Αναστάσιος Χάρδας. Διεθνής Πολιτική Οικονομία εβδομάδα 9.

Διάλεξη
28/5/2020. Ανάρτηση 1/6/2020

Ενώ την προηγούμενη εβδομάδα εστιάσαμε σε θέματα που ήταν

κοντύτερα στην πολιτική οικονομία, σήμερα εστιάζουμε σε θέματα που
άπτονται περισσότερο της πολιτικής επιστήμης και συγκεκριμένα των
Διεθνών Σχέσεων

Θα μιλήσουμε για το θέμα της περιφερειοποίησης και της περιφερειακής

ολοκλήρωσης αναδεικνύοντας έτσι για άλλη μια φορά τον
διεπιστημονικό χαρακτήρα της ΔΠΟ

Θα ξεκινήσουμε με αποσαφήνιση του φαινομένου της περιφερειακής

ολοκλήρωσης στις πολιτικές και οικονομικές του διαστάσεις

Αλλά στα πλαίσια της ΔΠΟ μας αφορούν περισσότερο οι οικονομικές

διαστάσεις του φαινομένου της περιφερειακής οικονομικής
ολοκλήρωσης

Οι θεματικές ενότητες λοιπόν στις οποίες θα εστιάσουμε είναι:

1. Η αποσαφήνιση των βασικών εννοιών που αφορούν την

περιφερειοποίηση και την περιφερειακή ολοκλήρωση
2. Η παρουσίαση της ιστορίας της περιφερειακής ολοκλήρωσης
3. Τα βασικά στάδια της περιφερειακής ολοκλήρωσης
4. Οι πιθανές επιδράσεις των διαδικασιών αυτών στο επίπεδο της
παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας αλλά και στο επίπεδο των
κρατών που συμμετέχουν σε αυτές
 1. Αποσαφήνιση βασικών εννοιών που αφορούν την περιφερειακή
ολοκλήρωση

Περιφερειακή ολοκλήρωση νοείται η διαδικασία θέσπισης δομών και

κανόνων συνεργασίας ανάμεσα στα έθνη-κράτη μιας συγκεκριμένης
γεωγραφικής περιφέρειας

Αυτή η διαδικασία συνεπάγεται την μετατόπιση του κέντρου εξουσίας

από τις εθνικές κυβερνήσεις προς νέους θεσμούς ομαδοποιημένης ή
συλλογική κυριαρχίας (pooled sovereignty)

Ο ορισμός που δίνει έμφαση στις οικονομικές διαστάσεις του

φαινομένου της περιφερειακής ολοκλήρωσης αποτυπώνει τις
διαδικασίες που αποδίδουν οικονομικές κρατικές λειτουργίες σε
υπερεθνικούς θεσμούς και δομές και την δημιουργία με αυτό τον τρόπο
υπερεθνικών οικονομικών οντοτήτων

Η έννοια της περιφερειακής ολοκλήρωσης μπορεί να αφορά διαδικασίες

ή το τελικό στάδιο

Στην πρώτη περίπτωση μιλάμε για συνεχείς και εξελισσόμενες

διαδικασίες πολιτικής ή οικονομικής ολοκλήρωσης που υλοποιούνται
μέσω της σταδιακής μείωσης των εθνικών διακρίσεων και ρυθμίσεων
ανάμεσα στις πολιτικές ή οικονομικές μονάδες που συμμετέχουν στις
διαδικασίες

Ή για το τελικό στάδιο της ενοποίησης αναφερόμαστε σε μια κατάσταση

πλήρους ενοποίησης και κατάργησης των διακρίσεων ανάμεσα στους
συμμετέχοντες οργανισμούς
Στις περισσότερες περιπτώσεις περιφερειακής ολοκλήρωσης
αναφερόμαστε περισσότερο σε διαδικασίες και λιγότερο σε κάποιο
τελικό αποτέλεσμα

Λόγω της δυσκολίας επίτευξης ενός τελικού αποτελέσματος στην

υπερεθνική ενοποίηση κρατών

Η ανάλυση λοιπόν των σταδίων περιφερειακής ολοκλήρωσης έχει

περισσότερο αξία από επιστημονικής άποψης και λιγότερο
αντικατοπτρίζει την πλήρη εικόνα που διαμορφώνεται εμπειρικά σχετικά
με την περιφερειακή ολοκλήρωση

Μέσα από τις διαδικασίες περιφερειακής ολοκλήρωσης, προκύπτουν οι

λεγόμενες διεθνείς περιοχές

Δηλαδή περιοχές στις οποίες αποτυπώνεται αυξημένος βαθμός

συνεργασίας

Για να προσδιοριστεί μια διεθνής περιοχή εξετάζονται τρία βασικά

κριτήρια:

o Η γεωγραφική γειτνίαση
o Το να λειτουργούν δίκτυα που υποδεικνύουν αλληλεξάρτηση,
συναλλαγές και επικοινωνία που βασίζονται σε κοινά υλικά
συμφέροντα ή συνθήκες και δημιουργούν τα κίνητρα για την
ολοκλήρωση
o Κοινές ή κοντινές αξίες, ιδεολογίες και άλλα στοιχεία που μπορούν
να συγκροτήσουν κοινές ταυτότητες ή που να δείχνουν ότι ήδη
καταγράφονται κοινές ταυτότητες ανάμεσα στις περιοχές
Άλλοι ορισμοί δίνουν έμφαση σε παραπλήσια ‘συγκολητικά’
χαρακτηριστικά ανάμεσα στις περιοχές που τελικά συγκροτούν διεθνείς
περιοχές

Έτσι μια διεθνής περιοχή μπορεί να αποτελείται από ένα περιορισμένο

αριθμό μελών με γεωγραφική γειτνίαση και κάποιο βαθμό
αλληλεξάρτησης

Στα πλαίσια αυτά ο διεθνής περιφερισμός ορίζεται ως ο σχηματισμός

διακρατικών ενώσεων και ομαδοποιήσεων στην βάση μιας γεωγραφικής
περιοχής

Καταγράφονται έτσι τυπολογίες διεθνών περιοχών με βάση τις

κοινωνικές και πολιτιστικές ομοιότητες, τις πολιτικές συμπεριφορές,
τους κοινούς πολιτικούς θεσμούς, την οικονομική αλληλεξάρτηση και την
γεωγραφική γειτνίαση των κρατών που συμμετέχουν στην εκάστοτε
περιφερειακή ένωση

Μια ενδιαφέρουσα κονστρουκτιβιστική ανάλυση αναφέρει ότι στην

παγκόσμια πολιτική οικονομία οι διεθνείς περιοχές είναι κοινωνικά και
πολιτικά κατασκευασμένες έννοιες

Με χαρακτηριστικά που δεν παραμένουν στατικά στον χρόνο αλλά

εξελίσσονται, αλλάζουν και μπορεί να διαφέρουν πολύ από την μια
ιστορική περίοδο στην άλλη

Αυτή είναι μια αρκετά ενδιαφέρουσα και διαδεδομένη εννοιολόγηση

των εθνών κρατών που έχει τις βάσεις της στα βιβλία του γνωστού
ιστορικού Benedict Anderson ‘The imagined communities’ αλλά και την
προσέγγιση του Eric Hobsbawm στο ζήτημα των διαδικασιών ανάδυσης
εθνών κρατών μέσα από το βιβλίο του ‘The invention of tradition’
Υπό αυτή την οπτική τα έθνη κράτη αναδύονται ως κοινωνικά, πολιτικά
και ιδεολογικά κατασκευασμένες έννοιες που εξυπηρετούν
συγκεκριμένα οικονομικά συμφέροντα

Ως κοινωνικά και ιδεολογικά κατασκευάσματα εξυπηρετούν

ιδεολογικούς στόχους επικράτησης συγκεκριμένων (συνήθως)
οικονομικών στρωμάτων έναντι άλλων σε συγκεκριμένες γεωγραφικές
περιοχές

Αν έτσι έχουν τα πράγματα για τα επιμέρους κράτη, τότε και οι

περιφερειακές ενώσεις που συγκροτούνται μέσα από τα έθνη κράτη δεν
αποτελούν αντικειμενικά προσδιορισμένες πολιτικές και θεσμικές
ενότητες

Αλλά εξωτερικά κατασκευασμένες οντότητες που δεν διαθέτουν

απαραίτητα κοινά πολιτικά χαρακτηριστικά που να δικαιολογούν την
ομαδοποίηση τους

Έτσι πιο σημαντικά δεν είναι τα κριτήρια βάσει των οποίων γίνεται η
τυπολογία των περιφερειακών ενοτήτων αλλά ποια πολιτική και
οικονομική οντότητα ή θεσμός επιλέγει τα κράτη που θα ενοποιηθούν
και σε ποια ιστορική περίοδο

Για παράδειγμα στην Περιφερειακή Πολιτική της ΕΕ διαμορφώθηκαν

ομαδοποιήσεις κρατών από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στην βάση
κριτηρίων που δεν ήταν πάντοτε ξεκάθαρα

Το κριτήριο βασικά ήταν ότι ήταν κράτη μέλη της ΕΟΚ έπρεπε να είχαν
ΑΕΠ χαμηλότερο από το 75% του μέσου όρου της ΕΟΚ

Βάσει αυτού του κριτηρίου διαμορφώθηκαν οι λεγόμενες πρώτες Χώρες

Συνοχής (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα, Ιρλανδία)
Στην πορεία της δεκαετίας του 1990 όμως η Ιρλανδία ακολούθησε
εντυπωσιακές αναπτυξιακές διαδρομές που είχαν ως αποτέλεσμα να
εξέλθει του αναπτυξιακού ορίου και μάλιστα κατά πολύ

Παρόλα αυτά, στα αναπτυξιακά αυτά όρια που είχε θεσπίσει η

Περιφερειακή Πολιτική της ΕΟΚ/ΕΕ, ανήκε η Νότιος Ιταλία η οποία όμως
είναι μέρος της Ιταλίας,

η οποία συνολικά είχε και έχει από τα υψηλότερα ποσοστά ΑΕΠ στην
ΕΟΚ/ΕΕ τα οποία όμως καταγράφονται κυρίως στην Βόρεια και
δευτερευόντως στην Μέση Ιταλία,

ενώ σε περιοχές της Νότιας Ιταλίας τα αναπτυξιακά προβλήματα

αντικατοπτρίζουν συνθήκες που απαντώνται στα φτωχότερα κράτη μέλη

όμως, η Νότιος Ιταλία δεν μπορούσε να ενταχθεί στις χώρες Συνοχής

Κάτι αντίστοιχο συνέβη και στις αρχές της δεκαετίας του 2000 όταν τόσο
στα πλαίσια της Πολιτικής Συνοχής όσο και γενικότερα στα πλαίσια των
πολιτικών της ΕΕ διατυπώθηκε η περιφερειακή ένωση των χωρών των
Δυτικών Βαλκανίων

Στην πορεία των τελευταίων 20 χρόνων είδαμε τα Δυτικά Βαλκάνια να

αναδεικνύονται ως βασική περιφερειακή ομαδοποίηση λόγω του ότι
αποτελούταν και αποτελείται από κράτη που έχουν κάνει αίτηση ένταξης
στην ΕΕ

Στην πορεία κάποια από αυτά τα κράτη όπως η Κροατία εντάχθηκαν στην
ΕΕ ενώ για κάποια η προοπτική καθίσταται όλο και δυσκολότερη

Γενικότερα πολλοί αναλυτές επισημαίνουν ότι τα Δυτικά Βαλκάνια ως

περιφερειακή ενότητα δεν μπορεί να υφίσταται καθότι δεν πληροί τα
κριτήρια που τέθηκαν παραπάνω
Το ίδιο ισχύει και για τις χώρες της Νοτίου Ευρώπης (Ισπανία, Ιταλία,
Ελλάδα, Πορτογαλία) αλλά και γενικότερα τις ομαδοποιήσεις κρατών
που επιχειρούνται κατά καιρούς από την ΕΕ για την εξυπηρέτηση των
δικών της στόχων

Βλέπουμε λοιπόν ότι εξωγενείς πολιτικοί παράγοντες πολύ συχνά

συμβάλλουν στην οριοθέτηση περιφερειακών ενώσεων χωρίς να
υπάρχουν τα εσωτερικά συγκολητικά χαρακτηριστικά που είναι
απαραίτητα για αυτή την διευθέτηση

Στη βιβλιογραφία διαφορετικοί όροι περιγράφουν διαφορετικές

εκφάνσεις του φαινομένου της περιφερειακής ολοκλήρωσης, όπως
περιφερειακή συνεργασία, περιφερειακό σύστημα, περιφερειακή
οργάνωση, περιφερειακή ολοκλήρωση και περιφερειοποίηση.

Ως περιφερειακή συνεργασία αναφέρεται ο «συντονισμός» πολιτικών

που δεν έχει ως στόχο την ενσωμάτωση ή ολοκλήρωση, κρατών μιας
περιοχής

Πρόκειται δηλαδή για μια μορφή ‘χαλαρής’ συνεργασίας ανάμεσα στα

μέλη της υπερεθνικής οντότητας

Αναφορικά με τα χαρακτηριστικά διακυβέρνησης που λειτουργούν

ανάμεσα στα κράτη που συναποτελούν την περιφερειακή συνεργασία
έχουμε αποκλειστικά διακυβερνητικούς τύπους συντονισμού των
επιμέρους κρατών

Όπου τα κράτη διατηρούν την πρωτοκαθεδρία στην διαδικασία

περιφερειακής συνεργασίας και καταγράφεται περιορισμένη έως
ανύπαρκτη υπερεθνική λειτουργία θεσμικών και πολιτικών λειτουργιών
Δύο άλλοι όροι που χρησιμοποιούνται ευρέως είναι ο περιφερισμός
(regionalism) και η περιφερειοποίηση (regionalization)

Οι δύο όροι, αν και χρησιμοποιούνται συχνά εναλλακτικά, δεν

περιγράφουν ακριβώς το ίδιο φαινόμενο συνεργασίας.

-Ο περιφερισμός αναφέρεται στην de jure, νομικά θεσμοποιημένη,

περιφερειακή ολοκλήρωση, η οποία συνήθως προωθείται ‘από τα
πάνω’ (top down) και συντονίζεται από πολιτικό σχεδιασμό

-Η περιφερειοποίηση αναφέρεται στην de facto περιφερειακή

ολοκλήρωση, η οποία είναι αυθόρμητη και προωθείται ‘από τα
κάτω προς τα πάνω’ (bottom up).

Οι δύο διαδικασίες μπορούν να συνυπάρχουν και να λειτουργούν

ενισχυτικά η μία της άλλης

Μπορεί όμως να λειτουργούν και αυτόνομα η μία από την άλλη

Η νομική αναγνώριση του περιφερισμού δεν συνεπάγεται απαραίτητα

και την λειτουργία δομών και πολιτικών λειτουργιών περιφερειακής
ολοκλήρωσης

Ενδέχεται μια διεθνής οντότητα να είναι νομικά αναγνωρισμένη, αλλά

πρακτικά να μην λειτουργεί

Από την άλλη η de facto συνεργασία που προωθείται μέσω της

περιφερειοποίησης, ενώ μπορεί να μην διαθέτει νομική αναγνώριση,
πολύ συχνά απαντάται συχνότερα, δηλαδή λειτουργεί στην πράξη πολύ
πιο ενεργά από την de jure συνεργασία
 2. Ιστορία της περιφερειακής ολοκλήρωσης

Μαζί με την παγκοσμιοποίηση, η περιφερειοποίηση αποτελούν τις δύο

σημαντικότερες αλλαγές που σημειώθηκαν στην παγκόσμια πολιτική
οικονομία μετά τον ΒΠΠ, κυρίως όμως μετά την δεκαετία του 1980

Στο μάθημα προφανώς δίνεται έμφαση περισσότερο στις οικονομικές

διαστάσεις της περιφερειακής ολοκλήρωσης

Συνεπώς αναφερόμαστε κυρίως σε συγκέντρωση κυριαρχίας (pooled

sovereignty) σε οικονομικούς τομείς

Ο βασικότερος οικονομικός τομέας στον οποίο καταγράφονται

διαδικασίες περιφερειακής οικονομικής ολοκλήρωσης είναι το διεθνές
εμπόριο

Αναφορικά με το εμπόριο λοιπόν, σήμερα σε όλο τον κόσμο είναι σε ισχύ

περίπου 230 περιφερειακές εμπορικές συμφωνίες

Μεταξύ της περιόδου λήξης του ΒΠΠ και της απαρχής της εποχής του
τέλους του Ψυχρού Πολέμου καταχωρήθηκαν 123 εμπορικές συμφωνίες
στα πλαίσια της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου την οποία
είχαμε αναλύσει σε προηγούμενη διάλεξη που αφορούσε το διεθνές
εμπόριο

Όπως είδαμε στην διάλεξη αυτή, ο ρόλος του διεθνούς εμπορίου

ενισχύθηκε σημαντικά με την ίδρυση του Παγκόσμιου Οργανισμού
Εμπορίου (ΠΟΕ) το 1995,

οπότε η περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση άρχισε να λαμβάνει

περισσότερο οργανωμένα και συντονισμένα χαρακτηριστικά
Για αυτό τον λόγο το φαινόμενο της περιφερειακής οικονομικής
ολοκλήρωσης αρχίζει να εντείνεται μετά το 1995

Αξίζει αναφοράς ότι στα τελευταία 25 χρόνια καταγράφεται υψηλός

βαθμός περιφερειακής οικονομικής ολοκλήρωσης όχι μόνο ανάμεσα σε
κράτη αλλά και ανάμεσα σε περιφερειακές ενώσεις κρατών μεταξύ τους
ή με άλλα κράτη

Σε αυτά τα πλαίσια λειτουργούν εμπορικές συμφωνίες ανάμεσα στην ΕΕ

με το Μεξικό, τις χώρες της Νοτίου Μεσογείου κτλ.

Οι οποίες όμως είναι σχετικά ‘χαλαρές’ στην υλοποίηση τους

Η περίοδος μετά τον ΒΠΠ και ειδικά η περίοδος της παγκοσμιοποίησης

δεν αποτελούν ιστορικά τις πρώτες περιόδους στις οποίες
καταγράφονται προσπάθειες περιφερειακής ολοκλήρωσης ειδικά σε
οικονομικούς τομείς

Από τον 19ο αιώνα είχαν αρχίσει να γίνονται αντιληπτά τα οφέλη από την
σύναψη συμφωνιών περιφερειακής ολοκλήρωσης

Έχουμε έτσι για παράδειγμα την τελωνειακή ένωση ανάμεσα στα

Γερμανόφωνα κρατίδια το 1833 πριν δηλαδή ενοποιηθεί το Γερμανικό
κράτος

Επίσης λειτουργούσε εμπορική συμφωνία ανάμεσα στην Αγγλία και την

Ιρλανδία από το 1826

Όμως μετά τον ΒΠΠ το φαινόμενο του περιφερισμού αναπτύσσεται πιο

έντονα από κάθε άλλη ιστορική περίοδο
Μπορούμε να διακρίνουμε δύο ιστορικά κύματα στην εξέλιξη του
περιφερισμού

Το πρώτο κύμα ξεκινά με την ίδρυση των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων την

δεκαετία του 1950

Πριν την οριστική καθιέρωση της ΕΟΚ το 1957, είχαν υπογραφεί

διακρατικές συμφωνίες ανάμεσα στα κράτη που τελικά σχημάτισαν την
ΕΟΚ

Αυτές ουσιαστικά αποτέλεσαν το πολιτικό και θεσμικό υπόβαθρο πάνω

στο οποίο στηρίχθηκε η ΕΟΚ η οποία όμως είχε πολύ πιο οργανωμένα
χαρακτηριστικά από αυτές τις πρώτες συμφωνίες

Στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου το φαινόμενο του περιφερισμού δεν

αναπτύχθηκε ιδιαίτερα λόγω της διπολικής φύσης του παγκόσμιου
συστήματος

Αλλά και της πολιτικής και οικονομικής κυριαρχίας των εθνών-κρατών τα

οποία ήταν διστακτικά στο να απωλέσουν μέρος της κυριαρχίας τους

Στα πλαίσια του πρώτου κύματος περιφερισμού το πιο επιτυχημένο

παράδειγμα ήταν αυτό της ΕΟΚ

Όμως ακόμη και σε αυτή την περίπτωση, η περιφερειακή συνεργασία

λάμβανε περιορισμένα χαρακτηριστικά και για τους μελετητές της
ΕΟΚ/ΕΕ, μετά το πρώτο κύμα ενοποίησης που καταγράφεται μέχρι τα
τέλη της δεκαετίας του 1960, η εποχή μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του
1980 είναι η εποχή της ‘ευρωσκλήρυνσης’,

δηλαδή της περιορισμένης έως ανύπαρκτης περιφερειακής

ολοκλήρωσης στο επίπεδο της ΕΟΚ
Στον αναπτυσσόμενο κόσμο οι προσπάθειες δημιουργίας διαδικασιών
περιφερισμού ήταν αρκετές αλλά λιγότερο επιτυχημένες από την ΕΟΚ

Συγκεκριμένες χώρες προσπάθησαν να δημιουργήσουν περιφερειακές

οικονομικές συμφωνίες με στόχο κυρίως την ενίσχυση της βιομηχανίας
των χωρών που συμμετείχαν

Αυτό γίνονταν μέσα από τις λεγόμενες πολιτικές υποκατάστασης των

εισαγωγών

Import Substitution Industrialisation

Όπου επιβάλλονταν υψηλοί δασμοί στο εμπόριο ανάμεσα στις

περιφερειακές ενώσεις και τις υπόλοιπες χώρες

Με στόχο την ενίσχυση της εθνικής παραγωγής και την μείωση των
εισαγωγών

Συνακόλουθα, οι πόροι που προέρχονταν από την επιβολή εμπορικών

δασμών χρησιμοποιούνταν στα πλαίσια περιφερειακών βιομηχανικών
πολιτικών για την ενίσχυση του τομέα της βιομηχανίας

Αυτές οι διαδικασίες έλαβαν χώρα κυρίως στην Αφρική και

συνοδεύτηκαν από το κύμα της αποαποικιοποίησης

Στα πλαίσια του Ανατολικού μπλοκ λειτουργούσε η λεγόμενη COMECON,

δηλαδή το Συμβούλιο Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας ανάμεσα στο
1949 και το 1991

Η COMECON αποτέλεσε την απάντηση του Ανατολικού μπλοκ στις

διαδικασίες περιφερειακής ενοποίησης που καταγράφονταν στην Δυτική
Ευρώπη και τις ΗΠΑ
Η COMECON ήταν μια σχετικά επιτυχημένη περίπτωση περιφερειακής
ολοκλήρωσης

Το δεύτερο κύμα περιφερισμού καταγράφεται -όπως είπαμε- στην

περίοδο μετά την δεκαετία του 1980

Στην δεκαετία του 1980 αναπτύσσεται το κύμα του νέου περιφερισμού

(new regionalism) που αναπτύσσεται παράλληλα με την
παγκοσμιοποίηση

Αναδεικνύεται σταδιακά ένας πολυπολικός κόσμος με την ανάδειξη νέων

οικονομικών δυνάμεων όπως Κίνα, Ινδία, Νότια Κορέα κτλ.

Οι ΗΠΑ συμμετέχουν ενεργά στην ίδρυση της Βορειοαμερικανικής

Συμφωνίας Ελεύθερου Εμπορίου (NAFTA) που αποτελεί παράδειγμα
περιφερειακής οικονομικής ολοκλήρωσης στον τομέα του εμπορίου
ανάμεσα στα κράτη της Βορείου Αμερικής (ΗΠΑ, Καναδάς, Μεξικό)

Που συμφωνούν στην κατακόρυφη μείωση των εμπορικών δασμών

Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου διαλύεται η COMECON, γεγονός το

οποίο οδηγεί στην έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων των
Ευρωπαϊκών κρατών που συμμετείχαν σε αυτήν με την ΕΕ

Τελικά η ένταξη των περισσότερων από αυτά τα κράτη θα υλοποιηθεί το

2004 και το 2007

Παράλληλα την ίδια περίοδο αναβιώνουν εμπορικές συμφωνίες στον

αναπτυσσόμενο κόσμο με διαφορετικά όμως χαρακτηριστικά από τις
περιφερειακές συμφωνίες του πρώτου κύματος περιφερισμού
Συγκεκριμένα, τα χαρακτηριστικά που αφορούν την υποκατάσταση των
εισαγωγών εγκαταλείπονται και δημιουργούνται αποκλειστικά ζώνες
ελευθέρου εμπορίου

Περίπου 30% με 40% των περιφερειακών συμφωνιών που λειτουργούν

σήμερα αφορούν χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου

Γενικότερα οι περιφερειακές συμφωνίες που υπογράφονται αυτή την

περίοδο είναι πιο πολυδιάστατες από τις συμφωνίες του πρώτου
κύματος περιφερισμού

Οδηγούν στην δημιουργία παρά στην εκτροπή εμπορίου

Θα εξηγήσουμε τις έννοιες αυτές στην συνέχεια

Δημιουργούνται υπερεθνικοί μη κρατικοί οργανισμοί για τον συντονισμό

ορισμένων από αυτές τις περιφερειακές οργανώσεις

Χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι τα έθνη-κράτη χάνουν την

πρωτοκαθεδρία τους στην πολιτική διαχείριση ειδικά θεμάτων μη
οικονομικών

Η παγκοσμιοποίηση δηλαδή και η περιφερειακή ολοκλήρωση αφορούν

σχεδόν αποκλειστικά κάποιους οικονομικούς τομείς όπως το εμπόριο και
η ανάπτυξη του πολυεθνικού κεφαλαίου

Κατά τα άλλα όμως τα έθνη κράτη δεν απώλεσαν την ισχύ τους, ειδικά
αναφορικά με την διαχείριση και τον συντονισμό μη οικονομικών
ζητημάτων αλλά και σε κάποιο βαθμό οικονομικών ζητημάτων

Σε κάθε περίπτωση, τα κράτη δημιούργησαν τις περιφερειακές

οικονομικές ενώσεις και την παγκοσμιοποίηση και η τελευταία δεν είναι
μια διαδικασία που επήλθε αυτόματα και ‘από τα πάνω’
Σύμφωνα με αυτή την οπτική, η παγκοσμιοποίηση όπως και η
περιφερειοποίηση είναι περισσότερο αποτελέσματα συνειδητών
πολιτικών επιλογών από ανεξάρτητα κράτη,

τα οποία επιλέγουν να παραχωρήσουν μέρος της εθνικής τους

κυριαρχίας σε συγκεκριμένους οικονομικούς τομείς προκειμένου να
αποκομίσουν συγκεκριμένα οφέλη

και λόγω των δομικών χαρακτηριστικών της παγκόσμιας πολιτικής

οικονομίας που ευνοούν αυτού του τύπου τις περιφερειακές
συσσωματώσεις

Άρα για να συνδέσουμε την συζήτηση και με αυτά που αναφέρθηκαν

προηγούμενα αφορούν ‘από τα κάτω’ διαδικασίες και όχι κάποια ‘από τα
πάνω’ επιβολή περιφερειοποίσης και παγκοσμιοποίησης

3. Στάδια περιφερειακής οικονομικής ολοκλήρωσης

Υπό το πρίσμα της διεθνούς πολιτικής οικονομίας, ο όρος οικονομική

ολοκλήρωση αναφέρεται στη διαδικασία σταδιακής εξάλειψης των
εμποδίων και περιορισμών που υπάρχουν στο εμπόριο αγαθών και
υπηρεσιών, ενώ περιλαμβάνει και τη μετακίνηση παραγωγικών
συντελεστών μεταξύ των συνεργαζόμενων χωρών.

Η περιφερειακή (οικονομική) ολοκλήρωση λαμβάνει είτε ‘αρνητική’, είτε

‘θετική’ μορφή.

Αρνητική ολοκλήρωση: υλοποιείται μέσω της απομάκρυνσης εμποδίων

για τη φιλελευθεροποίηση των συναλλαγών
Για παράδειγμα, η μείωση ή και πλήρης εξάλειψη των τελωνειακών
δασμών στο εμπόριο είναι η πιο κλασσική μορφή αρνητικής ενοποίησης

Αφαιρούνται ρυθμίσεις που θεωρείται ότι παρεμποδίζουν το ελεύθερο

εμπόριο αλλά πέραν την αφαίρεσης αυτής δεν δημιουργούνται νέες
θεσμικές δομές ή πολιτικές παρεμβάσεις

Η θετική ολοκλήρωση στηρίζεται στην ανάληψη παρεμβατικών δράσεων

και τη δημιουργία νέων -προφανώς υπερεθνικών- μηχανισμών, θεσμών
και κοινών πολιτικών

Για παράδειγμα ο Scharpf (1999) αναφέρει ότι η διαδικασία της

Ευρωπαϊκής ενοποίησης αφορά περισσότερο αρνητική ενοποίηση αφού
βασίζεται στην εξάλειψη των εμποδίων στην ελεύθερη διακίνηση
ανθρώπων, αγαθών, προϊόντων και υπηρεσιών και την άρση των
εμποδίων νομισματικής πολιτικής δημιουργώντας μια περιοχή
κυκλοφορίας ενός κοινού νομίσματος

Ενώ αφορά λιγότερο θετική ενοποίηση η οποία ναι μεν λαμβάνει χώρα
στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δηλαδή έναν κατεξοχήν
υπερεθνικό θεσμό και μέσω της ανάληψης κοινών πολιτικών
πρωτοβουλιών σε συγκεκριμένους τομείς πολιτικής

Αλλά η θετική ενοποίηση αποτελεί το ζητούμενο για την οικονομική

πολιτική στα πλαίσια της ΟΝΕ, την εξωτερική πολιτική, και πολλούς
ακόμη τομείς πολιτικής που εντάσσονται στις εσωτερικές πολιτικές
(μετανάστευσης, ασύλου, κτλ.)

Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η περιφερειακή ολοκλήρωση ακολουθεί

πέντε στάδια σε μία εξελικτική πορεία
Σε πρώτη φάση λειτουργεί Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (ΖΕΣ) ή Ζώνη
Ελευθέρου Εμπορίου (ΖΕΕ)

Είναι το πρώτο στάδιο περιφερειακής οικονομικής ολοκλήρωσης

Σε αυτό το στάδιο τα κράτη-μέλη της ΖΕΣ ή ΖΕΕ καταργούν τα τέλη

εισαγωγής και τα άλλα τελωνειακά εμπόδια στην ελεύθερη κυκλοφορία
των προϊόντων που παράγονται εντός της ΖΕΣ, δηλαδή από τις χώρες-
μέλη

Τελωνειακή ένωση: Είναι το δεύτερο στάδιο της διαδικασίας

οικονομικής ολοκλήρωσης

Η ελεύθερη κυκλοφορία αφορά όλα τα προϊόντα οποιασδήποτε

περιοχής προέλευσης, που βρίσκονται στο έδαφος των χωρών-μελών,

οι χώρες-μέλη εφαρμόζουν ως προς τρίτες χώρες ένα κοινό εξωτερικό

τελωνειακό δασμολόγιο

άρα απαραίτητη προϋπόθεση λειτουργίας της τελωνειακής ένωσης είναι

η διαμόρφωση μιας κοινής εμπορικής πολιτικής

Η ύπαρξη και λειτουργία Κοινής Εμπορικής Πολιτικής είναι σημαντική

καθότι μετουσιώνει την τελωνειακή ένωση από οικονομική ένωση και σε
πολιτική ένωση

Για παράδειγμα στην ΕΕ λειτουργεί τελωνειακή ένωση από το 1968

Αλλά και κοινό εξωτερικό τελωνειακό δασμολόγιο

Δηλαδή, οι δασμοί που επιβάλλονται στην εισαγωγή αγαθών από χώρες

εκτός ΕΕ στο Άμστερνταμ είναι ακριβώς οι ίδιοι με τους εισαγωγικούς
δασμούς που επιβάλλονται για την εισαγωγή των ίδιων αγαθών στο
Παρίσι, Μαδρίτη, Αθήνα κοκ
Επίσης η ΕΕ συμμετέχει ως ένα ενιαίο πολιτικό σώμα στις διεθνείς
διαπραγματεύσεις για το παγκόσμιο εμπόριο στα πλαίσια του ΠΟΕ

Η Πολιτική Εμπορίου δηλαδή είναι από τις πλέον αμοιβαιοποιημένες

πολιτικές στο επίπεδο της ΕΕ, πράγμα όχι ιδιαίτερα γνωστό

Λόγω της πολιτικής ενοποίησης που επιτυγχάνεται με αυτά τα μέσα,

διευκολύνονται (αν και δεν επιτυγχάνονται πάντοτε) οι λεγόμενες
διαδικασίες διάχυσης πολιτικής (spill-over effects) και σε άλλους τομείς
πολιτικής, όπως τη φορολογική, πολιτική ανταγωνισμού κτλ.

Σε επόμενο στάδιο δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την δημιουργία

Κοινής αγοράς

Αυτή εξασφαλίζει όχι μόνο την ελεύθερη κυκλοφορία των

εμπορευμάτων,

αλλά και την ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών των κρατών μελών της
περιφερειακής ολοκλήρωσης

και κυρίως των εργαζομένων,

επίσης αφορά την ελεύθερη εγκατάσταση των επιχειρήσεων και των

ανεξάρτητων επαγγελματιών,

την ελεύθερη παροχή υπηρεσιών και την ελεύθερη κυκλοφορία

κεφαλαίων

Στο στάδιο αυτό, δημιουργείται μια ενιαία εσωτερική αγορά, ενώ

εκχωρείται περισσότερη εθνική κυριαρχία σε υπερεθνικούς θεσμούς για
να μπορέσουν να υλοποιηθούν οι κοινές συνοδευτικές πολιτικές
Και σε αυτή την περίπτωση βλέπουμε τα βήματα αυτά να έχουν
ακολουθηθεί στην περίπτωση της ΕΕ η οποία δημιούργησε ενιαία
εσωτερική αγορά το 1992

Σε τέταρτο στάδιο έχουμε την δημιουργία Οικονομικής (και

νομισματικής) ένωσης

Σε αυτό το στάδιο τα κράτη-μέλη προχωρούν στην ολοκλήρωση και την

εναρμόνιση όλων των τομέων οικονομικής πολιτικής, όπως είναι η
βιομηχανική πολιτική, η νομισματική πολιτική, η πολιτική μεταφορών και
επικοινωνιών, η δημοσιονομική πολιτική

Τέλος έχουμε το στάδιο της Πολιτικής ένωσης

στο οποίο τα κράτη-μέλη, αφού έχουν αναπτύξει κοινές πολιτικές σε

όλους τους τομείς, προχωρούν στο τελευταίο στάδιο της ολοκλήρωσης,
εναρμονίζοντας και συντονίζοντας τις πολιτικές εσωτερικών υποθέσεων
και δικαιοσύνης για να προστατεύουν αποτελεσματικά τη δική τους ζώνη
ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, και τις εξωτερικές πολιτικές
τους

Συνήθως το στάδιο αυτό οδηγεί σε μορφές ομοσπονδιοποίησης.

Χρειάζεται να γίνει αντιληπτό ότι αναφερόμαστε σε εξελικτικές και όχι

γραμμικές διαδικασίες

Αυτό σημαίνει ότι το ένα στάδιο δεν ακολουθεί απαραίτητα το άλλο

Αλλά και ότι διαδικασίες μετεξέλιξης σε χαρακτηριστικά του ενός

σταδίου μπορούν να συνυπάρξουν με χαρακτηριστικά προηγούμενου ή
επόμενου
Γενικότερα σε ότι αφορά την περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση σε
παγκόσμιο επίπεδο παρατηρούμε ότι:

η ζώνη ελεύθερων συναλλαγών αποτελεί την πιο συνηθισμένη μορφή

περιφερειακής συνεργασίας λόγω της ευελιξίας που παρέχει στα μέλη
της και του χαμηλού βαθμού πολιτικής ολοκλήρωσης που προβλέπει,

Η τελωνειακή ένωση και κυρίως η κοινή αγορά είναι σπανιότερες, καθώς

σταδιακά οδηγούν σε πολιτικές μορφές συνεργασίας

Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η ΕΕ η οποία έχει προχωρήσει στην

ολοκλήρωση αυτών των σταδίων όπως και στην ολοκλήρωση των
νομισματικών πολιτικών δηλαδή μέρους του τέταρτου σταδίου
περιφερειακής ολοκλήρωσης

Και την μερική ολοκλήρωση δημοσιονομικών πολιτικών στα πλαίσια της

ΟΝΕ οι οποίες όμως αφορούν περισσότερο αρνητική ενοποίηση και όχι
θετική

Δεν έχουν δηλαδή αναπτυχθεί στην ΕΕ οι απαραίτητοι υπερεθνικοί

μηχανισμοί που να μπορούν να υποστηρίξουν την ολοκληρωμένη
τελωνειακή ένωση

Ασφαλώς, όπως έχουμε αναφέρει και σε άλλα μαθήματα και διαλέξεις,

για την περίπτωση της ΕΕ, η πολιτική ένωση (υπερεθνικοποίηση
πολιτικών δικαιοσύνης, μετανάστευσης, εξωτερικές κοκ) συνεχίζει να
αποτελεί το ζητούμενο και έχει προχωρήσει ελάχιστα

Στο βαθμό που έχει προχωρήσει, λαμβάνει διακυβερνητικά

χαρακτηριστικά και όχι υπερεθνικά

Συνεπώς δεν μπορεί να γίνει λόγος για ουσιαστική πολιτική ενοποίηση

 4. Οι επιδράσεις της περιφερειακής οικονομικής ολοκλήρωσης
Αυτές αφορούν επιδράσεις είτε στην παγκόσμια οικονομία, είτε σε
επιμέρους κράτη που συμμετέχουν σε κάποια μορφή περιφερειακής
ολοκλήρωσης ή σε κράτη που δεν συμμετέχουν σε κάποια μορφή
περιφερειακής ολοκλήρωσης

Οι νέο-κλασσικοί οικονομολόγοι θεωρούν ότι η δημιουργία συνθηκών

που προωθούν το ελεύθερο εμπόριο είναι ικανή συνθήκη για την
παγκόσμια ευημερία

Χωρίς να είναι απαραίτητη η περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση

Αναφέρεται ο κίνδυνος δημιουργίας εκτροπής του εμπορίου, δηλαδή η

διαδικασία με την οποία οι προμηθευτές χαμηλού κόστους εκτός μιας
περιφερειακής ομάδας αντικαθίστανται από προμηθευτές υψηλού
κόστους εντός της περιφερειακής ομάδας

Από την άλλη, η δημιουργία εμπορίου αναφέρεται στην κατάσταση στην

οποία, ως αποτέλεσμα της κατάργησης των φραγμών εντός της
περιφέρειας, το εμπόριο προωθείται

Για παράδειγμα εκτροπή εμπορίου δημιουργείται λόγω της Πολιτικής

Εμπορίου της ΕΕ στο εμπόριο της με χώρες της Αφρικής

Ουσιαστικά η ΕΕ έχει δημιουργήσει μια πλήρως ανεπτυγμένη ζώνη

ελεύθερου εμπορίου ανάμεσα στα κράτη μέλη της, η οποία μειώνει τα
κόστη παραγωγής και άρα και διάθεσης προϊόντων στο πλαίσιο αυτής
της ένωσης

Σε αυτό το πλαίσιο χρειάζεται να συνυπολογισθούν και οι επιπτώσεις

που προκύπτουν από την λειτουργία της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής
(ΚΑΠ) στο διεθνές εμπόριο αγροτικών προϊόντων
Η ΚΑΠ είναι μαζί με την προαναφερθείσα Περιφερειακή Πολιτική οι
μοναδικές πολιτικές της ΕΕ με υπερεθνικά χαρακτηριστικά που
ενσωματώνουν-σε πολύ περιορισμένο βαθμό δεδομένου του πολύ
χαμηλού ύψους του προϋπολογισμού της ΕΕ- στοιχεία θετικής
περιφερειακής ενοποίησης

Ουσιαστικά η ΚΑΠ εγγυάται συγκεκριμένες τιμές σε αγροτικά προϊόντα

που παράγονται εντός της ΕΕ οι οποίες είναι πάντοτε υψηλότερες από τις
τιμές που θα είχαν τα αγροτικά προϊόντα αν διατίθεντο στην παγκόσμια
αγορά βάσει των κανόνων του διεθνούς εμπορίου

Δηλαδή η ΕΕ, μέσα από την ΚΑΠ ουσιαστικά καταπατά τις ρυθμίσεις που
αφορούν το ελεύθερο εμπόριο και έχουν συμφωνηθεί στα πλαίσια του
ΠΟΕ

Το αποτέλεσμα είναι ότι τα αγροτικά προϊόντα που είναι φθηνότερα

αλλά παράγονται εκτός της ΕΕ, λόγω της επιβολής κοινού δασμολογίου
στο εμπόριο με τρίτες χώρες και λόγω της εγγύησης των τιμών τους μέσω
της ΚΑΠ στο εσωτερικό της ΕΕ, καθίστανται πιο ακριβά συγκριτικά με τα
προϊόντα που παράγονται μέσα στην εμπορική ζώνη της ΕΕ

Άρα υπό το πρίσμα της νέο-κλασσικής οικονομικής θεωρίας οι

περιφερειακές οικονομικές οργανώσεις μειώνουν το παγκόσμιο εμπόριο
αντί να το προωθούν

Μια πιο θετική αντιμετώπιση των περιφερειακών οικονομικών ενώσεων

υποστηρίζει ότι η οικονομική ισχύς είναι απόρροια της πολιτικής ισχύος

Συνεπώς η υπερεθνική συνεργασία με την μορφή περιφερειακών

οργανισμών συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη των κρατών που
συμμετέχουν λόγω της ενισχυμένης πολιτικής τους ισχύος