5‬ـ‪1‬ـ تشابه ‪116 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪5‬ـ‪2‬ـ تانژانت یک زاویه ‪122 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪5‬ـ‪3‬ـ سینوس یک زاویه ‪130. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪5‬ـ‪4‬ـ کسینوس یک زاویه ‪136 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
 ‫سخنی با هنرجویان گرامی‬

‫به گفتة بسیاری از دانشمندان‪ ،‬ریاضی علمی شیرین و کاربردی است و تاریخ ریاضی نشان داده‬
‫که حل مسائل عملی محیط پیرامونی موجب توسعة ریاضیات شده است‪ .‬هدف اصلی ریاضی‪ ،‬حل‬
‫مسائلی است که انسان در زندگی روزمره و عملی با آنها روبه رو است‪.‬‬
‫شما با دیدن شنای شناگران‪ ،‬نمی‌توانید شنا یاد بگیرید بلکه برای شناگر شدن باید وارد آب شوید‬
‫و خودتان مستقیماً عمل کنید‪.‬‬
‫یادگیری ریاضی صرفاً خواندن و شنیدن مفاهیم ریاضی نیست؛ بلکه ریاضیات علمی معنادار است و‬
‫تا زمانی که خود شما درگیر حل مسائل نشوید نمی‌توانید ریاضی را یاد گرفته و از آن استفاده کنید‪.‬‬
‫طراحی این کتاب به گونه‌ای است که در یک متن داستان‌گونه‪ ،‬مسئله‌ای مطرح می‌شود و شما با‬
‫انجام فعالیت‌هایی که در ادامة مسئله آمده است به مفهوم ریاضی مورد نظر می‌رسید‪.‬‬
‫سعی کنید تمامی این عملیات را انجام دهید و مطمئن باشید خواهید توانست مفاهیم را به خوبی‬
‫یاد گرفته و نهایتاً مسئله‌های کتاب را حل کنید‪.‬‬
‫مفاهیم ریاضی در این کتاب در ارتباط با هم بوده و به هم وابسته‌اند‪ .‬سعی شده است مثال‌ها و‬
‫تمرین‌هایی که در کتاب آمده است کاربردی بوده و با محیط پیرامونی زندگی ما مرتبط باشند‪.‬‬
‫آنچه که مسلم است ریاضیات زبان علم است و در تمام متن زندگی ما حضور دارد‪ .‬یادگیری ریاضی‬
‫شما را قادر می‌سازد تا توانایی تجزیه و تحلیل مسئله‌هایی را که با آنها برخورد می‌کنید‪ ،‬داشته‬
‫باشید و خواهید دید که چگونه می‌توانید آموخته‌های خود را به کار برده و مسئله‌های مهمی را‬
‫حل کنید‪.‬‬
‫در این کتاب عالوه بر تأکید بر این جنبة ریاضی‪ ،‬به تأثیر فناوری در یادگیری ریاضی نیز توجه شده‬
‫است‪ .‬محیط و ابزار فناوری از جمله استفاده از ماشین حساب و نرم‌افزارهای پویا مانند جئوجبرا‪،‬‬
‫این امکان را فراهم می‌سازد تا هنرجو فرصت درک شهودی‪ ،‬رشد مهارت‌های تفکر مانند حدسیه و‬
‫فرضیه‌سازی‪ ،‬الگویابی و غیره را پیدا کند‪ .‬بنابراین به کارگیری فناوری از اصولی است که در تألیف‬
‫این کتاب به آن توجه شده است‪.‬‬
‫در خاتمه برای آنکه کتاب برای شما بهتر قابل استفاده باشد‪ ،‬از نظر برخی از هنر آموزان محترم‬
‫استفاده شده است که بدین وسیله از ایشان تشکر و قدردانی می‌گردد‪.‬‬

‫گروه مؤلفان ریاضی‬

‫دفتر تألیف کتاب های درسی فنی و حرفه ای و کار دانش‬
 ‫پودماناول‬
‫نسبت و تناسب‬

‫باستان‌شناسان چگونه از ریاضی استفاده می‌کنند؟‬

‫در سال ‪2001‬میالدی‪ ،‬باستان‌شناسان جمجمة یک تمساح‬
‫ماقبل تاریخ به طول یک متر و هشتاد سانتی متر را کشف‬
‫کردند‪ .‬با استفاده از نسبت و تناسب‪ ،‬آنها توانستند طول این‬
‫تمساح را ‪12‬متر برآورد کنند‪.‬‬
‫منبع‪National Geography Mag :‬‬
 ‫‪1‬ـ‪1‬ـ نسبتهای مستقیم‬

‫سال تحصیلی جدید‪ ،‬مسئله‌های جدید ‪ ،‬راه‌حل‌های جدید‬

‫دبیر ریاضی وارد کالس شد و پس از معرفی خود گفت‪ « :‬سال جدید تحصیلی بر همۀ شما مبارک باد! امیدوارم امسال‪،‬‬
‫سالی پر از موفقیت برای شما باشد‪ ».‬سپس از لزوم درس خواندن و یادگیری ریاضی برایمان گفت و در آخر‪ ،‬اضافه کرد‪:‬‬
‫« امسال روش یادگیری متفاوتی داریم‪ .‬شما خودتان باید مفاهیم ریاضی را در ذهنتان بسازید؛ این کار را هم به کمک‬
‫یکدیگر و با اجرا کردن فعالیت‌هایی که برایتان در نظر گرفته‌ایم‪ ،‬انجام خواهید داد‪ ».‬پس از اینکه او قوانین کالس را‬
‫برایمان توضیح داد و هنرجویان خودشان را معرفی کردند و دلیل انتخاب شاخة فنی و حرفه‌ای یا کار دانش را برای‬
‫ادامه تحصیل توضیح دادند‪ ،‬گفت‪ « :‬اجازه بدهید کارمان را شروع کنیم‪».‬‬
‫شما در سال‌های گذشته با اندازه‪‎‬گیری آشنا شده‌اید‪ .‬در ادامه‪ ،‬دو گیرة کاغذ در اندازه‌های مختلف را به ما‬
‫نشان داد و گفت‪ « :‬طول گیرة بزرگ ‪ 1/5‬برابر طول گیرة کوچک است‪ ».‬سپس به هر یک از هنرجویان به طور‬
‫تصادفی یک گیره داد و گفت‪ « :‬برای جلسة آینده طول و عرض کتاب ریاضی‪ ،‬طول و عرض یک کاغذ ‪ ،A4‬و طول‬
‫چند شیء دیگر را در منزل با گیره‌ای که دارید اندازه بگیرید‪ ».‬ظاهرا ً کاری ساده بود که در دورة ابتدایی هم‬
‫آن را انجام داده بودیم‪ .‬با خودم گفتم‪ :‬اگر همة تکالیف ریاضی امسال به همین سادگی باشند‪ ،‬نمرة ریاضی‌ام‬
‫‪ 20‬خواهد شد! اما در خانه وقتی خواستم اندازه‪‎‬گیری‌ها را انجام دهم‪ ،‬متوجه شدم که گیره ام را در مدرسه جا‬
‫گذاشته‪‎‬ام‪ .‬به علی زنگ زدم تا ببینم او می‪‎‬تواند کمکی کند‪ ،‬ولی متوجه شدم اندازة گیرة او با اندازة گیرة من متفاوت‬
‫است‪ .‬البته علی راه‌حلی برای مشکل من پیشنهاد کرد‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫فعالیت زیر به شما کمک می‌کند تا متوجه شوید راه‌حل علی چه بوده است‪.‬‬

‫فعاليت ‪1‬‬
‫‪ )1‬در جدول زیر‪ ،‬ستون سمت چپ اندازه‪‎‬ای را برحسب گیرة کوچک و ستون سمت راست همان‬
‫اندازه را بر حسب گیرة بزرگ نشان می‪‎‬دهد‪ .‬این جدول را کامل کنید‪‬‬‬‬.‬‬

‫‪( y‬طول برحسب گیره بزرگ) ‪( x‬طول برحسب گیره کوچک)‬ ‫‪x‬‬
‫‪y‬‬
‫‪3‬‬
‫‪6‬‬
‫‪9‬‬
‫‬‬‬‬‬‬ ‪ )2‬با توجه به جدول‪ ،‬جاهای خالی زیر را پرکنید‪.‬‬
‫‪y= . . . . . . . . . . . . . . . . . . × x‬‬
‫‪. ......................‬‬ ‫مقدار طول شیء برحسب گیره بزرگ برابر است با‬
‫‪x =.................. × y‬‬

‫‪. ......................‬‬ ‫مقدار طول شیء برحسب گیره کوچک برابر است با‬
‫‪ )3‬در زیر‪ ،‬نموداری رسم کنید که رابطة بین اندازه بر حسب گیرة بزرگ و اندازه بر حسب گیرة کوچک‬
‫را نشان دهد‪.‬‬
‫اندازه بر حسب گیرة بزرگ‬

‫‪8‬‬

‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪ 2 4 6 8 10 12‬‬
‫اندازه بر حسب گیرة کوچک‬

‫‪ )4‬اگر طول کتاب ‪ 5 1‬و عرض آن ‪ 3 2‬گیرة بزرگ باشد ‪ ،‬به کمک نمودار باال و رابطه های‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫به دست آمده در (‪ )2‬طول و عرض کتاب را بر حسب گیرة کوچک پیدا کنید‪.‬‬
‫‪...........................................................................................................................‬‬

‫‪9‬‬
‫فعالیت صفحۀ قبل نشان می‪‎‬دهد که هرگاه دو مقدار با ضریب ثابتی با یکدیگر متناسب باشند‪ ،‬با استفاده‬
‫از نمودا ِر رابطة بین آنها می‪‎‬توان با داشتن مقدار یکی‪ ،‬مقدار دیگری را بدون ضرب یا تقسیم به‌دست آورد‪.‬‬
‫نسبت‌های ‪ 1/5‬به ‪ 1‬یا ‪ 3‬به ‪ 2‬را می‪‎‬توان با عدد کسری ‪ 3‬نشان داد‪ .‬با توجه به جدول صفحه قبل می‪‎‬توانیم‬
‫‪2‬‬
‫بفهمیم که در مقابل هر ‪ 2‬گیرة بزرگ‪ 3 ،‬گیرة کوچک و در مقابل هر ‪ 4‬گیرة بزرگ‪ 6 ،‬گیرة کوچک داریم‪.‬‬
‫این ارتباط را می توان چنین نوشت ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‪:‬‬

‫‪6 3‬‬
‫‪= = K‬‬
‫‪4 2‬‬
‫یا ‪ 3=2K‬و ‪6=4K‬‬

‫‪ K‬نسبت طول گیرة بزرگ به طول گیرة کوچک را نشان می‪‎‬دهد که آن را ضریب تبدیل واحد یا در این‬
‫فعالیت ضریب تبدیل طول با واحد گیرة بزرگ به طول با واحد گیرة کوچک می‌نامند‪.‬‬

‫نتیجــه‬

‫در حالت كلي‌‪ ،‬دو نسبت ‪ a‬به ‪ b‬و ‪ c‬به ‪ d‬مساوی‌اند‌‪ ،‬هرگاه برای یک عدد مانند‬
‫‪ ، K‬داشته باشیم‪:‬‬
‫‪a c‬‬
‫‪c = Kd‬‬ ‫و‬ ‫‪a = Kb‬‬ ‫یا‬ ‫‪= = K‬‬
‫‪b d‬‬

‫مثال ‪1‬‬

‫الف) ‪ 250‬سانتی‪‎‬متر چند متر است؟‬

‫ب )   ‪ 34‬سانتی‪‎‬متر چند متر است؟ ‬
‫پ ) ‪ 0/01‬سانتی‪‎‬متر چند متر است؟‬
‫‪A‬‬ ‫‪1‬‬
‫ضریب‬ ‫=‬ ‫اگر طول شیئی برابر ‪ A‬متر باشد‪ ،‬همین طول برابر ‪ 100A‬سانتی‪‎‬متر است‪ .‬نسبت‬
‫‪100A 100‬‬
‫تبدیل سانتی‪‎‬متر به متر است‪ .‬برای داشتن درک بهتر به تساوی ظاهری زیر دقت کنید‪.‬‬

‫متر‬
‫‌متر = سانتی متر ×‬
‫سانتیمتر‬

‫‪10‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫این تساوی به معنای آن است که اگر نسبت طول برحسب متر به طول برحسب سانتی متر را تشکیل‬
‫دهیم‪ ،‬ضریبی به دست میآید که با ضرب آن در طول بر حسب سانتی متر ‪ ،‬همان طول بر حسب متر‬
‫به دست میآید‪ .‬پس داریم‪‬‬‬‬ :‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪× 250‬‬‫‪2/ 5‬‬ ‫الف) ‪ 250‬سانتی متر برابر با ‪ 2/5‬متر است زیرا‪:‬‬
‫‪100‬‬
‫‪1‬‬ ‫ب) ‪ 34‬سانتی متر برابر است با ‪ 0/34‬متر است زیرا‪:‬‬
‫= ‪× 34‬‬‫‪0 / 34‬‬
‫‪100‬‬
‫‪1 0 0 0 000‬‬ ‫پ) ‪ 0/01‬سانتی متر برابر با ‪ 0/0001‬متر است زیرا‪:‬‬
‫=‪× / 1‬‬ ‫‪/ 1‬‬
‫‪100‬‬
‫مثال ‪2‬‬
‫الف) ‪‌ 250‬متر چند سانتی‪‎‬متر است؟‬
‫ب ) ‪ 0/4‬متر چند سانتی‪‎‬متر است؟‬
‫‪4‬‬
‫پ ) متر چند سانتی‪‎‬متر است؟‬
‫‪7‬‬

‫در این حالت‪ ،‬باید معکوس نسبت در مثال (‪ )1‬را حساب کنیم‪ .‬اگر طول جسمی برابر ‪ A‬متر باشد‪ ،‬همین‬
‫طول برابر ‪ 100A‬سانتی‪‎‬متر است‪ .‬نسبت ‪ 1 A = 100‬ضریب تبدیل‪‎‬متر به سانتی‪‎‬متر‪‎‬است‪.‬‬
‫‪00‬‬

‫‪A‬‬
‫سانتی متر‬
‫توجه کنید‪ ).‬پس داریم ‪:‬‬ ‫(برای درک بهتر به تساویِ ظاهری سانتی‌متر = متر ×‬
‫متر‬

‫‪ ( 100 × 250 = 25,000‬الف‬

‫‪ ( 100 × 0/4 = 40‬ب‬
‫‪ ( 100* 4 = 400‬پ‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪11‬‬
‫مثال‌هاي ‪ 1‬و ‪ 2‬نشان مي‌دهند كه در محاسبۀ ضریب تبدیل دو واحد به یکدیگر‪ ،‬اینکه کدام واحد را به کدام‬
‫واحد می‪‎‬خواهیم تبدیل کنیم‪ ،‬مهم است و اگر جای واحدها را با هم عوض کنیم‪ ،‬ضریب تبدیل معکوس‬
‫ال‪ ،‬ضریب تبدیل متر به سانتی‪‎‬متر‪ 100 ،‬است ولی ضریب تبدیل سانتی‪‎‬متر به متر‪ 1 ،‬است‬‪.‬‬
‫می‪‎‬شود‪ .‬مث ً‬
‫‪100‬‬

‫مثال ‪3‬‬
‫برای تهیة ‪ 7‬لیوان شربت‪ 5 ،‬لیوان آب را به ‪ 2‬لیوان شربت غلیظ اضافه می‪‎‬کنیم‪ .‬اگر بخواهیم با ‪ 6‬لیوان‬
‫شربت غلیظ‪ ،‬شربتی با همان مقدار شیرینی درست کنیم‪ ،‬چند لیوان آب باید به آن اضافه کنیم؟‬
‫این مسئله را می‌توانیم به سه روش حل کنیم‪.‬‬

‫روش رسم شکل‪ :‬اگر در برابر ‪ 2‬لیوان (واحد) شربت غلیظ‪ 5 ،‬لیوان (واحد) آب نیاز داشته باشیم‪ ،‬به‬
‫معنای آن است که در برابر هر ‪ 2‬واحد شربت غلیظ‪ ،‬به ‪ 5‬واحد آب نیاز داریم‪.‬‬
‫شربت غلیظ‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫آب‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫بنابراین‪ ،‬در برابر ‪ 6‬لیوان شربت غلیظ (که ‪ 2‬واحد ‪ 3‬تایی است)‪ ،‬به ‪ 15‬لیوان آب (که ‪ 5‬واحد ‪ 3‬تایی‬
‫است) نیاز داریم؛ یعنی‪:‬‬
‫شربت غلیظ‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫آب‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫روش رسم نمودار‪ :‬رابطة این دو کمیت‪ 1‬را می‪‎‬توان با نمودار نشان داد‪.‬‬

‫برای رسم نمودار ابتدا دو نقطه ‪( 0025‬مبدأ) و ‪ 25‬را به هم وصل می کنیم‪ .‬خط ‪ d‬نموداری است که رابطه‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫بین این دو کمیت را نشان می دهد‪.‬‬
‫سپس از نقطه ای به عرض ‪ 6‬روی محور عمودی‪،‬خطی موازی با محور افقی رسم می کنیم تا خط ‪ d‬را در‬
‫نقطه ‪ A‬قطع کند‪ .‬از نقطهٔ ‪ A‬خطی موازی با محور عمودی رسم می کنیم‪ .‬طول محل برخورد این خط‬
‫با محور افقی‪ ،‬تعداد لیوان های آب مورد نیاز را نشان می دهد‪.‬‬

‫‪1‬ـ مفاهیمی مانند وزن و جرم و بار الکتریکی و فشار هوا و نظایر آنها را کمیت‌های فیزیکی و مفاهیمی مانند طول و مساحت و حجم و نظایر آنها را کمیت‌های‬
‫هندسی می‌نامند‪ .‬‬
‫‪12‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫تعداد لیوان شربت غلیظ‬

‫‪7‬‬
‫‪A‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15‬‬
‫تعداد لیوان آب‬

‫روش عملیات جبری‪ :‬با توجه به اینکه تعداد لیوان های  شربت غلیظ و آب‪ ،‬کمیت‪‎‬های متناسباند‪ ،‬این‬
‫تبدیل را می‪‎‬توان به شکل زیر نیز در نظر گرفت‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪x‬‬
‫=‬ ‫‪= K‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫پس ‪:‬‬ ‫ ‬
‫× ‪x =6 K = 6‬‬ ‫‪=15‬‬
‫‪2‬‬
‫یا‬
‫تعداد لیوان آب‬
‫تعداد لیوان آب = تعداد لیوان شربت غلیظ‍‍×‬
‫تعداد لیوان شربت غلیظ‬
‫کاردرکالس ‪1‬‬
‫‪ ) 1‬آیا دو نسبت ‪ 42‬به ‪ 88‬و ‪ 6‬به ‪ 11‬دو نسبت مساوی‌اند؟‬
‫‪.............‬‬ ‫بله؛ ‪ K‬برابر است با‬
‫‪.............‬‬ ‫و ‪ K‬برابر است با‬ ‫‪.............‬‬ ‫خیر؛ نسبت ‪ 6‬به ‪ 11‬برابر است با نسبت‪ 42‬به‬

‫‪ ) 2‬آیا دو نسبت ‪ 2‬به ‪ 5‬و ‪ 10‬به ‪ 25‬دو نسبت مساوی اند؟‬

‫‪.............‬‬ ‫بله؛ ‪ K‬برابر است با‬
‫‪.............‬‬ ‫خیر؛ نسبت ‪ 2‬به ‪ 5‬برابر است با نسبت ‪ . . . . . . . . . . . . .‬به‬

‫‪ ) 3‬در یک روزنامه عکس ها با ابعاد ‪ 5 × 6‬چاپ می‌شوند‪.‬‬

‫در مرحلة صفحهآرایی تصمیم گرفته شد عکس ها با‬
‫طول‪ 12‬چاپ شوند‪ .‬عرض عکسها چقدر باید باشد؟‬
‫‪..............................................................‬‬

‫‪..............................................................‬‬

‫‪13‬‬
‫کمیت‪‎‬های متناسبی که تا اینجا بررسی کردیم‪ ،‬همگی از یک جنس و یک واحد بودند‪ .‬برای مثال‪،‬‬
‫نسبت طول به عرض یک پنجره‪ ،‬نسبت بین دو طول است و هر دو با واحد یکسان متر یا سانتی‪‎‬متر‬
‫قابل اندازه‪‎‬گیری هستند یا نسبت مخلوط کردن شربت غلیظ و آب‪ ،‬نسبت بین دو حجم است و هر دو‬
‫بر  حسب حجم یک لیوان قابل اندازه‪‎‬گیری هستند‪ .‬ولی در زندگی روزمره با کمیت‪‎‬های متناسبی سر و‬
‫کار داریم که از یک جنس نیستند یا واحدهاي اندازه‌گيري آنها یکی نیست‪ .‬مث ً‬
‫ال برای ماشینی که با‬
‫سرعت ثابت در حال حرکت است‪ ،‬مسافت پیموده شده با زمان سپری شده متناسب است‪ .‬در محاسبة‬
‫نسبت بین مسافت طی شده و زمان سپری شده‪ ،‬مسـافت از جنس طول است و با واحدهایی مانند‬
‫متــر اندازه‪‎‬گیری می‪‎‬شود؛ در حالی که زمــان از جنس دیگری است و با واحدهایی مانند ثانیــه‬

‫اندازه‪‎‬گیری می‪‎‬شود‪ .‬مثالی دیگر‪ ،‬قیمت میوه‪‎‬هاست که متناسب با وزن آنهاست‪ .‬در محاسبۀ نسبت بین‬
‫قیمت میوه‪‎‬ها به وزن آنها‪ ،‬قیمت از جنس پــول است و با واحدهایی مانند تومــان اندازه‪‎‬گیری می‪‎‬شود؛‬
‫در حالی که وزن از جنس نیرو است و با واحدهایی مانند کیلوگرم‪ 1‬اندازه‪‎‬گیری می‪‎‬شود‪ .‬در این حالت‪‎‬ها‪،‬‬
‫مقدار نسبت‪ ،‬به واحدهای اندازه‪‎‬گیری برای هر کدام از کمیت‪‎‬های انتخاب شده‪ ،‬بستگی دارد‪‬‬‬‬.‬‬

‫در میدان تره‪‎‬بار‪ ،‬هر ‪ 3‬کیلوگرم سیب‪‎‬زمینی ‪ 3000‬تومان است‪‬‬‬ .‬‬ ‫فعاليت ‪2‬‬

‫‪1‬ـ گرچه کیلوگرم واحد اندازه‌گیری جرم است‪ ،‬از آن به عنوان واحد رایج اندازه‌گیری وزن در زندگی روزمره استفاده می‌کنیم‪ .‬‬
‫‪14‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫‪ ) 1‬نسبت قیمت سیب زمینی به وزن آن ‪ ،‬برابر است با ‪ . . . . . . . . . . . . . . . :‬تومان به ‪ . . . . . . . . . . . . . . . .‬کیلوگرم سیب‪‎‬زمینی‪‬‬‬ .‬‬
‫نسبت قیمت سیب‪‎‬زمینی به وزن آن برابر است با ‪ . . . . . . . . . . . . . . . . .‬تومان به ‪ 1‬کیلوگرم سیب‪‎‬زمینی‪‬‬‬‬‬‬.‬‬
‫این نسبت نشان می‪‎‬دهد که با ‪ . . . . . . . . . . . . . . .‬تومان می‪‎‬توان ‪ 1‬کیلوگرم سیب‪‎‬زمینی خرید‪.‬‬

‫‪ ) 2‬نسبت وزن سیب زمینی به قیمت آن ‪ ،‬برابر است با ‪ . . . . . . . . . . . . . . . :‬کیلوگرم سیب‪‎‬زمینی به ‪ . . . . . . . . . . . . . .‬تومان‪.‬‬
‫‬‬‬نسبت وزن سیب‪‎‬زمینی به قیمت آن برابر است با ‪. . . . . . . . . . . . . . .‬کیلوگرم سیب‪‎‬زمینی به ‪ 1‬تومان‪‬‬‬‬‬‬.‬‬
‫اين نسبت نشان می‪‎‬دهد که با ‪ 1‬تومان می‪‎‬توان ‪. . . . . . . . . . . . . . .‬کیلوگرم سیب‪‎‬زمینی خرید‪.‬‬

‫‪ ) 3‬برای پیدا کردن قیمت ‪ 5‬کیلوگرم سیب زمینی‪ ،‬رابطۀ زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪ 3‬کیلوگرم سیب زمینی‬ ‫‪ 5‬کیلوگرم سیب زمینی‬

‫=‬
‫تومان‬ ‫‪...............‬‬ ‫تومان‬ ‫‪...............‬‬

‫‪ ) 4‬نمودار رابطة بین مقدار سیب زمینی و قیمت آنها را رسم کنید ‬‬‬‪.‬‬
‫قیمت برحسب هزار تومان‬

‫‪10‬‬

‫‪8‬‬

‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪0‬‬
‫ ‪2 4 6 8 10 12 14 1 6‬‬
‫کیلوگرم سیب زمینی‬

‫‪ ) 5‬شیب این خط چه چیزی را نشان می‪‎‬دهد ‬‬‬‬؟‬

‫‪15‬‬
‫فعالیت ‪ 2‬نشان می‪‎‬دهد كه نسبت قیمت سیب‪‎‬زمینی به وزن آن مقداری ثابت است و این نسبت‬
‫نشان دهندة آن است که قیمت ‪ 1‬کیلوگرم سیب‪‎‬زمینی چند تومان است‪ .‬برعکس‪ ،‬نسبت هر مقدار‬
‫سیب‪‎‬زمینی به قیمت آن مقداری ثابت است و این نسبت نشان دهندة آن است که با ‪ 1‬تومان‪ ،‬چه مقدار‬
‫سیب‪‎‬زمینی می‪‎‬توان خرید‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫تعریف‬
‫نسبت دو کمیت متناسب با واحدهای مختلف را نرخ می‌نامند‪.‬‬

‫مثال ‪4‬‬
‫قیمت پنیر متناسب با وزن آن است‪ .‬فرض کنید قیمت ‪ 3‬کیلوگرم پنیر‪ 30‬هزار تومان باشد‪.‬‬
‫الف) نرخ قیمت پنیر به وزن آن چقدر است و چه چیزی را نشان می‪‎‬دهد؟‬
‫ب) نرخ وزن پنیر به قیمت آن چقدر است و چه چیزی را نشان می‪‎‬دهد ‬؟‬
‫واحد اندازه‪‎‬گیری وزن پنیر را کیلوگرم انتخاب می کنیم و واحد قیمت را هزار تومان درنظر می‪‎‬گیریم‪ .‬نرخ‬
‫قیمت پنیر (بر حسب هزار تومان) به وزن آن برابر ‪ 30 = 10‬است که نشان می‪‎‬دهد قیمت هر کیلوگرم پنیر‬
‫‪3‬‬
‫‪ 10‬هزار تومان است‪.‬‬
‫بر عکس‪‬‬ ،‬نرخ وزن پنیر به قیمت آن ‪ 3‬است که همان ‪ 1‬است‪ .‬این نرخ نشان می‪‎‬دهد که با هزار تومان‪،‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪ 1‬کیلوگرم (‪ 100‬گرم) پنیر می‪‎‬توان خرید‪‬‬‬‬.‬‬
‫‪10‬‬

‫مثال ‪5‬‬
‫بنزین مصرفی یک ماشین و مسافت طی شده‪ ،‬دو کمیت متناسب‌اند‪ .‬برخی ماشین‪‎‬ها مسافت‬
‫‪ 45‬كيلومتر را با مصرف ‪ 3‬ليتر بنزين طی می‪‎‬کنند‪.‬‬
‫الف) نرخ مسافت طی شده به مصرف بنزین چقدر است و چه چیزی را نشان می‪‎‬دهد؟‬‬
‫ب) نرخ مصرف بنزین به مسافت طی شده چقدر است و چه چیزی را نشان می‪‎‬دهد؟‬‬‬‬

‫نرخ مسافت طی شده به مصرف بنزین (با واحدهای انتخاب شده) ‪ 45‬است که برابر است با ‪ .15‬این نرخ‬
‫‪3‬‬
‫نشان می‪‎‬دهد که این ماشین با مصرف هر لیتر بنزین ‪ 15‬کیلومتر را طی می‪‎‬کند‪‬.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫برعکس‪ ،‬نرخ مصرف بنزین به مسافت طی شده برابر است با ‪ 3‬یا ‪ 1 ،‬که نشان می‪‎‬دهد برای طی‬
‫‪15‬‬ ‫‪45‬‬
‫کردن ‪ 1‬کیلومتر‪ 1 ،‬لیتر بنزین مصرف می‪‎‬شود‪‬‬.‬‬
‫‪15‬‬

‫مثال ‪6‬‬
‫جدول زیر قیمت یک کاال را‪ ،‬که در بسته‌بندی‌های مختلف عرضه می‪‎‬شود‪ ،‬نشان می‪‎‬دهد‪‬.‬‬

‫قیمت (تومان)‬ ‫وزن‬

‫‪15.000‬‬ ‫‪( 500‬گرم)‬
‫‪42.000‬‬ ‫‪( 1/5‬کیلو‌گرم)‬
‫‪50.000‬‬ ‫‪( 2‬کیلو‌گرم)‬

‫برای خرید ‪ 6‬کیلوگرم از این کاال کدام یک باصرفه‪‎‬تر است؟‬‬‬‬‬

‫برای اینکه این قیمت‪‎‎‬ها به درستی مقایسه شوند‪ ،‬ابتدا باید هر کدام از این کمیت‪‎‬ها را با واحدهای یکسان‬
‫اندازه‪‎‬گیری کنیم و سپس‪ ،‬نرخ هر کدام را حساب کنیم‪ .‬مث ً‬
‫ال‪ ،‬وزن را با کیلوگرم و قیمت را با تومان اندازه‬
‫می‪‎‬گیریم‪ .‬نرخ بستة اول به صورت زیر محاسبه می‌شود‪:‬‬

‫‪15 ,000‬‬
‫‪= 30,000‬‬
‫‪0/ 5‬‬

‫یعنی‪ ،‬بستة اول کیلویی ‪ 30.000‬تومان است‪.‬‬

‫‪42.000 ÷ 1/5 = 28.000‬؛ یعنی بستة دوم کیلویی ‪ 28.000‬تومان است‪.‬‬ ‫و بستة دوم ‪:‬‬

‫و بستة سوم ‪ 50.000 ÷ 2 = 25.000 :‬؛ یعنی بستة سوم کیلویی ‪ 25,000‬تومان است‪.‬‬

‫بنابراین بستة سوم باصرفه‌تر است‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫مثال ‪7‬‬
‫نسبت ارزش هر پوند به دالر تقریب ًا برابر ‪ 3‬به ‪ 4‬است‪ 3.000 .‬پوند چند دالر است؟‬

‫روش رسم شکل ‪ :‬اگر در برابر هر ‪ 3‬واح ِد پوند‪ 4 ،‬واح ِد دالر داشته باشیم‪:‬‬

‫پوند‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫دالر‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫آنگاه در برابر ‪ 3‬واحد ‪ 1.000‬پوندی‪ 4 ،‬واحد ‪ 1.000‬دالری داریم؛ یعنی‪:‬‬

‫پوند‬ ‫‪1.000 1.000 1.000‬‬

‫دالر‬ ‫‪ 1.000 1.000 1.000 1.000‬‬

‫روش رسم نمودار‪ :‬رابطة بین این دو کمیت را می‪‎‬توان با نمودار زیر نشان داد‪.‬‬
‫دالر (برحسب ‪)1000‬‬

‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪1 2 3 4 5 6 7‬‬
‫پوند (برحسب ‪)1000‬‬

‫‪18‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫روش جبری ‪ :‬با توجه به اینکه ارزش دالر و ارزش پوند کمیت‪‎‬هایی متناسب اند‪ ،‬نرخ دالر به پوند به شکل‬
‫زیر است‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪=k‬‬
‫‪3‬‬
‫نرخ باال ضریب تبدیل پوند به دالر است‪ .‬برای بررسی درستی این مطلب‪ ،‬می توانید به تساوی ظاهری زیر‬
‫دالر‬ ‫توجه کنید‪.‬‬
‫دالر = پوند × پوند‬

‫پول بر حسب پوند ضرب کنیم‪،‬‬

‫تساوی باال به معنای آن است که اگر نسبت دالر به پوند را در مقداری ِ‬
‫‪4‬‬
‫‪.‬‬ ‫حاصل‪ ،‬همان مقدار پول بر حسب دالر است‪ .‬بنابراین ‪× 3,000 = 4,000 :‬‬
‫‪3‬‬
‫‬‬
‫پوند‬
‫) و نشان می‪‎‬دهد‬ ‫برعکس‪ ،‬نرخ تبدیل دالر به پوند با ضریب ‪ 3‬به دست می‪‎‬آید (پوند = دالر ×‬
‫دالر‬ ‫‪4‬‬
‫هر ‪ 1‬دالر برابر ‪ 3‬پوند است‪‬‬‬‬‬‬.‬‬
‫‪4‬‬

‫نمودار مثال ‪ ،3‬مثالی از نسبت است زیرا واحدهای دو محور افقی و عمودی (لیوان به عنوان واحد‬
‫اندازه‪‎‬گیری حجم) یکی هستند‪ .‬ولی مثال ‪ 7‬مثالی از نرخ بود زیرا واحد محور افقی (پوند) با واحد محور‬
‫عمودی (دالر) تفاوت دارد‪.‬‬

‫کاردرکالس ‪2‬‬
‫لیتر‬ ‫و ‪27‬‬ ‫لیتر‬ ‫‪30‬‬
‫‪ )1‬نرخ مصرف بنزین به مسافت طی شده در دو ماشین مختلف به ترتیب‬
‫‪ 300‬کیلومتر‬ ‫‪ 320‬کیلومتر‬

‫است‪ .‬کدام ماشین باصرفه‌تر است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪19‬‬
‫‪ )2‬بلیت‌های یک سینما در یک ساعت مانده به شروع فیلم‪ ،‬در هر دقیقه به میزان ثابتی به فروش‬

‫می‌رسد‪ .‬اگر این سینما ‪ 240‬بلیت را در ‪ 16‬دقیقه بفروشد‪ ،‬مقدار ‪ 240‬چه چیزی را نشان می دهد؟‬
‫‪16‬‬
‫سپس به کمک آن‪ ،‬تعداد بلیت‌های فروخته شده در هر ساعت را به‌دست آورید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫رابطة بین کمیت‪‎‬ها همیشه به گونه‌اي نيست كه يكي مضربي از ديگري باشد‪ .‬در فعالیت زیر‪ ،‬رابطة‬
‫بین دو کمیت را بررسی می‪‎‬کنیم که نمي‌توان يكي را به شكل مضربي از ديگري نوشت‪‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫فعاليت ‪3‬‬
‫علی و احمد با سرعت برابر در یک مسیر دایره‌ای دوچرخه سواری می‌کردند‪ .‬علی زودتر از احمد‬
‫دوچرخه‌سواری را شروع کرده بود؛ به طوری که وقتی او ‪ 9‬دور زده بود‪ ،‬احمد ‪ 3‬دور زده بود‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫‪ )1‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫تعداد دورهای علی‬ ‫تعداد دورهای احمد‬

‫‪...‬‬
‫‪0‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪...‬‬
‫‪15‬‬

‫‪ )2‬عددهای ستون دوم را چگونه میتوانیم بر اساس عددهای ستون اول محاسبه کنیم؟‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬اگر علی و احمد به طور هم زمان دوچرخه سواری را شروع کرده باشند و پس از مدتی علی ‪ 9‬دور‬
‫و احمد ‪ 3‬دور زده باشند‪ ،‬دربارة سرعت آنها چه می‪‎‬توانستیم بگوییم؟‬‬‬‬
‫‪.................................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬با در نظر گرفتن این حالت‪ ،‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫تعداد دورهای علی‬ ‫تعداد دورهای احمد‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪...‬‬
‫‪12‬‬
‫‪...‬‬
‫‪15‬‬

‫‪ ) 5‬عددهای ستون دوم را چگونه میتوانیم بر اساس عددهای ستون اول محاسبه‪‎‬کنیم؟‬‬

‫‪............................................................................................................................‬‬

‫‪21‬‬
‫در حالت اول‪ ،‬مشاهده می‪‎‬شود که رابطة بین تعداد دورهایی که علی زده با تعداد دورهایی که احمد زده‬
‫است‪ ،‬به صورت ‪ A = k+B‬است‪ .‬در این وضعیت ‪ k = 6‬و به ازاي هر يك واحد افزايش در ستون اول‪،‬‬
‫يك واحد افزايش در ستون دوم داريم‪ .‬چنین رابطه ای بین دو کمیت را یک رابطه جمعی می نامند‪.‬‬

‫در حالت دوم‪ ،‬این رابطه به صورت ‪ A = kB‬است‪ .‬در این وضعیت‪ k = 3 ،‬و به ازاي هر يك واحد‬
‫افزايش در ستون اول‪ 3 ،‬واحد افزايش در ستون دوم داريم‪ .‬حالت اول یک رابطة جمعی و حالت دوم‬
‫را که رابطۀ بین دو کمیت متناسب است‪ ،‬رابطة ضربی می نامند‪.‬‬

‫مثال ‪8‬‬
‫رابطة بین سن دو نفر‪ ،‬یک رابطة جمعی است‪ .‬چرا؟‬
‫فرض کنید مردی در سال ‪ 1368‬در سن ‪ 32‬سالگی دارای فرزندی می‌شود‪ .‬جدول زیر سن این پدر و‬
‫فرزند در سال‌های بعد را نشان می‌دهد‪.‬‬

‫سال‬ ‫سن پدر‬ ‫سن فرزند‬

‫‪1369‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1370‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪1394‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪26‬‬

‫مشاهده می‌شود به ازای هر یک سال که سن پدر افزایش می‌یابد‪ ،‬به سن فرزند نیز یک سال اضافه‬
‫می‌شود‪ .‬اگر سن فرزند ‪ x‬و سن پدر ‌‪ y‬باشد داریم‪ . y = x + 32 :‬پس رابطه بین سن پدر و فرزند یک‬
‫رابطه جمعی است‪.‬‬
‫می‌توان مشاهده کرد که ‪ 33 ≠ 34 ≠ 58‬است‪ ،‬پس رابطه بین سن پدر و سن فرزند رابطه ضربی نیست‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2 26‬‬

‫‪22‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫‪ ) 1‬در نقشة زیر‪ ،‬هر ‪ 2‬سانتي‌متر نشان‌دهندة ‪ 5‬كيلومتر است‪ .‬دو نقطه را در روي نقشه انتخاب‬ ‫مسئلهها ‬

‫كنيد‪ .‬فاصلة آنها روي نقشه چقدر است؟ فاصلة واقعي آنها از هم چقدر است؟‬

‫‪ ) 2‬مينا براي تهية نوعی سس ساالد ‪ ،‬به كتاب آشپزي مراجعه كرد‪ .‬نسبت روغن به سركه در آن سس‪،‬‬

‫‪ 3‬به ‪ 4‬بود‪ .‬مينا گفت‪ :‬يعني ‪  3‬سس روغن است‪ .‬آيا مينا درست متوجه شده بود؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪ ) 3‬عكاسی مي‌خواهد عكسي را در ابعاد ‪ 35 × 25‬بزرگ کند و سپس آن را روي مقوایی به طول‬
‫‪  55‬سانتي‌متر چاپ کند‪ .‬عرض عكس بزرگ شده چقدر خواهد بود؟‬

‫‪ ) 4‬علی هر ماه مقداری ثابت پول را پس‪‎‬انداز می‪‎‬کند‪ .‬جدول زير مقدار پس‪‎‬انداز او را در چند ماه‬
‫نشان می‪‎‬دهد‪.‬‬

‫مقدار پس‌انداز (هزار تومان)‬ ‫شمارة ماه‬

‫‪350‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪700‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1,050‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪...‬‬
‫‪8‬‬
‫‪...‬‬
‫‪10‬‬

‫این جدول را به کمک رسم نمودار و از طریق جبری كامل كنيد‬‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫‪1‬ـ‪2‬ـ نسبت  های معکوس‬
‫آن روز وقتی از مدرسه به خانه رفتم‪ ،‬متوجه شدم که پدر و مادرم مشغول برنامه‪‎‬ریزی برای نقاشی‬
‫خانه هستند‪‬‬‬‬ .‬‬
‫پدر گفت‪ :‬با نقاش صحبت کردم‪ .‬گفت که ‪ 2‬نفر را برای نقاشی خانة ما می‌فرستد‪ .‬او قول داده است‬
‫كه ‪ 6‬روزه کار را تمام کند‪.‬‬
‫مادر پرسید‪ 6 :‬روز؟ چقدر زیاد؟ نمی‪‎‬توانیم تعداد کارگرها را بیشتر کنیم تا زمان کمتری طول بکشد؟‬
‫مث ً‬
‫ال ‪ 3‬کارگر بیایند؟‬
‫پدر جواب داد‪ ‌:‬چندان تفاوت نمی‪‎‬کند‪ .‬اگر ‪ 3‬نفر بیایند‪ ،‬چند روز کمتر می‪‎‬شود؟‬
‫من که درس نسبت و تناسب را خوانده بودم‪ ،‬به سرعت وارد بحث شدم و گفتم‪‌« :‬من حساب می‪‎‬کنم‪».‬‬
‫‪2 3‬‬ ‫و بعد‪ ،‬این تناسب را نوشتم‪‬‬‬‬:‬‬
‫=‬
‫‪6 x‬‬

‫پس از محاسبه به این نتیجه رسیدم که ‪ 3‬کارگر نقاش‪‌،‬کارشان را ‪ 9‬روزه تمام می‌کنند! چطور شد؟‬
‫یعنی کارشان خیلی بیشتر هم طول می‪‎‬کشد!‬
‫مادرم که کمی کم‌حوصله شده بود‪ ،‬گفت‪ :‬مث ً‬
‫ال تو ریاضی یاد گرفته‌ای؟ تعداد نقاش‌‌ها بیشتر می‪‎‬شود؛‬
‫آن وقت به جای اینکه کار زودتر تمام شود‪ ،‬دیرتر هم تمام می‪‎‬شود!‬
‫من که خودم هم تعجب کرده بودم و نمی‌دانستم چه اتفاقی افتاده است‪ ،‬گفتم‪ :‬البد زیاد با هم حرف‬
‫می‌زنند و کمتر کار می‪‎‬کنند!‬
‫فردای آن روز با سؤالی که در ذهنم ایجاد شده بود‪ ،‬به کالس ریاضی رفتم و از دبیرمان سؤال کردم‪:‬‬

‫‪24‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫آیا تعداد نقاش‌هایی که یک ساختمان را رنگ می‪‎‬کنند با زمان اتمام کار‪ ،‬کمیت‪‎‬هایی متناسب‬
‫هستند؟‬
‫دبیرمان جواب داد‪ :‬بله‪.‬‬
‫با خود گفتم‪،‬پس چرا جوابی که من دیروز به پدر و مادرم دادم‪ ،‬منطقی به نظر نمی‪‎‬آمد؟ بعد هم ماجرا‬
‫را برای دبیرمان تعریف کردم‬‪ .‬طبق معمول‪ ،‬او با طرح یک فعالیت‪ ،‬جواب من را داد‪.‬‬

‫فعاليت ‪4‬‬
‫برای پر کردن مخزن آبی‪ 10 ،‬شیر آب یکسان بر سر لوله‌ها کار گذاشته شده است‪ .‬دو شیر آب وقتی‬
‫به طور کامل باز هستند‪ ،‬این مخزن در ‪ 8‬ساعت پر می‪‎‬شود‪.‬‬

‫‪ ) 1‬اگر ‪ 4‬شیر آب‪ ،‬هم زمان‪ ،‬به طور کامل باز شوند‪ ،‬مخزن در چند ساعت پر می‪‎‬شود؟ دبیر لبخند زنان‬
‫به من گفت‪ :‬حواست باشد که شیرهای آب با هم حرف نمی‌زنند!‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ ) 2‬اگر ‪ 8‬شیر آب هم زمان به طور کامل باز شوند‪ ،‬مخزن در چند ساعت پر می‪‎‬شود؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ ) 3‬رابطة بین تعداد شیرهای باز آب و زمان پر شدن مخزن را توصیف کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعالیت ‪ 4‬رابطة بین دو کمیت متناسب را نشان می‪‎‬دهد که بر خالف کمیت‪‎‬هایی که قب ً‬

‫ال با آنها‌ آشنا‬
‫شده‌ایم‪ ‌،‬با افزایش مقدار یکی از آنها‪ ،‬مقدار دیگری کاهش می‌یابد‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫نکته‬
‫در دو کمیت متناسب‪ ،‬اگر با افزایش (یا کاهش) یک کمیت‪ ،‬کمیت دیگر نیز افزایش (یا کاهش)‬
‫یابد‪ ،‬می‪‎‬گویند این دو کمیت متناسب‪ ،‬با هم رابطة مستقیم دارند؛ اما اگر با افزایش (یا کاهش)‬
‫یک کمیت‪ ،‬کمیت دیگر کاهش (یا افزایش) یابد‪ ،‬می‪‎‬گویند این دو کمیت متناسب‪ ،‬با هم رابطة ‬
‫معکوس دارند‪‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫پس از انجام دادن این فعالیت گفتم‪ :‬پس رابطة تعداد نقاش‌ها با تعداد روزهای کار یک رابطة معکوس است؟‬

‫دبیرمان گفت‪ :‬بله‪ .‬جواب را پیدا کردی!‬

‫گفتم‪ :‬حاال چطور باید تعداد روزهای کار را بر حسب تعداد نقاش‪‎‬ها پیدا کنم؟‬‬‬‬‬

‫دبیرمان گفت‪ :‬فرض کن نقاشی‪ ،‬ساختماني را در ‪ 12‬روز رنگ مي‌كند‪ .‬اين نقاش‌ در هر روز چه كسري از‬

‫ساختمان را رنگ مي‌كند؟‬

‫‪1‬‬
‫کل خانه را رنگ می‪‎‬کند که در ‪ 12‬روز همة ‬ ‫گفتم‪ :‬جواب دادن به این سؤال آسان است‪ .‬این نقاش هر روز‬
‫‪12‬‬
‫خانه رنگ می‪‎‬شود‪.‬‬

‫دبیرمان پرسید‪ :‬حاال اگر تعداد نقاش‪‎‬ها ‪ 2‬نفر باشد‪ ،‬چند روز طول می‪‎‬کشد تا کل ساختمان رنگ شود؟‬
‫‪1‬‬
‫= ‪ 2 × 1‬خانه را رنگ می‪‎‬کنند‪.‬‬‫‪1‬‬
‫خانه را رنگ می‪‎‬کند؛ پس با هم روزی‬ ‫جواب دادم‪ :‬هر کدام روزانه‬
‫‪12 6‬‬ ‫‪12‬‬
‫بنابراین‪ ،‬دو نفر با هم در ‪ 6‬روز خانه را رنگ خواهند کرد‪.‬‬

‫دبیرمان گفت‪ :‬حاال اگر تعداد نقاش‪‎‬ها ‪ 3‬نفر باشد‪ ،‬چند روز طول می‪‎‬کشد تا کل ساختمان رنگ شود؟‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫× ‪ 3‬خانه را رنگ می‪‎‬کنند‪.‬‬ ‫خانه را رنگ می‪‎‬کند؛ پس ‪ 3‬نفر با هم‪ ،‬روزی=‬ ‫جواب دادم‪ :‬هر کدام روزانه‬
‫‪12 4‬‬ ‫‪12‬‬
‫بنابراین‪ 3 ،‬نفر با هم در ‪ 4‬روز خانه را رنگ خواهند کرد‪.‬‬
‫دبیرمان گفت‪ :‬می‪‎‬بینی که حاصل ضرب تعداد نقاش‪‎‬ها در تعداد روزهای الزم برای تمام کردن نقاشی خانة ‬

‫شما‪ ،‬مقدار ثابت ‪ 12‬است‪ .‬زیرا کل این کار‪ ،‬نیازمند ‪ 12‬روز کار یک نقاش است و تعداد نقاش‪‎‬ها را به هر‬

‫نسبت افزایش دهیم‪ ،‬تعداد روزهای مورد نیاز به همان نسبت کاهش می‪‎‬یابد؛ به گونه‪‎‬ای که حاصل ضرب تعداد‬

‫نقاش‪‎‬ها در تعداد روزهای مورد نیاز‪ ،‬عدد ثابت ‪ 12‬شود‪.‬‬

‫وقتي دو كميت با هم رابطة معكوس دارند‪ ،‬به جاي اینكه نسبت بين آنها عدد ثابتی باشد‪ ،‬حاصل‌ضربشان‬
‫عددي ثابت است‪ .‬در مسئلة تعداد نقاش‌ها و روزهای کاری‪‬‬‬،‬‬
‫‪1 × 12 = 2 × 6 = 3 × 4 = 12‬‬

‫‪26‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫نتیجه‬
‫اگر ‪ a‬و ‪ b‬مقادیر متناظر دو کمیت متناسب باشند كه با هم رابطة معكوس‬
‫دارند‪ ،‬مقدار ‪ K = a × b‬ثابت است و اگر ‪ c‬و ‪ d‬دو مقدار متناظر دیگر از همین‬
‫دو کمیت باشند‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪K=a×b=c×d‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬
‫=‪a‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪c‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪12‬‬
‫=‬
‫‪c‬‬ ‫در مسئلة نقاشها و روزهای کار‪ K = 2 × 6 = 12 ،‬و داريم ‪= 4 :‬‬
‫‪3‬‬
‫برای درک بهتر رابطة بین این دو کمیت‪ ،‬نمودار رابطة بین آنها را رسم می کنیم‪.‬‬
‫تعداد نقاش‌ها‬

‫‪12‬‬
‫‪11‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12‬‬ ‫تعداد روزها‬

‫مثال ‪9‬‬
‫محمود هر شب ‪ 3‬صفحه از كتابی را مطالعه مي‌كند‪ .‬او كتاب را در‪20‬روز تمام مي‌كند‪ .‬اگر محمود‬
‫بخواهد كتاب را در ‪ 15‬روز تمام كند‪ ،‬هر شب بايد چند صفحه از آن را بخواند؟‬
‫به سادگي مي‌توان دريافت كه براي كاهش زمان مطالعة کتاب‪ ،‬بايد تعداد صفحاتي كه هر شب محمود‬
‫مطالعه مي‌كند‪ ،‬افزايش يابد‪ .‬در این مثال‪ ،‬دو كميت زمان و تعداد صفحات مطالعه شده در هر شب‪ ،‬با‬
‫هم رابطة معكوس دارند‪.‬‬
‫در اين وضعيت‪ ،‬مقدار ثابت یعنی تعداد کل صفحات کتاب برابر است با‪ K = 3 × 20= 60 :‬و داريم‪:‬‬
‫‪60‬‬
‫=‬‫‪c‬‬ ‫‪= 4‬‬
‫‪15‬‬

‫‪27‬‬
 ‫‪ 1‬ـ الف) دو كميت متناسب را نام ببريد كه با هم رابطة معكوس داشته باشند‪.‬‬ ‫کاردرکالس ‪3‬‬

‫‪............................................................................................................................‬‬

‫ب ) با در نظر گرفتن ارتباط اين دو كميت‪ ،‬مسئله‌اي طرح كنيد‪.‬‬

‫‪............................................................................................................................‬‬

‫‪ ) 2‬شمعی به طول ‪ 14‬سانتی‪‎‬متر را روشن می‪‎‬کنیم‪ .‬این شمع در هر ‪ 5‬دقیقه ‪ 1‬سانتی‪‎‬متر کوتاه می‪‎‬شود‪.‬‬
‫الف) جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫زمان برحسب دقیقه‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬

‫……‬ ‫……‬ ‫……‬
‫طول شمع‬ ‫‪14‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪12‬‬
‫……‬ ‫……‬ ‫……‬
‫میزان کاهش طول شمع‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫ب ) با افزایش زمان‪ ،‬طول شمع چگونه تغییر می‪‎‬کند؟ با توجه به سطرهای اول و دوم جدول‪ ،‬آیا‬
‫زمان و طول شمع کمیت‪‎‬های متناسب معکوس یکدیگرند؟ چرا؟‬

‫پ ) با توجه به سطرهای اول و سوم جدول‪ ،‬چه رابطه‌ای بین زمان و میزان کاهش طول شمع وجود‬
‫دارد؟ این دو کمیت چه نوع رابطه‌ای با هم دارند؟‬
‫‪............................................................................................................................‬‬

‫‪28‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫مسئلهها ‬
‫‪ ) 1‬جاهای خالی را پر کنید‪.‬‬
‫• نسبت دوکمیت متناسب که با یک واحد اندازه‌گیری نمی‌شوند ‪ . . . . . . . . . . . . .‬نامیده می‌شود‪.‬‬
‫• دو کمیت ‪ A‬و ‪ B‬را در نظر بگیرید‪ .‬اگر با افزایش یک واحد از ‪ ، A‬یک واحد از ‪ B‬افزایش یابد‪،‬‬
‫دو کمیت رابطة ‪ . . . . . . . . . . . . .‬دارند‪.‬‬

‫‪ ) 2‬دو مثال از نرخ بیان کنید‪.‬‬

‫‪............................................................................................................................‬‬

‫‪ ) 3‬اگر ضریب تبدیل واحد ‪ A‬به ‪ B‬عدد ‪ 2‬باشد‪ ،‬به سؤال‌های زیر پاسخ دهید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫الف) ‪ 4‬واحد از ‪ A‬معادل چند واحد از ‪ B‬است؟‬
‫‪............................................................................................................................‬‬

‫ب ) ‪ 4‬واحد از ‪ B‬معادل چند واحد از ‪ A‬است؟‬

‫‪............................................................................................................................‬‬

‫پ ) ضریب تبدیل واحد ‪ B‬به واحد ‪ A‬را بنویسید‪.‬‬

‫‪............................................................................................................................‬‬

‫ت )   رابطة بین این دو واحد را با نمودار نشان دهید و به پرسش های الف و ب از روی نمودار پاسخ دهید‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫‪ )٤‬جدول زیر نوعی کاال را نشان می دهد که در سه اندازة کوچک ‪ ،‬متوسط و بزرگ بسته بندی شده است‪.‬‬

‫نوع‬ ‫وزن (کیلوگرم)‬ ‫قیمت ( تومان )‬ ‫نسبت وزن به قیمت‬ ‫نسبت قیمت به وزن‬

‫کوچک‬ ‫‪.............‬‬ ‫‪.............‬‬

‫‪1/5‬‬ ‫‪1,200‬‬
‫متوسط‬ ‫‪.............‬‬ ‫‪.............‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3,000‬‬
‫بزرگ‬ ‫‪.............‬‬ ‫‪.............‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪10,000‬‬

‫الف) جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫ب) کدام بسته با صرفه‌تر است؟‬

‫‪ ) ٥‬نمودار زیر رابطة بین کمیت ‪ A‬و کمیت ‪ B‬را نشان می دهد‪:‬‬
‫الف) ضریب تبدیل ‪ A‬به ‪ B‬و ‪ B‬به ‪ A‬را بنویسید‪.‬‬
‫ب)‪ 3‬واحد از ‪ A‬تقریباً معادل چند واحد از ‪ B‬است؟‬
‫پ) ‪ 5‬واحد از ‪ B‬تقریباً معادل چند واحد از ‪ A‬است؟‬

‫‪B‬‬

‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4 ‌5‬‬ ‫‪6 7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪ )6‬دو کمیت داده شده در هر قسمت با هم متناسب هستند‪ .‬کدام دو کمیت مستقیم و کدام دو‬
‫معکوس هستند؟‬
‫الف) وزن یک کاال و قیمت آن؛‬
‫ب) تعداد شیرهایی که یک حوض آب را پر می کنند و زمان پر شدن حوض؛‬

‫‪30‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫پ) محیط دایره ها و طول شعاع آنها؛‬

‫ت) تعداد مشتریان در یک بانک و زمان انتظار آنها با فرض برابری زمان سرویسدهی؛‬
‫ث) وزن بستة پستی و هزینة ارسال بدون در نظر گرفتن هزینة ثابت؛‬
‫ج) تعداد کارگران و زمان انجام کار برای تخلیة بارهای یک انبار؛‬
‫چ) درآمد حاصل از دریافت عوارضی در یک اتوبان و تعداد ماشینهایی که از آن عبور می کنند‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫‪1‬ـ‪3‬ـ واحدهای اندازه‌گیری انگلیسی‪ :‬طول‬

‫ديشب در منزل ما شور و هيجاني برپا بود‪ .‬پدرم قول داده بود که برای ما تلويزيوني نو بخرد‪.‬‬
‫روز خرید تلویزیون فرارسيده بود‪ .‬اعضاي خانواده پشت سر هم از یکدیگر دربارة تلویزیون سؤال‬
‫مي‌كردند؛ خواهرم پرسيد‪ « :‬اندازة تلويزيونی که مي‌خواهيم بخريم‪ ،‬چقدر است؟» برادرم‌گفت‪« :‬هر‬
‫چه بزرگ‌تر‪ ،‬بهتر‪ ».‬پدرم گفت‪« :‬پسر جان‪ ،‬اندازة تلويزيون بايد با اندازة اتاق متناسب باشد‪ .‬يك ‬
‫تلويزيون‪ 46‬اينچي را كه نمي‌توانيم در اين اتاق بگذاريم‪ ».‬من هم كه نمي‌دانستم تلويزيون‪ 46‬اينچي‬
‫چقدر است‪ ،‬آن‌قدر ذوق‌زده بودم كه بدون اينكه سؤالي کنم فورا ً رايانه‌ام را روشن كردم و در اينترنت‬
‫به جست و جو پرداختم‪ .‬تصاوير زيبايي از تلويزيون پيدا كردم‪ .‬تصاویر زیر سؤال‌هایی در ذهنم ایجاد‬
‫کرد‪.‬‬

‫ ‬

‫از پدرم پرسیدم‪ :‬عالمتی که در کنار ‪ 32‬دیده می‌شود‪ ،‬چیست؟ گفت‪ :‬یعنی اندازة تلویزیون ‪ 32‬اینچ‬
‫است‪ .‬گفتم‪ :‬یعنی چقدر؟ گفت‪  :‬االن کار دارم؛ بعداً‪ .‬گفتم فقط یک سؤال‪ :‬چرا قطر تلویزیون را نشان‬
‫داده است؟ گفت‪ :‬اندازة تلویزیون را با قطرش بیان می‪‎‬کنند‪ .‬اگر خودت کمی جست وجو کنی‪ ،‬پاسخ‬
‫سؤال‌هایت را می‌توانی پیدا کنی‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫دوباره از پدرم سؤال کردم‪ « :‬چرا اندازة تلویزیون‌ها را با همان سانتی‪‎‬متر بیان نمی‪‎‬کنند؟ ‪ 32‬اینچ یعنی‬
‫‪1‬‬
‫چند سانتی‪‎‬متر؟» پدرم خط‪‎‬کشی به دستم داد و گفت‪ « :‬اینچ یکی از واحدهای اندازه‪‎‬گیری انگلیسی‬
‫طول است‪ .‬اگر دقیق به این خط‌کش نگاه کنی متوجه می‪‎‬شوی هر اينچ (‪ )in‬چند سانتی‪‎‬متر است‪».‬‬

‫فعاليت ‪5‬‬
‫‪ )1‬با توجه به خط‌کشی که بر حسب سانتی‪‎‬متر و اینچ عالمت‌گذاری شده‪ ،‬بگویید هر اینچ تقريباً‬
‫چند سانتی‪‎‬متر است؟‬
‫‪....................................................‬‬
‫‪E‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪ )2‬به دو خط‌کش رو به رو توجه کنید؛‬

‫‪C‬‬

‫‪B‬‬
‫فكر مي‌كنيد کدام خط‌کش با سانتی‪‎‬متر‬
‫و کدام‌یک با اینچ عالمت‌گذاری شده است؟‬
‫‪A‬‬

‫‪ )3‬طول‪‎‬های مشخص شده را با توجه به هریک از خط‌کش‌ها پیدا کنید‪.‬‬

‫طول بر حسب ‪in‬‬ ‫طول بر حسب ‪cm‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪ )4‬فکر می‪‎‬کنید استفاده از کدام واحد برای اندازه‪‎‬گیری طول ساده‌تر است؟ چرا؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪١‬ـ  اين گونه واحدها را واحدهاي مرسوم نيز مينامند‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫هنوز پاسخ سؤال‌هایم را پیدا نکرده بودم‪ .‬پس دوباره به سراغ اینترنت رفتم و جدول زیر را پیدا‬
‫‪١‬‬
‫کردم‪.‬‬
‫‪75″‬‬ ‫‪Size‬‬ ‫‪Width‬‬ ‫‪Height‬‬ ‫‪Area‬‬
‫‪27.9″‬‬ ‫‪15.7″‬‬ ‫‪437 in2‬‬
‫‪70″‬‬ ‫‪32″‬‬
‫‪70.9cm‬‬ ‫‪39.9cm‬‬ ‫‪0.283 m2‬‬

‫‪65″‬‬ ‫‪37″‬‬
‫‪32.2″‬‬
‫‪81.8cm‬‬
‫‪18.1″‬‬
‫‪46cm‬‬
‫‪585 in2‬‬
‫‪0.376 m2‬‬
‫‪60″‬‬ ‫‪42″‬‬
‫‪36.6″‬‬ ‫‪20.6″‬‬ ‫‪754 in2‬‬
‫‪93cm‬‬ ‫‪52.3cm‬‬ ‫‪0.487 m2‬‬
‫‪55″‬‬ ‫‪40.1″‬‬ ‫‪22.5″‬‬ ‫‪904 in2‬‬
‫‪46″‬‬
‫‪50″‬‬ ‫‪101.9cm‬‬ ‫‪57.2cm‬‬ ‫‪0.582 m2‬‬

‫‪46″‬‬ ‫‪50″‬‬
‫‪43.6″‬‬ ‫‪24.5″‬‬ ‫‪1068 in2‬‬
‫‪110.7cm‬‬ ‫‪62.2cm‬‬ ‫‪0.689 m2‬‬
‫‪42″‬‬ ‫‪47.9″‬‬ ‫‪27″‬‬ ‫‪1293 in2‬‬
‫‪37″‬‬ ‫‪55″‬‬
‫‪121.7cm‬‬ ‫‪58.6cm‬‬ ‫‪0.835 m2‬‬
‫‪32″‬‬ ‫‪60″‬‬
‫‪52.3″‬‬ ‫‪29.4″‬‬ ‫‪1538 in2‬‬
‫‪132.8cm‬‬ ‫‪74.7cm‬‬ ‫‪0.992 m2‬‬

‫‪56.7″‬‬ ‫‪31.9″‬‬ ‫‪1805 in2‬‬

‫‪65″‬‬
‫‪144cm‬‬ ‫‪81cm‬‬ ‫‪1.165 m2‬‬

‫‪61.1″‬‬ ‫‪34.4″‬‬ ‫‪2102 in2‬‬

‫‪70″‬‬
‫‪155.2cm‬‬ ‫‪87.4cm‬‬ ‫‪1.356 m2‬‬
‫‪65.4″‬‬ ‫‪36.8″‬‬ ‫‪2407 in2‬‬
‫‪75″‬‬
‫‪166.1cm‬‬ ‫‪93.5cm‬‬ ‫‪1.553 m2‬‬

‫با دقت در جدول و شکل‌هاي دو تلویزیون ‪ 32‬اینچی متوجه شدم که مث ً‬

‫ال تلویزیون‌های ‪ 32‬اینچی ممکن‬
‫است طول‌ها و عرض‌های مختلفی داشته باشند و در نتیجه‪ ،‬صفحه‌های آنها نیز ممکن است متفاوت‬
‫باشند‪ ،‬ولی هنوز نتوانسته بودم بفهمم که برای اتاق پذیرایی ما تلویزیون با چه اندازه‌ای مناسب است‪.‬‬
‫به جست وجو ادامه دادم‪ .‬جدول روبه رو را هم در زیر‬
‫‪Screen Size‬‬ ‫‪Recommended Range‬‬

‫ʺ‪19‬‬ ‫‪0.7-2.4 m‬‬

‫تصویر دیدم که کمک کرد بفهمم چرا پدرم می‌گوید‬
‫ʺ‪22‬‬ ‫‪0.9-2.7 m‬‬
‫‪٢‬‬
‫تلویزیون ‪ 46‬اینچی برای خانة ما مناسب نیست‪.‬‬
‫ʺ‪28‬‬ ‫‪1.0-3.1 m‬‬

‫ʺ‪32‬‬ ‫‪1.2-4.0 m‬‬

‫ʺ‪37‬‬ ‫‪1.5-4.6 m‬‬

‫ʺ‪40‬‬ ‫‪1.6-5.0 m‬‬

‫ʺ‪42‬‬ ‫‪1.6-5.3 m‬‬

‫ʺ‪46‬‬ ‫‪1.8-5.0 m‬‬

‫ʺ‪52‬‬ ‫‪1.9-6.5 m‬‬

‫‪1‬ـ ‪ : Size‬اندازه ‪ :Width‬عرض ‪ : Height‬ارتفاع ‪ : Area‬مساحت‬

‫‪2‬ـ ‪ : Screen Size‬اندازة صفحة تصویر ‪ : Recommended Range‬فاصلة توصیه شده‬

‫‪34‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫کاردرکالس ‪4‬‬
‫‪ )1‬با توجه به جدول صفحة قبل (جدول فاصله های توصیه شده)‪ ،‬حداقل فاصلة مناسب بیننده از‬
‫تلويزيون ‪  46‬اينچي چقدر است؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬تصویر زیر یک اتاق نشیمن را نشان می‪‎‬دهد‪ .‬با توجه به جدول صفحة قبل (جدول فاصله های‬
‫توصیه شده)‪ ،‬تلویزیون با چه اندازه‌ای را توصیه می‪‎‬کنید؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪3m‬‬

‫جدول دیگری پیدا کردم که می‪‎‬توانست به من کمک کند تا متوجه شوم که تلویزیون مناسب برای خانة‬
‫‪1‬‬
‫ما باید چه اندازه‌ای داشته باشد‪ .‬با خودم گفتم‪ :‬حتماً ‪ inch‬همان اینچ است‪ .‬ولی ‪ feet‬یعنی چه؟ آيا‬
‫‪2‬‬
‫واحد دیگري برای اندازه‪‎‬گیری طول است ؟‬
‫‪Viewing Distance‬‬ ‫‪Viewing Distance‬‬
‫‪Min Size‬‬ ‫‪Max Size‬‬
‫‪in feet‬‬ ‫‪in inches‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪32‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪46‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪63‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪96‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪168‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪112‬‬

‫‪1‬ـ ‪ : feet‬جمع فوت است‪ .‬در زبان انگلیسی واحدها جمع بسته می شوند‪ .‬برای مثال ‪ 4 feet‬بیان می‌شود‪.‬‬
‫‪ :Max Size‬حداکثر اندازه تلویزیون‬ ‫‪ :Min Size‬حداقل اندازه تلویزیون‬ ‫‪2‬ـ ‪ :Viewing Distance‬فاصله از تلویزیون‬

‫‪35‬‬
 ‫فعاليت ‪6‬‬
‫‪ )1‬اندازه‌های داده شده در ستون دوم (از سمت چپ) جدول زیر را که بر حسب اینچ هستند‪ ،‬به‬
‫متر تبدیل کنید‪.‬‬

‫‪Viewing Distance Viewing Distance‬‬ ‫فاصله از تلویزیون‬

‫‪Min Size Max Size‬‬
‫‪in feet‬‬ ‫‪in inches‬‬ ‫بر حسب متر‬

‫‪4‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪32‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪46‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪63‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪96‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪168‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪112‬‬

‫‪ )2‬بین اعداد در ستون اول و اعداد در ستون دوم چه رابطه‌ای وجود دارد؟‬

‫‪ )3‬بین اعداد در ستون اول و اعداد در ستون سوم چه رابطه‌ای وجود دارد؟‬

‫‪ )4‬جاهای خالی را پر کنید‪:‬‬

‫اینچ = ‪ 1‬فوت‬ ‫‪............‬‬ ‫ب) ‪ . . . . . . . . . . . .‬متر =‬ ‫متر = ‪ 1‬اینچ‬ ‫‪.............‬‬ ‫الف)‬

‫‪ )5‬اگر برای پخش فیلم‌های آموزشی بخواهیم تلویزیونی در کالس شما بگذاریم‪ ،‬فکر میکنید چه‬
‫اندازه‌ای مناسب است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ما هر روز در زندگی خود در خانه یا مدرسه از اندازه‪‎‬گیری استفاده می‪‎‬کنیم‪ .‬در سال های گذشته‪،‬‬
‫با واحدهاي اندازه‌گيري طول (متر‪ ،‬سانتي‌متر‪ ،‬ميلي‌متر‪ ،‬كيلومتر و غيره) آشنا شده‌ايد‪ .‬امروزه غالب‬
‫واحدهاي اندازه‌گيري به دو سيست ‌م استاندارد اندازه‌گيري بين‌المللي (‪ )SI‬و سيستم اندازه‌گيري‬
‫انگليسي (مرسوم) تقسيم مي‌شوند‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫سيستم اندازه‌گيري انگليسي سیستمی بود که واحدهایی براي اندازه‌گيري در اختیار قرار می داد‪.‬‬ ‫خواندنی‬

‫در  اين سيستم‪ ،‬از اعضاي مهم بدن به عنوان واحد اندازه‌گيري استفاده مي‌شد‪ .‬براي مثال‪ ،‬در قديم‬
‫مردم براي اندازه‌گيري فاصله‌هاي كوتاه روي زمين از پاهايشان استفاده مي‌كردند‪ .‬مصري‌ها‪ ،‬يوناني‌ها‬
‫و رومي‌ها نيز اين واحد را به‌کار می‌بردند‪.‬‬

‫واحدهاي ديگر نيز با توجه به ويژگي‌هاي بدني پادشاه تعيين مي‌شد‪.‬‬

‫براي مثال‪ ،‬يك يارد اندازة دور كمر پادشاه و يك اينچ اندازة اولين بند انگشت شست او بود‪ .‬تقريباً‬
‫هر ‪ 12‬اينچ برابر با يك فوت است‪.‬‬
‫در زمان‌های گذشته انسان براي اندازه‌گيري مسافت‌هاي طوالني از گام‌هايش استفاده مي‌كرد‪ .‬هر دو گام‬
‫برابر با ‪ 1‬پِيس(‪ )pace‬بود‪ .‬رومي‌ها عرض جاده‌ها را با اين واحد تعيين مي‌كردند (يك مايل برابر است با‬
‫طول ‪ 1000‬پِيس)‪ .‬حجم به كمك وسايل معمول در آشپزخانه مانند فنجان‪ ،‬قاشق غذاخوري يا سطل‬
‫اندازه‌گيري مي‌شد‪ .‬واژة گالن از واژه‌اي قديمي گرفته شده است كه به معنای سطل بود‪.‬‬
‫با توجه به استاندارد نبودن واحدهای انگلیسی‪ ،‬در‪ 1670‬ميالدي‪ ،‬سيستم اندازه‌گيري ده‌دهي متريك‬
‫پيشنهاد شد (در زبان فرانسه‪ ،‬متر معادل واژة اندازه است)‪.‬‬
‫در حال حاضر‪ ،‬سه كشور در جهان از سيستم اندازه‌گيري انگليسي استفاده مي‌كنند‪.‬‬
‫با مراجعه به اینترنت نام  اين سه كشور را پیدا کنید‪.‬‬

‫واحد طول در سيستم ‪ ، SI‬متر و در سيستم انگليسي‪ ،‬يارد است‪ .‬با توجه به اينكه واحدهاي استفاده‬
‫شده در سيستم انگليسي قدیم طوري تعريف شده بودند كه افراد مختلف براي يك شيء اندازه‌هاي‬
‫مختلفی پيدا مي‌كردند‪ ،‬در طول زمان نياز به استاندارد كردن آنها احساس شد‪ .‬برخي از واحدهاي‬

‫‪ 12‬اینچ (‪ 1 = )in‬فوت (‪)ft‬‬

‫استاندارد شدة طول در سيستم انگليسي عبارت‌اند از ‪:‬‬
‫‪ 3‬فوت (‪ 1 = )ft‬یارد (‪)yd‬‬
‫‪ 5.280‬فوت (‪ 1 = )ft‬مایل (‪)mi‬‬
‫‪37‬‬
 ‫ضریب تبدیل این واحدها به یکدیگر به صورت زیر است‪.‬‬

‫ضريب تبديل (با تقريب كمتر از ‪)0/01‬‬ ‫به‬ ‫براي تبديل از‬

‫‪1/61‬‬ ‫كيلومتر‬ ‫مايل‬

‫‪2/54‬‬ ‫سانتي‌متر‬ ‫اينچ‬

‫‪0/31‬‬ ‫متر‬ ‫فوت‬

‫‪0/91‬‬ ‫متر‬ ‫يارد‬

‫‪0/62‬‬ ‫مايل‬ ‫كيلومتر‬

‫‪0/39‬‬ ‫اينچ‬ ‫سانتي‌متر‬

‫‪3/28‬‬ ‫فوت‬ ‫متر‬

‫‪1/09‬‬ ‫يارد‬ ‫متر‬

‫کاردرکالس ‪5‬‬
‫‪ -1‬جدول زير را كامل كنيد‪.‬‬
‫ ‬
‫طول اندازه‌گرفته شده‬ ‫طول اندازه‌گرفته شده‬ ‫طول حدس زده شده‬ ‫طول حدس زده شده‬
‫برحسب واحدهاي‬ ‫برحسب واحدهاي‬ ‫برحسب واحدهاي‬ ‫برحسب واحدهاي‬
‫اندازه‌گيري ‪SI‬‬ ‫اندازه‌گيري انگليسي‬ ‫اندازه‌گيري ‪SI‬‬ ‫اندازه‌گيري انگليسي‬

‫‪. . . cm‬‬ ‫‪. . . in‬‬ ‫‪. . . cm‬‬ ‫‪. . . in‬‬ ‫عرض كتاب رياضي‬
‫‪...m‬‬ ‫‪. . . ft‬‬ ‫‪...m‬‬ ‫‪. . . ft‬‬ ‫طول كتاب رياضي‬
‫‪...m‬‬ ‫‪. . . yd‬‬ ‫‪...m‬‬ ‫‪. . . yd‬‬ ‫طول پنجرة اتاق‬

‫‪. . . mm‬‬ ‫‪. . . in‬‬ ‫‪. . . mm‬‬ ‫‪. . . in‬‬ ‫طول خودكاري كه از آن استفاده مي‌كنيد‬

‫‪...m‬‬ ‫‪. . . ft‬‬ ‫‪...m‬‬ ‫‪. . . ft‬‬ ‫طول اتاق‬

‫‪. . . cm‬‬ ‫‪. . . in‬‬ ‫‪. . . cm‬‬ ‫‪. . . in‬‬ ‫دور کمر خودتان‬

‫‪ -2‬از نظر شما‪ ،‬كار با كدام سيستم اندازه‌گيري راحت‌تر است؟ چرا؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪38‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫مسئله ها‬
‫‪ )1‬ورزشكاري در پرش سه‌گام به ترتيب ‪ 4‬فوت و ‪  6‬اینچ‪ 4 ،‬فوت و ‪  5‬اينچ‪ 3 ،‬فوت و ‪ 11‬اينچ پريد‪.‬‬

‫الف) اين ورزشكار روي هم چند فوت و چند اينچ پريده است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪..................‬‬ ‫ب) او چند متر پريده است؟‬

‫پ) اگر ركورد  اين رشته ‪ 12‬فوت و ‪ 10‬اينچ باشد‪ ،‬براي شكستن ركورد‪ ،‬چقدر بيشتر بايد مي‌پريد؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬قد شما چند سانتي‌متر است؟‬

‫‪..................‬‬ ‫الف) چند متر است؟‬
‫‪..................‬‬ ‫ب   ) چند  اينچ است؟‬
‫‪..................‬‬ ‫پ    ) چند فوت است؟‬
‫‪..................‬‬ ‫ت   ) چند يارد است؟‬

‫‪ )3‬يك گردشگر از كشوري كه از سيستم اندازه‌گيريِ‬

‫انگليسي استفاده مي‌كند‪ ،‬به ايران آمده است‪.‬‬
‫اصفهان ‪340 Km‬‬ ‫او در راه اصفهان‪ ،‬تابلوي مقابل را مي‌بيند‪:‬‬
‫فرض کنید شما به عنوان مسئول سازمان جهانگردي‬
‫می خواهید پیشنهاد بدهید فاصلۀ شهرها را بر حسب مايل نيـز‬
‫روی تابلوهاي راهنمايي بنويسند‪.‬‬
‫حساب كنيد تا اصفهان چند مايل باقي مانده است؟‬

‫‪39‬‬
‫‪ )4‬در يك مسابقة دو امدادي‪ ،‬هر تيم بايد ‪ 20‬مايل بدود‪ .‬اگر هر بازيكن مجاز باشد فقط ‪ 3‬كيلومتر‬
‫بدود‪ ،‬هر تيم چند دونده باید داشته باشد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬يك دبیر هنر‪ ،‬يك بسته نوار تزيينی به طول ‪ 50‬يارد خريد‪ .‬هر دانش‌آموز براي تكميل پروژه به‬
‫‪ 0/8‬متر نوار نياز دارد‪ 30 .‬دانش‌آموز در اين پروژه شركت دارند‪ .‬چند يارد نوار باقي مي‌ماند؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬سه وسيله نام ببريد كه به طور رایج‪ ،‬اندازه‌شان با واحدهاي انگليسي بيان مي‌شود‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬حسین هنرجوی رشتة صنایع چوب است‪ .‬او برای انجام پروژة خود که ساخت صندلی است به‬
‫الگوی زیر دست پیدا کرد‪ .‬ابعاد و اندازه‌های روی شکل بر حسب فوت و اینچ است‪ .‬این اندازه‌ها را‬
‫بر حسب سانتی‌متر به دست آورید‪.1‬‬

‫‪ 4″‬ـ ‪1′‬‬
‫‪ 8″‬ـ ‪2′‬‬
‫تا‬
‫‪ 6″‬ـ ‪3′‬‬
‫‪ 6″‬ـ ‪1′‬‬

‫‪1‬ـ ‪ 2′‬یعنی ‪ 2‬فوت و ʺ‪ 8‬یعنی ‪ 8‬اینچ‬

‫‪40‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫‪ )8‬در دریانوردی از واحدی به نام گره برای اندازه‌گیری سرعت شناورها در دریا استفاده می‌شود‪ .‬سرعت‬
‫یک گره برابر است با یک مایل دریایی بر ساعت‪ .‬مایل دریایی با واحد مایل که از آن برای اندازه‌گیری‬
‫طول در خشکی استفاده می شود فرق دارد‪ .‬تحقیق کنید یک مایل دریایی با مایل  (اندازه‌گیری در‬
‫خشکی) چه رابطه‌ای دارد‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫در قدیم برای اندازهگیری سرعت کشتی‪ ،‬روی یک طناب به فاصلههای یک فوت از هم گرههایی‬ ‫خواندنی‬

‫میزدند‪ .‬سپس طناب را به پشت کشتی یا قایق طوری میبستند که اولین گره روی سطح آب قرار‬
‫گیرد و بقیه طناب به زیر آب میرفت‪ .‬هر چه کشتی تندتر میرفت تعداد گرههای بیشتری از آب‬
‫بیرون میآمد‪ .‬تعداد گرههای روی آب بدون احتساب اولین گره‪ ،‬سرعت را اندازهگیری میکند‪ .‬تعداد‬
‫این گره را سرعت بر حسب گره مینامند‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫‪1‬ـ‪4‬ـ واحدهای اندازه‌گیری انگلیسی ‪ :‬جرم‬
‫براي شركت در مراسم عروسي پسرعمويم به همراه خانواده به شهرستان مي‌رفتيم‪ .‬در راه‪ ،‬پدرم از مادرم‬
‫پرسيد‪ « :‬باالخره مشخص نشد که چه هديه‌ای‌ می‌دهيم؟» مادرم گفت‪ « :‬اجازه بدهيد برسيم! به بازار‬
‫اخبار‬
‫ ‬ ‫مي‌رويم و قطعه‌اي طال مي‌خریم‪ ».‬پدرم پرسيد‪ « ‌:‬اكنون طال گرمي چند است؟» مادرم گفت‪ « :‬نمي‌دانم؛‬
‫ساعت ‪ 11‬قيمت طال را در هر روز اعالم مي‌كند‪ .‬ساعت ‪ 11‬رادیو را روشن کردیم‪ .‬در پايان اخبار‪ ،‬گوينده راديو‬
‫گفت‪:‬‬
‫امروز طال در بازار جهاني به قيمت هر اونس ‪ 1.354‬دالر معامله شد‪.‬‬

‫پدرم گفت‪ « :‬يعني چند؟ » مادرم گفت‪ « :‬االن بر حسب گرم هم مي‌گويد‪».‬‬

‫در بازار تهران هر گرم طالي خام به قيمت ‪1.134.250‬ریال معامله شد‪.‬‬

‫پرسيدم‪ « :‬اونس ديگر چيست؟ پدرم گفت‪ « :‬اونس يكي از واحدهاي اندازه‌گيري جرم در سيستم انگليسي‬
‫است ولي من هم دقيق ًا نمي‌دانم چقدر میشود‪ .‬در كتاب‌هاي درسي ما فقط واحدهاي متريك (‪ )SI‬آموزش‬
‫داده ميشد‪ ».‬با افتخار گفتم‪ « :‬ولي ما در فني‌ و حرفه‌اي در كتاب رياضي واحدهاي سيستم انگليسي را هم‬
‫مي‌خوانيم؛ جلسة گذشته با واحدهاي طول آشنا شديم‪ ».‬چون قرار بود چند روزي در شهرستان بمانيم‪،‬‬
‫تكاليفم همراهم بود‪ .‬به اميد آنكه توضيحي پيدا كنم‪ ،‬كاربرگ رياضي‌ام را بيرون آوردم‪ .‬ولي ‪...‬‬
‫پدرم پرسيد‪ « :‬خوب‪ ،‬هر اونس چقدر است؟» گفتم‪ « :‬ننوشته است؛ بايد  اين فعاليت را انجام دهم تا خودم‬
‫متوجه شوم! »‬

‫‪42‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫فعاليت ‪7‬‬
‫‪ )1‬وزن يك سكة ‪ 5000‬ريالي تقريباً ‪ 0/36‬اونس است‪ .‬يك سكة ‪ 5000‬ريالي را در دست بگيريد‬
‫و وزن آن را بر حسب گرم تخمين بزنيد‪.‬‬

‫‪ )2‬بر حسب تخمين خود بگوييد ‪ 1‬اونس تقريباً چند گرم است‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬با مراجعه به اينترنت‪ ،‬وزن يك سكۀ ‪ 5.000‬ريالي را بر حسب گرم پيدا كنيد‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬با در نظر گرفتن وزن يك سکۀ ‪ 5.000‬ريالي‪ ،‬هر اونس تقريباً چند گرم است؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫برخی واحدهاي اندازه‌گيري جرم در سيستم انگليسي عبارت اند از اونس‪ ،‬پوند‪.‬‬

‫‪ 16‬اونس (‪ 1 = )oz‬پوند (‪)lb‬‬

‫همان طور که گفتیم‪ ،‬در بعضی از کشورها از سيستم اندازه‌گيري انگليسي استفاده میشود‪ .‬ما براي اينکه‬
‫بتوانيم با مردم این کشورها ارتباط برقرار کنیم بايد بتوانیم واحدهای اندازه‌گیریمان را به هم تبديل‬
‫كنيم‪ .‬در این کتاب هر اونس را به طور تقریبی برابر با ‪ 28‬گرم در نظر می گیریم‪.‬‬

‫‪43‬‬
‫‪ )1‬فرض كنيد مي‌خواهيد دستور پخت يك غذاي اصيل ايراني را براي دوستتان بفرستید و دوست‬ ‫کاردرکالس ‪6‬‬

‫شما اهل کشوری است که در آنجا از سیستم انگلیسی استفاده می‪‎‬شود‪ .‬مقادير مواد مورد نياز را‬
‫برحسب چه واحدهايي مي‌نويسيد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬ضریب تبدیل اونس به گرم را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬توضيح دهيد براي تبديل اونس به پوند يا برعكس‪ ،‬از چه عملياتي استفاده مي‌كنيد؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬براي تبديل اونس به كيلوگرم از چه عملياتي استفاده مي‌كنيد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ 1‬گرم‬ ‫‪ . . .‬اونس‬ ‫‪ )5‬براي تبديل واحدها‪ ،‬جدول روبه رو را كامل كنيد‪.‬‬

‫‪ 1‬پوند‬ ‫‪ . . .‬گرم‬
‫‪ 1‬كيلوگرم‬ ‫‪ . . .‬اونس‬
‫‪ 1‬پوند‬ ‫‪ . . .‬كيلوگرم‬

‫‪44‬‬
 ‫پودمان ‪ /1‬نسبت و تناسب‬

‫مسئله ها‬

‫واحدهاي ‪SI‬‬ ‫واحدهاي سيستم انگليسي‬ ‫مواد الزم‬ ‫براي انجام دادن تمرين‌های  اين بخش‪ ،‬با‬

‫‪1C‬‬ ‫خرماي خرد شده‬

‫واحدهايي روبه رو مي‌شويد كه در درس به‬
‫‪1‬‬
‫‪lb‬‬ ‫كره‬
‫آنها اشاره نشده است‪ .‬با مراجعه به اينترنت‪ ،‬اين‬
‫‪2‬‬
‫واحدها و واحدهاي مشاب ‌ه آنها را نیز در سایر‬
‫‪5 mL‬‬ ‫‪1 tsp‬‬ ‫جوش شيرين‬
‫سيستم‌هاي اندازه‌گيري تشخيص دهيد‪ .‬به‬
‫نمك‬
‫‪1‬‬
‫‪2/5 mL‬‬ ‫‪tsp‬‬
‫‪2‬‬
‫كمك ضريب تبديل يا با استفاده از برنامه‌هاي‬
‫‪45 mL‬‬ ‫‪3 tbsp‬‬ ‫پودر كاكائو‬
‫نرم‌افزاري كه براي تبديل واحدها در  اينترنت‬
‫‪1 21 C‬‬ ‫آرد‬ ‫پيدا مي‌كنيد‪ ،‬اين واحدها را به هم تبديل كنيد‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫تخم مرغ‬ ‫(نيازي به حفظ كردن اين ضرايب نيست‪).‬‬
‫شكر‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪5 mL‬‬ ‫‪1 tsp‬‬ ‫وانيل‬ ‫‪ )1‬پرستو مواد الزم زير را براي تهية كيك از‬
‫يكي از دوستانش در خارج از  ايران گرفت‪ .‬به‬
‫گردوي خرد شده‬
‫‪1‬‬
‫‪C‬‬
‫‪2‬‬
‫كمك اينترنت يا منابع ديگر‪ ،‬واحدهايي را كه‬
‫شكالت خرد شده‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪C‬‬
‫نمي‌شناسيد‪ ،‬شناسايي كنيد و با انتخاب واحد‬
‫‪1‬‬ ‫شكر قهوه‌اي‬
‫‪1‬‬
‫‪C‬‬
‫‪3‬‬
‫مناسب و کامل کردن جدول روبه رو‪ ،‬به پرستو‬
‫‪176/66 ˚C‬‬ ‫‪350˚F‬‬ ‫دماي پخت‬ ‫كمك كنيد تا بتواند كيك خود را بپزد‪.‬‬
‫‪13 inches × 9 inches‬‬ ‫اندازة ظرف‬

‫‪45‬‬
‫‪ )2‬پرستو در مقابل می‌خواهد مواد زير را براي تهیۀ یک کیک برای دوستش بفرستد‪ .‬با انتخاب واحد‬
‫مناسب‪ ،‬جدول زير را كامل كنيد تا مواد الزم برای تهية کیک مورد نظرش را بر حسب واحدهاي‬
‫اندازه‌گيري در سيستم انگليسي بفرستد‪.‬‬
‫واحدهاي انگليسي‬ ‫واحدهاي سيستم ‪SI‬‬ ‫مواد الزم‬

‫‪...‬‬
‫‪750 g‬‬ ‫توت فرنگي خرد شده‬
‫‪...‬‬
‫‪50 g‬‬ ‫شكر‬
‫‪...‬‬
‫‪250 g‬‬ ‫آرد‬

‫‪1C‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪60 ml‬‬ ‫بيكينگ پودر‬
‫‪4‬‬

‫‪1 tsp‬‬ ‫‪2 ml‬‬ ‫نمك‬

‫‪2‬‬

‫‪...‬‬
‫‪120 g‬‬ ‫كره‬
‫‪...‬‬
‫‪1‬‬ ‫تخم مرغ‬
‫‪...‬‬
‫‪160 ml‬‬ ‫شير‬
‫‪...‬‬
‫‪250 ml‬‬ ‫خامه‬

‫‪338‬‬ ‫‪˚F‬‬ ‫‪170 ˚C‬‬ ‫دماي پخت‬

‫‪...‬‬ ‫ظرف گرد به قطر‪:‬‬ ‫اندازة ظرف‬
‫‪25 cm‬‬

‫‪ )3‬در سيستم انگليسي براي اندازه‌گيري دما از واحد فارنهايت استفاده مي‌شود‪ .‬رابطة بين درجة‬
‫فارنهايت و درجة سانتي‌گراد را با فرمول زير مي‌توان نشان داد‪:‬‬

‫‪( + 32‬ميزان دما بر حسب سانتي‌گراد × ‪ = )1/8‬ميزان دما بر حسب فارنهايت (‪)˚F‬‬

‫الله با مراجعه به يك سايت وضعيت دماي چند شهر را پيدا كرد‪ .‬با توجه به جدول‪ ،‬دماي فرانكفورت‬
‫و آديس‌آبابا را بر حسب سانتي‌گراد محاسبه كنيد‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫پودمان دوم‬
‫درصد و کاربردهای آن‬

‫گزارشی نشان میدهد که در سال ‪ ۲۰۱۵‬شرکت الف ‪ ۹۱‬درصد از سود کل بازار‬

‫تلفنهای هوشمند را به خود اختصاص داده است‪.‬‬
‫این در حالی است که شرکت ب هم چنان بزرگترین تولید کننده تلفن هوشمند‬
‫به شمار می رود و ‪ 23/9‬درصد از تلفنهای هوشمند که در سراسر جهان به‬
‫فروش رسیده‪ ،‬محصول این شرکت است و شرکت الف با کسب‪17/2‬درصد از‬
‫فروش جهانی‪ ،‬رتبة دوم را به خود اختصاص داده است‪‬‬‬ .‬‬

‫‪ 91%‬‬ ‫سهم بازار فروش و سهم سود حاصل از فروش‪2015 ،‬‬

‫‪ 50%‬‬

‫‪ 14%‬‬
‫پ‬ ‫‪0%‬‬ ‫ث‬ ‫ج‬ ‫چ‬ ‫‪0%‬‬ ‫‪0%‬‬

‫الف‬ ‫‪ -3%‬ب‬ ‫‪ -1% -1% -1%‬ت‬ ‫ح‬ ‫خ‬

‫‪47‬‬
 ‫‪2‬ـ‪١‬ـ محاسبه ذهنی درصد‬
‫هميشه از دبیران رياضي مي‌شنيدم كه مي‌گفتند‪« :‬رياضي در زندگي روزمره كاربرد دارد»‪ ،‬ولي هيچ‌وقت‬
‫به اندازۀ ديروز درستي اين گفته را احساس نكرده بودم‪ .‬براي خريد وسايل مورد نياز مدرسه با مادرم به‬
‫یک مركز خريد رفته بودم‪ .‬فروشگاهی اجناس خود را با درصدهاي مختلف تخفيف‪ ،‬میفروخت‪ .‬برخي‬
‫از اجناس با ‪ ،10%‬برخي با ‪ 25%‬و برخي با ‪ 50%‬تخفيف به فروش مي‌رسیدند‪ .‬در صف صندوق پرداخت‪،‬‬
‫نفر جلويی ما که سه جفت جوراب برداشته بود‪ ،‬گفت كه قيمت‌های حراج خیلی مناسب است؛ هر جفت‬
‫جوراب قبل از تخفیف ‪ 5,000‬تومان بوده اما با ‪ 20%‬تخفيف‪ ،‬سه جفت جوراب فقط ‪ 6000‬تومان شده‬
‫است‪ .‬از او پرسيدم چگونه حساب كرده است‪ .‬گفت‪ :‬سه تا ‪ 5,000‬تومان‪ 15,000 ،‬تومان‪ .‬سه تا ‪ 20%‬هم‬
‫‪ 60%‬تخفيف‪ .‬پس بايد ‪ 40%‬بپردازم‪ 40% .‬از ‪ 15,000‬تومان هم مي‌شود ‪ 6,000‬تومان‪‬‬‬‬‬ .‬‬
‫من هم که يك پيراهن با قيمت اولية ‪ 30,000‬تومان و ‪ 50%‬تخفيف‪ ،‬و يك شلوار با قيمت اوليۀ ‪50,000‬‬
‫تومان و ‪ 10%‬تخفيف برداشته بودم‪ ،‬با روشي كه او گفته بود شروع به محاسبه كردم‪ .‬كل خريدم ‪80,000‬‬
‫تومان بود و با در نظر گرفتن ‪ 60%‬تخفيف‪ ،‬با محاسباتي كه انجام دادم‪ ،‬بايد ‪ 32000‬تومان مي‌پرداختم‪.‬‬
‫نوبت به نفر جلويي من رسيد‪ .‬صندوق‌دار گفت‪ 12,000 :‬تومان‪ .‬او با لحنی اعتراض‌آمیز گفت‪« :‬اشتباه‬
‫است! من بايد ‪ 6,000‬تومان بدهم»‪ .‬بعد هم روش محاسبۀ خود را براي صندوق‌دار توضیح داد‪ .‬صندوق‌دار‬
‫هم با تعجب گفت‪ :‬پس اگر دو جفت جوراب ديگر هم بردارید‪ ،‬البد همۀ جوراب‌ها مجاني مي‌شوند! نفر‬
‫جلوي من گفت‪ :‬جدي؟!‬
‫نفر جلویی من هنوز متوجه مسئله نشده بود؛ اما من در يك لحظه فهمیدم که هر دو ما چه اشتباهی‬
‫کرده‌ایم!‬

‫‪48‬‬
 ‫پودمان ‪ / 2‬درصد و کاربرد‌های آن‬

‫درصد از مفاهيمي است كه در زندگي روزمره كاربردهاي بسياري دارد‪ .‬اشتباهي كه در وضعيت داستان‬
‫صفحۀ قبل رخ داده بود‪ ،‬از اشتباهاتي است كه براي برخي افراد ممکن است پیش بیاید‪ .‬با انجام دادن‬
‫فعالیت زیر‪ ،‬با مفهوم درصد بیشتر آشنا می‪‎‬شوید‪‬.‬‬

‫هنرجویان هنرستانی در یک کار فوق برنامه مشارکت داشته‏اند‪ 10 .‬درصد از کالس اول‪ 20 ،‬درصد‬ ‫فعاليت ‪1‬‬

‫از هنرجویان کالس دوم و ‪ 30‬درصد از هنرجویان کالس سوم در این کار شرکت کرده‌اند‪ .‬تعداد‬
‫هنرجویان کالس اول ‪ 30‬نفر‪ ،‬کالس دوم ‪ 25‬نفر و کالس سوم ‪ 40‬نفر است‪.‬‬
‫الف) از هر کالس چند نفر در کار فوق برنامه شرکت داشته‏اند؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ب) چند درصد از مجموع هنرجویان این سه کالس در کار فوق برنامه شرکت کرده اند؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫پ) یکی از هنرجویان پاسخ سؤال «ب» را با جمع درصدهای هنرجویان شرکت کننده از این سه‬
‫کالس به دست آورد‪ .‬آیا راه حل او درست است؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ت) یکی از هنرجویان گفت‪ :‬برای محاسبۀ درصد شرکت‏کنندگان سه کالس در کار فوق برنامه‪ ،‬می‏توانیم‬
‫میانگین درصد شرکت‏کنندگان این سه کالس را حساب کنیم‪ .‬آیا نظر او درست است؟ چرا ؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان می‏دهد که درصدهای یک کمیت را که در موارد مختلف به دست آمده‌اند‪ ،‬جمع کردن‬
‫یا پیدا کردن میانگین آنها معنای خاصی ندارند‪.‬‬

‫‪ )1‬براي خريد سه جفت جوراب هر جفت به قيمت ‪ 5.000‬تومان‪ ،‬پس از ‪ 20%‬تخفيف‪ ،‬چقدر بايد بپردازيم؟‬ ‫کاردرکالس‪1‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬براي خريد پيراهني به قيمت ‪ 30.000‬تومان با ‪ 50%‬تخفيف و يك شلوار به قيمت ‪50.000‬‬

‫تومان با ‪ 10%‬تخفيف‪ ،‬چقدر بايد بپردازيم؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪49‬‬
 ‫در زندگي روزمره‪ ،‬در بسياري از مواقع ماشين حساب يا كاغذ و مداد به  همراه نداريم و الزم است‬
‫درصدها را خيلي سريع و به صورت ذهني محاسبه كنيم‪.‬‬

‫مثال ‪1‬‬
‫‪ 90%‬از ‪ 30.000‬چقدر است؟‬
‫‪ 90%‬یک مقدار‪ 9 ،‬برابر ‪ 10%‬آن مقدار است‪ .‬پس با توجه به آنکه ‪ 10%‬از ‪ 30.000‬برابر ‪ 3.000‬است‪،‬‬
‫‪ 9‬برابر آن ‪ 27.000‬می‏شود‪.‬‬
‫كار در كالس زير به شما كمك مي‌كند که در پيدا كردن درصد به صورت ذهني مهارت پيدا كنيد‪.‬‬
‫کاردرکالس‪2‬‬
‫‪ 2%‬از ‪ 30.000‬تومان‪ 600 ،‬تومان است‪ .‬محاسبه‌های زير را به صورت ذهني انجام دهيد و در هر‬
‫مورد‪ ،‬روش محاسبة خود را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪ 4% )1‬از ‪ 30.000‬تومان‬
‫‪ 10% )2‬از ‪ 30.000‬تومان‬
‫‪ 92% )3‬از ‪ 30.000‬تومان‬
‫‪ 50% )4‬درصد ‪ 30.000‬تومان را به چند روش مي‌توانيد پيدا كنيد؟ روش‌هاي خود را توضيح دهيد‪.‬‬

‫در بسياري از مواقع‪ ،‬اگر درصدي از يك مقدار را بدانید‪ ،‬می‌توانید درصدهاي ديگري از همان مقدار‬
‫را به دست آورید‪ .‬در برخي موارد ديگر‪ ،‬راه ساده‌تر این است كه درصد را به كسر تبديل كنيم‪ .‬براي‬
‫مثال‪ ،‬پيدا كردن يك‌چهار ِم ‪( 124‬عدد ‪ 31‬است) از پيدا كردن ‪ 25%‬آن مقدار ساده‌تر است؛ كافي‬
‫است آن را بر ‪ 4‬تقسيم كنيم‪ .‬در برخي مواقع نيز مي‌توانیم به كمك كسر‪ ،‬درصدي از يك مقدار‬
‫‪1‬‬
‫ن ‪ 33 1‬درصد از‪ ،369‬بهتر است آن‬
‫را به طور تقريبي بيان کنیم؛ براي مثال‪ ،‬به جاي پيدا كرد ‪%‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪21‬‬
‫را  (که عدد ‪ 123‬است) به دست آوریم؛ زیرا ‪ 33 1 %%‬تقريباً است‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫کاردرکالس‪3‬‬
‫‪ 33 )1‬درصد ‪ 30.000‬تومان را به چند طريق مي‌توانيد پيدا كنيد؟ روش‌هاي خود را توضيح دهيد‪.‬‬

‫‪ )2‬اگر بخواهيد ‪ 12 1 %%‬عدد ‪ 160‬را به طور ذهني به دست آوريد‪ ،‬چگونه عمل مي‌كنيد؟‬
‫‪2‬‬

‫‪50‬‬
 ‫پودمان ‪ / 2‬درصد و کاربرد‌های آن‬

‫مسئلهها‬
‫‪ )1‬يك دروازه‌بان در بازي اول خود ‪ 9‬توپ از ‪ 10‬توپي را كه به طرف دروازه زده شده بود‪ ،‬مهار کرد‪.‬‬
‫اين دروازه‌بان در بازي دوم خود ‪ 5‬توپ از ‪ 8‬توپ و در بازي سوم خود ‪ 6‬توپ از ‪ 7‬توپ فرستاده‬
‫شده به طرف دروازه را مهار كرد‪.‬‬
‫الف) در هر بازی‪ ،‬این دروازه‌بان چند درصد از توپ‌ها را مهار کرده است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ب) او در این سه بازی روی هم چند درصد از توپ‌ها را مهار کرده است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫پ) آیا جمع درصد توپ‌های مهار شده در این سه بازی معنای خاصی دارد؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬تعداد پاسخ‌های درست محمد به سؤال های سه آزمون‪ ،‬در جدول زیر آورده شده است‪:‬‬
‫الف) جدول را کامل کنید‪.‬‬
‫ب) درصد کل پاسخ های درست در سه آزمون را پیدا کنید‪.‬‬

‫درصد پاسخ های‬ ‫تعداد پاسخ های‬ ‫تعداد سؤال های‬

‫آزمون‬ ‫شمارة آزمون‬
‫درست‬ ‫درست‬
‫‪...‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪...‬‬
‫‪100%‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪...‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪51‬‬
‫‪ )3‬با توجه به اینکه ‪ 35%‬عدد ‪ 2200‬برابر ‪ 770‬است‪ ،‬محاسبات زیر را به صورت ذهنی انجام دهید‪:‬‬
‫پ ) ‪ 5‬درصد ‪2200‬‬ ‫ب ) ‪ 70‬درصد ‪2200‬‬ ‫الف ) ‪ 7‬درصد ‪2200‬‬
‫ج ) ‪ 21‬درصد ‪2200‬‬ ‫ث ) ‪ 14‬درصد ‪2200‬‬ ‫ت ) ‪ 3/5‬درصد ‪2200‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬هر عدد در ستون اول جدول زیر با توصیفی در ستون دوم بیان شده است‪ .‬هر عدد را به توصیف‬
‫آن ارتباط دهید و براي هر يك‪ ،‬مثالي بياوريد‪.‬‬

‫مثال‬ ‫توصیف‬ ‫درصد‬

‫ِ‬
‫نصف نصف هستم‪.‬‬ ‫من‬ ‫‪25%‬‬
‫من با يك برابرم‪.‬‬ ‫‪50%‬‬
‫من از یک چهارم کمتر‪ ،‬ولی‬
‫از یک صدم بیشتر هستم‪.‬‬ ‫‪30%‬‬

‫شانس رو یا پشت آمدن‬ ‫من با ‪ 1‬برابرم‪.‬‬ ‫‪1%‬‬

‫در پرتاب یک سکه‬ ‫‪2‬‬
‫من از نصف كمتر و‬
‫از يك‌چهارم بيشترم‪.‬‬ ‫‪10%‬‬
‫‪1‬‬
‫كمترم‪.‬‬ ‫من از‬ ‫‪100%‬‬
‫‪100‬‬
‫يك‌دهم يك‌دهم هستم‪.‬‬
‫ِ‬ ‫من‬ ‫‪300%‬‬

‫من از يك بيشترم‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2%‬‬

‫‪ )5‬سعید گفت اگر به عددي ‪ 10‬تا اضافه كنم و سپس‪ 10 ،‬تا از حاصل كم كنم‪ ،‬همان عدد قبلي‬
‫به دست مي‌آيد‪ .‬حاال اگر ‪ 10%‬عددي را به آن اضافه كنم و سپس ‪ 10%‬حاصل را از آن (حاصل)‬
‫كم كنم‪ ،‬آیا همان عدد اول به دست مي‌آید؟ با يك مثال عددي‪ ،‬پاسخ سؤال سعید را به‌دست آورید‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪...................................‬‬ ‫‪ )6‬درصدي بنويسيد كه کسر معادل آن از ‪ 1‬بيشتر و از ‪ 3‬كمتر باشد‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪52‬‬
 ‫پودمان ‪ / 2‬درصد و کاربرد‌های آن‬

‫‪ )7‬مسعود گفت‪ :‬من مي‌توانم مسئله‌های مربوط به درصد را به صورت ذهني و خيلي سريع حساب كنم‪.‬‬
‫سعید پرسید‪ :‬مث ً‬
‫ال سريع بگو ‪ 90‬درصد ‪ 55‬چقدر مي‌شود؟ او به سرعت گفت‪. 55 – 5/5 = 49/5 :‬‬
‫سعید پرسید‪ 6 :‬درصد ‪ 1.400‬چقدر مي‌شود؟ مسعود گفت‪. 6 × 14 = 84 :‬‬
‫سعید پرسید‪ 25% :‬عدد ‪ 44‬چقدر مي‌شود؟ مسعود گفت‪.44 ÷ 4 = 11 :‬‬
‫سعید گفت‪ 25% :‬درص ِد حقوق من ‪ 120.000‬تومان است‪ .‬حقوق من چقدر است؟ او به سرعت‬
‫جواب داد‪ 480.000 :‬تومان‪.‬‬
‫در هر حالت‪ ،‬روش محاسبة مسعود را توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )8‬الف) ‪ ،49/5‬چند درصد ‪ 33‬است؟‬

‫ب) چند درصد از ‪ ، 90‬برابر با ‪ 80‬است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )9‬نرگس از فروشگاه (الف) و ناهید از فروشگاه (ب) دو کیف كام ً‬

‫ال يكسان خريدند‪ .‬قيمت اولية كيف‬
‫در هر دو فروشگاه برابر بود‪ .‬در زير‪ ،‬تبليغ فروش دو فروشگاه را مي‌بينيد‪.‬‬

‫فروشگاه (ب)‬ ‫فروشگاه (الف)‬

‫‪ 25‬درصد تخفيف ‪ 10+‬درصد تخفيف هديه به‬ ‫همة اجناس فروشگاه با ‪ 35‬درصد تخفيف به‬
‫مناسبت بازگشايي مدارس‬ ‫فروش مي‌رسد‬

‫كدام‌يك مبلغ بيشتري پرداخته است؟ نرگس یا ناهید؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪53‬‬
 ‫‪2‬ـ‪2‬ـ درصدهای بیشتر از‪ 100‬و کمتر از ‪1‬‬

‫قرار بود براي روزنامة ديواري مدرسه خبرهايي در زمينة رشد فناوري در سال‌های گذشته جمع‌آوري‬
‫كنم‪ .‬در حال جست‌ و جو در سايت‌هاي مختلف بودم كه ناگهان خبر زیر نظرم را جلب كرد‪ .‬ولي هر چه‬
‫سعي كردم آن را تفسير كنم‪ ،‬نتوانستم‪.‬‬

‫دستاورد ‪125%‬؟ درصدهايي كه تاكنون با آنها كار كرده بودم‪ ،‬کمتر از ‪ 100%‬بودند‪ .‬هميشه فکر می‌کردم‬
‫که درصدي از يك كل بايد از ‪ ،1‬يعني ‪ ،100%‬كمتر باشد‪ .‬پس‪ ،‬درصدي كه مقدار آن بيشتر از ‪ 100%‬باشد‪،‬‬
‫كه از يك كل بيشتر مي‌شود! چه معنايي دارد؟ براي اینكه از درستی خبري كه پيدا كرده بودم مطمئن‬
‫شوم‪ ،‬اين سؤال‌ها را با مسئول تهية خبرنامة مدرسه در ميان گذاشتم‪ .‬او گفت‪ :‬رشتة من رياضي نيست‬
‫ولي با اطالعاتي كه دربارة درصد دارم‪ ،‬برايت توضيح مي‌دهم‪‬‬.‬‬
‫آیا تا به حال شنيده‌اي که قيمت تمام شدة يك جفت كفش در كارخانه ‪ 30.000‬تومان است ولی اين‬
‫كفش در فروشگاهي ‪ 90.000‬تومان فروخته مي‌شود؟‬
‫گفتم‪ :‬بله‪.‬‬
‫گفت‪ :‬مي‌تواني توضيح بدهي يعني چه؟‬
‫گفتم‪ :‬بله‪ ،‬يعني قيمت كفش در فروشگاه سه برابر قيمت تمام شدة آن در كارخانه است‪.‬‬
‫گفت‪ :‬فكر مي‌كنم در درس رياضي‪ ،‬اگر بخواهید نسبت قيمت كفش در فروشگاه را به قيمت كفش در‬
‫كارخانه بنويسيد‪ ،‬چنين مي‌نويسید‪ 90.000 :‬به ‪ 30.000‬يا ‪ 3‬به ‪ .1‬یعنی‪ ،‬قيمت كفش در فروشگاه‬
‫سه برابر قيمت تمام شدة كفش در كارخانه است؛ درست است؟‬
‫گفتم‪ :‬بله‪.‬‬
‫‪54‬‬
 ‫پودمان ‪ / 2‬درصد و کاربرد‌های آن‬

‫گفت‪ :‬اگر بخواهيد اين نسبت را با درصد نمايش بدهيد‪ ،‬آن را چگونه مي‌نویسيد؟‬
‫‪3‬‬
‫گفتم‪× 100 = 300% :‬‬
‫‪1‬‬
‫گفت‪ :‬اميدوارم از جوابي كه داديد‪ ،‬متوجه موضوع شده باشيد‪ .‬از درصد هميشه براي بيان جزئي از يك‬
‫كل استفاده نمي‌شود؛ بلكه از آن براي مقايسة مقادیر يك كميت در زمان‌ها يا شرايط مختلف نيز استفاده‬
‫مي‌کنند‪ .‬در اين وضعيت است كه درصد مي‌تواند مقداري بيشتر از ‪ 100%‬را نيز نشان دهد‪.‬‬
‫پرسيدم‪ :‬با اين حساب‪ ،‬آیا درصد كمتر از ‪ 1%‬هم داریم؟‬
‫گفت‪ :‬البته! در اين وضعيت‪ ،‬درصد هم مي‌تواند مفهوم جزئي از كل را داشته باشد و هم مقايسه را نشان میدهد‪.‬‬

‫نرخ مرگ ومیر شهروندان یکی از شاخصه های سالمت و پیشرفت و بهداشت و درمان در دنیا است‪.‬‬
‫براساس آخرین آمارهای سازمان بهداشت جهانی‪ ،‬نرخ مرگ ومیر در ایران در طول چهل سال گذشته در مردان‬
‫بیش از ‪ ٣ ٠‬درصد و در بانوان بیش از ‪ ٠٠‬درصد کاهش یافته است‪ .‬هر چند که در بازه زمانی سال های جنگ‬
‫این روند برای مردان به دلیل تقدیم شهدای گران قدر دفاع مقدس روند متفاوتی داشته است‪.‬‬
‫)برگرفته از کتاب ‪ ٤٠‬دستاورد آقای پژمان پورجباری(‬

‫مثال ‪2‬‬
‫تعداد اعضاي يك كانون ورزشي در آغاز تأسیس ‪ 24‬نفر بود‪ .‬بعد از شش ماه و با تبليغات بسيار‪ ،‬در حال‬
‫حاضر ‪ 85‬نفر عضو اين كانون هستند‪ .‬در بررسي اين خبر مي‌بينيم كه در مدت تأسیس كانون تا اين‬
‫زمان‪ ،‬عضويت در اين كانون بیشتر از سه برابر تقريباً ‪ 85 ×100 ≈ 354 %‬شده است‪ .‬در اين مثال‪ ،‬مقادیر‬
‫‪24‬‬
‫يك كميت در دو زمان متفاوت مورد مقايسه قرار گرفته است‪.‬‬

‫مثال ‪3‬‬
‫در سال ‪ 1390‬در يك سرشماري‪ ،‬تعداد افرادی كه به یک لهجة خاص صحبت مي‌كردند ‪ 0/9%‬جمعيت‬
‫ايران اعالم شد‪ .‬اگر جمعيت ايران به طور تقريبي در آن سال ‪ 78‬ميليون نفر بوده باشد‪ ،‬چند نفر به آن‬
‫لهجه صحبت مي‌كرده‌اند؟‬
‫‪  0/9‬يعني‪0/9 = 0/009 :‬‬
‫‪%‬‬ ‫ ‬
‫‪100‬‬
‫پس داريم‪ :‬نفر ‪0/009 × 78.000.000 = 702.000‬‬ ‫ ‬

‫‪55‬‬
 ‫مثال ‪4‬‬
‫براي پيدا كردن مقدار ‪ 1 %‬مقدار ‪ 120‬به صورت ذهني‪ ،‬ابتدا مي‌توان گفت كه ‪ 1%‬از ‪ 120‬برابر است با‬
‫‪4‬‬
‫‪ .1/2‬در نتيجه داريم‪1/2 ÷ 4 0/3 :‬‬

‫مثال ‪5‬‬
‫براي پيدا كردن مقدار تقريبي ‪ 249%‬از ‪ 120‬به صورت ذهني مي‌توان گفت كه ‪ 249%‬تقريباً برابر است‬
‫با ‪ 250%‬كه به معنای دو و نيم برابر آن است‪ .‬پس داريم‪.2/5 × 120 300 :‬‬

‫‪  0/2% )1‬از ‪ 3‬میلیون نفر‪ ،‬چند نفر می‌شود؟‬ ‫کاردرکالس‪4‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ 5 )2‬نفر از ‪ 4.000‬نفر چند درصد این افرادند؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ 140% )3‬از ‪ 400‬لیتر آب‪ ،‬چند لیتر آب است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬وزن مریم در هنگام تولد ‪ 3‬کیلوگرم بوده و در ده سالگی ‪ 21‬کیلوگرم است‪ .‬وزن او در ده سالگی‬
‫چند درصد وزن نوزادی‌اش است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬مثالي بيان كنيد كه مقدار نهایی‪ 124 ،‬درصد مقدار اولیه باشد‪ .‬آن را تفسیر کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬مثالي بيان كنيد كه مقدار نهایی‪  0/8% ،‬مقدار اولیه باشد و آن را تفسیر کنید‪.‬‬

‫‪............................................................................................................................‬‬

‫‪56‬‬
 ‫پودمان ‪ / 2‬درصد و کاربرد‌های آن‬

‫براي محاسبۀ درصدي از يك مقدار‪ ،‬مي‌توانیم درصد را به صورت كسر بنویسیم و كسري از يك مقدار را‬
‫پیدا کنیم‪ .‬همچنین همان‌طور كه مشاهده کردید‪ ،‬مي‌توانیم به صورت ذهني و با روش‌هايي مانند روش‬
‫صفحه قبل آن را يافت‪ .‬يكي از روش‌هايي كه به كمك آن مي‌توانیم مسئله‌های مرتبط با درصد را حل‬
‫کنیم‪ ،‬نمايش مسئلة درصد با معادله است‪.‬‬

‫‪ )1‬يك تساوي با عبارت ضربي بنويسيد كه به كمك آن بتوان ‪ 2‬از ‪ 24‬را پيدا كرد‪.‬‬ ‫فعاليت ‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬با توجه به اينكه درصد را مي‌توانیم با يك عدد كسري نمايش دهیم‪ ،‬يك تساوي با عبارت ضربي‬
‫بنويسيد كه به كمك آن بتوان ‪ 30%‬از ‪ 36‬را پيدا كرد‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬يك تساوي با عبارت ضربي در حالت كلي بنويسيد كه به كمك آن بتوان درصدي از يك مقدار را‬
‫پيدا كرد‪ .‬در اين معادله‪ ،‬مقدار اوليه را با ‪ ، X‬درصد را با ‪ a‬و مقدار نهايي را با ‪ Y‬نشان دهيد‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬سه مسئله را طوری طرح كنيد که در یکی‪ ،Y‬و در یکی ‪ a‬و در یکی ‪ X‬مجهول باشد‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعاليت باال نشان مي‌دهد كه مسئله‌های مرتبط با درصد را همواره مي‌توان به كمك معادله حل كرد‪.‬‬
‫براي اين‌كار مهم‌ترين مرحله‪ ،‬تشخيص مجهول است‪.‬‬

‫مثال ‪6‬‬
‫علي ماهانه ‪ 1. 800.000‬تومان حقوق دريافت مي‌كند‪ .‬از اين مبلغ ‪ 7 %‬ماليات كم مي‌شود‪.‬‬
‫حقوق احمد بعد از كسر ماليات ‪ 1,750.000‬تومان است‪ .‬حقوق كدام‌يك بيشتر است؟‬

‫‪ 0/07 × 1. 800.000 126.000‬حقوق × درصد ماليات مقدار مالياتي كه از حقوق علي كم مي‌شود‬
‫‪57‬‬
‫‪ 1. 800.000 – 126.000 1.674.000‬مقدار ماليات – حقوق مبلغ دريافتي‬

‫پس‪ ،‬حقوق احمد بيشتر است‪.‬‬

‫اين مسئله را به صورت ديگري نيز مي‌توانیم حل کنیم‪ .‬اگر حقوق احمد را با ‪ A‬نمايش دهيم‪ ،‬داريم‪:‬‬

‫‪ A– )0/07 × A) A × )1 – 0/07( 0/93 × A‬دريافتي احمد‬

‫‪1,750000‬‬
‫= ‪1, 750, 000 = 0 / 93 × A ⇒ A‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪0/93‬‬
‫‪≈ 1, 881, 720‬‬

‫يعني‪ ،‬حقوق احمد قبل از كسر ماليات تقريباً ‪ 1. 880.000‬تومان است‪.‬‬

‫کاردرکالس‪5‬‬
‫علي در يك تعميرگاه لوازم خانگی كار مي‌كند‪ .‬به‌ازاي هر دستگاهي كه تعمير مي‌شود‪ 70% ،‬هزينة‬
‫تعمير را علي و بقيه را صاحب تعميرگاه دريافت مي‌كند‪.‬‬

‫الف) معادله‌اي بنويسيد كه رابطة بين هزينه‌هاي دريافتي و پولي را كه علي دريافت مي‌كند‬
‫نشان دهد‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ب) اگر علي در اين ماه ‪ 750.000‬تومان دريافت كرده باشد‪ ،‬صاحب فروشگاه چقدر دريافت‬
‫كرده است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪58‬‬
 ‫پودمان ‪ / 2‬درصد و کاربرد‌های آن‬

‫مسئلهها‬
‫‪ )1‬جدول زير را كامل كنيد‪.‬‬

‫به صورت‬
‫به صورت کسر‬ ‫درصد‬
‫اعشاری‬

‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪37/5%‬‬
‫‪110‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪...‬‬
‫‪1%‬‬
‫‪0/005‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪1‬‬
‫‪...‬‬
‫‪...‬‬
‫‪8‬‬
‫‪2%‬‬
‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪%‬‬
‫‪5‬‬

‫‪ 0/7 )2‬یک مقدار بيشتر است يا ‪ 0/7%‬همان مقدار ؟ چرا ؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬یک نوع کاال در فروشگاه‌های الف و ب با تخفیف ارائه شده است‪:‬‬

‫در فروشگاه الف قیمت پس از تخفیف ‪ 150.000‬ریال و در فروشگاه ب قیمت قبل از تخفیف‬
‫‪ 200.000‬ریال می‌باشد‪ .‬اگر درصد تخفیف فروشگاه الف برابر ‪ 20%‬و فروشگاه ب برابر ‪ 25%‬باشد‪:‬‬
‫الف) قبل از تخفیف‪ ،‬خرید از کدام فروشگاه باصرفه‌تر است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ب) بعد از تخفیف‪ ،‬خرید از کدام فروشگاه باصرفه‌تر است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪59‬‬
 ‫‪2‬ـ‪3‬ـ درصد تغییر‬

‫آیا تا كنون به اين مسئله فكر كرده‌ايد كه در بازار سهام‪ ،‬چگونه تصميم‌گيري مي‌كنند؟ افرادي كه در اين‬
‫حوزه فعاليت دارند‪ ،‬بايد بتوانند درصد تغيير قيمت سهام مختلف را با هم مقايسه كنند‪ .‬در بسياري از‬
‫گزارش‌هاي دولتي‪ ،‬تغييرات در سال‌هاي مختلف را با درصد تغيير بيان مي‌كنند‪ .‬فعاليت ‪ 3‬در درك این‬
‫مفهوم به شما كمك مي‌كند‪.‬‬

‫خواندنی ‪1‬‬
‫در علم اقتصاد‪ ،‬بورس به بازاری اطالق می‌شود که قیمت‌گذاری و خرید و فروش کاال و اوراق‬
‫بهادار در آن انجام می‌پذیرد‪.‬‬
‫واژة بورس(‪ )Bourse‬در زبان فرانسوی به معنای کیف پول است‪ .‬در اوایل قرن پانزدهم میالدی‪،‬‬
‫فردی هلندی به نام واندر بورس(‪ )Vander Bourse‬زندگی می‌کرده است که ّ‬
‫صرافان شهر در‬
‫مقابل خانة او به داد و ستد کاال و اوراق بهادار می‌پرداختند‪ .‬از این رو بعدها کلیة مکان‌هایی که‬
‫در آنها داد و ستد پول‪ ،‬کاال و اسناد مالی و تجاری صورت می گرفت‪ ،‬بورس گفته شد‪.‬‬
‫بورس ایران در سال ‪ 1346‬راه‌اندازی شد‪.‬‬
 ‫پودمان ‪ / 2‬درصد و کاربرد‌های آن‬

‫فعاليت ‪3‬‬
‫قيمت كااليي در سال گذشته ‪ x‬تومان بود‪ .‬امسال اين كاال با ‪ 15%‬افزايش قيمت به فروش مي‌رسد‪.‬‬
‫مقدار افزايش قيمت كاال را بر حسب ‪ x‬بنويسيد‪.‬‬

‫‪ = . . . . . . . . . × . . . . . . . . . = . . . . . . . . .‬مقدار افزايش قيمت كاال‬

‫اگر قيمت جديد كاال را با ‪ y‬نشان دهيم‪ ،‬معادله‌اي بر حسب ‪ x‬بنويسيد كه بتوانید به كمك آن قيمت‬
‫جديد كاال را حساب کنید‪.‬‬

‫‪.........‬‬ ‫‪+ ......... = y‬‬

‫به كمك معادلة باال‪ ،‬درصد افزايش قيمت را بر حسب ‪ x‬و ‪ y‬بنويسيد‪.‬‬

‫‪......‬‬ ‫‪ 15%‬یا ‪− ...... = 0/15‬‬

‫‪........‬‬

‫اگر تغيير قيمت ‪ a%‬باشد‪ ،‬درصد تغيير قيمت را بر حسب قيمت اوليه و قيمت جديد بنويسيد‪.‬‬

‫تعریف‬
‫مقدار اولیه ‪ -‬مقدار نهایی‬ ‫ميزان تفاوت در مقدار‬
‫را‬ ‫=‬ ‫برای هر کمیتی مقدار‬
‫مقدار اولیه‬ ‫مقدار اولیه‬
‫نسبت تغییر و حاصل (‪ ×100‬نسبت تغییر) را درصد تغيير آن ک ّمیت مي‌نامند‪.‬‬

‫مثال ‪7‬‬
‫وزن نوزادی در هنگام تولد ‪ 3/5‬كيلوگرم بود‪ .‬در معاينة بعدي‪ ،‬وزن او ‪ 5‬كيلوگرم بود‪ .‬درصد‬
‫افزايش وزن كودك چقدر بوده است؟‬
‫‪5 − 3 /5‬‬
‫‪≈0 / 43‬‬
‫‪3/5‬‬

‫بنابراین ‪ ،‬این کودک ‪ 43%‬افزایش وزن داشته است‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫مثال ‪8‬‬

‫يك كتاب‌فروشي در آذر ماه ‪ 300‬جلد کتاب كمتر از ماه آبان فروخته است‪ .‬اگر در ماه آبان‬
‫‪ 1,200‬جلد كتاب فروخته شده باشد‪ ،‬درصد تغيير ميزان فروش اين كتاب‌فروشي چقدر است؟‬

‫‪900 −1200 −300 0‬‬

‫=‬ ‫‪= − / 25‬‬
‫‪1200‬‬ ‫‪1200‬‬

‫عالمت منفي نشان‌دهندۀ كاهش فروش است‪ .‬بنابراين‪ ،‬فروش اين كتاب‌فروشي با ‪ 25%‬كاهش‪ ،‬روبه رو‬
‫بوده است‪.‬‬

‫مثال ‪9‬‬
‫ابعاد يك زمين بازي‪10‬متر × ‪ 20‬متر است‪ .‬شهرداري تصميم دارد اين زمين را از هر طرف‪ 2 ،‬متر‬
‫گسترش دهد‪ .‬مساحت زمين چند درصد افزايش خواهد یافت؟‬

‫‪ : 10 × 20 =200‬مساحت اوليۀ زمين (متر مربع)‬

‫‪ 2‬متر‬

‫‪ 20‬متر‬
‫‪ 2‬متر‬ ‫‪ 2‬متر‬
‫‪ : 14 × 24 = 336‬مساحت جديد زمين (متر مربع)‬
‫‪336 − 200‬‬
‫‪ :‬درصد تغيير مساحت‬ ‫‪= 0 / 68‬‬
‫‪ 10‬متر‬

‫‪200‬‬
‫بنابراین ‪ ،‬مساحت زمین ‪ 68%‬افزایش دارد‪.‬‬
‫‪ 2‬متر‬

‫مثال ‪10‬‬
‫به گزارش زير توجه كنيد ‪:‬‬
‫« چين پرجمعيت‌ترين كشور جهان است‪ .‬جمعيت اين كشور در سال ‪ 2005‬تقريباً ‪ 1/3‬ميليارد نفر‬
‫بود‪ .‬با وجود قانون حداكثر يك فرزند براي هر خانواده‪ ،‬جمعيت چين با نرخ ‪ 0/6 %‬در هر سال افزايش‬

‫‪62‬‬
 ‫پودمان ‪ / 2‬درصد و کاربرد‌های آن‬

‫يافت‪ .‬دومين كشور پر جمعيت دنيا در سال ‪ ،2005‬كشور هند با ‪ 1/1‬ميليارد نفر جمعيت بود‪ .‬نرخ مرگ‬
‫و  مير ساالنه ‪  0/8%‬بود‪» .‬‬
‫گزارش باال به اين معناست كه نرخ افزايش جمعيت در چین از سال ‪ 2005‬تا ‪ 2006‬برابر ‪ 0/6%‬بوده‬
‫است‪ .‬بر مبنای این گزارش جمعيت چين در سال ‪ 2006‬چنین تخمین زده شد‪:‬‬

‫‪0/ 6‬‬ ‫‪x −1 / 3‬‬

‫=‬ ‫ميليارد نفر ‪⇒ x = 0 / 006 ×1 / 3 + 8‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪1/ 3‬‬

‫نرخ مرگ و میر به معنای درصد کم شدن جمعیت برحسب مرگ و میر است و باید این درصد را به‬
‫صورت یک عدد منفی در نظر بگیریم‪ .‬اگر ‪ x‬تعداد جمعیت به دلیل مرگ و میر باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫‪0/ 8‬‬ ‫‪x −1 / 1‬‬

‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫ميليارد نفر ‪⇒ x = 0 / 008 ×1 / 1+1 / 1 = 1 / 0912‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪1/ 1‬‬
‫کاردرکالس‪6‬‬
‫‪ )1‬ابعاد يك پارك به طول ‪ x‬و عرض ‪ y‬را ‪ 10%‬افزايش داده‌اند‪ .‬درصد تغيير مساحت اين پارك را‬
‫محاسبه كنيد‪.‬‬

‫‪ )2‬قیمت بلیت يك موزه در ابتداي سال ‪ 20%‬افزايش داشته و پس از سه ماه‪ ،‬دوباره ‪ 10%‬افزايش‬
‫يافته است‪ .‬قیمت بلیت این موزه در سال گذشته ‪ 1.000‬تومان بوده است‪.‬‬
‫الف) قیمت بلیت این موزه اكنون چقدر است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ب  ) درصد تغيير قيمت بلیت این موزه نسبت به سال قبل چقدر است؟ ( توجه‪ 30% :‬نيست! )‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪63‬‬
 ‫مسئلهها‬
‫‪ )1‬در هر پرانتز عبارت درست را مشخص کنید‪:‬‬
‫الف) اگر قیمت جدید یک کاال نسبت به قیمت اولیه افزایش داشته باشد درصد تغییر (مثبت‪ /‬منفی)     و‬
‫اگر کاهش داشته باشد درصد تغییر (مثبت‪ /‬منفی) میباشد‪.‬‬
‫ب ) اگر قیمت کاالیی ‪ 5. 500‬تومان باشد و قیمت آن به ‪ 7.000‬تومان رسیده باشد‪ ،‬درصد افزایش‬
‫قیمت (بزرگ تر از ‪ 100‬؛ بین ‪ 1‬و ‪ 100‬؛ کوچک تر از ‪ )1‬و اگر قیمت آن به ‪ 12.000‬تومان رسیده‬
‫باشد درصد افزایش قیمت ( بزرگ تر از ‪ 100‬؛ کوچک تر از ‪ )100‬می باشد‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ )2‬اگر قیمت اولیة یک کاال با ‪ x‬و قیمت جدید آن با ‪ y‬مشخص شده باشد‪ ،‬معادله ‪ y = x‬رابطة‬
‫‪2‬‬
‫بین قیمت اولیه و قیمت جدید این کاال را نشان می‌دهد‪.‬‬
‫الف) درصد تغییر را به دست آورید‪.‬‬
‫ب) کاالیی که در سال گذشته ‪ 100‬هزار تومان بوده است‪ ،‬امسال چند تومان است؟‬
‫پ) کاالیی که امسال ‪ 100‬هزار تومان است‪ ،‬در سال گذشته چند تومان بوده است؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬قیمت ‪ 4‬نوع کاالی الف و ب و پ و ت در سال جاری نسبت به سال گذشته طبق جدول زیر‬
‫تغییر داشته است‪:‬‬
‫الف) جدول را تکمیل کنید‪.‬‬
‫ب) این چهار کاال را در یک سبد به نام سبد کاال در نظر بگیرید‪ .‬درصد تغییر قیمت این سبد کاال‬
‫چقدر است؟‬
‫درصدتغییر‬ ‫قیمت امسال‬ ‫قیمت سال گذشته‬ ‫نوع کاال‬
‫‪...‬‬
‫‪115.000‬‬ ‫‪100.000‬‬ ‫الف‬

‫‪20%‬‬ ‫‪150.000‬‬ ‫‪...‬‬ ‫ب‬

‫‪10%‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪150.000‬‬ ‫پ‬

‫‪-10%‬‬ ‫‪200.000‬‬ ‫ت‬

‫‪ )4‬طول هر ضلع یک مکعب بر اثر گرما ‪ 0/1‬واحد افزایش یافته است‪ .‬اگر طول ضلع اولیة این مکعب‬
‫‪ 1‬واحد باشد‪ ،‬درصد تغییر حجم مکعب را حساب کنید‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫‪ /‬فصل‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫پودمان سوم‬
‫معادلههای درجة دوم‬

‫رایجترین آزمون سرعت عکسالعمل در تربیت بدنی‬

‫آزمون خطکش است‪ .‬برای اجرا کردن این آزمون‪،‬‬
‫دستهای آزمودنی را طوری در کنار لبۀ میز قرار‬
‫میدهند که انگشت شست و سبابۀ او به طور موازی با‬
‫یکدیگر قرار گیرند‪ .‬سپس نقطۀ صفر خطکش را مقابل‬
‫لبۀ باالیی دست قرار میدهند و در عرض سه ثانیه آن را‬
‫رها میکنند‪ .‬فرد باید به محض رها شدن خطکش‪ ،‬آن‬
‫را با دست بگیرد‪ .‬به نظر شما اگر فردی خطکش را در‬
‫فاصلۀ ‪ 4/9‬سانتی متری پس از رها شدن بگیرد‪ ،‬زمان‬
‫عکسالعمل او چقدر بوده است؟‬

‫‪65‬‬
 ‫‪3‬ـ‪1‬ـ مفهوم معادله‌های درجة دوم‬

‫مادر زهرا از کارآفرینان نمونۀ کشور است‪ .‬او یک کارگاه تولید صنایع دستی دارد که افراد زیادی در آنجا‬
‫مشغول به‌کارند‪ .‬برای تأمین هزینه‪‎‬ها‪ ،‬الزم است که این کارگاه سه میلیون تومان درآمد ماهیانه داشته‬
‫باشد‪ .‬مادر زهرا برای کسب درآمد مورد نظر باید بداند چه تعداد کاال تولید شود و به فروش برسد‪ .‬او برای‬
‫یافتن جواب این سؤال‌ها‪ ،‬نظر مشاور مالی کارگاه را جویا می‌شود‪.‬‬

‫مشاور می‌گوید‪ :‬برای افزایش درآمد می‪‎‬توان قیمت کاال را افزایش داد اما با این کار‪ ،‬ممکن است تعداد مشتری‪‎‬ها‬
‫کم و درآمد کمتر شود‪ .‬یک راه دیگر‪ ،‬افزایش تولیدات است ولی ممکن است همۀ تولیدات به فروش نرسند و‬
‫مجبور شویم قیمت را پایین بیاوریم‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬ممکن است درآمد باز هم کمتر شود‪ .‬باید حساب شده عمل‬
‫کنیم و رابطۀ بین تعداد کاالی تولید شده و سود به دست آمده را به طور دقیق حساب کنیم‪.‬‬

‫با بررسی آمار فروش دوره‌های گذشته‪ ،‬میتوان رابطۀ بین قیمت کاال و میزان کاالی به فروش رفته را پیدا‬
‫کرد‪ .‬بر اساس این اطالعات‪ ،‬اگر قیمت کاال را با ‪ p‬نشان دهیم و ‪ x‬تعداد کاالی فروش رفته با این قیمت‬
‫باشد‪ ‌،‬رابطۀ ‪ x = 60.000 - 300p‬به طور تقریبی بین آنها برقرار است‪‬.‬‬

‫از طریق این معادله می‪‎‬توان پیش‌بینی کرد که اگر قیمت یک واحد کاال ‪ p‬باشد‪ ،‬طبق رابطة باال‪ ،‬به تعداد‬
‫‪ x‬واحد از آن کاال به فروش می‌رسد‪ .‬بر این اساس‪ ،‬در چنین وضعیتی چند واحد کاال باید تولید شود تا با‬
‫فروش آنها درآمد کارگاه سه میلیون تومان شود؟ فعالیت صفحة بعد به شما در حل این مسئله کمک می‪‎‬کند‬‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫فعاليت ‪1‬‬
‫‪ )1‬با استفاده از رابطۀ ‪ ، x = 60.000 - 300p‬مقدار ‪ p‬را بر حسب ‪ x‬به دست آورید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬درآمد حاصل از فروش ‪ x‬کاال با قیمت ‪ p‬را با ‪ R= x.p‬نشان می دهند‪ .‬معادلۀ درآمد را بر حسب‬
‫‪ ، x‬بنویسید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫حسب ‪ x‬از درجۀ چند است؟‬

‫ِ‬ ‫‪ )3‬چند جمله‌ایِ درآمد بر‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬اگر درآمد حاصل از فروش‪ ،‬ماهیانه سه میلیون تومان باشد‪ ،‬چه معادله‌ای برای ‪ x‬به‌دست میآید؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫معادله‌هایی مانند معادلۀ به دست آمده از فعالیت باال را معادلۀ درجۀ دوم می‌نامند‪ .‬در بسیاری از‬
‫مسئله‌های کاربردی‪ ،‬به این گونه معادله‌ها برخورد می‌کنیم‪‬‬‬‬‬ .‬‬

‫تعریف‬
‫معادله به شکل ‪ a x 2 + b x + c = 0‬که در آن ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬اعداد حقیقی مشخصی هستند و ‪،a ≠ 0‬‬
‫معادلۀ درجۀ دوم نامیده می‌شود‪.‬‬
‫مقدارهایی برای ‪ x‬که به ازای آنها تساوی برقرار می‪‎‬شود‪ ،‬جواب‪‎‬های معادله نامیده می‪‎‬شوند‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫مثال‪1‬‬
‫کدام یک از معادله‌های زیر‪ ،‬معادلة درجۀ دوم هستند؟‬

‫= )‪( (3 x − 1)( x + 2‬الف‬

‫‪6‬‬ ‫‪( (2 x + 1)( x − 1)= 2 x2 + 3‬ب‬

‫معادلة (الف) پس از ساده‌سازی‪ ،‬به شکل زیر در می‌آید‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫‪(3 x − 1)( x + 2) = 6‬‬ ‫= ‪3 x2 + 6 x − x − 2 − 6‬‬ ‫‪0‬‬ ‫= ‪⇒ 3 x2 + 5 x − 8‬‬ ‫‪0‬‬

‫بنابراین‪ ،‬معادلۀ به دست آمده‪ ،‬معادلۀ درجۀ دوم است‪.‬‬

‫اما‪ ،‬معادلۀ (ب) پس از ساده‌سازی‪ ،‬به شکل زیر در می‌آید‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫= ‪(2 x + 1)( x − 1) = 2 x2 + 3 ⇒ 2 x2 − 2 x + x − 1 = 2 x2 + 3 ⇒ − x − 4‬‬ ‫‪0‬‬

‫بنابراین‪ ،‬معادلۀ به دست آمده‪ ،‬معادلۀ درجۀ اول است‪.‬‬

‫مثال ‪2‬‬
‫زمینی مستطیل شکل به مساحت ‪ ۶۰۰‬مترمربع را با ‪ ۱۰۰‬متر نرده محصور کرده‌ایم‪ .‬طول و‬
‫عرض زمین چقدر است؟‬

‫اگر طول و عرض این زمین بر حسب متر ‪ x‬و ‪ y‬در نظر گرفته شود‪ ،‬داریم‪2)x + y( = 100 :‬و‪. x y = 600‬‬
‫از معادلۀ اول نتیجه می‌شود‪ y = 50- x :‬و با جایگذاری در معادلۀ دوم داریم‪:‬‬
‫=‪x(50‬‬
‫‪− x) 600‬‬ ‫⇒‬ ‫=‪x2 − 50x +‬‬
‫‪600 0‬‬

‫این معادله نیز یک معادلۀ درجۀ دوم است‪ .‬پس از یاد گرفتن روش‌های حل معادله‌های درجۀ دوم‪،‬‬
‫مي‌توانید آن را حل کنید‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫کاردرکالس‪1‬‬
‫در مثال ‪ ،2‬از معادلۀ ‪ ،2)x + y( =100‬مقدار ‪ x‬را بر حسب ‪ y‬حساب کنید و معادله‪‎‬ا‌ی بر حسب ‪y‬‬
‫بنویسید‪ .‬معادلة به دست آمده بر حسب ‪ x‬و معادلة بر حسب ‪ y‬چه شباهتی با هم دارند؟‬

‫‪...........................................................................................................................‬‬

‫تاریخچة معادله‬ ‫خواندنیها‬

‫ریاضی مکتوب‪،‬‬
‫ِ‬ ‫معادلهها‪ ،‬از اولین دستاوردهای ریاضی بشرند‪ .‬آنها را میتوان در قدیمی‮ترین اسناد‬
‫مانند برخی از متون میخی باب ِلیهای باستان و‬
‫پاپیروسهای مصر باستان‪ ،‬یافت‪ .‬بنا به ساختار‬
‫جامعۀ بابلی‪ ،‬مسئلههای مربوط به تقسیم ارث‪ ،‬از‬
‫اهمیت بسیاری برخوردار بودند‪ .‬اولین پسر همواره‬
‫بیشترین سهم را دریافت می‮کرد‪ ،‬دومی بیشتر از‬
‫سومی‪ ،‬و به همین ترتیب‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬
‫چنین محاسباتی نسبتاً زیاد رخ می‮دادند و متناظر با‬
‫معادلههای خطی ما هستند‪ .‬پیدا کردن طول و عرض زمینهایی که مساحت مشخصی باید داشته‬
‫باشند منجر به حل معادلههای درجة دوم میشد‪ .‬البته مفهوم معادله در آن زمان موجود نبود و‬
‫فقط مسئلههایی مطرح بودند که با دستورالعملهایی حل میشدند‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬
‫در مسئلههای مطرح در بابل‪ ،‬مجهول نسبتاً واضح توصیف شده است و در پاپیروسهای مصری با‬
‫عالمت ‪ h‬نمایش داده شده است‪.‬‬
‫پیش از اینکه زبان نمادین جبری مطرح شود‪ ،‬مجبور بودند معادلهها را به صورت کالمی بیان کنند‪.‬‬
‫با نوشته شدن کتاب جبر و مقابله توسط خوارزمی در سده‮های سوم و چهارم هجری‪ ،‬جبر وارد‬
‫ریاضیات شد و به حل معادله‮ها پرداخته شد‪ .‬واژة جبر به معنای جبران کردن و مقابله به معنای‬
‫رو به رو قرار دادن دو سوی برابری است‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫‪3‬ـ‪2‬ـ رابطههای غیر خطی‬

‫در فصل‪‎‬های قبل‪ ،‬در مورد رابطۀ بین کمیت‪‎‬های متناسب بسیار کار کرده‪‎‬اید‪ .‬در حالتی که دو کمیت‬
‫به طور مستقیم با یکدیگر متناسب اند‪ ،‬مقدار هر کدام به صورت مضربی از مقدار دیگری است‪ .‬در این‬
‫حالت نمودار این گونه رابطه‪‎‬ها به صورت خط مستقیم است؛ به همین دلیل‪ ،‬این رابطه‪‎‬ها از نوع رابطه‌های‬
‫خطی هستند‪.‬‬
‫در طبیعت‪ ،‬بسیاری از رابطه‪‎‬ها به صورت خطی نیستند‪ .‬برای مثال‪ ،‬طول قد انسان‪‎‬ها با سن آنها رابطه‬
‫دارد‪ .‬آیا این رابطه یک رابطۀ خطی است؟ اگر این رابطه‪ ،‬یک رابطۀ خطی ‪‎‬بود‪ ،‬تصور کنید طول قد‬
‫انسان‌های سالمند چقدر می‪‎‬شد؟ می‪‎‬دانید که بعد از تولد‪ ،‬طول قد انسان افزایش پیدا می‌کند ولی‬
‫میزان این افزایش در بازه‪‎‬های زمانی ثابت نیست و تقریب ًا بعد از بیست و دو سالگی‪ ،‬طول قد انسان ثابت‬
‫می‪‎‬ماند‪ .‬نمودار این رابطه برای یک فرد مانند شکل زیر است‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫فعالیت ‪ ،2‬تفاوت رابطه‪‎‬های خطی و غیرخطی را نشان می‪‎‬دهد‪.‬‬

‫رابطۀ طول ضلع یک مربع با محیط آن و رابطۀ طول ضلع یک مربع با مساحت آن را در نظر بگیرید‪.‬‬ ‫فعاليت ‪2‬‬

‫طول ضلع مربع را با ‪ ،  x‬محیط آن را با ‪ P‬و مساحت آن را با ‪ S‬نشان دهید‪.‬‬

‫‪ )۱‬رابطۀ ‪ P‬و ‪ x‬و همچنین رابطۀ ‪ S‬و ‪ x‬را با دو معادله بنویسید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪( x‬طول ضلع مربع)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪ )۲‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫‪( p‬محیط مربع)‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪( s‬مساحت مربع)‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪ )۳‬نقاط به دست آمده در جدول را در دو دستگاه محورهای مختصات زیر نشان دهید‪.‬‬
‫محیط مربع‬

‫‪20‬‬

‫‪15‬‬

‫‪10‬‬ ‫شکل (‪)1‬‬

‫‪5‬‬

‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫طول ضلع مربع‬
‫‪25‬‬
‫مساحت مربع‬

‫‪20‬‬

‫‪15‬‬

‫‪10‬‬ ‫شکل (‪)2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪0‬‬
‫طول ضلع مربع‬

‫‪71‬‬
 ‫‪ )۴‬جدولی رسم کنید که میزان افزایش محیط و مساحت مربع را وقتی طول ضلع آن از ‪ 1‬به‪ ،۲‬از‬
‫‪ ۲‬به ‪ 3‬و از ‪ 4‬به ‪ 5‬افزایش می‌یابد‪ ،‬نشان دهد‪.‬‬

‫‪ )5‬آیا نسبت افزایش محیط مربع به افزایش طول ضلع آن‪ ،‬مقدار ثابتی است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬آیا نسبت افزایش مساحت مربع به افزایش طول ضلع آن‪ ،‬مقدار ثابتی است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬میخواهیم نقاط شکل (‪ )1‬را به هم وصل کنیم؛ آیا می‌توانیم با یک خط راست همۀ این نقاط‬
‫را به هم وصل کنیم؟ چرا؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )8‬میخواهیم نقاط شکل (‪ )2‬را به هم وصل کنیم؛ آیا می‌توانیم با یک خط راست همۀ این نقاط‬
‫را به هم وصل کنیم؟ چرا؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که نمودار رابطۀ بین طول ضلع مربع و محیط آن به صورت خط راست است‪.‬‬
‫در این حالت‪ ،‬نسبت افزایش محیط مربع به افزایش طول ضلع آن‪ ،‬مقداری ثابت است و این دو مقدار‬
‫با  هم رابطۀ خطی دارند‪ .‬ولی نسبت افزایش مساحت مربع به طول ضلع آن‪ ،‬مقدار ثابتی نیست‪ .‬به همین‬

‫‪72‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫دلیل‪ ،‬نمودار رابطۀ طول ضلع مربع و مساحت آن به صورت خط راست نیست و رابطة بین طول ضلع‬
‫مربع و مساحت آن را غیرخطی می‌نامند‪‬‬‬‬.‬‬

‫کاردرکالس‪2‬‬
‫در شکل زیر‪ ،‬محور افقی نشان‌دهندۀ زمان بر حسب ماه و محور عمودی نشان‌دهندۀ وزن یک انسان‬
‫بر حسب کیلوگرم است‪ .‬کدام یک از نمودارهای زیر می‌تواند نمودار وزن یک انسان در طول زمان‬
‫باشد؟‬

‫کار در کالس زیر‪ ،‬نمودار یک رابطۀ غیرخطی مهم را بررسی می‪‎‬کند‪‬‬‬‬.‬‬

‫کاردرکالس‪3‬‬
‫‪۲‬‬
‫یک عدد حقیقی و مجذور آن را در نظر بگیرید‪ .‬عدد حقیقی دلخواه را با ‌‪ x‬و مجذور آن (‌ ‪ ) x‬را با‬
‫‪ y‬نشان دهید‪.‬‬

‫‪ )۱‬رابطۀ بین‌‪ x‬و ‪ y‬را با یک معادله نشان دهید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۲‬جدول زیر را کامل کنید (برای محاسبه می‌توانید از ماشین حساب استفاده کنید)‪.‬‬

‫‌‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1/8‬‬ ‫‪-1/6‬‬ ‫‪-1/4‬‬ ‫‪-1/2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1/2‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪1/6‬‬ ‫‪1/8‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪1/44‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪73‬‬
‫‪ )۳‬نقاط جدول صفحة قبل را روی محورهای مختصات زیر نشان دهید و نمودار رابطۀ ‪ y = x 2‬را‬
‫‪y‬‬ ‫رسم کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬

‫رسم نمودار با جئو جبرا‬

‫‪y‬‬ ‫به کمک جئوجبرا‪ ،‬نمودار رابطۀ ‪ y = x 2‬به طور دقیقتر‬
‫‪7‬‬ ‫به صورت شکل روبه رو رسم می‪‎‬شود‪‬‬‬‬.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬

‫برای رسم نمودار یک رابطه‪ ،‬معادلة آن را در‬

‫کادر پایین صفحه وارد کنید‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫در وضعیت‌های زندگی روزمره‪ ،‬گاهی چند پدیده را هم زمان بررسی می‌کنیم‪ .‬در چنین حاالتی ممکن‬
‫است نمودا ِر نمایش‌دهندة این پدیده‌ها با هم برخورد داشته باشند‪ .‬در فعالیت زیر با معنا و مفهوم نقاط‬
‫برخورد نمودار رابطه‪‎‬ها آشنا خواهیم شد‪‬‬‬‬.‬‬

‫فعاليت ‪3‬‬
‫هزینۀ ثابت ماهیانة یک کارگاه تولید سیم برق‌‪ ۱۷۰,۰۰۰ ،‬تومان است‪ .‬هزینۀ تهیۀ مواد اولیه برای‬
‫هر متر سیم ‪ 6۰‬تومان و قیمت فروش هر متر سیم ‪ ۴۰۰‬تومان است‪.‬‬

‫‪ )1‬با توجه به این اطالعات‪ ،‬جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫‪ )2‬اگر ‪ x‬طول سیمهای فروخته شده‪ C ،‬هزینۀ تولید و ‪ R‬درآمد حاصل از فروش سیم در یک‬
‫ماه باشد‪ ،‬رابطۀ بین طول سیمهای فروخته شده و هزینه و همچنین‪ ،‬رابطۀ بین طول سیمهای‬
‫فروخته  شده و درآمد حاصل از فروش را بنویسید‪.‬‬

‫‪ )3‬در دستگاه مختصات زیر‪ ،‬اگر محور افقی‪ ،‬طول سیمهای فروخته شده بر حسب متر و محور‬
‫عمودی هزینۀ تولید (برای رسم نمودار هزینه) و درآمد حاصل از فروش (برای رسم نمودار درآمد)‬
‫بر حسب تومان در یک ماه در نظر گرفته شود‪ ،‬رابطه‌های باال را در این دستگاه مختصات رسم کنید‬
‫(هر واحد محور افقی را ‪ ۱۰۰‬متر و هر واحد محور عمودی را ‪ ۱۰۰‬هزار تومان در نظر بگیرید)‪.‬‬
‫هزینه بر حسب صد هزار تومان‬

‫طول سیم بر حسب ‪ 100‬متر‬

‫‪75‬‬
 ‫‪ )4‬مختصات نقطۀ برخورد دو خط را بیابید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬نقطۀ برخورد این دو خط چه چیزی را نشان می‌دهد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬اگر مختصات نقطه‪‎‬ای در هر دو معادله صدق‪ 1‬کند‪ ،‬این نقطه در کجا قرار دارد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ط قرار دهیم‪ ،‬تساوی‬

‫محل برخورد دو خط‪ ،‬نقطه‌ای است که اگر مختصات آن را در معادلههای هر دو خ ‌‬
‫برقرار می‌شود‪ .‬برعکس‪ ،‬اگر مختصات نقطه‪‎‬ای در هر دو معادله صدق کند‪ ،‬این نقطه همان محل برخورد‬
‫دو خط است‪.‬‬

‫کاردرکالس‪4‬‬
‫یک کارگاه تولید میز تحریر در هر ماه برای پرداخت مخارج دستگاه‌هایش‪ ،‬سیصدو بیست هزار‬
‫تومان هزینه میکند‪ .‬هزینۀ مواد اولیه برای هر میز ‪ ۲۰,۰۰۰‬تومان و قیمت فروش هر میز‬
‫‪ ۳۰,۰۰۰‬تومان است‪‬‬‬‬.‬‬

‫‪ )1‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫تعداد میزهای تولید شده در یک ماه‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬

‫هزینة تولید (بر حسب هزارتومان)‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫درآمد حاصل از فروش (بر حسب هزارتومان)‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪1‬ـ اگر با جایگذاری مختصات یک نقطه در یک معادله‪ ،‬تساوی برقرار شود‪ ،‬گوییم که مختصات نقطه در معادله صدق می کند‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫‪ )2‬اگر در یک ماه‪ ،‬تعداد میزهای تولید شده ‪ ،  x‬هزینۀ تولید ‪ C‬و درآمد حاصل از فروش ‪ R‬در نظر‬
‫گرفته شود‪ ،‬رابطۀ بین تعداد میزها و هزینۀ تولید و همچنین رابطۀ بین تعداد میزها و درآمد حاصل‬
‫از فروش در یک ماه را بنویسید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬در دستگاه مختصات زیر اگر محور افقی‪ ،‬تعداد میزهای تولید شده و محور عمودی‪ ،‬هزینة‌‬
‫تولید (برای رسم نمودار هزینه) و درآمد حاصل از فروش (برای رسم نمودار درآمد) بر حسب‬
‫صد هزار تومان در یک ماه را نشان دهد‪ ،‬رابطه‌های باال را در این دستگاه مختصات رسم کنید‪.1‬‬
‫هزینه یا درآمد بر حسب صد هزار تومان‬

‫تعداد میز‬

‫‪ )4‬مختصات نقطۀ برخورد دو خط باال را به صورت تقریبی بیابید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬نقطۀ تقاطع دو خط چه چیزی را نشان مي‌دهد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪1‬ـ اگر چه تعداد میزها‪ ،‬عدد حسابی و نمودار واقعی گسسته است‪ ،‬برای داشتن تصویر بهتری از روابط‪ ،‬مناسب است نمودار را یک خط فرض کنیم‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫‪3‬ـ‪3‬ـ روشهای حل معادلههای درجة دوم‬

‫در فعالیت‌های قبل با توصیف پدیده‌ها به کمک معادله آشنا شدیم‪ .‬اما برای رسیدن به‬
‫جواب های مسئلههایمان‪ ،‬باید جواب‌های آن معادله‌ها را به‌دست آوریم‪ .‬برای حل معادله‌ها‬
‫روش‌های مختلفی وجود دارد‪ .‬در فعالیت ‪ ،4‬با روش هندسی حل معادله‌های درجۀ دوم آشنا‬
‫خواهیم شد‪.‬‬
‫خواندنی‬
‫خوارزمی برای حل معادله‌های درجۀ دوم‪ ،‬شش حالت‬
‫خاص را بررسی کرده است‪ .‬از میان این حالت‌ها فقط‬
‫یکی از آنها را توضیح خواهیم داد‪.‬‬

‫در این حالت‪ ،‬جملۀ ثابت ‪   C‬در ‪ a x2+  bx  +   c‬باید منفی‬

‫= ‪ x2 + 6 x − 40‬را در نظر‬
‫باشد‪ .‬برای مثال‪ ،‬معادلۀ ‪0‬‬
‫بگیرید‪ .‬در روش خوارزمی‪ ،‬جمله‌هایی را که مجهول دارند‪،‬‬
‫= ‪x2 + 6 x‬‬
‫در یک طرف تساوی نگه میداریم؛ عدد ثابت را به طرف دیگر می‌بریم و معادله را به صورت ‪40‬‬
‫می‪‎‬نویسیم‪ .‬نصف ضریب ‪ x‬را حساب می‌کنیم که در این مثال‪ ،‬برابر ‪ 3‬است‪ .‬با این محاسبات می توانیم‪،‬‬
‫مساحت مربعی با ضلع ‪ x +3‬را حساب کنیم ‬‬‪.‬‬

‫‪x‬‬

‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬

‫در شکل باال‪ ،‬مساحت مربع رنگی ‪ 3×3‬می‌شود‪ .‬مساحت قسمت باقیمانده یعنی ‪ x2 + 6 x‬برابر‪40‬‬
‫است پس‪ ،‬مساحت مربع بزرگ ‪ 40+9=49‬است و طول ضلع مربع بزرگ برابر ‪ 49 = 7‬خواهد بود‪.‬‬
‫پس ‪ x  +3=7‬و در نتیجه ‪ . x  =4‬همۀ معادله‌های درجۀ دوم را نمی‪‎‬توان با این روش حل کرد‪ .‬همچنین‬
‫با این تعبیر هندسی‪ ،‬فقط یکی از جواب‌های معادله‌های درجۀ دوم به دست می‌آید‪‬‬ .‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫فعاليت ‪4‬‬
‫‪ )1‬دو رابطه ‪ y1=x2‬و ‪ y2=2x+3‬را در نظر بگیرید و جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪2x + 3‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪y‬‬
‫‪ )۲‬با استفاده از جدول باال‪ ،‬نمودار‬

‫معادله‌های ‪ y1=  x2‬و ‪ y2=2x +3‬را‬

‫در دستگاه مختصات روبه رو رسم کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬

‫‪ )3‬مختصات نقطۀ برخورد این دو نمودار را بیابید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۴‬آیا مختصات نقاط برخورد خط و منحنی در هر دو معادله صدق می‌کنند؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۵‬آیا طول‌های نقاط برخورد منحنی ‪ y1‬و خط ‪ y2‬در معادلۀ ‪ x2= 2x +3‬صدق می‪‎‬کنند؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که طول‌های نقاط برخورد دو نمودار رابطه‪‎‬های ‪ y1=  x2‬و ‪ y2  =2x +3‬جواب‪‎‬هایی‬
‫برای معادلۀ ‪ x2=2x +3‬هستند‪ .‬برعکس‪ ،‬هر جوابی از این معادله‪ ،‬یک نقطۀ برخورد نمودارهای ‪ y1=x2‬و‬
‫‪ y2=2x +3‬را نشان می‪‎‬دهد‪ .‬معادلۀ ‪ x2=2x +3‬را می‌توان به صورت معادلۀ درجۀ دوم ‪ x2-2x -3=0‬نوشت‪.‬‬
‫مالحظه می‌شود برای یافتن جواب‪‎‬های یک معادلۀ درجة دوم می‪‎‬توان از این شیوه کمک گرفت‪.‬‬

‫‪79‬‬
‫برای مثال‪ ،‬معادلۀ ‪ x2-2x -3=0‬را در نظر بگیرید‪ .‬این معادله را به صورت ‪ x2= 2x +3‬می‌نویسیم‪ .‬می‌توان‬
‫گفت جواب‌های این معادله‪ ،‬مقدارهایی از ‪ x‬هستند که به ازای آنها‪ ،‬مقدارهای ‪ x2‬و ‪ 2x +3‬با هم برابر‬
‫می‌شوند‪ .‬با رسم نمودارهای ‪ y1=x2‬و ‪ y2=2x +3‬و مشخص کردن نقطه برخورد این دو نمودار و تعیین‬
‫طول نقاط برخورد می‌توان جواب‌های معادلۀ ‪ x2-2x -3=0‬را به دست آورد‪ .‬به کمک این روش‪ ،‬هر‬
‫معادلة درجۀ دوم دیگری را نیز می‪‎‬توانیم حل کنیم‪ .‬این روش را روش هندسی حل معادله‌های درجۀ‬
‫دوم می‪‎‬گویند‪‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫مثال ‪3‬‬
‫معادلۀ درجۀ دوم ‪ x2 − x − 2 = 0‬را با روش هندسی حل کنید‪.‬‬

‫ابتدا آن را به صورت ‪  x2 = x + 2‬می‪‎‬نویسیم و نمودارهای معادله‌های ‪ y1 = x2‬و ‪ y2 = x + 2‬را رسم‬

‫میکنیم‪ .‬این دو نمودار در نقاط ‪ A‬و ‪ B‬با یکدیگر برخورد می‪‎‬کنند‪ .‬به ازای طول نقطۀ ‪ A‬و طول نقطۀ‬
‫‪ ، B‬مقدارهای ‪ x2‬و ‪ x +۲‬مساوی شده‌اند‪ .‬این مقدارها‪ ،‬دو جواب معادلۀ ‪ x2 − x − 2 = 0‬می‌باشند‪ .‬یعنی‬
‫‪ x = −1‬و ‪ x = 2‬جواب‌های مسئله هستند‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-۳‬‬ ‫‪-۲‬‬ ‫‪-۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۹‬‬

‫‪x+2‬‬ ‫‪-۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬

‫‪y‬‬

‫‪y1 = x2‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪y2 = x + 2‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪B 1‬‬

‫‪-5 -4 -3 -2 -1‬‬ ‫‪0 1 2 3 4 5‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x1 = −1‬‬ ‫‪x2 = 2‬‬

‫‪80‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫مثال ‪4‬‬
‫= ‪ 3 x2 − x + 6‬را با روش هندسی حل کنید‪.‬‬ ‫معادلۀ درجۀ دوم ‪0‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= را رسم‬ ‫‪y2‬‬ ‫=‪ x‬می‪‎‬نویسیم و نمودارهای معادله‌های ‪ y1 = x2‬و ‪x − 2‬‬
‫‪2‬‬
‫ابتدا آن را به صورت ‪x − 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫می‪‎‬کنیم‪ .‬دیده می‌شود که این نمودارها با یکدیگر برخورد نمی‌کنند‪ .‬پس‪ ،‬نقطة مشترکی ندارند و به  ازای‬
‫هیچ مقداری از ‪ x‬دو مقدار ‪ x2‬و ‪ 1 x − 2‬مساوی نمی‪‎‬شوند‪ .‬پس معادلۀ ‪ x=2 1 x − 2‬جواب ندارد ‬‬‬‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-۳‬‬ ‫‪-۲‬‬ ‫‪-۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪y‬‬

‫‪y1 = x2‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۹‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x −2‬‬ ‫‪-۳‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪-۲‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪-۱‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫=‬
‫‪y2‬‬ ‫‪x −2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫مثال ‪5‬‬
‫معادلۀ درجۀ دوم ‪ x2 − 2 x + 1 =0‬را با روش هندسی حل کنید‪.‬‬
‫=‪ y‬را رسم‬
‫‪2‬‬ ‫=‪ x‬می‪‎‬نویسیم و نمودارهای معادله‌های ‪ y1 = x2‬و ‪2 x − 1‬‬
‫‪2‬‬
‫ابتدا آن را به صورت ‪2 x − 1‬‬
‫می‪‎‬کنیم‪ ‬‬‬.‬دیده می‌شود که این نمودارها بر هم مماس هستند‪ .‬با توجه به امکان وجود خطای دید‪ ،‬حدس‬
‫می‌زنیم معادله فقط یک جواب دارد و برای بررسی درستی حدس خود‪ ،‬از جدول کمک می‌گیریم‪ .‬در‬
‫این حالت ‪ x = 1‬جواب معادله است‪.‬‬
‫‪y1 = x2‬‬ ‫‪y‬‬ ‫=‪y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2x − 1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-۲‬‬ ‫‪-۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2x − 1‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪81‬‬
‫همان طور که در مثال‪‎‬ها دیدید‪ ،‬برخی از معادله‌های درجۀ دوم‪ ،‬دارای یک جواب (یک نقطۀ مشترک‬
‫بین خط و منحنی)‪ ،‬برخی دیگر دارای ‪ ۲‬جواب (دو نقطۀ مشترک بین خط و منحنی) و برخی هم بدون‬
‫جواب (بدون نقطۀ مشترک بین خط و منحنی) هستند‪‬‬‬.‬‬

‫مثال ‪6‬‬
‫جواب معادلة ‪ x 2 + 2 x − 3 =00‬است‪ .‬سپس جواب‬ ‫‪2 x − 3 =0‬‬
‫یک‪x 2 +‬‬ ‫با روش هندسی نشان دهید عدد‬
‫دیگر معادله را پیدا کنید‪.‬‬

‫= ‪ y2‬را رسم می‪‎‬کنیم‪.‬‬‫نمودارهای منحنی ‪ y1 = x2‬و خط ‪−2 x + 3‬‬

‫‪−2 x + 3‬‬
‫‪y‬‬
‫= ‪y2‬‬ ‫‪y1 = x2‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫این دو نمودار در نقطه‌ای به طول ‪ -3‬همدیگر را قطع می‌کنند‪ .‬بنابراین ‪ -3‬یک جواب معادله است‪ .‬با ‬
‫دقت در نمودار مشاهده می‌شود که این دو نمودار یکدیگر را در نقطه‌ای به طول ‪ 1‬نیز قطع کرده‌اند‪.‬‬
‫بنابراین‪ x =1 ،‬جواب دیگر معادله است‪.‬‬
‫کاردرکالس‪5‬‬
‫معادله‌های زیر را با روش هندسی حل کنید (برای سهولت در رسم‪ ،‬از نرم افزار جئوجبرا کمک‬
‫بگیرید)‪.‬‬
‫‪( x2+2x+1=0‬الف‬ ‫‪( x2 − 1 =0‬ب‬ ‫‪( 2 x2 + x + 1 =0‬پ‬

‫‪82‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫‪ )1‬معادله‌های زیر را با روش هندسی حل کنید و جواب‪‎‬های آنها را به طور تقریبی به دست آورید‪‬‬‬ .‬‬ ‫مسئلهها‬

‫= ‪( 2 x2 − 3 x‬الف‬
‫‪5‬‬

‫= ‪( 4 x2 + 8 x‬ب‬
‫‪0‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪( x2 + x‬پ‬

‫= ‪( x2 + 4 x‬ت‬
‫‪−4‬‬

‫= را در نظر بگیرید‪ .‬مقادیر ‪ a‬و ‪ b‬را با توجه به شکل مشخص‬

‫‪ )2‬در شکل زیر‪ ،‬خط به معادلة ‪y ax + b‬‬
‫کنید‪ .‬سپس معادلۀ درجۀ دومی بنویسید که جوابهای آن ‪ ۱‬و ‪ ۳‬باشد ‬‬‬(راهنمایی‪ :‬یک دستگاه دو‬
‫معادله با دو مجهول بر حسب ‪ a‬و ‪ b‬تشکیل دهید‪ ،‬یا ابتدا شیب این خط را بیابید)‪.‬‬

‫‪y1 = x2‬‬ ‫=‬

‫‪y ax + b‬‬
‫‪y‬‬

‫‪10‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪-3 -2 -1‬‬ ‫‪0 1 2 3 4 5 6 7 8‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪83‬‬
 ‫روش جبری حل معادله‌های درجۀ دوم‬

‫با توجه به وجود خطای رسم و اندازه‌گیری در روش هندسی‪ ،‬همواره نمی‪‎‬توان به جواب دقیق رسید‪ .‬با‬
‫انجام فعالیت ‪ 5‬با روش دیگری آشنا می شوید که با استفاده از آن‪ ،‬جواب‌های معادلۀ درجۀ دوم به طور‬
‫دقیق‪ ‎‬محاسبه می‪‎‬شود‪‬‬‬‬.‬‬

‫فعاليت ‪5‬‬
‫= ‪ x2 + 6 x − 7‬را در نظر بگیرید‪.‬‬‫معادلۀ ‪0‬‬

‫‪ )1‬جمله‌هایی را که مجهول دارند‪ ،‬در یک طرف تساوی نگه دارید و جملۀ ثابت را به طرف دیگر ببرید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬نصف ضریب ‪ x‬در معادلۀ باال را به دست آورید و آن را به توان ‪ ۲‬برسانید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۳‬عدد به دست آمده از مرحلۀ (‪ )۲‬را به دو طرف معادلۀ مرحلۀ (‪ )۱‬اضافه کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬طرف اول تساوی را به کمک اتحاد مربع دو جمله‌ای‪ ،‬به صورت مجذور یک عبارت بنویسید‪.‬‬

‫(یادآوری‪ :‬اتحاد مربع دو جمله‌ای به صورت ‪ (a + b)2 =a2 + 2ab + b2‬است‪).‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۵‬از دو طرف تساوی جذر بگیرید و دو جواب برای ‪ x‬به دست آورید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫روشی را که در باال برای حل معادلۀ درجۀ دوم به کار بردیم‪ ،‬برای هر معادلۀ درجة دوم دیگری هم‬
‫می‪‎‬توان به کار برد‪‬‬.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫= ‪ x2 − 3 x + 2‬را مانند فعالیت ‪ 5‬حل کنید‪.‬‬‫معادلۀ ‪0‬‬

‫کاردرکالس‪6‬‬

‫از روش فعالیت ‪ 5‬برای حل یک معادلۀ درجۀ دوم دلخواه استفاده می‌کنیم تا تشخیص دهیم در‬
‫چه شرایطی یک معادلۀ درجۀ دوم جواب دارد‪ .‬در صورت وجود جواب‪ ،‬فرمولی هم برای جواب‌های‬
‫معادلۀ درجۀ دوم پیدا میکنیم‪.‬‬

‫= ‪ ax2 + bx + c‬را در نظر بگیرید ( ‪.) a ≠ 0‬‬

‫معادلۀ درجۀ دوم دلخواه ‪0‬‬ ‫فعاليت ‪6‬‬

‫‪ )۱‬طرفین معادلۀ باال را بر ‪ a‬تقسیم کنید و معادلۀ درجة دومی بنویسید که ضریب ‪ x2‬در آن برابر ‪ 1‬باشد‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۲‬جمله‌های دارای ‪ x‬را در یک طرف تساوی نگه دارید و جملة ثابت (جملۀ فاقد ‪ )x‬را به طرف‬
‫دیگر ببرید‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۳‬در معادلة باال‪ ،‬نصف ضریب ‪ x‬را به دست آورید و آن را به توان ‪ ۲‬برسانید‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۴‬عدد به دست آمده از مرحلۀ (‪ )۳‬را به دو طرف معادلۀ مرحلۀ (‪ )2‬اضافه کنید‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬به کمک تساوی‌های باال‪ ،‬جاهای خالی را پر کنید‪:‬‬

‫‪(x +‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪.....‬‬
‫= ‪)2‬‬
‫‪− 4a c‬‬
‫‪.....‬‬ ‫‪.........‬‬

‫= ‪ ax2 + bx + c‬در چه شرایطی جواب دارد؟‬

‫‪ )۶‬تساوی باال در چه شرایطی امکان‌پذیر است؟ معادلۀ درجۀ دوم ‪0‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬نشان دهید در صورت مثبت بودن ‪ b − 4 ac‬جواب‌های معادلۀ ‪0‬‬

‫= ‪ ax2 + bx + c‬برابر جواب‌های دو‬ ‫‪2‬‬

‫معادلۀ زیر است‪.‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪b2 − 4 ac‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b2 − 4 ac‬‬

‫‪x+‬‬ ‫=‬
‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x+‬‬ ‫=‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬

‫‪85‬‬
‫با انجام فعالیت صفحة قبل نتیجه می‌گیریم که در صورت مثبت بودن ‪ ، b2 − 4ac‬که معادلۀ درجۀ دوم‬
‫دارای جواب‌های زیر است‪:‬‬

‫‪−b + b2 − 4 ac‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪−b − b2 − 4 ac‬‬

‫= ‪x1‬‬ ‫= ‪x2‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬
‫فرمول‌های باال را فرمول‌های محاسبۀ جواب معادلۀ درجۀ دوم می‌گویند‪ .‬در هر معادلۀ درجۀ دوم‬
‫به صورت ‪ ، ax2 + bx + c = 0‬عبارت ‪ b2 − 4ac‬را با ∆ (بخوانید دلتا) نشان می‌دهند‪ .‬شرط وجود جواب‬
‫برای یک معادلۀ درجۀ دوم این است که ‪. ∆ ≥ 0‬‬

‫= ‪x1‬‬
‫∆ ‪−b +‬‬ ‫اگر ‪ ، ∆ > 0‬معادله دو جواب دارد که عبارت‌اند از ‪, x2 = −b − ∆ :‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬
‫‪b‬‬
‫‪ x = −‬است؛ زیرا از فرمول‌های محاسبۀ جواب معادله‪ ،‬نتیجه‬ ‫اگر ‪ ، ∆ = 0‬معادله فقط دارای جواب‬
‫‪2a‬‬
‫‪b‬‬
‫‪‬‬‬‬. x1 = x2 = −‬‬ ‫می‪‎‬شود‪:‬‬
‫‪2a‬‬
‫اگر ‪ ، ∆ < 0‬معادله جواب ندارد‪ .‬چرا؟‬

‫مثال ‪7‬‬
‫جواب‌های معادلۀ ‪ x2 − 3 x + 1 = 0‬را در صورت وجود پیدا کنید‪.‬‬

‫در این معادله ‪ a =1‬و ‪ b = -3‬و ‪ . c =۱‬بنابراین ‪. ∆ = (−3)2 − (4)(1)(1) = 5‬‬

‫چون ‪ ، ∆ = 5 > 0‬این معادله دارای دو جواب زیر است‪:‬‬

‫‪3+ 5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3− 5‬‬

‫= ‪x1‬‬ ‫= ‪x2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫کاردرکالس‪7‬‬
‫جواب‌های معادله‌های زیر را در صورت وجود پیدا کنید‪.‬‬

‫پ) ‪x2 − 3 x = 0‬‬ ‫ ‬

‫ب) ‪x2 − 6 = 0‬‬ ‫الف) ‪ 5 x2 + 2 x + 1 = 0‬‬

‫‪86‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫‪ )۱‬جواب‌های معادله‌های زیر را در صورت وجود پیدا کنید‪.‬‬ ‫مسئلهها‬

‫‪( 2 x2 + 5 x = 0‬الف‬

‫= ‪( 3 x2 + 13 x + 3‬ب‬
‫‪0‬‬

‫= ) ‪( 2 x ( x + 5‬پ‬‫‪8‬‬

‫‪( x2 + x + 2 = 0‬ت‬

‫= ‪( (2 x − 1)2‬ث‬
‫‪5‬‬

‫= ‪( ( x + 2)2‬ج‬
‫‪−4‬‬

‫= ‪ 5 x2 + 13 x + c‬برابر (‪ )-۳‬باشد‪ ،‬جواب دیگر این معادله را بیابید‪.‬‬

‫‪ )2‬اگر یکی از جواب‌های معادلۀ ‪0‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬اگر طول مستطیلی سه برابر عرض آن باشد و مساحت آن ‪ 300‬مترمربع باشد‪ ،‬طول و عرض این‬
‫مستطیل چقدر است؟ این مسئله چند جواب دارد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬مساحت ذوزنقة متساویالساقین زیر‪ 108 ،‬سانتی‌متر مربع است‪ .‬مقدار ‪ x‬را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪3x‬‬
‫‪.................................................................‬‬

‫‪4x‬‬ ‫‪.................................................................‬‬

‫‪12‬‬
‫‪ )5‬حاصل ضرب دو عدد صحیح متوالی‪ 132 ،‬میباشد‪ .‬این دو عدد را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪87‬‬
 ‫‪ )6‬عددی طبیعی بیابید که دو برابر آن به اضافۀ ‪ ،35‬با توان دوم آن عدد مساوی باشد‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬نشان دهید ‪ −1+ 2‬یک جواب معادلۀ ‪ x2 + 2 x − 1 =0‬است‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )8‬مساحت ناحیۀ خاکستری ‪ 40‬سانتی متر مربع است‪ .‬اندازۀ هر ضلع مربع‌ها را به دست آورید‪.‬‬

‫‪.............................................................‬‬

‫‪y‬‬
‫‪............................................................‬‬

‫‪3y+2‬‬

‫‪ )9‬معمای زیر در کتاب «  الجبر و المقابله» خوارزمی آمده است (گرفته شده از کتاب خوارزمی‬
‫بنیان گذار جبر‪ ،‬کارونا برزینا)‪.‬‬

‫“ مقداری است که اگر یک سوم آن و یک درهم را در یک چهارم آن و یک درهم ضرب کنم‪ ،‬حاصل‬
‫آن بیست می شود‪”.‬‬

‫این مقدار را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪ )10‬مساحت مثلث روبه رو ‪ 24‬سانتی مترمربع است‪.‬‬

‫‪x+3‬‬ ‫الف ) مقدار ‪ x‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫ب ) اندازة قاعده و ارتفاع مثلث چقدر است؟‬

‫‪3x-1‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪88‬‬
 ‫فصل‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫پودمان چهارم‬
‫توان رسانی به توان عددهای گویا‬

‫پژوهشگران به تازگی با استفاده از دست کاری ژنتیکی‬

‫نوعی باکتری‪ ،‬توانستهاند روندی برای این باکتری ایجاد‬
‫کنند که با دریافت هیدروژن و کربن دی اکسید‪ ،‬انرژی تولید‬
‫کند‪ .‬این باکتری میتواند هیدروژن و کربن دی اکسید را‬
‫جذب کرده و آنها را به سوخت الکل تبدیل کند‪ .‬هدف از‬
‫این کار‪ ،‬رسیدن به یک سطح قابل توجه از بهرهوری است‬
‫که بتواند در این زمینه از گیاهان پیشی بگیرد‪.‬‬
‫محققان اعالم کردند که باکتریها میتوانند از نور خورشید‬
‫تا میزان ‪ 10‬برابر مؤثرتر از گیاهان بهره‌وری کنند‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫ــ‪1‬ــ مفهوم توانرسانی به توان عددهای گویا‬
‫‪  4‬‬
‫محمد مدتی بیمار بود و برای معالجه به دکتر مراجعه کرده بود‪ .‬دکتر از او در مورد زمان شروع بیماری و شدت‬
‫آن پرسیده بود‪ .‬او پس از بهبودی‪ ،‬به مدرسه رفت و از دبیر علوم خود سؤال کرد‪ « :‬مگر زمان شروع بیماری در‬
‫تصمیم دکتر برای تجویز دارو مؤثر است؟»‬
‫دبیر گفت‪« :‬بله‪ .‬علت بروز بسیاری از بیماری‪‎‬ها باکتری‪‎‬ها هستند و با گذشت زمان مقدار آنها افزایش می‪‎‬یابد؛‬
‫مث ً‬
‫ال‪ ،‬نوعی از باکتری‪‎‬ها پس از هر ساعت دو برابر می‪‎‬شوند‪ .‬بنابراین‪ ،‬اگر در شروع‪ ،‬یک گرم باکتری داشته‬
‫باشیم‪ ،‬در پایان ساعتهای اول و دوم و سوم و    ‪ ...‬وزن باکتری‪‎‬ها به ترتیب ‪ 2‬و ‪ 4‬و ‪ 8‬و ‪ ...‬گرم خواهد شد‪».‬‬
‫محمد همان طور که با خود فکر می‪‎‬کرد ریاضی در پزشکی هم کاربرد دارد‪ ،‬این سؤال برایش مطرح شد‪‬‬‬‬‬‬ :‬وزن‬
‫باکتری‪‎‬ها پس از نیم ساعت چقدر خواهد شد؟‬
‫دبیر گفت‪« :‬اگر به ارتباط بین وزن باکتری‪‎‬ها و زمان سپری شده توجه کنید می‪‎‬توانید وزن آنها را حدس بزنید‪.‬‬
‫وزن یک گرم باکتری پس از ‪ 1‬ساعت‪ 2 1‬گرم‪ ،‬بعداز ‪ 2‬ساعت ‪ 22‬گرم و بعداز ‪ 3‬ساعت ‪ 23‬گرم و   ‪ ...‬میشود‪ .‬آیا‬
‫‪1‬‬
‫میتوانید حدس بزنید که بعد از نیم ساعت ( ساعت) وزن باکتریها چقدر می شود؟» ‬‬‬
‫‪2 1‬‬
‫محمد گفت‪« :‬شاید می‪‎‬خواهید بگویید ‪ 22‬گرم است‪».‬‬
‫دبیر گفت ‪« :‬فرض کنیم حدسی که زدهاید درست باشد‪ ،‬آیا این عدد برایتان معنی دارد؟»‬
‫‪1‬‬
‫محمد گفت‪« :‬با عددهایی که توان آنها عدد صحیح است آشنایی دارم؛ اما نمی‪‎‬دانم ‪ 22‬چیست‪»‬‬ .‬‬
‫دبیر گفت‪« :‬با انجام فعالیت بعد‪ ،‬شما خودتان هم میتوانید مقدار این عدد را پیدا کنید‪»‬‬.‬‬

‫‪90‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫نوعی باکتری را در نظر بگیرید که وزن آن هر ساعت دو برابر می‪‎‬شود‪ .‬اگر در شروع ‪ 1‬گرم باکتری‬ ‫فعاليت ‪1‬‬

‫داشته باشیم‪ ،‬به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪.‬‬

‫‪ )1‬اگر وزن باکتری‪‎‬ها پس از هر نیمساعت ‪ b‬برابر شود‪ ،‬وزن آنها را پس از یکساعت بر حسب ‪b‬‬
‫به دست آورید و در محل تعیین شده بنویسید‪.‬‬
‫شروع‬ ‫‪..............................................‬‬

‫وزن بر حسب گرم‬

‫‪..............................................‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪..............................................‬‬

‫‪ )2‬وزن ‪ 1‬گرم باکتری را پس از یک‬

‫‪×b‬‬ ‫نیم ساعت پس از شروع‬ ‫ساعت برحسب گرم محاسبه کنیـد‬
‫وزن بر حسب گرم‬ ‫و در محل تعییـن شـده بنـویسید‪ .‬از‬
‫‪×2‬‬ ‫تساوی حاصل‪ ،‬مقدار ‪ b‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪b‬‬
‫‪..............................................‬‬

‫یک ساعت پس از شروع‬
‫‪×b‬‬
‫وزن بر حسب ‪b‬‬
‫‪..............................................‬‬
‫‪..............................................‬‬
‫مقدار عددی وزن‬

‫‪..............‬‬ ‫=‬ ‫‪..............‬‬

‫‪1‬‬
‫است؟‬ ‫محمد گفت‪ :‬آیا می‪‎‬توانیم ازاین فعالیت نتیجه بگیریم که مقدار ‪ 22‬همان ‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫تعریف مناسبی است‪ .‬حال فرض کنیم وزن باکتری‪‎‬ها‬ ‫دبیر گفت‪ :‬بله می‪‎‬توانیم‪ .‬تعریف ‪ 22‬به صورت ‪2‬‬
‫پس از یکساعت ‪ 3‬برابر می‪‎‬شد‪ .‬اگر با یک گرم باکتری شروع کنیم ‪ ،‬وزنی را که آنها پس از نیمساعت‬
‫‪1‬‬
‫نشان می‪‎‬دهیم‪ .‬این عدد همان ‪ 3‬است؛ زیرا اگر این عدد را با ‪ b‬نشان دهیم‬ ‫نماد ‪2‬‬ ‫به آن میرسند‪ ،‬با‬
‫‪3‬‬
‫پس از پایان یکساعت مقدار باکتری‪‎‬ها از یک طرف ‪ 3‬و از طرف دیگر ‪ b 2‬است‪ .‬پس ‪ b 2 = 3‬؛ که نتیجه‬
‫می‪‎‬دهد ‪ b = 3‬؛ یعنی‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬

‫‪3 = 3‬‬‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪91‬‬
 ‫‪1‬‬
‫همۀ اعداد مثبت به همین صورت تعریف می‪‎‬شود‪.‬‬ ‫توان‬
‫در حالت کلی‪ِ ،‬‬
‫‪2‬‬
‫تعریف‬
‫‪1‬‬

‫اگر ‪ a‬عددی مثبت یا صفر باشد‪ ،‬بنا به تعریف ‪a 2 = a‬‬

‫مثال ‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫است و ‪. 36 2 = 36 = 6‬‬ ‫الف) نمایش رادیکالی عدد ‪ 36 2‬به صورت ‪36‬‬

‫ب) شکل زیر‪ ،‬یک مثلث قائمالزاویه است ( ‪ .‬) Â = 90°‬اگر اندازۀ دو ضلع زاویۀ قائمه ‪ 5‬و ‪12‬‬
‫باشد‪ ،‬طول وتر را به صورت یک عدد تواندار و یک عدد رادیکالی نمایش دهید و آن را ساده‬
‫کنید‪.‬‬

‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪1‬‬

‫‪BC = AC + AB = 12 + 5 = 169 ⇒ BC = 169 = 169 = 13‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫کاردرکالس‪1‬‬
‫‪ )1‬ابتدا نمایش رادیکالی عددهای زیر را بنویسید سپس در صورت امکان‪ ،‬آنها را ساده کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪492‬‬
‫‪1 21‬‬
‫= ) ‪( 25‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪(0/01) 2‬‬
‫ ‬
‫‪ )2‬طول ضلع مربعی را که مساحت آن ‪ 9‬سانتی مترمربع است‪ ،‬به صورت یک عدد تواندار نمایش‬
‫دهید و آن را ساده کنید‪.‬‬

‫‪92‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫توان ‪ 1‬عددهای مثبت را بررسی می‪‎‬کنیم‪‬‬.‬‬

‫در فعالیت ‪ ،2‬مفهوم ِ‬
‫‪3‬‬
‫فعاليت ‪2‬‬
‫یک گرم از یک نوع باکتری را در نظر بگیرید که پس از هر ساعت دو برابر می شود‪ .‬با روش زیر بررسی‬
‫کنید که پس از ‪ 1‬ساعت چند گرم باکتری ایجاد میشود‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ )1‬فرض کنید وزن باکتری‪‎‬ها پس از هر ‪ 1‬ساعت ‪ c‬برابر شود‪ .‬وزن باکتری‪‎‬ها را پس از ‪ 1‬ساعت‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫و ‪ 2‬ساعت و یک ساعت بر حسب ‪ c‬در نمودار زیر بنویسید‪‬‬.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ )2‬نمودار را کامل کنید و از تساوی حاصل‪ ،‬مقدار ‪ c‬را به دست آورید‪.‬‬
‫شروع‬

‫وزن بر حسب گرم‬

‫‪ 1‬گرم‬

‫‪×c‬‬ ‫بیست دقیقه پس از شروع‬

‫وزن بر حسب ‪c‬‬

‫‪c‬‬

‫چهل دقیقه پس از شروع‬ ‫‪×2‬‬

‫‪×c‬‬
‫وزن بر حسب ‪c‬‬

‫‪..............‬‬

‫یک ساعت پس از شروع‬

‫‪×c‬‬
‫وزن بر حسب ‪c‬‬ ‫وزن به صورت عدد‬

‫‪..............‬‬ ‫=‬ ‫‪..............‬‬

‫در اینجا نیز‪ ،‬وزن باکتری‪‎‬ها را پس از ‪ 1‬ساعت با‬

‫‪1‬‬
‫‪ 2‬نمایش می‪‎‬دهیم‪ .‬فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫وزن این نوع باکتری پس از ‪ 1‬ساعت‪ 3 2 ،‬است‪ .‬بنابراین‪‬‬‬‬. 2 3 = 3 2 ،‬‬
‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪93‬‬
‫اگر وزن باکتری‪‎‬ها پس از هر ساعت ‪ 5‬برابر شود و با یک گرم باکتری شروع کنیم‪ ،‬وزن آنها را‬
‫‪1‬‬
‫پس از بیست دقیقه ( ‪ 1‬ساعت ) با ‪ 5 3‬نشان می‪‎‬دهیم‪ .‬این مقدار با استداللی شبیه به فعالیت‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫هر عد ِد مثبت ‪ a‬به صورت زیر تعریف‬ ‫توان‬
‫ِ‬ ‫صفحه قبل برابر ‪ 3 5‬می‪‎‬باشد‪ .‬در حالت کلی‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫می‪‎‬شود ‬‬‬‬‬‬‬‬‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫تعریف‬
‫اگر ‪ a‬عددی مثبت یا صفر باشد‪ ،‬بنا به تعریف ‪. a = a‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫مثال ‪2‬‬
‫است‪ ،‬بنابراین ‪. 8 3 = 3 8 = 2 :‬‬ ‫‪3‬‬
‫الف) نمایش رادیکالی عدد ‪ 8 3‬به صورت ‪8‬‬

‫سانتیمتر است که میتوانیم به صورت‬ ‫‪3‬‬

‫مکعب‪27 =،‬‬
‫ب) طول ضلع مکعبی با حجم ‪ 27‬سانتیمتر ‪3‬‬
‫‪1‬‬

‫‪ 27 3‬نمایش دهیم‪.‬‬

‫کاردرکالس‪2‬‬

‫‪ )1‬با توجه به تساویهای داده شده‪ ،‬ابتدا نمایش رادیکالی اعداد را بنویسید و سپس‪ ،‬حاصل را‬
‫به دست آورید‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫= ‪( 6 = 216 ⇒ 216 3‬الف‬

‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪.....‬‬
‫‪= .....‬‬

‫‪1‬‬
‫‪( ( 1 )3 = 1 ⇒ ( 1 ) 3 = 3  = ‬ب‬
‫‪7‬‬ ‫‪343‬‬ ‫‪343‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ )2‬ابتدا نمایش رادیکالی عددهای زیر را بنویسید و سپس در صورت امکان‪ ،‬آنها را ساده کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1 31‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫= ‪(0/001) 3‬‬ ‫= ) (‬ ‫= ) ‪(9‬‬

‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫= ‪64 3‬‬
‫‪8‬‬

‫‪94‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫استفاده از ماشین حساب‬

‫یک گرم از باکتری‪‎‬هایی را که وزن آنها پس از یکساعت دو برابر می‪‎‬شوند در نظر بگیرید‪ .‬با استفاده‬
‫از ماشین حساب‪ ،‬وزن آنها را در هر یک از دو حالت زیر بر حسب گرم با تقریب اعشاری تا دو رقم‬
‫اعشار نشان دهید  (توجه کنید‪ ،‬اگر از ماشین حسابهای مختلف استفاده میکنید‪ ،‬ممکن است‬
‫ترتیب فشاردادن کلیدها متفاوت باشد)‪.‬‬

‫الف) پس از نیم‏ساعت‪:‬‬
‫محاسبه از طریق توانرسانی‪:1‬‬

‫محاسبه از طریق ریشهگیری‪:‬‬

‫ب) پس از‪ 20‬دقیقه‪:‬‬

‫محاسبه از طریق توانرسانی‪:‬‬

‫محاسبه از طریق ریشهگیری‪:‬‬

‫‪1‬ـ    در کادرهای استفاده از ماشین حساب‪ ،‬فلش بین دکمه های ماشین حساب به معنای توالی فشردن دکمه های ماشین حساب است‪.‬‬

‫‪95‬‬
 ‫مسئلهها‬
‫‪ )1‬نقطه چین ها را با عبارت مناسب تکمیل کنید‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪11 =1331 ⇒ 1331 = . . . . . . . . . =. . . .‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪17 =289 ⇒ 289‬‬ ‫‪=. . . . . . . .‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪........‬‬

‫‪ )2‬مقادیر خواسته شده را ابتدا به صورت یک عدد تواندار با توان گویا بنویسید و سپس عبارت‬
‫رادیکالی متناظر آن را نوشته و با استفاده از ماشین حساب‪ ،‬حاصل را تا دو رقم اعشار حساب کنید‪.‬‬
‫الف) مقدار ‪x‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪x‬‬

‫ب) نوعی از باکتری را در نظر میگیریم که وزن آن پس از یک ساعت دو برابر میشود‪ .‬اگر با دو گرم‬
‫باکتری شروع کنیم پس از نیم ساعت چقدر باکتری داریم؟ مقدار باکتریها پس از بیست دقیقه چقدر‬
‫است؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫پ) قطر یک مربع به ضلع ‪ 3‬را به صورت عددی توان دار بنویسید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫= ‪ 2x2 − 3 x − 2‬به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪ )3‬بخشی از راه حل احمد برای یافتن ریشه های معادلة درجة دوم ‪0‬‬
‫‪1‬‬

‫=‬
‫‪3 ± ( −3 ) − 4 × 2 × ( −2) 2‬‬
‫‪x = .....‬‬
‫(‬ ‫‪2‬‬
‫)‬
‫‪2× 2‬‬
‫درستی یا نادرستی راه حل را بررسی کرده و در صورت درستی با ادامۀ راه حل و درصورت نادرستی‬
‫با نوشتن راه حل درست‪ ،‬ریشه های معادله را به دست آورید‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫‪ )4‬داراییهای یک شرکت در هر سال‪ 150 ،‬درصد سال قبل است‪ .‬دارایی این شرکت طی ده سال به صورت‬
‫زیر گزارش شده است ‪:‬‬
‫زمان تأسیس‪ 1 :‬میلیارد ریال‪ ،‬پایان سال اول‪ 1/5 :‬میلیارد ریال‪ ،‬پایان سال دوم‪ 2/25 :‬میلیارد ریال‬
‫و ‪...‬‬
‫الف ) دارایی شرکت در پایان سال های دوم‪ ،‬چهارم و دهم را به صورت یک عدد توان دار بنویسید‪.‬‬
‫ب ) رابطهای بنویسید که دارایی در پایان سال ‪ n‬ام را به صورت یک عبارت تواندار بر حسب ‪ n‬نمایش دهد‪.‬‬
‫پ ) اگر روند رشد داراییها در هر ماه نیز طبق رابطة قسمت قبل باشد‪ ،‬دارایی شرکت را پس از‬
‫‪   4‬ماه و ‪    6‬ماه‪ ،‬به صورت یک عدد توان دار و یک عبارت رادیکالی نمایش دهید و با ماشین حساب‬
‫مقدا ِر آن را به صورت یک عدد اعشاری نمایش دهید‪.‬‬

‫خواندنی‬
‫به‌تازگی دانشمندان موفق شدهاند فناوری جدیدی‬
‫ارائه کنند که به کمک آن می‌توان اطالعات را بر‬
‫روی رشته‌های دی اِن ا ِی باکتری‌ها ذخیره کرد ‪.‬‬
‫این روش از این نظر بسیار حائز اهمیت است که‬
‫برخالف روش‌های پیشین بدون آسیب رساندن‬
‫به بافت زندة باکتری‪ ،‬می‌توان این کار را به انجام‬
‫رساند‪.‬‬
‫طراحان این روش معتقدند که ذخیرة داده‌ها بر روی بافت‌های زنده می‌تواند مزایای خارق‌العاده‌ای را‬
‫به همراه داشته باشد زیرا با چنین ساختارهایی می‌توانند به درمان هوشمند بیماری‌ها دست بزنند‪.‬‬
‫البته حجم داده‌های قابل ذخیره در شرایط فعلی ب ‌ه هیچ‌عنوان به   ‌اندازه‌ای نیست که بتوان از آن‬
‫در سطح کاربردی بهره گرفت ولی این روش را می‌توان یک راهکار برای آیندۀ انباره‌های اطالعاتی‬
‫به‌حساب آورد‪.‬‬

‫‪97‬‬
 ‫‪4‬ــ ‪2‬ــ ریشه گیری عددهای حقیقی‬
‫‪1‬‬
‫ساعت )‬ ‫مسئلۀ تعیین وزن باکتری‪‎‬ها را در نظر بگیرید‪ .‬وزن باکتری‪‎‬ها پس از ‪ 15‬دقیقه (‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫ساعت ) چقدر است؟ این مقادیر را چگونه نشان می‪‎‬دهند؟‬ ‫چقدر است؟ پس از ‪ 12‬دقیقه (‬
‫‪5‬‬
‫برای پاسخ دادن به این سؤالها الزم است عالوه بر ریشۀ دوم و سوم‪ ،‬ریشه‪‎‬های دیگر یک‬
‫عدد را هم بشناسیم‪‬‬.‬‬

‫خواندنی‬
‫تاریخچة ریشهگیری‬
‫از لحاظ تاریخی‪ ،‬ایدة ریشهگیری در ارتباط با حل معادلههای جبری پدید آمده است‪ .‬در محاسبة جوابهای‬
‫معادلههای درجة دوم و سوم‪ ،‬عبارتهای پیچیدهای از رادیکالها دیده‬
‫میشوند‪ .‬اگرچه روشهای عددی در محاسبة جوابهای معادلهها بسیار‬
‫مؤثرتر هستند‪ ،‬با این حال نیاز به ریشهگیری همچنان وجود دارد‪.‬‬
‫ریشهگیری عکس عمل توانرسانی است‪ .‬توانرسانی به توان ‪( n‬برای‬
‫عدد ‪ ) a‬را با ‪ a n‬نشان میدهند و عکس این عمل را با ‪ n a‬نشان‬
‫میدهند و آن را ریشة ‪ n‬ام از ‪ a‬مینامند‪.‬‬
‫جرونیو کاردان‬
‫پس از کشف فرمول جبری حل معادلههای درجة دوم‪ ،‬تحقیقاتی‬
‫طوالنی برای یافتن فرمول جبری برای حل معادلههای درجة سوم‬
‫آغاز شد‪ .‬برای یافتن چنین فرمولی باید تا قرن شانزدهم صبر می‌شد تا کاردان‪ ،‬ریاضیدان ایتالیایی‬
‫= ‪ x 3 + ax‬به شکل زیر هستند‪.‬‬
‫چنین فرمولی را به دست آورد‪ .‬جوابهای معادلة ‪b‬‬

‫‪a 3 b2 b 3‬‬ ‫‪a 3 b2 b‬‬

‫=‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪+ + −‬‬ ‫‪+ −‬‬
‫‪27 4 2‬‬ ‫‪27 4 2‬‬
‫بعد از حل معادلههای درجة سوم‪ ،‬چگونگی حل معادلههای درجة چهارم نیز به دست آمد‪ .‬اویلر‬
‫تالش کرد معادلههای درجة پنجم را به روش مشابهی حل کند ولی موفق نشد‪ .‬در قرن نوزدهم آبل‬
‫و گالوا ثابت کردند که معادلههای درجة پنجم به روشهای جبری قابل حل نیستند و فرمولی جبری‬
‫از طریق ریشهگیری برای جوابهای معادلههای درجة پنجم و درجات باالتر وجود ندارد‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫فعاليت ‪3‬‬
‫در هر قسمت‪ ،‬ابتدا جملهها را کامل کنید‪ .‬سپس به سؤال پاسخ دهید‪.‬‬

‫‪ )1‬يك ریشۀ دوم عدد ‪ 25‬عدد ‪ ....‬است؛ زیرا ‪(. . . . . .)2 = 25‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬ریشههاي دوم یک عدد را تعریف کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬يك ریشة سوم عدد ‪ 8‬عدد ‪ ....‬است؛ زیرا ‪. (. . . . .)3 = 8‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬ریشههاي سوم یک عدد را تعریف کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬برای ریشههاي چهارم یک عدد‪ ،‬چه تعریفی را پیشنهاد می‪‎‬کنید؟ از ریشۀ چهارم مثالی بزنید‪‬‬.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬برای ریشههاي پنجم یک عدد چه تعریفی را پیشنهاد می‪‎‬کنید؟ از ریشۀ پنجم مثالی بزنید‪‬‬.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬برای ریشههاي ‪ k‬اُم یک عدد چه تعریفی را پیشنهاد می‪‎‬کنید؟‬‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ ) 8‬اگر ‪ bk = a‬آنگاه ‪ . . . . . . . . . . . . .‬یک ریشة ‪ . . . . . . . . . . . . .‬عدد ‪ . . . . . . . . . . . . .‬است‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫با استفاده از فعالیت‪ ،3‬تعریف زیر از ریشه‪‎‬گیری مرتبه‌های باالتر داده می‪‎‬شود‪‬‬‬‬.‬‬
‫تعریف‬
‫اگر ‪ k‬یک عدد طبیعی بزرگتر از ‪ 1‬باشد‪ ،‬عدد حقیقی‪ b‬را یک ریشۀ ‪ k‬ام عدد حقیقی‬
‫‪ a‬می‪‎‬نامیم‪ ،‬هرگاه ‪.b = a‬‬
‫‪k‬‬

‫مثال ‪3‬‬
‫الف) عدد ‪ 2‬یک ریشۀ ششم ‪ 64‬است؛ زیرا ‪.2 6=64‬‬

‫است‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ب) با توجه به ‪ ، ( 1 )4 = 1‬عدد ‪ 1‬یک ریشۀ چهارم‬

‫‪10000‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10, 000‬‬
‫پ) عدد ‪ -2‬یک ریشۀ پنجم ‪ -32‬است؛ زیرا ‪. (-2) 5 = -32‬‬
‫ت) برای هر عدد طبیعی ‪ ،k‬صفر فقط یک ریشۀ ‪ k‬ام دارد که برابر با صفر است‪.‬‬
‫ث) با تجزیۀ عدد ‪ 15,625‬به عوامل اول‪ ،‬نتیجه می‪‎‬شود ‪ 56 = 15, 625‬یعنی ‪ 5‬یک ریشۀ ششم ‪15,625‬‬
‫است‪.‬‬
‫کاردرکالس‪3‬‬
‫‬‪ )1‬به جای نقطهچینها‪ ،‬عددهای مناسب قرار دهید‪.‬‬
‫یک ریشۀ پنجم عدد ‪ . . . . . . . . . . . . .‬است‪.‬‬ ‫‪.............‬‬ ‫الف) از آنجا که ‪ ، 35=243‬عدد‬
‫یک ریشۀ ششم عدد ‪ . . . . . . . . . . . . .‬است‪.‬‬ ‫‪.............‬‬ ‫ب) با توجه به تساوی‪ )-5(6= . . . ،‬عدد‬
‫پ) تساوی ‪ ( 1 )..... = 1‬نشان میدهد که عدد ‪ 1‬یک ریشة ‪ . . . . . . . . . . . . .‬عدد ‪ . . . . . . . . . . . . .‬است‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪ )2‬یک ریشۀ چهارم از اعداد زیر را بنویسید‪.‬‬
‫ج ) ‪0/0001‬‬ ‫ب ) ‪1‬‬ ‫الف ) ‪625‬‬
‫‪81‬‬
‫‪ )3‬یک ریشۀ پنجم از اعداد زیر را بنویسید‪.‬‬
‫ج ) ‪3×81‬‬ ‫‪1‬‬
‫ب ) ‪−‬‬ ‫الف ) ‪1‬‬
‫‪32‬‬
‫‪ )4‬برای پیدا کردن ریشههای چهارم و پنجم یک عدد‪ ،‬چه پیشنهادی دارید؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪100‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫فعاليت ‪4‬‬
‫‪ )1‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫عدد‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪16‬‬
‫توان چهارم‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪81‬‬

‫‪ )2‬آیا در سطر دوم جدول‪ ،‬عدد منفی دیده می‪‎‬شود؟ چرا ؟‬‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬توان چهارم اعداد قرینه چه رابطه‪‎‬ای با هم دارند؟‬‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬آیا یک عدد منفی می‪‎‬تواند ریشۀ چهارم داشته باشد؟ چرا؟‬‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬با استفاده از جدول‪ ،‬ریشه‪‎‬های چهارم اعداد ‪ 1‬و ‪ 16‬را بنویسید‪‬‬.‬‬

‫‪81‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬با توجه به پاسخهای به دست آمده‪ ،‬در مورد تعداد ریشه‪‎‬های چهارم عدد مثبت ‪ a‬چه نتیجه‪‎‬ای‬
‫می‪‎‬گیرید؟ این ریشه‪‎‬ها چه رابطه‪‎‬ای با هم دارند؟‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬آیا این نتیجه در مورد ریشه‪‎‬های زوج دیگر نیز درست است؟ با مثال نشان دهید‪‬‬.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که عددهای مثبت دو ریشۀ زوج دارند و این ریشه‪‎‬ها قرینۀ یکدیگرند‪ ‬‬‬‬.‬با دقت‬
‫در جدول باال مشاهده می‌شود که توان زوج همة اعداد منفی‪ ،‬همواره عددی مثبت است‪ .‬بنابراین اعداد‬
‫منفی ریشة زوج ندارند‪.‬‬
‫‪101‬‬
 ‫نکته‬
‫ِ‬
‫مثبت ‪ a‬دو ریشۀ زوج دارد که قرینۀ یکدیگرند‪ ،‬اگر ‪ k‬یک عدد طبیعی زوج‬ ‫‪ )1‬هر عد ِد‬
‫خواهد‬ ‫‪k‬‬
‫ام منفی آن ‪a‬‬
‫نمایش می‪‎‬دهیم‪ ،‬و ریشۀ ‪ِ k‬‬ ‫‪k‬‬
‫ام مثبت ‪ a‬را با ‪a‬‬
‫باشد‪ ،‬ریشۀ ‪ِ k‬‬
‫بود ‬‬‪.‬‬
‫‪ )2‬اعداد منفی ریشۀ زوج ندارند‪.‬‬

‫مثال ‪4‬‬
‫الف) عدد ‪ 64‬دارای دو ریشۀ ششم است که عبارتاند از ‪ 2‬و ‪ -2‬؛ زیرا ‪ ، (−2)6 =26 = 64‬بنابراین ‪. 6 64 = 2‬‬

‫ب) عدد ‪ -64‬ریشۀ ششم ندارد؛ زیرا توان ششم هر عدد حقیقی‪ ،‬مثبت است ‪.‬‬

‫پ) عدد‪ ،2‬دو ریشۀ چهارم دارد که قرینۀ یکدیگرند‪.‬این دو ریشه به صورت ‪ 4 2‬و ‪ − 4 2‬نوشته می‪‎‬شوند‬‪.‬‬

‫ت) عدد ‪ -2‬ریشۀ چهارم ندارد؛ زیرا هیچ عدد حقیقی وجود ندارد که توان چهارم آن منفی باشد‪.‬‬

‫برای هر عدد حقیقی ‪ a‬درست است‪ .‬در فعالیت زیر درستی این رابطه‬ ‫می‪‎‬دانیم که رابطۀ ‪a2 = a‬‬
‫را برای ریشه‪‎‬های زوج دیگر نیز بررسی می‪‎‬کنیم‪‬‬‬.‬‬

‫فعاليت ‪5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ )1‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪-0/1‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪a4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪(−0 / 1)4‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪... ...‬‬
‫حاصل‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪... ...‬‬

‫‪ )2‬عددهای سطر آخر جدول چه رابطه‪‎‬ای با عددهای سطر اول آن دارند؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫را به دست آورید و با نتیجۀ قسمت قبل مقایسه کنید‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫) ‪( −3‬‬‫‪6‬‬
‫و‬ ‫‪6‬‬
‫‪ )3‬حاصل ‪3 6‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪102‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫نتیجۀ فعالیت ‪ 5‬در مورد هر ریشۀ زوج نیز برقرار است‪.‬‬

‫تعریف‬
‫اگر ‪ a‬عددی حقیقی و ‪ k‬عددی زوج باشد‪ ،‬آنگاه ‪a = a‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬

‫مثال ‪5‬‬
‫‪2 6‬‬
‫را ساده کنید‪.‬‬ ‫عبارتهای ) ‪ 6 ( − 3‬و ) ‪( 1 − 2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫=‪(−‬‬
‫=‪) −‬‬
‫‪6‬‬
‫‪6‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪( 1 − 2 ) =−‬‬
‫‪1 2 =2 − 1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫کاردرکالس‪4‬‬
‫‪ ) 1‬حاصل عبارتهای زیر را بنویسید‪.‬‬

‫ب ) ‪1‬‬
‫ت ) )‪( −0 / 01‬‬ ‫پ ) ‪0 / 000001‬‬ ‫الف ) ‪625‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪64‬‬

‫‪ ) 2‬ریشه های ششم اعداد زیر را بنویسید‪.‬‬

‫ت ) ‪)-5(6‬‬ ‫پ ) ‪1‬‬ ‫ب ) ‪729‬‬ ‫الف )‪56‬‬

‫‪5‬‬
‫و ‪ 4 ( 1 − 3 )4‬را بدون استفاده از رادیکال بنویسید‪.‬‬ ‫‪ ) 3‬عبارتهای ) ‪( −‬‬
‫‪6‬‬
‫‪6‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫در فعالیت ‪ 5‬دیدید که اعداد منفی ریشۀ زوج ندارند و اعداد مثبت دو ریشۀ زوج قرینه دارند‪ .‬در ادامه‪،‬‬
‫این وضع را برای ریشه‌های فرد بررسی میکنیم‪.‬‬

‫‪103‬‬
 ‫فعاليت ‪6‬‬
‫‪ )1‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫عدد‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ریشة ‪. . .‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ . . .‬توان پنجم‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫عدد‬
‫‪1024‬‬

‫‪ )2‬آیا در سطر دوم جدول‪ ،‬عددی منفی دیده می‪‎‬شود؟ آیا می‪‎‬توان نتیجه گرفت که عددهای منفی‬
‫ریشۀ پنجم دارند؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬توان پنجم عددهای قرینه چه رابطه‪‎‬ای با هم دارند؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان میدهد که همۀ عددها ریشۀ پنجم دارند‪ .‬این نتیجه‌ در مورد ریشه‪‎‬های فرد دیگر نیز‬
‫درست است‪ .‬هر عدد حقیقی‪ ،‬یک و فقط یک ریشة فرد ‪ k‬ام دارد‪.‬‬

‫نکته‬
‫اگر ‪ k‬عددی فرد باشد‪ ،‬عدد حقیقی ‪ ، a‬یک و فقط یک ریشة فر ِد ‪ k‬اُم دارد کـه آن را‬
‫با ‪ k a‬نمایش می‪‎‬دهیم ‪.‬‬

‫مثال ‪6‬‬
‫عدد ‪ 243‬یک ریشۀ پنجم دارد که عدد ‪ 3‬است؛ زیرا ‪ . 35 = 243‬بنابراین‪ . 5 243 = 3 :‬همچنین عدد‬
‫‪ -243‬یک ریشۀ پنجم دارد که عدد ‪ -3‬است؛ زیرا ‪ )-3(5 = -243‬پس‪. 5 −243 = −3 :‬‬

‫‪104‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫کاردرکالس‪5‬‬
‫حاصل عبارتهای زیر را بنویسید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ت ) ) ‪( −3‬‬ ‫پ ) ‪−0 / 00001‬‬ ‫الف ) ‪115‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬
‫ب ) ‪243‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫اکنون که عالوه بر ریشۀ دوم و سوم با ریشه‪‎‬های دیگر عددها نیز آشنا شده‪‎‬ایم‪ ،‬می‪‎‬توانیم توان‪‎‬های گویای‬
‫دیگ ِر اعداد مثبت را نیز تعریف کنیم‪.‬‬

‫نکته‬
‫حقیقی مثبت یا صفر و ‪ n‬یک عدد طبیعی باشد‪ ،‬آنگاه بنا به تعریف‬
‫ِ‬ ‫اگر ‪ a‬یک عدد‬
‫‪.an = n a‬‬
‫‪1‬‬

‫توجه داشته باشيد كه در تعريف توانرساني به توان عددهای گوياي غير صحيح‪ ،‬پايه همواره مثبت در‬
‫نظر گرفته ميشود و توان گوياي اعداد منفي تعريف نميشود‪.‬‬

‫مثال ‪7‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪. 32‬‬
‫‪5‬‬
‫=‬ ‫‪5‬‬
‫الف) نمایش رادیکالی عدد ‪ 32 5‬عبارت است از ‪ . 5 32‬بنابراین‪32 2 :‬‬
‫=‬

‫ب) ریشه یکم هر عدد برابر با خودش است‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ 625‬برابر است با ‪ 625‬که ساده شدۀ آن عدد ‪ 5‬است؛ یعنی ‪. 625 4 = 625 = 5 :‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫پ) عدد‬

‫ت) نوعی از باکتری‪ ‎‬را در نظر بگیریدکه وزن آن پس از هر ساعت دو برابر می‪‎‬شود‪ .‬اگر در شروع‪ ،‬یک‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫گرم باکتری داشته باشیم‪ ،‬وزن آن پس از‪12‬دقیقه ( ساعت) برابر است با ‪ 2 5 = 5 2‬گرم و پس از ‪15‬‬
‫‪5‬‬
‫دقیقه ( ‪ 1‬ساعت) برابر است با ‪. 2 4‬‬
‫‪1‬‬

‫‪4‬‬
‫‪105‬‬
 ‫کاردرکالس‪6‬‬

‫ابتدا نمایش رادیکالی عددهای زیر را نوشته و سپس در صورت امکان آنها را ساده کنید‪.‬‬

‫‪1 51‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫) ‪(3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪243‬‬ ‫ب) ) (‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬
‫ت)‬ ‫)‪(0 / 00001‬‬ ‫پ)‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫الف)‬
‫‪32‬‬

‫استفاده ازماشین حساب‬

‫‪1‬‬
‫به کمک ماشین حساب ابتدا عدد ‪ 5 2‬و سپس عدد ‪ 2 5‬را با تقریب اعشاری تا دو رقم اعشار بنویسید‬
‫و درستی تساوی آنها را بررسی کنید‪.‬‬

‫به کمک ریشهگیری ‪:‬‬

‫به کمک توانرسانی ‪:‬‬

‫‪106‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫توانرسانی به توان سایر اعداد گویا نیز قابل تعریف است‪ .‬می‪‎‬دانیم که در توانرسانی به توان اعداد‬
‫صحیح خاصیت ‪ )am)n=   amn‬برقرار است‪ .‬تعریف را به گونهای ارائه میکنیم که این ویژگی برای‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪×2‬‬
‫‪an‬‬ ‫توانرسانی به توان اعداد گویا هم برقرار باشد‪ .‬برای مثال‪ ،‬برای محاسبۀ ‪ ، a n‬آن را به صورت‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫در نظر  می‪‎‬گیریم‪ .‬ابتدا ‪ a n‬را حساب می‪‎‬کنیم و حاصل را به توان ‪ 2‬می‪‎‬رسانیم‪ .‬برای محاسبۀ ‪ ، a n‬آن‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪×3‬‬
‫در نظر می‪‎‬گیریم و ابتدا ‪ a‬را حساب می‪‎‬کنیم و حاصل را به توان ‪ 3‬می‪‎‬رسانیم‪ .‬به‬
‫‪n‬‬
‫‪an‬‬ ‫را به صورت‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪−3‬‬
‫همین ترتیب و برای محاسبۀ ‪ ، a n‬آن را به صورت ) ‪ a n × ( − 3‬در نظر می‪‎‬گیریم؛ ابتدا ‪ a‬را حساب‬
‫‪n‬‬

‫می‪‎‬کنیم و حاصل را به توان ‪ -3‬می‪‎‬رسانیم‪.‬‬

‫مثال ‪8‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫مقدارهای ‪ 4 2‬و ‪ 27 − 3‬و ‪ 0/ 01 − 2‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪4 = ( 4 ) = ( 2 4 ) = 23 = 8‬‬
‫‪2 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪−‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪27‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ) ‪= ( 27 ) = ( 3 27 ) = ( 3‬‬
‫‪3‬‬
‫=‬
‫‪32 9‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪(0 / 01) 2 = ( 0 / 01 2 )−3 = ( 2 0 / 01 )−3 = (0 / 1)−3 = (0 1)3 = 0 001 = 1000‬‬
‫‪−‬‬

‫‪/‬‬ ‫‪/‬‬

‫ویژگیهای توانرسانی با عددهای صحیح ‪ ،‬در توانرسانی با اعداد گویا نیز برقرار است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫نمیتوان توانها را در هم ضرب کرد؛ زیرا به ) ‪ ( − 9‬تبدیل خواهد شد؛‬
‫‪4‬‬ ‫) ) ‪(( − 9‬‬
‫‪2 4‬‬
‫توجه‪ :‬در عبارت‬
‫در  حالی که طبق تعريف‪ ،‬در توانرساني به توان اعداد گویاي غير صحيح‪ ،‬پایه نبايد منفی باشد‪ .‬این‬
‫عبارت به صورت زیر ساده میشود‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪((−9) ) = 81 = 4 81 = 3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪107‬‬
 ‫استفاده از ماشین حساب‬
‫‪2‬‬

‫‪ 3‬و‬ ‫‪3‬‬
‫به کمک ماشین حساب ابتدا عدد‬
‫‪1‬‬
‫‪ ( 3 3‬را با تقریب اعشاری‬ ‫سپس عدد )‬
‫‪2‬‬

‫تا دو رقم اعشار بنویسید و سپس‪ ،‬درستی‬

‫تساوی آنها را بررسی کنید‪.‬‬

‫همچنین ویژگیهای‬
‫‪a m+n‬‬
‫= ‪am × an‬‬ ‫) ‪( ab‬‬
‫= ‪a m × bm‬‬
‫‪m‬‬

‫که در توانرسانی با عددهای صحیح برقرار بود در توانرسانی با اعداد گویا (با شرط ‪ a < 0‬و ‪)b < 0‬‬
‫نیز برقرار است‪.‬‬

‫مثال ‪9‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪5‬‬
‫محاسبات زیر را انجام دهید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫‪+‬‬
‫‪( 64 × 64 =64‬الف‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 2‬‬
‫‪=64 =( 64 ) = 6 64 =2 =32‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6 5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪( 8 × 2 = ( 8 × 2 ) =16 = 16 = 4‬ب‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪( 4‬پ‬
‫‪1‬‬
‫‪−‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪( − ) +( −‬‬
‫‪1‬‬
‫‪−‬‬
‫‪2+1‬‬
‫‪−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪×4‬‬ ‫‪=4‬‬ ‫‪=4‬‬ ‫‪=4‬‬ ‫‪=4‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪( 3‬ت‬ ‫‪×9‬‬ ‫) ‪=( 3 × 9‬‬ ‫‪=27‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‪= 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪27‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 9‬‬
‫‪27‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫(‬ ‫)‬

‫‪108‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫کاردرکالس‪7‬‬
‫‪ )1‬ابتدا نمایش رادیکالی عددهای ‪ 64 3‬و ‪ 64 2‬را بنویسید و آنها را ساده کنید‪ .‬سپس حاصل را‬
‫به  دست آوريد و نتیجه را با مثال ‪ - 9‬الف مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪64 × 64 = 3 ... × 2 ... = ...‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ )2‬ابتدا نمایش رادیکالی اعداد ‪ 8 2‬و ‪ 2 2‬را بنویسید‪ .‬سپس با استفاده از خواص ضرب رادیکالها‪،‬‬
‫حاصل را به صورت یک رادیکال بنویسید و ساده کنید‪ .‬آنگاه نتیجه را با مثال ‪ - 9‬ب مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫= ‪8 ×2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪....‬‬ ‫×‬ ‫‪....‬‬ ‫=‬ ‫‪.... × ....‬‬ ‫=‬ ‫‪....‬‬ ‫‪= ....‬‬

‫‪ )3‬حاصل عبارتهای زیر را ساده کنید‪( .‬در هرکدام بگویید از کدام خاصیت استفاده کردهاید‪).‬‬

‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 1‬‬‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪( 8‬ب ‪( 125 3‬الف‬ ‫‪−‬‬
‫‪3‬‬ ‫( ‪( ‬ت ‪( 64 12 × 64 4‬پ ‬ ‫)‬ ‫‪5‬‬
‫‪( 3 16 × 2 3‬ث ‪‬‬
‫‪ 32‬‬ ‫‪‬‬

‫آشنایی با توان‏های گویای عددهای مثبت موجب میشود بتوانیم توان‏های بیشتری از یک عدد را‬
‫محاسبه کرده و به کمک آنها پدیدههای طبیعی را بهطور مناسب مدلسازی کنیم‪ .‬برای مثال‪ ،‬در جدول‬
‫زیر‪ ،‬برخی از توان‏های عدد ‪ 4‬را مشاهده کنید‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪4x‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬

‫‪ 3‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ −2 ‬‬ ‫‪− 2 ‬‬ ‫‪ −1 ‬‬ ‫‪− 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫مختصات نقطة‬ ‫‪A 1 ‬‬ ‫‪B ‬‬ ‫‪C 1 ‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪E ‬‬ ‫‪F 2‬‬ ‫‪G ‬‬
‫متناظر‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ 1 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪4 ‬‬
‫‪ 16 ‬‬ ‫‪4 ‬‬ ‫‪2 ‬‬
‫‪ 8 ‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪‬‬

‫‪109‬‬
 ‫اگر مقادیر ‪ x‬را روی محور ‪ x‬ها و مقادیر‪ 4  x‬را‬
‫روی محور ‪ y‬ها مشخص کنیم و این نقاط را‬
‫به یکدیگر متصل کنیم‪ ،‬نمودار زیر را خواهیم‬
‫داشت‪ .‬همان طور که دیده میشود نمودار ‪،4  x‬‬
‫یک خط راست نیست‪.‬‬

‫کاردرکالس‪8‬‬
‫در جدول زیر‪ ،‬برخی از توانهای عدد ‪ 1‬را میبینید‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 x‬‬
‫‪( 4 ) 16‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪ )1‬جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫‪ ) 2‬مقادیر ‪ x‬را روی محور ‪ x‬ها و مقادیر ‪ ( 1 ) x‬را روی محور ‪ y‬ها مشخص کرده و این نقاط را به‬
‫‪4‬‬
‫یکدیگر متصل کنید‪.‬‬

‫‪ ) 3‬آیا نمودار ‪ ، ( 1 ) x‬یک خط راست است؟‬

‫‪4‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪110‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫مسئلهها‬
‫‪ )1‬به جای نقطهچینها عبارت مناسب قرار دهید‪.‬‬

‫= ‪ ( 7‬الف‬‫) ‪49 ⇒ ( 49‬‬ ‫=‬ ‫= ‪.....‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪.....‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪.....‬‬

‫= ‪ ( 17 3‬ب‬
‫= ‪4913 ⇒ 4913 . . . . .‬‬‫‪3‬‬
‫‪..... = .....‬‬

‫= ‪ ( 134‬پ‬
‫= ‪28561 ⇒ 28561 . . . . .‬‬
‫= ‪4 .....‬‬
‫‪.....‬‬

‫‪1 4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 ..... 4 ..... .....‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪−4‬‬
‫=‬
‫(‬ ‫)‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫(‬ ‫== )‬
‫( ت‬ ‫‪15‬‬ ‫‪50625‬‬ ‫‪50625‬‬

‫‪1 9 ..........‬‬ ‫‪1‬‬

‫( ⇒ = ) ( ( ث‬ ‫= )‬
‫‪9‬‬ ‫= ‪9 ..........‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪..........‬‬

‫‪....‬‬

‫‪( 56 15625 ⇒ (15625‬‬

‫= ج‬ ‫=‬ ‫‪15625‬‬
‫=‪) 6 ...‬‬ ‫‪..........‬‬

‫‪1‬‬

‫)‪( / 3‬‬ ‫=‪0 / 00243 ⇒ 0 / 00‬‬

‫‪243‬‬‫(‬ ‫)‬
‫‪....‬‬
‫‪5‬‬
‫= ( چ‬ ‫=‬
‫‪0‬‬ ‫‪5 ..........‬‬ ‫‪..........‬‬

‫‪ )2‬در هر کدام از قسمتهای زیر‪ ،‬مسئلهای در زمینۀ بیان شده طرح کنید که جواب آن‪ ،‬عدد تواندا ِر‬
‫داده شده باشد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪( : 4‬تکثیر باکتریها)‬ ‫‪4‬‬ ‫الف )‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪1‬‬

‫ب ) ‪( : 27‬زمینۀ هندسی)‬ ‫‪3‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪111‬‬
 ‫‪ )3‬هریک از عددها را به عدد مساوی آن در ستون مقابل وصل کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪34‬‬ ‫‪× 24‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪22‬‬ ‫‪×2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪25‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪12 11‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪× 34‬‬ ‫‪×3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪32 5‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪2‬‬
‫‪27‬‬
‫‪−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪64‬‬

‫ِ‬
‫عبارت رادیکالی نمایش دهید و‬ ‫‪ )4‬پاسخ هر یک از پرسشهای زیر را به دو صورتِ عدد تواندار و‬
‫در صورت امکان‪ ،‬ساده کنید‪.‬‬
‫الف) قطر یک مربع به طول ضلع ‪ 5‬چقدر است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ب) وزن‪ 1‬گرم از نوعی باکتری در هر ساعت ‪ 8‬برابر می‪‎‬شود‪ .‬وزن باکتری پس از ‪ 20‬دقیقه چقدر‬
‫میشود؟‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫پ) طول ضلع مکعبی با حجم ‪ 1000‬متر مکعب چقدر است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬
‫‬
‫ت) طول وتر یک مثلث قائمالزاویه با اضالع ‪ 6‬و ‪ 9‬سانتیمتر چقدر است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪112‬‬
 ‫پودمان‪ / 4‬توان رسانی با اعداد گویا‬

‫‪ )5‬ابتدا نمایش رادیکالی عبارتهای زیر را بنویسید و سپس در صورت امکان آنها را ساده کنید‪.‬‬
‫الف) ریشههای دوم عدد ‪121‬‬

‫ب) ریشۀ پنجم عدد ‪32‬‬

‫پ) ریشۀ پنجم عدد ‪-32‬‬

‫‪1‬‬
‫ت) ریشههای ششم عدد‬
‫‪64‬‬
‫توان ‪ 1‬عدد ‪27‬‬
‫ث) ِ‬
‫‪3‬‬
‫توان ‪ 1‬عدد ‪32‬‬
‫ج) ِ‬
‫‪5‬‬

‫‪ ) 6‬حاصل هر کدام از عبارتهای زیر را ابتدا به صورت یک عدد توان‏دار و سپس‪ ،‬به صورت عبارت‬
‫رادیکالی بنویسید و در صورت امکان ساده کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪( 4 × 4‬الف‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−‬‬
‫‪( 64‬ب‬ ‫‪× 64‬‬
‫‪−‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1 41‬‬ ‫‪1 121‬‬

‫(پ‬ ‫) ( ) (‬
‫×‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪( 5 × 25‬ت‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫) ‪(3‬‬
‫‪2‬‬
‫(ث‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫(ج‬ ‫‪( 27 −2 ) 6‬‬

‫‪113‬‬
 ‫‪ ) 7‬عبارت‏های زیر را ساده کنید‪‬‬.‬‬

‫‪3‬‬
‫(‬ ‫)‪2 − 3‬‬
‫‪3‬‬
‫ب)‬
‫‪4‬‬
‫الف) ‪( 1 − 3 )4‬‬

‫‪ ) 8‬با کامل کردن جدول زیر‪ ،‬نقاط آن را روی محورهای مختصات مشخص کنید و نقاط را به هم‬
‫وصل کنید‪.‬‬
‫( برای محاسبۀ توان های گویا می توانید از ماشین حساب استفاده کنید‪).‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−‬‬
‫‪3‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪x‬‬

‫‪y‬‬

‫‪x‬‬

‫‪114‬‬
 ‫پودمان پنجم‬
‫نسبتهایمثلثاتی‬

‫زاویـه‌یاب دریایی‪ ،‬ابزاری است که از آن برای‌اندازه‌گیری‬

‫زاویۀ بین خورشید یا ستارگان دیگر با افق‪ ،‬استفاده‬
‫میشود‪ .‬از طریق این اندازه‌گیری و به کمک مثلثات‪،‬‬
‫مکان کشتی را تعیین می‌کنند‪ .‬در صورتی که به طور‬
‫افقی مورد استفاده قرار گیرد‪ ،‬برای اندازه‌گیری زاویۀ بین‬
‫دو شیء در ساحل (یا دریا) نیز به‌کار میرود‪.‬‬

‫‪115‬‬
 ‫‪ 5‬ــ‪١‬ــ تشابه‬

‫يكي از دوستان عالقۀ زيادي به عكس‌هاي خودش دارد‪ .‬دلش مي‌خواهد هر جا كه بتواند عكس‌هاي خودش را‬
‫ببيند! چند روز پيش كه خانه‌شان رفته بودم‪ ،‬ديدم كمي در فكر است‪ .‬از او پرسيدم به چه فكر مي‌كند‪ .‬عكسي‬
‫از خودش در تعطيالت گذشته را نشان داد و گفت‪ :‬چون از آن عكس خوشش آمده است‪ ،‬سعی کرده به کمک‬
‫رایانه آن را به اندازه‌اي بزرگ كند كه روي جلد كتابچه‌اي كه سفرنامه‌هايش را در آن مي‌نويسد‪ ،‬بچسباند‪ .‬اين‌بار‬
‫به نظرم آمد كه ابتكار خوبي بود‪ .‬پرسيدم مشكل چيست؟ نتیجة کارش را نشان داد‪ .‬با توجه به مکان فلش‪،‬‬
‫خودتان حدس بزنيد مشكل چه بود!‬

‫گفتم‪ :‬مي‌توانم كمكت كنم‪ .‬يك فعاليت مي‌گويم‪ .‬بعد از انجام آن متوجه مي‌شوي مشكلت چيست؟‬
‫گفت‪ :‬تو هم دبیر رياضي شدي؟!‬
‫ديدم راست مي‌گويد‪ .‬چقدر از دبیر رياضي‌ام تأثير گرفته‌ام‪ .‬ولي او چون خيلي مشتاق بود عکسش را بزرگ‬
‫کند‪ ،‬قبول كرد تا فعاليتي را كه به او مي‌گويم انجام دهد‪.‬‬

‫‪116‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫دو شكل متشابه رو به رو را در نظر بگيريد‪.‬‬ ‫فعاليت ‪1‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪W‬‬
‫‪6‬‬
‫‪A‬‬
‫‪5‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Y‬‬

‫‪10‬‬
‫‪C‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪ )1‬نسبت اضالع متناظر را بنويسيد‪.‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬هر يك از اضالع ‪ ABCD‬چند برابر اضالع متناظرش در ‪ WXYZ‬است؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬هر يك از اضالع ‪ WXYZ‬با اضالع متناظرش در ‪ ABCD‬چه رابطه ای دارد؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬نسبت اضالع ‪ ABCD‬به ‪ WXYZ‬را با نسبت اضالع ‪ WXYZ‬به ‪ ABCD‬مقايسه كنيد‪.‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬در شکل های زیر‪ ،‬نسبت اضالع متناظر را بنویسید‪ .‬آیا دو شکل متشابهاند؟‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪10‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪J‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪L‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪K‬‬

‫‪Q‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪10‬‬

‫فعاليت باال نشان مي‌دهد وقتي دو شكل متشابه هستند‪ ،‬نسبت بزرگ شدن يا كوچك شدن اضالع يكي‬

‫‪117‬‬
 ‫به اضالع متناظر ديگري مقداری ثابت است‪ .‬به‌طور مثال در فعاليت ‪ 1‬داريم‪:‬‬

‫‪AB BC CD AD‬‬
‫‪= = = = k‬‬
‫‪WX XY YZ WZ‬‬

‫يا‬

‫‪WX XY YZ WZ‬‬
‫‪= = = = k′‬‬
‫‪AB BC CD AD‬‬

‫در این صورت مي‌گوييم‪ :‬چهارضلعي ‪ ABCD‬نسبت به چهارضلعي ‪ WX YZ‬با ضريب ‪ k‬بزرگ شده است‬
‫و آن را بزرگ نمايي با ضريب ‪ k <1‬مي‌ناميم‪ ،‬یا چهارضلعي ‪ WX YZ‬نسبت به چهارضلعي ‪ ABCD‬با‬
‫ضريب ‪ k‬كوچك شده است و آن را بزرگ نمايي با ضريب ‪ 0> k >1‬مي‌ناميم‪.‬‬
‫در حالت ‪ ، k = ١‬دو شکل هم نهشت هستند‪.‬‬

‫کاردرکالس ‪1‬‬
‫‪ )1‬نسبت اضالع متناظر را براي دو شكل زير بنويسيد‪ .‬آيا دو شكل متشابهاند؟ توضیح دهید چرا؟‬

‫‪...........................................................................................................................................................................‬‬

‫‪.........................................................................................................................................................................‬‬

‫‪118‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫‪ )2‬تصوير زیر را در نظر بگيريد‪.‬‬

‫شکل ‪1‬‬

‫شکل ‪2‬‬ ‫شکل ‪3‬‬ ‫شکل ‪4‬‬

‫الف) اگر عرض هر نقطه روي شكل (‪ )1‬را ثابت نگه داشته و طول نقاط آن را ‪ 3‬برابر كنيم‪ ،‬كدام‬
‫شكل به‌دست مي‌آيد؟چرا؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫ب) كدام شكل را مي‌توان با ‪ 3‬برابركردن عرض نقاط و ثابت نگهداشتن طول نقاط شکل (‪)1‬‬
‫بهدست آورد؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫پ) در كدام شكل‪ ،‬طول و عرض تمام نقاط ‪ 3‬برابر طول و عرض تمام نقاط متناظر در شكل (‪ )1‬است؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪119‬‬
 ‫در ادامه‪ ،‬داستان زیر از تالس را برایش تعریف کردم‪.‬‬
‫می‪‎‬گویند زمانی که تالس در مصر اقامت داشت‪ ،‬توانست به کمک تشابه مثلث‪‎‬ها‪ ،‬ارتفاع اهرام مصر را اندازه‪‎‬گیری‬
‫کند‪ .‬او چوبی با طول مشخص را نزدیک اهرام‪ ،‬به طور عمودی در زمین فرو کرد و سپس به هنگام تابش خورشید‪،‬‬

‫هم زمان طول سایۀ چوب و سایۀ اهرام را اندازه‪‎‬گیری کرد ‬‬‪.‬‬

‫خواندنی‬
‫تالس ملـطی در حـدود سـال ‪ ۶۲۴‬پیش از میـالد در شهر میلیتوس در «ایونیا» غرب ترکیه‬
‫امروزی به دنیا آمد‪ .‬تالس بیشتر وقت خود را صرف مطالعة‬
‫ریاضیات و ستاره‌شناسی کرد‪ .‬عقیده بر آن است که تالس‬
‫پس از مسافرت به مصر‪ ،‬هندسه را برای یونانیان به ارمغان‬
‫برد‪ .‬در ریاضیات‪ ،‬قضیۀ تالس را به وی نسبت می‌دهند‪.‬‬
‫مورخی به نام پروکلوس گزارش می‌دهد که تالس توانست‬
‫با کشف این قضیه‪ ،‬فاصلة کشتی‪‎‬ها را تا ساحل تعیین کند‪.‬‬
‫تالس در واقع ارتفاع اهرام مصر را از طریق اندازهگیری سایۀ‬
‫آنها اندازه‌گیری کرد‪.‬‬

‫طبق نظر تالس‪ ،‬مثلث‪‎‬های ‪ DEF‬و ‪ ABC‬متشابهاند‪ ،‬او با داشتن طول چوب (‪ )AB‬و طول سایۀ چوب (‪)CB‬‬
‫و طول سایۀ هرم (‪ EG‬ــ ‪ ،)EF‬با مشخص کردن اضالع متناظر و نوشتن نسبت طول‪ ‎‬اضالع متناظر‪ ،‬ارتفاع‬

‫هرم را بهدست آورد‪‬‬‬.‬‬

‫‪D‬‬

‫‪A‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪120‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫دوستم پرسید‪ :‬تالس از کجا می‪‎‬دانست آن دو مثلث متشابه‪‎‬اند؟ از روی شکل‪ ،‬ما فقط تساوی زاویه‪‎‬های متناظر را‬
‫می‪‎‬توانیم ثابت کنیم (چگونه؟)‪ .‬آیا شرط تساوی زاویه‪‎‬ها برای تشابه دو مثلث کافی است؟‬
‫گفتم‪ :‬در حالت کلی با داشتن تساوی زاویهها‪ ،‬نمیتوان تشابه دو شکل را نتیجه گرفت (به سؤال ‪ 5‬در فعالیت ‪1‬‬

‫توجه کنید)‪ ،‬ولی این شرط برای تشابه دو مثلث کافی است و این از نتایج رابطه‪‎‬ای است که تالس بیان کرده است‪.‬‬

‫مثال‪1‬‬
‫در یک مثلث دلخواه ‪ ABC‬از نقطۀ ‪ E‬روی ضلع ‪ ،AB‬خطی به موازات ضلع ‪ BC‬رسم می‌کنیم تا‬
‫ضلع ‪ AC‬را در نقطۀ ‪ F‬قطع کند‪ .‬دو مثلث ‪ AEF‬و ‪ ABC‬زاویههای مساوی دارند؛ چرا؟ پس‪ ،‬با هم‬
‫‪A‬‬ ‫متشابهاند و داریم‪:‬‬
‫‪F‬‬
‫‪AE AF EF‬‬
‫‪E‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪C‬‬ ‫‪AB AC BC‬‬

‫‪B‬‬

‫کاردرکالس ‪2‬‬
‫در مثلث قائمالزاویۀ ‪ ABC‬که در رأس ‪ C‬قائمه است‪ KH‌،‬بر ‪ BC‬عمود است‪.‬‬
‫الف)کدام مثلثها متشابهاند؟ چرا؟‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫ب) نسبتهای اضالع متناظر را بنویسید‪.‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪A‬‬

‫‪K‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪121‬‬
 ‫‪5‬ــ‪٢‬ــ تانژانت یک زاویه‬

‫در یکی از هنرستان ها‪ ،‬هنرجویان را به همراه دبیر ریاضی به دیدن فیلمی برده بودند‪ .‬منوچهر که‬
‫مشغول دیدن فیلم بود‪ ،‬گاهی برمی‪‎‬گشت و به پشت سرش نگاه می‪‎‬کرد‪ .‬پس از بازگشت به مدرسه‪ ،‬دبیر از‬
‫منوچهر پرسید‪‬:‬‬
‫چرا به پشت سرت نگاه می‪‎‬کردی؟ آیا سؤالی برایت پیش آمده بود؟‬‬
‫منوچهر گفت‪ :‬بله‪ ،‬می‪‎‬خواستم بدانم تصویر به آن بزرگی چگونه روی پردۀ سینما تشکیل می‪‎‬شود‪ .‬آیا‬
‫بزرگی یا کوچکی تصویر با فاصلۀ پرده از چشمۀ نور ارتباط دارد؟‬‬‬‬‬
‫دبیر گفت‪ :‬برای درک این مطلب‪ ،‬بهتر است شکلی رسم کنیم‪ .‬شکل زیر می‪‎‬تواند اندازۀ تصویر روی پردة‬
‫سینما و اندازۀ فیلم را به شما نشان دهد‪.‬‬

‫‪C‬‬

‫تصویر روی‬
‫‪A‬‬ ‫پردة سینما‬
‫فیلم‬
‫المپ‬ ‫‪O‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪D‬‬

‫خواندنی‬

‫اولین کسانی که از مثلثات استفاده می‌کردند یونانیان بودند‪ .‬در یونان قدیم از مثلثات برای تعیین طول مدت‬
‫روز یا طول سال (با مشخص کردن موقعیت ستارگان در آسمان) استفاده می‌شد‪ .‬بعدها ریاضی دانان و منجمان‬
‫هندی نیز پیشرفت‌هایی در مثلثات به دست آوردند ولی پیشرفت این علم مدیون دانشمندان مسلمان است‪.‬‬
‫مسلمانان بیشترین نقش را در پیشرفت این علم ایفا کردند و سپس این اندوخته‌ها را در قرون وسطی به‬
‫اروپاییان منتقل کردند‪ .‬اروپاییان نیز از دانش فراوان مسلمانان در مثلثات استفاده کردند و این علم را توسعه‬
‫داده و به شکل امروزی درآوردند‪.‬‬

‫‪122‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫فعالیت زیر به شما کمک می‪‎‬کند تا بتوانید رابطۀ بین اندازۀ تصویر روی پردۀ سینما و اندازۀ فیلم و فاصله‬
‫با چشمۀ نور را به دست آورید‪‬‬‬.‬‬

‫فعاليت ‪2‬‬
‫درشکل روبه رو‪ ،‬یک زاویۀ تند به رأس ‪ A‬رسم شده است‬‪.‬‬

‫‪A‬‬

‫‪ )1‬روی یک ضلع این زاویه چند نقطۀ دلخواه مانند ‪ B‬و ‪ C‬و ‪ D‬در نظر بگیرید‪ .‬از این نقاط‪ ،‬عمودهایی‬
‫بر این ضلع رسم کنید تا ضلع دیگر زاویه را قطع کنند‪ .‬نقاط تقاطع را به ترتیب ‪ F ، E‬و ‪ G‬بنامید‪‬.‬‬
‫‪G‬‬

‫‪F‬‬

‫‪E‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪α‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪ )2‬با اندازهگیری به کمک خط‪‎‬کش‪ ،‬درستی تساوی های زیر را بررسی کنید‪.‬‬

‫‪EB FC GD‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪AB AC AD‬‬

‫‪ )3‬تشابه مثلث‪‎‬هایی را که در شکل دیده می‪‎‬شوند‪ ،‬بررسی کنید و به کمک آن درستی تساوی‪‎‬های‬
‫باال را نشان دهید‪‬‬‬.‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که در مسئلۀ اندازۀ تصویر در سینما‪ ،‬نسبت اندازۀ فیلم به فاصلۀ فیلم تا چشمۀ‬
‫نور‪ ،‬با نسبت اندازۀ تصویر روی پرده به فاصلۀ پرده تا چشمۀ نور مساوی است‪ .‬پس‪ ،‬هرچه پرده از منبع‬
‫نور دورتر شود‪ ،‬باید اندازۀ تصویر بزرگ تر شود تا نسبت آنها تغییر نکند و هر چه پرده به منبع نور‬
‫نزدیک تر شود‪ ،‬اندازۀ تصویر هم کوچک تر می‪‎‬شود تا نسبت آنها تغییر نکند‪‬‬.‬‬

‫‪123‬‬
 ‫‪EB‬‬
‫در شکل فعالیت ‪ 2‬به انتخاب نقطۀ ‪ B‬بستگی ندارد و‬ ‫با داشتن زاویۀ رأس ‪ ، A‬مقدار نسبت‬
‫‪AB‬‬
‫مقدار ثابتی است‪ ،‬این مقدار را تانژانت این زاویه می‪‎‬نامند‪‬‬.‬‬
‫تعریف‬
‫در مثلث قائم‌الزاویة ‪ ABC‬يك زاوية تند را انتخاب كنيد و آن را ‪ α‬بنامید (مث ً‬
‫ال زاویة به‬
‫‪BC‬‬
‫را تانژانت زاویة ‪ α‬مي‌نامند و با ‪ tan α‬نشان می‌دهند‪.‬‬ ‫رأس ‪ .)A‬بنا به تعریف‪ ،‬نسبت‬
‫‪AB‬‬
‫این نسبت فقط به ‪ α‬بستگي دارد و آن را به صورت زير نشان مي‌دهيم‪.‬‬

‫‪BC‬‬ ‫طول ضلع روبه رو به ‪α‬‬

‫ِ‬
‫تانژانت آلفا‬ ‫= ‪= tan α‬‬ ‫=‬
‫‪AB‬‬ ‫طول ضلع مجاور به ‪α‬‬

‫‪C‬‬

‫‪α‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫مثال‪2‬‬
‫با رسم مثلث قائم‪‎‬الزاویه‪‎‬ای که یکی از زاویه‪‎‬های آن ‪ 25‬درجه باشد‪ ،‬تانژانت زاویۀ ‪ 25‬درجه‬
‫را بیابید‪.‬‬
‫ابتدا به کمک نقاله‪ ،‬یک زاویۀ ‪ 25‬درجه رسم می‌کنیم و مطابق شکل‪ ،‬مثلث قائم‪‎‬الزاویه‪‎‬ای می‌سازیم که‬
‫ضلع مجاور زاویة ‪ 25‬درجه (‪ )OA‬مقدار مشخصی‪ ،‬مث ً‬
‫ال ‪10‬سانتی‪‎‬متر‪ ،‬باشد‪ .‬طبق شکل‪ ،‬با اندازه‪‎‬گیری‬
‫‪AB 4 / 6‬‬
‫‪.‬‬ ‫≈‬ ‫طول ضلع ‪ AB‬تقریباً ‪ 4/6‬سانتی‪‎‬متر است‪ .‬بنابراین‪ tan 250 ،‬تقریباً برابر است با ‪= 0 / 46‬‬
‫‪OA 10‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪250‬‬
‫‪O‬‬

‫‪124‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫کاردرکالس ‪3‬‬
‫‪ )1‬مقدار تقریبی تانژانت زاویه‪‎‬های زیر را با اندازه‪‎‬گیری به وسیل ٔه خط‪‎‬کش محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪O‬‬
‫‪D‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪Y‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪X‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬علی با یادگیری مفهوم تانژانت فهمید که می‪‎‬تواند طول ارتفاع تیرک پرچم مدرسه‪‎‬اش را اندازه‪‎‬گیری‬
‫کند‪ .‬او زاویۀ دید خود به نوک تیرک را با سطح افق‪ ،‬تقریباً ‪ 40‬درجه تخمین زد‪ .‬قد علی ‪165‬‬
‫سانتی متر و فاصلۀ او تا تیرک پرچم ‪ 11‬متر است‪ .‬با این اطالعات‪ ،‬او چگونه می‪‎‬تواند طول ارتفاع تیرک‬
‫را به طور تقریبی بیابد؟‬

‫‪400‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫سؤال هایی که دربارۀ مفهوم تانژانت پیش می‪‎‬آید‪ ،‬این است که تانژانت یک زاویة تند چه اعدادی‬
‫می تواند باشد و تغییر اندازۀ یک زاویه‪ ،‬چه تأثیری در اندازۀ تانژانت آن زاویه دارد‪ .‬فعالیت زیر می‪‎‬تواند‬
‫در پیدا  کردن جواب این سؤالها به شما کمک کند‪.‬‬

‫‪125‬‬
 ‫فعاليت‪3‬‬
‫در شکل زیر ‪ AC‬بر ‪ BC‬عمود است‪.‬‬

‫‪A‬‬

‫‪E‬‬

‫‪D‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪AC‬‬ ‫‪DC‬‬
‫چه چیزی را نشان می‪‎‬دهند؟‬ ‫‪ EC ،‬و‬ ‫‪ )1‬هر یک از نسبت‪‎‬های‬
‫‪BC‬‬ ‫‪BC‬‬ ‫‪BC‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬با بزرگ شدن زاویه‪‎‬ای که در رأس ‪ B‬تشکیل می‪‎‬شود‪ ،‬این نسبت‪‎‬ها چگونه تغییر می‪‎‬کنند؟ چرا؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬با تغییر یک زاویه‪ ،‬تانژانت آن چگونه تغییر می‪‎‬کند؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬آیا می‪‎‬توان زاویه‪‎‬ای یافت که تانژانت آن برابر ‪ 9‬باشد؟ (راهنمایی‪ :‬در چه صورت نسبت های باال‬
‫برابر با ‪ ٩‬است؟) جواب این سؤال برای عددهای مثبت دیگر چیست؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )٥‬زاویه ای رسم کنید که تانژانت آن ‪ ٩‬باشد‪.‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که با بزرگ شدن یک زاویۀ تند‪ ،‬تانژانت آن نیز بزرگ می‪‎‬شود و هر عدد مثبتی‪،‬‬
‫میتواند تانژانت زاویه‪‎‬ای باشد‪.‬‬

‫‪126‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫مثال‪3‬‬
‫ِ‬
‫تانژانت چه زاویه‪‎‬ای برابر ‪ 5‬است؟‬
‫مثلث قائم‪‎‬الزاویه‪‎‬ای رسم می‪‎‬کنیم که طول اضالع زاویۀ قائمۀ آن ‪ 1‬و ‪ 5‬واحد باشد‪ .‬با نقاله‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫زاویۀ مجاور به ضلع به طول ‪ 1‬را اندازه می‪‎‬گیریم که تقریباً ‪ 78‬درجه می‪‎‬شود‪ .‬تانژانت‬

‫‪78‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪  78‬درجه تقریباً ‪ ٥‬است‪ .‬برای حل این مسئله می توان از هر مثلث قائم الزاویه ای که در‬
‫‪1‬‬
‫آن نسبت اضالع زاویه قائمه ‪ ٥‬باشد استفاده کرد‪.‬‬

‫استفاده از ماشین حساب‬

‫تانژانت زاویه ‪ 30‬درجه را با ماشین حساب به دست‬
‫آورید‪ .‬توجه داشته باشید که ماشین حساب باید‬
‫در حالت ‪( Degrees‬به معنای درجه) باشد‪.‬‬
‫‪.............................................................‬‬

‫‪.............................................................‬‬

‫کاردرکالس ‪4‬‬
‫‪ )1‬اگر زاویۀ تندی به صفر نزدیک شود‪ ،‬تانژانت آن به چه عددی نزدیک می‪‎‬شود؟ درستی ادعای‬
‫خود را با رسم شکل نشان دهید‪.‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬اگر زاویۀ تندی به ‪ 90‬درجه نزدیک شود‪ ،‬در مورد تغییرات اندازۀ تانژانت آن چه می‪‎‬توان گفت؟‬
‫(راهنمایی‪ :‬به کمک ماشین حساب‪ ،‬برای مقادیر تانژانت زاویه‪‎‬های نزدیک به ‪ 90‬درجه جدولی‬
‫بسازید‪).‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪127‬‬
‫‪ )1‬ابتدا به کمک رسم شکل و سپس با ماشین حساب مقدار تقریبی تانژانت زاویه‪‎‬های ‪ 40‬و ‪50‬‬ ‫مسئلهها‬

‫درجه را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬تانژانت چه زاویه‪‎‬ای برابر ‪ 8‬خواهد شد؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬با توجه به شکل روبه رو‪ ،‬ارتفاع نقطۀ ‪ A‬از زمین را بیابید (عرض همة پلهها‪ 20cm‬است)‪.‬‬

‫‪A‬‬
‫‪..............................................................................................................................................................‬‬
‫‪20cm‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪...........................................................................................................................................................‬‬

‫‪300‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪ )4‬برای محاسبۀ ارتفاع ساختمانی‪ ،‬دوربین زاویه‪‎‬یاب را در یک سطح افقی در نقطۀ ‪‎ M‬به فاصلۀ‬
‫‪  15‬متری از ساختمان (نقطۀ ‪ )B‬مستقر کرده‪‎‬ایم و به نقطۀ باالی ساختمان نشانه میرویم‪ .‬زاویۀ دید‬
‫برابر ‪ 38‬درجه به دست آمده است‪ .‬اگر ارتفاع دوربین از زمین یک متر و ‪ 54‬سانتی متر باشد‪ ،‬ارتفاع‬
‫ساختمان را به دست آورید‪.‬‬
‫‪A‬‬

‫‪...................................................................................................‬‬

‫‪................................................................................................‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪M‬‬
‫‪38‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪..............................................................................................‬‬

‫‪...........................................................................................‬‬

‫‪128‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫‪ )5‬به کمک دوربین زاویه‌یاب‪ ،‬زاویه‪‎‬های ‪ α‬و ‪ β‬به ترتیب ‪ 23‬درجه و ‪ 10‬درجه به دست آمده‪‎‬اند و‬
‫فاصلۀ افقی دوربین تا درخت ‪ 18‬متر است‪ .‬با توجه به شکل‪ ،‬ارتفاع درخت را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪..............................................................................................................‬‬
‫‪A‬‬

‫‪...........................................................................................................‬‬

‫‪o‬‬ ‫‪α‬‬
‫‪..........................................................................................................‬‬
‫‪β‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪...........................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬یک مهندس نقشه‌بردار‪ ،‬برای محاسبۀ ارتفاع یک کوه در نقطه‪‎‬ای می‪‎‬ایستد و مشاهده‬
‫می‪‎‬کند که در آن نقطه‪ ،‬نوک کوه با زاویۀ‪ 50‬درجه نسبت به افق دیده می‪‎‬شود‪ .‬پس از آنکه‬
‫نیمکیلومتر از کوه دور می‌شود‪ ،‬مشاهده می‪‎‬کند که نوک کوه با زاویۀ ‪ 40‬درجه دیده می‪‎‬شود‪.‬‬
‫ارتفاع کوه چقدر است؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪h‬‬

‫‪400‬‬ ‫‪500‬‬
‫‪0/5 km‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪129‬‬
 ‫‪  5‬ـ‪3‬ـ   سینوس یک زاویه‬

‫فرزانه در راه مدرسه‪ ،‬کارگرانی را دید که در حال نصب یک دکل مخابراتی بودند‪ .‬او مشاهده کرد که‬
‫کارگران برای نگهداری دکل‪‎‬ها از سیم نگهدارنده‪‎‬ای که به زمین متصل شده است‪ ،‬استفاده می‪‎‬کنند‪.‬‬
‫با این مشاهدات‪ ،‬او در کالس ریاضی از دبیر پرسید که مهندسان چگونه می‪‎‬فهمند که برای نگهداری‬
‫دکل چقدر سیم الزم است؟‬

‫دبیر گفت‪ :‬فعالیت صفحة روبه رو به شما در حل این مسئله کمک میکند‪.‬‬

‫خواندنی‬

‫ابوالوفا محـمد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس بوزجانی خراسانی‪،‬‬

‫یکی از مفاخر عـلمی ایران و متـولد ‪ 328‬هـجری قـمری که در سوم‬
‫رجب سال ‪ 388‬هجری قـمری درگـذشته است‪ .‬وی اهـل بوژگـان‬
‫کهنویسی بوده که در هـجده کیلومتری شرق شهـر تربـت جام قرار‬
‫دارد‪.‬‬
‫فعالیتهای علمی بوزجانی دامنة وسیعی از علوم مختلف‪ ،‬مانند‬
‫هندسه‪ ،‬مثلثات‪ ،‬حساب و نجوم را در بر می‌گرفته است و او در تمام‬
‫این علوم به دستاوردهای بدیع و تازهای رسیده است‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫فعاليت ‪4‬‬
‫فرض کنید دکلی به ارتفاع ‪ 60‬متر با سیمی که با سطح افق زاویۀ ‪ 30‬درجه ساخته است‪ ،‬مهار‬
‫می‪‎‬شود‪ .‬کارگری زیر این سیم درنقطه‪‎‬ای مانند ‪ E‬چنان می‪‎‬ایستد که سیم در نقطه‪‎‬ای مانند ‪ D‬با‬

‫‪B‬‬
‫سرش تماس پیدا کند‪ .‬کارگر دیگری به وسیلۀ یک‬
‫متر فلزی‪ ،‬فاصلۀ ‪ A‬تا ‪ D‬را اندازه‪‎‬گیری می‪‎‬کند و‬
‫‪F‬‬
‫‪D‬‬ ‫نسبت ‪ DE‬را حساب می‪‎‬کند‪.‬‬
‫‪AD‬‬
‫‪A‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪ )1‬کارگرانی با طول قدهای متفاوت‪ ،‬این کار را تکرار‬
‫می‪‎‬کنند و هر کدام‪ ،‬مقداری را برای نسبت طول قد به فاصلة سر تا نقطۀ ‪ A‬به دست می‪‎‬آورند‪ .‬نشان‬
‫دهید همۀ آنها یک مقدار را به دست می‪‎‬آورند‪.‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬اگر نسبت ‪ BH‬را حساب کنیم‪ ،‬مقدار آن با نسبتی که کارگران به دست آورده‪‎‬اند چه رابطه‪‎‬ای‬
‫‪AB‬‬
‫دارد؟ چرا؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬با رسم یک مثلث قائم‪‎‬الزاویه‪ ،‬مانند شکل زیر‪ ،‬که یک زاویۀ آن‪ 30‬درجه است‪ ،‬نشان دهید نسبتی‬
‫که کارگران به دست آورده‪‎‬اند‪ ،‬برابر است با ‪ . FG‬این نسبت را با اندازه‪‎‬گیری با خط‪‎‬کش به دست آورید‪.‬‬
‫‪EG‬‬
‫(راهنمایی‪ :‬تشابه دو مثلث ‪ AHB‬و ‪ EFG‬را نشان دهید‪).‬‬
‫‪G‬‬

‫‪.........................................................................................................................................................................‬‬

‫‪30‬‬
‫‪o‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪ )4‬با استفاده از این نسبت‪ ،‬طول سیم نگهدارندۀ دکل را حساب کنید‪.‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪131‬‬
 ‫تعریف‬
‫برای هر زاویۀ تند ‪ α‬مانند شکل زیر‪ ،‬همۀ نسبت‪‎‬های ‪ FC ، GD‬و ‪ EB‬طبق تشابه مثلث‪‎‬ها‪،‬‬
‫‪AE‬‬ ‫‪AF‬‬ ‫‪AG‬‬
‫با هم مساوی‌اند‪ .‬مقدار این نسبت‪‎‬های برابر را سینوس زاویة ‪ α‬می‪‎‬نامند و آن را با ‪ sin α‬نشان‬
‫می‪‎‬دهند‪.‬‬
‫طول ضلع روبه روی ‪α‬‬
‫ ‪sin‬‬ ‫‪α‬‬ ‫‪BE CF‬‬ ‫‪DG‬‬
‫= ‪sin α‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪AE AF‬‬ ‫‪AG‬‬ ‫طول وتر‬

‫‪G‬‬

‫‪F‬‬

‫‪E‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪α‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫مثال‪4‬‬
‫سینوس زاویۀ ‪ 50‬درجه را به دست‪‎‬آورید‪.‬‬
‫به کمک نقاله‪ ،‬مثلث قائم‪‎‬الزاویه‪‎‬ای رسم می‪‎‬کنیم که یک زاویۀ آن ‪ 50‬درجه و طول وتر آن ‪ 5‬سانتی‪‎‬متر‬
‫باشد‪ .‬با خط‪‎‬کش‪ ،‬طول ضلع روبهرو به این زاویه را اندازه می‪‎‬گیریم که تقریباً ‪ 3/8‬سانتی‪‎‬متر است‪ .‬پس‪،‬‬

‫‪ sin 500‬تقریباً برابر است با ‪= 0 / 76‬‬

‫‪3/8‬‬
‫‪5 cm‬‬
‫‪.‬‬
‫‪5‬‬

‫‪500‬‬

‫مثال‪5‬‬
‫نردبانی به طول ‪ 6‬متر را به دیواری تکیه داده‪‎‬ایم‪.‬‬
‫اگر زاویۀ نردبان با سطح افق ‪ 55‬درجه باشد‪،‬‬
‫فاصلۀ انتهای نردبان تا سطح زمین را پیدا کنید‪.‬‬

‫مثلث قائم‪‎‬الزاویه‪‎‬ای رسم می‪‎‬کنیم که یک زاویۀ آن‬

‫‪ 55‬درجه و وتر آن ‪ 10‬سانتی‪‎‬متر باشد‪ .‬با اندازه‪‎‬گیری‬

‫‪132‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫اضالع این مثلث به کمک خط‪‎‬کش‪ ،‬سینوس زاویۀ ‪ 55‬درجه را پیدا می‌کنیم ‪ . sin 55° ≈0/82 :‬بنابراین‪،‬‬
‫فاصلۀ انتهای نردبان تا سطح زمین از رابطۀ زیر به دست می‪‎‬آید‪:‬‬

‫‪10‬‬

‫‪550‬‬

‫فاصلة انتهای نردبان تاسطح زمین‬

‫= ‪sin 55°‬‬ ‫‪ = 6 × 0/82 = 4/92 m‬فاصلۀ انتهای نردبان تا سطح زمین ⇒‬
‫‪6‬‬

‫کاردرکالس ‪5‬‬
‫به کمک نقاله و با رسم چند مثلث قائم الزاویه‪ ،‬مقدار تقریبی سینوس زاویه‪‎‬های‪ 20‬و ‪ 35‬و‪ 40‬درجه‬
‫را بیابید‪.‬‬

‫دربارۀ مفهوم سینوس نیز‪ ،‬این سؤال پیش می‪‎‬آید که تغییر اندازۀ یک زاویه چه تأثیری در اندازۀ سینوس‬
‫آن زاویه دارد؟ فعالیت زیر می‪‎‬تواند در پیدا کردن جواب این سؤال به شما کمک کند‪.‬‬

‫فعاليت ‪5‬‬
‫یک ربع دایره به شعاع ‪ 1‬واحد‪ ،‬مانند شکل زیر رسم کنید‪.‬‬
‫‪ )1‬نقطۀ ‪ A‬را روی ربع دایره انتخاب کنید و از آن عمود ‪ AB‬را مطابق شکل رسم کنید‪ .‬طول پاره‌خط‬

‫‪A‬‬
‫‪..................................................................................................‬‬ ‫‪ AB‬چه رابطه‌ای با زوایة تند ‪ β‬دارد؟‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ )2‬با کم یا زیاد شدن زاویۀ ‪ ، β‬سینوس آن چگونه تغییر می‪‎‬کند؟‬
‫‪β‬‬
‫‪.................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪B‬‬

‫‪...............................................................‬‬ ‫‪ )3‬با نزدیک شدن اندازۀ زاویۀ ‪ β‬به صفر‪ ،‬سینوس آن به چه عددی نزدیک می‪‎‬شود؟‪.‬‬
‫‪...............................................‬‬ ‫‪ )4‬با نزدیک شدن زاویۀ ‪ β‬به‪ 90‬درجه‪ ،‬سینوس آن به چه عددی نزدیک می‪‎‬شود؟‪.‬‬
‫‪ )5‬سینوس ‪ β‬چه عددهایی می‪‎‬تواند باشد؟‪.‬‬
‫‪............................................................................................................................................................................‬‬

‫‪133‬‬
‫فعالیت ‪ 5‬نشان می‪‎‬دهد که سینوس زاویه‪‎‬های تند‪ ،‬عددهایی بین صفر و ‪ 1‬هستند‪ .‬با بزرگ شدن زاویه‪،‬‬
‫سینوس آن نیز بزرگ می‪‎‬شود‪.‬‬
‫اگر عددی مانند ‪ a‬را به صورت ‪ 0 > a > 1‬در نظر بگیریم‪ ،‬آیا زاویه‪‎‬ای وجود دارد که سینوس آن برابر‬
‫‪ a‬شود؟ مثال زیر می‪‎‬تواند پاسخی برای این سؤال فراهم کند‪.‬‬

‫مثال ‪6‬‬
‫زاویه‪‎‬ای بسازید که سینوس آن برابر ‪ 0/3‬باشد‪.‬‬
‫یک زاویۀ راست با رأس ‪ A‬مانند زیر رسم می‪‎‬کنیم‪ .‬روی یک ضلع آن پاره خط ‪ OA‬به طول ‪ ٣‬واحد‬
‫جدا می کنیم‪ .‬به مرکز نقطۀ ‪ O‬کمانی از دایره‪‎‬ای به شعاع ‪ 10‬واحد را رسم می‪‎‬کنیم تا ضلع دیگر را در‬
‫نقطه‪‎‬ای که ‪ B‬می‪‎‬نامیم‪ ،‬قطع کند‪ .‬زاویۀ ‪ ABO‬در رأس ‪ B‬زاویة مورد نظر است و با نقاله آن را اندازه‬
‫می‪‎‬گیریم که تقریباً ‪ 17‬درجه است‪.‬‬

‫‪O‬‬
‫‪10‬‬
‫‪3‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪α‬‬
‫‪A‬‬

‫‪134‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫‪ -1‬الف) سینوس زاویۀ ‪ 25‬درجه را با رسم یک مثلث قائمالزاویۀ مناسب به طور تقریبی محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مسئلهها‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫ب) یک مثلث متساوی‌الساقین رسم کنید که زاویۀ رأس آن‪ 50‬درجه باشد‪ .‬اگر قاعدۀ این مثلث‬
‫‪ 10‬سانتی‪‎‬متر باشد‪ ،‬طول ساق آن را تعیین کنید‪.‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )  2‬سینوس چه زاویه‪‎‬ای برابر ‪ 0/8‬است؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ ) 3‬رضا بادبادکی را به هوا فرستاده است‪ .‬فرض کنید ‪ 45‬متر نخ بادبادک او رها شده است‪ .‬طبق‬
‫شکل‪ ،‬زاویۀ نخ با سطح افق ‪ 39‬درجه و فاصلۀ دست رضا از سطح زمین‪ ،‬یک متر و شصت سانتی‪‎‬متر‬
‫است‪ .‬ارتفاع بادبادک از سطح زمین چقدر است؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ 1/6‬متر‬

‫‪135‬‬
 ‫کسینوس یک زاویه‬ ‫‪٥‬ــ‪4‬ــ‬
‫یک روز‪ ،‬دبیر ریاضی در کالس داستانی دربارۀ پله‪‎‬های نردبان ماشین آتش‪‎‬نشانی تعریف کرد‪ .‬او گفت‪:‬‬
‫دیروز برای خرید از منزل خارج شده بودم که متوجه شدم طبقۀ اول یک ساختمان سه طبقه‪ ،‬آتش گرفته‬
‫است‪ .‬آتش در حال سرایت به طبقات باالتر بود و همۀ ساکنان ساختمان در نقطه‪‎‬ای در پشت بام جمع شده‬
‫بودند‪ .‬پای نردبان ماشین آتش‪‎‬نشانی در فاصله حدودا ً ‪ 15‬متری ساختمان قرار داشت‪ .‬ماشین آتش نشانی‬
‫نردبان خود را با زاویۀ تقریبی ‪ 40‬درجه نسبت به افق باز کرد تا به پشت‪‎‬بام رسید‪ .‬آیا می‪‎‬توانید بگویید‬
‫که نردبان ماشین آتش‪‎‬نشانی برای رسیدن به پشتبام چند متر باز شده بود؟‬

‫‪0‬‬
‫‪40‬‬

‫علی گفت‪ :‬بهتر است یک شکل بکشیم و از روی آن‪ ،‬مسئله را حل کنیم‪ .‬باید از مثلث قائم‪‎‬الزاویه‪‎‬ای که‬
‫یک زاویۀآن ‪ 40‬درجه است‪ ،‬استفاده کنیم‪ .‬اگر محل تجمع ساکنان ساختمان روی پشت‪‎‬بام نقطۀ ‪ A‬و‬
‫پای نردبان‪ ،‬نقطۀ ‪ O‬و ‪ H‬نقطه‪‎‬ای در روی ساختمان باشد به طوری که ‪ OH‬سطح افق را نشان دهد‪ ،‬مثلث‬
‫زیر را میتوان رسم کرد‪.‬‬
‫طول ‪ OH‬و اندازۀ زاویۀ رأس ‪ O‬را می‪‎‬دانیم ولی طول ‪ AO‬را نمی‪‎‬دانیم‪ .‬دبیر گفت‪ :‬برای ادامۀ حل این‬

‫‪A‬‬ ‫مسئله می‪‎‬توانید از فعالیت ‪ 7‬کمک بگیرید‪.‬‬

‫‪400‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪136‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫فعاليت ‪6‬‬
‫‪ )1‬یک زاویۀ‪ ‎40‬درجه رسم کنید و مطابق شکل مثلث قائم‪‎‬الزاویه‪‎‬ای بسازید که وتر‬

‫´‪C‬‬ ‫آن ‪ 5‬سانتی‪‎‬متر باشد‪.‬‬

‫‪C‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪......................................................................................................................‬‬

‫´‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪400‬‬

‫‪.....................................................................................................................‬‬
‫‪B‬‬

‫‪ )2‬با اندازه‌گیری اضالع به کمک خطکش‪ ،‬نسبت ‪ AB‬را بیابید‪.‬‬

‫‪BC‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬مثلث قائم‌الزاویۀ دیگری مانند ‪ A′ B C ′‬با همین زاویه و طول وتر متفاوت رسم کنید و نسبت‬
‫‪AB A′B‬‬
‫‪ .‬آیا مقادیر نسبت هایی که با اندازه گیری به‬ ‫ = ‬ ‫‪ A′B‬را محاسبه کنید‪ .‬نشان دهید‬
‫‪BC BC ′‬‬ ‫‪BC ′‬‬
‫دست آورده اید باهم برابرند؟ اگر خیر‪ ،‬چرا؟‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬به کمک نسبتی که در باال به دست آورده‪‎‬اید‪ ،‬طول نردبان آتش‪‎‬نشانی را حساب کنید‪.‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهدکه همۀ نسبت‪‎‬های به دست آمده‪ ،‬با هم مساوی‌اند و مقدار آنها وابسته به زاویه‬
‫‪ 40‬درجه است‪ .‬این نسبت را کسینوس زاویۀ‪ 40‬درجه می‪‎‬نامند‪ .‬برای هر زاویۀ تند دیگری نیز می‪‎‬توان‬
‫این محاسبات را انجام داد‪.‬‬

‫‪AB‬‬
‫ثها‪ ،‬با هم‬
‫طبق تشابه مثل ‪‎‬‬ ‫برای هر زاویۀ تند ‪ α‬مانند شکل زیر‪ ،‬نسب ‪‎‬‬
‫تهای ‪ AD‬و ‪ AC‬و‬ ‫تعریف‬
‫‪AF‬‬ ‫‪AG‬‬ ‫‪AE‬‬
‫تهای برابر را کسینوس زاویه ‪ α‬م ‪‎‬‬
‫ینامند و آن را با ‪ cos α‬نشان می‪‎‬دهند‪.‬‬ ‫مساوی‌اند‪ .‬مقدار این نسب ‪‎‬‬
‫‪G‬‬

‫‪AB AC AD‬‬ ‫طول ضلع مجاور ‪α‬‬

‫= ‪cos α‬‬
‫‪F‬‬
‫‪cos‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪E‬‬ ‫‪AE AF‬‬ ‫‪AG‬‬ ‫طول وتر‬
‫‪A‬‬ ‫‪α‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪137‬‬
 ‫مثال‪7‬‬
‫‪A‬‬
‫مقدار تقریبی کسینوس ‪ 20‬درجه را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪0‬‬
‫ابتدا یک مثلث قائم‌الزاویۀ دلخواه را که یک زاویۀ ‪ 20‬درجه‬
‫‪C‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪B‬‬
‫داشته باشد‪ ،‬رسم می‌کنیم‪ .‬در شکل روبـه رو‪ ،‬زاویۀ رأس ‪،C‬‬
‫‪ 20‬درجه است‪ .‬سپس به وسیلۀ خطکش طول ضلع ‪ BC‬و وتر ‪ AC‬را اندازه‪‎‬گیری میکنیم و نسبت‬
‫‪ BC‬را حساب می‪‎‬کنیم‪ .‬نتیجۀ تقریبی این محاسبه نشان می‪‎‬دهد که ‪.cos 20o ≈ 0/93‬‬
‫‪AC‬‬

‫کاردرکالس ‪6‬‬
‫‪ )1‬یک مثلث قائم‪‎‬الزاویۀ متساوی‌الساقین رسم کنید‪.‬‬
‫الف) نشان دهید زاویه‪‎‬های تند این مثلث ‪ 45‬درجه‌اند‪.‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫ب) اگر طول ساق‪‎‬ها را به اندازۀ یک واحد در نظر بگیریم‪ ،‬طول وتر این مثلث چقدر است؟‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫پ) با استفاده از محاسبات باال‪ ،‬سینوس و کسینوس و تانژانت زاویۀ ‪ 45‬درجه را به دست آورید‪.‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬مثلث متساویاالضالعی به ضلع ‪ 1‬واحد را در نظر بگیرید و یکی از ارتفاع‌های آن را رسم کنید‪.‬‬
‫الف) طول ضلع‌ها و زاویه‪‎‬های مثلث قائمالزاویۀ رسم شده را حساب کنید‪.‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫ب) با استفاده از محاسبات انجام شده‪ ،‬سینوس‪،‬کسینوس و تانژانت زاویه‪‎‬های‪ 30‬و‪ 60‬درجه را به دست آورید‪.‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫زاویه‬
‫زاویه‬
‫‪ )3‬به کمک دو سؤال باال‪ ،‬جدول رو   به  رو را کامل کنید‪.‬‬
‫نسبت مثلثاتی‬
‫‪ 30‬درجه‬ ‫‪ 45‬درجه‬ ‫‪ 60‬درجه‬

‫سینوس‬

‫کسینوس‬

‫تانژانت‬

‫‪138‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫دربارۀ مفهوم کسینوس نیز این سؤال پیش می‪‎‬آید که تغییر اندازۀ یک زاویه چه تأثیری در اندازۀ‪‎‬‬
‫کسینوس آن زاویه دارد‪ .‬فعالیت زیر می‪‎‬تواند در پیدا کردن جواب این سؤال به شما کمک کند‪.‬‬

‫فعاليت ‪7‬‬
‫یک ربع دایره به شعاع واحد‪ ،‬مانند شکل زیر‪ ،‬رسم کنید‪.‬‬

‫‪A‬‬
‫‪1‬‬

‫‪α‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪B‬‬

‫نقطۀ ‪ A‬را روی ربع دایره انتخاب کنید‪ .‬طول پاره‪‎‬خط ‪ OB‬چه رابطه‪‎‬ای با زاویۀ ‪ α‬دارد؟‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )1‬با کم یا زیاد شدن زاویۀ تند ‪ ،α‬کسینوس آن چه تغییری می‪‎‬کند؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬کسینوس زاویۀ ‪ α‬چه اعدادی می‪‎‬تواند باشد؟‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬با نزدیک شدن اندازۀ زاویۀ ‪ α‬به صفر‪ ،‬کسینوس آن به چه عددی نزدیک می‪‎‬شود؟‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬با نزدیک شدن زاویۀ ‪ α‬به ‪ 90‬درجه‪ ،‬کسینوس آن به چه عددی نزدیک می‪‎‬شود؟‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که کسینوس زاویه‪‎‬های تند‪ ،‬اعدادی بین صفر و ‪ 1‬هستند‪ .‬با بزرگ شدن زاویه‪،‬‬
‫کسینوس آن زاویه کوچک‌تر می‪‎‬شود‪.‬‬

‫‪139‬‬
‫اگر عددی مانند ‪ b‬به صورت ‪ 0 > b > 1‬در نظر بگیریم‪ ،‬آیا زاویه‪‎‬ای وجود دارد که کسینوس آن برابر‬
‫‪ b‬شود؟ با حل مثال ‪ ٨‬می‪‎‬توان به این سؤال پاسخ داد‪.‬‬

‫مثال‪8‬‬
‫زاویه‪‎‬ای بسازید که کسینوس آن برابر ‪ 0/6‬باشد‪.‬‬
‫مانند شکل زیر‪ ،‬پاره خطی (‪ )OA‬به طول ‪ 6‬واحد رسم می‪‎‬کنیم‪ .‬در نقطۀ ‪ ،   A‬خط ‪ d‬را عمود بر این‬
‫پاره‪‎‬خط رسم می‪‎‬کنیم‪ .‬کمانی به مرکز ‪ O‬و شعاع ‪ 10‬واحد رسم می‪‎‬کنیم تا خط ‪ d‬را در نقطه‪‎‬ای که ‪B‬‬
‫می‪‎‬نامیم‪ ،‬قطع کند‪ .‬زاویۀ به دست آمده در رأس ‪ O‬جواب مسئله است‪ .‬اگر با نقاله آن را اندازه بگیریم‬
‫تقریباً ‪ 53‬درجه است‪.‬‬
‫‪d‬‬
‫‪B‬‬

‫‪10‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪6‬‬

‫‪140‬‬
 ‫پودمان‪ / 5‬نسبت‌های مثلثاتی‬

‫مسئلهها‬
‫‪ )1‬با رسم یک مثلث قائم‪‎‬الزاویۀ مناسب‪ ،‬کسینوس زاویه‪‎‬های ‪15‬و ‪ 75‬درجه را حساب کنید‪.‬‬

‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )٢‬روشی بیان کنید که با داشتن یک عدد ‪ b‬به صورت ‪ ،0> b>١‬بتوان زاویه ای پیدا کرد که‬
‫کسینوس آن برابر ‪ b‬باشد‪.‬‬
‫‪ )3‬زمین بزرگی به شکل مثلث متساوی‌الساقین به قاعدۀ ‪ 100‬متر و با زاویۀ مجاور به قاعدۀ ‪ 50‬درجه است‪.‬‬

‫الف) با رسم یک مثلث قائم‌الزاویۀ مناسب ‪ ،‬از طریق اندازه‪‎‬گیری با خط‪‎‬کش‪ ،‬کسینوس زاویۀ‪    50‬درجه‬
‫را به طور تقریبی محاسبه کنید‪.‬‬

‫ب) طول اضالع زمین مثلث شکل را بیابید‪.‬‬

‫پ) مساحت زمین را بیابید‪.‬‬

‫‪ )٤‬حسن و علی در یک روز تعطیل می‌خواهند از دو نقطۀ متفاوت و هم سطح در دو مسیر مختلف‬
‫از پای کوه تا قلۀ آن بروند‪ .‬علی با زاویۀ ‪ 32‬درجه و حسن با زاویۀ ‪ 40‬درجه از کوه باال می‪‎‬روند‪.‬‬
‫علی پس از طی ‪ 1200‬متر و حسن پس از طی ‪ 800‬متر به قلۀ کوه می‪‎‬رسند‪ .‬فاصلۀ علی و حسن‬
‫را در پای کوه محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪B‬‬

‫‪0m‬‬
‫‪120‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪0m‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪320‬‬ ‫‪400‬‬

‫‪C‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪141‬‬
 ‫‪400‬‬

‫‪ )5‬درستی یا نادرستی روابط زیر را بررسی کنید‪.‬‬

‫الف) ‪cos 200 < cos 400‬‬

‫ب) ‪tan 200 < tan 300‬‬

‫پ) ‪sin 300 < sin 200‬‬
‫‪ )6‬مقدار عددی عبارت‌های زیر را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪sin 60 + tan 45 − cos 30‬‬ ‫‪tan 60 + 2cos 30 − 2 3‬‬
‫(الف‪A‬‬
‫=‬ ‫و‬ ‫=(ب‬
‫‪B‬‬
‫‪1 + sin 30‬‬ ‫‪1 + sin 60‬‬

‫‪( sin 30°+  cos 30°‬پ‬ ‫و‬ ‫=(ت‬ ‫‪2cos 30 − 2sin 30‬‬
‫‪B‬‬
‫‪2tan 45 + 3cos 60‬‬
‫‪( 1-2sin 30°‬ث‬
‫‪ )7‬دو کابل فلزی یک برج مخابراتی را نگه داشته‌اند‪.‬‬
‫زاویۀ بین زمین و کابل‌ها به ترتیب ‪ 35‬و ‪ 72‬درجه و‬
‫فاصلۀ بین محل اتصال دو کابل در زمین‪ 33 ،‬متر است‪.‬‬
‫طول هر یک از این کابل‪‎‬ها چقدر است؟‬
‫‪350‬‬ ‫‪720‬‬
‫‪33‬‬
‫‪..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ )8‬با انجام محاسبات عددی‪ ،‬درستی روابط زیر را بررسی کنید‪:‬‬

‫   ‪(    cos 60°=2cos 30°‬الف‬ ‫‪( sin 60°<2sin 30°‬ب‬

‫‪2‬‬
‫‪( cos 60°<2sin 30° cos 30°‬پ‬ ‫= ‪( tan 60 + tan 30‬ت‬
‫‪sin 60‬‬

‫‪142‬‬
 ‫منابع و مراجع‬
.1392 ،‫ چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‬،1 ‫ محاسبات فنی‬،‫ امیربهادر‬،‫ بهادران‬. 1
1392 ،‫ چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‬،)‫ هندسه (نقشه برداری‬،‫ رضا‬،‫ یگانه عزیزی‬. 2
،‫ شجاعی اردکانی‬،‫ محمداسماعیل‬،‫ خلیل ارجمندی‬،‫ مالک‬،‫ مختاری‬،‫ حمیدرضا‬،‫ مشایخی‬،‫ علی اکبر‬،‫ نوری فرد‬. 3
.1394 ،‫ چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‬،‫ محاسبات فنی ساختمان‬،‫مجید‬
‫ چاپ و نشر کتاب های درسی‬،‫ کارگاه محاسبه و ترسیم‬،‫ امیرحسین‬،‫ متینی‬،‫ فرشاد‬،‫ سیدحسینی‬،‫ مهدی‬،‫ داورپناه‬. 4
.1391 ،‫ایران‬
.1394 ،‫ چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‬،‫ آزمون هاى ورزشى‬.‫ حسین‬،‫ مجتهدى‬. 5
.1394 ،‫ چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‬،‫ ریاضیات امور مالى‬،‫ رحیم‬،‫ افتخار‬. 6
،‫ طاهری تنجانی‬،‫ فرزاد‬،‫ دیده ور‬،‫ زین العابدین‬،‫ دهقانی ابیانه‬،‫ ناصر‬،‫ بروجردیان‬،‫ شهرناز‬،‫ بخشعلی زاده‬.7
.1388 ،‫ چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‬،1‫ ریاضیات‬،‫ حمید‬،‫ مسگرانی‬،‫ وحید‬،‫عالمیان‬،‫محمدتقی‬
،٢ ‫ ریاضیات‬،‫ وحید‬،‫ عالمیان‬،‫ احمد‬،‫ شاهورانی‬،‫ ابراهیم‬،‫ ریحانی‬،‫ حمیدرضا‬،‫ ربیعی‬،‫ محسن‬،‫ جمالی‬،‫ علی‬،‫ ایرانمنش‬. 8
.١٣٨٩ ،‫چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‬

9. Hirsch, Christian R.; Fey, James T.; Hart, Eric W.; Schoen, Harold L.; Watkins, Ann E.;
Ritsema, Beth E.; Walker, Rebecca K. and others. Core-plus mathematics –course 2 .1nd
Edition.
10. Hirsch, Christian R.; Fey, James T.; Hart, Eric W.; Schoen, Harold L.; Watkins, Ann E.;
Ritsema, Beth E.; Walker, Rebecca K. and others. Core-plus mathematics –course 2 .2nd
Edition.
11. Hirsch, Christian R.; Fey, James T.; Hart, Eric W.; Schoen, Harold L.; Watkins, Ann E.;
Ritsema, Beth E.; Walker, Rebecca K. and others. Core-plus mathematics –course 2 .3nd
Edition.
12. Moore-Harris, Beatrice; Bailey, Rhonda; Ott, Jack M.; Pelfrey, Ronald; Howard,
Arthur C.; Price, Jack; Vielhaber, Kathleen; McClain, Kay. Mathematics application and
concepts – course 2. McGraw-Hill. 2006.
13. Moore-Harris, Beatrice; Bailey, Rhonda; Ott, Jack M.; Pelfrey, Ronald; Howard,
Arthur C.; Price, Jack; Vielhaber, Kathleen; McClain, Kay. Mathematics application and
concepts – course 3. McGraw-Hill. 2006.
14. Barber, Dianne B. MATH IN CONTEXT: A Tool Kit for Adult Basic Skills Educators. Ap-
palachian State University. NC Community College System. 2007.

143
144