You are on page 1of 595

‫ﺑﺳم ﷲ اﻟرﺣﻣن اﻟرﺣﯾم‬

‫ﺗﻌرﺑﯾن‬ ‫رب واﻟﻣﺳ‬ ‫ن اﻟﻌ‬ ‫ﺎء ﻣ‬ ‫ﺎل واﻟﻧﺳ‬ ‫ﮭر اﻟرﺟ‬ ‫راﺟم ﻻﺷ‬ ‫ﺗ‬
‫رﻗﯾن ﺗ ﺄﻟﯾف ﺧﯾ ر اﻟ دﯾن اﻟزرﻛﻠ ﻲ اﻟﺟ زء اﻟﺛﺎﻟ ث دار اﻟﻌﻠ م ﻟﻠﻣﻼﯾ ﯾن‬
‫ن‬ ‫ن اﻟ ﺳدھﺎن =ﻌﯾد ﺑ‬ ‫ﺎر ) ﺎﯾو ( ‪ * 1980‬اﺑ) ده ( *‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ اﯾ‬ ‫ﺔ اﻟﺧﺎﻣﺳ‬ ‫اﻟطﺑﻌ‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫دھﺎن = د ﷲ ﺑ ن أﺳ ﻌداﺑ‪581‬ن اﻟ دھﺎن‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫اﻟﻣﺑ ﺎركاﺑ‪569‬ن اﻟ‬
‫‪ 612‬ن اﻟ دھﺎن )اﻟﺷ ﺎﻋر ( =‬ ‫ﻋﻠﻲ ‪ 592‬اﺑن اﻟدھﺎن =اﻟﻣﺑﺎرك ﺑن اﻟﻣﺑ ﺎرك اﺑ‬
‫وھ ب ﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪721‬أﺑودھﺑ ل =‬ ‫ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﺳﻌﯾد ) ‪ ( 616‬اﻟدھﺎن =‬
‫رو ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود‬ ‫‪ 1268‬ﺧﺳ‬
‫دھﻠوي =‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺑﯾ وﻣﻲ اﻟ‬ ‫اﻟدھﺷ وري‬ ‫زﻣﻌ ﺔ ‪63‬‬
‫دھﻠوي =د ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪825‬‬ ‫‪ 750‬ﻣﺣﻣ‬ ‫دھﻠوي د=ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟ‬ ‫‪ 725‬ﻋﺑ‬ ‫اﻟ‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم ‪1176‬اﻟ دھﻠوي‬ ‫اﻟدھﻠوي = ﻋﺑد اﻟﺣق ‪ 1052‬اﻟدھﻠوي =‬
‫= ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن أﺣﻣد ‪ 1239‬اﻟدھﻠويﻋﺑد= اﻟﺳﺗﺎر ﺑن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب اﻟ دھﻠﻲ‬
‫اﻟﺷ رﯾﻔﺔ دھﻣ ﺎء ( * ) ‪ 837 - . . .‬ه = ‪- . . . -‬‬ ‫= ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪) * 749‬‬
‫ت ﯾ ﻰ ‪ ،‬أﺧ ت اﻻﻣ ﺎم اﻟﻣﮭ دي أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﻣرﺗﺿ‬‫ﺎء ﺑﻧ‬ ‫ﺣﯾ‪1434‬ﻰ م‬
‫دھﻣﺑ ( ن‬
‫ذت اﻟﻌﻠ م ﻋ ن‬ ‫رﯾﻔﺔ ﻋﺎﻟﻣ ﺔ ﻧﺎﺑﻐ ﻣ ﺔ ‪.‬ن أھ لﺛ ) ﻓ ﻼ (ﻲ اﻟ أﺧ ﯾﻣن ‪.‬‬ ‫ﯾﺣﯾﺷ ﻰ ‪:‬‬
‫أﺧﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﺻﻧﻔت ﻛﺗﺑﺎ ﺟﻠﯾﻠﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎﺷ) رح اﻻزھ ﻓ ﺎرﻲ(ﻓﻘ ﮫ اﻟزﯾدﯾ ﺔ ‪ ،‬أرﺑ ﻊ‬
‫راﺋض ‪ ،‬ﺷو ) رح‬ ‫اﻟﻔﻘ ( ﮫ واﻟﻔ‬ ‫اﻟﻛ ﻲوﻓﻲ‬ ‫ﺔ ﻓ‬ ‫ﻣﻧظوﻣ‬‫رحو )‬‫ﻣﺟﻠ ﺷ دات ‪،‬‬
‫ودرﺳت اﻟطﻠﺑﺔ ‪ ،‬وﺗزوﺟت ﺑﺎﻟﺳﯾد ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﻔﺿ ﺎﺋل‬ ‫ﻣﺧﺗﺻر اﻟﻣﻧﺗﮭﻰ (‬
‫‪ ،‬وﺗوﻓﯾت ﻓﻲ ﺛﻼ ) ‪ . ( 1‬دھﻣﺎن = أﺣﻣد ﺑن ﺧﺎﻟد ‪) * 1345‬دھﻣ ﺎن ( * ) ‪. .‬‬
‫‪ - 1 ( . . . - . . . = . . . - .‬دھﻣﺎن ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﻋدي ‪ ،‬ﻣن * )ھ ﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫* ) ‪ ( 1‬اﻟﺑدر اﻟطﺎﻟﻊ ‪. 248 : 1‬ﺑﻧﻰ ﻏطﻔﺎن ‪ ،‬ﻣن ﺟﮭﯾﻧ ﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧ وه‬
‫ﻣﻧﮭم ‪.‬ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد ﺑ ن ﻋ وف ‪ ،‬اﻟﺻ ﺣﺎﺑﻲ اﻟﻘﺎﺋ ل‬ ‫اﻟدھﻣﺎﻧﯾون أو ﺑﻧو دھﻣﺎن‬
‫دي رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻓ ﻲ ﺻ ف اﻟﻘﺗأﻧ ﺎﺎلاﺑ‪ :‬ن دھﻣ ﺎن‬
‫وﻋوف ﺟدي إﻧﺎ إذا ﻋدت ﺑﻧو ﻣﻌد ﻧﻌد ﻓ ﻲ ﺟﻣﮭورھ ﺎ اﻻﺷ د ) ‪- 2 ( 1‬دھﻣ ﺎن‬
‫اﻻزد ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲﻣ ‪ .‬ن‬ ‫ﮭ ب ﺑ ن دوس ﺑ ن ﻋ دﺛﺎن ‪ ،‬ﻣ ن زھ ران ‪ ،‬ﻣ ن ﺟ‬
‫ﺎن ﺑ‪ -‬ن ﻧﺻ ﺎر ﺑ ن‬ ‫ﻠﮫ ﻋﻣ رو ﺑ ن ﺣﻣﻣ ﺔ اﻟ دھﻣﺎﻧﻲ اﻟدوﺳ ﻲ )دھﻣ‪3 . ( 2‬‬
‫ﻧﺻ) ر ﺑ ن دھﻣ ﺎن (‬ ‫ﺳﺑﯾﻊ ﺑن ﺑﻛر ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ أﺷ ﺟﻊﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲﻣ ‪ .‬ن وﻟ ده‬
‫اﻟذي ﯾﻘﺎل إﻧﮫ ﻋﺎش ‪ 170‬ﺳﻧﺔ وﻋﺎد إﻟﯾﮫ ﺷﺑﺎﺑﮫ ! وﻻﺣد اﻟﺷﻌراء ‪ ) :‬وﻧﺻر ﺑن‬
‫ﻓﺎﻧﺻوﻋ ﺎد ﺳ واد اﻟ رأس ﺑﻌ د‬ ‫دھﻣﺎن اﻟﮭﻧﯾدة ﻋﺎﺷﮭﺎ وﺳﺑﻌﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪ ،‬ﺛ م ﻗ وم ﺎﺗﺎ‬
‫واﻟﮭﻧﯾ ﺎدة( ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻠﻐ ﺔ ‪ ،‬اﻟﻣﺋ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺿﺎﺿ ﮫ وراﺟﻌ ﮫ ﺷ رخ اﻟﺷ ﺑﺎب اﻟ ذي ﻓﺎﺗ‬
‫دھﻣ‪- 4‬ﺎن ﺑ ن ﻧﺻ ر ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ‬ ‫واﻧﺻﺎت ‪ :‬اﺳﺗوت ﻗﺎﻣﺗﮫ ﺑﻌد اﻧﺣﻧﺎء ) ‪. ( 3‬‬
‫دﻧﺎن ﻣ‪ :‬ن ﺑﻧﯾ ﮫ وﺛﯾﻣ ﺔ ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن‬ ‫ن ﺑﻛ ر اﺑ ن ھ وازن ﺟ‪ ،‬ﻣ د ﺟن ﻋ ﺎھﻠﻲ ‪،‬‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬وأﺧوه رﺑﯾﻌﺔ اﺑن ﻋﺛﻣﺎن اﻟدھﻣﺎﻧﻲ أول ﻋرﺑﻲ ﻗﺗل ﻋﺟﻣﯾﺎ ﺑﺎﻟﻘﺎدﺳﯾﺔ )‬
‫رى ﻣ ن آل ﻋ ﺎﻣر اﺑ ن ﺻﻌﺻ ﻌﺔ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺎك ﻗﺑﯾﻠ ﺔ ‪4‬أﺧ ( ‪- 5‬‬
‫اﻟﻌﺑ دي ( =‬ ‫رف ﺑﺑﻧ ﻲ دھﻣ ﺎن ﻛﺎﻧ ت ﻣﺳ ﺎﻛﻧﮭﺎ ﺑ ﺎﻟﺑﺣرﯾن ) ‪( 5‬اﻟ‪ .‬دھﻧﻲ )‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﻋﻣﺎر ﻧﺣو ‪ ) * 145‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﺗ ﺎج ‪299 : 8‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪1‬‬
‫ﺎج ‪300 : 8‬‬ ‫ﺎب ‪434 : 1‬اﻟﺗ‪( 3 ) .‬‬ ‫واﻟﻠﺑ ‪300‬‬
‫ﺎج ‪: 8‬‬ ‫‪434 :‬اﻟﺗ‪( 2 ) .‬‬
‫ﻣﻛ اﺑﺎن )ن ﻧﺻ ﺎر ( ‪( 4 ) .‬‬ ‫‪434‬ﻓ ﻲ اﻟﺗ اﺑﺎج )ن ﻧﻌ ﺎر (‬ ‫وھ‪ :‬و‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪1‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ( ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪) * . 211‬‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪5 ) . 300 : 8‬‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪434 : 1‬‬
‫دو ( * أﺑودؤاد ) اﻟﺷﺎﻋر ( = ﺟﺎرﯾﺔ ﺑن اﻟﺣﺟﺎج اﺑن أﺑﻲ دواد = أﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ‪800‬اﻟ دواريﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن ﺣﻣ زة‬ ‫دواد ‪ 240‬اﻟدواري =‬
‫دواﻟﻲ =د ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰ ‪790‬‬ ‫ﺣﺳ = ﯾن ﺑ ن دواس ‪411‬اﻟ ﻣﺣﻣ‬ ‫‪1269‬اﺑ ن دواس‬
‫ﯾوﺳف ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟدواﻧﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺳﻌد ‪ 918‬اﺑن اﻟدواﻧﯾﻘﻲ ) اﻟﻣؤرخ ( =‬
‫ﺎرد دورن ‪1298‬‬ ‫راھﯾم ‪ 252‬دورن‬
‫ﺑرﻧ =‬ ‫ن إﺑ‬ ‫دورﻗﻲﺑ =‬
‫وب‬ ‫‪558‬‬‫اﻟﯾﻌﻘ‬
‫دوزي = رﯾﻧﮭﺎرت ﭘﯾﺗرآن ‪) * 1300‬دوس ﺑن ﻋ دﺛﺎن ( * ) ‪. = . . . - . . .‬‬
‫دوس‪-‬ﺑ ‪. .‬ن ‪.‬ﻋ( دﺛﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن زھ ران ‪ ،‬ﻣ ن أزد ﺷ ﻧوءة ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪..‬‬
‫ﺑﻧﯾﮫ ‪.‬أﺑ و ھرﯾ رة اﻟﺻ ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬وﺟذﯾﻣ ﺔ اﻟوﺿ ﺎح ﻣﻠ ك‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﺟد ﻣن‬
‫وﺧر ﺎن ‪.‬‬‫ﺑﻌﻣ ﺎن وﻣ ﻧﮭم ﺑﺎﻟﺣﺟ ﺎز اﺳ‬ ‫اﻟﺣﯾ رة ‪ ،‬وﺑط ون أﻛﺑرھ ﻧزﻟﺎﻓﮭ) وام (‬
‫دﻣﯾر ( ﻧﻣﮭم ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ اﺳ ﻣﮫ )‬ ‫دﻟسﺗ )ﺎن ﺻ‬ ‫وﻛﺎﻧ ت دار دوس ﻓ ﻲ اﻻﻧ وﻛ‬
‫ﺎرﻛﺗﮭم (ﻓﯾ ﮫ ﺧزاﻋ ﺔ ‪ ،‬وﻛﺳ ره ﻋﻣ رو ﺑ ن ﺣﻣﻣ ﺔ اﻟدوﺳ ﻲ ) ‪. ( 1‬‬ ‫ﺷذواﻟﻛﻔﯾن‬
‫اﻟطﻔﯾ ل ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪11‬‬ ‫ت =د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪431‬اﻟدوﺳ ﻲ =‬ ‫اﺑن دوﺳ ﻋﺑ‬
‫اﻟﺣﺎرث ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪50‬دوﻓﯾ ك =ﻣﺎرﺳ ﯾل‬ ‫اﻟدوﺳﻲ = ﻣﻌﯾﻘﯾب ‪ 40‬اﻟدوﺳﻲ =‬
‫دوﻓﯾك ‪ 1303‬دوﻛﺎن = ﻏﺳﺗﺎف دوﻛﺎ ‪ 1311‬اﺑن دولأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪350‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪310‬اﻟ دوﻟﻌﻲ‬ ‫اﻟدوﻻﺑﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺻﺑﺎح ‪227‬اﻟ دوﻻﺑﻲ =‬
‫واﺑ ن‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪212‬‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ= ك ﺑ ن زﯾ د ‪* 598‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺧﻠدون ‪ 252 : 2‬واﻟﯾﻌﻘوﺑﻲ ‪212 : 1‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪ 358‬و ‪. 460‬اﻟ دؤﻟﻲ‬
‫= ظﺎﻟم ﺑن ﻋﻣرو ‪ ) * 69‬اﻟﻣﻐراوي ( * ) ‪ 452 - . . .‬ه = ‪ 1060 - . . .‬م (‬
‫راوي ‪:‬ر ﻓ ﺎس واﺑ ن أﻣﯾرھ ﺎ ‪.‬‬ ‫دوﻧﺎس ﺑن ﺣﻣﺎﻣﺔ ﺑن اﻟﻣﻌز ﺑ ن ﻋطﯾ ﺔ اﻟﻣﻐ أﻣﯾ‬
‫وﻟﻲ ﻓﺎﺳﺎ وأﺣوازھﺎ ﺑﻌد ﻣوت أﺑﯾ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪440‬‬ ‫ﻣن ﻗﺑﯾﻠﺔ ) ﻣﻐراوة ( ﻣن زﻧﺎﺗﺔ ‪.‬‬
‫رت ‪،‬‬ ‫ت اس وﻋﻣ‬ ‫ﻋظﻣ‬‫وﻓ ‪ .‬ﮫ ﻲ‬
‫ﺔ ورﺧ زﻣﻧ ﺎء‬ ‫ﺎم ھدﻧ‬ ‫ت أﯾﺎﻣ ھ ‪.‬ﮫ أﯾ‬ ‫ﻧ‬
‫وﻗﺻدھﺎ اﻟﻧﺎس واﻟﺗﺟﺎر ﻣن ﺟﻣﯾ ﻊ اﻟﻧ واﺣﻲ ‪ ،‬وأدار اﻻﺳ وار ﻋﻠ ﻰ أرﺑﺎﺿ ﮭﺎ ‪،‬‬
‫ﺳ ﺎﺟد واﻟﺣﻣﺎﻣ ﺎت واﻟﻔﻧ ﺎدق ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺻ ﺎرت ﺣﺎﺿ رة اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬وﻟ م‬
‫ﯾﺷﺗﻐل ﻣن ﯾوم وﻟﻲ إﻻ ﺑﺎﻟﺑﻧﺎء ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ) ‪. ( 1‬اﻟ دوﯾري =ﯾوﺳ ف‬
‫‪ 1349‬ن اﻟ دوﯾك =ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﺑن أﺣﻣد ﺑﻌد ‪ 1302‬اﻟدوﯾش =ﻓﯾﺻل ﺑ نﺳ ﻠطﺎن اﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ د دﯾ ﺎب ‪1339‬دﯾ ﺎب =ﻧﺟﯾ ب‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺟﺑ ﺎر ‪ ) * 740‬دي ( *دﯾ ﺎب =‬
‫ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 1355‬اﻟدﯾﺎر ﺑﻛري =ﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪) * 966‬اﻟ دﯾﺎن ( * ) ‪. . .‬‬
‫اﻟدﯾﺎن ﺑن ﻗطن ﺑن زﯾ ﺎد اﻟﺣ ﺎرﺛﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﮭ ﻼن ‪:‬ﺟ د‬ ‫‪(...-...=...-‬‬
‫ﻛﺎن ﺷ رﯾف ﻗوﻣ ﮫ‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ﻗﺣطﺎﻧﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﻗﯾل ‪ :‬اﺳﻣﮫ ) ﯾزﯾد ( واﻟدﯾﺎن ﻟﻘﺑﮫ ‪.‬‬
‫‪ ،‬وﻛﺎﻧت ﻟﺑﻧﯾﮫ اﻟرﯾﺎﺳﺔ ﺑﻧﺟران ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﺳﻣوأل ‪ ) * :‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﺟ ذوة‬
‫وﻣﻐ راوة ‪ ،‬ﺑﻔ ﺗﺢ‬ ‫‪552‬ن ﺧط ﺄ اﻟﻧﺳ ﺦ ‪.‬‬ ‫اﻻﻗﺗﺑﺎس ‪ 121‬ووﻗﻌت ﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ﻣ‬
‫اﻟﻣﯾم ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﺿﺑطﮭﺎ اﺑن ﺧﻠدون ﺑﺧطﮫ ‪ ،‬راﺟﻊ اﻟﺗﻌرﯾ ف ﺑ ﺎﺑن ﺧﻠ دون ‪) . 450‬‬
‫وإن ﺑاﻟدﯾﺎن ﻗطب ﻟﻘوﻣﮭم ﺗدور رﺣ ﺎھم ﺣ وﻟﮭم وﺗﺣ ول ( ) ‪. ( 1‬اﻟ دﯾب =‬ ‫ﻧﻲ‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد اﻟدﯾب ‪ 1362‬اﻟدﯾﺑﺎﺟﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻌد ‪ 609‬اﻟدﯾﺑﺎﺟﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫ﻓرﯾ درﯾش‬ ‫دﯾﺗرﯾﺷ ﻲ =‬ ‫دﯾﺑﻊاﻟ = رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪944‬‬ ‫اﻟﻘﺎﺳ ماﺑ‪776‬ن اﻟﻋﺑ د‬
‫دﯾرﺑﻲ د= ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪1151‬‬ ‫‪ 1327‬أﺣﻣ‬‫ﻣﯾﺧﯾ= ل ﯾوھﻧ ﺎ اﻟ‬ ‫دﯾﺗرﯾﺷ ﻲ دي ﺧوﯾ ﮫ‬
‫‪ 862‬ن اﻟ دﯾريﺳ =ﻌد ﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر اﺑ‬ ‫اﺑ ن اﻟ دﯾري )اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ (‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ 867‬اﻟدﯾرﯾﻧﻲ = ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن أﺣﻣد ‪ 694‬دﯾرﯾو =ﺟﺎن دﯾرﯾ و ‪1332‬‬
‫وان=إﯾ زاك ﺳﻠﻔﺳ ﺗر دي ﺳ ﻼناﻟﺑ) ﺎرونﻣ ( =ﺎك ﺟوﻛ ﺎن‬ ‫ﺳﺎﺳ ﻲ‬
‫دي أﻧط‬
‫دﯾك اﻟﺟنﻋﺑد= اﻟﺳﻼم ﺑ ن رﻏﺑ ﺎن اﻟ دﯾﻠﻣﻲ ﻓﯾ= روز اﻟ دﯾﻠﻣﻲ ‪53‬اﻟ دﯾﻠﻣﻲ =‬
‫ﻣﮭﯾﺎر ﺑن ﻣرزوﯾﮫ اﻟدﯾﻠﻣﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ‪ 711‬اﺑن اﻟدﯾﻠﻣﻲ = اﻟﺣﺳﯾن ﺑن‬
‫ﯾﺣﯾﻰ ‪ 1249‬اﻟدﯾﻠﻣﻲ ) اﻟﻌﻣري ( = ﻧﺎﺻر ﺑن ﺣﺳﯾن ‪444‬اﻟ دﯾﻠﻣﻲ =ﺷ ﯾروﯾﺔ‬
‫ﻋﺛﻣ= ﺎن ﺑ ن‬ ‫دﯾﻠﻣﻲ = ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب اﻟ دﯾﻣﻲ‬ ‫اﻟﺣﺳ ن ﺑ‬‫‪509‬‬
‫ﺑ ن ﺷ ﮭر دار اﻟ‬
‫ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ندﯾﻧ ﺎر ‪212‬‬ ‫ﺎزﯾﻣﯾر أدرﯾ ﺎن اﺑ ن دﯾﻧ ﺎر =‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪ 908‬دي ﻛ‬
‫ﻣﯾﻧﺎر =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳ م ﻧﺣ و ‪) * 1110‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬ ‫اﺑن دﯾﻧﺎر ) اﻟﻣؤرخ ( =‬
‫ذھب ‪ . 38‬أﺑ* ) و‬ ‫ﺎب ‪ 391‬ﺑﺎﺋك اﻟ‬‫وﺳ‬ ‫وﺟﻣﮭ‪ 209‬رة اﻻﻧﺳ‬ ‫اﻟﺗ ( ﺎج ‪: 9‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺄﺑﻲ‬ ‫روف ﺑ‬ ‫‪ 682‬م‬
‫اﻟﻣﻌ (‬ ‫ﺎﺟر ( * ) ‪63 - . . .‬‬
‫دﯾﻧ ه = ‪- . . .‬ﺎر ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﮭ‬
‫زوم ‪.‬ﺎ وﻟ ﻲ ﻣﺳ ﻠﻣﺔ ﺑ ن‬ ‫ﺎن ﻣ وﻟﻰ ﻟﺑﻧ ﻲ ﻣﺧ وﻟﻣ‬ ‫اﻟﻣﮭﺎﺟر ‪ :‬ﻓﺎﺗﺢ ‪ ،‬ﻣن ﻛ‬
‫اﻟﻘﺎدة ‪.‬‬
‫ﻣﺧﻠد ﻣﺻر وإﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬اﺳﺗﻌﻣﻠﮫ ﻋﻠﻰ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬ﺑدﻻ ﻣن ﻋﻘﺑﺔ ﺑن ﻧﺎﻓﻊ ‪ ،‬ﻓ دﺧﻠﮭﺎ‬
‫وﻧ زل ﺑﻘ ﺳ ربﻧﺔاﻟﻘﯾ‪ 55‬ه روان ‪ ،‬ووﺟ ﮫ ﺟﯾﺷ ﺎ اﻓﺗ ﺗﺢ ﺑ ﮫ ﺟزﯾ رة ﺷ رﯾك )‬
‫ﻛﺳ ( ﯾﻠﺔ اﻟﺑرﺑ ري ﺑﻘ رب ﺗﻠﻣﺳ ﺎن ‪،‬‬ ‫وﻗﺎﺗﻠاﻟﻘﺑﻠﯾﮫ ﺔ‬
‫وﻋ رف ﺑﻌ د ذﻟ ك ﺑ ﺎﻟﺟزﯾرة‬
‫وإﻟﯾ ﮫ‬ ‫اﻻﺳ ﯾﻠﺔﻼم ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﺑﻘﺎه واﺳﺗﺧﻠﺻ ﮫ ‪.‬‬ ‫وأظﮭ‪ .‬ر ﻛﺳ‬ ‫ﻓظﻔ ر أﺑ و اﻟﻣﮭ ﺎﺟر‬
‫وھ ‪ .‬و أول أﻣﯾ ر ﻟﻠﻣﺳ ﻠﻣﯾن‬ ‫اﻟﻘرﯾﺑ ﺔ ﻣ ن ﺗﻠﻣﺳ ﺎن‬ ‫ﺗﻧﺳب ) ﻋﯾون أﺑﻲ اﻟﻣﮭﺎﺟر (‬
‫وأﻋ ﺎد ﻋﻘﺑ ﺔ‬ ‫وطﺋت ﺧﯾﻠﮫ اﻟﻣﻐرب اﻻوﺳط ‪ .‬وﻋزﻟﮫ ﯾزﯾد ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 62‬ه‬
‫ﺎ وﺻ ل إﻟﯾﮭ ﺎ اﺣ ﺗﻔظ ﺑ ﺄﺑﻲ اﻟﻣﮭ ﺎﺟر ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻣﻌ ﮫ ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻛ ﺔ )‬
‫ﻛﺳ ﯾﻠﺔ وﻓﺎﺟ ﺄ ﻋﻘﺑ ﺔ ﺑﺟﻣ ﻊ ﻣ ن اﻟﻔ رﻧﺞ ‪،‬‬ ‫ﺄرض اﻟﺗﻘضزاب‬ ‫ودة (د اﻧ‬
‫ﺗﮭ ‪،‬ﺑ وﻗ‬
‫ﺔ وﻣ ن ﻣﻌ ﮫ ﺟﻣﯾﻌ ﺎ وﻛ ﺎﻧوا زھ ﺎء ﺛﻼﺛﻣﺎﺋ ﺔ ﻣ ن ﻛﺑ ﺎر اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ‬
‫وﺑﯾ ﻧﮭم أﺑ و اﻟﻣﮭ ﺎﺟر وﻗ د أﺑﻠ ﻰ ﻓ ﻲ ذﻟ ك اﻟﯾ وم ﺑ ﻼءا ﺣﺳ ﻧﺎ ) ‪. ( 1‬‬
‫اﻟدﯾﻧوري ) أﺑو ﺣﻧﯾﻔﺔ ( = أﺣﻣد ﺑن داود ) ‪ ( 282‬اﻟدﯾﻧوري = أﺣﻣد ﺑن ﺟﻌﻔر‬
‫‪ 289‬اﻟدﯾﻧوري = أﺣﻣد ﺑن ﻣروان ‪ 333‬اﻟدﯾﻧوريﻋﺑد= ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬
‫‪ 390‬اﻟدﯾﻧوري = ﻧﺻر ﺑن ﯾﻌﻘوب ‪ 410‬دﯾﻧﯾﮫ = إﺗﯾن دﯾﻧﯾﮫ ‪1348‬اﻟ دﯾواﻧﻲ =‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ ﻣﺣﻣد ‪ 743‬دي ﯾوﻧﻎ =ﭘﯾﺗر دي ﯾوﻧ ﻎ ‪) * 1307‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫‪ 39‬اﻟﻌ رب ﻟﻠﻣﻐ رب ‪* . 176 - 156‬ﺣ) رف‬ ‫‪ 37‬و ﺗﺢ‬
‫اﻻﺳﺗﻘﺻ ﺎ ‪ : 1‬وﻓ‬ ‫‪(1‬‬
‫ﻣﺎء =ﺑﻧ ت أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر * ) ذب ( * * )‬ ‫ذات اﻟﻧطأﺳ ﺎﻗﯾن‬ ‫اﻟ ذال ( * * ) ذا ( *‬
‫ذﺑﯾﺎن ( * ) ‪ - 1 ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ذﺑﯾﺎن ﺑن ﺑﻐﯾض ﺑن رﯾث ‪ ،‬ﻣن‬
‫ذال‬ ‫ذﺑﯾ ﺑﺿﺎﻧﻲ ( م اﻟ‬
‫ﮫ)‬ ‫ﺔ ‪ ،‬اﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ‬ ‫د ﺟ ﻏطﻔﺎھﻠﻲ ‪،‬ﺎنﻣ ‪ :‬ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ‬ ‫ﺟ‬
‫رھﺎ ‪ .‬و ﻣ رة ‪ ،‬وﺑﻧ و ﺳ ﮭم ‪ ،‬وﻓ وإﻟﯾزارة ﮫ‪ .‬ﯾﻧﺳ ب اﻟﻧﺎﺑﻐ ﺔ‬ ‫وﻛﺳ ﻠﮫ ﺑﻧ‬ ‫ﻣ ن ﻧﺳ‬
‫اﻟذﺑﯾﺎﻧﻲ ) زﯾﺎد ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ( ) ‪ - 2 . ( 1‬ذﺑﯾﺎن ﺑن ﺳﻌد ﺑن ﻋذرة ‪:‬ﺟد ﺟ ﺎھﻠﻲ‬
‫‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋذرة ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪.‬ﻣﻧﮭم ﻋﺻﺎم ﺑن ﺷﮭﺑر اﻟذي ﻗﯾل ﻓﯾ ﮫ‬
‫ذﺑﯾﺎن ﺑن ﻛﻧﺎﻧﺔ ﺑ ن ﯾﺷ ﻛر ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ ) :‬ﻧﻔس ﻋﺻﺎم ﺳودت ﻋﺻﺎﻣﺎ ( ) ‪- 3 . ( 2‬‬
‫ﺑﻧﯾﮫﻣ اﻟﺣ ﺎرث ﺑ ن ﺣﻠ زة اﻟﺷ ﺎﻋر ) ‪- 4 . ( 3‬‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ن‬ ‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻧزار ‪ :‬ﺟد‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪:‬وه اﻟﺑﻠوﯾ ون ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ذﺑﯾﺎن ﺑن ھﻣﯾم ﺑن ذھل ﺑن ھﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻠﻲﺟ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧ‬
‫ذﺑﯾ ) ﺎن ﺑ ن ﻋﻠﯾ ﺎن ( و )‬ ‫وﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ﺟ دان آﺧ ران ‪ ،‬ﺳ ﻣﺎھﻣﺎ‬ ‫ﻗﺿﺎﻋﺔ ) ‪. ( 4‬‬
‫ذﺑﯾﺎن ﺑن ﻣﺎﻟك ( واﻻرﺟﺢ أن اﺳﻣﯾﮭﻣﺎ ) ذﯾﺑﺎن ﺑن ﻋﻠﯾﺎن ( * ) ھﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬
‫ﺣﺎب ‪16‬‬ ‫وطرﻓ‪ 80 : 1‬ﺔ اﻻﺻ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻧدي ‪213‬‬
‫واﻟﻌﯾﻧ‬ ‫اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ‬ ‫‪( 1‬ﺔ ﻧﮭﺎ‬ ‫ﯾ‬
‫واﻟﻠﺑﺎب ‪ 441 : 1‬واﻟﺗﺎج ‪( 2 ) . 135 : 10‬اﻟﻠﺑ ﺎب ‪( 3 ) . 441 : 1‬اﻟﻠﺑ ﺎب ‪1‬‬
‫ك(‬ ‫ن ﻣﺎﻟ‬ ‫ذﯾﺑ ‪. 442‬ﺎنو ﺑ)‬
‫ﺎب ‪: 1‬‬ ‫ﺎج ‪4 ) . 135 : 10‬‬
‫اﻟﻠﺑ(‬ ‫‪442‬‬
‫‪ :‬واﻟﺗ‬
‫ذﺑﯾﺢ =د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣطﻠ ب * ) ذر ( *‬ ‫وﺳﯾﺄﺗﯾﺎن ﻗرﯾﺑﺎ ﻓﻲ ) ذﯾﺑﺎن ( ‪.‬اﻟ ﻋﺑ‬
‫أﺣﻣذر د= ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪ ) * 884‬ذك ( *‬ ‫‪ 32‬و‬ ‫دب ﺑ ن ﺟﻧ ﺎدة أﺑ‬ ‫ﺟﻧ ذر =‬ ‫أﺑ و‬
‫اﺑن ذﻛوان ‪ :‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ‪202‬اﺑن ذﻛ وانﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ د ‪242‬‬
‫اﺑن ذﻛوان = أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ) * 413‬ذﻛوان ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ( * ) ‪= . . . - . . .‬‬
‫وه ﺑط ن ﻣ ن ﺳ ﻠﯾم ‪،‬‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ذﻛوان ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑ ن ﺑﮭﺗ ﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧ‬ ‫‪(...-...‬‬
‫اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﮫ ﻛﺛﯾ رون ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم ﺻ ﻔوان ﺑ ن اﻟﻣﻌط ل ‪ ،‬وﻋﻣﯾ ر اﺑ ن‬ ‫ﯾﻧﺳ ب إﻟﯾ‬ ‫ﻣن‬
‫ﻠﯾم ( ذﻛواﻧﯾون ) ‪. ( 1‬‬ ‫اﻟ‬ ‫ﯾم اﻟﺳ ﻣﻠﻣﯾون ن) ﺳ‬ ‫ن ﺣﻛ‬ ‫ﺎف ﺑ‬ ‫ﺎب ‪ ،‬واﻟﺣﺟ‬
‫ذﻣﺎري د= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻔوان ﺑ ن اﻟﻣﻌط ل ‪ ) * 19‬ذم (اﻟ* أﺣﻣ‬ ‫ذﻛواﻧﻲ =‬ ‫ﺻ‬ ‫اﻟ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪213‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪443 : 1‬‬ ‫‪ ) * 1243‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺣ ﺎﻓظ (‬‫‪ 601‬ذھﺑﻲ )‬ ‫ذھﺑﻲ د= ﺑ ن ﻋﺗﯾ ق اﻟ‬ ‫‪ ) * .‬ذه (اﻟ* أﺣﻣ‬
‫‪ 1141‬ذھﺑﻲ =‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل اﻟ‬ ‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳأﺣﻣ ﻲ د( ﺑ= ن إﺳ‬ ‫‪ 748‬ذھﺑﻲ )‬ ‫د اﻟ‬ ‫أﺣﻣ‬
‫ذھ ل ( * ) ‪- 1 ( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑ ن ﺣﻧﻔ ﻲ ‪) * 1280‬‬
‫ذھل ﺑن ﺗﯾم ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺎة ﺑن أد اﺑن طﺎﺑﺧﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺧﻧ دف‬
‫ذھل ‪-‬ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ﺑ ن ﻋﻛﺎﺑ ﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲﺑﻧ‪ .‬وه ﺑط ون‬ ‫‪ ،‬ﻣن ﻣﺿر ) ‪2 . ( 1‬‬
‫وأورد اﺑ ن ﺣ زم‬ ‫ﻣن ﺑﻛر ﺑ ن واﺋ ل ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم ﺳ ﻣﺎك ﺑ ن ﺣ رب اﻟ ذھﻠﻲ اﻟﺑﻛ ري ‪.‬‬
‫ذھل ‪-‬ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑ ن ذھ ل ﺑ ن ﻣ ران‬ ‫أﺳﻣﺎء ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن ﻣﺷﺎھﯾرھم ) ‪3 . ( 2‬‬
‫ذﺣﺞ ‪.‬رف ﻣ ﻧﮭم‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻣ ن ﺟﻌﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻣ ﻋ‬ ‫اﺑ ن ﺟﻌﻔ ﺟﺑﻧﻲ ‪:‬دوهﺟ ﺑط ن‬
‫أﺳﻣﺎء ﺑن دھر اﺑن اﻟﺣداء اﻟذھﻠﻲ اﻟﺟﻌﻔﻲ وآﺧ رون ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ اﻟﺣ داء ) ‪4 . ( 3‬‬
‫‪ -‬ذھل ﺑن اﻟدول ﺑن ﺣﻧﯾﻔﺔ ﺑن ﻟﺟﯾم اﺑن ﺻﻌب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﻣن‪.‬ﻧﺳﻠﮫ ﻧﺎﻓﻊ ﺑن اﻻزرق اﻟذي ﺗﻧﺳ ب إﻟﯾ ﮫ اﻻزارﻗ ﺔ ) ‪) * . ( 4‬ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫ن‬ ‫ﺎب ﻻﺑ‬ ‫‪2 ) . 447‬‬
‫رة (اﻻﻧﺳ‬ ‫ﺎب ‪: 1‬ﺟﻣﮭ‬ ‫ﺔ اﻻرب ‪214‬‬
‫واﻟﻠﺑ‬ ‫*)‪1‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ(‬
‫رة‬ ‫اﻟﻠﺑ( ﺎب ‪448‬‬
‫ﺟﻣﮭ‬ ‫ﻧدي ‪3 ) 214‬‬ ‫وﻧﮭﺎﯾ‪ 300‬ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ‬ ‫زم ‪- 297‬‬ ‫ﺣ‬
‫اﻻﻧﺳﺎب ‪ - 5 . 293‬ذھل ﺑن روﻣﺎن ﺑن ﺟﻧدب ﺑن ﺧﺎرﺟﺔ ‪:‬ﺟد ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧ وه‬
‫ذھ‪( 1‬ل ﺑ‪- 6‬ن ﺷ ﯾﺑﺎن ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ﺑ ن ﻋﻛﺎﺑ ﺔ ‪:‬ﺟ دﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬ ‫ﺑطن ﻣن طﯾ ﺊ )‬
‫ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم اﻻﻣﯾ ر أﺑ و اﻟﮭﯾ ﺛم ﺧﺎﻟ د ﺑ ن أﺣﻣ د )ﺗﻘ دﻣت‬
‫رون ذﻛ ر اﺑ ن ﺣ زم ﺑﻌﺿ ﮭم ) ‪2‬ذھ( ‪7 .‬ل‪-‬ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺑ ن‬ ‫وﻛﺛﯾ ﮫ (‬‫ﺗرﺟﻣﺗ‬
‫ﻛﻧدة ‪.‬ﻧﮭم ﺣﺟ ر ﺑ ن‬ ‫اﻟﺣﺎرث ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ اﻟﻛﻧدي ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻣ‬
‫ﻠﻰ ﷲ ﻋﯾﻠ ﮫ وﺳ ﻠم ھ و‬ ‫اﻟﻧﻌﻣ ﺎن ﺑ ن ﻋﻣ رو اﻟ ذھﻠﻲ اﻟﻛﻧ دي ‪ ،‬وﻓ د إﻟ ﻰﺻاﻟﻧﺑ ﻲ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪258‬اﻟ ذھﻠﻲ =ﻣﺣﻣ د‬ ‫وأﺧواه ﯾزﯾد وﻋﺑس ) ‪. ( 3‬اﻟ ذھﻠﻲ =‬
‫ﺑن أﺣﻣ د ‪367‬ذھﻧ ﻲﺻ= ﻼح اﻟ دﯾن ذھﻧ ﻲ ‪ ) * 1372‬ذو ( *ذو اﻻذﻋ ﺎر =‬
‫= ن اﻟﺣ ﺎرث ذو اﻻﻋ واد )‬ ‫ﻋﻣ رو ﺑ ن أﺑرھ ﺔ ذو اﻻﺻ ﺑﻊ اﻟﻌ ﺣرﺛدواﻧﻲﺎن ﺑ‬
‫اﻟﻣﺗوﻛ ل ﺑ ن ﻋﯾ ﺎض ذو ﺑﺗ ﻊ )‬ ‫= ن ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ذو اﻻھ دام =‬ ‫ﻣﺧﺎﺷ‬‫اﻟﻘﺎﺿﻲ (‬
‫وف ﺑ ن ﻣوھ ب إل ذو ﺑﺗ ﻊ )اﻻﻛﺑ ر ﻧ( =وف ﺑ ن ﯾﺣﺿ ب ذو‬ ‫اﻻﺻﻐر ( =‬
‫ﻧ‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن اﻟظ رب ذو اﻟﺧﻣ ﺎر =ﺳ ﺑﯾﻊ‬ ‫اﻟﺣﻠم =‬
‫اﻟﺑﺟﺎدﯾن = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻧﮭم ذو ﻋ‬
‫ﺑن اﻟﺣﺎرث ذو رداع ) اﻟﺣﻣﯾري ( = ﺑﮭﻧﻌم ذو اﻟﻣﻼﺣﻲ ذو اﻟرﻣﺣﯾن =ﻋ ﺎﻣر‬
‫ﺎران ذو‬ ‫ﺎﻣر ﺑ= ن ﺑ‬ ‫رﯾذو ﺎش‬ ‫ﺔﻋ‬ ‫ن ﻋﻘﺑ‬ ‫=‬ ‫ﺔ‬
‫ﯾﻼن ﺑ‬ ‫اﻟرﻣ‬
‫ب ذو ﻏ‬ ‫ن وھ‬ ‫ﺑ‬
‫ﻟﺧﺗﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﯾﻧ وف‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺟﻌﻔ ر ‪440‬ذو ﺷ ﻧﺎﺗر =‬ ‫اﻟﺳﻌﺎدات ) اﻟوزﯾر ( =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪) * 776‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬ ‫ذو اﻟﻌﻣرﯾن ) اﺑن اﻟﺧطﯾب ( =‬
‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪447 : 1‬‬ ‫ﺟﻣﮭ ( رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪308 - 302‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪2 ) . 214‬‬ ‫(‬
‫وﺟﯾ ) ﮫ اﻟدوﻟ ﺔ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪* . 447 : 1‬‬ ‫وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪( 3 ) . 214‬‬
‫اﻟﻘرﻧﯾن ﺑن ﺣﻣدان ﺑ ن ﻧﺎﺻ ر اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﺗﻐﻠﺑ ﻲ ‪،‬‬ ‫‪ 428‬ه = ‪1036 - . . .‬ذوم (‬
‫أﺑو اﻟﻣطﺎع ‪ ،‬وﺟﯾﮫ اﻟدوﻟﺔ ‪ :‬أﻣﯾر ‪ ،‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن أھل دﻣﺷق ‪.‬وﻟﻲ إﻣرﺗﮭﺎ ﺳ ﻧﺔ‬
‫وﻋزل ﻓرﺣل إﻟﻰ ﻣﺻر ﻓوﻻه اﻟظ ﺎھر اﻟﻌﺑﯾ دي اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ وأﻋﻣﺎﻟﮭ ﺎ‬ ‫‪ 401‬ه‬‫‪،‬‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 414‬ﻓﺄﻗﺎم ﺑﮭﺎ ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬وﻋﺎد إﻟﻰ دﻣﺷق ﻓﺎﺳﺗﻘر ﻓﯾﮭﺎ أﻣﯾرا إﻟﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 419‬ه ‪.‬‬
‫ﺣﻘﻘﮫ اﻟدﻛﺗور ﻣﺣﺳن ﻏﯾ ﺎض ‪ ،‬وﻧﺷ ره ﻓ ﻲ‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﺻر ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر (‬
‫ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌراﻗﻲ ) ‪ . ( 1‬ذو اﻟﻛﻼع اﻻﻛﺑر = ﯾزﯾد ﺑن اﻟﻧﻌﻣﺎن ذو‬
‫ﺳ د ﻋ= ﺎﻣر ﺑ ن‬ ‫اﻟﻛﻼع اﻻﺻﻐر =ﺳﻣﯾﻔﻊ ذو ﻟﻌ وةﻣﺣﻠ= م ﺑ ن ﺑﻛﯾ ل ذواﻟﻣﺟﺎ‬
‫ﻌﺎر =ك ﺑ ن ﻧﻣ ط ذواﻟﻣﻧ ﺎر =‬ ‫ﺣﻣرة ﺑ ن أﯾﻔ ﻊ ذو اﻟﻣﺷ ﻣﺎﻟ‬ ‫ﺟﺷم ذو اﻟﻣﺷﻌﺎر =‬
‫أﺑرھﺔ ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث * )ذو ﻧ واس ( * ) ‪ 102 - . . .‬ق ه = ‪ 524 . . .‬م ( ذو‬
‫ﻓﻲ ‪.‬اﺳﻣﮫ واﺳ م أﺑﯾ ﮫ اﺿ طراب‬ ‫ﻧواس اﻟﺣﻣﯾري ‪ :‬آﺧر ﻣﻠوك ﺣﻣﯾر ﻓﻲ اﻟﯾﻣن‬
‫اﻻﺧ دود اﻟﻣ ذﻛور ﻓ ﻲ‬ ‫وھ و ﺻب ﺎﺣ‬ ‫‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﺳﻧذﻛر ﻓﻲ ﻣﺻ ﺎدر ھ ذه اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﯾﮭودﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺑﻠﻐ ﮫ أن أھ ل ﻧﺟ ران ﻣﻘﺑﻠ ون ﻋﻠ ﻰ‬ ‫دﯾن رﯾم ‪.‬‬
‫ﻛ اﻟﻘ ﺎن ﯾرآن اﻟﻛ‬
‫وﻣﻼھ ﺎ ﺟﻣ را وﺟﻣ ﻊ‬ ‫اﻟﻧﺻراﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺳﺎر إﻟﯾﮭم وﺣﻔر أﺧﺎدﯾد ) ﺣﻔرا ﻣﺳﺗطﯾﻠﺔ (‬
‫أﻋﯾﺎن اﻟﻣﺗﻧﺻرﯾن ﻣﻧﮭم ‪ ،‬ﻓﻌرﺿﮭم ﻋﻠﻰ اﻟﻧﺎر ‪ ،‬ﻓﻣن رﺟﻊ إﻟﻰ اﻟﯾﮭودﯾ ﺔ ﻧﺟ ﺎ ‪،‬‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬‬ ‫واﺗﻔ ق اﻟروﻣ ﺎن * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫وﻣن أﺑﻰ ھوى ‪.‬‬
‫‪ 181‬وإرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪ 201 : 4‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 259 : 5‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة‬
‫وﺳ ﻣﺎه ﺻ ﺎﺣﺑﮭﺎ‬ ‫‪ 27 : 5‬وھو ﻓﯾﮫ ) اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ( وﻣرآة اﻟﺟﻧﺎن ‪51 : 3‬‬
‫اﻟﻣط) ﺎع ﺑ ن‬ ‫‪ 238‬و ﻓﯾ ﮫ‬ ‫دان ( ذرات اﻟ ذھب ‪: 3‬وھ‬ ‫أﺑ ﺎ اﻟﻣط) ﺎع ﺑ ن ﺣﻣ وﺷ‬
‫اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﺑن ﺣﻣدان ( واﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌراﻗﻲ ‪ 284 - 263 : 24‬و‬
‫‪141‬ﻋﻠ‪ .‬ﻰ ﻗﺗﺎﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻓزﺣ ف اﻟﻧﺟﺎﺷ ﻣﻠﻲ ) ك اﻟﺣﺑﺷ ﺔ (‬ ‫‪115 : 25‬‬
‫واﻟﺣﺑﺷ ‪ -‬ﺔ‬
‫ﻰ اﻟﻧﺻ راﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﺟ ﯾش ﻛﺑﯾ ر ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠ ﮫ ذو ﻧ واس ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﺎﺣل اﻟﺑﺣ ر‬
‫د ﻋ دن ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن اﻟظﻔ ر ﻟﻠﻧﺟﺎﺷ ﻲ ‪ ،‬وﺧ ﺎف ذو ﻧ واس اﻻﺳ ر ﻓ ﺄطﻠق‬
‫وھ و آﺧ ر‬ ‫ﺟواده ﻧﺣو اﻟﺑﺣر ‪ ،‬ﻓﺄﻟﻘﻰ ﻧﻔﺳﮫ راﻛﺑﺎ ﻓﻣﺎت ﻏرﯾﻘ ﺎﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﻧ وﯾري ‪:‬‬
‫ﻣن ﻣ ن ﻗﺣط ﺎن ‪ ،‬ﻓﺟﻣﯾ ﻊ ﻣ ﺎ ﻣﻠﻛ وا ﻣ ن اﻟﺳ ﻧﯾن ﺛﻼﺛ ﺔ آﻻف ﺳ ﻧﺔ‬
‫ون‬ ‫ﺎن ذو اﻟﻧ‬ ‫ورﯾن = ن ﻋﻔ‬‫ﺎن ﺑ‬ ‫ﻋﺛﻣاﻟﻧ‬‫ﻧﺔ ) ‪( 1‬‬
‫ذو ‪.‬‬ ‫ﺎﻧون ﺳ‬ ‫ﺎن وﺛﻣ‬ ‫واﺛﻧﺗ‬
‫ﯾن اﻟ دﯾن ﺑ ن‬ ‫‪ 245‬ون اﻟﻣوﺻ ﻣﻌ ﻠﻲ =‬ ‫ﺎن ﺑ ن إﺑ راھﯾمذو اﻟﻧ‬ ‫اﻟﻣﺻ ﺛوﺑري =‬
‫ﯾد ( * ) ‪ 663 - . . .‬ه = ‪ 1265 - . . .‬م ( ذو‬ ‫ﺟ اﻟﻘﺎﺿرﺟس * )ﻲ اﻟرﺷ‬
‫اﻟﻧ ون ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ذي اﻟﻧ ون اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬اﻻﺧﻣﯾﻣ ﻲ ﺑﻠ دا ‪ ،‬اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ﻣ ذھﺑﺎ ‪،‬‬
‫وزراء ‪.‬دم اﻟ ﯾﻣن ﻣ ﻊ‬‫ﻗ‬ ‫اﻟﻌﻠوي ﻧﺳﺑﺎ ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘب رﺷﯾد اﻟدﯾن ‪:‬ﻓﺎﺿل ﻣن اﻟوﻻة اﻟ‬
‫اﻟﻣﻠك اﻟﻣﺳﻌود ) اﻻﯾوﺑﻲ ( ووﻟﻲ ﻋدن ﻣرارا ﻓﺣﺳﻧت ﺳﯾرﺗﮫ ‪.‬ووﻟ ﻲ اﻟ وزارة‬
‫اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟرﺷ ﯾدﯾﺔ ﺑﺗﻌ ز ‪ ،‬وﺟ دد ﻣﺳ ﺟدا ﻋﻧ دھﺎ ‪،‬‬ ‫اﻟرﺳوﻟﻲ ‪.‬‬
‫ﻟﻠﻣﻧﺻور وأﻧﺷ ﺄ‬
‫ووﻗف ﻋﻠﯾﮭﻣﺎ أوﻗﺎﻓﺎ ‪ .‬وﻟم ﯾزل ﻣرﺿﻲ اﻟﺳﯾرة إﻟﻰ أن * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫وﺳﻣﺎهﺔ)ﺑ ن ﺗﺑ ﺎن أﺳ ﻌد ﺑ ن ﻛ رب (وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 149 : 1‬ذرﻋ‬
‫ﻟﻠﻧوﯾري ‪ 305 - 303 : 15‬وھو ﻓﯾﮫ ) زرﻋﺔ ﺑن ﻛﻌب ( وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪: 1‬‬
‫زرﻋ) ﺔ ﺑ ن ﺗﺑ ﺎن أﺳ ﻌد ( ‪.‬‬ ‫وھ و ﻓﯾ ﮫ‬‫‪ 357‬وھو ﻓﯾﮫ )ذرﻋ ﺔ (واﻟﺗﯾﺟ ﺎن ‪301‬‬
‫وﻓﻲ ﺗ ﺎج اﻟﻌ روس‬ ‫واﻟﻘﺎﻣوس ‪ :‬ﻣﺎدة ) ﻧوس ( وھو ﻓﯾﮫ ) زرﻋﺔ ﺑن ﺣﺳﺎن ( ‪.‬‬
‫د‬ ‫ﺎدة ﺧذو ﻧ د ‪ :‬واس أﺣ‬ ‫ﺎدة )اﺳ ﻧﺗر (ﻣﮫوھذو ﻧ و ﻓﯾواس ‪.‬ﮫ ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ﻣ ‪ :‬ﺷ‬
‫ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ ‪5 : 23‬‬ ‫أذواءاﻟ وﻛﺗﯾﻣن ‪.‬ﺎب اﻟﺷ ﮭداء ‪ ،‬ﻓ‬
‫اﻟﺣﻣﯾ ﻲرﯾﯾن‬
‫ﺟﺎء ﻓﻲ ﻣﻘدﻣﺗﮫ ) اﻟﻣﻠك اﻟﻣﺳﻣﻰ ذا ﻧواس ﻋﻧد اﻟﻌرب ‪ ،‬ودوﻣﻧوس أو داﻣﯾﺎﻧس‬
‫ﻋﻧد اﻟروم ‪ ،‬وﻣﺳروﻗﺎ ﻋﻧد اﻟﺳرﯾﺎن ‪ ،‬وﻛﺎﻧت أﻣﮫ ﻧﺻ ﯾﺑﯾﻧﯾﺔ اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﻗ د رﺑﺗ ﮫ‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﯾﮭودﯾﺔ ( ‪ .‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ﻻﺑن ﺣزم ‪ 411‬وﻓﯾﮫ ‪) :‬زرﻋﺔ ‪ ،‬وھ و ذو‬
‫ﻧواس ‪ ،‬اﻟذي ﺗﮭود وھود أھل اﻟﯾﻣن ‪ ،‬وﺗﺳﻣﻰ ﯾوﺳف ( ‪ .‬واﻟﻌرب ﻗﺑل اﻻﺳﻼم‬
‫وﺗ ( ﺎرﯾﺦ اﺑ ن‬‫‪ 123‬و ﻓﯾذو ﻧﮫ )واس ‪ ،‬وﯾﺳ ﻣﯾﮫ اﻟﯾوﻧ ﺎن دﻣﯾ ﺎﻧوس‬ ‫ﻟزﯾ دان وھ‬
‫اﻟوردي ‪ 58 : 1‬وھو ﻓﯾﮫ ) ذو ﻧواس ( ‪ .‬واﻟﻣﺣﺑر ‪ 368‬وھو ﻓﯾﮫ ‪ ) :‬زرﻋﺔ ذو‬
‫ن‬ ‫ذو ‪.‬اﻟﯾﻣﯾﻧ ط ﯾن =ﺎھر ﺑ‬‫ز)‪(1‬‬ ‫وﻓﻲ ﺑﺗﻌ‬
‫ﻣﻰ ﯾوﺳ ﺗ ف ( ‪.‬‬ ‫واس ‪ ،‬وﺗﺳ‬ ‫ﻧ‬
‫اﻟﺣﺳﯾن ‪ 207‬أﺑو اﻟذواد = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﻣﺳﯾب ‪ 386‬أﺑو ذؤﯾب =ﺧوﯾﻠد ﺑن ﺧﺎﻟ د‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 665‬م (‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 45‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ب(*)‪...‬‬ ‫ن ﺣﺑﯾ‬ ‫ذؤﯾ ‪27‬ب* ﺑ)‬
‫ذؤﯾب ﺑن ﺣﺑﯾب اﻻﺳﻠﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻣﺎﻟك ﺑن أﻓﺻﻰ ‪:‬ﺻ ﺣﺎﺑﻲﻛ ‪ .‬ﺎن ﺻ ﺎﺣب‬
‫إﺑل اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﺳﻛن اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ) ‪( 2‬‬
‫‪ ) * .‬ذؤﯾب ﺑن ﺷرﯾﺢ ( * ) ‪ 37 - . . .‬ه = ‪ 657 - . . .‬م (ذؤﯾب ﺑن ﺷ رﯾﺢ‬
‫اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪:‬راف اﻟﺷ ﺟﻌﺎن ‪ ،‬ﻣ ن رؤﺳ ﺎء ھﻣ دان ﻓ ﻲ ﺻ در اﻻﺳ ﻼم ‪.‬‬ ‫أﺣد اﻻﺷ‬
‫ﻗﺗل ﻓﻲ وﻗﻌﺔ ) ﺻﻔﯾن ( وﻛﺎن ﻣﻊ ﻋﻠﻲ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﻟﺟ زء اﻟراﺑ ﻊ ‪51‬‬ ‫اﻟﻘﺳ‪ :‬م اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣ ن‬
‫طﺑﻘ( ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد‬ ‫ﺛﻐر ﻋ دن ‪ -‬خ ‪2 ) .‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ‪( 3‬ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪: 3‬وﻟ‪ 119‬م ﯾ ذﻛره‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪) . 2485‬‬ ‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪:‬‬
‫ﺎب ) ﺔ ﺻ ﻔﯾن ( ‪* .‬اﺑ ) ذين (أﺑ ﻲ ذﺋﻣﺣﻣب =د ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﺻ ﺎﺣب ﻛﺗ وﻗﻌ‬
‫اﻟ رﺣﻣن ‪* 158‬اﻟ) ذﺋب ( * ) ‪- . . . = . . . - . . .‬ذﺋ ‪. . .‬ب(ﺑ ن ﻋﻣ رو‬
‫ﺑن ﺣﺎرﺛﺔ ﺑن ﻋدي ﺑن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻣ ﺎزن ‪ ،‬ﻣ ن اﻻزدﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲﻣ ‪ .‬ن ﻧﺳ ﻠﮫ‬
‫رﺑﯾﻊ ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬اﻟﻛﺎھن ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑﺳ طﯾﺢ ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ )اﻟ ذﺋﺑﻲ (ﻛﻣ ﺎ ورد‬
‫ﺎج ﻟﻠزﺑﯾ دي أن ﻓ ﻲ اﻟ ﯾﻣن ﺑطﻧ ﺎ آﺧ ر ﯾﺳ ﻣون ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﻟﻼﻋﺷاﻟﺗ ﻰ ‪.‬‬
‫ﻓﻲ ﺷ ﻌروﻓ ﻲ‬
‫رﺑﯾﻌﺔ=ﺑ ن ﻋﺑ د ﯾﺎﻟﯾ ل اﺑ ن ذي اﻟﺟوﺷ ن =اﻟﺻ ﻣﯾل‬ ‫اﻟذﺋب ) ‪ . ( 1‬اﺑن اﻟذﺋﺑﺔ‬
‫ﺑ ن ﺣ ﺎﺗماﺑ‪142‬ن ذي اﻟﻧ وﺳون =ﻰﻣﺑ ن ذي اﻟﻧ وناﺑ‪295‬ن ذي اﻟﻧ ون =‬
‫اﻟﻔﺗﺢ ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 303‬اﺑن ذي اﻟﻧون = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪325‬اﺑن ذي اﻟﻧ ون =‬
‫ﻣطرف ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 333‬اﺑن ذي اﻟﻧون = إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ) ‪* ( 430‬‬
‫‪ 448‬ﺔ ﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻧﺳ باﻟ) ذﺋب (‬ ‫اﻟﻠﺑ وﻓﯾﺎب ﮫ‪: 1‬رواﯾ‬
‫ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﻋن اﺑن ﻣﺎﻛوﻻ ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ذﺋب ﺑن ﺣﺟن ‪ ،‬وﻗد ﺻﺣﻔﮫ أﺑو ﺳﻌد ‪ ،‬ﯾﻌﻧﻲ اﻟﺳﻣﻌﺎﻧﻲ‬
‫‪ .‬ﻗﻠت ‪ :‬وﻛذا ﻓﻲ اﻟﺗﺎج ) اﻟذﺋب اﺑن ﺣﺟن (أﻧظر ﻣ ﺎدة ‪ :‬ذأباﺑ‪ .‬ن ذي اﻟﻧ ون‬
‫) اﻟﻣﺄﻣون ( = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ ) * 460‬ذﯾﺑﺎن ﺑن ﻋﻠﯾﺎن ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫ﻋﻠﯾ‪. . -‬ﺎن‪ .‬ﺑ( ن أرﺣ ب ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻛﯾ ل ‪ ،‬ﻣ ن ھﻣ دانﺟ‪ :‬د‬ ‫ذﯾﺑ ﺎن ﺑ = ‪.‬ن ‪. .‬‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﯾﻌرف ﺑذﯾﺑﺎن اﻻﺻﻐر ‪ ،‬ﺗﻣﯾﯾزا ﻟﮫ ﻋن ذﯾﺑﺎن ﺑن ﻣﺎﻟ ك )اﻵﺗ ﻲ‬
‫ذﻛره ( ‪ .‬ﺑﻧوه أرﺑﻌﺔ ‪ :‬ﺳﯾف ‪ ،‬وﺷرﯾﺢ ‪ ،‬وﺳﻣرة ‪ ،‬وﻓﮭر ) ﺑﻔﺗﺢ اﻟﻔﺎء ( ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺎن ‪.‬ﺑ ( ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن‬ ‫ذﯾﺑ ‪. . -‬‬
‫ﺎن ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬ ‫ذﯾﺑ * )‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﺻﻌب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧ ﻲ ﺑﻛﯾ ل ‪ ،‬ﻣ ن ھﻣ داند‪:‬ﺟﺟ ﺎھﻠﻲ ﯾﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﯾﻌ رف‬
‫ﺑ ذﯾﺑﺎن اﻻﻛﺑ ﯾﻧﺳر ‪ .‬ب إﻟﯾ ﺟﺑﮫ ) ل ذﯾﺑ ﺎن ( ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ذﺑﯾ ﺎنﺑﺗﻘ( ‪ -‬دﯾم اﻟﺑ ﺎء‬ ‫‪ 217‬ﻓ ﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ‪) 442 : 1‬‬ ‫اﻻﻛﻠﯾ ل ‪17 : 10‬وھو و‬
‫اﻻﻛﻠﯾ ل أﻋﻠ م ﺑﺄﻧﺳ ﺎب اﻟﯾﻣ ﺎﻧﯾﯾنوﻓ‪ .‬ﻲ‬ ‫وﺻاﻟﻣﺛﻧﺎﺣبﺎة ‪-‬‬
‫اﻟﻣوﺣ دة ﻋﻠ ﻰ اﻟﯾ ﺎء‬
‫ﺎن ‪:‬اﻟﺗ ﻲ ﻓ ﻲ اﻻزد ‪ ،‬ﻓﮭ ﻲ ﺑﺗﻘ دﯾم‬ ‫اﻟﺗﺎج ‪- 135 : 10 -‬ﻓﻲ اﻟﻛ م ﻼﻋﻠ ﻰ ذﺑﯾأﻣ ﺎ‬
‫‪ 133‬و ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻﻛﻠﯾ ل ‪: 10‬وھ‬ ‫اﻟﯾ ﺎء ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣوﺣ دة ‪ ،‬ﺿ ﺑطﮫ اﻟﮭﻣ داﻧﻲ ‪( 2 ) .‬‬
‫اﻟﻠﺑﺎب ‪ ) 442 : 1‬ذﺑﯾﺎن (اﻗرأ اﻟﺣﺎﺷﯾﺔ اﻟﺳ ﺎﺑﻘﺔ ‪* .‬ﺣ) رف اﻟ راء ( * * ) را‬
‫راﺋ‪( .‬ش ﺑ ن ﻻوذ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫( * * ) راﺋش ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺳﺟ دﺎمﻛ ‪:‬ﻋرﺑﺎن ﺑﻧﻲ ﻗ وه ﻓدﯾم ‪.‬ﻲ ﺑﺎﺑ ل ‪ ،‬أﯾ ﺎم ھ ود اﻟﻧﺑ وﻟﻣﻲ ‪ .‬ﺎ زﺣ ف‬
‫اﻟﻔرس ﻋﻠﻰ ﺑﺎﺑل ‪ ،‬ﺧرج ﺑﻧو راﺋش إﻟﻰ اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ) ‪ . ( 1‬اﺑن راﺋق =ﻣﺣﻣد ﺑ ن‬
‫راﺑﻌ ﺔ‬ ‫راﺑﻌ ) ﺔ اﻟﻌدوﯾ ﺔ ( * ) ‪ 135 - . . .‬ه = ‪ 752 - . . .‬م (‬ ‫راﺋ ق ‪* 330‬‬
‫ﺻ ‪ :‬ﺎﻟﺣﺔ‬ ‫رﯾﺔ‬ ‫اﻟﺑﺻ‬
‫ك‪،‬‬ ‫وﻻة آل ﻋﺗﯾ‬ ‫ر‪،‬ﻣ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬أم اﻟﺧﯾ‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل اﻟﻌدوﯾ‬
‫ﻣﺷﮭورة ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬وﻣوﻟ دھﺎ ﻟﮭﺑﮭ ﺎﺎ ‪.‬أﺧﺑ ﺎر ﻓ ﻲ اﻟﻌﺑ ﺎدة واﻟﻧﺳ ك ‪،‬‬
‫ﺗوﻓﯾ ت‬ ‫ﺣﺳ) ﻧﺎﺗﻛم ﻛﻣ ﺎ ﺗﻛﺗﻣ ون ﺳ ﯾﺋﺎﺗﻛم (‬ ‫وﻟﮭ ﺎ ﺷ ﻣﻌر ‪:‬ناﻛﺗﻣ‬
‫ﻛﻼﻣﮭ وا ﺎ ‪:‬‬
‫وﻗﺑرھﺎ) ﯾزار ‪ ،‬وھ و ﺑظ ﺎھر اﻟﻘ دس ﻣ ن ﺷ رﻗﯾﮫ ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻘدس ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن ﺧﻠﻛﺎن ‪:‬‬
‫‪135‬ﻓ ﻲ ﺷ ذور‬ ‫ﻓﺎﺗﮭ) و ﺎ ﺳ ﻛﻣﻧﺔ ﺎ‬ ‫ﻋﻠ ﻰ رأس ﺟﺑ ل ﯾﺳ ﻣﻰ اﻟط وروﻗ( ﺎل ‪:‬‬
‫اﻟﻌﻘود ﻻﺑن اﻟﺟوري ‪ ،‬وﻗﺎل ﻏﯾره ﺳﻧﺔ ‪ ) * . ( 2 ) ( 185‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪182 : 1‬واﻟﺷرﯾﺷ ﻲ ‪2‬‬ ‫اﻟﺗﯾﺟﺎن ‪ 46‬واﻻﻛﻠﯾل ‪( 2 ) . 13 : 10‬‬
‫ﻣﺟﻠﺔ ﻟﻐ ﺔ اﻟﻌ رب أن ﻟﻠﺳ ﯾدة ﻣرﻏرﯾ ت ﺳ ﻣﯾث‬ ‫وﻓﻲ‪202‬‬‫‪ 231 :‬واﻟدر اﻟﻣﻧﺛور‬
‫اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ﻛﺗﺎﺑﺎ ﻋن ) راﺑﻌﺔ اﻟﻌدوﯾﺔ ( رﺟﺣت ﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮭﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 185‬ه‪ ،‬وﻗﺎﻟ ت‬
‫‪ :‬إﻧﮭﺎ ﻋﺎﺷت وﺗوﻓﯾت ودﻓﻧت ﺑﺎﻟﺑﺻرة ‪ ) * .‬راﺟﺢ اﻟﺣﻠﻲ ( * ) ‪ 627 - 570‬ه‬
‫‪ 1230 - 1174 -‬م ( راﺟﺢ ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل اﻻﺳدي اﻟﺣﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟوﻓﺎء ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪،‬‬
‫وھ ‪ .‬ﺎﺟر إﻟ ﻰ ﺣﻠ ب ‪.‬وﺣظ ﻲ‬ ‫ﻣن أھل اﻟﺣﻠﺔ ‪.‬ﺗردد إﻟﻰ ﺑﻐداد واﺗﺻل ﺑوﻻﺗﮭ ﺎ‬
‫وﻓﻲ ‪.‬ﺎل اﻟﺣ ﺎﻓظ اﻟﻣﻧ ذري ‪:‬‬‫اﻻﯾوﺑﯾﯾن ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻘر ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ أن ﺗ ﻗ‬ ‫ﻋﻧد‬
‫رفﻣ )رفدحاﻟﺟﻣﺎﻋدﯾن (ﺔ ﻣ ن اﻟﻣﻠ وك وﻏﯾ رھم ﺑﻣﺻ ر‬ ‫ﯾﻧﻌ ت ﺑﺎﻟﺷ ﺷ‬
‫واﻟﺷﺎم واﻟﺟزﯾرة ‪ ،‬وﺣدث ﺑﺷﺊ ﻣن ﺷ ﻌره ﺑﺣﻠ ب وﺣ ران وﻏﯾرھﻣ ﺎ ) ‪* . ( 1‬‬
‫) راﺟﺢ ﺑن ﻗﺗﺎدة ( * ) ‪ 654 - . . .‬ه = ‪ 1256 - . . .‬م (راﺟﺢ ﺑن ﻗﺗ ﺎدة ﺑ ن‬
‫اﻧﺗزﻋﮭﺔ ‪ .‬ﺎ ﻣ ن ﻋﻣ ﺎل‬ ‫ﻣﻣ ن ﺗوﻟ وا إﻣ ﺎرة ﻣﻛ‬ ‫ﺎﻋن ‪:‬‬
‫إدرﯾ س ﺑ نﺷ ﻣطرﯾف ‪،‬‬
‫واﻟﻰ ذﻟ ك ﻣ رارا ﺣﺗ ﻰ وﻟﯾﮭ ﺎ ﺛﻣ ﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪ ،627‬هواﺳ ﺗﻌﺎدوھﺎوﺗﻣﻧ ﮫ ‪.‬‬
‫ﻋﻣ ر ﺑ ن‬ ‫وﻛﺎن ﻣواﻟﯾﺎ ﻟﺑﻧﻲ رﺳول أﺻﺣﺎب اﻟﯾﻣن ‪ ،‬وﺳ ﺎﻋده أﺣ دھم )‬ ‫ﻣرات ‪.‬‬
‫أﯾﺎﻣ‪ .‬ﮫ ﺑ ﺎﻟﻔﺗن ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﻣﻠ ﯾن وك ﻣﺻ ر‬ ‫ﻋﻠ ﻲﻲ (اﻣﺗﻼﻛﮭ ﺎوﺣﻔﻠ‬
‫أول ﻣ ت رة‬ ‫ﻓ‬
‫ﺑﺟﻣ ( ﻊ ﻣ ن اﻟﻌﺑﯾ د ﻓﻘﯾ ده‬
‫ووﺛ‪ .‬ب ﻋﻠﯾ ﮫ اﺑﻧ ﮫ )ﻏ ﺎﻧم‬ ‫واﻟﯾﻣن وﺑﻌ ض اﻻﺷ راف‬
‫ﻓﺳﺄﻟﮫ راﺟﺢ أن ﯾﺧﻠﻲ ﺳ ﺑﯾﻠﮫ وﻋﺎھ ده ﻋﻠ ﻰ أن‬ ‫وزﻋم أﻧﮫ ﻣﺟﻧون وﺣﺟر ﻋﻠﯾﮫ ‪.‬‬
‫ﻻ ﯾﻌﺎرﺿﮫ ﻓﻲ ﻣﻛﺔ ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﺷ( ﻌراء اﻟﺣﻠ ﺔ ‪359 : 2‬وأﻋﯾ ﺎن‬
‫ﻓﺄﻋط‪ .‬ﺎه ﺟﻣ ﻼ ‪،‬‬ ‫واﻟﺗﻛﻣﻠ‪ 75‬ﺔ ﻟوﻓﯾ ﺎت اﻟﻧﻘﻠ ﺔ ‪ -‬خ ‪:‬ﺟ اﻟ زء ‪44‬‬ ‫اﻟﺷ ﯾﻌﺔ ‪: 31‬‬
‫ھﺎرﺑ ﺎﻧمﺎ ‪.‬ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻛﺎﺗ ب اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ اﻟﻣﺳﺗﻌﺻ م ﺑ ذﻟك‬ ‫ﺗﻘر ﻏ‬‫واﺳﻣﻛ ﺔ‬ ‫ﻓﺧ رج ﻣ ن‬
‫وﻗﯾ ﺢ لﺑﻌ‪ :‬د ذﻟ ك وﺗ وﻓﻲ وھ و ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 652‬ه‬
‫راﺟ (‬ ‫ﻓ ﺄﻗره ﻋﻠﯾﮭ ﺎﺳ) ﻋ ﻧﺔ ﺎد‬
‫اﻻﻣﺎرة ) ‪. ( 1‬رازﻣوﺳ ن ﯾ= ﻧس ﻻﺳ ن ‪1242‬اﻟ رازي )اﻟﺣﻧﻔ ﻲ ( =ھﺷ ﺎم‬
‫‪ 214‬رازي )‬ ‫ﻣﺣﻣ ن دﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د اﻟ‬ ‫‪( 201‬و اﻟ رازي ﺑ=‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑﯾ د ﷲ ) أﺑ‬
‫ﺻﺎﺣب اﻟراﯾﺎت ( = ﻣﺣﻣد اﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 273‬اﻟرازي ) أﺑو ﺣﺎﺗم ( =ﻣﺣﻣد ﺑ ن‬
‫إدرﯾس ) ‪ ( 277‬اﻟرازي ) اﺑن ﺳﻠم ( = ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 291‬اﻟرازي )‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫رازي )و ﺑﻛ ر (‬‫أﺑ‬ ‫اﻟزاھ ﯾوﺳد ( =ف ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ) ‪304‬اﻟ(‬
‫زﻛرﯾﺎ ‪ 311‬اﻟرازي ) اﺑن أﺑﻲ ﺣﺎﺗم ( =ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﺑن ﻣﺣﻣ د ‪327‬اﻟ رازي‬
‫) اﻻﺳﻣﺎﻋﯾﻠﻲ ( = أﺣﻣد ﺑن ﺣﻣدان ) ‪ ( 322‬اﻟرازي ) أﺑو اﻟﻔﺗﺢ ( ﺳ= ﻠﯾم ﺑ ن‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن أﺣﻣ د ‪598‬اﻟ رازي )اﻟﻔﺧ ر ( =‬ ‫أﯾوب ‪ 447‬اﻟرازي ) اﺑن ﻣﻛﻲ ( =‬
‫ﻼم ‪27 - 25‬‬ ‫ﺧﻼﺻ ) ‪ ( 1‬ﺔ اﻟﻛ‬
‫ر ‪606‬ھ * ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫دﺑ‬ ‫ﻣ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن إﺑ راھﯾم ) ‪( 615‬‬ ‫واﻟﺣوادث اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ ‪. 273‬اﻟ رازي )اﻟﺣﻧﻔ ﻲ ( =‬
‫اﻟرازي ) اﻟﻠﻐوي ( = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ‪ 666‬اﻟرازي ) اﻟﻘطب ( = ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣد ) ‪ ( 766‬أﺑو رأس = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ ) * 1238‬راﺳب ( * ) ‪. . - . . .‬‬
‫اﻟﺧ زرج ﺑ ن ﺟ دة ﺑ ن ﺟ رم ﺑ ن رﺑ ﺎنﺟ‪ :‬د‬ ‫راﺳ ‪. -‬ب‪ .‬ﺑ‪( .‬ن‪- 1‬‬
‫‪...=.‬‬
‫ب إﻟ ﯾﮭم ﺟﮭ م ﺑ ن ﺻ ﻔوان‬ ‫ﯾﻧﺳ ﺔ ‪.‬‬
‫ﺑطن ﺟ رم ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوهﻣ ن‬
‫راﺳب ‪.‬ﺑ ‪2‬ن‪ -‬ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﻣﯾ دﻋﺎن ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﻧﺻ ر ‪،‬‬ ‫رأس اﻟﺟﮭﻣﯾﺔ ) ‪( 1‬‬
‫ﺑﻧوه ‪.‬ﺑطن ﻣ ن أزد ﺷ ﻧوءة ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺣط ﺎن ‪.‬ﻧزﻟ وا ‪ ،‬أو‬ ‫ﻣن اﻻزد ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﻧﮭم‪ .‬ﻧ وح اﻟراﺳ ﺑﻲ و ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫ﻧزﻟت ﻗﺑﯾﻠﺔ ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ﺑﻌ د اﻻﺳﻣ ﻼم‬
‫اﻟراﺳ ﺑﻲ =‬ ‫رأس ااﻟﺧ ﺎرﺟﯾن ﻋﻠ ﻰ ﻋﻠ ﻲ ﯾ وم اﻟﻧﮭ روان ) ‪. ( 2‬‬ ‫وھ ب‬ ‫ﻟراﺳ ﺑﻲ‬
‫اﻟﻣﻧﺻ ور ﺑ ن‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن وھب ‪ 38‬اﻟراﺳﺑﻲﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن أﺣﻣ د ‪301‬اﻟراﺷ د =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪) * 736‬راﺷ د ( * )‬ ‫اﻟﻔﺿل ‪ 532‬اﺑن راﺷد ) اﻟﻣﺎﻟﻛﻲ ( =‬
‫‪ 188 - . . .‬ه = ‪ 804 - . . .‬م ( راﺷد ‪ :‬ﻣوﻟﻰ إدرﯾس ﺑن ﻋﺑد ﷲﺑن اﻟﺣﺳ ن‬
‫ﺧدﻣﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﺛ م ﺑﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬وﺧ رج ﻣﻌ ﮫ ﻣ ن ھ ذه ‪،‬‬ ‫وأﻣﯾﻧﻲ ﮫ ‪:‬‬
‫اﻟﻣﺛﻧﻰ ‪،‬ﺎن ﻓ‬
‫ﻛ‬
‫ھﺎرﺑﯾن ﻣﺳﺗﺗرﯾن ‪ ،‬ﺑﻌد وﻗﻌﺔ ) ﻓﺦ (اﻟﺗﻲ ﻗﺗل ﻓﯾﮭﺎ اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳ ن‬
‫ﻓﻣرا ﺑﻣﺻ ر وإﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﻣﺛﻠث ) ﺳﻧﺔ ‪ 169‬ه (‬
‫اﻻرب ‪ 215‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ ( 2 ) . 451 : 1‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 364‬واﻟﻠﺑﺎب ‪451 : 1‬‬
‫ﻓﺄﻗﺎﻣ ﺎ ﺑﻣدﯾﻧ ﺔ )‬ ‫‪ 172‬ه‬‫‪. 215‬اﻟﻣﻐ رب اﻻﻗﺻ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫اﻻرب ﻼ‬‫وﻧﮭﺎﯾ ﺔ ودﺧ‬
‫س ‪.‬إﻟ ﻰ ﻧﻔﺳ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻌظ م أﻣ ره ‪ ،‬وﻣﻠ ك )‬ ‫ودﻋرب ﺎﻣإدرﯾراﻛش‬ ‫وﻟﯾﻠ ﺑﻘﻰ (‬
‫وﻗﺗ‪ .‬ل إدرﯾ س ﺑﺎﻟﺳ م ‪.‬ﻓﻠﺣ ق‬ ‫وﺑﻼدا أﺧرى ‪ ،‬وراﺷد ﻋ ون ﻟ ﮫ وﻛ ﺎﻟﺊ‬ ‫وﻟﯾﻠﻰ (‬
‫ﯾﻣﻧ ﺎدﺎه ‪.‬إﻟ ﻰ وﻟﯾﻠ ﻰ ‪ ،‬ﻓﻌﻠ م ﻣ ن ﺟﺎرﯾ ﺔ‬ ‫راﺷد ﺑﻘﺎﺗﻠﮫ ﻓﺿرﺑﮫ ﺑﺎﻟﺳﯾف ﻓﻘط ﻊوﻋ‬
‫أﻧﮭﺎ( ﺣﺎﻣل ‪ ،‬ﻓﺗ وﻟﻰ إدارة اﻟﻣﻠ ك ﺑﺎﺳ م )اﻟﺟﻧ ﯾن (إﻟ ﻰ‬ ‫ﻻدرﯾس اﺳﻣﮭﺎ ) ﻛﻧزة‬
‫أن وﻟدت ﻛﻧزة ‪ ،‬ﻓﺳﻣﻰ وﻟدھﺎ إدرﯾﺳﺎ ) ﻋﻠﻰ اﺳم أﺑﯾﮫ ( وﺟدد ﻟﮫ ﺑﯾﻌﺔ اﻟﺑرﺑر ‪،‬‬
‫ورﺑﺎهﺎن‪ .‬اﻻﻏﺎﻟﺑ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻘﯾ روان ﯾﺗﺗﺑﻌ ون‬ ‫وﻗﺎم ﺑﺄﻣره وأﻣر دوﻟﺗﮫ ‪ ،‬وﻋﻠﻣﮫ وﻛ‬
‫أﺧﺑﺎر اﻟدوﻟﺔ اﻟﻧﺎﺷﺋﺔ ﻓﻲ ﺟ وارھم ‪ ،‬وﯾﺑﻌﺛ ون ﺑ ﺎﻻﻣوال ﻟﻠﻘﺿ ﺎء ﻋﻠ ﻰ إدرﯾ س )‬
‫اﻟرﺿﯾﻊ ( وﻛﺎﻧت ﻟﮭم ﯾد ﻓﻲ ﻗﺗل أﺑﯾﮫ ﺑﺎﻟﺳم ‪.‬ﻓﻣﺎ زاﻟوا ﻋﻠﻰ ذﻟك إﻟﻰ أن ﺗﻣﻛ ن‬
‫ﻣن دس ﺑﻌض اﻟﺑرﺑر ﻟراﺷد ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠوه ﻏﯾﻠﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ وﻟﯾﻠ ﻰ‬ ‫) إﺑراھﯾم ﺑن اﻻﻏﻠب (‬
‫راﺷ د ﺣﺳ ﻧﻲ ( * )‬ ‫‪ ،‬ﺑﻌد ﻧﺷوء إدرﯾس وﺗﺳ ﻠﻣﮫ ﻋ رش أﺑﯾ ﮫ ﺑﻘﻠﯾ ل ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻗﺎﺋ د‬‫ﺑﺎﺷ ﺎ (ﺣﺳ ﻧﻲ ‪:‬‬ ‫‪- 1258‬ﺑﻌ د ‪ 1299‬ه = ‪1842‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1882‬م (راﺷ د )‬
‫ﻣﺻري ﻣن ﺷﺟﻌﺎن اﻟﻌﺳﻛرﯾﯾن ‪.‬ﺟرﻛﺳﻲ اﻻﺻوﻟل د‪ .‬ﺑﺎﻟﻘوﻗ ﺎز وﺗوﺟ ﮫ إﻟ ﻰ‬
‫ﻋﻣره ‪.‬ﻣﺻ ر ﻓ ﻲ اﻟﺣﺎدﯾ ﺔ ﻋﺷ رة ‪ ،‬ﻓ ﺗﻌﻠم ﻓ ﻲ‬ ‫اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ﻓﻲ اﻟﺗﺎﺳﻌﺔﺛﻣنم إﻟ ﻰ‬
‫ﻧﺗﯾن ‪ ،‬وﺗﻘ دم ﻓ ﻲ اﻟﺟ ﯾش‬ ‫إﺣ دى ﻣدارﺳ ﮭﺎ اﻟﻌﺳ ﻛرﯾﺔ ‪ ،‬وﺗﻣ ﺳرن ﻓﺎ ﺳ ﻲ ﻓرﻧ‬
‫اﻟﻣﺻري إﻟﻰ رﺗﺑﺔ ) ﻓرﯾق (وﻛﺎن ﻣﻊ اﻟﺟﯾش اﻟﻣﺻري اﻟذي أرﺳﻠﮫ اﻟﺧ دﯾوي‬
‫إﺳﻣﺎﻋﯾل ﻟﻣﺳﺎﻋدة اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ﻓﻲ إﺧﻣﺎد ﺛورة ) ﻛرﯾت (وﻋﺎد ﺳ ﻧﺔ ‪1284‬‬
‫‪ 1293‬هم ﻧﺟ دة ﻓ ﻲ ﺣ رﺑﮭم‬ ‫ھ‪ ،‬ﻓﺄرﺳﻠﮫ ﻧﺟدة ﻟﻠﻌﺛﻣﺎﻧﯾﯾن ﻋﻠﻰ اﻟﺻرب ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﺛ‬
‫ﻋﺳﻛرﯾﺔﺎ ‪.‬ﻧﺷ ﺑت اﻟﺛ ورة اﻟﻌراﺑﯾ ﺔ اﻧﺿ م‬‫ﻣﻊ اﻟروس ‪ ،‬ﻓﺎرﺗﻔﻌت ﻟﮫ ﺷﮭرة وﻟﻣ‬
‫اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﺳ ﯾﺔ ‪ 1299‬ه ) ‪ 1882‬م‬ ‫إﻟﯾﮭﺎ وﺗوﻟﻰ ﻗﯾﺎدﺗﮭﺎ ﻓﻲ ﻣﻌرﻛﺔ )اﻟﻘﺻﺎﺻ ﯾن (‬
‫ﺎﻻ ﺷ دﯾدا ‪( ،‬وﺟ رح ﺑرﺻﺎﺻ ﺔ ﻓ ﻲ ﻗدﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺣﻣ ل إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة * )‬
‫واﺑ ن ﺧﻠ دون ‪. 13 : 4‬ﻟﻠﺗ داوي ‪.‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻻﺳﺗﻘﺻﺎ ‪71 - 67 : 1‬‬
‫وﻟم ﯾذﻛر ﻣؤرﺧوه ﺷﯾﺋﺎ ﻋﻧﮫ ﺑﻌد ذﻟك ‪ .‬ﻗﺎل ﻣﺻطﻔﻰ ﻛﺎﻣل ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﮫ )اﻟﻣﺳ ﺄﻟﺔ‬
‫اﻟﺷرﻗﯾﺔ ( ‪ :‬وﻛﺎن ﻣﻌﮭم ‪ -‬أي اﻟﻌﺳﺎﻛر اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ -‬اﻟﺷﮭم اﻟﺻﺎدق راﺷد ﺣﺳﻧﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺎ ‪ ،‬وھو ﻣﻊ ﻛوﻧﮫ ﺟرﻛﺳﻲ اﻻﺻل ﻗ د اﻧﺿ م إﻟ ﻰ ﺟ ﯾش ﻋراﺑ ﻲ ﻋﻧ دﻣﺎ ﻋﻠ م‬
‫ﺑﺄن اﻻﻧﻛﻠﯾز اﺣﺗﻠوا اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ وأﻧﮭم ﻋ ﺎزﻣون ﻋﻠ ﻰ دﺧ ول اﻟ ﺑﻼد اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺎم ﻟﻠدﻓﺎع ﻋن اﻟوطن ﻧﺎﺳ ﯾﺎ ﻛراھﯾ ﺔ اﻟﺟراﻛﺳ ﺔ ﻟﻠﻌ راﺑﯾﯾن وﻛراھﯾ ﺔ اﻟﻌ راﺑﯾﯾن‬
‫ﻟﻠﺟراﻛﺳﺔ ‪.‬وﻛﺎن ﯾﻌرف ﺑﺄﺑﻲ ﺷﻧب ﻓﺿﺔ ‪ ،‬ﻻﺻﻔرار ﻓﻲ ﺷ ﺎرﺑﯾﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ن‬ ‫‪ 1737‬م ( د ﺑ‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و راﺷ‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 1150‬ه = ‪1678‬‬ ‫ﻲ ( * ) ‪1089‬‬ ‫اﻟﺣﺑﺳ‬
‫ﺧﻣﯾس ﺑن ﺟﻣﻌﺔ ﺑن أﺣﻣد اﻟﺣﺑﺳ ﻲ اﻟﻧ زوي اﻟﻌﻣ ﺎﻧﻲﺷ‪ :‬ﺎﻋر ﻣﺟﯾ ‪ ،‬دﻣ ن أھ ل‬
‫ﻋﻣﺎن ‪ .‬اﺷﺗﮭر ﻓﻲ أﯾﺎم إﻣﺎﻣﺔ ﺑﻠﻌرب ﺑن ﺳﻠطﺎن ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﻋﯾن ﺑﻧﻲ ﺻﺎرخ ﻣن‬
‫اﻟظﺎھرة (ﻋﻣﺎن ‪ ،‬ورﻣد وﻋﻣﻲ ﻓﻲ طﻔوﻟﺗ ﮫ ‪ ،‬واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﯾﺑ رﯾن ‪،‬‬ ‫ﻣن‬ ‫ﻗرى )‬
‫ﻓرﺑﺎه اﻻﻣﺎم ﺑﻠﻌرب اﻟﯾﻌرﺑ ﻲ ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ ﻣ ﺎت ھ ذا اﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ أرض )اﻟﺣ زم (ﻣ ن‬
‫ﺎت ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﯾﻌ رﺑﯾﯾن‬ ‫ﻧﺎﺣﯾﺔ اﻟرﺳﺗﺎق ) ﻓﻲ ﻋﻣﺎن ( ﺛم ﺳﻛن ﻧزوى إﻟﻰ أن ﻣ وﻟ‬
‫ﻌر (رﺣﮫ ﺑﻌ ض اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ووﻗﺎﺋﻌﮭم ﻗﺻﺎﺋد ﻛﺛﯾرة ﻓﻲدﯾ) وان ﺷ ﺷ‬
‫ورة‬ ‫‪327‬‬
‫ﻧﺎروﺑﯾم ‪: 4‬واﻟﺛ‬ ‫‪239‬‬‫ر ‪: 1‬وﺷ‬ ‫ﺎﻣش ‪3‬ﺻ( * ) ‪( 1‬ﻔﺔ اﻟﻌﺻ‬ ‫ھ‬
‫اﻟﻌراﺑﯾﺔ ‪ ( 2 ) . 448 - 445‬ﺗﺣﻔﺔ اﻻﻋﯾﺎن ‪ ) * ( * ) . 84 : 2‬راﺷد اﻟﯾﺣﻣدي‬
‫( * ) ‪ 445 - . . .‬ه = ‪ 1053 - . . .‬م ( راﺷد ﺑن ﺳﻌﯾد اﻟﯾﺣﻣﯾديﻣ ‪ :‬ن أﺋﻣ ﺔ‬
‫اﻻﺑﺎﺿﯾﺔ ﻓﻲ ﻋﻣﺎن ‪ .‬ﺑوﯾﻊ ﻟﮫ ﺣواﻟﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 425‬ه ‪ ،‬ﺑﻌد وﻓﺎة اﻟﺧﻠﯾل ﺑن ﺷﺎذان ‪.‬‬
‫زﻣ ﺎ ﻋ ﺎﻗﻼ ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻣ ﺎ ﺑﺎﻟ دﯾن ‪ ،‬ﻋﺎرﻓ ﺎ ﺑ ﺎﻻدب ‪ ،‬ﯾﻘ ول اﻟﺷ ﻌرﺗ ‪ .‬وﻓﻲ‬
‫ﺑﻧزوى ) ‪ ) * . ( 1‬راﺷد ﺑن ﺷﮭﺎب ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬راﺷد‬
‫إﺣ دھﻣﺎ‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻲ اﻟﻣﻔﺿ ﻠﯾﺎت ﻗﺻ ﯾدﺗﺎن ‪:‬‬ ‫ﯾﺑﺎﻧﻲ ‪:‬ﺎﻋر ﻟﺟ ﮫ ﻓ‬
‫ﺷ‬ ‫ن ﺷﺑ ﮭﺎب اﻟﺷ‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﻣﯾم ‪ 14‬ﺑﯾﺗﺎ ‪ ،‬ﯾﻘول ﻓﯾﮭﺎ ‪ :‬وﻛﻧت زﻣﺎﻧﺎ ﺟﺎر ﺑﯾت وﺻﺎﺣﺑﺎ وﻟﻛن ﻗﯾﺳﺎ ﻓﻲ‬
‫ﻣﺳﺎﻣﻌﮫ ﺻﻣم واﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟراء ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ أﺑﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ‪ :‬ﻓﺄوﺻﯾﻛم ﺑﺎﻟﺣﻲ ﺷﯾﺑﺎن‬
‫م ھ م أھ ل أﺑﻧ ﺎء اﻟﻌظ ﺎﺋم واﻟﻔﺧ ر ) ‪( 2‬اﺑ * )ن ﺟ رﯾس ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د‬
‫ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 1881‬م (‬
‫ﺑﻌ‪ -‬ﺑ د ن ﻋﻠ‬ ‫‪ 1298‬ه = ‪.‬‬
‫راﺷ ‪ . .‬د‬
‫ؤرخ ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ )‬‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬ﻣن آل ﺟرﯾس ‪ ،‬اﻟﻧﻌﺎﻣﻲ اﻟﻧﺟدي اﻟﺣﻧﺑﻠ ﻲ ‪:‬ﻣ وﻟ‬
‫ﻧﻌﺎم ( ﻗرب اﻟﺣوطﺔ ‪ ،‬ﺑﻧﺟد ‪ .‬وﻋﺎش أواﺧر أﻋواﻣﮫ ﻓﻲ اﺳطﻧﺑول ﻟ‪ .‬ﮫ )ﻣﺛﯾ ر‬
‫رﺳﺎﻟﺔ اﻧﺗﮭﻰ ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1291‬ه‬ ‫اﻟوﺟد ﻓﻲ ﻣﻌرﻓﺔ أﻧﺳﺎب ﻣﻠوك ﻧﺟد ‪ -‬ط (‬
‫وﻛﺎن‪ .‬ﻣﻌﺎﺻرا ﻟﻠﺳﯾد ﺻدﯾق ﺣﺳن ﺧﺎن ودارت ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ﻣﻛﺎﺗﺑ ﺔ آﺧرھ ﺎ رﺳ ﺎﻟﺔ‬
‫ﻣن ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ﺻدرت ﻋن اﺳ طﻧﺑول ﺑﺗ ﺎرﯾﺦ ‪10‬ذي اﻟﺣﺟ ﺔ ‪3 ) 1298‬‬
‫( * ) راﺷد ﺑن اﻟﻧﺿر ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 285‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 898‬م ( راﺷد‬
‫ﺑن اﻟﻧﺿر اﻟﯾﺣﻣدي ‪ :‬ﻣن أﺋﻣﺔ * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﺗﺣﻔﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪244 : 1‬‬
‫‪ ( 2 ) . 253 -‬ﺷرح اﻟﻣﻔﺿﻠﯾﺎت ﻟﻠﺗﺑرﯾزي ﺑﺧطﮫ ‪ .‬واﻧظر ﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪) 829‬‬
‫‪ ( 3‬اﻟﺗﺎج اﻟﻣﻛﻠل ‪ 535 - 517‬وﻓﯾﮫ رﺳﺎﺋل ﻣن اﻧﺷﺎﺋﮫ ‪.‬وﻣﺛﯾر اﻟوﺟ د ‪:‬ﻣﻘدﻣﺗ ﮫ‬
‫ﻣﻌظ ﺎنم‪.‬رﺟ ﺎل اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﻣﺎﻧﯾ ﺔ ﯾ وم ﺧﻠ ﻊ‬ ‫اﻻﺑﺎﺿﺑ ﯾﺔﺎﯾﻊﻓ ﻟ ﻲﮫﻋﻣ‬ ‫اﻻزد ‪.‬‬
‫واﻧﻘض ﻋﻠﯾ ﮫ ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن وﺟ وه‬ ‫اﻟﺻﻠت ﺑن ﻣﺎﻟك ) ﺳﻧﺔ ‪ 272‬ه ( وأﻗﺎم ﺑﻧزوى ‪.‬‬
‫اﻟﻔﺗﻧ ﺔ ﻓﺳ ﺎرت اﻟﻘﺑﺎﺋ ل إﻟ ﻰ دار‬ ‫ﯾرﺗﮫ ‪.‬‬
‫وﻋﻣﺳ ت ‪،‬‬ ‫اﻻزد ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎﺗﻠﮭم ‪ ،‬وﻟ م ﺗﺣﻣ د‬
‫ﻧ زوى ‪ ،‬وأﺳ روه ﺑﻌ د أن ھزﻣ وا ﺟﻧ وده وأﻧﺻ ﺎره ‪ ،‬وﻋزﻟ وه ﻣ ن‬
‫‪ 277‬هﻋ ‪ .‬ﺎدوا إﻟﯾ ﮫ ﺑﻌ د ﻣ ‪،‬دةﻓﺄﻋ ﺎدوه إﻟ ﻰ‬
‫اﻻﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬وﺣﺑﺳوه ﻣﻘﯾدا ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ﺛم‬
‫اﻻﻣﺎﻣﺔ ﺛﺎﻧﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 280‬ه ‪ .‬وﻟم ﯾﻠﺑﺛوا أن ﻗﺎﻟوا ﺑﺿﻼﻟﮫ وﺧﻠﻌوه ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن‬
‫راﺷد ﺑن اﻟوﻟﯾد أﺑ ﻲ راﺷ د‬ ‫أﺑﻲ راﺷد ( * ) ‪ 675 - . . .‬ه = ‪ 1276 - . . .‬م (‬
‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﺣ ﻼل واﻟﺣ رام ( و )‬ ‫ﻓﻘﯾﮫ ‪:‬ﻣ ﺎﻟﻛﻲ ﻣ ن أھ ل ﻓ ﺎسﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫اﻟراﺷ دي =‬ ‫راﺷ ﻋﺑ دي د=اﻟﻘ ﺎدر اﻟراﺷ دي ‪1112‬‬ ‫اﻟﻣدوﻧ ﺔﻓﻘ( ﮫ ) ‪ . ( 2‬اﻟ‬
‫ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن‬ ‫ﺳﻌﯾد ﺑن ﺣﻣد ‪ 1314‬اﻟراﺿﻲ =ﻣﺣﻣد ﺑن ﺟﻌﻔ ر ‪329‬اﻟراﺿ ﻲ =‬
‫ﯾن ( * ) ‪ 1372 - 1314‬ه = ‪ 1953 - 1896‬م (‬ ‫داﺑ ‪* 1331‬ن)ﯾﺎﺳ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫ﻓﺎﺿ ل ﻣﺗ ﺄدب إﻣ ﺎﻣﻲ ‪.‬وﻟ د‬ ‫راﺿﻲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﺑﺎﻗر ‪ ،‬ﻣن آل ﯾﺎﺳ ﯾن ‪:‬‬
‫ن ‪ -‬ط ( و ) أوج‬ ‫وﺻ ﻛﺗﺑ ﻧفﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺻ ﺎ )ﻠﺢ اﻟﺣﺳ‬ ‫ﺎظﻣﯾن ‪.‬‬ ‫ﻲ اﻟﻛ‬ ‫ﺄﻓ‬ ‫وﻧﺷ‬
‫اﻟﺑﻼﻏﺔ ( ﻓﻲ ﺧطب اﻟﺣﺳن واﻟﺣﺳﯾن ‪ ،‬و ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻛﺎظﻣﯾن ؟ ( ﺗوﻓﻲ ﻣﺳﺗﺷﻔﯾﺎ‬
‫ﺑﻠﺑﻧﺎن ودﻓن ﺑﺎﻟﻧﺟف ) ‪ . ( 3‬اﻟراﻋﻲ =ﻋﺑﯾد ﺑن ﺣﺻ ﯾن ‪90‬اﻟراﻋ ﻲ =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ 853‬اﻟراﻋﻲ =ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺻ طﻔﻰ ‪) * 1195‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫‪ 270‬و ﻓﯾﮭﻣ ﺎ )‬ ‫‪ 218‬ﯾر ﻟﻠﺷ ﻣﺎﺧﻲوھ‬ ‫ﺗﺣﻔ( ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪ 193 - 152 : 1‬وواﻟﺳ‬
‫‪ 123‬ﺟرة اﻟﻧ ور ‪( 3 ) . 201‬‬ ‫راﺷ د ﺑ ن اﻟﻧظ ر ( ‪) .‬ﺟ ‪( 2‬ذوة اﻻﻗﺗﺑ ﺎسوﺷ‬
‫ﻣﺎﺿﻲ اﻟﻧﺟف ‪ . 528 : 3‬اﻟراﻏب اﻻﺻﻔﮭﺎﻧﻲ = ﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 502‬راﻏب‬
‫ﻣﺣﻣ= د راﻏ ب ‪) * 1370‬‬ ‫‪ 1176‬ب اﻟطﺑ ﺎخ‬ ‫ﻣﺣﻣ= د راﻏ ب راﻏ‬ ‫ﺑﺎﺷ ﺎ (‬ ‫)‬
‫ن‬ ‫‪ 1889‬م (ب ﺑ‬‫ﺑﺎﻋﻲ ( * ) ‪ 1306 - 1260‬ه = ‪- 1844‬راﻏ‬ ‫ب اﻟﺳ‬ ‫راﻏ‬
‫ﺗﻌﻠ ‪ .‬م ﻓ ﻲ اﻻزھ ر ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺳﺑﺎﻋﻲ ‪ :‬ﻣﺗﺻوف ‪ ،‬ﻣن أھل ﻣﺻر‬
‫ﻣﻧظوﻣﺔ ﻓﻲ اﻟطرﯾﻘﺔ اﻟﺧﻠوﺗﯾﺔ ﻣطﻠﻌﮭﺎ ‪) :‬ﺑدأت ﺑﺑﺳم ﷲ واﻟﺣﻣد ﻣﻌﻠﻧ ﺎ ( ) ‪( 1‬‬
‫‪ .‬راﻓﺎﯾﯾل زﺧور = أﻧطون زﺧورة اﺑن راﻓﻊ =ﻣﺣﻣد ﺑن راﻓ ﻊ ‪) * 774‬راﻓ ﻊ‬
‫‪ 1036‬م (ن اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﺣﻣ ﺎد‬ ‫اﻻﻗط ﻊ ( * ) ‪ 427 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫راﻓ ‪ -‬ﻊ ﺑ‬
‫ﻛﺎﻧ ‪ .‬ت ﻓﯾ ﮫ ﻓروﺳ ﯾﺔ‬ ‫ﺑن اﻟﻣﺳﯾب ‪ :‬أﻣﯾر اﻟﻌرب ﺑﻧواﺣﻲ ﺑﻐداد ‪:‬وواﻟﻲ ﺗﻛرﯾ ت‬
‫أﻟﯾس ﻣن اﻟﺧﺳران أن ﻟﯾﺎﻟﯾ ﺎ ﺗﻣ ر ﺑ ﻼ‬ ‫وأدب ‪ .‬وﻟﮫ ﺷﻌر ‪ ،‬ﻣﻧﮫ أﺑﯾﺎت آﺧرھﺎ ‪) :‬‬
‫ﺑﺗﻛرﯾ ت وﺧﻠ ف ﻣ ﺎ ﯾزﯾ د ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺷﺢ ‪.‬‬
‫ﻧﻔﻊ وﺗﺣﺳب ﻣن ﻋﻣري ( وﻛﺎن ﻓﯾﮫﻣﺎت‬
‫راﻓ ‪ * .‬ﻊ) ﺑ ن ﺧ دﯾﺞ ( * ) ‪ 12‬ق ه ‪ 74 -‬ه =‬ ‫ﻣ س ﻣﺋ ﺧ ﺔ أﻟ ف دﯾﻧ ﺎر ) ‪( 2‬‬
‫ﺎرﺛﻲ ‪:‬‬ ‫ﻲ اﻟﺣ‬ ‫ﺎري اﻻوﺳ‬ ‫ﻊ اﻻﻧﺻ‬ ‫‪ 693‬م ( ن راﻓ‬ ‫ن ﺧ‪- 611‬دﯾﺞ ﺑ‬ ‫ﻊﺑ‬
‫ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ .‬ﻛﺎن ﻋرﯾف ﻗوﻣﮫ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﺷﮭد أﺣدا واﻟﺧﻧدق ‪.‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬
‫راﻓ ‪ * .‬ﻊ) ﺑ ن اﻟﻠﯾ ث ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫‪ 78‬دﯾﺛﺎ ) ‪( 3‬‬ ‫ﻣﺗ ﺄﺛرا ﻣ ن ﺟراﺣ ﮫﻟ ‪ .‬ﮫ ﺣ‬
‫‪ 195‬ه = ‪ 811 - . . .‬م (راﻓﻊ ﺑن اﻟﻠﯾث ﺑن ﻧﺻر ﺑن ﺳ ﯾﺎر ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫واﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن‬ ‫اﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ ‪2 ) . 153‬ﻓ ( وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪161 : 1‬‬ ‫*)‪(1‬‬
‫ﺗﮭ ( ذﯾب‬ ‫ن(‪3).‬‬ ‫ن ﻣﻘ‬ ‫ﯾن ﺑ‬ ‫اﻟﺣﺳ‬
‫نﮫ ‪) :‬‬ ‫راﻓ‪156 :‬وﻊ ﺑﻓﯾ‬
‫ر ‪9‬وھ‬ ‫اﻻﺛﯾ‬
‫واﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪141 : 4‬‬ ‫اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 229 : 3‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪186 : 2‬طﺑﻌﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪1323‬‬
‫ﺎن ‪.‬ﻣﻘﯾﻣ ﺎ ﻓﯾﻣ ﺎ وراء‬ ‫ورﯾﺎﺳ ﺔ‬
‫ﻛ‬ ‫ﺎب‪- ،‬ﻣخ ‪ .‬ن ﺑﯾ ت إﻣ ﺎرة‬ ‫اﻟﻧﻘ ﺎﺋر‬ ‫وﻛﺷ ف ﺛ‬
‫ﻣرﻗﻧد ‪ ،‬وﻧ ﺎب ﻓﯾﮭ ﺎ أﯾ ﺎم اﻟرﺷ ﯾد اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬وﻋ زل وﺣ ﺑس ﺑﺳ ﺑب‬
‫اﻣرأة ‪ ،‬وھرب ﻣن اﻟﺣﺑس ‪ ،‬ﻓﻘﺗل اﻟﻌﺎﻣل ﻋﻠﻰ ﺳ ﻣرﻗﻧد ‪ ،‬واﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ‬
‫‪ 190‬ه ‪ ،‬وﺧﻠﻊ طﺎﻋﺔ اﻟرﺷﯾد ‪ ،‬ودﻋﺎ إﻟﻰ ﻧﻔﺳﮫ ‪ .‬وﺳﺎر إﻟﯾﮫ ﻧﺎﺋب ﺧراﺳﺎن ﻋﻠﻲ‬
‫واﻧﺗ ( دب ﻟﻘﺗﺎﻟ ﮫ‬ ‫وﺗوﺟ ﻊ ‪ .‬ﮫ إﻟﯾ ﮫ اﻟرﺷ ﯾدﺳ) ﻧﺔ ‪192‬‬ ‫ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ ‪ ،‬ﻓظﻔ ر راﻓ‬
‫واﺧﺗﻠ ف‬ ‫وﺿ ( ﻌف أﻣ ره ‪.‬‬ ‫ھرﺛﻣ ﺔ ﻧﺎﺋ ب اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﻓ ﺎﻧﮭزم راﻓ ﻊﺳ) ﻧﺔ ‪193‬‬
‫ﺄﻣون ‪ .‬ﺎل اﺑ ن‬ ‫وﻗ‬ ‫ﺗﺄﻣن إﻟ ﻰ اﻟﻣ‬ ‫اﻟﻣؤرﺧ ون ﻓ ﻲ ﻣﺻ ﯾره ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﻣﺳ اﺳﻌودي ‪:‬‬
‫ﺑﻌ ‪ -‬د وﻓ ﺎة اﻟرﺷ ﯾدﺑﻌ‪ -‬ث راﻓ ﻊ‬ ‫اﻟﻔﺗﻧﺔﯾن اﻻﻣ ﯾن واﻟﻣ ﺄﻣون‬ ‫ﻛﺛﯾر ‪ :‬ﻟﻣﺎ ﻗﺎﻣت ﺑ‬
‫إﻟﻰ اﻟﻣﺄﻣون ﯾﺳﺄﻟﮫ اﻻﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﺳﺎر إﻟﯾﮫ ﺑﻣن ﻣﻌ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪( 194‬ﻓﺄﻛرﻣ ﮫ‬
‫ردي ‪:‬ت إﻟﯾ ﮫ اﻟﻌﺳ ﺎﻛر وﻗﺗ ل ﺑﻌ د‬ ‫اﻟﻣﺄﻣون وﻋظﻣوﻗ ﮫ ‪.‬ﺎل اﺑ ن ﺗﻐ ري ﺑ ﺧرﺟ‬
‫ھرﺛﻣ ﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺣﺻ ﺎر ﺳ ﻣرﻗﻧد ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ‬ ‫أﻣوﻗ ورﺎل‪ .‬اﺑأدام ن‬
‫اﻟﻣ اﻻﺛﯾﺄﻣونر ‪:‬‬
‫ﻓﺗﺣﮭﺎ راﻓﻊ ﺑن اﻟﻠﯾث وﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن أﻗرﺑﺎﺋ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ﺧﻣ س وﺗﺳ ﻌﯾن وﻣﺋ ﺔ ‪.‬‬ ‫‪ ،‬وﻗﺗل‬
‫وأﺧذﻧﺎ ﺑﻘول اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪ ،‬ﻻن اﻟﻣﺳ ﻌودي واﺑ ن ﻛﺛﯾ ر ﻟ م ﯾ ذﻛرا ﺷ ﯾﺋﺎ ﻋﻧ ﮫ ﺑﻌ د‬
‫راﻓ) ﻊ ﺑ ن ھرﺛﻣ ﺔ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻗوﻟﮭﻣﺎ إﻧﮫ دﺧل ﻓ ﻲ أﻣ ﺎن اﻟﻣ ﺄﻣون ) ‪* . ( 1‬‬
‫وﻣردوھرﺛﻣ ﺔ زوج‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ 896‬م (ن ھرﺛﻣ ﺔ ‪ ،‬أو اﺑ ن ﻧ‬ ‫راﻓ‪ - .‬ﻊ ﺑ‬‫‪ 283‬ه = ‪. .‬‬
‫أﻣﮫ ‪:‬ﻲ ﺧراﺳ ﺎن ﻣ ن ﻗﺑ ل ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ط ﺎھر ﺳ ﻧﺔ ‪ 271‬ه‪ ،‬واﺳ ﺗوﻟﻰ‬ ‫أﻣﯾ ر ‪ ،‬وﻟ‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪.‬ﺎ وﻟ ﻲ اﻟﻣﻌﺗﺿ د ﻋزﻟ ﮫ‬‫وﻟﻣ‬ ‫ﻋﻠﻰ طﺑرﺳﺗﺎن ﺳﻧﺔ ‪ 277‬ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﻣوﻓق‬
‫ﺎن ‪ ،‬ﻓ ﺎﻣﺗﻧﻊ ‪ ،‬واﺗﺻ ل ﺑﺎﻟط ﺎﻟﺑﯾﯾن وﺣﺷ د ﺟﯾﺷ ﺎ اﺣﺗ ل ﺑ ﮫ ﻧﯾﺳ ﺎﺑور‬
‫وﺧطب ﻓﯾﮭﺎ ﻟﻣﺣﻣد ﺑن زﯾد اﻟطﺎﻟﺑﻲ ‪ ،‬وﻗﺎل ‪ ) :‬اﻟﻠﮭم أﺻﻠﺢ اﻟداﻋﻲ إﻟﻰ اﻟﺣق (‬
‫ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ ﻋﻣرو ﺑن اﻟﻠﯾث اﻟﺻﻔﺎر ‪ ،‬ﻓﺎﻧﮭزم راﻓﻊ وﻗﺗل وأﻧﻔذ رأﺳﮫ إﻟﻰ اﻟﻣﻌﺗﺿ د ‪.‬‬
‫ذھﺑﻲ ‪:‬ﺎ ﺟ وادا ﻋ ﺎﻟﻲ اﻟﮭﻣ ﺔ ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﻣ( روج‬ ‫ﻗ ﻛﺎل اﻟ ﺎن ﻣﻠﻛ‬
‫وم‬ ‫‪203‬‬
‫ﺔ ‪: 10‬واﻟﻧﺟ‬ ‫واﻟﺑداﯾ‪ 358 :‬ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫ﺎرﯾس ‪6 ،‬‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫ذھب ‪ ،‬طﺑﻌ‬
‫اﻟﺑﺣﺗ ري ﻓﺑﻌ ث إﻟﯾ ﮫ ﺑ ﺄﻟف‬ ‫اﻣﺗدﺣ‪ 64‬وﮫ ‪. 69‬‬
‫واﻟﻛﺎﻣ ل ‪: 6‬‬ ‫اﻟزھ راة ‪132 : 2‬‬
‫دﯾﻧ ﺎر إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن ھ رﯾم ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫راﻓﻊ ﺑن ھرﯾم ﺑن ﺳﻌد اﻟﯾرﺑوﻋﻲ ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻗﯾل ‪:‬أدرك اﻻﺳﻼم وﻟ ﯾس‬
‫اﻟﻣﯾﻣﻧﻲ ﻟ‪ :‬ﮫ اﻟﻘ ﺎﻟﻲ أﺑﯾﺎﺗ ﺎ ﻓ ﻲ اﻻﻣ ﺎﻟﻲ ‪.‬‬‫ﻟﮫ ذﻛر ﻓﻲ ﻛﺗب اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪ .‬ﻗﺎل روى‬
‫ﻟﮫوﻏﯾرھﺎ ﻓﻲ اﻟوﺣﺷﯾﺎت ‪ ،‬وﻓ ﻲ اﻟﺣﯾ وان ) ‪. ( 2‬اﻟراﻓﻌ ﻲﻋﺑ= د اﻟﻛ رﯾم ﺑ ن‬
‫اﻟراﻓﻌﻲاﻟﻘ= ﺎدر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻠطﯾ ف اﻟراﻓﻌ ﻲﻋﺑ= د اﻟﻐﻧ ﻲ ﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪ 623‬ﻋﺑد‬
‫أﻣﯾن ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻠطﯾ ف اﻟراﻓﻌﻋﺑﻲ د=اﻟﺣﻣﯾ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻐﻧ ﻲ‬ ‫أﺣﻣد اﻟراﻓﻌﻲ =‬
‫ﻣﺻ طﻔﻰ‬ ‫اﻟراﻓﻌ ﻲ =‬ ‫ﻋﺑ ﮫد (اﻟﻘ= ﺎدر ﺑ ن ﻣﺻ طﻔﻰ ‪1323‬‬ ‫اﻟراﻓﻌ ﻲ )‬
‫اﻟﻔﻘﯾ‬
‫ﻣوﺳ ﻰ‬ ‫اﻟراﻓﻘﻋﯾﺳﻲ =ﻰ ﺑ ن ﻣﻧﺻ وراﻟ‪233‬رام ﺣﻣ داﻧﻲ =‬ ‫ﺻ ﺎدق ‪1356‬‬
‫اﻟراﻣﺷ ﻲ =‬ ‫راﻣ زاﻟ) دﻛﺗورﻋﻠ( = ﻲ إﺑ راھﯾم ‪1346‬‬ ‫اﻟ رام ﺣﻣ داﻧﻲ ‪1089‬‬
‫= ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ) ‪360‬اﺑ( ن‬ ‫اﻟﺣﺳ زين ﺑ‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪667‬‬
‫اﻟراﻣﮭرﻣ‬
‫اﻟراﻣﻲ ) اﻟﺑﻧﺎء ( = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ) ‪ ( 734‬اﻟراھب = ﻋﻣرو ﺑن ﺻﯾﻔﻲ ‪9‬‬
‫= ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪298‬‬ ‫اﻟراوﻧ أﺣﻣدي د‬ ‫ﺣﺎق ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪238‬‬ ‫اﺑ ن راھوﯾإﺳ ﮫ =‬
‫اﻟراوﻧدي = ) اﻟﻘطب ( ﺳﻌﯾد ﺑن ھﺑﺔ ﷲ اﻟراوي = ﻣﺣﻣد ﺳﻌﯾد ‪ 1354‬اﻟراوي‬
‫= إﺑراھﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1365‬اﻟراوي = طﮫ ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ‪ ) * 1365‬ھﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬
‫اﻟطﺑﻘ ﺔ اﻟﺧﺎﻣﺳ ﺔ ﻋﺷ رة ‪.‬واﻟطﺑ ري ‪ 348 : 11‬و ‪352‬‬ ‫‪1‬ﺳ( ﯾر اﻟﻧ ﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫‪800‬ﮫ ﻧﺳ ﺑﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﮭ ﺎﻣش ‪:‬‬ ‫وﻓﯾﮫ ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 284‬ه ‪2 ) .‬ﺳ( ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲوﻓﯾ‬
‫ﺗن ‪.‬‬ ‫ﻲ اﻟﻣ‬ ‫ﮫﻓ‬ ‫ﻗدﻣ‬
‫د ﷲ ﺑ ﺧﻼﻓن اﻟﺣ ﺎ ﻟﻣ ﺎرثﺎ ‪. .‬‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫رﯾم ﺑ‬ ‫نھ‬
‫اﻟراوﯾﺣﻣ ﺔ ﺎد= ﺑ ن ﺳ ﺎﺑور ‪155‬‬ ‫‪ 272‬ر اﻟﺣﯾ وان ‪. 57 : 6‬‬ ‫واﻟوﺣﺷ ﯾﺎتواﻧظ‬
‫راﯾت وﻟ= ﯾم راﯾ ت ‪1305‬راﯾﺳ ﻛﮫ ﯾ= وھن ﯾﺎﻛ ب ‪1188‬ﺋ رﯾس اﻟرؤﺳ ﺎء =‬
‫اﺑن رﺋ ﯾس اﻟرؤﺳ ﺎءﻋﺑﯾ= دﷲ ﺑ ن اﻟﻣظﻔ ر ) ‪) * ( 592‬‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳن ‪450‬‬
‫اﻟﺧوري ( * ) ‪ 1387 - 1331‬ه = ‪ 1967 - 1913‬م ( رﺋﯾف اﻟﺧوري ‪ :‬أدﯾب‬
‫ﺎﻟﻣﺗن ‪ ،‬ﻣ ن طﺎﺋﻔ ﺔ‬ ‫ﻧﺎﺑﯾ ﮫ (‬‫ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻠ دة ﺑ)‬ ‫وأﺳ ﺗﺎذ ﻓ ﻲ اﻻدب اﻟﻌرﺑﻟﺑﻧ ﻲ ‪.‬‬
‫اﻟروم اﻻرﺛوذﻛس ﺗﺧرج ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﻓ ﺔ ﻲ ﺑﯾ روت ) ‪ . ( 1933‬ودرس‬
‫ﻲ ﻟﺑﻧ ﺎن وﻣﺻ ر وﺑﻐ داد وأﻣﯾرﻛ ﺎ وروﺳ ﯾﺎ ‪ ،‬وﻋﻣ ل ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ‬
‫‪17‬ﺑ ﯾن ﻣوﺿ وع وﻣﺗ رﺟم ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )أﺛ ر‬ ‫ﺑﺑﯾروت ودﻣﺷق ‪ ،‬وﺻﻧف ﻧﺣوﻛﺗﺎﺑﺎ‬
‫اﻟﺛورة اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻔﻛر اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ‪ -‬ط ( و ) ﺣﻘوق اﻻﻧﺳﺎن ‪ -‬ط ( و‬
‫)اﻟﻧﻘد واﻟدراﺳﺔ اﻻدﺑﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( )ﻣﻌ م ﺎﻟاﻟ وﻋﻲ اﻟﻘ وﻣﻲ ‪ -‬ط ( وﻣ) ﻊ اﻟﻌ رب‬
‫ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ واﻻﺳطورة ‪ -‬ط ( و ) دﯾك اﻟﺟن ‪ -‬ط ( و )أﻣﯾن اﻟرﯾﺣ ﺎﻧﻲ ‪ -‬ط (‬
‫وأﺻﺎﺑﮫ اﻟﺳرطﺎن ﻓﻲ رأﺳﮫ ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ﻗرﯾﺗ ﮫ ) ‪. ( 1‬‬ ‫و ) دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬خ (‬
‫اﻟرﺑ ( ﺎب ﺑﻧ ت‬ ‫اﻟرﺑ ﺎب ( * ) ‪ 62 - . . .‬ه = ‪ 681 - . . .‬م‬ ‫* ) رب ( * * )‬
‫ﮭﯾد ‪.‬ت ﻣﻌ ﮫ ﻓ ﻲ وﻗﻌ ﺔ‬ ‫زوﺟ‪ :‬ﺔ اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﺳ ﺑط اﻟﺷ ﻛﺎﻧ‬ ‫اﻣرئ اﻟﻘﯾس ﺑنﻋ دي‬
‫وﻟﻣ ﺎ ﻗﺗ ل ﺟ ﺊ ﺑﮭ ﺎ ﻣ ﻊ اﻟﺳ ﺑﺎﯾﺎ إﻟ ﻰﺛ اﻟﺷم ﻋﺎم ‪ .‬ﺎدت إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬
‫وﺑﻘﯾت ﺑﻌد اﻟﺣﺳﯾن ﺳﻧﺔ ﻟ م ﯾظﻠﮭ ﺎ‬ ‫ﻓﺧطﺑﮭﺎ ﺑﻌض اﻻﺷراف ﻣن ﻗرﯾش ‪ ،‬ﻓﺄﺑت ‪.‬‬
‫ﺳﻘف ﺑﯾت ﺣﺗﻰ ﺑﻠﯾت وﻣﺎﺗت ﻛﻣدا ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﺷﺎﻋرة ‪ ،‬ﻟﮭﺎ رﺛﺎء ﻓﻲ اﻟﺣﺳﯾن ) ‪2‬‬
‫ﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪1967 / 11 / 3‬اﻟﻣواﻓ ق ‪30‬رﺟ ب‬ ‫( ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺔ ‪( 2 ) . 390 : 3‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪ 1387‬و ) ﺑﯾ راف ( روت ‪/ 11 / 23‬‬
‫واﻟدراﺳ‬ ‫ﺗﻠﻐ‬
‫وأﻋ ‪ .‬ﻼم اﻟﻧﺳ ﺎء ‪: 1‬‬‫آﺧ رر ‪:‬ﻣﻘﺗ ل اﻟﺣﺳ ﯾن‬ ‫‪ 396‬ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ‬ ‫واﻟﻛﺎﻣ‬
‫اﻟﻣﺣﺑ ر‬
‫‪ . 378‬اﺑن أﺑﻲ رﺑﺎح = ﻋطﺎء ﺑن أﺳﻠم ‪ 114‬اﻟرﺑﺎﻋﻲ = ﺣﺳن ﺑن أﺣﻣد ‪1276‬‬
‫وب ﺑ ن إﺳ ﺣﺎق‬ ‫ﺎﻋر ( =‬
‫اﻟﺷ ﯾﻌﻘ‬
‫اﻟرﺑﻌ ﻲ )‬ ‫اﻟرﺑﺿاﻟﺣﻛﻲ =م ﺑ ن ھﺷ ﺎم ‪206‬‬
‫ﻧﺣو ‪ 200‬اﻟرﺑﻌﻲ =ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑن اﻟﻣﻔ رج ‪218‬اﻟرﺑﻌ ﻲﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ د‬
‫ﻲ = ﺎﻋد ﺑ ن‬ ‫اﻟرﺑﻌ ﺻ‬‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪379‬‬ ‫اﻟﻣ ؤرخ‬ ‫اﻟرﺑﻌ ﻲ )‬ ‫‪329‬‬
‫اﻟﺣﺳن ‪417‬اﻟرﺑﻌ ﻲﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ ‪420‬اﻟرﺑﻌ ﻲﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪444‬‬
‫ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ن اﺑ راھﯾم ‪480‬اﻟرﺑﻌ ﻲ =‬ ‫اﻟرﺑﻌﻲ = ﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ ‪447‬اﻟرﺑﻌ ﻲ =‬
‫ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ‪ ) * 748‬رﺑﻌﻲ ﺑن ﺣراش ( * ) ‪ 101 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫‪ 719‬ﺑم ( ن ﺟﺣ ش ﺑ ن ﻋﻣ رو اﻟﻌﺑﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣ رﯾم ‪:‬‬ ‫رﺑﻌ ﻲ ﺑ ن ‪.‬ﺣ ‪ - .‬راش‬
‫اﻟﻛوﻓﺔ ‪.‬ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾثﻛ ‪ .‬ﺎن أﻋ ور ‪.‬ﯾﻘ إﻧﺎل ﮫ ﻟ م‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻣﺷﮭور ‪ .‬ﻣن أھل ﺛﻘ‬
‫ﯾﻛذب ﻗط ‪ .‬وﻛﺎن ﻟﮫ اﺑﻧﺎن ﻋﺻﯾﺎ اﻟﺣﺟﺎج ﺑن ﯾوﺳف ‪ ،‬واﺧﺗﻔﯾﺎ ‪ ،‬ﻓطﻠﺑﮫ اﻟﺣﺟﺎج‬
‫وﻗﺎل ‪ :‬ﻣﺎ ﻓﻌل اﺑﻧﺎك ﯾﺎ رﺑﻌﻲ ؟ ﻓﻘﺎل رﺑﻌﻲ ‪:‬ھﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﺑﯾت ‪ ،‬وﷲ اﻟﻣﺳ ﺗﻌﺎن !‬
‫ﻓﻘﺎل اﻟﺣﺟﺎج ‪ :‬ﻗد ﻋﻔوﻧﺎ ﻋﻧﮭﻣﺎ ﻟﺻدﻗك ! ) ‪ ( 1‬اﺑن رﺑن = ﻋﻠﻲ ﺑن رﺑن ‪247‬‬
‫أﺣﻣد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪272‬اﺑ ن‬ ‫اﺑن اﻟرﺑوة = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 764‬اﺑن أﺑﻲ اﻟرﺑﯾﻊ =‬
‫‪ 565‬ن اﻟرﺑﯾ ﻊﯾﺣﯾ= ﻰ ﺑ ن اﻟرﺑﯾ ﻊ ‪606‬‬ ‫أﺑﻲ اﻟرﺑﯾﻊ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم اﺑ‬
‫اﺑن أﺑﻲ اﻟرﺑﯾﻊ = ﻋﺑﯾدﷲ ﺑن أﺣﻣد ‪ ) * ( 2 ) 688‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﺗﮭ ذﯾب‬
‫اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 297 : 5‬وﻓﯾﮫ اﺧﺗﻼف اﻻﻗوال ﻓﻲ ﺳﻧﺔ اﻟوﻓﺎة ‪ 82‬أو ‪ 100‬أو ‪104‬‬
‫وﺗﮭ ذﯾب‬ ‫ﺣﯾﺢأﻧ ‪ ،‬ﮫ ﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ إﺣ دى وﻣﺎﺋ ﺔ ( ‪.‬‬ ‫واﻟﺻ م ‪،‬‬ ‫وﷲ )أﻋﻠ‬
‫وﻗ ﺎل ‪:‬‬
‫اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 236 : 3‬واﺑن ﺧﻠﻛﺎن ‪ 186 : 1‬واﻟﺟﻣﻊ ‪ 140‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪367 : 4‬‬
‫وورد اﺳم أﺑﯾﮫ ﻓﻲ ﺑﻌ ض اﻟﻣﺻ ﺎدر )ﺧ راش (ﺑﺎﻟﺧ ﺎء‬ ‫وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪433 : 8‬‬
‫اﻟﻣﻌﺟﻣﺔ ‪ ،‬واﻋﺗﻣدﻧﺎ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوس واﻟﺗﺎج ‪:‬ﻣﺎدﺗﻲ رﺑﻊ ‪ ،‬وﺣ رش ‪2 ) .‬‬
‫( اﻟﻔﯾروز أﺑﺎدي ‪ ،‬ﻓﻲ آﺧر )ﺣﻣ راﺑ( ‪.‬ن أﺑ ﻲ اﻟرﺑﯾ ﻊ )اﻟﺷ ﺎطﺑﻲ ( =ﻣﺣﻣ د‬
‫اﻟرﺑﯾ) ﻊ ﺑ ن‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪* 710‬‬ ‫‪672‬اﻟرﺑﯾ ﻊ اﻟﻣرﯾﻧﺳ ﻲ =‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن و‬
‫أﺑ‬ ‫ﺳ‬
‫رو‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫بﺑ‬ ‫ﺣﺑﯾ‪( .‬‬ ‫ب(*)‪.‬‬
‫اﻟرﺑﯾ‪ . . - . .‬ﻊ‪ .‬ﺑ= ‪- . . .‬ن‪. .‬‬ ‫ﺣﺑﯾ‬
‫رةﻣ ‪ .‬ن‬ ‫اﻟﺛﺎﻧ ﻟﻠﮭﺟ‬
‫ﺎن اﻟﻣﺋ ﯾﺔ ﺔ‬ ‫نﻲ ‪.‬أﻋﯾ‬ ‫إﺑﺎﺿ‬
‫اﻟﻔراھﯾﻋ ديﺎﻟم‪:‬ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻣ‬
‫أھل اﻟﺑﺻرة ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ‬
‫دﯾث ‪ ،‬ﺳ ﻣﺎه ﯾوﺳ ف ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟرﺟﻼﻧ اﻟﺟﻲ ) ﺎﻣﻊ اﻟﺻ ﺣﯾﺢ ‪ -‬طﻣ( ﻊ‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﯾﮫ ﻟﻌﺑد ﷲ ﺑن ﺣﻣﯾد اﻟﺳﺎﻟﻣﻲ ‪ ،‬ﺟزآن ‪ ،‬ﻣن أرﺑﻌﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳطﯾﺢ‬
‫‪ 572‬م (ن رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﻣﺳ ﻌود‬ ‫اﻟﻛ ﺎھن ( * ) ‪ 52 - . . .‬ق ه = ‪. .‬‬
‫رﺑﯾ‪ - .‬ﻊ ﺑ‬
‫اﻻزد ‪:‬ﺎھن ﺟ ﺎھﻠﻲ ﻏﺳ ﺎﻧﻲ ‪.‬ﻣ ن‬ ‫اﻟذﺋب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻣ ﺎزن ‪ ،‬ﻣ ن ﻛ‬ ‫ﺑن ﻋدي ﺑن‬
‫اﻟﻌ رب ﯾﺣﺗﻛﻣ ون إﻟﯾ ﮫ وﯾرﺿ ون ﺑﻘﺿ ﺎﺋﮫ ‪،‬‬ ‫طﯾﺢ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻌﻣرﯾن ‪ ،‬ﯾﻌرف ﺑﺳﻛ ﺎن‬
‫رﺿ ﻲ ﺑ ﮫ ﺣﻛﻣ ﺎ‬ ‫ﺣﺗﻰ أن ﻋﺑد اﻟﻣطﻠب ﺑن ھﺎﺷم ‪ -‬ﻋﻠﻰ ﺟﻼﻟﺔ ﻗدره ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ‪-‬‬
‫ﻋ ﺔ ﻣ ن ﻗ ﯾس ﻋ ﯾﻼن ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧ ﻼف ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﺎء ﺑﺎﻟط ﺎﺋف ‪ ،‬ﻛ ﺎﻧوا‬
‫اﻟﻣﺛ ل ﺑﺟ ودة رأﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﺑ ن اﻟروﻣ ﻲ ‪) : :‬‬ ‫ﯾﺿإﻧ ﮫ ﻟﮭرب م ‪.‬‬‫ﯾﻘوﻟ ﺎنون‬‫وﻛ‬
‫ﺗﺑدي ﻟﮫ ﺳر اﻟﻌﯾون ﻛﮭﺎﻧﺔ ﯾوﺣﻲ ﺑﮭﺎ رأي ﻛرأي ﺳطﯾﺢ (وﻗﺎل اﻟﻔﯾروز آﺑ ﺎدي‬
‫ﺳطﯾﺢ ‪: ،‬ﻛﺎھن ﺑﻧﻲ ذﺋ ب ‪ ،‬ﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﻓﯾ ﮫ ﻋظ م ﺳ وى رأﺳ ﮫ ‪.‬وزاد اﻟزﺑﯾ دى ‪:‬‬
‫ﻛﺎن أﺑدا ﻣﻧﺑﺳطﺎ ﻣﻧﺳ طﺣﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻻرض ﻻ ﯾﻘ در ﻋﻠ ﻰ ﻗﯾ ﺎم وﻻﻗﻌ ود ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل ‪:‬‬
‫ﻛﺎن ﯾطوى ﻛﻣﺎ ﺗطوى اﻟﺣﺻﯾرة وﯾﺗﻛﻠم ﺑﻛل أﻋﺟوﺑﺔ ‪.‬وھو ﻣن أھل اﻟﺟﺎﺑﯾ ﺔ ‪،‬‬
‫ﻣوﻟ د اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺑﻘﻠﯾ ل ‪.‬‬ ‫ﺎرف ﺑﻌاﻟﺷ د ﺎم ‪.‬‬
‫ﻣﺷ ﻓﯾﮭ ﺎ‬ ‫ﻣ ﻣ ن ﺎت‬
‫ﯾﺄﺗوﻧ ﺎكﮫﺑ ﻓﯾﻘوﻟﺄﻣر ؟ونﻓﻣ ‪ :‬ﺎ ھ و ؟ ﻓﯾﺟﯾ ﺑﮭم ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫وﻛ ﺎن اﻟﻧ ﺎسﺟﺋﻧ‬
‫ﻟﺻﺣﯾﺢ ‪ ،‬ﻟﻠﺳ ﺎﻟﻣﻲ ‪: 1‬‬ ‫أﻧﻔﺳﮭم ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺣﺎﺷﯾﺔ اﻟﺟﺎﻣﻊ ا‬
‫اﻟرﺑﯾ) ﻊ ﺑ ن‬ ‫واﻟﻣﺳ‪ 354‬ﻌودي ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ ﺑ ﺎرﯾس *‬ ‫ﺟﻣﮭ ( رة اﻻﻧﺳ ﺎب‬ ‫‪2).3‬‬
‫اﻟرﺑﯾ‪ 590‬ﻊم ﺑ( ن زﯾ ﺎد ﺑ ن‬ ‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 30‬ق ه = ‪- . . .‬‬ ‫زﯾ ﺎد ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺟﻌﺎﻧﮭم‬ ‫رب وﺷ‬ ‫بأﺣ‪ ،‬اﻟﻌﺑﺳد دھ ﻲ ‪ :‬ﺎة اﻟﻌ‬ ‫ن ﻧﺎﺷ‬ ‫ﻔﯾﺎن اﺑ‬ ‫نﺳ‬ ‫ﺑ‬
‫ورؤﺳﺎﺋﮭم ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﯾروى ﻟﮫ ﺷﻌر ﺟﯾد ‪ .‬وﻛﺎن ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ) اﻟﻛﺎﻣل ( اﺗﺻل‬
‫ﺑﺎﻟﻧﻌﻣﺎن ﺑن اﻟﻣﻧذر ‪ ،‬وﻧﺎدﻣ ﮫ ﻣ دة ‪ ،‬ﺛ م أﻓﺳ د ﻟﺑﯾ د اﻟﺷ ﺎﻋر ﻣ ﺎ ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺎرﺗﺣ ل‬
‫اﻟرﺑﯾﻊ وأﻗﺎم ﻓﻲ دﯾﺎر ﻋ ﺑس إﻟ ﻰ أن ﻛﺎﻧ ت ﺣ رب داﺣ س واﻟﻐﺑ راء ﻓﺣﺿ رھﺎ ‪.‬‬
‫وأﺧﺑﺎره ﻛﺛﯾرة ) ‪) * . ( 1‬اﻟرﺑﯾﻊ اﻟﺣ ﺎرﺛﻲ ( * ) ‪ 53 - . . .‬ه = ‪673 - . . .‬‬
‫دﯾﺎن ‪ :‬ر ﻓ ﺎﺗﺢ ‪ ،‬أدرك‬ ‫اﻟرﺑﯾﺑ( ﻊن ﺑأﻧ س اﻟﺣ ﺎرﺛﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ اﻟ أﻣﯾ‬ ‫ن زﯾ ﺎدم‬
‫ﻋﺻر اﻟﻧﺑوة ‪ ،‬ووﻟﻲ اﻟﺑﺣرﯾن ‪ ،‬وﻗدم اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﻓﻲ أﯾﺎم ﻋﻣر ‪ ،‬ووﻻه ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن‬
‫ﻋﺎﻣر ﺳﺟﺳﺗﺎن ﺳﻧﺔ ‪ 29‬ه ﻓﻔﺗﺣت ﻋﻠﻰ ﯾدﯾﮫﻟﮫ‪ .‬ﻣﻊ ﻋﻣر ﺑن اﻟﺧط ﺎب أﺧﺑ ﺎر ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﺷﺟﺎﻋﺎ ﺗﻘﯾﺎ ‪ ،‬ﻗﺎل ﻋﻣر ﻻﺻ ﺣﺎﺑﮫ ﯾوﻣ دﻟﺎ ‪:‬وﻧﻲ ﻋﻠ ﻰ رﺟ ل ﻛإذا ﺎن ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻘوم أﻣﯾرا ﻓﻛﺄﻧﮫ ﻟﯾس ﺑﺄﻣﯾر وإذا ﻟم ﯾﻛن ﺑﺄﻣﯾر ﻓﻛﺄﻧﮫ أﻣﯾر ‪.‬ﻓﻘ ﺎﻟواﻣ ‪ :‬ﺎ ﻧﻌرﻓ ﮫ‬
‫إﻻ اﻟرﺑﯾﻊ ﺑن زﯾﺎد ‪ .‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬ﺻدﻗﺗم ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ إﻣﺎرﺗﮫ ) ‪* . ( 2‬أﺑ) و ﻣﺣﻣ د (‬
‫‪884‬ﺳم ( ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺟﺑ ﺎر ﺑ ن‬ ‫‪ 790‬ﺑ‪ -‬ن‬ ‫* ) ‪ 270 - 174‬ه‬
‫اﻟرﺑﯾ= ﻊ‬
‫ﺎﺣب اﻻﻣ ﺎم اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ‬ ‫ﺻ د‪:‬‬ ‫ﻛﺎﻣ ل اﻟﻣ رادي ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬اﻟﻣﺻ ‪ ،‬أﺑري و ﻣﺣﻣ‬
‫طوﻟون ‪.‬ﺎن ﻣؤذﻧ ﺎ ‪ ،‬وﻓﯾ ﮫ‬
‫ﻛ‬ ‫وراوي ﻛﺗﺑﮫ ‪ ،‬وأول ﻣن أﻣﻠﻰ اﻟﺣدﯾث ﺑﺟﺎﻣﻊ اﺑن‬
‫ﺳﻼﻣﺔ وﻏﻔﻠﺔ ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪364 : 3 * ( 3‬واﻟﯾﻌﻘ وﺑﻲ ‪206 : 1‬وﺑﻠ وغ اﻻرب‬
‫ﻟﻶﻟوﺳﻲ ‪ 281 : 3‬واﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ 305 : 4‬واﻟﺷرﯾﺷﻲ ‪283 : 1‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣ ﯾس ‪1‬‬
‫ﺎدة ﺳ طﺢ ‪ ،‬وھ و ﻓﯾ ﮫ‬ ‫‪ 201 :‬وﺛﻣﺎر اﻟﻘﻠوب ‪ 98‬واﻟﺗﺑرﯾزي ‪ 125 : 3‬ﻣ‬
‫واﻟﺗﺎج ‪:‬‬
‫رﺑﯾﻌﺔ اﺑن ﻋدي ﺑن ﻣﺳﻌود ﺑن ﻣﺎزن ﺑ ن ذﺋ ب ﺑ ن ﻏﺳ ﺎن ( ‪( 1 ) .‬اﻻﻏ ﺎﻧﻲ‬ ‫)‬
‫‪ 19 : 16‬واﻟﺗﺑرﯾزي ‪ 24 : 3‬واﻟﻣﺣﺑر ‪ ( 2 ) . 299‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ 504 : 1‬واﻟﻛﺎﻣل‬
‫ﻣوﻟ ده‬ ‫‪ ) 391‬ﻲ ﺧراﺳ ﺎن ( ‪.‬‬ ‫‪195‬ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب وﻟ‬ ‫ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪3‬وﻓ ‪ :‬ﻲ‬
‫ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻣﺻر ) ‪) * . ( 1‬رﺑﯾﻊ اﻟﻘط ﺎن ( * ) ‪ 333 - 288‬ه = ‪ 945 - 901‬م‬
‫رﺑﯾﻊ ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋطﺎء ﷲ ‪ ،‬أﺑو ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻘطﺎن ‪ ،‬ﯾرﻓﻊ ﻧﺳ ﺑﮫ إﻟ ﻰ ﻗ رﯾش‬ ‫(‬
‫ﻣن أھ ل اﻟﻘﯾ روان‬ ‫‪ :‬زاھد ‪ ،‬ﻣن اﻟﻛﺗﺎب ‪ ،‬اﻟﻌﻠﻣﺎء ﺑﺎﻟﺗﻔﺳﯾر واﻟﺣدﯾث واﻟوﺛﺎﺋق ‪.‬‬
‫‪.‬ﻛﺎن ﻟﮫ ﺣﺎﻧوت ﯾﺑﯾﻊ ﻓﯾﮫ اﻟﻘطن وﯾﺄﺗﯾﮫ إﻟﯾﮫ اﻟﻧﺎس ﯾﺳوﻧﮫﺄﻟﻓ ﻲ ﺑﻌ ض اﻟﻌﻠ وم ‪.‬‬
‫واﻟﻧﺳ ك واﻟﻌﺑ ﺎدة ‪،‬‬‫ﻓﻠﻣﺎ ﻋﺎد اﻧﺻ رف إﻟ ﻰ ﻋﻠ م )اﻟﺑ ﺎطن (‬ ‫‪ 324‬ه‬
‫وﺣﺞ ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﺣﻠﻘﺔ ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻘﯾروان ﯾﺟﺗﻣﻊ إﻟﯾﮫ ﻓﯾﮭﺎ أھل طرﯾﻘﺗ ﮫﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﻘﺎﺿ ﻲ‬
‫ﺷﻌره ﻛﺛﯾر وﺧطﺑﮫ ورﺳﺎﺋﻠﮫ ﻛﺛﯾرة ﻣﻌﻘدة ﻣﺷطﺣﺔ ﻋﻠﻰ طراﺋ ق ﻛ ﻼم‬ ‫ﻋﯾﺎض ‪:‬‬
‫ﻟﻧﺻرة ﻣﺧﻠد ﺑن ﻛﯾداد ﻋﻠ ﻰ اﻟﻌﺑﯾ دﯾﯾن‬ ‫اﻟﺻوﻓﯾﺔ ورﻣوزھم ‪ .‬ﺛم ﻛﺎن ﻣﻣن ﺧرج‬
‫اﻟرﺑﯾ‪) * .‬ﻊ ﺑ ن ﺻ ﺑﯾﺢ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻓﻘﺗ ل ﺷ ﮭﯾدا ﻓ ﻲ ﺣﺻ ﺎر اﻟﻣﮭدﯾ ﺔ ) ‪( 2‬‬
‫‪ 160‬ه = ‪ 777 - . . .‬م ( اﻟرﺑﯾﻊ ﺑن ﺻﺑﯾﺢ اﻟﺳﻌدي اﻟﺑﺻري ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛر ‪ :‬أول‬
‫ﻛﺎن ‪.‬ﻋﺎﺑدا ورﻋﺎ ‪ ،‬وﻓ ﻲ رواﯾﺗ ﮫ ﻟﻠﺣ دﯾث ﺿ ﻌف ‪.‬ﺧ رج‬ ‫ﻣن ﺻﻧف ﺑﺎﻟﺑﺻرة‬
‫ﻏﺎزﯾﺎ إﻟﻰ اﻟﺳﻧد ﻓﻣﺎتﻓﻲ اﻟﺑﺣر ودﻓن ﻓﻲ إﺣدى اﻟﺟ زر ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪1‬‬
‫( * ) ‪ ( 1‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 245 : 3‬ووﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪ 183 : 1‬واﻻﻧﺗﻘﺎء ‪. 112‬‬
‫‪( 334‬ﻊ أﻧ ﮫ‬ ‫وﻓﯾ ﻗﺗﮫ ) ل ﺳ ﻧﺔ ﻣ‬ ‫دارك ‪ -،‬اﻟﻣﺟﻠ د اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪.‬‬ ‫خ‬ ‫)‪(2‬‬
‫ﺗرﺗﯾ ب اﻟﻣ‬
‫ذﻛر ﺣﺻﺎر اﻟﻣﮭدﯾﺔ ﻗﺑل ورﻗﺗﯾن وأرخ ﻗﺗﻠﻰ ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﻘﯾ روان ﻋﻠ ﻰ أﺑواﺑﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫رﺟب ﺳﻧﺔ ‪ ( 3 ) . 333‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 247 : 3‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪* . 304 : 6‬‬
‫) رﺑﯾﻊ ﺑن ﺿﺑﻊ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬رﺑﯾﻊ ﺑن ﺿﺑﻊ ﺑن وھ ب‬
‫ﺑن ﺑﻐﯾض اﻟﻔزاري اﻟذﺑﯾﺎﻧﻲ ‪:‬ﺷﺎﻋر ﺟﺎھﻠﻲ ﻣﻌﻣر ‪ ،‬ﻣن اﻟﻔرﺳ ﺎنﻛ ‪ .‬ﺎن أﺣﻛ م‬
‫اﻟﮭﺑﺎوھو اﺑن ﻣﺋ ﺔ ﻋ ﺎم‬‫اﻟﻌرب ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮫ وﻣن أﺷﻌرھم وأﺧطﺑﮭم ‪ .‬ﺷﮭد ﯾوم ءة‬
‫اﻻﺳ ﻼم وﻗ د ﻛﺑ ر وﺧ رف ﻓﻘﯾ ل أﺳ ﻠم وﻗﯾ ل‬ ‫داﺣس ‪.‬‬
‫‪ ،‬وﻗﺎﺗل ﻓﻲ ﺣربوأدرك‬
‫وﻛ ) م ﻏﻣ رة ﻣﺎﺟ ت‬ ‫ﻣﻧﻌﮫ ﻗوﻣﮫ أن ﯾﺳوھ ﻠمو‪.‬ﺻ ﺎﺣب اﻻﺑﯾ ﺎت اﻟﺗ ﻲ ﻣﻧﮭ ﺎ ‪:‬‬
‫ﺑﺄﻣواج ﻏﻣرة ﺗﺟرﻋﺗﮭﺎ ﺑﺎﻟﺻﺑر ﺣﺗﻰ ﺗﺟﻠت ( ) ‪ ) * ( 1‬اﻟﻣﺧﺑل اﻟﺳﻌدي ( * )‬
‫رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﻋ وف اﻟﺳ ﻌدي ‪،‬‬ ‫رﺑﯾك( ﺑﻊ ﺑ ن ن‬
‫‪- . . . = . . . - . . .‬ﻣﺎﻟ‪. . .‬‬
‫زﯾ د ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ أﻧ ف اﻟﻧﺎﻗ ﺔ ‪ ،‬ﻣ نﺷ ﺗﻣ ﺎﻋرﯾم ‪:‬ﻓﺣ ل ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﺧﺿ رﻣﻲ‬
‫ﻼم ‪ .‬رة ‪ ،‬وﻋﻣ ر ط وﯾﻼ ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺎﺟرﺔ إﻟواﻻﺳﻰ اﻟﺑﺻ‬
‫ھ‬
‫ﺷﻌر ﻛﺛﯾر ﺟﯾد ‪ ،‬ھﺟ ﺎ ﺑ ﮫ اﻟزﺑرﻗ ﺎن وﻏﯾ ره‬ ‫اﻟﺟﻣﺣﻲ ‪:‬‬
‫ﻟﮫ‬ ‫ﻋﻣر أو ﻋﺛﻣﺎن ‪ .‬ﻗﺎل‬
‫‪ ،‬وﻛﺎن ﯾﻣدح ﺑﻧﻲ ﻗرﯾﻊ وﯾذﻛر أﯾﺎم ﺑﻧﻲ ﺳﻌد ) ﻗﺑﯾﻠﺗﮫ ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻛوﻓﻲ ( *‬
‫) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 696‬ه = ‪ 1296 - . . .‬م (رﺑﯾﻊ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﻧﺻور ‪ ،‬ﻋﻔﯾ ف‬
‫اﻟدﯾن اﻟﻛوﻓﻲ ‪ :‬أدﯾب ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌﻠﻣﺎء ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺷرح أﺑﯾﺎت ﺳﯾﺑوﯾﮫ ‪ -‬خﻛﺗ( ب ﺳ ﻧﺔ‬
‫وﺑﺂﺧره ﺧط اﻟﻣؤﻟف ‪ ،‬ﻓ ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﺗﯾﺟ ﺎن‬ ‫‪696‬‬
‫‪ 118‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 802‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪( 2 ) . 308 : 3‬اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪38 : 12‬‬
‫واﻟﺷ ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪159‬‬ ‫‪ 42 -‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 418‬وھو ﻓﯾﮫﺷ‪ :‬ﺎﻋر إﺳ ﻼﻣﻲ ‪.‬‬
‫اﺳﻣﮫ رﺑﯾﻊ ﺑن رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﻋ وف ‪،‬‬ ‫وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 535 : 2‬و ‪ 536‬وﻓﯾﮫ ‪) :‬‬
‫ﻣﺎه اﻟﺟﻣﺣ ﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫وﺳ ﺔ (‬ ‫اﻟﺑﻛ ﺔ ﺑري ‪:‬ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن رﺑﯾﻌ‬ ‫رﺑﯾﻌ‬
‫وﻗ ﺎل أﺑ و ﻋﺑﯾ د‬
‫‪ ) 124‬ن رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﻋ وفوﻓ( ﻲ‬ ‫‪ 119‬و ل ﺑ‬‫طﺑﻘ ﺎت ﻓﺣ ول اﻟﺷ ﻌراءاﻟﻣﺧﺑ‬
‫ﻌراء ‪ :‬ﺎﻟﻲ ‪ ،‬وﻗرﯾﻌ ﻲ ‪ ،‬وﺳ ﻌديوﻓ‪ .‬ﻲ ﺷ رح‬ ‫اﻟﻘﺎﻣوس ‪:‬اﻟﻣﺧﺑل ﻛﻣﻌظم ﺷ ﺛﻣ‬
‫اﻟﺳ( ﻌدي ‪ ،‬واﺳ ﻣﮫ رﺑﯾ ﻊ ﺑ ن‬ ‫ﺑﺧط ل ﮫ‬ ‫اﺧﺗﯾ ﺎرات اﻟﻣﻔﺿ ل ﻟﻠﺗﺑرﯾ زي‬
‫اﻟﻣﺧﺑ)‬
‫ﻣﺎﻟك ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬واﻟﻣﺧﺑل ﻟﻘﺑﮫ ‪.‬ﻣﺻورا ﻋن ﯾﻧﻲ ﺟ ﺎﻣﻊ ) ‪ ( 1064‬و )ﺷ رح‬
‫ﻣﻘﺻورة اﺑن درﯾد ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟرﺑﯾﻊ ﺑﻧت ﻣﻌوذ ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 45‬ه =‬
‫ﻣﻌ وذ ﺑ ن ﻋﻔ راء ‪ ،‬اﻟﻧﺟﺎرﯾ ﺔ اﻻﻧﺻ ﺎرﯾﺔ ‪:‬‬ ‫ﻧﺣ ﻊ ﺑﻧو ‪665‬ت م (‬
‫اﻟرﺑﯾ‪- .‬‬
‫‪..‬‬
‫ﺑﺎﯾﻌت رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫ﺻﺣﺎﺑﯾﺔ ﻣن ذوات اﻟﺷﺄن ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪.‬‬
‫ﻗﺎﻟت ‪ :‬ﺎ ﻧﻐ زو ﻣ ﻊ‬
‫ﺑﯾﻌﺔ اﻟرﺿوان ‪ ،‬ﺗﺣت اﻟﺷﺟرة ‪ ،‬وﺻﺣﺑﺗﮫ ﻓﻲ ﻏزواﺗﮫ ‪ ،‬ﻛﻧ‬
‫رﺳول ﷲ ﻓﻧﺳﻘﻲ اﻟﻘوم وﻧﺧدﻣﮭم وﻧداوي اﻟﺟرﺣﻰ وﻧرد اﻟﻘﺗﻠ ﻰ واﻟﺟرﺣ ﻰ إﻟ ﻰ‬
‫ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻛﺛﯾ را ﻣ ﺎ ﯾﻐﺷ ﻰ ﺑﯾﺗﮭ ﺎ ﻓﯾﺗوﺿ ﺄ‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧ ﻠﻰﺔ ‪.‬‬
‫ﺎن اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ‬
‫اﺑن أﺑ ﻲ ﻓ روة ( *‬ ‫وﯾﺻﻠﻲ وﯾﺄﻛل ﻋﻧدھﺎ ‪ .‬ﻋﺎﺷت إﻟﻰ أﯾﺎم ﻣﻌﺎوﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺑن اﯾ وﻧس ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺑ ﻲ ﻓ روة‬ ‫) ‪ 169 - 111‬ه = ‪786 - 730‬‬
‫ﻟرﺑﯾﻊم (‬
‫ﻼء‬ ‫ن اﻟﻌﻘ‬ ‫ووزﯾاﻟﻔﺿ ر ‪،‬لﻣ ‪:‬‬ ‫ﺎس ‪ ،‬أﺑ‬ ‫ﻲ اﻟﻌﺑ‬ ‫واﻟﻲ ﺑﻧ‬ ‫ﻣ‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫ﺎﻟﺣزم ‪ .‬ور اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ﺣﺎﺟﺑ ﺎ ﺛ م اﺳ ﺗوزره ‪.‬‬ ‫وﻓﯾن ﺑذه اﻟﻣﻧﺻ‬‫اﻟﻣوﺻ اﺗﺧ‬
‫ﻋﺎش إﻟ ﻰ ﺧﻼﻓ ﺔ اﻟﻣﮭ دي )اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ (وﺣظ ﻲ‬ ‫ﻣﮭﯾﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﺣﺳﻧﺎ إدارة اﻟﺷؤون ‪.‬‬
‫رة اﻟوأﻗوزاره ﻋﻠ ﻰ دواوﯾ ن اﻻزﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾ زل‬ ‫ﻋﻧده ‪ ،‬ﺛم ﺻرﻓﺔ اﻟﮭ ﺎدي ﻋ ن‬
‫ﻗطﯾﻌ ﺔ اﻟرﺑﯾﺑﺑﻐﻊ (داد وھ ﻲ ﻣﺣﻠ ﺔ ﻛﺑﯾ رة‬ ‫ﻋﻠﯾﮭﺎ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪.‬وإﻟﯾﮫ ﺗﻧﺳ ب )‬
‫أﻗطﻌﮫ إﯾﺎھﺎ اﻟﻣﻧﺻور ) ‪ . ( 3‬رﺑﯾﻌﺔ ) أﺧو ﻣﺿر ( = رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻧزار اﺑن أﺑﻲ‬
‫‪ 150‬ن رﺑﯾﻌ ﺔ =‬ ‫رﺑﯾﻌﺔ = ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 93‬اﺑن رﺑﯾﻌﺔ = ﺧﺎﻟد ﺑن رﺑﯾﻌﺔ اﺑ‬
‫ﻋﺛﻣﺎن ﺑن رﺑﯾﻌ ﺔ ‪) * 310‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ھدﯾ ﺔ ‪365 : 1‬واﻟﻣﺧطوط ﺎت‬
‫ﺎﺑﺔ ‪79 : 8‬‬ ‫ﻌد ‪337 : 8‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫نﺳ‬ ‫ﺎت ‪2‬اﺑ (‬
‫طﺑﻘ ‪) . 384 :‬‬
‫ورة ‪1‬‬ ‫اﻟﻣﺻ‬
‫وﺗﮭذﯾب واﻻﺳﻣﺎء واﻟﻠﻐﺎت ‪ ( 3 ) . 343 : 2‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪ 185 : 1‬وﺗﮭذﯾب‬
‫اﺑن ﻋﺳﺎﻛره ‪ 308 : 5‬واﻟﺟﮭﺷﯾﺎري ‪167 - 125‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪) * . 414 : 8‬‬
‫‪ 1245‬م (ﺔ ﺑﻧ ت أﯾ وب )‬ ‫رﺑﯾﻌ ﺔ ﺧ ﺎﺗون ( * ) ‪ 643 - 561‬ه = ‪ - 1166‬رﺑﯾﻌ‬
‫ﻧﺟم اﻟدﯾن ( ﺑن ﺷﺎذي اﺑن ﻣروان ‪ :‬أﺧت اﻟﺳﻠطﺎن ﺻﻼح اﻟدﯾن ﯾوﺳف ‪ .‬ﻛﺎﻧت‬
‫ﻲ ﺑﻧ ت اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣﻧﺑﻠﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟﺑ ل اﻟﺻ ﺎﻟﺣﯾﺔ ﺑدﻣﺷ ق ‪،‬‬ ‫ﺗﻘﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺿﻠﺔ اﻟﺗ‬
‫وھ ﻲ‬
‫رﺑﯾﻌ) ﺔ اﻟرﻗ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺗوﻓﯾ ‪ .‬ت ﺑدﻣﺷ ق ) ‪* . ( 1‬‬ ‫وﺟﻌﻠ ت ﻟﮭ ﺎ أوﻗﺎﻓ ﺎ‬
‫‪ 198‬هﺔ ﺑ= ‪. .‬ن‪- .‬ﺛﺎﺑ ‪813‬تم ﺑ( ن ﻟﺟ ﺄ ﺑ ن اﻟﻌﯾ ذار اﻻﺳ دي ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫رﺑﯾﻌ‬
‫ﯾﻠﻘ ‪ .‬ب‬ ‫رﯾرا‬ ‫ﺎن ﺿ‬ ‫زل ﻣﻘ ﻛ دم ‪.‬‬ ‫اﻟرﻗ‪ -‬ﺎﻋرﻲ ‪:‬ﻏ‬ ‫ﺑﺎﻧﺔ‬
‫ﺷ‬ ‫ﺛﺎﺑأو أﺑت ‪ -‬و ﺷ‬
‫ﺑﺎﻟﻐﺎوي ‪ .‬ﻋﺎﺻر اﻟﻣﮭدي اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ وﻣدﺣﮫ ﺑﻌدة ﻗﺻﺎﺋد ‪ .‬وﻛﺎن اﻟرﺷﯾد ﯾﺄﻧس ﺑﮫ‬
‫وﻣﻧﺷ ﺄه ﻓ ﻲ ﻠاﻟرﻗ ﻰ ﺔاﻟﻔ) ﻋ رات ‪ ،‬ﻣ ن ﺑ ﻼد‬ ‫ﻛﺛﯾ دهرة ‪.‬‬
‫وﻟ ﮫ ﻣﻌ ﮫ ﻣﻠ ﺢﻣوﻟ‬
‫ﺎﻧﻲ ‪:‬و ﻣ ن اﻟﻣﻛﺛ رﯾن اﻟﻣﺟﯾ دﯾن‬ ‫اﻟﺟزﯾرة ( وإﻟﯾﮭﺎ ﻧﺳﺑﺗﮫ ‪.‬ﻗﺎل ﺻﺎﺣب اﻻﻏ وھ‬
‫وإﻧﻣﺎ أﺧﻣل ذﻛره وأﺳﻘطﮫ ﻋ ن طﺑﻘﺗ ﮫ ﺑﻌ ده ﻋ ن اﻟﻌ راق وﺗرﻛ ﮫ ﺧدﻣ ﺔ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء‬
‫وﻗ ‪ .‬ﺎل اﺑ ن اﻟﻣﻌﺗ ز ‪:‬‬ ‫وﻣﺧﺎﻟطﺔ اﻟﺷﻌراء ‪ ،‬وﻣﻊ ذﻟك ﻓﻣﺎ ﻋدم ﻣﻔﺿ ﻼ ﻣﻘ دﻣﺎ ﻟ ﮫ‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ﺣ ذار ( * ) ‪. .‬‬ ‫وﻛﺎن رﺑﯾﻌﺔ أﺷﻌر ﻏزﻻ ﻣن أﺑﻲ ﻧواس ) ‪) * . ( 4‬‬
‫رﺑﯾﻌﺔ (ﺑن ﺣذار ﺑن ﻣ رة اﻻﺳ دي ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺳ ﻌد ‪،‬‬ ‫‪...-...=...-.‬‬
‫وﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ‬ ‫ﻣن أﺳد ﺑن ﺧزﯾﻣﺔ ‪ :‬ﺣﻛم اﻟﻌرب وﻗﺎﺿﯾﮭﺎ ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺟﻌﺎن ‪.‬ره اﻻﻋﺷ ﻰ واﻟﻧﺎﺑﻐ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫وھ دو‪.‬أﯾﺿ ﺎ ﻣ ن اﻟﻘ ﺎدة اﻟﺷ ذﻛ‬ ‫ﺣﻛم ﺑﻧ ﻲ أﺳ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺎء ﻓ‬ ‫اﻟروﺿ* ) ‪( 1‬ﺔ اﻟﻔﯾﺣ‬
‫ﻰ ‪ . :‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1‬‬ ‫ﻌرﯾﮭﻣﺎ ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻻﻋﺷ‬ ‫ﺷ‬
‫واﻟدارس ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﻣ دارس ‪: 2‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻧﺳﺎء ‪ -‬خ ‪ .‬وﻣرآة اﻟزﻣﺎن ‪756 : 8‬‬
‫وإرﺷ ﺎد‬ ‫وﻧﻛ‪ 37‬ت اﻟﮭﻣﯾ ﺎن ‪151‬‬ ‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪: 15‬‬ ‫‪ 80‬ر ﻓﮭﺎرﺳ ﮫ ‪( 2 ) .‬‬ ‫واﻧظ‬
‫اﻻرﯾب ‪ 207 : 4‬وآداب زﯾدان ‪ 93 : 2‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪55 : 3‬وھو ﻓﯾ ﮫ ‪) :‬‬
‫وﻗﯾ ول ﻣ‪ :‬ن ﺑﻧ ﻲ ﺟذﯾﻣ ﺔ ﺑ ن‬ ‫ﺑو أأﺳﺎﻣﺔ ‪ ،‬رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﺛﺎﺑت ﻣن ﻣواﻟﻲ ﺳ ﻠﯾم ‪ ،‬ھ‬
‫ﻧﺻر ﺑن ﻗﻌﯾن ( ‪ ) .‬وإذا طﻠﺑت اﻟﻣﺟد أﯾن ﻣﺣﻠﮫ ﻓﺎﻋﻣد ﻟﺑﯾت رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﺣذار (‬
‫وﻋده اﺑن ﺣﺑﯾب ﻣن ) اﻟﺟرارﯾن ( وﻗﺎل ‪:‬ﻟم‪ :‬ﯾﻛن اﻟرﺟل ﯾﺳﻣﻰ ﺟ رارا ﺣﺗ ﻰ‬
‫ﯾرأس أﻟﻔﺎ ‪ .‬وذﻛر أﻧﮫ ﻗﺎد ﺑﻧﻲ أﺳد ‪ ،‬ﯾوم اﻟﻔرات ‪ ،‬ﻟﻌدياﺑن أﺧت اﻟﺣﺎرث ﺑ ن‬
‫رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﺣﻧظﻠ ﺔ ( * ) ‪- . . . = . . . - . . .‬‬ ‫أﺑﻲ ﺷﻣر اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﺣﻧظﻠﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن زﯾ د ﻣﻧ ﺎة ‪ ،‬ﻣ ن ﺗﻣ ﺟﯾم ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪(...‬‬
‫اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ رﺑﻌﻲ ) ﺑﻔﺗﺣﺗﯾن ( ﯾﻌرف ﺑﻧوه ﺑرﺑﯾﻌﺔ اﻟﺻﻐرى ‪ ،‬ﺗﻣﯾﯾزا‬
‫أول ﻣ ن ﻧ ﺎدى ‪:‬ﻻ ﺣﻛ م‬ ‫ﻟﮭم ﻋن ﺑﻧﻲ رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ .‬ﻣﻧﮭم ﻣرداس ﺑن أدﯾﺔ )‬
‫واﻟﻣﻐﯾ( رة ‪ ،‬وﺻ ﺧر اﺑﻧ ﺎ ﺣﺑﻧ ﺎء ‪ ،‬اﻟﺷ ﺎﻋران ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫إﻻ ‪ ،‬ﯾوم ﺻ ﻔﯾن‬
‫اﻟﻣرﻗش اﻻﺻﻐر ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 50‬ق ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 570‬م ( رﺑﯾﻌﺔ ﺑن‬
‫ﺎﻋر ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﻧﺟ ﻛد ‪.‬ﺎن أﺟﻣ ل اﻟﻧ ﺎس‬ ‫ﺳﻔﯾﺎن ﺑن ﺳ ﻌد ﺑ ن ﻣﺎﻟﺷ ك ‪:‬‬
‫ﻌرا ‪.‬ن أﺧ ﻲ اﻟﻣ رﻗش اﻻﻛﺑ ر ‪ ،‬وﻋ م طرﻓ ﺔ ﺑ ن‬ ‫وھﺷ و اﺑ‬ ‫وﺟوﻣن أﺣﺳ ﻧﮭم‬ ‫ﮭﺎ‬
‫اﻟﻌﺑد ‪ .‬أﺷﮭر ﺷﻌره ﺣﺎﺋﯾﺗﮫ ‪ ،‬وھﻲ إﺣدى اﻟﻣﺟﻣﮭرات ‪ ،‬وﻣطﻠﻌﮭﺎ ‪ ) :‬أﻣن رﺳم‬
‫وﺟﻣﻊ اﻟدﻛﺗور ﻧوري اﻟﻘﯾﺳﻲ ﻣﺎ وﺟ د ﻣ ن ﺷ ﻌره ﻓ ﻲ )‬ ‫دار ﻣﺎء ﻋﯾﻧﯾك ﯾﺳﻔﺢ (‬
‫اﻻﺻ ﻐرھ( ذا ‪.‬‬ ‫ﯾﻌﻧ ون )‬ ‫ﯾم )ﻣ ن اﻟﻣ رﻗش (‬ ‫دﯾ وان ‪-‬وﻣط ( ن اﻻﻣﺛ أﺗ ﺎل ‪:‬‬
‫ﻗﯾل ‪ :‬إﻧﮫ ﻋﺷق ﻓﺎطﻣﺔ ﺑﻧت اﻟﻣﻧذر ) اﻟﻣﻠك ( ﻓﺑﻠﻎ ﻣن وﺟده ﺑﮭﺎ أن ﻗطﻊ إﺑﮭﺎﻣﮫ‬
‫أﻟم ‪:‬ﺗر أن اﻟﻣرء ﯾﺟذم ﻛﻔﮫ وﯾﺟﺷم ﻣن ﻟ وم اﻟﺻ دﯾق اﻟﻣﺟﺎﺷ ﻣﺎ‬ ‫ﺑﺄﺳﻧﺎﻧﮫ ‪ ،‬وﻗﺎل‬
‫) ‪ ) * ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﺣﺑر ‪ ،‬ﻻﺑن ﺣﺑﯾب ‪ 247‬واﻟﺗﺎج ‪:‬ﻣﺎدة ﺣ ذر ‪.‬‬
‫وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ ( 2 ) . 478‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 211‬و ‪ 212‬واﻟﻣﺣﺑر ‪ 235‬واﻟﺗﺎج‬
‫وﺷ ﻌراء‬ ‫وﺟﻣﮭ رة ‪112‬‬ ‫اﻻﻏ) ‪( 3‬ﺎﻧﻲ طﺑﻌ ﺔ دار اﻟﻛﺗ ب ‪136 : 6‬‬ ‫‪. 342 : 5‬‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر ( *‬ ‫اﻟﻧﺻراﻧﯾﺔ ‪ 328‬واﻟﻣورد ‪ 233 : 2 : 3‬واﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ ‪) * .‬‬
‫) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن ﺻﻌﺻ ﻌﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪،‬‬
‫ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﺑﻧوه أرﺑﻊ ﺑطون ‪ ) :‬ﻛﻼب ( و ) ﻛﻌب ( و ) ﻛﻠﯾب ( و ) ﻋﺎﻣر‬
‫ﺔ‬ ‫دارﻣﻲ ( * ) ‪ 89 - . . .‬ه = ‪ 708 - . . .‬م (‬
‫رﺑﯾﻌ‬ ‫( ) ‪( 1‬ﻣﺳ‪) * .‬ﻛﯾن اﻟ‬
‫ﺑن (ﺷ رﯾﺢ اﻟ دارﻣﻲ اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲﺷ‪ :‬ﺎﻋر ﻋراﻗ ﻲ‬ ‫ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن أﻧﯾف ) ﺑﺎﻟﺗﺻﻐﯾر‬
‫ب ‪.‬ﻣﺳ ﻛﯾﻧﺎ ﻻﺑﯾ ﺎت ﻗ ﺎل ﻓﯾﮭ ﺎأﻧ‪) :‬ﺎ ﻣﺳ ﻛﯾن ﻟﻣ ن‬ ‫ﺷﺟﺎع ‪ ،‬ﻣن أﺷراف ﺗﻣﻟﻘ ﯾم‬
‫ﺎك ‪:‬أﺧ) ﺎك ‪ ،‬إن ﻣ ن ﻻ أﺧ ﺎ ﻟ ﮫ ﻛﺳ ﺎع إﻟ ﻰ‬ ‫وﻣ ( ن ﻣﺗ داول ﺷأﺧ ﻌره‬ ‫أﻧﻛرﻧﻲ‬
‫اﻟﮭﯾﺟﺎ ﺑﻐﯾر ﺳﻼح ( ﻟﮫ أﺧﺑﺎر ﻣﻊ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﺗﺻﻼ ﺑزﯾﺎد ﺑن أﺑﯾﮫ ‪ .‬وﺟﻣﻊ‬
‫ﺧﻠﯾل اﻟﻌطﯾﺔ و ﻋﺑد ﷲ اﻟﺟﺑوري ‪ ،‬ﺑﺑﻐداد ﻣﺎ وﺟدا ﻣن ﺷﻌره ﻓ ﻲ )دﯾ وان ‪ -‬ط‬
‫رﺑﯾﻌ‪( . .‬ﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫( ) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن اﻟذﺋﺑ ﺔ ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ت أﻣ ﮫ ﺗﺳ ﻣﻰ اﻟذﺋﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻧﺳ ب‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﯾﺎﻟﯾل ﺑن ﺳﺎﻟم اﻟﺛﻘﻔﻲ ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻓﺎرس ﻛﺎﻧ‬
‫وﻓﯾ ﮫ اﻟﺧ ﻼف‬ ‫إﻟﯾﮭﺎ ‪ .‬وھو ﺻﺎﺣب اﻻﺑﯾﺎت اﻟﺗﻲ ﻣﻧﮭﺎ ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪201 * ( 3‬‬
‫وﻓﻲ طﺑﻘﺎت ﻓﺣ ول اﻟﺷ ﻌراء ‪) 34‬‬ ‫ﻓﻲ اﺳﻣﮫ ‪ :‬رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬أو ﺣرﻣﻠﺔ ‪ ،‬أو ﻋﻣرو ‪.‬‬
‫ﺎل ‪99 : 1‬‬ ‫ﻔﯾﺎن ( ﻊ اﻻﻣﺛ‬‫ن ﺳ وﻣﺟﻣ‬ ‫ﺔل ﺑ‪:‬‬ ‫رﺑﯾﻌ‬
‫ﺔ ‪ ،‬وﻗﯾ‬ ‫ن ﺣرﻣﻠ‬ ‫رو اﺑ‬
‫ورد اﻟﺑﯾت ‪:‬ت ﻓ ﻲ أﺳ ﺎس اﻟﺑﻼﻏ ﺔ ‪: 1‬‬ ‫واﻟﻣﺳﺗﻘﺻ خﻰ‪- ،‬ﻟﻠزﻣﺧﺷ ري ‪ ،‬ﻗﻠ‬
‫‪ 126‬ﻣ ظن‪) :‬أﺟ ل اﻟﺻ وﻓ دﯾقﻲ(ﻣﺧطوط ﺔ اﻟﻣﺳﺗﻘﺻ ﻣﻰ ‪) :‬ن ﻟ ؤم (‬ ‫ﺑﻠﻔ‬
‫ﻗﺑﻠﮫ ‪ ،‬ذﻛ ره اﻟﻣﯾ داﻧﻲ ‪ ،‬وﻟﻘ ول اﻟﻣﯾ داﻧﻲ أﯾﺿ ﺎ ‪) :‬‬ ‫ﻟوم (‬
‫واﻟﺻواب ) ﻣنﻟﺑﯾت‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪217‬‬ ‫داﺋد وم اﻟﺻ دﯾق إﯾ ﺎه ( ‪( 1 ) .‬‬ ‫اﻟﺷ ﺔ ﻟ‬ ‫أي ﯾﺟﺷ م ﻧﻔﺳ ﮫﻣﺧﺎﻓ‬
‫ﺔ اﻻدب‬ ‫زي ‪115 : 4‬‬
‫وﺧزاﻧ‬ ‫ﺎب ‪2 ) . 275 - 263‬‬
‫اﻟﺗﺑرﯾ(‬ ‫رة اﻻﻧﺳ‬ ‫وﺟﻣﮭ‬
‫وﺗﮭ ذﯾب اﺑ ن‬ ‫وإرﺷ ﺎد اﻻرﯾ ب ‪204 : 4‬‬ ‫ﻟﻠﺑﻐدادي ‪467 : 1‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪186‬‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣ ورد‬ ‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 300 : 5‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪ 215‬واﻟﺗﺎج ‪:‬ﻣﺎدة ﺳ ﻛن ‪.‬‬
‫‪ ) . 233 : 2 : 3‬ﺿﻔﺎدع ﻓﻲ ظﻠﻣﺎء ﻟﯾل ﺗﺟﺎوﺑت ﻓدل ﻋﻠﯾﮭﺎ ﺻوﺗﮭﺎ ﺣﯾﺔ اﻟﺑﺣر‬
‫ن‬ ‫‪ 753‬م ( ﺔ ﺑ‬
‫رأي ( * ) ‪ 136 - . . .‬ه ‪ - . . . -‬رﺑﯾﻌ‬ ‫()‪1‬‬
‫رﺑﯾﻌ( * ) ﺔ اﻟ‬
‫ﻋﺛﻣ ﺎمﺎنﺣ‪ :‬ﺎﻓظ ﻓﻘﯾ ﮫ ﻣﺟﺗﮭ د ‪ ،‬ﻛ ﺎن‬ ‫ﻓ روخ اﻟﺗﯾﻣ ﻲ ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬اﻟﻣ دﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و إﻣ‬
‫ﺣﺎب) اﻟ رأي ﻋﻧ د أھ ل اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ھ م أﺻ ﺣﺎب اﻟﻘﯾ ﺎس ‪،‬‬ ‫وأﺻﺎﻟرأي‬ ‫ﺑﺻﯾرا ﺑ‬
‫رﺑﯾﻌ ﺔ اﻟ رأي (‬ ‫ﻻﻧﮭم ﯾﻘوﻟون ﺑرأﯾﮭم ﻓﯾﻣﺎ ﻟم ﯾﺟدوا ﻓﯾﮫ ﺣدﯾﺛﺎ أو أﺋ را (ﻓﻠﻘ ب )‬
‫وﻟﻣ‪ .‬ﺎ ﻗ دم اﻟﺳ ﻔﺎح‬ ‫ﻋﻠ ﻰ إﺧواﻧ ﮫ أرﺑﻌ ﯾن أﻟ ف دﯾﻧ ﺎر‬ ‫واد ‪.‬‬
‫أﻧﻔ ق‬ ‫وﻛﺎن ﻣ ن اﻻﺟ‬
‫رأﯾ ت أﺣ د أﺣﻔ ظ ﻟﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻟﻣﺎﺟﺷون ‪:‬‬
‫ﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ أﻣر ﻟﮫ ﺑﻣﺎل ﻓﻠم ﯾﻘﺑﻠﮫ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن‬
‫ﺑﺎﻟﻣدﯾﺗﻔﻘ ﮫ اﻻﻣ ﺎم ﻣﺎﻟ كﺗ ‪ .‬وﻓﻲ‬ ‫وى ﮫ‬ ‫ﺎن ﺻ ﺎﺣب ﻧاﻟﻔﺗ ﺔ وﺑ‬ ‫وﻛ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻣ ن رﺑﯾﻌ‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ( * ) ‪= . . . - . . .‬‬ ‫ﺑﺎﻟﮭﺎﺷﻣﯾﺔ ﻣن أرض اﻻﻧﺑﺎر ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺑﻧوه‪ .‬ﺑط ن ﻣ ن ﺗﻣ ﯾم ‪،‬‬ ‫‪ ( . . . - . . .‬رﺑﯾﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن زﯾد ﻣﻧﺎة ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﺑرﺑﯾﻌ ﺔ اﻟﻛﺑ رى ‪ ،‬ورﺑﯾﻌ ﺔ اﻟﺟ ﻣوع ‪.‬ن ﻣﻧ ﺎزﻟﮭم )‬ ‫اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ون ﺔ ‪.‬‬
‫ﻣ نﯾﻌرﻓ‬
‫ﺛرﻣداء ( ﻣن ﻗرى اﻟوﺷم ﺑﻧﺟد ‪ .‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ) رﺑﻌﻲ ( ﻣن ﻧﺳﻠﮫ ﻋﻠﻘﻣﺔ اﻟﻔﺣل )‬
‫وﺣﻣ ( ﺎد اﺑ ن ﺳ ﻠﻣﺔ ‪ ،‬وآﺧ رون ‪.‬وﺳ ﻣﯾت‬ ‫وﺣﻣﯾ د اﻻرﻗ ط )اﻟراﺟ ز‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻋر (‬
‫أﻧظ ر رﺑﯾﻌ ﺔ‬ ‫ھذه اﻟﻘﺑﯾﻠﺔ ) رﺑﯾﻌﺔ اﻟﻛﺑرى ( ﺗﻣﯾﯾزا ﻟﮭﺎ ﻋن )رﺑﯾﻌﺔ اﻟﺻ ﻐرى (‬
‫ﺑن ﺣﻧظﻠﺔ ) ‪ ) * . ( 3‬رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻣﻘروم ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 16‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د‬
‫‪ 637‬م ( رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻣﻘروم ﺑن ﻗﯾس اﻟﺿﺑﻲ ‪ :‬ﻣن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺳﻣط‬
‫ذﯾب ‪258 : 3‬‬ ‫ذﯾب اﻟﺗﮭ‬‫وﺗﮭﺎﻓظ ‪148 : 1‬‬ ‫ﺗﻲ ‪( 2 ) . 792‬‬
‫ذﻛرة اﻟﺣ‬ ‫اﻟﻶﻟ‬
‫‪ 101‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪8‬‬ ‫واﻟوﻓﯾﺎت ‪ 183 : 1‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪83 : 2‬وذﯾل اﻟﻣ ذﯾل وﺗ‬
‫رﺑﯾﻌ ﺔ اﻟراﺋ ﻲ (‬ ‫‪ 420 :‬واﻟﺗﺎج ‪ 141 : 10‬وھو ﻓﻲ ﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪) 136 : 1‬‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪211‬واﻟﺗ ﺎج ‪342 : 5‬‬ ‫‪( 3 ) .‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪216‬‬
‫ﻣ ﺔ‪ .‬ن‬ ‫ﻌراء اﻟﺣﻣﺎﺳ‬ ‫ﺎبﺷ‪. 459 : 1‬‬ ‫‪424‬‬
‫ربواﻟﻠﺑ‬ ‫ل اﻟﻌ‬ ‫م ﻗﺑﺎﺋ‬ ‫ﻌﺟ‬
‫واﻻﺳﻼم ‪.‬ﻰ ﻛﺳ رى ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺷ ﮭد ﺑﻌ ض‬ ‫ﻣﺧﺿرﻣﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ وﻓد ﻋﻠ‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ﻣﻛ دم ( * )‬ ‫اﻟﻔﺗوح ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪ .‬وﺣﺿر وﻗﻌﺔ اﻟﻘﺎدﺳﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ن‬ ‫ﺎﻣر ﺑ‬ ‫نﻋ‬ ‫‪ 558‬م ( دم ﺑ‬
‫ﻧﺣ= ﺔو ﺑ‪- 534‬ن ﻣﻛ‬ ‫و ‪ 62 - 85‬ق ه‬
‫رﺑﯾﻌ‬ ‫ﻧﺣ‬
‫ﻓرﺳ ﺔﺎن‪ :‬ﻣﺿ ر اﻟﻣﻌ دودﯾن ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﻲ ﻛﻧﺎﻧ‬ ‫أﺣ د‬ ‫ﺣرﺛ ﺎن ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ‬
‫ﻣﻘﺗﻠﮫﯾﻌﻠ‪ .‬م ﻗﺗﯾ ل ﺣﻣ ﻰ اﻟظﻌ ن ﻏﯾ ره ‪:‬‬ ‫أﺧﺑﺎر أﺷﮭرھﺎ ﺣﻣﺎﯾﺗﮫ اﻟﺿﻌن ﺑﻌد وﻻ‬
‫ﻧﺑﯾﺷﯾﮭمﺔ اﺑ ن ﺣﺑﯾ ب اﻟﺳ ﻠﻣﻲ ﻏﺎزﯾ ﺎ ‪.‬ﻓﺗﻘ دم‬ ‫وذﻟك أﻧﮫ ﺧرج ﻓﻲ ظﻌن ﻛﻧﺎﻧﺔ ﻓﻠﻘ‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ﻓﻘﺎﺗل ﻧﺑﯾﺷﺔ وﻣن ﻣﻌﮫ طوﯾﻼ ‪ ،‬ﻓﺄﺻﺎﺑﮫ ﺳﮭم ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﻰ اﻟظﻌن وأﻣﮫ ﻓﯾ ﮫ‬
‫ﺟرﺣ ﮫ ﻋﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻛ ر راﺟﻌ ﺎ ﯾﻘﺎﺗ ل واﻟ دم ﯾﻧزﻓ ﮫ ‪ ،‬ﻓﮭﺎﺑ ﮫ اﻟﻘ وم ‪،‬‬
‫ﺧﺗﺎر ﻋﻘﺑﺔ واﺗﻛ ﺄ ﻋﻠ ﻰ رﻣﺣ ﮫ وھ و ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﺗن ﻓرﺳ ﮫ ‪ ،‬ﯾروﻧ ﮫ ﻓ ﻼ ﯾﺗﻘ دم أﺣ د‬
‫ﻣﻧﮭم ‪ ،‬ﺛم رﻣوا ﻓرﺳﮫ ﺑﺳﮭم ﻓﻘﻣﺻت ‪ ،‬واﻧﻘﻠب ﻋﻧﮭﺎ ﻣﯾﺗﺎ ‪ ،‬وﻛﺎن اﻟظﻌن ﻗد ﻧﺟﺎ‬
‫ن‬ ‫رﺑﯾﻌ‪ ( . .‬ﺔ ﺑ‬
‫زار ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫نﻧ‬ ‫رﺑﯾﻌ‪ . ( 2‬ﺔ* ﺑ)‬
‫)‬
‫دﯾم ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻣﺳ ﻛن أﺑﻧﺎﺋ ﮫ ﺑ ﯾن اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ‬ ‫ﺎھﻠﻲ ﻗدﻧﺎن ‪:‬‬
‫ﻧ زار ﺑ ن ﻣﻌﺟ ددﺑ ﺟ ن ﻋ‬
‫اﻟﻔرس (ن ﻧﺳ ﻠﮫ ﺑﻧ و أﺳ د ‪،‬‬‫ﻣ‬ ‫واﻟﺑﺣرﯾن واﻟﻌراق ‪ .‬وھو اﻟذي ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ) رﺑﯾﻌﺔ‬
‫وﺗﻔرﻋت ﻋ ﻧﮭم ﺑط ون وأﻓﺧ ﺎذ‬ ‫وﻋﻧزة ‪ ،‬وواﺋل ‪ ،‬وﺟدﯾﻠﺔ ‪ ،‬واﻟدﺋل ‪ ،‬وآﺧرون ‪.‬‬
‫ﺗﻠﺑﯾ‪ .‬ﺔ رﺑﯾﻌ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ إذا‬ ‫وﻛﺎﻧ اﻟﯾ ت وم‬
‫ﺎ زال ﻣﻧﮭ ﺎ اﻟﻌ دد اﻻوﻓ ر إﻟ ﻰ‬
‫ﺣﺟت ‪ ) :‬ﻟﺑﯾك رﺑﻧﺎ ﻟﺑﯾك ‪ ،‬ﻟﺑﯾك إن ﻗﺻدﻧﺎ إﻟﯾك ( وﺑﻌﺿﮭم ﯾﻘول ‪ ) :‬ﻟﺑﯾك ﻋن‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﺳﺎﻣﻌﺔ ﻟرﺑﮭﺎ ﻣطﯾﻌ ﺔ ( ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﺷ( رح ﺷ واھد‬
‫‪ 32‬ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪115‬‬ ‫واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪: 1‬‬
‫واﻟﺷ‬ ‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪220 : 2‬‬ ‫اﻟﻣﻐﻧ ﻲ ‪159‬‬
‫ﻣط‬ ‫‪144‬‬
‫ﻲ ‪ : 1‬وﺳ‬ ‫دادي ‪566 : 3‬ﺑﻠ ‪( 2 ) .‬وغ اﻻرب ﻟﻶﻟوﺳ‬ ‫ﺔ اﻟﺑﻐ‬ ‫وﺧزاﻧ‬
‫واﻟﯾﻌﻘ وﺑﻲ ‪: 1‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪438‬‬ ‫اﻟﻶﻟ ﻲ ‪) . 910‬ﺳ ‪ ( 3‬ﺑﺎﺋك اﻟ ذھب ‪.‬‬
‫‪ 212‬وطرﻓﺔ اﻻﺻﺣﺎب ‪ 16‬وﻗﺎل اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪ ) 458 : 1‬أﻣﺎ اﻟﻧﺳﺑﺔ‬
‫أﻋﺷ ﻰ ﺗﻐﻠ ب ( * ) ‪ 92 - . . .‬ه = ‪ 710 - . . .‬م (‬ ‫إﻟﻰ رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻧزار ‪) * ،‬‬
‫ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲﺷﺗﻐﻠ ﺎﻋرب ‪ :،‬اﺷ ﺗﮭر ﻓ ﻲ اﻟﻌﺻ ر‬
‫ﻗﺻد اﻟﺷﺎم ‪ ،‬واﺗﺻل اﻟوﻟﯾد ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك‬ ‫اﻻﻣوي ‪ .‬ﻣوﻟده ﺑﻧواﺣﻲ اﻟﻣوﺻل ‪.‬‬
‫ﻛﺎن ﻧﺻ راﻧﯾﺎ ‪ ،‬وﻋﻠ ﻰ‬ ‫‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﯾﻔد ﻋﻠﯾﮫ ﺑﺎﻟﻣداﺋﺢ وﯾﻌود ﺑﺎﻟﻌطﺎﯾﺎ ‪ .‬ﻗﺎل ﯾﺎﻗوت ‪:‬‬
‫اﻟﻧﺻراﻧﯾﺔ ﻣﺎت ‪ ،‬وﻛﺎن ﯾﺗردد ﺑﯾن اﻟﺑداوة واﻟﺣﺿﺎرة ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺣﺿر ﺳ ﻛن اﻟﺷ ﺎم‬
‫‪ ،‬وإذا ﺑدا ﻧزل ﺑﻧواﺣﻲ اﻟﻣوﺻل ودﯾ ﺎر رﺑﯾﻌ ﺔ ﺣﯾ ث ﻣﻧ ﺎزل ﻗوﻣ ﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫رﺟﺎء ﺑ ن ﺣﯾ وة ( * )‬ ‫رج ( * أﺑو رﺟﺎء اﻻﺳواﻧﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪) * 335‬‬
‫‪ 112 - . .‬ه = ‪ 730 - . .‬م ( رﺟﺎء ﺑن ﺣﯾوة ﺑن ﺟرول اﻟﻛﻧدي ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣﻘدام ‪:‬‬
‫ﺷﯾﺦ أھل اﻟﺷﺎم ﻓﻲ ﻋﺻره ‪ .‬ﻣن اﻟوﻋﺎظ اﻟﻔﺻﺣﺎء اﻟﻌﻠﻣﺎء ‪.‬ﻛﺎن ﻣﻼزﻣﺎ ﻟﻌﻣ ر‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻓﻲ ﻋﮭدي اﻻﻣﺎرة واﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬واﺳ ﺗﻛﺗﺑﮫ ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ داﻟﻣك ‪.‬‬
‫وھو اﻟذي أﺷ ﺎر ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑﺎﺳ ﺗﺧﻼف ﻋﻣ ﻟر ‪ .‬ﮫوﻣﻌ ﮫ أﺧﺑ ﺎر ) ‪) * . ( 2‬‬
‫رﺟ ‪840‬ﺎءمﺑ( ن أﺑ ﻲ اﻟﺿ ﺣﺎك‬ ‫اﻟﺟرﺟراﺋ ﻲ ( * ) ‪ 226 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫اﻟﺟرﺟراﺋﻲ ‪ :‬ﻣن * ) ھﺎﻣش ‪ * ( 3‬ﻓﻘﻠﻣﺎ ﺗﺳﺗﻌﻣل ‪ ،‬ﻻن رﺑﯾﻌﺔ ﺷﻌب ﻋظﯾم ﻓﯾﮫ‬
‫ﻗﺑﺎﺋل وﺑطون وأﻓﺧﺎذ ﯾﺳﺗﻐﻧﻲ اﻟﻣﻧﺗﺳ ب ﺑﮭ ﺎ ﻋ ن رﺑﯾﻌ ﺔ ‪ ،‬وﯾﻧﺳ ب إﻟﯾ ﮫ ﺑﻛ ر ﺑ ن‬
‫واﻧظ( ر ﻣﻌﺟ م ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﻌ رب ‪: 2‬‬ ‫واﺋل ﺑن ﻗﺎﺳط اﻟرﺑﻌﻲ ‪ -‬ﺑﻔﺗﺢ اﻟراء واﻟﺑﺎء ‪-‬‬
‫ﻣﺎه )‬ ‫‪86‬‬
‫ﻲوﺳ‬ ‫واھد اﻟﻣﻐﻧ‬ ‫‪207‬ﺷ‬
‫إرﺷ) ‪ ( 1‬ﺎد اﻻرﯾ وﺷب ‪ : 4‬رح‬ ‫‪. 424‬‬
‫اﻟﻧﻌﻣﺎن ( ‪ .‬وﺷﻌراء اﻟﻧﺻراﻧﯾﺔ ﺑﻌد اﻻﺳﻼم ‪ 122 : 1‬وﻓﯾﮫ اﻻﺧﺗﻼف ﻓﻲ اﺳﻣﮫ‬
‫وزاد اﻟزﺑﯾ دي ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎج‬ ‫وﻧﺳﺑﮫ ‪ .‬وﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوس )اﻻﻋﺷﻰ اﻟﺗﻐﻠﺑ ﻲ ‪:‬اﻟﻧﻌﻣ ﺎن (‬
‫‪) 244 : 10‬وﯾﻘﺎل ﻟﮫ اﺑن ﺟﺎوان ‪ ،‬وھو ﻣن اﻻراﻗم ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﺑﻛ ر‬
‫ﯾ ب ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻏ ﻧم ﺑ وھن ﺗﻐﻠو ﻓ بﻲ( دﯾ وان اﻻﻋﺷ ﻰ ﻣﯾﻣ ون ‪،‬‬
‫ك ‪ ) ،‬ص ‪( 343‬‬ ‫د ذﻟ‬ ‫وﻋرﻓ وانﮫ(ﺑﻌ‬‫‪ ) 289‬ﻰ ﻧﺟ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬صأﻋﺷ‬ ‫ﺔ ﯾﺎﻧ‬ ‫طﺑﻌ‬
‫ﺑﺄﻋﺷﻰ ﺗﻐﻠب ‪ ( 2 ) .‬ﺗذﻛرة اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 111 : 1‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 265 : 3‬وﺣﻠﯾﺔ‬
‫‪ . 187‬ﺎل اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫واﺑ‪ 74‬ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪ : 1‬ﻋﻣ‬ ‫‪ 170‬ن ﺧﻠ دون ‪: 3‬‬ ‫اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪: 5‬واﺑ‬
‫وﻟﻲ دﯾوان اﻟﺧراج ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﻣﺄﻣون ‪ ،‬ﺛم وﻟﻲ ﺧراج دﻣﺷق ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم‬ ‫اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺻ م ‪ ،‬ﻓﺧ راج ﺟﻧ دي دﻣﺷ ق واﻻردن ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟواﺛوﻗﺗﻠ ق ﮫ‪ .‬ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق‬
‫ﺻ ﺎﻟﺢ‬ ‫أﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن إﺳ ﺣﺎق ﻋﺎﻣ ل اﻟواﺛ قاﺑ) ‪ 1‬ن( ‪.‬أﺑ ﻲ اﻟرﺟ ﺎل‬
‫‪ . 1092‬اﺑن رﺟبﻋﺑد= اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن أﺣﻣ د ‪) * . 795‬اﻵﻣ دي ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 1676‬م (ن أﺣﻣ د اﻵﻣ دي اﻟﻘﯾﺻ ري ‪:‬‬ ‫ﺑﻌ د ‪ 1087‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬رﺟ د ب ﺑ‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ )ﺗﺑ رة (‬ ‫درس ﻓ ﻲ ﻗﯾﺻ رﯾﺔ اﻟ روم ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﺿل ﻣن ﻋﻠﻣﺎء دﯾﺎر ﺑﻛر ‪.‬‬
‫ﺣﻣدﯾاﻻ ﺔ واﻟذرﯾﻌ ﺔ‬ ‫اﻟوﺳ ﯾﻠﺔ‬ ‫ﻓ ﻲ وﻻﯾ ﺔ إزﻣﯾ ر وﻣ ﺎت ﻟﺑﮭ ﮫ ﺎﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫وي ‪ .‬ن ﺗﺑﯾﯾﺿ ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻟﻠﺑرﻛ رغ ﻣ‬
‫اﻟطرﯾﻘ ﺔ اﻟﻣﺣﻣدﯾ ﺔ ﻓ‬ ‫رحخ (‬ ‫رﻣدﯾﺔ ‪-‬‬
‫اﻟﺳ ﺷ‬
‫ﺎﺋف‬ ‫ﺎﻣﻊ )اﻻزھ ﺎر وﻟط‬ ‫ﺟوﻟ‪ .‬ﮫ‬‫‪ 1087‬ﻲ ﺗرﻛﯾ ﺎ وﻓ ﻲ اﻻزھ ر‬ ‫ﻣﻧ ﮫ ﻧﺳ ﺦ ﻓ‬
‫ﺿ ( ﻣﻧﮫ أﺧﺑ ﺎرا ﻓ ﻲ اﻟﺗﺻ وف ‪ ،‬وﺗ راﺟم ‪ ،‬ورﺗﺑ ﮫ‬ ‫ﺎر ‪ -،‬خ‬
‫اﻻزھ ر‬ ‫ﻓ ﻲ اﻻﺧﺑ‬
‫ﯾن ( * ) ‪ 1087 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ن ﺣﺳ‬ ‫ﻰﺑﺎﺑ‪ 97‬ﺎرﺟ) ‪. ( 2‬ب* ﺑ)‬ ‫ﻋﻠ‬
‫ﻓرﺿ ﻲ‬ ‫‪ 1676‬م (ﯾن ﺑ ن ﻋﻠ وان اﻟﺣﻣ وي اﻻﺻ ل اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ ‪:‬‬ ‫رﺟ ب ﺑ ن ﺣﺳ‬
‫ﻣوﺳﯾﻘﻲ ‪.‬ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻌﻠ وم اﻟﻐرﯾﺑ ﺔ ‪ ،‬وأﻣﮭ ر ﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﻓ ﻲ اﻟﻌﻠ وم‬ ‫ﻛﺎن أﻋﺟوﺑ‬‫ﻓﻠﻛﻲ‬
‫اﻟرﯾﺎﺿﯾﺔ ﻛﺎﻟﮭﯾﺋﺔ واﻟﺣﺳ ﺎب واﻟﻔﻠ كﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﻣﺣﺑ وھﻲ ‪:‬و أﻋ رف ﻣ ن أدرﻛﻧ ﺎه‬
‫وﺳﻣﻌﻧﺎ ﺑﮫ ﻓﻲ اﻟﻣوﺳﯾﻘﻰ ‪ ،‬وﻟﮫ أﻏﺎن ﺻﻧﻌﮭﺎ ‪ ،‬ﻟﻛﻧ ﻛﮫ ﺎن ردئ اﻟﺻ وت ‪.‬ﺗﻌﻠ م‬
‫وﺳ ﯾﻘﻰ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﻧﺳ ﺑﺔ إﻟ ﻰ‬ ‫‪ 316‬ﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ‪) 220 : 1‬اﻟﺟرﺟراﺋ ﻲ ‪:‬‬ ‫ﺗﮭذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪ : 5‬وﻓ‬
‫ﺟرﺟراﯾﺎ ‪ ،‬ﺑﻠدة ﻗرﯾﺑﺔ ﻣن دﺟﻠﺔ ﺑﯾن ﺑﻐداد وواﺳط ( ‪( 2 ) .‬ﻋﺛﻣﺎﻧﻠﻲ ﻣ ؤﻟﻔﻠري‬
‫‪ 314 : 1‬وﻓﯾﮫ ان ﻣﺻﻧﻔﮫ زار ﻗﺑر اﻟﻣﺗرﺟم ﻟﮫ وﻟم ﯾر ﻋﻠﯾﮫ ﻛﺗﺎﺑﺔ ‪.‬واﻻزھرﯾ ﺔ‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪: 2‬‬ ‫‪ 650 ، 555 : 3‬و ‪ 198 : 6‬واﻟروض اﻟﻧﺿﯾر ‪( 3 ) . 87‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪577‬‬ ‫‪ ) * . 161‬رح ( * اﻟرﺣﺎل = ﻋروة ﺑن ﻋﺗﺑﺔ اﻟرﺣﺑﻲ =‬
‫ﻟوﯾس ﺑ ن إﺑ راھﯾم )‬ ‫اﺑن اﻟرﺣﺑﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن ﯾوﺳف ‪ 667‬رﺣﻣﺎﻧﻲ ) أﻓرام ( =‬
‫‪ ) * ( 1347‬رﺣﻣﺔ ﺑن ﺟﺎﺑر ( * ) ‪ 1241 - . . .‬ه = ‪ 1826 - . . .‬م ( رﺣﻣﺔ‬
‫ﻗرﺻ‪ :‬ﺎن ﻛ وﯾﺗﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ ﺟﻌﺎنﻛ ‪ .‬ﺎن ﺷ ﯾﺦ )‬ ‫ﺑن ﺟ ﺎﺑر ﺑ ن ﻋ ذﺑﻲ اﻟﺟﻠﮭﻣ ﻲ‬
‫ﺎﻋدﺗﮫ ﻻھ ل اﻟﺑﺣ رﯾن ﻋﻠ ﻰ اﻟﺧ ﻼص ﻣ ن اﻻﺣ ﺗﻼل‬ ‫اﻟﺟﻼھﻣ ﺔ (‬‫واﺷ ﺗﮭر ﺑﻣﺳ‬
‫اﻟﻔﺎرﺳﻲ ) ‪ ( 1782‬ﻓﺟﻌﻠوا ﻟﮫ ﺣﺻﺔ ﻣﻣﺎ ﯾﺣﺻﻠون ﻋﻠﯾﮫ ﻣن اﻟﻠؤﻟؤ ‪.‬ﺛم ﺗوﻗﻔ وا‬
‫‪( 1802‬ﺎن ﻟ ﮫ أﺳ طول ﻗواﻣ ﮫ‬ ‫‪ ،‬ﻓﮭﺎﺟر إﻟﻰ ) دارﯾن ( واﺣﺗرف اﻟﻘرﺻﻧﺔ ) ﻓﻛ‬
‫وأﺧ ‪ .‬ذ ﯾﻌﺗ رض ﺳ ﻔن اﻟﻐواﺻ ﯾن وﻻ‬ ‫ﯾزﯾد ﺑﺣﺎرﺗﮭ ﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻻﻟ ف‬ ‫ﺧﻣس ﺳﻔن ‪.‬‬
‫وﺿ ﺞ ﻣﻧ ﮫ‬ ‫ﺳﯾﻣﺎ أھل اﻟﺑﺣرﯾن واﻟﺳﻔن اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﺳ ﺗوﻟﻲ ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﺎ ﯾﺗﯾﺳ ر ‪.‬‬
‫‪( 1809‬ﻰ أن ﻓﺻ ﻠﮫ ﻋ ﻧﮭم‬ ‫إﻟ‬ ‫وﺣ ﺎﻟف آل ﺳ ﻌود )‬ ‫ﻋﻣﺎل اﻻﻧﻛﻠﯾ ز ﻓ ﻲ اﻟﺧﻠ ﯾﺞ ‪.‬‬
‫ﻣﻠﻛﯾ ﺔ ﺳ ﺎﺣل اﻟ دﻣﺎم وﻧﺻ ﺑوه‬ ‫‪( 1816‬‬ ‫ﻟﺣﻛوﻣا ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫وﻣﻧﺣ ) وه‬ ‫ﻣوظﻔ و‬
‫ﻓﺑﻧﻰ ﻟﻧﻔﺳﮫ ﻗﻠﻌ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟ دﻣﺎم‬ ‫أﻣﯾرا ﻋﻠﻰ ﺧور ﺣﺳن ) ﺷﻣﺎﻟﻲ اﻟزﺑﺎرة ﻓﻲ ﻗطر (‬
‫وﺗواﺻﻠت ﻣﻌﺎرﻛﮫ ﻣﻊ أھل اﻟﺑﺣرﯾن وﻏﯾرھم ‪ ،‬ﻓﻲ ﻋ رض اﻟﺑﺣ ر ‪،‬‬ ‫) ‪( 1818‬‬
‫ﻓﺄﻏﺎر ﻓﻲ ﺳﻔﯾﻧﺗﮫ ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﻔن اﻻﻋ داء وأﺣ ﺎطوا‬ ‫إﻟﻰ أن ﺗﻛﺎﺛروا ﻋﻠﯾﮫ ) ‪( 1826‬‬
‫ﺑﮫ ﻓﺗﻧﺎول ﺟﻣرة وأﻟﻘﺎھﺎ ﻓﻲ ﻣﺧزن اﻟﺑﺎرود وﺣدث اﻧﻔﺟﺎر ﺣطم ﺳﻔﯾﻧﺗﮫ وﺑﻌ ض‬
‫ﺳﻔن أﻋداﺋﮫ ‪.‬ﻗﺎل أﺣد ﻛﺗﺎب اﻻﻧﻛﻠﯾ ز ‪. T Wilson .‬إن‪A‬رﺣﻣ ﺔ أﻧﺟ ﺢ وأﺟ رأ‬
‫ﻗرﺻﺎن ﻋرﻓﺗﮫ اﻟﺑﺣﺎر ﻋﻠ ﻰ اﻻط ﻼق ) ‪) * . ( 1‬اﻟﮭﻧ دي ( * ) ‪1306 - . . .‬‬
‫دي اﻟﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻧزﯾ ل‬ ‫‪ 1888‬ﺔم (ﷲ ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل اﻟ ﻟﮭﻧرﺣﻣن ا‬ ‫ھ = ‪- . . .‬رﺣﻣ‬
‫ﺟﺎور ﺑﻣﻛﺔ وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ب‬ ‫اﻟﺣرﻣﯾن ‪ :‬ﺑﺎﺣث ‪ ،‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟدﯾن واﻟﻣﻧﺎظرة ‪.‬‬
‫إﺛﺑ ﺎت اﻻﺣﺗﯾ ﺎج إﻟ ﻰ اﻟﺑﻌﺛ ﺔ واﻟﺣﺷ ر واﻟﻣﯾﻘ ﺎت ( و )‬ ‫ﻧﺑﯾﮭ ﺎت ‪ ،‬ﻓﻣﻧﮭ ﻲﺎ )‬
‫ﺟزآن ﻓﻲ ﻣﺟﻠد ‪ ،‬ھو ﻣن أﻓﺿل اﻟﻛﺗ ب ﻓ ﻲ ﻣوﺿ وﻋﮫ ) ‪2‬‬ ‫إظﮭﺎر اﻟﺣق ‪ -‬ط (‬
‫إﯾﺿ ﺎح اﻟﻣﻛﻧ ون‬ ‫( ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﻣوﺳوﻋﺔ اﻟﻛوﯾﺗﯾﺔ ‪( 2 ) . 639‬‬
‫‪ 323 : 1‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 929‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪ 366 : 1‬وھو ﻓﯾﮫ ‪ :‬اﻟﮭﻧدي‬
‫‪ 1306‬ﻲ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪11 : 4‬‬ ‫اﻟدھﻠوي ﻗﻠت ‪:‬ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ھذه اﻟﻣﺻﺎدر ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ وﻓ‬
‫ﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 1308‬ﻓﻠﯾﺣﻘق ‪ ) * .‬اﻟﺳﻧدي ( * ) ‪ 993 - . . .‬ه = ‪ 1585 - . . .‬م‬
‫( رﺣﻣﺔ ﷲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن إﺑراھﯾم اﻟﺳﻧدي ‪:‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﺳ ﻧد ‪.‬وﻟ د‬
‫ﺑﮭﺎ وھﺎﺟر إﻟﻰ اﻟﺣرﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛﺔ ﻋن ‪ 60‬ﻋﺎﻣﺎ وﻧﯾف ﻟ‪ .‬ﮫ‬
‫ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﺟﺎﻣﻊ اﻟﻣﻧﺎﺳك وﻧﻔﻊ اﻟﻧﺎﺳك ‪ -‬ط ( و ) ﻏﺎﯾﺔ اﻟﺗﺣﻘﯾق ( رﺳﺎﻟﺔ ‪،‬‬
‫و ) ﺟﻣﻊ اﻟﻣﻧﺎﺳك ﺗﺳﮭﯾﻼ ﻟﻠﻧﺎﺳك ( وﻟﺑ) ﺎب اﻟﻣﻧﺎﺳ كﻋﺑو ﺎب اﻟﻣﺳ ﺎﻟك ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟﺗﮭ ﺎﻣﻲ‬ ‫‪ 1205‬ن رﺣﻣ ون =‬ ‫) ‪ . ( 1‬اﻟرﺣﻣﺗﻲ =ﻣﺻطﻔﻰ ﺑن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 1263‬رﺣﻣﻲ = ﺷﺎﻓﻌﻲ ﺑن ﯾﻌﻘوب ‪ ) * 1320‬رخ ( *اﻟرﺧ ﺎوي =‬
‫اﻟرداﻧ ﻲ =‬ ‫رداد ﺑ= ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ‪821‬‬ ‫ﻣﺎﺿ ﻲ ‪ ) * 1344‬رداﺑ ( *ن اﻟأﺣﻣ د‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ ) * 1094‬ردﯾﻧﺔ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ردﯾﻧ ﺔ‬
‫اﻣرأة ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﺗﺳوي اﻟرﻣﺎح ﺑﺧ ط ھﺟ ر ‪.‬ﺗﻧﺳ ب‬ ‫‪ ،‬ﻏﯾر ﻣﻧﺳوﺑﺔ ‪:‬‬
‫إﻟﯾﮭﺎ اﻟرﻣﺎح )اﻟردﯾﻧﯾ ﺔ ( ) ‪) * . ( 2‬ردﯾﻧ ﻲ ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻣﺳ وهﻌودﺑط‪ :‬ن ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺟ ذام ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ردﯾﻧ ﻲ ﺑ ‪ ( .‬ن ﺣﺳ ﯾنﺟﺑ دن‪ ،‬ﺑﻧ‬
‫وﻣ ‪ .‬ﻧﮭم أوﻻد ﺟﯾ ﺎش ‪ ،‬وﻟﮭ م‬ ‫اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﺑﻼدھم ﺑﺎﻟﺣوف ﻣن اﻟدﯾﺎر اﻟﻣﺻ رﯾﺔ‬
‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺗل ﻣﺣﻣد ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﻧور اﻟﺳﺎﻓر ‪439‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬
‫ﮫ‬ ‫ﻧﺔ ؟‪978‬‬
‫وﺗﺎﺑﻌ‬ ‫‪ 386‬ﺎت ﺳ‬ ‫ﻲ وﻓﯾ‬‫ﻓذھب ‪: 8‬‬ ‫رم ‪993‬ذرات اﻟ‬ ‫‪ 12‬وﺷ‬ ‫ﻣﺣ‬
‫ﺻﺎﺣب ھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪366 : 1‬واﻧظر ﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪( 2 ) . 930‬اﻟﺗ ﺎج‬
‫‪ 214 : 9‬وﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪) 464 : 1‬ﻛﺎﻧت ﺗﻌﻣل اﻟرﻣﺎح اﻟﺟﯾدة ﻓﻧﺳب إﻟﯾﮭﺎ اﻟ رﻣﺢ‬
‫اﻟردﯾﻧﻲ ( ‪ ( 3 ) .‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪ ) * . 218‬رز ( *اﻟ رزق =ﺣﺳ ن‬
‫رزق ﷲ ﺣﺳ ون ( * ) ‪ 1297 - 1240‬ه = ‪1880 - 1825‬‬ ‫اﻟ رزق ‪) * 1330‬‬
‫ﺻ ﺣﺎﻓﻲ ﻣﺗ ﺄدب ‪.‬أﺻ ﻠﮫ‬ ‫م ( رزق ﷲ ﺑن ﻧﻌﻣﺔ ﷲ ﺑن ﯾوﺳف ﺣﺳون اﻟﺣﻠﺑﻲ ‪:‬‬
‫ﻻرﻣ ﺣﻠ ن ‪.‬ب ‪ ،‬وأﻧﺷ ﺄ ﻓ ﻲ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﺟرﯾ ﻣ دة )رآة اﻻﺣ وال (‬ ‫وﻟ ﻣد ﻓ ن اﻲ‬
‫ﺎن ﻗوﻣﯾ ﺎ ﻋرﺑﯾ ﺎ ﺧ ﺎف‬ ‫واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﻟﻧدن ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻓﯾﮭ ﺎﻗ ‪ .‬ﺎل ﻛراﺗﺷﻛوﻓﺳ ﻛﻛﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻰ ﺣﯾﺎﺗﮫ وھ رب ﻣ ن ﺗرﻛﯾ ﺎ إﻟ ﻰ روﺳ ﯾﺎ ﻓﺄﻗ ﺎم ﻋ دة أﻋ وام ﻓ ﻲ ﺑطرﺳ ﺑورغ ‪،‬‬
‫ﻧﺷ ﺎء‬‫ﺣﺎول ﻓﻲ أﺛﻧﺎﺋﮭﺎ أن ﯾﺣﺻل ﻋﻠﻰ ﻣﺳ ﺎﻋدة اﻟﻘﺻ ﯾر اﻟﻛﺳ ﻧدر اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻋﻠ ﻰ إ‬
‫ﺋس رﺣ ل إﻟ ﻰ اﻧﻛﻠﺗ رة ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ وﻗﯾ ل ‪:‬ﺳ ﻣﮫ‬ ‫ﻣﺳﺗﻘﻠﺔ ‪.‬‬
‫دوﻟﺔ ﻋرﺑﯾﺔوﻟﻣﺎ ﯾ‬
‫ﺣﻛﺎﯾ ﺎت ﻣﺗرﺟﻣ ﺔ ﻧظﻣ ﺎ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺟﺎﺳوس ﻟﻠﺳﻠطﺎن اﻟﺗرﻛ ﻲ ﻟ‪ .‬ﮫ )اﻟﻧﻔﺛ ﺎت ‪ -‬ط (‬
‫أﺷﻌر اﻟﺷﻌر ‪ -‬ط ( ﻧظم ﺑﮫ ﺳﺗﺔ أﺳﻔﺎر ﻣن اﻟﺗوراة ‪ ،‬و )اﻟﺳﯾرة اﻟﺳ ﯾدﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﺣﺳ ر اﻟﻠﺛ ﺎم ‪ -‬خ (ﻓ ﻲاﻟﺟ دل ) ‪) * . ( 1‬رزق ﺑ ن‬ ‫و ) اﻟﻣﺷﻣرات ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﻧﻌﻣﺎن ( * ) ‪ 143 - . . .‬ه = ‪ 760 - . .‬م ( رزق ﺑن اﻟﻧﻌﻣﺎن اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻣن‬
‫ﻛﺎن ﻋﻠﻰ اﻟﺟزﯾ رة اﻟﺧﺿ وﻟﻣراءﺎ ‪.‬ظﮭ ر أﻣ ر ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫أﻣراء اﻻﻧدﻟس ‪.‬‬
‫‪ sidona‬إﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﺎﺟﻠ ﮫ ﻋﺑ د‬ ‫ذوﻧﺔ دﺧ ل‬ ‫اﻟ داﺧل ﻗﺎوﻣ ﮫ رزق واﺣﺗ ل ﺷ ﺛ م‬
‫ھﻠﮭ ﺎﻰ أ‪ ،‬ﻓﺗﻘرﺑ وا إﻟﯾ ﮫ ﺑﺗﺳ ﻠﯾﻣﮫ رزﻗ ﺎ ‪) * ،‬‬ ‫اﻟرﺣﻣن وﺣﺻره ﻓﯾﮭ ﺎ وﺿ ﯾق ﻋﻠ‬
‫وﺗب ‪ 8‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫‪224 : 36‬ﺎء ﺣﻠ‬ ‫فوأدﺑ‬ ‫ﻣﺟﻠ * ) ‪( 1‬ﺔ اﻟﻣﻘﺗط‬
‫ﺎﻣش ‪( 2‬‬ ‫ھ‬
‫وآداب زﯾ دان ‪273 : 4‬‬ ‫‪ 105‬ﻼم اﻟﻧ ﺑﻼء ‪391 : 7‬‬ ‫اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪: 1‬وإﻋ‬
‫وآداب ﺷﯾﺧو ‪ 45 : 2‬وﻛﺗﺎب ) ﻣﻊ اﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻌرﺑﯾﺔ (ﻟﻛراﺗﺷﻛوﻓﺳ ﻛﻲ ‪27‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 488 - 401‬ه = ‪ 1095 - 1010‬م ( رزق‬ ‫ﮫ)‪)*.(1‬‬
‫اﻟﺗﻣﯾﻣ‬ ‫ﻓﻘﺗﻠ‪.‬‬
‫ﻓﻘﯾ ‪ :‬ﮫ ﺣﻧﺑﻠ ﻲ واﻋ ظ ‪،‬‬ ‫ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟوھﺎب ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ‬
‫ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪ ،‬ﻛﺎن ﻛﺑﯾرھﺎ وﺟﻠﯾﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﻌﻠﯾﻣﻲ ‪ :‬ﻛﺎن ﺷﯾﺦ أھل اﻟﻌراق ﻓﻲ‬
‫زﻣﺎﻧﮫ ‪ .‬ﺻﻧفﺷ) رح اﻻرﺷ ﻓ ﺎدﻲ(اﻟﻔﻘ ﮫ واﻟﺧﺻ ﺎل واﻻﻗﺳ ﺎم ‪.‬ﻗﻠ ت ‪:‬ﻟﻌﻠ ﮫ‬
‫ﯾذھب إﻟﯾ ﮫ اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د ﺑ ن ﺣﻧﺑ ل (ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﻣﺎ ( )‬
‫ھو اﻟﻣﺧطوط اﻟﻣﺳﻣﻰ ) ﻛﺗﺎﺑﺎ‬
‫ﻣﻧﻘرﯾ وس ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟرﯾ ﺎض ) ‪ 1928‬م ‪) * . ( 2 ) ( 2 /‬‬
‫ﻣدﻓﻲ ‪ :‬ؤرخ‬ ‫وس اﻟﺻ‬ ‫‪1908‬‬
‫ﻣﻧﻘرﯾ‬ ‫ﺑﻌ ‪ - .‬رزقد ﷲ‬‫د ‪ 1326‬ه = ‪. .‬‬ ‫ﺑﻌ‬
‫ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻻﻗﺑﺎط ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺗﺎرﯾﺦ دول اﻻﺳﻼم ‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ) ‪3‬‬
‫ﻰ‬ ‫‪ 1940‬م‬
‫ﻋﯾﺳ(‬ ‫( ‪ ) * .‬رزوق ( * ) ‪ 1359 - 1302‬ه = ‪- 1885‬رزوق‬
‫ر‬ ‫ﻣﺧﺗﺻ‬
‫ﺻ ‪ .‬ﻧف )‬ ‫دان‬ ‫ﺎرﯾﺦ واﻟﺑﻠ‬ ‫ﻲ اﻟﺗ‬ ‫دادي ‪ :‬ﺗﻐﺎل ﻓ‬‫ﮫ اﺷ‬ ‫ث‪،‬ﻟ‬
‫اﻟﺑﻐ‬ ‫ﺎﺣ‬
‫ﻣﻌﺟ م‬ ‫ﻣرﺷ) د اﻟط ﻼب ‪-‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﺻ رف ‪ ،‬و )‬ ‫ﺟﻐراﻓﯾ ﺔ اﻟﻌ راق ‪ -‬ط ( و‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌ راق ﻗ دﯾﻣﺎ وﺣ دﯾﺛﺎ ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 4‬‬ ‫اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﻌﺎﻣﯾﺔ اﻟﻌراﻗﯾﺔ ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ل‬ ‫طﻼﺋ ( =ﻊ ﺑ ن رزﯾ ك *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫اﻟﺻ ﺎﻟﺢ‬ ‫اﺑ ن رزﯾ ك )‬
‫وذﯾل طﺑﻘ ﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ ‪1‬‬ ‫ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ ( 2 ) . 190 : 5‬اﻟﻣﻧﮭﺞ اﻻﺣﻣد ‪164 : 2‬‬
‫ﺎرﻓﯾن ‪367 : 1‬‬ ‫وھدﯾ‪ 384‬ﺔ اﻟﻌ‬
‫ذرات ‪: 3‬‬ ‫‪320‬‬
‫ر ‪ ، 104 : 3‬وﺷ‬ ‫‪77 :‬‬
‫واﻟﻌﺑ‬
‫‪ 835‬د ﻓ رغ اﻟﻧﺎﺳ ﺦ ‪3 ) .‬‬ ‫وﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ‪ 116 : 6‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻓرغ ﻣﻧﮫ ﺳﻧﺔ ﯾرﯾ‬
‫ﻣﻌﺟ) ‪( 4‬م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪ 463 : 1‬و ‪581 : 3‬‬ ‫اﻻزھرﯾ ﺔ ‪. 365 : 5‬‬ ‫(‬
‫ﻊ ( * ) ‪ 557 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ن طﻼﺋ‬ ‫دﻟﯾل اﻟﻌراﻗ رزﯾﻲ ‪. 884‬‬
‫ك ﺑ)‬ ‫واﻟ‬
‫‪ 1162‬م ( رزﯾك ﺑن طﻼﺋﻊ ﺑن رزﯾك ‪ :‬وزﯾر ﻋراﻗﻲ اﻻﺻل ‪ .‬ﻧﺷﺄ ﺑﻣﺻر ﻓﻲ‬
‫ﺑﯾت أﺑﯾﮫ ) اﻟﺻﺎﻟﺢ اﺑن رزﯾك ( ووﻟﻲ أﺑوه اﻟوزارة ﻟﻠﻔﺎﺋز اﻟﻔﺎطﻣﻲ ) ﺳﻧﺔ ‪549‬‬
‫ودﺳته (ﻋﻣ ﺔ اﻟﻌﺎﺿ د ﻣ ن ﻗﺗ ل اﻟﺻ ﺎﻟﺢ ‪ ،‬وﻛ ﺎن‬ ‫ھ ( ﺛم ﻟﻠﻌﺎﺿد ) ﺳﻧﺔ ‪555‬‬
‫اﻟﻌﺎﺿد ﺻﻐﯾر اﻟﺳن ﻓﺣﻠف أﻧﮫ ﺑرئ ﻣن ﻣﻘﺗﻠﮫ واﺳﺗوزر ) رزﯾكﺑﻌ( د أﺑﯾ ﮫ )‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 556‬ه (ﻓﻛﺎن أول ﻣﺎ ﺑﺎﺷره ھذا ﻗﺗل ﻋﻣﺔ اﻟﻌﺎﺿد وﺷرﻛﺎﺋﮭﺎ ﻓﻲ ﻗﺗل أﺑﯾ ﮫ‬
‫واﻟﻲ(ﻗوص ‪ ،‬ﻓﺛ ﺎر ﻋﻠﯾ ﮫ ھ ذا ‪ ،‬وﺿ ﻌف‬ ‫‪ .‬وﻋزل ) ﺷﺎور ﺑن ﻣﺟﯾر اﻟﺳﻌدي‬
‫رزﯾك ﻋن ﻟﻘﺎﺋﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗﻘﻠﮫ ﺷﺎور وﻗﺗﻠﮫ ﻓﻲ ﻣﺣﺑﺳﮫ ﺑﺣﺟﺔ أﻧﮫ أراد اﻟﮭ رب ) ‪( 1‬‬
‫ن‬ ‫‪ 861‬م ( ن ﺑ‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 247 - . . .‬ه = ‪ = . . .‬رزﯾ‬ ‫رزﯾ‪ ) * .‬ن اﻟﻌروﺿ‬
‫ن‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫ﺄوزان ﻏرﯾﺑ‬ ‫اﻟﻌروﺿ ﺎن ﯾﻲ ‪ :‬ﺄﺗﻲ ﺑ‬ ‫ر‬
‫ﺎﻋر ‪ ،‬ﻛ‬ ‫زھﯾ‬
‫و ﺷ‬ ‫دورد ‪ ،‬أﺑ‬
‫اﻟﻌروض ‪ -‬ﻧﺎﺣﯾﺎ ﻧﺣو أﺳﺗﺎذه ﻋﺑد ﷲ ﺑن ھﺎرون ‪ -‬ﻓﺄﺗﻰ ﻓﯾﮫ ﺑﺑداﺋﻊ ﺟﻣﺔ ‪ .‬وھو‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾﻧ زل ﺑﻐ داد ‪،‬‬ ‫ﻣ ن ﻣ واﻟﻲ طﯾﻔ ور ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور اﻟﺣﻣﯾ ري ﺧ ﺎل اﻟﻣﮭ دي‬
‫ﺟﺎرﯾ ﺔ اﻟﻧ ﺎطﻔﻲ ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻣﻌﮭ ﺎ أﺧﺑ ﺎر‬ ‫وﯾﻛﺛ ر ﻣ ن زﯾاﻟﺷ ﺎرة )‬
‫ﺎﻋرة ‪ ،‬ﺎن (‬
‫ﻋﻧ‬
‫‪ 253‬ن رزﯾ ن =ھ ذﯾل‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ اﺑ‬ ‫وﻣﻌﺎرﺿﺎت ) ‪ . ( 2‬اﺑن رزﯾن =‬
‫ﯾﺣﯾ ﻰ ﺑ ن‬ ‫‪ 496‬ن رزﯾ ن =‬ ‫ﺑن ﺧﻠف ‪ 436‬اﺑن رزﯾن =ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ھ ذﯾل اﺑ‬
‫ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪ ) * 497‬رزﯾن اﻟﺳرﻗﺳطﻲ ( * ) ‪ 535 - . . .‬ه = ‪ 1140 - . . .‬م‬
‫ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ( ﺑ ن ﻋﻣ ﺎر اﻟﻌﺑ دري اﻟﺳرﻗﺳ طﻲ اﻻﻧدﻟﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ن ‪:‬‬
‫إﻣﺎم اﻟﺣرﻣﯾن ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﺳرﻗﺳطﺔ ) ( ‪) * Saragosse‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫إرﺷ ﺎد اﻻرﯾ ب ‪209 : 4‬واﻟورﻗ ﺔ ‪. 35 - 32‬ﻣ ن‬ ‫اﺑن ﺧﻠ دون ‪( 2 ) . 76 : 4‬‬
‫ﺟﺎور ‪.‬ﺑﻣﻛ ﺔ زﻣﻧ ﺎ ط وﯾﻼ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﻟ ﺎ ﮫ‪ .‬ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺑﻼد اﻻﻧدﻟس‬
‫اﻟﺗﺟرﯾ د ﻟﻠﺻ ﺣﺎح اﻟﺳ ﺗﺔ ( ) ‪ ) * . ( 1‬رساﺑ ( *ن اﻟرﺳأﺣﻣ ﺎم د= ﺑ ن أﺑ ﻲ‬
‫رﺳﻋﺑ ﺗم د=اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫‪ 345‬ن‬
‫ﺗﻐﻔﻧﻲ ﻲ= ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد اﺑ‬ ‫اﻟرﺳ ﻋﻠ‬ ‫ﺑﻛ ر ‪844‬‬
‫= ﺢﺑ ن‬ ‫اﻟوھ ﺎب ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﺑ ن رﺳ ﺗم أﻓﻠ‬ ‫رﺳﺗم ‪171‬اﺑن ﻋﺑ‬
‫رﺳ د ﺗم =‬
‫أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 242‬ن رﺳ ﺗم =‬ ‫ﻋﺑد اﻟوھﺎب ‪240‬اﺑن رﺳ أﺑﺗم و= ﺑﻛ ر ﺑ ن أﻓﻠ ﺢ اﺑ‬
‫ﻣﮭدي ‪ 272‬اﺑن رﺳﺗم ) أﺑو اﻟﯾﻘظﺎن ( = ﻣﺣﻣد ﺑن أﻓﻠﺢ اﺑن رﺳﺗم ) أﺑو ﺣﺎﺗم (‬
‫اﻟﯾﻘظ ﺑ ن ﻣﺣﻣ داﺑ‪296‬ن رﺳ ﺗم =‬ ‫ﯾوﺳ =ف ﺑ ن ﻣﺣﻣ داﺑ‪294‬ن رﺳ ﺗم =ﺎن‬
‫رﺳ ﺗم ﺑ ﺎز ( * ) ‪- 1235‬‬ ‫ﯾﻌﻘوب ﺑن أﻓﻠﺢ ‪ 310‬رﺳﺗم ﺣﯾدر = ﻣﺣﻣد رﺳﺗم * )‬
‫‪ 1320‬ه = ‪ 1902 - 1819‬م (رﺳﺗم ﺑن إﻟﯾﺎس ﺑن طﻧوس ﺑن أﺑﻲ ﺷﺎﻛر ﺑ ﺎز ‪:‬‬
‫ﻣؤرخ ﻣﺎروﻧﻲ ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ ﻣن أھل دﯾر اﻟﻘﻣر ‪ .‬ﻣوﻟده ﺑﮭﺎ ‪ .‬وﻣﻧﺷﺄه ﻓﻲ ﺑﻼط اﻻﻣﯾر‬
‫ﺣﺎﺷﻧﻔ ﯾ ﻲ إﻟ ﻰ ﻣﺎﻟط ﺔ ﻓﺄﺳ ﺗﻧﺑول وﺑﻠ دان أﺧ رى‬ ‫ﺑﺷﯾر اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ ‪.‬ﻛﺎن ﺗﮫﻓﻲﻟﻣ ﺎ‬
‫ﻰ‬ ‫ﺗم إﻟ‬ ‫ﺎد رﺳ‬ ‫طﻧﺑول ﻓﻌ‬ ‫دى )ﺿ‪ 1266‬ه (‬
‫واﺣﻲ اﺳ‬ ‫ر‬ ‫اﻻﻣﯾ‬
‫وﺗ ﻓ وﻓﻲﻲ إﺣ‬
‫ﺟﺎﻋﺎ ‪.‬ﻓﺎرﺳ ﺎ ورﻋ ﺎ ﺗﻌﻠ م اﻟﺗرﻛﯾ ﺔ وﻛﺗ ب )‬ ‫وﻓﻲ ﺷﺑﺟﺑﯾ ل‬ ‫ﺑﯾ روت وﺗوﻛ ﺎن‬
‫اﻟرﺳ ﺗﻣﻲ اﺑ= ن‬ ‫ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ‪ -‬ط ﺔ( اﻟﻌﺎﻣﯾ ﺔ ﻟﺿ ﻌﻔﮫ ﺑﺎﻟﻔﺻ ﺣﻰ ) ‪. ( 2‬‬ ‫ﻣذﻛراﺗ ﮫ‬
‫رﺳﺗم اﻟرﺳﻌﻧﻲ = ﻋﺑد اﻟرزاق ﺑن رزق ﷲ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬روﺿ ﺎت‬
‫ذھب ‪( 2 ) . 106 : 4‬‬ ‫طرﻓﺔ ‪ 130‬ذرات اﻟ‬ ‫وﺷ‬ ‫‪ 286‬ﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳ‬ ‫ﺎت‬
‫واﻟرﺳ‬ ‫اﻟﺟﻧ‬
‫روت ‪. 1955‬‬ ‫ﺔ ﺑﺑﯾ‬ ‫ﺔ اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾ‬ ‫ورات اﻟﺟﺎﻣﻌ‬ ‫ن ﻣﻧﺷ‬ ‫ﺎز ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ﺗم ﺑ‬
‫أرﺳ= ﻼن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺷ ﯾﺦ (‬ ‫رﺳ ﻼن )‬ ‫راھﯾم=ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رزاق ‪695‬‬ ‫اﻟرﺳ ﻌﻧﻲ‬‫إﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ نھ ﺎرون ‪580‬اﻟرﺳ وﻟﻲ )اﻟﻣﻧﺻ ور ( =‬ ‫ﯾﻌﻘوب ) ‪( 699‬رﺳ ول =‬
‫= ﺑ ن ﯾوﺳ ف ) ‪( 667‬‬ ‫دﯾن ( ر‬‫وﻟﻲ ) م اﻟ ﻋﻣ‬ ‫اﻟرﺳ ﻧﺟ‬ ‫ﻋﻣ ر ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪647‬‬
‫اﻟﻣظﻔ ر ( =‬ ‫اﻟرﺳ وﻟﻲ )‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ‪677‬‬ ‫وﻟﻲ ) د اﻟ دﯾن‬ ‫اﻟرﺳ أﺳ‬
‫= ﺑ ن ﯾوﺳ ف ) ‪( 696‬‬ ‫رف ( ر‬ ‫اﻻﺷ ﻋﻣ‬ ‫اﻟرﺳ وﻟﻲ )‬ ‫ﯾوﺳ ف ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪694‬‬
‫داود ﺑ ن‬ ‫اﻟﻣؤﯾ د ( =‬ ‫اﻟرﺳ وﻟﻲ )‬ ‫ﺣﺳ = ن ﺑ ن داود ‪712‬‬ ‫اﻟﻣظﻔ ر (‬ ‫اﻟرﺳ وﻟﻲ )‬
‫ﯾوﺳف ‪ 721‬اﻟرﺳوﻟﻲ ) اﻟﻣﺟﺎھد ( = ﻋﻠﻲ ﺑن داود ‪ 764‬اﻟرﺳوﻟﻲ ) اﻻﻓﺿل (‬
‫=اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪778‬اﻟرﺳ وﻟﻲ )اﻻﺷ رف (إﺳ= ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن اﻟﻌﺑ ﺎس ‪803‬‬
‫اﻟظ ﺎھر ( =‬ ‫اﻟرﺳ وﻟﻲ )‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن أﺣﻣ د ‪830‬‬ ‫رف ( =‬‫اﻻﺷ إﺳ‬ ‫اﻟرﺳ وﻟﻲ )‬
‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ )‬ ‫رف ( =‬ ‫اﻻﺷ اﺳ‬ ‫اﻟرﺳ وﻟﻲ )‬ ‫ﯾﺣﯾ ﻰ ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ) ‪( 842‬‬
‫ﯾوﺳف ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪( 845‬اﻟرﺳ ﻲ =ﺣﻧظﻠ ﺔ‬ ‫‪ ( 854‬اﻟرﺳوﻟﻲ ) اﻟﻣظﻔر ( =‬
‫اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪) * 246‬اﻵﯾ دﯾﻧﻲ ( * ) ‪ 978 . . .‬ه‬ ‫ﺑن ﺻﻔوان اﻟرﺳﻲ =‬
‫= ‪ 1570 - . . .‬م ( رﺳول ﺑن ﺻﺎﻟﺢ اﻵﯾدﯾﻧﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل آﯾ دﯾن ‪.‬‬
‫ﺑﺈﺷﺎرة ﻣن اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪،‬‬ ‫ﻛﺎن ﻗﺎﺿﯾﺎ ﺑﻣرﻣرة ﺳﻧﺔ ‪ 966‬وﺻﻧف‬
‫ﻛﺗﺎب ) اﻟﻔﺗﺎوى اﻟﻌدﻟﯾﺔ ‪-‬ﻣﻧﮫخ (ﻧﺳ ﺦ ﻓ ﻲ أوﻗ ﺎف ﺑﻐ داد ) ‪( 3841‬وطوﺑﻘﺑ و‬
‫ﺎﻧﻠﻲ‬ ‫ﺈزﻣﯾر ) ‪ . ( 1‬ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫ﻋﺛﻣ(‬ ‫نﺑ‬ ‫ودﻓ‬
‫وﻏﯾرھﻣ وﻓﻲ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺗ‬
‫وﻛﻠﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺎف ‪* = 72‬‬
‫اﻟﻛرﻛ)‬ ‫وﺧ ‪313 : 1‬زاﺋن اﻻوﻗ‬ ‫ؤﻟﻔﻠري‬ ‫ﻣ‬
‫رﺳول ﺑن ﯾﻌﻘوب اﻟﻣﺎھوﻧﻲ أﺻ ﻼ ‪ ،‬اﻟﻛرﻛ وﻛﻠﻲ‬ ‫‪ 1243‬ه = ‪ 1827 - . . .‬م (‬
‫واﻟﻣﻧﺷ ﺄن ‪.‬ﻛرﻛ وك إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻣ وطﻧؤرخﺎ ‪:‬ﺗرﻛ ﻲ اﻻﺻ ھ ل ﺎﺟر ﻣ‬
‫ﺄﻣر‬ ‫ﻧف ﺑ‬ ‫رﻓﺧﺎﻧﺔ ( رف ‪ ،‬وﺻ‬ ‫اﻟﻣﺻ دار اﻟﺻ‬‫ﻲ)‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫وﻋ ‪1220‬ﯾنه ‪.‬ﻛﺎﺗﺑ‬
‫اﻟوزراء (ﺔ ﻣ زﯾﺞ ﻣ ن اﻟﻠﻐ ﺎت‬ ‫ﺑﻠﻐ‬ ‫اﻟواﻟﻲ ) داود ﺑﺎﺷﺎ ( ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬ﻛﺗﺎب ) دوﺣﺔ‬
‫واﻟﺗرﻛﯾ ﮫﺔإﻟ( ﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻣوﺳ ﻰ ﻛ ﺎظم‬ ‫واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ‪ ،‬ﺗرﺟﻣ‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬ ‫اﻟ ﺛﻼث )‬
‫دوﺣﺔ اﻟوزراء ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ وﻗ ﺎﺋﻊ ﺑﻐ داد اﻟ زوراء ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 1‬‬ ‫ﺗورس وﺳﻣﺎه )‬
‫ﺎء ﷲ ( * ) ‪ 444 - 370‬ه = ‪ 1052 - 980‬م (‬ ‫اﺑ * ) رشن (ﻣ* * ) ﺎ ﺷ‬
‫ن ‪ :‬رئ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪.‬‬ ‫رﺷﺄ ﺑن ﻧظﯾف ﺑن ﻣﺎ ﺷ ﺎء ﷲ اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ﻣﻘ‬
‫أﺻﻠﮫ ﻣن اﻟﻣﻌرة ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣﺻر وﺳورﯾﺔ واﻟﻌراق ‪ ،‬وﻋﺎش ﻓﻲ دﻣﺷق ‪.‬ﻗ ﺎل‬
‫ﻣوﻗوﻓ ﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻘ راء إﻟ ﻰ اﻟﺷﻣﯾﺳ ﺎطﯾﺔ ‪ ،‬ﺗ دﻋﻰ ) دار‬ ‫وﻟ ﮫ ﺑﮭ اﻟ ﺎ دارذھﺑﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻘرآن اﻟرﺷﺎﺋﯾﺔ ( ‪ .‬ﻣن ﺗﺻﻧﯾﻔﮫ ) اﻟﺳﻧﺔ اﻟﻣﺄﺛورة ﻟﻠﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ -‬خ (ﻓﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ‬
‫اﻟﻣطﻠ ب ( * )‬ ‫ﻣﺣﻣ= ود رﺷ ﺎد ‪1343‬رﺷ* ) ﺎد ﻋﺑ د‬ ‫رﺷ ﺎدﺑ ) ك (‬ ‫)‪.(2‬‬
‫د‬ ‫ﻣﺣﻣ ) د رﺷ ﺑ ﺎدن( ﻋﺑ‬ ‫رﺷ( أو ﺎد‬ ‫‪ 1394 - 1335‬ه = ‪ 1975 - 1917‬م‬
‫اﻟﻣطﻠب ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻣﺧطوطﺎت وأﻣﺎﻛن وﺟودھﺎ ‪ .‬ﻣﺻري ‪ .‬ﻣوﻟده وﻣﻧﺷﺄه ﻓﻲ *‬
‫اﻟﻔﻘ ﮫ‬‫وﺑﻠدﯾ ﺔ ‪:‬‬ ‫وطوﺑﻘﺑ و ‪579 : 2‬‬ ‫وﻛﺷ= ف اﻟظﻧ ون ‪1226‬‬ ‫ھ) ﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫ﻣﻘدﻣﺗﮫ واﻧظ ر ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻌ رب ‪( 2 ) . 1019 : 2‬‬ ‫اﻟﺣﻧﻔﻲ ‪ . 41‬دوﺣﺔ اﻟوزراء ‪:‬‬
‫واﻟﻌﺑ ر ‪: 3‬‬ ‫ﻻﺑ ‪ -‬ن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷوطﺑﻘﮭﺑﺔ ‪.‬ﺎت اﻟﻘ راء ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪321‬‬ ‫اﻻﻋخ ‪،‬ﻼم‬
‫واﻟﺗﺻ ﺣﯾﺢ ﻣ ن اﺑ ن ﻗﺎﺿ ﻲ‬ ‫رﺷﺄ ﻊ (‬ ‫‪) 171‬‬
‫ووﻗ ‪206‬ﻊ ﻓ ﻲ اﻟﺗ راث ‪ : 1‬ﺧط‬
‫ﻋﻣل‪.‬ﻓ ﻲ ﻣﻌﮭ د اﻟﻣﺧطوط ﺎت ﺑﺟﺎﻣﻌ ﺔ‬ ‫ﺷﮭﺑﺔ ﺑﺧطﮫ ‪ .‬ﻣﻧطﻘﺔ اﻟﺟﻣﺎﻟﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة‬
‫اﻟدول اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑدء إﻧﺷﺎﺋﮫ ) ‪( 1946‬وﺳﺎﻋد ﻓﻲ ﺗﺣرﯾ ر ﻣﺟﻠﺗ ﮫ ‪.‬وأرﺳ ل‬
‫راث‬ ‫ﺎﺋس اﻟﺗ‬ ‫ن ﻧﻔ‬ ‫ثﻋ‬ ‫واھﻣﺎ ﻟﻠﺑﺣ‬ ‫ﺎ وﺳ‬ ‫د وﺗرﻛﯾ‬ ‫ﻰ اﻟﮭﻧ‬
‫وﺗﺻوﯾرھﺎ ﻓﺟﻣﻊ اﻟﻘﺳم اﻻﻛﺑر ﻣن ﻣﺻورات اﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﺗﻲ ﺗﺿﻣﮭﺎ ﻣﻛﺗﺑﺔ‬
‫اﻟﻣﻌﮭد ‪ .‬وﺗﻌﺎون ﻣﻊ ) ﻓؤاد اﻟﺳﯾد (ﻋﻠﻰ وﺿﻊ ﻓﮭﺎرس ﻟﺑﻌض اﻟﺧزاﺋن اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬
‫‪ .‬وأﻟﻘﻰ ﻣﺣﺎﺿرات ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﺎت ﺑﺎﻟوﻻﯾﺎت اﻟﻣﺗﺣدة ) ‪( 1964‬وﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺎ ) ‪72‬‬
‫ر‪-‬ط(‬ ‫ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭذﯾ ﺎ )ول اﻟﻌﺑ‬ ‫وﺣﻘ ﺎق‪ .‬ﻛﺗﺑ‬ ‫وﻏﯾرھ‬‫وﻣﺻ ر ) ‪ 68‬و ‪( 74‬‬ ‫(‬
‫‪ ( 73‬ﺎن ﺷ ﻌﻠﺔ‬ ‫ب اﻟط ب واﻟﻌﻠ وم ) وﻛ‬ ‫ﻟﻛﺗ ‪ -‬خ (‬ ‫ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪ ،‬وﺻ ﻧﻊﻓﮭ) رس‬
‫ﺎطﻲ = د ﷲ ﺑ ن‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫ﺎط اﻧطﻔ ﺄت ﻓﺟ ﺄة ﺑﺎﺻ ﺎﺑﺔ ﻗﻠﺑﯾ ﺔ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪. ( 1‬‬
‫اﻟرﺷ‬
‫‪ 1312‬ن‬
‫ﺣﺑﯾ ب ﷲ اﺑ‬ ‫اﻟرﺷ ﺗﻲ =‬ ‫= ﺑ ن ﻗﺎﺳ م ‪1259‬‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ‪542‬‬
‫اﻟرﺷ ﻛ ﺗﻲﺎظم‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﻔﯾﻠﺳ وف (‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن أﺣﻣ داﺑ‪520‬ن رﺷ د )‬ ‫اﻟﺟ د‬ ‫رﺷ د )‬
‫أﺣﻣ د ‪595‬رﺷ* ) دي اﻟﺷ ﻣﻌﺔ ( * ) ‪ 1334 - 1282‬ه = ‪ 1916 - 1865‬م (‬
‫ﮭﯾد ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻛﺗ ﺎب‬ ‫ﺑﺎﺷ ﺎن (ﺳ ﻠﯾم اﻟﺷ ﺷ ﻣﻌﺔ ‪:‬‬ ‫رﺷ ديﺑ ) ﺑ ك (ن أﺣﻣ د )اﺑ‬
‫ﺑﺎﻟﺣﺟ ﺎزإﻟ( ﻰ‬ ‫ﯾﻧﻲ ‪.‬اﻻﺻ ل ‪ ،‬اﻧﺗﻘ ل أﺳ ﻣ ﻼﻓﮫن وادي اﻟﻌﻘﯾ ق )‬ ‫اﻻﻋﯾ ﺎن‬‫ﺣﺳ‬
‫دﻣﺷق ﺳﻧﺔ ‪ 825‬ه ‪.‬وﻟد وﺗﻌﻠم ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬واﻧﺗﺧب ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋﻧﮭ ﺎ * )ھ ﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫ق أول‬ ‫رام ‪1975 / 1 / 13‬‬
‫اﻟﻣواﻓ‬ ‫ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ وﺟرﯾف ‪ .‬دة اﻻھ‬ ‫ﻣ* ) ‪( 1‬‬
‫وأﺧﺑ ﺎر اﻟﺗ راث ‪:‬‬ ‫وﻛﺎﻧت وﻓﺎﺗﮫ ﻓ ﻲ آﺧ ر أﯾ ﺎم ذي اﻟﺣﺟ ﺔ ‪1394‬‬ ‫اﻟﻣﺣرم ‪1395‬‬
‫اﻟﻌدد ‪ 76‬وﻣﺟﻠﺔ ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐﺔ ‪ . 469 : 50‬ﻓﻲ اﻟﻣﺟﻠس اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬وﻗﺎوم ﺳﯾﺎﺳﺔ‬
‫وﺿ ﻊ )‬ ‫ﺎدﯾﯾن (ﻲ ﺧﻠﻘ ﮫ ‪ ،‬ﻟ ﮫ إﻟﻣ ﺎم ﺑ ﺎﻻدب واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪.‬‬ ‫اﻻﺗﺣ ﯾﻼ ﻓ‬ ‫وﻛ ﺎن )ﻧﺑ‬
‫رواﯾﺎتﺎء (روح اﻟﻘوﻣﯾ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻧﺷ ر ﻣﻘ ﺎﻻت وأﻟﻘ ﻰ ﺧطﺑ ﺎ ‪.‬وﻟﻣ ﺎ‬ ‫ﻻ ذﻛ‬
‫اﻟﻌرﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﺎﻟﯾ ﺔ (‬ ‫اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪ ،‬اﻋﺗﻘ ل وﺣ وﻛم ﻓ ﻲ دﯾ وان )‬
‫ﻣﺣﺎﻛﻣﺔ ﻟم ﯾﻛن اﻟﻐرض ﻣﻧﮭﺎ إﻻ اﻟﻔﺗك ﺑطﻼﺋ ﻊ اﻟﯾﻘظ ﺔ اﻟﻘوﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺗرﻛﻲ ‪،‬‬
‫ﺔ ‪ ،‬وأﻋ دم ﻣ ﻊ آﺧ رﯾن ﺷ ﻧﻘﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺳ ﺎﺣﺔ اﻟﺷ ﮭداء ﺑدﻣﺷ ق ‪) * .‬‬
‫رﺷدي ﻣﻠﺣس ( * ) ‪ 1378 - 1317‬ه = ‪ 1959 - 1899‬م ( رﺷدي ﺑن ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﺟﻐراﻓﻲ ﻣﺣﻘ ق ‪ ،‬ﻣ ن ﺛﻘ ﺎت اﻟﻣﻠ ك ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز آل ﺳ ﻌود ‪.‬وﻟ د‬ ‫ﻣﻠﺣس ‪:‬‬‫أدﯾب‬
‫طﻧﺑول وﻛ ﺎن ﻓ ﻲ ھ ذه أﻣ ﯾن اﻟﺳ ر ﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ اﻟﻌﮭ د‬ ‫وﺑﺎﺳ ﺎﺑﻠس ‪.‬‬ ‫ﻌﻠ م ﺑﮭ ﻓ ﺎ ﻲ ﻧ‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ ‪ .‬وﻋﻣل ﻓﻲ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ ﺑدﻣﺷق وﻋﺎد إﻟﻰ ﻧﺎﺑﻠس ﺑﻌد اﻻﺣﺗﻼل اﻟﻔرﻧﺳﻲ ‪.‬‬
‫ودﻋﺎه ﯾوﺳف ﯾﺎﺳﯾن ﻟﯾﺣل ﻣﺣﻠﮫ ﻓ ﻲ ﺗﺣرﯾ ر ﺟرﯾ دة أم اﻟﻘ رى ﺑﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ﺛ م ﺟﻌﻠ ﮫ‬
‫ﻟرﯾ ﺎضﻓﻛ‪ .‬ﺎن ﻣ ﻊ‬ ‫ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋﻧﮫ ﻓﻲ رﯾﺎﺳﺔ اﻟﺷﻌﺑﺔ اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ ﺑﺎﻟ دﯾون اﻟﻣﻠﻛ ﻲ ﻓ ﻲ ا‬
‫اﻟﻣﻠك ﻓﻲ ﺣﻠﮫ وارﺗﺣﺎﻟ ﮫ وﺑﻌ ض ﻟﯾﻠ ﮫ وﻛ ل ﻧﮭ ﺎره ‪ ،‬زھ ﺎء ﺛﻼﺛ ﯾن ﻋﺎﻣ ﺎ ﻋ رف‬
‫ﻣﻧﮭ ﺎﯾرة) اﻻﻣﯾ ر ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫وﺻ ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ﺳ‬ ‫ﻓﯾﮭﺎ ﻛل ﺷ ﺊ ﻋ ن اﻟﻣﻣﻠﻛ ﺔ ‪.‬‬
‫رت ﻣﻧ ﮫ ﻋﺷ رة‬ ‫ﻧﺷ ‪ -‬خ (‬
‫ﻣﻌﺟ( و )م ﻣﻧ ﺎزل اﻟ وﺣﻲ‬ ‫اﻟﻛ رﯾم اﻟﺧط ﺎﺑﻲ ‪ -‬ط‬
‫ﻓﺻول ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﻧﮭل ﻋﺎﻣﻲ ‪ 1357‬و ‪ 1358‬ه و ) اﻟﻣﻌ ﺎدن ‪ -‬ط (اﻧﺗزﻋ ﮫ‬
‫ﺟﻐراﻓﯾ ﺔ اﻟ ﺑﻼد اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﺳ ﻌودﯾﺔ ‪ -‬خ (‬
‫ﻣن ﻛﺗﺎب ﻛﺑﯾر ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺑﻠ دان ﻟﻌﻠ ﮫ )‬
‫اﻧﺗزع ﻣﻧﮫ أﯾﺿﺎ ) ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﺻﻐﯾر ‪ .‬وﻟﮫ ) ﻣﻧﺎزل اﻟﻣﻌﻠﻘﺎت‬
‫‪ 150‬وﺣﻘ ق أﻣﺎﻛﻧﮭ ﺎ اﻟﻣﻌروﻓ ﺔ اﻟﯾ وم ‪ ،‬و )ﻣﺳ ﺎﻓﺎت‬ ‫اﺳ ﻣﺎ‬‫‪ -‬خ ( ﺟﻣﻊ ﻓﯾﮫ ﻧﺣو‬
‫وﻧﺷ رﺗ ) ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻟط رق ﻓ ﻲ اﻟﻣﻣﻠﻛ ﺔ ‪ -‬ﺗﻘط ( ووﯾم) اﻻوﻗ ﺎت ﻟﻠﻣﻣﻠﻛ ﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﻼت‬ ‫ﻲ اﻟﻣﺟ‬ ‫ﮫﻓ‬ ‫ن ﻣﺑﺎﺣﺛ‬ ‫وﻻ ﻣ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وﻓﺻ‬ ‫ﺔ ﺛﺎﻧﯾﻣﻛ ﺔ ﺔ (‬
‫ﺑﻣﻛ‬ ‫ﻌ‬
‫ﺎرون ﺑ ن ﻣﺣﻣ د )‬ ‫اﻟﻌﺑﺎﺳ ھ ﻲ ( =‬
‫اﻟرﺷ ﯾد )‬‫ﻌودﯾﺔ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺟ دة ) ‪. ( 1‬‬ ‫وﺗ‬ ‫اﻟﺳ‬
‫أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ ( 193‬اﺑن اﻟرﺷﯾدأﺣﻣ= د ﺑ ن ھ ﺎرون ‪209‬اﻟرﺷ ﯾد )اﻟﻐﺳ ﺎﻧﻲ ( =‬
‫اﻟﻌط ﺎر ( =‬ ‫اﻟرﺷ ﯾد )‬ ‫واط =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪573‬‬ ‫اﻟرﺷ ﯾد طاﻟو ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ‪563‬‬
‫ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 622‬اﻟرﺷﯾد ) اﻟﻘﺎﺿﻲ ( =ذواﻟﻧون ﺑن ﻣﺣﻣ د ) ‪( 663‬اﻟرﺷ ﯾد‬
‫رﺷ ﯾد اﻟدوﻟ ﺔﻓﺿ= ل ﷲ ﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫) اﻟﻣؤﻣﻧﻲ ( = ﻋﺑد اﻟواﺣد ﺑن إدرﯾس ‪640‬‬
‫اﻟﺧﯾر ‪ 716‬رﺷﯾد اﻟدﯾن = ﻓﺿل ﷲ ﺑن أﺑﻲ اﻟﺧﯾر ‪ 716‬اﺑن رﺷﯾد =ﻣﺣﻣد ﺑ ن‬
‫اﻟرﺷ ﯾد ﺑ ﺎي =‬ ‫اﻟرﺷ ﯾد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪( 1082‬‬ ‫ﻟرﺷ ﯾد اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲ =‬ ‫ﻋﻣر ‪ 721‬ا‬
‫‪1263‬ن اﻟرﺷ ﯾد =‬ ‫‪1172‬ن اﻟرﺷﻋﺑ ﯾد د=ﷲ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ د اﻟرﺷ ﯾد اﺑ‬
‫‪ 1315‬ن اﻟرﺷ ﯾد =‬ ‫طﻼل ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 1283‬اﺑن اﻟرﺷﯾد = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﺑ‬
‫ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣﺗﻌب ‪ 1324‬رﺷﯾد رﺿﺎ = ﻣﺣﻣد رﺷﯾد ‪1354‬اﻟرﺷ ﯾد =ﻋﺑ د‬
‫ل ‪176 - 173 : 6‬‬ ‫د ‪1357‬ھ * ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫اﻟﻣﻧﮭ(‬ ‫ز ﺑ اﻟﻌز ن أﺣﻣ‬ ‫ﯾ‬
‫ﯾد ‪،‬‬ ‫رﺷ(‬
‫ﯾد ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫رﺷ)‬
‫ف‪*.‬‬ ‫ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ‬ ‫وﻣ‬
‫اﻟرﺑﯾﻌﯾﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﻋﺑ دة ‪ ،‬ﻣ ن ﺷ ﻣرﺟ‪ :‬د ‪ ،‬ﻗرﯾ ب‬ ‫ﻣن اﻟﺟﻌﺎﻓرة ) آل ﻣن‬
‫ﺟﻌﻔر (‬
‫اﻟﻌﮭد ‪ .‬ﻣن ﺳﻛﺎن ﺣﺎﺋل ‪ .‬ﻣﺎت ﻓﻲ أواﺧر اﻟﻘرن اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻋﺷر ﻟﻠﮭﺟرة ‪.‬وﻋ رف‬
‫وﻛﺎﻧت ﻟﮭم ﻓﻲ ﺷﻣﺎﻟﻲ ﺟزﯾرة اﻟﻌرب إﻣ ﺎرة واﺳ ﻌﺔ‬ ‫أﺑﻧﺎؤه وﺣﻔداؤه ﺑﺂل رﺷﯾد ‪.‬‬
‫ردﺗﮭم ‪.‬ﻓﯾﮭ ﺎ أﻣ راء وﻓرﺳ ﺎن ﻋرﻓ وا ﻓ ﻲ‬ ‫ﺳطت ﻋﻠ ﻰ ﺑ ﻼد آل ﺳ ﻌود وﺷ ظﮭ ر‬
‫ﻗﺿ رﺷﻰ ﻋﻠﯾد ( ﯾﮭم ﺻ ﻘر اﻟﺟزﯾ رة ﻋﺑ د‬ ‫ﺗ ﺎرﯾﺦ ﻧﺟ د اﻟﺣ دﯾث )‬
‫أﻧظ اﺑ ر ‪:‬ن‬
‫اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺳﻌودي ‪ .‬وھذا )ﺗﻔرﯾ ﻊﻣ( ن وﻟ ﻲ ﻣاﻻ ﺎرة ﻣ ﻧﮭم أو‬
‫وﻋﻠ ‪ .‬ﻲ ﺧﻠ ف ﻋﺑ د ﷲ وﻋﺑﯾ دا ‪.‬ﻓﺄﻣ ﺎ‬ ‫ﻛﺎن ﻟﮫ ﻛﺑﯾر ﺷﺄن ‪ :‬ﺧﻠف ) رﺷﯾد ( ﻋﻠﯾﺎ‬
‫وأﻋﻘ ب‬ ‫ب ﻣﺣﻣ دا وﻣﺗﻌﺑ ﺎ وط ﻼﻻ ‪ ،‬وأﻣ ﺎ ﻋﺑﯾ د ﻓﮭ و أﺑ و ﺣﻣ ود ‪.‬‬
‫وأﻋﻘب ﻣﺗﻌ ب ﺑ ن‬ ‫ﻣﺗﻌب ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز وھذا أﺑﺎ ﻣﺷﻌل وﻣﺣﻣدا وﻣﺗﻌﺑﺎ وﺳﻌودا ‪.‬‬
‫دراوﺑﻧ در ‪ ،‬ووﻟ د ﻟط ﻼل ﺑ ن ﻧ ﺎﯾف‬ ‫وﻧﺎﯾﻔ ﺎ‬
‫وأﻋﻘب ط ﻼل ﺑ‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬ﻋﺑد ﷲ ‪.‬‬
‫وأﻣ ﺎ ﺣﻣ ﻋﺑ ود ﺑد ﷲ ‪.‬ن ﻋﺑﯾ د ﻓﺄﻋﻘ ب ﺳ ﻠطﺎﻧﺎ وﺳ ﻌودا وﻓﯾﺻ ل ) ‪) * . ( 1‬‬
‫د‬ ‫‪ 1323‬ه = ‪. . .‬ﯾد‪ -‬ﺑ‪ 1905‬م ( ن أﺣﻣ‬ ‫ﺎري ( * ) ‪ - . . .‬رﺷ‬ ‫اﻻﻧﺻ‬
‫اﻻﻧﺻﺎري ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻣوﻟده ﻓﻲ ﻛﻧﻛوه ﺑﺎﻟﮭﻧد ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ‬
‫) اﻟﻌرف اﻟﺷذي ‪ -‬ط ( ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺳﻧن اﻟﺗرﻣذي ) ‪ ) * . ( 2‬رﺷﯾد أﯾوب ( *‬
‫) ‪ 1360 - 1288‬ه = ‪ 1941 - 1871‬م ( رﺷﯾد أﯾوب ‪:‬ﺷﺎﻋر ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﺷ ﺗﮭر‬
‫ﻓﻲ ) اﻟﻣﮭﺟر ( اﻻﻣﯾرﻛﻲ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﺑﺳﻛﻧﺗﺎ ) ﻣن * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻧﻘﻠ ت‬
‫ھذا اﻟﺗﻔرﯾﻊ ﻣن ﺧط ﺧﺎﻟد اﻟﻔرج وﻗد ﻛﺗﺑﮫ ﻋﻠﻰ ورﻗﺔ وﺿﻌﮭﺎ ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﮫ ) اﻟﺧﺑر‬
‫ﻟﻠرﺟوع إﻟﯾﮭﺎ أو ﻻدﺧﺎﻟﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻣوﺿ ﻌﮭﺎ ﻣ ن ﻛﺗﺎﺑ ﮫوﻗ‪ .‬د ﺗﻛ ون‬ ‫واﻟﻌﯾﺎن ‪ -‬خ (‬
‫ﻟﻠﺗﺣﻘﯾق ﻓﻲ ﻣﺎ اﺷﺗﻣﻠت ﻋﻠﯾﮫ ‪.‬واﻧظر داﺋرة اﻟﻣﻌﺎرف ﻟﻠﺑﺳ ﺗﺎﻧﻲ ‪2 ) . 104 : 3‬‬
‫( ﻋﺑد اﻟوھﺎب اﻟدھﻠوي ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻟﺣﺞ ‪ .‬ﻗرى ﻟﺑﻧﺎن (ورﺣل ﺳ ﻧﺔ ‪ 1889‬م ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧ ﻓﺄﻗ ﺎم ﻧﺣ و ذﻟ ك ‪ ،‬وھ و‬ ‫ﺷﺳﺗر‬
‫إﻟﻰ ﺑﺎرﯾس ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﺛﻼث ﺳﻧوات ‪ .‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ‬
‫ﮭرا ‪ .‬ﺎﺟر إﻟ ﻰ‬ ‫ﯾﺗﻌ ﺎطﻰ ﺗﺻ دﯾروﻋاﻟﺑﺿ ﺎد إﻟﺎﺋﻊ ‪.‬ﻰ ﻗرﯾﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻣﻛ ث أﺷ وھ‬
‫واﺳ‪ .‬ﺗﻣر إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ‪.‬ودﻓ ن‬ ‫ﻧﯾوﯾورك ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻣن ﺷﻌراء اﻟﻣﮭﺟ ر اﻟﻣﺟﻠ ﯾن‬
‫ﺎﻋر ‪.‬اﻟﺷ ﺎﻛﻲ ‪ ،‬ﻟﻛﺛ رة ﻣ ﺎ ﻓ ﻲ ﻧظﻣ ﮫ ﻣ ن ﺷ ﻛوى‬ ‫ﺎن ﯾﻧﻌﻓ تﻲ ﺑﺑﺎﻟﺷ روﻛﻠن‬
‫ﻋﻧت اﻟدھر ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻻﯾوﺑﯾﺎت ‪ -‬ط ( ﻣن ﻧظﻣﮫ ‪ ،‬ﻧﺷره ﺳﻧﺔ ‪ ، 1916‬و )أﻏ ﺎﻧﻲ‬
‫اﻟدروﯾش ‪ -‬ط ( ﻧﺷره ﺳﻧﺔ ‪ 1928‬و ) ھﻲ اﻟدﻧﯾﺎ ‪ -‬ط ( ﺳﻧﺔ ‪) * . ( 1 ) 1939‬‬
‫رﺷم ( ﯾد ﺑ ن‬ ‫رﺷ ﯾد ﻣﺻ وﺑﻊ ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1340‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪1921‬‬
‫رب ‪.‬ﺎم زﻣﻧ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ ‪ ، ،‬ﻋﻠ ت ﻟ ﮫ ﺷ ﮭرة ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ أﻗ‬ ‫وﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻣﺻ ﺎﻋر‬ ‫ﺣﻧﺎ ﺷ‬
‫وﻓﻲ ﺑ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟ دار اﻟﺑﯾﺿ ﺎء ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﺗﻘر ﻲ اﻟﻣﻐ وﺗرب ‪.‬‬ ‫ﻣﺻر ﺛم ﺑﺑ ﺎرﯾس ‪ ،‬واﺳ ﻓ‬
‫ﻋدة دواوﯾن ﺻﻐﯾرة ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) دﯾوان اﻻﺛر ‪ -‬ط ( و )دﯾوان ﻏﺻن اﻟﻧﻘ ﺎ ‪ -‬ط (‬
‫و ) دﯾوان اﻟﻧﺧﺑﺔ ‪ -‬ط ( و )ﺳﺣر اﻟﺑﯾ ﺎن ‪ -‬ط ( ﺗو )ذﻛﺎر راﻏ ب وﺻ ﺑري ‪-‬‬
‫ﻗدﻣﮫ إﻟﻰ اﺳ ﻣﺎﻋﯾل راﻏ ب * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬اﻟﻧ( ﺎطﻘون ﺑﺎﻟﺿ ﺎد ‪40‬‬ ‫ط(‬
‫ﺎن ‪.‬ﻣﺻ ر ‪ ،‬وإﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺻ ﺑري اﻟﺷ ﺎﻋرﻗ ‪ .‬ﺎل‬ ‫رب ‪266‬‬
‫وﺑﻼﻏ ﺔﻣاﻟﻌ ن أﻋﯾ‬
‫وﻛ ﺎن رزي‬ ‫ﻌره‪ :‬ﺳ ﺟﯾﺔ ‪ ،‬وﻻ إﻟﻣ ﺎم ﻟ ﮫ ﺑﺎﻟﻘواﻋ د ‪.‬‬ ‫اﻟﺳوﺳ ﻲ‬‫اﻟﻣﺧﺗ ﻛ ﺎر ﺎن ﺷ‬
‫ﺎﻣﻼ ‪ .‬ﺔ وﯾﺿ ﯾﻊ ﻣ ﺎ ﯾﺟﯾزوﻧ ﮫ ﺑ ﮫ ‪ ،‬ﺑ ﯾن اﻟﻛ ﺎس‬ ‫اﻟﮭﯾﺋﻛﺑ ﺔﺎرﺧ اﻟﻣﻐﺎرﺑ‬
‫ﯾﻣ دح‬
‫واﻟطﺎس ) ‪) * . ( 1‬رﺷﯾد ﺷ ﻣﯾل ( * ) ‪ 1347 - 1271‬ه = ‪ 1928 - 1855‬م‬
‫ﺎب ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﻛﻔرﺷ ﯾﻣﺎ )ﺑﻠﺑﻧ ﺎن (‬‫( رﺷﯾد ﺑن ﺧﻠﯾل ﺷﻣﯾل ‪:‬ﺻﺣﺎﻓﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻛﺗ وﻟ‬
‫درﺳ ﺔ اﻟﺣﻛﻣ ﺔ ﺑﺑﯾ روت ‪ ،‬واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ﻓﻌﻣ ل ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة )‬
‫ﻧﺔ ‪ 1896‬م ‪،‬‬ ‫ﻛﻧدرﯾﺔ ﺳ‬ ‫ﯾر (ﺑﺎﻻﺳ‬
‫ﺔ‬ ‫ﯾوﻣﯾ‬
‫اﻟﺑﺻ‬
‫دة )‬ ‫أﻧﺷ ( ﺄ ﺟرﯾ‬‫اﻻھ م رام‬ ‫ﺛ‬
‫واﺳﺗﻣر ﯾﺻدرھﺎ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪ ) * . ( 2‬أﺑوﺣﻠﯾﻘﺔ ( * ) ‪ - 591‬ﻧﺣو ‪ 660‬ھ‬
‫طﺑﯾ ب ‪ ،‬ﻋ ﺎﻟم ‪،‬‬ ‫رﺷﯾد اﻟدﯾن ﺑن اﻟﻔ ﺎرس ﺑ ن داود ‪:‬‬ ‫= ‪ - 1195‬ﻧﺣو ‪ 1262‬م (‬
‫وﻧﺷ( ﺄ ﻓ ﻲ اﻟرھ ﺎ ‪) * .‬‬ ‫ﻣﺗﺄدب ‪ .‬وﻟد ﺑﻘرﯾﺔ ﺟﻌﺑر )ﻋﻠﻰ اﻟﻔرات ‪ ،‬ﻗرب اﻟرﻗ ﺔ‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪) . 1757‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟﻣﻌﺳ ول ‪224 . 223 : 3‬‬
‫وﻣﻧ إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھر ‪،‬‬‫واﻧﺗﻘل إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق ‪،‬ﮭ ﺎ‬ ‫‪ ( 2‬اﻻھرام ‪ :‬أول أﻏﺳطس ‪. 1928‬‬
‫ﻓﺎﺗﺻل ﺑﺎﻟﻣﻠك اﻟﻛﺎﻣل ﻓﺧدﻣﮫ ﺛم ﺧدم اﺑﻧﮫ اﻟﻣﻠك اﻟﺻ ﺎﻟﺢ ﺛ م اﺑﻧ ﮫ اﻟﻣﻠ ك اﻟﻣﻌظ م‬
‫اﻟﻣﺧﺗ) ﺎر ﻓ ﻲ أﻟ ف ﻋﻘ ﺎر (‬ ‫وأﻟف ﻋدة ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﺛم اﻟﻣﻠك اﻟظﺎھر ﺑﯾﺑرس ‪.‬‬
‫اﻻﻣ راض‬ ‫ﺣﺔ ( ﺎب ﻓ ﻲ )‬ ‫ﻓ ﻲ اﻻدوﯾ ﺔ اﻟﻣﻔ ردة ‪ ،‬ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﺣﻔﻲ ) ظ اﻟﺻ وﻛﺗ‬
‫وﻛﺎﻧ ت ﻓ ﻲ‬ ‫ﺧﺑﺎر وﻧ وادر وﺷ ﻌر ﺣﺳ ن ‪.‬‬ ‫وأﺳﺑﺎﺑﮭﺎ وﻋﻼﻣﺎﺗﮭﺎ وﻣداواﺗﮭﺎ ( وﻟﮫ أ‬
‫أذﻧﮫ ﺣﻠﻘﺔ ﻓﻠﻘب ﺑ ﺄﺑﻲ ﺣﻠﯾﻘ ﺔ ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن اﻟﺻ وري ( * ) ‪ 639 - 573‬ه =‬
‫‪ 1241‬م (ن أﺑ ﻲ اﻟﻔﺿ ل ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺻ وريﻋ‪ :‬ﺎﻟم‬ ‫‪ - 1177‬دﯾن ﺑ‬
‫رﺷ ﯾد اﻟ‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬‫وإﻟﯾﮭ ﺎ ﻧﺳ ﺑﺗﮫ ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻧﺑﺎت واﻟطب ‪ .‬ﻣوﻟده ﻓﻲ ﺻور ) ﺑﺳﺎﺣل ﻟﺑﻧﺎن (‬
‫اﻟﻘدس ﻓﺄﻗﺎم ﺳﻧﺗﯾن ‪ ،‬ﻓﻣر ﺑﮭﺎ اﻟﻣﻠك اﻟﻌﺎدل ﻓﺎﺳﺗﺻﺣﺑﮫ ﻣﻌﮫ ) ﺳﻧﺔ ‪ 612‬ه ( إﻟﻰ‬
‫ﺧدم اﺑﻧﮫ اﻟﻣﻠك اﻟﻣﻌظ م ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻧﺎﺻ ر اﺑ ن اﻟﻣﻌظ م ‪.‬‬ ‫ﺧدﻣﺗﮫ ‪.‬‬
‫ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓﺑﻘﻲ ﻓﻲ ﺛم‬
‫وﺟﻌﻠﮫ ھذا رﺋﯾﺳﺎ ﻟﻼطﺑﺎء ‪ ،‬ﻓﺑﻘﻲ ﻣﻌﮫ إﻟﻰ أن ﺗوﺟﮫ اﻟﻧﺎﺻر إﻟﻰ اﻟﻛرك ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم‬
‫ﻣوﻟﻌ ﺎ ﺎ‪.‬ﺑﺎﻟﺗﻧﻘﯾ ب ﻋ ن ﻏرﯾ ب اﻟﻧﺑﺎﺗ ﺎت‬ ‫رﺷ ﯾد اﻟ دﯾن ﺑدﻣﺷ ق ﻓﺗﻛ ﺎن‬
‫وﻓﻲ ﻓﯾﮭ‬
‫واﻟﺣﺷﺎﺋش ‪ ،‬ﯾﺳﺗﺻﺣب ﻣﺻورا ‪ ،‬ﻣﻌﮫ اﻻﺻﺑﺎغ واﻟﻠﯾق ﻋﻠﻰ اﺧﺗﻼﻓﮭﺎ وﯾﺗوﺟ ﮫ‬
‫إﻟﻰ اﻟﻣواﺿ ﻊ اﻟﺗ ﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ اﻟﻧﺑ ﺎت ﻓﯾﺷ ﺎھده وﯾﺣﻘﻘ ﮫ وﯾرﯾ ﮫ ﻟﻠﻣﺻ ور ﻓﯾﻌﺗﺑ ر ﻟوﻧ ﮫ‬
‫ورﻗ ﮫ وأﻏﺻ ﺎﻧﮫ وأﺻ وﻟﮫ وﯾﺻ ور ﺑﺣﺳ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﯾ ري اﻟﻣﺻ ور‬
‫وظﮭ ور‬ ‫ﻧﺑ ﺎت ﻓ ﻲ إﺑ ﺎن ﻧﺑﺎﺗ ﮫ وطراوﺗ ﮫ ﻓﯾﺻ وره ‪ ،‬ﺛ م ﯾرﯾ ﮫ إﯾ ﺎه وﻗ ت ﻛﻣﺎﻟ ﮫ‬
‫ﺑزره ﻓﯾﺻوره ﺗﻠو ذﻟك ‪ ،‬ﺛم ﯾرﯾﮫ إﯾﺎه ﻓﻲ وﻗت ذواه وﯾﺑﺳﮫ ﻓﯾﺻوره ‪.‬وﻗد أﺗ ﻰ‬
‫اﻻدوﯾ ﺔ اﻟﻣﻔ ردة ( و )اﻟﺗ ﺎج ( )‬‫ﻋﻠﻰ ذﻛر ﻛﺛﯾر ﻣن ھذه اﻻﻋﺷﺎب ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﯾﮫ )‬
‫‪ ) * . ( 2‬رﺷﯾد ﻋطﯾﺔ ( * ) ‪ 1375 - 1299‬ه = ‪ 1956 - 1882‬م ( رﺷﯾد ﺑن‬
‫ﺷ ﺎھﯾن ﺑ ن أﺳ ﻌد ﻋطﯾ ﺔ *ھ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 2‬ﺑﻘ‪ ( 1‬طﺎت اﻻطﺑ ﺎء ‪- 123 : 2‬‬
‫‪ ) 368‬ﮫ‬ ‫ﺎرﻓﯾن ‪ : 1‬ﻟ‬ ‫ﺔ اﻟﻌ‬ ‫طﺑﻘ) ‪ ( 2‬ﺎت اﻻطﺑ وﻓﺎء ‪: 2‬ﻲ‪216‬‬
‫ھدﯾ‬ ‫‪. 130‬‬
‫ردة ‪ ،‬ﻣﺻ ور ‪ ،‬واﻟ رد ﻋﻠ ﻰ ﻛﺗ ﺎب اﻟﺗ ﺎج اﻟﺑﻠﻐ ﺎري ﻓ ﻲ اﻻدوﯾ ﺔ‬
‫اﻟﻣﻔردة ( ‪ .‬اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﻲ ‪ :‬أدﯾب ﻟﻐوي ‪ ،‬ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻛﺗﺎب ‪ ،‬ﺻﺣﻔﻲ ‪ ،‬ﻣدرس ‪ .‬ﻧﻌﺗﮫ‬
‫وﻟد‪ .‬وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ ﺳ وق‬ ‫ﺻﯾدح ﺑﺷﯾﺦ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ وﻣﻌﻠم اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﺑرازﯾل‬
‫ودرس ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺑﯾ روت ‪.‬‬ ‫ﺎرك ﻓ ﻲ ﺗﺣرﯾ ﻟﺳر ) ﺎن اﻟﺣ ﺎل (‬ ‫اﻟﻐ رب )‬
‫ﺑﻠﺑﻧوﺷ ﺎن (‬
‫ﻧفإﻟ) ﻰ ﻣ رادف اﻟﻌ ﺎﻣﻲ واﻟ دﺧﯾل ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺑطرﯾرﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬اﻟوﺻ دﻟﯾل‬
‫‪ 1906‬ل( ﻓ ﻲ ﺗﺣرﯾ ر اﻟﻣﻘط وﻋم ‪.‬ﺎد إﻟ ﻰ ﺑﯾ روت )‬ ‫وﺳ ﺎﻓر إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر )ﻓﻌﻣ‬
‫اﻟرواﯾ ﺎت اﻟﻌﺻ رﯾﺔ (‬ ‫اﻟﺑرازﯾ ﻰ ل ﻓﺄﻧﺷ ﺄ ﻣﺟﻠ ﺔ )‬ ‫ورﺣ ل ) ‪1913‬إﻟ(‬ ‫‪( 1908‬‬
‫اﻻﺧﺑ لﺎرإﻟ ( ﻰ ﺳ ﺎن ﺑ ﺎوﻟو ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺷ ﺄ‬ ‫ﻓ ﻲ رﯾ و دي ﺟ ﺎﻧﯾرو ‪ ،‬وﺟرﯾﺛ مدة )اﻧﺗﻘ‬
‫اﻻﻋ ﮫ )راب ﻋ ن ﻗواﻋ د‬ ‫‪ 1940‬ن ﻛﺗﺑ‬‫ﺟرﯾ ﻓﺗدة )ﻰ ﻟﺑﻧ ﺎنﺳ( ﻧﺔ ‪ - 1914‬وﻣ‬
‫أﻗرب اﻟوﺳﺎﺋل ﻓ ﻲ إﻧﺷ ﺎء اﻟرﺳ ﺎﺋل‬ ‫اﻻﻋراب ‪ -‬ط ( ﻣدرﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ‪ 3‬أﺟزاء و )‬
‫‪ -‬ط ( وﻟﮫ ﻧظم ‪ ،‬ﻣﻧﮫ ) ﺟزاء اﻟﻣﻛر ‪ -‬ط ( ﺗﻣﺛﯾﻠﯾﺔ ﺷﻌرﯾﺔ ‪ .‬وأﺷرف ﻋﻠﻰ طﺑﻊ‬
‫دﯾوان اﻟﺑﺣﺗري ﻓﺿﺑطﮫ ﺑﺎﻟﺷﻛل ‪ ،‬وﺷ رح ﻏﺎﻣﺿ ﮫ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻛﯾﻼﻧ ﻲ ( * )‬
‫ورة‬ ‫ﺎﻟﻲ اﻟﻛﯾﻼﻧ زﻋ ﻲ ‪ :‬ﯾم ﺛ‬ ‫رﺷ ‪1965‬ﯾدمﻋ(‬ ‫‪ 1385 - 1309‬ه = ‪- 1892‬‬
‫اﺷ ﺗﮭرت ﺑﺎﺳ ﻣﮫ ﻓ وﻟﻲ داﻟﻌوﻧﺷراق ﺄ‪.‬وﺗﻌﻠ م ﺑﺑﻐ داد واﺣﺗ رف اﻟﻣﺣﺎﻣ ﺎة ﻣ دة‬
‫ﻋﺎﻣﯾن ودرس ﻓﻲ ﻛﻠﯾﺔ اﻟﺣﻘوق اﻟﻌراﻗﯾﺔ وﺷﺎرك ﻓﻲ ﺛورة ‪1920‬وﻋﯾن وزﯾ را‬
‫واﺳﺗﻘﺎل(وﻋﻣل ﻣﻊ ﯾﺎﺳ ﯾن اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ ﻓ ﻲ ﺗ ﺄﻟﯾف ﺣ زب اﻻﺧ ﺎء‬ ‫ﻟﻠﻌدل ) ‪1924‬‬
‫‪ ( 1930‬وﻟﻰ رﺋﺎﺳ ﺔ‬ ‫واﻧﺗﺧ‪1928‬ب( ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺑرﻟﻣ ﺎن ) وﺗ‬ ‫اﻟ وطﻧﻲﺳ) ﻧﺔ‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﺧ ﻼل اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬ ‫اﻟوزارة اﻟﻌراﻗﯾ ﺔ أرﺑ ﻊ ﻣ رات ‪ ،‬أوﻟﮭ ﺎ ) ‪( 1930‬‬
‫أرﺑﻌﺔ ﻣن ﺿﺑﺎط اﻟﺟ ﯾش ﻋﻠ ﻰ أوﺿ ﺎع اﻟدوﻟ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﻔ ﺎق‬ ‫‪( 1941‬‬
‫اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ) ﻗﺎم‬
‫وطﻧﻲ ( ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫دﻓﺎع اﻟ‬ ‫ﺔ اﻟ‬ ‫ﻟﺣﻛوﻣ‬
‫وأﻗ ‪ .‬ﺎ ﺎﻣوه )‬‫ﻣﻌ رﺋﯾﺳﮫ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ 470 : 4‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 1340‬وﺗﻧوﯾر اﻻذھﺎن ‪4‬‬
‫‪ 80 :‬وأدﺑﻧﺎ وأدﺑﺎؤﻧﺎ ‪ 450‬وﻋﻧﮫ أﺧذت ﻣوﻟده ﺳﻧﺔ ‪1881‬م وﯾﻼﺣظ ان ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )‬
‫واﻧظ ر أﻋ ﻼم‬ ‫اﻟدﻟﯾل ( طﺑﻊ أوﻻ ﻓﻲ ﺑﯾروت ﺳﻧﺔ ‪1899‬ﻓﻠﻌل ﻣوﻟده ﻗﺑ ل ‪1880‬‬
‫وﻗﺎﺗﻠﮫ ‪.‬اﻟﺑرﯾط ﺎﻧﯾون ﻣﺳ ﺗﻌﯾﻧﯾن ﺑﺟ ﯾش ﻣ ن اﻻردن ﻓﻔ ر‬ ‫اﻻدب واﻟﻔن ‪174 : 1‬‬
‫ﻓرﻧﺳ( ﺎ ﻣﺗﺧﻔﯾ ﺎ ‪ ،‬ﺛ م ﺳ ﺎﻓر‬ ‫رب ) د‪1945‬‬ ‫وﻟﻣ ﺎﺎ ‪.‬اﻧﻘﺿ ت اﻟﺣ ﻗﺻ‬ ‫إﻟ ﻰ أﻟﻣﺎﻧﯾ‬
‫ﺎض ‪.‬اﻟﻣﻠ ك ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز آل‬ ‫ﻓﺎﻟر ﺎه‬
‫وﺣﻣ‬‫ﺑﺟ واز ﻣ زور إﻟ ﻰ ﺑﯾ روت ﻓدﻣﺷ ق ﯾ‬
‫ﺎل دون وﺻ ﻣﮫ ﺑﻣﺟ رم ﺣ رب وﻛ ﺎن ﯾﺛ ور اﻟﺷ ﻘﺎق ﺑ ﯾن اﻟﺳ ﻌودﯾﺔ‬
‫‪( 1953‬ﺎدر اﻟﻣﻣﻠﻛ ﺔ‬ ‫أﺟﻠ وﻓ ﮫ ‪.‬ﺎة اﻟﻣﻠ ك ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ) ﻏ‬ ‫واﻟﻌ راق ﻣ وﺑﻌن د‬
‫ﻗﺎﺳ م (‬ ‫‪ ( 1958‬ب ﺛ ورة )‬ ‫ﺎھرة ‪.‬ﺎ إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ) ﻋﻘﯾ‬ ‫اﻟﺳ ﻌودﯾﺔ إﻟ ﻰ اﻟﻘ وﻣﻧﮭ‬
‫ﻓظ ﺗ مل ﺳردد ‪.‬ﺟﯾﻧﺎ ﯾرﺗﻘ ب اﻟﻣ وت ﺛ ﻼث‬ ‫واﻋﺗﻘﻠ ﮫ ﻗﺎﺳ م وأراد اﻋداﻣ ﮫ ‪ ،‬ﺛ‬
‫ﺳﻧوات وأطﻠق ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة وأﺳرﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﺑﻌ د ﻏﯾﺎﺑ ﮫ ﻋ ﻧﮭم ‪54‬ﺷ ﮭرا ‪.‬‬
‫واﻧﺗﻘل ﺑﺄھﻠﮫ إﻟﻰ ﻟﺑﻧﺎن ﻓﺗوﻓﻲ ﺑﺑﯾروت وﻧﻘل ﺟﺛﻣﺎﻧﮫ إﻟﻰ ﺑﻐداد ‪.‬ﻟﮫ ﻛﺗب ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﻧظرﯾﺎت أﺻول اﻟﻣراﻓﻌ ﺎت اﻟﺟزاﺋﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫ﻣﺳﺎﻟك ﻗﺎﻧون اﻟﻌﻘوﺑﺎت ‪ -‬ط ( و )‬
‫و ) اﻟﻧظرﯾﺎت اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻓﻲ اﻟﺣﻘوق اﻟﺟزاﺋﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬ﺑﻘ دوﻧس ( * ) ‪.‬‬
‫دوﻧس ‪ :‬ن‬ ‫ﻣ‬ ‫رزاق ﺑﻘ‬ ‫‪ 1943‬م ( د اﻟ‬‫رﺷ‪ 1362‬ه ﯾد= ﺑ‪ - . . .‬ن ﻋﺑ‬ ‫‪-..‬‬
‫أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ﺑدﻣﺷق ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺷﺑﮫ اﻟﺟزﯾرة‬
‫م‬ ‫ﻲ ‪886‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬ ‫واﻟ ‪1220‬دﻟﯾل اﻟﻌراﻗ‬‫ز ‪- 1213‬‬ ‫د اﻟﻌزﯾ‬ ‫ك ﻋﺑ‬ ‫د اﻟﻣﻠ‬ ‫ﻲ ﻋﮭ‬
‫ﯾن ‪93‬‬ ‫ﯾن اﻧﻘﻼﺑ‬ ‫‪583 - 582‬‬
‫راق ﺑ‬ ‫راﻗﯾﯾن ‪ 470 : 1‬و ‪: 3‬واﻟﻌ‬ ‫ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ‬ ‫اﻟﻣ‬
‫رام ‪1963 / 7 / 10‬‬ ‫‪1958‬‬
‫ر ( ‪/ 12 / 11‬واﻻھ‬ ‫ﺑﻣﺻ)‬
‫ﺎر‬ ‫دة اﻻﺧﺑ‬ ‫وﺟرﯾ‬
‫واﻟﻣﺻري ‪ 5‬رﺑﯾﻊ اﻻول ‪1365‬واﻧظر ﺗراﺟم اﻋﻼم اﻟﻣﻌﺎﺻ رﯾن ‪121 - 111‬‬
‫وأﺿ‪ .‬ﺎف إﻟ ﻰ‬ ‫ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﮭ ‪ .‬ﺎ ﺗﺧ رج ﺑﺎﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣرﺑﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﺳ طﻧﺑول‬
‫ووﺿ ﻊ‬ ‫ﮫ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﺗرﻛﯾ ﺔ اﻟﻠﻐ ﺎت اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ واﻟﯾوﻧﺎﻧﯾ ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ ‪.‬‬
‫اﻻوﻟﻰ )ﺎح اﻟﻣﺑﮭﻣ ﺎت ﻣ ن ﻛﺗ ﺎب ﺗﻌﻠ ﯾم‬ ‫ﻟﻠﺟﯾش اﻟﻌرﺑﻲ ﺑﻌد اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ إﯾﺿ‬
‫اﻟﻣﺷﺎة ‪ -‬ط (وﺗرﺟم ﻋن اﻟﺗرﻛﯾ ﺔاﻟﺗ) ﺎرﯾﺦ اﻟﻌ وﻟﺎم ﮫ( ﻣﻘ ﺎﻻت ﻋﻠﻣﯾ ﺔ ﻛﺛﯾ رة‬
‫اﻟﺷ رﺗوﻧﻲ ( * ) ‪ 1324 - 1281‬ه =‬ ‫ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﻘﺗ ﺑس وﻏﯾرھ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﷲ ﺑ ن ﻣﯾﺧﺎﺋﯾ ل ﺑ ن اﻟﯾ ﺎس اﺑ ن اﻟﺧ وري‬ ‫رﺷ ﯾد ﺑ‪1864‬ن‪-‬ﻋﺑ‪1906‬د م (‬
‫رﺗون ﻗ( رى ﻟﺑﻧ وﻟﺎن ‪ .‬د ﺑﮭ ﺎ ‪،‬‬ ‫أدﯾ ﻧﺳب ‪ .‬ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰﺷ) ﻣ ن‬ ‫ﺷ ﺎھﯾن اﻟراﻣ ﻲ ‪:‬‬
‫م ﺑﻛﺳ روان ‪ ،‬وأﺣﺳ ن اﻟﺳ رﯾﺎﻧﯾﺔ واﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ودرس اﻵداب اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻛﻠﯾﺔ اﻟﯾﺳوﻋﯾﺔ ﺑﺑﯾروت ‪ 23‬ﺳﻧﺔ ‪ .‬وﻣﺎت ﺑﺑﯾروت ‪ ،‬ودﻓن ﻓﻲ ﺷرﺗون ‪ .‬اﺷﺗﻐل‬
‫رﯾف‬ ‫ﻲ اﻟﺗﺻ‬ ‫رﯾن اﻟطﺎ ) ﻼب ﻓ‬ ‫ﺎ ﻣدرﺳ ﺗﻣ ﯾﺔ ﻣﻧﮭ‬ ‫ﻧف ﻛﺗﺑ‬ ‫ﺣﺎﻓﺔ ‪ ،‬وﺻ‬
‫واﻻﻋراب ‪ -‬ط ( و ) ﻣﺑﺎدئ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ‪ ،‬و ) ﻧﮭﺞ اﻟﻣراﺳﻠﺔ ‪-‬‬
‫ﻟﻼب ﻣ رﺗﯾن اﻟﯾﺳ وﻋﻲ ) ‪. ( 2‬‬ ‫ط ( وﺗرﺟم ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ) ﺗﺎرﯾﺦ ﻟﺑﻧﺎن ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1111‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻣﻌﺎﻟﻲ واﻋﻼم ‪( 2 ) . 139‬‬
‫وﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪. 153 : 2‬رﺷ* ) ﯾد طﻠﯾ ﻊ ( * ) ‪ 1345 - 1294‬ه‬
‫‪ 1926‬من(ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﺣﺳ ن ﺑ ن ﻧﺎﺻ ﯾف ‪ ،‬ﻣ ن آل طﻠﯾ ﻊ ‪:‬‬ ‫رﺷ ﯾد ﺑ‬ ‫= ‪- 1877‬‬
‫ﻣؤﺳس ﺣﻛوﻣﺔ ﺷرﻗﻲ اﻻردن ‪ ،‬ﻣن رﺟﺎل اﻻدارة واﻟﺟﮭﺎد اﻟﻘوﻣﻲ ‪ .‬ﻣوﻟده ﻓﻲ‬
‫وﺗﻌﻠ مﺎنﻓ ‪ .‬ﻲ ﺳ وق اﻟﻐ رب‬ ‫ﻐﯾر ( رى اﻟﺷ وف ‪ ،‬ﺑﻠﺑﻧ‬ ‫ﺑﺎﻟﺗﺻ ن ﻗ‬
‫اﻟﺟدﯾ دة ) ﻣ‬
‫وﺗﻧﻘ ‪ .‬ل ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧﺎﺻ ب اﻻدارﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫وﺑﯾروت ‪ ،‬ﺛم ﻓﻲ اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﻣﻠﻛﯾﺔ ﺑﺎﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ‬
‫دروز (اﻟﻣﺟﻠ س اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﻌ د اﻟدﺳ ﺗور ‪.‬ﺛ م‬ ‫ﺟﺑ ل اﻟ ﻓ ﻲ‬ ‫واﻧﺗﺧب ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋن )‬
‫ﻋﯾن ﻣﺗﺻرﻓﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻟ واء ﺣ وران ﻓط راﺑﻠس اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧ ﻼل اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬
‫وﺑﻌد‪.‬اﻟﺣرب ﻋ ﯾن ﻣﺗﺻ رﻓﺎ وﺣﺎﻛﻣ ﺎ ﻋﺳ ﻛرﯾﺎ‬ ‫اﻻوﻟﻰ ‪ ،‬ﻓﻣﺗﺻرﻓﺎ ﻓﻲ اﻟﻼذﻗﯾﺔ‬
‫وﻟﻣ ﺎ اﺳ ﺗوﻟﻰ‬‫ﻓﻲ ﺣﻣﺎة ‪ ،‬ﺛم وزﯾرا ﻟﻠداﺧﻠﯾﺔ ﺑﺎﻟﻧﯾﺎﺑﺔ ﻓﻲ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻓواﻟﯾ ﺎ ﻟﺣﻠ ب ‪.‬‬
‫وارى ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض ﺟﮭ ﺎت‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﻋﻠﻰ ﺳورﯾﺔ ﺣﻛﻣ وا ﺑﺈﻋداﻣ ﮫ )ﻏﯾﺎﺑﯾﻓﺗ ﺎ (‬
‫اﻟﺷرﯾف ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن إﻟ ﻰ ﻋﻣ ﺎن ‪ ،‬وﻋﮭ د إﻟﯾ ﮫﺑﺈﻧﺷ ﺎء‬ ‫ﺣوران ‪.‬‬
‫ودﻋﺎه‬
‫ﺣﻛوﻣﺗﮫ اﻻوﻟ ﻰ ﻓ ﻲ ﺷ رﻗﻲ اﻻردن ‪ ،‬ووﻻه رﺋﺎﺳ ﺗﮭﺎ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1922‬م (ﻓوﺿ ﻊ‬
‫اﻟﺑرﯾط‪ .‬ﺎﻧﻲ ﻓ ﻲ ﺗﻠ ك اﻟ ﺑﻼد ‪ ،‬ﻓﻘﺎوﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺧذﻟ ﮫ اﻟﺷ رﯾف‬ ‫أﺳﺳ ﮭﺎ‬‫ﮭ ر اﻟﺟﺷ ﻊ‬
‫ﻓﺎﺳﺗﻘﺎلﻓ‪ .‬ﻲ ﻋﻣ ﺎن ‪ ،‬ﺛ م اﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻛﻣ ث ﻋﺎﻣ ﺎ‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ‪،‬‬
‫وأﻗﺎم ﻣ دة‬
‫ورﯾﺔ ‪ ،‬وﺑرﺟ ﺎل اﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ‬‫ورﺑﻊ ﻋﺎم ‪ ،‬ﻣﺗﺻﻼ ﺑﺎﻟوطﻧﯾﯾن اﻟﺳورﯾﯾن ﻓﯾﮭﺎ وﻓﻲ ﺳ‬
‫وﻧﺷ ﺑت‬ ‫ﺻ ﻔﺣﺔ ﻋﻠ‪ / 25‬ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾس ‪.‬‬ ‫ﻣﻣ ن ﯾؤﻣ ل ﻣ ؤازرﺗﮭم ﻓ ﻲ اﻟﺛ ورة ‪/‬‬
‫ﻓﻘﺻ( دھﺎ ﻣﻧﺿ ﻣﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻣﺟﺎھ دﯾن ‪.‬واﺗﺳ ﻊ‬ ‫اﻟﺛورة ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1925‬م‬
‫ﻓﺧﺎﺿ ت دﻣﺷ ق وﺣﻣ ﺎة وﻏﯾرھﻣ ﺎ ﻏﻣﺎرھ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻌﻣ ل ﻋﻠ ﻰ ﺗﻧظﯾﻣﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﻣرﯾﺿﺎ ‪ ،‬ﻓﺄھﻣل ﻧﻔﺳﮫ وأﺟﮭدھﺎ ‪ ،‬ﻓﻌﺎﺟﻠﺗﮫ اﻟوﻓﺎة واﻟﺛورة أﺣوج ﻣﺎ ﺗﻛ ون‬
‫رﺷ ﯾد ﻏ ﺎزي ( * ) ‪.‬‬ ‫إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ودﻓن ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ) ﺷﺑﻛﺎ ( ﺑﺟﺑل اﻟدروز ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ - . .‬ﺑﻌد ‪ 1313‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1895‬م ( رﺷﯾد ﻏﺎزي ﺑن أﺑﻲ ﻋﺑﯾد أﺣﻣد ﺑن‬
‫ﻣوظﻔ ‪ .‬ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻌﺳ ﻛر اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ‬ ‫ﻓﺎﺿ ‪ :‬ل ﻛ‪ ،‬ﺳ ﺎن وري‬‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺻ ﯾرﻓﻲ‬
‫اﻟﺧﺎﻣس ‪ ،‬ﻓﻲ طرطوس ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )ﻛﺷف اﻟﻧﻘﺎب ﻋن أﻧواع اﻟﺷ راب ‪-‬‬
‫دﺑﯾر‬ ‫ﻲﺗ‬ ‫رﻗﺎت ﻓ‬ ‫اﻟﻣﺷ)‬
‫ﺎرھﺎ ‪ ،‬و‬
‫وم‬ ‫اﻟﻧﺟ‬
‫ور ‪ ،‬وﻣﺿ‬ ‫ﻲ أﻧ ط (واع اﻟﺧﻣ‬ ‫ﻓ‬
‫اﻟﻣﺳﻛوﻧﺎت ‪ -‬ط ( و ) ﻣﻧﺗﮭﻰ اﻟﻣﻧﺎﻓﻊ ﻓﻲ أﻧواع اﻟﺻﻧﺎﺋﻊ ‪ -‬ﻋط (ول ﻓ ﻲ ﻛﺛﯾ ر‬
‫ﻣﻧﮫ ﻋﻠﻰ ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﻘﺗطف ) ‪ ) * . ( 2‬رﺷﯾد اﻟدﺣداح ( * ) ‪- 1228‬‬
‫‪ 1306‬ه = ‪ 1889 - 1813‬م ( رﺷﯾد ﺑن ﻏﺎﻟب ﺑن ﺳﻠوم ‪ :‬ﻓﺎﺿل * ) ھﺎﻣش ‪1‬‬
‫( * ) ‪ ( 1‬ﻣن ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬وﻣن رﺳﺎﻟﺔ ﺧﺎﺻﺔ ﻛﺗﺑﮭﺎ اﻟدﻛﺗور ﺳﻌﯾد طﻠﯾﻊ‬
‫ﻓﻲ ‪ 14‬دﯾﺳﻣﺑر ‪ 1927‬ﺟﺎء ﻓﯾﮭﺎ ﻋن ) آل طﻠﯾﻊ ( أﻧﮭم‬
‫ﻋﺎﺋﻠ ) ﺔ ﻗدﯾﻣ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟﺑ ل‬
‫ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬اﻧﺣﺻرت ﻓﯾﮭﺎ زﻋﺎﻣﺔ اﻟدروز اﻟدﯾﻧﯾﺔ ﻣن ﻧﺣو ﻣﺋﺔ ﺳﻧﺔ ‪ ،‬ﺗﻧﺗﻘل ﻣﺷ ﯾﺧﺔ‬
‫ﻣن اﻟواﻟد إﻟﻰ اﻻﺑ ن إﻟ ﻰ اﻻخ ‪ ،‬وﻣ ن اﻟ ذﯾن ﺗوﻟ وا ھ ذا اﻟﻣﻧﺻ ب‬ ‫اﻟﻌﻘل‬
‫اﻟﻛﺑرى‬
‫ﺣﺳن طﻠﯾﻊ ‪ ،‬ﺟد ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻋﻣﮫ اﻟﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣ د طﻠﯾ ﻊ ‪ ،‬ﻓﻌﻣ ﮫ اﻟﺷ ﯾﺦ‬
‫ﺣﺳن طﻠﯾﻊ ( ‪ ( 2 ) .‬اﻻزھرﯾﺔ ‪ 285 ، 269 : 6‬وﺳرﻛﯾس ‪. 936‬وﺟﯾﮫ ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﻣﺳﯾﺣﯾﻲ ﻟﺑﻧﺎن ‪ .‬اﺗﺧذه اﻻﻣﯾر ﺑﺷﯾر اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ ﻛﺎﺗﺑﺎ اﻻﺳراره ‪.‬ﻣﺎوﻟﺧﻠ ﻊ اﻻﻣﯾ ر‬
‫‪ ،‬رﺣل رﺷﯾد إﻟﻰ ﻣرﺳﯾﻠﯾﺔ ﻓﺗﻌﺎطﻰ اﻟﺗﺟﺎرة وﻣﻧﺣ ﮫ اﻟﺑﺎﺑ ﺎ ﺑﯾ وس اﻟﺗﺎﺳ ﻊ ﻟﻘ ب )‬
‫ﻣوﻟ‪ .‬ده ﻓ ﻲ ﻋراﻣ ﻣونن) ﻗ رى ﻛﺳ روان ﺑﻠﺑﻧ ﺎن (‬ ‫وﻋظﻣ ت ﺛروﺗ ﮫ‬ ‫ﻛوﻧت (‬
‫ووﻓﺎﺗﮫ ﻋﻠﻰ ﺳﺎﺣل ﺑﺣر اﻟﻣﺎﻧش ﻓﻲ ﺷﻣﺎﻟﻲ ﻓرﻧﺳﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب )طرب اﻟﻣﺳ ﺎﻣﻊ‬
‫‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻻدب ‪ ،‬و )ﻗﻣطرة ط واﻣﯾر ‪ -‬ط (ﻣﺟﻣ وعﻣﻘ ﺎﻻت ‪ ،‬و )واﻟﺳ ﯾﺎر‬
‫رح دﯾ وان اﺑ ن اﻟﻔ ﺎرض‬ ‫اﻟﻣﺷرق ﻓﻲ ﺑوار اﻟﻣﺷرق ‪ -‬خ ( ﺗﺎرﯾﺦ ﻛﺑﯾر ‪،‬ﺷ و )‬
‫‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻣوﻟﻰ اﻟرﺷ ﯾد ( * ) ‪ 1082 - 1040‬ه = ‪ 1672 - 1630‬م‬
‫( اﻟرﺷﯾد ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺷرﯾف ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﺣﺳﻧﻲ اﻟﻌﻠوي ‪ ،‬أﺑو اﻟﻌز ‪:‬ﻣن ﺳ ﻼطﯾن‬
‫ﺗﺎﻓﯾﻠﻠ ت ‪ ،‬وﺻ ﺣب أﺑ ﺎه ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻﻗﺻ ﻲ ﻰ ‪.‬‬‫ﺎﻟﻣﻐرب د ﻓ‬
‫وﻟ‬ ‫اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﯾﺔ ﺑ‬
‫‪1069‬أﺧه (وه اﻟﻣ وﻟﻰ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻧﺔ ﻊ‬ ‫وﻣ ‪ .‬ﺎت أﺑ وهﺳ) وﺑوﯾ‬ ‫ﻏزواﺗ ﮫ‬
‫وﺟﻌل ﻗﺎﻋدة ﻣﻠﻛﮫ ﺳﺟﻠﻣﺎﺳﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺎرﻗﮫ اﻟرﺷﯾد وﺟﻣﻊ ﺟﯾﺷﺎ ﻣن اﻟﻣﻐﺎرﺑﺔ ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ ‪،‬‬
‫ﻓﺑوﯾ ﻊ اﻟرﺷ ﯾد )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1075‬ه ( * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬ ‫وﻗﺗل ﻣﺣﻣد ﺑﻘرب ) وﺟدة (‬
‫واﻟﺟ ﺎﻣﻊ‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪867‬‬ ‫ﺗ) ‪( 1‬ﺎرﯾﺦ اﻟﺻ ﻓﺔﺣﺎاﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪100 : 1‬‬
‫دء‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ﺗﮭم ﻓ‬ ‫‪ . 537‬ﮫ ‪ ،‬ودوﻟ‬ ‫اﻟﻣواراﻧرت ﺔ‬
‫ﺟﻣوﻋ‬ ‫ﺎرﯾﺦوﻛﺛ‬ ‫ﻲﺗ‬ ‫لﻓ‬ ‫ﻔﺻ‬
‫ﻓﺄﺧﺿ ﻌﮭﺎ ‪ ،‬وزﺣ ف‬ ‫واﻣﺗﻧﻌ ت ﻋﻠﯾ ﮫ )ﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﺔ (‬ ‫ظﮭورھﺎ ‪ ،‬ﻓ ﺎﻓﺗﺗﺢ )ﺗ ﺎزا (‬
‫إﻟﻰ ) ﻓﺎس اﻟﺟدﯾدة ( و ) ﻓﺎس اﻟﻘدﯾﻣﺔ (ﻓﺎﻣﺗﻠﻛﮭﻣﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪1076‬ﺑﻌه د ﺣ روب ‪،‬‬
‫وﻛ ﺎن ﻟﮭ ﺎ‬ ‫واﺳ‪ .‬ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ زاوﯾ ﺔ )اﻟ دﻻﺋﻲ (‬ ‫ﺑﺎﻟﻘدﯾ ‪ ،‬اﻟﺑﯾﻌ ﺔ اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬
‫وﺑوﯾﻊ ﻣ ﺔ‬
‫وأرﺳ ل ﺟﯾﺷ ﺎ‬ ‫راﻛش (دﺧﻠﮭﺎ ‪ ،‬وأﺧﺿ ﻊ ﺑ ﻼد )اﻟﺳ وس (‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺷﺄن ‪ ،‬وھ ﺎﺟم )ﻣ‬
‫راﻛشﺢ‪ .‬ﺑ ﮫ ﺟ واد ﻓﺄﺻ ﺎﺑﮫ ﻓ رع ﺷ ﺟرة‬ ‫ﻟﻠﺟﮭﺎد ﻓﻲ ) طﻧﺟﺔ (واﺳﺗﻘر ﺑﻣ وﺟﻣ‬
‫ودﻓن ﺑﻘﺻﺑﺔ ﻣراﻛش ‪ ،‬ﺛم ﻧﻘ ل إﻟ ﻰ ﻓ ﺎس ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫ﻧﺎرﻧﺞ ‪ ،‬ﻓﮭﺷم رأﺳﮫ ﻓﺗوﻓﻲ ‪.‬‬
‫ﺣﺎ ﻣﺣﺑﺎ ﻟﻠﻌﻠﻣ ﺎء ﻣوﻟﻌ ﺎ ﺑﻣﺟﺎﻟﺳ ﺗﮭم ‪ ،‬ﻟ ﮫ أﺧﺑ ﺎر ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﺧﺎء ‪ ،‬أﻗﺑ ل‬ ‫زﻣﺎ ﻛرﯾﻣﺎ ‪،‬‬
‫ﺎن ﯾﻧﻌ ت ﺑ ﺄﻣﯾر‬ ‫ﻰ اﻟﻌﻠ م ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت أﯾ ﺎم دﻋ ﺔ ورﺧوﻛ ﺎء ‪.‬‬
‫اﻟﻣؤﻣﻧﯾن ‪ .‬ﻣن آﺛﺎره ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ ﻓﺎس ﻣدرﺳﺔ ) اﻟﺷراطﯾن ( ﻟطﻠﺑﺔ اﻟﻌﻠم ‪ ،‬ﺗﺷﺗﻣل‬
‫د‬ ‫وده ) ﺎ ‪ ،‬ﻣﺣﻣ‬ ‫ش ﻧﻘ ﷲ رﺑﻧ‬ ‫اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺎنﺔﻧﻘ‪.‬‬
‫ﺔ وﻛ‬ ‫ﻋﻠﺑﯾﺗ ﻰﺎ ‪232،‬‬
‫واﻟﺧزاﻧ‬
‫رﺳوﻟﻧﺎ ‪ ،‬اﻟرﺷﯾد إﻣﺎﻣﻧﺎ ( وﻋﻠﻰ اﻟﺟﺎﻧب اﻟﺛﺎﻧﻲ )ﻻﺣول وﻻﻗوة إﻻ ﺑﺎ (وﻓ ﻲ‬
‫وﻟﺷﺎﻋره أﺑﻲ زﯾد اﻟﻔﺎﺳ ﻲ ﻣ داﺋﺢ ﻛﺛﯾ رة‬ ‫اﻻطراف ) ﺿرب ﺑﻔﺎس ﻋﺎم ‪( 1081‬‬
‫رﺷ ﯾد اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ ( * ) ‪ 1363 - 1302‬ه = ‪ 1943 - 1885‬م (‬ ‫ﻓﯾﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫دادي ‪ :‬ﻲ ‪ ،‬ﻧﮭ ﺞ ﻓ ﻲ ﺷ ﻌره طرﯾﻘ ﺔ‬ ‫ﺎﻋر ﻋراﻗ‬
‫رﺷ ﯾد ﺑ ن ﻣط ر اﻟﮭﺎﺷ ﺷﻣﻲ اﻟﺑﻐ‬
‫داد ﻓ‪ .‬ﻲ اﻻﻋﻣ ﺎل اﻟوطﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻣﻌ روف اﻟرﺻ ﻣوﻟ ﺎﻓﻲ ‪.‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺷﺑﺑﻐ ﺎرك‬
‫وﺳﺟن ﻓﻲ ﻣطﻠﻊ ﺣﯾﺎﺗﮫ وﻓر إﻟﻰ اﻟﺑﺻرة وﻣﻧﮭﺎ إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎز ﻓﺷﺎرك ﻓ ﻲ اﻟﺛ ورة‬
‫وﺗﻐﯾ ر‬ ‫‪( 1916‬ﻌر ﻓﯾﮭ ﺎ ﺣﺗ ﻰ ﻟﻘ ب ﺑﺷ ﺎﻋر اﻟﺛ ورة ‪.‬‬ ‫وأﻛﺛاﻟﻌرﺑﯾر ﻣ ﺔ )ن اﻟﺷ‬
‫ﻓرﺟ اﻟﺷ ﺎم ﺛ م إﻟ ﻰ ﺑﻐوﺑﻌداد ‪.‬د ﺗﺄﺳ ﯾس اﻟﺣﻛ م‬ ‫رأﯾ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎﺋﻣﯾن ﺑﮭ ﺎﻊ ‪،‬إﻟ ﻰ‬
‫اﻟﻌ راق ‪ ،‬واﻟ ﻰ ﺣﻣﻼﺗ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﺑﻌ ض ﺣﻛﺎﻣ ﮫ ‪ ،‬وﻓﻘ د ﻋﻘﻠ ﮫ ﻓﺄدﺧ ل‬
‫ﻣﺳﺗﺷﻔﻰ اﻟﻣﺟﺎذﯾب ﺑﺑﻐداد وﻣﻛ ث ﻧﺣ و ﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺔ وﺗ وﻓﻲ ﻓﯾ ﮫ ﻟ‪ .‬ﮫ )دﯾ وان‬
‫درر‬ ‫واﻟ‪16‬‬
‫ﺎ‪:4‬‬ ‫ﻐﯾر ‪،‬ھ * ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻻﺳﺗﻘﺻ‬ ‫ﻌر ‪-‬ﺻط (‬ ‫ﺷ‬
‫‪ 28‬اﻟﻧﮭﺿ ﺔ اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ ‪ -‬خوﻟ‪ :‬د‬ ‫ﻼم ﺎسوﻓ‪ : 3‬ﻲ‬ ‫‪ 11‬ﺎف أﻋ اﻟﻧ‬ ‫اﻟﻔ ﺎﺧرة‬
‫وإﺗﺣ‬
‫ﺑﺳﺟﻠﻣﺎﺳﺔ ‪ .‬ﺟﻣﻌﮫ وﻋﻠق ﻋﻠﯾﮫ ﻋﺑد ﷲ اﻟﺟﺑوري ) ‪ ) * . ( 1‬رﺷﯾد ﻧﺧﻠﺔ ( * )‬
‫‪ 1358 - 1290‬ه = ‪ 1939 - 1873‬م ( رﺷﯾد ﻧﺧﻠﺔ ‪ :‬ﻧﺎظم ﻧﺷﯾد ﻟﺑﻧﺎن ‪.‬زﺟ ﺎل‬
‫ﺗﻌﻠم اﻟﻘراءة واﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ﻓ ﻲ ﺑﯾﺗ ﮫ ‪.‬ووﻟ ﻲ‬ ‫‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ) اﻟﺑﺎروك ( ﺑﻠﺑﻧﺎن ‪.‬‬
‫ﺑﻌض اﻟوظﺎﺋف اﻟﺣﻛوﻣﯾﺔ ‪ .‬وأﻧﺷﺄ ) ﻋﺎم ‪ ( 1912‬ﺟرﯾدة ) اﻟﺷﻌب ( ﻓﻲ ) ﻋﯾن‬
‫وﺟﻣﻌ ت أزﺟﺎﻟ ﮫ ﺑﻌ د‬ ‫ﻲ ﻣﺑ ﺎراة اﻟﻧﺷ ﯾد اﻟ وطﻧﻲ اﻟﻠﺑﻧ ﺎﻧﻲ ‪1926‬‬ ‫زﺣﻠﺗ ﻓ ﺎ (‬
‫وﻓ ﺎز‬
‫ﻣﺣﺳ ن اﻟﮭ زان ‪ -‬ط (‬ ‫ﻣﻌﻧ) ﻰ رﺷ ﯾد ﻧﺧﻠ ﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪( 2‬وﻟ ﮫ )‬ ‫وﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﻛﺗﺎب‬
‫ﻗﺻﺔ ﺻﻐﯾرة ‪ .‬وھو واﻟد اﻟﺷﺎﻋر اﻟﻣﻌﺎﺻر أﻣﯾن ﻧﺧﻠﺔ ) ‪ ) * . ( 3‬رﺷﯾد أﺣﻣد‬
‫( * ) ‪ 1323 - 1244‬ه = ‪ 1905 - 1828‬م ( رﺷﯾد ﺑن ھداﯾﺔ أﺣﻣد اﻷﻧﺻﺎري‬
‫اﻟﻛﻧﻛوھﻲ ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﯾﻧﺗﮭﻲ ﺑﻧﺳﺑﮫ إﻟﻰ أﺑﻲ أﯾوب اﻻﻧﺻﺎري ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ )‬
‫ﻲ ‪889 : 40‬‬ ‫ﻲ اﻟﻌرﺑ‬ ‫اﻟﻣﺟﻣ ( ﻊ اﻟﻌﻠﻣ‬‫ﺎﻣش ‪( 1‬ﺔ * ) ‪1‬‬
‫وه ( ھ* ) ﻣﺟﻠ‬ ‫ﻛﻧﻛ‬
‫‪ 142‬روض‬ ‫وري واﻟ‬ ‫رﻗم ‪436‬د وﺗﻌرﯾ ‪ ،‬ف‬
‫ﻟﻠﺟﺑ‬ ‫وﻧﻘ‬ ‫راق ‪ ،‬اﻟ‬ ‫ﺎرﻛﺔ اﻟﻌ‬ ‫وﻣﺷ‬
‫اﻻزھر ‪ 350‬وﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪1361‬؟ واﻧظر أﻋﻼم اﻻدب واﻟﻔ ن ‪) . 203 : 2‬‬
‫ﻗﺎم ‪:‬ﺑﺟﻣﻊ أزﺟﺎﻟﮫ وأﺷرف ﻋﻠﻰ ﺗﺣﻘﯾﻘﮭ ﺎ وطﺑﻌﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺑﻌﻧﺎﯾ ﺔ‬ ‫‪ ( 2‬ﯾﻘول اﻟﻣﺷرف‬
‫ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫ﺎﻟﻐﺗﯾن ‪ ،‬اﺑ ن اﻟﻣﺗ رﺟم ﻟ ﮫ ‪ ،‬اﻟﺷ ﺎﻋر واﻟﻧ ﺎﺛر أﻣ ﯾن ﻧﺧﻠ ﺔ ‪( 3 ) .‬‬
‫‪ 36‬ﺎدر اﻟدراﺳ ﺔ ‪: 2‬‬ ‫وﻣﺻ‬ ‫‪251‬وﺗ ﯾﺦﺎر اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ‪: 4‬‬ ‫اﻟزھ ور ‪، ، 197 : 2‬‬
‫وﺷ‪ .‬ﺎرك ﻓ ﻲ اﻟﺛ ورة‬ ‫وﺗﻔﻘ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ دھﻠ ﻲ‬ ‫‪. 742‬ﻣن ﺗواﺑﻊ ﺳﮭﺎﻧﻔور ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﮭﻧ د‬
‫واﻧﻘط ﻊ ﻟﻠﺗ درﯾس‬ ‫ﺟن ﺳ ﺗﺔ أﺷ ﮭر ‪.‬‬ ‫‪( 1857‬‬‫ﻋﻠ ﻰ اﻻﻧﺟﻠﯾ ز ﺳ ﻧﺔ ‪ 1273‬ه )وﺳ‬
‫واﻻﻓﺗﺎء ‪ .‬وﺣﺞ ﺛﻼث ﻣرات ‪.‬وﻛف ﺑﺻره ‪ ،‬ﻓﻌﻛف ﻋﻠﻰ اﻟﻌﺑﺎدة إﻟﻰ أن ﺗ وﻓﻲ‬
‫‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ) اﻟﻌرف اﻟﺷذي ‪ -‬ط ( ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺳﻧن اﻟﺗرﻣذي ‪،‬‬
‫ﯾ رات ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ أﺛﻧ ﺎء دروﺳ ﮫ ‪ ،‬ﺟﻣﻌﮭ ﺎ ﺑﻌ ض ﺗﻼﻣﯾ ذه‬
‫وﺑﻘﯾ ‪ .‬ﺔ ﻣؤﻟﻔﺎﺗ ﮫ‬
‫د ‪1020‬‬ ‫وﻧس ﺑﻌ‬ ‫وﻧس ﺑ ﻲ ( ن= ﯾ‬ ‫اﻟﻔرﺿ‬
‫اﻟرﺷ‪ .‬ﯾ ﯾدي )‬ ‫ﺔ)‪(1‬‬ ‫ﺑﺎﻻردﯾ‬
‫ﯾدي ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟ رزاق‬ ‫اﻟرﺷأﺣﻣ د‬ ‫اﻟرﺷ ﻋﺑﯾدي د=اﻟواﺣ د اﻟرﺷ ﯾدي ‪1023‬‬
‫اﻟرﺷ أﺣﻣﯾدي د= ﺑ ن ﺣﺳ ن ‪1282‬‬ ‫اﻟرﺷ ﻋﻠﯾديﻲ= ﺑ ن ﻋﻧﺗ ر ‪1195‬‬ ‫‪1096‬‬
‫‪ 1300‬ن رﺷ ﯾقأﺣﻣ= د ﺑ ن رﺷ ﯾق ‪442‬‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن ﺳ ﻼﻣﺔ ﺑﻌ د اﺑ‬ ‫اﻟرﺷﯾدي‬
‫ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫‪ 463‬ن رﺷ ﯾق =‬ ‫اﻟﺣﺳن ﺑ ن رﺷ ﯾق اﺑ‬ ‫اﺑن رﺷﯾق ) اﻟﻘﯾرواﻧﻲ ( =‬
‫رﺷﯾق ‪ ) * 749‬رص ( * اﻟرﺻﺎع = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻗﺎﺳم ‪ 894‬اﻟرﺻﺎﻓﻲ =ﻣﺣﻣ د‬
‫روف ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻐﻧ ﻲ * ) رض ( *اﻟرﺿ ﻰ =‬ ‫ﺑن ﻏﺎﻟب ‪ 572‬اﻟرﺻﺎﻓﻲ = ﻣﻌ‬
‫اﺑن أﺑ ﻲ اﻟرﺿ ﻰأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪791‬رﺿ ﺎ =ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪203‬‬
‫ﻠﺢ ( * ) ‪- 1276‬‬ ‫‪ ) * 1369‬ﺎ اﻟﺻ‬
‫ﺎ رﺿ‬ ‫رﺿ ﻣﺣﻣ ﺎ = د رﺿ‬ ‫ﯾد ‪1354‬‬ ‫رﺷ‬
‫اﻟﺻ ﻠﺢﻣ ‪ :‬ن‬ ‫ﺑﺎﺷ ﺎ (‬‫‪ 1353‬ه = ‪ 1935 - 1860‬م (رﺿ ﺎﺑ ) ﺑ ك (ن أﺣﻣ د )‬
‫ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب‬ ‫رﺟﺎل اﻻدارة ‪ .‬ﻣن أﻋﯾﺎن ﺑﯾروت ‪.‬وﻟ د * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪. 716‬ﺻ ﯾدا ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ أﻋﻣ ﺎﻻ ﺣﻛوﻣﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟدھﻠوي ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﺣ ﺞ ‪: 11‬ﻓ ﻲ‬
‫ﺎﻧﻲ ) ﻧﺔ ‪ 1909‬م (‬ ‫ﺳ‬ ‫اﻟﻌﺛﻣ‬
‫وﺛﯾن (‬ ‫ﺎ ﻓ ﻣﺟﻠ ﻲ ) س اﻟﻣﺑﻌ‬ ‫ﺎ ﻋﻧﮭ‬ ‫ب ﻧﺎﺋﺑ‬ ‫ﺗﺧ‬
‫ﻓﺎﺷﺗرك ﻓﻲ ﺗﺄﻟﯾف ) اﻟﺣزب اﻟﺣر اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺗدلﻓ ( ﻲ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬و )ﺣ زب‬
‫ﺎدﯾﯾن ‪ .‬رك ﻓ ﻲ اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬ ‫ﻟﻼ ﺎه اﻟﺗ‬‫وﻧﻔﺗﺣ‬
‫اﻟﻣﻧ ﺎوئ‬‫اﻟﺣرﯾ ﺔ واﻻﺋ ﺗﻼف (‬
‫ودﺧ ( ل اﻟﻌ رب‬ ‫اﻻوﻟ ﻰ ‪ ،‬إﻟ ﻰ اﻻﻧﺎﺿ ول ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﺳ ﻧﺗﯾن ) ‪ 1918 - 1916‬م‬
‫دﻣﺷق ‪ ،‬ﻓﺟﻌﻠﮫ اﻟﻣﻠك ﻓﯾﺻل وزﯾرا ﻟﻠداﺧﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻓرﺋﯾﺳﺎ ﻟﻣﺟﻠ س ﺷ ورى اﻟدوﻟ ﺔ ‪،‬‬
‫ف ﻓ ﺔ ‪.‬ﻲ ﺑﯾ روت ‪ ،‬ﺑﻌ د اﺣ ﺗﻼل اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﯾن‬ ‫ﻓ وزﯾرا ﻟﻠداﺧﻠﯾ ﺔ ﻣواﻋﺗﻛرة ﺛﺎﻧﯾ‬
‫ﻣﺣﻣ د رﺿ ﺎ ‪) * 1346‬‬ ‫رﺿ ﺎ اﻟﺣﻠ ﻲ =‬ ‫ﺳورﯾﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪ ( 1920‬إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪.‬‬
‫رﺿ ﺎ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫رﺿﺎ اﻟﮭﻣذاﻧﻲ ( * ) ‪ 1322 - 1240‬ه = ‪ 1904 - 1825‬م (‬
‫ﻓﻘﯾﮫ‪ :‬إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻣواﻟﯾد ھﻣ ذان ﺗ وﻓﻲ ﺑﺳ ﺎﻣراءﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫ھﺎدي اﻟﮭﻣذاﻧﻲ‬
‫ﻣﺻﺑﺎح اﻟﻔﻘﯾﮫ ‪ -‬ط ( و ) اﻟﻌواﺋد اﻟرﺿوﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻔواﺋد اﻟﻣرﺗﺿوﯾﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪1‬‬
‫رﺿ ( ﺎ ﺑ ن‬ ‫رﺿ ) ﺎ اﻟﻧﺟﻔ ﻲ ( * ) ‪ 1362 - 1287‬ه = ‪ 1943 - 1870‬م‬ ‫(‪*.‬‬
‫ﻣﺣﻣد ﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ﺎﻗر اﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺗﻘ ﻲ اﻻﺻ ﻔﮭﺎﻧﻲ اﻟﻧﺟﻔ ﻲﺷ‪ :‬ﺎﻋر ‪ ،‬ﻟ ﮫ‬
‫اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﻔﻠﺳﻔﺔ واﻟﻔﻘﮫ ‪.‬وﻟد وﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟﻧﺟ فوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺄﺻ ﻔﮭﺎنﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ب ‪،‬‬
‫اﻟرد ﻋﻠ ﻰ اﻟﺑﮭﺎﺋﯾ ﺔ ( و )وﻗﺎﯾ ﺔ‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ ) ﻧﻘض ﻓﻠﺳﻔﺔ داروﯾن ‪ -‬ط ( ﺟزآن ‪ ،‬و )‬
‫وﻓ ( ﻲ ﺷ ﻌره رﻗ ﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫اﻻذھﺎن (ﻲ أﺻ ول اﻟﻔﻘ ﮫ ‪ ،‬ودﯾ) وان ﺷ ﻌر‬ ‫ﻓ‬
‫اﻟﮭﻧدي ( * ) ‪ 1362 - 1290‬ه = ‪ 1943 - 1873‬م ( رﺿﺎ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ھﺎﺷم‬
‫ؤﻟﻔﯾن‬ ‫أﺣﺳ * ) ‪( 1‬ن اﻟودﯾﻌ وﻣﻌﺟﺔ ‪ 179‬م اﻟﻣ‬ ‫دي ‪:‬ھ * ) ﺎﻣش ‪( 3‬‬ ‫اﻟﮭﻧ‬
‫أﻋﯾ ﺎنﺷ اﻟ ﯾﻌﺔ ‪60 - 47 : 32‬‬ ‫‪ 483‬ﺎل اﻟﻔﻛ ر ‪( 2 ) . 465‬‬ ‫اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪: 1‬ورﺟ‬
‫ﺑﻠﻐ ﺔ‬ ‫ﻌره ﻣ‪ .‬ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﻧﺟ ﻣف ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫وﻓﯾ ﮫ ﻧﻣ ﺎذج ﺣﺳ ﻧﺔ ﻣ نﺷﺷ ﺎﻋر‬
‫ﻗﺻ ﯾدة ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﻧظوﻣﺔ ﻓﻲ اﻟ دﯾن واﻻﺧ ﻼق ‪ ،‬و )اﻟﻛوﺛرﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟراﺣل ‪ -‬ط (‬
‫ﻣدح اﻻﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ‪ ،‬و )اﻟﻣﯾزان اﻟﻌﺎدل ﺑﯾن اﻟﺣق واﻟﺑﺎط ل ‪ -‬ط (‬
‫ﻧظﻣ( ﮫ أورد اﻟﺧﺎﻗ ﺎﻧﻲ ﻓ ﻲ )‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟ رد ﻋﻠ ﻰ ﺑﻌ ض اﻻدﯾ ﺎن ‪ ،‬وﻣدﯾ) نوان‬
‫روض ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫درر اﻟﺑﺣ ﻓ ورﻲ( اﻟﻌ‬ ‫ﮫو)‬ ‫ﻌراء اﻟﻐ ﻧﻣ ري (ﺎذج ﻣﻧ‬ ‫ﺷ‬
‫م‬ ‫‪ 1946‬م ( ن ھﺎﺷ‬ ‫رﺿ ‪ - 1893‬ﺎ ﺑ‬ ‫وي ( * ) ‪ 1365 - 1311‬ه =‬ ‫اﻟﻣوﺳ‬
‫اﻟﻣوﺳوي ‪ :‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻣن أھل ) طوﯾرﯾق ( ﺑﺎﻟﮭﻧدﯾﺔ ) ﻓﻲ اﻟﻌراق ( ﻣوﻟدا ووﻓﺎة‬
‫ﻣﺟﻠ( دان ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬وﻟ م‬ ‫اﻻﻓﺎ ل واﻻﻋﯾ ﺎن ‪ -‬خ‬ ‫اﻟﺧﺑر واﻟﻌﯾﺎن ﻓ ﻲ أﺣ وال ﺿ‬ ‫‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫ن‬ ‫ﺎﺋﻲﺑ= ن ﻣﺣﻣ اﺑد ‪1039‬ن رﺿ ﻋﻠوان =ﻲ ﺑ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﮫ)‪.(2‬‬
‫ﻋﻠ‬
‫رﺿ‬ ‫ﯾﺗﻣ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن رﺿ وان ‪657‬رﺿ وان =ﻣﺻ طﻔﻰ‬ ‫‪ 453‬ن رﺿ وان =‬ ‫رﺿوان اﺑ‬
‫وي ( * ) ‪ 991 - 912‬ه = ‪ 1583 - 1505‬م (‬ ‫وان ‪) * 1305‬‬ ‫اﻟﺟﻧ‬ ‫رﺿ‬
‫رﺿوان ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻟﺟﻧوي اﻟﻔﺎﺳﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻧﻌ ﯾم ‪:‬ﻓﻘﯾﻣ ﮫﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟزھ ﺎد ‪.‬‬
‫ﻧظ ( م وﺗﻘﯾﯾ دات ﻛﺛﯾ رة ‪.‬‬ ‫اﻟﻔﻘ ﮫ ﮫ‬
‫ﻲ)‬ ‫اﺷ ﺗﮭر ﺑﺎﻟﺻ ﻼح ‪ ،‬وﺻ ﻧف ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ وﻟ‬
‫ﺗﺣﻔ) ﺔ اﻻﺧ وان ‪ ،‬وﻣواھ ب‬ ‫وﻻﺣﻣد ﺑن ﻣوﺳﻰ اﻟﻣراﺑﻲ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ ﺳﻣﺎه‬
‫ﺗﻘدم ﻓ ﻲ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ‪.‬أﺻ ﻠﮫ‬ ‫اﻻﻣﺗﻧﺎن ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﻧﺎﻗب ﺳﯾدي رﺿوان ( ﻓﻲ ﻣﺟﻠدﯾن ‪.‬‬
‫ﻣن ﺟﻧوة ‪ ،‬وﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻔﺎس ) ‪ ) * . ( 3‬اﻟﻔﻠﻛﻲ ( * ) ‪ 1123 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﻣﮭﻧ دسھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫وان( ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻔﻠﻛ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 1711‬م‬‫‪- . .‬رﺿ‬
‫وﻣﻌ ﺎرف اﻟرﺟ ﺎل ‪: 1‬‬ ‫ورﺟ ﺎل اﻟﻔﻛ ر ‪469‬‬ ‫ﻣﻌﺟم اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪473 : 1‬‬
‫واﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ‬ ‫ﺻﻔوة ﻣ ن اﻧﺗﺷ ر ‪6‬‬ ‫‪ ( 2 ) . 324‬اﻟذرﯾﻌﺔ ‪( 3 ) . 139 : 7‬‬
‫‪ 151 : 1‬وﺗﺎج اﻟﻌروس ‪ . 78 : 10‬ﻣﺻري ﻓﻠﻛﻲ ‪ .‬ﺣﺞ ﺳﻧﺔ ‪ 1091‬وﻗرأ ﻋﻠﻰ‬
‫ﺑﻌض ﻋﻠﻣﺎء اﻟﺣرﻣﯾن ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) دﺳﺗور أﺻول ﻋﻠم اﻟﻣﯾﻘﺎت ‪ ،‬وﻧﺗﯾﺟﺔ‬
‫ﺑﺧط ( ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻻزھرﯾ ﺔ ودار اﻟﻛﺗ ب ) ‪3833‬‬ ‫اﻟﻧظر ﻓﻲ ﺗﺣرﯾ ر اﻻوﻗ ﺎت ‪ -‬خ‬
‫اﻟطﻼب ﻓ ﻲ اﺳ ﺗﺧراج اﻻﻋﻣ ﺎل اﻟﻔﻠﻛﯾ ﺔ ﺑﺎﻟﺣﺳ ﺎب ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ دار‬ ‫ﺑﻐﯾﺔو )‬
‫ك(‬
‫اﻟﻛﺗ ب ) ‪ 4024‬ك (ﺗﻘ و )وﯾم ﻓﻠﻛ ﺑﺧطﻲ ‪ -‬ﮫخ ‪ (،‬ﺑﺑﻐ داد ‪ ،‬ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )‬
‫ب)‬ ‫وف ‪ -‬خﻲ( دار اﻟﻛﺗ‬
‫ﻓ‬ ‫وف واﻟﺧﺳ‬ ‫ﺗﻘﺑﺎل واﻟﻛﺳ‬ ‫ﺎع واﻻﺳ‬ ‫ﺔ اﻻﺟﺗﻣ‬
‫‪ 4019‬ك ( و ) زﯾﺞ رﺿوان أﻓﻧدي ‪ -‬خ ( ﻓﯾﮭﺎ ) ‪ 3985‬ك ( و ) اﻟزﯾﺞ اﻟﻣﻔﯾد‬
‫ﻰ أﺻ ول اﻟﻔﻠ ك اﻟﺳ ﻣرﻗﻧدي ﺻ ﺎﺣب اﻟرﺻ د اﻟﺟدﯾ د ‪-‬ﺷخ (رح أﺻ ول‬
‫اﻟﻔﻠك ﻻﻟﻎ ﺑك ‪ ،‬ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب أﯾﺿﺎ ) ‪ 3771‬ك ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن اﻟﺳﺎﻋﺎﺗﻲ (‬
‫* ) ‪ 618 - . . .‬ه = ‪ 1221 - . . .‬م ( رﺿوان ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن رﺳﺗم ‪،‬‬
‫ﺎﻋﺎﺗﻲ ‪ :‬ﮫ ﻣﻌرﻓ ﺔ ﺑ ﺎﻻدب وﻋﻠ وم‬ ‫اﻟﺳ ب ‪ ،‬ﻟ‬ ‫ﻓﺧ ر اﻟ دﯾن اﻟﺧراﺳ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﺑ ن طﺑﯾ‬
‫اﻟﺣﻛﻣﺔ ‪ ،‬وﻟﮫ ﺷﻌر ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن ﺧراﺳﺎن )ﻗدم أﺑوه ﻣﻧﮭ ﺎ (وﻣوﻟه دووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻣﻠك اﻟﻔﺎﺋز اﺑ ن اﻟﻣﻠ ك اﻟﻌ ﺎدل أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ﺑ ن أﯾ وب ‪ ،‬وأﺧ وه‬ ‫دﻣﺷق ‪.‬‬
‫اﺳﺗوزره‬
‫وﺻ ﻧف )‬ ‫ﻋﻠ م ﺑﺎﻟﻣوﺳ ﯾﻘﻰ ‪ ،‬ﯾﻠﻌ ب ﺑ ﺎﻟﻌود ‪.‬‬ ‫ﻋﯾﺳ ﮫﻰ ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﻠ ك اﻟﻣﻌظوﻛ م ﺎن ﻟ‬
‫اﻟﺣواﺷﻲ ﻋﻠﻰ ﻛﺗﺎب اﻟﻘ ﺎﻧون ﻻﺑ ن‬ ‫ﺗﻛﻣﯾل ﻛﺗﺎب اﻟﻘوﻟﻧﺞ ﻟﻠرﺋﯾس اﺑن ﺳﯾﻧﺎ ( و )‬
‫ﺳﯾﻧﺎ ( و ) اﻟﻣﺧﺗﺎرات ( ﻓﻲ اﻻﺷﻌﺎر وﻏﯾرھﺎ ‪ .‬وھو أﺧو اﺑن اﻟﺳﺎﻋﺎﺗﻲ ) ﻋﻠﻲ‬
‫اﻟﺟﺑرﺗ‪ ( 1‬ﻲ ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ ﻟﺟﻧ ﺔ‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻋر ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬ ‫ﺑ ن ﻣﺣﻣ د (‬
‫دار ‪469 ، 454 ، 317 ، 108 : 1‬‬ ‫وﻣﺧطوط‪ 291 ،‬ﺎت اﻟ‬
‫ﺎن ‪224 : 1‬‬ ‫اﻟﺑﯾ‬
‫ﻋﯾ ون اﻻﻧﺑ ﺎء ‪183 : 2‬‬ ‫واﻻزھرﯾﺔ ‪ 298 : 6‬وﺧزاﻧﺔ ﻗﺎﺳم اﻟرﺟب ‪( 2 ) . 15‬‬
‫وھو ﻓﯾﮫ ) رﺿوان ﺑن ﻣﺣﻣد ( وﻟم ﯾؤرخ وﻓﺎﺗﮫ ‪ .‬وﻣﺛﻠﮫ اﻟدارس ‪ 388 : 2‬ﻧﻘﻼ‬
‫وھه ‪ .‬و ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 369‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪620‬‬ ‫ﻋ ن اﻟﺻ وﻓ ﻔديﻲ‪ .‬ھدﯾ ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪: 1‬وﻓﺎﺗ‬
‫‪211‬اﺑ ) ن رﺳ ﺗم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن رﺳ ﺗم (‬ ‫إرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪: 4‬‬
‫رﻣﺿﺎن‬
‫وﻋﻧﮫ أﺧذت وﻓﺎﺗﮫ ‪ .‬وﻓﻲ ﻛﺷف اﻟظﻧون ‪ ) 1451‬ﻓﺧر اﻟدﯾن اﺑن اﻟﺳﺎﻋﺎﺗﻲ ( ﻟم‬
‫ﯾﺳﻣﮫ وﻟم ﯾؤرﺧﮫ ‪ ) * .‬رﺿوان اﻟﻌﻘﺑﻲ ( * ) ‪ 852 - 769‬ه = ‪1448 - 1368‬‬
‫رﺿوان ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳف اﻟﻌﻘﺑﻲ اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻧﻌ ﯾم ‪:‬ﻣ ن‬ ‫م(‬
‫ﺣﻔﺎظ اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻣوﻟده ﺑﻣﻧﯾﺔ ﻋﻘﺑﺔ ﺑﺎﻟﺟﯾزة ‪ ،‬وإﻟﯾﮭﺎ ﻧﺳﺑﺗﮫ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫اﻟﻣﻧﺗﻘﻰ ﻣ ن طﺑﻘ ﺎت اﻟﻔﻘﮭ ﺎ ‪ -‬خ (‬ ‫) اﻻرﺑﻌون اﻟﻣﺗﺑﺎﯾﻧﺔ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ .‬و )‬
‫و ) طﺑﻘﺎت اﻟﺣﻔﺎظ اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﯾن ‪ -‬خ ( ﺑﺧطﮫ ﻓﻲ ‪28‬ورﻗﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ‪474‬‬
‫) ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﺗﯾﻣور ( اﻧﺗﻘﺎه ﻣن طﺑﻘﺎت اﻟﻔﻘﮭﺎء ﻟﻼﺳﻧوي ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻣﺧﻠﻼﺗ ﻲ (‬
‫رﺿوان ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫* ) ‪ 1311 - . . .‬ه = ‪ 1893 - . . .‬م (‬
‫ﺎﻟﻘراآتﻣﺻ ﻣري ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫﻓ ) ﺗﺢ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎﻟﻣﺧﻠﻼﺗﻲ ‪ :‬ﺎﻟم ﺑ‬
‫ﻋ‬ ‫ﻋﯾ د ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ‬
‫ﻼت ‪ -‬ﻲخ (اﻟﻘ راآت اﻟﻌﺷ ر ‪،‬ﺷ و )ﻔﺎء اﻟﺻ دور ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻟﻘ راآت‬ ‫ﻓ‬ ‫اﻟﻣﻘﻔ‬
‫اﻟﺳﺑﻊ ‪ ،‬و )اﻟﻘول اﻟوﺟﯾز ﻓﻲ ﻓواﺻل اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻌزﯾ ز ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ )‬
‫إرﺷﺎد )اﻟﻘراء واﻟﻛﺎﺗﺑﯾن إﻟ ﻰ ﻣﻌرﻓ ﺔ رﺳ م اﻟﻛﺗ ﺎب اﻟﻣﺑ ﯾن ‪-‬‬ ‫ن ‪ - 5255‬ج ( و‬
‫خ ( ) ‪ . ( 2‬اﻟرﺿﻲ ) اﻟﺷرﯾف ( =ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪) * . 406‬ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫وﻓﮭرﺳ ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪263 : 1‬واﻟﻣﺧطوط ﺎت‬ ‫* ) ‪( 1‬اﻟﺿوء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪226 : 3‬‬
‫اﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪: 3‬‬‫اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬اﻟﻘﺳ م اﻟراﺑ ﻊ ‪ ،‬ص ‪( 2 ) . 270‬‬ ‫اﻟﻣﺻورة ‪:‬‬
‫‪ 111‬وﻓﮭرس دار اﻟﻛﺗب ‪ . 15 : 1‬اﻟرﺿﻲ اﻟﺳرﺧﺳﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪544‬‬
‫اﻟرﺿﻲ اﻻﺳﺗراﺑﺎذي = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ) ‪ ( 686‬اﻟرﺿﻲ اﻟروﻣﻲ =إﺑ راھﯾم‬
‫اﺑﻲ ) ن‬ ‫د ‪935‬‬
‫اﻟرﺿ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟرﺿ‪ 732‬ﻲ اﻟﻐﻣﺣﻣ زيد ﺑ=‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن‬ ‫نﺳ‬ ‫ﺑ‬
‫اﻟرﺿ ﻲ اﻟﮭﯾﺗﻣ ﻲ ( * ) ‪1041 - . . .‬‬ ‫اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ( =ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑ راھﯾم ‪) * 971‬‬
‫ھ = ‪ 1631 - . . .‬م ( رﺿﻲ اﻟدﯾن ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد اﻟﮭﯾﺗﻣﻲ اﻟﺳﻌدي‬
‫ﻧﺳ ‪ .‬ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﻣﺣﻠ ﺔأﺑ) ﻲ اﻟﮭﯾ ﺗم (ﺑﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺳﻌد‬
‫ﺗﺻوف واﺧﺗﺻر ﻋدة ﻛﺗب ‪ ،‬ووﺿﻊ رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ اﻟﺷﯾﺦ اﻻﻛﺑر ﺳﻣﺎھﺎ )‬
‫ﺷذرة ذھب ( وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬وھو ﺣﻔﯾد ﺷﯾﺦ اﻻﺳﻼم اﺑن ﺣﺟر اﻟﮭﯾﺗﻣﻲ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﯾﻌﺔ ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫* )رﺿ ﯾﻌﺔ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬رﺿ ﺟ‬
‫ﺟذﯾﻣﺔ طﯾﺊ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﻛﺎﻧت ﻣﺳﺎﻛن ﺑﻧﯾﮫ ﺑﺑﻼد ﻏ زة ) ‪ ) * . ( 2‬رط (‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر‬ ‫* اﺑن اﻟرطﺑﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﺳﻼﻣﺔ ‪) * 527‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ن‬ ‫ﻧدي ‪ ) * . 219‬رع (‬
‫رﻋ * * ) ل ﺑ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ) ‪ ( 2‬ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ‬
‫‪. 166 : 2‬‬
‫ﻣﺎﻟك ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬رﻋل ﺑن ﻣﺎﻟكن ﺑﻋ وف ﺑ ن اﻣ رئ‬
‫ﺑطن ﻣن ﺑﮭﺗ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺳ ﻠﯾم ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﯾس ﺑن ﺑﮭﺗﺔ ‪ :‬ﺟد ﺑﻧوه‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ث اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﯾﻘﻧ ت ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﻼة ﺷ ﮭرا وﯾ دﻋو‬
‫ﻋﻠﯾﮭم ) ‪ . ( 1‬اﺑن اﻟرﻋﻼء = ﻋدي ﺑن اﻟرﻋﻼء * ) رﻋﻠﺔ ﺑﻧت ﻣﺿﺎض ( * )‬
‫ﻲ‪:‬‬ ‫رو اﻟﺟرھﻣ‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫ﻣﺿ ( ﺔ ﺑﻧﺎض ﺑ‬
‫رﻋﻠ ‪. .‬‬
‫‪- . . . = . . . - . . .‬ت ‪.‬‬
‫وھم اﻟطﺑﻘﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛ ﺔ ﺑﻌ د‬ ‫اﻣرأة إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن إﺑراھﯾم ‪ ،‬وأم ) اﻟﻌرب اﻟﻣﺳﺗﻌرﺑﺔ (‬
‫وإن ﺻﺣت رواﯾﺔ ﻣن ﺟﻌل ﻗﺣطﺎن ﻣ ن ﻧﺳ ل‬ ‫اﻟﻌرب اﻟﺑﺎﺋدة واﻟﻌرب اﻟﻌﺎرﺑﺔ ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻋﯾل ‪ ،‬ﻓﺗﻛ ون رﻋﻠ ﺔ أم اﻟﻘﺣط ﺎﻧﯾﯾن واﻟﻌ دﻧﺎﻧﯾﯾن ﺟﻣﯾﻌ وﻓ ﺎ ‪ .‬ﻲ أﺻ ﺣﺎب‬
‫ﻗﺎل أﺑ و اﻟﻔ داءﺗ ‪ :‬زوج إﺳ ﻣﺎﻋﯾل‬ ‫اﻻﻧﺳﺎب ﻣن ﯾﺳﻣﯾﮭﺎ ) اﻟﺳﯾدة ﺑﻧت ﻣﺿﺎض (‬
‫اﻣرأة ﻣ ن ﺟ رھم ‪ ،‬ورزق ﻣﻧﮭ ﺎ اﺛﻧ ﻲ ﻋﺷ ر وﻟ داوﻗ‪ .‬ﺎل اﻟﻘﻠﻘﺷ ﻧديﻟﻣ‪ :‬ﺎ ﻧ زل‬
‫إﺳﻣﺎﻋﯾل ﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﺗزوج ﻣن ﺟرھم وﺗﻌﻠم ﻟﻐﺗﮭم ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 219‬وھو ﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪) 471 : 1‬رﻋل ﺑن ﻋوف ﺑن اﻣرئ اﻟﻘ ﯾس‬
‫( ﺑﺈﺳﻘﺎط ) ﻣﺎﻟك ( ‪ ( 2 ) .‬أﺑو اﻟﻔداء ‪ 15 : 1‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪211‬واﻟﻌرب ﻗﺑ ل‬
‫اﻻﺳﻼم ﻟﺟواد ﻋﻠ ﻲ ‪) * . 285 : 1‬رﻋ ﯾش ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫( رﻋﯾش ‪ :‬ﺟد ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺣدان ‪ ،‬ﻣن ﻟﺧم ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﻛﺎﻧت ﻣﺳﺎﻛن ﺑﻧﯾ ﮫ‬
‫د ‪83‬‬ ‫ن ﻣرﺛ‬ ‫ﺎب ﺑ=‬‫ﻲ‬ ‫ر ) ‪. ( 1‬ﺟﻧ‬
‫اﻟرﻋﯾﻧ‬ ‫ﻌﯾد ﻣﺻ‬ ‫نﺻ‬ ‫رﻗﻲ ﻣ‬ ‫ﺑر اﻟﺷ‬
‫اﻟرﻋﯾﻧﻲ = ﻋﻣرو ﺑن ﻛرﯾب ‪ 83‬اﻟرﻋﯾﻧﻲ = إﺑراھﯾم ﺑن ﯾزﯾد ‪ 154‬اﻟرﻋﯾﻧﻲ =‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻣر ‪ 190‬اﻟرﻋﯾﻧﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺷرﯾﺢ ‪ 476‬اﻟرﻋﯾﻧﻲ =ﻋﯾﺳﻰ ﺑ ن‬
‫اﻟرﻋﯾﻧأﺣﻣ ﻲ د= ﺑ ن ﯾوﺳ ف‬ ‫اﻟرﻋﯾﻧﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ‪778‬‬ ‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪632‬‬
‫‪ 779‬اﻟرﻋﯾﻧﻲ ) أﺑن دﯾﻧﺎر ( = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳم ‪ ،‬ﻧﺣو ‪ 1110‬أﺑو رﻏﺎل =‬
‫اﻟﺳري ﺑ ن أﺣﻣ د ‪366‬اﻟرﻓ ﺎء =‬ ‫ﻗﺳﻲ ﻣن ﻣﻧﺑﮫ ‪ 50‬ق ه * ) رف ( * اﻟرﻓﺎء =‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪1351‬ن رﻓﺎﻋ ﺔ =‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻏﺎﻟ باﺑ‪572‬ن رﻓ ﺣﺎﻣﺎدة د= ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم اﺑ‬
‫‪ 289‬ن رﻓﺎﻋ ﺔ =زﯾ د‬ ‫اﻟﻣﻠك ﺑن رﻓﺎﻋﺔ ‪ 109‬أﺑو رﻓﺎﻋﺔﻋﻣ= ﺎرة ﺑ ن وﺛﯾﻣ ﺔ اﺑ‬
‫ﻋﻠ ﻲ ﻓﮭﻣ ﻲ ‪) * 1321‬رﻓﺎﻋ ﺔ ( * ) ‪. . - . . .‬‬ ‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 400‬اﺑن رﻓﺎﻋﺔ =‬
‫وھ ﺔو‪ .‬رﻓﺎﻋ ﺔ ﺑ ن‬ ‫رﻓﺎﻋ د ﺟﺔ ‪ :‬ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺟﮭﯾﻧ‬ ‫‪1 ( . . . - . . . = .‬ﺟ‪-‬‬
‫ك ﺑ ن ﻏطﻔ ﺎن ﺑ ن ﻗ ﯾس ﺑ ن ﺟﮭﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ﺎ زاﻟ ت ﻣﻧ ﺎزل ﺑﻧﯾ ﮫ ﺑ ﯾن ﯾﻧﺑ ﻊ‬
‫وﯾﻧﺗﺳ‪ .‬ب إﻟﯾ ﮫ‬ ‫ﻋﻣ رو اﺑ ن ﻣ رة اﻟﺻ ﺣﺎﺑﻲ‬ ‫اﻟﺣﺟ ﻠﮫﺎز ‪.‬‬
‫واﻟوﺟ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻣ ﻲن ﻧﺳ‬
‫رﻓﺎﻋ ﺔ ‪:‬‬ ‫ﺎﻣﻠﯾن ( ﻰ اﻟﻧﯾ ل اﻻرزقﻟﺳﺑﺎ ودان ) ‪- 2 ( 2‬‬ ‫ﻋﻠ‬ ‫اﻟرﻓ ﺎﻋﯾون ﻓ ﻲ )‬
‫اﻟﻛ‬
‫ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪( 2 ) . 219‬‬
‫اﻟﻠﺑﺎب ‪ 472 : 1‬وﻣﻌﺟم ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻌرب ‪ . 439 : 2‬وھو رﻓﺎﻋﺔ ﺑن ﻋذرة ﺑن ﺳﻌد‬
‫ذرة ‪ ،‬ﯾﻘم دﺧﻠﺎل ‪ :‬وا ﻓ ﻲ ﺑﻧ ﻲ ﯾﺷ ﻛر ) ‪- 3 . ( 1‬‬ ‫ﺑﻧ وهھﺑطذﯾم ‪.‬ن ﻣ ن ﻋ إﻧﮭ‬
‫اﺑن ﺟرم ‪ ،‬ﻣن ﺟذام ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬ﻛﺎﻧ ت‬ ‫رﻓﺎﻋﺔ ‪ :‬ﺟد ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن زﯾد‬
‫ﻣﺳﺎﻛﻧﮭم ﻣﻊ ﻗوﻣﮭم ﺟذام ﺑﺎﻟﺣوف ) ﺗﺟﺎه ﺑﻠﺑﯾس ( ﺑﻣﺻر ) ‪ - 4 . ( 2‬رﻓﺎﻋﺔ ‪:‬‬
‫ﻛﺎﻧت ﻣﺳ ﺎﻛﻧﮭم ﺑﺳ ﺎﻗﯾﺔ‬ ‫ﺟد ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻋﺎﻣر اﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن ھوزان ‪.‬‬
‫رﻓﺎﻋ ﺔ اﻻﻧﺻ ﺎري ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻗﻠﺗﺔ )ن ﻗ رى ﺟرﺟ ﺎ (ﺑﻣﺻ ر ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﻣ‬
‫راﻓ م ( ﻊ ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﻋﺟ ﻼن اﻻﻧﺻ ﺎري‬ ‫رﻓﺎﻋه = ﺔ‪ .‬ﺑ‪- . .‬ن‪661‬‬
‫‪41‬‬
‫درا ‪.‬ﺣب ﻋﻠﯾ ﺎ ﻓﺷ ﮭد ﻣﻌ ﮫ اﻟﺟﻣ ل‬ ‫ﺻ ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﺷ ﮭد ﺑوﺻ‬ ‫اﻟزرﻗﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﻌ ﺎذ‬
‫رﻓﺎﻋ ﺔ اﻟطﮭط ﺎوي ( * )‬ ‫وﺻﻔﯾن ‪ .‬ﻟﮫ ﻓﻲ ﻛﺗب اﻟﺣدﯾث ‪24‬ﺣ دﯾﺛﺎ ) ‪) * . ( 4‬‬
‫ﻲ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫دوي ﺑ‬ ‫رﻓﺎﻋ ‪1290 -‬ﺔ هراﻓ= ‪- 1801‬ﻊ ﺑ‪ 1873‬م (ن ﺑ‬ ‫‪1216‬‬
‫ﻋﺎﻟم ‪:‬ﻣﺻ ري ‪ ،‬ﻣ ن أرﻛ ﺎن ﻧﮭﺿ ﺔ‬ ‫اﻟطﮭطﺎوي ‪ ،‬ﯾﺗﺻل ﻧﺳﺑﮫ ﺑﺎﻟﺣﺳﯾن اﻟﺳﺑط‬
‫ﻣﺻر اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪.‬وﻟد ﻓﻲ طﮭطﺎ ‪ ،‬وﻗﺻد اﻟﻘﺎھرة ﺳ ﻧﺔ ‪1223‬‬
‫وأرﺳﻠﺗﮫ اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ إﻣﺎﻣﺎ ﻟﻠﺻ ﻼة واﻟ وﻋظ ﻣ ﻊ‬ ‫ھ ‪ ،‬ﻓﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻻزھر ‪.‬‬
‫ﺑﺎن أوﻓ دﺗﮭم إﻟ ﻰ أورﺑ ﺔ ﻟﺗﻠﻘ ﻲ اﻟﻌﻠ وم اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ ‪ ،‬ﻓ درس اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫اﻟﺟﻐراﻓﯾ ﺎ ﺔﻋ واﻟﺗﺎد إﻟﺎرﯾﺦﻰ‪.‬ﻣﺻ ر وﻟ ﻲ رﺋﺎﺳ ﺔ اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫وﺛﻘ وﻟﻣ‬‫ف‬
‫ن‬ ‫رﺟم ﻋ‬ ‫وﺗ‬
‫رﯾﺔ (‬
‫ف‬ ‫ﺄ ﺟرﯾ اﻟوﻗ دة ) ﺎﺋﻊ اﻟﻣﺻ‬
‫وأﻟ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وأﻧﺷ‬ ‫ﺔ اﻟطﺑﯾ‬ ‫درﺳ‬
‫ل‬ ‫ﺎدات اﻻواﺋ‬ ‫بﻋ‬ ‫اﻟﻣﻔ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎﺧر ﺎﻓ ) ﻲ ﻏراﺋ‬ ‫ﺎﻗﻼﺋﻛﺛﯾ د رة‬ ‫ﯾﺔ ﻛﺗﺑ‬ ‫رﻧﺳ‬
‫اﻟﻣﻌ ﺎدن اﻟﻧﺎﻓﻌ ﺔ ‪ -‬ط‬ ‫واﻻواﺧر ‪ -‬ط (ﻣﺗرﺟم ‪ ،‬وأﺻﻠﮫ ﻟ دﺑﻧﺞ ‪ ، Depping‬و )‬
‫رة‬ ‫ﺔھ * ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﺟﻣﮭ (‬ ‫‪ ، Ferard‬و )‬
‫ﺎدئ اﻟﮭﻧدﺳ‬ ‫ﻟﻔﯾ ( رارد ﻣﺑ‬
‫ﺔ‬ ‫ﺔ اﻻرب ‪3 ) . 220‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ(‬ ‫ﺔ اﻻرب ‪2 ) . 220‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ(‬ ‫ﺎب ‪419‬‬
‫وﻧﮭﺎﯾ‬ ‫اﻻﻧﺳ‬
‫ذﯾب ‪281 : 3‬‬ ‫‪( 4 ) . 5 : 12‬‬
‫ذﯾب اﻟﺗﮭ‬ ‫ﺔ ﺗﮭ‬ ‫اﻻرب ‪ 220‬ط اﻟﺗوﻓﯾﻘﯾ‬ ‫واﻟﺧط‬
‫واﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪ 138‬واﻧظر اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪2524‬ﻓﻔﯾﮫ أﻧ ﮫ‬
‫اﻻﻣو ) ﯾن ﻓ ﻲ ﺗرﺑﯾ ﺔ اﻟﺑﻧ ﺎت واﻟﺑﻧ ﯾن ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﻣرﺷ ؟ ‪ -‬دط (‬
‫ﺗ ) ﺎﺑﻌﻲ (‬
‫ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻﯾﺟ ﺎز ‪ -‬ﻓط (ﻲ اﻟﺳ ﯾرة اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ ‪ ،‬أﻧو )وار ﺗوﻓﯾ ق اﻟﺟﻠﯾ ل ‪ -‬ط (ﻓ ﻲ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺻر ‪ ،‬و )ﺗﻌرﯾب اﻟﻘﺎﻧون اﻟﻣدﻧﻲ اﻟﻔرﻧﺳ ﺎوي ‪ -‬ط ( وﺗ ) ﺎرﯾﺦ ﻗ دﻣﺎء‬
‫رون ‪ -‬ط (‬ ‫ﺟﻐراﻓﯾ( و ) ﺔ ﻣﻠطﺑ‬‫دﻣﺎء ‪ -‬ط‬ ‫رﯾﯾن ‪-‬‬
‫ﺑداﯾ ط ( و )ﺔ اﻟﻘ‬ ‫اﻟﻣﺻ‬
‫ورﻗ ﺔ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺟﻐراﻓﯾ ) ﺔ ﺑ ﻼد اﻟﺷ ﺎم ‪-‬رﺳخ ( ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ ‪53‬‬ ‫‪ Malte - Brun‬و‬
‫ﺗﺧﻠ ﯾص اﻻﺑرﯾ ز ‪ -‬ط (رﺣﻠﺗ ﮫ‬ ‫اﻟﺗﻌرﯾﻔﺎت اﻟﺷ ﺎﻓﯾﺔ ﻟﻣرﯾ د اﻟﺟﻐراﻓﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( و )‬
‫ون ‪ :‬س ﻣدرﺳ ﺔ اﻻﻟﺳ ن وﻧﺎظرھ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﺎل ‪.‬ﻋﻣ روھطوﺳو ﻣؤﺳ‬ ‫ﻓرﻧﺳ ﺔ‬ ‫إﻟ ﻰ ﻗ‬
‫اﻟﻌرﺑﯾ ل إﻣﺎﻣﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻣﺻ رﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬ ‫وأﺣد أرﻛﺎن اﻟﻧﮭﺿﺔ اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ ﺔ ﺑ‬
‫رﻓﺎﻋ ﺔ‬ ‫وﻻﺣﻣ د أﺣﻣ د ﺑ دوي ﻛﺗرﻓﺎﻋﺎب )ﺔ طﮭط ﺎوي ﺑ ك ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫رﻓﺎﻋﺔ ﺑن ﺷ داد اﻟﺑﺟﻠ ﻲ ‪:‬ﻗ ﺎرئ‬ ‫اﻟﺑﺟﻠﻲ ( * ) ‪ 66 - . . .‬ه = ‪ 685 - . . .‬م (‬
‫واﻟﺑﻌﺛ ﺎت اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ ‪46‬‬ ‫‪ ،‬ﻣن * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﺧطط اﻟﺗوﻓﯾﻘﯾ ﺔ ‪53 : 13‬‬
‫واﻟﺛﻐر اﻟﺑﺎﺳم ‪ ،‬ﻻﺣﻣد راﻓﻊ اﻟطﮭطﺎوي ‪46‬وأﻋﯾﺎن اﻟﺑﯾ ﺎن ‪90‬وآداب زﯾ دان ‪4‬‬
‫‪ 52‬ﺔ اﻟﮭ اﻟﻣﺟﻠﻼل ‪:‬د اﻟﺛﺎﻟ ث ‪ ،‬اﻟﺟ زء‬ ‫وﻣﺟﻠ‬‫وﺣرﻛ‪ 296‬ﺔ اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﺑﻣﺻ ر‬ ‫‪:‬‬
‫‪ 395‬ﺎء دوﻟ ﺔ ‪116‬‬ ‫‪ 942‬رس اﻟﺗﻣﮭﯾ ديوﺑﻧ‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎتواﻟﻔﮭ‬ ‫اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪.‬‬
‫دﯾث ‪1‬ﻲ‪ :‬ﻋ‪ ) 20‬دد ﺧ ﺎص أﺻ درﺗﮫ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﺟ ﯾش‬ ‫وﻓ ﻲ اﻻدب ﺟاﻟﺣ ﺎء ﻓ‬
‫أن ﻣ ﺎ (ن ﻣﺗرﺟﻣ ﺎت اﻟطﮭط ﺎوي‬ ‫ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ﻟ‪1948‬ذﻛرى إﺑ راھﯾم )‬
‫ﺑﺎﺷ‬
‫ﻗطﻌ ﺔ ﻣ ن ﻋﻣﻠﯾ ﺎت‬ ‫ﻧﺑذة ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳ ﻛﻧدر اﻻﻛﺑ ر ( و )‬ ‫اﻟﺗﻲ ﺗﺗﺻل ﺑﺎﻟﺟﯾش )‬
‫ﻛﺎن‪ .‬ﻣ ن ﺷ ﯾﻌﺔ ﻋﻠ ﻲ ‪.‬وﻟﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﺿﺑﺎط ( ‪ .‬اﻟﺷﺟﻌﺎن اﻟﻣﻘدﻣﯾن ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ‬
‫ﻗﺗل اﻟﺣﺳﯾن وﺧرج اﻟﻣﺧﺗ ﺎر ﯾطﺎﻟ ب ﺑدﻣ ﮫ اﻧﺣ ﺎز إﻟﯾ ﮫ رﻓﺎﻋ ﺔ ‪ ،‬ﺛ م ظﮭ ر ﻟ ﮫ أن‬
‫ﻧﺷ ﺑت اﻟﺣ رب ﺑ ﯾن أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ‬ ‫ﻓﺎﻋﺗزﻟﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺧﺗﺎر ﯾﺑطن ﻏﯾر ﻣﺎ ﯾظﮭر ‪ ،‬وﻟﻣﺎ‬
‫واﻟﻣﺧﺗﺎر ﻛﺎن رﻓﺎﻋﺔ ﻓﻲ ﺻﻔوف ﻣﻘﺎﺗﻠﯾﮫ وأﺑﻠﻰ ﺑﻼء ﻋﺟﯾﺑ ﺎ إﻟ ﻰ أن ﺻ ﺎح أﺣ د‬
‫اﻟﻛوﻓﯾﯾن ‪ :‬ﯾﺎ ﻟﺛﺎرات ﻋﺛﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﻐﺿب رﻓﺎﻋﺔ وﻗﺎل ‪ :‬ﻻ أﻗﺎﺗل ﻣﻊ ﻗوم ﯾﺑﻐون دم‬
‫رﻓﺎﻋ ﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﻋﺛﻣﺎن ‪ .‬وﻋﺎد ﻋﻧﮭم ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗل ﻣﻊ اﻟﻣﺧﺗﺎر ﺣﺗﻰ ﻗﺗل ) ‪) * . ( 1‬‬
‫رﻓﺎﻋ م (ﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﻧﺣ و ‪1020‬‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 410‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﻟ وارث ( * ) ‪- . . .‬‬
‫اﻟوارث ‪ :‬ﻣن ﻣﻘدﻣﻲ أﺻﺣﺎب اﻟدﻋوة اﻟﺑﺎطﻧﯾﺔ ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﺣﺎﻛم اﻟﻔﺎطﻣﻲ ‪ .‬وﺛﺎﻧﻲ‬
‫) اﻟﺣدود اﻟﺛﻼﺛﺔ ( ﻋﻧد اﻟدروز ‪ ،‬وﻛﻧﯾﺗﮫ ﻓﻲ ﻛﺗﺑﮭم ) اﻟﻔﺗﺢ ( ) ‪ . ( 2‬اﻟرﻓﺎﻋﻲ )‬
‫اﻟﻘﺎﺿﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾزﯾد ‪ 248‬اﻟرﻓﺎﻋﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪578‬اﻟرﻓ ﺎﻋﻲ =‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﺟوب ‪ 1325‬اﻟرﻓﺎﻋﯾﺔ = زﯾﻧب ﺑﻧت أﺣﻣد ‪ 630‬رﻓﻌت )ﺑﺎﺷ ﺎ ( =‬
‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود ) ‪1369‬اﺑ( ن‬ ‫رﻓﻌ تاﻟﻘ) ﺎرئ‬ ‫إﺑ راھﯾم رﻓﻌ ت ‪1353‬‬
‫اﻟرﻓﻌﺔ = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 710‬رﻓﻠﮫ ﺟرﺟس ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1318‬ه =‬
‫‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1900‬م ( رﻓﻠﮫ ﺟرﺟس ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أﻗﺑﺎط ﻣﺻر ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﺗرﺟﻣﺎ‬
‫أﺻ) ول اﻻﻗﺗﺻ ﺎد اﻟﺳﯾﺎﺳ ﻲ ‪-‬‬ ‫ﺑﺟرﯾدة )اﻟوﻗﺎﺋﻊ اﻟرﺳ ﻣﯾﺔ (ﺳ ﻧﺔ ‪ 1310‬ه ﻟ‪ .‬ﮫ‬
‫ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻋﺑ د اﻟواﺣ د ‪) * 641‬ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ط ( ) ‪ . ( 3‬رﻓﯾﻊ اﻟدﯾن =‬
‫) ‪ ( 1‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪ ( 2 ) . 66‬راﺟﻊ اﻟﺗﻌﻠﯾق ﻋﻠﻰ ﺗرﺟﻣﺔ‬
‫وﻣﻌﺟ م‬ ‫ﺣرﻛ ‪( 3‬ﺔ اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﺑﻣﺻ ر ‪132‬‬ ‫ﺣﻣ زة ﺑ )ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺣﻣ د ( ‪) .‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 1380 - 1316‬ه = ‪ 1960 - 1898‬م (‬ ‫ﺎت ‪* . 948‬‬
‫ﺣﻠﻣ)‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋ‬
‫واﻟﻛردﯾ ن أھﺔ ‪ .‬ل ﻛرﻛ وك ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻲ ‪ :،‬أدﯾ ب ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻣ‬ ‫رﻓﯾ ق ﻣﺣﻠﻣ ؤرخ‬
‫اﻟﻌراق ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻻﻛراد ﻣﻧذ ﻓﺟر اﻟﺗﺎرﯾﺦ إﻟﻰ ﺳﻧﺔ ‪ - 1920‬ط ( و ) ﻣﻘﺎﻻت ‪ -‬ط‬
‫دراﺳ) ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﻌر اﻟﻛ ردي ‪-‬‬ ‫( ﻣﻣﺎ ﻧﺷره ﻓﻲ اﻟﺻﺣف ‪.‬وﺗرﺟم إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬
‫ق‬ ‫ر ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 1‬رﻓﯾ* )‬ ‫ردي اﻟﻣﻌﺎﺻ‬ ‫ﺎت ﻓط ( و ) ﻲ اﻻدب اﻟﻛ‬ ‫دراﺳ‬
‫اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ( * ) ‪ 1376 - 1305‬ه = ‪ 1956 - 1888‬م ( رﻓﯾقأو) ﻣﺣﻣ د رﻓﯾ ق‬
‫اﻟﺗﻣﯾﻣ ؤرخﻲ ‪ :،‬ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻟﺗﻌﻠ ﻣ ﯾم ‪.‬ن ﻗ ﻟﻌدﻣﺎء اﺎﻣﻠﯾن ﻓ ﻲ‬ ‫راﻏ ب ﻣ‬ ‫ﺑ ن (‬
‫وﺗﻌﻠ م ﺑﮭ ﺎ وﺑﺎﻻﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪،‬‬ ‫وﻟد ﻓ ﻲ ﻧ ﺎﺑﻠس )ﺑﻔﻠﺳ طﯾن (‬ ‫اﻟﺣرﻛﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺣدﯾﺛﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﻔﺗ ﺎة (‬‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء )‬ ‫وﺗﺧرج ﺑﺟﺎﻣﻌﺔ ) اﻟﺻورﺑون ( ﺑﺑﺎرﯾز‬
‫ﺑﺟ ﯾش اﻟﺛ ورة اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫روت ‪.‬‬
‫وﻟﺣ ق‬ ‫ﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺗﺟ ﺎرة (ﺑﺑﯾ‬ ‫وﺗ وﻟﻰ إدارة )‬
‫ﺎﺗﺣﯾن ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ن‬ ‫دﻣﺷ ق‬ ‫ودﺧ ‪.‬ﻣ ل ﻊ اﻟﻔ‬‫أواﺧ ر اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ‬
‫ﻰ‬ ‫ﺎ اﻟﻔرﻧﺳ ﻓﻌ ﯾون ‪.‬ﺎد إﻟ‬ ‫وأﻗاﻟﺳ ﺎم إﻟوري (ﻰ أن دﺧﻠﮭ‬ ‫أﻋﺿ اﻟﻣ ﺎء )ؤﺗﻣر‬
‫ن ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ إدارة اﻟﻛﻠﯾ ﺔ اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘ دس ‪ ،‬ﻓ ﺈدارة اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﻌﺎﻣرﯾ ﺔ‬
‫ورﺟﺑﯾﺎﻓﻊ ﺎإﻟ ‪ .‬ﻰ دﻣﺷ ق ﺑﻌ د ﻧﻛﺑ ﺔ ﻓﻠﺳ طﯾن ‪ ،‬ﻓﺗ وﻟﻰ أﻋﻣ ﺎل )ﻣﻛﺗ ب‬ ‫اﻟﺛﺎﻧوﯾﺔ‬
‫وﻻﯾ ﺔ ﺑﯾ روت‬ ‫اﻟﮭﯾﺋﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﻌﻠﯾﺎ ﻟﻔﻠﺳطﯾن ( إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪.‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫وأﺻ( دراه ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣ ﮫ )د ﺑﮭﺟ ت اﻟﺣﻠﺑ ﻲ‬ ‫ﺎرﻛﮫ ﻓ ﻲ ﺗﺄﻟﯾﻔ‬ ‫ﻧﺔ ‪1914‬‬‫‪ -‬طﺳ( ﺷ‬
‫ﻣﺟﻠدﯾن ﺑﺎﻟﺗرﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺛ م ﺗ رﺟم أوﻟﮭﻣ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﺷ ﯾﺦ ﻣﺣﻣ د اﻟﺟﺳ ر )أﻧظ ر‬
‫‪1353‬اﻟﺛ( ﺎﻧﻲ ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑرﻣ داﻣن ﻋﻠﻣ ﺎء‬ ‫ﻣﺣﻣﮫ ‪ :‬د ﺑ ن ﺣﺳ وﺗﯾن رﺟم‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗ‬
‫اﻟﻘﺎﻧون ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ‪ .‬وﻟﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ) :‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌﺻر اﻟﺣﺎﺿر ‪-‬‬
‫اﻻﻗط ﺎع ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ‪ -‬ط ( * )ھ ﺎﻣش‬ ‫ط ( و ) اﻟﺣروب اﻟﺻﻠﯾﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( و )‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ ﺗ‪ ،‬و )ﺎرﯾﺦ أورﺑ ﺎ‬ ‫ﻣﻌﺟ) ‪( 1‬م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪. 476 : 1‬‬ ‫‪*(1‬‬
‫اﻟﺣدﯾث ‪ -‬ط ( ﻣدرﺳﻲ و ) ﺣوض اﻟﺑﺣر اﻟﻣﺗوﺳط ‪ -‬ط ( اﺷﺗرك ﻓﻲ ﺗﺄﻟﯾﻔﮫ ﻣﻊ‬
‫ﺎرﯾﺦ ‪،‬اﻟﻌو ) رب ﻗﺑ ل اﻻﺳ ﻼم وﺑﻌ ده (‬ ‫اﻟﻌﻧﺑﺗ ﺎوي‬ ‫ﺳ ﻌﯾد اﻟﺻ ﺑﺎغ ووﺻ ﻔﻲ ﺗ‬
‫ق ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰ ‪) * 1334‬‬ ‫رﻓﯾ( ‪ .‬ق رزق ﺳ رﻓﯾﻠوم =‬ ‫ﻛ ﺎن ﻗ د ﺑ دأ ﺑطﺑﻌ ﮫ ) ‪1‬‬
‫ن‬ ‫م ( * ) ‪ 1343 - 1284‬ه = ‪- 1867‬رﻓﯾ‪ 1925‬م (ق ﺑ‬ ‫ك اﻟﻌظ‬ ‫قﺑ‬
‫ﺑﺣﺎث ﻣن رﺟ ﺎل اﻟﻧﮭﺿ ﺔ اﻟﻔﻛرﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻌظم ‪:‬‬
‫ﻣﺣﻣود ﺑن ﺧﻠﯾل ﻋﺎﻟم‬
‫وﻟد ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬وﻧﺷﺄ ﻣﻘﺑﻼ ﻋﻠﻰ ﻛﺗب اﻟﺗﺎرﯾﺦ واﻻدب ‪ .‬وزار ﻣﺻر ﻓﻲ ﺻﺑﺎه‬
‫‪ 1316‬ه ﻲ ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن اﻻﻋﻣ ﺎل واﻟﺟﻣﻌﯾ ﺎت‬ ‫واﺷ ﻧﺔﺗرك ﻓ‬ ‫‪ ،‬ﺛ م اﺳ ﺗﻘر ﻓﯾﮭ ‪،‬ﺎ ﺳ‬
‫ﯾﺔ واﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ واﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻧﺷ ر ﺑﺣوﺛ ﺎ ﻗﯾﻣ ﺔ ﻓ ﻲ ﻛﺑرﯾ ﺎت اﻟﺻ ﺣف‬
‫ﺎھﯾر اﻻﺳ ﻼم ﻓ ﻲ اﻟﺣ رب واﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫وﺻ ﻣﺷ ﻧف )‬‫ﻼت ‪ ،‬ﮭر‬ ‫أﺷ‬ ‫واﻟﻣﺟ‬
‫ﺎن ﻓ‪ ،‬و )ﻲ ﻛﯾﻔﯾ ﺔ اﻧﺗﺷ ﺎر اﻻدﯾ ﺎن ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﯾﻛﻣ ل‬ ‫أرﺑﻌ ﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬وﻟ م اﻟﺑﯾ‬
‫دن‬ ‫ﺑﺎب اﻟﺗﻣ‬ ‫ﺋﺔ اﻻﺳ اﻟﺑﯾﻼﻣﯾﺔ ‪-‬ﺎنطﻓ ( و ) ﻲ أﺳ‬ ‫ﺔ ﻟﻠﻧﺎﺷ‬ ‫دروس اﻟﺣﻛﻣﯾ‬
‫واﻟﻌﻣران ( رﺳﺎﻟﺔ ‪ ،‬و ) ﺗﻧﺑﯾﮫ اﻻﻓﮭﺎم إﻟﻰ ﻣطﺎﻟب اﻟﺣﯾﺎة * ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫ﺎدات ﻣﺳ ﺗﻘﺎة ﻣ ن ﺷ ﻘﯾﻘﮫ‬ ‫( ﻣن ھو ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 1951‬ص ‪ 132‬ﺑﻘﻠﻣﮫ‬
‫زﯾ ‪ .‬و‬
‫ﻣﻘدﻣﺗ ﮫ ‪،‬‬ ‫وﻻﯾ ) ﺔ ﺑﯾ روت ( ‪:‬‬ ‫اﻟﺳ ﯾد زﻛ ﻲ اﻟﺗﻣﯾﻣواﻟﻘﺳﻲ ‪ .‬م اﻻول ﻣ ن ﻛﺗ ﺎب‬
‫واﻟﺻ ﺣف اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪. 1956 / 10 / 22‬‬ ‫وﻋﻠﯾﮭﺎ اﻋﺗﻣ دت ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ وﻻدﺗ ﮫ ‪.‬‬
‫اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ وأوروﺑﺎ ‪ -‬ط ( وﻟﮫ ﺷﻌر‬
‫وﻓﺎﺗ( ﮫ طﺎﺋﻔ ﺔ ﻣ ن ﻣﻘﺎﻻﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎب‬ ‫ﻗﻠﯾل ‪ .‬وﻗد ﺟﻣﻊ ﺷﻘﯾﻘﮫ )ﻋﺛﻣﺑﻌﺎنﺑد ك‬
‫اﻟﺳ واﻧﺢ اﻟﻔﻛرﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺳﻣﺎه ) ﻣﺟﻣوﻋﺔ آﺛﺎر رﻓﯾق ﺑك اﻟﻌظم ‪ -‬ط ( ﯾﺷﺗﻣل ﻋﻠﻰ )‬
‫ورﺳ ﺎﺋل أﺧ رى ‪.‬وﻣ ن‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻣﺑﺎﺣث اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ( و )ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ (‬
‫ﻣﺂﺛره إھداؤه إﻟ ﻰ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ﺧزاﻧ ﺔ ﻛﺗﺑ ﮫ وھ ﻲ ﻧﺣ وه‬
‫ﻧﻔس ‪ ،.‬ﻟو ﯾن اﻟطﺑ ﻊ ‪ ،‬ﻣﮭ ذب اﻻﺧ ﻼق ﺷ رﯾف اﻟﺳ ﯾرة‬ ‫ف اﻟﻣﺟﻠ د‬‫ﻛ ﺎن أﻟأﺑ ﻲ‬
‫ﻠوم ( * ) ‪- 1308‬‬ ‫رﻓﯾ ‪ ) * .‬ق رزق ﺳ‬ ‫ﺎھرة ) ‪( 1‬‬ ‫واﻟﺳ وﺗرﯾرة ‪.‬وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ‬
‫ﺣﻘوﻗﻲ أدﯾ ب ﻟ ﮫ‬ ‫‪ 1334‬ه = ‪ 1916 - 1891‬م ( رﻓﯾق ﺑن ﻣوﺳﻰ رزق ﺳﻠوم ‪:‬‬
‫ﺑﺣﻣ‪ .‬ص وﺗﻌﻠ م ﺑﺎﻟﻣدرﺳ ﺔ )‬ ‫ﻌر ‪ ،‬ﻣ ن أﺣ رار اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ ﻋﮭ دوﻟاﻟﺗ درك‬
‫اﻟروﺳﯾﺔ ( ﻓﯾ ﮭﺎ ‪ ،‬ﺛم ﺑﺎﻟﻣدرﺳﺔ ) اﻻﻛﻠﯾرﻛﯾﺔ ( ﺑدﯾر ) اﻟﺑﻠﻣﻧد ( وﺗرھب ﻣدة ‪ ،‬ﺛم‬
‫اﻧﻌﺗق ﻣن اﻟرھﺑﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ودﺧل اﻟﻛﻠﯾﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾﺔ ﺑﺑﯾروت ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﺳﻧﺔ ‪ .‬ورﺣل إﻟﻰ‬
‫اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟزھراء ‪224 : 2‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ ‪5‬‬
‫ﻣن‪،‬إﻧﺷ ﺎء اﻟﺳ ﯾد ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 561 :‬واﻟﻣﻧﺎر ‪ 288 : 26‬وﻣﺟﻣوﻋﺔ آﺛﺎره ‪ :‬ﻣﻘدﻣﺗﮭﺎ‬
‫وﻓﯾﮭ وﻟ ﺎ ‪ :‬د ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﺑﺎﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪208 : 1 -‬‬ ‫وﻣﺟﻠ ﺎ ‪.‬ﺔ ﻟﺳ ﺎن اﻟﻌ رب ‪-‬‬ ‫رﺷ ﯾد رﺿ‬
‫اﻟﺣﻘه ‪ .‬وق ‪ ،‬واﺗﺻ ل ﺑﻌﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د‬ ‫‪1284‬‬
‫وھ ﻲ ﺗﻘﺎﺑ ل ﺳ ﻓ ﻧﺔﺗﻌﻠم‬ ‫‪1282‬‬
‫ﻣﺎﻟﯾ ﺔ‬
‫ﻏﯾ ره ﻣ ن طﻼﺋ ﻊ اﻟﯾﻘظ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ ‪ ،‬واﺷ ﺗرك ﻓ ﻲ إﻧﺷ ﺎء‬
‫وﻧﺷ ر‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﻔﺗ ﺎة (‬‫ﺟﻣﻌﯾ ﺔ )‬ ‫ﻧﺗ دى اﻻدﺑ ﻲ ﻓ ﻲ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬وأدﺧ ل ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻣﻘﺗ ﺑس ( و )‬ ‫اﻟﻣﻘﺗط ف ( و )‬ ‫وﻣﺟ ﻼت )‬ ‫اﻟﺣﺿ ﺎرة (‬ ‫ﻣﻘ ﺎﻻت ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة )‬
‫ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ( وأﻟف ﻛﺗﺎب )ﺣﯾﺎة اﻟﺑﻼد ﻓﻲ ﻋﻠم اﻻﻗﺗﺻ ﺎد ‪ -‬ط (ﻣدرﺳ ﻲ ‪ ،‬و‬
‫ﯾﺣﺳ ن اﻟﻠﻐ ﺎت اﻟروﺳ ﯾﺔ‬ ‫ذب ‪.‬‬
‫اﻟﻣﮭ ﺎن‬‫دول ( ﻲ ﺟرﯾ دة وﻛ‬ ‫ﻧﺷ ر ﻓ‬ ‫ﺣﻘ ) وق اﻟ‬
‫رك ﻓ ﻲ ﺧ ﻼل اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾ ﺔ‬ ‫واﻟﺗرﻛﯾاﻟﺗ ﺔ ‪.‬‬
‫اﻋﺗﻘﻠ ﮫ‬
‫واﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ ﺔ واﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫اﻻوﻟﻰ ‪ ،‬وﻋذﺑوه ﻓﻲ دﯾوان ) ﻋﺎﻟﯾﮫ (ﺑﺗﮭﻣﺔ أﻧﮫ ﻛﺎﺗم أﺳرار ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم اﻟﺧﻠﯾ ل‬
‫ب اﻟﺧ ﺎص ﻟﻌﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د اﻟزھ راوي ‪ ،‬وأن ﻟ ﮫ ﻗﺻ ﺎﺋد وأﻧﺎﺷ ﯾد وطﻧﯾ ﺔ‬
‫وأﻋ ‪ .‬دم ﺷ ﻧﻘﺎ ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت ) ‪1‬‬ ‫ﯾﺣض ﺑﮭﺎ اﻟﻧﺎﺷﺋﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻋﻠﻰ طﻠب اﻻﺳﺗﻘﻼل‬
‫ﺎش ﺑﻧ ت ﺿ ﺑﯾﻌﺔ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫( ‪ ) * .‬رقرﻗ( * * )‬
‫رﻗﺎش ﺑﻧت ﺿﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻗﯾس ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔأم‪ :‬ﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮭ ﺎ ﺑﻧ و )رﻗ ﺎش (‬
‫وھم ﺑﻧوھﺎ ﻣن زوﺟﮭﺎ ) ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ذھل ( ﻣن ﺑﻧﻲ ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ‬
‫رﻗ ( ﺎش‬ ‫دان ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ت ھﻣ‬ ‫رﻗ) ‪* . ( 2‬‬
‫ﺎش )ﺑﻧ‬
‫ﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ﯾﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﯾﻧﺳ ب إﻟﯾﮭ ﺎ‬ ‫ﻼن ‪:‬‬‫ﺑﻧت ھﻣدان ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﯾزﯾ د ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﮭ أم‬
‫ﻟﺧ م ‪ ،‬وﺟ ذام ‪،‬‬ ‫ﺑﻧوھﺎ ﻣن زوﺟﮭﺎ ﻋ دي ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث ﺑ ن ﻣ رة اﺑ ن أدد ‪ ،‬وھ م ‪:‬‬
‫رﺳ* ) ‪1‬ﺎﻟﺔ(ﺑﺧط ﮫ أرﺳ ﻠﮭﺎ إﻟ ﻰ أﻣ ﮫ‬ ‫وﻋﺎﻣﻠ ﺔ ) ‪* . ( 3‬ھ) ﻣﺎﻣشن‪( 1‬‬
‫ﺑدﻣﺷ ق ﻓ ﻲ ‪8‬ﻣ ﺎرس‬ ‫وإﺧوﺗﮫ ﻗﺑﯾل اﻟﺣﻛ م ﺑﺈﻋداﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻧﺷ رﺗﮭﺎ ﺟرﯾ دة )اﻻﻣ ﺔ (‬
‫وإﯾﺿﺎﺣﺎت ﻋ ن اﻟﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ ‪( 2 ) . 118‬‬ ‫‪ . 1929‬ووﻗﺎﺋﻊ اﻟﺣرب ‪404‬‬
‫‪ 11‬ﻲ اﻟﻘ ﺎﻣوس ‪:‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 220‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ ( 3 ) . 473 : 1‬اﻻﻛﻠﯾل ‪ : 10‬وﻓ‬
‫ﺑﻧو رﻗﺎش ‪ ،‬ﻓﻲ ﺑﻛر اﺑن واﺋل ‪ ،‬وﻓﻲ ﻛﻠب ‪ ،‬وﻓﻲ ﻛﻧدة ‪ ،‬ﻣﻧﺳوﺑون إﻟﻰ أﻣﮭﺎﺗﮭم‬
‫اﻟﻔﺿ= ل ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺻ ﻣد ‪200‬‬ ‫ﻋﻣرو ﺑ ن ﺿ ﺑﯾﻌﺔ ‪83‬اﻟرﻗﺎﺷ ﻲ‬ ‫‪ .‬اﻟرﻗﺎﺷﻲ =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺣﺟ ﺎزي )‬ ‫اﺑن اﻟرﻗﺎع = ﻋدي ﺑن زﯾد ‪95‬اﻟرﻗﺑ ﺎوي )اﻟﺷ ﺎﻋر ( =‬
‫‪ ( 1078‬أﺑواﻟرﻗﻌﻣق = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 399‬اﻟرﻗﻲﻣﯾﻣ= ون ﺑ ن ﻣﮭ ران ‪117‬‬
‫‪ 703‬و رﻗﯾﺑ ﺔ =‬ ‫رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ‪198‬اﻟرﻗ ﻲإﺑ =راھﯾم ﺑ ن أﺣﻣ د أﺑ‬ ‫اﻟرﻗﻲ =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 1346‬اﻟرﻗﯾق اﻟﻘﯾرواﻧﻲ = إﺑراھﯾم ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ‪425‬؟ اﺑن رﻗﯾﻘ ﺔ‬
‫ﻣﺣﻣود ﺑ ن ﻋﻣ ر ) ‪) * ( 635‬رﻗﯾ ﺔ ( * ) ‪. .‬‬ ‫= اﺑن زﻗﯾﻘﺔ اﺑن رﻗﯾﻘﺔ ) ؟ ( =‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟﻧﺑ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ اﻟﻘرﺷ ﻲ ﺻ ﻠوات‬ ‫‪ 2 - .‬ه = ‪ 624 - . . .‬م (ﺑﻧت‬
‫رﻗﯾﺔ ‪:‬‬
‫دت وﻧﺷ ﺄت ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ وﺗزوﺟ ت‬ ‫ؤﻣﻧﯾن ‪.‬‬
‫ﷲ ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬وأﻣﮭ ﺎ ﺧدﯾﺟ ﺔ أم اﻟﻣ وﻟ‬
‫ﻋﺗﺑﺔ اﺑن أﺑﻲ ﻟﮭب ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣطﻠب ‪.‬وﻟﻣﺎ ظﮭر اﻻﺳﻼم وﻧزﻟت آﯾ ﺔﺗﺑ) ت ﯾ دا‬
‫وأﺳ ‪ .‬ﻠﻣت ﺣ ﯾن‬ ‫ﻏﺿأﺑ بﻲ أﺑﻟﮭ وبﻟﮭ( ب ﻓ ﺄﻣر اﺑﻧ ﮫ ﺑﻣﻔﺎرﻗﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻔﺎرﻗﮭ ﺎ‬
‫أﺳﻠﻣت أﻣﮭﺎ ﺧدﯾﺟﺔ ‪ ،‬وﺗزوﺟﮭﺎ ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ﻋﺛﻣﺎن ﺑ ن ﻋﻔ ﺎن ‪ ،‬وھ ﺎﺟرت ﻣﻌ ﮫ‬
‫ﺔ‪.‬‬ ‫ﻣدﯾﻧاﻟ‬
‫ﻲ‬ ‫واﻟﺛﺎﻧﯾ م اﺳﺔ ‪ .‬ﺗﻘرت ﻓ‬ ‫ﻰ ﺛ‬ ‫رﺗﯾن اﻻوﻟ‬ ‫ﺔ اﻟﮭﺟ‬ ‫ﻰ أرض اﻟﺣﺑﺷ‬
‫وﺗوﻓﯾت ورﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺑﺑدر ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻘﺷ ﯾرﯾﺔ ( * ) ‪. .‬‬
‫رﻗﯾﺔ ﺑﻧت ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن وھ ب ‪ ،‬اﻟﻘﺷ ﯾرﯾﺔ‬ ‫‪ 741 - .‬ه = ‪ 1341 - . . .‬م (‬
‫وﻧﺷ ‪ .‬ﺄت ﺑﻘ وص ‪ ،‬واﺳ ﺗوطﻧت اﻟﻘ ﺎھرة‬ ‫ﻣﺻ دت رﯾﺔ‬ ‫دﯾث ‪.‬‬
‫وﻟ‬ ‫ﻋﺎﻟﻣ ‪ :‬ﮫ ﺑﺎﻟﺣ‬
‫وﺗوﻓﯾت ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﺳﻣﻊ ﻋﻠﯾﮭﺎ ﺑﻌض اﻟﻌﻠﻣﺎء وأﺟﺎزت ﻟﮭم ‪ .‬ﻋﺎﺷت ﻧﺣو ‪ 80‬ﻋﺎﻣﺎ )‬
‫وﺗ ‪ 83‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺎﺑﺔ ‪: 8‬‬ ‫ذﯾل ‪65‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫‪. ( 2‬ھ * ) ﺎﻣش ‪2‬ذﯾ ( * ) ‪1‬ل( اﻟﻣ‬
‫اﻟﺧﻣﯾس ‪ 274 : 1‬وطﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪( 2 ) . 24 : 8‬اﻟطﺎﻟﻊ اﻟﺳ ﻌﯾد ‪) * . 128‬‬
‫اﻟﻘﺎدوﺳ ﻲ ( =‬ ‫اﻟرﻛ ﺎﺑﻲ )‬ ‫= ﺑ ن ﻣﺎﺟ د ‪904‬‬ ‫اﺑرك (ن *أﺑ ﻲ اﻟرﻛﺎﺋأﺣﻣب د‬
‫ب)‬ ‫‪ 1361‬ﻲ اﻟرﻛ‬ ‫اﻟرﻛ ﻋﻠ ﺎﺑﻲ =ﻲ رﺿاﺑ ﺎ ن أﺑ‬ ‫د ) ‪( 708‬‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫اﻟﺧﺷ ﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و ذر ( =‬ ‫‪544‬ن أﺑ ﻲ اﻟرﻛ ب )‬ ‫اﻟﺧﺷﻧﻲ ( =ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺳ ﻌود اﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪633‬اﻟرﻛﺑ ﻲ =‬ ‫ﻣﺻﻌب ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪604‬اﻟرﻛﺑ ﻲ =‬
‫ﺑطﺎل ‪ 709‬اﻟرﻛن اﻟﺟﯾﻠﻲ = ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑن ﻋﺑد اﻟوھﺎب رﻛن اﻟدوﻟﺔ =اﻟﺣﺳ ن‬
‫اﻟوﻟﯾ د أﺑورﻛ وة‬ ‫ﺑن ﺑوﯾﮫ ‪ 366‬اﻟرﻛوﻧﯾﺔ = ﺣﻔﺻﺔ ﺑﻧت اﻟﺣﺎج ‪586‬أﺑورﻛ وة =‬
‫‪ ) * 399‬رم ( * اﻟرﻣﺎح =ﻣﺣﻣد ﺑن ﻻﭼ ﯾن ‪* 780‬اﺑ) ن ﻣﯾ ﺎدة ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺎﻧﻲ‬ ‫ذﺑﯾﺎﻧﻲ اﻟﻐطﻔ‬ ‫ﺎن اﻟ‬ ‫ن ﺛوﺑ‬ ‫اﻟرﻣ ‪149‬ﺎحه ﺑ= ‪. . .‬ن ‪-‬أﺑ ‪ 766‬م (‬
‫رد ﺑ‬
‫ﺣرﻣﻠ ﺎﻋرﺔ ‪:‬رﻗﯾ ق ‪ ،‬ھﺟ ﺎء ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺿ ري ‪ ،‬أﺑ و ﺷ رﺣﺑﯾل ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل أﺑ و ﺷ‬
‫ﻣﺗﻌرﺿ ﺎ ﻟﻠﺷ ر طﺎﻟﺑ ﺎ ﻟﻣﮭﺎﺟ ﺎة‬ ‫ﻣﺧﺿ رﻣﻲ اﻻﻣوﯾ ﺔ واﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﺔﻛ ‪ ،‬ﻗ ﺎن ﺎﻟوا ‪) :‬‬
‫ﻌراءﻣ ( ‪.‬ن ﯾ رى أﻧ ﮫ أﺷ ﻌر اﻟﻐطﻔ ﺎﻧﯾﯾن ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎﺑﺔ اﻟﺷ‬
‫اﻟﻌﻠﻣ ﺎء‬ ‫وﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻧ ﺎس وﻣﺳ‬
‫دح‪.‬ﻣ ن اﻻﻣ وﯾﯾن‬ ‫اﻟﻧﺎﺑﻐ ﺔ‬
‫ﺔ واﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وأﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﺧﯾ را ﻟﻘوﻣ ﮫ ﻣ ن ﻣ‬
‫اﻟوﻟﯾد ﺑن ﯾزﯾد و ﻋﺑد اﻟواﺣد ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬وﻣن اﻟﮭﺎﺷﻣﯾﯾن اﻟﻣﻧﺻ ور ‪ ،‬وﺟﻌﻔ ر‬
‫اﺷ ﺗﮭر‬ ‫ﻣﻘﺎﻣ ‪ .‬ﮫو ﺑﻧﺟ د ‪ ،‬ﯾﻔ د ﻋﻠ ﻰ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء واﻻﻣ راء وﯾﻌ ود ‪.‬‬ ‫ﺑ نﻛ ﺳ ﺎنﻠﯾﻣﺎن‬
‫اﺳم‪ :‬أﺑﯾﮫ ﯾزﯾ د ‪ ،‬وﺟ ده ﺛرﯾ ﺎن ‪.‬‬ ‫ﺑﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ أﻣﮫ ﻣﯾﺎدة ‪ .‬وأﺧﺑﺎره ﻛﺛﯾرة ‪ .‬وﻗﯾل‬
‫وﻟﻠزﺑﯾر ﺑن ﺑﻛﺎر ) أﺧﺑﺎر اﺑن ﻣﯾﺎدة ( ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬اﻻﻏ ﺎﻧﻲ‬
‫‪ 116 - 85 : 2‬وإرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪ 212 : 4‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 328 : 5‬وﺷرح‬
‫اﻟرﻣ ﺎدي =‬ ‫وﺳ ﻣط =‬ ‫واﻵﻣ دي ‪124‬‬ ‫واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪159 : 3‬‬ ‫ﺷ واھد اﻟﻣﻐﻧ ﻲ ‪60‬‬
‫= ف ﺑ ن ھ ﺎرون ‪403‬اﻟرﻣ ﺎﻧﻲ =ﻋﻠ ﻲ‬ ‫أﺣﻣد ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور ‪265‬اﻟرﻣ ﺎديﯾوﺳ‬
‫زي‬ ‫زي = د رﻣ‬ ‫‪ 1343‬ﻣﺣﻣ‬‫زي رﻣ‬ ‫راھﯾم رﻣ‬‫‪ 384‬إﺑ زي =‬ ‫ﻰ رﻣ‬ ‫ن ﻋﯾﺳ‬ ‫ﺑ‬
‫رﺟس ( * ‪ 1379 - 1312‬ه = ‪ 1959 - 1895‬م (‬ ‫‪* 1364‬‬
‫ﯾس)ﺟ‬ ‫رﻣﺳ‬
‫طﺑﯾب ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣن أﻋﺿﺎء ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺑﮭ ﺎ ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫رﻣﺳﯾس ﺟرﺟس ‪:‬‬
‫ﻣﻌ ﺎﺟم ﻓ ﻲ اﻟﻠﻐ ﺔ واﻟﻣﺻ طﻠﺣﺎت ‪ ،‬ﻣ ﺎ زاﻟ ت ﻣﺧطوط وﻓ ﺔ ‪ .‬ﻲ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ‬
‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪. ( 1‬رﻣﺿ ﺎن =‬ ‫دراﺳﺎت ﻟﮫ ﻣﺣﻔوظﺔ ‪ .‬ﻣﺧطوطﺔ ‪.‬‬
‫إﺑراھﯾم رﻣﺿﺎن ‪ 1280‬رﻣﺿﺎن = ﻣﺣﻣد ﻣﺻﺑﺎح ‪ ) * 1351‬رﻣﺿﺎن ﺣﻣود (‬
‫ﺣﻣ ود ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬ ‫رﻣﺿ‪1929‬‬
‫ﺎن م (‬ ‫* ) ‪ 1348 - 1324‬ھ = ‪- 1906‬‬
‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﻏرداﯾ ﺔﻣ) ن أرض‬ ‫اﻟﺟزاﺋ دهر ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺳ لم ‪ :،‬ﻣ ن أھ ل ﻣوﻟ‬ ‫ﻓﺎﺿ‬
‫زاب ( م ﺑﺗ وﻧسﻟ ‪.‬ﺑ ﮫ )ذور اﻟﺣﯾ ﺎة ‪ -‬ط (ﻛﺗ و ) ﺎب اﻟﻔﺗ ﻰ ‪ -‬طﻓ ( ﻲ‬ ‫ﻣﯾ ﺗﻌﻠ‬
‫رﻣﺿ ﺎن اﻟﺳ وﯾﺣﻠﻲ ( * ) ‪ 1338 - 1297‬ه =‬ ‫اﻟﺗرﺑﯾ ﺔ واﻻﺧ ﻼق ) ‪) * . ( 2‬‬
‫وﯾﺣﻠﻲ ‪:‬ن زﻋﻣ ﺎء‬ ‫ﻣ‬ ‫‪ 1920‬م (ن اﻟﺷ ﺗﯾوي ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﺳ‬ ‫‪ - 1880‬ﺎن ﺑ‬
‫رﻣﺿ‬
‫ﺎد ﻓ ﻲ ﺛ ورات ط راﺑﻠس اﻟﻐ رب ﻋﻠ ﻰ اﻻﯾط وﻗﺎﻟﯾﯾند ‪.‬ﯾﻌ رف ﺑرﻣﺿ ﺎن‬
‫اﻟﺷﺗﯾوي ) ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ أﺑﯾﮫ ( وﻟد وﺗﻌﻠم ﻓﻲ * ) ھﺎﻣش ‪ = * ( 1‬اﻟﻶﻟﻲ ‪ 306‬وﻓﯾﮫ‬
‫‪ ) :‬ﺷﻌراء ﻏطﻔﺎن اﻟﻣﻧﺳوﺑون إﻟﻰ أﻣﮭﺎﺗﮭم ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ﺛﻼﺛﺔاﺑ‪ :‬ن ﻣﯾ ﺎدة ‪،‬‬
‫ﺷﺑﯾب اﺑن واﻟﺑرﺻﺎء وأﺑ وه ﯾزﯾ د ‪ ،‬وأرط ﺎة ﺑ ن ﺳ ﮭﯾﺔ وأﺑ وه زﻓ ر ( ‪.‬واﻟﺷ ﻌر‬
‫ﺎدة ‪( 1 ) .‬‬ ‫ﻣﯾﺎﻣوس ‪:‬‬ ‫واﻟﻘ ‪77 :‬‬
‫دادي ‪1‬‬ ‫واﻟﺷ وﺧزاﻧ ﻌراء ‪298‬ﺔ اﻟﺑﻐ‬
‫ﮭﺎب ‪107 : 6‬‬ ‫ﻣﺟﻠ) ‪ ( 2‬ﺔ اﻟﺷ‬
‫رام ‪. 1959 / 10 / 18‬‬ ‫ون ‪75‬‬
‫واﻻھ‬ ‫اﻟﻣﺟﻣﻌﯾ‬
‫وﺟرﯾدة اﻻﺻﻼح اﻟﺻﺎدرة ﻓﻲ ﺑﺳﻛرة ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺟزاﺋر ‪ 29‬رﻣﺿﺎن ‪. 1348‬زاوﯾ ﺔ‬
‫راﺗﺔ (اﻻﯾط ﺎﻟﯾون ط راﺑﻠس اﻟﻐ رب ﻗ ﺎم ﻣ ﻊ‬ ‫ﺿ رب‬ ‫ﺑﻣﺻ‬‫اﻟﻣﺣﺟ وﻟﻣوب ﺎ)‬
‫ﺎج أﺣﻣ د اﻟﻣﻧﻘ ﻓوش (ﻲ أواﺧ ر‬ ‫ﻣﺟﺎھ دي ﻣﺻ راﺗﺔ ‪ ،‬واﺳﺗﺷ ﮭد رﺋﯾﺳاﻟﺣ ﮭم )‬
‫ﻓﺗوﻟﻰ (رﻣﺿ ﺎن رﯾﺎﺳ ﺗﮭم ‪ ،‬وﻛ ﺎن ذﻟ ك ﺑ دء‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ 1329‬ه ) ‪ 24‬أﻛﺗوﺑر ‪1911‬‬
‫دره ﻋﻠ ﻰ ﻣﻘرﺑ ﺔ ﻣ ن ط راﺑﻠس ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫رح ﻓ ﮫ وﺑﻲ ﺻروزه ‪.‬‬ ‫وﺟزﻋﺎﻣﺗ‬
‫وھﺎﺟﻣﮭﺎ اﻻﯾطﺎﻟﯾون ﻓﺎﺷﺗرك ﻓﻲ اﻟدﻓﺎع ﻋﻧﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺟ رح ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺻراﺗﺔ وﻋوﻟﺞ ‪.‬‬
‫ﺑﯾﺗ م (ﮫ إﻟ ﻰ أن ﻛﺎﻧ ت وﻗﻌ ﺔ )‬ ‫‪1912‬‬
‫واﺣﺗﻠوھ ﺎ ﺻ ﻠﺣﺎﺳ) ﻓﻠ ﻧﺔ زم‬ ‫ﺑطﻧ ﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﻘرﺿﺎﺑﯾﺔ ) ‪ ( ( 1‬ﺳﻧﺔ ‪ 1333‬ه ‪1915 -‬م ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗل اﻻﯾطﺎﻟﯾﯾن وھزﻣﮭم وأﺛﺧ ن‬
‫ﻣﺻ‪ .‬راﺗﺔ وأﻧﺷ ﺄ ﺑﮭ ﺎ ﺣﻛوﻣ ﺔ وطﻧﯾ ﺔ ﻗوﯾ ﺔ ﺑرﯾﺎﺳ ﺗﮫ ‪.‬‬ ‫ﺟﻼھ م ﻋ ﻓ ن ﯾﮭم‬
‫وأﻧﺷﺋت ﺑﮭﺎ ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ﻣدرﺳﺔ ﻟﺗﺧرﯾﺞ ﺻﻐﺎر اﻟﺿﺑﺎط ‪ ،‬وﻣﺻﺎﻧﻊ ذﺧﯾ رة ﻟﻣ لء‬
‫اﻟﺧرطوش وإﺻﻼح اﻟﻘطﻊ اﻟﺣرﺑﯾﺔ اﻟﺻﻐﯾرة ‪ ،‬وأﺻﺑﺣت ﻣﺣطﺔ ﻟﻠﻐواﺻ ﺎت ‪،‬‬
‫وﻟﻣﺎ ﺗﺄﻟﻔت ﺣﻛوﻣﺔ اﻟﺟﻣﮭورﯾ ﺔ اﻟطراﺑﻠﺳ ﯾﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1918‬م (‬ ‫وﻣﺣورا ﻟﻠﺛورة ‪.‬‬
‫ﻛﺎن رﻣﺿﺎن ﻓﻲ ﻣﻘدﻣﺔ اﻟﻌﺎﻣﻠﯾن ﻻﻧﺟﺎﺣﮭﺎ ‪ ،‬وﺑﻌد ﺗوﻗﯾﻊ ﺻﻠﺢ ) ﺑﻧﻲ آدم (ﻣ ﻊ‬
‫ﻼﺗﺔ (ذھﺎ ﻣرﻛ زا ﺛﺎﻧﯾ ﺎ ﻟ ﮫ ﺑﻌ د‬ ‫اﻻﯾطﺎﻟﯾﯾن ﺳﻧﺔ ‪1919‬م ‪ ،‬اﻧﺗﻘل إﻟ ﻰ )ﻣﺳ واﺗﺧ‬
‫راﺗﺔ ‪ .‬ﻲ اﻟﺣ رب اﻟطراﺑﻠﺳ ﯾﺔ ﻛﺛﯾ رة ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫ﻣﺻ ﺎره ﻓ‬ ‫وأﺧﺑ‬
‫وﻣدﯾﻧ ﺔ ﺳ رت ‪،‬‬ ‫اﻟﻘرﺿﺎﺑﯾﺔ ‪ :‬ﺑﺋر ﻋﻠﻰ ﻣﻘرﺑﺔ ﻣن ) ﻗﺻر ﺳرت ( ﻓﻲ ﺷرﻗﯾﮫ ‪.‬‬
‫ذﻛرھﺎﻗوت ﻓ ﻲ ﻣﻌﺟ م اﻟﺑﻠ دان ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻰ اﻟﺷﺎطﺊ ﺑﯾن ﺑرﻗﺔ وطراﺑﻠس اﻟﻐ رب ‪ .‬ﺎ ﯾ‬
‫واﺳﺗﺷ ﮭد ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ﺷ ﻼش‬ ‫آﺧرھﺎ ﻏزوة زﺣف ﺑﮭﺎ ﻋﻠﻰ ) أرﻓﻠﺔ (‬
‫رﻣﺿﺎن ﺑ ن ﺷ ﻼش ﺑ ن‬ ‫( * ) ‪ - 1286‬ﺑﻌد ‪ 1365‬ه = ‪ - 1869‬ﺑﻌد ‪ 1946‬م (‬
‫ﻋﺷ ﺎﺋر اﻟﺑوﺳ راﯾﺎ ﻓ ﻲ ﻣﺣﺎﻓظ ﺔ اﻟﻔ رات اﻟﺳ ورﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪:‬‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑنرﺋ ﯾس‬
‫طﻧﺑول‬ ‫ﻲ اﺳ‬ ‫دﻓ‬ ‫أﻧﺷﻋﺑ ﺄھ د اﻟﺣﻣﯾ‬ ‫ﻠطﺎن‬
‫ﻲ‬ ‫اﻟﺳ‬
‫ﺎﺋر اﻟﺗ‬
‫ﺎ‬ ‫ﺔ اﻟﻌﺷ‬ ‫رج ﺑﻣدرﺳ‬
‫وﺷﺎرك ﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﺣروب اﻟﺗرﻛﯾﺔ وﺣﺿر ﻣﻌ ﺎرك ط راﺑﻠس‬ ‫ﻟﺗﺣﺿﯾر اﻟﺑدو ‪.‬‬
‫اﻟﻐرب ) ‪ ( 1912‬وﺑﻌد اﻟﺗﺳوﯾﺔ اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾﺔ اﻟﻔﯾﺻﻠﯾﺔ ﻓﻲ إﻟﺣﺎق اﻟﻣوﺻل ﺑﺈدارة‬
‫ن‬ ‫رﯾض ﻣ‬ ‫راق ﺑﺗﺣ‬ ‫دوﺑو اﻟﻌ‬ ‫ﻊ ﻣﻧ‬ ‫ورﯾﺔ اﻣﺗﻧ‬ ‫ﻰﺳ‬ ‫رات إﻟ‬
‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻋﻠ ﯾﮭم‬ ‫رات‬ ‫رﯾط ﺎﻧﯾﯾن ﻋ ن اﻟﺧ روج ﻣ ن ﺟ وارﻓوﺛاﻟﻔ ب‬
‫وﻋﻠﻰ ﻣن ﺟﺎراھم ﻣن اﻻﻧﻛﻠﯾز وأﺧرﺟﮭم ﻣن اﻟﺑﻼد وﻛﺎﻓﺄﺗﮫ ﺣﻛوﻣﺔ ﺳورﯾﺔ ﻓﻲ‬
‫وﻟﻣ ﺔﺎ ‪.‬اﺣﺗ ل اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون‬ ‫ﻟﺷ رﯾف ﻓﯾﺻ ل ﺑ ﺄن ﺟﻌﻠﺗ ﮫ ﺣﺎﻛﻣ ﺎ ﻟﺗﻠ ك اﻻﯾﺎﻟ‬
‫ﺳورﯾﺔ رﺣل إﻟﻰ ﻋﺎﺻ ﻣﺔ اﻻردن وﺣﻛ م اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون ﺑﺈﻋداﻣ ﮫ ﻏﯾﺎﺑﯾ ﺎ ‪.‬وﻧﺷ ﺑت‬
‫ره‬ ‫ﻰ أﻣ‬ ‫ورﯾﯾن واﻧﺗﮭ‬ ‫ﻓﺧﺎﺿ رىﮭﺎ) ﻣ‪( 1925‬ﻊ اﻟﺳ‬ ‫ورﯾﺔ اﻟﻛﺑ‬ ‫ورة اﻟﺳ‬ ‫اﻟﺛ‬
‫ﺑﺎﻟﺗﺳﻠﯾم ‪ .‬وأﻟزم اﻻﻗﺎﻣﺔ ﻓﻲ ﺑﯾروت ﺣﺗﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 1946‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﻠده ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ن‬ ‫‪ 1745‬م ( ﺎن ﺑ‬
‫ﻔطﻲ ( * ) ‪ 1158 - . . .‬ه = ‪- . . .‬رﻣﺿ‬ ‫ﺎن اﻟﺳ‬ ‫رﻣﺿ‬
‫واﻧﻛﻲﻲ‪ :‬ﻋ ﺎرف ﺑﺎﻟﺣﺳ ﺎب ‪،‬‬ ‫ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﻣ ر ﺑ ن ﺣﺟ ﺎزي اﻟﺳ ﻔطﻲ اﻟﺧ ﻓﻠﻛ‬
‫ﻧزھ) ﺔ اﻟ ﻧﻔس ﺑﺗﻘ وﯾم‬ ‫ﻣوﻟده ﺑﺎﻟﺧﺎﻧﻛ ﺔ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲﺑﺎﻟﻘ ﺎھرةﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬ ‫ﻣﺻري ‪.‬‬
‫ب (ﻋﻠ م اﻟوﻗ ت‬ ‫ﻛﻔﺎﯾ ) ﺔ اﻟطﺎﻟﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺷ ﻣس ﻓ‪ -‬خ (ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ) ‪ ( 4085‬و‬
‫واﻟﺳﻣت ‪ ،‬و ) اﻟﻛﻼم اﻟﻣﻌروف ( ﻓﻲ اﻟﻛﺳوف واﻟﺧﺳوف ‪ ،‬و )رﺷف اﻟ زﻻل‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺟﮭﺎد اﻻﺑطﺎل ﻓﻲ طراﺑس اﻟﻐ رب ‪2 ) 177‬ﻣ( ن ھ و‬
‫ﻓﻲ ‪.‬ﻣﻌرﻓﺔ اﺳ ﺗﺧراج ﻣﻛ ث اﻟﮭ ﻼل ‪ -‬خ (ﺑﺧط ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ‪412 414 : 2‬‬
‫اﻟﻐﯾﺎھ ب ﻋ ن ﻣﺷ ﻛﻼت أﻋﻣ ﺎل‬ ‫ف‪ ،‬و )‬‫ﻛﺷ داد‬ ‫ﻓ ﻲ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﻗﺎﺳ م اﻟرﺟ ب ﺑﺑﻐ‬
‫دور ﻓ ﻲ اﻟﺿ رب واﻟﻘﺳ ﻣﺔ واﻟﺟ ذور ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻟﻛواﻛ ﺎﻟﻊباﻟﺑ ( و )‬
‫ﻣط‬
‫ن‬ ‫ﺎري ( * ) ‪ 1056 - 984‬ه = ‪1646 - 1576‬‬
‫رﻣﺿ م ( ﺎن ﺑ‬ ‫ﺎن اﻟﻌﻛ‬ ‫رﻣﺿ‬
‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح‬ ‫ﺣﻧﻔ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل دﻣﺷ ق ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﻲ‬ ‫ﻋﺑد اﻟﺣق اﻟﻌﻛ ﺎري ‪:‬‬
‫اﻟﺳﻧوﺳﻲ ﻋﻠﻰ ﻛﺑراه ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﺗوﺣﯾد ‪ .‬وﻛﺎن ﺣﺳن اﻻﻧﺷﺎء وﻟﮫ ﻧظم ) ‪. ( 2‬‬
‫* ) ﺑﮭﺷﺗﻲ ( * ) ‪ 979 - . . .‬ه = ‪ 1571 - . . .‬م ( رﻣﺿﺎن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﺣﺳن‬
‫واﻋظ ‪ ،‬ﻣﺗﺄدب ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﺷﺎﻋر ﺑﺎﻟﺗرﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫اﻟوﯾزوي اﻟﻣﻌروف ﺑﺑﮭﺷﺗﻲ ‪:‬‬
‫وإﻗﺎﻣﺗ ﮫ ووﻓﺎﺗ ﮫ‬‫ﻋﻠﻣﺎء اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻣن أھل ﻗﺻﺑﺔ ) وﯾزه ( ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺣﺎﺷ ﯾﺔ اﻟﺧﯾ ﺎﻟﻲ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻓﻲ ) ﺷورﻟو ( ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )‬
‫ﺎت) ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح اﻟﻣﻔﺗ ﺎح ( ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﺎزاﻧﻲ ‪ ،‬و‬ ‫ﺷ رح اﻟﻌﻘﺎﺋ د (‬
‫ﻟﻠﺗﻔﺗ ﺗﻌﻠﯾﻘ‬
‫اﻟﻌطﯾﻔﻲ ( * ) ‪ 1095 - 1019‬ه = ‪ 1684 - 1610‬م ( رﻣﺿﺎن ﺑنﻣوﺳﻰ ﺑ ن‬
‫ﻣﺣﻣود ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬اﺑن ﻋطﯾف ‪:‬أدﯾب دﻣﺷﻘﻲ ﻣن اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ ،‬ﻗرأ اﻟﻔﻘﮫ واﻟﺣ دﯾث‬
‫رواﯾ ﻲﮫ ‪:‬ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﻌر وأﯾ ﺎم اﻟﻌ رب وأﺧﺑ ﺎر اﻟﻣﻠ وك‬ ‫ﻛﺎﻧ ﻗت ﻟ ‪.‬ﺎل ﮫاﻟﻣﺣﺑ‬
‫ﻧﺎﻧﯾﺔ‬ ‫ﺎﻣﻊ اﻟﺳ‬ ‫درس ﻓ ر ‪.‬ﻲ ﺟ‬ ‫ﺎء اﻟﻌﺻ‬ ‫د أﺑﻧ‬ ‫ﻲ أﺣ‬ ‫دﻓ‬ ‫ل أن ﺗوﺟ‬
‫واﻟدروﯾﺷﯾﺔ ﻣدة ﺣﯾﺎﺗﮫ وﺟﻣﻊ ﻧﻔﺎﺋس اﻟﻛﺗب وﻛﺗب اﻟﻛﺛﯾر ﺑﺧطﮫ ‪ .‬ﻟﮫ * ) ھﺎﻣش‬
‫‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﺟﺑرﺗﻲ ‪ 162 : 1‬وﺧطط ﻣﺑﺎرك ‪ 90 : 10‬وﻛورﻛﯾس ﻋواد ‪ ،‬ﻓﻲ‬
‫ﻓﮭرﺳ ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ‬ ‫ﻓﮭرﺳت اﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟرﻗم ﻓ‪ 5‬ﻲ اﻟﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ‪( 2 ) . 152‬‬
‫‪ 19 : 2‬وﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪( 3 ) . 167 : 2‬ﻋﺛﻣﺎﻧﻠﻲ ﻣ ؤﻟﻔﻠري ‪42 : 1‬وﺷ ذرات‬
‫‪ 56‬ﺔ ﻓ ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ‬ ‫‪ 387 : 8‬واﻻزھرﯾﺔ ‪) . 233 : 7‬دﯾوان ﺷ ﻌر ‪ -‬خ (ورﻗ‬
‫ذﻛرھ ( ﺎ ﺑ روﻛﻠﻣن ‪ ،‬ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﺳ واك‬ ‫و )رﺣﻠﺔ إﻟﻰ طراﺑﻠس اﻟﺷ ﺎم ‪ -‬خ‬
‫ﺳﻣﺎھﺎ ) ﺗﻧوﯾر اﻟﻌﯾون ( ) ‪ ) * . ( 1‬أم ﺣﺑﯾﺑﺔ ( * ) ‪ 25‬ق ه ‪ 44 -‬ه = ‪- 596‬‬
‫ﺔ ﺑﻧ ت أﺑ ‪664‬ﻲ مﺳ( ﻔﯾﺎن ﺻ ﺧر ﺑ ن ﺣ رب اﺑ ن أﻣﯾ ﺻﺔ ‪ :‬ﺣﺎﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ت ﻣ ن ﻓﺻ ﯾﺣﺎت‬ ‫ﻛﺎﻧ ﺔ ‪.‬‬‫أزواج اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وھأﺧ ﻲ ت ﻣﻌﺎوﯾ‬
‫ش‬ ‫ن ﺟﺣ‬ ‫دﷲ ﺑ‬ ‫واﻟﺣﺻ ﺎ ﺎﻓﺔ‬
‫أوﻻ‪ .‬ﻋﺑﯾ‬ ‫رأيﺗزوﺟﮭ‬ ‫ن ذوات اﻟ‬ ‫رﯾش ‪ ،‬وﻣ‬
‫وھﺎﺟرت ﻣﻌﮫ إﻟﻰ أرض اﻟﺣﺑﺷ ﻓﺔ )ﻲ اﻟﮭﺟ رة اﻟﺛﺎﻧﯾﺛ ﺔم (ارﺗ د ﻋﺑﯾ دﷲ ﻋ ن‬
‫اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ﻓﺄﻋرﺿت ﻋﻧﮫ إﻟﻰ أن ﻣﺎت ‪ ،‬ﻓﺄرﺳل إﻟﯾﮭﺎ رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ‬
‫ﺑﻌﻘد ﻧﻛﺎﺣﮫ ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬ووﻛﻠ ت ھ ﻲ‬ ‫وﺳﻠم ﯾﺧطﺑﮭﺎ وﻋﮭد ﻟﻠﻧﺟﺎﺷﻲ ) ﻣﻠك اﻟﺣﺑﺷﺔ (‬
‫ﺧﺎﻟد ﺑن ﺳﻌﯾد اﺑن اﻟﻌﺎص ﻓﺄﺻدﻗﮭﺎ اﻟﻧﺟﺎﺷﻲ ﻣن ﻋﻧده أرﺑﻊ ﻣﺋ ﺔ دﯾﻧ ﺎر ‪ ،‬وذﻟ ك‬
‫وﻛﺎن أﺑوھﺎ ﻻ ﯾزال ﻋﻠ ﻰ دﯾ ن‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ 7‬ه ‪ ،‬وﻟﮭﺎ ﻣن اﻟﻌﻣر ﺑﺿﻊ وﺛﻼﺛون ﺳﻧﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ ﺑﻠﻐﮫ ﻣﺎ ﺻﻧﻊ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻋﺟ ب ﻟ ﮫ وﻗ ﺎل ‪:‬ذﻟ ك‬
‫اﻟﻔﺣل ﻻ ﯾﻘرع أﻧﻔﮫ ! ‪ .‬ﺗوﻓﯾت ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬وﻟﮭﺎ ﻓﻲ ﻛﺗب اﻟﺣدﯾث ‪ 65‬ﺣدﯾﺛﺎ ) ‪( 2‬‬
‫‪ .‬اﻟرﻣﻠﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ‪844‬اﻟرﻣﻠ ﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﺣﻣ زة ‪957‬اﻟرﻣﻠ ﻲ =‬
‫ذو اﻟرﻣ ﺔ =‬ ‫اﻟرﻣﻠ رﻲاﻟ= دﯾن ﺑ ن أﺣﻣ د ‪1081‬‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪1004‬ﺧﯾ‬
‫رﻣﯾﺛ‪ 117‬ﺔ* ﺑ) ن أﺑ ﻲ ﻧﻣ ﻲ ( * ) ‪ 746 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﻏ ﯾﻼن ﺑ ن ﻋﻘﺑ ﺔ‬
‫‪ 1346‬م ( رﻣﯾﺛﺔ ﺑن أﺑﻲ ﻧﻣﻲ ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﺣﺳﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻋرادة ‪،‬‬
‫وﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ اﻟ رﻗم‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪168 : 2‬‬ ‫وﯾﻠﻘب أﺳد * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫طﺑﻘ( ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪68 : 8‬وذﯾ ل‬ ‫‪ 3695 . 3694‬و ‪Broc . S ( 2 . 2 : 666‬‬
‫ﻔوة ‪22 : 2‬‬ ‫ﺣﯾﺣﯾن ‪605‬ﻔﺔ اﻟﺻ‬ ‫وﺻ‬ ‫ﺎل اﻟﺻ‬ ‫واﻟﺟﻣ اﻟﻣ ﻊ ﺑ ذﯾل ‪72‬ﯾن رﺟ‬
‫رﯾف ‪ ،:‬ﻣ ن أﻣ راء ﻣﻛ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺎﺑﺔ ‪: 8‬دﯾن‪. ،84‬وﻗﯾ ل اﺳ ﻣﮫﺷﻣﻧﺟ د‬ ‫واﻻﺻ اﻟ‬
‫ﻛﺎ ﻣ ﻊ أﺧﯾ ﮫ ﺣﻣﯾﺿ ﺔ ‪ ،‬ﺛ م اﺧﺗﻠﻔ ﺎ ﻓ ﺎﻗﺗﺗﻼ وﻧﺷ ﺑت ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ وﻗ ﺎﺋﻊ ‪،‬‬
‫ﻓﮭرب ‪ ،‬وأﻣﺳك ﻓﺳ ﺟن إﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫واﺳﺗﻘل ﺳﻧﺔ ‪ 715‬ه ‪ ،‬وﻗﺑض ﻋﻠﯾﮫ ﺳﻧﺔ ‪718‬‬
‫‪ 720‬وﺗﺟددت اﻟﺣرب ﺑﯾﻧﮫ وﺑﯾن أﺧﯾﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 731‬وﻛﺛر اﻟﺿررﮭﻣﻣﻧ ﺎ ‪ ،‬وﻗﯾ ل ‪:‬‬
‫إﻧﮫ أظﮭر ﻣذھب اﻟزﯾدﯾﺔ ‪ ،‬وأﻧﻛر ﻋﻠﯾﮫ اﻟﻣﻠك اﻟﻧﺎﺻر ذﻟك ﻓﺄرﺳ ل إﻟﯾ ﮫ ﻋﺳ ﻛرا‬
‫‪ ،‬ﺛم أﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓرﺟﻊ إﻟﻰ ﻣﻛ ﺔ وﻟ ﺑس اﻟﺧﻠﻌ ﺔ ‪ ،‬واﻧﻔ رد ﺑ ﺎﻻﻣر ﺳ ﻧﺔ ‪ 745 - 738‬ه‬
‫أﺣﻣد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫وﻧزل ﻋن اﻻﻣﺎرة ﻻوﻻده ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛﺔ ) ‪ . ( 1‬اﺑن رﻣﯾﺢ =‬
‫اﻟرﻣﯾﺻ ﺎء ) أو‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 650‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 30‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﻟرﻣﯾﺻ ﺎء ) ‪- . . .‬‬ ‫‪357‬‬
‫اﻟﻐﻣﯾﺻﺎء ( ﺑﻧت ﻣﻠﺣﺎن اﺑن ﺧﺎﻟد ﺑن زﯾد ﺑن ﺣرام ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﻧﺟﺎر ‪ ،‬وﺗﻌرف‬
‫اﻟطﺎﻋﻧ‪ ) :‬ﺔ ﺑﺎﻟﺧﻧ ﺎﺟر ﻓ ﻲ‬ ‫ﺣﺎﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﻗﻠﯾم ‪ :‬ﺎل أﺑ و ﻧﻌ ﯾم ﻓ ﻲ وﺻ ﻔﮭﺎ‬ ‫ﺻ ﺄم ﺳ‬ ‫ﺑ‬
‫زوﺟﮭ ﺎ ﻣﺎﻟ ك ﺑﻌ د ظﮭ ور‬ ‫روبﻲ( أم أﻧ س ﺑ نوﻗﺗﻣﺎﻟ لك ‪.‬‬ ‫اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ واﻟﺣ وھ‬
‫وﻛ ( ﺎن ﻋﻠ ﻰ اﻟﺷ رك‬ ‫زﯾ ) د ﺑ ن ﺳ ﮭل‬ ‫وﺧطﺑأﺑ و طﻠﺣ ﺔ‬‫اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ﻓﺄﺳﻠﻣت ‪ .‬ﮭﺎ‬
‫ﯾﻌﺑد وﺛﻧﺎ ﻣن ﺧﺷب ‪ ،‬ﻓﺟﻌﻠت ﻣﮭرھﺎ إﺳﻼﻣﮫ ‪ ،‬وأﻗﻧﻌﺗﮫ ﻓﺄﺳﻠم ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﻣﻌﮫ ﻓﻲ‬
‫ﻓﺷوھدت ﻣﻊ ﻋﺎﺋﺷﺔ ‪ ،‬ﻣﺷﻣرﺗﯾن ﺗﻧﻘﻼن اﻟﻘ رب وﺗﻔرﻏﺎﻧﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻏزوة ) ﺣﻧﯾن (‬
‫وﺷ‪ .‬وھدت ﻗﺑ ل ذﻟ ك ‪،‬‬ ‫أﻓواه اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬واﻟﺣ رب داﺋ رة ‪ ،‬وﺗرﺟﻌ ﺎن ﻓﺗﻣﻶﻧﮭ ﺎ‬
‫ﺗﺳﻘﻲ اﻟﻌطﺷﻰ ‪ ،‬وﺗ داوي اﻟﺟرﺣ ﻛﻣﻰ ﺎ) ﯾﻘ ول اﺑ ن ﺳ ﻌد (ﻣﻌﮭ ﺎ‬ ‫ﯾوم ) أﺣد (‬
‫ﺧﻧﺟر ‪.‬وأﺧﺑﺎرھﺎ ﻛﺛﯾ رة ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬ﺷ( ذرات اﻟ ذھب ‪: 6‬‬
‫وﺧﻼﺻ ﺔ اﻟﻛ ﻼم ‪28‬‬ ‫‪ 149‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪ 111 : 2‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 748‬ه ‪.‬‬
‫اﻻوﻟﯾ ﺎء ﻻﺑ ﻲ ﻧﻌ ﯾم ‪57 : 2‬‬ ‫‪) . 144‬ﺔ ‪( 2‬‬
‫‪ 30‬وم اﻟزاھ رة ‪ : 10‬ﺣﻠﯾ‬ ‫واﻟﻧﺟ‬
‫‪-‬‬
‫وزاد اﻟزﺑﯾ دي ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎج ‪4‬‬ ‫وﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوس ‪ :‬اﻟرﻣﯾﺻﺎء ﺑﻧت ﻣﻠﺣﺎن ‪ ،‬ﺻﺣﺎﺑﯾﺔ (‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﺻ ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪: 2‬‬ ‫‪ ) 399 :‬ﻛﺑﯾرة اﻟﻘدر ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ﻓﯾﮭﺎ أﯾﺿﺎ اﻟﻐﻣﯾﺻﺎء (‬
‫اﻟﻐﻣﯾﺻﺎء ل( اﻟرﻣﯾﺻ ﺎء ‪ ،‬أو اﺳ ﻣﮭﺎ ﺳ ﮭﻠﺔ أو رﻣﯾﻠ ﺔ أو رﻣﯾﺛ ﺔ أو‬ ‫‪ ، ) 35‬وﻗﯾ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫‪318‬ﺗرﺟﻣﺗﮭ‬‫ووردت‬‫ﻌد ‪- 310 : 8‬‬ ‫نﺳ‬ ‫ﺎت اﺑ‬ ‫طﺑﻘ‬
‫ﮫ ﻓأﻧﯾﻔ ﻲﺔ (‬ ‫وﻣﺛﻠ‬
‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ ﺛﻼﺛﺔ ﻣواﺿﻊ ‪ :‬اﻟرﻣﯾﺻﺎء ‪ 87 : 8‬واﻟﻐﻣﯾﺻﺎء ‪153 : 8‬وأم ﺳ ﻠﯾم‬
‫اﻻﺷﮭب ﺑ ن ﺛ ور اﻟرﻣﯾﻠ ﻲ =‬ ‫‪ . 243 : 8‬اﻟرﻣﯾﻛﯾﺔ = اﻋﺗﻣﺎد ‪ 488‬اﺑن رﻣﯾﻠﺔ =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟوﻟﯾ د ‪520‬‬ ‫ﻣﻛﻲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ‪ ) * 492‬رن ( *اﺑن أﺑﻲ رﻧدﻗ ﺔ =‬
‫ﯾوﺳ= ف ﺑ ن‬ ‫اﻟﻘﺎﺿ ﻲ اﻟﺷ ﺎﻋر (‬ ‫اﻟرﻧ دي )‬ ‫اﻟرﻧ أﺧﯾدي ل= ﺑ ن إدرﯾ س ‪560‬‬
‫ﻣوﺳﻰ ﻧﺣو ‪ ) * 767‬ره ( * اﻟرھﺎوي = ﯾزﯾد ﺑن ﺷﺟرة ‪54‬اﻟرھ ﺎوي =ﻋﺑ د‬
‫اﻟﻘﺎدر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪ ) * 612‬رو ( * اﻟرواﺟﻧﻲﻋﺑ= ﺎد ﺑ ن ﯾﻌﻘ وب ‪250‬اﺑ ن‬
‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪585‬اﺑ ن‬ ‫رواﺣﺔﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن رواﺣ ﺔ اﺑ‪ 8‬ن رواﺣ ﺔ =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﻣﮭ دي ‪ ) * 1287‬رؤاس (‬ ‫رواﺣﺔ = ھﺑﺔ ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 622‬اﻟرواس =‬
‫واﺳ ﻣﮫ اﻟﺣ ﺎرث ﺑ ن ﻛ ﻼب ‪:‬‬ ‫رؤاس (‪- 1 ،‬‬
‫*)‪...-...=...-...‬‬
‫ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻋﺎﻣر ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﻣﻧﮭم وﻛﯾﻊ ﺑ ن‬
‫اﻟﺟراح واﻟﺟﻧﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن أﻣﯾر ﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬وآﺧ رون ) ‪ - 2 . ( 1‬رؤاس‬
‫دان ‪:‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ﯾﻣ ﻣﺎﻧﻲ ‪.‬ن ﻧﺳ ﻠﮫ‬ ‫وادﻋﻲ دي ‪ ،‬ﻣ ن ھﻣ ﺟ د‬ ‫ﺑ ن داﻻن اﻟ ‪ ،‬اﻟﺣﺎﺷ‬
‫وﻗﺗ( ل ﻣ ﻊ اﻟﺣﺳ ﯾن ) ‪. ( 2‬‬ ‫ﻋﻣﺎر ﺑن أﺑﻲ ﺳﻼﻣﺔ ‪ ،‬ﻣن أﺻﺣﺎب ﻋﻠ ﻲ ) رض‬
‫اﻟرؤاﺳﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ) * 190‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪270‬‬
‫رؤاس ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث ( ‪( 2 ) .‬‬ ‫‪ 478‬و ﻓ ﻲ ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪) 221‬‬ ‫واﻟﻠﺑﺎب ‪ : 1‬وھ‬
‫اﻻﻛﻠﯾل ‪ 87 : 10‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 479 : 1‬وﻓﻲ ) داﻻن ( ﺧﻼف ‪ ) :‬داﻻن أو دأﻻن ‪،‬‬
‫اﺑن ﺳﺎﺑﻘﺔ أو اﺑن ﻋﺑد ﷲ ( اﻧظر ﺗرﺟﻣﺗﮫ واﻟﺗﻌﻠﯾق ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪.‬اﺑن اﻟ رواع =ﻣ رة‬
‫ﺑن ﺳﻠم اﺑن اﻟرواع = ﻛﻌب ﺑن ﺳﻠم * )رؤﺑﺔ ﺑن اﻟﻌﺟ ﺎج ( * ) ‪ 145 - . . .‬ه‬
‫ﻣﯾﻣاﻟﺗ ﻲ اﻟﺳ ﻌدي ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫رؤﺑﺔ ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻟﻌﺟﺎج ﺑ ن رؤﺑ ﺔ‬ ‫= ‪ 762 - . . .‬م (‬
‫راﺟز‪ ، :‬ﻣن اﻟﻔﺻ ﺣﺎء اﻟﻣﺷ ﮭورﯾن ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﺧﺿ رﻣﻲ‬ ‫اﻟﺟﺣﺎف ‪ ،‬أو أﺑو ﻣﺣﻣد‬
‫واﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪.‬ر ﻣﻘﺎﻣ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬وأﺧ ذ ﻋﻧ ﮫ أﻋﯾ ﺎن‬ ‫اﻟدوﻟﺗﯾن اﻻﻣوﯾﺔ ﻛﺎن أﻛﺛ‬
‫ﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎﻧوا ﯾﺣﺗﺟ ون ﺑﺷ ﻌره وﯾﻘوﻟ ون ﺑﺈﻣﺎﻣﺗ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻠﻐ ﻣ ﺔ ‪.‬ﺎت ﻓ ﻲ‬
‫ﺎت ‪:‬ﺎ ﻣ ﺎت رؤﺑ ﺔ‬ ‫اﻟﺑﺎدﯾﺔ ‪ ،‬وﻗد أﺳن ‪.‬وﻟ ﮫدﯾ) وان رﺟ ز ‪ -‬طوﻓ( ﻲ اﻟوﻓﯾ ﻟﻣ‬
‫ﻗﺎل اﻟﺧﻠﯾل ‪ :‬دﻓﻧﺎ اﻟﺷﻌر واﻟﻠﻐﺔ واﻟﻔﺻﺎﺣﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬روح ﺑن ﺣﺎﺗم ( * ) ‪. .‬‬
‫روح( ﺑن ﺣﺎﺗم ﺑ ن ﻗﺑﯾﺻ ﺔ ﺑ ن اﻟﻣﮭﻠ ب اﻻزدي ‪:‬‬ ‫‪ 174 - .‬ه = ‪ 791 - . . .‬م‬
‫ﻲ ‪ ،‬ووﻻه‬ ‫ور اﻟﻌﺑﺎﺳ‬ ‫دوﺣﯾن ‪ .‬ﺎ ﻟﻠﻣﻧﺻ‬
‫واد ﻛاﻟﻣﻣ ﺎن ﺣﺎﺟﺑ‬ ‫ن اﻻﺟ‬ ‫ر‪،‬ﻣ‬
‫اﻟﻣﮭدي اﺑن اﻟﻣﻧﺻور اﻟﺳﻧد ‪ ،‬ﺛم ﻧﻘﻠﮫ إﻟﻰ اﻟﺑﺻرة ﻓﺎﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ووﻻه اﻟرﺷﯾد ﻋﻠﻰ‬
‫م ﺻ رﻓﮫ ﻋﻧﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺗوﺟ ﮫ إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ‪ ،‬ﻓواﻓ ق وﺻ وﻟﮫ ﻧﻌ ﻲ أﺧﯾ ﮫ )‬
‫إﻓرﯾﻘﯾ ﺔﻠﮫ (اﻟرﺷ ﯾد إﻟﯾﮭ ﺎ واﻟﯾ ﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻘﯾ روان ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﯾزﯾد ﺑن ﺣﺎﺗم ‪ ،‬أﻣﯾر ﻓﺄرﺳ‬
‫وﻛ ﺎن ﻣوﺻ وﻓﺎ‬ ‫‪ ،171‬هﻓﺎﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﻣ ﺎت ﻓﯾﮭودﻓﺎ ‪.‬ن إﻟ ﻰ ﺟﺎﻧ ب أﺧﯾ ﮫ ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻠم واﻟﺷﺟﺎﻋﺔ واﻟﺣزم ) ‪ ) * . ( 2‬روح ﺑن زﻧﺑﺎع ( * ) ‪ 84 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫ﻼﻣﺔ ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫نﺳ‬ ‫ن روح ﺑ‬ ‫‪ 703‬م ( ﺎع ﺑ‬
‫روح ﺑ ‪ .‬ن‪ -‬زﻧﺑ‬
‫ﺔ اﻻدب ‪43 : 1‬‬ ‫ﺔ ‪96 : 10‬‬
‫وﺧزاﻧ‬ ‫‪ 187‬ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ‬ ‫ﺎن ‪: 1‬‬
‫واﻟﺑداﯾ‬ ‫ﺎت اﻻﻋﯾ‬ ‫وﻓﯾ‬
‫وﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬‫‪ 464‬ﺎل اﻟزﻣ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫‪ 121‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪: 2‬وﻏرﺑ‬ ‫واﻵﻣ ديوﻟﺳ‬
‫‪ 27‬ﮫﻛ‪ ) :‬ﺎن‬ ‫ﻲ ‪- 26 : 1‬وﻓﯾ‬ ‫ﻌراء ‪230‬‬
‫واﻟﻌﯾﻧ‬ ‫‪ 147‬ه ﻌر واﻟﺷ‬ ‫‪،‬ﻧﺔ واﻟﺷ‬ ‫ﺳ‬
‫وﷲ أﻧظ ف ﻣ ن دواﺟ ﻧﻛم‬ ‫ﺔ ﯾﺄﻛ ل اﻟﻔ ﺎر ‪ ،‬ﻓﻌوﺗ ب ﻓ ﻲ ذﻟ ك ‪،‬ھ ﻓﻘ ﻲ ﺎل ‪:‬‬
‫‪ 188‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪336 : 5‬‬ ‫ودﺟﺎﺟﻛم ! ( ‪( 2 ) .‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪ : 1‬وﺗﮭ‬
‫اﻟﺟ ذاﻣﻲ ‪،‬‬ ‫واﻟﺑﯾ ن ﺎاﻟﻣﻐ رب ‪. 84 : 1‬‬ ‫واﻟطﺑ ري ‪52 : 10‬‬ ‫واﻻﺳﺗﻘﺻ ﺎ ‪59 : 1‬‬
‫ﺎ‬ ‫دھﺎ وﺧطﯾﺑﮭ‬ ‫ﺎم وﻗﺎﺋ‬ ‫ﻲ اﻟﺷ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫ﯾد اﻟﯾﻣﺎﻧﯾ‬
‫وﺳ ﺔ ‪:‬‬ ‫زرﻋ‬‫طﯾن ‪،‬‬
‫و‬ ‫ر ﻓﻠﺳ أﺑ‬
‫ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣ روان ﯾﻘ ول ‪:‬ﺟﻣ ﻊ روح‬ ‫ﺣﺑﺔ ‪.‬‬
‫وﺷﺟﺎﻋﮭﺎ ‪ .‬ﻗﯾلﻟ ‪ :‬ﮫ ﺻﻛ ﺎن‬
‫طﺎﻋﺔ أھل اﻟﺷﺎم ودھ ﺎء أھ ل اﻟﻌ راق وﻓﻘ ﮫ أھ ل اﻟﺣﺟ وﻟﺎز ﮫ‪ .‬ﻣ ﻊ ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك‬
‫وﻏﯾره أﺧﺑﺎر ) ‪ ) * . ( 1‬روح ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ( * ) ‪ 171 - . . .‬ه = ‪787 - . . .‬‬
‫م ( روح ﺑن ﺻﺎﻟﺢ اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪ ،‬ﻗﺎﺋد ‪ ،‬ﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﻣوﺻل أﯾﺎم اﻟﮭﺎدي وأواﺋل أﯾﺎم‬
‫اﻟرﺷﯾد ‪ ،‬ﺛم اﺳﺗﻌﻣﻠﮫ اﻟرﺷﯾد ﻋﻠﻰ ﺻدﻗﺎت ﺑﻧ ﻲ ﺗﻐﻠ ب ‪ ،‬ﻓ ﺎﺧﺗﻠف ﻣﻌﮭ م ‪ ،‬ﻓﺟﻣ ﻊ‬
‫رﺣﺎﻟﮫ وأراد ﻗﺗﺎﻟﮭم ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺗﻣﻌوا وﺑﯾﺗوه ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠوه ﻣﻊ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن أﺻﺣﺎﺑﮫ ) ‪. ( 2‬‬
‫* ) روح ﺑن ﻋﺑﺎدة ( * ) ‪ 205 - . . .‬ه = ‪ 820 - . . .‬م ( روح ﺑن ﻋﺑﺎدة ﺑن‬
‫اﻟﻌ ﻼء اﻟﻘﯾﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ ﻣﺣد ‪ :‬دث ‪ ،‬ﻣﺛﻘ نﺔ ‪.‬أھ ل اﻟﺑﺻ ﻛرة ‪.‬ﺎن ﻛﺛﯾ ر‬
‫وروى ﻋﻧ ﮫ أﺋﻣ ﺔ‬ ‫اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬وﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ﻓﻲ اﻟﺳﻧن واﻻﺣﻛﺎم ‪ ،‬وﺟﻣﻊ ﺗﻔﺳﯾرا ‪.‬‬
‫روﺣ ﻲ اﻟﺧﺎﻟ دي ( * ) ‪ 1331 - 1281‬ه =‬ ‫‪ ،‬ﻣﻧﮭم أﺣﻣد ﺑن ﺣﻧﺑ ل ) ‪) * . ( 3‬‬
‫روﺣﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﯾﺎﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ﻋﻠ ﻲ اﻟﺧﺎﻟ دي ‪:‬ﺑﺎﺣ ث ‪،‬‬ ‫‪ 1913 - 1864‬م (‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ‪.‬ﻓﻲ اﻟﻘدس وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدارس ﻓﻠﺳ طﯾن ﺛ م ﻓ ﻲ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ‬ ‫ﻣن رﺟﺎل وﻟد‬
‫‪ ،‬ورﺣل إﻟ ﻰ ﺑ ﺎرﯾس ﻓ دﺧل ﻣدرﺳ ﺔ اﻟﻌﻠ وم اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ ﻓ ﺄﺗم دروﺳ ﮭﺎ ‪ ،‬ﺛ م درس‬
‫ورﺑون ‪ .‬ﻰ ﻣﺣﺎﺿ رات‬ ‫وأﻟﻘ‬ ‫ﻔﺔ اﻟﻌﻠ وم اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ واﻟﺷ رﻗﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﺳ‬
‫ﺻ ل ﺑﻌﻠﻣ ﺎء اﻟﻣﺷ رﻗﯾﺎت وأﻗ ﯾم ﻣدرﺳ ﺎ ﻓ ﻲ ﺟﻣﻌﯾ ﺔ ﻧﺷ ر اﻟﻠﻐ ﺎت‬
‫اﻻﺟﻧﺑﯾﺔ ﺑﺑﺎرﯾس ‪ ،‬وﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء ﻣؤﺗﻣر اﻟﻣﺳﺗﺷرﻗﯾن اﻟﻣﻧﻌﻘد * )ھ ﺎﻣش ‪3‬‬
‫واﻟﺑداﯾ ﺔ‬‫وﺗﮭ‪2707‬دﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪337 : 5‬‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪:‬‬ ‫(*)‪(1‬‬
‫ر ‪( 3 ) . 38 : 6‬‬ ‫‪2 ) . 179‬ن( ا‬
‫اﻻﺛﯾ‬ ‫ﻲ ﺑ‬ ‫وﺳﺔ ‪54 : 9‬ﻣط اﻟﻶﻟ‬ ‫واﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫‪. 401‬ﺎرﯾس ﺳ ﻧﺔ ‪ 1897‬م ‪،‬‬ ‫ﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 3‬وﺗ‪ 293‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪ : 8‬ﺑﺑ‬
‫ﻋﺎﻣﺎ (ﻲ ﻣدﯾﻧ ﺔ ﺑ وردو )ﺑﻔرﻧﺳ ﺔ (وﻟﻣ ﺎ‬ ‫وﻋﺎد إﻟﻰ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﯾن ) ﻗﻧﺻﻼ ﻓ‬
‫أﻋﻠن اﻟدﺳﺗور اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ اﻧﺗﺧﺑﮫ أھ ل اﻟﻘ دس ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻋ ﻧﮭم ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ س اﻟﻣﺑﻌ وﺛﯾن ‪.‬‬
‫ﻧﺷر (ﻣﻧ ﮫ ﻗﺳ ﻣﺎ ﻛﺑﯾ را ﻓ ﻲ‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻘدس ‪ .‬ﻣن ﺗﺻﺎﻧﯾﻔﮫ ) اﻟﻌﺎﻟم اﻻﺳﻼﻣﻲ‬
‫اﻻدب ﻋﻧ د اﻻﻓ رﻧﺞ واﻟﻌ رب ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺟرﯾ دة اﻟﻣؤﯾ د اﻟﻣﺻ ﻋﻠرﯾﺔ م‪ ،‬و )‬
‫ﻧﺷر ﺗﺑﺎﻋﺎ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﮭ ﻼل ) ج‬ ‫أﺳﺑﺎب اﻻﻧﻘﻼب اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ وﺗرﻛﯾﺎ اﻟﻔﺗﺎة ‪ -‬ط (‬
‫ﻋﻠ ) م‬ ‫رﻗﯾﺔ ‪ -‬ط ( و‬ ‫اﻟﻣﺳ( و ) ﺄﻟﺔ اﻟﺷ‬
‫دﻟس ‪ -‬ط‬ ‫ﻰ اﻻﻧ‬ ‫رﺣﻠ ‪ ( 17‬ﺔو إﻟ)‬
‫ﻲ‬ ‫ﻛﻼھﻣخ ( ﺎ ﻓ‬
‫ﮭﯾوﻧﯾﺔ ‪-‬‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺻ‬‫ﺔ اﻟﻠﻐ ﺗ ﺎت و )‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻠ‬
‫اﻻﻟﺳ ﻓ ﻧﺔﻲ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﻌ ﺎﻟم اﻟﻛﯾﻣ ﺎوي ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺧﺎﻟدﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘدس ‪ ،‬ورﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ) ﺗرﺟﻣﺔ ﺑرﺗﻠو (‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪) * 1094‬‬ ‫اﻟﻛﯾﻣﯾﺎء ﻋﻧد اﻟﻌ رب ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 1‬اﻟروداﻧ ﻲ =‬
‫و‪:‬‬ ‫فﺑ‬ ‫‪ 1917‬م (روﻧ‬ ‫و ( * ) ‪ 1335 - 1275‬ه = ‪- 1858‬رودﻟ‬ ‫ﺑروﻧ‬
‫‪ RudolfE‬رق أﻣﯾرﻛ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أﺻ ل أﻟﻣ ﺎﻧﻲوﻟ‪ .‬د ﻓ ﻲ ) أن‬ ‫‪ . Brunnow‬ﻣﺳﺗﺷ‬
‫وﻋ ﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪1910‬‬ ‫‪ Ann‬ﺎ ‪ ،‬وﺗﻌﻠ م اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻓ ﻲ أﻟﻣﺎﻧﯾ ﺎ ‪.‬‬ ‫أرﺑ ر ( ‪Arbor‬ﺑﺄﻣﯾرﻛ‬
‫وﻗ ﺔﺎم‪ .‬ﻣ ﻊ ﺑﻌ ض‬ ‫اﻻﻣﯾرﻛﯾ‬‫ﺑرﻧﺳ ﺗن (‬ ‫أﺳ ﺗﺎذا ﻟﻠﻐ ﺎت اﻟﺳ ﺎﻣﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌ ﺔ )‬
‫ﻣﺟﻠ دﯾن‬ ‫ﻔوا ﻣ ﺎ ﻛﺷ ﻔوه ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺳووﺻورﯾﺔ (‬ ‫ﻣدرﺳ ﯾﮭﺎ ﺑﺣﻔرﯾ ﺎت ﻓ ﻲ ﺣ وران )‬
‫ورﯾﺔ ‪.‬ر ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﻣﺟﻠ د ‪21‬‬ ‫ﺗﮭر ﺑروﻧ و ﺑﺎﻟدراﺳ ﺎت اﻻﺷوﻧﺷ‬ ‫ﺿواﺷﺧﻣﯾن ‪.‬‬
‫اﻻﺗﺑ ﺎع واﻟﻣزاوﺟ ﺔ‬ ‫ﻣن ) اﻻﻏﺎﻧﻲ (ﺟﻣﻌﮫ ﻣن ﻣﺧطوطﺎت ﻣﻛﺗﺑﺔ ﻣ وﻧﯾﺦ ‪ ،‬و )‬
‫( ﻻﺑن ﻓﺎرس ‪ ،‬و ) اﻟﻣوﺷﻰ ( ﻟﻠوﺷﺎء ‪ .‬وﻟﮫ )ﻣﻧﺗﺧب ﻣن ﻧﺛر اﻟﻌ رب ‪ -‬ط ( )‬
‫‪ 152‬ﺔ اﻟرﺳ ﺎﻟﺔ ‪: 14‬‬ ‫ﻣﺟﻠ ( ﺔ اﻟﮭ ﻼل ‪: 22‬وﻣﺟﻠ‬ ‫‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﺎﻟﺔ )اﻻدﺑ ﺎء ﺑﺷ ﻻﺳر ( ﺣق ﻣوﺳ ﻰ‬ ‫وﻓ ‪ 31‬ﻲ رﺳھ ل‬ ‫‪ 899‬ﺔ اﻵﺛ ﺎر ‪: 3‬‬ ‫وﻣﺟﻠ‬
‫اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ ‪ ،‬ص ‪ ) : 34‬ﻛﺗﺎب ﻋﻠم اﻻﻟﺳﻧﺔ ﻓﻲ ﺑﺿﻌﺔ ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬رأﯾﺗﮫ ﻣﺧطوطﺎ‬
‫ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ أﺣﻣد ﺳ ﺎﻣﺢ اﻟﺧﺎﻟ دي ﻓ ﻲ ﺑﯾ ت اﻟﻣﻘ دس ( ‪( 2 ) .‬اﻟﻣﺳﺗﺷ رﻗون ‪172‬‬
‫ﺎت ‪ 199‬و ‪ 338‬و‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋ‬
‫م‬ ‫رﯾن ‪85‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬ ‫رن اﻟﻌﺷ‬ ‫ن اﻟﻘ‬ ‫ﻊ اﻻول ﻣ‬ ‫رﺑ‬
‫‪ ) * . 1919‬روﻣﺎن ﺑن ﺟﻧدب ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬روﻣﺎن ﺑن‬
‫وه ﻓ ﻲ ﺟﺑﻠ ﻲ أﺟ ﺄ‬ ‫ﻧ دب ﺑ ن ﺧﺎرﺟ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺟدﯾﻠ ﺔ طﯾ ﺟ ﺊ أﻗ‪:‬د ﺟ ﺎم ﺑﻧﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫وﺳﻠﻣﻰ ‪ ،‬اﻟﻣﻌروﻓﯾن ﺑﺟﺑﻠﻲ طﯾﺊ ‪ ،‬ﺣﯾن ﻧزح ﺑﻧو ﻋﻣوﻣﺗﮭم إﻟ ﻰ اﻟﺳ ﮭول ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫ﺣرب ﺳﻣﺎھﺎ اﺑن ﺣزم ) ﺣرب اﻟﻔﺳﺎد ( ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬وﻣن ﺑﻧﻲ روﻣﺎن ‪ :‬ذھل‬
‫أﺣﻔﺎده أوس ﺑن ﺣﺎرﺛﺔ وﺑﻧو أﺣﻣد اﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث اﻟ ذي ﯾﻘ ﺎل إﻧ ﮫ‬ ‫وﺛﻌﻠﺑﺔ ‪.‬‬
‫‪ ،‬وﻣن‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬‫ﻓﻲ اﻟﻌﺻ ر اﻟﺟ ﺎھﻠﻲ ) ‪. ( 1‬اﻟروذﺑ ﺎري =‬ ‫أول ﻣن ﺳﻣﻲ ) أﺣﻣد (‬
‫أﺣﻣد ‪ 322‬اﻟروذﺑﺎري = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 469‬اﻟروذرادري ‪ ،‬اﻟوزﯾر =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ ) * 488‬روزﺣ داد ( * ) ‪ 1374 - 1299‬ه = ‪ 1955 - 1882‬م (‬
‫أﻧطون ﺑ ن اﻟﯾ ﺎس أﻧط ون ‪ ،‬زوﺟ ﺔ ﻧﻘ وﻻ ﺣ داد ‪:‬ﺻ ﺎﺣﺑﺔ‬ ‫روز ) (ﺑﻧت‪Rose‬‬
‫ﻣﺟﻠﺔ ) اﻟﺳﯾدات واﻟﺑﻧﺎت (وﻟدت ﻓﻲ طراﺑﻠس اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﺗﻌﻠﻣت ﺑﻣدرﺳﺔ اﻟﺑﻧ ﺎت‬
‫ﺑﺎﻻﺳ( ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺗﺑ ت‬ ‫اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ ﻓﯾﮭ ﺎ وﺳ ﺎﻓرت إﻟ ﻰ أﺧﯾﮭ ﻓ ﺎ )رح أﻧط ون‬
‫اﻟﺳ ﯾدات واﻟﺑﻧ ﺎت (ﺷ ﮭرﯾﺔ ‪،‬‬ ‫ﻓﺄﻧﺷﺄ ﻟﮭ ﺎ ﻣﺟﻠ ﺔ )‬ ‫ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺗﮫ ) اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ (‬
‫ﺗزوﺟ‪ .‬ت ﻧﻘ وﻻ اﻟﺣ داد ‪ ،‬وﺟﻌ ﻼ اﺳ م اﻟﻣﺟﻠ ﺔ )‬ ‫ﻓﺻ م وﻟﮭﺎ‬‫وﻛﺎن ﯾﻛﺗ ب أﻛﺛ ر ﺛ‬
‫وﺗوﻓﯾ ت ﺑﻌ د‬‫وأﺻدراھﺎ ﻣﻌﺎ ﻓﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ﻧﺣ و رﺑ ﻊ ﻗ رن ‪.‬‬ ‫اﻟﺳﯾدات واﻟرﺟﺎل (‬
‫روز ﺷ ﺣﻔﺔ ( * ) ‪ 1374 - 1307‬ه‬ ‫زوﺟﮭ ﺎ ﺑﻧﺣ و ﻋ ﺎم ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪Rose‬ﻋط ﺎ ﷲ ﺷ ﺣﻔﺔ‬
‫ﻓﺎﺿ ‪ :‬ﻠﺔ ﻟﺑﻧﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫= ‪ 1955 - 1890‬م ( روز ) ﺑﻧ( ت‬
‫ﺎﺋﯾﺔﻓ ‪ .‬ﻲ اﻟﺷ وﯾﻔﺎت ‪ ،‬وﺗﻌﻠﻣ ت * )‬ ‫اﻟﻧﺳ دت‬ ‫ﺎ ﻧﺷ ﺎط ﻓ ﻲ ﺧدﻣ ﺔ اﻟﺣرﻛ ﺔ وﻟ‬
‫ﺔ‪،‬‬ ‫ﻣﺟﻠ) ‪ ( 2‬ﺔ اﻟﺣرﯾ‬
‫ﺎب ‪ 375‬و ‪. 376‬‬ ‫ﺟﻣﮭ) ‪ ( 1‬رة اﻻﻧﺳ‬ ‫ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬ ‫ھ‬
‫ﺑﺑﻐداد ‪ :‬ﻛﺎﻧون اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪1926‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪328 : 4‬ﻓ ‪ .‬ﻲ ﻣ دارس‬
‫‪ 16‬وﻋ ﺎدت إﻟ ﻰ‬ ‫وﺗزوﺟ ﺎن ‪.‬ت ﺑدﻣﺷ ق ﻓﺄﻗﺎﻣ ت ﻓﯾﮭﻋﺎﻣ ﺎ ﺎ‬ ‫اﻻﻧﻛﻠﯾ ز واﻻﻣﯾرﻛ‬
‫ﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﺳ ﯾدات (‬ ‫ﻛﺎﻧ ‪ .‬ت أﻣﯾﻧ ﺔ ﺳ ر )‬ ‫ﺑﯾروت ﺑﻌد وﻓﺎة زوﺟﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﯾ ت ﺑﮭ ﺎ‬
‫وأﻟﻘت ﺧطﺑﺎ وﻣﺣﺎﺿرات ‪ .‬وأﻟﻔت ) وﺣﻲ اﻻﻣوﻣﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺑﻘﻠﻲ (‬
‫وي‬ ‫ر اﻟﻔﺳ‬ ‫روز ﻲ اﻟﻧﺻ‬ ‫‪ 1209‬م (ن أﺑ‬
‫* ) ‪ 606 - . . .‬ه =ﺑﮭ‪- . . .‬ﺎن ﺑ‬
‫ﺻ ‪ :‬وﻓﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫اﻟﺷﯾرازي اﻟﻛ ﺎزروﻧﻲ ‪ ،‬ﺻ در اﻟ دﯾن ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د اﻟﺑﻘﻠ ﻲ‬
‫ل‬ ‫ﺔ أھ‬ ‫طرﯾﻘ‬
‫ﺎﺋق اﻟﻘ ﻋﻠ رآن ‪-‬ﻰخ (‬ ‫ﻲ ﺣﻘ‬ ‫اﻟﺑﯾ‪ .‬ﮫ )ﺎن ﻓ‬‫ﯾراز‬
‫ﻋ ﺷ راﺋس ﻟ‬
‫وﻣﻧﺑدﻣﺷﮫ ﻧﺳق ‪ .‬ﺧﺔ وﺻ ﻠت إﻟ ﻰ آﺧ ر‬ ‫اﻟﺗﺻ وف ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﺻ ورات اﻟﺗ راث‬
‫اﻻﻏﺎﺛ ﺔ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ دار‬ ‫ﺑﺎﻟﺑﻠدﯾ ﺔ ) ن ‪ - 1314 -‬بوﻟ( ﮫ )‬ ‫اﻟﻛﮭ ف (‬ ‫ﺳ ورة )‬
‫اﻟﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﺻور ﻋن أﯾﺎﺻوﻓﯾﺎ ) ‪ . ( 2 ) ( 2160‬روزن = ﻓﻛﺗور روﻣﺎﻧوﻓﺗش‬
‫روﻓﺎﺋﯾل ﻣوﻧﺎﻛﯾس = أﻧطون زﺧورة * ) ﺑﺎﺑو إﺳﺣﺎق ( * ) ‪ 1384 - . . .‬ه =‬
‫‪ 1964 - . . .‬م ( روﻓﺎﺋﯾل ﺑﺎﺑو إﺳﺣﺎق ‪ :‬ﻣؤرخ ﻋراﻗﻲ ‪ .‬ﻟﮫ )أﺣوال ﻧﺻ ﺎرى‬
‫ﺑﻐداد ﻓﻲ ﻋﮭد اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪ -‬ط ( وأﻣ) واج اﻟ روح ‪ -‬ط (أﺧﻼﻗ ﻲ ‪ ،‬و )‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺻﺎرى اﻟﻌراق ‪ -‬ط ( و ) ﻓﺻول اﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﻣدارس اﻟﻌراق‬
‫ﻗﺑل اﻻﺳﻼم ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 3‬روﻓﺎﺋﯾل ﺑطﻲ ( * ) ‪ 1375 - 1319‬ه = ‪1901‬‬
‫ﻛﺎﺗب ﺻ ﺣﻔﻲ ﻋراﻗ ﻲ ‪.‬‬ ‫‪ 1956 -‬م ( روﻓﺎﺋﯾل ﺑن ﺑطرس ﺑن ﻋﯾﺳﻰ ﺑن ﺑطﻲ ‪:‬‬
‫ﻣﺻ ﺎدر اﻟدراﺳ ﺔ ‪470 : 2‬ﻋ ن )‬ ‫ﻣن ﻣ ؤرﺧﻲ اﻻدب * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ون ‪1131‬‬ ‫راث ‪ 1 : 1‬ف اﻟظﻧ‬
‫دة ( ‪) . . 1955 / 9 / 8‬اﻟﺗ‪ ( 2‬وﻛﺷ‬ ‫اﻟﺟرﯾ‬
‫واﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪: 1‬‬ ‫ﺗﻔﺳ ﯾر ‪ 29‬و ‪Broc . S . 1 : 724‬‬ ‫واﻟﺑﻠدﯾ ﺔ ‪:‬‬
‫‪ . 479‬دﯾث ورﺟﺎﻟ وﻟ ﮫ ‪ .‬د ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﻌﺟ) ‪( 3‬م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪ : 1‬اﻟﺣ‬ ‫‪145‬‬
‫اﻟﻣوﺻل ﻣن أﺑوﯾن ﺳرﯾﺎﻧﯾﯾن أرﺛوذﻛﺳﯾﯾن ‪ .‬وﺑطﻲ أﺻﻠﮫ ) ﺑطرس (ﻛﺎن أﺑ وه‬
‫وﻧﺷﺄ روﻓﺎﺋﯾل وﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟﻣوﺻل ‪ ،‬ﺛم ﻓﻲ ﻛﻠﯾ ﺔ اﻟﺣﻘ وق ﺑﺑﻐ داد ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﺋﻛﺎ ﻓﻘﯾرا ‪.‬‬
‫واﺗﺻل ﻗﺑل ذﻟك ﺑﺎﻻب اﻧﺳ ﺗﺎس اﻟﻛرﻣﻠ ﻲ ‪،‬‬ ‫وﺗﺧرج ﺑﮭﺎ ) ﻣﺣﺎﻣﯾﺎ ( ﺳﻧﺔ ‪1929‬‬
‫وأﻛﺛر ﻣ ن ﻗ راءة ﻛﺗ ب اﻻدب اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ ‪ ،‬ودرس ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض اﻟﻣ دارس اﻻھﻠﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫وأﺻ( در ﻣﺟﻠ ﺔ )‬ ‫اﻟﺑﻐدادﯾ ﺔ ) ‪24 - 1921‬‬ ‫اﻟﻌ راق (‬ ‫ورأس ر ﺟرﯾ دة )‬ ‫ﺗﺣرﯾ‬
‫ﻣدﯾرﯾ ﺔ‬ ‫ﯾن ﻣﻼﺣظ ﺎ ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﺣرﯾ ﺔﺳ( ﻧﺔ ‪ 23‬ﺛ‪25 -‬م ﺟرﯾ دة )‬
‫اﻟرﺑﯾوﻋ ﻊ (‬
‫اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ( وﻓﺻل ﺳﻧﺔ ‪ 1929‬ﻟﺧطﺑﺔ ﺳﯾﺎﺳﯾﺔ أﻟﻘﺎھﺎ ﻓﻲ ﺗﺄﺑﯾن ﺳﻌد زﻏﻠول ‪.‬‬
‫وﻓﻲ ھذه اﻟﺳﻧﺔ أﻧﺷﺄ ﺟرﯾدة ) اﻟﺑﻼد ( ﯾوﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻋﺎﺷت ‪ 27‬ﻋﺎﻣﺎ ‪.‬وﻛﺎﻧ تأرﻗ ﻲ‬
‫ﺑﻌض‬ ‫ﺗﮫ ﻟ‬ ‫ﮫ وﺣﺑﺳ‬ ‫ﺔ ﻓﻐرﻣﺗ‬ ‫ﺎت اﻟﻣﺗﻌﺎﻗﺑ‬
‫اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻗﺎوﻣﺗﮭ ﺣفﺎاﻟﻌراﻗﯾ‬ ‫اﻟﺻ‬
‫اﻟﻣﻘﺎﻻت وﻣﻧﮭﺎ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻟﻠﺷﺎﻋر ﻣﻌروف اﻟرﺻ ﺎﻓﻲ ‪ ،‬ﻋﻧواﻧﮭ ﺎ )ﺧط رات ( رأت‬
‫ﻓﯾﮭﺎ اﻟﺣﻛوﻣﺔ ﺗطﺎوﻻ ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻠك ﻓﯾﺻل اﻻول ‪.‬وأﻗﻔﻠت اﻟﺟرﯾدة ﻣرات ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن‬
‫اﻟﺗﻘ) دم ( و )‬ ‫راق ( و‬ ‫ﺻ ‪ ،‬ﻛ )وت اﻟﻌ‬ ‫ﺎ‬ ‫در ﻏﯾرھ‬ ‫ﺎ ﯾﺻ‬ ‫ﻼل إﻏﻼﻗﮭ‬ ‫ﻲﺧ‬
‫واﻧﺗﺧ ( ‪ .‬ب ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻋ ن‬ ‫اﻟزﻣ ﺎن ﻧ( و )داء اﻟﺷ ﻌب‬ ‫اﻟﺷ ﻌب ( و )‬ ‫اﻟﺟﮭ ﺎد ( و )‬
‫ﻣرات ‪.‬ت ﻟ ﮫ ﻣواﻗ ف ﻓ ﻲ اﻟﻣﻌﺎرﺿ ﺔ‬ ‫ﻟواء اﻟﺑﺻرة ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻻﻣﺔ ﺳت وﻛﺎﻧ‬
‫ﺷدﯾدة ‪ .‬واﻧﺗﺧب ﻋﻣﯾدا ﻟﻠﺻﺣﻔﯾﯾن ‪ .‬وھﺎﺟر إﻟﻰ ﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪ 48 - 1946‬وﻋﯾن‬
‫ﻣدﯾرا ﻋﺎﻣﺎ ﻓﻲ وزارة اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ﺑﺑﻐداد ) ‪ - 1950‬ﺛ‪52‬م (ﻛ ﺎن وزﯾ ر دوﻟ ﺔ ‪،‬‬
‫‪ 53‬وﻧﯾطت ﺑﮫ ﺷ ؤون اﻟدﻋﺎﯾ ﺔ واﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺿ طر إﻟ ﻰ اﻟ دﻓﺎع‬ ‫ﻣرﺗﯾن ‪،‬‬
‫ﺳﻧﺔ‬
‫وﻟم( ﯾطل ﻋﮭده ﻓﻲ اﻟ وزارة ﻓﺣ ﺎول اﻟﻌ ودة‬ ‫ﻋن ﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟوزراة ﻓﻔﻘد ) ﺷﻌﺑﯾﺗﮫ‬
‫ﻣؤﻟﻔ ﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻔﻠ ﺢ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓﺟ ﺄة ﻓ ﻲ داره ﺑﺑﻐﻟ ﮫداد ‪.‬‬ ‫ﻧﯾﺎﺑ‬
‫اﻻدب اﻟﻌﺻري ﻓﻲ اﻟﻌراق اﻟﻌرﺑﻲ ‪ -‬ط ( ﺟزء اﻟﻣﻧظوم ‪ ،‬ﺗرﺟم ﺑﮫ ﻟطﺎﺋﻔﺔ ﻣن‬
‫اﻻول ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬وأﻣ) ﯾن‬ ‫ﺷ ﻌراء اﻟﻌ راق اﻟﻣﻌﺎﺻ رﯾنﺳ و )ﺣر اﻟﺷ ﻌر ‪ -‬ط (‬
‫اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق ‪-‬‬ ‫اﻟرﯾﺣﺎﻧﻲ ﻓﻲ اﻟﻌ راق ‪ -‬ط ( و )اﻟرﺑﯾﻌﯾ ﺎت ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﻓﯾﻠﺳ وف ﺑﻐ داد‬ ‫ﻣﺣﺎﺿرات أﻟﻘﺎھﺎ ﻓﻲ ﻣﻌﮭد اﻟدراﺳﺎت اﻟﻌﻠﯾ ﺎ ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬و )‬ ‫ط(‬
‫ﻓﻲ اﻟﻘرن اﻟﻌﺷرﯾن ‪ ،‬اﻟزھﺎوي ‪ -‬ط ( وﻻﺑﻧﮫ ﻓﺎﺋق ﺑطﻲ ﻛﺗﺎب ﻓﯾﮫ ﺳﻣﺎه ) أﺑﻲ ‪-‬‬
‫اﻟروﻗﻠﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻋ ز اﻟدوﻟﻣﺣﻣ ﺔ =ود ﺑ ن ﻧﺻ ر ‪467‬‬ ‫‪) 1956‬ن‪. ( 1‬‬ ‫ط (ﺳ ﻧﺔ اﺑ‬
‫ﺎن ( * ) ‪ 6 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ور ‪ 698‬أم* )روﻣ‬ ‫روك = ﯾن اﻟﻣﻧﺻ‬ ‫اﻟ ﻻﭼ‬
‫‪ 628‬م ( أم روﻣﺎن ﺑﻧت ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋوﯾﻣر ‪ ،‬ﻣن ﻛﻧﺎﻧﺔ ‪ :‬اﻟﺻﺣﺎﺑﯾﺔ ‪ ،‬زوﺟﺔ أﺑﻰ‬
‫ﺣﯾ ‪ .‬ﺎة رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫ﻋﺎﺋﺷ ﻲ ﺔ‬ ‫دﯾق وأمت ﻓ‬
‫ﺑﻛ ر اﻟﺻ ﺗوﻓﯾ‬
‫اﻟﻠﮭم ‪:‬ﻟم ﯾﺧف ﻋﻠﯾ ك ﻣ ﺎ ﻟﻘﯾ ت أم روﻣ ﺎن‬ ‫ﻓﻧزل ﻓﻲ ﻗﺑرھﺎ واﺳﺗﻐﻔر ﻟﮭﺎ ‪ ،‬وﻗﺎل‬
‫‪ 12‬ن‬ ‫ذر ﺑ= ن وﺑ رة ﺑﻌ د اﺑ‬ ‫ﻓﯾ ك وﻓ ﻲ رﺳ وﻟك ! ) اﺑ‪. ( 2‬ن روﻣاﻟﻣﻧ ﺎﻧس‬
‫د ﷲ ‪) * 622‬‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫=‬
‫ﺎﻗوت ﺑ‬
‫ﻲ‬ ‫‪283‬‬
‫اﻟروﻣ‬
‫ﺎس ﯾ‬ ‫اﻟروﻣ ﻲﻲﺑ = ن اﻟﻌﺑ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫ﺗرﺟﻣﺔ ﻣﻔﺻﻠﺔ ﺗﻔﺿل ﺑﮭﺎ اﻟﺷ ﯾﺦ ﻛ ﺎظم اﻟ دﺟﯾﻠﻲ ‪ ،‬وﻗ د‬ ‫ھﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﻣن‪( 1‬‬
‫ﻧﺔ ‪ 1936‬ص ‪887‬‬ ‫ﻲ ﻟﺳ‬ ‫ﮫ‬
‫دﻟﯾل‪.‬اﻟﻌراﻗ‬ ‫مواﻟﻋﻧ‬ ‫ﺎ ﯾﻌﻠ‬ ‫ﺄﻟﮫ ﻋﻣ‬ ‫ﮫ أﺳ‬ ‫ﻟﯾ‬
‫واﻟﺻﺣف اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪1956 / 4 / 11‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪144 ، 82 : 4‬‬
‫ﻼم‬ ‫اﻧظ‪ 479‬ور أﻋ‬
‫راﻗﯾﯾن ‪: 1‬‬ ‫ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ‬ ‫‪1972‬اﻟﻣ‬
‫ﺎﯾر م‬ ‫ب ‪:‬وﻣﻌﺟ‬ ‫ﯾﻧ‬ ‫واﻻدﯾ‬
‫اﻻدب واﻟﻔن ‪ ( 2 ) . 217 : 2‬طﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪ 202 : 8‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪. 232 : 8‬‬
‫ن‬ ‫راھﯾم ﺑ‬
‫اﻟروﻣ إﺑ ﻲ =‬ ‫د ‪672‬‬ ‫اﻟروﻣ ﺟ ﻲ )ﻼل اﻟ ﻣﺣﻣ دﯾن (د ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ 732‬اﻟروﻣﻲ = وﺟدي ﺑن اﺑراھﯾم ‪ 1126‬اﻟروﻣﻲ ) ﺟﺎر ﷲ ( = وﻟﻲ‬
‫اﻟدﯾن ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ‪ 1151‬اﻟروﻣﻲ = ﺧﻠﯾل ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ‪1220‬اﺑن اﻟروﻣﯾ ﺔ =‬
‫اﻟﺟ ﺎدرﺟﻲ ( * )‬ ‫ﺳﺑﺎﺳ= ﺗﯾﺎن روﻧزﻓ ﺎل * )‬ ‫روﻧزﻓ ﺎل‬ ‫أﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪637‬‬
‫ﺎدرﺟﻲ ‪ :‬وﻗﻲ ﺑﺎﺣ ث ‪،‬‬ ‫ﺣﻘ‬ ‫رؤوف اﻟﺟ‬‫‪ 1379 - 1299‬ه = ‪ 1959 - 1882‬م (‬
‫اﻟﺗ ) ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﮫ‬ ‫اﻟﻌراﻗﯾ ﺔن‪ .‬ﻛﺗﺑ‬
‫ﻣ‬ ‫وق‬ ‫ﺔ اﻟﺣﻘ‬ ‫ﯾس ﻛﻠﯾ‬
‫ﻣ ن أھ ﻛ لﺎنﺑﻐرﺋ داد ‪.‬‬
‫زاء ‪،‬‬ ‫ﺛﻼﺛ‪ -‬ط ( ﺔ أﺟ‬
‫م‬ ‫اﻟﻘﺳ‪ -‬ط ( م اﻻول ﻣﻧ ﺣﻘﮫ ‪ ،‬و )وق اﻻﻣ‬ ‫ﻲ‬ ‫اﻟﺳﯾﺎﺳ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ھ ﺎرون‬ ‫ﻣﺣﺎﺿرات ‪ ،‬و ) ﺣﻘوق اﻻدارة ‪ -‬ط ( ) ‪ . ( 1‬اﻟروﯾﺎﻧﻲ =‬
‫‪307‬اﻟروﯾ ﺎﻧﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪450‬اﻟروﯾ ﻋﺑﺎﻧﻲد=اﻟواﺣ د ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل‬
‫اﻟروﯾ ﻧﺻﺎﻧﻲ =ر ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫رﯾﺢ ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم ‪505‬‬ ‫‪ 502‬ﺷ‬
‫اﻟروﯾ ﺎﻧﻲ‬
‫ت ( * ) ‪ 56 - . . .‬ه = ‪ 676 - . . .‬م (‬ ‫ن ﺛﺎﺑ‬ ‫‪ 833‬ﺑ* )‬
‫رﺣﻣن ﻊ‬ ‫روﯾﻔ‬ ‫اﻟ‬
‫روﯾﻔﻊ ﺑن ﺛﺎﺑت ﺑن اﻟﺳﻛن اﻟﻧﺟﺎري اﻻﻧﺻﺎري اﻟﻣدﻧﻲ ‪:‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ﺧطﯾب ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﺑﻣﺻ‪ .‬ر ‪ ،‬وأﻣ ره ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻋﻠ ﻰ ط راﺑﻠس اﻟﻐ رب ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 46‬ه ‪،‬‬ ‫اﻟﻔﺎﺗﺣﯾن‬
‫ﻧ زل‬
‫ﻓﻐزا إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺑرﻗﺔ وھو أﻣﯾر ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻣن ﻗﺑل ﻣﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﻣﺧﻠ د ‪.‬وﻗﺑ ره‬
‫ﻣﺷﮭور ﻓﻲ اﻟﺟﺑ ل اﻻﺧﺿ ر )ﺑﺑرﻗ ﺔ ( ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻣﻌﺟ م‬
‫ذاب ‪21 : 1‬‬ ‫‪( 2 ) . 589‬ل اﻟﻌ‬ ‫راﻗﯾﯾن ‪ 482 : 1‬و ‪: 3‬‬
‫اﻟﻣﻧﮭ‬ ‫ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ‬ ‫اﻟﻣ‬
‫وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 299 : 3‬وﻣﻌﺎﻟم واﻻﯾﻣﺎن ‪ ) * . 101 : 1‬روﯾم ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺻ وﻓﻲ ﺷ ﮭﯾر ‪،‬‬ ‫‪( 941‬ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﯾزﯾ د ﺑ ن روﯾ م ‪:‬‬ ‫‪ 330‬ه = ‪- . . .‬روﯾم ﺑ‬
‫ﻣن ﺟﻠﺔ ﻣﺷﺎﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ .‬ﻣن ﻛﻼﻣﮫ ‪ ) :‬اﻟﺻﺑر ﺗرك اﻟﺷﻛوى ‪ ،‬واﻟرﺿﻰ اﺳﺗﻠذاذ‬
‫اﻟﺑﻠوى ( ) ‪ ) * . ( 1‬رى ( * * ) رﯾﺎ اﻟﺳﻠﻣﯾﺔ ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺷﺎﻋرة ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻌﺻ ر اﻻﻣ وي ‪.‬ﻛﺎﻧ ت‬ ‫‪ ( . .‬رﯾﺎ ﺑﻧت اﻟﻐطرﯾف اﻟﺳﻠﻣﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﻣﻊ أﺑﯾﮭ ﺎ وأھﻠﮭ ﺎ ‪.‬وﻛن ﺎأﺑوھ ﺎ ﻣ ن‬ ‫ﺗﺳﻛن ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﺳﻣﺎوة ) ﺑﯾن اﻟﻛوﻓﺔ واﻟﺷﺎم (‬
‫وھﻲ‪ .‬ﺻﺎﺣﺑﺔ اﻟﺧﺑر اﻟﻣﺷﮭور ﻣﻊ ﻋﺗﺑ ﺔ ﺑ ن اﻟﺣﺑ ﺎب اﻻﻧﺻ ﺎري‬ ‫أﺷراف ﻗوﻣﮫ‬
‫ﻗ د أﺣﺑﮭ ﺎ ﻓﺧطﺑﮭ ﺎ ﻣ ن أﺑﯾﮭ ﺎ ﻓزوﺟ ﮫ ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬وأﻗﺑﻠ ت ﻣﻌ ﮫ ﻣ ن‬
‫اﻟﺳﻣﺎوة ﯾرﯾدان اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﻓﺧرﺟت ﻋﻠﯾﮭﻣﺎ ﺧﯾل ﻓﻘﺗل ﻋﺗﺑﺔ ﻓرﺛﺗﮫ رﯾ ﺎ ﺑﺄﺑﯾ ﺎت ‪ ،‬ﺛ م‬
‫ﻣﺎﺗ ت ﻋﻠ ﻰ أﺛ ره ‪ ،‬ودﻓﻧ ت ﺑﺟﺎﻧﺑ ﻗ ﮫ ‪.‬ﺎل ﻋﺑﺑ دنﷲﻣﻌﻣ ر اﻟﻘﯾﺳ ﻲ ‪ :‬زرت‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺑﻌد ﺳﺑﻊ ﺳﻧﯾن ﻣن ﻣﻘﺗ ل ﻋﺗﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﻠ ت ﻻ أﺑ رح ﺣﺗ ﻰ أزوره ‪ ،‬ﻓﺟﺋ ت ‪،‬‬
‫ا أﻧ ﺎ ﺑﺷ ﺟرة ﻋﻠﯾﮭ ﺎ أﻟ وان ﻣ ن اﻟ ورق ﻗ د ﻧﺑﺗ ت ﻋﻠ ﻰ اﻟﻘﺑ ر ‪ ،‬ﻓﺳ ﺄﻟت ﻋﻧﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺎﻟوا ‪ :‬إﻧﮭﺎ ) ﺷﺟرة اﻟﻌرﯾﺳﯾن ! ( ) ‪ ) * . ( 2‬رﯾﺎح ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( . . . - .‬رﯾﺎح ‪ :‬ﺟد ‪ ،‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺑﻧﻲ ھﻼل اﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن‬
‫اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻣﺳﺎﻛﻧﮭم ﻓﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ﺑﻧواﺣﻲ ﻗﺳﻧطﯾﻧﺔ واﻟﻣﺳﯾﻠﺔ واﻟزاب ‪ .‬وھم‬
‫رب ‪.‬ﺎل اﺑ ن ﺣ زم ‪:‬‬ ‫ﻓرﻗﺔ ﻛﺑﯾرة ‪ ،‬وﻓ ﯾﮭم ﻛ ﺎن ﻣﻠ ك اﻟﻌ رب اﻟﻘ دﯾم ﺑ ﺑﻼد اﻟﻣﻐ ﻗ‬
‫وﻣن ﺑطون ھﻼل ) ﺑﻧو رﯾﺎح ( اﻟذﯾن أﻓﺳدوا إﻓرﯾﻘﯾﺔ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫) ‪ ( 1‬طﺑﻘﺎت اﻟﺻوﻓﯾﺔ ‪ 180‬ﯾﻘول اﻟﻣﺷرف ‪ :‬اﺛﺑت اﻟﻣؤﻟف ﻋﺎم ‪ 330‬هﺗﺎرﯾﺧ ﺎ‬
‫ﻟوﻓﺎة روﯾم ‪ ،‬ﯾﺿﺎف إﻟﯾﮫ أن ﺑﻌض اﻟﻣراﺟﻊ ﺗﺟﻌل ﻋﺎم ‪ 303‬ه ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗﮫ ‪) .‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪222‬‬ ‫ﺗ ‪( 2‬زﯾﯾن اﻻﺳ واق ‪: 1‬واﻟ‪ 103‬در اﻟﻣﻧﺛ ور ‪( 3 ) . 213‬‬
‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪* . 262‬ﻋ) راف اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻣن أھ ل اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ‪.‬ﻗﯾ لھ‪ :‬و اﻟﻣﻌﻧ ﻲ‬ ‫‪ ( .‬رﯾﺎح ﺑن ﻛﺣﯾﻠﺔ ‪ :‬طﺑﯾب ‪ ،‬أو ﻛﺎھن ‪.‬‬
‫أﻗول ﻟﻌراف اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ داوﻧﻲ ﻓﺎﻧ ك إن أﺑرأﺗﻧ ﻲ‬ ‫ﺑﻘول ﻋروة ﺑن ﺣزام اﻟﻌذري ‪) :‬‬
‫وع ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ب !رﯾ( ) ‪( 1‬ﺎح*ﺑ ) ن ﯾرﺑ‬ ‫ﻟطﺑﯾ‬
‫رﯾﺎح ﺑن ﯾرﺑوع ﺑن ﺣﻧظﻠﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣﯾم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻛﺑﯾر ﻣن ﺗﻣﯾم ‪،‬‬
‫ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪.‬ﻗﺎل اﺑن اﻻﺛﯾﯾﻧﺳر ‪:‬ب إﻟﯾ ﮫ ﺧﻠ ق ﻛﺛﯾ ر ) ‪. ( 2‬اﻟرﯾ ﺎﺣﻲ =ﺧﺎﻟ د‬
‫اﻟﻌﺑ ﺎس ﺑ ن‬ ‫ﺑن ﻋﺗﺎب ‪ 77‬اﻟرﯾﺎﺣﻲ = إﺑراھﯾم ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ‪ 1266‬اﻟرﯾﺎﺷﻰ =‬
‫اﻟﻔرج ‪ 257‬رﯾﺎض = ﻋﻠﻲ رﯾﺎض ‪ 1317‬رﯾﺎض ) ﺑﺎﺷﺎ ( = ﻣﺻطﻔﻰ رﯾﺎض‬
‫‪ 1329‬رﯾﺎض = ﻣﺣﻣد ﻋﺑد اﻟﻣﻧﻌم ‪ ) * 1366‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺛﻣﺎر اﻟﻘﻠوب‬
‫رﺑﺎح ﺑ ن ﻋﺟﻠ ﺔوﻟ( م ﯾ ذﻛر‬ ‫‪ 81‬وﺳﻣﺎه اﻵﻟوﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺑﻠوغ اﻻرب ‪) 307 : 3‬‬
‫ﻣﺻدره ‪ ( 2 ) .‬اﻟﻠﺑﺎب ‪ 483 : 1‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪) * . 222‬رﯾﺎض اﻟﺻ ﻠﺢ ( *‬
‫رﯾﺎض( ﺑن رﺿ ﺎ ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑﺎﺷ ﺎ ﺑ ن‬ ‫) ‪ 1370 - 1310‬ه = ‪ 1951 - 1893‬م‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳ ﻲ‬ ‫ﻌﺑﻲ ‪ ،:‬ﻛ ﺎن ﻟ ﮫ أﺛ ر ﻛﺑﯾ ر ﻓ ﻲ ﺑﻧ ﺎء )ﻟﺑﻧ ﺎن (‬ ‫اﻟﺻ ﻠﺢ‬
‫ﺣﻣﻣ دﯾم ﺷ‬
‫زﻋ‬
‫وﻟد ﻓﻲ ﺻور ‪ ،‬وﺣﺻل ﻋﻠﻰ إﺟﺎزة اﻟﺣﻘوق ﻓ ﻲ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪.‬‬ ‫واﻟﻘوﻣﻲ اﻟﺣدﯾث ‪.‬‬
‫وﺣﻛم‪ .‬ﻋﻠﯾ ﮫ دﯾ وان اﻟﺣ رب اﻟﻌرﻓ ﻲ‬ ‫وﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء ) اﻟﻣﻧﺗدى اﻻدﺑﻲ ( ﺑﮭﺎ‬
‫اﻻﺗﺣ ﺎد واﻟﺗرﻗ ﻲ‬ ‫ﻓﻲ ﻋﺎﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻧﻔﻲ ﻣﻊ واﻟده ‪ ،‬ﻟﻣﻧﺎوأﺗﮭﻣ ﺎ ﺣ زب )‬ ‫) اﻟﺗرﻛﻲ (‬
‫( اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺿﯾﺎ ﻣﻊ أﺳرﺗﮭﻣﺎ ﺳﻧﺗﯾن ) ‪ 1918 - 1916‬م ( ﻓﻲ اﻻﻧﺎﺿول ‪.‬‬
‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﻔﺗ ﺎة‬‫وأﻗﺎم ﺑﻌد اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ‪ ،‬ﻓﻲ دﻣﺷق ودﺧل ﻓﻲ ﺟﻣﻌﯾ ﺔ )‬
‫رﺣ ل إﻟ ﻰ‬ ‫وﻟﻣﺎ اﺣﺗل اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﺳ ورﯾﺔ اﻟداﺧﻠﯾ ﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1920‬م (‬ ‫( اﻟﺳرﯾﺔ ‪.‬‬
‫طﯾﻧﻲ )‬ ‫وري اﻟﻔﻠﺳ‬ ‫واﺷ‪ .‬اﻟﻣ ﺗركؤﺗﻣر اﻟﺳ‬
‫ﺔ ﻣ ﻓ راتﻲ‬ ‫وزارأورﺑ‬
‫ر‪.‬‬ ‫ﻣﺻ‬
‫طﯾن ‪ .‬ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟدﻋﺎﯾ ﺔ ﻻﺳ ﺗﻘﻼل ﺳ ورﯾﺔ وﻟﺑﻧ ﺎن وﻓﻠﺳ وﻋ‬ ‫ﺑﺟﻧﯾ ﻲ ف (‬‫وﻧﺷ ط ﻓ‬
‫ﻣﺣﺎﻣﯾ ﻛﺎ (ﺎن ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء ﻣﺟﻠ س ﻟﺑﻧ ﺎن‬ ‫ﺑﯾروت ﺳ ﻧﺔ ‪1935‬م ‪ ،‬ﻓﺎﺷ ﺗﻐل ) ﺛ م‬
‫اﻟﻧﯾﺎﺑﻲ ‪ .‬واﻟﺗف ﺣوﻟﮫ ﺟﻣﮭور اﻟوطﻧﯾﯾن ‪ .‬وﺗوﻟﻰ رﯾﺎﺳﺔ اﻟوزارة اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ ) ﺳﻧﺔ‬
‫اﻟدﺳ ﺗور ‪ ،‬ﻛ ﺎن اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون ﻗ د وﺿ ﻌوھﺎ‬ ‫‪ 1943‬م (‬
‫واد ﻓﺗﻌ ﻲدﯾل ﻣ‬
‫ﺎﻗﺗرح‬ ‫ﻓ‬
‫ﻻﻏراﺿﮭم اﻻﺳﺗﻌﻣﺎرﯾﺔ ‪ ،‬وأﻗر ﻣﺟﻠ س اﻟﻧ واب اﻟﺗﻌ دﯾل ‪ ،‬ﻓﺳ ﺧط اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون ‪،‬‬
‫وأﻛﺛ ر اﻟ وزراء ‪ ،‬وﺑﻌ ض‬ ‫ﺑﺷ ﺎرة اﻟﺧ وري (‬ ‫واﻋﺗﻘﻠوه ﻣﻊ رﺋﯾس اﻟﺟﻣﮭورﯾ ﺔ )‬
‫ﻓﺛﺎر ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬وھﺎج اﻟﻌ ﺎﻟم اﻟﻌرﺑ ﻲ‬ ‫ﻛﺑﺎر اﻟﻧواب ‪ ،‬وأرﺳﻠوھم إﻟﻰ ﻗﻠﻌﺔ ) راﺷﯾﺎ (‬
‫اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون إﻟ ﻰ اﻻﻓ راج ﻋ ﻓﻌﻧﮭم ‪ .‬ﺎدوا إﻟ ﻰ‬ ‫ﺣﻛوﻣﺎﺗطر ﮫ ‪.‬‬
‫‪ ،‬واﺣﺗﺟ ت‬
‫واﺿ‬
‫دﯾﺳ ﻣﺑر ﺳ ﻧﺔ ‪( 1943‬‬ ‫ﻣﻧﺎﺻﺑﮭم ‪ ،‬ﺑﻌد أﺣد ﻋﺷر ﯾوﻣﺎ ﻣن اﻋﺗﻘ ﺎﻟﮭم ) ‪22 - 11‬‬
‫‪ 1946‬ﺎض ﺑ ﯾن رﺋﺎﺳ ﺔ اﻟ وزارة ‪،‬‬ ‫وظ ﻧﺔل رﯾ‬ ‫وﺟ ﻼ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون ﻋ ن اﻟﺑﻧ ﺎن ﺳ‬
‫واﻟﺗﺧﻠﻲ ﻋﻧﮭﺎ ‪ ،‬واﻟﻌودة إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﺣرﻛﺔ ﻟﺑﻧﺎن اﻟداﺋﻣﺔ ‪ ،‬ﯾﺧ ﺗط اﻟﺧط ﺔ وﻻ ﺗﺿ ﯾق‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾﺣ رص ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺣﯾﻠﺗﮫ ﻋن ﺗﻧﻔﯾذھﺎ ‪ ،‬وﻣن وراﺋﮫ ﻣﺳ ﻠﻣو ﻟﺑﻧ ﺎن وﻧﺻ ﺎراه‬
‫اﻟﻌروﺑ ﻋﮭ ﺔ ‪ .‬د وزارﺗ ﮫ اﻻﺧﯾ رة أﻋ دم‬ ‫أن ﻻ ﯾﺗﺧﻠ ف ﻟﺑﻧ ﺎن ﻋ ن ﻣوﻛ بوﻓ ﻲ‬
‫وﻓﻲ (ﻓﺗرة اﻋﺗزاﻟﮫ اﻟ وزارة ‪ ،‬ﺑﻌ د ذﻟ ك ‪ ،‬دﻋ ﺎه‬ ‫أﻧطون ﺳﻌﺎدة ) أﻧظر ﺗرﺟﻣﺗﮫ‬
‫اﻟﻣﻠك ﻋﺑد ﷲ اﺑن اﻟﺣﺳﯾن إﻟﻰ زﯾﺎرة ﻋﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﺟﺎب اﻟدﻋوة ‪ .‬وﺑﯾﻧﻣﺎ ھو ذاھب‬
‫إﻟﻰ ﻣطﺎر ﻋﻣ ﺎن ‪ ،‬ﻟﻠرﻛ وب ﻋﺎﺋ دا ﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ ﺑﯾ روت ‪ ،‬ﻓﺎﺟ ﺄه أﺷ ﺧﺎص أطﻠﻘ وا‬
‫وﺣﻣ ‪ .‬ل ﺟﺛﻣﺎﻧ ﮫ إﻟ ﻰ ﺑﯾ روت ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﯾﮫ اﻟرﺻﺎص ﻓﻘﺗل ﻓﻲ اﻟﺳﯾﺎرة ‪ ،‬وﻗﺗل ﻗﺎﺗﻠوه‬
‫ﻓدﻓن ﻓ ﻲ ﺟ وار ﻣﻘ ﺎم اﻻوزاﻋ وھﻲ ‪.‬و ﺻ ﺎﺣب اﻟﻛﻠﻣ ﺔ اﻟﻣﺷ ﮭورةﻟ ‪ :‬ن ﯾﻛ ون‬
‫اﻻﻗط اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻣﻣ وﻛرا ‪ .‬ﺎن ﯾﺟﯾ د‬ ‫ﻟﺑﻧ ﺎن ﻟﻼﺳ ﺗﻌﻣﺎر ﻣﻘ را ‪ ،‬وﻻ ﻻﺳ ﺗﻌﻣﺎر ﺎر‬
‫واﻧظ ر‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ﻛﻠﻐﺗ ﮫ ) ‪* . ( 1‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﻣ ‪( 1‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪.‬‬
‫راھﯾم ﺑ ن أﺣﻣ د ‪298‬رﺋ* ) ﺎم ﺑ ن‬ ‫ﻣﻧﺗﺧﺑ ﺎت اﻟﺗ وارﯾﺦ ﻟدﻣﺷ ق اﻟرﯾﺎﺿإﺑ ﻲ =‬
‫ﻧﮭﻔﺎن ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬رﺋﺎم ﺑن ﻧﮭﻔﺎن ﺑن ﺑﺗﻊ ‪ ،‬ﻣن ھﻣدان‬
‫‪ :‬ﻣن أﻗﯾﺎل اﻟﯾﻣن ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮫ ) ﻣﺣﻔد رﺋﺎم ( ﻣن رأس ﺟﺑل ذﺑﯾﺎن‬
‫داﻧﻲ ‪ :‬ت ﻓﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ اﻟﺟﮭ ﻼء ‪ ،‬وﺑ ﮫ آﺛ ﺎر‬ ‫اﻟﮭﻣ ﻰ ﺑﯾ‬
‫ﯾﺣ ﺎلﺞ إﻟ‬
‫ﻛ ﺎن ‪ ،‬ﻗ‬
‫ورﺗن ( * ) ‪ 1308 - 1236‬ه = ‪- 1821‬‬ ‫رﯾﺗﺷ) ‪) * . ( 1‬رد ﺑ‬
‫ﺔ؟‬ ‫ﻣﻌﺟﯾﺑ‬
‫ﻣﺳﺗﺷ رق‬ ‫رﯾﺗﺷ م (رد ﻓرﻧﺳ س ﺑ ورﺗن ‪Richard Francis : Burton‬‬ ‫‪1890‬‬
‫ﺟوزﯾ ف ﻧﯾﺗرﻓﯾ ل‬ ‫وﻛ ﺎن واﻟ ده )‬ ‫ھرﺗﻔ ورد ﺷ ﺎﯾر (‬ ‫اﻧﻛﻠﯾزي رﺣﺎﻟﺔوﻟ‪ .‬د ﻓ ﻲ )‬
‫ﻗﺳﯾﺳ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎﺑطﺎ (ﻓ ﻲ اﻟﺟ ﯾش اﻟﺑرﯾط ﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﺟ ده )إدورد ﺑ ورﺗن (‬ ‫ﺑﺿ ورﺗن‬
‫ﻔورد ‪.‬ب ﻣ ﻊ اﻟﺟ ﯾش‬ ‫آﯾرﻟﻧرﯾﺗﺷدة ‪.‬رد ﻣﺑ ﺎدئ اﻟﻼھ وت ﻓ ﻲ أﻛﺳ وذھ‬ ‫وﺗﻌﻠ م‬
‫اﻟﺑرﯾطﺎﻧﻲ إﻟﻰ اﻟﮭﻧد ‪ ،‬ﻓﺧدم اﻟﺷرﻛﺔ اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﻗدم أﻟم ﺑﺷﺊ ﻣن اﻟﻌرﺑﯾﺔ‬
‫ﺑﻊ ‪.‬ﺳ ﻧوات ﺗﻌﻠ م ﺑﮭ ﺎ اﻟﻠﻐﺗ ﯾن‬ ‫ﻓﺄﻗ ﻲﺎم ﻟﻧﺳ دن‬ ‫ﻓ ﻲ أﻛﺳ ﻔورد واﻟﮭﻧدﺳ ﺗﺎﻧﯾﺔ ﻓ‬
‫ﻌت ﻣﻌرﻓﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬وأﻟ ف أرﺑﻌ ﺔ‬ ‫واﻟﮭﻧدﺳﺗﺎﻧﯾﺔ ‪.‬‬
‫واﺗﺳ‬ ‫اﻟﻛﺟراﺗﯾﺔ‬
‫ووﺿ ﻊ ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﺳاﻟﺣ ﻣﺎهﺞ) إﻟ ﻰ ﻣﻛ ﺔ‬ ‫ﻛﺗودﺧ ب ‪.‬ل اﻟﺣﺟ ﺎز ﺳ مﻧﺔ‪1853،‬‬
‫وھو ﯾﻌد ﻣن أﻋظم اﻟﻣراﺟﻊ ﻋﻧ د اﻟﻐ رﺑﯾﯾن ﻓ ﻲﻣوﺿ وﻋﮫ ‪.‬وﺳ ﺎﻓر‬ ‫واﻟﻣدﯾﻧﺔ (‬
‫وﻣﺎل وھ رر ‪ ،‬وأﺻ ﯾب ﺑﺣرﺑ ﺔ ﻓ ﻲ ﻓﻛ ﮫ اﻻﺳ ﻔل ‪ ،‬ووﺿ ﻊ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫وأرﺳ‪ .‬ﻠﺗﮫ اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ‬ ‫رﻗﯾﺔﺳ( ﻧﺗﯾن ﻓ ﻲ ﺗرﻛﯾ ﺎ‬ ‫وأﻗ ﺎم‬ ‫ﺧط وات ﻓ ﻲ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ اﻟﺷ‬
‫ﻲ ﺑﻌﺛ ﺔ ﻟﻛﺷ ف ﻣﻧ ﺎﺑﻊ اﻟﻧﯾ ل ‪ ،‬ﻓﻛﺗ ب ﻋ ن ﻣﻧ ﺎطق ﻟﺑﺣﯾ رات ﻓ ﻲ‬
‫ﻧﺔ ‪ 1858‬ھ* ) ﺎﻣش ‪840 * ( 2‬‬ ‫ﺎﺳ‬ ‫رة طﺎﻧﺟﺎﻧﯾﻛ‬ ‫ﺗواﺋﯾﺔ وﺑﺣﯾ‬ ‫ﺔ اﻻﺳ‬
‫‪274‬وﻻدﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﺻ ﯾدا ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪1914‬م ‪ ،‬ﺧط ﺄ ‪.‬‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬‫وﻣذﻛرات ﻓﺎﺋز اﻟﻐﺻﯾن‬
‫‪ 17‬وز‬ ‫ﺑﺑﯾ روت ‪ -‬ﺗﻣ‬ ‫‪ 1951‬ﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪-‬‬ ‫وﻓ ﻲ‬ ‫وﺟرﯾ دة اﻻھ رام ‪/ 7 / 18‬‬
‫طﺑﻌ ﺔ‬ ‫اﻻﻛﻠﯾ ل ‪66 : 8‬‬ ‫‪ 1952‬ل ﻓ ﻲ رﺛﺎﺋ ﮫ ﻧظﻣ ﺎ وﻧﺛ را ‪( 1 ) .‬‬ ‫ﺑﻌ ض ﻣ ﺎ ﻗﯾ‬
‫ﻓرﻧﺎﻧ دوﭘو ‪ ،‬ﺛ م‬‫ﺑرﻧﺳﺗن ﺛ م ‪17 : 1‬وﯾ ﺎﻗوت ‪. 882 : 2‬وﻋ ﯾن )ﻗﻧﺻ ﻼ (ﻓ ﻲ‬
‫‪ 1869‬ﻰ ﺗرﯾﺳ ﺗﺔ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﺳ ﺎﻧﺗوس ﺑﺎﻟﺑرازﯾ ل وﻧﻘ ل إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق ﺳ وﻣﻧﮭﻧﺔ ﺎ إﻟ‬
‫‪ 1871‬وﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) اﻟﺗﺟول ﻓﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺔ اﻟﻐرﺑﯾﺔ ( و ) ﺳورﯾﺔ ﻏﯾر‬
‫ﺗرﺟﻣﺔ ﻛﺗ ﺎب أﻟ ف ﻟﯾﻠ ﺔ وﻟﯾﻠ ﺔ (وﻛﺗﺑ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﻛﺗﺷﻔﺔ ( وﻛﺗﺎب ﻋن ) زﻧﺟﺑﺎر ( و )‬
‫ﻛﻠﮭﺎ ﺑﺎﻻﻧﺟﻠﯾزﯾﺔ ‪ ،‬ﻧﺷرت وھو ﺣﻲ ) ‪ ) * . ( 1‬رﯾﺣﺎﻧﺔ ﺑﻧت زﯾد ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 632‬م د( ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﺧﻧﺎﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ت زﯾ‬‫‪ 10‬ه ﺔ= ﺑﻧ‪- . . .‬‬
‫رﯾﺣﺎﻧ‬
‫اﻟﻧﺿ اﻟﻧﺑ ﯾر ‪:‬ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻛﺎﻧ ت ﯾﮭودﯾ ﺔ وﺳ ﺑﯾت ‪،‬‬ ‫إﺣ دى أزواج‬
‫وأﺳﻠﻣت ﺳﻧﺔ ‪ 6‬ه ‪ ،‬ﻓﺄﻋﺗﻘﮭﺎ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﺗزوﺟﮭﺎ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﻌﺟﺑﺎ‬
‫ﻗﺿﺎھﺎ ‪.‬زل ﻋﻧ ده ﺣﺗ ﻰ ﻣﺎﺗ ت ‪ ،‬وھ و‬ ‫ﺑﺄدﺑﮭﺎ وﺑﯾﺎﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻻ ﺗﺳﺄﻟﮫ ﺣﺎﺟﺔ إﻻ وﻟم ﺗ‬
‫ﻋﺎﺋد ﻣن ﺣﺟﺔ اﻟوداع ‪ ،‬ﻓ دﻓﻧﮭﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺑﻘﯾ ﻊ ) ‪. ( 2‬اﻟرﯾﺣ ﺎﻧﻲﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﻋﺑﯾ دة‬
‫أﻣﯾن ﺑ ن ﻓ ﺎرس ‪1359‬اﻟرﯾﺣ ﺎﻧﻲﻧﺟﯾ= ب ﺑ ن إﻟﯾ ﺎس ‪1368‬‬ ‫‪ 219‬اﻟرﯾﺣﺎﻧﻲ =‬
‫اﻟرﯾس = ﻧﺟﯾب ﺑن ﻣﺣﻣود ‪ 1371‬رﯾﺳﻛﮫ = ﯾوھن ﯾﺎﻛب راﯾﺳﻛﮫ اﻟرﯾﺳوﻧﻲ =‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1343‬اﻟرﯾﻣﺎوي = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣود ‪ 1337‬اﻟرﯾﻣﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫د ﷲ ‪ ) * 792‬دوزي ( * ) ‪ 1300 - 1235‬ه = ‪ 1883 - 1820‬م (‬
‫رﯾﻧﮭﺎرت ﺑﯾﺗر آن دوزي ‪ ) * Reinhart‬ھﺎﻣش ‪Ency . 4 : 864 ( 1 ) * ( 3‬‬
‫واﻗرأ ﻣ ﺎ ﻛﺗﺑ ﮫ‬‫‪ . Bri‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ﻋﺷرة ‪ .‬و ‪Nouveau Larousse 2 : 343‬‬
‫ﯾﻌﺗﻧ ق ﺑ ورﺗن‬ ‫وﻓﯾ ﻟ ﮫم ‪) :‬‬ ‫رﺳ ﺗم ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻻھ رام ‪1953 / 8 / 19‬‬ ‫راﺷ ﻋﻧ د د‬
‫اﻻﺳﻼم ‪ ،‬وﻟم ﯾﻘل إﻧﮫ ﻏﯾر ﻣﺳﻠم ‪ ،‬وﻟﻛﻧﮫ ادﻋﻰ أﻧ ﮫ وﻟ د ﻣﺳ ﻠﻣﺎ ﻣ ن أب ﻋﺟﻣ ﻲ‬
‫رﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻌﺗﻣ دا ﻓ ﻲ ذﻟ ك ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﺣﻧﺗﮫ وﻟﮭﺟﺗ ﮫوﻓ( ﻲ ‪ Buckland 64‬أن‬
‫وإﻣﺗ ﺎع‬ ‫طﺑﻘ) ‪( 2‬ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪92 : 8‬‬ ‫زوﺟﺗ ﮫ وﺿ ﻌت ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻋ ن ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ‪.‬‬
‫رﯾﺣﺎﻧ ﺔ ﺑﻧ ت ﺷ ﻣﻌون‬ ‫اﻻﺳﻣﺎع ﻟﻠﻣﻘرﯾزي ‪ 249 : 1‬وھﻲ ﻓﻲ ﻻﺻﺎﺑﺔ ‪) 87 : 8‬‬
‫ﻣﺷﺗﺷرق ھوﻟﻧدي ‪ ،‬ﻣن أﺻ ل ﻓرﻧﺳ ﻲ ) ‪1‬‬ ‫ﺑن زﯾد ( ‪pieter Anne , Dozy :.‬‬
‫ذھب ‪ .‬ن ﻓرﻧﺳ ﺔ إﻟ ﻰ ھوﻟﻧ دة ﻓ ﻲ ﻣﻧﺗﺻ ف‬ ‫ﺗﺎﻧﺗﻲأﺳاﻟﻣ ﻼﻓﮫ ﻣ‬
‫ﺑروﺗﺳ ﺎﺟر‬‫ھ(‬
‫ﺛﻼ ﯾن‬‫درس ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌﺗﮭ ﺎ ﻧﺣ و ﺛ‬ ‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﻟﯾ دن ‪.‬‬‫اﻟﻘرن اﻟﺳﺎﺑﻊ ﻋﺷر ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻣﯾﺔ ‪.‬رأ اﻵداب اﻟﮭوﻟﻧدﯾ ﺔ واﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬ ‫ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء ﻋدة ﻣﺟﺎﻣﻊ ﻗ‬
‫ﺔ واﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ واﻻﯾﺗﺎﻟﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺗﻌﻠ م اﻟﺑرﺗﻐﺎﻟﯾ ﺔ ﺛ م اﻻﺳ ﺑﺎﻧﯾﺔ ﻓﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻲ اﻻدب‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫ن ﻛﺗﺑﮭ‬ ‫رﻣ‬ ‫ﻰ ﻛﺛﯾ‬ ‫ﺎطﻠﻊ ﻋﻠ‬ ‫رة ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﻰ اﻻﺧﯾ‬
‫ﻣﺟﻠ( ﻲدﯾن ﻛﺑﯾ رﯾن ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬ ‫ﻣﻌﺟ م دوزي ‪ -‬طﻓ‬ ‫ﺎرﯾﺦ ‪ .‬ﮭر آﺛ ﺎره )‬ ‫أﺷ‬ ‫واﻟﺗ‬
‫ﻣﻠﺣ ق‬ ‫واﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬اﺳ ﻣﮫ ‪Supplement aux ( Dictionnaires Arabes‬‬
‫ﻛﻼم ﻛﺗ ﺎب اﻟﻌ رب‬ ‫ﺑﺎﻟﻣﻌﺎﺟم اﻟﻌرﺑﯾﺔ ( ذﻛر ﻓﯾﮫ ﻣﺎ ﻟم ﯾﺟد ﻟﮫ ذﻛرا ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻟﮫ )‬
‫ﻲ‬ ‫ﻠﻣﯾن ﻓ‬ ‫ﺑﺎﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺎرﯾﺦﺔ )اﻟﻣﺳ‬
‫زاء ‪ ،‬ﺗ‬ ‫ﺎدﯾﯾن ‪ -‬ﺔط (‬
‫أﺟ‬ ‫ﺔ اﻟﻌﺑ ﺛﻼﺛ‬ ‫ﻲ دوﻟ‬ ‫ﻓ‬
‫اﻟﻛﯾﻼﻧﻣﻧ ﻲﮫ ﻓإﻟ ﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎبﻣﻠ) وك‬ ‫رﺟم ﻛﺎﻣ ﺻ ل وﻻ‬ ‫إﺳ ﺗ ﺑﺎﻧﯾﺔ (‬
‫اﻟطواﺋف وﻧظرات ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ‪ -‬ط ( وﻟﮫ ) اﻻﻟﻔﺎظ اﻻﺳﺑﺎﻧﯾﺔ * ) ھﺎﻣش‬
‫وأدﻣﺟ ت أداة اﻻﺿ ﺎﻓﺔ‬ ‫‪( 1 ) * ( 1‬ﻛﺎن أﺳﻼﻓﮫ ﯾﺳ ﻣون آل أو زي ) ‪d , Ozy‬‬
‫اﻻﺳ( ‪d‬م ﻋﻧ د اﻧﺗﻘ ﺎﻟﮭم إﻟ ﻰ ھوﻟﻧ دة ﻓﺄﺻ ﺑﺢ اﻻﺳ م ) دوزي ( ‪.‬‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ )‬
‫ﻓﻲ‬
‫وﻣﻣ ﺔ ﺎ‪ .‬ﻧﺷ ر ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ )‬ ‫ﺑﺎﻻﻟﻣﺎﻧﯾ‬
‫واﻟﺑرﺗﻐﺎﻟﯾ درة ﻣ ن أﺻ ول ﻋرﺑﯾ ﺔ (‬ ‫ﺔ اﻟﻣﻧﺣ‬
‫وب إﻟ ﺔ ( ﻰ ﻋرﯾ ب اﺑ ن ﺳ ﻌد اﻟﻘرطﺑ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﻧﺳ ﻟﻘرطﺑ‬ ‫ﺗﻘ وﯾم ﺳ ﻧﺔ ‪961‬‬
‫ﻣﯾﻼدﯾ ﺔ‬
‫اﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ﻓ ﻲ أﺧﺑ ﺎر اﻻﻧ دﻟس‬ ‫ورﺑﯾﻊ ﺑن زﯾد ‪ ،‬وﻣﻌﮫ ﺗرﺟﻣﺔ ﻻﺗﯾﻧﯾﺔ ‪ ،‬و )‬
‫ﻟﻼدرﯾﺳ ﻲ ‪ ،‬و )‬ ‫ﻧزھ ) ﺔ اﻟﻣﺷ ﺗﺎق (‬ ‫ربﻋ ( ذاري ‪ ،‬وﻗﺳ م ﻣ ن‬ ‫ﻻﺑ ن‬ ‫واﻟﻣﻐ‬
‫ﻣﻧﺗﺧﺑﺎت ﻣن ﻛﺗﺎب اﻟﺣﻠﺔ اﻟﺳﯾراء ( ﻻﺑن اﻻﺑﺎر ‪ ،‬و ) ﺷرح ﻗﺻﯾدة اﺑن ﻋﺑدون‬
‫ن(*)‬ ‫ﺎن ‪) * 1284‬‬
‫ﻧﯾﻛﻠﺳ‬ ‫رﯾﻧ‪ .‬ﺟوزﯾو = ف ﺗوﺳ‬ ‫درون ) ‪( 1‬‬ ‫(ن ﺑ‬ ‫ﻻﺑ‬
‫‪ 1364 - 1285‬ه = ‪ 1945 - 1868‬م ( رﯾﻧوﻟد أﻟﯾن ﻧﯾﻛﻠﺳن ‪Reynold Allen :‬‬
‫‪Nicholson‬ﻣﺳﺗﺷرق إﻧﺟﻠﯾزي ‪ ،‬ﻋ ﺎﻟم * )ھ ﺎﻣش ‪2 : 44 - 65 ( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪ ،39‬وﻛ ﺎن ﻻ ﯾ زال ﻓ ﻲ ﺳ ن اﻟﺛﺎﻣﻧ ﺔ‬ ‫ن آﺛورﺳ ﺎرهﺎﻟﺔ‬
‫ﻛﺗﺎﺑ ﺎ‬‫‪ Dugat‬ﻣ‬
‫وﻓﯾ ﮫ‬
‫ﻲ ‪54 : 2‬‬ ‫رد ﻋﻠ‬ ‫‪ 163‬رب ﻟﻛ‬ ‫واﻻرﺑﻌ وﻣﺟﻠﯾن ‪ .‬ﺔ اﻟﺿوﻏراﺋﯾﺎء ‪: 7‬ب اﻟﻐ‬
‫‪893‬دراﺳ ﺔ اﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ وﺗ ﺎتﺎرﯾﺦ‬ ‫وآداب ﺷ ﯾﺧو ‪. 149‬‬
‫ﺑﺄورﺑﺎ ‪ 43‬وآداب زﯾدان ‪ 171 : 4‬واﻟﻣﺳﺗﺷرﻗون ‪ 143‬وھم ﻣﺧﺗﻠﻔون ﻓﻲ وﻓﺎﺗ ﮫ‬
‫وﻗرأت اﺳﻣﮫ ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻛﺗﺑﮫ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ظ ﺎھر )‬ ‫ﺑﯾن ﺳﻧﺔ ‪ 1882‬و ‪ 83‬و ‪84‬‬
‫رﯾﻧﺣ رت دزي ( ‪.‬‬ ‫ﺷ رح ﻗﺻ ﯾدة اﺑ ن ﻋﺑ طﺑﻌدون (ﺔ ﻟﯾ دن ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪) 1846‬‬
‫ﺑﺎﻟﺗﺻوف اﻻﺳﻼﻣﻲ ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻛﻣﺑردج وﻏﯾرھﺎ ‪ .‬ودرس اﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ‪،‬‬
‫ودرﺳﮭﻣﺎ ‪ .‬واﺷﺗرك ﻓﻲ ﻧﺷر ) ﺗذﻛرة اﻻوﻟﯾﺎء ( ﻟﻠﻌطﺎر ‪ ،‬و ) اﻟﻠﻣﻊ (ﻟﻠﺳ راج‬
‫ﺎﻻت ﻓ ﻲ اﻟﺗﺻ وف ﻻﺑ ن ﻋرﺑ ﻲوﻟ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ب‬ ‫‪ ،‬و )ﺗرﺟﻣﺎن اﻻﺷ واقﻣﻘ‪ -‬ط (‬
‫ﻼم ( و )‬ ‫ﻣﺗﺻ و ) وﻓو اﻻﺳ‬ ‫ﺔ(‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻵداب اﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫ﺎ)‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺗ‬ ‫ﺑﺎﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ‬
‫دراﺳﺎت ﻓﻲ اﻟﺗﺻوف اﻻﺳﻼﻣﻲ (ﺗرﺟﻣﮫ إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾﺔ أﺑواﻟﻌﻼ ﻋﻔﯾﻔﻲ ‪ ،‬وﻧﺷ ر‬
‫ﺎت ﻣ ن اﻟﺷ ﻌر واﻟﻧﺛﻋ رن (اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺑﮭﺗرﺟﻣﺎ ‪ ،‬و )‬
‫ﯾﮫ ‪Rene :‬‬ ‫‪ 1924‬م ( ﮫ ﺑﺎﺳ‬
‫ﯾﮫ ( * ) ‪ 1342 - 1271‬ه = ‪ - 1855‬رﯾﻧﯾ‬ ‫ﺑﺎﺳ‬
‫ﻓرﻧﺳأﻋﺿﻲ ‪ .‬ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ وﻟﻲ ‪ .‬د ﻓ ﻲ‬ ‫رق ن‬ ‫ﻣ‬ ‫‪Basset‬‬
‫ﻣﺳﺗﺷ‬
‫ﻟوﻧﯾﻔﯾل ) ( ‪ Luneville‬وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻧﺎﻧﺳﻲ ﺛم ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ اﻟﻠﻐﺎت اﻟﺷرﻗﯾﺔ ﺑﺑﺎرﯾس‬
‫‪ 1882‬م ﺗ وﻟﻰ‬ ‫ﻣدرﺳﻓ ﺔﻲاﻟﺟزاﺋ ر اﻟﻌﻠﯾ ﺎ ﺳ ﻧﺔ م ‪ ،‬ﺛ‬ ‫ﻣدرﺳ ﺎ ﻟﻠﻌرﺑﯾ ﺔ‬ ‫وﻋ ﯾن ‪.‬‬
‫وا (ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن اﻟﻣﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔوﺗ‪ .‬رأس ﻣ ؤﺗﻣر‬ ‫ﻋﺿ ﻲ‬‫إدارﺗﮭﺎ ‪ .‬واﺧﺗﯾر ) ﻓ‬
‫ﺗﺣﻔ ﺔ اﻟزﻣ ﺎن (ﻟﻌ رب‬ ‫وﻧﺷ ر ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ )‬ ‫اﻟﻣﺳﺗﺷرﻗﯾن ﺑﺎﻟﺟزاﺋر ﺳﻧﺔ ‪ 1910‬م ‪.‬‬
‫ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻓﺗوح اﻟﺣﺑﺷﺔ ‪ ،‬ﻣﻊ ﺗرﺟﻣﺔ ﻓرﻧﺳﯾﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﺧزرﺟﯾﺔﻓ ( ﻲ اﻟﻌ روض‬
‫ﺑﻼد ﻧدروﻣﺔ وﺗرارة ﺑﻌد ﺧروج اﻟﻣوﺣ دﯾن ﻣﻧﮭ ﺎوﻟ( ﮫ ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬ ‫‪ ،‬و ) ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻲ اﻟﻣﺟﻼت اﻟﺷرﻗﯾﺔ ﻓﻲ ﻓرﻧﺳﺔ واﻟﺟزاﺋر وﺗوﻧس ‪ ،‬وﻓﺻول ﻓﻲ داﺋرة‬
‫اﻟﻣﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﺗﺻﺎﻧﯾف ‪.‬ﺗوﻓﻲ ﺑ ﺎﻟﺟزاﺋر ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫‪ ( 1‬اﻟﻣﺳﺗﺷرﻗون ‪ 94‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻛﺗﺎب ‪ 121 : 1‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪2 ) . 1886‬‬
‫( ‪ 1 - 137 Journal Asiatique T . CCIV14‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ ‪164 : 4‬‬
‫ﺛم ‪ 169 : 5‬واﻟرﺑﻊ اﻻول ﻣن اﻟﻘرن اﻟﻌﺷرﯾن ‪123‬واﻟﻣﺳﺗﺷ رﻗون ‪63‬وﻣﻛﺗﺑ ﺔ‬
‫ﻓﺎروق اﻻول ‪ ،‬ﻓﮭرس اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ ) * . 56‬ﺣرف اﻟزاى ( * * ) زا ( *اﺑن أﺑ ﻲ‬
‫زاﺋدة ﺑ ن ﻗداﻣ ﺔ ( * ) ‪ 76 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬ ‫زاﺋدة = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن زﻛرﯾﺎ ‪) * 182‬‬
‫ﻗﺎﺋ ‪ :‬د ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ ﺟﻌﺎنﻣ ‪ .‬ن أھ ل‬ ‫‪ 695 -‬م ( زاﺋدة ﺑن ﻗداﻣﺔ ﺑن ﻣﺳﻌود اﻟﺛﻘﻔﻲ‬
‫ﻋﺑﯾدﻣﺎ‪ .‬وﻟﯾ ﮫ إﻣ رة ﺟ ﯾش ﺳ ﯾره ﺑ ﮫ‬ ‫اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ھو اﺑن ﻋم اﻟﻣﺧﺗﺎر ﺑن أﺑﻲآﺧر‬
‫ﺣﺟﺎج اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ﻟﻘﺗ ﺎل ﺷ ﺑﯾب ﺑ ن ﯾزﯾ د ‪ ،‬ﻓﻧﺷ ﺑت ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ﻣﻌ ﺎرك ﻗﺗ ل ﻓﯾﮭ ﺎ زاﺋ دة‬
‫زاد اﻟراﻛ ب =‬ ‫زاﺧﻋﺑ ر د=ﷲ ﺑ ن زﺧرﯾ ﺎ ‪1161‬‬ ‫ﺑﺄﺳ ﻔل اﻟﻔ رات ) ‪ . ( 1‬اﻟ‬
‫ﻋرﻓطﺔ ﺑن ﺣﺑﺎب زاد اﻟﺳﻔر = ﻣﺎزن ﺑن اﻻزد اﺑن زاذان =ﻣﺣﻣد ﺑن اﺑ راھﯾم‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن‬ ‫‪ 381‬اﺑن زاﻏو = أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪845‬اﻟزاﻏ وﻟﻲ =‬
‫‪ 559‬اﺑن اﻟزاﻏوﻧﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑﯾدﷲ ‪527‬اﻟزاﻗ ﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﮭ دي ‪1244‬‬
‫اﺑن زاﻛور = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻗﺎﺳم ‪ ) * 1120‬أﺳﯾر اﻟﮭوى ( * ) ‪ 546 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﻲ‬ ‫ﻲ اﻟﻘطﯾﻔ‬ ‫ﺎﺋل اﻟﮭﯾﺗ‬ ‫و اﻟﻔﺿ‬ ‫ﻲ ‪ ،‬أﺑ‬ ‫ن ﻛﺎﻣ ‪ . .‬ل‪ -‬ﺑ‪ 1151‬من (ﻋﻠ‬ ‫ﺑ‬
‫ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﻌﺎﻧﯾ ﮫ وأﻟﻔﺎظ ﮫ * )‬ ‫اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﻣﮭذب ‪ ،‬واﻟﻣﻠﻘب ﺑﺄﺳﯾر اﻟﮭوى ‪:‬‬
‫ﻛﺎن ﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ . 346 : 5‬رﻗﺔ وﺣﻼوة ‪.‬‬
‫اﻟﮭ وى ﻗﺗﯾ ل اﻟ أﺻرﯾم (ﻠﮫ ﻣ ن اﻟﻘطﯾﻋﻠ فﻰ) اﻟﺧﻠ ﯾﺞ اﻟﻔﺎرﺳ ﻲ (‬ ‫أﺳ ﯾر )‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫وﺷﮭرﺗﮫ ﻓﻲ ) ھﯾت ( وھﻲ ﺑﻠدة ﻋﻠﻰ اﻟﻔرات ) ‪ . ( 1‬اﻟزاھد =‬
‫اﻟزاھ د اﻟﻣﯾرﺗﻠ ﻲ =ﻣوﺳ ﻰ‬ ‫= ﺎر ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود ‪658‬‬ ‫اﻟرﺣﻣن ‪546‬اﻟزاھ ديﻣﺧﺗ‬
‫زاھر ﺑ ن ط ﺎھر (‬ ‫ﺑن ﺣﺳﯾن ‪ 604‬اﻟزاھر اﻻﯾوﺑﻲ = داود ﺑن ﯾوﺳف ‪) * 632‬‬
‫* ) ‪ 533 - . . .‬ه = ‪ 1138 - . . .‬م (زاھر ﺑن طﺎھر ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻧﯾﺳ ﺎﺑوري‬
‫ﯾﺎت‬ ‫اﻟﺳداﺳ‬
‫ﻟ ره ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻲ ﻋﺻ‬ ‫دﺛﮭﺎ ﻓ‬ ‫ﻧﯾﺳاﻟﻘﺎﺳ ﺎﺑورم ‪:‬وﻣﺣ‬ ‫ﻣﺳ‪ ،‬أﺑ ﻧد و‬
‫ب ‪: 4‬وﻓ‪ 215‬وات‬ ‫إرﺷ * ) ‪( 1‬ﺎد اﻻرﯾ‬
‫ﯾﺎت (ھ * ) ﺎﻣش ‪( 2‬‬ ‫واﻟﺧﻣﺎﺳ‬
‫اﻟوﻓﯾﺎت ‪ . 163 : 1‬ﻣن ﻣروﯾﺎﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬وﺧرج )اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ( ﻠوأﻣﻰ ﻧﺣ و‬
‫أﻟف ﻣﺟﻠس ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻋن ﺑﺿﻊ وﺛﻣﺎﻧﯾن ﺳﻧﺔ ) ‪ . ( 1‬اﻟزاھﻲ =ﻋﻠﻲ ﺑن إﺳ ﺣﺎق‬
‫ن‬ ‫ﺧﺑوط ( * ) ‪ 1326 - . . .‬ه = ‪- . . .‬زاﯾ‪ 1908‬م د( ﺑ‬ ‫اﺑ ‪* 352‬ن )ﺷ‬
‫ﺧﻠﯾﻔﺔ ﺑن ﺷﺧﺑوط ﺑ ن ذﯾ ﺎب ‪ ،‬ﻣ ن آل ﺑ و ﻓ ﻼحﺷ‪ :‬ﯾﺦ ﺑﻠ دةأﺑ) و ظﺑ ﻲ (ﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﺳﺎﺣل اﻟﺟﻧوﺑﻲ ﻣن اﻟﺧﻠﯾﺞ اﻟﻔﺎرﺳﻲ ‪ .‬ﺑﻧﺎھﺎ ﺑﻌض أﺳﻼﻓﮫ ﺣواﻟﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 1175‬ه‬
‫ﺣﻛﻣﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪- 1210‬‬ ‫‪ ،‬وﺗوارﺛ وا ﺣﻛﻣﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻛ ﺎن أﺷ ﮭرھم ﺟ دهﺷ) ﺧﺑوط (‬
‫وﺷ ذرات اﻟ ذھب ‪4‬‬ ‫‪ 1231‬ه ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻟﺳﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪470 : 2‬‬
‫وﻋﻧﮭ ﺎر (أﺧ ذت ﻓ ﻲ اﻟطﺑﻌ ﺔ‬ ‫‪ 102‬ﻲ اﻟرﺳ ﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳ ﺗطرﻓﺔ ‪) 74‬‬
‫زھ‬ ‫وھ ‪:‬و ﻓ‬
‫ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫أﻣرھ ‪ .‬ﺎ ﺑﻌ د ذﻟ ك إﻟ ﻰ أن ﺗوﻻھ ﺎ ﺻ‬ ‫طرب ﻰ‬ ‫اﻻوﻟ‬ ‫واﺿ‬
‫ﻓﺎﺳﺗﻘرت ‪ ،‬وأﺻﺑﺢ أﻗوى رﺟل ﻋﻠﻰ اﻟﺳﺎﺣل ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟﻧ وب اﻟﺧﻠ ﯾﺞ ‪،‬‬ ‫‪ 1271‬ه‬
‫‪،‬‬
‫ﺎش‪ .‬ﻗرﯾﺑ ﺎ ﻣ ن ﺗﺳ ﻌﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﺑﻘﻌ ﺔ‬
‫وﻛﺎﻧت إﻣﺎرﺗﮫ ﻣ ن أﻗ وى إﻣ ﺎرات ﺗﻠ ك ﻋ‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬زب ( * * )اﻟزﺑ ﺎء ( * ) ‪ 358 - . . .‬ق ه = ‪- . . .‬‬
‫‪ 285‬مت( ﻋﻣ رو ﺑ ن اﻟظﺣﺳ ربﺎنﺑ اﺑ ن ن أذﯾﻧ ﺔ ﺑ ن اﻟﺳ ﻣﯾدع ‪:‬‬ ‫اﻟزﺑ ﺎء ﺑﻧ‬
‫اﻟﻣﻠﻛﺔ اﻟﻣﺷﮭورة ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻟﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺑﺔ ﺗدﻣر وﻣﻠﻛﺔ اﻟﺷ ﺎم واﻟﺟزﯾ رة ‪.‬‬
‫‪Zenobie‬ﻣ ن ذرﯾ ﺔ ﻛﻠﯾ وﺑطرة ﻣﻠﻛ ﺔ ﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫رﻧﺞﯾوﻧﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫وأﻣﮭ ﺎ‬‫ﯾﺳ ﻣﯾﮭﺎ اﻻﻓ‬
‫ﻛﺎﻧت ﻏزﯾرة اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬ﺑدﯾﻌﺔ اﻟﺟﻣﺎل ‪ ،‬ﻣوﻟﻌﺔ ﺑﺎﻟﺻﯾد واﻟﻘﻧص ‪ ،‬ﺗﺣﺳن أﻛﺛر‬
‫وﻟﯾ ت ﺗ دﻣر )وﻛﺎﻧ ت‬ ‫وﻛﺗﺑ ت ﺗﺎرﯾﺧ ﺎ ﻟﻠﺷ رق ‪.‬‬ ‫اﻟﻠﻐﺎت اﻟﺷﺎﺋﻌﺔ ﻓ ﻲ ﻋﺻ رھﺎ ‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻌﺔ ﻟﻠروﻣﺎن ( ﺑﻌد وﻓﺎة زوﺟﮭﺎ ) واﻟﻌرب ﺗﻘول ﺑﻌد ﻣﻘﺗل أﺑﯾﮭﺎ ( ﺳﻧﺔ ‪ 267‬م‬
‫ث أن ط ردت اﻟروﻣ ﺎن وﺣ ﺎرﺑﺗﮭم ‪ ،‬ﻓﮭزﻣ ت ھﯾرﻗﻠﯾ وس اﻟﻘﺎﺋ د اﻟﻌ ﺎم‬
‫ﻟﺟﯾش اﻻﻣﺑراطور ﻏﺎﻟﯾﺎﻧوس ‪ ،‬واﺳﺗﻘﻠت ﺑﺎﻟﻣﻠك ‪ ،‬ﻓﺎﻣﺗد ﺣﻛﻣﮭﺎ ﻣن اﻟﻔرات إﻟﻰ‬
‫ﺻﺣراء اﻟﻌ رب إﻟ ﻰ آﺳ ﯾﺔ اﻟﺻ ﻐرى ‪ ،‬واﺳ ﺗوﻟت ﻋﻠ ﻰ ﻣﺻ ر‬ ‫وﻣن اﻟرو‬
‫م ﺑﺣر‬
‫أﻣﺎ ﺧﺎﺗﻣﻣدةﺔ‪ .‬أﻣرھ ﺎ ﻓﻣؤرﺧ و اﻟﻌ رب ﻣﺗﻔﻘ ون ﻋﻠ ﻰ ﻗﺻ ﺔ ‪ ،‬ﺧﻼﺻ ﺗﮭﺎ ‪ :‬أن‬
‫اﻟزﺑﺎء ﻗﺗﻠت ﺟذﯾﻣﺔ اﻟوﺿﺎح ﻣﻠك اﻟﻌراق ﻓﺎﺣﺗﺎل اﺑن أﺧت ﻟ ﮫ اﺳ ﻣﮫ ﻋﻣ رو ﺑ ن‬
‫ﻋدي ﺣﺗﻰ دﺧل ﻗﺻرھﺎ وھم ﺑﻘﺗﻠﮭﺎ ﻓﺎﻣﺗﺻ ت ﺳ ﻣﺎ ﻗ ﺎﺗﻼ وﻗﺎﻟ تﺑﯾ) دي ﻻ ﺑﯾ د‬
‫ور‬ ‫رت اﻻﻣﺑراط‬ ‫رﻧﺞ ﯾﻘوﻟ ﺎ ﺑﻌ ون ‪:‬د أن ﻗﮭ‬
‫إﻧﮭ‬ ‫ﻋﻣوﻣؤرﺧرو ! (و اﻻﻓ‬
‫وس ﻗﺎﺗﻠﮭ ﺎ اﻻﻣﺑراط ور أورﻟﯾ ﺎﻧوس ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﺻ ر ﻓ ﻲ أﻧطﺎﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺣﺻ ر‬
‫‪ ،282‬ﻓﺄرادت اﻟﻧﺟ ﺎة ﺑﻧﻔﺳ ﮭﺎ‬‫ﺗدﻣر ‪ ،‬ﻓﺟﺎع أھﻠﮭﺎ واﺿطروا إﻟﻰ اﻟﺗﺳﻠﯾم ﺳﻧﺔ م‬
‫ض ﻋﻠﯾﮭ ﺎ وﺣﻣﻠ ت أﺳ ﯾرة إﻟ ﻰ روﻣﯾ ﺔ ﺳ م ﻧﺔﻓﺄﺳ‪ 284‬ﻛﻧت ﻓ ﻲ ﺗﯾﺑ ور * )‬
‫واﻟﺳ ﺎﺣل اﻟﺟﻧ وﺑﻲ ﻟﻠﺧﻠ ﯾﺞ‬ ‫ﻋﻣ ﻓ ﺎنﻲ )‬‫ورج رﻧ س ‪،‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪( 1‬ﺟ* ) ‪( 1‬‬
‫وﺑﻠﻐﮭﺎ أن ﺗدﻣر ﻗد دﻣ رت ﺑﻌ دھﺎ ﻓﺎﺷ ﺗدت آﻻﻣﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﻔﺎرﺳﻲ ( ‪ ) . 227‬ﺗﯾﻔوﻟﻲ (‬
‫اﺛﻧﺗ ﺎن ‪ ،‬اﻻوﻟ ﻰ اﺳ ﻣﮭﺎ ﻧﺎﺋﻠ ﺔ وﻟﻘﺑﮭ ﺎ‬ ‫وﻣﺎﺗت ﻏﻣﺎ ‪ .‬وﻓﻲ اﻟﻛﺗﺎب ﻣنھﻣ ﺎ‬
‫ﯾﻘول ‪:‬‬
‫اﻟزﺑﺎء ‪ ،‬وھﻲ اﻟﺗﻲ ﻗﺗ ل ﺟذﯾﻣ ﺔ اﻻﺑ رش أﺑﺎھ ﺎ ‪ ،‬وﻗﺗﻠ ت ﻧﻔﺳ ﮭﺎﺎﻟﺳﺑ م ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫زﯾﻧوﺑﯾ ﺎﻲ (ﺗوﻟ ت اﻟﺣﻛ م ﺑﻌ د ﻣﻘﺗ ل‬ ‫زﯾﻧ ب اﻟﻣﺳ ﻣﺎة ﻋﻧ د اﻟروﻣ وھ ﺎن )ﻲ اﻟﺗ‬
‫ﯾﺣﯾ ﻰ ﺑ ن‬ ‫زوﺟﮭﺎ ) أذﯾﻧﺔ ( وﻣﺎﺗت ﻓﻲ ﺳﺟن أورﻟﯾﺎن اﻟروﻣﺎﻧﻲاﺑ‪ .‬ن زﺑ ﺎدة =‬
‫ﺳﻌﯾد ‪ 594‬اﻟزﺑﺎدي ) اﻟﻣﻧﺎﻟﻲ ( = ﻋﺑد اﻟﻣﺟﯾد ﺑن ﻋﻠﻲ ) ‪( 1163‬زﺑ ﺎرة ) ‪( 1‬‬
‫اﻟﻌ ﻼء ( * ) ‪ 154 - 70‬ه =‬ ‫‪ 1252‬و* )ﻋﻣ رو اﺑ ن‬ ‫= ﺑ ن ﯾوﺳ ف أﺑ‬ ‫أﺣﻣ د‬
‫‪ 771‬م (ﺎر اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ اﻟﻣ ﺎزﻧﻲ اﻟﺑﺻ ري ‪ ،‬أﺑ و ﻋﻣ رو ‪،‬‬ ‫زﺑ ﺎن ﺑ‪- 690‬ن ﻋﻣ‬
‫وﯾﻠﻘب أﺑوه ﺑﺎﻟﻌﻼء ‪ :‬ﻣن أﺋﻣﺔ اﻟﻠﻐﺔ واﻻدب ‪ ،‬وأﺣد اﻟﻘراء اﻟﺳﺑﻌﺔ ‪ .‬وﻟد ﺑﻣﻛﺔ ‪،‬‬
‫وﻧﺷﺄ ﺑﺎﻟﺑﺻرة ‪ ،‬وﻣﺎت ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻔرزدق ‪ ) :‬ﻣﺎ زﻟت أﻏﻠق أﺑواﺑﺎ وأﻓﺗﺣﮭﺎ‬
‫أﻋﻠ‪ :‬م اﻟﻧ ﺎس ﺑ ﺎﻻدب‬ ‫ﺣﺗ ﻰ أﺗﯾ ت أﺑ ﺎ ﻋﻣو اﺑ ر ن ﻋﻣﻗ ﺎر‬
‫ﺎل (أﺑ وﻛﻋﺑﯾ ﺎن دة‬
‫واﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﻘرآن واﻟﺷﻌر ‪ ،‬وﻛﺎﻧت ﻋﺎﻣﺔ أﺧﺑﺎره ﻋن أﻋ راب أدرﻛ وا اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ‬
‫‪ .‬ﻟﮫ أﺧﺑﺎر وﻛﻠﻣﺎت ﻣﺄﺛورة ‪ .‬وﻟﻠﺻوﻟﻲ ﻛﺗﺎب )أﺧﺑﺎر أﺑﻲ ﻋﻣرو اﺑن اﻟﻌ ﻼء )‬
‫‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬آل زﺑﺎرة ‪ :‬ﻣن اﻻﺳر اﻟﻣﻌروﻓﺔ ﻓﻲ اﻟﯾﻣن ‪ ،‬وھم‬
‫زﺑ ) ﺎرة ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺿ م ‪ ،‬ﺑط ن‬ ‫وﻗ ‪ .‬رأت ﻓ ﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ‪492 : 1‬‬ ‫ﯾﻧطﻘوﻧﮭﺎ ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟ زاي‬
‫اﻟﻌﻠ وﯾﯾن ﺑﻧﯾﺳ ﺎﺑور ﺑ ل‬ ‫ﺎل ‪) :‬‬
‫وﻗ ﯾﺦ‬ ‫ﻣﻰ أﺣ دھم ‪ ،‬ﺷ‬ ‫ﻛﺑﯾ ر ﻣ ن اﻟﻌﻠ وﺳوﯾﯾن )‬
‫ﺑﺧراﺳﺎن ( وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ اﻟﺗﺎج ‪233 : 3‬إﻻ أﻧﮫ اﻗﺗﺻر ﻋﻠﻰ ﺧراﺳ ﺎن ‪( 2 ) .‬ﻓ ﻲ‬
‫ﯾوطﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻣزھ ر ‪،‬‬ ‫ﺳ م أﺑﯾ ﮫ ﺧ ﻼف ‪ ،‬واﻋﺗﻣ دﻧﺎ ھﻧ ﺎ ﻋﻠ ﻰ رواﯾ ﺔ اﻟﺳ‬
‫واﻧظ ر ﻏﺎﯾ ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪: 1‬‬‫وھذا)أﺻﺢ ﻣﺎ ﻗﯾل ﻓ ﻲ أﺳ ﻣﺎء أﺑ ﻲ ﻋﻣ رو (‬ ‫ﻟﻘوﻟﮫ ‪:‬‬
‫ﺔ ‪318 : 1‬‬ ‫ﺎن ‪386 : 1‬‬
‫واﻟذرﯾﻌ‬ ‫واﺑ ‪164 : 1‬ن ﺧﻠﻛ‬
‫ﺎت‬ ‫‪288‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬ ‫وﻓ‬
‫واﻟﺷرﯾﺷﻲ ‪ 254 : 2‬وﻧزھﺔ اﻻﻟﺑﺎء ‪31‬وطﺑﻘﺎب اﻟﻧﺣوﯾﯾن ﻟﻠزﺑﯾ دي ‪ -‬خ ‪.‬وﻓﯾ ﮫ‬
‫‪ ) :‬ﻣﺎت ﻓﻲ طرﯾق اﻟﺷﺎم ( ‪ ) * .‬اﺑن ﺳﯾﺎر ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 10‬ق ه = ‪. . .‬‬
‫زﺑﺎن مﺑن( ﺳ ﯾﺎر ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﺟ ﺎﺑر اﻟﻔ زاريﺷ‪ :‬ﺎﻋر ﺟ ﺎھﻠﻲ‬ ‫‪ -‬ﻧﺣو ‪613‬‬
‫ﻏﯾر ﻗدﯾم ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻣﻧﺎﻓرات ‪ .‬ﻋﺎش ﻗﺑﯾل اﻻﺳﻼم وﺗزوج ﻣﻠﯾﻛﺔ ﺑﻧت ﺧﺎرﺟﺔ‬
‫راﺟ ﻊ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ‪-‬وأﺳ ﻠم‬ ‫وﻣﺎت وھﻲ ﺷﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟﮭ ﺎ اﺑﻧ ﮫ ﻣﻧظ ور ‪-‬‬ ‫اﻟﻣزﻧﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﻠﯾﺎت واﻟﺣﻣﺎﺳ‬ ‫ﻌراء اﻟﻣﻔﺿ‬ ‫ﺑﯾﻧﮭﻣ ﻣ ﺎ ‪.‬ن ﺷ‬
‫رق اﻻﺳوزﺑ ﻼم ﺎن ‪،‬‬ ‫ذا ﻓﻔ‬
‫اﻟﺻﻐرى ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟزﺑرﻗﺎن ﺑن ﺑدر ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 45‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو‬
‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن رؤﺳ ﺎء ﻗوﻣ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺎن ﺑ ن ﺑ در اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ اﻟﺳ ﺻﻌدي ‪:‬‬ ‫‪ 665‬م (‬
‫اﻟزﺑرﻗ‬
‫ﻟﺣﺳ ن وﺟﮭ ﮫ ‪.‬‬ ‫وھو ﻣ ن أﺳ ﻣﺎء اﻟﻘﻣ ر (‬ ‫ﻗﯾل اﺳﻣﮫ اﻟﺣﺻﯾن وﻟﻘب ﺑﺎﻟزﺑرﻗﺎن )‬
‫وﺳ ﷲ ﻠم ﺻ دﻗﺎت ﻗوﻣ ﮫ ﻓﺛﺑ ت إﻟ ﻰ زﻣ ن ﻋﻣ ر ‪،‬‬ ‫رﺳ ﮫ ول‬ ‫وﻻهﻋﻠﯾ‬
‫ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬
‫وﻛﺎن ﻓﺻ ﯾﺣﺎ ﺷ ﺎﻋرا ‪،‬‬ ‫وﻛف ﺑﺻره ﻓﻲ آﺧر ﻋﻣره ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ أﯾﺎم ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﯾﮫ ﺟﻔﺎء اﻻﻋراب ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﺣزم ‪ :‬وﻟﮫ ﻋﻘب ﺑطﻠﺑﯾرة ‪Talavera‬ﻟﮭم ﺑﮭﺎ ﺗﻘ دم‬
‫‪ ،‬وﻛﺎﻧوا أول ﻧزوﻟﮭم ﺑﺎﻻﻧدﻟس ﻧزﻟوا ﺑﻘرﯾ ﺔ ﺿ ﺧﻣﺔ ﺳ ﻣﯾت )اﻟزﺑﺎرﻗ ﺔ (ﻧﺳ ﺑﺔ‬
‫إﻟﯾﮭم ‪ ،‬ﺛم ﻏﻠب اﻻﻓرﻧﺞ ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﻘﻠوا إﻟﻰ طﻠﺑﯾرة ‪ ،‬وﯾﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻗ ول اﻟﻧﺎﺑﻐ ﺔ‬
‫ﺗﻌدو اﻟذﺋﺎب ﻋﻠﻰ ﻣ ن ﻻ ﻛ ﻼب ﻟ ﮫ ( ) ‪( 2‬اﺑ‪ .‬ن زﺑ ر )اﻟرﺑﻌ ﻲ ( =ﻋﺑ د‬ ‫‪):‬‬
‫ﷲ ﺑن أﺣﻣد ) ‪ ( 329‬اﺑن زﺑر اﻟرﺑﻌﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪379‬اﺑن اﻟزﺑﻌ رى‬
‫= ﻋﺑد ﷲ ﺑن اﻟزﺑﻌرى * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺳﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪26 : 3‬وطﺑﻘ ﺎت‬
‫اﻟورﻗ ﺔ‬ ‫‪174‬اﻟﻣﻔﺿ ﻠﯾﺎت ﻟﻠﺗﺑرﯾ زي ﺑﺧط ﮫ ‪:‬‬ ‫واﻟوﺣﺷ وﺷﯾﺎت رح‬ ‫اﻟﺟﻣﺣ ﻲ ‪94‬‬
‫‪ 220‬واﻟﻧﺳﺧﺔ اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ‪ ( 2 ) . 1463‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ 543 : 1‬واﻵﻣدي ‪ 128‬وذﯾل‬
‫واﻟﺟﻣﺣ ﻲ ‪47‬‬ ‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪531 : 1‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪208‬‬ ‫اﻟﻣ ذﯾل ‪32‬‬
‫ﻗﻠت ‪ :‬وﻓﻲ ﻋﯾون اﻻﺧﺑﺎر ‪ 226 : 1‬ﯾﻘﺎل ‪ :‬ﻛﺎن اﻟﺳﯾد ﻣن اﻟﻌرب ﯾﻌﺗم ﺑﻌﻣﺎﻣﺔ )‬
‫وإﻧﻣﺎ ﺳﻣﻲ اﻟزﺑرﻗﺎن ﻟﺻﻔرة ﻋﻣﺎﻣﺗﮫ وﻛ ﺎن اﺳ ﻣﮫ‬ ‫ﺻﻔراء ( ﻻ ﯾﻌﺗم ﺑﮭﺎ ﻏﯾره ‪.‬‬
‫ﺣﺻﯾﻧﺎ ؟ اﺑن اﻟزﺑﻌرى = ﻗطﺑﺔ ﺑن زﯾد أﺑو زﺑﯾد = اﻟﻣﻧذر ﺑن ﺣرﻣﻠﺔ * ) زﺑﯾد‬
‫واﺳ ‪ - 1‬ﻣﮫ ﻣﻧﺑ ﮫ ﺑ ن ﺻ ﻌب ﺑ ن‬ ‫زﺑﯾ ‪ - .‬د‪( . .، .‬‬
‫(*)‪..=...-...‬‬
‫ﺳﻌد اﻟﻌﺷﯾرة ‪ ،‬ﻣن ﻣذﺣﺞ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻛﮭﻼن ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫‪.‬وھم زﺑﯾد اﻟﺣﺟﺎز ﻛﺎن ﻋﻠﯾﮭم درك اﻟﺣﺎج اﻟﻣﺻري ﻣن اﻟﺻﻔراء إﻟﻰ اﻟﺟﺣﻔ ﺔ‬
‫زﺑﯾد ﺑن ﻣﻌ ن ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪:‬‬ ‫وراﺑﻎ ‪ ،‬وﻛﺎﻧوا ﺣﻠﻔﺎء آل رﺑﯾﻌﺔ ﺑﺎﻟﺷﺎم ) ‪- 2 . ( 1‬‬
‫ﻛﺎﻧ ‪ .‬ت ﻣﺳ ﺎﻛﻧﮭم ﻓ ﻲﺑرﯾ ﺔ‬ ‫ﺑط ن ﻣ ن طﯾ ﺊ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺟد ﺑﻧ وه‬
‫ﺳﻧﺟﺎر ﻣن اﻟﺟزﯾزة اﻟﻔراﺗﯾﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬زﺑﯾدة ﺑﻧت ﺟﻌﻔر ( * ) ‪ 216 - . . .‬ه‬
‫ﯾﺔ ‪ ،‬أم‬ ‫ﻣﯾﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳ‬ ‫ور اﻟﮭﺎﺷ‬ ‫ن اﻟﻣﻧﺻ‬ ‫دة ﺑﻧ = ‪. .‬ت‪- .‬ﺟﻌﻔ‪ 831‬م (ر ﺑ‬ ‫زﺑﯾ‬
‫ﻣن‪.‬ﻓﺿ ﻠﯾﺎت اﻟﻧﺳ ﺎء وﺷ ﮭﯾراﺗﮭن‬ ‫ﺟﻌﻔر ‪ :‬زوﺟﺔ ھﺎرون اﻟرﺷﯾد ‪ ،‬وﺑﻧت ﻋﻣﮫ‬
‫‪ .‬وھﻲ أم اﻻﻣﯾن اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ .‬اﺳﻣﮭﺎ ) أﻣﺔ اﻟﻌزﯾز ( وﻏﻠب ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻟﻘﺑﮭﺎ ) زﺑﯾدة (‬
‫زﺑﯾ دة أﻧ ت‬ ‫ﯾرﻗﺻ ورﮭﺎ( ﻓ ﻲ طﻔوﻟﺗﮭ ﺎ وﯾﻘﯾ ﺎول ‪:‬‬ ‫اﻟﻣﻧﺻ‬
‫ﻗﯾ ﻛ ل ‪:‬ﺎن ﺟ دھﺎ )‬
‫زﺑﯾدة ! ﻓﻐﻠب ذﻟك ﻋﻠﻰ اﺳﻣﮭﺎ ‪ .‬وإﻟﯾﮭﺎ ﺗﻧﺳب )ﻋﯾن زﺑﯾ دةﻓ ( ﻲ ﻣﻛ ﺔ ‪:‬ﺟﻠﺑ ت‬
‫ن أﻗﺻ ﻰ وادي ﻧﻌﻣ ﺎن ‪ ،‬ﺷ رﻗﻲ ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬وأﻗﺎﻣ ت ﻟ ﮫ اﻻﻗﻧﯾ ﺔ ﺣﺗ ﻰ‬
‫‪ 165‬هﺎ ‪.‬ﻣ ﺎت ‪ ،‬وﻗﺗ ل اﺑﻧﮭ ﺎ اﻻﻣ ﯾن ‪،‬‬ ‫أﺑﻠﻐﺗﮫ ﻣﻛﺔ ‪ .‬ﺗزوج ﺑﮭﺎ اﻟرﺷﯾد ﺳﻧﺔ وﻟﻣ‬
‫اﺿطﮭدھﺎ رﺟﺎل اﻟﻣﺄﻣون ﻓﻛﺗﺑت إﻟﯾﮫ ﺗﺷﻛو ﺣﺎﻟﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻌطف ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﺟﻌ ل ﻟﮭ ﺎ‬
‫وﻛﺎﻧت ﻟﮭﺎ ﺛ روة واﺳ ﻌﺔ‬ ‫ﻗﺻرا ﻓﻲ دار اﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬وأﻗﺎم ﻟﮭﺎ اﻟوﺻﺎﺋف واﻟﺧدم ‪.‬‬
‫‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﺣرﯾري ﻓﻲ إﺣدى ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﮫ ‪) :‬وﻟو ﺣﺑﺗك ﺷﯾرﯾن ﺑﺟﻣﺎﻟﮭﺎ وزﺑﯾدة ﺑﻣﺎﻟﮭ ﺎ‬
‫وﺧﻠﻔ ﻟ ا تﺦ آﺛ( ‪ .‬ﺎرا ﻧﺎﻓﻌ ﺔ ﻏﯾ ر اﻟﻌ ﻗ ﯾن ‪.‬ﺎل اﺑ ن *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 386‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 223‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬ھو زﺑﯾد اﻻﻛﺑر ‪ ،‬وذﻛر زﺑﯾدا‬
‫آﺧر اﺳﻣﮫ ﻣﻧﺑﮫ أﯾﺿﺎ اﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﺳﻠﻣﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ زﺑﯾد اﻻﻛﺑر ھذا ‪.‬واﻟﻠﺑ ﺎب‬
‫ﺟﻌ ل اﺑ ن‬ ‫زﯾ ) د اﺑ ن ﻣﻧﺑ ﮫ (وﻗ ﺎلاﻟﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪:‬‬ ‫‪495 : 1‬وھو ﻓﻲ اﻟﺳ ﺑﺎﺋك ‪36‬‬
‫ﺧﻠدون ﻓﻲ اﻟﻌﺑر ) زﺑﯾدا ( اﺑن ﺳﻌد اﻟﻌﺷﯾرة ﻟﺻﻠﺑﮫ ‪( 2 ) .‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪224‬‬
‫ﺎء ﻋﺻ رھﺎ دﯾﻧ ﺎ وأﺻ ﻼ وﺟﻣ ﺎﻻ‬ ‫أﻋظوﺻ م ﻧﺳﻔﮭﺎ ‪) :‬‬ ‫ﺗﻐ ري ﺑ‪ .‬ردي ﻓ ﻲ‬
‫وھ ذه‬ ‫وﻣﻌروﻓﺟﺑﯾ ﺎ (ر ﻓ ﻲ ﻛﻼﻣ ﮫ ﻋﻠ ﻰ طرﯾ ق اﻟﺣ ﺞ ‪) :‬‬ ‫ﯾﺎﻧﺔاﺑ ن‬ ‫وﺻ ﺎل‬ ‫وﻗ‬
‫اﻟﻣﺻﺎﻧﻊ واﻟﺑرك واﻵﺑﺎر واﻟﻣﻧﺎزل اﻟﺗ ﻲ ﻣ ادن إﻟﺑﻐ ﻰد ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ھ ﻲ آﺛ ﺎر زﺑﯾ دة‬
‫اﺑﻧﺔ ﺟﻌﻔر ‪ ،‬اﻧﺗدﺑت ﻟذﻟك ﻣدة ﺣﯾﺎﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺑﻘ ت ﻓ ﻲ ھ ذا اﻟطرﯾ ق ﻣراﻓ ق وﻣﻧ ﺎﻓﻊ‬
‫ﺗﻌم وﻓد ﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻛل ﺳﻧﺔ ﻣن ﻟدن وﻓﺎﺗﮭﺎ إﻟﻰ اﻵن ‪ ،‬وﻟوﻻ آﺛﺎرھﺎ اﻟﻛرﯾﻣﺔ ﻓ ﻲ‬
‫ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز‬‫ذﻟك ﻟﻣﺎ ﺳﻠﻛت ھذه اﻟطرﯾق ( ‪.‬ﺗوﻓﯾت ﺑﺑﻐ داد ) ‪. ( 1‬اﻟزﺑﯾ دي =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟوﻟﯾ د ‪149‬اﻟزﺑﯾ ديﻋﺑﺛ= ر ﺑ ن اﻟﻘﺎﺳ م‬ ‫ﺑن ﻋﻣرو ‪ 102‬اﻟزﺑﯾ دي =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪555‬اﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ‪379‬اﻟزﺑﯾ دي =‬ ‫‪ 178‬اﻟزﺑﯾدي =‬
‫اﻟزﺑﯾدي = اﻟﺣﺳﯾن ﺑن اﻟﻣﺑﺎرك ‪ 631‬اﻟزﺑﯾدي = ﻋﺑد اﻟﻠطﯾف ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ‪802‬‬
‫اﻟزﺑﯾ دي )‬ ‫= ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪930‬‬ ‫اﻟزﺑﯾ أﺣﻣدي د‬‫= ﺑ ن أﺣﻣ د ‪893‬‬ ‫اﻟزﺑﯾ أﺣﻣدي د‬
‫ﻣرﺗﺿﻰ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ) ‪( 1205‬اﺑن اﻟزﺑﯾ رﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر ‪73‬‬
‫‪ 75‬ن اﻟزﺑﯾ رأﺣﻣ= د ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪) * 708‬‬ ‫اﺑن اﻟزﺑﯾر = ﻋﺑد ﷲ ﺑن اﻟزﺑﯾر اﺑ‬
‫اﻟزﺑﯾر ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬ ‫اﻟزﺑﯾري ( * ) ‪ 317 - . . .‬ه = ‪ 929 - . . .‬م (‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪.‬ﻛ إﻣﺎنﺎم أھ ل اﻟﺑﺻ رة‬ ‫اﻟزﺑﯾري ‪ ،‬ﻣن أﺣﻔﺎد اﻟزﺑﯾر ﺑن اﻟﻌوام ‪:‬‬
‫وﻛ ﺎن أﻋﻣ ﻰﻟ ‪ .‬ﮫ ﻣﺻ ﻧﻔﺎت ‪،‬‬ ‫ﻓﻲ ﻋﺻره وﻣدرﺳﮭﺎ ‪ ،‬ﺻ ﺣﯾﺢ اﻟرواﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺛﻘ ﺔ ‪.‬‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪189 : 1‬‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ )اﻟﻛ ﺎﻓﻲﻓ ( ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 433 : 14‬واﻟﺷرﯾﺷﻲ ‪ 225 : 2‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 213 : 2‬واﻟدر‬
‫طﺑﻌ ﺔ ﻟﯾ دنوﻓ‪ .‬ﻲ أﻋ ﻼم‬ ‫اﻟﻣﻧﺛور ‪ 215‬واﻟدﯾﺎرات ‪ 101‬ورﺣﻠﺔ اﺑن ﺟﺑﯾر ‪208‬‬
‫ﺗﻌﻠم ( و )‬ ‫رﯾﺎﺿو ) ﺔ اﻟﻣ‬
‫ﺔ(‬ ‫اﻟﮭداﯾ‬
‫ﺎ‪.‬و)‬ ‫ﺎء ‪1‬ﺑﻌ ‪430 :‬ض أﺧﺑﺎرھ‬ ‫اﻟﻧﺳ‬
‫اﻟزﺑﯾ( * )ر ﺑ ن ﺑﻛ ﺎر ( * ) ‪ 256 - 172‬ه = ‪ 870 - 788‬م (‬ ‫اﻻﻣ ﺎرة ( ) ‪1‬‬
‫ﺎر ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻻﺳ دي اﻟﻣﻛ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أﺣﻔ ﺎد اﻟزﺑﯾ ر ﺑ ن‬
‫اﻟﻌوام ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد ﷲ ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻻﻧﺳﺎب وأﺧﺑﺎر اﻟﻌرب ‪ ،‬راوﯾﺔ ‪.‬وﻟد ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬
‫أﺧﺑﺎر اﻟﻌ رب ‪ ،‬وأﯾﺎﻣﮭ ﺎ‬‫‪ ،‬ووﻟﻲ ﻗﺿﺎء ﻣﻛﺔ ﻓﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫ﺟﻣﮭ رة ﻧﺳ ب ﻗ رﯾش ( و ) اﻻوس‬ ‫( و ) ﻧﺳب ﻗرﯾش واﺧﺑﺎرھﺎ ‪ -‬ط (ﺑﺎﺳ م )‬
‫واﻟﺧزرج ( و ) وﻓود اﻟﻧﻌﻣﺎن ﻋﻠﻰ ﻛﺳرى ( و ) أﺧﺑﺎر اﺑن ﻣﯾﺎدة ( و ) أﺧﺑﺎر‬
‫ﺣﺳﺎن ( و ) أﺧﺑﺎر ﻋﻣر ﺑن أﺑﻲ رﺑﯾﻌﺔ ( و ) أﺧﺑﺎر ﺟﻣﯾل ( و ) أﺧﺑﺎر ﻧﺻﯾب‬
‫اﻟدﻣﯾﻧﺔﮫ (ﻣﺟﻣ وع ﻓ ﻲ اﻻﺧﺑ ﺎر وﻧ وادر‬ ‫( و ) أﺧﺑﺎر ﻛﺛﯾر ( و ) أﺧﺑﺎر اﺑن وﻟ‬
‫ﻣﻧ ‪ -‬طﮫ (أرﺑﻌ ﺔ أﺟ زاء ‪ 16‬و ‪ 17‬و ‪ 18‬و ‪19‬‬ ‫اﻟﻣوﻓﻘﯾ ﺎت‬ ‫اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﺳ ﻣﺎه )‬
‫أﻟﻔﮫ ﻟﻠﻣوﻓق اﺑن اﻟﻣﺗوﻛل اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ ،‬وﻛﺎن ﯾؤدﺑﮫ ﻓﻲ ﺻﻐره ) ‪) * . ( 2‬اﻟزﺑﯾ ر‬
‫اﻟزﺑﯾ( ر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣطﻠ ب‬ ‫ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻣطﻠ ب ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫أﻛﺑر ‪:‬أﻋﻣﺎم اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم أدرﻛ ﮫ اﻟﻧﺑ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ طﻔوﻟﺗ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺑن ھﺎﺷم‬
‫ﯾﻌ د ﻣ ن ﺷ ﻌراء ﻗ رﯾش إﻻ أن ﺷ ﻌره ﻗﻠﯾ ل ‪ ،‬ﯾﻘﻣﻧ ﺎلﮫ ‪:‬اﻟﺑﯾﺗ ﺎن اﻟﻠ ذان‬
‫أوﻟﮭﻣﺎ ‪ ) :‬إذا ﻛﻧت ﻓﻲ ﺣﺎﺟﺔ ﻣرﺳﻼ ﻓﺄرﺳل ﺣﻛﯾﻣﺎ وﻻ ﺗوﺻﮫ ( ) ‪ ) * ( 3‬اﺑن‬
‫اﻟزﺑﯾ( ر ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺳ ﻠﯾطﻲ‬ ‫أﺑﻲ اﻟﻣﺎﺣوز ( * ) ‪ 68 - . . .‬ه = ‪ 688 - . . .‬م‬
‫اﻟﯾرﺑوﻋﻲ ‪ ،‬اﺑن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻧﻛت اﻟﮭﻣﯾﺎن ‪ 153‬ووﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪1‬‬
‫وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪: 2‬‬ ‫‪:‬وﺗ‪ 189‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪) . 471 : 8‬اﺑ ‪( 2‬ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪189 : 1‬‬
‫‪ 193‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ ( 3 ) . 467 : 8‬اﻟﺟﻣﺣﻲ ‪ 195‬و ‪205‬واﻟروض اﻻﻧ ف ‪1‬‬
‫ﺎﺣوزﯾم‪ :‬اﻻزارﻗ ﺔ ‪ ،‬ﺑﻌ د ﻣﻘﺗ ل ﻋﺑﯾ دﷲ‬ ‫‪ 78 :‬وﺳﻣط اﻵﻟﻲ ‪743‬أﺑ‪ .‬ﻲ اﻟﻣ زﻋ‬
‫ﺑن ﺑﺷﯾر ﺑن اﻟﻣﺎﺣوز ) ﺳﻧﺔ ‪ ( 65‬ﻓﻲ ﺣرﺑﮫ ﻣﻊ اﻟﻣﮭﻠب ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﺑﯾﻌﺗﮭم ﻟﻠرﺑﯾر‬
‫ﯾزﯾ د ﺑ ن‬‫أھﻠﻋﻠ ﻰ أﻣﯾ رھم )‬ ‫ﻓﻲ ) أرﺟﺎن ( وﺳﺎر ﻣﻧﮭﺎ إﻟﻰ ) اﻟري ( ﻓﺄﻋﺎﻧﮫ ﮭﺎ‬
‫وﺗﻘ‪ .‬دم اﻟزﺑﯾ ر ﺑﺟ ﯾش‬ ‫وظﻔ ( ر اﻟزﺑﯾ ر وﻗﺗ ل ﯾزﯾ د‬‫اﻟﺣﺎرث اﺑن روﯾم اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ‬
‫اﻻزارﻗﺔ إﻟﻰ أﺻﺑﮭﺎن ‪ ،‬واﻻﻣﯾر ﻓﯾﮭﺎ ﻋﺗﺎب ﺑ ن ورﻗ ﺎء اﻟرﯾ ﺎﺣﻲ ‪ ،‬ﻓﺣﺎﺻ روھﺎ‬
‫ﺳﺑﻌﺔ أﺷﮭر ‪.‬وﺻﺑر ﻟﮭم ﻋﺗﺎب ‪ ،‬ﯾﻘﺎﺗﻠﮭم ﺑﯾن وﻗت وآﺧر ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺑﺎب اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪،‬‬
‫وأﺻ ﺎب رﺟﺎﻟ ﮫ ﺟﮭ د ﺷ دﯾد ‪ ،‬ﻓﺧ رج‬ ‫ﻋﻧ ‪ ،‬ده‬‫إﻟﯾﮭﻣ ﺎلن‪.‬ﻣاﻟ ﺎزاد‬
‫وﯾﻠﺟ ﺄ وﻗ‬
‫ﺧ روج اﻟﻣﺳ ﺗﻣﯾت ‪ ،‬وﺗﺑﻌ ﻛﻣﮫ ﺎ) ﯾﻘ ول اﻟﻣﺑ أﻟﻔرد (ﺎن وﺳ ﺑﻌﻣﺋﺔ ﻓ ﺎرسوﻟ‪ .‬م‬
‫وﻗﺗل‪ .‬ﻣن ھؤﻻء ﺧﻠ ق ﻛﺛﯾ ر ‪ ،‬وﺗﻐﻠﻐﻠ ت ﺧﯾ ل‬ ‫ﯾﺷﻌر اﻻزارﻗﺔ إﻻ وﻗد دھﻣوھم‬
‫ﻋﺗﺎب ﻓﻲ ﺟﻣوﻋﮭم وﺳﻘط اﻟزﺑﯾر ﻗﺗﯾﻼ ﻓﻲ اﻟﻣﻌرﻛﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻠﻣﺗوﻧﻲ ( * )‬
‫وﻧﻲ ‪:‬‬ ‫د اﻟﻣﺗ‬ ‫و ﻣﺣﻣ‬ ‫‪1142‬‬
‫ﻋﻣ م ( ر ‪ ،‬أﺑ‬ ‫‪ 537‬ه = ر‪ .‬ﺑ‪ - . .‬ن‬
‫‪- . . .‬اﻟزﺑﯾ‬
‫اﻟﺷﮭداء ‪.‬ﻟﺳ ﺎن اﻟ دﯾن اﺑ ن اﻟﺧطﯾ بﻓ ) ﻲ اﻻﺣﺎط ﺔ ( ‪:‬‬‫أﻣﯾر أﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻗﺎل‬
‫ﻛﺗب ‪.‬ﻋﻠﻲ ﺑ ن ﯾوﺳ ف ﺑ ن ﺗﺎﺷ ﻔﯾن‬ ‫ﻧﺎدرة اﻟزﻣﺎن ﻛرﻣﺎ وﺑﺳﺎﻟﺔ وﺣزﻣﺎ وأﺻﺎﻟﺔ‬
‫وﻣ ﺑ ﺎ ﻟ ث‬‫ﻰ اﺑﻧ ﮫ ﺗﺎﺷ ﻔﯾن أﻣﯾ ر ﻗرطﺑ ﺔ ‪ ،‬أن ﯾوﻟﯾ ﮫ ﻏرﻧﺎط ﺔﺳ) ﻧﺔ ‪( 533‬‬
‫ﺗﺎﺷﻔﯾن أن رﺣل إﻟﻰ ﻣراﻛش وﻟﯾﺎ ﻟﻠﻌﮭد ‪ ،‬ﻓﺗوﻟﻰ اﻟزﺑﯾر إﻣﺎرة ﻗرطﺑﺔ وﻏرﻧﺎطﺔ‬
‫اﺳﺗﺷ ﮭد ﻓ ﻲ ﺣ رب ﻣ ﻊ اﻟﻔ رﻧﺞ ﻓ ﻲ‬ ‫واﺳ اﻟﺳ ﺗﻣرﻧﺔإﻟ ﻧﻔﺳﻰ أنﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﻣﻌ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫ﻣوﺿﻊ ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ) وادي اﻟدروع ( ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬رﻏﺑﺔ اﻵﻣل‬
‫وھ‪ 68‬و ﯾﺳ ﻣﻲ‬ ‫وﺳ ﻧﺔ‬ ‫واﻟﻛﺎﻣ‪ 46‬ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪65‬‬ ‫‪- 31 : 8‬‬
‫ﺎب ‪213‬‬ ‫رة اﻻﻧﺳ‬ ‫ﻲ ﺟﻣﮭ‬ ‫ﻛﻣ اﻟﻣ ﺎ ﻓ ﺎﺣوز (‬
‫ن‬ ‫ﺔر ﺑ)‬ ‫ﺎﺣب اﻟزﺑﯾ‬
‫اﻟﺗرﺟﻣ‬ ‫ﺻ‬
‫اﻟﻣﻛﻧ ﻰ ﺑ ﺄﺑﻲ ھرﯾ رة ‪،‬‬ ‫ورﺟﺣت رواﯾﺔ اﻟﻣﺑ رد ‪ ،‬ﻻﯾ راده أﺑﯾﺎﺗ ﺎ ﻛ ﺎن )ﺷ رﯾﺢ (‬
‫ﻣن رﺟﺎل ﻋﺗﺎب ‪ ،‬ﯾرﺗﺟزھﺎ ﻣﺧﺎطﺑﺎ ﺑﮭﺎ اﻟزﺑﯾر وأﺻﺣﺎﺑﮫ أوﻟﮭﺎ ‪) :‬ﯾﺎ اﺑن أﺑ ﻲ‬
‫ﺧرﯾ ( دة اﻟﻘﺻ ر ‪ ،‬ﻗﺳ م‬ ‫اﻟﻣ ﺎﺣوز واﻻﺷ رار ﻛﯾ ف ﺗ رون ﯾ ﺎ ﻛ ﻼب اﻟﻧ ﺎر ( ) ‪2‬‬
‫ﺷﻌراء اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬طﺑﻌﺔ ﺗوﻧس ‪) * . 258 : 2‬اﻟزﺑﯾر ﺑن اﻟﻌ وام ( * ) ‪ 28‬ق ه‬
‫اﻟزﺑﯾر(ﺑن اﻟﻌوام ﺑ ن ﺧوﯾﻠ د اﻻﺳ دي اﻟﻘرﺷ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ 36 -‬ه = ‪ 656 - 594‬م‬
‫ﺣﺎﺑﻲ‪:‬اﻟﺷ ﺟﺎع ‪ ،‬أﺣ د اﻟﻌﺷ رة اﻟﻣﺑﺷ رﯾن ﺑﺎﻟﺟﻧ ﺔ ‪ ،‬وأول ﻣ ن ﺳ ل‬ ‫اﻟﺻﻋﺑد ﷲ‬
‫ﺳﯾﻔﮫ ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪ .‬وھو اﺑنﻋﻣﺔ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم أﺳﻠم وﻟ ﮫ ‪12‬ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﺎن ‪.‬ﻋﻠ ﻰ ﺑﻌ ض اﻟﻛ رادﯾس ﻓ ﻲ اﻟﯾرﻣ وك ‪.‬‬ ‫وﺷﮭد ﺑدرا وأﺣدا وﻏﯾ روﻛھﻣ ﺎ‬ ‫‪.‬‬
‫ﻗﺎﻟواﻓ ‪ :‬ﻲ ﺻ در اﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر أﻣﺛ ﺎل‬ ‫وﺷﮭد اﻟﺟﺎﺑﯾﺔ ﻣﻊ ﻋﻣر ﺑن اﻟﺧطﺎب ﻛ‪ .‬ﺎن‬
‫وﺟﻌﻠﮫ ﻋﻣر ﻓﻲ ﻣن ﯾﺻ ﻠﺢ ﻟﻠﺧﻼﻓ ﺔ ﺑﻌ ده ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﻌﯾون ﻣن اﻟطﻌن واﻟرﻣﻲ ‪.‬‬
‫ﻣوﺳرا ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﻣﺗﺎﺟر ‪ ،‬ﺧﻠف أﻣﻼﻛﺎ ﺑﯾﻌت ﺑﻧﺣو أرﺑﻌﯾن ﻣﻠﯾون درھم ‪.‬وﻛ ﺎن‬
‫طوﯾﻼ ﺟدا إذا رﻛب ﺗﺧط رﺟﻼه اﻻرض ‪ .‬ﻗﺗﻠﮫ اﺑن ﺟرﻣوز ﻏﯾﻠﺔ ﯾوم اﻟﺟﻣل ‪،‬‬
‫وﻛﺎن( ﺧﻔﯾ ف اﻟﻠﺣﯾ ﺔ أﺳ ﻣر اﻟﻠ ون‬ ‫ﺑوادي اﻟﺳﺑﺎع ) ﻋﻠﻰ ‪ 7‬ﻓراﺳﺦ ﻣن اﻟﺑﺻرة‬
‫د ‪145‬‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟزﺑﯾﻋﺛﻣ ريﺎن=ﺑ‬‫ﻟﻌر ‪ .‬ﮫﺣ‪ 38‬دﯾﺛﺎ ) ‪. ( 1‬‬ ‫ر اﻟﺷ‬ ‫‪ ،‬ﻛﺛﯾ‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ‪317‬‬ ‫ري ﺑ= ن ﺳ‬ ‫د‬ ‫د ﷲ ‪236‬‬
‫اﻟزﺑﯾأﺣﻣ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫=ﺑ‬ ‫ﻣﺻ ريﻌب‬ ‫ﻟزﺑﯾ ا‬
‫ﻋﯾﺳﻰ ﺑ ن أﺣﻣ د ‪1182‬اﻟزﺑﯾ ري‬ ‫اﻟزﺑﯾري = اﻟزﺑﯾر ﺑن أﺣﻣد ‪ 317‬اﻟزﺑﯾري =‬
‫ري =د ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ‪ ) * 1240‬زج ( *‬ ‫اﻟزﺑﯾ ﻣﺣﻣ‬‫ﻋﺑ = د ﷲ ﺑ ن داود ‪1225‬‬
‫اﻟزﺟﺎج = إﺑراھﯾم ﺑن اﻟﺳري ‪ 311‬اﻟزﺟﺎﺟﻲﻋﺑد= اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن إﺳ ﺣﺎق ‪339‬‬
‫ن‬ ‫د ﷲ ‪ 415‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 2‬ﺗﮭ* ) ‪( 1‬ذﯾب اﺑ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫اﻟزﺟﯾوﺳ ﺎﺟﻲف=ﺑ‬
‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 355 : 5‬واﻟﺟﻣﻊ ‪ 150‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪ 132 : 1‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪89 : 1‬‬
‫وﻓﯾ ﺎنﮫ ﻟ‪ ) :‬ﮫ أﻟ ف ﻣﻣﻠ وك‬ ‫‪172‬‬
‫وﺗ ‪ 11‬ﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣ ﯾس ‪ : 1‬ﻛ‬ ‫وذﯾ ل اﻟﻣ ذﯾل‬
‫واﻟﺑ دء‬ ‫ﺿ رﯾﺑﺔ ‪ ،‬ﻻ ﯾ دﺧل ﺑﯾ ت ﻣﺎﻟ ﮫ ﻣﻧﮭ ﺎ درھ م ‪ ،‬ﯾﺗﺻ دق ﺑﮭ ﺎ ( ‪.‬‬
‫رة ‪280 - 262‬‬ ‫ﺎرﯾﺦ ‪ -‬خ ‪ .‬ﺎض اﻟﻧﺿ‬ ‫واﻟرﯾ‬ ‫ﺎرﯾﺦ ‪83 : 5‬راق اﻟﺗ‬
‫ﺗ واﻟ وإﺷ‬
‫وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 468 : 2‬ﺛم ‪ ) * . 350 : 4‬زر ( * * ) زر ﺑن ﺣﺑﯾش ( * )‬
‫زر مﺑن( ﺣﺑ ﯾش ﺑ ن ﺣﺑﺎﺷ ﺔ ﺑ ن أوس اﻻﺳ دي ‪:‬‬ ‫‪ 83 - . . .‬ه = ‪702 - . . .‬‬
‫اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ واﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وﻟ م ﯾ ر اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫أدركﺗﮭم ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺟﻠ‬
‫ﺎن ‪.‬اﺑ ن ﻣﺳ ﻌود ﯾﺳ ﺄﻟﮫ ﻋ ن اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﺿ ﻼ‬ ‫ﻛﺎن ﻋﺎﻟﻣﺎ ﺑ ﺎﻟﻘرآن ‪ ،‬وﻛ‬ ‫وﺳﻠم ‪.‬‬
‫وﻋﺎش ﻣﺋﺔ وﻋﺷرﯾن ﺳﻧﺔ ‪ ،‬وﻣﺎت ﺑوﻗﻌﺔ ﺑ دﯾر اﻟﺟﻣ ﺎﺟم ) ‪. ( 1‬‬ ‫ﺳﻛن اﻟﻛوﻓﺔ ‪.‬‬
‫‪ 748‬ن‬ ‫زرادي ر=اﻟ دﯾن اﻟ زرادي اﺑ‬ ‫‪ 1270‬ﻓﺧ‬ ‫ﻣﺻ= طﻔﻰ ﺳ ﯾد اﻟ‬ ‫اﻟزراﺑ ﻲ‬
‫زرارة ﺑ ن أﻋ ﯾن ( * ) ‪ 150 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫زرارة = أﺳﻌد ﺑن زرارة * )‬
‫ﺔ)‬ ‫رأس اﻟﻔرﻗ‬
‫ن‪:‬‬ ‫و اﻟﺣﺳ‬ ‫ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑ‬ ‫ﯾﺑﺎﻧﻲ ﺑ‬ ‫ن أﻋ ‪ 767‬م‬
‫ﯾن(اﻟﺷ‬ ‫ارة ﺑ‬
‫ﻣﺗﻛﻠﻣ ‪ .‬ﺎ ﺷ ﺎﻋرا ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻋﻠ م‬ ‫ﻼة اﻟﺷ ﯾﻌﺔ ‪ ،‬وﻧﺳ ﻛ ﺑﺗﮭﺎﺎنإﻟﯾ ﮫ‬ ‫اﻟزرارﯾﻏ ﺔ (‬
‫ﻣ ن‬
‫ﺎﻻدب ‪.‬و ﻣ ن أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪.‬ﻗﯾ ل ‪:‬اﺳ ﻣﮫ )ﻋﺑدرﺑ ﮫ (وزرارة ﻟﻘﺑ ﮫﻣ ‪ .‬ن‬ ‫ﺑ وھ‬
‫زرارة ﺑ ن ﻋ دس ( * ) ‪. . . - . . .‬‬ ‫اﻻﺳ ) ﺗطﺎﻋﺔ واﻟﺟﺑ ر ( ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﻛﺗﺑ ﮫ‬
‫وه ﺑط ن ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫= ‪( . . . - . . .‬زرارة ﺑن ﻋدس ﺑن زﯾ دﺟ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧ‬
‫دارم ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣﯾم ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ .‬وﻛﺎن ﺣﻛﻣﺎ ﻣن ﻗﺿﺎة ﺗﻣﯾم ‪ .‬وﻗﺎد ﺗﻣﯾﻣﺎ وﻏﯾرھﺎ‬
‫اﻟﻣﻧذر ﺑ ن ﺳ ﺎوي (ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﯾوم ﺷوﯾﺣط ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ) ﺣﺎﺟب اﺑن زرارة ( و )‬
‫‪ 577‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪: 4‬‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪: 1‬وﺣﻠﯾ‬ ‫ھﺟ ر ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 498‬ﮫ اﻟﺗ ﻲ اﻧﻔ رد ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫واﻟﻠﺑ وﻓﯾﺎب ‪1‬ﮫ ‪:‬ﻣﻘﺎﻟﺗ‬‫اﻟﻧﺟﺎﺷ ﻲ ‪125‬‬ ‫‪( 2 ) . 181‬‬
‫ﻰ‬ ‫ﺗدﻻل ﻋﻠ‬ ‫‪473‬‬
‫زان ‪ : 2‬ﮫ اﺳ‬
‫وﻓﯾ‬ ‫وﻟﺳ ‪ 353‬ﺎن اﻟﻣﯾ‬‫زي ‪: 2‬‬ ‫ط اﻟﻣﻘرﯾ‬ ‫وﺧط‬
‫واﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 247‬و ‪262‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪224‬‬ ‫رﺟوﻋ ﮫ ﻋ ن رأﯾ ﮫ أو ﻏﻠ وه ‪( 3 ) .‬‬
‫وﻓﯾﮫ ‪ :‬أﻣﮫ ﻟﯾﻠﻰ ﺑﻧت زﻧﺑﺎع ﺑن أﺣﯾﻣر ‪ ،‬وھﻲ إﺣدى اﻟﻣﻧﺟﺑﺎت ﻣن اﻟﻧﺳﺎء ‪ ،‬وﻟم‬
‫ﺗﻛن اﻟﻌرب ﺗﻌد ﻣﻧﺟﺑﺔ ﻣن ﻟﮭﺎ أﻗل ﻣن ﺛﻼﺛﺔ ﺑﻧﯾن أﺷ راف ‪.‬اﻟ زراري =أﺣﻣ د‬
‫زرع = ﻲ ﺑ ن‬ ‫زرب =د ﺑ ن ﯾﺑﻘ ﻰاﺑ‪381‬ن أﺑ ﻲ ﻋﻠ‬ ‫‪ 368‬ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬
‫ﻋﺑد ﷲ ‪ 726‬أﺑو زرﻋﺔ اﻟرازي = ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم أﺑو زرﻋﺔ اﻟدﻣﺷﻘﻲ‬
‫= ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻣرو ‪ 280‬أﺑو زرﻋﺔ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ‪ 302‬اﺑن زرﻋﺔ‬
‫ﻲ)‬ ‫ر ‪734‬‬
‫اﻟزرﻋ‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن=ﺑ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺣﺎق ‪448‬ﺳ‬
‫اﻟزرﻋ‬ ‫ن إﺳ‬ ‫=‬
‫ﻰﺑ‬ ‫ﻋﯾﺳ‬
‫اﻟزرﻗھﻧ ﺎءد=ﺑﻧ ت اﻟﺧ س * )‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪779‬‬ ‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﻣﻧﺗﻘ ﻰ‬
‫اﻟزرﻗ ﺎء ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺟ دﯾس‬ ‫زرﻗﺎء اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻣﺿرب اﻟﻣﺛل ﻓﻲ ﺣدة اﻟﻧظر وﺟ ودة اﻟﺑﺻ رﯾﻘ‪ .‬ﺎل ﻟﮭ ﺎ )‬ ‫‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ‪:‬‬
‫وﺟ ﺎو‪ .‬اﺳ م ﻟﻠﯾﻣﺎﻣ ﺔﻗ ‪ .‬ﺎل‬ ‫ﻟزرﻗ( ﺔ ﻋﯾﻧﯾﮭ‬‫زرﻗ ) ﺎء ﺟ و‬ ‫زرﻗ ﺎء اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ( و‬
‫اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ ‪) :‬وأﺑﺻر ﻣن زرﻗﺎء ﺟو ‪ ،‬ﻻﻧﻧﻲ إذا ﻧظرت ﻋﯾﻧﺎي ﺷﺎء ھﻣﺎ ﻋﻠﻣ ﻲ (‬
‫وذﻛ‪ .‬روا ﻣ ن أﺧﺑﺎرھ ﺎ أن‬ ‫ﻗﺎﻟوا ‪ :‬إﻧﮭﺎ ﻛﺎﻧت ﺗﺑﺻر اﻟﺷﺊ ﻣن ﻣﺳﯾرة ﺛﻼﺛﺔ أﯾﺎم‬
‫رأﺗﮭ م‬ ‫ن ﺗﺑ ﻊ اﻟﺣﻣﯾ ري ﻟﻣ ﺎ أﻗﺑﻠ ت ﺟﻣوﻋ ﮫ ﺗرﯾ د ﻏ روﺟ) دﯾس (‬
‫ﺎن ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺎﺣﮭم ﺣﺳ‬ ‫دﻗوھﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺗ‬ ‫م ﯾﺻ‬ ‫ﺎ ‪ ،‬ﻓﻠ‬ ‫ذرت ﺟدﯾﺳ‬
‫اﻟزرﻗ ﺎء‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 680‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 60‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﻟزرﻗ ﺎء ﺑﻧ ت ﻋ دي ( * ) ‪- . . .‬‬
‫طﯾﺑﺧ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ذوات اﻟﺷ ﺟﺎﻋﺔ ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﺑﻧت ﻋدي ﺑ ن ﻏﺎﻟ ب ﺑ ن ﻗ ﯾس اﻟﮭﻣداﻧﯾ ﺔ ‪:‬‬
‫وﺧطﺑت ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ رات ﺗﺣ رض‬ ‫أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﺷﮭدت ﻣﻊ ﻗوﻣﮭﺎ واﻗﻌﺔ ) ﺻﻔﯾن (‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ ‪406 : 2‬‬
‫وﺧزاﻧ‬ ‫وب ‪240‬‬
‫واﻟﺷرﯾﺷ‬ ‫ھ * ) ﺎﻣش ‪1‬ﺛﻣ ( * ) ‪( 1‬‬
‫ﺎر اﻟﻘﻠ‬
‫ﺛﻼث ‪:‬ﻲ ‪ ،‬واﻟزﺑ ﺎء ‪،‬‬ ‫ھ‬ ‫وﻓﯾ ‪299‬ﮫ ‪-‬أﻧﮭ‪303‬ﺎ إﺣ دى اﻟ زرق اﻟ‬ ‫اﻟﺑﻐ دادي ‪: 4‬‬
‫زرﻗ ﺎء أﺧ رى ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻣﯾﺔ‪85‬‬
‫ﺗورة ‪: 2‬‬
‫وسرﻓ‪ .‬ﻊ اﻟﺣﺟ ب اﻟﻣﺳ ﺗﺳ‬ ‫واﻟﺑﺳ ﻲ‬
‫وﻓ‬
‫ﻣﯾﺔﻣ( ن أﺧﺑﺎرھ ﺎ وﺷ ﻌرھﺎ ‪.‬‬ ‫وﺷ ﺊ‬ ‫ﯾﻣﺎﻣھ ﺔﻲﺑﻧ) ت ﻣ رة اﻟطﺳ‬ ‫ﺑﻧ ﻲ طﺳ م‬
‫وﻟﻣﺎ ﺗم اﻻﻣر ﻟﻣﻌﺎوﯾﺔ اﺳ ﺗدﻋﺎھﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺣﺿ رت إﻟﯾ ﮫ ‪،‬‬ ‫اﻟﻧﺎس ﻋﻠﻰ ﻗﺗﺎل ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﺣﺎورﺗﮫ طوﯾﻼ ‪ ،‬ﺛم ﻋﺎدت ‪ ،‬وﻗد أﻋﺟب ﺑﻔﺻﺎﺣﺗﮭﺎ ﻓﺑﻌ ث إﻟﯾﮭ ﺎ ﺑﻣ ﺎل ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺎﻧﻲ ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﺑ ﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻋﺑ دﺎﻧﻲاﻟﺑ= ﺎﻗﻲ ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪1099‬‬
‫اﻟزرﻗ‬ ‫اﻟزرﻗ‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺧﺎﻟ د ‪73‬‬ ‫اﻟزرﻗﺳ ﻲ =‬ ‫‪1122‬ن زرﻗ ﻣﺣﻣون =د ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ‪586‬‬ ‫اﺑ‬
‫راھﯾم ‪932‬‬ ‫ن إﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ ﻲد ﺑ=‬ ‫ﺎدر ‪794‬‬
‫اﻟزرﻛﺷ‬ ‫ن ﺑﮭ‬ ‫ﻣﺣﻣ ﻲد ﺑ=‬ ‫اﻟزرﻛﺷ‬
‫اﻟﻧﻌﻣ ﺎن ﺑ ن‬‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪747‬اﻟزرﻧ وﺟﻲ =‬ ‫اﻟزرﻧدي ) ﺷﻣس اﻟدﯾن ( =‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن أﺣﻣ د ‪1136‬‬ ‫إﺑراھﯾم ‪ 640‬زروق = أﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 899‬اﻟزروﯾﻠﻲ =‬
‫زرﯾ ﻊ ( * ) ‪ 484 - . . .‬ه = ‪ 1091 - . . .‬م (‬ ‫زرﯾ ﻋﻠ ﺎبﻲ=ﺑ ن ﻧ ﺎﻓﻊ * )‬
‫زرﯾﻊ ﺑن اﻟﻌﺑﺎس ﺑن اﻟﻣﻛرم اﻟﯾﺎﻣﻲ اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪ :‬ﻣن دﻋﺎة اﻟﺑﺎطﻧﯾﺔ اﻻﺳﻣﺎﻋﯾﻠﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﺎس ﺳ ﺎﺑﻘﺔ ﺣﺳ ﻧﺔ ﻣ ﻊ ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟﻌﺑ ﺎ ‪.‬‬
‫ﻻﺑﯾ ﺎ ﮫﺣوﻟﮭ‬ ‫ﻓ ﻲ ﻋﻛﺎﻧ دنتوﻣ‬
‫ﺎطﻣﯾﯾن وﺗﻘ دم ﻓ ﻲ ﺧ دﻣﺗﮭم وھ و رأس اﻻﺳ رة )‬ ‫اﻟﺻﻠﯾﺣﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻘﯾ ﺎم ﺑﻟﻔ دﻋوة ا‬
‫ﯾن‬ ‫دن أﺑ‬ ‫نﻋ‬ ‫ﺑﺋﯾون ( ﺎ ﻣ‬
‫اﻟﺳ)دت إﻣﺎرﺗﮭ‬
‫واﻣﺗ ﺎ‬ ‫اﻟزرﯾﻌﯾ ﻲ ﺔﻛ ( ﺎن ﻣﻧﮭ‬ ‫اﻟﺗ‬
‫أﺧ و‬ ‫وﻋﺎﺷ ﯾدت‪ .‬إﻟ ﻰ أن داھﻣﮭ ﺎ ﺗوراﻧﺷ ﺎه )‬ ‫واﻟ دﻣﻠوة وﺗﻌ ز إﻟ ﻰ ﻧﻘﯾ ل ﺻ‬
‫ﺑض ﻋﻠ ﻰ ﺑﻘﺎﯾ ﺎ أﻣراﺋﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 569‬ه ) ‪. ( 2‬اﺑ ن‬ ‫اﻟﺳﻠطﺎن ﺻﻼح اﻟ وﻗدﯾن (‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ‪900‬‬ ‫‪ 803‬ن زرﯾ ق‬ ‫زرﯾق = ﻣﺣﻣد ﺑنﺑ ﻋد اﻟ رﺣﻣن اﺑ‬
‫زرﯾق = أﻧطون ﺑن أﻧﺳطﺎس زرﯾق = ﺗوﻓﯾق ﺑن أﻧﺳطﺎس * ) ھﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬
‫واﻧظ‪444‬ر ﻧظ ﺎم اﻟﺣﻛ م ‪: 1‬‬ ‫وأﻋ‪ 17‬ﻼم اﻟﻧﺳ ﺎء ‪: 1‬‬ ‫ﻋﺻ( ر اﻟﻣ ﺄﻣون ‪: 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫وطﺑﻘ ﺎت ﻓﻘﮭ ﺎء‬ ‫‪ ( 2 ) . 60‬أﻧﺑﺎء اﻟزﻣن ‪ -‬خ ‪.‬وﻏﺎﯾﺔ اﻻﻣ ﺎﻧﻲ ‪323 ، 316 : 1‬‬
‫اﻟﯾﻣن ‪ 224‬وﺑﮭﺟﺔ اﻟزﻣن ‪ ) * . 60‬زرﯾق ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫زرﯾق ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن زرﯾق ﺑن ﻋﺑ د ﺣﺎرﺛ ﺔ اﻟﺧزرﺟ ﻲﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧ وه‬ ‫‪-1‬‬
‫ﺑطن ﻣن اﻟﺧزرج ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ .‬اﺷﺗﮭر ﻣﻧﮭم ﻛﺛﯾرون ﻣن اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ وﻏﯾرھم ‪.‬‬
‫زرﯾ) ‪( 1‬ق ‪.‬ﺑ ‪- 2‬ن ﻋ وف ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔﺟ‪ :‬د‬ ‫ﻛﻘرﺷ ﻲ‬ ‫زرﻗ ﻲ (‬ ‫اﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ )‬
‫ﺎﻛن ﺑﻧﯾ ﮫ ﺑﻌ د اﻻﺳ ﻼم ﺑﻣﺻ ر‬ ‫ﻗﺣطﻣﺳ ﺎن ‪.‬‬
‫ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن طﯾ ﺊ ‪ ،‬ﻣ ﻛﺎﻧ ن ت‬
‫دارومل (ﻏ زة ﻣ ن ﺟﮭ ﺔ ﻣﺻ ر ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫واﻟﺷﺎم ‪.‬وﻛﺎﻧوا ﯾﺟ ﺎورون )اﻟ ﻗﺑ‬
‫ن‬ ‫زﻋ ‪ ( . .‬ب ﺑ‬
‫ك(*)‪.-...=...-...‬‬ ‫ن ﻣﺎﻟ‬ ‫زﻋزع ( *ب* ﺑ)‬
‫ﻣﺎﻟك ﺑن ﺧﻔﺎف ﺑن اﻣرئ اﻟﻘﯾس ﺑن ﺑﮭﺛﺔ ﺑن ﺳﻠﯾم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻧوهﺑطن ﻣ ن‬
‫اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ زﻋﺑ ﻗ ﻲﺎل‪ .‬اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر اﻟﻣ ؤرخ ‪) :‬‬ ‫ﺑﻧﻲ ﺳﻠﯾم ‪ ،‬ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪.‬‬
‫ذه زﻋ ب ھ ﻲ اﻟﺗ ﻲ أﺧ ذت اﻟﺣ ﺎجﻓﮭﻠﺳ كﻧﺔﻣ‪545‬ﻧﮭم ﺧﻠ ق ﻛﺛﯾ ر ﻗ ﺗﻼ‬
‫وﻋطﺷﺎ وﺟوﻋﺎ ‪ ،‬ﺛم إن ﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ رﻣﻰ زﻋﺑﺎ ﺑﺎﻟﻘﻠﺔ واﻟذﻟ ﺔ ﺑﻌ دھﺎ ‪ ،‬إﻟ ﻰ اﻵن (‬
‫اﻟﺛﻠث اﻻول ﻣ ن اﻟﻘ رن اﻟﺳ ﺎﺑﻊ اﻟﮭﺟ ريوﻗ( ﺎل اﻟﻘﻠﻘﺷ ﻧدي )‬ ‫أي إﻟﻰ ﻋﺻره )‬
‫ﻛﺎﻧ ﺑﻧ ت ﻲدﯾ زﻏ ﺎرھمبﺑ ( ‪ :‬ﯾن اﻟﺣ رﻣﯾن ﺛ م اﻧﺗﻘﻠ وا إﻟ ﻰ اﻟﻣﻐ رب‬ ‫وﺳ ﻣﺎھم‬
‫اﻟزﻋﻔراﻧ ﻲ =‬ ‫اﻟزﻋﻔراﻧاﻟﺣﺳﻲ =ن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪259‬‬ ‫ﻓﺳ ﻛﻧوا ﺑﺎﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ) ‪. ( 3‬‬
‫اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 369‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪338‬واﻟﻠﺑ ﺎب‬
‫وﻣﻌﺟ م ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﻌ رب‬ ‫ﻧﮭ ﺔ اﻻرب ‪225‬‬ ‫‪ 499 : 1‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ ( 2 ) . 225‬ﺎﯾ‬
‫‪ ( 3 ) . 471 : 2‬اﻟﻠﺑﺎب ‪ 502 : 1‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ذﻛر أﺑو ﺳﻌد ‪ -‬ﯾﻌﻧﻲ اﺑن اﻟﺳﻣﻌﺎﻧﻲ‬
‫‪ -‬زﻏﺑﺎ ﺑﺎﻟﻐﯾن اﻟﻣﻌﺟﻣﺔ ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﺑطن ﻣن ﺳﻠﯾم ‪ ،‬وھو ﻏﻠط ‪ ،‬وھذا ھو اﻟﺻﺣﯾﺢ‬
‫وﷲ أﻋﻠم وﻗد ذﻛ ره اﻻﻣﯾ ر أﺑ و ﻧﺻ ر ﻛﻣ ﺎ ذﻛرﻧ ﺎه ‪ ،‬وﻏﻠ ط ﻓﯾ ﮫ اﻟ دار ﻗطﻧ ﻲ ‪،‬‬
‫ذﻛ ره‬ ‫دار ﻗطﻧل ﻣ ﻲ ‪:‬ن ﻗﺎﻟ ﮫ ﻓﮭ و ﻏﻠ ط (ﻗﻠ‪ .‬ت ‪:‬‬ ‫ﻌد ﻗ ﻊ داﻟ ﺗ وﻛ‬‫ﺑ‬ ‫واﺑ ن ﺳ‬
‫اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ﻓﻲ ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 226‬ﺑﺎﻟﻐﯾن اﻟﻣﻌﺟﻣﺔ أﯾﺿﺎ ‪ .‬وﺳﯾﺄﺗﻲ زﻏب ‪ .‬زﻋﯾم‬
‫اﻟدوﻟﺔ = ﺑرﻛﺔ ﺑن اﻟﻣﻘﻠد ‪ 443‬زﻋﯾم اﻟدﯾن = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﺟﻌﻔر ‪ ) * 570‬زغ ( *‬
‫زﻏ‪- . .‬ب‪. .، .‬ﻣ ( ن ﺑﻧ ﻲ رﯾ ﺎح ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫زﻏ ب ( * ) ‪. = . . . - . . .‬‬ ‫*)‬
‫ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ھوازن ‪ ،‬ﻣ ن ﻋ دﻧﺎن ‪.‬ﻗ ﺎل‬ ‫ھﻼل ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪ :‬ﺟد ‪.‬‬
‫اﺑن ﺧﻠدون ‪:‬وﻓﻲ ﺑﻼد زﻧﺎﺗﺔ ﺑﺎﻟﻣﻐرب ﻣﻧﮭم ﺧﻠق ﻛﺛﯾ ر ) ‪) * . ( 1‬زﻏﺑ ﺔ ( *‬
‫) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬زﻏﺑﺔ ﺑن زﻋور ﺑن ﻋﺑد اﻻﺷﮭل ‪ ،‬ﻣن اﻻوس‬
‫زﻏ ب ﺑ ن‬ ‫‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ذﻛره اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪ ،‬وﻟم ﯾﺳم ﺑﻧﯾﮫ ) ‪. ( 2‬‬
‫ول =ﻌد ﺑ ن‬ ‫زﻏﻠ ﺳ‬ ‫أﺣﻣ= د ﻓﺗﺣ ﻲ ‪1332‬‬ ‫ب ﺑ= ن ﻣﺎﻟ ك زﻏﻠ ول‬ ‫ﻣﺎﻟ ك‬ ‫زﻏ‬
‫إﺑراھﯾم ‪ ) * 1346‬زف ( * اﺑن زﻓر ) اﻻرﺑﻠﻲ ( =اﻟﺣﺳن ﺑن أﺣﻣ د ) ‪( 726‬‬
‫* ) زﻓر ﺑن اﻟﺣﺎرث ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 75‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 695‬م (زﻓر ﺑ ن‬
‫اﻟﺣﺎرث ﺑن ﻋﺑد ﻋﻣرو ﺑن ﻣﻌﺎذ اﻟﻛﻼﺑﻲ ‪ ،‬اﺑ و اﻟﮭ ذﯾل‬
‫أﻣﯾ ‪ :‬ر ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺗ ﺎﺑﻌﯾن ‪،‬‬
‫ﺷﮭد ‪.‬ﺻ ﻔﯾن ﻣ ﻊ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ أﻣﯾ را‬ ‫ﻣن أھل اﻟﺟزﯾرة ‪ .‬ﻛﺎن ﻛﺑﯾرة ﻗﯾس ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮫ‬
‫ﻋﻠﻰ أھل ﻗﻧﺳرﯾن ‪ ،‬وﺷﮭد وﻗﻌﺔ ﻣرج راھ ط ﻣ ﻊ اﻟﺿ ﺣﺎك ﺑ ن ﻗ ﯾس اﻟﻔﮭ ري ‪.‬‬
‫ﻗرﻗﯾﺳ ﻣﺻﯾﺎ ) ب ﻧﮭ ر اﻟﺧ ﺎﺑور ﻓ ﻲ‬ ‫ل اﻟﺿ ﺣﺎك ‪ ،‬ﻓﮭ رب زﻓ ر إﻟ ﻰﻋﻧ د‬
‫وﻓﺎﺗ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ ﻋﺑ د‬ ‫ﻰ ﻣ ت ﺎت‬ ‫ﻣﺗﺣﺻ ﻧﺎ ﻓﯾﮭ ﺎ ﺣﺗ وﻛﺎﻧ‬ ‫رات (‬
‫وﻟ ماﻟﻔﯾ زل‬
‫اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﺑﻐ دادي ‪:‬ﻓ ﻲ * )ھ ﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬و ) ‪( 2‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬
‫زﻓ ) ر ﺑ ن اﻟﮭ ذﯾل ( * ) ‪ 158 - 110‬ه‬ ‫اﻻرب ‪ . 226‬ﺑﺿﻊ وﺳﺑﻌﯾن ) ‪* . ( 1‬‬
‫زﻓر ﺑن اﻟﮭذﯾل ﺑن ﻗﯾس اﻟﻌﻧﺑري ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣﯾم ‪ ،‬أﺑ و اﻟﮭ ذﯾل ‪:‬‬ ‫= ‪ 775 - 728‬م (‬
‫ﻓﻘﯾﮫ ﻛﺑﯾر ‪ ،‬ﻣن أﺻﺣﺎب اﻻﻣﺎم أﺑﻲ ﺣﻧﯾﻔﺔ ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن أﺻﺑﮭﺎن ‪.‬أﻗﺎم ﺑﺎﻟﺑﺻ رة‬
‫ﺟﻣ ﻊ ﺑ ﯾن‬ ‫ووﻟﻲ ﻗﺿﺎءھﺎ وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬وھو أﺣد اﻟﻌﺷرة اﻟذﯾن دوﻧوا ) اﻟﻛﺗب (‬
‫وھ و ﻗﯾ ﺎس‬ ‫وﻛﺎن‪ .‬ﻣن أﺻ ﺣﺎب اﻟﺣ دﯾث ﻓﻐﻠ ب ﻋﻠﯾ ﮫ )اﻟ رأي (‬ ‫اﻟﻌﻠم واﻟﻌﺑﺎدة‬
‫ﻧﺣن ﻻ ﻧﺄﺧذ ﺑﺎﻟرأي ﻣﺎ دام أﺛر ‪ ،‬وإذا ﺟ ﺎء اﻻﺛ رﺗرﻛﻧ ﺎ‬ ‫اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ ،‬وﻛﺎن ﯾﻘول ‪:‬‬
‫اﻟﺑﻠﻧﺳ ﻋﻠﻲ (ﻲ=ﺑ ن ﻋطﯾ ﺔاﺑ‪528‬ن اﻟزﻗ ﺎق )‬ ‫اﻟ رأي ) اﺑ‪. ( 2‬ن اﻟزﻗ ﺎق )‬
‫اﻻﺷﺑﯾﻠﻲ ( = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻗﺎﺳم ‪ 605‬اﺑن اﻟزﻗﺎق = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 764‬اﻟزﻗﺎق =‬
‫زﻛروﯾ ﮫ اﻟﻘرﻣط ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣود ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪) * 635‬‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻗﺎﺳم ‪ 912‬اﺑن زﻗﯾﻘﺔ =‬
‫ﮭروﯾ ﻣ ﮫ اﻟﻘرﻣط ﻲﻣ ‪ :‬ن‬ ‫زﻛورﯾ ﮫ ﺑ ن‬ ‫( * ) ‪ 294 - . . .‬ه = ‪ 906 - . . .‬م (‬
‫اﻟﻘطﯾ ﻰفأرﺑ‪ .‬ﻊ ﺳ ﻧﯾن ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم‬ ‫ﺄﻟﮭﯾﮭم ‪.‬أھ لاﺧﺗﻔ‬
‫زﻋﻣ ﺎء اﻟﻘراﻣط ﺔ وﻣﺗ ﻣ ن‬
‫ﯾظﻔر ﺎﺑﮫﻣ‪ .‬ﺎت اﻟﻣﺗﻌﺿ د أظﮭ ر ﻧﻔﺳ ﮫ ‪ ،‬واﺳ ﺗﮭوى‬ ‫اﻟﻣﻌﺗﺿد اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ﻓﻠم وﻟﻣ‬
‫أﺗﺑﺎﻋ ﮫ ﯾﺳ ﺟدون ﻟ ﮫ ‪،‬‬ ‫دﻋﺎة ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫ف ﻣ ن أھ ل ﺑﺎدﯾ ﺔ اﻟﻌ راق وﺑ ث اﻟ‬
‫ﯾﻛ ﻟﻌﺳن ﯾ ﻛره ‪ ،‬ﺑ ل ﯾﺳ ﯾر وھ و‬ ‫ظﮭ ( م ر‬
‫وﻟﻰ‬
‫اﻟﻣ وﻟ‬‫اﻟﺳ ﯾد ( و )‬‫وﯾﺳ ﻣوﻧﮫ )‬
‫ﺛﻘﺎﺗﮫ ‪ .‬ل إﻟ ﻰ اﻟﺷ ﺎم ﻗﺎﺋ دا اﺳ ﻣﮫ )ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫ﻣﺣﺟوب ‪ ،‬وﯾﺗوﻟﻰ أﻣوره أﺣدوأرﺳ‬
‫وﻗﺗﻠ ﺎرﮫ ‪.‬زﻛروﯾ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﺣﺟ ﺎج‬ ‫ﺑ ﻓظﻔن ﺳ ر ﺑﻌﯾد (ﮫ اﻟﻣﻛﺗﻔ ﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲوأﻏ‬
‫واﻧﺗﺷرت ﺟﻣوﻋﮫ ﺑ ﯾن زﺑﺎﻟ ﺔ‬ ‫ﺧراﺳﺎن وﻛﺎﻧوا ﻧﺣو ﻋﺷرﯾن أﻟﻔﺎ ﻓﺄﻓﻧﻰ أﻛﺛرھم ‪.‬‬
‫وﻓﯾد ‪ .‬وأوﻗﻊ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺧزاﻧﺔ اﻻدب ‪ 393 : 1‬وﺷرح ﺷﺎﻓﯾﺔ اﺑن‬
‫اﻟﺣﺎﺟب ‪ 300‬وﻣﺧﺗﺻر ﺷرح اﻟﺷواھد ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﻌﯾﻧﻲ ‪382 : 2‬وﺳ ﻣﺎه )زﻓ ر‬
‫اﻟﺟ واھر اﻟﻣﺿ ﯾﺔ ‪243 : 1‬ﺛ م ‪: 2‬‬ ‫ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺑ ن ﯾزﯾ د ( ‪( 2 ) .‬‬
‫ن‬ ‫رة ﻣ‬ ‫‪ . 173‬رى ﻛﺑﯾ‬ ‫ﺎء أﺧ‬
‫ﺔ‬ ‫ذھب ‪243 : 1‬‬
‫ﺑﻘﺎﻓﻠ‬
‫واﻻﻧﺗﻘ‬ ‫وﺷ ‪ 534‬ذرات اﻟ‬
‫واﻧﺗدب اﻟﻣﻛﺗﻔ ﻲ اﻟﺟﯾ وش‬ ‫اﻟﺣﺟﺎج ‪ .‬وﺗﻧﻘل ﺑﯾن ﻓﯾد واﻟﻧﺑﺎج وﺣﻔﯾر أﺑﻲ ﻣوﺳﻰ ‪.‬‬
‫وﺣﻣﻠ ت‬ ‫ﯾب ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻛ ﺔ ﺑ ﯾن اﻟﻘﺎدﺳ ﯾﺔ وﺧﻔ ﺎن ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﺑﻌ د أﯾ ﺎم ‪.‬‬
‫ﺟﺛﺗﮫ إﻟﻰ ﺑﻐ داد ﻓﺄﺣرﻗ ت ‪ ،‬وأرﺳ ل رأﺳ ﮫ إﻟ ﻰ ﺧراﺳ ﺎن ﻟ ﺋﻼ ﯾﻧﻘط ﻊ أھﻠﮭ ﺎ ﻋ ن‬
‫اﻟﻔﺎﺳ ﻲ ( =‬ ‫اﻟﺣ ﺞ ) اﺑ‪. ( 1‬ن زﻛ أﺣﻣري د= ﺑ ن ﻣﺣﻣ داﺑ‪899‬ن زﻛ ري )‬
‫ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1335‬زﻛ ري =‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑداﻟ رﺣﻣن ‪1144‬زﻛ ري =‬
‫أﻧطون زﻛري ‪ 1369‬اﺑن زﻛرﯾﺎء = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪) * 286‬اﻟﻣﻌﺗﺻم ﺑ ﺎ‬
‫( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 791‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1389‬م ( زﻛرﯾﺎ ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن اﻟﺣﺎﻛم‬
‫ﷲ أﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ وﯾﺣﯾﻰ ‪ ،‬اﻟﻣﻌﺗﺻ م ﺑ ﺎﻣ ‪:‬ن ﺧﻠﻔ ﺎء‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﯾن ﺑﻣﺻر ‪ .‬ﻧﺻب ﺧﻠﯾﻔﺔ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ﺑﻌد ﺧﻠﻊ اﻟﻣﺗوﻛل ﻋﻠﻰ ﷲ )ﻣﺣﻣ د‬
‫رﯾن ﯾوﻣ ﺎ وﻋ زل ‪ ،‬ﺛ م أﻋﯾ د وﺑوﯾ ﻊ‬ ‫ﻧﺔ ‪ 779‬ه‬‫ﺑ ن أﺑ ﻲ ‪،‬ﺑﻛ ﻓﺄﻗ رﺳ(ﺎم ﻋﺷ‬
‫ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ ﺑﻌد ﻣوت أﺧﯾﮫ اﻟواﺛق ﺑﺎ ) ﻋﻣر اﺑن إﺑراھﯾم ( ﺳﻧﺔ ‪ 788‬ه ‪ ،‬ﻓﺄﺳﺗﻣر‬
‫إﻟﻰ أن ﺧﻠﻊ ﺳﻧﺔ ‪ ،791‬هوﻟزم داره إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺣﻔﺻ ﻲ ( * )‬
‫‪ 1326‬ﺑم (ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ﺑ ن‬ ‫‪ 727 - 650‬ه = ‪ - 1252‬زﻛرﯾﺎ‬
‫ﻋﺑد اﻟواﺣد ﺑن أﺑﻲ ﺣﻔص اﻟﻠﺣﯾ ﺎﻧﻲ اﻟﮭﻧﺗ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ وﯾﺣﯾﻰ اﻟﺣﻔﺻ ﻲﻣ ‪ :‬ن ﻣﻠ وك‬
‫وﻧس‪ .‬وﻗ رأ اﻟﻔﻘ ﮫ واﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺗ ﺄدب ‪.‬‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ‬‫اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﺣﻔﺻ ﯾﺔ ﻓ وﻟ ﻲ د ﺑﺗ‬
‫وﺻﺎر إﻟﯾﮫ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻋرﯾب ‪17 - 9‬واﻟﯾ ﺎﻓﻌﻲ ‪ 221 : 2‬و ‪222‬‬
‫واﻟﺷذرات ‪ 215 : 2‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪ 297 - 289‬ه ‪.‬واﻟﻣﺳ ﻌودي ‪،‬‬
‫رة ‪ . 159 : 3‬ﺗ) ‪ ( 2‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫واﻟﻧﺟو ‪ 247‬وم اﻟزاھ‬ ‫ﺎرﯾس ‪224 : 8‬‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫طﺑﻌ‬
‫وﺧﻠ ﻊﺛ ‪ .‬م‬ ‫رواﯾ) ﺔ اﺑ ن ﺣﺟ ر (‬ ‫‪ 680‬ه‬
‫‪ . 383‬ك ﺳ ﻓﻧﺔ ﻲ‬ ‫اﻟﺧﻣ ﯾس ‪ : 2‬اﻟﻣﻠ‬
‫ﻰ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ واﻟﻔﺗﻧ ﺔ ﻗﺎﺋﻣ ﺔ ﺑ ﯾن‬ ‫ﺗوﺟ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﺣﺟ ﺎز ﻟﻠﺣ ‪،‬ﺞوﻋﺳ ﺎدﻧﻊ إﻟ‪ 709‬ه‬
‫ﺧﺎﻟ) د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰﻓﻧ( زل ﺑط راﺑﻠس ‪،‬‬ ‫أﺑﻲ ﺑﻛر ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ (واﻟﻧﺎﺻ ر‬ ‫اﻟﺷﮭﯾد )‬
‫وﺑﺎﯾﻌﮫ أھﻠﮭﺎ ‪ .‬وزﺣف إﻟﻰ ﺗوﻧس ‪ ،‬وﻛﺎن ﺻﺎﺣﺑﮭﺎ ﺧﺎﻟد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﻣرﯾﺿﺎ ﻓﺧﻠﻊ‬
‫واﺳﺗوﺛق ﻟ ﮫ اﻻﻣ ر ‪ ،‬ﻓﻘط ﻊ ذﻛ ر اﻟﻣﮭ دي )‬ ‫ﻧﻔﺳﮫ ‪ ،‬ﻓدﺧﻠﮭﺎ زﻛرﯾﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 711‬ه ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن ﻓ ﻲ‬ ‫وراﺳ ل اﺑ ن ﻋﻣ أﺑﮫ )ﺎ ﺑﻛ رﺑن ﯾﺣﯾ ﻰ (‬ ‫اﺑن ﺗوﻣرت (ﻣن اﻟﺧطﺑ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﮭﺎدﻧﮫ ‪.‬ﺑﻛر ﺑن ﯾﺣﯾ ﻰ إﻟ ﻰ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ وﻧ زل ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد ھ وارة ‪،‬‬ ‫وﻗدم أﺑو‬
‫ﺑﺟﺎﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﺧﺎﻓﮫ زﻛرﯾﺎ ﻓﺧرج ﻣن ﺗوﻧس إﻟﻰ ﻗﺎﺑس ) ﺳﻧﺔ ‪ 717‬ه (وﻣﻧﮭﺎ إﻟﻰ ط راﺑﻠس ‪،‬‬
‫ﻣﻛﺗﻔﯾﺎ ﺑﺎﻣﺎرﺗﮭﺎ ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺿﺎ ﯾده ﻣن اﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﻧﺣو ﺳﻧﺔ ‪.‬ورﺣﺑﻣ ل ﺎ ﻛ ﺎن ﻗ د‬
‫وزار‪ .‬اﻟﻘ ﺎھرة ﻓﺄﻛرﻣ ﮫ‬ ‫ﮫ ﻣ ن اﻻﻣ وال ‪ ،‬ﻣ ن ﺗ وﻧس ‪ ،‬ﻓﻧ زل ﺑﺎﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ‬
‫وﻓﻲ‬ ‫ﻰ أن ﺗ‬ ‫رﯾﺔ إﻟ‬ ‫ﻼوون ‪ .‬ﺑﻼد اﻟﻣﺻ‬ ‫ﻲ اﻟ‬ ‫ﺗﻣر ﻗﻓ‬
‫ن‬ ‫واﺳ ﺑ‬
‫د‬ ‫ﻠطﺎن ﻣﺣﻣ‬
‫ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﺑن اﻟﺷﯾﺦ اﻟﺳ ﻌﯾد ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 625‬ه = ‪- . . .‬‬
‫اﻟﻣرا وﯾﺣﯾﻰ اﺑ ن اﻟﺷ ﯾﺦ‬ ‫‪1228‬ﺑ م ( ن ﺑ ﻼل ﺑ ن ﯾوﺳﻏ فﻲ ‪ ،‬أﺑ‬ ‫زﻛرﯾ ﺎ‬
‫ﺑﻌ د‬
‫اﻟﺳﻌﯾد ‪:‬طﺑﯾب رأﯾت ﺑﺧطﺑﮫ ﺑﺿﻊ رﺳﺎﺋل ‪ ،‬إﺣداھﺎ ﻓرغ ﻣن ﺗﻌﻠﯾﻘﮭﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪625‬‬
‫ھ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺣروﺳﺔ ) ﻧﻛﯾﺳﺎر ( واﻟﺛﺎﻧﯾﺔ أوﻟﮭﺎ ‪ :‬ﻗﺎل اﺑﻘراط ‪ ،‬وآﺧرھﺎ ‪:‬ﻓرغ ﻣ ن‬
‫واﻟﺛﺎﻟﺛ ﺔ ﻓ ﻲ )اﻟط ب (‬ ‫ﺗﻌﻠﯾﻘﮫ أﺑوﯾﺣﯾﻰ زﻛرﯾﺎ اﻟﺦ ﺳ ﻧﺔ ﻓ‪617‬ﻲ ﻣدﯾﻧ ﺔ ﺣﻠ ب ‪.‬‬
‫ﻛﺗﺑﮭﺎ ﺑﻣدﯾﻧ ﺔ أرزﻧﺟ ﺎن ‪ ،‬وﻓ ﻲ ﻧﮭﺎﯾﺗﮭ ﺎ إﺟ ﺎزة‬ ‫ﺑواب اﻻ‬
‫ﻛﺎﻟﺳﺎﺑﻘﺗﯾن ‪ ،‬ﻣرﺗﺑﺔ ﻋﻠﻰ‬
‫ﻣن ﻋﺑد اﻟﻠطﯾف ﺑن ﯾوﺳف ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﺑﻐ دادي ﺑﺎرزﻧﻛ ﺎن )ﻛ ذاﻟﻧ( ور اﻟ دﯾن‬
‫ﺳ ﻼم ﺷ ﻣس اﻟﺣﻛﻣ ﺎء أﺑ ﻲ ﯾﺣﯾ ﻰ زﻛرﯾ ﺎ اﻟ ﺦ ﺳ ﻧﺔ ‪) * . ( 2 ) 617‬‬
‫ن‬ ‫‪268‬‬
‫رة ‪ : 9‬واﺑ‬ ‫واﻟﻧﺟ ‪ 69‬وم اﻟزاھ‬
‫ﺔ‬ ‫ﺔ اﻟﻧﻘﯾ‬ ‫ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫اﻟﺧﻼﺻ(‬ ‫ھ‬
‫ﺧﻠدون ‪ 325 : 6‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪113 : 2‬واﻟﺑداﯾﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪( 2 ) . 129 : 14‬‬
‫وھ ﻲ ﻓ ﻲ ‪268‬ورﻗ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﺟﻣوﻋﺔ رﻗم ‪1781‬ﻓ ﻲﺳ) راي ﻛﺗ ﺎب (ﺑﻣﻐﻧﯾﺳ ﺎ ‪.‬‬
‫ﺟدﯾرة ﺑﺎﻟﻧﺷر ‪ ) * .‬اﻟﺧﻔﺎف ( * ) ‪ 286 - . . .‬ه = ‪ 889 - . . .‬م ( زﻛرﯾﺎ ﺑن‬
‫ﺎﻓظ ﻟﻠﺣ دﯾث ﻣﻔﺳ رﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫داود ﺑ ن ﺑﻛ ر اﻟﻧﯾﺳ ﺎﺑوري ‪ ،‬أﺑ وﯾﺣﯾﻰ اﻟﺧﻔ ﺣ ﺎف ‪:‬‬
‫اﻟﺗﻔﺳﯾر اﻟﻛﺑﯾ ر ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻘزوﯾﻧ ﻲ ( * ) ‪ 682 - 605‬ه = ‪1283 - 1208‬‬
‫م ( زﻛرﯾﺎ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣود ‪ ،‬ﻣن ﺳﻼﻟﺔ أﻧس ﺑن ﻣﺎﻟك اﻻﻧﺻﺎري اﻟﻧﺟﺎري‬
‫‪ :‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﺟﻐراﻓﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺿﺎة ‪ .‬وﻟد ﺑﻘزوﯾن ) ﺑﯾن رﺷت وطﮭران ( ورﺣل‬
‫إﻟﻰ اﻟﺷﺎم واﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓوﻟﻲ ﻗﺿﺎء واﺳط واﻟﺣﻠ ﺔ ﻓ ﻲ أﯾم ﺎاﻟﻣﺳﺗﻌﺻ م اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪.‬‬
‫وﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) آﺛﺎر اﻟﺑﻼد وأﺧﺑﺎر اﻟﻌﺑﺎد ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﻣﺟﻠدﯾن ‪ ،‬و )ﺧط ط‬
‫رﺟمطإﻟ( ﻰ اﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ واﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬ ‫ﻋﺟﺎﺋ) ب اﻟﻣﺧﻠوﻗ ﺗ ﺎت ‪-‬‬ ‫ﻣﺻ ر ‪ -‬خ ( و‬
‫ﺎري ( * ) ‪ 926 - 823‬ه = ‪- 1420‬‬ ‫زﻛرﯾﺔ ) ‪ * . ( 2‬ﺎ) اﻻﻧﺻ‬ ‫واﻟﺗرﻛﯾ‬
‫ﺑن ﺎز اﻻﻧﺻ ﺎري اﻟﺳ ﻧﯾﻛﻲ اﻟﻣﺻ ري‬ ‫‪ 1520‬م ( زﻛرﯾﺎ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣدﻛرﯾ‬
‫ﺎض‪ .‬ﻣﻔﺳ ر ‪ ،‬ﻣ ن ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪.‬وﻟ د‬ ‫اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬أﺑو ﯾﺣﯾﻰ ‪:‬ﺷﯾﺦ اﻻﺳﻗ ﻼم‬
‫وﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة وﻛف ﺑﺻ ره ﺳ ﻧﺔ ‪ 906‬ه ‪.‬ﻧﺷ ﺄ‬ ‫ﻓﻲ ﺳﻧﯾﻛﺔ ) ﺑﺷرﻗﯾﺔ ﻣﺻر (‬
‫ﻓﻘﯾ را ﻣﻌ دﻣﺎ ‪ ،‬ﻗﯾ ل ‪* :‬ھ) ﺎﻣش ‪ * ( 2‬ﺗ) ‪( 1‬ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪( 2 ) . 22 : 2‬‬
‫اﻟﺗوﻓﯾﻘﯾ ﺔ ﻋ‪ : 10‬ن‪83‬اﻟﻣﻧﮭ ل اﻟﺻ ﺎﻓﻲ ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫واﻟﺧط ط‬ ‫ﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪9 : 1‬‬
‫ﯾﺟ ‪ .‬وع ﻓ ﻲ اﻟﺟ ﺎﻣﻊ ‪،‬‬ ‫‪1507‬‬‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﻛﺎت ﺎن‬ ‫وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪222 : 3‬‬
‫ﻓﯾﺧرج ﺑﺎﻟﻠﯾل ﯾﻠﺗﻘط ﻗﺷور اﻟﺑطﯾﺦ ‪ .‬ﻓﯾﻐﺳﻠﮭﺎ وﯾﺄﻛﻠﮭﺎ ‪ .‬وﻟﻣﺎ ظﮭر ﻓﺿﻠﮫ ﺗﺗﺎﺑﻌت‬
‫إﻟﯾﮫ اﻟﮭداﯾﺎ واﻟﻌطﺎﯾﺎ ‪ ،‬ﺑﺣﯾث ﻛ ﺎن ﻟ ﮫ ﻗﺑ ل دﺧوﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ﻣﻧﺻ ب اﻟﻘﺿ ﺎء ﻛ ل ﯾ وم‬
‫ﺛﻼﺛﺔ آدرھم ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻊ ﻧﻔﺎﺋس اﻟﻛﺗب وأﻓﺎد اﻟﻘ ﺎرﺋﯾن ﻋﻠﯾ ﮫ ﻋﻠﻣ ﺎ وﻣ ﺎﻻ ‪.‬‬ ‫ﻧﺣو ﻻف‬
‫ووﻻه اﻟﺳﻠطﺎن ﻗﺎﯾﺗﺑﺎي اﻟﺟرﻛﺳﻲ ) ‪ ( 901 - 826‬ﻗﺿﺎء اﻟﻘﺿﺎة ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﻘﺑﻠﮫ إﻻ‬
‫وﻟﻣﺎ وﻟﻲ رأى ﻣن اﻟﺳﻠطﺎن ﻋدوﻻ ﻋن اﻟﺣق ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض‬ ‫ﺑﻌد ﻣراﺟﻌﺔ وإﻟﺣﺎح ‪.‬‬
‫ﻓﻛﺗ ب إﻟﯾ ﮫ ﯾزﺟ ره ﻋ ن اﻟظﻠ م ‪ ،‬ﻓﻌزﻟ ﮫ اﻟﺳ ﻠطﺎن ‪ ،‬ﻓﻌ ﻟ ﺎدﻰإ اﺷ ﺗﻐﺎﻟﮫ‬
‫ﺗﺻ ‪ .‬ﺎﻧﯾف ﻛﺛﯾ ره ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﻓ ﺎ )ﺗﺢ اﻟ رﺣﻣن ‪ -‬طﻓ ( ﻲ‬ ‫ﺑ ﺎﻟﻌﻠم إﻟ ﻰ أنﻟ ﺗ ﮫ وﻓﻲ‬
‫اﻟﺗﻔﺳﯾر ‪ ،‬و ) ﺗﺣﻔﺔ اﻟﺑﺎري ﻋﻠﻰ ﺻﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧﺎري ‪ -‬ط ( و ) ﻓﺗﺢ اﻟﺟﻠﯾل ‪ -‬خ (‬
‫ﺗﻌﻠﯾق ﻋﻠﻰ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﺑﯾﺿﺎوي ‪ ،‬و ) ﺷرح إﯾﺳﺎﻏوﺟﻲ ‪ -‬طﻓ ( ﻲ اﻟﻣﻧط ق ‪ ،‬و )‬
‫ﺷرح أﻟﻔﯾ ﺔ اﻟﻌراﻗ ﻲ ‪ -‬ﻓط (ﻲ ﻣﺻ طﻠﺢ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﺷو )رح ﺷ ذور اﻟ ذھب (‬
‫اﻟﻠؤﻟ ؤ اﻟﻧظ ﯾم ﻓ ﻲ‬
‫ﻓﻲ اﻟﻧﺣو ‪ ،‬و ) ﺗﺣﻔﺔ ﻧﺟﺑﺎء اﻟﻌﺻر ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﺗﺟوﯾد ‪ ،‬و )‬
‫روم اﻟﺗﻌﻠم واﻟﺗﻌﻠﯾم ‪ -‬ط (رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬واﻟ) دﻗﺎﺋق اﻟﻣﺣﻛﻣ ﺔ ‪ -‬طﻓ ( ﻲ اﻟﻘ راآت ‪،‬‬
‫ﻼم)ﺑﺷ رح اﻻﻋ ﻼم ﺑﺄﺣﺎدﯾ ث اﻻﺣﻛ ﻓﺎم ‪ -‬ﻲخ (ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط )‬ ‫ﻓ ﺗﺢ اﻟﻌ و‬
‫‪ 961‬ﺟﻼوي ( ‪ ،‬و ) ﺗﻧﻘﯾﺢ ﺗﺣرﯾر اﻟﻠﺑﺎب ‪ -‬ط ( ﻓﻘﮫ ‪ ،‬و ) ﻏﺎﯾﺔ‬
‫اﺧﺗﺻ ره ﻣ ن ﺟﻣ ﻊ‬ ‫اﻟوﺻول ‪ -‬ط ( ﻓﻲ أﺻول اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و )ﻟب اﻻﺻ ول ‪ -‬ط (‬
‫اﻟﻣطﺎﻟ ب ﻓ ﻲ ﺷ رح روض اﻟطﺎﻟ ب ‪-‬ﻓﻘط (ﮫ ‪ ،‬أرﺑﻌ ﺔ‬ ‫اﻟﺟواﻣ ﻧﻰﻊ ‪ ،‬و )‬
‫أﺳ‬
‫ﻓﻘﮫ ‪ ،‬ﺧﻣﺳ ﺔ أﺟ زاء‬ ‫أﺟزاء ‪ ،‬و ) اﻟﻐرر اﻟﺑﮭﯾﺔ ﻓﻲ ﺷرح اﻟﺑﮭﺟﺔ اﻟوردﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫اﻟزﺑ ) دة اﻟراﺋﻘ ﺔ ‪-‬رﺳخ ( ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣ‪ ،‬و )ﻧﮭﺞ اﻟط ﻼب ‪-‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ ‪ ،‬و‬
‫ﺷرح اﻟﺑردة ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪1537‬ﻛﺗ ﺎﻧﻲ ( ) ‪) * . ( 1‬ﻣﮭ ران ( * ) ‪.‬‬
‫وﻗﻲ‬ ‫ﺎﻟﻲ ﺣﻘ‬
‫ﺑﺎﺷ) ﻣ ﺎ ( ‪:‬‬‫ران‬ ‫‪ 1368 - . .‬ه = ‪1949 - . . .‬‬
‫زﻛرﯾ م ( ﺎ ﻣﮭ‬
‫ﻣﺻري ‪ .‬ﺗﺧرج ﺑﻣدرﺳﺔ اﻟﺣﻘوق ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ) ‪( 1920‬وﻋﻣل ﻓﻲ اﻟﻣﺣﺎﻣ ﺎة ‪.‬ﺛ م‬
‫اﻻﻗﺗﺻﺎد ﻓﻌﻣل ﻣﻊ طﻠﻌ ت ﺣ رب ﺑﺑﻧ ك ﻣﺻ ر وﺷ رﻛﺎﺗﮫ ‪.‬وﻋ ﯾن‬ ‫اﻧﺻرف إﻟ‬
‫ﻰ‬
‫ﻋﺿوا ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻟﺷﯾوخ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ﻓﺟﺄة ‪ ،‬ﻓﻲ أﺣد اﺟﺗﻣﺎﻋﺎت اﻟﻣﺟﻠس‬
‫‪ .‬ﻟﮫ ﻣؤﻟﻔﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣوﺟز اﻟﻧﻘود واﻟﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟﻧﻘدﯾﺔ ‪ -‬ط ( واﻟﺗ) ﺎرﯾﺦ ﯾﻔﺻ ل‬
‫زﻛرﯾ ﺎ ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ( * ) ‪ 230 - . . .‬ه =‬ ‫اﻟﺗﺿﺧم واﻟﺗﻘﻠص ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺎظ‬ ‫ﻲ اﻟﻠؤﻟ ﻣ ؤين‪ :‬ﺣﻔ‬ ‫ﺎﻟﺢ اﻟﺑﻠﺧ‬ ‫نﺻ‬ ‫ﯾﺣﯾ‪ 845‬مﻰ( ﺑ‬
‫ﺎ ﺑ ‪. .‬ن‪- .‬‬ ‫زﻛرﯾ‬
‫اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻛﺎن ﯾرد ﻋﻠﻰ أھل اﻟﺑدع ‪ .‬ﻟﮫ ﻣﺻﻧف ﻓﻲ ) اﻻﯾﻣﺎن (ﻣﺎت ﻓﻲ ﺑﻠ ﺦ )‬
‫‪ ) * . ( 3‬اﻟﺿﺑﻲ ( * ) ‪ 307 - 220‬ه = ‪ 920 - 835‬م (زﻛرﯾﺎ ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﺑ ن‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋدي اﻟﺿﺑﻲ اﻟﺑﺻري اﻟﺳ ﺎﺟﻲ ‪ ،‬أﺑ وﯾﺣﯾﻰ ‪:‬ﻣﺣ دث‬
‫ﻋﻠ ل‬ ‫ﻋﺻاﻟﺣﻔ ره ‪.‬ﺎظ اﻟﺛﻘ ﺎت ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻛﺗ ﺎب ﺟﻠﯾ ل ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﺑﺻ ﻛ رة ﻓﺎن ﻣﻲ ن‬
‫اﻟﺣدﯾث ( ﯾدل ﻋﻠﻰ ﺗﺑﺣره ‪ .‬وﻣن ﻛﺗﺑﮫ )اﺧﺗﻼف اﻟﻔﻘﮭ ﺎء (ﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺎﻟﺑﺻ رة )‬
‫اﻟﻛواﻛ ب‬ ‫اﺑ‪. ( 4‬ن زﻛﻧ ﻋﻠ ون ﻲ= ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ‪* 837‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻟﺳﺎﺋرة ‪ 196 : 1‬وﺧطط ﻣﺑﺎرك ‪ 62 : 12‬واﻟﻧور اﻟﺳﺎﻓر ‪ 120‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ‬
‫ﺔ ‪( 2 ) . 230‬‬ ‫ﺎت ‪483 : 1‬‬
‫واﻟﻌﺑدﻟﯾ‬ ‫اﻟﺣﺟ وﻣﻌﺟ ﺔ ‪ 925‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫ذي ‪4‬‬
‫ﺔ ‪( 3 ) . 440 ، 438 : 6‬‬ ‫ﻲ ‪1949 / 2 / 8‬‬
‫واﻻزھرﯾ‬ ‫رﯾﺔ ‪ ،‬ﻓ‬ ‫د اﻟﻣﺻ‬ ‫اﻟﺟراﺋ‬
‫ﺗذﻛرة اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 91 : 2‬واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪( 4 ) .‬اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳ ﺗطرﻓﺔ ‪111‬وطﺑﻘ ﺎت‬
‫اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ﻻﺑن ھداﯾﺔ ﷲ ‪ 13‬واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬زﻛﻲ ) ﺑﺎﺷﺎ ( =أﺣﻣد زﻛ ﻲ ‪1353‬‬
‫ﯾوﺳ ف ﺑ ن‬ ‫‪ 598‬ن اﻟزﻛ ﻲ )اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ( =‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ‬ ‫اﺑن زﻛﻲ اﻟدﯾن =‬
‫ﯾﺣﯾﻰ ) ‪) * ( 685‬زﻛﻲ اﻟﻣﺣﺎﺳ ﻧﻲ ( * ) ‪ 1392 - 1326‬ه = ‪1972 - 1908‬‬
‫دﻛﺗور‪: ،‬دﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﻣوﻟ د واﻟوﻓ ﺎة ‪.‬‬ ‫زﻛ ﻲ ﺑ م (ن ﺷ ﻛري اﻟﻣﺣﺎﺳ ﻧﻲ ‪ ،‬اﻟأدﯾ ب‬
‫‪( 1930‬ﻲ اﻟﻣﺣﺎﻣ ﺎة وﻓ ﻲ اﻟﺗ درﯾس‬ ‫ورﯾﺔ ) ل ﻓ‬
‫ﺗﺧ رج ﺑﻛﻠﯾ ﺔ اﻟﺣﻘ وق اﻟﺳ وﻋﻣ‬
‫وﺣﺻ ل ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻓﺗ رات طوﯾﻠ ﺔ ) ‪ ( 43 - 1936‬و ) ‪ ( 51 - 47‬و ) ‪( 69 - 65‬‬
‫ﺎن ﻣ ن اﻻﻋﺿ ﺎء‬ ‫‪( 1947‬‬ ‫اﻟ دﻛﺗوراه ﻓ ﻲ اﻻدب ﻣ ن اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ )وﻛ‬
‫وأﻣﺿ ﻰ ﻣ ﺎ ﺑ ﯾن ‪ 1951‬و‬ ‫اﻟﻣراﺳﻠﯾن ﻟﻠﻣﺟﻣﻌﯾن اﻻﺳﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬واﻟﻌرﺑﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪.‬‬
‫ﺎھرةطﺑ‪ .‬ﻊ ﻣ ن ﻛﺗﺑ ﮫﺷ) ﻌر‬ ‫وﻣﻣ ﺎ‬ ‫ﺛﻘﺎﻓﯾ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺳرة اﻟﺳﻔﺎ ورﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘ‬ ‫ﻣﻠﺣﻘ ﺎ ‪56‬‬
‫اﻟﻧواﺳ ﻲ ﺷ ﺎﻋر‬ ‫اﻟﺣرب ﻓﻲ أدب اﻟﻌ رب (أﺑ وو) اﻟﻌ ﻼء ﻧﺎﻗ د اﻟﻣﺟﺗﻣ ﻊ ( و )‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫أﺣﻣ ) د أﻣ ﯾن ( و )‬ ‫اﻟﻣﺗﻧﺑ ﻲ (إﺑ و )راھﯾم طوﻗ ﺎن ( و‬ ‫ﻣ ن ﻋﺑﻘ ر ( و )‬
‫اﻟوھﺎب ﻋزام ( و ) ﻓﻲ اﻟﺗراﺟم واﻟﻧﻘد ( و ) أﺳﺎطﯾر ﻣﻠﮭﻣﺔ ( و )ﻧظرات ﻓ ﻲ‬
‫ﺎرنﻓ ( ﻲ ﺑﻌﺿ ﮫ ﺟ ودة ‪ ،‬ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﻣﻌﺎﺻ ﻓﻘر ( ﮫو )اﻟﻠﻐ وﻟ ﺔ ﮫاﻟﻣﻘﻧظ م‬
‫أدﺑﻧ ﺎ‬
‫اﻟﻣﻌ ﺎﺟم‬‫واناﻟﺗ‪ -‬خ (ﻲ ھﯾﺄھ ﺎ ﻟﻠﻧﺷ ر وﻣ ﺎ زاﻟ ت ﻣﺧطوط ﺔ ‪) :‬‬ ‫ﻛﺗﺑ ﮫ‬‫وﻣ ن دﯾ‬
‫ﻧﮭﺞ اﻟدراﺳ ﺔ ﻓ ﻲ اﻻدب اﻟﻌرﺑ ﻲ ( و )ﻋﺷ ر‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﻘدﯾﻣ ﺔ واﻟﺣدﯾﺛ ﺔ (ﻣ و )‬
‫ﺎرك ( * ) ‪- 1308‬‬ ‫زﻛ‪) * . ( 1‬ﻲ ﻣﺑ‬‫ﻲ()‬ ‫ﻲ اﻻدب اﻟﻌرﺑ‬ ‫رات ﻓ‬ ‫ﺎﺿ‬
‫أدﯾ ب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫زﻛﻲم ﺑ( ن ﻋﺑ د اﻟﺳ ﻼم ﺑ ن ﻣﺑ ﺎرك ‪:‬‬ ‫‪ 1371‬ه = ‪1925 - 1891‬‬
‫ﻛﺑﺎر اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻣﻌﺎﺻرﯾن ‪ .‬اﻣﺗﺎز ﺑﺄﺳﻠوب ﺧﺎص ﻓﻲ ﻛﺛﯾر ﻣﻣﺎ ﻛﺗب ‪ .‬وﻟﮫ ﺷﻌر‬
‫ﺑﻣﻧوﻓﯾ ﺔ ﻣﺻ ر ‪ ،‬وﺗﻌﻠ م‬ ‫‪ ،‬ﻓﻲ ﺑﻌﺿﮫ ﺟودة وﺗﺟدﯾد ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ) ﺳﻧﺗرﯾس (‬
‫ور (اﻵداب ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪،‬‬ ‫دﻛﺗﻓ ﻲ‬ ‫ﻓ ﻲ اﻻزھ ر ‪ ،‬وأﺣ رز ﻟﻘ ب )‬
‫واطﻠﻊ ﻋﻠﻰ اﻻدب اﻟﻔرﻧﺳﻲ ﻓ ﻲ ﻓرﻧﺳ ﺔ ‪ ،‬واﺷ ﺗﻐل ﺑﺎﻟﺗ درﯾس ﺑﻣﺻ ر ‪.‬واﻧﺗ دب‬
‫ﻟﻠﻌﻣل ﻣدرﺳﺎ ﻓ ﻲوﻋﺑﻐ ﺎددادإﻟ ‪ .‬ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻌ ﯾن ﻣﻔﺗﺷ ﺎ ﺑ وزارة اﻟﻣﻌ ﺎرف ‪.‬‬
‫ﻣﺧﺗﻠﻔ ﻲﺔ ‪.‬أﻋواﻣ ﮫ اﻻﺧﯾ رة ﯾ واﻟﻲ ﻧﺷ ر‬ ‫رات ﺎن ﻓ‬‫وﻧﺷ ر ﻣؤﻟﻔﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﻓﺗ وﻛ‬
‫ﻓﺻول ﻣن ﻣذﻛراﺗﮫ وذﻛرﯾﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﻓﻧون ﻣن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻣن ﺗرﺟﻣﺔ‬
‫واﻧظ( ر ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫ﮫ ﺑﻘﻠﻣ ﮫ ‪ ،‬ﺗﻔﺿ ﻠت ﺑﮭ ﺎ اﺑﻧﺗ ﮫ اﻟﺳﺳ ﯾدةﻣﺎء) زﻛ ﻲ اﻟﻣﺣﺎﺳ ﻧﻲ‬
‫ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑدﻣﺷق ‪ 504 : 47‬وﻗﺎﻓﻠﺔ اﻟزﯾت ‪ :‬ﺷوال ‪1379‬واﻻدﯾ ب ‪:‬‬
‫اﻻدب واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﺣ دﯾث‬ ‫واﻟﺷ‪1972‬ﻌر اﻟﻌرﺑ ﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻ ر ‪479‬‬ ‫اﺑرﯾ ل وﻣ ﺎﯾو‬
‫ﻋرﺑ ﺔ ﺧﯾ ل ( أدت‬ ‫ﺗﺣت ﻋﻧوان ) اﻟﺣدﯾث ذو ﺷﺟون (وأﺻﯾب ﺑﺻ دﻣﺔ ﻣ ن )‬
‫إﻟﻰ ارﺗﺟﺎج ﻓﻲ ﻣﺧﮫ ﻓﻠم ﯾﻌش ﻏﯾر ﺳﺎﻋﺎت ‪ ،‬وﻛﺎﻧت وﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ودﻓن‬
‫ﻓﻲ ﺳﻧﺗرﯾس ‪ .‬ﻟﮫ ﻧﺣو ﺛﻼﺛﯾن ﻛﺗﺎﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻧﺛر اﻟﻔﻧﻲ ﻓﻲ اﻟﻘرن اﻟراﺑﻊ ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﻘ ( ﺎﻻت ﻓ ﻲ اﻻدب واﻻﺻ ﻼح ‪ ،‬ﺣو )ب اﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫ﺟزآن ‪ ،‬و )اﻟﺑ داﺋﻊ ‪ -‬ط‬
‫أﻟﺣ ﺎن اﻟﺧﻠ ود ‪ -‬ط (‬ ‫ﻟﺗﺻ وف اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫رﺑﯾﻌﺔ وﺷﻌره ‪ -‬ط ( و ) ا‬
‫زاء ‪ ،‬و )‬ ‫ﺛﻼﺛ‪ -‬ط ( ﺔ أﺟ‬
‫راق‬ ‫ﻲ اﻟﻌ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫اﻟﻣرﯾﺿ)‬
‫ﻰﻌره ‪ ،‬و‬ ‫وانﻟﯾﻠﺷ‬ ‫دﯾ‬
‫د‬ ‫اﻻﺧ( و ) ﻼق ﻋﻧ‬ ‫ﺎرﯾس ‪ -‬ط‬ ‫ذﻛرﯾ و ) ﺎت ﺑ‬
‫ث‪-‬ط(‬ ‫ﻣﺎر واﻻﺣﺎدﯾ‬ ‫اﻻﺳ‬
‫ﻣﻼﻣﺢ اﻟﻣﺟﺗﻣ ﻊ اﻟﻌراﻗ ﻲ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﻐزاﻟﻲ ‪ -‬ط ( و ) وﺣﻲ ﺑﻐداد ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﻣوازﻧﺔ ﺑﯾن اﻟﺷﻌراء ‪ -‬ط ( و ) ﻋﺑﻘرﯾﺔ اﻟﺷرﯾف اﻟرﺿﻲ ‪ -‬ط (ﺟ زآن ‪ ،‬و )‬
‫زﻛ ﻲ ﻣﺑ ﺎرك ‪ -‬ط (‬ ‫وﻟﻔﺎﺿ ل ﺧﻠ ف ‪) :‬‬ ‫اﻟﻠﻐﺔ واﻟدﯾن ﻓﻲ ﺣﯾﺎة اﻻﺳﺗﻘﻼل ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﺣﻣ د زﻛ ﻲ ﻣﺑ ﺎرك ( ) ‪( 1‬‬ ‫ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ وﻛﺗﺑﮫ ‪ .‬وورد اﺳﻣﮫ ﻋﻠﻰ ﺑﻌض ﻛﺗﺑﮫ )‬
‫زﻛ ﻲ ﺣﺳ ن ( * )‬ ‫‪ .‬اﻟزﻛﻲ اﻟﻘوﺻﻲ =ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد اﻟوھ ﺎب ‪) * 631‬‬
‫‪ 1376 - 1326‬ه = ‪ 1957 - 1908‬م ( زﻛﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺣﺳن ‪ ،‬اﻟدﻛﺗور ‪ :‬ﻋﺎﻟم‬
‫وﻧﺷﺄ وﺗﻌﻠ م ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻵﺛﺎر اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﺣﺎﺛﺔ ﻣﺻري ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ اﻟﺧرطوم ‪.‬‬
‫وﺗﺧﺻص ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ واﻵﺛﺎر اﻻﺳﻼﻣﯾﺔوﻧ‪ .‬ﺎل ﺷ ﮭﺎدة )اﻟ دﻛﺗوراه (ﻓ ﻲ اﻵداب‬
‫ﻣن ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺎرﯾس ‪ ،‬وﺷﮭﺎدة اﻵﺛﺎر اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ واﻵﺳﯾوﯾﺔ ﻣن ﻣدرﺳﺔ ) اﻟﻠوﻓر (‬
‫‪( 1934‬واﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ واﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ ﺔ إﻟ ﻰ ﺟﺎﻧ ب ﺗﻌﻣﻘ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ‬
‫ودرسﺳ) ﻧﺔ‬
‫اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔﺑ ‪ .‬رﺣﻼت ﻋﻠﻣﯾ ﺔ زارﺑﮭ ﺎ ﻣﻌظ م اﻟ ﺑﻼد * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫وﻗﺎم‬
‫واﻟﺣ دﯾث ذوﺷ ﺟون ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫وﺟرﯾ دة اﻟﻣﺻ ري ‪52 / 1 / 24‬‬ ‫ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪.‬‬
‫وﻣﺻ ﺎدر‬ ‫ﺟرﯾ دة اﻟ ﺑﻼغ ‪ 1948 / 7 / 20‬و ‪ 1948 / 8 / 2‬و ‪1950 / 2 / 21‬‬
‫اﻻورﺑﯾ ﺎ ﻟﺔ ‪ .‬دار اﻵﺛ ﺎر اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻧﺣ و أرﺑ ﻊ‬ ‫اﻟدراﺳ ﺔ اﻻدﺑﯾ وﻋ ﺔ ‪19‬‬
‫ﯾن‪.‬أﻣﯾﻧ‬
‫أﻟف ﻓﻲ ﺧﻼﻟﮭﺎ ﻛﺗﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎﻛﻧ) وز اﻟﻔ ﺎطﻣﯾﯾن ‪ -‬ط (‬ ‫ﺳﻧوات ) ‪( 39 - 1935‬‬
‫اﻟﺗﺻ) وﯾر ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ﻓ ﻲ ﻣﺻ ر ‪-‬اﻟﺟط ( زء اﻻول ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬و‬ ‫اﻟﻔ ن و )‬
‫ل‬ ‫ﻼم ‪ -‬ط (دﻟﯾو )‬ ‫ون اﻻﺳ‬ ‫د اﻟﻔ واﻟﺻرس ‪ -‬طﯾن( )‬
‫وﻓﻧ‬ ‫ﻼم ﻋﻧ‬ ‫ﺳ‬
‫ﺎن ‪.‬اﺳ ﺗﺎذا ﻟﻠﻔﻧ ون اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ‬ ‫واﻟﻔرﻧﺳ ﻛ ﯾﺔ (‬
‫ﻣﺣﺗوﯾ ﺎت دار اﻵﺛ ﺎر اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺛ م‬
‫ﺎھرة ‪ .‬ر ﻋﻣﯾ دا ﻟﻠﻛﻠﯾ ﺔ ) ‪( 1948‬‬ ‫واﻵﺛ ﺎر ﻓ ﻲ ﻛﻠﯾ ﺔ اﻵداب ‪ ،‬ﺑﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﻘ واﺧﺗﯾ‬
‫وأﺣﯾل إﻟ ﻰ اﻟﻣﻌ ﺎش )ﺳ ﻧﺔ وﻓ‪( 52‬ر ﺑﻌﻠﻣ ﮫ إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ‪،‬‬ ‫وﻣدﯾرا ﻟدار اﻵﺛﺎر ‪.‬‬
‫ﻓﻌﯾن ﻣدرﺳﺎ ﻟﻠﺗﺎرﯾﺦ واﻵﺛﺎر ‪ ،‬ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﺗﮭﺎ ‪ .‬وﺻﻧف ﻓﯾﻣﺎ ﺑﯾن ﻋﺎﻣﻲ ‪ 40‬و ‪56‬‬
‫طﻰ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ور اﻟوﺳ‬ ‫ﻲ اﻟﻌﺻ‬ ‫ﺎ أﺧ اﻟرﺣﺎﻟرى ‪ ،‬ﺔﻣﻧﮭاﻟﻣﺳ ﺎ ) ﻠﻣون ﻓ‬ ‫ﻛﺗﺑ‬
‫اﻟﻔﻧون اﻻﯾراﻧﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻻﺳﻼﻣﻲ ‪ -‬ط ( و ) ﻓﻧون اﻻﺳﻼم ‪ -‬ط ( وھو ﻣن‬
‫اﻟﻔﻧ ) ون اﻟزﺧرﻓﯾ ﺔ واﻟﺗﺻ ﺎوﯾر اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫س‪ ،‬و‬‫أﻧﻔ س ﻣﺻأطﻠ ﻧﻔﺎﺗﮫ‬
‫ﻧﺷرﺗﮫ ﻛﻠﯾﺔ ﻵداب واﻟﻌﻠوم ﺑﻐداد ‪ ،‬و ) ﻣﻘﺎرﻧﺔ ﺑﯾن ﻛﺗﺎﺑﺎت اﻟﻣؤرﺧﯾن اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن‬
‫اﻟوﺳ ﻋ طﻰدا ‪-‬ﻣ خ (ﺎ أﻋ ﺎن ﻋﻠ ﻰ ﻧﺷ ره وﻣ ﺎ‬ ‫ور ك‬ ‫واﻻورﺑﯾ ﯾن ﻓ ﻲ اﻟﻌﺻ ذﻟ‬
‫ﺗرﺟﻣﮫ إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾﺔ أو ﺷﺎرك ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ﻣﻧﮭ ﺎ وإﻟﯾﮭ ﺎ وﻋ دا أﻛﺛ ر ﻣ ن ﺧﻣﺳ ﯾن‬
‫اﻟﻣ ؤﺗﻣرات اﻟدوﻟﯾ ﺔ‬ ‫وﻧﺎب ﻋن ﻣﺻر ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض‬ ‫ﺑﺣﺛﺎ ﻟﮫ ﻓﻲ ﻣﺧﺗﻠف اﻟﻣﺟﻼت ‪.‬‬
‫ﺎن ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء ﻣﺟ ﺎﻣﻊ وﻣﺟ ﺎﻟس ﻋﻠﻣﯾ ﺔ ﻣﺗﻌ ددةﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺑﻐ داد‬ ‫ﻟﻶﺛﺎر ‪.‬‬
‫ﻛﻣ ﺎ ﻛ‬
‫اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ اﻟ دﻛﺗور ﻋﺑ د‬ ‫ﺎھرة ‪.‬‬
‫وﻟزﻣﯾﻠﻲ اﻟﻘﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ودﻓ ن ﻓ‬
‫اﻟرﺣﻣن زﻛﻲ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ )ذﻛرى ﺻدﯾق وﺗﻘ دﯾر ‪-‬ﻓ طﻲ(ﺳ ﯾرﺗﮫ واﺣﺻ ﺎء ﻣ ﺎ‬
‫زﻛ ﻲ ﻣﻐ ﺎﻣز ( * ) ‪ 1351 - 1288‬ه = ‪- 1871‬‬ ‫ﻋرف ﻣ ن آﺛ ﺎره ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺎب ‪.‬أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ‬ ‫ث ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻛﺗﻣ ن‬ ‫‪ 1932‬مﻲ( ﻣﻐ ﺎﻣز اﻟﺣﻠﺑﺑﺎﺣ ﻲ ‪:‬‬ ‫زﻛ‬
‫اﻟﻌرﺑ ﻲ ﻲﺣﻠ ‪ .‬ب ‪ ،‬وﻋ ﺎش ﺑﻘﯾ ﺔ ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫وﺗﻌﻠ ﻲ م ﻓ‬‫اﻟﻌﻠﻣ‬
‫وﻟ د‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﻛﺛﯾرة ﻓﻲ اﻟﺻﺣف اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﻛﺎﻟﻣؤﯾ د واﻟﻠ واء اﻟﻣﺻ رﯾﺗﯾن ‪ ،‬واﻟﻣﻘﺗ ﺑس‬
‫اﻟدﻣﺷﻘﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء ) داﺋرة اﻟﺗرﺟﻣﺔ واﻟﺗﺄﻟﯾفﻓ ( ﻲ وزارة اﻟﻣﻌ ﺎرف‬
‫ﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬وﻣﺻ ﺣﺣﺎ ﻟﻠﻛﺗ ب اﻟﺗ ﻲ ﺗﻧﺷ رھﺎ ﻣطﺑﻌ ﺔ اﻟﺣﻛوﻣ وﻧﺑﺔ ‪ .‬ﻎ ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺔ‬
‫اﻟﺗرﻛﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺗرﺟم إﻟﯾﮭﺎ اﻟﻘ رآن اﻟﻛ رﯾم ﺗو )ﺎرﯾﺦ اﻟﺗﻣ دن اﻻﺳ ﻼﻣﻲ (وﺑﻌ ض )‬
‫ذﻛ ( رى ﺻ دق وﺗﻘ دﯾر ‪،‬‬ ‫اﻟرواﯾﺎت ( اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫رﺣﻣن اﻟﻌ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﺟزﯾ رة‬ ‫زﻛاﻟ ﻲ ‪.‬‬ ‫رﺣ د‬‫ﻟﻠ دﻛﺗور ﻋﺑ د اﻟو ﻋﺑﻣن‬
‫ﺣف اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﺑوع‬ ‫واﻟﺻ ‪1381‬‬
‫ﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ورﺟ ب‬ ‫ﺑﺎﻟرﯾ ﺟﻣﺎض ‪:‬‬
‫وﻓﮭ رس اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن‬ ‫اﻟﻌ دد اﻟﺧ ﺎﻣس ‪124‬‬ ‫اﻻول ﻣن اﺑرﯾ ل ‪ 1957‬و )اﻟﻣﺟﻠ ﺔ ( ‪:‬‬
‫رام ‪/ 2 / 12‬‬ ‫ﻲ ‪111 : 12‬‬
‫واﻻھ‬ ‫ﻲ اﻟﻌرﺑ‬ ‫ﻊ اﻟﻌﻠﻣ‬ ‫ﻣﺟﻠ ‪110‬ﺔ ‪2 ) .‬‬
‫اﻟﻣﺟﻣ(‬
‫زﻻزلﺑ = ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم زﻟ زل =‬ ‫اﻟﺣﺳ ﯾن‬ ‫‪) * . 1932‬اﺑزل (ن *أﺑ ﻲ اﻟ‬
‫ﺑﺷﺎرة زﻟزل ‪ ) * 1323‬زم ( * * ) زﻣﺎن ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫‪ - 1‬زﻣﺎن ﺑن ﺗﯾم ﷲ ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن ﺣﻘﺎل اﺑن أﻧﻣﺎر ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن‬
‫أﻧﻣﺎر ‪ .‬ﻣن اﻻزد ) ‪ - 2 . ( 1‬زﻣﺎن ﺑن ﻛﻌب ﺑن أود ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑط ن‬
‫ﻣن ﺳﻌد اﻟﻌﺷﯾرة ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ) ‪- 3 . ( 2‬زﻣﺎن ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﺻ ﻌب ‪:‬ﺟ د‬
‫ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﻓﻧ د اﻟزﻣ ﺎﻧﻲﺷ) ﮭل ﺑ ن‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ ،‬ﻣن رﺑﯾﻌﺔ ‪.‬‬
‫زﻣ رد ﺧ ﺎﺗون ( * )‬ ‫ﺷﯾﺑﺎن ( ) ‪ . ( 3‬اﻟزﻣﺧﺷري = ﻣﺣﻣود ﺑن ﻋﻣر ‪) * 538‬‬
‫ت‬ ‫وك ‪ ،‬ﺑﻧ‬ ‫اﻟﻣﻠ‪،‬‬
‫ﺎﺗون‬‫ﻔوة‬ ‫‪ 557 - . . .‬ه = ‪- . . .‬زﻣ‪ 1162‬م (ردﺻﺧ‬
‫ﻘﯾﺔ ‪.‬ﻲ أﺧ ت اﻟﻣﻠ ك )دﻗ ﺎق (ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﺣﺎزﻣﺔ ﻋﺎﻟﻣ ﺔ ‪ ،‬دﻣﺷ ھ‬ ‫اﻻﻣﯾر ﺟﺎوﻟﻲ ‪:‬‬
‫وري (وﻟدﯾ ﮫ إﺳ ﻣﺎﻋﯾلﺷ) ﻣس‬ ‫دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻻﻣ ﮫ ‪ ،‬وزوﺟ ﺔ ﺗ ﺎج اﻟﻣﻠ وكﺑ ) وأم‬
‫اﻟﻣﻠوك ( وﻣﺣﻣود ‪.‬روت اﻟﺣدﯾث واﺳﺗﻧﺳﺧت اﻟﻛﺗب وﺣﻔظت اﻟﻘ رآن ‪.‬وﺑﻧ ت‬
‫ﺑدﻣﺷق اﻟﻣدرﺳﺔ ) اﻟﺧﺎﺗوﻧﯾﺔ اﻟﺑراﻧﯾﺔ ( وھﻲ اﻵنﻣن اﻟ دوارس ‪.‬ورأت وﻟ دھﺎ‬
‫ﺗﻣﺎدى ﻓﻲ ﻏﯾﮫ وﻛﺛ ر ﻓﺳ ﺎده وﺗواط ﺄ ﻣ ﻊ اﻟﻔ رﻧﺞ‬ ‫إﺳﻣﺎﻋﯾل (‬
‫) ﺷﻣس اﻟﻣﻠوك ﻗد‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﻼد اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﺄﻣرت ﻏﻠﻣﺎﻧﮭﺎ أن ﯾﻘﺗﻠوه ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠوه ﺳﻧﺔ ‪ 529‬ه ‪ ،‬وأﺟﻠﺳت‬
‫أﺧﺎه ) ﺷﮭﺎب اﻟدﯾن أﺑﺎ اﻟﻘﺎﺳم ﻣﺣﻣود ﺑن ﺑوري ( ﻣﻛﺎﻧﮫ ‪ ،‬ﺛم ﻗﺗل ھذا ﺳﻧﺔ ‪533‬‬
‫ﻓﺗوﺟﮭ ﺎتاﻻإﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ‪ ،‬ﺛ م إﻟ ﻰ ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬وﺟ ﺎورت‬ ‫وال‪ ، .‬ت ﺑﮭ‬‫وﺗﻘﻠﺑ‬
‫ﺣ ھ‬
‫ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬وﻗل ﻣﺎ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﻠﺑﺎب ‪ 506 : 1‬واﻟﺗﺎج ‪) . 228 : 9‬‬
‫‪ ( 2‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ ( 3 ) . 226‬اﻟﻠﺑﺎب ‪. 506 : 1‬‬
‫ﺑﯾدھﺎ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت ﺗﻐرﺑل اﻟﻘﻣﺢ واﻟﺷﻌﯾر ‪ ،‬وﺗطﺣن ‪ ،‬وﺗﺗﻘوت ﺑﺄﺟرة ذﻟك ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪676‬اﺑ ن‬ ‫ﺗوﻓﯾت ‪ .‬ودﻓﻧت ﺑﺎﻟﺑﻘﯾﻊ ) ‪. ( 1‬اﻟزﻣ ردي‬
‫ﺧﻠﯾﻔ= ﺔ ﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﻔ رج ‪) * 1062‬‬ ‫زﻣرك = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳف ‪795‬اﻟزﻣزﻣ ﻲ‬
‫ﺔ)‪(2‬‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬د أﺑ‪ 654‬م و( زﻣﻌ‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬د ‪ 34‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﺔ(*)‪...‬‬ ‫و زﻣﻌ‬ ‫أﺑ‬
‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣﻣاﻟﺑﻠ ن ﺑوي ‪:‬ﺎﯾﻊ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺑﯾﻌ ﺔ اﻟرﺿ وان ‪،‬‬
‫ﺑﻣﺻإﻓرﯾﻘﯾر ‪.‬ﺔ ﻣ ﻊ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺑ ن ﺣ دﯾﺞ ‪ ،‬ﻏزوﺗ ﮫ‬ ‫وﻏ‪.‬زل زا‬‫ﻧ‬
‫ﺟرة‬ ‫ﺗﺣ ت اﻟﺷ‬
‫ﺟﻠ وﻧﻘ وﻻل( إﻟ ﻰ أرض اﻟﻘﯾ روانﻗﺑ) ل‬ ‫وﺗ ‪ 34‬وﻓﻲ ﺑﻣﻌرﻛ ﺔ )‬ ‫اﻻوﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻓﺄﻣر(اﺑن ﺣدﯾﺞ ﺑﺗﺳوﯾﺔ ﻗﺑره ‪ ،‬ﻓدﻓن ﻓﻲ ﻣوﺿ ﻊ ﻛ ﺎن ﯾﻌ رف ﺑﺎﻟﺑﻠوﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺑﻧﺎﺋﮭﺎ‬
‫وﺑﻧﻰ أﺣد ﺑﺎﯾﺎت ﺗوﻧس ) ﻣﺣﻣد اﺑن ﻣراد ﺑن ﺣﻣودة ﺑﺎﺷﺎ ( ﺳﻧﺔ ‪ 1072‬ه ‪ ،‬ﻗﺑرا‬
‫اﻟﺑﻠوﯾﺔ ‪.‬ن ﺑﻌ ده ﻓ ﻲ ﺗزﯾﯾﻧ ﮫ ﺑ ﺎﻟﻧﻘوش ووﻗ ف اﻻوﻗ ﺎف ﻋﻠﯾ ﮫ ‪.‬‬ ‫وﺗﺑﺎرى ﻣ‬
‫ﻟﮫ ﻓﻲ‬
‫وﻟﺷﻌراء اﻟﻘﯾروان ﻧظم ﻛﺛﯾر ﻓﯾﮫ ‪.‬وإذا أطﻠﻘت اﻵن ﻛﻠﻣ ﺔ )اﻟﺳ ﯾدﻓ ( ﻲ ﺗ وﻧس‬
‫اﻟﻣﻌﻧﻲم ﺑﮭﯾﺻﺎ ‪.‬ﺢ ﺧﺑ ر اﻟﺷ ﻌرات اﻟﺗ ﻲ ﻗﯾ ل إﻧﮭ ﺎ ﻛﺎﻧ ت‬ ‫واﻟﻘﯾروان ‪ ،‬ﻓﮭو وﻟ‬
‫زﻣ ﺳل =ﻠﻣﻰ ﺑﻧ ت‬ ‫ﮫ ﻣ ن ﺷ ﻌر اﻟرﺳ ول ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ) ‪ . ( 3‬أم‬
‫ﻋﺑد=اﻟواﺣ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم ) ‪651‬اﺑ( ن اﻟزﻣﻠﻛ ﺎﻧﻲ =‬ ‫ﻣﺎﻟك ‪ 11‬اﻟزﻣﻠﻛﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪) * 399‬ھ ﺎﻣش ‪( 2‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 727‬اﺑن أﺑﻲ زﻣﻧﯾن =‬
‫ﻼم‬ ‫‪178‬‬
‫ذھب ‪ 90 : 4‬و ‪ 103‬و وأﻋ‬ ‫وﺷ‪ 502 :‬ذرات اﻟ‬ ‫* ) اﻟ‪ ( 1‬دارس ‪1‬‬
‫اﻟﻧﺳﺎء ‪ ( 2 ) . 449 : 1‬اﺷﺗﮭر ﺑﻛﻧﯾﺗﮫ ‪ ،‬ﻔوا‬
‫واﺧﺗﻠ ﻓﻲ اﺳﻣﮫ واﺳم أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﯾ ل ‪:‬‬
‫دﷲ ‪( 3 ) .‬‬ ‫ن آدم ‪ ،‬أو ﻋﺑﯾ‬ ‫دﺑ‬ ‫م ‪ ،‬أو ﻋﺑﯾ‬ ‫ن أرﻗ‬ ‫دﺑ‬ ‫آدم ‪ ،‬أو ﻋﺑﯾ‬
‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ 76 : 4‬واﻻﺳﺗﯾﻌﺎب ‪ ،‬ﺑﮭﺎﻣﺷﮭﺎ ‪81 : 4‬وﺗﻛﻣﯾل اﻟﺻﻠﺣﺎء واﻻﻋﯾ ﺎن ‪3‬‬
‫‪ 294 ،‬و ‪ 333‬واﻟﺗﺎج ‪ :‬ﻣﺳﺗدرﻛﺎت زﻣﻊ ‪ ) * .‬زن ( * اﻟزﻧﺎﺗﻲ ) اﻟﺣﺎﺟب ( =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪( 434‬اﻟزﻧ ﺎﺗﻲ )اﻻﺑﺎﺿ ﻲ (ﻣﺧﻠ= د ﺑ ن ﻛﯾ داد ) ‪( 336‬‬
‫‪131‬ن أﺑ ﻲ اﻟزﻧ ﻋﺑﺎد =د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫أﺑو اﻟزﻧﺎد =ﻋﺑد ﷲ ﺑن ذﻛ وان اﺑ‬
‫ﷲ ) ‪) * ( 174‬زﻧﺎم اﻟزاﻣ ر ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 235‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 850‬م‬
‫( زﻧﺎم اﻟزاﻣر ‪ :‬أول ﻣن اﺷﺗﮭر ﻓﻲ اﻟﻌرب ﺑﺎﺳﺗﻌﻣﺎل ) اﻟﻧﺎي ( وذھب ﺑﻌﺿ ﮭم‬
‫وﻛﺎﻧت اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب أﯾ ﺎم اﻟﺷرﯾﺷ ﻲﻓ ) ﻲ أواﺋ ل‬ ‫إﻟﻰ أﻧﮫ أول ﻣن أﺣدﺛﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﻘرن اﻟﺛﺎﻟث ﻋﺷر ﻟﻠﻣﯾﻼد ( ﺗﺳﻣﻲ اﻟﻧﺎي ) اﻟزﻻﻣﻲ ( ﺗﺣرﯾﻔﺎ ﻋن )اﻟزﻧ ﺎﻣﻲ (‬
‫ﻣطرﺑ ﻲ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء اﻟرﺷ ﯾد واﻟﻣﻌﺗﺻ م واﻟواﺛ ق ‪،‬‬ ‫ﺑﺔ إﻟ ﺎنﻰﻣ زﻧ ن ﺎم ‪.‬‬
‫ﻧﺳ وﻛ‬
‫ﺻ دور ﻣطرﺑ ﻲ اﻟﻣﺗوﻛ ل‬ ‫ﺎر ‪.‬ﺑﻲده ﻣاﻟﺛﻌ ن ﺎﻟ‬‫اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﯾن ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻣﻌﮭ م أﺧﺑ وﻋ‬
‫اﻟﻣﺛ رهل ‪.‬اﻟﺑﺣﺗ ري ﻓ ﻲ ﺷ ﻗﻌره ‪.‬ﺎل ﻟ ﮫ‬ ‫ﯾﺿ رب ﺑزﻣ رهوذﻛ‬ ‫وﻛأﯾﺿ ﺎن ﺎ ‪.‬‬
‫ﺗﺄھب ﻟﻠﺧ رج ﻣﻌ ﻲ ‪.‬ﻓﻘ ﺎل ‪:‬ﺑ م‬ ‫اﻟرﺷﯾد ﯾوﻣﺎ ‪ ،‬وھو ﯾرﯾد اﻟﺧروج إﻟﻰ اﻟﺻﯾد ‪:‬‬
‫أﺗﺄھب ؟ اﻟرﯾﺢ ﻓﻲ ﻓﻣﻲ واﻟﻧﺎي ﻓﻲ ﻛﻣﻲ ! ) ‪ . ( 1‬اﺑن زﻧﺑلأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬
‫‪ 980‬أﺑو زﻧﺑور = اﻟﺣﺳﯾن ﺑن أﺣﻣد ‪ 314‬اﻟزﻧﺟﺎﻧﻲ =ﻋﺑد اﻟوھﺎب ﺑن إﺑ راھﯾم‬
‫‪ 655‬اﻟزﻧﺟﺎﻧﻲ ) اﻟﻠﻐوي ( = ﻣﺣﻣود ﺑن أﺣﻣد ) ‪ ( 656‬اﻟزﻧﺟﺎﻧﻲ = أﺑو اﻟﻘﺎﺳم‬
‫ﺑن ﻛﺎظم ‪ 1293‬اﺑن زﻧﺟوﯾﺔ = ﺣﻣﯾد ﺑن ﻣﺧﻠد ‪251‬اﻟزﻧﺟ ﻲﻣﺳ= ﻠم ﺑ ن ﺧﺎﻟ د‬
‫‪ 778‬مد (ﺑ ن اﻟﺟ ون‬ ‫‪179‬أﺑ * )و دﻻﻣ ﺔ ( * ) ‪ 161 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬زﻧ‬
‫ﻲ‪:1‬‬ ‫ﺎت ﻟﻠﺷرﯾﺷ‬ ‫رح‪( 1‬‬
‫اﻟﻣﻘﺎﻣ‬ ‫ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬ھ* ) ﺎﻣشﺷ‪) * ( 3‬‬ ‫دي ‪ ،‬ﺑ‬ ‫اﻻﺳ‬
‫ﺷﺎﻋر ﻣطﺑ وع ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟظ رف‬ ‫‪ 282‬وﺗﺎج اﻟﻌروس ‪ . 330 : 8‬أﺑو دﻻﻣﺔ ‪:‬‬
‫واﻟدﻋﺎﺑ ﺔ ‪ ،‬أﺳ ود اﻟﻠ ون ‪،‬ﻛﺟﺳ ﺎن أﺑﯾم وﺳوه ﻋﺑﯾم ‪ .‬دا ﻟرﺟ ل ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ أﺳ د‬
‫وأﻋﺗﻘﮫﻓﻲ‪ .‬اﻟﻛوﻓﺔ واﺗﺻل ﺑﺎﻟﺧﻠﻔﺎء ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ اﻟﻌﺑ ﺎس ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎﻧوا ﯾﺳ ﺗﻠطﻔوﻧﮫ‬ ‫ﻧﺷﺄ‬
‫وﯾﻐدﻗون ﻋﻠﯾﮫ ﺻﻼﺗﮭم ‪ ،‬وﻟﮫ ﻓﻲ ﺑﻌﺿﮭم ﻣداﺋﺢ ‪ .‬وﻛﺎن ﯾﺗﮭم ﺑﺎﻟزﻧدﻗﺔ ﻟﺗﮭﺗﻛﮫ ‪،‬‬
‫‪ 544‬ن زﻧﻛ ﻲ‬ ‫ﻏﺎزي ﺑ ن زﻧﻛ ﻲ اﺑ‬ ‫وأﺧﺑﺎره ﻛﺛﯾرة ﻣﺗﻔرﻗﺔ ) ‪ . ( 1‬اﺑن زﻧﻛﻲ =‬
‫‪ 569‬ن زﻧﻛ ﻲ =‬ ‫ﻣﺣﻣ ود ﺑ ن زﻧﻛ ﻲ اﺑ‬ ‫‪ 565‬ن زﻧﻛ ﻲ =‬ ‫ﻣودود ﺑ ن زﻧﻛ ﻲ اﺑ‬ ‫=‬
‫ﻏﺎزي ﺑن ﻣودود ‪ 576‬اﺑن زﻧﻛﻲ = ﻣﺳﻌود ﺑن ﻣودود ‪) * 589‬اﻻﺗﺎﺑك زﻧﻛ ﻲ‬
‫زﻧﻛ ﻋﻣﻲ ) ﺎد اﻟ ﺑدﯾن (ن ﻗﺳ ﯾم‬ ‫( * ) ‪ 478‬؟ ‪ 541 -‬ه = ‪ 1146 - 1085‬م (‬
‫ﺎر‬ ‫ود ‪ .‬ن ﻛﺑ‬ ‫وﻣﺣﻣ ﺎن ﻣ‬ ‫ودود ﻛ‬ ‫ب آق ﺳو ﻏ ﻧﻘر ‪:‬‬
‫ﺎزي وﻣ‬ ‫أﺑ‬ ‫ﺔ اﻟﺣﺎﺟ‬ ‫اﻟدوﻟ‬
‫وﻧ ‪ .‬وه ﺑ ﺄن واﻟ ده آق‬‫ﺑﺎﻟﻣﻠ ك اﻟﺷ ﮭﯾد‬ ‫اﻟﺷﺟﻌﺎن ﻋرﻓﮫ اﺑن اﻻﺛﯾ رﻓ ) ﻲ اﻟﺑ ﺎھر (‬
‫وﻛ ﺎن ﺗرﻛﯾ ﻣ ﺎ ن أﺻ ﺣﺎب‬ ‫ﺳﻧﻘرھو أول ﻣﻠوك اﻟدوﻟ ﺔ اﻻﺗﺎﺑﻛﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣوﺻ ل ‪.‬‬
‫واﺑﻧﮫ زﻧﻛﻲ ﺻ ﻐﯾر ﻓﺗواﺻ ﻰ ﺑ ﮫ أﺻ ﺣﺎب أﺑﯾ ﮫ‬ ‫أرﺳﻼن ‪.‬‬
‫ﻣﻠﻛﺷﺎه ﺑن أﻟب ﻣﺎت‬
‫إﻟﻰ أن ﺷب وﺗوﻟﻰ ﻣدﯾﻧﺔ واﺳط إﻗطﺎﻋﺎ ‪.‬وﻗﺎد ﻣﯾﻣﻧﺔ اﻟﺟﯾش ﻓﻲ ﺣرب اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ‬
‫اﻟﻣﺳﺗرﺷد ﺑﺎ ﻣﻊ دﺑﯾس اﺑن ﺻدﻗﺔ ) ﻓﻲ ﻣﺣرم ‪ ( 517‬ﻓظﻔر ‪ .‬وأﻗطﻊ اﻟﺑﺻرة‬
‫ﺻل وﺳﺎﺋر ﺑ ﻼد اﻟﺟزﯾ رة‬ ‫ﻓﺣﻣﺎھﺎ ﻣن اﻻﻋراب ‪ .‬وﺗﺗﺎﺑﻌت اﻻﺣداث ﻓﺗوﻟﻰ اﻟﻣو‬
‫) ‪ ( 521‬وﺳﻠم إﻟﯾﮫ اﻟﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣود وﻟده ) ﻓرﺧﺷﺎه (‬
‫ﻟﯾرﺑﯾﮫ ‪ ،‬وﻟﮭ ذا ﻗﯾ ل ﻟ ﮫ )‬
‫أﺗﺎﺑك ( وﺗﻣﻠك ﺣﻠب ) ‪ ( 22‬واﺳﺗﻔﺣل أﻣر اﻟﻔرﻧﺞ ﻓﻲ اﻟﺷﺎم واﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﺗﺻدى‬
‫ﻟﮭم وأﺟﻼھم ﻋن ﺣﻠب وﺣﻣﺎة ) ‪ ( 524‬وأﺧذ ﻣﻧﮭم * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﺑن‬
‫ﺧﻠﻛﺎن ‪ 190 : 1‬واﻻﻏﺎﻧﻲ طﺑﻌﺔ اﻟدار ‪273 - 235 : 10‬وﻣﻌﺎھد اﻟﺗﻧﺻ ﯾص ‪2‬‬
‫‪ 211 :‬واﻟﻧوﯾري ‪ 46 : 4‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 488 : 8‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪ 300‬واﺑن‬
‫اﻟﺷﺟري ‪. 278‬ﺣﺻن اﻻﺛﺎرب ﺑﻌد ﻣﻌﺎرك وﺗوﻏل ﻓﻲ دﯾﺎر ﺑﻛ ر ) ‪( 528‬ﺛ م‬
‫ﯾزر وﺳ ﯾر ﺟﯾﺷ ﺎ إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق أدﺧﻠﮭ ﺎ ﻓ ﻲ طﺎﻋﺗ ﮫ وأظﮭ ر دھ ﺎء ﻣ ﻊ‬
‫وﺑﯾﻧﻣﺎ ﻛ ﺎن ﯾﺣﺎﺻ ر ﻗﻌﻠ ﺔ ﺟﻌﺑ ر‬ ‫اﻟﻔرﻧﺞ ) ‪ ( 534‬واﺳﺗﻌﺎد ﻣﻧﮭم اﻟرھﺎ ) ‪( 539‬‬
‫وﯾﻘﺎﺗل ﻣن ﻓﯾﮭﺎ دﺧل ﻋﻠﯾﮫ ﺑﻌض ﻣﻣﺎﻟﯾﻛﮫ وھو ﻧﺎﺋم ﻓﻘﺗﻠوه ﻏﯾﻠﺔ ودﻓن ﺑﺻ ﻔﯾن )‬
‫‪ 1197‬م (ﻲ ﺑ ن ﻣ ودود‬ ‫زﻧﻛ ﻲ ( * ) ‪ 594 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬زﻧﻛ‬ ‫‪)*.(1‬‬
‫أﻣﯾ ﺑ رنﺳزﻧﻛ ﻧﺟﺎرﻲ ‪ :،‬وﻣ ن أﻋﯾ ﺎن اﻟ دوﻟﺗﯾن اﻟﻧورﯾ ﺔ واﻟﺻ ﻼﺣﯾﺔﻛ ‪ .‬ﺎن‬
‫ﻣﻼ ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن ﻓ ﻲ ﻏزواﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻣﺟﺎھ دا ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌﻘ ﻼء اﻻﺟ واد ‪.‬‬ ‫زﻣﺎ ﻟﻠﺳﻠطﺎن‬
‫اﻟزﺑ ﺎء ﺑﻧ ت‬‫وھو اﺑن أﺧﻲ ﻧور اﻟدﯾن اﻟﺷﮭﯾد ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﺳﻧﺟﺎر ) ‪ . ( 2‬زﻧوﺑﯾﺎ =‬
‫اﻟﻣوﻟ وي ( =‬ ‫زھ دي )‬ ‫ﺟﻣﯾ= ل ﺻ دﻗﻲ ‪1354‬‬ ‫اﻟزھ ﺎوي‬ ‫ﻋﻣ رو * ) زه ( *‬
‫ﯾوﺳف ﺑن أﺣﻣد ) ‪ ) * ( 1232‬زھدي ﯾﻛن ( * ) ‪ 1325‬؟ ‪ 1393 -‬ه = ‪1907‬‬
‫ل‬ ‫رﯾف ﯾﻛ ﺎضنﻗ ‪ :‬ﺎﻧوﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺗ ﻣ ﺄدبن‪ .‬أھ‬ ‫ﻗ‬ ‫‪ 1973‬م ( ن ﺷ‬‫زھ ‪ -‬دي ﻣ‬
‫ﻟﻣﺣﻛﻣ ﺔ اﻟﺗﻣﯾﯾ ز اﻟﻣدﻧﯾ ﺔ ودرس اﻟﻘ ﺎﻧون اﻟﻣ دﻧﻲ‬ ‫اﻟﺷ ﺎ ﺎم ‪.‬‬ ‫راﺑﻠس‬
‫رﺋﯾﺳ‬ ‫طﻛ ﺎن‬
‫روت ‪ .‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫وﻛ‬ ‫رﯾﻊ اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ﻓ ﻲ اﻟﺟ ﺎﻣﻌﺗﯾن اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾ ﺔ واﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺑﺑﯾ‬
‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻠ س اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ﻟاﻻﻋﻠ ﮫ ﻛﺗﻰ ‪ .‬ب ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎﻧون واﻻدب ‪،‬‬
‫ﺷرح ﻣﻔﺻل ﻟﻘﺎﻧون اﻟﻣﻠﻛﯾﺔ اﻟﻌﻘﺎرﯾﺔ واﻟﺣﻘوق اﻟﻌﯾﻧﯾﺔ ﻏﯾر اﻟﻣﻧﻘوﻟ ﺔ ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﻘﺎﻧون اﻻداري ‪ -‬ط ( و )اﻟﻘﺎﻧون اﻟدﺳﺗوري واﻟﻧظم اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ ‪ -‬ط (ﺗ وﻓﻲ *‬
‫ﺎھر ‪84 - 74 ، 66 ، 56 ، 55 ، 26 ، 3‬‬ ‫ھ ) ﺎﻣش ‪2‬اﻟﺗ ( * ) ‪( 1‬‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺑ‬
‫واﻟﻌﺑر ‪ 215 - 49 : 4‬وﺷذرات ‪ ( 2 ) . 128 : 4‬ذﯾل اﻟروﺿﺗﯾن ‪ 13‬واﻟﻧﺟوم‬
‫اﻟزاھرة ‪ . 144 : 6‬ﺑﺑﯾروت ودﻓن ﻓﻲ ﻣﺳﻘط رأﺳﮫ طراﺑﻠس ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن زھ ر‬
‫ﻣﺣﻣ در ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪* 595‬أﺑ) و‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ= ك ﺑ ن زھ راﺑ‪557‬ن زھ‬
‫‪ 1131‬مر( ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك‬ ‫اﻟﻌ ﻼء اﻻﯾ ﺎدي ( * ) ‪ 525 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬زھ‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣروان اﺑن زھر ‪ ،‬أﺑو اﻟﻌﻼء ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ إﯾﺎد ‪ :‬ﻓﯾﻠﺳوف ‪ ،‬طﺑﯾب ‪،‬‬
‫ﺑﯾﻠﯾﺔﻓ ‪ .‬ﻲ ﺷ رق اﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬وﺳ ﻛن ﻗرطﺑ ﺔ ‪.‬واﺷ ﺗﻐل‬ ‫أﻧدﻟﺳﻲ ﻣ ن أھ ل إﺷﻧﺷ ﺄ‬
‫إن زھ را أﻧﺳ ﻰ‬ ‫ﺑﺎﻟﺣدﯾث واﻻدب ‪ ،‬ﺛم أﻗﺑل ﻋﻠﻰ اﻟطب ‪ .‬ﻗﺎل ﺻﺎﺣب اﻟﺗﻛﻣﻠﺔ ‪:‬‬
‫رب‬ ‫ل اﻟﻣﻐ‬ ‫ﻰ أن أھ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬ﺣﺗ‬ ‫ذﻗﺎ ﻟﻣﻌﺎﻧﯾ‬ ‫ب وﺣ‬ ‫ﺔ ﺑﺎﻟط‬ ‫‪ ،‬إﺣﺎط‬
‫وﺣذﻟ لكﻣ ‪ .‬ن ﺳ ﻠطﺎن اﻻﻧ دﻟس ﻣﺣ ﻼ ﻟ م ﯾﻛ ن‬ ‫ﻟﯾﻔﺎﺧرون ﺑ ﮫ وﺑﺄھﺑﯾﺗل ﮫ ﻓ ﻲ‬
‫ﻻﺣد ﻓﻲ وﻗﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت إﻟﯾﮫ رﯾﺎﺳﺔ ﺑﻠده وﻣﺷﺎرﻛﺔ وﻻﺗﮭ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺗ دﺑﯾر ‪.‬وﺻ ﻧف‬
‫اﻻدوﯾ ﺔ اﻟﻣﻔ ردة ﻟ( م‬ ‫ﻛﺗﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )اﻟط ررﻓ ( ﻲ اﻟط ب ‪ ،‬و )اﻟﺧ واص ( و )‬
‫ﯾﻛﻣﻠﮫ ‪ ،‬و ) ﺣل ﺷﻛوك اﻟرازي ﻋﻠﻰ ﻛﺗب ﺟﺎﻟﯾﻧوس (ورﺳﺎﺋل وﻣﺟرﺑ ﺎت ) ‪2‬‬
‫وﻧﻛ ﻋﻣ ره ﺑﻘرطﺑ ﺔ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ وﺣﻣ ل إﻟ ﻰ إﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ب ﻓﻲ(آﺧر‬
‫زھران ﺑن ﺣﺟ ر ﺑ ن ﻋﻣ ران‬ ‫زھران ( * ) ‪- 1 ( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺑ ن ﻣزﯾﻘﯾ ﺟﺎء ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧ ﺎھﻠﻲوه‪.‬ﺑط ن ﻣ ن اﻻزد ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 1973‬ﺔ اﻟﻣﺛﻧ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪1962‬‬ ‫‪ 10‬ﻌﺑﺎن ‪، 1393‬أﯾﻠ‪ 7‬ول‬
‫وﻣﻛﺗﺑ‬ ‫ﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ﺷ‬
‫ص ‪( 2 ) . 204 ، 203 ، 200‬أﻣر ﺑﺟﻣﻌﮭﺎ ﻋﻠﻲ ﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﺗﺎﺷﻔﯾن ‪ ،‬ﺑﻌ د‬
‫وﻓﺎة أﺑﻲ اﻟﻌﻼء ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻌ ت ﺑﻣ راﻛش وﺑﺳ ﺎﺋر ﺑ ﻼد اﻟﻌ دوة واﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬وﻧﺳ ﺧت‬
‫واﻟﺗﻛﻣﻠ‪ 66‬ﺔ ﻻﺑ ن اﻻﺑ ﺎر ‪76‬‬ ‫ﺳ ﻧﺔ ‪ 526‬ه ‪) .‬طﺑﻘ‪ ( 3‬ﺎت اﻻطﺑ ﺎء ‪- 64 : 2‬‬
‫ﺣرﻓ ) ت ﻛﻧﯾﺗ أﺑ ﮫ ‪-‬و اﻟﻌ ﻼءﻓ ‪ -‬ﻲ‬ ‫وﻓ ﻲ داﺋ رة اﻟﻣﻌ ﺎرف اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪183 : 1‬‬
‫وإﺑﯾﻠ ول ‪Ebilule‬‬ ‫وأﺑ وﻟﻠﻲ ‪Abuleli‬‬ ‫اﻟﻘ رون اﻟوﺳ طﻰ ﻓﺻ ﺎرت أﺑ واﻟﻲ ‪Aboali‬‬
‫وﻟﯾزور‬ ‫‪Abulelizor‬‬
‫واﻟﺑ‬ ‫زور‬ ‫زھ‪ -‬ل رأﺑ ‪ -‬و ﻟﯾﻠﯾ‬ ‫ﻣﮫ‬
‫ﻓﻘﯾ‬ ‫ﻰ اﺳ‬ ‫ﯾﻔت إﻟ‬ ‫وأﺿ‬
‫‪ Albuleizor‬اﺳﻣﮫ ﻋﺎدة ﻓﻲ اﻟﺗرﺟﻣ ﺎت اﻟﻼﺗﯾﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻌﺻ ور اﻟوﺳ طﻰ‬ ‫وﯾﺳﺑق‬
‫زھ ران ﺑ ن‬ ‫ط ﺎن ) ‪- 2 . ( 1‬‬ ‫ﺑﻠﻘب اﻟوزﯾر ﺑ ﺎﻟﻠﻔظ اﻻﺳ ﺑﺎﻧﻲ ‪ Alguazir‬ﻣ ن ﻗﺣ‬
‫ﻛﻌب ﺑن اﻟﺣﺎرث اﻻزدي ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن أﺑﻧﺎء ﻋﻣوﻣﺔ اﻟﻣﺗﻘدم‬
‫‪ ،‬ﯾﻔﺗرﻗﺎن ﻓﻲ اﻟﻧﺳب ﻗﺑل ﻋدة أﺟﯾﺎلﻓ ‪ .‬ﺎﻻول ﻣ ن )ﻣزﯾﻘﯾ ﻣﺎء (ن ﺑﻧ ﻲ ﻣ ﺎزن‬
‫اﻻزدﺑﻧ ‪ .‬ﻲ زھ ران ھ ذا‬ ‫اﻻزد ‪ ،‬واﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣ ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﻧﺻ ر اﺑ وﻣن ن‬
‫ﻋﺳ ﯾر (‬ ‫ﻋ ت ﺑط ون زھ ران ‪ ،‬وھ م اﻟﯾن أﻛﺑوم ﻣ ر اﻟﻘﺑﺎﺋ ل ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد )‬
‫ﺎس ‪427‬‬ ‫راوي = ن ﻋﺑ‬ ‫فﺑ‬ ‫ﻌودﯾﺔ ) ‪( 2‬‬
‫ﺧﻠ ‪.‬‬
‫اﻟزھ‬ ‫ﺔ اﻟﺳ‬ ‫ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫ﻣﻣﻠﻛ‬
‫‪ 1334‬ن زھ رةﺣﻣ= زة ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪585‬‬ ‫ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫اﻟزھراوي =‬
‫اﺑن زھرة = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ ) * 848‬زھرة ﺑن ﺣوﯾﺔ ( * ) ‪ 77 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫راف‬ ‫ن أﺷ‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ‪ ، :‬ﻣ‬
‫ﺻ ﻌدي‬ ‫اﻟﺗﻣﯾاﻟﺳ‬
‫ن ﺣوﯾ ﻣ ﺔ ﻲ‬ ‫زھ ‪696 -‬رةم ﺑ(‬
‫‪..‬‬
‫ﺗﮭر ‪،‬‬ ‫را ﻣ ن اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ واﺷ‬ ‫اﻟﻣﻘاﻟﻘﺎدﺳ دﻣﯾنﯾﺔ‪.‬وﻛﺛﯾ‬
‫ﺟﻌﺎﻧﮭﺎ ﮭد‬‫ﺷ‬ ‫اﻟﻛوﻓ ﺔ وﺷ‬
‫أن ﺻ ﺎر ﺷ ﯾﺧﺎ ﻛﺑﯾ را ﻻ ﯾﺳ ﺗﺗم ﻗﺎﺋﻣ ﺎ ﺣﺗ ﻰ ﯾؤﺧ ذ ﺑﯾ ده ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗدﺑ ﮫ‬
‫ﻲ ﻟﻘﺗ ﺎل ﺷ ﺑﯾب اﻟﺧ ﺎرﺟﻲ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ أن ﯾﻛ ون أﻣﯾ را ﻟﺟ ﯾش اﻟﻌ راق‬
‫ﺎﻋﺗ ﻓ ذر ﺑﺷ ﯾﺧوﺧﺗﮫ وﻗ إﻧﻣﺎل ﺎ‪ :‬أﻛ ون ﻓ ﻲ ذﻟ ك‬ ‫واﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﻋدﺗﮫ ﺧﻣﺳون أﻟﻔﺎ ‪،‬‬
‫ره ﻏﯾ ري ‪ ،‬ﻓﺑﻌﺛ ﮫ ﻣ ﻊ ﻋﺗ ﺎب ﺑ ن ورﻗ ﺎء ‪ ،‬ﻓ ﺎﻧﮭزم اﻟﺟ ﯾش وﻗﺗ ل‬
‫ﻋﺗﺎب ‪ ،‬وﺛﺑت زھرة ﻓﺎﻗﺗﺣﻣﺔ اﻟﺧﯾل ﻓﺳﻘط إﻟﻰ اﻻرض ﯾذب ﺑﺳﯾﻔﮫ وﻻ ﯾﺳﺗطﯾﻊ‬
‫ورآه ‪.‬ﺷ ﺑﯾب ﺻ رﯾﻌﺎ‬ ‫وم ‪ ،‬ﻓﺟ ﺎءه اﻟﻔﺿ ل اﺑ ن ﻋ ﺎﻣر اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ‬
‫ﺋن ﻛﻧ ت ﻗﺗﻠ ت ﻋﻠ ﻰ ﺿ ﻼﻟﺔ‬ ‫ﺣوﯾ ﻟ ﺔ !‬‫أﻣ ﺎن وﷲ‬ ‫ﻓﻌرﻓ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻘ ھﺎل ‪:‬ذا رة‬
‫زھ ﺑ‬
‫ﯾ وم ﻣ ن أﯾ ﺎم اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن ﻗ د ﺣﺳ ن ﻓﯾ ﮫ ﺑ ﻼؤك وﻋظ م ﻏﻧ ﺎؤك وﻟ رب ﺧﯾ ل‬
‫ﺗوﺟ ﻊ ﻟ ﮫ ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﻓﺗﺣﺗﮭ م ﺎ ‪.‬‬
‫رﻛﯾن ھزﻣﺗﮭ ﺎ وﻗرﯾ ﺔ ﻣ ن ﻗ راھم ﻗ د ﺛ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪( 2 ) . 351‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪228‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻻرب ‪ 228‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪357‬وﻗﻠب ﺟزﯾرة اﻟﻌ رب ‪153‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪. 513‬‬
‫) ‪ ( 3‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪) * . 162 : 4‬زھرة ﺑن ﻛ ﻼب ( * ) ‪- . . . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( . . .‬زھرة ﺑن ﻛﻼب ﺑن ﻣرة ‪ ،‬ﻣن ﻗرﯾش ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻣ ن‬
‫اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬وﺟﻣﺎﻋ ﺔ ﻛ ﺎﻧوا ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد اﻻﺷ ﻣوﻧﯾن وﻣ ﺎ ﺣوﻟﮭ ﺎ ﻣ ن‬
‫ﺻﻌﯾد ﻣﺻر ) ‪ . ( 1‬اﺑن زھرون =ﺛﺎﺑت ﺑن إﺑ راھﯾم ‪369‬اﻟزھ ري =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺑن ﻣﺳﻠم ‪ 124‬اﻟزھري = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻌد ‪ 230‬اﻟزھري ) اﻟﻣﺎﻟﻛﻲ ( =ھ ﺎرون‬
‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ ) ‪ ( 232‬اﻟزھري = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 249‬اﻟزھري = ﻋﺑد ﷲ ﺑن‬
‫ﻋﻣر ‪ 252‬اﻟزھري = ﻋﺑﯾدﷲ ﺑن ﺳﻌد ‪ 260‬اﻟزھري = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪) 617‬‬
‫‪ ( 2‬اﻟزھري = ﻋﻣر ﺑن ﻋﻣر ‪) * 1079‬زھﯾر اﻟﻌ ﺎﻣري ( * ) ‪ 429 - . . .‬ه‬
‫= ‪ 1038 - . . .‬م ( زھﯾر ‪ ،‬ﻓﺗﻰ اﻟﻣﻧﺻور ﺑن أﺑﻲ ﻋﺎﻣر ‪:‬أﻣﯾر ‪ ،‬ﻋﺻ ﺎﻣﻲ ‪،‬‬
‫ﺻﻘﻠﺑﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬ﻣن اﻟدھﺎة ﻓﻲ ﻋﮭد ﻣﻠوك اﻟطواﺋف ﺑﺎﻻﻧدﻟس ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن رﺟﺎل‬
‫ووﻟﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ وﻓد ﺎة ﺧﯾ ران )ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﺧﯾران اﻟﺻﻘﻠﺑﻲ ﺻﺎﺣب اﻟﻣرﯾ ﺔ ) ( ‪Almeria‬‬
‫ﺗﻣر(ﻧﺣ و ﻋﺷ رة أﻋ وام اﻣﺗ د ﺑﮭ ﺎ ﺳ ﻠطﺎﻧﮫ‬ ‫‪ 419‬ه ( وﺗﻠﻘب )ﻋﻣﯾد واﺳ‬
‫اﻟدوﻟ ﺔ‬
‫إﻟﻰ ﺷﺎطﺑﺔ ‪ ،‬وﻣﺎ ﯾﻠﯾﮭﺎ إﻟﻰ ﺑﯾﺎﺳﺔ ‪ ،‬وﻣﺎ وراءھﺎ إﻟﻰ اﻟﻔﺞ ﻣن أول ﻋﻣل طﻠﯾطﻠﺔ‬
‫ﻣﺣﺎﻟﻔ( ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ‬ ‫وس اﺑ ن ﻣﺎﻛﺳ ن‬ ‫ﺣﯾ ﺔ )‬ ‫وﻛﺎﻧ ت ‪.‬ﺗرﺑط ﮫ ﺑﺻ ﺎﺣب ﻏرﻧﺎط‬
‫ﺣﯾوس ‪ ،‬وﺧﻠﻔﮫ اﺑﻧﮫ ﺑﺎدﯾس ‪ :‬ﻓﻘﺻده زھﯾر ﺑﺟﻣﻊ ﻛﺑﯾر ﻣن اﻟﺻﻘﺎﻟﺑﺔ وﻏﯾرھم ‪،‬‬
‫وﺑﺣﺛ ﺎ ﻓ ﻲ‬‫وﻧزل ﻋﻠ ﻰ أﺑ واب ﻏرﻧﺎط ﺔ ‪ ،‬وﺟ ﺎءه ﺑ ﺎدﯾس ‪ ،‬ﻓﻌ زاه زھﯾ ر ﺑﺄﺑﯾ ﮫ ‪:‬‬
‫ﺗﺟدﯾد اﻟﻣﺣﺎﻟﻔﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺧﺗﻠﻔﺎ ‪ ،‬واﻗﺗﺗﻼ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﮭزم أﺻﺣﺎب زھﯾر وﻓﻧﻲ أﻛﺛ رھم وﻗﺗ ل‬
‫زھﯾر ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 228‬واﻟﻠﺑﺎب ‪) . 513 : 1‬‬
‫ﺑﮭﺎﻣﺷ ﮫ ‪) .‬اﻟﺑﯾ‪ ( 3‬ﺎن اﻟﻣﻐ رب ‪: 3‬وﻣ‪ 106‬ﺎ ﺑﻌ دھﺎ ‪) * .‬‬ ‫اﻗ ‪( 2‬رأ اﻟﺗﻌﻠﯾ ق‬
‫زھﯾ ( ر ﺑ ن‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 574‬م‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 50‬ق ه = ‪- . . .‬‬ ‫زھﯾ ر اﻟﻌﺑﺳ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫أﻣﯾر ‪:‬ﻋﺑس ‪ ،‬وأﺣد ﺳ ﺎدات اﻟﻌ رب اﻟﻣﻌ دودﯾن ﻓ ﻲ‬ ‫ﺟذﯾﻣﺔ ﺑن رواﻧﺣﺔ اﻟﻌﺑﺳﻲ‬
‫ﻛﺎﻧت ھوازن ﺗﮭﺎﺑﮫ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﺗﻛﺎد ﺗﻌﺑده ‪ ،‬وﺗﺣﻣل إﻟﯾ ﮫ اﻻﺗ ﺎوة ﻓ ﻲﻛ ل‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻋﺎم ‪ ،‬ﺳﻣﻧﺎ وإﻗطﺎ وﻏﻧﻣﺎ ‪ ،‬ﺗﺄﺗﯾﮫ ﺑﮭﺎ ﻓﻲ ﻋﻛﺎظ ‪ .‬ﻗﺗﻠﮫ ﺧﺎﻟد ﺑن ﺟﻌﻔر اﻟﻌﺎﻣري )‬
‫‪ ) * . ( 1‬زھﯾر ﺑن ﺟﻧﺎب ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 60‬ق ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 564‬م (‬
‫ﺧطﯾ ‪ :‬ب ﻗﺿ ﺎﻋﺔ‬ ‫ﻧ ﺎب ﺑ ن ھﺑ ل اﻟﻛﻠﺑ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻛﻧﺎﻧ ﺔ ﺑ ن ﺑﻛ ر‬
‫ﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾ دﻋﻰ )‬ ‫وﺳﯾدھﺎ وﺷﺎﻋرھﺎ وﺑطﻠﮭﺎ وواﻓ دھﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻣﻠ وك ‪ ،‬ﻓ ﻲ ا‬
‫طوﯾﻼ ‪.‬أﺣ د اﻟ ذﯾن ﺷ رﺑوا اﻟﺧﻣ ر ﺻ رﻓﺎ‬ ‫اﻟﻛﺎھن ( ﻟﺻﺣﺔ رأﯾﮫ ‪ ،‬وﻋﺎشوھ و‬
‫إن ‪:‬وﻗﺎﺋﻌ ﮫ ﺗﻧ ﺎھز اﻟﻣﺋﺗ ﯾن ‪.‬أﺷ ﮭرھﺎ‬ ‫وھو ﻣ ن أھ ل اﻟ ﯾﻣن ‪.‬ﻗﯾ ل‬ ‫ﺣﺗﻰ ﻣﺎﺗوا ‪.‬‬
‫أﯾﺎﻣﮫ ﻣﻊ ﺑﻛر وﺗﻐﻠب ‪ .‬وﻛﺎن ﺳﺑﺑﮭﺎ أن أﺑرھﺔ اﻻﺷرم ﻣر ﺑﻧﺟد ‪ ،‬ﻓﺟﺎءه زھﯾر ‪،‬‬
‫ﻓوﻻه ﺑﻛرا وﺗﻐﻠب ‪ ،‬ﻓﺄﺻﺎﺑﮭم ﻗﺣط ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾؤدوا اﻟﺧراج ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮭم زھﯾر ‪ ،‬ﻓﺟﺎءه‬
‫ﺎوت زھﯾ ر ‪ ،‬ورﺣ ل ﺳ را إﻟ ﻰ ﻗوﻣ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻗﺗﻠ ﮫ ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺗك ﻣﻧﮭم ﻓﺟرﺣﮫ وظن أﻧ ﮫوﺗﻣ‬
‫ﻓﺟﻣﻊ ﺟﯾﺷﺎ ﻣن اﻟﯾﻣن ‪ ،‬وأﻗﺑل ﻋﻠﻰ ﺑﻛر وﺗﻐﻠب ﻓﻔﻌ ل ﻓ ﯾﮭم اﻻﻓﺎﻋﯾ ل ) ‪* . ( 2‬‬
‫زھﯾر ﺑن ﺣرب ﺑ ن ﺷ داد‬ ‫) أﺑو ﺧﯾﺛﻣﺔ ( * ) ‪ 234 - 160‬ه = ‪ 849 - 777‬م (‬
‫أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن )ﻧﺳ ﺎ (‬ ‫ﻣﺣدث ﺑﻐداد ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره ‪.‬‬ ‫اﻟﻧﺳﺎﺋﻲ اﻟﺑﻐدادي ‪ ،‬أﺑو ﺧﯾﺛﻣﺔ ‪:‬‬
‫دادي ‪) :‬م ﺟ ده أﺷ ﺗﺎل ‪ ،‬ﻓﻌ رب‬ ‫اﻟﺑﻐ ﺎن اﺳ‬
‫ﺎل ‪.‬اﻟﺧطﯾ ب ﻛ‬ ‫وﺷ ﮭرﺗﮫ ﺑﺑﻐﻗ داد‬
‫وﺟﻌل ﺷداد ( ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) اﻟﻌﻠم ‪ -‬ط ( أﻛﺛر اﻻﻣﺎم ﻣﺳﻠم * ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 118‬ن اﻻﺛﯾ ر ‪ 200 : 1‬ﻧواﻟ وﯾري‬ ‫وﺑﻠ وغ اﻻرب ‪: 1‬واﺑ‬ ‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪11 : 10‬‬ ‫(‬
‫واﻟﺷ ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪142‬‬ ‫‪ ( 2 ) . 346 : 15‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 178 : 1‬واﻵﻣدي ‪130‬‬
‫وأﻣﺎﻟﻲ اﻟﻣرﺗﺿﻰ ‪ . 172 : 1‬ﻣن اﻟرواﯾﺔ ﻋﻧﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬زھﯾر ﺑن أﺑﻲ ﺳﻠﻣﻰ‬
‫( * ) ‪ 13 - . . .‬ق ه = ‪ 609 - . . .‬م (زھﯾر ﺑن أﺑﻲ ﺳﻠﻣﻰ رﺑﯾﻌﺔ ﺑن رﯾ ﺎح‬
‫اﻟﻣزﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻣﺿر ‪ :‬ﺣﻛﯾم اﻟﺷﻌراء ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬وﻓﻲ أﺋﻣﺔ اﻻدب ﻣن ﯾﻔﺿﻠﮫ‬
‫ﻟزھﯾ ر ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﻌر ﻣ ﺎ ﻟ م‬ ‫اﻻﻋراﺑ ﺎنﻲ ‪:‬‬
‫ﻛ‬ ‫ﻛﺎﻓﺔ ‪.‬ﺎل اﺑ ن‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷﻌراء اﻟﻌرب ﻗ‬
‫ﯾﻛن ﻟﻐﯾره ‪ ،‬ﻛﺎن أﺑوه ﺷﺎﻋرا ‪ ،‬وﺧﺎﻟ ﮫ ﺷ ﺎﻋرا ‪ ،‬وأﺧﺗ ﮫ ﺳ ﻠﻣﻰ ﺷ ﺎﻋرة ‪ ،‬واﺑﻧ ﺎه‬
‫ﻣزﯾﻧ ﺔ (‬ ‫ب وﺑﺟﯾ ر ﺷ ﺎﻋرﯾن ‪ ،‬وأﺧﺗ ﮫ اﻟﺧﻧﺳ ﺎء ﺷ وﻟﺎﻋرةد ‪.‬ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد )‬
‫ﺑﻧواﺣﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﻛﺎن ﯾﻘﯾم ﻓﻲ اﻟﺣﺎﺟر ) ﻣن دﯾﺎر ﻧﺟد ( واﺳﺗﻣر ﺑﻧوه ﻓﯾﮫ ﺑﻌد‬
‫ﯾﻧظم ‪:‬اﻟﻘﺻﯾدة ﻓ ﻲ ﺷ ﮭر وﯾﻧﻘﺣﮭ ﺎ وﯾﮭ ذﺑﮭﺎ ﻓ ﻲ ﺳ ﻧﺔ ﻓﻛﺎﻧ ت‬ ‫اﻻﺳﻼم‬
‫ﻛﺎن‪ .‬ﻗﯾل‬
‫ﻗﺻﺎﺋده ﺗﺳﻣﻰ ) اﻟﺣوﻟﯾﺎت ( أﺷﮭر ﺷﻌره ﻣﻌﻠﻘﺗﮫ اﻟﺗﻲ ﻣطﻠﻌﮭﺎ ‪) :‬أﻣن أم أوﻓ ﻰ‬
‫أﺑﯾﺎﺗﮫ اﻟﺗﻲ ﻓﻲ آﺧر ھذه اﻟﻘﺻ ﯾدة ﺗﺷ ﺑﮫ ﻛ ﻼم اﻻﻧﺑﯾ ﺎء‬ ‫دﻣﻧﺔ ﻟم ﺗﻛﻠم ( إن‬
‫وﯾﻘﺎل ‪:‬‬
‫وﻟﻠﻣﺳﺗﺷ رق اﻻﻟﻣ ﺎﻧﻲ‬ ‫رﺟم ‪-‬ﻛﺛﯾط ( ر ﻣﻧ ﮫ إﻟ ﻰ اﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻟ ‪ .‬ﮫدﯾﺗ) وان‬
‫ﺑﺎﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ طﺑ ﻊ ﻓ ﻲ ﻣﻧﺷ ن ﺳ ﻧﺔ‬ ‫زھﯾ ر وأﺷ ﻌﺎره (‬ ‫‪ Dyroff‬ﺎب ﻓ ﻲ )‬
‫ﻛﺗ‬ ‫دﯾروف‬
‫وﻣﺛﻠ ﮫ ﻟﺣﻧ ﺎ ﻧﻣ ر‬‫‪ 1892‬م ‪ .‬وﻟﻔؤاد أﻓرام اﻟﺑﺳﺗﺎﻧﻲ ) زھﯾر ﺑن أﺑﻲ ﺳﻠﻣﻰ ‪ -‬ط (‬
‫‪ ،‬وﻟﻠدﻛﺗور إﺣﺳﺎن اﻟﻧص ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺳﻛب ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( .‬زھﯾر ﺑن ﻋروة ﺑن ﺟﻠﮭﻣﺔ ) ﺣﻠﻣﺔ ؟ ( * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد‬
‫ﺗطرﻓﺔ ‪42‬‬ ‫واﻟرﺳ‪ 22‬ﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳ‬‫ﺎظ ‪: 2‬‬ ‫ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬ذﻛرة اﻟﺣﻔ‬
‫وﺗ‬ ‫‪482 : 8‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾ‬
‫دار ‪324 - 288 : 10‬‬ ‫ﺔ اﻟ‬ ‫ﺎﻧﻲ‪( 2‬‬
‫طﺑﻌ‬ ‫اﻻﻏ‪) . 80 : 2‬‬
‫ذھب‬ ‫ذرات اﻟ‬ ‫وﺷ‬
‫وﺷ رح ﺷ واھد‬ ‫وﺷرح زھﯾر ‪ ،‬ﻟﺛﻌﻠب ‪ 55‬و ‪ 326‬وﻣﻌﺎھداﻟﺗﻧﺻ ﯾص ‪327 : 1‬‬
‫اﻟﻣﻐﻧﻲ ‪ 48‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 25‬و ‪ 47‬وﺻﺣﯾﺢ اﻻﺧﺑﺎر ‪ 7 : 1‬و ‪ 122‬وآداب‬
‫اﻟﻠﻐﺔ ‪ 105 : 1‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪ 44‬وھو ﻓﯾﮫ ) زھﯾر ﺑن أﺑﻲ ﺳﻠﻣﻰ رﺑﯾﻌﺔ ﺑن‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪375 : 1‬وﻓﯾ ﮫ ‪) :‬‬ ‫ﻗرة ‪ ،‬ﻗﯾل ﻣن ﻣزﯾﻧﺔ وﻗﯾل ﻣ ن ﻏطﻔ ﺎن (‬
‫ﻛﺎﻧت ﻣﺣﻠﺗﮭم ‪ -‬أي ﺑﻧﻲ ﻣزﯾﻧﺔ ‪ -‬ﻓﻲ ﺑﻼد ﻏطﻔﺎن ﻓﯾظن اﻟﻧﺎس أﻧﮫ ﻣن ﻏطﻔﺎن ‪،‬‬
‫أﻋﻧﻲ زھﯾرا ‪ ،‬وھو ﻏﻠط ‪ .‬وﻛذا ﻓﻲ اﻻﺳﺗﯾﻌﺎب ﻻﺑن ﻋﺑد اﺑن ﺣﺟر ﺑن ﺧزاﻋﻲ‬
‫اﻟﻣﺎزﻧﻲ اﻟﺳﻛب ‪:‬ﺷﺎﻋر ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن أﺷراف ﺑﻧﻲ ﻣﺎزن وﻓرﺳ ﺎﻧﮭم ‪.‬واﻟﺳ ﻛب‬
‫ﻟﻘب ﻟﮫ ‪ ،‬ﻟﻘوﻟﮫ ) ﺑرق ﯾﺿﺊ ﺧﻼل اﻟﺑﯾت أﺳﻛوب ( اﺷﺗﮭر ﺑﻣﻐﺎﺿﺑﺔ ﺑﯾﻧﮫ وﺑﯾن‬
‫ﻟﮭم إﻟﻰ ﻏﯾرھم ﻣن ﺑﻧﻲ ﺗﻣﯾم ﺛم ﺗﺷوﻗﮫ إﻟ ﯾﮭم ﺑﻘﺻ ﯾدة ﻣﻧﮭ ﺎ ‪:‬‬ ‫وﻣﻔﺎرﻗﺗ‬
‫ﻋﺷﯾرﺗﮫ ﮫ‬
‫ﻣﯾﺎﻣﯾن ﺻﺑر ﻟدى اﻟﻣﻌﺿﻼت ‪-‬ﻋﻠﻰ ﻣوﺟﻊ اﻟﺣدث اﻟﻣﻌﺿ ل ) ‪) * ( 1‬زھﯾ ر‬
‫زھﯾر ﺑن ﻗ ﯾس اﻟﺑﻠ وي ‪:‬أﻣﯾ ر ‪،‬‬ ‫اﻟﺑﻠوي ( * ) ‪ 76 - . . .‬ه = ‪ 695 - . . .‬م (‬
‫ﺎل ‪.‬إن ﻟ ﮫ ﺻ ﺷ ﺣﺑﺔﮭد ‪.‬ﻓ ﺗﺢ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ووﻻه‬ ‫ﻣ ن اﻟﻘ ﺎدة اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟﻔ ﯾﻘﺎﺗﺣﯾن‬
‫ﻓﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ ﻣ ﻊ اﻟﺑرﺑ ر‬ ‫أﻣﯾرھﺎ ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣروان ﻋﻠ ﻰ ﺑرﻗ ﺔ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 69،‬ه‬
‫وأﻗﺎم ﻓﻲ اﻟﻘﯾروان ﻣدة ‪ ،‬ﻓوﺟﮫ اﻟروم ﻣن اﻟﻘﺳ طﻧطﯾﻧﯾﺔ ﻣراﻛ ب‬ ‫واﻟروم وﻗﺎﺋﻊ ‪.‬‬
‫إﻟﻰ ﺑرﻗﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﯾﮭﺎ وﻗﺎﺗﻠﮭم ‪ ،‬ﻓﻛﺛرت ﻋﻠﯾ ﮫ ﺟﻣ وﻋﮭم ﻓﺛﺑ ت إﻟ ﻰ أن ﻗﺗ ل ﻋﻠ ﻰ‬
‫وھﻗﺑﯾﻠ ﺔ ﻣ ن ﻗﺿ ﺎﻋﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫أﺑواﺑﮭﺎ ‪ .‬واﻟﺑﻠوي ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ﺑﻠﻲ ) ﻛﻌﻠﻲ (ﻲ‬
‫‪1258‬رمﺑ( ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺑﮭ ﺎء زھﯾ ر ( * ) ‪ 656 - 581‬ه = ‪- 1186‬زھﯾ‬
‫ﺎﻋر ‪ ،:‬ﻛ ﺎن ﻣ ن اﻟﻛﺗ ﺎب ‪ ،‬ﯾﻘ ول اﻟﺷ ﻌر‬ ‫ﻋﻠﻲ اﻟﻣﮭﻠﺑ ﻲ اﻟﻌﺗﻛ ﻲ ‪ ،‬ﺑﮭ ﺎء اﻟﺷ دﯾن‬
‫ﺑﻣﻛ‪ .‬ﺔ ‪ ،‬وﻧﺷ ﺄ ﺑﻘ وص ‪.‬‬ ‫اﻟﺧﺎﺻ د ﺔ‬‫رﻗﻘ ﮫ ﻓﺗﻌﺟ ب ﺑ ﮫ اﻟﻌﺎﻣ ﺔ وﺗﺳ ﺗﻣﻠﺣﮫ وﻟ‬
‫واﺗﺻل ﺑﺧدﻣﺔ اﻟﻣﻠك اﻟﺻﺎﻟﺢ أﯾوب ) ﺑﻣﺻر (ﻓﻘرﺑﮫ وﺟﻌﻠﮫ ﻣن ﺧواص ﻛﺗﺎﺑ ﮫ‬
‫‪ ،‬وظل ﺣظﯾﺎ ﻋﻧده إﻟﻰ أن ﻣﺎت اﻟﺻﺎﻟﺢ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻘطﻊ زھﯾر ﻓﻲ داره إﻟﻰ أن ﺗ وﻓﻲ‬
‫ﺎﻣش‪2 ،‬وﻛ( *ﺄن ھ ذا رد ﻟﻣ ﺎ ﻗﺎﻟ ﮫ اﺑ ن ﻗﺗﯾﺑ ﺔ ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎب‬ ‫ﺑﻣﺻر ‪) * .‬ھاﻟﺑ ر‬
‫ھو ‪:‬اﺑن رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﻗ رط واﻟﻧ ﺎس ﯾﻧﺳ ﺑوﻧﮫ إﻟ ﻰ ﻣزﯾﻧ ﺔ‬ ‫زھﯾرﻗﺎل‬
‫اﻟﺷﻌراء ﻓﺈﻧﮫ‬
‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ طﺑﻌ ﺔ اﻟ دار ‪270 : 22‬واﻟﺗ ﺎج ‪: 1‬‬ ‫طﻔ ﺎن ( ‪( 1 ) .‬‬ ‫وإﻧﻣﺎ ﻧﺳ ﺑﮫ إﻟ ﻰ ﻏ‬
‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪: 1‬‬ ‫‪ 300‬واﺳم ﺟده ﻓﯾﮫ ‪ ،‬ﺣﻠﻣﺔ ( ‪( 2 ) .‬اﺑن اﻻﺛﯾ ر ‪43 : 4‬‬
‫ﺎ ‪42 - 38 : 1‬‬ ‫رب ‪230 - 215‬‬
‫واﻻﺳﺗﻘﺻ‬ ‫رب ﻟﻠﻣﻐ‬ ‫‪196‬‬‫وﻓ ‪159‬ﺗﺢو اﻟﻌ‬
‫ﻰ‬ ‫رﺟم إﻟ‬
‫ﺗﻌر ‪ -‬ط (‬ ‫دھﺎدﯾ ‪ .‬ﮫ )وان ﺷ‬
‫ﻟ‬ ‫ربوﻣ‪31 : 1‬ﺎ ﺑﻌ‬ ‫ﺎن اﻟﻣﻐ‬ ‫واﻟﺑﯾ‬
‫اﻟﺑﮭ ﺎء زھﯾ ر ‪ -‬ط ( ‪.‬وﻟﻣﺻ طﻔﻰ‬ ‫اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ﻧظﻣﺎ ‪.‬وﻟﻣﺻطﻔﻰ ﻋﺑد اﻟ رازق )‬
‫ﺗرﺟﻣ) ﺔ ﺑﮭ ﺎء اﻟ دﯾن زھﯾ ر ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻟﺳﻘﺎ وﻋﺑ د اﻟﻐﻧ ﻲ اﻟﻣﻧﺷ ﺎوي ‪:‬‬
‫زھﯾ( ر ﺑ ن اﻟﻣﺳ ﯾب‬ ‫زھﯾر ﺑ ن اﻟﻣﺳ ﯾب ( * ) ‪ 201 - . . .‬ه = ‪ 816 - . . .‬م‬
‫ﺛورﺗ ﮫ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺎن ﻣ ﻊ اﻟﻣ ﺄﻣون ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺿﺑﻲ ‪:‬اﻟﻘ ﺎدة ﻓ ﻲ اﻟﻌﺻ ر اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻛ ﻲ ‪.‬‬ ‫أﺣد‬
‫اﻻﻣﯾن ‪ ،‬إﻟﻰ أن ظﻔر اﻟﻣﺄﻣون ‪.‬واﺳﺗﻌﻣﻠﮫ اﻟﺣﺳن ﺑن ﺳﮭل ﻋﻠﻰ ﺟ وﺧﻲ )ﺑ ﯾن‬
‫ﻰ‬ ‫دت إﻟ‬ ‫داد واﻣﺗ‬ ‫ن ﺑﺑﻐ‬ ‫ﻋﻠ ( ﻰ اﻟﺣﺳ‬ ‫وﺧوزﺳ ﺔﺗﺎن‬ ‫ﻓﻠﻣ ﺧ ﺎ ﻗﺎﻣ ﺎﻧﻘﯾن ت اﻟﻔﺗﻧ‬
‫اﻻطراف أﺳر ﻓﯾﮭﺎ زھﯾر ‪ ،‬وﻗﺗل ذﺑﺣﺎ ) ‪) * . ( 2‬زھﯾر ﺑن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ( * ) ‪. .‬‬
‫ﺣ ﺑ دﯾﺞ اﻟﺟﻌﻔ ﻲ اﻟﻛ وﻓﻲ ‪،‬‬ ‫زھﯾ‪789‬رمﺑ ( ن ﻣﻌﺎوﯾ ن ﺔ‬ ‫‪ 173 - .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫دﯾث ‪.‬ن أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺳﺔ ‪.‬ﻛن اﻟﺟزﯾ رة ﺳ ﻧﺔ‬ ‫أﺑو ﺧﯾﺛﻣﻣ ﺔن‪ :‬ﻛﺑ ﺎر ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ ﻣ‬
‫‪ 164‬ه ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻣﺣدﺛﮭﺎ ‪ .‬وﻓﻠﺞ ﻗﺑل ﻣوﺗﮫ ﺑﻧﺣو ﺳﻧﺔ ‪ .‬روى ﻋﻧﮫ اﻟﺑﺧﺎري وﻣﺳﻠم‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫ري ﺑ= ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ‪ ) * 1076‬زو (اﻟ* زواوي =‬ ‫ﻣﺣﻣ د‬ ‫)‪.(3‬‬
‫اﻟزھﯾ‬
‫ﻋﯾﺳﻰ ن ﻣﺳ ﻌود ‪743‬اﻟ زواوي =إﺑ راھﯾم‬ ‫اﻟﺳﻼم ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 681‬اﻟزواوي = ﺑ‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪) * 431‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬ ‫ﺑن ﻓﺎﺋد ‪ 857‬اﻟزوزﻧﻲ ) ‪= ( 4‬‬
‫ﺔ ‪18 : 3‬‬ ‫رة ‪62 : 7‬‬
‫وآداب اﻟﻠﻐ‬ ‫واﻟﻧﺟ ‪ 194 :‬وم اﻟزاھ‬
‫ﺎن ‪1‬‬ ‫(ﺎت اﻻﻋﯾ‬ ‫وﻓﯾ‬
‫وروض اﻟﻣﻧﺎظر ‪ ( 2 ) . 145 : 12‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 90 : 6‬و ‪ 103‬و ‪107‬‬
‫و ‪109‬واﻟﻣﺳﻌودي طﺑﻌﺔ ﺑ ﺎرﯾس ‪3 ) . 454 - 451 : 6‬ﺗ ( ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪: 1‬‬
‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 174‬ﻓ) ‪( 4‬ﻲ ﻣﻌﺟ م‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫واﻟﺟﻣ ﻊ ‪152‬‬ ‫‪214‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫اﻟﺑﻠدان ‪:‬زوزن ‪ ،‬ﺑﺿم اﻟزاي ‪ ،‬وﻗد ﺗﻔ ﺗﺢوﻓ‪ .‬ﻲ اﻟﻘ ﺎﻣوس ‪:‬زوزن ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟﻔﺗﺢ ‪.‬‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺑﺣ ﺎﺛﻲ (‬
‫اﻟزوزﻧ ﻲ )‬ ‫ﻛﺟ وھر ( ‪.‬‬ ‫وزاد اﻟزﺑﯾ دي ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎج ‪) :‬‬
‫اﻟزوزﻧ ﻲاﻟﺑ) ﺎرع ( =‬ ‫اﻟزوزﻧﺣﺳ ﻲ =ﯾن ﺑ ن أﺣﻣ د ‪486‬‬ ‫إﺳ ﺣﺎق ) ‪( 463‬‬
‫ﻣﺣﻣ ود ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1032‬اﺑ ن‬ ‫أﺳﻌد ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪492‬اﻟزوﻛ ﺎري )اﻟﺻ ﺎﻟﺣﻲ ( =‬
‫زوﻻق = اﻟﺣﺳن ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 387‬اﻟزوﯾﺗﯾﻧﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﻋﻘﯾل ‪ 1316‬زوﯾن =‬
‫رو ﺑ ن ﻻي اﻟزﯾ ﺎت =‬ ‫أﺣﻣ د ﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ‪ ) * 1267‬زياﺑ ( *ن زﯾﺎﺑﻋﻣ ﺔ =‬
‫‪ 233‬ن اﻟزﯾ ﺎت )‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك اﺑ‬ ‫ﺣﻣزة ﺑن ﺣﺑﯾب ‪156‬اﺑن اﻟزﯾ ﺎت‬
‫ص ‪ .‬اﻟﺗﺷوف ( = ﯾوﺳف ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ 627‬اﺑن اﻟزﯾﺎت = أﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ‪728‬‬
‫‪ 67‬و زﯾ ﺎد‬ ‫ﻋﺑﯾدﷲ ﺑ ن زﯾ ﺎد أﺑ‬ ‫اﺑن اﻟزﯾﺎت = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 814‬اﺑن زﯾﺎد =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫) اﻻدﯾب ( = ﯾزﯾد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﻧﺣو ‪ 200‬اﺑن زﯾﺎد ) ﻣﻠك اﻟﯾﻣن ( =‬
‫‪ 289‬ن زﯾ ﺎدأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫إﺑراھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫إﺑراھﯾم ‪ 245‬اﺑن زﯾﺎد =‬
‫‪ 324‬ن زﯾ ﺎدإﺳ= ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﺑ در ‪351‬‬ ‫‪312‬اﺑن زﯾ ﺎدﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫‪ 371‬ن زﯾ ﺎد =‬‫اﺑن زﯾﺎد ) أﺑو اﻟﺟﯾش ( =إﺳﺣﺎق ﺑن إﺑ راھﯾم إﺑ‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ) ‪ ) * ( 975‬زﯾﺎد ﺑن إﺑراھﯾم ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 290‬ه = ‪. . .‬‬
‫‪-‬زﯾﻧﺣوﺎد ﺑ‪903‬ن مإﺑ ( راھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﻣ ن وﻟ د زﯾ ﺎد ﺑ ن أﺑﯾ ﮫ ‪:‬أﻣﯾ ر ‪،‬‬
‫ﺑﻌده وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ‪ ،‬واﺳﺗﻣر ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ‬ ‫وﻟﻲ اﻟﯾﻣن ﻟﺑﻧﻲ اﻟﻌﺑﺎس ﺳﻧﺔ ‪289‬‬
‫ﮫ‪:‬‬ ‫)زﯾ‪* ( 1‬ﺎد) ﺑ ن أﺑﯾ ﮫ ( * ) ‪ 53 - 1‬ه = ‪- 622‬زﯾ‪673‬ﺎدم ﺑ( ن أﺑﯾ‬
‫أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن اﻟدھﺎة ‪ ،‬اﻟﻘﺎدة اﻟﻔﺎﺗﺣﯾن ‪ ،‬اﻟوﻻة ‪ .‬ﻣن أھل اﻟطﺎﺋف ‪ .‬اﺧﺗﻠﻔوا ﻓﻲ اﺳم‬
‫أﺑﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﯾل ﻋﺑﯾد اﻟﺛﻘﻔﻲ وﻗﯾل أﺑو ﺳﻔﯾﺎن ‪ .‬وﻟدﺗﮫ أﻣﮫ ﺳﻣﯾﺔ ) ﺟﺎرﯾﺔ اﻟﺣﺎرث ﺑن‬
‫اﻟﺣ ﺎرث ﺑ ن ﻛﻠ دة (‬ ‫اﻟﺛﻘﻔاﻟط ﻲ (ﺎﺋف ‪ ،‬وﺗﺑﻧ ﺎه ﻋﺑﯾ د ﻣاﻟﺛﻘﻔ وﻟﻰﻲ )‬
‫ﻛﻠ ﻓدة ﻲ‬
‫وأدرك اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﻟم ﯾره ‪ ،‬وأﺳ ﻠم ﻓ ﻲ ﻋﮭ د أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ‪.‬وﻛ ﺎن‬
‫ﻛﺎﺗﺑﺎ ﻟﻠﻣﻐﯾرة ﺑن ﺷﻌﺑﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻻﺑﻲ ﻣوﺳﻰ اﻻﺷﻌري أﯾﺎم إﻣرﺗﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺻرة ‪ .‬ﺛم‬
‫وﻻه ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب إﻣرة ﻓﺎرس ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﺗوﻓﻲ ﻋﻠﻲ اﻣﺗﻧﻊ زﯾﺎد ﻋﻠﻰ ﻣﻌﺎوﯾﺔ‬
‫وﺗﺑﯾن‪ .‬ﻟﻣﻌﺎوﯾﺔ أﻧ ﮫ أﺧ وه ﻣ ن أﺑﯾ ﮫأﺑ) ﻲ ﺳ ﻔﯾﺎن (‬ ‫‪ ،‬وﺗﺣﺻن ﻓﻲ ﻗﻼع ﻓﺎرس‬
‫ﻣﻌﺎوﯾ ﮫ ﺔ ﺑﻧﺳ ﺑﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 44‬هﻓﻛ‪ .‬ﺎن‬ ‫ب إﻟﯾ ﮫ ﺑ ذﻟك ‪ ،‬ﻓﻘ دم زﯾ ﺎد ﻋﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬وأﻟﺣﻘ‬
‫اﻟﺑﺻرة واﻟﻛوﻓ ﺔ وﺳ ﺎﺋر اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾ زل ﻓ ﻲ وﻻﯾﺗ ﮫ‬ ‫اﻻﻗوى ‪.‬‬
‫ﻋﺿدهووﻻه‬
‫إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﺷﻌﺑﻲ ‪ :‬ﻣﺎ رأﯾت أﺣدا أﺧطب ﻣن زﯾﺎد ‪.‬وﻗﺎل ﻗﺑﯾﺻﺔ ﺑ ن‬
‫أﺧﺻ ب ﻧﺎدﯾ ﺎ وﻻ أﻛ رم ﻣﺟﻠﺳ ﺎ وﻻ أﺷ ﺑﮫ ﺳ رﯾرة ﺑﻌﻼﻧﯾ ﺔ ﻣ ن‬ ‫ﺟﺎﺑر ‪:‬‬
‫ﻣﺎ رأﯾت‬
‫أول ﻣن ﺿرب اﻟدﻧﺎﻧﯾر واﻟدراھم وﻧﻘش ﻋﻠﯾﮭ ﺎ اﺳ م )‬ ‫زﯾﺎد ‪ .‬وﻗﺎل اﻻﺻﻣﻌﻲ ‪:‬‬
‫إن زﯾ ﺎدا أول ﻣ ن‬ ‫وﻣﺣﺎ ﻋﻧﮭﺎ اﺳم اﻟروم وﻧﻘوﺷ ﮭم زﯾ ﺎدوﻗ‪ .‬ﺎل اﻟﻌﺗﺑ ﻲ ‪:‬‬ ‫ﷲ(‬
‫اﺑﺗدع ﺗرك اﻟﺳﻼم ﻋﻠﻰ اﻟﻘﺎدم ﺑﺣﺿرة اﻟﺳﻠطﺎن ‪ .‬وﻗﺎل اﻟﺷﻌﺑﻲ ‪:‬أول ﻣن ﺟﻣ ﻊ‬
‫اﻟﻌراﻗ ﺎن وﺧراﺳ ﺎن وﺳﺟﺳ ﺗﺎن واﻟﺑﺣ ران وﻋﻣ ﺎن ‪ ،‬زﯾ وھﺎد ‪ .‬و أول ﻣ ن‬
‫ﻋرف اﻟﻌرﻓﺎء ورﺗب اﻟﻧﻘﺑﺎء ورﺑﻊ اﻻرﺑﺎع ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ واﻟﺑﺻرة ‪ ،‬وأول ﻣن ﺟﻠس‬
‫دﯾ ﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛراﺳ ﻲ ﻣ ن أﻣ راء اﻟﻌ رب ‪ ،‬وأول ﻣ ن اﺗﺧ ذ اﻟﻌﺳ س‬
‫واﻟﺣرس ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪ ) * ( 2‬ﺗ‪( 1‬ﺎرﯾﺦ اﻟ دول اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪166‬‬
‫وﻛﻼھﻣﺎ ﻟم ﯾﻘف ﻋﻠﻰ ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻏﯾ ر أن اﻻول‬ ‫وﺑﻠوغ اﻟﻣرام ﻟﻠﻌرﺷﻲ ‪13‬‬
‫ﯾﻘول ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ إﺳﺣﺎق ﺑن إﺑراھﯾم إﻧﮫ ﻣﻠك ﺑﻌد وﻓﺎة أﺧﯾﮫ ) زﯾﺎد ( وﻣﺎت ﺳﻧﺔ‬
‫ﺳﻧﺔ ‪.‬وال ﺳ ﺎرت اﻟرﺟ ﺎل ﺑ ﯾن ﯾدﯾ ﮫ ﺗﺣﻣ ل‬ ‫‪ 371‬ه ‪ ،‬وﻣدة ﻣﻠﻛﮫ ﻧﺣو ‪80‬وأول‬
‫اﻟﺣراب واﻟﻌﻣد ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻛﺎﻧت ﺗﻔﻌل اﻻﻋ ﺎﺟموﻗ‪ .‬ﺎل اﻻﺻ ﻣﻌﻲاﻟ ‪ :‬دھﺎة أرﺑﻌ ﺔ ‪:‬‬
‫ﻟﻣﻐﯾ وارة اﺑ ن ﺷ ﻌﺑﺔ ﻟﻠﻣﻌﺿ ﻠﺔ ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﻟﻠروﯾﺔ ‪ ،‬وﻋﻣرو ﺑن اﻟﻌﺎص ﻟﻠﺑدﯾﮭﺔ ‪،‬‬
‫اﻣﺗﻧ‪ :‬ﻊ زﯾ ﺎد وھ و‬ ‫وزﯾﺎد ﻟﻛل ﻛﺑﯾرة وﺻﻐﯾرة ‪ .‬وﻗﺎل اﺑن ﺣزم ﻓﻲ )اﻟﻔﺻ ل (‬
‫ﻗﻔﻌﺔ اﻟﻘﺎع ‪ ،‬ﻻ ﻋﺷﯾرة ﻟﮫ وﻻﻧﺳ ب وﻻ ﺳ ﺎﺑﻘﺔ وﻻ ﻗ دم ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎ أطﺎﻗ ﮫ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ إﻻ‬
‫ﺎره ﻛﺛﯾ رة ‪ ،‬وﻟ ﮫ أﻗ وال ﺳ ﺎﺋرةﻣ ‪ .‬ﺎت وﻟ م‬ ‫ووﻻه ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻣداراة وﺣﺗﻰ أرﺿ ﺎه أﺧﺑ‬
‫وﺻ ﻓ ﻔﮫﻲ‪ :‬ﻋﯾﻧ ﮫ اﻟﯾﻣﻧ ﻰ اﻧﻛﺳ ﺎر ‪،‬‬ ‫ﯾﺧﻠ ف ﻏﯾ ر أﻟ ف دﯾﻧوﻗﯾ ﺎرل‪ .‬ﻓ ﻛﻲ ﺎن‬
‫ورﺛﺎه ﺑﻌد ﻣوﺗ ﮫ ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن‬ ‫أﺑﯾض اﻟﻠﺣﯾﺔ ﻣﺧروطﮭﺎ ‪ ،‬ﻋﻠﯾﮫ ﻗﻣﯾص رﺑﻣﺎ رﻗﻌﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺷﻌراء ‪ ،‬ﻣﻧﮭم ﻣﺳﻛﯾن اﻟدارﻣﻲ ‪ .‬وﻟﮭﺷﺎم ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻛﻠﺑﻲ ﻛﺗﺎب ) أﺧﺑﺎر زﯾﺎد‬
‫ﺑن أﺑﯾﮫ ( وﻣﺛﻠﮫ ﻻﺑﻲ ﻣﺧﻧف ﻟوط ﺑن ﯾﺣﯾﻰ اﻻزدي ‪ ،‬وﻣﺛﻠﮫ أﯾﺿﺎ ﻟﻠﺟﻠودي ) ‪1‬‬
‫زﯾ ﺎد ﺑ ن‬ ‫( ‪) * .‬ﻓﺧر اﻟدﯾن اﻟﻛ ﺎﻣﻠﻲ ( * ) ‪ 775 - . . .‬ه = ‪ 1373 - . . .‬م (‬
‫أﺣﻣد اﻟﻛﺎﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﻓﺧر اﻟدﯾن ‪ :‬ﻣن أﻣراء اﻟدوﻟﺗﯾن اﻟﻣﺟﺎھدﯾﺔ واﻻﻓﺿﻠﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﯾﻣن‬
‫ﺣﯾن اﻋﺗﻘ ل اﻟﻣﺟﺎھ د (ﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺧزرﺟ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪ .‬ﻗدم اﻟدﯾﺎر اﻟﻣﺻرﯾﺔ ﻣﻊ اﻟﻣﺟﺎھد )‬
‫ﯾﻘﺎرﻧره ﮫ أﺣ د ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﺳ رﯾﻊ‬ ‫وﻻﺑﻐﯾ‬
‫ﻛ ﺎن ﺳ ﯾد اﻻﻣ راء ﻓ ﻲ زﻣﺎﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻻ ﯾﻘ ﺎس‬
‫اﻟﻧﮭﺿﺔ ﻋﻧد اﻟﺣﺎدﺛﺔ ‪ ،‬ﺷﺟﺎﻋﺎ رﺋﯾﺳﺎ ﺟوادا ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﻌدل ‪ ،‬ﻣﺗﺣﺑﺑ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟرﻋﯾ ﺔ‬
‫زﯾ ﺎد‬ ‫ﻛﺎﻓ ﺔﺔ ﻓ‪ .‬ﻲ ﺣ د اﻟﻘﺣرﯾ ﺔ ﺑ ﺎﻟﯾﻣن ) ‪. ( 2‬‬ ‫ﺎسﻏﯾﻠ‬
‫‪ ،‬ﻣﺣﺑوﺑ ﺎ ﻋﻧ د اﻟﻧﻗﺗ ل‬
‫زﯾﺎد ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪) * 100‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬اﺑ( ن ﺧﻠ دون ‪- 5 : 3‬‬ ‫اﻻﻋﺟم =‬
‫وﺗﮭ ‪162‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪406 : 4‬‬ ‫واﻟطﺑ ري ‪: 6‬‬ ‫واﺑ‪ 15‬ن اﻻﺛﯾ ر ‪195 : 3‬‬
‫‪ 493‬دء واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪2 : 6‬‬ ‫‪ 355‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪: 2‬واﻟﺑ‬ ‫وﻣﯾ زان اﻻﻋﺗ دال ‪: 1‬وﻟﺳ‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪: 2‬‬ ‫ادﻋﺎه ﻣﻌﺎوﯾﺔ أﺧﺎ ﻟﻣﺎ رأى ﻣن ﺟﻠ ده وﻧﻔ ﺎذه ( ‪.‬‬ ‫وﻓﯾﮫ ‪) :‬‬
‫ود‬ ‫اﻟﻌﻘ ‪( 2‬‬
‫ﺎﺋفﻟﻠﻔ‪ -‬خ ‪ .‬ﺎﻛﮭﻲ ‪) .‬‬ ‫وﻋﻘ ﺔ ‪331 : 1‬‬
‫ود اﻟﻠط‬ ‫‪517‬‬
‫واﻟذرﯾﻌ‬
‫ﺢ ( * ) ‪ 368 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫زﯾ ‪. 153‬ﺎد *ﺑ ) ن أﻓﻠ‬
‫ﺔ ‪ 85 : 2‬و‬ ‫اﻟﻠؤﻟؤﯾ‬
‫اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺎﻣرﯾ ﺔ ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬وﻣ ن ﻛﺑ ﺎر‬ ‫‪ 978‬مﺎدﻣ( ﺑ نن أﻓﻠ‬
‫وزراء ﺢ ‪:‬‬ ‫زﯾ‬
‫زﯾ ﺎد ﺑ ن‬ ‫ﻛﺎن أﺑوه ﻣوﻟﻰ ﻟﻠﻧﺎﺻر ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫رﺟﺎﻟﮭﺎ ‪.‬‬
‫أﻧﻌم ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 100‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 718‬م (دزﯾﺑ ﺎن أﻧﻌ م ﺑ ن ذري‬
‫ﺑن ﯾﺣﻣد ﺑن ﻣﻌدﯾﻛرب اﻟﺷ ﻌﺑﺎﻧﻲ اﻟﻣﻌ ﺎﻓري ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣنﺗ ‪ :‬ﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﺎت ‪.‬ﻏ زو اﻟﻘﺳ طﻧطﯾﻧﯾﺔ ﺛﺳ م ﻧﺔﺳ ‪ 45‬هﻛن‪ .‬ﻣﺻ ر إﻟ ﻰ أن ﺟﮭ ز‬ ‫ﺣﺿ ر‬ ‫اﻟﺛﻘ‬
‫ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان ﺟﯾﺷﺎ ﻟﻧﺟدة ﺣﺳﺎن ﺑن اﻟﻧﻌﻣﺎن اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ وھو ﯾﺣ ﺎرب ﻣ ن‬
‫ﻛﺎن ﻣﻊ اﻟﻛﺎھﻧﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟروم واﻟﺑرﺑر ‪ ،‬ﻓﺧرج زﯾﺎد ﺑﻌﯾﺎﻟﮫ ﻣﻊ اﻟﺟﻧد ﺳﻧﺔ ‪ 74‬ه ‪،‬‬
‫ﺻ ﺎر ﻗرطﺎﺟﻧ ﺔ وﺣ روب ﻣوﺳ ﻰ ﺑ ن ﻧﺻ ﯾر ﻓ ﻲ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ واﻟﻣﻐ رب‬
‫ﺗﻧﺳب إﻟﯾﮫ رﺳﺎﻟﺔ ﻓﯾﻣ ﺎ رواه ﻣ ن‬ ‫واﺳﺗﻘر ﻓﻲ اﻟﻘﯾروان إﻟﻰ أن ﻣﺎت ودﻓن ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﺣدﯾث ﻋن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑﺎس ) ‪) * . ( 2‬زﯾﺎد ﺑن ﺣﻧﺎط ﺔ ( * ) ‪ 75 - . . .‬ه‬
‫اﻟﺗﺟﯾﺑﻲد ‪:‬اﻟﻧ ﺑﻼء اﻟﻌﻘ ﻼء ‪ ،‬ﻣﻣ ن ﻛ ﺎن‬ ‫= ‪ 695 - . . .‬م ( زﯾﺎد ﺑن ﺣﻧﺎطﺔ أﺣ‬
‫اﻓﺗﺗﺎﺣﮭﯾدﯾ ﺎ ﮫ‪ ، .‬وأﯾ دي آﺧ رﯾن ‪ ،‬اﻟﺻ ﻠﺢ ﺑ ﯾن أھﻠﮭ ﺎ‬ ‫ﺑﻣﺻ وﺗر ﺑﻌ م ﻋﻠد ﻰ‬
‫وﻟﻰ( ﺷ رطﺗﮭﺎ ‪ ،‬ﻣﻛ ﺎن ﻋ ﺎﺑس ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ‪،‬‬ ‫وﻣروان ﺑ ن اﻟﺣﻛ م )ﺳ ﻧﺔوﺗ‪ 65‬ه‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 68‬ه ‪ .‬واﺳﺗﺧﻠﻔﮫ ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣروان ﻋﻠﻰ إﻣرﺗﮭﺎ ﺣﯾن ﺧرج إﻟﻰ اﻟﺷﺎم‬
‫اﻟﻣﻠﻋﻠ ك ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻣﻛ ث زﯾ ﺎد ﻏﯾ ر ﻗﻠﯾ ل وﺗ وﻓﻲ ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﺧﯾ ﮫ ﻋﺑواﻓ د دا‬
‫ﺎن ‪164 : 1‬‬ ‫‪( 2 ) . 154‬ﺎﻟم اﻻﯾﻣ‬
‫ﯾراء ﻣﻌ‬ ‫اﻟﺣﻠ * ) ‪( 1‬ﺔ اﻟﺳ‬
‫ﺎﻣش ‪( 1‬‬ ‫ھ‬
‫وس ‪( 3 ) . 83 : 1‬‬ ‫ورﯾ‪ -‬خ ‪ .‬ﺎض اﻟﻧﻔ‬ ‫ﺔ‬ ‫وﺻ‪ 20 :‬دور اﻻﻓﺎرﻗ‬ ‫ﺎب ‪2‬‬ ‫واﻟﻠﺑ‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 52 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫زﯾ ‪* . 51‬ﺎد) اﻟﻌﺟﻠ‬
‫ﺎء ‪- 42‬‬ ‫وﻻة واﻟﻘﺿ‬ ‫اﻟ‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎﺋر ‪.‬‬‫ﺧ ﺛ رج‬ ‫‪ 672‬ﺑم ( ن ﺧ راش اﻟﻌﺟﻠ ﺷ ﻲ ‪:‬ﺟﺎع ‪،‬‬ ‫زﯾ ﺎد‬
‫ﺛﻼث ﻣﺋﺔ ﻓﺎرس ‪ ،‬ﻓﺄﺗﻰ أرض ﻣﺳﻛن ‪ ،‬ﻣن ﺳواد اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﺳﯾر إﻟﯾﮫ زﯾ ﺎد ﺑ ن‬
‫أﺑﯾﮫ ﺟﯾﺷﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ ‪ ،‬وﻧﺷﺑت ﻣﻌﺎرك اﻧﺗﮭ ت ﺑﻣﻘﺗ ل ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ) ‪) * ( 1‬‬
‫ن‬ ‫ﻧﺣ ‪ - .‬زﯾو ‪ 718‬مﺎد( ﺑ‬ ‫ﻧﺣ ‪ - .‬و ‪ 100‬ه = ‪. .‬‬ ‫م(*)‪..‬‬ ‫ﺎد اﻻﻋﺟ‬ ‫زﯾ‬
‫اﻻﻋﺟم ‪ ،‬أﺑو أﻣﺎﻣﺔ اﻟﻌﺑدي ‪ ،‬ﻣ وﻟﻰ ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د اﻟﻘ ﯾس ‪:‬ﻣ ن‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ -‬أو ﺳﻠﯾم ‪-‬‬
‫ﺟزل اﻟﺷﻌر ‪ ،‬ﻓﺻﯾﺢ اﻻﻟﻔﺎظ ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﻓﻲ ﻟﺳ ﺎﻧﮫ ﻋﺟﻣ ﺔ‬ ‫ﺷﻌراء اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﻧﺷﺄ ﻓﻲ أﺻﻔﮭﺎن ‪ ،‬واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬ﻓﺳ ﻛﻧﮭﺎ وط ﺎل‬ ‫ﺑﺎﻻﻋﺟم ‪.‬‬
‫ﻓﻠﻘب وﻟد‬
‫ﻋﻣره ‪ ،‬وﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻋﺎﺻر اﻟﻣﮭﻠب ﺑن أﺑﻲ ﺻﻔرة ‪ ،‬وﻟﮫ ﻓﯾﮫ ﻣداﺋﺢ وﻣ راث ‪.‬‬
‫وأﻛﺛ ﻧﻘﻣﺗر ﺷ ﮫ ‪ .‬ﻌره ﻓ ﻲ ﻣ دح أﻣ راء‬ ‫ﺎن ھﺟ ﺎءا ‪ ،‬ﯾدارﯾ ﺔ اﻟﻣﮭﻠ ب وﯾﺧﺷ ﻰ‬
‫رزدق‪ .‬ﯾﺗﺣﺎﺷ ﻲ أن ﯾﮭﺟ و ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د اﻟﻘ ﯾس‬ ‫ﺑﺧﻼﺋﮭ م‬ ‫وﻛ ﺎءﺎن اﻟﻔ‬ ‫ﻋﺻ ره وھﺟ‬
‫ھﺟ وﯾﻘ ﺎء ھول ‪:‬ؤﻻء ﻣ ن ﺳ ﺑﯾل ﻣ ﺎ ﻋ ﺎش ھ ذا اﻟﻌﺑ د ‪.‬‬ ‫ﻟ ﺧوﻓﯾس ﺎإﻟﻣﻧ ﻰ ﮫ ‪،‬‬
‫وﯾﻘﺎل ‪ :‬إﻧﮫ ﺷﮭد ﻓﺗﺢ إﺻطﺧر ﻣﻊ أﺑﻲ ﻣوﺳﻰ اﻻﺷﻌري ‪ .‬وﻟﮫ وﻓﺎدة ﻋﻠﻰ ھﺷﺎم‬
‫زﯾ ﺎد‬ ‫ﷲ ﺑ ن ﺟﻌﻔ ر ﺑ ن أﺑ ﻲ طﺎﻟ ب ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫اﻟﻣﻠ دك ‪.‬‬‫دح ﻋﺑ‬‫واﻣﺗﻋﺑ د‬ ‫ﺑ ن‬
‫ﺎد ﺑم ( ن ﺻ ﺎﻟﺢ اﻟﺣ ﺎرﺛﻲ ‪:‬‬ ‫اﻟﺣ ﺎرﺛﻲ ( * ) ‪ 135 - . . .‬ه = ‪. . .‬زﯾ‪752 -‬‬
‫ﻣن أﻣراء اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻣرواﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬وأﺣ د اﻟﻘ ﺎدة اﻟﺷ ﺟﻌﺎن ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪- 98 : 14‬‬ ‫‪ 194‬وم اﻟزاھ رة ‪( 2 ) . 143 : 1‬‬ ‫اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪: 3‬واﻟﻧﺟ‬
‫وﻛ ( ذا ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﻌر‬ ‫زﯾ ) ﺎد ﺑ ن ﺳ ﻠﻣﻰ‬ ‫وھ و ﻓﯾ ﮫ‬ ‫‪105‬وإرﺷﺎد اﻻرﯾ ب ‪221 : 4‬‬
‫واﻟﺷﻌراء ‪ 165‬وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻻدب ﻟﻠﺑﻐدادي ‪193 : 4‬وھو ﻓﻲ ﺗﮭذﯾب اﺑ ن‬
‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ ) 401 : 4‬زﯾﺎد ﺑن ﺳﻠﯾم ( وﻛذا ﻓﻲ ﺷرح ﺷواھد اﻟﻣﻐﻧﻲ ‪ 74‬وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ‬
‫‪ 113‬ﻲ ﻓ ﻲ ذﻟﯾ ل اﻟﻶﻟ زﯾ ﻲ ‪:‬ﺎد)اﺑ ن ﺳ ﻠﯾم ‪،‬‬ ‫ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ وﻗ ﻼم ‪4‬‬
‫ﺎل ‪:‬اﻟﻣﯾﻣﻧ‬
‫وﻗﯾل ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬وﻗﯾل ﺟﺎﺑر ‪ ،‬وﻗﯾل ﺳﻠﻣﻰ اﺑن ﻋﻣرو ﻣوﻟﻰ ﻋﺑد اﻟﻘﯾس (واﻧظ ر‬
‫ﻛﺎن واﻟﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ﻋﻧد ﻗﯾﺎم اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﯾن ﻓ ﻲ‬ ‫طﺑﻘﺎت ﻓﺣول اﻟﺷﻌراء ‪ 551‬و ‪. 557‬‬
‫وﻟﻣﺎ ﻋظم أﻣرھم ﺧرج ﺑرﺟﺎﻟ ﮫ إﻟ ﻰاﻟﺷ ﺎم )ﺳ ﻧﺔ ‪ 132‬ه (‬ ‫ﺧراﺳﺎن واﻟﻌراق ‪.‬‬
‫اﻧ ﺗظم اﻻﻣ ر ﻟﺑﻧ ﻲ اﻟﻌﺑ ﺎس ‪ ،‬ﻓﺧ رج ﻋﻠ ﯾﮭم ﻓ ﻲ ﻣ ﺎ وراء اﻟﻧﮭ ر ‪،‬‬
‫ﻠم‬ ‫و ﻣﺳ‬ ‫وﯾﯾن واﻟﻣ ﻓﻘﺻرواﻧﯾﯾنده ‪.‬أﺑ‬ ‫ﺎر اﻻﻣ‬ ‫ن أﻧﺻ‬ ‫رﻣ‬ ‫ﻊ ﻛﺑﯾ‬
‫د ﻗﺗﺎﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻠﺑ ث أن ﺟ ﺎءه ﻋ دد ﻣ ن ﻗ واد زﯾ ﺎد وﻗ د ﺧﻠﻌ وه‬
‫طﻠﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻠﺟ ﺄ إﻟ ﻰ دھﻘ ﺎن ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ‬ ‫وﺗرﻛوه ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﯾﺳﯾرة ‪ ،‬ﻓﺟد ﻓأﺑوﻲﻣﺳﻠم‬
‫دھﻘﺎن وﺣﻣ ل رأﺳ ﮫ إﻟ ﻰ أﺑ ﻲ ﻣﺳ ﻠم ) ‪. ( 1‬زﯾ* ) ﺎد اﻟﺑﻛ ﺎﺋﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫زﯾﺎد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن طﻔﯾل اﻟﻘﯾﺳ ﻲ اﻟﻌ ﺎﻣري اﻟﺑﻛ ﺎﺋﻲ‬ ‫‪ 183‬ه = ‪ 799 - . . .‬م (‬
‫اﻟﺳﯾرة اﻟﻧﺑوﯾﺔ ﻋ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن إﺳ ﺣﺎق ‪ ،‬وﻋﻧ ﮫ رواھ ﺎ ﻋﺑ د‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪:‬‬
‫راوي‬‫‪ ،‬أﺑو‬
‫وھو ﻣن أھ ل اﻟﻛوﻓ ﻛﺔ ‪.‬ﺎن ﺛﻘﻔ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﻠك ﺑن ھﺷﺎم اﻟذي رﺗﺑﮭﺎ وﻧﺳﺑت إﻟﯾﮫ ‪.‬‬
‫زﯾ ﺎد ﺑ ن‬ ‫اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ اﻟﺑﻛﺎء رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪ 702‬ﺑم ( ن ﻏ ﻧم اﻟﻘﯾﻧ ﻗﺎﺋﻲ ‪ :‬د ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻏ ﻧم ( * ) ‪ 83 - . . .‬ه = ‪. . .‬زﯾ‪ -‬ﺎد‬
‫ﻣن ‪.‬أﺻﺣﺎب اﻟﺣﺟ ﺎج ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق ‪ ،‬وﺷ ﮭد ﻣﻌ ﮫ اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ‪.‬وﻟﻣ ﺎ‬ ‫ﻛﺎن‬
‫اﻟﺷﺟﻌﺎن‬
‫ﻛﺎﻧت وﻗﻌﺔ ﻣﺳﻛن ﺑﯾن اﻟﺣﺟ ﺎج واﺑ ن اﻻﺷ ﻌث ‪ ،‬أﻗﺎﻣ ﺔ اﻟﺣﺟ ﺎج ﻋﻠ ﻰ اﻟﺛﻐ ور ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺗﻠﮫ أﺻﺣﺎب اﺑن اﻻﺷﻌث ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﻓﮭد ذﻟك اﻟﺣﺟﺎج وھد أﺻﺣﺎﺑﮫ )‬
‫ﻧﺣ و ‪ 604‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 18‬ق ه ‪- . . . -‬‬ ‫اﻟﻧﺎﺑﻐ) ﺔ اﻟ ذﺑﯾﺎﻧﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫‪*.(3‬‬
‫اﻟﻐط اﻟﻣﺿ ري ‪ ،‬أﺑ و أﻣﺎﻣ ﺔ ‪:‬ﺷ ﺎﻋر‬ ‫ذﺑﯾﺎﻧﻲ ﺎﻧﻲ‬
‫ﻔ‬ ‫زﯾﺎد ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑ ن ﺿ ﺑﺎب اﻟ‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟطﺑﻘﺔ اﻻوﻟﻰ ‪.‬ﻣن أھ ل * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬اﺑ( ن اﻻﺛﯾ ر ‪: 5‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪4‬‬ ‫‪ 170‬وﻣﺎ ﻗﺑﻠﮭﺎ ‪ ( 2 ) .‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪( 3 ) . 195 : 1‬‬
‫ﺗﺿرب ﻟﮫ ﻗﺑ ﺔ ﻣ ن ﺟﻠ د أﺣﻣ ر ﺑﺳ وق ﻋﻛ ﺎظ ﻓﺗﻘﺻ ده‬ ‫‪. 185 :‬ﻛﺎﻧت‬
‫اﻟﺣﺟﺎز ‪.‬‬
‫اﻻﻋﺷ ﻰ وﺣﺳ ﺎن واﻟﺧﻧﺳ ﺎء ﻣﻣ ن‬ ‫أﺷ ﺎنﻌﺎرھﺎ ‪.‬‬‫اﻟﺷ ﻌراء ﻓﺗﻌ رض ﻋﻠﯾ وﻛﮫ‬
‫اﻟﻧﺎﺑﻐﻋﻣ ﺔ ‪.‬رو اﺑ ن اﻟﻌ ﻼء ﯾﻔظﻠ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﺎﺋر‬ ‫ﻌره ﻋﻠﺎن أﺑﻰ و‬ ‫ﯾﻌ رض ﺷ وﻛ‬
‫ﺣظﯾ ‪ .‬ﺎ ﻋﻧ د اﻟﻧﻌﻣ ﺎن ﺑ ن‬ ‫ﺎن ﺔ‬ ‫ﻌراء ‪.‬د اﻻﺷ راف ﻓ ﻲوﻛاﻟﺟﺎھﻠﯾ‬ ‫وھاﻟﺷ و أﺣ‬
‫ﻓﻐﺿ ب‬ ‫زوﺟ) ﺔ اﻟﻧﻌﻣ ﺎن (‬ ‫ذر ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ ﺷ ﺑب ﻓ ﻲ ﻗﺻ ﯾدة ﻟ ﮫ ﺑ ﺎﻟﻣﺗﺟردة‬
‫ووﻓ ﻰ اﻟﻐﺳ ﺎﻧﯾﯾن ﺑﺎﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وﻏ ﺎب زﻣﻧ ﺎﺛ ‪ .‬م رﺿ ﻲ‬ ‫اﻟﻧﻌﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﻔر اﻟﻧﺎﺑﻐ دﺔ ﻋﻠ‬
‫ﻋﻧﮫ اﻟﻧﻌﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﯾﮫ ‪ .‬ﺷﻌره ﻛﺛﯾر ‪ ،‬ﺟﻣﻊ ﺑﻌﺿﮫ ﻓﻲ ) دﯾوان ‪ -‬ط (ﺻ ﻐﯾر‬
‫أﺣﺳن ﺷﻌراء اﻟﻌ رب دﯾﺑﺎﺟ ﺔ ‪ ،‬ﻻ ﺗﻛﻠ ف ﻓ ﻲ ﺷ ﻌره وﻻﺣﺷ و ‪.‬وﻋ ﺎش‬ ‫وﻛﺎن ‪.‬‬
‫ﻟﺟﻣﯾ ل ﺳ ﻠطﺎن ‪،‬‬ ‫ﻋﻣرا طوﯾﻼ ‪ .‬وﻣﻣﺎ ﻛﺗب ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ )اﻟﻧﺎﺑﻐﺔ اﻟ ذﺑﯾﺎﻧﻲ ‪ -‬ط (‬
‫وﻣﺛﻠﮫ ﻟﺳﻠﯾم اﻟﺟﻧدي ‪ ،‬وﻟﻌﻣر اﻟدﺳوﻗﻲ ‪ ،‬وﻟﺣﻧﺎ ﻧﻣر ‪ ،‬وﻛﻠﮭﺎ ﻣطﺑوﻋﺔ ) ‪* . ( 1‬‬
‫‪ 806‬ﺑم ( ن اﻟﻣﻐﯾ رة ﺑ ن‬ ‫زﯾ ) ﺎد اﻟﻌﺗﻛ ﻲ ( * ) ‪ 191 - . . .‬ه = ‪. . .‬زﯾ‪ -‬ﺎد‬
‫أﺣد اﻻﺟ واد اﻻﻋﯾ ﻣﺎن ‪.‬ن أھ ل دروط ﺑﻠﮭﺎﺳ ﺔ )ﻣ ن‬ ‫زﯾﺎد ﺑن ﻋﻣرو اﻟﻌﺗﻛﻲ ‪:‬‬
‫ﻧﺎﺣﯾ ﺔ اﻟﺑﮭﻧﺳ ﺎ ﺑﺻ ﻌﯾد ﻣﺻأﻧﺷ رﺄ (ﺑﮭ ﺎ ﺟﺎﻣﻌ وﻟ ﺎ ‪ .‬ﺑﻌض اﻟﺷاء ﻣﻌر دﯾﺢ ﻓﯾ ﮫ‬
‫ﻲ ‪29‬‬ ‫واھد اﻟﻣﻐﻧ‬ ‫رح‪1‬ﺷ(‬
‫ﮫ ) ‪ . ( 2‬ھ* ) ﺎﻣشﺷ‪) * ( 1‬‬ ‫وﯾن ﻟ‬ ‫ﻲ أﺧ‬ ‫وﻓ‬
‫وﻣﻌﺎھد اﻟﺗﻧﺻﯾص ‪333 : 1‬واﻻﻏﺎﻧﻲ طﺑﻌﺔ اﻟ دار ‪3 : 11‬وﺟﻣﮭ رة ‪ 26‬و ‪52‬‬
‫زﯾ ‪ :‬ﺎد ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ( ‪.‬‬
‫زﯾﺎد ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪ ،‬وﻗﯾ ل‬ ‫وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 59 : 3‬وﺳﻣﺎه )‬
‫‪ 427‬م ‪( 2 ) . 96 : 4‬‬‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪ 287 : 1‬و ﺛ‬ ‫واﻟﺷ ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪38‬‬
‫ﺑﻣﺻ( ر ﺟ ﺎﻣﻊ ﻗ ﺎﺋم إﻟ ﻰ اﻵن ‪،‬‬ ‫ﺧطط اﻟﻣﻘزﯾزي ‪ 205 : 1‬ﻗﻠت ‪ :‬وﻓﻲ ) اﻟﻣﻧﯾﺎ‬
‫ﯾﻌرف ﺑﻣﺳ ﺟد اﻻﻣﯾ ر زﯾ ﺎد ‪ ،‬ﻧﻘ ش ﻋﻠ ﻰ أﺳ طواﻧﺔ ﻓﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻣ ﺎ ﻧﺻ ﮫ ‪) :‬ﺑﺳ م ﷲ‬
‫ﻗل )ھو ﻧﺑﺄ ﻋظﯾم أﻧ ﺗم ﻋﻧ ﮫ ﻣﻌرﺿ ون‬ ‫اﻟرﺣﻣن اﻟرﺣﯾم وﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻰ ﻣﺣﻣد‬
‫) ﻣﺎت زﯾﺎد ﺑن اﻟﻣﻐﯾرة ﺑن زﯾﺎد ﺑن ﻋﻣرو اﻟﻌﺗﻛﻲ ﺳﻧﺔ ﺗﺳﻊ )وﻓوﻗﮭ ﺎ ‪:‬اﺣ دى‬
‫اﻟﺟ ود ﺣﻠﻔ ﺔ ﺑ ر ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ﺎ ﺑ را ﷲ‬ ‫ﺎﻋر )‬
‫اﻟﺷ ف‬‫وﻓﯾ) ﮫ ﻗ ﺎل ﺣﻠ‬ ‫(وﺗﺳﻌﯾن وﻣﺎﺋ ﺔ‬
‫ﻟﻣﺻﻛزﯾ ر ﺎدإذ )ﻛ ﺎن ﺣﯾ ﺎ وأﻣﺎﻧ ﺎ ﻣ ن اﻟﺳ ﻧﯾن اﻟﺷ داد وﻓ ﻲ‬ ‫ﻛ ﺎن ﻏﯾﺛواﺣ ﺎ دا‬
‫ﺧطط اﻟﻣﻘرﯾ زي )اﻟﺟ زء اﻻول ( ‪ :‬و )دروط ﺑﻠﮭﺎﺳ ﻣﺔ (ن ﻧﺎﺣﯾ ﺔ اﻟﺑﮭﻧﺳ ﺎ ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣ ﺎد ﺑ ن اﻟﻣﻐﯾ رة اﻟﻌﺗﻛ ﻲ وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ اﻟﻣﺣ رم ‪191‬‬ ‫ﺑﺎﻟﺻﻌﯾد ‪.‬ﻊ وﺑﮭﺎ‬
‫أﻧﺷﺄه زﯾ‬
‫ﻓ دﻓن ﺑ ﮫ ‪.‬أﺑ * )و اﻟﺟ ﺎرود ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 150‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 767‬م (‬
‫زﯾﺎد ﺑن اﻟﻣﻧذر اﻟﮭﻣذاﻧﻲ اﻟﺧراﺳﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺟ ﺎرود ‪ :‬رأس )اﻟﺟﺎرودﯾ ﺔ (ﻣ ن‬
‫اﻟزﯾدﯾﺔ ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن ﻏﻼة اﻟﺷﯾﻌﺔ ‪ .‬اﻓﺗرق أﺻﺣﺎﺑﮫ ﻓرﻗﺎ ‪ ،‬وﻓﯾﮭم‬
‫ﻣن ﻛﻔر اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ﺑﺗرﻛﮭم ﺑﯾﻌﺔ ﻋﻠﻲ ﺑﻌد وﻓ ﺎة اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻟ‪ .‬ﮫ‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾ زﻋم أن اﻟﻧﺑ ﻲ‬‫ﯾر (ﺔ ﻋ ن أﺑ ﻲ ﺟﻌﻔ ر اﻟﺑ ﺎﻗر‬ ‫ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )اﻟﺗﻔﺳرواﯾ‬
‫ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻧص ﻋﻠ ﻰ إﻣﺎﻣ ﺔ ﻋﻠ ﻲ ﺑﺎﻟوﺻ ف ﻻ ﺑﺎﻟﺗﺳ ﻣﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫اﻟﻣرار اﻟﻌدوي ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 100‬ه ‪- . . . -‬ﻧﺣ و ‪ 718‬م‬
‫زﯾ ( ﺎ ﺑ ن ﻣﻧﻘ ذ‬
‫و ‪ ،‬اﻟﺣﻧظﻠ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ اﻟﻌدوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺗﻣ ﯾم ‪ ،‬ﯾﻠﻘ ب ﺑ ﺎﻟﻣرارﻣ ‪ :‬ن‬
‫وﻛﺎﻧ ر ‪.‬ت إﻗﺎﻣﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﻌﺎﺻ را ﻟﻠﻔ رزدق وﺟرﯾ‬ ‫اﻻﻣوﯾﺎن ﺔ ‪.‬‬‫ﺷ ﻌراء اﻟدوﻟ ﺔ ﻛ‬
‫اﻟﯾﻣن ‪.‬ﻗﺻ ﯾدة ﻓ ﻲ ذم ﺻ ﻧﻌﺎء وﻣ دح‬ ‫ﺑطن اﻟرﻣﺔ ) ﻣن أودﯾﺔ ﻧﺟد ( وزار وﻟ ﮫ‬
‫ﺑﻠده وﻗوﻣﮫ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻔرق ﺑﯾن اﻟﻔرق ‪22‬وﻓﮭرﺳت اﻟطوﺳ ﻲ‬
‫ن اﻟﻣﻧ ذر اﻟﻌﺑ دي ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪352‬زﯾو ﻓﯾﺎد ﺑ ﮫ ‪) :‬‬‫‪ 72‬ط اﻟﻣﻘرﯾ زي ‪: 2‬وھ‬ ‫وﺧط‬
‫أوﻟﮭﻻﺣﺑﺎ ‪) :‬ذا أﻧ ت ﯾ ﺎ‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪. 203 : 1‬‬ ‫اﻟﺟ ﺎرود ‪ ،‬وﯾﻛﻧ ﻰ أﺑ ﺎ اﻟ ﻧﺟم ( ‪.‬‬
‫ﻌوب وﻧﻘ م ﻣوﺿ ﻌﺎن‬ ‫وﺷ م (‬ ‫ﻧﻌﺎء ﻣ ن ﺑﻠ د ‪ ،‬وﻻ ﺷ ﻌوب ھ وى ﻣﻧ ﻲ وﻻﻧﻘ‬
‫وﯾ ‪ .‬ذﻛر اﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ أﻧ ﮫ‬‫وھﺎﺟ ﺎه ﺟرﯾ ر‬ ‫وﻛ ﺎن ﻣﺗﺻﻼ ﺑﺑﻧ ﻲ ﻣ روان ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻟﯾﻣن ‪.‬‬
‫ﺳﻌﻰ ﺑﺟرﯾر ﻟدى ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬وﻧﺑﮭ ﮫ إﻟ ﻰ ﺑﯾ ت ﻓ ﻲ ﺷ ﻌر ﺟرﯾ ر ‪،‬‬
‫ﯾﺷﯾر ﺑﮫ ﻋﻠﻰ ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑﺧﻠﻊ ﺳﻠﯾﻣﺎن واﺳﺗﺧﻼف اﺑﻧﮫ ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ) ‪) * . ( 1‬‬
‫زﯾﺎد ﺑن اﻟﻣﮭﻠ ب ( * ) ‪ 102 - . . .‬ه = ‪720 - . . .‬زﯾ م (ﺎد ﺑ ن اﻟﻣﮭﻠ ب ﺑ ن‬
‫أﺑﻲ ﺻﻔرة اﻻزدي اﻟﻌﺗﻛﻲ ‪:‬أﺣد اﻻﺷراف اﻟﺷﺟﻌﺎن ‪ ،‬ﻣن ﺑﯾت ﻣﺟد ورﯾﺎﺳ ﺔ ‪.‬‬
‫ﺷﮭد ﻣﻊ أﺧﯾﮫ ﯾزﯾد ﺣروﺑﮫ ﻓﻲ اﻟﻌراق ﺣﯾن ﺧﻠﻊ طﺎﻋﺔ ﺑﻧﻲ ﻣروان ‪.‬وﻗﺗل ﺑﻌ د‬
‫‪ 394‬ﻣﺎه اﺑ ن‬ ‫ﺧراﻧ( ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪: 2‬وﺳ‬ ‫أﺧﯾ ﮫ ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫ﻗﺗﯾﺑﺔ ﻓﻲ ) اﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ( ص ‪ ) 266‬اﻟﻣرار ﺑن ﻣﻧﻘذ ( وﻋرﻓﮫ اﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﺣﻧظﻠﺑﺔ إﻟﻲ (ﻰ أﺣ د أﺟ داده ﺣﻧظﻠ ﺔ اﺑ ن ﻣﺎﻟ ك اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ ‪.‬‬ ‫‪409‬ﺑ ﺎﻟﻣرار )ﻧﺳ‬
‫واﻧظر ﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 70‬و ‪832‬وﺷرح دﯾوان اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ ﻟﻠﻣرزوﻗ ﻲ ‪2 ) . 1389‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن زﯾ ﺎدة ﷲ * )زﯾ ﺎدة‬ ‫( اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪. 32 : 5‬اﺑن زﯾ ﺎدة ﷲ =‬
‫ﷲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم ﺑ ن‬ ‫ﷲ اﻻﻏﻠﺑ ﻲ ( * ) ‪ 223 - 172‬ه = ‪788‬زﯾ‪838 -‬‬
‫ﺎدة م (‬
‫راﺑﻊ اﻻﻏﺎﻟﺑﺔ أﺻ ﺣﺎب إﻓرﯾﻘﯾ وﻟﺔ ‪ .‬ﻲ ﺑﻌ د وﻓ ﺎة‬ ‫اﻻﻏﻠب ﺑن ﺳﺎﻟم ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪:‬‬
‫اﻟﺗﻘﻠﯾ د ﻣ ن ﻗﺑ ل اﻟﻣ ﺄﻣون اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬وﺛﺑ ت‬ ‫أﺧﯾﮫ ﻋﺑد ﷲ ) ﺳﻧﺔ ‪201‬‬
‫وﺟﺎءهه (‬
‫ﮫ أﯾ ﺎم وﺛ وب إﺑ راھﯾم ﺑ ن اﻟﻣﮭ دي ﻋﻠ ﻰ اﻟﺧﻼﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ ﺧﻠﺻ ت‬
‫ﻟﻠﻣﺄﻣون ﺷﻛر ﻟﮫ ذﻟك ‪ .‬واﺿطرﺑت اﻟﺑﻼد ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻛﺛرت اﻟﻔﺗن ‪ ،‬وﺿﻌف أﻣره‬
‫إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ إﻻ ﻗ ﺎﺑس واﻟﺳ ﺎﺣل‬ ‫‪ 209‬ه (‬
‫‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ ﻟ م ﯾﺑ ق ﻋﻠ ﻰ طﺎﻋ ﺔﺳ) ﻣﻧﺔ ن‬
‫زاوة ‪.‬ره وأﻧﺟدﺗ ﮫ ﻧﻔ زاوة ‪ ،‬ﻓﺟﮭ ز أﺳ طوﻻ‬ ‫وﻗﺑﺎﺋ م ﻗل ﻧﻔوي أﻣ‬ ‫وط راﺑﻠس ﺛ‬
‫ﺟزﯾ رة ﺻ ﻘﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ ﻣﻌظ م‬ ‫ﻋظﯾﻣوﺳ ﺎﺳ)ﯾره ﻧﺔإﻟ ‪212‬ﻰ ه (‬
‫ﻓﺻ ﯾﺣﺎ أدﯾﺑ ﺎ ‪ ،‬ﯾﻌ رب ﻓ ﻲ ﻛﻼﻣ ﮫ ﻣ ن‬ ‫روان ‪.‬‬
‫ﺣﺻوﻧﮭﺎ ‪.‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻘﯾوﻛ ﺎن‬
‫ﺗﻘﻌر ‪ .‬ذي ﺑﻧ ﻰ ﺳ ور ﺳوﺳ ﺔ ‪ ،‬وأول ﻣ ن ﺳ ﻣﻲ )زﯾ ﺎدة ﷲ (ﻣ ن‬ ‫ﻏﯾر و اﻟ‬
‫وھ‬
‫وﻻة ﺑﻧﻲ اﻻﻏﻠ ب ) ‪) * . ( 1‬زﯾ ﺎدة ﷲ ( * ) ‪ 304 - . . .‬ه = ‪ 916 - . . .‬م‬
‫اﻻﻏﻠاﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺿ ر ‪:‬‬ ‫( زﯾﺎدة ﷲ ﺑن أﺑﻲ اﻟﻌﺑﺎس ﻋﺑد ﷲ ﺑن إﺑراھﯾمﺑ ﻲ‬
‫آﺧر أﻣراء اﻟدوﻟﺔ اﻻﻏﻠﺑﯾﺔ ﺑﺗوﻧس ‪ .‬وھو اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻋﺷر ﻣﻣن وﻟوا إﻣﺎرﺗﮭﺎ ﻣﻧﮭم ‪.‬‬
‫ووﻻه‪ .‬أﺑ وه إﻣ ﺎرة ﺻ ﻘﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﻛ ف‬ ‫ﺑﺗوﻧس ‪.‬ﺎن ﻣﯾ ﺎﻻ إﻟ ﻰ اﻟﻠﮭ و‬
‫وﻟد وﻧﺷﺄ وﻛ‬
‫ﻋﻠﻰ ﻟذاﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻐزﻟ ﮫ ﻋﻧﮭ ﺎ وﺳ ﺟﻧﮫ ‪ ،‬ﻓ دس ﻻﺑﯾ ﮫ ﺛﻼﺛ ﺔ ﻣ ن ﺧﺻ ﯾﺎن اﻟﺻ ﻘﺎﻟﺑﺔ ‪،‬‬
‫وﻗﺗ ل‬ ‫ﻋﻠ ﻰ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗوﻻھ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ 290‬ه ‪.‬‬ ‫ﺎدواأﻣﯾﺑزﯾ را ﺎدة‬
‫ﻓﻘﺗﻠ وه ‪ ،‬وﻧ ﷲ‬
‫اﻟﺛﻼﺛ ﺔ ‪ ،‬وﻓﺗ ك ﺑﻣ ن ﻗ در ﻋﻠﯾ ﮫ ﻣ ن أﻋﻣﺎﻣ ﮫ وإﺧوﺗ وﻋﮫ ‪ .‬ﺎد إﻟ ﻰ‬
‫دﻣﺎء ‪ ،‬ﻓﺄھﻣ ل ﺷ ؤون اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﻔﺣل أﻣ ر اﻟﺛ ﺎﺋر أﺑ ﻲ ﻋﺑ د ﷲ‬
‫اﻟﺧﻼﺻ ﺔ اﻟﻧﻘﯾ ﺔ ‪26‬‬ ‫اﻟﺷﯾﻌﻲ ) داﻋﯾﺔ اﻟﻣﮭدي (ﻓﺻ ﺑر * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫واﺑن ﺧﻠدون ‪ 197 : 4‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 111 : 6‬و ‪ 167‬وأﻋﻣﺎل اﻻﻋﻼم ‪ 9‬واﻟﺑﯾﺎن‬
‫ﺎدة ‪.‬ﷲ وداﻓﻌ ﮫ زﻣﻧ ﺎ إﻟ ﻰ أن ﯾ ﺋس ﻣ ن اﻟظﻔ ر ‪ ،‬وﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﻣﻐربﮫ ‪1‬زﯾ‪96 :‬‬
‫ﻟ‬
‫ﻣﻘﯾﻣﺎ ﺑرﻗﺎدة ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻊ أھﻠﮫ وﻣﺎﻟﮫ وﻓر ﻣن إﻓرﯾﻘﯾﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 296‬هﻓﻧ( زل ﺑﻣﺻ ر‬
‫رات ﻣ دة ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫ﺻ د ﺑﻐ داد ‪ ،‬ﻓﻣ ر ﺑﺎﻟرﻗ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗوﻗﻔﮫ اﻟ وزﯾرﻟﻔاﺑ ن ا‬
‫ﺗﺄذن ﻓﯾ ﮫ اﻟﻣﻘﺗ در اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣر ﺑ رده إﻟ ﻰ اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪،‬‬
‫واﻧﻘرﺿت ﺑ ﮫ دوﻟ ﺔ اﻻﻏﺎﻟﺑ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﻣرض ‪ ،‬ﻓﻘﺻد ﺑﯾت اﻟﻣﻘدس ﻓﻣﺎت ﺑﺎﻟرﻣﻠﺔ ‪.‬‬
‫وھو ﺛﺎﻟث ﻣ ن ﺳ ﻣﻲ‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬وﻛﺎﻧت ﻣدﺗﮭﺎ ‪ 112‬ﺳﻧﺔ و ‪ 5‬أﺷﮭر و ‪ 14‬ﯾوﻣﺎ ‪.‬‬
‫) زﯾﺎدة ﷲ (ﻣن اﻻﻏﺎﻟﺑ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﻻﻏﻠﺑ ﻲ ( * ) ‪ 250 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫اﻻﻏﺎﻟﺑ ﺔ أﺻ ﺣﺎب إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫‪864‬ﷲمﺑ ( ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺛاﻻﻏﻠ ﺎﻣنب ‪:‬‬ ‫زﯾ ﺎدة‬
‫وﻟﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ د‬‫وﯾﻌرف ﺑزﯾﺎدة ﷲ اﻻﺻﻐر ‪ ،‬ﺗﻣﯾﯾزا ﻟﮫ ﻋ ن زﯾ ﺎدة ﷲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن ﺣﺳ ن‬ ‫واﺳ ‪ .‬ﺗﻣر ﻓ ﻲ اﻟﻣﻠ ك ﺳ ﻧﺔ و ‪7‬أﯾ ﺎم ‪.‬‬ ‫وﻓﺎة أﺧﯾﮫ أﺣﻣ د ﺳ ﻧﺔ ‪ 249‬ه‬
‫اﻟﺳﯾرة ﻋﺎﻗﻼ ‪ ،‬ﻗﯾل ‪:‬ﻣﺎ وﻟﻲ ﻟﺑﻧﻲ اﻻﻏﻠب أﻋﻘل ﻣﻧ ﮫﻣ ‪ .‬ﺎت ﺑﺗ وﻧس ) ‪* . ( 2‬‬
‫ﺎن مﺑ ( ن ﻣ داﻓﻊ ﺑ ن‬ ‫اﺑ )ن ﻣ ردﻧﯾش ( * ) ‪ 637 - . . .‬ه = ‪- . . .‬زﯾ‪1240‬‬
‫ﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ‬‫أﻣﯾ ر أﻧدﻟﺳ ﻲ ‪.‬‬ ‫ﯾوﺳف ﺑن ﺳﻌد ﺑن ﻣردﻧﯾش ‪ ،‬اﻟﺟذاﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺟﻣﯾ ل ‪:‬‬
‫ﻓﺎﺣﺗ ل ﻣرﺳ ﯾﺔ‬ ‫ﺑﻠﻧﺳﯾﺔ وداﻧﯾﺔ ‪ ،‬وأﺧرﺟﮫ اﻟروم ﻣ ن اﻻوﻟ ﻰ ﻓ ﻲ أوﺋ ل ﺳ ﻧﺔ ‪636‬‬
‫وﻗﺗل ﺻﺎﺣﺑﮭﺎ اﺑن ﺧطﺎب ‪ ،‬وﻟﻛن أھﻠﮭﺎ ﻣﺎ ﻋﺗﻣوا أن ﺛﺎروا ﻋﻠﯾﮫ وﻗﺗﻠوه وﻛﺗﺑوا‬
‫ﺑﺑﯾﻌﺗﮭم إﻟﻰ أﺑﻲ زﻛرﯾﺎء ﺻﺎﺣب * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﺑن ﺧﻠ دون ‪205 : 4‬‬
‫وﻣ ه دة ﺑﻧ ﻲ اﻻﻏﻠ ب‬ ‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪303‬‬ ‫واﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪173 - 134 : 1‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬
‫‪ 111‬ﺳﻧﺔ وﺛﻼﺛﺔ أﺷﮭر ‪ .‬وأﻋﻣﺎل اﻻﻋﻼم ‪ 18‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﻟم ﯾﻌرف ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗﮫ (‬
‫‪ 10‬ﺎم ( ‪( 2 ) .‬‬ ‫أﺷ ﮭر و أﯾ‬ ‫‪ 111‬ﻧﺔ و ‪3‬‬ ‫وأن ﻣ دة ﺑﻧ ﻲ اﻻﻏﻠ ب ﺑﺈﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ) ﺳ‬
‫واﻟﻛﺎﻣ ل‬ ‫واﻟﺧﻼﺻ ﺔ اﻟﻧﻘﯾ ﺔ ‪30‬‬ ‫‪ 113‬ﺎل اﻻﻋ ﻼم ‪12‬‬ ‫اﻟﺑﯾ ﺎن اﻟﻣﻐ رب ‪: 1‬وأﻋﻣ‬
‫ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 176 : 6‬وھم ﻣﺗﻔﻘون ﻋﻠﻰ أﻧﮫ ) زﯾﺎدة ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ( وأﻧﮫ )ﺑوﯾ ﻊ‬
‫زﯾ ) ﺎدة ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ د (‬ ‫ﺑﻌد وﻓﺎة أﺧﯾﮫ أﺣﻣد ( إﻻ اﺑن ﺧﻠدون ‪ 201 : 4‬ﻓﻔﯾﮫ أﻧﮫ‬
‫وأﻧﮫ ) ﺑوﯾﻊ ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ( ‪ .‬ﺗوﻧس ) ‪ . ( 1‬اﻟزﯾﺎدي = ﻋﺑد ﷲ ﺑن أﺑﻲ إﺳﺣﺎق‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪1024‬اﺑ ن‬ ‫‪ 117‬اﻟزﯾﺎدي = إﺑراھﯾم ﺑن ﺳﻔﯾﺎن ‪ 249‬اﻟزﯾﺎدي =‬
‫زﯾﺎن = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن زﯾﺎن ‪ 852‬أﺑو زﯾﺎن ) اﻻول ( = ﻣﺣﻣد ﺑنﻋﺛﻣ ﺎن ‪707‬أﺑ و‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺛﺎﻟ ث (‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎنأﺑ‪766‬و زﯾ ﺎن )‬ ‫زﯾ ﺎناﻟﺛ) ﺎﻧﻲ‬
‫ﻣوﺳﻰ ) ‪ ( 802‬أﺑو زﯾﺎن ) اﻟراﺑﻊ (اﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪( 957‬اﻟزﯾ ﺎﻧﻲ =‬
‫زﯾﺗوﻧ ﺔ =‬ ‫ون = م ﺑ ن اﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ‪691‬‬ ‫‪1249‬أﺑن زﯾﺗو اﻟﻘﺎﺳ‬
‫ﻗﺎﺳ م ﺑ ن أﺣﻣ د اﺑ‬
‫زﯾ د )‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪924‬‬ ‫اﻟزﯾﺗ ﺑوﻧﻲ )در اﻟ دﯾن‬ ‫ﻣﺣﻣ د زﯾﺗوﻧ ﺔ ‪1138‬‬
‫‪122‬و زﯾ د اﻻﻧﺻ ﺎري ﺳ= ﻌﯾد ﺑ ن أوس ‪215‬اﺑ ن‬ ‫اﻻﻣﺎم ( = زﯾد ﺑن ﻋﻠﻲ أﺑ‬
‫‪386‬ن أﺑ ﻲ زﯾ د )اﻟﺑﺻ ري ( =ﯾﺣﯾ ﻰ‬ ‫أﺑﻲ زﯾد =ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن اﺑ‬
‫زﯾ د ﺑ ن‬ ‫‪ 613‬ن زﯾ دأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪870‬زﯾ د )اﻟﺷ رﯾف ( =‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑ‬
‫زﯾ د ﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﺳن ‪ ) * 1077‬زﯾد ﺑن أرﻗم ( * ) ‪ 68 - . . .‬ه = ‪ 687 - . . .‬م (‬
‫اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪.‬‬
‫ﺻﻣ ﻊ‬ ‫زا‬
‫أرﻗ م اﻟﺧررﺟ ﻲ اﻻﻧﺻ ﻏﺎري ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻟﻛوﻓ ﮫ ﺔﻓ ‪ .‬ﻲ ﻛﺗ ب‬ ‫رة ﻏ زوة ‪ ،‬وﺷ ﮭد ﺻ ﻔﯾن ﻣ ﻊ ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﻟ‬
‫ﻠم ( * ) ‪ 136 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫دﯾثﺣ‪ 70‬دﯾﺛﺎزﯾ) ‪ ( 2‬د‪ .‬ﺑ* ) ن أﺳ‬ ‫اﻟﺣ‬
‫ﺔ‬ ‫ري ‪ ،‬ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﺣﻠ(‬ ‫دوي‬
‫اﻟﻌﻣ‬ ‫ﻠم اﻟﻌ‬ ‫د ﺑ‪ 753‬م (ن أﺳ‬ ‫زﯾ‬
‫واﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬اﻟﻘﺳ م اﻟﺛﺎﻟ ث ‪( 2 ) . 354‬‬ ‫اﻟﺳﯾراء ‪306 ، 262 ، 127 : 2‬‬
‫‪. 363‬وﻻھم ‪ ،‬أﺑ و أﺳ ﺎﻣﺔ أو‬ ‫ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 394 : 3‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ : 1‬ﻣ‬
‫ﻛﺎن ﻣﻊ ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾ ز أﯾ ﺎم‬ ‫أﺑو ﻋﺑد ﷲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﻔﺳر ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪.‬‬
‫ﺧﻼﻓﺗﮫ ‪.‬واﺳﺗﻘدﻣﮫ اﻟوﻟﯾد اﺑن ﯾزﯾد ‪ ،‬ﻓﻲ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن ﻓﻘﮭﺎء اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬إﻟﻰ دﻣﺷ ق‬
‫ﺛﻘﺔ ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺣﻠﻘ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﺳ ﺟد اﻟﻧﺑ وي ‪.‬‬ ‫أﻣر ‪.‬‬
‫وﻛﺎن‬‫‪ ،‬ﻣﺳﺗﻔﺗﯾﺎ ﻓﻲ‬
‫رواه ﻋﻧﯾر (ﮫ وﻟ ده ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ) ‪. ( 1‬زﯾ* ) د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺗﻔﺳ‬
‫وﻟ ﮫ ﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ )‬
‫ﺣﺎك‬ ‫ﺛﺎﺑ (د ﺑ ت ﺑن ن اﻟﺿ‬ ‫‪ 665‬م‬‫ت ( * ) ‪ 11‬ق ه ‪ 45 -‬ه = ‪ - 611‬زﯾ‬ ‫ﺛﺎﺑ‬
‫ﺎﺑرھم ‪.‬ﺎن ﻛﺎﺗ ب‬ ‫ﻛ‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أﻛ‬ ‫ﺻ ﺔ‪:‬‬ ‫اﻻﻧﺻ ﺎري اﻟﺧزرﺟ ﻲ ‪ ،‬اﺑ و ﺧﺎرﺟ‬
‫وﻟد ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ وﻧﺷﺄ ﺑﻣﻛﺔ ‪ ،‬وﻗﺗل أﺑوه وھو اﺑن ﺳ ت ﺳ ﻧﯾن ‪.‬وھ ﺎﺟر‬ ‫اﻟوﺣﻲ ‪.‬‬
‫‪ 11‬م وﺗﻔﻘ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟ دﯾن ‪،‬‬ ‫اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وھ ﺳ و اﺑﻧﺔ ‪ ،‬نوﺗﻌﻠ‬
‫راﺋض ‪ .‬ﺎن ﻋﻣ ر‬ ‫وﻛ‬ ‫ﺎن رأﺳ ﺎ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء واﻟﻔﺗ وى واﻟﻘ ءةراواﻟﻔ‬
‫ﯾﺳﺗﺧﻠﻔﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ إذا ﺳﺎﻓر ‪ ،‬ﻓﻘﻠﻣﺎ رﺟﻊ إﻻ أﻗطﻌﮫ ﺣدﯾﻘ ﺔ ﻣ ن ﻧﺧ ل ‪.‬وﻛ ﺎن‬
‫اﺑن ﻋﺑﺎس ‪ -‬ﻋﻠﻰ ﺟﻼﻟﺔ ﻗدره وﺳﻌﺔ ﻋﻠﻣﮫ ‪-‬ﯾﺄﺗﯾﮫ إﻟﻰ ﺑﯾﺗﮫ ﻟﻼﺧذ ﻋﻧﮫ ‪ ،‬وﯾﻘ ول‬
‫وﻻ اﺑﯾﺄﺗﻲن ‪.‬ﻋﺑ ﺎس ﺑرﻛ ﺎب زﯾ د ‪ ،‬ﻓﻧﮭ ﺎه زﯾ د ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎل اﺑ ن‬ ‫‪ :‬اﻟﻌﻠم ﯾؤﺗﻰوأﺧذ‬
‫ﻋﺑﺎس ‪ :‬ھﻛذا أﻣرﻧﺎ أن ﻧﻔﻌل ﺑﻌﻠﻣﺎﺋﻧﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺧذ زﯾد ﻛﻔﮫ وﻗﺑﻠﮭﺎ وﻗﺎل ‪ :‬ھﻛذا أﻣرﻧﺎ‬
‫أﺣد‪.‬اﻟ ذﯾن ﺟﻣﻌ وا اﻟﻘ رآن ﻓ ﻲ ﻋﮭ د اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ‬ ‫وﻛﺎنﻧﺑﯾﻧﺎ‬
‫أن ﻧﻔﻌل ﺑﺂل ﺑﯾت‬
‫وھ ﮫو‪.‬اﻟ ذي ﻛﺗﺑ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻣﺻ ﺣف‬ ‫ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻣن اﻻﻧﺻﺎر ‪ ،‬وﻋرﺿﮫ ﻋﻠﯾ‬
‫وﻟﻣ‪ .‬ﺎ ﺗ وﻓﻲ رﺛ ﺎه‬ ‫ﻻﺑﻲ ﺑﻛر ‪ ،‬ﺛم ﻟﻌﺛﻣﺎن ﺣ ﯾن ﺟﮭ ز اﻟﻣﺻ ﺎﺣف إﻟ ﻰ اﻻﻣﺻ ﺎر‬
‫ھرﯾرة ﻣ‪ :‬ﺎت ﺣﺑ ر ھ ذه اﻻﻣ ﺔ وﻋﺳ ﻰ ﷲ أن‬ ‫ﺣﺳﺎن ﺑن ﺛﺎﺑت ‪ ،‬وﻗﺎل أﺑو اﻟﯾوم‬
‫‪ 92‬دﯾﺛﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺧﻠﻔ ﻓ ﺎ ‪.‬ﻲ ﻛﺗ ب اﻟﺣ دﯾث ﺣ‬ ‫ﻌ ل ﻓ ﻲ اﺑ ن ﻋﺑ ﺎس ﻣﻧ ﻟﮫ ﮫ‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗذﻛرة اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 124 : 1‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪( 2 ) . 395 : 3‬‬
‫ﻏﺎﯾﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪ 296 : 1‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪294 : 1‬وإﺷراق اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ -‬خ ‪.‬واﻟﻌﺑ ر‬
‫رى ﻓ ﻲ ﺧﺑ ره ﻣ ﻊ اﺑ ن‬ ‫وﻓ ‪ 53‬ﻲ اﻻﺻرواﯾﺎﺑﺔ ‪،‬ﺔتأﺧ‪2880‬‬ ‫‪ ،‬ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪: 1‬‬
‫ﻗﺎل ‪:‬د ﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ﻟﯾرﻛ ب ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺳ ك اﺑ ن ﻋﺑ ﺎس‬ ‫ذھب زﯾ‬
‫ﻋﺑﺎس ‪ :‬ﻋن اﻟﺷﻌﺑﻲ ‪،‬‬
‫ﺎل ‪ :،‬ھﻛ ذا ﻧﻔﻌ ل ﺑﺎﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻟرﻛﺎب ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪:‬ﺗﻧﺢ ﯾﺎ اﺑن ﻋم رﺳ ول ﷲ !ﻗ ﻻ‬
‫وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ ﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪ ) * . 295 : 1‬زﯾد اﻟﺟﻣﮭور ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻧ وه ﺑط ن ﻣ ن‬ ‫ﻋﻣ ﺟ رو ‪:‬‬
‫اﻟﺟﻣﮭ ‪( . .‬ور ﺑ ن ﺳ ﮭل ﺑ ﺟن د‬ ‫زﯾ د ‪. - .‬‬
‫زﯾ ) د ﺑ ن ﺟﻧ دب ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬ ‫ﺣﻣﯾر ‪ .‬وھم ﻗﺑﺎﺋل ﻛﺛﯾرة ) ‪* . ( 1‬‬
‫‪ ( . . . - .‬زﯾد ﺑن ﺟﻧدب اﻻﯾﺎدي اﻻزرﻗﻲ ‪ :‬ﺧطﯾب اﻻزارﻗﺔ وأﺣد ﺷﻌراﺋﮭم ‪.‬‬
‫ﻣﺧﺗﻠ ف اﻻﺳ ﻧﺎن‬ ‫ﺎن ‪:‬أﺷ ﻐﻰ أﻓﻠ أيﺢ )‬ ‫طﯾق ‪.‬ﺎل اﻟﺟ ﻛ ﺎﺣظ‬ ‫ﻛ ﺎن ﯾﻧﻌ ت ﺑ ﺎﻟﻣﻧ ﻗ‬
‫وﻟوﻻ (ذﻟ ك ﻟﻛ ﺎن أﺧط ب اﻟﻌ رب ﻗﺎطﺑ ﺔ ) ‪) * . ( 2‬زﯾ د‬ ‫ﻣﺷﻘوق اﻟﺷﻔﺔ اﻟﻌﻠﯾﺎ‬
‫ﺑن ﺣﺎرﺛﺔ ( * ) ‪ 8 - . . .‬ه = ‪629 - . . .‬زﯾدم ﺑ( ن ﺣﺎرﺛ ﺔ ﺑ ن ﺷ راﺣﯾل )‬
‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ .‬ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ﺻ ﻐﯾرا ‪ ،‬واﺷ ﺗرﺗﮫ‬ ‫أﺧﺗط ف ﻓ‬ ‫ﺻ‬
‫اﻟﻛﻠﺑ ﻲ ‪:‬‬ ‫أو ﺷ رﺣﺑﯾل (‬
‫ﺧدﯾﺟﺔ ﺑﻧت ﺧوﯾﻠد ﻓوھﺑﺗﮫ إﻟﻰ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺣﯾن ﺗزوﺟﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺗﺑﻧﺎه‬
‫واﺳ‪ .‬ﺗﻣر اﻟﻧ ﺎس ﯾﺳ ﻣوﻧﮫ )‬ ‫وأﻋﺗﻘ‪ -‬ﮫ وزوﺟ ﮫ ﺑﻧ ت ﻋﻣﺗ ﮫ‬ ‫اﻟﻧﺑﻲ ‪-‬ﻗﺑل اﻻﺳ ﻼم‬
‫ﺎﺋﮭم (و ﻣ ن أﻗ دم اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ‬ ‫ادﻋ وھم ﻵﺑ وھ‬ ‫ﺣﺗ ( ﻰ ﻧزﻟ ت آﯾ ﺔ )‬ ‫زﯾد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬
‫إﺳﻼﻣﺎ ‪.‬وﻛﺎن اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻻ ﯾﺑﻌﺛﮫ ﻓﺳ ﻲرﯾﺔ إﻻ أﻣ ره ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫وﯾﻘدﻣاﻻﻣ ﮫ ‪.‬ﺎرة ﻓ ﻲ ﻏ زوة ﻣؤﺗ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﺷ ﮭد ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫وﺟﻌﯾﺣﺑ ل ﻟﮫ ﮫ‬ ‫وﻛ ﺎن‬
‫وﻟﮭﺷﺎم اﻟﻛﻠﺑﻲ ﻛﺗﺎب ) زﯾد ﺑن ﺣﺎرﺛﺔﻓ ( ﻲ أﺧﺑ ﺎره ) ‪) * . ( 3‬اﻟﻘﺿ ﺎﻋﻲ ( *‬
‫زﯾد( ﺑن ﺣﺑﯾب ﺑن ﺳ ﻼﻣﺔ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﻣ رو *‬ ‫) ‪ 433 - 358‬ه = ‪ 1041 - 969‬م‬
‫‪ 18‬ﻣﺎه اﺑ ن ﺣ زم‬ ‫وﺳ ﺑﺎﺋك اﻟ ذھبوﺳ‬ ‫) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪232‬‬
‫ﺎن واﻟﺗﺑﯾ ﯾن طﺑﻌ ﺔ‬ ‫اﻟﺑﯾ ) ‪( 2‬‬
‫ﻓ ﻲ ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎبزﯾ‪406‬د )ﺑ ن ﺳ ﮭل ( ‪.‬‬
‫ﻔوة ‪: 1‬‬ ‫وﺻ ‪ 563‬ﻔﺔ اﻟﺻ‬
‫ﺎﺑﺔ ‪: 1‬‬ ‫ﺎرون ‪ 42 : 1‬و ‪ 48‬و ‪( 3 ) . 55‬‬
‫اﻻﺻ‬ ‫ھ‬
‫ﻲ‪.‬‬ ‫ﺎم اﻟﻛﻠﺑ‬ ‫ﺔ ھﺷ‬ ‫‪ 363‬ﻲ ﺗرﺟﻣ‬ ‫‪ 147‬واﺑﺔ اﻟﺑﻐ ن اﻟﻧ دادي ‪1‬‬
‫دﯾم‪ ،:‬ﻓ‬ ‫وﺧزاﻧ‬
‫ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪.‬ن أھ ل‬ ‫ﻣ‬ ‫دث ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ‬ ‫اﻟﻘﺿ ﻣﺣﺎﻋﻲ ‪:‬‬ ‫واﻟ روض اﻻﻧ ف ‪. 164 : 1‬‬
‫اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) اﻟﻔراﺋد ( ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ) ‪ . ( 1‬أﺑ* )و اﻟ ﯾﻣن اﻟﻛﻧ دي (‬
‫اﻟﺣﺳ ( ن ﺑ ن زﯾ د ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد‬ ‫‪ 1217‬م‬
‫‪1126‬ﺑ ‪ -‬ن‬
‫زﯾ د‬ ‫* ) ‪ 613 - 520‬ه =‬
‫اﻟﺣﻣﯾري ‪ ،‬ﻣن ذي رﻋﯾن ‪ ،‬أﺑو اﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﺗﺎج اﻟدﯾن اﻟﻛﻧدي ‪ :‬ادﯾب ‪ ،‬ﻣن اﻟﻛﺗﺎب‬
‫داد ‪.‬إﻟ ﻰ ﺣﻠ ب ﺳ ﻧﺔ ‪ ،563‬هوﺳ ﻛن‬ ‫ﺑﺑﻐ ﺎﻓر‬‫ﺎء ‪.‬وﻧﺷ ﺄوﺳ‬ ‫اﻟﺷ ﻌراء اﻟﻌﻠﻣوﻟ د‬
‫ﻣﺧﺗﺻﮫ ‪ .‬ﺎ ﺑﻔ رخ ﺷ ﺎه اﺑ ن أﺧ ﻲ‬ ‫دﻣﺷ ق ‪ ،‬وﻗﺻ ده اﻟﻧ ﺎس ﯾﻘ وﻛرأونﺎنﻋﻠﯾ‬
‫ﺻﻼح اﻟدﯾن ‪ ،‬وﺑوﻟده اﻟﻣﻠك اﻻﻣﺟد ﺻﺎﺣب ﺑﻌﻠﺑ وھك ‪.‬و ﺷ ﯾﺦ اﻟﻣ ؤرخ ﺳ ﺑط‬
‫ﯾﻘرأ( ﻋﻠﯾﮫ داﺋﻣ ﺎ ﻛﺗ ﺎب ﺳ ﯾﺑوﯾﮫ ‪،‬‬ ‫اﺑن اﻟﺟوزي ‪ .‬وﻛﺎن اﻟﻣﻠك اﻟﻣﻌظم ) ﻋﯾﺳﻰ‬
‫وﺷرﺣﺎواﻻﯾﺿﺎح واﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ وﻏﯾرھﻣ ﻗ ﺎ ‪.‬ﺎل أﺑ و ﺷ ﺎﻣﺔﻛ ‪ :‬ﺎن اﻟﻣﻌظ م‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻣﺗﻧﺎ‬
‫واﻗﺗﻧ ﻰ‬ ‫ن اﻟﻘﻠﻌ ﺔ راﺟ ﻼ إﻟ ﻰ دار ﺗ ﺎج اﻟ دﯾن ‪ ،‬واﻟﻛﺗ ﺎب ﺗﺣ ت إﺑط ﮫ ‪.‬‬
‫ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ﻛﺗ ﺎب ﺷ ﯾوﺧﮫ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫دﻣﺷ ق ‪.‬‬ ‫وﻓﻲ ﻓﻟ ﮫﻲ ﺗﺻ‬ ‫وﺗ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﻧﻔﯾﺳ‬
‫ﺣروف اﻟﻣﻌﺟم ‪ ،‬ﻛﺑﯾر ‪ ،‬و ) ﺷرح دﯾوان اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ ( و ) دﯾوان * )ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫* ) ‪ ( 1‬ھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪ ( * ) . 276 : 1‬ﺷﻌر ( ) ‪ ) * . ( 1‬زﯾد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن (‬
‫* ) ‪ 1390 - 1316‬ه = ‪ 1970 - 1898‬م (زﯾد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ‬
‫ﺻﺎﺣب اﻟﺛورة ﻋﻠﻰ اﻟﺗ رك ﻓ ﻲ اﻟﺣﺟ ﺎز‬ ‫‪ :‬أﻣﯾر ‪ ،‬ھو راﺑﻊ أﺑﻧﺎء اﻟﻣﻠك ﺣﺳﯾن )‬
‫( وﻛﺎن أﺻﻐرھم ﺳﻧﺎ ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﺳﺗﻣﺑول وﺷﺎرك ﻓﻲ اﻟﺛورة ) ‪( 1916‬ودﺧ ل‬
‫دﻣﺷق ﻣﻊ أﺧﯾﮫ ﻓﯾﺻل ‪ ،‬وﻧ ﺎب ﻋﻧ ﮫ ﺣ ﯾن ذھ ب ﻓﯾﺻ ل إﻟ ﻰ أوروﺑ ﺎ ) ‪( 1919‬‬
‫وﻋﯾﻧﮫ ﺳﻔﯾراﻟﻠﻌراق ﻓ ﻲ ﻟﻧ دن ) ‪1946‬‬ ‫ﻛﻣﺎ ﻧﺎب ﻋﻧﮫ ﺑﻌد ﺗوﻟﯾﮫ ﻋرش اﻟﻌراق ‪.‬‬
‫‪( 1958‬رج زﯾ د ﻣ ن‬ ‫ﺧ‬ ‫وﺑﻌد(اﻻطﺎﺣﺔ ﺑﻔﯾﺻ ل اﺑ ن ﻏ ﺎزي ﺑﺑﻐ داد )‬ ‫‪1958 -‬‬
‫اﻟﺣﯾﺎة اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ وﻋﺎش ﺑﯾن اﻧﻛﻠﺗرة وﻓرﻧﺳﺔ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﻣﺳﺗﺷﻔﻰ ﺑﺑﺎرﯾز ‪.‬‬
‫وﺛﺎﺋق اﻟﺛ ورة اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪ ،‬ﻗ ﺎل أﺳ ﻌد‬ ‫ﻛﺑﯾرة (‬
‫وﻛﺎﻧت ﻟدﯾﮫ ) ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن‬
‫داﻏر إﻧﮭﺎ ﻣﻼت ﺧﻣﺳﺔ ﺻﻧﺎدﯾق ﺑﻌﺿﮭﺎ ﻓﻲ ﻗﺑرس وﺑﻌﺿﮭﺎ ﻓ ﻲ ﻋﻣ ﺎن وﺑﻐ داد‬
‫واﺑ ن‬ ‫وأﺷ ﺎر ‪.‬اﺳ ﻌد إﻟ ﻰ أﻧ ﮫ *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﻣ ‪( 1‬رآة اﻟزﻣ ﺎن ‪575 : 8‬‬
‫ﺧﻠﻛﺎن ‪ 196 : 1‬وذﯾل اﻟروﺿﺗﯾن ‪ 95‬واﻟﺟواھر اﻟﻣﺿﯾﺔ ‪ 246 : 1‬وھو ﻓﯾﮫ ‪) :‬‬
‫زﯾد ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن زﯾد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﺳﻌد (وإرﺷﺎد اﻻرﯾ ب ‪222 : 4‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 597‬ه ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ‪248 : 21‬وإﻧﺑﺎه اﻟ رواة ‪. 10 : 2‬‬
‫ﻻﺳ‪ :‬ﺑﯾل إﻟ ﻰ ھ ذا‬ ‫ﻓﺎﺗﺢ اﻻﻣﯾر زﯾدا ﻓﻲ ﺗﺻﻧﯾﻔﮭﺎ وﻧﺷرھﺎ ﻓﻲ ﻛﺗﺎب ‪ ،‬ﻓﻘﺎل زﯾ د‬
‫أﺑﻲﯾﻐﺿ ﺑﮫ ﻣ ﺎ ﻻﺑ د ﻣ ن ذﻛ ره ﻋ ن ﻋﻼﻗﺎﺗ ﮫ ﺑ ﺎﺑن ﺳ ﻌود ‪.‬‬ ‫ﻓﺈﻧﮫ ﻗد‬
‫ﺣﯾﺎ ‪،‬ﻣﺎ دام‬
‫ﻗﻠت ‪ :‬وﻧﺷر ﺷﺊ ﻣﻧﮭﺎ ﺑﻌد وﻓﺎة زﯾد ‪ ،‬ﻓﻲ ﻛﺗﺎب )اﻟﻣراﺳﻼت اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﺗﺄﻟﯾف ﺳﻠﯾﻣﺎن ﻣوﺳﻰ ) ‪ ) * . ( 1‬زﯾد اﻟﻔوارس ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( . .‬زﯾد ﺑن ﺣﺻﯾن ﺑن ﺿرار اﻟﺿﺑﻲ ‪ :‬ﻓﺎرس ﺷﺎﻋر ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬أورد ﻟﺑﻐدادي‬
‫وأﺑﯾﺎﺗﺎﺎرﻟﮫأﺑ‪ .‬و ﺗﻣ ﺎم ﻓ ﻲ اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ أﺑﯾﺎﺗ ﺎ أﺧ رى ﻣ ن‬ ‫ﻗﻠﯾﻼ ﻣن أﺧﺑﺎره ‪،‬واﺧﺗ‬
‫ﺷﻌره ) ‪ ) * . ( 2‬زﯾد ﺑن ﺧﺎﻟد ( * ) ‪ 78 - . . .‬ه = ‪ 697 - . . .‬م ( زﯾد ﺑن‬
‫وﻛ ﺔﺎن‪ .‬ﻣﻌ ﮫ ﻟ واء ﺟﮭﯾﻧ ﺔ ﯾ وم‬ ‫ﺧﺎﻟد اﻟﺟﮭﻧﻲ اﻟﻣ دﻧﻲ ‪:‬ﺻ ﺣﺎﺑﻲﺷ‪ .‬ﮭد اﻟﺣدﯾﺑﯾ‬
‫‪ 85‬ﻧﺔ ) ‪. ( 3‬زﯾ* ) د ﺑ ن‬ ‫ﻲ ﺔﻋ ن ﺳ‬ ‫‪ 81‬ﺗدﯾﺛﺎ ‪.‬وﻓﻲ ﻓ اﻟﻣدﯾﻧ‬‫اﻟﻔ ﺗﺢﻟ ‪ .‬ﮫ ﺣ‬
‫‪633‬د مﺑ ( ن اﻟﺧط ﺎب ﺑ ن ﻧﻔﯾ ل ﺑ ن‬ ‫اﻟﺧطﺎب ( * ) ‪ 12 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬زﯾ‬
‫ﻋﺑد اﻟﻌزى اﻟﻘرﺷﻲ اﻟﻌدوي ‪ .‬أﺑو ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺷﺟﻌﺎن اﻟﻌرب‬
‫أﺧو ‪.‬ﻋﻣ ر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ‪ ،‬وﻛ ﺎن أﺳ ن ﻣ ن ﻋﻣ ر ‪،‬‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ وھو‬
‫واﻻﺳﻼم‬
‫ﺷﮭد م ﻛﺎﻧ ت راﯾ ﺔ اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن ﻓ ﻲ ﯾ ده ‪ ،‬ﯾ وم اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﺷﻗﺑﻠﮫ ‪.‬‬
‫ﺎھد ‪ ،‬ﺛ‬ ‫وأﺳﻠم‬
‫دﯾدا ‪.‬ﺎن اﻟﺟﮭﻠ ﺔ ﻓ ﻲ ﻧﺟ د ‪،‬‬ ‫زن ﻋﻠﯾ ﮫ ﻋﻣ ر ﺣزﻧ ﺎ ﺷ وﻛ‬ ‫وﺣ ل ‪.‬‬
‫ﻓﺛﺑت إﻟ ﻰ أن ﻗﺗ‬
‫ﺎب ( ﻲ ﺗﻌظ ﯾم ﻗﺑ ره ‪ ،‬ﺑﺎﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﻗﯾ دﺎم ﺑ) ن ﻋﺑ دﯾﻐاﻟوھﺎﻟون ﻓ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬‫ﻗﺑﯾ ل‬
‫وأﺳ ﻌد داﻏ ر‬ ‫ﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪70 / 10 / 19‬‬ ‫وﯾزﻋﻣون * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫وﻣ‪ 97‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪( 2 ) .‬‬ ‫ذاﻛراﺗﻲ ﻲﻋﻠ ﻰ ھ ﺎﻣش اﻟﻘﺿ ﯾﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻣ‬
‫‪ 219‬رح اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ‬ ‫‪ 517‬م ‪ 218 : 4‬ووﺷ‬ ‫ﺧزاﻧ ﺔ اﻻدب ﻟﻠﺑﻐ دادي ‪ 516 : 1‬و ﺛ‬
‫واﻟﺟﻣ ﻊ‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪2889‬‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪565 : 1‬‬ ‫ﻟﻠﻣرزوﻗ ﻲ ‪ 557‬و ‪( 3 ) . 1678‬‬
‫‪109‬ﮫ‪.‬ﯾﻘﺿ ﻲ ﻟﮭ م ﺣﺎﺟ ﺎﺗﮭم )‬ ‫ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪ 142‬وﺗذھﯾب اﻟﻛﻣﺎل أﻧ‬
‫اﻟﺧﯾ ﺑ رن=ﻣﮭﻠﮭ ل زﯾ د اﻟﺧﯾزﯾ لد=ﺑ ن ﻣﮭﻠﮭ ل ‪* 9‬اﺑ) ن‬ ‫زﯾ ( ‪.‬زﯾد د‬‫‪1‬‬
‫زﯾد( ﺑن اﻟدﺛﻧﺔ ﺑن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺑ ن ﻋﺑﯾ د‬ ‫اﻟدﺛﻧﺔ ( * ) ‪ 5 - . . .‬ه = ‪ 626 - . . .‬م‬
‫ﻣن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ‬ ‫اﻟﺑﯾﺎﺿﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺑﯾﺎﺿﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟﺧزرج ‪ ،‬ﻣن اﻻﻧﺻﺎر ‪:‬‬
‫ﻧﻲ اﻟﮭون ﺑن ﺧزﯾﻣ ﺔ‬ ‫‪ .‬ﺷﮭد ﺑدرا وأﺣد ‪ .‬ووﻓد رﺟﺎل ﻣن ﻋﺿل واﻟﻘﺎرة ) ﻣن ﺑ‬
‫ﺎﻟوا ‪ :‬ﻼﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﺑﻌ ث ﻣﻌﻧ ﺎ ﻣ ن‬ ‫ﻋﻠ ﻰ اﻟﻧﺑ ﻲ (ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ إنﻠمﻓﯾﻧﻓﻘ ﺎ إﺳ‬
‫ﻓﺄرﺳل ﻣﻌﮭم ﻋددا ﻣن ﻓﻘﮭﺎء اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ﻓ ﯾﮭم زﯾ د اﺑ ن اﻟدﺛﻧ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﯾﻔﻘﮭﻧﺎ ﻓﻲ اﻟدﯾن ‪.‬‬
‫ذﯾل ( ﺎل ﻣ ن اﻟﮭ دة ‪ ،‬وﻗﺗﻠ وا‬ ‫ﻓﻐ دروا ﺑﮭ م ﻓ ﻲ اﻟرﺟﯾوھ ﻊو) ﻣ ﻋﻠﺎء ﻟﮭ ﻰ أﻣﯾ‬
‫زﯾ د ‪ ،‬ﻓﺑ ﺎﻋوه ﺑﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ ﻣﺷ رﻛو ﻗ رﯾش‬ ‫ھﻣﺎ أﺣ‬
‫أﻛﺛرھم وأﺑﻘ وا ﻋﻠ ﻰ اﺛﻧ ﯾن‬
‫وﺻﻠﺑوه ﺑﺎﻟﺗﻧﻌﯾم ‪ ،‬ﻋﻠﻰ أﻣﯾﺎل ﻣن ﻣﻛﺔ ) ‪* . ( 2‬أﺑ) و طﻠﺣ ﺔ ( * ) ‪ 36‬ق ه ‪-‬‬
‫ﺎري ‪:‬‬ ‫ﺎري اﻻﻧﺻ‬ ‫ود اﻟﻧﺟ‬ ‫ﮭلمﺑ ( ن اﻻﺳ‬ ‫‪654 - 585‬‬
‫‪ 34‬ه = ن ﺳ‬ ‫دﺑ‬ ‫زﯾ‬
‫ﻣوﻟ ده ﻓ ﻲ‬‫ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟرﻣ ﺎة اﻟﻣﻌ دودﯾن ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ واﻻﺳ ﻼم ‪.‬‬
‫ظﮭر اﻻﺳﻼم ﻛﺎن ﻣن ﻛﺑﺎر أﻧﺻﺎره ‪ ،‬ﻓﺷﮭد اﻟﻌﻘﺑ ﺔ وﺑ درا وأﺣ دا‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪.‬ﺎ وﻟﻣ‬
‫ﻟﺻ وت أﺑ ﻲ‬ ‫وﻛﺎن ﺟﮭﯾر اﻟﺻوت ‪ ،‬وﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث ‪:‬‬ ‫واﻟﺧﻧدق وﺳﺎﺋر اﻟﻣﺷﺎھد ‪.‬‬
‫رﺟل ‪.‬ﺎن ردف رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫طﻠﺣﺔ ﻓﻲ اﻟﺟﯾش ﺧﯾر ﻣن أﻟف وﻛ‬
‫طﺑﻘﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪274 : 3‬واﻟﺿ ﯾﺎء‬ ‫وﺳﻠم ﯾوم ﺧﯾﺑر ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﺷﺎرق ﻻﺑن ﺳﺣﻣﺎن ‪ 7‬وﻧﻘل اﻟﺣﻔﻧﻲ ﻓﻲ اﻟﺛﻣرة اﻟﺑﮭﯾﺔ ‪ -‬خ ‪) .‬ﻗﺎل ﻋﻣر ﻟﻣ ﺗﻣم‬
‫ﻣﺎﻟك ‪:‬ت أﺣﺳ ن اﻟﺷ ﻌر ﻟﻘﻠ ت ﻓ ﻲ‬ ‫اﺑن ﻧوﯾرة ﺣﯾن أﻧﺷده ﻣرﺛﯾﺗﮫ ﻓﻲ أﺧﯾﮫ ﻟو ﻛﻧ‬
‫أﺧ ﻲ ذھ ب إﻟ ﻰ ﻣ ﺎ ذھ ب إﻟﯾ ﮫ‬ ‫ﻣﺗﻣم ‪:‬‬
‫أﺧﻲ ﻣﺛل ﻣﺎ ﻗﻠت ﻓﻲ أﺧﯾك ‪ ،‬ﻟﻓﻘﺎلو أن‬
‫أﺧوك ﻣﺎ ﺣزﻧت ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻋﻣر ‪ :‬ﻣﺎ ﻋزاﻧﻲ أﺣد ﺑﻣﺛل ﻣﺎ ﻋزﯾﺗﻧﻲ ( ‪( 2 ) .‬‬
‫واﻻﺳ‪ 565‬ﺗﯾﻌﺎب ﺑﮭ ﺎﻣش اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪. 554 : 1‬‬ ‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪: 1‬‬ ‫اﻟﺗ ﺎج ‪350 : 5‬‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬وﻗﯾل ‪:‬رﻛب اﻟﺑﺣر ﻏﺎزﯾﺎ ﻓﻣﺎت ﻓﯾ ﮫ ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن أﺑ ﻲ‬
‫‪ 1705‬من( ﺻ ﺎﻟﺢ اﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫اﻟرﺟ ﺎل ( * ) ‪ 1117 - . . .‬ه = ‪. .‬زﯾ‪ - .‬د ﺑ‬
‫اﻟز ﺷ رح ﻧزھ ﺔ اﻟﺑﺻ ﺎﺋر ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫روضر ‪،‬‬‫اﻟرﺟﺎل ‪ :‬ﻣؤرخ ﯾﻣﻧﻲ ﺻﻧف )اﻟ اھ‬
‫ورﻗ ﺔ ‪،‬‬ ‫خ (اﻟﻣﺗﺣ ف اﻟﺑرﯾط ﺎﻧﻲ ) ‪257 ( 3847‬‬ ‫ﺳ ﯾرة اﻻﻣ ﺎم اﻟﻧﺎﺻ ﻓر ‪ -‬ﻲ‬
‫وھو ﺷرح ﻣﻧظوﻣﺔ ﻟﻠﻣرھﺑﻲ ﻓﻲ ﺳﯾرة اﻟﻧﺎﺻ ر إﻣ ﺎم اﻟ ﯾﻣن ) ‪ 1130 - 1097‬ه‬
‫( ) ‪ ) * . ( 2‬زﯾد ﺑن ﺻوﺣﺎن ( * ) ‪ 36 - . . .‬ه = ‪ 656 - . . .‬م (زﯾد ﺑ ن‬
‫ﺻوﺣﺎن ﺑن ﺣﺟر اﻟﻌﺑدي ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﺑد اﻟﻘﯾس ‪ ،‬ﻣن رﺑﯾﻌﺔ ‪ :‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل‬
‫وﻋﻠ أﺣ ﻲ ‪.‬د اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟرؤﺳ ﺎء ‪ ،‬وﺷ ﮭد‬ ‫وﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻟ ﮫ رواﯾ ﺔ ﻋ ن ﻋﻣ ﻛرو ﺎن‬
‫ﻧﮭﺎوﻧﺎ ﻛد ‪.‬ﺎن ﯾ وم اﻟﺟﻣ ل ﻗﺎﺗ ل ﻣ ﻊ ﻋﻠ ﻲ‬ ‫وﻗﺎﺋﻊ اﻟﻔﺗﺢ ﻓﻘطﻌ ت ﺷ ﻣﺎﻟﮫ ﯾ وم وﻟﻣ‬
‫ﺣﺗﻰ ﻗﺗل ‪ .‬وﻓﻲ ﺗﺎرخ اﻟﻛوﻓﺔ ) ﻟﻠﺑراﻗﻲ اﻟﻣﺗوﻓﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 1332‬ه ( ‪ :‬وﻣﺳﺟده ﺑﺎق‬
‫‪ ،‬ﻣﻌروف ﻓﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬إﻟﻰ اﻟﯾوم ) ‪) * . ( 3‬زﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﻋﺑ م ( د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋ وف اﻟزھ ريﻣ ‪ :‬ن‬ ‫زﯾ = ‪.‬د ‪.‬ﺑ ‪ - .‬ن‪683‬‬
‫‪ 63 -‬ه‬
‫ﺻ‪ .‬ﻔوف اﻟﺛ ﺎﺋرﯾن ﻋﻠ ﻰ ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬وﻗﺗ ل‬ ‫ﻗرﯾش‬ ‫ﺷﺟﻌﺎن‬
‫ﻛﺎن ﻓﻲ‬
‫ﻓﻲ وﻗﻌﺔ اﻟﺣرة ) ‪ ) * . ( 4‬اﺑن رﻓﺎﻋﺔ ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 400‬ه = ‪- . . .‬ﺑ ﻊ‬
‫ﻋﺑ م (د ﷲ ﺑ ن ﻣﺳ ﻌود ﺑ ن رﻓﺎﻋ ﺔ ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫‪1010‬‬
‫زﯾ د ﺑ ن‬
‫طﺑﻘﺎل اﺑن ﺳﻌد ‪ 64 : 3‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪4 : 6‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪. 190 : 1‬‬
‫وﺗﮭ‪ 85‬ذﯾب اﺑ ن‬ ‫طﺑﻘ) ‪ 3‬ﺎ( اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪: 6‬‬ ‫ﻣراﺟ ‪ ( 2‬ﻊ ﺗ ﺎرخ اﻟ ﯾﻣن ‪. 166‬‬ ‫)‬
‫اﻟطﺑ ري ‪:‬‬ ‫وﺗ ‪ 10‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪: 8‬وﺗ‪ 439‬ﺎرخ اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪( 4 ) . 52‬‬ ‫ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬
‫ﺎباﺳ‪ 123‬ﻣﮫ ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرخ اﻻﺳ ﻼم ‪: 2‬‬ ‫وﺟ ﺎء‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ‬‫ﺣ وادث ﺳ ﻧﺔ ‪63‬‬
‫‪ ) 358‬ﯾزﯾد ( ‪ .‬أﺑو اﻟﺧﯾر اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ‪ :‬اﺣد ﻣؤﻟﻔﻲ ) رﺳﺎﺋل إﺧوان اﻟﺻﻔﺎ ( ﻛﺎن‬
‫أﺛﻧﻰ ﻋﻠﯾ ﮫ أﺑ و‬‫ﻓﻲ اﻟري ‪ ،‬وأﻗﺎم ﺑﺎﻟﺑﺻرة زﻣﻧﺎ طوﯾﻼ ‪ .‬واﻋﺗﻘد رأي اﻟﻔﻼﺳﻔﺔ ‪.‬‬
‫ﺣﯾﺎن اﻟﺗوﺣﯾدي ‪ ،‬ووﺻﻔﮫ ﺑﺎﺗﻘﺎد اﻟذھنواﻟﺗﺑﺻر ﻓﻲ اﻵراء واﻟﺗﺻرف ﻓﻲ ﻛ ل‬
‫أرﺑﻌ ﯾن ﺣ دﯾﺛﺎ‬ ‫ﻓن ‪ .‬وﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ ‪ :‬أﺑو اﻟﺧﯾر ‪ :‬ﻻﺻﺑﺣﮫ ﷲ ﺑﺧﯾرﻟ ! ﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫روف ﺑوﺿ ﻊ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻓﻠﺳ ﻔﺔ‬ ‫ﻘﻼﻧﻲ ‪:‬‬
‫( ﺑﺎطﻠﺔ ‪.‬وﻗﺎل اﺑن ﺣﺟر اﻟﻌﺳ ﻣﻌ‬
‫اﻻﻣﺗ ﺎع واﻟﻣؤاﻧﺳ ﺔ ( ‪:‬‬ ‫ﻓﯾﮫ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﻌﺎﺻرا ﻟﻠﺻﺎﺣب اﺑن ﻋﺑﺎد ‪.‬وﻓﻲ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫زﻋم اﺑن رﻓﺎﻋﺔ وأﺻﺣﺎﺑﮫ أﻧﮫ ﻣﺗﻰ اﻧﺗظﻣت اﻟﻔﻠﺳﻔﺔ اﻟﯾوﻧﺎﻧﯾﺔ واﻟﺷرﯾﻌﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ‬
‫ﺟواﻣ ﮫ )ﻊ إﺻ ﻼح اﻟﻣﻧط ق ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻓﻘ د ﺣﺻ ل اﻟﻛﻣ وﻣﺎل ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ‬
‫‪ 740‬مد ﺑ( ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن‬ ‫زﯾد ﺑن ﻋﻠ ﻲ ( * ) ‪ 122 - 79‬ه = ‪ - 698‬زﯾ‬
‫ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ‪ :‬اﻻﻣﺎم ‪ ،‬أﺑو اﻟﺣﺳﯾن اﻟﻌﻠوي اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ اﻟﻘرﺷﻲ ‪ .‬وﯾﻘﺎل‬
‫وﻗ ‪ .‬ﺎل أﺑ و ﺣﻧﯾﻔ ﺔ ‪:‬ﻣ ﺎ‬‫اﻟﺟ ﺎﺣظ ﻣ ن ﺧطﺑ ﺎء ﺑﻧ ﻲ ھﺎﺷ م‬ ‫ﻟﮫ ) زﯾد ﻋده‬
‫اﻟﺷﮭﯾد (‬
‫رأﯾت ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮫ أﻓﻘﮫ ﻣﻧﮫ وﻻ أﺳرع ﺟواﺑﺎ وﻻ أﺑﯾن ﻗوﻻ ‪ .‬ﻛﺎﻧت إﻗﺎﻣﺗﮫ ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ‬
‫واﻗﺗ ( ﺑس ﻣﻧ ﮫ ﻋﻠ م اﻻﻋﺗ زال ‪.‬‬ ‫‪ ،‬وﻗرأ ﻋﻠﻰ واﺻل ﺑن ﻋطﺎء ) رأس اﻟﻣﻌﺗزﻟﺔ‬
‫اﻟﻣﻠ‪ ،‬وﺣﺑﺳ ﮫ ﺧﻣﺳ ﺔ أﺷ ﮭر‬ ‫وأﺷﺧص إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓﺿﯾق ﻋﻠﯾﮫ ھﺷﺎم ﺑن ﻋﺑد ك‬
‫وﻋﺎد إﻟ ﻰ اﻟﻌ ‪.‬راق ﺛ م إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﺣ ق ﺑ ﮫ ﺑﻌ ض أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ ﯾﺣرﺿ وﻧﮫ‬
‫ﻓﺑﺎﯾﻌ ﮫ أرﺑﻌ ون أﻟﻔ ﺎ‬ ‫‪ 120‬ه‬
‫ﻋﻠﻰ ﻗﺗﺎل اﻻﻣوﯾﯾن ‪ ،‬ورﺟﻌوا ﺑﮫ إﻟﻰ اﻟﻛوﻓﺔ ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟدﻋوة إﻟﻰ اﻟﻛﺗﺎب واﻟﺳﻧﺔ ‪ ،‬وﺟﮭﺎد اﻟظﺎﻟﻣﯾن ‪ ،‬واﻟدﻓﻊ ﻋن اﻟﻣﺳﺗﺿﻌﻔﯾن ‪،‬‬
‫واﻟﻌ ﻣﺔدلاﻟﻔ ﺊ ‪ ،‬ورد اﻟﻣظ ﺎﻟم ‪ ،‬وﻧﺻ ر أھ ل‬ ‫روﻣﯾنﻲ‪ ،‬ﻗﺳ‬‫ﻓ‬ ‫وإﻋط ﺎء اﻟﻣﺣ‬
‫اﻻﻣﺗ ﺎع واﻟﻣؤاﻧﺳ ﺔ ‪3 : 2‬وﺳ ﻣﺎه )زﯾ د‬ ‫اﻟﺑﯾت ‪ .‬وﻛﺎن * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪ 364‬ﮫ ﺣ دث ﺑ ﺎﻻرﺑﻌﯾن‬ ‫وﻓﯾ ‪ : 1‬ﮫ أﻧ‬
‫ﺑ ن رﻓﺎﻋوﻣﯾ ﺔ ( ‪.‬زان اﻻﻋﺗ دال ﻟﻠ ذھﺑﻲ‬
‫وﻟﺳﺎن اﻟﻣﯾ زان ﻻﺑ ن ﺣﺟ ر ‪ 506 : 2‬و‬ ‫اﻟﺑﺎطﻠﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟري ‪ ،‬ﺑﻌد ﺳﻧﺔ ‪ 400‬ه ‪.‬‬
‫‪ 508‬ﺳﻣﺎه أوﻻ ) زﯾد اﺑن رﻓﺎﻋﺔ ( ﺛم ) زﯾد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ( ‪ .‬وﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ‬
‫وورد ذﻛ ره ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ‪ 182 : 22‬ﻣﻘﺎل ﻋﻧﮫ ﻟﻠدﻛﺗور ﻣﺻطﻔﻰ ﺟواد ‪.‬‬
‫اﻟﻌﺎﻣل‪.‬ﻋﻠﻰ اﻟﻌ راق ﯾوﻣﺋ ذ ﯾوﺳ ف ﺑ ن ﻋﻣ ر‬ ‫اﻟﻣﻧﺗظم ﻻﺑن اﻟﺟوزي ‪127 : 9‬‬
‫اﻟﺛﻘﻔﻲ ‪ ،‬ﻓﻛﺗب إﻟﻰ اﻟﺣﻛم ﺑن اﻟﺻ ﻠت وھ و ﻓ ﻲ اﻟﻛوﻓ ﺔ أن ﯾﻘﺎﺗ ل زﯾ دا ‪،‬ﻓﻔﻌ ل ‪.‬‬
‫وﻧﺷﺑت ﻣﻌﺎرك اﻧﺗﮭت ﺑﻣﻘﺗل زﯾد ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬وﺣﻣل رأﺳﮫ إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ﻓﻧﺻب‬
‫ﻣﺷقإﻟ ‪ .‬ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻓﻧﺻ ب ﻋﻧ د ﻗﺑ ر اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫ھﻠﻰ ﺛمﺑﺎبأرﺳل‬
‫وﻟﯾﻠ ﺔ ‪ ،‬وﺣﻣ ل إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ﻓﻧﺻ ﺑل ﺑﺎﻟﺟ ﺎﻣﻊ ‪ ،‬ﻓﺳ رﻗﮫ أھ ل ﻣﺻ ر‬
‫ووﻗف اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ ﻓﻲ ﻣﯾﻼﻧو ﻣ ؤﺧرا ﻋﻠ ﻰ )ﻣﺟﻣوع ﻓ ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ ‪-‬‬ ‫ودﻓﻧوه ‪.‬‬
‫ط (ﺧﺎﻟد اﻟواﺳطﻲ ﻋن زﯾد ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﺈن ﺻ ﺣت اﻟﻧﺳ ﺑﺔ ﻛ ﺎن ھ دا‬ ‫رواه اﺑو‬
‫اﻟﻛﺗﺎب أول ﻛﺗﺎب دون ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ اﻻﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬وﻣﺛﻠﮫ )ﺗﻔﺳﯾر ﻏرﯾب اﻟﻘ رآن ‪ -‬خ‬
‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻧﺳ ﺑﺔ‬ ‫وإﻟ إﻟﯾ ﻰ ﮫ ‪.‬‬
‫د ﻣ ن اﻟﺗﺛﺑ( ت ﻣ ن ﺻ ﺣت ﻧﺳ ﺑﺗﮫ‬
‫اﻟﻣﺗ وﻓﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪283‬ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫وﻻﺑ ( راھﯾم اﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﺛﻘﻔ ﻲ‬ ‫اﻟطواﺋف )اﻟزﯾدﯾ ﺔ‬
‫وﻣﺛﻠﮫ أﯾﺿﺎ ﻻﺑ ن ﺑﺎﺑوﯾ ﺔ اﻟﻘﻣ ﻲ ) ‪. ( 1‬‬ ‫أﺧﺑﺎر زﯾد ﺑن ﻋﻠﻲ ( وﻣﺛﻠﮫ ﻟﻠﺟﻠودي ‪.‬‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻣﻘﺎﺗل اﻟطﺎﻟﺑﯾﯾن ‪ 127‬طﺑﻌﺔ اﻟﺣﻠﺑﻲ ‪ ،‬واﻧظر ﻓﮭرﺳﺗﮫ ‪.‬‬
‫وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻛوﻓﺔ ‪ 327‬واﻟﻔرق ﺑﯾن اﻟﻔرق ‪ 25‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 164 : 1‬واﻟطﺑري‬
‫‪ 260 : 8‬و ‪ 271‬ذﻛره ﻓﻲ وﻓﯾﺎت ﺳﻧﺔ ‪ 121‬ﺛم ﻓﻲ وﻓﯾﺎت ‪ 122‬ه ‪ .‬وﺗﮭذﯾب اﺑن‬
‫واﺑ‪ 97‬ن ﺧﻠ دون ‪98 : 3‬‬ ‫وذﯾ‪ 18‬ل اﻟﻣ ذﯾل‬ ‫ﻋﺳ ﺎﻛر ‪15 : 6‬‬
‫واﻟﺑﻌﺛ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ‬
‫واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 84 : 5‬واﻟدر اﻟﻔرﯾد ‪ 40‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 331 : 1‬و ‪ 332‬واﻟﯾﻌﻘوﺑﻲ ‪: 3‬‬
‫وﺣﻣ‪) :‬ل ﻋﻠ ﻰ ﺣﻣ ﺎر ﻓﺄدﺧ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ‬ ‫ﺑﻌ د ﺧﺑ ر ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ﺑظ ﺎھر اﻟﻛوﻓ ﺔ‬ ‫وﻓﯾﮫ‪66‬‬
‫وﻧﺻب رأﺳﮫ ﻋﻠﻰ ﻗﺻﺑﺔ ﺛم ﺟﻣﻊ ﻓﺄﺣرق وذري ﻧﺻﻔﮫ ﻓﻲ اﻟﻔرات وﻧﺻﻔﮫ ﻓﻲ‬
‫وأن( ﯾوﺳ ف اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ﻗوﷲﺎلﯾ ‪ :‬ﺎ) أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ ﻻدﻋ ﻧﻛم ﺗﺄﻛﻠوﻧ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟزرع‬
‫طﻌﺎﻣﻛم وﺗﺷرﺑوﻧﮫ ﻓﻲ ﻣﺎﺋﻛم ! ( واﻟﺣور اﻟﻌﯾن ‪186‬وﻓﯾﮫ أن زﯾ داﯾ ) ذﻛر ﻣ ﻊ‬
‫إن ذﻛ روا ‪ ،‬وﻣ ﻊ اﻟزھ ﺎد ‪ ،‬وﻣ ﻊ اﻟﺷ ﺟﻌﺎن وأھ ل اﻟﻣﻌرﻓ ﺔ ﺑﺎﻟﺿ ﺑط‬
‫اﻟﺗﺑﯾ ﺎن ﻟﺑدﯾﻌ ﺔ اﻟﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬ﻗﺗﻠ) ﮫ‬ ‫رة ( ‪.‬‬
‫وﻓ ﻰ‬ ‫واﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎن أﻓﺿ ل اﻟﻌﺗ‬
‫ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ﯾوﺳف ﺑن ﻋﻣر ‪ ،‬ﻓﻲ زﻣن ھﺷﺎم ‪ ،‬وﺻﻠب ﻋﻠ ﻰ ﺧﺷ ﺑﺔ إﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪126‬‬
‫وأرخ ﺻ ﺎﺣب اﻟﻣﺻ ﺎﺑﯾﺢ ‪ -‬خ ‪.‬ﺧروﺟ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﺛم أﻧزل ﺑﻌد أرﺑ ﻊ ﺳ ﻧﯾن وأﺣ رق (‬
‫ﻓﻲ ﺻﻔر ﺳﻧﺔ ‪122‬وﻗرﻣﺎلﻲ‪) :‬ﺑﺳ ﮭم ﻓ ﻲ ﺟﺑﯾﻧ ﺔ اﻻﯾﺳ ر ‪ ،‬ﻓﺣﻣﻠ ﮫأﺻ ﺣﺎﺑﮫ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺣﻣﺎل إﻟﻰ ﺑﯾت اﻣرأة ھﻣداﻧﯾﺔ ‪ ،‬وﺟﺎؤوه ﺑطﺑﯾ ب ﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ ﺳ ﻔﯾﺎن ‪ ،‬ﻓ ﺎﻧﺗزع‬
‫اﻟﻧﺻل ﻣن ﺟﺑﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻠﺑ ث أن ﻗﺿ ﻰ ﻧﺣﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓ دﻓﻧوه ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﺧرﺟﮫ اﻟﺣﻛ م ﺑ ن‬
‫اﻟﺻﻠت وﺣز رأﺳﮫ وأرﺳ ﻠﮫ إﻟ ﻰ ﯾوﺳ ف ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪ ،‬وأﻣ ر ﺑﺎﻟﺟﺛ ﺔ ﻓﺻ ﻠﺑت ﻓ ﻲ‬
‫ﻧﺻ ﺎري ( ‪.‬وﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻛﻧﺎﺳﺔ وإﻟﻰ ﺟﺎﻧﺑﮭﺎ ﻧﺻر ﺑن ﺧزﯾﻣﺔ وﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن إﺳﺣﺎق اﻻ‬
‫ﻟﻣﺎ ﻗﺗل اﻻﻣﺎم زﯾد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬ﺻ ﻠب ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻵﺛﺎر اﻟﺑﺎﻗﯾﺔ ﻟﻠﺑﯾروﻧﻲ ) ص ‪: ( 33‬‬
‫اﻟﻔﺳ وي ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫طﺊ اﻟﻔ رات ‪ ،‬ﺛ م أﺣ رق وذر رﻣ ﺎده ﻓ ﻲ اﻟﻣ ﺎء ‪) * .‬‬
‫‪ 1075‬مﻲ (ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ م اﻟﻔﺎرﺳ ﻲ‬ ‫‪467‬‬
‫زﯾ ه =د ‪.‬ﺑ ‪- . .‬ن ﻋﻠ‬
‫ودﻣﺷ ق ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ط راﺑﻠس‬ ‫ﺣﻠ زﻣﻧب ﺎ‬ ‫وي ‪ :‬ﺎﻻدب ﻓ‪ ،‬أﻗ ﻲ ﺎم‬ ‫اﻟﻔﺳ ﺎﻟم ﺑ‬
‫ﻋ‬
‫وﺷ رح اﻻﯾﺿ ﺎح (‬ ‫اﻟﺷﺎمﺷ‪ .‬ﻟﮫرح) دﯾ وان اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ ‪ ،‬ﻻﺑ ﻲ ﺗﻣ ﺎم ‪ -‬خ ( و )‬
‫ﻓﻲ اﻟﻧﺣو ﻻﺑﻲ ﻋﻠﻲ اﻟﻔﺎرﺳﻲ ) ‪) * . ( 1‬ﺟﺣ ﺎف ( * ) ‪ 1108 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫وزﯾ‪ :‬ر ﯾﻣ ﺎﻧﻲ ﻣ ن‬ ‫زﯾد مﺑن( ﻋﻠﻲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺟﺣ ﺎف‬ ‫‪1696 - .‬‬
‫اﻟﻔﺿﻼء اﻻﺟواد ‪ .‬أﺛﻧﻰ ﻋﻠﯾﮫ ﺻﺎﺣب اﻟﺳﻼﻓﺔ ‪ ،‬وﻗﺎل ‪) :‬ﻟﻣﺎ دﺧﻠت اﻟﻣﺧﺎ ﻋ ﺎم‬
‫ﻛﺎن ھو اﻟواﻟﻲ ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﻗﺑﻠﺔ اﻟﻘﺎﺻد إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬ورأﯾت ﻣن ﺑ ره ﻣ ﺎ أﻗ ر‬ ‫‪ 1066‬ه‬
‫‪،‬‬
‫اﻟﻌﯾن وﻣﻼ اﻟﯾدﯾن ‪ ( . .‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﻓﻲ ﺣﺑور ) ﻓﻲ اﻟﺷﻣﺎل اﻟﻐرﺑﻲ ﻣن ﺻﻧﻌﺎء (‬
‫واﺳﺗوزره اﻟﻣﺗوﻛل ﻋﻠﻰ ﷲ إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن اﻟﻘﺎﺳ م ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﺧﻠﯾﻠ ﮫ وأﻟﯾﻔ ﮫ ‪.‬وﺗ وﻟﻰ‬
‫ﻟﮫ‬
‫ره ‪ .‬ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫ﺎ وﻣ ﺎ ﯾﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬وﻛ ﺎن أﻋظ م اﻟوﻻﯾ ﺎت ﺑ ﺎﻟﯾﻣن ﻓ ﻲ ﻋﺻ وﻋ‬
‫اﻟوزارة ﺳﻧﺔ ‪ 1081‬ه ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻣر إﻟﻰ ﺧﻼﻓﺔ اﻟﻣﮭدي أﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ‪ ،‬ﺛم اﻋﺗزل‬
‫ﻧﻌﺎء ‪ .‬ﮫ آﺛ ﺎر‬‫ﻧﮫ ‪.‬ﺑﺎﻟروﺿ ﺔ ‪ ،‬ودﻓ ن ﺑﺻ وﻟ‬ ‫وﺗ ﺳ وﻓﻲ‬ ‫اﻻﻋﻣ ﺎل ﻣﻌﺗ ذرا ﺑﻛﺑ ر‬
‫ﻛﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻰ اﻵن ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﻣوﺷ‬ ‫ﯾﻣن إﻟ‬ ‫ﻲ اﻟ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫ﺔ ﻣﻌروﻓ‬
‫زﯾد( ﺑن ﻋﻠ ﻲ اﻟﻣوﺷ ﻛﻲ اﻟ ذﻣﺎريﺷ‪ :‬ﺎﻋر ﯾﻣ ﺎﻧﻲ‬ ‫‪ 1367‬ه = ‪ 1948 - . . .‬م‬
‫ذﻣﺎرأﺳ‪ .‬رة ﺣﻣﯾ د اﻟ دﯾن ‪ ،‬ﻣ ﻊ ﺑﻌ ض أﺣ رار اﻟ ﯾﻣن ‪ ،‬ﻓﮭ دم‬ ‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻗﻣنﺎمأھل‬
‫اﻻﻣ ر إﻟ ﻰ أﺣﻣ د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ﺗ ﺎﺑﻊ اﻟﻣوﺷ ﻛﻲ دﻋوﺗ ﮫ‬ ‫داره ‪.‬‬
‫ﯾﺣﯾﻰ آل‬
‫اﻻﻣﺎموﻟﻣ ﺎ‬
‫ﺎد‬ ‫ﺎم ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫إرﺷ(‬ ‫وﻗﺎﻣاﻟﺛ تورة ﻋ‬ ‫ﻌره ‪.‬‬ ‫ورة ‪ ،‬ﺑﺷ‬ ‫ﻰ اﻟﺛ‬ ‫إﻟ‬
‫رس‬ ‫‪140‬‬
‫ﻌﺎدة ‪: 1‬وﻓﮭ‬ ‫وﺑﻐﯾ‪ 224 : 4‬ﺔ اﻟوﻋ وﻣﻔﺗ ﺎة ‪ 250‬ﺎح اﻟﺳ‬ ‫ب‬ ‫اﻻرﯾ‬
‫‪ 1948‬د‬
‫اﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪ . 488 : 1‬ﻧ) ‪( 2‬ﺑﻼء اﻟ ﯾﻣن ‪ . 654 : 1‬ﺑﻌ‬
‫ﻣﺻرع اﻻﻣﺎم ﯾﺣﯾﻰ وﺑﻌض أوﻻده ‪ ،‬ﻓﺧف اﻟﻣوﺷ ﻛﻲ ﻟﻧﺻ رﺗﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫رﺟﺎل أﺣﻣد وﻧﻘﻠوه ﻣﻊ آﺧرﯾن إﻟﻰ ) ﺣﺟﺔ ( ﺣﯾث ﺿرﺑت أﻋﻧﺎﻗﮭم ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 606‬ﺑم ( ن ﻋﻣ رو ﺑ ن‬ ‫زﯾ د ﺑ ن ﻋﻣ رو ( * ) ‪ 17 - . . .‬ق ه = ‪. . .‬زﯾ‪ -‬د‬
‫دوي ‪ :‬رأة ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪ ،‬وأﺣ د‬ ‫ﻧﺻاﻟﻌ ﯾر اﻟﻣ‬
‫ل ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌ زى ‪ ،‬اﻟﻘرﺷ ﻲ‬
‫درك اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﯾﻛ ره‬ ‫اﻟﺧطﯾ ﺎب ‪.‬‬‫اﻟﺣﻛﻣ نﺎءﻋ‪ .‬م ﻋﻣ ر ﺑ ﻟن م‬ ‫وھ و اﺑ‬
‫ورﺣ ﺎل‪ .‬إﻟ ﻰ اﻟﺷ ﺎم ﺑﺎﺣﺛ ﺎ ﻋ ن ﻋﺑ ﺎدات‬ ‫ﻋﺑﺎدة اﻻوﺛﺎن وﻻﯾﺄﻛل ﻣﻣﺎ ذﺑﺢ ﻋﻠﯾﮭ‬
‫أھﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻠم ﺗﺳﺗﻣﻠﮫ اﻟﯾﮭودﯾﺔ وﻻ اﻟﻧﺻراﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ ﻣﻛ ﺔ ﯾﻌﺑ د ﷲ ﻋﻠ ﻰ دﯾ ن‬
‫وﺟﺎھر ﺑﻌداء اﻻوﺛﺎن ‪ ،‬ﻓﺗﺄﻟب ﻋﻠﯾﮫ ﺟﻣﻊ ﻣ ن ﻗ رﯾش ‪ ،‬ﻓ ﺄﺧرﺟوه ﻣ ن‬ ‫إﺑراھﯾم ‪.‬‬
‫ﻓﺳ ﻰﻠطﺣ)ﻋﻠﯾراء ﮫ( ﻋﻣ ﮫ اﻟﺧط ﺎب ﺷ ﺑﺎﻧﺎ ﻻ ﯾدﻋوﻧ ﮫ‬ ‫ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺻ رف إﻟ‬
‫ﺳرا ‪.‬ﻋ دوا ﻟ وأد اﻟﺑﻧ ﺎت ‪ ،‬ﻻ ﯾﻌﻠ م ﺑﺑﻧ ت‬ ‫ﯾدﺧل ﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻻ ﯾدﺧﻠﮭﺎ إﻻوﻛﺎن‬
‫إﻻ (ﻗﺻد أﺑﺎھﺎ وﻛﻔﺎه ﻣؤﻧﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﯾرﺑﯾﮭ ﺎ ﺣﺗ ﻰ إذا‬ ‫ﯾراد وأدھﺎ ) دﻓﻧﮭﺎ ﻓﻲ اﻟﺣﯾﺎة‬
‫ﺗرﻋرﻋت ﻋرﺿﮭﺎ ﻋﻠﻰ أﺑﯾﮭﺎ ﻓﺈن ﻟم ﯾﺄﺧ ذھﺎ ﺑﺣ ث ﻟﮭ ﺎ ﻋ ن ﻛﻔ ؤ ﻓروﺟﮭ ﺎ ﺑ ﮫ ‪.‬‬
‫ﯾﺑﻌ ث ﯾ وم‬ ‫رآه اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻗﺑل اﻟﻧﺑوة ‪،‬وﺳﺋل ﻋﻧﮫ ﺑﻌدھﺎ ﻓﻘ ﺎل ‪:‬‬
‫ﺗوﻓﻲ ﻗﺑل ﻣﺑﻌث اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳ ﻠم ﺑﺧﻣ س ﺳ ﻧﯾن ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﯾﺎﻣﺔ أﻣﺔ وﺣده ‪.‬‬
‫واﺣ دا أم أﻟ ف رب أدﯾ ن إذا‬ ‫ﮭور ‪) :‬‬
‫ﮫ ﺷ ﻌر ﻗﻠﯾ ل ‪ ،‬ﻣﻧ ﮫ اﻟﺑﯾ ت اﻟﻣﺷأرﺑ ﺎ‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 50‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫وص ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ور ؟ ( ) ‪) * ( 2‬‬
‫اﻻﺧ‬ ‫ﻣت اﻻﻣ‬ ‫ﺗﻘﺳ‬
‫ﻋﻣرو ﺑن ﻗﯾس ﺑن ﻋﺗﺎب ﺑن ھرﻣ ﻲ اﻟرﯾ ﺎﺣﻲ اﻟﯾرﺑ وﻋﻲ‬ ‫ﻧﺣو ‪ 670‬م ( زﯾد ﺑن‬
‫اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻻﺧوص ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻓﺎرسﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺑﻐ دداي ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪2‬‬
‫( * ) ‪ ( 1‬ﺷﻌراء اﻟﯾﻣن ‪ ( 2 ) . 24 - 11‬اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ 15 : 3‬وطﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪.‬‬
‫وﺳ ﯾر اﻟﻧ ﺑﻼء ‪-‬‬ ‫واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ .‬وﺑﻠوغ اﻻرب اﻵﻟوﺳﻲ ‪ .‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ﻟﻠذھﺑﻲ ‪.‬‬
‫خ ‪ .‬اﻟﻣﺟﻠد اﻻول ‪ .‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ . 99 : 3‬ﻟﮫ ﻓﻲ ﻛﺗﺎب ﺑﻧﻲ ﯾرﺑوع أﺷﻌﺎر‬
‫اﻻﺧ وص ﺑ ن ﻋﻣ رو ( ‪.‬‬ ‫وﺳﻣﺎه ﯾﺎﻗوت ﻓﻲ ﻣﺧﺗﺻر ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب )‬ ‫ﺟﯾﺎد ‪.‬‬
‫وھو ﺻﺎﺣب اﻟﻘﺻﯾدة اﻟﺗﻲ ﻣﻧﮭﺎ ‪ ) :‬وﻛﻧت إذا ﻣﺎ ﺑﺎب ﻣﻠك ﻗرﻋﺗﮫ ﻗرﻋت ﺑﺂﺑﺎء‬
‫ﻋﺷ ﯾرة‬ ‫ﺎﺋﯾم ﻟﯾﺳ وا ﻣﺻ ﻠﺣﯾن‬ ‫ﺧم ( ﺔ اﻟﺗ ﻲ ﻣﻧﮭﻣﺷ ﺎ ‪) :‬‬ ‫ذوي ﺷ رف ﺿواﻟﺑﺎﺋﯾ‬
‫وﻻﻧﺎﻋب إﻻ ﺑﺑﯾن ﻏراﺑﮭﺎ ( ) ‪ ) * ( 1‬زﯾد ﺑن اﻟﻐوث ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬
‫ﺑﺟﯾﻠ دﺔ ‪:‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧﯾ ﮫ أﺑ ﺎن‬ ‫زﯾد ﺑن اﻟﻐوث ﺑن أﻧﻣﺎر ‪ ،‬ﻣ ن ﺟ‬ ‫‪(...-.‬‬
‫زﯾ د ﺑ ن‬ ‫زﯾ د اﻟﻔ وارس =‬ ‫ﺑن اﻟوﻟﯾد اﻟﺑﺟﻠﻲ اﻟزﯾدي ) ﺗﻘدﻣت ﺗرﺟﻣﺗﮫ ( ) ‪. ( 2‬‬
‫ﺣﺻ ﯾنزﯾ* ) د اﻟ ﻼت ( * ) ‪- . . . = . . . - . . .‬زﯾ‪. . .‬د (اﻟﻼﻟ ت ﺑ ن‬
‫ﺑطد ﺟ ن ﻣﺎھﻠﻲن‪ .‬ﺑﻧ ﻲ ﻛﻠ ب ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺿ ﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫وهور ‪:‬‬
‫رﻓﯾ دة ﺑ نﺑﻧ ﺛ ﺟ‬
‫زﯾ د‬ ‫اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ) ‪3‬زﯾ( ‪* .‬د )ﺑ ن ﻟﯾ ث ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺑن ﻟﯾث ﺑن ﺳود ﺑن أﺳﻠم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫زﯾ ( د‬ ‫د ( * ) ‪ 1077 - 1014‬ه = ‪ 1666 - 1605‬م‬ ‫رﯾف زﯾ‬ ‫) ‪( 4‬ﺷ ‪ ) * .‬اﻟ‬
‫أﻣﯾ ر ﻣﻛ وﻟﺔ ‪ .‬د ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ووﻟﯾﮭ ﺎ‬ ‫ﺑن ﻣﺣﺳن ﺑن ﺣﺳﯾن ﺑ ن ﺣﺳ ن ﺑ ن أﺑ ﻲ ﻧﻣ ﻲ ‪:‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎ ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺧزاﻧ‬ ‫وﻻ ﻣ‬ ‫ﯾرﺗﮫ ‪ ،‬ﻟ‬ ‫‪1041‬ﺳه‬
‫‪،‬ﺳوﺣﺳ ﻧﺔ ﻧت‬
‫ﺔ‬ ‫اﻟﻠﺑ( ﺎب ‪518 : 1‬‬
‫وﻧﮭﺎﯾ‬ ‫ﺎج ‪2 ) . 391 : 4‬‬ ‫‪143‬‬
‫دادي ‪ - 140 : 2‬واﻟﺗ‬ ‫اﻟﺑﻐ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪( 4 ) . 426‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪232‬‬ ‫اﻻرب ‪( 3 ) . 230‬‬
‫‪1057‬ﺎر زﯾ د ﺑ ن‬ ‫اﻻرب ‪ . 231‬ﺻﻧﻊ ﻓﻲ ﻧﺟد ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن ﺑﺷر ‪) :‬وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ﺳ‬
‫ﻧﺟ د وﻧ زل اﻟروﺿ ﺔ ‪ ،‬اﻟﺑﻠ دة اﻟﻣﻌروﻓ ﺔ ﻓ ﻲ ﺳ دﯾر ‪ ،‬وﻗﺗ ل رﺋﯾﺳ ﮭﺎ‬
‫د ﺑ ن ﻣﺎﺿ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺛ ﺎري ‪ ،‬وﻓﻌ ل ﻣ ﺎ ﻓﻌ ل ﻣ ن اﻟﻘ ﺑﺢ واﻟﻔﺳ ﺎد ( ‪.‬‬
‫ﻣدﺣ ﮫ ﺑﻌ ض‬ ‫وﻛﺎن ﻓﯾ ﮫ دھ ﺎء وﺣ زم ‪.‬‬ ‫وﺣدﺛت ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ﻓﺗن ﺗﻣﻛن ﻣن ﻗﻣﻌﮭﺎ ‪.‬‬
‫زﯾ ) د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ( * )‬ ‫ﺷﻌراء ﻋﺻره ‪.‬واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛ ﺔ ) ‪* . ( 1‬‬
‫ﻣﺣﻣم ( د ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن اﺑ ن اﻻﻣ ﺎم‬ ‫‪1712‬‬
‫‪ - 1664‬ن‬
‫زﯾ د ﺑ‬ ‫‪ 1124 - 1075‬ه =‬
‫ﯾﺦ ﺻ ﻧﻌﺎء ﻓ ﻲ اﻟﻌﻠ وم ﯾاﻵﻟﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﻧﺻور ﺑ ﺎ اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﺣﺳ ﺷﻧﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻣﺟ ) ﺎز إﻟ ﻰ ﺣﻘﯾﻘ ﺔ اﻻﯾﺟ ﺎزﻓ ( ﻲ ﻋﻠ م‬ ‫ﻋﺻره ‪ .‬ﻣن ﺑﯾت اﻻﻣﺎﻣﺔﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬
‫اﻟﺑﻼﻏﺔ ‪ .‬وﻟﮫ ﻧظم ﻓﯾﮫ رﻗﺔ ‪ ،‬ورﺳﺎﺋل ﻧﺛرﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬زﯾد ﺑن ﻣ رب ( * ) ‪.‬‬
‫ﺑن (ﻣرب ﺑ ن ﻣﻌ د ﯾﻛ رب ﺑ ن زود ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫زﯾد ‪. .‬‬
‫‪.-...=...-..‬‬
‫ﺟﺷ م ‪ ،‬ﻣ ﻣﻠن ھﻣك ﯾﻣدان ‪:‬ﺎﻧﻲ ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬داﻧ ﮫ ﻣت ﻟ ذﺣﺞ ‪ ،‬وﺟ رم ‪ ،‬وﻧﮭ د‬
‫وﻛﺎﻧت ﻟﮫ وﻗﺎﺋﻊ ﻣ ﻊ ﺑﻌ ض‬ ‫وﺧوﻻن ‪ ،‬وﻣن ﺳﻛن ﻋروض اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ﻣن رﺑﯾﻌﺔ ‪.‬‬
‫دي (‬ ‫ط اﻟﺣ اﻟﻣﻠﺎرث ) ك اﻟﻛﻧ‬ ‫ﻧﮭم ﺗوﺳ‬ ‫ﺎت ﻣ‬ ‫ر ﺟﻣﺎﻋ‬ ‫ر ‪ ،‬وأﺳ‬
‫وﻛﺎن ﻣﻌﺎﺻرا ﻟرﺑﯾﻌﺔ ﺑن اﻟﺣﺎرث أﺑ ﻲ ﻛﻠﯾ ب وﻣﮭﻠﮭ ل ) ‪3‬‬ ‫ﺑﺈطﻼﻗﮭم ﻓﺄطﻠﻘﮭم ‪.‬‬
‫( ‪ ) * .‬زﯾد ﻣﻧﺎة ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬زﯾد ﻣﻧﺎة ﺑن ﺗﻣﯾم ﺑن ﻣ ر‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪ .‬ن ﻋظ ﯾم ﻣ ن ﺗﻣ ﻣ ﯾم ‪.‬ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﻣ ﺔ ‪.‬ﻧﮭم ﻗﺑﺎﺋ ل‬ ‫ﺑ نﺟ أد ‪:‬دﺑﻧ ﺟ وه ﺑط‬
‫ﻛﺛﯾرة أﻓﺎض اﺑن ﺣزم ﻓﻲ ﺗﺳﻣﯾﺗﮭﺎ وﺗﺳﻣﯾﺔ ﻣن اﺷ ﺗﮭر ﻣ ن رﺟﺎﻟﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 4‬‬
‫وﺧﻼﺻ ﺔ اﻟﻛ ﻼم ‪79 - 74‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪186 - 176 : 2‬‬
‫ﺎﻟﻊ ‪: 1‬‬ ‫د ‪52 : 1‬اﻟﺑ‪( 2 ) .‬در اﻟط‬ ‫وﻋﻧ ‪ 287‬وان اﻟﻣﺟﻠ‬‫ﯾس ‪: 1‬‬ ‫ﺔ اﻟﺟﻠ‬ ‫وﻧزھ‬
‫رة‬ ‫ل ‪( 4 ) . 45 - 41 : 10‬‬
‫ﺟﻣﮭ‬ ‫ﯾﻣن ‪( 3 ) . 689 : 1‬‬
‫اﻻﻛﻠﯾ‬ ‫وﻧ ‪253‬ﺑﻼء اﻟ‬
‫زﯾ د اﻟﺧﻠﯾ ل ( * ) ‪ 9 - . . .‬ه = ‪ 630 - . . .‬م‬ ‫اﻻﻧﺳﺎب ‪ 202‬وﻣﺎ ﺑﻌدھﺎ ‪) * .‬‬
‫ﻣﮭﻠﮭل ﺑن ﻣﻧﮭب ﺑ ن ﻋﺑدرﺿ ﺎ ‪ ،‬ﻣ ن طﯾ ﺊ ‪ ،‬ﻛﻧﯾﺗ ﮫ أﺑ و ﻣﻛﻧ ف ‪:‬ﻣ ن‬ ‫زﯾد ﺑن (‬
‫ﻟﻛﺛرة( ﺧﯾﻠ ﮫ ‪ ،‬أو ﻟﻛﺛ رة ط راده ﺑﮭ ﺎ ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫أﺑطﺎل اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﻟﻘب ) زﯾد اﻟﺧﯾل‬
‫ط وﯾﻼ ﺟﺳ ﯾﻣﺎ ‪ ،‬ﻣ ن أﺟﻣ وﻛل اﻟﻧ ﺎن ﺷﺎس ‪ .‬ﺎﻋرا ﻣﺣﺳ ﻧﺎ ‪ ،‬وﺧطﯾﺑ ﺎ ﻟﺳ ﻧﺎ ‪،‬‬
‫ﻣوﺻوﻓﺎ ﺑﺎﻟﻛرم ‪ .‬وﻟﮫ ﻣﮭﺎﺟﺎة ﻣﻊ ﻛﻌب ﺑن زھﯾر ‪.‬أدرك اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ووﻓد ﻋﻠ ﻰ‬
‫ﺳر ﺑﮫ رﺳ ول ﷲ‬ ‫اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺳﻧﺔ ‪ 9‬ه ‪ ،‬ﻓﻲ وﻓد طﯾﺊ ‪ ،‬ﻓﺄﺳﻠم و‬
‫ﺎل ﻟ‪ ،‬ﻣﮫ ‪ :‬ﺎ وﺻ ف ﻟ ﻲ أﺣ د ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ‬ ‫زﯾ ) د اﻟﺧﯾﯾ ﺎروﻗ(زﯾ د‬‫‪ ،‬وﺳ ﻣﺎه‬
‫ﻓرأﯾﺗﮫ ﻓﻲ اﻻﺳﻼم إﻻ رأﯾﺗﮫ دون ﻣﺎ وﺻف ﻟﻲ ‪ ،‬ﻏﯾرك ‪.‬وأﻗطﻌﮫ أرﺿﺎ ﺑﻧﺟ د‬
‫‪ ،‬ﻓﻣﻛث ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺳ ﺑﻌﺔ أﯾ ﺎم وأﺻ ﺎﺑﺗﮫ ﺣﻣ ﻰ ﺷ دﯾدة ﻓﺧ رج ﻋﺎﺋ دا إﻟ ﻰ ﻧﺟ د ‪،‬‬
‫وﻟﻠﻣﻔﺟك ‪ .‬ﻊ اﻟﺑﺻ ري ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫ﻓﻧ زل ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﺎء ﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫﻓ ) ردةﻓﻣ( ﺎت ﻟھﻧﺎ‬
‫ﻣﻌﺎﺻ ( رﻧﺎ اﻟ دﻛﺗور ﻧ وري ﺣﻣ ودي اﻟﻘﯾﺳ ﻲ‬ ‫اﻟﺧﯾ ل‬ ‫ﻏرﯾ ب ﺷ ﻌر زﯾوﺟﻣ د ﻊ‬
‫زﯾ د اﻟﻧ ﺎر ( * ) ‪.‬‬‫اﻟﻌراﻗﻲ ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻘﻲ ﻣن ﺷﻌره ﻓﻲ )دﯾ وان ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫زﯾد مﺑن( ﻣوﺳ ﻰ ﺑ ن ﺟﻌﻔ ر ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ - . .‬ﻧﺣو ‪ 250‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪865‬‬
‫ﺎﺋرﻓ ‪ .‬ﻲ اﻟﻌ راق ﻣ ﻊأﺑ) ﻲ‬ ‫ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﻌﻠ وي اﻟط ﺎﻟﺑﺧﻲﺛ ‪ :‬رج‬
‫ﯾﻛﺗف ﺑﮭ ﺎ ﻓﺿ م إﻟﯾﮭ ﺎ اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬وﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﺳراﯾﺎ ( ووﻟﻲ ﻟﮫ إﻣﺎرة وﻟم‬
‫اﻻھواز ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻋﺎﻣل ﻻﺑﻲ اﻟﺳراﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺧرﺟﮫ زﯾ د واﺳ ﺗﻘر ﻓﯾﮭوﻛ ﺎ ‪.‬ﺎن ذﻟ ك ﻓ ﻲ اﺑﺗ داء‬
‫زﯾ د اﻟﻧ ﻟﻛﺛﺎر (رة ﻣ ﺎ أﺣ رق ﺑﺎﻟﺑﺻ رة‬ ‫أﯾﺎم اﻟﻣﺄﻣون ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن اﻻﺛﯾر ‪:‬ﺳ ﻣﻲ )‬
‫ﻌﺑﺎﺳﯾﯾن وأﺗﺑﺎﻋﮭم ‪ ،‬وﻛﺎن إذا أﺗﻰ رﺟل ﻣ ن اﻟﻣﺳ ودة أﺣرﻗ ﮫ !وأﺧ ذ‬ ‫ﻣن دور اﻟ‬
‫أﻣواﻻ ﻛﺛﯾرة ﻣن اﻟﺗﺟﺎر ‪ .‬وﻟﻣﺎ ظﻔر اﻟﻣﺄﻣون ﺑﺄﺑﻲ اﻟﺳراﯾﺎ ‪ ،‬وﺣﻣل إﻟﯾﮫ رأﺳﮫ )‬
‫ﺗﺄﻣن( ‪ ،‬وأﻣ ن ‪ ،‬وأرﺳ ل إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺑﺻ رة‬
‫ﺣوﺻ ر زﯾ ﻓ د )ﻲ ﻓﺎﺳ‬ ‫ﺳ ﻧﺔ ‪ 200‬ه (‬
‫ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ﺑك ن زﯾ دان‬‫ﺑﻐداد ‪.‬ﺎت ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﻣﺳ ﺗﻌﯾن ) ‪( 2‬اﺑ‪ .‬ن زﯾ دان =‬ ‫وﻣ‬
‫= ﺑ ن زﯾ دان‬ ‫‪1045‬ن زﯾ أﺣﻣدان د‬ ‫دان =د ﺑ ن زﯾ دان اﺑ‬ ‫‪1040‬ن زﯾ اﻟوﻟﯾ‬ ‫اﺑ‬
‫‪ 1051‬اﺑن زﯾدان ) اﻟﺷﯾﺦ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن زﯾدان ) ‪1064‬اﺑ( ن زﯾ دان =أﺣﻣ د‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1069‬زﯾدان = ﺟرﺟﻲ ﺑن ﺣﺑﯾب ‪1332‬اﺑن زﯾ دان =‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 1365‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ .‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪2935‬‬
‫وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ .‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ .‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪448 : 2‬وذﯾل اﻟﻣ ذﯾل‬
‫‪ 33‬وﺛﻣﺎر اﻟﻘﻠوب ‪ 78‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪ 95‬وﺣﺳن اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪284‬واﺑن اﻟﻧ دﯾم‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪: 6‬‬ ‫‪:‬ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ اﻟﻣﻔﺟ ﻊ ‪.‬واﻟﻣ ورد ‪( 2 ) . 228 : 2 : 3‬‬
‫‪ 104‬و ‪ 105‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 55‬وﻣﻘﺎﺗل اﻟطﺎﻟﺑﯾﯾن ‪ ) * . 534‬زﯾدان اﻟﺳﻌدي‬
‫زﯾدان ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣﻌ ﺎﻟﻲ اﺑ ن‬ ‫( * ) ‪ 1037 - . . .‬ه = ‪ 1627 - . . .‬م (‬
‫اﻟﺷ ﻣﻠ ﯾﺦ ‪:‬وك دوﻟ ﺔ اﻻﺷ راف اﻟﺳ ﻌدﯾﯾن‬ ‫اﻟﺳ ﻠطﺎن اﻟﻣﻧﺻ ور ﺑ ن ﻣﺣﻣ ﻣ د ن‬
‫وﺑوﯾﻊ ﺑﻔ ﺎس ﺑﻌ د وﻓ ﺎة‬‫ﺑﻣراﻛش ‪ .‬ﻛﺎن ﻓﻲ أﯾﺎم أﺑﯾﮫ ﻣﻘﯾﻣﺎ ﺑﺗﺎدﻻ ‪ ،‬أﻣﯾرا ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺗﻘض ﻋﻠﯾﮫ ‪ .‬ﮫ أﺧ واه أﺑ و ﻓ ﺎرس وﻣﺣﻣ د‬ ‫أﺑﯾ ﮫﺳ) ﻧﺔ ‪1012‬‬
‫ﺑﻌﮭه ( د ﻣﻧ‬
‫واﻧ‬
‫وﺟﻌ ‪ .‬ل ﯾﺗﻧﻘ ل ﺑ ﯾن ﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﺔ‬ ‫ﻓﻠﺣ ق ﺑﺗﻠﻣﺳ ﺎن‬ ‫اﻟﻣﺄﻣون ﻓﺣﺎرﺑﺎه وھزﻣﺎ ﺟﯾﺷﮫ ‪.‬‬
‫وس وﻣﻌ ﮫ ﻓﻠ ول ﻣ ن ﺟﯾﺷ ﮫ ‪ ،‬ﯾ دﻋو اﻟﻧ ﺎس إﻟ ﻰ ﻣﻧﺎﺻ رﺗﮫ ﻋﻠ ﻰ‬
‫أﺧوﯾﮫ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ اﺳﺗﺟﺎب ﻟﮫ أھل ﻣراﻛش ‪ ،‬ﻓﻧﺎدوا ﺑﮫ ﺳﻠطﺎﻧﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 1015‬ه ‪ .‬وﻟﻛن‬
‫‪( 1016‬ﺄ إﻟ ﻰ اﻟﺟﺑ ﺎل ﻣ دة‬
‫ﻟمثﯾﻠﺑأن أﺧرﺟ ﮫ ﻣﻧﮭ ﺎ أﺧ وه اﻟﻣ ﺄﻣون )ﺳ ﻧﺔ ﻓﻠﺟ‬
‫ﯾرة ‪ ،‬وﻋ ﺎد ﻓﺎﻣﺗﻠ ك ﻣ راﻛش ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ ﻧﻔﺳوﻗوﯾ ﮭﺎ ‪.‬ت ﺷ وﻛﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗوﻟﻰ‬
‫ﻧﺔ ‪ 1018‬ه ‪.‬‬ ‫ﺄﻣون ﺳ‬ ‫ﺎر اﻟﻣ‬ ‫‪ ( 1017‬ﺎ أﻧﺻ‬ ‫ﺎس‬
‫وأﺧرﺟ ) ﮫﻧﺔ ﻣﻧﮭ‬
‫ﺳ‬ ‫ﻰﻓ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫واﺳﺗﻣر اﻟﺳﻠطﺎن زﯾدان ﻣﺎﻟﻛﺎ ﻣراﻛش وأطراﻓﮭﺎ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬وﻛﺎن ﻓﺎﺿﻼ ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺳ ﯾر اﻟﻘ رآن ( )‬‫ﻋﺎﻟﻣﺎ ﺑﺎﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎ ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬ﻟﮫ ﻧظم ‪ ،‬وﺻ ﻧف ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ ﻲ )‬
‫ن‬ ‫دان ( * ) ‪ 1119 - . . .‬هزﯾ= ‪ 1707 - . . .‬م‬
‫دان ﺑ(‬ ‫زﯾ‪) * . ( 1‬‬
‫إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن اﻟﺷرﯾف ‪ ،‬اﻟﻣوﻟﻰ أﺑو ﻣﺣﻣد اﻟﺣﺳﻧﻲ اﻟﻌﻠوي اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻲ ‪ :‬أﻣﯾر ‪،‬‬
‫ﻣﻛﻧ ﺎس ﺳ ﻧﺔ ‪ 1102‬ه ‪.‬‬ ‫ﻣن ﺑﯾت اﻟﻣﻠك ﺑﺎﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻﻰ ‪.‬اﺳﺗﺧﻠﻔﮫ واﻟده ﻋﻠ ﻰ‬
‫وﻋﯾﻧ ﮫ ﺧﻠﯾﻔ ﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ووﺟﮭﮫ ﺑﺟﯾش ﻟﻘﺗﺎل اﻟﺗ رك ﻓ ﻲ ﺟﮭ ﺎت ﺗﻠﻣﺳ ﺎن ﺳ ﻧﺔ ‪1111‬‬
‫ﻓ ﺎس ‪ ،‬ﺛ م اﻧﺗدﺑ ﮫ ﻟﻘﺗ ﺎل أﺧﯾ ﮫ اﻟﻣ وﻟﻰوﻛﻣﺣﻣﺎن دﻗ ‪ -‬د ﺛ ﺎر ﺑ ﺎﻟﺑﻼد اﻟﺳوﺳ ﯾﺔ ‪-‬‬
‫واﺳ ﺗﻘر‬ ‫دان إﻟ ﻰ أن ﻗ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﺗﺎروداﻧ ت وﺑﻌﺛ ﮫ إﻟ ﻰ أﺑﯾ ﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﻣؤرخزﯾ دان وﻟﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﻌﯾﺎﺷ ﻲ )‬ ‫ﺑﺗﺎروداﻧت إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬وھو ﺟد اﺑن‬
‫ﻓﻲ أﺣوال اﻟﻣوﻟﻰ زﯾدان ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 2‬‬ ‫زھر اﻟﺑﺳﺗﺎن (‬
‫ﺎس ‪( 2 ) . 67 : 3‬‬ ‫ﻼم اﻟﻧ‬ ‫‪129‬‬
‫أﻋ‬ ‫وإﺗﺣ‪- 98 : 3‬ﺎف‬
‫ﺎ‬ ‫*)‪(1‬‬
‫اﻻﺳﺗﻘﺻ‬
‫اﻟﻌﯾﺎﺷ ﻲ اﻵﺗﯾ ﺔ ‪) * .‬‬‫‪ 77‬ر ﺗرﺟﻣ ﺔ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ‪.‬‬ ‫إﺗﺣﺎف أﻋ ﻼم اﻟﻧ ﺎس ‪: 3‬‬
‫واﻧظ‬
‫دانم ﺑ( ن زﯾ ﺎن ﺑ ن‬ ‫اﻟﻌﺑ د اﻟ وادي ( * ) ‪ 633 - . . .‬ه = ‪- . . .‬زﯾ‪1235‬‬
‫وادي ‪:‬راء ﺗﻠﻣﺳ ﺎن ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫راﺑاﻟ ﻊ أﻣ‬
‫ت ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و ﻋ زة ‪ ،‬اﻟﻌﺑ د‬
‫ﻋﺑداﻟواد ) ‪ ( 1‬وﻟﯾﮭﺎ ﺑﻌد ﺧﻠﻊ ﻋﺛﻣﺎن اﺑن ﯾوﺳف ) ﺳﻧﺔ ‪ 631‬ه (وﻛﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ‬
‫ﻋﻠﯾوﺣ ﮫ ﺑﻧزم ‪ .‬و ﻣطﮭ ر ‪ ،‬ﻓﺣ ﺎرﺑﮭم ‪ ،‬واﺳ ﺗظﮭروا ﺑﺑﻧ ﻲ‬ ‫‪ ،‬ﺻ ﺛﺎﺣب ﺎررأي‬
‫اﻟﺗﻠﻣﺳﺎﻧﻲت( اﻟﺣ رب ﺳ ﺟﺎﻻ إﻟ ﻰ أن ﻗﺗ ل زﯾ دان‬ ‫راﺷد ) ﻣن ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻘطر ﻓﻛﺎﻧ‬
‫ﻓﻲ ﺧﺎرج ﺗﻠﻣﺳﺎن ) ‪ . ( 2‬اﺑن زﯾدون = أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ) * . 463‬ھﺎﻣش ‪3‬‬
‫ﻣﺣﺎﺻ را ﻧدروﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫‪ 629‬ه‬‫ﺎﺑر ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪ ،‬ﻗﺗ ل ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫أوﻟﮭ م(ﺟ* ) ‪( 1‬‬
‫وﺛﺎﻧﯾﮭم اﻟﺣﺳن ﺑن ﺟ ﺎﺑر ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪ ،‬اﺳ ﺗﻣر ﺳ ﺗﺔ أﺷ ﮭر واﻧﺧﻠ ﻊ ﻟﻌﻣ ﮫ ﻋﺛﻣ ﺎن‬
‫ﺎن هﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪ ،‬أﺧ و ﺟ ﺎﺑر ‪ ،‬ﺗوﻻھ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ 630‬ه‬ ‫ﺎﻟﺛﮭم ﻋﺛﻣﻧﺔ ‪630‬‬
‫ﺳ‬ ‫‪ ،‬وﺛ‬
‫ﺑﻐﯾ ﺔ‬ ‫ﺎءت ﺳ ﯾرﺗﮫ ﻓﺛ ﺎر ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﺗﻠﻣﺳ ﺎﻧﯾون وأﺧرﺟ وه ﺳ ﻧﺔ ‪ 631‬ه ‪( 2 ) .‬‬
‫زﯾ ) ري ﺑ ن ﻋطﯾ ﺔ ( * ) ‪ 391 - . . .‬ه = ‪1000 - . . .‬‬ ‫اﻟرواد ‪* . 108 : 1‬‬
‫أﻣﯾ ر زﻧﺎﺗ ﺔﻛ ‪ .‬ﺎن ﺟ ده )‬ ‫زﯾري(ﺑ ن ﻋطﯾ ﺔ اﻟﺧ زري اﻟﻣﻐ راوي اﻟزﻧ ﺎﺗﻲ ‪:‬‬ ‫م‬
‫اﻟﺧزر ﺑن ﺻوﻻت ( ﻗد أﺳﻠم ﻋﻠﻰ ﯾد ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﻋﻔﺎن ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻗﺎﻣت ) ﺻﻧﮭﺎﺟﺔ‬
‫ﺑدﻋوة اﻟﻌﺑﯾدﯾﯾن ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ﺛﺑﺗت زﻧﺎﺗﺔ ﻋﻠﻰ اﻟدﻋوة ﻟﻼﻣ وﯾﯾن ‪ ،‬وﻗﺎدھ ﺎ‬ ‫(‬
‫واﺗﺳ ﺎ ‪.‬ﻊ ﺳ ﻠطﺎﻧﮫ ‪ ،‬وﺧ ﺎض‬ ‫زﯾ ري ﺑ ن ﻋطﯾ ﺔ ﻓﻣﻠ ك ﻣدﯾﻧ ﺔﻓ ) ﺎس (‬
‫وﻏﯾرھ‬
‫ﺣروﺑﺎ ﻛﺛﯾرة ‪ ،‬آﺧرھﺎ ﺑﯾﻧﮫ وﺑﯾن ﺟﯾوش ) اﺑن أﺑﻲ ﻋﺎﻣر ( ﻓﺄﺛﺧن ﻓﯾﮭﺎ ﺑﺎﻟﺟراح‬
‫ري ﺑ ن ﻣﻧ ﺎد ( * ) ‪ 360 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪ ،‬وﻣ ﺎت ﺑﻌ د ذﻟ ك ) ‪1‬زﯾ( ‪) * .‬‬
‫أول ﻣن ﻣﻠك ﻣ ن اﻟﺻ ﻧﮭﺎﺟﯾﯾن‬ ‫‪ 971‬م ( زﯾري ﺑن ﻣﻧﺎد اﻟﺻﻧﮭﺎﺟﻲ اﻟﺣﻣﯾري ‪:‬‬
‫وأﻋط ﺎه‬ ‫ﯾر ( ﮫ ﺗﻧﺳ ب ‪.‬‬ ‫آﺷ وإﻟﯾ‬ ‫اﻻوﺳ و طاﻟ ‪ .‬ذي ﺑﻧ ﻰ ﻣدﯾﻧ ﺔ )‬ ‫ﺑ ﺎﻟﻣﻐرب وھ‬
‫وﻛﺎن ﺣﺳن اﻟﺳ ﯾرة ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ‪.‬وأﻣ ر‬ ‫اﻟﻣﻧﺻور إﺳﻣﺎﻋﯾل ) ﺗﺎھرت ( وأﻋﻣﺎﻟﮭﺎ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﻣواﻟﯾ ﺎ ﻟﻣﻠ وك اﻟﻌﺑﯾ دﯾﯾن‬ ‫اﺑﻧﮫ ﺑﻠﻛﯾن ﺑﺑﻧﺎء ﻣﻠﯾﺎﻧﺔ وﻣدﯾﻧﺔ اﻟﺟزاﺋر واﻟﻣدﯾﺔ ‪.‬‬
‫ورھم ‪ .‬ﺔ ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن ﺟﻌﻔ ر اﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫ﺎطﻣﯾﯾن (ل دﻓ ظﮭ ﻲ ﻣﻌرﻛ‬
‫اﻟﻔ) وﻗﺗﻋﻧ‬
‫وﻣ دة ﻣﻠﻛ ﮫ ‪26‬‬ ‫ﻗﯾل ‪:‬ﮫ ﻓرﺳ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺳ ﻘط ﻋﻠ ﻰ اﻻرض ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل ‪.‬‬ ‫اﻻﻧدﻟﺳﻲ ‪،‬ﻛﺑﺎ ﺑ‬
‫= ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪707‬‬ ‫وھد اﻟﻣﻌو ز ﺑ ن ﺑ ﺎدﯾس ) ‪. ( 2‬‬
‫اﻟزﯾﻠﻌأﺣﻣ ﻲ د‬ ‫ﺳ ﺟ ﻧﺔ ‪.‬‬
‫اﻟزﯾﻠﻌﻲ =ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪743‬اﻟزﯾﻠﻌ ﻲﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪762‬اﻟزﯾﻠﻌ ﻲ‬
‫= ﺣﺳن ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 1188‬اﺑن زﯾﻠﺔ = اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪) * 440‬ھ ﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫* ) ‪ ( 1‬اﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪ 252 : 1‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟرواد ‪( 2 ) . 84 : 1‬أﻋﻣﺎل اﻻﻋ ﻼم‬
‫ﯾوﺳ= ف ﺑ ن ﯾوﺳ ف‬ ‫ووﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪197 : 1‬اﺑ‪ .‬ن زﯾ ﻼق )اﻟﻛﺎﺗ ب (‬ ‫‪26‬‬
‫‪ 660‬اﺑن اﻟزﯾن = ﻣﺣﻣد ﺑن زﯾن ‪ ) * 845‬اﻟﻣرﺻﻔﻲ ( * ) ‪ 1300 - . . .‬ه =‬
‫‪ 1883 - . . .‬م ( زﯾن ﺑن أﺣﻣد ﺑن زﯾن اﻟﺻﯾﺎد اﻟﻣوﺻﻔﻲ ‪:‬ﻋﺎرف ﺑﻣﺻ طﻠﺢ‬
‫ﺎﻓﻌﻲ ﺎ‪ .‬ﻻﺣ د أﺑﻧ ﺎء اﻟﺧ دﯾوي اﺳ ﻣﺎﻋﯾلﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫اﻟﺣ دﯾث أزھ ﻛ ريﺎنﺷ ﻣدرﺳ‬
‫اﻟﻣﻧظوﻣ ﺔ اﻟﺑﯾﻘوﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣﺻ طﻠﺢ اﻟﺣ دﯾث ‪،‬‬ ‫رح‪ -‬خ (‬ ‫اﻟزﯾﻧﯾ ﺔ‬
‫اﻟﺗﺣﻔ ﻓ ﺔ ﻲ ﺷ‬
‫ﺷرح ﻣﻧظوﻣﺔ ﻟﮫ ﻓﻲ اﻟﻣﺟ ﺎز ﺑﺎﻻزھرﯾ ﺔ‬ ‫ﺑﺎﻻزھرﯾﺔ ‪ ،‬و ) ﺣﺳن اﻻﻧﺟﺎز ‪ -‬خ (‬
‫ﺣﺎﺷأﯾﺿ ﯾﺔ ﺎﻋﻠ‪ ،‬و )ﻰ ﺷ رح ﯾﺗ ﻲ اﻟﻣﻘ وﻻت ﻟﻠﺳ ﺟﺎﻋﻲ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻻزھرﯾﺔ ‪ ، 324 : 1‬و ‪) * . 388 : 4‬نزﯾﺑ ن ﺧﻠﯾ ل ( *‬
‫زﯾن ﺑن ﺧﻠﯾل ﺑن ﻣوﺳﻰ ﺑ ن ﯾوﺳ ف‬ ‫) ‪ 1211 - 1160‬ه = ‪ 1796 - 1747‬م (‬
‫ﺎﻣﻲ د‪ .‬ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ ﺷ ﺣور )‬ ‫ﻓﺎﺿ ل إﻣ وﻟ‬ ‫اﻟزﯾن اﻻﻧﺻﺎري اﻟﺧزرﺟﻲ اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﺗﮭر ‪ .‬ﮫ أﺣﻣ د‬ ‫ﺎﻟﻧﺟف ‪ ،‬وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ ﺑﻠ ده ‪ ،‬ﻓﺎﺷ وﻗﺗﻠ‬ ‫ﺻﺑ ور (‬ ‫ﻣ ن أﻋﻣوﺗﻌﻠﺎل م‬
‫وأﺣ رق ﺟﺛﺗ ﮫ وﻣﻛﺗﺑﺗ ﮫﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫اﻟﺟزار اﻟﺣﺎﻛم اﻟﺗرﻛﻲ ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ) ﺗﺑﻧﯾن (‬
‫ﻣﺑ ) دأ‬ ‫ل‪-‬خ(و‬ ‫ل ﻋﺎﻣ‬ ‫ﻰ ﺟﺑ‬ ‫اﻟداﺧﻠ‪ ،‬و ) ﺔ ﻋﻠ‬
‫اﻟذرﯾﻌ اﻟﻘﺑﺎﺋﺔ ‪ -‬ﻓﻘخل( ﮫ‬
‫اﻟﺗﺷ ﯾﻊ ‪ -‬خ (زﯾ) ‪( 1‬ن‪.‬اﻟ دﯾن اﻵﻣ ﻋﻠ دي ﻲ= ﺑ ن أﺣﻣ دزﯾ‪ 714‬د اﻟ دﯾن‬
‫ﯾوﺳ= ف ﺑ ن‬ ‫اﻟﻌ ﺎﻣﻠﻲ (‬ ‫‪828‬زﯾ ن اﻟ دﯾن )‬ ‫ﻌﺑﺎن ﺑ ن ﻣﺣﻣ اﺑ د ن‬ ‫اﻵﺛ ﺷﺎري =‬
‫زﯾ ن اﻟ دﯾن =‬ ‫داء اﻟﻔﺿ ﯾﻠﺔ ‪. 267‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑﻌ د ‪) * 982‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺷ ﮭ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1103‬زﯾن اﻟدﯾن = ﻣﺻطﻔﻰ زﯾن اﻟدﯾن ‪) * 1319‬اﺑن ﻧﺟ ﯾم (‬
‫د‪،‬‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫راھﯾم ﺑ‬ ‫‪ 1563‬م ( ن إﺑ‬
‫* ) ‪- . . .‬زﯾ‪ 970‬ه ن= ‪.‬اﻟ ‪ - . .‬دﯾن ﺑ‬
‫ﻣﺻري ﮫ‪ .‬ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻟ‬ ‫اﻟﺷﮭﯾر ﺑﺎﺑن ﻧﺟﯾم ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌﻠﻣﺎء ‪.‬‬
‫اﻟراﺋ) ق ﻓ ﻲ ﺷ رح ﻛﻧ ز‬ ‫اﻟﺑﺣاﻟﻔﻘ ر ﮫ و‬
‫ط (أﺻ ول‬ ‫ﺎﺋر ‪ -‬ﻲ‬
‫ﻓ‬ ‫اﻻﺷ ﺑﺎه واﻟﻧظ‬
‫ﻓﻘﮫ(‪ ،‬ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ أﺟزاء ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﺳﺑﻌﺔ ﻟﮫ واﻟﺛ ﺎﻣن ﺗﻛﻣﻠ ﺔ اﻟط وري ‪ ،‬و‬ ‫اﻟدﻗﺎﺋق ‪ -‬ط‬
‫) اﻟرﺳﺎﺋل اﻟزﯾﻧﯾﺔ ‪ -‬ط ( ‪ 41‬رﺳﺎﻟﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺳﺎﺋل ﻓﻘﮭﯾﺔ ‪ ،‬و )اﻟﻔﺗﺎوى اﻟزﯾﻧﯾ ﺔ ‪-‬‬
‫ط ( ) ‪1‬زﯾ( ‪* .‬ن)اﻟ دﯾن اﻻﺷ ﻌﺎﻓﻲ ( * ) ‪ 1042 - . . .‬ه = ‪1632 - . . .‬‬
‫ﻋروﺿ ﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﺿ ل ‪.‬وﻟ د‬ ‫زﯾن اﻟدﯾن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﺣﻠﺑ ﻲ اﻻﺷ ﻌﺎﻓﻲ ‪:‬‬ ‫م(‬
‫ورﺳ( ﺎﺋل ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎتﻟ ‪ .‬ﮫرح) ﻋﻠ ﻰ اﻟﺷ ﻔﺎء‬ ‫ﺷ‬ ‫ب ‪ ،‬وﺳ ﻛن دﻣﺷ ق إﻟ ﻰ أن ﻣ‬ ‫ﺑﺣﻠ‬
‫اﻟﻌ روض ﻛﺛﯾ ﺑ رة لﻣﻧﮭاﻟﻐﻠﯾ ﺎ )ل ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﺧﻠﯾ وﻟل ( ﮫ ﻧظ م ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﻣﻠﯾﺑﺎري ( * ) ‪ 987 - . . .‬ه = ‪ 1579 - . . .‬م ( زﯾن اﻟدﯾن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز‬
‫ﺎري ‪:‬ﮫ ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ﻣ ن أھ ل‬ ‫ﺑن زﯾن اﻟدﯾن اﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﻣﻌﺑ ري اﻟﻣﻠﯾﺑ ﻓﻘﯾ‬
‫ﻣﻠﯾﺑﺎر ‪ ،‬وﯾﺄﺗﻲ ذﻛر ﺟده زﯾ ن اﻟ دﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﻟ‪ .‬ﮫﻓ ) ﺗﺢ اﻟﻣﻌ ﯾن ‪ -‬ط (ﺷ رح‬
‫إرﺷ‪ ،‬و )ﺎد اﻟﻌﺑ ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﻌ ) ﯾن ﺑﻣﮭﻣ ﺎت اﻟ دﯾن ‪ -‬طﻣ( ﻊ اﻻول‬ ‫ﻗﻟﻛﺗﺎﺑرة ﮫ‬
‫ﺳﺑﯾل اﻟرﺷﺎد ‪ -‬ط ( ﻣواﻋظ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﺷذرات اﻟ ذھب ‪8‬‬
‫وﺧط ط‬ ‫ﻣﺎه ) ن اﻟﻌﺎﺑ دﯾن (‬ ‫اﻟﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎت ‪ ،‬وﺳ زﯾ‬ ‫واﻟﻔواﺋ د اﻟﺑﮭﯾ ﺔ‪134،‬‬ ‫‪358 :‬‬
‫زﯾ ) ن ﺑ ن إﺑ راھﯾم (‬ ‫وھ و ﻓﯾﮭﻣ ﺎ‬ ‫ﻣﺑﺎرك ‪17 : 5‬واﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪301 : 3‬‬
‫وﻣﺛﻠﮭﻣﺎ ﻓﻲ ﻣﺧطوطﺔ ﺣدﯾﺛﺔ ﺟﯾدة ﻣن اﻟﻔﺗﺎوى ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻣﺗﺣ ف اﻟﺗ ﺎرﯾﺧﻲ ﺑﺑﯾ رن‬
‫اﻧظ‪ 189‬ر‪ .‬ﻧﻣ وذج ﺧط ﮫ‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪: 2‬‬ ‫ﺳوﯾﺳ رةاﻟ( رﻗم ‪( 2 ) . 87‬‬ ‫)‬
‫وھدﯾ ﺔ ‪584 ، 377 : 1‬‬ ‫وﺳ رﻛﯾس ‪1762‬‬ ‫اﻻزھرﯾ ﺔ ‪108 : 7‬‬ ‫ص ‪( 3 ) . 24‬‬
‫ﺎري ( * ) ‪ 928 - 872‬ه = ‪- 1467‬‬ ‫ﺎض ‪. 4 : 2‬‬
‫اﻟﻣﻠﯾﺑ * )‬ ‫ﺔ اﻟرﯾ‬ ‫ﺎﻣﻌ‬
‫زﯾن اﻟدﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو ﯾﺣﯾﻰ اﻟﻣﻌﺑ ري اﻟﻣﻠﯾﺑ ﺎري ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬ ‫‪ 1522‬م (‬
‫ﺷﺎﻓﻌﻲ ﻣﺗﺻوف وﻟد ﻓﻲ ﻛوش ‪ ،‬ﻣن ﻣﻠﯾﺑﺎر ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﻓﻧ ﺎن ﻟ‪ .‬ﮫ )اﻟﺟ واھر‬
‫ﻓ ﻲ ﻋﻘوﺑ ﺔ أھ ل اﻟﻛﺑ ﺎﺋر ‪ -‬ط (رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬و )ﻣﺧﺗﺻ ر ‪ -‬ﻓط (ﻲ اﻟ وﻋظ ‪ ،‬و )‬
‫وف ‪ .‬و ﺟ د‬ ‫ط ( ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺗﺻ وھ‬ ‫ﻣﻧظوﻣ‬
‫ھداﯾ ﺔ اﻻذﻛﯾ ﺎء إﻟ ﻰ طرﯾ ق اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪-‬‬
‫اﻟﺷ ﮭﯾد اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ( * )‬ ‫زﯾن اﻟدﯾن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾ ز ‪ ،‬اﻟﻣﺗﻘ دم ﻗﺑﻠ ﮫ ھﻧ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 1559‬ﺑم ( ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﻌ ﺎﻣﻠﻲ‬ ‫‪1505‬اﻟ‪ -‬دﯾن‬
‫زﯾ ن‬ ‫‪ 966 - 911‬ه =‬
‫ورﺣ ل إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺟﺑﻌﻲ ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﺑﺣﺎث ‪ ،‬إﻣﺎﻣﻲ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﺟﺑﻊ )ﺑﻠﺑﻧ ﺎن (‬
‫ﻗﺻ‪ .‬د ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﺟ ﺎز ‪ ،‬ﻓ ﺎﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓ ﺑﻼد‬ ‫ﻣﯾس ‪ ،‬وﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ ﻛ ركﺛ ﻧ موح‬
‫اﻟروم ‪ .‬وأﻗﺎم أﺷﮭرا ﻓﻲ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ﻓﺟﻌل ﻣدرﺳﺎ ﻟﻠﻣدرﺳﺔ اﻟﻧورﯾﺔ ﺑﺑﻌﻠﺑك ﻓﻘ دﻣﮭﺎ‬
‫ﮫ واش إﻟ ﻰ اﻟﺳ ﻠطﺎن ‪ ،‬ﻓطﻠﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﻣﺣﻔوظ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ‬
‫اﻟﻣﺣﺎﻓظ ﻋﻠﯾ ﮫ وأﺗ ﻰ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺑرأﺳ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻗﺎﺗﻠ ﮫﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )ﻣﻧﯾ ﺔ‬
‫اﻟﻣرﯾد ﻓﻲ آداب اﻟﻣﻔﯾد واﻟﻣﺳﺗﻔﯾد ‪ -‬ط ( و ) اﻻﻗﺗﺻﺎد ﻓﻲ ﻣﻌرﻓﺔ اﻟﻣﺑدأ واﻟﻣﻌﺎد‬
‫ﻏﻧﯾ ( و ﺔ) اﻟﻘﺎﺻ دﯾن ﻓ ﻲ‬ ‫ﻼم وﺑﯾ ﺎن ﺣﻘﯾﻘﺗﮭﻣ ﺎ ‪ -‬ط‬ ‫اﻻﯾﻣ) ﺎن واﻻﺳ‬ ‫‪-‬خ(و‬
‫اﺻطﻼح اﻟﻣﺣدﺛﯾن ( و ) ﻣﻧﺎر اﻟﻘﺎﺻدﯾن ﻓﻲ أﺳرار ﻣﻌﺎﻟم اﻟدﯾن ( و )اﻟرﺟ ﺎل‬
‫ﻣﻧظوﻣ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺣ و ( وﺷ) رح اﻟﺷ راﺋﻊﺳ( ﺑﻊ ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬و )‬ ‫واﻟﻧﺳب ( و )‬
‫ﺷرح اﻻﻟﻔﯾﺔ ( ﻓﻲ اﻟﻧﺣو ‪ ،‬و ) روض اﻟﺟﻧﺎن ‪ -‬ط ( ﻓﻘﮫ ‪ ،‬و )اﻟروﺿﺔ اﻟﺑﮭﯾ ﺔ‬
‫ﻛﺷ ف‬ ‫اﻻﻓﮭ ﺎم إﻟ ﻰ ﺷ راﺋﻊ اﻻﺳ ﻼم ‪ -‬طﻓﻘ( ﮫ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺎﻟك‪ ،‬و )‬
‫ﻣﺳﻓﻘ( ﮫ‬
‫‪-‬ط‬
‫ورﺳﺎﺋل ﻓﻘﮭﯾ ﺔ ﻛﺛﯾ رة طﺑ ﻊ ﺑﻌﺿ ﮭﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫اﻟرﯾﺑﺔ ﻋن أﺣﻛﺎم اﻟﻐﯾﺑﺔ ‪ -‬ط (‬
‫رﻛﯾس‬ ‫‪515‬‬
‫ﺔ ‪ ،، 484 ،‬وﺳ‬ ‫ﺔ ‪377 : 1‬‬
‫واﻻزھرﯾ‬ ‫ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ھدﯾ‪( 1‬‬ ‫ھ‬
‫‪) . 1763‬ل ‪2‬ﻟﻠﺣ( ر اﻟﻌ ﺎﻣﻠﻲ ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟطﮭراﻧ ﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1307‬ھ ‪.‬‬ ‫أﻣ ل اﻵﻣ‬
‫دﯾن‬ ‫ﯾﻠﺔ ‪132‬زﯾ‪ * 144 -‬ن) اﻟ‬ ‫‪ 267‬و ‪514‬ﮭداء اﻟﻔﺿ‬
‫ﺔ ‪ : 2‬وﺷ‬ ‫واﻟذرﯾﻌ‬
‫اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ( * ) ‪ 1062 - 1009‬ه = ‪ 1652 - 1600‬م ( زﯾن اﻟدﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫ﺎﻋر ‪ ،‬ﺟ ﺎور ﺑﻣﻛ ﺔ إﻟ ﻰ أن‬ ‫ﺎﻣﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﺣﺳن ﺑن زﯾ ن اﻟ دﯾن اﻟﺷ ﮭﯾد ‪ ،‬اﻟﺷ ﺎﻣﻲ اﻟﻌ ﺷ‬
‫ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻣ ن‬ ‫وﻓﯾ ﮫ أﺳ ﻣﺎء ﺑ‪67‬ﺎ ﻛﺗﺎ‬ ‫أورد ﻟ ﮫ اﻟﻣﺣﺑ ﻲ * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ﺗ وﻓﻲ ‪.‬‬
‫ﺗﺄﻟﯾﻔﮫ ‪ .‬وروﺿﺎت اﻟﺟﻧﺎت ‪288‬وﺳﻣﻲ ﻓﻲ ﻓﮭرس دار اﻟﻛﺗ ب ‪) 573 : 1‬زﯾ ن‬
‫واﻟﺻواب ﻣﺎ ذﻛرﻧﺎه ‪ ،‬وﻗد ﺗﻛﻠم ﺻﺎﺣب ﺳ ﻔﯾﻧﺔ اﻟﺑﺣ ﺎر‬ ‫اﻟدﯾن ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑن أﺣﻣد (‬
‫‪ 723 : 1‬ﻋن أﺑﯾﮫ ﻓﻘﺎل ‪ :‬وﻛﺎن واﻟده اﻟﺷﯾﺦ ﻧور اﻟدﯾن ) ﻋﻠﻲ ( اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن‬
‫ﻓﮭذا ﯾؤﯾد أن ﻋﻠﯾ ﺎ اﺳ م أﺑﯾ ﮫ ﻻ‬ ‫اﻟﺣﺟﺔ أو اﻟﺣﺎﺟﺔ ﻣن ﻛﺑﺎر أﻓﺎﺿل ﻋﺻره‪،‬اﻟﺦ‬
‫اﺳﻣﮫ زﯾن اﻟدﯾن ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬ﺑ ﻼ‬ ‫اﺳﻣﮫ ‪ .‬وﻓﻲ أﻋﯾﺎن اﻟﺷﯾﻌﺔ ‪) 296 - 223 : 33‬‬
‫رﯾب ‪ ،‬ﻻ زﯾن اﻟدﯾن ﻋﻠﻲ ﻛﻣﺎ ﺗوھﻣ ﮫ اﻟﻛ ﺎظﻣﻲ ﻓ ﻲ ﺗﻛﻣﻠ ﺔ ﻧﻘ د اﻟرﺟ ﺎل (وﻓﯾ ﮫ‬
‫أﺳﻣﺎء ‪ 79‬ﻛﺗﺎﺑﺎ ورﺳﺎﻟﺔ ﻟﮫ ‪ .‬ﻗﺻﯾدﺗﯾن ﻓﯾﮭﻣﺎ رﻗﺔ ‪ ،‬وﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر ( ﺻﻐﯾر‬
‫) ‪ . ( 1‬زﯾن اﻟﻌﺎﺑدﯾن = ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪94‬زﯾن اﻟﻌﺎﺑ دﯾن )اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲ ( =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪1154‬اﺑ * )ن اﻟﻣﻧ ﺎوي ( * ) ‪ 1022 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫اﻟﻌﺎﺑدﯾن ﺑن ﻋﺑد اﻟرؤوف ﺑ ن ﺗ ﺎج اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺣ دادي‬ ‫‪ 1613‬م (‬
‫زﯾن‬
‫ﺗﻌﻠ لم ‪.‬ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﺻ ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﻣﺗﺻ وف ‪ ،‬ﻓﺎﺿ‬ ‫ﺛم اﻟﻣﻧﺎوي اﻟﻘﺎھري ‪:‬‬
‫ﻣﻧﮭﺎ ) ﺷرح ﺗﺎﺋﯾﺔ اﺑن اﻟﻔﺎرض ( و )ﺷرح اﻟﻣﺷﺎھد ﻻﺑن ﻋرﺑ ﻲ ( و )ﺣﺎﺷ ﯾﺔ‬
‫ووﻓﺎﺗﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة‬ ‫ﻋﻠﻰ ﺷرح اﻟﻣﻧﮭﺎج ﻟﻠﺟﻼل اﻟﻣﺣﻠﻲ ( و ) ﺷرح اﻻزھرﯾﺔ (‬
‫ن‬ ‫زﯾ ‪ 1764 - .‬م (‬‫وﻧﻲ ( * ) ‪ 1178 - . . .‬ه = ‪. .‬‬ ‫اﻟﻣﯾﻣ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫وﻧﻲ ‪:‬ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﺣ دﯾثﺷ‪ .‬ﺎﻓﻌﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﺎﺑ دﯾن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪ ،‬أﺑ و ﺻ ﺎدق اﻟﻣﯾﻣ ﻣ ن‬
‫ﻛﺎن ﻧزﯾل ﺟ ﺎﻣﻊ ﺷ ﯾﺧون ﻟ‪ .‬ﮫ )ﻣﺧﺗﺻ ر ‪ -‬ﻣخ (ن ﺻ ﺣﯾﺢ اﻻﻣ ﺎم‬ ‫ﻣﺻري ‪.‬‬
‫ﺟﻣ ل اﻟﻠﯾ ل ( * ) ‪ 1235 - 1174‬ه = ‪1760‬‬ ‫ﻣﺳﻠم ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻزھرﯾﺔ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫اﻟﻌﺎﺑدﯾن ﺑن ﻋﻠ وي ﺑ ن ﺑﺎﺣﺳ ن ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ‬ ‫‪ 1820‬م (‬
‫‪ -‬زﯾن‬
‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬‫اﻟﻣدﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﺷﮭﯾر ﺑﺟﻣل اﻟﻠﯾل ‪:‬ﻣﻔﺗﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ اﻟﻣﻧ ورة وﻣﺳ ﻧدھﺎ ‪.‬‬
‫اﺧﺗﺻ ﺎر اﻟﻣ ﻧﮭﺞ‬ ‫ﻣﺷ ﺗﺑﮫ اﻟﻧﺳ ﺑﺔ ( و )‬ ‫ﻟﮫ ) راﺣﺔ اﻻرواحﻓ ( ﻲ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬و )‬
‫ﻟﻠﻘﺎﺿﻲ زﻛرﯾﺎء ( ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬و )ﺷ رﺣﮫ ( و )ﺛﺑ ت (ﻛﺑﯾ ر ) ‪* . ( 4‬‬
‫‪ 191‬ﮭداء اﻟﻔﺿ ﯾﻠﺔ ‪( 2 ) . 156‬‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪: 1‬وﺷ‬ ‫ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ ( 3 ) . 199 : 2‬اﻻزھرﯾﺔ ‪ ( 4 ) . 599 : 1‬ﻓﮭرس اﻟﻔﮭﺎرس ‪1‬‬
‫ودﻓﺗ‪63‬ر دار ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ورة ‪/ 8 / 24‬‬ ‫‪345 :‬وﻣطﺎﻟﻊ اﻟﺳ ﻌود‬
‫ن‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1214 - . . .‬ه = ‪. . .‬زﯾ‪ 1799 -‬م (‬ ‫‪1380‬‬
‫اﻟﺑرزﻧﺟ ‪) * .‬‬
‫اﻟﻌﺎﺑدﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺑرزﻧﺟﻲ ‪ :‬ﻣؤرخ ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻛﺷف‬
‫واﻟﺳﻻھ ﺗورلﻋاﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻣ ﻊ أﻣﯾ ر ﻣﻛ ﺔ ﺳ رور ‪ -‬خﻓ ( ﻲ‬ ‫اﻟﺣﺟ ﺎ وﻗب ﻊ‬‫ﻣ‬
‫اﻻﻧﺻ ﺎري ( * ) ‪- 1001‬‬ ‫‪ ( 3551‬ب ﺳ ﻧﺔ ‪) * . ( 1 ) 1195‬‬ ‫ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ) ﻛﺗ‬
‫اﻟﻌﺎﺑدﯾن ﺑ ن ﻣﺣﯾ ﻲ اﻟ دﯾن ‪ ،‬ﺣﻔﯾ د اﻟﻘﺎﺿ ﻲ‬ ‫‪ 1068‬ه = ‪1657 - 1592‬‬
‫زﯾنم (‬
‫زﻛرﯾﺎ ﺑن ﻣﺣﻣد اﻻﻧﺻﺎري اﻟﺳﻧﯾﻛﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ .‬ﻣن أھل ﻣﺻر ‪ ،‬ﻣوﻟدا ووﻓﺎة ‪.‬‬
‫راءات ‪ ،‬وﺷ رح ﻋﻠ ﻰ رﺳ ﺎﻟﺔ ﻟﺟ ده‬ ‫اﻟﺟزرﯾ ﺔ (‬‫رح ﻲ اﻟﻘ‬‫ﺣﺎﺷ ﻰﯾﺔﺷﻋ ﻓ‬ ‫ﻟ ﮫ )ﻠ‬
‫اﺳﻣﮭﺎ ) اﻟﻔﺗوﺣﺎت اﻻﻟﮭﯾﺔ ( ‪ .‬وﯾظﮭر أﻧﮫ ﻛﺎن ﯾﻧﺗﺳب إﻟﻰ ﺟده ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ھو ﺑﺧطﮫ‬
‫ن‬ ‫ﺎﺋري ( * ) ‪ 1309 - 1227‬ه = ‪- 1812‬زﯾ‪ 1892‬م (‬ ‫اﻟﺣ‪) * . ( 2‬‬ ‫)‬
‫اﻟﻌﺎﺑدﯾن ﺑن ﻛرﺑﻼﺋﻲ ﻣﺳﻠم اﻟﻣﺎزﻧدراﻧﻲ اﻟﺣﺎﺋري ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ إﻣﺎﻣﻲ ‪.‬ﺟﺎور ﺑﺎﻟﺣ ﺎﺋر‬
‫إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲﻟ ‪.‬ذﺧﯾﮫ ) رة اﻟﻣﻌ ﺎد ‪ -‬طﻓﻘ( ﮫ ‪،‬زﯾﻧو ) ﺔ اﻟﻌﺑ ﺎد ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﻣﻧﺎﺳك اﻟﺣﺞ ( وﻏﯾر ذﻟك ) ‪ . ( 3‬زﯾن اﻟﻣﺷﺎﯾﺦ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳم ‪* 562‬‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪: 2‬‬ ‫اﻻزھ‪ ( 1‬ﺎر اﻟطﯾﺑ ﺔ اﻟﻧﺷ ر ‪ -‬خ ‪( 2 ) .‬‬ ‫ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬
‫‪. 339‬ن زﯾﻧ ب =‬ ‫‪ 117‬ﺎن اﻟﺷ ﯾﻌﺔ ‪ : 33‬اﺑ‬ ‫أﺣﺳ ( ن اﻟودﯾﻌ ﺔوأﻋﯾ‬ ‫‪3 ) . 192‬‬
‫ﺔ ( * ) ‪ 630 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪ ) * 200‬ب اﻟرﻓﺎﻋﯾ‬ ‫د زﯾﻧ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫دﷲﺑ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫ﻓﺎﺿ ﻠﺔ ﺻ ﺎﻟﺣﺔﺳ‪ .‬ﻠﻛت طرﯾ ق‬ ‫زﯾﻧب ﺑﻧت أﺣﻣد اﻻﻣ ﺎم اﻟرﻓ ﺎﻋﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 1233‬م (‬
‫ﻲ اﻟﺗﺻ وف ‪ ،‬وﺣﻔظ ت اﻟﻘ رآن ‪ ،‬وﺳ ﻣﻌت اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬وﺗﻔﻘﮭ ت ‪ ،‬وأﺧ ذ‬
‫ﻋﻧﮭﺎ أوﻻدھﺎ ‪.‬ﺗوﻓﯾت ﻓﻲ أم ﻋﺑﯾ دةﺑ ) ﯾن واﺳ ط واﻟﺑﺻ رة ( ) ‪) * . ( 1‬ﺑﻧ ت‬
‫‪1339‬ﺑﻧ م ( ت أﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻛﻣ ﺎل ( * ) ‪ 740 - 646‬ه = ‪1248‬‬
‫زﯾﻧ ‪ -‬ب‬
‫اﻟرﺣﯾم اﻟﻣﻘدﺳﯾﺔ اﻟﻣﻌروﻓﺔ ﺑﺑﻧت اﻟﻛﻣﺎل ‪ :‬ﺷﯾﺧﺔ ﻋﺎﻟﻣﺔ ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻣن أھل ﺑﯾت‬
‫اﻟﻣﻘدس ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﺣﺟر ‪:‬روت اﻟﻛﺛﯾر ‪ ،‬وﺗزاﺣم ﻋﻠﯾﮭﺎ اﻟطﻠﺑ ﺔوﻗ‪ .‬رأوا ﻋﻠﯾﮭ ﺎ‬
‫ﺗﻔردت‪ :‬ﺑﻘدر وﻗ ر ﺑﻌﯾ ر ﻣ ن اﻻﺟ زاء ﺑﺎﻻﺟ ﺎزة ‪.‬‬ ‫اﻟﻛﺗب اﻟﻛﺑﺎر ‪ .‬وﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ‬
‫وﻗﺎل اﻟﻛﺗﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻋﻧدي ﺟزء ﺧرﺟﮫ ﻟﮭﺎ اﻟﺣﺎﻓظ ﻋﻠم اﻟدﯾن اﻟﺑرزاﻟﻲ ﻣن ﻣروﯾﺎﺗﮭﺎ‬
‫‪ ، 31‬وھﻲ ﻋن ﺷﯾﺧﯾن ﺑﺎﻟﺳﻣﺎع وﻋن ﺧﻣﺳ ﺔ ﺑﺎﻻﺟ ﺎزة وﻋﻠﯾ ﮫ ﻋ دة‬ ‫‪ .‬ﻓﯾﮫﺣدﯾﺛﺎ‬
‫ﺳﻣﺎﻋﺎت ﻟﻌدة ﻣن اﻻﺋﻣﺔ ‪ .‬أﺻﯾﺑت ﻋﯾﻧﮭﺎ ﺑرﻣد ﻓﻲ ﺻﻐرھﺎ وﻟم ﺗﺗزوج ‪.‬وھ ﻲ‬
‫ﺎزة ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﻠﻔﻲ وﺟﻣﺎﻋ ﺔ ﺑﺎﻻﺟ‬ ‫ن ﺳ ﺑط اﻟﺳ‬ ‫دﻧﯾﺎ ﻋ‬
‫ﻲ اﻟآﺧ ر‬ ‫وى ﻓ‬
‫ﺣﺎق‬ ‫‪ 464‬ه = ‪. . .‬ب‪ -‬ﺑﻧ‪ 1072‬م ( ت إﺳ‬ ‫ﺔ ( * ) ‪- . . .‬زﯾﻧ‬ ‫اﻟﻧﻔزاوﯾ‬
‫ﻛﺎﻧ ت إﺣ دى‬ ‫رب ‪.‬ﺎل اﺑ ن ﺧﻠ دون ‪:‬‬ ‫ﻣن ﺷﮭﯾرات اﻟﻧﺳﺎء ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ ﻗ‬ ‫اﻟﻧﻔزاوﯾﺔ ‪:‬‬
‫وھ ﺔﻲ‪ .‬ﻣ ن ﻗﺑﯾﻠ ﺔ ﻧﻔ زة ‪ ،‬ﻣ نﺑرﺑ ر‬ ‫ﻧﺳﺎء اﻟﻌﺎﻟم اﻟﻣﺷﮭورات ﺑﺎﻟﺟﻣ ﺎل واﻟرﯾﺎﺳ‬
‫اﻟﻐربت‪ .‬واﻧﺗﻘﻠ ت إﻟ ﻰ أﻏﻣ ﺎت ‪ ،‬وطﻠﻘ ت ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟﮭ ﺎ ﯾوﺳ ف‬ ‫طراﺑﻠسﺗزوﺟ‬
‫‪454‬ﻗ ه ﺎل ﺻ ﺎﺣب اﻻﺳﺗﻘﺻ ﺎ ‪:‬ﻓﻛﺎﻧ ت * )ھ ﺎﻣش‬ ‫ﺑن ﺗﺎﺷﻔﯾن اﻟﻠﻣﺗوﻧﻲ ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫وﻓﮭ رس‬ ‫روﺿ ﺔ اﻟﻧ ﺎظرﯾن ‪) . 117‬اﻟ ‪( 2‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪117 : 2‬‬ ‫‪(1)*(3‬‬
‫ره ‪،‬‬ ‫دﺑرة‬
‫ﻻﻣ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬واﻟﻣ‬ ‫ﺔ ﺑﻣﻛﻠ‬ ‫‪. 345‬واﻟﻘﺎﺋﻣ‬
‫ﻋﻧ اﻟﻔﮭ وان ﺳﺎرس ‪: 1‬ﻌده ‪،‬‬
‫واﻟﻔﺎﺗﺣﺔ ﻋﻠﯾﮫ ﺑﺣﺳن ﺳﯾﺎﺳﺗﮭﺎ ﻻﻛﺛر ﺑ ﻼد اﻟﻣﻐ وﻧﻘربل‪ .‬ﻋ ن اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻛﺎﻣاﻟﻧﺳل ‪ :‬ﺎء وﻟﮭ ﺎ اﻟﺣﻛ م ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد زوﺟﮭ ﺎ اﺑ ن ﺗﺎﺷ ﻔﯾن ‪.‬‬ ‫ﻣ ن أﺣﺳ ن‬
‫دﯾﺔ ( * ) ‪ 33‬ق ه ‪ 20 -‬ه =‬ ‫ﺎ)‪(1‬‬
‫زﯾﻧ ‪ ) * .‬ب اﻻﺳ‬ ‫ض أﺧﺑﺎرھ‬ ‫وأورد ﺑﻌ‬
‫دﯾﺔ ‪،‬أﺳ د ﺧزﯾﻣ ﺔ ‪ :‬أم‬ ‫ت ﺟﺣ ش ﺑ ن رﺋ ﺎب اﻻﺳﻣ ن‬ ‫‪ 641‬م (‬ ‫‪- 590‬ب ﺑﻧ‬‫زﯾﻧ‬
‫اﻟﻣؤﻣﻧﯾن ‪ ،‬وإﺣدى ﺷﮭﯾرات اﻟﻧﺳﺎء ﻓﻲ ﺻ در اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬ﻛﺎﻧ ت زوﺟ ﺔ زﯾ د ﺑ ن‬
‫وطﻠﻘﮭﺎ زﯾد ‪ ،‬ﻓﺗزوج ﺑﮭﺎ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫ﺣﺎرﺛﺔ ‪ ،‬واﺳﻣﮭﺎ ) ﺑرة (‬
‫ب ( ل اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬وﺑﺳ ﺑﺑﮭﺎ ﻧزﻟ ت آﯾ ﺔ اﻟﺣﺟ ﺎب ‪.‬‬ ‫زﯾﻧن أﺟﻣ‬ ‫ﻣﺎھﺎ )‬
‫وﻛﺎﻧوﺳ ت ﻣ‬
‫ﺎﻟﻧﻌش وﺗﻰ اﻟﻌ رب ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت‬ ‫أول ﻣ ن ﺣﻣ لﻣﺑ ن ﻣ‬ ‫‪ 11‬ﻲ‬
‫دﯾﺛﺎ ‪.‬‬ ‫ﺣ‬
‫روت وھ‬
‫ﻧﻌم ﺧﺑ ﺎء اﻟظﻌﯾﻧ ﺔ ! ) ‪) * . ( 2‬زﯾﻧ ب‬ ‫اﻟﺣﺑﺷﺔ ﺗﺣﻣل ﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ رآه ﻋﻣر ﻗﺎل ‪:‬‬
‫ن‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫‪ 625‬م ( ت ﺧزﯾﻣ‬ ‫زﯾﻧ‪- . . .‬ب ﺑﻧ‬‫ﺔ(*)‪4-...‬ه=‬ ‫ت ﺧزﯾﻣ‬ ‫ﺑﻧ‬
‫اﻟﮭﻼﻟﯾ ﺔﻲ ‪:‬ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻛﺎﻧ ت ﺗ دﻋﻰ ﻓ ﻲ‬ ‫أزواج اﻟﻧﺑ‬
‫اﻟﺣ نﺎرث‬ ‫ﻣ‬
‫ﺗزوﺟﮭ ن ﺎاﻟﺣ ﺎرث ‪ ،‬وﻗﺗ ل ﻋﻧﮭ ﺎ ﺑﺑ در ‪.‬‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔأم) اﻟﻣﺳ ﻋﺑﯾﺎﻛﯾندة( ﺑ‬
‫ﻓﺗزوﺟﮭﺎ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺳﻧﺔ ‪ 3‬ه ‪ ،‬وﻟﺑﺛت ﻋﻧده ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ أﺷﮭر أو أﻗل‬
‫‪ ،‬وﻣﺎﺗت ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﻋﻣرھﺎ ﻧﺣو ﺛﻼﺛﯾن ﺳﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 3‬ﺑﻧت اﻟطﺛرﯾﺔ ( * ) ‪.‬‬
‫‪ - . .‬ﻧﺣو ‪ 135‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 752‬م (زﯾﻧب ﺑﻧت ﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﺳﻣرة ﺑن ﺳ ﻠﻣﺔ‬
‫ﺎﻋرة ‪ .‬ﺎ ﻓ ﻲ‬‫اﻟﺧﯾ‪ ،‬اﻟﻣﻌروﻓ ﺔ ﺑﺑﻧ ت اﻟطﺛرﯾ ﺔ ‪ ،‬وھ ﻲ أﻣﮭ ﺎﺷ‪ :‬ﻟﮭ‬ ‫ر اﻟﻘﺷ ﯾرﯾﺔ‬
‫دﯾوان * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻻﺳﺗﻘﺻﺎ ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪، 20 ، 19 ، 14 : 2‬‬
‫ﻊ ‪606‬‬ ‫ذﯾل ‪74‬‬
‫واﻟﺟﻣ‬ ‫وذﯾ ‪ 82 -‬ل اﻟﻣ‬
‫ﻌد ‪71 : 8‬‬ ‫نﺳ‬ ‫طﺑﻘ‪2 ) . 21‬‬
‫ﺎت (اﺑ‬
‫وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪ 24 : 2‬وﺣﯾﻠﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪51 : 2‬واﻟﺳﻣط اﻟﺛﻣ ﯾن ‪105‬واﻻﻋ ﻼق‬
‫وطﺑﻘ‪463‬ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪) . 82 : 8‬‬ ‫اﻟﻧﻔﯾﺳ ﺔ ‪ . 193‬ﺗ) ‪( 3‬ﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣ ﯾس ‪: 1‬‬
‫اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ ( ﻗﺻﯾدة ﻣن ﻋﯾون اﻟﺷﻌر ‪ ،‬ﻓﻲ رﺛﺎء أﺧﯾﮭﺎ ﯾزﯾد اﺑن اﻟطﺛرﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎن‬
‫ن وادي‬ ‫اﻻﺛ ل ﻣ‬ ‫ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ﺑ ﺑﻌض ﻧ واﺣﻲ اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،126‬هأوﻟﮭ ﺎ‬
‫أرى‪) :‬‬
‫زﯾﻧ) ب ﺑﻧ ت ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬ ‫اﻟﻌﻘﯾق ﻣﺟﺎوري ﻣﻘﯾﻣﺎ وﻗد ﻏﺎﻟت ﯾزﯾد ﻏواﺋﻠﮫ ( ) ‪* ( 1‬‬
‫ب ﺑﻧ ت ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫‪ 820‬م (‬
‫( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 204‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د زﯾﻧ‬
‫ﻋﺑ د ﷲ اﺑ ن اﻟﻌﺑ ﺎس ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣطﻠ أﻣﯾب ‪ :‬رة ﻋﺑﺎﺳ ﻣ ﯾﺔ ‪.‬ن ذوات اﻟ رأي‬
‫وﺗزوﺟﮭرة ‪.‬ﺎ إﺑ راھﯾم اﻻﻣ ﺎم ‪ ،‬وﺑﻌ ض‬ ‫أﺑوھ ﺎ أﻣﯾ ر اﻟﺑﺻ‬ ‫واﻟﻔﺻ ﺎنﺎﺣﺔ ‪.‬‬ ‫ﻛ‬
‫ﺣﯾﺎﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت إﻗﺎﻣﺗﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫وطﺎﻟ إﻟﯾﮭت ﺎ ‪.‬‬
‫أﺣﻔ ﺎده ﯾﻌرﻓ ون ﺑ ﺎﻟزﯾﻧﺑﯾﯾن ﻧﺳ ﺑﺔ‬
‫ﺎن ‪:‬اﻟﻣﮭ دي ﻗ د‬ ‫دﻣوﻧﮭﺎ ‪.‬ﺎل اﻟﻣﺳ ﻛﻌودي‬
‫ﻗ‬ ‫اﻟﺧﻠﻔ ﺎء ﯾﺟﻠوﻧﮭ ﺎ وﯾﻘ‬ ‫وﻛ ﺑﻐ ﺎنداد ‪.‬‬
‫ﻟﮭﺎ ‪:‬ﻲ ﻣ ن آداﺑﮭ ﺎ وﺧ ذي ﻣ ن‬ ‫أﻗﺗﺑﺳ‬
‫ﺗﻘدم إﻟﻰ اﻟﺧﯾزران ﺑﺄن ﺗﻠزم زﯾﻧب ‪ ،‬وﻗﺎل‬
‫رى اﻟﻣﺳ ﻌودي أﻧﮭ ﺎ ھ ﻲ اﻟﺗ ﻲ‬ ‫أواﺋﻠﻧ ﺎ ‪.‬‬
‫أﺧﻼﻗﮭﺎ ﻓﺈﻧﮭ ﺎ ﻋﺟوزﻧ ﺎ وﻗ د أدرﻛ ت وﯾ‬
‫ﻛﻠﻣت اﻟﻣﺄﻣون ﻓﻲ ﺗﻐﯾﯾره اﻟﺧﺿرة ورﺟوﻋﮫ إﻟﻰ اﻟﺳواد )ﺳ ﻧﺔ ‪ 204‬ه (واﺑ ن‬
‫اﻻﺛﯾر ﯾذﻛر أن اﻟذي ﻛﻠم اﻟﻣﺄﻣون ﻓﻲ ذﻟك ھو طﺎھر ﺑن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪.‬وﻻ ﯾﺑﻌ د أن‬
‫ﯾﻛون اﻟذي ﻛﻠم اﻟﻣﺄﻣون ﻓﻲ ھذا أﻛﺛر ﻣن واﺣد أو اﺛﻧﯾن ) ‪ ) * . ( 2‬اﻻﺳﻌردﯾﺔ‬
‫د‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ب ﺑﻧ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ت‬ ‫‪ 1306‬م (‬ ‫( * ) ‪ 705 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫زﯾﻧ ‪ -‬ﺳ‬
‫وﻛﺎﻧ ت وﻓﺎﺗﮭ ﺎ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪،‬‬ ‫ﻋﺎﻟﻣﺔ ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﺗﻔ ردت ﺑﺄﺷ ﯾﺎء ﻣﻧ ﮫ ‪.‬‬ ‫اﻻﺳﻌردﯾﺔ ‪:‬‬
‫زي ‪46 : 3‬‬ ‫ﻧﺔ ) ‪ . ( 3‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟﺗﺑرﯾ‬ ‫ﺎﻧﯾن ﺳ‬ ‫ﻊ وﺛﻣ‬ ‫ن ﺑﺿ‬
‫واﻟ در اﻟﻣﻧﺛ ور ‪235‬واﻟﺗ ﺎج ‪:‬ﻣ ﺎدة‬ ‫واﻟﻣرزوﻗﻲ ‪ 1046‬وأﻋﻼم اﻟﻧﺳﺎء ‪481 : 1‬‬
‫طﺛر ‪ ( 2 ) .‬اﻟﻣﺳﻌودي ‪ ،‬طﺑﻌﺔ ﺑﺎرﯾس ‪ 239 - 234 : 6 ،‬ﺛم ‪335 - 333 : 8‬‬
‫ن‬ ‫ل ‪) . 122 : 6‬ﺣﺳ‪( 3‬‬ ‫ﻲ اﻟﻛﺎﻣ‬ ‫ﺎب ‪518 : 1‬‬ ‫وﻓ‬ ‫ﻲ اﻟﻠﺑ‬ ‫رﻓ‬ ‫ن اﻻﺛﯾ‬
‫اﻟﻣﺣﺎﺿرة ‪ 219 : 1‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪119 : 2‬وﺷذرات اﻟ ذھب ‪12 : 6‬وﻣ رآة‬
‫ﺑﻧت ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن )رﺣﻣ ﺔ (ﻣﻛ ﺎن )أﺣﻣ د ( ‪) * .‬‬ ‫اﻟﺟﻧﺎن ‪ 241 : 4‬وھﻲ ﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ب ﺑﻧ ت ﻋﺑ د‬ ‫‪( 1218‬‬ ‫أم اﻟﻣؤﯾ د اﻟﺷ ﻌرﯾﺔ ( * ) ‪ 615 - 524‬ه = ‪- 1130‬زﯾﻧ‬
‫ﺗﻐﺎل‬ ‫ﺎ اﺷ‬ ‫اﻟﻣؤﯾ ﺔد‪: ،‬ﻟﮭ‬ ‫ﻌري ‪ ،‬أم ﻓﻘﯾﮭ‬ ‫ﺎﻧﻲ اﻟﺷ‬ ‫ن اﻟﺟرﺟ‬ ‫ن اﻟﺣﺳ‬ ‫نﺑ‬
‫ﺟﻣﺎﻋ‪ .‬ﺔ ﻣ ن ﻛﺑ ﺎر اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪ ،‬رواﯾ ﺔ وإﺟ ﺎزةوﻟ‪ .‬دت‬ ‫أﺧ ذت ﻋﺑﺎﻟﺣ ن دﯾث‬
‫وﺗوﻓﯾت ﺑﻧﯾﺳﺎﺑور ‪ ،‬واﻧﻘطﻊ ﺑﻣوﺗﮭﺎ إﺳ ﻧﺎد ﻋ ﺎل ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث ) ‪) * . ( 1‬زﯾﻧ ب‬
‫ب ﺑﻧ ت ﻋﺑ د ﷲأﺑ) ﻲ‬ ‫‪ 692‬م (‬
‫اﻟﻣﺧزوﻣﯾ ﺔ ( * ) ‪ 73 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬زﯾﻧ‬
‫ﺳﻠﻣﺔ ( ﺑن ﻋﺑد اﻻﺳد اﻟﻣﺧزوﻣﯾﺔ ‪ :‬رﺑﯾﺑﺔ رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وھﻲ‬
‫اﺑﻧﺔ أم اﻟﻣؤﻣﻧﯾن أم ﺳﻠﻣﺔ ‪ .‬وﻟدﺗﮭﺎ أﻣﮭﺎ ﻓﻲ اﻟﺣﺑﺷﺔ ‪ .‬وﻛﺎن اﺳﻣﮭﺎ ﺑرة ‪ ،‬ﻓﺳﻣﺎھﺎ‬
‫وﻛﺎﻧت ﻣ ن أﻓﻘ ﮫ أھ ل زﻣﺎﻧﮭ ﺎ ‪ .‬روتﺳ ﺑﻌﺔ‬ ‫اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم زﯾﻧب ‪.‬‬
‫ﺎﻛﯾن ( * ) ‪ 846 - 768‬ه =‬ ‫ﺔ ) ‪ . ( 2‬أم* )اﻟﻣﺳ‬ ‫ت ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ‬ ‫ث ‪ ،‬وﺗوﻓﯾ‬ ‫أﺣﺎدﯾ‬
‫ﻋﺑ م ( د ﷲ ﺑ ن أﺳ ﻌد ‪ ،‬أم اﻟﻣﺳ ﺎﻛﯾن اﺑﻧ ﺔ ﻋﻔﯾ ف‬ ‫‪1442‬‬
‫‪ - 1367‬ت‬
‫زﯾﻧ ب ﺑﻧ‬
‫دﯾث ‪ .‬دت ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬ ‫اﻟ دﯾن اﻟﯾ ﺎﻓﻌﻲ اﻟﯾﻣ ﺎﻧﻲ ﺛ م اﻟﻣﻛﻓﺎﺿ ﻲ ‪:‬ﻠﺔ ﻋﺎرﻓ ﺔ ﺑﺎﻟﺣ وﻟ‬
‫ت ﺗﺣ دث ﺑﮭ ﺎ‬ ‫ﻣﺷ ﻛﺎﻧ ﯾﺧﺔ (‬ ‫ﻟﮭ ﺎﺔ ‪.‬ﻧﺟ م اﻟ دﯾن اﺑ ن ﻓﮭ د )‬ ‫رجﺑﻣﻛ‬
‫وﺗوﻓﯾﺧ ت‬
‫ب ( * ) ‪ 62 - . . .‬ه = ‪ 682 - . . .‬م (‬ ‫اﻟﺳ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﯾدة زﯾﻧ‬ ‫ﺎ‬ ‫وﺑﻐﯾرھ‬
‫ﺗزوﺟﮭ ﺎ اﺑ ن‬ ‫طﺎﻟب ‪:‬ﻘﯾﻘﺔ اﻟﺣﺳ ن واﻟﺣﺳ ﯾن ‪.‬‬ ‫زﯾﻧب ﺑﻧت اﻻﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ ﺷ‬
‫ﺎ ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﺟﻌﻔ ر ﺑ ن أﺑ ﻲ طﺎﻟ ﻓوﻟب ‪ .‬دت ﻟ ﮫ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪ 197 : 1‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬اﻟﺷﻌري ‪ :‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ اﻟﺷﻌر وﻋﻣﻠﮫ وﺑﯾﻌﺔ ( ‪.‬‬
‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪92 : 5‬ﺛ م ‪( 2 ) . 181 : 6‬ﻛﺷ ف‬ ‫وﺷذرات اﻟذھب ‪63 : 5‬‬
‫‪ 338‬ﺗﯾﻌﺎب ‪ ،‬ﺑﮭ ﺎﻣش‬ ‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪- 8‬واﻻﺳ‬ ‫وﻧﺳ ‪ .‬ب ﻗ رﯾش ‪338‬‬ ‫اﻟﻧﻘ ﺎب ‪ -‬خ‬
‫وﻓﺎﺗﮭ ل ‪:‬ﺎ ﻓ ﻲ رﺟ ب ‪) . 63‬اﻟﺗﺑ‪ ( 3‬ر اﻟﻣﺳ ﺑوك ‪. 51‬‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪319 : 4‬‬
‫وﻗﯾ‬
‫زﯾﻧ ‪ .‬ب ﻣ ﻊ أﺧﯾﮭ ﺎ اﻟﺣﺳ ﯾن وﻗﻌ ﺔ‬ ‫رت ف‬ ‫وﺣﺿ نﺳﯾو‬ ‫ﺑﻧﺗ ﺎ ﺗزوﺟﮭ ﺎ اﻟﺣﺟ ﺎج ﺑ‬
‫ﻛرﺑﻼء ‪ ،‬وﺣﻣﻠت ﻣﻊ اﻟﺳﺑﺎﯾﺎ إﻟﻰ اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬ﺛم إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﺛﺎﺑﺗﺔ اﻟﺟﻧﺎن ‪،‬‬
‫ﻌ ﺔ اﻟﻘ در ‪ ،‬ﺧطﯾﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺻ ﯾﺣﺔ ‪ ،‬ﻟﮭ ﺎ أﺧﺑ ﺎر ) ‪. ( 1‬زﯾﻧ* ) ب ﻓ واز ( * )‬
‫‪ 1332 - 1276‬ه = ‪ 1914 - 1860‬م (زﯾﻧب ﺑﻧت ﻋﻠﻲ ﺑن ﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﺑﯾ دﷲ‬
‫اﺑن ﺣﺳن ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳف ﻓواز اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ‪ :‬أدﯾﺑﺔ ‪ ،‬ﻣؤرﺧﺔ ‪ ،‬ﻣن‬
‫ﯾن (رى ﺟﺑ ل ﻋﺎﻣ ل ‪ ،‬ﺑ ﺑﻼد اﻟﺷ ﺎم ‪.‬‬ ‫ﺷﮭﯾرات اﻟﻛﺎﺗﺑﺎت ‪ .‬وﻟدت ﻓﻲ )ﻣﺗﺑﻧ ن ﻗ‬
‫وﺗﻌﻠﻣت ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬وﺗﺗﻠﻣذت ﻓﯾﮭﺎ ﻟﻠﺷﺎﻋر ﺣﺳن ﺣﺳﻧﻲ اﻟط وﯾراﻧﻲ )وﻛ ﺎن‬
‫ﺎھرة ‪ .‬وزارت‬ ‫ﻰ اﻟﻘ‬ ‫دة اﻟﻧﯾ وﻛﺗﺑ ل ( ت واﺷواﻧﺗﻘﻠ ﺗﮭرتت‪ .‬إﻟ‬ ‫در ﺟرﯾ‬ ‫ﯾﺻ‬
‫ﺑﻌ ‪ .‬د ﻗﻠﯾ ل ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎدت إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟدﻣﺷ ﺎﻘﻲ‬
‫دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟ ت ﺑﺄدﯾ ب ﻧظﻣ ﻲواﻓﺗرﻗ‬
‫ور ﻓ ﻲ طﺑﻘ ﺎت رﺑ ﺎت اﻟﺧ دور ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﻣﻧﺛ ﺎ )‬
‫ت ﺑﮭ در ﺎﻟﮭ‪.‬‬
‫وﺗوﻓﯾ‪ .‬اﻟ‬
‫اﻟﻘ ﺎھرة‬
‫اﻟرﺳ) ﺎﺋل اﻟزﯾﻧﺑﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫ﻛﺑﯾ ر ‪ ،‬ﻣ ن أﻓﺿ ل ﻣ ﺎ ﺻ ﻧف ﻓ ﻲ ﺑﺎﺑ ﮫ ‪ ،‬و‬
‫اﻟﺟ وھر‬ ‫اﻟﻛﻣ) ﺎل ﻓ ﻲ ﺗ راﺟم اﻟرﺟ ﺎل ( و )‬ ‫دارك‪ ،‬و‬
‫ﻣﻘﺎﻻﺗﮭ ﺎ‬ ‫ﻣﺟﻣ وع ﻣ ن ﻣ‬
‫ﺟﻣﻌت ﻓﯾﮫ ﻣﻧظوﻣ ﺎت ﻟﮭ ﺎ ‪،‬‬ ‫اﻟﻧﺿﯾد ﻓﻲ ﻣﺂﺛر اﻟﻣﻠك اﻟﺣﻣﯾد ( و ) دﯾوان ﺷﻌر (‬
‫اﻟﮭ وى واﻟوﻓ ﺎء ‪-‬‬ ‫ﺣﺳ ن اﻟﻌواﻗ ب ‪ -‬ط ( و )‬ ‫وﺛﻼث ) رواﯾﺎت (أدﺑﯾﺔ ‪ ،‬ھ ﻲ )‬
‫ط ( و ) اﻟﻣﻠك ﻗورش ‪ -‬ط ( وﻛﺎﻧت ﺟﻣﯾﻠﺔ اﻟﻣﻧظر ‪ ،‬ﻋذﺑﺔ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻣن ﺧﯾرة‬
‫رﺑﺎت اﻟﺑﯾوت ﺗرﺑﯾﺔ وﻋﻠﻣﺎ ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪100 : 8‬‬
‫وطﺑﻘﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪341 : 8‬واﻟ در‬ ‫وﻧﺳب ﻗرﯾش ‪ 41‬وﻋرﻓﮭﺎ ﺑزﯾﻧب اﻟﻛﺑرى ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻧﺛور ‪ 233‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 33‬وﻟﯾس ﻓﻲ ھذه اﻟﻣﺻﺎدر ﻣﺎ ﯾﺷﯾر إﻟﻰ ﻣﻛﺎن‬
‫ﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫وﻓﺎﺗﮭﺎ أو دﻓﻧﮭ ﺎ ‪ ،‬وﯾﻘ ول ﻋﻠ ﻲ ﻣﺑ ﺎرك ﻓ ﻲ اﻟﺧط ط اﻟﺗوﻓﯾﻘﯾ ﺔ ‪9 : 5‬‬
‫روف اﻵن‬ ‫ﻲ اﻟﻣﻌ‬ ‫ﻲ اﻟﺣ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫اﻟﻣدﻓوﻧ‬
‫ﻲ اﻟﺗرﺟﻣ‬ ‫ن أن ﺻ ھ ﺎﺣﺑﺔ‬ ‫داول ﻣ‬ ‫ﺗ‬
‫ﺎھرةﻓ ‪) :‬ﻲ ﻛﺗ ب اﻟﺗ وارﯾﺦ أن اﻟﺳ ﯾدة زﯾﻧ ت ﺑﻧ ت ﻋﻠ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﺳﻣﮭﺎ ﻓﻲ ﻟاﻟﻘ م أر‬
‫رﺿﻲ ﷲ ﻋﻧﮭﻣﺎ ‪ ،‬ﺟﺎءت إﻟﻰ ﻣﺻر ﻓﻲ اﻟﺣﯾﺎة أو ﺑﻌد اﻟﻣﻣﺎت ( ‪( 2 ) .‬ﻣﺟﻠ ﺔ‬
‫اﻟﻌرﻓﺎن ‪ .‬وآداب زﯾدان ‪ 295 : 4‬واﻟﻣﺷرق ‪ 555 : 19‬وﻓﯾﮫ ﺗﺣﻘﯾق ﺧﺑر وﻓﺎﺗﮭﺎ‬
‫ﻓﻲ ‪ 20‬ﺻﻔر ‪ 19 - 1332‬ﻛﺎﻧون اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ ) * . 1914‬زﯾﻧب ﺑﻧت اﻟﻌوام ( * ) ‪.‬‬
‫‪ - . .‬ﻧﺣو ‪ 40‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 660‬م ( زﯾﻧب ﺑﻧت اﻟﻌوام ﺑن ﺧوﯾﻠد ‪ ،‬اﻻﺳدﯾﺔ‬
‫ﺻﺣﺎﺑﯾﺔ ‪.‬أﺧت اﻟزﺑﯾر ﺑن اﻟﻌ وام ‪ ،‬وزوﺟ ﺔ ﺣﻛ ﯾم ﺑ ن‬ ‫ھﻲ‬ ‫اﻟﻘرﺷﯾﺔ ‪ :‬ﺷﺎﻋرة ‪،‬‬
‫ﻠﻣتإﻟ ‪ .‬ﻰ أن ﻗﺗ ل اﺑﻧﮭ ﺎ ﻋﺑ د ﺑﷲ ن‬ ‫وﻋﺎﺷ ت‬ ‫ﺣأدرﻛرام ‪.‬ت اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وأﺳ‬
‫ﺣﻛﯾم ‪ ،‬ﯾوم اﻟﺟﻣل ‪ ،‬ﻓرﺛﺗﮫ وذﻛرت أﺧﺎھ ﺎ ﺑﺄﺑﯾ ﺎت ) ‪) * . ( 1‬زﯾﻧ ب ( * ) ‪. .‬‬
‫ت ﺳ ﯾد اﻟﺑﺷ ر ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫‪630‬ﺑﻧ م (‬ ‫‪8-.‬ه=‪-...‬‬
‫زﯾﻧب‬
‫ﺗزوج ‪.‬ﺑﮭ ﺎ اﺑ ن ﺧﺎﻟﺗﮭ ﺎ أﺑ و اﻟﻌ ﺎص‬ ‫اﻟﻣطﻠب ‪ ،‬اﻟﻘرﺷﯾﺔ اﻟﮭﺎﺷﻣﯾﺔ ‪ :‬ﻛﺑرى ﺑﻧﺎﺗﮫ‬
‫ﺎت ﻋ ﻐﯾرا ‪ ،‬وﺑﻘﯾ ت أﻣﺎﻣ ﺔ‬ ‫اﻟرﺑﯾ ﻊ ‪ ،‬ووﻟ دت ﻟ ﮫ ﻋﻠﯾ ﺎ وأﻣﺎﻣ ﺔ ‪،‬ﻠ ﻓﻣ ﻲ ﺻ‬
‫ﻓﺗزوﺟﮭﺎ أﻣﯾر اﻟﻣؤﻣﻧﯾن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ‪ ،‬ﺑﻌد ﻣوت ﻓﺎطﻣ ﺔ اﻟزھ راء ) ‪( 2‬‬
‫ت‬ ‫ﺔ ( * ) ‪ 980 - 910‬ه = ‪- 1505‬زﯾﻧ‪ 1572‬م (ب ﺑﻧ‬ ‫زﯾﻧ ‪) * .‬ب اﻟﻐزﯾ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد اﻟﻐزي ‪ :‬ﺷﺎﻋرة ‪ ،‬ﻓﺎﺿﻠﺔ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻌﻠم واﻟﺻﻼح ‪.‬‬
‫ﻗرأت ﻋﻠﻰ أﺑﯾﮭﺎ وأﺧﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﻗﺎﻟت اﻟﺷﻌر اﻟﺣﺳن ‪ ،‬وأﻛﺛره ﻓﻲ اﻟﻌظﺎت واﻟرﻗﺎﺋق‬
‫‪ .‬ﻣوﻟدھﺎ ووﻓﺎﺗﮭﺎ ﻓﻲ دﻣﺷق ) ‪ ) * . ( 3‬زﯾﻧب اﻟﺷﮭﺎرﯾﺔ ( * ) ‪ 1114 - . . .‬ه‬
‫‪ 1702‬م د( ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن اﻻﻣ ﺎم اﻟﻧﺎﺻ ر ‪ ،‬اﻟﯾﻣﻧﯾ ﺔ‬ ‫ت ﻣﺣﻣ‬ ‫زﯾﻧ ب=ﺑﻧ‪- . . .‬‬
‫اﻟﺷﮭﺎرﯾﺔ ‪ :‬ﺷﺎﻋرة ﻧﺎﺑﻐﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑﯾت اﻻﻣﺎﻣﺔ ‪.‬ﻣوﻟدھﺎ ووﻓﺎﺗﮭﺎ ﻓﻲ ﺷ ﮭﺎرة )ﻣ ن‬
‫ﻗرأت ﻋﻠوم اﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﻣﻧط ق واﻻﺻ ول ‪،‬‬ ‫ﺑﻼد اﻻھﻧوم ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷﻣﺎﻟﻲ ﺻﻧﻌﺎء (‬
‫وﺑرﻋت ﻓﻲ اﻻدب ‪ ،‬وﺗزوﺟت ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪: 8‬‬
‫وذﯾ ل اﻟﻣ ذﯾل ‪66‬وﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗﺎب اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪464‬‬ ‫‪( 2 ) . 97‬‬
‫ﻌد ‪( 3 ) . 20 : 8‬‬ ‫نﺳ‬ ‫واﻟﺳ‪ 273‬ﻣط اﻟﺛﻣوطﺑﻘ ﯾن ‪157‬‬
‫ﺎت اﺑ‬ ‫ﯾس ‪: 1‬‬ ‫اﻟﺧﻣ‬
‫ﻣﺎﻋﯾل ‪،‬‬ ‫ﻰ ﷲ إﺳ‬ ‫اﻟﻣﺗوﻛ‪391 :‬ل‪ .‬ﻋﻠ‬
‫ذرات ‪8‬‬ ‫وﺷ‪.‬‬
‫ﺎﺋرة ‪ -‬خ‬ ‫ب اﻟﺳ‬ ‫اﻟﻛواﻛ‬
‫وطﻠﻘت ‪ .‬وارﺗﺎﺿت ﻓﻲ آﺧر أﯾﺎﻣﮭﺎ ‪ .‬ﻓﻲ ﺷﻌرھﺎ ﻣﺎ ﯾدل ﻋﻠﻰ أﻧﮭﺎ ﻛﺎﻧت ﻟﮭﺎ ﯾد‬
‫ﻓﻲ ﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟدوﻟﺔ ‪ ،‬ﺗﺛﺑت ﻟﮭذا اﺳﺗﺣﻘﺎﻗﮫ ﻓﻲ اﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬وﺗﺣرض ذاك ﻋﻠﻰ ﻏ زو‬
‫اﻟروم ) اﻟﺗرك ( وﺷﻌرھﺎ ﻣﻠﺊ ﺑﺎﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻻ ﺗﻛﻠف ﻓﯾﮫ ) ‪) * . ( 1‬زﯾﻧب ﺑﻧ ت‬
‫ﻲ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ب ‪-‬ﺑﻧ‪ 1289‬م‬
‫ت (ﻣﻛ‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 688 - 594‬هزﯾﻧ= ‪1198‬‬ ‫ﻣﻛ‬
‫اﻟﺣراﻧﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾﮭﮫ ‪ ،‬ازدﺣم ﻋﻠﯾﮭﺎ اﻟطﻠﺑﺔ ﯾﺄﺧذون ﻋﻧﮭﺎ ﻋﻠوم اﻟدﯾن ‪ ،‬ﻓﺎﺷ ﺗﮭرت ‪.‬‬
‫زﯾﻧب ﺑﻧ ت ﯾﺣﯾ ﻰ ( * ) ‪.‬‬ ‫وھﻲ ﻣن اﻟﺻﺎﻟﺣﺎت ‪ .‬ﺗوﻓﯾت ﻓﻲ دﻣﺷق ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪ 240 - . .‬ه = ‪ 854 - . . .‬م ( زﯾﻧبتﺑﻧﯾﺣﯾﻰ ﺑن زﯾد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن‬
‫ﺗوﻓﯾ ت ﺑﻣﺻ ر ‪،‬‬ ‫ﻋﻠوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻛﺎﻧ ت ﻋﺎﺑ دة ﺻ ﺎﻟﺣﺔ ‪ ،‬ﯾﺗﺑ رك ﺑﮭ ﺎ اﻟﻧ ﺎس ‪.‬‬ ‫ﺷرﯾﻔﺔ ‪:‬‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن اﻟظ ﺎﻓر اﻟﻔ ﺎطﻣﻲ‬ ‫ودﻓﻧت ﻓ ﻲ اﻟﻣﺷ ﮭد اﻟﻣﺟ ﺎور ﻟﻘﺑ ر ﻋﻣ رو ﺑ ن اﻟﻌ ﺎص‬
‫ﯾﺄﺗﻲ إﻟ ﻰ زﯾﺎرﺗﮭ ﺎ ﻣﺎﺷ ﯾﺎ ) ‪. ( 3‬اﻟزﯾﻧﺑ ﻲ )اﻟﻧﻘﯾ ب (ط =راد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪491‬‬
‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪512‬اﻟزﯾﻧﺑ ﻲﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ط رد ‪538‬اﻟزﯾﻧﺑ ﻲ =‬ ‫اﻟزﯾﻧﺑﻲ =‬
‫اﻟزﯾﻧﺑ ﺑﺷﻲ = ﯾر ﺑ ن‬ ‫اﻟزﯾﻧﺑاﻟﻘﺎﺳﻲ =م ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪563‬‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪543‬‬
‫ﺣﺎﻣد ‪ 646‬اﺑن زﯾﻧﻲ دﺣﻼن = أﺣﻣد ﺑن زﯾﻧﻲ ‪ 1304‬زﯾﻧﯾﺔ =ﺧﻠﯾل ﺑن ﺑﺎﺳ ﯾﻼ‬
‫ور ‪ 1364‬ھ* ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 3‬ﻧ‪ ( 1‬ﺑﻼء‬ ‫‪ 1363‬ور‬
‫ﺑﺎﺷ) أﺣﻣﺎ ( = د زﯾ‬ ‫زﯾ‬
‫اﻟﯾﻣن ‪ 709 : 1‬واﻟﺑدر اﻟطﺎﻟﻊ ‪258 : 1‬وﻧزھﺔ اﻟﺟﻠ ﯾس ‪( 2 ) . 41 : 2‬دﯾ وان‬
‫اﻻﺳﻼم ‪ -‬خ ‪ ( 3 ) .‬رﺣﻠﺔ اﺑن ﺟﺑﯾر ‪ 47‬طﺑﻌﺔ ﻟﯾدن ‪ .‬وﻓﻲ اﻟﺧطط واﻟﻣزارات‬
‫ﻟﻠﺳﺧﺎوي ‪ 214‬أﻧﮭﺎ ) زﯾﻧب ﺑﻧت ﯾﺣﯾﻰ اﻟﻣﺗوج ﺑن اﻟﺣﺳن اﻻﻧور ﺑن زﯾد اﻻﺑﻠﺞ‬
‫وب‬ ‫ﺎ ﻣﻛﺗ‬ ‫ﻲ طﺎﻟ ﺗ ب (ﺎرﯾﺦ‬
‫وأن )وﻓﺎﺗﮭ‬ ‫ن أﺑ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫ط اﺑ‬ ‫ﺑﺳ‬
‫ﺑﺎﻟرﺧﺎﻣﺔ اﻟﺗﻲ ﻋﻧد رأﺳﮭﺎ ( ‪ ) * .‬ﺣرف اﻟﺳﯾن ( * * ) ﺳﺎ (اﺑ* ن اﻟﺳ ﺎﺋب =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺳﺎﺋب ‪ 146‬اﺑن اﻟﺳﺎﺋب = ھﺷﺎم ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 204‬أﺑو اﻟﺳﺎﺋب = ﻋﺗﺑﺔ‬
‫ﺑن ﻋﺑﯾدﷲ ‪ 350‬ﺳﺎﺋب ﺧﺎﺛر = ﺳﺎﺋب ﺑن ﯾﺳﺎر ‪) * 63‬اﻟﺳﺎﺋب اﻟﺧزرﺟ ﻲ ( *‬
‫ﻠﺑ ن ﺛﻌ ﺔ‬ ‫وﯾد ﺑ‬ ‫نﺳ‬ ‫‪ 71‬ه = ‪. .‬ن‪.‬ﺧ‪ 690 -‬م (‬
‫ﻼد ﺑ‬ ‫ﺎﺋب ﺑ‬
‫اﻟﺳ ) ‪- . . .‬‬
‫وﻻة ‪.‬ﮭد ﺑ درا ‪ ،‬ووﻟ ﻲ‬ ‫ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟ ﺷ‬ ‫اﻻﻧﺻﺎري اﻟﺧزرﺟﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺳﮭﻠﺔ ‪:‬‬
‫اﻟﯾﻣن ﻟﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ .‬وﻟﮫ أﺣﺎدﯾث ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺳﺎﺋب ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ( * ) ‪ 12 - . . .‬ه‬
‫‪ 633‬من(ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن ﻣظﻌ ون اﻟﺟﻣﺣ ﺻﻲ ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺎﺋب ﺑ‬
‫اﻟﺳ‪- . . .‬‬
‫=‬
‫وﺳ ﻠم ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﺣ ﯾن‬ ‫ذوي اﻟرأي واﻻﻗدام ‪.‬وﻻه رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲﮫﻋﻠﯾ‬
‫ﺎن ﻣ ن اﻟرﻣ ﺎة‬ ‫واط ﺑ( درا وأﺣ دا واﻟﺧﻧوﻛ دق ‪.‬‬ ‫وﺷ) ﮭد‬ ‫ﺑرﺣﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻏ زوةﺑ‬
‫وﻋﺎش إﻟﻰ ﯾوم اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ﻓﻘﺗل ﻓﯾﮫ ﺷﮭﯾدا ‪ ،‬وھ و اﺑ ن ﺑﺿ ﻊ وﺛﻼﺛ ﯾن‬ ‫اﻟﻣﻌدودﯾن ‪.‬‬
‫ﺳﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪( 2 ) . 3056‬ﺳ ﯾرة‬
‫اﻟﺳ) ﺎﺋب ﺑ ن ﻓ روخ‬ ‫اﺑن ھﺷﺎم ‪ :‬ﻏزوة ﺑواط ‪ .‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ :‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪* . 3062‬‬
‫( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 140‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪757‬اﻟﺳم (ﺎﺋب ﺑ ن ﻓ روخ اﻟﻣﻛ ﻲ ‪،‬‬
‫أﻛﺛ ‪ .‬ر ﺷ ﻌره ﻓ ﻲ‬ ‫ﺷﺎﻋر ‪ ،‬أﻋﻣﻰ ‪ ،‬ھﺟﺎء ‪ ،‬ﻣن أﻧﺻ ﺎر ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ‬ ‫أﺑو اﻟﻌﺑﺎس ‪:‬‬
‫اﻟﺳ ﺎﺋب‬ ‫آل اﻟزﺑﯾ ر ‪ ،‬ﻏﯾ ر ﻣﺻ ﻌب ‪ ،‬ﻻﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﯾﺣﺳ ن إﻟﯾ ﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻌﯾد‬ ‫نﺳ‬ ‫دﺑ‬ ‫ﺎﺋب ‪-‬ﺑ ‪ 710‬من(ﯾزﯾ‬ ‫دي ( * ) ‪91 - . . .‬‬
‫اﻟﺳه = ‪. . .‬‬ ‫اﻟﻛﻧ‬
‫ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪.‬ﻗﺑﯾل اﻟﺳﻧﺔ اﻻوﻟﻰ ﻣن اﻟﮭﺟ رة ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣ ﻊ أﺑﯾ ﮫ ﯾ وم‬ ‫اﻟﻛﻧدي ‪ :‬ﻣوﻟده‬
‫ﺗﻌﻣﻠﮫ ﻋﻣ ر ﻋﻠ ﻰ ﺳ وق‬ ‫ﺞ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺣﺟ ﺔ اﻟواﺳ وداع ‪.‬‬
‫‪ 22‬دﯾﺛﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧ ر ﻣﺔ ‪ .‬ن ﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔﻟ ‪ .‬ﮫ ﺣ‬ ‫وھ و آﺧ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺎر اﻟﻠﯾﺛ‬ ‫‪ 682‬م ( ن ﯾﺳ‬‫ﺎﺋب ﺑ‬
‫=‪-...‬‬ ‫ﺧﺎﺋب ﺎﺛر ( * ) ‪ 63 - . . .‬ه ﺳ‬ ‫ﺳ‬
‫ﻓﺎرﺳ ﻲ اﻻﺻ ل ‪،‬‬ ‫أﺣد‪ :‬أﺋﻣﺔ اﻟﻐﻧﺎة واﻟﺗﻠﺣ ﯾن ﻓ ﻲ اﻟﻌ رب ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑو ﺟﻌﻔر‬
‫ﻛﺎن أﺑوه ﻣوﻟﻰ ﻟﺑﻧﻲ ﻟﯾث وأﻋﺗﻘوه ‪.‬وﻧﺷﺄ ﺳﺎﺋب ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺣﺗرف اﻟﺗﺟ ﺎرة‬
‫وھ و أول ﻣ ن *‬ ‫وأﺛرى ‪ .‬وﻛﺎن ﺣﺳن اﻟﺻوت ‪ ،‬ﺣﻠو اﻟﻣﻌﺷر ‪.‬ﻗﺎل اﻟﻧ وﯾري ‪:‬‬
‫‪ 3071‬ﺎرﯾﺦ‬‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ت وﺗ‬ ‫ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﻧﻛ‪ ( 1‬ت اﻟﮭﻣﯾ ﺎن ‪( 2 ) . 153‬‬
‫ﺎل‬ ‫ﯾن رﺟ‬ ‫‪ 113‬ﺑ‬
‫واﻟﺟﻣ‪ : 1‬ﻊ‬
‫ﺎل‬ ‫ذﯾب اﻟﻛﻣ‬ ‫وﺧﻼﺻ‪ 369 :‬ﺔ ﺗﮭ‬
‫ﻼم ‪3‬‬ ‫اﻻﺳ‬
‫اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪ 202‬وﻓﻲ ﺳﻧﺔ وﻓﺎﺗﮫ ﺧﻼف ‪ ،‬ﻗﺎل ﯾﺣﯾﻰ اﺑن ﺑﻛﯾر ‪ ) :‬وﯾﻘﺎل ‪:‬ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻏﻧ ﻲ ﺑ ﮫ‬ ‫ﻋﻣل اﻟﻌود ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ وﻏﻧ ﻰ ﺑ ﮫ ‪ ،‬وأول )ﺻ وت (‬ ‫‪ 91‬وھو أﺻﺢ ( ‪.‬‬
‫ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ﻣن اﻟﻐﻧﺎء اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﺗﻘن ‪ ،‬ھو اﻻﺑﯾﺎت اﻟﺗﻲ أوﻟﮭﺎ ‪) :‬ﻟﻣن اﻟ دﯾﺎر‬
‫‪ ،‬رﺳوﻣﮭﺎ ﻗﻔر ( ﻣن ﺻﻧﻌﺔ ﺳﺎﺋب ‪ .‬وﻗﺎل اﻻﺻﺑﮭﺎﻧﻲﻟم‪ :‬ﯾﻛن ﯾﺿ رب ﺑ ﺎﻟﻌود‬
‫ﻲ‬ ‫اﻟﻣﻐﻧ‬
‫د(‬ ‫ﻣﻌﺑ)‬
‫ﺗﺎذ‬ ‫رﺗﺟﻼ ‪.‬و أﺳ‬‫ﻲ ﻣ وھ‬ ‫ﯾب وﯾﻐﻧ‬ ‫رع ﺑﻘﺿ‬ ‫ﺎن ﯾﻘ‬ ‫ﻛ‬
‫رﯾن ‪ .‬ﻣﻊ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ‬ ‫وآﺧ وﺳ‬ ‫اﻟﻣﺷ ﮭور ‪،‬اﺑ و )ن ﺳ رﯾﺞ ( وﻋ) زةﻣ اﻟ ﯾﻼء (‬
‫ﻏﻧﺎءه ﻣرارا ‪ .‬وﻗﯾل ﻓﻲ ﺳﺑب ﺗﺳﻣﯾﺗﮫ )ﺳﺎﺋب ﺧ إﻧﺎﺛرﮫ(ﻏﻧ ﻰ ﺻ وﺗﺎ ﺛﻘ ﯾﻼ ‪،‬‬
‫وﻟﻣ ﺎ ﻗ دم‬ ‫ھذا ﻏﻧﺎ ﺧﺎﺛر ‪ ،‬أي ﻏﯾر ﻣﺣذوق ‪ ،‬ﻓﻠﺻق ﺑ ﮫ ﻟﻘﺑ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻓﻘﺎل ﻣن ﺳﻣﻌﮫ ‪:‬‬
‫ﺟﯾش ﯾزﯾد ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬وﻋﻠﯾﮫ ﻣﺳﻠم ﺑ ن ﻋﻘﺑ ﺔ اﻟﻣ ري ‪ ،‬ﯾرﯾ د دﺧ ول اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪،‬‬
‫ﺧرج أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﻟﻘﺗﺎﻟﮫ ﻓﻲ ) اﻟﺣرة (وﻛﺎن ﻓﻲ ﺟﻣﻠ ﺗﮭمﺳ) ﺎﺋب ﺧ ﺎﺛر (ﻓﻘﺗ ل‬
‫ﻓﻲ اﻟﻣﻌرﻛﺔ ) ‪ . ( 1‬اﻟﺳﺎﺋﺢ =اﻟﻧﻌﻣﺎن ﺑن اﻣرئ اﻟﻘ ﯾس *ﺳ) ﺎﺑﺎ زرﯾ ق ( * )‬
‫ﻗﯾﺻ ر ﺑ ن ﻣﯾﺧﺎﺋﯾ ل زرﯾ ق ‪:‬‬ ‫ﺎﺑﺎ ﺑ‪1974‬ن م (‬
‫‪- 1889‬‬ ‫‪ 1394 - 1306‬ه = ﺳ‬
‫ﻣدرس ﺷﺎﻋر ‪ .‬ﻣن أھل طراﺑﻠس اﻟﺷﺎم ‪.‬وﻟد وﺗوﻓﻲ ﺑﮭ ﻣ ﺎ ‪.‬ن أﺳ رة ﺣوراﻧﯾ ﺔ‬
‫اﻻﺻل اﻧﺗﻘل أﺳﻼﻓﮭﺎ إﻟﻰ طراﺑﻠس ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ وﺑﻣدرﺳﺗﮭﺎ اﻟوطﻧﯾﺔ اﻻرﺛوذﻛﺳﯾﺔ‬
‫واﻻﻏ ﺎﻧﻲ طﺑﻌ ﺔ اﻟ دار ‪: 8‬‬ ‫‪ .‬وﻋﻣل * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﻧوﯾري ‪261 : 4‬‬
‫ﺔ)‬ ‫ر ﻣﺟﻠ‬ ‫رأس ﺗﺣرﯾ‬ ‫اﻟﺻ ‪. 62 : 6‬‬
‫ﺣﺎﻓﺔ ﻓ‬ ‫ن ﻓﻋﺳ ﻲ ﺎﻛر‬ ‫‪ 321‬اﺑ‬
‫ذﯾب‬ ‫وﺗﮭ‬
‫ﻣﻌﮭ‪ .‬د اﻟﻔرﯾ ر ‪ ،‬ﻋ ﺎﻣﯾن ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣ دﯾرا‬ ‫وﻋﻠﻣ( مدةﻓ ‪15‬‬
‫ﻋﺎﻣﻲ ﺎ‬ ‫اﻟﺣ وادث‬
‫ﺎن ﯾﻠﻘ ب ﺑﺷ ﺎﻋر‬ ‫ول ‪.‬إﻟ ﻰ ﻣﻔ ﺗش ﻟﻠﺗﻌﻠوﻛ ﯾم ‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻣ ﺎ‬‫‪36‬‬
‫ﻟﻣدرﺳ ﺔ أﺧ رىوﺗﺣ‬
‫ﺎء وﻋ ﯾن ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻟ رﺋﯾس ﺑﻠدﯾ ﺔ ط راﺑﻠس ‪ ،‬ﻣ دةوﻟ‪ .‬دﯾ ﮫ )وان ﺷ ﻌر ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﺧﺿ ر‬ ‫ﯾﺷﺗﻣل ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻧظ م ﻣ دة ‪. ( 1 ) 1932 - 1908‬اﻟﺳ ﺎﺑق =‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 718‬م (‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 100‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ري ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ﺳ‪) * 538‬ﺎﺑق اﻟﺑرﺑ‬
‫اﻟزھ ﮫﺎدﻛ ‪ .‬ﻼم ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ن ﻟ‬ ‫ﺎﺑق ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﺑرﺑ ري ‪ ،‬أﺑ و ﺳﺷ ﻌﯾد ‪:‬‬
‫اﻟﺣﻛﻣﺔ واﻟرﻗﺎﺋق ‪ .‬وھو ﻣن ﻣوﻟﻲ ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ‪.‬واﻟﺑرﺑري ﻟﻘب ﻟﮫ ‪ ،‬وﻟم ﯾﻛن ﻣ ن‬
‫ﺳﻛن‪.‬اﻟرﻗﺔ ‪ ،‬وﻛﺎن ﯾﻔد ﻋﻠﻰ ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ‪ ،‬ﻓﯾﺳﺗﻧﺷ ده ﻋﻣ ر ‪،‬‬ ‫اﻟﺑرﺑر‬
‫راﺟم ﻋﻠﻣ ﺎء ط راﺑﻠس‬ ‫ﻓﯾﻧﺷ ده ﻣ ن ﻣواﻋظ ﮫ ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1‬ﺗ * ) ‪( 1‬‬
‫‪ 198‬ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ أﺑﯾﮫ ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﮭﻼل ‪ :‬ﻧوﻓﻣﺑر ‪ 1956‬ص ‪144‬وﺟرﯾدة اﻟﺣﯾ ﺎة‬
‫ﺎر ‪( 2 ) . 1974 / 9 / 26‬‬ ‫دة اﻟﻧﮭ‬ ‫ﻲ ﺟرﯾ‬ ‫اﻟزﻏﺑ‪ 1974‬ﻲ ﻓ‬
‫وأدوار‪/ 8 /‬‬
‫‪17‬‬
‫ﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 38 : 6‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪164 : 4‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪) * . 107 : 1‬‬
‫ﺳ ﺎﺑق اﻟﻣرداﺳ ﻲ ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 473‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪1080‬ﺳ م (ﺎﺑق ﺑ ن‬
‫آﺧر ‪:‬اﻻﻣ راء اﻟﻣرداﺳ ﯾﯾن ﻓ ﻲ ﺣﻠ ب ‪.‬‬ ‫ﻣﺣﻣود ﺑن ﻧﺻر ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣرداس‬
‫ﻧﺻ ﺎنراﺳ‪ .‬ﺎﺑق ﺿ ﻌﯾﻔﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 468‬ه ل اﻟﺗ رك أﺧ ﺎه وﻛ‬ ‫ﺗوﻻھ ﺎ ﺑﻌﺳ دﻧﺔأن ﻗﺗ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﺗﮫ ‪ ،‬أراد ﻣﺻﺎﻧﻌﺔ اﻟﺗرك ﻓواﺻﻠﮭم ﺑﺎﻟﻌطﺎﯾﺎ وﻻن ﻟﮭ م ‪ ،‬ﻓ ﺎزدروه ‪.‬وﻛﺛ ر‬
‫رھم ﺑﻣﻠ ك ﺣﻠ ب ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ اﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﺳ ﻼ‬
‫ﻣنوﻏﯾ‬‫اﻟطﺎﻣﻌونﺟﻘﺔ‬
‫وﺣﺻر ﺳ ﺎﺑق ﻓ ﻲ ﻗﻠﻌﺗﮭ ﺎ‬ ‫ﺷرف اﻟدوﻟﺔ ﻣﺳﻠم ﺑن ﻗرﯾش اﻟﻌﻘﯾﻠﻲ ) ﺳﻧﺔ ‪ 472‬ه (‬
‫‪ ،‬ﺛم اﺳﺗﺳﻠم ﺳﻧﺔ ‪ 473‬واﻧﻘرﺿت ﺑﺎﺳﺗﺳﻼﻣﮫ دوﻟﺔ آﺑﺎﺋﮫ ) ‪) * . ( 1‬ﺳﺎﺑور ﺑ ن‬
‫طﺑﯾ ب ﻣﻘ دم ‪.‬‬ ‫ﺳﮭل ( * ) ‪ 255 - . . .‬ه = ‪ 869 - . . .‬م ( ﺳﺎﺑور ﺑن ﺳﮭل ‪:‬‬
‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎﻛﺗ) ﺎب‬ ‫ﺎرس (‬
‫ﺻ ﺎﺣب ﺑﯾﻣﺎرﺳ ﺗﺎن ﺟﻧدﯾﺳ ﺎﺑورﺑﻔ) ﻟ ﮫ‬ ‫ﺎن ﻛ‬
‫اﻻﻗراﺑﺎذﯾن ( و )ﻗوى اﻻطﻌﻣﺔ وﻣﺿﺎرﻋﺎ وﻣﻧﺎﻓﻌﮭ ﺎ ( اﻟو )رد ﻋﻠ ﻰ ﺣﻧ ﯾن (‬
‫اﻟﻣ ( ؤﺗﻣن ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫و ) اﻟﻘول ﻓﻲ اﻟﻧوم واﻟﯾﻘظﺔ ( ) ‪ . ( 2‬اﻟﺳﺎﺟﻲ )اﻟﻣﺣ دث‬
‫) ‪ ( 507‬اﺑن اﻟﺳﺎدات = ﻋﺑد اﻟﻐﻧﻲ ﺑن ﺷﺎﻛر ‪) * 1265‬ﺳ ﺎرةاﻟﺣﻠﺑﯾ ﺔ ( * ) ‪.‬‬
‫‪ 1300‬مت(أﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن‬ ‫ﺎرة ﺑﻧ‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 700‬ه = ‪. . .‬ﺳ‪-‬‬ ‫‪-..‬‬
‫ﺎﻋرة ﺔ‪: ،‬ﻗ ﺎل اﺑ ن اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ﻓ ﻲ ﺗرﺟﻣ ﺔ اﺑ ن ﺳ ﻠﻣون ‪:‬وﻟﻘ ﻲ‬ ‫اﻟﺻﻼحﺷاﻟﺣﻠﺑﯾ‬
‫ﯾﺧﺔ اﻻﺳ ﺗﺎذة اﻻدﯾﺑ ﺔ اﻟﺷ ﺎﻋرة ﺳ ﺎرة اﻟﺣﻠﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وأﺟﺎزﺗ ﮫ ‪ ،‬وأﻟﺑﺳ ﺗﮫ‬
‫ﺧرﻗﺔ اﻟﺗﺻوف ‪ ،‬وأﻧﺷدﺗﮫ ﻗﺻﯾدة * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﺧﺗﺻر ﻣن ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫واﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن‬ ‫اﻟﻌظﯾﻣ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ‪Journal 363 - 361 . 1938 P Asiatique‬‬
‫ووﻗ ‪307‬ﻊ اﺳ ﻣﮫ ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫واﻟﻣﻧ ﺗظم ‪: 8‬‬ ‫اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ ﻧﺔوﻣ‪ 472‬ﺎ ﻗﺑﻠﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫طﺑﻘ ﺎت اﻻطﺑ ﺎء‬ ‫ﺳﺎﺑور ( وھو ﺗﺻﺣﯾف ‪.‬وﺗﺎرﯾﺦ أﺑﻲ اﻟﻔ داء ‪( 2 ) . 193 : 2‬‬
‫اﻟﻘﺎﺿ مﻲأﻓ( رد ﻟﮭ ﺎ ﺗرﺟﻣ ﺔ طوﯾﻠ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺛ‬ ‫‪ . 161 : 1‬ﻣن ﺷﻌرھﺎ )أوردھ ﺑ ﺎ ان‬
‫ﻗﺎل ﻓﯾﮭﺎ ‪ :‬إﻧﮭﺎ دﺧﻠت اﻻﻧدﻟس وﻣدﺣت أﻣراءھﺎ ‪ ،‬وﻗدﻣت ﻋﻠﻰ ﺳﺑﺗﺔ ﻓﻲ أواﺧر‬
‫اﻟﻣﺋﺔ اﻟﺳﺎﺑﻌﺔ ‪ ،‬ﻓﻣدﺣت رؤﺳ ﺎءھﺎ وﺧﺎطﺑ ت ﻛﺗﺎﺑﮭ ﺎ وﺷ ﻌراءھﺎ ‪.‬وأورد طﺎﺋﻔ ﺔ‬
‫ﻌرھﺎ ‪ .‬م ﯾ ذﻛر وﻓﺎﺗﮭ ﺎ ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ﺳ ﺎروجﺣﻣ= زة ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫وﻟ‬ ‫ﺣﺳﻧﺔ ﻣن ﺷ‬
‫ور ( * ) ‪ 1341 - 1296‬ه = ‪ 1922 - 1879‬م (‬ ‫ﺳ ‪) * 613‬ﻛﺗ ﺎروﻓﯾم ﻓ‬
‫ﺳﺎروﻓﯾم ﻓﻛﺗور اﻟﻣﺎروﻧﻲ ‪ ،‬رﺷﯾد ﺑن ﯾوﺳف ﻋطﺎ ﷲ ‪:‬أدﯾب ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲوﻟ‪ .‬د ﻓ ﻲ‬
‫ﻋﺑﯾﺔ ) ﻣن ﻗرى ﻟﺑﻧﺎن (وﺗﻌﻠم ﺑﺑﯾروت ‪ ،‬وﺗرھب ‪ ،‬وﺻﺎر ﻣن إﺧوة اﻟﻣ دارس‬
‫وﻋﮭ د إﻟﯾ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﺳﯾﺣﯾﺔ ) اﻟﻔرﯾر ( وﻛﺎن اﺳﻣﮫ رﺷﯾدا ‪ ،‬ﻓﺄﺻﺑﺢ ﺳﺎروﻓﯾم ﻓﻛﺗور ‪.‬‬
‫دس ‪ ،‬ﻓ ﺄﻟف ﻛﺗﺎﺑ ﮫﺗ ) ﺎرﯾﺦ اﻵداب‬ ‫درﯾس ﺔ ﻓ ﻲ ﻛﻠﯾ ﺔ )‬
‫اﻟﻔرﯾﺑﺎﻟﻘ ر (‬ ‫ﺑﺗ اﻟﻌرﺑﯾ‬
‫ﻓﻛﺎھﯾ ﺔ وﺗﻣﺛﯾﻠﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻣدرﺳﻲ ‪ ،‬وﺗرﺟم ﻋ ن اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ )رواﯾ ﺎت (‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫وﻟ ﮫ ﻧظ م ﺟﻣ ﻊ ﻓوأﺻ ﻲدﯾ)ﯾب ﺑوان (داء اﻟﺻ در ‪ ،‬ﻓرﺣ ل إﻟ ﻰ ﻓرﻧﺳ ﺔ ‪،‬‬
‫ﻣﺳﺗﺷﻔﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣوﻻن ‪) * Moulins ) 2 ( .‬ﺳﺎرﯾﺔ ﺑن زﻧ ﯾم ( * )‬
‫‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 30‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 650‬م ( ﺳﺎرﯾﺔ ﺑن زﻧﯾم ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺟﺎﺑر‬
‫اﻟﻔﺎﺗﺣﯾن ‪.‬ﺎن ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ‬
‫ﻛ‬ ‫اﻟﻛﻧﺎﻧﻲ اﻟدﺋﻠﻲ ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﺷﻌراء ‪ ،‬اﻟﻘﺎدة ‪،‬‬
‫وﻟﻣ‪ .‬ﺎ ظﮭ ر اﻻﺳ ﻼم‬ ‫ﻟﺻﺎ ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﻐ ﺎرات ‪ ،‬ﯾﺳ ﺑق اﻟﻔ رس ﻋ دوا ﻋﻠ ﻰ رﺟﻠﯾ ﮫ‬
‫ﯾش ‪ ،‬وﻰ ﺑ ﻼد ﻓ ﺎرس ﺳ ﻧﺔ ‪ 23‬ه ‪،‬‬ ‫ﻋﻣ ‪ .‬ر أﻣﯾ را ﻋﻠ ﺳﻰ ﺟ ﯾره إﻟ‬ ‫وﺟﻌﻠ أﺳ ﮫ ﻠم‬
‫ذوة اﻻﻗﺗﺑ ﺎس ﻻﺑ ن‬ ‫ﻓﻔ ﺗﺢ ﺑ ﻼدا ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ أﺻ ﺑﮭﺎن ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 3‬ﺟ* ) ‪( 1‬‬
‫اﻟﻘﺎﺿﻲ ‪ 5‬ﻣن اﻟﻛراس ‪ 31‬واﻟﺻﻔﺣﺔ ‪ ( 2 ) . 331 - 324‬ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺷرق ‪: 29‬‬
‫ﻲ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫‪681‬اﻵداب اﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫ن ﻧﺷ وﺗ ﺄﺗﮭﺎﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫واﻵدابو ‪860‬‬
‫اﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫‪775‬‬
‫ﻓﻲ ‪.‬رواﯾﺔ ؟ وھو اﻟﻣﻌﻧ ﻲ ﺑﻘ ول ﻋﻣ ر ‪:‬‬ ‫اﻟرﺑﻊ اﻻول ﻣن اﻟﻘرن اﻟﻌﺷرﯾن ‪154‬‬
‫وان ﺳ* ) ﺎطﻊ‬ ‫ﻲ (أﻧط=‬ ‫دي)ﺳﺎﺳ‬ ‫ﻲ‬ ‫ل!)‪.(1‬‬
‫ﺳﺎﺳ‬ ‫ﺎرﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﺟﺑ‬ ‫ﺎﺳ‬ ‫ﯾ‬
‫اﻟﺣﺻري ( * ) ‪ 1388 - 1300‬ه = ‪ 1968 - 1883‬م ( ﺳﺎطﻊ ﺑن ﻣﺣﻣد ھﻼل‬
‫اﻟﺗرﺑﯾﺔ ‪.‬رك ﺛ م ﺗﻌ رب ‪.‬‬
‫ﺗﺗ‬ ‫اﻟﺣﺻري ‪ ،‬أﺑو ﺧﻠدون ‪ :‬ﻛﺎﺗب ﺑﺎﺣث ‪ ،‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء‬
‫رﺋ ﯾس ﻣﺣﻛﻣ ﺔ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ‬ ‫ﻧﻌﺎء ‪.‬‬
‫واﻟ ده‬‫وﻛل ‪ .‬دﺎنﺑﺻ‬
‫ﺣﻠﺑ ﻲ اﻻﺻ وﻟ‬
‫اﺳطﻧﺑول ‪ ،‬وﺗﻧﻘل ﻓﻲ اﻟﺗﻌﻠﯾم واﻻدارة ‪.‬وأﺻدر ﻣﺟﻠﺔ ﺑﺎﻟﺗرﻛﯾﺔ ﻓ ﻲ )اﻟﺗرﺑﯾ ﺔ (‬
‫أول ﻣﺎ ﺻ در ﻣ ن ﻧوﻋﮭ ﺎ ﺑﺗﻠ ك اﻟﻠﻐ ﺔ ‪.‬ووﺿ ﻊ ‪12‬‬
‫ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﺑﺎﻟﺗرﻛﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫إﻧﮭﺎﻗﯾل ‪:‬‬
‫اﻧﻔﺻ ﻠت ﺳ ورﯾﺔ ﻋ ن اﻟﺣﻛ م اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ )‬ ‫طﺑﻌت ﻛﻠﮭﺎ )ﻛﻣﺎ اﺧﺑرﻧﻲوﻟﻣھ ﺎو (‬
‫اﻟﻣﻠ لك ﺑ( ن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪ ،‬ﻓﺟﺎءھ ﺎ‬ ‫ﻓﯾﺻ‬
‫إﻟﯾﮭ د ﺎ ﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﺷ رﯾف )‬ ‫‪( 1918‬‬
‫ﻋﺗ ﮫ‬
‫وﻛﺗﺎﺑﺔ ‪.‬ﯾن وزﯾ را ﻟﻠﻣﻌ ﺎرف ﺑدﻣﺷ ق ) ‪. ( 2‬‬ ‫وﺟدد ﻋﮭده ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﺣدﯾﺛﺎ وﻋ‬
‫ﯾون ﺳ ورﯾﺔ ﺳ ﺎﻓر إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ﻓﻛ ﺎن ﺑﮭ ﺎ ﻣ دﯾرا ﻟ دار اﻵﺛ ﺎر‬ ‫ﻧﺳ‬
‫دﻋ ﻲ‬ ‫وأﺟﺑر ﻋﻠ ﻰ ﻣﻐﺎدرﺗﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔﻓﻌ‪ 41‬ﺎد إﻟ ﻰ ﺣﻠ ب و‬ ‫ورﺋﯾﺳﺎ ﻟﻛﻠﯾﺔ اﻟﺣﻘوق ‪.‬‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬ ‫ﻣﺳﺗﺷﺎرا ﻓﻧﯾﺎ ﻓﻲ وزارة اﻟﻣﻌﺎرف ﺑدﻣﺷق ‪ ،‬ﻓزاوﻟﮭﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪46 - 44‬‬
‫ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓﻌﮭدت إﻟﯾﮫ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟدول اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑﺈﻧﺷﺎء )ﻣﻌﮭد اﻟدراﺳ ﺎت (وإدارﺗ ﮫ‬
‫‪50‬ﻋرﺑﯾﺎ ﻛﺎن أﺻدﻗﺎؤه ﯾﺳ ﺎﻋدوﻧﮫ ﻓ ﻲ إﺻ ﻼح ﻟﻐﺗﮭ ﺎ‬ ‫ﻛﺗﺎﺑﺎ‬
‫‪ .‬وﺻﻧف أﻛﺛر ﻣن‬
‫ﻗﺑل اﻟطﺑﻊ ‪ .‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﺑﺎدئ اﻟﻘراءة اﻟﺧﻠدوﻧﯾﺔ ( و )دروس ﻓﻲ أﺻول اﻟﺗ درﯾس‬
‫( و ) اﻟﻌروﺑﺔ أوﻻ ( و ) اﻟدﻓﺎع ﻋن اﻟﻌروﺑﺔ ( ﻣو )ذﻛرات ﻋ ن اﻟﻌ راق ( و‬
‫) دراﺳﺎت ﻋن ﻣﻘدﻣﺔ اﺑن ﺧﻠدون ( ﺟزآن ‪ ،‬و )آراء ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ واﻻﺟﺗﻣ ﺎع (‬
‫اﻻﺻ( ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫آراء ﻓو ) ﻲ اﻟﺗرﺑﯾ ﺔ واﻟﺗﻌﻠ ﯾم ( *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫واﻟﻧﺟ وم‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪49 : 2‬‬ ‫ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪6‬وﺗ ‪43 :‬‬ ‫‪3034‬‬‫وﺗﮭ‬
‫ﻟﻼطﻼع ﻋﻠﻰ ﺧطر اﻟ دور اﻟ ذي ﻗ ﺎم‬ ‫اﻟزاھرة ‪ ( 2 ) . 77 : 1‬ﯾﻘول اﻟﻣﺷرف ‪:‬‬
‫ﺑﮫ ﺳﺎطﻊ اﻟﺣﺻري واﻟﻣﮭﻣﺎت اﻟﺗﻲ اظطﻠﻊ ﺑﮭﺎ أﺛﻧﺎء اﻟﻌﮭد اﻟﻔﯾﺻﻠﻲ ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ‬
‫آراء ﻓ ﻲ‬ ‫وﺑﺧﺎﺻ ﺔ اﻟﻘدﻣ ﺔ ‪ ،‬ﺑﻘﻠﻣ ﮫ ‪ .‬و )‬ ‫أﻧظ ر ﻛﺎﻣ ل ﻛﺗﺎﺑ ﯾ ﮫ )وم ﻣﯾﺳ ‪ ،‬ﻠون (‬
‫آراء )ﻓ ﻲ اﻟﻠﻐ ﺔ‬ ‫آراء( ﻓو ) ﻲ اﻟﻘوﻣﯾ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ( و‬ ‫اﻟﻌﻠ ﺧم واﻻﻼق واﻟﺛﻘﺎﻓ ﺔ‬
‫واﻻدب ( و ) آراء ﻓﻲ اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻘوﻣﯾﺔ ( و ) اﻻﻗﻠﯾﻣﯾﺔ ‪:‬ﺟذورھﺎ وﺑ ذورھﺎ (‬
‫اﻟﺑﻼد اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ ( دﻓو )ﺎع ﻋ ن اﻟﻌروﺑ ﺔ ( و )ﺻ ﻔﺣﺎت‬ ‫و)‬
‫اﻟﻌ ) رب ﻓ ﻲ اﻟﺣ رب‬ ‫ﻣرﺷ د اﻟﻘ راءة اﻟﺧﻠدوﻧﯾ ﺔ ( و‬ ‫ﻣن اﻟﻣﺎﺿﻲ اﻟﻘرﯾب ( و )‬
‫اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ اﻻوﻟﻰ ( و ) اﻟﻌروﺑﺔ ﺑﯾن دﻋﺎﺗﮭﺎ وﻣﻌﺎرﺿﯾﮭﺎ ( و ) ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ واﻻدب‬
‫وﻋﻼﻗﺗﮭﻣ ﺎ ﺑﺎﻟﻘوﻣﯾاﻟﻘوﻣﯾﺔ ( وﺔ)اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟ دﯾن اﻻﺳ ﻼﻣﻲ (ﻣ و )ﺎ ھ ﻲ‬
‫ﻣذﻛراﺗﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق‬ ‫اﻟﻘوﻣﯾﺔ ( و ) ﻣﺣﺎﺿرات ﻓﻲ ﻧﺷوء اﻟﻔﻛرة اﻟﻘوﻣﯾﺔ ( و )‬
‫وﻛﻠﮭ ﺎ ﻣطﺑوﻋ ﺔ ﻣﺗداوﻟ ﺔ ‪.‬‬ ‫( و ) ﯾوم ﻣﯾﺳﻠون واﻟﺣرﻛﺔاﻟﻘوﻣﯾﺔ ﻓﻲ ﺳ ورﯾﺔ ( ‪.‬‬
‫ﺎﻋر ( ﻲ= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د )‬ ‫اﻟﺷ ﻋﻠ‬ ‫وﻛﺎﻧ ت وﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺑﻐ داد ) اﺑ‪. ( 1‬ن اﻟﺳ ﺎﻋﺎﺗﻲ )‬
‫‪ 618‬ن اﻟﺳ ﺎﻋﺎﺗﻲ )‬ ‫رﺿ وان ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫‪ ( 604‬اﺑن اﻟﺳﺎﻋﺎﺗﻲ )اﻟطﺑﯾ ب ( =‬
‫ﻣﺣﻣ= ود ﺻ ﻔوت )‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻋر (‬ ‫اﻟﺳ ﺎﻋﺎﺗﻲ )‬ ‫= ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪694‬‬ ‫اﻟﻔﻘﯾ أﺣﻣﮫ ( د‬
‫‪ ( 1298‬اﺑن ﺳﺎﻋد = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ‪) * 749‬اﺑن ﺟؤﯾ ﺔ ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫= ‪ ( . . . - . . .‬ﺳﺎﻋدة ﺑن ﺟؤﯾﺔ اﻟﮭذﻟﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻛﻌب اﺑن ﻛﺎھل ‪ ،‬ﻣن ﺳﻌد‬
‫ھذﯾل ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن ﻣﺧﺿرﻣﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ واﻻﺳﻼم ‪ .‬أﺳﻠم ‪ ،‬وﻟﯾﺳت ﻟﮫ ﺻﺣﺑﺔ ‪.‬‬
‫ﺷﻌره ﻣﺣﺷو ﺑﺎﻟﻐرﯾ ب واﻟﻣﻌ ﺎﻧﻲ اﻟﻐﺎﻣﺿ ﺔ ﻟ‪ .‬ﮫدﯾ) وان ﺷ ﻌر ‪-‬‬ ‫ﻗﺎل اﻵﻣدي ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺟ) ‪( 1‬م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪19 - 16 : 2‬‬ ‫ط ( ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫واﻻدب اﻟﻌرﺑ ﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻ ر‬ ‫وﻣﻌ ﺎﻟم واﻋ ﻼم ‪306‬‬ ‫وﻣن ھو ﻓﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪116 : 1‬‬
‫واﻧظر ﻣﻘﺎﻻ ﻟﻌﺟ ﺎج ﻧ وﯾﮭض ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 122‬وﺟرﯾدة اﻟﻣﻔﯾد ﺑدﻣﺷق ‪ 16‬رﺟب ‪1337‬‬
‫وا دي ‪83‬‬ ‫ﺧزاﻧ( ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪476 : 1‬ﻵﻣ‬ ‫ﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪2 ) . 1969 / 1 / 1‬‬
‫وﺳﻣط اﻵﻟﻲ ‪ 115‬واﻟﻌﯾﻧﻲ ‪ 544 : 2‬ودﯾوان اﻟﮭذﻟﯾﯾنﺳ‪) .‬ﺎﻋدة ﺑ ن ﻛﻌ ب ( *‬
‫ﺳﺎﻋدة ﺑن ﻛﻌب ﺑن اﻟﺧزرج ﺑ ن ﺣﺎرﺛ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫)‪(...-...=...-...‬‬
‫ذرﯾﺗ‪ .‬ﮫ ﺳ ﻌد ﺑ ن ﻋﺑ ﺎدة ‪ ،‬وﻛﺛﯾ ر ﻣ ن‬ ‫اﻻﻧﺻﺎر ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎنﺟ‪ :‬د ﻣﺟ نﺎھﻠﻲ‬
‫ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ) ‪. ( 1‬‬
‫رھم ‪.‬ﻰ ﺑﻧﯾ ﮫ ﺗﻧﺳ بﺳ) ﻘﯾﻔﺔ ﺑﻧ ﻲﺳ ﺎﻋدة (‬ ‫اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ وﻏﯾ وإﻟ‬
‫اﺑن اﻟﺳﺎﻋﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن أﻧﺟب ‪ 674‬اﻟﺳﺎﻛﻧﺎﻧﻲ ) اﻻراﻧﻲ ( =ﻣﺣﻣود ﺑن ﻣﺣﻣ د‬
‫) ‪ ( 734‬ﺳﺎﻻر ) أو ﺳﻼر ( = ﺣﻣزة ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز أﺑو ﺳﺎﻟم )اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ ( =‬
‫ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫إﺑراھﯾم ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 762‬اﺑن ﺳﺎﻟم = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻣر ‪ 917‬اﺑن ﺳﺎﻟم =‬
‫اﻟﻣﻧﺗﺧ ب ( * ) ‪ 611 - . . .‬ه = ‪1215 - . . .‬ﺳ م ( ﺎﻟم ﺑ ن‬ ‫ﺳ ﺎﻟم ‪) * 1134‬‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﺳﺎﻟم اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣرﺟﻰ ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﻣﻧﺗﺧب ‪ :‬ﻧﺣوي ﻋروﺿﻲ‬
‫‪ ،‬ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪ .‬ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻗرأ ﻋﻠﯾﮫ ﯾﺎﻗوت اﻟﺣﻣوي اﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﻌروض ‪،‬‬
‫وأرﺟ وزة ﻓ ﻲ )‬ ‫ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻟﮫ )ﺻﻧﺎﻋﺔ اﻟﺷ ﻌر ( و )اﻟﻘ واﻓﻲ ( و )اﻟﻌ روض (‬
‫اﻟﻧﺣ و ( ) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن ﺷ ﯾﺧﺎن ( * ) ‪ 1046 - 995‬ه = ‪ 1637 - 1587‬م (‬
‫ﻓﺎﺿ ل ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻣﺗﺻ وﻓﯾن ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﺳﺎﻟم ﺑن أﺣﻣد ﺑ ن ﺷ ﯾﺧﺎن اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪:‬‬
‫ﺗﻣﺷ ﯾﺔ أھ ل‬ ‫أھل ﻣﻛﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺑﻠﻐﺔ اﻟﻣرﯾد (ﻓﻲ اﻟﺗﺻ وف ‪ ،‬و )‬
‫وﻟ ﺷ ﻌر ) ‪* . ( 3‬‬‫اﻟﯾﻘﯾن ( و ) اﻻﺧﺑﺎر واﻻﻧﺑﺎء ﺑﺷﻌﺎر ذوي اﻟﻘرﺑﻰ اﻻﻟﺑﺎء ( ﮫ‬
‫وﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪346‬‬ ‫ﻣﻌﺟ ( م اﻟﺑﻠ دان ‪95 : 5‬‬‫ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 225‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة‬ ‫إرﺷ ( ﺎد اﻻرﯾ ب ‪: 4‬وﺑﻐﯾ‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪2 ) . 521 : 1‬‬ ‫اﻻرب ‪232‬‬
‫‪ ( 3 ) . 251‬اﻟﻣﺷرع اﻟروي ‪ 104 : 2‬وﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ 200 : 2‬وﻧظم اﻟدرر ‪-‬‬
‫ن‬ ‫ﺎﻟم ( * ) ‪ - . . . 678 - . . .‬ه =ﺳ ‪ 1279‬م (‬
‫ﺎﻟم ﺑ‬ ‫اﻟﺳ خ ‪) * .‬ﻠطﺎن ﺳ‬
‫إدرﯾس ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺣﺑوﺿﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪:‬ﺻﺎﺣب ظﻔ ﺎرﻓ ) ﻲ اﻟ ﯾﻣن‬
‫( وھو آﺧر ﻣن ﻣﻠﻛﮭﺎ ﻣن اﻟﺣﺑوﺿﯾﯾن ‪.‬وﻣﻧﮫ اﻧﺗﻘﻠت ﻣﻣﻠﻛﺔ ظﻔﺎر إﻟﻰ آل ﻋﻠ ﻲ‬
‫ﺎﻧﻲ ‪.‬ﺎن ﻋ ﺎﻗﻼ طﻣوﺣاﺳ ﺎ ‪.‬ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ ﺣﺿ رﻣوت ﺑرﺿ ﻰ‬ ‫ﺑن رﺳ ول اﻟﻐﺳ ﻛ‬
‫وطﻣﻊ ﺑ ﮫ اﻟﻣظﻔ ر اﻟرﺳ وﻟﻲ ‪،‬‬ ‫أھﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﺛم اﻧﺗﻘﺿوا ﻋﻠﯾﮫ وأﺧرﺟوا ﻋﻣﺎﻟﮫ ﻣﻧﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﻓﻛﺎﻧت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ وﻗﺎﺋﻊ اﻧﺗﮭت ﺑﻣﻘﺗل اﻟﺳﻠطﺎن ﺳﺎﻟم ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺣﻠ ﺔ ﻋوﻗ د ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﺣ ﺎل‬
‫ظﻔ ﺎر ) ‪1‬ﺳ ( ‪* .‬ﺎﻟم)ﺑ ن ﺛ وﯾﻧﻲ ( * ) ‪ 1290 - . . .‬ه = ‪ 1873 - . . .‬م (‬
‫ﻓﻲ ﺳ ﯾرﺗﮫ إﺳ ﺎآت ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻟم ﺑن ﺛوﯾﻧﻲ ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن ﺳﻠطﺎن ‪ :‬ﻣﻠك ﻋﻣﺎن وﻣﺳﻘط ‪.‬‬
‫ﺻأﺑ ﺑﺎهﺎه ﻓﯾﺳ ﻲ ﺗ دﺑﯾر ﻣﻣﻠﻛﺗ ﮫ ‪ ،‬ﺛ م طﻣ ﻊ ﺑ ﺎﻻﻧﻔراد ﻓ ﻲ اﻟﻣﻠ ك ‪،‬‬ ‫ﻛﺎن ﻓ ﻲﺎﻋد‬
‫وذھ ب إﻟ ﻰ‬ ‫‪1282‬ﻲه (ﻣﯾﻧ ﺎء ﺻ ﺣﺎر ‪ ،‬واﻧﻔ رد ﺑ ﺎﻻﻣر ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﻏﺗﺎل أﺑﺎه )ﺳ ﻧﺔ ﻓ‬
‫ﻣﺳﻘط ﻓﺟﻣﻊ رؤﺳﺎء اﻟﻘﺑﺎﺋل وأﺧﺑرھم ﺑﺄﻧﮫ ﻗﺗل أﺑﺎه ﻟظﻠﻣﮫ ‪ ،‬ﻓرﺿوا ﻋن ﻋﻣﻠﮫ ‪،‬‬
‫ﺎﻟﯾﯾن ‪،‬‬ ‫ﺗﻧﺟد ﺑﺎﻟﺑرﺗﻐ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ‬ ‫ﺎروا ﻋﻠﯾ‬ ‫روه ‪ .‬ﮭرا ‪ ،‬وﺛ‬ ‫ﺗﻣر ﺳ وأﻗﻧﺗﯾن وأﺷ‬
‫وﻛﺎﻧت ﻟﮭم ﺳﻔن ﻣﺳ ﻠﺣﺔ ﻓ ﻲ ﺷ ﺎطﺊ ﻣﺳ ﻘط ‪ ،‬ﻓﺄﻋ ﺎﻧوه ﺑطﻠﻘ ﺔ ﻣ دﻓﻊ واﺣ دة ‪ ،‬ﺛ م‬
‫ﺧذﻟوه ‪ .‬وﺧﻠﻊ ﺳﻧﺔ ‪ 1285‬ه‪ ،‬ﻓرﺣل إﻟﻰ اﻟﮭﻧد ﻓﻲ أﯾﺎم اﺳﺗﯾﻼء ﺗرﻛﻲ ﺑن ﺳ ﻌﯾد‬
‫ﮫ)‪)*.(2‬‬ ‫ﮫ ووطﻧ‬ ‫ن أھﻠ‬ ‫دا ﻋ‬ ‫ﺎ ﺑﻌﯾ‬ ‫ﺎت ﻓﯾﮭ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ﻓﻣ‬
‫‪ 1920‬ﺑمﺳ( نﺎﻟراﺷ د ﺑ ن‬ ‫م‬ ‫اﻟﺧروﺻ ﻲ ( * ) ‪ 1338 - 1301‬ه = ‪- 1884‬‬
‫واﻟﻌﻘ ود‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﺛﻐ ر ﻋ دن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر *ھ) ﺎﻣش ‪( 1‬ﺗ * ) ‪( 1‬‬
‫اﻟﻠؤﻟؤﯾﺔ ‪213 - 207 : 1‬وھو ﻓ ﺻﻲ )ﻔﺣﺎت ﻣ ن اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﺣﺿ رﻣﻲ ( ‪) 89‬‬
‫اﻟﺣﺑوظﻲ ( ﺧطﺄ ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟزﺑﯾدي ﻓﻲ اﻟﺗﺎج ‪ 18 : 5‬ﺣﺑوﺿﺔ ﻛﺳﺑوﺣﺔ ﻗرﯾﺔ ﻗرﯾﺑﺔ‬
‫اﻻ ﺎن ‪ 220 : 2‬و‬ ‫ﺗﺣﻔ ﺔ ﻋﯾ‬ ‫ن ﺷ ﺑﺎم وﺗ رﯾم ‪ ،‬ﻣ ن أﻋﻣ ﺎل ﺣﺿ رﻣوت ‪( 2 ) .‬‬
‫ﻲ ‪. 35‬‬ ‫ﯾﺞ اﻟﻔﺎرﺳ‬ ‫وﺑﻲ ﻟﻠﺧﻠ‬ ‫‪ 230‬واﻟﺟﻧ‪235‬‬
‫ﺎن واﻟﺳ ‪ - 225‬ﺎﺣل‬
‫ﻋﻣﺎنﺑﮭ ‪ .‬ﺎ ﻓ ﻲ إﺣ دى ﻗ رى اﻟﺑﺎطﻧ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﺧروﺻﻲ ‪ :‬ﻣن أﺋﻣﺔ اﻻﺑﺎﺿﯾﺔ ﻓﻲ وﻟد‬
‫رﻗﯾﺔ ‪.‬ﻊ ﺑﺎﻻﻣﺎﻣ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻲ ﺑﻠ دة اﻟﻌ واﺑﻲ ‪ ،‬ﺛ م ﻓ ﻲ اﻟﻘﺎﺑ ل ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ وﺑوﯾ‬
‫وﺟﮭ ز‬ ‫دﻋ ﻰ طﺎﻋﺗ ﮫ ‪.‬‬ ‫ب هإﻟ ﻰ اﻻﻗ ﺎﻟﯾم ﯾوھﺎ إﻟ‬ ‫ﻣﺳ ﺟد ﺗﻧ وف ﺳ ‪ ،‬ﻧﺔﻓﻛﺗ‪1331‬‬
‫ﺟﯾﺷﺎ اﻓﺗﺗﺢ ﺑﮫ ﻧزوى وﻣ ﻧﺢ ‪ ،‬وأزﻛ ﻰ ‪ ،‬واﻟﻌ واﺑﻲ ‪ ،‬وﺳ ﻣﺎﯾل ‪ ،‬وﺑدﯾ د ‪.‬وﺟ ﺎءه‬
‫اﻟﻘﻧﺻ ل اﻟﺑرﯾط ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﻣﺳ ﻘط ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻋ دم اﻟﺗﻌ رض ﻟﮭ ﺎ أو ﻟﻣط رح ‪،‬‬
‫وذﻟك ﻓﻲ أواﺧر أﯾﺎم اﻟﺳﻠطﺎن ﻓﯾﺻل ﺑن ﺗرﻛﻲ ‪ .‬ﻓﺄﺟﺎﺑﮫ اﻟﺧروﺻﻲ ﺑﺄن ﻓﯾﺻﻼ‬
‫ﺳﺑﯾل اﻟﻐﻠﺑ ﺔ واﻟﻘﮭ رﺛ ( م ﯾﻘ ول ‪) :‬وأﻧ ﺗم‬ ‫) ﻗد ﺧﻠﻌﮫ اﻟﻣﺳﻠﻣون وﻗﻌد ھذه اﻟﻣدة ﺑ‬
‫ھ ذه اﻟدوﻟ ﺔ ﯾﺟ ب ﻋﻠ ﯾﻛم أن ﺗﻛﻔ وا ﻋ ن أﻣ ر اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن وﻻ ﺗﻌﺗ دوا ﻋﻠﯾﻧ ﺎ‬
‫وﻣن اﻋﺗدى ﻋﻠﯾﻧﺎ ﻓﺎ ﯾﻌﯾﻧﻧﺎ ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺦ ( وﺑﻌد وﻓﺎة ﻓﯾﺻل ‪ ،‬ﺗوﺳط ﺣﺎﻛم )أﺑ ﻲ‬
‫ﺑﺎﻟﺻﻠﺢ ﺑﯾن اﻻﻣﺎم اﻟﺧروﺻﻲ واﻟﺳﻠطﺎن ﺗﯾﻣور ﺑن ﻓﯾﺻ ل ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣ ن‬ ‫ظﺑﻲ (‬
‫وأﺑ ‪ .‬ﻰ اﻻﻣ ﺎم ذﻟ ك ‪.‬واﻗﺗﺗ ل‬ ‫ﺷروط ﺗﯾﻣور أن ﯾرد اﻻﻣﺎم ﺣﺻﻧﻲ ﺑدﯾد وﺳﻣﺎﺋل‬
‫وﻣ ﺎ ﻛﺎﻧ ت )ﻣﺳ ﻘط‬ ‫‪ 1333‬هﺎل( ﺻ ﺎﺣب ﻧﮭﺿ ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪:‬‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺟﯾﺷﺎھﻣﺎ )ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﺗﻣر ﻓ ﻲ ﺟﮭ ﺎد وﺳ ﯾرة ﺣﺳ ﻧﺔ إﻟ ﻰ‬ ‫ﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺎ (‬
‫ﻟﺗﻧﺟو ﻣن اﻟﺳﻘوط ﻟوﻻ ﻗوات واﺳ‬
‫أن ﻛﺎن ﺧﺎرج ﻧزوى ‪ ،‬ﻓﻲ ﻋﺳﻛره ﻟﺗﺄدﯾ ب ﻗﺑﯾﻠ ﺔ ﺗ دﻋﻰ وھﯾﺑ ﺔ اﻣﺗﻧﻌ ت ﻋﻠﯾ ﮫ ‪،‬‬
‫ﻧزل ﺑﺎﻟﺧﺿو راء ‪ ،‬ﻣ ن وادي ﻋﻧ دام ‪ ،‬ﻓﻧ ﺎم ‪ ،‬ﻓﺎﻏﺗﺎﻟ ﮫ أﻋراﺑ ﻲ ﻓ زاري ﺑ ﺈﻏراء‬
‫ﻣن ﺑﻌض ﻗوﻣﮫ ‪ .‬وﻗﺗل ﺑﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﺎﻟم اﻟﺷرﻗﺎوي ( * ) ‪ 1311 - 1248‬ه‬
‫= ‪ 1893 - 1832‬م ( ﺳﺎﻟم ) ﺑﺎﺷﺎ ( ﺑن ﺳﺎﻟم اﻟﺷرﻗﺎوي ‪ :‬طﺑﯾب ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣن‬
‫ﺎزﯾق ‪ .‬ل اﻻزھ ر ‪،‬‬ ‫دﺧ‬ ‫ﻏرﺑ ( ﻲ اﻟزﻗ‬
‫اﻟﻘﻧﯾ ﺎت‬ ‫ﺎﺣﺛﯾن ‪ .‬ده ﻓ ﻲ )‬‫ﻣوﻟ‬ ‫اﻟﻌﻠﻣ ﺎء اﻟﺑ‬
‫وﻣدرﺳﺔ اﻻﻟﺳن ‪ ،‬وﺗﻌﻠم اﻟطب ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ ﻗﺻر اﻟﻌﯾﻧﻲ ‪ ،‬ﺛ م ﻓ ﻲ ﻣ وﻧﯾﺦ وﻓﯾﻧ ﺔ‬
‫وﺑرﻟﯾن ‪.‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﻣﺻر ﺑﻌد أن ﻏﺎب ﻧﺣو ﺳت ﺳﻧﯾن ‪ ،‬ﻓﺗﻘﻠب ﻓﻲ ﻣﻧﺎﺻ ب *‬
‫ن‬ ‫ﺎب ﻋ‬ ‫‪.،268‬وﻧ‬
‫‪ - 150‬ددة‬ ‫ﺎنﻣﺗﻌ‬ ‫ﻧﮭﺿ ‪ ( 1‬ﺔ اﻻﻋﯾ‬ ‫ھ ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬
‫اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣ ؤﺗﻣر اﻟطﺑ ﻲ ﺑﺎﻟﻘﺳ طﻧطﯾﻧﯾﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1866‬مﺛ ‪ .‬م ﺟﻌ ل‬
‫رﺋﯾﺳﺎ ﻟﻠﻣدرﺳﺔ اﻟطﺑﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪،‬‬
‫وﺳ) ﺎﺋل اﻻﺑﺗﮭ ﺎج ‪ ،‬إﻟ ﻰ‬ ‫وطﺑﯾﺑﺎ ﺧﺎﺻﺎ ﻟﻠﺧدﯾوي ﻣﺣﻣد ﺗوﻓﯾق ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ‬
‫اﻟطب اﻟﺑﺎطﻧﻲ واﻟﻌﻼج ‪ -‬ط ( ﻧﻘل ﻣﻌظﻣﮫ ﻋن ﺑﺎﺛوﻟوﺟﯾﺔ ﻧﯾﻣﯾر ‪ Nimeyer‬و )‬
‫دﻟﯾل اﻟﻣﺣﺗﺎج ﻓﻲ اﻟطب واﻟﻌﻼج ( ﻓﻲ اﻟﺑﺎﺛوﻟوﺟﯾﺔ ) ‪ Pathologie ( 1‬ﻧﻘﻠﮫ ﻋن‬
‫اﻟﯾﻧﺎﺑﯾﻊ اﻟﺷ ﻔﺎﺋﯾﺔ واﻟﻣﯾ ﺎه اﻟﻣﻌدﻧﯾ ﺔ ‪ -‬طوﻟ( ﮫ ﻣﻘ ﺎﻻت‬ ‫ﻛﺗﺎب ﻛﻧز ‪ ، Kunze‬و )‬
‫وﻛﺎﻧ ت طرﯾﻘﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻛﺛﯾرة ﻓﻲ اﻟﻣﺟ ﻼت اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻧﻘ ل ﺑﻌﺿ ﮭﺎ ﻋ ن اﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﻧﻘل أن ﯾﻘﺗﺻر ﻣن اﻻﺻل ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﺗدﻋو إﻟﯾﮫ اﻟﺣﺎﺟﺔ وﯾﺿﯾف إﻟ ﻰ ﻣ ﺎ ﺗ ﺗم ﺑ ﮫ‬
‫اﻟﻔﺎﺋ دة ) ‪2‬ﺳ ( ‪* .‬ﺎﻟم) ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ( * ) ‪ 106 - . . .‬ه = ‪ 725 - . . .‬م (‬
‫أﺣ ‪ :‬د ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬‫ﺳﺎﻟم ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻣر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ‪ ،‬اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻟﻌ دوي‬
‫ﺎﺗﮭم ‪.‬ل ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬ ‫وﻣن ﺳﺎدات اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن وﻋﻠﻣ ﺎﺋﮭم وﺛﻘ دﺧ‬ ‫اﻟﺳﺑﻌﺔ ) ‪( 3‬‬
‫ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﻓﻣﺎ زال ﺳﻠﯾﻣﺎن ﯾرﺣب ﺑ ﮫ وﯾرﻓﻌ ﮫ ﺣﺗ ﻰ أﻗﻌ ده ﻣﻌ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﺳ رﯾره ‪.‬‬
‫ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 4‬ﺳﺎﻟم ﺑو ﺣﺎﺟب ( * ) ‪ 1342 - 1243‬ه = ‪1827‬‬
‫ﻓﺎﺿل ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺗ وﻧس‬ ‫‪ 1924 -‬م ( ﺳﺎﻟم ﺑن ﻋﻣر ﺑو ﺣﺎﺟب اﻟﻧﺑﯾﻠﻲ ‪:‬‬
‫‪ 1323‬هﯾن ﻛﺑﯾ را ﻻھ ل‬ ‫وﻟﻰ اﻟﺗ درﯾس‪ .‬ﺑﺟ ﺎﻣﻊ اﻟزﯾﺗوﻧ ﺔ ﺛ م اﻟﻔﺗﯾ ﺎ ﺳ ﺛ ﻧﺔ م ﻋ‬
‫رح‪.‬ﻋﻠﮫ ) ﻰ أﻟﻔﯾ ﺔ اﺑ ن ﻋﺎﺻ ﻓ م (ﻲ اﻻﺻ ول ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔﻟ‬
‫اﻟﺷ ورى ﺷ‬
‫واﺷ ‪ .‬ﺗرك ﻣ ﻊ ﺧﯾ ر اﻟ دﯾن‬ ‫دﯾوان ﺧطب (ورﺳﺎﺋل ‪ ،‬وﺗﻘرﯾرات ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺧ ﺎري‬
‫ﺑﺎﺷ ﺎ اﻟﺗوﻧﺳ ﻲ ﻓ ﻲ ﺗﺣرﯾ ر *ھ) ﺎﻣش ‪( 3‬ﻋﻠ* ) ‪1‬م (اﻻﻣ راض وطﺑﺎﺋﻌﮭ ﺎ‬
‫وﺧط ط ﻣﺑ ﺎرك ‪125 : 14‬‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﻘﺗط ف ‪217 : 18‬‬ ‫وﻋﻠﻠﮭﺎ ودﻻﺋﻠﮭﺎ ‪( 2 ) .‬‬
‫‪ 197‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻻطﺑ ﺎء وﺗ‬ ‫وآداب زﯾ دان ‪199 : 4‬‬ ‫واﻟﺑﻌﺛ ﺎت اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ ‪419‬‬
‫اﻟﻔﻘﮭ ( ﺎء اﻟﺳ ﺑﻌﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪:‬ﻛ ﺎﻧوا‬‫ﺻر ﻓﻲ ﻋﮭ د إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪3 ) . 248 : 1‬‬ ‫ﻣ‬
‫إذا ﺟﺎءﺗﮭم اﻟﻣﺳﺄﻟﺔ دﺧﻠوا ﺟﻣﯾﻌﺎ ﻓﻧظروا ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﻻ ﯾﻔﺿﻲ اﻟﻘﺎﺿﻲ ﺣﺗ ﻰ ﯾرﻓ ﻊ‬
‫إﻟﯾﮭم اﻟﻘﺿﯾﺔ ﻓﯾﻧظرون ﻓﯾﮭﺎ ﻓﯾﺻدرون اﻟﺣﻛم ‪ ( 4 ) .‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪436 : 3‬‬
‫وﺻ ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪50 : 2‬‬ ‫‪ 50‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪301 : 1‬‬ ‫وﻏﺎﯾ‬ ‫وﺗﮭ ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬
‫اﻟﻣﺳ ﺎﻟك ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻓ ﺔ أﺣ وال اﻟﻣﻣﺎﻟ ك (‬ ‫وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪. 193 : 2‬أﻗﻛﺗﺎﺑومﮫ )‬
‫وﻟﮫ ﻧظم ﺟﯾد ) ‪ . ( 1‬ﺳ* )ﺎﻟم ﺑ ن ﻋ وف ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ن ﺑﻧﯾ ﮫ ﻣﺎﻟ ك‬
‫ﺳﺎﻟم ﺑن ﻋوف ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻋوف ﺑن اﻟﺧزرجﺟ‪ :‬د ﺟ ﻣ‬
‫ﺑن اﻟﻌﺟﻼن ‪ ،‬ﺳﯾد اﻻﻧﺻ ﺎر ‪ ،‬وﻋ ﻣدة ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ) ‪( 2‬ﺳ‪ .‬ﺎﻟم اﻟﻛرﻧﻛ وي =‬
‫ﻓرﯾﺗس ﻛرﻧﻛ و ‪ .‬ﺳ* )ﺎﻟم ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ( * ) ‪ 519 - . . .‬ه = ‪ 1125 - . . .‬م (‬
‫ﻛﺎﻧ ‪ .‬ت ﻟ ﮫ ﻗﻠﻌ ﺔ‬‫ﺳﺎﻟم ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﺑ دران ﺑ ن ﻣﻘﻠ د ﺑ ن اﻟﻣﺳ ﯾب اﻟﻌﻘﯾﻠ ﻲ ‪:‬أﻣﯾ ر‬
‫واﻻﻋ ﻼم اﻟﺷ رﻗﯾﺔ ‪109 : 2‬‬ ‫ﺣﻠب ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﺷﺟرة اﻟﻧ ور ‪426‬‬
‫اﺳ ﺗوﻟﻰ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻣﻠ ك ﺷ ﺎه ﺑ ن‬ ‫‪. 523‬‬
‫‪ ( 2 ) .‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪ 233‬واﻟﻠﺑﺎبوﻟﻣﺎ‬
‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫‪499‬ﺳه ﺎﻟﻣﺎ ﻋﻧﮭ ﺎ ﻗﻠﻌ ﺔ ﺟﻌﺑ ر )‬ ‫أرﺳ ﻼن ﻋﻠ ﻰ ﺣﻠ ب ‪، ،‬ﺳﻋ ﻧﺔوض‬
‫اﻟﻔرات ( ﻓﺄﻗﺎم ﻓﯾﮭﺎ إﻟﻰ أن ﻣﺎت ‪.‬وﺗوارﺛﮭﺎ أﺑﻧﺎؤه ﺑﻌده إﻟﻰ أن ذھﺑت ﻣﻧﮭم ﻓ ﻲ‬
‫أﯾﺎم اﻟﺳﻠطﺎن ﻧور اﻟدﯾن ﻣﺣﻣ ود ﺑ ن زﻧﻛ ﻲ ) ‪* ( 1‬اﺑ) ن ﺻ ﺑﺎح ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 1339‬ه = ‪ 1921 - . . .‬م ( ﺳﺎﻟم ﺑن ﻣﺑﺎرك ﺑن ﺻﺑﺎح ‪:‬ﺗﺎﺳﻊ أﻣراء اﻟﻛوﯾ ت‬
‫وﻛه ( ﺎن ﻛﺛﯾ ر‬ ‫اﻟﺻ ﺎ ﺑﻌﺑﺎح ‪.‬د وﻓ ﺎة أﺧﯾ ﮫ ﺟ ﺎﺑرﺳ) ﻧﺔ ‪1335‬‬ ‫‪ ،‬ﻣ ن آلوﻟﯾﮭ‬
‫اﻟﺻﻣت ‪ ،‬ﺣﻠﯾﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﯾﮫ ﺗﻘﻰ وﺷﺟﺎﻋﺔ وﻣﯾل إﻟﻰ اﻻدب واﻟﻣطﺎﻟﻌﺔ ‪ .‬ﻗﺎل ﺻﺎﺣب‬
‫رن ذل وﺳ ﺧﺎء ورأي‬ ‫ﺑﮭ ﺎ ﺑ‬ ‫ﻔﺎﺗﮫ ‪) :‬و اﻗﺗ‬
‫ﻟ‬ ‫ﺗ )ﺎرﯾﺦ اﻟﻛوﯾﺑﻌ تد (أن ذﻛ ر ﺻ‬
‫ر ﻓ ﻲ ﻋواﻗ ب اﻻﻣ ور واط ﻼع ﻋﻠ ﻰ ﻣﺟ رى اﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ ‪ ،‬ﻻﻋ ﺎد‬
‫ﺣﻠﻘ) ﺎت اﻟﻌ داء ﻟ م ﺗﺳ ﺗﺣﻛم ﺑ ﯾن‬ ‫ﻟﻠﻛوﯾت أﯾﺎﻣﺎ أﺣﺳن ﻣن أﯾﺎم أﺑﯾﮫ (وﻗ إنﺎل ‪:‬‬
‫آل ﺻﺑﺎح وآل ﺳﻌود ﻓﻲ ﯾوم ﻣﺎ ﻣﺛل اﺳﺗﺣﻛﺎﻣﮭﺎ ﺑﯾن ﺳﺎﻟم ) ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ (‬
‫ﻣﻌرﻛ ﺔ ﺑ ﯾن ﻗ وة ﻣ ن‬ ‫رﺣﻣن (‬‫وﻧﺷ ﺑت‬ ‫ﻌود ) ز ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ‬ ‫واﺑ ﻋﺑن ﺳ د اﻟﻌزﯾ‬
‫اﻟﺣﻣ ض (‬ ‫اﻟﻛوﯾ ت ‪ ،‬ﺗﻌ رف ﺑواﻗﻌ ﺔ )‬ ‫ﻌود (‬‫وأھ ل‬ ‫ﺎل اﺑ ن ﺳ‬‫اﻻﺧ رﺟوان )‬
‫أﺿﺎع ﻓﯾﮭﺎ ﺳ ﺎﻟم ﻣﻌظ م ﻗوﺗ ﮫ وأﻣ واﻻ ﻛﺛﯾ رة ‪ ،‬واﺿ طر ﺑﻌ دھﺎ إﻟ ﻰ ﺑﻧ ﺎء ﺳ ور‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﻌ د أﻣﯾ ﺎل ﻗﻠﯾﻠ ﺔ * )‬ ‫اﻟﻛوﯾت ) ﺳﻧﺔ ‪ 1338‬ه ( وﺗﻠﺗﮭﺎ ﻣﻌرﻛﺔ ) اﻟﺟﮭري (‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 2 ) * ( 2‬اﺑن اﻟوردي ‪ 33 : 2‬وﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ‪ . 108 : 3‬ﻣن اﻟﻛوﯾت‬
‫‪ ،‬ﺛم ﺗدﺧل اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾون ﻓﻲ اﻻﻣر ‪ ،‬ﻓﻠم ﺗﻧﺟﻊ وﺳﺎطﺗﮭم ‪ ،‬وﺗوﺳ ط ﺧزﻋ ل ﺧ ﺎن‬
‫)ﺷﯾﺦ اﻟﻣﺣﻣ ﻓﻣرة (ﺎت ﺳ ﺎﻟم ﻗﺑ ل اﻟﺻ ﻠﺢ ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﺎﻟم اﻟﺳ ﻧﮭوري ( * )‬
‫د‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫دﯾن ﺑ‬ ‫ز اﻟ‬ ‫ﻣﺣﻣ‪ 1606‬دم (ﻋ‬ ‫‪- 1538‬‬
‫‪945‬ﺳ‪1015 -‬ﺎﻟمه ﺑ= ن‬
‫ﻧﺎﺻر اﻟ دﯾن اﻟﺳ ﻧﮭوري اﻟﻣﺻ ري ‪:‬ﻓﻘﯾ ﻛﮫ ‪.‬ﺎن ﻣﻔﺗ ﻲ اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔوﻟ‪ .‬د ﺑﺳ ﻧﮭور‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﻣﺧﺗﺻ ر اﻟﺷ ﯾﺦ ﺧﻠﯾ ل ‪ -‬خ (‬ ‫وﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫روح‬ ‫ﻊ اﻟﺷ‬ ‫ل ﻟﺟﻣ‬ ‫ﻌﺔ ﻣﺟﻠ ﺗﯾﺳ دات ‪،‬ﯾرﺳاﻟﻣﻠ ﻣﺎهك) اﻟﺟﻠﯾ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬ﺗﺳ‬ ‫ﻲ اﻟﻔﻘ‬
‫وﺣواﺷﻲ ﺧﻠﯾل (ﻓﻲ اﻟزﯾﺗوﻧﺔ ﺑﺗوﻧس ‪ ،‬وﻣﻧﮫ اﻟﻣﺟﻠد اﻻول ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑ ﺎط )‬
‫‪ 851‬د ( ورﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ) ﻟﯾﻠﺔ ﻧﺻف ﺷﻌﺑﺎن ( ‪ .‬ﺷو )رح رﺳ ﺎﻟﺔ اﻟوﺿ ﻊ ‪ -‬خ (‬
‫ﺎﻟم ‪:‬اﺑ ن ﻋ ز اﻟ دﯾن ﺑ ن ﻧﺎﺻ ر اﻟ دﯾن‬ ‫ﺧﺗﺎﻣ ﮫ‬
‫ﺎل ﻓﻟﻧﻔﺳ ﻲ ﮫ ﺳ‬
‫ﻋﻠﻘ ﮫ‬ ‫ﻋﻧ دي ‪ ،‬ﻗ‬
‫راوي ( * ) ‪ 1168 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺎﻟﻛﻲ ) ‪( 2‬اﻟﻧﻔ‪) * .‬‬ ‫ﻧﮭوري اﻟﻣ‬ ‫اﻟﺳ‬
‫أﺑواﻟﻧﺟﺎ ‪:‬ﮫ ﻣ ﺎﻟﻛﻲ ﺿ رﯾر ﻣﺻ ري ‪.‬‬ ‫‪ 1754‬م ( ﺳﺎﻟم ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻧﻔراوي ‪ ،‬ﻓﻘﯾ‬
‫ﺗﻌﻠم ﺑ ﺎﻻزھر ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬ﺗ ( ﺎرﯾﺦ اﻟﻛوﯾ ت ‪194 - 152 : 2‬وﻓﯾ ﮫ‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪204 : 2‬‬ ‫ﺻ ﻠﺢ اﻧﻌﻘ د ﻣ ﻊ ﺧﻠﻔ ﮫ أﺣﻣ د ﺑ ن ﺟ ﺎﺑر ‪( 2 ) .‬‬
‫اﻟزﯾﺗوﻧﺔ ‪ 335 : 4‬وﻣﺧطوطﺎت اﻟرﺑﺎط ‪ ،‬اﻻول ﻣن اﻟﻘﺳم اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ . 271‬وﺗﻔوق‬
‫ﻓﻲ ﻓروع اﻟﻣذھب وأﺟﯾز ﻟﮫ ﺑﺎﻻﻓﺗﺎء ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺳﻧد ‪ -‬خ ( ﺻﻐﯾر ‪ ،‬ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗ ب‬
‫ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ )ﻧﻔ رى (‬ ‫وﻓﻲ ﻋ ن ﺳ ن ﻋﺎﻟﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫طﻠﻌت (‬‫ﺿﻣن ﻣﺟﻣوﻋﺔ ) ‪ 230‬ﺗ‬
‫ﻣن أﻋﻣﺎل ﺟزﯾرة ﻗوﯾﺳﻧﺎ ‪ ،‬ﺑﻣﺻر ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﺣﻣﯾد ( * ) ‪1316 - 1217‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم ﺑ ن ﺣﻣﯾ د اﻟﻛﻧ دي اﻟﺗرﯾﺳ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪1898‬ﺑنم (‬
‫ھ = ‪ - 1802‬ﺳﺎﻟم‬
‫رﯾس ‪.‬ﺎن ﻋﺎرﻓ ﺎ‬ ‫ؤرخ ‪ ،‬ﻣ ن ﻓﺿ ﻼء ﺣﺿ رﻣوت ‪ ،‬ﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﺗﻲ ﻛ‬
‫وﺧدم اﻟﺳﻠطﺎن ﻏﺎﻟب ﺑن ﻣﺣﺳن اﻟﻛﺛﯾ ري ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن اﻟﻛﺎﺗ ب‬ ‫ﺑﺎﻟﮭﻧدﺳﺔ واﻟﻣﺳﺎﺣﺔ ‪.‬‬
‫اﻧﻘط ‪ .‬ﻊ ﻟﺗ ﺄﻟﯾف ﻛﺗﺎﺑ ﮫ ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ ﺣﺿ رﻣوت‬ ‫ﻻﺳرار ماﻟدوﻟﺔ‬
‫ﺛ‬ ‫واﻻﻣﯾن اﻟﻛﺎﺗم‬
‫وﻗﺑﺎﺋﻠﮭﺎ وﻣﻠوﻛﮭﺎ ‪ ،‬وﺳﻣﺎه ) اﻟﻌدة اﻟﻣﻔﯾدة اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ ﻟﺗوارﯾﺦ ﻗدﯾﻣﺔ وﺣدﯾﺛﺔ ‪ -‬خ (‬
‫وﻓ ( ﻲ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﻋﻣ ر‬ ‫ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺷﻌب ﺑﺎﻟﻣﻛﻼ ) ‪ 193‬ورﻗﺔ ﻛﺑﯾرة ﻧﺎﻗص اﻵﺧر‬
‫ﺳﻣﯾط ﺑﺗرﯾم ‪ ،‬وﻓﻲ اﻻزھر ﺛﻼﺛﺔ ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬واﻧﺗﮭ ﻰ ﻓﯾ ﮫ إﻟ ﻰ ﻋ ﺎم ‪ 1308‬ه ) ‪2‬‬
‫ن‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ﺳ‪ 650‬م (ﺎﻟم ﺑ‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 30‬ه = ‪. . .‬‬ ‫( ‪ .‬اﺑ* ) ن دارة ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﻣﺳﺎﻓﻊ ﺑن ﻋﻘﺑﺔ اﻟﺟﺷﻣﻲ اﻟﻐطﻔ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن دارةﺷ‪ :‬ﺎﻋر ﻣﺧﺿ رم ‪،‬‬
‫دارة (ﻲ ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ أﺳ د ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻧﺳ ‪ .‬ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ أﻣ ﮫ ) وھ‬ ‫أدرك اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ واﻻﺳ ﻼم‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﺑﯾ ت (‬ ‫ﺄﻣﻧن) ﻓزارﯾ ﺎ ﺧﻠ وت ﺑ ﮫ ‪-‬‬ ‫أﺑﯾﺎﺗﺗ ﮫ ‪:‬‬‫وأﺷ ( ﮭر ﻻ‬‫دﯾ وان ﺷ ﻌر‬
‫ھﺟﺎءا ‪.‬ذﻟك ﺿرﺑﮫ زﻣﯾل ﺑ ن أم دﯾﻧ ﺎر اﻟﻔ زاري ‪ ،‬ﻗ رب اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫وﺑﺳﺑب‬
‫طوﯾﺟرﺣل ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ ﻋﺛﻣ ﺎن ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫وﻣ ﺧﺑﺎت ﻣر ن‬
‫ﺎدة ﻧﻔ ر ‪ ،‬وﻋرﻓ ﮫ ﺑﺷ ﯾﺧﻧﺎ ‪.‬وﺷ ﺟرة‬ ‫اﻟزﺑﯾدي ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﻣﺎج ‪:‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺔ‬ ‫رﺣﻠ‪( 2‬‬ ‫ﻲ ‪) . 88 : 2‬‬ ‫طﻠﺢ ‪244 : 1‬‬
‫واﻟﺟﺑرﺗ‬ ‫وﻣﺧطوط ‪ 338‬ﺎت اﻟﻣﺻ‬
‫اﻻﺷواق اﻟﻘوﯾﺔ ‪ 23‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺷﻌراء اﻟﺣﺿرﻣﯾﯾن ‪ 69 : 3‬وﻣراﺟﻊ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﯾﻣن‬
‫‪ 494‬وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫وﻓﯾ‪ :‬ﮫ‬‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪5‬‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت ﺣﺿ رﻣوت ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫‪217‬‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪: 1‬‬ ‫واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪203 : 1‬‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪108 : 2‬‬ ‫‪ 1318‬؟ ) ‪( 3‬‬
‫‪ 294 - 291‬و ‪ ) * . 557‬ﻣوﻟﻰ أﺑﻲ ﺣذﯾﻔﺔ ( * ) ‪ 12 - . . .‬ه = ‪633 - . . .‬‬
‫م (ﺳﺎﻟم ﺑن ﻣﻌﻘل ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬ﻣوﻟﻰ أﺑﻲ ﺣذﯾﻔﺔ ﺑن ﻋﺗﺑﺔ ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻋﺑ د‬
‫اﻻﺻ ل أﻋﺗﻘﺗ ﮫ ﺛﺑﯾﺗ ﺔ‬ ‫ﻓﺎرﺳ‬
‫ﻲ‪.‬‬‫ﻣس‪: ،‬ﻣ ن ﻛﺑ ﺎرھم وﻛﺑ ﺎر ﻗ راﺋﮭم‬ ‫ﺻ ﺷ ﺣﺎﺑﻲ‬
‫وھ و ﻣ ن‬ ‫زوج أﺑﻲ ﺣذﯾﻔﺔ ‪ ،‬ﺻ ﻐﯾرا ‪ ،‬وﺗﺑﻧ ﺎه أﺑ و ﺣذﯾﻔ ﺔ وزوﺟ ﮫ اﺑﻧ ﺔ أخ ﻟ ﮫ ‪.‬‬
‫ﻛﺎن‪ .‬ﯾؤم اﻟﻣﮭﺎﺟرﯾن اﻻوﻟﯾن ‪ ،‬ﻗﺑل اﻟﮭﺟ رة ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺳ ﺟد‬ ‫اﻟﺳﺎﺑﻘﯾن إﻟﻰ اﻻﺳﻼم‬
‫ﻗﺑﺎء ‪ ،‬وﻓﯾﮭم أﺑو ﺑﻛر وﻋﻣر ‪ .‬وﻓﻲ ﺻﺣﯾﺢ اﻟﺣدﯾث ‪:‬ﺧذوا اﻟﻘرآن ﻣن أرﺑﻌ ﺔ ‪:‬‬
‫ﺑن ﻛﻌب ‪ ،‬وﻣﻌﺎذ ﺑ ن ﺟﺑ لوﯾ‪ .‬روى أن ﻋﻣ ر‬ ‫ﻣن اﺑن ﻣﺳﻌود ‪ ،‬وﺳﺎﻟم ‪ ،‬وأﺑﻲ‬
‫ﻗﺎل ﻓﻲ اﻟﺷورى ‪ ،‬ﻟﻣﺎ طﻌن ‪ :‬ﻟو ﻛﺎن ﺳﺎﻟم ﺣﯾﺎ ﻣﺎ ﺟﻌﻠﺗﮭﺎ ﺷورى ‪ .‬أي ﻻ ﻛﺗﻔﻲ‬
‫ﺑدرا ‪ ،‬ﺛم ﻛﺎن ﻣﻌﮫ ﻟ واء اﻟﻣﮭ ﺎﺟرﯾن ﯾ وم اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘطﻌ ت ﯾﻣﯾﻧ ﮫ‬ ‫ﺑرأﯾﮫ ‪.‬‬
‫ﺷﮭد‬
‫ﺑﻘﮫ ﻣ وﻻه أﺑ و ﺣذﯾﻔ ﺔ‬ ‫ﻓﺄﺧ ذه ﺑﯾﺳ ﺎره ﻓﻘطﻌ ت ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗﻧﻘ ﮫ إﻟ ﻰوﻗأن دﺻﺳ رع ‪.‬‬
‫ﻓﺄوﺻﻰ أن ﯾدﻓن ﺑﺟﺎﻧﺑﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﺎﻟم ﺑن واﺑﺻﺔ ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 125‬ه‬
‫أﻣﯾ ر ‪ ،‬ﺷ ﺎﻋر ‪،‬‬ ‫= ‪ - . . .‬ﻧﺣو ﺳ‪743‬ﺎﻟمم ﺑ( ن واﺑﺻ ﺔ ﺑ ن ﻣﻌﺑ د اﻻﺳ دي ‪:‬‬
‫ﻣن أھل اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻣن اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ‪ .‬دﻣﺷﻘﻲ ‪ ،‬ﺳﻛن اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬ووﻟﻲ إﻣرة ) اﻟرﻗﺔ (‬
‫ﻟﻣﺣﻣد ﺑن ﻣروان ‪ ،‬واﺳﺗﻣر ﺑﮭﺎ ﻧﺣو ﺛﻼﺛﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬وﻣﺎت ﻓﻲ آﺧر ﺧﻼﻓﺔ ھﺷﺎم‬
‫اﻟﺳ ﻋﺑﺎﻟﻣﻲ د=ﷲ ﺑ ن ﺣﻣﯾ د ‪* 1332‬ﻣﻧ) ك ( * ) ‪ 1283 - 1218‬ه‬ ‫)‪.(2‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ( ك ‪Salomon : Munk‬‬ ‫ﻣﻧ‬ ‫ﺎﻟوﻣون )‬
‫ﺳ‬ ‫= ‪1867 - 1803‬ﺳ م (‬
‫اﻻﺻ( ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟ رﻗم‬ ‫ﻣﺳﺗﺷ رق أﻟﻣ ﺎﻧﻲ اﻟﻣوﻟ د ‪ ،‬ﯾﮭ ودي *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫ﺎﻛر ‪56 : 6‬‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫ﮫ ‪: 2‬ﺗﮭ‪2 ) . 70‬‬
‫ذﯾب (اﺑ‬ ‫ﻲ ھﺎﻣﺷ‬ ‫واﻻﺳ ‪3052‬‬
‫ﺗﯾﻌﺎب ﻓ‬
‫م‬ ‫ن ﻣﻌﺟ‬ ‫ﻲ ‪ 844‬ﺎﺑﺔ ‪،‬وﻓﯾاﻟﺗرﺟﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻧﻘ ﺔ ‪3044‬ﻼ ﻋ‬ ‫ﻣط اﻵﻟ واﻻﺻ‬ ‫وﺳ‬
‫ﺎل ‪:‬ده ﻋﺗﺑ ﺔ ﺑ ن ﻗ ﯾس ﺑ ن ﻛﻌ ب (اﻟ ‪ .‬دﯾن ‪ ،‬ﻓرﻧﺳ ﻲ‬ ‫اﺳوﯾﻘ م ﺟ‬
‫اﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ ‪) :‬‬
‫أﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ ﻟﻔ رﯾﺗﺦ وآﺧ رﯾن ‪ ،‬وﻓ ﻲ ﻓرﻧﺳ ﺔ‬ ‫ﺗﺗﻠﻣ ذﺔ ﻓواﻟوﻓﻲ ﺎة ‪.‬‬‫اﻟﺷ ﮭرة واﻻﻗﺎﻣ‬
‫ﯾﺔ‬ ‫اﻻﻟﻣﺎﻧاﻟﻔرﻧﺳ‬
‫ن ﻣ ﯾﻊ ﺔ‬ ‫ﯾﺣﺳ‬‫ﺎﺗرﻣﯾر ‪.‬‬
‫ﺎن‬ ‫ﻲ وﻛ وﻛ‬ ‫رﻗﯾن دي ﺳﺎﺳ‬ ‫ﻟﻠﻣﺳﺗﺷ‬
‫وﻋﯾن ﻓﻲ اﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻻﻣﺑراطورﯾ ﺔ‬ ‫واﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﺳﻧﺳﻛرﯾﺗﯾﺔ واﻟﻌﺑرﯾﺔ واﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﻋﻣ ﻲ ﻗﺑ ل‬ ‫وزار( ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺟﻣ ﻊ ﻣﺧطوط ﺎت ﻛﺛﯾ رة ‪.‬‬ ‫ﺑﺑﺎرﯾس ) ﺳﻧﺔ ‪1840‬‬
‫دﻻﻟ ﺔ‬ ‫ﻣوﺗ ﮫ ﺑﻧﺣ و ﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺷﻧﺔ ‪ .‬ر ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺑﺣﺔ ) روف ﻋﺑرﯾ ﺔﻛﺗ( ﺎب )‬
‫ﻟﻣوﺳﻰ ﺑن ﻣﯾﻣون ‪ ،‬ﻣ ﻊ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ إﻟ ﻰ ﺳاﻟﻔرﻧﯾﺔ ‪ ،‬وﻛﺗ ب ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬ ‫اﻟﺣﺎﺋرﯾن (‬
‫وﺷ رح ﻛﺗﺎﺑ ﺎت‬ ‫ﻓﺻوﻻ ﻋن اﻟﻔﺎراﺑﻲ واﻟﻐزاﻟﻲ واﺑن رﺷد واﺑن ﺳﯾﻧﺎ واﻟﻛﻧدي ‪.‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﺎم ‪599‬‬ ‫ﻓﯾﻧﯾﻘﯾﺔ وﺟدت ﻓﻲ ﺳواﺣل ﺑ ﻼد اﻟﺷ ﺎم ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ﺳ ﺎم =‬
‫وح ﺑ ن أﺳ د ﻧﺣ و‬ ‫اﻻﻣﯾر ( =‬
‫ﻧ‬ ‫اﺑن ﺳﺎﻣﺎن = أﺳد ﺑن ﺳﺎﻣﺎن ‪ 192‬اﺑن ﺳﺎﻣﺎن )‬
‫‪ 245‬اﻟﺳﺎﻣﺎﻧﻲ = أﺣﻣد ﺑن أﺳد ‪ 250‬اﻟﺳﺎﻣﺎﻧﻲ = ﻧﺻر ﺑن أﺣﻣد ‪ 279‬اﻟﺳﺎﻣﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﺳ ﺎﻣﺎﻧﻲ =‬ ‫ﺎﻣﺎﻧﻲ د= ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪301‬‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن أﺣﻣ د ‪295‬‬
‫اﻟﺳ أﺣﻣ‬ ‫إﺳ =‬
‫ﻧﺻر ﺑن أﺣﻣد ‪ 331‬اﻟﺳﺎﻣﺎﻧﻲ = ﻧوح ﺑن ﻧﺻر ‪ 343‬اﻟﺳﺎﻣﺎﻧﻲ = ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن‬
‫اﻟﺳ ﻧﺎﻣﺎﻧﻲوح=ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور‬ ‫ﺎﻣﺎﻧﻲ =ور ﺑ ن ﻧ وح ‪366‬‬ ‫اﻟﺳ ﻣﻧﺻ‬ ‫ﻧ وح ‪350‬‬
‫ﺎﻣﺎﻧﻲ =ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻧ وح ‪395‬‬ ‫ﻣﻧﺻ= ور ﺑ ن ﻧ وح ‪389‬اﻟﺳ إﺳ‬ ‫‪387‬اﻟﺳ ﺎﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﺎﺋم ‪681‬‬ ‫ن ﻏﻧ‬ ‫‪625‬ﯾﻌﻘ ﺎﻣري‬
‫وب=ﺑ‬ ‫ﻰ اﻟﺳ‬ ‫ن ﻣﻧﺟ‬ ‫=‬
‫دﻗﺔ ﺑ‬
‫اﻟﺳ ﺻ ﺎﻣري‬
‫إدرﯾ س ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪448‬‬ ‫اﻟﺳ ﺎﻣﻲ اﻟﺣﻣ ودي =‬ ‫اﻟﺳﺎﻣري =أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪696‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺳ ﺎﻣﻲ ‪) * 1370‬ھ ﺎﻣش ‪: 192 - 212 ( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﺳﺎﻣﻲ اﻟﺣﻧ ﺎوي =‬
‫وﻣﻌ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪331‬‬ ‫‪ Dugat 2‬وآداب ﺷﯾﺧو ‪ 101 : 1‬واﻟﻣﺳﺗﺷرﻗون ‪ 45‬ﺟ‬
‫وآداب زﯾدان ‪ ) * . 168 : 4‬ﺳﺎﻣﻲ اﻟدھﺎن ( * ) ‪ 1391 - 1328‬ه = ‪- 1910‬‬
‫أدﯾ ب‬ ‫ﺎﻣﻲ ( راھﯾم اﻟ دھﺎن ‪ ،‬اﻟ دﻛﺗور ‪:‬‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑﺳ ن إﺑ‬ ‫‪ 1971‬مﺳ( أو‬
‫ﺎﻣﻲ )‬
‫ﻋﺎﻟم ﻣن أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ﺑدﻣﺷ وﻟق د‪ .‬ﺑﺣﻠ ب وﺗﻌﻠ م ﺑﻣدارﺳ ﮭﺎ‬
‫ﮭﺎدة )‬ ‫ﻰﺷ‬ ‫ﻓﺣﺻ ‪1936‬ل(ﻋﻠ‬
‫ﺎرﯾس )‬ ‫ورﺑون ﺑﺑ‬ ‫ﻰ اﻟﺳ‬ ‫ﺔ إﻟ‬ ‫ﻲ ﺑﻌﺛ‬
‫اﻵداب ‪ .‬ﺎد ﺳ ﻓﻛﻧﺔ )ﺎن‪47‬ﻣ ( ن أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﻌﮭ د‬ ‫دﻛﺗ وراه اﻟدوﻟ ﺔﻓ ( ﻲ وﻋ‬
‫وأﺳﺗﺎذا ﻣﺣﺎﺿرا ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﺳ ورﯾﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳﻲ ﻟﻠدراﺳﺎت اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑدﻣﺷق ‪.‬‬
‫ﺎﻟﻣﻐربث(ﺑﮭ ﺎ ﻧﺣ و ﻋ ﺎﻣﯾن واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬ ‫واﻧﺗدب ﻟﻠﺗدرﯾس ﻓﻲ اﻟرﺑ ﺎط )ﺑ ﻓﻣﻛ‬
‫ف ﻓ ﻲ ﺧ ﻼل دراﺳ ﺗﮫ وﻣ ﺎ‬ ‫ﻣﻌﺗﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﻋﻣﺎن ) ﻋﺎﺻﻣﺔ اﻻردن ( ﻓدرس ﻓﻲ ﺟﺎوأﻟ‬
‫درﯾس‬ ‫أﺻ( و ) ول اﻟﺗ‬
‫رون‬ ‫دﻣﺎء وﻣﻌﺎﺻ‬ ‫ﺎ)‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﻗ‬ ‫ﺎ ﻣطﺑوﻋ‬ ‫دھﺎ ﻛﺗﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ ) د ﻛ رد‬ ‫اﻟﻛﺗﺎﺑ و )ﺔ ‪ ،‬ﻧﺻ وص وﻗواﻋ د ( و‬ ‫ﺗرﺟﻣ( ﺔ واﻗﺗﺑ ﺎس‬ ‫اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ‬
‫ﻣﺣﺎﺿ رات ﻋ ن‬ ‫ﻋﻠﻲ ( ﺣﯾﺎﺗﮫ وآﺛﺎره ‪ ،‬و )اﻟﺷﻌراء اﻻﻋﻼم ﻓﻲ ﺳ ورﯾﺔ ( و )‬
‫ﺧﻣﺳ ﺔ أﺟ زاء ‪ .‬و ) درب‬ ‫ﻻدب اﻟﻌرﺑ ﻲ (‬ ‫اﻻﻣﯾر ﺷﻛﯾب أرﺳﻼن ( و )ﻓﻧ ون ا‬
‫اﻟﺷﻌر اﻟﺣ دﯾث ﻓ ﻲ اﻻﻗﻠ ﯾم اﻟﺳ وري ( و )اﻟﻣرﺟ ﻊ‬ ‫اﻟﺷوك ( ﺳﯾرة ﺣﯾﺎﺗﮫ ‪ ،‬و )‬
‫ﻓﻲ ﺗدرﯾس اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ (وﻣن أھم أﻋﻣﺎﻟﮫ ﺗﺣﻘﯾﻘﮫ ﻋدة ﻛﺗب ﻣن اﻟﻣﺧطوط ﺎت‬
‫ﻻﺑ ن اﻟﻌ دﯾم ‪،‬‬‫ﻛ ) دﯾوان أﺑﻔراس اﻟﺣﻣداﻧﻲ ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ‪ ،‬و )زﺑدة اﻟﺣﻠ ب (‬
‫ﺟزآن ‪ ،‬و ) اﻟﺗﺣف واﻟﮭداﯾﺎ ﻟﻠﺧﺎﻟدﯾﯾن ( و ) دﯾوان اﻟوأواء اﻟدﻣﺷﻘﻲ ( و ) ذﯾل‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ اﺑ ن‬‫اﻻﻋﻼق اﻟﺧطﯾ رة ﻻﺑ ن ﺷ داد (ﺟ زآن ‪ ،‬و )‬ ‫طﺑﻘﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ( و )‬
‫وأﻧﮭك ﻧﻔﺳﮫ ﻛﺛﯾرا ﻓﻲ اﻟﻌﻣل ‪ ،‬وﻣرض ﻣدة وﻓﻘد ذاﻛرﺗﮫ ﻓ ﺎﻧﻘطﻊ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﺿﻼن (‬
‫داره ﺑدﻣﺷق ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬وﻧﻘل ﺟﺛﻣﺎﻧﮫ إﻟﻰ ﺣﻠب ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﺎﻣﻲ اﻟﺷ وا‬
‫ﺎﻣﻲم ﺑ( ن أﻧط ون ﺑ ن‬ ‫( * ) ‪1306‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1355‬ه = ‪1889‬ﺑﻌ‪ -‬دﺳ ‪1936‬‬
‫ﯾﻘﻲ ‪ ،‬ﻣوا ‪ :‬ن ﻛﺑ ﺎر اﻟﻌ ﺎزﻓﯾن ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛﻣﻧﺟ ﻣوﻟﺔ ‪ .‬ده ﺑﺣﻠ ب‬ ‫اﻟﯾ ﻣوﺳﺎس اﻟﺷ‬
‫‪ 128‬ﻧﺔ‬‫‪1931‬ﻋﻠ ﻰ ﻛﻣﻧﺟ ﺔ ﻋﻣرھ ﺎ ﺳ‬ ‫ﺎھرة ‪.‬ﺎن ﺳ ﯾﻌ ﻧﺔ زف‬‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﻛ‬
‫ورﺛﮭﺎ ﻋن ﻋم ﺟده ‪ ،‬وﻛﻼھﻣﺎ ﻋﺎزف ‪ ،‬ﻛﺄﺑﯾﮫ ‪ .‬وﻗﺎم ﺑرﺣﻼت أوﻟﮭﺎ ﺳﻧﺔ ‪1910‬‬
‫وﻛﺛﯾ ﺎرا‪ .‬ﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﯾرﺗﺟ ل اﻻﻟﺣ ﺎن ‪ ،‬ﻓ ﺈن‬ ‫اﻻﺳﺗﺎﻧﺔ ‪.‬إﻟ ﻰ أورﺑ ﺎ وأﻣﯾرﻛ‬
‫ﺛم‬ ‫إﻟﻰ‬
‫أطرﺑﺗﮫ اﻟﻧﻐﻣﺔ وطرب ﻟﮭﺎ ﺳﺎﻣﻌوھﺎ ﻛررھﺎ ﻓﺣﻔظﮭﺎ ‪ ،‬ﻣن دون أن ﯾرﺳﻣﮭﺎ ‪* .‬‬
‫وﻣﺟﻠ ﮫ ‪.‬ﺔ ﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ‬ ‫أﻛﺛرھ( * ﺎ) ﻣ‪ ( 1‬ن ﻣ ذﻛرة ﻋﻧ دي ﺑﺧط‬ ‫ھ) ﺎﻣش ‪2‬‬
‫ووﺿاﻟﻘواﻋﻊ ) د اﻟﻔﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫واﻟدراﺳ ﺔ ‪. 436 : 3‬‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪818 - 815 : 46‬‬
‫اﻟﻣوﺳﯾﻘﻰ اﻟﺷرﻗﯾﺔ واﻟﻐرﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﺳﻧﺔ ‪ ) * . ( 1 ) 1946‬ﺳﺎﻣﻲ اﻟﺻﻠﺢ ( * )‬
‫‪ 1968‬م (ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم اﻟﺻ ﻠﺢﻣ ‪ :‬ن‬ ‫‪ - 1890‬ﺎﻣﻲ ﺑ‬
‫‪ 1388 - 1307‬ه = ﺳ‬
‫وﺗﺧ رك‬ ‫ﯾداوﯾﺔ ﻓ‪ .‬ﻲ ﻋﻛ ﺎ ‪.‬‬‫ﺎن ‪.‬أﺳ رة ﺻ وﻟ د‬ ‫رؤﺳ ﺎء اﻟ وزارات ﻓ ﻲ ﻟﺑﻧﻣ ن‬
‫أواﺧ ر اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ﻛ ﺎن ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎرﯾس ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﺣﻘوق ﻓﻲ اﺳ ﺗﻣﺑول وﺑوﻓ ﻲ‬
‫ﻓﻌﻣل ﻓﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﺑﻠﺑﻧ ﺎن ﻧﺣ و ‪22‬ﻋﺎﻣ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺳورﯾﺔ واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺑﯾروت ) ‪( 1921‬‬
‫ﻣراتﺎن‪ .‬طﯾ ب اﻟﻘﻠ ب ﯾﺣ ب اﻻﺻ ﻼح ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫وﺗوﻟﻰ رﺋﺎﺳﺔ اﻟوزارة ﺳﺑﻊ وﻛ‬
‫ﻣذﻛرات ‪ -‬ط (أرﺑﻌﺔ أﺟزاء ﻓﻲ ﻣﺟﻠد ‪ ،‬وﺿﻌﮭﺎ ﻟﮫ أﺣد اﻟﻣﺳ ﺗﻛﺗﺑﯾن ) ‪* . ( 2‬‬
‫‪ 1931‬ﺔ اﻟ دارة ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ دس ‪ 19‬آب وﻣﺟﻠ‬ ‫ﺟرﯾ ( دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪.‬‬ ‫ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫‪224‬ﻣﺻ ر اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ اﻟﻣﺻ ورة ‪: 1‬‬ ‫ص ﺔ‬ ‫ﺑﺟ ﺟﻣدة ‪ :‬ﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪1395‬‬
‫وﻣﺟﻠ‬
‫زازة ‪:‬اﻟﻣﺧﺻﺻ ﺔ ﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﺳ ﺎﻣﻲ اﻟﺷ وا ﻣ ن‬ ‫اﻟﺟ رف‬ ‫‪. 195‬ولتاﻟﻣﺷ‬
‫ﯾﻘﺧﻠ‬
‫‪1936‬د أﺛﺑ ت‬ ‫ﺗ ﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬وﻟﻣ ﺎ ﻛﻧ ت ﻗ د ﺳ ﻣﻌﺗﮫ ﯾﻌ زف ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ﻋ ﺎم ﻓﻘ‬
‫ﺗﺎرﯾﺧﺎ ﻟوﻓﺎﺗﮫ ) ﺑﻌد ﻋﺎم ‪ ( 2 ) . ( 1936‬ﻣذﻛرات ﺳﺎﻣﻲ اﻟﺻﻠﺢ ‪ ،‬طﺑﻌت ﺳﻧﺔ‬
‫وﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪7‬‬ ‫واﻟﺳ ﺟل اﻟ ذھﺑﻲ ‪49‬‬ ‫اﻟﻣﺋ ﺔ اﻻوﻟ ون ( ‪1967‬‬ ‫‪ 1950‬واﻧظر )‬
‫ﺗﺷ رﯾن اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪. 1968‬ﺳ * )ﺎﻣﻲ اﻟﻛﯾ ﺎﻟﻲ ( * ) ‪ 1392 - 1316‬ه = ‪- 1898‬‬
‫ث ‪ .‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫ﺎﻟﻲ ‪ :‬ب ﺑﺎﺣ ﻣوﻟ‬ ‫‪ 1972‬من (ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﻛﯾ أدﯾ‬ ‫ﺳ ﺎﻣﻲ ﺑ‬
‫وﻣ دﯾرا ﻟ دار‬ ‫وﻛﺎن أﻣﯾن اﻟﺳر اﻟﻌﺎم ﻟﺑﻠ دﯾﺗﮭﺎ ﻣ دة ‪25‬ﻋﺎﻣ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺑﺣﻠب ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫اﺻ در ﻣﺟﻠ ﺔ )‬ ‫اﻟﻛﺗب اﻟوطﻧﯾﺔ ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﻣ ن أﻋﺿ ﺎء ﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬
‫ﻛﺗﺎﺑ ﺎر ﻣ‪ 26‬ن ﺗﺻ ﻧﯾﻔﮫ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫دﯾث (ﮭرﯾﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪1960 - 1927‬‬
‫وﻧﺷ‬ ‫اﻟﺣ ﺷ‬
‫ﮭر ﻓ ﻲ أورﺑ ﺔ ( و )ﺳفﯾ اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫ﻧظ رات ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ واﻟﻧﻘ د واﻻدب (ﺷ و )‬
‫وﻋﺻر اﻟﺣﻣداﻧﯾﯾن ( و ) اﻟﻔﻛر اﻟﻌرﺑﻲ ﺑﯾن ﻣﺎﺿﯾﺔ وﺣﺎﺿره ( و ) اﻟﻣرأة ھذا‬
‫راع( ﻓو ) ﻲ ﺳ ﺑﯾل اﻟﻘوﻣﯾ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ( و )‬ ‫ﺻ ون‬ ‫اﻟﻠﻐ ز اﻻﺑ دي ( و )‬
‫اﻟراﺣﻠ‬
‫ﻲ‬ ‫اﻻدب اﻟﻌرﺑ‬
‫ب(و)‬ ‫ﻲ ﺣﻠ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫اﻻدﺑﯾ‬
‫ﺔﺔ ( و )‬ ‫اﻟﺣرﻛ‬
‫ﻲ أﻣﯾرﻛ‬ ‫ﺎت ﻓ‬ ‫ﯾوﻣﯾ‬
‫ﺎ‬ ‫وﻛﻠﮭ‬
‫ﺎة (‬ ‫وط‬
‫اﻟﺣﯾ‬ ‫ﻌر ( و ن) ﺧﯾ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺧﻣ ( و )ر وﺷ‬ ‫ورﯾﺔ‬ ‫ﻲﺳ‬ ‫اﻟﻣﻌﺎﺻ ر ﻓ‬
‫ﻣطﺑوﻋﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﺎﻣﻲ اﻟﺳراج ( * ) ‪ 1380 - 1310‬ه = ‪1960 - 1893‬‬
‫ﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﺟﻣ ﻊ‬ ‫م ( ﺳﺎﻣﻲ ) أو أﺣﻣد ﺳﺎﻣﻲ ( ﺑن ﻣﺣﻣود * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫‪ 1972‬دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪26‬‬ ‫واﻻدﯾ ﻣ ب ‪:‬ﺎرس وﻣ ﺎﯾو وﺟرﯾ‬ ‫اﻟﻠﻐ ﺔ ﺑدﻣﺷ ق ‪507 : 47‬‬
‫ﺷﺑﺎط ‪ 1966‬وﻣن ھو ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ‪ . 380 : 1‬اﻟﺳراج ‪ :‬ﺻﺣﻔﻲ ‪ .‬ﻣن أھل ﺣﻣﺎة‬
‫ﯾوﻣﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺣﻠ ب ‪.‬وﻟﻣ ﺎ‬ ‫أﺻدر ﺑﻌد اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟ ﻰ ﺟرﯾ دة )اﻟﻌ رب (‬ ‫‪.‬‬
‫ورﺣ ل إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬وإﻟ ﻰ‬ ‫اﺣﺗل اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﺳورﯾﺔ ‪ ،‬ﺣﻛﻣوا ﻏﯾﺎﺑﯾﺎ ﺑﺈﻋداﻣﮫ ‪.‬‬
‫ورﺟﻊ إﻟﻰ ﻣﺻر ﯾﻛﺗب ﻓﻲ ﺑﻌ ض ﺟراﺋ دھﺎ‬ ‫ﺷرﻗﻲ اﻻردن وأﺑﻌد إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎز ‪.‬‬
‫ورﺟ ﻊ إﻟ ﻰ ﺣﻣ ﺎة ) ‪( 1954‬‬ ‫‪ .‬وأﺧرﺟﺗﮫ ﺣﻛوﻣﺔ ﺻدﻗﻲ ﺑﺎﺷﺎ ‪ ،‬ﻓﻧزل ﻟﻘﺑﺎ دس ‪.‬‬
‫ف ‪.‬ﺑ ﺎﻟﻣرح وﺣ ب اﻟﻔﻛﺎھ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﺗﺻ وﻓﻰ‬ ‫ﺎن ﻣ دﯾرا ﻟﻠﻣرﻛ ز اﻟﺛﻘ ﺎﻓﻲ إﻟ ﻰ أن ﺗ‬
‫وأﻋﺎﻧﮫ ذﻟك ﻋﻠﻰ اﺣﺗﻣﺎل اﻟﺷداﺋد ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﮫ ‪ .‬وﻛﺎن ﻗد ﻛﺗب ﻓﺻوﻻ ﻟﺗﻛون ﻛﺗﺎﺑﺎ‬
‫ﻟﺑﻌض ﻣن ﻋرﻓﮭم ‪ ،‬أﻛﺛر ﻓﯾﮫ ﻣن اﻟﻐﻣز واﻟﻠﻣ ز ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻧﺷ ر‬ ‫ﻓﻲ ﺷﺑﮫ ) ﺗراﺟم (‬
‫) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬وﻣﺣﺎﻓظﺔ ﺣﻣﺎة ‪) * . 216‬‬
‫ﺳﺎﻣﻲ ﺑ ن ﻧﺎﺻ ﯾف‬ ‫ﺳﺎﻣﻲ ﻋطﯾﺔ ( * ) ‪ 1394 - 1337‬ه = ‪ 1974 - 1919‬م (‬
‫ﻋطﯾﻌ ﻟﺑﻧ ﺔ ‪:‬ﺎﻧﻲ ﻣ ن أھ ل ﺳ وق اﻟﻐ ﺗﻌﻠ ربم ‪.‬ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ‬ ‫ﺻ ﺣﻔﻲ‬
‫ﻲ‬ ‫رﻓ‬ ‫ﺎرس‪ .‬اﻟﺗﺣرﯾ‬
‫ﺔ‬ ‫اﻟﺗﺟﺎرﯾ‬
‫ﺎت وﻣ‬ ‫ض اﻟﻣؤﺳﺳ‬ ‫ﻲ ﺑﻌ‬ ‫لﻓ‬ ‫ت وﻋﻣ‬
‫اﻟﺣﯾإدا ﺎة ﻣ دة ﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ورﺋﺎﺳ ﺔ‬ ‫اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ )رة‪1948‬‬
‫ﺟرﯾﻓﺗ( دةوﻟﻰ‬
‫ﻋﺷ ر ﺳ ﻧوات ‪.‬وﻛﺗ بھ) ﺎرب‬ ‫اﻻﻗﺗﺻ ﺎد اﻟﻠﺑﻧ ﺎﻧﻲ واﻟﻌرﺑ ﻲ (‬ ‫ﺗﺣرﯾ ر ﻣﺟﻠ ﺔ )‬
‫ﻣن اﻟﻘدر ‪ -‬ط ( و ) اﻧﺳﺎﺑت اﻻﻓﻌﻰ ‪ -‬ط ( وأﺑﺣﺎﺛﺎ وﻣﻘﺎﻻتوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺑﯾ روت‬
‫ودﻓن ﻓﻲ ﻣﺳﻘط رأﺳﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺟرﯾدة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪/ 2 / 15‬‬
‫دﯾﻧﻲ ( * ) ‪ 1369 - 1299‬ه = ‪1950 - 1881‬ﺳم ( ﺎﻣﻲ‬ ‫‪) * . 1974‬‬
‫ﺟرﯾاﻟ‬
‫رﺟم وﻧﺷ ر ﺑﻌ ض‬ ‫ﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫اﻟﺟردﯾﻧﺎم ﻟﺑﻧﻲ ‪ :‬ﺎﻧﻲ ﻋ ﺎش ﻓ ﻲ ﺗ‬ ‫ﺑ ن ﯾﻌﻘ وب ﻣﺣ‬
‫ﺧﻣﺳ) ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫واطر ﻓ ﻲ اﻟﺣﻘ وق واﻻدب ( و‬ ‫وأﻟﺧ ف )‬ ‫ﻣﺳ رﺣﯾﺎت ﺷﻛﺳ ﺑﯾر ‪.‬‬
‫ﻋﻣ ر ﺑ ن‬ ‫وﻛﻠﮭ ﺎ ﻣطﺑوﻋ ﺔ ) ‪. ( 1‬اﻟﺳ ﺎوي =‬ ‫ﺳﯾﺎرة ( و ) اﻟرﺳﺎﺋل اﻟﺿﺎﺋﻌﺔ (‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن ﺳ ﺑﺄ ‪* 40‬ﺳ) ﺑﺄ اﻟﺻ ﻠﯾﺣﻲ (‬ ‫ﺳﮭﻼن ‪ ) * 450‬ﺳب ( * اﺑن ﺳﺑﺄ =‬
‫ﻲ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫رﺑ‬ ‫‪1099‬ﺑ ( ن اﻟﻣظﻔ‬ ‫أﺣﻣ‪ -‬د‬ ‫‪ 492‬ه =ن‪. . .‬‬‫* ) ‪.‬ﺳ ‪ - . .‬ﺑﺄ ﺑ‬
‫وﺑﻌﮭ( د ﻣﻧ ﮫ ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﻛ رم‬ ‫وﺗوﻻھ‪ .‬ﺎ ﺑﻌ د وﻓ ﺎة )‬ ‫ﻠﯾﺣﻲ ‪:‬أﺻ ﺣﺎب اﻟ ﯾﻣن‬ ‫اﻟﺻﻣ ن‬
‫ﻛﺎن ‪:‬ﺷﺟﺎﻋﺎ ﺟوادا ﻛرﯾﻣ ﺎ ﻓﺻ ﯾﺣﺎ ‪ ،‬دﻣ ﯾم اﻟﺧﻠ ق‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ 484‬ه ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﺧزرﺟﻲ‬
‫وﻓﯾ( ‪.‬ﮫ وﻓ ﻲ ﺣﺻ ﻧﮫ ‪ ،‬ﯾﻘ ول‬ ‫‪ ،‬ﻗﺻﯾرا ‪.‬اﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﻣﺎت ﺑﺣﺻ ﻧﮫ )أﺷ ﯾﺢ‬
‫اﻟﺣﺳن ﺑن ﻗﺎﺳم اﻟزﺑﯾدي ‪ ،‬ﻣن أﺑﯾﺎت ‪ ) :‬إن ﺿﺎﻣك اﻟدھر ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻌﺻم ﺑﺄﺷﯾﺢ ‪،‬‬
‫أو إن ﻧﺎﺑك اﻟدھر ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻣطر ﺑﻧﺎن ﺳﺑﺎ ( ) ‪) * . ( 2‬ﺳ ﺑﺄ ( * ) ‪ 533 - . . .‬ه‬
‫ﺎس اﺑ ن اﻟﻣﻛ رم‬ ‫اﻟﺳ ﻌود ﺑ ن زرﯾ ﻊ ﺑ ن اﻟﻌﺑ‬ ‫ن أﺑ‪1139‬ﻲم (‬‫ﺳ =ﺑﺄ ‪.‬ﺑ ‪- . .‬‬
‫داﻧﻲ ‪:‬اﻟﺑﺎطﻧﯾ ﺔ اﻻﺳ ﻣﺎﻋﯾﻠﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟ ﻛﯾﻣن ‪.‬ﺎن اﻟﻣﻛ رم‬ ‫اﻟﮭﻣدﻋ ﺎة‬ ‫ﺎﻣﻲ ن‬ ‫اﻟﯾ ﻣ‬
‫واﺧﺗﻠ ف‬ ‫د اﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ ﻋ دن ووﻟ ﻰ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ ض أﺳ ﻼف ﺳ ﺑﺄ ‪.‬‬
‫ﻓﯾﻣ ﺎ ﺑﯾ ﻧﮭم ﺛ م اﻧﺗﮭ وا إﻟ ﻰ اﻧﻔ راد ﺳ ﺻﺑﺄ ) ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﻓ ﺔ (ﻲ اﻻﻣ ر‬
‫دن‬ ‫ﻼد ﻋ‬ ‫ﻠﯾﺣﯾﺔ ( ﮫ ﺑ‬
‫اﻟﺻ ﻔت ﻟ‬ ‫ﻲ أﯾ اﻟﺣ ﺎم )رةوﺻ‬ ‫دﻋوة ﻓ‬ ‫ﮫ اﻟ‬ ‫ت إﻟﯾ‬
‫وﻣﺧﺎﻟﯾﻔﮭﺎ ‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ ﺣﺻن اﻟدﻣﻠوة * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟدراﺳ ﺔ ‪. 254 : 3‬‬
‫ن‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫‪264‬طﺎﺋﻔ‬
‫واﻧظ ‪ : 1‬ر‬
‫دان‬ ‫وﻣﻌﺟخ ‪ .‬م اﻟﺑﻠ‬‫ﺑوك ‪-‬‬ ‫اﻟﻌﺳ) ‪ ( 2‬ﺟد اﻟﻣﺳ‬
‫ودﯾﺣ ‪69 -‬ﺎن‪.‬وﺑﻌ ض اﻟﻣﻌ ﺎﻓر وﺑﻌ ض‬ ‫أﺧﺑ ﺎره ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟ ﯾﻣن ﻟﻌﻣ ﺎرة ‪64‬‬
‫اﻟﺟﻧد ‪ ،‬واﺳﺗﻘر ﻓﻲ ﻋدن إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ودﻓن ﺑﺳﻔﺢ اﻟﺗﻌﻛر ‪ ،‬ﻣن ﺣﺻ وﻧﮭﺎ ‪.‬‬
‫وھو رأس ﺑﻧﻲ ﺳﺑﺄ ﻣن اﻻﺳرة اﻟزرﯾﻌﯾﺔ اﻟﮭﻣداﻧﯾﺔ ) ‪ . ( 1‬ﺳ* )ﺑﺄ ﺑ ن ﯾﺷ ﺟب‬
‫( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﺑﺄ ﺑن ﯾﺷﺟب ﺑن ﯾﻌرب ﺑن ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﻣن‬
‫اﻻوﻟ لﻰاﺳ‪ .‬ﻣﮫ ﻋﺑ د ﺷ ﻣس وﻗﯾ ل ﻋ ﺎﻣر ‪.‬‬ ‫ﻛﺑﺎر ﻣﻠ وك اﻟ ﯾﻣن ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ﻗﯾ‬
‫ﯾﻼد ‪.‬ك ﺻ ﻧﻌﺎء وﻣ ﺎ ﺟﺎورھ ﺎ ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﺷ رﯾن ﻗﺑ ل اﻟﻣ ﻣﻠ‬ ‫وﯾظن أﻧﮫ ﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﻘن ر‬
‫طﻣ ‪ :‬ﺢ إﻟ ﻰ إﺧﺿ ﺎع‬ ‫ﺻ ﻔﮫ ﻣؤرﺧ وه ﺑﺎﻟﺷ ﺟﺎﻋﺔ وﻋﻠ و اﻟﮭﻣ ﺔ ‪ ،‬إﻧوﻗ ﮫ ﺎﻟوا‬
‫اﻟﻘﺑﺎﺋل اﻟﻧﺎﺋﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺣﺎرﺑﮭﺎ ‪ ،‬وأوﻟﻊ ﺑﺎﻟﻌﻣران ‪ ،‬ﻓﺎﺑﺗﻧﻰ ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻣ ﺄرب وﻓﯾﮭ ﺎ اﻟﺳ د ‪.‬‬
‫وﻗﺎﻟوا إن ﺳﺑﺄ أول ﻣ ن ﺧط ب ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻟ م ﺗﻛ ن اﻟﺧطﺎﺑ ﺔ ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﻼ ﻣ ن‬
‫أﻏﺎر‪ :‬ﻋﻠ ﻰ ﺑﺎﺑ ل ﻓﻔﺗﺣﮭ ﺎ وأﺧ ذ إﺗﺎوﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬وإﻧ ﮫ‬ ‫اﻟﻧﺎس ﻣﻌروﻓﺔ ﻗﺑﻠﮫ ‪.‬إﻧﮫوﯾﻘﺎل‬
‫وأﻋﻘب ﻧﺳﻼ ﻛﺛﯾرا ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﻧﺳ ﺎﺑﺔ اﻟﻛﻠﺑ ﻲ ‪:‬‬ ‫أول ﻣن ﻓﺗﺢ اﻟﺑﻼد وأﺧذ اﻻﺗﺎوات ‪.‬‬
‫وﻟد ﻟﺳﺑﺄ ‪ :‬ﺣﻣﯾر وﻛﮭﻼن وﺻﯾﻔﻲ وﺑﺷر وﻧﺻر وأﻓﻠﺢ وزﯾدان واﻟﻌود ورھم و‬
‫ﻋﺑد ﷲ وﻧﻌﻣﺎن وﯾﺷ ﺟب وﺷ داد ورﺑﯾﻌ ﺔ وﻣﺎﻟ ك وزﯾﻓﯾﻘد ‪،‬ﺎل ﻟﺑﻧ ﻲ ﺳ ﺑﺄ ﻛﻠﮭ م‬
‫اﻟﺳﺑﺋﯾون ‪ ،‬إﻻ ﺣﻣﯾرا وﻛﮭ ﻼن ‪ ،‬ﻓ ﺈن اﻟﻘﺑﺎﺋ ل ﻗ د ﺗﻔرﻗ ت ﻣﻧﮭﻣ ﺎ ‪ ،‬وﻣ ن ﻗ ﺎل إﻧ ﮫ‬
‫ﺳﺑﺋﻲ ﻓﻠﯾس ﺑﺣﻣﯾري وﻻ ﻛﮭﻼﻧﻲ ‪ ،‬وإﻧﻣﺎ ھو ﻣن أﺑﻧﺎء ﺳ ﺑﺄ اﻵﺧ رﯾن ) ‪* . ( 2‬‬
‫ﺎل‬ ‫‪ 1937‬م ( ﺗﯾﺎن روﻧزﻓ‬‫ﺎل ( ) ‪ 1356 - 1282‬ه = ‪- 1865‬ﺳﺑﺎﺳ‬ ‫روﻧزﻓ‬
‫)‬
‫زﻣن ‪، 60‬وﻓ‪ 61‬ﻲ‬ ‫ﺑﮭﺟ) ‪ ( 1‬ﺔ اﻟ‬
‫وﻋﻲ ‪ Sebastien‬ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬ ‫اﻟﯾﺳ‬
‫ھدﯾﺔ اﻟزﻣن ‪ 57‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ ( 2 ) . 532‬اﻟﻣﺳﻌودي ‪ ،‬طﺑﻌﺔ ﺑﺎرﯾس ‪ 144 : 3‬و‬
‫وﺷ روح‬ ‫اﻟﻘﺳ م اﻻول ‪ 46‬و ‪47‬‬ ‫‪ 310‬ن ﺧﻠ دون ‪2‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎبواﺑ‬ ‫‪173‬‬
‫وﻓﻲ ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻧ وﯾري ‪15‬‬ ‫ﻗﺻﯾدة اﺑن ﻋﺑدون ‪ 102‬وطرﻓﺔ اﻻﺻﺣﺎب ‪18‬‬
‫‪ ) 291 :‬ﺳﻣﻲ ﺳﺑﺄ ﻻﻧﮫ أول ﻣن أدﺧل اﻟﺳﺑﻲ ﺑﻼد اﻟﯾﻣن ( ‪ .‬وﻓﻲ اﻟﺗﯾﺟﺎن ‪) 47‬‬
‫ﻰ أرض ﺑﺎﺑ ل ﻓﺎﻓﺗﺗﺣﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺗﺣ ول إﻟ ﻰ أرﻣﯾﻧﯾ ﺔ ﻓﺎﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺣ ﺎ ‪ ،‬وأراد‬
‫ﺎن ‪.‬‬ ‫ن اﻟرھﺑ‬ ‫‪Ronzevalle‬‬
‫رق ﻣ‬ ‫ﮫ ‪ : :‬ﻣﺳﺗﺷ‬ ‫ن ﻣﻧﺑ‬ ‫ب اﺑ‬ ‫ﺎل وھ‬ ‫رب ‪ ،‬ﻗ‬
‫وﻟد ﻓ ﻲ ﻓﯾﻠﯾﺑوﺑ وﻟﯾس ) ( ‪Philippopolis‬‬ ‫ﺑﻠﻐﺎري ‪ .‬ﻓرﻧﺳﻲ اﻟﺛﻘﺎﻓﺔ واﻟرھﺑﺎﻧﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﺑﻠﻐﺎرﯾﺔ ‪ ،‬وﻛﺎن أﺑوه ) ﻓردﯾﻧﺎﻧد ( ﺗرﺟﻣﺎﻧﺎ ﻟﻘﻧﺻل ﻓرﻧﺳﺔ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻧﻘل أﺑوه إﻟﻰ‬
‫‪1885‬ﺳﺑﺎﺳﺗﯾﺎن اﻟﻌرﺑﯾﺔ وﻧﺷر ﻣﻘ ﺎﻻت ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺷ رق ‪.‬‬ ‫ﺑﯾروت ﺳﻧﺔ ﻓﺗﻌﻠم‬
‫وﻧﻔﻲ ﻓﻲ اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ‪ ،‬ﻓﺗوﺟﮫ إﻟﻰ روﻣﺔ ‪.‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬ﺛم إﻟ ﻰ‬
‫ﺎن ‪.‬ﻟ ﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل ﺑﺎﻵﺛ ﺎر ‪ ،‬وﻗ مﺎ ﺑﺣﻔرﯾ ﺎت‬ ‫ﺑﯾروت ﺑﻌ د اﻟﺣ ربوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﻛ‬
‫ﻓﯾﮭ ﺎ‬
‫ﺗﻣﮭﯾدﯾﺔ أدت إﻟﻰ اﻛﺗﺷﺎف ﺗﻣﺛﺎل ) ﺟوﺑﯾﺗر ( اﻟﺑﻌﻠﺑﻛﻲ ‪ .‬وﻟﮫ رﺳﺎﺋل ﻋن اﻟﺷرق‬
‫‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ) ﻧﺑذة ﻣن أﺧﺑﺎر اﻟزﺑﺎء ﻣﻠﻛﺔ ﺗدﻣر ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 1‬اﺑن ﺳ ﺑﺎط =‬
‫ﺣﻣزة ﺑن أﺣﻣد ‪ 926‬اﺑن ﺳﺑﺎع = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﺳن ‪ ) * 720‬ﺳﺑﺎع ﺑن اﻟﻧﻌﻣﺎن (‬
‫* ) ‪ 135 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‪ 752‬مﺑﺎع( ﺑ ن اﻟﻧﻌﻣ ﺎن أﺣ‬
‫اﻻزدي ‪ :‬د اﻟ وﻻة‬
‫اﻟﺷﺟﻌﺎن اﻻﺷراف ‪ .‬ﻣن اﻟﻘﺎﺋﻣﯾن ﺑﺎﻟدﻋوة اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪.‬وﻻه أﺑو ﻣﺳﻠم اﻟﺧراﺳ ﺎﻧﻲ‬
‫د ‪ ،‬ﻟﻣ ﺎ ﺗﻐﻠ ب ﻋﻠ ﻰ ﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﻘر ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ أن ظﮭ ر اﻟﺳ ﻔﺎح‬
‫وﺗﻣت ﻟﮫ اﻟﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻓدﻋﺎه اﻟﺳﻔﺎح ووﺟﮭ ﮫ إﻟ ﻰ زﯾ ﺎد ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ‪ ،‬وأﻣ ره إن رأى‬
‫ﻠﻰ ﻋأﺑﻲ ﻣﺳﻠم وﯾﻘﺗﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﺑﻠﻎ أﺑﺎ ﻣﺳﻠم ذﻟك ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﺑﺎع‬ ‫ﻓرﺻﺔ أن ﯾﺛب‬
‫وﺣﺑﺳﮫ ﺑﺂﻣل ‪ ،‬ﺛم ﻛﺗب إﻟﻰ ﻋﺎﻣﻠﮫ ﺑﺂﻣل أن ﯾﻘﺗﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫ﻓﺑﻠﻎ اﻟﻧﯾل ‪ ،‬ﻓﻧزل ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬وﺑﻧﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺑﯾﻧﮫ وﺑﯾن اﻟﺑﺣر وﺳ ﻣﺎھﺎ ﻣﺻ ر ‪ -‬؟ !‬ ‫*‬
‫رب ‪ ،‬ﺛ م ﻋ ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫‪ -‬ووﻟﻰ ﻋﻠﯾﮭﺎ اﺑﻧﮫ ﺑﺎﺑﻠﯾون ‪ -‬؟ ‪-‬وأﻏﺎر ﻋﻠﻰ اﻟﻘوط ﻓﻲ اﻟﻣﻐ‬
‫ﺎﻟﯾﻣن ( ﮫ ﻣ ن‬‫وﻓﯾ‬ ‫ﺔ ﻓ ﺎﻟﯾﻣن ‪ ،‬وﺑﻧ ﻰ اﻟﺳ د ‪ ،‬وط ﺎل ﻋﻣ ره ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﺑ‬
‫إﻧﻛم‪ .‬إﻻ ﺗﻘ ﺎﺗﻠوا اﻟﻧ ﺎس ﻗ ﺎﺗﻠوﻛم‬ ‫ﺧطﺑﺔ ﻟﮫ ﺑﻌد أن وﻟﻲ اﻟﻣﻠك ‪ ) :‬ﯾﺎ ﺑﻧﻲ ﻗﺣطﺎن‬
‫‪ ،‬وإﻻ ﺗﻐزوھم ﻏزوﻛم ‪ ،‬وﻟم ﯾﻐ ز ﻗ وم ﻗ ط ﻓ ﻲ ﻋﻘ ر دارھ م إﻻ رﻛﺑ ﺗﮭم اﻟذﻟ ﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻏزوا اﻟﻧﺎس ﻗﺑل أن ﯾﻐزوﻛم ‪ ،‬وﻗﺎﺗﻠوھم ﻗﺑل أن ﯾﻘﺎﺗﻠوﻛم ‪ ،‬واﻋﻠﻣوا أن اﻟﺻﺑر‬
‫ﻓوز ‪ ،‬واﻟﻌﻣ ل ﻣﺟ د ‪ ،‬واﻻﻣ ل ﻣﻧﮭ ل اﻟ ﺦ ( ‪( 1 ) .‬اﻟﻣﺷ رق ‪7 - 1 : 35‬وﻓﯾ ﮫ‬
‫وﻣﺟﻌ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت‬ ‫ﻋﻧﺎوﯾن أﻛﺛر ﻣ ﺎ ﻧﺷ ره ﻣ ن اﻟﻣﻘ ﺎﻻت ‪.‬واﻟﻣﺳﺗﺷ رﻗون ‪66‬‬
‫د‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺎﻟﺢ ﺑ=‬
‫اﻟﺳ‪.‬ﺻ ﺑﺎﻋﻲ‬ ‫ر ‪170 : 5‬‬ ‫ن اﻻﺛﯾ‬ ‫‪2 ) . 954‬ل (ﻻﺑ‬
‫اﻟﻛﺎﻣ‬
‫راﻏب ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1306‬‬ ‫‪ 1221‬اﻟﺳﺑﺎﻋﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ‪ 1268‬اﻟﺳﺑﺎﻋﻲ =‬
‫اﻟﺳﺑﺎﻋﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 1332‬اﻟﺳﺑﺎﻋﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1350‬ﺳﭘﺎھﻲ‬
‫زاده = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 997‬اﻟﺳﺑﺗﻲ = ﯾوﺳف ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 700‬اﻟﺳﺑﺗﻲ = ﻣﺣﻣد‬
‫ﭘرﻧﺟر =وﯾس ﺳ ﺑر‬ ‫أﻟ‬ ‫‪340‬‬
‫ذﻣوﻧﻲ د=ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺳ‬ ‫اﻟﺳ ﻋﺑ‬ ‫ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪733‬‬
‫ﻧﺟر ‪ 1310‬اﻟﺳﺑزواري =ﻣﺣﻣد ﺑ ﺎﻗر ‪1090‬اﻟﺳ ﺑزواري )اﻟﺣﻛ ﯾم ( =ھ ﺎدي‬
‫ﺑن ﻣﮭدي ‪ 1289‬اﻟﺳﺑزواري ) ﻣؤرخ طوس ( = ﻣﺣﻣد ﻣﮭدي ‪ 1350‬اﻟﺳﺑط =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑﯾ دﷲ ) ‪( 583‬ﺳ ﺑط‬ ‫اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻠ ﻲﺳ‪61‬ﺑط اﺑ ن اﻟﺗﻌﺎوﯾ ذي =‬
‫ﯾوﺳ= ف ﺑ ن‬ ‫وزي =ف ﺑ ن ﻗزأوﻏﻠ ﻲ )ﺳ ‪654‬ﺑط( اﺑ ن ﺣﺟ ر‬ ‫اﺑ ن اﻟﺟ ﯾوﺳ‬
‫‪541‬ﺑط اﺑ ن اﻟﺷ ﺣﻧﺔ =ﯾﺣﯾ ﻰ‬ ‫ﷲ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺳ‬ ‫ﺷﺎھﯾن ‪ 899‬ﺳﺑط اﻟﺧﯾﺎط = ﻋﺑد‬
‫ﺳﺑط اﺑ ن اﻟﻌﺟﻣ ﻲ‬ ‫ﺑن ﯾوﺳف ‪ 959‬ﺳﺑط اﺑن اﻟﻌﺟﻣﻲ = إﺑراھﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد ‪841‬‬
‫‪ 912‬ن ﺳ ﺑﻌﯾن‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫= أﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 884‬ﺳﺑط اﻟﻣﺎردﯾﻧﻲ =‬
‫ﺑﻛﺗﻛﯾن =ود ﺑ ن ﺳ ﺑﻛﺗﻛﯾن ‪421‬‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﺣ= ق ﺑ ن إﺑ راھﯾماﺑ‪669‬ن ﺳ ﻣﺣﻣ‬
‫أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺳﺑﻛﻲ ) اﻟﺗﻘﻲ ( =ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻛ ﺎﻓﻲ ‪786‬اﻟﺳ ﺑﻛﻲ )اﻟﺑﮭ ﺎء ( =‬
‫ﺑﻛﻲ )‬ ‫ﻲ ) ‪771‬‬
‫اﻟﺳ(‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫اﻟوھ ( = ﺎب ﺑ‬ ‫‪ 763‬ﻋﺑﺑﻛﻲ‬
‫اﻟﺗ ) د ﺎج‬ ‫ﻲ اﻟﺳ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫ﻣﺻ= طﻔﻰ اﻟﺳ ﺑﻛﻲ ‪1259‬‬ ‫اﻟﺳ ﺑﻛﻲ‬ ‫= ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل ) ‪( 1032‬‬ ‫ﮭﺎب ( د‬
‫اﻟﺷ أﺣﻣ‬
‫‪1300‬ن ﺳ ﺑﯾﻊ =‬ ‫ﭘﯾﺗﺎ = م ﺳ ﭘﯾﺗﺎ اﺑ‬ ‫‪ 1352‬ﻓﻠﻠ‬‫ﺑﻛﻲ =ود ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺳ‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﺑﯾﻊ ‪ ) * 653‬ذو اﻟﺧﻣﺎر ( * ) ‪ 8 - . . .‬ه = ‪ 629 - . . .‬م ( ﺳﺑﯾﻊ‬
‫اﻟﺟﺎھﻠﯾ نﺔ ‪.‬ﺑﻧ ﻲ ﺛﻘﯾ ف ‪ .‬أدرك‬ ‫ﻣ‬ ‫اﻟﺛﻘﻔ نﻲ ‪:‬ﺟﺑ ﺎﺑرة‬
‫ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ﻣ‬
‫ﻛﺎﻧ ت ﻣﻌ ﮫ راﯾ ﺔ ﺑﻧ ﻲ‬ ‫اﻻﺳﻼم ‪ ،‬وﻗﺎﺗل أھﻠﮫ ‪ ،‬وﻋﺎش إﻟﻰ ﻣﺎ ﺑﻌد ﻓ ﺗﺢ ﺛﻣﻛ م ﺔ ‪.‬‬
‫ﯾن (وھ و ﻋﻠ ﻰ دﯾ ن اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن‬ ‫ﺣﻧ ﮫ ‪،‬‬ ‫وم ﺑ)‬
‫ﻓﻘﺗ ل‬ ‫ﻣﺎﻟ ك ﻓ ﻲ ﯾ‬
‫ﺳﺑﯾﻊ( ﺑن اﻟﺧط ﯾم ﻣ ن ﺳ ﺎدات ﺑﻧ ﻲ‬ ‫اﻟﺧطﯾم ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫اﻟﺗﯾم ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺎة ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣﯾم ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻓﺎرس ﺟﺎھﻠﻲ ﻋﺎﺻر ﺑﻌض اﻻﺳﻼﻣﯾﯾن ‪.‬‬
‫اﻟﻛ وﻓﻲ ( =‬ ‫اﻟﺳ ﺑﯾﻌﻲ )‬ ‫وﻛ ﺎن ﻓ ﺎرسوﺷﻧﺧﻠ ﮭدﺔﯾ ‪ .‬وم ﺟ زع ط ﻼل ) ‪. ( 2‬‬
‫ﺑﯾﻌﻲ =ﻰ ﺑ ن ﯾ وﻧساﺑ‪187‬ن ﺳ ﺑﯾل =‬ ‫اﻟﺳ ﻋﯾﺳ‬‫ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪( 127‬‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺣﻣود ‪ ) * 1357‬ﺳت ( * اﺑن اﻟﺳت = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد رﺑﮫ ‪* 1199‬‬
‫) ﺳت اﻟﺷﺎم ( * ) ‪ 616 - . . .‬ه = ‪ 1220 - . . .‬م (ﺳت اﻟﺷﺎم ﺑﻧت أﯾ وب ‪:‬‬
‫ﻟﺟﻠﯾﻠ ﺔ ‪ ،‬أﺧ ت اﻟﻣﻠﻛ ﯾن ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن واﻟﻌ ﺎدل ‪ ،‬وﺑﺎﻧﯾ ﺔ اﻟﻣدرﺳ ﺗﯾن )‬
‫ﺗوﻓﯾ ت ﻓ ﻲ‬ ‫وﺛﻼﺛ ون ﻣﻠﻛ ﺎ ‪.‬‬‫ﻛﺎن‪ .‬ﻟﮭﺎ ﻣ ن اﻟﻣﺣ ﺎرم ﺧﻣﺳ ﺔ‬ ‫اﻟﺷﺎﻣﯾﺗﯾن ( ﺑدﻣﺷق‬
‫دﻣﺷق ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻋﯾون اﻻﺛر ‪ 190 : 2‬وﺳﯾرة اﺑن ھﺷﺎم‬
‫‪7 : 3‬واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾ ر ‪ ) . 99 : 2‬ﺷ‪( 2‬رح اﺧﺗﯾ ﺎرات اﻟﻣﻔﺿ ل ‪- 1521‬‬
‫وﻣ ‪ .‬رآة‬ ‫ﺎه‬ ‫وران ﺷ‬ ‫ﺗرﺟﻣ ﺎتﺔ ‪:‬ﺗ‬ ‫واﻟوﻓﯾ‬
‫ﻼم ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫‪29‬دﯾ‪( 3 ) .‬وان اﻻﺳ‬
‫اﻟزﻣﺎن ‪ 606 : 8‬وذﯾل اﻟروﺿﺗﯾن ‪ 119‬واﻟدراس ‪ 277 : 1‬واﻧظر ﻓﮭرﺳﺗﺔ ‪* .‬‬
‫ﺑﻧ )ت اﻟﻧﻔ ﯾس ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 852‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪1448‬ﺳ م (ت اﻟﻌﺟ م‬
‫وﻓﺔ ﻓﺎﺿ ﻠﺔ اﻧﺗﻘﻠ ت ﻣ ن ﺑﻐ داد إﻟ ﻰ‬ ‫ﻣﺗﺻ ﺔ ‪:‬‬‫ﺑﻧت اﻟﻧﻔﯾس ﺑن أﺑ ﻲ اﻟﻘﺎﺳ م اﻟﺑﻐدادﯾ‬
‫ﺣﻠب ‪ .‬وﺑﮭﺎ أﻟﻔت ) ﺷرح اﻟﻣﺷﺎھد اﻟﻘدﺳﯾﺔ ﻻﺑن اﻟﻌرﺑﻲ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪،‬‬
‫ﻓرﻏت ﻣن ﺗﺄﻟﯾﻔﮫ ﻓﻲ ﺻﻔر ‪) * . ( 1 ) 852‬ﺳت اﻟﻌ رب ( * ) ‪ 767 - . . .‬ه‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻓﺧ ر اﻟ دﯾن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫تم(‬ ‫رب ‪-‬ﺑﻧ ‪1366‬‬
‫ﺳ ت اﻟﻌ= ‪. . .‬‬
‫رة ‪:‬ﺳ ﻣﻊ ﻣﻧﮭ ﺎ ﺑﻌ ض ﻣﺷ ﮭوري اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪،‬‬ ‫ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻧدة ﻣﻛﺛ‬
‫ﺎري ‪ ،‬أم‬‫اﻟﺑﺧ ﻣﺳ‬
‫وﻣﻣ ن روى‬ ‫إﻗﺎﻣﺗﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﺻ ﺎﻟﺣﯾﺔ دﻣﺷ ق ‪.‬‬ ‫ت ر‪.‬‬ ‫دﯾث ﻛﺛﯾ‬
‫واﻧﺗﺷ ر ﻋﻧﮭ ﺎ ﺣ ﻛﺎﻧ‬
‫ﺑﺳ ﻔﺢ‬ ‫ﻣﻌﮭﺎ ﻓ ﻲ دارھ ﺎ )‬ ‫ﻣﺣﻣ د (‬ ‫زري )د ﺑ ن ﺳ‬ ‫ﻋﻧﮭ ﺎ اﻟﺣ اﺑ ﺎﻓظن اﻟﺟ ﻣﺣﻣ‬
‫رﯾم ﺑﻧﺎة =ت ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺳ ت‬ ‫ﻗﺎﺳ ﯾونﺳ( ﻧﺔ ‪ 766‬ه ) ﺳ‪. ( 2‬تﻣ اﻟﻘﺿ‬
‫اﻟﻛﺗﺑﺔ ) اﻟدﻣﺷﻘﯾﺔ ( =ﻧﻌﻣﺔ ﺑﻧت ﻋﻠ ﻲ ‪* 604‬ﺳ) ت اﻟﻣﻠ ك ( * ) ‪415 - 359‬‬
‫ﺳت( اﻟﻣﻠك ﺑﻧت اﻟﻌزﯾز ﺑﺎ ﻧزار ﺑ ن اﻟﻣﻌ ز ﻟ دﯾن ﷲ ‪،‬‬ ‫ھ = ‪ 1024 - 970‬م‬
‫دﺑرات ‪ .‬ﻲ أﺧ ت‬ ‫وھ‬ ‫رة ‪ ،‬ﻣﺔ ‪ :‬ن اﻟﻔﺿ ﻠﯾﺎت اﻟﺣﺎزﻣ ﺎت اﻟﻣ‬ ‫أﻣﯾ اﻟﻌﻠوﯾ‬
‫ﻔﺎطﻣﯾاﻟ ﺔ‬
‫ﻲ‬ ‫ﯾرھﺎ ﻓ‬ ‫ﺎن اﻟﺣ ر ( ﺎﻛم ﯾﺳﺗﺷ‬‫ﺎﺣب ﻣﺻ‬ ‫ﺎطﻣﻲ ) ﻛ‬‫ﺻ‬ ‫ﺄﻣر ﷲ اﻟﻔ‬ ‫ﺎﻛم ﺑ‬ ‫اﻟﺣ‬
‫وﺳﺎءت ﺳﯾرﺗﮫ ‪ ،‬ﺑﻣ ﺎ ھ و ﻣﻌ روف ﻣ ن‬ ‫ﻣﻌﺿﻼﺗﮫ ‪ ،‬ﺛم ﺗﻐﯾر ﻋﻠﯾﮭﺎ وھم ﺑﻘﺗﻠﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﻛﻣ ) ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻛﺎﻣ ل ﺑﻻ ن‬ ‫ﻓﺎﺗﻔﻘ ت ﺳ ت اﻟﻣﻠ ك‬ ‫إﺣراﻗﮫ ﺑﻌض اﻟﻘﺎھرة وﻏﯾر ذﻟ ك ‪.‬‬
‫ووﻋدﺗ ﮫ‬ ‫رى (ﺣﺳ ﯾن ﺑ نﻣ ن‬
‫دواس )ﻛﺑ ﺎر اﻟﻘ واد (‬ ‫اﻻﺛﯾ ر وﻣﺻ ﺎدر أﺧ ﻣ ﻊ‬
‫‪ 411‬ه (ﻊ ﻻﺑﻧ ﮫ ﻋﻠ ﻲ * )‬ ‫ﺑﺗوﻟﯾ ﺔ إدارة اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬ﻓﺎﻏﺗﯾ ل اﻟﺣ ﺎﻛمﺳ) ﻧﺔ وﺑوﯾ‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻛﺷف اﻟظﻧون ‪1691‬ودار اﻟﻛﺗ ب ‪( 2 ) . 325 : 1‬اﻟﻧﺷ ر‬
‫ن‬ ‫ﺑﻲ ‪ ،‬و ﺎ اﺑ‬
‫وھ ‪ -‬خ ‪.‬و ﺻ ﺟﺎءھ‬ ‫ﺔ‬ ‫‪ 239‬د واﻟﺟواھرﯾ‬ ‫‪2:1‬و‪5‬و‬
‫واﻟﻘﻼﺋ‬
‫دواس ﯾﺳﺗﻧﺟزھﺎ وﻋدھﺎ ‪ ،‬ﻓﺄوﻋزت إﻟﻰ ﺧﺎدم ﻟﮭﺎ ﻓﻘﺗﻠﮫ وﺻﺎح ‪ :‬ﯾﺎ ﻟﺛﺎر اﻟﺣﺎﻛم‬
‫ﺛم ﻗﺎﻣت! ﺑﺈدارة اﻟدوﻟﺔ ﻣدة أرﺑﻊ ﺳ ﻧوات ‪ ،‬أظﮭ رت ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ن اﻟﻣﻘ درة واﻟﻌ دل‬
‫وﻓﻲ اﻟﻣؤرﺧﯾن ﻣن ﯾﻧﻘض ﺧﺑ ر ﻗﺗﻠﮭ ﺎ‬ ‫ﻣﺎ ﺣﺑﺑﮭﺎ إﻟﻰ رﻋﯾﺗﮭﺎ ‪ .‬وﺗوﻓﯾت ﺑﻣﺻر ‪.‬‬
‫ﻓﺎطﻣ ﺔ ﺑﻧ ت ﻋﻠ ﻲ‬ ‫ﻻﺧﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﻣﻧﮭم اﻟﻣﻘرﯾزي ﻓﻲ اﻟﺧط ط ) ‪1‬ﺳ( ت اﻟﻣﻠ وك =‬
‫ﺳ‪710‬ت اﻟ ﺗﻘﯾ ﻧﻌم ﺔ=ﺑﻧ ت ﻏﯾ ثﺳ * )ت اﻟ وزراء ( * ) ‪ 716 - 624‬ه =‬
‫‪ 1316‬م (ت ﻋﻣ ر ﺑ ن أﺳ ﻌد اﺑ ن اﻟﻣﻧﺟ ﻰ اﻟﺗﻧوﺧﯾ ﺔ‬ ‫ﺳ ت اﻟ‪- 1227‬‬
‫وزراء ﺑﻧ‬
‫دﻣﺷ ﻘﯾﺔ اﻟﻣوﻟ د واﻟوﻓ ﺎة ‪.‬‬ ‫اﻟﺣﻧﺑﻠﯾﺔ ‪ ،‬أم ﻣﺣﻣد ‪ ،‬وﺗدﻋﻰ ﺑوزﯾرة ‪ :‬ﻓﻘﯾﮭﺔ ﻣﺣدﺛﺔ ‪.‬‬
‫اﻟزﺑﯾ ددي ‪ ،‬وﺣ دﺛت ﺑ ﮫ ‪ ،‬وﺑﻣﺳ ﻧد‬ ‫ذت ﺻ ﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧ ﺎري ﻋ ن أﺑ ﷲﻲ ﻋﺑ‬
‫ﻋرﻓﮭ ﺎ اﻟﻣﻘرﯾ زي‬ ‫اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬ﺛ م ﺑﻣﺻ ر ﺳ ﻧﺔ ‪705‬ﻋه دة ﻣ رات ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻣﺳﻧدة اﻟﻣﻌﻣرة ‪ .‬وﻗﺎل اﺑن ﺗﻐري ﺑردي ‪:‬ﺻﺎرت رﺣﻠﺔ زﻣﺎﻧﮭﺎ ورﺣل إﻟﯾﮭ ﺎ‬
‫ﻣن اﻻﻗطﺎر ‪ .‬وﻗﺎل اﺑن اﻟﻌﻣﺎد ‪ :‬ﻣﺳﻧدة اﻟوﻗت ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﻋﻠﻰ ﺧﯾر ﻋظﯾم ) ‪. ( 2‬‬
‫واﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن‬ ‫راﺟ ‪ :‬ﻊ ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ ‪.‬‬ ‫اﻟﻧﺟ ( وم اﻟزاھ رة ‪4‬‬ ‫*ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ط‬ ‫ﻼﻣﯾﺔ ‪35‬‬
‫وﺧط‬ ‫ور ‪240‬راﺟم إﺳ‬ ‫وﺗ‬ ‫ر ‪109 : 9‬واﻟو ‪110‬در اﻟﻣﻧﺛ‬ ‫اﻻﺛﯾ‬
‫ن دواس ‪( 2 ) .‬‬ ‫ﺔ اﺑ‬ ‫ﻲ ﺗرﺟﻣ‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫‪ 289‬ﻋﻧﮭ‬
‫زيﻛﻠﻣ‪ : 2‬ﺔ‬ ‫ﺎ‬ ‫اﻟﻣﻘرﯾﻟﻧ‬
‫ﺑﻘت‬ ‫وﺳ‬
‫‪ 169‬وم اﻟزاھ رة ‪: 9‬‬ ‫واﻟﺳ ‪ .‬ﻠوك ﻟﻠﻣﻘرﯾ زي ‪: 2‬واﻟﻧﺟ‬ ‫اﻟﻘﻼﺋ د اﻟﺟوھرﯾ ﺔ ‪ -‬خ‬
‫‪ 40‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪: 2‬‬ ‫وﺷ ذرات اﻟ ذھب ‪: 6‬واﻟ‬ ‫‪237‬واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪79 : 14‬‬
‫‪ 298‬ﻲ ﺛﺑ ت اﻟﻧ ذروﻣﻲ ‪ -‬ﺳخ )ت اﻟ وزراء ‪ ،‬وزﯾ رة ‪،‬‬ ‫‪ 129‬واﻟدارس ‪ : 1‬وﻓ‬
‫ﺎر ( * ) ‪ 1301 - 1262‬ه = ‪- 1846‬‬ ‫ﻧﺔ ‪* . ( 623‬‬
‫ﺟوﯾ)‬ ‫رﺳ‬ ‫دھﺎ أواﺧ‬ ‫ﻣوﻟ‬
‫ﻣﺳﺗﺷ رق ﻓرﻧﺳ ﻲ ‪.‬ﺗﻌﻠ م‬ ‫ﺳﺗﺎﻧﺳ ﻼس ﺟوﯾ ﺎر ‪Stanislas Guyard :‬‬ ‫‪ 1884‬م (‬
‫ﯾﺔ )‬ ‫ورﯾﺔ ‪.‬ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳ‬
‫ﮫ‬ ‫ﻛرﯾﺗﯾﺔ واﻻﺷ ﻟ‬ ‫ﻟﻔﺎرﺳ اﻟﻌرﺑﯾﯾﺔ ‪ ،‬وﻋﻧﺔ وا ﻲ ﺑﺎﻟﺳﻧﺳ‬
‫وﻧﺷ ر ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﻓﺗﺔ )وى اﺑ ن ﺗﯾﻣﯾ ﺔ‬ ‫ﻣﺣﺎﺿرات ﻋن اﻟﺣﺿﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫وﻣ ﺎت ﻣﻧﺗﺣ را ) ‪. ( 1‬ﺳﺗرﺳ ﺗﯾن‬ ‫ﻣﻊ ﺗرﺟﻣﺗﮭﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻧﺻﯾرﯾﺔ (‬
‫ﺗﯾﺗﺔ ﺑﻧ ت ﻋﺑ د‬ ‫‪) * 1315‬‬ ‫ﺗري د= ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ﺳ‬ ‫اﻟﺳ أﺣﻣ‬‫ﻛ =ﺎرل ﻓﻠﮭﻠ م ‪1372‬‬
‫‪1055‬ﺑﻧ م ( ت ﻋﺑ د اﻟواﺣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟوا د ( * ) ‪ 447 - . . .‬ه = ‪. .‬ﺳ‪ - .‬ﺗﯾﺗﺔ‬ ‫ﺣ‬
‫ت ﺗﻧ زل ﺑﺎﻟﺟﺎﻧ ب‬ ‫ﻲ ‪ ،:‬ﻣ ن أھ ل ﺑﻐﻛﺎﻧ داد ‪.‬‬ ‫اﻟﺑﺟﻠ ﻠﺔ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ﻓﺎﺿ‬
‫اﻟﺧﻼﻓ ﻋﻧﮭﺔ ‪ .‬ﺎ ﺑﻌ ض رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث ) ‪) * ( 2‬‬ ‫ﻛﺗ ب‬ ‫اﻟﺷ رﻗﻲ ﻣ ن ﺣ رﯾم دار‬
‫ﻧﺣ و ‪ 675‬مﺳ( ﺟﺎح‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 55‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺳ ﺞ ( * *ﺳ) ﺟﺎح ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺣ ﺎرث ﺑ ن ﺳ وﯾد ﺑ ن ﻋﻘﻔ ﺎن ‪ ،‬اﻟﺗﻣﯾﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﯾرﺑ وع ‪ ،‬أم ﺻ ﺎدر ‪:‬‬
‫ﻣﺗﻧﺑﺋﺔ ﻣﺷﮭورة ‪.‬ﻛﺎﻧت ﺷﺎﻋرة أدﯾﺑﺔ ﻋﺎرﻓﺔ ﺑﺎﻻﺧﺑﺎر ‪ ،‬رﻓﯾﻌﺔ اﻟﺷﺄن ﻓﻲ ﻗوﻣﮭ ﺎ‬
‫‪ .‬ﻧﺑﻐت ﻓﻲ ﻋﮭد اﻟردة ) أﯾﺎم أﺑﻲ ﺑﻛر (وادﻋت اﻟﺑﻧوة ﺑﻌد وﻓﺎة اﻟﻧﺑﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬
‫وﻛﺎن ﻟﮭﺎ ﻋﻠم ﺑﺎﻟﻛﺗ ﺎب اﺧذﺗ ﮫ ﻋ ن‬ ‫ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﻛﺎﻧت ﻓﻲ ﺑﻧﻲ ﺗﻐﻠب ﺑﺎﻟﺟزﯾرة ‪،‬‬
‫ﻧﺻﺎرى ﺗﻐﻠب ‪ ،‬ﻓﺗﺑﻌﮭﺎ ﺟﻣﻊ ﻣن ﻋﺷﯾرﺗﮭﺎ ﺑﯾﻧﮭم ﺑﻌض ﻛﺑﺎر ﺗﻣ ﯾم ‪:‬ﻛﺎﻟزﺑرﻗ ﺎن‬
‫ﺑن ﺑدر ‪ ،‬وﻋطﺎرد ﺑن ﺣﺎﺟب ‪ ،‬وﺷﺑث ﺑن رﺑﻌﻲ اﻟرﯾﺎﺣﻲ ‪ ،‬وﻋﻣرو ﺑن اﻻھ ﺗم‬
‫‪ ،‬ﻓﺄﻗﺑﻠت ﺑﮭم ﻣن اﻟﺟزﯾرة ﺗرﯾد ﻏزو أﺑﻲ ﺑﻛر ‪ ،‬ﻓﻧزﻟ ت ﺑﺎﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺑﻠ ﻎ ﺧﺑرھ ﺎ‬
‫ﻣﺳﯾﻠﻣﺔ ) اﻟﻣﺗﻧﺑﺊ أﯾﺿﺎ (وﻗﯾ ل * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬آداب ﺷ ﯾﺧو ‪147 : 2‬‬
‫واﻟﻣﺳﺗﺷرﻗون ‪ 51‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ ‪ 167 : 5‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪) . 59‬‬
‫‪ ( 2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ . 446 : 14‬ﻟﮫ ‪:‬إن ﻣﻌﮭﺎ أرﺑﻌﯾن أﻟﻔﺎ ‪ ،‬ﻓﺧﺎﻓﮭﺎ ‪ ،‬وأﻗﺑل ﻋﻠﯾﮭ ﺎ‬
‫ﻣ ن ﻗوﻣ ﮫ ‪ ،‬وﺗ زوج ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎﻣ ت ﻣﻌ ﮫ ﻗﻠ ﯾﻼ ‪ ،‬وأدرﻛ ت ﺻ ﻌوﺑﺔ‬
‫ﻠ ﻰ ﻗﺗ ﺎلاﻻﻗاﻟﻣﺳ دام ﻠﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺻ رﻓت راﺟﻌ ﺔ إﻟ ﻰ أﺧواﻟﮭ ﺎ ﺑ ﺎﻟﺟزﯾرةﺛ ‪ .‬م‬
‫ﺑﻠﻐﮭﺎ ﻣﻘﺗ ل ﻣﺳ ﯾﻠﻣﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺳ ﻠﻣت وھ ﺎﺟرت إﻟ ﻰ اﻟﺑﺻ رة وﺗوﻓﯾ ت ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺻ ﻠﻰ‬
‫أﻣﺎ ‪.‬ﺧﺑر ﺣوارھ ﺎ ﻣ ﻊ ﻣﺳ ﯾﻠﻣﺔ ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﯾﮭﺎ ﺳﻣرة ﺑن ﺟﻧدب واﻟﻲ اﻟﺑﺻرة ﻟﻣﻌﺎوﯾﺔ‬
‫ﺣﯾن اﺟﺗﻣﺎﻋﮭﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﻣن ﻣﺟون اﻟﻘﺻﺎﺻﯾن ‪ ،‬ﻟﻠﺗﺷﻧﯾﻊ ﻋﻠﯾﮭﻣ ﺎ ) ‪. ( 1‬اﻟﺳ ﺟﺎد =‬
‫أﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺳ ﺟﺎﻋﻲ‬ ‫اﻟﺳ ﻋﻠ ﺟﺎدﻲ=ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪118‬‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن طﻠﺣ ﺔ ‪36‬‬
‫اﻟﺳ ﺟزي =‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻛ رام ‪255‬‬ ‫ﺟزي ) ﺎم اﻟﻛراﻣﯾ ﺔ‬ ‫إﻣ‬ ‫أﺣﻣ د ‪1197‬‬
‫اﻟﺳ‬
‫ﺗﺎﻧﻲ =‬ ‫د ‪248‬‬
‫اﻟﺳﺟﺳ‬ ‫ﺗﺎﻧﻲ ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﮭل‬ ‫ﻌﯾد ‪444‬‬
‫اﻟﺳﺟﺳﺳ‬ ‫نﺳ‬ ‫دﷲ ﺑ‬ ‫ﻋﺑﯾ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋزﯾ ز ‪330‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲ =‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن اﻻﺷ ﻌث ‪275‬اﻟﺳﺟﺳ ﺗﺎﻧﻲ =‬
‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ دﻲاﻟﮭ= ﺎدي ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪( 1056‬‬ ‫ﻣ د ﺑأﺣ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪ 1022‬ﻋﺑ‬
‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲﻲﺑ = ن ﻋﺑ د اﻟواﺣ د ‪1057‬‬ ‫ﻋﻠ‬
‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ إﺳﻲ = ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن‬ ‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳاﻟرﺷﻲ =ﯾد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1082‬‬ ‫‪1075‬‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ 1139‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻲ = أﺣﻣد ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ 1141‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻲ = ﻋﺑد اﻟﻣﻠك‬
‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲ =‬ ‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪1154‬‬ ‫ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪1141‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ 1170‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻲ = ﻋﺑد ﷲ ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ ) * 1171‬ھﺎﻣش‬
‫ﻲ ‪222 : 2‬‬ ‫ور ‪240‬‬
‫واﻟﺷرﯾﺷ‬ ‫‪ 236‬اﻟﻣﻧﺛ‬
‫اﻟطﺑ‪ ( 1‬واﻟري ‪ : 3‬در‬ ‫‪)*(3‬‬
‫ﺗوﺟﮭﻗﯾل ‪:‬ت إﻟ ﻰ ﻣﺳ ﯾﻠﻣﺔ ﻣﺳ ﺗﺟﯾرة ﺑ ﮫ ﻟﻣ ﺎ‬ ‫وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣﯾس ‪ 159 : 2‬وﻓﯾﮫ )‬
‫ﻛﺎن) زوﺟﮭ ﺎ أﺑ ﺎ ﻛﺣﯾﻠ ﺔ‬ ‫وطﺊ ﺧﺎﻟد اﻟﻌرب ( واﻟﺑدء واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ 164 : 5‬وﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ﺳﺟﺎح ﺑﻧت أوس ﺑ ن ﺟ وﯾر‬ ‫ﻛﺎھن اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ( ‪ .‬وھﻰ ﻓﻲ ﺟﻣﮭوة اﻻﻧﺳﺎب ‪) 215‬‬
‫اﻟﻣﺳﺗﺿ= ﺊ ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل‬ ‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲ‬ ‫ن أﺳ ﺎﻣﺔ ﺑ ن اﻟﻌﻧﺑ ر ﺑ ن ﯾرﺑ وع ( ‪.‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪1204‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲﯾزﯾ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 1173‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻲ =‬
‫‪ 1206‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻲ =ھﺷﺎم ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪1212‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲﺳ =ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬
‫‪ 1238‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻲ =ﻣﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪1240‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲﻋﺑ= د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬
‫اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲ =‬ ‫ﻲ =د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ) ‪( 1290‬‬ ‫ھﺷ ﺎم ‪1276‬اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﻣﺣﻣ‬
‫ﺟﻣﺎن =د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪* 685‬ﺳ) ﺢ ( *‬ ‫‪1311‬ن ﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬
‫= ﻓوم ﺗﺢ ﷲ ‪1318‬ﺳ * )ﺣﺑﺎن واﺋ ل ( * ) ‪ 54 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺳ ﺣﺎر ﻧﻌ‬
‫ﺧطﯾ ب ﯾﺿ رب ﺑ ﮫ‬ ‫ﺳﺣﺑﺎن ﺑم (ن زﻓ ر ﺑ ن إﯾ ﺎس اﻟ واﺋﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﺎھﻠ ﺔ ‪:‬‬ ‫‪674‬‬
‫وأﻓﺻو ) ﺢ ﻣ ن ﺳ ﺣﺑﺎن ( ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﺛ ل ﻓ ﻲ اﻟﺑﯾ ﺎنﯾﻘ‪.‬أﺧط ﺎل )ب ﻣ ن ﺳ ﺣﺑﺎن (‬
‫ﻼم ‪.‬ﺎن إذا ﺧط ب ﯾﺳ ﯾل ﻋرﻗ ﺎ ‪،‬‬ ‫اﺷﺗﮭر ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ وﻋﺎش زﻣﻧ ﺎ ﻓ ﻲ اﻻﺳ وﻛ‬
‫ﯾﻌﯾد ﻛﻠﻣﺔ ‪ ،‬وﻻ ﯾﺗوﻗف وﻻ ﯾﻘﻌد ﺣﺗ ﻰ ﯾﻔأﺳرغﻠم ‪.‬ﻓ ﻲ زﻣ ن اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ‬ ‫وﻻ‬
‫ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﻟم ﯾﺟﺗﻣﻊ ﺑﮫ ‪ ،‬وأﻗﺎم ﻓﻲ دﻣﺷق أﯾﺎم ﻣﻌﺎوﯾ وﻟﺔ ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر ﻗﻠﯾ ل ‪،‬‬
‫وأﺧﺑﺎر ) ‪ . ( 1‬اﺑن ﺳﺣﻣﺎن = ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺳﺣﻣﺎن ‪ ) * 1349‬ﺳﺣﻣﺔ ﺑن ﺳﻌد (‬
‫ﺣﻣﺔ‪ .‬ﺑ‪( . .‬ن ﺳ ﻌد ﺑ ن دﻋﺑﷲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ * )‬ ‫* ) ‪= . . . - . . .‬ﺳ‪- . . .‬‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺑﻠوغ اﻻرب ﻟﻶﻟوﺳﻲ ‪ 156 : 3‬وﺷرح اﻟﻣﻘﺎﻣﺎت ﻟﻠﺷرﯾﺷﻲ‬
‫دادي ‪347 : 4‬‬ ‫وﺧزاﻧ‪ 65 : 6‬ﺔ اﻻدب ﻟﻠﺑﻐ‬
‫ﺎﻛر‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫‪253‬‬ ‫‪:1‬‬
‫ذﯾب اﺑ‬ ‫وﺗﮭ‬
‫‪167‬اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ‪،‬ﺔﺷ‪3658‬ك ﻓ ﻲ إدراﻛ ﮫ‬ ‫وﻓ ‪ :‬ﻲ‬ ‫وﻣﺟﻣ ﻊ اﻻﻣﺛ ﺎل ‪1‬‬
‫ﺧطﯾ ‪ :‬ب اﻟﻌ رب‬ ‫ﺳ ﻼم ‪ ،‬وﻧﻘ ل ﻋ ن طﺑﻘ ﺎت اﻟﺧطﺑ ﺎء ﻻﺑ ﻲ ﻧﻌ ﯾم ‪:‬ﺳ) ﺣﺑﺎن‬
‫ﻏﯾر ﻣداﻓﻊ ‪ ،‬وﻛﺎن إذا ﺧطب ﻟم ﯾﻌد ﺣرﻓﺎ وﻟم ﯾﺗﻠﻌﺛم وﻟ م ﯾﺗوﻗ ف وﻟ م ﯾﻔﻛ ر ﺑ ل‬
‫ﻣن‪.‬ﺑﻧﯾ ﮫ اﻟﻘﺎﺿ ﻲ أﺑ و‬ ‫ﻛﺎن ﯾﺳﯾل ﺳﯾﻼ ( ‪ .‬أﻧﻣﺎر ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﺎﺣب(اﻻﻣ ﺎم أﺑ ﻲ ﺣﻧﯾﻔ ﺔ ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﺣﻣﺔ‬ ‫وب ﺑ ن إﺑﺻ راھﯾم‬ ‫ﯾوﺳﯾﻌﻘ ف )‬
‫ﺳﺣﻣﺔ ﺑﻧ ت ﻛﻌ ب ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪،‬‬ ‫ﺑﻧت ﻛﻌب ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ :‬أم ﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮭﺎ ﺑﻧوھﺎ ﻣن زوﺟﮭﺎ ﻋوف ﺑن‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋوف اﻻﻛﺑر ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋ ذرة ﺑ ن زﯾ د اﻟ ﻼت ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺿ ﺎﻋﺔ ) ‪. ( 2‬‬
‫ﺳﺣﻧون = ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑن ﺳﻌﯾد ‪ 240‬اﺑن ﺳﺣﻧون = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ‪256‬‬
‫ﯾﺣﯾﻰ ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ‪1209‬‬ ‫اﺑن ﺳﺣﻧون = ﻋﺑد اﻟوھﺎب ﺑن أﺣﻣد ‪ 694‬اﻟﺳﺣوﻟﻲ =‬
‫ﻋﺑد ﺑﻧ ﻲ اﻟﺣﺳ ﺣﺎس ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪40‬‬ ‫ﺳﺣﯾم = ﻋﺎﻣر ﺑن ﺣﻔص ‪) * 190‬‬
‫ﺎن ‪.‬ﻋﺑ دا ﻧوﺑﯾ ﺎ‬ ‫ﺎﻋر ‪ ،‬رﻗﯾ ق اﻟﺷﻛ ﻌر‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 660‬مﺳ(ﺷ ﺣﯾم ‪:‬‬ ‫ھ=‪-...‬‬
‫أﻋﺟﻣﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬اﺷﺗراه ﺑﻧو اﻟﺣﺳﺣﺎس ) وھم ﺑطن ﻣن ﺑﻧﻲ أﺳد ( ﻓﻧﺷﺄ ﻓﯾﮭم ‪.‬‬
‫اﻟﻧﺑ وةﻲ ‪.‬ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وﻛ ﺎن ﯾﻌﺟﺑ ﮫ‬ ‫رآهاﻟﻧﺑ‬
‫ﻣوﻟ ده ﻓ ﺋ ﻲلأواﻋﺻ ر‬
‫ﺎش إﻟ ﻰﺷ أواﺧﻌره ‪.‬ر أﯾ ﺎم ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬وﻗﺗﻠ ﮫ ﺑﻧ و اﻟﺣﺳ ﺣﺎس وأﺣرﻗ وه ‪،‬‬
‫ﻟﺗﺷﺑﯾﺑﮫ ﺑﻧﺳﺎﺋﮭم ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬ط ( ﺻﻐﯾر ) ‪ ) * . ( 3‬أﺑو ﺳدرة ( * ) ‪.‬‬
‫‪ - . .‬ﻧﺣو ‪ 100‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 718‬م ( ﺳﺣﯾم ﺑن اﻻﻋرف ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﮭﺟ ﯾم‬
‫ﺑن * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪234‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪) . 534 : 1‬‬
‫‪ ( 2‬اﻟﺗﺎج ‪ :‬ﺳﺣم ‪ .‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ ( 3 ) . 232‬ﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 166 : 1‬وﺳﻣط‬
‫ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫ﻌراء ‪152‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫واﻟﺷ‪ 325‬ﻌر واﻟﺷ‬ ‫ﯾس ‪: 1‬‬ ‫وﻧزھ‪ 721‬ﺔ اﻟﺟﻠ‬‫ﻲ‬ ‫اﻟﻶﻟ‬
‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ 3659‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 274 - 272 : 1‬وﻓﯾﮫ ﻋنﺷ) واھد اﻟﺟﻣ ل (‬
‫ﻛﺎن ﺳﺣﯾم‪ :‬ﺣﺑﺷ ﯾﺎ أﻋﺟﻣ ﻲ اﻟﻠﺳ ﺎن ‪ ،‬ﯾﻧﺷ د اﻟﺷ ﻌر ‪ ،‬ﺛ م ﯾﻘ ول ‪:‬أھﺳ ﻧت وﷲ ‪،‬‬
‫ﺳدرة ‪:‬ﺎﻋر ﻧﺟ دي أﻋراﺑ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﯾرﯾد أﺣﺳﻧت ‪ .‬ﻋﻣرو ﺑن ﺗﻣﯾم ‪ ،‬وﯾﻌرف ﺑﺄﺑﻲ ﺷ‬
‫وزار اﻟﺑﺣ رﯾن ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم‬ ‫ﻛﺎن‪ .‬ﻣﻌﺎﺻ را ﻟﻠﻔ رزدق وﺟرﯾ ر ‪.‬‬ ‫ﻟﮫ ﻣﻘطﻌﺎت ﻣﻠﯾﺣﺔ‬
‫اﻟﺣﺟﺎج ‪ ،‬وﻟﮫ أﺑﯾ ﺎت ﻓ ﻲ ﻋﺎﻣﻠ ﮫ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﺣﺳن ﺎﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﺣﯾم ﺑ ن‬
‫ﺳﺣﯾم( ﺑن ﻣرة ﺑ ن اﻟ دؤل ﺑ ن ﺣﻧﯾﻔ ﺔ ‪:‬‬ ‫ﻣرة ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ن ﻣ ن ﺑﻛ ر ﺑ ن واﺋ ل ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﻗ ﺔﺎل‪ .‬اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪:‬‬ ‫ﺟ دﺑﻧ ﺟ وه ﺑط‬
‫ﺳﺣﯾم ﺑ ن وﺛﯾ ل‬ ‫ﺳﺣﯾم ‪ ،‬ﺑطن ﻣن ﺑﻧﻲ ﺣﻧﯾﻔﺔ ‪ ،‬واﻟﻣﻧﺗﺳب إﻟﯾﮫ ﻛﺛﯾر ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺣﯾممﺑ ( ن وﺛﯾ ل ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪،‬‬ ‫( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 60‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ وﺳ ‪680‬‬
‫ﺎﻋر ﻣﺧﺿ رم ‪ ،‬ﻋ ﺎش ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ‬ ‫اﻟرﯾﺎﺣﻲ اﻟﯾرﺑ وﻋﻲ اﻟﺣﻧظﻠ ﻲ اﻟﺗﻣﯾﻣﺷ ﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺎن‪ .‬ﺷرﯾﻔﺎ ﻓﻲ ﻗوﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻧﺎﺑ ﮫ اﻟ ذﻛرﻟ ‪ .‬ﮫ أﺧﺑ ﺎر‬ ‫واﻻﺳﻼم ‪ ،‬وﻧﺎھز ﻋﻣره اﻟﻣﺋﺔ‬
‫ﻣﻊ زﯾ ﺎد ﺑ ن أﺑﯾ ﮫ وﻣﻔ ﺎﺧرة ﻣ ﻊ ﻏﺎﻟ ب ﺑ ن ﺻﻌﺻ ﻌﺔ واﻟ د اﻟﻔ رزدقﻗ ‪ .‬ﺎل اﺑ ن‬
‫درﯾد ‪ :‬ﻋﺎش أرﺑﻌﯾن ﺳﻧﺔ ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ وﺳﺗﯾن ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪.‬أﺷﮭر ﺷﻌره أﺑﯾ ﺎت‬
‫أﻧﺎ )اﺑن ﺟ ﻼ وط ﻼع اﻟﺛﻧﺎﯾ ﺎ ( ) ‪. ( 3‬اﻟﺳ ﺣﯾﻣﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻣطﻠﻌﮭﺎ ‪:‬‬
‫‪ ) * 1178‬ﺳﺦ ( *ﺳ ﺧﺎو =ﻛ ﺎرل إدورد ‪1349‬اﻟﺳ ﺧﺎويﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬
‫‪ 643‬اﻟﺳﺧﺎوي =ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن ‪902‬اﻟﺳ ﺧﺗﯾﺎﻧﻲ أﯾ= وب ﺑ نﻛﯾﺳ ﺎن‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫ﺧزاﻧ( ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪( 2 ) . 280 : 1‬‬ ‫‪* 131‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 234‬واﻟﻠﯾﺎﻟﻲ ‪ ( 3 ) . 535 : 1‬ﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 129 - 126 : 1‬واﻟﺟﻣﺣﻲ ‪59‬‬
‫وﺛ ) ل ( ‪.‬‬ ‫ﺎﻣوس ‪ :‬ﺎدة‬
‫ﻣ‬ ‫‪215‬‬
‫ﺎب واﻟﻘ‬ ‫وﺟﻣﮭ‪ 492‬رة اﻻﻧﺳ‬ ‫و ‪ 485‬و ‪- 489‬‬
‫ل‪،‬‬ ‫واھد اﻟﻣﻐﻧ وﻓﻲ ‪157‬ﻲ ﻧﺳ ﺑﻌ ﺑﮫ ‪،‬د وﺛﯾ‬ ‫‪3660‬ﺷ‬
‫ﺎﺑﺔ ت رح‬ ‫وﺷ‬ ‫واﻻﺻ‬
‫وھ و ﻏﯾ ر‬ ‫ﺧﻼف ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﻣﺻﺎدر ‪:‬وﺛﯾل ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺗﺻﻐﯾر ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﺑﻐ دادي ‪:‬‬
‫ﻋﻣران ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰ ‪) * 305‬ﺳ د اﺑ( *ن أﺑ ﻲ اﻟﺳ داد =‬ ‫ﻣﻧﻘول ‪ .‬اﻟﺳﺧﺗﯾﺎﻧﻲ =‬
‫ﯾوﺳف ﺑ ن إﺑ راھﯾم‬ ‫ﻋﺑد اﻟواﺣد ﺑن ﻣﺣﻣد ) ‪ ( 705‬اﻟﺳدراﺗﻲ ) اﻟورﺟﻼﻧﻲ ( =‬
‫‪ 570‬أﺑو ﺳدرة = ﺳﺣﯾم ﺑن اﻻﻋرف ‪ ) * 100‬ﺳدوس ﺑن أﺻﻣﻊ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺳدوس ﺑن أﺻﻣﻊ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺳﻌد ﺑن ﻧﺑﮭﺎن ‪ ،‬ﻣ ن طﯾ ﺊ‬ ‫‪(...-...=...‬‬
‫اﻟﻧﺳ ﺔ ‪.‬ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ ﺳدوﺳ ﻲ )‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻣ ن ط ﺊ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ‬ ‫ﺟﺑﻧ ‪:‬دوهﺟ ﺑط ن‬
‫ﺑﺎﻟﺿم ( ) ‪) * . ( 1‬ﺳ دوس ( * ) ‪- 1 ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳ دوس‬
‫ﺑط‪ .‬ن ﻣ ن ﺗﻣ ﯾم ‪.‬‬ ‫ﺎھﻠﻲ‬
‫ﺟ وه‬ ‫ن دارم ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﺣﻧظﻠ ﺔ اﻟﺗﻣﯾﻣ ﺟ ﻲ ‪:‬د ﺑﻧ‬
‫اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ) ﺳدوﺳﻲ ( ﺑﺎﻟﻔﺗﺢ ) ‪- 2 . ( 2‬ﺳدوس ﺑن ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ذھل ﺑن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ‬
‫اﻟﻧﺳ ‪ .‬ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ ﻛﺎﻟ ذي ﻗﺑﻠ ﮫ ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﺑن ﻋﻛﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫اﻟﺳدوﺳ ﻲ ‪ ،‬وﻣﺟ زأة ﺑ ن ﺛ ور ‪ ،‬وﻋﻠﺑ ﺎء ﺑ ن اﻟﮭﯾ ﺛم ‪ ،‬وﻛﺛﯾ ر ﻣ ن‬
‫اﻟﻌﻠﻣﺎء ) ‪ . ( 3‬اﻟﺳدوﺳﻲ = ﻣﺟزأة ﺑن ﺛور ‪ 20‬اﻟﺳدوﺳﻲ = ﺷﻘﯾق ﺑن ﺛور ‪64‬‬
‫اﻟﺳدوﺳﻲ = ﻣؤرج ﺑن ﻋﻣرو ‪ 195‬اﻟﺳدوﺳﻲ =ﺧﺎﻟد ﺑن أﺣﻣ د ‪269‬اﻟﺳ دي =‬
‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪* 128‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺻ‪ ( 1‬ﺑﺢ اﻻﻋﺷ ﻰ ‪: 1‬‬
‫ﻣﺎ ﻓﻲ ﺳدوس ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟﺳ ﯾن إﻻ ﺳ دوس ﺑ ن‬ ‫‪190‬‬‫‪ 321‬وﻓﻲ أﻣﺎﻟﻲ اﻟﻘﺎﻟﻲ ‪: 2‬ﻛل‬
‫‪ 380‬ﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 1‬‬ ‫أﺻﻣﻊ ﻓ ﻲ طﯾ ﺊ ‪ ،‬ﻓﺑﺎﻟﺿوﻛم ‪.‬ذا ﻓ ﻲ ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب وﻓ‬
‫‪ ( 2 ) . 339‬اﻟﻠﺑﺎب ‪ 536 : 1‬واﻟﺗﺎج ‪ ( 3 ) . 166 : 4‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪. 298‬‬
‫دوس ﺑ ن ذھ ل ﺑ ن ﺷ ﯾﺑﺎن (‬ ‫‪ 299‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 536‬وھو ﻓﻲ ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ﺳ‪) 235‬‬
‫وﻓﻲ اﻟﺗﺎج ‪ ) 166 : 4‬ﺳدوس ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن ﻋﻛﺎﺑﺔ ( ‪ .‬اﺑن اﻟﺳدﯾد = ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم‬
‫ﺑن ھﺑﺔ ﷲ اﻟﺳدﯾد = ) اﻟﺷﯾﺦ ( ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 592‬اﺑن ﺳدﯾد اﻟدوﻟﺔ = ﻣﺣﻣد‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 575‬ﺳدﯾد اﻟﻣﻠك = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﻘﻠد ‪ ) * 479‬ﺳدﯾف ( * ) ‪146 - . . .‬‬
‫‪ 763‬م (ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻣﯾﻣ ون ‪ ،‬ﻣ وﻟﻰ ﺑﻧ ﻲ ھﺎﺷ م ‪:‬‬ ‫دﯾف‪ .‬ﺑ‪- . .‬ن إﺳ‬
‫ﺳ ھ=‬
‫ﺷﺎﻋر ﺣﺟﺎزي ‪ ،‬ﻏﯾر ﻣﻛﺛر ‪ ،‬ﻣن أھل ﻣﻛﺔ ‪ .‬ﻛﺎن أﻋراﺑﯾﺎ ﺑدوﯾﺎ ﺣﺎﻟك اﻟﺳواد ‪،‬‬
‫ھﺎﺷ رمذﻟ‪ .‬ك ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم‬ ‫اﻟﺗﺣ رﯾض ﻋﻠ ﻰ ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣﺗﻌﺻ ﺑﺎ ﻟﺑﻧ ﻲأظﮭ‬
‫اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾﺔ ‪ .‬وﻋﺎش إﻟﻰ زﻣن اﻟﻣﻧﺻور اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﺗﺷﯾﻊ ﻟﺑﻧﻲ ﻋﻠﻲ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ‬
‫وﺟﻣ ﺔ ‪.‬ﻊ ﻣﻌﺎﺻ رﻧﺎ رﺿ وان‬ ‫ﺑﻣﻛ‬
‫ﻋﺎﻣ ) ل اﻟﻣﻧﺻ ور (‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﺻ ﻣد ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬
‫ﻣﮭدي اﻟﻌﺑود ‪ ،‬ﻣﺎ وﺟد ﻣن ﺷﻌره ﻓﻲ ) دﯾوان ‪ -‬ط (ﺑ ﺎﻟﻧﺟف ) ‪) * . ( 1‬ﺳ ر‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﻧﺣ وي (‬ ‫راج =د ﺑ ن إﺳ ﺣﺎقاﺑ‪313‬ن اﻟﺳ راج )‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬‫(*‬
‫اﻟﺳري ‪ 316‬اﻟﺳراج ) أﺑو ﻧﺻر ( = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻠﻲ ‪378‬اﺑن ﺳ راج =ﻋﺑ د‬
‫‪ 500‬ن اﻟﺳ راج =‬ ‫اﻟﻣﻠك ﺑن ﺳراج ‪ 489‬اﻟﺳراج اﻟﺑﻐدادي =ﺟﻌﻔر ﺑن أﺣﻣ د اﺑ‬
‫‪ 695‬ن‬ ‫ﻋﻣق ( ر= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫اﻟﺳ راجاﻟ) ورا‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد اﻟﻣﻠ ك ‪549‬‬
‫اﻟﺳراج = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 730‬اﻟﺳراج ) ﻣﺳﻧد اﻟﻣﻐرب ( = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن أﺣﻣد‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪1149‬ﺳ( راج اﻟ دﯾن =ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 805‬اﻟﺳراج ) اﻟوزﯾر ( =‬
‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 885‬ﺳراج اﻟﮭﻧد = ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن أﺣﻣد ‪ 1239‬اﻟﺳراﺟﻲ = ﯾﺣﯾﻰ‬
‫ﻠن ﻋ ﻲ ‪ 1248‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫راﺟﻲ = د ﺑ‬‫‪ 665‬أﺣﻣ‬ ‫د اﻟﺳ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺑ‬
‫واﻟﺷ ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪293‬واﻟﻣﺣﺑ ر ‪486‬واﻟﺗ ﺎج ‪: 6‬‬ ‫ﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪66 : 6‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪662‬‬ ‫‪ . 136‬اﺑن ﺳراﻗﺔ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪410‬اﺑن ﺳ راﻗﺔ =‬
‫* )ﺳراﻗﺔ ﺑن ﻋﻣ رو ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 30‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 650‬م (ﺳ راﻗﺔ‬
‫ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻛﺎن أﺣد اﻻﻣ راء ﻓ ﻲ اﻟﻔﺗ وح ‪.‬وھ و‬ ‫ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻟﺑﻧﺔ ‪ ،‬ذو اﻟﻧور ‪:‬‬
‫ﺳراﻗﺔ ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ( * ) ‪. .‬‬ ‫اﻟذي ﺻﺎﻟﺢ ﺳﻛﺎن أرﻣﯾﻧﯾﺔ ‪ .‬وﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺳراﻗﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﺟﻌﺷم اﻟﻣدﻟﺟﻲ اﻟﻛﻧ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ 24 - .‬ه = ‪ 645 - . . .‬م (‬
‫ﺳﻔﯾﺎن ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﻧزل ﻗدﯾدا ‪ .‬ﻟﮫ ﻓﻲ ﻛﺗب اﻟﺣدﯾث ‪ 19‬ﺣدﯾﺛﺎ ‪.‬‬
‫أﺧرﺟﮫ( أﺑو ﺳ ﻔﯾﺎن ﻟﯾﻘﺗ ﺎف أﺛ ر رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ‬ ‫وﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ﻗﺎﺋﻔﺎ ) ‪2‬‬
‫وأﺳ ‪ .‬ﻠم ﺑﻌ د ﻏ زوة اﻟط ﺎﺋف‬ ‫ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺣﯾن ﺧرج إﻟﻰ اﻟﻐ ﺎر ﻣ ﻊ أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر‬
‫ﺎرﻗﻲ ( * ) ‪ 79 - . . .‬ه = ‪ 698 - . . .‬م (‬ ‫ﻧﺔ ‪ 8‬ه ) ‪3‬ﺳ ( ‪) * .‬راﻗﺔ اﻟﺑ‬ ‫ﺳ‬
‫ﺷﺎﻋر ﻋراﻗ ﻲ ‪ ،‬ﯾﻣ ﺎﻧﻲ‬ ‫ﺳراﻗﺔ ﺑن ﻣرداس ﺑن أﺳﻣﺎء ﺑن ﺧﺎﻟد اﻟﺑﺎرﻗﻲ اﻻزدي ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﺷ ﻌر ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻﺻل ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻣن ﻗﺎﺗل اﻟﻣﺧﺗﺎر اﻟﺛﻘﻔﻲ ) ﺳﻧﺔ ‪ 66‬ه (‬
‫ﺣﺎب اﻟﻣﺧﺗ ﺎر ‪ ،‬وﺣﻣﻠ وه إﻟﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣر ﺑﺈطﻼﻗ ﻓ ﮫ ‪-‬ﻲ ﺧﺑ ر‬ ‫ھﺟﺎﺋ ﮫ ‪.‬‬
‫وأﺳ ره أﺻ‬
‫طوﯾل ‪ -‬ﻓذھب إﻟﻰ ﻣﺻﻌب ﺑن اﻟزﺑﯾر ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺑﺻرة ‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ إﻟﻰ دﻣﺷق ‪.‬ﺛم ﻋ ﺎد‬
‫وﻟﻣ ﺎ وﻟ ﻲ‬ ‫اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬ﺑﻌ د ﻣﻘﺗ ل اﻟﻣﺧﺗ ﺎر ‪.‬‬ ‫إﻟﻰ اﻟﻌراق ﻣﻊ ﺑﺷر ﺑن ﻣروانﻲواﻟ‬
‫اﻟﺣﺟﺎج ﺑن ﯾوﺳف اﻟﻌراق ھﺟﺎه ﺳراﻗﺔ ‪ ،‬ﻓطﻠﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﻔر إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﻛﺎن ظرﯾﻔﺎ ‪ ،‬ﺣﺳن اﻻﻧﺷﺎد ‪ ،‬ﺣﻠو اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﯾﻘرﺑ ﮫ اﻻﻣ راء وﯾﺣﺑوﻧ ﮫ ‪.‬وﻛﺎﻧ ت‬
‫ﺑﯾﻧﮫ وﺑﯾن ﺟرﯾر ﻣﮭﺎﺟﺎة ‪.‬وﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﺑن ﻋﺳﺎﻛر أﻧ ﮫ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ( 2 ) . 3106‬اﻟﻘﯾﺎﻓﺔ ‪:‬اﻗﺗﺻﺎص اﻻﺛر وإﺻﺎﺑﺔ اﻟﻔراﺳ ﺔ ‪،‬‬
‫ﻲ اﻟﻌ رب آل ﻛﻧﺎﻧ ﺔ واﺧ ﺗص ﺑﮭ ﺎ ﻣ ن ﻛﻧﺎﻧ ﺔ ﺑﻧ و ﻣ دﻟﺞ ‪( 3 ) .‬‬
‫واﻟﺗ ﺎج ‪380 : 6‬أدرك ﻋﺻ ر‬ ‫‪ 3109‬ﺎر اﻟﻘﻠ وب ‪93‬‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ وﺛﻣ‬
‫ﺻﻐﯾر ‪ ،‬ﺣﻘﻘ ﮫ وﺷ رﺣﮫ ﺣﺳ ﯾن‬ ‫اﻟﻧﺑوة وﺷﮭد اﻟﯾرﻣوك ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬ط (‬
‫ﻧﺻ ر ﺑ ن‬ ‫ﻧﺻﺎر ) ‪ . ( 1‬أﺑو اﻟﺳراﯾﺎ ‪ :‬اﻟﺳري ﺑن ﻣﻧﺻور ‪200‬أﺑو اﻟﺳ راﯾﺎ =‬
‫ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫ﺣﻣدان ‪ 322‬اﻟﺳرﺗﻲ = ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ﺑن ﺧﺎﻟد ‪ 281‬أﺑن أﺑﻲ ﺳرح =‬
‫أﺣﻣد ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪250‬اﻟﺳرﺧﺳ ﻲﻋﺑﯾ= د ﷲ ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد‬ ‫ﺳﻌد ‪ 37‬اﺑن اﻟﺳرح =‬
‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن إﺑ راھﯾم‬ ‫اﻟﺳرﺧﺳإﺳ ﻲ =‬ ‫= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪286‬‬ ‫اﻟﺳرﺧﺳأﺣﻣ ﻲ د‬‫‪241‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪439‬اﻟﺳرﺧﺳ ﻲ =‬ ‫‪ 414‬اﻟﺳرﺧﺳﻲ =‬
‫اﻟﺳرﺧﺳﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪571‬‬ ‫اﻟﺳرﺧﺳﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪544‬‬ ‫‪483‬‬
‫اﻟﺳرﺧﺳﻲ ) اﻟدﻣﺷﻘﻲ ( = ﯾوﺳف ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 721‬اﻟﺳرﻗﺳطﻲ =ﻗﺎﺳم ﺑن ﺛﺎﺑ ت‬
‫= ن ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ‬ ‫‪ 302‬اﻟﺳرﻗﺳطﻲ =إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﺧﻠ ف ‪455‬اﻟﺳرﻗﺳ طﻲرزﯾ‬
‫ﺎر‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﺧط‬‫‪ 538‬إﺑرﻛﯾس =‬ ‫ﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﯾوﺳ ف ﺳ‬ ‫اﻟﺳرﻗﺳ ط‬ ‫‪535‬‬
‫ﺧﻠﯾل ﺑ ن ﺧط ﺎر ‪1333‬ﺳ رﻛﯾسﺳ =ﻠﯾم ﺑ ن ﺷ ﺎھﯾن ‪1344‬‬ ‫‪ 1302‬ﺳرﻛﯾس =‬
‫د ‪776‬‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫‪ 1351‬ﯾوﺳ رﻣريف=ﺑ‬
‫ﺎن اﻟﺳ‬ ‫ن اﻟﯾ‬ ‫ﺳ ﯾوﺳ رﻛﯾسف=ﺑ‬
‫ﻣﻧﺻور ﺑ ن ﻣﺻ طﻔﻰ ‪1207‬ﺳ رھﻧك )ﺑﺎﺷ ﺎ ( =‬ ‫اﻟﺳرﻣﯾﻧﻲ ) اﻟﻣﺗﺻوف ( =‬
‫اﻟﻣطﮭ ر ﺑ ن ﺳ ﻼر ﻧﺣ و ‪540‬‬ ‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﺳ رھﻧك اﻟﺳ روﺟﻲأﺑ) و زﯾ د ( =‬
‫روﺟﻲ د= ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪) * 710‬‬ ‫اﻟﺳ أﺣﻣ‬ ‫روﺟﻲ د=ﷲ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪693‬‬ ‫اﻟﺳ ﻋﺑ‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﺟﻣﺣﻲ ‪380 - 375‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪69 : 6‬وﺷ رح‬
‫‪328‬ﻧﺻ ﺎر ﻓ ﻲ ﻣﻘدﻣ ﺔ )‬ ‫‪232‬ﺷ ﺎﻓﯾﺔ اﺑ ن اﻟﺣﺎﺟوﺣﺳب ﯾن‬ ‫اﻟﺷ وﺷواھد رح‬
‫‪ 744‬و اﻟﺳ رور‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ نﻋﻠ ﻲ أﺑ‬ ‫دﯾوان ﺳراﻗﺔ ( ‪ .‬اﻟﺳروﺟﻲ ) اﺑن أﯾﺑك ( =‬
‫= ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1007‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﺳرور = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪1087‬ﺳ رور =‬
‫ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺳرور ‪ ) * 1347‬اﺑن ﺳﻧﯾن ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ - 1020‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺣﻠ ب ‪.‬‬ ‫ﻧﺣو ‪ 1611‬م ( ﺳرور ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﺳﻧﯾن اﻟﺣﻠﺑﻲ ‪:‬‬
‫رﺣل إﻟﻰ طراﺑﻠس اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﻣدح أﻣراءھﺎﻧﻲﺑ ﺳﯾﻔﺎ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺳرور ﺑ ن اﻟﻘﺎﺳ م‬ ‫اﻟﻣﯾﻣون اﻟطﺑراﻧﻲ ( * ) ‪ 426 - 358‬ه = ‪ 1035 - 969‬م (‬
‫اﻟطﺑراﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺳﻌﯾد ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘب ﺑﺎﻟﻣﯾﻣون ‪:‬ﺷﯾﺦ اﻟﻌﻠوﯾﯾن ﻓﻲ اﻟﻼذﻗﯾﺔ ‪ ،‬ورﺋ ﯾس‬
‫ﺑﺎﻟﺟﻧﺑﻼﻧﯾﺔ ﻓ‪ .‬ﻲ طﺑرﯾ ﺎ ‪ ،‬وإﻟﯾﮭ ﺎ ﻧﺳ ﺑﺗﮫ ‪.‬واﻧﺗﻘ ل‬
‫وﻟد‬ ‫اﻟطرﯾﻘﺔ اﻟﻣﻌروﻓﺔ ﻋﻧدھم‬
‫ﺣﻠب ﺑﻔﻘﮫ اﻟﻌﻠوﯾﯾن أﺻ ﺣﺎب اﻟﺧﺻ ﯾﺑﻲ واﻟﺟﻧﺑﻼﻧ ﻲ ‪ ،‬وﺻ ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ‬ ‫إﻟﻰ ﻓﺗﻔﻘﮫ‬
‫‪،‬‬
‫ﻓﻲ ﻣذھﺑﮭم ‪ .‬ﺛم رﺣل إﻟﻰ اﻟﻼذﻗﯾﺔ واﻟﺗف ﺣوﻟﮫ ﻣن ﻓﯾﮭﺎ ﻣﻧﮭم ‪ .‬واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن‬
‫ﻌراﻧﻲ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺟد اﻟﺷ‬ ‫ﻲ ﻣﺳ‬ ‫ر‪،‬ﻓ‬ ‫وﻓﻲ ‪ .‬ﺎطﺊ اﻟﺑﺣ‬ ‫ﺎ ﻋﻠ ﺗ ﻰ ﺷ‬
‫ن‬ ‫رور ( * ) ‪ 1202 - 1167‬ه = ‪- 1754‬ﺳ ‪ 1788‬م (‬
‫رور ﺑ‬ ‫رﯾف ﺳ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ﻣﺳﺎﻋد ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن ﺳﻌد ﺑن زﯾد ‪:‬ﺷرﯾف ﺣﺳﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن أﻣراء ﻣﻛ ﺔﺛ ‪ .‬ﺎر ﻋﻠ ﻰ‬
‫ﻋﻣﮫ ) أﻣﯾرھﺎ ( أﺣﻣد ﺑن ﺳﻌﯾد أرﺑﻊ ﻋﺷرة ﻣرة ‪ .‬وﻧﺷﺑت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ﻓﺗن وﺣروب‬
‫‪ 1185‬ه (ﺗﻣر ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ أن‬ ‫اﻧﺗﮭ ت ﺑﺎﺳ ﺗﯾﻼء ﺳ رور ﻋﻠ ﻰ اﻻﻣ ﺎرةﺳ) ﻧﺔ واﺳ‬
‫ﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛﺔ ‪.‬وﻛﺎن ﺣﺎزﻣﺎ ﺷﺟﺎﻋﺎ ﺻﻌب اﻟﻣ راس ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬
‫وﯾﯾن ‪( 3 ) . 204 - 201‬‬ ‫ر ‪ : 2‬ﺗ‪( 2 ) . 204‬‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﻌﻠ‬ ‫ﺧﻼﺻ ‪ ( 1‬ﺔ اﻻﺛ‬
‫ﻲ(=‬ ‫اﻟروﻣ‬
‫روري )‬ ‫وط ﺳ‬ ‫رأت‪ -‬ﻓ‪ 224‬ﻲ ﻣﺧط‬ ‫ﺔ اﻟﻛ وﻗ ﻼم ‪207‬‬ ‫ﺧﻼﺻ‬
‫ﻣﺻطﻔﻲ ﺑن ﺷ ﻌﺑﺎن ) ‪( 969‬اﻟﺳ رويإﺑ =راھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪458‬اﻟﺳ روي =‬
‫ري =د ﺑ ن اﻟﺳ رياﺑ‪206‬ن اﻟﺳ ري =‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲاﺑ‪588‬ن اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬
‫اﻟﺳ ري‬ ‫ﺑﺎﺷ إﺳ ﺎ ( ﻣﺎﻋﯾل ﺳ ري ‪) * 1355‬‬ ‫‪ 251‬ري )‬ ‫اﻟﺳ ري ﺳ‬ ‫ﻋﺑﯾ دﷲ ﺑ ن‬
‫‪ 976‬ﺑم ( ن أﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﺳ ري‬ ‫اﻟﺳ‪ - .‬ري‬‫اﻟرﻓ ﺎء ( * ) ‪ 366 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫ﺎن ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎه ﯾرﻓ و‬ ‫اﻟﻛﻧدي ‪ ،‬أﺑو اﻟﺣﺳن ‪:‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬أدﯾب ﻣن أھل اﻟﻣوﺻﻛ ل ‪.‬‬
‫وﯾطرز ﻓﻲ دﻛﺎن ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻌرف ﺑﺎﻟرﻓﺎء ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﺟﺎد ﺷﻌره وﻣﮭر ﻓﻲ اﻻدب ﻗﺻد‬
‫اﻧﺗﻘ‪ .‬ل ﺑﻌ د وﻓﺎﺗ ﮫ إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ‪.‬‬ ‫ده ﻣم دة‬
‫اﻟدوﻟﺔ ﺑﺣﻠب ‪ ،‬ﻓﻣدﺣﮫ وأﻗﺎم ﻋﻧ ﺛ‬ ‫ﺳﯾف‬
‫وﻣدح ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن اﻟوزراء واﻻﻋﯾﺎن ‪ ،‬وﻧﻔق ﺷﻌره إﻟﻰ أن ﺗﺻدى ﻟﮫ اﻟﺧﺎﻟدﯾﺎن‬
‫وﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ﻣﮭﺎﺟ ﺎة ﻓﺂذﯾ ﺎه وأﺑﻌ داه ﻋ ن‬ ‫ھﺎﺷ ﮫ م (‬‫ت ﺑﯾﻧ‬
‫وﻛﺎﻧاﺑﻧ ﺎ‬
‫وﺳ ﻌﯾد‬ ‫ﻣﺣﻣ د )‬
‫ﻣﺟﺎﻟس اﻟﻛﺑراء ‪ ،‬ﻓﺿﺎﻗت دﻧﯾﺎه واﺿطر ﻟﻠﻌﻣل ﻓﻲ اﻟوراﻗﺔ )اﻟﻧﺳﺦ واﻟﺗﺟﻠﯾ د (‬
‫ورﻛﺑ ﺔ اﻟ دﯾن ‪ ،‬وﻣ ﺎت‬ ‫ﻓﺟﻠس ﯾورق ﺷ ﻌره وﯾﺑﯾﻌ ﮫ ‪ ،‬ﺛ م ﻧﺳ ﺦ ﻟﻐﯾ ره ﺑ ﺎﻻﺟرة ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﻋذب اﻻﻟﻔﺎظ ‪ ،‬ﻣﻔﺗﻧﺎ ﻓﻲ اﻟﺗﺷ ﺑﯾﮭﺎت واﻻوﺻ ﺎف‬ ‫ﺑﺑﻐداد ﻋﻠﻰ ﺗﻠك اﻟﺣﺎل ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺣ ب‬ ‫‪ ،‬وﻟ م ﯾﻛ ن ﻟ ﮫ رواء وﻻ ﻣﻧظ ﻣ ر ‪.‬ن ﻛﺗﺑ دﯾ ﮫ )وان ﺷ ﻌره ‪ -‬ط ( و )‬
‫ول‬ ‫روب ‪ -‬خ ( ) ‪ . ( 1‬ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫ﻣﺟﮭ‬ ‫ﻣوم واﻟﻣﺷ‬ ‫وب واﻟﻣﺷ‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ‬
‫وأﻣراﺋﮭﺎﺳ( رورا ﺗ وﻓﻲ ﻋ ن ﻧﺣ و ‪35‬ﻋﺎﻣ ﺎ ‪،‬‬ ‫أن‬ ‫ﺳﻣﯾﺗﮫ ﻛﺗﺎب ) أﺷراف ﻣﻛﺔ‬
‫‪ 20‬وﻓﻧﺔ ‪ .‬ﻲ أﯾ ﺎمﺳ) ﻧﺔ ‪ 1197‬ه (‬ ‫ﺎن ﻗ د ﺗ وﻟﻰ ﻣﻛ ﺔ ﺣ دﺛﺎ وﻋﻣ ره ﻧﺣ و ﺳ‬
‫ورد إﻧﻌﺎم ﻣن ﺳﻠطﺎن اﻟﻣﻐرب ﻟﺧﺎﺻﺔ ﻣﻛﺔ واﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وھ و ﻣﻘ ﺎدﯾر ﻛﺑﯾ رة ﻣ ن‬
‫اﻟذھب ‪ ،‬اﻟﻘطﻌﺔ ﻣﻧﮫ وزن ﷼ ﻣن اﻟﻔﺿﺔ ‪ ،‬ﻣﻛﺗوب ﻋﻠﯾﮭﺎ )إن اﻟذﯾن ﯾﻛﻧ زون‬
‫اﻟذھب واﻟﻔﺿﺔ وﻻ ﯾﻧﻔﻘوﻧﮭﺎ ﻓﻲ ﺳﺑﯾل ﷲ ﻓﺑﺷرھم ﺑﻌذاب أﻟﯾم ( ‪( 1 ) .‬وﻓﯾ ﺎت‬
‫وﻣﻌﺎھ د اﻟﺗﻧﺻ ﯾص ‪280 : 3‬‬ ‫اﻻﻋﯾﺎن ‪201 : 1‬وﯾﺗﯾﻣﺔ اﻟ دھر ‪530 - 450 : 1‬‬
‫اﻟﺳ) ري ﺑ ن اﻟﺣﻛ م ( * ) ‪.‬‬ ‫وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 194 : 9‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪* . 1611‬‬
‫‪ 820‬ﺑم ( ن اﻟﺣﻛ م ﺑ ن ﯾوﺳ أﻣﯾف ‪ :‬ر ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ 205 - . .‬ه = ‪. .‬‬
‫اﻟﺳ‪ - .‬ري‬
‫ﺧراﺳﺎن ‪.‬ل ﻣﺻ ر ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم‬‫دﺧ‬ ‫اﻟوﻻة ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻘداﻣﺎ ﻓﺎﺗﻛﺎ ﻓﯾﮫ دھﺎء ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن‬
‫اﻟرﺷ ﯾدﯾد‪. ،‬ودﻋ ﺎ اﻟﻣ ﺄﻣون إﻟ ﻰ ﺧﻠ ﻊ اﻻﻣ ﯾن ‪ ،‬ﻗ ﺎم اﻟﺳ ري‬ ‫ﺎ ﻣ ﺎت اﻟرﺷ‬
‫ووﻟ ﻲ ﻣﺻ ر‬ ‫ﺑﺎﻟدﻋوة ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓ ﺎرﺗﻔﻊ ﺷ ﺄﻧﮫ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﻓﺄﺣﺑ ﮫ اﻟﺟﻧ د ‪.‬‬
‫‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﺳ ﺳ ﺗﺔﻧﺔأﺷ‪ 200‬هﮭر وﺛ ﺎر ﻋﻠﯾ ﮫ ﺑﻌ ض ﻗ واد اﻟﺟﻧ د ‪ ،‬ﻓﺧﻠﻌ وهﺳ) ﻧﺔ‬
‫واﻧﺗﮭﺑوا ﻣﻧزﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﻋﺎده اﻟﻣﺄﻣون إﻟﻰ اﻟوﻻﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ ﻧﻔﺳ ﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺗﺗﺑ ﻊ‬‫‪ 201‬ه (‬
‫آﺛﺎر اﻟﻘﺎﺋﻣﯾن ﺑﺎﻟﺛورة ﻓﻘﺗل وﺻﻠب ﻛﺛﯾرﯾن ‪ ،‬وأﺑ ﺎد أھ ل اﻟﺣ وف ‪ ،‬واﻣﺗﻧ ﻊ ﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫ﺑﺎﻟﻧﯾ بل ‪ ،‬وﻣﻌﮭ م أخ ﻟ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻣ ن اﻟﺟﻧ د ﻓﺗﻐﻠ ب ﻋﻠ ﯾﮭم وأﺧ رﺟﮭم ﻓ ﻲ ﻣرﻛ‬
‫اﻟﺳري ﺑ ن ﻣﻌ ﺎذ (‬ ‫ﻓﺄﻏرﻗﮭم ﺟﻣﯾﻌﺎ ‪ .‬وأﻗﺎم ﻓﻲ وﻻﯾﺗﮫ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫* ) ‪ 246 - . . .‬ه = ‪ 860 - . . .‬م ( اﻟﺳري ﺑن ﻣﻌﺎذ اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ :‬أﻣﯾر اﻟري ‪.‬‬
‫ﻛﺎن ﺣﺳن اﻟﺳﯾرة ‪ ،‬ﻓﺎﺿﻼ ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ إﻣﺎرﺗﮫ ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺳري اﻟﺳﻘطﻲ ( *‬
‫ﺳري ﺑن اﻟﻣﻐﻠس اﻟﺳﻘطﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ن ‪:‬‬ ‫) ‪ 253 - . . .‬ه = ‪ 867 - . . .‬م (‬
‫واﻟوﻓ أولﺎةﻣ‪ .‬ن ﺗﻛﻠ م ﻓ ﻲ ﺑﻐ داد‬ ‫وھ و‬ ‫دادي اﻟﻣوﻟ د‬‫ﻣ ن ﻛﺑ ﺎر اﻟﻣﺗﺻ ﺑﻐ وﻓﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﻠﺳﺎن اﻟﺗوﺣﯾ د وأﺣ وال اﻟﺻ وﻓﯾﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎن إﻣ ﺎم اﻟﺑﻐ دادﯾﯾن وﺷ ﯾﺧﮭم ﻓ ﻲ وﻗﺗ ﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﺟﻧﯾﺎ رأﯾد ‪:‬ت أﻋﺑ د ﻣ ن اﻟﺳ ري ‪ ،‬أﺗ ت‬ ‫ﺗﺎذه ‪.‬ﺎل ﻣ‬
‫وھ و ﺧ ﺎل اﻟﺟﻧﯾ د ‪ ،‬وأﺳ ﻗ‬
‫ﻋﻠﯾﮫ ﺛﻣﺎن وﺗﺳﻌون ﺳﻧﺔ ﻣﺎ رؤي ﻣﺿطﺟﻌﺎ إﻻ ﻓﻲ ﻋﻠﺔ اﻟﻣ وتﻣ ‪ .‬ن ﻛﻼﻣ ﮫ ‪:‬‬
‫ﻣن ﻋﺟز ﻋن أدب ﻧﻔﺳﮫ ﻛﺎن ﻋ ن أدب ﻏﯾ ره * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﺧط ط‬ ‫)‬
‫اﻟﻣﻘرﯾزي ‪ 179 : 1‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 2‬راﺟﻊ ﻓﮭرﺳﺗﮫ ‪.‬واﻟوﻻة واﻟﻘﺿ ﺎة ‪161‬‬
‫و ‪ ( 2 ) . 167‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪. 29 : 7‬أﻋﺟ ز ( ) ‪* . ( 1‬أﺑ) و اﻟﺳ راﯾﺎ‬
‫ري (ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲﺛ ‪ :‬ﺎﺋر‬ ‫اﻟﺳ ‪ 815‬م‬
‫( * ) ‪ 200 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﯾذﻛر أﻧﮫ ﻣن وﻟد ھﺎﻧﺊ ﺑ ن ﻗﺑﯾﺻ ﺔ اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ‬ ‫ﺷﺟﺎع ‪ ،‬ﻣن اﻻﻣراء اﻟﻌﺻﺎﻣﯾﯾن ‪.‬‬
‫‪ .‬ﻛﺎن ﻓﻲ أول أﻣره ﯾﻛري اﻟﺣﻣﯾر ‪ .‬وﻗوي ﺣﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻊ ﻋﺻﺎﺑﺔ ﻛﺎن ﯾﻘطﻊ ﺑﮭﺎ‬
‫ﺑﺎﻧﻲ ﯾﺑﺄرﻣﯾﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻣﻌ ﮫ ﺛﻼﺛ ون ﻓﺎرﺳ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﻟﺣق ﺑﯾزﯾ د ﺑ ن ﻣزﯾ د اﻟﺷ‬ ‫اﻟطرﯾق ‪.‬‬
‫ﺛم‬
‫ﻓﺟﻌﻠﮫ ﻓﻲ اﻟﻘواد ‪ ،‬ﻓﺎﺷﺗﮭرت ﺷﺟﺎﻋﺗﮫ ‪ ،‬وﻟﻣﺎ ﻧﺷﺑت ﻓﺗﻧﺔ اﻻﻣﯾن واﻟﻣﺄﻣون اﻧﺗﻘل‬
‫إﻟﻰ ﻋﺳﻛر ھرﺛﻣﺔ ﺑن أﻋﯾن ‪ ،‬وﺻﺎر ﻣﻌﮫ ﻧﺣو أﻟﻔﻲ ﻣﻘﺎﺗ ل ‪ ،‬وﺧوط ب ﺑ ﺎﻻﻣﯾر‬
‫وﻟﻣﺎ ﻗﺗل اﻻﻣﯾن ﻧﻘص ھرﺛﻣﺔ ﻣن أرزاﻗﺔ وأرزاق أﺻﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﺧرج ﻓ ﻲ ﻧﺣ و‬ ‫‪.‬‬
‫ﻓﺣﺻر اﻟﺗﻣ ر ‪ ،‬وأﺧ ذ ﻣ ﺎ ﻣﻌ ﮫ ﻣ ن اﻟﻣ ﺎل ﻓﻔرﻗ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﺎرس ل‪ ،‬ﻋ ﯾن‬
‫ﻣﺋﺗﻲ ﻋﺎﻣ‬
‫وذھب إﻟﻰ اﻟرﻗﺔ ‪ ،‬وﻗد ﻛﺛر ﺟﻣﻌ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻠﻘﯾ ﮫ‬ ‫أﺻﺣﺎﺑﮫ ‪ ،‬ﺛم اﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ اﻻﻧﺑﺎر ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﻗد ﺧرج ﻋﻠ ﻰ ﺑﻧ ﻲ اﻟﻌﺑ ﺎس‬ ‫ﺑﮭﺎ اﺑن طﺑﺎطﺑﺎ اﻟﻌﻠوي ) ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم (‬
‫‪ ،‬ﻓﺑﺎﯾﻌﮫ أﺑو اﻟﺳراﯾﺎ وﺗ وﻟﻰ ﻗﯾ ﺎدة ﺟﻧواﺳده ‪.‬ﺗوﻟﯾﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺿ رب ﺑﮭ ﺎ‬
‫اﯾﺎ اﻟ دراھم ‪ ،‬وﺳ ﯾر اﻟﺟﯾ وش إﻟ ﻰ اﻟﺑﺻ رة وﻧواﺣﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻋﻣ ل ﻋﻠ ﻰ‬
‫ﺎل‬ ‫ل اﻟﻌﻣ‬ ‫ره وأرﺳ‬ ‫ﺗﻔﺣل أﻣ‬ ‫طﺎ ‪ ،‬واﺳ‬ ‫ﻣﺗﻠ ﺿك اﻟﻣ ﺑط ﺑﻐداﺋن داد‬
‫وواﺳ‪.‬‬
‫وش‬ ‫ﮫ ﺟﯾ‬ ‫وﺗواﻟ وازت‪ .‬ﻋﻠﯾ‬‫ط واﻻھ‬ ‫ﺎز وواﺳ‬ ‫ﯾﻣن واﻟﺣﺟ‬ ‫ﻰ اﻟ‬ ‫اء إﻟ‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﯾن ‪ ،‬ﻓﻠ م ﺗﺿﻌﺿ ﻌﮫ ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن ﻗﺗﻠ ﮫ اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﺳ ﮭل وﺑﻌ ث ﺑرأﺳ ﮫ إﻟ ﻰ‬
‫ﻋﺑﯾ دﷲ ﺑ ن‬ ‫ﻟﻣﺄﻣون ا‪ ،‬وﻧﺻ ﺑت ﺟﺛﺗ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﺟﺳ ر ﺑﻐ داد ) ‪( 2‬اﺑ‪ .‬ن ﺳ رﯾﺞ =‬
‫‪ 98‬ن ﺳ رﯾﺞأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪) * 306‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬طﺑﻘ ﺎت‬ ‫ﺳرﯾﺞ اﺑ‬
‫ﺎﻛر ‪79 - 71 : 6‬‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫ﺎت ‪200 : 1‬‬
‫ذﯾب اﺑ‬ ‫وﺗﮭ‬ ‫وﻓﯾﺔ ‪55 - 48‬‬
‫واﻟوﻓﯾ‬ ‫اﻟﺻ‬
‫‪ 116‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪13 : 3‬‬ ‫‪ 209‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪: 10‬وﻟﺳ‬ ‫وﺻ ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪: 2‬وﺣﻠﯾ‬
‫اﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪244 : 10‬‬‫واﻟﺷﻌراﻧﻲ ‪ 63 : 1‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪( 2 ) . 187 : 9‬‬
‫اﻟﻣﻠط ﻲ ( * ) ‪ 788 - . . .‬ه‬ ‫واﻟطﺑ ري ‪) * 227 : 10‬‬ ‫وﻣﻘﺎﺗ ل اﻟط ﺎﻟﺑﯾﯾن ‪338‬‬
‫دﯾن‬ ‫ن اﻟ‬ ‫د ‪ ،‬زﯾ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫رﯾﺟﺎ ﺑ‬ ‫‪ 1386‬من( ﺳ‬ ‫ﻣﺣﻣ ‪ - . .‬د ﺑ‬
‫ن =‪.‬‬ ‫رﯾﺟﺎ ﺑ‬
‫ﺑﺎﻟﻘراآت واﻟﻣﻧط ق ‪ ،‬ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﻣﻠطﯾ ﺔﺳ‪ .‬ﻛن ﻣ ﺎردﯾن‬ ‫اﻟﻣﻠطﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﺎﻟم‬
‫وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻣؤﻟﻔﺎت وﻣﻧظوﻣﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﻗﺻﯾدة ﻻﻣﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻘراآت ‪ ،‬ﺳﻣﺎھﺎ )‬
‫ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻟﺟﻣﻊ ﻓﻲ اﻟﻘراآت اﻟﺳﺑﻊ ( و )ﺗﻘوﯾم اﻻذھﺎن ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﻣﯾ زان ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ‬
‫دار اﻟﻛﺗب ﻣﺻورا ﻋن اﻟﺑﻠدﯾ ﺔ ) ‪ / 2486‬دﻓ ( ﻲ اﻟﻣﻧط ق ) ‪. ( 1‬اﻟﺳ رﯾﻔﻲ =‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ‪ ) * 1344‬ﺳط ( * اﻟﺳطوﺣﻲ ) اﻟﻣؤرخ ( = ﻣﻧﺻور ﺑن‬
‫‪( 1066‬طﯾﺢ اﻟﻛ رﺑﯾﺎھن ﻊ= ﺑ ن رﺑﯾﻌ ﺔ *ﺳ) ﻊاﺑ ( *ن ﺳ ﻌﺎدة )‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ) ﺳ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫اﻻﻧدﻟﺳﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳف ‪ 565‬اﺑن ﺳﻌﺎدة ) اﻟﺧوﯾﻲ ( =‬
‫‪ 693‬ﺳﻌﺎدة = ﺧﻠﯾل ﺳﻌﺎدة ‪ 1353‬ﺳﻌﺎدة =أﻧطون ﺑن ﺧﻠﯾ ل ‪) * 1368‬ﺳ ﻌﺎدة‬
‫ز‬ ‫ﻼم اﻟﻣﻌ‬ ‫‪ 362‬ه = ‪. . .‬ن ‪-‬ﺣﯾ‪ 972‬م ( ﺎن ‪ ،‬ﻏ‬ ‫(ﺳ * ) ‪- . . .‬ﻌﺎدة ﺑ‬
‫ارﺗﻔﻊ ﺷﺄﻧﮫ ﺑﻣﺻر ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﻣﻌ ز ‪.‬‬ ‫اﻟﻔﺎطﻣﻲ ‪ :‬ﻗﺎﺋد ‪ .‬ﻣﻐرﺑﻲ اﻻﺻل واﻟﻣوﻟد ‪.‬‬
‫ﻌﺎدة (ن أﺑ واب اﻟﻘ ﺎھرةﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ) ‪( 2‬اﺑ‪ .‬ن ﺳ ﻌد )‬ ‫ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮫ )ﺑﺎب ﺳ ﻣ‬
‫اﻟزھري ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻌد ) ‪ ) * ( 230‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪2‬‬
‫‪ 130 :‬واﻟﺿوء ‪ 149 : 5‬ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ اﺑﻧﮫ ﻋﻘﯾل ‪ .‬واﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪: 1‬‬
‫‪. 45‬ﺳ ﻌد اﻵﺑﻣﻧﺻﻲ =ور ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن‬ ‫‪) . 205‬ﺧط‪ ( 2‬ط ﻣﺑ ﺎرك ‪2‬أﺑ ‪ :‬و‬
‫‪ 421‬اﺑن ﺳﻌد ) اﻻﻧدﻟﺳﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻌد ) ‪ ( 516‬اﻟﺳﻌد )اﻟﺗﻔﺗ ﺎزاﻧﻲ ( =‬
‫د ‪ 1116‬ﺳ* ) ﻌد‬ ‫اﻟﺷ) ﺳ رﯾفﻌد(ﺑ = ن زﯾ‬ ‫‪ 891‬ﻌد‬ ‫ر ﺳ‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫ﻌود ﺑ‬ ‫ﻣﺳ‬
‫‪ 1927‬م ( ﺑﺎﺷﻌد ) ﺑ ﺎ ( ن‬ ‫ول ( * ) ‪ 1346 - 1273‬ه = ‪ - 1857‬ﺳ‬ ‫زﻏﻠ‬
‫وأﻛﺑر ﺧطﺑﺎﺋﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره ‪.‬‬ ‫إﺑراھﯾم زﻏﻠول ‪ :‬زﻋﯾم ﻧﮭﺿﺔ ﻣﺻر اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﺗوﻓﻲ أﺑوه وھو ﻓ ﻲ اﻟﺧﺎﻣﺳ ﺔ‬ ‫وﻟد ﻓﻲ ) إﺑﯾﺎﻧﺔ ( ﻣن ﻗرى ) اﻟﻐرﺑﯾﺔ ( ﺑﻣﺻر ‪.‬‬
‫‪ ،‬ﻓﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻛﺗﺎب اﻟﻘرﯾﺔ ‪ .‬ودﺧل اﻻزھر ﺳﻧﺔ ‪ 1290‬ه ‪ ،‬ﻓﻣﻛث ﻧﺣو أرﺑﻊ ﺳﻧﯾن‬
‫واﺷ‪ .‬ﺗﻐل ﺑ ﺎﻟﺗﺣرﯾر ﻓ ﻲ‬ ‫واﺗﺻل ﺑﺎﻟﺳﯾد ﺟﻣ ﺎل اﻟ دﯾن اﻻﻓﻐ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻼزﻣ ﮫ ﻣ دة‬ ‫‪.‬‬
‫ﺟرﯾدة اﻟوﻗﺎﺋﻊ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ﻣ ﻊ اﻻﻣ ﺎم اﻟﺷ ﯾﺦ ﻣﺣﻣ د ﻋﺑ ده ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 1298‬ه ‪.‬وﻧﻘ ل‬
‫وﻧﺷ ﺔ (ﺑت اﻟﺛ ورة اﻟﻌراﺑﯾ ﺔﺳ) ﻧﺔ‬ ‫ﺎون ﺑﻧظ ﺎرة اﻟداﺧﻠﯾ‬ ‫ﻣﻌ ﺔ )‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ وظﯾﻔ‬
‫‪ 1298‬ه ‪ 1881 -‬م (ﻓﻛﺎن ﻣﻣن اﺷﺗرﻛوا ﺑﮭ ﺎ ‪.‬وﻗ ﺑضﻋﻠﯾ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1299‬ه (‬
‫إﻧﮭ لﺎ ‪:‬ﺗﺳ ﻌﻰ ﻟﻘﻠ ب ﻧظ ﺎم اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺑﺗﮭﻣﺔ اﻻﺷ ﺗراك ﻓ ﻲ ﺟﻣﻌﯾ ﺔ ﺳ رﯾﺔ ‪ ،‬ﻗﯾ‬
‫وﺣﺻ ‪ .‬ل ﻋﻠ ﻰ إﺟ ﺎزة اﻟﺣﻘ وق ‪ ،‬ﻓﺎﺷ ﺗﻐل‬ ‫ﻓﺳ ﺟن ﺷ ﮭورا ‪ ،‬وأﻓ رج ﻋﻧ ﮫ ﻣﺑ رءا‬
‫‪ 1301‬ه ‪.‬ره ‪ ،‬ﻓ ﺎﺧﺗﯾر ﻗﺎﺿ ﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﻣﺳﺗﺷ ﺎراوﺗ‪ .‬وﻟﻰ‬ ‫ﺑﺎﻟﻣﺣﺎﻣ ﺎة ﺳ وﻧﺑﻧﺔ ﮫ ذﻛ‬
‫رﯾﺎﺳ ﺔ اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ اﻟﺗﺷ رﯾﻌﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻟ ﺔ ( ﻓو‬ ‫وزارة اﻟﻣﻌ ﺎرف ‪ ،‬ﻓ وزارة )‬
‫اﻟﺣﻘﺎﻧﯾ‬
‫واﻧﺗﺧب ﺳﻧﺔ ‪ 1337‬ه ‪ 1919 -‬م رﺋﯾﺳﺎ ﻟﻠوﻓد اﻟﻣﺻري ‪ ،‬ﻟﻠﻣطﺎﻟﺑﺔ ﺑﺎﻻﺳﺗﻘﻼل ‪،‬‬
‫ﻓﺄﺻ ( ﺑﺢ اﺳ ﻣﮫ رﻣ زا ﻟﻠﻧﮭﺿ ﺔ‬ ‫ﻓﻧﻔﺎه اﻻﻧﺟﻠﯾز إﻟﻰ ﻣﺎﻟطﺔ ) ﻓﻲ ‪ 8‬ﻣﺎرس ‪1919‬‬
‫اﻟﻘوﻣﯾﺔ ‪ .‬وﻋﺎد ﻣن اﻟﻣﻧﻔﻰ ‪ ،‬ﺑﻌد ﻗﻠﯾل ‪ .‬ﺛم ﻧﻔوه إﻟﻰ ﺟزاﺋر ﺳﯾﺷل ﺳﻧﺔ ‪. 1922‬‬
‫‪1924‬ﺔ( ﻣﺟﻠ س اﻟﻧ واب ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ورﯾﺎﺳ‬
‫وﺗ وﻟﻰ رﯾﺎﺳ ﺔ ﻣﺟﻠ س اﻟ وزراءﺳ) ﻧﺔ‬
‫رد ﺑﻘﯾﺎھرةﺎدة‪ .‬اﻟﺣرﻛ ﺔ اﻟوطﻧﯾ ﺔ وﺗﻧظﯾﻣﮭ ﺎ ﻣ ﺎ‬ ‫‪ 1926‬اﻧﻔ‬
‫وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ‬ ‫‪ 1925‬و وﺗ‬
‫ﺑﯾن ﺳﻧﺗﻲ ‪ 1919‬و ‪ 1927‬ﻓﻛﺎن رﺟل ﻣﺻر ‪ ،‬وﻟﺳﺎﻧﮭﺎ ‪ ،‬وﻣوﺿﻊ ﺛﻘﺗﮭﺎ ‪ ،‬وﻗﺑﻠﺔ‬
‫وﻋﻣل اﻟﻣﺣﺗﻠون اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾون ﻋﻠﻰ إﺑﻌ ﺎد اﻟﺟﻣﮭ ور اﻟﻣﺻ ري ﻋﻧ ﮫ ‪،‬‬ ‫أﻧظﺎرھﺎ ‪.‬‬
‫ﻠوا ‪ .‬ﮫ ‪ ،‬وﻋﺎرﺿ ﮫ آﺧ رون ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎ ازداد إﻻ ﺷ دة وﻗ وة ‪.‬‬ ‫ﻓﻔﺷ ﺎر ﻟ‬‫وﺧﺎﻟﻔ ﮫ أﻧﺻ‬
‫اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔﻓﻘ( ﺎل ‪-‬‬ ‫و أول ﺳﯾﺎﺳ ﻲ ﻣﺻ ري أﺳ ﻣﻊ اﻟﻐ رب ﺻ وت )‬
‫اﻻﻧﺟﻠﯾ ﻣﺻز ‪) :‬ر ﺗﻣﻠ ك زرا ﻛﮭرﺑﺎﺋﯾ ﺎ ‪ ،‬إذا ﺿ ﻐطت‬ ‫وھ و ﺑﻠﻧ ﯾﮭدن ‪ -‬دد إن‬
‫ﺎن (ﯾﺣﺳ ن اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻣﮭ ﺎ ﻛﺑﯾ را ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ‬ ‫ﺟﻣﯾﻌ ﺎ‬
‫ﻋﻠﯾﮫ ﻟﺑﺗﮭﺎ ﺑﻼد اﻟﻌروﺑﺔ وﻛ‬
‫ﺟﻣ ﺎل اﻟ دﯾن اﻻﻓﻐ ﺎﻧﻲ وﻣﺣﻣ د ﻋﺑ ده ‪ ،‬ﻗﺑﻠ ﮫ ‪ ،‬وﻟ ﮫ إﻟﻣ ﺎم ﺑﺎﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫وﺟﻣﻌ ت ﻓ ﻲ‬ ‫ف ﻓ ﺔ ‪.‬ﻲ ﺷ ﺑﺎﺑﮫ ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ ﻓﻘﻲ )ﮫ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫واﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ‬
‫وأﻟ‬
‫أواﺧر أﻋواﻣﮫ ) ﺧطﺑﮫ ( و ) ﻣﺧﺗﺎرات ﻣﻧﮭﺎ ( ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﯾن ﻣطﺑوﻋﯾن ‪.‬وﯾﺿ ﯾق‬
‫ﻟﻣﺻا رﯾﺔ ﺑﻌ د اﻟﺣ رب‬ ‫اﻟﻣﺟ ﺎل ھﻧ ﺎ ﻋ ن اﺳ ﺗﯾﻔﺎء ﺳ ﯾرﺗﮫ ‪ ،‬وھ ﻲ ﺳ ﯾرة اﻟﻧﮭﺿ ﺔ‬
‫ﺳﻌد زﻏﻠ ول ‪ ،‬ﺳ ﯾرة وﺗﺣﯾ ﺔ ‪ -‬ط (ﻟﻌﺑ ﺎس‬ ‫اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ‪ .‬وﻣﻣﺎ ﻛﺗب ﻋﻧﮫ ‪) :‬‬
‫ﻟﻌﺑ ﺎس ﺣ ﺎﻓظ ‪ ،‬و )آﺛ ﺎر‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﺳ ﻌد ﺑﺎﺷ ﺎ وﻛﻠﻣﺎﺗ ﮫ ‪ -‬ط (‬ ‫ﻣﺣﻣود اﻟﻌﻘﺎد ﺗ‪ ،‬و )‬
‫اﻟزﻋﯾم ﺳﻌد زﻏﻠول ‪ -‬ط ( ﻟﻣﺣﻣد إﺑراھﯾم اﻟﺟزﯾري ‪ ،‬وﺳ) ﻌد زﻏﻠ ول ‪ -‬ط (‬
‫ط ( د اﻟ زﯾن ‪ ،‬ﺳو ) ر‬ ‫ﻟﻣﺣﻣ‬
‫ﻋظﻣو ) ﺔ ﺳ ﻌد ‪-‬‬ ‫ﻲ اﻟﺣﻛ ﯾم ‪،‬‬ ‫ﻟﻣﺻ طﻔﻰ ﻓﮭﻣ‬
‫ﻋظﻣﺔ ﺳﻌد ‪ -‬ط ( ﻟﻌﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺑرﻗوﻗﻲ ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) ( 2‬اﻟﻛﺗب‬
‫اﻟﻣﺻ ري ‪426 - 421‬‬ ‫واﻟﻣﺟﻣ ‪ .‬ل ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪.‬‬ ‫اﻟﻣ ذﻛورة ﻓ ﻲ آﺧ ر اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ‬
‫وﻣ رآة اﻟﻌﺻ ر ‪: 2‬‬ ‫وﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺻر ﻓﻲ ﺧﻣ س وﺳ ﺑﻌﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬أﻧﺿ ر ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ ‪.‬‬
‫ت اﻟﻣؤﻟ ف ‪) * .‬اﻟﻧﯾﻠ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫‪ 100‬واﻻﻋﻼم اﻟﺷرﻗﯾﺔ ‪ 139 : 1‬وﻣذﻛرا‬
‫ن‬ ‫ؤدب ‪ ،‬ﻣ‬‫ﻲ اﻟﻧﯾﻠ ﻣ ﻲ ‪:‬‬ ‫ن ﻣﻛ‬ ‫‪ 1196‬م ( د ﺑ‬
‫ﺳ‪ 592‬ه ﻌد= ﺑ‪- . . .‬ن أﺣﻣ‬
‫ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺷﻌراء ‪ .‬أﻛﺛر ﺷﻌره ﻓﻲ ﻣدﯾﺢ أھل اﻟﺑﯾت ‪ ،‬وﻛﺎن ﻏﺎﻟﯾﺎ ﻓﻲ ﺣﺑﮭم ‪.‬‬
‫ﺎوز ﺣ د اﻟﮭ رم ‪ ،‬وذھ ب‬ ‫اﻟﻧﯾﺑﻠ لدة) ﺑ ﯾن ﺑﻐ داد واﻟﻛوﻓ ﻗﺔ (ﺎل اﺑ ن ﺷ ﺟﺎﻛر ‪:‬‬
‫وﻗد أﻧﺎف ﻋﻠ ﻰ اﻟﺗﺳ ﻌﯾن ) ‪1‬‬ ‫ﺑﺻره وﻋﺎد ‪ ،‬وآﺧر ﻋﮭدي ﺑﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 592‬ﺑﺑﻐداد ‪.‬‬
‫( ‪) * .‬اﺑن ﻟﯾون اﻟﺗﺟﯾﺑ ﻲ ( * ) ‪ 750 - 681‬ه = ‪ 1350 - 1282‬مﺳ( ﻌد ﺑ ن‬
‫أﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﻟﯾون اﻟﺗﺟﯾﺑﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻋﺛﻣﺎن ‪ :‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻻﻧدﻟس ‪ ،‬وأدﺑﺎﺋﮭﺎ‬
‫ﮭﯾدا‬ ‫ﺎﺷ‬ ‫وﻓﻲ ‪.‬ﻓﯾﮭ‬
‫ﺎ‬ ‫رجوﺗﻣﻧﮭ‬ ‫م ﯾﺧ‬ ‫ﺎ وﻟ‬ ‫د ﺑﺎﻟﻣرﯾ اﻟﻣﻘ ﺔ وﻧﺷدﻣﯾن ‪ .‬ﺄ ﺑﮭ‬
‫اﻟﻔﻼﺣ ﺔ (‬ ‫اﻟﮭﻧدﺳ ﺔ ( و )‬ ‫ﺎﻋون ‪.‬ن ﻣﺋ ﺔ ﻣﺻ ﻧف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ﻓ ﻲ )‬ ‫ﺑﺎﻟط ر ﻣ‬
‫ﻟ ﮫ أﻛﺛ‬
‫وﻣﻧﮭﺎ ﻛﺗﺎب ) ﻛﻣﺎل اﻟﺣﺎﻓظ ( ﻓﻲ اﻟﻣواﻋظ ‪ ،‬و ) أﻧداء اﻟدﯾمﻓ ( ﻲ اﻟﺣﻛ م ‪ ،‬و )‬
‫اﺧﺗﺻخ (ر ﺑ ﮫ ﻛﺗ ﺎب روح اﻟﺷ ﻌر ﻟﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﻟﻣﺢ اﻟﺳﺣر ﻣ ن روح اﻟﺷ ﻌر ‪-‬‬
‫ف اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣ ن‬ ‫ﺑ ن اﻟﺟ ﻼب اﻟﻔﮭ ري اﻟﺷ ﮭﯾد ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﻧﺻﺎط ) اﻟ‬
‫‪ 1212‬ﻛﺗﺎﻧﻲ ( و ) اﻟﻧﺧﺑﺔ اﻟﻌﻠﯾﺎ ﻣن أدب اﻟدﯾن واﻟدﻧﯾﺎ ‪ -‬ط (اﺧﺗﺻر ﺑﮫ ﻛﺗ ﺎب‬
‫اﺧﺗﺻ( ر ﺑ ﮫ رﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ أﺣ وال‬ ‫اﻻﻧﺎﻟ) ﺔﻋﻧاﻟﻌﻠﻣﯾدي ‪،‬ﺔ ‪ -‬خ‬‫اﻟﻣ ﺎوردي ‪،‬‬
‫ﻓﻘراء اﻟﺻوﻓﯾﺔ اﻟﻣﺗﺟددﯾن ‪ ،‬ﻟﻌﻠﻲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻟﺷﺷﺗري ‪ ،‬وﺻﺣﺢ ﺑﻌض ﻣﺎ ﻓﯾﮫ‬
‫ﺎت)اﻟﻣﮭذﺑ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻌ ﺎﻧﻲ‬ ‫ن اﻻﺣﺎدﯾ ث وﻓﺳ ر اﻟﻣ ﺑﮭم ﻣ ن ﻣﻌﺎﻧﯾاﻻﺑﯾ ﮫ ‪ .‬و‬
‫اﻟﻣﻘرﺑﺔ ( و ) ﻧﺻﺎﺋﺢ اﻻﺣﺑﺎب وﺻﺣﺎﺋﺢ اﻵداب ( و ) ﺑﻐﯾﺔ اﻟﻣواﻧس ﻣن ﺑﮭﺟﺔ‬
‫ﺑﮭﺟ ﺔ‬ ‫دي‪-‬وﻓخ ( ﻲ اﻟﻘ روﯾﯾن ‪ ،‬اﻧﺗﻘ ﺎه ﻣ ن )‬ ‫اﻟﻣﺟ ﺎﻟس وأﻧ س اﻟﻣﺟﻋﻧ ﺎﻟس‬
‫ﻌره ﻛﻠ ﮫ ﺣﻛ م‬ ‫واﺧﺗﺻ ر ‪.‬ر ﻛﺛﯾ را ﻣ ن اﻟﻛﺗوﺷ ب ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﺟ ﻻﺑ ﺎﻟسن( ﻋﺑ د اﻟﺑ‬
‫ذرات‬ ‫وﻓ ‪169 :‬ﻲ ﺷ‬ ‫ﺎت ‪1‬‬ ‫ﺎت ‪ ،‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 3‬ﻓ * ) ‪( 1‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬ ‫وﻋظ‬
‫‪( 592‬ﻲ‪.‬إرﺷ ﺎد اﻻرﯾ ب ‪230 : 4‬ﻣ) ﺎت‬ ‫‪) 309‬وﻓﻰ ﺳ ﻧﺔ وﻓ‬ ‫اﻟ ذھب ‪ : 4‬ﺗ‬
‫‪( 565‬ﻛﺛﯾر ﻣﻣ ﺎ ھ و داﺋ ر ﻋﻠ ﻰ أﻟﺳ ﻧﺔ اﻟﻣﺗ ﺄدﺑﯾن ) ‪) * . ( 1‬ﺳ ﻌد‬ ‫ﺳﻧﺔ وﻓﯾﮫ‬
‫؟‬
‫ﺳﻌد (ﺑن إﯾ ﺎس ‪ ،‬وﺳ ﻌد ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك‬ ‫اﻟﺟذاﻣﻲ ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎﻣﺔ ‪:‬دود ﺟ ﺎھﻠﯾون ‪ ،‬ﻛﻠﮭ م‬ ‫ﻣﺎﻟك ﺑن ﺣرام ‪ ،‬وﺳﻌد ﺑ ن ﺳ ﺟ‬ ‫ﺑن زﯾد ‪ ،‬وﺳﻌد ﺑن‬
‫ﻣن ﺟذام ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬اﺧ ﺗﻠط ﺑﻧ وھم وﺳ ﻛﻧوا اﻟ دﯾﺎر اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪ ،‬وأﻛﺛ رھم‬
‫ﺷﺎور اﻟﺳ ﻌدي وزﯾ ر اﻟﻌﺎﺿ د اﻟﻔ ﺎطﻣﻲ ‪ ،‬وﻣ ﻧﮭم ﺑﻧ و‬ ‫ﺟﻌﻔر ‪.‬‬
‫ﻣﺷﺎﯾﺦ ﺑﻼدﻣﻧﮭم‬
‫ﻋﺑد اﻟظﺎھر ‪ ،‬وأھل ﺑرھﻣوش وﻣﺷﺎﯾﺧﮭﺎ ) ‪) * . ( 2‬ﺳﻌد ﺑن ﺑﻛ ر ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﺳﻌد ﺑن ﺑﻛر ﺑن ھوازن ‪ ،‬ﻣ ن ﻋ دﻧﺎنﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬ ‫‪(...-...=...-‬‬
‫ﻧﺷﺄ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻓ ﻲ طﻔوﻟﺗ ﮫ ‪ ،‬إذ‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﺻﺎﺣﺔ ‪.‬‬
‫اﻣﺗﺎز ﺑﻧوه وﻓﯾﮭم‬
‫اﻟﺳﻌدﯾﺔ (ﮫ ‪ ،‬وﺣﻣﻠﺗ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬وأﺣﺳ ﻧت ﺗرﺑﯾﺗ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺗﺳﻠﻣﺗﮫ ﺣﻠﯾﻣﺔ ) ﻣن أﻣ‬
‫وﻟﻣﺎ ردﺗﮫ إﻟﻰ ﻣﻛﺔ ﻧظر إﻟﯾﮫ ﻋﺑد اﻟﻣطﻠب ﻓﺎﻣﺗﻼ ﺳرورا ‪ ،‬وﻗﺎل ‪ :‬ﺟﻣﺎل ﻗرﯾش‬
‫ﺎزل! ﺑﻧ ﻲ ﺳ ﻌد اﺑ ن ﺑﻛ ر ﻓ ﻲ‬ ‫ت ﯾﺛﻣﻧ رب‬ ‫‪ ،‬وﻓﺻ ﺎﺣﺔﺳ) وﺣ‬
‫وﻛﺎﻧ( ﻼوة‬
‫ﻌد‬
‫اﻵن ﺑط ون ‪ ،‬ﯾﺳ ﻛﻧون ﺑ ﺎﻟﻘرب ﻣ ن اﻟط ﺎﺋف ‪.‬وﻣ ﻧﮭم‬ ‫وأطراﻓﮭﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﺣدﯾﺑﯾﺔ وھم‬
‫ﺑﻧو ﺟودي ‪ ،‬ﻛﺎﻧوا ﻓﻲ إﻟﺑﯾرة ) ( ‪Elvira‬ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬
‫‪ ( 1‬داﺋرة اﻟﺑﺳﺗﺎﻧﻲ ‪ 262 - 257 : 2‬وﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪ 289 : 3‬وﻧﯾل اﻻﺑﺗﮭﺎج ‪123‬‬
‫وﺑرﻧ ﺎﻣﺞ اﻟﻘ روﯾﯾن ‪. 105‬‬ ‫وﻛﻔﺎﯾﺔ اﻟﻣﺣﺗﺎج ﻟﻣﻌرﻓﺔ ﻣ ن ﻟ ﯾس ﻓ ﻲ اﻟ دﯾﺑﺎج ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ورﺟﺣ ت اﻻول ﻟ وروده‬ ‫ﻗﻠت ‪:‬واﻟﻣﺻﺎدر ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ﻓﻲ ﺗﺳﻣﯾﺗﮫ ﺳﻌدا أو ﺳ ﻌﯾدا ‪.‬‬
‫رق ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن ﻣ ن اﺳ ﻣﮫ‬ ‫ﻓﻲ ﻧﯾل اﻻﺑﺗﮭﺎج ‪ ،‬ﺗﺣت ﻋﻧوان )ﻣن اﺳﻣﮫ ﺳﻓﻔ ﻌد (‬
‫ﻌد ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﺳﻌﯾد ‪ .‬وﻓﻲ ﻛﺗﺎب ) ﺗذﻛرة اﻟﻣﺣﺳﻧﯾن ‪ -‬خ (ﺑﺧط ﻣﺻ ﺳﻧﻔﮫ ‪:‬‬
‫وورد اﺳﻣﮫ ﻋرﺿﺎ ﻓﻲ ﻣﺧط وطﺗﻲ ﻣ ن درة‬ ‫اﺑراھﯾم اﻟﺗﺟﯾﺑﻲ ‪ ،‬ﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪750‬‬
‫وﻛذا ﺳ ﻣﺎه اﻟﻣﻘ ري ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺣﺟﺎل ‪ ،‬ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻧور ‪ ،‬ﺑﻠﻔظ ﺳﻌد ‪.‬‬
‫وﯾﻘﺎﺑل ھذا أن اﺳﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﻛﺗﯾﺑﺔ اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ طﺑﻌ ﺔ ﺑﯾ روت‬ ‫ﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪ ،‬وآﺧرون ‪.‬‬
‫ﺟﻣﯾ ﻊ اﻟﻧﺳ ﺦ ‪ ،‬وﻓ ﻲ ﻧﯾ ل‬ ‫ﻣﺣﻘ ق اﻟﻧﺳ ھﻛﺧﺔ ﻗذا ﻓ ﺎﺋﻼﻲ‪) :‬‬ ‫ﻌﯾد (‬
‫وﻋﻠ ق‬ ‫ﺳ)‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ( ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪) . 237‬ﺛﻣ‪ ( 3‬ﺎر اﻟﻘﻠ وب‬ ‫اﻻﺑﺗﮭ ﺎجﺳ‪ :‬ﻌد ( ‪2 ) .‬‬
‫ﺎب ‪253‬‬ ‫وﺟﻣﮭ‪ 240‬رة اﻻﻧﺳ‬ ‫ﺔ اﻻرب‬ ‫رب ‪155‬‬
‫وﻧﮭﺎﯾ‬ ‫رة اﻟﻌ‬ ‫ﺟزﯾ‬‫ب‪21‬‬ ‫وﻗﻠ‬
‫وﻋرام ‪ 28‬واﻧظر ﻣﻌﺟم ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻌرب ‪ ) * . 513 : 2‬ﺳﻌد ﺑن اﻟﺣﺎرث ( * ) ‪.‬‬
‫‪ ( . . . - . . . = . . . - . .‬ﺳﻌد ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن دودان ﺑن أﺳد ‪ :‬ﺟد‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺧزﯾﻣﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻣﻧﮭم ﻋﺗﺑﺔ ﺑن ﯾزﯾد ‪ ،‬وﺳﺎﻟم ﺑن‬
‫واﺑﺻ ﺔ ‪ ،‬اﻟﺷ ﺎﻋران ) ‪* . ( 1‬اﻟﻧ) ﺎﺟم ( * ) ‪ 314 - . . .‬ه = ‪ 926 - . . .‬م‬
‫( ﺳﻌد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﺷداد اﻟﺳﻣﻌﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻋﺛﻣﺎن ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﻧﺎﺟم ‪:‬أدﯾ ب ‪،‬‬
‫وذﻛ ره اﺑ ن‬ ‫ﯾﺻ‪ .‬ﺣب اﺑ ن اﻟروﻣ ﻲ ‪ ،‬وﯾ روي أﻛﺛ ر ﺷ ﻌره ‪.‬‬ ‫اﻟﺷﻌراء‬
‫ﻣن ﻛ ﺎن‬
‫اﻟروﻣﻲ ﻓﻲ ﺑﯾﺗﯾن وﺟﮭﮭﻣﺎ إﻟﯾﮫ ‪) :‬أﺑﺎ ﻋﺛﻣﺎن أﻧت ﻋﻣﯾد ﻗوﻣك اﻟ ﺦ (واﻟﺳ ﻣﻌﻲ‬
‫‪:‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ اﻟﺳﻣﻊ ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﺑد ﺷﻣس ‪ ،‬ﻣن ﺣﻣﯾر ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﺗ ﺎج )‬
‫ن‬ ‫‪ 1930‬م (ﻌد ﺑ‬
‫ق ( * ) ‪ 1349 - 1277‬ه = ‪ - 1860‬ﺳ‬ ‫‪2‬اﺑ ( ‪) * .‬ن ﻋﺗﯾ‬
‫ﺣﻣد ﺑن ﻋﺗﯾق ‪ :‬ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء ﻧﺟد ‪ ،‬وﻟد ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ ) اﻻﻓﻼج ( ورﺣل إﻟﻰ‬
‫د ﺑطﻠ ب اﻟﻌﻠ م ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺻ ل ﺑﺻ دﯾق ﺣﺳ وﻋن ﺧﺎد إﻟﺎن ‪.‬ﻰ ﺑ ﻼده ﻓ ﻲ ﻓﺗ رة‬
‫اﺳﺗﯾﻼء اﺑن اﻟرﺷﯾد ﻋﻠﻰ ﻧﺟد ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻛﻣش ﻓ ﻲ ﺛدارهم ‪.‬وﻟ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء واﻟﺗ درﯾس‬
‫ﻓﻲ اﻟرﯾﺎض ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻧظم ﺷرح اﻟزاد (ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬ورﺳﺎﺋل ﺻ ﻐﯾرة‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﺗوﺣﯾ د واﻟﺳ ﻧﺔ واﻟﻧﺻ ﺎﺋﺢ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫وإرﺷ ﺎد اﻻرﯾ ب‬ ‫‪ 235‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪( 2 ) . 183‬ﻓوات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪170 : 1‬‬
‫ودﯾ وان اﺑ ن اﻟروﻣ ﻲ ‪481‬وھ و‬ ‫‪231 : 4‬واﺳﻣﮫ ﻓﯾﮭﻣ ﺳﺎ )ﻌد ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ( ‪.‬‬
‫ﻣﺎه اﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎﺟم ( ﻲ رﺳ ﺎﻟﺔ اﻟﻐﻔ ران ‪421‬وﺳو ‪427‬‬ ‫ﻛﻣ) ﺎ ﻓ‬‫ﻓﯾ ﮫاﻟﻧ‬
‫‪525‬أﺑ و ﻋﺑﯾ د‬ ‫اﻟﻣوﺷ ﺢﺳ ‪338‬ﻌﯾد) اﺑ ن اﻟﺣﺳ وﻓ ن (ﻲ‪.‬ﺳ ﻣط اﻟﻶﻟ ﻗ ﻲ ﺎل‬
‫وﻋﻠ ق ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫اﻟﻧﺎﺟم ‪ ،‬ھو ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد اﻟﻣﺿ ريﺷ‪ :‬ﺎﻋر ﻣﺟﯾ د (‬ ‫اﻟﺑﻛري )‬
‫وإرﺷﺎد اﻻرﯾ ب ‪ ،‬وﻗ ﺎل‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز اﻟﻣﯾﻣﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﺄﺷﺎر إﻟﻰ ﻣﺎ ﻓﻲ ﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت‬
‫ﺎرﯾس ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ ﻋﻧ د اﻟﺑﻛ ري ‪ ،‬وﻋﻧ ده‬ ‫وﻓ ‪:‬ﻲ) اﻟﻣﺣﻣ دﯾنطﺑﻌﻟﻠﻘﻔط ﺔ ﺑ ﻲ ‪125‬‬
‫ري ‪-‬ﻲ ﻧﺎﺣﯾ ﺔ وھ ب ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻋﺑ ﺎس‬ ‫اﻟﻣﺻري ‪-‬ﻣﻛﺎن وﻛ‬
‫اﻟﻣﺿ ﺎن ﻓ‬
‫اﻻﻋﺗﺻ ﺎم واﻻﺗﻘ ﺎء وﻋ دم‬ ‫اﻟﻛﺎﺗب ‪ ،‬وأﻛﺛر ﻣدﺣﮫ ﻓﯾﮫ وﻓﻲ أھﻠﮫ ( ‪ .‬رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ )‬
‫اﻟﺗﻔرق ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌد ﺑن ﺧﯾﺛﻣﺔ ( * ) ‪ 2 - . . .‬ه = ‪ 624 - . . .‬م (‬
‫ﺳﻌد ﺑن ﺧﯾﺛﻣﺔ ﺑن اﻟﺣﺎرث اﻻوﺳﻲ اﻻﻧﺻﺎري ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬أو أﺑ و ﺧﯾﺛﻣ ﺔ ‪:‬‬
‫ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ .‬ﻛﺎن أﺣد اﻟﻧﻘﺑﺎء اﻻﺛﻧﻲ ﻋﺷر ﺑﺎﻟﻌﻘﺑﺔ ‪ .‬واﺳﺗﺷﮭد ﯾوم ﺑدر ) ‪ . ( 2‬اﺑن‬
‫ﺳﻌد اﻟﺧﯾر = ﻣﺣﻣد ﺑن ھﺷﺎم ‪ 350‬اﺑن ﺳﻌد اﻟﺧﯾرﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪* 571‬‬
‫اﻟﺧﯾ ر ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 1146‬م (‬
‫ﺳ )ﻌد اﻟﺧﯾ ر ( * ) ‪ 541 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺳ ﻌد‬
‫ﺑن ﺳﮭل ﺑن ﺳﻌد ‪ ،‬أﺑو اﻟﺣﺳ ن اﻻﻧﺻ ﺎري اﻻﻧدﻟﺳ ﻣﺣﻲ ‪:‬دث ﻣ ن أھ ل ﺑﻠﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫رﺣل إﻟﻰ اﻟﻣﺷرق وﺳﺎﻓر ﻓﻲ ﺗﺟﺎرة إﻟﻰ اﻟﺻﯾن وﺳﻛن أﺻﺑﮭﺎن ﻣدة ‪ ،‬ﺛم ﺑﻐداد‬
‫وﺗﻔﻘﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﻐزاﻟ ﻲ ﻟ‪ .‬ﮫ )ﻣﺳ ﻧد ﻓ‪ -‬خﻲ( اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻧ ﺎﻗص اﻻول واﻵﺧ ر ‪،‬‬
‫ﻓﻲ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪) * . ( 3 ) ،‬ﺳﻌد ﺑ ن دودان ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ‪ ، :‬ﻣ ن ﺑﻧﯾ ﮫ ﻋﺑﯾ د ﺑ ن‬ ‫دودان ﺑ ن أﺳ د ‪ ،‬ﻣﺟ ندﻋﺟ دﻧﺎن‬ ‫ﺳ ﻌد ﺑ ن (‬
‫اﻻﺑ رص ‪ ،‬وﻋﻣ رو ﺑ ن ﺷ ﺄس ‪ ،‬اﻟﺷ ﺎﻋران ) ﺳ‪. ( 4‬ﻌد اﻟدوﻟ ﺷﺔ =رﯾف ﺑ ن‬
‫ﻋﻠ ﻲ ﺳ‪* 381‬ﻌد)اﻟ دﯾن اﻟﺟﺑ ﺎوي ( * ) ‪ 621 - . . .‬ه = ‪ 1224 - . . .‬م (‬
‫ﺳﻌد اﻟدﯾن ﺑن ﻣزﯾد اﻟﺟﺑﺎوي اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬أم اﻟﻘ رى ‪30‬‬
‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪) . 3142‬‬ ‫‪( 2 ) . 1349 / 7 /‬ﺻﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪185 : 1‬‬
‫‪ 128‬ر اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪: 2‬‬ ‫‪ 112‬ﮫ اﻟﺷ ذرات ‪: 4‬واﻧظ‬ ‫اﻟﻌﺑ‪ ( 3‬ر ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪: 4‬وﻋﻧ‬
‫ﺔ اﻻرب ‪. 235‬‬ ‫ﺔ ‪4 ) . 447 : 6‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ (‬ ‫‪ 236‬و ‪: 3‬وﯾ‪ 134‬ﺎﻗوت ‪:‬‬
‫اﻟﻔﮭرﺳ‬
‫ﺎن (ﻓ ﻲ ﺑ دء أﻣ ره ﻣ ن‬ ‫دﻣﺷ ق‬
‫ﻣﺗﺻوف ﻣﺷﮭور ‪ ،‬ﻣن أھ ل ﺟﺑ ﻣﺎ )ن ﻗ رى ﻛ‬
‫طﺎع اﻟﺳ ﺑﯾل ‪ ،‬ﺛ م ﺗ ﺎب وﺗﻧﺳ ك وأﻗ ﺎم ﻣ ﻊ أﺑﯾ ﮫ ﻓ ﻲ زاوﯾ ﺔ ﺑدﻣﺷ ق ‪ ،‬واﺷ ﺗﮭر ‪.‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪) * 656‬‬ ‫وھو ﻣدﻓون ﻓﻲ ﺟﺑﺎ ‪.‬ﺳﻌد اﻟ دﯾناﺑ) ن ﻋرﺑ ﻲ ( =‬
‫ﺳ ‪. .‬ﻌد(ﺑ ن ذﺑﯾ ﺎن ﺑ ن ﺑﻐ ﯾض‬ ‫ﺳﻌد ﺑن ذﺑﯾﺎن ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬وه ﺑطﻧ ﺎنﻋ‪ :‬وف‬ ‫ﺑﻧ‬ ‫ن رﯾ ث ‪ ،‬ﻣ ن ﻏطﻔ ﺎن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺟ ﺔ ‪:‬د ﺟ‬
‫واﻟﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ﻋ ن ﺳ ﻼﻟﺔ‬ ‫وﺛﻌﻠﺑﺔاﺑ‪ .‬ن ﺣ زم ﻋ ن ﺳ ﻼﻟﺔ أﺣ دھﻣﺎ )ﻋ وف (‬ ‫ﺗﻛﻠ م‬
‫اﻟﺛﺎﻧﻲ ) ﺛﻌﻠﺑﺔ ( ) ‪ . ( 1‬ﺳ* )ﻌد ﺑ ن اﻟرﺑﯾ ﻊ ( * ) ‪ 3 - . . .‬ه = ‪625 - . . .‬‬
‫ﺻ ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫م ( ﺳﻌد ﺑن اﻟرﺑﯾﻊ ﺑن ﻋﻣرو ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﺣﺎرث ﺑن اﻟﺧ زرج ‪:‬‬
‫ﻛﺑﺎرھم ‪ ،‬ﻛﺎن أﺣد اﻟﻧﻘﺑﺎء ﯾوم اﻟﻌﻘﺑﺔ وﺷﮭد ﻣوﻗﻌﺔ ﺑدر ‪ ،‬واﺳﺗﺷﮭد ﯾوم أﺣد ) ‪2‬‬
‫( ‪ ) * .‬ﺳﻌد ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻌد ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن‬
‫ﺣﺎرﺛﺔ ‪:‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺧزاﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣط ﺎن ‪.‬ﻣ ﻧﮭم اﻟﻣﺻ طﻠق )‬
‫‪ . ( 3‬ﺳﻌد زﻏﻠول = ﺳﻌد ﺑن إﺑراھﯾم ‪ ) * 1346‬ﺳﻌد ﺑن زﯾد ﻣﻧﺎة ( * ) ‪. . .‬‬
‫‪ ( . . . - . . . = . . . -‬ﺳﻌد ﺑن زﯾد ﻣﻧﺎة ﺑن ﺗﻣﯾم ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺎﻧت ﻣﻧ ﺎزل ﺑﻧﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﯾﺑ رﯾن ورﻣﺎﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺛ م ﺗﻔرﻗ ت ﺑط ون ﻣ ﻧﮭم ﺑ ﯾن ﻗط ر * )‬
‫وﻧﮭ ﺔ اﻻرب ‪ 116‬و ‪( 2 ) . 238‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪ 240‬ﺎﯾ‬
‫ﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪ 191 : 1‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪( 3 ) . 3147‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪238‬‬
‫وﻧزل ﺑﻌﺿ ﮭم ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق )‬ ‫‪ .‬وﻋﻣﺎن وأطراف اﻟﺑﺣرﯾن إﻟﻰ ﻣﺎ ﯾﻠﻲ اﻟﺑﺻرة ‪.‬‬
‫‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌد ھذﯾم ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻌد ﺑن زﯾد ﺑن ﻟﯾ ث‬
‫ﺣﺿ ﻧﮫ ﺣﺑﺷ ﻲ اﺳ ﻣﮫ )ھ ذﯾم (ﻓﺄﺿ ﯾف‬ ‫ﺑن ﺳود ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿ ﺎﻋﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ذﻣﻲاﻟﮭ( ﺎء وﻓ ﺗﺢ اﻟ ﺑﻧذال ‪.‬وه ﻋ دة‬ ‫ﺑﺿ م‬ ‫إﻟﯾ ﮫﺑﺔ ‪.‬إﻟ ﻰ ﺳ ﻌد ھ ذﯾمھ)‬ ‫واﻟﻧﺳ‬
‫ﺑط ون ذﻛرھ ﺎ اﺑ ن ﺧ زم ) ‪. ( 2‬اﻟﺷ* ) رﯾف ﺳ ﻌد ( * ) ‪ 1116 - 1052‬ه =‬
‫ﺳﻌد (ﺑن زﯾد ﺑن ﻣﺣﺳن ﺑن ﺣﺳﯾن ﺑن اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن أﺑ ﻲ ﻧﻣ ﻲ‬ ‫‪ 1705 - 1642‬م‬
‫ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ووﻟﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ د وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ‬ ‫راﻓﮭﺎ ‪.‬‬
‫أﻣﯾ ر ﻣﻛ ‪،‬ﺔوأﺣ د أﺷ وﻟ د‬ ‫اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫‪ 1077‬ه ( وأﺷرك ﻣﻌﮫ ﻓﻲ اﻻﻣﺎرة أﺧﺎه أﺣﻣد ) ﺳﻧﺔ ‪ 1080‬ه (ووﻗﻌت ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ‬
‫ﺑﻠﻐﮭﻣ ﺎ أن أﻣ راء اﻟﺣ ﺞ ﯾﻧ وون اﻟﻘ ﺑض‬ ‫وﺑﯾن أﻣ راء اﻟﺣ ﺞ واﻻﺷ رافﺛ ﻓ م ﺗن ‪.‬‬
‫ووﻟﯾ ﺎ ھﻧ ﺎك أﻋﻣ ﺎﻻ ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯾﮭﻣﺎ ﻓﻲ ﻣﻧﻰ ‪ ،‬ﻓﺧرﺟﺎ إﻟﻰ ﺑﻼد اﻟروم )ﺳ ﻧﺔ ‪( 1082‬‬
‫وﻋﺎد أﺣﻣد ) ﺳﻧﺔ ‪ 1095‬ه ( ﻓوﻟﻲ إﻣﺎرة ﻣﻛﺔ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ ،‬وﻋﺎد ﺳﻌد إﻟﯾﮭﺎ )‬
‫ووﻟﯾﮭ ﺎ اﻟﺷ رﯾف ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ ( 1103‬ﻓوﻟﻲ إﻣﺎرﺗﮭﺎ ‪ .‬ﺛم ﻋزل ) ﺳﻧﺔ ‪( 1105‬‬
‫واﺳ ﺗﻘر ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑن ھﺎﺷم ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻊ ﺳﻌد ﺟﻣوﻋﺎ وﻗﺎﺗل ﻋﺑد ﷲ وظﻔر ﺑﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪1106‬‬
‫اﻻﻣﺎرة ﺛم ﻧزل ﻋﻧﮭﺎ إﻟﻰ اﺑﻧﮫ ﺳﻌﯾد ) ﺳﻧﺔ ‪ 1113‬ه ( ﻓﺛﺎر اﻻﺷراف ﻋﻠﻰ ﺳﻌﯾد‬
‫ﻓطﻌن ﺛ ﻼث طﻌﻧ ﺎت‬ ‫‪ ،‬ﻓﻧﮭض ﺳﻌد وﻗﺎﺗﻠﮭم ﻓﻲ اﻟﻣﺣﺻب ) ﻣن أراﺿﻲ ﻣﻛﺔ (‬
‫ﻣﺎت ﻣﻧﮭﺎ ﺑﺎﻟﻌﺎﺑدﯾﺔ ‪ .‬ﻣﺟﻣوع اﻟﻣدة اﻟﺗﻲ وﻟﻲ اﻻﻣﺎرة ﻓﯾﮭﺎ ‪ 15‬ﺳﻧﺔ و ‪ 7‬أﺷﮭر )‬
‫‪ ) * . ( 3‬ﺳﻌد ﺑن ﺿﺑﺔ ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻌد ﺑن ﺿﺑﺔ ﺑن‬
‫أد ﺑن طﺎﺑﺧﺔ ‪ :‬ﺟد * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻣﻌﺟم ﻣﺎ اﺳ ﺗﻌﺟم ‪88 : 1‬وﺟﻣﮭ رة‬
‫ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪418‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪( 3 ) . 287 : 3‬ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻻﻧﺳﺎب ‪( 2 ) . 204‬‬
‫ﻼم ‪ 80‬و ‪ 121 - 119‬و ‪ 125‬و‬ ‫‪ 158‬ﺔ اﻟﻛ‬ ‫وﺧﻼﺻ‬‫ﻼﻣﯾﺔ ‪- 154‬‬ ‫دول اﻻﺳ‬ ‫اﻟ‬
‫ﻋدﻧﺎنﺑﻧ ‪ .‬و اﻟﺳ ﯾد ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ‪ ،‬وﺑﻧ و ﻛ رز‬ ‫‪ . 142‬ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣ‬
‫ﻣن ﻧﮭم‬
‫ﺑن ﻛﻌب ‪ ،‬وآﺧرون ﻛﺛﯾرون ‪ .‬و ) ﺳﻌد ( ھذا ‪ ،‬ھو اﻟﻣﻌﻧﻲ ﺑﺎﻟﻣﺛل ‪ ) :‬أﺳﻌد أم‬
‫ﻏﻧﯾت ﺑن ﻋﻣن ﺳواه ‪ ،‬وﺣوﻟ ت ﻋﺟ ﺎف رﻛ ﺎﺑﻲ ﻋ ن‬ ‫ﺳﻌﯾد ؟ ( ﻗﺎل أﺑو ﺗﻣﺎم ‪) :‬‬
‫ﺳﻌﯾد إﻟﻰ ﺳﻌد ( ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌد ﺑن ﺿﺑﯾﻌﺔ ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫اﻟﻌد ﺔﺟ‪ :‬د‬ ‫ﺿ ﺑﯾﻌﺔ ﺑ ‪.‬ن (ﻗ ﯾس ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻰ ﺑﻛ ر اﺑ ن واﺋ ل ‪ ،‬ﻣ ن ﻧﺎﻧﯾ‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪:‬ﻛﺎن ﻟﮫ ﻣن اﻟوﻟد ﺟذﯾﻣﺔ وﻗﯾس وذھل وﻋدي وﺻ ﻌب‬
‫وﻣ ن ﻧﺳ ﻠﮫ )‬ ‫‪.‬وﺳﻣﻰ اﺑن ﺣزم ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ‪ ،‬ﻋوﻓﺎ وﺛﻌﻠﺑﺔ ‪ ،‬وﻟم ﯾذﻛر اﻻوﻟ ﯾن ‪.‬‬
‫أﻋﺷﻰ ﻗﯾس ( ) ‪) * . ( 2‬ﺳﻌد ﺑن ﻋﺑ ﺎدة ( * ) ‪ 14 - . . .‬ه = ‪ 635 - . . .‬م‬
‫ﺻ ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺧزرﺟ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺛﺎﺑ ت ‪:‬‬ ‫ﺳﻌد ﺑن ﻋﺑﺎدة ﺑن دﻟ ﯾم ﺑ ن ﺣﺎرﺛ ﺔ ‪ ،‬اﻟ‬ ‫(‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ‬ ‫راف ﻓ‬ ‫راء اﻻﺷ‬ ‫د اﻻﻣ‬ ‫اﻟﺧ اﻟﻣدﯾﻧزرج ﺔ‪. ،‬وأﺣ‬ ‫ﺎن ﺳ أھ ﯾد ل‬
‫ﻲ‬ ‫ﺔ واﻟرﻣ‬ ‫ﻟﻣﻌرﻓﺗ ل ﮫ) اﻟﻛﺗﺎﺑ‬
‫ﺔ ﺑﺎﻟﻛﺎﻣ‬ ‫ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ‬ ‫واﻻﺳﯾﻠﻘ ﻼمب ‪.‬ﻓ‬ ‫ﺎن‬ ‫وﻛ‬
‫ﮭد أﺣ دا واﻟﺧﻧ دق‬ ‫ﺑﺎﺣﺔ (ﺔ ﻣ ﻊ اﻟﺳ ﺑﻌﯾن ﻣ ن اﻻﻧﺻوﺷ ﺎر ‪.‬‬ ‫وﺷ واﻟﺳﮭد اﻟﻌﻘﺑ‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن أﺣ د اﻟﻧﻘﺑ ﺎء ﻧاﻻﺛﻰ ﻋﺷوﻟﻣر ‪.‬ﺎ ﺗ وﻓﻲ رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬ ‫وﻏﯾرھﻣﺎ‬
‫وﺳ ﻠم طﻣ ﻊ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓ ﺔ ‪ ،‬وﻟ م ﯾﺑ ﺎﯾﻊ أﺑﻓﻠﻣ ﺎ ﺎﺑﻛﺻ ر ‪.‬ﺎر اﻻﻣ ر إﻟ ﻰ ﻋﻣ ر‬
‫ﺑﻛر (ب إﻟﯾﻧ ﺎ ﻣﻧ ك ‪ ،‬وﻗ د وﷲ‬ ‫ﻋﺎﺗﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺳﻌد ‪ :‬ﻛﺎن وﷲ ﺻﺎﺣﺑك ) أﺑو أﺣ‬
‫ﻋﻣر ‪:‬ره ﺟ وار ﺟ ﺎره ﺗﺣ ول ﻋﻧ ﮫ ‪.‬ﻓﻠ م‬ ‫أﺻﺑﺣت ﻛﺎرھﺎ ﻟﺟوارك ‪ .‬ﻓﻘﺎل ﻣن ﻛ‬
‫ﯾﻠﺑث ﺳﻌد أن ﺧرج إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ﻣﮭﺎﺟرا ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﺑﺣوران ‪ .‬وﻛﺎن ﻟﺳﻌد وآﺑﺎﺋﮫ ﻓﻲ‬
‫ﺟﻣﮭ رة‬ ‫ﺣﺻ ﯾﻧ ن (ﺎدى ﻋﻠﯾ ﮫﻣ ‪ :‬ن *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ أط م )‬
‫وﻣﺟﻣ‪ 238‬ﻊ اﻻﻣﺛ ﺎل ﻟﻠﻣﯾ داﻧﻲ ‪133 : 1‬‬ ‫وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫اﻻﻧﺳ ﺎب ‪195 - 192‬‬
‫ﺔ اﻻرب ‪236‬‬ ‫ﺟون ( و ‪2 ) . 222‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ(‬ ‫ﻼم ﻋﻠ اﻟﺣ ﻰ )دﯾث ذو ﺷ‬ ‫ﻲ اﻟﻛ‬ ‫ﻓ‬
‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ . 300‬أﺣب اﻟﺷﺣم واﻟﻠﺣم ﻓﻠﯾﺄت أطم دﻟﯾم ﺑن ﺣﺎرﺛﺔ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺳﻌد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻻﺷ ﻌري‬ ‫* ) اﻟﻘﻣﻲ ( * ) ‪ 300 - . . .‬ه = ‪ 913 - . . .‬م (‬
‫اﻟﻘﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل ) ﻗم ( ﺳﺎﻓر ﻛﺛﯾرا ﻓﻲ طﻠب اﻟﺣدﯾث‬
‫‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﻣﻘﺎﻻت اﻻﻣﺎﻣﯾﺔ ( ﻟﻌﻠﮫ ) اﻟﻣﻘﺎﻻت واﻟﻔرق ‪ -‬ط ( و ) ﻣﻧﺎﻗب رواه‬
‫اﻟﺣدﯾث ( و ) ﻣﺛﺎﻟب رواة اﻟﺣدﯾث ( و )ﻓﺿل ﻗم واﻟﻛوﻓ ﺔ ( و )اﻟﻣﻧﺗﺧﺑ ﺎت (‬
‫ﻧﺣو أﻟف ورﻗﺔ ‪ ،‬و ) ﻓﺿل اﻟﻌرب ( و )اﻟرد ﻋﻠﻰ اﻟﻐ ﻼة ( ) ‪) * . ( 2‬ﺳ ﻌد‬
‫اﻟﻘﺎرئ ( ) ‪ 16 - . . .‬ه = ‪ 637 - . . .‬م (ﺳﻌد ﺑن ﻋﺑﯾد ﺑن اﻟﻧﻌﻣﺎن ﺑن ﻗ ﯾس‬
‫ﺎرئ د‪ :‬اﻟﺳ ﺗﺔ اﻟ ذﯾن ﻗﯾ ل‬ ‫ﺎري ‪،‬زﯾ د ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘ ب ﺑﺳ ﻌد اﻟﻘ أﺣ‬ ‫اﻻوﺳﻲ اﻻﻧﺻ أﺑ و‬
‫إﻧﮭم ﺟﻣﻌ وا اﻟﻘ رآن ﻋﻠ ﻰ ﻋﮭ د رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وھ و ﺻ ﺣﺎﺑﻲ‬
‫ﻛﻠﮭﺎ ﯾ‪ .‬وم اﻟﻘﺎدﺳ ﯾﺔ ﺷ ﮭﯾدا وھ و اﺑ ن‬ ‫ﺷﮭد ﺑدرا وأﺣدا واﻟﺧﻧدق واﻟﻣﺷﺎھدوﻗﺗل‬
‫‪ 64‬ﻧﺔ ) ‪. ( 3‬ﺳ * )ﻌد اﻟﻌﺷ ﯾرة ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳ( ﻌد‬ ‫ﺳ‬
‫اﻟﻌﺷﯾرة ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن أدد ‪ ،‬ﻣن ﻛﮭﻼن ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧوه ﻋ دة‬
‫ن‬ ‫ﻲ ‪ ،‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1‬ﺗﮭ* ) ‪( 1‬ذﯾب اﺑ‬ ‫ﻌب ‪ ،‬وﺟﻌﻔ‬ ‫ون ‪ :،‬وﺻ‬ ‫م‬ ‫اﻟﺣﻛ‬
‫ﺑط‬
‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 84 : 6‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ 3167‬وﺻﻔوة اﻟﺻﻔوة ‪ 202 : 1‬وطﺑﻘﺎت‬
‫‪) 123‬ﺎ اﺧﺗﻠ اﻟﻣﺳف ﻠﻣون ﻓ ﻲ‬ ‫‪142‬اﻟﺑ دء واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ : 5‬ﻟﻣ‬ ‫وﻓ ‪ :‬ﻲ‬ ‫اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪3‬‬
‫اﻻﺋﻣ رﺔ ‪:‬ﻣ ن ﻗ رﯾش ‪ ،‬ﻗ ﺎل ﺳ ﻌد ﺑ ن‬ ‫أﻣر اﻻﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ورﺟﻌوا إﻟﻰ ﻗ ول أﺑ ﻲ ﺑﻛ‬
‫ﻲ ‪75‬‬ ‫ﻓﮭرﺳ‪ ( 2 ) .‬ت اﻟطﺑرﺳ‬
‫دا ! (‬ ‫ﺎ أﺑ‬ ‫وﷲ ‪ ،‬ﻻ أﺑ ﺎدة ‪ :‬ﺎﯾﻊ ﻗرﯾﺷ‬ ‫ﻻ ﻋﺑ‬
‫‪ 126‬ﮫ وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪3 ) . 301‬ذﯾ( ل اﻟﻣ ذﯾل ‪9‬وطﺑﻘ ﺎت‬ ‫واﻟرﺟﺎل ﻟﻠﻧﺟﺎﺷﻲ وﻓﯾ‬
‫وﻓ ‪ 14‬ﻲ ھﺎﻣﺷ ﮫ‬ ‫ﻼم ذھﺑﻲ ‪: 2‬‬ ‫وﺗ ‪ 30‬ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ ﻟﻠ‬ ‫اﻟﻘﺳ ‪ 3‬م اﻟﺛ ﺎﻧﻲ‬ ‫اﺑ ن ﺳ ﻌد‬
‫وﻓ ( ‪ .‬ﻲ اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫ﺎريھﻣ( ز ‪ ،‬ﻧﺳ ﺑﺔ إﻟ ﻰاﻟﻘ) ﺎرة‬ ‫ﺑﻐﯾ ر‬ ‫اﺣﺗﻣ ﺎل أﻧ ﮫاﻟﻘ)‬
‫ﺎرئ وﻟ م ﯾﻛ ن أﺣ د ﯾﺳ ﻣﻰ اﻟﻘ ﺎرئ ﻏﯾ ره ( ‪.‬‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣ ﻣﻰ ﺔاﻟﻘ‪) 3170‬‬ ‫ﻛ ﺎن ﯾﺳ‬
‫ﻻﻧ ﮫ ﻛ ﺎن‬ ‫وزﯾد ﷲ ‪ ،‬وﻧﻣ رة ‪ ،‬وﺟﺳ ر ‪ ،‬وﻋﺎﺋ ذ ﷲ ‪.‬وﺳ ﻣﻲﺳ) ﻌد اﻟﻌﺷ ﯾرة (‬
‫أﺑﻧﺎﺋ ‪ ،‬وھم ﻧﺣو ﻣﺋﺔ رﺟل ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺳﺋل ﻋﻧﮭم ﯾﻘ ول ‪:‬‬ ‫ﯾرﻛب وﻣﻌﮫ أﺑﻧﺎؤه وأﺑﻧﺎء ﮫ‬
‫اﻟﻘﻣ ﻲ ( * ) ‪ 515 - . . .‬ه = ‪ 1122 - . . .‬م (‬ ‫ھ ؤﻻء ﻋﺷ ﯾرﺗﻲ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫وزﯾ ‪ :‬ر اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺳ ﻧﺟر اﻟﺳ ﻠﺟوﻗﻲ‬ ‫ﺳﻌد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﯾﺳﻲ اﻟﻘﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو طﺎھر‬
‫اﺳﺗوزره (ﺑﻌ د وﻓ ﺎة ﻋﺑ د اﻟ رزاق ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟطوﺳ اﺑﻲ )ن أﺧ ﻲ ﻧظ ﺎم‬ ‫)‪2‬‬
‫اﻟﻣﻠك ( ﻓﻌﺎش ﺑﺿﻌﺔ ﺷﮭور ‪ ،‬وﻋﺎﺟﻠﺗﮫ اﻟوﻓﺎة ) ‪) * . ( 3‬دﻻل اﻟﻛﺗ ب ( * ) ‪.‬‬
‫ﺎري‬ ‫م اﻻﻧﺻ‬ ‫ن اﻟﻘﺎﺳ‬ ‫‪ 1172‬م (‬
‫ﻌد ﺑ‪ 568 - . .‬هن =ﻋﻠ ‪ - . . .‬ﻲ ﺑ‬ ‫ﺳ‬
‫أدﯾب‪ ، :‬ﻟﮫ ﺷﮭر ﻋ ذب ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺑﻐ داد ‪.‬‬ ‫اﻟﺧزرﺟﻲ اﻟﺣظﯾري ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣﻌﺎﻟﻲ‬
‫ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ) ﺣظﯾرة ( ﻣن ﻗراھﺎ ‪ .‬ﻛﺎن وراﻗﺎ ﯾﺑﯾﻊ اﻟﻛﺗبﻟ ‪ .‬ﮫ ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫دھر (ﻼ ﻟدﻣﯾ ﺔ اﻟﻘﺻ ر ﻟﻠﺑ ﺎﺧرزي ‪،‬ﻟﻣ و ) ﺢ اﻟﻣﻠ ﺢ ‪ -‬خ (‬ ‫ﺟﻌﻠ اﻟ ﮫ ذﯾ‬
‫زﯾﻧ ) ﺔ‬
‫رأﯾت ﻧﺳﺧﺔ ﻣﻧﮫ ﻓﻲ اﻻﺳﻛو﷼ ) ‪ ( 465‬وأﺷﺎر اﻟﻣﯾﻣﻧﻲ ‪-‬ﻓﻲ ﻣذﻛراﺗ ﮫ ‪-‬إﻟ ﻰ‬
‫‪ 159‬ﺔ ﻛﺗﺑ ت ﺳ ﻧﺔ ‪ 742‬و )‬ ‫ﻧﺳﺧﺔ أﺧرى ﻓﻲ طوﺑﻘﺑو ) اﻟرﻗم ‪( 2344‬ﻓ ﻲ ورﻗ‬
‫اﻻﻋﺟﺎز ﻓﻲ اﻻﺣﺎﺟﻲ واﻻﻟﻐﺎز ‪ -‬خ ( ﻣﻧﮫ ﻣﺟﻠد واﺣد ‪ ،‬و )دﯾوان ﺷ ﻌر ( ) ‪4‬‬
‫( ‪ ) * .‬اﺑن اﻻﺣﻣر ( * ) ‪ 869 - . . .‬ه = ‪ 1464 - . . .‬م ( ﺳﻌد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن‬
‫ﻛﺎن ﯾﻠﻘب ﺑ ﺄﻣﯾر اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن‬ ‫ﯾوﺳف ‪ ،‬اﺑن اﻻﺣﻣر ‪ :‬ﺻﺎﺣب ﻏرﻧﺎطﺔ وﺗواﺑﻌﮭﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺳﺗﻌﯾنوھﺑ ﺎو اﻟﺛ ‪ .‬ﺎﻣن ﻋﺷ ر ﻣ ن ﺳ ﻼطﯾن اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻧﺻ رﯾﺔ ) ‪) * . ( 5‬‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪240‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪( 2 ) . 383‬ﺳ ﻠطﺎن‬
‫ﺧراﺳﺎن وﻏزﻧﺔ وﻣﺎ وراء اﻟﻧﮭر ‪ ،‬وﻟد ﺳﻧﺔ ‪ 479‬ه ووﻟﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 490‬وﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ‬
‫ﺎن ‪203 : 1‬‬ ‫ر ‪211 : 10‬اﺑ‪( 4 ) .‬ن ﺧﻠﻛ‬ ‫ن اﻻﺛﯾ‬ ‫اﻟﻛﺎﻣه ‪3 ) .‬ل (ﻻﺑ‬
‫‪552‬‬
‫وآداب اﻟﻠﻐﺔ ‪ 23 : 3‬واﻟﻔﮭرس اﻟﺗﻣﮭﯾدي ‪ 271‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪5 ) . 118 : 3‬‬
‫( اﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪ 248 : 3‬وﻧظم اﻟﻌﻘﯾﺎن ‪) * . 117‬ﺳﻌد ﺑن ﻋ وف ( * ) ‪. . .‬‬
‫دﻧﺎن ‪ :‬د‬
‫ﺟ‬ ‫نﻋ‬ ‫ف‪،‬ﻣ‬ ‫ن ﺛﻘﯾ‬ ‫ﻌد ‪.‬ﺑ = ‪. .‬ن‪- .‬ﻋ ‪( . . .‬وف‪ 1‬ﺑ‪-‬‬
‫ﺳ ‪..-‬‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﯾ ﮫ ﻋ روة ﺑ ن ﻣﺳ ﻌود ﺟ د اﻟﺣﺟ ﺎج اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ) ‪2 . ( 1‬ﺳ‪ -‬ﻌد ﺑ ن‬
‫وه ‪.‬ﺑط ن ﻣ ن‬ ‫ﺑ ن اﻟﺟ راح ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ اﻟﻧﻣ ر ﺑ ن ﻗﺎﺳ ﺟ ط ‪:‬د ﺟ ﺑﻧ ﺎھﻠﻲ‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻧزار ‪.‬ﻣﻧﮭم اﺑن اﻟﻛﯾس اﻟﻧﻣري اﻟﻧﺳ ﺎﺑﺔ ) ‪ . ( 2‬ﺳ‪- 3‬ﻌد ﺑ ن ﻋ وف‬
‫ﺑن ﻛﻌب ﺑن ﺣﻼن ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻏﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻧوه ﻋﺗرﯾف‬
‫وﻋﺑﯾد وﻣﺎﻟك ‪ ،‬ﯾﻌرﻓون ﺑﺑﻧﻲ ﺳﻼﻣﺔ ‪ ،‬وھﻲ أﻣﮭم ) ‪ ) * . ( 3‬ﺳﻌد اﻟﻘرﻗرة ( *‬
‫) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻌد اﻟﻘرﻗرة ‪ ،‬ﻣن أھل ھﺟ رﻣ ‪ :‬ﺎﺟن ﺟ ﺎھﻠﻲ‬
‫ﻣﺿ ﺣك اﻟﻧﻌﻣ ﺎن اﺑ ن اﻟﻣﻧ ذر ﻣﻠ ك اﻟﺣﯾ رةﻗﯾ‪ .‬ل ﻟ ﮫ ‪:‬ﻣ ﺎ‬ ‫‪ ،‬ﯾﻘول ﻛاﻟﺷﺎنﻌر ‪.‬‬
‫ﺎك إﻻ وأﻧ ت ﺗزﯾ د ﺷ ﺣﻣﺎ وﺗﻘط ر دﻣ ﺎ ؟ ﻓﻘﻻﻧ ﺎلﻲ‪ :‬آﺧ ذ وﻻ أﻋط ﻲ ‪،‬‬
‫وأﺧطﺊ وﻻ أﻻم ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺎ طول اﻟدھر ﻣﺳرور ﺿﺎﺣك ) ‪ ) * . ( 4‬ﺳﻌد ( * ) ‪. .‬‬
‫ﺳﻌ ﻗﯾس ﻋ ﯾﻼن ﺑ ن ﻣﺿ رﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬ ‫‪- 1 ( . . . - . . . = . . . - .‬د ﺑن‬
‫اﻟوﻟ د ﻏطﻔ ﺎن وأﻋﺻ ر ‪ ،‬وھﻣ ﺎ أﺻ ﻼن‬ ‫دﻧﺎن ‪.‬‬
‫ﺎن ﻟ ن ﮫﻋﻣ ن‬ ‫ﺑﻧ وه ﺑط ﻛ ون ﻣ‬
‫ﻛﺑﯾران ﻣن أﺻول ﻣﺿر ) ‪ - 2 . ( 5‬ﺳﻌد ﺑن ﻛﻌب ﺑن ﻋﻣرو ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن‬
‫ﺧزاﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ اﻟﺣﺎرث ﺑن أﺳد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزى‬
‫ﻌد ﺳﺑن ﻟؤي ﺑ ن ﻏﺎﻟ ب ‪ ،‬ﻣ ن * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬ ‫‪ ،‬ﻣن اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ) ‪- 3 . ( 6‬‬
‫رة‬ ‫‪ 238‬ﺟﻣﮭ‬
‫اﻻرب ﻲ‬ ‫ﺔ وﻓ‬ ‫ﻧدي ‪2 ) . 237‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ (‬ ‫‪( 1‬ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺟ راح ( ‪( 3 ) .‬‬‫ﻣﻛ ﺎن )‬ ‫اﻟﺧ زرج (‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪) 237 : 4‬‬ ‫اﻻﻧﺳ ﺎب ‪284‬‬
‫ﻣﺎدﺗ‪ :‬ﺎ ﺳ دف ‪ ،‬وﻗرﻗ ر ‪.‬‬ ‫اﻻرب ‪ ( 4 ) . 239‬ﺛﻣﺎر اﻟﻘﻠوب ‪84‬وﺗﺎج اﻟﻌ روس‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪. 238‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪( 6 ) . 233‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪239‬‬ ‫)‪(5‬‬
‫ﻗرﯾش ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﻋﺎﻣر ﺑن واﺛﻠﺔ اﻟﺻﺣﺎﺑﻲ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺎن ‪:‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻧ وه ﻋ دة ﺑط ون ‪:‬‬ ‫ﺑن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن اﻟﻧﺧ ﻊ ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺣطﺟ د‬ ‫ﺳﻌد‪- 4‬‬
‫ﻗﯾس ‪ ،‬ووھﺑﯾل ‪ ،‬وﺻ ﮭﺑﺎن ‪ ،‬وﻋ ﺎﻣر ‪ ،‬وﺟذﯾﻣ ﺔ وﺣﺎرﺛ ﺔ ) ‪* . ( 2‬ﺳ) ﻌد ﺑ ن‬
‫ﺳﻌد‪.‬ﺑ ‪( .‬ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﺿ ﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ﻗ ﯾس‬ ‫ﻣﺎﻟك ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬
‫واﺋﻠﻲ ‪ :‬ﻰ ﺑﻛ ر وﻓرﺳ ﺎﻧﮭﺎ اﻟﻣﻌ دودﯾن ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ريﺳاﻟ راة ﺑﻧ‬ ‫ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ اﻟﺑﻛﻣ ن‬
‫أﺷﻌﺎر ‪:‬ﺟﯾ ﺎد ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎب ﺑﻧ ﻲ ﻗ ﯾس ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ‪.‬ﻗﺗ ل‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﻗﺎل ﻟﮫ‬
‫اﻟﺑﻐدادي‬
‫ﺎﺣب اﻟﻘﺻ ﯾدة اﻟﺣﺎﺋﯾ ﺔ اﻟﺗ ﻲ أوﻟﮭ ﯾ ﺎ ﺎ‪ :‬ﺑ ؤس‬ ‫اﻟﺑﺳ ﺻ وس ‪.‬‬‫رب و‬ ‫ﻓ ﻲ ﺣ وھ‬
‫ﻟﻠﺣ رب اﻟﺗ ﻲ وﺿ ﻌت أراھ ظ ﻓﺎﺳ ﺗراﺣوا وﻗ ﺎل اﻟﺗﺑرﯾ ھ وزيﺟ ‪ :‬د طرﻓ ﺔ ﺑ ن‬
‫ﺳﻌد ﺑن أﺑ ﻲ وﻗ ﺎص ( * ) ‪ 23‬ق ه ‪ 55 -‬ه = ‪ 675 - 600‬م‬ ‫اﻟﻌﺑد ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﺳﻌد ﺑن أﺑﻲ وﻗ( ﺎص ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن أھﯾ ب ﺑ ن ﻋﺑ د ﻣﻧ ﺎف اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻟزھ ري ‪ ،‬أﺑ و‬
‫إﺳﺣﺎق ‪ :‬اﻟﺻﺣﺎﺑﻲ اﻻﻣﯾر ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺢ اﻟﻌراق ‪ ،‬وﻣداﺋن ﻛﺳرى ‪،‬وأﺣد اﻟﺳﺗﺔ اﻟ ذﯾن‬
‫ر ﻟﻠﺧﻼﻓ ﺔ ‪ ،‬وأول ﻣ ن رﻣ ﻰ ﺑﺳ ﮭم ﻓ ﻲ ﺳ ﺑﯾل ﷲ ‪ ،‬وأﺣ د اﻟﻌﺷ رة‬
‫‪ 17‬ﻧﺔ ‪ ،‬وﺷ ﮭد‬ ‫اﻟﻣﺑﺷرﯾن ﺑﺎﻟﺟﻧﺔ ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ‪ .‬ﻟﮫ ﻓﺎرس اﻻﺳﻼم ‪ .‬أﺳﻠم وھو اﺑن ﺳ‬
‫ﺑدار ‪ ،‬واﻓﺗ ﺗﺢ اﻟﻘﺎدﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬وﻧ زل أرض اﻟﻛوﻓ ﺔ ﻓﺟﻌﻠﮭ ﺎ ﺧطط ﺎ ﻟﻘﺑﺎﺋ ل اﻟﻌ رب ‪،‬‬
‫ظلوواﻟﯾﺎ ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻣدة ﻋﻣ ر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ‪.‬‬ ‫واﺑﺗﻧﻰ ﺑﮭﺎ دارا ﻓﻛﺛرت اﻟدور ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫وأﻗره ﻋﺛﻣ ﺎن زﻣﻧ ﺎ ‪ ،‬ﺛ مﻓﻌﻋزﻟﺎد إﻟﮫ ‪.‬ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﻗﻠ ﯾﻼ وﻓﻘ د ﺑﺻ ره ‪.‬‬
‫ﻗﺻ ) ﯾرا دﺣ داﺣﺎ ‪ ،‬ذا ھﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬ﺷ ﺛن اﻻﺻ ﺎﺑﻊ ‪ ،‬ﺟﻌ د‬ ‫وﻗ ﺎﻟوا ﻓ ﻲ ﻛوﺻﺎن ﻔﺔ ‪:‬‬
‫ﻣﺎت ﻓ ﻲ ﻗﺻ ره * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪240‬وﺟﻣﮭ رة‬ ‫اﻟﺷﻌر (‬
‫ﺎب ‪( 3 ) . 389‬‬ ‫اﻻرب ‪236‬رة اﻻﻧﺳ‬
‫ﺔوﺟﻣﮭ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ‪( 2‬‬
‫ﺎب ‪) . 165‬‬ ‫اﻻﻧﺳ‬
‫وﻓ ‪ 34‬ﻲ‬ ‫ﻲ‬ ‫زي ‪29 : 2‬‬
‫واﻟﺟﻣﺣ‬ ‫دادي ‪226 - 223 : 1‬‬
‫واﻟﺗﺑرﯾ‬ ‫ﺔ اﻟﺑﻐ‬ ‫ﺧزاﻧ‬
‫ﺎﻟﻌﻘﯾق )ﻰ ﻋﺷ رة أﻣﯾ ﺎل ﻣ ن‬ ‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 530‬م ‪.‬ﺑ ﻋﻠ‬ ‫ﺷﻌراء اﻟﻧﺻ راﻧﯾﺔ ‪264‬‬
‫وﻟﻌﺑد اﻟﺣﻣﯾ د اﻟﺳ ﺣﺎر‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ( وﺣﻣل إﻟﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻓﻲ ﻛﺗب اﻟﺣدﯾث ‪ 271‬ﺣدﯾﺛﺎ ‪.‬‬
‫ﻛﺗﺎب ) ﺳﻌد ﺑن أﺑﻲ وﻗﺎص ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 1‬أﺑو ﺳﻌﯾد اﻟﺧدري ( * ) ‪ 10‬ق‬
‫ﺎري‬ ‫دري اﻻﻧﺻ‬ ‫ﻧﺎن اﻟﺧ‬ ‫ﻣﺎﻟ ‪693 -‬كمﺑ ( ن ﺳ‬ ‫‪ 74‬ه = ن‪613‬‬ ‫ﺳ ھ ‪-‬ﻌد ﺑ‬
‫اﻟﺧزرﺟﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺳﻌﯾد ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻛﺎن ﻣن ﻣﻼزﻣﻲ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم‬
‫‪ 1170‬دﯾﺛﺎ ‪.‬‬
‫وروى ﻋﻧ ﮫ أﺣﺎدﯾ ﻏث ﻛﺛﯾزا اﺛﻧﺗرة ‪ .‬ﻲ ﻋﺷ رة ﻏ زوة ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﺣ‬
‫اﻟوﺣﯾ د اﻟﺑﻐ دادي ( * ) ‪ 385 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺗوﻓﻲ ﻓ ﻲاﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺑن (ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن اﻻزدي ‪ ،‬أﺑ و طﺎﻟ ب ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف‬ ‫‪ 995‬م‬
‫ﺳﻌد‬
‫ﺑﺎﻟوﺣﯾد اﻟﺑﻐدادي ‪ :‬أدﯾب ‪ ،‬ﻟﮫ ) ﺷرح دﯾوان اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ ( ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫* ) ‪ ( 1‬اﻟرﯾﺎض اﻟﻧﺿرة ‪ 301 - 292 : 2‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣﯾس ‪ 499 : 1‬واﻟﺗﮭذﯾب‬
‫ﻔوة ‪138 : 1‬‬ ‫وﺻ ‪ 157‬ﻔﺔ اﻟﺻ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺎرﯾﺦ ‪84 : 5‬‬
‫واﻟﺟﻣ‬ ‫واﻟﺑ ‪ 483‬داء واﻟﺗ‬
‫‪:3‬‬
‫وأﺷ ‪93 :‬ﮭر ﻣﺷ ﺎھﯾر اﻻﺳ ﻼم ‪] 525‬‬ ‫وﺗﮭ ‪92 :‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪6‬‬ ‫وﺣﻠﯾ ﺔ ‪1‬‬
‫ﮭر ﻣﺷ ﺎھﯾر اﻻﺳ ﻼم ‪ :‬ص ‪) : ( 567‬‬ ‫أي ﻓأﺷ ﻲ ‪:‬‬ ‫وﻓﯾ ﮫ )‬ ‫ﯾﻘ ول اﻟﻣﺷ رف ‪:‬‬
‫وﻛﺎن ‪ ،‬أي ﺳﻌد ‪ ،‬ﯾوم ﻣﺎت اﺑن ﺑﺿﻊ وﺳﺑﻌﯾن ﺳﻧﺔ ﻋﻠﻰ ﻗولﻣن ﻗﺎل إﻧﮫ أﺳ ﻠم‬
‫وھو اﺑن ﺑﺿﻊ ﻋﺷرة ﺳﻧﺔ ‪ ،‬وأﻣﺎ ﻋﻠﻰ ﻗ ول ﻣ ن ﻗ ﺎل إﻧ ﮫ أﺳ ﻠم وھ و اﺑ ن ﺑﺿ ﻊ‬
‫وﻋﺷرﯾن ﺳﻧﺔ ﻓﻘد ﻛﺎن ﯾوم وﻓﺎﺗﮫ اﺑن ﺛﻼث وﺛﻣﺎﻧﯾن ﺳﻧﺔ ( ‪ -‬اﻧﺗﮭﻲ ‪.‬ﻧﺗﺑﯾن ﻣ ن‬
‫ﯾﻼدهأي‪ .‬اﻻﺣ وال ‪ ،‬ﻓﻘ د اﺧ ذﻧﺎ‬ ‫ك أن ﺛﻣ ﺔ ﺧﻼﻓ ﺎ ﻓ ﻲ ﺗﺣدﯾ د ﺗ ﺎرﯾﺦ ﻣ‬
‫وﻓ ﻲ‬
‫وﺳ ﺑﺿﺑﻌﯾنﻊ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬وﺻ ﺣﺣﻧﺎ اﻟﺧط ﺄ‬ ‫ي اﻟﻘﺎﺋ ل إﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﯾ وم ﻣ ﺎت اﺑ ن‬
‫اﻟوارد ﻓ ﻲ اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛ ﺔ ﻣ ن اﻻﻋ ﻼم ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﻣ ﯾﻼدي ﻟوﻻدﺗ ﮫ ‪ ،‬إذ ﻛ ﺎن‬
‫ﺎن ‪155‬‬ ‫‪ 600‬م (ﺎ ﯾﻼﺣ وﻧﻛظ ‪ [ .‬ت اﻟﮭﻣﯾ‬ ‫ﺎه ) ﻛﻣ‬ ‫ﺎك ) ‪ 603‬م (‬
‫ﻓﺟﻌﻠﻧ‬ ‫ھﻧ‬
‫واﻟﻛﻧﻰ واﻻﺳﻣﺎء ‪ 11 : 1‬وطﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪6 : 6‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪3187‬‬
‫‪ 299‬ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬ ‫‪ 479‬ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪: 1‬واﺑ‬ ‫‪) .‬ﺗﮭ‪ ( 2‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 3‬وﺻ‬
‫ب‪:4‬‬ ‫إرﺷ) ‪ ( 3‬ﺎد اﻻرﯾ‬‫ذﯾل ‪. 22‬‬ ‫وذﯾ‪ 369 :‬ل اﻟﻣ‬‫ﺎء ‪1‬‬ ‫وﺣﯾﻠ‪ 108‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬
‫ﻋﺑﯾ د ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ﺑﻣ ﺎ ﯾ ﺄﺗﻲﻓ ‪ :‬ﻲ‬ ‫‪253‬‬
‫اﻟوﻋأﺣﻣ ﺎة د‬‫‪233‬وﻋﻠ ﺔ ق‬ ‫وﺑﻐﯾ‬
‫اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ﺑدﻣﺷق ﻧﺳﺧﺔ ﻣﺻورة ﻓﻲ أﺳ ﻔﺎر ‪ ،‬ﻗ رأت ﻓ ﻲ أﺣ دھﺎ (‬
‫ﺛم اﻟﺳﻔر اﻟﺛﺎﻟث ﻣن ﺷﻌر أﺑﻲ اﻟطﯾب أﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ ﺗﻔﺳﯾر أﺑﻲ اﻟﻔﺗﺢ‬
‫ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﺟﻧﻲ اﻟﻧﺣوي وإﺻﻼح اﻟوﺣﯾد ﺳ ﻌد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻻزدي اﻟﺳ ﻠﻔﻲ ( ‪* .‬‬
‫‪1179‬ﻌدم ﺑ( ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺣ) ﯾص ﺑ ﯾص ( * ) ‪ 574 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‬
‫داد ‪.‬ﺎن ﯾﻠﻘ ب ﺑ ﺄﺑﻲ‬ ‫ﺎﻋر ﻣﺷ ﮭور ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺑﻐ ﻛ‬ ‫اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪:‬‬
‫ﺳﻌد ﺑن اﻟﺻﯾﻔﻲ ﺷ‬
‫ﺎن ﯾﻠ ﺑس زي أﻣ راء‬ ‫رس ‪ .‬ﺎ وﻏﻠ ب ﻋﻠﯾ ﮫ اﻻدب واﻟﺷوﻛ ﻌر ‪.‬‬ ‫ﻧﺷاﻟﻔ ﺄواﻓﻘﯾﮭ‬
‫وﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺑﻐ داد ﻋ ن‬ ‫اﻟﺑﺎدﯾﺔ ‪ ،‬وﯾﺗﻘﻠد ﺳ ﯾﻔﺎ ‪ ،‬وﻻ ﯾﻧط ق ﺑﻐﯾ ر اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﻔﺻ ﺣﻰ‬
‫‪ 82‬ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬ﻟﮫ )دﯾوان ﺷ ﻌر ‪-‬اﻟﺟط (زء اﻻول ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬ﺑﻐ داد ‪ ،‬ورﺳ ﺎﺋل أورد‬
‫اﺑ ن أﺑ ﻲ أﺻ ﯾﺑﻌﺔ ﻧﺗﻔ ﺎ ﻣﻧﮭ ﺎ ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن اﻟ دﯾري ( * ) ‪ 867 - 768‬ه =‬
‫ﺳﻌد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺳﻌد ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛ ر ﺑ ن ﻣﺻ ﻠﺢ‬ ‫‪ 1463 - 1367‬م (‬
‫و اﻟﺳ ﻌﺎدات ‪ ،‬اﻟﻣﻛﻧ ﻰ ﺳ ﻌد اﻟ دﯾن ‪ ،‬اﻟﻧﺎﺑﻠﺳ ﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬اﻟﻣﻘدﺳ ﻲ اﻟﺣﻧﻔ ﻲ ‪،‬‬
‫دﯾريد‪ :‬اﻻﺳ رة اﻟﺧﺎﻟدﯾ ﺔ ﺑﻔﻠﺳ طﯾن ‪.‬وﻟ د‬ ‫ﻧزﯾل اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن اﻟ ﺟ‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬ ‫دس )ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﻗرﯾ ﺔ اﻟ دﯾر ‪ ،‬ﻓﻣ ﻲردا ‪ ،‬ﺑﺟﺑ ل ﻧ ﺎﺑﻠس (‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻘ وﻧﺳ‬
‫ﺿ ﻌف ﺑﺻ ره‬ ‫ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓوﻟﻲ ﻓﯾﮭﺎ ﻗﺿﺎة اﻟﺣﻧﯾﻔﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 842‬ه واﺳﺗﻣر ‪ 25‬ﺳﻧﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺣ) ﺑس ﻓ ﻲ اﻟﺗﮭﻣ ﺔ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗزل اﻟﻘﺿﺎء ‪.‬وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﺻ رﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب‬
‫ﺗﻛﻣﻠخ (ﺔوﺷ) رح اﻟﮭداﯾ ﺔ ﻟﻠﺳ روﺟﻲ (‬ ‫اﻟﺳ ﮭﺎم اﻟﻣﺎرﻗ ﺔ ﻓ ﻲ ﻛﺑ د اﻟزﻧﺎدﻗ ﺔ ‪-‬‬
‫ﻔﻲ ‪ ،‬و )‬ ‫م ﯾﻛﻣﻠ ﺷﮫ ‪ ،‬و )رح اﻟﻌﻘﺎﺋ اﻟﻣﻧﺳ د ( وﺑﺔ ﻟﻠﻧﺳ‬ ‫دات ‪ ،‬وﻟ‬ ‫ت ﻣﺟﻠ‬
‫ﻣﻧظوﻣﺔ(طوﯾﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﮭ ﺎ ﻓواﺋ د ﻧﺛرﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻏﯾ ر ذﻟ ك ) ‪) * . ( 2‬ﺳ ﻌد‬ ‫اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﯾﺔ‬
‫‪ 1949‬ﺑم ( ن ﻣﺣﻣ د ﺻ ﺎﻟﺢ ‪:‬‬ ‫ﺻ ﺎﻟﺢ ( * ) ‪ 1369 - 1315‬ه = ‪- 1895‬ﺳ ﻌد‬
‫ﺎت‬ ‫ﺎن ‪202 : 1‬‬
‫وطﺑﻘ‬ ‫وﻓﯾ ) ‪ ( 1‬ﺎت اﻻﻋﯾ‬ ‫ﻲ ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ﺎﻋر ﻋراﻗ‬ ‫ﺷ‬
‫وردي ‪88 : 2‬‬ ‫وارس ‪.‬ن اﻟ‬ ‫واﺑ‬ ‫ﻲ اﻟﻔ‬ ‫ﺎء ‪ : 1‬ﺑ‪283‬‬
‫وﻋرﻓ ﺎﻷﻣﯾرﮫ أﺑ‬ ‫اﻻطﺑ‬
‫ت ﻓﯾ ﮫ وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 754‬ه ‪،‬‬ ‫ووﻗﻌ ‪19 :‬‬
‫‪ 288‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪3‬‬ ‫واﻟﻣﻧ ﺗظم ‪ : 10‬وﻟﺳ‬
‫وﻧظ م‬ ‫‪ 78‬وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪249 : 3‬‬ ‫واﻟﺿ‬ ‫اﻟﻔواﺋ( د اﻟﺑﮭﯾ ﺔ‬ ‫ﻣ ن ﺧط ﺄ اﻟطﺑ ﻊ ‪2 ) .‬‬
‫اﻟﻌﻘﯾﺎن ‪ 115‬وﺻﻔﺣﺎت ﻟم ﺗﻧﺷر ﻣن ﺗﺎرﯾﺦ اﺑن إﯾﺎس ‪121‬وﻓﻲ اﻟﺗ ﺎج ‪221 : 3‬‬
‫ﺗﺣﻘﯾق ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ﻗرﯾﺔ اﻟدﯾر ‪ ،‬وﻗد ﺗردد ﻓﯾﮭ ﺎ ﺻ ﺎﺣب اﻟﺿ وء ‪.‬‬ ‫آﺧر اﻟﺻﺣﻔﺔ ‪،‬‬
‫وﻟ ( د ﻓ ﻲ اﻟﻧﺟوﺗﺧف ‪.‬رج ﺑ دار اﻟﻣﻌﻠﻣ ﯾن ﻓ ﻲ ﺑﻐ داد‬ ‫وزﯾر ‪ ،‬ﻣ ن )آل ﺟرﯾ و‬
‫وﺗﻌﻠم اﻟﺣﻘوق ) ‪ ( 1925‬وﻋﻣل ﻣﺣﺎﻣﯾﺎ ‪ .‬ﺛم ﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻠس اﻟﻧﯾﺎﺑﻲ )‬
‫ﺔ ) ‪( 1946‬‬ ‫را ﻟﻠداﺧﻠﯾ‬ ‫ﺎن وزﯾ‬ ‫‪ ( 35‬ﻰ أن ﻛ‬ ‫ﻲ‪- 1930‬‬
‫اﻻدارة إﻟ‬ ‫لﻓ‬
‫رار ( وزارة إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻛﺗوﻓﻲ ‪.‬ب ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻻﺣ د اﻟ‬‫أس ﺣ زب )ﺑﻌ‬ ‫وﺗ ر‬
‫ﻛﻣﺎل اﻟدﯾن ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ ) ﺳﻌد ﺻﺎﻟﺢ ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌد ﺑن ﻣﻌﺎذ ( * ) ‪. .‬‬
‫ﯾس ‪،‬‬ ‫رئ اﻟﻘ‬ ‫ن اﻣ‬ ‫ﺎن ﺑ‬ ‫‪ 626‬م (ن اﻟﻧﻌﻣ‬ ‫ﻌد ﺑ‪ 5 - .‬هن =ﻣﻌ‪- . . .‬ﺎذ ﺑ‬ ‫ﺳ‬
‫ﻛﺎﻧ ﻟت ﮫ‬ ‫ﺎل ‪.‬أھ ل اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻻﺑطﻣ ن‬ ‫اﻻوﺳ ﻲ اﻻﻧﺻ ﺻﺎري ‪:‬‬
‫ﮭد ‪.‬أﺣ دا ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻣﻣ ن ﺛﺑ ت ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫وﺷ در‬‫ﺳﯾﺎدة اﻻوس ‪ ،‬وﺣﻣل ﻟواءھم ﯾوم ﺑ‬
‫وﻛﺎن ﻣن أطول اﻟﻧﺎس وأﻋظﻣﮭم ﺟﺳﻣﺎ ‪.‬ورﻣﻲ ﺑﺳﮭم ﯾوم اﻟﺧﻧدق ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻣ ن‬
‫أﺛ رودﻓﺟرﺣن ﮫﺑ ‪ .‬ﺎﻟﺑﻘﯾﻊ ‪ ،‬وﻋﻣ ره ﺳ ﺑﻊ وﺛﻼﺛ ون ﺳوﺣ ﻧﺔ ‪.‬زن ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﻧﺑ ﻲ‬
‫دﯾث ‪:‬ﻋ ) رش اﻟ رﺣﻣن ﻟﻣت ﺳ و ﻌد ﺑ ن‬ ‫ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وﻓ ﻲ اﻟﺣاھﺗ ز‬
‫ﺳﻌد ﺑ ن ﻧﺎﺷ ب ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 110‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و‬ ‫ﻣﻌﺎذ ! ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻌد ﺑ ن ﻧﺎﺷ ‪728‬ب مﺑ ( ن ﻣﻌ ﺎذ ﺑ ن ﺟﻌ دة اﻟﻣ ﺎزﻧﻲ اﻟﺗﻣﯾﻣ ﺷ ﻲ ‪:‬ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫اﻟﻔﺗﺎك اﻟﻣردة ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﺑﺻرة ‪ .‬اﺷﺗﮭر ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻟﻣرواﻧﻲ ‪.‬وھو ﺻ ﺎﺣب‬
‫ھم أﻟﻘﻲ ﺑﯾن ﻋﯾﻧﯾ ﮫ ﻋزﻣ ﮫ وﻧﻛ ب ﻋذﻛن ر اﻟﻌواﻗ ب ﺟﺎﻧﺑ ﺎ (ﻣ ن‬ ‫إذا ‪) :‬‬
‫اﻟﺑﯾت‬
‫ﻲ اﻟﻌﺎ ‪) :‬ﺎر ﺑﺎﻟﺳ ﯾف ‪ ،‬ﺟﺎﻟﺑ ﺎ ﻋﻠ ﻲ ﻗﺿ ﺎء ﷲ ﻣ ﺎ ﻛ ﺎن‬ ‫ﺎت أوﻟﮭ‬‫ﺳﺄﻏﺳ أﺑﯾ ل ﻋﻧ‬
‫دار ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬ھ دﻣﮭﺎ ﺑ ﻼل ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑ ردة ﺑ ن أﺑ ﻲ ﻣوﺳ ﻰ‬ ‫ﺟﺎﻟﺑﺎ ! (‬
‫وﻛﺎﻧت ﻟﮫ‬
‫اﻻﺷﻌري ‪ ،‬وﻗﯾ ل ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪* ( 1‬ﻣ ) ن‪( 1‬ﻣﻘ ﺎل ﻟﻌﺑ د اﻟ رزاق اﻟﮭﻼﻟ ﻲ ‪،‬‬
‫ﻓﻲ اﻻدﯾب ‪ :‬ﯾوﻟﯾو ‪ 1974‬وﻓﯾﮫ ﻧﻣﺎذج ﺣﺳﻧﺔ ﻣن ﺷﻌر ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪( 2 ) .‬‬
‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﻘﺳ ‪ 2‬م اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪.‬‬
‫وطﺑﻘ‪180‬ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪: 3‬‬ ‫ﺻ ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪: 1‬‬
‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪3197 ،‬ھدﻣﮭﺎ اﻟﺣﺟ ﺎج ) ‪( 1‬ﺳ‪ .‬ﻌد ھ ﺳذﯾمﻌد=ﺑ ن زﯾ د ﺳ ﻌد ﺑ ن‬
‫ﺎﺑري ( * ) ‪ 1366 - 1309‬ه =‬ ‫ك ‪* 55‬‬
‫اﻟﺟ)‬ ‫ﺎصﺑ= ن ﻣﺎﻟ‬ ‫ﻌد‬ ‫ﻲ وﻗﺳ‬ ‫أﺑ‬
‫رﺟ ل دوﻟ ﺔ ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫‪ 1947 - 1892‬م ( ﺳﻌد ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ﻟطﻔﻲ اﻟﺟﺎﺑري ‪:‬‬
‫ﺗﻌﻠ م ﺑﺎﻻﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪.‬‬
‫وﺑﮭ‪ .‬ﺎ ﻣوﻟ ده وﻣﻧﺷ ﺄه ‪.‬‬ ‫زﻋﯾم ﺣﻠب ﺑﻌد اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ‬
‫‪( 1914‬ل ﺑﻌ دھﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎن ﺿ ﺎﺑطﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺟ ﯾش اﻟﺗرﻛ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﺣ رب )وﻋﻣ‬
‫واﻋﺗﻘﻠ ﮫ‬ ‫ﺎﻧو ( ﺎل واﻟرﺟ ﺎل ‪.‬‬‫ﻣﻘﺎوﻣ ﺔ اﻻﻧﺗ داب اﻟﻔرﻧﺳ وأﻣﻲ ‪ .‬د ﺛ ورةھﻧ) ﺑﺎﻟﻣ‬
‫اﻟﻔرﻧﺳﯾون أﻛﺛر ﻣن ﻣرة واﻧﺗﺧب ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋن ﺑﻠده وﺗوﻟﻰ رﺋﺎﺳﺔ اﻟوزارة اﻟﺳورﯾﺔ‬
‫رﺋﯾﺳﺎ ﻟﻣﺟﻠ س اﻟﻧ واب ﯾ وم ﺿ رب اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون ﻣﺑﻧ ﻲ اﻟﻣﺟﻠ س‬ ‫‪( 1943‬‬ ‫)وﻛﺎن‬
‫‪ ( 1945‬وا اﻟﺷ وارع وط ﺎردوا‬ ‫‪ 29‬ﺎروأﺣرﻗ‬ ‫اﻟﻧﯾ ﺎﺑﻲ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ﺑﺎﻟﻣ داﻓﻊ ) أﯾ‬
‫رﺟﺎل اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﻣ ن اﻟﺟ ﺎﺑري إﻻ أن ﺗزﯾ ﺎ ﺑ زي راھ ب وﺧ رج إﻟ ﻰ‬
‫ل ﺑ ﺎﻻﻧﻛﻠﯾز ‪ ،‬وأﺑرﻗ وا إﻟ ﻰ ﻟﻧ دن ‪ ،‬وأﺑ رق ھ و إﻟ ﻰ ﻣﺟﻠ س * )‬
‫رة‬ ‫ﻌراء ‪265‬‬
‫وﺟﻣﮭ‬ ‫ﻣط اﻟﻶﻟ واﻟﺷ ﻲ ‪ 792‬ﻌر واﻟﺷ‬ ‫ﺎﻣش ‪2‬ﺳ ( * ) ‪( 1‬‬ ‫ھ‬
‫دادي ‪446 - 444 : 3‬‬ ‫وﺧزاﻧ‪ 35‬ﺔ اﻻدب ﻟﻠﺑﻐ‬ ‫زي ‪: 1‬‬ ‫ﺎب ‪201‬‬
‫واﻟﺗﺑرﯾ‬ ‫اﻻﻧﺳ‬
‫أﺻﺎب دﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﮭ دم ﺑ ﻼل داره ‪ ،‬وﻗﯾ ل‬ ‫وﻣﺧﺗﺻر ﺷرح اﻟﺷواھد ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﯾﮫ ‪) :‬‬
‫اﻻﻣ‪ .‬ن وأﻣ رت اﻟﻘﯾ ﺎدة‬‫اﻟﺣﺟﺎج ھ و اﻟ ذي ھ دم داره ﺑﺎﻟﺑﺻ رة وأﺣرﻗﮭ ﺎ (‬ ‫إن ‪:‬‬
‫دﺧل ‪ .‬ﻔﺣﺎﺗﮭﺎ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﺛ م ﺟﻠ ت ﻣ ﻊ‬ ‫ودﺧﻠ ﺑﺎﻟﺗ ت ﻣﺻ‬
‫اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻓﻠﺳ طﯾن‬
‫وﻋد ذﻟك اﻟﯾوم ﻋﯾدا ﻗوﻣﯾﺎ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻘوات اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ) ‪ 17‬ﻧﯾﺳﺎن ‪( 1945‬‬
‫ب (ن ﻓ ﻲ ﺟ وار ھﻧ ﺎﻧو ) ‪) * . ( 1‬ﺳ ﻌدي‬ ‫وﺗوﻓﻲ اﻟﺟﺎﺑري ﻓ ﻲ ﺑﻠ ده )ﺣﻠ ودﻓ‬
‫ﷲ ﺑم ( ن ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ن أﻣﯾ ر‬ ‫‪1539‬‬
‫ﭼﻠﺑ ﻲ ( * ) ‪ 945 - . . .‬ه = ‪. .‬ﺳ‪ - .‬ﻌد‬
‫ﺎض‪ :‬ﺣﻧﻔ ﻲ ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟ روم ‪.‬‬ ‫ﺧﺎن ‪ ،‬اﻟﺷﯾر ﺑﺳﻌدى ﭼﻠﺑﻲ أو ﺳﻌدي ﻗأﻓﻧدي‬
‫ﻋﻣ‪ .‬ل ﻓ ﻲ اﻟﺗ درﯾس‬ ‫ﻣﻧﺷ ‪ .‬ﺄه ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﺗﺎﻧﺔ‬ ‫أﺻﻠﮫ ﻣن وﻻﯾ ﺔ ﻗﺳ طﻣوﻧﻲ‬
‫وﻗطﻌ ﺔ ﻣ ن‬ ‫ووﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﺑﮭﺎ ﻣدة * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻌ ﻣﺎﻟم وأﻋ ﻼم ‪219‬‬
‫ﻣذﻛرات اﻻﺳﺗﺎذ ﺳﻠﯾم اﻟزرﻛﻠﻲ ﻋن ﺣﺎدث اﻟﻔرﻧﺳﯾﯾن ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﯾوﻣﺋ ذ‬
‫وﻣن اﻟﻣﻔﯾد أن أﺛﺑت ھﻧﺎ ﻧص ﻣﺎ ﻛﺗ ب ﻋ ن‬ ‫رﺋﯾس دﯾوان رﺋﺎﺳﺔ اﻟوزراء ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﯾﺔ‬ ‫ﻛرﯾﺔ اﻟﻔرﻧﺳ‬ ‫ﻠطﺎت اﻟﻌﺳ‬ ‫ﯾن اﻟﺳ‬ ‫زاع)ﺑ‬
‫اﻟﻧ‪ .‬و ‪:‬‬ ‫وھ‬
‫ﺎكاﺷاﻟﯾ ﺗدوم‬ ‫ﻟﻣذﻟ‬
‫ﺑﻣﮭﺎﺟﻣ ﺔ ﺳ راي‬ ‫واﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﺳورﯾﺔ ‪ ،‬وﺑدأ اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﯾوم ‪29‬أﯾ ﺎر ) ‪( 1945‬‬
‫اﻟﺣﻛوﻣﺔ ﺑﻧﯾران اﻟرﺷﺎﺷﺎت اﻟﺛﻘﯾﻠﺔ ‪ ،‬وﻣﺑﻧﻲ اﻟﻣﺟﻠس اﻟﻧﯾﺎﺑﻲ ﺑﺎﻟﻣدﻓﻌﯾﺔ وﻗﺗل ﻛ ل‬
‫ﻣن ﻛﺎن ﻓﯾﮫ ﻣن ﺣراس أﻓراد اﻟدرك ‪.‬وأﺣرﻗوا ﺷﺎرع راﻣﻲ ‪ ،‬أﻗرب اﻟﺷ وارع‬
‫ﺑدﻣﺷ ﯾطﻠﻘق ‪ .‬ون اﻟرﺻ ﺎص ﻋﻠ ﻰ ﻛ ل ﻣ ن‬ ‫ﮭداء وا‬
‫اﻟﺗﺟﺎرﯾ ﺔ ﻟﺳ ﺎﺣﺔ اﻟﺷ وراﺣ‬
‫ﯾﺷﺎھدوﻧﮫ ﻓﻲ اﻟﺷوارع واﻟطرﻗﺎت ‪ ،‬اﻟﺗﺟﺄت اﻟﺣﻛوﻣﺔ ﺑﻛﺎﻣل أﻋﺿﺎﺋﮭﺎ إﻟﻰ ﺑﯾت‬
‫ﺧﺎﻟد اﻟﻌظ م وﻛ ﺎن وزﯾ را ‪ ،‬وﻋﻘ دت اﺟﺗﻣﺎﻋﮭ ﺎ ھﻧوﻣﺎكﺎ ‪.‬ﻛ ﺎد ﯾﺻ ل ﻧﺑ ﺄ ھ ذا‬
‫اﻻﺟﺗﻣﺎع إﻟ ﻰ أﺳ ﻣﺎع اﻟﺳ ﻠطﺔ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ﺣﺗ ﻰ ﺻ وﺑت ﻣ دﻓﻌﯾﺗﮭﺎ إﻟ ﻰ ﺗﻠ ك اﻟ دار‬
‫وﻣﺎ ﻛﺎن ﻣن رﺋﯾس ﻣﺟﻠس اﻟﻧواب ﺳ ﻌد ﷲ اﻟﺟ ﺎﺑري إﻻ‬ ‫واﻟﺣﻲ اﻟذي ھﻲ ﻓﯾﮫ ‪.‬‬
‫ر ﺳ ﻛﻧﮫ ﻓأن ﻲ ﻓﻧ دق اﻟﺷ رق ﻓ ﻲ زي راھ ب ‪ ،‬وﺳ ﺎﻓر إﻟ ﻰ ﺣﯾﻔ ﺎ‬
‫ھﻧ ﺎك إﻟ ﻰ ﻣﺟﻠ س اﻻﻣ ن ‪ ،‬وإﻟ ﻰ اﻟﻣﺳ ﺗر ﺗﺷرﺷ ل ‪ ،‬وﻛ ﺎن رﺋﯾﺳ ﺎ‬
‫ﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺄرﺳ ل ﺗﺷرﺷ ل إﻟ ﻰ اﻟﺟﻧ رال دﯾﻐ ول إﻧ ذاره اﻟﻣﺷ ﮭور ‪،‬‬
‫ف اﻟﻣﺟ زرة اﻟﺗ ﻲ ﺑ دأﺗﮭﺎ اﻟﺳ ﻠطﺎت اﻟﻌﺳ ﻛرﯾﺔ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ‪،‬‬
‫وﺑﻌض اﻟﻣدن اﻟﺳورﯾﺔ ﻓورا ‪ ،‬واﻻﯾﻌﺎز إﻟ ﻰ أﻓ راد اﻟﺣﺎﻣﯾ ﺎت اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ﺑ ﺎﻟﻌودة‬
‫إﻟﻰ ﺛﻛﻧﺎﺗﮭﺎ ﻓﻲ اﻟﺣﺎل ‪ ،‬وأﺑﻠﻐﮫ ﻓﯾﮭﺎ أن اﻟﻘﯾﺎدة اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾﺔ ﻓﻲ ﻓﻠﺳطﯾن ﻗ د أﻣ رت‬
‫وﺑﻧﻘ ل ﻗواﺗﮭ ﺎ اﻟﻣﺻ ﻔﺣﺔ ‪ ،‬إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻟﻠﺣﯾﻠوﻟ ﺔ دون ﻣﺗﺎﺑﻌ ﺔ ﻓﺻ ول‬
‫ﺧل اﻟﻘ وات اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬ودﺧﻠ ت‬ ‫وأﺑﻠﻎ ﻣﺟﻠس اﻻﻣن ﺑﻧﺑ ﺄ ﺗ د‬ ‫اﻟﻣﺟزرة اﻟداﻣﯾﺔ ‪.‬‬
‫ت اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ﻋﺻ ر ﯾ وم اﻟﺛﻼﺛ ﯾن أو اﻟﺣ ﺎدي واﻟﺛﻼﺛ ﯾن ﻣ ن أﯾ ﺎر ‪،‬‬
‫وﻣ ن ﺛ م‬ ‫دﻣﺷق ‪ .‬وراﺣت ﺗﺿﻐط ﻋﻠﻰ اﻟﺣﺎﻣﯾﺎت اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﻟﻠﻌودة إﻟﻰ ﺛﻛﻧﺎﺗﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺗم اﻻﺗﻔﺎق ﺑﯾن اﻟﺣﻛوﻣﺗﯾن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ واﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻧﺳﺣﺎب اﻟﻘوات اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫ﺔ‬ ‫وات اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ‬ ‫وأﻋﻘﺑﺗﮭ ‪1945‬ﺎ اﻟﻘ‬
‫ﺎن‬ ‫‪17‬‬
‫ﻲﻧﯾﺳ‬ ‫كﻓ‬ ‫م ذﻟ‬ ‫ورﯾﺔ وﺗ‬ ‫نﺳ‬
‫اﺳ ‪ .‬ﺗردت ﻓﯾ ﮫ ﺣرﯾﺗﮭ ﺎ‬ ‫وأﻋﻠن ‪.‬ذﻟك اﻟﯾ وم ﻋﯾ دا ﻗوﻣﯾ ﺎ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ‬ ‫ﺑﺎﻻﻧﺳﺣﺎب‬
‫وﺳﯾﺎدﺗﮭﺎ ( ‪ .‬ﺛم ﺗوﻟﻰ اﻻﻓﺗﺎء إﻟﻰ أواﺧر ﺣﯾﺎﺗﮫ ‪ .‬وﺻﻧف ) اﻟﻔواﺋد اﻟﺑﮭﯾﺔ ‪ -‬خ (‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﺑﯾﺿﺎوي ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﻧﺳﺦ ﻓﻲ اﻻزھرﯾ ﺔ ودﻣﺷ ق وﺑﻐ داد ‪ .‬و )‬
‫وى ﻓ ﻲ ﻣواﺿ ﻊ ﻣ ن‬ ‫ﺔ ﻋﻠﺣﺎﺷﯾﻰ اﻟﻌﻧﺎﯾ ﺔ ﺷ رح اﻟﮭداﯾ ﺔ ﻟﻠﺑ ﺎﺑرﺗﻲ ‪ -‬ط (ﻓﺗ و )‬
‫ﻓﺻوص اﻟﺣﻛم ﻻﺑن ﻋرﺑﻲ ‪ -‬خ (ﻓﻲ اﻻزھرﯾ ﺔ ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ﺳ ﻌدان =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺑن ﺳﻌدان ‪) * 231‬ﺳﻌدان ﺑن اﻟﻣﺑ ﺎرك ( * ) ‪ 220 - . . .‬ه = ‪ 835 - . . .‬م‬
‫( ﺳﻌدان ﺑن اﻟﻣﺑﺎرك ‪ ،‬أﺑو ﻋﺛﻣﺎن ‪ :‬أدﯾب ‪ ،‬راوﯾﺔ ‪ ،‬ﺿرﯾر ‪ .‬ﻣن أھل ﺑﻐ داد ‪.‬‬
‫وﻟﻰ ‪.‬ﻟﻌﺎﺗﻛ ﺔ أم اﻟﻣﻌﻠ ﻰ ﺑ ن طرﯾ فاﻟ) ذي‬ ‫اﻟﻧﺣ و‬ ‫ﺎن ﻣ‬‫ﻛ وﻓﻲ اﻟﻣ ذھب ﻓﻛ ﻲ‬
‫ﯾﻧﺳ ب إﻟﯾ ﮫ ﻧﮭ ر اﻟﻣﻌﻠ ﻰ ﺑﺑﻐوﺻداد (ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺧﻠ ﺎ ) ق اﻻﻧﺳ ﺎن ( و )‬
‫اﻟﻧﻘ ﺎﺋض ( و )‬ ‫اﻻرض )واﻟﻣﯾ ﺎه واﻟﺑﺣ ﺎر واﻟﺟﺑ ﺎل ( و )‬ ‫ﻛﺗ ﺎب اﻟوﺣ وش ( و‬
‫اﻻﻣﺛﺎل ( ) ‪ . ( 2‬اﺑن ﺳﻌدون = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻌدون ‪ 485‬اﻟﺳﻌدون =ﺣﻣود ﺑ ن‬
‫اﻟﺳ ﺑﻧﻌدوندر=ﺑ ن ﻧﺎﺻ ر‬ ‫= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1247‬‬ ‫ﻌدون ل‬
‫اﻟﺳ ﻋﻘﯾ‬‫ﺛ ﺎﻣر ‪1247‬‬
‫د‬ ‫ﻌدون =ور ﺑ ن راﺷ‬ ‫اﻟﺳ ﻣﻧﺻ‬ ‫د ‪1301‬‬ ‫ﻌدون ر= ﺑ ن راﺷ‬ ‫اﻟﺳ ﻧﺎﺻ‬‫‪1280‬‬
‫‪ 1304‬اﻟﺳﻌدون = ﻓﮭد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 1314‬اﻟﺳﻌدون = ﻋﺑد اﻟﻣﺣﺳن ﺑن ﻓﮭد ‪1348‬‬
‫وﻓﯾ ﺳ ﮫ ‪ :‬ﻣﺎه اﺑ وﻟن طون أﺣﻣ د‬ ‫اﻟﻛواﻛ ب ‪236 : 2‬‬ ‫*ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ون ‪191 : 1‬‬ ‫ﺻ واب ﻋﯾﺳ ﻰ ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﻘﺎﺋق اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﯾوﻛﺷﺔ ‪ .‬ف اﻟظﻧ‬
‫رآن ‪272‬‬ ‫وﻋﻠ و ‪611 : 3‬‬
‫وم اﻟﻘ‬ ‫ﺔ ‪ 254 : 1‬و ‪، 227 ، 138 : 2‬‬ ‫واﻻزھرﯾ‬
‫وﻟﻰ ﺳ ﻌد اﻟ دﯾن‬ ‫‪74‬ﺷ ذرات اﻟ ذھب ‪: 8‬اﻟﻣ‪) 262‬‬ ‫ودار اﻟﻛﺗ ب اﻟﺷ وﻓﻌﺑﯾﺔ ﻲ‬
‫ﻋﯾﺳﻰ ﺑن اﻣﯾر ﺧﺎن ( وﻓﻲ ﻋﺛﻣﺎﻧﻠﻲ ﻣؤﻟﻔﻠري ‪ ) 323 : 1‬ﺳﻌديﺑﺟﻠﻲ ‪ ،‬ﺷ ﯾﺦ‬
‫‪ 134‬ﺎ اﻟﺧ ﻼف ﻓ ﻲ اﺳ ﻣﮫ ‪.‬‬ ‫اﻻﺳﻼم ( وﻟم ﯾﺳﻣﮫ ‪ .‬واﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪: 3‬وﻓﯾﮭ‬
‫‪ 229‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪254‬‬ ‫إرﺷ ( ﺎد اﻻرﯾ ب ‪: 4‬وﺑﻐﯾ‬ ‫واﻟﻘﺎدرﯾ ﺔ ‪2 ) . 81 ، 80 : 1‬‬
‫وﻧزھﺔ اﻻﻟﺑﺎ ‪ 206‬وإﻧﺑﺎه اﻟرواة ‪55 : 2‬وﻧﻛت اﻟﮭﻣﯾ ﺎن ‪) * . 157‬اﻟﺟﮭﻧﯾ ﺔ ( *‬
‫ﻌدى‪.‬ﺳ(ﺑﻧ ت اﻟﺷ ﻣردل اﻟﺟﮭﻧﯾ ﺷ ﺔ ‪:‬ﺎﻋرة ﻣ ن‬ ‫)‪..-...=...-...‬‬
‫ﺑﻧﻲ ﺟﮭﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻟﻌﻠﮭﺎ ﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬اﺷﺗﮭرت ﺑﻘﺻﯾدة ﻓﻲ رﺛﺎء أخ ﻟﮭﺎ ﻗﺗﻠﮫ ﺑﻧو ) ﺑﮭز (‬
‫أﻣن اﻟﺣوادث واﻟﻣﻧون أروع وأﺑﯾت ﻟﯾﻠ ﻲ ﻛﻠ ﮫ‬ ‫ﻣن ﺳﻠﯾم ﺑن ﻣﻧﺻور ‪ ،‬أوﻟﮭﺎ ‪) :‬‬
‫ﻻ أھﺟﻊ ( وﻓﻲ اﻟرواة ﻣن ﯾﺳﻣﯾﮭﺎ )ﺳﻠﻣﻰ ﺑﻧت ﻣﺟدﻋ ﺔ ( ) ‪) * . ( 1‬ﺳ ﻌدون‬
‫ﺑﺎﺷ ﺎاﺑ( ن‬ ‫اﻟﺳ ﻌدون ( * ) ‪ 1330 - 1274‬ه = ‪ 1912 - 1857‬مﺳ( ﻌدون )‬
‫ﻣﻧﺻور ﺑن راﺷد اﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﺑ ن ﺛ ﺎﻣر اﻟﺳ ﻌدون ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺟﻣ ﻲﺷ‪ :‬ﺟﺎع ﺛ ﺎﺋر ‪.‬‬
‫ﻣن أﺳرة ﻋراﻗﯾﺔ ﻛﺑﯾرة ‪ ،‬ﻛﺎﻧت أﻣﯾل إﻟﻰ اﻟﺑداوة ‪ ،‬وﻣﻧﺎزﻟﮭﺎ ﻓﻲ ﺟﮭﺎت اﻟﻣﻧﺗﻔ ق‬
‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ وﺑﻧﺔ ( ﻲ ﻣﯾ ﺎحﻣ) ن‬ ‫ول ﻣ ﺎ ﻋ ‪.‬رف ﻋﻧ ﮫ ﺗوﺳ طﮫ ﺑ ﯾن اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ )‬
‫ﻻﻋﺎدﺗﮭم إﻟﻰ اﻟطﺎﻋﺔ ﻓﺄطﺎﻋوا ‪ ،‬وﻛ وﻓﺊ ﺑرﺗﺑ ﺔ )ﺑﺎﺷ ﺎ (ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻋﺷﺎﺋر اﻟﻌراق (‬
‫واﺧﺗﻠ ف ﻣ ﻊ أﺣ د‬ ‫ظﮭرت ﺑﺳ ﺎﻟﺗﮫ ﻓ ﻲ وﻗ ﺎﺋﻊ ﻣ ﻊ أﻋ راب اﻟﺑﺎدﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫‪ 1297‬ه ‪.‬‬
‫ﺛم‬
‫نھ * ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫داد اﻟﻌﺛﻣ ﺣﻣﯾ ﺎﻧﯾن )د ﺑﺎﺷﻓﺎﺑﺗﻌ ﺎ ( د ﻋ‬ ‫وﻻة ﺑﻐ‬
‫اﻻﺻﻣﻌﯾﺎت ‪ 108 - 104‬واﻧظر ﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 36‬اﻟﮭﺎﻣش ‪.‬واﻟﺣﯾ وان ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾ ق‬
‫اﻟﺣواﺿ ر ‪.‬‬ ‫واﻻﺷ ﺗﻘﺎق ‪. 207‬‬ ‫واﻟﻧ ‪554‬وادر ﻻﺑ ﻲ ﻣﺳ ﺣل ‪249‬‬ ‫ھ ﺎرون ‪: 5‬‬
‫وﻗوي أﻣره ﻓﺧﺿ ﻊ ﻟ ﮫ أﻛﺛ ر اﻟﺑ دو اﻟﺿ ﺎرﺑﯾن ﺑ ﯾن اﻟﻧﺟ ف واﻟﻛوﯾ ت ‪.‬واﺷ ﺗﮭر‬
‫ﺟﺑ ﺎر آل‬ ‫وﺣرﺑ لﺷﮫ) ﻣ ﻣرﻊ( ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز اﺑ ن ﻣﺗﻌ ب )‬ ‫ﺑﻐﺎراﺗ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﻗﺑﺎﺋ‬
‫ض ﺑاﻟﻘ وى ﻓﻘﺎﺗﻠﮭ ﺎ‬ ‫‪ 1317‬هت‪ .‬إﻟﯾ ﮫ اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ ﻌ‬
‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬ ‫رﺷ ﯾدﺳ( ﻧﺔووﺟﮭ‬
‫وﺷ ن اﻟﻐ ﺎرات‬ ‫إﻗﺎﻣﺗﮫ ﻓﻲ ﺑ ر اﻟﺷ ﺎﻣﯾﺔ ﺛ م ﻓ ﻲ ﺟﻧ وﺑﻲ اﻟﻛوﯾ ت ‪.‬‬ ‫وظﻔر ‪.‬‬
‫وﺟﻌل‬
‫وﻟﻣﺎ وﻟﻲ اﻟﺳﻠطﺎن ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾ د اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﺑﻌ ث‬ ‫ﻋﻠﻰ أطراف اﻟﺑﺻرة واﻟﻧﺎﺻرﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﻌﺎد إﻟﻰ ﻣﻘ ره ﻓ ﻲ )اﻟﺷ ﺎﻣﯾﺔ (وﻛﺎﻧ ت‬ ‫إﻟﯾﮫ ﺑﺎﻟﻌﻔو ) ﺳﻧﺔ ‪ 1322‬ه ‪ 1904 -‬م (‬
‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﻛوﯾ ت (وأﺻ ﻠﺢ‬ ‫ﻟﺻ ﺑﺎح )‬ ‫ﻟﮫ ﺑﻌد ذﻟ ك ﺣ روب وأﺧﺑ ﺎر ﻣ ﻊ ﻣﺑ ﺎرك ا‬
‫واﻧﺗﮭه ‪.‬ﻰ أﻣ ره ﺑ ﺄن اﻋﺗﻘ ل ﺑﻌ ض‬ ‫ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ واﻟ ﻲ اﻟﺑﺻ رة اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪1329‬‬
‫روﺳﺎء اﻟﺑدور ) ﻣن ﻗﺑﯾﻠﺔ ﻋﻧزة ( ﺛم ﻗﺗﻠﮭم ‪.‬ﻓﺗﺄﻟﺑت ﻋﺷﺎﺋر اﻟﻣﻧﺗﻔق ﻋﻠﻰ ﺣرﺑ ﮫ‬
‫‪ ،‬ﻓﻌﺑر ﺷ ط اﻟﻌ رب ‪ ،‬وأﺗ ﻰ اﻟﺑﺻ رة ﻣﺳ ﺗﻧﺟدا ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ واﻟﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬وأرﺳ ﻠﮫ‬
‫وﻛم ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﺑﺣﻠ ب ﻗﺑ ل اﻧﺗﮭ ﺎء ﻣﺣﺎﻛﻣﺗ ﮫ ) ‪. ( 1‬‬ ‫وﺣ ب ‪،‬‬‫إﻟﻰ ﺑﻐداد ﺛم إﻟﻰ ﺣﻠ‬
‫اﻟﺳ ﻌدي =‬ ‫ﺎور ﺑ ن ﻣﺟﯾ ر ‪564‬‬ ‫اﻟﺳ ﺷﻌدي =‬ ‫اﻟﺳ ﻋﻠﻌديﻲ=ﺑ ن ﺣﺟ ر ‪244‬‬
‫ﻌدي =د اﻟﻐﻔ ﺎر ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪732‬اﻟﺳ ﻌدي =‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د اﻟواﺣ د ‪643‬اﻟﺳ ﻋﺑ‬
‫اﻟﺳ ﻌدي )‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪923‬‬ ‫اﻟﺳ ﻌدياﻟﻘ) ﺎﺋم‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪900‬‬
‫= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪965‬‬ ‫ﻌدي د‬‫اﻟﺳ أﺣﻣ‬‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪964‬‬ ‫اﻟﺷ ﯾﺦ اﻟﻣﮭ دي (‬
‫اﻟﻐﺎﻟ ب ( =‬ ‫اﻟﺳ ﻌدي )‬‫وزﯾر د( ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﻘ ﺎدر ) ‪( 975‬‬ ‫اﻟﺳ ﻌدياﻟ) ﻣﺣﻣ‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ) ‪ ( 981‬اﻟﺳﻌدي ) اﻟﻣﺗوﻛل ( =ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪( 986‬‬
‫وﻓﯾ ﮫ ‪،‬‬ ‫اﻟﺗﺣﻔ( ﺔ اﻟﻧﺑﮭﺎﻧﯾ ﺟ ﺔ ‪:‬زء اﻟﻣﻧﺗﻔ ق ‪145 - 110‬‬ ‫*ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫وﻓﻲ اﻟﺻﻔﺣﺔ ﻧﻔﺳ ﮭﺎ ﻧﺳ ﺑﮭم‬ ‫ص ‪ ، 46‬أن آل ﺳﻌدون ﻣن اﻻﺷراف اﻟﺣﺳﯾﻧﯾﯾن ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻌﺗﺻ ﻋﺑ م ( د=اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن‬ ‫اﻟﺳ ﻌدي )‬ ‫ﺛ م ھﺟ رة أﺳ ﻼﻓﮭم ﻣ ن ﻣﻛ ﺔ ‪( * ) .‬‬
‫ﻣﺣﻣد ) ‪ ( 986‬اﻟﺳﻌدي ) اﻟﻣﻧﺻور ( = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ) ‪( 1012‬اﻟﺳ ﻌدي =‬
‫زﯾدان ﺑن أﺣﻣد ‪ 1037‬اﻟﺳﻌدي =ﻋﺑداﻟﻣك ﺑن زﯾ دان ‪1040‬اﻟﺳ ﻌدي =اﻟوﻟﯾ د‬
‫ﺑن زﯾدان ‪ 1045‬اﻟﺳﻌدي = أﺣﻣد ﺑن زﯾدان ‪ 1051‬اﻟﺳﻌدي = ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن‬
‫ﻋﺑد ﷲ ‪ 1066‬اﻟﺳﻌدي = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 1069‬ﺳﻌدى ﺑﻧت ﻛرﯾز ( * ) ‪.‬‬
‫ﺳﻌدى ﺑﯾت ﻛرﯾز ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د ﺷ ﻣس ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪(...-...=...-..‬‬
‫أدرﻛ ﺔ ‪.‬ت ﺑ دء اﻻﺳ ﻼم ‪،‬‬ ‫ﻓﺻ ﺔ ‪:‬ﯾﺣﺔ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻔﺿ ﻠﯾﺎت ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ‬ ‫ﻛﺎھﻧ ﺔأﻣﯾ‬
‫اﻟﺷ = ﯾﻣﺎء ﺑﻧ ت‬ ‫اﻟﺳ ﻌدﯾﺔ‬‫ﺎن ‪ .‬ﺎ ﺷ ﻌر ) ‪. ( 1‬‬ ‫وھ ﻲ ﺧﺎﻟ ﺔ ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن ﻋﻔ وﻟﮭ‬
‫‪( 982‬ن ﺳ ﻌود =‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) اﺑ‬ ‫اﻟﻣﻔﺳ ر‬ ‫اﻟﺣ ﺎرث أﺑ و اﻟﺳ ﻌود )‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻌود ‪ 1179‬اﺑن ﺳﻌود = ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣﺣﻣد ‪1218‬اﺑن ﺳ ﻌود =‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺳﻌود ‪ 1234‬اﺑن ﺳﻌود = ﺗرﻛﻲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 1249‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﺳﻌود‬
‫= ﻣﺣﻣد ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ‪ 1268‬أﺑو اﻟﺳﻌود = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪1295‬أﺑو اﻟﺳ ﻌود‬
‫اﻟﻌزﯾ ز ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫‪1359‬ن ﺳ ﻌود )‬
‫اﻟﻣﻠﻋﺑ كد ( =‬ ‫ري أﺑ و اﻟﺳ ﻌود اﺑ‬ ‫ﻓﺧ =‬
‫اﻟرﺣﻣن * ) ﺳﻌود ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ( * ) ‪ 1229 - 1163‬ه = ‪ 1814 - 1750‬م‬
‫( ﺳﻌود ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻌود ‪ :‬إﻣﺎم ‪،‬ن ﻣأﻣراء ﻧﺟ د ‪ ،‬ﯾﻌ رف *‬
‫اﻻﺻ( ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗ ﺎب اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪536‬واﻟﻧ وﯾري ‪: 3‬‬ ‫) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫اﻟﻛﺑﯾر ﺎ‪ .‬ﯾ وم ﻣﻘﺗ ل أﺑﯾ ﮫ ﺑﺎﻟدرﻋﯾ ﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1218‬ه (وﺟﻧ د‬ ‫‪ . 126‬ﺑﺳﻌود وﻟﯾﮭ‬
‫ﺟﯾﺷﺎ ﻛﺑﯾرا أﺧﺿﻊ ﺑن ﻣﻌظم ﺟزﯾ رة اﻟﻌ رب ‪ ،‬ﻓﺎﻣﺗ د ﻣﻠﻛ ﺔ ﻣ ن أط راف ﻋﻣ ﺎن‬
‫وﺑﺎدﯾ ﺔ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وﻣ ن اﻟﺧﻠ ﯾﺞ‬ ‫واطﺊ اﻟﻔ‬
‫ﺟ ران واﻟ ﯾﻣن وﻋﺳ ﯾر إﻟ ﻰ ﺷ رات‬
‫ﻣوﻓﻘﺎ ﯾﻘظ ﺎ ‪ ،‬ﻟ م ﺗﮭ زم ﻟ ﮫ راﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣوﺻ وﻓﺎ‬ ‫اﻻﺣﻣر ‪.‬‬
‫اﻟﻔﺎرﺳﻲ إﻟﻰ اﻟﺑﺣر وﻛﺎن‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﺟﺎﻧ ب ﻣ ن اﻟﻌﻠ م واﻻدب ‪ ،‬ﻣﮭﯾ ب اﻟﻣﻧظ ر ‪ ،‬ﻓﺻ ﯾﺢ اﻟﻠﺳ ﺎن ‪،‬‬
‫ﺷﺟﺎﻋﺎ ‪ ،‬ﻣدﺑرا ‪ .‬ﻛﺎﻧت إﻗﺎﻣﺗﮫ ﻓﻲ اﻟدرﻋﯾﺔ ‪ .‬وﺗوﻟﻰ ﺑﻧﻔﺳﮫ ﻛﺛﯾرا ﻣن اﻟﻣﻐﺎزي ‪.‬‬
‫اﻟدو ﺔ ﺟوﯾﺷ ﺎ ﻣ ن اﻟﺗ رك وﻏﯾ رھم ‪ ،‬ﺑﻘﯾ ﺎدة ﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ‬
‫ﺣﺷدت‬ ‫وﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫﻟ ﺔ‬
‫ﻟﻣﺣﺎرﺑﺔ آل ﺳﻌود ‪ ،‬ﻓﻲ ﻧﺟد ‪ ،‬وأرﺳ ل ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑﺎﺷﺎ ) ﺳﻧﺔ ‪ 1226‬ه (‬
‫ﺳﺔ ) ﻧﺔ ‪ 1227‬ه (‬ ‫ﺔ وﻣﻛ‬ ‫دﺧل اﻟﻣدﯾﻧ‬ ‫ر‪،‬ﻓ‬ ‫ن ﻣﺻ‬ ‫ون ‪ ،‬ﻣ‬ ‫طوﺳ‬
‫اﻟﺧﺑ ) ر واﻟﻌﯾ ﺎن ﻣ( ‪) :‬ﺎت ﺳ ﻌود‬ ‫وﻗ ه ( ﺎل ﺻ ﺎﺣب‬ ‫واﻟط ﺎﺋف ﺳ ﻧﺔ ) ‪1228‬‬
‫اﻟﺳرطﺎن اواﻟﺣ رب اﻟﻧﺟدﯾ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺑ دء ﺷ ﺑوﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﻧﺟ د‬ ‫ﺑﻌﻠﺔﻟﻣﻌ وي ‪،‬‬
‫ﻌود ( * ) ‪ 1388 - 1319‬ه =‬ ‫ﮫ()‪(1‬‬
‫اﻟﻣﻠ ‪ ) * .‬ك ﺳ‬ ‫ﺔ إﻟﯾ‬ ‫د اﻟﺣﺎﺟ‬ ‫ﻲ أﺷ‬
‫ﺳﻌود ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﻔﯾﺻ ل آل ﺳ ﻌود ‪:‬‬ ‫‪ 1969 - 1902‬م (‬
‫ﻌودﯾﺔ ‪ .‬ﻲ اﻟﻛوﯾ ت وﻧﺷ ﺄ ﻓ ﻲ اﻟرﯾ ﺎضوﻗ‪ .‬رأ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻣن ﻣﻠوك اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﺳ وﻟ د ﻓ‬
‫وﻗﺎد اﻟﻣﻌﺎرك ﻓﻲ ﺣ روب أﺑﯾ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺑﻌض ﻣﺷﺎﯾﺧﮭﺎ ‪ .‬وﻗﺎم ﺑرﺣﻼت إﻟﻰ اﻟﺧﺎرج ‪.‬‬
‫‪( 1953‬ﺎة أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬وﺑﻌﮭ د ﻣﻧ ﮫ ‪.‬‬ ‫ور وﻓ‬ ‫‪ 1373‬ه ‪/‬‬
‫وﺗ وﻟﻰ اﻟﻌ رش اﻟﺳ ﻌودي ) ﻓ‬
‫وأﻋﺎﻧﺗﮫ ﺣﺎﺷﯾﺗﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﺗﺧﺑط ﻓﻲ ﺳﯾﺎﺳﺗﯾﮫ اﻟداﺧﻠﯾﺔ واﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺑ دأ اﻟﺧﻠ ل ﻓ ﻲ‬
‫‪ ( 1958‬ﻰ‬‫إﻟ‬ ‫طر ) ‪/ 1377‬‬ ‫ﻰ اﺿ‬ ‫ﻼن ﺣﺗ‬ ‫ﺎﻟﻰ ﯾﻌﻣ‬ ‫ﺎك اﻟﻣ‬ ‫‪ ،‬واﻻرﺗﺑ‬
‫وﻓﯾ‪ .‬ﮫ أن ﻋ دد ﺟﯾﺷ ﮫ‬ ‫ﻣﺛﯾ ر اﻟوﺟ د ‪ -‬خ‬ ‫اﻟﻧزول ﻻﺧﯾﮫ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪ 262‬ب ﺟزﯾ رة اﻟﻌ رب‬ ‫واﻟﺑ در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪ : 1‬وﻗﻠ‬ ‫زاد ﻋﻠﻰ أرﺑﻊ ﻣﺋﺔ أﻟف ﻣﻘﺎﺗل ‪.‬‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ ﻟﻐ ﺔ اﻟﻌ رب ‪:‬‬ ‫وﺻ ﻘر اﻟﺟزﯾ رة ‪70 : 1‬‬ ‫‪ 331‬وﻋﺷﺎﺋر اﻟﻌراق ‪139 : 1‬‬
‫اﻟﻣﺟﻠد اﻟﺛﺎﻟث ‪ .‬واﻟﺧﺑر واﻟﻌﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻻدﺗﮫ ‪ 1161‬ه ‪.‬واﺑن ﺑﺷ ﯾر ‪: 1‬‬
‫ﺟﻣﯾ ﻊ ﺳ ﻠطﺎﺗﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺷ ؤون اﻟداﺧﻠﯾ ﺔ‬ ‫‪ . 176 - 131‬ووﻟﻲ ﻋﮭده ) ﻋن‬
‫ﻓﯾﺻل (‬
‫واﻟﻣﺎﻟﯾﺻ ﺔ ‪.‬ﺑره ﻋﻠ ﻰ ﺗﻔ رد أﺧﯾ ﮫ ﺑﺎﻟﻌﻣ ل ‪ ،‬ﻓﺗ دﺧل ‪،‬‬ ‫واﻟﺧﺎرﺟﯾ م ﯾطﺔ ل‬
‫وﻟ‬
‫اﻟﺣﻛم ‪.‬ﻊ أﻋﯾ ﺎن آل ﺳ ﻌود وﻋﻠﻣ ﺎء اﻟرﯾ ﺎض ﻓﺄﺻ دروا‬ ‫واﺿطرب ﺳﯾرواﺟﺗﻣ‬
‫ورﺣل ﺳ ﻌود ﺑﺄھﻠ ﮫ‬ ‫ﺑﯾﺎﻧﺎ ﺳﻧﺔ ) ‪ ( 1964 / 1384‬ﺑﺧﻠﻊ ﺳﻌود وﻣﺑﺎﯾﻌﺔ ﻓﯾﺻل ‪.‬‬
‫ﻟﻼﺳﺗﺷ ﻔﺎء واﻻﻗﺎﻣ ﺔ ﻓ ﻲ ﻓﻧ دق‬ ‫وﺑﻌض أﺑﻧﺎﺋﮫ ﻓﻧزل ﺑﺎﻟﻌﺎﺻﻣﺔ اﻟﯾوﻧﺎﻧﯾﺔ )اﺛﯾﻧ ﺎ (‬
‫وزار ﻣﺻر واﻟﯾﻣن وﺗوﻓﻲ ﻓﺟﺄة ﺑﺎﻟﻔﻧدق ‪ ،‬وﻧﻘﻠﺗ ﮫ ط ﺎﺋرة ﺳ ﻌودﯾﺔ‬ ‫ﻗرﯾب ﻣﻧﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺣﯾث‪ .‬ﺻﻠﻰ ﻋﻠﯾﮫ أﺧوه اﻟﻣﻠك ﻓﯾﺻ ل ﺑﻣﻛ ﺔ وﺣﻣﻠﺗ ﮫ اﻟط ﺎﺋرة‬ ‫ﻣن أﺛﯾﻧﺎ إﻟﻰ ﺟدة‬
‫إﻟﻰ ﻣداﻓن اﻻﺳ ﻓرة ﻲ اﻟرﯾ ﺎض ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺑوﺳ ﻌﯾدي ( * ) ‪ 1316 - . . .‬ه‬
‫ﺳﻌود( ﺑن ﻋزان ﺑن ﻗ ﯾس ﺑ ن ﻋ زان اﻟﺑوﺳ ﻌﯾدي ‪:‬أﻣﯾ ر )‬ ‫= ‪ 1899 - . . .‬م‬
‫اﺳﺗﻘﻼﻻ ‪.‬ﻲ ﺑﻌ د وﻓ ﺎة ﻋﻣ ﮫ‬
‫وﻟ‬ ‫اﻟرﺳﺗﺎق ( ﻓﻲ اﻟﻣﻣﻠﻛﺔ اﻟﻌﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎﻧت إﻣﺎرﺗﮫ‬
‫‪ 1316‬ه (ﯾرﺗﮫ ﺣﺗ ﻰ ھ م ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟرﺳ ﺗﺎق‬ ‫وﺣﺳ ﻧﺔ ﻧت ﺳ‬ ‫إﺑ راھﯾم ﺑ ن ﻗ ﯾسﺳ)‬
‫ﺑﺗوﻟﯾﺗﮫ اﻻﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ﻏﯾر أن ﺑﻌض اﻟرؤﺳﺎء ﻋ ﺎﺟﻠوه ﺑﺎﻟﻘﺗ ل اﻏﺗ ﯾﻼ ‪ ،‬وھ و ﯾﺻ ﻠﻲ‬
‫اﻟﻔﺟر ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت إﻣﺎرﺗﮫ ﺗﺳﻌﺔ أﺷﮭر وﻧﺻﻔﺎ ) ‪ . ( 2‬ﺳ* )ﻌود ﺑ ن ﻓﺻ ﯾل ( * )‬
‫‪ 1291 - . . .‬ه = ‪ 1875 - . . .‬م ( ﺳﻌود ﺑن ﻓﯾﺻل ﺑن ﺗرﻛﻲ ‪ :‬إﻣﺎم ‪ ،‬ﻣن *‬
‫ﺷﺑﮫ( اﻟﺟزﯾرة ﻓﻲ ﻋﮭ د اﻟﻣﻠ ك ﻋﺑ داﻟﻌزﯾر ‪. 1404 ، 773‬‬ ‫) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫وﻟد وﻧﺷ ﺄ ﺑﺎﻟرﯾ ﺎض ‪ ،‬وآل‬ ‫) ‪ ( 2‬ﺗﺣﻔﺔ اﻻﻋﯾﺎن ‪ . 291 - 288 : 2‬أﻣراء ﻧﺟد ‪.‬‬
‫ﺑﻌ ( د وﻓ ﺎة أﺑﯾﮭﻣ ﺎ )ﻓﯾﺻ ل (ﺳ ﻧﺔ ‪ 1282‬ه ‪،‬‬ ‫اﻻﻣر إﻟﻰ أﺧﯾﮫ اﻻﻛﺑر )ﻋﺑ د ﷲ‬
‫وﻧﺷ ﺑت ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ‬ ‫ﻓﺄﻗﺎم ﺳ ﻌود ﻧﺣ و ﺳ ﺑﻌﺔ أﺷ ﮭر ‪ ،‬ﺛ م ﺧ رج ﻋﻠ ﻰ أﺧﯾ ﮫ ﻋﺑ د ﷲ ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎرك اﻧﺗﮭت ﺑظﻔر ﺳﻌود واﺳﺗﯾﻼﺋﮫ ﻋﻠﻰ اﻟرﯾﺎض واﻻﺣﺳﺎء ) ﺳﻧﺔ ‪ 1287‬ه (‬
‫وﺗﻔرﻗ ت‬ ‫ض اﻻﺣﺳ ﺎء ﻓ ﻲ أﯾ دي اﻟﺗ رك ﻓﻌﻣ ل ﻋﻠ ﻰ إﺧ راﺟﮭم ﻣﻧﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫اﻟدﯾﺎر اﻟﻧﺟدﯾﺔ ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ إﻣﺎرات ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﺑﻠد اﻟﺧرج ﻓﻲ ﯾد ﺛﻧﯾﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬
‫ﺛﻧﯾﺎن ‪ ،‬وإﻣﺎرة اﻟﺟﯾ وش ﻓ ﻲ ﻧ واﺣﻲ اﻻﺣﺳ ﺎء واﻟﻘطﯾ ف وﻗط ر وﺑ ﻼد اﻟﺑﺣ رﯾن‬
‫أطراف ﻋﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﻲ ﯾد ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ و ﺛﻧﯾ ﺎن ‪ ،‬وإﻣ ﺎرة‬ ‫ﻣنواﻻھﺎ‬ ‫وﻣﺎ‬
‫ﺟﯾش اﻟﻌ ﺎرض وﻧواﺣﯾﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﯾ د ﺳ ﻌود اﺑ ن ﺟﻠ وي ﺑ ن ﺗرﻛ ﻲ ‪ ،‬وإﻣ ﺎرة ﺟ ﯾش‬
‫اﻟﻔرع وﻣن اﻧﺿم إﻟﯾﮭم ﻣن آل ﺷﺎﻣر واﻟﻘرﯾﻧﯾﺔ ﻓﻲ ﯾد ﻓﮭد ﺑن ﺻﻧﯾﺗﺎن ‪ ،‬ﻣ ن آل‬
‫رة ﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟرﯾ ﺎض وﻣﻠﺣﻘﺎﺗﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﯾ د ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻓﯾﺻ ل ‪،‬‬
‫وظﻠ ت اﻟﺣﺎﻟ ﺔ‬ ‫وإﻣﺎرة ﺟﯾش ﻧﺟد وﻣﺎ ﯾﻠﯾﮭﺎ ﻓﻲ أﯾدي ﻋدة أﻣراء ﻣ ن آل ﺳ ﻌود ‪.‬‬
‫وھ‪ .‬و ﻋﺎﺋ د ﻣ ن إﺣ دى ﻏزواﺗ ﮫ ﺑ ﯾن‬ ‫‪ 1291‬ه‬
‫وﻓﻲ ﺳﻧﺔ ﻌود‬‫ﻛ ذﻟك إﻟوﺗ ﻰ ﺳ‬
‫ﺻوار واﻟرﯾﺎض ‪ .‬ﻛﺎن ﻗوي اﻟﺷﻛﯾﻣﺔ ‪ ،‬ﻣﻐوارا ﺑطﻼ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌود اﻻول‬
‫ن‬ ‫نرن ﺑ‬ ‫د ﺑﻣﻘ‬ ‫‪ 1724‬م ( ن ﻣﺣﻣ‬
‫( * ) ‪ 1137 - . . .‬ه =ﺳ‪- . . .‬ﻌود ﺑ‬
‫ﻣرﺧﺎن اﺑن إﺑراھﯾم ‪ ،‬اﻟذھﻠﻲ اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ اﻟواﺋﻠﻲ اﻟﻧزاري ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬اﻻﻣﯾر ‪،‬‬
‫ﻛﻧﮫ ﻓ ﻲ اﻟدرﻋﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺗﻣﻛ ن ﺑدھﺎﺋ ﮫ‬ ‫ﺣﻛﻣﮭ م ‪.‬‬
‫ﺟ د آل ﺳ ﻌود ‪ ،‬وﻣؤﺳ ﻛ سﺎن ﻣﺳ‬
‫وﺣﻧﻛﺗﮫ ﻣن ﺗﺛﺑﯾت إﻣﺎرﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ وﻓﯾﻣﺎ ﺟﺎورھ ﺎ ﻣ ن اﻟواﺣ ﺎت اﻟﺻ ﻐﯾرة ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ت‬
‫أﺳﺎﺳﺎ ﻟﻣﻠك آل ﺳﻌود ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟدرﻋﯾﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﻣﺛﯾ ر‬
‫‪1346‬ر ﻋﻘ ود اﻟ درر ‪ ،‬ﻻﺑ راھﯾم ﺑ ن‬ ‫اﻟوﺟد ‪ -‬خ ‪.‬وأم اﻟﻘ رى ‪/ 12 / 26‬واﻧظ‬
‫وﻗﻠ ‪ .‬ب ﺟزﯾ رة اﻟﻌ رب‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﯾﺳﻰ ‪ ( 2 ) . 73 - 48‬اﻟﺧﺑر واﻟﻌﯾﺎن ‪ -‬خ‬
‫اﻟﺳ ﻌﯾد اﻟﺳ ﺎﻣﺎﻧﻲ =ﻧﺻ ر‬ ‫‪ 327‬وﻣﺛﯾر اﻟوﺟد ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﯾﮫ ‪:‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪. 1135‬‬
‫ﺑن أﺣﻣد ‪ 331‬اﻟﺳﻌﯾد اﻟﻣؤﻣﻧﻲ ) اﻟﻣﻌﺗﺿد ( = ﻋﻠﻲ ﺑن إدرﯾس ‪ 646‬اﺑن ﺳﻌﯾد‬
‫‪ 678‬ن‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺑرﻛ ﺔ اﺑ‬ ‫اﻟﻣﻠ ك (‬ ‫اﻟﺳ ﻌﯾد )‬ ‫اﻟﻣﻐرﺑﻋﻠ ﻲﻲ=ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰ ‪685‬‬
‫ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺳ ﻌﯾد ﺑﻔﺿ ل ﷲ =‬ ‫ﺳﻌﯾد ) ﻧﺟﯾب اﻟدﯾن ( =ﯾﺣﯾﻰ ﺑن أﺣﻣ د ‪689‬‬
‫‪ 760‬ﻌﯾد اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ =‬ ‫ﺑﻛ = ر ﺑ ن ﻓ ﺎرساﻟﺳ‬ ‫‪ 731‬ﻌﯾد أﺑ‬
‫اﻟﻣرﯾﻧ و ﻲ‬ ‫ﯾﻌﻘ وباﻟﺳ‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن ﺳ ﻌد ‪1129‬ﺳ ﻌﯾد )‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ 776‬ﺳﻌﯾد ) اﻟﺷرﯾف ( =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺣ ﺎﻓظ ‪) * 1334‬ﻗ دورة ( *‬ ‫اﻟﺧدﯾوي ( = ﻣﺣﻣد ﺳﻌﯾد ‪ 1279‬اﻟﺳﻌﯾد =‬
‫ﻌﯾد ﺑ‪1656‬نمإﺑ( راھﯾم ﻗ دورة ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺛﻣ ﺎن‬ ‫) ‪ 1066 - . . .‬ه =ﺳ‪- . . .‬‬
‫اﻟﺗوﻧﺳﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬اﻟﺟزاﺋ ري اﻟﻣوﻟ د واﻟﻘ رارﻋ‪ :‬ﺎﻟم ﺑ ﺎﻟﻣﻧطقﻣ ‪ .‬ن اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫رح اﻟﺳ ﻠم اﻟﻣروﻧ ﻓق ‪ -‬ﻲخ (ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط )‬ ‫ﺷﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻛ ﻔﺗ ﺎن ﻣﻲ اﻟﺟزاﺋ ر‬
‫اﺳﺗﺧرت ﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻓﻲ وﺿﻊ ﺗﻘﯾﯾ د ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻣﺟﻣوع ‪ 1066‬د ( ﻗﺎل ﻓﻲ ﻣﻘدﻣﺗﮫ ‪:‬‬
‫اﻻرﺟوزة اﻟﻣﺳﻣﺎة ﺑﺎﻟﺳﻠم ‪ ،‬ﺑﺣﯾ ث ﯾﻛ ون ﻣﺿ ﺎﻓﺎ ﻟﺷ رح اﻟﻣﺻ ﻧف ﻛﺎﻟﺗ ذﯾﯾل ﻟﻣ ﺎ‬
‫أﻏﻔﻠﮫ اﻟﻧﺎظم ﻓﻲ ﺷرﺣﮫ ‪ ،‬ﻣظﮭرا ﻟﻣﻘﺎﺻده ‪ .‬وﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﺷرح اﻟﺻﻐرى ( و )‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 462 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺎﻧﻲ ( ) ‪* . ( 1‬‬
‫اﻟﺛﻌﻠﺑ)‬ ‫ﺔ اﻟﻠﻘ‬ ‫رح ﺧطﺑ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ م أﺑ ن ﺳ ﻌﯾد اﻟﺛﻌﻠﺑ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪1070‬نم (‬ ‫ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ‬
‫ﻣؤرخ ﻣن أدﺑﺎء اﻻﻧدﻟس ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻘﯾﻣﺎ ﻓﻲ ﻗرطﺑﺔ ‪ .‬وﺻﻧف )اﻟﺗﻌرﯾف ﺑطﺑﻘ ﺎت‬
‫اﻻﻣ م ﻓ‪ -‬خ (ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ) ‪* . ( 2 ) ( 3950‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﺷ( ﺟرة‬
‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪ ،‬اﻟﻔﻠﺳ ﻔﺔ‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟرﺑ ﺎط ‪248 : 2‬‬ ‫اﻟﻧ ور ‪309‬‬
‫ﺗرﺑﺗﻲ ‪ .‬و ) ‪ Broc . 1 : 344 ( 419‬و ‪) * S . 1 : 586‬‬ ‫‪( 2 ) . 129‬‬‫ﺷﺳ‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 1144‬م (ن أﺣﻣ‬
‫داﻧﻲ ( * ) ‪ 539 - . . .‬ه =ﺳ‪- . . .‬ﻌﯾد ﺑ‬ ‫ن اﻟﻣﯾ‬ ‫اﺑ‬
‫ﻣﺣﻣد اﻟﻣﯾداﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺳﻌد ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھل ﻧﯾﺳ ﺎﺑورﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب )اﻻﺳ ﻣﺎء (‬
‫وھو اﺑن أﺑﻲ اﻟﻔﺿل اﻟﻣﯾداﻧﻲ ﺻﺎﺣب ) ﻣﺟﻣﻊ اﻻﻣﺛﺎلﻟﮫ( ﻛﺗﺎب ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻣﺎء‬
‫‪ ،‬اﺧﺗﺻر ﺑﮫ ﻛﺗﺎب أﺑﯾﮫ ) اﻟﺳﺎﻣﻲ ﻓﻲ اﻻﺳﺎﻣﻲ ( وﺳﻣﺎه )اﻻﺳﻣﻰ ﻓﻲ اﻻﺳ ﻣﺎ ‪-‬‬
‫ﻌﯾدي ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺔ )ﻣﻌ‪ 5‬ﺎﺟم ف ( ) ‪1‬اﻟﺑ( ‪) * .‬و ﺳ‬ ‫ﻓ خﻲ( اﻟﺗﯾﻣورﯾ‬
‫‪ 1218‬ه = ‪ 1803 - . . .‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﺳﻌﯾد اﻟﺑوﺳﻌﯾدي ‪ :‬ﺛﺎﻧﻲ اﻻﺋﻣﺔ‬
‫وﻟﻲ ﺑﻌ د وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1196‬ه‬ ‫اﻟﺑوﺳﻌﯾدﯾﯾن اﻻﺑﺎﺿﯾﯾن ﻓﻲ ﻋﻣﺎن وﻣﺳﻘط ‪.‬‬
‫ﻛﻣ ‪ -‬ﺎ ﻓ ﻲ ﺗﺣﻔ ﺔ‬ ‫وﻛﺎن‪ .‬أدﯾﺑ ﺎ ‪ ،‬ﯾﻘ ول اﻟﺷ ﻌر ‪ ،‬إﻻ أﻧ ﮫ‬ ‫( وأﻗﺎم ﻓﻲ ) اﻟرﺳﺗﺎق (‬
‫وﺧ رج ﻋﻠﯾ ﮫ ﺷ ﯾﺦ‬ ‫ﯾﻌدل ﻓﻲ ﻣﻠﻛ ﮫ وﻟ م ﯾ رض اﻟﻣﺳ ﻠﻣون ﻋﻧ ﮫ (‬ ‫اﻻﻋﯾﺎن ‪) -‬‬
‫ﻟم‬
‫ﻣن ﻛﺑﺎر رﻋﺎﯾ ﺎه ﯾﻌ رف ﺑ ﺄﺑﻲ ﻧﺑﮭ ﺎن ‪ ،‬ﻓﺎﺿ طرب أﻣ ره ‪ ،‬وﺿ ﻌف ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗوﻟﻰ‬
‫أﺧوه ) ﺳﻠطﺎن ﺑن أﺣﻣد (ﻋﻠﻰ أﻛﺛر ﺑﻼده ‪ ،‬واﻧﺣﺻرت ﺳﻠطﺗﮫ ﻓﻲ اﻟرﺳ ﺗﺎق ‪.‬‬
‫وﻣﺎت ﻗﺑل ﻣﻘﺗل أﺧﯾﮫ ﺳﻠطﺎن ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺣﻣﯾري ( * ) ‪ 234 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫‪ 848 - .‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن إدرﯾس ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣﻧﺻور اﻟﺣﻣﯾري ‪ :‬أﻣﯾر ﻣﻐرﺑﻲ ‪،‬‬
‫ﺟده ﺻﺎﻟﺢ ‪ ،‬أﺣد أﻋﯾﺎن اﻟﻘ ﺎدﻣﯾن إﻟ ﻰ اﻟﻣﻐ رب ﻣ ن اﻟ ﯾﻣن‬ ‫اﻻﺻل ‪.‬‬
‫ﯾﻣﺎﻧﻲ ﻛﺎن‬
‫ﻓﻲ اﻟﻔﺗﺢ اﻻول ‪ ،‬وﻧزل ﻓﻲ ﻣرﺳﻰ ﻗرب ﻧﻛور ) ( ‪Nukur‬ﻓﻲ ﺷﻣﺎﻟﻲ اﻟﻣﻐ رب‬
‫) ﺑﺎﻟرﯾف ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺣر اﻟﻣﺗوﺳط ( وأﺳﻠم ﻋﻠﻰ ﯾده ﺑرﺑر ﺗﻠك * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫واﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪: 1‬‬ ‫وإﻧﺑ‪ 46‬ﺎه اﻟ رواة ‪51 : 2‬‬ ‫)اﺑ ‪( 1‬ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪: 1‬‬
‫ﻼﻣﻲ ‪،‬‬ ‫ﺎﻟم اﻻﺳ‬ ‫‪185‬اﻟﻌ‬
‫وﺣﺎﺿ ‪ - 165‬ر‬
‫ﺎن ‪: 2‬‬ ‫‪( 2 ) . 340‬ﺔ اﻻﻋﯾ‬
‫ﺗﺣﻔ‬
‫اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ 340 : 4 ،‬و ‪ 341‬وﻋﻣﺎن واﻟﺳﺎﺣل اﻟﺟﻧوﺑﻲ ‪18‬واﻧظر ﺗرﺟﻣ ﺔ‬
‫اﻟﻣﺗ وﻓﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،1219‬هواﻟﺗﻌﻠﯾ ق ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪.‬اﻟﺟﮭ ﺎت )ﻣ ن‬ ‫)ﺳﻠطﺎن ﺑن أﺣﻣ د (‬
‫ﺻ ) ﺎﺣب‬ ‫ﻌﯾد‬ ‫ده ﺳ‬ ‫ﻰ ﺣﻔﯾ‬ ‫رﮫ إﻟ‬ ‫وﺑﻌ ﺎرة (ﻰد اﻻﻣ‬
‫وﻓﺎﺗ‬ ‫ﻧﮭﺎﺟﺔ وﻏﻣ اﻧﺗﮭ‬ ‫ﺻ‬
‫اﻟﻣﻧدرﺳ ﺔ ﻓاﻵن (ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ‪،‬‬ ‫‪ 167‬ت ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻧﻛ ور )‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣ ﺔﺳ( ﻧﺔ‬
‫واﻧﺗﻌﺷ‬
‫وﻗﺻدﺗﮭﺎ ﻣراﻓق اﻟﺑﺣر ﻣن ﻣرﺳﻰ اﻟﻣرﯾﺔ ) ( ‪ Almeria‬واﺳﺗﻣر ﻣﻠك ﺳﻌﯾد ‪67‬‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬أﺑو زﯾد اﻻﻧﺻﺎري ( * ) ‪ 215 - 119‬ه = ‪737‬‬
‫أﺣ ‪ :‬د أﺋﻣ ﺔ اﻻدب واﻟﻠﻐ ﺔ ‪.‬ﻣ ن‬ ‫‪ 830 -‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن أوس ﺑن ﺛﺎﺑت اﻻﻧﺻﺎري‬
‫أھل اﻟﺑﺻرة ‪ .‬ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻛﺎن ﯾرى رأي اﻟﻘدرﯾﺔ ‪.‬وھو ﻣن ﺛﻘﺎت اﻟﻠﻐ وﯾﯾن ‪،‬‬
‫ﻋﻧ ( ﻰ أﺑ ﺎ زﯾ د ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﺎري ‪:‬ﺎن ﺳ ﯾﺑوﯾﮫ إذا ﻗ ﺎلﺳ) ﻣﻌت اﻟﺛﻘ ﺔ‬ ‫ﻗﺎل اﺑ ن اﻻﻧﺑ ﻛ‬
‫ﺗﺻﺎﻧﯾﻔﮫ ﻛﺗﺎب ) اﻟﻧوادر ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﮭﻣز ‪ -‬ط ( و )اﻟﻣط ر ‪ -‬ط (‬
‫و ) اﻟﻠﺑﺄ واﻟﻠﺑن ‪ -‬ط ( و ) اﻟﻣﯾﺎه ( و ) ﺧﻠق اﻻﻧﺳﺎن ( و )ﻟﻐﺎت اﻟﻘ رآن ( و )‬
‫اﻟﺷﺟر ( و ) اﻟﻐراﺋز ( و ) اﻟوﺣوش ( و ) ﺑﯾوﺗﺎت اﻟﻌرب ( و )اﻟﻔ رق ( و )‬
‫اﻟﮭﺷﺎﺷ ﺔ واﻟﺑﺷﺎﺷ ﺔ ( ) ‪ . ( 2‬ﺳ* )ﻌﯾد ﺑ ن ﺑﺷ ﯾر ( * )‬ ‫ﻏرﯾب اﻻﺳ ﻣﺎء ( و )‬
‫اﻻزدي ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د‬ ‫ﺑﺷﻌﯾد ﺑﯾر ن‬ ‫‪ 168 - 98‬ه = ‪784 - 717‬ﺳ م (‬
‫اﻟرﺣﻣن ‪ :‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟﺑﺻرة ‪ .‬وھو دﻣﺷﻘﻲ اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) اﻟﺗﻔﺳﯾر ( ) ‪) * . ( 3‬اﺑن اﻟﺑطرﯾ ق ( * ) ‪263‬‬
‫ل‬ ‫ن أھ‬ ‫اﻟﺑطرﯾب ﻣ ق ‪ :‬ؤرخ ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ﻌﯾدمﺑ ( نطﺑﯾ‬ ‫‪ 328 -‬ه = ‪877‬ﺳ‪940 -‬‬
‫وأﻗﯾم‪ ،‬ﺑطرﯾرﻛﺎ ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ وﺳ ﻣﻲ أﻧﺗﯾﺷ ﯾوس ) (‬ ‫ﻣﺻر ‪ .‬وﻟد ﺑﺎﻟﻔﺳطﺎط‬
‫وھ و أول *ھ) ﺎﻣش ‪ * ( 1‬ﺗ) ‪( 1‬ﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻐ رب‬ ‫‪ Entychius‬ﻧﺔ ‪ 321‬ه ‪.‬‬
‫ﺳ‬
‫ﺎب ‪352‬‬ ‫ﺎن ‪ 207 : 1‬رة اﻻﻧﺳ‬‫وﺟﻣﮭ‬ ‫ﺎت اﻻﻋﯾ‬ ‫وﻓﯾ‪( 2 ) . 171‬‬ ‫ﻲ‬ ‫اﻟﻌرﺑ‬
‫واﻟﺳﯾراﻓﻲ ‪ 52‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 77 : 9‬وﻧزھﺔ اﻻﻟﺑﺎ ‪ 173‬وإﻧﺑﺎه اﻟرواة ‪- 30 : 2‬‬
‫ن‬ ‫وﺗﮭ ‪ 375‬ذﯾب اﺑ‬
‫دال ‪: 1‬‬ ‫ﺎت ا وﯾﯾن ‪ -‬خﻣﯾ‪( 3 ) .‬زان اﻻﻋﺗ‬ ‫ﻟﻧﺣ‬ ‫‪35‬‬
‫وطﺑﻘ‬
‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﯾﻌﺎﻗﺑ ﺔ (‬‫‪ 121‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾبﻣ‪ : 4‬ن‪. 8‬أطﻠ ق اﺳ م )‬ ‫ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬وﺗﮭ‬
‫ﻧظ م‬ ‫رﯾﺎن اﻟ ذﯾن اﺗﺑﻠﻌ وا ﺗﻌ ﺎﻟﯾم ﯾﻌﻘ وب اﻟﺑرادﻋ ﻲ اﻟﻣﺗ وﻓﻰ ‪ 578‬مﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫اﻟﺟوھر ‪ -‬طﻓ ( ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪،‬اﻟﺟو )دل ﺑ ﯾن اﻟﻣﺧ ﺎﻟف واﻟﻧﺻ راﻧﻲ ( و )ﻋﻠ م‬
‫وﻋﻣل ( ﻛﻧﺎش ﻓﻲ اﻟطب ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﺣﺟﻲ ( * ) ‪ 1361 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫أدﯾب ﺻﺣﻔﻲ ﻣ ن أھ ل ﺳ ﻼ )‬ ‫‪ 1942 -‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ﺣﺟﻲ اﻟﺳﻼوي ‪:‬‬
‫رب ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ‬ ‫اﻟرﺑ ﺟرﯾﺎط (دة اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬ﺛ م ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﻐ وﺗ‬ ‫ﻓ ﻲ ﺟ أﺻوار در‬
‫ﺷ ﺎﺑﺎ ﻓ ﻲ ﻧﺣ و اﻟﺛﻼﺛ ﯾن ) ‪2‬ﺳ ( ‪* .‬ﻌﯾد) أﺑ و ﺑﻛ ر ( * ) ‪ 1367 - 1317‬ه =‬
‫ﻣﺗﺄدب ‪ ،‬ﻋﻣل ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ‪ ،‬ﻟ ﮫ‬ ‫‪ 1948 - 1899‬م ( ﺳﻌﯾد أﺑو ﺑﻛر اﻟﺗوﻧﺳﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻣﻛﻧ ن ﺑﻠﯾن ( دان اﻟﺳ ﺎﺣل اﻟﺗوﻧﺳ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﻌف ‪ .‬د ﻓ ﻲ ) ﻣ‬ ‫ﻧظ م ‪.‬ﻲ ﻟﻐﺗ ﮫ ﺿ وﻟ‬ ‫وﻓ‬
‫وأﻗﺎم ﻣدة ﻓﻲ ) ﺳوﺳﺔ ( واﺳﺗﻘر ﻓﻲ ﺗوﻧس ﺳﻧﺔ ‪ 1927‬م ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬أﺻ در‬
‫وﻓﻲ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫وﻟ‬ ‫واﺳ‪ 1930‬ﺗﻣرت إﻟ نﻰﺗ أ‬ ‫ورة ( ﻧﺔ‬‫ﺳ‬ ‫وﻧس اﻟﻣﺻ‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺗ ﺔ )‬
‫اﻟزھرات ‪ -‬ط ( ﺷذرات ﻣن ﻧظﻣﮫ ‪ ،‬و ) اﻟﺳﻌﯾدﯾﺎت ‪ -‬طدﯾ( وان ﻣﻧظوﻣﺎﺗ ﮫ ‪،‬‬
‫رﺣﻠﺔ إﻟ ﻰ إﺳ ﺑﺎﻧﯾﺎ ) ‪) * . ( 3‬ﺳ ﻌﯾد‬ ‫و ) اﻟﺟزء اﻻول ﻣن دﻟﯾل اﻻﻧدﻟس ‪ -‬ط (‬
‫ﻌﯾد مﺑ ( ن ﺑﮭ دل اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫ﺑ ن ﺑﮭ دل ( * ) ‪ 127 - . . .‬ه = ‪. . .‬ﺳ‪745 -‬‬
‫رجﯾنﻓ ﻣ ﻲنﻣﺋﺗأھ ل اﻟﺟزﯾ رة اﻟﻔراﺗﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺑﯾ ﻧﮭم‬ ‫اﻟﺣرورﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫ﺧ‬ ‫ﺛ ﺎﺋر ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫اﻟﺿﺣﺎك ﺑن ﻗﯾس اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ) أﻧظر ﺗرﺟﻣﺗﮫ (وذﻟك ﺑﻌد ﻣﻘﺗل اﻟوﻟﯾد اﺑن ﯾزﯾ د )‬
‫وﻗﺻد اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻓﻲ طرﯾﻘ ﮫ ﻗﺑ ل أن ﯾﺳ ﺗﻔﺣل أﻣ ره ) ‪. ( 4‬‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ 126‬ه (‬
‫ﻲ‬ ‫ﻛﺎروس ‪ ،‬ﻓ‬ ‫‪ 86‬اﺳ‬
‫ﺎء ‪ : 2‬ق‬ ‫طﺑﻘ) ‪ ( 1‬ﺎت اﻻطﺑ وﺗوﻓﯾ‬ ‫ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫ﺎف‬ ‫ﺎﺑﻊ ﻻﺗﺣ‬ ‫ذﯾل‪( 2‬‬
‫اﻟﺗ‬ ‫ﺔ ‪: 2‬اﻟ‪) . 200‬‬ ‫رام ‪34 / 12 / 10‬‬
‫وآداب اﻟﻠﻐ‬ ‫اﻻھ‬
‫اﻟﻣطﺎﻟﻊ ‪ -‬خ ‪( 3 ) .‬زﯾن اﻟﻌﺎﺑدﯾن اﻟﺳﻧوﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ )اﻟﻧ دوة (اﻟﺗوﻧﺳ ﯾﺔ ‪:‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ‪( 4‬ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪. 127‬ﺳ * )ﻌﯾد ﺑ ن‬ ‫ﻣ ﺎﯾو ‪) . 1953‬‬
‫ب‬ ‫طﺑﯾل ‪:‬‬ ‫‪892‬ﺑ م ( ن ﺗوﻓﯾ‬ ‫ل ( * ) ‪ 279 - . . .‬ه ﺳ‬
‫= ‪ - . . .‬ﻌﯾد‬ ‫ﺗوﻓﯾ‬
‫وﻛ ﺎن ﯾﺻ ﺣﺑﮫ‬ ‫ﺻ ﺎﺣب ﻣﺻ ر (‬ ‫ﺻراﻧﻲ ‪ ،‬ﻛﺎن ﻓﻲ ﺧدﻣﺔ أﺣﻣد ﺑ ن طوﻟ ون )‬ ‫ﻧ‬
‫ﻓﻲ اﻟﺳﻔر واﻻﻗﺎﻣﺔ ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻣﻌ ﮫ أﺧﺑ ﺎر ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺑوﺳ ﻌﯾدي ( * ) ‪ 1324‬؟ ‪-‬‬
‫‪1972‬نم (ﺗﯾﻣ ور اﻟﺑوﺳ ﻌﯾدي ‪ ،‬ﺳ ﻠطﺎن ﻣﺳ ﻘط‬ ‫‪- 1906‬‬
‫ﻌﯾد ﺑ‬ ‫‪ 1392‬ه = ﺳ‬
‫وﻋﻣﺎن ‪.‬وﻟد ﺑﻣﺳﻘط وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ إﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ﺑﻣدﯾﻧﺔ ﺑوﻣﺑ ﺎي )اﻟﮭﻧ د (وأﻗ ﺎم‬
‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ اﻟداﺧﻠﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣﺳ ﻘط ﻓرﺋﺎﺳ ﺔ‬ ‫‪( 1926‬‬
‫ﻋﺎﻣ ﻟ ﺎ )درس‬
‫ﺑﺑﻐ داد‬
‫ﺗﻣر (إﻟ ﻰ أن ﻧﺷ ﺄ اﺑﻧ ﮫ )‬ ‫ﻓﺎﺳ ‪1931‬‬
‫وزراء ‪.‬ﮫ أﺑ وه ﻋ ن اﻟﺳ ﻠطﻧﺔ )‬ ‫وﻧاﻟ زل ﻟ‬
‫‪ ( 1970‬ﮫ ﻧ زل ﻟ ﮫ ﻋ ن‬ ‫ﻠطﻧﺔ ) ن أﻧ‬
‫ﺎﻧﺗزع ﻣﻧ ﮫ اﻟﺳ وأﻋﻠ‬ ‫ﻗ ﺎﺑوس ﺑ ن ﺳ ﻓ ﻌﯾد (‬
‫ﻟﻣﻘﺑرة اﻻﺳ ﻼﻣﺔ ﺑﺑﻠ دة‬ ‫اﻟﻌرش ‪ .‬وﻏﺎدر اﻟﺑﻼد إﻟﻰ ﻟﻧدن ﺣﯾث ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ودﻓن ﻓﻲ ا‬
‫وﻛﺎن ﺑﻌﯾدا ﻋن اﻟﻘﯾﺎم ﺑﺄي إﺻ ﻼح ﻓ ﻲ ﺑ ﻼده ‪.‬وھ و‬ ‫ووﻛﯾﻧﻎ اﻟﻘرﯾﺑﺔ ﻣن ﻟﻧدن ‪.‬‬
‫اﻟﺣﺎدي ﻋﺷر ﻣن ﺳﻼطﯾن اﻻﺳرة اﻟﺑوﺳ ﻌﯾدﯾﺔ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬طﺑﻘ ﺎت‬
‫اﻻطﺑﺎء ‪ 85 - 83 : 2‬وﺟﺎء اﺳﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪) 17 : 3‬ﺳﻌد ﺑن ﻧوﻓﯾ ل‬
‫ﺎن )ﻌﯾد ﺑ ن ﻧوﻓﯾ لوﻓ( ﻲ ﻣ رآة‬ ‫وﻋﻠق ﻣﺻ ﺣﺣو اﻟطﺑ ﻊ أﻧ ﮫ ﻓ ﻲﻘ ﻋد اﻟﺟﻣ ﺳ‬ ‫(‬
‫ﻣﻌرﺑ ﺎ ﻋ ن اﻻﺳ م‬ ‫اﻟزﻣﺎن ) ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣوﻗﯾل ( ‪ .‬ﻗﻠت ‪ :‬ﻟﻌل اﻟﺻواب ) ﺗوﻓﯾل (‬
‫ﺎوﻓﯾﻠسﻲ( ﻗ ﺎﻣوس اﻟﻛﺗ ﺎب اﻟﻣﻘ دس ‪ 300 : 1‬أو )‬ ‫ﻛﻣ ) ﺎ ﻓ‬ ‫اﻟﯾوﻧ ﺎﻧﻲ اﻟﻘ دﯾمﺛ‬
‫اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ اﻟﻣ ذھب ‪.‬وأول ﻣ ن‬ ‫ﺄوﻓﯾﻼﺎ ﻓ( ﻲ إﺣﻛ ﺎم ﺑ ﺎب اﻻﻋ راب ‪. 434‬‬ ‫ﺗ ﻛﻣ‬
‫اﻟﺟ ﺎﺑﻲ ( * )‬ ‫أﺣﻣ ﺳ د ﻌﯾد اﻟﻣﺗ وﻓﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1196‬ه ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺗ وﻟﻰ ﻣ ﺑﻧﮭم ن‬
‫واﻋ ظ ﺳ وري ‪.‬ﻣوﻟ ده‬ ‫‪ 1367 - 1286‬ه = ‪ 1948 - 1869‬م ( ﺳﻌﯾد اﻟﺟﺎﺑﻲ ‪:‬‬
‫واﺗﺻ ل‬ ‫ﺑﮭ ﺑﺿﺎ ‪ .‬ﻊ ﺳ ﻧوات ﻓ ﻲ اﺳ طﻧﺑول ‪.‬‬ ‫وأﻗ‪ .‬م ﺎم‬
‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﺣﻣ ﺗﻌﻠﺎة‬
‫ﺑﺎﻟﺷﯾﺧﯾن اﻻﻓﻐﺎﻧﻲ وﻣﺣﻣد ﻋﺑده ‪.‬وﻋﻣل ﻓﻲ ﺑﻠده ﻣدرﺳﺎ ﻋﺎﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻣﺳﺎﺟد إﻟ ﻰ‬
‫وﺻﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ﻣطﺑوﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ﺷﺎرك ﻓﻲ اﻟﺛورة اﻟﺳورﯾﺔ ) ‪( 1925‬‬
‫اﻟﻧﻘ( و )ﺎب ﻋ ن أﺳ رار اﻟﺳ ﻔور واﻟﺣﺟ ﺎب ( و )‬ ‫واﻟﺗزﯾﯾ ف ف‬ ‫اﻟﻧﻘ ) د ﻛﺷ‬
‫اﻟﻌﺻ رﯾﯾن إﻟ ﻰ ﻣﺣﺎﺳ ن اﻟ دﯾن (‬ ‫رﯾن (ﺔو )‬
‫اﻟﺗﺑﯾ ﯾن ﻓ ﻲ اﻟ رد ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣﺑﺷ ھداﯾ‬
‫ﻧظم ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻌﯾد ﺑن ﺟﺑﯾر ( * ) ‪ 95 - 45‬ه = ‪ 714 - 665‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن‬
‫ﺎﺑﻌﻲﷲ‪:،‬ﻛ ﺎن أﻋﻠﻣﮭ م ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺑﯾ ر اﻻﺳ دي ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬اﻟﻛ وﻓﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺗﻋﺑ د‬
‫اﻻطﻼق ‪.‬وھو ﺣﺑﺷﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬ﻣن ﻣواﻟﻲ ﺑﻧﻲ واﻟﺑﺔ ﺑن اﻟﺣﺎرث ﻣن ﺑﻧﻲ أﺳ د‬
‫ﻋﻣ مرﻛ ‪ .‬ﺎن اﺑ ن ﻋﺑ ﺎس ‪ ،‬إذا أﺗ ﺎه‬ ‫اﻟﻌﻠم ﻋن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ ﺎس واﺑ ن ﺛ‬ ‫أﺧذ ‪.‬‬
‫أﺗﺳ ﺄﻟوﻧﻧﻲﻛموﻓاﺑ ﯾ ن أم دھﻣ ﺎء ؟ ﯾﻌﻧ ﻲ ﺳ ﻌﯾدا ‪.‬‬ ‫أھل اﻟﻛوﻓﺔ ﯾﺳ ﺗﻔﺗوﻧﮫ ‪ ،‬ﻗ ﺎل ‪:‬‬
‫وﻟﻣﺎ ﺧرج ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن اﻻﺷﻌث ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﻋﺑد اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣ روان ‪،‬‬
‫ﻛﺎن ﺳﻌﯾد ﻣﻌﮫ إﻟﻰ أن ﻗﺗل ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ،‬ﻓذھب ﺳﻌﯾد إﻟﻰ ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫ﺑواﺳط ‪.‬ﺎل اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د‬
‫ﻗ‬ ‫واﻟﯾﮭﺎ ) ﺧﺎﻟد اﻟﻘﺳري ( وأرﺳﻠﮫ إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎج ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ‬
‫ﺳﻌﯾدا وﻣﺎ ﻋﻠﻰ وﺟ ﮫ اﻻرض أﺣ د إﻻ وھ و ﻣﻔﺗﻘ ر إﻟ ﻰ‬ ‫ج اﻟﺣﺟﺎ‬ ‫ﺑن ﺣﻧﺑل ‪ :‬ﻗﺗل‬
‫ﻋﻠﻣﮫ ‪.‬وﻓﻲ آﺧر ﺗرﺟﻣﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪ ،‬أﻧﮫ ﻛﺎن ﯾﻠﻌب ﺑﺎﻟﺷ طرﻧﺞ * )‬
‫ﻣﺻطﻔﻰ أﺑو طﺎﻟب ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟراﺑط ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪22‬رﺑﯾ ﻊ‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺟﻣ‪ 24‬ﺎدى اﻻوﻟ ﻰ‬ ‫‪ 445‬ﺎة ‪ ،‬ﺑﺑﯾ روت‬ ‫‪ 1363‬وك اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾنواﻟﺣﯾ‬ ‫اﻵﺧ ر وﻣﻠ‬
‫اﺳ ﺗدﺑﺎرا ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻣﺣﺎﻓظ ﺔ ﺣﻣ ﺎة ‪. 214‬‬ ‫‪ 27‬ﺗ وز ‪( 2 ) . 1970‬‬ ‫‪ / 1390‬ﻣ‬
‫ﺳﻌﯾد أﺑو ﺟﻣرة ( * ) ‪ 1373 - 1288‬ه = ‪ 1954 - 1871‬م (ﺳﻌﯾد أﺑو ﺟﻣ رة‬
‫ﺗﺧ رج‬ ‫ب ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ ﻣ ‪ :‬ن أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻣﻌ ﯾن اﻟﻌﻠﻣﯾ ﯾن ﺑدﻣﺷ ق واﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾﺔ ﺑﺑﯾروت ‪ ،‬وﺗﻌﻠم اﻟﻔﻠﺳ ﻔﺔ ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌ ﺔ ﺳ ﺎن ﻓرﻧﺳﺳ ﻛو ‪.‬وﻟ د‬
‫واﺳ ( ﺗﻘر ﻓ ﻲ ﺳ ﺎن ﺑ ﺎوﻟو )اﻟﺑرازﯾ لوﺗ( وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬أﻧﺷ ﺄ‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻛﻔﯾ ر )ﺑﻠﺑﻧ ﺎن‬
‫وﻗﺎﯾ ﺔ‬ ‫ﺣﯾﺎﺗﻧ) ﺎ اﻟﺗﻧﺎﺳ ﻠﯾﺔ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫وﺻ ﻧف‬ ‫اﻻﻓﻛ ﺎرﺳ( ﻧﺔ ‪1903‬‬ ‫ﺟرﯾ دة )‬
‫اﻟﺷﺑﺎن ﻣن اﻟﻣرض اﻻﻓرﻧﺟﻲ واﻟﺳﯾﻼن ‪ -‬ط ( و ) واﺟب اﻟﺷﺑﺎب ‪ -‬ط ( ) ‪( 2‬‬
‫‪ ) * .‬اﻟﻌﻧﺳﻲ ( * ) ‪ - 1150‬ﺑﻌد ‪ 1217‬ه = ‪- 1737‬ﺑﻌ د ‪ 1802‬مﺳ( ﻌﯾد ﺑ ن‬
‫ﺣﺳن ﺑن ﺳﻌﯾد اﻟﻌﻧﺳﻲ ‪ :‬ﻗﺎض ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھل ذﻣﺎر ) ﺑﺎﻟﯾﻣنوﻟ( ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء‬
‫ﻟﻠﻣﻧﺻور ) ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﻌﺑﺎس ( ﻓﻲ ﺑﻼد ) ﻋﺗﻣﺔ ( وﺑﻼد ) وﺻﺎب ( ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪،‬‬
‫وھ و‬ ‫اﻟﺗﺧ ﺎلومﻓﯾ( ﮫ ﺻ ﺎﺣب ﻧﯾ ل اﻟ وطر ‪:‬‬ ‫وء )اﻟﻧﺟ وم ﻓ ﻲ ﺑﺣ ث ﻗ‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ‬‫ﺿ‬
‫ﻛﺗﺎب ﺟﻠﯾل ﻣﺷﺗﻣل ﻋﻠﻰ ﺗﺣﻘﯾق ﺗﺧوم اﻻرض ) ‪ ) * . ( 3‬اﻟﺣﻠﺑﻲ ( * ) ‪1188‬‬
‫ﺣﺳ ( ن ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺛﻣ ﺎن * )‬ ‫‪ 1843‬م‬
‫‪ 1774‬ﺑ‪ -‬ن‬
‫‪ 1259 -‬ه ﺳ= ﻌﯾد‬
‫ﻌد ‪178 : 6‬‬ ‫نﺳ‬ ‫وطﺑﻘ‪204 : 1‬‬
‫ﺎت اﺑ‬ ‫ﺎن‬ ‫وﻓﯾ ) ‪ ( 1‬ﺎت اﻻﻋﯾ‬ ‫ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬ ‫ھ‬
‫ر ‪220 : 4‬‬ ‫واﺑ ‪272 : 4‬ن اﻻﺛﯾ‬
‫ﺎء‬ ‫وﺣﻠﯾ ‪ 11 : 4‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬
‫ذﯾب‬ ‫ذﯾب اﻟﺗﮭ‬ ‫وﺗﮭ‬
‫واﻟﻣﻌﺎرف ‪ 197‬واﻟطﺑري ‪ 93 : 8‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻣﻘﺗﻠﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 94‬ه ‪ .‬وﻗﯾلﻓ ‪ :‬ﻲ آﺧرھ ﺎ‬
‫أراد) اﻟﺣﺟ ﺎج ﻗﺗ ل ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن ﺟﺑﯾ ر ﻛ ﺎن‬ ‫‪ .‬واﻟﺑدء واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪39 : 6‬ﻟﻣ ﺎ‬
‫وﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ﺷﻘﻲ‪ :‬ﺑن ﻛﺳﯾر أﻟم أو ﻟ ك اﻟﻘﺿ ﺎء ‪ ،‬ﻓﺿ ﺞ أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ‬ ‫ﻗﺎل ﻟﮫ‬
‫ﻣن ﺟﻣﻠﺔ ﻣﺎ ﯾﺎ‬
‫وﻗﺎﻟوا ‪:‬ﻻ ﯾﺻﻠﺢ اﻟﻘﺿﺎء إﻻ ﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻘﺿﯾت أﺑﺎ ﺑردة وأﻣرﺗﮫ أن ﻻ ﯾﻘط ﻊ‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت‬ ‫أﻣرا دوﻧك ؟ ﻗﺎل ‪:‬ﺑﻠ ﻰ ( ‪2 ) .‬ﺗﻧ( وﯾر اﻻذھ ﺎن ‪83 : 4‬‬
‫‪ 298‬وﻣﺻﺎدر اﻟدراﺳﺔ ‪ 54 : 2‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ ‪3 ) . 145 : 29‬ﻧﯾ( ل اﻟ وطر‬
‫ب‪،‬‬ ‫ﻲ ﺣﻠ‬ ‫ﺣﻧﻔ‪.‬وﻧﺷ ﻲ ‪ .‬ﺄ ﻓ‬
‫ﻲ ﻋﺻ وﻟ رهد‬ ‫ﻓﻘﯾ‪. 5 : 2‬‬
‫اﻟﺣﻠﺑﮫ اﻟﺷ ﻲ ‪ :‬ﺎم ﻓ‬
‫وﻛﺎن ﻣن ﺗﻼﻣﯾذه ﻓﯾﮭﺎ ﻣﺣﻣد أﻣﯾن اﺑ ن ﻋﺎﺑ دﯾن ‪،‬‬ ‫واﺳﺗوطن دﻣﺷق ) ‪ 1227‬ه (‬
‫ﺧﻠﯾﺑﮭﺎل ‪.‬ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﻌﻣ ﺎدي إﺟﺎزاﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﺛﺑ ت ﺳ ﻣﺎه )‬ ‫ﺟﻣ ﻊ‬
‫وﺗوﻓﻲ‬
‫ﻋﻣﺎد اﻻﺳﻧﺎد ﻓﻲ إﺟﺎزات اﻻﺳﺗﺎذﻓ ‪ -‬ﻲخ (ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻛﺗ ﺎﻧﻲ ﺑ ﺎﻟﻣﻐرب ‪ ،‬وﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫ﻧﺣ و ‪ 680‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﻌﯾد ﺑ ن ﺣﻛ م ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺧ ط اﻟﺣﻠﺑ ﻲ ) ‪1‬ﺳ ( ‪) * .‬‬
‫ﻧﺣو ‪ 1281‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﺣﻛم أﺑو ﻋﺛﻣﺎن اﻻﻣوي ‪ :‬أﻣﯾر أﻧدﻟﺳﻲ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن أھل‬
‫وﺟﺎل ﺑﮭﺎ ﺑﺎﻓرﯾﻘﯾﺔ ودﺧ ل ﺟزﯾ رة ﻣﻧورﻗ ﺔ‬ ‫طﺑﯾرة ) ( ‪ Tavira‬ﻏرﺑﻲ اﻻﻧدﻟس ‪.‬‬
‫‪ Minorque‬دﯾن ﺑﮭ ﺎ وﺑﻐﯾرھ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺗ وﻟﻰ رﯾﺎﺳ ﺗﮭﺎ وﻋ ﻼ‬ ‫واﺧﺗ ل)أﻣ( ر اﻟﻣوﺣ‬
‫ﻗدره ‪ .‬وﻛﺎن ﺑﻌﯾد اﻟﮭﻣﺔ ‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎ ﺑﺎﻟﺣدﯾث وﻗرض اﻟﺷﻌر ‪.‬إﻻ أﻧﮫ ﺷدﯾد اﻟﻘﺳ وة‬
‫ﻣﺳﺗﮭﯾن ﺑﺎﻟدﻣﺎء ‪ .‬وطﺎﻟت رﯾﺎﺳﺗﮫ ﻧﺣو ﺧﻣﺳﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪.‬وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻧورﻗ ﺔ ) ‪. ( 2‬‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 1897‬م (ن ﺣﻣ‬ ‫دي ( * ) ‪ 1314 - . . .‬ه =ﺳ‪- . . .‬ﻌﯾد ﺑ‬ ‫*)‬
‫اﻟراﺷ‬
‫وﻓﻲ ﻓ ﻲ ﻣﯾﻧ ﺎء‬ ‫دي ‪ :،‬ﻣ ن إﺑﺎﺿ ﯾﺔ ﻋﻣﺗ ﺎن ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﺿ ل‬ ‫ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن ﺧﻠﻔ ﺎن اﻟراﺷ‬
‫إﺣ ‪ :‬داھﻣﺎ ﻧوﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ اﻟﻲ )رد ﻋﻠ ﻰ ﻣ ن‬ ‫ﻣطرح ) ﻗرب ﻣﺳﻘطﻟ ( ﮫ ﻣﻧظوﻣﺗ ﺎن‬
‫ﯾدﻋﻲ ﻗدم اﻟﻘرآن (واﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔﻣﯾﻻ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲاﻟ) دﻓﺎع واﻟﺟﮭ ﺎد ( ) ‪) * . ( 3‬ﺳ ﻌﯾد‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑن ﺣﻣﯾ د ﺑ ن‬ ‫ﺑن ﺣﻣﯾد ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 250‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 684‬م (‬
‫روان‬ ‫ﻣﺗرﺳ ل ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ أﺻ ﻌراءﻠﮫ ‪.‬ﻣ ن اﻟﻧﮭ‬ ‫ﻛﺎﺗ ﻋﺛﻣ ب ﺎن ‪:‬‬‫ﺳ ﻌﯾد ‪ ،‬أﺑ و‬
‫وارﯾﺦ‬ ‫ﻣﻧﺗﺧﺑ‪ ( 1‬ﺎت اﻟﺗ‬‫دھﺎﻗﯾن ‪ .‬ھ* ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬ ‫ﺎء اﻟ‬ ‫ن أﺑﻧ‬ ‫ط‪،‬ﻣ‬ ‫وﺳ‬
‫‪ 1259‬رس اﻟﻔﮭ ﺎرس ‪331 : 2‬‬ ‫‪ 662‬ﺑط وﻓﺎﺗ ﻓ ﮫ ‪:‬ﻲ رﻣﺿ ﺎن وﻓﮭ‬ ‫ﻟدﻣﺷ قوﺿ‬
‫ﺗﺣﻔ ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن‬ ‫وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1254‬؟ ‪( 2 ) .‬أﻋﻣﺎل اﻻﻋ ﻼم ‪( 3 ) . 316‬‬
‫‪ / . 287 : 2‬ﺻﻔﺣﺔ ‪ / 94‬وﻣوﻟده ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬ﺛم ﻛﺎن ﯾﺗﻧﻘل ﻓﻲ اﻟﺳﻛﻧﻰ ﺑﯾﻧﮭﺎ وﺑﯾن‬
‫أﻛﺛ ‪ .‬ر أﺧﺑ ﺎره ﻣﻧﺎﻗﺿ ﺎت ﻟ ﮫ‬ ‫وﻗﻠده اﻟﻣﺳﺗﻌﯾن اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ دﯾ وان رﺳ ﺎﺋﻠﮫ‬ ‫ﺳﺎﻣراء ‪.‬‬
‫ﺎﻋرة ‪ .‬ﺎن ﯾﻧﺣ و ﻓﯾ ﮫ ﻣﻧﺣ ﻰ اﺑ ن أﺑ ﻲ رﺑﯾﻌ ﺔ‬ ‫رﻗﯾاﻟﺷ ق ‪ ،‬ﻛ‬‫ﻣ وﺷﻊ ﻓﺿﻌره ل‬
‫وأﺿراﺑﮫ وﺟﻣﻊ ﻣﻌﺎﺻرﻧﺎ ﯾوﻧس ﺑن أﺣﻣد اﻟﺳﺎﻣراﺋﻲ اﻟﺑﻐدادي ‪ ،‬ﻣﺎ وﺟد ﻣن )‬
‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﺧﺎﺑﯾ ﺔ ( * ) ‪ 277 - . . .‬ه = ‪.‬‬ ‫رﺳﺎﺋﻠﮫ وأﺷ ﻌﺎره ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 987 - . .‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﺣﻣدون ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ أﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬ﻛﺎنورأﻋاﻟﻌ ﯾن اﻟﯾﻣﻧ ﻰ ﻓﻧﺑ ز‬
‫اﺧﺗﯾﺎراﺗﺎء ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ رﻗ ﺎع وﯾﺟﻌﻠﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﺧﺎﺑﯾ ﺔ ﯾﻧ وي أن‬ ‫دﺟﺎل داﻟﻔﻘﮭ‬
‫وﻛ ﺑﺎن ﯾﻘﯾ‬
‫ﻓﻠﻣﺎ ﻣﺎت وﺟدت اﻟﺧﺎﺑﯾﺔ ﻣﻣﻠوءة ﺑذﻟك وﻟم ﯾﺗﻔ رغ ﻟﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﯾﺟردھﺎ ‪ ،‬ﻋﻧد ﻓراﻏﮫ ‪.‬‬
‫ﻓﻘﯾل ﻟﮫ ‪ :‬ﺻﺎﺣب اﻟﺧﺎﺑﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ذرب اﻟﻠﺳﺎن ﻓﺻﯾﺣﺎ ﻣﻣﻠﻘﺎ ) ‪) * . ( 2‬ﺳ ﻌﯾد‬
‫ﺣﯾدر ( * ) ‪ 1376 - 1307‬ه = ‪ 1957 - 1890‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﺣﯾدر ﺑن إﺑراھﯾم‬
‫اﻟﻔﺗﻓ ﺎةﻲ‪.‬ﺑﻌﻠﺑ ك وﺗﻌﻠ م ﺑدﻣﺷ ق‬ ‫درﻣ‪ :‬ن أﻋﺿ ﺎء اﻟﻌرﺑﯾ وﻟ ﺔ د‬ ‫ﺣﻘ ﺣﯾوﻗﻲ ‪،‬‬
‫وﺗﺧرج ﺑﺎﻟﺣﻘوق ﻓﻲ اﺳطﻧﺑول وﺗﻌﯾن ﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﻣﺣﺎﻛم ﺛم ﻛﺎن اﺳﺗﺎذا ﻟﻠﺣﻘوق‬
‫ﺑدﻣﺷق ‪.‬ﻲ اﻟﻣﺣﺎﻣ ﺎة وﻛ ﺎن ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣ ؤﺗﻣر اﻟﺳ وري‬ ‫اﻟدﺳﺗورﯾﺔوﻋﻣل ﻓ‬
‫وﻋﺎون أﺧ ﺎه )ﯾوﺳ ﻋﻠف (ﻰ اﻻﺳ ﺗﻣرار ﺑﺈﺻ دار ﺟرﯾ دة )اﻟﻣﻔﯾ دوﻟ( ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ‬
‫ت ‪:‬ﻧﺑراﺳ ﺎ وھﺎﺟ ﺎ ﯾﻧﯾ ر اﻟﺳ ﺑل أﻣ ﺎم‬ ‫ﻛﺎﻧ ﻔﮭﺎ‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ﻗﺎل ﺣﺳن اﻻﻣ ﯾن ﻓ ﻲ وﺻ‬
‫واﻋﺗﻘﻠ ﮫ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺗﺎﺋﮭﯾن ‪ ،‬وﻛﺎن ﻗﻠﻣ ﮫ اﻟﻣﺣ رك ﻟﻠﮭﻣ م اﻟﻣﺛﯾ ر ﻟﻠﻌ زاﺋم ‪.‬‬
‫‪( 1925‬ﻋ ﺎد إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق ) ‪1937‬‬ ‫ﺛم‬ ‫أرواد وﻟﺟﺄ إﻟﻰ ﻣﺻر ﻓﻲ ﺛورة ﺳورﯾﺔ )‬
‫ﻋﺿ ﺎء ﻣﺟﻠ ( س اﻟﺷ ورى ‪ ،‬وﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻋ ن دﻣﺷ ق وﺗ رأس ﺑﮭ ﺎ ﻣﺟﻠ س‬
‫ﻌﯾد ﺑ ن ﻋﺑ د ﻣﺎﻟ ك ‪) * . 132‬‬ ‫اﻟﺷورى إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪( 3‬ﺳ‪ .‬ﻌﯾد اﻟﺧﯾ ﺳر =‬
‫ورد ‪( 2 ) . 228 : 2 : 3‬‬ ‫واﻟﻣ‪. 8‬‬
‫ﺎﻧﻲ ‪- 2 : 17‬‬ ‫اﻻﻏ‪( 1‬‬
‫ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬ ‫ھ‬
‫ﺗزﯾﯾن ﻗﻼﺋ د اﻟﻌﻘﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪) .‬ﻣ ‪3‬ن( ھ و ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪ 1951‬ص ‪246‬وﻣﻌ ﺎﻟم‬
‫وأﻋﻼم ‪ ) * 355‬اﺑن اﻟﻣﺳﯾﺣﻲ ( * ) ‪ 658 - . . .‬ه = ‪ 1260 - . . .‬م ( ﺳﻌﯾد‬
‫ﺑن أﺑﻲ اﻟﺧﯾر ﺑن ﻋﯾﺳﻰ اﻟﺣﺿ ﯾري اﻟﻧﺳ طوري ‪ ،‬أﺑ و ﻧﺻ ر ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن‬
‫ﺎﻟﺞ اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ اﻟﻧﺎﺻ ر ﻟ دﯾن‬ ‫ﻧﺎﻋﺔ ‪.‬‬
‫طﺑﯾب ‪ ،‬ﻣن اﻟﻣﺗﻣﯾزﯾن ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﻋ‬ ‫اﻟﻣﺳﯾﺣﻲ ‪:‬‬
‫ﺎﺣﺳ ﺎﻧﮫﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫وﺷه ﻔﻲ ﻋﻠ ﻰ ﯾ ده ‪ ،‬ﻓﻐﻣ ره ﺑ‬ ‫‪598‬‬‫ﷲ ) اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ( ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫اﻻﻗﺗﺿﺎب ( ﻓﻲ اﻟطب ‪ ،‬و ) اﻧﺗﺧﺎب اﻻﻗﺗﺿﺎب ( ) ‪) * . ( 1‬ﺳﻌﯾد ﻣﺣﺎﺳ ن (‬
‫ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣ ) د ﺳ ﺑ ﻌﯾدن( أﺑ‬ ‫* ) ‪ . . . - 1304‬ھ = ‪. . . - 1886‬ﺳم (أو ﻌﯾد‬
‫ﺔ‬ ‫د واﻟوﻓ ﺗﺧ ﺎة ‪.‬رج ﺑﻛﻠﯾ‬ ‫ﻘﻲ اﻟﻣوﻟ‬ ‫آل ﻣﺣﺎﺳوﻗﻲ ‪ ،‬ن ‪:‬‬
‫دﻣﺷ‬ ‫ن ﺣﻘ‬ ‫ر‪،‬ﻣ‬ ‫اﻟﺧﯾ‬
‫اﻟﺣﻘوق ﻓﻲ اﺳﺗﻣﺑول ‪ .‬ودرس اﻟﺣﻘوق ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬وﺗوﻟﻰ ﻧﻘﺎﺑﺔ اﻟﻣﺣﺎﻣﯾن وﺗﻘﻠد‬
‫ﺷرح ﻣﺟﻠﺔ اﻻﺣﻛ ﺎم اﻟﻌدﻟﯾ ﺔ‬ ‫وزارة اﻟداﺧﻠﯾﺔ ﺑﺿﻌﺔ ﺷﮭور ) ‪ ( 1928‬وﺻﻧف )‬
‫ﺛﻼﺛ ﺔ أﺟ زاء )‬ ‫‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ‪ ،‬و ) ﻣوﺟز اﻟﻘﺎﻧون اﻟﻣدﻧﻲ اﻟﺳوري ‪ -‬ط (‬
‫وھ و‬ ‫‪ 74‬ﺎدر اﻟدراﺳ ﺔ ‪350 : 3‬‬ ‫وﻣﺻ‬ ‫واﻟ ذﻛرﯾﺎت ‪: 1‬‬ ‫‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫ﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﺳﻌﯾد ﺑن اﺑراھﯾم ( ﺧطﺄ ‪ ( 1 ) .‬طﺑﻘﺎت اﻻطﺑﺎء ‪301 : 1‬واﻟﺑﺳ ﺗﺎﻧﻲ ‪1‬‬
‫‪ ( 2 ) . 69 :‬ﻣن ھو ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ‪ :‬طﺑﻌﺗﺎ ‪ 1949‬و ‪1951‬وأﻋﻼم اﻟﻌ رب ‪. 80‬‬
‫دارﻣﻲ‬ ‫و ‪ 155‬ه = ‪. . .‬ﺳ‪ 772 -‬م (‬
‫ﻌﯾد اﻟ‬ ‫اﻟ * ) دارﻣﻲ ( * ) ‪. .‬‬
‫ﻧﺣ ‪- .‬‬
‫اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺳوﯾد ﺑن زﯾد ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻏزل ﻣن اﻟﻣﻐﻧﯾن اﻟظرﻓﺎءﻣ ‪ .‬ن أھ ل‬
‫وﯾﻐﻧﯾﮭ نﺎ ‪.‬ﻣﺷ ﮭور ﺷ ﻌره ‪:‬ﻗ ) ل‬ ‫ﻛ ﺎن ﯾ ﻣﻛ ﻧظمﺔ ‪.‬اﻻﺑﯾ ﺎت وﯾﺿ ﻊ ﻟﺣﻧﮭ ﺎ ﻣ‬
‫وﻛ ﺎن ﯾﻐﻧﯾﮭﻣ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬ﻓﯾ ﺎض ( * )‬ ‫ﻟﻠﻣﻠﯾﺣﺔ ﻓﻲ اﻟﺧﻣﺎر اﻻﺳود ‪ -‬اﻟﺑﯾﺗﯾن (‬
‫ﺎﻧﻲ ‪.‬‬ ‫ﻌﯾد داود ﻓﯾ ﺻ ﺎض ‪:‬ﺣﻔﻲ ﻟﺑﻧ‬ ‫‪ 1394 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺳ ‪ 1974‬م (‬
‫رب (دﯾﺗروﯾ ت ﻣﯾﺷ وﺗﻐن ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ) ‪. ( 2‬‬ ‫ﻧﮭﺿ) ﺔ اﻟﻌ ﻓ ﻲ‬ ‫أﺻ در ﺟرﯾ دة‬
‫ﺳﻌﯾد اﻟدوﻟﺔ = ﺳﻌﯾد ﺑن ﺷرﯾف ‪ 392‬ﺳ* )ﻌﯾد ﺑ ن زﯾ د ( * ) ‪ 22‬ق ه ‪ 51 -‬ه‬
‫‪ 671‬من( ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻧﻔﯾ ل اﻟﻌ دوي اﻟﻘرﺷ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ - 600‬د ﺑ‬
‫ﺳ ﻌﯾد ﺑ =ن زﯾ‬
‫ھﺎﺟر إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﺷﮭد اﻟﻣﺷ ﺎھد ﻛﻠﮭ ﺎ إﻻ‬ ‫اﻷﻋور ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺧﯾﺎرھم ‪.‬‬
‫وھ و أﺣ د‬ ‫ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ‪.‬‬ ‫ﺑدرا وﻛﺎن ﻏﺎﺋﺑﺎ ﻓﻲ ﻣﮭﻣ ﺔ أرﺳ ﻠﮫ ﺑﮭ ﺎ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬
‫ﺎﻟﺔ ‪ .‬ﮭد اﻟﯾرﻣ وك‬ ‫اﻟﻌﺷ رة اﻟﻣﺑﺷ وﻛرﯾن )ﺎن‪3‬ﻣ( ن ذوي اﻟ رأي واﻟﺑﺳ وﺷ‬
‫ﻣوﻟده ﺑﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻟ‪ .‬ﮫ‬‫وﺣﺻﺎر دﻣﺷق ‪ .‬ووﻻه أﺑو ﻋﺑﯾدة دﻣﺷق ‪.‬‬
‫ﻓﻲ ﻛﺗ ب اﻟﺣ دﯾث ‪48‬ﺣ دﯾﺛﺎ ) ‪) * . ( 4‬اﻟﺷ واف ( * ) ‪ 811 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫ﻓﺎﺿ ل ﯾﻣﻧ ﻲ ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم اﻟﺷ واف ‪:‬‬ ‫‪ 1408 -‬م (‬
‫اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌﺔ دار اﻟﻛﺗب ‪( 2 ) . 50 - 45 : 3‬اﻻدﯾ ب ‪:‬ﯾﻧ ﺎﯾر ‪3 ) . 1974‬‬
‫( اﻟﻌﺷرة اﻟﻣﺑﺷرون ﺑﺎﻟﺟﻧﺔ ھم ‪ :‬أﺑو ﺑﻛر ‪ ،‬وﻋﻣر ‪ ،‬وﻋﺛﻣﺎن ‪ ،‬وﻋﻠﻲ ‪ ،‬وطﻠﺣﺔ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋ وف ‪ ،‬وﺳ ﻌد ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ‪ ،‬وﺳ ﻌﯾد ﺑ ن زﯾ د ‪،‬‬
‫وأﺑو ﻋﺑﯾدة ﺑن اﻟﺟراح ‪ ( 4 ) .‬طﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪ 275 : 3‬وإﺷراق اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ -‬خ‬
‫‪ 141‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪: 1‬‬ ‫‪ 127‬ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪: 1‬وﺣﻠ‬ ‫وﺗﮭ ‪.‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬وﺻ‬
‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪50‬‬ ‫‪ 95‬وذﯾل اﻟﻣذﯾل ‪ 14‬واﻟرﯾﺎض اﻟﻧﺿرة ‪ 306 - 302 : 2‬وﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ھ ﻟﮫ ) ﺷوارق اﻻﻧوار ﻓﻲ ذﻛر ﻣﺷﺎﯾﺦ اﻟﺻوﻓﯾﺔ اﻻﺧﯾﺎر ‪ -‬ط (ﻣﻧظوﻣﺔ ﻛﺑﯾ رة‬
‫ﻗﺻ ) ﺔ اﻟﻌﺳ ل ( ) ‪. ( 1‬اﻟﺷ* ) رﯾف ﺳ ﻌﯾد ( * ) ‪- 1085‬‬ ‫ﻋرﻓ ت ﺑﻘﺻ ﯾدة‬
‫ﺳﻌﯾد( ﺑن ﺳﻌد ﺑ ن زﯾ د ﺑ ن ﻣﺣﺳ نﻣ ‪ :‬ن أﻣ راء‬ ‫‪ 1129‬ه = ‪ 1717 - 1674‬م‬
‫إﻣرﺗﮭ ﺎ ﺧﻣ س ﻣ رات ‪ ،‬ﻛﻠﻣ ﺎ ﺗوﻻھ ﺎ‬ ‫ﻣﻛﺔ وأﺷراﻓﮭﺎ ‪.‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫوﻟﻓﯾﮭﻲ ﺎ ‪.‬‬
‫ﮫ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ت ﻣ دة إﻣﺎرﺗ ﮫ ﻛﻠﮭ ﺎ ﻋﺷ ر ﺳ ﻧﯾن وﺳ ﺑﻌﺔ أﺷ ﮭر ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻌﯾد مﺑ ( ن ﺳ ﻌﯾد اﻟﻔ ﺎرﻗﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟﻔ ﺎرﻗﻲ ( * ) ‪ 391 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺳ ‪1001‬‬
‫ﺗﻘﺳ) ﯾﻣﺎت اﻟﻌواﻣ ل وﻋﻠﻠﮭ ﺎ (‬ ‫ﻧﺣوي ‪ ،‬ﻣﺎت ﻣﻘﺗ وﻻ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪:‬‬
‫ﻓﻲ اﻟﻧﺣو ‪ ،‬و )ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻣﺳﺎﺋل اﻟﻣﺷﻛﻠﺔ ﻓﻲ أول اﻟﻣﻘﺗﺿب ﻟﻠﻣﺑ رد ‪ -‬خ (رأﯾﺗ ﮫ‬
‫اﻟﻛﺗ ب ﻣﺻ ورا ﻋ ن ﺷ ﮭﯾد ﻋﻠ ﻲ )‬ ‫ﻓﻲ اﻻﺳﻛو﷼ ) اﻟرﻗم ‪ ( 111‬دار‬
‫وﻣﻧﮫ ﻓﻲ‬
‫ﻠطﺎن ( * ) ‪ 1273 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪2516‬ﺳ‪( 3 ) ( 3 /‬‬
‫ﻌﯾد ﺑ‪ ) * .‬ن ﺳ‬
‫‪1856‬ﺑ م ن( ﺳ ﻠطﺎن ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد اﻟﺑوﺳ ﻌﯾديﺳ‪ :‬ﻠطﺎن ﻋﻣ ﺎن ‪.‬‬ ‫ﺳﻌﯾد‬
‫وﻟﯾﮭﺎ ﺑﻌد ﻣﻘﺗل ﻋﻣ ﺑﮫ )در ﺑ ن أﺣﻣ د (ﺳ ﻧﺔ ‪ ،1220‬هوأﻗ ﺎم ﺑﻣﺳ ﻘط ‪.‬وﻧﺷ ب‬
‫ﺎل ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ‪ ،‬ﻓﺑ ﺎﯾﻊ ﻟﺳ ﻌود ‪،‬‬ ‫ﻗﺗ ﺎل ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾناﻻﻣﺑﻌ ﺎمضﺳ ﻋﻣﻌود ﺑ‬
‫وﻧﻘ ض ﻋﮭ ده‬ ‫وأﺻﺑﺣت ﻣﺳﻘط وﺳﺎﺋر ﺑﻼد ﻋﻣﺎن ﺗﺎﺑﻌﺔ ﻟﻧﺟ د )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1223‬ه (‬
‫وﺗﺟ‪ .‬دد اﻟﻘﺗ ﺎل ﺑﯾﻧ ﮫ‬‫ﻓﺎﺳﺗﻧﺟد ﺑﺎﻻﻧﻛﻠﯾز ‪ ،‬واﺳﺗﻌﺎن ﺑ ﺑﻌض ﻣ راﻛﺑﮭم‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪1224‬‬
‫ﺳﻌودم ‪.‬اﺳ ﺗﻌﺎن ﺑﺣﻛوﻣ ﺔ إﯾ ران )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1225‬ه (‬ ‫وﺑﯾن ﻣﺟﺎورﯾﮫ ﻣن ﻋﻣﺎل ﺛ‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ‬ ‫ﻣراﺟ ‪ ( 1‬ﻊ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟ ﯾﻣن ‪( 2 ) . 197‬‬ ‫وﻗ ﺎﺗﻠﮭم *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬
‫داول‬ ‫‪167‬‬
‫ﻼم ‪ 109‬و ‪ 112‬و ‪ 117‬و ‪ 128‬و ‪ 136‬و ‪ 148‬و ‪ 165‬وواﻟﺟ‬ ‫اﻟﻛ‬
‫ﺎة ‪255‬‬ ‫وﺑﻐﯾ‪ 240‬ﺔ اﻟوﻋ‬
‫ب‪:4‬‬ ‫إرﺷ) ‪ ( 3‬ﺎد اﻻرﯾ‬‫ﯾﺔ ‪ 157‬و ‪. 158‬‬ ‫اﻟﻣرﺿ‬
‫واﻧﮭ ﺎدزم‪. ،‬ﻓﺄﺻ ﻠﺢ ﺑﻌ ض أﻣ ره ‪.‬‬ ‫واﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪. 381 : 1‬‬
‫وﻋ‬
‫إن رﻋﺎﯾ ﺎ‬ ‫‪ 1255‬ه ﺎء ﻓﯾﮭ ﺎ ‪) :‬‬‫ﻣﻌﺎھ ﺔدةﻣﺗﺟﺎ ﻊ ﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﺟ‬ ‫وﻋﻘ د رﯾ‬
‫ﺔ‬ ‫دﺧول واﻻﻗﺎﻣ‬ ‫ﻲ اﻟ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫ﺔ اﻟﻛﺎﻣﻠ‬ ‫ون اﻟﺣرﯾ‬ ‫ﺔ ﯾﻣﻧﺣ‬ ‫اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ‬
‫واﻟﻣﺗﺎﺟرة واﻟﻣرور ﻣﻊ ﺑﺿ ﺎﺋﻌﮭم ﻓ ﻲ ﺟﻣﯾ ﻊ أراﺿ ﻲ ﺻ ﺎﺣب اﻟﻌظﻣ ﺔ ﺳ ﻠطﺎن‬
‫وﻣﻌﻧﻰ ذﻟك ‪ ،‬وﻟو ﻣن ﺣﯾث اﻟﻣﺑ دأ ‪ ،‬أن ﺗﻔ ﺗﺢ أﻣ ﺎم‬ ‫ﻣﺳﻘط ( ﻗﺎل ﺟورج رﻧس ‪:‬‬
‫ﯾﺻر ﻛﺛﯾرون ﻣن زﻋﻣﺎء اﻟداﺧل ﻋﻠ ﻰ إﯾﺻ ﺎدھﺎ ﻓ ﻲ وﺟ وھﮭم‬ ‫طقﻣﻧﺎ‬
‫اﻻﺟﺎﻧب‬
‫واﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪ 1260‬ه ‪،‬‬ ‫ﺎ ﻋﻘ د ﻣﻌﺎھ‪ .‬دﺗﯾن ﻣ ﻊ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﯾن ‪ ،‬اﻻوﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪1222‬‬
‫وﻣﻌﺎھدة ﻣﻊ اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻻﻣﯾرﻛﺔ ﺳﻧﺔ ‪1249‬وﻗﻌﮭﺎ إدﻣوﻧد روﺑ رﺗس ‪Edmund‬‬
‫ت ﻣدﺗ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﻠطﻧﺔ أﻛﺛ ر ﻣ ن‬ ‫‪Roberts‬اﻟﻘﺻ ر اﻟﺳ ﻠطﺎﻧﻲ ﺑﻣﺳ‬
‫وطﺎﻟﻘط ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ‬
‫وﻣﺎت ‪.‬ﻓﻲ اﻟﺑﺣر ‪ ،‬ﻓﻲ ﺳﻔﯾﻧﺔ ﻛ ﺎن ﻗﺎﺻ دا ﺑﮭ ﺎ زﻧﺟﺑ ﺎر ‪ ،‬وﺣﻣ ل‬ ‫ﺧﻣﺳﯾن ﻋﺎﻣﺎ‬
‫إﻟ ﻰ زﻧﺟﺑ ﺎر ﻓ دﻓن ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن ﺟ ودي ( * ) ‪ 284 . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑم (ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺟ ودي ﺑ ن إﺳ ﺑﺎط * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﺑ ن‬ ‫‪897‬‬
‫وﺗﺣﻔ ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪219 - 185 : 2‬وﻛﺗ ﺎب‬ ‫ﺑﺷر ‪ 136 : 1‬و ‪ 142‬و ‪ 146‬و ‪154‬‬
‫ﮫ ‪ :‬أن‬ ‫وﻓﯾ‪69‬‬
‫ﺎر ‪: 1‬‬ ‫وﺻ‪31 - 27‬ﻔوة اﻻﻋﺗﺑ‬ ‫وﺑﻲ‬ ‫ﺎﺣل اﻟﺟﻧ‬ ‫ﺎن واﻟﺳ‬
‫اﻟﺳﻠطﺎن ﺳﻌﯾدا اﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ زﻧﺟﺑﺎر ‪ ،‬وﺷ ﺎد ﻓﯾﮭ ﺎ اﻟﺣﺻ ون ورﺗﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺟﻌﻠﮭ ﺎ‬
‫ﻛذا‪ ،-‬ﯾرﯾد اﻟﻣذھب اﻟﺣﻧﺑﻠ ﻲ اﻟ ذي ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫ﻣﻘر ﻣﻠﻛﮫ ‪ ،‬واﻋﺗﻧق اﻟﻣذھب اﻟوھﺎﺑﻲ‬
‫ﺳﻘط أﺣ د وﻟدﯾ ﮫ‬ ‫أھل ﻧﺟد ‪ -‬وأﻧﺷﺄ اﺳطوﻻ ﺑﺣرﯾﺎ ‪ ،‬وﻓﻲ آﺧر ﺣﯾﺎﺗﮫ وﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻣ‬
‫ﻣﺳ ﺗﻘﻼ ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ ﺗ وﻟﻰ اﻟزﻧﺟﺑ ﺎر وﻟ ده اﻵﺧ ر ﻣﺎﺟ اﺑدي ‪.‬ن إدرﯾ س‬
‫اﻟﺳﻌدي ‪ ،‬ﻣ ن ھ وازن ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺛﻣ أﻣﯾﺎن ‪:‬ر ﺛ ﺎﺋر ﻓ ﻲ اﻻﻧ ﯾﻌ‬
‫دﻟس ‪ .‬د ﻣ ن أدﺑ ﺎء‬
‫رأس اﻟﻘﯾﺳ ﯾﺔ ﺑﻌ د‬ ‫ﺟﺎﻋﺎ ﺑط ﻼ ‪ ،‬ﺟ وادا ‪ ،‬ﺧطﯾﺑ ﺎ ‪ ،‬ﺷ ﺗ ﺎﻋرا ‪.‬‬ ‫ﻛ ﺎناﻟﻣﻠﺷ وك ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺗل ﺳوار ﺑن ﺣﻣدون ) ﺳﻧﺔ ‪ 277‬ه ( واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﺣﺎﺿرة إﻟﺑﯾرة ‪ ،‬ﻓﺄﻗطﻌﮫ‬
‫ﻛورﺗﮭ ﺎﮫ ‪.‬ﺑﻌ ض أﺻ ﺣﺎﺑﮫ ﻏﯾﻠ ﺔ ﺑﺳ ﺑب اﻣ رأة ‪-‬‬ ‫اﻻﻣﯾر ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد وﻗﺗﻠ‬
‫وﯾﻘ‪ -‬ول اﺑ ن ﺣﯾ ﺎنﻓ ) ﻲ اﻟﻣﻘﺗ ﺑسإﻧ( ﮫ اﺳ ﺗﺧف‬ ‫ﻛﻣﺎ ﻓﻲ ﻛﺗﺎب اﻟﺣﻠﺔ اﻟﺳ ﯾراء‬
‫ﺑﺄﺻﺣﺎﺑﮫ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ دﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﻛﺑﯾران ﻣﻧﮭم ﺣﯾﻠﺔ ﻗﺗﻼه ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﻧﺳ ﺑوه إﻟ ﻰ أﻧ ﮫ أﺳ ر‬
‫وﻋزوا إﻟﯾﮫ أﺑﯾﺎﺗﺎ ﻣن اﻟﺷﻌر ﺟﻌﻠوھﺎ ذرﯾﻌ ﺔ إﻟ ﻰ ﻗﺗﻠ ﮫ‬ ‫اﻟﺧﻼف ﻟﻼﻣﯾر ﻋﺑد‪ ،‬ﷲ‬
‫ﻣﻧﮭﺎ ‪:‬ﻣ ) روان ﺧﻠ وا ﻣﻠﻛﻧ ﺎ إﻧﻣ ﺎ اﻟﻣﻠ ك ﻻﺑﻧ ﺎء اﻟﻌ رب (وﻗ ﺎل ‪:‬ﻛ ﺎن‬ ‫ﯾﺎ ‪،‬ﺑﻧ ﻲ‬
‫ﻗﯾﺎﻣﮫ ﺑﺄﻣر اﻟﻌرب ﺳﺑﻊ ﺳﻧﯾن ‪ ،‬وﻟم ﯾﻧﺗظم ﻟﮭم أﻣر ﺑﻌده ‪ .‬وﻗﺎل ﻓﻲ ﻣﻛﺎن آﺧر ‪:‬‬
‫ا ‪ ،‬وذﻟ ت اﻟﻌ رب ﺑﻌ د ﻣﻘﺗﻠ ﮫ وھﺎﻧ ت ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣوﻟ دﯾن اﻟﻣﻧﺎﺿ ﯾنﻠ ﻟﮭ م‬
‫ﺑﺣﺎﺿرة إﻟﺑﯾرة ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻛراﻣﻲ ( * ) ‪ 882 - . . .‬ه = ‪ 1477 - . . .‬م (‬
‫ﻣﻼﻟﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬ﻣ ن ﺣﻔ دة أﺑ ﻲ‬ ‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﻟﻛراﻣ ﻲ )آﻛاﻟﺳ رام (‬
‫ﺑﻛر اﺑن اﻟﻣﻌﺎﻓري دﻓﯾن ﻓﺎس ؟ ) ﻗﺎل ﻟﻲ اﻟﻣﺧﺗﺎر اﻟﺳوﺳﻲ ( ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻟﮫ‬
‫ﻋﻠم ﺑﺎﻻدب ‪ .‬ﻣن أھل ﺳوس ﺑﺎﻟﻣﻐرب ‪ .‬ﺻﻧف ﺗﺂﻟﯾف ﻛﺛﯾرة ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﺷﻛﻼت‬
‫اﻟﻘرآن ‪ -‬خ (ﻣﺧﺗﺻر ‪ ،‬ﻋﻧد اﻟﻔﻘﯾﮫ ﺑرﯾك ﺑن ﻋﻣر ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ﺗﻐﻠﻠ و )ﺑﺎﻟﺳ وس (‬
‫ﺿﻣن ﻣﺟﻣوع ‪ ،‬و ) ﺷرح اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻘﯾرواﻧﯾﺔ ‪ -‬خ ( ﻋﻧد اﻟﻣﺧﺗﺎر اﻟﺳوﺳﻲ ‪ ،‬و‬
‫ف)‬ ‫ﺔ أزارﯾ‬ ‫ﺧزاﻧ‬
‫ﺷك ( و )رح اﻟﺑ ﻓ ردةﻲ‪ -‬خ (‬ ‫ن ﻣﺎﻟ‬ ‫رح أﻟﻔﯾ ) ﺔ اﺑ‬ ‫ﺷ‬
‫ﺑﺎﻟﻣﻐرب ( و ) ﺷرح ﻣﺧﺗﺻر اﺑن اﻟﺣﺎﺟب ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش‬
‫ﺑس ‪ 31 - 29‬و ‪ 57‬و ‪( 2 ) . 123‬‬ ‫ﯾراء ‪258‬‬
‫واﻟﻣﻘﺗ‬ ‫اﻟﺣﻠ * ) ‪( 1‬ﺔ اﻟﺳ‬
‫‪(3‬‬
‫ص ‪ 9‬وس اﻟﻌﺎﻟﻣ ﺔ‬ ‫وﻣﺧطوط‪ 84‬ﺔ اﻟرﺣﻠ ﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﻣﻧﮭ ﺎ وﺳ‬ ‫ﺧ ﻼل ﺟزوﻟ ﺔ ‪: 2‬‬
‫‪ 178‬ودرة اﻟﺣﺟﺎل ‪ 472 : 2‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺣدود ‪ 899‬ﻗﻠت ‪ :‬ﺳﺄﻟت اﻟﻣﺧﺗﺎر‬
‫ﺔ ( * ) ‪ 392 - . . .‬ه = ‪ 1002 - . . .‬م (‬ ‫اﻟدوﻟ‬
‫ن = ﺳ* ) د ﻌﯾ‬ ‫ﻲﻋ‬ ‫اﻟﺳوﺳ‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑن ﺷرﯾف ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﺣﻣداﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿﺎﺋل ‪:‬ﻣن ﻣﻠوك اﻟدوﻟﺔ اﻟﺣﻣداﻧﯾ ﺔ‬
‫ﻓﻲ ﺣﻠب ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ) ﺳﻌد اﻟدوﻟﺔ ( ﺳﻧﺔ ‪381‬وﻟﻘ بﺳ) ﻌﯾد اﻟدوﻟ ﺔ (‬
‫ووﺟﮫ إﻟﯾﮫ اﻟﻌزﯾر ﺑ ﺎ ﺻ ﺎﺣب ﻣﺻ ر ﺟﯾﺷ ﺎ ﯾﻘ وده ﺑﻧﺟ وﺗﻛﯾن اﻟﺗرﻛ ﻲ )واﻟ ﻲ‬
‫ﻋﻠ ( ﻰ ﺣﻣ ص وﺣﻣ ﺎة ﻓ ﻲ طرﯾﻘ ﮫ ‪ ،‬وﺣﺻ ر‬ ‫ﺗوﻟﻰ ز‬
‫دﻣﺷ ق ﻣ ن ﻗﺑﻓﺎﺳ ل اﻟﻌزﯾ‬
‫ﻓﻌ رض ﻋﻠﯾ ﮫ ﺳ ﻌﯾد اﻟدوﻟ ﺔ أﻣ واﻻ ﻛﺛﯾ رة وأن ﯾﻛ ون ﻓ ﻲ طﺎﻋ ﺔ‬
‫ﺄﺑﻰ ﺑﻧﺟ وﺗﻛﯾن إﻻ دﺧ ول ﺣﻠ ب‬ ‫اﻟﻌزﯾز )وﻛﺎن ﻓﻲ طﺎﻋﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﯾن ‪ ،‬ﻛﺄﺑﯾﻓ ﮫ (‬
‫‪33‬وﺿﻌﻔوا ‪ ،‬ﻓﻠﺟ ﺄ ﺳ ﻌﯾد اﻟدوﻟ ﺔ إﻟ ﻰ أﺳ وأاﻟﺧط ط‬ ‫ﻓﺎﺗﺣﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ أھﻠﮭﺎ‬
‫ﯾوﻣﺎ ‪،‬‬
‫وﺗﻛﯾن ‪،‬‬ ‫ﺎﺗﻠﮭم ﺑﻧﺟ‬ ‫ﺄﻗﺑﻠوا (‪ ،‬وﻗ‬
‫ﻠﯾﺑﯾﯾن‬ ‫ﺎﻟروم )‬
‫اﻟﺻﻓ‬ ‫ﺗﻧﺟدا ﺑ‬ ‫ﺎ ‪ ،‬ﻣﺳ‬ ‫وأﻓظﻌﮭ‬
‫وﺗﻌددت اﻟوﻗﺎﺋﻊ إﻟﻰ أن ﻣﺎت ﺳﻌﯾد اﻟدوﻟﺔ ﻣﺳﻣوﻣﺎ ﺑﺣﻠب ھ و وزوﺟﺗ ﮫ ) ‪. ( 1‬‬
‫* ) ﺷﻘﯾر ( * ) ‪ 1353 - 1285‬ه = ‪ 1934 - 1868‬م ( ﺳﻌﯾد ﺷﻘﯾر ) ﺑﺎﺷﺎ ( ‪:‬‬
‫ﻼث‬ ‫وت ‪ ،‬رودرس ﻓﯾﮭ ﺎ ﺛ‬ ‫ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ ﺑﺑﯾ‬ ‫ﺄدب ﻟﺑﻧم ﻓ ﺎﻧﻲﻲ ‪.‬اﻟﺟﺎﻣﻌ‬
‫ﻣﺗ ﺗﻌﻠ‬
‫ﻛﺗﺎبب) اﻟﻌ رف ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﺻ رف ‪ -‬ط (ﻋﺎوﻧ ﮫ‬ ‫ﺳﻧوات ووﺿﻊ ﻟطﻼﺑﮭﺎ طﯾ‬
‫اﻟﺗﻘ دم اﻟ ذاﺗﻲ ‪-‬ﻓ طﻲ( طرﯾﻘ ﺔ ﺟﻣﯾﻌ ﺔ ﻋرﻓ ت‬ ‫ﻓﯾﮫ ﯾوﺳف أﻓﺗﯾﻣوس ‪ .‬وﻛﺗب )‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬‫ﻏﺎﯾﺗﮭﺎ ﺗﻌﻠ ﯾم اﻟﻧ ﺎس ﺑﻌﺿ ﮭم ﺑﻌﺿ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ أﻣﯾرﻛﺎ ﺑﺎﺳم ) اﻟﺷﺗﻛدﯾﺔ (‬
‫وﻋﯾﻧ ﮫ اﻻﻧﻛﻠﯾ ز ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺻر ﻋﺎم ‪1889‬ﻓﺷﺎرك ﻓﻲ ﺗﺣرﯾر ﺟرﯾ دة ط‬
‫اﻟﻣﻘ م ﻣ دة ‪.‬‬
‫ﺑﻌض اﻟوظﺎﺋف إﻟﻰ أن ﻛﺎن ﻣدﯾرا ﻋﺎﻣﺎ ﻟﺣﺳﺎﺑﺎت ﺣﻛوﻣﺔ اﻟﺳودان ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ھﺎﻣش ‪ = * ( 1‬ذﻟك ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬ﺧطﺄ ‪ ،‬وﻋﻧدﻧﺎ اﻟﺷﮭر واﻟﯾوم ‪.‬وﻋﻧﮫ أﺧذت ظ ﺑط‬
‫واﻧظ ر اﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪: 4‬‬ ‫) اﻟﻛراﻣﻲ ( ‪ ( 1 ) .‬زﺑدة اﻟﺣﻠب ‪192 - 185 : 1‬‬
‫وﺧﻠﯾ ل‬ ‫اﻟﻔﺿ ﺎﺋل ﺑ ن ﺳ د ﻌاﻟدوﻟ ﺔ ( ‪) .‬ﻣ ‪( 2‬رآة اﻟﻌﺻ ر ‪265 : 2‬‬ ‫أﺑ و‪) 294‬‬
‫ﺛﺎﺑت ﻓﻲ اﻟﻣﻘطم ‪ 26‬دﯾﺳﻣﺑر ‪ 1934‬وﺳرﻛﯾس ‪ ) * . 1135‬اﺑن إدرﯾس ( * ) ‪.‬‬
‫‪917‬ﺻم ( ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن إدرﯾ سﻣ ‪ :‬ن‬ ‫‪305 - . .‬ﺳه = ‪.‬ﻌﯾد‪ .‬ﺑ‪ - .‬ن‬
‫وﻟﻰ‪ .‬اﻻﻣ ﺎرة ﺑﻌ د وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫ ) ‪( 262‬‬ ‫أﺻﺣﺎب ﻣدﯾﻧﺔ ) ﻧﻛورﻓ ( ﻲ اﻟﻣﻐ ﺗ رب‬
‫وﺧﺎﻟﻔﮫ ﺻﻘﺎﻟﺑﺔ أﺑﯾﮫ ) ﻋﺑﯾده وﻋﺗﻘﺎؤه (ﻓﺣﺎﺻرھم ﺳﺑﻌﺔ أﯾﺎم ﻓﻲ ﻗﻠﻌﺔ اﻟﺻ ﻘﺎﻟﺑﺔ‬
‫وأراد ‪.‬اﻟﻌﺑﯾ دﯾون إدﺧﺎﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ﺷ ﯾﻌﺗﮭم ﻓ ﺄﺑﻰ ‪.‬‬ ‫) ﻗرب ﻧﻛور ( وظﻔر ﺑﮭم ﻓﻘﺗﻠﮭم‬
‫ﺄﻣره‬ ‫ﺎھرت ﯾ‬ ‫وس (ﺑﺗ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻋﺎﻣﻠ‬
‫ن ﺣﺑ‬ ‫ﺎﻟﺔ )ﺑ‬
‫ﻰ‬ ‫ﻣﺻإﻟ‬‫دي‬ ‫دﷲ اﻟﻣﮭ‬ ‫ب ﻋﺑﯾ‬ ‫ﺗ‬
‫واﺳ ( ﺗﺑﺎح ﻋﺳ ﻛر‬ ‫ﺔ ﺳ ﻌﯾد ﻓﻧ ﺎزل ﻣﺻ ﺎﻟﺔ ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻧﻛ ور ودﺧﻠﮭ ﺎ ) ‪305‬‬ ‫ﺑ‬
‫ﺳﻌﯾد وﻗﺗﻠﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌﯾد ﯾﺎﺳﯾن ( * ) ‪ 1257 = . . .‬ه = ‪ 1841 - . . .‬م‬
‫ﯾﻣن ‪.‬ﺎن ﻣﺗﺻ وﻓﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺛﺎﺋر ‪ ،‬ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟ ﻛ‬ ‫( ﺳﻌﯾد ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﯾﺎﺳﯾن اﻟﻌﻧﺳﻲ ‪:‬‬
‫ﺷﺎر (رت ﺟﻣﺎﻋﺗ ﮫ ‪ ،‬وﺗﺣﺻ ن ﻓ ﻲ )اﻟ دﻧوة (وﺗﻠﻘ بإﻣ) ﺎم اﻟﺷ رع‬ ‫ﺑﻠد ) وﻛﺛ‬
‫وﻧﺻ ب اﻟ وﻻة ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻣطﮭر ‪ ،‬اﻟﻣﮭدي اﻟﻣﻧﺗظر (وﺿرب ﻧﻘد اﻟﻔﺿﺔ ﺑﺎﺳ ﻣﮫ ‪،‬‬
‫وﻛ ( ﺎن ھ ذا ﻓ ﻲ )‬ ‫ﺑﻌض اﻟﺑﻼد ‪ ،‬وﺟﮭز ﺟﯾﺷﺎ ﻟﻣﻘﺎﺗﻠﺔ اﻟﮭﺎدي ) ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد‬
‫ﯾرﯾم ( ﻓﻧﺷﺑت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ﺣروب اﻧﺗﮭت ﺑظﻔر اﻟﮭﺎدي وﻗﺗل ﺳﻌﯾد ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ ) إب (‬
‫ﻧﺣ و ‪ 624‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 3‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫) ‪2‬ﺳ ( ‪* .‬ﻌﯾد) ﺑ ن اﻟﻌ ﺎص ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑن اﻟﻌﺎص ﺑ ن أﻣﯾ ﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د ﺷﻣس ‪ ،‬أﺑ و أﺣﯾﺣﻣ ﺔن‪ :‬ﺳ ﺎدات أﻣﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬
‫ﯾﺎدة ‪.‬‬ ‫ن اﻟﺳ‬ ‫اﻟﻌﻣﺎﻣ ﺔﺔﻋ(‬
‫ذو ) ﻛﻧﺎﯾ‬
‫ﺎﺑﺔ ( و‬ ‫ذو )اﻟﻌﺻ‬‫ﮫ‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﯾﻘ ﺔ ‪.‬ﺎل ﻟ‬
‫ﻣﻌﻣم ‪ ،‬ﯾرﯾدون أﻧﮫ ﻣﺳ ؤول ﻋ ن ﻛ ل ﺟﻧﺎﯾ ﺔ ﯾﺟﻧﯾﮭ ﺎ ﺟ ﺎن‬ ‫ﺗﻘول ‪:‬‬‫واﻟﻌربﻓﻼن‬
‫ﻌﯾد ‪:‬إذا اﻋ ﺗم ﻟ م ﯾﻌ ﺗم أﺣ د ﻣ ن ﻗ رﯾش ﺣﺗ ﻰ ﯾﻧ زع‬ ‫ﻋﺷﯾرﺗﮫ ‪.‬ﺳ وﻗﯾل‬
‫ﻣن ﻛ ﺎن‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻐ رب اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪- 174‬‬ ‫ﻋﻣﺎﻣﺗ ﮫ ‪ ،‬أو ﻟ م ﯾﻌ ﺗم *ھ) ﺎﻣش ‪( 2‬ﺗ * ) ‪( 1‬‬
‫واﻟﻣﻘﺗط ف ﻣ ن ﺗ ﺄرﯾﺦ اﻟ ﯾﻣن ‪. 197‬ﻗرﺷ ﻲ‬ ‫‪( 2 ) . 176‬ﻧﯾل اﻟ وطر ‪226 : 2‬‬
‫وﺟ د ﺳ ﻌﯾد‬ ‫وھو واﻟد ﻋﻣ رو اﺑ ن ﺳ ﻌﯾد )اﻻﺷ دق ( ) ‪( 1‬‬ ‫ﺑﻌﻣﺎﻣﺔ ﻋﻠﻰ ﻟوﻧﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺑن اﻟﻌﺎص ) اﻵﺗﯾﺔ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ﺑﻌد ھذه (وﻓﻲ اﻟﻣؤرﺧﯾن ﻣن ﯾﺧﻠط ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ‪.‬وﻣ ن‬
‫أﺧﺑﺎرهذھب إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ﻓﻲ ﺗﺟﺎرة ‪ ،‬ﻓﺣﺳﺑﮫ ﻋﻣرو ﺑن ﺟﻔﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎل ﻓ ﻲ ذﻟ ك‬ ‫أﻧﮫ‬
‫دوه ‪.‬ﺎش إﻟ ﻰ ﻣ ﺎ‬ ‫ﺷﻌرا وﺻل إﻟﻰ ﺑﻧﻲ ﻋﺑد ﺷﻣس ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻌوا ﻣ ﺎﻻ ﻛﺛﯾ را واﻓﺗ ﻋ‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن اﻟﻌ ﺎص (‬ ‫ﺑﻌد ظﮭور اﻻﺳﻼم ‪ ،‬وﻣﺎت ﻋﻠﻰ دﯾن اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ص اﺑ ن‬ ‫‪679‬اﻟﻌم ( ﺎص ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن اﻟﻌ ﺎ‬ ‫‪ - 624‬ن‬‫* ) ‪59 - 3‬ﺳه = ﻌﯾد ﺑ‬
‫ﺎﺗﺣﯾن ‪ .‬ﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫رﺑ‬ ‫أﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬اﻻﻣ ويﺻاﻟﻘرﺷﺣﺎﺑﻲﻲ‪: ،‬ﻣ ن اﻻﻣ راء اﻟ وﻻة اﻟﻔ‬
‫ﻋﺛﻣ‪ .‬ﺎن اﻟﻛوﻓ ﺔ وھ و ﺷ ﺎب ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ ﺑﻠﻐﮭ ﺎ ﺧط ب‬ ‫اﻟﺧطﺎب‬
‫ﺣﺟر ﻋﻣر ﺑن ووﻻه‬
‫ﻓﻲ أھﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻧﺳﺑﮭم إﻟﻰ اﻟﺷﻘﺎق واﻟﺧ ﻼف ‪ ،‬ﻓﺷ ﻛوه إﻟ ﻰ ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗدﻋﺎه إﻟ ﻰ‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﻓﯾﮭﺎ إل أن ﻛﺎﻧت اﻟﺛورة ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻓداﻓﻊ ﺳﻌﯾد ﻋﻧﮫ وﻗﺎﺗل دوﻧﮫ إﻟ ﻰ‬
‫أن ﻗﺗل ﻋﺛﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﺧ رج إﻟ ﻰ ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم إﻟ ﻰ أن وﻟ ﻲ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ اﻟﺧﻼﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﮭ د‬
‫وأﺣ د اﻟ ذﯾن‬ ‫وھو ﻓ ﺎﺗﺢ طﺑرﺳ ﺗﺎن ‪.‬‬ ‫إﻟﯾﮫ ﺑوﻻﯾﺔ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺗوﻻھﺎ إﻟﻰ أن ﻣﺎت ‪.‬‬
‫وﺻﻔﯾن ‪.‬ﺎن ﻗوﯾ ﺎ ‪ ،‬ﻓﯾ ﮫ ﺗﺟﺑ ر‬ ‫ﻛﺗﺑوا اﻟﻣﺻﺣف ﻟﻌﺛﻣﺎن ‪ .‬اﻋﺗزل ﻓﺗﻧﺔ اﻟﺟﻣل وﻛ‬
‫وﻣﺎ‪ .‬زاﻟت آﺛﺎر ﻗﺻره ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺷﺎﺧﺻ ﺔ إﻟ ﻰ اﻟﯾ وم‬ ‫وﺷدة ‪ ،‬ﺳﺧﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﺻﯾﺣﺎ‬
‫‪ .‬ﻗﯾل ‪ :‬ﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 53‬ه ‪ ،‬وﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ‪-‬ﺣوادث ﺳ ﻧﺔ ‪- 59‬‬
‫) ﻓﯾﮭﺎ ﺗوﻓﻲ ﺳﻌﯾد ﺑن اﻟﻌﺎص اﻻﻣوي ﻋﻠﻰ اﻟﺻﺣﯾﺢ ( ‪.‬وأﺧﺑﺎره ﻛﺛﯾ رة ‪.‬وﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻣؤرﺧﯾن ﻣ ن ﯾﻣ زج ﺑﻌﺿ ﮭﺎ ﺑﺄﺧﺑ ﺎر ﺟ ده ‪ ،‬اﻟﻣﺗﻘدﻣ ﺔ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫رف ‪) :‬ﻰ أن ﻋﻣ رو اﻻﺷ دق ﻟ ﯾس اﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن‬ ‫ذھبولاﻟ اﻟﻣﺷﺑﻌض إﻟ‬
‫ﯾﻘ‬ ‫ﯾ‬
‫اﻟﻌﺎص اﻟﻣﺗوﻓﻰ ﻧﺣو ‪ 3‬ه ‪ ، .‬واﻟﻣﻠﻘب ﺑﺎﻻﻛﺑر ‪ ،‬وإﻧﻣﺎ ھو اﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن اﻟﻌﺎص‬
‫أﺧﺑ ﺎر اﻟﺳ ﻧﺔ ‪، ( 59‬‬ ‫‪ ،‬اﻟﻣﺗوﻓﻰ ‪ ،59‬هواﻟﻣﻠﻘ ب ﺑﺎﻻﺻ ﻐرﺷ) ذرات اﻟ ذھب ‪:‬‬
‫وأن ﻋﻣرو اﻻﺷدق وﻓد ﻋﻠﻰ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﻓﺎﺳﺗﺻ ﻐره ‪ ،‬وﻗ ﺎل ﻟ ﮫ ‪:‬إﻟ ﻣﻰ ن أوﺻ ﻰ‬
‫إن أﺑﻲ أوﺻﻰ إﻟﻲ ‪ ،‬وﻟم ﯾ وص ﺑ ﻲﻓﻘ‪ .‬ﺎل ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪:‬‬ ‫ﺑك أﺑوك ﯾﺎ ﺑﻧﻲ ؟ ﻓﻘﺎل ‪:‬‬
‫إن اﺑن ﺳﻌﯾد اﻻﺷدق ‪ ،‬ﻓﻠﺻق ﺑﮫ ھذا اﻟﻠﻘب ( ‪( 2 ) .‬أﻣﺛﺎل اﻟﻣﯾ داﻧﻲ ‪127 : 1‬‬
‫ﯾن ‪97 : 3‬‬ ‫واﻟﺑﯾ‪ 231‬ﺎن واﻟﺗﺑﯾ‬
‫وب‬ ‫وﺛﻣ‪ 3759‬ﺎر اﻟﻘﻠ‬‫ﺔ‬ ‫ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ‬ ‫واﻻﺻ‬
‫وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ . 131 : 6‬ﺗرﺟﻣﺗﮫ ‪ ،‬ﻗﺑل ھذه ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺎﻣر‬
‫ﻲ‬ ‫ذﯾم اﻟﺟﻣﺣ‬ ‫نﺣ‬ ‫‪ 641‬م ( ﺎﻣر ﺑ‬‫( * ) ‪. . .‬ﺳ ‪ 20 -‬هﻌﯾد= ﺑ‪- . . .‬ن ﻋ‬
‫اﻟﻘرﺷﻲ ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟوﻻة ‪ .‬ﺷﮭد ﻓﺗﺢ ﺧﯾﺑر ‪ ،‬ووﻻه ﻋﻣر إﻣرة ﺣﻣص ﺑﻌد‬
‫اﻓﺗﺗﺎح اﻟﺷﺎم ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬ﻛﺎن ﻣﺷﮭورا ﺑﺎﻟزھد ‪ ،‬وﻟﮫ ﻓﯾﮫ أﺧﺑ ﺎرا ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺳﻌﯾد اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ ( * ) ‪ 321 - . . .‬ه = ‪ 933 - . . .‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن ﻗﯾس‬
‫ورﯾﺔﺑﻌ( د وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫﺳ) ﻧﺔ ‪ 280‬ه (‬ ‫وران )ﻲ ﺳوﻟﯾﮭ ﺎ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﮭﺎﺑﻲ ‪ :‬ر ﺣ‬
‫اﻟﺷ أﻣﯾ‬
‫وﻛﺎﻧ ت إﻗﺎﻣﺗ ﮫ ﺑﻣدﯾﻧ ﺔ )‬ ‫وﻓﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ھ ﺎﺟم اﻟﻘراﻣط ﺔ ﺣ وران ﻓﻘ ﺎﺗﻠﮭم وﺻ دھم ‪.‬‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻌﯾد *ﺑ ) ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺳ‪.(3‬‬ ‫ﺎت ( وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ )‬ ‫أذرﻋ وﺗ‬
‫ﺳﻌﯾد( ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﺣﺳ ﺎن ﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ‪:‬‬ ‫‪ 115‬ه ؟ = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 734‬م‬
‫ﻌراء اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ اﻟﺷ ﺟرﯾﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺳ ﻛﺎن اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ وھ ورةو‪.‬آﺧ ر ﻣ ن‬
‫أﺟد ﻣ ن أرخ ﻟوﻓﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﺗﯾ ت ﺑﮭ ﺎ ﺗﺧﻣﯾﻧ ﺎ ‪. .‬وﻓ ﻲ‬ ‫ﺣﺳﺎن ‪.‬‬
‫ﻋرﻓﻧﺎ ﻣن أﺑﻧﺎء وﻟم‬
‫ﺑﯾﺗ ﺛ ﺎ م زاد ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﺳ ﺎن ‪ ،‬ﺑﯾ ت ﻟ ﮫ ‪ ،‬زاد ﻋﻠﯾ ﮫ اﺑﻧ ﮫ ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪،‬‬
‫وھذا ﻣ ن اﻟط رف ) ‪) * . ( 4‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ﺳﻌﯾد ‪ ،‬ﺑﯾﺗﺎ آﺧر ‪.‬‬
‫‪ 19‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬ ‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ 3261‬وطﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪: 5‬وﺗﮭ‬
‫وآﺛﺎر اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ورة ‪ ،‬ﻟﻼﻧﺻ ﺎري ‪37‬‬ ‫‪ 145 - 131‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ‪266 : 2‬‬
‫وﺻ ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة‬ ‫‪ ( 2 ) .‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 51 : 4‬واﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪147 - 145 : 6‬‬
‫ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫‪35‬‬ ‫ﻼم ‪: 2‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫وﺗ ﺎء ‪244 : 1‬‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ‬ ‫وﺣﻠﯾ ‪273 : 1‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬
‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ 3263‬وﻧﺳب ﻗرﯾش ‪( 3 ) . 399‬اﻟﺷ دﯾﺎق ‪4 ) . 43‬اﺑ( ن اﻟﺷ ﺟري‬
‫‪ 109‬ﻌر واﻟﺷ ﻌراء‬ ‫‪ 568‬ﺔ اﻵﻣ ل ‪: 3‬واﻟﺷ‬ ‫واﻟﺳ ﻣطوﺑﻐﯾ‬ ‫واﻟﺑرﺻ ﺎن ‪69‬‬ ‫‪136‬‬
‫اﻧظر وﺗرﺟﻣﺔ ﺣﺳ ﺎن ﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 267 ، 266‬وﯾﺎﻗوت ‪ 111 : 2‬و ‪160 : 4‬‬
‫اﻻﻋﻼم ‪ 188 : 2‬وﻓﯾﮭﺎ أﺳﻣﺎء اﻟﺷﻌراء ﻣن آﺑﺎﺋﮫ وﺑﻧﯾﮫ ‪ ،‬وآﺧرھم ھذا ‪ ) * .‬أﺑو‬
‫ﻌﯾد مﺑ ( ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﺷ ﯾﺑﺔ ( * ) ‪ 156 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺳ ‪773‬‬
‫ﷲ اﻟزﺑﯾدي ‪ :‬ﻗﺎﺿﻲ اﻟري ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﺛﻘﺔ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻌﯾد ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫ﺳﻌﯾد اﻟﺟﻣﺣﻲ ( * ) ‪ 176 - 104‬ه = ‪792 - 722‬ﺳ م (‬
‫وھ و ﻣ ن‬ ‫ﻣﻧﺷ‪ .‬ﺄه ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﺿ ﻲ ﺑﻐ داد‬ ‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﺑن ﺟﻣﯾل اﻟﺟﻣﺣﻲ ‪:‬‬
‫ﻌﯾد اﺑ ن ﻋﺑ د رﺑ ﮫ ( * ) ‪ 342 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ) ‪. ( 2‬ﺳ * )‬
‫ط ب‪،‬‬ ‫ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد رﺑ ﮫ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ :‬ﺑﯾ‬ ‫‪ 953‬م (‬
‫أرﺟ وزةﻓ ( ﻲ‬ ‫أﺧ ﻲ ﺻ ﺎﺣب اﻟﻌﻘ د اﻟﻔرﯾ دﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫أﻧدﻟﺳ نﻲ ‪.‬‬
‫ﺎﻋر ‪ ،‬و اﺑ‬
‫ﺷ وھ‬
‫وﻣﺟرﺑ ﺎت ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ﺑدﻣﺷ ق ‪.‬‬ ‫ﺎﻟﯾق‪ -‬خ (‬
‫اﻻﻗراﺑﺗﻌ ﺎذﯾن‬‫اﻟط ب ‪ ،‬و )‬
‫وﻛﺎن ﻣﻧﻘﺑﺿﺎ ﻋن اﻟﻣﻠوك ﻟم ﯾﺧدم أﺣدا ﻣﻧﮭم ‪.‬وﻋﻣﻲ ﻓﻲ أواﺧر أﯾﺎﻣ ﮫ ) ‪. ( 3‬‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫* ) ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ( * ) ‪ 167 - 90‬ه = ‪ 783 - 709‬م (‬
‫اﻟﻌزﯾز اﻟﺗﻧوﺧﻲ اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣﻓﻘﯾ د ‪:‬ﮫ دﻣﺷ ق ﻓ ﻲ ﻋﺻ رهﻛ ‪ .‬ﺎن ﺣﺎﻓظ ﺎ‬
‫ﯾس ‪:‬ﺑﺎﻟﺷ ﺎم أﺻ ﺢ ﺣ دﯾﺛﺎ ﻣﻧ ﮫ ) ‪) * . ( 4‬‬ ‫ﺣﻧﺑ ل‬ ‫ﺣﺟﺔ ‪.‬اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د ﺑ ن ﻟ‬ ‫ﻗﺎل‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪2 ) . 56 : 4‬ﺗﮭ( ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪. 55 : 4‬‬
‫) ‪ ( 3‬طﺑﻘﺎت اﻻطﺑﺎء ‪ 44 : 2‬وﻟم ﯾذﻛر وﻓﺎﺗﮫ ‪ .‬واﻟدﯾﺑﺎج ‪ 124‬وھو ﻓﯾﮫ ) ﺳﻌﯾد‬
‫وﺳﻣﺎه اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﯾﺎض ‪ ،‬ﻓﻲ ﺗرﺗﯾب اﻟﻣدارك ‪ ،‬اﻟﺟ زء اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬خ ‪:‬‬ ‫ﺑن أﺣﻣد (‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد رﺑ ﮫ ﺑ ن ﺳ ﺎﻟموﻗ( ﺎل اﻟﻘﺎﺿ ﻲﺗ ‪ :‬وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫)‬
‫ﯾﻣ ﺎ ﻗ ﺎل اﺑ‪342‬ن ﻋﻔﯾ ف ‪ ،‬وﻗ ﺎل اﺑ ن اﻟﻔرﺿ ﻲﺳ‪ :‬ﻧﺔ ‪4 ) . ( 356‬ﺗ ( ذﻛرة‬
‫اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 23 : 1‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪) * . 152 : 6‬اﻟﻧﯾﻠ ﻲ ( * ) ‪420 - 353‬‬
‫‪ 1029‬من (ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻧﯾﻠ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺳ ﮭل ‪:‬‬ ‫ھ = ‪- 964‬ﺳﻌﯾد ﺑ‬
‫ﺣﻛﯾم ‪ ،‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟطب واﻟﻣﻌﻘوﻻت ‪ ،‬ﺷﺎﻋر أدﯾب ‪ .‬ﻣن أھل ﻧﯾﺳﺎﺑور ‪ .‬ﻣﺎت ﻓﺟﺄة‬
‫ﺗﻠﺧﯾص ﺷرح ﻓﺻ ول ﺑﻘ راط (‬ ‫‪ .‬ﻟﮫ ) ﺷرح ﻣﺳﺎﺋل ﺣﻧﯾن ( ﻋدة ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و )‬
‫واﻟﻧﯾﻠ ﻲ‬ ‫رازي ‪.‬ﻏﯾ ر ذﻟ ك ‪.‬‬ ‫وس ‪ ،‬ﻣ ﻊ ﻧﻛ ت ﻣ ن ﺷ رح أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر اﻟ وﻟ ﮫ‬
‫ﻧﺳ ﺑﺔ إﻟ ﻰ ﺗﺟ ﺎرة اﻟﻧﯾ ل وﺻ ﻧﺎﻋﺗﮫ ) ‪1‬ﺳ ( ‪* .‬ﻌﯾد) ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 328‬ه = ‪ 940 - . . .‬م (ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﺑوب ‪ ،‬ﻣن ﻗ رﯾش‬
‫رة ﻓﻲ اﻟدﯾﺎر اﻟﻌﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪،‬‬‫‪ :‬أﺣد أﺋﻣﺔ اﻻﺑﺎﺿﯾﺔ ﻓﻲ ﻋﻣﺎن ‪ .‬ﺑوﯾﻊ ﻋﻠﻰ أﺛر ﻓﺗن ﻛﺛﯾ‬
‫واﺳﺗﻘر ﻟﮫ اﻻﻣر ﺣواﻟﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 320‬ه ‪ .‬وﻛﺎن ﻓﻘﯾﮭﺎ ﻋﺎﻟﻣﺎ ﺑﺎﻟدﯾن ‪ ،‬ﺣﺳﻧت ﺳﯾرﺗﮫ‬
‫ﻧﺟ م اﻟ دﯾن‬ ‫واﺳﺗﺷ ﮭد ﻓ ﻲ إﺣ دى اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫واطﻣﺄن اﻟﻧﺎس ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﺣرﯾ ري‬ ‫اﻟدھﻠﻲ ( * ) ‪ 749 - 712‬ه = ‪ 1349 - 1312‬م (‬
‫ﻟﺧﯾ ور ا‪ ،‬ﻧﺟ م اﻟ دﯾنﺣ‪ :‬ﺎﻓظ ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫اﻟﮭﻧ دي اﻟ دھﻠﻲ ‪ ،‬أﺑ‬
‫ف‬ ‫ﺎة ‪255‬‬
‫وﻛﺷ‬ ‫وﺑﻐﯾ‪ 218‬ﺔ اﻟوﻋ‬‫ﺄﻣون ‪: 11‬‬ ‫ﺔ دار اﻟﻣ‬ ‫ﺎء ‪ ،‬طﺑﻌ‬ ‫م اﻻدﺑ‬ ‫ﺟ‬
‫اﻟظﻧون ‪ 1668 : 2‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺣﻛﻣﺎء اﻻﺳﻼم ‪ 108‬وﺳﻣﺎه ) ﺑﻛر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز (‬
‫ﻧﺷ ﺄ‬ ‫ﻛﻣ ﺎ ﻓ ﻲ ﯾﺗﯾﻣ ﺔ اﻟ دھر ‪) . 308 : 4‬ﺗﺣﻔ‪ ( 2‬ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪. 223 - 219 : 1‬‬
‫وﻓﻰ ﮫ‪ .‬ﺗ ﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬‫وارﺗﺣل إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬وأﻗﺎم ﺑدﻣﺷق إﻟ ﻰ أن ﺗ ﻟ‬ ‫ﺑﺑﻐداد ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺗت اﻻﻛﺑﺎد ‪ ،‬ﻓﻲ واﻗﻌﺔ ﺑﻐداد ( وﻣﺟﻣوع ) ﺗراﺟم ‪ -‬خ ( ﻟﺑﻌض أﻋﯾﺎن دﻣﺷق‬
‫وﺑﻐداد ‪ ،‬ﻣﻧﮫ ﻧﺳﺧﺔ ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ ﻋﺎﺑدﯾن ﺑدﻣﺷق ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌﯾد اﻟﺷرﺗوﻧﻲ ( *‬
‫ﯾﺧﺎﺋﯾ ﻣ ل ﺑ ن‬ ‫ﻌﯾد مﺑ ( ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫) ‪ 1330 - 1265‬ه = ‪- 1849‬ﺳ ‪1912‬‬
‫اﻟﯾﺎس اﺑن اﻟﺧوري ﺷﺎھﯾن اﻟراﻣﻲ ‪ :‬ﻟﻐوي ﺑﺎﺣث ‪ ،‬ﻣن أھل ﺷرﺗون ) ﺑﻠﺑﻧﺎن (‬
‫وﻟد ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ ﻋﺑﯾﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺛ م ﻋﻛ ف ﻋﻠ ﻰ ﺗ درﯾس اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬
‫ﺔ اﻟﯾﺳ وﻋﯾﯾن ﺑﺑﯾ روت ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ ﺗﺻ ﺣﯾﺢ ﻣطﺑوﻋ ﺎﺗﮭم اﺛﻧ ﯾن وﻋﺷ رﯾن‬
‫وھو ﻣﻌﺟم ﻟﻐ وي ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬أﺛره اﻟﺑﺎﻗﻲ ﻛﺗﺎب ) أﻗرب اﻟﻣوارد ‪ ،‬وذﯾﻠﮫ ‪ -‬ط (‬
‫روح ﻋﻠ ﻰ ﻛﺗ ﺎب ﺑﺣ ث اﻟﻣطﺎﻟ ب ‪ -‬طﻓ ( ﻲ اﻟﺻ رف‬ ‫وﻟ ﮫ )‬‫ﺛﻼﺛﺔ ﻣﺟﻠدات ‪.‬ﺷ‬
‫واﻟﻧﺣ و ‪،‬اﻟﺷو ) ﮭﺎب اﻟﺛﺎﻗ ب ‪-‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﺗرﺳ ل ‪،‬اﻟﺳو ) ﮭم اﻟﺻ ﺎﺋب ‪ -‬ط (‬
‫ﻣط ﺎﻟﻊ اﻻﺿ واء ‪ -‬ط ( و )اﻟﻐﺻ ن * )‬ ‫اﻧﺗﻘد ﻓﯾﮫ ﻏﻧﯾﺔ اﻟطﺎﻟ ب ﻟﻠﺷ دﯾﺎق ‪ ،‬و )‬
‫‪ 65‬ل طﺑﻘ ﺎت اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪،‬‬ ‫ذﯾل ﺗ ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ‪ ،‬ﻟﻠﺣﺳ ﯾﻧﻲوذﯾ‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫وﺷ ذرات اﻟ ذھب ‪. 163 : 6‬اﻟرطﯾ ب‬ ‫ﻟﻠﺳﯾوطﻲ ‪ 356‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪134 : 2‬‬
‫‪ -‬ط ( و ) ﻧﺟدة اﻟﯾراع ‪ -‬ط ( اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﺣو )داﺋق اﻟﻣﻧﺛ ور واﻟﻣﻧظ وم ‪ -‬ط‬
‫ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ إﺣ دى ﺿ واﺣﻲ ﺑﯾ روت ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﻌﯾد ﺑ ن‬ ‫( اﻟﺟزاء اﻻول ﻣﻧﮫ ‪.‬‬
‫‪ 750‬م (ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ( * ) ‪ 132 - . . .‬ه = ‪.‬ﺳ‪- . .‬ﻌﯾد ﺑ‬
‫ﻣوران ‪ :‬أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻣروان ‪ ،‬ﻣن أھل دﻣﺷق ‪.‬ﻛﺎن ﺣﺳن اﻟﺳﯾرة ﻣﺗﻌﺑ دا ‪.‬‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﻋ ﺎﻣﻼ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫وﻟﻲ اﻟﻐزو ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ أﺧﯾﮫ ھﺷ ﺎم ‪ ،‬ووﻟ ﻲ ﻓﻠﺳ طﯾن ﻟﻠوﻟﯾ د‬
‫اﻟﻣوﺻل ) وإﻟﯾﮫ ﺗﻧﺳب ﺳوق ﺳﻌﯾدوﻗﺗﻓﯾﮭﺎل( ﯾ وم ﻧﮭ ر أﺑ ﻲ ﻓط رس )ﻗ رب‬
‫اﻟرﻣﻠﺔ ‪ ،‬ﺑﻔﻠﺳطﯾن ( وﻛﺎن ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ﺳﻌﯾد اﻟﺧﯾر ‪ .‬وھو اﻟذي ﺣﻔر )ﻧﮭر ﺳ ﻌﯾد (‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ( * ) ‪. .‬‬ ‫ﺑﻘرب اﻟرﻗﺔ ‪ ،‬وأﻗﺎم اﻟﻌﻣران ﻓﯾﻣﺎ ﺣوﻟﮫ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻧﺣ ﻌﯾدو ﺑ‪682‬نم (ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن ﻋﻔ ﺎن اﻻﻣ وي‬ ‫ﺳ‪-‬‬‫ﻧﺣ و ‪ 62‬ه = ‪. . .‬‬ ‫‪-.‬‬
‫ﻣﻘﺗ ﮫلوﻓ د ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺎﺗﺣﯾن ﻓ‪ .‬ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ وﺑﻌﺔ ‪ .‬د أﺑﯾ‬
‫ﻲ ‪ ،:‬ﻣ ن اﻟﻔ ﻧﺷ ﺄ‬ ‫اﻟﻘرﺷ وال‬
‫‪ 56‬ه ﻣرﻗﻧد ‪ ،‬وأﺻ ﯾﺑت ﻋﯾﻧ ﮫ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺗﺢ ﺳ‬
‫ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﺎن ﻓﻔ‬
‫‪،‬‬ ‫ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ وﻻه ﺧراﺳ‬
‫وﻋزل ﻋن ﺧراﺳﺎن ﺳﻧﺔ ‪ . 57‬وﻟﻣﺎ ﻣﺎت ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬اﻧﺻرف إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬ﻓﻘﺗﻠﮫ‬
‫أﻋﻼج ﻛﺎن ﻗدم ﺑﮭم ﻣن ﺳﻣرﻗﻧد ) ‪ ) * . ( 3‬اﺑن اﻟﺳﻛن ( * ) ‪ 353 - 294‬ه =‬
‫‪ 964 - 907‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن اﻟﺳﻛن اﻟﺑﻐدادي ‪ ،‬أﺑو ﻋﻠﻲ ‪ :‬ﻣن‬
‫م‬ ‫وﻣﻌﺟ‪425‬‬
‫ف ‪: 41‬‬ ‫اﻟﻣﻘﺗط‪( 1‬‬
‫دﯾث ‪ ) * .‬ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬ ‫ھ‬ ‫ﺎظ اﻟﺣ‬
‫‪ 153‬ب ﻗ رﯾش ‪165‬‬ ‫ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬وﻧﺳ‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1112‬ﺗﮭ‪( 2 ) .‬‬
‫وﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ‪ 341 : 8‬واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 161 : 5‬وﻓﯾﮫ ‪:‬ﻣﻣن ﻗﺗل اﻟﺳ ﻔﺎح‬
‫ﺑﻧﮭ ر أﺑ ﻲ ﻓط ﺳرسﻌﯾد) ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ‪،‬كوﻗﯾإﻧ ﮫل ﻣ‪ :‬ﺎت ﻗﺑ ل ذﻟ كوﻓ( ﻲ‬
‫ﻣوﺿ ‪ :‬ﻊ ﻗ رب اﻟرﻣﻠ ﺔ ‪ ،‬وﺑ ﮫ ﻛﺎﻧ ت‬ ‫ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ‪ ) 333 : 8‬ﻧﮭر أﺑﻲ ﻓطرس‬
‫وﻗﻌﺔ ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﺑ ن اﻟﻌﺑ ﺎس ﻣ ﻊ ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ﻓﻘ ﺗﻠﮭم ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﺎﻛر ‪154 : 6‬‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫‪141‬‬ ‫رﯾش ‪ 111‬و‬
‫ذﯾب اﺑ‬ ‫وﺗﮭ‬ ‫بﻗ‬ ‫ﻧﺳ ( ‪( 3 ) .‬‬
‫‪132‬‬
‫زل ﺑﻣﺻ ر وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫وﺧزاﻧﺔ اﻻدب ‪ 320 : 1‬وﺷذراتﻟ ا ذھب ‪ : 1‬ﻧ‪. 61‬‬
‫ﻛﺎن )أﺣد اﻻﺋﻣﺔ اﻟﺧﻔ ﺎظ ‪ ،‬واﻟﻣﺻ ﻧﻔﯾن اﻻﯾﻘ ﺎظ ‪ ،‬رﺣ ل‬ ‫ﻗﺎل اﺑن ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪:‬‬
‫وطوف ‪ ،‬وﺟﻣﻊ وﺻﯾف ( ‪ .‬ﻟﮫ )اﻟﺻﺣﯾﺢ اﻟﻣﻧﺗﻘ ﻰﻓ ( ﻲ اﻟﺣ دﯾث ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن أﺑ ﻰ ﻋروﺑ ﺔ‬ ‫اﺑن أﺑﻲ ﻋروﺑﺔ ( * ) ‪ 156 - . . .‬ه = ‪ 773 - . . .‬م (‬
‫ﻣﮭران ‪ ،‬اﻟﻌدوي ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬اﻟﺑﺻري ‪ ،‬أﺑو اﻟﻧﺿر ‪ :‬ﺣﺎﻓظ ﻟﻠﺣدﯾث ‪ ،‬ﻟم ﯾﻛن ﻓﻲ‬
‫ورﻣ ﻲ ﺑﺎﻟﻘ در ‪.‬‬ ‫زﻣﺎﻧﮫ أﺣﻔظ ﻣﻧﮫ ‪ .‬ﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ ‪:‬إﻣﺎم أھل اﻟﺑﺻرة ﻓﻲ زﻣﺎﻧ ﮫ ‪.‬‬
‫اﺧ ﺗﻠط ﻓ ﻲ آﺧ ر ﻋﻣ ره ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ﻋﺷ ر اﻟﺛﻣ ﺎﻧﯾنﻟ ‪ .‬ﮫ ﻣﺻ ﻧﻔﺎت ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﺣﺎﻣدي ( * ) ‪ 973 - . . .‬ه = ‪ 1565 - . . .‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫اﻟﺣﺎﻣدي ‪:‬ب ﻣ ن ﺷ ﻌراء اﻟﻣﻐ رب ‪.‬أﺛﻧ ﻰ‬ ‫أدﯾ‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ ،‬أﺑو ﻋﺛﻣﺎن اﻻﯾﺳﻲ‬
‫ﻣﺗر ﺟﻣوه ﻋﻠﻰ‬
‫وﻛﺎن‪ .‬ﻓﻲ ﺷﺑﺎﺑﮫ ﻣن ﻛﺗ ﺎب اﻟ دواوﯾن ﻓ ﻲ دوﻟ ﺔ )اﻟﺳ ﻌدﯾﯾن (ﻗ ﺎل‬ ‫أدﺑﮫ وﺷﻌره‬
‫اﻟﺳوﺳدﯾواﻧﻲ ‪ :‬ﺎ ﺟﺎﻣﻌ ﺎ وإﻧﻣ ﺎ ظﻔرﻧ ﺎ ﺑﻘﺻ ﺎﺋد ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎر ﻟ ﮫ‬‫اﻟﻣﺧﺗ رف‬‫ﻟ م ﻧﻌ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ ﻲﺔ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻣ ؤرخ اﻟﻣﻧ وﻧﻲ‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ ﻓ‬
‫ﻗ ﺎت ﺑﺧ ط ﻗ دﯾم ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ وﺟ دت‬
‫‪ 11‬ر ﺑﮭ ﺎ ﻣ ن ﺷ ﻌره وﺟﻌﻠﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )‬ ‫ﻣطﺎﻟﻊ ظﻔ‬
‫اﻟﻣﻛﻧﺎﺳﻲ ‪ .‬وأورد ﻗﺻﯾدة‬
‫اﻟﻛرﻣ ﻲ ( * ) ‪ 1353 - 1267‬ه =‬ ‫اﻟﻣﺗرﻋ ﺎت ﻓ‪ -‬خ (ﻲ ﺧزاﻧﺗ ﮫ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور اﻟﻛرﻣﻓﻘﯾ ﻲﮫ ‪ ،:‬ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء‬ ‫‪1935‬نم (‬ ‫‪- 1851‬‬
‫ﻌﯾد ﺑ‬ ‫ﺳ‬
‫اﻻدﺑﺎء ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ طول ﻛرم ) ﺑﻔﻠﺳطﯾن ( وﺗﻔﻘﮫ ﻓﻲ اﻻزھر )ﺑﻣﺻ ر‬
‫ﺎرك ‪.‬ﻓ ﻲ اﻟﺣرﻛ ﺔ اﻟﻘوﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺣﻛ م ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﻣﺟﻠ س‬ ‫وﺷﺑﻠ ده‬‫(وﺗوﻟﻰ اﻻﻓﺗﺎء ﻓﻲ‬
‫ﻻﺑ ‪ .‬ن‬ ‫ﺎن ‪ -‬خ‬ ‫ﺳﮫ ( ﻧﺔ ‪ 1915‬ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﺗﺑﯾ(‬ ‫ﺑﻌﺎﻟﯾ‬
‫ﻲ)‬ ‫اﻟﻌرﻓ‬
‫ﺎظ ‪140 : 3‬‬ ‫ذﻛرة اﻟﺣﻔ‬ ‫ﺎﻛر ‪154 : 6‬‬
‫وﺗ‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫دﯾناﺑ‪.‬‬
‫ذﯾب‬ ‫وﺗﮭ اﻟ‬
‫ر‬ ‫ﻧﺎﺻ‬
‫واﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪ ( 2 ) . 20‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 63 : 4‬وﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪: 1‬‬
‫‪. ،130‬واﻛﺗﻔ ﻰ ﺑﺳ ﺟﻧﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻗﻠﻌ ﺔ‬ ‫ﺑﺎﻻﻋ‪ : 2‬دام‬
‫‪) . 387‬ﺧ ‪( 3‬ﻼل ﺟزوﻟ ﺔ‬
‫اﻟﺷ ﻌﺑﺔ اﻻوﻟ ﻰ‬ ‫وﺑﻌد اﻧﻘﺿﺎء اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻋﻣ ل ﻓ ﻲ )‬ ‫دﻣﺷق ‪ ،‬ﻟﻛﺑر ﺳﻧﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﺷ( ﻌﺑﺔ اﻟﺗ ﻲ ﻛﺎﻧ ت ﻧ واة اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ‬ ‫وھ ﻲ‬
‫ﺄﻟﯾف‬ ‫ﺑدﻣﺷ ﺔقواﻟﺗ‬‫ﻟﻠﺗرﺟﻣ‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ ‪ .‬ﺛم ﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء ھذا اﻟﻣﺟﻣﻊ ‪ ،‬وﻧﺎب ﻋن رﺋﯾﺳﮫ ﻣدة ‪.‬وﺳﺎﻓر إﻟ ﻰ‬
‫ﻋﻣﺎن ﺳﻧﺔ ‪ 1922‬ﻓﻛﺎن ﻓﯾﮭﺎ ) ﻗﺎﺿﻲ اﻟﻘﺿﺎة ( إﻟﻰ ‪ 1926‬وﻋﺎد إﻟﻰ طوﻟﻛرم ‪،‬‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫واﺿﺢ اﻟﺑرھﺎن ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠ ﻰ أھ ل اﻟﺑﮭﺗ ﺎن ‪ -‬ط (‬ ‫ﻓﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫ﻧﺷ ر‬ ‫اﻻﻋ‪ ،‬و )ﻼم ﺑﻣﻌ ﺎﻧﻲ اﻻﻋ ﻼم ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﺗﺻ وف ‪ ،‬ﻧﺷ رھﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1292‬ه‬
‫ﺎﻧﻲ ( ) ‪ . ( 1‬ﺳ* ) ﻌﯾد‬ ‫ﺔ اﻟﻣﺟﻣ اﻟﻣﺟﻠ ﻊ ) دﯾن اﻻول واﻟﺛ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ‬ ‫ﻼﻓ‬ ‫ﺳﻠﺳ‬
‫رو‬ ‫ﻌﯾدمﺑ ( ن ﻋﻣ‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬ﺳ د ‪730‬‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬د ‪ 112‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﻲ(*)‪...‬‬ ‫اﻟﺣرﺷ‬
‫وھو اﻟ ذي ﻗﺗ ل ﺷ وذب‬ ‫اﻟﺣرﺷﻲ ‪ :‬ﻗﺎﺋد ‪ ،‬ﻣن اﻟوﻻة اﻟﺷﺟﻌﺎن ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﺷﺎم ‪.‬‬
‫اﻟﺧﺎرﺟﻲ ‪ ،‬وﻓﺗك ﺑﻣن ﻣﻌﮫ ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪ 101‬ه ‪ .‬ووﻻه اﺑن ھﺑﯾرة ﺧراﺳﺎن ﺳﻧﺔ ‪103‬‬
‫ھﺛم‪ .‬ﺑﻠﻎ اﺑن ھﺑﯾرة أﻧﮫ ﯾﻛﺎﺗب اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ وﻻ ﯾﻌﺗرف ﺑﺈﻣﺎرﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻌزﻟ ﮫ وﺳ ﺟﻧﮫ ‪.‬‬
‫ﺛم أﺧرﺟﮫ ﺧﺎﻟد اﻟﻘﺳري وأﻛرﻣﮫ ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓوﻻه ھﺷﺎم ﻏ زو اﻟﺧ زر )‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 112‬ه ( ﻓرﺣل إﻟﻰ أرﻣﯾﻧﯾﺔ ‪ .‬ﺛم أﻣره ھﺷﺎم ﺑﺎﻟﻌودة إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻌﺎدﻗ ‪ .‬ﺎل اﺑ ن‬
‫ﺣزم ‪ :‬ووﻟده ﺑﺄرﻣﯾﻧﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﺗﻘﯾﺎ ﺑطﻼ وﺻﻔﮫ اﺑن ھﺑﯾرة ﺑﻔﺎرس ﻗﯾس ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ‬
‫إﻟﻰ اﻟﺣرﯾش ﺑن ﻛﻌب ﺑن رﺑﯾﻌ ﺔ ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺑرذﻋ ﻲ ( * ) ‪ 292 - . . .‬ه =‬
‫‪ 905 - . . .‬م (ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻋﻣﺎر ‪ ،‬أﺑو ﻋﺛﻣ ﺎن * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﻛﻠﻣ ﺔ ﻋ ن أﺻ ﻠﮫ ﻓ ﻲ ﺗرﺟﻣ ﺔ اﺑﻧ ﮫ‬ ‫ﻋﺎﻣ ﺎر ‪61‬‬
‫ﻣﺟﻣ (ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ ﻓ ﻲ ﺧﻣﺳ ﯾنواﻧظ‬
‫وﯾﻼﺣظ أن وﻓﺎﺗ ﮫ ﻛﺎﻧ ت ﻓ ﻲ ﺷ ﮭر ذي اﻟﺣﺟ ﺔ‬ ‫اﻻﻋﻼم ج ‪1‬‬
‫‪،‬‬ ‫أﺣﻣد ﺷﺎﻛر ‪ ،‬ﻓﻲ‬
‫واﻧظر ﻣﺣﺎﺿرات ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﻌر اﻟﺣ دﯾث ‪19‬‬ ‫‪ 1353‬وأﺧطﺄ ﻣن ﺟﻌﻠﮭﺎ ‪ 52‬أو ‪54‬‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب‬ ‫‪ ( 2 ) .‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 26 : 5‬و ‪ 39‬و ‪ 43‬و ‪60 - 58‬‬
‫اﻻزدي اﻟﺑرذﻋ ﻲﻣ ‪ :‬ن‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ ر ‪. 308‬‬ ‫وﺗﮭ ‪271‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪162 : 6‬‬
‫ق‬ ‫ﺑرذﻋ ﺑﺄﻗﺻ ﺔ ( ﻰ أذرﺑﯾﺟ ﺳ ﺎن ‪.‬ﻣﻊ ﺑدﻣﺷ‬ ‫ﻰ)‬ ‫ﺎظ اﻟﺣ ﻧﺳ دﯾث ‪.‬ﺑﺗﮫ إﻟ‬ ‫ﺣﻔ‬
‫اﻟﺿﻌﻔﺎء واﻟﻛذاﺑون واﻟﻣﺗروﻛون ﻣ ن أﺻ ﺣﺎب اﻟﺟ دﯾث ‪-‬‬ ‫وﻏﯾرھﺎ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )‬
‫ورﻗ ﺔ ) ‪1‬ﺳ ( ‪* .‬ﯾد )ﺑ ن ﻏﺎﻟ ب ( * ) ‪ 307 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫خﻓ ( ﻲ ‪40‬‬
‫اﻟﻣﻌﺗﺿدﺎ اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪،‬‬
‫ﺑ‬ ‫‪ 919‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻏﺎﻟب ‪ ،‬أﺑو ﻋﺛﻣﺎن ‪ :‬طﺑﯾب ‪ ،‬ﺧدم‬
‫وﺣظﻲ ﻋﻧده ‪ ،‬واﺷﺗﮭر ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ‪.‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺑﻐ داد ) ‪* . ( 2‬ﺳ) ﻌﯾد ﻋﻘ ل ( *‬
‫‪1916‬نم (ﻓﺎﺿ ل ﺑ ن ﺑﺷ ﺎرة ﻋﻘ ل ‪:‬‬ ‫‪- 1888‬‬
‫ﻌﯾد ﺑ‬ ‫) ‪ 1334 - 1306‬ه ‪ -‬ﺳ‬
‫ﻌر ‪ .‬د ﻓ ﻲ اﻟ داﻣور )‬‫ﺻﺣﺎﻓﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺷ ﮭداء اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ ﻋﮭ د اﻟﺗ ركﻟ ‪ .‬ﮫ ﺷ وﻟ‬
‫ﺗﻣﺛﯾﻠﯾﺛ ﯾنم ‪.‬ﺳ ﺎﻓر إﻟ ﻰ اﻟﻣﻛﺳ ﯾك ‪،‬‬
‫وﺗﻌﻠ ( م ﺑﺑﯾ روت ‪ ،‬وﻧظ م رواﯾﺗ ﯾن ﺗ‬ ‫ﺑﻠﺑﻧﺎن‬
‫أﺳ ﺑوﻋﯾﺔ ‪ ،‬ﻣ دة‬ ‫ﺻ دى اﻟﻣﻛﺳ ﯾك (‬ ‫وﻟﮫ ﻣن اﻟﻌﻣ رﺳ‪18‬ﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺻ در ﺟرﯾ دة )‬
‫ﻧﺻف ﺳﻧﺔ ‪ .‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﯾروت ﻓﺄﺻدر ﺟرﯾدة )اﻟﺑﯾ رق (ﻓﺄﻏﻠﻘﺗﮭ ﺎ * )ھ ﺎﻣش‬
‫‪ 278‬رس اﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪:‬اﻟﻘﺳ م‬ ‫‪( 1 ) * ( 2‬ﺗذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪ : 2‬وﻓﮭ‬
‫اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن اﻟﺟزء اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ 95‬وﯾﺎﻗوت ‪ 560 : 1‬واﻧظر اﻟﺗراث ‪( 2 ) . 412 : 1‬‬
‫وال (‬ ‫اﻻﺣ‬
‫دة )‬ ‫ر ﺟرﯾ‬ ‫وﻟﻰ ﺗﺣرﯾ‬ ‫‪. 231‬ﻓﺗ‬
‫ﺎء ‪ : 1‬ﺔ ‪،‬‬‫ﺎت اﻻطﺑ اﻟﺣﻛوﻣ‬ ‫طﺑﻘ‬
‫ﻓﺎﻻﺻﻼح ‪ ،‬ﻓﺎﻻﺗﺣ ﺎد اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪-‬‬ ‫ﻓﺄﻗﻔﻠت ‪ ،‬واﺷﺗرك ﻓﻲ ﺗﺣرﯾر ) ﻟﺳﺎن اﻟﺣﺎل (‬
‫وﻛﻠﮭﺎ ﻣن اﻟﺟراﺋد اﻟﻛﺑرى ﺑﺑﯾروت ‪ .‬واﻧزوى ﻓﻲ ﻗرﯾﺗﮫ ) اﻟداﻣور ( ﺑﻌد ﻧﺷوب‬
‫ﺎء ﻣﻣﻠﻛ ﺔ ﻋرﺑﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣﻻوﻟﺔ ا ﻰ ‪ ،‬ﻓﺄﻋﺗﻘواﺗﮭ ل ‪.‬م ﺑﺎﻟﺳ ﻌﻲ إﻟإﻧﺷ ﻰ )‬
‫ﻣﺳﺗﻘﻠﺔ (ﻓﺄﻋدم ﺷﻧﻘﺎ ﺑﺑﯾ روت ) ‪) * . ( 1‬أﺑ واﻟﺑﺧﺗري ( * ) ‪ 82 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯾدم (ﺑن ﻓﯾ روز اﻟط ﺎﺋﻲ ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺑﺧﺗ ريﺛ ‪ :‬ﺎﺋر ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪702 - . .‬‬
‫ﻓﻘﮭﺎء أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﺛﻘﺔ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ .‬روى ﻋن اﺑن ﻋﺑﺎس وطﺑﻘﺗﮫ ‪ .‬وﺛﺎر ﻋﻠﻰ‬
‫اﻟﺣﺟﺎج ‪ ،‬ﻣﻊ اﺑن اﻻﺷﻌث ‪ ،‬ﻓﺟ ﺎءه اﻟﻘ راء ﯾؤﻣروﻧ ﮫ ﻋﻠ ﯾﮭم ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗ ذر ﺑﺄﻧ ﮫ ﻣ ن‬
‫اﻟﻣواﻟﻲ ‪ ،‬وﻧﺻﺣﮭم ﺑﺗﺄﻣﯾر رﺟل ﻣن اﻟﻌرب ‪ ،‬ﻓﺄﻣروا ﺟﮭم ﺑن زﺣر اﻟﺧﺛﻌﻣﻲ ‪.‬‬
‫وﻟﻣﺎ ﻛﺎﻧت وﻗﻌﺔ ) دﯾر اﻟﺟﻣﺎﺟم ( طﻌﻧﮫ أﺣد رﺟﺎل اﻟﺣﺟﺎج ﺑرﻣﺢ ﻓﻘﺗﻠﮫ ‪.‬وﻗ ﺎل‬
‫اﻟط ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻣﺗ ري ‪ ،‬اﻟﺧ ﺎرج ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺻﺎﺣب ) ﺣﻠﯾﻠﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ( ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ ‪:‬ﺎﻋن‬
‫اﻟﻣﻔﺗري ‪ ،‬ﺳﻌﯾد ﺑن ﻓﯾروز أﺑواﻟﺑﺧﺗري ‪ ،‬ﺧرج ﻣﻊ اﻟﻘراء ﻋﻠﻰ اﻟﺣﺟﺎج ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل‬
‫ﺑدﯾر اﻟﺟﻣﺎﺟم ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻌﻣﯾري ( * ) ‪ 1178 - 1103‬ه = ‪1764 - 1692‬‬
‫ﺎة‬ ‫ن ﻗﺿ‬ ‫ﺎدﻟﻲ ‪ :،‬ﻣ‬
‫ل‬ ‫ﻓﺎﺿ‬
‫ﺎﺑري اﻟﺗ‬ ‫ري اﻟﺟ‬ ‫ن أﺑ مﻲ( اﻟﻘﺎﺳ م اﻟﻌﻣﯾ‬ ‫ﺑ‬
‫ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﺑﻧ ﻲ ﻋﻣﯾ رﻣ) ن ﺗ ﺎدﻻوﻟ( د ﺑﻔ ﺎس‬ ‫اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪.‬‬
‫ﻘ ل ﺑ ﮫ واﻟ داه إﻟ ﻰ ﻣﻛﻧﺎﺳ ﺔ اﻟزﯾﺗ ون ‪ ،‬ﻓﺗﻘ دم ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ أن وﻟ ﻲ‬
‫ت ( ﻣﺎء ﺷ ﯾوﺧﮫ وﺑﻌ ض‬ ‫ﺎءھﺎ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﮭ ﻣ ﺎ ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ ) ﻓ‬
‫اﻟﻔﮭرﺳ ﻲ أﺳ‬ ‫ﻗﺿ وﺗ‬
‫اﻟﺗﻧﺑﯾﮫ واﻻﻋ ﻼم ﺑﻔﺿ ل اﻟﻌﻠ م * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬إﯾﺿ ﺎﺣﺎت‬ ‫ﺳﯾرﺗﮫ ‪ ،‬و )‬
‫‪ 328‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻟﺳﯾﺎﺳ ذةﯾﺔﻣ‪122‬ن وﻗ ﺎﺋﻊ اﻟﺣ رب اﻟﻛوﻧﯾ ﺔ وﺗ‬ ‫ﻋ ن اﻟﻣﺳ لﺎﺋ وﻧﺑ‬
‫اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ 420 : 4‬وﺟرﺟﻲ ﻧﻘوﻻ ﺑﺎز ﻓﻲ ﺟرﯾدة اﻟﺑﯾرق ﺑﺑﯾروت ‪/ 11‬‬
‫ﺣﻠﯾ ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪: 4‬‬‫‪ 1950 / 9‬وﻗﺎل ‪ :‬ﺟﻣﻌت دﯾواﻧﮫ وﻟم ﯾزل ﻣﺧطوطﺎ ‪( 2 ) .‬‬
‫وﺗﮭ‪ 92‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪. 72 : 4‬‬ ‫وﺷ ذرات ‪: 1‬‬ ‫وﺗ‪ 379‬ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ‪231 : 3‬‬
‫ﯾرة(اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣﺿ ﺎﻓﺎ إﻟﯾﮭ ﺎ ﺿ ﺑط‬ ‫دي ‪ -‬خ‬ ‫ورد اﻟﻧﻲ اﻟﺳ‬
‫واﻻﻋ ﻼم (اﻟ و ) ﻓ‬
‫ﻠﻐ ﺔ وأﺳ ﻣﺎء اﻻﻣ ﺎﻛن وﺗﻌرﯾﻔﮭ ﺎ وأﺧﺑ ﺎر اﻟﻔﺗوﺣ ﺎت اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ وﻓ ﺗﺢ‬
‫اﻟﻣﻐرب واﻻﻧدﻟس ‪ .‬وﻟﮫ ﺷﻌر ﺟﯾد أورد ) اﺑن زﯾدان ( ﻧﻣﺎذج ﻣﻧﮫ وﻣن ﻧﺛره )‬
‫‪1‬ﺳ ( ‪* .‬ﻌﯾد) ﺑ ن ﻗﻔ ل ( * ) ‪ 38 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‪ 658‬مﻌﯾد( ﺑ ن ﻗﻔ ل‬
‫ﺟﻌﺎن ‪.‬رج ﻋﻠ ﻰ ﻋﻠ ﻲ‬ ‫ﺧ‬ ‫اﻟﺗﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺗ ﯾم ﷲ اﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺛ ﺔ ‪:‬ﺎﺋر ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ‬
‫ﺑﺎﻟﺑﻧدﻧﯾﺟﯾن ‪ ،‬ﺑﻌد وﻗﻌﺔ اﻟﻧﮭروان ‪ ،‬وﻣﻌﮫ ﻣﺋﺗﺎ رﺟل ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ‪ ،‬وﻗﺗﻠوا ﻣﻌ ﮫ ﻓ ﻲ )‬
‫درزﯾﺟﺎن ( ﻋﻠﻰ ﻓرﺳﺧﯾن ﻣن اﻟﻣداﺋن ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻌﯾد ﺑن ﻗﯾس ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪670‬ﺑنم ﻗ( ﯾس ﺑ ن زﯾ د ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ زﯾ د اﺑ ن‬ ‫ﻧﺣو ‪ 50‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣوﺳﻌﯾد‬
‫ﻓﺎرس ‪ ،:‬ﻣن اﻟدھﺎة اﻻﺟ واد ‪ ،‬ﻣ ن ﺳ ﻼﻟﺔ ﻣﻠ وك ھﻣ دان ‪.‬‬ ‫ﻣرﯾب ‪ ،‬ﻣن ھﻣدان‬
‫وﻛ ﺎن إﻟﯾ ﮫ‬ ‫ﻛﺎن ﺧﺎﺻﺎ ﺑﺎﻻﻣﺎم ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺑ ﻲ طﺎﻟ ب ‪ ،‬وﻗﺎﺗ ل ﻣﻌ ﮫ ﯾ وم ﺻ ﻔﯾن ‪.‬‬
‫أﻣر ھﻣدان ﺑﺎﻟﻌراق ‪ .‬وإﻟﯾﮫ ﻧﺳﺑﺔ ) اﻟﺳﻌﯾدﯾﯾن ( ﻓﻲ ﺑﯾت زود )ﺑ ﺎﻟﯾﻣن ( ) ‪( 3‬‬
‫ن‬ ‫‪ 1967‬م (ﻌﯾد ﺑ‬
‫ﺑﺎغ ( * ) ‪ 1387 - 1317‬ه = ‪ - 1899‬ﺳ‬ ‫ﺳ ‪) * .‬ﻌﯾد اﻟﺻ‬
‫ﻛﺎﻣل اﻟﺻﺑﺎغ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺟﻐراﻓﯾﺔ ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﺗﺻﺎﻧﯾف اﻟﻣدرﺳﯾﺔ ‪.‬وﻟ د‬
‫وﺗﻌﻠ ( م ﻓ ﻲ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ وﺑﺑﯾ روت‬ ‫وﻧﺷ( ﺄ ﻓ ﻲ ﺻ ﯾداﺑﻠ) د أﺑﯾ ﮫ‬ ‫ﻓﻲ ﺣﯾﻔ ﺎﺑﻠ) د أﻣ ﮫ‬
‫واﺣﺗرف اﻟﺗﻌﻠﯾم ﻓدرس ﻓﻲ اﻟﻣدرﺳﺔ اﻻﻣﯾرﯾ ﺔ ﺑﺻ اﯾد‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ إدارة‬ ‫ودﻣﺷق ‪.‬‬
‫اﻟﻣدرﺳﺔ اﻻﺑﺗداﺋﯾﺔ اﻻﻣﯾرﯾﺔ ﺑﺣﯾﻔﺎ ﺛ م ﺑﺻ وﻗﻔد ‪.‬ﺎم ﺑ رﺣﻼت ﺟﻐراﻓﯾ ﺔ ﻣﺷ رﻗﯾﺔ‬
‫ﺟﻐراﻓﯾ ﺔ ﺔ) ﺳ ورﯾﺔ اﻟﻌﻣوﻣﯾ ﺔ اﻟﻣﻔﺻ ﻠﺔ ( و )‬ ‫وﻣﻐرﺑﯾ نﺔ ‪.‬ﺗﺂﻟﯾﻔ ﮫ اﻟﻣطﺑوﻋ‬
‫ﻣ‬
‫إﺗﺣﺎف أﻋ ﻼم اﻟﻧ ﺎس ‪) . 541 : 5‬‬ ‫اﻟﺟﻐراﻓﯾﺔ اﻻﺑﺗداﺋﯾﺔ * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ورﯾﺔ‬ ‫ﻻﺣ ‪ . 50‬داث ﺳ‬‫ل ‪- 46 : 10‬‬ ‫ر ‪( 3 ) . 149 : 3‬‬
‫اﻻﻛﻠﯾ‬ ‫اﺑ ‪( 2‬ن اﻻﺛﯾ‬
‫ﺔ ( ﺗو ) ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺔ اﻟطﺑﻌﯾ‬ ‫ﻲ(و‬
‫اﻟﺟﻐراﻓﯾ)‬ ‫رق اﻟﻌرﺑ‬ ‫طﯾن واﻟﺷ‬ ‫ﺎن وﻓﻠﺳ‬ ‫ﻧ‬
‫اﻟﺟﻐراﻓﯾ ﺔ اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ (أرﺑﻌ ﺔ‬ ‫ﺳورﯾﺔ اﻟﻣﺻور ( و ) اﻻطﻠس اﻟﻌﺎم ( و )‬
‫طﯾن ( اﻟو ) دروس‬ ‫ورﯾﺔ وﻓﻠﺳ‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﺳ‬ ‫اﻟﻘدﯾﻣو ) ﺔ وﺗ‬
‫اﻟﻣ أﺟ دﻧﯾﺎتزاء ‪،‬‬
‫ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ‪ ،‬ﺗﻌ ﺎون‬ ‫اﻟﺟﻐراﻓﯾﺔ اﻻوﻟﻰ ﺑﺎﻟﻘﺻص واﻟﺗﺻوﯾر (وﺷﺎرك ﻓﻲ وﺿ ﻊ ‪14‬‬
‫اﻟﺟﻐراﻓﯾ ﺔ اﻻﻗﺗﺻ ﺎدﯾﺔ ( و )‬ ‫ﺎ ﻣ ﻊ ﺑﻌ ض زﻣﻼﺋ ﮫ طﺑﻌ ت ﻛﻠﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﺣ وض اﻟﺑﺣ ر اﻟﻣﺗوﺳ ط (اﻟ و )وطن اﻟﻌرﺑ ﻲ (اﻟﻘو ) ﺎرات اﻟﺧﻣ س ( و )‬
‫ﻗﺻﺔ اﻻﻧﺳﺎن اﻻول ( وﻛﺎن دﻣﺛﺎ ﺣﺳن اﻟﻌﺷرة ‪ ،‬ﻧﻌﻣت ﺑﺻداﻗﺗﮫ ﺑﺿﻊ ﺳﻧوات‬
‫ﻓﻲ ﺑﯾروت ﻻ ﻧﻛﺎد ﻧﻔﺗرق ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﺟﺄة ﺑدارة ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ودﻓن ﻓﻲ ﺻﯾدا ) ‪* . ( 1‬‬
‫اﺑ ن )اﻟ دھﺎن اﻟﺑﻐ دادي ( * ) ‪ 569 - 494‬ه = ‪1174 - 1100‬ﺳ م ( ﻌﯾد ﺑ ن‬
‫اﻟﻣﺑﺎرك ﺑن ﻋﻠﻲ اﻻﻧﺻﺎري ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن اﻟدھﺎن ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ‬
‫ﻣوﻟده وﻣﻧﺷ ﺄه ﺑﺑﻐاﻧﺗﻘدادل‪ .‬إﻟ ﻰ اﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬ﻓﺄﻛرﻣ ﮫ اﻟ وزﯾر ﺟﻣ ﺎل‬ ‫واﻻدب ‪.‬‬
‫اﻟدﯾن اﻻﺻﻔﮭﺎﻧﻲ ‪ .‬ﻓﺄﻗﺎم ﯾﻘرئ اﻟﻧﺎس ‪ .‬ﺗﺻﺎﻧﯾﻔﮫ ﻛﺛﯾرة وﻛﺎن ﻗد أﺑﻘﺎھﺎ ﻓﻲ ﺑﻐداد‬
‫ﻓطﻐﻰ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﺳ ﯾل ‪ ،‬ﻓﺄرﺳ ل ﻣ ن ﯾﺄﺗﯾ ﮫ ﺑﮭ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬ﻓﺣﻣﻠ ت إﻟﯾ ﮫ وﻗ د‬
‫أﺻﺎﺑﮭﺎ اﻟﻣ ﺎء ‪ ،‬ﻓﺄﺷ ﯾر ﻋﻠﯾ ﮫ أن ﯾﺑﺧرھ ﺎ ﺑﺑﺧ ور ‪ ،‬ﻓ ﺄﺣرق ﻟﮭ ﺎ ﻗﺳ ﻣﺎ ﻛﺑﯾ را أﺛ ر‬
‫وﻓﻲ ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫اﻟﻣوﺻإﻟ ﻰ أن ﺗ ﻣ‬ ‫ل‬ ‫دﺧﺎﻧ ﮫ ﻓ ﻲ ﻋﯾﻧﯾ ﮫوﻟﻓﻌﻣ م ﯾﻲ ! زل ﻓ ﻲ‬
‫اﻻﯾﺿ ﺎح ﻻﺑ ﻲ ﻋﻠ ﻲ اﻟﻔﺎرﺳ ﻲ (‬ ‫دات ‪ ،‬و )‬
‫رآن ( ﻊ ﻣﺟﻠﺷ رح‬ ‫ﺗﻔﺳ ﯾر اﻟﻘ أرﺑ‬
‫دروس ‪ -‬وخ ‪ (،‬ﺑ دار اﻟﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﺻ ورا ﻋ ن‬ ‫أرﺑﻌ ون ﺟ زءا ‪ ،‬وﻓاﻟ) ﻲ اﻟﻧﺣ‬
‫اﻻﺿ داد ‪ -‬ط (‬ ‫وﻋﻠﯾ‪2349‬ﮫ ‪/‬ﺷ‪ ( 1‬رح ﻟ ﮫ ﻣ ن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺷ ﮭﯾد ﻋﻠ ﻲ )‬
‫اﻟﻧﻛت واﻻﺷﺎرات ﻋﻠ ﻰ أﻟﺳ ﻧﺔ‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ ) ﻓﻲ ﻧﻔﺎﺋس اﻟﻣﺧطوطﺎت ( و )‬
‫اﻟﺣﯾواﻧﺎت ( ودﯾ) وان ﺷ ﻌر ( ودﯾ) وان رﺳ ﺎﺋل ( و )اﻟﻌ روض ‪ -‬خ ( * )‬
‫وﺟ ﺎﻛﻠﯾن‬ ‫وﻣﺟﻠ‪ .‬ﺔ اﻟﻌرﻓ ﺎن ‪269 : 11‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﻣ ‪( 1‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف‬
‫اﻟﻐ ﻲ ﺷرة ( رح اﻟﻠﻣ ﻊ ﻻﺑ ن‬ ‫ﻧﺣ ﺎس ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺣﯾ ﺎة ﺗﺷ رﯾن اﻻول ‪ . 1967‬ﻓو )‬
‫زھ ر اﻟرﯾ ﺎضﺳ( ﺑﻊ ﻣﺟﻠ دات ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺟﻧﻲ ‪ ،‬وﺳ) رﻗﺎت اﻟﻣﺗﻧﺑ ﻲ ( و )‬
‫اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 302 - 219‬ه = ‪ 915 - 834‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو‬
‫اﻟﺣداد ‪ :،‬ﻗ وي اﻟﺣﺟ ﺔ ﻓ ﻲ ﻋﻠ وم اﻟ دﯾن واﻟﻠﻐ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻋﺛﻣﺎن ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ﻟﮫ اﺑنﻣﻧﺎظر‬
‫ﻣن أھل اﻟﻘﯾروان ‪ .‬ﻛﺎن ﻛﺛﯾر اﻟرد ﻋﻠﻰ أھل اﻟﺑدع واﻟﻣﺧﺎﻟﻔﯾن ﻟﻠﺳﻧﺔ ‪.‬واﺷ ﺗﮭر‬
‫ﻣﻊ ﺑﻌض ﻋﻠﻣﺎء اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻔﺎطﻣﯾ ﺔ )اﻟﻌﺑﯾدﯾ ﻓﺔ (ﻲ ﺑ دء ﻗﯾﺎﻣﮭ ﺎوﻟ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺟدﻟﮫ‬
‫رآن ( ﮫ ﻗطﻌ ﺔ‬ ‫ﻛﺗﺑ ﮫﯾﺢ)اﻟﻣﺷ ﻛل ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﻣﻧ‬ ‫ﺎﻧﯾف ‪.‬نﺗوﺿ‬
‫ذﻟ ك أﺧﺑ ﺎر وﺗﺻ ﻣ‬
‫ﻗطﻌ‪ -‬خ (ﺔ ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺧطوط ﺔ ﻓ ﻲ ﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻘﯾ روان ‪،‬ﻣﻌو ) ﺎﻧﻲ اﻻﺧﺑ ﺎر‬
‫ﺎظرات ﻓ ﻲ ﻓﻧ ون ﻣ ن اﻟﻌﻠ م ‪ ،‬أورد‬ ‫اﻟﻣﺟ ﻣﻧ ﺎﻟس (‬
‫وھ و )ﻲ‬‫اﻟﻘﯾ روان أﯾﺿ ﺎ ‪،‬‬
‫إﻓرﯾﻘﯾ ﺔﺔ ‪ (،‬وﻓ ﻲ اﻟﺟ زء اﻟﺛ ﺎﻧﻲ )‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ اﻟﺧﺷ ﻧﻲ ﻓطﺑﻘ ﻲ )ﺎت ﻋﻠﻣ ﺎء أرﺑﻌ‬
‫اﻻﻣ ﺎﻟﻲ ( و )‬ ‫ﺎض( اﻟﻧﻔ وس ‪ ،‬ﻟﻠﻣ ﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻧﺗ ف ﻣﻧﮭ ﺎ ‪ .‬و )‬ ‫رﯾ وط‬ ‫اﻟﻣﺧط‬
‫ﻣ ن‬
‫ﺎن (آﻧ‪ .‬س اﻟﻔﻘﮭ ﺎء ﻣﺟﻠﺳ ﺎ‬ ‫وﻛ ﯾن‬ ‫ﻋﺻ) ﻣﺔ اﻟﻧﺑﯾ‬ ‫اﻻﺳ ﺗواء ( و‬ ‫اﻟﻣﻘ ﺎﻻت ( و )‬
‫وأﻏزرھم ﺧﺑرا ‪ ،‬ﻣذھﺑﮫ اﻟﻧظر واﻟﻘﯾﺎس واﻟﺟﺗﮭﺎد ‪ ،‬ﻻ ﯾﻘﻠد أﺣدا ‪ ،‬وﯾﻘول ‪ :‬إﻧﻣﺎ‬
‫أدﺧل ﻛﺛﯾرا ﻣن اﻟﻧﺎس إﻟﻰ اﻟﺗﻘﻠﯾد ﻧﻘ ص اﻟﻌﻘ ول ووﻧ ﺎء اﻟﮭﻣ وﻟم ‪ .‬ﮫ ﻧظ م أﻛﺛ ره‬
‫ﻓﻲ اﺑن أخ ﻟﮫ أﺳر ‪ ،‬وﻓﻲ وﻟد ﻟﮫ ﻣﺎت ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﻗﺎﺿﻲ ﺷﮭﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ وﻓﯾﺎت ﺳﻧﺔ‬
‫‪ 302‬ﻋرﻓ ﮫ ﺑﺎﻟﻣ ﺎﻟﻛﻲ اﻟﻣﻘ رئ اﻻﻣ ﺎم اﻟﻣﺟﺗﮭاﻻ دأﻧ‪ :‬ﮫ ﻛ ﺎن ﯾﺣ ط ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺑﻌد أن‬
‫اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ وﯾﺳﻣﻲ اﻟﻣدوﻧﺔ ) اﻟﻣدودة ( ﻓﺳﺑﮫ اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ وﻗﺎﻣوا ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﺛم اﻏﺗﻔروا ﻟﮫ‬
‫ذﻟك وأﺣﺑوه ﻟﻣﺎ ﻧﺎظر اﻟﺷﯾﻌﻲ داﻋﻲ ﺑﻧﻲ ﻋﺑﯾد ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪ 209 : 1‬وإرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪ 241 : 4‬وإﻧﺑﺎه اﻟرواة ‪ 47 : 2‬وﻧﻛت‬
‫ﺎت ‪:‬‬ ‫وﻧﻔ ‪386 : 1‬ﺎﺋس اﻟﻣﺧطوط‬ ‫ورة‬ ‫ﺎت اﻟﻣﺻ‬ ‫‪158‬‬
‫واﻟﻣﺧطوط‬
‫ﺎن‬ ‫اﻟﮭﻣﯾ‬
‫ﻟﻣ ‪ ) :‬ﺎ ﻣ ﺎت‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﺟ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪) .‬ﻣﻌ‪ ( 2‬ﺎﻟم اﻻﯾﻣ ﺎن ‪215 - 202 : 2‬‬ ‫ﻣوﻋ‬
‫وإﻧﺑ ( ﺎه اﻟ رواة ‪53 : 2‬‬ ‫‪ ،‬ﺧ رج اﻟﺑرﯾ د ﺳ ﺣرا ‪ ،‬ﯾﺑﺷ ر أﻣﯾ ر ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑﯾ د‬
‫وطﺑﻘﺎت ﻋﻠﻣ ﺎء إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ = * )اﻟﻣﻌ ﺎﻓري ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د‬ ‫وﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة ‪257‬‬
‫م‬ ‫د اﻟﻣﻌ ﻟﻘرطﺑ ﺎﻓري ا ﻲ ﺛ‬ ‫ﺑﻌ ‪ - .‬ﻌﯾد دﺑ ‪ 1010‬من (ﻣﺣﻣ‬
‫‪ 400‬ه =ﺳ ‪. .‬‬
‫أﺧ ‪ .‬ذ ﻋ ن اﺑ ن‬ ‫اﻟﺳرﻗﺳطﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬وﯾﻌ رف ﺑ ﺎﺑن اﻟﺣ دادﻋ‪ :‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺔ‬
‫وزاد ﻓﯾﮫ ‪ ،‬وﺳ ﻣﺎه أﯾﺿ ﺎ )اﻻﻓﻌ ﺎل ‪ -‬خ‬ ‫اﻟﻘوطﯾﺔ ‪ ،‬وﺑﺳط ﻛﺗﺎﺑﮫ ﻓﻲ ) اﻻﻓﻌﺎل (‬
‫أﯾن ‪ ،‬ﻣﻧ ﮫ ﻧﺳ( ﺧﺗﺎن إﺣ داھﻣﺎ ﻓ ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬
‫ﻛوال ‪:‬وﻓﻲ ﺑﻌ د‬ ‫ﺗ‬ ‫وﻧس ‪.‬اﺑ ن ﺑﺷ‬
‫زاﻧ ﺔ اﻟﺷ ﯾﺦ ﻣﺣﻣ د اﻟﺻ ﺎدق اﻟﻧﯾﻔ ر ‪ ،‬ﺑﺗ ﻗ ﺎل‬
‫وھو ﻏﯾر اﺑن اﻟﺣداد ﺳﻌﯾد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د )‬ ‫اﻻرﺑﻌﻣﺎﺋﺔ ‪ ،‬ﺷﮭﯾدا ﻓﻲ ﺑﻌض اﻟوﻗﺎﺋﻊ ‪.‬‬
‫‪ ( 302‬اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ﻓﻲ اﻻﻋﻼم ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و‬
‫‪ 440‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1048‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﺳن ﺑن ﺣﺎﺗم ‪ ،‬أﺑو رﺷﯾد‬
‫ﺎﺑور ذ‪ .‬ﻋ ن ﻗﺎﺿ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎة‬ ‫اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ‪ :‬ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻣﻌﺗزﻟﺔ ‪.‬ﻣن أھل ﻧﯾﺳ أﺧ‬
‫ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬واﻧﺗﮭت إﻟﯾﮫ اﻟرﯾﺎﺳﺔ ﺑﻌده ‪.‬وﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﺣﻠﻘﺔ ﻓﻲ ﻧﯾﺳ ﺎﺑور‬
‫ﻣﺳﺎﺋل ﻓﻲ اﻟﺧ ﻼف ﺑ ﯾن‬ ‫‪ .‬ﺛم اﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻟري وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫إﻋﺟ ﺎز‬ ‫اﻟﺑﺻ رﯾﯾن واﻟﺑﻐ دادﯾﯾن ‪-‬ﻓ ط (ﻲ ﻟﯾ دن ‪،‬دﯾ و ) وان اﻻﺻ ول ( و )‬
‫اﻟﻛ ﺎزروﻧﻲ ( * ) ‪- 727‬‬ ‫اﻟﻘ ﻏﯾرآن ‪-‬ر خﻛﺎﻣ( ل ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟط ﺎﺋف ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪ 785‬ه = ‪ 1383 - 1327‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺳﻌود ‪ ،‬ﻋﻔﯾف * ) ھﺎﻣش ‪1‬‬
‫ورﯾ ﺎض‬ ‫وطﺑﻘ‪212‬ﺎت اﻟﻧﺣ وﯾﯾن ﻟﻠزﺑﯾ دي ‪261‬‬ ‫( * = ‪- 198 ، 151 - 148‬‬
‫اﻟﺟزء اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﻟورﻗ ﺔب‪31‬ﻣ ن ﻣﺧطوط ﺔ دار اﻟﻛﺗ باﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻧﻔوس ‪:‬‬
‫وإﺑ راھﯾم ﺷ ﺑوح ‪،‬‬ ‫وﻣ رآة اﻟﺟﻧ ﺎن ‪240 : 2‬‬ ‫واﻻﻋﻼم ﻻﺑ ن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷ ﮭﺑﺔ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫اﻟﺻ ( ﻠﺔ ﻻﺑ ن‬ ‫واﻟﻣ دارك ‪ -‬خ ‪1 ) .‬‬ ‫ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﻌﮭ د اﻟﻣﺧطوط ﺎت ‪364 : 2‬‬
‫ﺧﺎﺻ ﺔ ﻣ ن اﻻﺳ ﺗﺎذ أﺣﻣ د‬ ‫ورﺳ رﺎﻟﺔ‪356‬‬‫‪ 212‬ﺔ اﺑ ن ﺧﯾ‬ ‫ﺑﺷ ﻛوال ‪: 1‬‬
‫وﻓﮭرﺳ‬
‫اﻟﻣﮭدي ﺑن اﻟﺻﺎدق اﻟﻧﯾﻔر ﯾذﻛر ﺑﮭﺎ أن ﻋﻠﻰ اﻟورﻗﺔ اﻻوﻟﻰ ﻣن ﻧﺳﺧﺔ واﻟده ‪) :‬‬
‫ﻻﺑﻲ ﻋﺛﻣﺎن ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻣﻌﺎﻓري اﻟﻘرطﺑﻲ ﺛ م اﻟﺳرﻗﺳ طﻲ‬ ‫ﻛﺗﺎب اﻻﻓﻌﺎل ‪.‬‬
‫وﻓﺿ ل‬ ‫‪ 116‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪42 : 3‬‬ ‫‪ ،‬رﺣﻣ ﮫ ﷲ ( ‪) .‬طﺑﻘ‪ ( 2‬ﺎت اﻟﻣﻌﺗزﻟ ﺔوﻟﺳ‬
‫ﻣﺣدث ‪.‬ﺎن ﻣﻘﯾﻣ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫ﻛ‬ ‫اﻻﻋﺗزال ‪ 382‬وﻋﺑﯾﻛﺎن ) ‪ . ( 1‬اﻟدﯾن ‪ ،‬اﻟﻛﺎزروﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﺷﯾراز ‪ .‬وﺑﮭﺎ أﻧﺟز ﻛﺗﺎﺑﮫ ) ﺷرح ﺻﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧﺎري ( ﺳﻧﺔ ‪ 766‬وﻟﮫ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث‬
‫اﻟﻣط ﺎﻟﻊ اﻟﻣﺻ طﻔوﯾﺔ (ﻓ ﻲ‬ ‫) ﻣﺳﻠﺳﻼت ‪ -‬خ ( ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪ .‬وﻣن ﺗﺻﻧﯾﻔﮫ )‬
‫ﺷرح ﻣﺷﺎرق اﻻﻧوار ﻟﻠﻘﺎﺿﻲ ﻋﯾﺎض ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻌﯾد اﻟﻌﻘﺑﺎﻧﻲ ( * ) ‪- 720‬‬
‫‪1408‬نم (ﻣﺣﻣ د اﻟﺗﺟﯾﺑ ﻲ اﻟﺗﻠﻣﺳ ﺎﻧﻲ اﻟﻌﻘﺑ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫‪- 1320‬‬
‫ﯾﻌد ﺑ‬ ‫‪ 811‬ه = ﺳ‬
‫ﻗﺎض ‪ ،‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل ﺗﻠﻣﺳﺎن ‪.‬وﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﻓﯾﮭﺎ وﻓﻲ ﺑﺟﺎﯾﺔ وﻣ راﻛش‬
‫وﺳﻼ ووھران ‪ ،‬وﺣﻣدت ﺳﯾرﺗﮫ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﻋﻘﺑﺎن ) ﻗرﯾﺔ ﺑﺎﻻﻧدﻟس ( ﻟﮫ ﻛﺗب‬
‫‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺷرح ﺟﻣل اﻟﺧوﻧﺟﻲ ( و ) اﻟﻌﻘﯾدة اﻟﺑرھﺎﻧﯾﺔ ( و ) ﺷرح اﻟﺣوﻓﯾﺔ ‪ -‬خ‬
‫( ﻓﻲ اﻟﻔراﺋض ﻋﻠﻰ ﻣذھب ﻣﺎﻟك و ) اﻟﻣﺧﺗﺻر ﻓﻲ أﺻول اﻟدﯾن ‪ -‬خ (اﻗﺗﻧﯾﺗ ﮫ‬
‫) ‪) * . ( 2‬ﺳﻌﯾد اﻟﺳ ﻣﺎن ( * ) ‪ 1172 - 1118‬ه = ‪ 1759 - 1706‬م (ﺳ ﻌﯾد‬
‫ﻣﺗرﺳ ل ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ ﻌر‬ ‫ﻣﺎن ‪:‬‬
‫ﻛﺎﺗ ب‬ ‫ﻣﺣﻣ ﺑ د ﺳن ﻣﺣﻣﻌﯾد ( د ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﺳ‬ ‫أو )‬
‫روض اﻟﻧ ﺎﻓﺢ ﻓﯾﻣ ﺎ ورد ﻋﻠ ﻰ اﻟﻔ ﺗﺢ‬ ‫وﻋﻧﺎﯾﺔ ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪.‬ﻣن أھل دﻣﺷ قاﻟﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫ﻣن اﻟﻣداﺋﺢ ‪ -‬خ ( ﻣﺟﻣوع ﺷﻌري ‪ ،‬ﻓﻲ ﺑرﻟﯾن ‪ .‬وﺑﺎﺷر ﺗﺄﻟﯾف ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ﺗراﺟم‬
‫ﻲ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬وﺑﻘ‬ ‫ل إﺗﻣﺎﻣ‬ ‫وﻓﻲ ﻗﺑ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬ﻓﺗ‬ ‫ن أﺟﻠ‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫م ﺑرﺣﻠ‬
‫درر ‪.‬دﯾ وان ﺷ ﻌر‬ ‫دات ‪ ،‬ﻓﺄﺛﺑﺗ ﮫ اﻟﻣ رادي ﻣﺗﻔرﻗ ﺎ ﻓ ﻲ ﻛﺗﺎﺑ ﮫ ﺳ ﻠك اﻟ وﻟ ﮫ‬
‫ﻛﻣ ‪ -‬خﺎ (ﻓ ﻲ ﺑ روﻛﻠﻣن ‪،‬‬ ‫ﺎر ( ول )ﻧﻔﺣ ﺔ اﻟرﯾﺣﺎﻧ ﺔ‬ ‫ﺳ ﻣﻧﻣﺎه ) ﺎﺋﺢ اﻻﻓﻛ ذﯾ‬
‫اﻟﻧﺣ و ‪ ،‬وﻛﺗ ب ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛﺎﻣ ل ﻟﻠﻣﺑ رد ‪.‬وﺗ وﻓﻲ * )‬ ‫اﻟﻣﻐﻧﻲ (‬
‫وﻧظم ) ﻓﻲ‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺳ ﻌود ﺑ ن ﻣﺣﻣ د (‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻛﺷف اﻟظﻧون ‪ 553‬وﺳﻣﺎه )‬
‫ﺳﻌﯾد) ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺳ ﻌود‬ ‫وﻓﻲ اﻟﻛﻼم ﻋﻠﻰ ) ﺷرح ﻣﺷﺎرق اﻻﻧوار ( ﺳﻣﺎه‬
‫( وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪ 146 : 1‬واﻧظر طوﺑﻘﺑو ‪232 : 2‬أﻣﺎ رواﯾﺔ وﻓﺎﺗﮫ ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﺔ ‪( 2 ) . 391 : 1‬‬ ‫‪766‬‬
‫ﻧﺔوھدﯾ‬ ‫ﺣﯾﺢ ﺳ‬ ‫رح اﻟﺻ‬ ‫‪758‬ﺷ‬
‫ﮫ‬ ‫ﮭﺎ إﺗﻣﺎﻣ‬
‫واﻟﺻﺎدﻗﯾﺔ ‪ ،‬اﻟراﺑ ﻊ ﻣ ن اﻟزﯾﺗوﻧ ﺔ ‪402‬‬ ‫ﺗﻌرﯾف اﻟﺧﻠف ‪ 153 : 2‬واﻟﺑﺳﺗﺎن ‪106‬‬
‫‪.‬ﻓﻲ دﻣﺷ ق ) ‪* . ( 1‬ﺗﻘ) ﻲ اﻟ دﯾن ( * ) ‪ 1379 - 1322‬ه = ‪1960 - 1904‬‬
‫ﺎﻧﻲ ‪.‬أھ ل ﺑﻌﻘﻠ ﯾن ‪.‬‬ ‫ب ﻗﺻﺻ ﻲ ﻟﺑﻧ ﻣ ن‬ ‫ﺳ ﻌﯾد ﺑ م (ن ﻣﺣﻣ ود ﺗﻘ ﻲ اﻟ ﻛﺎﺗ دﯾن ‪:‬‬
‫‪1925‬ﻰ( واﻟﻔﻠﺑ ﯾن وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ ﻟﺑﻧ ﺎن )‬ ‫ﺎﺟر إﻟ‬
‫ﺗﺧ رج ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾھ ﺔ )‬
‫ورﺣ ل‬ ‫رأس (ﺟﻣﯾﻌ ﺔ ﻣﺗﺧرﺟ ﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ ) ‪( 52 - 1949‬‬ ‫ﻓﺗ ‪1948‬‬
‫وﻓﻲ ‪.‬ل رﻓﺎﺗ ﮫ إﻟ ﻰ ﺑﻠ ده‬ ‫‪( 58‬ﺎ إﻟ ﻰ ﻛوﻟوﻣﺑﯾ ﺎ ﺣﯾ ث ﺗ وﻧﻘ‬ ‫إﻟﻰ اﻟﻣﻛﺳﯾك )وﻣﻧﮭ‬
‫ﺣﻔﻧ ﺔ رﯾ ﺢ ( و )ﻏﺎﺑ ﺔ‬ ‫ﻧﺣو ﻋﺷ رة ﻛﺗ ب ﻣطﺑوﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫‪( 1971‬‬
‫ﺳﻧﺔ ) ﻟﮫ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﻣﻘ ﺎﻻت ‪،‬ﺳ و )ﯾداﺗﻲ ﺳ ﺎدﺗﻲ (‬ ‫ﻣدﯾﻧ ﺔ (‬ ‫اﻟﻛ ﺎﻓور (ﻏ و )دا ﺗﻘﻔ ل اﻟ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﺧطب ‪ ،‬و ) رﯾﺎح ﻓﻲ ﺷراﻋﻲ (ﻗدﻣﮫ إﻟﻰ اﻟﻣطﺑﻌﺔ ﻗﺑل وﻓﺎﺗﮫ ﺑﺄﯾ ﺎم ‪.‬‬
‫وأﺻدرت دار اﻟﻧﮭﺎر ﺑﺑﯾروت ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻛﺎﻣﻠﺔ ﻟﻣﻘﺎﻻﺗﮫ وﻣؤﻟﻘﺎﺗﮫ ﻓﻲ ‪ 6‬أﺟزاء )‬
‫ﻧﺣ و ‪ 704‬مﺳ( ﻌﯾد‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 85‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪. ( 2‬اﺑ * )ن ﻣﺳ ﺟﺢ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﻣﺳ ﻲﺟﺟﻣ ﺢ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺛﻣ ﺎن أو أﺑ و ﻋﯾﺳﻣﻠﺣ ﻰ ‪:‬ن ﻣ ن ﻛﺑ ﺎر‬ ‫وﻟﻰ ﺑﻧ‬
‫ﺢ‪،‬ﻣ ﺑ ن‬
‫ﻣﻛ لﺔ ‪.‬إﻟ ﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ذ أﻟﺣ ﺎن اﻟ روم ‪،‬‬ ‫ﻛﺎن أﺳود ‪ ،‬ﻣن أھ لرﺣ‬ ‫اﻟﻣﻐﻧﯾن ‪.‬‬
‫واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﻓﺎرس ‪ ،‬ﻓﻧﻘل ﻏﻧﺎءھﺎ إﻟﻰ ﻏﻧﺎء اﻟﻌرب ‪ ،‬وﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎز ‪ ،‬ﻓﺄھﻣل‬
‫ﻣﺎ ﻟم ﯾﺳﺗﺳ ﻐﮫ ﻣ ن اﻟﻧﺑ رات واﻟ ﻧﻐم ﻓ ﻲ ﻋﻧ ﺎءي اﻟﻔ رس واﻟ روم ‪ ،‬وﺟﻌ لﻟﻧﻔﺳ ﮫ‬
‫ﺎن ﻣ د ‪.‬ن ﺗﻼﻣﯾ ذه اﺑ ن ﺳ رﯾﺞ‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﺗﻠﺣ ﯾن ﺗﺑﻌ ﮫ ﻓﯾ ﮫ اﻟﻧ ﺎس ﻣوﻛ ن ﺑﻌ‬
‫واﻟﻐرﯾض ) ‪ ) * . ( 3‬اﻻﺧﻔش اﻻوﺳط ( * ) ‪ 215 - . . .‬ه = ‪ 830 - . . .‬م‬
‫( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺳﻌدة اﻟﻣﺟﺎﺷﻌﻲ ﺑﺎﻟوﻻء ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬ﺳ( ﻠك اﻟ درر ‪2‬‬
‫‪ 149 - 141 :‬و ‪ Broc 391 : 2 . ) 282 ( S . 2 : 363‬وﺳﻣﺎه ﻣﺣﻣد ﺳﻌﯾد ‪) .‬‬
‫واﻟدراﺳ ﺔ ‪: 3‬‬ ‫‪ 10‬ﺎر ‪1971‬‬ ‫واﻟﺣﯾ ﺎة أﯾ‬ ‫اﻻذاﻋ‪ ( 2‬ﺔ اﻟﺳ ﻌودﯾﺔ ‪ ،‬ﺷ وال ‪1379‬‬
‫اﻟﺑﻠﺧﻲ ﺛم اﻟﺑﺻ ري ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ ( 3 ) . 227‬اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌﺔ دار اﻟﻛﺗب ‪. 276 : 3‬‬
‫اﻟﺣﺳن ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻻﺧﻔش اﻻوﺳط ‪:‬ﻧﺣوي ‪ ،‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ واﻻدب ‪ ،‬ﻣن أھ ل‬
‫ﺑﻠﺦ ‪ .‬ﺳﻛن اﻟﺑﺻرة ‪ ،‬وأﺧذ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻋن ﺳﯾﺑوﯾﺔ ‪.‬وﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )ﺗﻔﺳ ﯾر‬
‫ﺗﻘﺎق ( و )‬ ‫اﻻﺷ‬
‫ﺎﻧﻲ ‪ -‬خ ( و )‬ ‫ﺎت اﻟﻣﻌ‬ ‫أﺑﯾ‬
‫رحو )‬‫رآن ‪ -‬خ (‬‫ﺷ‬ ‫ﺎﻧﻲ اﻟﻘ‬ ‫ﻣﻌ‬
‫ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ﻣﺻ ورا‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﺷﻌر ( و ) ﻛﺗﺎب اﻟﻣﻠوك ( و ) اﻟﻘواﻓﻲ ‪ -‬خ (‬
‫وزاد ﻓ ﻲ اﻟﻌ روض ﺑﺣ ر )اﻟﺧﺑ ب (وﻛ ﺎن‬ ‫ﻋن ﺣﺳ ﯾن ﺷ ﻠﺑﻲ ) ‪330‬أدﺑﯾ ﺎت (‬
‫اﻟﺧﻠﯾل ﻗد ﺟﻌل اﻟﺑﺣور ﺧﻣﺳﺔ ﻋﺷر ﻓﺄﺻﺑﺣت ﺳﺗﺔ ﻋﺷر ) ‪) * . ( 1‬اﻟﮭ ذﻟﻲ (‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺳﻌود اﻟﮭ ذﻟﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫* ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 110‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 728‬م (‬
‫ﻣﺳﻌود ‪:‬ﻛﺑﺎر اﻟﻣﻐﻧ ﯾن ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﻣﻛ ﺔﻛ ‪ .‬ﺎن ﻧﻘﺎﺷ ﺎ‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ،‬أو أﺑو ﻣن‬
‫ﺑﻣﻛأﻗﺑ ﺔ (ل اﻟﻣﺳ ﺎء رﻓ ﻊ ﺻ وﺗﮫ‬ ‫ﻧﻊ اﻟﺑ رم ﻣ ن ﺣﺟ ﺎرة أﺑ ﻲ ﻗﺑ ﻓ ﯾسﺈذا)‬ ‫ﺻ‬
‫ﻟﻐﻧﺎءﺑﺎ‪ ،‬ﻓﯾﺗﺳﺎرع إﻟﯾﮫ ﻓﺗﯾﺎن ﻗرﯾش وﻏﯾرھم ‪ ،‬ﻓﯾﺳ ﺎﻋدوﻧﮫ ﻓ ﻲ ﺗﻘطﯾ ﻊ اﻟﺣﺟ ﺎرة‬
‫ﻣﻌﮫ ‪.‬اﻟﺣ ﺎرث اﺑ ن ﺧﺎﻟ د‬ ‫ﻓﯾﻐﻧ ﯾﮭم‬
‫دروﻧﮭﺎ ﻋ ن اﻟﺟﺑ ل ‪ ،‬وﯾﻧ زل ﻣﻌﮭ م وﺳ‬ ‫ﺣ‬
‫اﻟﻣﺧزوﻣﻲ ‪ ،‬وﻛﺎن أﻣﯾر ﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﻓطرح ﻋﻠﯾﮫ ﻣﻘطﻌﺎت ﻣن اﻟﺧ زوﺗ‪ .‬زوج ﺑﺎﺑﻧ ﺔ‬
‫) اﺑن ﺳرﯾﺞ ( أﺷﮭر اﻟﻣﻐﻧﯾن ﻓﻲ ﻋﺻره ‪ ،‬ﻓﺄﺧذ ﻋﻧﮭﺎ ﻏﻧﺎء أﺑﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻛﺎن ﯾﻘﺗرح‬
‫ﻋﻠﯾﮫ اﻟﻐﻧﺎء ﺑﺎﻻﺑﯾﺎت ﻣن اﻟﺷﻌر ‪ ،‬ﻓﯾﺿﻊ ﻟﮭﺎ اﻟﻠﺣن ارﺗﺟﺎﻻ ‪ ،‬وﯾﻐﻧﯾﮭﺎ ) ‪* . ( 2‬‬
‫) ﺳﻌﯾد اﻟﻣﺎﻏوﺳﻲ ( * ) ‪- 950‬ﺑﻌ د ‪ 1016‬ه = ‪- 1543‬ﺑﻌ د ‪ 1607‬م (ﺳ ﻌﯾد‬
‫ﺑن ﻣﺳﻌود اﻟﻣﺎﻏوﺳﻲ ‪ ،‬وﯾﻌرف ﺑﺄﺑﻲ ﺟﻣﻌﺔأو) اﺑن أﺑ ﻲ ﺟﻣﻌ ﺔ (اﻟﺻ ﻧﮭﺎﺟﻲ‬
‫رواة ‪36 : 2‬‬ ‫وإﻧﺑ‪208 : 1‬ﺎه اﻟ‬
‫ﺎن‬ ‫‪:‬ھ * ) ﺎﻣش ‪1‬وﻓﯾ( * ) ‪( 1‬ﺎت اﻻﻋﯾ‬
‫وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪95 : 24‬‬ ‫وﻓﮭرﺳت اﺑن اﻟﻧدﯾم ‪ :‬اﻟﻣﻘﺎﻟﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﻣﻌﺟم اﻻدﺑﺎء طﺑﻌﺔ دار اﻟﻣﺄﻣون ‪ 224 : 11‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة ‪258‬وﻣرآة اﻟﺟﻧ ﺎن‬
‫وﯾﯾن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﺎت اﻟﻧﺣ‬ ‫ﻲ طﺑﻘ‬ ‫وﻋرﻓﺔ اﻻﻟﺑﮫ اﻟزﺑﯾﺎ ‪ 184‬دي ‪ ،‬ﻓ‬ ‫وﻧزھ ‪61‬‬
‫‪:2‬‬
‫وﻗ ﺎرأل ‪:‬ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﻛﺳ ﺎﺋﻲ ﻛﺗ ﺎب ﺳ ﯾﺑوﯾﮫ ‪.‬واﻟﻣﺧطوط ﺎت‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﻔش اﻟﺻﻐﯾر ‪ ،‬ﻗ‬
‫اﻟﻣﺻورة ‪ ( 2 ) . 416 : 1‬اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌﺔ دار اﻟﻛﺗب ‪. 68 - 65 : 5‬ﻓﺎﺿ ل‬
‫رح ﻻﻣﯾ ﺔ اﻟﻌ رب ‪ -‬خﺳ( ﻣﺎه )‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﺷ‬ ‫راﻛش ‪.‬‬
‫ﻣ ن أھ ل ﻣ ﻟ ﮫ‬
‫ورﻗﺔ ﻓﻲ اﻻﺣﻣدﯾ ﺔ ﺑﺗ وﻧس )‬ ‫إﺗﺣﺎف ذوي اﻻرب ﺑﻣﻘﺎﺻد ﻻﻣﯾﺔ اﻟﻌرب ( ‪168‬‬
‫وﻣﻧ ﺑﺧ ﮫ ﻧط ﻣﻐرﺑ ﻲ ﻣﺷ ﻛول ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪117‬‬ ‫‪( 4767‬ﺔ‬
‫ﺳ ﺧﺔ ﺟﻣﯾﻠ‬
‫ﺑﺷ رح ) درر‬ ‫ﺟ أﻣﻼويره( اﻟﻣﻧﺻ ور اﻟﺳ أﺣﻣﻌدي د) ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪( 1012‬‬
‫ﻧظ م اﻟﻔراﺋ د‬‫ﻻﺑن (اﻻﺑﺎر ‪ ،‬ﻓوﺿ ﻊ ﻟ ﮫ ﺷ رﺣﺎ ﺳ ﻣﺎه )‬ ‫اﻟﺳﻣط ﻓﻲ ﻣﻧﺎﻗب اﻟﺳﺑط‬
‫اﻟﻐرر ﻓﻲ ﺳﻠك ﻓﺻول اﻟدرر ( وﻟﮫ ) إﯾﺿﺎح اﻟﻣﺑﮭم ﻣن ﻻﻣﯾﺔ اﻟﻌﺟم ‪ -‬خ ( ﻓﻲ‬
‫ﻟﻼﻣ ) ﺎم اﺑ ن أﺑ ﻲ ﺟﻣﻌ ﺔ‬ ‫ﺟﺎء ‪.‬ﻓﻲ طرة اﻟﺻ ﻔﺣﺔ اﻻوﻟ ﻰ ﻣﻧ ﮫ أﻧ ﮫ‬ ‫ﻣﺟﻠد اﻗﺗﻧﯾﺗﮫ‬
‫اﻟﺻﻧﮭﺎﺟﻲ ( وﺟﺎء ﻓﻲ ﺧﺎﺗﻣﺗﮫ ﻣﺎ ﻧﺻﮫ ‪ ) :‬ﯾﻘول ﻣؤﻟﻔﮫ اﻟﻔﻘﯾر إﻟﻰ رﺣﻣﺔ رﺑﮫ ‪،‬‬
‫ن ﺳ وء ﻛﺳ ﺑﮫ ‪ ،‬أﺑ و ﺟﻣﻌ ﺔ ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن ﻣﺳ ﻌود اﻟﺻ ﻧﮭﺎﺟﻲ ﺛ م‬
‫اﻟﻣراﻛﺷﻲ ( وﻟم ﯾذﻛر ) اﻟﻣﺎﻏوﺳﻲ ( ؟ ) ‪ . ( 1‬ﺳ* )ﻌﯾد ﺑ ن ﻣﺳ ﻠط ( * ) ‪. .‬‬
‫‪ 1242 - .‬ه = ‪ 1826 - . . .‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺳﻠط اﻟﻧﺎﺟﺣﻲ اﻟﻣﻐﯾدي ‪:‬أﻣﯾر ﻣ ن‬
‫راة ( ﻲ ﻗرﯾ ﺔ اﻟﺳ ﻘﺎ )‬ ‫اﻟﺳ د ﻓ‬‫ﻗﺑﺎﺋ ل ﻋﺳ ﯾر وﻟ‬ ‫آل ﻧ ﺎﺟﺢ ﻣ ن ﺑﻧ ﻲإﺣﻣﻐﯾ دىد )‬
‫وأھﻠﮭﺎ ﯾﻘوﻟون اﺳﻘﺎ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻠﮭﺟﺔ اﻟﯾﻣﺎﻧﯾﺔ ( ﻓﻲ ﻋﺳﯾر ‪ ،‬وﻧﺷﺄ ﯾزرع وﯾﻔﻠﺢ ‪ .‬وﺗﺄﺛر‬
‫دﻋوة ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟوھ اﻟﺗﺎب (ﻲ ﻧﺷ رھﺎ ﻓ ﻲ ﻋﺳ ﯾر‬ ‫ﺑدﻋوة اﻟﺗدﯾن اﻟﺳﻠﻔﯾﺔ )‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫ﺎم ﺳ ﻌﯾد اﺳ ﺗوﻟﻰ اﻟﺷ رﯾف ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋ ون‬ ‫ﻧﻘطﺔ (‬
‫وﻓﻲ أﯾ‬
‫ﻋﻣر اﻟﻣﺗﺣﻣﻲ ) أﺑو‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﻼد ﻋﺳﯾر ‪ ،‬واﺗﺻل ﺳﻌﯾد ﺑﻧﺎﺋﺑﮫ اﻟﺷرﯾف ھزاع ﺑن ﻋ ون وﺗ زوج ھ زاع‬
‫واﻟﺗف ﺣوﻟﮫ أھل ﻗرﯾﺗﮫ وآل ﻧﺎﺟﺢ وﺑﻧ و ﻣﻐﯾ د ‪.‬وﻟﺣﻘ ت‬ ‫أﺧﺗﺎ ﻟﮫ اﺳﻣﮭﺎ ﺣﻠﯾﻣﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﮫ إھﺎﻧﺔ ﻣن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋون ‪ ،‬ﻓﺎﺗﻔق رؤﺳﺎء ﺟﻣﺎﻋﺗﮫ ﻋﻠﻰ إﺧراج اﻻﺷراف ﻣن‬
‫زاع ‪،‬‬ ‫ﺎھ‬ ‫رﯾف ﯾﻘودھ‬ ‫ﺣﺎﻣﯾ ب (ﺔ اﻟﺷ‬ ‫طﺑ )‬
‫ﺎدة‬ ‫ﺑﻼدھوھ م ‪.‬ﺎﺟﻣوا‬
‫وﻓﯾﮭﺑﻠ‬
‫ﻓﺻ ﺎﻟﺣﺗﮭم اﻟﺣﺎﻣﯾ ﺔ ﻋﻠ ﻰ أن ﺗﺧ رج ﻣ ن طﺑ ب ‪ ،‬ﻓ دﻣروا ﻣﻌﻘﻠﮭ ﺎ * )‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﯾواﻗﯾت اﻟﺛﻣﯾﻧﺔ ‪ 161‬واﻻﺣﻣدﯾﺔ ‪ . 13‬وﺟﻌﻠوا ﻣﻘر اﻟﺣرﻛﺔ‬
‫ﺑﻘﯾ ﺎدة‬‫ﻣﺣﻣ ﻘﺎ د( ﺑ‪ .‬ن ﻋ ون ‪ ،‬ﺟﯾﺷ ﺎ ﻟﺿ رﺑﮭم ﺳ ﻧﺔ ‪1238‬‬ ‫وﺟﻗرﯾ ردﺔ )ﺳ اﻟ‬
‫ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ ﺳﻌﯾد ﻋﻠﻰ ﻣﻘرﺑﺔ ﻣن وادي ﻋﺗ ود وﻗﺗﻠ ﮫ وأرﺳ ل‬ ‫ﺷرﯾف اﺳﻣﮫ ) راﺟﺢ (‬
‫ﻓﯾﺎﻟق ﻟﻘﺗﺎل ﺳﻌﯾد ﺑﻘﯾﺎدة اﺑن ﻋون وأﺣﻣ د ﺑﺎﺷ ﺎ‬ ‫ﻣﺣﻣد ﻋﻠﻲ ﺑﺎﺷﺎ ) واﻟﻲ ﻣﺻر (‬
‫ذي أﻣﺳ ﻧومﺷ( رﻗﻲ‬ ‫‪1239‬ﺳ ﻌﯾد ﻣﻌﮭ م ﻓ ﻲ )‬ ‫ﻣﺣ ﺎﻓظ اﻟﺣﺟ ﺎز ‪ ،‬ﺳ ﻓﺎﺷﻧﺔ ﺗﺑك‬
‫اﻟﻘﺗ ﺎل ‪ ،‬ﻓ ﺗﻣﻛن ﺳ ﻌﯾد ﻣ ن‬ ‫دﺧﻠواﺗﺟطﺑ ددب ‪.‬‬
‫ذل‪.‬ﺳ ﻌﯾد ‪ ،‬ﻓ ﺛ م‬ ‫واﻧﺧ ب‬‫طﺑ‬
‫إﺧراج ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋون وﻣن ﻣﻌﮫ ﺻﻠﺣﺎ ﻣن ﺑﻼد ﻋﺳﯾر ‪.‬ودام اﻟﺻﻠﺢ إﻟﻰ ﺳ ﻧﺔ‬
‫‪ 1240‬وﻧﻘﺿﺔ زﺣف ﺟدﯾد ﻗﺎم ﺑﮫ اﺑن ﻋون ﻋﻠﻲ اﻟﻌﺳﯾرﯾﯾن ‪ ،‬وﻧﺷﺑت اﻟﻣﻌرﻛﺔ‬
‫واﻧﺗﮭت (ﺑﺎﻧﻛﺳﺎر اﺑن ﻋ ون ‪ ،‬واﺳ ﺗﻘر ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن ﻣﺳ ﻠط ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﻲ ﺑﻼد ) ﺷﮭران‬
‫إﻣ ﺎرة ﻋﺳ ﯾر ‪ ،‬ﻣﺳ ﺗﻘﻼ إﻟ وﻣﻰ أندةﺗ ﺣﻛﻣوﻓﻲ ﮫ‪ .‬ﺛﻼﺛ ﺔ أﻋ وام وﻧﺣ و ﺗﺳ ﻌﺔ‬
‫ﯾب ( * ) ‪ 94 - 13‬ه = ‪ 713 - 634‬م (‬ ‫ﻌﯾد ‪.‬ﺑ * ) ن اﻟﻣﺳ‬ ‫أﺷ ﺳ ﮭر ) ‪( 1‬‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑن اﻟﻣﺳﯾب ﺑن ﺣزن ﺑن أﺑﻲ وھب اﻟﻣﺧزوﻣﻲ اﻟﻘرﺷﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ :‬ﺳﯾد‬
‫دﯾث ﮫ واﻟزھ د‬ ‫ﺟﻣ ﺔﻊ‪ .‬ﺑ ﯾن اﻟﺣ واﻟﻔﻘ‬ ‫اﻟﺗ ﺎﺑﻌﯾن ‪ ،‬وأﺣ د اﻟﻔﻘﮭ ﺎء اﻟﺳ ﺑﻌﺔ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ‬
‫ﺎءا ‪ .‬ﺎن أﺣﻔ ظ‬ ‫ع ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﯾﻌ ﯾش ﻣ ن اﻟﺗﺟ ﺎرة ﺑﺎﻟزﯾ ت ‪ ،‬ﻻ ﯾﺄﺧ ذ ﻋط وﻛ‬
‫اﻟﻧﺎس ﻻﺣﻛ ﺎم ﻋﻣ ر اﺑ ن اﻟﺧط ﺎب وأﻗﺿ ﯾﺗﮫ ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ ﺳ ﻣﻲ راوﯾ ﺔ ﻋﻣ ر ‪.‬ﺗ وﻓﻲ‬
‫ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬اﺑن ﻛﻣوﻧﺔ ( * ) ‪ 683 - . . .‬ه = ‪ 1284 - . . .‬م ( ﺳﻌد‬
‫ﺑن ﻣﻧﺻور ﺑن ﺳﻌد ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن ھﺑﺔ ﷲ ‪ ،‬ﻋز اﻟدوﻟﺔ اﺑن ﻛﻣوﻧﺔ ‪ :‬ﻛﯾﻣﯾﺎﺋﻲ ‪،‬‬
‫ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﻣﻧطق واﻟﺣﻛﻣﺔ ‪ .‬ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪ .‬وﻓﺎﺗﮫ ﺑﺎﻟﺣﻠﺔ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﺗذﻛرة‬
‫ﻓﻲ اﻟﻛﯾﻣﯾﺎء ( و ) ﺷرح ﺗﻠوﯾﺣﺎت اﻟﺳﮭروردي * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺗ ﺎرﯾﺦ‬
‫‪ 175‬ذي ﺧﻠﻔ ﮫ ﻓ ﻲ اﻻﻣ ﺎرة اﺑ ن ﻋﻣ ﮫ اﻻﻣﯾ ر‬ ‫ﻋﺳﯾر ‪ ،‬ﻟﻠﻧﻌﻣﻲ ‪171‬‬
‫وﻓﯾﮫ‪ -‬أن اﻟ‬
‫طﺑﻘ( ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪88 : 5‬واﻟوﻓﯾ ﺎت ‪206 : 1‬‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺟﺛ ل اﻟﻣﻐﯾ دي ‪2 ) .‬‬
‫ﺔ ‪ -‬ﻓخ ( ﻲ‬ ‫ﺎء ‪ 2‬ﻓ‪161 :‬ﻲ‪ .‬اﻟﺣﻛﻣ‬ ‫وﺣﻠﯾ‪ 44 :‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬ ‫ﻔوة ‪2‬‬ ‫ﻔﺔ اﻟﺻ‬ ‫وﺻ‬
‫ﺎث) ﻓ ﻲ اﻟﺑﺣ ث ﻋ ن اﻟﻣﻠ ل اﻟ ﺛﻼث ‪ -‬خ (‬ ‫‪ ( 3598‬و‬
‫ﺗرﺑﺗﻲﯾﺢ) اﻻﺑﺣ‬
‫ﺷﺳ ﺗﻧﻘ‬
‫ﺑﯾﻌت اﻟﻧﺳﺧﺔ ﻣﻧﮫ ﺑﻣﺻر ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ﻓﻲ )اﻟﻣﻧطق واﻟطﺑﯾﻌﻲ ﻣﻊ اﻟﺣﻛﻣﺔ اﻟﺟدﯾ دة‬
‫م‬ ‫ﮫ ﺑرﺳ‬ ‫اﻟﺣﻛﻣخ ( ﺔ ‪ ،‬أﻟﻔ‬‫اﻟﺟوﯾﻧﯾ ﻲ ﺔ ‪-‬‬ ‫اﻟﻠﻣﻌ و ) ﺔ ﻓ‬
‫‪ -‬ﻓخ ( اﺳﻲ ﺗﻣﺑول ‪،‬‬
‫ﻧﺳﺧﺔ‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻐروﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺧط ﮫ ‪ ،‬أﺷ ﺎر ﻓ ﻲ ﻧﮭﺎﯾﺗﮭ ﺎ‬ ‫ﺧزاﻧﺔ ﻣﻧﮫ‬
‫اﻟﺟوﯾﻧﻲ‬
‫إﻟﻰ أﻧﮫ ﻓرغ ﻣ ن ﺗﺻ ﻧﯾﻔﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ . ( 1 ) 679‬ﺳ* )ﻌﯾد ﺑ ن ﻧﺟ ﺎح ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺛﻲ ‪ :‬ﺎﻧﻲ‬ ‫ﻧﺟ ( ﺎح ‪ ،‬اﻟﺣﺑﺷ‬ ‫اﻻﺣ ن ول‬ ‫‪ 481‬ه = ‪1088 - . . .‬ﺳم ( ﻌﯾدﺑ )‬
‫زﺑﯾد ‪.‬ل أﺑ وه ﺳ ﻧﺔ ‪) 452‬ﺑﺳ‪( 2‬م دﺳ ﮫ ﻟ ﮫ ﻋﻠ ﻲ‬ ‫أﻣراء اﻟدوﻟﺔ اﻟﻧﺟﺎﺣﯾﺔ ﻓﻲ ﻗﺗ‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺻﻠﯾﺣﻲ ‪ ،‬وﺧﺎف ﺳﻌﯾد ﻓﺗوارى ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﻋﻠ م ﺑﺳ ﻔر اﻟﺻ ﻠﯾﺣﻲ إﻟ ﻰ‬
‫اﻟﺣﺞ أو إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻟزﯾﺎرة اﻟﻌﺑﯾدي ‪ ،‬ﻓﻛﺗب ﺳﻌﯾد إﻟﻰ أخ ﻟﮫ اﺳﻣﮫ ﺟﯾ ﺎش ) ‪3‬‬
‫ﺟﯾ ﻓ ﺎش ﺑﻣ ن ﻣﻌ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﺎرا ‪،‬‬
‫وأﻧﺻ ﺎءه‬ ‫أﯾﺿ ﺎ وأﻗ ﺎم ﯾﺟﻣ ﻊ ﻋﺑﯾ دا ﺟ‬ ‫ﻗ دﻓ ر (‬
‫ﺟﮭ ﺔ اﻟﻣﮭﺟ م ﺣﯾ ث أﻧ ﺎخ اﻟﺻ ﻠﯾﺣﻲ ‪ ،‬ﻓ دﺧﻠوا ﻓ ﻲ ﻏﻣ ﺎر اﻟﻧ ﺎس ‪.‬‬
‫وﻗﺗﻠوا ﻋﻠﯾﺎ اﻟﺻﻠﯾﺣﻲ وﻛﺛﯾرا ﻣﻣن ﻣﻌﮫ واﺳﺗوﻟوا ﻋﻠﻰ ﺧزاﺋﻧ ﮫ وذﺧ ﺎﺋره وﺧﯾﻠ ﮫ‬
‫ﺔ‬ ‫ﮭﺎب ) ‪( 4‬‬
‫زوﺟ‬ ‫تﺷ‬ ‫رة (ﺑﻧ‬
‫اﻟﺣ) ﻣﺎء‬ ‫أﺳ‬
‫ت‬ ‫ﻧﺔ ‪459‬‬
‫وﻛﺎﻧ‬ ‫كﺳ‬ ‫ﺎن ذﻟ‬ ‫وﻛ‬
‫زوﺟﮭأﻣ ﺎم ھودﺟﮭ ﺎ وﺳ ﺎر‬ ‫اﻟﺻﻠﯾﺣﻲ ‪ ،‬ﻣﻌﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﺳرھﺎ اﻻﺣول ‪ ،‬وﺟﻌل رأس ﺎ‬
‫وه (ﺎد إﻟ ﻰ ﺑﻧ ﻲ ﻧﺟ ﺎح‬ ‫ﻛﻣﺎ ﯾﻘ ول ﻣؤرﺧ وﻋ‬ ‫إﻟﻰ زﺑﯾد ‪ ،‬ﻓدﺧﻠﮭﺎ دﺧوﻻ ﻣﻌظﻣﺎ )‬
‫ﺗﻣر ‪.‬اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺳ ﻌﯾد إﻟ ﻰ أن ﻗﺗﻠ ﮫ اﻟﺻ ﻠﯾﺣﯾون ﻋﻠ ﻰ‬ ‫واﺳ رھﺎ‬
‫ﻣﻠك ﺗﮭﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺄﺳ‬
‫ﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪495‬‬ ‫أﺑواب )ﺣﺻن اﻟﺷ ﻌر ( ) ‪) * . ( 5‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫و ‪654 : 3‬‬ ‫وطوﺑﻘﺑ‪.‬‬
‫ﻲ‪-‬خ‬ ‫ذﻛرات اﻟﻣﯾﻣﻧ‬ ‫ﺎرﻓﯾن ‪385 : 1‬‬ ‫وﻣ‬ ‫ﺔ اﻟﻌ‬ ‫وھدﯾ‬
‫‪ 161‬رس اﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪: 1‬‬ ‫وﺗﻠﺧﯾص ﻣﺟﻣﻊ اﻵداب ‪ - 159 : 1‬وﻓﮭ‬
‫‪ 351‬ﮫ ‪) :‬‬ ‫ﺔ ‪ 305 : 16‬و ‪ : 18‬وﻓﯾ‬ ‫وادر ‪145 ، 144‬‬
‫واﻟذرﯾﻌ‬ ‫وﺗ ‪22‬ذﻛرة اﻟﻧ‬
‫ﻲ‬ ‫واب ‪683‬ﺎ ﻓ‬
‫ﻛﻣ‬ ‫ط ‪ ،‬واﻟﺻ‬ ‫‪676‬‬
‫ون ﺳوھ ﻧﺔ و ﻏﻠ‬ ‫ف اﻟظﻧ‬ ‫ﻲ ﻛﺷ‬ ‫ﮫﻓ‬
‫ﺧطوط ﺔ )اﻟﻠﻣﻌ ﺔ (‬ ‫اﻟﺣوادث اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ (واﺳﺗدل ﻋﻠﻰ ﺻﺣﺔ ھذا ﺑﻣﺎ ﺟﺎء ﻓ ﻲ ﻣ‬
‫ﻏﺎﯾﺔ اﻻﻣﺎﻧﻲ ﻓﻲ أﺧﺑ ﺎر اﻟﻘط ر‬ ‫‪ ( 2 ) .‬و ) ‪ ( 3‬و ) ‪ ( 4‬اﻧظر اﻻﻋﻼم ‪( 5 ) .‬‬
‫اﻟﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ 272 - 253‬وﺑﮭﺟﺔ اﻟزﻣن ‪ 63‬واﻧظر أﻧﺑﺎء اﻟزﻣن ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﯾﻣن ‪* -‬‬
‫ﻧﺣ و ﺳ‪ 690‬مﻌﯾد( ﺑ ن ﻧﻣ ران‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 70‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﻟﻧ) ﺎﻋطﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺑن ﻧﻣر ‪ ،‬اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪ ،‬ﺛم اﻟﻧﺎﻋطﻲ ‪ :‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻛﺎن ﺳﯾد ھﻣدانﺷ‪ .‬ﮭد اﻟﯾرﻣ وك ‪،‬‬
‫واﺳ ﺗﻛﺗﺑﮫ ﻋﻠ ﻲ ﺑ ﺛن أﺑ م ﺿﻲ طﺎﻟﻣﮫ إﻟب ‪.‬ﻰ ﻋﺑﯾ دﷲ ﺑ ن اﻟﻌﺑ ﺎس ﺣ ﯾن وﻻه‬
‫ك‬ ‫ن ﻣﺎﻟ‬ ‫ﻔﻌﺎ ﺑﺣﻣ زة ﺑ‬ ‫ﺎءه ‪ ،‬ﻣﺳﺗﺷ‬ ‫ر اﻟإﻟ ﯾﻣنﻰ ‪.‬ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺟ‬ ‫ر اﻻﻣ‬
‫ﺑﯾﻠﮫ ‪ .‬ﻰ ﺟرﺟ ﺎن ‪ ،‬واﺧ ﺗط ﻓﯾﮭ ﺎ دورا‬ ‫ﻓرﺣ ﺳ ل إﻟ‬
‫اﻟﮭﻣ داﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﺧﻠ ﻰ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ‬
‫ﺳﺎﻛر ‪:‬أﻗﺎﻣﮫ ﻣﺻﻌب ﺑن اﻟزﺑﯾر ﻗﺎﺿ ﯾﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ )‬ ‫وﺿﯾﺎﻋﺎ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﻋ ﺛم‬
‫طﺎھر ﺑ ن ﻗﺎﺳ م ﺑﻌ د ‪) * 771‬اﻻﺷ ﻧﺎﻧداﻧﻲ ( * ) ‪. . .‬‬ ‫‪ . ( 1‬ﺳﻌﯾد ﻧﻣد ﭘوش =‬
‫‪ 256 -‬ه = ‪ 870 - . . .‬م ( ﺳﻌﯾد ﺑن ھﺎرون اﻻﺷﻧﺎﻧداﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻋﺛﻣﺎن ‪ :‬ﻟﻐوي‬
‫وﻟﻘﯾ‪ .‬ﮫ ﺑﮭ ﺎ اﺑ ن ﯾدر د ‪.‬‬ ‫ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﺑ ﺎﻻدب ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺑﻐ دادﺳ‪ .‬ﻛن اﻟﺑﺻ رة‬
‫ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ) أﺷﻧﺎﻧدان ( ﻣوﺿﻊ اﻻﺷﻧﺎن ) ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ( ﻟﮫ ﻛﺗﺎب )ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﺷ ﻌر‬
‫‪ -‬ط ( و ) اﻻﺑﯾﺎت اﻟﻔرﯾدة ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺧﺎﻟدي ( * ) ‪ 371 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫وﻋﻠ( ﺔ ﺑ ن ﻋ رام ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د اﻟﻘ ﯾس ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ 981‬م‬
‫ن ھﺎﺷ م ﺑ ‪ -‬ن‬
‫ﻋﺛﻣﺎن اﻟﺧﺎﻟدي ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬أدﯾب ‪ ،‬اﺷﺗﮭر ھو وأﺧوه ) ﻣﺣﻣد (اﻵﺗﯾﺔ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻟﺧﺎﻟدﯾﯾن ‪ ،‬وﻛﺎﻧﺎ آﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﺣﻔظ واﻟﺑدﯾﮭ ﺔ ‪ ،‬ﯾﺗﮭﻣﮭﻣ ﺎ ﺷ ﻌراء * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫‪ 123‬ﮫ ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫واﻟﻣﺧ ﻼف اﻟﺳ ﻠﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ ، 116 : 1‬وﻓﯾ‬ ‫خ ‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪481‬‬
‫ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪177 : 6‬‬ ‫‪482‬ﺑﻌ ض اﻟﻣﺻ ﺎدر اﻻﺧ رىﺗﮭ‪( 1 ) .‬‬ ‫ﻛﻣ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫واﻟﻣﺣﺑر ‪ 377‬وﻓﻲ اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ) 3679‬أراد ﻣﺻﻌب أن ﯾوﻟﯾﮫ اﻟﻘﺿﺎء‬
‫ﻓﻣﻧﻌﮫ أﺧوه وﻛﺗب إﻟﯾﮫ ‪ :‬إﻧﮫ ﻣن أﺻﺣﺎب ﻋﻠﻲ ( ‪2 ) .‬اﺑ( ن اﻟﻧ دﯾم ‪60‬وﺑﻐﯾ ﺔ‬
‫وﻟم ﯾذﻛروا وﻓﺎﺗ ﮫ وذﻛ رت‬ ‫اﻟوﻋﺎة ‪ 258‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 53 : 1‬وإﻧﺑﺎه اﻟرواة ‪145 : 4‬‬
‫‪ 1729‬ﻲ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪17 : 3‬‬ ‫‪ 388‬ف اﻟظﻧ ون وﻓ‬ ‫ﻓ ﻲ ھدﯾ ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪: 1‬وﻛﺷ‬
‫وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 288‬؟ ‪ .‬ﻋﺻرھﻣﺎ ﺑﺳرﻗﺔ ﺷﻌرھم ‪ .‬وأورد اﻟﺛﻌﺎﻟﺑﻲﻓ ) ﻲ اﻟﯾﺗﯾﻣ ﺔ (‬
‫ﻛﺎﻧ) ﺎ إذا‬ ‫دﯾم ‪:‬‬ ‫اﻟﻣﻌﻧ ﺎلﻰاﺑ‪ .‬ن اﻟﻧ‬ ‫ذا وﻗ‬ ‫ﻲھ‬ ‫رﯾﮭﻣﺎ ﻓ‬ ‫د ﻣﻌﺎﺻ‬ ‫ﻻﺣ‬
‫اﺳﺗﺣﺳﻧﺎ ﺷﯾﺋﺎ ﻏﺻﺑﺎه ﺻﺎﺣﺑﮫ ‪ ،‬ﺣﯾﺎ أو ﻣﯾﺗﺎ ‪ ،‬ﻻ ﻋﺟزا ﻣﻧﮭﻣﺎ ﻋ ن ﻗ ول اﻟﺷ ﻌر‬
‫‪ ،‬وﻟﻛن ﻛذا ﻛﺎﻧت طﺑﺎﻋﮭﻣﺎ ! ( وھﻣﺎ ﻣن أھل ) اﻟﺧﺎﻟدﯾﺔ ( ﻣن ﻗرى اﻟﻣوﺻل ‪،‬‬
‫ﻧﺳﺑﺗﮭﻣﺎ إﻟﻰ ﺟد ﻟﮭﻣﺎ اﺳ ﻣﮫ ﺧﺎﻟ اﺑد )ن ﻣﻧﺑ ﮫ ‪ ،‬أو اﺑ ن‬ ‫وﻧﺳﺑﺗﮭﻣﺎ إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﻗﯾل ‪:‬‬
‫وﻋرﻓﮭﻣ ﺎ اﻟزﺑﯾ دي‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻘﯾس ‪ ،‬أو اﺑن ﻋﺑد ﻋﻧﺑﺳﺔ ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﺧﺗﻼف اﻟرواﯾﺎت (‬
‫ﻛﺎﻧ ﺎ أدﯾﺑ ﻲ )‬ ‫ﺎﻗوت )ﻲ ﻣﻌﺟ م اﻻدﺑ ﺎء ( ‪:‬‬ ‫ﻓ‬ ‫) ﻓﻲ اﻟﺗﺎج ( ﺑﺎﻟﻣوﺻﻠﯾﯾن ‪.‬وﻗﺎل ﯾ‬
‫وﻻﺑ ﻋﺛﻣ ﺎن ھ دﯾذا ) وان ﺷ ﻌر ‪ -‬ط (‬ ‫ﺎﻋرﯾﮭﺎ ﻓ ﻲ وﻗﺗﮭﻣ ﺎ ‪.‬ﻲ‬ ‫اﻟﺑﺻوﺷ رة (‬
‫اﻻﺷ ﺎ )ﺑﺎه واﻟﻧظ ﺎﺋر ‪ ،‬ﻣ ن أﺷ ﻌﺎر اﻟﻣﺗﻘ دﻣﯾن‬ ‫واﺷﺗرﻛﺎ ﻓﻲ ﺗﺻ ﻧﯾف ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬
‫ﺔ‬ ‫ﺣﻣﺎﺳ)‬
‫دﺛﯾن أو‬ ‫ﺔ اﻟﻣﺣ‬ ‫ﺑﺣﻣﺎﺳ‬
‫رف ط (‬‫ﺎھﻠﯾﯾن واﻟﻣﺧﺿ ﯾﻌ رﻣﯾن ‪-‬‬ ‫واﻟﺟ‬
‫اﻟﺗﺣ ف واﻟﮭ داﯾﺎ ‪ -‬ط‬ ‫اﻟﺧﺎﻟدﯾﯾن ( وﺟﻣﻌﺎ ﻣﺧﺗﺎرات ﻣﻣﺎ ﻗﯾل ﻓﯾﮭﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻛﺗﺎب )‬
‫أﺧﺑ ﺎر اﻟﻣوﺻ ل ( و )‬ ‫أﺧﺑﺎر أﺑ ﻲ ﺗﻣﺎم وﻣﺣﺎﺳ ن ﺷ ﻌره ( و )‬ ‫( وﻣن ﻛﺗﺑﮭﻣﺎ )‬
‫اﺧﺗﯾﺎر ﺷﻌر اﺑن اﻟروﻣﻲ ( و ) اﺧﺗﯾﺎر ﺷﻌر اﻟﺑﺣﺗري ( و )اﺧﺗﯾﺎر ﺷﻌر ﻣﺳ ﻠم‬
‫ﺑن اﻟوﻟﯾ د ( ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ھﺑ ﺔ ﷲ ( * ) ‪ 495 - 436‬ه = ‪ 1101 - 1045‬م‬
‫طﺑﯾب ﻣﺗﻣﯾز ‪ ،‬واﺳ ﻊ اﻻط ﻼع ‪،‬‬ ‫( ﺳﻌﯾد ﺑن ھﺑﺔ ﷲ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ ،‬أﺑو اﻟﺣﺳن ‪:‬‬
‫اﻟﻣﻘﺗ دي ﺑ ﺄﻣر ﷲ ‪ ،‬ووﻟ ده اﻟﻣﺳ ﺗظﮭر ﺑ ﺎ )اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﯾن (‬ ‫ﺑﻐداد ‪.‬‬
‫ھل دم‬‫ﻣن أ ﺧ‬
‫اﻟﻣﻐﻧﻲ ﻓﻲ ﺗ دﺑﯾر اﻻﻣ راض ‪-‬‬ ‫وأﻟف ﻛﺗﺑﺎ ﻓﻲ اﻟطب واﻟﻔﻠﺳﻔﺔ واﻟﻣﻧطق ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫ب‪،‬و)‬ ‫ﺗرﺑﺗﻲ ) ‪ ( 3978‬و )‬
‫اﻻﻗﻧ ﻓ ﺎعﻲ( اﻟط‬ ‫اﺳ ( ﺗﻣﺑول ‪ ،‬وﺷﺳ‬ ‫ﻲخ‬ ‫ﻓ‬
‫اﻟﺣدود واﻟﻔروق ‪ -‬خ ( * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻓﮭرﺳت اﺑنﻟﻧا دﯾم ‪240‬وﺗ ﺎج‬
‫اﻟﻌروس ‪ :‬ﻣﺎدة ﺧﻠد ‪ .‬واﻟﯾﺗﯾﻣﺔ ‪ 471 : 1‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪170 : 1‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 1‬‬
‫ﻓﻲ اﻟﻛ ﻼم ﻋﻠ ﻰ‬ ‫‪ 339‬واﻟﻔﮭرس اﻟﺗﻣﮭﯾدي ‪ 274‬و ‪ 297‬وﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ﻟﯾﺎﻗوت ‪:‬‬
‫دار اﻟﻣ ﺄﻣون ‪ ،‬وﻓﯾ ﮫ اﺳ م‬ ‫‪ : 11‬ﺔ‪208‬‬
‫وﻣﻌﺟﺔ ‪ .‬م اﻻدﺑ ﺎء ﻟﯾ ﺎﻗوتطﺑﻌ‬ ‫اﻟﺧﺎﻟدﯾ‬
‫ھﺎﻣﺷ ( ﮫ ﻧﻘ ﻼ ﻋ ن اﻟ واﻓﻲ‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣ ﺑ ﺔن) ھﺷ ﺎم ﺑ وﻓن ﺳﻲ ﻌﯾد‬ ‫ﺻ ﺎﺣبﺳ ﻌد‬
‫ﺎت ﻟﻠﺻ ﻔدي ‪ ،‬اﻟﺟ زء اﻟراﺑ ﻊ ‪ ،‬اﻟﻘﺳ م اﻟﺛ ﺎﻧﻲﺳ‪ ،‬ھ ﻌد ﺑو ) ن ھﺎﺷ م ﺑ ن‬
‫ﺳﻌﯾد ( ‪ .‬رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﻔﻠﺳﻔﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﺗﻠﺧﯾص اﻟﻧظﺎﻣﻲ ( و ) ﺧﻠق اﻻﻧﺳﺎن ( و )‬
‫اﻟﯾرﻗ وﻟﻰﺎنﻣ( داواة اﻟﻣرﺿ ﻰ ﻓ ﻲ اﻟﺑﯾﻣﺎرﺳ ﺗﺎن اﻟﻌﺿ دي ) ‪) * ( 1‬‬ ‫وﻛ ﺎن ﯾﺗ‬
‫‪ 1187‬مﻌﯾد( ﺑ ن ھﺑ ﺔ ﷲ‬ ‫اﻟﻘط ب اﻟراوﻧ دي ( * ) ‪ 573 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‬
‫ﺑﺎﺣث إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﺗ وﻓﻲ ﺑﺑﻠ دة )‬ ‫ﺑن اﻟﺣﺳن اﻟراوﻧدي ‪ ،‬أﺑو اﻟﺣﺳن ‪ ،‬ﻗطب اﻟدﯾن ‪:‬‬
‫ﻗ وﻗﺑم ( ره ﻟﺑﮭ ﮫ ﺎﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ اﻟﺧﺎ ) راﯾﺞ واﻟﺟ راﯾﺢ ‪-‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﻣﻌﺟ زات‬
‫اﻟﻧﺑوﯾﺔ وﻛراﻣﺎت اﻻﺋﻣﺔ اﻻﺛﻧﻲ ﻋﺷر وﻏﯾر ذﻟك ‪ ،‬وﺷرح ﻧﮭ ﺞ اﻟﺑﻼﻏ ﺔ ﺳ ﻣﺎه )‬
‫ﻣﻧﮭﺎج اﻟﺑراﻋﺔ ‪ -‬خ ( اﻟﺟزء اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ‪ ( 3059‬و ) ﻗﺻص‬
‫اﻻﻧﺑﯾﺎء ( ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻌﯾد ﺑن ھﺷﺎم ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 130‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و‬
‫روانأﻣ ‪ :‬وي ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫‪ 748‬م (ﺎم ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣأﻣﯾ ر‬ ‫ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن ھﺷ‬
‫وﻏ زا‬ ‫ﺧﻼ أﺑﯾ ﮫ ‪.‬‬
‫ﺑدﻣﺷ ق ‪ ،‬ووﻟ ﻲ ﺑﻌ ض اﻟﻣﻐ ﺎزي ﻓ ﻓﻲ ﺔ‬ ‫وﻧﺷ ﺄروان ‪.‬‬‫وﻟ د ﻣ‬
‫ﻗﯾﺳﺎرﯾﺔ ‪.‬ﻛﺎن ﻣﻊ أﺧﯾﮫ ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺣ ﯾن ﺧﻠ ﻊ ﻣ روان‬‫ﺛم‬ ‫اﻟﺻﺎﺋﻔﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 111‬ه ﻓﺑﻠﻎ‬
‫وﺗﺣﺻن ﺑﺣﻣص ‪ ،‬ﻓﺻﺎﻟﺢ ﻣروان أھل ﺣﻣ ص ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣد ) ﺳﻧﺔ ‪ 127‬ه (‬
‫ﮫ ﺳ ﻌﯾدا واﺑﻧ ﯾن ﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺳ ﻠﻣوھم ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣر ﻣ روان ﺑﺣ ﺑس ﺳ ﻌﯾد ﻓ ﻲ‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن وھ ب ( * ) ‪ 208 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺣران ‪ .‬ﺛم ﻗﺗل ﺑﮭﺎ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫‪823‬ﺑنم (وھب اﻟﺑﺻري ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬ﻣ وﻟﻰ ﺑﻧ ﻲ ﺳ ﺎﻣﺔ ﺑ ن ﻟ ؤي ‪:‬‬ ‫ﺳﻌﯾد‬
‫ﺷﺎﻋر ‪ ،‬اﺷﺗﮭر ﺑﺎﻟﺧﻼﻋﺔ واﻟﻣﺟون ‪ .‬أﻛﺛر ﺷﻌره ﻓﻲ اﻟﻐزل * ) ھﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬
‫‪ 457‬ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪: 1‬‬ ‫‪ 254‬رس اﻟﺗﻣﮭﯾ ديوھدﯾ‬ ‫طﺑﻘ‪ ( 1‬ﺎت اﻻطﺑ ﺎء ‪: 1‬واﻟﻔﮭ‬
‫اﻟﺣﺳ ن ( ‪( 2 ) .‬‬ ‫‪833‬ﺳو ﻓﯾﻌﯾد ﮫﺑ ‪ :‬ن ھﺑ ﺔ ﷲ ﺑ ن )‬ ‫وطوﺑﻘﯾ و ‪: 3‬وھ‬ ‫‪390‬‬
‫ﺳﻔﯾﻧﺔ اﻟﺑﺣﺎر ﻟﻠﻘﻣﻲ ‪437 : 2‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪99 : 24‬ﺛ م ‪: 25‬‬
‫‪ 306‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 145 : 7‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪ ( 3 ) . 392 : 1‬ﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر‬
‫‪ 178 : 6‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 58 : 5‬و ‪ . 124‬وﻟ‬
‫واﻟﺧﻣر د‪ .‬وﻧﺷ ﺄ ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬واﻧﺗﻘ ل‬
‫وﺗﺎب ﻓ ﻲ ﻛﺑ ره‬ ‫إﻟﻰ ﺑﻐداد ‪ ،‬وﺗﻘدم ﻋﻧد اﻟﺑراﻣﻛﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﺻدﯾﻘﺎ ﻻﺑﻲ اﻟﻌﺗﺎھﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﺗﻧﺳك وﺣﺞ ﻣﺎﺷﯾﺎ ‪.‬وﻣﺎت ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬ﻓﺣﺿر اﻟﻔﺿل ﺑن اﻟرﺑﯾﻊ ﺟﻧﺎزﺗﮫ ودﻓﻧ ﮫ )‬
‫ن‬ ‫ﻌﯾﺔ ﺑ‬
‫رﯾض ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬ﺳ‪( . . . - .‬‬ ‫ﻌﯾﺔ (ﺑ * ) ن ﻏ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺳ‬
‫ﺎﻋر ﺟ ﺎھﻠﻲ ﯾﮭ ھوديو‪ .‬أﺧ و اﻟﺳ ﻣوألﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫اﻻزدي ‪:‬‬
‫ﻏ رﯾض ﺑ ن ﻋﺎدﯾ ﺎء ﺷ‬
‫وﻣن اﻟﻣﺻﺎدﻓﺎت أن أﻛﺛرھ ﺎ ﯾﺗﺻ ل ﺑﺎﻟﻣ ﺎل‬ ‫أﺧﺑﺎر وأﺷﻌﺎر ﻛﺎﻧت ﻣﻣﺎ ﯾﻐﻧﻰ ﺑﮫ ‪.‬‬
‫ﻛﻣﺎ ھﻲ طﺑﯾﻌﺔ اﻟﯾﮭود ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﯾﺗﻣﺛل ﺑﺑﻌض ﺷﻌره ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻎ ( *‬
‫اﻟﺣﺳﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪) * 711‬ﺳ ف‬ ‫اﻟﺳﻐدي = ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ 461‬اﻟﺳﻐﻧﺎﻗﻲ =‬
‫( * اﻟﺳﻔﺎح = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 136‬اﺑن اﻟﺳﻔﺎح = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪) * 149‬‬
‫اﺑن ﺑﻛﯾر ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 71‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪690‬اﻟﺳم (ﻔﺎح ﺑ ن ﺑﻛﯾ ر ﺑ ن‬
‫ﻠﯾﺎت (ﯾدة ﻓ ﻲ رﺛ ﺎء‬ ‫اﻟﻣﻔﺿ ﻗﺻ‬ ‫ﺎﻋر روى ﻟ ﮫ ﺻ ﺎﺣب )‬ ‫ﻣﻌ دان اﻟﯾرﺑ ﺷوﻋﻲ ‪:‬‬
‫ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﺷداد ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﯾرﺑوع ‪.‬وﻛﺎن ﯾﺣﯾﻰ ﻣﻊ ﻣﺻﻌب ﺑن اﻟزﺑﯾ ر‬
‫اﻧﺻ ‪ :‬رف ﻓﻣ ﺎ‬ ‫وأدرك ﮫ ﻣﻘﺗ ول ﻓﻘ ﺎل ﻟ ﮫ‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﯾ وم اﻟ ذي ﻗﺗ ل ﻓﯾﻣﺻ ﮫ ‪.‬ﻌب أﻧ‬
‫ﻟﻘﺗﻠك ﻣﻌﻧﻰ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪:‬وﷲ ﻻ ﺗﺣدث اﻟﻧﺎس أﻧﻲ رﻏﺑت ﻋن ﻣﺻ رﻋك ‪.‬وﻣ ﺎزال‬
‫ﯾداﻓﻊ ﻋﻧﮫ ﺣﺗﻰ ﻗﺗل ﻣﻌﮫ ‪ ،‬ﻓرﺛﺎه ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺗﮫ ﻟوﻓﺎﺋﮫ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪2‬‬
‫‪ 258‬وم اﻟزاھ رة ‪) . 188 : 2‬‬ ‫واﻟﻣوﺷ ﺢواﻟﻧﺟ‬ ‫( * ) ﺗ‪( 1‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪73 : 9‬‬
‫اﻻﻏ ( ﺎﻧﻲ طﺑﻌ ﺔ اﻟ دار ‪125 - 122 : 22‬ﺷ‪3 ) .‬رح( اﺧﺗﯾ ﺎرات اﻟﻣﻔﺿ ل‬ ‫‪2‬‬
‫اﻟﺳﻔﺎﻗﺳ إﺑﻲ =راھﯾم ﺑ ن‬ ‫ﻔﺎرﯾﻧﻲ =د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪1188‬‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫‪. 66 - 1361‬‬
‫ﻔرﺟﻼﻧﻲﻋﺑ= د‬ ‫‪1112‬‬
‫د اﻟﺳ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫‪ 742‬إﺑ ﻔرﺟﻼﻧﻲ‬
‫راھﯾم= ﺑ‬ ‫د اﻟﺳ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫د ‪1179‬‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫طﻔﻰ ﺑ=‬
‫ﻣﺻ ﻔرﺟﻼﻧﻲ‬ ‫‪( 1150‬‬
‫ر ) اﻟﺳ‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ‬
‫رﻣﺿﺎن ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ‬ ‫اﻟﺳﻔرﺟﻼﻧﻲ = أﻣﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺧﻠﯾل ) ‪ ( 1335‬اﻟﺳﻔطﻲ =‬
‫اﻟﻣﻐﯾ رة ﺑ ن‬ ‫‪ 1158‬اﻟﺳﻔطﻲ = ﻣﺻطﻔﻰ اﻟﺳﻔطﻲ ‪1327‬أﺑو ﺳﻔﯾﺎن اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ =‬
‫ﻋﺗﺑ ﺔ ﺑ ن‬ ‫اﻟﺣﺎرث ) ‪ ( 20‬أﺑو ﺳﻔﯾﺎن = ﺻﺧر ﺑن ﺣرب ‪31‬اﺑن أﺑﻲ ﺳ ﻔﯾﺎن =‬
‫ﺳﻔﯾﺎن ﺑ ن أرﺣ ب ( * ) ‪. .‬‬ ‫أﺑﻲ ﺳﻔﯾﺎن اﺑن ﺳﻔﯾﺎن = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻔﯾﺎن ‪) * 415‬‬
‫دﻋﺎم‬ ‫رةن (اﻟ‬ ‫ﻔﯾﺎن ‪.‬ﺑ ‪ ( .‬ن أرﺣواﺳ ب )ﻣﮫ ﻣ ﺑ‬ ‫‪. . . - .‬ﺳ = ‪. - . . .‬‬
‫ﺑﻧوه ‪.‬ﺑطون ﻛﺛﯾ رة ﻣ ن أرﺣ ب ‪ ،‬أﺗ ﻰ‬ ‫اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻛﯾل ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﮭﻣداﻧﻲ ﻋﻠﻰ ﺑﯾﺎﻧﮭﺎ ‪ .‬وإﻟﯾﮫ ﻧﺳﺑﺔ ) ﺑﻼد ﺳﻔﯾﺎن (ﻓﻲ اﻟ ﯾﻣن ) ‪) * . ( 1‬ﺳ ﻔﯾﺎن‬
‫‪778‬ﺑ م (ن ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن ﻣﺳ روق‬ ‫‪- 716‬ﻔﯾﺎن‬
‫اﻟﺛ وري ( * ) ‪ 161 - 97‬ه = ﺳ‬
‫اﻟﺛوري ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺛور ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺎة ‪ ،‬ﻣن ﻣﺿر ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد ﷲ ‪ :‬أﻣﯾر اﻟﻣؤﻣﻧﯾن‬
‫وى ‪.‬وﻧﺷ ﺄ ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾد أھ دﯾثل ‪.‬زﻣﺎﻧ ﮫ ﻓ ﻲ ﻋﻠ وم اﻟ دﯾن واﻟﺗﻘ وﻟ د‬ ‫ﻛ ﻓﺎن ﺳﻲ اﻟﺣ‬
‫وﺧ‪ .‬رج ﻣ ن‬ ‫اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وراوده اﻟﻣﻧﺻ ور اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ﻋﻠ ﻰ أن ﯾﻠ ﻲ اﻟﺣﻛ م ‪ ،‬ﻓ ﺄﺑﻰ‬
‫طﻠﺑ ﮫ اﻟﻣﮭ ديﻓﺗ‪ ،‬وارى ‪.‬‬ ‫واﻟﻣدﯾﻧ مﺔ ‪.‬‬
‫ﺛ‬ ‫ﻛن ﻣﻛ ﺔ‬ ‫‪ 144‬ه (‬‫اﻟﻛوﻓ ﺔﺳ) ﻧﺔ ﻓﺳ‬
‫اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻛﺑﯾ ر ( و )‬‫ﻣﺳﺗﺧﻔﯾﺎ ﮫ‪ .‬ﻣ ن اﻟﻛﺗ ب )‬
‫ﻟ‬ ‫واﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻟﺑﺻرة ﻓﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ‬
‫ﻐﯾر ( ﻲ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬وﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﻛﻼھﻣ ﺎ ﻓ‬
‫اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﺻ‬
‫اﻻﻛﻠﯾل ‪ ) . 237 - 218 : 10‬اﻟﻔراﺋض ( وﻛﺎن آﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﺣﻔظ ‪ .‬ﻣن ﻛﻼﻣﮫ ‪ :‬ﻣﺎ‬
‫ﺣﻔظت ﺷﯾﺋﺎ ‪ .‬ﻓﻧﺳﯾﺗﮫ ‪ .‬وﻻﺑن اﻟﺟوزي ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ﻣﻧﺎﻗﺑﮫ ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﻔﯾﺎن ﺑ ن‬
‫ﻋوف ( * ) ‪ 52 - . . .‬ه = ‪ 672 - . . .‬م ( ﺳﻔﯾﺎن ﺑن ﻋوف اﻻزدي اﻟﻐﺎﻣدي‬
‫اﻻﺑط ﻊﺎلأﺑ ‪ .‬ﻲ ﻋﺑﯾ دة اﺑ ن اﻟﺟ راح‬ ‫ﺟﻌﺎن ﺎن ﻣ‬ ‫ﻗﺎﺋ د ‪ ،‬ﺻ ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ ﻛ‬
‫ﺎم ﺣ ﯾن اﻓﺗﺗﺣ ت ‪ ،‬ووﻻه ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ اﻟﺻ ﺎﺋﻔﺗﯾن ‪ ،‬ﻓظﻔ ر واﺷ ﺛﺗﮭر ‪.‬م ﺳ ﯾره‬
‫وﻏلﻓﺄ ﻓﯾﮭﺎ إﻟﻰ أن ﺑﻠﻎ أﺑواب اﻟﻘﺳ طﻧطﯾﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺟﯾش إﻟﻰ ﺑﻼد اﻟروم‬
‫ﻗﺎل اﺑ ن ﻋﺳﻟﻣ ﺎﺎﻛرﺑﻠﻐ‪ :‬ت وﻓﺎﺗ ﮫ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻛﺗ ب إﻟ ﻰ‬ ‫ﻣﻛﺎن ﯾﺳﻣﻰ ) اﻟرﻧداق (‬
‫ﻠﻣﯾن وأﺟﻧ ﺎد اﻟﻌ رب ﯾﻧﻌ ﺎه ‪ ،‬ﻓﺑﻛ ﻰ اﻟﻧ ﺎس ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﻛ ل ﻣﺳ ﺟد ‪.‬‬
‫واﺳ ﻔﯾﺎﻧﺎه ‪ ،‬ﻻﺳ ﻔﯾﺎن‬‫وﻛﺎن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑﻌد ذﻟك إذا رأى ﻓ ﻲ اﻟﺻ واﺋف ﺧﻠ ﻼ ﻗ ﺎل ‪:‬‬
‫ﺔ ( * ) ‪ 198 - 107‬ه = ‪ 814 - 725‬م (‬ ‫ن ﻋﯾﯾﻧ‬ ‫ﻲ !ﺳ ) ‪* . ( 2‬‬
‫ﻔﯾﺎن ﺑ)‬ ‫ﻟ‬
‫ﻣﺣ‪ :‬دث اﻟﺣ رم اﻟﻣﻛ ﻲ‬ ‫ﺳﻔﯾﺎن ﺑن ﻋﯾﯾﻧﺔ ﺑن ﻣﯾﻣون اﻟﮭﻼﻟﻲ اﻟﻛوﻓﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد‬
‫ﻛﺎن ﺣﺎﻓظﺎ ﺛﻘ ﺔ ‪ ،‬واﺳ ﻊ‬ ‫‪ .‬ﻣن اﻟﻣواﻟﻲ ‪ .‬وﻟد ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬وﺳﻛن ﻣﻛﺔ وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺎﻓﻌﻲ ‪:‬وﻻ ﻣﺎﻟ ك *ھ) ﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬دول‬ ‫ﻟ‬ ‫اﻟﻌﻠ م ﻛﺑﯾ ر اﻟﻘ در ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﺷ‬
‫اﻻﺳﻼم ‪ 84 : 1‬واﺑن اﻟﻧدﯾم ‪ 225 : 1‬واﺑن ﺧﻠﻛﺎن ‪210 : 1‬واﻟﺟواھر اﻟﻣﺿ ﯾﺔ‬
‫‪ 250 : 1‬وطﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪ 257 : 6‬واﻟﻣﻌﺎرف ‪217‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪356 : 6‬‬
‫ﺛم ‪ 3 : 7‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 115 - 111 : 4‬وذﯾل اﻟﻣذﯾل ‪105‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪9‬‬
‫‪ 151 :‬وﺻﯾد اﻟﺧﺎطر ‪ ( 2 ) . 175‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪3323‬وﻣروج اﻟ ذھب‬
‫وﺟﻣﮭ رة‬ ‫ﺎﻣري ( ﺣﯾف اﻟﻐﺎﻣ دي ‪.‬‬ ‫ﺗﺻ‬ ‫وھ‪ 62‬و ﻓﯾ ﮫ )‬
‫اﻟﻌ‬ ‫‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ ﺑ ﺎرﯾس ‪: 5‬‬
‫زوة‬ ‫وﻓﯾ ‪134 : 1‬ﮫ أن ﻏ‬‫رة‬ ‫اﻻﻧﺳ وﻓﯾ ﺎب ‪357‬ﮫ ﻧﺳواﻟﻧﺟ ﺑﮫ ‪ .‬وم اﻟزاھ‬
‫ﮫ)‬ ‫ر ‪3‬وھ‪194 :‬و ﻓﯾ‬ ‫ن اﻻﺛﯾ‬ ‫ﻧﺔ ‪ 49‬هل‪ .‬ﻻﺑ‬ ‫ت ﺳ واﻟﻛﺎﻣ‬ ‫طﻧطﯾﻧﯾﺔ ﻛﺎﻧ‬ ‫اﻟﻘﺳ‬
‫اﻟﻧﺳ ( ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ أزدي ‪ ،‬وأﺳ دي ‪،‬‬ ‫ذﻛرﻧ ﺎ ﻓ ﻲ ﺗرﺟﻣ ﺔ )أناﻻزد‬ ‫اﻻﺳ ددي (‬ ‫وﻗ‬
‫وﻋرﻓ‪ 262‬ﮫ ﺑ ﺄﻣﯾر اﻟﺻ واﺋف ‪.‬‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪: 2‬‬ ‫ﺑﺳ ﻛون اﻟﺳوﺗ ﯾن ‪.‬‬
‫ﻛﺎن ﺳﻔﯾﺎن ﻻ ﯾﺟﯾز ﻓﻲ اﻟﻌ رض رﺟ ﻼ‬ ‫وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 181 : 6‬وﻓﯾﮫ ‪) :‬‬
‫إﻻ ﺑﻔرس ورﻣﺢ وﻣﺧﺻف وﻣﺳﻠﺔ وﺗرس وﺧﯾوط ﻛﺗﺎن وﻣﺑﺿﻊ وﻣﻘ ود وﺳ ﻛﺔ‬
‫وﺣ‪ .‬ﺞ ﺳ ﺑﻌﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪.‬ﻗ ﺎل‬ ‫وﻛ ﺎن أﻋ ور‬ ‫ﺣدﯾد ( ‪.‬وﺳﻔﯾﺎن ﻟذھب ﻋﻠم اﻟﺣﺟ ﺎز ‪.‬‬
‫ﻛﻧت ‪:‬أﺣب أن ﻟﻲ ﺟﺎرﯾﺔ ﻓﻲ ﻏ ﻧﺞ اﺑ ن ﻋﯾﯾﻧ ﺔ إذا ﺣ دث ﻟ! ﮫ )‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﺣرب‬
‫اﻟﺟﺎﻣﻊ ( ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ﻓﻲ )اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ( ) ‪ . ( 1‬ﺳ* )ﻔﯾﺎن ﺑ ن وھ ب (‬
‫ﺳﻔﯾﺎن (ﺑ ن وھ ب اﻟﺧ وﻻﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟ ﯾﻣن ‪:‬‬ ‫* ) ‪ 82 - . . .‬ه = ‪ 701 - . . .‬م‬
‫اﻻﻣاﻟﻧﺑ راءﻲ ‪.‬ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺣﺟ ﺔ اﻟ وداع ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣﺞ ﻣ ن ﻊ‬
‫ﺣ‬ ‫ﺻ‬
‫أﻣﯾرا ﻟﻌﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑ ن ﻣ روان ‪ ،‬ﺛ م‬ ‫وﺷﮭد ﻓﺗﺢ ﻣﺻر ‪ ،‬وﻏزا إﻓرﯾﻘﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 60‬ه‬
‫اﻟﺳ ﻋﻠﻔﯾﺎﻧﻲﻲ= ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪) * 198‬‬ ‫دﺧﻠﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ وﺗ‪ 78‬ه وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪. ( 2‬‬
‫د ‪1326‬‬ ‫‪ 1298‬نﻘﺎ ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟﺳ‬
‫ﻲ ﺣﺳ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫راھﯾم=ﺑ‬
‫اﻟﺳ* ﻘﺎ‬ ‫قإﺑ(‬ ‫ﺳ‬
‫اﻟﺳﻘﺎف = ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ‪ 895‬اﻟﺳﻘﺎف =أﺑو ﺑﻛر ﺑن ﺳ ﺎﻟم ‪992‬اﻟﺳ ﻘﺎف =‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺳ ﻘﺎف =‬ ‫ﺣﺎق ﺑ ن ﻋﻘﯾ ل ‪1272‬‬ ‫اﻟﺳ إﺳﻘﺎف =‬ ‫ﻋﻣ ر ﺑ ن ﺳ ﻘﺎف ‪1216‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪1292‬اﻟﺳ ﻘﺎفﺷ =ﯾﺧﺎن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1313‬اﻟﺳ ﻘﺎف =ﻋﻠ وي‬
‫ﻘﺎف و= ﺑﻛ ر ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﺑن أﺣﻣد ‪ 1335‬اﻟﺳﻘﺎف =ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﺎﻣ د ‪1338‬اﻟﺳ أﺑ‬
‫ﺟﻌﻔ ر ﺑ ن‬ ‫أﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪1357‬اﻟﺳ ﻘﺎﻓﻲ =‬ ‫اﻟرﺣﻣن ‪ 1341‬اﻟﺳﻘﺎف =‬
‫ن‬ ‫‪ 253‬ھﺑﻘطﻲ =ﺔ ﷲ ﺑ‬ ‫س اﻟﺳ‬ ‫ن اﻟﻣﻐﻠ‬ ‫‪1182‬ﺳ ﻘطﻲ‬
‫ري ﺑ=‬ ‫د اﻟﺳ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫ﺎﻟﺔ‬ ‫ﺎظ ‪242 : 1‬‬
‫واﻟرﺳ‬ ‫ﺎرك ‪509‬ھ * ) ﺎﻣش ﺗ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ذﻛرة اﻟﺣﻔ‬ ‫اﻟﻣﺑ‬
‫زان‬ ‫‪210‬‬
‫ﺎن ‪: 1‬وﻣﯾ‬ ‫واﺑ ‪130 : 2‬ن ﺧﻠﻛ‬‫ﻔوة‬ ‫ﺗطرﻓﺔ ‪31‬ﻔﺔ اﻟﺻ‬‫وﺻ‬ ‫اﻟﻣﺳ‬
‫اﻻﻋﺗدال ‪ 397 : 1‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪270 : 7‬وذﯾل اﻟﻣ ذﯾل ‪108‬واﻟﺷ ﻌراﻧﻲ ‪: 1‬‬
‫ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫ﺎن ‪120 : 1‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫‪( 2 ) . 174‬ﺎﻟم اﻻﯾﻣ‬‫داد ‪ : 9‬ﻣﻌ‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ‬‫‪40‬‬ ‫وﺗ‬
‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ . 3325‬اﺑن ﺳﻘﻼب ) اﻟﻣﻘدﺳﻲ ( =ﯾﻌﻘوب ﺑن ﺳ ﻘﻼب ‪625‬اﻟﺳ ﻘﯾﻔﻲ‬
‫ﯾوﺳ= ف ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر‬ ‫ﯾوﺳف ﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﻔ ﺗﺢ ‪) * 1056‬ﺳ ك ( *اﻟﺳ ﻛﺎﻛﻲ‬ ‫=‬
‫ﻛﺎﻛﯾﻧﻲ ل= ﺑ ن ﻗﺳ طﻧدي‬ ‫اﻟﺳ ﺧﻠﯾ‬ ‫ﻣﺣﻣ ن أﺑد ﻲ ﺑﻛ ر ‪721‬‬ ‫اﻟﺳ ﻛﺎﻛﯾﻧﻲ ﺑ=‬ ‫‪626‬‬
‫اﻟﺳﻛﺗﺎﻧﻲ = ﻋﯾﺳﻰ ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ 1062‬اﻟﺳﻛﺗواري ) ﺷﯾﺦ اﻟﺗرﺑﺔ ( =ﻋﻠ ﻲ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪385‬اﺑ( ن ﺳ ﻛرة =ﺣﺳ ﯾن‬ ‫دده اﺑن ﺳﻛرة ) اﻟﺷﺎﻋر ( =‬
‫ﻛري )و ﺳ ﻌﯾد ( =‬ ‫اﺑ‬ ‫ﻛري =د ﺑ ن ﻣﯾﻣ ون ‪167‬‬
‫اﻟﺳ‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬‫ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪514‬‬
‫اﻟﺣﺳن ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ 275‬اﻟﺳﻛري =ﻋﺑد ﷲ ﺑن دروﯾ ش ‪) * 1329‬اﻟﺳﻛﺳ ك (‬
‫* ) ‪ - 1 ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻛﺳك ﺑن أﺷرس ﺑن ﻛﻧدة ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﻛﻲ (ﺗﺢ اﻟﺳ ﯾﻧﯾن ‪ ،‬أو ﺑﻔ ﺗﺢ‬ ‫ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﯾﻘﺎل ﻟﺑﻧﯾﮫ ) اﻟﺳﻛﺎﺳك (واﻟواﺣ د )ﺳﻛﺳ ﺑﻔ‬
‫ﺳﻛﺳ ك ﺑ ن‬ ‫اﻻوﻟ ﻰ وﻛﺳ رﻛاﻟﺛﺎﻧﯾﺎنﺔﻣ‪ .‬ﻧﮭم ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﺎم واﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ) ‪- 2 . ( 1‬‬
‫واﺋل ﺑن ﺣﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﻣﻠك ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻗدﻣﺎﺋﮭم ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ) ﻣﻘﻌﻘﻊ‬
‫اﻟﻌﻣد ( وﻛﺎن إذا ﻏﻠب ﻋﻠﻰ ﻣن ﻧﺎوأه ھدم ﺑﻧﺎءه وأﺣرق آﺛﺎره ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻌد أﺑﯾﮫ ‪،‬‬
‫ﯾﻣن ) ‪. ( 2‬‬ ‫ﻰ اﻟ‬ ‫ل إﻟ‬ ‫ﺎﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﺣﻣ‬ ‫ﺎت ﺑ‬ ‫زا ‪ ،‬وﻣ‬ ‫ﺗن ‪ ،‬وﻏ‬
‫ﺛﻣن ﻋ ﺎن ‪353‬‬ ‫ن اﻟﺳ ﺳ ﻛن =ﻌﯾد ﺑ‬ ‫رب اﺑ‬ ‫ﯾس ﺑاﻟﺳﻛﺳ ن ﻣﻌﻛﻲ = دي ﻛ‬ ‫ﻗ‬
‫ﻛﻧدري =د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪) * 981‬‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪683‬‬ ‫ﻛﻧدري د‬
‫اﻟﺳ أﺣﻣ‬
‫اﻟﺗﯾﺟ ﺎن‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪( 2 ) . 549 : 1‬‬ ‫ﺟﻣﮭ ( رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪405‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﺳ ﻛﻧدري =‬ ‫‪ 181‬ﺑﺎﺋك اﻟ ذھب ‪. 16‬‬ ‫واﻻﻛﻠﯾ‪ 57‬ل ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ ﺑرﻧﺳ ﺗن ‪: 8 ،‬وﺳ‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ) * 1357‬اﻟﺳﻛون ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬اﻟﺳﻛون‬
‫ﻼن ‪:‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻧ وه ﺑط ن ﻣ ن‬ ‫واﺳ ﻣﮫ ﺛ ورﻣ( ن ﻛﮭ ﺟ د‬ ‫ﺑن أﺷرس ﺑن ﻛﻧدة )‬
‫ﻛون (ت ﻟﮭ م رﯾﺎﺳ ﺔ ﻓ ﻲ )دوﻣ ﺔ‬ ‫ﻛﻧدة ‪ ،‬ﯾﻘﺎل ﻟﮭم )اﻟﺳ ﻛون ( وﺑﻧ) و اﻟﺳ ﻛﺎﻧ‬
‫اﻟﺟﻧدل ( وﻣﻧﮭم ) اﻟﺗﺟﯾﺑﯾون ( ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ) ‪ . ( 1‬اﻟﺳﻛوﻧﻲ =ﻋﻣر ﺑن ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺣﺎق ‪) * 244‬‬ ‫ن إﺳ‬ ‫وب=ﺑ‬‫ن اﻟﺳﯾﻌﻘ ﻛﯾت‬ ‫ﺗﯾﻧو اﺑ‬ ‫‪ 717‬ﺗﺷﯾﻠﺳ‬
‫ﻛﯾﺎﭘﺎرﻟﻲ =‬ ‫ﺳ‬
‫ﻛﯾﻧﺔ ﺑﻧ ت اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺳﯾدة ﺳﻛﯾﻧﺔ ( * ) ‪ 117 - . . .‬ه = ‪735 - . . .‬ﺳ م (‬
‫ﺷﺎﻋرة ﻛرﯾﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن أﺟﻣ ل اﻟﻧﺳ ﺎء وأطﯾ ﺑﮭن ﻧﻔﺳ ﺎ ‪.‬‬ ‫طﺎﻟب ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲﻧﺑﯾﻠﺔ‬
‫ﻛﺎﻧت ﺳﯾدة ﻧﺳﺎء ﻋﺻرھﺎ ‪ ،‬ﺗﺟﺎﻟس اﻻﺟﻠﺔ ﻣ ن ﻗ رﯾش ‪ ،‬وﺗﺟﻣ ﻊ إﻟﯾﮭ ﺎ اﻟﺷ ﻌراء‬
‫وﻻ ‪ ،‬وﺗﺳ ﻣﻊ ﻛﻼﻣﮭ م ﻓﺗﻔﺎﺿ ل ﺑﯾ ﻧﮭم وﺗﻧﺎﻗﺷ ﮭم‬ ‫ﯾروﻧﮭ ﺎ‬
‫ﻓﯾﺟﻠﺳون ﺑﺣﯾث ﺗ راھم‬
‫وﺗﺟﯾزھم ‪ .‬دﺧﻠت ﻋﻠﻰ ھﺷﺎم )اﻟﺧﻠﯾﻔوﺳﺔ (ﺄﻟﺗﮫ ﻋﻣﺎﻣﺗ ﮫ وﻣطرﻓ ﮫ وﻣﻧطﻘﺗ ﮫ ‪،‬‬
‫ﺑﺑﺎﺑﮭ ﺎ ﺟرﯾ ر واﻟﻔ رزدق‬ ‫وإذا ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻓﺄﻋطﺎھ ﺎ ذﻟوﻗ كﺎل‪ .‬أﺣ د ﻣﻌﺎﺻ رﯾﮭﺎ ‪:‬‬
‫أﺗﯾﺗﮭ‬
‫ﺗزوﺟﮭﺎ ﻣﺻ ﻌب ﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر ‪،‬‬ ‫وﺟﻣﯾل وﻛﺛﯾر ‪ ،‬ﻓﺄﻣرت ﻟﻛل واﺣد ﺑﺄﻟف درھم ‪.‬‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻋﻧﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺗزوﺟﮭ ﺎ زﯾ د‬ ‫ﺟﮭﺎﻓﺗزو‬‫وﻗﺗل ‪،‬‬
‫ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﻋﻔﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﻣره ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑطﻼﻗﮭﺎ ‪ ،‬ﺗﺷﺎؤﻣﺎ‬
‫ﻣن ﻣوت أزواﺟﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻔﻌل ‪ .‬أﺧﺑﺎرھﺎ ﻛﺛﯾرة ‪.‬وﻛﺎﻧت إﻗﺎﻣﺗﮭﺎ ووﻓﺎﺗﮭﺎ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪.‬‬
‫ل اﻟﻧ ﺎس ﺷ ﻌرا ‪ ،‬ﺗﺻ ﻔف ﺟﻣﺗﮭ ﺎ ﺗﺻ ﻔﯾﻔﺎ ﻟ م ﯾ ر أﺣﺳ ﻣﻧن ﮫ ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺳ ﯾدة ﺳ ﻛﯾﻧﺔ ‪-‬‬ ‫اﻟطرة اﻟﺳﻛﯾﻧﯾﺔ ( ﻣﻧﺳوﺑﺔ إﻟﯾﮭﺎ ‪.‬وﻟﻌﺑد اﻟرزاق اﻟﻣﻘرم ﻛﺗ ﺎب )‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪ 52‬و‬ ‫ﯾن (ﻋﺑ د اﻟﺣﺳ ﯾب ﺳ ﺎﻟم *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫وﻻﻣ ط‬
‫‪ 331‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 403‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ ) . 550 : 1‬ﻣﻧﺎﻗب اﻟﺳﯾدة اﻟﺳﻛﯾﻧﺔ ‪ -‬ط (‬
‫زة ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫‪ 1323‬ﺣﻣﻼر =‬
‫) ‪* . ( 1‬ﺳ) ل (ﺳ* ﻛل =ﻧن إدورد ﺑﻌ د ﺳ‬
‫ﻼم = د ﺑ ن ﺳ ﻼم‬ ‫‪ 224‬ن ﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟﻘﺎﺳ= م ﺑ ن ﺳ ﻼم اﺑ‬ ‫‪463‬ن ﺳ ﻼم‬ ‫اﻟﻌزﯾ ز اﺑ‬
‫‪ ) * 232‬اﻟﻘﺎﺑﺳﻲ ( * ) ‪ 554 - . . .‬ه = ‪ 1159 - . . .‬م (ﺳ ﻼم )ﺑﺎﻟﺗﺷ دﯾد (‬
‫ﺷﺎﻋر ‪:‬ﻛﺎن وزﯾ را ﻟﻼﻣﯾ ر ﻣ داﻓﻊ ﺑ ن رﺷ ﯾد )‬ ‫ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ﺑن ﻓرﺣﺎن اﻟﻘﺎﺑﺳﻲ‬
‫ﺧرﯾ دة اﻟﻘﺻ ر (‪ ،‬ﺗ دل‬ ‫أﻣﯾر ﻗﺎﺑس ( واﺷﺗﮭر ﺑﻘﺻﯾدة أورد ﻣﻌظﻣﮭﺎ ﺻﺎﺣب )‬
‫روج اﻻﻣﯾ ر ﻣ داﻓﻊ ﻣ ن ﻗ ﺎﺑس واﺳ ﺗﯾﻼء‬ ‫ﻗوﯾﺧ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺎﻋرﯾﺔ وم‬‫ﻋﻠ ﻰوﻗﺗﺷ ل ﯾ‬
‫اﻟﻣﺻﺎﻣدة ﻋﻠﯾﮭﺎ ﺑﻌﺳﻛر ﻋﺑد اﻟﻣؤﻣن اﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﻛوﻣﻲ ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺑ ﺎھﻠﻲ ( *‬
‫ﺳﻼم ﺑﮫ ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن ﺳ ﻼم ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 839‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1435‬م (‬
‫ﺻ ﻧف )‬ ‫أﻧدﻟﺳ‪ :‬ﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﻣ ن إﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ ‪.‬‬ ‫أدﯾاﻟﺑ بﺎھﻠﻲ‬ ‫اﻟﺣﺳ ﻻﺷن ا ﺑﯾﻠﻲ‬
‫اﻟذﺧﺎﺋر واﻻﻋﻼق ﻓﻲ أدب اﻟﻧﻔ وس وﻣﻛ ﺎرم اﻻﺧ ﻼق ‪ -‬ﻓط (رغ ﻣ ن ﺗﺻ ﻧﯾﻔﮫ‬
‫اﻟﻣﻠ ك اﻟﻌ ﺎدل ( * ) ‪ 690 - 670‬ه = ‪- 1271‬‬ ‫ﻓﻲ ذي اﻟﻌﻘ دة ‪) * . ( 3 ) 839‬‬
‫ﯾف ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫داري ‪ ،‬ﺳ‬ ‫رس اﻟﺑﻧدﻗ‬ ‫ﻼﻣش ﺑ‪ 1291‬من(ﺑﯾﺑ‬ ‫ﺳ‬
‫وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪ 211 : 1‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﻗﯾل اﺳﻣﮭﺎ آﻣﻧﺔ ‪ ،‬وﻗﯾل أﻣﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﻗﯾل أﻣﯾﻣﺔ ‪،‬‬
‫وﺳﻛﯾﻧﺔ ﻟﻘب ﻟﻘﺑﺗﮭﺎ ﺑﮫ أﻣﮭﺎ اﻟرﺑﺎب اﺑﻧﺔ اﻣرئ اﻟﻘﯾس ﺑن ﻋدي ( ‪ .‬وﺳﯾر اﻟﻧﺑﻼء‬
‫وطﺑﻘ ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪348 : 8‬واﻟﻣﺣﺑ ر‬ ‫‪ -‬خ ‪ .‬اﻟﻣﺟﻠد اﻟراﺑﻊ ‪.‬وﻧﺳب ﻗ رﯾش ‪59‬‬
‫ور ‪244‬‬ ‫‪ 60‬ر د‬
‫اﻟﻣﻧﺛ‬ ‫ﺎرك ‪: 2‬واﻟ‬ ‫وﺧط‪ 272‬ط ﻣﺑ‬ ‫ﺎق‬ ‫وﻣﺻ‪ 438‬ﺎرع اﻟﻌﺷ‬
‫اﻟﻘﺻ ر ﻗﺳ م ﺷ ﻌراء اﻟﻣﻐ رب ‪،‬‬ ‫ﺧرﯾ‪. 252‬دة) ‪( 2‬‬ ‫وﻓﮭ رس دار اﻟﻛﺗ ب ‪: 8‬‬
‫طﺑﻌﺔ ﺗوﻧس ‪ ( 3 ) . 57 : 1‬ﻛﺷف ‪ 822‬وھدﯾﺔ ‪393 : 1‬وﺳ رﻛﯾس ‪522‬ﻗﻠ ت‬
‫‪ :‬وﻓﻲ ) اﻟﻣﻐرب ﻓﻲ ﺣﻠﻲ اﻟﻣﻐرب ‪( 434‬أن ﻛﺗﺎب اﻟذﺧﺎﺋر واﻻﻋﻼق ھو ﻣ ن‬
‫وزراء اﻟﻣﻌﺗﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﻛﺎن أﺑ وه ﻣ ن‬ ‫ﺗﺄﻟﯾف أﺑﻲ اﻟﺣﺳن ﺳﻼم ﺑن ﺳﻼم ﺑﺎﻟﺗﺧﻔﯾف ‪-‬‬
‫ﺎھر ‪:‬ﻣﻠ وك دوﻟ ﺔ‬ ‫اﻟ دﯾن ‪،‬ﻋﺑاﻟﻣﻠﻘ ﺎد ؟ب‪ .‬ﺑﺎﻟﻣﻠ ك اﻟﻌ ﺎدل اﺑ ن اﻟﻣﻠ ك اﻟظ ﻣ ن‬
‫اﻟﻣﻣﺎﻟﯾك ﺑﻣﺻر واﻟﺷﺎم ‪ .‬ﺑوﯾﻊ ﺑﺎﻟﺳﻠطﻧﺔ ‪ -‬ﺑﻣﺻر ‪ -‬ﺑﻌد ﺧﻠﻊ أﺧﯾﮫ اﻟﻣﻠك اﻟﺳﻌﯾد‬
‫وﯾﻌ رف ﺑ ﺎﺑن‬ ‫ﻋﻣ ره ﻟﻣ ﺎ ﺗﺳ ﻠطن ﺳ ﺑﻊ ﺳ ﻧوات وﻧﺻ ﻔﺎ ‪.‬‬ ‫) ﺳﻧﺔوﻛ‪678‬‬
‫ﺎن ه (‬
‫وﻗ دﺑﯾر ﻣﻣﻠﻛﺗ ﮫ ﻗ ﻼوون اﻻﻟﻔ ﻲ ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﺑدوﯾﺔ ‪ .‬وﺿرﺑت اﻟﺳﻛﺔ ﺑﺎﺳﻣﮫﺎم ‪.‬ﺑﺗ‬
‫ﯾﺧطب ﻟﮭﻣﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻧﺎﺑر ‪ .‬ﻓﻠم ﯾﻠﺑث ﻗﻼوون أن اﻋﺗﻘل أﻧﺻﺎر ) ﺳﻼﻣش (ﻣ ن‬
‫وﻟ ﺔ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺳ ﺟﻧﮭم ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬وأﻋﻠ ن ﺧﻠ ﻊ اﻟﻌ ﺎدل )‬
‫ﻓﻛﺎﻧت ﻣدة ﺳﻠطﻧﺗﮫ اﻻﺳﻣﯾﺔ ﺧﻣﺳ ﺔ أﺷ ﮭر وأﯾﺎﻣ ﺎ (‬ ‫ﺳﻼﻣش ( ﻓﻲ اﻟﺳﻧﺔ ﻧﻔﺳﮭﺎ )‬
‫وأرﺳﻠﮫ إﻟﻰ ﻗﻠﻌﺔاﻟﻛرك ‪ ،‬ﻓﻧﺷﺄوظﺑﮭ لﺎ ‪.‬إﻟ ﻰ أن ﻧﻘﻠ ﮫ اﻟﻣﻠ ك اﻻﺷ رف ﺧﻠﯾ ل‬
‫وﺻ ﺑرﺗﮫ أﻣ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑن ﻗﻼوون إﻟﻰ اﻟﻘﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ ؟ ‪ ،‬ﻣﺧﺎﻓﺔ ﻓﺗﻧﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑوت وﺣﻣﻠﺗﮫ ﻣﻌﮭﺎ إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ودﻓن ﺑﺎﻟﻘراﻓﺔ ) ‪ . ( 1‬اﺑن ﺳﻼﻣﺔ = ھﺑﺔ ﷲ‬
‫ﺑن ﺳﻼﻣﺔ ‪ ) * 410‬ﺳﻼﻣﺔ ﺑن ﺟﻧدل ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 23‬ق ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو‬
‫‪600‬ﺑنم (ﺟﻧدل ﺑن ﻋﺑ د ﻋﻣ رو ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻛﻌ ب ﺑ ن ﺳ ﻌد اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﺳﻼﻣﮫ‬
‫ﻣن أھ ل اﻟﺣﺟ ﻓﺎز ‪.‬ﻲ ﺷ ﻌره ﺣﻛﻣ ﺔ‬ ‫أﺑو ﻣﺎﻟك ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻔرﺳﺎن ‪.‬‬
‫وﺟودة ‪ .‬ﯾﻌد ﻓﻲ طﺑﻘﺔ اﻟﻣﺗﻠﻣس ‪ .‬وھو ﻣن وﺻﺎف اﻟﺧﯾل ‪ .‬ﻟﮫ )دﯾوان ﺷ ﻌر ‪-‬‬
‫ط ( ﺻﻐﯾر ‪ ،‬رواه اﻻﺻﻣﻌﻲ ‪ .‬وأﻛﺛر اﻟﻣؤرﺧﯾن ﻋﻠﻰ أﻧﮫ )ﺟﺎھﻠﻲ ﻗ دﯾم (ﻣ ﻊ‬
‫م ﯾ ذﻛرون ﻣﻌﺎﺻ رﺗﮫ ﻟﻌﻣ رو ﺑ ن ﻛﻠﺛ وم ) ‪. ( 2‬ﺳ * )ﻼﻣﺔ ﺣﺟ ﺎزي ( * )‬
‫اﻟﻣؤﺳ س اﻟﻣﺻ ري‬ ‫ﺳ م (ﻼﻣﺔ ﺣﺟ ﺎزي ‪:‬‬ ‫‪ 1335 - 1268‬ه = ‪1917 - 1852‬‬
‫‪ 128‬ﻠوك ﻟﻠﻣﻘرﯾ زي ‪: 1‬‬ ‫*ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬اﺑ ‪( 1‬ن إﯾ ﺎس ‪ 114 : 1‬وواﻟﺳ‬
‫ﻓﯾﻣﺎ ﺑﻌد ﺗﺎرﯾﺦ اﺑ ن اﻟﻌﻣﯾ د ‪471‬‬ ‫‪ 776‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 286 : 7‬واﻟﻧﮭﺞ اﻟﺳدﯾد‬
‫وﺳ ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪ 49‬و‬ ‫‪ ( 2 ) .‬ﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 86 : 2‬وﺷﻌراء اﻟﻧﺻراﻧﯾﺔ ‪486‬‬
‫اﻻول ﺟوﻗ ﺔ ﺗﻣﺛﯾﻠﯾ ﺔ‬ ‫واﻟﺷ ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪. 87‬‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1037‬‬ ‫‪454‬‬
‫ﯾن ‪.‬ﺑﺎﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬واﺷ ﺗﮭر ﺑﺣﺳ ن ﺻ وﺗﮫ ‪.‬‬ ‫وﻣ ‪ .‬ن ﻛﺑ ﺎر اﻟﻣﻐﻧوﻟ د‬
‫ﻓﻲ ﻣﺻر‬
‫وأﻧﺷﺄ ﻓرﻗﺔ ﻟﻠﺗﻣﺛﯾل زار ﺑﮭﺎ ﺷﻣﺎﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺔ وﺳورﯾﺔ وﻋرض ﺑﻌ ض )رواﯾﺎﺗ ﮫ‬
‫اﻟﺷ ﯾﺦ‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ ‪ .‬ﺎھرة وﻟﺟ ورج طﻧ وس ‪ ،‬ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫وﻓﻲ ﺎ‬
‫ﻓ ﻲ (دﻣﺷ قوﺗوﻏﯾرھ‬
‫ﻓﻲ(ﺗرﺟﻣﺗﮫ وأﻗوال اﻟﺷﻌراء واﻻدﺑ ﺎء ﻓ ﻲ رﺛﺎﺋ ﮫ ) ‪( 1‬‬ ‫ﺳﻼﻣﺔ اﻟﺣﺟﺎزي ‪ -‬ط‬
‫‪ ) * .‬ﺳﻼﻣﺔ ﺑﻧت ﻋﺎﻣر ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻼﻣﺔ ﺑﻧت ﻋﺎﻣر‬
‫ن ﻛﻌ بنﺑ ‪ ،‬ﻣ ن ﺣن ﺑﻧ ﻼ ﻲ ﻏﻧ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻋ دﻧﺎنأم‪ :‬ﺟﺎھﻠﯾ ﯾﻧﺳﺔ ‪ .‬ب إﻟﯾ ﮫ‬ ‫ﺑ‬
‫ﻋﺗرﯾف وﻋﺑﯾد وﻣﺎﻟك ‪ ،‬أﺑﻧﺎؤھﺎ ﻣن زوﺟﮭﺎ ﺳﻌد ﺑن ﻋوف ﺑن ﻛﻌب ﺑن ﺣﻼن )‬
‫‪ ) * . ( 2‬اﻻﻧﺑﺎري ( * ) ‪ 590 - 503‬ه = ‪ 1194 - 1110‬م (ﺳﻼﻣﺔ ﺑن ﻋﺑ د‬
‫اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺑن ﺳ ﻼﻣﺔ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺧﯾ ر ‪ ،‬اﻻﻧﺑ أدﯾﺎريب‪ ، :‬ﻋ ﺎﻟم ﺑ ﺎﻟﻘراآت ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬
‫ﻣﻧﯾ ر اﻟﺣﺳ ﺎﻣﻲ ‪،‬‬ ‫ﺳﻛن ﻣﺻر ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﺑﮭ ﺎ ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫اﻻﻧﺑﺎر ‪.‬‬
‫‪ 1924‬د اﻟﻔﺗ ﺎح اﻟﻔﯾﺷ ﺎوي ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬‫ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ ﻣﻧﯾرﻓﺎ ‪ -‬ﺑﺑﯾروت ‪ -‬ﻛﺎﻧون اﻻول وﻋﺑ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪239‬‬ ‫أﻛﺗ وﺑر ‪( 2 ) . 1953‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪-‬‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺔ ﺻ وت اﻟﺷ رق ‪-‬‬
‫وﺻﺔ (ﺣﺣﻧﺎه ﺑﻣ ﺎ ﻓ ﻲ ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪ 233‬و ‪236‬‬ ‫وھﻲ ﻓﯾﮫﻣ) ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ‬
‫ﻏﻧﯾﺎ ﻗ( ﯾس ﻋ ﯾﻼن ‪ ،‬وھ م ﻋ دﻧﺎﻧﯾون ‪.‬‬ ‫وﺑﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﺗﺎج ‪ 272 : 10‬ﻣن أن )ﻣ ن‬
‫وﻛﺎن ﺿرﯾرا ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺷرح ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻟﺣرﯾري ‪ -‬خ ( ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻧﺣ و ‪ 1034‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 425‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﻼﻣﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺳ‬
‫أرﻛ‪ :‬نﺎن اﻟ دﻋوة اﻟﺑﺎطﻧﯾ ﺔ‬ ‫ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب اﻟﺳ ﺎﻣري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺧﯾ رﻣ‬ ‫ﻼﻣﺔ ﺑ‬
‫اﻟدرزﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﺣﺎﻛم ﺑﺄﻣر ﷲ ‪ ،‬وﻣن رﺟﺎﻟﮫ ‪ .‬واﺗﺻل ﺑﺣﻣزة ﺑن ﻋﻠﻲ‬
‫) راﺟﻊ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ( وﺳﺎﻋده ﻋﻠﻰ اﺳﺗﻣرار ﻧﺷر اﻟدﻋوة ‪ ،‬ﺑﻌد ﻣﺎ ﯾﺳﻣوﻧﮫ ) ﻏﯾﺑﺔ‬
‫ون ﻋﻧ ﮫ ﺑﺎﻟﺟﻧ ﺎح‬ ‫ﯾﻛﻧ ﺔ (‬
‫ﺎﻛم (ﻋﻧ‪ .‬د اﻟ دروز ﻣ اﻟﺣن ) دود اﻟﺧﻣﺳ‬ ‫اﻟﺣوھ و‬
‫وﻣ ﻊن‪ .‬أﻟﻘﺎﺑ ﮫ ﻓ ﻲ ﻛﺗ ب اﻟ دﯾن‬ ‫واﻟ وزﯾر اﻟراﺑ‬‫اﻻﯾﻣن ‪ ،‬وﯾﻠﻘﺑوﻧﮫ ﺑﺎﻟﻣﺻ طﻔﻰ ‪،‬‬
‫ﺎب)ﺣﺟ ﺔ اﻟﻘ ﺎﺋم (اﻟﺑو ) ﺎب اﻻﻋظ م ( ‪) * .‬‬ ‫ﺎﺑق ( و‬‫دھم ) ﺎب اﻟﺳ ﺑ‬ ‫ﻋﻧ اﻟﺑ‬
‫ﻼﻣﺔم ﺑ( ن ﻏﯾ ﺎض ﺑ ن‬ ‫اﻟﻛﻔ ر ط ﺎﺑﻲ ( * ) ‪ 534 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺳ ‪1139‬‬
‫زار‪ .‬ﻣﺻ ر وﺑﻐ داد وإﯾ ران ‪.‬‬ ‫أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو اﻟﺧﯾر ‪ ،‬اﻟﻛﻔرطﺎﺑﻲﻋ‪ :‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬
‫وﻣﺎت ﺑﺣﻠب ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ) ﻛﻔرطﺎب ( ﺑﯾن اﻟﻣﻌرة وﺣﻠب ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )اﻟﺗ ذﻛرة‬
‫ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )ﻓﺿ ل‬ ‫ﻣﺎ )ﺗﻠﺣ ن ﻓﯾ ﮫ اﻟﻌﺎﻣ ﺔ (‬‫( ﻓﻲ اﻟﻧﺣو ‪ ،‬ﻋﺷر ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و‬
‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﺣض ﻋﻠﻰ ﺗﻌﻠﯾﻣﮭﺎ ( رآھﺎ اﻟﻘﻔطﻲ ﺑﺧطﮫ ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻼﻣﺔ ( * ) ‪.‬‬
‫ﻣﻐﻧﺷ ﺎﻋرة ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ - . .‬ﻧﺣو ‪ 130‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 748‬مﺳ( ﻼﻣﺔ اﻟﻘ س ‪:‬ﯾ ﺔ‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ ،.‬وأﺧ ذت اﻟﻐﻧ ﺎء ﻋ ن ﻣﻌﺑ د وطﺑﻘﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻣﮭ رت ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ‬
‫ﻣوﻟداتﻧﺷﺄت‬
‫ذﻗت اﻟﺿ رب ﻋﻠ ﻰ اﻻوﺗ ﺎر ‪ ،‬وﻗﺎﻟ ت اﻟﺷ ﻌر اﻟﻛﺛﯾ وﺷر ‪ .‬ﻐف ﺑﮭ ﺎ‬ ‫‪ ،‬وﺣ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬إرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪ 245 : 4‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة‬
‫ودار اﻟﻛﺗ ب ‪) . 173 : 7‬إﻧﺑ‪ ( 2‬ﺎه اﻟ رواة ‪67 : 2‬‬ ‫‪ 259‬ت اﻟﮭﻣﯾ ﺎن ‪160‬‬ ‫وﻧﻛ‬
‫ووﻓﺎﺗﮫ ﻓ ﻲ اﻻﺧﯾ رﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪ 533‬ه‬ ‫وإرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪ 245 : 4‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة ‪259‬‬
‫اﻟﻣﻠﻘﺔ (ب ﺑ ﺎﻟﻘس ﻟﻛﺛ رة ﻋﺑﺎدﺗ ﮫ ‪ ،‬وﻛ ﺎن‬ ‫ﻣﻲ )ن ﻗ راء ﻣﻛ‬ ‫أﺑﻲ ﻋﻣ ﺎر اﻟﺟﺷ ﻣ‬ ‫‪.‬‬
‫ﻋﻠﯾﮭ ﺎﻣﻊﻟﻘﺑﺑﮭ ﮫﺎ ‪.‬ﯾزﯾ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪،‬‬ ‫ﻌﯾ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻧﺳ ﺑت إﻟﯾ ﮫ وﻏﻠ ب وﺳ‬
‫ﻓﺎﺷﺗراھﺎ ‪ -‬ﻗﯾل ﺑﻌﺷرﯾن أﻟف دﯾﻧﺎر ‪-‬ﻓﺎﻧﺗﻘﻠت إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ،‬وﺑﻘﯾت ﻋﻧده إﻟ ﻰ أن‬
‫وأدرﻛ ت ﺳ ﻼﻣﺔ ﻣﻘﺗ ل‬ ‫وﻛﺎن ﯾﻘدم ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﺣﺑﺎﺑ ﺔ ‪.‬‬‫ﺗوﻓﻲ ‪ .‬وﻟﮭﺎ ﺷﻌر ﻓﻲ رﺛﺎﺋﮫ ‪.‬‬
‫اﻟوﻟﯾد ﺑن ﯾزﯾد ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻼﻣﺔ ﺑن ﻣﺑﺎرك ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 530‬ه = ‪. . .‬‬
‫طﺑﯾ ب ﻣﺻ ري ‪.‬‬ ‫ﺳﻼﻣﺔ ﺑن ﻣﺑﺎرك ﺑن رﺣﻣون ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰ ‪:‬‬ ‫‪ -‬ﻧﺣو ‪ 1135‬م (‬
‫وﺻ ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﻠﻰ ﻋﻛﺗب ﺟﺎﻟﯾﻧوس واﺷﺗﻐل ﺑ ﺎﻟﻣﻧطق واﻟﻌﻠ وم اﻟﺣﻛﻣﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫اطﻠﻊ‬
‫ﺧﺻ ب‬ ‫وﻣﻘﺎﻟ( ﺔ ﻓ ﻲ )‬ ‫ﻲ ) م اﻻﻟﮭ ﻲ‬ ‫وﻣﻘﺎﻟ( ﺔ ﻓ اﻟﻌﻠ‬
‫ﻣﻧﮭ ﻧظ ﺎ ) ﺎم اﻟﻣوﺟ ودات‬
‫دان اﻟﻧﺳ ﺎء ﺑﻣﺻ ر ﻋﻧ د ﺗﻧ ﺎھﻲ اﻟﺷ ﺑﺎب ( ) ‪. ( 2‬ﺳ * )ﻼﻣﺔ ﻣوﺳ ﻰ ( * )‬
‫ري ‪:‬‬ ‫ﻲ اﻟﻣﺻ‬ ‫‪ 1958‬م ( ﻰ اﻟﻘﺑط‬
‫ﻼﻣﺔ‪ -‬ﻣوﺳ‬‫‪1378 - 1304‬ﺳه = ‪1887‬‬
‫واﻟﺗﻔﻛﯾر ‪.‬ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ﻛﻔ ر اﻟﻌﻔ ﻲ ﺑﻘ رب اﻟزﻗ ﺎزﯾق ‪.‬‬‫وﻟد‬ ‫ﻛﺎﺗب ﻣﺿطرب اﻻﺗﺟﺎه‬
‫وﺷ‪ .‬ﺎرك ﻓ ﻲ ﺗﺄﺳ ﯾس‬ ‫ودﻋ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻔرﻋوﻧﯾ ﺔ‬
‫وﺗﻌﻠم ﺑﺎﻟزﻗﺎزﯾق وﺑﺎرﯾس وﻟﻧدن ‪.‬‬
‫وﺟﺣ د‬ ‫ﺗراﻛﻲ ‪ ،‬ﻟ م ﯾﻠﺑ ث أن ﺣﻠ ﮫ اﻻﻧﺟﻠﯾ ز واﻋﺗﻘﻠ وه وﺳ ﺟﻧوه ﻣ دة ‪.‬‬
‫ﻲ ﺷ ﺑﺎﺑﮫ وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ اﻟﻛﻧﯾﺳ ﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ن اﻻرﺑﻌ ﯾن ‪ ،‬وأﺻ درﺟﻠﻣ ﺔ )‬
‫وﻋﻣ ‪ .‬ل ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ وﺗﻌطﻠ ت ﺑﺳ ﺑب اﻟﺣ رب‬ ‫ﺗﻘﺑل (‬
‫اﻟﻣﺳ رب‬ ‫ﻗﺑ ل اﻟﺣ‬
‫اﻟﺗدرﯾس ﺛم رأس ﺗﺣرﯾر ﻣﺟﻠﺔ اﻟﮭﻼل وﻛل ﺷﺊ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﻋﺎم ‪1927‬وﻗﺎم ﺑﺣﻣﻠ ﺔ‬
‫ﻠ ﻰ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾ ﺔ ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻧﺷ رت دار اﻟﮭ ﻼل رﺳ ﺎﺋل ﺑﺧط ﮫ ﺗﺛﺑ ت أﻧ ﮫ‬
‫ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ‪،‬‬‫وﺻﺻ ﻧفدﻗﻲوﺗ ‪ .‬رﺟم ﻣ ﺎ ﯾزﯾ د ﻋﻠ ﻰ ‪40‬‬ ‫ﻛ ﺎن ﻋﯾﻧ ﺎ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﻟﺣﻛوﻣ ﺔ‬
‫واﻟ در‬ ‫اﻻﻏ) ‪( 1‬ﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ دار اﻟﻛﺗ ب ‪334 : 8‬‬ ‫طﺑﻌ ت *ھ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫ﺎت‬ ‫ﻠم ‪2 ) .‬‬
‫طﺑﻘ(‬ ‫‪ 626‬ﻣ ﺎج ‪:‬‬
‫ﺎدة ﺳ‬ ‫ﺎء ‪ : 2‬واﻟﺗ‬ ‫وأﻋ ‪ 250‬ﻼم اﻟﻧﺳ‬
‫ور‬ ‫اﻟﻣﻧﺛ‬
‫اﻟﻔﻛ ) ر وأﺑطﺎﻟﮭ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ( و )‬ ‫ﻣﻧﮭﺔ ﺎ‬ ‫اﻻطﺑ ﺎء ‪. 106 : 2‬‬
‫ﻛﻠﮭﺣرﯾ ﺎ ‪.‬‬
‫أﺷ ﮭر‬ ‫ﮭﻧدﯾ ﺔ ( و )‬ ‫ﻧظرﯾ ﺔ اﻟﺗط ور وأﺻ ل اﻻﻧﺳ ﺎن (ﻏﺎﻧو ) دي واﻟﺣرﻛ ﺔ اﻟ‬
‫ﻗﺻ ص اﻟﺣ ب اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾاﻟﺗﺟدﯾﺔ ( ود )ﻓ ﻲ اﻻدب اﻻﻧﺟﻠﯾ زي اﻟﺣ دﯾث ( و )‬
‫اﻟﺗﺛﻘﯾ ف اﻟ ذاﺗﻲ ( وﻓ ) ن اﻟﺣﯾ ﺎة ( و )‬‫ﻣﻘ ( ﺎﻻت ﻣ ن إﻧﺷ ﺎﺋﮫ ‪ .‬و )‬ ‫اﻟﯾوم واﻟﻐ د‬
‫اﻟﻣرأة ﻟﯾﺳ ت ﻟﻌﺑ ﺔ اﻟرﺟ ل ( و )ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻟﻌﻘل اﻟﺑﺎطن أو ﻣﻛﻧوﻧﺎت اﻟﻧﻔس ( و )‬
‫روناﻟﻧ ﻣﻘ ﺎﻻت ﻟ ﮫ ‪ ،‬ﺑﻌﺿ ﮭﺎ ﻣﺗ رﺟم ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫وﺟﻣ ﻊ‬‫اﻟﻔﻧون وأﺷ ﮭر اﻟﺻ ور ( ﺎﺷ‬
‫ﺎة‬ ‫ﻓﻰ ( وﻲ) اﻟﺣﯾ‬ ‫ﻼﻣﺔ ﻣوﺳ‬ ‫ﺎرات ﺳ‬
‫ب ﻣﻧﮭاﻟﯾ ﺎ )وم واﻟﻐﻣﺧﺗ د ( و )‬ ‫ﻛﺗ‬
‫واﻻدب ( ‪ .‬وﻛﺗب ﻓﻲ ﻣﺟﻼت وﺻﺣف ﻣﺗﻌددة ﻟم ﯾﻛن ﯾﺳﺗﻘر ﻓﻲ اﻻﻧﻘطﺎع إﻟﻰ‬
‫ﺎھرة ‪.‬ﺎن ﻛﺛﯾ ر اﻟﺗﺟﻧ ﻲ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫إﺣداھﺎ ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت ﻓ ﻲ أﺣ د ﻣﺳﺗﺷ ﻔﯾﺎت اﻟﻘ وﻛ‬
‫ﻛﺗب اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬ﯾﻧﺎﺻر ﺑدﻋﺔ اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ﺑﺎﻟﺣرف اﻟﻼﺗﯾﻧ ﻲ ) ‪. ( 1‬اﻟﺳ ﻼﻣﻲ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪( 393‬‬ ‫= ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 374‬اﻟﺳﻼﻣﻲ ) اﻟﺷﺎﻋر ( =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن راﻓ ﻊ ‪) * 774‬ھ ﺎﻣش‬ ‫اﻟﺳﻼﻣﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻧﺎﺻر ‪ 550‬اﻟﺳﻼﻣﻲ =‬
‫واﺑ راھﯾم‬ ‫اﻟﻌ دد ‪28‬‬ ‫اﺣﻣ د اﺑ‪* ( 1‬و )ﻛ ‪( 1‬ف ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻛﺗ ﺎب اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﺗﯾوﺗﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺟرﯾدة اﻟﻌﻠم ﺑﺎﻟرﺑﺎط ‪ 1958 / 8 / 15‬واﻟﻌﮭد اﻟﺟدﯾد ‪58 / 8 / 13‬‬
‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن إﺑ راھﯾم‬ ‫ﻼﻣﻲ )ﺎرح اﻟرﺣﺑﯾ ﺔ‬ ‫ﺷ‬ ‫واﻻھ رام ‪. 58 / 8 / 10‬‬
‫اﻟﺳ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫‪ 879‬اﻟﺳﻼوي = أﺣﻣد ﺑن ﺧﺎﻟد ‪ 1315‬اﻟﺳﻼوي ) اﻟدﻛﺎﻟﻲ ( =‬
‫ﺗﺷﯾﻠﺳ ﺗﯾﻧو * )‬ ‫ﺳﻠﺳ ﺗﯾﻧو =‬ ‫ﻠﺟوق =د ﺑ ن ﻣﯾﻛﺎﺋﯾ ل ‪455‬‬ ‫‪( 1364‬ن ﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫) اﺑ‬
‫ﺳﻠﺳﻠﺔ ﺑ ن ﻏ ﻧم ﺑ ن ﺛ وب ‪-‬‬ ‫ﺳﻠﺳﻠﺔ ﺑن ﻏﻧم ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺑﺿم اﻟﺛﺎء وﻓﺗﺢ اﻟواو ‪ -‬ﺑن ﻣﻌن ‪ ،‬ﻣن طﯾﺊ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪950‬‬ ‫ﻋﻘﺑﺔ آل رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋرب اﻟﺷﺎم ) ‪ . ( 1‬اﺑن ﺳﻠطﺎن =‬
‫ﺳﻠطﺎن = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪) * 1308‬اﻟﻣزاﺣ ﻲ ( * ) ‪ 1075 - 985‬ه = ‪1577‬‬
‫ﺳﻠطﺎن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﺳﻼﻣﺔ ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫‪ 1664 -‬م (‬
‫اﻟﻣزاﺣ ﻲ اﻟﻣﺻ ري اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪:‬ﻓﺎﺿ ل ‪،‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 241‬واﻟﻠﺑﺎب ‪. 180 : 2‬‬
‫ﻛﺎن ﺷﯾﺦ اﻻﻗراء ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﻣﻧﯾﺔ ﻣزاح ) ﻣن اﻟدﻗﮭﻠﯾﺔ ﺑﻣﺻر (ﺗﻌﻠ م‬
‫ﺎﺷﯾﺔ)ﻋﻠﺣ ﻰ ﺷ رح اﻟﻣ ﻧﮭﺞ ﻟﻠﻘﺎﺿ ﻲ زﻛرﯾ ﺎ ‪ -‬خ (‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ‬
‫ﻊ‬ ‫ﻣﺎﺋل ( ف ﻓ اﻟﻘ ﻲ )راآت اﻻرﺑ‬ ‫ﻲ اﻻزھرﯾ ﺷﺔ ‪ ،‬و )رح اﻟﺷ وﻣؤﻟ‬ ‫ﻓﻘ ﮫ ‪ ،‬ﻓ‬
‫اﻟزاﺋدة ﻋﻠﻰ اﻟﻌﺷر ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟرﯾﺎض ) اﻟرﻗم ‪ ( 2543‬و )اﻟﺟوھر اﻟﻣﺻ ون‬
‫‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﺑﻠدﯾﺔ ) ن ‪ - 1778‬خ ( و ) ﻣﺳﺎﺋل واﺟوﺑﺗﮭﺎ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﺑﻠدﯾﺔ ) ن‬
‫أﺟوﺑﻟﻌﻠﮫﺔ)ﻋ ن أﺳ ﺋﻠﺔ وردت إﻟﯾ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻘ راآت ‪ -‬خ (‬ ‫‪ - 5265‬ج ( ﺗﺟوﯾد ‪.‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ أﺟوﺑ‬ ‫‪ 25317‬ب ( و‬
‫ﺎﻟﺔ ﻓ)‬ ‫رﯾﺔ ) رﺳ‬ ‫ب اﻟﻣﺻ‬ ‫ﺔ ﻓ ‪32‬ﻲ دار اﻟﻛﺗ‬ ‫ورﻗ‬
‫اﻟﻣﺳﺎﺋل اﻟﻌﺷرﯾن اﻟﺗﻲ رﻓﻌﮭﺎ ﺑﻌض اﻟﻣﻘ رﺋﯾن ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟرﯾ ﺎض ) ‪) ( 2519‬‬
‫ﺳ م (ﻠطﺎن ﺑ ن‬ ‫‪. ( 1‬اﻟﺑ * ) و ﺳ ﻌﯾدي ( * ) ‪ 1219 - . . .‬ه = ‪1804 - . . .‬‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن أﺣﻣد ﺑن * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻓﮭرﺳت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪98 : 1‬‬
‫وﺻ‪83 :‬ﻔوة ﻣ ن اﻧﺗﺷ ر ‪144‬‬ ‫‪ 210‬ط ﻣﺑ ﺎرك ‪16‬‬ ‫وﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪: 2‬وﺧط‬
‫واﻻزھرﯾﺔ ‪ 520 : 2‬و ‪314 : 6‬وﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾ ﺎض ‪78 ، 25 : 7‬وﻣﺧطوط ﺎت‬
‫وھ ‪ .‬و أﺑ و ﻣﻠ وك‬ ‫ﺻ ‪ :‬ﺎﺣب ﻣﺳ ﻘط وﻋﻣ ﺎن‬ ‫اﻟدار ‪ . 412 : 1‬ﻣﺣﻣد اﻟﺑوﺳﻌﯾدي‬
‫اﻧﺗزع اﻟﺣﻛم ﻣ ن أﺧﯾ ﮫ‬ ‫ﻣﺳﻘط وزﻧﺟﺑﺎر ﺑﻌد ذﻟك ‪ .‬وﯾﻘﺎل ﻟﮫ ﺳﻠطﺎن اﺑن اﻻﻣﺎم ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن اﻟﻣﻠ ك‬ ‫ﺳﻌﯾد ‪ ،‬واﺳﺗﻘرت اﻟﺑﻼد ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ‪ .‬ﻗﺎل ﺻﺎﺣب ﺗﺣﻔﺔ اﻻﻋﯾﺎن ‪) :‬‬
‫اﻟﺑﺣري أﯾﺎم اﺧﺗﻼف اﻟﯾﻌﺎرﺑ ﺔ ﻣﺗﻔرﻗ ﺎ ﻓ ﻲ أﯾ دي ﻋﻣ ﺎﻟﮭم ‪ ،‬ﻣﺛ ل اﻟﮭﻧ د وﻣﻣﺑﺎﺳ ﺔ‬
‫رد ﺗﺣ ت ﯾ ده وادﻋ ﻰ‬ ‫وزﻧﺟﺑﺎر وﻣﺎ ﺑﻌدھﺎ ‪ ،‬وﻛل ﻋﺎﻣل ﻗد اﺳﺗﺑد ﺑرأﯾﮫ واﻧﻔﺑﻣ ﺎ‬
‫ﻣﻠﻛﺔ ﻟﻧﻔﺳ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺳ ﻌﻰ ﺳ ﻠطﺎن ﻓ ﻲ رد ﻣ ﺎ أﻣﻛﻧ ﮫ ﻣ ن ذﻟ ك ‪ ،‬وﻟ م ﯾ ﺗم ﻟ ﮫ اﻻﻣ ر‬
‫وإﻧﻣﺎ ﺗم ﻟوﻟده ﺳﻌﯾد ﺑن ﺳﻠطﺎن ( ‪ .‬وھﺎﺟم اﻟﺑﺣرﯾن ﺳﻧﺔ ‪ 1216‬ه‪ ،‬وأﺧذھﺎ ﻣ ن‬
‫ﻓﺎﺳﺗﻧﺟدوا ﺑﻌﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑن ﺳﻌود ‪ ،‬ﻓﺄﻣ دھم ﺑﺟ ﯾش أﺧ رج‬ ‫آل ﺧﻠﯾﻔﺔ ‪.‬‬
‫ﻋﺳﺎﻛر ﺳﻠطﺎن ‪ ،‬وﻗﺗل ﻣﻧﮭﺎ ﻣﺎﯾﻧﯾف ﻋﻠﻰ أﻟﻔﻲ رﺟل ‪ .‬ﺛم ﻣﺎت ﺳﻠطﺎن ﻗﺗﯾﻼ ﻓﻲ‬
‫ﻣﻧﺎوﺷﺔ ‪ ،‬وھو ﻓﻲ ﺳﻔﯾﻧﺔ ﺻ ﻐﯾرة ﻋﻠ ﻰ ﻣﻘرﺑ ﺔ ﻣ ن ﺷ ﺎطﺊ ﻣﺳ ﻘط ‪ ،‬ﻛ ﺎن ذاھﺑ ﺎ‬
‫ﺑﮭﺎ إﻟﻰ ﺑﻧدر ﻋﺑﺎس ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ رﺟﺎل ﻣن ) اﻟﻘواﺳم ( أھل ) رأس اﻟﺧﯾﻣﺔ ( ‪ .‬وھو‬
‫أﻣﺿ ﻰ اﻻﺗﻔ ﺎق ﻣ ﻊ ﺷ رﻛﺔ اﻟﮭﻧ د اﻟﺷ رﻗﯾﺔ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 1213‬ه ‪ 1798 -‬م ‪،‬‬
‫ﺎﻣﻼت اﻟﺗز ﻓ ﻲ ﺗﻲ ﺗم ﻓ ﻲ داﺧ ل ﺑ ﻼده ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﯾن‬ ‫دﯾم اﻻﻧﻛﻠﯾ‬
‫ﺑﺗﻘ اﻟﻣﻌ‬
‫واﻟﮭوﻟﻧدﯾﯾن ‪.‬وأﻣﺿﻰ اﺗﻔﺎﻗﺎ آﺧر ﻣ ﻊﺟ) ون ﻣ ﺎﻟﻛوﻟم (ﺳ ﻧﺔ ‪ 1214‬ه ‪1800 -‬‬
‫م ﯾﺧول اﻻﻧﻛﻠﯾز إﻗﺎﻣﺔ ﻣﻌﺗﻣ د داﺋ م ﻓ ﻲ ﻣﺳ ﻘط ) ‪) * . ( 1‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫وﺑﻲ ‪ 18‬و ‪27‬‬ ‫ﺎﺣل اﻟﺟﻧ‬ ‫‪185‬واﻟﺳ‬
‫‪ - 183‬ﺎن‬‫ﺎن ‪ 165 : 2‬ووﻋﻣ‬ ‫ﺔ اﻻﻋﯾ‬ ‫ﺗﺣﻔ‬
‫واﺑ ن ﺑﺷ ﯾر ‪ 122 : 1‬و‬ ‫وﺣﺎﺿ ﺎﻟم اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ‪ ،‬اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪341 : 4 ،‬‬ ‫ر اﻟﻌ‬
‫‪ 131‬وھو ﯾذﻛر أﺣﻣد ﺑﻠﻔظ ) ﺣﻣد ( ﻣن دون أﻟف ‪.‬وﻣﻣﺎ ﯾﻧﺑﻐﻲ اﻟﺗﻧﺑﯾﮫ إﻟﯾ ﮫ أن‬
‫ﻣؤﻟ ف ﻛﺗ ﺎب ‪Histoire des Wahhabis depuis leur origine jusqu ' a‬‬
‫ﺳ ﻠطﺎن‬ ‫‪ ،1810‬وﻛ ﺎن ﻣﻌﺎﺻ را ﻟ‬ ‫اﻟﻣطﺑوع ﻓﻲ ﺑ ﺎرﯾس ﺳ ﻧﺔ م‬ ‫‪1809 la fin de‬‬
‫وﺳﻌﯾد ‪ ،‬اﻟﺑوﺳﻌﯾدﯾﯾن ‪ ،‬ﯾﻣزج أﺧﺑﺎر اﻻول ﺑﺄﺧﺑ ﺎر اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﯾﺳ ﻣﻲ اﻟ ذي ﻗﺗﻠ ﮫ‬
‫ﯾﻌﻧﯾﻧ ﺎ ھ ذا ‪ ،‬وإﻧﻣ ﺎ اﻟﻣﮭ م أﻧ ﮫ أورد‬ ‫‪Seyed‬‬
‫اﻟﻘواﺳم ) ﺳﻌﯾدا ( ‪-‬أو ﺳ ﯾدا ‪ -‬وﻻ‬
‫‪59‬ﻣ ﺎ‬ ‫ﻟﺧﺑ ر ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ‪ ،‬ﻛﺑﯾ رة اﻟﻔﺎﺋ دة ﻟﻠﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﻓﮭ و ﯾﻘ ول ‪ ،‬ص ‪، - 55‬‬
‫واﻟ ﻲ‬ ‫ﻼﺻ ﺗﮫ أن إﺷ ﺎﻋﺔ اﻧﺗﺷ رت ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد اﻟﻌ ﻋربن ﻋ ﻋﻠزم ) ﻲ ﺑﺎﺷ ﺎ (‬
‫ﺑﻐداد ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻣﮭﺎﺟﻣ ﺔ اﻟوھ ﺎﺑﯾﯾن ‪ ،‬ﺑﻘ وة ﻋظﯾﻣ ﺔ ‪ ،‬وأن إﻣ ﺎم ﻣﺳ ﻘط ‪ ،‬اﻋﺗﻘ د أن‬
‫اﻻﻣر ﺟد ‪ ،‬ﻓﻧﮭض ﻟﻣﺣﺎﻟﻔﺔ ) ﺑﺎﺷﺎ ﺑﻐداد ( وﺧرج ﻣن ﻣﺳﻘط ﻓﻲ أﺳطول ﻣؤﻟف‬
‫ﺔ ﻋﺷ ر ﻣرﻛﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻓوﺻ ل إﻟ ﻰ اﻟﺑﺻ رة ﯾ وم أول رﺟ ب ‪ 1219‬ه ‪5 -‬‬
‫أﻛﺗوﺑر ‪ 1804‬وﻟم ﯾر ﺷﯾﺋﺎ ﯾدل ﻋﻠﻰ * ) اﺑن ﺑﺟﺎد ( * ) ‪ 1351 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫ﻗﺎﺋ د ﺷ ﺟﺎعﻣ ‪ .‬ن ﺑﺎدﯾ ﺔ‬ ‫‪ 1932 - .‬م (ﺳﻠطﺎن ﺑن ﺑﺟﺎد ﺑن ﺣﻣﯾد ‪ ،‬ﻣن ﻋﺗﯾﺑ ﺔ ‪:‬‬
‫ﻋﺑد) اﻟﻌزﯾز ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن (ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﯾن اﻟﺣﺟﺎز وﻧﺟد ‪ .‬ﺻﺣب اﺑن ﺳﻌود‬
‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻏزواﺗ ﮫ ﻣﻐﺎﻣراﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻗﺑ ل أن ﯾﻠ ﻲ اﻟﻣﻠ وأﻗك ‪ .‬ﺎم ﻓ ھﺟﻲ ) رة اﻟﻐطﻐ ط (‬
‫وأرﺳﻠﮫ اﺑن ﺳﻌود إﻟ ﻰ واﺣ ﺔ )ﺗرﺑ ﺔ (ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﻘرﺑﺔ ﻣن اﻟرﯾﺎض ﻓﻛﺎن زﻋﯾﻣﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺑﺎن ‪ 1337‬ه‪ ،‬ﻧﺟدة ﻟﺧﺎﻟد اﺑن ﻟؤي ‪ ،‬ﻟﺻد اﻟﺷرﯾف ﻋﺑد ﷲ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﻋ ن‬
‫ﺣ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻏ ﺎرا ﻋﻠ ﻰ ﺟ ﯾش ﻋﺑ د ﷲ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎدا ﯾﻔﻧﯾﺎﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻗﯾ ﺑﻠﻐل ‪ :‬ت ﻗ ﺗﻼه‬
‫ﺧﻣﺳ ﺔ آﻻف ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭمﺛﻣ‪180‬منﻛاﻻﺷﺎن ﻣرافﻊ‪ .‬اﻻﻣﯾ ر ﻓﯾﺻ ل ﺑ ن ﻋﺑ د‬
‫ﻋﺳﯾر ﺑ( ‪.‬دأت ﺣرﻛ ﺔ اﻟﺗﺟدﯾ د واﻻﺻ ﻼح ﻓ ﻲ دوﻟ ﺔ‬ ‫اﻟﻌزﯾز ﻓﻲ ﺣرب ) وﻟﻣ ﺎ‬
‫آل ﺳﻌود ‪ ،‬ﻗﺑﯾل اﺳﺗﻘرارھﺎ ‪ ،‬وﻧودي ﺑﺎﻟﻛف ﻋن اﻟﻐﺎرات واﻟﻐزوات ‪ ،‬ﻛﺎن ﻣن‬
‫ﯾرﺗ ﺎح إﻟ ﻰ أﺳ ﺎﻟﯾب ﻣ ن‬ ‫داوة ‪-‬‬
‫وھو اﻟﻌرﯾ ق ﻓ ﻲ اﻟﺑ أن‬‫اﻟﻌﺳﯾر ﻋﻠﻰ اﺑن ﺑﺟﺎد ‪-‬‬
‫اﻟﻌزﯾ ن ﺳز ( ﻌود ﯾﻘﺑ ل ﻋﻠﯾﮭ ﺎ وﯾﻘرھ ﺎ ‪:‬‬ ‫رأى ) د اﺑ‬
‫اﻟﺣﺿ ﺎرة اﻟﺟدﯾ دة ‪ ،‬ﻋﺑ‬
‫ﻣﻌﺎھدات ﻣﻊ دول اﻻﻓرﻧﺞ ‪ ،‬وأﻧظﻣﺔ وﻗواﻧﯾن ﻟﻠﺑﻼد ‪ ،‬وﺳﯾﺎرات ﻗد ﺗﻛون ﻣن )‬
‫وأطﺑ ﺎءاﻟﺳﻻ ﯾﺻﺣر (ﻔون اﻟﺣﺷ ﺎﺋش ‪ ،‬وﻻ ﯾﻘوﻟ ون ﺑ ﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬وﻛﮭرﺑ ﺎء ﺗ ﺄﺗﻲ‬
‫ﺑﺎﻟﻧور ﻣن دون زﯾت أو ﺷﻣﻊ ! ﻛل ھذا وأﻣﺛﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻛﺎن ﻓﻲ ) ﻣﻧطقاﺑ( ن ﺑﺟ ﺎد‬
‫‪ ،‬ﻣن * ) ھﺎﻣش ‪ * ( 2‬ﺻﺣﺔ اﻟﺧﺑر ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺻرف إﻟﻰ ) اﻟﻛﺑد ( ﻋﻠﻰ ﻣرﺣﻠﺔ ﻣن‬
‫ﺑواﺳطﺔ ﺗﺎﺟر ﻣﻌ روف ‪ ،‬اﺳ ﻣﮫ أﺣﻣ د رزق ‪-‬‬ ‫اﻟﺑﺻرة ‪ ،‬واﺗﺻل ﺑواﻟﻲ ﺑﻐداد ‪-‬‬
‫ﻓﻌرض ﻋﻠﯾﮫ ﻣﺎ ﺟﺎء ﻣن أﺟﻠﮫ ‪ ،‬وطﻠب ﻣﻧﮫ ﻣﻌوﻧﺔ ﻣﺎﻟﯾﺔ ﻟﻣﺣﺎرﺑﺔ ) اﻟوھﺎﺑﯾن (‬
‫ﻓﺎﺋ دة ﻣ ن ﻣراﻛﺑ ﮫ اﻟﺧﻣﺳ ﺔ ﻋﺷ ر ‪،‬‬ ‫واﻟﻲﮫ )ﻻﻲﯾ ﺑﺎﺷرىﺎ (‬‫ﻓﺄﺟﺎﺑ ﮫ اﻟ ﺑﺄﻧ ﻋﻠ‬
‫وأﺑﻰ أن ﯾﻣده ﺑﻘﻠﯾل أو ﻛﺛﯾر ﻣن اﻟﻣﺎل ‪ ،‬ﻓﺎﺿطر ) ﺳﻌﯾد ( ‪ -‬واﻟﺻواب ﺳﻠطﺎن‬
‫ﺣ د ﻣراﻛﺑ ﮫ‪ -‬ﻟ ﺑﻌض ﺳ ﻛﺎن اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬ﺑﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ وﺛﻼﺛ ﯾن أﻟ ف ﻗ رش‬
‫روﻣﻲ ‪ ،‬ﺗوازي ‪ -‬ﻓﻲ ذﻟك اﻟﻌﮭد ‪ 190 -‬أﻟف ﻓرﻧك ﻓرﻧﺳﻲ ‪ ،‬وأﺑﺣر ﻣن ﺷﺎطﺊ‬
‫اﻟﺧ اﻟﺑﺻور ( رة ‪ ،‬ﻟﻠﻌ ودة إﻟ ﻰ ﻣﺳ ﻘط ‪ ،‬واﺧﺗ ﺎر ﻣرﻛﺑ ﺎ ﺧﻔﯾﻔ ﺎ‬ ‫ﺎء‬
‫رب ﻣﯾﻧ )‬
‫وﺷﺎع ﺧﺑ ر ﺳ ﻔره ‪،‬‬ ‫اﻧﺗﻘل إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﻟﯾﺳﺑق أﺳطوﻟﮫ أو ﻟﯾﺗﻘﻲ ﻣﮭﺎﺟﻣﺔ ) اﻟوھﺎﺑﯾﯾن (‬
‫ﻓﻠم ﯾﻧﻔﻌﮫ اﺣﺗﯾﺎطﮫ ‪ ،‬ﻓﻔﺎﺟﺄه ﺑﻌض اﻟﻘرﺻ ﺎن ‪ ،‬ﻣ ن ﻋ رب )اﻟﻘواﺳ م (ﻓﻘ ﺎﺗﻠﮭم ‪،‬‬
‫ﺻ ﺔ ﻗﺿ ت ﻋﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬وذﻟ ك ﻓ ﻲ اﻟﯾ وم اﻟﻌﺎﺷ ر ﻣ ن ﻧ وﻓﻣﺑر ﺳ ﻧﺔ‬
‫واﺳ ﺗﻔزه اﻟداھﯾ ﺔ‬‫‪ 1804‬اﻟﻣواﻓق ‪ 5‬ﺷﻌﺑﺎن ‪ ) . 1219‬اﻟﻣﺳﺗﺣدﺛﺎت (أو اﻟﺑ دع ‪.‬‬
‫ﻓﻘ ‪ -‬ﺎم ﯾﻧﻛ ر ﻋﻠ ﻰ )اﻻﻣ ﻣﺎم (ﺎ ﺳ ﻣﺎه‬ ‫أﻧظ ر ﺗرﺟﻣﺗ‪ ،‬ﮫ‬ ‫)ﺻﻓﯾ ل اﻟ دروﯾش ( ‪-‬‬
‫وﺗﺣ ‪ .‬ول ﺑﻌ د اﻟطﺎﻋ ﺔ واﻻﺧ ﻼص‬ ‫ﻗﻌودا ﻋن اﻟﺟﮭﺎد ‪ ،‬واﺑﺗﻌﺎدا ﻋن ﺟﺎدة اﻟدﯾن‬
‫ره‬ ‫دد ‪ ،‬وﻧﺎﺻ‬ ‫رة(اﻟﻌ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻋﺗﯾﺑ‬
‫اﻟﻛﺛﯾ)‬
‫ﮫ‬ ‫ن ﻗﺑﯾﻠﺗ‬ ‫وع ﻣ‬ ‫ﮫ ﺟﻣ‬ ‫ت ﺣوﻟ‬ ‫ﺗﻔ‬
‫وف‬ ‫ﻌود اﻟزﺣ‬ ‫ﻌت اﻟﻔﺗﻧ ﮫ اﺑ ﺔ ‪ .‬ن ﺳ‬‫ط ‪ ،‬واﺗﺳ ﻓوﺟ‬ ‫ل اﻟﻐطﻐ‬ ‫دروﯾش وأھ‬
‫ﻻﺧﺿﺎﻋﮫ وﻣن ﻣﻌﮫ ‪ ،‬وأﻣر ﻣن ﺑﻘﻲ ﻋﻠﻰ طﺎﻋﺗﮫ ﻣن ﻋﺗﯾﺑ ﺔ أن ﯾﻛﻔﯾ ﮫ ﺷ ر ﻣ ن‬
‫وﻧﺷﺑت وﻗ ﺎﺋﻊ اﻧﺗﮭ ت‬ ‫واﻟﻰ اﺑن ﺑﺟﺎد ﻣﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻘﺳﻣت اﻟﻘﺑﯾﻠﺔ ‪ ،‬واﻗﺗﺗل ﻓرﯾﻘﺎھﺎ ‪.‬‬
‫ﺛﻘﻼ ﺑﺎﻟﺣدﯾ د ﻣ دة ﻋ ﺎم‬ ‫ﺎض (‬ ‫ﺑﺎﻟﻘﺑض ﻋﻠﻰ اﺑ ن ﺑﺟ ﺎد وزﺟ ﮫ ﻓ ﻲ ﺳ ﺟن )اﻟرﯾ ﻣ‬
‫وﻧﺻف ‪ ،‬أو ﻣﺎ ﯾﻘﺎرب ذﻟك ‪ ،‬وﻣﺎت ﻓ ﻲ ﺳ ﺟﻧﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﯾﻌرﺑ ﻲ ( * ) ‪. .‬‬
‫‪ 1680‬من(ﺳ ﯾف ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك اﻟﯾﻌرﺑ ﻲﺛ ‪ :‬ﺎﻧﻲ‬ ‫‪ 1091 - .‬ه =ﺳ‪- . . .‬‬
‫ﻠطﺎن ﺑ‬
‫ﺎن ‪.‬وم وﻓ ﺎة اﻻﻣ ﺎم ﻧﺎﺻ ر ﺑ ن ﻣرﺷ د )‬ ‫ﻋﻣ ﻊ ﯾ‬ ‫أﺋﻣﺔ اﻟﯾﻌﺎرﺑﺔ اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ ﻓ ﻲﺑوﯾ‬
‫وﻛﺎﻧ ت ﻓ ﻲ ﻗﺑﺿ ﺗﮭم ‪-‬‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ 1050‬ه (ﺑﻧزوى ‪ ،‬ﻓطرد اﻟﺑرﺗﻐﺎﻟﯾﯾن ﻣن ﻣﺳ ﻘط ‪-‬‬
‫وھﺎﺟم ﻣراﻛ ز اﻟﺑرﺗﻐ ﺎﻟﯾﯾن ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد‬ ‫وﺑﻧﻰ ﺳﻔﻧﺎ ﻛﺛﯾرة ﺣﻣﻰ ﺑﮭﺎ ﺷواطﺊ ﺑﻼده ‪.‬‬
‫اﻟﮭﻧد وﺳواﺣل إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ .‬ﻗﺎل ﺟﯾﺎن ‪ Guillain‬ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﮫ )وﺛﺎﺋق ﺗﺎرﯾﺧﯾ ﺔ ( ‪ :‬إن‬
‫رﺣﻠﺗ ﮫ ﻣ ن اﻟﮭﻧ د إﻟ ﻰ‬ ‫ﺟودﻧﮭ ﻲ و (‬‫اﻟرﺣﺎﻟ ﺔ اﻟﺑرﺗﻐ اﻟﻘ ﺎﻟﻲس) ﻣﺎﻧوﯾ لدون ﻓ‬
‫‪ 1663‬ﺎ ﺗرﺟﻣﺗ ﻟﮫ ‪ :‬م) ﯾﻛﺗ ف‬ ‫اﻟﺑرﺗﻐ ﺎل ‪ ،‬ﻣ ﺎرا ﺑ ﺎﻟﺧﻠﯾﺞ اﻟﻔﺎرﺳ ﻲ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ م ‪ ،‬ﻣ‬
‫ﻋن ﺑﻼده ‪ ،‬ﺑل اﺟﺗ رأ ﻋﻠ ﻰ اﻗﺗﻔ ﺎء أﺛرﻧ ﺎ ﺣﺗ ﻰ ﺑ ﺎﻟﺑﻼد‬ ‫ﺳﯾف ﺑ‬
‫ﺎﺟﻼﺋﻧﺎ‬
‫ﺳﻠطﺎن ﺑن‬
‫وأزﻋﺟﻧﺎ ﻓ ﻲ ﺑ وﻣﻲ ‪Pompee‬‬ ‫اﻟﺗﺎﺑﻌﺔ ﻟﻧﺎ ‪ ،‬إذا ﺣﺎﺻر ﻣﻧﺑﺎﺳﺔ ) ( ‪Mombasa‬‬
‫وازدھرت ﻣﻣﻠﻛ ﺔ ﻋﻣ ﺎن ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ‪.‬‬ ‫‪ ،‬وأﺳرت ﺳﻔﻧﮫ ﺳﻔﺎﺋن ﺑرﺗﻐﺎﻟﯾﺔ ﻛﺛﯾرة ( ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻋﺎ ﺣﺎزﻣ ﺎ ﻣﺗواﺿ ﻌﺎ ﻟرﻋﯾﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻏﯾ ر ﻣﺣﺗﺟ ب ﻋ ﻧﮭم ‪ ،‬ﯾﺳ ﯾر ﻓ ﻲ‬
‫اﻟطرﯾق وﺣده ‪ ،‬ﯾﺳﻠم ﻋﻠﻰ اﻟﻧﺎس وﯾﺣﺎدﺛﮭم ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻣ ذﻛرات‬
‫ﻲ(*)‪-...‬‬ ‫زوى ) ‪) * . ( 1‬‬
‫اﻟﯾﻌرﺑ‬ ‫وﻓﻲ ﺑﻧ‬ ‫واﺳاﻟﻣؤﻟ ﺗﻣر إﻟف ‪ .‬ﻰ أن ﺗ‬
‫ﺑن ﺳﯾف ﺑن ﺳﻠطﺎن ﺑ ن ﺳ ﯾف‬ ‫‪ 1131‬ه = ‪ 1719 - . . .‬م ( ﺳﻠطﺎن ) اﻟﺛﺎﻧﻲ (‬
‫ﺎن ‪ .‬ﺑﻊ ﻟ ﮫ‬ ‫اﻟﯾﻌرﺑاﻻﺋﻣﻲ ‪ :‬ﺔ اﻟﯾﻌ رﺑﯾﯾن اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ ﻓ ﻲ ﻋﻣ وﯾ‬ ‫ﺑ ن ﻣﺎﻟ ﺧ ك ﺎﻣس‬
‫ﺑﺎﻟرﺳﺗﺎق ‪ ،‬ﺑﻌد وﻓﺎء أﺑﯾﮫ ) ﺳﻧﺔ ‪ 1123‬ه ( وﻗوي أﻣره ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗل ﻓﻲ اﻟﺑر واﻟﺑﺣر‬
‫‪ .‬وﻧﺷﺑت ﺑﯾﻧﮫ وﺑﯾن اﻟﻌﺟم ﺣروب ظﻔر ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ )اﻟﺑﺣ رﯾن ( و )‬
‫وﺳ ﺎﻟﻣﺗﮫ اﻻﯾ ﺎم ‪،‬‬ ‫واﻧﺗﻘ ل إﻟﯾ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﻻك ( و ) ھرﻣوز ( ‪.‬وﺑﻧﻰ ﺣﺻ ن )اﻟﺣ زم (‬
‫ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز‬ ‫ﻓﺎﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺣﺻن اﻟﺣزم ) ‪( 2‬ﺳ‪ .‬ﻠطﺎن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء =‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ‪660‬ﺳﻠطﺎن اﻟﻌﻣ ﺎءﺣﺳ= ﯾن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪* 1064‬ﺳ) ﻠطﺎن ﺑ ن‬
‫‪ 1148‬من(ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﻘﻠ د ﺑ ن‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ( * ) ‪ 543 - . . .‬ه =ﺳ‪- . . .‬‬
‫ﻠطﺎن ﺑ‬
‫ﻓﺎﺿ‪ :‬ل ﻟ ﮫ ﻧظ م ﺣﺳ نوﻟ‪ .‬د‬ ‫ﻧﺻ ر اﻟﻘﺿ ﺎﻋﻲ اﻟﻛﻧ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ وأﻣﯾاﻟﻌﺳ ر ‪،‬ﺎﻛر‬
‫ﻊ‬ ‫ﺎﺋﻊ ﻣ‬ ‫وﻛﺎﻧ إﻣرﺗﮭت ﻟ ﺎ ‪ .‬ﮫ وﻗ‬ ‫م ﺑﺷ ووﻟﯾزر ‪ ،‬ﻲ‬ ‫ﺎم ‪ ،‬وﺗﻌﻠ‬ ‫راﺑﻠس اﻟﺷ‬
‫ن وﻏﯾ رھم ‪ ،‬أﺷ ﺎر إﻟﯾﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻗﺻ ﯾدة ‪ ،‬أوﺻ ﻰ ﺑﮭ ﺎ أوﻻده أن ﯾﺗ ﺂزروا‬
‫اﻟﺟﯾوش ﺑرأﯾ ﮫ وﺑﺳ ﯾﻔﮫ ﻋ ن ﺷ ﯾزر ‪،‬‬ ‫ذاد‪) :‬‬
‫ﺑﻌد ﻣوﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﯾﺣدﺛﮭم ﻋن ﻧﻔﺳﮫ‬
‫ﻓﺗﻔرﻗوا وﺗﺻدﻋوا ﻗد رد ﻋﻧﺎ ﻋﻧﮭﺎ اﻟﻘ رم واﻻﻓ رﻧﺞأﺗواﻟراك واﻻﻋ راب ﺣ ﯾن‬
‫ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 973 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﯾزر ) ‪) * . ( 3‬‬
‫اﻟﻧﺑﮭ‬ ‫وﻓﻲ ﺑﺷ‬ ‫وا وﺗ‬ ‫ﺗﺟﻣﻌ‬
‫ﺳﻠطﺎن( ﺑن ﻣﺣﺳ ن ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻧﺑﮭ ﺎن ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫‪ 1565‬م‬
‫ووﺛ‪ 73‬ﺎﺋق ﺗﺎرﯾﺧﯾ ﺔ ‪) . 351‬ﺗﺣﻔ‪ ( 2‬ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 2‬‬ ‫ﺗﺣﻔ ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪- 44 : 2‬‬
‫ذھﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪87 : 6‬ﻣ ‪ .‬ن‬ ‫‪ 112‬ﺎﺋق ﺗﺎرﯾﺧﯾ ﺔ ‪356‬ﺗ ‪( 3 ) .‬‬ ‫‪- 107‬ووﺛ‬
‫ﻣﻠك ‪.‬ﻧزوى ﻓﻲ أﯾ ﺎم ﺑرﻛ ﺎت ﺑ ن ﻣﺣﻣ د )‬ ‫ﻣﻠوك اﻟدوﻟﺔ اﻟﻧﺑﮭﺎﻧﯾﺔ ﻓﻲ ﺑﻼد ﻋﻣﺎن‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 964‬ه ( واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﯾﻌرﺑﻲ ( * ) ‪ 1155 - . . .‬ه‬
‫ﻣرﺷ د ﺑ ن ﻋ دي اﻟﯾﻌرﺑ ﻲ ‪:‬ﻋﺎﺷ ر‬ ‫ث(‬ ‫= ‪ 1742 - . . .‬م ( ﺳﻠطﺎن ) ﺑ‬
‫اﻟﺛﺎﻟ ن‬
‫رھمﻊ‪ .‬ﻟ ﮫ ﺑﻌ د ﺧﻠ ﻊ ﺳ ﯾف‬ ‫اﻻﺋﻣﺔ اﻟﯾﻌرﺑﯾﯾن ﻣن اﻻﺑﺎﺿﯾﺔ ﻓﻲ ﻋﻣ ﺎن ‪ ،‬وآﺧ ﺑوﯾ‬
‫ﮫ‬ ‫تﻟ‬ ‫ﻠطﺎن وﺧﻠﺻ‬ ‫رﺳ‬ ‫‪،1154‬ه (‬
‫ﻓظﻔ‬ ‫ﻠطﺎن ﮫ) ﺳ ﻧﺔ ﯾف‬
‫ن ﺳ وﻗﺎﺗﻠ ﺳ‬ ‫ﺑ‬
‫اﻟﺣﺻون واﻟﺑﻼد ‪ ،‬إﻻ أن ﺳﯾﻔﺎ ﺟﺎءه ﺑﺟﯾش ﻣن إﯾران ‪ ،‬ﻓﻧﺷﺑت ﺑﯾﻧﮭﺎ ﺣ روب ‪،‬‬
‫أﺻﯾب ﻓﯾﮭﺎ ﺳﻠطﺎن ﺑﺟراﺣﺎت ﺗوﻓﻲ ﻋﻠﻰ أﺛرھ ﺎ ) ‪* . ( 2‬ﺳ) ﻠطﺎن اﻟﺟﺑ وري‬
‫د‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ﻠط ﺑ‬
‫ر‬ ‫‪ 1726‬م (‬
‫‪ 1138‬ﺑه = ‪- . . .‬ن ﺳ‬
‫ﻧﺎﺻ‬ ‫( * ) ‪ - . . .‬ﺎن‬
‫ﻣن‪:‬أﻓﺎﺿل ﺑﻐداد ‪ ،‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ اﻟﺟﺑور وھﻲ ﻗﺑﯾﻠﺔ ﻛﺑﯾ رة ﺗﻧ زل ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﺟﺑوري‬
‫ﻋﺎﻧ ﺄ ﺔﻋﻠ( ‪ .‬ﻰ اﻟﺧ ﺎﺑور ‪ ،‬ورﺣ ل إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد‬ ‫ﻏرﺑ ) د ﻲوﻧﺷ‬
‫ﺎﺑور‬
‫وﻟ‬ ‫ﻧﮭ ر اﻟﺧ‬
‫اﻟﻌراﻗﻲﮫ ‪.‬ﺷ رﺣﺎن ‪ ،‬أﺣ دھﻣﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺣﺟﺎز ودﻣﺷق ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ طرﯾق اﻟﺣﺞ ﻟ‬
‫اﻟﻘ ) راآت اﻟﺳ ﺑﻊﺳ( اﻟﻘﻣﺎه ) ول اﻟﻣﺑ ﯾن ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻟرﯾ ﺎضاﻟ) رﻗم ‪( 2488‬‬
‫واﻟﺛﺎﻧﻲ ﻓﻲ ) اﻟﻧﺣو ( ) ‪) * . ( 3‬اﻟﺳ ﻠف ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫اﻟﺳﻠف ﺑن ﯾﻘطن ‪ ،‬ﻣن ﻧﺳل ذي اﻟﻛﻼع اﻻﻛﺑر ﯾزﯾ د ﺑ ن اﻟﻧﻌﻣ ﺎن ‪ ،‬ﻣ ن ﺣﻣﯾ ر ‪:‬‬
‫اﻟﺳﻠﻔﺎن (ﺗﮭر ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬ﺑﻌ د اﻻﺳ ﻼم‬ ‫ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﯾﻘﺎل ﻟﺑﻧﯾﮫ ) اﻟﺳﻠﻔﯾون ( و ) اﺷ‬
‫‪ ،‬ﻗﯾس ﺑن اﻟﺟﺣﺎج اﻟﺳﻠﻔﻲ ‪ ،‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬وﺧﻠﻲ ﺑن ﻣﻌﺑد اﻟﺳﻠﻔﻲ ‪ ،‬ﺷﮭد‬
‫ﺎن ‪: 2‬‬ ‫ﺗﺣﻔ) ‪ ( 2‬ﺔ اﻻﻋﯾ‬‫ﺎن ‪. 316 : 1‬‬ ‫ﺗﺣﻔ) ‪ ( 1‬ﺔ اﻻﻋﯾ‬
‫ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫وﻣﺧطوط ﺎت‬ ‫ﻣﺧط وط (‬ ‫وع(ﻟﻛﻣ ﺎل اﻟ دﯾن اﻟﻐ زي )‬ ‫ﻣﺟﻣ ‪3 ) .‬‬
‫‪149 - 144‬‬
‫اﻟرﯾﺎض ‪ . 63 : 7‬ﻓﺗﺢ ﻣﺻر ‪ ،‬وأﺧرون ) ‪ . ( 1‬ﺳﻠﻔﺳﺗردي ﺳﺎﺳﻲ = أﻧطوان‬
‫ﺳﻠم =د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪291‬‬ ‫إﯾزاك اﻟﺳﻠﻔﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 576‬اﺑن ﻋﺑ‬
‫ﺳﻠم) ﺑ ن اﻣ رئ اﻟﻘ ﯾس ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬ﺳ‪( .‬ﻠم ﺑ ن اﻣ رئ‬ ‫*‬
‫ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن اﻻوس ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺣط ﺎن ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫اﻟﻘﯾس ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫‪ 692‬منﺳ(زﯾ ﻠ ﺎد ﺑ ن أﺑﯾ ﮫ ‪:‬‬ ‫ﺳ ﻠم ﺑ ن زﯾ ﺎد ( * ) ‪ 73 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬م ﺑ‬
‫وﻻه ﯾزﯾ د ﺑ ن‬ ‫ﻛﺎﻧ ‪ .‬ت إﻗﺎﻣﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ‪.‬‬ ‫أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن آل زﯾﺎد ‪.‬ﻛﻧﯾﺗﮫ أﺑو ﺣ رب‬
‫ﻣرﻗﻧد ‪ .‬ﺎن ﺟ وادا ‪،‬‬‫وﻛ‬ ‫ذھبه إﻟﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻏ زا ﺳ‬ ‫ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺧراﺳ ﺎن ﺳ‪ ،‬ﻓ ﻧﺔ ‪61‬‬
‫أﺣﺑﮫ اﻟﻧﺎس وﻣدﺣﮫ اﻟﺷﻌراء ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻣﺎت ﯾزﯾد ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ واﺑﻧﮫ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﯾزﯾد‬
‫إﻟﯾﮫوﻋرض ﻋﻠﯾﮭم أن ﯾﺑﺎﯾﻌوه ﻋﻠﻰ اﻟرﺿ ﺎ ‪ ،‬إﻟ ﻰ‬ ‫‪ ،‬دﻋﺎ ﺳﻠم أﻋﯾﺎن ﺧراﺳﺎن ‪،‬‬
‫أن ﯾﺳﺗﻘﯾم أﻣر اﻟﻧﺎس ﻋﻠﻰ ﺧﻠﯾﻔﺔ ‪ ،‬ﻓﺑﺎﯾﻌوه ) ﺳﻧﺔ ‪64‬ﺛمه (ﻧﻛﺛ وا ﺑﻌ د ﺷ ﮭرﯾن‬
‫‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﺧﻠف ﻋﻠﯾﮭم اﻟﻣﮭﻠب ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺻ ﻔرة ‪ ،‬ورﺣ ل إﻟ ﻰ ﺳ رﺧس ‪ ،‬وﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ‬
‫ﺎﺑور ‪ .‬ن ﺧ ﺎزم ﻓﺄرﺳ ﻠﮫ إﻟ ﻰ ﺧراﺳ ﺎن وﻋ زل اﻟﻣﮭﻠ ب ‪.‬‬ ‫ﺟﺗﻣ ﻊ ﺑﻌﺑ ﺳ د ﷲ ﺑ‬
‫وﻗﺎﻣت ﻓﯾﮭﺎ اﻟﻔﺗﻧﺔ ﻋﻠﻰ ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺧﺎزم ‪ ،‬وھو ﺑﻌﯾد ﻋﻧﮭﺎ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﺑﺻرة )‬
‫ﺳﻠم ﺑ ن ﻋﻣ رو‬ ‫‪ ) * . ( 3‬ﺳﻠم اﻟﺧﺎﺳر ( * ) ‪ 186 - . . .‬ه = ‪ 802 - . . .‬م (‬
‫واﻟﺗ ﺎجﻣ ‪ :‬ﺎدة‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪551 : 1‬‬ ‫ﺑ ن ﺣﻣ ﺎدﺷ‪ :‬ﺎﻋر ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺳﻠف ‪ .‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ ( 2 ) . 52‬ﺳﺑﺎﺋك اﻟذھب ‪ 70‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬اﻟﺳﻠمﻓﻲ اﻻﺻ ل ‪،‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر‬ ‫اﺳم ﻟﻠدﻟو اﻟﺗﻲ ﻟﮭﺎ ﻋروة واﺣدة ‪ ،‬ﺳﻣﻲ ﺑ ﮫ اﻟرﺟ ل ‪( 3 ) .‬‬
‫‪ 39 : 4‬و ‪ 40‬و ‪ 60‬و ‪ 141‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪190 : 1‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪6‬‬
‫ﺎﺟن ‪ ،/‬ﻣ ن أھ ل اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻣ واﻟﻲ ‪.‬‬ ‫ﻔﺣﺔ ‪111‬‬ ‫ﺻﻊ ‪ ،‬ﻣ‬ ‫‪235 :‬‬
‫ﺧﻠﯾ ‪/ .‬‬
‫اﻟﻌﺑ ‪ ،‬وأﺧﺑ ﺎر ﻣ ﻊ ﺑﺷ ﺎر ﺑ ن‬ ‫ﺳﻛن ﺑﻐدادﻟﮫ‪ .‬ﻣداﺋﺢ ﻓﻲ اﻟﻣﮭ دي واﻟرﺷ ﺎﺳﯾد ﯾﯾن‬
‫ﻣﻲ اﻟﺧﺎﺳ ر ‪ ،‬ﻻﻧ ﮫ ﺑ ﺎع‬ ‫وﺷ‪ .‬ﻌره رﻗﯾ ق رﺻ ﯾن ‪.‬ﻗﯾﺳ ل ‪:‬‬ ‫ﺑرد وأﺑ ﻲ اﻟﻌﺗﺎھﯾ ﺔ‬
‫ﺳﻠم ﺑ ن ﻗﺗﯾﺑ ﺔ ( * ) ‪ 149 - . . .‬ه‬ ‫ﻣﺻﺣﻔﺎ واﺷﺗرى ﺑﺛﻣﻧﮫ طﻧﺑورا ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪766‬ﺑ م ( ن ﻣﺳ ﻠم اﻟﺑ ﺎھﻠﻲ اﻟﺧراﺳ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د ﷲ ‪:‬‬ ‫ﻗﺗﯾﺑ‪ -‬ﺔ‬‫ﺳ ﻠم ﺑ =ن‪. .‬‬
‫وﻟﯾﮭﺎ ﻋﻣر ﺑن ھﺑﯾرة ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم ﻣ روان ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﺛ م‬ ‫ﻟﯾزﯾد ﺑن‬
‫واﻟﻲ اﻟﺑﺻرة ‪.‬‬
‫م أﺑ ﻲ ﺟﻌﻔ ر اﻟﻣﻧﺻ ور ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻣ ن اﻟﻣوﺛ وق ﺑﮭ م ﻓ ﻲ اﻟ دوﻟﺗﯾن )‬
‫واﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ (ﻣن ﻋﻘ ﻼء اﻻﻣ راء ‪ ،‬ﻋ ﺎدﻻ ﺣﺳ ﻧت ﺳ ﯾرﺗﮫ ‪.‬وﻣ ﺎت‬ ‫وﻛﺎن‬ ‫اﻻﻣوﯾﺔ‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫ﻣﺷ‪ :‬ﮭورا ﻋظ ﯾم اﻟﻘ در ) ‪( 2‬ﺳ‪ .‬ﻠﻣﺎن =‬ ‫ﺎل ‪.‬اﺑ نﻛاﻻﺛﯾ ﺎن ر‬ ‫ﺑ ﻗ ﺎﻟري‬
‫اﻟﻛرﯾ ﺑن ﺣﺳ ﯾن ‪* 1336‬ﺳ) ﻠﻣﺎن آل ﺧﻠﯾﻔ ﺔ ( * ) ‪ 1236 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫م‬
‫ﺳﻠﻣﺎن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺧﻠﯾﻔ ﺔ اﻟﻌﺗﺑ ﻲ اﻟﻌﻧ زيﺛ ‪ :‬ﺎﻧﻲ أﻣ راء )‬ ‫‪ 1820‬م (‬
‫اﻟﺑﺣرﯾن ( وﻟﯾﮭﺎ ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ) ﺳﻧﺔ ‪ 1209‬ه (واﻧﺗزﻋﮭﺎ ﻣﻧﮫ ﺳﻠطﺎن ﺑن أﺣﻣ د‬
‫ﺣﺎﻛم ﻣﺳﻘط ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪ 1215‬واﺳﺗﻧﺟد آل ﺧﻠﯾﻔﺔ ﺑﺄﻣﯾر ﻧﺟد ﺳﻌود ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪،‬‬
‫وأﺗه ( ﻰ أﺣ د‬ ‫ﺳ ل ﻗ وة أﺧرﺟ ت اﻟﻣﺳ ﻘطﯾﯾن ‪ ،‬وﺣﻠ ت ﻣﺣﻠﮭ مﺳ) ﻧﺔ ‪1224‬‬
‫ﯾن ﺑﺟﻧ ود ﻣﺳ ﺗﺄﺟرة ﻣ ن إﯾ ران ‪ ،‬ﻓ ﺄﺧرج ﻋﺎﻣ ل أﻣﯾ ر ﻧﺟ د ﻣ ن‬
‫اﻟﺷ ‪ .‬ﯾﺦ ﺳ ﻠﻣﺎن إﻟ ﻰ اﻣﺎرﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺟﻌ ل إﻗﺎﻣﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫‪( 1225‬‬
‫اﻟﺑﺣرﯾن ) ﺳﻧﺔوﻋ ﺎد‬
‫وﺣﻔ ر ﻓ ﻲ‬ ‫ﻰ ﺎ ﻗﻌﻠ ﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪( 1227‬‬ ‫اﻟرﻓﺎعن( ﺑ ﻼد اﻟﺑﺣ رﯾن ‪ ،‬وﺑﻧ ﺑﮭ‬‫ﺑﻠدة ) ﻣ‬
‫رت ﺷ ﺟﺎﻋﺔ ﺳ ﻠﻣﺎن ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻛ ﺔ ﻣ ﻊ‬ ‫وظﮭ ﺔ (‬
‫ﻏرﺑﻲ اﻟﻘﻠﻌﺔ ﺑﺋرا ﺗﺳ ﻣﻰ )اﻟﺣﻧﯾﻧ‬
‫ﺟﯾش ﻣﺳﻘط * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪198 : 1‬واﺳﻣﮫ ﻓﯾﮫ ﺳ ﺎﻟم‬
‫ﺎﻣوس ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟﺳ ﯾن وﺳ ﻛون اﻟ ﻼم ‪ ،‬وھ و اﻟﻣﺷ ﮭوروﺗ‪ .‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫‪.‬‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﻘ‬
‫واﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪218 : 5‬‬ ‫ﺑﻐداد ‪ ( 2 ) . 136 : 9‬اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪11 : 2‬‬
‫واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟرﻓﺎع ‪ ،‬وﺧﻠﻔﮫ أﺧ وه ﻋﺑ د ﷲ ) ‪* . ( 1‬‬ ‫) ﺳﻧﺔ ‪( 1230‬‬
‫) ﺳﻠﻣﺎن اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ ( * ) ‪ 1381 - 1312‬ه = ‪ 1961 - 1894‬م (ﺳﻠﻣﺎن ﺑن ﺣﻣ د‬
‫ﻋﻠ ( ﻰ اﻟﺧﻠ ﯾﺞ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪.‬‬‫ﺑن ﻋﯾﺳﻰ ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن آل ﺧﻠﯾﻔﺔ ‪:‬ﺣ ﺎﻛم )اﻟﺑﺣ رﯾن‬
‫‪( 1942‬وﻓ ﺎة ﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ‬ ‫ﺗوﻻھ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1361‬ه ) ﺑﻌ د‬ ‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫رت ﻓ ﻲ اﯾﺎﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻛﺛ رت ﻓﯾﮭ ﺎ اﻟﻣ دارس واﻟﻣﺳﺗﺷ ﻔﯾﺎت وأﻧدﯾ ﺔ اﻻدب ‪.‬‬
‫وھو واﻟد أﻣﯾرھﺎ اﻟﺗﺎﻟﻲ ﻟﮫ ﻋﯾﺳﻰ ﺑ ن ﺳ ﻠﻣﺎن ) ‪2‬‬ ‫وﻛﺎن ﯾﻘول اﻟﺷﻌر اﻟﻣﻠﺣون ‪.‬‬
‫ن‬ ‫ﺔ ( * ) ‪ 30 - . . .‬ه = ‪. . .‬ﺳ‪ 650 -‬م (‬
‫ﻠﻣﺎن ﺑ‬ ‫ﻠﻣﺎن( ﺑ* ) ن رﺑﯾﻌ‬ ‫ﺳ‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪:‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘ ﺎدة ‪ ،‬اﻟﻘﺿ ﺷﺎة ‪.‬ﮭد ﻓﺗ وح اﻟﺷ ﺎم ‪،‬‬‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﯾزﯾ د اﻟﺑ ﺻ‬
‫وﺳﻛن اﻟﻌراق ‪ .‬واﺳﺗﻘﺿﺎه ﻋﻣر ﻋﻠﻰ اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﻗﺗﯾﺑﺔ ‪ ) :‬ھو أول ﻗﺎض‬
‫ﺎﻟﻌراق (ﻲ ﻏ زو أرﻣﯾﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ زﻣ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ‪،‬‬ ‫ﻗﺿﻰ ﻟﻌﻣر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ﺑ ﺛ م وﻟ‬
‫واﺳﺗﺷﮭد ﻓﯾﮭﺎ ) ‪) * . ( 3‬اﺑن اﻟﻔﺗ ﻰ ( * ) ‪ 493 - . . .‬ه = ‪ 1100 - . . .‬م (‬
‫ﺳﻠﻣﺎن ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻔﺗﻰ ‪ ،‬اﻟﺣﻠ واﻧﻲ اﻟﻧﮭرواﻧ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د‬
‫ﷲ ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻧﮭروان ) ﻗرب ﻣوﻗﻊ ﺑﻐداد (ﺟﺎل ﻓﻲ اﻟﻌ راق ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺳ ﻋﻠﯾر ( ﻰ اﻟﻘ راآت ‪،‬ﻋﻠو ) ل اﻟﻘ راآت ( و )‬ ‫واﺳ ﺗوطن أﺻ ﺑﮭﺎنﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫اﻟﻘﺎﻧون ( ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟﺗﺣﻔ( ﺔ اﻟﻧﺑﮭﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫ﺟﻣ ﺎدى‬ ‫اﻟﻣ ‪( 2‬زروع ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟﻧ دوة ‪ ،‬ﺑﻣﻛ ﺔ ‪25‬‬ ‫‪ - 129‬د‪149‬‬
‫ﷲ‪) .‬‬ ‫ﻋﺑ‬
‫اﻻوﻟﻰ ‪ 1381‬وﺳﻣﺎه ) ﺳﻠﻣﺎن ﺑن ﻋﯾﺳﻰ ( ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ﺟده ‪( 3 ) .‬اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪: 2‬‬
‫ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬وﻓ‪ 210‬ﻲ اﻟﻣﻌ ﺎرف‬ ‫وﺗﮭ ‪136‬‬
‫وﺗﮭ‪ 61‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 4‬‬
‫‪ 191‬ﻻﺑن ﻗﺗﯾﺑﺔ ‪ ) :‬ﻗﺗل ﻓﻲ ﺑﻠﻧﺟر ‪ ،‬ﻣن أرض اﻟﺗرك أو ﻣن أرﻣﯾﻧﯾﺔ ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ‪:‬‬
‫ﻋﻧ د أھ ل ﺑﻠﻧﺟ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺗ ﺎﺑوت ‪ ،‬إذا اﺣﺗ ﺑس ﻋﻠ ﯾﮭم اﻟﻣط ر أﺧرﺟ وه‬
‫ﻋﺷ‪ .‬ر ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬ﻗﯾ ﻟل م‪ :‬ﯾﺻ ﻧف ﻣﺛﻠ ﮫ ‪ ،‬و )ﺷ رح‬ ‫ﻓﺎﺳﺗﺳﻘوا ﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺳ ﻘوا (‬
‫اﻻﯾﺿﺎح ( ﻟﻠﻔﺎرﺳﻲ ‪ ،‬وﺷرح ) اﻻﻣﺎﻟﻲ ( و ) ﺷرح دﯾوان اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ (وﻟﮫ ﺷ ﻌر‬
‫ﻠﻣﺎن ﺑ ن ﻋﻣ رو‬ ‫) ‪* ( 1‬ﺳ) ﻠﻣﺎن ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬ﺳ‪- 1 ( .‬‬
‫ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻛﺛﯾر ‪ ،‬ﻣﻧﮭم ﺳ ﻌﯾر ﺑ ن‬ ‫ﺑن ﺳﻌد ﺑن زﯾد ﻣﻧﺎة اﺑن ﺗﻣﯾم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﺧﻣس ) ﺑﻛﺳر اﻟﺧﺎء وﺳﻛون اﻟﻣﯾم (ﺑن ﻋﻣﺎرة اﻟﺳ ﻠﻣﺎﻧﻲ ) ‪- 2 . ( 2‬ﺳ ﻠﻣﺎن‬
‫ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﺳﻔﯾﺎن ﺑن أرﺣب ﺑن دﻋﺎم ‪ ،‬ﻣن ﺑﻛﯾل ‪ ،‬ﻣن ھﻣدان ‪:‬ﺟد ﺟ ﺎھﻠﻲ‬
‫ﻣن‪.‬ﻧﺳﻠﮫ ﻧﻣط ﺑن ﻗﯾس ﺑن ﻣﺎﻟك اﻟﺳ ﻠﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ) ‪- 3 . ( 3‬‬ ‫ﯾﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﯾﻧﺳ ب إﻟﯾ ﮫ‬ ‫ﺳﻠﻣﺎن ﺑن ﯾﺷ ﻛر ﺑ ن ﻧﺎﺟﯾ ﺔ اﻟﻣ رادي ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺣط ﺎنﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﻋﺑﯾدة ﺑن ﻋﻣرو اﻟﺳﻠﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻣ ن أﺻ ﺣﺎب ﻋﻠ ﻲ ) ‪* . ( 4‬‬
‫ﺳﻠﻣﺎن ﺑ ن ﻋﻣﯾ رة ﺑ ن‬ ‫) ﺳﻠﻣﺎن ﺑن ﻋﻣﯾرة ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺳﻠﻣﺎن ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺳﻔﯾﺎن ﺑن أرﺣب ‪ ،‬ﻣن ھﻣدان ‪:‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ﯾﻣ ﺎﻧﻲ‬
‫اﻻﺻ ﻐر ﺗﻣﯾﯾ زا ﻟ ﮫ ﻋ ن ﺟ ده ﺳ ﻠﻣﺎن ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔﺑﻧ‪ .‬وه‬ ‫ف ﺑﺳ ﻠﻣﺎن ‪.‬‬
‫وﯾﺻ ﻔﮭم‬ ‫ددة ‪ ،‬ﻛﺎﻧ ت ﻟﮭ ﺎ اﻟﺳ ﯾﺎدة ﻓ ﻲ ﺑط ون ﺑﻧ ﻲ ﺳ ﻔﯾﺎن ﺟﻣﯾﻌ ﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﮭﻣداﻧﻲ ﺑﺄﻧﮭم ) أﻏﯾر اﻟﻌرب (ﻋﻠﻰ ﻧﺳ ﺎﺋﮭم ) ‪* . ( 5‬ﺳ) ﻠﻣﺎن اﻟﻔﺎرﺳ ﻲ ( *‬
‫) ‪ 36 - . . .‬ه = ‪ 656 - . . .‬م ( ﺳﻠﻣﺎن اﻟﻔﺎرﺳﻲ ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ :‬ﻣن * ) ھﺎﻣش‬
‫ﺎة‬ ‫وﺑﻐﯾ ‪ 246‬ﺔ اﻟوﻋ‬
‫ب‪:4‬‬ ‫وإرﺷ ‪ 13‬ﺎد اﻻرﯾ‬‫رﯾن‬ ‫طﺑﻘ) ‪ ( 1‬ﺎت اﻟﻣﻔﺳ‬
‫‪*(3‬‬
‫وﻋﻠ ق ﻣﺣﻘ قطﺑﻌ ﮫ ‪:‬ﻛ) ذا ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 260‬وھو ﻓﻲ إﻧﺑﺎه اﻟرواة ‪ ) 26 : 2‬ﺳﻠﯾﻣﺎن (‬
‫اﻻﺻل ‪ ،‬واﻟذي ﻓﻲ ﻛﺗﺎب اﻻﻛﻣﺎل وﺳﺎﺋر اﻟﻣراﺟﻊ اﻻﺧرى ‪ ) :‬ﺳﻠﻣﺎن ( ‪2 ) .‬‬
‫ل ‪/ . 227 - 224 : 10‬‬ ‫اﻻﻛﻠﯾ) ‪( 5‬‬
‫ﺎب ‪. 552 : 1‬‬ ‫اﻟﻠﺑو ) ‪( 4‬‬
‫(و)‪(3‬‬
‫أﺻ‪ .‬ﻠﮫ ﻣ ن ﻣﺟ وس‬ ‫ﺻﻔﺣﺔ ‪ / 112‬ﻣﻘدﻣﯾﮭم ‪.‬ﻛﺎن ﯾﺳﻣﻲ ﻧﻔﺳﮫ ﺳﻠﻣﺎن اﻻﺳ ﻼم‬
‫ﻛﺎن ﯾﺳﻣﻰ ﺑﮫ ﻓ ﻲ ﺑ ﻼده ‪.‬وﻗ ﺎﻟوا‬ ‫أﺻﺑﮭﺎن ‪ .‬ﻋﺎش ﻋﻣرا طوﯾﻼ ‪ ،‬واﺧﺗﻠﻔوا ﻓﯾﻣﺎ‬
‫ﻧﺷﺄ ‪:‬ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ﺟﯾﺎن ‪ ،‬ورﺣل إﻟﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬ﻓﻧﺻ ﯾﺑﯾن ‪ ،‬ﻓﻌﻣورﯾ ﺔ ‪،‬‬
‫وﻗرأ ﻛﺗب اﻟﻔرس واﻟروم واﻟﯾﮭود ‪ ،‬وﻗﺻد ﺑﻼد اﻟﻌرب ‪ ،‬ﻓﻠﻘﯾ ﮫ رﻛ ب ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬
‫ﻛﻠب ﻓﺎﺳﺗﺧدﻣوه ‪ ،‬ﺛم اﺳﺗﻌﺑدوه وﺑﺎﻋوه ‪ ،‬ﻓﺎﺷﺗراه رﺟل ﻣن ﻗرﯾظﺔ ﻓﺟﺎء ﺑﮫ إﻟﻰ‬
‫اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ﻓﻘﺻ د اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺑﻘﺑ ﺎء‬ ‫ﺳﻠﻣﺎن‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬وﻋﻠم‬
‫ﺑﺧﺑر‬
‫ﮫ‬ ‫أن )ﺑﺎﻻﺳ رر ( ﻼم ‪ ،‬ﻓﺄﻋﺎﻧ‬‫ﻰﯾﺗﺣ‬ ‫ﮫ أﯾﺎﻣ وأﺑ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﮫ ‪ ،‬وﻻزﻣ‬ ‫ﻣﻊ ﻛﻼﻣ‬
‫اﻟﻣﺳﻠﻣون ﻋﻠﻰ ﺷراء ﻧﻔﺳﮫ ﻣن ﺻﺎﺣﺑﮫ ‪ .‬ﻓﺄظﮭر إﺳﻼﻣﮫ ‪.‬وﻛﺎن ﻗوي اﻟﺟﺳ م ‪،‬‬
‫وﻏﯾرھﺎو‪.‬اﻟ ذي دل اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن ﻋﻠ ﻰ ﺣﻔ ر‬ ‫ﺻﺣﯾﺢ اﻟرأي ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻣﺎ ﺑﺎﻟﺷراﺋﻊ وھ‬
‫دق ‪ ،‬زاب ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ اﺧﺗﻠ ف ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﻣﮭ ﺎﺟرون واﻻﻧﺻ ﺎر ‪،‬‬ ‫زوة اﻻﺣ‬
‫ﻓ ﻲ ﻏ اﻟﺧﻧ‬
‫ﻠﻣﺎن ﻣﻧﮭ ﺎ أھ ل اﻟﺑﯾ ت !وﺳ ﺋل‬ ‫ﻛﻼھﻣﺎ ﯾﻘول ‪ :‬ﺳﻠﻣﺎن ﻣﻧﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل رﺳولﺳﷲ ‪:‬‬
‫ﻋﻧﮫ ﻋﻠﻲ ﻓﻘﺎل ‪:‬اﻣرؤ ﻣﻧﺎ وإﻟﯾﻧﺎ أھل اﻟﺑﯾت ‪ ،‬ﻣن ﻟﻛم ﺑﻣﺛل ﻟﻘﻣﺎن اﻟﺣﻛﯾم ‪ ،‬ﻋﻠ م‬
‫ﺧر ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﺑﺣ را ﻻ‬ ‫اﻟﻌﻠم اﻻول واﻟﻌﻠم اﻵﺧر ‪ ،‬وﻗرأ اﻟﻛﺗﺎب اﻻول واﻟﻛﺗﺎب اﻵ‬
‫وﻛ ﺎن إذا ﺧ رج‬ ‫وﺟﻌل أﻣﯾرا ﻋﻠﻰ اﻟﻣداﺋن ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ‪.‬‬ ‫ﯾﻧزف ‪.‬‬
‫ﯾﻧﺳﺞ‪ .‬اﻟﺧوص وﯾﺄﻛل ﺧﺑز اﻟﺷ ﻌﯾر ﻣ ن ﻛﺳ ب ﯾ دهﻟ ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋطﺎؤه ﺗﺻدق ﺑﮫ‬
‫ﺎر ﺳ ﻠﻣﺎن وزھ ده‬ ‫ﺑﺎﺑوﯾ ﮫ اﻟﻘﻣ ﻲ ﻛﺗأﺧﺑ ﺎب )‬ ‫دﯾﺛﺎ ‪.‬‬
‫وﻻﺑ ن‬ ‫‪60‬‬
‫ﻛﺗ ب اﻟﺣ دﯾث ﺣ‬
‫وﻣﺛﻠ ( ﮫ ﻟﻠﺟﻠ ودي ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﺎنﻠﻣ اﻟﻣرﺷ د ( * ) ‪ 1366 - . . .‬ه‬ ‫وﻓﺿ ﺎﺋﻠﮫ‬
‫= ‪ 1946 - . . .‬م ( ﺳﻠﻣﺎن ﺑن ﻣرﺷد ﺑن ﯾوﻧس ‪ :‬ﻋﻠوي * ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫( طﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪ 67 - 53 : 4‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪188 : 6‬واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت‬
‫‪ 3350‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪ 185 : 1‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪ 210 : 1‬واﻟﻣﺳﻌودي ‪320 : 1‬‬
‫دﻟﯾ ) ل ﺧﺎرط ﺔ ﺑﻐ داد‬ ‫وﻣﺣﺎﺳن أﺻﻔﮭﺎن ‪ 23‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 332 : 1‬و ‪. 333‬وﻓ ﻲ‬
‫( ‪ ،‬ص ‪27 ، 22‬أن اﻟﺑﻠدة اﻟﻣﺳﻣﺎة اﻟﯾ ومﺳ) ﻠﻣﺎن ﺑ ﻓﺎك (ﻲ ﺟ وار اﻟﻣ داﺋن ‪-‬‬
‫ﺑﺎﻟﺑ ﺎء اﻟﻣﺛﻠﺛ ﺔ ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻟﻌراق ‪-‬وﺑﺔ إﻟ ﻰ ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪ ،‬وأن ﻛﻠﻣ ﺔ )ﺑ ﺎك (‬ ‫ﻣﻧﺳ‬
‫ﻓﺎرﺳﯾﺔ ﻣﻐﻧﺎھﺎ ) اﻟطﺎھر ( وﻣدﻓﻧﮫ ﺑﮭﺎ ﻓﻲ ﻣﺷﮭد ﺿﺧم ‪ .‬ﻣﺗﺄﻟﮫ ﻣن اﻟﻧﺻﯾرﯾﺔ ‪،‬‬
‫اﻟﻼذﻗﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺳ ورﯾﺔ ‪ ،‬ﺗﻠﻘ ب ﺑ ﺎﻟربﺑ ! دأت‬ ‫رﻗﻲ ﺎل (‬ ‫ﻣ ن ﻗرﯾ ﺔ‬
‫ﺟوﺑ ) ﺷﺔ ﺑرﻏ‬
‫‪ 1923‬إﻟ ﻰ اﻟرﻗ ﺔ ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪1925‬‬ ‫ﺳﯾرﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪1920‬م ‪ ،‬وﺳﺟن ﺳ ﻧﺔوﻧﻔ ﻲ‬
‫ﯾرﯾﺔ ( ن ﻓ رق اﻟﺑﺎطﻧﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫وھ م ﻣ‬ ‫اﻟﻧﺻ‬
‫ﺎد ﻣ ن ﻣﻧﻔ ﺎه ‪ ،‬ﻓﺗ زﻋم أﺑﻧ ﺎء ﻧﺣﻠﺗ ﮫ )‬
‫ورة ﻲ‬ ‫ﻓ‬ ‫وﻛﺎﻧ ( ت اﻟﺛ‬
‫ون)ﻋﻠﯾ ﺎ ‪ ،‬وﯾﻘوﻟ ون ﺑ ﺎﻟﺣﻠول‬ ‫ﺎﻟﻌﻠوﯾﯾن‬
‫ﯾﺗﺳ ﻣون ﺑ ﯾؤﻟﮭ‬
‫ﺳورﯾﺔ ‪ ،‬أﯾﺎم ﻋودﺗﮫ ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻣﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﯾن ‪ ،‬واﻧﺗﮭ ت ﺑﺗ ﺄﻟﯾف ﺣﻛوﻣ ﺔ وطﻧﯾ ﺔ‬
‫ﺊ ﻣ ن اﻻﺳ ﺗﻘﻼل اﻟ داﺧﻠﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﻣﺎﻟﮫ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون واﺳ ﺗﺧدﻣوه ‪ ،‬وﺟﻌﻠ وا‬
‫اﻟﺷ ﻌب‬ ‫ﺧﺎﺻ تﺎ ‪.‬ﺷ وﻛﺗﮫ وﺗﻠﻘ ب ﺑ رﺋﯾس )‬ ‫ﻧظﺎﻣ( ﺎ ﻓﻘوﯾ‬ ‫اﻟﻌﻠ وﯾﯾن‬ ‫ﻟ ﺑﻼد )‬
‫ﺋﯾﯾن ‪ ،‬وﻓ رض‬ ‫ﻗﺿ ( ﺎة وﻓ دا‬‫وﻋ ﯾنﺳ) ﻧﺔ ‪1938‬‬ ‫اﻟﻌﻠ وي اﻟﺣﯾ دري اﻟﻐﺳ ﺎﻧﻲ (‬
‫ﻧظ را ﻟﻠﺗﻌ دﯾﺎت‬ ‫اﻟﺿراﺋب ﻋﻠﻰ اﻟﻘرى اﻟﺗﺎﺑﻌﺔ ﻟﮫ ‪ ،‬وأﺻ در ﻗ رارا ﺟ ﺎء ﻓﯾ ﮫ ‪) :‬‬
‫ﻣن اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﺷﻌب اﻟﺳﻧﻲ ﻋﻠﻰ أﻓ راد ﺷ ﻌﺑﻲ ‪ ،‬ﻓﻘ د ﺷ ﻛﻠت ﻟ دﻓﻊ ھ ذا‬
‫وﺟﻌاﻟ لﺦ (ﻟﻣ ن ﺳ ﻣﺎھم اﻟﻔ داﺋﯾﯾن‬ ‫داء ﺟﯾﺷ ﺎ ﯾﻘ وم ﺑ ﮫ اﻟﻔ داﺋﯾون واﻟﻘ واد‬
‫دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻋ ن )‬ ‫ﺧﺎﺻ ﺎنﺔﻓ ‪ .‬ﻲ ﺧ ﯾﻼل ذﻟزور ك‬ ‫أﻟﺑﺳ ﺔ ﻋﺳ ﻛرﯾﺔ وﻛ‬
‫ﻼ‬ ‫ورﯾﺔ وﺟ‬ ‫ﻓﻠﻣاﻟﺳ ﺎ ﺗﺣوري ‪ .‬ررت ﺳ‬ ‫ﺎﺑﻲ‬ ‫وﯾﯾن ( س اﻟﻧﯾ‬ ‫ﻓ اﻟﻌﻠ ﻲ اﻟﻣﺟﻠ‬
‫اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﻋﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﺗرك ﻟﮫ ھؤﻻء ﻣ ن ﺳ ﻼﺣﮭم ﻣ ﺎ أﻏ راه ﺑﺎﻟﻌﺻ ﯾﺎن ‪ ،‬ﻓﺟ ردت‬
‫ﺣﻛوﻣﺔ ﺳورﯾﺔ ﻗوة ﻓﺗﻛت ﺑﺑﻌض أﺗﺑﺎﻋﮫ ‪ ،‬واﻋﺗﻘﻠﺗﮫ ﻣﻊ آﺧ رﯾن ‪ ،‬ﺛ م ﻗﺗﻠﺗ ﮫ ﺷ ﻧﻘﺎ‬
‫ﻣدﻋﻲ اﻻﻟوھﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻘ رن‬ ‫ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬وﻻﻣﯾن ﺣداد ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ ‪ ،‬ﺳﻣﺎه )‬
‫اﻟﻌﺷﯾرﯾن ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬اﻻرﻏﯾ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 512 - . . .‬ه = ‪1118 - . . .‬‬
‫ن ﺑ ن ﻧﺎﺻ م ر( ﺑ ن ﻋﻣ ران اﻻﻧﺻ ﺎري اﻟﻧﯾﺳ ﺎﺑوري اﻻرﻏﯾ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬
‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﻧﯾﺳ ﺎﺑور ‪،‬‬ ‫واﻟﺗﻔﺳ دهﯾر ‪.‬‬
‫اﻻﺋﻣ مﺔ ‪:‬ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﻛ ﻼم ﻣوﻟ‬ ‫ﻣ ن اﻟﻘﺎﺳ‬
‫ﻛﺎن‪ .‬ﺗﻠﻣﯾ ذا ﻻﻣ ﺎم اﻟﺣ رﻣﯾن ‪) * .‬ھ ﺎﻣش‬ ‫وﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ) أرﻏﯾﺎن ( ﻣن ﻧواﺣﯾﮭﺎ‬
‫ﺑﺎﻟﻼذﻗﯾ ﺔ ‪-‬ﻛ‪ 4‬ﺎﻧون‬ ‫‪) * ( 2‬ﻣ ‪( 1‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟوﻓ فﻲ‪ .‬ﺟرﯾ دة اﻟﺟ ﻼء ‪-‬‬
‫اﻻول ‪ 1946‬ﺑﻌض أﺧﺑﺎره ‪ .‬ﻣن ﺑﯾت ﺻﻼح وﺗﺻوف وزھد ‪.‬ﺻﻧف ﻛﺗ ﺎب )‬
‫اﻟﻐﻧﯾﺔ ( ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬و ) ﺷرح اﻻرﺷﺎد ﻻﻣﺎم اﻟﺣرﻣﯾن ( وﺿﻌف ﺑﺻره‬
‫اﻟﺳﻠﻣﺎﺳ ﻲأﺑ) و‬ ‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 511‬ه ) ‪. ( 1‬‬ ‫وﻗﯾ ل‬ ‫وﺳ ﻣﻌﮫ ﻓآﺧ ﻲ ر ﻋﻣ ره ‪.‬‬
‫ﻋﺑﯾدة ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪72‬أم ﺳ ﻠﻣﺔ‬ ‫اﻟﻔﺗﺢ ( = ﻣﺳﻌود ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ 629‬اﻟﺳﻠﻣﺎﻧﻲ =‬
‫= أﺳﻣﺎء ﺑﻧت ﯾزﯾد ‪ 30‬أم ﺳﻠﻣﺔ =ھﻧد ﺑﻧت ﺳ ﮭﯾلاﺑ‪62‬ن أﺑ ﻲ ﺳ ﻠﻣﺔ =ﻋﻣ ر‬
‫اﻟﺧ ﻼل ( =‬ ‫= ﺑ ن ﺳ ﻠﻣﺔأﺑ‪286‬و ﺳ ﻠﻣﺔ )‬ ‫ﷲ ‪83‬ن ﺳ أﺣﻣﻠﻣﺔ د‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑ د اﺑ‬
‫ﻣوﺳ ( =ﻰ ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل )‬ ‫اﻟﻣﻧﻘ ري‬ ‫‪( 132‬و ﺳ ﻠﻣﺔ )‬ ‫ﻔ صﺣﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ) أﺑ‬
‫‪ ) * ( 223‬اﻟﻛﺎھن ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 100‬ق ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 526‬م (ﺳ ﻠﻣﺔ‬
‫ﺑن أﺳﺣم ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ :‬ﻛﺎھن ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﯾﻠﻘب أﺑﺎ ﺣﯾﺔ ‪ .‬ﻣن‬
‫اﻟﻧﺧﻠ ﺔ‬‫زى ( ﻧم ﻋﺑدﺗ ﮫ ﻏطﻔ ﺎن ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌ ﻲ ﺻ‬‫ﺎدن )‬
‫أھ ل اﻟﺣﺟ ﻛ ﺎز ‪.‬ﺎن ﺳ وھ‬
‫اﻟﺷﺎﻣﯾﺔ ﺑﻘرب ﻣﻛﺔ ‪ ،‬وﺟﻌﻠت ﻟﮫ ﺳدﻧﺔ ‪ ،‬ﻣﺿﺎھﺎة ﻟﻠﻛﻌﺑﺔ ‪ ،‬إﻟﻰ أن ظﮭر اﻻﺳﻼم‬
‫اﻟﺷ ﺎﻋراﺑ( ن‬ ‫اﻟوﻟﯾ ﺳ د ‪.‬ﻼﻟﺔ ﺳ ﻠﻣﺔ اﻟﻛ ﺎھن ھدﺑ ﺔ )‬ ‫‪ ،‬ﻓﻛﺳ ره ﺧﺎﻟ د ﺑ وﻣن ن‬
‫ﺧﺷرم ﺑن ﻛرز ﺑن ﺣﺟﯾر ﺑن ﺳﻠﻣﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻠﻣﺔ ﺑن أﺳﻠم ( * ) ‪ 49‬ق ه ‪-‬‬
‫‪ 14‬ه = ‪ 635 - 575‬م ( ﺳﻠﻣﺔ ﺑن أﺳﻠم ﺑن ﺣرﯾشاﻟﺧزرﺟﻲ اﻻﻧﺻﺎري ‪ ،‬أﺑ و‬
‫ﺟﻌﺎن ‪.‬وأﺣ د واﻟﺧﻧ دق واﻟﻣﺷ ﺎھد ﻛﻠﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﮭد ﺑ درا‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ﺷ ن اﻟﺷ‬
‫ﺳﺻ ﻌد ‪:‬‬
‫ﺎت ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﻣﻠﺧ) ‪ ( 1‬ص اﻟﻣﮭﻣ‬ ‫ﺎﻣﺔ ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ﯾش أﺳ‬ ‫ﻲﺟ‬ ‫رج ﻓ‬
‫وﺗﮭ ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪) . 211 : 6‬ﺳ ‪( 2‬ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲوﺗ‪ 639‬ﺎج اﻟﻌ روس ‪: 4‬‬
‫ﺑﻣؤﺗ ﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ھ ذا‬ ‫ن زﯾ د ‪ ،‬ﻟﻐ ‪. 57‬زو اﻟ روم ‪ ،‬واﻻﺧ ذ ﺑﺛ ﺄر ﻣ نﯾبأﺻ‬
‫واﺳﺗﺷ‪ .‬ﮭد ﯾ وم ﺟﺳ ر أﺑ ﻲ ﻋﺑﯾ د ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﻠﻣﺔ ﺑ ن‬ ‫اﻟﺟﯾش ﺳﺑب ﻓﺗﺢ اﻟﺷﺎم‬
‫دﯾﻧﺎر ( * ) ‪ 140 - . . .‬ه = ‪ 757 - . . .‬م ( ﺳﻠﻣﺔ ﺑن دﯾﻧﺎر اﻟﻣﺧزوﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو‬
‫ﻓﺎرﺳ ﻲ اﻻﺻ ل ‪.‬‬ ‫ﻋﺎﻟم اﻟﻣدﯾﻧﺔ وﻗﺎﺿ ﯾﮭﺎ وﺷ ﯾﺧﮭﺎ ‪.‬‬ ‫ﺣﺎزم ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ﻟﮫ اﻻﻋرج ‪:‬‬
‫إن ﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ‬‫ﻛﺎن زاھدا ﻋﺎﺑدا ‪ ،‬ﺑﻌث إﻟﯾﮫﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﻟﯾﺄﺗﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎل ‪:‬‬
‫ﻗﺎل‪ .‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﺑن زﯾ د اﺑ ن أﺳ ﻠم‬ ‫ﺣﺎﺟﺔ ﻓﻠﯾﺄت ‪ ،‬وأﻣﺎ أﻧﺎ ﻓﻣﺎ ﻟﻲ إﻟﯾﮫ ﺣﺎﺟﺔ‬
‫‪ ) :‬ﻣﺎ رأﯾت أﺣدا اﻟﺣﻛﻣﺔ أﻗرب إﻟﻰ ﻓﯾﮫ ﻣن أﺑﻲ ﺣﺎزم (أﺧﺑﺎره ﻛﺛﯾ رة ) ‪. ( 2‬‬
‫* ) ﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﺳﻌد ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻠﻣﺔ ﺑنﻌدﺳﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬
‫ﻠﻣﻲ (ﺗﺢ اﻟﺑﻧ ﻼموه‪.‬ﺑط ن ﻣ ن‬ ‫ﺑ ﺟن أﺳ د ﺟد ‪ :‬ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬اﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫﺳ) ﺑﻔ‬
‫اﻟﺧزرج ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم ﺑﻌ ض اﻻﻧﺻ ﺎر ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﺑﯾب‬ ‫نﺷ‬ ‫ﺑﯾب ( * ) ‪ 247 - . . .‬ه = ‪. .‬ﺳ‪861 - .‬‬
‫ﻠﻣﺔم ﺑ(‬ ‫نﺷ‬ ‫ﻠﻣﺔ ﺑ‬ ‫ﺳ‬
‫اﻟﺣدﯾثﻣن أھ ل ﻧﯾﺳ ﺎﺑور ‪.‬‬ ‫‪،‬‬ ‫اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ :‬ﻣن ﻛﺑﺎر رﺟﺎل‬
‫رﺣل إﻟ ﻰ ﺳ ورﯾﺔ واﻟ ﯾﻣن واﻟﺣﺟ ﺎز واﻟﻌ راق واﻟﺟزﯾ رة ‪ ،‬ﻓ ﻲ طﻠ ب اﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬
‫وﻛﺗب ﻛﺛﯾرا ‪ .‬ورﺣل إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻗﺑل وﻓﺎﺗﮫ ﺑﻌﺎم ‪ ،‬ﻓﺄﺧذ ﻋﻧﮫ ﺑﻌض أﻋﻼﻣﮭﺎ ‪.‬‬
‫ن‬ ‫ﺢ ) ‪ . ( 4‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1‬ﺗﮭ* ) ‪( 1‬ذﯾب اﺑ‬ ‫ﻰ اﻻرﺟ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ﻋﻠ‬ ‫وﻓﻲ ﺑﻣﻛ‬
‫ﻣﺣﺑ ر ‪ 119‬و ‪( 2 ) . 287‬‬ ‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪ 3353‬واﻟ‬ ‫ﻋﺳ ﺎﻛر ‪214 : 6‬‬
‫‪ 143‬ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪- 216 : 6‬‬ ‫‪ 125‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 4‬واﺑ‬ ‫ﺗ ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪: 1‬وﺗﮭ‬
‫‪ 228‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪ 88 : 2‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪229 : 3‬واﻟﻣﻌ ﺎرف ‪( 3 ) . 210‬‬
‫اﻟﻧﺣوﯾ) ون ﯾﻧﺳ ﺑون إﻟﯾ ﮫ ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟ ﻼم ‪،‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 242‬وﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪554 : 1‬‬
‫واﻟﻣﺣدﺛون ﯾﻛﺳروﻧﮭﺎ ( ‪ ( 4 ) .‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 146 : 4‬وﻓﯾﮫﻗ ‪ :‬ﺎل اﻟﺣ ﺎﻛم ‪:‬‬
‫ھو ﻣﺣدث أھل ﻣﻛﺔ ‪ ،‬واﻟﻣﺗﻔق ﻋﻠﻰ إﺗﻘﺎﻧﮫ وﺻدﻗﮫ ‪ ) * .‬ﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﺷﻛﺎﻣﺔ ( * )‬
‫‪. - . . .‬ﺳ‪= . .‬ﻠﻣﺔ‪ .‬ﺑ‪- . .‬ن‪. .‬ﺷ ‪ ( .‬ﻛﺎﻣﺔ ﺑ ن ﺷ ﺑﯾب ﺑ ن اﻟﺳ ﻛونﺟ‪ :‬د‬
‫ﺣﺻﯾن ﺑن ﻧﻣﯾر ‪ ،‬ﻛﺎن ﺷرﯾﻔﺎ ﺑﺎﻟﺷ ﺎم ﻣ ن‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻛﻧدة ‪ .‬ﻣﻧﮭم ‪:‬‬
‫ﻣﻌ ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﺻ ﺎﺣب دوﻣ ﺔ اﻟﺟﻧ دل ‪ ،‬ﺗﻘ دﻣت‬ ‫ﺣﺎب ن‬‫ﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬وأﻛﯾأﺻ در ﺑ‬
‫ﺗرﺟﻣﺗﮫ ) ‪ . ( 1‬ﺳ* )ﻠﻣﺔ ﺑ ن ﻋﺎﺻ م ( * ) ‪ 310 - . . .‬ه = ‪ 922 - . . .‬م (‬
‫ﺎﻟم‪:‬ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﻋﺎﺻ م اﻟﻧﺣ وي ‪ ،‬أﺑ و ﻋ‬
‫رﺷ ب‬ ‫ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﻘرآن ( و ) ﻏرﯾب اﻟﺣدﯾث ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﺑن اﻟﺧ‬
‫اﻟﺧرﺷ ﺑ ب (ن ﻧﺻ ر‬ ‫( * ) ‪- . . . = . . . - . . .‬ﺳ ‪. . .‬ﻠﻣﺔ( ﺑ ن ﻋﻣ رو )‬
‫ﺎھﻠﻲ ﻣﻘ ل ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ اﻻﻧﻣ ﺎر ﺑ ن ﺑﻐ ﯾض ‪ ،‬ﻣ ن ﻏطﻔ ﺎن ‪.‬‬ ‫اﻻﻧﻣﺎري ‪:‬‬
‫ﺷ ﺎﻋر ﺟ‬
‫ﻛﺎن ﻣﻌﺎﺻرا ﻟﻌروة ﺑن اﻟورد ‪ .‬ﻟﮫ ﻗﺻﯾدﺗﺎن ﻓﻲ اﻟﻣﻔﺿﻠﯾﺎت ) ‪) * . ( 3‬ﺳ ﻠﻣﺔ‬
‫ﻋﻣ رو ﺑ ن ﺳ ﻧﺎن‬ ‫‪ 693‬مﺳ(ن ﻠ‬
‫ﺑ ن اﻻﻛ وع ( * ) ‪ 74 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻣﺔ ﺑ‬
‫ﻏزا ﻣ ﻊ اﻟﻧﺑ ﻲ‬ ‫اﻻﻛوع ‪ ،‬اﻻﺳﻠﻣﻲ ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟذﯾن ﺑﺎﯾﻌوا ﺗﺣت اﻟﺷﺟرة ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺳ ﺑﻊ ﻏ زوات ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ اﻟﺣدﯾﺑﯾ ﺔ وﺧﯾﺑ ر وﺣﻧ ﯾن ‪.‬‬
‫داءا ‪ .‬زا إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم ﻋﺛﻣ ﺎنﻟ ‪ .‬ﮫ ‪77‬‬ ‫راﻣﯾ و ﺎﻣﻣﻋ ن ﻏ‬ ‫ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﺑط ﻼوھ‬
‫وﺗﮭ* ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬ ‫ﺣدﯾﺛﺎ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 4‬ھﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫رد ﺑرواﯾ ﺔ وﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫اﻧﻔ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾ ﺎن‬‫أﺣ ﮫد ‪:‬اﻻﺋﻣ ﺔ اﻟرﺣ ﺎﻟﯾن ‪.‬‬ ‫‪ 228‬و ﻓﯾ‬‫وھ‬
‫ﻧزھ ( ﺔ اﻻﻟﺑ ﺎ‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪2 ) . 403‬‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪554 : 1‬‬ ‫ﺑﻣﺻ ر ‪( 1 ) .‬‬
‫وﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪( 3 ) . 1730‬‬ ‫وﺑﻐﯾ ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪260‬‬ ‫وإﻧﺑ ﺎه اﻟ رواة ‪56 : 2‬‬‫‪204‬‬
‫وطﺑﻘ ﺎت‬ ‫ﺷ رح اﺧﺗﯾ ﺎرات اﻟﻣﻔﺿ ل ‪) . 194 - 164 : 1‬اﺑ ‪( 4‬ن ﺳ ﻌد ‪38 : 4‬‬
‫ن‬ ‫وﺗﮭ ‪ 38 :‬ذﯾب اﺑ‬
‫ﻼم ‪1‬‬ ‫ودول اﻻﺳ‬‫ف ‪213 : 2‬‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾ واﻟ ﺔ ‪14‬روض اﻻﻧ‬
‫ﺎش ( * ) ‪ 80‬؟ ‪ 170 -‬ه ؟ =‬ ‫‪) * . 289‬ن ﻋﯾ‬
‫ر اﺑ‬ ‫ﺎﻛر ‪230 : 6‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬ ‫ﻋﺳ‬
‫ﺎﻋر ‪:‬رواﯾ ﺔ ﻧﻘ ﺎد ﻣ ن أھ ل اﻟﺑﺻ رة ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﺳﻠﻣﺔ ﺑ ن ﻋﯾﺷ ﺎش‬ ‫‪ 786 - 700‬م (‬
‫واﻟﻌﺑﺎﺳن ﻣﯾﺔ ‪.‬واﻟﻲ ﺑﻧ ﻲ ﺣﺳ ل ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن‬ ‫اﻻﻣ ﺔ ﻣ‬‫ﻣﺧﺿرﻣﻲ اﻟ دوﻟﺗﯾن وﯾ‬
‫اﻧﻘطﻊ ‪.‬إﻟﻰ ﺟﻌﻔر وﻣﺣﻣد اﺑﻧﻲ ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ ﺎس ‪.‬‬ ‫ﻟؤي‬
‫اﻟﻣﺗ وﻓﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪( 173‬وﻟ ﮫ‬ ‫ﺛم ﻛﺎن ﻣن ﺟﻠﺳﺎء ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن أﻣﯾ ر اﻟﺑﺻ رة )‬
‫أﺧﺑﺎر ﻣﻊ أﺑﻲ ﺣﯾﺔ اﻟﻧﻣﯾري ) ﻧﺣو ‪ ( 183‬واﻟﻔرزدق ) ‪ ( 110‬وھو ﻣن ﺷﻌراء‬
‫اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ اﻟﺻﻐرى ﻻﺑﻲ ﺗﻣﺎم وﺣﻣﺎﺳﺔ اﺑن اﻟﺷ ﺟري ) ‪) * . ( 1‬ﺳ ﻠﻣﺔ ( * ) ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﻗﺷﯾر ﺑن ﻛﻌب ﺑن رﺑﯾﻌﺔ اﺑ ن ﻋ ﺎﻣر‬ ‫‪-1(...-...=...-..‬‬
‫ﻛﺎن ﯾﻌرف ﺑﺳ ﻠﻣﺔ اﻟﺧﯾ رﻣ ‪ .‬ن ﻧﺳ ﻠﮫ‬ ‫ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫رد اﻣ رأة‬‫ھﺑﯾرة ﺑن ﻋﺎﻣر ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟزﺑﯾدي ﻓ ﻲ اﻟﺗﻌرﯾ ف ﺑ ﮫاﻟ‪) :‬ذي أﺧ ذ اﻟﻣﺗﺟ ة‬
‫وﻣﻧﮭم ﻗرة ﺑن ھﺑﯾرة ‪ ،‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬وﺑﮭ ز ﺑ ن ﺣﻛ ﯾم‬ ‫اﻟﻧﻌﻣﺎن ﺑن اﻟﻣﻧذر ﻓﺄﻋﺗﻘﮭﺎ (‬
‫‪ ،‬ﻣﺣدث ‪ ،‬وﻛﻠﺛوم اﺑن ﻋﯾﺎض ‪ ،‬واﻟﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬ﻛﻠﮭم ﺳ ﻠﻣﯾون ﻗﺷ ﯾرﯾون ) ‪( 2‬‬
‫‪ 2 .‬ﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻛﻧدة ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﺳﻼﻟﺗﮫ‬
‫ﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺑ ن‬ ‫اﻟﺣﺎرث ﺑن ﻗﯾس اﻟﺳﻠﻣﻲ اﻟﻛﻧدي ‪ ،‬ﻟﮫ ﺻﺣﺑﺔ ) ‪- 3 . ( 3‬‬
‫ﺑﻧوه‪ .‬ﺑطن ﻣن ﻛﮭ ﻼن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 4‬ﺳ ﻠﻣﺔ‬ ‫ﻋﺎﻣﻠﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫‪ 635‬م (ن ھﺷ ﺎم ﺑ ن اﻟﻣﻐﯾ رة‬ ‫ﺑ ن ھﺷ ﺎم ( * ) ‪ 14 - . . .‬ه = ‪.‬ﺳ‪- . .‬ﻠﻣﺔ ﺑ‬
‫ﻣﺧﺗ ﺎر اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪84 : 6‬واﻟﺟﻣﺣ ﻲ ‪، 60‬‬ ‫اﻟﻣﺧزوﻣﻲ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 420 ، 287‬واﻟﺣﻣﺎﺳﺔ اﻟﺻﻐرى ‪ 156‬واﺑن اﻟﺷﺟري ‪( 2 ) . 80‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬
‫‪ 242‬واﻟﺗﺎج ‪ :‬ﻣﺎدة ﺳﻠم ‪ ( 3 ) .‬اﻟﻠﺑﺎب ‪ ( 4 ) . 554 : 1‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪/ . 242‬‬
‫ﺎﺑﻘﯾنأﺧ‪ .‬و أﺑ ﻲ ﺟﮭ ل ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺳوھ و‬ ‫ﺻ م‪:‬‬ ‫‪/ 114‬و ھﺎﺷ‬
‫ﺻ ﻔﺣﺔ أﺑ‬
‫ﺣﺑﺳﮫ ﻛﻔﺎر ﻗرﯾش ﻋن اﻟﮭﺟرة وآذوه ‪ ،‬ﻓﮭرب ﻣﻧﮭم ‪ ،‬وﺷﮭد ﺑﻌض اﻟوﻗﺎﺋﻊ ‪.‬ﺛ م‬
‫ﺧرج إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ﺑﻌد وﻓﺎة اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻓﺎﺳﺗﺷﮭد ﺑﻣرج اﻟﺻﻔر ) ‪1‬‬
‫( ‪ .‬اﺑن ﺳﻠﻣون =ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪) * 741‬اﻟﻛﻧ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 767 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫‪ 1365‬مﻲ(ﺑ ن ﺳ ﻠﻣون ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ م اﻟﻛﻧ ﺎﻧﻲ اﻟﺑﯾﺎﺳ ﻲ‬ ‫ﺳ ﻠﻣون ﺑ ‪- . .‬ن ﻋﻠ‬
‫اﻟﻐرﻧﺎطﻲ ‪ :‬ﻗﺎﺿﻲ ﻏرﻧﺎطﺔ ‪.‬ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻌﻘود واﻟوﺛ ﺎﺋق ‪.‬ﺻ ﻧف )اﻟﻌﻘ د‬
‫ﺣﻛ ﺎم ‪ ،‬ﻓﯾﻣ ﺎ ﯾﺟ ري ﻋﻠ ﻰ أﯾ دﯾﮭم ﻣ ن اﻟﻌﻘ ود واﻻﺣﻛ ﺎم ‪ -‬طوﻓ( ﻲ‬
‫خ ‪ (،‬ﻗ د ﯾﻛ ون ﻏﯾ ر‬ ‫ﻣﺧطوطﺎت اﻟرﺑﺎط ) اﻟرﻗم ‪ ( 1633‬ﻛﺗﺎب ) اﻟوﺛﺎﺋق ‪ -‬ﻟﮫ‬
‫اﻻول ؟ ﺗوﻓﻲ ﺳﻠﻣون ﻓﻲ ﻏرﻧﺎطﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻠﻣوﯾﺔ ( * ) ‪ 225 - . . .‬ه =‬
‫اﺧﺗﺎره اﻟﻣﻌﺗﺻ م اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ‬ ‫‪ 840 - . . .‬م ( ﺳﻠﻣوﯾﺔ ﺑن ﺑﻧﺎن ‪ :‬طﺑﯾب ‪ ،‬ﻓﺎﺿل ‪.‬‬
‫ﻟﻧﻔﺳﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 218‬ه ‪ ،‬وﺧص ﺑﮫ ‪ .‬وﻟﮫ ﻣﻌﮫ أﺧﺑﺎر ‪.‬ﻛﺎن ﻋﺎﻗﻼ ﻣدﺑرا اﻛﺗﺳب ﻣ ن‬
‫= ر ﺑ ن رﺑﯾﻌ ﺔ * )‬ ‫اﺑن أﺑ ﻲ ﺳ ﻠﻣﻰزھﯾ‬ ‫ﺧدﻣﺔ اﻟﺧﻠﻔﺎء ﻣﻌرﻓﺔ ﺑﺎﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ) ‪. ( 3‬‬
‫ﺎ‬ ‫ﻠﻣﻰ ‪:‬ﺟﺎھﻠﯾﻧﺳ ﺔ ‪.‬ب إﻟﯾﮭ‬ ‫أم‬ ‫ﻠﻣﻰ ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬ﺳ‪( .‬‬ ‫ﺳ‬
‫‪ 3396‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر‬ ‫ﺑﻧوھﺎ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ وﺗﮭ‬
‫رﻗم ‪750‬‬ ‫ور ‪ ،‬اﻟ‬ ‫ذھباﻟﻧ‪125‬‬‫ﺟرة‬ ‫اﻟ ‪،2 ) . 234 : 6‬‬
‫دﯾﺑﺎج(وﺷاﻟﻣ‬
‫وﻣﺧطوطﺎت اﻟرﺑﺎط ‪ :‬اﻻول ﻣن اﻟﻘﺳم اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪332 ، 297‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﺳ ﻠﻣون اﻟﻛﺗ ﺎﻧﻲ‬ ‫‪ 122‬وھو ﻓﯾﮫ‬
‫اﺑو‪) :‬‬
‫( ؟ و ‪Broc . S . 2 : 374‬وھو ﻓﯾاﺑ ﮫو‪ :‬اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن ﺳ ﻠﻣون ‪( 3 ) .‬طﺑﻘ ﺎت‬
‫اﻻطﺑﺎء ‪ 164 : 1‬وﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪ ) 555 : 1‬ﺳﻠﻣوﯾﺔ ‪:‬ﻟﻘب ﺟﻣﺎﻋﺔ اﺳﻣﮭم ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬
‫ﻠﻣﺔ ( ﺎ‪ .‬ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ﺑ ن دودان ﺑ وھ ن مأﺳ ﺑط د ‪.‬ن ﻣ ن أﺳ د ﺑ ن‬ ‫ﻣ أونﺳزوﺟﮭ‬
‫إن )ﺑﻧ ﻲ ﺳ ﻠﻣﻰ رﺟ ﺎل‬ ‫ﯾﮭم ﯾﻘ ول ﻋﻣ رو ﺑ ن ﺷ ﺄس ‪:‬‬ ‫ﺧزﯾﻣﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋ وﻓدﻧﺎن ‪.‬‬
‫ﺔ ﺷ م اﻻﻧ وف ﻟ م ﯾ ذوﻗوا اﻟذﻟ ﺔ ( ) ‪. ( 1‬ﺳ * )ﻠﻣﻰ ﺻ ﺎﺋﻎ ( * ) ‪- 1306‬‬
‫‪ 1373‬ه = ‪ 1953 - 1889‬م ( ﺳﻠﻣﻰ ﺑﻧت ﺟﺑران اﻟﺻﺎﺋﻎ ‪:‬ﻛﺎﺗﺑﺔ ﺧطﯾﺑﺔ أدﯾﺑ ﺔ‬
‫رأتووﻓاﻟﻌرﺑﯾﺎة ‪ .‬ﺔ ﻋﻠ ﻰ إﺑ راھﯾم ﻣﻧ ذر وﺣﺑﯾ ب‬ ‫ﻣوﻟ دا‬ ‫‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺑﯾ روت ﻗ‬
‫ﻛﺳ ﺎب ‪ ،‬واﻓﺗرﻗ ﺎ‬ ‫اﺳطﻔﺎن ‪ ،‬وأﺟﺎدت اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﻛﺄھﻠﮭﺎ ‪ .‬وﺗزوﺟﮭﺎ اﻟدﻛﺗور ﻓرﯾد‬
‫دﻋت‬ ‫ﻓﺎﻧﺻ‬
‫ﺎن ‪.‬‬ ‫ﺗﻼﻟﮭم ﻟﺑﻧ‬ ‫ﺎم اﺣ‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳ ‪ .‬ﯾون أﯾ‬‫ﺗﻛﺗﺑﮭﺎ ﻧﯾن‬‫واﺳ ﻊ ﺳ‬ ‫د ﺑﺿ‬ ‫ﺑﻌ‬
‫ﻧزﻋﺗﮭﺎ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑرھﺔ ﻣن اﻟزﻣن ‪ .‬ﺛم اﻧﻘطﻌت إﻟﻰ اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ﻓﻲ ﺷؤون ) اﻟﻣرأة (‬
‫ﻓﺄﺑدﻋت ‪ .‬وﻛﺎن ﺗوﻗﯾﻌﮭﺎ ﻋﻠﻰ أﻛﺛر ﻣﺎ ﺗﻛﺗب ﻓﻲ‬
‫ﺎﺋﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﺎت ﻧﺳ‬ ‫وأﺳﺳ ﯾمت‪ .‬ﺟﻣﻌﯾ‬ ‫ﻠوى ( ‪ .‬ت اﻟﺗﻌﻠ‬
‫واﻻدب ) وﻋﺎﻧ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺔ‬ ‫اﻟﺳﯾﺎﺳ‬
‫ورﺣﻠت إﻟﻰ اﻟﺑرازﯾل ﺳﻧﺔ ‪1939‬ﻓﺄﻗﺎﻣت ﺛﻣﺎﻧﻲ ﺳﻧوات ‪ ،‬ﻧﺷرت ﻓﯾﮭﺎ ﻛﺗﺎﺑﮭ ﺎ )‬
‫ﻣﺎت ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﻧﺳ)‬
‫رﻗﯾﺔ ‪ -‬ط ( و‬ ‫ذﻛرات ﺷ‬ ‫وﻟﮭ(ﻣ ﺎ )‬ ‫ﺎت ‪ -‬ط‬ ‫ور وذﻛرﯾ‬ ‫ﺻ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن ﻣﻘﺎﻻﺗﮭﺎ ‪ .‬وﺗرﺟﻣت ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ رواﯾﺔﻓﺗ) ﺎة اﻟﻔ رس (ﻧﺷ رﺗﮭﺎ‬
‫رﺣﻣاﻟ ﺔ ﻓ ﻲ ﻟﺑﻧ ﺎن ‪-‬‬ ‫ﻣﺗﺳﻠﺳﻠﺔ ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ ) اﻟﻣرأة اﻟﺟدﯾدة ( وﻟﮭﺎ )ﺑﻌض أﻋﻣ ﺎل‬
‫ط ( وﺻﻔت ﻓﯾﮫ ﻣﻌﺎھد اﻟﺧﯾر اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾﺔ‬
‫اﻻرب ‪ . 241‬واﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ .‬وﻗﺎﻣت ﺑﺗﺣرﯾر ﻣﺟﻠﺔ ) ﺻوت اﻟﻣرأةﻓ ( ﻲ ﺑﯾ روت‬
‫‪ ،‬ﻣدة ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﻓﻲ ﺧطﺑﮭﺎ وﻣﺣﺎﺿراﺗﮭﺎ وﻣﺟﺎﻟﺳﮭﺎ وﻣﻘﺎﻻﺗﮭﺎ ﺗﻔﯾض رﻗﺔ ) ‪( 1‬‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 680‬م (‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 60‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﻔﺔ ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ت ﺧﺻ‬ ‫ﻠﻣﻰ* )ﺑﻧ‬
‫‪.‬‬ ‫ﺳ‬
‫أﻗﺎﻣ‪ .‬ت ﻣﻌ ﮫ إﻟ ﻰ أن‬ ‫ﺳﻠﻣﻰ ﺑﻧ ت ﺧﺻزوﺟﻔﺔ ‪:‬ﺔ اﻟﻣﺛﻧ ﻰ ﺑ ن ﺣﺎرﺛ ﺔ اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺎت ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟﮭﺎ ﺳ ﻌد ﺑ ن أﺑ ﻲ وﻗ ﺎص ‪ ،‬ﻓﺷ ﮭدت ﻣﻌ ﮫ اﻟﻣﻌ ﺎرك ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻘﺎدﺳ ﯾﺔ‬
‫وھﻲ اﻟﺗﻲ أطﻠﻘت أﺑﺎ ﻣﺣﺟن اﻟﺛﻘﻔﻲ ﯾوم اﻟﻘﺎدﺳﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺧﺑ ر ﻣﺷ ﮭور )‬ ‫وﻏﯾرھﺎ ‪.‬‬
‫‪) * . ( 2‬ﺑﻧت اﻟﻘﺳ ﺎطﻠﻲ ( * ) ‪ 1335 - 1287‬ه = ‪ 1917 - 1870‬م (ﺳ ﻠﻣﻰ‬
‫ﺑﻧت ﻋﺑده ﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﻧﻘوﻻ اﻟﻘﺳﺎطﻠﻲ ‪:‬طﺑﯾﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺎﺗﺑﺔ أرﺛوذﻛﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن أھ ل‬
‫وﺗﻌﻠﻣت ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﺗﻠﻘ ت ﻣﺑ ﺎدئ اﻟط ب ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت ‪ ،‬واﻧﺗﻘﻠ ت إﻟ ﻰ‬ ‫دﻣﺷق ‪.‬‬
‫وﻟدت‬
‫دﺧﻠت ﻣدرﺳ ﺔ ﻗﺻ ر اﻟﻌﯾﻧ ﻲ ‪ ،‬ﻓﻧﺎﻟ ت ﺷ ﮭﺎدﺗﮭﺎ ﻓ ﻲ أﻣ راض اﻟﻧﺳ ﺎء‬
‫وﺗﻧﻘﻠت ﺑﯾن اﻟﻘﺎھرة ودﻣﺷق ‪ ،‬وﺗوﻓﯾ ت ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬ ‫واﻟﺗوﻟﯾد ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪ 1903‬م ‪.‬‬
‫وﻧﺷرت ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫ﻟﮭﺎ ) ﻧﺻﯾﺣﺔ واﻟدة ‪ -‬ط ( رﺳﺎﻟﺔ ‪ ،‬ﺗرﺟﻣﺗﮭﺎ ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪.‬‬
‫) اﻟطﺑﯾب ( وﻏﯾرھﺎ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻔﯾدة ) ‪ ) * . ( 3‬أم زﻣل ( * ) ‪ 11 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫در اﻟﻔزارﯾ ﻣﺔ ‪ :‬ن ذوات‬ ‫نﺑ‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫‪632‬ﺑم ( ن ﺣذﯾﻔ‬ ‫ﻣﺎﻟ ‪ - .‬ك‬‫ت ‪.‬‬ ‫ﻠﻣﻰ ﺑﻧ‬
‫اﻟﻧﺳﺎء ‪.‬ت ﻋﻠ ﻰ دﯾ ن اﻟﺟﺎھﻠﯾوﺳﺔ ‪.‬ﺑﯾت ﻓ ﻲ ﺻ در اﻻﺳ ﻼم ‪،‬‬ ‫اﻟزﻋﺎﻣﺔ ﻓﻲ ﻛﺎﻧ‬
‫ﻓﺄﻋﺗﻘﺗﮭﺎ ﻋﺎﺋﺷﺔ ‪ ،‬ﻓرﺟﻌت إﻟﻰ * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺟرﺟﻲ ﻧﻘوﻻ ﺑﺎز ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫ﺟرﯾدة اﻟﺣﯾﺎة ‪ -‬ﺑﺑﯾروت ‪ 23 -‬ﻣﺣرم ‪ 1373‬واﻟﺻﺣف اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ ‪1953 / 9 / 29‬‬
‫وھ ﻲ ﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬ ‫وﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ ( 2 ) .‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪:‬ﺟزء اﻟﻧﺳﺎء ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪557‬‬
‫ﻣﺟﻠ( ﺔ ﻓﺗ ﺎة اﻟﺷ رق ‪244 - 241 : 14‬ﻋ ن‬ ‫ﺳﻠﻣﻰ ﺑﻧت ) ﺣﻔﺻﺔ (ﺧط ﺄ ‪3 ) .‬‬
‫ﻛﺗﺎب ﻧواﺑﻎ اﻟﻧﺳﺎء ‪ -‬خ ‪ .‬ﻟﻌﯾﺳﻰ اﺳﻛﻧدر اﻟﻣﻌﻠوف ‪.‬ﻗوﻣﮭﺎ ‪ ،‬ودﻋت إﻟﻰ اﻟ ردة‬
‫ﺣوﻟﮭ ﻼمﺎ ‪.‬ﻓﻠ ول ﻣ ن ﻏطﻔ ﺎن وطﯾ ﺊ وﺳ ﻠﯾم وھ وزان ‪،‬‬ ‫ﻓﺎﺟﺗﻣﻌ نتاﻻﺳ‬
‫ﻋ‬
‫وﻋظﻣت ﺷوﻛﺗﮭﺎ ‪ .‬ﻓﺳﺎر إﻟﯾﮭﺎ ﺧﺎﻟد ﺑن اﻟوﻟﯾد ﻓﻲ أﯾﺎم أﺑﻲ ﺑﻛر ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗل ﺟﻣوﻋﮭﺎ‬
‫ن‬ ‫وارس ﻣ‬ ‫لﻓ‬ ‫ﻰ اﻟﺟﻣ‬ ‫ﺎﺟﺗﻣﻊ ﻋﻠ‬ ‫ل‪،‬ﻓ‬ ‫ﻰ ﺟﻣ‬ ‫ﺔ ﻋﻠ‬ ‫واﻗﻔ‬
‫اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﻌﻘروه وﻗﺗﻠوھﺎ ‪ .‬وﻗﺗل ﺣول ﺟﻣﻠﮭﺎ ﻧﺣو ﻣﺋﺔ رﺟل ) ‪ . ( 1‬اﻟﺳﻠﻣﻲ‬
‫ﻣدﻻج ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪50‬اﻟﺳ ﻠﻣﻲ ﻗ= ﯾس ﺑ ن‬ ‫= ﻣﺟﺎﺷﻊ ﺑن ﻣﺳﻌود ‪ 36‬اﻟﺳﻠﻣﻲ =‬
‫اﻟﮭﯾﺛم ‪ 85‬اﻟﺳﻠﻣﻲ = أﺷرس ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 112‬اﻟﺳﻠﻣﻲ =ﻋﺑﯾدة ﺑن ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن‬
‫ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ‪238‬اﻟﺳ ﻠﻣﻲ‬ ‫اﻟﺳﻠﻣﻲ = أﺷﺟﻊ ﺑن ﻋﻣرو ‪ 195‬اﻟﺳﻠﻣﻲ =‬
‫اﻟﺳ ﻠﻣﻲ =‬ ‫ﻠﻣﻲ ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪470‬‬ ‫اﻟﺳﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻣﺣﻣ =د ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪412‬‬
‫ﺳﻠﻣﻲ ﺑ ن رﺑﯾﻌ ﺔ ( *‬ ‫طراد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 524‬اﻟﺳﻠﻣﻲ = ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪) * 603‬‬
‫ﻠﻣﻲ ﺑ‪. . . -‬ن (رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن زﺑ ﺎن اﻟﺿ ﺑﻲﺷ‪ :‬ﺎﻋر‬ ‫) ‪. . . - . . .‬ﺳ = ‪. . .‬‬
‫اﺧﺗﺎر ‪.‬أﺑو ﺗﻣﺎم ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻘط وﻋﺗﯾن ﻣ ن ﺷ ﻌرهوﻓ‪ .‬ﻲ ﺿ ﺑط‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﻼﻟﺗﮫ‪.‬ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ﯾﻌﻠ ﻰ ﺑ ن‬ ‫ﻣﮫ ﺧ ﻼف ذﻛ ره اﻟﺑﻐ دادي ﻓ ﻣ ﻲ ن ﺳ‬
‫اﻟﺧزاﻧ ﺔ‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﺳﺎﻟم ﺑن أﺑﻲ ﺑن ﺳﻠﻣﻰ ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻛﺎن ﻋﻠﻰ ﺧ راج اﻟ ري وھﻣ ذان )‬
‫‪ . ( 2‬اﺑن ﺳﻠول = ﻋﺑد ﷲﺑن أﺑ ﻲ ‪ 9‬ﺳ* )ﻠول ﺑﻧ ت ذھ ل ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫ﺳﻠول ﺑﻧت ذھ ل ﺑ ن ﺷ ﯾﺑﺎن ‪ :‬أم * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﺑ ن‬ ‫=‪(...-...‬‬
‫اﻻﺛﯾر ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻛﺎﻣل ‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪ 11‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ :‬ﺟزء اﻟﻧﺳﺎء ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪565‬‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪: 3‬‬ ‫وﻛﻧﺎھ ﺎ ﺑ ﺄم ﻗرﻓ ﺔ اﻟﺻ ﻐرى ‪) .‬ﺳ ‪( 2‬ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪267‬‬
‫ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮭﺎ ﺑﻧوھﺎ ﻣ ن زوﺟﮭ ﺎ ﻣ رة‬ ‫‪ 408‬واﻟﻣرزوﻗﻲ ‪ 546‬و ‪ . 1137‬ﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪.‬ﻣن ھوازن ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾوھﺔ ‪.‬م اﻟﻣﻌﻧﯾ ون ﺑﻘ ول اﻟﺳ ﻣوأل ‪) :‬‬
‫وإﻧﺎ ﻟﻘوم ﻣﺎ ﻧرى اﻟﻘﺗل ﺳﺑﺔ إذا ﻣﺎ رأﺗﮫ ﻋﺎﻣر وﺳﻠول ( ﻗﺎل ﻋرام ‪:‬ﻣن ﻣﻧ ﺎزل‬
‫وﺟ‪ :‬دت ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫وﻗ ( ﺎل اﺑ ن ﺣ زم‬ ‫ﺑﯾن اﻟﺣﺟ ﺎز واﻟ ﯾﻣن‬ ‫ﺳﻠول ﺟﺑﺎل اﻟﺳراة )‬
‫ﺳﻠول ﺟﻣﺎﻋﺔ ﺑﺎﻟﻣوﺳ طﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﻋﻣ ل ﻟﺑﻠ ﺔ )ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ( ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﻠول ﺑ ن‬
‫ﻠول‪ .‬ﺑ‪( . .‬ن ﻛﻌ ب ﺑ ن ﻋﻣ روﺟ‪ :‬د‬ ‫ﻛﻌ ب ( * ) ‪= . . . - . . .‬ﺳ‪- . . .‬‬
‫ون ‪.‬ن ﻧﺳ ﻠﮫ ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬ ‫وھ ‪ .‬م ﻋ دة ﺑط ﻣ‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﻣن ﺧزاﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن‬
‫ﺑن ﺻرد ‪ ،‬اﻟﺻﺣﺎﺑﻲ ) ‪. ( 2‬اﻟﺳ ﻠوﻟﻲ =اﻟﻌﺟﯾﺑ رن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﺳ ﻠوﻟﻲ =ﻋﺑ د‬
‫ﷲ ﺑن ھﻣﺎم ‪ 100‬اﻟﺳﻠوﻟﻲ =ﻋﻘﺑﺔ ﺑن اﻟﺣﺟ ﺎج ‪123‬ﺳ ﻠومﺻ= ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻧﺻ ر‬
‫‪1246‬ن ﺳ ﻋﺑ ﻠوم د=اﻟ رزاق ﺑ ن‬ ‫‪1081‬ن ﺳ ﻣﺣﻣﻠوم =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ‬ ‫ﷲ اﺑ‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ 1254‬ﺳﻠوم = رﻓﯾق ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪) * 1334‬ﺳﻠوى ﻧﺻ ﺎر ( * ) ‪- 1331‬‬
‫ﻛري ﻣ ن طﺎﺋﻔ ﺔ اﻟ روم‬ ‫ﻧﺻ ﺎر ‪،‬‬ ‫ﻠوى ﺑﻧ ت ﺷ‬ ‫‪ 1967‬م (‬
‫‪ 1386‬ه = ‪ - 1913‬ﺳ‬
‫أول اﻣ رأة ﻟﺑﻧﺎﻧﯾ ﺔ ﻋﺎﻟﺟ ت ﻋﻠ م اﻟ ذرة ‪.‬‬ ‫اﻟﻌﻠ دوم ‪.‬‬
‫اﻻرﺛوذﻛس ‪:‬دﻛﺗورة ﻓﻲ ﺗﻌ‬
‫وﻟدت ﻓﻲ ظﮭور اﻟﺷ وﯾر وﺗﻌﻠﻣ ت ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ ﺑﺑﯾ روت ﺛ م ﺑﺟﺎﻣﻌ ﺔ‬
‫ﺷﻣﯾت ﻓﻲ أﻣﯾرﻛﺎ ‪ .‬وﺣﻣﻠت ﺷﮭﺎدات ﻋﺎﻟﯾﺔ ﻓﻲ اﻟرﯾﺎﺿﯾﺎت واﻟﻔﯾزﯾﺎء ‪ .‬وﻋﻠﻣت‬
‫ﺗوﻟتورﺋﺎﺳﺔ ﻗﺳ م اﻻﺑﺣ ﺎث اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫وأﻟﻘت ﻣﺣﺎﺿرات ﻓﻲ ﻋدة ﺟﺎﻣﻌﺎت ‪.‬‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 243‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 260‬واﻟﻠﺑﺎب ‪: 1‬‬
‫واﻟﻠﺑ ﺎب‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪242‬‬ ‫واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪( 2 ) . 58 : 1‬‬ ‫وﻋ رام ‪ 41‬و ‪48‬‬ ‫‪556‬‬
‫وﻣﺛﻠ ‪ .‬ت ﻟﺑﻧ ﺎن ﻓ ﻲ ﻣ ؤﺗﻣرات‬ ‫‪ . 556‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ) آن أرﺑر ( ﻓﻲ اﻟوﻻﯾﺎت اﻟﻣﺗﺣدة‬
‫ﺗوﻓﯾ ‪ .‬ت ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋرﺑﯾوﻛﺎ ﺔ رأﺳ ت ﻛﻠﯾ ﺔ ﺑﯾ روت ﻟﻠﺑﻧ ﺎت‬ ‫ﻋﺎﻟﻣﯾأول ﺔ ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻣﯾ ﻧ ﺔ ت‬
‫ﻣﺳﺗﺷﻔﻰ اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾﺔ ﺑﺑﯾروت وﻧﻘل ﺟﺛﻣﺎﻧﮭﺎ إﻟﻰ ﻣﺳﻘط رأﺳﮭﺎ ) ‪* . ( 1‬‬
‫ت‬ ‫‪ 1957‬م (ﻠوى ﺑﻧ‬‫ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1377 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‬ ‫)ت اﻟﻣﺣﻣﺻ‬ ‫ﺑﻧ‬
‫اﻟﻣﺣﻣﺻﺎﻧﻲ ‪ :‬أدﯾﺑﺔ ‪ ،‬ﺑﯾروﺗﯾﺔ اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ‪ .‬ﻟﮭﺎ ) ﻣﻊ اﻟﺣﯾﺎة ‪ -‬ط ( ﻣﺟﻣوﻋﺔ‬
‫ﻗﺻص ‪ ،‬و ) ﻧﻔﺛﺎت ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬ﺳﻠﯾﺢ ﺑن ﺣﻠ وان ( * ) ‪= . . . - . . .‬‬
‫ﺑن (ﺣﻠوان ﺑن ﻋﻣ ران ﺑ ن اﻟﺣ ﺎﻓﻲ ‪:‬ﺟ د‬ ‫‪ ( . . . - . . .‬ﺳﻠﯾﺢ ) واﺳﻣﮫ ﻋﻣرو‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ) ‪ . ( 3‬اﻟﺳﻠﯾﺣﻲ = اﻟﺿﯾزن ‪.‬‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 605‬م (‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 17‬ق ه = ‪. . .‬‬ ‫ﻠﻛﺔ ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ن اﻟﺳ‬ ‫ﻠﯾك )ﺑ‬
‫*‬ ‫اﻟﺳ‬
‫اﻟﺳﻠﯾك ﺑن ﻋﻣﯾر ﺑن ﯾﺛرﺑﻲ ﺑن ﺳﻧﺎن اﻟﺳﻌدي اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ ‪ ،‬واﻟﺳ ﻠﻛﺔ أﻣ ﮫ ‪:‬ﻓﺎﺗ ك ‪،‬‬
‫ﻋداء ‪ ،‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬أﺳود ‪ ،‬ﻣن ﺷﯾﺎطﯾن اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﯾﻠﻘب ﺑﺎﻟرﺋﺑﺎل ‪ .‬ﻛﺎن أدل اﻟﻧﺎس‬
‫ﺎن ﻻ ﯾﻐﯾ ر ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺎﻟﻛﮭﺎ ‪ .‬ﺎﺋﻊ وأﺧﺑ ﺎر ﻛﺛﯾوﻛ رة ‪.‬‬‫ﺑﻣﺳ ﮫ وﻗ‬ ‫ﺑ ﺎﻻرض وأﻋﻠﻣﮭ م ﻟ‬
‫ﻣﺿر ‪ .‬وإﻧﻣﺎ ﯾﻐﯾر ﻋﻠﻰ اﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻟم ﯾﻣﻛﻧﮫ ذﻟك أﻏﺎر ﻋﻠﻰ رﺑﯾﻌﺔ ‪ .‬ﻗﺗﻠﮫ أﺳد‬
‫دﻧﺎن (ﻠﯾم= ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور * )‬ ‫اﺑ ن ﻣ درك اﻟﺧﺛﻌﻣ ﻲ ) ‪( 4‬ﺳ‪ .‬ﻣﻠﯾم )ن ﻋ ﺳ‬
‫ﻧﺔ ‪17‬‬ ‫اﻟﺳ‪:‬‬
‫ب‬ ‫دة ‪( 2 ) . 1386‬‬
‫اﻻدﯾ‬ ‫ﺎةذي‪ 8‬اﻟﻘﻌ‬ ‫ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﺣﯾ(‬ ‫ھ‬
‫‪ 165‬ﺎل اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر‬ ‫اﻟﻌدد ‪ 1‬ص ‪ ( 3 ) . 102‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 243‬واﻟﺗﺎج ‪ : 2‬وﻗ‬
‫ذﻛره اﻟﺳﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺿم اﻟﺳﯾن وﻓﺗﺢ اﻟ ﻼم ﺛ م ﻗ ﺎل ‪:‬وﻗﯾ ل‬ ‫‪ .‬ﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪) 556 : 1‬‬
‫وھذا ھ و اﻟﺻ ﺣﯾﺢ ‪ ،‬واﻻول ﻻ ﯾﺻ ﺢ ( ‪4 ) .‬‬ ‫ﺑﻔﺗﺢ اﻟﺳﯾن وﻛﺳر اﻟﻼم ‪ .‬ﻗﻠت ‪:‬‬
‫( اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ 137 - 133 : 18‬واﻟﻛﺎﻣل ﻟﻠﻣﺑرد ‪ = 251 : 1‬ﺳﻠﯾمﻣ) ن ﻗﺣط ﺎن (‬
‫اﻟرﻣﯾﺻ ﺎء ﺑﻧ ت ﻣﻠﺣ ﺎن * )ﻛﺳ ﺎب ( * ) ‪- 1257‬‬ ‫= ﺳﻠﯾم ﺑن ﻗطرة أم ﺳﻠﯾم =‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎس ﻛﺳ ﻣﻧﺷ ﺎب ‪:‬ﺊ اﻟﻣدرﺳ‬ ‫‪ 1841‬ﺑ‪ 1907 -‬من (إﻟﯾ‬
‫‪1325‬ﺳه = ﻠﯾم‬
‫دﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﻣوﻟ د واﻟوﻓ ﻟﺎة ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫اﻟوطﻧﯾﺔ اﻻرﺛوذﻛﺳﯾﺔ ﻓﻲ ﺑﯾ روت ‪.‬‬
‫راﺟم أﺷ ﮭر اﻟﻣﻛﺗﺷ ﻔﯾن واﻟﻣﺧﺗ رﻋﯾن ‪ ،‬وﻗ ) ﻼدة‬ ‫ﺎﻟﻌزاﺋم ‪ -‬ط (‬
‫اﻟﻐﻧ ﺎﺋم ﺑ ﻓ ﻲ ﺗ‬
‫اﻟﻧﺣر ﻓﻲ ﻏراﺋب اﻟﺑر واﻟﺑﺣر ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 1‬أﺑو اﻟﻔﺗﺢ اﻟرازي ( * ) ‪365‬‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ‪ ،‬أﺻ ﻠﮫ‬ ‫ﺳﻠﯾم (ﺑن أﯾ وب ﺑ ن ﺳ ﻠﯾم اﻟ رازي ‪:‬‬ ‫‪ 447 -‬ه = ‪ 1055 - 975‬م‬
‫وﺣﺞ( ‪ ،‬ﻓﻐ رق ﻓ ﻲ اﻟﺑﺣ ر ﻋﻧ د‬ ‫ﻣن اﻟري ‪ .‬ﺗﻔﻘﮫ ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬وراﺑط ﺑﺛﻐر ) ﺻور‬
‫اﻻﺷ ﺎرة ( ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﻏرﯾ ) ب اﻟﺣ دﯾث ( و )‬ ‫ﺳ ﺎﺣل ﻟﺟ ﮫدةﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫‪ 1928‬م ( ﻠﯾم‬‫ﺎري ( * ) ‪ 1347 - 1268‬ه = ‪ - 1851‬ﺳ‬ ‫ﻠﯾم اﻟﺑﺧ‬ ‫ﯾﺦ ﺳ‬
‫اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪:‬طﻼﺋﻊ اﻻﺻﻼح اﻟدﯾﻧﻲ واﻟﯾﻘظ ﺔ اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﻣن‬ ‫اﻟﺑﺧﺎري‬
‫ﻛﺎن أﺑوه ﻣن ﺿﺑﺎط اﻟدرك ‪ ،‬ﯾﻌرف ﺑﺎﻟداﯾ ﺔ اﻟﺻ ﻐﯾر‬ ‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪.‬‬
‫اﻟﺗرﻛﯾ رأﺔ ‪.‬ﻋﻠ وم اﻟ دﯾن واﻟﻠﻐ ﺔ‬ ‫دارس م ﻗ‬
‫ﺛ‬ ‫ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣ‬ ‫‪.‬‬ ‫ﺗﻌﻠ م ﺻ‬
‫وﺗوﻟﻰ ﻣﻧﺻب اﻻﻓﺗﺎء ﻓ ﻲ اﻟﻔﯾﻠ ق اﻟﺧ ﺎﻣس‬ ‫واﻻدب ﻋﻠﻰ ﺑﻌض ﻋﻠﻣﺎء ﻋﺻره ‪.‬‬
‫ﺎھر ﺑﺂراﺋ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﯾ ﺎﻟق اﻟﺟ ﯾش اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬واﺳ ﺗﻣر ﻧﺣ و رﺑ ﻊ ﻗوﺟ رن ‪.‬‬
‫وﻓﯾ ﻛﮫ ‪) :‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫وﻛ ﺎن *ھ) ﺎﻣش ‪= * ( 1‬‬ ‫اﻻﺻ ﻼح اﻟ دﯾﻧﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳ ﻲ ‪.‬‬
‫ﯾزﯾ) د ﺑ ن‬ ‫‪306‬ﮫ اﺳ م ﻗﺎﺗﻠ ﮫ‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪ 207‬ووﻓﯾ‬ ‫ﻏرﺑ ﺎن اﻟﻌ رب ( ‪.‬‬
‫روﯾم اﻟذھﻠﻲ اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ( واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪ 134‬وﻓﯾﮫ اﺳم أﺑﯾﮫ ) ﻋﻣرو (وﻛ ذا‬
‫وﺳﻣﺎه اﺑن ﺣﺑﯾ ب ﻓ ﻲ اﻟﻣﺣﺑ ر )اﻟﺳ ﻠﯾك‬ ‫ﻓﻲ ﺷرح اﻟﻣﻘﺎﻣﺎت ﻟﻠﺷرﯾﺷﻲ ‪151 : 1‬‬
‫رﻗﯾﺔ ‪( 2 ) . 202 : 4‬‬ ‫اﻻﻋ) ‪ ( 1‬ﻼم اﻟﺷ‬
‫ﮫ‪.‬‬ ‫را ﻋﻧ‬ ‫ن ﯾﺛرﺑ وأوردﻲ (‬
‫ﺧﺑ‬ ‫ﺑ‬
‫‪ 168‬ﺎه اﻟ رواة ‪. 69 : 2‬‬ ‫‪ 212‬ﺎت اﻟﺳ ﺑﻛﻲ ‪: 3‬وإﻧﺑ‬ ‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬وطﺑﻘ‬
‫ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﮭﯾﺑﺎ وﻗورا ‪ .‬وأﻟف ﻛﺗﺎب )ﺣل اﻟرﻣوز ﻓﻲ ﻋﻘﺎﺋد اﻟ دروز ‪ -‬خ (‬
‫واﻟﻣﻧﺎظرة (ﻊ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﺣﺎﻓﻠ ﺔ ﺑﺎﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻧ ﺎدرة ‪.‬وﻟﻘ ﻲ‬ ‫وﺟﻣ‬ ‫) آداب اﻟﺑﺣث‬
‫أﺷد أﻧواع اﻻذى ﻓﻲ أواﺧر اﻟﻌﮭد اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ اﻟﺗرﻛﻲ ﻓﺳ ﺟن ‪ ،‬وﺳ ﯾق إﻟ ﻰ دﯾ وان‬
‫اﻟﺣرب اﻟﻌرﻓﻲ ﻓﻲ ﻋﺎﻟﯾﺔ ‪ .‬وأﻟﺣق ﺑﮫ أﺣب أﺑﻧﺎﺋﮫ إﻟﯾﮫ ) ﺟﻼل اﻟدﯾن ( ﺛم اﻧﺗزع‬
‫ﻣن ﺑﯾن ﯾدﯾﮫ إﻟﻰ ﺳ ﺎﺣﺔ اﻻﻋ دام ﺣﯾ ث ﻗﺗ ل ‪ ،‬ﺷ ﻧﻘﺎ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1334‬ه ‪ 1916 -‬م (‬
‫اﻧﻘﺿ ﺎء اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻻﻧﺎﺿ دول ‪.‬‬
‫ﻲ اﻟﺷ ﯾﺦ وأﺳ رﺗﮫ إﻟ ﻰ أﻗﺻ ﻰ وﺑﻌ‬
‫م اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬ﺟﻌﻠﺗ ﮫ اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪ ،‬ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء‬
‫وھ رو‪.‬ﻣ ن أواﺋ ل‬ ‫ﺎر اﻟﻛﺑﯾ‬
‫س اﻟﺷ ورى ‪ ،‬ﺛ م ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء ﻣﺟﻠ س اﻟﻣﻌ ف‬
‫وﺗوﻟﻰ ‪.‬ﺑﻌ د ذﻟ ك ﻣﻧﺻ ب رﯾﺎﺳ ﺔ اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪.‬ﺛ م‬ ‫أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ‬
‫اﻋﺗزل ﻣﻌﺗﻛﻔﺎ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪) * . ( 1‬ﺳﻠﯾم اﻟﺑﺳ ﺗﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1301 - 1265‬ه‬
‫ﺳﻠﯾم ﺑن ﺑطرس ﺑن ﺑوﻟس ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﺑ ن ﻛ رم ‪:‬ﺑﺎﺣ ث‬ ‫= ‪ 1884 - 1848‬م (‬
‫ﺎد‬ ‫ﻲ دار اﻻﻋﺗﻣ‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫ﺗرﺟﻣﺎﻧ(‬
‫ﺑﻠﺑﻧ)ل ﺎن‬‫ﺎب ‪ .‬ل ﻋﺑﯾﺟﻌ ﺔ‬ ‫ن ﻣاﻟﻛﺗ ن أھ‬ ‫‪،‬ﻣ‬
‫اﻟﺟﻧ ﺔ (‬ ‫اﻟﺟﻧ ﺎنﺛ ( م )‬ ‫ﻛﯾ ﺔ ﺑﺑﯾ روت ‪ ،‬وﺳ ﺎﻋد أﺑ ﺎه ﻓ ﻲ إﻧﺷ ﺎء ﺟرﯾ دة )‬
‫ﻣﺣﻣ) ‪1‬د (ﺳ ﻌﯾد اﻟﺑ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ‬ ‫وﻛﺗب ﺑﺣوﺛ ﺎ * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫واﻟﺻ ﺣف‬ ‫‪ 749‬ﺎت اﻟﺗ وارﯾﺦ ﻟدﻣﺷ ق ‪844‬‬ ‫اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪- 742 : 9‬‬
‫وﻣﻧﺗﺧﺑ‬
‫داﺋ رة اﻟﻣﻌ ﺎرف ‪ -‬ط‬ ‫اﻟﺳورﯾﺔ واﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ 25‬و ‪. 1928 / 10 / 26‬ﻛﺛﯾرة ﻓ ﻲ )‬
‫ﺎ)‬ ‫ﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬ ‫رواﯾ‬‫ﺎ اﻟﺣ وأﻟدﯾث ‪-‬فط (‬ ‫رﺟم )ﻓرﻧﺳ‬
‫ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻻﺑﯾ ( ﮫ ‪ ،‬ﺗوﺗ‬
‫اﻻﺳﻛﻧدر ‪ -‬ط ( وﻗ ) ﯾس وﻟﯾﻠ ﻰ ‪ -‬ط (اﻟﮭﯾو )ﺎم ﻓ ﻲ ﺟﻧ ﺎن اﻟﺷ ﺎم ‪ -‬ط ( و )‬
‫زﻧوﺑﯾﺎ ‪ -‬ط (وﻛﺎن ﺳرﯾﻊ اﻟﺧﺎطر ‪ ،‬ﻗﻠﯾل اﻟﻧ وم ‪.‬اﻧﺗﺧ ب )ﻋﺿ واﻓ ( ﻲ ﺑﻠدﯾ ﺔ‬
‫ﺑوارج )ن ﻗ رى ﻟﺑﻧ ﺎن (‬‫ﻣ‬ ‫ﺑﯾروت ‪ ،‬وﻓﻲ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﺷرﻗﻲ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ‬
‫) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻠﯾم اﻟﺧوري ( * ) ‪ 1292 - 1259‬ه = ‪ 1875 - 1843‬م (ﺳ ﻠﯾم‬
‫ﺑن ﺟﺑراﺋﯾل ﺑن ﺣﻧﺎ اﻟﺧوري ‪ :‬ﻣﺗﺄدب ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺗﻼﻣﯾذ ﻧﺎﺻﯾف اﻟﯾﺎزﺟﻲ ‪* .‬‬
‫‪ . 17‬د ﻓ ﻲ‬ ‫واﻟﻣﻘﺗط ف ‪ : 9‬وﻟ‬ ‫ھ) ﺎﻣش ‪ * ( 3‬ﺗ) ‪( 1‬ﺎرﯾﺦ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ‪68 : 2‬‬
‫ﺑﻠﺑﻧل ﻓ ﺎن (ﻲ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ وﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة )‬ ‫رب )‬‫ﺑﯾ روت ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﺑﺳ وق اﻟﻐ ﻋﻣ‬
‫ﺣدﯾﻘﺔ اﻻﺧﺑﺎر ( ﻣﻊ أﺧﯾﮫ ﺧﻠﯾل ﻣدة ‪ 15‬ﺳﻧﺔ ‪ .‬وأﻟف ﻣﻊ ﺳﻠﯾم ﻣﯾﺧﺎﺋﯾل ﺷﺣﺎدة ‪،‬‬
‫ﻛﺗﺎب ) آﺛﺎر اﻻدھﺎر ‪ -‬ط (اﻟﺟزء اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﺣﺎﻟت ﻣﻧﯾﺗﮫ دون إﺗﻣﺎﻣﮫ وﻛﺗ ب‬
‫ﻧﻛﺑ) ﺔ‬ ‫ل‪-‬ط(و‬ ‫اﻟﻐﺎﻓ‬
‫ﻲ‬ ‫ل واﻟوﺻ‬ ‫ﺎ‬
‫ﺎب )اﻟﺟﺎھ‬ ‫ﺔ ‪،‬اﻟﺷﻣﻧﮭ‬ ‫ﺎ رواﺋﯾ‬ ‫ﻗﺻﺻ‬
‫اﻟﺑراﻣﻛﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪ . ( 1‬ﺳﻠﯾم اﻟﺟﻧدي =ﻣﺣﻣد ﺳ ﻠﯾم * )اﻟﯾﻌﻘ وﺑﻲ ( * ) ‪1297‬‬
‫‪ 1359 -‬ه = ‪ 1941 - 1880‬م ( ﺳﻠﯾم ﺑن ﺣﺳن اﻟﯾﻌﻘوﺑﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻻﻗﺑﺎل ‪ :‬ﺷﺎﻋر‬
‫‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﻧظم ‪ ،‬ﻟﮫ ﻋﻠم ﺑﺎﻟﻔﻘﮫ واﻻدب ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﺑﻠدة ) ﻟد ( ﺑﻔﻠﺳطﯾن ‪.‬وﺗﻌﻠم ﺑﮭ ﺎ‬
‫‪ ،‬ﺛم ﺑﺎﻻزھر ‪ ،‬ﺣﯾث أﻗﺎم ‪ 12‬ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬وﻋﯾن ﻣدرﺳﺎ ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻊ ) ﯾﺎﻓﺎ (ﻓﻣﻔﺗﯾﺎ ﻟﮭ ﺎ‬
‫ﺎن ﯾﻧﻌ ت ﺑﺣﺳ ﺎن‬ ‫‪ 1322‬ه ‪.‬ﺔ ﺑﻌ د ﺗﺄدﯾ ﺔ ﻣﻧﺎﺳ ك اﻟﺣوﻛ ﺞ ‪.‬‬ ‫وﻓﻲ ﺑﻣﻛ‬‫‪ ،‬وﺗﺳ ﻧﺔ‬
‫وھ طو(دﯾ وان ﺷ ﻌره ﻓ ﻲ ﺷ ﺑﺎﺑﮫ ‪ ،‬و )ﺣﻛﻣ ﺔ‬ ‫ﻓﻠﺳطﯾن ‪.‬ﻟﮫ ﺣﺳﻧﺎت اﻟﯾ راع ‪-‬‬
‫اﻻﺗﺣ) ﺎد اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ‪ -‬ط (اﻟﻣو ) ﻧﮭﺞ اﻟرﻓﯾ ﻓﻊ ﻲ‬ ‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬و‬ ‫اﻻﺳ ﻼم ‪ -‬ط (‬
‫ﺎن اﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ‪ -‬خ ( ) ‪* . ( 2‬ﺳ) ﻠﯾم‬ ‫ﺣﺳ( و )‬‫اﻟﻣﻌ ﺎﻧﻲ واﻟﺑﯾ ﺎن واﻟﺑ دﯾﻊ ‪ -‬خ‬
‫ﻲ‬ ‫دﻛﺗور ﻓ‬ ‫‪ 1961‬م ( ن ‪ ،‬اﻟ‬
‫ن ( * ) ‪ 1381 - . . .‬ه =ﺳ‪- . . .‬ﻠﯾم ﺣﺳ‬ ‫ﺣﺳ‬
‫وﺗرﻋ رع ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔﻣﯾ) ت‬ ‫اﻻدب ‪ :‬ﺎر وﺗ ﺎرﯾﺦ ﻣﺻ روﻟاﻟﻘ د دﯾم ‪.‬‬ ‫ﻋ ﺎﻟم ﺑﺎﻵﺛ‬
‫ﺔ ﻟﺗرأس ا ﯾن )‬ ‫ﺑﻣﺻ(ودﺧ ر ‪.‬ل ﻣدرﺳ‬ ‫ر‬ ‫ت ﻏﻣ‬
‫ز)‬ ‫ﺎﺟﻲ‬
‫ﺑﻣرﻛ(ﻣﯾ‬ ‫ﻧ‬
‫وﻋﻣل ﺑﺎﻟﺗﻌﻠﯾم ﻓ ﻲ طﻧط ﺎ‬ ‫ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ( ﺛم ﻣدرﺳﺔ اﻟﻣﻌﻠﻣﯾن اﻟﻌﻠﯾﺎ ) ﺑﺎﻟﻘﺎھرة (‬
‫ﺑﺎﻵﺛﺎر واﻟﺣﻔرﯾﺎت ‪ ،‬ﻓذھب ﻓ ﻲ ﺑﻌﺛ ﺔ إﻟ ﻰ ﺑ ﺎرﯾس ﻓ ﺗﻌﻠم اﻟﻠﻐ ﺔ‬ ‫وأﺳﯾوط ‪.‬‬
‫وأوﻟﻊ‬
‫اﻟﻣﺻرﯾﺔ اﻟﻘدﯾﻣﺔ واﻟﻘﺑطﯾﺔ واﻟﺳرﯾﺎﻧﯾﺔ اﻟﻌﺑرﯾﺔ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣﻌﺟم‬
‫وأﻋﯾ ﺎن اﻟﻘ رن اﻟﺛﺎﻟ ث‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 847‬ﻋن ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪131 : 1‬‬
‫ﻋﺷر ‪ ( 2 ) . 300‬ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﻧﮭل ‪20 : 5‬وﻣﺣﺎﺿرات ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺷﻌر اﻟﺣدﯾث ‪ 54‬وﻗﯾل ﻓﻲ وﻓﺎﺗﮫ ‪ :‬ﺳﻧﺔ ‪ 1946‬؟ ‪.‬وﺣﺻل ﻣن اﻟﺳرﺑون ﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﻘدﯾﻣﺔﺎد‪ .‬ﻣدرﺳ ﺎ ﻓ ﻲ ﻛﻠﯾ ﺔ اﻵداب ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرةﺛ ‪ .‬م أﻣﯾﻧ ﺎ‬ ‫إﺟﺎزة ﻓﻲ اﻟدﯾﺎﻧﺎت وﻋ‬
‫ﻟﻠﻣﺗﺣف اﻟﻣﺻري ) ‪ ( 1920‬ﻓﺄﺳﺗﺎذا ﺑﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻘﺎھرة ) ‪( 36 - 1928‬وﺣ واﻟﻲ‬
‫ﺳﻧﺔ ‪1929‬ﺑدأ ﺣﻔﺎﺋره ﻓﻲ اﻟﺟﯾزة واﻛﺗﺷف ﻣﻘﺑ رة ) رع ور ( وھ) رم اﻟﻣﻠﻛ ﺔ‬
‫آﺛﺎر ﺑﻼد اﻟﻧوﺑ ﺔ وﻣﻌﺎﺑ دھﺎ‬ ‫ﺧﻧت ﻛﺎوس ( وﻛﻠﻔﺗﮫ اﻟﺣﻛوﻣﺔ أن ﯾﺿﻊ ﻛﺗﺎﺑﺎ ﻋن )‬
‫ﺎھرة ‪ .‬ف ﻛﺗﺑ ﺎ ‪،‬‬ ‫وأﻟ‬ ‫ﮫ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ( واﻻﻧﺟﻠﯾزﯾ ﺔ واﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ وطﺑ ﻊ ﻓ ﻲ اﻟﻘ‬
‫طﺑﻌت ﻛﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) آﺛﺎر ﻣﺻر وﺗرﻛﯾﺎ ( و ) ﻣﺻر اﻟﻘدﯾﻣﺔ (ﺳﺗﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬و‬
‫زاء و )ﺎرﯾﺦ اﻟدﯾﺎﻧ ﺔ‬ ‫ﺗ‬ ‫اﻟﻣﺻ ري اﻟﻘ دﯾم أو أدب اﻟﻔراﻋﻧ ﺛﻼﺛﺔ ( ﺔ أﺟ‬ ‫اﻻدب )‬
‫ﺗرﺟﻣ ﺔ ﻋ ن اﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬و )أﻗﺳ ﺎم‬ ‫دﯾﺎﻧﺔ ﻗ دﻣﺎء اﻟﻣﺻ رﯾﯾن (‬ ‫اﻟﻣﺻرﯾﺔ ( ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺟ زةﺳ( ت ﻣﺟﻠ دات ‪،‬‬ ‫ﻣﺻر اﻟﺟﻐراﻓﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌﮭد اﻟﻔرﻋوﻧﻲ ( و )ﺣﻔرﯾ ﺎت ﯾ‬
‫ﺑﺎﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ﻋن ﻧﺣو ‪ 75‬ﻋﺎﻣﺎ ) ‪) * . ( 1‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫( اﻟﻔﮭرس اﻟﺧﺎص ‪ -‬خ ‪ .‬وﺟرﯾدة اﻻھرام ‪1961 / 9 / 30‬واﻟدراﺳ ﺔ ‪562 : 3‬‬
‫ون‬ ‫‪1947 - 1873‬ﻠﯾمم (ﺣﺳ‬ ‫ون ( * ) ‪ 1366 - 1290‬ه = ﺳ‬ ‫ﺣﺳ ‪) * .‬‬
‫اﻟﻣوﺻﻠﻲ ‪ :‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ) اﻻﺟوﺑﺔ اﻟﺷﺎﻓﯾﺔ (ﻓﻲ اﻟﺻرف واﻟﻧﺣ و ‪ ،‬و )‬
‫ذھب )ﻟﺗﮭ ذﯾب أﺣ داث اﻟﻌ رب ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺗﻌﻠ ﯾم اﻟط ﻼبﻛ( اﻟﺎﻻول ‪ ،‬و‬
‫ﺳﻠﯾم ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل اﻟﻧﻘ ﺎش‬ ‫ﺳﻠﯾم اﻟﻧﻘﺎش ( * ) ‪ 1301 - . . .‬ه = ‪ 1884 - . . .‬م (‬
‫ر‬ ‫د ﻣﺻ‬ ‫ﻲ ﺟراﺋ‬ ‫روت ‪ .‬رة ﻓ‬ ‫ﻟ ن أھ ﮫ ﻣﻘ ل ﺑﯾ ﺎﻻت ﻛﺛﯾ‬ ‫ث‪،‬ﻣ‬ ‫‪:‬‬ ‫ؤرخ ﺑﺎﺣ‬
‫واﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ) ﻣﺻر ﻟﻠﻣﺻرﯾﯾن ‪-‬ﺗﺳط (ﻌﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬طﺑﻌ ت اﻟﺳ ﺗﺔ‬
‫ﻣﺎت ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ وﻟﻣﺣﻣد ﯾوﺳ ف ﻧﺟ م‬ ‫اﻻﺧﯾرة ﻣﻧﮭﺎ وﺿﺎﻋت اﻟﺛﻼﺛﺔ اﻻوﻟﻰ ‪.‬‬
‫) ﺳﻠﯾم اﻟﻧﻘﺎش ‪ -‬ط ( ﻣﺳرﺣﯾﺎﺗﮫ ) ‪* . ( 2‬ﺳ) ﻠﯾم ﺗﻘ ﻼ ( * ) ‪ 1310 - 1265‬ه‬
‫ﻣؤﺳ س ﺟرﯾ دة )اﻻھ رام (‬ ‫= ‪ 1892 - 1849‬م (ﺳﻠﯾم ﺑن ﺧﻠﯾل ﺑن إﺑ راھﯾم ‪:‬‬
‫اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ .‬ﻣوﻟده ﻓﻲ ﻛﻔرﺷﯾﻣﺔ ) ﺑﻠﺑﻧﺎن ( وأﺳرﺗﮫ ﻣﻌروﻓﺔ ﺑﺑﻧﻲ اﻟﺑردوﯾل ‪ ،‬إﻻ‬
‫أن أﺑﺎه ﻧﺳب إﻟﻰ أﻣﮫﺗﻌﻠ)ﺗﻘ م ﻓﻼ (ﻲ ﺑﻠدﺗ ﮫ ﺛ م ﺑﺎﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟوطﻧﯾ ﺔ ﺑﺑﯾ روت ‪.‬‬
‫دﺧل اﻟط ﻼب إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺑطرﯾرﻛﯾ وأﻟﺔ ( ف ﻛﺗ ﻣ ﺎب )‬ ‫ودرس اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻣ دة ﻓ ﻲ )‬
‫ﻓردوس ﻟﻐﺔ اﻻﻋراب ‪ -‬ط (وﺳﺎﻓر إﻟﻰ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪1874‬ﻓﻧ ﺎل اﻻﻣﺗﯾ ﺎز‬
‫‪ 1875‬ر رﺳ ﺎﻟﺔ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫اﻻھ رامﺳ( ﻧﺔ وﻧﺷ‬ ‫ﺑﺈﻧﺷ ﺎء ﺟرﯾ دة )‬
‫ﺗﺷ ﺗﻣل ﻋﻠ ﻰ )‬ ‫ﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪( 2 ) . 54 : 2‬اﻟﻣﻘﺗط ف ‪. 103 : 9‬‬
‫ﻧﺑذة ( ﻣن دﯾوان ﻧظﻣﮫ ‪.‬وﻋﺎﻧﻰ ﻣﺻﺎﻋب ﻓﻲ إﺻدار اﻟﺟرﯾدة ‪ ،‬ﻣﺳﺗﻌﯾﻧﺎ ﺑﺄﺧﯾ ﮫ‬
‫ﺑﺷﺎرةب ‪.‬ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﺛ ورة اﻟﻌراﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻻﻣﺗﻧﺎﻋﻋ ﮫن ﻣﻧﺎﺻ رﺗﮭﺎ ‪ ،‬وأﺣ رق‬ ‫وﻧﻛ‬
‫اﻟﻌراﺑﯾون ﻣطﺑﻌﺗﮫ ‪ .‬ﻓﺎﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺳورﯾﺔ ‪ .‬ﺛم ﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة ﻓﺎﺳﺗﺄﻧف إﺻدار )‬
‫ﻓﻣرض ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﻰ ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔﺑﻧ) ت ﻣ ري ( ) ‪* . ( 1‬‬ ‫اﻻھرام (‬
‫‪ 1920‬ﺑم ( ن رﺳ ﺗم ﺑ ن‬ ‫ﺳ )ﻠﯾم ﺑ ﺎز ( * ) ‪ 1338 - 1275‬ه = ‪- 1859‬ﺳ ﻠﯾم‬
‫اﻟﯾﺎس ﺑن طﻧوس ﺑﺎز ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣﻘوق ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﺑﯾروت وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدارس ﻟﺑﻧﺎن‬
‫‪ ،‬واﺣﺗرف اﻟﻣﺣﺎﻣﺎة ‪ ،‬وﺗﻘﻠب ﻓﻲ ﻣﻧﺎﺻب اﻟﻘﺿﺎء ‪.‬وﻧﻔﺗﮫ ﺣﻛوﻣﺔ اﻟﺗرك إﻟ ﻰ )‬
‫ﮭر (رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪ ،‬وأﻋﯾ د إﻟ ﻰ وطﻧ ﮫ ﻗﺑﯾ ل اﻧﺗﮭ ﺎء‬ ‫ﻓ ﻲ ﻗﯾﺧ رﻼلﺷ اﻟﺣ‬
‫ﻣﺻ ‪39‬ﻧﻔﺎ أﻛﺛرھ ﺎ ﻗ واﻧﯾن ﺗرﺟﻣﮭ ﺎ ﻋ ن‬ ‫اﻟﺣرب ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻓﻲ ﺣدث ﺑﯾروت ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫ول‬ ‫رح (ﻗ و ) ﺎﻧون أﺻ‬ ‫رح اﻟﻣﺟﻠ ﺷ ﺔ ‪ -‬ط‬ ‫ﮫ)‬ ‫وأﺷ ‪ .‬ﻛﺗﺑﺷﮭر‬‫ﺔ‬ ‫اﻟﺗرﻛﯾ‬
‫ﺷرح) ﻗ ﺎﻧون أﺻ ول اﻟﻣﺣﺎﻛﻣ ﺎت اﻟﺟزاﺋﯾ ﺔ ‪ -‬ط‬ ‫اﻟﻣﺣﺎﻛﻣﺎت اﻟﺣﻘوﻗﯾﺔ ‪ -‬ط ( و‬
‫ﺎء ‪ -‬ط (‬ ‫ﺎﻣرة اﻟﺑﺑﻐ‬ ‫ﻲ ﻣﺳ‬ ‫ط ( و )ﺎء ﻓ‬
‫وق ‪-‬اﻟﺑﻠﻐ‬
‫ﺎة‬ ‫ﻣﻧﺎﺟ‬
‫ﻣرﻗ( و ) ﺎة اﻟﻘﺣ‬
‫وﻣ رآة‬ ‫دواﻧ ( ﻲ اﻟﻘط وف ‪401‬‬ ‫ﺗرﺟﻣ ﮫ ﻋ ن اﻟﺗرﻛﯾ ﺔ ‪* .‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫اﻟﻌﺻر ‪ 544 : 1‬وﻣﺻﺎدر اﻟدارﺳﺔ ‪220 : 2‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪639 - 638‬‬
‫‪.‬ﺳ * )ﻠﯾم ﻋﻧﺣ وري ( * ) ‪ 1352 - 1272‬ه = ‪1933 - 1856‬ﺳ م (ﻠﯾم ﺑ ن‬
‫ﻌراء ‪.‬ن أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ‬ ‫أدﯾ ‪ :‬ب ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ ﻣ‬ ‫روﻓﺎﺋﯾل ﺑ ن ﺟ رﺟس ﻋﻧﺣ وري‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ ‪.‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ دﻣﺷﺗﻘﻠ قد ‪.‬ﺑﻌ ض اﻟوظ ﺎﺋف ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎه ‪.‬‬ ‫اﻟﻌﻠﻣﻲ ﻣوﻟ‬
‫‪1878‬ﻓﺗﻌرف إﻟﻰ اﻟﺳﯾد ﺟﻣﺎل اﻟ دﯾن اﻻﻓﻐ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬واﺗﺻ ل‬ ‫وزار ﻣﺻر ﺳﻧﺔ م ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻟﺧدﯾوي إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ ،‬وأﻧﺷﺄ ﻣطﺑﻌﺔ ) اﻻﺗﺣﺎد ( وﺻﺣﯾﻔﺔﻣ) رآة اﻟﺷ رق (وﻟ م‬
‫وﻋﺎد إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ،‬ﻓﺗوﻟﻰ أﻋﻣﺎﻻ ﻛﺗﺎﺑﯾﺔ ‪ ،‬وأﻛﺛ ر ﻣ ن ﻣطﺎﻟﻌ ﺔ‬ ‫ﯾﻠﺑث أن أﻗﻔﻠﮭﻣﺎ ‪.‬‬
‫‪1890‬ﻛ ﺎن ﯾﻘﺿ ﻲ ﻓﺻ ل‬ ‫واﺣﺗ( رف اﻟﻣﺣﺎﻣ ﺎة ﺣ واﻟﻲ ﺳ ﻧﺔ ﺛ م‬ ‫ﻛﺗب ) اﻟﺣﻘوق‬
‫اﻟﺷﺗﺎء ﻣن أﻛﺛر اﻻﻋوام ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ﻓﺄﺻدر ﻓﯾﮭﺎ ﻣﺟﻠﺔ ) اﻟﺷﺗﺎء (وﻛﺎن ﻛﺛﯾ ر‬
‫اﻟﻧظم ‪ ،‬ﻗﻠﯾل اﻟﻧوم ‪ ،‬أﺧﺑرﻧﻲ ﺑدﻣﺷق ) ﺳﻧﺔ ‪( 1912‬أﻧﮫ ﻣﻧذ ﺛﻼﺛﯾن ﻋﺎﻣﺎ ﻟم ﯾ ﻧم‬
‫أﻛﺛر ﻣن ﺛﻼث ﺳﺎﻋﺎت ﻓﻲ اﻟﯾوم ‪ ،‬ﺗﺗﻧﺎوب ﺑﻧﺎﺗ ﮫ اﻟﺳ ﮭر ﻣﻌ ﮫ ‪ ،‬ﯾﺧدﻣﻧ ﮫ وﯾﻛﺗ ﺑن‬
‫وﻏﯾ ﮫرهﻛﺗ‪ .‬ب ودواوﯾ ن ‪،‬ﻛﻧﮭﻣﻧ ﺎز )اﻟﻧ ﺎظم وﻣﺻ ﺑﺎح‬ ‫ﻣ ﺎ ﯾﻣﻠ ﻲ ﻣ ن ﻧظ م ﻟ‬
‫اﻟﮭﺎﺋم ‪ -‬ط ( اﻟﺟزء اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬و ) آﯾﺔ اﻟﻌﺻر ‪ -‬ط ( ﻧظم ‪ ،‬وﻣﺛﻠﮫ )اﻟﺟ وھر‬
‫اﻟﻔ رد ‪ -‬ط (ﺳ و )ﺣر ھ ﺎروت ‪ -‬ط ﺑ( و )داﺋﻊ ﻣ ﺎروت ‪ -‬طوﻟ( ﮫﻛﺗ) ﺎب‬
‫اﻟﺳوﺳن (رھﺎ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠﺗ ﻲ اﻟﺿ ﯾﺎء‬
‫ﻧﺷ‬ ‫اﻟﺟن ﻋﻧد ﻏﯾر اﻟﻌرب ‪ -‬ط ( و ) ﺣدﯾﻘﺔ‬
‫رواﯾ ﺔ‬ ‫أﺷ ﯾل ‪ -‬ط (‬ ‫ﻗﺻ ( ﺔ ﻏراﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬و )‬ ‫اﻻﻧﺗﻘ) ﺎم اﻟﻌ ﺎدل ‪ -‬ط‬ ‫واﻟﺷ ﺗﺎء ‪ ،‬و‬
‫ﺗرﺟﻣﮭﺎ ﻟﮫ ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﻓرﻧﺳﯾس ﺗراك ‪ ،‬ﻓﺗﺻرف ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﻧظم أﺷﻌﺎرھﺎ ‪ ،‬و )‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ اﻟﺳﯾﺎﺳ‬ ‫ﮫﻓ‬ ‫داتﻣﻘ ‪ -‬خ (ﺎﻻت ﻟ‬‫ﺔ‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋ‬
‫اﻟﺧﺎﻟ‬
‫ﺎظ ‪ -‬خ ( أدب ‪ ،‬و )‬ ‫ﻋﻛ‬
‫رﻛﯾس ( * ) ‪ 1344 - 1284‬ه =‬ ‫ﺳ ﺎع ) ‪. ( 1‬ﻠﯾم* )ﺳ‬ ‫واﻻدب واﻻﺟﺗﻣ‬
‫ﺣﺎﻓﻲ‪ ، :‬ﻧ ﺎﺑﻎ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫‪1926 - 1867‬ﺳ م ( ﻠﯾمنﺑ ﺷ ﺎھﯾن ﺳ ﺻ رﻛﯾس‬
‫ﺑﯾروت ‪ ،‬اﺷﺗﮭر ﺑﻣﺻر ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﻟﮫ طرﯾﻘﺔ ﺧﺎﺻ ﺔ ﻓ ﻲ اﻻﻧﺷ ﺎء وإﺟ ﺎدة اﻟﻧﻛﺗ ﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺑﯾروﺗﯾﺔ ‪ ،‬ورﺣل إﻟﻰ ﺑ ﺎرﯾس وﻟﻧ درة ‪ ،‬ﻓ ﺎرا‬ ‫ﺗﺛﻘف ﻓﻲ ﺟرﯾدة ) ﻟﺳﺎن اﻟﺣﺎل (‬
‫ﻣن ﻋﺳف ﺑﻌض اﻟﺣﻛﺎم ‪ .‬وﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﺷرق ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺷﺄ ﻓﻲ ﻣﺻر ﺟرﯾدة )اﻟﻣﺷ ﯾر‬
‫واﺿطر إﻟﻰ اﻟرﺣﯾ ل ﻣ ن ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻘﺻ د أﻣﯾرﻛ ﺎ ‪،‬‬ ‫( وﻣﺟﻠﺔ ) ﻣرآة اﻟﺣﺳﻧﺎء (‬
‫ﺎد (إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ﺑﻌ د ﺧﻣ س ﺳ ﻧﯾن )ﺳ ﻧﺔ‬ ‫راوي‬ ‫وأﺻدر ) اﻟﺑﺳﺗﺎن (ﺛ م )اﻟ وﻋ‬
‫رام ‪،‬‬ ‫د واﻻھ‬ ‫ﯾﻣﺎ اﻟﻣؤﯾ‬ ‫د ‪ ،‬وﻻ ﺳ‬ ‫ن اﻟﺟراﺋ‬ ‫ﻲ ﻛﺛﯾ‪1323‬ره ﻣ(‬ ‫ﮫﻓ‬
‫رﻛﯾس (درھﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺔ ﺳ أﺻ‬ ‫أﺷ ﮭر آﺛ ﺎره )‬ ‫ﺟوﻻت وﻣﺑﺎﺣ ث ‪.‬‬
‫دى اﻟرطﯾ ب ﻓ ﻲ‬ ‫وﻟ ﮫ ‪.‬ﻣ ن اﻟﻛﺗاﻟﻧ ب )‬ ‫واﺳ إﻟ ﻰ آﺧ ر ﺣﯾﺎﺗ‬ ‫ﺗﻣرت‬ ‫‪ ،1323‬ه‬
‫ﻏراﺋ ب اﻟﻣﻛﺗ وﺑﺟﻲ ‪ -‬ط ( و‬ ‫اﻟﻐزل واﻟﻧﺳﯾب ‪ -‬ط ( و ) ﺳر ﻣﻣﻠﻛﺔ ‪ -‬ط ( و )‬
‫وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫رواﯾ ط (ﺔ ‪ ،‬وﻏﯾ ر ﺗذﻟ ك ‪.‬‬ ‫ﺗﺣ ) ت راﯾﺗ ﯾن ‪-‬‬
‫ﻣن(ﺗرﺟﻣﺔ ﻟﮫ ﻣﺳﮭﺑﺔ ‪ ،‬أﻣﻼھﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣؤﻟ ف ﺳ ﻧﺔ ‪ 1912‬م‬ ‫ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫وﻣﺻ ﺎدر‬ ‫‪ 127‬ﻣ وﺟزة ﻋﻧ ﮫ ‪.‬‬ ‫وﻓ رﻲ‪.‬رواد اﻟﻧﮭﺿ ﺔ اﻟﺣدﯾﺛ ﻛﻠﻣﺔ ﺔ‬ ‫ﺗﻧﺷ‬
‫‪،‬ﻟ م‬
‫اﻟدراﺳﺔ ‪ ( 2 ) . 613 : 2‬ﺟرﯾدة اﻻھرام ‪ 1‬ﻓﺑراﯾر ‪ 14 ،‬ﻣﺎرس ‪1926‬وﻣﺟﻠ ﺔ‬
‫ﻓﺗﺎة اﻟﺷرق ‪) * . 209 : 20‬أﺑو ﺷﺟرة اﻟﺳ ﻠﻣﻲ ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 20‬ه = ‪. .‬‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزى ﺑ ن ﻋﺑﯾ د اﻟﺳ ﻠﻣﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﺳﻲ ﻠﯾم ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ - .‬ﻧﺣو ‪640‬‬
‫ﺳﻠﯾمم (‬
‫ﺷﺟرة ‪ :‬ﻓﺎﺗك ‪ ،‬ﺷﺎﻋر ‪ .‬أﻣﮫ اﻟﺧﻧﺳﺎء اﻟﺷﺎﻋرة ‪.‬أﺳﻠم ﻣﻊ أﻣﮫ ‪ ،‬وارﺗد ﻓﻲ زﻣ ن‬
‫اﻟﻣﺳ وأﺳﻠﻣﯾنﻠم‪ .‬وﻗ دم ﻋﻠ ﻰ ﻋﻣ ر ﯾطﻠ ب ﻋط ﺎءه ‪،‬‬ ‫وﻗﺎﺗ م ﻧل دم‬‫أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ‪ ،‬ﺛ‬
‫ل ( * ) ‪ 1320 - 1243‬ه = ‪- 1828‬‬ ‫ر ﺳ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻠﯾم ﻧوﻓﯾ‬ ‫رﺑﮫ ﻋﻣ‬ ‫ﻓﺿ‬
‫ث ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ط راﺑﻠس‬ ‫‪ 1902‬م (ﺳﻠﯾم ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺟرﺟس ﺑن ﻧوﻓ ﺎﺣل ‪ :‬ﺑ‬
‫وﺗﻌﻠ م ﺑﮭ ﺎ‬‫اﻟﺷﺎم ‪ .‬اﻧﺗدب ﻟﺗدرﯾس اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑطرﺳﺑرج ) ﻓﻲ روﺳﯾﺔ (‬
‫اﻟروﺳﯾﺔ ‪ .‬وﺗﻘدم ﻓﻲ اﻟﻣﻧﺎﺻب ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻧظم ﻗﻠﯾل ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬وﻗﺻﺗﺎن‬
‫زواج ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ( و )‬ ‫ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ﻛﺗﺑ ﺎ ﻓ اﻟﺳﻲ ) ﯾرة اﻟﻧﺑوﯾ اﻟﺔ ( و )‬ ‫وأﻟ ف ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻠﻛﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ( ) ﺳ‪. ( 2‬ﻠﯾم ﻋﻧﺣ ﺳوريﻠﯾم= ﺑ ن روﻓﺎﺋﯾ ل *اﺑ) ن‬
‫ﺳﻠﯾم ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ﺳ ﻌﺎدة ‪:‬‬ ‫ﺳﻌﺎدة ( * ) ‪ 1390 - 1274‬ه = ‪ 1970 - 1858‬م (‬
‫ﻣﯾروﺑﻣ ﺎ ‪.‬ن زرع ﻧﺻ ﺑﺔ ﺗﻔ ﺎح ﻣﯾروﺑ ﻰ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﻌﻣ ر ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ ﻣ ن ﻗرﯾھ ﺔو أول‬
‫ﺗزوج ﻣ رﺗﯾن وﻣ ﺎت ﻋ ن‬ ‫اﻻراﺿﻲ اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ -‬وأول ) ﺷﯾﺦ ﺻﻠﺢ ( ﻓﻲ ﺑﻼده ‪.‬‬
‫‪ 92‬ﺣﻔﯾدا ) ‪) * . ( 3‬ﺳﻠﯾم ﺑن ﻋﯾﺳ ﻰ ( * ) ‪ 188 - 130‬ه = ‪ 804 - 748‬م (‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ل ﻟﻠﻣﺑ رد ‪: 1‬‬‫ﺳﻠﯾم ﺑن ﻋﯾﺳﻰ اﻟﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬ﺑﺎﻟوﻻء ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫‪ 186‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬أﺑو ﺷﺟرة اﻟﺳﻠﻣﻲ ‪ :‬ھو ﻋﻣرو ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزى ‪ ،‬وﻗﺎل اﻟطﺑري ‪:‬‬
‫وھ تو‪:‬ﻓ ﻲ اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪3434‬ﺳ) ﻠﯾم (‬ ‫اﺳ ﻣﮫ ﺳ ﻠﯾم اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌ زىﻗﻠ(‬
‫اﻟﻌزﯾ نز (ﺧط ﺄ اﻟطﺑ ﻊ ‪2 ) .‬ﺗ ( راﺟم‬ ‫اﺳ م أﺑﯾ ﮫ ﻓﯾﮭ ﻋﺑ ﺎ ) د ﻣ‬ ‫أﯾﺿ ﻊ ﺎ ‪.‬‬ ‫ووﻗ‬
‫اﻟﻛ وﻓﻲإﻣ‪ :‬ﺎم‬ ‫ﺟرﯾ ( دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪. 1970 / 1 / 27‬‬ ‫ﻋﻠﻣ ﺎء ط راﺑﻠس ‪3 ) . 114‬‬
‫ﻓﻲ اﻟﻘراءة ‪.‬ﻛﺎن اﺧص أﺻﺣﺎب ﺣﻣزة وأﺿﺑطﮭم ‪ ،‬وھو اﻟذي ﺧﻠﻔﮫ ﻓﻲ اﻟﻘﯾ ﺎم‬
‫ري ( * ) ‪ 1335 - 1284‬ه = ‪ 1917 - 1867‬م (‬ ‫ﺎﻟﻘراءة ) ‪. ( 1‬‬
‫اﻟﺑﺷ * )‬ ‫ﺑ‬
‫ﺷﯾﺦ اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻻزھ ر ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﺳﻠﯾم ﺑن أﺑﻰ ﻓراج ﺑن ﺳﻠﯾم ﺑن أﺑﻲ ﻓراج اﻟﺑﺷري ‪:‬‬
‫اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ د‪ .‬ﻓ ﻲ ﻣﺣﻠ ﺔ ﺑﺷ ﻣر )ن أﻋﻣ ﺎل ﺷ ﺑرﺧﯾت ‪-‬ﺑﻣﺻ ر (وﺗﻌﻠ م‬ ‫ﻓﻘﮭﺎء وﻟ‬
‫وﺗوﻟﻰ‪.‬ﻧﻘﺎﺑﺔ اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ ،‬ﺛ م ﻣﺷ ﯾﺧﺔ اﻻزھ ر ﻣ رﺗﯾن ‪ ،‬وﺗ وﻓﻰ‬ ‫وﻋﻠم ﻓﻲ اﻻزھر‬
‫ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ﻟﮫ ) اﻟﻣﻘﺎﻣﺎت * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﻧﺷ ر ‪167 : 1‬‬
‫وﻏﺎﯾ ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬
‫‪ . 318 : 1‬اﻟﺳﻧﯾﺔ ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﻰ اﻟﻘﺎدح ﻓﻲ اﻟﺑﻌﺛﺔ اﻟﻧﺑوﯾﺔ ‪ -‬خﻛ( راس واﺣ د ‪،‬‬
‫ﺳﻠﯾم ﻗﺻ ﺎب ﺣﺳ ن =ﻣﺣﻣ د‬ ‫رأﯾﺗﮫ ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 2389‬ﻛﺗﺎﻧﻲ ( ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺳﻠﯾم * ) ﺳﻠﯾم ﺑن ﻗطرة ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻠﯾم ﺑن ﻗطرة ﺑن‬
‫اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ ﺳ ﻠﻣﻲ )‬‫ﻏﻧم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺷﻧوءة ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﺿم اﻟﺳﯾن وﻓﺗﺢ اﻟﻼم ( ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻠﯾم ﺑن ﻗﯾس ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 85‬ه =‬
‫وﻓﻲ ‪:‬ن أواﺋ ل‬ ‫ﻧﺣ ﻠﯾموﺑ ‪705‬نمﻗ ( ﯾس اﻟﮭﻼﻟ ﻲ اﻟﻌ ﺎﻣري اﻟﻛ ﻣ‬ ‫ﺳ‪-‬‬ ‫‪...‬‬
‫اﻟﻣﺻﻧﻔﯾن ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن أﺻﺣﺎب اﻻﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب وﻋﺎش ﻓﻲ‬
‫ﻰ‬ ‫رب إﻟ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬ﻓﮭ‬ ‫ﺄل ﻋﻧ‬ ‫راق ‪ ،‬وﺳ‬ ‫ﻲ اﻟﻌ‬ ‫ﺎج اﻟﺛﻘﻔ‬ ‫ل اﻟﺣﺟ‬
‫اﻟﻧوﺑﻧدﺟﺎن ) ﻣن ﺑﻼد ﻓﺎرس ( وﻟﺟﺄ إﻟﻰ دار أﺑﺎن ﺑن أﺑﻲ ﻋﯾﺎش ﻓﯾروز ‪ ،‬ﻓﺂواه‬
‫ﻘﯾﻔﺔ ( ﻊﻛﺗﺑﺎﺳ ﺎبمﺳ) ﻠﯾم ﺑ ن ﻗ ﯾس‬ ‫أﺑ ﺎن ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻋﻧ دهﻟ ‪.‬ﻛﺗ ﮫ ) ﺎب اﻟﺳ طﺑ‬
‫اﻟﺷﯾﻌﺔ وﺗﻌول ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻗ ﺎل ﺟﻌﻔ ر‬ ‫اﻟﻛوﻓﻲ ( وھو ﻣن اﻻﺻول اﻟﺗﻲ ﺗرﺟﻊ إﻟﯾﮭﺎ‬
‫اﻟﺻﺎدقﻟم ‪:‬ﯾﻛن ﻋﻧده ﻛﺗﺎب ﺳﻠﯾم ﺑن ﻗﯾس ‪ ،‬ﻓﻠ ﯾس ﻋﻧ ده ﻣ ن أﻣرﻧ ﺎ ﺷ ﺊ ‪،‬‬ ‫ﻣن‬
‫ري ( * ) ‪ 1334 - 1296‬ه =‬ ‫ﯾﻌﺔ ﺳ) ‪* . ( 3‬ﻠﯾم) اﻟﺟزاﺋ‬ ‫د اﻟﺷ‬ ‫و أﺑﺟ‬
‫ﻗﺎﺋ دﻣ ‪ .‬ن‬ ‫ﻣﺣﻣ ( د ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد اﻟﺣﺳ ﻧﻲ اﻟﺟزاﺋ ري ‪:‬‬ ‫‪ 1916‬م‬
‫‪1879‬ﺑ ‪ -‬ن‬
‫ﺳ ﻠﯾم‬
‫ﺗﻌﻠ ‪ .‬م ﻓ ﻲ اﻟﻣدرﺳ ﺔ‬ ‫ﺟزاﺋ اﻟ ر وﻣوﻟ ده ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق‬ ‫اﻟﻣﻔﻛرﯾن اﻟﻧواﺑﻎ ‪.‬أﺻﻠﮫ ﻣ ن‬
‫ﯾن ‪106 : 1‬‬ ‫اﻟﻛﻧ) ‪ ( 1‬ز اﻟﺛﻣ‬
‫ﺔ ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ﺔ اﻟﮭﻧدﺳ‬ ‫ﺔ وﻣدرﺳ‬ ‫اﻟﺣرﯾﺑ‬
‫‪ 74‬ﻲ‬ ‫‪ 244‬ﺑﺎﺋك اﻟ ذھب وﻓ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻربوﺳ‬ ‫وﻣ رآة اﻟﻌﺻ ر ‪( 2 ) . 465 : 2‬‬
‫ﻠﯾم اﺑ ن ﻓﮭ م ﺑ ن‬ ‫‪) 360‬‬‫ﻗطرة (و ﻓ ﻲ ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ﺳ‬ ‫ﻛﻠﯾﮭﻣﺎ اﺳم أﺑﯾﮫ ) وھ‬
‫وروﺿ ﺎت‬ ‫واﻟﻔﮭرﺳ ت ‪219‬‬ ‫ﻣﻘدﻣﺗ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺳ ﺑ ن ﻗ ﯾس ‪:‬‬ ‫ﻏ ﻧم ( ‪) .‬ﻛﺗ‪ ( 3‬ﺎبﻠﯾم‬
‫اﻟﺟﻧﺎت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ . 319 - 316‬اﻟﺑرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬وﺑﻠﻎ رﺗﺑﺔ )ﻗ ﺎﺋم‬
‫ﻣﻘﺎم أرﻛﺎن ﺣرب ( ﻓﻲ اﻟﺟﯾش اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬وأوﻟﻊ ﺑﺎﻟرﯾﺎﺿﯾﺎت ‪ ،‬وأﻟف ﻛﺗﺎﺑﺎ ﻓﻲ‬
‫ﺔ‪.‬‬ ‫ﺔ اﻟﻘدﯾﻣ‬ ‫اﻟﺣ ﮫقﻋ( ن اﻟطرﯾﻘ‬ ‫رج ﺑ‬‫ﺑﺎﺳ(ﻣﯾﺧ م )زان‬‫ق‪-‬ط‬ ‫اﻟﻣﻧط‬
‫)‬
‫ﺗﻘﯾﻣﺔ‬ ‫وط اﻟﻣﺳ‬ ‫م اﻟﺧط‬ ‫ب ﻟرﺳ‬ ‫ﺑرﻛ)ل ﻓ ﺎراﻲ( اﻟﺟﯾ‬
‫واﺧﺗ ﯾﺣﻣ رع‬
‫ﺎ‬ ‫ﻟطﯾﻔ‬
‫وأﺣﺳن ﻣن اﻟﻠﻐﺎت اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﺗرﻛﯾ ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ‬ ‫واﻟﻣﺗوازﯾﺔ واﻟدوار وﻏﯾرھﺎ ‪.‬‬
‫ﺎض ﺣروﺑ ﺎ ﻛﺛﯾ رة ‪.‬‬ ‫ﻧﺻ ب أﺳ ‪.‬ﺗﺎذا ﻓ ﻲ اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣرﺑﯾ ﺔ ﺑﺎﻵﺳ وﺧ ﺗﺎﻧﺔ ‪.‬‬
‫وأﺳر ﻓﻲ اﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﻓﻧﺟﺎ ﻣن ﻣﺧﺎﻟب اﻟﻣوت وأﻧﻘذ رﻓﺎﻗﺎ ﻟﮫ ﻣن اﻻﺳر ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﻟﮫ‬
‫وﻟﻣﺎ ‪.‬ﻧﺷﺑت اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟ ﻰ وﻟ ﻲ ﻗﯾ ﺎدة اﻟﻠ واء‬ ‫ﻓﻲ ﺣرب اﻟﺑﻠﻘﺎن ﻣواﻗف‬
‫ﺷ ر ‪ ،‬ﺛ م اﻟﺛ ﺎﻣن ﻋﺷ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ أدرﻧ ﺔ ‪ ،‬وﻗ رق ﻛﻠﯾﺳ وﻋﺎ ‪ .‬ﺎﻟﺞ ﺳﯾﺎﺳ ﺔ‬
‫رك ﻓﺟ ﺎھر ﺑﺂراﺋ ﮫ اﻟﺣ رة ‪ ،‬وطﻠ ب ﻣﺳ ﺎواة اﻟﻌ رب ﺑ ﺎﻟﺗرك ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺣﻘوق ‪ .‬ﻓﻧﻘم ﻋﻠﯾﮫ ﻏﻼة اﻟﺗرك ‪ ،‬ﻓﺳﺎﻗوه إﻟﻰ دﯾوان اﻟﺣرباﻟﻌرﻓ ﻲ )ﺑﻌﺎﻟﯾ ﺔ ‪:‬‬
‫وھ و ﻣ ن‬ ‫ﻋﻠﯾ ﮫ ﺑ ﺎﻟﻣوت ‪ ،‬وﻧﻔ ذ ﻓﯾ ﮫ اﻟﺣﻛ م ﺷ ﻧﻘﺎ ﺑﺑﯾ روت ‪.‬‬ ‫ﻟﺑﻧﺎن (‬
‫ﻓﺣﻛﻣ وا‬
‫ﻓﻲ‬
‫ﻣؤﺳﺳﻲ ﺟﻣﻌﯾﺔ ) ﻓﺗﯾﺎن اﻟﻌرب ( و ) اﻟﺟﻣﯾﻌﺔ اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ( و )ﺟﻣﻌﯾﺔ اﻟﻌﮭ د (‬
‫وﻟﮫ‪ .‬أﻧﺎﺷ ﯾد وطﻧﯾ ﺔ ﻻ ﺗ زال‬ ‫وﻛﺎن ﺻﺎدق اﻟﻠﮭﺟﺔ ‪ ،‬ﺻرﯾﺣﺎ ‪ ،‬ﻻﯾﻌرف اﻟﺟزع‬
‫ﺗﻧﺷد ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ واﻟﻌراق ‪ .‬وﻛﺎن ﯾﻧﺷﺊ وﯾﺧطب ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﺗرﻛﯾﺔ ‪) * .‬ﺳ ﻠﯾم‬
‫ﺳﻠﯾم ﺑن ﻣﻧﺻور ﺑ ن ﻋﻛرﻣ ﺔ‬ ‫ﺑن ﻣﻧﺻور ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻛﺎﻧ ت ﻣﻧﺎزﻟﮭ ﺎ‬ ‫‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧوه ﻗﺑﯾﻠﺔ ﻋظﯾﻣﺔ ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪ ،‬ﻣن ﻣﺿ ر ‪.‬‬
‫وﺗﻔرﻗ ‪ .‬ت ﻓ ﻲ ﺷ رﻗﻲ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ واﻟﻣﻐ رب ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ ﻋﺎﻟﯾ ﺔ ﻧﺟ د ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟﻘرب ﻣ ن ﺧﯾﺑ ر‬
‫واﺳﺗﻘر ﺑﻌﺿﮭم ﻓﻲ اﻟﺑﺣرﯾن وﻋﻣﺎن ‪ ،‬ﻛﺎﻧوا ﺟﻧدا ﻟﻠﻘراﻣطﺔ ‪ .‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ﺳﻠﻣﻲ‬
‫ﺑﻧو‪:‬ﻋﺻ ﯾﺔ ‪ ،‬وﻧﺑ و ﺑﮭ ز‬ ‫) ﺑﺿم ﻓﻔﺗﺢ ( وﻗﺎل اﻻﺷرف اﻟرﺳوﻟﻲ ‪ :‬ﺑطون ﺳﻠﯾم‬
‫‪ ،‬وﺑﻧو ﺑﮭﺛﺔ ‪ ،‬وﺑﻧو زﻋب ‪ ،‬وﺑﻧو زﻋ ل ‪ ،‬وﺑﻧ و ﻣط رود ‪ ،‬وﺑﻧ و ذﻛ وان ‪ ،‬وﺑﻧ و‬
‫اﻟﺷرﯾد وھم رھط اﻟﺧﻧﺳﺎء ‪ .‬ﻗﻠت ‪ :‬وﻟﻼﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﻘدوس اﻻﻧﺻﺎري ‪ ،‬ﺻﺎﺣب‬
‫ﺎرﯾﺧﮭم وأﻣ ﺎ ﻛ ﻧﮭم وﻛ ل ﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﻣﻧﮭ لﻛﺗ( ﺑﻧﺎب ﻓ)و ﺳﻲ ﺗ ﻠﯾم ‪ -‬ط (‬ ‫ﺟﻠﻣ ﺔ )‬
‫ﯾﺗﺻل ﺑﮭم ) ‪) * . ( 1‬ﺑﺳ ﺗرس ( * ) ‪ 1300 - 1255‬ه = ‪ 1883 - 1839‬م (‬
‫ﺳﻠﯾم ﺑن ﻣوﺳﻰ ﺑﺳﺗرس ‪ :‬ﻣﺗﺄدب ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل ﺑﯾروتﻗ ‪ .‬ﺎم ﺑرﺣﻠ ﺔ )ﺳ ﻧﺔ‬
‫دﻋ ( ﺎ ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ‬ ‫‪ ( 1855‬وﻛﺗب ﻋﻧﮭﺎ ) اﻟﻧزھﺔ اﻟﺷﮭﯾﺔ ﻓﻲ اﻟرﺣﻠﺔ اﻟﺳﻠﯾﻣﯾﺔ ‪ -‬ط‬
‫ﻠﻲ ( * ) ‪ 1358 - . . .‬ه = ‪ 1939 - . . .‬م (‬ ‫ﻔﺎر ) ‪. ( 2‬‬
‫اﻟﻣوﺻ* )‬ ‫اﻻﺳ‬
‫ﻣوﺻ‪ .‬ﻠﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﻣ ن آل اﻟ دﺑﺎغ ‪،‬‬ ‫طﺑﯾ ب ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ‬ ‫ﺳﻠﯾم ) ﺑﺎﺷﺎ (اﻟﻣوﺻ ﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﺗﻛرر ذﻛ ره ﻓ ﻲ أﺧﺑ ﺎر اﻟﺣﻣ ﻼت اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ﻟﻣﺣﺎرﺑ ﺔ اﻟﻣﮭ دﯾﯾن ﻓ ﻲ اﻟﺳ ودان ‪.‬‬
‫وﺗرﻗ‪ .‬ﻰ ﻓ ﻲ اﻟﺟ ﯾش اﻟﻣﺻ ري‬ ‫ﺗﻌﻠم اﻟط ب ﻋﻧ د اﻻﻣﯾرﻛ ﺎن ﺑﺑﯾ روت وﺑﺄﻣﯾرﻛ ﺎ‬
‫ﺳ ﻧد إﻟﯾ ﮫ اﻻﻧﻛﻠﯾ ز إدارة ﻣﺳﺗﺷ ﻔﯾﺎت اﻟﺟ ﯾش ﻓ ﻲ اﻟﺳ ودان ‪ ،‬ووﺿ ﻊ‬
‫ﻓﻲ )ﯾرة اﻟ دﻛﺗور ﻓﺎﻧ دﯾك * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪243‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ ﺳ‬
‫واﻧظ ر‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪553 : 1‬‬ ‫وطرﻓ ﺔ اﻻﺻ ﺣﺎب ‪ 16‬و ‪62‬‬ ‫واﻻﺳﺗﻘﺻ ﺎ ‪166 : 1‬‬
‫واﻟﻣﻧﺟ د ‪ ،‬اﻟﻣﻠﺣ ق ‪75‬‬ ‫ﻣﻌﺟم ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻌرب ‪ ( 2 ) . 543 : 2‬درااﻟﻛﺗب ‪64 : 6‬‬
‫‪ - .‬ط ( وﻣرض اﻟﻧﺟﺎﺷﻲ ﻣﻧﻠﯾك ﻓﺎﻧﺗدب ﻟﻣداواﺗﮫ وأﻗﺎم ﻧﺣو ﻋﺎم ﻓﻲ أدﯾس أﺑﺎﺑﺎ‬
‫اﻟﺷ‪ .‬ؤون اﻟﺻ ﺣﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ أﯾ ﺎم ﺣﻛ م‬ ‫ﻟﺗﻧظﻛﺛﯾ ﯾم را‬
‫ب ﻋﻧﮭﻲ ﺎ‬ ‫ودﻋ‬
‫وﻛﺗ ‪.‬‬
‫وﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ) ‪* . ( 1‬‬ ‫اﻟﺷرﯾف ﻓﯾﺻل ﻓﺄﻗﺎم إﻟﻰ أن اﺣﺗﻠﮭﺎ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾس‬
‫) ﺷﺣﺎدة ( * ) ‪ 1325 - 1264‬ه = ‪ 1907 - 1848‬م ( ﺳﻠم ﺑن ﻣﯾﺧﺎﺋﯾل ﺷﺣﺎدة‬
‫أﺑوه‪ .‬ﺗرﺟﻣﺎﻧﺎ ﻟﻠﻘﻧﺻ ﻠﯾﺔ اﻟروﺳ ﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت ﻓﺗﻣ رن ﻓ ﻲ‬ ‫ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ‬
‫‪ :‬ﻣﺗﺄدبﻛﺎن‬
‫وﻗ ﺔﺎم‪ .‬ﻣ ﻊ ﺳ ﻠﯾم‬ ‫ﻣﻌﺎوﻧﺗﻓ ﮫﻲ‪.‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻻﺣ دى اﻟﺻ ﺣف اﻟﺑﯾروﺗﯾ‬ ‫وﻋﻣ ل‬
‫ﻣﻧﮫ ‪.‬ﺣل ﻣﺣ ل أﺑﯾ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺧوري ﺑﺗﺄﻟﯾف ﻛﺗﺎب ) آﺛﺎر اﻻدھﺎر ‪ -‬ط ( اﻻول ﺛم‬
‫وﻛﺎﻧاﻟروﺳت ﻋﻧﯾﺔ ‪ .‬ده ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﺣﺎﻓﻠ ﺔ ﺑﺎﻟﻣﺧطوط ﺎت واﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪.‬‬ ‫ﺻاﻟﻘﻧﻠﯾﺔ‬
‫داراﻧﻲ =د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫ﻣوﻟده وﻣدﻓﻧﮫ ﺑﺑﯾروت ) ‪. ( 2‬‬
‫أﺑو ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﻟ‬
‫‪ 215‬أﺑو ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻣﻧطﻘﻲ =ﻣﺣﻣد ﺑن طﺎھر ﻧﺣ و ‪380‬ﺳ ﻠﯾﻣﺎن )اﻟﻣ وﻟﻰ ( =‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 1238‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﺻﺣﺎﻓﻲ اﻟﻌﺟوز ﻓﻲ اﻻھرام‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪* . 1103‬‬ ‫‪ 7‬ﻣﺎرس ‪ ( 2 ) . 1939‬اﻟﻣﻘﺗطف ‪1004 : 32‬‬
‫ﺳ ) ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺻ وﻟﺔ ( * ) ‪ 1317 - 1229‬ه = ‪1899 - 1814‬ﺳ م ( ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬
‫وﺗﻌﻠ م ﺑﻣﺻ ر ‪.‬وﻋ ﺎد‬ ‫إﺑراھﯾم اﻟﺻوﻟﺔ ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﻧظم ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ دﻣﺷق ‪.‬‬
‫واﺳ‪ .‬ﺗﻘر ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ‪،‬‬ ‫إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ﻓﻲ ﺣﻣﻠﺔ إﺑراھﯾم ﺑﺎﺷ ﺎ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ اﻟ ﺑﻼد اﻟﺷ ﺎﻣﯾﺔ‬
‫ﺎﻻﻣﯾر ﻋﺑ د اﻟﻘ ﺎدر اﻟﺟزاﺋ ري ‪ ،‬وﻟزﻣ ﮫ ﻣ دة ﺛﻼﺛ ﯾن ﺳ وﻟﻧﺔ ‪ .‬ﮫ ﻓﯾ ﮫ‬
‫‪1883‬ﻓﺄﻗ ﺎم إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻗﺻﺎﺋد ‪.‬وﺳﺎﻓر إﻟﻰ ﻣﺻر ﺳ ﻧﺔ م ‪،‬‬
‫دﯾوان ‪ -‬ط ( وﻛﺗﺎب )ﺣﺻن اﻟوﺟود ‪ ،‬اﻟواﻗﻲ ﻣن ﺧﺑث اﻟﯾﮭ ود ‪ -‬خ ( ) ‪. ( 1‬‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 971‬م ( ن أﺣﻣ‬ ‫= ‪- 873‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 360 - 260‬ه ﺳ‬ ‫*)‬
‫اﻟطﺑراﻧ‬
‫أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن‬ ‫اﻟﻘﺎﺳم ‪:‬ن ﻛﺑ ﺎر اﻟﻣﺣ دﺛﯾن ‪.‬‬
‫أﯾوب ﺑن ﻣطﯾر اﻟﻠﺧﻣﻲ اﻟﺷﺎﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣ‬
‫ﺑﻌﻛ‪ .‬ﺎ ‪ ،‬ورﺣ ل إﻟ ﻰ اﻟﺣﺟ ﺎز واﻟ ﯾﻣن وﻣﺻ ر‬ ‫طﺑرﯾﺔ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وإﻟﯾﮭﺎوﻟﻧﺳ د ﺑﺗﮫ‬
‫ﺎﺟم ( ﻲ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻣﻌ )‬
‫ﺔ‬ ‫وﻓﻲ ﺑﺄﺻ ﻟ ﺑﮭﺎنﮫ ‪.‬ﺛﻼﺛ‬ ‫رة ‪ ،‬وﺗ‬ ‫ﺎرس واﻟﺟزﯾ‬ ‫راق وﻓ‬
‫ﻰ‬ ‫ﺎﯾﺦ ﻋﻠ‬ ‫ﻣﺎء اﻟﻣﺷ‬ ‫أﺳ‬
‫اﻟﺻ ب ﻓﯾﻐﯾر ‪ -‬ﮫط (‬
‫اﻟﻣﻌﺟرﺗ م‬ ‫ﺎ)‬ ‫دﯾث ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬ ‫اﻟﺣ‬
‫دﻻﺋ ل اﻟﻧﺑ وة (وﻏﯾ ر‬ ‫وﻟﮫ ﻛﺗ ب ﻓ ﻲ )اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ( و )اﻻواﺋ ل ( و )‬ ‫اﻟﺣروف ‪.‬‬
‫ﻼح‬ ‫‪564‬‬
‫وإﯾﺿ‬ ‫ﯾﺎء ‪: 1‬‬ ‫ﻣﺟﻠ‪1 ) * ( 1‬ﺔ( اﻟﺿ‬‫ك ) ‪( 2‬ھ ‪ ) * .‬ﺎﻣش‬ ‫ذﻟ‬
‫ﺎن ‪215 : 1‬‬ ‫وﻓﯾ ) ‪ ( 2‬ﺎت اﻻﻋﯾ‬
‫ﯾﺧو ‪. 144 : 2‬‬ ‫ون ‪406 : 1‬‬
‫وآداب ﺷ‬ ‫اﻟﻣﻛﻧ‬
‫وﻣﻧﺎﻗ ب اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د‬ ‫‪ 59‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪240 : 6‬‬ ‫واﻟﻧﺟوم اﻟزاھ رة ‪: 4‬وﺗﮭ‬
‫‪ . 513‬وﻓﻲ ﻣﺧطوطﺔ اﻟﻣﻧﺢ اﻟﺑﺎدﯾﺔ ‪ :‬ﺗوﻓﻲ ﺑطﺑرﯾﺔ اﻟﺷﺎم ‪) * .‬‬
‫اﻟﻣﺳ ﺗﻛﻔﻲ ﺑ ﺎ‬
‫‪ 1340‬من( أﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪- 1284‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬ ‫( * ) ‪ 740 - 683‬ه = ﺳ‬
‫ﷲ ‪:‬ﺧﻠﻔ ﺎء اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫ﻊ ‪ ،‬اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ اﻟﻣﺳ ﺗﻛﻔﻲ ﺑ ﺎ ‪ ،‬اﺑ ن اﻟﺣ ﺎﻛم ﺑ ﻣﺄﻣر ن‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ﺑﻣﺻر ‪ .‬وﻟد ﺑﺑﻐداد ‪ .‬وﺧطب ﻟﮫ ﺑﻣﺻر ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ﺳﻧﺔ ‪701‬‬
‫ھ ‪ ،‬ﺑﻌﮭد ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻔوض اﻻﻣور إﻟﻰ اﻟﺳﻠطﺎن اﻟﻣﻠك اﻟﻧﺎﺻر ) ﻣﺣﻣد ﺑن ﻗﻼوون‬
‫رب) دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎج (‬ ‫وﺳﺎر( ﻟﻐزو اﻟﺗﺗ ر ‪ ،‬ﻓﺷ ﮭد ﻣﺻ ﺎف ﺷ ﻗﻘﺣب‬
‫ودﺧل دﻣﺷق ﺳﻧﺔ ‪ 702‬ه ‪ ،‬راﻛﺑﺎ ھو واﻟﺳﻠطﺎن ‪ ،‬وﺟﻣﯾﻊ ﻛﺑراء اﻟﺟﯾش ﻣﺷﺎة ‪.‬‬
‫اﻟﻧﺎﺻ ﮫرھ( ذا ﻋﻧﻔ ﺎ إﻟ ﻰ ﻗ وص )‬ ‫ﻓﺄﺧرﺟ‬
‫ﺛ م ﺳ ﺎءت ﺣﺎﻟ ﮫ ﻣ ﻊ اﻟﺳ ﻠطﺎن )‬
‫ﺑﺎﻟﺻﻌﯾد ( ﺳﻧﺔ ‪ 738‬ه ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬وﻛﺎن ﻓﺎﺿﻼ ﺟوادا ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ‪،‬‬
‫ﯾﺟﯾد ﻟﻌب اﻟﻛرة ورﻣﻲ اﻟﺑﻧدق ‪ ،‬وﯾﺟﺎﻟس اﻟﻌﻠﻣﺎء واﻻدﺑﺎء ‪ ،‬وﻟﮫ ﻋﻠ ﯾﮭم أﻓﺿ ﺎل‬
‫‪ 13‬ﺎ ‪ ،‬وﻟ م ﯾﻛ ن‬ ‫‪ 39‬ﻧﺔ وﺷ ﮭرﯾن وﯾوﻣ‬ ‫‪ ،‬وﻣﻌﮭم ﻣﺷﺎرﻛﺔ ‪ .‬اﺳﺗﻣرت ﺧﻼﻓﺗﮫ ﺳ‬
‫ﻟﮫ ﻣﻧﮭﺎ ﻏﯾ ر ﻣراﺳ ﻣﮭﺎ ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﻠﯾﻣﺎن اﻟﻣﮭ ري ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 961‬ه‬
‫ﺑﺣ ﺎر ‪ ،‬ﻓﻠﻛ ﻲ‬ ‫= ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1554‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻣﮭري ‪:‬‬
‫ﻣﻌﻠ مﻧﺳاﻟﺑﺣﺑﺗﮫرإﻟ( ﻰ ﻣﮭ رة ﺑ ن ﺣﯾ دان ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺿ ﺎﻋﺔﻛ ‪ .‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫‪ ،‬ﯾﻠﻘب )‬
‫ﻣﺎﺟدﺗ ‪ .‬ﺂﻟﯾف ﻓ ﻲ ﻋﻠ وم اﻟﺑﺣ ر‬ ‫ﺳﻛﺎن ﺑﻠدة ) ﺳﻘطري ( وﯾﻌد ﻣن ﺗﻼﻣﯾذ اﺑن ﻟ ﮫ‬
‫رق اﻟﺑﺣرﯾ ﺔ ﺑ ﯾن ﺑ ﻼد اﻟﻌ رب‬ ‫وأﻧواﺋﮫ وأﺣوال اﻟﻧﺟ وم واﻟرﯾ ﺎح ووﺻاﻟطف ‪.‬‬
‫ﺎﺋل (رھﺎ اﻟﻣﺳﺗﺷ رق اﻟﻔرﻧﺳ ﻲ‬ ‫ﺧﻣ) س رﺳ ﻧﺷ‬ ‫واﻟﮭﻧ د وﺟ ﺎوة واﻟﺻ ﯾن ‪.‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫ﻼدة اﻟﺷ ﻣوس واﺳ ﺗﺧراج ﻗواﻋ د‬ ‫ﺟﺑ﷼ ﻓران ﻣﻊ رﺳﺎﺋل ﻻﺑن ﻣﺎﺟ د ‪ ،‬ھ ﻗ ﻲ )‬
‫وس (اﻟﻔﺣو ) ول ﻓ ﻲ ﺗﻣﮭﯾ د اﻻﺻ ول ( *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫اﻻﺳﺗﺣﻔ ﺔ‬
‫اﻟﻣﺧﺗﺻر ﻻﺑﻲ اﻟﻔداء ‪ 132 : 4‬واﻟﺳﻠوك ﻟﻠﻣﻘرﯾزي ‪504 : 2‬‬
‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬
‫ن‬ ‫ﻧﺔ ‪ 741‬ه‬
‫واﺑ ‪.‬‬ ‫‪170‬وﻓﺎﺗ ﮫ ‪ :‬ﮫ ﺳ‬‫ﺎس ‪ 144 : 1‬و وﻓﯾ‬ ‫‪14‬واﺑ‪187 :‬ن إﯾ‬
‫ﻠﯾﻣﺎن )ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪141‬ﺳو ﻓﯾ ﮫ‬ ‫اﻟ وردي ‪: 2‬واﻟ‪ 317‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪: 2‬وھ‬
‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 747‬ه ‪ .‬و )اﻟﻣﻧﮭ ﺎج‬ ‫اﻟﺣﺳن (واﻟﻧﺟوم اﻟزاھ رة ‪169 : 10‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬
‫رح )ﺗﺣﻔ ﺔ اﻟﻔﺣ ول ﻓ ﻲ ﺗﻣﮭﯾ د اﻻﺻ ول (‬ ‫اﻟﻔﺎﺧر ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﺑﺣر اﻟزاﺧ ﺷر ( و‬
‫وﻟﮫ ) اﻟﻌﻣدة اﻟﻣﮭرﯾﺔ ﻓﻲ ﺿﺑط اﻟﻌﻠوم اﻟﺑﺣرﯾﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻣﺣﺎﺳ ﻧﻲ (‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ د ﺑ ن ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬ ‫* ) ‪ 1187 - 1139‬ه = ‪1774 - 1726‬ﺳ م ( أﺣﻣ‬
‫إﺳﻣﺎﻋﯾل اﻟﻣﺣﺎﺳﻧﻲ ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬دﻣﺷﻘﻲ اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ‪ .‬ﺗوﻟﻰ اﻟﻧﯾﺎﺑﺔ ﻓﻲ اﻟﻣﺣﺎﻛم‬
‫ﺣﻠ ول‬ ‫‪ ،‬واﻻﻣﺎﻣ ﺔ واﻟﺧطﺎﺑ ﺔ ﺑﺎﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻻﻣ ويﻟ ‪.‬دﯾ ﮫ ) وان ﺷ ﻌر ‪ -‬خ ( و )‬
‫اﻟﺗﻌب واﻵﻻم ﺑوﺻول أﺑﻲ اﻟذھب إﻟﻰ دﻣﺷ ق اﻟﺷ ﺎم ‪ -‬ط (رﺳ ﺎﻟﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﻔﺷﺗﺎﻟﻲ ( * ) ‪ 1208 - . . .‬ه = ‪ 1794 - . . .‬م (ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن أﺣﻣد اﻟﻔﺷ ﺗﺎﻟﻲ‬
‫‪ ،‬أﺑو اﻟرﺑﯾﻊ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ﻣﻐرﺑﻲ ‪ ،‬ﻟﮫ ﻋﻠم ﺑﺎﻟﺗوﻗﯾت واﻟﻔﻠك ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )ﺷ رح‬
‫ﺳﻠك اﻟﻶﻟﻲ ﻓﻲ ﻣﺛﻠث اﻟﻐزاﻟﻲ ( و )ﺷرح ﻋﻠﻰ ﻋوﯾص رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻣ ﺎردﯾﻧﻲ ‪ -‬ط‬
‫( ﻋﻠﻰ اﻟﺣﺟر ﺑﻔﺎس ‪ .‬ﻓﻲ اﻟرﺑﻊ اﻟﻣﺟﯾب ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻣﺟﻠﺔ‬
‫د ‪ 261‬ودار‬ ‫واﻟﻣﻧﺟ‬
‫د‪.‬‬ ‫ﻲ اﻟﻣﺎﺟ‬ ‫‪ 54‬ﻋﻠ‬
‫ﻟﻌﺑ ‪ 37 :‬د‪ -‬ﷲ‬
‫رب ‪ 45 : 3‬و ‪5‬‬ ‫اﻟﻌ‬
‫ﺗﺣﻘﯾ ( ق اﺑ راھﯾم‬ ‫واﻧظ ومر )اﻟﺑﺣرﯾ ﺔ ﻋﻧ د اﻟﻌ رب‬ ‫اﻟﻛﺗ ب ‪44 ، 16 : 6‬‬
‫اﻟﻌﻠ‬
‫ﺧوري ‪ ،‬ﻣن ﻣطﺑوﻋ ﺎت ﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻐ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺑدﻣﺷ ق ‪2 ) .‬ﺳ( ﻠك اﻟ درر ‪: 2‬‬
‫اﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ ‪157‬‬ ‫وﻣﺟﻠ‪ 167‬ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ ‪( 3 ) . 556 : 4‬‬ ‫‪- 163‬‬
‫أﺧ ‪ R‬ذت ظ ﺑط )‬ ‫‪ 372‬ن ﻣﻌﺟ م دوزي ‪. Dozy 2 : 268‬‬ ‫وﺷ ﺟرة اﻟﻧ وروﻋ‬
‫ﻓﺷﺗﺎل ( ‪ ) * .‬اﻟﻘطﯾﻔﻲ ( * ) ‪ 1266 - . . .‬ه = ‪ 1850 - . . .‬مﺳ( ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬
‫ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪ ،‬ﻣ ن آل ﻋﺑ د اﻟﺟﺑ ﺎر ‪ ،‬اﻟﺑﺣراﻧ ﻲ اﻟﻘطﯾﻔ ﻲ ﻧزﯾ ل ﻣﺳ ﻘط ﻣ ن‬
‫ﺑﻼد ﻋﻣﺎن ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ إﻣﺎﻣﻰ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻘطﯾفﻣ ‪ .‬ﺎت ﺑﻣﺳ ﻟﻘط ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﺷرح ﻓﺻول اﻟﻣﺣﻘ ق اﻟطوﺳ ﻲ (‬ ‫اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﻌﺗرة اﻟطﺎھرة ( و )‬
‫ﻣﺎھﺎ )واھر اﻻﻓﻛ ﺎر (‬ ‫ﺎﻏوﺟﻲ (ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧط ق ﺳ ﺟ‬ ‫ﺷ و )رح اﻻﯾﺳ وﻣﻧظوﻣ‬
‫ﻲ ) ول اﻟﻔﻘ ﮫ ( ) ‪* . ( 1‬أﺑ) و داود ( * ) ‪ 275 - 202‬ه =‬ ‫وأرﺟ وزة ﻓ أﺻ‬
‫‪ 889 - 817‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن اﻻﺷﻌث ﺑن إﺳﺣﺎق ﺑن ﺑﺷﯾر اﻻزدي اﻟﺳﺟﺳﺗﺎﻧﻲ ‪،‬‬
‫ﺗﺎن ‪ .‬ل رﺣﻠ ﺔ‬ ‫ﻠﮫ ﻣ ن ﺳﺟﺳ رﺣ‬ ‫أﺻ ﮫ ‪.‬‬ ‫إﻣأﺑ ﺎموأھداود ‪:‬ل اﻟﺣ دﯾث ﻓ ﻲ زﻣﺎﻧ‬
‫زآن ‪ ،‬وھ و أﺣ د اﻟﻛﺗ ب اﻟﺳ ﺗﺔ ‪،‬‬ ‫ﻛﺑﯾرة وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ﻟ‪ .‬ﮫ )اﻟﺳ ﻧنﺟط ‪( -‬‬
‫ﺟﻣﻊ ﻓﯾﮫ ‪ 4800‬ﺣدﯾث اﻧﺗﺧﺑﮭﺎ ﻣن ‪ 500 , 000‬ﺣدﯾث ‪ .‬وﻟﮫ ) اﻟﻣراﺳﯾل ‪ -‬ط (‬
‫ﺻﻐﯾر ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬و ) ﻛﺗﺎب اﻟزھد ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟﻘروﯾﯾن )اﻟ رﻗم ‪80‬‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪،‬ﺗﺳو ) ﻣﯾﺔ اﻻﺧ وة ‪ -‬خ (‬ ‫اﻟﺑﻌ ث ‪ -‬خ (‬ ‫‪ ( 133‬ط أﻧدﻟﺳ ﻲ ‪ ،‬و )‬ ‫‪ /‬ﺑﺧ‬
‫رﺳﺎﻟﺔ ‪ .‬وﻟﻠﺟﻠودي ﻛﺗﺎب ) أﺧﺑﺎر أﺑﻲ داود ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺟﻠﯾﻠﻲ ( * ) ‪1152‬‬
‫اﺑن أﻣﯾن ﺑن ﺣﺳ ﯾن اﻟﺟﻠﯾﻠ ﻲ‬ ‫‪ 1211 -‬ه = ‪ 1796 - 1740‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ) ﺑﺎﺷﺎ (‬
‫وﻧﻘل إﻟ ﻰ ﻛرﻛ وك‬ ‫اﻟﻣوﺻﻠﻲ ‪ :‬ﻣن وﺟوه اﻟﻌراق ‪ .‬وﻟﻲ اﻟﻣوﺻل ﺳﻧﺔ ‪ 1186‬ه‬
‫ﺗﻘﺎل وﻟ زم ﺑﯾﺗ ﮫ إﻟ ﻰ أن‬ ‫اﺳ ل ‪.‬‬ ‫م إﻟ ﻰ وﻻﯾ ﺔ ﺳ ﯾواس ‪ ،‬ﻓﻘﺑ رص ‪ ،‬ﺛ م‬
‫ﻓﺎﻟﻣوﺻ‬
‫ﺗوﻓﻲ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 188 : 2‬و ‪ 190‬وأﻋﯾﺎن اﻟﺷﯾﻌﺔ‬
‫‪ 298 : 35‬واﻧظر اﻧوار اﻟﺑدرﯾن ‪ ( 2 ) . 323‬ﺗذﻛرة اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 152 : 2‬وﺗﮭذﯾب‬
‫اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 244 : 6‬وطﺑﻘﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ 118‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 55 : 9‬واﺑن ﺧﻠﻛﺎن‬
‫‪ 214 : 1‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ‪309‬واﻟذرﯾﻌ ﺔ ‪316 : 1‬واﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪203‬وﺧزاﻧ ﺔ‬
‫ﺗﻔﺎد ‪ -‬خ ‪- . . . ) .‬‬ ‫ﻣﺧﺗﺻ‪ ( 3‬ر اﻟﻣﺳ‬ ‫رﻗم ‪) . 64‬‬ ‫ﺎ ‪ ،‬اﻟ‬ ‫روﯾﯾن وﻧوادرھ‬ ‫اﻟﻘ‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺑ دور ‪:‬ﺻ ﺣﺎﻓﻲﺳ‪ .‬وري اﻻﺻ ل ‪،‬‬ ‫‪ 1360‬ه = ‪ 1941 - . . .‬م (‬
‫ﻲ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺎنﺔ( ‪ ،‬ﯾوﻣﯾ‬
‫اﻟﺑﯾ)‬
‫دة‬ ‫ﺔ واﻟوﻓ اﺻ ﺎة ‪ .‬در ﺟرﯾ‬ ‫ﻲ اﻻﻗﺎﻣ‬ ‫أﻣﯾرﻛ‬
‫‪ 1911‬ر ﻗ وﻣﻲ ﻣﺣﻣ ود ‪ ،‬ﺧﺻوﺻ ﺎ ﻓ ﻲ ﻋﮭ د‬ ‫ﺎن ﻟﮭ ﻧﺔ ﺎ أﺛ‬
‫ﻧﯾوﯾم ‪ ،‬ﻓﻛورك ﺳ‬
‫ﺗﺣوﻟ ت إﻟ ﻰ‬ ‫‪1926‬مم (‬ ‫اﻟﺛ ورة اﻟﺳ ورﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﯾنﺳ) ﻧﺗﻲ ‪ 1925‬و ﺛ‬
‫أﺳﺑوﻋﯾﺔ ‪ ،‬وﻣﺎ زاﻟت ﺗﺻدر إﻟﻰ اﻵن ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟدﻗﯾﻘﻲ ( * ) ‪ 613 - . . .‬ه‬
‫‪ 1216‬مﯾن(ﺑ ن ﺧﻠ ف ﺑ ن ﻋ وض ‪ ،‬ﺗﻘ ﻲ اﻟ دﯾن ‪،‬‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن‪.‬ﺑ ‪- . .‬ن ﺑﻧ‬
‫=‬ ‫ﺳ‬
‫اﻟدﻗﯾﻘﻲ ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻻدب ‪ .‬ﻣﺻري ‪ ،‬ﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻟﮫ ﻣﺻﻧﻔﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﺗﻔﺎق‬
‫اﻟﻣﺑﺎﻧﻲ واﻓﺗراق اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ‪ -‬خ (ﻓﻲ اﻟﻠﻐ ﺔ ‪ ،‬وﻟﺑ) ﺎب اﻻﻟﺑ ﺎب ‪ -‬خﻓ ( ﻲ ﺷ رح‬
‫اﻻول رأﯾﺗﮫ ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ ﺣﺳن ﺣﺳ ﻧﻲ ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ‪،‬‬ ‫ﻛﺗﺎب ﺳﯾﺑوﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﺟزء ﻣﻧﮫ‬
‫ﺑﺗوﻧس ‪ .‬و )آﻻت اﻟﺟﮭﺎد وأدوات اﻟﺻﺎﻓﻧﺎت اﻟﺟﯾ ﺎد ( ) ‪* . ( 2‬ﺳ) ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬
‫ﻠﯾﻣﺎن (ﺑ ن ﺟﻌﻔ ر ﺑ ن‬ ‫ﺟﻌﻔ ر ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 248‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬دﺳ ‪ 862‬م‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ‪:‬واﻟﻲ ﻣﻛﺔ ﻓﻲ أﯾﺎم ھ ﺎرون * )ھ ﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫واﻻھ رام ‪( 2 ) . 1941 / 12 / 7‬‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪412 : 4‬‬ ‫ﺗ* ) ‪( 1‬‬
‫وﺑﻐﯾ ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪ 261‬و ‪: 530‬‬ ‫إرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪ 250 : 4‬واﻟﻔﮭرس اﻟﺗﻣﮭﯾدي ‪234‬‬
‫وھ و ﻣ ن‬ ‫‪Brock I : 663 ' S . I .‬اﻟرﺷ ﺛﯾد م‪ .‬واﻟ ﻲ اﻟﺑﺻ رة )ﺳ ﻧﺔ ‪ 248‬ه (‬
‫ﺎن )أھ ل ﻣﻛ ﺔ ﯾﻘوﻟ ون ﻟإﻧ مﮫ ﯾ رد ﻋﻠ ﯾﮭم‬ ‫اﻟﺟﺎﺣظ ‪:‬‬
‫ﻛ‬ ‫اﻟﺧطﺑﺎء اﻟﻔﺻﺣﺎء ‪ ،‬ﻗﺎل‬
‫أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣﻧذ ﻋﻘﻠوا اﻟﻛﻼم ‪ ،‬إﻻ وﺳﻠﯾﻣﺎن أﺑﯾن ﻣﻧﮫ ﻗﺎﻋدا ‪ .‬أﺧطب ﻣﻧﮫ ﻗﺎﺋﻣﺎ ( ) ‪1‬‬
‫( ‪ ) * .‬اﺑن ﺟﻧدر ( * ) ‪ 587 - . . .‬ه = ‪1192 - . . .‬ﺳم (ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺟﻧ در‬
‫‪ ،‬ﻋﻠم اﻟدﯾن ‪ :‬أﻣﯾر ‪ .‬ﻣن رﺟﺎل اﻟدوﻟﺔ ) اﻟﺻﻼﺣﯾﺔ (ﻓﻲ ﺑﻼد اﻟﺷ ﺎمﻛ ‪ .‬ﺎن ﻣ ن‬
‫اﻟﺳﻠطﺎن ﺻﻼح اﻟ دﯾن ﺑﺎﻟﻘ دس ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ ﺻ ﺎر )ﺷ ﯾﺦ‬ ‫أﻛﺎﺑر أﻣراء ﺣﻠب ‪ ،‬وﺧدم‬
‫اﻟدوﻟﺔ وﻛﺑﯾرھﺎ وظﮭﯾرھﺎ وﻣﺷﯾرھﺎ ( وھو اﻟذي أﺷﺎر ﺑﺗﺧرﯾب ﻋﺳﻘﻼن ﻟﺗﺗوﻓر‬
‫ﻣرﺣﻠ( ﺔ ﻣ ن دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻏﺑﺎﻏﻰ ب‬ ‫وﻓﻲ‪ .‬ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﻋﻠﺔ )‬ ‫اﻟﻌﻧﺎﯾ ﺔ ﺑﺎﻟﻘ ﺗ دس‬
‫طرﯾﻘﮫ ﻣن اﻟﻘدس إﻟﻰ ﺣﻠب ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟداراﻧﻲ ( * ) ‪ 120 - . . .‬ه‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺣﺑﯾب اﻟﻣﺣ ﺎرﺑﻲ اﻟ داراﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺑﻛ ر ‪:‬ﻗ ﺎض ‪،‬‬ ‫= ‪ 738 - . . .‬م (‬
‫اﺳ ﺗﻣر ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎن ﯾﻧﻌ ت ﺑﻘﺎﺿ ﻲ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء ‪.‬‬ ‫ﺎﺑﻌﯾن ‪.‬ن أھ ل اﻟﺷﻛ ﺎم ‪.‬‬
‫ﻣ‬ ‫ﻣن ﺛﻘﺎت اﻟﺗ‬
‫ﻗﺿﺎء دﻣﺷق ﺛﻼﺛﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ) دارﯾﺎ (ﻣن ﻏوطﺔ دﻣﺷ ق ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺣ رب‬ ‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺣ رب ( * ) ‪ 224 - 140‬ه = ‪ - 757‬ﺳ‪ 839‬م (‬
‫ﺎض ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﺑﺻ رةﺳ‪ .‬ﻛن ﻣﻛ ﺔ‬ ‫ﺑن ﺑﺟﯾل اﻻزدي اﻟواﺷﺣﻲ أﺑو أﯾ ﻗوب ‪:‬‬
‫ووﻟﻲ ﻗﺿﺎءھﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 214‬ه وﻋزل ﺳﻧﺔ ‪ 219‬ه ‪ ،‬ﻓرﺟﻊ إﻟﻰ * ) ھﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫‪ ( 1‬ﺧﻼﺻﺔ اﻟﻛﻼم ‪ 7‬واﻟﺑﯾﺎن واﻟﺗﺑﯾﯾن ‪181 : 1‬ووﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪219 : 1‬ﻓ ﻲ‬
‫وا وم اﻟزاھ رة ‪6‬‬ ‫ﺗرﺟﻣﺔ أﺑﻲ ﺧﺎﺗم اﻟﺳﺟﺳﺗﺎﻧﻲ ‪( 2 ) .‬اﻟروﺿ ﺗﯾن ‪195 : 2‬ﻟﻧﺟ‬
‫‪ 113 :‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وھو ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟدوﻟﺗﯾن اﻟﻧورﯾﺔ واﻟﺻﻼﺣﯾﺔ ‪( 3 ) .‬ﺗﮭذﯾب اﺑ ن‬
‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 246 : 6‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﻗﺎل اﺑن زھﯾر ‪ :‬ﻣﺎت ﺳﻧﺔ ‪120‬وﻗﺎل ﻛﺎﺗب اﻟواﻗ دي‬
‫‪ :‬ﺳﻧﺔ ‪ . ( 126‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 177 : 4‬وﻓﯾﮫ ﺛﻼث رواﯾﺎت ﻓﻲ وﻓﺎﺗﮫ ‪:‬ﺳ ﻧﺔ‬
‫دان ‪: 4‬وﻟ‪ 24‬م‬ ‫وﻣﻌﺟﻰ ‪ .‬م اﻟﺑﻠ‬‫ﺔوﻟ اﻻ‬ ‫وﺻ ‪ 115‬ﺣﺢ اﻟرواﯾ‬ ‫‪ 126‬و ‪ 125‬و‬
‫وﻛ ﻓﯾﮭ ﺎن ﺎﺛﻘ‪ .‬ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن‬ ‫اﻟﺑﺻ ﮫ ‪.‬رة ﻓﺗ وﻓﻲ‬ ‫ﯾ ؤرخ وﻓﺎﺗ‬
‫ﺎن‬ ‫ن ﺣﺳ‬ ‫‪ - 943‬د ‪987‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑم (‬ ‫‪ - 332‬د ‪ 377‬ه = ﺑﻌﺳ‬ ‫ل ( * ﺑﻌ‬ ‫ﺟﻠﺟ‬
‫اﻻﻧدﻟﺳﻲ أﺑو داود ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن ﺟﻠﺟل ‪:‬طﺑﯾب ﻣؤرخ ‪ ،‬أﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬ﻣن أھ ل‬
‫ﺎﻣﺎ اﻟﻣؤﯾ د ﺑ ﺎوﺳ ‪.‬ﻣﻊ اﻟﺣ دﯾث وﻗ رأ ﻛﺗ ﺎب‬ ‫ﻗرطﺑﺔ ‪.‬ﺗﻌﻠم اﻟطب وﺧدم ﺑﮫ ھﺷ‬
‫ﺗﻔﺳﯾر أﺳ ﻣﺎء اﻻدوﯾ ﺔ‬ ‫ﺳﯾﺑوﯾﮫ ‪ .‬وﺻﻧف ) طﺑﻘﺎت اﻻطﺑﺎء واﻟﺣﻛﻣﺎء ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﻣﻘﺎﻟ) ﺔ ﻓ ﻲ ذﻛ ر‬ ‫ﻗطﻌﺔ ﺻ ﻐﯾرة ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬و‬ ‫اﻟﻣﻔردة ﻣن ﻛﺗﺎب دﯾﺳﻘورﯾدس ‪ -‬خ (‬
‫اﻻدوﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﻟم ﯾذﻛرھﺎ دﯾﺳ ﻘورﯾدس ﻓ ﻲ ﻛﺗﺎﺑ ﮫ (رﺳو )ﺎﻟﺔ اﻟﺗﺑﯾ ﯾن ﻓﯾﻣ ﺎ ﻏﻠ ط‬
‫اﺳﺗدراك ﻋﻠﻰ ﻛﺗﺎب اﻟﺣﺷ ﺎﺋش ﻟدﯾﺳ ﻘورﯾدس ‪ -‬خ (‬ ‫ﻓﯾﮫ ﺑﻌض اﻟﻣﺗطﺑﺑﯾن ( و )‬
‫رﺳﺎﻟﺔ ‪ ،‬و )ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻓﻲ أدوﯾﺔ اﻟﺗرﯾ ﺎق ‪ -‬خ ( ) ‪* . ( 2‬ﺳ) ﻠﯾﻣﺎن اﻟﻘرﻣط ﻲ ( *‬
‫ﺎﺑﻲ‬ ‫رام اﻟﺟﻧ‬ ‫ن ﺑﮭ‬ ‫نﺑ‬ ‫‪ 944‬م‬
‫اﻟﺣﺳ(‬ ‫) ‪- . . .‬ﺳ ‪ 332‬ه =‬
‫ﻠﯾﻣﺎن‪ .‬ﺑ‪ - . .‬ن‬
‫ك اﻟﺑﺣ رﯾن ‪ ،‬وزﻋ ﯾم اﻟﻘراﻣط ﺔ ‪.‬ﺧ ﺎرﺟﻲ‬ ‫اﻟﮭﺟري ‪ ،‬أﺑو ط ﺎھر اﻟﻘرﻣط ﻣﻠﻲ ‪:‬‬
‫طﺎﻏﯾﺔ ﺟﺑﺎر ‪ .‬ﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ ﻓﻲ وﺻﻔﮫ ‪ ) :‬ﻋدو ﷲ ‪ ،‬اﻻﻋراﺑﻲ اﻟزﻧدﯾق (ﻧﺳ ﺑﺗﮫ‬
‫ﺎرس ( د اﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ ھﺟ ر واﻻﺣﺳ ﺎء‬ ‫ﻼد ﻓأﺑ وه ﻗ‬‫وﻛ) ﺎن‬ ‫ﺟﻧﺎﺑ نﺔ ﺑ‬‫إﻟ ﻰ ﻣ‬
‫‪ 301‬د ﺑ ﺎﻻﻣر إﻟ ﻰ‬ ‫واﻟﻘطﯾ ف وﺳ ﺎﺋر ﺑ ﻼد اﻟﺑﺣ وھﻠرﯾن ‪.‬ك أﺑ وه ﺳوﻗ ﻧﺔد ﻋﮭ‬
‫ﻛﺑﯾر أﺑﻧﺎﺋﮫ ) ﺳﻌﯾد ( ﻓﻌﺟز ھذا ﻋن اﻻﻣر ‪ ،‬ﻓﻐﻠﺑﮫ ﺳﻠﯾﻣﺎن ) ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ (‬
‫ن اﻟﻣﻘﺗ در اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬ﻓﯾ ﮫ رﻗ ﺔ ورﻏﺑ ﺔ ﺑ ﺈطﻼق ﻣ ن ﻋﻧ ده ﻣ ن‬
‫أﺳرى اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﺄطﻠق اﻻﺳرى وأﻛرم ﺣﺎﻣﻠﻲ اﻟﻛﺗﺎب ‪ ،‬وأﻋﺎدھم * )ھ ﺎﻣش‬
‫واﻟﻣﻌ ﺎرف ‪229‬‬ ‫ﺗﮭ ( ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 4‬وﺗ‪ 178‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪33 : 9‬‬ ‫‪1)*(1‬‬
‫وﻣﺧطوطﺔ اﺑن ﺧﻠﻛﺎن ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗ ب اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪ ) .‬اﺑ‪( 2‬ن اﺑ ﻲ أﺻ ﯾﺑﻌﺔ ‪: 2‬‬
‫ب‬ ‫ﺗﺎﻧﻲ ‪434 : 1‬‬
‫واﻟط‬ ‫وداﺋ ‪ 130‬رة اﻟﺑﺳ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺎء ﻟﻠﻘﻔط‬ ‫‪48‬اﻟﺣﻛﻣ‬‫وأﺧﺑ ‪ - 46‬ﺎر‬
‫ﻣﻘدﻣﺗ‪ :‬ﮫ ﺑﻘﻠ م ﻣﺣﻘﻘ ﮫ ﻓ ؤاد‬‫‪ 189‬ﺎت اﻻطﺑ ﺎء ‪ ،‬ﻟﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫اﻟﻌرﺑﻲوطﺑﻘ‬
‫ﺳﯾد ‪ .‬و ‪ Broc . 422 : S . I . 1 : 272 ( 237 ) ،‬ﺑﺎﻟﺟوابﺛ ‪ .‬م وﺛ ب )ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﺎءھﺎ إﻟ‪ .‬ﻰ اﻟﻣﻘﺗ در ﯾطﻠ ب‬ ‫وﻛﺗ ب‬ ‫ﻋﻠ ه ( ﻰ اﻟﺑﺻ ﮭﺑﮭرة ‪ ،‬ﺎﻓﻧوﺳ ﺑﻰ ﻧﺳ‬ ‫‪311‬‬
‫ﺿﻣﮭﺎ إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ھﻲ واﻻھواز ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﺟﺑﮫ اﻟﻣﻘﺗدر ‪ .‬ﻓﺄﻏﺎر ﻋﻠﻰ اﻟﻛوﻓﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪312‬‬
‫ﺎم ﺣﻣ ل ﻓﯾﮭ( ﺎ ﻣ ﺎ اﺳ ﺗطﺎع رﺟﺎﻟ ﮫ أن ﯾﺣﻣﻠ وه ﻣ ن أﻣ وال وﺛﯾ ﺎب‬
‫وﻏﯾرھ ﺎﺎ ﻣ‪ .‬ن ﺷ ره ‪ ،‬ﻓ ﺎھﺗم اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ ﻻﻣ ره ‪ ،‬ﻓﺳ ﯾر ﻟﻘﺗﺎﻟ ﮫ‬ ‫ﺞ اﻟﻧ ﺎس ﺧوﻓ‬
‫ﺟﯾﺷﺎ ﻛﺑﯾرا ‪ ،‬ﻓﺷﺗﺗﮫ اﻟﻘرﻣطﻲ واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ اﻟرﺣﺑﺔ ورﺑض اﻟرﻗﺔ ‪.‬ودﻋﺎ إﻟ ﻰ‬
‫‪ ( 317‬ﺎس ﻣﺣرﻣ ون ‪،‬‬ ‫دي ( ﻰ ﻣﻛ ﺔ ﯾ وم اﻟﺗروﯾ ﺔﺳ) ﻧﺔ واﻟﻧ‬ ‫اﻟﻣﮭ ﺎر ﻋﻠ‬
‫وأﻏ)‬
‫أﻣ وال اﻟﺣﺟ ﺎج وﻗﺗ ل‬ ‫ﺎﻗﺗﻠﻊ اﻟﺣﺟ ر اﻻﺳ ود ‪ ،‬وأرﺳ ﻠﮫ إﻟ ﻰ ھﺟوﻧﮭ ر )ب‪( 1‬‬
‫ﻋ ﺔ‬‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾﺻ ﯾﺢ ﻋﻠ ﻰ ﺗﺑ‬ ‫ﻗﺗﻼه ﻓ ﻲ ﻣﻛ ﺔ ﺛﻼﺛ ﯾن أﻟﻔ ﺎ‬ ‫ﻗﯾل ‪:‬‬
‫ﻛﺛﯾرﯾن ﻣﻧﮭم ‪ ،‬ﺑﻠﻎ‬
‫وﻋ! ( رى اﻟﺑﯾ ت‬ ‫اﻟﺧﻠ ق ‪ ،‬وأﻓﻧ ﯾﮭم أﻧ ﺎ‬ ‫أﻧاﻟﻛﻌﺑ ﺎ ﺑ ﺔ ‪:‬ﺎ ) ‪ ،‬وﺑ ﺎﯾﺧﻠ أﻧ ق ﺎ !‬
‫ﺎﻟﻘﺗﻠﻰ ‪.‬ﻰ ھﺟ ر ‪ ،‬ﻓﺄﻟﮭ ﮫ ﺑﻌ ض‬ ‫وﻋ ﺑ ﺎد إﻟ‬
‫اﻟﺣ رام ‪ ،‬واﺧ ذ ﺑﺎﺑ ﮫ ‪ ،‬وردم زﻣ زم‬
‫أﺻﺣﺎﺑﮫ ‪ ،‬وﻗﺎل ﻗوم ﻣﻧﮭم إﻧﮫ اﻟﻣﺳﯾﺢ ! وﻣﺎت ﻛﮭﻼ ﺑﺎﻟﺟدري ‪ ،‬ﻓﻲ ھﺟر ) ‪( 2‬‬
‫‪) .‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺣﺳ ن ( ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 902‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 1496‬م (ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬
‫رﺋﯾس اﻻﺳﻣﺎﻋﯾﻠﯾﺔ وﻋﺎﻟﻣﮭم ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ ﺗﻌ ز ﺑ ﺎﻟﯾﻣنﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾﺗﺣ دث‬ ‫ﺑن ﺣﺳن ‪:‬‬
‫ﻟﻣﺳ ﺗﻘﺑﻼت ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ﺳ ﻧﺔ‬
‫‪ 902‬ه ‪ ،‬ﺑﺗﻌز ‪ ،‬وأﻟﻘﺎه ﻓﻲ ﻣﻛﺎن ﻗذر ‪ ،‬وأﻣر ﺑﺎﺣﺿﺎر ﻛﺗﺑﮫ وإﺗﻼﻓﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺗﻠﻔت )‬
‫اﻟﺣﺟ ر اﻻﺳ ود إﻟ ﻰ ھﺟ ر ﺳ ﻧﺔ ‪317‬واﻋﯾ د‬ ‫‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 2‬اﺧ* )ذ‪( 1‬‬
‫إﻟﻰ اﻟﻛﻌﺑﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 339‬ه ‪ ( 2 ) .‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 27 : 8‬و ‪ 45‬و ‪ 49‬و ‪ 53‬و‬
‫اﻟطﺑﻘ خ ‪.‬ﺔ اﻟﺗﺎﺳ ﻌﺔ ﻋﺷ رة ‪،‬‬ ‫‪ 164‬ﯾر اﻟﻧ ﺑﻼء ‪-‬‬ ‫وﻋرﯾ ب ‪- 110‬وﺳ‬ ‫‪ 56‬و ‪65‬‬
‫وﻓﯾ ﻓﻘ ﮫ ‪:‬ﺎل) ﻓ ﻲ ﺗﺎرﯾﺧ ﮫ ان اﻟ ذي ﻧ زع اﻟﺣﺟ ر اﺑ و ﺳ ﻌﯾد‬ ‫م اﻟﺳ ﻣﻧﺎﻧﻲ‬
‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪225 : 3‬وﻓ وات‬ ‫اﻟﺟﻧﺎﺑ‪ ،‬واﻧﻣﺎ ھو اﺑﻧﮫ اﺑو ط ﺎھر ھ ذا ( ‪.‬‬
‫ﻲ‬
‫ﻣﻔﺗ ﻲ‬ ‫وﺷ‪ 21‬ذرات اﻟ ذھب ‪) 12 : 8‬‬ ‫اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪) . 175 : 1‬اﻟﻧ‪ ( 3‬ور اﻟﺳ ﺎﻓر‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺣﻘ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫أﺳﻛﯾﺷﮭر ( ) ‪ 1315 - 1232‬ه = ‪1897 - 1817‬ﺳ م (‬
‫ﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء‬ ‫ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ‪ ،‬اﺑ و ﺳ ﻌﯾد ‪:‬ﻣﻔﺗ ﻲ )أﺳﻛﯾﺷ ﮭر (‬
‫رﺣﮭﺎ )‬ ‫ط ( ﺔ ‪ ،‬وﺷ‬ ‫ﻣﻧظوﻣ‬
‫د‪-‬‬ ‫ﻼم ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺗﻠﺧ ﺎ ) ﯾص اﻟﺗوﺣﯾ‬ ‫ﻟاﻟﻛ ﮫ ﻛﺗ‬
‫ﺧﻼﺻ) ﺔ اﻟﻣ رام ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﻛ ﻼم ‪-‬‬ ‫ﺗﺧﻠﯾص اﻟﺗﺣﺗﯾد ﻟﺗﻠﺧﯾص اﻟﺗوﺣﯾ د ‪ -‬ط ( و‬
‫روح ﻛﻠﻣﺔ اﻟﺗﻔرﯾد ‪ ،‬ﺷرح ﻛﻠﻣ ﺔ اﻟﺗوﺣﯾ د ‪ -‬طأﻟﻔ( ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪1284‬وھ و‬ ‫ط(و)‬
‫اﻟﻣﺳ ﺗﻌﯾن اﻟظ ﺎﻓر ( ) ‪ 407 - 354‬ه = ‪- 965‬‬ ‫ﻣﺳﺎﻓر ﻓ ﻲ اﺳ ﺗﺎﻣﺑول ) ‪) . ( 1‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن (ﺑن اﻟﺣﻛم ﺑن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﻧﺎﺻ ر ‪ ،‬اﻻﻣ وي ‪،‬‬ ‫‪ 1016‬م‬
‫اﻻﻧدﻟسﻊ‪ .‬ﺑﻌ د ﻣﻘﺗ ل ﻋﻣ ﮫ ھﺷ ﺎم‬ ‫أﺑو اﯾوب ‪ :‬ﻣن ﻣﻠوك اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾﺔ ﻓﻲ ﺑوﯾ‬
‫ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ) ﺳﻧﺔ ‪ 399‬ه ( وﺗﻠﻘب ﺑﺎﻟﻣﺳﺗﻌﯾن ﺑﺎ ‪ .‬ودﺧل ﻗرطﺑﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 400‬ه ‪،‬‬
‫وظﮭ ر اﻟﻣؤﯾ د ﺑ ن‬ ‫ﻣﺿﺎﻓﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻣﺳ ﺗﻌﯾن ﺑ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺑﺣول ﷲ‬
‫‪،‬‬ ‫ﻓﺗﻠﻘب ﻓﯾﮭﺎ ﺑﺎﻟظﺎﻓر‬
‫اﻟﺣﻛم ﻓﻲ اواﺧر اﻟﺳﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺧرج اﻟﻣﺳﺗﻌﯾن إﻟﻰ ﺷﺎطﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻊ ﺟﯾﺷﺎ ﻣن اﻟﺑرﺑ ر‬
‫اﻟﻣﺳ ﺗﻌﯾن ﯾﻘ وى إﻟ ﻰ ان اﻣﺗﻠ ك‬ ‫اﻟﻣؤﯾ زلد ‪.‬‬
‫وھ ﺎﺟم ﻗرطﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺣﺻ وﻟ ﻧﮭﺎم ﯾ‬
‫اﻟزھراء وﺳرﻗﺳطﺔ وﻗرطﺑﺔ ‪ ،‬ﺑﻌد ﺣ روب ﺷ دﯾدة ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن اﻟﻣؤﯾ د ‪ ،‬ﻓﺟ ددت‬
‫ﻟﮫ اﻟﺑﯾﻌﺔ ﺑﻘرطﺑﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 403‬ه ‪ ،‬وﻛﺎن ﻓﻲ ﺟﻣﻠﺔ ﺟﻧوده اﻟﻘﺎﺳم وﻋﻠﻲ اﺑﻧﺎ ﺣﻣود ‪،‬‬
‫ﻓوﻟﻰ اﻟﻘﺎﺳم اﻟﺟزﯾرة اﻟﺧﺿ راء ووﻟ ﻰ ﻋﻠﯾ ﺎ طﻧﺟ ﺔ وﺳ ﺑﺗﺔ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻠﺑ ث ﻋﻠ ﻲ ان‬
‫اﺳﺗﻘل وزﺣف إﻟﻰ ﻣﺎﻟﻘﺔ ﻓﺗﻣﻠﻛﮭﺎ ﺛ م إﻟ ﻰ ﻗرطﺑ ﺔ ﻓ دﺧﻠﮭﺎ وﻗﺗ ل اﻟﻣﺳ ﺗﻌﯾن ﺑﯾ ده ‪،‬‬
‫وﻛ ﺎن أدﯾﺑ ﺎ‬‫وﺑﻣﻘﺗﻠﮫ اﻧﻘطﻊ ذﻛر ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﻣﻧﺎﺑر اﻻﻧدﻟس ﻣ دة ﺳ ﺑﻊ ﺳ ﻧﯾن ‪.‬‬
‫ﺔ ‪، 246 ، 225 ، 223 : 7‬‬ ‫ﺎﻋرا ) ‪ . ( 2‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻻزھرﯾ‬ ‫ﺷ‬
‫وﻋﺛﻣ ﺎﻧﻠﻲ ﻣ ؤﻟﻔﻠري ‪( 2 ) . 330 : 1‬اﻟﻣﻌﺟ ب‬ ‫‪ 261‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪784‬‬
‫‪ 175‬ذوة اﻟﻣﻘﺗ ﺑس‬ ‫وﻓ ‪ 91‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬وﺟ‬ ‫‪ 45‬ﺎن اﻟﻣﻐ رب ‪: 3‬‬ ‫‪- 42‬‬
‫واﻟﺑﯾ‬
‫‪ 19‬واﻟذﺧﯾرة اﻟﻣﺟﻠد اﻻول ﻣن اﻟﻘﺳم اﻻول ‪ 24‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪93‬وﻓﯾ ﮫ ‪) :‬‬
‫ﻛﺎن اﻟﻣﺳﺗﻌﯾن ﺷﺎﻋرا ‪ ،‬ﯾﺿرب ﺑﺎﻟطﻧﺑور = ﺳ* )ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺣﻛ ﯾم ( * ) ‪. . .‬‬
‫اﻟﻌﺑدي ‪:‬ن زﻋﻣ ﺎء اﻟﺑﺣ رﯾن ‪.‬‬
‫ﻣ‬ ‫‪ 151 -‬ه = ‪ 768 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺣﻛﯾم‬
‫اﻣﺗﻧﻊ ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻧﺻور اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﺳﺎر إﻟﯾﮫ ﻋﻘﺑﺔ ﺑن ﺳﻠم ) واﻟﻲ اﻟﺑﺻرة ( ﻓﻘﺗﻠﮫ‬
‫‪ 1302‬ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺣﻠﺑ ﻲ =ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬‫) ‪ . ( 1‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺣﻼوة = ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻗﺑ ودان ﺳ‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 715 - 628‬ه = ‪ 1316 - 1231‬م (‬ ‫د ‪* 1215‬‬
‫اﻟﻣﻘدﺳ)‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺑ‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺣﻣزة ﺑن اﺣﻣد ﺑن ﻋﻣر ‪ ،‬ﺗﻘﻲ اﻟدﯾن ‪ ،‬اﺑن ﻗداﻣ ﺔ ‪ ،‬اﻟﻣﻘدﺳ ﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﻛﺎن ‪.‬ﻣﺳ ﻧد اﻟﺷ ﺎم ﻓ ﻲ وﻗﺗ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺣﻧﺑﻠﻲ ‪ ،‬ﻣﻘدﺳﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬دﻣﺷﻘﻲ اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة‬
‫ﻣﺷﺎرﻛﻲ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﻔ راﺋض واﻟﺣﺳ وﻟﺎب ‪.‬ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء ﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫وﻟﮫ ﺔ ﻓ‬
‫وﻧﻌﺗﮫ اﻟذھﺑﻲ ﺑﻘﺎﺿﻲ اﻟﻘﺿﺎة ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻣﻌﺟم ( ﻓﻲ ﻣﺟﻠدﯾن ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟزرﻗﻲ (‬
‫ﺎري ‪:‬‬ ‫ﻲ اﻻﻧﺻ‬ ‫د اﻟزرﻗ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ‪-‬ﺑ ‪ 692‬من (ﺧﺎﻟ‬
‫‪ 73‬ه = ‪. . .‬‬
‫*)‪ -...‬ﺳ‬
‫وﻛﺎن ﻣ ن اﻟﺻ ﺎﻟﺣﯾن اﻟﻧﺎﺳ ﻛﯾن‬ ‫وال ‪ .‬ﻛﺎن ﻋﺎﻣل اﺑن اﻟزﺑﯾر ﻋﻠﻰ ﺧﯾﺑر وﻓدك ‪.‬‬
‫ﻗﺗﻠﮫ ﺟﯾش‪ .‬ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان ﻓﻲ ﺣرﺑ ﮫ ﻣ ﻊ اﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر واﻏ ﺗم ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك‬
‫ﻟﻣﻘﺗﻠﮫ ) ‪* . ( 3‬ﺳ) ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺑﺳ ﺗﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1343 - 1273‬ه = ‪1925 - 1856‬‬
‫وزﯾ ر ‪ ،‬ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻻدب‬ ‫ﺗﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺎﺗ ب‬ ‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ من( ﺧط ﺎر ﺑ ن ﺳ ﻠوم اﻟﺑﺳ‬
‫ﺎن ﺷ ؤم اﻻﻧ دﻟس‬ ‫ﺣداﺛﺗ ﮫ ‪ ،‬وھ يو ﻛاﻟ ذ‬ ‫ﺎﻣش ‪1‬ﻲ( * =‬‫ﻓ‬ ‫واﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ ‪* .‬ھ)‬
‫وﺷؤم ﻗوﻣﮫ ‪ ،‬وھو اﻟذي ﺳﻠط ﺟﻧده ﻣ ن اﻟﺑراﺑ رة ﻓ ﺎﺧﻠوا ﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟزھ راء ‪ ،‬وﻣ ﺎ‬
‫ﺣواﻟﻲ ﻗرطﺑﺔ ﻣن اﻟﻘرى واﻟﻣﻧﺎزل واﻟﻣدن ‪ ،‬وأﻓﻧوا أھﻠﮭ ﺎ ﺑﺎﻟﻘﺗ ل واﻟﺳ ﺑﻲ ( ‪) .‬‬
‫‪ ( 1‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ ( 2 ) . 224 : 5‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺻﺎﻟﺣﯾﺔ ‪ 98‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪146 : 2‬‬
‫واﻟ دارس ‪( 3 ) . 52 : 1‬‬ ‫ودول اﻻﺳ ﻼم ‪171 : 2‬‬ ‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪75 : 14‬‬
‫وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ‬ ‫ﺗﯾن )ن ﻗ رى ﻟﺑﻧ ﺎن (‬‫‪ . 135‬د ﻓ ﻲ ﺑﻛﺷ ﻣ‬ ‫اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾ ر ‪ : 4‬وﻟ‬
‫روت ‪.‬وﺑﻐ داد ﻓﺄﻗ ﺎم ﺛﻣ ﺎﻧﻲ ﺳ ﻧﯾن ‪ ،‬ورﺣ ل إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر‬ ‫اﻟﺑﺻ رة‬ ‫ل إﻟ ﻰ ﺑﯾ‬
‫واﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ .‬ﺛم ﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﯾروت ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﺧب ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋﻧﮭﺎ ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻟﻧواب اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ‬
‫وﻓدﺗﮫ اﻟدوﻟ‪ .‬ﺔوأ إﻟ ﻰ أورﺑ ﺔ ﻣ رات ﺑ ﺑﻌض اﻟﻣﮭ ﺎم ‪ ،‬ﻓ زار اﻟﻌواﺻ م اﻟﻛﺑ رى ‪.‬‬
‫ﮫ وزارة‬ ‫ﻧدت إﻟﯾ‬ ‫م أﺳ‬ ‫ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺛ‬ ‫ﻋﺿاﻻﻋﯾ وا (ﺎن اﻟﻌﺛﻣ‬
‫س)‬‫ب‬ ‫ﻣﺟﻠ‬
‫ﻲوﻧﺻ‬ ‫ﻓ‬
‫اﺳ ﺗﻘﺎل‬ ‫واﻟزراﻋ ﺎ ﺔﻧﺷ‪ .‬ﺑت اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ ) ‪ 1918 - 1914‬م (‬ ‫اﻟﺗﺟ ﺎرة وﻟﻣ‬
‫ﻣن اﻟوزارة وﻗﺻد أورﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﻓ ﻲ ﺳوﯾﺳ رة ﻣ دة اﻟﺣ رب ‪ ،‬وﻗ دم ﻣﺻ ر ﺑﻌ د‬
‫ﻛوﻧﮭﺎ ‪ .‬ﺔ ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ ﻧﯾوﯾ ورك ‪ ،‬وﺣﻣ ل إﻟ ﻰ ﺑﯾ روت ‪.‬‬ ‫ﺳ ﺎﻓر إﻟ ﺳ ﻰ أﻣﯾرﻛ‬
‫ﺗرﺟﻣﮭﺎ ﺷﻌرا ﻋ ن اﻟﯾوﻧﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺻ درھﺎ‬ ‫أﺷﮭر آﺛﺎره ) اﻟﯾﺎذة ھوﻣﯾروس ‪ -‬ط (‬
‫ﻋﺑ رة‬ ‫ﺔ ﻧﻔﯾﺳ ﺔ أﺟﻣ ل ﺑﮭ ﺎ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻻدب ﻋﻧ د اﻟﻌ رب وﻏﯾ رھموﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫وذﻛرى ‪ ،‬أو اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ﻗﺑل اﻟدﺳﺗور وﺑﻌده ‪ -‬ط ( و ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌرب ‪ -‬خ‬
‫ﺎﻋد ﻓ ﻲ إﺻ دار‬ ‫رﺳوﺳ ﺎﻟﺔ ‪.‬‬‫اﻻﺧﺗ) زال اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪ -‬ط (‬ ‫أرﺑ ( ﻊ ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬و‬
‫ﻲ‬ ‫رة ﻓ‬ ‫ﺑﺣوﺛ ‪ .‬ﺎ ﻛﺛﯾ‬
‫اﻟﺑﺳ( ر ﺗﺎﻧﯾﺔ‬ ‫ﺎرف‬
‫وﻧﺷ‬ ‫زاء ﻣ داﺋ ن )رة اﻟﻣﻌ‬ ‫ﺔ أﺟ‬ ‫ﺛﻼﺛ‬
‫ﺣف ‪.‬ﺎن ﯾﺟﯾ د ﻋ دة ﻟﻐ ﺎت ) ‪) * . ( 1‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫اﻟﻣﺟﻼت واﻟﺻ وﻛ‬
‫رﯾﺦ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ‪: 2‬‬ ‫‪ 249‬ﺎ‬‫وﻣﺟﻠ‪ 241‬ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ ‪ : 5‬وﺗ‬ ‫اﻟﻣﻘﺗط ف ‪: 67‬‬
‫‪ 159‬وأﻋﻼم اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﯾن ‪ 163‬وھدﯾﺔ اﻻﻟﯾﺎذة ‪ ) * . 3 - 1‬اﺑو اﻟوﻟﯾد اﻟﺑﺎﺟﻲ ( * )‬
‫ﻲ‬ ‫ﻌد اﻟﺗﺟﯾﺑ‬ ‫نﺳ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎنه ﺑ= ‪1012‬ن ‪-‬ﺧﻠ‪ 1081‬م (ف ﺑ‬ ‫ﺳ ‪474 - 403‬‬
‫اﻟﺑﺎﺟﻲﻣ‪ :‬ﺎﻟﻛﻲ ﻛﺑﯾ ر ‪ ،‬ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث ‪.‬أﺻ ﻠﮫ‬ ‫اﻟﻘرطﺑﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟوﻟﯾد ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫رﺣ ل إﻟ ﻰ‬ ‫وﻣوﻟ ده ﻓ ﻲ ﺑﺎﺟ ﺔ ) ( ‪Beja‬ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ‪.‬‬ ‫ﻣن ﺑطﻠﯾ وس ) ( ‪Badajoz‬‬
‫وام ‪،‬‬ ‫ﺔ أﻋ‬ ‫ث ﺛﻼﺛ وأﻗ ﺔ أﻋ ﺎم ﺑﺑﻐوام ‪ .‬داد ﺛﻼﺛ‬ ‫ﺎز ﺳ ‪ ،‬ﻓﻣﻛﻧﺔ ‪ 426‬ه‬ ‫اﻟﺣﺟ‬
‫وﺑﺎﻟﻣوﺻل ﻋﺎﻣﺎ ‪ ،‬وﻓﻲ دﻣﺷق وﺣﻠب ﻣدة ‪.‬وﻋﺎد إﻟﻰ اﻻﻧدﻟس ‪ ،‬ﻓوﻟﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء‬
‫اﻟﺳراج ﻓ ﻲ ﻋﻠ م‬ ‫ﻓﻲ ﺑﻌض أﻧﺣﺎﺋﮭﺎ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻣرﯾﺔ ) ‪ Almeria ( .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )‬
‫ﻣﻧﮫ ﻧﺳﺧﺔ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ د‬ ‫اﻟﺣﺟﺎج ( و ) إﺣﻛﺎم اﻟﻔﺻول ‪ ،‬ﻓﻲ أﺣﻛﺎم اﻻﺻول ‪ -‬خ (‬
‫ﺿﺧم ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟﻘروﯾﯾن ﺑﻔﺎس ‪ ،‬ﻛﺗﺑ ت ﺳ ﻧﺔ ‪ 681‬ه )اﻟ رﻗم ‪ ( 621 / 40‬و‬
‫اﻟﺗﺳ دﯾد )إﻟ ﻰ ﻣﻌرﻓ ﺔ اﻟﺗوﺣﯾ د (اﺧو ) ﺗﻼف اﻟﻣوط ﺂت (ﺷ و )رح ﻓﺻ ول‬
‫اﻻﺣﻛﺎم ‪ ،‬وﺑﯾﺎن ﻣﺎ ﻣﺿﻰ ﺑﮫ اﻟﻌﻣل ﻣن اﻟﻔﻘﮭﺎء واﻟﺣﻛﺎم ‪ -‬خ ( و )اﻟﺣ دود ( و‬
‫) اﻻﺷﺎرة ‪ -‬خ ( رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ أﺻول اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و )ﻓرق اﻟﻔﻘﮭ ﺎء ( و )اﻟﻣﻧﺗﻘ ﻰ ‪ -‬ط‬
‫( ﻛﺑﯾر ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷرح ﻣوطﺄ ﻣﺎﻟك و ) ﺷرح اﻟﻣدوﻧﺔ ( و )اﻟﺗﻌدﯾل واﻟﺗﺟرﯾﺢ ﻟﻣ ن‬
‫روى ﻋﻧﮫ اﻟﺑﺧﺎري ﻓﻲ اﻟﺻﺣﯾﺢ ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻘﻧدوزي ( * ) ‪1270 - 1220‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺧوﺟ ﮫ إﺑ راھﯾم ﻗ ﺑﻼن * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬ ‫ھ = ‪ 1853 - 1805‬م (‬
‫‪ ( 1‬اﻟدﯾﺑﺎج اﻟﻣذھب ‪ 120‬واﻟوﻓﯾﺎت ‪ 215 : 1‬واﻟﻔوات ‪ 175 : 1‬وﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪1‬‬
‫رس‬ ‫‪380‬‬
‫وردي ‪: 1‬واﻟﻔﮭ‬ ‫اﻟﻣﺟﻠ واﺑ د ‪ 15‬ن اﻟ‬
‫ﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫وﺳ ‪361 :‬ﯾر اﻟﻧ‬
‫‪ 248‬ﺎت اﺑ ن ﻗﻧﻔ ذ ‪ -‬خ ‪) .‬‬ ‫ﺎﻛر ‪: 6‬ﻲ وﻓﯾ‬
‫وﻓ‬ ‫وﺗﮭ ‪160‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ‬ ‫اﻟﺗﻣﮭﯾ دي‬
‫وﻛﻼﻣ ن ﺧط ﺄ اﻟﻧﺳ ﺎخ ‪.‬‬ ‫اﻟﺑﺎﺟﻲ ‪.‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ؟ (ھﻣ ﺎ‬‫ﺗ‬ ‫ﺳﻔﯾﺎن ؟ ﺑن ﺧﻠف‬
‫روا )ﻋﻠﯾ ﮫ إﺛﺑﺎﺗ ﮫ اﻟﻛﺗﺎﺑ ﺔ ﻓ ﻲ ﻗﺻ ﺔ اﻟﺣدﯾﺑﯾ ﺔ ‪.‬وﻗ ﺎل‬ ‫واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪.‬أﻧﻛوﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ﺷ رى دﻧﯾ ﺎ ﺑ ﺂﺧرة وﻗ ﺎل إن رﺳ ول ﷲ ﻗ د ﻛﺗﺑ ﺎ وﻓ ﻲ ﻗﻼﺋ د‬ ‫ﻗﺎﺋﻠﮭم ‪:‬‬
‫ﺑرﺋت ﻣﻣ ن‬
‫وﻓﯾ ﮫ ‪) :‬‬ ‫رب ﻓ ﻲ ﺣﻠ ﻰ اﻟﻣﻐ رب ‪404‬‬ ‫واﻟﻣﻐ ﮫ ‪.‬‬
‫ﺎت ﻣ ن ﻧظﻣ‬ ‫اﻟﻌﻘﯾ أﺑﯾﺎن ‪188‬‬
‫ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )‬ ‫ﺎظر ﺑ ن ﺣ زم ‪ ،‬ﻓﻔ ل ﻣ ن ﻛﻏرﺑ ﺎن ﮫﺳ‪ ،‬و ﺑﺑﺎ ﻻﺣ راق ﻛﺗﺑ ﮫﻗﻠ( ت ‪:‬‬
‫اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ اﻟﺣﻧﻔ ﻲ‬ ‫ﺷرح ﻓﺻول اﻻﺣﻛ ﺎمذﻛ‪ -‬خره( أﺣﻣ د ﻋﺑﯾ د ﻓ ﻲ ﺗﻌﻠﯾﻘﺎﺗ ﮫ ‪.‬‬
‫أھ ل ﺑﻠ ﺦ ‪ ،‬ﻣ ﺎت ﻓ ﻲ اﻟﻘﺳ طﻧطﯾﻧﯾﺔﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫دوزي ‪:‬‬
‫اﻟﻘﻧ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺑﻧدي ل‬ ‫اﻟﻧﻘﺷ ﻓﺎﺿ‬
‫ﯾﻧﺎﺑﯾﻊ اﻟﻣودة ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺷﻣﺎﺋل اﻟرﺳول ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وأھل اﻟﺑﯾت ) ‪( 1‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن داود ﺑ ن‬ ‫اﻟطﯾﺎﻟﺳ ﻲ ( * ) ‪ 204 - 133‬ه = ‪ - 750‬ﺳ‪ 819‬م (‬ ‫‪)*.‬‬
‫ﻣن ﻛﺑﺎر ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪.‬ﻓﺎرﺳ ﻲ‬ ‫اﻟﺟﺎرود ﻣوﻟﻰ ﻗرﯾش ‪ ،‬اﺑو داود اﻟطﯾﺎﻟﺳﻲ ‪:‬‬
‫اﻻﺻل ‪ .‬ﺳﻛن اﻟﺑﺻرة وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﺣدث ﻣن ﺣﻔظﮫ ‪ .‬ﺳﻣﻊ ﯾﻘول ‪ :‬أﺳرد‬
‫ﺎظ‬ ‫ض اﻟﺣﻔ‬ ‫ط(‬ ‫ﻧد ﮫ‪ -‬ﺑﻌ‬ ‫ﻟ ر ! ﻣﺳﮫ‬
‫ﺟﻣﻌ)‬ ‫دﯾث وﻻﻓﺧ‬ ‫فﺣ‬ ‫ﯾن اﻟ‬
‫اﻟﺧراﺳﺎﻧﯾﯾن ) ‪) * . ( 2‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن داود ( * ) ‪ 234 - . . .‬ه = ‪849 - . . .‬‬
‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ من( داود اﻟﻌﺗﻛ ﻲ اﻟزھراﻧ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟرﺑﯾﻓﺎﺿ ﻊ ‪:‬ل ‪ ،‬ﻣ ن رﺟ ﺎل‬
‫ﻣﺻ ﻓﻧف (ﻲ اﻟﺣ دﯾث ‪،‬‬ ‫اﻟﺣ ﻣوﻟدﯾث ‪.‬ده ﻓ ﻲ اﻟﺑﺻ ﺳرة ‪.‬ﻛن ﺑﻐ دادﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫اﻟﻣزﯾ دي ( * ) ‪ 1211 - 1141‬ه =‬ ‫ﻣرﺗ ب ﻋﻠ ﻰ اﻻﺑ واب اﻟﻔﻘﮭﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن( ﺑن داود ﺑ ن ﺣﯾ در اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و داود اﻟﻣزﯾ دي ‪:‬‬ ‫‪ 1796 - 1728‬م‬
‫ﺎﻟﻌراق (ﻰ اﻟﯾ وﻟوم ‪ .‬د ﺑ ﺎﻟﻧﺟف ‪،‬‬ ‫إﻟ‬ ‫ﺟ دال ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﻟﻣﻌ روﻓﯾن ﻓ ﻲ اﻟﺣﻠ ﺔﺑ )‬
‫رف ﺑﺎﻟﻣزﯾ دي ﻟﺳ ﻛﻧﻲ ﺑﻌ ض أﺟ داده‬ ‫وﻋ ﺎ ‪.‬‬‫وﺳﻛن اﻟﺣﻠﺔ ﺳﻧﺔ ‪1175‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭ‬
‫ﻗرﯾﺔ ﺗﺳﻣﻰ ) اﻟﻣزﯾدﯾﺔ ( ﻟﮫ ﻧطم ﺣﺳن * ) ھﺎﻣش ‪Brock : 831 ( 1 ) * ( 2‬‬
‫م‬ ‫داد ‪24 : 9‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬ ‫ﺎرﺑﺦ ﺑﻐ‬‫ﺎت ‪586‬ﺗ ‪( 2 ) .‬‬ ‫‪ . S‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫‪. II‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬
‫اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 310‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 96 : 2‬واﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻزھرﯾﺔ ‪ ( 3 ) . 562 : 1‬اﻟرﺳﺎﻟﺔ‬
‫ﺟﻼت ﻣ ﻊ ﺑﻌ ض ﻣﻌﺎﺻ رﯾﮫ ‪،‬‬ ‫وﻣﺳ‪. 38 : 9‬‬ ‫وﺗ ‪ 31‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد‬ ‫اﻟﻣﺳ ﺗطرﻓﺔ‬
‫وﻻﺑﻧ ﮫ داودﻛﺗ) ﺎب ‪ -‬خﻓ ( ﻲ‬ ‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﻋ راب ‪ -‬خ (‬ ‫وﺻ ﻧف )‬
‫دﺧﯾل =ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬ ‫ﺳ‬ ‫رﺗﮫ وﻣ ﺎ ﻗﯾ ل ﻓﯾ ﮫ ﻣ ن ﻣ دﯾﺢ ورﺛ ﺎء ) ﺳ‪. ( 1‬ﻠﯾﻣﺎن اﻟ‬
‫د ( * ) ‪ 1347 - . . .‬ه = ‪ 1928 - . . .‬م (‬ ‫‪) * 1364‬ﻠﯾﻣﺎن رﺻ‬ ‫ﺎﻟﺢ ﺳ‬ ‫ﺻ‬
‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن رﺻ د اﻟﺣﻧﻔ ﻲ اﻟزﯾ ﻓﻘﯾ ﺎﺗﻲﮫ ‪:‬ﻣﺻ ري أزھ ﻟﻌﻠ ريﮫ ‪.‬ﻣ ن ﻛﻔ ر‬
‫اﻟزﯾﺎت ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻛﻧز اﻟﺟوھر ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻻزھر ‪ -‬ط ( و ) اﻟﻣﺻﺑﺎح‬
‫اﻻزھر ﺷرح اﻟﻔﻘﮫ اﻻﻛﺑر ‪ -‬ط ( و ) ﻧور اﻻﯾﻣﺎن ﻓﻲ أﺣﻛﺎم اﻻﯾﻣﺎن ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﻠؤﻟؤ اﻟﻣﻛﻧون ﻓﻲ ﺗﻣ رﯾن اﻟﻣ ﺄذون ‪ -‬ط ( ) ‪* . ( 2‬اﺑ) ن اﻟﻛﺣﺎﻟ ﺔ ( * ) ‪. . .‬‬
‫ن‬ ‫ﻊ ‪ ،‬اﺑ‬ ‫و اﻟرﺑﯾ‬ ‫ﺎن ‪ ،‬أﺑ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎنه ﺑ= ‪. . .‬ن ‪-‬ﺳ‪ 894‬م (‬
‫ﺎﻟم اﻟﻘط‬ ‫ﺳ ‪281 -‬‬
‫اﻟﻛﺣﺎﻟ ﻗ ﺔھ‪:‬ﺎض ل‪ ،‬ﻣاﻟﻣﻐ ن أرب ‪ ،‬ﻣ ن اﺻ ﺣﺎب ﺳ ﺳﺣﻧونﻣﻊ‪ .‬ﻣﻧ ﮫ أﺑ و‬
‫ﯾوخﺗ ‪ .‬ﺂﻟﯾف ﻓ ﻲ ﻓﻘ ﮫ ﻣﺎﻟ ك‬ ‫اﻟﻌرب وآﺧرون ‪.‬وﻛﺎن ﺛﻘﺔ ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﻛﺗب واﻟﺷ ﻟ ﮫ‬
‫ﻗﺿ ﮫﺎء‪ .‬ﺑﺎﺟ ﺔ ﺛ م ﻣظ ﺎﻟم اﻟﻘﯾ روان‬ ‫ﺗﻌ رف ﺑﺎﻟﻛﺗ ب اﻟﺳ ﻠﯾﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬وﻟﻧﺳ ﻲﺑﺔ إﻟﯾ‬
‫ﻓﻘﺿﺎء ﺻﻘﻠﯾﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪( 281‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ وھو ﻋﻠﻰ اﻟﻘﺿ ﺎء ) ‪) * . ( 3‬اﻟﻐ زي‬
‫‪ 1363‬من(ﺳ ﺎﻟم ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻧﺎﺻ ر ‪،‬‬ ‫( * ) ‪ 764 - . . .‬ه =ﺳ‪- . . .‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬
‫اﻻﻋ ( ﻼم اﻟﺷ رﻗﯾﺔ ‪: 4‬‬ ‫اﻟﺑﺎﺑﻠﯾ ﺎت ‪2 ) . 188 : 1‬‬ ‫أﺑ و *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟرﺑﯾ ‪ .‬ﻊ ‪ ،‬ﻋﻠ م‬‫ﺗرﺗﯾ ب اﻟﻣ دارك ‪ -‬خ‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪( 3 ) . 1043‬‬ ‫‪203‬‬
‫وﻟ ﮫﻲ ‪.‬ﻗﺿ ﺎء ﻏ ة ﺛز م‬ ‫زي ‪ :‬ﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ورواﯾﺗ‬ ‫دﯾن اﻟﻐﺎض ‪ ،‬ﻟ‬
‫ﻗ‬ ‫اﻟ‬
‫ﻋﺎﻣ ﺎ ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن ﺳ ﺣﻣﺎن ( * )‬ ‫اﻟﺧﻠﯾ ل ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﺑﺎﻟﺧﻠﯾ ل ﻋ ن ﻧﺣ و ‪65‬‬
‫ن‬ ‫ﻠﺢ ﺑ‬ ‫ن ﻣﺻ‬ ‫ﺳ م ( ﺣﻣﺎن ﺑ‬ ‫‪1930‬‬‫‪ - 1852‬ن‬
‫‪ 1349‬ه =ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬
‫‪ - 1268‬ﺳ‬
‫ﺣﻣ دان اﻟﻧﺟ دي ‪ ،‬اﻟدوﺳ ﻛﺎﺗري ﺑب ﻓﻘﯾﺎﻟوﻻءﮫ ‪ ،:‬ﻟ ﮫ ﻧظ م ﻓﯾ ﮫ ﺟ ودةﻣ ‪ .‬ن‬
‫ﻋﻠﻣﺎء ﻧﺟد ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ) اﻟﺳﻘﺎ ( ) ﺑﺗﺧﻔﯾف اﻟﻘﺎف (ﻣن أﻋﻣ ﺎل )أﺑﮭ ﺎ (ﻓ ﻲ‬
‫ﻋﺳإﻟ ﯾرﻰ ‪.‬اﻟرﯾ ﺎض ‪ ،‬أﯾ ﺎم ﻓﯾﺻ ل ﺑ ن ﺗرﻛ ﻲ ‪ ،‬ﻓﺗﻠﻘ ﻰ ﻋ ن‬ ‫ﻣ ﻊ أﺑﯾ ﮫ‬
‫ﻋﻠﻣﺎﺋﮭﺎ اﻟﺗوﺣﯾد واﻟﻔﻘﮫ واﻟﻠﻐﺔ ‪ .‬وﺗوﻟﻰ‬
‫اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ﻟﻼﻣﺎم ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻓﯾﺻل ‪ ،‬ﺑرھﺔ ﻣن اﻟزﻣن ‪ ،‬ﺛ م ﺗﻔ رغ ﻟﻠﻌﻠ م ‪.‬وﺻ ﻧف‬
‫ﻛﺗﺑﺎ ورﺳﺎﺋل ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﺿﯾﺎء اﻟﺷﺎرق ﻓﻲ رد ﺷﺑﮭﺎت اﻟﻣﺎذق اﻟﻣﺎرق ‪ -‬ط ( ﻓﻲ‬
‫اﻟﮭدﯾ ﺔ اﻟﺳ ﻧﯾﺔ ‪ -‬ط ( و )ﺗﺑرﺋ ﺔ‬ ‫اﻟرد ﻋﻠﻰ ﻛﺗﺎب ﻟﺟﻣﯾل ﺻدﻗﻲ اﻟزھ ﺎوي ‪ ،‬و )‬
‫ﻣﻧﮭﺎج أھل اﻟﺣ ق واﻻﺗﺑ ﺎع ‪ -‬ط (رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬و )اﻟﺻ واﻋق‬ ‫اﻟﺷﯾﺧﯾن ‪ -‬ط ( و )‬
‫ورﺳ( ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟطﺎﻟ ب إﻟ ﻰ أھ م اﻟﻣطﺎﻟ ب ‪ -‬ط‬ ‫اﻟﻣرﺳ إرﺷﻠﺔ ‪ -‬طﺎد ( و )‬
‫إﻗﺎﻣ! و ﺔ) اﻟﺣﺟ ﺔ واﻟ دﻟﯾل ‪ -‬ط ( و )‬ ‫وأﻧﮭ ط (ﺎ ﺻ ﻧﺎﻋﺔ ﻻﺳ ﺣر‬ ‫اﻟﺳ ﺎﻋﺔ ‪-‬‬
‫اﻟﺟ واھر اﻟﻣﻧﺿ دة اﻟﺣﺳ ﺎن ‪ -‬ط (‬ ‫وان ﺷ ﻌرﻋﻘﺳ ودﻣﺎه )‬ ‫ودﯾ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﻔﺗ ﺎوى‬
‫وﻏﯾ ﺑﺻر ذﻟره ﻓك ‪ .‬ﻲ آﺧ ر ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬ﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟرﯾ ﺎض ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫وﻛ ف‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺳ ﻌد‬ ‫ﻧﺣ و ﺳ‪ 723‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 105‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﻟﺧﺷ ﻧﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫اﻟﺧﺷﻧﻲ ﺑﺎﻟوﻻء ‪ :‬أول ﻣن ﻧﻘل اﻟدواوﯾن ﻣن اﻟروﻣﯾﺔإﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬وأول ﻣﺳ ﻠم‬
‫وﻟﻲ اﻟدواوﯾن ﻛﻠﮭﺎ ﻓﻲ اﻟﻌﺻ ر اﻻﻣ وي ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت اﻟﻧﺎﺻ ري ﺗﻠ ﻲ اﻟ دواوﯾن ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺷﺎم ﻗﺑﻠﮫ ‪ .‬وھو ﻣن أھل اﻻردن ‪ ،‬اﻧﺗﻘل إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ،‬ﻓوﻟﻲ اﻟدﯾوان ﻟﻌﺑد اﻟﻣﻠك‬
‫ك أن *ھ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 1‬اﻟ‪ ( 1‬درر‬ ‫رض ‪.‬ﻋﻠ ﻰ ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ‬ ‫وﻋﻣ روان‬ ‫اﺑ ن‬
‫رى ‪1349 / 2 / 29‬‬ ‫ذروﻣﻲ ‪ -‬خ ‪) .‬أم ‪2‬اﻟﻘ(‬ ‫وﺛﺑ ‪152 : 2‬ت اﻟﻧ‬
‫ﺔ‬ ‫اﻟﻛﺎﻣﻧ‬
‫ﯾﻧﻘل اﻟﺣﺳﺎب ﻣن اﻟروﻣﯾﺔ إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣره‬ ‫وﺗذﻛرة أوﻟﻲ اﻟﻧﮭﻰ ‪. 247 : 3‬‬
‫واﺳﺗﻣر ﺟﻣﯾﻊ أﯾﺎم اﻟوﻟﯾ د وﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬ ‫ﺑذﻟك ‪ ،‬ﻓﺣوﻟﮫ ‪ ،‬ﻓوﻻه ﺟﻣﯾﻊ دواوﯾن اﻟﺷﺎم ‪.‬‬
‫‪ ،‬وﻋزﻟﮫ ﻋﻣرﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻟﮭﻔوة ﺑدرت ﻣﻧ ﮫ ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﻠﯾﻣﺎن اﻟﻧﺑﮭ ﺎﻧﻲ (‬
‫* ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 910‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1505‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻧﺑﮭﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﺧرج ﻋﻠﻰ اﻻﻣﺎم أﺑ ﻲ اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن‬ ‫ﻣﻠك ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻧﺑﮭﺎن ) ﻣﻠوك ﻋﻣﺎن (‬
‫ﺑﻌد ذھﺎب دوﻟﺔ آﺑﺎﺋ ﮫ اﻟﻧﺑﮭ ﺎﻧﯾﯾن (‬ ‫ﻋﺑد اﻟﺳﻼم اﻟﻧزوي ‪ ،‬واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻋﻣﺎن )‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﺷ ﺎﻋرا‬ ‫دة ‪.‬أھ ل ﻋﻣ ﺎن ﺑﺈﻣﺎﻣ ﺔ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل‬ ‫وﺧﻠﻌ ﮫ‬
‫وﺣﻛﻣﮭ ﺎ ﻣ‬
‫ﺣﻣﺎﺳﯾﺎ ﻣﺟﯾدا ‪ ،‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر ( ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﺻﺎﺋﻎ ( * ) ‪- 1303‬‬
‫ران ‪:‬ﺑﺎﺣ ث ‪ ،‬ﻟ ﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل‬ ‫اﻟﺻ ﺎﺋﻎ‬ ‫ﺳ م (ﻠﯾﻣﺎن ﻣط‬ ‫‪ 1381‬ه = ‪1961 - 1886‬‬
‫ﺗﮭ ( ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬ ‫ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪.‬ﻋراﻗﻲ ‪ ،‬ﻣن أھ ل * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫ﺎن ‪. 308 - 306 : 1‬‬ ‫اﻻﻋﯾ‬
‫ﺔ‬ ‫وﻟﻲ ‪2 ) . 192‬‬
‫ﺗﺣﻔ(‬ ‫ﺎب ﻟﻠﺻ‬ ‫‪276‬‬
‫اﻟﻛﺗ‬ ‫وأداب‬
‫ل ﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ ﻣﻌﺎھ دھﺎ اﻟدﯾﻧﯾ ﺔ وﻧ ﺎل درﺟ ﺔ اﻟﻛﮭﻧ وت ) ‪1908‬وﺗ( وﻟﻰ‬
‫‪15‬وﺳ ﯾم ﻣطراﻧ ﺎ )‬ ‫اﻟﺑطرﯾرﻛﯾ ﺔ وإدارﺗﮭ ﺎ ﻣ ﺳ دة ﻧﺔ‬ ‫ﺗﺣرﯾ ر ﻣﺟﻠ ﺔاﻟ) ﻧﺟم (‬
‫‪ ( 1954‬وﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌراﻗﻲ اﻟﻣراﺳﻠﯾن ‪ .‬ﺻﻧف ) ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﻟﻣوﺻل ‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ) ﯾزداﻧد وﺧت أو اﻟﺷرﯾﻔﺔ اﻻرﺑﯾﻠﯾﺔ ‪ -‬ط‬
‫ووﺿﻊ ﻗﺻﺻﺎ ﻣﺳ رﺣﯾﺔ ‪ ،‬طﺑ ﻊ ﺑﻌﺿ ﮭﺎ‬ ‫( ﻣن ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌراق أﯾﺎم اﻟﺳﺎﺳﺎﻧﯾﯾن ‪.‬‬
‫‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻔﺿﯾﻠﺔ ( و ) اﻟزﺑﺎء ( و ) اﻻﻣﯾراﻟﺣﻣداﻧﻲ ( ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫‪ 1961‬م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪: 2‬‬ ‫وﻣﻌﺟ‬
‫ﺗﺷ رﯾن اﻻول‬ ‫ﻣﺟﻠ ( ﺔ اﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ ‪:‬‬‫*)‪1‬‬
‫‪ 59‬واﻟدراﺳﺔ ‪) * . 687 : 3‬ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟ دﺧﯾل ( * ) ‪ 1364 - 1294‬ه = ‪1877‬‬
‫ﯾﻧﺗﻣ‪ .‬ﻲ إﻟ ﻰ ﻗﺑﯾﻠ ﺔ‬
‫دﺧﯾل ‪:‬ن ﻣ ؤرﺧﻲ ﻧﺟ د‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ اﻟ‬ ‫‪ 1945 -‬م (‬
‫ﺎن ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﺑرﯾ دةﻣ) ن اﻟﻘﺻ ﯾم (‬ ‫اﻟدواﺳر وأﻛﺛرھﺎ ﻣن ھﻣدان ‪ ،‬ﺛم ﻣن ﻗﺣط وﻟ‬
‫ﺑﻐدادﻟﻠﺳ‪ .‬ﯾد ﻣﺣﻣ ود ﺷ ﻛري اﻵﻟوﺳ ﻲ ‪ ،‬وط ﺎف ﻓ ﻲ ﻛﺛﯾ ر‬ ‫وﺗﺗﻠﻣ ذ‬
‫ﺑﻧﺟد وﺳﻛن‬
‫وﻛﺎن واﺳﻊ اﻻطﻼع ﻋﻠﻰ أﺣوال اﻟﻌ رب اﻟﻣﻌﺎﺻ رﯾن‬ ‫ﻣن ﺑﻼد اﻟﻌرب واﻟﮭﻧد ‪.‬‬
‫وأﻧﺷﺄ ﻓﻲ ﺑﻐداد ‪ ،‬ﺑﻌد ﺧﻠﻊ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د )ﺳ ﻧﺔ‬ ‫‪ ،‬وﻋﺎداﺗﮭم ووﻗﺎﺋﻌﮭم ‪.‬‬
‫‪ 1908‬م ( ﺟرﯾدة ) اﻟرﯾﺎض ( أﺳﺑوﻋﯾﺔ ﻓﺎﺳﺗﻣرت إﻟﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 1914‬م ‪.‬وأﺻ در‬
‫وأﻟ ‪ .‬ف ﻋ دة ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )اﻟﻌﻘ د‬ ‫ﻣﺟﻠﺔ ) اﻟﺣﯾﺎة ( ﻓﻠم ﺗﻌش ﺳوى أرﺑﻌﺔ أﺷﮭر‬
‫اﻻﻟﺑو ) ﺎء ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻻﺣﺳ ﺎء ‪ -‬طﻓ ( ﻲ‬ ‫اﻵﻟ ﺔﻲ (‬ ‫اﻟﻣﺗﻼﻟ ﻲ ﻓ ﻲ ﺣﺳ ﺎب ﺗﺣﻔ‬
‫خ ( ور)إﻣ ﺎرات اﻟﻌ رب‬ ‫اﻟﻘ ﺑﻐ ولداداﻟﺳو ) دﯾد ﻓ ﻲ اﺧﺑ ﺎر آل رﺷ ﯾد ‪ -‬ذﻛ‬
‫وﺗﺎرﯾﺧﮭﺎ واﻟﻌﺷﺎﺋر اﻟﺗﺎﺑﻌﺔ ﻟﮭﺎ ‪ -‬خ (ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ ﺳوﻣر وﻛﺗب ﻣﻘﺎﻻت ﻛﺛﯾرة ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺑﻐدادﯾ ن ﺷﺔ ‪ ،‬ؤون اﻟﻌ رب وﺑﻼدھ موﺗ‪ .‬وﻟﻰ‬ ‫ﺟرﯾدﺗ ﮫ وﻣﺟﻠ ﺔ ﻟﻐ ﺔ اﻟﻌ رب ﻋ‬
‫وز ﺑ ﺎﻟﻣراد ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﺟ ﻲد ﺗ( ﺎرﯾﺦ ﻧﺟ اﻟﻔد ‪ ،‬و )‬ ‫طﺑ ﻊ ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﻋﻧ ﺎ ) وان ﻓ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ( و )ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ﻓﻲ ﻣﻌرﻓﺔ أﻧﺳﺎب اﻟﻌ ربوﺗ( وﻓﻲ ﺑﺑﻐ داد ) ‪1‬‬
‫( ‪ ) * .‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺻرد ( * ) ‪ 28‬ق ه ‪ 65 -‬ه = ‪ 684 - 595‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن‬
‫ﺻرد ﺑن اﻟﺟون ﺑنﻲأﺑاﻟﺟون ﻋﺑد اﻟﻌزى ﺑن ﻣﻧﻘذ ‪ ،‬اﻟﺳﻠوﻟﻲ اﻟﺧزاﻋ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬
‫ﺎدة ‪ .‬ل وﺻ ﻔﯾن ﻣ ﻊ ﻋﻠ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ‪ ، :‬ﻣ ن اﻟزﻋﻣ ﺷﺎء اﻟﻘﮭد اﻟﺟﻣ‬ ‫ﺻ رف‬ ‫ﻣط‬
‫رج ﺑﻌ د ذﻟ ك‬ ‫وﺧ ﮫ ‪.‬‬ ‫اﻟﻛوﻓﻣﻣ ﺔ ‪.‬ن ﻛﺎﺗ ب اﻟﺣﺳ ﯾن وﺗﺧﻠ ف ﻋﻧ‬ ‫ﺛوﺳ م ﻛﻛن ﺎن‬
‫وﻛﺎﻧوا ﯾطﻠﺑون ﻗﺗل ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑ ن زﯾ ﺎد ‪ ،‬وأن‬ ‫ﻣطﺎﻟﺑﺎ ﺑدﻣﮫ ‪ ،‬ﻓﺗرأس ) اﻟﺗواﺑﯾن (‬
‫ﯾﺧرج ﻣن ﻓﻲ اﻟﻌراق ﻣن أﺻﺣﺎب * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣﺟﻠﺔ ﻟﻐﺔ اﻟﻌرب ‪4‬‬
‫‪ 38 :‬وﻣذﻛرات ﺧﺎﻟد اﻟﻔرج ‪ .‬وﻧﺑذة ﺗﺎرﯾﺧﯾﺔ ﻋن ﻧﺟد ‪ ،‬ص ‪ 135‬وﻣﺟﻠﺔ ﺳوﻣر‬
‫ﻣﺣﺎﺿرة ﺣﻣ د اﻟﺟﺎﺳ ر ﻋ ن ﻣ ؤرﺧﻲ ﻧﺟ د ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة‬ ‫واﻧظر‪69 ،‬‬
‫‪56 : 13‬‬
‫وﻛﺎﻧ ت‬ ‫اﻟزﺑﯾ‪1379‬ر‪ ،.‬وﯾ ردوا اﻻﻣ ر ﻻھ ل اﻟﺑﯾ ت ‪.‬‬ ‫اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔاﺑ‪/ 10‬ن‪/ 8‬‬
‫وﻋرﻓوا ﺑﺎﻟﺗواﺑﯾن ﻟﻘﻌودھم ﻋن ﻧﺻ رة اﻟﺣﺳ ﯾن ﺣ ﯾن‬ ‫ﻋدﺗﮭم ﻧﺣو ﺧﻣﺳﺔ آﻻف ‪.‬‬
‫وﻧﺷﺑت ﻣﻌﺎرك ﺑﯾن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن وﻋﺑ د ﷲ‬ ‫دﻋﺎھم ‪ ،‬وﻗﯾﺎﻣﮭم ﺑطﻠب ﺛﺄره ﺑﻌد ﻣﻘﺗﻠﮫ ‪.‬‬
‫ﺑن زﯾﺎد ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑﻌﯾن اﻟوردة ‪ ،‬ﻗﺗﻠﮫ‬
‫ﯾزﯾد ﺑن اﻟﺣﺻﯾن ‪ .‬ﻟﮫ ‪ 15‬ﺣدﯾﺛﺎ ) ‪ . ( 1‬ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﺻوﻟﺔ = ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن إﺑراھﯾم‬
‫ن‬ ‫‪ 1785‬م (ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 1199 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‬ ‫‪ ) * 1317‬ا‬
‫ﻻﻛراﺷ‬
‫طﮫ ﺑن اﻟﻌﺑﺎس ‪ ،‬اﻟﺣرﯾﺛﻲ اﻻﻛراﺷﻲ ‪:‬ﻣﻘرئ ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣن ﻓﺿﻼء اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﻣﺻ م ﻓر ‪ .‬ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ‬ ‫راش (رى اﻟدﻗﮭﻠﯾ ﺔ ﺗﻌﻠ‬ ‫أﻛ) ن ﻗ‬ ‫ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﻣ‬
‫ﻣﺷﯾﺧﺔ اﻟﻘراء ﺑﻣﻘﺎم اﻟﺳﯾدة ﻧﻔﯾﺳﺔ إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )ﺣظﯾ رة اﻻﺋﺗﻧ ﺎس‬
‫ﺎس ( ورح) دﯾﺑﺎﺟ ﺔ أم اﻟﺑ راھﯾن (‬ ‫ﻣﺳﻠﺳ ﻼت ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﺑ ن ط ﮫ اﺑ ن ﻋﺑ ﺷ‬
‫ﻟﻠﺳﻧوﺳﻲ ‪ ،‬و ) ﻣورد اﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ( ﺷرح رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﺑﯾﺎن )ﺑﺎﻻزھرﯾ ﺔ ( ) ‪2‬‬
‫رﺣﻣن ( * ) ‪ 184 - . . .‬ه = ‪ 800 - . . .‬م ( *‬ ‫د اﻟ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ‪.‬ﺑ * ) ن ﻋﺑ‬
‫(‬ ‫ﺳ‬
‫أﺣ د اﻻﻣ راء‬ ‫رواﻧ ﻲ اﻻﻣ وي ‪:‬‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟداﺧل ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﻣ‬
‫ﺑﻌ ( د وﻓ ﺎة أﺑﯾﮭﻣ ﺎ‬‫ﻛﺎن‪ .‬ﻓﻲ طﻠﯾطﻠﺔ ‪ ،‬وﺧ رج ﻋﻠ ﻰ أﺧﯾ ﮫ )ھﺷ ﺎم‬ ‫ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ،‬ﺑﻘرطﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ ھﺷﺎم ﻣدة وﻟ م ﯾظﻔ ر ﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﺎﺧﺗﻔﻰ ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﻋﻧ د‬
‫اﻟﺑرﺑر إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت ھﺷ ﺎم وﺧﻠﻔ ﮫ اﺑﻧ ﮫ اﻟﺣﻛ م ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ ،180‬هﻓظﮭ ر ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪،‬‬
‫اﻟﻔﺗ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ اﻟﺣﻛم إﻟﻰ أن ظﻔ ر ﺑ ﮫ * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) ( 2‬‬ ‫وﺟﻣﻊ اﻟﺟﻣوع وأﺛﺎر ﻧﺔ‬
‫وذﯾ ل اﻟﻣ ذﯾل ‪20‬وﻓﯾ ﮫ ‪،‬‬ ‫‪ 3450‬ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ‪17 : 3‬‬ ‫( اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ وﺗ‬
‫ﻓﻠم أﺳ ﻠم ﺳ ﻣﺎه‬ ‫ﻛﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻣﺣﺑر ‪ 291‬وﻏﯾره ‪ :‬ﻛﺎن اﺳﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ) ﯾﺳﺎرا (‬
‫ﻠﯾﻣﺎن (ﮫ ﺷ رف ﻓ ﻲ ﻗوﻣ ﮫ ‪( 2 ) .‬‬ ‫ﻠمﺳ) ﺎن ﻟ‬
‫اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ وﻛ‬
‫م‬ ‫ﺎرﻓﯾن ‪404 : 1‬‬
‫وﻛﻠﮭ‬ ‫وھدﯾ‪ 81 :‬ﺔ اﻟﻌ‬
‫ﺎرك ‪8‬‬ ‫وﺧط ‪ 97‬ط ﻣﺑ‬ ‫ﺑرﺗاﻟﺟ ﻲ ‪: 2‬‬
‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪: 4‬‬ ‫ﻋﺑ ﺎس ( ‪.‬‬ ‫ﯾﺳ ﻣون ﺟ أﺑ ده )ﺎ اﻟﻌﺑ وھ ﺎسو(ﻓ ﻲ ﻣﺳﻠﺳ ﻼﺗﮫ )‬
‫‪ . 448‬وﻗﺗﻠﮫ ) ‪ ) * ( 1‬ﻣﺳﺗﻘﯾم زاده ( * ) ‪ 1202 - 1131‬ه = ‪1788 - 1719‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﻣﺳ ﺗﻘﯾم ‪،‬‬ ‫ﷲ(‬‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣنأﻣ) ﺑ ن ن‬ ‫دﯾن (‬
‫ﻠﯾﻣﺎن )ﻌد اﻟ ﺑ ن‬ ‫مﺳ( ﺳ‬
‫ﻣﺗﻔﻘ ﮫ ﺻ وﻓﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫زاده ‪:‬‬‫ﺑﺎﺣث‬‫اﻟﻣﻌروف ﺑﻣﺳﺗﻘﯾم‬
‫ورﺳ‪ 50‬ﺎﻟﺔ ‪ ،‬ﻛﺛﯾ ر ﻣﻧﮭ ﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻛﺛ ﻛﺗﺎﺑر ﻣ ﺎ ن‬ ‫طﻧﺑول ‪.‬‬
‫ﻣ ن أھ ل اﺳ ﻟ ﮫ‬
‫اﺷﮭرھﺎ ) ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻧﺻﺎب ﻓﻲ اﻟﻧﺳب واﻟﻛﻧﻰ واﻻﻟﻘﺎب ‪ -‬خ (ﺗﺻوﯾره ﻓﻲ ﻣﻌﮭ د‬
‫اﻟﻌﻣ ري ( * ) ‪ 1375 - 1300‬ه =‬ ‫‪ 777‬ﺎرﯾﺦ ( ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫اﻟﻣﺧطوط ﺎت ) ﺗ‬
‫‪1955‬ﺑ م (ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ ن ﻋﻣ ر ‪ ،‬اﻟﻌﻣ ري ‪:‬‬ ‫‪- 1883‬ﺳﻠﯾﻣﺎن‬
‫ﺑﺎﻟﻘﺻم ﺑﮭ ﯾم (ﺎ وﺑﺎﻟرﯾ ﺎض وﺗ وﻟﻰ اﻟﻘﺿ ﺎء‬ ‫ﺗﻌﻠ )‬
‫ﻗ ﻣوﻟﺎض ‪.‬ده ﻓ ﻲ ﻋﻧﯾ زة‬
‫ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ ) ‪ ( 1345‬وﻧﻘل إﻟﻰ اﻻﺣﺳﺎء ) ‪ ( 56‬واﺳﺗﻌﻔﻰ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻻﺣﺳﺎء ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫اﻟﻧﮭﻲ ﻋ ن اﻟﺗﻔ رق ‪ -‬ط (ﺻ ﻐﯾرﺗﺎن‬ ‫) رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﺗوﺳل ‪ -‬ط ( و ) رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ‬
‫ﺎح ( * ) ‪ 1959 - . . . = 1378 - . . .‬م (‬ ‫د اﻟﻔﺗ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ‪3‬ﻋﺑ( ‪) * .‬‬
‫)‬ ‫ﺳ‬
‫ﺎن أﺳ ﺗﺎذا ﺑﻛﻠﯾ ﺔ اﻟﺷ رﯾﻌﺔ‬ ‫ﺑﺎﺣ‪ :‬ث أزھ ري ﻣﺻ ﻛري ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻔﺗ ﺎح‬
‫ﺣل اﻟﻣﺷﻛﻼت ﻓﻲ ﻋﻠ م اﻟﻣﻘ وﻻت ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 4‬‬ ‫اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ﺑﺎﻻھر ‪ .‬وﺻﻧف )‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫‪ 1316‬م (‬
‫اﻟﺻرﺻ ري ( * ) ‪ 716 - 657‬ه = ‪ - 1259‬ﺳ‬ ‫*)‬
‫اﻟﻘوي ﺑن اﻟﻛرﯾم اﻟطوﻓﻲ اﻟﺻرﺻري ‪ ،‬أﺑ و اﻟرﺑﯾ ﻊ ‪ ،‬ﻧﺟ م * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫واﻟﻛﺎﻣ‪ 70‬ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪ 53 : 6 :‬و ‪55‬‬ ‫اﻟﺑﯾ‪ ( 1‬ﺎن اﻟﻐ رب ‪ 61 : 2‬و ‪ 62‬و‬
‫وھدﯾ ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪: 1‬‬ ‫وﻓﯾﮫ ﻣﻘﺗﻠﮫ ﺳﻧﺔ ‪( 2 ) . 185‬ﻋﺛﻣﺎﻧﻠﻲ ﻣ ؤﻟﻔﻠري ‪168 : 1‬‬
‫‪ 405‬وﻓﯾﮭﻣﺎ اﺳﻣﺎء ﻛﺗﺑﮫ ‪ ( 3 ) .‬ﻣﺷﺎھﯾر ﻋﻠﻣﺎء ﻧﺟد ‪( 4 ) . 391‬اﻻزھرﯾ ﺔ ‪7‬‬
‫‪ . 378 :‬اﻟدﯾن ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﺑﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌﻠﻣﺎء ‪ .‬وﻟد ﺑﻘرﯾﺔ طوف ‪ -‬أو طوﻓﺎ ‪ ) -‬ﻣن‬
‫ورﺣ ل إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق‬ ‫ودﺧ ل ﺑﻐ داد ﺳ ﻧﺔ ‪ 691‬ه ‪.‬‬ ‫أﻋﻣﺎل ﺻرﺻر ‪ :‬ﻓﻲ اﻟﻌراق (‬
‫ل)‬ ‫د اﻟﺧﻠﯾ‬ ‫ﻲ ﺑﻠ‬ ‫وﻓﻲ ﻓ‬ ‫ﺎﻟﺣرﻣﯾن ‪ ،‬وﺗ‬ ‫ار ﻣﺻ ﺳر ‪ ،‬وﺟﻧﺔ ‪ 704‬ه‬
‫ﺎور‪ .‬ﺑ‬
‫ﺎﺋل (أﺻ ول اﻟ دﯾن ‪ ،‬و )‬ ‫ﺑﻔﻠﺳ ﺑﻐﯾطﯾن ﺔ(ﻟ ‪.‬اﻟﺳ ﮫ ) ﺎﺋل ﻓ ﻲ أﻣﮭ ﺎت اﻟﻣﺳﻓ ﻲ‬
‫اﻟرﯾ) ﺎض اﻟﻧواﺿ ر ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻﻛﺳﯾر ﻓﻲ ﻗواﻋد اﻟﺗﻔﺳﯾر ‪ -‬خﻓ ( ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ‪ ،‬و‬
‫اﻟذرﯾﻌ ﺔ إﻟ ﻰ‬‫ﻓﻲ أﺻ ول اﻟﻔﻘ ﮫ ‪ ،‬و )‬ ‫اﻻﺷﺑﺎه واﻟﻧظﺎﺋر ( و ) ﻣﻌراج اﻟوﺻول (‬
‫ﻣﻌرﻓ ﻟﺳ ﺎن اﻟﻌ رب ( و )‬‫ﺗﺣﻔﺔ أھ ل اﻻدب ﻓ ﻲ ﺔ‬ ‫ﻣﻌرﻓﺔ أﺳرار اﻟﺷرﯾﻌﺔ ( و )‬
‫اﻻﺷﺎرات اﻻﻟﮭﯾﺔ واﻟﻣﺑﺎﺣث اﻻﺻ وﻟﯾﺔ خﻓ ( ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ) ‪ 20561‬ب ( و )‬
‫اﻟﻧواﺻﻣ بن (أﺟﻠ ﮫ ‪ ،‬وطﯾ ف ﺑ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫أرواح ﺑس‬
‫اﻟﻌ ذاب اﻟواﺻ ب ﻋﻠ ﻰ ﺣ‬
‫رح اﻟﻣﻘﺎﻣ ﺎت اﻟﺣرﯾرﯾ ﺔ ( و )‬ ‫ﺎﻟﯾق ﻋﻠ ﻰ اﻻﻧﺎﺟﯾ ﺷل ( و )‬ ‫ﺎھرة ‪ ،‬و )‬
‫ﺗﻌ‬ ‫اﻟﻘ‬
‫ﺎظر وﺟﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ﺎظر (‬ ‫روﺿ ﺔ‬ ‫اﺧﺗﺻ ر ﺑ ﮫ )اﻟﻧ‬ ‫اﻟﺑﻠﺑ ل ﻓ ﻲ أﺻ ول اﻟﻔﻘ ﮫ ‪ -‬خ (‬
‫ﻻﺑن ﻗداﻣﺔ ‪ ،‬رأﯾت ﺗﺻوﯾر ﻧﺳﺧﺔ ﻣﻧﮫ ﻓﻲ اﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻟﺳ ﻌودﯾﺔ ﺑﺎﻟرﯾ ﺎض ‪ ،‬اﻟ رﻗم‬
‫‪ 86‬و )ﯾس ﻓ ﻲ ﻓواﺋ د اﻣ رئ اﻟﻘ ﯾس ﻓ‪ -‬خ (ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب )‬ ‫ﻣواﺋ ‪93‬د ‪/‬اﻟﺣ‬
‫‪ ( 5601‬و ) ﻣﺧﺗﺻر اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻟﺻﺣﯾﺢ ﻟﻠﺗرﻣذي ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻣﺟﻠدﯾن ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ( * ) ‪ 169 - . . .‬ه = ‪ 875 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد ﷲ‬
‫ﺑن اﻟﺣﺳن اﻟﻣﺛﻧﻰ اﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ‪:‬ﺟد اﻟﺳﻠﯾﻣﺎﻧﯾﯾن أﺻ ﺣﺎب‬
‫ﺣب اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ )‬ ‫وﺻ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺎن (ﻣ‪ .‬ن أھ ل اﻟﻣدﯾﻧ‬ ‫اﻟدوﻟ ﺔ ﻓ ﻲ )‬
‫ﺗﻠﻣﺳ ﻛ ﺎن‬
‫وﺣﺿ ر ﻣﻌ ﮫ وﻗﻌ ﺔ )ﻓ ﺦ (‬ ‫اﻟطﺎﻟﺑﻲ (ﻓﻲ ﺧروﺟﮫ ﻋﻠ ﻰ )اﻟﮭ ﺎدي (اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪.‬‬
‫ﺑﻣﻛﺔ ‪ ،‬واﺳﺗﺷﮭد ﺑﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) ( 1‬اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪411 : 1‬وﺟ ﻼء‬
‫اﻟﻌﯾﻧﯾن ‪ 23‬واﻟﻣﻧﮭﺞ اﻻﺣﻣد ‪ -‬خ ‪ .‬وﺷذرات اﻟذھب ‪ 39 : 6‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪: 2‬‬
‫وﻓﻲ (‬ ‫د ﷲ اﻟط‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ﮫ ) ن ﻋﺑ‬ ‫ل ‪2‬وھ‪:‬ﺳ‪593‬و ﻓﯾ‬ ‫واﻻﻧ‪ 154‬س اﻟﺟﻠﯾ‬
‫واﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪، 20 : 1‬‬
‫واﻧظ ر‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟ دار ‪) . 49 : 1‬ﻧﺳ‪ ( 2‬ب ﻗ رﯾش ‪55‬‬ ‫‪ 538‬و ‪116 : 2‬‬
‫ﺗرﺟﻣﺗﻲ اﺑﻧﮫ ) ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ( اﻟﻣﺗوﻓﻰ ﻧﺣو ﺳﻧﺔ ‪ 230‬ه ‪ ،‬وﺣﻔﯾده ) ﻋﯾﺳﻰ‬
‫* ) اﺑن اﻟﻣﻧﺻور ( * ) ‪ 199 - . . .‬ه = ‪ 814 - . . .‬م (ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑ د ﷲ‬
‫أﻣﯾ ر‬ ‫ﻣﺣﻣ ورد (‪ ،‬اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ ‪ ،‬أﺑ و أﯾ وب ‪:‬‬ ‫اﻟﻣﻧﺻ‬
‫أﺑ ﻲ )ﺟﻌﻔ اﺑر ن‬
‫ﻟﻠرﺷﯾد ﻟﻼﻣﯾن ‪ ،‬ﻣرﺗﯾن ‪ ،‬ووﻟﻲ إﻣرة اﻟﺑﺻرة ﻣ رﺗﯾن أﯾﺿ ﺎن‬ ‫ﺛم‬ ‫دﻣﺷق ‪ .‬وﻟﯾﮭﺎ‬
‫‪ .‬وﻛﺎن ﺣﺎزﻣﺎ ﻋﺎﻗﻼ ﺟوادا ) ‪) * . ( 1‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ( * ) ‪234 - . . .‬‬
‫ﻲ‬ ‫ﻲ ‪ ،‬اﻟﻌﺑﺎﺳ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬ ‫نﺳ‬ ‫‪848‬ﷲم ﺑ(‬
‫ﻋﺑ ‪ - .‬د‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ھ =ن ‪. .‬‬ ‫ﺳ‬
‫أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن أﻋﯾ ﺎن اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳ أﻗﯾﺔ ‪.‬ﺎم اﻟﺣ ﺞ ﺳ ﻧﺔ ‪ 203‬ه ‪ ،‬ووﻻه‬ ‫اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ‪:‬‬
‫ﺎﻟﯾﻣن ‪ .‬ﮫ وﻻﯾ ﺔ ﻛ ل ﺑﻠ دة‬ ‫وﺟﻌﻓ ل إﻟﯾ‬‫اﻟﻣ ﺄﻣون اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﺳ ‪،‬ﻧﺔ ﺛ‪213‬م هﻣﻛ ﺔ ‪،‬‬
‫ﺗﻘر ‪.‬ﺑﻌ د ذﻟ ك ﺑﻣﻛ ﺔ إﻟ ﻰ ﺧﻼﻓ ﺔ اﻟﻣﻌﺗﺻ م ‪،‬‬ ‫واﺳ ﯾﻣن‬
‫ﯾدﺧﻠﮭﺎ ﺣﺗﻰ ﯾﺻل إﻟ ﻰ اﻟ‬
‫ﻓﻌزﻟﮫ ) ‪ . ( 2‬اﺑ* )ن ﻋﺑ د اﻟﻣ ؤﻣن ( * ) ‪ 604 - . . .‬ه = ‪ 1207 - . . .‬م (‬
‫ﻣن‪:‬أﻣ راء ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣؤﻣن ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟرﺑﯾﻊ‬
‫ﺔ‬ ‫ﯾﺣﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫ﻓﺻ‬‫وأﻋﻣﺎﻟﮭ ﺎنﺎ ‪.‬‬
‫ﺔ وﻛ‬ ‫ﺔ ﺳﺟﻠﻣﺎﺳ‬ ‫ؤﻣن ‪.‬‬
‫ﻣدﯾﻧ‬ ‫ﻲ‬ ‫ﺎناﻟﻣﯾﻠ‬ ‫ﻛ‬
‫ﺻ ( ﻐﯾر ﺑﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪: 2‬‬ ‫واﻟﺑرﺑرﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﺷﻌر ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻓﻲ )دﯾ وان ‪ -‬خ‬
‫ﻧظ م اﻟﻌﻘ ود‬ ‫ﺟﻣﻌﮫ( ﺑﺄﻣره ﻛﺎﺗﺑﮫ ﻣﺣﻣد اﺑن ﻋﺑ د اﻟﺣ ق اﻟﻐﺳ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﺳ ﻣﺎه )‬ ‫‪19‬‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر اﻻﻏ ﺎﻧﻲ‬ ‫ورﻗم اﻟﺣﻠل واﻟﺑرود ( وطﺑﻊ ﻣؤﺧرا ﻓﻲ ﺗطوان ‪.‬وﺻ ﻧف )‬
‫اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻘ روﯾﯾن ‪ ،‬ﺑﻔ ﺎس وﯾﻌ د ‪ ،‬ﻓ ﻲ أدﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﻔ ﺎﺧر‬ ‫اﻟﺟزء خ (‬
‫‪-‬‬
‫ؤﻣن ‪.‬ن ﯾ راه ﻛ ﺎﺑن اﻟﻣﻌﺗ ز ﻓ ﻲ ﺑﻧ ﻲ اﻟﻌﺑ ﺎس ‪.‬‬ ‫ؤرﺧﯾن ﻣ‬‫ﺑﻧوﻓ ﻲﻲﻋﺑاﻟﻣ د اﻟﻣ‬
‫وﺗﺟ‪ .‬د اﻟﻛ ﻼم ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻣﺗ وﻓﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪ 295‬ه‬ ‫وﻛﺎن * ) ھﺎﻣش ‪* ( 2‬اﺑن ﻣﺣﻣ د (‬
‫وﻗﻌﺔ ) ﻓﺦ ( ﻓﻲ ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ‪ 341 : 6‬واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪30 : 6‬واﻟطﺑ ري‬
‫‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪ ( 1 ) . 169‬اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪164 : 2‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬
‫‪ 41‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬ ‫‪279‬واﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 37‬و ‪( 2 ) . 243‬اﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 40‬ووﺗﮭ‬
‫‪ . 276‬ﻰ اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﺑﺗ ﺄﻟﯾف ﺑﻌ ض ﺗاﻟﻛ ب ‪،‬‬ ‫‪ 279‬وم اﻟزاھ ﯾﺷرة ‪: 2‬‬
‫ﯾر ﻋﻠ‬ ‫واﻟﻧﺟ‬
‫ﯾوخ اﺑ ن وھ ب وﻣﻧﺎﻗﺑ ﮫ ‪ -‬خ (ﺑطﻠ ب‬ ‫ﺻﻧف ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ ﺷﻲ )‬ ‫ﻣﻧﮭم اﺑن ﺑﺷﻛوال ‪:‬‬
‫ﻣﻧﮫ ‪ ،‬واﺑن رﺷد ‪ :‬ﺻﻧف ) ﺷرح أﻟﻔﯾﺔ اﺑن ﺳﯾﻧﺎ ‪ -‬خ (ﻓﻲ اﻟطب ‪ ،‬ﺑﺎﻗﺗراﺣ ﮫ )‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 710 - 689‬ه = ‪ 1310 - 1290‬م (‬ ‫ﻊ اﻟﻣرﯾﻧ‬ ‫و‪(1‬‬
‫اﻟرﺑﯾ‪) * .‬‬ ‫أﺑ‬
‫ﻠط و اﻟرﺑﯾ ﻊ اﺑ ن‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﯾوﺳ ف ﺑ ن ﯾﻌﻘ وب اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ ‪ ،‬اﻟﺳﺎن أﺑ‬
‫ﺑوﯾ‪ .‬ﻊ ﺑﻌ د وﻓ ﺎة‬ ‫ﻣﻠوك اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻣرﯾﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ رب اﻻﻗﺻ ﻰ‬ ‫ﻋﺎﻣر ‪:‬‬‫أﺑﻲ ﻣن‬
‫أﺧﯾﮫ ﻋﺎﻣر ) ﺳﻧﺔ ‪ 708‬ه ( ﺑطﻧﺟﺔ ‪ .‬ورﺣل إﻟﻰ ﻓﺎس ) ﻗﺎﻋدة ﻣﻠﻛﮫ (واﺳ ﺗﺑﺣر‬
‫ﻋﻠﯾ ﮫ وزﯾ ره ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﯾﻌﻘ وب اﻟوطﺎﺳ ﻲ ‪،‬‬ ‫أﯾﺎﻣﮫ ‪.‬‬
‫وﺧرج‬‫اﻟﻌﻣران ﻓﻲ‬
‫ﻓﺄﻋﻠﻧ ﺎ ﺧﻠﻌ ﮫ وﺑﯾﻌ ﺔ‬ ‫ورﺋﯾس ﻋﺳﻛره اﻟﻘﺎﺋد اﻻﻓرﻧﺟ ﻲ ﻏﻧﺻ ﺎﻟوا ) ( ‪Gonzalve‬‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣق ﺑن ﻋﺛﻣﺎن اﻟﻣرﯾﻧﻲ ‪.‬ﻓﻧﮭض أﺑو اﻟرﺑﯾﻊ ﻟﻘﺗﺎﻟﮭﻣﺎ وﻣﻌﮭﻣﺎ ﻋﺑد اﻟﺣ ق ‪،‬‬
‫ﺑﻧﺎﺣﯾﺔ ) ﺗﺎزة ( وﻣرض ﻓﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬وﻣدﺗﮫ ﺳﻧﺗﺎن وأرﺑﻌﺔ أﺷ ﮭر و ‪23‬ﯾوﻣ ﺎ )‬
‫‪2‬اﺑ ( ‪* .‬ن )ﻋﻣ ﺎر اﻟﺑﺣراﻧ ﻲ ( * ) ‪ 1121 - 1075‬ه = ‪ 1709 - 1665‬م (‬
‫ﻓﻘﯾ ‪ :‬ﮫ إﻣ ﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﻣﺎر اﻟﺑﺣراﻧﻲ اﻟﻣﺎﺣوزي‬
‫رﯾن (رع ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث‬ ‫اﻟﻣﺎﺣوز )ن ﻗ رى اﻟﺑﺣ ﺑ‬‫ﻣ‬ ‫اﻟﺧطﺑﺎء اﻟﺷﻌراء ‪ ،‬ﻣن أھل‬
‫واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ .‬ﻣن ﺗﺻﺎﻧﯾﻔﮫ )أزھﺎر اﻟرﯾ ﻓﺎضﻲ( اﻻدب أرﺑﻌ ﺔ ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ‬
‫ﺑﺧطخ (ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌ ﺔ طﮭ ران وﻗ د‬ ‫ﻧﺳق اﻟﻛﺷﻛول ﻟﻠﻌﺎﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﻣﻧﮫ )اﻟراﺑ ﻊ ‪-‬‬
‫ﻓﻲ رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ﻋﻧ د اﻟﺷ ﯾﻌﺔ ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪3‬‬ ‫ﺑوﺷر طﺑﻌﮫ ‪ ،‬و ) اﻟﺑﻠﻐﺔ ‪ -‬خ (‬
‫وﻓﯾﮫ ﻧﻣﺎذج ﻣ ن ﺷ ﻌرهوﻓ‪ .‬ﻲ اﻟﻣﻌﺟ ب‬ ‫( * ) ‪ ( 1‬ﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪742 - 740 : 2‬‬
‫‪ 299‬ﯾﻧﺗﺣ ل اﻟﺷ ﻌر ﻣﻣ ﺎ ﯾﻧظﻣ ﮫ ﻛﺎﺗﺑ ﮫ أﺑ و‬ ‫ربﻛ ﺎن‬ ‫ﻓﻲ ﺗﻠﺧﯾص أﺧﺑﺎر اﻟﻣﻐأﻧ ﮫ‬
‫واﻟﻠﺳ‪ .‬ﺎن اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪: 3 / 10‬‬ ‫ﷲ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د رﺑ ﮫ ﺣﻔﯾ د ﺻ ﺎﺣب اﻟﻌﻘ د‬
‫ﺎﻟﺔ‬ ‫اﻟرﺳ‬
‫رب ‪:‬‬ ‫ﺎھﯾر اﻟﻣﻐ‬ ‫ﺎت ﻣﺷ‬‫‪134 - 131‬‬‫ﺔوذﻛرﯾ‬ ‫‪ 307‬ون اﻟﯾﺎﻧﻌ‬ ‫واﻟﻐﺻ‬
‫اﻟﻌﺎﺷرة ‪ ( 2 ) .‬اﻟﺣﻠل اﻟﻣوﺷﯾﺔ ‪ 134‬واﻻﺳﺗﻘﺻﺎ ‪ 47 : 2‬وﺟذوة اﻻﻗﺗﺑﺎس ‪319‬‬
‫ﻔﺎء ( ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫اﻟﺷ)‬
‫ﺔ(و‬ ‫اﻟﻔواﺋ و ) د اﻟﻧﺟﻔﯾ‬
‫رﯾن ‪ -‬خ (‬ ‫ﺎء اﻟﺑﺣ‬ ‫ﺎرﯾﺦو )ﻋﻠﻣ‬
‫‪.‬‬ ‫ﺗ‬
‫ﻣﺧﺗ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺷ ﺎوي‬‫اﻟﺣﻛﻣﺔ اﻟﻧظرﯾﺔ ‪ ،‬و ) رﺳﺎﺋل ( ﻛﺛﯾرة ﻓﻲ ﻣﺑﺎﺣث ﻠﻔ‬
‫ﺎوي‬ ‫نﺷ‬ ‫دﷲﺑ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ‪-‬ﺑ ‪1794‬نم (‬
‫ﻋﺑ‬ ‫‪ 1209‬ه = ‪. . .‬‬
‫(*)‪ -...‬ﺳ‬
‫وأﻗﺑ ل ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﺣﻣﯾري ‪ :‬أدﯾب ‪ ،‬ﻣن ﺷﯾوخ ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﻌراق ‪.‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﻓﻲ ﺑﻐ داد ‪.‬‬
‫ﻣﺟﻠ د ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻدب ‪ ،‬ﻓﻧظم اﻟﺷﻌر وﻛﺗب )ﺳﻛب اﻻدب ﻋﻠﻰ ﻻﻣﯾﺔ اﻟﻌ رب ‪ -‬خ (‬
‫وﻛﺎﻧ ‪ .‬ت ﻻﺑﯾ ﮫ إدارة‬ ‫ﻧظ ‪ ،‬وم )ﻗط ر اﻟﻧ دى ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻟﻧﺣ و‬ ‫ﺷ رح اﻟﻼﻣﯾ ﺔ‬
‫ﻲ أط راف ﺑﻐ داد وﻗﺗﻠ ﮫ أﺣ د اﻟ وﻻة اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﯾﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪ ،1183‬هﻓﺛ ﺎر‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﻣﻊ ﺑﻌض إﺧوﺗﮫ ﻓﻲ طﻠب اﻟﺛﺄر ﻻﺑﯾﮭم ‪ .‬وﻗﺗل اﻟواﻟﻲ ‪.‬وأﻗﯾم ﺳ ﻠﯾﻣﺎن )‬
‫وﻟﺟ ﺄﮫ ‪.‬إﻟﯾ ﮫ ﺛ ﺎﺋر ﻋﻠ ﻰ ﺣﻛوﻣ ﺔ ﺑﻐ داد )اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ (‬ ‫ﻣدﯾرا ﻟﻠﻌﺷﺎﺋر (ﻣﻛﺎن أﺑﯾ‬
‫‪ 1205‬ﺣﻛوﻣ ﺔ ﺑﻐ داد ﻣﻧ ﮫ وأﻣرﺗ ﮫ ﺑﺎرﺳ ﺎﻟﮫ‬ ‫ﻓطﻠﺑﺗ ﮫ‬‫ﻋﺟ م ﻣﺣﻣ د (ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﯾدﻋﻰ )‬
‫ﺎﻻﻏﻼل ‪ ،‬ﻓ ﺎﻣﺗﻧﻊ اﺑ ن ﺷ ﺎوي أﻧﻔ ﺔ ﻣ ن أن ﯾﻘ ﺎل ﺳ ﻠم ﺿ ﯾﻔﮫﻗ ‪ .‬ﺎل‬
‫ﻓﻌﻠﮭﺎ‪:‬ﻟﻛﺎن اﻟﻌرب ﯾﻌدوﻧ ﮫ ﻣ ن ﻗﺑﯾﻠ ﺔ ھﺗ ﯾم أو ﺻ ﻠﯾب ھ و‬ ‫اﺑن ﺳﻧد‬
‫اﻟﻣؤرخ ﻟو‬
‫وذرﯾﺗﮫ إﻟﻰ أﺑد اﻵﺑدﯾن ‪ .‬وأرﺳل واﻟﻲ ﺑﻐداد ) اﻟوزﯾر ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑﺎﺷﺎ أﺑو ﺳ ﻌﯾد (‬
‫ﺟﯾﺷﺎ ﻻﺧﺿﺎع اﺑن ﺷﺎوي ‪ ،‬ﻓرﺣل ھ ذا ﺑﺿ ﯾﻔﮫ ‪ ،‬ﺗﺎرﻛ ﺎ أﻣواﻟ ﮫ وأﺛﻘﺎﻟ ﮫ ‪ ،‬وأﻗ ﺎم‬
‫‪ 1208‬ﻲ اﻟﺑﺎدﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ‬ ‫ﻓطﺎردﺗﺎﺑور ﮫ‪ .‬ﻋﺳ ﺎﻛر اﻟ واﻟﻲ ﺳ ﻓﺄوﻏﻧﺔ ل ﻓ‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﺧ‬
‫ﻣﺣﻣد اﺑن ﯾوﺳف اﻟﺣرﺑﻲ ﻣن ﻋﺷﯾرﺗﮫ ‪ .‬وﻛﺎن ‪ -‬ﻛﻣﺎ ﯾﻘول اﺑن ﺳﻧد ‪ -‬ﻣن أﻓراد‬
‫اﻟدھر ﻋﻘﻼ وﺣﻠﻣﺎ وﻛرﻣﺎ وﺷﺟﺎﻋﺔ ‪ .‬وﻟﮫ ﻓﻲ رﺛﺎﺋﮫ ﻗﺻﯾدة ﺿﻣﻧﮭﺎ ذﻛر ﻛﺛﯾرﯾن‬
‫و ﺧﻠﻌ وا ﻣ ن اﻻﻣ راء واﻟﻣﻠ وك ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻧﺳ ق ﻗﺻ ﯾدة اﺑ ن ﻋﺑ دون‬
‫ﺎﻋر ﻣﺣﻣ د ﻛ ﺎظم اﻻزري اﻟﺑﻐ دادي‬ ‫وﻟﻠﺷ س ‪.‬‬ ‫اﻻﻧدﻟﺳ ﻲ ﻓ ﻲ رﺛ ﺎء ﺑﻧ ﻲ اﻻﻓط‬
‫ﻣرﺗ( ب ﻋﻠ ﻰ اﻟﺣ روفوﻓ‪ .‬ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ * )‬ ‫ﻣداﺋﺢ ﻓﯾﮫ ﺟﻣﻌت ﻓﻲ )دﯾ وان ‪ -‬ط‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬روﺿﺎت اﻟﺟﻧﺎت ‪305‬واﻟذرﯾﻌ ﺔ ‪ 146 : 3‬و ‪266‬وأﻋﯾ ﺎن‬
‫وﻛﺗﺎﺑﺧﺎﻧﮫ داﻧﺷﻛﺎه ﺗﮭ ران ‪ ،‬ﺟﻠ د دوم ‪ ،‬ص ‪. 737‬اﻻوﻗ ﺎف‬ ‫اﻟﺷﯾﻌﺔ ‪337 : 35‬‬
‫ﻛﺗﺎب ﻣ ن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪1178‬ﺳ ﻣﺎه )ﺳ ﻛب اﻻدب‬ ‫ﺑﺑﻐداد ) اﻟرﻗم ‪ :‬أدب ‪( 405‬‬
‫ﻋﻠﯾﮫ ﺗﻘ ﺎرﯾظ ﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﻋﺻ ره ) ‪* . ( 1‬ﺳ) ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬ ‫ﻋﻠﻰ ﻻﻣﯾﺔ اﻟﻌرب ‪ -‬خ (‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ( * ) ‪ 1233 - 1200‬ه = ‪1818 - 1786‬ﺳ م (‬
‫ﯾﺦ ‪:‬ن أھ ل ﻧﺟ د ‪ ،‬ﻣ ن ﺣﻔ دة اﻟﺷ ﯾﺦ‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟوھﺎب ‪ ،‬ﻣن آلﻓﻘﯾاﻟﺷ ﮫ ﻣ‬
‫ﺑﺎﻟدرﻋﯾﺑﺎرﻋﺔ ‪ .‬ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺗﻔﺳ ﯾر واﻟﺣ دﯾث‬ ‫ﺎب ‪ .‬دهﻛ ﺎن‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﻣوﻟ‬
‫وﺷﻰ ﺑﮫ ﺑﻌض اﻟﻣﻧﺎﻓﻘﯾن إﻟ ﻰ إﺑ راھﯾم )ﺑﺎﺷاﺑ ﺎن( ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬ﺑﻌ د‬ ‫واﻟﻔﻘﮫ ‪.‬‬
‫دﺧوﻟﮫ اﻟدرﻋﯾﺔ واﺳ ﺗﯾﻼﺋﮫ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺣﺿ ره إﺑ راھﯾم ‪ ،‬وأظﮭ ر ﺑ ﯾن ﯾدﯾ ﮫ آﻻت‬
‫ر إﻏﺎظ ﺔ ﻟ ﮫ ‪ ،‬ﺛ م أﺧرﺟ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﻣﻘﺑ رة وأﻣ ر اﻟﻌﺳ ﺎﻛر أن ﯾطﻠﻘ وا‬
‫ﺗﯾﺳﯾر اﻟﻌزﯾ ز اﻟﺣﻣﯾ د ﻓ ﻲ ﺷ رح‬ ‫ﻋﻠﯾﮫ اﻟرﺻﺎص ﺟﻣﯾﻌﺎ ‪ ،‬ﻓﻣزﻗوا ﺟﺳﻣﮫ ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫ﮫ‪،‬و)‬ ‫وأﻛﻣﻠ‬
‫ده ‪،‬‬ ‫ن ﺑﻌ‬ ‫ده ‪ ،‬ﻣ‬ ‫اﻟﺗوﺣﯾﻣ د ن‪ -‬ﺗط ( ﺄﻟﯾف ﺟ‬ ‫ﺎب ل‬ ‫ﻛﺗ واﻻﺻ‬
‫اﻟﺗوﺿﯾﺢ ﻋن ﺗوﺣﯾد اﻟﺧﻼق ‪ ،‬ﻓﻲ ﺟواب أھل اﻟﻌراق ‪ -‬ط ( ﻣﺷﻛوك ﻓﻲ ﻧﺳﺑﺗﮫ‬
‫إﻟﯾﮫ ) ‪ ( 2‬و )أوﺛق ﻋرى اﻻﯾﻣ ﺎن ‪ -‬ط ( ) ‪* . ( 3‬ﺳ) ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺑ ﺎروﻧﻲ ( * )‬
‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ‬ ‫‪ 1359 - 1287‬ه = ‪ 1940 - 1870‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ) ﺑﺎﺷﺎ (‬
‫زﻋﯾم ﺳﯾﺎﺳ ﻲ ﻣﺟﺎھ د ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻣط ﺎﻟﻊ‬ ‫اﻟﺑﺎروﻧﻲ اﻟطراﺑﻠﺳﻲ ‪:‬‬
‫ﺎس‬ ‫‪194‬‬
‫ﺎب ‪ 181 - 178‬و ‪ - 190‬وﻋﺑ‬ ‫اﻟﺳ وﻣﻌود ‪21‬ﺎ ﻗﺑﻠﮭوﻟ ﺎ ‪.‬ب اﻻﻟﺑ‬
‫ﺎف‬ ‫واﻧظ‪ 361‬ر اﻟﻛﺷ‬
‫رب ‪ 104 : 9‬و ‪ 191‬و‬ ‫ﺔ اﻟﻌ‬ ‫ﺔ ﻟﻐ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ‬ ‫زاوي ‪ ،‬ﻓ‬
‫ﻟطﻠس ‪ ( 2 ) . 161‬ﻛﺗب ﻟﻲ اﻻﺳﺗﺎذ ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺑﺳﺎم ‪ ،‬ﻣن ﻣﻛﺔ‬
‫ﻟﻰإ ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ھ و اﻟﻣﺷ ﮭور‬ ‫‪ :‬ان ) ﺗوﺿﯾﺢ اﻟﺧﻼق ( اﻟﻣﻧﺳوب‬
‫‪ ،‬ﻟم ﺗﺻﺢ ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﺑل ﻓﯾﮫ آراء ﻻ ﯾﻣﻛن ﻧﺳﺑﺗﮭﺎ إﻟﻰ ھذا اﻟﻣﺣﻘق ‪.‬واﻟﻛﺗ ﺎب‬
‫وﺷ ﻲ ﺑ ﮫ‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑ ن ﻏرﯾ ب (‬ ‫ﻟرﺟل ﻋﺎﻟم ﻣن أھل اﻟدرﻋﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﻘﺎل ﻟﮫ )‬
‫ﺎم ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻌود ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ ‪ .‬ﻓ) ‪( 3‬ﺗﺢ اﻟﻣﺟﯾ د ‪5‬‬
‫وﻣﺷ ﺎھﯾر ﻋﻠﻣ ﺎء ﻧﺟ د ‪. 44‬وﻟ د‬ ‫وﻋﻧوان اﻟﻣﺟد ‪ 210 : 1‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪408‬‬
‫وﺗﻌﻠم‪ .‬ﻓ ﻲ ﺗ وﻧس واﻟﺟزاﺋ ر وﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ ) ﻛﺎﺑﺎو ( ﻣن ﺑﻼد طراﺑﻠس اﻟﻐرب‬
‫وﻛﺎﻧت ط راﺑﻠس ﺗﺎﺑﻌ ﺔ ﻟﮭ ﺎ ‪-‬‬ ‫وﻋﺎد إﻟﻰ وطﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﻘد ﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ‪-‬‬
‫ﻓﺄﺑﻌد ﻣﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺻد ﻣﺻر ‪ ،‬وأﻗﺎم إﻟﻰ أن أﻋﻠن اﻟدﺳﺗور اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ )ﺳ ﻧﺔ ‪1908‬‬
‫ﺑﺎﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﻓﺎﺳ ﺗﻣر إﻟ ﻰ‬
‫ﻣﺟﻠ س اﻟﻣﺑﻌ وﺛﯾن (‬ ‫م ( ﻓﺎﺧﺗﯾر ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋن طراﺑﻠس ﻓﻲ )‬
‫أن اﻋﺗدى اﻟطﻠﯾﺎن ﻋﻠﻰ طراﺑﻠس ﺳﻧﺔ ‪1911‬م ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﯾﮭﺎ ﻣﺟﺎھدا ‪ ،‬وظل إﻟ ﻰ‬
‫ﻠﺢ ﺑ ﯾن ﺗرﻛﯾ ﺎ وإﯾطﺎﻟﯾ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﺄﺑﻰ اﻻﻋﺗ راف ﺑ ﮫ ‪ ،‬وواﺻ ل ﻣﻘﺎوﻣ ﺔ‬
‫رﻛوﻣﻧﮭب ﺑ ﺎ ﺎﺧرة إﻟ ﻰ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪.‬‬ ‫ﯾن ﻣ دة ‪ ،‬ﺛ م اﻧﺻ رف إﻟ ﻰ ﺗ وﻧس ‪،‬‬
‫ﺑت (اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ )‬ ‫اﻻﻋﯾ ﺎن‬ ‫ﻣﺟﻠ ) س وﻧﺷ‬ ‫ﻓﺟﻌ ل ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء‬
‫ﻟﻣﻧطﻘ ﺔ ط راﺑﻠس اﻟﻐ رب (‬ ‫اﻵﺳ داﺗﺎﻧﺔ )‬‫ﻓوﺟﮭﺗم ( ﮫ ﺣﻛوﻣ ﺔ ﻗﺎﺋ‬ ‫ﺳ ﻧﺔ ‪1914‬‬
‫ﻲ ﻏواﺻ ﺔ أﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺑﺎﺷ ر اﻟﻘﺗ ﺎل إﻟ ﻰ أن أﻛرھ ت ﺗرﻛﯾ ﺎ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﺗﺧﻠﻲ ﻋن طراﺑﻠس ‪ ،‬ﺑﻌد ھدﻧﺔ ‪1918‬م ‪ ،‬وﻋﻘد اﻟطراﺑﻠﺳﯾون ﺻﻠﺣﺎ ﻣ ﻊ‬
‫إﯾطﺎﻟﯾﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 1919‬م ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﯾد ﻓﯾﮫ ‪ .‬ﻓرﺣل إﻟﻰ أورﺑﺎ ‪.‬وﺣﺞ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1924‬م‬
‫إﺑﺎﺿ ﻲ اﻟﻣ ذھب ‪ ،‬ﻓﺟﻌﻠ ﮫ‬ ‫ﻋﻣ ﺎنﺎن (‬ ‫ﻣﺳ ﺛﻘط (م إﻟ ﻰوﻛ)‬ ‫وذھ ‪ .‬ب إﻟ ﻰ )‬
‫‪ 1935‬مﺎم( ﻋ ﺎﻣﯾن ‪ ،‬وﻣ رض‬ ‫ﺳ ﻠطﺎن ﻣﺳ ﻘط ﻣﺳﺗﺷ ﺎرا ﻟﺣﻛوﻣﺗ ﮫﺳ) ﻧﺔ ﻓﺄﻗ‬
‫اﻻزھ) ﺎر اﻟرﯾﺎﺿ ﯾﺔ ﻓ ﻲ أﺋﻣ ﺔ‬ ‫ﻓذھب إﻟﻰ ﺑوﻣﺑ ﺎي ﻣﺳﺗﺷ ﻔﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ﻟ‪ .‬ﮫ‬
‫اﻟﺟزء اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬ودﯾ) وان ﺷ ﻌر ‪ -‬ط ( ) ‪* . ( 1‬‬ ‫وﻣﻠوك اﻻﺑﺎﺿﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫)ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠ ك ( * ) ‪ 99 - 54‬ه = ‪717 - 674‬ﺳم (ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د‬
‫وي ‪ .‬ﻲ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ووﻟ ﻲ‬ ‫اﻻﻣ د ﻓ‬ ‫اﻟﺧﻠﯾﻔ‪ :‬ﺔ وﻟ‬ ‫اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣ روان ‪ ،‬أﺑ و أﯾ وب‬
‫ﺑﺎﻟرﻣﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﺗﺧﻠ ف ﻣ ن‬ ‫وﻛ ﻧﺔﺎن‪ 96‬ه (‬ ‫اﻟﺧﻼﻓ ﺔ ﯾ وم ﺎةوﻓأﺧﯾ ﮫ اﻟوﻟﯾ دﺳ)‬
‫ﻣﺑﺎﯾﻌﺗﮫ أﺣد ‪ ،‬ﻓﺄطﻠق اﻻﺳرى وأﺧﻠﻰ اﻟﺳﺟون وﻋﻔﻰ ﻋن اﻟﻣﺟ رﻣﯾن ‪ ،‬وأﺣﺳ ن‬
‫وﻛﺎن‪ .‬ﻋﺎﻗﻼ ﻓﺻﯾﺣﺎ طﻣوﺣﺎ إﻟﻰ اﻟﻔﺗﺢ ‪ ،‬ﺟﮭ ز ﺟﯾﺷ ﺎ ﻛﺑﯾ را وﺳ ﯾره‬ ‫إﻟﻰ اﻟﻧﺎس‬
‫ﻓﻲ اﻟﺳﻔن ﺑﻘﯾﺎدة أﺧﯾﮫ ﻣﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪ ،‬ﻟﺣﺻﺎر اﻟﻘﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ ‪ .‬وﻓﻲ ﻋﮭده‬
‫وﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ داﺑ ق )ﻣ ن‬ ‫ﻓﺗﺣت ﺟرﺟﺎن وطﺑرﺳ ﺗﺎن ‪ ،‬وﻛﺎﻧﺗ ﺎ ﻓ ﻲ أﯾ دي اﻟﺗ رك‬
‫وﻛﺎﻧ ت ﻋﺎﺻ ﻣﺗﮫ دﻣﺷ ق ‪.‬وﻣ دة‬ ‫ﻗﻧﺳرﯾنﯾن‪ -‬ﺣﻠ ب وﻣﻌ رة اﻟﻧﻌﻣ ﺎن (‬ ‫أرض ﺑ‬
‫اﺑن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ( * ) ‪. . .‬‬‫ﺧﻼﻓﺗﮫ ﺳﻧﺗﺎن وﺛﻣﺎﻧﯾﺔ أﺷﮭر إﻻ أﯾﺎﻣﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟوھ ﺎب ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫‪ -‬ﻧﺣو ‪ 1210‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1795‬م (‬
‫أﺧو اﻟﺷﯾﺦ زﻋﯾم اﻟﻧﮭﺿﺔ اﻻﺻﻼﺣﯾﺔ ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب‬ ‫اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ اﻟﻧﺟدي ‪:‬‬
‫‪ .‬ﻋﺎرض أﺧﺎه ﻓﻲ اﻟدﻋوة ‪ ،‬وﻛﺗب رﺳﺎﺋل * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﻣ( ن رﺳ ﺎﻟﺔ‬
‫طﺑﻌت ﺑﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪ 1360‬ه‪ ،‬ﻻﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌﯾد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ اﻟﺑ ﺎروﻧﻲ ‪.‬واﻻﻋ ﻼم‬
‫اﻟﺷرﻗﯾﺔ ‪ 143 : 1‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 515‬واﻧظر ﻟﻣﺣﺎت أدﺑﯾﺔ ﻋن ﻟﯾﺑﯾﺎ ‪- 67‬‬
‫‪ 104‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ رﺑﯾﻊ اﻵﺧر ‪ 1360‬ه ‪ 1941 ،‬م ‪ .‬؟ ) ‪ ( 2‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪: 5‬‬
‫‪ 14‬واﻟطﺑري ‪ 126 : 8‬واﺑن ﺷﺎﻛر ‪ 177 : 1‬واﻟﯾﻌﻘوﺑﻲ ‪ 36 : 3‬واﺑن ﺧﻠدون ‪3‬‬
‫وﻓﯾ ﻛﮫ ‪) :‬ﺎن ط وﯾﻼ‬ ‫واﻟﺧﻣ ﯾس ‪ 314 : 2‬و ‪315‬‬ ‫واﻟﻣﺳ ﻌودي ‪127 : 2‬‬ ‫‪74 :‬‬
‫اﻟوﺟﻣﻘرون اﻟﺣﺎﺟﺑﯾن ﻓﺻﯾﺣﺎ ﺑﻠﯾﻐﺎ ‪ ،‬ﻣﺗوﻗﻔﺎ ﻋ ن اﻟ دﻣﺎء ‪،‬‬ ‫ﺟﻣﯾﻼ أﺑﯾض ﻛﺑﯾر ﮫ‬
‫ﻣﻧﮭﻋﻠ ﺎ )ﻰ ﻣ ن ﻛﻔ ر اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن‬ ‫ﻣﻌﺟﺑ ﺎ ﺑﻧﻔﺳ ﮫ ‪ ،‬أﻛ وﻻ ﺟ ﻓ داﻲ( ‪.‬ذﻟ اﻟ ك رد‬
‫‪( 6805‬ﻋ ﺎد وأظﮭ ر اﻟﻧ دم ‪،‬‬
‫ﺛم‬ ‫ﺑﺳﺑب اﻟﻧذر ﻟﻐﯾر ﷲ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ أوﻗﺎف ﺑﻐداد )‬
‫ﻗﺎل ﻋﻠﻲ ﺟواد اﻟطﺎھر ‪ :‬وﻟﮫ ﻓﻲ ذﻟك رﺳﺎﻟﺔ ﻣطﺑوﻋﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﻋطﯾﺔ (‬
‫ﻠﯾﻣﺎن‬ ‫نﺳ‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‪ 1944‬من(ﻋطﯾ‬‫* ) ‪ 1363 - 1317‬هﺳ = ‪- 1900‬‬
‫اﻟﻣزﯾﻧﻲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﺑﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل ﻣدﯾﻧﺔ ﺣﺎﺋل ‪ .‬ﻛﺎن ﻛﺛﯾر اﻟﻧظم ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻣﻘﺻورة‬
‫اﻟﻣﻘﻧﻊﻲ(اﻟﻔﻘ ﮫ ‪ ،‬ﺛﻼﺛ ﺔ اﻵف ﺑﯾ ت ‪ ،‬و )‬ ‫( ﻧظم ﺑﮭﺎ ) زاد اﻟﻣﺳﺗﻘﻧﻊ ﻣﺧﺗﺻر ﻓ‬
‫اﻟﺣﺎﺋﻠﯾﺔ ( ﻓﻲ اﻟﺑﯾوع ‪ ،‬ﻧﺣو ‪ 160‬ﺑﯾﺗﺎ ‪ ،‬و ) ﻣﻧﺳك (ﻧظﻣ ﺎ ) ‪) * . ( 2‬ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬
‫ﺑن ﻋﻠﻲ ( * ) ‪ 142 - 82‬ه = ‪ 759 - 701‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن‬
‫اﻟﺳ ﻔﺎح (‬ ‫وﻻه ‪.‬اﺑ ن أﺧﯾ ﮫ )‬ ‫ﻋﺑﺎﺳ ‪ :‬ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻻﺟ واد اﻟﻣﻣ دوﺣﯾن‬ ‫أﻣﯾ ﻋﺑر ﺎس‬
‫ﻓﺄﻗ ﺎم‬‫إﻣ ﺎرة اﻟﺑﺻ رة وأﻋﻣﺎﻟﮭ ﺎ وﻛ ور دﺟﻠ ﺔ واﻟﺑﺣ رﯾن وﻋﻣ ﺎن )ﺳ ﻧﺔ ‪ 133‬ه (‬
‫ﻓﻠم ﯾزل ﻓﻲ اﻟﺑﺻرة إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ‬ ‫ﻓﯾﮭﺎ إﻟﻰ أن ﻋزﻟﮫ اﻟﻣﻧﺻور ) ﺳﻧﺔ ‪ 139‬ه (‬
‫ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 690 - 610‬ه = ‪ 1291 - 1213‬م (‬ ‫) ‪* . ( 3‬ف)اﻟﺗﻠﻣﺳ‬ ‫اﻟﻌﻔﯾ‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﻛوﻣﻲ اﻟﺗﻠﻣﺳﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻋﻔﯾف اﻟ دﯾن ‪:‬ﺷ ﺎﻋر‬
‫‪ ،‬ﻛوﻣﻲ اﻻﺻل ) ﻣن ﻗﺑﯾﻠﺔ ﻛوﻣﺔ (ﺗﻧﻘل ﻓﻲ ﺑﻼد اﻟروم وﺳﻛن دﻣﺷق ‪ ،‬ﻓﺑﺎﺷ ر‬
‫ﯾﺗﺑ ﻊ‬ ‫ﯾﺗﺻ ‪ .‬وف وﯾ ﺗﻛﻠم ﻋﻠ ﻰ اﺻ طﻼحاﻟﻘ) وم (‬ ‫ﻓﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ ضوﻛاﻻﻋﻣﺎن ﺎل‬
‫طرﯾﻘﺔ اﺑن اﻟﻌرﺑﻲ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻛﺷﺎف ﻟطﻠس ‪ 127 ، 126‬وﻧﺳب‬
‫إﻟﻰ ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ﻛﺗﺎب ) اﻟﺗوﺿﯾﺢ ﻋن ﺗوﺣﯾد اﻟﺧﻼق (ﺧطﺄ واﻧظر ﻣﺟﻠ ﺔ‬
‫‪ 368‬ﻧﻣ ﺎذج ﻣ ن‬ ‫ﺎھﯾر ﻋﻠﻣ ﺎء ﻧﺟ د ‪363‬وﻓﯾ‪ -‬ﮫ‬ ‫ﻣﺷ ) ‪( 2‬‬
‫اﻟﻌ رب ‪. 227 : 7‬‬
‫ﻗﺻﺎﺋده اﻵﻧف ذﻛرھﺎ ‪.‬وﻟم ﯾﺷر إﻟﻰ ﻣﻛﺎن وﺟودھ ﺎ ‪( 3 ) .‬اﻟطﺑ ري ‪179 : 9‬‬
‫ودول اﻻﺳﻼم ﻟﻠذھﺑﻲ ‪ 73 : 1‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 281 : 6‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪1‬‬
‫وأﻓﻌﺎﻟ ﮫق ‪.‬ﺑرﻗ ﺔ اﻟ دﯾن واﻟﻣﯾ ل إﻟ ﻰ ﻣ ذھب‬ ‫‪. 177‬أﻗواﻟ‬
‫واﺗﮭﻣ ﮫ ﮫ ﻓرﯾ‬ ‫ﻓ‪ :‬ﻲ‬
‫رح ﻣواﻗ ف اﻟﻧﻔ زي ( وﺷ) رح‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﻧف‪ .‬ﻛﺗﺑ ﺎ ﻛﺛﯾ رة ‪ ،‬ﺷ‬ ‫وﺻ ﯾرﯾﺔ‬ ‫اﻟﻧﺻ‬
‫اﻟﻔﺻوص ( ﻻﺑن ﻋرﺑﻲ ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) اﻟﻌروض ‪ -‬خ ( وﺷﻌره ﻣﺟﻣوع ﻓﻲ )‬
‫دﯾوان ‪ -‬خ ( و )ﺷرح ﻣﻧﺎزل اﻟﺳﺎﺋرﯾن ﻟﻠﮭ روي ‪ -‬خﻓ ( ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪.‬واﺑﻧ ﮫ‬
‫ﻣﺎت ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻘرﻣ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪. . .‬‬ ‫اﻟﺷﺎب اﻟظرﯾف أﺷﻌر ﻣﻧﮫ ‪.‬‬
‫ﺣﻧﻔ ﻲ ﻣ ن أھ ل‬ ‫‪ 924 -‬ه = ‪ 1518 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﻘرﻣﺎﻧﻲﯾﮫ‪ :‬ﻓﻘ‬
‫) ﻗره ﻣﺎن ( ﻟﮫ ﻧظم واﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻻدب ‪ .‬ﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺟ ﺎﻣﻊ‬
‫اﻻزھرﯾ( ﺔ ‪ ،‬أﺟ ﺎب ﻓﯾ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ‪380‬‬ ‫ﻣﺎوﻧﺔ ‪ -‬خ‬
‫اﻟﻔﺻ وﻟﯾن ﻻﺑ ن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺳ ﻓ ﻲ‬
‫ﺳؤاﻻ ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪ .‬و ) اﻟﺧﻼﻓﯾﺎت ( و ) ﺷرح ﻣﺟﻣﻊ اﻟﺑﺣرﯾن ( ﻻﺑن اﻟﺳﺎﻋﺎﺗﻲ ‪،‬‬
‫و ) رﺳﺎﻟﺔ ﺳﻣت اﻟﻘﺑﻠﺔ ( و ) رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﻌروض ( و )ﺷرح ﻗﺻﯾدة اﻟﺑ ردة (‬
‫) ‪ ) * . ( 2‬اﺑن ﻣﺷرف ( * ) ‪ 1079 - . . .‬ه = ‪ 1668 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن‬
‫ره ‪ .‬د ﻓ ﻲ اﻟﻌﯾﯾﻧ ﺔ )‬
‫ﻋﺎﻟم اﻟدﯾﺎر اﻟﻧﺟدﯾﺔ ﻓ ﻲ ﻋﺻ وﻟ‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺷرف اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻣﺷﮭور ﺑﮫ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻋﻠﯾ ﮫ اﻋﺗﻣ ﺎد اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ‬‫ﺑﺎﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ( وﺻﻧف ) اﻟﻣﻧﺳك ‪ -‬ط (‬
‫ﺿﺧﻣﺎﺟ‪ .‬د ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻣﻧﺎﺳك ‪ .‬وﻟﮫ ﻓﺗﺎوى ﺗﺑﻠﻎ ﻣﺟﻠدا وھو‬
‫ﻏرﺑ ﺎل‬ ‫ﺻ ﺎﺣب اﻟ دﻋوة اﻟﻣﻌروﻓ ﺔ ﺑﺎﻟوھﺎﺑﯾ ﺔ ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺔ ‪ 326 : 13‬وآداب‬ ‫واﻟﺑداﯾ‪ 29‬ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫رة ‪: 8‬‬ ‫واﻟﻧﺟخ ‪ .‬وم اﻟزاھ‬
‫ﺎن ‪-‬‬ ‫اﻟزﻣ‬
‫اﻟﻠﻐﺔ ‪ 119 : 3‬وﺷذرات اﻟذھب ‪ 412 : 5‬وﻧﻌﺗﮫ ﺑﺄﺣد زﻧﺎدﻗﺔ اﻟﺻوﻓﯾﺔ ! وﻓوات‬
‫وﺟ‪ .‬ﺎء ﻓﯾ ﮫ أﻧ ﮫ )‬‫وﻓﯾﮫ أن ﻟﻌﻔﯾف اﻟدﯾن ﻓﻲ ﻛ ل ﻋﻠ م ﺗﺻ ﻧﯾﻔﺎ‬ ‫اﻟوﻓﯾﺎت ‪178 : 1‬‬
‫اﻻﺻ ول ﻣ( ن ﺧط ﺄ اﻟطﺑ ﻊ أو اﻟﻧﺳ ﺦ ‪ ،‬ﺻ واﺑﮫ )ﻛ وﻣﻲ (ﺑ ﺎﻟﻣﯾم ‪،‬‬ ‫ﻛوﻓﻲ وھ‬
‫ﻛوﻣ ﺻ ﺔ ( ﻐﯾرة ﻣﻧﺎزﻟﮭ ﺎ ﺑﺳ ﺎﺣل اﻟﺑﺣ ر ﻣ ن أﻋﻣ ﺎل‬ ‫ﻲ ﻗﺑﯾﻠﻰ ) ﺔ‬
‫ﻧﺳوھ ﺑﺔ إﻟ‬
‫ﺗﻠﻣﺳﺎن ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻓﻲ اﺑن ﺧﻠﻛﺎن ‪ ،‬وﯾﺳﻣﯾﮭﺎ اﻟﻣﻐﺎرﺑﺔ ) ﻛوﻣﯾﺔ ( ﻛﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻣﻌﺟب ‪.‬‬
‫وﻣن دﯾواﻧﮫ ﻧﺳﺧﺔ ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب اﻟظﺎھرﯾﺔ ﻛﺗﺑت ﺳﻧﺔ ‪ 998‬ه ‪ .‬وﺷﺳﺗرﺑﺗﻰ ‪: 1‬‬
‫وﻛﺷ ف ‪، 566‬‬ ‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪143 : 2‬‬ ‫ﻋﺛﻣ ( ﺎﻧﻠﻲ ﻣ ؤﻟﻔﻠري ‪323 : 1‬‬ ‫‪2 ) . 19‬‬
‫‪ ) 1601‬؟ ( ‪ ( 3 ) . 1416 ،‬اﻟﺳﺣب اﻟواﺑﻠﺔ ‪ -‬خ ‪ .‬وﻋﻧوان اﻟﻣﺟد ‪* . 62 : 1‬‬
‫ﻲ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫ري ( * ) ‪ 1292 - 1240‬ه = ‪1824‬ﺳ‪ 1875 -‬م‬
‫ﻠﯾﻣﺎن(ﺑ‬ ‫اﻟﺣراﺋ‬
‫)‬
‫وﻧس د‪ .‬ﻓﯾﮭ ﺎ وأﺗﻘ ن اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪،‬‬ ‫ﻧﻲ ‪:‬ب ‪ ،‬ﻣ ن أﻓﺎﺿ ل ﺗ وﻟ‬ ‫اﻟﺣراﺋري اﻟﺣﺳ ﻛﺎﺗ‬
‫ووﻻه ﺑ ﺎي ﺗ وﻧس رﯾﺎﺳ ﺔ‬ ‫وﺿطﻠﻊ ﻓﻲ ﻋﻠوم اﻟطب واﻟطﺑﯾﻌﯾﺎت واﻟرﯾﺎﺿ ﯾﺎت ‪.‬‬
‫اﻟﻛﺗﺎب ﻓﻲ ﻣﻣﻠﻛﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1840‬م ‪ .‬ﺛم رﺣل إﻟﻰ ﺑﺎرﯾس ﻓﺟﻌل أﺳﺗﺎذا ﻟﻠﻌرﺑﯾﺔ ﻓﻲ‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫ﻣدرﺳ ﺔ اﻻﻟﺳ ن اﻟﺷ رﻗﯾﺔ ‪ ،‬وﺗ ﻧﺷوﻟﻰ إﺎء ﺟرﯾ ﺑ دة )رﺟﯾس ﺑ ﺎرﯾس (‬
‫ﯾﺻدرھﺎ رﺷﯾد اﻟدﺣداح ‪ .‬وﺻﻧف رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲﺣ) وادث اﻟﺟ و ‪ -‬ط (وﻛﺗ ﺎب )‬
‫ف ﺑ( ﮫ أﺣ د ﻣﻌ ﺎرض ﺑ ﺎرﯾس ‪ ،‬وﺗ رﺟم ﻛﺛﯾ را‬ ‫وﺻ ‪ -‬ط‬
‫ﻋرض اﻟﺑﺿﺎﺋﻊ اﻟﻌﺎم‬
‫ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﻟزرﻋ ﻲ ( * ) ‪ 734 - 645‬ه = ‪ 1333 - 1247‬م (‬
‫ﻗﺎﺿ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎة‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﻣر ﺑن ﺳﺎﻟم اﻟزرﻋﻲ ‪،‬ﺟﻣﺎل اﻟدﯾن ‪ ،‬أﺑو اﻟرﺑﯾ ﻊ ‪:‬‬
‫رب ‪ .‬د ﺑﺄذرﻋ ﻗﺎت )رب دﻣﺷ ق ‪،‬‬ ‫ﻣ ن ‪.‬ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﺷ أﺻﺎﻓﻌﯾﺔ ‪.‬ﻠﮫ ﻣ ن اﻟﻣﻐ وﻟ‬
‫وﺗﺳﻣﻰ اﻟﯾوم درﻋﺔ ( وﺗﻌﻠم ﺑدﻣﺷق ووﻟﻲ ﻗﺿﺎء ) زرع (ﺛﻼث ﻋﺷرة ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﻧﺳب إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﺛم ﻧﺎب ﻓﻲ اﻟﺣﻛم ﺑدﻣﺷق ﺳﺑﻊ ﺳﻧﯾن ‪ .‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﻣﺻر ﻓﻧﺎب ﻓﻲ‬
‫وﻋ‪ .‬ﺎد إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق ‪،‬‬ ‫وﻟﻲﺛماﻟﻘﺿ ﺎء اﺳ ﺗﻘﻼﻻ ‪ ،‬ﻧﺣ و ﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻟﺣﻛم ﺳﺑﻌﺎ أﯾﺿﺎ ‪،‬‬
‫ﻓوﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء وﻣﺷﯾﺧﺔ اﻟﺷﯾوخ ‪ ،‬ﻣدة ‪ ،‬وﻋزل ﻣن اﻟﻘﺿﺎء ﻟﺧﺻوﻣﺔ ﺑﯾﻧﮫ وﺑ ﯾن‬
‫ﺑﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗوﺟ ﮫ إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ﻓ وﻟﻲ ﺑﮭ ﺎ اﻟﺗ درﯾس وﻗﺿ ﺎء اﻟﻌﺳ ﻛر ‪،‬‬
‫وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن ﺣﺟر اﻟﻌﺳﻘﻼﻧﻲ ‪ :‬ﺧرج ﻟﮫ اﻟﺑرزاﻟﻲ ) ﻣﺷﯾﺧﺔ ( ﺳﻣﻌﻧﺎھﺎ‬
‫ﻣن ﺑﻌض أﺻﺣﺎﺑﮫ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪1‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺑﻛﻲ ‪105 : 6‬‬
‫واﻟﺑداﯾ‬ ‫وطﺑﻘ‪ 159‬ﺎت اﻟﺳ‬
‫ﺔ‪:2‬‬ ‫‪119 :‬اﻟ ‪( 2 ) .‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ‬
‫واﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪ 167 : 14‬وﺷذرات اﻟذھب ‪ 107 : 6‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪) * . 304 : 9‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﺟﻣل ( * ) ‪ 1204 - . . .‬ه = ‪ 1790 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﻣر ﺑ ن‬
‫ﻣﻧﺻور اﻟﻌﺟﯾﻠﻲ اﻻزھري ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﺟﻣل ‪ :‬ﻓﺎﺿل ﻣن أھل ﻣﻧﯾﺔ ﻋﺟﯾل )‬
‫إﺣدى ﻗرى اﻟﻐرﺑﯾﺔ ﺑﻣﺻر ( اﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻟﮫ ﻣؤﻟﻔﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻔﺗوﺣﺎت‬
‫اﻟﻣواھ ب‬ ‫دات ‪ ،‬ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺗﻔﺳ ﯾر اﻟﺟﻼﻟ ﯾن ‪ ،‬و )‬ ‫ﻣﺟﻠ‪ -‬ط (‬
‫أرﺑاﻻﻟﮭﯾ ﻊ ﺔ‬
‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ‬ ‫وﺣ) ﻓﺗ ﺎت اﻟوھ ﺎب ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﻣﺣﻣدﯾ ﺔ ﺑﺷ رح اﻟﺷ ﻣﺎﺋل اﻟﺗرﻣذﯾ ﺔ ‪ -‬خ ( و‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷرح اﻟﻣ ﻧﮭﺞ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻓﻘ ﮫ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫اﻟﻣﻠ ك اﻟﻌ ﺎدل ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺑن ﻏﺎزي ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑ ن ﺷ ﺎدي‬ ‫‪ 827‬ه = ‪ 1424 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ) اﻟﻌﺎدل (‬
‫وﻛﻛﯾﻔﺎن ﺎﻣ( ن أط ول اﻟﻣﻠ وك ﻣ دة ‪ ،‬اﺳ ﺗﻣر ﻓ ﻲ‬ ‫ﺣﺻ ن‬ ‫اﻻﯾوﺑﻲ ‪ :‬ﺻﺎﺣب )‬
‫اﻟﺣﻛم ﻧﺣو ‪ 50‬ﺳﻧﺔ ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﺳﺧﺎويﻟﮫ‪ :‬ﻓﺿﺎﺋل وﻣﻛﺎرم وأدب وﺷ ﻌر واﻋﺗﻧ ﺎء‬
‫أﺣﻣذي داﺳ( ﺗﻘر ﻓ ﻲ ﻣﻣﻠﻛ ﺔ‬ ‫رف )‬
‫اﻟ‬ ‫واﻵدابأﺑ ‪ .‬و اﻟﻣﻠ ك اﻻﺷ‬
‫ﺑﺎﻟﻛﺗ بوھ و‬
‫اﻟﺣﺻن ﺑﻌده ) ‪ ) * . ( 2‬ﻏزاﻟﺔ ( * ) ‪ 1348 - 1270‬ه = ‪ 1929 - 1854‬م (‬
‫اﺟﺗﻣ‪ :‬ﺎﻋﻲ ﻣ ن أھ ل اﻟﻣوﺻ ﻣ ل ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬ ‫دﻛﺗور‬
‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﻏزاﻟ ﺔ ‪،‬ﺑﺎﺣاﻟ ث‬
‫ﺣﯾ ﺎﺗﻲ اﻟﺷﺧﺻ ﯾﺔ ( و )‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ) اﻻﻋﺗﻣﺎدﻋﻠﻰ اﻟ ﻧﻔس ( و )اﻟﺣرﯾ ﺔ ( و )‬
‫ﺳواﻧﺢ اﻟﻔﻛر ( و ) ﺳواﻧﺢ اﻟﻛﻠم ( و )اﻟوﺿﯾﻌﺔ ﻓﻲ اﻟﺣﻛﻣﺔ اﻟﺧﻠﻘﯾ ﺔ (أﺟ زاء )‬
‫‪ ) * . ( 3‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻓﯾﺎض ( * ) ‪ 516 - . . .‬ه = ‪ 1122 - . . .‬م (ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬
‫ﻣﻘدﻣﺔ ﺷ رح اﻻم ﻟﻠﺣﺳ ﯾﻧﻲ ‪-‬‬ ‫ﺑن ﻓﯾﺎض اﻻﺳﻛﻧدراﻧﻲ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫خ ‪ .‬وﺧطط ﻣﺑﺎرك ‪ 69 : 16‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 710‬واﻟﺟﺑرﺗﻲ ‪) . 183 : 2‬‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ ‪( 3 ) . 312 : 16‬ﻣﻌﺟ م‬ ‫‪ ( 2‬اﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪268 : 3‬‬
‫اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ . 60 : 2‬أﺑو اﻟرﺑﯾﻊ ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣن أھل اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ‬
‫‪ .‬ﻛﺎن ﺗﺎﺟرا ‪ ،‬رﺣل إﻟﻰ اﻟﻌراق واﻟﯾﻣن وﺧراﺳﺎن ‪ .‬ودﺧل اﻟﮭﻧد ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﺑﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫اﻟﻌﻣ ﺎد اﻻﺻ ﻔﮭﺎﻧﻲ ﻣﺧﺗ ﺎرات ﯾﺳ ﯾرة ﻣ ن ﺷ ﻌره‬ ‫اﻟﺑﺣر ‪.‬‬
‫وﻗﯾل ‪ :‬ﻏرق ﻓﻲأورد‬
‫وﻧﺛره ) ‪) * . ( 1‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﻓﯾﺿ ﻲ ( * ) ‪ 1370 - 1302‬ه = ‪ 1951 - 1885‬م‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﻓﯾﺿﻲ اﺑن اﻟﺣﺎج داود ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻘﺻﺎب اﻟﻌوادي ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧ ﻲ ﻋ واد‬ ‫(‬
‫وﻗﻲ ‪ ،:‬ادﯾ ب ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﻘ دﻣﻲ‬ ‫ﺣﻘاﻟر ﺎﻋﻲ‬
‫‪ ،‬اﻟﻌﺷ ﺎﺋري ‪ ،‬ﻣ ن ﻧﺳ ل اﻟﺳ ﯾد أﺣﻣ د ﻓ‬
‫ﺑﺎﻟﻣوﺻل ‪.‬ﺑﮭﺎ ﺛ م ﺑﺎﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻻﻋدادﯾ ﺔ اﻟﻌﺳ ﻛرﯾﺔ ﺑﺑﻐ داد ‪.‬‬
‫وﺗﻌﻠم‬ ‫اﻟﻛﺗﺎب ‪ .‬وﻟد‬
‫وأﺻدر ﺟرﯾدة ) اﻻﯾﻘﺎظ ( ﻓﻲ اﻟﺑﺻرة ) ﺳﻧﺔ ‪( 1909‬ﻓﻛﺎﻧت ﺑﺎﻛورة اﻟﺻ ﺣف‬
‫ﻓﯾﮭ اﺳ ﺎ ‪ .‬ﺑوﻋﯾﺔ ﻧﺣ و ﺳ ﺗﺔ اﺷ ﮭر وﺣ ﺞ ﺳ ﻧﺔ ‪1928‬‬ ‫واﺳ ﺔ‬
‫ﺗﻣرت‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻻھﻠﯾ‬
‫واﻧﺗﺧ ب ﺳ ﻧﺔ ‪1914‬ﻧﺎﺋﺑ ﺎ‬ ‫ﻓﺄﻟف ) اﻟﺗﺣﻔﺔ اﻻﯾﻘﺎظﯾﺔ ﻓﻲ اﻟرﺣﻠﺔ اﻟﺣﺟﺎزﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬
‫وﻛﺎن ﻓ ﻲ ﺑﻐ داد ‪22 - 1920‬ﻣدرﺳ ﺎ‬ ‫ﻋن اﻟﺑﺻرة ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻟﻧواب اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﺣﻘ وق ‪ ،‬وﺟﻣ ﻊ ﻣﺣﺎﺿ راﺗﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻛوك (‬
‫ﺑﻣدرﺳ ﺔ‬ ‫ﻟﻠﺗطﺑﯾﻘ ﺎت اﻟﻘﺎﻧوﻧﯾ ﺔ )‬
‫اﻟﺻ‬
‫ﻛﺗﺎب ﺳﻣﺎه ) اﻟﺣﻘوق اﻟدﺳﺗورﯾﺔ ‪ -‬ط ( وﻋﻣل ﻓﻲ اﻟﻣﺣﺎﻣﺎة ﺑﺎﻟﻣﺣﻣرة واﻟﺑﺻرة‬
‫م ﻛ ﺎنﻣ ﻣ دةﺛن‪ .‬أﻋﺿ ﺎء ﻣﺣﻛﻣ ﺔ اﻻﺳ ﺗﺋﻧﺎف ﺑﺑﻐوﻟﻣ دادﺎ ‪.‬اﺑرﻣ ت اﻟﻣﻌﺎھ دة‬
‫ﺧرﯾ) ‪( 1‬دة اﻟﻘﺻ ر ‪ ،‬ﻗﺳ م‬ ‫اﻟﻌراﻗﯾ ﺔ اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ) ‪* ( 1930‬ھ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫ﺑﻣﻌﺎرﺿ ﺗﮭﺎ وﻧﻘ دھﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗﻘ ل أرﺑﻌ ﺔ أﺷ ﮭرﺳ) ﻧﺔ‬ ‫ﻣﺻﺟ رﺎھر‪. 200 : 2‬‬
‫اﻧﺗﺧﺳﻧﺔب‪35‬ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻋ ن اﻟﺑﺻ رة ﻓ ﻲ وزارة ﯾﺎﺳ ﯾن اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ ‪،‬‬ ‫‪ ( 1931‬وﻓﻲ‬
‫ﺎة‬ ‫ﻰ اﻟﻣﺣﺎﻣ‬ ‫دﻗﻲ (ﻋﻠ‬
‫ﻲ ﺑﻐوﺣ داد ‪.‬دث اﻧﻘ ﺑﻛﻼب )ر ﺻﻓﻌﻛ ف‬ ‫ﺎﺳ ﺗﻘر ﻓ‬
‫وﺗوﻓﻲ ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬ﻓﻧﻘل إﻟﻰ اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬ودﻓ ن‬ ‫واﻟدرس وﺑﻌض اﻻﻋﻣﺎل اﻟﺗﺟﺎرﯾﺔ ‪.‬‬
‫رح ‪:‬ﻗ ) ﺎﻧون ﺣﻛ ﺎم اﻟﺻ ﻠﺢ ‪ -‬ط (‬ ‫ن ﻛﺗﺑر ‪ .‬ﮫ ‪ ،‬ﻋ دا ﻣ ﺎ ﺷﺗﻘ دم‬ ‫ﻲ اﻟزﺑﯾ‬
‫ﻓ وﻣ‬
‫ﺟزآن ‪ ،‬و ) ﺗﻌرﯾب اﻟﻘﺎﻧون اﻻﺳﺎﺳﻲ اﻻﻣﯾرﻛﻲ ‪ -‬ط ( و ) اﻟف ﻛﻠﻣﺔوﻛﻠﻣ ﺔ ‪-‬‬
‫اﻟﻣﻧﺗﺧ ب ﻣ ن أﺷ ﻌﺎر اﻟﻌ رب ‪ -‬ط‬ ‫ط ( ﻓﻲ اﻻﻣﺛﺎل ‪ ،‬و ) ﺳر اﻟﻧﺑوغ ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﻏﻣ رة اﻟﻧﺿ ﺎل ‪ -‬ط (ﻣذﻛراﺗ ﮫ ‪.‬وﻣﻣ ﺎ‬ ‫( اﻟﺟزء اﻻول ‪ .‬وﺛﺎﻧﯾﮫ ﻣﺧطوط ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺑﺻرة ‪ ،‬ﻧﺧﯾﻠﮭﺎ وﺗﻣورھ ﺎ وأﻧﮭﺎرھ ﺎ ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺑﻘﻲ ﻣﺧطوطﺎ ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ‪) :‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺣﻼوة ( * ) ‪ 1302 - 1235‬ه = ‪ 1885 - 1820‬م (ﺳﻠﯾﻣﺎن ﻗﺑ ودان ‪،‬‬
‫أول ﻣﺻ ري ط ﺎف ﺑﺳ ﻔﯾﻧﺔ‬ ‫ﻼوة ‪:‬رﺟ ﺎل وھ‬
‫اﻟﺑﺣرﯾ و ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﻌ روف ﺑﺣ ﻣ ن‬
‫ﻗﺻ ) ر ﺑﻐ ﻣداد (ن أﻋﻣ ﺎل‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾ وﻟ ﺔ (د ‪.‬ﻓ ﻲ ﺑﻠ دة‬‫ﻣﺻ رﯾﺔ ﺣ ول ﻗ ﺎرة )‬
‫‪ ،‬وأﻟﺣ ق ﺑﻣدرﺳ ﺔ اﻟﻣدﻓﻌﯾ ﺔ ﺑﺎﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﺛ م ﻛ ﺎن ﻣدرﺳ ﺎ ﻟﻠﮭﻧدﺳ ﺔ‬
‫ﻟﺗﻌ دود ﻣﺻ ر اﻟﻐرﺑﯾ ﺔ وﻣ واﻧﺊ‬ ‫واﻟﺣﺳﺎب ﻓﻲ اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺑﺣرﯾﺔ ‪ .‬واﻧﺗدب‬
‫ﯾﯾن ﺣ‬
‫اﻟﺳواﺣل اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓوﺿﻊ ﻟﮭﺎ ) ﺧرﯾطﺗﯾن ( ﻣﺗﻘﻧﺗﯾن ‪ .‬وﻋﯾن ﻗﺑطﺎﻧﺎ ) ﻗﺑودان‬
‫ووﺿﻊ ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ ﻲ ﻓ ن‬ ‫( ﻟﻠﺑﺎﺧرة ﺳﻣﻧود ‪ ،‬ﻓﺄﺳﺗﺎذا ﻓﻲ اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺑﺣرﯾﺔ اﻟﻔﻠﻛﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﺗﻘﻠ ( ب ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟزاھ ) ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﺑﺣ ر اﻟزاﺧ ر ‪ -‬ط‬ ‫اﻟﻛوﻛ ﺔ ﺳب ﻣﺎه‬‫اﻟﻣﻼﺣ‬
‫اﻟﻣﻧﺎﺻب إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﻣﺳﺗﺧﻠص ﻣن ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )‬
‫واﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق ‪32 - 31‬‬ ‫اﻟﻣطﺑ وع ﺑﺑﻐ داد ﺳ ﻧﺔ ‪1952‬‬ ‫ﻏﻣرة اﻟﻧﺿﺎل (‬
‫أﻋ ﻼم‬ ‫‪ 1817‬م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪( 2 ) . 62 : 2‬‬ ‫وﻣﻌﺟ‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت‬
‫‪ 100‬ﻼم ﻋﻠ ﻰ ﻗﺻ ر‬ ‫ﺎرك ‪14‬ﻲ‪ :‬اﻟﻛ‬
‫ﻓ‬ ‫‪ 120‬ط ﻣﺑ‬‫اﻟﺟ ﯾش واﻟﺑﺣرﯾ ﺔ ‪: 1‬وﺧط‬
‫ﺟ ﯾش ‪) * . 183 : 11‬اﻟﺣ ﺎﻣض ( * ) ‪ 305 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﺑﻐداد ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟ‬
‫ﻧﺣ وي ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن مﺑ ( ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و ﻣوﺳ ﻰ اﻟﺣ ﺎﻣض ‪:‬‬ ‫‪918 -‬‬
‫ﻛﺎن ﺿ ﯾق اﻟﺻ در‬ ‫اﻟﻌﻠﻣﺎء ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ واﻟﺷﻌر ‪ ،‬ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪ .‬ﻣن ﺗﻼﻣﯾذ ﺛﻌﻠب ‪.‬‬
‫اﻟﺳ ﺑق‬ ‫ﺎﻧﯾﻔﮫ ) ق اﻻﻧﺳ ﺎن ( و )‬ ‫ﺎﻣض ‪.‬ن ﺗﺻ ﺧﻠ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺳ ﯾﺊ اﻟﺧﻠ ق ‪ ،‬ﻓﻠﻘ ب ﺑﺎﻟﺣ‬
‫ﻏرﯾ ب اﻟﺣ دﯾث ( ‪ .‬وﻣ) ﺎ ﯾ ذﻛر‬ ‫واﻟﻧﺿﺎل ( و ) اﻟﻧﺑﺎت ( و ) اﻟوﺣوش ( و )‬
‫وﯾؤﻧث ﻣن اﻻﻧﺳﺎن واﻟﻠﺑﺎس ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﺑطﺎل ( * ) ‪ 404 - . . .‬ه‬
‫= ‪ 1013 - . . .‬م (ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺑطﺎل اﻟﺑطﻠﯾوﺳﻲ ‪ ،‬أﺑو أﯾ وب ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﺗﻌﻠم‪ .‬ﺑﻘرطﺑ ﺔ ‪ ،‬واﺷ ﺗﮭر ﺑﻛﺗﺎﺑ ﮫ )اﻟﻣﻘﻧ ﻊﻓ ( ﻲ أﺻ ول‬ ‫ﺑﺎﺣث ‪ ،‬ﻟﮫ أدب وﺷﻌر‬
‫اﻟﺣﻛ ﺎنﺎمﻣ‪ .‬ن اﻟﺷ ﻌراء أﯾﺿ ﺎ ‪،‬‬ ‫اﻻﺣﻛ ﺎم ‪ ،‬ﻗ ﺎﻟوا ﻻﻓﯾ ﯾﺳ ﮫ ‪ :‬ﺗﻐﻧﻲ ﻋﻧ ﮫ وﻛ‬
‫وﯾﻠﻘب ﺑﺎﻟﻌﯾن ﺟودي ‪ ،‬ﻟﻛﺛرة ﻣﺎ ﻛﺎن ﯾردد ﻓﻲ أﺷﻌﺎره ) ﯾﺎ ﻋﯾن ﺟودي ( ) ‪( 2‬‬
‫ن‬ ‫ﺎ ( * ) ‪ 438 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺳ ‪ 1046‬م (‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬ ‫اﻟﻣﺳ ‪) * .‬ﺗﻌﯾن ﺑ‬
‫ﺑن ﻣوﻟﻰ أﺑ ﻲ ﺣذﯾﻔ ﺔ اﻟﺟ ذاﻣﻲ ‪ ،‬أﺑ و أﯾ وب ‪:‬‬ ‫وﺳﻰ ﻣ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ھود ﺑن ﻋﺑد ﷲ‬
‫ﻛﺎن ﻣﻘﯾﻣﺎ ﻓ ﻲ ﺗطﻠﯾ ﺔ‬ ‫ﻣؤﺳس دوﻟﺔ آل ھود ‪ ،‬ﻣن ﻣﻠوك اﻟطواﺋف ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ‪.‬‬
‫‪Tudela‬اﻟﺟﻧ د ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ اﺿ طرب أﻣ ر اﻻﻣ وﯾﯾن اﺳ ﺗوﻟﻰ‬ ‫ﻣﻌ دودا ﻣ )ن(ﻛﺑ ﺎر‬
‫‪ Lerida‬م‬
‫ﺛ‬ ‫وﻣﻠ ك ﻻردة ) (‬ ‫ب ) ﺗﻌﯾن ﺑ ﺎ (‬ ‫ﻋﻠﯾﮭ ﺎﺳ) ﻧﺔ ‪ 410‬ه (‬
‫وﺗﻠﻘ اﻟﻣﺳ‬
‫ﺳرﻗﺳطﺔ ) ( ‪ Saragosse‬ﺳﻧﺔ ‪ 431‬ه ‪ ،‬واﻧﺗﻘل إﻟﯾﮭﺎ ‪ .‬واﻧﺗظم * ) ھﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫‪ 214‬ﺔ اﻻﻟﺑ ﺎ‬ ‫‪ 195‬ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬وﻧزھ‬ ‫ﺎرﻛﺔ اﻟﻌ راق اﻟ رﻗمووﻓﯾ‬ ‫ﻣﺷ ) ‪( 1‬‬
‫*‬
‫وﺟﺎء اﺳ ﻣﮫ ﻓ ﻲ ﻣﺧطوط ﺔ‬ ‫‪ 306‬وإﻧﺑﺎه اﻟرواة ‪ 21 : 2‬وطﺑﻘﺎت اﻟﻧﺣوﯾﯾن ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫) ﻛﺗﺎب اﻻﻟﻘﺎب ( ﻻﺑن اﻟﻔرﺿﻲ ‪ ) :‬ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ( ؟ ‪( 2 ) .‬اﻟﺻ ﻠﺔ ‪196‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن)اﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑط ﻟﺎل ( ‪.‬ﮫ اﻻﻣ ر ‪،‬‬ ‫‪ 206‬ﺳو ﻓﯾ ﮫ‬ ‫وﺟ ذوة اﻟﻣﻘﺗ ﺑسوھ‬
‫وﺿﺧم ﻣﻠﻛﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺳم ﺑﻼده ﻋﻠﻰ أﺑﻧﺎﺋﮫ ‪ ،‬ﻓﺟﻌل ﻟﻛل ﻣﻧﮭم وﻻﯾﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎﻧوا ﺧﻣﺳ ﺔ‬
‫‪ .‬واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﻣﺎت ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن اﻟطراوة ( * ) ‪ 528 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺎﻟﻘﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ﯾن اﺑ ن‬ ‫‪ 1134‬من( ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﻲﷲاﻟﻣ‬
‫اﻟﺳ ﺑﺎﺋ‬ ‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬
‫أدﯾب ‪ ،‬ﻣن ﻛﺗﺎب اﻟرﺳﺎﺋل ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر ‪ ،‬وﻟﮫ آراء ﻓﻲ اﻟﻧﺣ و ﺗﻔ رد ﺑﮭ ﺎ‬ ‫اﻟطراوة ‪:‬‬
‫اﻟﺗرﺷﯾﺢ (ﻲ اﻟﻧﺣ و ‪ ،‬ﻣﺧﺗﺻ ر ‪ ،‬و )‬ ‫ﻓ‬ ‫‪ .‬ﺗﺟول ﻛﺛﯾرا ﻓﻲ ﺑﻼد اﻻﻧدﻟس وأﻟف )‬
‫ن‬ ‫ﺎل اﺑ‬
‫م واﻟﻣﺳ ﻗ ﻣﻰ (‬ ‫ﯾﺑوﯾﮫ ( و )ﻲ اﻻﺳ‬
‫ﺔﻓ‬ ‫ﺎب ﺳﻣﻘﺎﻟ‬ ‫ﻰ ﻛﺗ‬ ‫دﻣﺎت ﻋﻠ‬ ‫ﻘ‬
‫اﻟﻣﺳ ﺗﻛﻔﻲ‬ ‫اﻟﺻأﻋﻠ رام ﻣﻧ ﮫ ﺑ ﺎﻟﻧﺣو ! ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﻣﺣون ‪ :‬وز ﻋﻠ ﻰ ط‬ ‫ﺳﻣ ﺎ ﯾﺟ‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ) ﺗﻛﻔﻲ ﺑ ﺎ (‬ ‫اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 855 - 792‬ه = ‪ 1451 - 1390‬مﺳ( اﻟﻣﺳ‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد ) اﻟﻣﺗوﻛل ﻋﻠﻰ ﷲ (ﺑن اﻟﻣﻌﺗﺿد اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟرﺑﯾ ﻊﻣ ‪ :‬ن ﻣﻠ وك‬
‫اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﺑﻣﺻر ‪ .‬ﺑوﯾﻊ ﻟﮫ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ﺑﻌد وﻓﺎة أﺧﯾﮫ داود )‬
‫اﻟﻣﻌﺗﺿد اﻟﺛﺎﻧﻲ ( ﺳﻧﺔ ‪ 845‬ه ‪ .‬واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﻣﺎت ﺑﻣﺻرﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺳ ﺧﺎوي ‪:‬‬
‫ﻛﺎن دﯾﻧﺎ ‪ ،‬ﻣﺗواﺿﻌﺎ ‪ ،‬ﺗﺎم اﻟﻌﻘل ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﺻ ﻣت ) ‪) * . ( 3‬اﻟزرھ وﻧﻲ ( * )‬
‫ﺛوﻧﻲ ‪ :‬ﺎﺋر‬ ‫د اﻟزرھ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‪ 1617‬م (ن ﻣﺣﻣ‬
‫‪ 1026‬ه = ‪- . . .‬‬
‫‪ -...‬ﺳ‬
‫ﺧرج‪ .‬ﻋﻠ ﻰ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺑﻔ ﺎس ﺳ ﻧﺔ ‪ 1020‬ه ) ‪1611‬‬ ‫ﻣﻐرﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل زرھون‬
‫واﺳ ﺗﻣروا ﺳ ت‬ ‫ﻓﺄﺧرﺟوا ﺟﯾوش اﻟﺳﻠطﺎن وأﺳ ﺎؤوا اﻟﺳ ﯾرة ‪.‬‬ ‫م ( وﺗﺑﻌﮫ ﺟﻣﻊ ‪.‬‬
‫ﺳﻧوات ‪ ،‬ﻓﺑطش ﺑﮭ م أھ ل ﻓ ﺎس وﻗﺗ ل زﻋ ﯾﻣﮭم * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬اﻟﺑﯾ ﺎن‬
‫واﻟﻣﻌﺟ ب ‪) . 71‬ﺑﻐﯾ‪ ( 2‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة‬ ‫‪ 221‬ن ﺧﻠ دون ‪163 : 4‬‬ ‫اﻟﻣﻐ رب ‪: 3‬واﺑ‬
‫واﻟﺗﺑ ر اﻟﻣﺳ ﺑوك ‪359‬‬ ‫واﺑ ن إﯾ ﺎس ‪33 : 2‬‬‫‪ ( 3 ) . 263‬اﻟﺟداول اﻟﻣرﺿﯾﺔ ‪30‬‬
‫وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣﯾس ‪. 384 : 2‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ) ‪* ( 1‬ﺳ) ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺣﻠﺑ ﻲ ( * ) ‪ 1215 - 1191‬ه = ‪ 1800 - 1777‬م‬
‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ( ن ﻣﺣﻣ د أﻣ ﯾن اﻟﺣﻠﺑﻗﺎﺗ ﻲل‪ :‬اﻟﺟﻧ رال ﻛﻠﯾﺑ ر ) ‪Kleber ( ) ( 2‬‬
‫وﻟد‪ .‬وﻧﺷﺄ ﺑﺣﻠب ‪ ،‬وأﻗﺎم ﺛﻼث ﺳ ﻧوات ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪،‬‬ ‫ﺑﻣﺻر ‪ .‬ﺳوري اﻻﺻل‬
‫وزار اﻟﻘ دس وﻏ زة ‪ ،‬وﻗﺎﺑ ل‬ ‫وﻋﺎد‪ .‬إﻟ ﻰ ﺣﻠ ب ‪ ،‬ﻓﺣ ﺞ ﻣ رﺗﯾن ‪.‬‬ ‫ﯾﺗﻌﻠم ﺑﺎﻻزھر‬
‫ﻗ واد اﻟﺟ ﯾش اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻌﺎھ دھم ﻋﻠ ﻰ أن ﯾﻘﺗ ل ﻛﻠﯾﺑ ﻗﺎﺋر ) د اﻟﺟ ﯾش‬
‫وﺣﻣ ل ﻣ ن‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳﻲ واﻟﺣﺎﻛم اﻟﻌﺎم ‪ ،‬ﺑﻣﺻر ‪ ،‬ﺑﻌد ﻋودة ﺑوﻧﺎﺑرت إﻟﻰ ﻓرﻧﺳﺔ (‬
‫ﻋﻠﻣﺎء ﻏزة رﺳﺎﺋل إﻟﻰ ﺑﻌ ض ﻋﻠﻣ ﺎء اﻷزھ ر ‪ ،‬ﯾوﺻ وﻧﮭم ﺑﻣﺳ ﺎﻋدﺗﮫ ‪.‬وﻗﺻ د‬
‫اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ﻓﻘﺿﻰ ‪31‬ﯾوﻣﺎ ﯾﺗﻌﻘب ﻛﻠﯾﺑر ﺣﺗﻰ ظﻔر ﺑﮫ ﯾﺗﻣﺷﻰ ﻣﻊ ﻓرﻧﺳﻲ آﺧ ر ‪،‬‬
‫ﻓطﻌﻧﮫ ﺑﺧﻧﺟر ﻛﺎن ﯾﺧﻔﯾﮫ ﻓ ﻲ ﺛﯾﺎﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻋ دة طﻌﻧ ﺎت ‪ ،‬ﻣ ﺎت ﻛﻠﯾﺑ ر ﻋﻠ ﻰ أﺛرھ ﺎ ‪.‬‬
‫ﺎم ھ* ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 1‬ﺗ‪ ( 1‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫وﻛم أﻣ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬وﺣ‬ ‫ﺑض ﻋﻠﯾ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﻘ‬
‫ﻗﺎﺋ د‬‫اﻟﻘ ﺎدري ‪ -‬خﺟ‪2 ) .‬ﺎن( ﺑﺎﺑﺗﯾﺳ ت ﻛﻠﯾﺑ ر ‪Jean - Baptist Kleber‬‬
‫ﻣﺣﻛﻣ ﺔ ﻋﺳ ﻛرﯾﺔ ﻓرﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺿ ت‬ ‫اﻧظ‪ .‬ر ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ) ﻻروس ( ‪.‬‬ ‫ﻓرﻧﺳﻲ‬
‫ﻋﻠﻰ )اﻟﺧ ﺎزوق ‪ ،‬ﺑﻌ د أن ﺗﺣ رق ﯾ ده اﻟﯾﻣﻧ ﻰ ‪ ،‬ﺛ م ﯾﺗ رك طﻌﻣ ﺔ‬ ‫ﺑﺎﻋداﻣﮫ‬
‫ﺻﻠﺑﺎ‬
‫ﻟﻠﻌﻘﺑﺎن (ﮫ ذﻟ ك ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺗ ل اﻟﻌﻘ ﺎرب ‪ ،‬ﯾ وم ‪17‬ﯾوﻧﯾ ﺔ ‪ 1800‬م ‪.‬وﻋﻠﻘ ت‬ ‫وﻧﻔذ ﻓﯾ‬
‫إﻟﻰ ﺟﺎﻧﺑﮫ رؤوس ﺛﻼﺛﺔ ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻷزھر ‪ ،‬ﻛﺎن ﻗد أﻓﺿ ﻰ إﻟﯾﮭم ﺑﻌزﻣ ﮫ ﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﻔرﻧﺳ‪ .‬ﯾس ﺑﺎﻟﮭﯾﻛ ل اﻟﻌظﻣ ﻲ ﻣ ن ﺟﺳ م‬ ‫ﺗﻔظ ره‬ ‫واﺣ وا ﺳ‬ ‫اﻟﻘﺗ وﻟل ) ‪1‬م (ﯾﻔﺷ‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬ﻓوﺿ ﻌوه ﻓ ﻲ ﻣﺗﺣ ف ﺣدﯾﻘ ﺔ اﻟﺣﯾواﻧ ﺎت واﻟﻧﺑﺎﺗ ﺎت ﻓ ﻲ ﺑ ﺎرﯾس ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ‬
‫وﻣ ﺎ زال اﻟﺧﻧﺟ ر‬ ‫ﺣﻔظوا ﺟﻣﺟﻣﺗﮫ ﻓﻲ ﻏرﻓﺔ اﻟﺗﺷرﯾﺢ ﺑﻣدرﺳﺔ اﻟطب ﺑﺑ ﺎرﯾس ‪.‬‬
‫اﻟذى طﻌن ﺑﮫ ﻛﻠﯾﺑرﻣﺣﻔوظﺎ ﻓ ﻲ ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻛﺎرﻛﺎﺳ ون ) ( ‪Carcasson‬ﺑﻔرﻧﺳ ﺔ )‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 1221 - 1131‬ه = ‪ 1806 - 1719‬م (‬ ‫‪)*.(2‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺑﺟﯾرﻣ‬ ‫ﺳ‬
‫ري ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﺑﺟﯾ رم )ﻣ ن‬ ‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﻣﺻ وﻟ‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻣ ر اﻟﺑﺟﯾرﻣ ﻲ ‪:‬‬
‫ﺎھرة ﺻ ﻐﯾرا ‪ ،‬ﻓ ﺗﻌﻠم ﻓ ﻲ اﻻزھ ر ‪ ،‬ودرس ‪،‬‬ ‫ﺑﻣﺻ ر (‬ ‫ﻗ رى اﻟﻐرﺑﯾوﻗ ﺔ دم اﻟﻘ‬
‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح‬ ‫وھ وزاء ‪،‬‬‫أرﺑﻌ ( ﺔ أﺟ‬
‫اﻟﺗﺟرﯾ د ‪ -‬ط‬ ‫وﻛ ف ﺑﺻ رهﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح اﻟﺧطﯾ ب‬ ‫اﻟﻣﻧﮭﺞ ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬و ) ﺗﺣﻔﺔ اﻟﺣﺑﯾب ‪ -‬ط (‬
‫ﺑﺎﻻﻗﻧ ﺎع ﻓ ﻲ ﺣ ل أﻟﻔ ﺎظ أﺑ ﻲ ﺷ ﺟﺎع ‪ ،‬ﻓﻘ ﮫ ‪ ،‬أرﺑﻌ ﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬أﯾﺿ ﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﺣ وات ( * )‬ ‫وﻓﻲ ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ ﻣﺻ طﯾﺔ ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟﻘرب ﻣ ن ﺑﺟﯾ رم ) ‪) * . ( 3‬‬
‫دﷲ*)‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫‪ 1231 - 1160‬ه = ‪ - 1747‬ﺑ‪1816‬ﺳمن(ﻣﺣﻣﻠﯾﻣﺎن د ﺑ‬
‫زي ‪،‬‬ ‫د اﻟﻐ‬ ‫ﯾﺦ ﻣﺣﻣ‬ ‫زي ‪ ،‬واﻟﺷ‬ ‫ھ اﻟﺷ ﺎﻣشﯾﺦ‪( 2‬ﻋﺑ* ) ھ‪ 1‬د( ﷲ م ‪:‬‬
‫اﻟﻐ‬
‫واﻟﺷﯾﺦ أﺣﻣد اﻟواﻟﻲ ‪ ( 2 ) .‬اﻟﺟﺑرﺗﻲ ‪ 134 - 116 : 3‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺣرﻛﺔ اﻟﻘوﻣﯾﺔ‬
‫وﻣﺣﻣ د‬ ‫ﺗﺷ رﯾن اﻻول ‪1929‬‬ ‫‪ 193‬ﺔ اﻟﻛﺷ ﺎفﺑﯾ‪ -‬روت ‪-‬‬ ‫ﻟﻠراﻓﻌ ﻲ ‪: 2‬وﻣﺟﻠ‬
‫ﻣﺳﻌود وﻋزﯾز ﺧﺎﻧﻛﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻھرام ‪ 4‬و ‪ 5‬ﯾوﻟﯾﺔ ‪ 1939‬واﻟﻛﺎﻓﻲ ﻟﺷﺎروﺑﯾم ‪: 3‬‬
‫ر(‬ ‫ﻛﻠﯾﺑ)‬
‫ﺔ‬ ‫‪ Nouveau‬ﺗرﺟﻣ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺄ ﻻروس ‪ Petit Larousse‬ﻓ‬ ‫‪262‬‬
‫وأﺧط‬
‫ﺑﺣﺳﺑﺎﻧﮫ ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﺣﻠﺑﻲ أﺣد اﻟﻣﻣﺎﻟﯾك ‪( 3 ) .‬ﻣﻘدﻣﺔ ﺷرح اﻻم ﻟﻠﺣﺳ ﯾﻧﻲ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ﺎت ‪. 528‬‬ ‫ﺎرك ‪ 13 : 9‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫وﻣﻌﺟ‬ ‫واﻟﺟﺑرﺗ وﺧط ﻲ ‪24 : 4‬ط ﻣﺑ‬
‫ﺎﻟﺣوات ‪:‬ب ‪ ،‬ﻟ ﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﺗ ﺎرﯾﺦﻣ ‪ .‬ن أھ ل‬
‫أدﯾ‬ ‫اﻟﺷﻔﺷﺎوﻧﻲ اﻟﻔﺎﺳ ﻲ اﻟﺷ ﮭﯾر ﺑ‬
‫ﺎس ‪ .‬رض ﻋﻘﺑ ﻣ ﮫ ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫ﻐ رب وﻟ د ﺑﺷﻔﺷ ﺎون وﺳ ﻛن وﺗ وﻓﻲ ﺑﻔ واﻧﻘ‬
‫اﻟﺗﻌرﯾف ﺑﺄھل اﻟزاوﯾﺔ اﻟدﻻﺋﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣﺟﻠ د ﺿ ﺧم ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺑدور اﻟﺿﺎوﯾﺔ ‪-‬ﻓﻲخ (‬
‫ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 294‬ﻛﺗﺎﻧﻲ ‪ ،‬و ‪ 261‬د ( و ) ﻗرة اﻟﻌﯾون ﻓﻲ اﻟﺷرﻓﺎء اﻟﻘﺎطﻧﯾن‬
‫أﻧﺳو ) ﻲ ﻓ ﻲ اﻟﺗﻌرﯾ ف ﺑﻧﻔﺳ ﺗ ﻲ (رﺟم ﻓﯾ ﮫ‬ ‫ﺑﺎﻏﯾ رةﺔ ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻧ ﻲﺛﻣاﻟد‬ ‫ﺑ ﺎﻟﻌﯾون (‬
‫ﻧﻔﺳﮫ ‪ ،‬و )اﻟروﺿﺔ اﻟﻣﻘﺻودة ﻓﻲ ﻣﺂﺛر ﺑﻧﻲ ﺳ ودة ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪2351‬‬
‫ﺎﻧﻲ ﻓ( و )ﯾﻣن أﺣ رز ﺑﻔ ﺎس اﻟﺷ رف اﻟﺑ ﺎھر ‪ ،‬ﻣ ن أﻋﻘ ﺎب‬ ‫اﻟﺳ ر اﻟظ ﻛﺗ ﺎھر ‪،‬‬
‫ووﻟﻲ ﻧﻘﺎﺑﺔ اﻻﺷراف ﺑﻔﺎس إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ‬ ‫اﻟﺷﯾﺦ ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ‪ -‬ط ( وﻏﯾر ذﻟك ‪.‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ( * ) ‪ 1238 - 1180‬ه =‬ ‫وﻟﻰ ﺳ‬‫اﻟﻣ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺎ)‬ ‫ﻋﺎﻣ‪70‬‬
‫ﻋ ﺣ نﻧ و‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن (ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪ ،‬أﺑ و اﻟرﺑﯾ ﻊ ‪،‬‬ ‫‪ 1822 - 1766‬م‬
‫ﺑوﯾ ﻊ‬‫دوﻟ ﺔ اﻻﺷ راف اﻟﻌﻠ وﯾﯾن ﻓ ﻲ ﻣ راﻛش ‪.‬‬ ‫وي ‪:‬‬‫رﯾفﺳ اﻟﻌﻠﻼطﯾن‬
‫اﻟﺷﻣ ن‬
‫واﻣﺗﻧﻌ ت ﻋﻠﯾ ﮫ ﻣ راﻛش ‪،‬‬ ‫‪ 1206‬ده وﻓ ﺎة أﺧﯾ ﮫ اﻟﻣ وﻟﻰ ﯾزﯾ د ‪.‬‬ ‫ﺑﻔﺎس ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﺑﻌ‬
‫ﻓزﺣف إﻟﯾﮭﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 1211‬ه ‪ ،‬ﻓﺑﺎﯾﻌﮫ أھﻠﮭﺎ ‪.‬‬
‫وأﻗﺎم ﻓﯾﮭﺎ ﻣدة ﺛ م اﺳ ﺗوﺑﺄھﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﻘ ل‬
‫ﻛﺎﻧت أﯾﺎﻣﮫ ﻛﻠﮭﺎ أﯾﺎم ﺛورات وﻓ ﺗن وﺣ روب ‪،‬‬ ‫إﻟﻰ ﻣﻛﻧﺎﺳﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﻣراﻛش ‪.‬‬
‫اﻧﺗﮭت ﺑﺎﺳﺗﻘرار اﻟﻣﻠك ﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣﻐ رب اﻻﻗﺻ وﻛﻰ ‪.‬ﺎن ﻋ ﺎﻗﻼ ﺑﺎﺳ ﻼ ‪ ،‬ﻣﺣﺑ ﺎ‬
‫وﻏﯾرھﺎس ﺎ ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﻛﺗ ﻛﺎﻧﻲ ‪:‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫م واﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪ ،‬ﻟ ﮫ آﺛ ﺎر ﻓ ﻲ ﻋﻣ ران ﻓ‬
‫وك اﻟﺑﯾ ت اﻟﻌﻠ وي ﻓ ﻲ اﻻﺷ ﺗﻐﺎل ﺑ ﺎﻟﻌﻠم وإﯾﺛ ﺎر أھﻠ ﮫ ﺑﺎﻻﻋﺗﺑ ﺎرﻟ ‪ .‬ﮫ‬
‫واﻟﻣواھ ﻊ ﻟب ‪.‬ﮫ ﻛﺎﺗﺑ ﮫ اﻟﻣ ؤرخ اﻟزﯾ ﺎﻧﻲ‬ ‫ﺣ واش وﺗﻌ ﺎﻟﯾق ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣوط ﺄ وﺟﻣ‬
‫ﻣﺎه ) ﺎن ﻓ ﻲ ذﻛ ر اﻟﻣﻠ وك وأﺷ ﯾﺎخ‬ ‫ﯾوﺧﮫ ‪ ،‬ﺳرة اﻟﺗﯾﺟ‬
‫ﻓﮭرﺳ ﺎ ﻻﺳ ﻣﺎء ﺷ ﺟﻣﮭ‬
‫ﻠﯾﻣﺎن (ﻲ ﺟ زء ﺻ ﻐﯾر ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻣوﻻﻧ ﺎ ﺳ‬
‫‪ 158‬وﺷﺟرة اﻟﻧور ‪ 379‬واﻧظر اﻟدرة اﻟﻣﻧﺗﺣﻠﺔ ‪ -‬خ ‪ .‬وﺳﻠوة اﻻﻧﻔﺎس ‪116 : 3‬‬
‫واﻻﺷراف ﻋﻠﻰ ﺑﻌض ﻣن ﺑﻔﺎس ﻣن ﻣﺷﺎھﯾر اﻻﺷراف ‪-‬خ وﻣن ﻛﺗب اﻟﻣ وﻟﻰ‬
‫ورﺳ( ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﻣﺟ د ﺑ ذﻛر آل اﻟﻔﺎﺳ ﻲ اﺑ ن اﻟﺟ د ‪ -‬ط‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن )‬
‫ﻋﻧﺎﯾ ﺔ ﺳأوﻟ ﻲ‬
‫اﻟﻐﻧﺎء ‪ -‬خ ( اﻗﺗﻧﯾﺗﮭﺎ ‪ ،‬و ) رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﺳﻣﺎء ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ‪) ( 4132‬‬
‫واﻟ درر اﻟﻔ ﺎﺧرة ‪67‬‬‫‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻻﺳﺗﻘﺻ ﺎ ‪172 - 129 : 4‬‬
‫وﻓﮭرس اﻟﻔﮭﺎرس ‪ 328 : 2‬وﺷﺟرة اﻟﻧور ‪ ) * . 380‬اﻟﺟوﺧدار ( * ) ‪- 1284‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺟوﺧ دار ‪:‬ﻋ ﺎﻟم‬ ‫‪ 1377‬ه = ‪ 1957 - 1867‬م (‬
‫ﺑﺎﻟﻘﺎﻧون واﻟﻌﻠوم اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪.‬دﻣﺷﻘﻲ اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ﻗرأ ﻋﻠﻰ ﻣﺷﺎﯾﺧﮭﺎ واﻧﺗﺧ ب‬
‫‪( 1908‬ﻛﺎن ﻣﻔﺗﯾ ﺎ ﻋﺎﻣ ﺎ ﺑﮭ ﺎ‬
‫ﺛم‬ ‫ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋﻧﮭﺎ ﻓﻲ ﻣﺟﻠس ) اﻟﻣﺑﻌوﺛﺎن ( اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ )‬
‫وﺗﻘﻠ د‬‫ﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ورة ‪ ،‬ﻓﻣدرﺳ ﺎ ﻟﻠﻘ ﺎﻧون ﻓ ﻲ ﻣﻌﮭ د اﻟﺣﻘ وق ﺑدﻣﺷ ق ‪.‬‬
‫وق‬ ‫اﻟﺣﻘ)‬
‫ﺎب‬ ‫‪ ( 1934‬ل ﻣﺣﺎﻣﯾوﺻ ﺎ ‪ .‬ﻧف ﻛﺗ‬ ‫دل ) ‪- 1933‬وﻋﻣ‬ ‫وزارة اﻟﻌ‬
‫أﺣﻛ ﺎم اﻻراﺿ ﻲ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻟﻣدﻧﯾﺔ ‪-‬ﻣ طن( دروﺳ ﮫ ‪ ،‬وﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ ﻲ )‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ظﺎھر ( * ) ‪ 1380 - 1290‬ه = ‪ 1960 - 1873‬م (ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺎﻣﻠﻲ ‪:‬ﺎﻟم ﺑ ﺎﻻدب ‪ ،‬ﺷ ﺎﻋر ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﺣﻣ ود ظ ﺎھر ‪ ،‬زﯾ ن اﻟ دﯾن اﻟﻌ ﻋ‬
‫اﻟﻣﺗﻘدﻣ ﺔ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ (‬ ‫واﺣﻣ د رﺿ ﺎ )‬ ‫أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲﻛ ‪ .‬ﺎن ھ و‬
‫ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣوﻟ ل ‪.‬‬‫واء اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻟﻐ ﺔ وﻗوﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد ﺟﺑ ل ﻋﺎﻣ‬
‫اﻟﻧﺑطﯾﺔ ‪ .‬أﺻدر ﺟرﯾدة ) اﻟﻣرج ( ﻓﻲ أواﺋل اﻻﻧﻘﻼب اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ )ﺳ ﻧﺔ ‪( 1908‬‬
‫وﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﻘﺎﻓﻠﺔ اﻻوﻟﻰ ﺑﯾن ﻣﺳﺟوﻧﻲ دﯾوان اﻟﺣرب اﻟﻌرﻓﻲ ﻓﻲ ﻋﺎﻟﯾ ﮫ ‪.‬وﻛ ﺎن‬
‫اﻟﺧﯾرﯾ ﺔ ﺔاﻟﻣاﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت ‪ ،‬وﻋﮭ د إﻟﯾ ﮫ‬ ‫ﻘﺎﺻ ﻲ دﺟﻣﻌﯾ‬ ‫أﺣ د ﻣؤﺳﺳ‬
‫ﺑرﺋﺎﺳﺗﮭﺎ ﻓﻌﻣل ﻋﻠﻰ ازدھﺎرھﺎ ‪ .‬وﺗوﻟﻰ وظﺎﺋف ﻗﺿﺎﺋﯾﺔ ﻓﻲ زﻣن اﻻﻧﺗداب * )‬
‫‪ 171‬ﺎﻟم وأﻋ ﻼم‬ ‫ھ ﺎﻣش ﻣ‪* ( 3‬ن) ھ‪ ( 1‬و ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪ 98 : 1‬و ‪: 2‬وﻣﻌ‬
‫‪ 265‬وﻣﻧﺗﺧﺑﺎت اﻟﺗوارﯾﺦ ‪ . 685‬اﻟﻔرﻧﺳﻲ ‪ .‬ﻓﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء ﻣﺣﻛﻣﺔ ﺟوﻧﯾﮫ ﺛم‬
‫ﺣﺎﻛم ﺻﻠﺢ ﻓﻲ ﻣﺣﻛﻣﺔ اﻟﮭرﻣل ‪.‬واﻗﺻﻲ ﻋﻧﮭﺎ ﺑﺳﺑب ﻧزﻋﺗﮫ اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ اﻟﺣ رة ‪.‬‬
‫ﺎرﯾﺦ ﻗﻠﻌ ﺔ اﻟﺷ ﻘﯾف (ﺑﻧ و )و زھ رة‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻟ ﮫ ﻛﺗ ب ﻣطﺑوﻋ ﺔ وﻣﺧطوط ﺔ ‪ ،‬ﺗ‬
‫اﻟﺣﻠﺑﯾون ( و ) ﻣﻌﺟم ﻗرى ﺟﺑل ﻋﺎﻣل ( و ) اﻟذﺧﯾرة ( و ) اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ (‬
‫ﺎم‬ ‫راﺑﻠس اﻟﺷ‬ ‫ﺎرﯾﺦو )ط‬
‫ﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳ ﺗ ﻲ (‬ ‫دﯾﻧﻲ واﻻدﺑ‬ ‫ﯾﻌﺔ اﻟ‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺷ و )‬
‫اﻟﻣﻠﺣﻣﺔ اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ اﻟﻛﺑ رى (‬ ‫وﻗﺿﺎﺗﮭﺎ ﺑﻧﻲ ﻋﻣﺎر ( و ) اﻟرﺣﻠﺔ اﻟﻌراﻗﯾﺔ ( و )‬
‫و ) دﯾوان ﺷﻌر ( ورﺳﺎﻟﺔاﺣﻓﻲ )وال أﺑ ﻲ اﻻﺳ ود اﻟ دؤﻟﻲ ( وﺗ ) ﺎرﯾﺦ ﺟﺑ ل‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺑل ﻋﺎﻣ ل اﻟﻘ دﯾم واﻟﺣ دﯾث ( و )آداب اﻟﻠﻐ ﺔ‬ ‫ﻋﺎﻣل اﻟﻘدﯾم اﻟدؤﻟﻲ ( و )‬
‫ﺗﺑﺎﻋ‪ -‬طﺎ (ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻌرﻓ ﺎن اﻟﺻ ﯾداوﯾﺔ ﺗ‪ ،‬و )ﺎرﯾﺦ اﻟﺷ ﯾﻌﺔ‬ ‫ﻧﺷاﻟﻌرﺑﯾر ﺔ‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ‪-‬نخﻋ( ن ﻗ رب إﺻ داره ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ دﯾن ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪) * ( 1 ) 1961‬‬ ‫اﻋﻠ‬
‫أﺑو أﯾوب اﻟﻣورﯾﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 154 - . . .‬ه = ‪ 771 - . . .‬م (ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣﺧﻠ د‬
‫اﻟﻣورﯾﺎﻧﻲ اﻟﺧوزي ‪ ،‬أﺑو أﯾوب ‪ :‬ﻣن وزراء اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق ‪ .‬وﻟﻲ‬
‫وزارة اﻟﻣﻧﺻور ﺑﻌد ﺧﺎﻟد ﺑن ﺑرﻣك ) ﺟد اﻟﺑراﻣﻛﺔ ( وأﺣﺳن اﻟﻘﯾﺎم ﺑﺎﻻﻋﻣﺎل ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯾ ﮫ ﻧﯾ ﺔ اﻟﻣﻧﺻ ور ‪ ،‬ﻓ ﺄوﻗﻊ ﺑ ﮫ وﻋذﺑ ﮫ وأﺧ ذ أﻣواﻟ وﻛﮫ ‪ .‬ﺎن ﻟﺑﯾﺑ ﺎ‬
‫ﻓﺻﯾﺣﺎ ‪ ،‬أﺻﻠﮫ ﻣن ﻣورﯾﺎن إﺣدى ﻗ رى اﻻھ واز ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻣﻧﺻ وري ( *‬
‫‪ 1755‬من( ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑ ن ﻋﻣ ر ﺑ ن‬ ‫‪- 1676‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬ ‫) ‪ 1169 - 1087‬ه = ﺳ‬
‫ﺣﻧﻔ‪ :‬ﻲ ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪* .‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫وري‬‫ﻣﺣﻣ د اﻟﻣﻧﯾ ر اﻟﻣﻧﺻﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ ﺑدﻣﺷ ق‬ ‫ﻣن ﺗرﺟﻣﺔ ﻟﮫ ﻋﻧدي ﺑﺧطﮫ ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻌرﻓﺎن ‪23 : 12‬‬
‫‪ 118‬ﮭداء اﻟﻔﺿ ﯾﻠﺔ ‪162‬‬ ‫واﻟذرﯾﻌ ﺔ ‪ 26 : 1‬و ‪: 10‬وﺷ‬ ‫‪ 425 : 8‬و ‪500 : 36‬‬
‫رف ‪ :‬ﯾدا ﺟﻣﻌﯾ ﺔ ﺑﺎﺳ م )‬ ‫اﻟﻣﺷ ﻲ ﺻ‬ ‫‪. 1961‬ول ﻓ‬ ‫ﺗﺷ رﯾن اﻻول ﯾﻘ‬ ‫واﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ ‪:‬‬
‫ﻼﻣﯾﺔ ( ﻲ ﻏﯾﺟﻣﻌﯾ ر )ﺔ اﻟﻣﻘﺎﺻ د اﻟﺧﯾرﯾ ﺔ‬ ‫وھ‬ ‫اﻟﺧﯾرﯾ ﺔ اﻻﺳ‬
‫ﺟﻣﻌﯾ ﺔ اﻟﻣﻘﺎﺻ د‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ( اﻟﺗﻲ ﻓﻲ ﺑﯾروت ‪ .‬وﻗد ﯾﻛون اﻟﻣؤﻟف ﯾﻘﺻد أن اﻟﻣﺗرﺟم ﻟﮫ ﻛﺎن ﻣن‬
‫ﻣؤﺳﺳﻲ ﺟﻣﻌﯾﺔ ﺻﯾدا وﻋﮭد إﻟﯾﮫ ﺑرﺋﺎﺳﺗﮭﺎ ‪ ،‬ﻻ ﺟﻣﻌﯾ ﺔ ﺑﯾ روت ‪( 2 ) .‬وﻓﯾ ﺎت‬
‫اﻻﻋﯾﺎن ‪ . 215 : 1‬وﻟد ﻓﻲ اﺣدى ﻗرى اﻟﻣﻧﺻورة ) ﺑﻣﺻر ( وﺗﺧرج ﺑﺎﻻزھر‬
‫‪ .‬وﺻﻧف ) ﺷرح ﺧطﺑﺔ اﻟﻌﯾﻧﻲ ﻋﻠﻰ ﻛﻧز اﻟدﻗﺎﺋق ‪ -‬ﻓخ (ﻲ اﻻزھرﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ﮫ ‪.‬‬
‫ودارت ﻋﻠﯾﮫ ﻣﺷﯾﺧﺔ اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ ،‬ورﻏب اﻟﻧﺎس ﻓﻲ ﻓﺗﺎوﯾﮫ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻧﺑﮭ ﺎﻧﻲ (‬
‫* ) ‪ 1019 - . . .‬ه = ‪ 1611 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣظﻔر ﺑن ﺳﻠطﺎن اﻟﻧﺑﮭﺎﻧﻲ‬
‫وﺻ ( ﺎر إﻟﯾ ﮫ‬ ‫ﺑﮭﻠ ﻰ‬‫اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻧﺑﮭﺎﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد ﻋﻣ ﻧﺷﺎن ‪ .‬ﺄ ﻓ ﻲ )‬ ‫ن ﻣﻠ وك ‪:‬‬
‫ﻓﺎﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻣﻣﻠﻛ ﺔ ﻋﻣ ﺎن ﻛﻠﮭ ﺎ ‪.‬وﺣﺎرﺑ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﻠك وھو اﺑن اﺛﻧﺗﻲ ﻋﺷرة ﺳﻧﺔ ‪.‬‬
‫ﺗن ﻓ ر ‪.‬ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ﻓﻘﺗ ل ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن ﻓرﺳ ﺎن ﻗوﻣ ﮫ ‪،‬‬ ‫زوى ﻓظﻔ‬
‫أھوﺗﻌﺎﻗﺑل ﻧ ت اﻟﻔ‬
‫وﺿﻌف أﻣره ‪ .‬واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪ . ( 2‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﻣﻧك = ﺳﺎﻟوﻣون ﻣﻧك *‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻣﮭ ران‬ ‫ﺳ )ﻠﯾﻣﺎن اﻻﻋﻣ ش ( * ) ‪ 148 - 61‬ه = ‪ - 681‬ﺳ‪ 765‬م (‬
‫أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن‬ ‫اﻻﺳدي ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘب ﺑﺎﻻﻋﻣش ‪:‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻣﺷ ﮭور ‪.‬‬
‫دﯾث‬ ‫ﺎﻟﻘرآن واﻟﺣ‬ ‫ﺎن ﻋﺎﻟﻣ ﺔ ‪ .‬ﺎ ﺑ‬
‫ﮫ ﻓ ﻛ ﻲ اﻟﻛوﻓ‬ ‫ﺄه ووﻓﺎﺗ‬ ‫ري ‪ ،‬وﻣﻧﺷ‬
‫رأﺳ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻌﻠ م‬ ‫ذھﺑﻲ ‪:‬‬‫دﯾث ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﻛ ﺎن‬ ‫واﻟﻔ راﺋض ‪ ،‬ﯾ روي ﻧﺣ ﺣو ‪1300‬‬
‫ﺧﺎويﻗﯾ‪:‬م ﯾ ل ‪:‬ر اﻟﺳ ﻼطﯾن واﻟﻣﻠ وك‬ ‫اﻟﻧ ﺎﻓﻊ واﻟﻌﻣ ل اﻟﺻ ﺎﻟﺢوﻗ‪ .‬ﺎلﺳ اﻟ ﻟ‬
‫واﻻﻏﻧﯾﺎء ﻓﻲ ﻣﺟﻠس أﺣﻘر ﻣﻧﮭم ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻻﻋﻣش ﻣﻊ ﺷدة ﺣﺎﺟﺗﮫ وﻓﻘره ) ‪3‬‬
‫( ‪ ) * .‬اﺑن ﻣﮭﻧﺎ ( * ) ‪ 744 - . . .‬ه = ‪ 1343 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣﮭﻧﺎ ﺑن‬
‫أﻣﯾ ر ﻋ رب‬ ‫ﻋﯾﺳﻰ ﺑن ﻣﮭﻧ ﺎ ‪ ،‬ﻣ ن آل اﻟﻔﺿ ل ﺑ ن رﺑﯾﻌ ﺔ ‪ ،‬وﯾﻠﻘ ب ﻋﻠ م اﻟ دﯾن ‪:‬‬
‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪: 6‬‬ ‫اﻟﺟﺑرﺗ ﻲ ‪88 : 2‬‬ ‫اﻟﻔﺿ ل ‪ ،‬ﻓ ﻲدﯾﺑﺎ ﺔ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﻌد ‪238 : 6‬‬ ‫ﺎن ‪ 316 : 1‬اﺑ‪ ) . 322 -‬ن‪( 3‬ﺳ‬ ‫ﺗﺣﻔ‪2 ) . 251‬ﺔ( اﻻﻋﯾ‬
‫واﻻﻋ‪ 3‬ﻼن ﺑ ﺎﻟﺗوﺑﯾﺦ‬ ‫واﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬وﺗ‪ 213‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪: 9‬‬ ‫وﺗ ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪.‬‬
‫‪ . 66‬ﺣﻣص واﻟﻔرات ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻌروﻓﺎ ﺑﺎﻟﻧﺟدة ﻣواﻟﯾﺎ ﻟﺳﻼطﯾن ﻣﺻر واﻟﺷﺎم ﻗﺑل‬
‫ﺧﺎﺋﻔ ه ﺎ ﻣ ن‬ ‫ﻗراﺳ ﻧﺎﺋ ﻧﻘرب( اﻟﺷ ﺎم ﺳ ﻧﺔ ‪711‬‬ ‫ﺎرة ‪ .‬ﺄ إﻟﯾ ﮫ )‬
‫ن ﯾﻠ أ ﻲ اﻻﻣ ﻟﺟ‬
‫ﺎردﯾنﺎم‪ .‬إﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻟﻧﺎﺻ ر ‪ ،‬ﻓرﺣ ل ﻣﻌ ﮫ إﻟ ﻰ ﻣﻠ ك اﻟﺗﺗ ﺎر ﻓ ﻲ ﻣ وأﻗ‬
‫وﻋﺎد ﻓﻧزل ﺑﺎﻟرﺣﺑﺔ ‪ ،‬وأﺑوه وﻋﻣﮫ ﻓﺿل ﯾﺣذراﻧﮫ ﻣ ن اﻟوﻗ وع ﻓ ﻲ ﯾ د‬ ‫‪ 732‬ه‬‫‪،‬‬
‫اﻟﺳ ﻠطﺎن ‪ ،‬ﻓرﻛ ب ﺑﻐﯾ ر ﻋﻠﻣﮭﻣ ﺎ إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺑ ل ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﻧﺎﺻ ر ووﻻه إﻣ رة‬
‫ﻓﺎﺳ ﺗﻣر ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌرب ﺑدﻻ ﻋن أﺧﯾ ﮫ ﻣوﺳ ﻰ ‪ ،‬أو ﺑﻌ د وﻓ ﺎة ﻣوﺳ ﻰ )ﺳ ﻧﺔ ‪( 742‬‬
‫اﻻﻣﺎرة إﻟﻰ أن ﻣﺎت ﻓﻲ ﺳﻠﻣﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﺷﺟﺎﻋﺎ ﺑطﻼ ﺟوادا ‪ ،‬ﻟوﻻ أن ﻓﻲ ﺑﻌض‬
‫ﻣن‪:‬أﺟ ل ﻣﻠ وك اﻟﻌ رب ) ‪( 1‬‬ ‫ﺳﯾرﺗﮫ إﺳﺎءات وﻣظﺎﻟم ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﺗﻐري ﺑردي‬
‫ﻰ‬ ‫ن ﻣوﺳ‬ ‫= ‪737 - . . .‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن مﺑ (‬ ‫دق ( * ) ‪ 119 - . . .‬ه ﺳ‬ ‫اﻻﺷ )‬
‫‪*.‬‬
‫ي ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑ و اﻟرﺑﯾ ﻊ أو أﺑ و أﯾ وب ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑﺎﻻﺷ ﻣدق ‪:‬ن ﻗ دﻣﺎء‬
‫ﺎم ‪.‬اﺑ ن ﻟﮭﯾﻌ ﺔﻣ ‪ :‬ﺎ‬ ‫اﻟﺷ ﺎل‬ ‫اﻟﻔﻘﮭﻛ ﺎءﺎن‪.‬ﯾﻧﻌ ت ﺑﺳ ﯾد ﺷ ﺑﺎب أھ ل ﻗ‬ ‫دﻣﺷ ﻘﻲ ‪،‬‬
‫رأﯾت ﻣﺛل ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬ﻛﺎن ﻓﻲ ﻛل ﯾوم ﯾﺣدث ﺑﻧوع ﻣن اﻟﻌﻠم ‪.‬وﻗﺎل اﺑن ﻋﺳ ﺎﻛر‬
‫‪ ) :‬ﻗدم ﻋﻠﻰ ھﺷﺎم ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك وھو ﻓﻲ اﻟرﺻﺎﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﺳﻘﺎه طﺑﯾب ﻟﮭﺷﺎم ﺷرﺑﺔ‬
‫م إن ھﺷ ﺎﻣﺎ ﺳ ﻘﻰ ذﻟ ك اﻟطﺑﯾ ب ﻣ ن اﻟ دواء ﻧﻔﺳ ﮫ ﻓﻘﺗﻠ ﮫ ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﺷرﯾف اﻟﻛﺣﺎل ( * ) ‪ 590 - . . .‬ه = ‪ 1194 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪،‬‬
‫أﺑو اﻟﻔﺿل ‪ ،‬اﻟﺷرﯾف ﺑرھﺎن اﻟدﯾن اﺑن ﺷرف اﻟدﯾن ‪:‬ﻛﺣﺎل ﻣﺻري ‪ ،‬أدﯾ ب ‪،‬‬
‫اﻟﻣﻠ ك اﻟﻧﺎﺻ ر ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن اﺑ ن أﯾ وب ‪،‬‬ ‫ﻋﻧ دﺎر ‪.‬‬ ‫وأﺧﺑ‬‫ﺧظﯾ ﺎ‬
‫ﻌر‬ ‫ﻛ ﻟ ﺎن ﮫ ﺷ‬
‫ﺧدﻣﮫ ﺑﺻﻧﺎﻋﺔ اﻟﻛﺣل )ط ب * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬اﻟ( درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪163 : 2‬‬
‫ﻧدي ‪207 : 4‬‬ ‫دون ‪439 : 5‬‬
‫واﻟﻘﻠﻘﺷ‬ ‫رةواﺑ‪103 : 10‬ن ﺧﻠ‬ ‫وم اﻟزاھ‬ ‫واﻟﻧﺟ‬
‫‪ 587‬ﮫ أﻧ ﮫﻗﺗ) ل ( ‪) .‬ﺗﮭ‪ ( 2‬ذﯾب اﺑ ن‬ ‫‪ 406‬م ‪: 4‬وﻓﯾ‬‫وإﻋ ﻼم اﻟﻧ ﺑﻼء ‪ : 2‬ﺛ‬
‫اﻟﻌﯾﻧوﻛﺎﻧ ﯾن (ت ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن‬ ‫‪ 284‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪. 226 : 4‬‬ ‫ﺳﻋ ﺎﻛر ‪: 6‬وﺗﮭ‬
‫اﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﻔﺎﺿل ‪ ،‬وﺷرف اﻟ دﯾن اﺑ ن ﻋﻧ ﯾن ‪ ،‬ﻣ ودة وﻣ داﻋﺑﺎت ﺷ ﻌرﯾﺔ ‪.‬وﻓﯾ ﮫ‬
‫ﻛﺣﻠﺗوﻛ ﮫ ‪ :‬ل) ﺑ ﻲ وﻛﺣﻠﻧ ﻲ ﻓ دھﯾت ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾﻘ ول اﻟﻘﺎﺿ ﻲ اﻟﻔﺎﺿ ل ‪ ،‬وﻗرﺟ د ل‬
‫وﺧﺷ) ﯾت ﯾﻧﻘ ل ﻧﻘ ط ﻛﺣﻠﺗ ﮫ‬ ‫أﺻﯾب ﻓﻲ ﻋﯾﻧ ﮫ وﻣﺎﻟ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﻋﯾﻧﻲ وﻓﻲ ﻋﯾﻧﻲ ( أي ‪:‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 634 - 565‬ه =‬ ‫ﯾن ! ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫اﻟﻛﻼﻋ‬ ‫ﻰﻏ‬ ‫ﯾن إﻟ‬ ‫نﻋ‬ ‫ﻲﻣ‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣوﺳﻰ ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم ﺑ ن ﺣﺳ ﺎن * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬ ‫‪ 1237 - 1170‬م (‬
‫‪ 259‬ﺎذج ﻣ ن ﺷ ﻌره ‪.‬‬ ‫اﻻرﯾ ب ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ دار اﻟﻣ ﺄﻣونوﻓﯾ‪ : 11‬ﮫ ﻧﻣ‬ ‫إرﺷ ﺎد‪( 1‬‬
‫اﻻﻧ ‪ :‬دﻟس وﺑﻠﯾﻐﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻋﺻ رهﻣ ‪ .‬ن‬ ‫دث ﻊ‬ ‫ﻣﺣ اﻟرﺑﯾ‬
‫اﻟﻛﻼﻋ ﻲ اﻟﺣﻣﯾ ري ‪ ،‬أﺑ و‬
‫وﻛ‪ ) :‬ﺎن ھ و‬ ‫ل ﺑﻠﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬وﻟ ﻲ ﻗﺿ ﺎءھﺎ ‪ ،‬وﺣﻣ دت ﺳ ﻗﯾرﺗﮫ ‪.‬ﺎل اﻟﻧﺑ ﺎھﻲ‬
‫اﻟﻣﺗﻛﻠم ﻋن اﻟﻣﻠوك ﻓﻲ ﻣﺟﺎﻟﺳﮭم ‪ ،‬واﻟﻣﺑﯾن ﻋﻧﮭم ﻟﻣﺎ ﯾرﯾدوﻧﮫ ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻧﺑر ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻣﺣﺎﻓل ( ﻟﮫ ﺷﻌر رﻗﯾق أﻛﺛره ﻓﻲ اﻟوﺻف ‪ ،‬وﻛﺎن ﻓردا ﻓﻲ اﻻﻧﺷﺎء ‪ .‬وﺻﻧف‬
‫اﻟﺟ زء اﻻول ﻣﻧ ﮫ‬ ‫ﻛﺗﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )اﻻﻛﺗﻔﺎ ﺑﺳﯾرة اﻟﻣﺻطﻔﻰ واﻟﺛﻼﺛ ﺔ ﻔ‬
‫اﻟﺧﻠ ﺎ ‪ -‬ط (‬
‫ﺎري‬ ‫دي و )ﺎر اﻟﺑﺧ‬
‫زاء ‪ ،‬ﻋﻧ أﺧﺑ‬ ‫ﻲ أرﺑﻌ ﺔ أﺟ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وھ و ﻓ‬ ‫ﮫ ﻣﺧطوط‬
‫ﺟﮭ د‬ ‫وﻛﺗ ﮫ (ﺎب ﺣﺎﻓ ل ﻓﻣﻌرﻓﻲ ) ﺔ اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ واﻟﺗ ﺎﺑﻌﯾن (وﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫وﺗرﺟﻣﺗ‬
‫رأﯾ ت‬ ‫وﺣ ظ اﻟﻣﻧ ﯾﺢ ﻣ ن ﻣﺳ ﺎﺟﻠﺔ اﻟﻣﻌ ري ﻓ ﻲ ﺧطﺑ ﺔ اﻟﻔﺻ ﯾﺢ ‪ -‬خ (‬
‫ﻧﺳﺧﺔ ﻣﻧﮫ ﻓﻲ اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻﺣﻣدﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﺗوﻧس ‪ ،‬ﻛﺗﺑ تﺳ ﻧﺔ ‪ ( 1 ) 651‬و )ﺑرﻧ ﺎﻣﺞ‬
‫اﻟﺻ ) ﺣف اﻟﻣﻧﺷ رة ﻓ ﻲ اﻟﻘط ﻊ‬ ‫اﻟرﻋﯾﻧﻲ ‪:‬ﻲ ﻏﺎﯾ ﺔ اﻻﺗﻘ ﺎن ‪ ،‬و‬
‫ﻓ‬ ‫رواﯾﺎﺗﮫ ( ﻗﺎل‬
‫اﻟﻣﻌﺷرة ( و ) ﻣﻔﺎوﺿﺔ اﻟﻘﻠب اﻟﻌﻠﯾل ﻓﻲ ﻣﻌﺎرﺿﺔ ﻣﻠﻘﻰ اﻟﺳﺑﯾل ( ﺟزآن ‪ ،‬و )‬
‫أرﺑﻌﺔ (أﺟ زاء ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻛﺗ ب أﺧ رى ذﻛرھ ﺎ‬ ‫ﺣﻠﯾﺔ اﻻﻣﺎﻟﻲ ﻓﻲ اﻟﻣواﻓﻘﺎت اﻟﻌواﻟﻲ‬
‫ﺧط ﺷﮫ ‪.‬ﺗﮭﯾداو ‪ ،‬واﻟراﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﯾ ده ‪ ،‬ﻓ ﻲ وﻗﻌ ﺔ أﻧﯾﺷ ﺔ )‬ ‫اﻟرﻋﯾﻧﻲ ﻧﻘ ﻼ ﻋ ن ﻓﻲ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺛﻼﺛﺔ ﻓراﺳﺦ ﻣن ﺑﻠﻧﺳﯾﺔ ( ) ‪) * . ( 2‬اﺑن اﻟﺟ ون ( * ) ‪ 652 - . . .‬ه =‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣوﺳﻰ ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﻠﻲ اﺑن اﻟﺟ ون اﻻﺷ ﻌري‬ ‫‪ 1254 - . . .‬م (‬
‫ﻧﺳﺑﺎ اﻟزﺑﯾدي ﺑﻠدا ‪ ،‬أﺑو اﻟرﺑﯾﻊ ‪:‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬ﻋﺎرف ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺔ واﻻدبﻣ ‪ .‬ن أھ ل‬
‫ﻛﺎﻧت إﻗﺎﻣﺗﮫ ﻓﻲ زﺑﯾد ‪ ،‬ﻓرﺣل إﻟﻰ اﻟﺣﺑﺷﺔ ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻓﻲ ﻗرﯾ ﺔ ﯾﻘ ﺎل ﻟﮭ ﺎ )‬ ‫اﻟﯾﻣن ‪.‬‬
‫ﻓﻲ (اﻟﻣﺗﺣف اﻟﺑرﯾط ﺎﻧﻲ وھ و ﺷ رح‬ ‫رون ( ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) اﻟرﯾﺎض اﻻدﺑﯾﺔ ‪ -‬خ‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﯾﺔ ( ﯾﻣن اﻟﻘ دﯾم ﻣ ن ﻧظ م اﺑ ن‬ ‫ﻟﻠﻣﻘﺻ ورة اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾ ﻓ ﺔ‬
‫اﻟﺧﻣ )ﻲ ﺗر طﺎﺷ‬
‫اﻟﺣﺳن * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬وﻣﻧﮫ ﻧﺳﺧﺔ أﺧرى ﻓ ﻲ داراﻟﻛﺗ ب ) ‪ 18193‬ز‬
‫( ﻓﻲ أوﻟﮭﺎ ﺻورة إﺟﺎزة ﻣن اﻟﻣؤﻟف ﻣؤرﺧﺔ ﺳﻧﺔ ‪629‬‬
‫ﻟراوﯾﮭ ﺎ ﻋﻧ ﮫ اﺑ ن ﻋﺑ د‬
‫ﻣﺧطوط ﺎت اﻟ دار وﻓ‪223‬ﻲ(اﺳ ﺗﻧﺑول ﻧﺳ ﺧﺔ أﺧ رى ‪ ،‬ذﻛرھ ﺎ‬ ‫ﷲ اﻟﻌﺑدري )‬
‫ﺎﻟﺔ‬ ‫واﻟرﺳ ‪.‬‬
‫ﺎظ‬ ‫طﺑﻘ‪( 2 ) . 387‬‬
‫ﺎت اﻟﺣﻔ‬ ‫ون ‪: 1‬‬ ‫ﺎح اﻟﻣﻛﻧ‬ ‫ﺎﺣب إﯾﺿ‬
‫وﺻ ﻔﺔ ﺟزﯾ رة اﻻﻧ دﻟس ‪32‬واﻟﺗﻛﻣﻠ ﺔ ‪708‬‬ ‫وﻗﺿ ﺎة اﻻﻧ دﻟس ‪119‬‬ ‫اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪.‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﯾﮫ اﺳم ﻛﺗﺎﺑﮫ ) اﻻﻛﺗﻔﺎء ﻓﻲ اﻟﻣﻐﺎزي وﺳﯾر اﻟﺛﻼﺛﺔ اﻟﺧﻠﻔﺎء ( ‪.‬‬
‫وأورد اﺑ ن‬ ‫وﺗﻌﻠﯾﻘ‪ 278‬ﺎت أﺣﻣ د ﻋﺑﯾ د ‪.‬‬ ‫واﻟﻔﮭ رس اﻟﺗﻣﮭﯾ دي ‪325‬‬
‫واﻟﻌﺑدﻟﯾ ﺔ‬
‫اﻻﺑﺎر ﻓﻲ ) ﺗﺣﻔﺔ اﻟﻘﺎدم ( ﻧﻣﺎذج ﻣن ﺷﻌره ‪ .‬واﻧظر ) اﻻﯾراد ‪ -‬خ ‪ ( .‬ﻟﻠرﻋﯾﻧﻲ‬
‫ﻟﺑﺎﻗﯾ ا ﺔ ﻣ ن ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )اﻻﻛﺗﻔ ﺎ (راﺟ ﻊ ‪Brock . 1 : 458‬‬ ‫‪ .‬وﻟﻠﻛﻼم ﻋﻠﻰ اﻻﺟزاء‬
‫‪ ( 371‬واب ﻓ ﻲ ﺗﺳ ﻣﯾﺔ ﻛﺗﺎﺑ ﮫ ھ ذا ‪ ،‬ھ و )‬ ‫‪: 634‬‬
‫وﯾظﮭ‪S . 1‬ر ‪،‬ان) اﻟﺻ‬
‫ﻛﻣ ﺎ‬ ‫ﻲ ﻣﻐ ﺎزي رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم واﻟﺛﻼﺛ ﺔ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء (‬
‫وﺻﺣﺣﮫ وﻛﺗ ب ﻟ ﻲ ﺧ ط‬ ‫ﺳﻣﺎه اﻟرﻋﯾﻧﻲ ‪ ،‬وﻗد ﻗﺎل ‪ ) :‬ﻗﺎﺑﻠﮫ ‪ -‬ﯾﻌﻧﻲ اﻟﻛﻼﻋﻲ ‪-‬‬
‫ﯾده ﻋﻠﯾﮫ ( ‪ .‬ﻗﻠت ‪ :‬و ) أﻧﯾﺷﺔ (اﻟﺗﻲ اﺳﺗﺷﮭد اﻟﻛﻼﻋﻲ ﻓﻲ وﻗﻌﺗﮭﺎ ‪ ،‬ﺟﺎء اﺳ ﻣﮭﺎ‬
‫وﻻﺣظت ﻓ ﻲ ﻣﺧطوط ﺔ )ﺟﮭ د‬ ‫ﻓﻲ ﻣﺧطوطﺔ ) اﻻﯾراد ( ﻟﻠرﻋﯾﻧﻲ ‪ ) :‬أﻧﯾﺟﺔ (‬
‫ﻲ(‬ ‫اﻟﻛﻼﻋ‬
‫ﺎف )‬ ‫تﻛ‬ ‫رة ﺗﺣ‬ ‫وﻧس ‪ ،‬ﻛﺳ‬ ‫اﻻﺣﻣدﯾ ﯾﺢ ( ﺔ ﺑﺗ‬ ‫اﻟﻧﺻ‬
‫ﻲ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫واﻟﻣﻌروف أن اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ) ذي اﻟﻛﻼع (ﺑﻔﺗﺢ اﻟﻛﺎف ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ‪62 : 2‬‬
‫اﺑن ﺧﻣرطﺎش اﻟزﺑﯾدي اﻟﻣﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪ 554‬ه ) ‪) * . ( 1‬اﻻﻧﺻ ﺎري ( * ) ‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن( ﺑ ن ﻧﺎﺻ ر ﺑ ن ﻋﻣ ران اﻻﻧﺻ ﺎري ‪،‬‬ ‫‪ 512 - . .‬ه = ‪ 1118 - . . .‬م‬
‫ﺎن ‪.‬زاھ دا ﻣﺗﺻ وﻓﺎ‬ ‫ﻣﻔﺳ نر ‪.‬أھ ل ﻧﯾﺳ ﻛ ﺎﺑور‬ ‫ﻓﻘﯾ مﮫ ‪:‬ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ﻣ‬ ‫أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ‬
‫ب ﺑﺎﻟوراﻗ ﺔ ‪ ،‬وأﻗﻌ د ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻛﺗ ب ﺑﻧظﺎﻣﯾ ﺔ ﻧﯾﺳ ﺎﺑورﻟ ‪ .‬ﮫﺷ) رح‬
‫اﻻرﺷﺎد ( ﻓﻲ أﺻول اﻟدﯾن ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ) اﻟﻐﻧﯾﺔ ( ﻓﻲ ﻓروع اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ب‬ ‫ﺎﺗﻲ ‪:‬‬
‫طﺑﯾ‬ ‫ﺎﺗﻲ ( * ) ‪ 1325 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺳ ‪ 1907‬م (‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﻧﺟ‬ ‫ﻧﺟ‬
‫ﺎد إﻟ ﺔ ‪.‬ﻰ ﻣﺻ ر ﻓﻌ ﯾن ﻣﻔﺗﺷ ﺎ‬ ‫وﻋ ﻓرﻧﺳ‬
‫ري ‪ ،‬ﺗﻌﻠ م ﺑﻘﺻ ر اﻟﻌﯾﻧ ﻲ ﺛ م ﻓ ﻲ‬
‫ﻲ‪.‬‬ ‫ر اﻟﻌﯾﻧ‬ ‫درﺳاﻟﻌﻘﻠﯾ ﺎ ﻟﮭ ﺔ وﻣﺎ ﺑﻘﺻ‬
‫راض‬ ‫ﺎ ﻟﻼﻣ‬ ‫ﺟون ‪ ،‬ﻓطﺑﯾﺑ‬ ‫ﺣﺔ اﻟﺳ‬
‫وﺻﻧف ﻛﺗﺎب ) أﺳﻠوب اﻟطﺑﯾب ﻓﻲ ﻓن اﻟﻣﺟﺎذﯾب ‪ -‬ط ( وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ) ‪( 3‬‬
‫‪ ) * .‬أﺑو داود ( * ) ‪ 496 - 413‬ه = ‪ 1103 - 1022‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻧﺟﺎح ﺑن‬
‫أﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳم اﻻﻣوي ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬اﻻﻧدﻟﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و داودﻋ‪ :‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟﺗﻔﺳ ﯾرﻛ ‪ .‬ﺎن أﺑ وه‬
‫ﻣوﻟﻰ ﻟﺻﺎﺣب اﻻﻧدﻟس اﻟﻣؤﯾد ﺑﺎ ھﺷﺎم ﺑن اﻟﺣﻛم ‪ .‬ووﻟد ھو وﻧﺷﺄ ﻓﻲ ﻗرطﺑﺔ‬
‫ﻣؤﻟﻔ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭاﻟﺑﯾﺎ )ﺎن ﻓ ﻲ ﻋﻠ وم اﻟﻘ رآن (‬ ‫‪ ،‬وﺗﻧﻘل ﺑ ﯾن داﻧﯾ ﺔ وﺑﻠﻧﺳ ﯾﺔ ﻟ‪ .‬ﮫ ‪26‬‬
‫ت ﻣﺟﻠ دات اﺧﺗﺻ ره ﺑﻛﺗ ﺎب )‬ ‫اﻟﺗﺑﯾ) ﯾن ﻟﮭﺟ ﺎء اﻟﺗﻧزﯾﺳ ل (‬‫ﺛﻼﺛﻣﺎﺋﺔ ﺟزء ‪ ،‬و‬
‫ﻧﺻ( ﻔﮫ اﻻول ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 4‬‬ ‫اﻟﺗﻧزﯾل ﻓﻲ ھﺟ ﺎء اﻟﻣﺻ ﺎﺣف ‪ -‬خ‬
‫ف‬ ‫‪264‬‬
‫ﺎةوﻛﺷ‬ ‫وﺑﻐﯾ‪ 119 :‬ﺔ اﻟوﻋ‬‫ﺔ‪1‬‬ ‫اﻟﻌﻘ* ) ‪ ( 1‬ود اﻟﻠؤﻟؤﯾ‬
‫ﺎﻣش ‪( 1‬‬ ‫ھ‬
‫طﺑﻘ ﺎت اﻟﻣﺻ ﻧف‬ ‫اﻟظﻧون ‪934 : 1‬وﻣراﺟﻊ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟ ﯾﻣن ‪( 2 ) . 169 ، 132‬‬
‫‪ 73‬واﻟﺳﺑﻛﻲ ‪ 222 : 4‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 511‬أو ‪ 512‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪. 1212‬‬
‫) ‪ ( 3‬ﻣﻌﺟم اﻻطﺑﺎء ‪ ( 4 ) . 212‬ﺳﯾر اﻟﻧﺑﻼء ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟﻣﺟﻠد ‪ 15‬وﻋ‬
‫ﻠوم اﻟﻘ رآن‬
‫‪ ) * . 351‬اﻟﻧدوي ( * ) ‪ 1373 - . . .‬ه = ‪ 1953 - . . .‬مﺳ( ﻠﯾﻣﺎن اﻟﻧ دوي‬
‫وق‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث‬ ‫اﻟﮭﻧدﯾ ﺔ‬
‫ض ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻛﺑﯾ ‪ :‬ر ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎرة ﺗﻔ‬
‫دوة (ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء ﻓ ﻲ ﺑﮭوﺑ ﺎل ‪.‬وﺗ وﻟﻰ‬ ‫وﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ‪.‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ )دار اﻟﻧ وﻟ‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﻛراﺗﺷ ﻲ )‬ ‫اﻟﻣ ﺎرف ( ‪.‬‬ ‫وأﺻ در ﻣﺟﻠ ﺔ ) ﻌ‬ ‫ﻣﻧﺎﺻب ﻋﻠﻣﯾﺔ أﺧ رى ‪.‬‬
‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ﻣطﺑوﻋ ﺔ‬ ‫‪ 1370‬هﺎ (رﺋﯾﺳ ﺎ ﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ ﻋﻠﻣ ﺎء اﻻﺳﻟ ﮫ‬
‫ﻼم ‪.‬‬ ‫ﻓﻛ ﺎن ﻓﯾﮭ‬
‫اﻟﺳ ﯾرة اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ (ﻓ ﻲ ‪10‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ اﻻردﯾﺔ ﺗرﺟم ﺑﻌﺿﮭﺎ إﻟﻰ اﻟﺗرﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬أﺷ ﮭرھﺎ )‬
‫ﺎﻧﻲ ﻣﺣﺎﺿ رات أﻟﻘﺎھ ﺎ ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌ ﺔ‬ ‫ﻣﺟﻠدات ‪ .‬وﻟﮫ ) اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻣﺣﻣدﯾﺔﺛﻣ‪ -‬ط (‬
‫ﻣدراس ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﺣﻣوي ( * ) ‪ 1117 - . . .‬ه = ‪ 1705 - . . .‬م‬
‫ﻘﻲ ‪ :‬ب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺑ ن ﻧ ور (ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻠطﯾ ف اﻟﺣﻣ وي ﺛ م اﻟدﻣﺷ ﻛﺎﺗ‬
‫اﻟﺷﻌراء ‪ .‬ﺳﻛن دﻣﺷق وﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر ( ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ھﺷﺎم ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك‬ ‫ھﺷﺎم ( * ) ‪ 132 - . . .‬ه = ‪ 750 - . . .‬م (‬
‫ﺑن ﻣروان ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ‪ :‬أﻣﯾر ‪.‬ﻧﺷﺄ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬وﻏزا ﻓﻲ زﻣن أﺑﯾ ﮫ أرض‬
‫وﻟﻣﺎ ﻣﺎت أﺑ وه ﺣﺑﺳ ﮫ‬ ‫اﻟروم ‪ ،‬واﻓﺗﺗﺢ إﺣدى ﻣدﻧﮭﺎ ‪ .‬وﺣﺞ ﺑﺎﻟﻧﺎس ﺳﻧﺔ ‪ 113‬ه ‪.‬‬
‫اﻟوﻟﯾ د ‪ ،.‬ﺧ رج ﻣ ن اﻟﺳ ﺟن ‪ ،‬ووﻻه ﯾزﯾ د ﺑ ن اﻟوﻟﯾ د‬ ‫اﻟوﻟﯾ ﺎد ﺑﻗﺗ لن ﯾزﯾ‬
‫ﻓﻠﻣ‬
‫ﻣﺎن ﺟﯾﺷ ﺎ ‪ ،‬وطﻣ ﻊ‬ ‫ﺟﻣ ﻊ ﺳ ﻠﯾ‬ ‫ظﮭر )روان ﺑ ن ﻣﺣﻣ د (‬ ‫ﺑﻌض ﺣروﺑﮫ ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻣ‬
‫ﻓﻲ اﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﮭزﻣﮫ ﻣروان ‪ ،‬ﻓﻠﺣق ﺑﺎﻟﺿ ﺣﺎك ﺑ ن ﻗ ﯾس اﻟﺧ ﺎرﺟﻲ وھ و ﻓ ﻲ )‬
‫ﻧﺻﯾﺑﯾن ( ﺑﻌدد ﻛﺑﯾر ﻣن أھل ﺑﯾﺗﮫ وﻣواﻟﯾﮫ ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻗﺗل اﻟﺿﺣﺎك ) ﺳﻧﺔ ‪ 128‬ه (‬
‫واﻧﺗﻘل أﻣر أﺻﺣﺎﺑﮫ إﻟﻰ اﻟﺧﯾﺑري ﺛم إﻟ ﻰ ﺷ ﯾﺑﺎن اﻟﺣ روري ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﻣ ن‬
‫ﻌودﯾﺔ ‪1373 / 4 / 4‬‬ ‫دةﺑﻼد اﻟﺳ‬ ‫ﺎ ‪ ،‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﺟرﯾاﻟ‬ ‫رﺟﺎﻟﮭﻣ‬
‫وﻗﺗ‪ .‬ل‬ ‫ﯾﺑﺎن‬ ‫ﺎ ﻟﺷ‬ ‫درر ‪167 : 2‬‬
‫زوج ‪.‬أﺧﺗ‬ ‫وﺗ‬ ‫وذج ‪470‬ﺳ‪( 2 ) .‬ﻠك اﻟ‬ ‫وﻧﻣ‬
‫اﻟﺧﯾﺑري ‪ ،‬وﻟﺟﺄ ﺷﯾﺑﺎن إﻟﻰ ﻋﻣﺎن ‪ ،‬ﻓرﺣل ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑﻣ ن ﻣﻌ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﺳ ﻧد ‪.‬وﻟﻣ ﺎ‬
‫اﻟﺧﻼﻓﺔ أﻗﺑل ﻋﻠﯾﮫ ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﻣر ﺑ ﮫ اﻟﺳ ﻔﺎح ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ اﻟﺳﻔﺎح ) اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ (‬
‫وﻟﮫ ﺷﻌر ﺟﯾد ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻻﻋﻣﻰ ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 217‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﻧﺣو ‪ 832‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن اﻟوﻟﯾد اﻻﻧﺻﺎري ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻧﻘطﻌﺎ إﻟﻰ اﻟﺑراﻣﻛﺔ‬
‫‪ ،‬ﻣﻛﺛرا اﻟﻣدﯾﺢ ﻓﯾﮭم ‪ ،‬واﻟرﺛﺎء ﻟﮭم ‪ ،‬ﺑﻌد ﻧﻛﺑﺗﮭم ‪ ) * .‬ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن وھب ( * ) ‪.‬‬
‫‪ 272 - . .‬ه = ‪ 885 - . . .‬م ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن وھب ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﻣرو اﻟﺣ ﺎرﺛﻲ‬
‫ﺎب ‪.‬ت ﻛﺗﺎﺑ ﺔ وإﻧﺷ ﺎء ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﺎم واﻟﻌ راق ‪.‬وﻟ د‬ ‫‪:‬وزﯾر ‪ ،‬ﻣن ﻛﺑﺎر ﻣاﻟﻛﺗن ﺑﯾ‬
‫ووﻟ ﻧﺔﻲ‪ .‬اﻟ وزارة ﻟﻠﻣﮭﺗ دي ﺑ ﺎ ‪ ،‬ﺛ م‬ ‫ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬وﻛﺗب ﻟﻠﻣﺄﻣون وھو اﺑن ‪14‬ﺳ‬
‫ﷲ ‪.‬ﮫ اﻟﻣوﻓ ق ﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺣﺑﺳ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ﺣﺑﺳ ﮫ ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻋﻠﻰﻋﻠﯾ‬ ‫ﻟﻠﻣﻌﺗﻣد‬
‫وﻧﻘ م‬
‫وﻻﺑ ‪ .‬ﻲ ﺗﻣ ﺎم‬ ‫ﻋﺻ ﺎ وﻋﻘ ﻼ وﻋﻠﻣ ﺎ‬ ‫ﺎن (ﻣ ‪ .‬ن ﻣﻔ ﺎﺧرره أدﺑ‬ ‫دﯾ وان رﺳوﻛ ﺎﺋل‬
‫واﻟﺑﺣﺗري ﻣدح ﺑﮫ وﺑﺄھﻠﮫ ) ‪) * . ( 2‬اﻻذرﻋ ﻲ ( * ) ‪ 677 - 594‬ه = ‪1198‬‬
‫‪ 1278 -‬م (‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن وھﯾب ﺑن ﻋطﺎء ‪ ،‬أﺑو اﻟرﺑﯾﻊ اﺑن أﺑﻲ اﻟﻌز ‪ ،‬ﺻدر اﻟدﯾن اﻻذرﻋ ﻲ‬
‫‪ :‬ﺷﯾﺦ اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮫ وﻋﺎﻟﻣﮭم ‪ .‬ﻣن أھل أذرﻋﺎت ) ﺑﻘرب دﻣﺷق ( أﻗﺎم ﻓﻲ‬
‫ﯾدرس وﯾﻔﺗﻲ ‪ ،‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ﻓوﻟﻲ ﻗﺿﺎء اﻟﻘﺿﺎة ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﻣﻠ ك‬ ‫دﻣﺷق‬
‫اﻟظﺎھر ﺑﯾﺑرس ‪ .‬وﺣﺞ ﻣﻌﮫ ‪.‬وﻛﺎن ﯾﺣﺑﮫ وﯾﻌظﻣﮫ وﻻ ﯾﻔﺎرﻗﮫ ﻓﻲ ﻏزواﺗ ﮫ ‪.‬ﺛ م‬
‫اﺳﺗﻌﻔﺎه ﻣن اﻟﻘﺿﺎء ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬وﻋﺎد إﻟﻰ دﻣﺷقﻓ ‪ .‬درس ﺑﺎﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪.‬ووﻟ ﻲ *‬
‫واﻟﻛﺎﻣ ﺑ ل نﻻ اﻻﺛﯾ ر ‪: 5‬‬ ‫ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪286 : 6‬‬ ‫ھ) ﺎﻣش ‪( 3‬ﺗﮭ* ) ‪( 1‬‬
‫ودة ( ‪.‬‬ ‫‪ 168‬ﻗﺗﻠﺗ ﮫ ‪ ) :‬ﮫ اﻟﻣﺳ‬
‫رﯾش وﻓﯾ‬ ‫وﻧﺳ ‪ 161‬ب ﻗ‬‫م‬ ‫ﺎ‪،‬ﺛ‬ ‫ﺎ‪132‬‬
‫ﻗﺑﻠﮭ‬ ‫وﻣ‬
‫واﻟﻣﺳ ﻌودي ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ ﺑ ﺎرﯾس ‪ 33 : 6‬و ‪) . 47‬وﻓﯾ‪ ( 2‬ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪216 : 1‬‬
‫اﻟﻘﺿ‪ . 40‬ﺎء ﻗﺑﯾ ل وﻓﺎﺗ ﮫ ‪،‬‬ ‫‪ 506‬وم اﻟزاھ رة ‪ 37 : 3‬و‬ ‫وﺳ ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲواﻟﻧﺟ‬
‫ﻓﺑﺎﺷره ﻣدة ﺛﻼﺛﺔ أﺷﮭر ‪ .‬وﻣﺎت ﺑدﻣﺷق ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎاﻟ) وﺟﯾز اﻟﺟ ﺎﻣﻊ‬
‫ﻟﻣﺳﺎﺋل اﻟﺟﺎﻣﻊ ‪ -‬خ ( ﻓﻘﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ‪ ) * . ( 1 ) ( 3367‬اﻻھدل ( * )‬
‫و‬ ‫ر ‪ ،‬أﺑ‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫‪ 1783‬م‬
‫ﯾﺣﯾ ( ﻰ ﺑ‬ ‫‪ - 1725‬ن‬‫‪ 1197‬ه =ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬
‫‪ - 1137‬ﺳ‬
‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ زﺑﯾ د‬ ‫اﻟﻣﺣﺎﺳن ‪ ،‬اﻻھدل ‪ :‬ﻣﺣدث اﻟدﯾﺎر اﻟﯾﻣﻧﯾﺔ ﻓﻲ ﻋﺻره ‪.‬‬
‫رﺣﻠﺔ ذﻛر ﻓﯾﮭﺎ ﻣ ن أﺧ ذ‬ ‫‪ .‬ﻟﮫ ) وﺷﻲ ﺣﺑر اﻟﺳﻣر ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷﺊ ﻣن أﺣوال اﻟﺳﻔر (‬
‫ذي( ذﻛ ره اﻟﺷ وﻛﺎﻧﻲ ﺑﻘوﻟ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﻧﮭم ﻣن اﻟﻌﻠﻣﺎء ‪ .‬ﻗﻠت ‪:‬ﻟﻌﻠﮭ ﺎ )اﻟﻣﺟﻣاﻟ وع‬
‫ﯾس (‪ ،‬وﻣ ن ﺑﻌ ده ﻣ ن اﻟﻣﺷ ﺗﻐﻠﯾن ﺑﻌﻠ م‬ ‫اﻻﺳﺎﻧﯾد‬
‫ﺗرﺟﻣﺗﮫ ‪ :‬وﻟﮫ ) ﻣﺟﻣوع ﻓﻲ ﻧﻔ‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﯾﺳ ﺎر ( * ) ‪ 107 - 34‬ه = ‪654‬‬ ‫اﻟرواﯾﺔ ﻋﯾﺎل ﻋﻠﯾﮫ ؟ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫أﺣ د‬ ‫ﯾﺳ م (ﺎر ‪ ،‬أﺑ و أﯾ وب ‪ ،‬ﻣ وﻟﻰ ﻣﯾﻣوﻧ ﺔ أم اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن ‪:‬‬ ‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ‪ -‬ن‪725‬‬
‫اﻧظر) ﺗرﺟﻣﺔ أﺑﻲ ﺑﻛ ر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣنﻛ( ﺎن ﺳ ﻌﯾد‬ ‫اﻟﻔﻘﮭﺎء اﻟﺳﺑﻌﺔ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ‬
‫ب إﻟﮫ ‪:‬ﻰ ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﻓﺈﻧ ﮫ أﻋﻠ م ﻣ ن ﺑﻘ ﻲ‬ ‫ﺑ ن اﻟﻣﺳ ﯾب إذا أﺗ ﺎه ﻣﺳ ﺗﻔت ﯾﻘاذھول ﻟ‬
‫ﻓﺎرﺳﯾﺎ ‪.‬ﺎل اﺑ ن ﺳ ﻓﻌد ﻲ وﺻ ﻔﮫ ‪:‬‬ ‫ﻗ‬ ‫اﻟﯾوم ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ ﻋﺛﻣﺎن ‪ .‬وﻛﺎن أﺑوه‬
‫ﺛﻘﺔ ﻋﺎﻟم ﻓﻘﯾﮫ ﻛﺛﯾر اﻟﺣدﯾث ) ‪* . ( 3‬اﺑ) ن ﻧﺎﺻ ر ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 1225‬ه‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو اﻟرﺑﯾﻊ اﺑ ن ﻧﺎﺻ ر‬ ‫= ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1810‬م (‬
‫ﺔ‬ ‫دﯾث ‪ ،‬ھ* ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 1‬اﻟ‪ ( 1‬دارس ‪543 : 1‬‬
‫واﻟﺑداﯾ‬ ‫ﮫ ﻋ ‪ :‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣ‬ ‫ﻓﻘﯾ‬
‫ﺎن ‪188 : 4‬‬ ‫ذھب ‪357 : 5‬‬
‫رآة اﻟﺟﻧ‬ ‫وﻣ‬ ‫ذرات اﻟ‬‫وﺷﺔ ‪281 : 13‬‬ ‫واﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫ﯾﺔ ‪) 255 : 1‬‬ ‫واھر اﻟﻣﺿ‬ ‫ﻣﺎه ‪:‬ﺻ‪ 148‬ﺎﺣب اﻟﺟ‬ ‫وﺳ ﺔ ‪3‬‬ ‫ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ‬ ‫وﻓﮭرﺳ‬
‫واﻟﻔواﺋ د اﻟﺑﮭﯾ ﺔ ‪ 80‬و ) ‪( Brock ( 2 . 1 : 476 ( 382‬‬ ‫ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن وھﯾ ب (‬
‫واﻟﺑ در‬ ‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1192‬ه ‪.‬‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫‪ 742‬د اﻟﻌﻠ وم ‪852‬‬ ‫ﻧ ﺑﻼء اﻟ ﯾﻣن ‪: 1‬وأﺑﺟ‬
‫وﺳ ﯾر اﻟﻧ ﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬اﻟﻣﺟﻠ د‬ ‫اﻟطﺎﻟﻊ ‪( 3 ) . 267 : 1‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪213 : 1‬‬
‫ﺎف اﻟﺧﻧف )ل اﻟﻣﻌﺎﺻ ر ‪ ،‬ﺑﺄﺳ ﺎﻧﯾد أﺑ و اﻟﻣﺣﺎﺳ ن‬ ‫ﺻ‬‫ﻣﻐرﺑإﺗﺣ ﻲ ‪.‬‬
‫اﻟراﺑ ﻊ ‪.‬‬
‫وﯾﺳ ﻣﻰ أﯾﺿاﻟﺑ ﺎ )دور اﻟطﺎﻟﻌ ﺔ اﻟﺳ ﻧﯾﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾوﺳف ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑن ﻧﺎﺻر ‪ -‬خ (‬
‫ﻓﮭرﺳﺔ ذﻛر ﻓﯾﮭﺎ أﺷﯾﺎﺧﮫ وأﺷﯾﺎخ واﻟ ده ﯾوﺳ ف )‬ ‫اﻻﺣﺎدﯾث اﻟﻣﺳﻠﺳﻠﺔ ﺑﺎﻻوﻟﯾﺔ (‬
‫ﻼ‬ ‫دة ﺳ‬ ‫رﯾﺔ ﺑﺑﻠ‬ ‫ﺔ اﻟﻧﺎﺻ‬ ‫‪ ( 1197‬ﻲ اﻟﺧزاﻧ‬ ‫ﻣﺧطوط ﻧﺔ ﺔ ﻓ‬ ‫ﻲوﻓﻲ ﺳ‬ ‫اﻟﻣﺗ‬
‫وھ‬
‫ﻣﺣﻣ= د اﻟﺳ ﻠﯾﻣﺎﻧﻲ ‪1344‬ﺳ * )ﻠﯾﻣﺔ ﺑ ن‬ ‫اﻟﺳ ﻠﯾﻣﺎﻧﻲ‬ ‫اﻟﻣﺟ ﺎورة ﻟﻠرﺑ ﺎط ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﻋﺎﻣر ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﻣﺎﻟك ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫رﺑﯾﻌﺔﺟ‪ :‬ﺎھﻠﻲ ﻋ دﻧﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ )ﺳ ﻠﯾﻣﻲ (‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻘﯾس ‪ ،‬ﻣن أﺳد ﺑن ﺟد‬
‫ﺑﺿم اﻟﺳﯾن وﻓﺗﺢ اﻟﻼم ) ‪) * . ( 2‬ﺳﻠﯾﻣﺔ ﺑن ﻣﺎﻟ ك ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ﺑﻧ وه ﺑط ن ﻣ ن أزد ﺷ ﻧوءة ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ ( . . . -‬ﺳﻠﯾﻣﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑنﺟدﻓﮭم ‪:‬‬
‫ﺑﺿ م اﻟﺳ ﯾن وﻓ ﺗﺢ اﻟ ﻼم ‪ ،‬وﺟﻌ ل اﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺔ ‪.‬‬
‫ﺿ ﺑطﮫ اﻟﺳاﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ‬
‫ﺳﻠﯾﻣﻲ ) ﻛﺎﻟﺳﺎﺑق ( وﻋﻘب ﻋﻠﯾﮫ اﺑن اﻻﺛﯾر ﻓﺻﺣﺣﮭﺎ ﺑﻔﺗﺢ اﻟﺳﯾن وﻛﺳر اﻟﻼم )‬
‫وﺑﻧو ﺳ ﻠﯾﻣﺔ ‪ ،‬ﻛﺳ ﻔﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﺑط ن‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﻲ ( وﺟزم اﻟزﺑﯾدي ﺑﺎﻟرواﯾﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪:‬‬
‫وف ) ‪( 130‬‬ ‫نﻋ‬ ‫اﻟﺳ‪ .‬أﺑ ﻠﯾﻣﻲ و) ﺣﻣاﻟﻣﺧﺗ زة ( ﺎر= ﺑ‬ ‫ن اﻻزد ) ‪( 3‬‬ ‫ﻣ‬
‫د ) ‪ ( 1200‬ﺳ* ) م ﺳ( * ﻣﺎﺣﺔ =‬ ‫اﻟدﻣﺷﻋﻠ ﻘﻲﻲ(ﺑ = ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻠﯾﻣﻲ )‬ ‫اﻟﺳ‬
‫ﻣﺳﻌود ﺳﻣﺎﺣﺔ ‪ ) * 1365‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬دﻟﯾل ﻣؤرخ اﻟﻣﻐرب ‪. 286 : 2‬‬
‫) ‪ ( 2‬اﻟﻘﺎﻣوس ‪ .‬واﻟﺗﺎج ‪ ،‬ﻣﺎدة ) ﺳﻠم ( واﻟﻠﺑﺎب ‪ ( 3 ) . 558 : 1‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب‬
‫ﯾوﺳ ف‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻋر ( =‬ ‫‪. 345‬ن اﻟﺳ ﻣﺎط )‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪ : 8‬اﺑ‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪558 : 1‬‬ ‫‪244‬‬
‫اﺑن اﻟﺳ ﻣﺎك ‪ ،‬اﻟﮭ روي‬ ‫ﺑن ﻋﻠﻲ ) ‪ ( 690‬اﺑن ﺳﻣﺎﻋﺔ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻣﺎﻋﺔ ‪233‬‬
‫ﯾش ﺑ ن إﺑ راھﯾم * )‬ ‫دس ( =‬ ‫اﻟﻣﮭﻧ ﯾﻌ‬ ‫‪( 434‬ن ﺳ ﻣﺎك )‬ ‫ﻋﺑ د=ﺑ ن أﺣﻣ د ) اﺑ‬
‫ﺟد ‪:‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﺳﻣﺎك ( * ) ‪ - 1 ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻣﺎك‬
‫ﻟﺧم ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزل ﺑﻧﯾﮫ )ﺑﻌد اﻻﺳ ﻓﻼمﻲ( اﻟﺑ ر اﻟﺷ رﻗﻲ ﻣ ن‬
‫وھم ﺑﻧو ﻣر ‪ ،‬وﺑﻧو ﻣﻠﯾﺢ ‪ ،‬وﺑﻧ و ﻧﺑﮭ ﺎن ‪ ،‬وﺑﻧ و‬ ‫ﺻﻌﯾد ﻣﺻر ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪:‬‬
‫ﻋﺑس ‪ ،‬وﺑﻧو ﻛرﯾم ‪ ،‬وﺑﻧو ﺑﻛر ) ‪ - 2 . ( 1‬ﺳﻣﺎك ‪ :‬ﺟدﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪:‬ﻋ د‬
‫ﻋرب اﻟﺑﺣﯾرة ‪ ،‬وﻣﺎ ﺑﯾن ﺑرﻗ ﺔ إﻟ ﻰ اﻟﻌﻘﺑ ﺔ اﻟﻛﺑﯾ رة‬ ‫ﺳﻣﺎك (‬
‫اﻟﺣﻣداﻧﻲ ) ﺑﻧﻲ ﻓﻲ‬
‫‪ ،‬وﻟم ﯾﻧﺳﺑﮭم ﻓﻲ ﻗﺑﯾﻠﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻣﺎك ﺑن ﺣرب ( * ) ‪ 123 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫‪ 741 - .‬م ( ﺳﻣﺎك ﺑن ﺣرب ﺑن أوس ﺑن ﺧﺎﻟد اﻟذھﻠﻲ اﻟﺑﻛري ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣﻐﯾرة ‪:‬‬
‫وروى ﻟ ﮫ ﻣﺳ ﻠم‬ ‫ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪.‬أدرك ﺛﻣﺎﻧﯾن ﺻ ﺣﺎﺑﯾﺎ ‪.‬‬
‫داود واﻟﺗرﻣ ذي واﻟﻧﺳ ﺎﺋﻲ واﺑ ن ﻣﺎﺟ ﮫ ‪ ،‬واﻟﺑﺧ ﺎري ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦوﻓ‪ .‬ﻲ‬
‫اﻟﻣﺣدﺛﯾن ﻣن ﯾﺿﻌﻔﮫ ‪ .‬ذھب ﺑﺻره ‪ ،‬ﺛم ﺷﻔﻲ وﻋﺎد إﻟﯾﮫ ) ‪ ) * . ( 3‬أﺑو دﺟﺎﻧﺔ‬
‫‪ 632‬م (ن ﺧرﺷ ﺔ اﻟﺧزرﺟ ﻲ اﻟﺑﯾﺎﺿ ﻲ‬ ‫( * ) ‪ 11 - . . .‬ه = ‪.‬ﺳ‪- . .‬ﻣﺎك ﺑ‬
‫اﻻﻧﺻﺎري ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺄﺑﻲ دﺟﺎﻧﺔ ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬و ) ‪2‬‬
‫ﺎج ‪145 : 7‬‬ ‫‪160‬‬
‫ﺎن واﻟﺗ‬ ‫ﻧدي ‪244‬ﻧﻛ‪( 3 ) .‬ت اﻟﮭﻣﯾ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ( ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ‬
‫ﻛﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﺑط ﻼﻟ ‪ .‬ﮫ آﺛ ﺎر‬ ‫وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 232 : 4‬وإﻧﺑﺎه اﻟرواة ‪. 65 : 2‬‬
‫ﺑدرا ‪ ،‬وﺛﺑ ت ﯾ وم أﺣ د ‪ ،‬وأﺻ ﯾب ﺑﺟراﺣ ﺎت ﻛﺛﯾ رة ‪.‬‬ ‫اﻻﺳﻼم ‪.‬‬
‫ﺟﻣﯾﻠﺔ ﻓﻲ ﺷﮭد‬
‫ﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﻣﺷﯾﺔ ﻋﺟﯾﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺧﯾﻼء ‪ ،‬ﯾﺿ رب ﺑﮭ ﺎ اﻟﻣﺛ ل ‪.‬‬ ‫واﺳﺗﺷﮭد ﺑﺎﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ‪.‬‬
‫ﻧظر إﻟﯾﮫ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻛ ﺔ ‪ ،‬وھ و ﯾﺗﺑﺧﺗ ر ﺑ ﯾن اﻟﺻ ﻔﯾن ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺎل ‪ :‬ھذه ﻣﺷﯾﺔ ﯾﺑﻐﺿﮭﺎ ﷲ إﻻ ﻓﻲ ھذا اﻟﻣﻛﺎن ‪.‬وﻛﺎن ﯾﻘﺎل ﻟ ﮫ )ذو اﻟﻣﺷ ﮭرة‬
‫ﯾﻔﯾنﯾ ( وم أﺣ د ﺑﺳ ﯾﻔﮫ‬ ‫ﻟﻘﺗﺎﻟ ﮫ‬‫ذو اﻟﺳ‬
‫درع ﯾﻠﺑﺳ ﮭﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺣ رب ‪ .‬و )‬ ‫وھ ﻲ (‬
‫وﺳﯾف رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ‪.‬وﻗﯾل ﻓﻲ ﻧﺳ ﺳﺑﮫ ‪:‬ﻣﺎك ﺑ ن أوس اﺑ ن‬
‫ن‬ ‫ﺔ ) ‪. ( 1‬ﺳ * ) ﻣﺎك ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬ﺳ‪( . . . - .‬‬
‫ﻣﺎك ﺑ‬ ‫ﺧرﺷ‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ن ﻣ ن ﺳ ﻠﯾم ﻣ ن‬ ‫وف ﺑ ن اﻣ رئ اﻟﻘ ﯾس اﺑ ن ﺑﮭﺛ ﺟ ﺔ ‪:‬ﺑﻧد ﺟ وه ﺑط‬
‫ﻣﻧﮭم ‪.‬رﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن رﻓﯾ ﻊ اﻟﺳ ﻠﻣﻲ اﻟﺻ ﺣﺎﺑﻲ ) ‪. ( 2‬اﻟﺳ ﻣﺎن =أزھ ر‬ ‫اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ‬
‫ﺑن ﺳﻌد ‪ 203‬اﻟﺳﻣﺎن = إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻋﻠﻲ ‪447‬اﺑن اﻟﺳ ﻣﺎنﻋﺑ= د اﻟﺑ ﺎﻗﻲ ﺑ ن‬
‫اﻟﺻ وﻓﻲ اﻟﻣ دﻧﻲ ( =‬ ‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1172‬اﻟﺳ ﻣﺎن )‬ ‫أﺣﻣد ‪ 1088‬اﻟﺳﻣﺎن =‬
‫= ف ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل ) ‪( 1251‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ‪ 1189‬اﻟﺳﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻟﻘ‬
‫اﻟﻘر ﻲﯾوﺳ‬
‫ﻣﺎوي =د ﺑ ن ط ﺎھر ‪1370‬‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻣﺎھﯾﺟﻲ د=ﷲ ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ‪1135‬‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫اﻟﺳ‬
‫= د ﺑ ن ﺳ ﻣﺟون ‪400‬اﺑ ن‬ ‫‪ 190‬ن ﺳ ﻣﺟونﺣﺎﻣ‬ ‫= ف ﺑ ن ﺧﺎﻟ د اﺑ‬ ‫اﻟﺳﻣﺗﻲﯾوﺳ‬
‫أﺑﻲ اﻟﺳﻣﺢ = ﻣﺎﻟك ﺑن ﺟﺎﺑر ‪ ) * 140‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻻﻛﻠﯾ ل ‪: 2‬اﻟورﻗ ﺔ‬
‫وﺛﻣ ﺎر اﻟﻘﻠ وب ‪68‬واﻟﺗ ﺎج ‪:‬ﻣ ﺎدة‬ ‫‪178‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻛﻧﻰ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪371‬‬
‫دﺟن ‪ .‬واﻟﺛﻣرة اﻟﺑﮭﯾﺔ ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﻣﺣﺑر ‪( 2 ) . 72‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪244‬‬
‫‪ ) * .‬اﻟﺳﻣﺢ ﺑن ﻣﺎﻟك ( * ) ‪ 102 - . . .‬ه = ‪ 721 - . . .‬م (اﻟﺳﻣﺢ ﺑن ﻣﺎﻟ ك‬
‫ﺗﻌﻣﻠﮫ‪ .‬ﻋﻣ ر ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﻗﺿ ﺎﻋﺔ‬ ‫أﻣﯾ اﻟﺧر ‪ ،‬ﻣوﻻﻧﻲن‪ :‬ﺑﻧ ﻲ ﺧ وﻻن ‪ ،‬ﻣ ن اﺳ‬
‫اﻻﻧ دره أن ﯾﻣﯾ ز أرﺿ ﮭﺎ ‪ ،‬وﯾﺧ رج ﻣﻧﮭ ﺎ ﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﻓﺗﺣ ﮫ‬ ‫ﻋﻠﻰ وأﻣ‬
‫اﻟﻌزﯾزﻟس ‪،‬‬
‫ﻋﻧوة ﻓﯾﺄﺧذ ﻣﻧﮫ اﻟﺧﻣس ‪ ،‬وأن ﯾﻛﺗب إﻟﯾﮫ ﺑﺻﻔﺔ اﻻﻧدﻟس ‪ .‬ﻓﻘدﻣﮭﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 100‬ه ‪،‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ اﻟوﻗﻌ‬ ‫ﺔ‪،‬ﻓ‬ ‫ﺄرض اﻟﻔرﻧﺟ‬ ‫ﻏﺎزﯾ رﺎ ﺑ‪.‬‬ ‫ره ﺑ ﮭدﮫ ﻋﻣ‬ ‫ﺎ أﻣ واﺳﺗﺷ‬ ‫لﻣ‬
‫وھ ﮫو‪ .‬اﻟ ذي ﺑﻧ ﻰ‬ ‫ت ‪.‬ﻗرطﺑ ﺔ ﻋﺎﺻ ﻣﺔ إﻣﺎرﺗ‬ ‫وﻛﺎﻧ ﺑﻼط‬‫اﻟﻣﺷ ﮭورة ﺑوﻗﻌ ﺔ اﻟ‬
‫ﻗﻧطرﺗﮭﺎ ) ‪ . ( 1‬اﻟﺳﻣرﻗﻧدي ) أﺑو اﻟﻠﯾث ( = ﻧﺻر ﺑن ﻣﺣﻣد ‪373‬اﻟﺳ ﻣرﻗﻧدي‬
‫) اﻟﻣؤرخ ( = ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 405‬اﻟﺳﻣرﻗﻧدي )اﻟﻣﺣ دث ( =اﻟﺣﺳ ن‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪556‬اﻟﺳ ﻣرﻗﻧدي )‬ ‫ﺑن أﺣﻣد ‪ 491‬اﻟﺳﻣرﻗﻧدي )اﻟﺣﻧﻔ ﻲ ( =‬
‫اﻟﻔﻘﯾﮫ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ) ‪ ( 575‬اﻟﺳﻣرﻗﻧدي ) اﻟطﺑﯾب ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ )‬
‫‪ ( 619‬اﺑن ﺳﻣرة = ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺳﻣرة ‪ 50‬اﺑن ﺳﻣرة ) اﻟﻣؤرخ ( = ﻋﻣر‬
‫ﺳﻣرة ﺑ ن ﺟﻧ دب ( * ) ‪ 60 - . . .‬ه = ‪ 679 - . . .‬م (‬ ‫ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑﻌد ‪) * 586‬‬
‫ﺳﻣرة ﺑن ﺟﻧدب ﺑن ھ ﻼل اﻟﻔ زاري ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﻧﻔ( ﺢ اﻟطﯾ ب ‪: 1‬‬
‫‪ 111‬ﺛم ‪ 695 : 2‬واﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪26 : 2‬وﻏزوات اﻟﻌ رب ‪ 66‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬ﯾﺳ ﻣﯾﮫ‬
‫اﻟﯾ ( وم ﺷ ﺎرع ﺑﺎﺳ ﻣﮫ ( ‪Rue de ( . Zama‬‬ ‫اﻻﻓ رﻧﺞ )زاﻣ ﺎ (وﻓ ﻲ )أرﺑوﻧ ﺔ‬
‫وﻓﯾﮭد ﻓ ﮫ ‪:‬ﻲ) ﻗﺗ ﺎل اﻟ روم ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ﺳ ﻧﺔ ‪( 103‬‬ ‫اﺳﺗﺷ‪220‬‬
‫وﺟ ذوة اﻟﻣﻘﺗ ﺑس‬
‫‪103‬وﻋرﻓ ﮫ ﺑ ﺎﻟﺧوﻻﻧﻲ ﺛ م )‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ﺳأﯾﺿ ﻧﺔ ﺎ ‪،‬‬ ‫وﻓ ﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ﺗ‪331 : 1‬‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب‬ ‫اﻟﺣﯾﺎوي ( ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ )اﻟﺣﯾوھﺎ (و ﺑط ن ﻣ ن ﺧ وﻻن‬
‫ﺻ ) ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟﻘ ﻧﺷﺎدة ‪ .‬ﺄ ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 393‬د ﻟ إﺳ ﮫ اﺳﺣﺎق ﻣﮫ‬‫ذﻛ ر ﺣﻔﯾ‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪.‬وﻧزل اﻟﺑﺻرة ‪ ،‬ﻓﻛﺎن زﯾﺎد ﯾﺳﺗﺧﻠﻔﮫ ﻋﻠﯾﮭﺎ إذا ﺳﺎر إﻟﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪.‬وﻟﻣ ﺎ‬
‫وﻛﺎن ﺷدﯾدا ﻋﻠ ﻰ اﻟﺣرورﯾ ﺔ‬ ‫ﻣﺎت زﯾﺎد أﻗره ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﻋﺎﻣﺎ أو ﻧﺣوه ‪ ،‬ﺛم ﻋزﻟﮫ ‪.‬‬
‫ﺎﻟﺔ (ﻰ ﺑﻧﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻗ ﺎل‬
‫ﺻﻠﻰﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وﻛﺗ ب )رﺳ إﻟ‬ ‫‪ .‬وﻟﮫ رواﯾﺔ ﻋن اﻟﻧﺑﻲ ﷲ‬
‫اﺑ ن ﺳ ﻓﯾﮭﯾرﯾنﺎ ‪:‬ﻋﻠ م ﻛﺛﯾ ﻣ ر ‪.‬ﺎت ﺑﺎﻟﻛوﻓ وﻗﯾﺔ ‪ .‬ل ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺳﻣﻌﺎن اﻟﺧ ﺎزن اﻟﻠﺑﻧ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬‫اﻟﺧﺎزن ( * ) ‪ 1392 - 1315‬ه = ‪( 1972 - 1897‬‬
‫ﺎن ‪.‬ﻣ دة ﻓ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء ‪ ،‬ﺛ م اﻧﺻ رف‬ ‫ﻋﻣ ل‬‫ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻠدة )زﻏرﺗ ﺎﻓ ( ﻲ ﻟﺑﻧ‬
‫إﻟﻰ اﻟﺗﺄﻟﯾف ‪ ،‬ﻓﻛﺗب ) ﺗﺎرﯾﺦ زﻏرﺗﺎ ‪ -‬ط ( و ) ﺗﺎرﯾﺦ إھدن ‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء‬
‫اﻟﺣ رب ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺄﺳﻣﺎء ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ‪ ،‬و ) ﯾوﺳف ﻛرم ﻗﺎﺋﻣﻘﺎم ﻧﺻﺎرى ﻟﺑﻧﺎن ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﺳﺑﯾل اﻻﺳﺗﻘﻼل ‪ -‬ط ( و ) ﯾوﺳف ﻛرم ﻓﻲ اﻟﻣﻧﻔﻰ ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 2‬اﻟﺳ ﻣﻌﺎﻧﻲ =‬
‫‪ 510‬ﻣﻌﺎﻧﻲ )‬ ‫ن ﻣﻧﺻ ور اﻟﺳ‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ د=ﺑ‬
‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫د ‪489‬‬ ‫ﻣﻧﺻ ور ﺑ ن ﻣﺣﻣ‬
‫ﺻﺎﺣب اﻻﻧﺳﺎب ( = ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺳﻣﻌﺎﻧﻲ =ﯾوﺳف ﺳ ﻣﻌﺎن ‪1182‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪737‬اﺑ ن‬ ‫‪ 387‬ن ﺳ ﻣﻌون =‬ ‫اﺑن ﺳﻣﻌون =ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣ د اﺑ‬
‫ﻣﻼوي =د اﻟﻣﻌط ﻲ ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم * )ﺳ ﻣﻠﻘﺔ‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫ﺳﻣﻘﺔ =ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳ ﻌﯾد ‪369‬اﻟﺳ‬
‫ﻣﻠﻘﺔ ﺑ ن ﺣﺑ ﺎب اﻟﻌﻛ ﻲ ‪:‬ﺳ ﯾد‬ ‫ﺑن ﺣﺑ ﺎب ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬ﺳ‪( . .‬‬
‫ﻣرة *ﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ﺑ ن ﻧﮭﺷ ل ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن‬ ‫ﺎﻣش ‪( 3‬‬ ‫ﻗﺎﺳ مﻲ ﺑ*ھ) ن ﺳ‬
‫اﺑ ن ﺑﻧ‬
‫اﻟﺧوﻻﻧﻲل( ﻗرطﺑ ﺔ ‪ ،‬أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن اﻟﺟزﯾ رة ‪ ،‬ﻣﻣ ﺎ ﯾ دل‬ ‫اﻟﺳﻣﺢ اﺑن ﻣﺎﻟك ﻣن أھ‬
‫ﺔ ‪3468‬‬ ‫اﻻﺻ ‪ ( 1‬ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ‬‫دﻟس ‪) .‬‬ ‫ﻲ اﻻﻧ‬ ‫ﻣﺢ ﻓ‬ ‫ب اﻟﺳ‬ ‫ﺎء ﻋﻘ‬
‫واﻟﺟﻣﻊ ﺑ ﯾن رﺟ ﺎل اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ‪202‬‬ ‫وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 236 : 4‬واﻟﻣﺣﺑر ‪295‬‬
‫وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻧزل اﻟﻛوﻓﺔ ووﻟﻲ اﻟﺑﺻرة ‪ ( 2 ) .‬اﻻدﯾب ‪:‬ﻓﺑراﯾ ر ‪1973‬ﻋ‪ .‬ك ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫وﻟﺟﺄت إﻟﯾ ﮫ ﻗﺑﺎﺋ ل اﻻزد ‪ ،‬ﯾﺗﻘ دﻣﮭﺎ‬ ‫زﻣﻧﮫ ‪ .‬ﻛﺎن ﻓﻲ ﻋﮭد اﻧﺧراق اﻟﺳد ﺑﻣﺄرب ‪.‬‬
‫ﻋﻣرو ﺑن ﻋﺎﻣر ) ﻣﻠك ﻣﺄرب ( ﻓﺄﻧزﻟﮭﺎ ﻓﻲ أرﺿﮫ ﻗﺑل ﺗﻔرﻗﮭﺎ ﻓﻲ اﻻﻗطﺎر ) ‪1‬‬
‫ﻣﻧﺎﻧﻲ ﻲ= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪499‬‬ ‫ﻣﻧﺎﻧﻲ =د ﺑ ن أﺣﻣ داﺑ‪444‬ن اﻟﺳ ﻋﻠ‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫(‪.‬‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﺣﺳ ن ‪ 1199‬ﺳ* )ﻣﻧون ﺑ ن ﺣﻣ زة ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و‬ ‫اﻟﺳﻣﻧودي =‬
‫ﺳﻣﻧون ﺑن ﺣﻣ زة اﻟﺧ واص ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ن ‪ ،‬أو‬ ‫‪ 290‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 903‬م (‬
‫أﺑو ﺑﻛر ‪ :‬ﺻوﻓﻲ ﻧﺎﺳك ‪ ،‬ﻣن اﻟﺷﻌراء ‪ .‬ﻟﮫ ﻣﻘطوﻋﺎت ﻓﻲ ﻏﺎﯾﺔ اﻟﺟودة ‪.‬وھ و‬
‫ﻣن أھل اﻟﺑﺻرة ‪.‬ﺳﻛن ﺑﻐداد وﺗوﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ) ‪. ( 2‬اﻟﺳ ﻣﮭوديﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د‬
‫و ‪ 560‬م (‬ ‫و ‪ 65‬ق ه = ‪.‬‬
‫ﻧﺣ‪- . .‬‬ ‫ﻣوأل ( * ) ‪.‬ﻧﺣ‪- . .‬‬ ‫ﷲ ‪911‬‬
‫اﻟﺳ * )‬
‫ﺎﻋر ﺟ ﺎھﻠﻲ ﺣﻛ ﻣ ﯾم ‪.‬ن ﺳ ﻛﺎن‬ ‫اﻻزدي ‪:‬‬‫اﻟﺳ ﻣوأل ﺑ ن ﻏ رﯾض ﺑ ن ﻋﺎدﯾ ﺎء ﺷ‬
‫ﻛﺎن ﯾﺗﻧﻘل ﺑﯾﻧﮭﺎ وﺑﯾن ﺣﺻن ﻟ ﮫ ﺳ ﻣﺎه )اﻻﺑﻠ ق ( ‪.‬‬ ‫ﺧﯾﺑر ) ﻓﻲ ﺷﻣﺎﻟﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ (‬
‫اﻟﻣرء ﻟم ﯾدﻧس ﻣ ن اﻟﻠ ؤم ﻋرﺿ ﮫ ﻓﻛ ل‬ ‫إذا ‪) :‬‬
‫أﺷﮭر ﺷﻌره ﻻﻣﯾﺗﮫ اﻟﺗﻲ ﻣطﻠﻌﮭﺎ‬
‫ﻋﻠﻣ ﺎء اﻻدب ﻣ ن ﯾﻧﺳ ﺑﮭﺎ‬ ‫ﺟﻣﯾ ﻲلﻣ ( ن أﺟ ود وﻓاﻟﺷ ﻲﻌر ‪.‬‬ ‫رداء ﯾرﺗدﯾ ﮫوھ‬
‫وھ و اﻟ ذي‬ ‫ﻟﻌﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم اﻟﺣ ﺎرﺛﻲ ‪.‬وﻟ ﮫ )دﯾ وان ‪ -‬ط (ﺻ ﻐﯾر ‪.‬‬
‫ﺗﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻗﺻﺔ اﻟوﻓﺎء ﻣﻊ اﻣرئ اﻟﻘﯾس اﻟﺷﺎﻋر ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫( اﻟﺗﯾﺟﺎن ‪ ( 2 ) . 270‬ﺣﻠﯾﺔ ‪ 309 : 10‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ ( 3 ) . 234 : 9‬ﻣﻌﺎھد‬
‫وﺷ رح اﻟﺷ واھد ‪180‬واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪: 1‬‬ ‫اﻟﺗﻧﺻﯾص ‪388 : 1‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪595‬‬
‫‪ 110‬ﻓ ﻲ ﻣﻌﺟ م اﻟﺑﻠ دان ‪86 : 1‬‬ ‫ﻲ ‪: 1‬ﺎﻗوت‬ ‫واﻟﻣرزوﻗ وﯾ‬ ‫واﻟﺟﻣﺣ ﻲ ‪235‬‬ ‫‪55‬‬
‫واﻟﺷرﯾﺷواﻧظﻲ ‪: 1‬ر ﺗ‪ 390‬ﺎرﯾﺦ اﻟﻌ رب ﻗﺑ ل اﻻﺳ ﻼم ‪: 3‬‬ ‫واﻟﻌﯾﻧ ﻲ ‪76 : 2‬‬
‫وھ( ‪ .‬و ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣوأل ﺑ ن ﻋﺎدﯾ ﺎء‬ ‫ﻣﺗرﺟﻣﯾ ﮫ ﻣ ن ﯾﺳ اﻟﺳ ﻣﯾﮫ )‬ ‫‪- 269‬ﻲ‪273‬‬ ‫وﻓ‬
‫اﻟﺳ) ﻣوأل ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ (‬ ‫اﻟﻣﺣﺑر ‪) 349‬اﻟﺳﻣوأل اﺑن ﺣﯾﺎ ﺑن ﻋﺎدﯾﺎ اﻟﻐﺳ ﺎﻧﻲ ( *‬
‫* ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 570‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1175‬م (اﻟﺳﻣوأل ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﻋﺑ ﺎس‬
‫أﺻ ﺔ ‪.‬ﻠﮫ ﻣ ن اﻟﻣﻐ رب ‪.‬‬ ‫رﯾﺎﺿ ﻲ ‪ ،‬ﻋ ﺎﻟم ﺑﺎﻟط ب واﻟﺣﻛﻣ‬ ‫اﻟﻣﻐرﺑدس ﻲ ‪:‬‬‫ﻣﮭﻧ‬
‫ﺎن ﯾﮭودﯾ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺳ وﻣﻠم ‪ .‬ﺎت ﻓ ﻲ‬ ‫ﻛن ﺑﻐ داد ﻣ دة ‪ ،‬واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﻓ وﻛﺎرس ‪.‬‬
‫اﻟﻣراﻏﺔ ) ﺑﺄذرﺑﯾﺟﺎن ( ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻣﻔﯾد اﻻوﺳط ( ﻓﻲ اﻟطب ‪ ،‬و )رﺳﺎﻟﺔ إﻟﻰ اﺑ ن‬
‫اﻟﻣﮭﻧدﺳ رغﯾنﻣ ( ن ﺗﺻ ﻧﯾﻔﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫إﻋﺟ ) ﺎز ﻓ‬ ‫دود (ﻣﺳ ﺎﺋل ﺣﺳ ﺎﺑﯾﺔ ‪ ،‬و‬ ‫ﺧﻓ ﻲ‬
‫ﺎﺋم‬ ‫دي و ) ث اﻟﻘ‬ ‫ﺎب اﻟﮭﻧ اﻟﻣﺛﻠ‬ ‫اﻟﺣﺳ‬
‫واﻣﻲ (‬ ‫اﻟﻘﻓ ) ﻲ‬‫ﻧﺔ ‪ 570‬ه ‪ ،‬و‬ ‫ﻔر ﺳ‬ ‫ﺻ‬
‫ﻓﻲ(ﻣﺳﺎﺣﺔ أﺟﺳﺎم اﻟﺟواھر اﻟﻣﺧﺗﻠط ﺔ ﻻﺳ ﺗﺧراج ﻣﻘ دار‬ ‫اﻟزاوﯾﺔ ( و ) اﻟﻣﻧﺑر‬
‫ﻧزھﺔ) اﻻﺣﺑ ﺎب ﻓ ﻲ ﻣﻌﺎﺷ رة اﻻﺻ ﺣﺎب ‪ -‬خﻓ ( ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ )‬ ‫ﻣﺟﮭوﻟﮭﺎ ‪ ،‬و‬
‫اﻟﺑ ) ﺎھر ‪ -‬ﻓخ ( ﻲ‬ ‫ود ‪ -‬ط ( و‬ ‫ﺎم اﻟﯾﮭ‬ ‫ﻲ إﻓﺣ‬ ‫‪ ( 4151‬و )ود ﻓ‬
‫ذل اﻟﻣﺟﮭ‬ ‫ﺑ‬
‫د ‪420‬‬ ‫وﻗﻲﺑ= ن أﺣﻣ‬ ‫اﻟﺳ‪.‬ﻋﻠ ﻣ ﻲ‬ ‫وﻓﯾﺎ ) ‪( 1‬‬ ‫ﺎﺻ‬ ‫ﺔ أﯾ‬ ‫ﯾﺎت ‪ ،‬ﺑﻣﻛﺗﺑ‬ ‫ﯾﺎﺿ‬
‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲاﺑ‪267‬ن ﺳ ﻋﺑﻣﯾر د=ﷲ ﺑ ن ﺳ ﻌد ‪1262‬‬ ‫ﺳ إﺳﻣوﯾﺔ =‬
‫اﻟﺳﻣﯾرﻣﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن أﺣﻣد ‪ 516‬اﻟﺳﻣﯾﺳﺎطﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪453‬اﻟﺳﻣﯾﺳ ر‬
‫= ﺧﻠف ﺑن ﻓرج ‪ 480‬اﺑن ﺳﻣﯾط = ﻣﺣﻣد ﺑن زﯾن ‪ 1172‬اﺑن ﺳﻣﯾﻊ = ﻣﺣﻣود‬
‫ذو اﻟﻛ ﻼع اﻻﺻ ﻐر ( * ) ‪ 37 - . . .‬ه = ‪ 657 - . . .‬م‬ ‫ﺑن إﺑ راھﯾم ‪) * 258‬‬
‫ﺎﻛور ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﯾﻌﻔ ر ﺑ ن ذي اﻟﻛ ﻼع اﻻﻛﺑ ر ‪ ،‬أﺑ و ﺷ راﺣﯾل‬ ‫ﺳﻣﯾﻔﻊ ﺑن ﻧ (‬
‫ﺎﻻذواء ‪ .‬ﻲ أواﺧ ر اﻟﻌﺻ ر‬ ‫وك اﻟ ﯾﻣن اﻟﻣﻌ روﻓﯾن ﺑ ﻛ ﺎن ﻓ‬ ‫ﻣاﻟﺣﻣﯾن ﻣﻠ ري ‪:‬‬
‫وأورد ﻗ ول اﻻﻋﺷ ﻰ ‪) :‬ﺟ ﺎر‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬وﻟﻣﺎ ظﮭر اﻻﺳ ﻼم * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫رموأﻣ ن ﺟ ﺎر اﺑ ن ﻋﻣ ﺎر ( ‪( 1 ) .‬طﺑﻘ ﺎت‬ ‫اﺑن ﺣﯾﺎ ﻟﻣ ن ﻧﺎﻟﺗ ﮫ ذﻣﺗ ﮫ ‪ ،‬أوﻓﻛ ﻰ‬
‫اﻻطﺑﺎء ‪ 30 : 2‬واﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة اﻟرﯾﺎﺿﯾﺎت ‪19‬وﻓﯾﮫ ان ﺗﺳﻣﯾﺔ ﻛﺗﺎﺑ ﮫ‬
‫اﻟﺑﺎھر ھﻲ ﻣن وﺿﻊ أﺣد اﻟذﯾن اطﻠﻌوا ﻋﻠﯾ ﮫ ‪.‬أﺳوﻟﻠم م‪ .‬ﯾ ر اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬
‫وﺷ‪ .‬ﮭد وﻗﻌ ﺔ اﻟﯾرﻣ وك ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﻗدم اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﻓﻲ زﻣن ﻋﻣر ‪ ،‬ﻓروى ﻋﻧ ﮫ‬
‫ﺣﻣص ‪.‬ﻗﯾ ﺎدة أھﻠﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﺟ ﯾش ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬أﯾ ﺎم )‬ ‫وﻓﺗﺢ دﻣﺷق ‪ .‬ﺛم ﺳﻛنوﺗ وﻟﻰ‬
‫واﻟﻣؤرﺧﯾﻣﺎ ‪ .‬ون ﻣﺧﺗﻠﻔ ون ﻓ ﻲ ﺿ ﺑط‬ ‫ﺎن ﺟﺳ ﯾﻣﺎ وﺳ‬ ‫وﻛ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻔﯾن ( ل ﺑﮭ‬
‫ﺻ وﻗﺗ‬
‫اﺳﻣﮫ واﺳم أﺑﯾﮫ ‪ ،‬ﻣﺗﻔﻘون ﻋﻠﻰ ﺗﻌرﯾﻔﮫ ﺑذي اﻟﻛﻼع ) ‪. ( 1‬اﻟﺳ ﻣﯾن )اﻟﺣ ﺎﻓظ (‬
‫‪ 756‬ن اﻟﺳ ﻣﯾﻧﺔ =ﯾﺣﯾ ﻰ‬‫أﺣﻣد ﺑ ن ﯾوﺳ ف اﺑ‬ ‫= ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﺎﺗم ‪ 235‬اﻟﺳﻣﯾن =‬
‫ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ ) * 315‬أم ﻋﻣﺎر ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 7‬ق ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 615‬م (‬
‫ﺣﺎﺑﯾﺔﻣ ‪ .‬ن أواﺋ ل اﻟ ذﯾن أظﮭ روا اﻻﺳ ﻼم ﺑﻣﻛ ﺔ )‬ ‫ﺳﻣﯾﺔ ﺑﻧت ﺧﺑﺎط ‪:‬ﺻﻛﺎﻧ ت‬
‫ﺻ ‪ -‬ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ وأﺑﻠم ‪-‬و ﺑﻛ ر ‪ ،‬وﺑ ﻼل وﺧﺑ ﺎب ‪،‬‬ ‫ﻗﯾل ‪:‬ھ م ‪:‬رﺳ ول ﷲ‬
‫وﻛﺎﻧ ت ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾب ‪ ،‬وﯾﺎﺳ ر ‪ ،‬وزوﺟﺗ ﮫ ﺳ ﻣﯾﺔ ‪ ،‬واﺑﻧﮭﻣ ﺎ ﻋﻣ ﺎر ﺑ ن ﯾﺎﺳ ر (‬
‫ﺎن أﺑ و ﺣذﯾﻔ ﺔ‬ ‫رة )أﺑ ﻲ ﺟﮭوﻛ ل (‬ ‫ﺎھﻠﯾ ﺔ ﻣ وﻻة ﻻﺑ ﻲ ﺣذﯾﻔ ﺔ اﺑ ن اﻟﻣﻐﯾﻋ م‬
‫ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر اﻟﻛﻧ ﺎﻧﻲ اﻟﻣ ذﺣﺟﻲ ‪ ،‬ﻓزوﺟ ﮫ ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓوﻟ دت ﻟ ﮫ ﻋﻣ ﺎرا ‪،‬‬
‫ﺎن ﺑ دء اﻟ دﻋوة إﻟ ﻰ اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬ﻛﺎﻧ ت ﺳ ﻣﯾﺔ‬ ‫ﯾﺎﺳ ﻛ ر ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻰ اﻟرق ‪ ،‬ﻓﺄﻋﺗﻘﮫ‬
‫وﻟﻣ ﺎ‬
‫ﻋﺟوزا ﻛﺑﯾرة ‪ ،‬ﻓﺄﺳﻠﻣت ﺳرا ‪ ،‬ھﻲ وزوﺟﮭ ﺎ واﺑﻧﮭ ﺎ ‪ ،‬مﺛ ﺟ ﺎھروا ﺑﺈﺳ ﻼﻣﮭم ‪،‬‬
‫ر ‪233‬‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ‬
‫ﻛﻠ ) ﻊ (‬ ‫ﺎﻣوس ‪ :‬ﺎدة‬‫ﻣ‬ ‫ن ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﻘ (‬ ‫م ﯾﻛ‬ ‫وﻟ‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب‬ ‫‪ 2501‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪266 : 5‬‬ ‫واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ وﺗﮭ‬
‫اﻟﻘﺎﻣوس‪) ،‬ﻛﺳ ﻣﯾدع ‪ ،‬وﻗ د ﺗﺿ م ﺳ ﯾﻧﮫ وﺣﯾﻧﺋ ذ ﯾﺟ ب ﻛﺳ ر‬ ‫‪ 407‬وﻓﻲﺳ ﻣﯾﻔﻊ‬
‫واﺑﯾن ‪ -،‬أﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﻗ د‬
‫خ‬ ‫اﻟﻔﺎء ( ﻛﺄﻧﮫ ﻣﺻﻐر ‪.‬وﻓﻲ اﻟﺟزء اﻟراﺑﻊ ﻣن ﻛﺗ ﺎباﻟﺗ‬
‫اﺳﺗﻌﻠﻰ أﻣره ﺣﺗﻰ ادﻋﻰ اﻟرﺑوﺑﯾﺔ ‪ ،‬وأطﯾﻊ ‪ ،‬وﻛﺎﺗﺑﮫ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم‬
‫ﻋﻠﻰ ﯾ د ﺟرﯾ ر ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﯾ دﻋوه إﻟ ﻰ اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وﻣ ﺎت اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫وﺳﻠم ﻗﺑل وﺻول اﻟدﻋوة إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم إﻟﻰ أن ﻛﺎﻧت أﯾﺎم ﻋﻣر ‪ ،‬ﻓوﻓد ﻋﻠﯾﮫ وﻣﻌﮫ‬
‫ﻋﺑد ‪،‬ﻋﻠﻰ ﯾده ‪ ،‬وأﻋﺗق ﻧﺻ ﻔﮭم ‪ ،‬ﻓﺳ ﺄﻟﮫ ﻋﻣ ر أن ﯾﺑﯾﻌ ﮫ ﻣ ﺎ‬ ‫ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ آﻻفﻓﺄﺳﻠم‬
‫ﺑﻘﻲ ﻣﻧﮭم ﻓﺎﺳﺗﻣﮭﻠﮫ ﯾوﻣﮫ ﻟﯾﻔﻛر ‪ ،‬وﻣﺿﻰ إﻟ ﻰ ﻣﻧزﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﺄﻋﺗﻘﮭم ﺟﻣﯾﻌ ﺎ ‪ ،‬وﻏ دا‬
‫ﻋﻠﻰ ﻋﻣر ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺑره ‪ ،‬ﻓﺳر ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬ﯾﺎ أﻣﯾر اﻟﻣؤﻣﻧﯾن ‪ ،‬ﻟﻲ ذﻧب ﻣﺎ أطن أن ﷲ‬
‫ﺗوارﯾﻗﺎل ‪:‬ت ﻋﻣ ن ﺗﻌﺑ د ﻟ ﻲ ﺛ م أﺷ رﻓت ﻠﻋ ﯾﮭم ‪،‬‬ ‫ﯾﻐﻔره ﻟﻲ ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬وﻣﺎ ھو ؟‬
‫ﺟد ﻟ ﻲ زھ ﺎء ﻣﺋ ﺔ أﻟ ف إﻧﺳ ﻓﻘﺎن !ﺎل ﻋﻣاﻟﺗوﺑ ر ‪:‬ﺔ ﺑ ﺎﻻﺧﻼص واﻻﻧﺎﺑ ﺔ‬
‫ران ‪ .‬ن ﯾﺣﻣ ﯾﮭم ‪ ،‬ﻓﻌ ذﺑﮭم‬ ‫اﻟﻐﻔ م ﻣ‬
‫ﺎﻻﻗﻼع ‪ ،‬ﯾرﺟ ﻰ ﺑﮭﻣ ﺎ ‪ ،‬ﻣ ﻊ رأﻓ ﺔ ﷲ ‪ ،‬ﻟﮭ‬
‫وﺟ ﺎء أﺑ و‬‫ﻣﺷرﻛو ﻗرﯾش ‪ ،‬ﺑﺄن أﻟﺑﺳ وھم دراع اﻟﺣدﯾ د وأﻗ ﺎﻣوھم ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﻣس ‪.‬‬
‫ﺟﮭل ‪ ،‬ﻓطﻌن ﺳﻣﯾﺔ ﺑﺣرﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت أول ﺷﮭﯾد ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺳن ( * اﺑن ﺳﻧﺎء اﻟﻣﻠكھﺑﺔ= ﷲ ﺑن ﺟﻌﻔر اﺑ ن أﺑ ﻲ ﺳ ﻧﺎنﺣﺳ= ﺎن ﺑ ن أﺑ ﻲ‬
‫ﺳﻧﺎن اﺑن ﺳﻧﺎن = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ‪ 220‬اﺑن ﺳﻧﺎن ) اﻟﺧﻔﺎﺟﻲ ( = ﻋﺑد ﷲ ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ 466‬اﺑن ﺳﻧﺎن =ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ﺑن ﺳ ﻧﺎن ‪* 1038‬ﺳ) ﻧﺎن اﻟﻣ ري ( * ) ‪.‬‬
‫ﺳﻧﺎن‪( .‬ﺑن أﺑ ﻲ ﺣﺎرﺛ ﺔ اﻟﻣ ري ‪ ،‬ﻣ ن ﻏطﻔ ﺎن ‪:‬أﺣ د‬ ‫‪..-...=...-..‬‬
‫ﻗوﻣ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﻛﺛ رة‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﮫ ﺔ ‪.‬‬
‫واد اﻟﻌ رب ‪ ،‬وﻗﺿ ﺎﺗﮭم اﻟﻣﺣﻛﻣ ﯾن ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻋﻧﻔ‬
‫وﻛ ﺎن ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋطﺎﯾﺎه ‪ ،‬ﻓرﻛب ﻧﺎﻗﺔ وﻟم ﯾرﺟﻊ ‪ ،‬ﻓﺳﻣﺗﮫ اﻟﻌرب ) ﺿﺎﻟﺔ ﻏطﻔﺎن ! (‬
‫ﯾوﺳ ف ﺳ ﻧﺎن‬ ‫ﻋﺻر اﻟﻧﻌﻣﺎن اﺑن اﻟﻣﻧذر ‪ ،‬ﻗﺑﯾل اﻻﺳﻼم ) ‪( 2‬ﺳ‪ .‬ﻧﺎن اﻟ دﯾن =‬
‫اﻟ دﯾن ﺳ‪* 891‬ﻧﺎن) ﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ( * ) ‪ 331 - . . .‬ه = ‪ 943 - . . .‬مﺳ( ﻧﺎن‬
‫ﻌﯾد ‪ :‬ب ﻋأﺻ ﺎﻟم ‪.‬ﻠﮫ ﻣ ن ﺣ ران ‪،‬‬ ‫ﺛﺎﺑ ت ﺑ ن ﻗ رة اﻟﺣراﻧ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺳ طﺑﯾ‬
‫وﻣﻧﺷﺄه ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻛﺎن رﻓﯾﻊ اﻟﻣﻧزﻟﺔ ﻋﻧد اﻟﻣﻘﺗدر اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ وﺟﻌﻠﮫ رأﺳﺎ ﻟﻼطﺑﺎء ‪-‬‬
‫ﺎﺣﺗراف اﻟط ب‬ ‫وﻛﺎن ﻣﻧﮭم ﺑﺑﻐداد ﺛﻣﺎﻧﻣﺎﺋﺔ وﺳﺗون طﺑﯾﺑﺎ ‪ ،‬ﻟم ﯾؤذن ﻻﺣد ﻣﻧﮭم ﺑ‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﯾنﻣ( دة ‪،‬‬ ‫إﻻ ﺑﻌ د أن اﻣﺗﺣﻧ ﮫوﺧﺳ دمﻧﺎناﻟﻘ‪ -‬ﺎھر ﺑ ﺎ واﻟراﺿ ﻲ )‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺑﻐداد ‪ .‬ﻣن ﺗﺻﺎﻧﯾﻔﮫ رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ) اﻟﻧﺟوم ( ورﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ * ) ھﺎﻣش ‪1‬‬
‫واﻟ روض اﻻﻧ ف ‪203 : 1‬‬ ‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗﺎب اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪582‬‬ ‫(*)‪(1‬‬
‫داﻧﻲ ‪288 : 1‬‬ ‫ﺎﻣر ‪( 2 ) .‬‬
‫ﻣﺟﻣاﻻﻣﺛ ﻊ ﺎل ﻟﻠﻣﯾ‬ ‫نﻋ‬ ‫رﺑ‬ ‫ﺔ ﯾﺎﺳ‬ ‫ر ﺗرﺟﻣ‬
‫ﺎﺑﺋﯾن (‬ ‫‪195‬ﻣ ‪ ) .‬ذھب اﻟﺻ‬ ‫ﺷ ‪ 135‬و رح‬‫ر‬ ‫وﺑﻲ ‪214 : 1‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬ ‫واﻟﯾﻌﻘ‬
‫اﻻﺻ ول‬ ‫وأﺻ دادهﻠﺢ(ﻛﺗ ﺎب أﻓﻼط ون ﻓ ﻲ )‬ ‫ﺎر آﺑﺎﺋ ﮫ وأﺟ‬ ‫ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻓأﺧﺑ ﻲ )‬
‫اﻟﮭﻧدﺳﯾﺔ ( وزاد ﻓﯾﮫ ﻛﺛﯾرا ‪ .‬وﻟﮫ رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ) ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠوك اﻟﺳرﯾﺎﻧﯾﯾن ( وﻛﺗﺎب‬
‫) اﻟﺗﺎﺟﻲ ( ﻋدة أﺟزاء ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﻔﺎﺧر اﻟدﯾﻠم وأﻧﺳﺎﺑﮭم ‪ ،‬ﻗﯾل ‪ :‬ﺻﻧﻔﮫ ﻟﻌﺿد اﻟدوﻟﺔ‬
‫‪ .‬وﺗرﺟم إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ) ﻧواﻣﯾس ھرﻣس ( و ) اﻟﺳور واﻟﺻﻠوات ( اﻟﺗﻲ ﯾﺻﻠﻲ‬
‫ﻧﺎن ﺑ ن ﺳ ﻠﻣﺎن ( * ) ‪ 588 - 528‬ه = ‪- 1134‬‬ ‫ﺑﮭ ﺎ اﻟﺻ ﺎﺑﺋون ) ‪1‬ﺳ ( ‪) * .‬‬
‫ﺳﻧﺎنم (ﺑن ﺳﻠﻣﺎن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن راﺷ د اﻟﺑﺻ ري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ن ‪ ،‬راﺷ د‬ ‫‪1192‬‬
‫وﺻ ﺎﺣب دﻋ وﺗﮭم ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻗ ﻼع اﻟﺷ أﺻﺎم ‪ .‬ﻠﮫ ﻣ ن‬ ‫ﻣﺎﻋﯾﻠﯾﺔ ‪،‬دم اﻻ‬
‫اﻟﺳ دﯾنﻣﻘ‪:‬‬
‫دﯾﻠم ‪.‬ﻛﺗ ب اﻟﻔﻠﺳ ﻔﺔ‬‫وت (ﺣ دود اﻟ ﻗ رأ‬ ‫اﻟﻣ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎن ﻓ ﻲ ﺣﺻ ن )‬ ‫اﻟﺑﺻوﻛ رة ‪.‬‬
‫اﻟﺟدل ‪ ،‬واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻧ ور اﻟ دﯾن ﻣﺣﻣ ود ‪ ،‬ﻓﺟ د ﻓ ﻲ‬
‫إﻗﺎﻣﺔ اﻟدﻋوة إﻟﻰ ﻣذھﺑﮫ ‪ ،‬وﺟرت ﻟﮫ ﺣروب ﻣﻊ اﻟﺳﻠطﺎن ‪ ،‬واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻋدة‬
‫رت ‪.‬ﻟ ﮫ ﻣ ﻊ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن وﻗ ﺎﺋﻊ‬ ‫‪30‬ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻗﻼع ﺑ ﺎم أﻗ ﺎم ﻓﯾﮭ ﺎ وﺟ‬‫ﺎﻟﺷ‬
‫وﻋزم ﺻﻼح اﻟدﯾن ﻋﻠﻰ ﻗﺻده ﺑﻌ د ﺻ ﻠﺢ‬ ‫وﻗﺻص ‪ ،‬وﻟم ﯾذﻋن ﺑﺎﻟطﺎﻋﺔ ﻗط ‪.‬‬
‫وإﻟﯾ‪ .‬ﮫ ﺗﻧﺳ ب اﻟطﺎﺋﻔ ﺔ‬
‫اﻟﻔرﻧﺞ ‪ ،‬ﺛم ﺻﺎﻟﺣﮫ ‪.‬واﺳﺗﻣر ﻓﻲ اﺳﺗﻘﻼﻟﮫ إﻟﻰ أن ﻣ ﺎت‬
‫طﺑ ﺎء ‪: 1‬‬‫اﻟﺳﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬وأﺧﺑﺎره ﻛﺛﯾرة ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬طﺑﻘ ﺎت اﻻ‬
‫‪83‬رأي ﯾﻧﻔ ﻲ أن ﯾﻛ ون ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫‪ 220‬ﺿ ﺎﺋﻌﺔ ﻣ ن ﺗﺣﻔ ﺔ اﻻﻣ وﻓﯾ‬
‫راء ﮫ‬ ‫وأﻗﺳ ﺎم‬
‫اﻟﺗﺎﺟﻲﻗد( ﺻﻧف ﻟﻌﺿد اﻟدوﻟﺔ ﻻن ﺳﻧﺎﻧﺎ ﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،331‬هوﻋﺿ د اﻟدوﻟ ﺔ‬
‫‪ 294‬ﺔ ﻋﺟﯾﺑ ﺔ ﻟ ﮫ ﻣ ﻊ‬ ‫ذھب ﮫ‪: 4‬ﻗﺻ‬
‫وﻟ د ﺳ ﻧﺔ ‪ 325‬ه ‪) .‬ﺷ ‪( 2‬ذرات اﻟ وﻓﯾ‬
‫ﺳﻧ ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن (وﻛ ذا‬‫ﺻﻼح اﻟدﯾن ‪ .‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 117 : 6‬وھو ﻓﯾﮫ ) ﺎن‬
‫ﻓﻲ ﻣرآة اﻟزﻣﺎن ‪ 419 : 8‬وﺗراﺟم إﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ 55‬وﻓﻲ ﻧزھﺔ اﻟﺟﻠﯾس ‪ 233 : 1‬أن‬
‫وھ( م ﻣ ن اﻻﺳ ﻣﺎﻋﯾﻠﯾﺔ‬ ‫ﺻﺎﺣب ﻗﻠﻌﺔ ) اﻟﻣوت ( ھذا ‪ ،‬ﻛﺎن رﺋﯾس ) اﻟﺣﺷﯾﺷﯾﺔ‬
‫‪ ،‬وﻛﺎﻧوا أﺻﺣﺎب ﻗوة وﺷﺟﺎﻋﺔ ﻣﻔرطﺔ )إذا أرﺳل رﺋﯾﺳﮭم واﺣدا ﻣﻧﮭم ‪ ،‬ﺗزﯾ ﺎ‬
‫ﻛﯾﻣﯾ إﻟ ﺎءﻰ‪ ،‬ﻣ ن ﯾرﯾ د اﻏﺗﯾﺎﻟ ﮫ ﻣ ن‬ ‫ﺎﺣب ﯾر‬ ‫ﺑ زي طﺑﯾ ب أو ﻣ ﻧﺟم أو ﺻ وﯾﺳ‬
‫اﻟﻣﻠوك ‪ ،‬وإذا أﻣﻛﻧﺗﮫ اﻟﻔرﺻﺔ ﻗﺗﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﺈن ﺳﻠم ﻋﺎد ‪ ،‬وإن ھﻠك ﺳﻠم اﻟرﺋﯾس دﯾﺗ ﮫ‬
‫ﻟوﻟده ‪ ،‬وﻻ ﯾﺳﺗﺣﻠون ﻣﺧﺎﻟﻔ ﺔ اﻟ رﺋﯾس وﻟ و ﻛ ﺎن ﻓ ﻲ اﻻﻣ ر ذھ ﺎب اﻟﻌﻣ ر ‪ ،‬وإن‬
‫اﻣﺗﻧﻊ أﺣدھم ﻣن أﻣر رﺋﯾﺳﮭم ﻗﺗﻠﮫ أھﻠﮫ ‪ .‬وﻋظﻣت ﻣﺧﺎﻓﺔ اﻟﻣﻠوك ﻣﻧﮭم ﻣن ﺳﻧﺔ‬
‫رب ‪.‬ﺎ اﺳ ﺗﮭدى ﺑﻌ ض * )‬ ‫واﻟﻌ راق واﻟﺷ ﺎم واﻟﻣﻐ ورﺑﻣ‬ ‫ﻟﻌﺟﺑ مﺑﻼد ا‬ ‫‪ ،655‬ه‬
‫ﺳﻧﺑس ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳﻧﺑس ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﺟ رول ‪:‬ﺟ د‬
‫ت ‪.‬ﻣ ﻧﮭم طﺎﺋﻔ ﺔ ﺑﺑط ﺎﺋﺢ اﻟﻌ راق ‪،‬‬ ‫اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫ﻛﺎﻧ‬ ‫ﺑط ن ﻣ ن طﯾ ﺊ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺑﻧ وه ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪.‬ﻟﮭ م ﺷ ﺄن أﯾ ﺎم اﻟﺧﻠﻔ ﺎء اﻟﻔ ﺎطﻣﯾﯾن ‪،‬‬
‫وطﺎﺋﻔﺔ ﺑدﻣﯾﺎط ﻣن اﻟدﯾﺎر وﻛﺎن‬
‫ﺎن ‪.‬ﻣﻘ رھم ﻓ ﻲ ﻣدﯾﻧ ﺔﺳ) ﺧﺎﻣ( ن‬ ‫ﻓ ﻲ اﻻﻋﻣ ﺎل اﻟﺟﯾزﯾ ﺔ ﺣ ﺛول ﺳم ﻛ ﻘﺎرة‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺳ ﻌﯾد‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺧﻠﯾﻔ ﺔ ‪515‬ﺳ ﻧﺑل =‬ ‫ﻏرﺑﯾﺔ ﻣﺻر ) ‪. ( 1‬اﻟﺳﻧﺑﺳ ﻲ =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫‪ 1175‬اﻟﺳﻧﺟﺎري = أﺳﻌد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ 622‬اﻟﺳﻧﺟﺎري =‬
‫‪ 721‬اﻟﺳﻧﺟﺎري = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 749‬اﺑن ﺳﻧﺟر = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪258‬‬
‫* ) ﺳﻧﺟر اﻟﺟﺎوﻟﻲ ( * ) ‪ 745 - 653‬ه = ‪1345 - 1255‬ﺳم (ﻧﺟر ﺑ ن ﻋﺑ د‬
‫ﻓﺎﺿ ل ‪ ،‬ﻣ ن أﻣ راء اﻟﺟﻧ د ﺑﺎﻟ دﯾﺎر‬ ‫دﯾن ‪:‬‬
‫ﷲ اﻟﺟﺎوﻟﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺳ ﻌﯾد ‪ ،‬ﻋﻠ م اﻟﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﺑﺂﻣد‪ ، .‬ﺛم ﻛﺎن ﻣن ﻣﻣﺎﻟﯾ ك ﺟ ﺎول أﺣ د أﻣ راء اﻟظ ﺎھر ﺑﯾﺑ رس ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﺻرﯾﺔ‬
‫وﻟد‬
‫ركاﻟ‪ ،‬وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ﻓ ﻲ‬ ‫ﻗﻼوون إﻟﻰ‬
‫ﻛ‬ ‫وأﺧرج ﻓﻲ أﯾﺎم اﻻﺷرف ﺧﻠﯾل اﺑن‬
‫أﯾﺎم اﻟﻌﺎدل ﻛﺗﺑﻐﺎ ﺑﺣﺎل زرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺗﻘدم ووﻟ ﻲ ﻧﯾﺎﺑ ﺔ ﻏ زة ﺛ م ﻋ دة وﻻﯾ ﺎت ﺑﻣﺻ ر‬
‫واﻟﺑﻼد اﻟﺷﺎﻣﯾﺔ ‪ ،‬وطﺎﻟت أﯾﺎﻣﮫ ‪ ،‬وﺑﻧﻰ ﺟواﻣﻊ أﺣدھﺎ ﺑﻐزة ‪ ،‬ﯾﻌرف ﺑﺎﻟﺟﺎوﻟﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﻲ(اﻟﻔﻘﮫ وﻏﯾ ره ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫وﺻﻧف ) ﻛﺗﺑﺎ‬
‫ﮭم إذا أراد اﻏﺗﯾ ﺎل ﻣﻠ ك آﺧوﻣر ‪ .‬ن ﻗ ﺗﻼھم‬ ‫اﻟﻣﻠ وك ﻣ ن ﺻ ﺎﺣب اﻟﻣﻌﺿ وت ﺑ‬
‫اﻵﻣر ﺑﺄﺣﻛ ﺎم ﷲ ﺻ ﺎﺣب ﻣﺻ ر ‪ ،‬وﻧظ ﺎم اﻟﻣﻠ ك وزﯾ ر ﻣﻠﻛﺷ ﺎه ‪ ،‬وﺧﻼﺋ ق ﻣ ن‬
‫‪ 255‬دن ‪ ،‬ﻗوﻟ ﮫ وﻗ د ﻣ ر ﺑ ﺎﻟﻘرب ﻣ ن‬ ‫اﻻﻛﺎﺑر ( ‪ .‬وﻓﻲ رﺣﻠﺔ اﺑن ﺟﺑﯾر‬
‫طﺑﻌﺔ ﻟﯾ‬
‫ﯾطﺎن ﻣ ن اﻻﻧ س ﯾﻌ رف ﺑﺳ ﻧﺎن ‪ ،‬ﺧ دﻋﮭم‬ ‫ﻣﺎﻋﯾﻠﯾﺔ ‪) :‬‬
‫اﻻﺳﻟﮭ م ﺷ‬ ‫دﯾ ﻗ ﺎرﯾض‬
‫ﺑﺎﺳ وﺗﻌﻣﺎﻟﮭﺎ وﺳ ﺣرھم ﺑﻣﺣﺎﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺧ ذوه إﻟﮭ ﺎ‬ ‫ﺎﻻت ﻣ‬
‫ﺑﺄﺑﺎطﯾ ل هوﺧﯾﻋﻠ ﯾﮭم‬
‫ﯾﻌﺑدوﻧﮫ وﯾﺑذﻟون اﻻﻧﻔس دوﻧﮫ اﻟﺦ ( ‪ .‬واﻧظر أﻋﻼم اﻻﺳﻣﺎﻋﯾﻠﯾﺔ ‪. 303 - 295‬‬
‫) ‪ ( 1‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 245‬ﻟﻠﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪ .‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ ( 2 ) . 568 : 1‬اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة‬
‫اﻟﺣﺳﯾن ﺑ ن ﺷ ﻌﯾب ‪427‬اﺑ ن‬ ‫‪ 109 : 10‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪ . 170 : 2‬اﻟﺳﻧﺟﻲ =‬
‫‪ 1242‬ﻧد اﻟدوﻟ ﺔ =‬
‫ﻋﺛﻣﺎن ﺑ ن ﺳ ﻧد ﺳ‬ ‫ﺳﻧد = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 792‬اﺑن ﺳﻧد =‬
‫اﻟﺳ ﻧدوﺑﻲ =‬ ‫اﻟﺳﻧدروﺳﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1177‬‬ ‫اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪415‬‬
‫ﻧﺟ رﯾﺢ( ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪170‬‬ ‫ﻧدي )و ﻣﻌﺷ‬ ‫اﻟﺳ أﺑ‬‫أﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1097‬‬
‫رﺣﻣ ﺔ ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫اﻟﺳﻧدي ) أﺑو ﻋطﺎء ( =أﻓﻠﺢ ﺑن ﯾﺳ ﺎر ‪180‬اﻟﺳ ﻧدي =‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺣﯾ ﺎة ‪1163‬‬ ‫اﻟﺳ ﻧدي‬ ‫ﻧدي ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﮭ ﺎدي ‪1138‬‬ ‫اﻟﺳﻣﺣﻣ د‬‫‪993‬‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺣﺳ ﻧﯾن ‪1363‬‬ ‫اﻟﻣﺻ ري (‬ ‫اﻟﺳ ﻧدي )‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﻋﺎﺑ د ‪1257‬‬ ‫اﻟﺳ ﻧدي‬
‫اﻟﺳﻧﻛﻠوﻧﻲ = أﺑو ﺑﻛر ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ ) * 740‬ﺳﻧﻣﺎر ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻗﺎل أﺻﺣﺎب اﻻﺧﺑ ﺎر إﻧ ﻧﮫ ﺑﻰ ﻟﻠﻧﻌﻣ ﺎن‬ ‫‪ ( . . . -‬ﺳﻧﻣﺎر ‪ :‬ﺑﻧﺎء روﻣﻲ اﻻﺻل ‪.‬‬
‫ﺑن اﻣرئ اﻟﻘﯾس ﻗﺻر ) اﻟﺧورﻧق ( ﺑﻘرب اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬وﺻﻌد إﻟﯾﮫ اﻟﻧﻌﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬
‫ﻲ ‪:‬أﻋﻠ م ﻣوﺿ ﻊ آﺟ رة ﻟ و‬ ‫ﻣﺎ رأﯾت ‪:‬ﻣﺛ ل ھ ذا اﻟﺑﻧ ﺎء ﻗ ط ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎل ﻟ ﮫ ﺳ إﻧﻧﻣﺎر‬
‫زاﻟت ﻟﺳﻘط اﻟﻘﺻر ﻛﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل اﻟﻧﻌﻣﺎن ‪ :‬أﯾﻌرﻓﮭﺎ أﺣد ﻏﯾرك ؟ ﻓﻘﺎل ‪ :‬ﻻ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‬
‫ذفﺑﻣ ﮫ ن أﻋﻠ ﻰ اﻟﻘﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺗﻘط ﻊ ‪.‬‬ ‫وأﻣ ر‬ ‫ﻻدﻋﻧﮭ ﺎ وﻣ ‪ :‬ﺎ ﯾﻌرﻓﮭ ﺎ أﺣ د ‪ ،‬ﻓﻘ‬
‫وﻧظ ‪ .‬م ﺷ رﺣﺑﯾل اﻟﻛﻠﺑ ﻲ ھ ذه‬ ‫وﺿرﺑت اﻟﻌرب ﺑﮫ اﻟﻣﺛ ﺟل ‪:‬زاه ﺟ زاء ﺳ ﻧﻣﺎر‬
‫ﺟزاﻧﻲ ‪ ،‬ﺟزاه ﷲ ﺷر ﺟزاﺋﮫ ‪ ،‬ﺟزاء ﺳ ﻧﻣﺎر وﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﻘﺻﺔ ﻓﻲ أﺑﯾﺎت ‪ ،‬أوﻟﮭﺎ ‪) :‬‬
‫‪1304‬ن ﺳ ﻧﺔ )‬ ‫ﻧﻧدﺟﻲاﻟﻘ= ﺎدر ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫اﻟﺳ ﻋﺑ د‬ ‫ﻛ ﺎن ذا ذﻧ ب ( ) ‪( 1‬‬
‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪* 1186‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺛﻣ‪ ( 1‬ﺎر اﻟﻘﻠ وب‬ ‫اﻟﺷ ﻧﻘﯾطﻲ‬
‫ﻲ ‪495 : 2‬‬ ‫دان ‪483 : 3‬‬
‫واﻟﻌﯾﻧ‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 107‬م اﻟﺑﻠ‬ ‫ﺎل ‪: 1‬‬ ‫وﻣﺟﻣ‪ 109‬ﻊ اﻻﻣﺛ‬
‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن‬ ‫‪282‬اﺧ ﺗﻼف اﻟرواﯾ ﺎت ﻓ ﻲ اﻟﻘﺻ ﺔ ‪.‬اﻟﺳ ﻧﮭوري =‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬‫واﻟﺗﺎج ‪: 3‬‬
‫ﻋﺑد ﷲ ‪ 889‬اﻟﺳﻧﮭوري = ﺳﺎﻟم ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1015‬اﻟﺳﻧوﺳﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳف‬
‫ﻣﺧﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻻدﯾ ب (‬ ‫اﻟﺳﻧوﺳ ﻲ )‬ ‫اﻟﺳﻧوﺳﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1276‬‬ ‫‪895‬‬
‫د ) ‪( 1320‬‬ ‫دي ﺑ( = ن ﻣﺣﻣ‬ ‫د‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫اﻟﻣﮭ )‬
‫ﻲ‬ ‫ﺎن ) ‪( 1318‬‬
‫اﻟﺳﻧوﺳ‬ ‫ﻋﺛﻣ‬
‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻋر‬ ‫اﻟﺳﻧوﺳ ﻲ )‬ ‫أﺣﻣ= د اﻟﺷ رﯾف ‪1351‬‬ ‫اﻟﺳﻧوﺳ ﻲ‬
‫ﻛرﺳ ﺗﯾﺎنﺳ * )ﻧﻲ اﻟﻠﻘ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1377 - . . .‬ه‬ ‫‪1363‬ﻧوك ھرﺧروﻧﯾ ﺔ =‬ ‫ﺳ‬
‫= ‪ 1958 - . . .‬م ( ﺳﻧﻲ ﺑن إﺑراھﯾم اﻟﻠﻘﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺑﺎﺣث ﻓﻲ اﻻﻗﺗﺻﺎد ‪ ،‬ﻣﺻري ‪.‬‬
‫ﺎﻻت ‪.‬ﻛﺛﯾ رة ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣف اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪،‬‬ ‫ووﻓﺎﺗ‪.‬ﮫ ﻣﻘﮫ ﺑﮭ ﺎ‬
‫ﺎھرة‬
‫ﻟ‬ ‫ﻣ ن أھ ل اﻟﻘ‬
‫ھﯾﺊ ﻟﻠﻧﺷ ر ﻗﺑﯾ ل وﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫وﻛﺗب آﺧرھﺎ ﺗرﺟﻣﺔ ﻛﺗﺎب ﻋن ) اﻗﺗﺻﺎدﯾﺎت ﺳورﯾﺔ (‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫) ‪ . ( 1‬اﺑن ﺳﻧﯾن = ﺳرور ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ 1020‬اﺑن ﺳﻧﯾﻧﺔ =‬
‫ن‬ ‫ﮭرﻧدي = د ﺑ‬
‫أﺣﻣ‬ ‫‪1161‬‬
‫دﯾن اﻟﺳ‬ ‫ﮭﺎﻟوي =ﺎم اﻟ‬ ‫ﻧظ‬ ‫‪ 616‬ﺳ* ) ﮫ (‬
‫اﻟﺳ*‬
‫اﻟﺳ ﮭروردي )‬ ‫ﮭروردياﻟﻘ= ﺎدر ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪563‬‬ ‫اﻟﺳ ﻋﺑ د‬ ‫ﻋﺑداﻻﺣ د ‪1034‬‬
‫ﻋﻣ = ر ﺑ ن‬ ‫ﮭروردي )ن ﻋﻣوﯾ ﺔ (‬ ‫اﺑ‬ ‫ﻰ ﺑ ن ﺣ ﺑش ‪587‬‬
‫اﻟﺳ‬ ‫ﮭﺎب ( =‬‫اﻟﺷ ﯾﺣﯾ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﺑﺷ ﯾر‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪ 632‬اﻟﺳﮭروردي = ﻣﺣﻣد اﻻﻣﯾن ‪ 1320‬اﻟﺳﮭﺳواﻧﻲ =‬
‫‪ 270‬ن ﺳ ﮭلأﺣﻣ= د ﺑ ن ﺳ ﮭل ‪) * 307‬‬ ‫‪ 1326‬اﺑن ﺳﮭل = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑ‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻻھرام ‪ 1958 / 4 / 25‬اﺑن ﺳﮭل ) اﻟﺳرﺧﺳﻲ ( = ﻣﺣﻣد‬
‫ﮭل ‪) * 649‬‬ ‫نﺳ‬ ‫راھﯾم ﺑ=‬
‫ﺎﻋر (‬ ‫اﻟﺷ)إﺑ‬
‫ﮭل‬ ‫داﺑ ) ‪483‬ن (ﺳ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ﺑ‬
‫ﺳﮭل ﺑن أﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻻرﻏﯾﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 499 - 426‬ه = ‪ 1105 - 1035‬م (‬
‫ﻧﺳ ‪ .‬ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ أرﻏﯾ ﺎنﺑﻘ) رب ﻧﯾﺳ ﺎﺑور (‬ ‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﺷ ﺎﻓﻌﻲ‬ ‫‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺗﺢ اﻻرﻏﯾﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) اﻟﻔﺗﺎوى ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﺑﺷر ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 235‬ه = ‪- . . .‬‬
‫‪ 850‬م ن( ﺣﺑﯾ ب ﺑ ن ھ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺛﻣ ﺎن اﻻﺳ راﺋﯾﻠﻲ ‪:‬‬ ‫ﺳ ﮭل ﺑ نﻧﺣﺑﺷ و ر ﺑ‬
‫ﺄﻣون ‪.‬ﺎل اﻟﻘﻔط ﻲ ‪) :‬‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺎن ﻓ ﻲﻣ ﺧدﻣﻧﺟم ‪.‬ﺔ اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﺳ ﮭل وزﯾ ر اﻟﻣ‬
‫اﻟﻧﺟ وم وادﻋ ﺎء ﻟﻌﻠ م اﻟﺣ دﺛﺎن (ﻣ ! ن ﻛﺗﺑ ﮫ )ﺗﺣﺎوﯾ ل‬ ‫ﻓﻲ أﺣﻛ‬
‫ﺻﺎﺣب ﺗﺂﻟﯾف ﺎم‬
‫اﻟﺳﻧﯾن ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ‪ ) * . ( 2 ) ( 5467‬ﺳﮭل ﺑن ﺣﻧﯾف ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﺳﮭل ﺑن ﺣﻧﯾف ﺑن وھب اﻻﻧﺻﺎري اﻻوﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ 38 -‬ه = ‪ 658 - . . .‬م (‬
‫وﺷ ﮭد اﻟﻣﺷ ﺎھد‬ ‫ﮭد ‪.‬ﺑ درا وﺛﺑ ت ﯾ وم أﺣ د ‪.‬‬ ‫ﺻ ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺳ ﺷﺎﺑﻘﯾن‬ ‫ﺳﻌﯾد‬
‫ﻠﻰ ﷲﺎ ‪.‬ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺑ ﻲ طﺎﻟ ب ‪.‬‬ ‫ﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻛﻠﮭ‬
‫واﺳﺗﺧﻠﻔﮫ ﻋﻠﻲ ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺻرة ﺑﻌد وﻗﻌ ﺔ اﻟﺟﻣﺛ لم ‪.‬ﺷ ﮭد ﻣﻌ ﮫ ﺻ ﻔﯾن ‪.‬وﺗ وﻓﻲ‬
‫ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﺻﻠﻰ ﻋﻠﯾﮫ ﻋﻠﻲﻟﮫ‪ .‬ﻓﻲ ﻛﺗ ب اﻟﺣ دﯾث ‪40‬ﺣ دﯾﺛﺎ ) ‪) * . ( 3‬ﺳ ﮭل‬
‫ﺑن زﻧﺟﻠ ﺔ ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 235‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 850‬مﺳ( ﮭل ﺑ ن زﻧﺟﻠ ﺔ‬
‫اﻟ رازي اﻟﺧﯾ ﺎط اﻻﺷ ﺗر ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬طﺑﻘ‪ ( 1‬ﺎت اﻟﺳ ﺑﻛﻲ ‪169 : 3‬‬
‫أورده ﻓﻲ اﻻرﻏﯾﺎﻧﻲ واﻟﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ اﻟﺑﺎن ﻣ ن ﻗ رى‬ ‫واﻟﻠﺑﺎب ‪ 33 : 1‬و ‪93‬‬
‫أرﻏﯾﺎن ‪ .‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪ ( 2 ) . 413 : 1‬أﺧﺑﺎر اﻟﺣﻛﻣﺎء ‪ 134‬واﻧظر ‪: 396‬‬
‫‪( Broc . S ( 3 . . 1‬اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪3520‬وذﯾ لاﻟﻣ ذﯾل ‪14‬واﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 71‬و‬
‫‪ . 290‬أﺑو ﻋﻣرو ‪ :‬ﻣن ﺣﻔﺎظ اﻟﺣدﯾث ‪ .‬رﺣل رﺣﻠﺔ واﺳﻌﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) اﻟﺳﻧن‬
‫ﺞ ( * ) ‪ 218 - . . .‬ه = ‪ 833 - . . .‬م (‬ ‫ره ) ‪1‬ﺳ ( ‪) * .‬ﮭل اﻟﻛوﺳ‬ ‫وﻏﯾ(‬
‫ﺎﺑور ‪ :‬ل اﻻھ واز ‪ ،‬ﻛﺎﻧ ت ﻓ ﻲ ﻟﺳ ﺎﻧﮫ ﻋﺟﻣ ﺔﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﺳ طﺑﯾﮭل ﺑ ب ‪،‬نﻣﺳ ن أھ‬
‫أﺧﺑﺎر ودﻋﺎﺑﺎت ﻣﻊ ﯾوﺣﻧﺎ ﺑن ﻣﺎﺳوﯾﮫ وﺟورﺟﯾس اﺑن ﺑﺧﺗﯾﺷوع ‪.‬وﻟﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫اﻻﻗرﺑﺎذﯾن ( ) ‪) * . ( 2‬ﺳﮭل ﺑن ﺳ ﻌد ( * ) ‪ 91 - . . .‬ه = ‪ 710 - . . .‬م (‬
‫ن‬ ‫ﻲ ﺳ ﺻﺎﻋدة ‪:‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ن ﺑﻧ‬ ‫ﺎري ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ﻲ اﻻﻧﺻ‬ ‫ﻌد اﻟﺧزرﺟ‬
‫ﻣﺷﺎھﯾرھم ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬ﻋﺎش ﻧﺣو ﻣﺋﺔ ﺳﻧﺔﻟﮫ‪ .‬ﻓﻲ ﻛﺗ ب اﻟﺣ دﯾث ‪188‬‬
‫ﺣدﯾﺛﺎ ) ‪ ) * . ( 3‬ﺳﮭل اﻟﺗﺳﺗري ( * ) ‪ 283 - 200‬ه = ‪ 896 - 815‬م ( ﺳﮭل‬
‫أﺋﻣ ‪ :‬ﺔ اﻟﺻ وﻓﯾﺔ وﻋﻠﻣ ﺎﺋﮭم‬ ‫ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﯾ وﻧس اﻟﺗﺳ ﺗري ‪ ،‬أﺑ وأﺣﻣﺣﻣ د د‬
‫واﻟﻣﺗﻛﻠﻣﯾن ﻓﻲ ﻋﻠوم اﻻﺧﻼص واﻟرﯾﺎﺿﯾﺎت وﻋﯾوب اﻻﻓﻌﺎلﻟﮫ‪ .‬ﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ )‬
‫وﻏﯾ ر ذﻟ ك ) ‪. ( 4‬‬ ‫ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن ‪ -‬ط ( ﻣﺧﺗﺻر ‪ ،‬وﻛﺗﺎب )رﻗﺎﺋق اﻟﻣﺣﺑ ﯾن (‬
‫ن‬ ‫ﺗﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 248 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‪ 862‬م (ﮭل ﺑ‬ ‫أﺑ * و) ﺣ ﺎﺗم اﻟﺳﺟﺳ‬
‫اﻟﺳﺟﺳﺗﺎﻧﻲ ‪:‬ﻛﺑ ﺎر اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺔ واﻟﺷ ﻌر ‪.‬ﻣ ن‬‫ﻣ ن‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺛﻣﺎن اﻟﺟﺷﻣﻲ‬
‫ﻋﻠﯾ ﮫ ﮫﻧﯾ‪ .‬ف وﺛﻼﺛ ون ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫أھل اﻟﺑﺻرة ﻛﺎن اﻟﻣﺑ رد ﯾ ﻼزم اﻟﻘ راءة ﻟ‬
‫ﻌﺎﻣ اﻟ ﺔ ( * )‬ ‫ﮫ‬ ‫ﺗﻠﺣ ) ن ﻓﯾ‬ ‫اﻟﻧﺧﻠ ﻣ ﺔ ‪ -‬طﺎ ( و‬‫رﯾن ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺎب )‬
‫اﻟﻣﻌﻣ‬ ‫ﻛﺗ‬
‫ﺎء ‪134‬‬ ‫ﺎظ ‪2‬أﺧﺑ‪2 ) . 35 :‬ﺎر( اﻟﺣﻛﻣ‬ ‫ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ذﻛرة اﻟﺣﻔ‬ ‫ﺗ‬ ‫ھ‬
‫ﺎت‬ ‫طﺑﻘ ‪( 4‬‬
‫ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪) . 3526‬‬ ‫اﻻﺻ‪( 3‬‬
‫ﺎء ‪) . 160 : 1‬‬ ‫ﺎت اﻻطﺑ‬ ‫وطﺑﻘ‬
‫واﻟﺷ ﻌراﻧﻲ ‪: 1‬‬ ‫‪ 218‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪189 : 10‬‬ ‫واﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬وﺣﻠﯾ‬ ‫اﻟﺻ وﻓﯾﺔ ‪206‬‬
‫‪ 66‬واﻟﻣﻧﺎوي ‪ . 237 : 1‬و ) اﻟﺷﺟر واﻟﻧﺑﺎت ( و )اﻟطﯾ ر ( و )اﻻﺿ داد ‪ -‬ط‬
‫( و ) اﻟوﺣوش ( و ) اﻟﺣﺷرات ( و ) اﻟﺷوق إﻟﻰ اﻟوطن ( و )اﻟﻌﺷب واﻟﺑﻘ ل‬
‫اﻟﻣﺧﺗﺻ ﻲر (اﻟﻧﺣ و ﻋﻠ ﻰ‬ ‫رقو ﺑ) ﯾن اﻵدﻣﯾ ﯾن وﻛ ل ذي روح ( و ) ﻓ‬ ‫اﻟﻔ (‬
‫ﻣذھب اﻻﺧﻔش وﺳﯾﺑوﯾﮫ ‪ .‬وﻟﮫ ﺷﻌر ﺟﯾد ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺻ ﻌﻠوﻛﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 387‬ه = ‪ 997 - . . .‬م ( ﺳﮭل ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﺻﻌﻠوﻛﻲ اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ‪،‬‬
‫ن‬ ‫اﻟﻔواﺋ ﺟﻣﻌﮭ د ( ﺎ ﻣ‬
‫ن ﻣﻔﺗﯾﮭ ﻟ ﺎ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫أﺑ ﻣﻔﺗو اﻟطﯾ ﻲ ﻧﯾﺳب ‪ :‬ﺎﺑور ‪ ،‬واﺑ‬
‫اﻟﻐرﻧ ﺎطﻲ ( * ) ‪ 639 - 559‬ه = ‪ 1242 - 1164‬م (‬ ‫ﻣﺳ ﻣوﻋﺎﺗﮫ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺳﮭل ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﮭل ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ ،‬أﺑو اﻟﺣﺳن اﻻزدي اﻟﻐرﻧﺎطﻲ ‪:‬أدﯾب ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﺑﯾﻧﮭ ﺎ وﺑ ﯾن إﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ‬ ‫ووﻓﺎﺗ‪ .‬ﺗﻧﻘﮫ ﺑﮭ ل ﺎ ‪.‬‬
‫رﻧﺎط ﺔ‬‫ﻌراء ‪.‬ن أھ ل ﻏ‬ ‫اﻟﻛﺗ ﺎب اﻟﺷ ﻣ‬
‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ رﺗ ب اﻟﻛ ﻼم ﻓﯾ ﮫ‬ ‫ﻣﺟﻣوع (‬
‫وﻣرﺳﯾﺔ ‪ .‬واﻣﺗﺣن أﯾﺎم اﺑن ھود ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻓﻲ‬
‫ﻋﻠﻰ أﺑواب ﺳﯾﺑوﯾﮫ ‪ ،‬وﻟ م ﯾﻛﻣﻠ ﮫ ‪ ،‬رآه اﻟرﻋﯾﻧ ﻲ ‪ ،‬وأورد ﻣﺧﺗ ﺎرات ﺣﺳ ﻧﺔ ﻣ ن‬
‫ﺷﻌره ‪ .‬وﺟﺎء ﻓﻲ ﻛﻼﻣﮫ ﻋﻧﮫ ‪ :‬أﺟﺎزﻧﻲ ﺟﻣﯾﻊ ﻣﺎ أﻟف ﻧظﻣﺎ وﻧﺛرا ‪ ،‬وأﺧرج ﻟﻲ‬
‫رﻗ وأﺧﺎع ﺷذت ﻋﻧ ﮫ ﻛﺛﯾ را ﻣ ن ﻧﺛ ره ﻓ ﻲ اﻟرﺳ ﺎﺋل اﻟﺳ ﻠطﺎﻧﯾﺎت‬ ‫وﺗرﺳ ﯾﻠﮫ‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 420‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺎن ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ن اﻟﻣرزﺑ‬‫ﺎت ) ‪3‬اﺑ ( ‪) * .‬‬ ‫واﻻﺧواﻧﯾ‬
‫ﻧﺣو ‪ 1030‬م ( ﺳﮭل ﺑن اﻟﻣرزﺑﺎن ‪ ،‬أﺑو ﻧﺻر ‪ :‬أدﯾب ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫ﺎة ‪256‬‬ ‫وﺑﻐﯾ‪ 218 : 1‬ﺔ اﻟوﻋ‬‫ﺎت‬ ‫دﯾم ‪58 : 1‬‬
‫واﻟوﻓﯾ‬ ‫ن اﻟﻧ‬ ‫ت (ﻻﺑ‬ ‫ﻔﮭرﺳ‬
‫ﺔ ‪185 : 2‬‬ ‫ﯾراﻓﻲ ‪93‬‬
‫وآداب اﻟﻠﻐ‬ ‫رواة ‪58 : 2‬‬
‫واﻟﺳ‬ ‫وإﻧﺑ ‪ 251‬ﺎه اﻟ‬
‫ﺎري‬ ‫واﻻﻧﺑ‬
‫‪Goldziher‬داﺋ رة اﻟﻣﻌ ﺎرف‬‫ورﺟ‪ .‬ﺢ ﻏوﻟدﺳ ﯾﮭر ﻓ ﻲ‬ ‫وطﺑﻘ ﺎت اﻟﻧﺣ وﯾﯾن ‪ -‬خ‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ 323 : 1‬أن ﺗﻛون وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 255‬ﻧﻘﻼ ﻋن اﺑن درﯾد ‪ .‬ﻗﻠت ‪ :‬وﻣﺛﻠﮫ‬
‫ﻓﻲ إﻧﺑﺎه اﻟ رواة ‪ ،‬وطﺑﻘ ﺎت اﻟﻧﺣ وﯾﯾن ‪ ،‬وﻗ د أﺧ ذت ﺑرواﯾﺔ اﺑ ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪( 2 ) .‬‬
‫ﻊ‬ ‫ﻟﻠرﻋﯾﻧ رﻲﻣ‪ .‬ن ﺟﻣ‬ ‫ﻣﻛﺛ‬
‫راد ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﺎن ‪3 ) . 219 : 1‬‬
‫اﻻﯾ(‬ ‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ‬
‫ﻧﻔﺎﺋس اﻟﻛﺗب ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن أﺻﺑﮭﺎن ‪ ،‬وﻣوﻟده وﻣﻧﺷﺄه ﻓﻲ ﻗﺎﯾن ) ﻗرب ﻧﯾﺳﺎﺑور (‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن‬ ‫ﺎﺑور‬ ‫ﺗوطن ﻧﯾﺳ‬ ‫ب ‪ ،‬واﺳ‬ ‫ب اﻟﻛﺗ‬ ‫ﻲ طﻠ‬ ‫داد ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﻰ ﺑﻐ‬
‫داﻋﺑﺎت ‪.‬ﮫ ﻧظ م‬‫ﻟ‬ ‫وﺑﯾﻧﮭﻣﻣﻛﺎﺗﺑﺎ ﺎت وﻣ‬‫ﺎﻟﺑﻲ ) ﺎﺣب اﻟﯾﺗﯾﻣ ﺔ (‬ ‫ﻣﻌﺎﺻ را ﻟﻠﺛﻌ ﺻ‬
‫أﺧﺑ) ﺎر اﺑ ن اﻟروﻣ ﻲ ( و‬ ‫ﺣﺳن ‪ ،‬وﻣﺻﻧﻔﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ‪ ) :‬أﺧﺑﺎر أﺑﻲ اﻟﻌﯾﻧﺎء ( و‬
‫اﻵدابو ‪ )،‬ﻓ ﻲ اﻟطﻌ ﺎم واﻟﺷ راب ( وﻛﺗ) ﺎب‬ ‫ﺎر ﺟﺣظ ﺔ اﻟﺑرﻣﻛ ﻲ (‬ ‫أﺧﺑ )‬
‫ﻓﻲ (ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ﻣﺻور ﻋن اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻛﺗ ب ﺳ ﻧﺔ ‪. ( 1 ) 766‬‬ ‫اﻻﻟﻔﺎظ ‪ -‬خ‬
‫* ) ﺳﮭل ﺑن ھﺎرون ( * ) ‪ 215 - . . .‬ه = ‪ 830 - . . .‬م (ﺳﮭل ﺑن ھ ﺎرون‬
‫ﻛﺎﺗب ﺑﻠﯾ ﻎ ‪ ،‬ﺣﻛ ﯾم ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺑن راھﺑون ) أو راھﯾون ( أﺑو ﻋﻣرو اﻟدﺳﺗﻣﯾﺳﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫واﺿﻌﻲ اﻟﻘﺻص ‪،‬‬
‫ﻼم ( ل ‪ ،‬اﺷ ﺗﮭر ﻓ ﻲ اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬واﺗﺻ ل‬ ‫ﻓﺎرﺳ اﻻﺳﻲ اﻻﺻ‬‫ﺑزرﺟﻣﮭ ر‬ ‫ﯾﻠﻘ ب )‬
‫ﻰ‬ ‫ل ﯾﺣﯾ‬ ‫ﮫ ﻣﺣ‬ ‫ﻰ أﺣﻠ‬ ‫ده ‪ ،‬ﺣﺗ‬ ‫ﮫ ﻋﻧ‬ ‫ت ﻣﻛﺎﻧﺗ‬ ‫ﯾد ‪ ،‬وارﺗﻔﻌ‬
‫ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺣﻛﻣ ﺔ (‬ ‫دواوﯾﻧ م ﮫﺧ‪ .‬دم اﻟﻣ ﺄﻣون ﻓ وﻻه رﯾﺎﺳ ﺔ )‬ ‫ﺛ‬ ‫اﻟﺑرﻣﻛﻲ ﺻﺎﺣب‬
‫ﺑﺑﻐداد ‪ .‬وﻛﺎن ﺷﻌوﺑﯾﺎ ‪ ،‬ﯾﺗﻌﺻب ﻟﻠﻌﺟم ﻋﻠﻰ اﻟﻌرب ‪ .‬واﻟﺟﺎﺣظ ﻛﺛﯾر اﻻﻋﺟﺎب‬
‫اﻟﺧطﺑ ﻔﮫﺎء ‪:‬اﻟﺷ ﻌراء اﻟ ذﯾن ﺟﻣﻌ وا اﻟﺷ ﻌر واﻟﺧط ب‬ ‫وﻣﻓ نﻲ وﺻ‬ ‫ﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻗ ﺎل‬
‫ط وال واﻟﻘﺻ ﺎر واﻟﻛﺗ ب اﻟﻛﺑ ﺎر ﺳ ﮭل ﺑ ن ھ ﺎرون اﻟﻛﺎﺗ ب اﻟ ﺦ ‪.‬‬
‫وأﺧﺑﺎره ﻣﻊ اﻟﺧﻠﻔﺎء واﻻﻣراء ﻛﺛﯾرة ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) ﺛﻌﻠﺔ وﻋﻔرة ( ﻋﻠﻰ ﻧﺳق ﻛﻠﯾﻠﺔ‬
‫اﻟﻣﺧزوﻣ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﺳ ﺎﺋل ( و )‬ ‫اﻻﺧ وان ( و )‬ ‫ودﻣﻧ ﺔ ‪ ،‬أﻟﻔ ﮫ ﻟﻠﻣ ﺄﻣون ‪ ،‬وﻛﺗ ﺎب )‬
‫اﻟﻌﻘ ل ( وﺗ ) دﺑﯾر‬ ‫واﻟﮭذﻟﯾ ﺔ (دﯾ و ) وان رﺳ ﺎﺋل ( وﺳ) ﺣرةأو‪ -‬ﺷ ﺟرة ‪-‬‬
‫اﻟﻧﻣ ر واﻟﺛﻌﻠ ب ‪-‬‬ ‫اﻟﻣﻠك واﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ( و ) اﻟرﯾﺎض ( و ) اﻟواﻣق واﻟﻌذراء ( و )‬
‫وﻏﯾ ر ذﻟ ك‬ ‫ط ( ﻓﻲ ﺗوﻧس ‪ ،‬ﺣﻘﻘﮫ وﺗرﺟﻣﮫ إﻟﻰ اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر اﻟﻣﮭﯾري ‪.‬‬
‫وﻻ ﻧﻌﻠم ﺷﯾﺋﺎ ﻋن ﻣﺻﯾر ﻛﺗﺑﮫ ‪ ،‬إﻻ رﺳﺎﻟﺔ ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ )اﻟﺑﺧ ل ( * )ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬ ‫‪.‬‬
‫وﻣﺧطوطﺎت اﻟرﯾ ﺎض ﻋ ن اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻘﺳ م اﻻول‬ ‫* ) ‪ ( 1‬ﯾﺗﯾﻣﺔ اﻟدھر ‪276 : 4‬‬
‫أوردھ ‪ .‬ﺎ اﺑ ن ﺑﻋﺑ ﮫ د‪ ،‬ﻓر ﻲ اﻟﻌﻘ داﺑ) ‪ 1‬ن( ‪.‬ﺳ ﮭﻼن اﻟﺳ ﺎوي =‬ ‫ص ‪19‬‬
‫ﻋﻣر ﺑن ﺳ ﮭﻼن * )اﻟﻐﻧ وي ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 70‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 690‬م (‬
‫ﻓﺎرﺳ ﻲ‬ ‫ﺔ ﺑ ن ﺟ ﺎوان ﺑ ن ﺧوﯾﻠ د ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻏﻧ ﻲ ﺑ ن أﻋﺻ ر ‪:‬‬
‫ﺎم ‪.‬وﻋ ﺎش ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم إﻟ ﻰ أﯾ ﺎم ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾاﻟﺷ ﺔ ‪،‬‬
‫أدرك ل‬ ‫ﺷ ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ن أھ‬
‫ﺳﮭم ﺑ ن ﻋﻣ رو ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ رﯾش ‪.‬‬ ‫‪ ( .‬ﺳﮭم ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ھﺻﯾص ﺑن ﻛﻌب اﺑن ﻟؤي ‪:‬‬
‫ﺑطون ‪ .‬ﮫ ﻋﻣ رو ﺑ ن اﻟﻌ ﺎص ‪ ،‬وﻛﺛﯾ رون أورد اﺑ ن ﺣ زم )‬ ‫ﺑﻧوه ﻣﻋدةن ذرﯾﺗ‬
‫ﻓﻲ اﻟﺟﻣﮭرة ( أﺳﻣﺎء ﺑﻌﺿﮭم ) ‪ ) * . ( 3‬ﺳﮭم ﺑن ﻏﺎﻟب ( * ) ‪ 54 - . . .‬ه =‬
‫ﻣن‪:‬زﻋﻣﺎء اﻟﺛ ﺎﺋرﯾن ﻋﻠ ﻰ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫‪ 674 - . . .‬م ( ﺳﮭم ﺑن ﻏﺎﻟب اﻟﮭﺟﯾﻣﻲ‬
‫‪ 41‬ه ل ﺣﺗ ﻰ ﻓﻧ ﻲ أﻛﺛ ر أﺻ ﺣﺎﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﺧﻔﻰﺛ ‪ .‬م‬ ‫ﺧﺑﺎﻟﺑﺻرج ﺳرة ‪ ،‬ﻧﺔوﻗﺎﺗ‬
‫وارىﻛ‪ .‬ذﻟك ﺣﺗ ﻰ ﻗ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫ر ‪ ،‬ﻓطﻠﺑ ﮫ زﯾ ﺎد اﺑ ن أﺑﯾ ﮫ ‪،‬وﻣﻓﺗ ﺎ زال‬
‫ﻋﺑﯾدﷲ ﺑن زﯾﺎد ﻓﺻﻠﺑﮫ ﻓﻲ اﻟﺑﺻرة ‪ .‬وﻗﯾل ‪ :‬ﺻﻠﺑﮫ زﯾﺎد ‪ .‬وﻓﯾﮫ ﯾﻘول اﻟﺷﺎﻋر ‪:‬‬
‫اﻻﺣ زاب ﺑ ﺎءت ﺑﺻ ﻠﺑﮫ ﻓ ﻼ ﯾﺑﻌ دن ﷲ ﺳ ﮭم ﺑ ن ﻏﺎﻟ ب ( ) ‪) * ( 4‬‬ ‫ﻓﺈن ﺗﻛ ن )‬
‫ﺑس ‪560 : 6‬‬ ‫وﻣﺟﻠ ‪ 50‬ﺔ اﻟﻣﻘﺗ‬
‫ﯾن ‪ 30 : 1‬و‬ ‫اﻟﺑﯾ ) ‪( 1‬ﺎن واﻟﺗﺑﯾ‬
‫ﺎﻣش ‪* ( 1‬‬ ‫ھ‬
‫‪ 181‬ﺎد اﻻرﯾ ب ‪: 4‬‬ ‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ ‪7‬وﻓ‪ 5 :‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬وإرﺷ‬
‫‪ 258‬وأﻣراء اﻟﺑﯾﺎن ‪ 190 - 159 : 1‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪ 411 : 1‬وداﺋرة اﻟﺑﺳﺗﺎﻧﻲ‬
‫واﻧظ ر ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ ‪2 ) .‬‬ ‫‪ 485 : 1‬واﻟﻌﻘد اﻟﻔرﯾد ‪ ،‬طﺑﻌﺔ ﻟﺟﻧﺔ اﻟﺗﺄﻟﯾف ‪200 : 6 ،‬‬
‫ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫‪ 125‬اﻻﺻ‬
‫‪ 124‬و ﻲ‬ ‫دادي ‪ : 4‬وﻓ‬ ‫ﻣط اﻟﻶﻟ وﺧزاﻧﻲ ‪ 740‬ﺔ اﻟﺑﻐ‬ ‫(‬ ‫ﺳ‬
‫ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ 3703‬اﺳم ﺟده ) ﺧﺎﻗﺎن ( ﻣﻛﺎن )ﺟ ﺎوان ( ‪( 3 ) .‬‬
‫ن‬ ‫ﻧديﺳ ‪) 245‬ﮭم ﺑ‬ ‫ﺎب ‪1‬وھ‪580 :‬و ﻓ ﯾ ﻲ ﺔﻧﮭﺎاﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ‬ ‫‪154‬‬
‫واﻟﻠﺑ‬
‫ھﺻﯾص ( ‪ ( 4 ) .‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪) * . 166 : 3‬ﺳ ﮭم ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫= ‪ - 1 ( . . . - . . .‬ﺳﮭم ﺑن ﻏﻧم ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ اﻟﺑﺎھﻠﻲﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲﺑﻧ‪ .‬وه ﺑط ن‬
‫ﮭﻣﻲ ‪،‬‬ ‫ﻼن اﻟﺑ ﺎھﻠﻲ اﻟﺳ‬ ‫دي ‪.‬ﺑ ن ﻋﺟ‬ ‫ﻣ ن ﺑﺎھﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻣ نﻧﮭم اﻟﺻ‬
‫اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫وه ‪.‬ﺑط ن ﻣ ن‬ ‫ﻠﻣﻲ ‪:‬د ﺟ ﺑﻧ ﺎھﻠﻲ‬ ‫ﮭم ﺑ‪ - 2‬ن ﻣ ﺎزن اﻻﺳ ﺟ‬ ‫وآﺧ رون )ﺳ ‪. ( 1‬‬
‫ﻣﻧﮭم ﻣﺎﻟك واﻟﻧﻌﻣ ﺎن اﺑﻧ ﺎ ﺧﻠ ف‬ ‫ﺧزاﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺳﻼﻣﺎن ﺑن أﺳﻠم ﺑن أﻓﺻﻰ ‪.‬‬
‫ﺑن ﻋوف ‪ ،‬اﻟﺳﮭﻣﯾﺎن ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺎ طﻠﯾﻌﺗﯾن ﻟرﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﯾ وم أﺣ د‬
‫ﺑن ‪-‬ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑ ن ﺗﻣ ﯾم ﺑ ن ﺳ ﻌد اﺑ ن ھ ذﯾل ‪:‬‬ ‫ﺳﮭم‪3 .‬‬
‫ﻓدﻓﻧﺎ ﻓﻲ ﻗﺑر واﺣد ) ‪( 2‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ل ﺑ ن ﺧوﯾﻠ د اﻟﮭ ذﻟﻲ اﻟﺳ ﮭﻣﻲ ‪ ،‬اﻟﺷ ﺎﻋر ) ‪. ( 3‬‬ ‫ن ﻧﺳ د ﺟﻠﮫ ﻣﻌﻘ‬ ‫ﻣ ﺟ‬
‫ﺎص ‪23‬‬ ‫ﻲ اﻟﻌ‬ ‫‪ 11‬ﯾس ﺑﮭﻣﻲ =ن أﺑ‬ ‫ﺎرثاﻟﺳ‬
‫ﻗ‬ ‫ن اﻟﺣ‬ ‫ﮭﻣﻲﷲ=ﺑ‬ ‫د‬ ‫اﻟﺳﻋﺑ‬
‫اﻟﺳﮭﻣﻲ = أﺳﮭم ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 360‬اﻟﺳﮭﻣﻲ = ﺣﻣزة ﺑن ﯾوﺳف ‪ 427‬اﻟﺳﮭواﺟﻲ‬
‫اﻟﺣﺳﯾن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ 400‬ﺳ* )ﮭﯾل ﺑ ن ﻋﻣ رو ( * ) ‪ 18 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫=‬
‫‪ 639‬ﺑم ( ن ﻋﺑ د ﺷ ﻣس ‪ ،‬اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻟﻌ ﺎﻣري ‪ ،‬ﻣ ن ﻟ ؤي ‪:‬‬ ‫ﯾل ﺑ ن ﻋﻣ رو‬
‫ﺧطﯾب ﻗرﯾش ‪ ،‬وأﺣد ﺳﺎدﺗﮭﺎ ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬أﺳره اﻟﻣﺳﻠﻣون ﯾوم ﺑدر ‪ ،‬واﻓﺗ دي‬
‫ﻓﺄﻗﺎم ﻋﻠ ﻰ دﯾﻧ ﮫ إﻟ ﻰ ﯾ وم اﻟﻔ ﺗﺢ ‪ ،‬ﺑﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺳ ﻠم ‪ ،‬وﺳ ﻛﻧﮭﺎ ﺛ م ﺳ ﻛن اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺻ ﻠﺢ ‪) :‬‬ ‫ي ﺗ وﻟﻰ أﻣ ر اﻟﺻ ﻠﺢ ﺑﺎﻟﺣدﯾﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺟ ﺎء ﻓ ﻲ ﻣﻘدﻣ ﺔ ﻛﺗ ﺎب‬
‫اﻟﻠﮭمﻣﺎ ‪.‬ﺻﺎﻟﺢ ﻋﻠﯾﮫ ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺳ ﮭﯾل ﺑ ن ﻋﻣ رو (وﻛ ﺎن‬ ‫ﺑﺎﺳﻣكھذا‬
‫ﻣﺎت ﺑﺎﻟطﺎﻋون ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﺎم ) ‪( 4‬‬ ‫ﻋﻣر ﺑن اﻟﺧطﺎب ﯾﺧﺷﻰ ﻣواﻗﻔﮫ ﻓﻲ اﻟﺧطﺎﺑﺔ ‪.‬‬
‫‪ 245‬و ﻓ ﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ‪) 581 : 1‬ﺳ ﮭم‬ ‫‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب وھ‬
‫ﻧم ( ‪ ( 2 ) .‬و ) ‪3‬ﻠﺑ( اﻟ ﺎب ‪( 4 ) . 581 : 1‬‬ ‫نﻏ‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫ن ﺛﻌﻠﺑ‬ ‫رو ﺑ‬
‫وﺻ ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪307 : 1‬‬ ‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪3566‬واﻟﺑﯾﺎن واﻟﺗﺑﯾ ﯾن ‪172 : 1‬‬
‫وﻣﺟﻣوﻋﺔ اﻟوﺛﺎﺋق اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪ . 13‬اﻟﺳﮭﯾﻠﻲﻋﺑد= اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪* 581‬‬
‫) ﺳو ( * * ) ﺳواءة ﺑن ﻋﺎﻣر ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳواءة ﺑ ن‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ھوازن ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻣﻧﮭم‬
‫ﺑﻌض اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ واﻟﻣﺣدﺛﯾن ‪.‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ )ﺳ واﺋﻲ ( ) ‪. ( 1‬اﻟﺳ واﺋﻲ =ﺟ ﺎﺑر‬
‫ﺑن ﺳﻣرة ‪ ) * 74‬ﺳواد ﺑن ﻗﺎرب ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 15‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪636‬‬
‫م(‬
‫اﻟﺳدوﺳ ﺎھنﻲﺷ‪ :‬ﺎﻋر ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺳ واد ﺑ ن ﻗ ﺎرب اﻻزدي اﻟدوﺳ ﻲ أو ﻛ‬
‫ﺻﺣﺎﺑﻲ ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪ .‬ﻟﮫ أﺧﺑﺎر ‪.‬ﻋﺎش إﻟﻰ ﺧﻼﻓﺔ ﻋﻣر وﻣﺎت ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ) ‪( 2‬‬
‫وار =د ﺑ ن ﺳ وار ‪) * 677‬‬ ‫= ﺑ ن ﻋﻠ ﻲاﺑ‪496‬ن ﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫اﺑ ‪.‬ن ﺳ أﺣﻣوار د‬
‫وار ﺑ ن ﺣﻣ دون‬ ‫ﺳ وار ﺑ ن ﺣﻣ دون ( * ) ‪ 277 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‪ 890‬م (‬
‫ﺎن ‪.‬ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﻋﺎرﻓ ﺎ‬ ‫ﺎرﺑﻲ ‪ :‬ﯾم ‪ ،‬ﺛﻛ ﺎﺋر‬
‫زﻋ‬ ‫ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ اﻻﻟﺑﯾ ري اﻟﻘﯾﺳ ﻲ اﻟﻣﺣ‬
‫ﺛﺎر‪ .‬ﻓﻲ اﻻﻧ دﻟس ﺑﻧﺎﺣﯾ ﺔ اﻟﺑراﺟﻠ ﻣﺔ )ن ﻛ ورة إﻟﺑﯾ رة (ﺳ ﻧﺔ ‪ 276‬ه ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻻدب‬
‫ﮫ ﺑﯾوﺗ ﺎت اﻟﻌ رب ‪ ،‬ﻟﻘﺗ ﺎل ﻣ ن ﻛ ﺎن ھﻧ ﺎك ﻣ ن اﻟﻌﺟ م واﻟﻣوﻟ دﯾن ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺳﺗﻔﺣل أﻣره ‪ ،‬واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻋدة ﺣﺻون ‪ .‬وﻟم ﺗطل ﻣدﺗﮫ ‪.‬ﻣﺎت ﻗﺗ ﯾﻼ ﻟ‪ .‬ﮫ‬
‫ﺷﻌر ﺟﯾد ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 261‬وھو ﻓﻲ ﻧﮭﺎﯾﺔ‬
‫ﺔ ‪3576‬‬ ‫اﻻﺻ ‪ ( 2‬ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ‬
‫ﻊ‪).‬‬ ‫ﺄ اﻟطﺑ‬ ‫‪ ) 246‬نوادة‬
‫ﺧط(‬ ‫اﻻرب ﻣﺳ‬
‫ﻲ ‪114 : 2‬‬ ‫ﺣﺎﺑﺔ ‪ 100‬و ‪286‬‬
‫واﻟﻌﯾﻧ‬ ‫وﺣﺳ‪ 139‬ن اﻟﺻ‬ ‫ف‪:1‬‬ ‫روض اﻻﻧ‬ ‫واﻟ‬
‫اﻟﺣﻠ ﺔ اﻟﺳ ﯾراء‬ ‫وﺑﻠ وغ اﻻرب ﻟﻶﻟوﺳ ﻲ ‪( 3 ) . 299 : 3‬‬ ‫وﻋﯾون اﻻﺛر ‪72 : 1‬‬
‫وﺿاﺳ ﻣﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ ﺑﻛﺳ ر‬ ‫‪ 83 - 80‬واﻟﻣﻘﺗﺑس ‪ 88 - 54‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 248‬ﺑط‬
‫اﻟﺳﯾن وﺗﺧﻔﯾف اﻟواو ‪ ،‬ﺧط ﺄ ‪ ،‬ﻗ ﺎل ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن ﺟ ودي ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣ ن أﺻ ﺣﺎﺑﮫ ‪) :‬‬
‫ﻟﻘد ﺳل ﺳوار ﻋﻠﯾﻛم ﻣﮭﻧدا ﯾﺣز ﺑﮫ اﻟﮭﺎﻣﺎت ﺣز اﻟﻣﻔﺎﺻ ل ( ‪) * .‬اﻟﻌﻧﺑ ري ( *‬
‫‪860‬ﻋﺑم ( د ﷲ ﺑ ن ﺳ وار ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫) ‪245 - . . .‬ﺳه = ‪. .‬‬
‫وار ‪.‬ﺑ ‪ -‬ن‬
‫اﺑن ﻗداﻣﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﻌﻧﺑر ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣﯾم ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد ﷲ اﻟﻌﻧﺑري ‪ :‬ﻗﺎض ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر‬
‫اﻟﺑﺻ ﻛنرةﺑﻐ‪ .‬داد ‪ ،‬ووﻟ ﻲ ﺑﮭ ﺎ‬ ‫دﯾث ‪.‬أھ ل ﺳ‬ ‫رﻗﯾ ق ‪ ،‬وﻋﻠ م ﺑﺎﻟﻔﻘ ﮫ واﻟﺣ ﻣ ن‬
‫رﺻ ﺎﻓﺔ ‪ ،‬وﻛ ف ﺑﺻ ره ﻓ ﻲ أواﺧ ر أﻋواﻣ ﮫ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﺑﻐ داد ) ‪. ( 1‬‬
‫راھﯾم ﺑ ن ﻋﻣ ر‬ ‫اﻟﺳ إﺑوﺑﯾﻧﻲ =‬ ‫راھﯾم=ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪1095‬‬ ‫اﻟﺳ إﺑ ؤاﻻﺗﻲ‬
‫ﺳود ﺑ ن اﻟﺣﺟ ر‬ ‫‪ ) * 858‬ﺳود ﺑن اﻟﺣﺟر ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲﻣ ‪ .‬ن ﺑﻧ ﻲ ﻣزﯾﻘﯾ ﺎء ‪ ،‬ﻣ ن اﻻزد ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺑط ون‬ ‫وهد ﺟ‬
‫ران ‪:‬‬
‫ﺑ ن ﻋﻣ ﺑﻧ ﺟ‬
‫اﻟذي ﻗﺎﻟت اﻻزد إﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﻧﺑﯾ ﺎ ) ‪( 2‬‬ ‫ﻗﺣطﺎن ‪ .‬وھو أﺧو ) ﻋﻣرو اﺑن اﻟﺣﺟر (‬
‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن أﺣﻣ د )‬ ‫اﻟﻣﮭ دي‬ ‫اﻟﺳ وادﻧﻲ )‬ ‫وداء = رة اﻟﺳ وداء ‪446‬‬ ‫ﺟﺑ‬ ‫اﻟﺳ‬
‫‪.‬‬
‫‪( 1209‬ن ﺳ ودة‬ ‫ﺎودي (ن اﻟطﺎﻟ ب ) اﺑ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ داﻟﺗ)‬‫‪( 1302‬ن ﺳ ودة =‬ ‫اﺑ‬
‫اﻟﻣري = اﻟﻣﮭدي ﺑن اﻟطﺎﻟب ‪1294‬اﺑن ﺳ ودةأﺣﻣ= د ﺑ ن اﻟطﺎﻟ ب ‪) * 1321‬‬
‫ودة ﺑﻧ ت زﻣﻌ ﺔ ﺑ ن‬ ‫ﺳودة ﺑﻧت زﻣﻌ ﺔ ( * ) ‪ 54 - . . .‬ه = ‪674 - . . .‬ﺳ م (‬
‫دى أزواج اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬ ‫ن ﻋﺑ د ﺷ ﻣس ‪ ،‬ﻣ ن ﻟ ؤي ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ إﺣرﯾش ‪:‬‬
‫وﺳﻠم ﻛﺎﻧت ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ زوﺟﺔ اﻟﺳﻛران ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻋﺑ د ﺷ ﻣس ‪) * ،‬‬ ‫ﻠﯾﮫ ﻋ‬
‫ﺎب ‪351‬‬ ‫ﺟﻣﮭ ‪( 2 ) .‬رة اﻻﻧﺳ‬‫داد ‪210 : 9‬‬ ‫ﺎﻣش ﺗ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ‬ ‫ھ‬
‫وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪ 246‬وھو ﻓﯾﮫ ) ﺳودة ( واﻧظر ﺿﺑط ) اﻟﺣﺟر (ھ ذا‬
‫‪ ،‬ﺑﻔﺗﺢ ﻓﺳﻛون ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوس واﻟﺗﺎج ‪ :‬ﻣﺎدة ﺣﺟر ‪.‬وأﺳﻠﻣت ‪ ،‬ﺛم أﺳ مﻠ زوﺟﮭ ﺎ‬
‫‪ .‬وھﺎﺟرا إﻟﻰ اﻟﺣﺑﺷﺔ ﻓﻲ اﻟﮭﺟرة اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﺛم ﻋﺎد إﻟﻰ ﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﻲ اﻟﺳ ﻛران ‪،‬‬
‫وﺗوﻓﯾ ت ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ) ‪. ( 1‬‬ ‫ﻓﺗزوﺟﮭﺎ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ ﺳوﻟم ﺑﻌد ﺧدﯾﺟ ﺔ ‪.‬‬
‫ودي =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪) * 932‬‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺣﻣ‬‫ودون ﻲ= ﺑ ن ﺳ ودون ‪868‬‬ ‫اﺑ ن ﺳ ﻋﻠ‬
‫ر‬ ‫‪730‬ﺑ م ( ن اﻟﺣ‬ ‫= ‪ - . . .‬ورة‬‫ر ( * ) ‪ 112 - . . .‬ه ﺳ‬ ‫ن اﻟﺣ‬ ‫ورة ﺑ‬
‫اﻧﺗدﺑﮫ‪ .‬اﻟﺟﻧﯾ د ﻟﻧﺟدﺗ ﮫ وھ و ﯾﻘﺎﺗ ل‬ ‫اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪ :‬أﻣﯾر ﺳﻣرﻗﻧد ‪ ،‬وأﺣد رؤﺳﺎء ﺗﻣﯾم‬
‫اﻟﺗرك ‪ ،‬ﻓﺟﺎءه ﻣن ﺳﻣرﻗﻧد ﺑﺎﺛﻧﻲ ﻋﺷر أﻟﻔ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗرﺿ ﮫ اﻟﺗ رك ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎﺗﻠﮭم ﺣﺗ ﻰ‬
‫ﻛﺷﻔﮭم ‪ ،‬وﻛﺎﻧوا ﻗد أوﻗدوا ﻧﺎرا ﺧﻠﻔﮭم ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ أﻏﺎر ﺳورة وأﺻ ﺣﺎﺑﮫ ﺳ ﻘطوا ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻠﮭﯾب ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﻣ ﻊ أﻛﺛ رھم ) ‪. ( 2‬اﻟﺳوﺳ ﻲﺻ= ﺎﻟﺢ ﺑ ن زﯾ ﺎد ‪261‬ﺳ وف =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺳوف ‪ 1349‬ﺳوف = ﻋون ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1366‬ﺳوﻓﺎﺟﯾﮫ =ﺟﺎن ﺳ وﻓﺎﺟﯾﮫ‬
‫ﺗﯾوي‬ ‫ن اﻟﺷ‬ ‫‪ 1314‬رﻣﺿوﯾﺣﻠﻲ =‬
‫ﺎن ﺑ‬ ‫وﻓﯾر اﻟﺳ‬ ‫‪ 1369‬ھﻧوﻓﯾر =ري ﺳ‬ ‫ﺳ‬
‫‪ 1338‬اﻟﺳوﯾﺣﻠﻲ = ﻣﺣﻣد ﺳﻌدون ‪) * 1342‬ﺳوﯾد ﺑن ﺣ رام ( * ) ‪. . - . . .‬‬
‫ذام ‪ :‬ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫وﯾد ‪.‬ﺑ ( ن ﺣ رام ﺑ نﺟ ﺟ د ﺟ‬ ‫‪. . = .‬ﺳ‪. . - .‬‬
‫ﻛﺎﻧت ﻣﺳﺎﻛن ﺑﻧﯾﮫ ﺑﺎﻟﺣوف ) ﻣن ﺷرﻗﯾﺔ ﻣﺻر ( ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫‪ 35‬ﻣط اﻟﺛﻣ ﯾن ‪101‬‬ ‫واﻟﺳ‬‫ري ‪ 69‬ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪: 8‬‬ ‫ذﯾ ل (اﻟﻣ ذﯾل ﻟﻠطﺑ وطﺑﻘ‬
‫واﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪ 607‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗﺎب اﻟﻧﺳﺎء ‪ ،‬ت ‪ 603‬وﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ﻣﺎﺗ ت ﺳ ﻧﺔ ‪54‬ورﺟﺣ ﮫ‬ ‫ﺗوﻓﯾت ﻓﻲ آﺧ ر زﻣ ﺎن ﻋﻣﺑ رن اﻟﺧط ﺎب ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل ‪:‬‬ ‫)‬
‫اﻟواﻗدي ( ‪ ( 2 ) .‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 61 : 5‬واﻟطﺑري ‪( 3 ) . 206 : 8‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬
‫ﻟﻠﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪ ) * . 246‬اﺑن ﺧذاق ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳوﯾد ﺑ ن‬
‫ﯾس ‪:‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺷ ﻌراء‬ ‫ذاق اﻟﺷ ﻧﻲ اﻟﻌﺑ دي ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د ﺷاﻟﻘ ﺎﻋر‬
‫وھﺟ ﺎه ﺳ وﯾد ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﻔﺿﻠﯾﺎت ‪.‬اﺷﺗﮭر ھو وأﺧوه ﯾزﯾد ‪ ،‬ﻓﻲ أﯾﺎم ﻋﻣرو ﺑن ھﻧ د ‪.‬‬
‫وﻗد ﯾﻧﺳب إﻟﻰ أﺣدھﻣﺎ ﻣﺎ ﻗﺎﻟﮫ اﻵﺧر ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳوﯾد ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ل أﺧ ﺎ‬ ‫ﻗﺗ‬ ‫وﯾد ‪.‬ﺑ ( ن رﺑﯾﻌ ﺔ اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻓﺎﺗﻲ ‪ :‬ك ‪ ،‬ﺟ‬ ‫‪. . = . . .‬ﺳ‪. . - .‬‬
‫ﻟﻠﻣﻠك ﻋﻣرو ﺑن ھﻧد ‪ ،‬ﻓﺄﺣرق اﻟﻣﻠك ﻣﺋﺔ ﻣن ﺑﻧﻲ ﺗﻣﯾم اﻧﺗﻘﺎﻣﺎ ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳوﯾد‬
‫ﺑن اﻟﺻﺎﻣت ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺳوﯾد ﺑن اﻟﺻﺎﻣت ﺑن ﺣﺎرﺛﺔ‬
‫ﺑن ﻋدي اﻟﺧزرﺟﻲ اﻻﻧﺻﺎري ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﺳﻣﯾﮫ ﻗوﻣﮫ )‬
‫رب ﻣ ن ﺗ دﻋو ﺻ دﯾﻘﺎ ‪ ،‬وﻟ و‬ ‫أﻻ ‪) :‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣل (وھو ﺻﺎﺣب اﻻﺑﯾﺎت اﻟﺗﻲ أوﻟﮭ ﺎ‬
‫ﺗﮭر ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪ ،‬وأدرك‬ ‫ﺗ رى ﻣﻘﺎﻟﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻐﯾ ب ‪ ،‬ﺳ ﻣ ﺎءكﺎ ﯾﻔ اﺷ ري (‬
‫اﻻﺳﻼم وھو ﺷﯾﺦ ﻛﺑﯾر ‪ ،‬وﻟﻘﯾﮫ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺑﺳوق ) ذي اﻟﻣﺟﺎز‬
‫ﻰ اﻻﺳ ﻼم ‪(،‬وﻗ رأ ﻋﻠﯾ ﮫ ﺷ ﯾﺋﺎ ﻣ ن اﻟﻘ رآن ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﺣﺳ ﻧﮫ ‪ ،‬واﻧﺻ رف‬
‫وذﻟ‪ .‬ك ﻗﺑ ل اﻟﮭﺟ رة ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﻋﺎﺋدا إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﻠﺑث أن ﻗﺗﻠﮫ اﻟﺧزرج‬
‫ن‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫‪ 700‬م (ن ﻏﻔﻠ‬
‫وﯾد ﺑ‬
‫=‪-...‬‬ ‫ﺔ ( * ) ‪ 81 - . . .‬ه ﺳ‬ ‫وﯾد ﺑ ﻏﻔﻠن‬ ‫ﺳ‬
‫ﻋوﺳﺟﺔ اﻟﺟﻌﻔﻲ ‪ :‬ﻣﻌﻣر ‪ .‬ﻛﺎن ﺷرﯾﻛﺎ ﻟﻌﻣر ﺑن اﻟﺧطﺎب ﻓﻲ * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫) ‪ ( 1‬ﺷرح اﻟﻣﻔﺿﻠﯾﺎت ﻟﻠﺗﺑرﯾزي ﺑﺧطﮫ ‪ :‬اﻟورﻗﺔ ‪ 193‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪345‬‬
‫‪ 149‬و ﻲ‬
‫ﻣﺟﻣ ( ﻊ اﻻﻣﺛ ﺎل ‪7 : 1‬ﺳ‪3 ) .‬ﯾرة( اﺑ ن ھﺷ ﺎم ‪ 148 : 1‬و ﻓ‬ ‫‪2).‬‬
‫وﻋﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﻗوﻣ ﮫ أﻧ ﮫ أﺳ وﻓﻠم ( ﻲ اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪3592‬‬ ‫‪) 361‬‬‫ﺳ ﻣط اﻟﻶﻟ زﻋﻲ م‬
‫أﺧذﻧﺎ ﻧﺳﺑﮫ ‪ :‬ﻗﺎل اﺑن ﺳﻌد واﻟطﺑري ‪ :‬ﺷﮭد أﺣد ‪.‬اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ وﻋﺎش ﻓﻲ اﻟﺑﺎدﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫وأﺳﻠم ‪.‬ودﺧل اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﯾوم وﻓﺎة اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﺷﮭد اﻟﻘﺎدﺳ ﯾﺔ ‪.‬ﺛ م‬
‫ﻛﺎن ﻣﻊ ﻋﻠﻲ ﻓﻲ ﺣرب ﺻﻔﯾن ‪ .‬وﺳﻛن اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬وﻣﺎتﺑﮭﺎ ﻓﻲ زﻣن اﻟﺣﺟ ﺎج ‪.‬‬
‫اﻻﺳ ‪ :‬د اﻻﺳ د !‬ ‫دﯾد اﻟﺳﻣﻊ اﻟﻧﺎﻋد ‪ :‬ﺎس ﯾ وم اﻟﻘﺎدﺳ ﯾﺔ ﯾﺻ ﯾﺣون‬ ‫وﻛ ﺎن ﺷ ﺳ‬
‫ﻓﺿرب اﻻﺳد ﻋﻠﻰ رأﺳﮫ ‪ ،‬ﻓﻣر ﺳﯾﻔﮫ ﻓﻲ ﻓﻘﺎر ظﮭره وﺧرج ﻣ ن ﻋﻛ وة ذﻧﺑ ﮫ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﻓﻘﯾﮭﺎ إﻣﺎﻣﺎ ‪ .‬ﻣﺎت وھو اﺑن ‪ 125‬ﺳﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن أﺑﻲ ﻛﺎھل ( * ) ‪.‬‬
‫ﻏطﯾ ف ‪ ،‬أو‬ ‫وﯾدمﺑ ( ن أﺑ ﻲ ﻛﺎھ ل )‬ ‫‪. .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 60‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬ﺳد ‪680‬‬
‫ﺷﺑﯾب ( اﺑن ﺣﺎرﺛﺔ ﺑن ﺣﺳل ‪ ،‬اﻟذﺑﯾﺎﻧﻲ اﻟﻛﻧﺎﻧﻲ اﻟﯾﺷﻛري ‪ ،‬أﺑو ﺳﻌد ‪:‬ﺷ ﺎﻋر ‪،‬‬
‫ﻣن ﻣﺧﺿرﻣﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ واﻻﺳﻼم ‪ .‬ﻋده اﺑن ﺳﻼم ﻓﻲ طﺑﻘﺔ ﻋﻧﺗرة ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﺳﻛن‬
‫ﺑﺎﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻟﻣﮭﺎﺟﺎﺗ ﮫ أﺣ د ﺑﻧ ﻲ ﯾﺷ ﻛر ‪ ،‬ﻓﻌﻣ ل ﺑﻧ و ﻋ ﺑس‬ ‫وﺳاﻟﻌﺟنراق ‪.‬‬‫ﺑﺎدﯾﺔ‬
‫إﺧراﺟﮫﻟﻣدﯾﺣﮫ ﻟﮭم ‪ ،‬ﻓﺄطﻠق ﺑﻌد أن ﺣﻠف ﻋﻠﻰ أن ﻻ ﯾﻌ ود إﻟ ﻰ‬ ‫‪،‬‬ ‫وذﺑﯾﺎن ﻋﻠﻰ‬
‫وھ ﻲ ﻣ ن‬ ‫اﻟﻣﮭﺎﺟﺎة ‪.‬ﺷﻌره ﻋﯾﻧﯾ ﺔ ﻛﺎﻧ ت ﺗﺳ ﻣﻰ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ )اﻟﯾﺗﯾﻣ ﺔ (‬ ‫أﺷﮭر‬
‫أرق اﻟﻌ ﯾن‬ ‫ﺻ ﺎﺋد ‪ ،‬ﺣﻔ ظ اﻟ رواة ﻣﻧﮭ ﺎ ﻧﯾﻔ ﺎ وﻣﺋ ﺔ ﺑﯾ ت ‪ ،‬ﻣطﻠﻌﮭ ﺎ ‪) :‬‬
‫زع (ﻊ ﻣﻌﺎﺻ رﻧﺎ ﺷ ﺎﻛر اﻟﻌﺎﺷ ور ﻣ ﺎ‬ ‫ﺧﯾﺎل ﻟم ﯾدع ﻣن ﺳﻠﯾﻣﻰ ﻓﻔؤادي ﻣﻧﺗ وﺟﻣ‬
‫ﺳوﯾد ﺑ ن ﻛ راع ( * )‬ ‫وﺟد ﻣن ﺷﻌره ﻓﻲ ) دﯾوان ‪ -‬ط ( ﺑﺎﻟﺑﺻرة ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺳوﯾد( ﺑن ﻛ راع اﻟﻌﻛﻠ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 105‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 723‬م‬
‫ﻣﻘ ﻓ دمﻲ‪ .‬اﻟﻌﺻ ر اﻻﻣ وي ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﺎرس ﺎن‬‫ﺎﻋر ﻓ ﻛ‬ ‫اﻟﺣ ﺎرث ﺑ ن ﻋ ﺷ وف ‪:‬‬
‫ﺗﯾﻌﺎب ‪،‬‬ ‫ل ) ‪ . ( 3‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻻﺳ‬ ‫ﻲ ﻋﻛ‬ ‫ﻲ ﺑﻧ‬ ‫دم ﻓ‬ ‫رأي واﻟﺗﻘ‬
‫واﻟذھﺑﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻌﺑ ر ‪ 93 : 1‬ودر‬ ‫ﺑﮭﺎﻣش اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ 116 : 2‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪118 : 2‬‬
‫واﻟﺷ ﻌر‬ ‫‪ 3716‬ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪313‬‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت وﺳ‬ ‫اﻟﺳ ﺣﺎﺑﺔ ﻟﻠﺻ ﺎﻏﺎﻧﻲ ‪( 2 ) .‬‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪547 : 2‬وطﺑﻘ ﺎت‬ ‫واﻟﺷﻌراء ‪160‬وﺷﻌراء اﻟﻧﺻ راﻧﯾﺔ ‪425‬‬
‫ﺎﻧﻲ ‪123 : 11‬‬ ‫ورد ‪3 ) . 229 : 2 / 3‬‬
‫اﻻﻏ (‬ ‫ﻌراء ‪128‬‬
‫واﻟﻣ ‪.‬‬ ‫ول اﻟﺷ‬ ‫ﻓﺣ‬
‫وﯾدان )‬ ‫‪. 149‬ﺳ‬
‫ﻲ ‪ 143‬واﺑ ‪ - 147‬ن‬ ‫ﻌراء ‪241‬‬
‫واﻟﺟﻣﺣ‬ ‫ﻌر واﻟﺷ‬ ‫واﻟﺷ‬
‫راھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪( 1234‬ن اﻟﺳ إﺑوﯾدي =‬ ‫ﺎﻓﻌﻲ ( د=ﷲ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ) اﺑ‬ ‫اﻟﺷ ﻋﺑ‬
‫وﯾدي =د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ‪1174‬اﻟﺳ ﻋﺑ‬ ‫‪ 690‬اﻟﺳوﯾدي =‬
‫ﺣﯾم ﺑ ن‬ ‫وﯾدي = د اﻟ ر‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫= ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪1210‬‬
‫اﻟﺳ‬ ‫وﯾدي د‬
‫اﻟﺳ أﺣﻣ‬‫ﷲ ‪1200‬‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ 1237‬اﻟﺳوﯾدي = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1237‬اﻟﺳوﯾدي =ﻣﺣﻣد ﺳ ﻌﯾد ‪1246‬‬
‫اﻟﺳوﯾدي = ﻣﺣﻣد أﻣﯾن ‪ 1246‬اﻟﺳوﯾدي =ﯾوﺳف ﺑن ﻧﻌﻣ ﺎن ‪) * 1348‬ﺳ ﻲ (‬
‫‪ 368‬ﯾﺎط اﻟﻣﻐﻧ ﻋﺑﻲ =د ﷲ ﺑ ن وھ ب ‪169‬‬ ‫اﺑ* ن ﺳ ﯾﺎرأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺳ‬
‫‪ 1067‬ﯾﺎه‬
‫ﯾﺎﻟﻛوﺗﻲ = د اﻟﺣﻛ ﯾم ﺳ‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫ﯾﺎﻏﻲ =ﯾن ﺑ ن أﺣﻣ د ‪1221‬‬
‫اﻟﺳ‬ ‫اﻟﺳ اﻟﺣﺳ‬
‫ﺑوش = ﻣﺣﻣد ﺟواد ‪ 1246‬ﺳﯾﺑوﻟد = ﻛرﺳﺗﯾﺎن ﻓرﯾدرﯾش ﺳﯾﺑوﯾﮫ =ﻋﻣرو ﺑ ن‬
‫‪521‬ن ﺳ ﯾد اﻟﻛ ل‬ ‫ﻋﺛﻣﺎن ‪ 180‬اﺑن اﻟﺳﯾد ) اﻟﺑطﻠﯾوﺳﻲ ( = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑ‬
‫اﻟﺳ ﯾد اﻻزدي ( * ) ‪ 211 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ھﺑ ﺔ=ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪) * 697‬‬
‫وأﺣ‪ ،‬د اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟﻔﺻ ﺣﺎء ‪.‬‬ ‫أﻣﯾ ر اﻟﻣوﺻ ل‬ ‫‪ 826‬م ( اﻟﺳﯾد ﺑن أﻧس اﻻزدي ‪:‬‬
‫ن اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ﯾﻘرﺑ ﮫ وﯾﻌﺗﻣ د ﻋﻠﯾ ﮫ وﯾﺳ ﯾره ﻟﻘﺗ ﺎل أھ ل اﻟﻌﯾ ث ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫ﻋﺎدﺗ ﮫ إذا اﻟﺗﻘ ﻰ ﺑﺎﻟﻌ دو أن ﯾﺗﻘ دم اﻟﺟ ﯾش ‪ ،‬وﯾﺣﻣ ل‬ ‫وﻏﯾرھ ﺎ ‪.‬‬
‫اﻟدﺳ ﻛرةوﻛﺎﻧ ت‬
‫وﺣده ﺑﻧﻔﺳﮫ ‪ ،‬ﻓﺣﻠف رﺟ ل ﻣ ن أﺻ ﺣﺎب زرﯾ ق ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﺻ دﻗﺔ اﻻزدي )‬
‫ﯾﻘﺗﻠ ﺎﮫﻛﺎﻧ ت اﺣ دى اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ﺻ ﻣد ﻟ ﮫ‬ ‫أن ﻓﻠﻣ‬
‫ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﺛوار ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺄﻣون ( ‪،‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣ( ل ﻻﺑ ن‬ ‫ذﻟ ك اﻟرﺟ ل ﻓ ﺎﻗﺗﺗﻼ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺗﻼ ﻣﻌ ﺎ ) ‪* . ( 1‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫اﻻﺛﯾر ‪ . 136 : 6‬اﻟﺳﯾد اﻟﺣﻣﯾري = إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻣﺣﻣد ‪* 173‬ﺳ) ﯾد دروﯾ ش‬
‫ﺳﯾد ﺑن دروﯾش اﻟﺑﺣ ر اﻟﻧﺟ ﺎر ‪:‬‬ ‫( * ) ‪ 1342 - 1309‬ه = ‪ 1923 - 1892‬م (‬
‫ﯾﻘﯾﯾنﻓﻧﺑﻣﺻﮫ أﺛ ر ‪.‬را ظ ﺎھرا ﻓ ﻲ ﻧﻘ ل اﻟ ﻧﻐم‬ ‫ﻣﻠﺣ ن ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﺑ ﺎرﺳﺗ اﻟﻣورك‬
‫ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬وﺣﻔ ظ اﻟﻘ رآن وﺗﺣ ول ﻣ ن‬ ‫ﺑﺎﻻﺳ ﺎل ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺻ ري ﻣ ن ﺣ ﺎلوﻟإﻟ دﻰ ﺣ‬
‫اﻟﺗواﺷﯾﺢ ‪.‬إﻟﻰ ﺳ ورﯾﺔ ﻣ ﻊ ﺟ وق ﺗﻣﺛﯾﻠ ﻲ ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﺛ ﻼث‬ ‫ﺗرﺗﯾﻠﮫ إﻟﻰ إﻟﻘﺎء وﺳﺎﻓر‬
‫ﺳﻧوات ‪ ،‬درس ﻓﻲ ﺧﻼﻟﮭﺎ ﻓن اﻟﻣوﺷﺣﺎت ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻣﺎﺋﮫ ‪.‬وﻋﺎد إﻟﻰ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ‬
‫اﻟﻘﺎھرة وﻗد أﺗﻘن اﻟﺿرب ﻋﻠﻰ اﻟﻌود ‪ ،‬ﻓﺄﺣدث ﻓ ﻲ اﻟﻣوﺳ ﯾﻘﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬ ‫‪ ،‬ﺛم إﻟﻰ‬
‫ﻧﻐﻣﺔ ﺳﻣﺎھﺎ ) اﻟزﻧﺟران ( وھﻲ ﺧﻠﯾط ﻣن اﻟﺣﺟﺎز واﻟﺟﺎرﻛﺎه ‪ ،‬واﺷﺗﻐل ﺑﺗﻠﺣﯾن‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن‬ ‫ﺗﮭر‬ ‫ن ) اﻻدوار‬
‫واﺷ(‬ ‫ﺎت ﻣ‬ ‫ن ﻣﺋ‬ ‫رﺣﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﺣ‬ ‫رق اﻟﻣﺳ‬ ‫ﻲ ﻟﻠﻔ‬
‫ﺟل ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﻣ ﺎ ﻧﯾﻠﺣ ﮫ‬ ‫ﺿ ﻌﯾف اﻟ ذاﻛرة ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﻌﺎن ﺑﺂﻟ ﺗﺳﺔ ) ﺟﯾل اﻟﺻ ﻟﯾﺳوت (‬
‫ﺷﯾﺋﺎ ﻓﺷﯾﺋﺎ ‪ .‬وظﮭرت ﻋﺑﻘرﯾﺗﮫ ﻓﻲ أﻟﺣﺎن ) ﺷﮭرزاد ( و ) اﻟﻌﺷرة اﻟطﯾﺑﺔ ( و )‬
‫ﻛﻠﯾوﺑﺎﺗرا ( ﻣن اﻟرواﯾﺎت اﻟﺗﻲ وﺿﻊ أﻟﺣﺎﻧﮭﺎ ‪ .‬وﯾﻘول اﻟﻣﺗﺣدﺛون ﻋﻧﮫ إﻧﮫ ﻋﺎﻧﻰ‬
‫ﻓﻲ ﺻﻐره ﻓﻘرا ﻣدﻗﻌﺎ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﻛﺎن ﯾﻘرأ اﻟﻘرآن ﻋﻠﻰ اﻟﺑﯾ وت ‪ ،‬ﻓ ﻲ طﻠ ب اﻟﻘ وت‬
‫‪ ،‬واﺷﺗﻐل ﻧﻘﺎﺷﺎ ‪ ،‬ﺛم ﻛﺎن ﯾﻐﻧﻲ ﻓﻲ اﻟﻣﻘﺎھﻲ اﻟﺻﻐﯾرة ‪ ،‬وﯾﻠﺣن أدواره وھو ﻓ ﻲ‬
‫ﺎن ‪.‬ﯾﻧﺳ ب أدواره إﻟ ﻰ ﻣﻐﻧ ﯾن ﻣ ن ذوي اﻟﺷ ﮭرة ‪،‬‬ ‫وﻛ ره‬‫اﻟﺛﺎﻣﻧﺔ ﻋﺷرة ﻣن ﻋﻣ‬
‫ﺎت ﺑﺗ ﺄﺛﯾره ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻛوﻛ ﻓﻣ ﺎﯾﯾن (‬
‫واﺑﺗﻠ ‪ .‬ﻲ ﺑﺷ م )‬ ‫ﻟﯾﺳ ﺗﻣﯾل اﻟﻧ ﺎس إﻟ ﻰ ﺳ ﻣﺎﻋﮭﺎ‬
‫ﯾﻌﻘوب ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪) * 931‬اﻟﺣرﯾ ري ( *‬ ‫اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ) ‪ . ( 1‬ﺳﯾد ﻋﻠﻲ زاده =‬
‫ﻛﺎﺗ ب‬ ‫‪ 1900‬مﯾد (ﻋﻠ ﻲ اﻟﺣرﯾ ري ‪:‬‬ ‫) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1317‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ﺳ‬
‫ﺻ ري ‪ ،‬ﻣﺟﮭ ول اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻋ رف ﺑﺗﺻ ﻧﯾﻔﮫ ﻛﺗ اﻻﺧﺑﺎب )ﺎر اﻟﺳ ﻧﯾﺔ ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺣروب اﻟﺻﻠﯾﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﻓرغ ﻣﻧﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1317‬ه ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻣرﺻﻔﻲ ( * ) ‪.‬‬
‫‪ 1931‬من(ﻋﻠ ﻲ اﻟﻣرﺻ ﻔﻲ اﻻزھ ريﻋ‪ :‬ﺎﻟم‬ ‫‪ 1349 - . .‬ه = ‪. .‬ﺳ‪ - .‬ﯾد ﺑ‬
‫ﻣن ﺟﻣﺎﻋ ﺔ ﻛﺑ ﺎر اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﻓ ﻲ اﻻزھ ر ‪.‬وﺗ وﻟﻰ‬ ‫ﺑﺎﻻدب واﻟﻠﻐﺔ ‪ .‬ﻣ ﻛﺎن‬
‫ﺻري ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻐﺔإﻟﻰ( أن ﻧﺎﻟت ﻣﻧ ﮫ اﻟﺷ ﯾﺧوﺧﺔ ‪ ،‬وﻛﺳ رت ﺳ ﺎﻗﮫ ‪ ،‬ﻓ ﺎﻋﺗﻛف‬ ‫ﺗدرﯾس ) ﻓﯾﮫ‬
‫ﺎھرةط( ﻼب اﻻدب ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﯾﻌﻘ د ﻟﮭ م ﺣﻠﻘ ﺎت‬ ‫وأﻗﺑ ﮫل)‬
‫ﺑﺎﻟﻘﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫ﻓ ﻲ ﻣﻧزﻟ‬
‫ﻟﻠدرس ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )رﻏﺑﺔ اﻵﻣل ﻣن ﻛﺗﺎب اﻟﻛﺎﻣ ل ‪ -‬ط (‬
‫أﺳ رار اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ ‪ -‬ط (اﻟﺟ زء‬ ‫ﻧﯾﺔ أﺟﺛﻣﺎزاء ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺷ رح اﻟﻛﺎﻣ ل ﻟﻠﻣﺑ رد ‪ ،‬و )‬
‫اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷرح دﯾوان اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ ﻻﺑﻲ ﺗﻣﺎم ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫( ﻣﺟﻠﺔ اﻟﺳﯾدات واﻟرﺟﺎل ‪ 20‬أﺑرﯾل ‪ 1925‬وﺟرﯾدة اﻟﻔطرة ‪ -‬ﺑﺎﻻرﺟﻧﺗﯾن ‪16 -‬‬
‫ب‬ ‫و ‪1930‬‬
‫وﻛوﻛ‬ ‫‪30‬‬
‫ﺎھرة ‪،‬ﯾوﻟﯾ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻘ‬ ‫‪ 1929‬ر اﻟﺣدﯾﺛ‬ ‫وﻣﺟﻠ ولﺔ ﻣﺻ‬ ‫أﯾﻠ‬
‫رﺟ ب‬ ‫‪ 1934‬دﯾن ﻓرﺣ ﺎت ﺑﺟرﯾ دة اﻟﻣﺻ ري ‪8‬‬ ‫‪13‬وﻣﺣﯾ‬
‫ﺑﺗﻣﺑر ﻲ اﻟ‬ ‫اﻟﺷ رق ﺳ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ‬ ‫‪ 1938‬ﺎﻣﻲ ﻓ‬ ‫وﻣﻧﯾ‪/ 9 / 15‬ر اﻟﺣﺳ‬‫رام‬ ‫ﻲ اﻻھ‬ ‫واﻟﺣﻧ ‪1356‬‬
‫ﺎوي ﻓ‬
‫اﻟﻛﺗﺎب ‪ ( 2 ) . 1059 : 4‬ﺳرﻛﯾس ‪ 751‬واﻻزھرﯾﺔ ‪ 309 : 5‬وھو ﻓﻲ إﯾﺿﺎح‬
‫ﺟﻠ ﺔ‬‫ﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪ 1736‬وﻣ‬ ‫اﻟﻣﻛﻧون ‪) 42 : 1‬ﻋﻠﻲ اﻟﺣرﯾ ري ( ‪( 3 ) .‬‬
‫ﺎن ‪1349‬‬ ‫م ‪24‬‬
‫رﻣﺿ‬ ‫وﺟرﯾ ‪ 1925‬دة اﻟﻣﻘط‬‫ﺔ‬ ‫ﯾوﻧﯾ‪19‬‬
‫ورة‬ ‫ﺎﺋف اﻟﻣﺻ‬ ‫اﻟﻠط‬
‫وﻓﻲ اﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻻزھرﯾ ﺔ ‪ 13 : 5‬و ‪129‬وﻓﮭ ﺎرس دار‬ ‫واﻟﺟﻣﺣﻲ ‪ 30‬اﻟﺣﺎﺷﯾﺔ ‪2‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪- 1297‬‬ ‫ﺧط ﺳ ﺄ ‪) * .‬ﯾد ﻋﻠ‬ ‫‪ 1350‬ه‬
‫ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫وﻓﺎﺗ ‪ 157‬ﮫ ﺳ‬
‫ب‪:7‬‬ ‫اﻟﻛﺗ‬
‫ﻛﺎﺗ ‪ :‬ب ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﺷ ﺎھﯾر‬ ‫‪ 1351‬ه = ‪ 1932 - 1880‬م ( ﺳﯾد ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﻠﻲ أﺣﻣد‬
‫اﻟﺻﺣﻔﯾﯾن أﯾﺎم اﻟﺣرﻛﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﻛﺎن ﯾﻘودھﺎ ﻣﺻطﻔﻰ ﻛﺎﻣل ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺻ ر ‪.‬‬
‫وق ( ﯾﺔ ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ رﯾﺎﺳ ﺔ‬ ‫اﻟﺣﻘ اﻟﻔرﻧﺳ‬
‫ﺎھرة ‪ .‬م ﺑﻣدرﺳ ﺔ )‬ ‫ﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻘ ﺗﻌﻠ‬
‫ﺗﺣرﯾر )ﻣﺻر اﻟﻔﺗوﻛﺎﻧﺎة (ت ﺟرﯾ دة اﻟﺣ زب اﻟ وطﻧﻲ ‪ ،‬ﺛ م )اﻻﻓﻛ ﺎر (ﺛ م )‬
‫اﻟﻧظﺎم ( اﻟﯾوﻣﯾﺗﯾن ‪ ،‬وﻋطﻠت اﻻﺧﯾرة ﺳﻧﺔ ‪ 1928‬م ‪ .‬وﻛﺗب ﻛﺛﯾرا ﻓﻲ ﺟرﯾدة )‬
‫‪ 870‬ﯾد‬‫اﻟﻔرﺿ ﻲﻲﺑ = ن ﻋﺑ د اﻟﻘ ﺎدر ﺳ‬ ‫اﻟﺳ( ‪ .‬ﯾد ﻋﻠ‬ ‫وﻏﯾرھ ﺎ ) ‪1‬‬ ‫اﻟﻠ واء (‬
‫اﻟﻘراء = طﻠﺣﺔ ﺑن ﻣﺻرف * ) ﺳﯾد ﻗطب ( * ) ‪ 1387 - 1324‬ه = ‪- 1906‬‬
‫ﻣﻔﻛر إﺳﻼﻣﻲ ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣ ن ﻣواﻟﯾ د ﻗرﯾ ﺔ )‬ ‫‪ 1967‬م ( ﺳﯾد ﻗطب ﺑن إﺑراھﯾم ‪:‬‬
‫ﺎھرة ( ﻧﺔ ‪ 1353‬ه )‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ)‬
‫ﺔ دار اﻟﻌﻠ وم‬ ‫رج‪ .‬ﺑﻛﻠﯾ‬
‫ﺗﺧ ﯾوط‬ ‫ﻣوﺷﻓ ﺎ (ﻲ أﺳ‬
‫اﻟرﺳ ﺎﻟﺔ ( و )‬ ‫‪ 1934‬لم ﻓ( ﻲ ﺟرﯾ دة اﻻھ وﻛﺗ رام ‪.‬ب ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠﺗ ﻲ )‬ ‫وﻋﻣ‬
‫ﻣدرﺳ ﺔﺎ (ﻟﻠﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻣوظﻔ ﺎ ﻓ ﻲ دﯾ وان وزارة اﻟﻣﻌ ﺎرفﺛ ‪ .‬م )‬ ‫وﻋ ﯾن اﻟﺛﻘﺎﻓ‬
‫ﻣراﻗﺑﺎ ﻓﻧﯾﺎ ( ﻟﻠوزراة ‪ .‬وأوﻓد ﻓﻲ ﺑﻌﺛﺔ ﻟدراﺳﺔﺑ ) راﻣﺞ اﻟﺗﻌﻠ ﯾمﻓ ( ﻲ أﻣﯾرﻛ ﺎ )‬
‫ﻊ‬ ‫ن وﺿ‬ ‫ﺎﻣ‬ ‫ﺎن ﯾراھ‬ ‫راﻣﺞﻋاﻟﻣﺻ ﺎد اﻧ رﯾﺔ وﻛ‬ ‫وﻟﻣ ‪ ( 51‬ﺎ‬
‫‪- 1948‬‬
‫د اﻟﺑ‬ ‫ﺗﻘ‬
‫وﺑﻧﻰ ﻋﻠﻰ ھ ذا اﺳ ﺗﻘﺎﻟﺗﮫ‬ ‫اﻻﻧﺟﻠﯾز ‪ ،‬وطﺎﻟب ﺑﺑراﻣﺞ ﺗﺗﻣﺷﻰ واﻟﻔﻛرة اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪.‬‬
‫ورة ‪ .‬ﻰ اﻻﺧ وان اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﺗ رأس‬ ‫ﻟﻠﺛ م إﻟ‬ ‫‪ ( 1953‬ﺎم اﻟﺛ ﺎﻧﻲ‬
‫واﻧﺿ‬ ‫ﻓ ) ﻲ اﻟﻌ‬
‫‪ ( 54‬ﺟن ﻣﻌﮭ م ‪،‬‬ ‫م ﻧﺷ ر اﻟ دﻋوة وﺗ وﻟﻰ ﺗﺣرﯾ ر ﺟرﯾ دﺗﮭم ) ‪ - 1953‬وﺳ‬
‫ﺄﻟﯾف اب وﻧﺷ رھﺎ *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬اﻟﻛﻧ‪ ( 1‬ز اﻟﺛﻣ ﯾن ‪: 1‬‬ ‫ﻓﻌﻛ ف ﻋﻠ ﻰ ﺗ ﻟﻛﺗ‬
‫‪ / . 398 - 396‬ﺻﻔﺣﺔ ‪ / 148‬وھو ﻓﻲ ﺳﺟﻧﮫ ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺻدر اﻷﻣر ﺑﺈﻋداﻣﮫ ‪،‬‬
‫ﻓﯾﻣ( ﺎ ﻛﺗ ب ﻋﻧ ﮫ‬ ‫ﻓﺄﻋدم ‪ .‬ﻗﺎل ﺧﺎﻟد ﻣﺣﯾﻲ اﻟدﯾن )أﺣد أﻗطﺎب اﻟﺛورة اﻟﻣﺻ رﯾﺔ‬
‫ﻛﺎن ﺳ ﯾد ﻗط ‪ :‬ب ﻗﺑ ل اﻟﺛ ورة ﻣ ن أﻛﺛ ر اﻟﻣﻔﻛ رﯾن اﻻﺳ ﻼﻣﯾﯾن وﺿ وﺣﺎ ‪ ،‬وﻣ ن‬
‫ﻧﺎﻗﻣﺎ ﻣﺗﻣردا ﻋﻠﻰ ﻛل ﻣ ﺎ ﯾﺣ دث ﺣوﻟ ﮫ ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﺟﯾب أﻧﮫ اﻧﻘﻠب ‪ -‬ﺑﻌد ﻗﯾﺎم اﻟﺛورة ‪-‬‬
‫ﻻ ﯾراه إﻻ ﺟﺎھﻠﯾﺔ ﻣظﻠﻣﺔ ‪ .‬وﻛﺗﺑﮫ ﻛﺛﯾرة ﻣطﺑوﻋﺔ ﻣﺗداوﻟﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻧﻘد اﻻدﺑﻲ‬
‫اﻟﺗﺻ وﯾر اﻟﻔﻧ ﻲ‬ ‫‪ ،‬أﺻوﻟﮫ وﻣﻧﺎھﺟﮫ ( و ) اﻟﻌداﻟﺔ اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ( و )‬
‫ﯾﺎت ( و )‬ ‫رآن ( و )ب وﺷﺧﺻ‬ ‫ﻛﺗ‬ ‫ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻘ‬ ‫اﻟﻘﯾﺎﻣ‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﻘﻣﺷ رآن‬
‫ﺎھد( و )‬
‫اﻟﺳﻼم اﻟﻌ ﺎﻟﻣﻲ واﻻﺳ ﻼم ( و‬ ‫أﺷواك ( و ) اﻻﺳﻼم وﻣﺷﻛﻼت اﻟﺣﺿﺎرة ( و )‬
‫) اﻟﻣﺳﺗﻘﺑل ﻟﮭذا اﻟدﯾن ( و ) ﻓﻲ ظﻼل اﻟﻘرآن ( و ) ﻣﻌﺎﻟم ﻓﻲ اﻟطرﯾق ( ‪ .‬وﻟﻣﺎ‬
‫وﺻل ﺧﺑر اﺳﺗﺷﮭﺎده إﻟﻰ اﻟﻐرب أﻗﯾﻣت ﻋﻠﻰ روﺣﮫ ﺻﻼة اﻟﻐﺎﺋب وأﺻدر أﺑ و‬
‫اﻻﯾﻣوﻟﻣ ﺎن ﺎ(ﻛﺎﻧ ت اﻟﻧﻛﺳ ﺔ ) أو‬ ‫ﺑﻛ ر اﻟﻘ ﺎدري ﻋ ددا ﺧﺎﺻ ﺎ ﺑﻣ ﮫن ﻣﺟﻠ ﺔ )‬
‫اﻟﻔﺎﺳ ﺎﻲﻛ‪ :‬ﺎن ﷲ ﻟﯾﻧﺻ ر ﺣرﺑ ﺎ ﯾﻘودھ ﺎ‬ ‫‪1967‬ﻗ ﺎل ﻋ ﻼل ﻣ‬ ‫اﻟﻧﻛﺑﺔ (ﻋ ﺎم م ‪،‬‬
‫وﻛﺗب إﺑراھﯾم ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﺑﻠﯾﮭ ﻣﻲ )ن ط ﻼب ﻛﻠﯾ ﺔ‬ ‫ﻗﺎﺗل ﺳﯾد ﻗطب ‪. .‬‬
‫اﻟﺷرﯾﻌﺔ ﻓﻲ اﻟرﯾﺎض ( ﻣﺟﻠدا ﺳﻣﺎه ) ﺳﯾد ﻗطب وﺗراﺛﮫ اﻻدﺑﻲ واﻟﻔﻛري ‪ -‬ط (‬
‫) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺳﯾد ﺑن ﻣﺎﻟك ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬اﻟﺳﯾد ﺑن ﻣﺎﻟك‬
‫ﺑن ﺑﻛر ﺑن ﺳﻌد ‪:‬‬
‫ﻧﮭم‪ .‬اﻟﻣﻔﺿ ل اﻟﺿ ﺑﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻣ ن ﺿ ﺑﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺟﺑﻧ دوهﺟ ﺑط ن‬
‫اﻟﺳ ﺎنﯾديﯾﻐﯾ) ر ﻋﻠ ﻰ ﻣﻠ وك‬ ‫ﯾش(ﺑ ن دﻟ ف ﻛ‬ ‫وﺣﺑ ﻠﯾﺎت‬ ‫ﺻ ﺎﺣب )‬
‫اﻟﻣﻔﺿ‬
‫وﺟرﯾ دة‬ ‫ﻣﺟﻠ ( ﺔ اﻟﻌ رب ‪159 : 8‬‬ ‫ﻏﺳ ﺎن ﺣﺗ ﻰ أﻋط وه *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫وﻋﻣ ر ﺑﮭ ﺎء‬ ‫أﺧﺑﺎر اﻟﯾوم ‪1965 / 9 / 11‬وﺟرﯾدة ﻋﻛ ﺎظ ‪19‬ذي اﻟﻘﻌ دة ‪1388‬‬
‫ﺟﻣ‪ 10‬ﺎدي اﻻوﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﻌ دد ﻓ‪ 24‬ﻲ‬ ‫ﺑﺑﯾ روت (‬ ‫اﻻﻣﯾ ري ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﺷ ﮭﺎب )‬
‫‪ 1394‬واﻟﻣﻛﺗب اﻻﺳﻼﻣﻲ ﻓﻲ ﺑﯾروت ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﺧﺎﺻﺔ ‪ .‬ﻗﻠت ‪:‬اﺧﺗﻠﻔت اﻻﻗ وال‬
‫ﺧرﺟﻣن أﻣواﻟﮭم ﻟﯾﻛ ف ﻋ ﻧﮭم‬ ‫ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗﮫ وﻟﻌل ﻣﺎ ذﻛرت ھو اﻟﺻواب ‪ .‬ﺎ‬
‫( ) ‪. ( 1‬ﺳ * )ﯾد ﻣﺻ طﻔﻰ ( * ) ‪ 1376 - 1306‬ه = ‪1957 - 1889‬ﺳ( ﯾد‬
‫دم ﻓ ﻲ ﻣﻧﺎﺻ ب‬ ‫وﺗﻘ‪1910‬‬‫طﻔﻰ ‪ :‬وﻗﻲ ﻣﺻ أﺟﯾ ريز‪ .‬ﺑ ﺎﻟﺣﻘوق ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻣﺻ ﺣﻘ‬
‫ﻧﻲ ﺣﺗ ﻰ ﻛ ﺎن رﺋﯾﺳ ﺎ ﻟﻣﺣﻛﻣ ﺔ اﻟ ﻧﻘض واﻻﺑ رام ﺛ م وزﯾ ر ﻟﻠﻌ دل ‪.‬‬
‫وﻋﻣل ﻣدة ﻓﻲ اﻟﻣﺣﺎﻣﺎة ‪ .‬وﻣﻧﺢ ﻟﻘب ) ﺑﺎﺷﺎ ( وأﻟف ﻛﺗﯾﺑﺎ ﺳﻣﺎه )ﺳﯾﺎﺳﺔ ﺟدﯾ دة‬
‫أﺻ ول اﻟﻘ واﻧﯾن ‪-‬‬ ‫وﺻﻧف ﻣﻊ زﻣﯾﻠﮫ ﻣﺣﻣد ﻛﺎﻣ ل ﻣرﺳ ﻲ )‬ ‫ﻟوطن ﺟدﯾد ‪ -‬ط (‬
‫واﻧﯾن اﻟﻣﺣ ﺎﻛم اﻟﻣﺧﺗﻠط ﺔ ‪-‬وﺗط ( وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) اﺑ‪. ( 2‬ن ﺳ ﯾد‬ ‫ﻗط ( و )‬
‫ﺔ اﻻرب ‪53‬‬ ‫د ‪734‬ھ * ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ (‬ ‫ﺎس ‪ -‬ن ﻣﺣﻣ‬ ‫دﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣاﻟﻧ‬
‫ﻲ‬ ‫ﻣﮫ ﻣ وھﺎزن (و ﻓ‬ ‫‪)،387‬واﺳ‬
‫اﻟﺳ‪ : 2‬ﯾد‬ ‫ﺎج‬ ‫وﻓ ‪586 :‬ﻲ اﻟﺗ‬‫ﺎب ‪1‬‬ ‫واﻟﻠﺑ‬
‫اﻟﺷﺧﺻﯾﺎت اﻟﺑ ﺎرزة ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ ) 194‬أﺳﯾد ( ﺧطﺄ ‪( 2 ) .‬‬
‫‪ 48 - 1947‬ص ‪ 416‬وﻧﺷرة دار اﻟﻛﺗب اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ 156 : 1‬واﻟﻔﮭرس اﻟﺧﺎص‬
‫‪ -‬خ ‪ :‬اﻟﺻﻔﺣﺔ ‪ 213‬وﺟرﯾدة اﻻﺧﺑﺎر ‪ 1957 / 6 / 21‬واﻻزھرﯾﺔ ‪54 : 6‬ﻗﻠ ت‬
‫وزا دل ‪ ،‬وﻛ ﺎن ذﻟ ك ﻓ ﻲ وزارة )ﺣﺳ ﯾن‬ ‫رة اﻟﻌ‬
‫‪:‬ﻟم ﺗذﻛر ھذه اﻟﻣﺻﺎدر ﺗوﻟﯾﺗ ﮫ‬
‫ﺳري ( اﻻﺧﯾرة ﻗﺑﯾل اﻟﺛورة ‪ ،‬وﻟم ﺗطل ﻣدﺗﮭﺎ ‪ ) * .‬ﺳﯾدراي ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد‬
‫ﺳﯾدراي(ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ﺑ ن وزﯾ ر اﻟﻘﯾﺳ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 552‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1157‬م‬
‫ﻣن رﺟﺎﻻت اﻻﻧدﻟس ‪.‬ﻛﺎن أﻣﯾرا ﺑﻐرﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﻧظﻣﺗﮫ اﻟدﻋوة اﻟﻣﮭدﯾﺔ ﻣﻊ رؤﺳ ﺎء‬
‫اﻻﻧدﻟس ‪.‬وﺣﺿر ﺣﺻﺎر إﺷﺑﯾﻠﯾﺔ إﻟﻰ أن ﻓﺗﺣت ﺳ ﻧﺔ ‪ 541‬ه ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ﺳ ﯾده‬
‫د ‪) * 532‬‬ ‫ت أﺣﻣ‬ ‫ﻠﯾﺣﯾﺔ ﺑﻧ=‬
‫أروى‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل ‪458‬ﯾدة اﻟﺻ‬
‫اﻟﺳ‬ ‫ﻲ ﺑ = ن إﺳ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫‪ 1249‬م (ت ﻋﺑ د اﻟﻐﻧ ﻲ ﺑ ن‬ ‫اﻟﻌﺑدرﯾ ﺔ ( * ) ‪ 647 - . . .‬ه = ‪. .‬ﺳ‪ - .‬ﯾدة ﺑﻧ‬
‫ﻧﺷ ‪ .‬ﺄت‬ ‫ﺔ‬ ‫ل ﻏرﻧﺎط‬ ‫ن أھ‬ ‫ﻣﻌﻠﻣ ‪ ،‬أم ﺔاﻟﻌﻓﺎﺿ ﻼء ‪:‬ﻠﺔ ‪ ،‬ﻣ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ ‪ ،‬اﻟﻌﺑدرﯾ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫ﻋﻠﻣ‪ :‬ت ﻓ ﻲ دور اﻟﻣﻠ وك ‪.‬وﻛﺎﻧ ت‬ ‫ﺑﻣرﺳﯾﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﯾت ﺑﺗوﻧس ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن اﻻﺑﺎر‬
‫ﺣﺎﻓظﺔ ﻟﻠﻘرآن ‪ ،‬ﻧﺳﺧت ) اﻻﺣﯾﺎء ( ﻟﻠﻐزاﻟﻲ ﺑﺧطﮭﺎ ‪ ،‬ﻣﻠﯾﺣﺔ اﻟﺧط ﻛﺛﯾرة اﻟﺟﮭد‬
‫ﻓﻲ ﻓ ك اﻻﺳ ﺎرى ) ‪) * . ( 2‬أم ﻣ ﻼل ( * ) ‪ 414 - . . .‬ه = ‪ 1023 - . . .‬م‬
‫ﺣﺎزﻣ ﺔ ‪ ،‬ﺗوﻟ ت اﻟﻣﻠ ك‬ ‫اﻟﺳﯾدة ﺑﻧت اﻟﻣﻧﺻ ور ﺑ ن ﯾوﺳ ف اﻟﺻ ﻧﮭﺎﺟﻲ ‪:‬أﻣﯾ رة‬ ‫(‬
‫ﺑﻘﺻر اﻟﻣﻧﺻ ورﯾﺔ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻣﯾ ل ﻣ ن اﻟﻘﯾ روان ‪ ،‬وﻧﺷ ﺄت ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺎﻟوﺻﺎﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﻟدت‬
‫ﻛﻧف أﺑﯾﮭﺎ ﺻﺎﺣب إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ .‬ﺛم ﻛﺎﻧت ﻋوﻧﺎ ﻻﺧﯾﮭﺎ ﻧﺻﯾر اﻟدوﻟﺔ ) ﺑﺎدﯾس ( ﺑﻌد‬
‫وﻓﺎة أﺑﯾﮭﻣﺎ ‪ .‬واﺷﺗرﻛت ﻣﻌﮫ ﻓﻲ ﺗدﺑﯾر اﻻﻣور ‪ .‬وﻛﺎﻧت أﯾﺎﻣﮫ ﻣﻣﻠوءة ﺑﺎﻟﺛورات‬
‫ﺑﺎﻟﺣروﺟﻌل ﻟﮭ ﺎ اﻻﺷ راف ﻋﻠ ﻰ أﻋﻣ ﺎل اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫وب ‪،‬‬
‫واﻟﻔﺗن اﻟداﺧﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺷﺗﻐل‬
‫وھ( و ﻟ م ﯾﺑﻠ ﻎ‬ ‫وﺧﻠﻔ ﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻻﻣ ﺎرة اﺑﻧ ﮫ )اﻟﻣﻌ ز‬ ‫‪ 406‬ه‬ ‫وﻣﺎت ﺑ ﺎدﯾس ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﻋﻠﯾ ﮫ إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺗﺎﺳﻌﺔ ﻣن ﻋﻣره ‪ ،‬ﻓﺄﺟﻣﻊ ﻛﺑراء ﺻﻧﮭﺎﺟﺔ ﻋﻠ ﻰ إﻗﺎﻣﺗﮭ ﺎ )وﺻ ﯾﺔ (‬
‫أن ﯾﺑﻠﻎ ﺳن اﻟرﺷد ‪ ،‬وﺗوﻟت ﺗدﺑﯾر اﻟﻣﻣﻠﻛﺔ ‪ ،‬وﺣﻣ دت ﺳ ﯾرﺗﮭﺎوﻟ‪ .‬ﯾس ﻓ ﻲ * )‬
‫وﺟ ذوة اﻻﻗﺗﺑ ﺎس‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﺣﻠﺔ اﻟﺳﯾراء ‪( 2 ) . 239‬اﻟﺗﻛﻣﻠ ﺔ ‪748‬‬
‫‪ . 324‬ﺗﺎرﯾﺦ إﻓرﯾﻘﯾﺔ اﻣرأة ﻣﺳﻠﻣﺔ ﺣﻛﻣﺗﮭﺎ ﻏﯾر أم ﻣﻼل ‪ .‬واﺳﺗﻣرت ﻋﻠﻰ ذﻟك‬
‫ورﺛﺎھﺎ ﺷﻌراء اﻟﺑﻼط ‪ ،‬وﻛﺎﻧوا أﻛﺛر ﻣ ن ﻣﺋ ﺔ ﺷ ﺎﻋر ‪ ،‬ودﻓﻧ ت‬ ‫إﻟﻰ أن ﺗوﻓﯾت ‪.‬‬
‫ﻌروﻓ ﺔ‬ ‫ﺔ ﺛ م ﻧﻘﻠ ت إﻟ ﻰ ﻣﻘﺑ رة أﻣ راء ﺻ ﻧﮭﺎﺟﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧﺳ ﺗﯾر ‪ ،‬اﻟﻣ‬
‫ﺑﻣﻘﺑرة اﻟﺳﯾدة ‪ ،‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮭﺎ ) ‪ . ( 1‬ﺳﯾدوك ) اﻟﺷﺎﻋر ( = ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﺣﺎﻣد‬
‫د ﷲ ‪368‬‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫‪1292‬اﻟﺣﺳ ﯾراﻓﻲن=ﺑ‬
‫ر اﻟﺳ‬ ‫‪ ( 363‬ﻟ ﯾدﯾو =‬
‫وي ﺑﯾﯾ‬ ‫) ﺳ‬
‫ﯾرﯾن =د ﺑ ن ﺳ ﯾرﯾن ‪110‬‬ ‫ﯾراﻓﻲ =ف ﺑ ن اﻟﺣﺳ ناﺑ‪385‬ن ﺳ ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟﺳ ﯾوﺳ‬
‫ﺻ دﻗﺔ ﺑ ن‬ ‫‪ 356‬ﯾف اﻟدوﻟ ﺔ =‬ ‫ﺳﯾف اﻟدوﻟﺔ ) اﻟﺣﻣداﻧﻲ ( =ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ﺳ‬
‫ﯾف اﻟ دﯾن اﻵﻣ دي =‬ ‫‪ 501‬ﯾف اﻟدوﻟ ﺔاﻟﻣﺑ= ﺎرك ﺑ ن ﻛﺎﻣ لﺳ‪582‬‬ ‫ﻣﻧﺻ ور ﺳ‬
‫اﻟﻔﺿ ﺎﻟﻲ ( * ) ‪ 1020 - . . .‬ه = ‪ 1611 - . . .‬م (‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪) * 631‬‬
‫ﺎﻟﻲ ‪ :‬رئ ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟ دﯾن ﺑ ن ﻋط ﺎء ﷲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺗ وح اﻟوﻓ ﺎﺋﻲ اﻟﻔﺿ ﻣﻘ‬
‫ﻟﺣواﺷ ﻲ اﻟﻣﺣﻛﻣ ﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻛﺎن ﺷﯾﺦ اﻟﻘ راء ﺑﻣﺻ ﻟر ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ) ا‬ ‫ﺑﺻﯾر ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻧﻲ اﻻﺟروﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻻزھرﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺷ) رح اﻟﺟزرﯾ ﺔ (‬ ‫أﻟﻔﺎظ اﻟﻣﻘدﻣﺔ ‪ -‬خ (‬
‫ورﺳ ﺎﺋل ﻛﺛﯾ رة ﻓ ﻲ اﻟﻘ راآت ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫دﯾﻊ ‪ ،‬ﻲ ‪:‬‬
‫ﻓ ﻲ اﻟﺗﺟوﯾ د ‪ ،‬ﻗ ﺑﺎل اﻟﻣﺣﺑ‬
‫ﻲ‬ ‫ن أﺑ‬ ‫‪ 1916‬م (دﯾن ﺑ‬
‫‪- 1888‬ﯾف اﻟ‬ ‫ب ( * ) ‪ 1334 - 1306‬ه = ﺳ‬ ‫اﻟﺧطﯾ‬
‫رب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾ ﺔ اﻻوﻟ وﻟﻰ ‪ .‬د ﻓ ﻲ‬ ‫ﮭداء اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ اﻟﺣ‬ ‫اﻟﺧطﯾ ﺷ ب ‪:‬‬
‫اﻟﻧﺻ رﻣ ن‬
‫ﺗﺎﻧﺔ ‪ .‬ھ* ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 1‬ﺷ‪ ( 1‬ﮭﯾرات‬ ‫ﻲ اﻻﺳ‬ ‫ﺎﻟﺣﻘوق ﻓ‬ ‫رج ﺑ‬ ‫ق وﺗﺧ‬
‫ون ‪423 : 1‬‬ ‫واﯾﺿ‪ 220‬ﺎح اﻟﻣﻛﻧ‬ ‫ر‪:2‬‬ ‫ﺧﻼﺻ‪ ( 2‬ﺔ اﻻﺛ‬ ‫ﯾﺎت ‪) . 39‬‬ ‫اﻟﺗوﻧﺳ‬
‫ﺎن ﻣ ن ﻣؤﺳﺳ ﻲ‬ ‫ﻧﺑﺎطﻲ ( ‪.‬‬
‫وﻛ‬ ‫اﻟﻔﺿ) ﺎﻟﻲ اﻟﺳ‬‫‪ 189‬و ﻓﯾ ﮫ‬ ‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪: 4‬وھ‬
‫ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓ ﻲ دﯾ وان ﻋﺎﻟﯾ ﮫ‬ ‫اﻟﺳ ﻔﺎمح ‪.‬‬
‫واﻋﺗﻘﻠ ﮫ ﺟﻣ ﺎلوﺣﻛ‬‫اﻟﻣﻧﺗ دى اﻟﻌرﺑ ﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻠ ك ﺳ ﯾف ( * )ﻧﺣ و ‪ 50 - 110‬ق‬ ‫اﻟﻌرﻓﻲ ‪ .‬وﺷﻧق ﻓﻲ ﺑﯾروت ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺳﯾف مﺑن( ذي ﯾزن ﺑ ن ذي أﺻ ﺑﺢ ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن زﯾ د‬ ‫ھ = ﻧﺣو ‪574 - 516‬‬
‫ريﻣﻠ‪ :‬وك اﻟﻌ رب اﻟﯾﻣ ﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬ودھ ﺎﺗﮭمﻗﯾ‪ .‬ل‬ ‫اﻟﺣﻣﯾ ن‬‫ﺑ ن ﺳ ﮭل ﺑ ن ﻋﻣ رو ﻣ‬
‫اﺳﻣﮫ ﻣﻌد ﯾﻛرب ‪ .‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﺑﺻﻧﻌﺎء ‪.‬‬
‫وﻛﺎن اﻟﺣﺑﺷﺔ ﻗد ﻣﻠﻛوا اﻟﯾﻣن ﻓ ﻲ أواﺋ ل‬
‫ﺎدس ﻟﻠﻣ ﯾﻼد ‪ ،‬وﻗﺗﻠ وا أﻛﺛ ر ﻣﻠوﻛﮭ ﺎ ﻣ ن آل ﺣﻣﯾ ر ‪ ،‬ﻓ ﻧﮭض ﺳ ﯾف ‪،‬‬
‫وﻓﯾﮭ ﺎ ﻗﯾﺻ ر ﻣﻠ ك اﻟ روم ‪ ،‬ﻓﺷ ﻛﺎ إﻟﯾ ﮫ ﻣ ﺎ أﺻ ﺎب اﻟ ﯾﻣن ‪ ،‬ﻓﻠ م‬
‫ﻋﺎﻣل) ﻛﺳ رى ﻋﻠ ﻰ اﻟﺣﯾ رة واﻟﻌ راق (‬ ‫ﯾﻠﺗﻔت إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺻد اﻟﻧﻌﻣﺎن ﺑن اﻟﻣﻧذر‬
‫ﻓﺣدﺛ( ﮫ ﺑ ﺄﻣره ‪ ،‬ﻓﺑﻌ ث ﻛﺳ رى‬ ‫ﻓﺄوﺻﻠﮫ إﻟﻰ ﻛﺳرى أﻧو ﺷروان )ﻣﻠك اﻟﻔ رس‬
‫ﻲ ﻣﺋ ﺔ رﺟ ل ﻣﻣ ن ﻛ ﺎﻧوا ﻓ ﻲ ﺳ ﺟوﻧﮫ ‪ ،‬وأﻣ ر ﻋﻠ ﯾﮭم ﺷ رﯾﻔﺎ ﻣ ن‬
‫اﻟﻌﺟم اﺳﻣﮫ ) وھرز ( ﻓﺳﺎر ﺑﮭم إﻟﻰ اﻻﺑﻠﺔ ) ﻏرب اﻟﺑﺻرة (ورﻛﺑوا اﻟﺑﺣ ر ‪،‬‬
‫ﺎﺣل ﻋ دن ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺑ ل ﻋﻠ ﯾﮭم رﺟ ﺎل اﻟ ﯾﻣن ﯾﻧﺎﺻ روﻧﮭم ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ وا ﻣﻠ ك‬
‫اﻟﺣﺑﺷﺔ وھو ﻣﺳروق ﺑن أﺑرھﺔ اﻻﺷرم ‪ ،‬ودﺧﻠوا ﺻﻧﻌﺎء ‪ ،‬وﻛﺗﺑوا إﻟﻰ ﻛﺳ رى‬
‫ﻘ ت اﻟ ﯾﻣن ﺑ ﺑﻼد اﻟﻔ رس ﻋﻠ ﻰ أن ﯾﻛ ون ﻣﻠﻛﮭ ﺎ واﻟﻣﺗﺻ رف ﻓ ﻲ‬
‫ﻗﺻ( را ﻟ ﮫ ‪ ،‬وﻋ ﺎد‬ ‫واﺗﺧ ذ اﻟﻣﻠ ك ﺳ ﯾف )ﻏﻣ دان‬ ‫ﺷؤوﻧﮭﺎ ﺳﯾف ﺑن ذي ﯾزن ‪.‬‬
‫اﻟﻔرس إﻟﻰ ﺑﻼدھم ‪ ،‬واﺳﺗﺑﻘﻰ ﺳﯾف ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن اﻟﺣﺑﺷ ﺎن أﺷ ﻔق ﻋﻠ ﯾﮭم وﺟﻌﻠﮭ م‬
‫راء ‪.‬اﻟﻌ رب ﺗﮭﻧﺋ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻣﻛ ث ﻓ ﻲ اﻟﻣﻠ ك ﻧﺣ و ﺧﻣ س‬ ‫دﻣﺎ ﻟ ﮫ‬‫دت ﻋﻠﯾﺧ ﮫ أﻣ‬
‫واﺋﺗﻣدون رذﻟ ﺑ كﮫ ‪.‬ﺑﻘﺎﯾ ﺎ اﻻﺣﺑ ﺎش ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ وه ﺑﺻ ﻧﻌﺎء ‪.‬‬ ‫وﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬أو‬
‫اﻟﻣﻠ ك ﺳ ﯾف ‪ -‬ط (ﻟﻌﻠ ﻲ‬ ‫وھو آﺧر ﻣن ﻣﻠك اﻟﯾﻣن ﻣ ن ﻗﺣط ﺎنوﻓ‪ .‬ﻲ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪ ،‬ﺟﻣﻠ ﺔ ﺣﺳ ﻧﺔ ﻣ ن ﺳ ﯾرﺗﮫ ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻣﻌ ﺎﻟم‬
‫واﻋﻼم ‪ ( 2 ) . 379‬اﺑن ھﺷﺎم ‪ 22 : 1‬واﻟروض اﻻﻧف ‪51 : 1‬واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑ ن‬
‫اﻻﺛﯾر ‪ 158 : 1‬واﻻﺧﺑﺎر اﻟطوال ‪ 63‬واﻟﻣﺳﻌودي ‪ ،‬ﺳ* )ﯾف ﺑ ن ﺳ ﻠطﺎن ( *‬
‫‪1711‬ﺳم ( ﻠطﺎن ﺑ ن ﺳ ﯾف ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك‬ ‫) ‪ 1123 - . . .‬هﺳ= ‪. .‬ﯾف‪ .‬ﺑ‪ -‬ن‬
‫وھ ‪ .‬و راﺑ ﻊ اﻟﯾﻌ رﺑﯾﯾنﺧ‪ .‬رج ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﯾﻌرﺑ نﻲ ‪:‬أﺋﻣ ﺔ اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ ﻓ ﻲ ﻋﻣ ﺎن‬ ‫ﻣ‬
‫ﺑﻠﻌ رب ﺑ ن ﺳ ﻠطﺎن ‪ ،‬ﻟوﺣﺷ ﺔ ﻛﺎﻧ ت ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠ ﮫ وﺣﺻ ره ﻓ ﻲ‬
‫وﻣﺎت ‪.‬ﺑﻠﻌرب ﻣﺣﺻ ورا ‪ ،‬ﻓﺗﻣ ت اﻟﺑﯾﻌ ﺔ ﻟﺳ ﯾف ﺳ ﻧﺔ ‪ 1104‬ه ‪،‬‬ ‫ﺣﺻن ﯾﺑرﯾن‬
‫ﻟﺿ ﺑطﮫ اﻟ ﺑﻼد‬ ‫وﺿﺑط اﻟﻣﻣﻠﻛﺔ اﻟﻌﻣﺎﻧﯾﺔ وﺣﺳﻧت ﺳﯾرﺗﮫ ‪ ،‬وﻟﻘب ﺑﻘﯾ د اﻻرض ‪-‬‬
‫‪ Daman‬ﻣﺎﻟﻲ‬‫ﺷ‬ ‫ﺎن ) (‬ ‫ﻲ دﻣ‬ ‫ﺎﻟﯾﯾن ﻓ‬ ‫ﺎﺟم اﻟﺑرﺗﻘ‬ ‫ﺟﺎﻋﺎ ھﻣﺎﻣ ‪ -‬ﺎ ‪ ،‬ھ‬
‫ﺑوﻣﺑ ﺎي ‪ ،‬وأﺳ ر ﻣ ﻧﮭم ‪1400‬‬ ‫‪Salsette‬‬
‫ﺑوﻣﺑ ﺎي ‪ ،‬وﺟزﯾ رة ﺳﺎﻟﺳ ت ) ﻗ( رب‬
‫ﻧﺔ ‪ 1110‬ه ) ‪ 1698‬م (‬ ‫‪ Mombasa‬دﯾﮭم ﺳ‬
‫ن أﯾ‬ ‫ﺔ ) (ﻣ‬ ‫ذ ﻣﻧﺑﺳ‬ ‫ﯾر ‪ ،‬وأﻧﻘ‬ ‫أﺳ‬
‫ت ﻟ ﮫ زﻧﺟﺑ ﺎر وھ ﺎﺟم أط راف اﻟﮭﻧ د واﻟﻌﺟ م ﺑﺟ ﯾش ‪ ،‬ﻗﯾ ﻓﯾ ل ‪:‬ﮫ ﺳ ﺗﺔ‬
‫ﺎرس ‪.‬ﮫ ﻋﻣ ﺎن ﺑﻣ ﺎ ﻏ رس ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ن ﻧﺧﯾ ل‬ ‫وﺗﺳ وﻋﻣﻌون أﻟرت ﻓف ﻓﻲ أﯾﺎﻣ‬
‫واﺳ ﺗﻣر إﻟ ﻰ‬‫وأﺷﺟﺎر ‪ .‬واﺟﺗﻣﻊ ﻟﮫ أﺳطول ﺟﮭزه ﺑﺄﺿﺧم اﻟﻣداﻓﻊ ﻓﻲ ﻋﺻره ‪.‬‬
‫أن ﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟرﺳﺗﺎق ) ‪ ) * . ( 1‬ﺳﯾف ﺑن ﺳﻠطﺎن ( * ) ‪ 1155 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫‪ 1742 -‬م (ﺳﯾف ﺑن ﺳﻠطﺎن ﺑن ﺳﯾف ﺑن ﺳﻠطﺎن اﺑن ﺳﯾف ﺑن ﻣﺎﻟك اﻟﯾﻌرﺑ ﻲ‬
‫أراد ﺑﻌض اﻻﻋﯾ ﺎن‬ ‫‪ :‬ﺛﺎﻣن اﻻﺋﻣﺔ اﻟﯾﻌرﺑﯾﯾن ﻓﻲ ﻋﻣﺎن ‪ .‬ﺧﻠﻔﮫ واﻟده ﺻﻐﯾرا ‪ ،‬و‬
‫ﻓﺧ ﺎﻟﻔﮭم آﺧ رون ﻟﺻ ﻐر ﺳ ﻧﮫ واﻧﺷ ق اﻟﻌﻣ ﺎﻧﯾون ‪ ،‬ﻓﺗﻔرﻗ ت ﻛﻠﻣ ﺗﮭم ‪،‬‬
‫وﻗﺎﺗل ﺑﻌﺿﮭم ﺑﻌﺿﺎ ﻓﻲ ﻓﺗﻧﺔ ﻋم ﺷرھﺎ ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺑﻠﻎ اﻟﺣﻠ م ‪ ،‬ﻓﻌﻘ د ﻟ ﮫ ﺑﺎﻻﻣﺎﻣ ﺔ‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 1140‬ه ‪ ،‬ﺑﻧزوى ‪ .‬وﻟم ﺗﺣﻣد ﺳﯾرﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﺧﻠﻊ ﺳﻧﺔ ‪ 1145‬ه * )ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫ﯾس ‪: 1‬‬ ‫وﻧزھ‪ 309‬ﺔ اﻟﺟﻠ‬
‫وﯾري ‪: 15‬‬ ‫‪172‬‬
‫ﺎرﯾس ‪ - 162 : 3‬واﻟﻧ‬ ‫طﺑﻌ * ﺔ ﺑ‬
‫ؤرﺧﯾن ﻻ‬ ‫ﺎن ‪303‬ﮫ أن اﻟﻣ‬ ‫ﺔ ‪87‬‬
‫واﻟﺗﯾﺟ وﻓﯾ‬ ‫ورة اﻟدرﯾدﯾ‬ ‫‪276‬اﻟﻣﻘﺻ‬ ‫رح‬ ‫وﺷ‬
‫ﯾﻌدوﻧﮫ ﻓﻲ ﺟﻣﻠﺔ ﻣﻠوك ﺣﻣﯾر ‪ ،‬وأﻧﮫ ) ﺗﻔرق ﺑﻌد ﻣﻘﺗﻠﮫ ﻣﺎ ﺑﻘﻲ ﻣن ﻣﻠك ﺣﻣﯾر ‪،‬‬
‫ﺗﺣﻔ ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن‬ ‫ووﻟﻲ ﻛل ﻧﺎﺣﯾﺔ ﻣﻠك ‪ ،‬ﻛﺣﺎل ﻣﻠوك اﻟطواﺋف ﻓﯾﻣﺎ ﺑﻌد ( ‪( 1 ) .‬‬
‫‪ 107 - 94 : 2‬ووﺛﺎﺋق ﺗﺎرﯾﺧﯾﺔ ‪ . 353‬وأﺧرج ﻣن ﻧزوى ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻊ ﺟﯾﺷﺎ وﻗﺎﺗل‬
‫ﻓظﻔ( ر ﺑﻠﻌ رب ‪ ،‬ﻓﻛﺎﺗ ب )‬ ‫اﻻﻣﺎم ﺑﻠﻌ رب ﺑ ن ﺣﻣﯾوﻛ رﺎن) ﻗ د ﺑوﯾ ﻊ ﻟ ﮫ ﺑﻌ ده‬
‫ﺑﻌض أﻣراء اﻟﻌﺟم ﯾطﻠب ﻧﺻرﺗﮭم ‪ ،‬ﻓﺳﯾروا ﺟﯾﺷﺎ ﺗﻐﻠب ﻋﻠ ﻰ ﺑﻠﻌ رب‬ ‫ﺳﯾف (‬
‫ﺗوﻟﻰ ﺳ ﯾف ﻋﻠ وﺑﻘﻰ اﻟ ﻲ ﻣﺑﻼد ‪.‬ن ﻣﻌ ﮫ ﻣ ن اﻻﯾ راﻧﯾﯾن‬ ‫‪ ،‬ﺳ ‪ ،‬ﻧﺔواﺳ‪ 1150‬ه‬
‫ﻛﺛﯾاﻟﻧ راﺎ ﻣ ن أھ ل ﻧ زوى ﺣﺗ ﻰ ﻛ ﺎدوا ﯾﻔﻧ وﻧﮭم ‪.‬‬ ‫ﺎؤوا إﻟ وا ﻰ‬
‫س ‪ ،‬وﻗﺗﻠ‬
‫وأﺳ‬
‫وأﺧ رج‬ ‫ﺗﻌﻔﻰ ﺑﻠﻌ رب ﻣ ن اﻻﻣﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗﺳ ﻣﻰ ﺑﮭ ﺎ ﺳ ﯾفﺳ) ﻧﺔ ‪ 1151‬ه (‬
‫اﻻﯾراﻧﯾﯾن ﻣن اﻟﺑﻼد ‪ ،‬وداﻧت ﻟﮫ ﺣﺻون ﻋﻣﺎن ‪.‬ﺛم ﺑدرت ﻣﻧﮫ ھﻧﺎت أﻏﺿ ﺑت‬
‫رﻋﯾﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﺧﻠﻊ ﺳﻧﺔ ‪ 1154‬ه ‪ ،‬وﺑوﯾﻊ ﻟﺳﻠطﺎن ﺑن ﻣرﺷد ‪ .‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ ﺳﯾف وﻟم ﯾظﻔر‬
‫‪ ،‬ﻓرﺣلإﻟﻰ اﻟﻌﺟم ‪ ،‬وﺟﺎء ﺑﺟﯾش ﻛﺑﯾر ﻣن ﺷﯾراز وﻏﯾرھﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗل ﺳﻠطﺎن ﺑ ن‬
‫ﻣرﺷد ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﺳﻠطﺎن ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺳﯾف ﻋﻠﻰ أﺛره ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ( * ) ‪. . .‬‬
‫‪ 815‬م (ن ﻋﻣ ر اﻻﺳ دي اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻣ ﻲ ‪:‬ن أﺻ ﺣﺎب‬ ‫‪ 200 -‬ه = ‪.‬ﺳ‪- . .‬ﯾف ﺑ‬
‫اﻟﺳﯾر ‪ .‬ﻛوﻓﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬اﺷﺗﮭر وﺗوﻓﻲ ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) اﻟﺟﻣل ( و )اﻟﻔﺗ وح‬
‫اﻟﻛﺑﯾر ( و ) اﻟردة ( ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﺣﻔﺔ اﻻﻋﯾﺎن ‪- 137 : 2‬‬
‫ﺎرﻓﯾن ‪ . 413 : 1‬اﺑ* ) ن‬ ‫وھدﯾ‪ 295‬ﺔ اﻟﻌ‬
‫ذﯾب ‪: 4‬‬ ‫‪149‬ﺗﮭ‪( 2 ) .‬ذﯾب اﻟﺗﮭ‬
‫ﯾف ﺑ( ن ﻓﺿ ل ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ن‬ ‫‪ 1359‬م‬
‫ﻣﮭﻧﺎ ( * ) ‪ 760 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺳ‬
‫أﻣﯾر ﻋرب اﻟﻔﺿل ‪ ،‬ﻓﻲ ﺑﺎدﯾ ﺔ اﻟﺷ ﻛﺎم ‪.‬ﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﺟ واداوﻟ‪ .‬ﻲ إﻣ رة‬ ‫ﻣﮭﻧﺎ ‪:‬‬
‫وﻣ ﺎت ﻗﺗ ﯾﻼ )‬ ‫ﻗوﻣﮫ ﻋدة ﻣرات ‪ ،‬أوﻟﮭﺎ ﺑﻌد ﻣوت أﺧﯾﮫ ﻋﯾﺳ ﻰ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 744‬ه (‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1336‬ﺳ ﯾل‬ ‫‪ . ( 1‬اﻟﺳﯾﻔﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪1032‬اﻟﺳ ﯾﻔﻲ =‬
‫= ﺟورج ﺳﯾل ‪ ) * 1149‬أﻛﻠﻲ ( * ) ‪ 1132 - 1089‬ه = ‪ 1720 - 1678‬م (‬
‫إﻧﻛﻠﯾ زي ‪ ،‬ﻗﺳ ﻣﯾس ‪.‬ن ﺗﻼﻣﯾ ذ‬ ‫ﻣﺳﺗﺷق ر‬‫ﺳ ﯾﻣون أﻛﻠ ﻲ ‪Simon Ockley :‬‬
‫واﺷ ﺗﮭر‬ ‫ﺟﺎﻣﻌ ﺔ ﻛﻣﺑ ردج ‪ ،‬ودرس ﺑﮭ ﺎ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫وك ‪.‬‬
‫ﺑوﻛﻓ ﻲ‬ ‫إدوارد م‬
‫ﺗﻌﻠ‬
‫ﺑﻛﺗﺎب ﻟﮫ ﻓﻲ ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ( أﻟﻔﮫ ﻓﻲ ﻋﺷر ﺳﻧوات ‪1718 - 1708‬وﺳ ﻣﺎه‬
‫‪History‬زاء ‪ ،‬أﻛﻣ ل اﻟﺟ زء اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣﻧ ﮫ ﻓ ﻲ ﻗﻠﻌ ﺔ‬ ‫‪of the Saracens‬‬
‫ﺛﻼﺛ ﺔ أﺟ‬
‫وم‬ ‫دون ‪439 : 5‬‬
‫واﻟﻧﺟ‬ ‫ث ﻛ ﺎن ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 2‬اﺑ ) ‪ 1‬ن( ﺧﻠ‬ ‫ﻛﻣﺑ ردج ﺣﯾ‬
‫اﻟزاھرة ‪ 330 : 10‬وﺻﺑﺢ اﻻﻋﺷﻰ ‪ 207 : 4‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪ . 183 : 2‬ﺳﺟﯾﻧﺎ‬
‫ﯾؤﺳ‪ :‬ف ﻟ ﮫ ﻛﺛ رة‬ ‫اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺎ ﺔ‬
‫ﻣﻣ‬ ‫ﻋﻠﯾ ﻲ ﮫداﺋ‪ .‬رة اﻟﻣﻌ ﺎرف‬ ‫ﻣ ن أﺟ ل دﯾ ن وﻓ‬
‫ﺗ ﺄﻟﯾف ﻛﺗﺎﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻣﺧطوط ﺔ ﻣ ن ﻛﺗ ﺎب ﻓﺗ وح اﻟﺷ ﺎم اﻟﻣﻧﺳ وب‬
‫أن ﻗﺻﺔ ﺧﯾﺎﻟﯾ ﺔ ﻣ ن أن ﯾﻛ ون ﺗﺎرﯾﺧ ﺎ ) ‪. ( 1‬‬ ‫ﯾﻛون‬
‫ﻟﻠواﻗدي ‪ ،‬وھو أﻗرب إﻟﻰ‬
‫اﺑن ﺳﯾﻧﺎ = اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 428‬اﻟﺳﯾوري ) اﻟﺣﻠﻲ (ﻣﻘ= داد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬
‫) ‪ ( 826‬اﻟﺳﯾوطﻲ = أﺑو ﺑﻛر ﺑن ﻣﺣﻣد ‪855‬اﻟﺳ ﯾوطﻲ )اﻟﺻ ﻼح ( =ﻣﺣﻣ د‬
‫د ) ‪( 880‬‬ ‫ﺎﺟﻲ ﺑ( = ن أﺣﻣ‬ ‫د‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫اﻟﻣﻧﮭ)‬
‫ﯾوطﻲ‬ ‫‪856‬‬
‫راﻟﺳ‬ ‫ﻲ ﺑﻛ‬ ‫ن أﺑ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ‪911‬اﻟﺳ ﯾوطﻲ )اﻟﺣﻧﺑﻠ ﻲ (‬ ‫اﻟﺳﯾوطﻲ ) اﻟﺟﻼل ( =‬
‫ﺎرف‬ ‫ﻌد ) ‪( 1243‬ھ * ) ﺎﻣش ‪3‬داﺋ( * ) ‪( 1‬‬
‫رة اﻟﻣﻌ‬ ‫نﺳ‬ ‫طﻔﻰ ﺑ=‬ ‫ﻣﺻ‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺷ رق ‪52 : 39‬واﻟﻣﺳﺗﺷ رﻗون ‪84‬‬ ‫اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾﺔ ‪ 698 : 16‬اﻟطﺑﻌﺔ ‪14‬‬
‫واﻟﻔ زءن ‪:‬اﻻول ﻣ ن اﻟﺳ ﻧﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪* . 78 - 70‬ﺣ) رف‬ ‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻻدباﻟﺟ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪688‬اﻟﺷﺎﺑﺷ ﺗﻲ =‬ ‫اﻟﺷﯾن ( * * ) ﺷﺎ ( * اﻟﺷﺎب اﻟظرﯾف =‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 388‬اﻟﺷﺎﺑﻲأﺑو=اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1353‬اﻟﺷ ﺎﺗﺎﻧﻲ =اﻟﺣﺳ ن‬
‫ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ‪* 599‬ﺷ) ﺎدي ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷ( ﺎديﺟ‪ :‬د ‪.‬‬
‫ت ﻣﺳ ﺎﻛﻧﮭم ﻓ وق إﺧﻣ ﯾم ‪ ،‬ﺑﺻ ﻌﯾد‬ ‫ﻛﺎﻧ ﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﻧوه ﺑط ن ﻣ ن )ﺑﻠ ﻲﻣ( ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ‬
‫ﻣﺻر ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﺣﻣداﻧﻲ ‪:‬ﻛﺎﻧت اﻻﻣرة ﻓﯾﮭم ‪ ،‬وﯾﻘإﻧﮭ ﺎلم ‪:‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ﻧزﻟ وا‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﻘﺻر اﻟﺧ راب اﻟﻣﻌ روف ﺑﻘﺻ ر ﺑﻧ ﻲ ﺷ ﺎدي ) ‪( 1‬أﺑ‪ .‬و ﺷ ﺎدي =‬
‫أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 260‬ن ﺷ ﺎذان =‬ ‫اﻟﻔﺿل ﺑ ن ﺷ ﺎذان اﺑ‬ ‫ﻣﺻطﻔﻰ ‪ 1343‬اﺑن ﺷﺎذان =‬
‫إﺑراھﯾم ‪ 383‬اﻟﺷﺎذﻟﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 656‬اﻟﺷﺎذﻟﻲ =ﻣﺣﻣد ﺑن وﻓ ﺎء ‪765‬‬
‫ﺎذﻟﻲ )و اﻟﺣﺳ ﻋﻠن (ﻲ= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د )‬ ‫اﻟﺷ أﺑ‬ ‫اﻟﺷ ﻋﻠﺎذﻟﻲﻲ= ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪828‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪1373‬ﺎرح اﻟﻔﺻ وص =‬ ‫ﻣﺣﻣ= د اﻟﺷ ﺎذﻟﻲ ﺷ‬ ‫‪ ( 939‬ﺎذﻟﻲ ﺧزﻧ ﮫ دار‬ ‫اﻟﺷ‬
‫‪ 247‬ﻲ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ( ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ ﻧدي وﻓ‬ ‫ﷲ ﻋﺑ دي ‪* 1054‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫اﻟﺗﺎج ‪ ) . 195 : 10‬ﺑﻧو ﺷﺎدي ‪ :‬ﻗﺑﯾﻠﺔ ﻣن اﻟﻌرب ( ‪) * .‬ﺷﺎرل دﺑ ﺎس ( * ) ‪.‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎرل دﺑ أول رﺋﺎس ‪ :‬ﯾس ﻟﻠﺟﻣﮭورﯾ‬ ‫‪ 1354 - . .‬ه = ‪- . . .‬ﺷ ‪ 1935‬م (‬
‫وﻋﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﻲ اﻟﯾﺳ‬ ‫روت ‪ .‬ﺎ ﻓ‬ ‫وﺗﻌﻠﺑﺑﯾ م ﺑﮭ‬ ‫ﻲ اﻟﻣ وﻟذھب ‪.‬د‬ ‫ﺔ‬
‫أرﺛوذﻛﺳ‪.‬‬ ‫اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾ‬
‫وﺗﺧرج ﺑﻔرﻧﺳﺎ ﻓﻲ اﻟﺣﻘوق ‪ ،‬وﺗزوج ﺑﺎﻓرﻧﺳﯾﺔ ‪ .‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﯾروت ﻗﺑل اﻟﺣرب‬
‫اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ اﻻوﻟﻰ ﻓﻛﺗب ﻓﻲ ﺑﻌض ﺟراﺋ دھﺎ اﻟﻔرﻧﺳ ﻋﯾﺔ ﺎودإﻟ ﻰ اﻟﻣطﺎﻟﺑ ﺔ ﺑ ﺎﻟﺣﻛم‬
‫رب ‪.‬د إﻋ ﻼن اﻟﺣ رب ‪ ،‬إﻟ ﻰ ﻓرﻧﺳ ﺎ ﻓﺣﻛ م ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫اﻟﻼﻣرﻛزي ﻟ ﺑﻼدوﻓاﻟﻌر ﻋﻧ‬
‫اﻟﻣﺟﻠس اﻟﻌرﻓﻲ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ﻏﯾﺎﺑﯾﺎ ﺑﺎﻻﻋدام ‪ .‬ورﺟﻊ ﺑﻌد اﻟﺣرب ﻣﻊ طﻼﺋﻊ ﺟﯾش‬
‫ﺎ‬ ‫واب رﺋﯾﺳ‬ ‫س اﻟﻧ‬ ‫ﻣﺟﻠ‪.‬‬
‫ﻟﻠﻌدﻟﯾ ﮫ ﺔ‬ ‫واﻧﺗﺧﺑ‬
‫دﯾرا‬ ‫ﯾن ﻣ‬ ‫ﻲ ﻓﻌ‬ ‫ﺗﻼل اﻟﻔرﻧﺳ‬
‫ﺛﻼث ﺳﻧوات واﻣﺗ دت رﺋﺎﺳ ﺗﮫ إﻟ ﻰ ) ‪( 34‬‬ ‫ﻟﻠﺟﻣﮭورﯾﺔ اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ ) ‪ ( 1926‬ﻟﻣدة‬
‫واﺗﻔق ﻣﻊ اﻟﻔرﻧﺳﯾﯾن ﻋﻠﻰ ﺗﻌطﯾ ل اﻟﺣﯾ ﺎة اﻟﻧﯾﺎﺑﯾ ﺔ ﻓﻘﺎﻣ ت ﺿ ﺟﺔ ﺗزﻋﻣﮭ ﺎ ﺑﺷ ﺎرة‬
‫ون‬ ‫ﺗﺎر ( رك أﻧط‬ ‫ﻠﺢ وأﯾ ﻣ دھﺎ )ن وراء ﺳ اﻟﺑطرﯾ‬ ‫ﺎض اﻟﺻ‬ ‫وري ورﯾ‬
‫ﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺿ طر اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون ﻻرﺿ ﺎء اﻟﻘ ﺎﺋﻣﯾن ﺑﺎﻟﺣرﻛ ﺔ واﻋﺗ زل اﻟ دﺑﺎس‬
‫روت ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻰ ﺑﯾ‬ ‫وﻧﻘﺑﮭ ل ﺎإﻟ‪.‬‬ ‫ﺎت‬ ‫ﺎرﯾس وﻣ‬ ‫ﻰﺑ‬ ‫ﺎﻓر إﻟ‬ ‫ض ﻓﺳ‬
‫وا‬ ‫ري ( * ) ‪ 1300 - 1238‬ه ﺷ= ‪1883 - 1822‬‬
‫ﺎرلم (ﻓرﻧﺳ‬ ‫دﻓرﯾﻣ‬
‫ﻲ‬ ‫‪ Charles‬رق ﻓرﻧﺳ وﻟ ﻲ د‪ .‬ﻓ‬ ‫ري ‪ Francois Defremery‬ﻣﺳﺗﺷ‬ ‫دﻓرﯾﻣ‬
‫ﻛﺎﻣﺑرى ) ( ‪ Cambrai‬وﺗﺗﻠﻣذ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻟﻛوﺳﺎن دي ﺑرﺳﻔﺎل ‪ ،‬وﺧﻠﻔﮫ ﺑﺎﻟﺗدرﯾس‬
‫زل ل ﻟﺿ ﻌف ﺻ ﺣﺗﮫ ‪.‬‬ ‫‪ ،1868‬ﺛ م اﻋﺗ اﻟﻌﻣ‬
‫ﻓﻲﻛ) وﻟﯾﺞ دي ﻓ راﻧس (ﺳ ﻧﺔ م‬
‫وھو أول ﻣن ﻧﺷر ) رﺣﻠﺔ اﺑن ﺑطوطﺔ ( ﺳﻧﺔ ‪ 1859 - 1853‬ﻣﻊ ﺗرﺟﻣﺗﮭﺎ إﻟﻰ‬
‫ﻧﺟﯾﻧﺗﻲ ‪B . R ( ( .‬‬ ‫ﺎﻟﻲ ﺳ‬ ‫رق اﻻﯾط‬ ‫ﺎ اﻟﻣﺳﺗﺷ‬ ‫ﺎﻋده ﻓﯾﮭ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وﺳ‬
‫دول‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻟ‬
‫زآن ‪ ،‬و )‬
‫رقﺟ( ﺗ‬ ‫‪Sanguinette‬ﮫ ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳ ﺗ ﯾﺔ )‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺷ‬ ‫وﻟ‬
‫وﻛﺗ ب‬ ‫ﻣﺎﻋﯾﻠﯾونﻲ ﺳ ورﯾﺔ (‬ ‫ﻓ‬ ‫اﻻﺳ‬‫اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺧ وارزم وﺗرﻛﺳ ﺗﺎن ( و )‬
‫أﺧرى ) ‪ . ( 2‬ﺷﺎرل ﻟﯾﺎل = ﺗﺷﺎرﻟس ﺟﯾﻣس ﺷﺎروﺑﯾم = ﻣﯾﺧﺎﺋﯾل ﺑن ﺷﺎروﺑﯾم‬
‫رؤﺳ( ﺎء ﻟﺑﻧ ﺎن ‪Who Was Who 43 ( 2 ) . 147‬‬ ‫*ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫واﻟﻣﺳﺗﺷ رﻗون اﺑ‪. 51‬ن ﺷ ﻋﺑ ﺎس د=ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫وآداب ﺷ ﯾﺧو ‪147 : 2‬‬
‫‪) * 616‬اﻟﻣﻣزق اﻟﻌﺑ دي ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬ﺷ‪( .‬ﺄس ﺑ ن ﻧﮭ ﺎر‬
‫ﺷﺎﻋر ﺟﺎھﻠﻲ ﻗدﯾم ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﺑﺣ رﯾن ‪.‬ﻟﻘ ب‬ ‫ﺑن أﺳود ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﺑد اﻟﻘﯾس ‪:‬‬
‫ﺄﻛوﻻ ‪ ،‬ﻓﻛ ن ﺧﯾ ر آﻛ ل وإﻻ ﻓ ﺄدرﻛﻧﻲ وﻟﻣ ﺎ‬ ‫تﻣ ﮫ‪):‬‬ ‫ﻛﻧ ‪ ،‬ﻟﻘوﻟ‬
‫ﺎﻟﻣﻣزق‬
‫ﺑ ﻓ ﺈن‬
‫أﻣزق ( ) ‪( 1‬اﺑن ﺷﺎﺷ و ) ‪2‬ﻋﺑ( =د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪( 1128‬اﻟﺷﺎﺷ ﻲ‬
‫= إﺳﺣﺎق ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 325‬اﻟﺷﺎﺷﻲ = اﻟﮭﯾﺛم ﺑن ﻛﻠﯾب ‪ 335‬اﻟﺷﺎﺷﻲ )اﻟﻘﻔ ﺎل (‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن أﺣﻣ د ‪507‬اﻟﺷ ﺎطﺑﻲ =‬ ‫= ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 365‬اﻟﺷﺎﺷﻲ =‬
‫ﺎطﺑﻲ =د ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺎطﺑﻲ =م ﺑ ن ﻓﯾ ره ‪590‬‬ ‫اﻟﺷ اﻟﻘﺎﺳ‬‫ﯾﺣﯾ ﻰ ‪547‬‬
‫راھﯾم ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰ ‪790‬‬ ‫اﻟﺷ إﺑﺎطﺑﻲ =‬ ‫ﺎطﺑﻲ =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪684‬‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ‬ ‫‪672‬‬
‫اﻟﺷﺎطﺑﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 1255‬اﺑن اﻟﺷﺎطر = ﻋﻠﻲ ﺑن إﺑراھﯾم ‪777‬ﺷ ﺎﻋر‬
‫‪ 615‬ن ﺷ ﺎﻓﻊ )‬ ‫اﻟﺳﻧﺔ =ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﯾﺳ ﻰ ‪413‬اﻟﺷ ﺎﻏوريﻓﺗﯾ= ﺎن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ‬
‫اﻟﺟﯾﻠ أﺣﻣﻲ ( د= ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ﺷ‪* 565‬ﺎﻓﻊ) ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ( * ) ‪ 730 - 649‬ه =‬
‫ﺷﺎﻓﻊ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑﺎس اﻟﻛﻧﺎﻧﻲ اﻟﻌﺳ ﻘﻼﻧﻲ ‪ ،‬ﺛ م اﻟﻣﺻ ري‬ ‫‪ 1330 - 1252‬م (‬
‫ﺟﯾ ر ددﯾ‪ .‬وان اﻻﻧﺷ ﺎء ﺑﻣﺻ ر‬ ‫ؤرخ ‪.‬ﮫ ﺷ ﺑﺎﺷﻌر‬ ‫دﯾن ‪ :‬ب ﻣ ﻟ‬ ‫‪ ،‬ﻧﺎﺻ ر اﻟ ﻛﺎﺗ‬
‫ﺎﺑﮫ ﺳ ﮭم ﻓ ﻲ ﺻ دﻏﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ وﻗﻌ ﺔ ﺣﻣ ص ﺑ ﯾن اﻟﺟ ﯾش اﻟﻣﺻ ري‬
‫واﻟﺟﯾش اﻟﻣﻐوﻟﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 680‬ه ‪ ،‬ﻓﻌﻣﻲ ‪ .‬وﻛﺎن ﺟﻣﺎﻋﺎ ﻟﻠﻛﺗب ‪ ،‬ﺧﻠف * ) ھﺎﻣش‬
‫واﻟﺗ ﺎج ‪) . 170 : 4‬وﯾﻘ‪ ( 2‬ﺎل ﻟ ﮫ‬ ‫واﻵﻣ دي ‪185‬‬ ‫اﻟﺟﻣﺣ ﻲ ‪232‬‬ ‫‪(1)*(1‬‬
‫وﻟﻣ رهﺎ ﻛ ﺎن إذا ﺟ س ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﺑﺻ‪.‬‬
‫ﺧزاﻧف ﺔ‬ ‫أﯾﺿ اﺑ ﺎ ‪:‬ن ﺷﺎﺷ ﺔ ‪ .‬ﻛ‪18‬‬
‫ﻋرﻓﮫ ‪ ،‬وإذا أراد ﻛﺗﺎﺑﺎ ﻋرف ﻣوﺿﻌﮫ ‪ .‬وﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )دﯾوان ﺷ ﻌره (‬
‫رﯾﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﻧﺎﻗ و ) ب اﻟﺳ‬
‫ﺎن (‬ ‫د اﻟﻌﻘﯾ‬ ‫راﺟم ﻗﻼﺋ‬ ‫ﺔﺗ‬ ‫وﻲ )ﻣﻣﺎﺛﻠ‬ ‫ف اﻵذان ﻓ‬
‫اﻟﻣﻧﺗزﻋ ﺔ ﻣ ن اﻟﺳ ﯾرة اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪-‬وھخ ( و ﻣﺧﺗﺻ اﻟﺳر ) ﯾرة اﻟظﺎھرﯾ ﺔ (‬
‫ﻟﻠﺷﯾﺦ ﻣﺣﯾﻲ اﻟدﯾن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟظﺎھر ‪ ،‬ﻛﺎﺗب ﺳر اﻟﻣﻠك اﻟظﺎھر ﺑﯾﺑرس ‪،‬‬
‫و ) ﺗﺷرﯾف اﻻﯾﺎم واﻟﻌﺻور ﺑﺳﯾرة اﻟﻣﻠك اﻟﻣﻧﺻور ‪ -‬خ ( اﻟﺟزء اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣﻧﮫ ‪،‬‬
‫ﻓﻲ ﺳﯾرة اﻟﻣﻧﺻور ﻗﻼوون ‪ ،‬و )ﻣﺎ ﯾﺷرح اﻟﺻدور ﻣن أﺧﺑﺎر ﻋﻛﺎ وﺻ ور (‬
‫ﺎظرة )اﺑ ن زﯾ دون ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻧﺎﺻ ر ( و‬
‫ﺳ وﯾرة) اﻻﺷ رف ﺧﻠﯾ ل ( ﺳو ) ﯾرة ﻣﻧ‬
‫ﺎﻟﺗﮫذﻟ( وﻏك ‪ ،‬وﻟ ﯾس ﺑﻘﻠﯾ ل ) ‪1‬ﺷ ( ‪* .‬ﺎﻓﻊ) ﺑ ن ﻋﻣ ر ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫رﺳ ﯾ ر‬
‫‪ 741‬ه = ‪ 1341 - . . .‬م ( ﺷﺎﻓﻊ ﺑن ﻋﻣر ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل اﻟﺟﯾﻠﻲ اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ‪ ،‬رﻛن‬
‫اﻟﺣ دﯾث ﺑﺑﻐ داد ‪ ،‬ودرس ﺑدﻣﺷ ق ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻟط ﻣﻊب ‪.‬‬ ‫ﺎن ‪.‬ﻋﺎرﻓ ﺎ ﺳ‬ ‫ﻓﻘﯾ ﮫ‬‫اﻟ دﯾنﻛ‪:‬‬
‫وﺻﻧف )زﺑدة اﻻﺧﺑﺎر ﻓﻲ ﻣﻧﺎﻗب اﻻﺋﻣﺔ اﻻرﺑﻌﺔ اﻻﺑ رار (أﺻ ﺣﺎب ﻣاﻟ ذاھب‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن إدرﯾ س ‪204‬اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ‬ ‫‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺑﻐداد ) ‪ . ( 2‬اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ) اﻻﻣﺎم ( =‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪1294‬ﺷ * )ﺎﻓﻌﻲ رﺣﻣ ﻲ ( * ) ‪ 1320 - 1244‬ه = ‪1828‬‬ ‫=‬
‫‪ 1902‬مﯾﻌﻘ( وب ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم ‪* :‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫ﺷ ﺎﻓﻌﻲ‪ -‬ﺑ ن‬
‫ﻧﻛت اﻟﮭﻣﯾﺎن ‪ 163‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 182 : 1‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪ 184 : 2‬واﻟﺳﻠوك‬
‫‪ 327 : 2‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪285 : 9‬وﻣﺻطﻔﻰ ﺟواد ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ‬
‫وھ و ﻓﯾ ﮫﺷ‪) :‬ﺎﻓﻊ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻟﻌراﻗﻲ ‪125 - 116 : 2‬وأﻟﺣﺎن اﻟﺳ واﺟﻊ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪ ،‬اﻟﺷ ﯾﺦ اﻻﻣ ﺎم اﻟﻛﺎﺗ ب اﻟﺑﻠﯾ ﻎ ‪ ،‬ﻧﺎﺻ ر اﻟ دﯾن اﻟﻛﻧ ﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﻌﺳﻘﻼﻧﻲ اﻟﻣﺻري ‪ ،‬اﺑن أﺧت اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻣﺣﯾﻲ اﻟدﯾن اﺑن ﻋﺑد اﻟظ ﺎھر ( ‪2 ) .‬‬
‫واﻟ درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪2‬‬ ‫( ﺷذرات اﻟذھب ‪130 : 6‬واﻗﺗﺻر ﻋﻠﻰ ﺗﻌرﯾﻔﮫ ﺑ ﺎﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ‪.‬‬
‫واﻟﻣﻘﺻ د‬ ‫اﻟﺣﻧﺑﻠ ﻲ (‬
‫اﻟﺟﯾﻠ ﻲ ﻲﻧﺳ‪ -‬ﺧﺔ أﺧ رى اﻟﺣﻠ ﻲ ‪-‬‬ ‫‪ 186‬و ﻓﯾ ﮫ )‬
‫وﻓ‬ ‫‪:‬وھ‬
‫دس‬ ‫ب ‪435 : 2‬‬
‫ﻣﮭﻧ‪.‬‬ ‫ن رﺟ‬ ‫لﻲاﺑ(‬ ‫اﻟﺟﺑﻠ‬
‫ﮫوذﯾ)‬ ‫د‬
‫وھ ‪ -‬خ ‪.‬و ﻓﯾ‬ ‫اﻻرﺷ‬
‫ﻣﺻري ‪ .‬ﺗوﻧﺳﻲ اﻻﺻل ‪ .‬اﻧﺗﻘل أﺣد أﺟداده ) واﺳﻣﮫ ﻣوﺳﻰ (إﻟﻰ ﻣﺻر ﺳ ﻧﺔ‬
‫وﺑﮭ‪ .‬ﺎ وﻟ د اﻟﻣﺗ رﺟم‬ ‫ﻣن أﻋﻣﺎل ﺑﻧ ﻲ ﺳ وﯾف‬ ‫‪ 1080‬ه واﺳﺗﻘر ﺑﻧﺎﺣﯾﺔ ) ﻣﯾدوم (‬
‫ﻟﮫ ‪ .‬وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ ) اﻟﻣﮭﻧدﺳﺧﺎﻧﺔ ( ﺑﺑوﻻق ‪ ،‬وﺑﺎﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺣرﺑﯾﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ‬
‫ﻧﺔ ‪ 1848‬م ‪،‬‬ ‫رﺳ‬ ‫ﺎرﯾس ‪ .‬ﻰ ﻣﺻ‬ ‫‪ Saumur‬ﺎد إﻟ‬
‫وﻣور وﻋ ﺑﺑ‬ ‫ﺗﮫ ﺳ‬ ‫‪ ،‬وﻣدرﺳ‬
‫ﻓﺗﻘﻠب ﻓﻲ اﻟوظﺎﺋف اﻟﮭﻧدﺳﯾﺔ ‪.‬وھو اﻟذي ﺧطط وأﻧﺷﺄ ﺣدﯾﻘ ﺔ )اﻻزﺑﻛﯾ ﺔ (ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻣذﻛرات ‪ -‬خ ( ) ‪ . ( 1‬اﺑن ﺷﺎﻛر ) اﻟﻛﺗﺑﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺷﺎﻛر‬
‫= ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰاﺑ‪776‬ن ﺷ ﺎﻛر =‬ ‫)اﺑ ‪764‬ن (أﺑ ﻲ ﺷ ﺎﻛراﻟ) ﻣﺎﺟ‬
‫وزﯾر ( د‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺷ ﺎﻛر‬ ‫ﺣﺎﻣد ﺑن ﺣﺳ ن ‪1173‬اﻟﺷ ﺎﻛرأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪1193‬ﺷ ﺎﻛر =‬
‫درار ‪ ،‬ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﺎﻛر =‬ ‫ﻣ‬ ‫‪1331‬‬
‫ﺷ ﺎﻛر اﻟﺧ وري ﺷ=ر ﺑ ﺎﻛ ن ﯾوﺳ ف اﻟﺷ‬
‫اﻟﻔﺗﺢ * ) ﺷﺎﻛر ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷﺎﻛر ﺑن رﺑﯾﻌﺔ‬
‫ﺑن ﻣﺎﻟك اﻟﺣﺎﺷدي اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻛﯾل ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ .‬ﺑﻧوه‬
‫دھﻣ) ﺔ ﺑ ن ﺷ وﻓ ﺎﻛرﻲ(ﺟﺑ ل ﺑ رط‬ ‫ﺎﻛرﯾونم(ﺑط ون ‪،‬ﺑﻧ ﻣ و ﻧﮭم‬ ‫اﻟﺷ وھ‬ ‫)‬
‫وﻣ ( ﻧﮭم ﺷ ﻌراء وأﺷ راف ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺑﺎﻟﯾﻣن ﺑﻼد ﻋﻠﻰ اﺳﻣﮭم ‪ ،‬و ) ﺑﻧو اﻟﻐز‬
‫اﻟﺑﺗﻠ وﻧﻲ ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1331‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪1913‬ﺷ م ( ﺎﻛر اﻟﺑﺗﻠ وﻧﻲ‬
‫اﻟﺣﺎﺻﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻧزﯾل ﺑﯾروت ‪ :‬أدﯾب ‪ ،‬ﻟﮫ ) دﻟﯾل اﻟﮭﺎﺋم ﻓﻲ * ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫( اﻟﺑﻌﺛﺎت اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ‪ ( 2 ) . 255‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 248‬واﻻﻛﻠﯾل ‪237 : 10‬واﻟﻠﺑ ﺎب‬
‫ﻠﯾﺔ اﻟﺧ واطر ﻓ ﻲ ﻣﻧﺗﺧﺑ ﺎت اﻟﻣﻠ ﺢ‬ ‫‪ . 6 : 2‬ﺻﻧﺎﻋﺔ اﻟﻧﺎﺛر واﻟﻧﺎظم ‪ -‬طﺗﺳ( و )‬
‫اﻻزھ ) ﺎر ﻓ ﻲ ﻣﻧﺗﺧﺑ ﺎت اﻻﺷ ﻌﺎر ‪-‬ﻋط (دة طﺑﻌ ﺎت‬ ‫وادر ‪-‬ﺢط ( و‬‫واﻟﻧ ﻧﻔ‬
‫آﺧرھﺎ ﺳﻧﺔ ‪ ) * . ( 1 ) 1913‬ﺷﺎﻛر ﺷﻘﯾر ( * ) ‪ 1314 - 1266‬ه = ‪- 1850‬‬
‫ﻘﯾر ‪ :‬ب رواﺋ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﺎﻣس ﺑ وظنﺑ ﻣ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ﺷ ﻛﺎﺗ‬ ‫ﺣﻔ‬ ‫ﺎﻛرمﺑ ( ن ﻣﻐ‬‫ﺷ ‪1896‬‬
‫ب ‪241 : 7‬‬ ‫‪83‬اﻟﻛﺗ‬ ‫ﺔ‪:5‬‬
‫ودار‬ ‫ث ‪.‬ھ * ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻻزھرﯾ‬ ‫ﺑﺎﺣ‬
‫وﺳرﻛﯾس ‪ . 526‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﺷوﯾﻔﺎت ) ﺑﻠﺑﻧﺎنﺳ( ‪.‬ﺎﻋد اﻟﺑﺳ ﺗﺎﻧﯾﯾن ﻓ ﻲ‬
‫ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻛﻧﺎﻧ ﺔ (‬ ‫ﺑﻔﺻول ﻛﺛﯾ رة ﻛﺗﺑﮭ ﺎ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬وأﻧﺷ ﺄ )‬ ‫ﺗﺄﻟﯾف ) داﺋرة اﻟﻣﻌﺎرف (‬
‫ﻟﺳ ﺎن‬ ‫ورواﯾ ﺎت ﺣﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫بھﺎ ‪.‬‬‫ﻋﮭ د‬ ‫ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾطﻟ لﮫ ﻛﺗ‬
‫ﺎﻟﯾب )اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ ﺻ ﻧﺎﻋﺔ‬ ‫ﻏﺻ ن ﻟﺑﻧ ﻓ ﺎنﻲ‪-‬ﻧﻘط ( د أﻏ ﻼط اﻟﻛﺗ أﺳ ﺎب ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺻ ) ﺑﺎح اﻻﻓﻛ ﺎر ‪ -‬ط (وﺗ‪ .‬رﺟم‬ ‫اﻻﻧﺷ ﺎء ‪ -‬ط (ﻧﻔ و )ﺢ اﻻزھ ﺎر ‪ -‬ط ( و‬
‫ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ) آﺛﺎر اﻻﻣم ‪ -‬ط ( وﻟﮫ ﻧظم ﺣﺳن ‪ ،‬وﻧﺣو ‪ 30‬رواﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ن‬ ‫‪ 1913 - 1847‬م‬
‫ﺎﻛر( ﺑ‬ ‫وري ( * ) ‪ 1331 - 1263‬ه = ﺷ‬ ‫ﺎﻛر اﻟﺧ‬ ‫ﺷ‬
‫ب ﻟﺑﻧ م ﻓﯾﺎﻧﻲ ﮫ‪ .‬ﻧﻛ ﺎت ودﻋﺎﺑ ﺎت ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﮭﺟ و‬ ‫وري ‪:‬ﮫ ﻧظ‬
‫ﻟطﺑﯾ‬ ‫ﯾوﺳ ف اﻟﺧ‬
‫وم ﺑﺑﯾ روت ‪ ،‬واﻟط ب ﻓ ﻲ ﻗﺻ ر اﻟﻌﯾﻧ ﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬ ‫وﻏﯾاﻟﻌﻠ ره ‪.‬‬
‫ﻰ ﻣﺑ ﺎدئ‬
‫اﻟراﻏ ب ﻓ ﻲ ﺻ ﺣﺔ‬ ‫ﺗﺣﻔ ﺔﻧف )‬ ‫ﺻ‬
‫وأﻗ ﺎم أﻋواﻣ ﺎ ﺑدﻣﺷ وﺗق ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺑﯾ روت ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺗزوج وزواج اﻟﻌﺎزب ‪ -‬ط ( و ) ﺻﺣﺔ اﻟﻌﯾن ‪ -‬ط ( و )ﻧﺎﺋب اﻟطﺑﯾ ب ‪ -‬ط‬
‫ﺎر‬ ‫ﺔ وأدب ﻣ‪ ،‬و ) ذﻛرات ‪-‬أﺧﺑط (‬ ‫ﻓﻛﺎھ (‬
‫رات ‪ -‬ط‬ ‫ﻣﺟﻣ ( و ) ﻊ اﻟﻣﺳ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫وﻟطﺎﺋف ) ‪ . ( 2‬اﻟﺷﺎﻣﺎﺗﻲ = ﻋﺑد ﷲ ﺑن أﺣﻣد ‪475‬أﺑو ﺷ ﺎﻣﺔ =‬
‫ف ) ‪( 942‬‬ ‫ن ﯾوﺳ‬ ‫ص) اﻟﺳ ﻣﺣﻣ ﯾرة (د ﺑ=‬ ‫ﺎﻣﻲ‬ ‫‪665‬‬
‫ﻣﺎﻋﯾل اﻟﺷ‬ ‫ن إﺳ‬ ‫ﺑ‬
‫اﻟﺷﺎﻣﻲ ) اﻟﻘﺎدري ( = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﯾﻌﻘوب ) ‪ ( 1040‬اﻟﺷﺎﻣﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن‬
‫ﻋﺛﻣ= ﺎن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻣﻲ‬ ‫دي ( =م ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪1158‬‬ ‫اﻟزﯾ ھﺎﺷ‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻣﻲ )‬ ‫‪1120‬‬
‫‪ 1213‬ن ﺷ ﺎهأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪) * 376‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻣﺣﻣد اﺑ‬
‫ﺔ‬ ‫رواد‪( 2‬اﻟﻧﮭﺿ‬
‫ﺔ ‪) . 245 : 4‬‬ ‫‪188‬اﻟﻠﻐ‬ ‫ﺔ‪:2‬‬
‫وآداب‬ ‫ﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫اﻟﺻ‬
‫وأدﺑ ﺎء اﻻطﺑ ﺎء ‪1‬‬ ‫اﻟﺣدﯾﺛﺔ ‪ 115‬وﻣﻌﺟم اﻻطﺑﺎء ‪214‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪848‬‬
‫‪ 189 :‬وآداب اﻟﻠﻐﺔ ‪ . 204 : 4‬اﻟﺷﺎھﺟﺎﻧﯾﺔ = ﺧدﯾﺟﺔ ﺑﻧت ﻣﺣﻣد ‪460‬ﺷﺎھﻧﺷ ﺎه‬
‫وﺑﻲ ( * ) ‪ 543 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫در ‪515‬‬
‫ﺷﺎھﻧﺷ* ) ﺎه اﻻﯾ‬ ‫د ﺑ= ن ﺑ‬ ‫أﺣﻣ‬
‫أﻣﯾ ‪ :‬ر ‪ ،‬ﻣ ن اﻻﯾ وﺑﯾﯾن ‪.‬‬ ‫‪ 1148‬م ( ﺷﺎھﻧﺷﺎه ﺑن ﻧﺟم اﻟدﯾن أﯾوب ‪ ،‬ﻧور اﻟدوﻟﺔ‬
‫اﻟدﯾنﻓﻲ‪ .‬وﻗﻌﺔ ﻛﺑﯾ رة ﻣ ﻊ اﻟﻔ رﻧﺞ ﻋﻠ ﻰ أﺑ واب‬ ‫وھو أﺧو اﻟﺳﻠطﺎن ﺻﻼح ﻗﺗل‬
‫‪1176‬ن ﺷ ﺎھﯾن =‬ ‫ﷲ ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم اﺑ‬ ‫دﻣﺷ ق ) ﺷ‪. ( 1‬ﺎه وﻟأﺣﻣ ﻲ د‬
‫‪ 372‬ن ﺷ ﺎھﯾن =‬ ‫اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﻋﻣ ران اﺑ‬ ‫ﻋﻣران ﺑن ﺷﺎھﯾن ‪ 369‬اﺑن ﺷﺎھﯾن =‬
‫ﻋﻣر ﺑن أﺣﻣد ‪ 385‬اﺑن ﺷﺎھﯾن = ﺧﻠﯾل ﺑن ﺷﺎھﯾن ‪) * 873‬ﺷﺎھﯾن ﻣﻛ ﺎرﯾوس‬
‫ﺎرﯾوس ‪ :‬ن‬ ‫ﻣ‬ ‫ن ﻣﻛ‬ ‫‪ 1910‬ﺑم (‬
‫‪ - 1853‬ﺎھﯾن‬ ‫( * ) ‪ 1328 - 1269‬ه = ﺷ‬
‫وﻣﻧﺷ ﺊ‬ ‫اﻟﻣﻘﺗط ف (‬ ‫ﺑﻣﺻ م (ر ‪ ،‬وأﺣ د أﺻ ﺣﺎب )‬ ‫اﻟﻣﻘط‬
‫ﻣؤﺳﺳ ﻲ ﺟرﯾ دة )‬
‫ﺟرﯾدة ) اﻟﻠطﺎﺋف ( وﻟد ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ إﺑل اﻟﺳﻘﻲ ) ﻣن ﻣرج ﻋﯾون ‪-‬ﺑﻠﺑﻧ ﺎن (وﻧﺷ ﺄ‬
‫ﻓﻲ ﺑﯾروت ﯾﺗﯾﻣﺎ ﻓﻘﯾرا ‪ ،‬ﻗﺗ ل أﺑ وه ﻓ ﻲ ﺣﺎدﺛ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪1860‬م ‪ ،‬وﺣﻣﻠﺗ أﻣﮫ ﮫ إﻟ ﻰ‬
‫ﺎﻧ ت ﺗﻌوﻟ ﮫ ﻣ ن ﻋﻣﻠﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﺧدﻣ ﺔ اﻟ دﻛﺗور ﻓﺎﻧ دﯾك ‪ ،‬ﻓ ﺗﻌﻠم ﻓ ن‬
‫ورﺣ ل إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟطﺑﺎﻋﺔ ‪ ،‬وﺗوﻟﻰ إدارة ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﻘﺗط ف ﺑﺑﯾ روت )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1876‬م (‬
‫وﺧ‪ .‬دم اﻟﻣﺎﺳ وﻧﯾﺔ ﺑﻛﺗﺑ ﮫ ‪) :‬‬ ‫ﻣﺻر ﻣ ﻊ زﻣﯾﻠﯾ ﮫ ﯾﻌﻘ وب ﺻ روف وﻓ ﺎرس ﻧﻣ ر‬
‫اﻟﺟوھر اﻟﻣﺻون ﻓﻲ ﻣﺷﺎھﯾر اﻟﻣﺎﺳون ‪ -‬ط ( و )اﻟﺣﻘﺎﺋق اﻻﺻ ﺔ ﻓﻠﯾ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ‬
‫اﻟﻣﻛﻧ ) ون ﻓ ﻲ ﻏراﺋ ب اﻟﻣﺎﺳ ون ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﻣﺎﺳ وﻧﯾﺔ اﻟﻌﻣﻠﯾ اﻟ ﺔ ‪-‬درط ( و‬
‫ﻧﺑذا( ﻣن ﻛﺗﺎب ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ﺗ راﺟم‬ ‫اﻟﻶداب اﻟﻣﺎﺳوﻧﯾﺔ ‪ -‬ط ( ‪ .‬وﻧﺷر ﻓﻲ ) اﻟﻠطﺎﺋف‬
‫) ﺷﮭﯾرات اﻟﻧﺳﺎء ( وﺻﻧف ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳراﺋﯾﻠﯾﯾن ‪ -‬ط ( و ) ﺗﺎرﯾﺦ إﯾران ‪ -‬ط‬
‫وﻓﯾ ﺎت‬ ‫ﻣﯾرﻓﻲو )اﻟﺳ ﻔر واﻻﻧ ﯾس ﻓ ﻲ اﻟﺣﺿ ر *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫(‬ ‫اﻟﺳ‬
‫‪ 222‬ﻓ‪ - .‬طﻲ (ﺣﻠ وان ودﻓ ن ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻻﻋﯾ ﺎنوﻣ‪ : 1‬ﺎت‬
‫ن‬ ‫‪ 1913 - 1835‬م‬
‫ﺎھﯾن( ﺑ‬ ‫ﺔ ( * ) ‪ 1331 - 1251‬ه = ﺷ‬ ‫ﺎھﯾن ﻋطﯾ‬
‫ﻓﺎﺿل ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺳ وق اﻟﻐ رب ‪.‬‬ ‫ﻣﻧﺻور ﺑن ﺣﻧﺎ ﻋطﯾﺔ اﻻرﺛوذﻛﺳﻲ ‪:‬‬
‫وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ‬ ‫ﻛﺎن ﻣﻌﻠﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻻرﺛوذﻛﺳ ﯾﺔ ﺑﺑﯾ تﺟ ﺎﻻﺑﻘ) رب اﻟﻘ دس (‬
‫ﺑﯾروت ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻋﻘود اﻟدرر ‪ -‬ط ( ﺷرح ﺑﮫ اﻟﺷواھد اﻟﺷﻌرﯾﺔ ﻻرﺟوزة ﻧﺎﺻﯾف‬
‫ورواﯾ ﺎت ﺷ ﻌرﯾﺔ ‪ ،‬وﻣﺧﺗﺻ ر‬ ‫ﺷرح رﺳ ﺎﺋل أﺑ ﻲ اﻟﻌ ﻼء ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﯾﺎزﺟﻲ ‪ ،‬و )‬
‫ﻓﻲ ) ﺗﺎرﯾﺦ آداب اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ( ) ‪ . ( 2‬اﻟﺷﺎھﯾﻧﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﺷ ﺎھﯾن ‪1053‬‬
‫أﺑ *و )ﺷ ﺟﺎع اﻟﺳ ﻌدي ( * ) ‪ 564 - . . .‬ه = ‪1169 - . . .‬ﺷ م ( ﺎور ﺑ ن‬
‫أﻣﯾ ‪ :‬ر ‪ ،‬ﻣ ن اﻟ وﻻة ‪.‬‬ ‫ﻣﺟﯾر ﺑن ﻧزار اﻟﺳﻌدي ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ھ وازن ‪ ،‬أﺑ و ﺷ ﺟﺎع‬
‫وﻟﻲ اﻟﺻﻌﯾد اﻻﻋﻠﻰ ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﯾﮫ ﻧﺟﺎﺑﺔ وﻓروﺳﯾﺔ ‪ .‬ﯾﻠﻘب ﺑﺄﻣﯾر اﻟﺟﯾوش ‪.‬‬
‫ورة اﺳد ‪ .‬ﺗوﻟﻰ ﺑﮭ ﺎ ﻋﻠ ﻰ وزارة ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﺑﻌ د أن ﻗﺗ ل )‬ ‫ﺛ م ﻗ أﯾ ﺎمﺎمﺑﺛاﻟﻌﺎﺿ‬
‫واﺗﮭم‪ .‬ﺑﻣﻣﺎﻻة اﻻﻓرﻧﺞ وأﻧ ﮫ اﺳ ﺗﻌﺎن ﺑﮭ م ﻋﻠ ﻰ‬ ‫رزﯾك ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ( ﺳﻧﺔ ‪ 557‬ه‬
‫ودﺧ ل‬ ‫ن دﺧﯾرﻛوهول( ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﻌﺎﺿ د ‪.‬‬ ‫دﻓ ﻊ أﺳ د اﻟ ﻋدﯾنﺷ)‬
‫ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن (‬ ‫ﺷﯾرﻛوه ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓ ﺎﺗﻔق ﻣ ﻊ اﻟﻌﺎﺿ د ﻋﻠ ﻰ ﻗﺗﻠ ﮫ ‪ ،‬وﻋﮭ دا إﻟ ﻰ )‬
‫وﻛﺎن ﻻ ﯾزال ﻗﺎﺋدا ‪ ،‬ﻓﺗوﻟﻰ ﻗﺗﻠ ﮫ أﻣ ﺎم ﻗﺑ ر اﻻﻣ ﺎم اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﺑﻌ ث‬
‫ﺑرأﺳﮫ إﻟﻰ اﻟﻌﺎﺿ د ) ‪. ( 3‬اﻟﺷ ﺎوريأﺣﻣ= د ﺑ ن زﯾ د ‪793‬اﻟﺷ ﺎوي =ﯾﺣﯾ ﻰ‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1096‬اﻟﺷﺎويﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن ﺷ ﺎوي ‪) * 1183‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﻣرآة اﻟﻌﺻر ‪ ( 2 ) . 417 : 1‬ﻓﺗﺎة اﻟﺷرق ‪( 3 ) . 274 : 7‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪1‬‬
‫‪ 220 :‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 125 : 11‬واﺑن ﺧﻠدون ‪ 79 - 77 : 4‬وﻛﺗﺎب اﻟروﺿﺗﯾن ‪1‬‬
‫ﺎوي =د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪1209‬‬
‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟﺷ ﺳ ﺎوي =‬ ‫‪. 130 :‬‬
‫ﺧﻠﯾﻔ ﺔ ﺑ ن‬ ‫‪ 1217‬اﻟﺷﺎوي = ﻋﺑد اﻟﻣﺟﯾد ﺑن ﺣﺳن ‪ ) * 1347‬ﺷب ( * ﺷﺑﺎب =‬
‫ﺧﯾﺎط ‪ 240‬اﺑن ﺷﺑﺎﺑﺔ = إﺑراھﯾم ﺑن ﺷﺑﺎﺑﺔ ‪ 278‬ﺷ* )ﺑﺎﺑﺔ ﺑ ن ﺳ وار ( * ) ‪. .‬‬
‫اﻟﻔزاري ‪ ،‬ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑ و ﻋﻣ رو‬ ‫‪ 206 - .‬ه = ‪ 821 - . . .‬م ( ﺷﺑﺎﺑﺔ ﺑن ﺳوار‬
‫ﺳﻛن‪.‬اﻟﻣ داﺋن ‪ ،‬وأﻗ ﺎم ﻣ دة ﺑﺑﻐ داد ‪،‬‬ ‫‪ :‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن ﺧراﺳﺎن‬
‫وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﻘول ﺑﺎﻻرﺟﺎء ‪.‬وھو ﺛﻘﺔ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬أﺧذ ﻋﻧﮫ اﺑن ﺣﻧﺑ ل‬
‫وﻛﺛﯾرون ) ‪ ) * . ( 1‬ﺷﺑﺎﺑﮫ ﺑن ﻧﮭد ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷﺑﺎﺑﺔ‬
‫ﺑن ﻧﮭد ﺑن زﯾد ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬دﺧل ﺑﻧوه‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 1311‬ن اﻟﺷ ﺑﺎط =‬‫ﻣﺣﻣ د اﻟﺷﺑﺎﺳ ﻲ اﺑ‬ ‫ﻓﻲ ﺗﻧوخ ) ‪. ( 2‬اﻟﺷﺑﺎﺳ ﻲ =‬
‫ﻋﻠ ﻲ ‪* 681‬ﺷ) ﺑﺎم ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬ﺷ‪. - .‬ﺑﺎم‪ .‬ﺑ‪ ( .‬ن رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪ .‬ن ھﻣ دان ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ﺗﻧﺳ ب‬ ‫ﺟﺷ م ﺑ ن ﺣﺎﺷﺑﻧ ﺟ دوه‪:‬دﺑطﺟ ن ﻣ‬
‫إﻟﯾﮭم ﻣدﯾﻧﺔ ) ﺷﺑﺎم ( ﺑﺎﻟﯾﻣن ‪ .‬وﻣن ﺑﻧﻲ ﺷﺑﺎم ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ) أﺑو دوﯾﻠﺔ (ﻗ ﺎﻟوا ‪:‬‬
‫رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﻧ زار ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ رﺑﯾﻌ ﺔ ﻏﯾﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﺎﻧﺗﻘم ﻟ ﮫ اﺑﻧ ﮫ دوﯾﻠ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ﺑﻌض رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ﻣﻣن ﺳ ﻛﻧوا اﻟﻛوﻓ ﺔ ) ‪3‬‬ ‫وﯾﻧﺳب إﻟﻰ ) ﺷﺑﺎم (‬
‫( ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 300 : 4‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪. 295 : 9‬‬
‫اﺳم ﺷ ﺑﺎم ﻋﺑ د ﷲ ‪.‬‬ ‫) ‪ ( 2‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ ( 3 ) . 248‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 248‬وﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫‪ 92‬أن ﺷ ﺳﺑﺎﻣﺎ اﺳﻌﯾد ﺑ ﻣﮫ )ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن اﻟﺷ ﺑﺎﻣﻲ =‬ ‫‪ : 10‬ﮫ‬
‫واﻻﻛﻠﯾ ل وﻓﯾ‬
‫ﯾﺣﯾﻰ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ ) * 1088‬ﺷﺑث ﺑن رﺑﻌﻲ ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 70‬ه = ‪- . . .‬‬
‫اﻟﺗﻣﯾﻣ ن رﻲ اﻟﯾرﺑ وﻋﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د اﻟﻘ دوسﺷ‪ :‬ﯾﺦ‬ ‫‪690‬ﺷ م (ﻲﺑث ﺑ‬
‫ﻧﺣ و ﺑﻌ‬
‫ﻣﺿر وأھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ‪.‬أدرك ﻋﺻر اﻟﻧﺑوة ‪ ،‬وﻟﺣق ﺑﺳﺟﺎح اﻟﻣﺗﻧﺑﺋ ﺔ ‪،‬‬
‫وﺛ ‪ .‬ﺎر ﻋﻠ ﻰ ﻋﺛﻣ وﻛﺎن ‪.‬ﺎن ﻣﻣ ن ﻗﺎﺗ ل اﻟﺣﺳ ﯾنﺛ ‪ .‬م وﻟ ﻲ‬ ‫ﺛم ﻋﺎد إﻟﻰ اﻻﺳ ﻼم‬
‫اﻟﻛوﻓﺔﻣﻊ‪ .‬اﻟﻣﺧﺗﺎر اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ‪ ،‬ﺛ م اﻧﻘﻠ ب ﻋﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬وأﺑﻠ ﻰ ﻓ ﻲ ﻗﺗﺎﻟ ﮫ‬ ‫ﺷرطﺔوﺧرج‬
‫ﺑﻼءا ﺣﺳﻧﺎ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﺑﻼذري ‪:‬وﻵل ﺷﺑث ﺑﻘﯾﺔ ﺑﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 1757‬م (ن ﻣﺣﻣ‬
‫‪- 1691‬ﺑر ﺑ‬ ‫وﯾزي ( * ) ‪ 1170 - 1102‬ه = ﺷ‬ ‫اﻟﺣ‬
‫اﻟﺣوﯾزي ‪:‬إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﺛ ﺎﺋر ‪ ،‬ﻣﺷ ﺎرك ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض‬ ‫ﻓﻘﯾﮫ‬ ‫ﺛﻧوان اﻟﻣوﺳوي اﻟﻣﺷﻌﺷﻲ‬
‫وﻟ ( د وﻧﺷ ﺄ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬وﺗﻔﻘ وﺗﮫ ﺄدب ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌﻠوم ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﺣوﯾزة )ﻗرب اﻟﺑﺻ رة‬
‫راق‬ ‫ﻲ اﻟﻌ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫ﻠطﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ‬ ‫ﺎھض اﻟﺳ‬ ‫ﺎﻟﻣﻌروف ﻓﻧ‬ ‫رﺑ‬ ‫ﻟﻼﻣ‬
‫اﻻ أﻧﮭ م ﺗﺧ ﺎذﻟوا‬ ‫واﺳﺗﻧﻔر اﻟﻘﺑﺎﺋل واﻧﻌﻘد ﺟﯾﺷﮫ ﻣن ﻧﺣو ﻋﺷ رة آﻻف ﻣﺣ ﺎرب ‪.‬‬
‫‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗﻘﻠﮫ واﻟﻲ ﺑﻐداد ‪ .‬وﻋﻔﺎ ﻋﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﻰ اﻟﻧﺟف ﻓﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻗﺎل أﻏﺎ ﺑزرك‬
‫ﺟﻧﺔ اﻟﺑرﯾ ﺔ ﻓﻲ أﺣﻛ ﺎم اﻟﺗﻘﯾ ﺔ ( و )اﻻطﻌﻣ ﺔ‬ ‫‪ :‬ﻟﮫ أﻛﺛر ﻣن ‪ 30‬ﻣﺻﻧﻔﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫وﻓ تﻲ‪ :‬ﻣﻌ ﺎرف اﻟرﺟ ﺎل‬ ‫ﺎﻟﯾقو )ﻋﻠ ﻰ أﺻ ول اﻟﻛ ﺎﻓﻲﻗﻠ(‬ ‫واﻻﺷ ﺗﻌ رﺑﺔ (‬
‫اﺳﻣﺎء ‪ 32‬ﻣؤﻟﻔﺎ ﻟﮫ ) ‪. ( 2‬اﻟﺷﺑراﻣﻠﺳ ﻲﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1087‬اﻟﺷ ﺑراوي =‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1171‬اﻟﺷﺑراوي =ﻋﻣر ﺑن ﺟﻌﻔ ر ‪) * 1303‬ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫ﺑﺎم ﺑ ن أﺳ ﻌد ﺑ ن‬ ‫وﻓﯾ ﮫ ‪ ،‬ھﺷ و )‬ ‫أﺳﻌد ﺑن ﺟﺷم ﺑ ن ﺣﺎﺷ د ( ‪.‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪10 : 2‬‬
‫زان‬ ‫‪303‬‬
‫ذﯾب ‪: 4‬وﻣﯾ‬ ‫وﺗﮭت ‪3950‬ذﯾب اﻟﺗﮭ‬ ‫ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫م(‪1).‬‬
‫اﻻﺻ(‬ ‫ﺟﺷ‬
‫واﻟﺗ ﺎج ‪) . 627 : 1‬ﻣﻌ‪ ( 2‬ﺎرف اﻟرﺟ ﺎل ‪359 - 351 : 1‬‬ ‫اﻻﻋﺗ دال ‪440 : 1‬‬
‫واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 143 : 11‬ورﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪141‬وﻓﯾﮫ وﻻدﺗ ﮫ ‪ ،1122‬ووﻓﺎﺗ ﮫ ‪ 1178‬؟‬
‫‪ .‬اﻟﺷﺑرﺧﯾﺗﻲ = إﺑراھﯾم ﺑن ﻣرﻋﻲ ‪ 1106‬أﺑو ﺷﺑﻛﺔاﻟﯾ= ﺎس أﺑ و ﺷ ﺑﻛﺔ ‪1366‬‬
‫اﺑن اﻟﺷﺑل = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪473‬ﺷﺑل اﻟدوﻟ ﺔﻧﺻ= ر ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ‪429‬اﺑ ن‬
‫ﺷ ﺑل اﻟدوﻟﻣﺣﻣ ﺔ =ود ﺑ ن ﻧﺻ رﺷ‪467‬ﺑل اﻟدوﻟﻣﻘﺎﺗ ﺔ =ل ﺑ ن ﻋطﯾ ﺔ ‪505‬‬
‫اﻟﺷﺑﻠﻧﺟﻲ =ﻣؤﻣن ﺑن ﺣﺳن اﻟﺷ ﺑﻠﻲدﻟ =ف ﺑ ن ﺟﺣ در ‪334‬اﻟﺷ ﺑﻠﻲ =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪) * 769‬اﻟدﻛﺗور ﺷ ﻣﯾل ( * ) ‪ 1335 - 1269‬ه = ‪1917 - 1853‬‬
‫ﺷﻣﯾل‪: ،‬ﺑﺣ ﺎث ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﯾﻧﺣ و ﻣﻧﺣ ﻰ اﻟﻔﻼﺳ ﻔﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫م ( ﺷﺑﻠﻲ ﺑن إﺑراھﯾمطﺑﯾب‬
‫وﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ‬ ‫ﻋﯾﺷﺗﮫ وآراﺋﮫ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ﻛﻔرﺷﯾﻣﺎ ) ﺑﻠﺑﻧﺎن (‬
‫ﻛن‪ .‬ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﺛ م‬ ‫أورﺑﺔ‬
‫ﺑﺑﯾروت ‪ ،‬وﻗﺿﻰ ﺳﻧﺔ ﻓﻲوﺳ‬
‫أﺻ در ﻣﺟﻠ ﺔ )اﻟﺷ ﻔﺎء (ﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ﻓﺟ ﺄة ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ ﺛم‬
‫ﻓﻲ طﻧطﺎ ‪،‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋ‬
‫ﺎء ‪ -‬ط ( و )‬ ‫وء واﻻرﺗﻘ‬ ‫اﻟﻧﺷ)‬ ‫‪1891‬‬
‫وأﻟم ‪ .‬ﻔﺔ ف‬ ‫‪ - 1886‬ﻓﻠﺳ‬
‫ﻣﻘﺎﻻت ‪ -‬ط ( ﻣﻣﺎ ﻧﺷره ﻓﻲ اﻟﺟراﺋد واﻟﻣﺟﻼتوﻟ‪ .‬ﮫ رﺳ ﺎﻟﺔ )اﻟﻣﻌ ﺎطس ‪ -‬ط‬
‫ﺻ ﻐﯾرة ‪ ،‬ﻋﻠ ( ﻰ ﻧﺳ ق رﺳ ﺎﻟﺔ اﻟﻐﻔ ران ﻟﻠﻣﻌ ري ‪،‬ﺷ و )ﻛوى وآﻣ ﺎل ‪ -‬ط (‬
‫رﺳﺎﻟﺔ و ) آراء اﻟدﻛﺗور ﺷﻣﯾل ‪ -‬ط ( رﺳﺎﻟﺔ ‪ ،‬و )ﺳورﯾﺔ وﻣﺳ ﺗﻘﺑﻠﮭﺎ ‪ -‬ط ( و‬
‫ب ﺷ روﺣﺎ وﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎت ﻋﻠ ﻰ ﻛﺗ ب‬ ‫وﻛﺗط (‬
‫)ﺷرح ﺑﺧﻧر ﻋﻠﻰ ﻣذھب داروﯾ ن ‪-‬‬
‫وﻛ ﺎن ﻣ ن‬ ‫طﺑﯾﺔ ﻗدﯾﻣﺔ ﺗوﻟﻰ ﻧﺷرھﺎ ‪ ،‬ﻛﻔﺻ ول أﺑﻘ راط ‪ ،‬وارﺟ وزة اﺑ ن ﺳ ﯾﻧﺎ ‪.‬‬
‫ﺎه اﻟﺗﻧدﯾ د ﺑﺎﻟظ ﺎﻟﻣﯾن ‪ ،‬واﻟﻣﺟ ﺎھرة ﺑﻣ ﺎ ﯾﻌﺗﻘ ده ﺣﻘ ﺎ ‪ ،‬وﻟ و ﺧ فﺎﻟ ﻓﯾ ﮫ‬
‫ﺟﻣﯾﻊ اﻟﻧﺎس ‪ ،‬ﻗﻠﻣﮫ وﻟﺳﺎﻧﮫ ﻓﻲ ذﻟ ك ﺳ وﻟﯾﺎن ﮫ‪ .‬ﻧظ م ‪ ،‬وﻟ ﯾس ﺑﺷ ﺎﻋر ‪.‬وﻛ ﺎن‬
‫ﯾﺟﯾد اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ ،‬وﯾﻌد ﻣن اﻟﻛﺗﺎب ﺑﮭ ﺎ ) ‪* . ( 1‬ﺷ) ﺑﻠﻲ اﻟﻧﻌﻣ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪1274‬‬
‫‪ 1332 -‬ه = ‪ 1914 - 1858‬م ( ﺷﺑﻠﻲ اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺑﺎﺣث ‪ ،‬ﻣن رﺟﺎل اﻻﺻﻼح‬
‫اﻻﺳ ده اﻟﺛﺎﻟ ث ﻋﺷ ر )‬ ‫اﻟﮭﻧ دﻲ ‪.‬اﻻﺻ ل ‪ ،‬اﻋﺗﻧ قﻼم ﺟ‬ ‫اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ﻓ ﻲﺑرھﻣ‬
‫دﯾن ‪ .‬ﺑﻠﻲ ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔﺑﻧ) دولﻣ( ن‬ ‫ﺳ ﯾوراج ﺳوﺗﺳ ﻧك (ﻣﻰ ﺳ راجوﻟاﻟ د ﺷ‬
‫ﻛرهﻓ ( ﻲ راﻣﺑ ور وﻻھ ور وﺳ ﮭﺎرﻧﺑور ‪ ،‬وﺣ ﺞ ﻓﺎﺗﺻ ل‬ ‫وﺗﻌﻠم‬
‫أﻋﻣﺎل ) أﻋظم‬
‫واﻧﺗدﺑ ﮫ ﻣؤﺳ س ﺟﺎﻣﻌ ﺔ )ﻋﻠﯾﻛ رهﻟﺗ( درﯾس اﻟﻌﻠ وم‬ ‫ﺑﻛﺛﯾرﯾن ﻣن رﺟﺎل اﻟﻌﻠم ‪.‬‬
‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 1300‬ه ‪ ،‬ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻋوﻧﺎ ﻟﮫﻋﻠﻰ اﻟﻧﮭوض ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ ‪.‬وﺻ ﻧف‬
‫ﺎرك ﻓﺔ ‪ .‬ﻲ إﻧﺷ ﺎء دار اﻟﻌﻠ وم اﻟﺗﺎﺑﻌ ﺔ‬ ‫ﻛﺗﺑ ﺎ ﺟﻠﯾﻠ ﺔ ﺑﻠﻐﺗ ﮫ ‪ ،‬وﺑﻌﺿ ﮭﺎوﺷﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ‬
‫ﻟﻧدوة اﻟﻌﻠﻣﺎء ﻓﻲ ﻟﻛﮭﻧو ‪ ،‬وأﻧﺷﺄ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﻘﺗطف ‪ 105 : 50‬و‬
‫وﻓﺗ ﺎة‬‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪74 : 3‬‬ ‫ﺎﻧﯾﯾن ‪147‬‬
‫وﺗ‬ ‫‪ 266‬ﻼم اﻟﻠﺑﻧ‬ ‫‪ 225‬ووأﻋ‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎب ‪135 - 126 : 3‬‬
‫ورواد اﻟﻧﮭﺿ‬ ‫ﻣﺟﻠ واﻧ ﺔ اﻟﻛﺗ‬ ‫ظرق ‪: 11‬ر‪167‬‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ﻧﻔﯾن ( ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﺎت ‪ 1144‬و ‪. 1145‬دار) اﻟﻣﺻ‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 198‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫ﺔ‬ ‫اﻟﺣدﯾﺛ‬
‫ﻓﺄﺻ( درت ﻣﺋ ﺎت ﻣ ن اﻟﻛﺗ ب ‪ ،‬وﻟﮭ ﺎ ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫وﻓﺎﺗ م ﻛﮫ ‪ ،‬ره‬
‫أﻋظ )‬
‫ﺑﻠدﺗ لﮫ‬‫ﻗﺑﯾ‬
‫وﺛﯾ ق اﻟﺻ ﻠﺔ ﺑﺎﻟﻌ ﺎﻟم اﻻﺳ ﻼﻣﻲ وﻧﮭﺿ ﺎﺗﮫ اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ‬ ‫ﺎن ( ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎرف‬‫اﺳﻣﮭﺎ ) وﻛ‬
‫واﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ ‪ .‬وﻣﻣﺎ ﻛﺗﺑﮫ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ )اﻧﺗﻘﺎد ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺗﻣدن اﻻﺳﻼﻣﻲ ﻟزﯾ دان ‪ -‬ط‬
‫ﯾﺟﯾ( د اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ﻣ ﻊ اﻟﮭﻧدﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫وﻛ ﺔﺎن‪ -‬ط‬‫( و )اﻟﺟزﯾ‬
‫ﺷﺑﻠﻲ ﻣﻼط ( * ) ‪ 1380 - 1293‬ه = ‪ 1961 - 1876‬م (ﺷﺑﻠﻲ ﺑن ﯾواﻛﯾم ﺑ ن‬
‫ﻣﻧﺻور ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻋﺑد ﷲ ﻋﺑﺎس اﻟﻧدوي ‪،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ‬
‫‪ 45‬ﻊ اﻻول ﻣ ن‬ ‫اﻟﺣ ﺞ ‪ ،‬اﻟﻣﺟﻠ د اﻟﺧ ﺎﻣس ‪ ،‬اﻟﺟ زء اﻟﻌﺎﺷ ر ‪ ،‬ص ‪- 40‬‬
‫واﻟرﺑ‬
‫‪ 1101‬ﮫ ﻓﯾ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪1904‬وﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻘرن اﻟﻌﺷرﯾن ‪54‬وﻓﻲ ﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت وﻓﺎﺗ‬
‫وﻛﻼھﻣ ﺎ ﺧط ﺄ ‪،‬‬ ‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪1924‬‬‫ﻣﻛﺗﺑﺔ ﻓﺎروق اﻻول ‪ ،‬ﻓﮭرس اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪132‬‬
‫اﻋﺗﻣدﻧﺎ ﻓﻲ ﺗﺻﺣﯾﺣﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺻدرﯾن اﻻوﻟﯾن وﻋﻠﻰ ﻣﺎ ھو ﻣدون ﻓﻲ ﻣذﻛرات‬
‫ﺎﻟﻣﻼط ‪:‬ﺎﻋر ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ ‪،‬‬‫ﺷ‬ ‫ﺎﻧﯾوس إده اﻟﻣﻠﻘ ب ﺑ‬
‫اﻟﺳ ﯾد ﻣﺣ ب اﻟ دﯾن اﻟﺧطﯾط ب ‪.‬‬
‫ﺗﻘﻼﻟﻲ ﻓ‪ .‬ﻲ ﻛ ل‬‫ر ﻋﮭ ود ﻟﺑﻧ ﺎن اﻟﺛﻼﺛ ﺔ ‪ ،‬اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ واﻟﻔرﻧﺳ ﻲ واﻻﺳ وﻟ ﮫ‬
‫ﺎن (ل دراﺳ ﺗﮫ ﺑﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣﻛﻣ ﺔ وﺗﺗﻠﻣ ذ‬ ‫ﻌر ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﺑﻌﺑ دا )ﺑﻠﺑﻧوأﻛﻣ‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ ﺷ وﻟ‬
‫درﯾس وﻋﺎ ﻟﻛﺗﯾن ﺎب اﻟﻘﻠ م اﻟﻌرﺑ ﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺗﺎﻧﻲ ﻓ‪ .‬ﻲ اﻟﺗ رﺋﯾﺳ‬ ‫وﻋﻣ ل‬ ‫ﻟﻌﺑ دﷲ اﻟﺑﺳ‬
‫وأﺻ در‬ ‫ﻛﻣ ﺎ ﻋ ﯾن ﻓ ﻲ اﻟﻌﮭ د اﻟﻔرﻧﺳ ﻲ ﻗ ﺎﺋم ﻣﻘ ﺎم ﻟﻘﺿ ﺎء اﻟﻣ ﺗن ‪.‬‬
‫اﻟﯾوﻣﯾ ﺔ وﺟﻣ ﻊ‬ ‫ﺑﺑﯾروت ﻣدة ﺳ ﻧﺗﯾن ‪ ،‬ﺛ م ﺟرﯾ دة )اﻟ وطن (‬ ‫ﺟرﯾدة ) اﻟﻧﺻﯾر (‬
‫أﻛﺛر ﺷﻌره ﻓﻲ ) دﯾوان اﻟﻣﻼط ‪ -‬ط ( ﺿم إﻟﯾﮫ ﺷﻌر أﺧﯾﮫ ﺗﺎﻣروﻟ‪ .‬ﮫ رواﯾ ﺎت‬
‫ﻗﺻﺻﯾﺔ ﺗرﺟم ﺑﻌﺿﮭﺎ ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪.‬وﻛﺎﻧت وﻓﺎﺗﮫ ﺑﺑﯾ روت ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ﺷ ﺑﺔ‬
‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ) ‪( 580‬اﺑ ن‬ ‫= ﻋﻣر ﺑن ﺷﺑﺔ ‪ 262‬اﺑن ﺷﺑﯾب )اﻟﻛﺎﺗ ب ( =‬
‫ﺷﺑﯾب ) اﻟﻌطﺎر ( = إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻋﻣر ) ‪ ) * ( 606‬ﺷﺑﯾب ﺑن ﺑﺟرة ( * ) ‪. .‬‬
‫‪ - .‬ﺑﻌد ‪ 40‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 660‬م (ﺷﺑﯾب ﺑن ﺑﺟرة اﻻﺷ ﺟﻌﻲﺧ‪ :‬ﺎرﺟﻲ ﻣ ن‬
‫اﺷﺗرك ﻣﻊ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﺑن ﻣﻠﺟم ﻓﻲ ﻣﻘﺗ ل أﻣﯾ ر اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪.‬‬
‫ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ) ﺳﻧﺔ ‪ 40‬ه ( ﻓﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﺿرﺑﮫ ﺑﺎﻟﺳﯾف أوﻻ ‪ ،‬وﺗﻼه اﺑن ﻣﻠﺟم‬
‫وأﻛﺛﮫ ‪.‬ر اﻟﻣ ؤرﺧﯾن ﻋﻠ ﻰ أن ﺷ ﺑﯾﺑﺎ ھ رب‬ ‫‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت ﺿرﺑﺔ ھذا ﻓﻲ وﺳ ط رأﺳ‬
‫ﻓﻲ ﻏﻣﺎر اﻟﻧﺎس ﺑﻌد ﺟرﺣ ﮫ أﻣﯾ ر اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن ‪ ،‬واﺧﺗﻔ ﻰ أﺛ ره ) ‪) * . ( 2‬ﺷ ﺑﯾب‬
‫ﺑن ﺣﻣدان ( * ) ‪ 675 - 625‬ه = ‪ 1276 - 1228‬م ( ﺷﺑﯾب ﺑن ﺣﻣدان اﻟﻛﺣﺎل‬
‫ﺷﻌراء ﻣ ن ﻟﺑﻧ ﺎن ‪318 - 301‬واﻻھ رام ‪2 / 10‬‬ ‫‪ ،‬أﺑو * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫‪ 1961 /‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ ‪ :‬ﻋدد آذار ‪1961‬واﻧظر أﻋﻼم اﻻدب واﻟﻔ ن ‪351 : 2‬‬
‫‪ 40‬ﻟﺷﺎن ا ﯾﻌﺔ ‪568 : 3‬‬ ‫وأﻋﯾ‬
‫ﻧﺔ‬ ‫وادث ﺳ‬
‫ر‪:‬‬ ‫ن اﻻﺛﯾﺣ‬ ‫‪ .‬ل) ‪2‬‬
‫ﻻﺑ(‬ ‫اﻟﻛﺎﻣ‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪. 206 : 2‬‬ ‫واﻟﺗ ﺎجوﺗ‪26 : 3‬‬ ‫واﻟﻣﺷ رع اﻟ روي ‪79 : 1‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ :‬طﺑﯾب ‪ ،‬ﺷﺎﻋر ‪.‬ﻛﺎن ﻣﻘﯾﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ﻟ‪ .‬ﮫ )دﯾ وان ( ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺑﯾب ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد‬ ‫ﺷ * )ﺑﯾب اﻟﺣﺑط ﻲ ( * ) ‪ 186 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺷ‪ 802‬م (‬
‫وھو ﻣن أھ ل اﻟﺑﺻ رة ‪.‬‬ ‫اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ اﻟﺣﺑطﻲ ‪ :‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﯾﮫ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﯾﺧﺗﻠف إﻟﻰ ﻣﺻر ﻓﻲ ﺗﺟﺎرة ‪ ،‬وﻣﺎت ﺑﺎﻟﺑﺻرة ) ‪ ) * . ( 2‬ﺷﺑﯾب اﻟﻛﻧدي‬
‫ﺷﺑﯾب ‪.‬ﺑ ( ن اﻟﺳ ﻛون ﺑ ن أﺷ رس ﺑ ن ﻛﻧ دة ‪:‬‬ ‫(*)‪..-...=...-...‬‬
‫ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﺗﻔرق أﺣﻔﺎده ﻓﻲ ﻣﺻر واﻟﺷﺎم واﻻﻧ دﻟس ‪.‬وﻣ ﻧﮭم‬
‫ﻣﺷﺎھﯾر أﺗﻰ اﺑن مﺣزﻋﻠﻰ ذﻛ ر ﺑﻌﺿ ﮭموﻓ‪ .‬ﻲ ﻣﻘ دﻣﺗﮭم )اﻟﺗﺟﯾﺑﯾ ون (ﻧﺳ ﺑوا‬
‫ب ﺑﻧ ت ﺛوﺑوﻗ ﺎند (ﺗﻘ دﻣت ﺗرﺟﻣﺗﮭ ﺎ ) ‪. ( 3‬ﺷ * )ﺑﯾب ﺑ ن‬ ‫ﺗﺟﯾ م )‬
‫إﻟ ﻰ أﻣﮭ‬
‫ﺑﯾبم ﺑ( ن ﺷ ﯾﺑﺔ ﺑ ن‬ ‫ﻧﺣ ﺷو ‪786‬‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 170‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺷ ﯾﺑﺔ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﻋﺑد ﷲ اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ اﻟﻣﻧﻘري اﻻھﺗﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﻌﻣر ‪ :‬أدﯾب اﻟﻣﻠوك ‪ ،‬وﺟﻠﯾس اﻟﻔﻘراء‬
‫رة ‪.‬ﺎن ﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ )اﻟﺧطﯾ ب (ﻟﻔﺻ ﺎﺣﺗﮫ ‪.‬‬ ‫ﺎﻛﯾن ‪.‬ن أھ ل اﻟﺑﺻ ﻛ‬ ‫‪ ،‬وأﺧو اﻟﻣﺳ ﻣ‬
‫ن اﻟ دھﺎة ‪ ،‬ﯾﻧ ﺎدم ﺧﻠﻔ ﺎء ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ وﯾﻔ زع إﻟﯾ ﮫ أھ ل ﺑﻠ ده ﻓ ﻲ‬
‫ﺣواﺋﺟﮭم ) ‪ ) * . ( 4‬اﻟﻌﻣﺎﻧﻲ ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 175‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 791‬م‬
‫ﺎنﻛ ﻣ ن أﺻ ﺣﺎب اﻟﺟﻠﻧ دي‬ ‫ﺎﻧﻲ ‪:‬ن أﺋﻣ ﺔ اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﺷﺑﯾب ﺑن ﻋطﯾ ﺔ اﻟﻌﻣ ﻣ‬ ‫(‬
‫اﺑن ﻣﺳﻌود ‪ .‬وﻗﺎم ﺑﺎﻻﻣﺎﻣﺔ ﺑﻌد ﻣﻘﺗﻠﮫ ) ‪ ( 134‬وﺣﻣدت ﺳﯾرﺗﮫ ‪ .‬وﻗﯾل ‪ :‬ﻟم ﯾﻛن‬
‫ﺎت ‪) . 184 : 1‬ﺗﮭ‪ ( 2‬ذﯾب‬ ‫ﺎ ‪،‬ھ * ) ﺎﻣش ﻓ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬ ‫إﻣﺎﻣ‬
‫وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪( 4 ) . 249‬‬ ‫ﺟﻣﮭ ( رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪403‬‬ ‫اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪3 ) . 306 : 4‬‬
‫وﺛﻣ ﺎر اﻟﻘﻠ وب ‪22‬وﻣﯾ زان‬ ‫اﻟﺗ ذﯾب ‪307 : 4‬‬ ‫اﻟﺑﯾﺎن واﻟﺗﺑﯾ ﯾن ‪62 : 1‬وﺗﮭ ذﯾب ﮭ‬
‫م‬ ‫ﺎﺑرة (‬
‫وھ‬ ‫اﻟﺟﺑ )‬
‫ﻰ‬ ‫دﯾدا ﻋﻠ‬ ‫ﺑﺎ ﺷ‬ ‫وإﻧﻣاﻻﻋﺗ ﺎ ﻛ دال ‪: 1‬ﺎن‪. 441‬‬
‫ﻣﺣﺗﺳ‬
‫وھ و ﻏﯾ رﺷ) ﺑﯾب اﻟﺧ ﺎرﺟﻲ (‬ ‫اﻟﻣﺗﺳﻠطون ﯾوﻣﺋذ ﻋﻠﻰ ﻋﻣﺎن ﻣن ﻏﯾر أھﻠﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫اﻵﺗﻲ ذﻛ ره ) ‪* . ( 1‬ﺷ) ﺑﯾب اﻻﺳ ﻌد ( * ) ‪ 1337 - . . .‬ه = ‪1919 - . . .‬‬
‫اﻻﺳ ﻌد اﻟﻌ ﺎﻣﻠﻲ اﻟ واﺋﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن آل ﻋﻠ ﻲ اﻟﺻ ﻐﯾر ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻲ( ﺑن‬
‫م ( ﺷﺑﯾب ) ﺑﺎﺷﺎ‬
‫ﺎﻋر ‪ ،:‬ﻛ ﺎن واﻟ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ﻗ د‬ ‫ﻋﻧ زة‬‫ﺷﯾﺦ ﻣﺷﺎﯾﺦ ﺟﺑل ﻋﺎﻣل ‪ ،‬ﻣن ﺷ‬
‫وﻧﺷﺄ ﺷﺑﯾب ﻓ ﻲ ﺟﺑ ل ﻋﺎﻣ ل‬ ‫ﺳم أﺑﺎه ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬ودﻓن ﻓﻲ ﺗرﺑﺔ اﻟﺳﯾدة زﯾﻧب ‪.‬‬
‫‪ .‬وأﻗﺎم زﻣﻧﺎ ﻓﻲ أﺳطﻧﺑول ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺻﯾدا ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻌﻘد اﻟﻣﻧﺿد ‪ -‬ط ( دﯾوان‬
‫ﺷﻌر ﻣن ﻧظﻣﮫ ‪ ،‬ﻣﺻدر ﺑﺗرﺟﻣﺗﮫ وأﺻل أﺳرﺗﮫ ‪ ،‬و ) اﻟﻘﺻﯾدة اﻟﺑﺎﺋﯾﺔ ﻓﻲ ﻣدح‬
‫ﺧﯾر اﻟﺑرﯾﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬ﺷ ﺑﯾب اﻻزدي ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( .‬ﺷﺑﯾب ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻋدي ﺑن ﺣﺎرﺛﺔ ﺑن ﻋﻣرو ﻣزﯾﻘﯾﺎء ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه‬
‫ﺑطن ﻣن ﻣزﯾﻘﯾﺎء ‪ ،‬ﻣن اﻻزد ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ) ‪) * . ( 3‬ﺷﺑﯾب ﺑن وﺛ ﺎب ( *‬
‫أﻣﯾ رﻛ ‪ .‬ﺎن‬ ‫ﺑﯾبم ﺑ( ن وﺛ ﺎب اﻟﻧﻣﯾ ري ‪:‬‬ ‫) ‪ 431 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺷ ‪1040‬‬
‫وﻛﺎﻧت ﺧطﺑﺗ ﮫ ﻟﻠﻣﺳﺗﻧﺻ ر اﻟﻌﻠ وي‬ ‫ﺻﺎﺣب اﻟرﻗﺔ وﺳروج وﺣران ‪ ،‬اﺳﺗﻘﻼﻻ ‪.‬‬
‫وﻛ ه ‪.‬ﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ذا ﻧﺟ دة وﻛ رم‬ ‫‪ ،‬ﺛم ﻗطﻌﮭﺎ وﺧطب ﻟﻠﻘﺎﺋم اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪430‬‬
‫وﻓﻲ ﻓ ﻲ ﺣ ران ) ‪* . ( 4‬ﺷ)ﺑﯾب اﻟﺧ ﺎرﺟﻲ ( * ) ‪ 77 - 26‬ه =‬ ‫وﺗورأي ‪.‬‬
‫ﯾزﯾ( د ﺑ ن ﻧﻌ ﯾم ﺑ ن ﻗ ﯾس *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫‪ 696‬م‬
‫‪647‬ﺑ ‪ -‬ن‬
‫ﺷ ﺑﯾب‬
‫واﻻﺳ ﺗﺎذ‬ ‫‪ 383‬ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪2 ) . 85 : 1‬ﺳ( رﻛﯾس ‪1102‬‬ ‫اﻟزھ راء ‪: 1‬وﺗﺣﻔ‬
‫أﺳﻌد اﻻﺳﻌد ‪ ( 3 ) .‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪( 4 ) . 249‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾ ر ‪. 162 : 9‬‬
‫اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﺿﺣﺎك ‪ :‬ﻣن أﺑطﺎل اﻟﻌﺎﻟم ‪ ،‬وأﺣد ﻛﺑﺎر اﻟﺛﺎﺋرﯾن ﻋﻠﻰ ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ‬
‫ﺎن ‪:‬ﯾﺻ ﯾﺢ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻧﻌﺗ ﮫ‬ ‫ھﯾ ﺔ طﻣﺎﺣ ‪.‬ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﺳ ﯾﺎدة ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﺟ ﺎﺣظ ﻓ ﻲ ﻛ‬
‫رج ﻓ ﻲ اﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬ﻣ ﻊ‬ ‫ﺣﻧﺑﺎت اﻟﺟﯾش ‪ ،‬إذا أﺗﺎه ‪ ،‬ﻓﻼ ﯾﻠوي أﺣ د ﻋﻠ ﻰ أﺣﺧ د ‪.‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣﺳرح ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻟﺣﺟﺎج اﻟﺛﻘﻔﻲ ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﺻ ﺎﻟﺢ ‪ ،‬ﻓﻧ ﺎدى ﺷ ﺑﯾب ﺑﺎﻟﺧﻼﻓ ﺔ‬
‫رﺟﻼ ‪.‬ﻗوﯾت ﺷوﻛﺗﮫ ‪ ،‬ﻓوﺟﮫ إﻟﯾﮫ اﻟﺣﺟ ﺎج ﺧﻣﺳ ﺔ ﻗ واد ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﻓﺑﺎﯾﻌﮫ ﻧﺣو ‪ 120‬ﺛم‬
‫ﻗﺗﻠﮭم واﺣدا ﺑﻌد واﺣد ‪ ،‬وﻣزق ﺟﻣوﻋﮭم ‪.‬ﺛم رﺣل ﻣن اﻟﻣوﺻل ﯾرﯾد اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺻده اﻟﺣﺟﺎج ﺑﻧﻔﺳﮫ ‪ ،‬ﻓﻧﺷﺑت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ﻣﻌﺎرك ﻓﺷل ﻓﯾﮭ ﺎ اﻟﺣﺟ ﺎج ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺟ ده ﻋﺑ د‬
‫ﻓﺗﻛ ﺎﺛر اﻟﺟﻣﻌ ﺎن‬ ‫اﻟﻣﻠك ﺑﺟﯾش ﻣن اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﻟﻲ ﻗﯾﺎدﺗﮫ ﺳﻔﯾﺎن ﺑن اﻻﺑرد اﻟﻛﻠﺑﻲ ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷﺑﯾب ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﻛﺛﯾرون ﻣ ن أﺻ ﺣﺎﺑﮫ ‪ ،‬وﻧﺟ ﺎ ﺑﻣ ن ﺑﻘ ﻲ ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬ﻓﻣ ر ﺑﺟﺳ ر‬
‫واز (ﮫ ﻓرﺳ ﮫ ‪ ،‬وﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﺣدﯾ د اﻟﺛﻘﯾ ل ﻣ ن درع‬ ‫اﻻھ ر ﺑ‬
‫ﻓﻲ ﻧ واﺣﻲ ﻓﻧﻔ‬ ‫دﺟﯾل )‬
‫وﻣﻐﻔر وﻏﯾرھﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻟﻘﺎه ﻓﻲ اﻟﻣﺎء ﻓﻐرق ‪.‬وإﻟﯾﮫ ﻧﺳﺑﺔ اﻟﻔرﻗﺔ اﻟﺷﺑﯾﺑﯾﺔ ﻣن ﻓ رق‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫اﻟﻧواﺻ ب ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن اﻟﺑرﺻ ﺎء ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 100‬ه = ‪- . . .‬‬
‫‪ 718‬م (ﺷﺑﯾب ﺑن ﯾزﯾد ﺟﻣرة ﺑن ﻋوف ﺑن أﺑﻲ ﺣﺎرﺛﺔ اﻟﻣري ‪ ،‬اﺑن اﻟﺑرﺻ ﺎء‬
‫‪:‬ﺷﺎﻋر إﺳﻼﻣﻲ ﺑدوي ﻟم ﯾﺣﺿر إﻻ واﻓدا أو ﻣﻧﺗﺟﻌﺎ ‪ ،‬ﻋﻧﯾف اﻟﮭﺟﺎء ‪ ،‬اﺷ ﺗﮭر‬
‫ﺑﻧت اﻟﺣﺎرث اﺑن ﻋوف اﻟﻣ ري اﻟﻣﻧﻌوﺗ ﺔ‬ ‫ﺑﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ أﻣﮫ أﻣﺎﻣﺔ ) أو ﻗرﺻﺎﻓﺔ (‬
‫اﻟﻧﺑﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ھ م‬ ‫ﺑﺎﻟﺑرﺻﺎء ‪ ،‬ﻟﺑﯾﺎﺿﮭﺎ ﻻ ﻟﺑرص ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬إن‬
‫ﻗﯾل ‪:‬‬
‫وﻋ‪ .‬ده اﻟﺟﻣﺣ ﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾﺗزوﺟﮭﺎ ‪.‬إﻣﺎرة ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن ﺣﯾ ﺎن ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬ ‫ﺑﺄن أدرك‬
‫ﺎن ﺷ رﯾﻔﺎ ﺳ ﯾدا ﻓ ﻲ‬ ‫وﻗ ‪ .‬ﺎل ﺻ ﺎﺣب اﻟﺧزاﻧﻛ ﺔ ‪:‬‬ ‫اﻟطﺑﻘﺔ اﻟﺛﺎﻣﻧﺔ ﻣن اﻻﺳﻼﻣﯾﯾن‬
‫وﺗرﺟﻣﺗ ﮫ طوﯾﻠ ﺔ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﻗوﻣ ﮫ ﻣ ن ﺷ ﻌراء اﻟدوﻟ ﺔ اﻻﻣوﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫زي ‪355 : 1‬‬ ‫ﯾن ‪71 : 1‬‬
‫واﻟﻣﻘرﯾ‬ ‫واﻟﺑﯾﺎن ‪223 : 1‬ﺎن واﻟﺗﺑﯾ‬ ‫ﺎت اﻻﻋﯾ‬ ‫وﻓﯾ‬
‫وﻣ ﺎ‬ ‫واﻟطﺑ ري ‪255 : 7‬‬ ‫‪ 307‬ن اﻻﺛﯾ ر ‪167 - 151 : 4‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب واﺑ‬
‫واﻟﺑداﯾ ﺔ‬‫روي ﻗﺻ ﺔ ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ﻋﻠ ﻰ وﺟ ﮫ آﺧ ر ‪.‬‬ ‫وﺑﻲﯾ ‪19 : 3‬‬
‫واﻟﯾﻌﻘ وھ و‬ ‫ﻗﺑﻠﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫واﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪ 20 : 9‬واﻟﻣﻌﺎرف ‪ . 180‬ﻓﻲ اﻻﻏﺎﻧﻲ ) ‪ . ( 1‬اﻟﺷﺑﯾﺑﻲ = ﻣﺣﻣد ﺟواد‬
‫‪* 1363‬ﺑﯾر) ﺑ ن ﻣﺑ ﺎرك ( * ) ‪ 1138 - . . .‬ه = ‪ 1726 - . . .‬مﺷ( ﺑﯾر‬ ‫ﺷ‬
‫ن ‪ :‬ﺄدب ‪ ،‬ﻣ ن آل اﻟﺣﺳ ن‬ ‫ﺑن ﻣﺑﺎرك ﺑن ﻓﺿل ﺑن ﻣﺳ ﻌود اﺑ ن اﻟﺷ رﯾف ﺣﺳ ﻣﺗ‬
‫ﺎن ﯾﻘ ﮫ ﺑﮭﯾم ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﺎ ﺗ ﺎرة ‪ ،‬وﺗ ﺎرة ﻓ ﻲ اﻟط ﺎﺋفﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻣوﻟ ﺔ ‪.‬‬
‫دهﻛ ووﻓﺎﺗ‬ ‫ﺑﻣﻛ‬
‫ﻣوﺷﺣﺎت ( رﻗﯾﻘﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن رﺟﺎل أﺣﻣد ﺑن ﻏﺎﻟب ‪،‬ﺷرﯾف ﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﯾﻌﮭد إﻟﯾ ﮫ‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 140‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﺑﯾل ﺑ ن ﻋ زرة ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻣﮭ ﺎم ) ‪2‬ﺷ ( ‪) * .‬‬
‫‪ 757‬م ( ﺷﺑﯾل ﺑن ﻋزرة ﺑن ﻋﻣﯾر اﻟﺿﺑﻌﻲ ‪ :‬راوﯾﺔ ‪ ،‬ﺧطﯾب ‪ ،‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻧﺳﺎﺑﺔ‬
‫اﻟﻠﻐﺔ ‪.‬ﺎن ﯾ رى رأي اﻟﺧ وارج‬ ‫‪ .‬ﻣن أھل اﻟﺑﺻرة ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) اﻟﻐرﯾب ( ﻓﻲ ﻛ‬
‫ﺛم رﺟ ﻊ ﻋﻧوﻟ ﮫ ﮫ‪ .‬ﻓ ﻲ ﻛ ﻼ اﻟﺣ ﺎﻟﯾن ﺷ ﻌر ) ‪) * . ( 3‬ﺷ ت ( *ﺷ ﺗﺎﯾﻧﻐﺎس =‬
‫وزف ‪1322‬اﻟﻔ * ) زاري ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ﯾس ﺟ‬ ‫ﻓرﻧﺳ‬
‫ﺷﺗﯾم ﺑن ﺧوﯾﻠد اﻟﻔزاري ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﺟﺎھﻠﻲﻟﮫ‪ .‬ﻗطﻊ ﻣﺗﻔرﻗﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﻗطﻌ ﺔ آﺧرھ ﺎ‬
‫اﻟﺑﯾت اﻟﻣﺷﮭور ‪ :‬ﻓﺈن ﯾﻛن اﻟﻘﺗل أﻓﻧﺎھم ﻓﻠﻠﻣوت ﻣﺎ ﺗﻠد اﻟواﻟده رواھﺎ ﻟﮫ اﻟﻣﻔﺿل‬
‫ﺑن ﺳﻠﻣﺔ ‪ .‬وذﻛرھﺎ اﺑن اﻻﻋرﺑﻲ ﻟﻧﮭﯾﻛﺔ ﺑن اﻟﺣﺎرث اﻟﻣﺎزﻧﻲ * ) ھﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫) ‪ ( 1‬اﻟﺟﻣﺣﻲ ‪ 561‬واﻟوﺣﺷﯾﺎت ‪ 214‬واﻟﺧزاﻧﺔ ‪ 192 : 1‬وﻣﺧﺗﺎر اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪: 6‬‬
‫‪ 138‬واﻟﺑرﺻﺎن ‪ 96‬وھو ﻓﯾﮫ اﺑن ﯾزﯾد ﺑن ) ﺣﻣزة ( ﺗﺻﺣﯾف ) ﺟﻣرة ( ‪2 ) .‬‬
‫ذﯾب‬ ‫‪175‬‬
‫ﯾن ‪ : 1‬وﺗﮭ‬ ‫اﻟﺑﯾ ) ‪( 3‬ﺎن واﻟﺗﺑﯾ‬
‫ﯾس ‪ 173 : 1‬و ‪. 219‬‬ ‫ﻧزھ ( ﺔ اﻟﺟﻠ‬
‫وإﻧﺑ ﺎه اﻟ رواة ‪. 76 : 2‬اﻟﻔ زاري‬ ‫اﻟﺗﮭذﯾب ‪310 : 4‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪ 194‬و ‪195‬‬
‫ﺗﯾوي = ﺎن ﺑ ن اﻟﺷ ﺗﯾوي ‪* 1338‬ﺷ) ﺞأﺑ ( *و ﺷ ﺟﺎع =‬ ‫اﻟﺷ رﻣﺿ‬ ‫)‪.(1‬‬
‫‪ 509‬و ﺷ ﺟﺎع =‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪488‬أﺑو ﺷ ﺟﺎعﺷ =ﯾروﯾﮫ ﺑ ن ﺷ ﮭردار أﺑ‬
‫ﺷﺎور ﺑن ﻣﺟﯾر ‪ 564‬ﺷﺟﺎع اﻟدﯾن =ﻋﺑﺎس ﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﻠﯾ ل ‪) * 664‬اﺑ ن أﺳ ﻠم‬
‫( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 340‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 951‬م ( ﺷﺟﺎع ﺑن أﺳﻠم ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫ﺷﺟﺎع ‪ ،‬أﺑو ﻛﺎﻣل ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣﺳﺎب ‪ ،‬ﻣﮭﻧدس ‪ ،‬ﻣﺻريﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )اﻟﻣﺳ ﺎﺣﺔ‬
‫ﻧﺷ ‪ -‬طر(ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫طراﺋ) ف اﻟﺣﺳ ﺎب‬ ‫اﻟﺟﺑ ) ر واﻟﻣﻘﺎﺑﻠ ﺔ ( و‬‫اﻟﮭﻧدﺳ ﺔ ( و‬
‫ﻣﻌﮭد اﻟﻣﺧطوط ﺎت ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻔ ﻼس ( * ) ‪ 235 - 155‬ه = ‪ 849 - 772‬م‬
‫ﺑ ن ﻣﺧﻠ د (اﻟﻔ ﻼس اﻟﺑﻐ وي ‪ ،‬ﻧزﯾ ل ﺑﻐ داد ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ﻣ ل ‪:‬ن رﺟ ﺎل‬
‫اﻟﺗﻔﺳﯾر ‪.‬ﺎت ﻓ ﻲ ﺑﻐ داد ) ‪) * . ( 3‬اﺑ ن‬
‫ﻣ‬ ‫اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﯾﮫ ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ﻓﻲ‬
‫ﺔ‬ ‫ن ﻣﻧﻌ‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬ﺷد ‪ 1231‬م‬
‫ﺟﺎع ﺑ(‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬د ‪ 629‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﺔ(* )‪...‬‬ ‫ﻣﻧﻌ‬
‫ﺑﻌض اﻟﻣﺗ ﺎﺣف ﺑﺎﻗﯾ ﺔ إﻟ ﻰ اﻵن ‪.‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﻣوﺻﻠﻲ ‪ :‬ﻧﻘﺎش ﻣﺎ زاﻟت ﺻﻧﺎﻋﺗﮫ ﻓﻲ‬
‫إﺑرﯾق ﻣن اﻟﻧﺣﺎس اﻻﺻﻔر ‪ ،‬ﻣﻛﻔت ﺑﺎﻟﻔﺿﺔ ﻛﺗب ﻓوق اﻟﻘﺳم اﻟﺳ ﻔﻠﻲ ﻣ ن رﻗﺑﺗ ﮫ‬
‫ع ﺑ ن ﻣﻧﻌ )ﺔ اﻟﻣوﺻ ﻠﻲ ﻓ ﻲ ﺷ ﮭر ﷲ اﻟﻣﺑ ﺎرك رﺟ ب ﺳ ﻧﺔ ﺗﺳ ﻊ‬
‫وﻋﺷ رﯾن وﺳ ﺗﻣﺎﯾﺔ ﺑﺎﻟﻣوﺻﻣﺣﻔ ل (وظ ﻓ ﻲ اﻟﻣﺗﺣ ف *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﻓﮭرﺳت اﺑ ن اﻟﻧ دﯾم‬ ‫اﻟوﺣﺷﯾﺎت ‪ 98‬واﻟﺑرﺻﺎن ‪ 351‬واﻟﺧزاﻧﺔ ‪( 2 ) . 164 : 4‬‬
‫وھدﯾ ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪1‬‬ ‫‪ :‬اﻟﻔن اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن اﻟﻣﻘﺎﻟﺔ اﻟﺳﺎﺑﻌﺔ ‪.‬وﻟﺳﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪139 : 3‬‬
‫ذﯾب ‪312 : 4‬‬ ‫ﺗﮭ ‪( 3 ) . 291‬‬
‫ذﯾب اﻟﺗﮭ‬ ‫ﺎت ‪: 9‬‬ ‫وﻣﻌﮭ ‪415 :‬د اﻟﻣﺧطوط‬
‫وﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪ . 442 : 1‬اﻟﺑرﯾطﺎﻧﻲ ﺑﻠﻧدن ) ‪ ) * . ( 1‬ﺷﺟﺎع ﺑن وھب ( *‬
‫وھ ( ب ﺑ ن رﺑﯾﻌ ﺔ اﻻﺳ دي ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ 633‬م‬ ‫) ‪12 - . . .‬ﺷه = ‪. .‬‬
‫ﺟﺎع‪ .‬ﺑ‪ -‬ن‬
‫ﺑﻧﻲ ﻏﻧم ‪:‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﺷﺟﺎع ﻣن أﻣراء اﻟﺳ راﯾﺎﻗ ‪ .‬دﯾم اﻻﺳ ﻼمﺷ‪ .‬ﮭد اﻟﻣﺷ ﺎھد‬
‫ﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم رﺳ وﻻ إﻟ ﻰ اﻟﺣ ﺎرث اﺑ ن أﺑ ﻲ ﺷ ﻣر‬
‫اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ‪ -‬ﺑﻐوطﺔ دﻣﺷق ‪ -‬ﻓﻠم ﯾﺳﻠم اﻟﺣﺎرث ‪ .‬وﻗﺗل ﺷﺟﺎع ﯾوم اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ) ‪. ( 2‬‬
‫اﺑن ﺷﺟﺎﻋﺔ ﻋﻠﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ھﺎﺷم ‪ 1323‬أﺑو ﺷﺟرة = ﺳﻠﯾم ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزى *‬
‫) ﺷﺟرة اﻟدر ( * ) ‪ 655 - . . .‬ه = ‪1257 - . . .‬ﺷم (ﺟرة اﻟ در اﻟﺻ ﺎﻟﺣﯾﺔ‬
‫ﻣﺻ ﻠﮭﺎر ﻣ‪ .‬ن ﺟ واري اﻟﻣﻠ ك‬ ‫دﯾن ‪ :‬ﺔأﺻ‬‫‪ ،‬أم ﺧﻠﯾ ل ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘﺑ ﺔ ﺑﻌﺻ ﻣﺔ اﻟ ﻣﻠﻛ‬
‫ده ‪ ،‬ووﻟ دت ﻟ ﮫ‬ ‫اﺷﺗراھﺎ ﻓﻲ أﯾ ﺎم أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬وﺣظﯾ ﻧت ﻋ‬ ‫اﻟﺻﺎﻟﺢ ﻧﺟم اﻟدﯾن أﯾوب ‪.‬‬
‫ﻓﺄﻋﺗﻘﮭ ﺎ وﺗزوﺟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ت ﻣﻌ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟ ﺑﻼد اﻟﺷ ﺎﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻟﻣ ﺎ ﻛ ﺎن‬
‫طوﯾﻠﻟﻣ ﺔ ﺎ‪.‬اﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر وﺗ وﻟﻰ اﻟﺳ ﻠطﻧﺔ ‪،‬‬ ‫ﻣﺳﺗوﻟﯾﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻣ دة ﺛ م‬
‫ﻛﺎﻧت ﻓﻲ ﺑﻌض اﻻﺣﯾﺎن ﺗ دﯾر أﻣ ور اﻟدوﻟ ﺔ ﻋﻧ د ﻏﯾﺎﺑ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻐ زوات ‪.‬وﻛﺎﻧ ت‬
‫ﻗﺎرﺋ ‪ ،‬ﺔ ‪ ،‬ﻟﮭ ﺎ ﻣﻌرﻓ ﺔ ﺗﺎﻣ ﺔ‬ ‫ﻛﺎﺗﺑوﺣ ﺔ زم‬ ‫ذات )ﻋﻘ ل‬‫ﻛﻣ ﺎ ﯾﻘ ول اﺑ ن إﯾ ﺎس ‪:‬‬
‫ﺑﺄﺣوال اﻟﻣﻣﻠﻛﺔ ‪ ،‬وﻗد ﻧﺎﻟت ﻣن اﻟﻌز واﻟرﻓﻌﺔ ﻣﺎ ﻟم ﺗﻧﻠﮫ اﻣرأة ﻗﺑﻠﮭﺎ وﻻ ﺑﻌدھﺎ (‬
‫ﻛﺎﻧ‪) :‬ت ﺗﻛﺗ ب ﺧط ﺎ ﯾﺷ ﺑﮫ‬ ‫وﯾﺳﻣﯾﮭﺎ ﺳﺑط اﺑن اﻟﺟوزيﺷ) ﺟر اﻟ در (وﯾﻘ ول‬
‫ﺧط اﻟﻣﻠك اﻟﺻ ﺎﻟﺢ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ت ﺗﻌﻠ م ﻋﻠ ﻰ اﻟﺗواﻗﯾوﻟﻣﻊ (ﺎ ﺗ وﻓﻲ اﻟﻣﻠ ك اﻟﺻ ﺎﻟﺢ )‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 647‬ه ( ﺑﺎﻟﻣﻧﺻورة ‪ ،‬واﻟﻣﻌﺎرك ﻧﺎﺷﺑﺔ ﺑﯾن ﺟﯾﺷﮫ واﻻﻓرﻧﺞ ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﻋﻧ ده‬
‫أﻋ ﻼم‬ ‫ت ﺧﺑ ر ﻣوﺗ ﮫ ‪ ،‬واﺳ ﺗﻣر ﻛ ل ﺷ ﺊ ﻛﻣ ﺎ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫‪ 3836‬ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ‪: 1‬‬ ‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ .‬ت وﺗ‬ ‫اﻟﺻ ﻧﺎع ‪) . 96‬أﺳ‪ ( 2‬د اﻟﻐﺎﺑ ﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺣﺑ ‪ ،‬ﺻر ‪76‬ﻠﻰ) ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ‪ ،‬ﺷ ﺟﺎع اﺑ ن وھ ب‬ ‫أرﺳﻲ ل‬ ‫وﻓ‪366‬‬
‫اﻻﺳدي إﻟﻰ ﺟﺑﻠﺔ ﺑن اﻻﯾﮭم اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ( ‪ .‬ﻛﺎن ‪:‬اﻟﺳﻣﺎط ﯾﻣد ﻛل ﯾوم ‪ ،‬واﻻﻣ راء‬
‫ﻓﻲ اﻟﺧدﻣﺔ ‪ ،‬وھﻲ ﺗﻘول ‪ :‬اﻟﺳﻠطﺎن ﻣرﯾض ﻣﺎ ﯾﺻل أﺣد إﻟﯾﮫ ‪ .‬وأرﺳﻠت ﺑﻌض‬
‫وﺣ ﯾن ﻋﻠﻣ ت‬ ‫وﻛﺎن( ﻓ ﻲ ﺣﺻ ن ﻛﯾﻔ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺣﺿ ر ‪.‬‬ ‫رﺟﺎﻟﮭﺎ إﻟﻰ اﺑﻧﮫ ) ﺗوراﻧﺷﺎه‬
‫اﻧﺗﻘﻠ ﮫت‪ -‬ھ ﻲ إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬ﻓﺑﻌ ث ﯾﮭ ددھﺎ ‪،‬‬ ‫ﺑوﺻوﻟﮫ إﻟﻰ اﻟﻘدس ‪-‬ﻓﻲ طرﯾﻘ‬
‫وﯾطﻠب اﻟﻣﺎل واﻟﺟواھر ‪ ،‬ﻓﺧﺎﻓت ﺷره ‪.‬واﺳﺗوﺣش ﻣﻧﮫ ﺑﻌض اﻟﻣﻣﺎﻟﯾك ﻓﻘﺗﻠ وه‬
‫‪ .‬وﺗﻘدﻣت ﻟﻠﻣﻠك ‪ ،‬ﻓﺧطب ﻟﮭﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻧﺎﺑر ‪ ،‬وﺿرﺑت اﻟﺳﻛﺔ ﺑﺎﺳﻣﮭﺎ ‪ ،‬وأﻗﺎﻣت‬
‫وﻛﺎﻧ ت ﻋﻼﻣﺗﮭ ﺎ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻋز اﻟدﯾن أﯾﺑك اﻟﺻﺎﻟﺣﻲ ‪ ،‬وزﯾر زوﺟﮭﺎ ‪ ،‬وزﯾ را ﻟﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﻣراﺳﯾم ) أم ﺧﻠﯾل ( وﻋﻠﻰ اﻟﺳﻛﺔ )اﻟﻣﺳﺗﻌﺻﻣﯾﺔ اﻟﺻ ﺎ‬
‫ﻟﺣﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻠﻛ ﺔ اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن‬
‫ؤﻣﻧﯾن (ﯾﺳ ﺗﻘر أﻣرھ ﺎ ﻏﯾ ر ﺛﻣ ﺎﻧﯾن‬‫‪ ،‬واﻟدة اﻟﻣﻠك اﻟﻣﻧﺻور ﺧﻠﯾل أﻣﯾ ر اﻟﻣ وﻟ م‬
‫ﯾوﻣﺎ ‪ ،‬وﺧرﺟت اﻟﺷﺎم ﻋن طﺎﻋﺗﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟت ﺑوزﯾرھﺎﻋ) ز اﻟ دﯾن (وﻧزﻟ ت‬
‫ﻟﮫ ﻋن اﻟﺳﻠطﻧﺔ ‪ ،‬واﺣﺗﻔظت ﺑﺎﻟﺳﯾطرة ﻋﻠﯾﮫ ‪ .‬ﻓطﻠق زوﺟﺗﮫ اﻻوﻟﻰ )أم ﻋﻠ ﻲ (‬
‫ﯾﺗزوج ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣرت ﻣﻣﺎﻟﯾﻛﮭ ﺎ ﻓﻘﺗﻠ وه ﺧﻧﻘ ﺎ‬ ‫وﺗﻠﻘب ﺑﺎﻟﻣﻠك اﻟﻣﻌز ‪ .‬ﺛم أراد أن‬
‫ﻋﻠ ‪ ،‬ﻓﻘﻲ ( ﺑض ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺳ ﻠﻣﮭﺎ إﻟ ﻰ أﻣ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﺎﻻﻣر)‬
‫وﻋﻠ ‪ .‬مﺑ اﺑﻧ ﮫ‬ ‫ﺑﺎﻟﺣﻣ ﺎم‬
‫ﻓﺄﻣرت ﺟوارﯾﮭ ﺎ أن ﯾﻘﺗﻠﻧﮭ ﺎ ﺑﺎﻟﻘﺑﺎﻗﯾ ب واﻟﻧﻌ ﺎل ‪ ،‬ﻓﺿ رﺑﻧﮭﺎ ﺣﺗ ﻰ ﻣﺎﺗ ت ) ‪. ( 1‬‬
‫اﻟﺷﺟري = أﺣﻣد ﺑن ﻛﺎﻣل ‪ 350‬اﺑن اﻟﺷﺟري = ھﺑﺔ ﷲ ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 542‬اﻟﺷﺟﻧﻲ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬‫= ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ‪ ) * 1286‬ﺷﺢ ( * اﺑن اﻟﺷﺣﻧﺔ ) أﺑو اﻟوﻟﯾد ( =‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ ) * 815‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﻘرﯾ زي ‪238 - 236 : 1‬ودول اﻻﺳ ﻼم‬
‫ﻠوك‬ ‫ﺎرك ‪32 : 5‬‬
‫واﻟﺳ‬ ‫وﺧط ‪ 93‬ط ﻣﺑ‬ ‫ﺎس ‪ 89 : 1‬و ‪ 92‬و‬ ‫‪2‬واﺑ‪122 :‬ن إﯾ‬
‫ﻣﯾﮭﺎ )ﺟر اﻟ در ( ‪.‬‬
‫ﺷ‬ ‫وﻣواﺿ ‪361‬ﻊ أﺧ رى ﻣﺗﻌ ددة ‪ ،‬وھ و ﯾﺳ‬ ‫ﻟﻠﻣﻘرﯾ زي ‪: 1‬‬
‫واﻟ‪ 61‬در اﻟﻣﻧﺛ وروﻣ‪ 255‬رآة اﻟزﻣ ﺎن ‪ 774 : 8‬و ‪ 775‬و‬ ‫ﺳ إ ﻼﻣﯾﺔ‬ ‫وﺗ راﺟم‬
‫ﻟﺳ ﺎن اﻟ دﯾن ( =أﺣﻣ د‬ ‫‪ 782‬و ‪ 783‬وﺷذرات اﻟذھب ‪. 268 : 5‬اﺑن اﻟﺷ ﺣﻧﺔ )‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪890‬‬ ‫ﻣﺣ ب اﻟ دﯾن ( =‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪( 1 ) 882‬اﺑ‪ .‬ن اﻟﺷ ﺣﻧﺔ )‬
‫ﺑوران ﺑﻧ ت ﻣﺣﻣ د ‪938‬‬ ‫اﺑن اﻟﺷﺣﻧﺔ = ﻋﺑد اﻟﺑر ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 921‬ﺑﻧت اﻟﺷﺣﻧﺔ =‬
‫* ) ﺷﺦ ( * اﺑن أﺑﻲ اﻟﺷﺧﺑﺎء = اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﺑد اﻟﺻﻣد اﺑن ﺷﺧﺑوط = زاﯾد ﺑن‬
‫رف ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ *ﺷ) داﺑ ( *ن ﺷ داد =‬ ‫‪1326‬ن اﻟﺷ ﻣطﺧﯾر =‬ ‫ﺧﻠﯾﻔ ﺔ اﺑ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪* 684‬ﺷ) داد ﺑ ن أوس ( *‬ ‫ﯾوﺳف ﺑن راﻓﻊ ‪ 632‬اﺑن ﺷداد =‬
‫ﻲ‬ ‫ت اﻟﺧزرﺟ‬ ‫أوس ﺑ‪ 677‬م ( ن ﺛﺎﺑ‬‫داد‪.‬ﺑ‪ 58 - .‬ه = ‪.‬ن ‪- . .‬‬
‫)‪.‬‬ ‫ﺷ‬
‫ﻋﻣ ر إﻣ ﺎرة ﺣﻣ ص ‪،‬‬ ‫راء ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻻﻣ وﻻه‬ ‫ﺎري ‪ ،‬أﺑ و ﯾﻌﻠ ﺻ ﻰ ‪:‬‬ ‫ﻧﺻ اﻻ‬
‫ﺎن ﻓﺻ ﯾﺣﺎ ﺣﻠﯾﻣ ﺎ ﺣﻛﯾﻣ ﺎ ‪،‬‬ ‫وﻟﻣﺎ ﻗﺗل ﻋﺛﻣ ﺎن اﻋﺗ زل ‪ ،‬وﻋﻛ ف ﻋﻠ ﻰ اﻟﻌﺑ ﻛﺎدة ‪.‬‬
‫اﻟدرداءﺔ‪ :‬ﻓﻘﯾ ﮫ ‪ ،‬وﻓﻘﯾ ﮫ ھ ذه اﻻﻣ ﺔ ﺷ داد ﺑ ن أوسﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻗﺎل أﺑوﻟﻛل أﻣ‬
‫اﻟﻘدس ﻋن ‪ 75‬ﺳﻧﺔ ‪ .‬وﻟﮫ ﻓﻲ ﻛﺗب اﻟﺣدﯾث ‪ 50‬ﺣدﯾﺛﺎ ) ‪ ) * . ( 2‬ﺷداد ﺑن ﻋﺎد‬
‫ﺷداد ﺑن ﻋﺎد ﺑن ﻣﻠطﺎط ﺑن ﺟﺷم ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫(*)‪(...-...=...-...‬‬
‫ﯾﻣ ﺎﻧﻲ ﺟ ﺎھﻠﻲ ﻗ دﯾم ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﻠ وك‬ ‫ﻗﺣطﺎن ‪:‬‬
‫ﺷﻣس ﺑن واﺋل ﺑن ﺣﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن ﻣﻠ ك‬
‫اﺗﻔﻘت ﻋﻠﯾﮫ ﻛﻠﻣﺔ أوﻟﻲ اﻟرأي ﻣن ﺣﻣﯾر وﻗﺣطﺎن ‪ ،‬ﺑﻌ د وﻓ ﺎة‬ ‫اﻟدوﻟﺔ اﻟﺣﻣﯾرﯾﺔ ‪.‬‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ورد اﺳﻣﮫ ﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﻣﺻﺎدر ‪ ) :‬اﺑراھﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد (‬
‫ﺧطﺄ ‪ ( 2 ) .‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪ 3842‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 315 : 4‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪1‬‬
‫‪ 296 :‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪ 264 : 1‬وﻛﺷف اﻟﻧﻘﺎب ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟﻧﻌﻣﺎن ﺑن ﯾﻌﻔر ‪.‬ﻓوﻟ وه‬
‫ﺻ ﻧﻌﺎء ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﺣﺎزﻣ ﺎ ﻣﻐ وارا ‪ ،‬ﻏ زا اﻟ ﺑﻼد إﻟ ﻰ أن ﺑﻠ ﻎ أرﻣﯾﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫وﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ﻓزﺣف إﻟﻰ اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ﯾﺑﻧﻲ اﻟﻣدن وﯾﺗﺧذ اﻟﻣﺻﺎﻧﻊ ‪.‬وﻟﻣﺎ رﺟ ﻊ‬
‫إﻟﻰ اﻟﯾﻣن ﻣﺿﻰ إﻟﻰ ﻣﺄرب ﻓﺑﻧ ﻰ ﻓﯾ ﮫ ﻗﺻ را ﺑﺟﺎﻧ ب اﻟﺳ د ‪ ،‬ﻟ م ﯾﻛ ن ﻓ ﻲ اﻟ دﻧﯾﺎ‬
‫ﺑﺎم (ن ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻣﻌ ﮫ ﺟﻣﯾ ﻊ‬ ‫ﻣﺛﻠﮫ ‪.‬ﺎت ﻧﻘﺑ ت ﻟ ﮫ ﻣﻐ ﺎرة ﻓ ﻲ ﺟﺑ ل )ﺷ ودﻓ‬ ‫وﻟﻣﺎ ﻣ‬
‫‪ 1146‬ن ﺷ دﻗمﺣﺳ= ن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫أﻣواﻟﮫ ) ‪ . ( 1‬اﻟﺷداديأﺣﻣ= د ﺑ ن أﺣﻣ د اﺑ‬
‫اﻟﻣ ) ؤرخ (طﻧ= وس‬ ‫‪ 1324‬دﯾﺎق‬ ‫راھﯾم اﻟﺷ‬ ‫دودي ﺑ= ن إﺑ‬
‫ﻌد‬ ‫‪999‬أﺳ‬
‫اﻟﺷ‬
‫اﻻﻣﯾ ر ﺷ دﯾد ( * ) ‪. . .‬‬‫‪ 1276‬اﻟﺷدﯾﺎق ) اﻻدﯾب ( =أﺣﻣد ﻓ ﺎرس ‪) * 1304‬‬
‫‪ 1609‬مدﯾد( ﺑ ن أﺣﻣ أﻣﯾد ‪ :‬ر ﻣ‬
‫اﻟﺑﺎدﯾ ﺎﺔﺑ ) ﯾن اﻟﺷ ﺎم‬ ‫‪ 1018 -‬ه = ‪ - . . .‬ﺷ‬
‫واﻟﺣد ﺔ ‪.‬وﻛ ﺎن‬
‫ﻛﺎن( ﻣﻘﺎﻣﮫ وﻣﻘﺎم آﺑﺎﺋﮫ ﻓﻲ ﺑ ﻼد ﺳ ﻠﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﻋﺎﻧ ﺔ ‪ ،‬ﯾﺛ‬ ‫واﻟﻌراق‬
‫ﺳﯾﺊ م ﻟﯾرة ‪.‬ﮫ اﺳ ﻣﮫ ﻣ دﻟﺞ ﺑ ن ظ ﺎھر ‪ ،‬وھ و ﯾﻠﻌ ب‬ ‫ن ﻋاﻟﺳ‬
‫اﻏﺗﺎﻟ ﮫﺟﺑاﺑ ﺎرا‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺷ راﺑﺎﺗﻲ =‬‫ﺑﺎﻟﺷ طرﻧﺞ ﻓ ﻲ ﺧﯾﻣ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺑرﯾ ﺔ ﺣﻠ ب ) ‪* . ( 2‬ﺷ) ر ( *‬
‫ﻰ ﺑ ن ﺷ راﺣﯾل ‪372‬‬ ‫ﺎﻟﻛﻲ ( =‬
‫اﻟﻣ ﯾﺣﯾ‬ ‫‪1178‬ن ﺷ راﺣﯾل )‬ ‫اﻟﻛ رﯾم ﺑ ن أﺣﻣ د اﺑ‬
‫ﺷرارة = ﻣوﺳﻰ ﺑن أﻣﯾن ‪ 1304‬ﺷرﺑوﻧو = ﺟﺎك أوﻏﺳت ‪ 1299‬اﻟﺷرﺑﯾﺎﻧﻲ =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻓﺿل ﻋﻠﻲ ‪ 1322‬اﻟﺷرﺑﯾﻧﻲ ) اﻟﺧطﯾب ( =ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣ د ) ‪( 977‬‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫اﻟﺷرﺑﯾﻧﻲ ) اﻟﮭﺎزل ( = ﯾوﺳف ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑﻌد ‪ 1098‬اﻟﺷرﺑﯾﻧﻲ =‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪2‬‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 1326‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟﺗﯾﺟ ﺎن ‪( 2 ) . 65‬‬
‫‪ . 222 :‬اﻟﺷرﺗوﻧﻲ = رﺷﯾد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪1324‬اﻟﺷ رﺗوﻧﻲﺳ =ﻌﯾد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬
‫رﺗوﻧﯾﺔ =ﺔ ﺑﻧ ت ﺳ ﻌﯾد‬ ‫اﻟﺷ أﻧﯾﺳ‬ ‫رﺗوﻧﯾﺔ =ﺔ ﺑﻧ ت ﺳ ﻌﯾد ‪1323‬‬ ‫اﻟﺷ ﻋﻔﯾﻔ‬ ‫‪1330‬‬
‫وب ﺑ ن ﺷ رﺣﺑﯾل‬ ‫رﺣﺑﯾل =‬ ‫= ﺑ ن أﺣﻣ داﺑ‪893‬ن ﺷ أﯾ‬ ‫رﺟﻲ د‬ ‫‪1324‬‬
‫اﻟﺷ أﺣﻣ‬
‫ﺷرﺣﺑﯾل ﺑن ﺣﺳﻧﺔ =ﺷرﺣﺑﯾل ﺑن ﻋﺑ د ﷲ * )ﺷ رﺣﺑﯾل ( * ) ‪ 67 - . . .‬ه =‬
‫رﺣﺑﯾل( ﺑ ن ذي اﻟﻛ ﻼع اﻟﺣﻣﯾ أﺣ ريد ‪:‬اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟﻣﻘ دﻣﯾن‬ ‫‪. . .‬ﺷ‪ 687 -‬م‬
‫اﻻﻣ رويأﻣ ‪ .‬ره ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟ ﯾش ﻋﺑﯾ د ﷲ ﺑ ن زﯾ ﺎد ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﺻﻓ رﻲ آﺧ‬
‫ﻓ ﻛﻲ ﺎن‬
‫ﺑﺎﻟﻣوﺻ ربل ﺑ‪ .‬ﯾن اﺑ ن زﯾ ﺎد واﺑ ن اﻻﺷ ﺗر ‪ ،‬وﻟ ﻲ ﺷ رﺣﺑﯾل‬ ‫ﺎ ﻧﺷ ﺑت اﻟﺣ‬
‫رﺣﺑﯾل ﺑ ن ﺳ ﻌد ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺎدة ﺧﯾ ل اﺑ ن زﯾ ﺎد ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل ﻣﻌ ﮫ ) ‪1‬ﺷ ( ‪) * .‬‬
‫‪ 123‬ه = ‪ 740 - . . .‬م ( ﺷرﺣﺑﯾل ﺑن ﺳﻌد اﻟﺧطﻣﻲ اﻟﻣدﻧﻲ ‪ ،‬ﻣوﻟﻰ اﻻﻧﺻ ﺎر‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ رواﯾﺗ ﮫ ﺿ ﻌف‬ ‫‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻣﻐﺎزي واﻟﺑدرﯾﯾن ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﻔﺗﻲ وﯾروي اﻟﺣدﯾث‬
‫) ‪. ( 2‬ﺷ * )رﺣﺑﯾل اﻟﻛﻧ دي ( * ) ‪ 40 - . . .‬ه = ‪ 660 - . . .‬مﺷ( رﺣﺑﯾل‬
‫وال‪ ، :‬ﻣ ن اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟﻘ ﺎدةﻟ ‪ .‬ﮫ ﺻ ﺣﺑﺔ ‪.‬ﺷ ﮭد‬ ‫ﺑن اﻟﺳﻣط ﺑن اﻻﺳ ود اﻟﻛﻧ دي‬
‫اﻟﻘﺎدﺳﯾﺔ ‪ ،‬واﻓﺗﺗﺢﺣﻣص ‪ ،‬وﻗﺎﺗل ﻓﻲ اﻟردة ‪ ،‬وﺷﮭد ﺻﻔﯾن ﻣﻊ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪.‬ووﻟ ﻲ‬
‫ﺣﻣص ﻧﺣوا ﻣ ن ﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬اﺑ( ن اﻻﺛﯾ ر ‪103 : 4‬‬
‫ﻣن)ﻧﺻب رأﺳ ﮫ ﻣ ن اﻻﺷ راف (ﻗ ﺎل ‪) :‬‬ ‫وﻣﺎ ﻗﺑﻠﮭﺎ ‪ .‬واﻟﻣﺣﺑر ‪ 491‬ﻓﻲ ﺑﺎب‬
‫ورأس اﻟﺣﺻ ﯾن ﺑ ن‬ ‫وﻧﺻب اﻟﻣﺧﺗﺎر ﺑن أﺑﻲ ﻋﺑﯾد رأس ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن ﻣرﺟﺎﻧ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻧﻣﯾر اﻟﺳﻛﺳﻛﻲ ‪ ،‬ورأس ﺷرﺣﺑﯾل اﺑن ذي اﻟﻛﻼع اﻟﺣﻣﯾري ‪ ،‬وﻛﺎن إﺑراھﯾم ﺑن‬
‫م ﯾ وم اﻟﺣ ﺎزر وﺑﻌ ث إﻟﯾ ﮫ ﺑرؤوﺳ ﮭم ‪ ،‬ﻓﺑﻌ ث ﺑرؤوﺳ ﮭم إﻟ ﻰ اﺑ ن‬
‫اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻧﺻﺑت رؤوﺳﮭم ﻋﻠﻰ ﺑﺎب اﻟﻣﺳﺟد اﻟﺣرام ‪ ،‬ﻓﺧ رج اﺑ ن اﻟﺣﻧﻔﯾ ﺔ ﻣ ن‬
‫اﻟط واف ‪ ،‬ﻓرآھ ﺎ ﻣﻧﺻ وﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﺣﻣ د ﷲ ( ‪) .‬ﺗﮭ‪ ( 2‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪. 320 : 4‬‬
‫وﻣﺎت ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬أو ﻓ ﻲ ﺻ ﻔﯾن ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن اﻟﻣط ﺎع ( * ) ‪ 50‬ق ه ‪ 18 -‬ه =‬
‫‪ 639 - 574‬م ( ﺷرﺣﺑﯾل ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن اﻟﻣطﺎع ﺑن اﻟﻐطرﯾف ‪ ،‬اﻟﻛﻧدي ﺣﻠﯾف‬
‫وھ ﻲ أﻣ ﮫ (‬ ‫ﺑﻧﻲ زھرة ‪:‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘ ﯾﻌﺎدة ‪.‬رف ﺑﺷ رﺣﺑﯾل ﺑ ن ﺣﺳ ﻧﺔ )‬
‫ﷲ ﮫ وﺳ ﻠم ﻓﺄوﻓ ده‬ ‫أﺳﻠم ﺑﻣﻛﺔ ‪ ،‬وھﺎﺟر إﻟﻰ اﻟﺣﺑﺷﺔ ‪ ،‬وﻏزا ﻣﻊ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰﻋﻠﯾ‬
‫رﺳوﻻ إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وﺷ رﺣﺑﯾل ﺑﻣﺻ رﺛ ‪ .‬م ﺟﻌﻠ ﮫ‬
‫ﺎﻓﺗﺗﺢ اﻻردن ﻛﻠﮭ ﺎ ﻋﻧ وة ‪ ،‬ﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﺷﺎم ‪.‬‬
‫أﺑو ﺑﻛر أﺣد اﻻﻣراء اﻟذﯾن وﺟﮭﮭم ﻟﻔﺗﺢ ﻓ‬
‫ﺧﻼ طﺑرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎن أھﻠﮭﺎ ﺻﺎﻟﺣوه ‪ ،‬وذﻟك ﺑﺄﻣر ﻣن أﺑﻲ ﻋﺑﯾدة ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻗدم ﻋﻣر )‬
‫اﻟﺟﺎﺑﯾﺔ ( ﻋزﻟﮫ ‪ ،‬واﺳﺗﻌﻣل ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﻣﻛﺎﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺷرﺣﺑﯾل ‪ :‬أﻋن ﺳﺧط ﻋزﻟﺗﻧﻲ‬
‫وﻟﻛﻧ ﺎلﻲ‪:‬أردت رﺟ ﻼ أﻗ وى ﻣ ن رﺟ لوﺗ‪ .‬وﻓﻲ‬ ‫ؤﻣﻧﯾن‪ ،‬؟ ﻗ‬
‫ﻻ‬ ‫ﯾ ﺎ أﻣﯾ ر اﻟﻣ‬
‫ﻛﺎن ﻣن اﻟﻔرﺳﺎن اﻟذﯾن ﺳ ﺎدوا اﻟﻧ ﺎس )‬ ‫ﺑطﺎﻋون ﻋﻣواس ‪ .‬ﻗﺎل أﺣد ﻣﺗرﺟﻣﯾﮫ ‪:‬‬
‫رﺣﺑﯾل ﺑ ن ﻋﻣ رو ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷ( رﺣﺑﯾل‬ ‫‪2‬ﺷ ( ‪) * .‬‬
‫ﺎﻧﻲﻣ‪ .‬ن ﻛﺑ ﺎر ﻗوﻣ ﮫ ﻓ ﻲ ﻋﮭ د‬ ‫ﯾﻣ ﺎن‬‫ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻏﺎﻟب ‪ ،‬ﻣن ﺣﻣﯾرﻣﻠ‪ :‬ك ﻛ‬
‫أﺑرھ ﻋﻠ ﺔ (ﻰ ذي اﻻذﻋ ﺎر ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺗﻣﻌ ت ﺣوﻟ ﮫ‬ ‫رو ﺑ وﺛن ﺎر‬ ‫ذي اﻻذﻋﻋﻣ ﺎر )‬
‫وﻗﺎﺗﻠ ‪ .‬ﮫ ذو اﻻذﻋ ﺎر ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﺷ رﺣﺑﯾل‬ ‫ﺟﻣوع ﻓﻲ ﻣﺄرب ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺷ ﺄ دوﻟ ﺔ ﻣﺳ ﺗﻘﻠﺔ‬
‫ﺑﻌ د ﺳ ﻧﺔ واﺣ دة ) ‪. ( 3‬ﺷ * )رﺣﺑﯾل ﺑ ن ورس ( * ) ‪ 66 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫داﻧﻲ ‪ :‬د ‪.‬ھ * ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﻗﺎﺋ‬ ‫ن ورس اﻟﮭﻣ‬ ‫‪ 686‬م‬
‫رﺣﺑﯾل( ﺑ(‬ ‫ﺷ‬
‫وﺗﮭ ‪322‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪) . 297 : 6‬ﺗﮭ‪ ( 2‬ذﯾب اﺑ ن‬ ‫ﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 4‬‬
‫وﻓﯾﻟ ﮫم ‪:‬ﯾ ) زل واﻟﯾ ﺎ‬ ‫وﺗﮭ ‪299‬ذﯾب اﻻﺳ ﻣﺎء واﻟﻠﻐ ﺎت ‪242 : 1‬‬ ‫ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬
‫ﻟﻌﻣر ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺑﻌض ﻧواﺣﻲ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ( ‪ ( 3 ) .‬اﻟﺗﯾﺟﺎن ‪ 134‬واﻧظر‬
‫اﻟﻣﺣﺑ ر ‪- 204‬ﻛ‪206‬ﺎنو ﻓ‪370‬ﻲ‪ .‬ﺟ ﯾش اﻟﻣﺧﺗ ﺎر اﻟﺛﻘﻔآﺧ ﻲر ‪.‬ﻣ ﺎ وﻟﯾ ﮫ‬
‫ﻗﯾﺎدة ﺟﯾش ‪ ،‬ﻓﯾ ﮫ ﺛﻼﺛ ﺔ آﻻف ﻣﻘﺎﺗ ل ‪ ،‬زﺣ ف ﺑﮭ م إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻟﯾﺣﺗﻠﮭ ﺎ وﯾﮭ ﺎﺟم‬
‫اﺑن اﻟزﺑﯾر ﺑﻣﻛﺔ ‪.‬ﻓﻠﻣﺎ ﻛﺎن ﻓﻲ طرﯾﻘﮫ إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻗﺗﻠﮫ ﻋﺑﺎس ﺑن ﺳﮭل ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫ﻣﻌرﻛ ﺔ ) ‪* . ( 1‬ﺷ) رﻋب ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬ﺷ‪( . .‬رﻋب ﺑ ن‬
‫ﻗﯾس ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﺟﺷم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺣﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫ﺟﻌﻔ= ر ﺑ ن‬ ‫اﻟﻘﯾرواﻧ ﻲ (‬‫ﺗﻧﺳ ب إﻟ ﯾﮭم اﻟﺛﯾ ﺎب اﻟﺷ رﻋﺑﯾﺔ ) اﺑ‪. ( 2‬ن ﺷ رف )‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ 534‬اﺑن ﺷرف ) اﻟﻘﯾرواﻧﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ ﺳﻌﯾد ‪460‬اﺑن ﺷ رف =‬
‫رف ‪) * 1368‬‬ ‫‪ 852‬رف ﻟ= ) ا ﻣﺣﻣ‬
‫دﻛﺗور ( د ﺷ‬ ‫راھﯾم ﺷ‬ ‫ن إﺑ‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ‬ ‫إﺳ‬
‫د‬ ‫‪1338‬ﺑ م ( ن أﺳ‬ ‫د ( * ) ‪ 738 - . . .‬ه =ﺷ‪ - . . .‬رف‬ ‫ن أﺳ‬ ‫رف ﺑ‬
‫ﻋﺎﻣﯾ ﺎ ﻗﻠﯾ ل اﻟﻠﺣ ن ‪ ،‬ﯾﻣﺗ دح اﻻﻛ ﺎﺑر ‪.‬‬ ‫اﻟظرﻓ ﺎنﺎء ‪.‬‬
‫زﺟ‪ :‬ﺎل ‪ ،‬ﻣ ن ﻛ‬ ‫اﻟﻣﺻري‬
‫وﺻﻧف ﻋدة ﻣﺻﻧﻔﺎت ‪ ،‬أﻛﺛرھﺎ ﻧوادر وأﻣﺛﺎل ﻋﺎﻣﯾﺔ ‪.‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ) ‪( 3‬‬
‫ﻣﺳ ﻠم ﺑ ن‬‫‪ .‬ﺷرف اﻟدوﻟﺔ = ﺷﯾروﯾﮫ ﺑن ﻋﺿد اﻟدوﻟﺔ ) ‪( 379‬ﺷرف اﻟدوﻟ ﺔ =‬
‫دﯾن )‬ ‫رف اﻟ‬ ‫دﯾن ﺷ‬ ‫دﯾن = رف اﻟ‬ ‫رفﺑ اﻟ ن ﺷ‬ ‫‪ 478‬د ﷲ‬ ‫ﻗ اﺑ رﯾشنﻋﺑﺷ‬
‫اﻟﻐ زي ( ﺷ= رف‬ ‫ﯾﺣﯾ لﻰ( ﺑ= ن ﺷ ﻣس اﻟ دﯾنﺷ‪965‬رف اﻟ دﯾن )‬ ‫اﻟﻣﺗوﻛ‬
‫اﻟدﯾن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ‪ ) * 1005‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪96 : 4‬‬
‫واﻟطﺑري ‪ ،‬اﻟﺗﺟﺎرﯾ ﺔ ‪( 2 ) . 541 : 4‬اﻟﻠﺑ ﺎب ‪16 : 2‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪) . 249‬‬
‫= ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ‪1080‬‬ ‫ﻓ ‪( 3‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪ 1‬اﺑ‪185 :‬ن ‪.‬ﺷ رف اﻟ أﺣﻣدﯾن د‬
‫اﻻﻣﯾ ر ﺷ رف اﻟ دﯾن ( * ) ‪- 1159‬‬ ‫ﺷرف اﻟدﯾن =ﺣﻣود ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪) * 1338‬‬
‫‪1825‬ﺑ م (ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﻣ ن ﻧﺳ ل‬ ‫‪ - 1746‬دﯾن‬
‫‪1241‬ﺷه = رف اﻟ‬
‫اﻟﻣﺗوﻛل ﻋﻠﻰ ﷲ ﯾﺣﯾﻰ ﺷرف اﻟدﯾن ‪ :‬أﻣﯾر ﻛوﻛﺑﺎن وﺑﻼدھﺎﻓ ) ﻲ اﻟ ﯾﻣن (وﻟ د‬
‫ﺎن هﻋ‪ .‬ﺎدﻻ ﺣﺳ ن اﻟﺳ ﯾرة ‪ ،‬ﻟ ﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل ﺑ ﺎﻻدب ‪.‬‬ ‫‪1207‬‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ووﻟﯾﮭﺎ ﺳﻧﺔ وﻛ‬
‫ﺑﻧﻔﺳ ﮫ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ ،1228‬هﻓظﻔ ر ﺑ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﺻ ﺎﺣب اﻟ ﯾﻣن (‬ ‫ﻏزاه اﻟﻣﺗوﻛل ﻋﻠﻰ ﷲ )‬
‫وأﺧذه ﻣﻌﮫ إﻟﻰ ﺻﻧﻌﺎء ‪ ،‬ووﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﺑﻼد ﻛوﻛﺑﺎن واﻟﯾﺎ اﺳ ﻣﮫ اﻟﺳ ﯾد ﺣﺳ ﯾن ﺑ ن‬
‫رف ‪.‬اﻟﻓظ دﯾن ﻋﻧ د اﻟﻣﺗوﻛ ل ﺳ ﻧﺔ وأﯾﺎﻣ ﺎ ‪ ،‬ﺛ م أﻋ ﺎده إﻟ ﻰ ﻛوﻛﺑ ﺎن ‪،‬‬ ‫ل ﺷ ﻋﻠﻲ‬
‫ﻓﺎﺳﺗﻣر أﻣﯾرا إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺷرف اﻟدﯾن ( * ) ‪ 1223 - 1140‬ه =‬
‫‪ 1808 - 1727‬م ( ﺷرف اﻟدﯾن ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫أﺻ ﯾب ﺑﻌﯾﻧﯾ ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫‪ 274‬ﻲ ﻧﯾ ل اﻟ وطر ‪10 : 2‬أﻧ ﮫ )‬ ‫‪( 1‬اﻟﺑدر اﻟط ﺎﻟﻊ ‪ : 1‬وﻓ‬
‫إﺳ ( ‪ .‬ﺣﺎق اﺑ ن‬ ‫‪ 1240‬هاﻻﻣ ﺎرة ‪ ،‬واﻧﻘط ﻊ ﻟﻠﻌﺑ ﺎدة إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت‬ ‫‪ ،‬ﻓﺗﻧﺣ ﻰ ﻋ ن‬
‫ﻓﺎﺿل زﯾدي ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫اﻟﻣﮭدي أﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ‪ ،‬اﻟﺣﺳﻧﻲ اﻟﯾﻣﻧﻲ ‪:‬‬
‫رج ﻓ ﻲ آﺧ ر أﯾ ﺎم‬ ‫ﺿﺧم ‪.‬‬
‫ﺻﻧﻌﺎء ‪ .‬ﻟﮫ رﺳﺎﺋل وأﺳﺋﻠﺔ وأﺟوﺑﺔ ﺗﺄﺗﻲ ﻓﻲ ﻣﺟﻠد ﺧ‬
‫وﺟ رت ﺣ روب ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﮭدي اﻟﻌﺑﺎس ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪ ،‬إﻟ ﻰ ﺑ ﻼد أرﺣ ب ‪ ،‬ﻣﻐﺎﺿ ﺑﺎ ‪.‬‬
‫ﻟ ك إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت اﻟﻣﮭ دي ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ ﺻ ﻧﻌﺎء ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ اﻟﻣﻧﺻ ور ‪،‬‬
‫ﮫ إﻣ ﺎرة آل إﺳ ﺣﺎق ﺑﻌ د وﻓ ﺎة ﻋﻣ ﮫ اﻟﻌﺑ ﺎس ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﻓﺑﺎﺷ ر‬
‫أﻋﻣﺎﻟﮭم إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪) * ( 1‬ﺷرف اﻟدﯾن اﻻﻧﺻ ﺎري ( * ) ‪1092 - 1030‬‬
‫ﺣﻔﯾ د اﻟﻘﺎﺿ ﻲ زﻛرﯾ ﺎ‬ ‫ھ = ‪ 1681 - 1620‬م ( ﺷرف اﻟدﯾن ﺑن زﯾن ‪،‬‬
‫اﻟﻌﺎﺑدﯾن‬
‫اﻻﻧﺻﺎري اﻟﺳﻧﯾﻛﻲ اﻟﻣﺻري ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھل ﻣﺻر ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫اﻟطﺑﻘﺎتر (ﻓﯾﮭ ﺎ ﺷ ﯾوﺧﮫ وﻋﻠﻣ ﺎء ﻋﺻ ﺗره ‪.‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ذﻛ‬
‫ﺷ رف اﻟ دﯾن اﻟﻐ زي ( * ) ‪ 1005 - . . .‬ه = ‪1596 - . . .‬ﺷ م (رف اﻟ دﯾن‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ﺑن ﺑرﻛﺎت * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﻧﯾ( ل اﻟ وطر ‪( 2 ) . 11 : 2‬‬
‫اﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﺣﺑﯾب اﻟﻐزي ‪ ،‬ﺷرف اﻟ دﯾن ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل‬ ‫ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪. 222 : 2‬‬
‫واﻟﻌرﺑﯾ نﺔ ‪.‬أھ ل ﻏ زة )‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻟ ﮫ اﺑ ﻓﻘﯾن ﺣﺑﯾﮫ ﺣﻧﻔب ‪ :‬ﻲ ‪ ،‬ﻋ ﺎرف ﺑﺎﻟﺗﻔﺳ ﯾر‬
‫ﻣﺣﺎﺳ) ن اﻟﻔﺿ ﺎﺋل ﺑﺟﻣ ﻊ اﻟرﺳ ﺎﺋل ( وﺗﻧ) وﯾر اﻟﺑﺻ ﺎﺋر ‪ -‬خ (‬ ‫ﺑﻔﻠﺳطﯾن ( ﻟﮫ‬
‫ﻓﻲ اﻟظﺎھرﯾﺔ ‪ ،‬ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻻﺷﺑﺎه واﻟﻧظﺎﺋر ‪ ،‬ﻻﺑن ﻧﺟﯾم ) ‪. ( 1‬اﺑن ﺷرﻓﺷ ﺎه‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫أﺣﻣ=د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1055‬اﻟﺷ رﻗﺎوي =‬ ‫ﺣﺳ =ن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪715‬اﻟﺷ رﻓﻲ‬
‫‪ 1311‬ن اﻟﺷ رﻗﻲ =أﺣﻣ د‬ ‫ﷲ ﺑن ﺣﺟﺎزي ‪ 1227‬اﻟﺷرﻗﺎوي = ﺳﺎﻟم ﺑن ﺳﺎﻟم اﺑ‬
‫‪ ) * 325‬دﻻﺋﻲ ( * ) ‪ 1079 - 1019‬ه = ‪ 1668 - 1610‬م (‬ ‫د اﻟ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺑ‬
‫ﺎس ‪.‬ﺑﺎﻟ دﻻء وﺗ وﻓﻲ‬ ‫دﻻﺋﻲ ‪ :،‬ﻣ ن أھ ل ﻓوﻟ د‬ ‫ﻓﺎﺿ ل‬ ‫اﻟﺷ رﻗﻲ ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ اﻟر‬
‫ﺣﺎﺷ( و )ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣط وﻟول ( ﮫ ﻧظ م ) ‪. ( 2‬‬ ‫ﺑﺎﻟزاوﯾ ﺔﻟ ‪.‬ﺷ ﮫ )رح اﻟﺷ ﻔﺎء‬
‫اﻟوﻟﯾد ﺑن ﺣﺻ ﯾن اﻟﺷ رﻧﺑﻼﻟﻲﺣﺳ= ن ﺑ ن ﻋﻣ ﺎر ‪1069‬‬ ‫ﺷرﻗﻲ ﺑن اﻟﻘطﺎﻣﻲ =‬
‫ﻣﺣﻣ= د أﻣ ﯾن ‪1036‬‬ ‫اﻟﺷ رواﻧﻲ‬ ‫رﻧوﺑﻲ د=اﻟﻣﺟﯾ د اﻟﺷ رﻧوﺑﻲ ‪1348‬‬ ‫اﻟﺷ ﻋﺑ‬
‫رواﻧﻲ = ﻲ ﺑ ن‬
‫ﻋﻠ‬ ‫اﻟﺣﻧ ﻲ (ور=ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪( 1065‬‬
‫اﻟﺷ‬ ‫اﻟﺷ رواﻧﻲ ) ﻔ ﻧ‬
‫رواﻧﻲ = ﻲ ﺑ ن‬
‫ﻋﻠ‬ ‫رواﻧﻲ =ف ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪1134‬‬
‫اﻟﺷ‬ ‫اﻟﺷ ﯾوﺳ‬ ‫إﺑ راھﯾم ‪1118‬‬
‫د ‪ 1253‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫رواﻧﻲ ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬‫د‬ ‫‪ 1200‬أﺣﻣ‬
‫د اﻟﺷ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫وﻟم ﯾ ذﻛر وﻓﺎﺗ ﮫ‬‫ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ 223 : 2‬وھو ﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﺷرف اﻟدﯾن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر (‬
‫واﻧظ ر ﺧط ﮫ )ﺷ رف‬ ‫وھدﯾ ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪599 : 1‬‬ ‫‪ .‬وإﯾﺿﺎح اﻟﻣﻛﻧون ‪440 : 2‬‬
‫‪ 167‬و ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫اﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔوھ‬ ‫اﻟ دﯾن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻘ ﻓﺎدر (ﻲ اﻟﻠوﺣ ﺔ ‪( 2 ) .‬‬
‫رﻗﻲ ( ﻲ ﺷ ﺟرة اﻟﻧ ورﻟﻘ‪311‬ول ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﻛﻣ ﺎ ﻓ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ورﺟﺣ ت )‬ ‫اﻟﺷ رﻓﻲ (‬
‫رﻗﻲ ﻧﺟ م اﻟﺳ ﺎري وﻣﺳ ﻌد اﻟراﺋ ﻲ‬ ‫ﺣ داﺋق اﻻزھ ﺎر اﻟﻧدﯾاﻟﺳ ﺔ ‪،‬ﯾدﻓﯾاﻟﺷ ﮫ ‪) :‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 78 - . . .‬ه = ‪ 697 - . . .‬م (‬ ‫ﺟن اﻟ ﺎرﺷ ( ‪) * .‬رﯾﺢ اﻟﻘﺎﺿ‬ ‫وﯾﻣ‬
‫ﺷرﯾﺢ ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑ ن ﻗ ﯾس ﺑ ن اﻟﺟﮭ م اﻟﻛﻧ دي ‪ ،‬أﺑ و أﻣﯾ ﻣﺔ ‪:‬ن أﺷ ﮭر اﻟﻘﺿ ﺎة‬
‫أﺻ‪ .‬ﻠﮫ ﻣ ن اﻟ وﻟﯾﻣنﻲ ‪.‬ﻗﺿ ﺎء اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ زﻣ ن‬ ‫اﻟﻔﻘﮭﺎء ﻓﻲ ﺻدر اﻻﺳ ﻼم‬
‫ﻋﻣر وﻋﺛﻣﺎن وﻋﻠﻲ وﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪.‬واﺳﺗﻌﻔﻰ ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﺣﺟﺎج ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻔﺎه ﺳ ﻧﺔ ‪ 77‬ه ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﺛﻘﺔ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻣﺄﻣوﻧﺎ ﻓﻲ اﻟﻘﺿﺎء ‪ ،‬ﻟﮫ ﺑﺎع ﻓﻲ اﻻدب واﻟﺷﻌر ‪ .‬وﻋﻣر‬
‫طوﯾﻼ ‪ ،‬وﻣﺎت ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ) ‪ . ( 1‬ﺷ* )رﯾﺢ ﺑ ن ذﯾﺑ ﺎن ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( . . . - .‬ﺷرﯾﺢ ﺑن ذﯾﺑﺎن ﺑن ﻋﻠﯾﺎن ﺑن أرﺣب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺑﻛﯾل ‪ ،‬ﻣن ھﻣدان ‪:‬‬
‫ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ )آل ﯾزﯾ د ( و )آل ﻗداﻣ ﺔ ( وآل) أﺑ ﻲ دوﯾ د ( و‬
‫) آل اﻟﮭﯾﺻم ( و ) آل اﻟﮭﯾﺛم ( ﻣن ﺑطون ھﻣدان ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟروﯾﺎﻧﻲ ( * ) ‪.‬‬
‫رﯾﺢ ﺑ‪1112‬ن مﻋﺑ( د اﻟﻛ رﯾم ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟروﯾ ﺎﻧﻲ ‪.‬‬ ‫‪ 505 - . .‬ه =ﺷ‪- . . .‬‬
‫أﺑو ﻧﺻر ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ .‬وﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﻓﻲ آﻣل طﺑرﺳﺗﺎنﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )روﺿ ﺔ‬
‫اﻻﺣﻛﺎم وزﯾﻧﺔ اﻟﺣﻛﺎم ( ﻓﻲ أدب اﻟﻘﺿﺎء ‪ ،‬ﻗﺎل ﺣﺎﺟﻲ ﺧﻠﯾﻔﺔ ‪ :‬ﻛﺛﯾر اﻟﻔواﺋد ) ‪3‬‬
‫رﯾﺢ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 1144‬م (‬‫اﻟرﻋﯾﻧ ﻲ ( * ) ‪ 539 - 451‬ه = ‪ - 1059‬ﺷ‬ ‫(‪)*.‬‬
‫ﺷ رﯾﺢ ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ ،‬إﺑ و اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟرﻋﯾﻧﻋ ﻲﺎﻟم‪ :‬ﺑ ﺎﻟﻘراآت أﻧدﻟﺳ ﻲﻛ ‪ .‬ﺎن‬
‫ﻗﺎﺿﻲ إﺷﺑﯾﻠﯾﺔ وﻣﺳﻧدھﺎ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﻣﻧﺗﺧب ﻣن ﺷذرات اﻟذھب ‪-‬‬
‫خ ‪ .‬واﻟﺷذرات ‪ 85 : 1‬وطﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪100 - 90 : 6‬ووﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬‬
‫ﺎت‬ ‫ل ‪) . 217 - 10‬طﺑﻘ‪( 3‬‬ ‫ﺎء ‪2 ) . 132 : 4‬‬
‫اﻻﻛﻠﯾ(‬ ‫وﺣﻠﯾ ‪ 224‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬
‫ﻧﺳ ﺑﺔ‬ ‫اﻟروﯾ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 79‬ف اﻟظﻧ ونوﻓ‪ 923‬ﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ‪) 482 : 1‬‬ ‫وﻛﺷ‬‫اﻟﻣﺻ ﻧف‬
‫ﻣوﻟووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫إﻟﻰ روﯾﺎن ‪ ،‬وھﻲ ﻣدﯾﻧﺔ ﺑﻧواﺣﻲ طﺑرﺳﺗﺎن ( ‪ .‬وﺧطﯾﺑﮭﺎ ‪ .‬ده‬
‫ﺣﺗ ‪ .‬ﻰ روى ﻋﻧ ﮫ‬ ‫وأﺳ ﻧﺔن ‪.‬ورﺣ ل اﻟﻧ ﺎس إﻟﯾ ﮫ‬ ‫‪50‬‬
‫ﺗﻘﻠ د ﺧطﺑﺗﮭ ﺎ ﻧﺣ وا ﻣ ن ﺳ‬
‫اﻵﺑﺎء واﻻﺑﻧﺎء واﻻﺟداد واﻟﺣﻔدة ‪.‬وﻣﻣن روى ﻋﻧﮫ اﺑن ﺣزم واﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﯾ ﺎض‬
‫اﻻﺧ ﺗﻼف ﺑ ﯾن‬ ‫ﺎرض ﺑ ﮫ اﺑ ن ﻧﺑﺎﺗ ﺔ و )‬ ‫واﺑن ﺑﺷﻛوال ‪ .‬ﻟﮫدﯾ) وان ﺧط ﻋب (‬
‫اﻟﺟﻣ ) ﻊ واﻟﺗوﺟﯾ ﮫ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ‬ ‫اﻻﻣ ﺎم ﯾﻌﻘ وب اﻟﺑﺻ ري واﻻﻣ ﺎم ﻧ ﺎﻓﻊ ‪ -‬خ ( و‬
‫ﺷرﯾﺢ ﺑ ن ھ ﺎﻧﺊ ( * ) ‪78 - . . .‬‬ ‫اﻟﻘراآت ‪ ،‬ﻛﻼھﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ھ = ‪ 697 - . . .‬م ( ﺷرﯾﺢ ﺑن ھﺎﻧﺊ ﺑن ﯾزﯾد اﻟﺣﺎرﺛﻲ ‪ :‬راﺟز ‪ ،‬ﺷﺟﺎع ‪ ،‬ﻣن‬
‫ﺻ ﺣﺎب ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻣ ن أﻣ راء ﺟﯾﺷ ﮫ ﯾ وم اﻟﺟﻣوﻟﻣ ل ﺎ‪.‬ﻛ ﺎن ﯾ وم‬
‫اﻟﺗﺣﻛﯾم ﺑﻌث ﻋﻠﻲ أﺑﺎ ﻣوﺳﻰ ‪ ،‬وﻣﻌﮫ أرﺑﻌﻣﺎﺋﺔ رﺟل ‪ ،‬ﻋﻠﯾﮭم ﺷرﯾﺢ ﺑن ھ ﺎﻧﺊ ‪.‬‬
‫ﻗﺗل ﻏﺎزﯾﺎ ﺑﺳﺟﺳﺗﺎن ) ‪ . ( 2‬اﻟﺷرﯾﺷﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣؤﻣن ‪ 619‬اﻟﺷرﯾﺷﻲ‬
‫اﻟﺷرﯾﺷﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن أﺣﻣ داﺑ‪685‬ن اﻟﺷرﯾﺷ ﻲ =‬ ‫أﺣﻣ د= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪640‬‬
‫ﯾن ) ‪( 406‬‬ ‫اﻟرﺿﻣﺣﻣ ﻲ (د ﺑ= ن اﻟﺣﺳ‬ ‫‪ 779‬رﯾف )‬ ‫د اﻟﺷ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫دﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫ﻲ(=‬ ‫اﻟﺑﯾﺎﺿ‬
‫رﯾف )‬ ‫‪450‬‬
‫ﻲﻲﺑ= ن اﻟﺣﺳ ﻧﺣﯾن و اﻟﺷ‬ ‫اﻟﻌﻘﯾﻠ‬
‫رﯾف ﻋﻠ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ﻣﺳﻌود ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ 468‬اﻟﺷرﯾف )اﺑو ﺟﻌﻔ رﻋﺑ( =د اﻟﺧ ﺎﻟق ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ‬
‫ﺎل ( =‬ ‫اﻟﻛﺣ‬
‫رﯾف )‬ ‫‪539‬‬
‫راھﯾم اﻟﺷ‬ ‫ﻋﻣ رر( ﺑ= ن إﺑ‬ ‫ﻋﻣ)‬
‫رﯾف‬ ‫‪470‬‬
‫اﻟﺷ‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻣوﺳﻰ ) ‪ ( 590‬اﻟﺷرﯾف ) اﻟﻐرﻧﺎطﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ) ‪( 760‬‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺑﻐﯾﺔ ‪ 266‬واﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪ 113 : 3‬وإﻓﺎدة اﻟﻧﺻﯾﺢ‬
‫رﯾف )‬ ‫اﻟﺷ‪. 3967‬‬‫ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت‬ ‫اﻻﺻ) ‪( 2‬‬
‫ذرات ‪. 122 : 4‬‬ ‫وﺷ‪66 - 58‬‬
‫اﻟﺗﻠﻣﺳﺎﻧﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ) ‪ ( 771‬اﻟﺷرﯾف ) اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ( = ﻋﺑد ﷲ ﺑن‬
‫اﻟﺷ رﯾف )‬ ‫رﯾف )د اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻋﻠﯾﯾن (ﻲ=ﺑ ن ﺣﺳ ن ‪847‬‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻣﺣﻣ د ‪776‬‬
‫اﻟﺷ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪906‬اﺑ ن‬ ‫اﻟﺣﻔﯾد ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪875‬اﺑن أﺑ ﻲ ﺷ رﯾف =‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫رﯾف ) د اﻟﺛ ﺎﻧﻲ (‬ ‫اﻟﺟ‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪923‬‬
‫اﻟﺷ‬ ‫أﺑ ﻲ ﺷ إﺑرﯾف =‬
‫‪ 1075‬ن‬ ‫د اﺑ‬ ‫اﻟﻣؤﺳﻣﺣﻣ س (د ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬ ‫رﯾف )‬ ‫ن اﻟﺷ‬‫ﻲ )اﺑ‪( 1069‬‬ ‫ﻋﻠ‬
‫اﻟﺷرﯾف = اﻟرﺷﯾد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1082‬اﺑن اﻟﺷرﯾفإﺳ= ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1139‬‬
‫ﺣﯾ درﻋﻠ( = ﻲ ﺣﯾ در ‪) * 1353‬‬ ‫اﻟﺷ رﯾف )‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺷ رﯾف ‪1344‬‬ ‫ﺷ رﯾف‬
‫ن‬ ‫رﯾف ﺑ‬‫ﯾران ( * ) ‪ 1373 - 1308‬ه = ‪- 1891‬ﺷ ‪ 1954‬م (‬ ‫رﯾف ﻋﺳ‬ ‫ﺷ‬
‫طﺑﯾب ‪ ،‬ﺑﺎﺣث ﻣن أھ ل ﺻ ﯾدا ﻓ ﻲ ﻟﺑﻧ ﺎن ‪.‬‬ ‫ﺗوﻓﯾق ﺑن ﺣﺳن ‪ ،‬ﻣن آل ﻋﺳﯾران ‪:‬‬
‫ﯾن وﻛ ﯾﻼ ﻟﻘﻧﺻ ﻠﯾﺔ‬ ‫‪( 1918‬‬ ‫رج طﺑﯾﺑ ﺎ ﺑﺎﻟﻛﻠﯾ ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت )وﻋ‬
‫إﯾران ﻓﻲ ﺻﯾدا ) ‪ ( 1921‬وﺳﺎﻓر إﻟﻰ ﺑﻐداد ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻘر إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬وﻛﺎن‬
‫ﻟﮫ ﻧﺷﺎط وطﻧﻲ ‪ .‬وﻛﺗب ﻛﺛﯾرا ﻓﻲ ﺻﺣف ﺟﺑل ﻋﺎﻣل وﻏﯾرھﺎ ‪ .‬وﻧﺷر ﻛﺗﺑﺎ ﻣن‬
‫ﻋﻠم) اﻟﺻﺣﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟوﻗﺎﯾ ﺔ ﻣ ن اﻻﻣ راض‬ ‫ﺗﺻﻧﯾﻔﮫ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) آﺻﻼح اﻟﻧﺳل ( و‬
‫( و ) اﻟﻣرأة واﻟرﺟل ( ) ‪ ) * . ( 1‬ﺷرﯾف ﺑن ﺟروة ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( . . . - .‬ﺷرﯾف ﺑن ﺟروةﺑن أﺳﯾد ﺑن ﻋﻣرو اﻟﺗﻣﯾﻣ ﺟﻲ ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ﻣﻌﻣ ر ‪.‬‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن‬ ‫ﻣن ﺑﻧﯾﮫ * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬اﻟﻘ( ﺎﻣوس اﻟﻌ ﺎم ‪141 - 139‬‬
‫ﯾﻔﻲ ‪،‬‬ ‫نﺻ‬ ‫ﺛم اﺑ‬ ‫ﮫ أﻛ‬ ‫ب ‪ ،‬وﻋﻣ‬ ‫راﻗﯾﯾن ‪: 2‬ﻊ‪. 90‬‬
‫اﻟﻛﺎﺗ‬ ‫ﺔ ﺑاﻟﻌ ن اﻟرﺑﯾ‬ ‫ﻧظﻠ‬
‫ن )ﺻ ﺎﺣب اﻟﺟ واھر ( * ) ‪ 1314 - . . .‬ه‬ ‫اﻟﺷ رﯾﻔﯾﺎن اﻟﺗﻣﯾﻣﯾ ﺎن ) ‪1‬اﺑ ( ‪* .‬‬
‫= ‪ 1896 - . . .‬م (ﺷرﯾف ﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺣﺳن ﺻﺎﺣب اﻟﺟ واھر‬
‫ﻣﺛﯾر اﻻﺣزان ﻓ ﻲ أﻣﻧ ﺎء اﻟ رﺣﻣن‬ ‫‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺗﺄدب إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻧﺟف ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 2‬ﺳﻌد اﻟدوﻟﺔ ( * ) ‪ 381 - . . .‬ه = ‪ 991 - . . .‬م ( ﺷرﯾف‬
‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﺣﻣ دان ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣﻌ ﺎﻟﻲ ‪ ،‬ﺳ ﻌد اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﺣﻣداﻧﻲ ‪ ،‬اﺑ ن‬
‫ﻛﺎن ﻓﻲ ﻣﯾﺎﻓﺎرﻗﯾن ﻟﻣ ﺎ ﻣ ﺎت‬ ‫ﺳﯾف اﻟدوﻟﺔ ‪ :‬ﺻﺎﺣب ﺣﻠب وﺣﻣص وﻣﺎ ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ‪.‬‬
‫وﻗﺎﻣ ت وﺣﺷ ﺔ‬ ‫أﺑوه ﺑﺣﻠب ‪ ،‬ﻓﻘﺻ دھﺎ وﺟﻠ س ﻋﻠ ﻰ ﺳ رﯾر أﺑﯾ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 356‬ه (‬
‫ﻓﻘﺗ ( ل أﺑ و ﻓ راس )‬ ‫ﺑﯾﻧﮫ وﺑﯾن ﺧﺎﻟﮫ أﺑﻲ ﻓراس ) وﻗﯾل ‪ :‬ﻛﺎن أﺑو ﻓراس ﯾﻧﺎﻓﺳﮫ‬
‫ووﺻ‪ .‬ﻠت ﻗ وة ﻣ ن اﻟ روم‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ ( 357‬ﻋﻠﻰ ﯾد ) ﻗرﻏوﯾﮫ ( ﺣﺎﺟب ﺳﻌد اﻟدوﻟﺔ‬
‫اﻟﺻﻠﯾﺑﯾﯾنﻓﺧ( ﺎف ﺳ ﻌد اﻟدوﻟ ﺔ أن ﯾﺣﺻ ر ﻓ ﻲ ﺣﻠ ب ‪ ،‬ﻓﺧ رج إﻟ ﻰ‬ ‫)ﻏﺎزﯾ ﺔ ‪،‬‬
‫وﻋﻘ( د ﻣ ﻊ ﻣﻠ ك‬ ‫واﺳ( ﺗﻘل ﻗرﻏوﯾ ﮫ ﺑﺣﻠ ب )ﺳ ﻧﺔ ‪358‬‬ ‫ﻣﯾﺎﻓﺎرﻗﯾن ) وأﻣﮫ ﻓﯾﮭﺎ‬
‫ﺧﺑﯾﺛﻧﺻ ﺔ ) ﮭﺎ ﻓ ﻲ زﺑ دة اﻟﺣﻠ ب ‪( 168 - 163 : 1‬‬ ‫اﻟ روم ﻣﻌﺎھ دة ھدﻧ ﺗﺟﺔ د‬
‫واﻧﺗﻘل ﺳﻌد اﻟدوﻟﺔ إﻟﻰ ﻣﻌرة اﻟﻧﻌﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﺛﻼث ﺳﻧﯾنﺛم‪ .‬اﻧﺗﻘل إﻟ ﻰ ﺣﻣ ص‬
‫ودﺧﻠﮭﺎ‪ .‬ﺑﻌد أﺣ داث ﻟ م ﯾﺗﻔ ق اﻟﻣؤرﺧ ون ﻋﻠ ﻰ‬ ‫‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ ﻋﺎد إﻟﻰ ﻣﮭﺎﺟﻣﺔ ﺣﻠب‬
‫إﻟﻰ ﺑﻐداد أﻧﮫ ﻓ ﻲ طﺎﻋﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺟﺎءﺗ ﮫ ﺧﻠﻌ ﺔ ﻣ ن‬ ‫‪367‬‬‫ﻛﺗب‬
‫ﺗﻔﺎﺻﯾﻠﮭﺎ ‪ .‬وﻓﻲ ﺳﻧﺔ‬
‫اﻟطﺎﺋﻊ اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﻊ ﻟﻘب ) ﺳﻌد اﻟدوﻟﺔ ( وﻛﺎن ﻗﺑل ذﻟك ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ) أﺑو اﻟﻣﻌﺎﻟﻲ‬
‫روم ( ﺎل اﻟﮭدﻧ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟدﻣﺳ ﺗق ﺑ ﻗﺎﺋردسد )ﺟ ﯾش اﻟ ﺑﻣ‬ ‫وﻓ ( ﻲ ﺳ ﻧﺔﺎﻟﺑ ‪371‬ﮫ ط‬
‫ﻋﺷ) رﯾن درھﻣ ﺎ ﺑ دﯾﻧﺎر ( * )‬ ‫‪400‬درھ مﻛﻓﺿ ل ﺔ‬ ‫ﻓ ﺎﺗﻔق ﻣﻌ ﮫ ﻋﻠ أﻟ ﻰ ف‬
‫ﯾؤدﯾﮭ‪ .‬ﺎ ﺳ ﻌد‬ ‫اﻟذرﯾﻌ ﺔ ‪350 : 19‬‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪( 2 ) . 19 : 2‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺗﺢ ﺣﻠ ب ‪ ،‬ﺑﺟ ﯾش ﻛﺑﯾ ر ‪،‬‬ ‫ﻧﺔ ‪373‬‬ ‫اﻟدوﻟ ﺔ ﻛ ل ﺳوﻋ ﻧﺔﺎد‪ .‬اﻟدﻣﺳ ﺗقﯾرﯾﺳ د ﻓ‬
‫واﺳاﻟدﻣﺳﺗﻣرﺗقﺳ ‪ .‬ﻌد اﻟدوﻟ ﺔ ﻗوﯾ ﺎ ﻣﮭﯾﺑ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻓﺻ ﻣد ﻟ ﮫ ﺳاﻟدوﻟ ﻌد ﺔ ‪ ،‬واﻧﮭ زم‬
‫وﻣدﺣﮫ ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﯾﺳﻰ اﻟﻧﺎﻣﻲ ﺑﻘﺻﺎﺋد ﻣن ﻏرر ﺷﻌره ‪ .‬وﻣﺎت ﺑﻌﻠﺔ اﻟﻔﺎﻟﺞ ﻓﻲ‬
‫ﺣﻠب ‪ ،‬وﺣﻣل إﻟﻰ اﻟرﻗﺔ ﻓ دﻓن ﺑﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻧﺷﺎﺷ ﯾﺑﻲ ( * ) ‪1384 - . . .‬‬
‫ﻣدرس ﻣ ن أھ لﻟﻘا دس ‪.‬‬ ‫ھ = ‪ 1964 - . . .‬م ( ﺷرﯾف اﻟﻧﺷﺎﺷﯾﺑﻲ اﻟﻣﻘدﺳﻲ ‪:‬‬
‫وﻋﻣ ‪ .‬ل ﻓ ﻲ اﻟﺗﻌﻠ ﯾم ﺑﻔﻠﺳ طﯾن ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﻠم ﺑﮭ ﺎ وﺑﺎﻻﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﺛ م ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﻼﺣﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘ دس‬
‫دارس ﻏ وث اﻟﻼﺟﺋ ﻓ ﯾن (ﻲ ﺑﯾ روت‬ ‫‪( 1948‬وﻟﻰ ﺗﻔﺗ ﻣ ﯾش )‬‫وﺑﻌ د اﻟﻧﻛﺑ ﺔ ) ﺗ‬
‫اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﻣﺛﻠ ﻰ‬ ‫ﻛﺗﺎﺑﺎ ‪ ،‬ﻟﻌل أﻛﺛرھ ﺎ ﻣطﺑ وع ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻧﺣو ‪20‬‬
‫واﻟﺗﻌﻠﯾم اﻟذاﺗﻲ ( و ) اﻟﻣرأة واﻟﻣﺟﺗﻣﻊ ( و ) اﻟﻛﯾﻣﯾﺎء ﻋﻧد اﻟﻌرب ( و )ﻣﺑ ﺎدئ‬
‫اﻟﺷﻌراءأﻓ( رد ﻛ ﻼ ﻣ ﻧﮭم‬
‫‪،‬‬ ‫اﻟﻘراءة اﻟﻔرﯾدة ( و ) ﻣﺧﺗﺎرات ﻣن دواوﯾن ﺑﻌض‬
‫ﺷرﯾك ﺑ ن ﺣ دﯾر‬ ‫ﺑﺟزء ) ‪ . ( 2‬اﻟﺷرﯾﻔﺔ ﻓﺎطﻣﺔ = ﻓﺎطﻣﺔ ﺑﻧت اﻟﺣﺳن ‪) * 860‬‬
‫أﺣ د اﻻﺑط ﺎل‬ ‫( * ) ‪ 67 - . . .‬ه = ‪ 686 - . . .‬م ( ﺷرﯾك ﺑن ﺣدﯾر اﻟﺗﻐﻠﺑﻲ ‪:‬‬
‫وأﻗ ﮫﺎم‪ .‬ﻓ ﻲ ﺑﯾ ت‬ ‫وأﺻ( ﯾﺑت ﻋﯾﻧ‬ ‫ﺻ ﻔﯾن‬ ‫‪ ،‬ﻣ ن أﺻ ﺣﺎب ﻋﻠ ﺷ ﻲ ‪.‬ﮭد ﻣﻌ ﮫ )‬
‫ث (ﯾﻧﺗظ ر ﻣ ن ﯾطﺎﻟ ب ﺑﺛ ﺄره ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﻘدس ﺑﻌد ﻋﻠﻲ ‪ .‬ﻓﻠﻣﺎ ﺑﻠﻐﮫ ﻣﻘﺗل ) ﻟﺑ‬
‫اﻟﺣﺳﯾن‬
‫وﺳ ﺎر ﻣ ﻊ‬ ‫ﻓظﮭر اﻟﻣﺧﺗﺎر اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ﯾ دﻋو إﻟ ﻰ ﺛ ﺄر اﻟﺣﺳ ﯾن ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺑ ل إﻟﯾ ﮫ ﺷ رﯾك ‪.‬‬
‫اﻟﻣوﺻ تل ﻟ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ ھ ذه‬ ‫م ﺑ ن اﻻﺷ ﺗر ﻟﻘﺗ ﺎل اﺑ ن زﯾ ﺎد ﻓ ﻲ أرض ﻓﻛﺎﻧ‬
‫ھﺎﺋﻠﺔﻣو‪ ،‬وﻗﺗ ل ﻓﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ د أن ﺷ ﮭد ﻣﺻ رع اﺑ ن زﯾ ﺎد ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫اﻟﺣرب‬
‫اﻗف‬
‫‪ 181‬ر اﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪: 4‬‬ ‫زﺑ دة اﻟﺣﻠ ب ‪- 155 : 1‬واﻧظ‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫دوي (اﻟﻣﻠ ﺛم ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫اﻟﺑ ( ‪2 ) .‬‬
‫‪ ) 301‬ﺔ أﺑ و اﻟﻣﻌ ﺎﻟﻲ ﺷ رﯾف‬ ‫ﺳ ﻌد اﻟدوﻟ‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ‪( 3‬ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪* . 103 : 4‬ﺷ) ﯾكر ﺑ ن‬ ‫اﻻدﯾ بﻣ ‪ :‬ﺎﯾو ‪) . 1971‬‬
‫رﻣﻲ ‪:‬‬ ‫داد اﻟﺣﺿ‬ ‫‪ 671‬م ( ن ﺷ‬ ‫داد ( * ) ‪ 51 - . . .‬ه ﺷ‬
‫= ‪- . . .‬رﯾك ﺑ‬ ‫ﺷ‬
‫وﻋﻣ ل‬ ‫اﻟرؤوﺳن أﺻﺎء ‪ .‬ﺣﺎب ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬ﺛ م ﺳ ﻛن اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺷ ﺟﺎع ‪ ،‬ﻣﻛ نﺎن ﻣ‬
‫ﻟﻠﺛورة ﻋﻠﻰ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﺗﻔﻘﺎ ﻣ ﻊ ﺣﺟ ر ﺑ ن ﻋ دي ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ زﯾ ﺎد ‪ ،‬ووﺟﮭ ﮫ‬
‫إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑﻣرج ﻋذراء ) ‪) * . ( 1‬ﺷرﯾك اﻟﻣﮭ ري ( * ) ‪. . .‬‬
‫ري ‪:‬ﺟﺎع ‪ ،‬ﻣ ن اﻻﺷ راف‬ ‫‪ 133 -‬ه = ‪ 750 - . . .‬م (ﺷرﯾك ﺑن ﺷﯾﺦ اﻟﻣﮭ ﺷ‬
‫أﯾﺎﻣ ﮫ داﻟ ت دوﻟ ﺔ اﻻﻣ وﯾﯾن ‪ ،‬وﻗﺎﻣ ت‬ ‫ﺎرى ‪.‬‬
‫ﻛﺎن ﻣﻘﯾﻣﺎ ﻓ ﻲ ﺑﺧوﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﻘدﻣﯾن ‪.‬‬
‫اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻣن أﻧﺻ ﺎرﺛ ھم ﻧﻘذه ‪.‬م ﻋﻠ ﻰ أﺑ ﻲ ﻣﺳ ﻠم اﻟﺧراﺳ ﺎﻧﻲ ‪،‬‬
‫ﻋﻠ ‪:‬ﻣﻰ ﺎھ ذا اﺗﺑﻌﻧ ﺎ آل ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬أن ﺗﺳ ﻔك‬ ‫ﻟﺳﻔﻛﮫ اﻟدﻣﺎء ‪ ،‬ﻓﺧرج ﺛﺎﺋرا ‪ ،‬وﻗﺎل‬
‫وآزره أﻛﺛر اﻟﺣر ﻣ ق ‪.‬ن ﺛﻼﺛ ﯾن أﻟﻔ ﺎ ‪ ،‬ﻓوﺟ ﮫ إﻟﯾ ﮫ أﺑ و‬ ‫اﻟ دﻣﺎء وأن ﯾﻌﻣ ل ﺑﻐﯾ‬
‫ﻣﺳﻠم ﺟﯾﺷﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ إﻟﻰ أن ﻗﺗل ) ‪* . ( 2‬ﺷ) رﯾك اﻟﻧﺧﻌ ﻲ ( * ) ‪ 177 - 95‬ه‬
‫‪ 794‬مﺑن(ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث اﻟﻧﺧﻌ ﻲ اﻟﻛ وﻓﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د‬ ‫= ‪- 713‬ﺷرﯾك‬
‫اﺳﺗﻘﺿ ﺎه‬ ‫ﷲﻋ‪:‬ﻓﻘﯾ ﺎﻟمﮫ ﺑ‪ ،‬اﺷ ﺗﮭر ﺑﻘ وة ذﻛﺎﺋ ﮫ وﺳ رﻋﺔ ﺑدﯾﮭﺗ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺎﻟﺣ دﯾث ‪،‬‬
‫وأﻋ ‪ .‬ﺎده اﻟﻣﮭ دي ‪،‬‬ ‫‪ 153‬ه م ﻋزﻟ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﻧﺻ ور اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﺛ‬
‫ﻣوﻟ‪ .‬ده ﻓ ﻲ ﺑﺧ ﺎرى ‪.‬ووﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫ﺎدي ‪.‬ﺎن ﻋ ﺎدﻻ ﻓ ﻲ ﻗﺿ ﺎﺋﮫ‬ ‫ﻓﻌزﻟﮫ ﻣوﺳﻰ اﻟﮭ وﻛ‬
‫ك(*)‪(...-...=...-...‬‬ ‫ن ﻣﺎﻟ‬ ‫ﺑﺎﻟﻛوﻓ ﺷ ﺔ ) ‪( 3‬‬
‫رﯾك‪ .‬ﺑ* )‬
‫اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر‬ ‫ﺷرﯾك ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﻋﻣرو اﻟدوﺳﻲ * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪ 191 : 4‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ‪( 2 ) . 292 : 2‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾ ر ‪3 ) . 168 : 5‬‬
‫اﻻزدي ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬ ‫‪ 214‬ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪ 225 : 1‬ﺟ‬ ‫ﺗ (ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪: 1‬ووﻓﯾ‬
‫ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺷﻧوءة ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬ﺷ ش ( *اﻟﺷﺷ ﺗري =ﻋﻠ ﻲ‬
‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ) * 668‬ﺷط ( * ﺷطﺎ = ﺑﻛري ﺑن ﻣﺣﻣد ‪1310‬‬
‫ﻋﻣ =ر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ‪210‬‬ ‫اﻟﺷطﺟﯾري = ﺣﺑﯾب ﺑن أﺣﻣد ‪430‬اﻟﺷ طرﻧﺟﻲ‬
‫طﻧوﻓﻲ ﻲ= ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪713‬‬ ‫اﻟﺷ ﻋﻠ‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪330‬‬ ‫طرﻧﺟﻲ =‬
‫إﺑ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪1295‬‬ ‫اﻟﺷطﻲ = ﺣﺳن ﺑن ﻋﻣر ‪ 1274‬اﻟﺷطﻲ =‬
‫اﻟﺷطﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﺳن ‪ 1307‬اﻟﺷطﻲ ) اﻟﺗوﻧﺳﻲ ( = ﻣﺣﻣد اﻟﺻﺎدق ‪1364‬‬
‫اﻟﺷطﯾﺑﻲ ) اﻟﺣﺎج ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ) * 963‬ﺷﻊ ( * اﻟﺷﻌﺎر = ﻣﺣﻣد ﺿﯾﺎء‬
‫ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 778 - 754‬م = ‪ 1377 - 1353‬م (‬ ‫‪ ) * 1330‬رف اﻟﺛ‬ ‫دﯾن اﻻﺷ‬ ‫اﻟ‬
‫ﺷﻌﺑﺎن ﺑن ﺣﺳﯾن اﺑن اﻟﻣﻠك اﻟﻧﺎﺻر ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻗ ﻼوون ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣﻌ ﺎﻟﻲ ‪ ،‬ﻧﺎﺻ ر‬
‫وﻟﻲ اﻟﺳﻠطﻧﺔ ﺑﻌد ﺧﻠ ﻊ اﺑ ن‬ ‫اﻟدﯾن ‪ :‬ﻣن ﻣﻠوك اﻟدوﻟﺔ اﻟﻘﻼووﻧﯾﺔ ﺑﻣﺻر واﻟﺷﺎم ‪.‬‬
‫ﺄﻣور اﻟدوﻟ ﺔ ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ أﺗﺎﺑ ك‬ ‫ﺎﺟﻲﺳ( ﺎمﻧﺔﺑ ‪ 764‬ه‬
‫ﻣﺣﻣ ﮫ )د ﺑ ن ﺣ ‪ ،‬وﻗ‬ ‫ﻋﻣ‬
‫اﻟﻧﺎﺻ ) ر اﻟﺛﺎﻟ ث ‪ ،‬وﺧ ﺎﻟﻊ اﺑ ن ﻋﻣ ﮫ ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﯾﻠﺑﻐ ﺎ‬ ‫اﻻﻣﯾ ﻋﻣ ر ﮫ‬
‫ﻛر ل‬ ‫اﻟﻌﺳ ﻗﺎﺗ‬
‫رﻧﺞ ﺑﻘﯾ ﺎدة ﺻ ﺎﺣب‬ ‫اﻟﻣﻧﺻور ﺑن ﺣﺎﺟﻲ ( وﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ) ﺳﻧﺔ ‪ 767‬ه ( ﻓ‬
‫أﻏﺎر اﻻ‬
‫وظﻠ‪ .‬وا زھ ﺎء أﺳ ﺑوع )ﯾﻘﺗﻠ ون‬ ‫ﻗﺑرص ﻋﻠﻰ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺳ ﺑﻌﯾن ﻣرﻛﺑ ﺎ‬
‫ﺗﺣوﻟ ت * )‬ ‫ﺟ ﺎل ‪ ،‬وﯾﺄﺧ ذون اﻻﻣ وال ‪ ،‬وﯾﺄﺳ رون اﻟﻧﺳ ﺎء واﻻطﻔ ﺎل ( و )‬
‫وﻣﯾ زان اﻻﻋﺗ دال ‪444 : 1‬وﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪171 : 10‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫ﻰ‬ ‫اﻻرب ‪. 250‬ﺎﺋم إﻟ‬
‫‪ 19‬وﻧ ﺔ اﻟﻐﻧ‬ ‫ﺎب ‪ : 2‬ﮭﺎﯾ‬ ‫داد ‪) . 279 : 9‬اﻟﻠﺑ‪( 1‬‬ ‫ﺑﻐ‬
‫اﻟﺷواﺋن ﺑﺎﻟﺑﺣر ‪ ،‬ﻓﺳ ﻣﻊ ﻟﻼﺳ ﺎرى ﻣ ن اﻟﻌوﯾ ل واﻟﺑﻛ ﺎء واﻟﺷ ﻛوى إﻟ ﻰ ﷲ ‪ ،‬ﻣ ﺎ‬
‫ﻗطﻊ اﻻﻛﺑﺎد وذرﻓت ﻟﮫ اﻟﻌﯾﻛﻣونﺎ (ﯾﻘ ول ﺻ ﺎﺣب اﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪.‬ورﻛ ب‬
‫ن اﻟﻘ ﺎھرة ﻓوﺻ ل إﻟ ﻰ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﻌ د رﺣﯾ ل اﻻﻓ رﻧﺞ ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣر‬
‫ﻌﻣوأﻣﺎرة رﻣﺋﺑ ﺔ ﻣرﻛ ب ﻟﻣط ﺎردة اﻟﻔ رﻧﺞ ﻓ ﻲ اﻟﺑﺣ ر ‪،‬‬ ‫ﺑﺈﺻﻼح ﻣ ﺎ أﻓﺳ دوه ‪،‬‬
‫ﯾﻠﺑﻐ ﮫ ﺎ‪( ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠ ﮫ اﻻﺷ رف وظﻔ ر ﺑ ﮫ ‪ ،‬وﺟ ﺊ‬ ‫طﺎﻋﺗ)‬
‫وﺧ ن رج‬ ‫ﻧﻌت ‪.‬‬
‫ﻋ‬ ‫ﻓﺻ‬
‫واﻧﺗظﻣ ت ﻟ ﮫ‬ ‫واﺿطرب أﻣر اﻟﺟ ﯾش ﻣ دة ‪ ،‬ﺛ م اﺳ ﺗﻘر ‪.‬‬ ‫ﺑرأﺳﮫ ) ﺳﻧﺔ ‪ 767‬ه (‬
‫‪ 778‬ذه ‪.‬ﻣﻌ ﮫ ﻣ ن اﻻﻣ راء ﻣ ن ﻛ ﺎن‬ ‫ﺷؤون اﻟدوﻟﺔ إﻟﻰ أن أراد اﻟﺣﺞ ﺳﻧﺔ ﻓﺄﺧ‬
‫اﻟﻌﻘﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺛ ﺎر ﻋﻠﯾ ﮫ ﻣﻣﺎﻟﯾﻛ ﮫ واﺗﻔﻘ وا ﻣ ﻊ ﺑﻌ ض‬ ‫ﻓﺑﻠ ‪ ،‬ﻎوﺗو‬
‫اﻧﺗﻘﺎﺿﮫ ﮫ‬
‫ﯾﺧﺷﻰ ﺟ‬
‫أﻣراء اﻟﺟ ﯾش ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎﺗﻠﮭم اﻻﺷ رف ‪ ،‬واﻧﮭوﻋزمﺎد‪ .‬إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬ﻓ ﺎﺧﺗﻔﻰ ﻓ ﻲ‬
‫ﻓﺎﻛﺗﺷﻔوا ﻣﺧﺑﺄه ‪ ،‬وﻗﺑﺿوا ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﺻﻌدوه إﻟ ﻰ اﻟﻘﻠﻌ ﺔﺛ ‪ .‬م ﺧﻧﻘ ﮫ‬ ‫ﺑﯾت ﻣﻐﻧﯾﺔ ‪.‬‬
‫اﻻﻣﯾر اﯾﻧﺑك اﻟﺑدري ‪ ،‬ورﻣﺎه ﻓﻲ ﺑﺋر ‪ ،‬ﻓﺄﺧرج ﺑﻌد ذﻟك ودﻓنﻗ ‪ .‬ﺎل اﺑ نإﯾ ﺎس‬
‫ﻓﻲ ﺟﻣﻠﺔ وﺻﻔﮫ ﻟﮫ ‪:‬ﻣن ﻣﺣﺎﺳن اﻟزﻣﺎن ﻓﻲ اﻟﻌدل واﻟﺣﻠم ‪ ،‬ﻛﺎن ﻣﻠﻛﺎ ھﯾﻧﺎ ﻟﯾﻧ ﺎ‬
‫ﺎس ‪ ،‬ﻣﻧﻘ ﺎدا ﻟﻠﺷ رﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﯾﺣ ب أھ ل اﻟﻌﻠ م ‪ ،‬ﻛﺛﯾ ر اﻟﺑ ر واﻟﺻ دﻗﺎت ‪،‬‬
‫رة ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺂت ﻛﺛﯾ‬ ‫ھﺎدﺋﻓﺗوﺣ ﺔ ‪ .‬ﺎت وﻣﻧﺷ‬ ‫ﻲ أﯾﺎﻣ ﻟ ﮫ ﮫ‬ ‫دﻧﯾﺎ ﻓ‬ ‫ت اﻟ‬
‫ﻌﺑﺎن ﺑ( ن ﺳ ﻠﯾم ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻ ﻧﻌﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1149 - 1065‬ه = ‪- 1655‬ﺷ ‪ 1736‬م‬
‫ﻧﻌﺎﻧﻲ ‪ :‬ب ‪ ،‬ﻣ ن ﺷ ﻌراء اﻟ ﯾﻣن ‪.‬‬ ‫ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬اﻟروﻣ ﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﻧﺑاﻟﺻ ﺎﺗﻲ طﺑﯾ‬
‫ﺎﺋﺞ ‪.‬اﻟﻔﻛﮫ ) ر ﻓ ﻲ اﻟﻣﻘﺎﺑﻠ ﺔ ﺑ ﯾن‬ ‫ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺻﻧﺗ ﻧﻌﺎءﻟ‬ ‫ﺗرﻛ ﻲ اﻻﺻﻣوﻟ ل ‪.‬‬
‫ﻣﻧظوﻣﺔ ﻓﻲ ﺧواص اﻟﻧﺑﺎﺗﺎت واﻟﺛﻣ ﺎر ‪ ،‬رأﯾ ت ﻣﺧطوط ﺔ ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﺧواص اﻟﺛﻣر (‬
‫ﻓﻲ آﺧر اﻟﻣﺟﻣوﻋﺔ ) ‪ 1373‬ﻋرﺑﻲ ( ﻓﻲ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣورد اﻟﻠطﺎﻓﺔ‬
‫ﻻﺑن ﺗﻐري ﺑردي ‪ 87‬وﺟﺎءت وﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 808‬ﻣن ﺧطﺄ اﻟطﺑﻊ ‪ .‬واﺑن إﯾﺎس‬
‫ﺔ‬ ‫ﺔ ‪190 : 2‬‬
‫واﻟﺑداﯾ‬ ‫واﻟ ‪104 : 2‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ‬
‫رة‬ ‫وﺣﺳ‪ 212 : 1‬ن اﻟﻣﺣﺎﺿ‬
‫واﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪ . 324 - 302 : 14‬اﻟﻔﺎﺗﯾﻛﺎن ‪ .‬و ) دﯾوان ﺷﻌر ( وﻛﺎن ﯾﻌﺗﺎش ﺑﺎﻟطب‬
‫‪ .‬وﻣدح اﻟﻛﺑراء واﻻﻋﯾﺎن ‪ ،‬ﺞوﻓﻠﻓﻲ آﺧر ﻋﻣره ﻓﻛﺎﺑد ﻓﻘرا وﻓﺎﻗﺔ إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت‬
‫ﺷﻌﺑﺎن ﺑ ن ﻋﻣ رو ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷ( ﻌﺑﺎن ﺑ ن‬ ‫)‪)*.(1‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪ ،:‬ﺑﻧ وه ﺑط ن ﻣ ن ﺣﻣﯾ ر ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔﻗ ‪ .‬ﺎل‬ ‫ﻋﻣ رو ﺑﺟ دن ﺟزھﯾ ر‬
‫اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪ :‬وإﻟﯾﮭم ﯾﻧﺳب اﻟﺷﻌﺑﻲ ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻣﻠك اﻟﻛﺎﻣ ل ( * ) ‪747 - . . .‬‬
‫ھ = ‪ 1346 - . . .‬م ( ﺷﻌﺑﺎن ) اﻟﻛﺎﻣل ( اﺑن ﻣﺣﻣد ) اﻟﻧﺎﺻر ( اﺑن ﻗﻼوون ‪:‬‬
‫وﻟﻲ ‪.‬اﻟﺳ ﻠطﻧﺔ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬ﺑﻌ د وﻓ ﺎة‬ ‫ﻣن ﻣﻠوك اﻟدوﻟﺔ اﻟﻘﻼووﻧﯾﺔ ﺑﻣﺻر واﻟﺷﺎم‬
‫ﺎن طﺎﺋﺷ ﺎ ﻣﺗﮭ ورا ‪:‬‬ ‫‪ 746‬ه (‬
‫أﺧﯾ ﮫ اﻟﺻ ﺎﻟﺢ إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪ ،‬وﺑﻌﮭ د ﻣﻧ ﮫﺳ) ﻧﺔ وﻛ‬
‫اﺳﺗدﻋﻰ أﺧوﯾﮫ ) ﺣﺎﺟﻲ وﺣﺳﯾﻧﺎ ( ﻓﺗﺄﺧرا ﻋن اﻟﺣﺿور ‪ ،‬ﻓﺄﻣر ﺑﻘﺗﻠﮭﻣﺎ ! وأﻗﺑل‬
‫وظﻔﯾن ‪.‬ﺎر أﻣ راء اﻟﺟ ﯾش ‪،‬‬ ‫ﻓﺛ‬ ‫وﺻ ﺎدر أﻣ وال اﻟﻣ‬ ‫ﻋﻠﻰ اﻟﻠﮭو واﻟﻠﻌب ﺑﺎﻟﺣﻣﺎم ‪.‬‬
‫وھ و‬ ‫أﺧوﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓوﻟ وا أﺣ دھﻣﺎ اﻟﺳ ﻠطﻧﺔ )‬ ‫ﻓﻘ ﺎﺗﻠﮭم ‪ ،‬ﻓﻛﺳ روهوأﻧﻘوﺧﻠﻌذوا وه ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺑﺎن ﺣﯾ ث ﻛ ﺎن أﺧ واه ‪ ،‬ﻓﺄرﺳ ل إﻟﯾ ﮫ ﺣ ﺎﺟﻲ ﻣ ن‬ ‫ﻣﺣﻣد (‬
‫وﺳﺟﻧوا‬‫ﺣﺎﺟﻲ ﺑن‬
‫ﺧﻧﻘﮫ ﻓﻲ ﺳﺟﻧﮫ ‪ .‬ﻣدة ﺳﻠطﻧﺗﮫ ﺳﻧﺔ وﺷﮭران وﻧﺻف ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﺗﻐري ﺑردي ‪) :‬‬
‫زﯾن اﻟ دﯾن اﻵﺛ ﺎري ( *‬ ‫ﻛﺎن ﻣن أﺷد اﻟﻣﻠوك ظﻠﻣﺎ وﻋﺳﻔﺎ وﻓﺳﻘﺎ ( ) ‪) * . ( 3‬‬
‫) ‪ 828 - 765‬ه = ‪ 1425 - 1364‬م ( ﺷﻌﺑﺎن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن داود اﻟﻣوﺻﻠﻲ ‪* ،‬‬
‫ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬اﻟﺑ‪ ( 1‬در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪: 1‬وﻧ‪ 280‬ﺑﻼء اﻟ ﯾﻣن ‪( 2 ) . 752 : 1‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 250‬واﻧظر اﻟﺗﺎج وﻟﺳﺎن اﻟﻌربﻣ ‪ :‬ﺎدة ﺷ ﻌب ‪3 ) .‬اﺑ( ن إﯾ ﺎس‬
‫ﺔ ‪191 : 2‬‬ ‫‪219 - 216 : 14‬‬
‫درر اﻟﻛﺎﻣﻧ‬ ‫ﺔواﻟ‬ ‫واﻟﺑداﯾ ‪183 : 1‬ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫روف‬ ‫رة ‪ 116 : 10‬و ‪140‬‬
‫اﻟﻣﻌ‪.‬‬ ‫واﻟﻧﺟ‪ 150‬وم اﻟزاھ‬‫ذھب ‪: 6‬‬ ‫ذرات اﻟ‬ ‫وﺷ‬
‫ون ‪ .‬د ﺑﺎﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬وﺗﻧﻘ ل‬ ‫أدﯾب ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر ﻛﺛﯾر ‪ ،‬ﻓﯾﮫ ھﺟ و وﻣﺟ وﻟ‬ ‫ﺑﺎﻵﺛﺎري ‪:‬‬
‫وﺗﻠﻘب ﺑﺎﻵﺛﺎري ﻻﻗﺎﻣﺗﮫ ﻓﻲ أﻣ ﺎﻛن اﻵﺛ ﺎر اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ دة ‪.‬واﺳ ﺗﻘر‬ ‫اﻟﺑﻠدان‬
‫ﻓﻲ ‪،‬‬
‫أﻛﺛر ﻣﻧن ﺛﻼﺛ ﯾن ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ ﻲ اﻻدب واﻟﻧﺣ و ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬وﺑﮭﺎ ﻟﮫوﻓﺎﺗﮫ ‪.‬‬
‫وزةخﻓ ( ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻋﻠ وم‬ ‫أرﺟاﻻدب ‪-‬‬ ‫اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ ﻋﻠ وم‬ ‫ﻟﺳ ﺎن )‬
‫اﻟﻧﺣ و ‪ ،‬ﺳ ﻣﺎھﺎ )‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﺑﻼﻏﺔ ‪ ،‬ﻓرغ ﻣن ﻧظﻣﮭﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 809‬و ) أﻟﻔﯾﺔ (ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺣ ﻼوة اﻟﺳ ﻛرﯾﺔ ‪ -‬خ‬ ‫ﻛﻔﺎﯾﺔ اﻟﻐﻼم ( و ) أرﺟوزة ( ﻓﻲ اﻟﻧﺣو أﯾﺿﺎ ‪ ،‬ﺳﻣﺎھﺎ )‬
‫ك (ﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬ﻟ م ﯾﺗﻣ ﮫ ‪ ،‬ودﯾ) وان ﺷ ﻌر ( و )‬ ‫( و )ﺷرح أﻟﻔﯾﺔ اﺑن ﻣﺎﻟ ﺛﻼﺛ‬
‫وﺳ ﯾﻠﺔ‬ ‫ﻣ دة ﻓ ﻲ اﻟﻣﺧﺗ ﺎر ﻣ ن ﺗﺧ ﺎﻣﯾس اﻟﺑ ردة ﻓ‪ -‬خ (ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ‪ ،‬و )‬
‫ﺷﻌﺑﺔ ﺑ ن اﻟﺣﺟ ﺎج ( * ) ‪- 82‬‬ ‫اﻟﻣﻠﮭوف ﻋﻧد أھل اﻟﻣﻌروف ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻲ اﻻزدي ‪،‬‬ ‫ورد اﻟﻌﺗﻛ‬ ‫ن اﻟ‬ ‫اﻟﺣﺟ ‪ 776‬م (ﺎج ﺑ‬
‫‪ 160‬ه = ن‪- 701‬‬ ‫ﻌﺑﺔ ﺑ‬ ‫ﺷ‬
‫ﻣوﻻھم ‪ ،‬اﻟواﺳطﻲ ﺛم اﻟﺑﺻري ‪ ،‬أﺑو ﺑﺳطﺎم ‪:‬ﻣن أﺋﻣﺔ رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﺣﻔظ ﺎ‬
‫ودراﯾﺔ وﺗﺛﺑﺗﺎ ‪ .‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﺑواﺳط ‪ ،‬وﺳﻛن اﻟﺑﺻرة إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬وھو أول ﻣن‬
‫اﻟﻣﺣدﺛﯾن ‪ ،‬وﺟﺎﻧ ب اﻟﺿ ﻌﻔﺎء واﻟﻣﺗ روﻛﯾن ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻻﻣ ﺎم‬ ‫ﻓﺗش ﺑﺎﻟﻌراقر ﻋن أﻣ‬
‫وﻻ ﺷ ﻌﺑﺔ ﻣ ﺎ ﻋ رف‬ ‫أﺣﻣدأﻣ ‪ :‬ﺔ وﺣ ده ﻓ ﻲ ھ ذا اﻟﺷ ﺄنوﻗ‪ .‬ﺎل اﻟﺷ ﻟ‬
‫ﺎﻓﻌﻲ ‪:‬‬ ‫ھ و‬
‫ﻣﻌﻲ م‪ :‬ﻧ ر أﺣ دا‬ ‫وﻛﺎن ﻋﺎﻟﻣﺎ ﺑﺎﻻدب واﻟﺷ ﻌر ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻻﺻ ﻟ‬ ‫اﻟﺣدﯾث ﺑﺎﻟﻌراق ‪.‬‬
‫اﻟﻐراﺋ ﻓ ب (ﻲ اﻟﺣ دﯾث ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﻗ ط أﻋﻠ م ﺑﺎﻟﺷ ﻌر ﻣ ن ﺷ ﻟﻌﺑﺔ ‪.‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫واﻟﺿ وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪301 : 3‬وﺷ ذرات‬ ‫ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬دﯾ( وان اﻻﺳ ﻼم ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ﻋﺑﯾد ‪.‬ﻰ اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪ ،‬أن ﻟﻼﺛ ﺎري‬ ‫اﻟذھب ‪ 184 : 7‬وﻓﻲ ﺗﻌﻠﯾﻘﺎت أﺣﻣد ﻋﻠ‬
‫ﻧظﻣﮭ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﮭﻧ د ‪.‬ﺛ م‬
‫ﻛرﯾﺔ (ﺎل ﻓ ﻲ آﺧ ره ‪:‬إﻧ ﮫ )‬ ‫ﻗ‬ ‫اﻟﺣ ﻼوة اﻟﺳ‬ ‫ﺷرﺣﺎ ﻋﻠﻰ )‬
‫ﺟﺎء إﻟﻰ اﻟﯾﻣن اﻟﺳﻌﯾد ‪ ،‬ﺛم ﺟﺎء إﻟﻰ اﻟﺷﺎم اﻟﻣﺣروس ( ودار اﻟﻛﺗب ‪ 257 : 3‬و‬
‫وﺣﻠﯾ ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪7‬‬ ‫‪ ( 2 ) . 188 : 6‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪338 : 4‬واﻟﻣﺳ ﺗطرﻓﺔ ‪85‬‬
‫ﺎوي ‪) * . 120 : 1‬‬ ‫داد ‪255 : 9‬‬
‫واﻟﻣﻧ‬ ‫ذﯾل ‪104‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ‬ ‫وﺗ‬ ‫وذﯾ‪ 144 :‬ل اﻟﻣ‬
‫ﺷﻌﺑﺔ( ﺑ ن ﻋﯾ ﺎش ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم‬ ‫ﺷﻌﺑﺔ اﻟﻘﺎرئ ( * ) ‪ 193 - 95‬ه = ‪ 809 - 714‬م‬
‫ﺎن ﻋﺎﻟﻣ ﺎ ﻓﻘﯾﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻزدي اﻟﻛوﻓﻲ اﻟﺧﯾﺎط ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛر ‪:‬ﻣن ﻣﺷ ﺎھﯾر اﻟﻘ ﻛراء ‪.‬‬
‫اﻟدﯾن ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺷﻌﺑﺔ ﺑن ﻣﮭﻠﮭل ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( . . . - .‬ﺷﻌﺑﺔ ﺑن ﻣﮭﻠﮭل ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ‪ :‬ﺟد * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟﻧﺷ ر ‪: 1‬‬
‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪194‬ﺟ‪ .‬ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫ﯾر ﻻﺑ ﻲ ﻋﻣ رو اﻟ داﻧﻲ ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫واﻟﺗﯾﺳ ‪156‬‬
‫ﺎل ‪.‬اﺑ ن ﺧﻠ وﺑﻧدونو‪ :‬ﺷ ﻌﺑﺔ اﻟ ذﯾن‬ ‫اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫ﻗ‬ ‫ﺑﻧ وه ﺑط ن نﺗﻐﻠﻣ ب ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫وﻟ د ﺷ ﻌﺑﺔ ﺑ ن ﻣﮭﻠﮭ ل‬ ‫اﻟﮭﺟري ‪-‬‬
‫ﻣن‬ ‫ﺑﺎﻟطﺎﺋف ﻟﮭذا اﻟﻌﮭد ‪ -‬أواﺧر اﻟﻘرن اﻟﺛﺎﻣن‬
‫) ‪ . ( 1‬ﺷﻌﺑوﯾﮫ = ﺷﻌﯾب ﺑن ﺳﮭل اﻟﺷﻌﺑﻲ =ﻋﺎﻣر ﺑن ﺷ راﺣﯾل ‪103‬اﻟﺷ ﻌﺑﻲ‬
‫د ‪973‬‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫‪ 499‬د اﻟوھ‬
‫ﻌراﻧﻲ = ﺎب ﺑ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫م ﻋﺑ‬ ‫ن ﻗﺎﺳ‬ ‫=رﺣﻣن ﺑ‬ ‫د اﻟ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫ﻌراوي ﺑﻧ= ت ﻣﺣﻣ د ﺳ ﻠطﺎن ‪* 1367‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫ﺷ ھ دى‬
‫اﻟﺷ ﻌرﯾﺔ‬ ‫وﻣﻌﺟ م ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﻌ رب ‪. 596 : 2‬‬ ‫واﺑ ن ﺧﻠ دون ‪301 : 2‬‬ ‫اﻻرب ‪250‬‬
‫= زﯾﻧب ﺑﻧت ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ) * 615‬ﺷﻌل ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫اﻟﻘﺣطﺎﻧ ﺔ‬
‫ﯾ‬ ‫ﺷﻌل ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﻋﺎﻣﻠﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻋﺎﻣﻠﺔ ‪ .‬ﻣن‬
‫) ‪ . ( 1‬ﺷﻌﻠﺔ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ ) * 656‬ﺷﻌﻠﺔ ﺑن ﺑدر ( * ) ‪ 344 - . . .‬ه =‬
‫ﺎس ‪ :‬ر دﻣﺷ قﻛ ‪ .‬ﺎن‬ ‫ﻌﻠﺔ‪ -‬ﺑ‪955‬نمﺑ ( در اﻻﺧﺷ ﯾدي ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻌﺑ أﻣﯾ‬ ‫ﺷ‪...‬‬
‫ﻗﺗل‪ .‬ﻓﻲ طﺑرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺣرب ﺑﯾﻧﮫ وﺑ ﯾن ﻣﮭﻠﮭ ل اﻟﻌﻘﯾﻠ ﻲ ) ‪. ( 2‬‬ ‫ﺷﺟﺎﻋﺎ ‪ ،‬ﺑطﻼ‬
‫اﺑن ﺷﻌﯾب ) اﻟﺣﺎﻓظ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ھﺎرون ) ‪ ) * ( 353‬اﻟﻧﺑﻲ ﺷﻌﯾب ( * ) ‪. .‬‬
‫اﻟﻌرﺑ نﻲ ‪.‬ﺑﻧ ﻲ ﻣ دﯾن ‪ ،‬ﻣ ن ﻧﺳ ل‬ ‫‪ ( . . . - . . . = . . . - .‬ﺷﻌﯾب ‪:‬اﻟﻧﺑﻲ ﻣ‬
‫إﺑراھﯾم ‪ .‬ﻛﺎن ﺑﻌد ھود وﺻﺎﻟﺢ ‪ ،‬وﻗﺑﯾل أﯾﺎم ﻣوﺳﻰ ‪.‬ﻣﻧﺎزل ﻗوﻣﮫ ﺑﻘرب ﺗﺑ وك‬
‫‪ ،‬ﺑﯾن اﻟﻣدﯾﻧﺔ واﻟﺷﺎم ‪ .‬اﺧﺗﻠف اﻟﻧﺳﺎﺑون ﻓﻲ اﺳم أﺑﯾﮫ وﺟده ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺑﻌﺿﮭم ‪ :‬ھو‬
‫اﺑن ﻧوﻓ ل ﺑ ن ﻣرﻋﺑﯾر ﺑل ﺑن ﻋﻧﻘ ﺎء ﺑ ن ﻣ دﯾن ‪ ،‬وﻗ ﺎل آﺧ رون ﻏﯾ ر ذﻟ ك ‪.‬‬
‫وﻓﮭم ﺑﻌض اﻟﻣﻔﺳرﯾن ‪ ،‬ﻣن اﻵﯾ ﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫وﻗﺎل اﻟﻣﺳﻌودي ‪ :‬ﻛﺎن ﻟﺳﺎﻧﮫ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻟﺳﺎن ﻗوﻣﮫ ‪ ) :‬وإﻧﺎ ﻟﻧراك ﻓﯾﻧﺎ ﺿﻌﯾﻔﺎ ( أﻧﮫ ﻛﺎن أﻋﻣﻰ ‪ ،‬ﻓﺟﻌﻠﮫ اﺑن ﺣﺑﯾب أول‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪:‬ره ﻓ ﻲ‬ ‫ﻗﺑ‬ ‫وان ) راف اﻟﻌﻣﯾ ﺎن‬
‫وﻗ ( ‪ .‬ﺎل اﻟﺳ‬ ‫ﻣ ن ذﻛ رھم ﺗﺣ ت ﻋﻧ أﺷ‬
‫ﺣطﯾن ) ﺑﻔﻠﺳطﯾن ( وزاد اﻟﻧووي ‪ :‬وھذا ﻣﺷﮭور ﻋﻧد أھل ﺑﻼدﻧﺎ ‪ ،‬وﻋﻠﻰ ﻗﺑره‬
‫ﺑﻧﺎء ‪ .‬وﻗﺎل اﺑن ﺗﻐري ﺑردي ‪:‬ﺣطﯾن ‪ ،‬ﻗرﯾﺔ ﻏرﺑﻲ طﺑرﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﻘ ﺎل * )ھ ﺎﻣش‬
‫ﺻ ﻔﺣﺔ‬ ‫اﻟﻧﺟ ( وم اﻟزاھ رة ‪/ . 313 : 3‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪2 ) . 250‬‬ ‫‪(1)*(3‬‬
‫إن ﻗﺑر ﺷﻌﯾب ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﺑﻧﺗﮫ ﺻﻔوراء زوﺟﺔ ﻣوﺳﻰ ‪ ،‬ﺑﮭ ﺎ أﯾﺿ ﺎ ‪.‬وأﺑﻌ ده‬ ‫‪/ 166‬‬
‫وھب ﺑن ﻣﻧﺑﮫ ‪ ،‬ﻓزﻋم أﻧﮫ ﻣدﻓون ﺑﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﻏرﺑﻲ اﻟﻛﻌﺑﺔ ‪ ،‬ﺑﯾن دار اﻟﻧ دوة وﺑ ﺎب‬
‫ﺟﻧوﺑﻲ اﻟﺻ ﻠت ‪ ،‬ﻣ ن ﺑ ﻼد اﻻردن ‪ ،‬اﻟﯾ وم ‪ ،‬ﺑرﻛ ﺔ ﻣ ﺎء ‪ ،‬إﻟ ﻰ‬ ‫وﻓﻲ ﺳﮭم ‪.‬‬
‫ﺑﻧﻲ‬
‫ﺷﻌﯾب (ﺗﺣﯾل ﻋﻠ ﻰ اﻟﺑ دو ﻣ ن‬ ‫ﺟﺎﻧﺑﮭﺎ ﺷﺑﮫ داﺋرة ﺻﻐﯾرة ﺗﺳﻣﻰ ) ﻣﻘﺎم اﻟﻧﺑﻲ ﯾﺳ‬
‫ﺳﻛﺎن ﺗﻠك اﻟﺟﮭﺎت أن ﯾﺣﻠف أﺣدھم ﻛﺎذﺑﺎ ﺑﺣق ﺷﻌﯾب أو ﺑرب ﺷﻌﯾب ‪ ،‬أﻣﺎﻣﮭﺎ‬
‫وﺧﻼﺻﺔ ﺳﯾرﺗﮫ ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻓﻲ ﻧﺻوص اﻵﯾ ﺎت اﻟ واردة ﺑﺷ ﺄﻧﮫ ‪ ،‬وﻗ د ذﻛ ر اﺳ ﻣﮫ‬ ‫‪.‬‬
‫دﯾن (روا ﺑ ﺎ ‪ ،‬وﻛﺛ ر‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻘ رآن اﻟﻛ رﯾم ﻋﺷ ر ﻣ رات ‪:‬أن ﻗوﻣ ﮫﺑﻧ) ﻲ ﻣ ﻛﻔ‬
‫ﻓﺳﺎدھم ‪ ،‬وﻧﻘص ﺗﺟﺎرھم اﻟﻣﻛﺎﯾﯾل واﻟﻣوازﯾن ‪ ،‬وﺟﺎءﺗﮭم رﺳلﻗﺑ‪ -‬ل ﺷ ﻌﯾب ‪-‬‬
‫ﻣوا ) ﺣﺎب اﻻﯾﻛ ﺔ (‬ ‫ﻓﻛ ذﺑوھم ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻟﺑﻌﺿ ﮭم ﺷ ﺟرة ﯾﺻ ﻟﮭﻠون ﺎ ‪ ،‬ﻓﺳ أﺻ‬
‫وﻧﮭﺎھم ﻋﻣ ﺎ ﻛ ﺎﻧوا ﻋﻠﯾ ﮫ ‪.‬‬‫ودﻋﺎھم ﺷﻌﯾب ‪ ) :‬اﻋﺑدوا ﷲ ﻣﺎ ﻟﻛم ﻣن إﻟﮫ ﻏﯾره (‬
‫وھ ددوه‬ ‫وﻻ رھط ك ﻟرﺟﻣﻧ ﺎك (‬ ‫رون ‪) :‬‬‫وﺗﺑﻌ ﮫ رھ ط ﻣوﻗ ﻧﮭمﺎل‪ .‬ﻟ ﮫ آﺧ وﻟ‬
‫ﻟﻧﺧرﺟﻧ ) ك ﯾ ﺎ ﺷ ﻌﯾب واﻟ ذﯾن آﻣﻧ وا ﻣﻌ ك‬ ‫ﺑﺎﻟطرد ﻣن ﺑﻠدھم ‪ ،‬ھو وﻣ ن ﻣﻌ ﮫ ‪:‬‬
‫ﻠﺗﻧﺎ ﻟ( ﮫ ﻣﻌﮭ م ﻣﺣ ﺎورات ‪ ،‬ﻧﻌ ت ﻣ ن أﺟﻠﮭ ﺎ‬ ‫وﻛﺎﻧت‬‫ﻣن ﻗرﯾﺗﻧﺎ أو ﻟﺗﻌودن ﻓﻲ ﻣ‬
‫ﺑﺧطﯾب اﻻﻧﺑﯾﺎء ‪.‬واﺷﺗد ﻋﻠﯾﮭم اﻟﺣر ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗظﻠوا ﺑﺳﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﮭﺑت رﯾ ﺢ )ﺳ ﻣوم‬
‫ﻓﺄﺧ) ذھم ﻋ ذاب ﯾ وم اﻟظﻠ ﺔ ‪ ،‬إﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﻋ ذاب ﯾ وم‬ ‫ذﺑوه ﺎ ‪:‬‬
‫(ﻓﻠﻔﺣﺗﮭمﻓﻛﻧﯾراﻧﮭ‬
‫ﻓﺄﺧ) ذﺗﮭم اﻟرﺟﻔ ﺔ ﻓﺄﺻ ﺑﺣوا‬ ‫وﺣدث زﻟزال ﻟزﻣوا ﺑﯾ وﺗﮭم ﻋﻠ ﻰ أﺛ ره ‪:‬‬ ‫ﻋظﯾم (‬
‫ﻓﻲ دارھم ﺟﺎﺛﻣﯾن ( وﻧﺟﺎ ﺷﻌﯾب وأﺻﺣﺎﺑﮫ ﻣن ﺷر اﻟزﻟزال ‪:‬ﻓﺗ) وﻟﻰ ﻋ ﻧﮭم ‪،‬‬
‫د أﺑﻠﻐ ﺗﻛم رﺳ ﺎﻻت رﺑ ﻲ وﻧﺻ ﺣت ﻟﻛ م ﻓﻛﯾ ف آﺳ ﻰ ﻋﻠ ﻰ ﻗ وم‬
‫ﻛﺎﻓرﯾن (وﻟﻠﻣﻔﺳرﯾن وأﺻﺣﺎب اﻻﺧﺑﺎر ‪ ،‬آراء ﻓﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ ھذه اﻵﯾﺎت ‪ ،‬ﯾﺣﺳ ن‬
‫ﺗﻔﺻﯾل آﯾ ﺎت اﻟﻘ رآن اﻟﺣﻛ ﯾم ‪52‬‬ ‫اﻟرﺟوع إﻟﯾﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫‪ 55 -‬وﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرطﺑﻲ ‪ 252 - 246 : 7‬ﺛم ‪92 - 84 : 9‬ﺛ م ‪137 - 134 : 13‬‬
‫‪ 531‬م ‪ - 2 : 9‬ﺛ‪ 13‬م ‪150 - 143 : 11‬‬ ‫‪ 343‬ﯾر اﻟﻣﻧ ﺎر ‪ - 523 : 8‬ﺛ‬ ‫ووﺗﻔﺳ‬
‫وﻻق ‪) * 554 : 1‬‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫ﻔﻲ ‪ ،‬طﺑﻌ‬‫واﻟﻧﺳ‪334 : 1‬‬
‫ر‬ ‫ﺔ ﻓﻠﯾﺷ‬ ‫ﺎوي ‪ ،‬طﺑﻌ‬ ‫واﻟﺑﯾﺿ‬
‫ن‬ ‫‪ 1758‬م (‬
‫ﻌﯾب ﺑ‬ ‫ﺎﻟﻲ ( * ) ‪ 1172 - 1116‬ه = ‪ - 1704‬ﺷ‬ ‫ﻌﯾب اﻟﻛﯾ‬ ‫ﺷ‬
‫ب ‪ ،.‬وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ‪ ،‬وﺳ ﻛن‬ ‫ﻓﺎﺿ ل‬‫وﻟ دﻲ ‪:‬ﺑﺈدﻟ‬‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل اﻟﻛﯾ ﺎﻟﻲ اﻻدﻟﺑ‬
‫ﺣﻠب ‪ ،‬وﻣﺎت ﻓﻲ طرﯾق اﻟﺣﺞ ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟدر اﻟﻣﻧﺿود (رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﺗﺻ وف ‪ ،‬و‬
‫ف اﻟﻧﻘ ﺎب اﻟﻣﺟ ﺎزي ﻋ ن داﻟﯾ ﺔ‬ ‫ﻛﺷ و )‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر ﻓ ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ ‪،‬‬ ‫) ﺗدرﯾب اﻟواﺛق (‬
‫اﺑن ﺣﺟﺎزي ‪ -‬خ ( ﻋﻧد آل اﻟﺷطﻲ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬ذﻛره ﻋﺑﯾد ‪ .‬وﻟﻠﻛﯾﺎﻟﻲ ﻧظم ) ‪1‬‬
‫ﻌﯾب ﺑ ن أﯾ وب ( * ) ‪ 261 - . . .‬ه = ‪875 - . . .‬ﺷ م (ﻌﯾب ﺑ ن‬ ‫ﺷ( ‪) * .‬‬
‫وﻗﺻ ص اﻻﻧﺑﯾ ﺎء ‪294 - 289‬‬ ‫أﯾوب ﺑن رزﯾق اﻟﺻرﯾﻔﯾﻧﻲ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫‪ 317‬ذﯾب اﻻﺳ ﻣﺎء‬ ‫وﺗﮭ ‪183‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬وﺗﮭ‬ ‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪: 1‬‬
‫‪ 249‬ن‬ ‫ﻌودي ‪ : 1‬واﺑ‬ ‫زء اﻻول ‪246‬‬
‫واﻟﻣﺳ‬ ‫ن اﻟﺟ‬ ‫م اﻻول ﻣ‬ ‫ﺎت ‪ ،‬اﻟﻘﺳ‬ ‫ﻠﻐ‬
‫واﻟﻛﺎﻣ ل‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ‪ 65‬ر ﻻﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ‪ 296‬و ‪389‬‬ ‫ﺧﻠ دون ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟﺣﺑ ﺎﺑﻲ ‪: 1‬‬
‫ﻣﺎدﺗ رﺟﺎ ‪ :‬ف ‪ ،‬وظوﺧﻣﺳل ‪ .‬ﺔ أﻋ وام ﻓ ﻲ‬ ‫واﻟﻘ ﺎﻣوس ‪:‬‬ ‫ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪54 : 1‬‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﺑﻠ دان ‪1 ) . 418 : 7‬‬ ‫ﺷرﻗﻲ اﻻردن ‪206‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھ رة ‪109 : 5‬‬
‫ﺎرئ ﺣ ﺎذق ﺛﻘ ﺔﻣ ‪ .‬ﺎت‬ ‫وﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎت ﻋﺑﯾ أﺑ د ‪.‬و ﻗﺑﻛ ر ‪:‬‬ ‫ﺳ (ﻠك اﻟ درر ‪189 : 2‬‬
‫أﺑو ﻣ دﯾن اﻟﺗﻠﻣﺳ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 594 - . . .‬ه = ‪ 1198 - . . .‬م‬ ‫ﺑواﺳط ) ‪) * ( 1‬‬
‫ﺻوﻓﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﺷ ﺎھﯾرھم‬ ‫( ﺷﻌﯾب ﺑن اﻟﺣﺳن اﻻﻧدﻟﺳﻲ اﻟﺗﻠﻣﺳﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣدﯾن ‪:‬‬
‫اﻻﻧدﻟس ‪.‬ﺎم ﺑﻔ ﺎس ‪ ،‬وﺳ ﻛن )ﺑﺟﺎﯾوﻛﺛﺔ (ر أﺗﺑﺎﻋ ﮫ ﺣﺗ ﻰ ﺧﺎﻓ ﮫ‬ ‫أﻗ‬ ‫‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن‬
‫وﺗوﻓﻲ ﺑﺗﻠﻣﺳﺎن ‪ ،‬وﻗد ﻗﺎرب اﻟﺛﻣ ﺎﻧﯾن أو ﺗﺟﺎوزھ ﺎ‬ ‫اﻟﺳﻠطﺎن ﯾﻌﻘوب اﻟﻣﻧﺻور ‪.‬‬
‫ورﻗ‪ 92‬ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻐﯾ ﮫ )ب ‪ ،‬ﻻزاﻟ ﺔ اﻟرﯾ ب ‪ ،‬وﺳ ﺗر اﻟﻌﯾ ب ‪ -‬خ (‬ ‫ﻣﻔ ﺎﺗﯾﺢ ﻟ ‪.‬‬
‫زة ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻲ ﺣﻣ‬ ‫‪2 ) ( 3259‬‬
‫ﻌﯾب(ﺑ‪ ) * .‬ن أﺑ‬ ‫ﺗرﺑﺗﻲ ) رﻗم ﺷ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﺷﺳ‬
‫‪779‬أﺑم ( ﻲ ﺣﻣ زة دﯾﻧ ﺎر اﻟﺣﻣﺻ ﻲ ‪ ،‬اﻻﻣ وي ‪،‬‬ ‫ﻌﯾب‪ .‬ﺑ‪ -‬ن‬ ‫‪162‬ﺷه = ‪. .‬‬
‫ﺑﺎﻟوﻻء ‪ :‬ﺣﺎﻓظ ﻟﻠﺣدﯾث ‪ ،‬ﺛﻘﺔ ‪ ،‬ﻣن أھل ﺣﻣص ‪ .‬ﻛﺎن ﺟﯾد اﻟﺧط ‪.‬وﻟﻲ اﻟﻛﺗﺎﺑ ﺔ‬
‫ﻟﮭﺷﺎم ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪ ،‬ﺑﺎﻟرﺻﺎﻓﺔ ‪.‬وﻛﺗب ﻟﮫ ﻛﺛﯾرا ﻣن اﻟﺣدﯾث ﺑﺈﻣﻼء اﻟزھ ري‬
‫ﻌﯾب ﺑ ن ﺳ ﮭل ( * ) ‪ 246 - . . .‬ه = ‪ 860 - . . .‬مﺷ( ﻌﯾب‬ ‫) ‪3‬ﺷ ( ‪) * .‬‬
‫ﺑن ﺳﮭل ﺑ ن ﻛﺛﯾ ر اﻟ رازي ‪ ،‬أﺑ و ﺻ ﺎﻟﺢ ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘ ب ﺷ ﻌﺑوﯾﮫ ‪:‬ﻗﺎﺿ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن * )‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﻧﺷر ﻓﻲ اﻟﻘراآت اﻟﻌﺷر ‪ 157 : 1‬وﻏﺎﯾﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪327 : 1‬‬
‫وﺟ ذوة اﻻﻗﺗﺑ ﺎس ‪332‬‬ ‫‪( 2 ) .‬ﺗﻌرﯾف اﻟﺧﻠ ف ‪178 - 172 : 2‬واﻟﺑﺳ ﺗﺎن ‪108‬‬
‫وﻧﯾل اﻻﺑﺗﮭﺎج ‪ .‬طﺑﻌﺔ ھﺎﻣش اﻟدﯾﺑﺎج ‪ 127‬وﺷﺟرة اﻟﻧور ‪164‬وﻋﻧوان اﻟدراﯾ ﺔ‬
‫ﺎﻣﻊ‬ ‫‪399‬‬
‫ﺎرفﺳ اﻻ ﻼﻣﯾﺔ ‪ : 1‬وﺟ‬ ‫وداﺋ ‪ 303‬رة اﻟﻣﻌ‬
‫ذھب ‪: 4‬‬ ‫وﺷ ‪5‬ذرات اﻟ‬
‫‪ 39‬ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض ھ ذه اﻟﻣﺻ ﺷﺎدر )ﻌﯾب ﺑ ن‬ ‫ﻛراﻣ ﺎت اﻻوﻟﯾووردﺎءاﺳ‪ : 2‬ﻣﮫ‬
‫اﻟﺗﺷ ) وف إﻟ ﻰ‬ ‫ﻌﯾب ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﻓ ﯾن (ﻲ ﻣﺧطوط ﺔ‬ ‫أﯾﺿ ﺎ )‬ ‫ﯾن ( و ﺷ‬ ‫اﻟﺣﺳ وھ‬
‫اﻟﺗﺻوف (أﻧﮫ أﻗﺎم ﻓﻲ ﺑﺟﺎﯾﺔ إﻟ ﻰ أن أﻣ ر ﺑﺈﺷﺧﺎﺻ ﮫ إﻟ ﻰ ﺣﺿ رة‬ ‫رﺟﺎل وﻓﯾﮭﺎ‬
‫ﻣراﻛش ‪ ،‬ﻓﻣﺎت وھو ﻣﺗوﺟﮫ إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬ودﻓن ﺑﺎﻟﻌﺑﺎد ﺧﺎرج ﺗﻠﻣﺳﺎن ‪ ( 3 ) .‬ﺗذﻛرة‬
‫وﺗﮭذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪/ . 321 : 6‬‬ ‫اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 205 : 1‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪351 : 4‬‬
‫ﺻﻔﺣﺔ ‪/ 167‬اﻟﺟﮭﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﻘول ﺑﺧﻠق اﻟﻘرآن وﻧﻔﻲ اﻟﺻﻔﺎت واﻟرؤﯾﺔ ‪ ،‬وﯾﻧ ﺗﻘص‬
‫أھل اﻟﺳﻧﺔ ‪ .‬وﻟﻲ ﻗﺿﺎء اﻟرﺻﺎﻓﺔ ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﻣﻌﺗﺻم ‪ ،‬وﻛﺗب ﻋﻠﻰ ﺑﺎب ﻣﺳﺟده ‪:‬‬
‫وﻧﮭﺑ ( ت ﺑﯾﺗ ﮫﻗ ‪ .‬ﺎل‬ ‫ﺑﺎﺑ ﮫﺳ) ﻧﺔ ‪ 227‬ه‬ ‫ﻓﺄﺣرﻗ ت اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬ ‫اﻟﻘ ) رآن ﻣﺧﻠ وق (‬
‫ﻣؤرخ ﺑﻐداد ‪:‬ھو أول ﻗﺎض أﺣرق ﺑﺎﺑﮫ ‪ ،‬واﻧﺗﮭب ﻣﻧزﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﯾﻣﺎ ﺑﻠﻐﻧ ﺎ ‪.‬وﻋ زل‬
‫ﻣن اﻟﻘﺿﺎء ﺳﻧﺔ ‪ 228‬ه ) ‪) * ( 1‬ﺷﻌﯾب ﺑن ﻋ ﺎﻣر ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬وه ﺑط ن ﻣ ن‬ ‫ﺷﻌﯾب ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻣﺎﻟ كﺟ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧ‬ ‫‪(...-‬‬
‫ﺷﻧوءة ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﺗ ( ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪243 : 9‬‬
‫وﻟﺳ ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪( 2 ) . 147 : 3‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫وﺗﮭذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪322 : 6‬‬
‫دﻛﺎﻟﻲ ( * ) ‪ 1357 - 1295‬ه = ‪ 1938 - 1878‬م (‬ ‫اﺑ ‪250‬و ‪.‬ﺷ* ) ﻌﯾب اﻟ‬
‫وزﯾر ﻣن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء اﻻدﺑ ﺎء ‪.‬ھ و‬ ‫أﺑو ﺷﻌﯾب ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺻدﯾﻘﻲ اﻟدﻛﺎﻟﻲ ‪:‬‬
‫ن أﺣﯾ ﺎ اﻟ روح اﻟﺳ ﻠﻔﯾﺔ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻣﺗ ﺄﺧرﯾن ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ ﻣرب ‪.‬ن ﻋﺷ ﯾرة )‬
‫اﻟﺻدﯾﻘﺎت ( ﺑﻘﺎف ﻣﻌﻘودة ‪ ،‬ﻣن ) أوﻻد ﻋﻣرو ( إﺣدى ﻗﺑﺎﺋل ) دﻛﺎﻟﺔ ( وﻟد ﻓﻲ‬
‫ورﺣ ل إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1314‬ه‬ ‫ﻣﻧﺎزل ﻗﺑﯾﻠﺗﮫ ‪ .‬وﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟﻘروﯾﯾن ‪ ،‬ﺑﻔﺎس ‪.‬‬
‫إﻟﻰ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻧ دﯾم اﻟﺷ رﯾف‬ ‫( ﻓﺟﺎور ﻓﻲ اﻻزھر ﻧﺣو ﺳت ﺳﻧوات ‪ .‬وﺳﺎﻓر ﻣﻛﺔ‬
‫وﺧطﯾﺑ اﻟدﺳﮫ ‪ .‬ﺗور اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬رﺟ ﻊ إﻟ ﻰ‬ ‫ﻋ ون اﻟرﻓﯾ ق ‪ ،‬وإﻣ ﺎم اﻟﺣ رموﺑﻌ د‬
‫اﻟﻣﻐرب ﻓﺗﻘرب ﻣن اﻟﺳﻠطﺎن ﻋﺑد اﻟﺣﻔﯾظ ‪ ،‬ووﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﺑﻣراﻛش ﺛ م وزارة )‬
‫واﺳﺗﻌﻔﻰ واﻧﻘطﻊ ﻟﻠﺗدرﯾس ﻓ ﻲ ﻣدﯾﻧ ﺔ )اﻟرﺑ ﺎط‬ ‫اﻟﻌدﻟﯾﺔ ( ﺳﻧﺔ ‪( 1912 ) 1330‬‬
‫ﻟﻠﻣﻘﺎﻣ( ﺎت اﻟﺣرﯾرﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺎل إﻧ ﮫ ﻛﺗ بﺷ) رﺣﺎ‬ ‫إﻟ (ﻰ أن ﺗ وﯾﻘوﻓﻲ ‪.‬‬
‫ن‬ ‫دﷲﺑ‬ ‫‪ 1407‬م ( ن ﻋﺑ‬
‫رﯾﻔﯾش ( * ) ‪ 810 - . . .‬ه =ﺷ‪- . . .‬ﻌﯾب ﺑ‬ ‫اﻟﺣ‬
‫ﻣﺗﺻ وف ﻣﺻ ري‬ ‫ﺳﻌد ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻛ ﺎﻓﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣ دﯾن ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﻟﺣرﯾﻔﯾش ‪:‬‬
‫ﻣن أھل اﻟﻘﺎھرة ﺟﺎور ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) اﻟروض اﻟﻔﺎﺋق ﻓﻲ اﻟﻣواﻋظ واﻟرﻗﺎﺋق‬
‫ﻣن‪:‬ذاق طﻌم ﺷ راب اﻟﻘ وم ﯾدرﯾ ﮫ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ أوﻗ ﺎف‬ ‫‪ -‬ط ( و ) ﺷرح ﻗﺻﯾدة‬
‫ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1347 - 1259‬ه =‬ ‫‪* . ( 2 ) ( 4833‬‬
‫ﻌﯾب) اﻟﺗﻠﻣﺳ‬ ‫داد ) ﺷ‬ ‫ﺑﻐ‬
‫‪ 1928 - 1843‬م ( ﺷﻌﯾب ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻓﺿل ﷲ ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛر اﻟﺑوﺑﻛري‬
‫ﻣﻌﺟ م اﻟﺷ ﯾوخ ‪141 : 2‬وإﺗﺣ ﺎف‬ ‫اﻟﺟﻠﯾﻠﻲ اﻟﺗﻠﻣﺳﺎﻧﻲ ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﻣطﺎﻟﻊ ‪ -‬خ ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺗوﻧس ‪ :‬ج ‪ 1‬اﻟﻌدد اﻟﺧﺎﻣس ‪.‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﺣ ﺞ ‪: 6‬‬
‫‪ 218‬ﻗﻠت ‪:‬دﻛﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوس ‪ ،‬ﻛرﻣﺎﻧﺔ ‪ ،‬وﻓﻲ ﺷذرات اﻟ ذھب ‪431 : 5‬ﺑﻔ ﺗﺢ‬
‫وذﺧ ﺎﺋر‬ ‫اﻟﺿ وﻟؤ ‪: 3‬م ﯾ‪ 306‬ذﻛر ﻟ ﮫ ﺗﺻ ﻧﯾﻔﺎ ‪.‬‬ ‫اﻟ دال وﺗﺷ دﯾد اﻟﻛ ﺎف ‪( 2 ) .‬‬
‫‪. 751‬ب ﻣﺷ ﺎرك ﻓ ﻲ ﻛﺛﯾ رﻣ ن‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت أدﯾ‬ ‫اﻻوﻗﺎف ‪163 ، 140‬‬
‫ﺑﻛر ‪.‬ﺎن ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء‬ ‫اﻟﻌﻠوم ‪ .‬ﻣن أھل ﺗﻠﻣﺳﺎن ‪ .‬ﯾﻌرف ﺑﯾﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ﺑﺄوﻻد أﺑﻲ ﻛ‬
‫ﻣﺟﻠس اﻟﺷورى اﻟﻌﻠﻣﻲ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ووﻟ ﻲ ﻗﺿ ﺎءھﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1341 - 1295‬ه ‪.‬وﺣﺿ ر‬
‫ﻣؤﺗﻣر اﻟﻣﺳﺗﺷ رﻗﯾن ﺑﺎﺳ ﺗوﻛﮭﻠم ﻣﻧ دوﺑﺎ ﻋ ن ﺗ وﻧس واﻟﺟزاﺋ ر ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 1307‬ه )‬
‫اﻟرﯾﺣ ﺎن ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻻﻟﺣ ﺎنﺑﻠ‪ ،‬أووغ اﻻرب ﻓ ﻲ‬ ‫رة ﮫ )‬ ‫‪ 1889‬مزھ(ن ﻛﺗﺑ‬
‫ﻣ‬
‫اﻟﻣﻌﻠوﻣﺎت اﻟﺣﺳ ﺎن ﻓ ﻲ ﻣﺻ ﻧوﻋﺎت ﺗﻠﻣﺳ ﺎن (وأراﺟﯾ ز‬ ‫ﻣوﺳﯾﻘﻰ اﻟﻌرب ( و )‬
‫اﻟﯾ ) ﺎﺑري ( * ) ‪ 538 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺔ)‪*.(1‬‬ ‫وﻋﺎت ﻣﺧﺗﻠﻔ‬ ‫ﻲ ﻣوﺿ‬ ‫ﻓ‬
‫ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﺟ ﺎﺑر اﻟﯾ ﺎﺑري اﻻﺷ ﺟﻌﻲﻣﻘ‪ :‬رئ ‪،‬‬ ‫‪ 1143‬م (‬
‫ﺷ ﻌﯾب ﺑ ن‬
‫ﺑﯾﻠﯾﺔﺗ ‪ .‬ﺂﻟﯾف ﻓ ﻲ‬ ‫دﻟس ‪.‬ﻛن إﺷ ﻟ ﮫ‬ ‫ﺑﺎﻻﻧ ﺳ‬ ‫ب ‪.‬أھ ل ﯾ ﺎﺑرة ) ( ‪Evora‬‬ ‫أدﯾﻣ ن‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﺷ ﻌﯾب‬ ‫اﻟﻘراآت ) ‪ . ( 2‬اﻟﺷﻌﯾﺑﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 747‬اﻟﺷﻌﯾﺑﻲ =‬
‫‪ ) * 1030‬ﺷﻌﯾث ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 80‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 700‬مﺷ( ﻌﯾث ﺑ ن‬
‫ﻓزارة ‪:‬ﺎﻋر ﻓﺻ ﯾﺢ ﻓﺣ لﻛ ‪ .‬ﺎن ﻓ ﻲ‬ ‫ﺛواب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺣراﻣﺔ ﺑن ﻟوذان ‪ ،‬ﻣن ﺷ‬
‫ﻣن أﺧﺑﺎره أﻧﮫ أوﻋ ﻣد ﺑﻧرة ﺑﻲ ن ﻋ وف ﺑﺎﻟﮭﺟ ﺎء ‪ ،‬ﻓ ﻼذ ﺑ ﮫ‬ ‫اﻟﻌﺻر اﻻﻣوي ‪.‬‬
‫وﻛﺎﻧ ﺎ ﯾﺣذراﻧ ﮫ‬‫أرطﺄة اﺑن ﺳﮭﯾﺔ وﻋﻘﯾل ﺑن ﻋﻠﻔﺔ ‪ ،‬واﺳﺗﻛﻔﯾﺎه ذﻟك ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻔﺎھﻣ ﺎ ‪.‬‬
‫در ( * ) ‪ 321 - . . .‬ه = ‪ 933 - . . .‬م (‬ ‫) ‪. ( 3‬ﺷ * ) ﻎ ( *أم * )‬
‫اﻟﻣﻘﺗ‬
‫ﻣﻌﺟ م اﻟﺷ ﯾوخ ‪: 2‬‬ ‫اﻟﻣﻘﺗ در ﺑ ﺎ ( * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﺷﻐب ‪ ،‬أم ﺟﻌﻔ ر )‬
‫‪ ( 2 ) . 140 - 136‬ﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة ‪ 266‬وﻏﺎﯾﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪ ( 3 ) . 328 : 1‬اﻟﻣؤﺗﻠف‬
‫واب ( ‪.‬‬ ‫نﻧ‬ ‫ﻌﯾث ﺑ)‬
‫ﮫ‬ ‫وھ‪629 :‬ﺷو ﻓﯾ‬
‫ﺎج ‪1‬‬ ‫‪144‬‬
‫دي واﻟﺗ‬ ‫ف ﻟﻶﻣ‬ ‫واﻟﻣﺧﺗﻠ‬
‫دﺑرة ﻣﺣﺎزﻣن ﺟﺔ ‪ .‬واري اﻟﻣﻌﺗﺿ د ﺑ ﺎ أﺑ ﻲ ﺟﻌﻔ ر ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻣﻛﺎﻧﻲ ‪ :‬ت‬
‫اﻟﻣﻘﺗ درﺳ( ﻧﺔ ‪ 295‬ه ‪،‬‬ ‫وﺗزوﺟﮭ آﻟ ﺎ ‪.‬ت اﻟﺧﻼﻓ ﺔ إﻟ ﻰ اﺑﻧﮭ ﺎ )‬ ‫واﻋﺗﻘﮭ ﺎ وﻟﻣ ﺎ‬
‫ﻋﻣره ﺛ ﻼثوﻋﺷ رة ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﻗﺎﻣ ت ﺑﺗوﺟﯾﮭ ﮫ ‪ ،‬واﺳ ﺗوﻟت ﻋﻠ ﻰ أﻣ ور اﻟﺧﻼﻓ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻗﮭرﻣﺎﻧه ( ﺔ ﻟﮭ ﺎ اﺳ ﻣﮭﺎﺛﻣ)أن ﺗﺟﻠل ( س ﻟﻠﻧظ ر ﻓ ﻲ‬ ‫وأﻣ رتﺳ) ﻧﺔ ‪306‬‬
‫ﻋراﺋض اﻟﻧﺎس ‪ ،‬ﯾوﻣﺎ ﻓﻲ ﻛل ﺟﻣﻌﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت ﺗﺟﻠس وﯾﺣﺿر اﻟﻔﻘﮭ ﺎء واﻟﻘﺿ ﺎة‬
‫وﻟﻣ ﺎﺎ ‪.‬ﺛ ﺎر ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﺣﻣ دان ﻋﻠ ﻰ‬ ‫واﻻﻋﯾﺎن وﺗﺑرز اﻟﺗواﻗﯾﻊ ‪ ،‬وﻋﻠﯾﮭﺎ ﺧطﮭ‬
‫‪ ( 317‬ﺗﺗر ﻋﻧ د‬‫اﻟﻣﻘﺗ در ‪ ،‬وﻧﺎﺻ ره ﺑﻌ ض رﺟ ﺎل اﻟﻣﻘﺗ در ‪ ،‬وﺧﻠﻌ وه )ﺳ ﻧﺔ اﺳ‬
‫ﺣﻣل ھو وأﻣﮫ إﻟ ﻰ دار ﻣ ؤﻧس اﻟﻣظﻔوﻛر (ﺎن ﻟﮭ ﺎ ﺳ ﺗﻣﺎﺋﺔ أﻟ ف‬ ‫أﻣﮫ ) وﻗﯾل ‪:‬‬
‫دﯾﻧﺎر ﻓﻲ اﻟرﺻﺎﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺧذت ‪ .‬ﺛم ﻟم ﺗﻠﺑث أن ﻋﺎدت إﻟﻰ ﺗدﺑﯾر اﻟﺷؤون ﺑﻌد ﻗﻣﻊ‬
‫اﻟﺛورة ) ﻓﻲ اﻟﺳﻧﺔ ﻧﻔﺳﮭﺎ ( وظﻠت إﻟﻰ أن ﻗﺗل اﺑﻧﮭﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 320‬ووﻟﻲ )اﻟﻘ ﺎھر (‬
‫اﻟﺣﺎﺟ ذﺑﮭﺎب ‪.‬ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﺑﻠﯾ ق ‪ ،‬إﻟ ﻰ داره وﺟﻌﻠﮭ ﺎ ﻋﻧ د‬ ‫رﺑﮭﺎ وﻋ‬
‫ﻓﺿﻧﻘﻠﮭ ﺎ‬ ‫ﺛ م‬
‫وأﻛرﻣﮭ ﺎ ورﻓﮭﮭ ﺎ ‪ ،‬إﻻ أن ﻋﻠﺗﮭ ﺎ ﻣ ن ﺿ رب اﻟﻘ ﺎھر اﺷ ﺗدت ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫ردي ‪:‬ﺎن ﻟﮭ ﺎ اﻻﻣ ر‬
‫ﻓﺗوﻓﯾت ‪ ،‬ودﻓﻧ ت ﺑﺗرﺑﺗﮭ ﺎ ﺑﺎﻟرﺻ ﻗﺎﻓﺔﺎل‪ .‬اﺑ ن ﺗﻐ ري ﺑ ﻛ‬
‫وﻛﺎﻧت ‪ ،‬وﻛﺎن ﻣﺗﺣﺻ ﻠﮭﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ أﻟ ف أﻟ ف‬ ‫واﻟﻧﮭﻲ ﻓﻲ دوﻟﺔ اﺑﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺣﺔ‬
‫ن ‪.‬آﺛﺎرھ ﺎ ﺑﯾﻣﺎرﺳ ﺗﺎن )‬ ‫ﻣﺛﻠﮭ ﺎ‬‫ﺎر ‪ ،‬ﻓﺗﺗﺻ دق ﺑﮭ ﺎ وﺗﺧ رج ﻣ ن ﻋﻧ دھﺎ ﻣ‬
‫ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬ﻛﺎن طﺑﯾﺑ ﮫ ﺳ ﻧﺎن ﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣﺑﻠ ﻎ اﻟﻧﻔﻘ ﺔ ﻓﯾ ﮫ‬ ‫ﻣﺳﺗﺷﻔﻰ (‬
‫أﻧﺷﺄﺗﮫ‬
‫ﻲ ( =ف ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫اﻟﻌﯾﻧ ﯾوﺳ‬
‫اﻟﺷ ﻐري )‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﻌ ﺎم ﺳ ﺑﻌﺔ آﻻف دﯾﻧ ﺎر ) ‪. ( 1‬‬
‫‪ ) * 885‬ﺷف ( * * ) اﻟﺷﻔﺎء ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 20‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 640‬م (‬
‫اﻟﺷﻔﺎء ﺑﻧت ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد ﺷﻣس اﻟﻌدوﯾﺔ اﻟﻘرﺷﯾﺔ ‪ ،‬أم ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪:‬ﺻ ﺣﺎﺑﯾﺔ ‪* ،‬‬
‫) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﻧﺟوم اﻟزاھ رة ‪ 164 : 3‬و ‪ 193‬و ‪ 204‬و ‪ 223‬و ‪239‬‬
‫ﻧﺳ ﺎء‬‫واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 4 : 8‬وأول اﻟﺻﻔﺣﺔ ‪ 77‬وآﺧر ‪78‬ﻣ ‪ .‬ن ﻓﺿ ﻠﯾﺎت اﻟ‬
‫ﺔ ) أم‬ ‫ت ﺣﻔﺻ‬ ‫رة ‪ ،‬ﻓﻌﻠﻣ‬ ‫ل اﻟﮭﺟ‬ ‫ﻠﻣت ﻗﺑ‬ ‫ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ‪ .‬ﺔ ‪ ،‬وأﺳ‬
‫اﻟﻣؤﻣﻧﯾن ( اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ‪ .‬وﻛﺎن اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﯾزورھﺎ ‪ ،‬وﯾﻘﯾل ﻋﻧدھﺎ ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ر ﺔﯾﻘ‪ .‬دﻣﮭﺎ ﻓ ﻲ اﻟ رأي وﯾرﻋﺎھ ﺎ وﯾﻔﺿ ﻠﮭﺎ ‪.‬‬ ‫وأﻗطﻌﮭ وﻛﺎ داراﺎن ﻋﻣ‬
‫‪ 12‬دﯾﺛﺎ ﯾ‪ .‬ﻗاﺳل ‪ :‬ﻣﮭﺎ ﻟﯾﻠ ﻰ ‪،‬‬‫ﺑﻣ ﺎ وﻻھ ﺎ ﺷ ﯾﺋﺎ ﻣ ن أﻣ ر اﻟﺳ وق ‪ .‬روت ﺣ‬
‫واﻟﺷﻔﺎء ﻟﻘب ﻟﮭﺎ ) ‪ . ( 1‬اﻟﺷﻔﺷﺎوﻧﻲ ‪ ،‬اﻟوردﯾﻐﻲﻋﺑد= اﻟﻘﺎدر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم‬
‫ﺷﻔﯾق ) ﺑﺎﺷﺎ ( =أﺣﻣد ﺷ ﻔﯾق ‪* 1359‬ﺷ) ﻔﯾق اﻟﻣؤﯾ د ( * ) ‪ 1334 - 1273‬ه‬
‫أﺣﻣ( د اﻟﻣؤﯾ د اﻟﻌظﻣ ﻣ ﻲ ‪:‬ن طﻼﺋ ﻊ‬ ‫= ‪ 1916 - 1857‬مﺷ( اﺑﻔﯾقﺑ )ن ك‬
‫دﻣﺷ ﻲق ‪ ،‬وﺗﻌﻠ م ﺑﺑﯾ روت ‪ ،‬وﺳ ﺎﻓر إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﻧﮭﺿﺔ اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ ﺳ ورﯾﺔوﻟ‪ .‬د ﻓ‬
‫ﻧﺎﺋﺑ ‪ .‬ﺎ ﻋ ن دﻣﺷ ق ‪ ،‬واﻧﺿ م إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﻣﻧﺎﺻ ب ب‬
‫اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬وﺗﻘﻠ ب ﻓﺛ مﻲ اﻧﺗﺧ‬
‫ﺎدﯾﯾناﻟﻧ ( واب اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ ﻣواﻗ ف ‪.‬‬ ‫ﻣﺟﻠ س‬ ‫ﻣﻌﺎرﺿﻓ ﻲ )‬
‫اﻻﺗﺣ‬
‫ﻓﻠﻣﺎ‪ .‬ﻧﺷﺑت اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫وﺣﻘد ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺗرك‬
‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗﺎب اﻟﻧﺳﺎء ‪ ،‬ت ‪ 619‬وﺗذھﯾب اﻟﻛﻣﺎل ‪ 424‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪: 12‬‬
‫‪ 428‬وطﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪ 196 : 8‬واﻟﺗﺎج ‪ . 201 : 10‬ﺳﯾق إﻟﻰ ) دﯾوان اﻟﺣرب‬
‫( اﻟﻌرﻓﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻋﺎﻟﯾﮫ ) ﺑﻠﺑﻧﺎن ( ﻣﺗﮭﻣﺎ ﺑﺗﺄﺳﯾس ) ﺟﻣﻌﯾﺔ اﻻﺧﺎء اﻟﻌرﺑﻲ (وأﻧ ﮫ‬
‫اﺗﺻ ﺎل ﺑﺎﻟﺳ ) ﻔﯾر اﻟﻔرﻧﺳ ﻲ ﻓ ﻲ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﻣ ن أﺟ ل إﻣ ﺎرة ﺳ ورﯾﺔ‬
‫ﻋﻠﯾﮫ( ﺑ ﺎﻟﻣوت ﺷ ﻧﻘﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل ﺷ ﮭﯾدا ﻓ ﻲ ﺳ ﺎﺣﺔ دﻣﺷ ق ‪.‬‬ ‫ﻟﻌرب‬
‫ﻓﺣﻛم‬‫واﺳﺗﻘﻼل ا‬
‫ن ﺟرﯾﺋ ﺎ ‪ ،‬ﻣﮭﯾﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻗ وي اﻟﺑﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺿ ﻠﯾﻌﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﺗرﻛﯾ ﺔ واﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﻋﺎرﻓﺎ ﺑﺷﺊ ﻣن اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻣﺎ ﺑﺎﻻﻗﺗﺻ ﺎد ﻣﻌ دودا ﻣ ن اﻟﻣ ﺎﻟﯾﯾن ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺷﻔﯾق طﺑﺎرة ( * ) ‪ 1393 - 1322‬ه = ‪ 1973 - 1904‬م ( ﺷﻔﯾقﺑن ﺣﺳن ﺑ ن‬
‫ﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫ﺎرة ‪:‬ث ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ ﻣﻐرﺑ ﻲ اﻻﺻ ل ‪.‬‬ ‫ﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﯾﻲ اﻟ دﯾن طﺑ ﺑﺎﺣ‬
‫وﺳ ﺎﻓر ﺗ ﺎﺟرا‬ ‫ﺗﻌﻠم‪ .‬ﺑﮭﺎ وﺣﺎز ﺷﮭﺎدة اﻟﻌﻠ وم اﻟﺗﺟﺎرﯾ ﺔ ﺑﺎﻟﻣراﺳ ﻠﺔ ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ ﺑﯾروت‬
‫ﻧواتإﻟ ‪ .‬ﻰ ﺑﯾ روت ﻣدرﺳ ﺎ وﺗ وﻟﻰ أﻣﺎﻧ ﺔ اﻟﺳ ر‬ ‫إﻟﻰ اﻟﺑﺻرة ﻓﺄﻗﺎم ﺗﺳﻊ ﺳوﻋ ﺎد‬
‫ﻛﺗﺑ طﺑ ﻊ ﻣﻧﮭ ﺎ )آل طﺑ ﺎرة (ﻓ ﻲ‬ ‫ﻟﻠﻣؤﺗﻣر اﻟوطﻧﻲ ﺑﮭﺎ ) ﺳﻧﺔ ‪ 1943‬م (وأﻟف ﺎ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ أﺳرﺗﮫ و ) اﻟرﻗص ﻓﻲ ﻟﺑﻧﺎن ﻋﺑر اﻟﻌﺻور ( و ) اﻻﻣﺎم اﻻوزاﻋﻲ ( ﻓﻲ‬
‫وإﯾﺿ ﺎﺣﺎت ﻋ ن‬ ‫ﺳﯾرﺗﮫ وﺗﻌﺎﻟﯾﻣﮫ ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪.‬‬
‫‪116‬وﻗ ﺎﺋﻊ اﻟﺣ رب اﻟﻛوﻧﯾ ﺔوﻓ‪ .‬ﻣ ﻲ )ذﻛرات ﻗﺎﺋ د‬ ‫اﻟﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﺳﯾﺎﺳوﻛﺗ ﯾﺔ ﺎب‬
‫ﻛﻠﻣ‪55‬ﺔ ﻋ ن ﻣﻧﺷ ﺄ اﻟﺧ ﻼف‬ ‫ﻋرﺑﻲ ( ﻟﻌﺑد اﻟﻔﺗﺎح أﺑﻲ ر‬
‫اﻟﻧﺻ اﻟﯾﺎﻓﻲ ‪ ،‬اﻟﺻ ﻔﺣﺔ‬
‫وﺟﻣﻊ ﻣﻘﺎﻻت ﻟﮫ ﻧﺷرﺗﮭﺎ اﻟﺻﺣف ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎه ‪،‬‬ ‫ﺑﯾن ﺷﻔﯾق اﻟﻣؤﯾد واﻻﺗﺣﺎدﯾﯾن ‪.‬‬
‫ﺎھﻲ ﺗ( زال ﻣﺧطوط ﺔ ) ‪. ( 1‬ﺷ * )ﻔﯾق ﯾﻛ ن ( * )‬ ‫اﻻدب اﻟﻔﻛ وﻻ‬ ‫ﺳ ﻣﺎھﺎ )‬
‫‪ 1308 - 1272‬ه = ‪ 1890 - 1856‬م ( ﺷﻔﯾق ) ﺑك ( ﺑن ﻣﻧﺻور ) ﺑﺎﺷﺎ (ﺑ ن‬
‫أﺣﻣد ﯾﻛن ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻘﺎﻧون واﻟرﯾﺎﺿﯾﺎت ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ‪،‬‬
‫وﺗﻘﻠب ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧﺎﺻ ب إﻟ ﻰ أن ﻛ ﺎن )ﻣﺳﺗﺷ ﺎرا (ﻓ ﻲ‬ ‫ﺛم ﻓﻲ ﺳوﯾﺳرة وﺑﺎرﯾس ‪.‬‬
‫ﻋﻠ م اﻟﺣﺳ ﺎب ‪ -‬ط ( و )ﺣﺳ ﺎب‬ ‫ﻣﺣﻛﻣﺔ اﻻﺳﺗﺋﻧﺎف اﻻھﻠﯾﺔﻟﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﺟﺑرﯾ ﺔ ‪-‬‬ ‫اﻟﺗﻔﺎﺿل واﻟﺗﻛﺎﻣل ‪ -‬ط ( و ) اﻟدروس اﻟﺣﺳﺎﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) اﻟدروس اﻟ‬
‫رﺟم ) ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺗ‬ ‫وﺗ (‬
‫ﺎ‪-‬ط‬ ‫اﻟﻘوزﻣوﻏراﻓﯾ‬
‫ﺔ‪-‬ط(و)‬ ‫دروس اﻟﮭﻧدﺳ‬‫ط(و)‬
‫اﻟﺟﺑرﺗﻲ ( إﻟﻰ اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬ﺷﻔﯾق ﻣﻧﺻ ور ( * ) ‪ 1344 - 1303‬ه =‬
‫زﻋﻣ ورﺎء‪ :‬اﻟﻌﻧ ف واﻻﻏﺗﯾ ﺎل ﻓ ﻲ ﻋﮭ د‬ ‫ﻣﻧﺻ‬‫‪1925 - 1886‬ﺷ م (ﻣﻔﯾق ن‬
‫وق ‪ ،‬ن أﻋﺿ ﺎء‬ ‫دﻛﺗ ﻓورا (ﻲ اﻟﺣﻘ وﻣ‬ ‫اﻻﺣ ﺗﻼل اﻟﺑرﯾط ﺎﻧﻲ ﻟﻣﺻ رﻛ ‪ .‬ﺎن )‬
‫واﺷﺗرك ‪ ،‬وھو ﺗﻠﻣﯾذ ﺑﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣﻘ وق ‪،‬‬ ‫ﻣﺟﻠس اﻟﻧواب ‪ .‬وﻟد وﺗﻌﻠم ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪.‬‬
‫ﻋﻠ ( ﻰ ﯾ د إﺑ راھﯾم‬ ‫ﻓﻲ ﺟﻣﻌﯾﺔ ﺳرﯾﺔ اﻏﺗﺎﻟت ﺑطرس ﻏﺎﻟﻲ ﺑﺎﺷﺎ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1910‬م‬
‫ﻧﺎﺻف اﻟورداﻧﻲ ‪.‬وﺣﺎﻣت اﻟﺷﺑﮭﺔ ﺣول ﺷﻔﯾق ‪ ،‬ﻓطرد ﻣن اﻟﻣدرﺳ ﺔ ‪.‬ﻓﺄرﺳ ﻠﮫ‬
‫ﻣﺻ ر ﻣﺣﺎﻣﯾ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﺎﻓﺗﺗﺢ‬ ‫ﻰ أورﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻛﻣ ل دراﺳ ﺔ اﻟﺣﻘ وق ‪ ،‬وﻋ ﻰﺎد إﻟ‬
‫ﻣﻛﺗﺑﺎ ‪.‬واﺗﮭم ﺑﺎﻟﻘﺎء ﻗﻧﺑﻠﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺳﻠطﺎن ﺣﺳﯾن ﻛﺎﻣل ‪ ،‬ﻓﻧﻔﻲ إﻟﻰ ﻣﺎﻟطﺔ ‪ ،‬وﻋ ﺎد‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 1919‬م ‪.‬واﻧﺗﺳب إﻟﻰ اﻟﺣزب اﻟوطﻧﻲ ‪ ،‬ﺛم إﻟﻰ اﻟوﻓد اﻟﻣﺻ ري ‪.‬وﺗ زﻋم‬
‫ﺟﻣﻌﯾﺔ ﺳرﯾﺔ ‪ ،‬ﻛﺎن ﯾﻣدھﺎ ﺑﻣﺎ ﯾدر ﻋﻠﯾﮫ ﻣﻛﺗﺑﮫ ﻣن ﻛﺳب ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬
‫‪ ( 1‬اﻟﺷﯾﺦ طﮫ اﻟوﻟﻲ ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻻدﯾب ‪:‬اﻛﺗ وﺑر ‪2 ) . 1973‬ﺳ( ﺑل اﻟﻧﺟ ﺎح ‪3‬‬
‫ﺎت ‪1949‬‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 212‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫ﺔ‪:4‬‬ ‫وآداب اﻟﻠﻐ‬
‫ﺗﺎﻧﻲ ‪.‬‬ ‫وداﺋ ‪ 194‬رة اﻟﺑﺳ‬
‫‪:‬‬
‫ر‬ ‫ﺑﺎط وﻏﯾ‬ ‫ﺑﻌض اﻟﺿ‬ ‫ﺎﻻت ﻟ‬ ‫‪. 71‬‬
‫اﻏﺗﯾ‬ ‫رآة اﻟﻌﺻت ﺑﺳﻠﺳر ‪ : 1‬ﻠﺔ‬ ‫وﻣ ﻓﻘﺎﻣ‬
‫اﻟﺿﺑﺎط ﻣن اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬وﺣﺎوﻟت ﻗﺗل ﯾوﺳف وھﺑﺔ ﺑﺎﺷﺎ ‪ ،‬وﺗوﻓﯾق ﻧﺳﯾم ﺑﺎﺷ ﺎ‬
‫ﺑﺎﺷ ﺎ ر‪ ،‬وإﺳ ﻣﺎﻋﯾل زھ دي ﺑ ك ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻣﺻ رﯾﯾن ‪،‬‬ ‫زاق د اﻟ‬
‫وﻗﺗﻠ ‪.‬ت ﺣﺳ ن ﻋﺑ‬
‫وﻓﺗ‪ .‬رت ﺣرﻛﺗﮭ ﺎ ﻣ دة‬ ‫ﻋﻠ ﻰ ظ ن أﻧﮭﻣ ﺎ ﺣﺳ ﯾن رﺷ دي ﺑﺎﺷ ﺎ وﻋ دﻟﻲ ﯾﻛ ن ﺑﺎﺷ ﺎ‬
‫ﻓﻠﻣ ﺔﺎ ‪.‬ﻓﺷ ﻠت اﻟﻣﻔﺎوﺿ ﺎت ‪ ،‬ﻗ ررت اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﻣﻔﺎوﺿﺎت اﻟﻣﺻرﯾﺔ اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ‬
‫ﮫ‬ ‫ري ‪ ،‬ﻓﺎﻏﺗﺎﻟﺗ‬ ‫ﯾش اﻟﻣﺻ‬ ‫ﺗﺎك ( ﺎﻧﻲ ﻟﻠﺟ‬ ‫ردار اﻟﺑرﯾط‬ ‫اﻟﺳ رﻲ) ﺳ‬ ‫ل اﻟﺳ ﻟ‬ ‫ﻗﺗ‬
‫ﻔت‬ ‫ﮫ ‪ ،‬وﻛﺷ‬ ‫ﺔ ﻣﻌ‬ ‫ﻧﺔ ﺷ‪ 1924‬م (‬
‫ﻔﯾق وﺟﻣﺎﻋ‬ ‫ﻓﺎﻋﺗﻘ ) ل‬ ‫رة‬
‫ﺳ‬ ‫ﺎھرة ﺟﮭ‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ‬
‫ﻣﺣﺎﻛﻣﺗﮭم ﺳر ﺟﻣﻌﯾﺗﮭم ‪ ،‬ﺑﻌد أن ظل ﻣﻛﺗوﻣﺎ ﻋﺷرﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪.‬وأﻗدم ﻣﺎ وﻗﻊ ﻓ ﻲ‬
‫ﻼﻣﻲ (‬ ‫م ﺟﻣﻌﯾاﻻﺗﺣ ﺔ ) ﺎد اﻻﺳ‬ ‫ﺎﻣﺞ ﺑﺎﺳ‬ ‫م ‪ ،‬ﺑرﻧ‬ ‫ن أوراﻗﮭ‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫ﻣ‬
‫ﻋﺿ و أﻻ ﯾﻔﺷ ﻲ أي ﺳ ر ﻣ ن‬ ‫‪1905‬ﺎءﻰﻓﯾﻛ ﮫل‪) :‬‬ ‫ﻓﺑراﯾ ر ﺟﻋﻠ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺧ ﮫ ‪5‬‬
‫أﺳرار اﻟﺟﻣﻌﯾﺔ ( وﻗﺎﻧون ﻣطﺑوع ﺑﺎﻟﺑﺎﻟوظﺔ ) ﯾﻌﻣل ﺑﮫ ﻣن أول ﻓﺑراﯾر ‪( 1909‬‬
‫ﻋﻠ ﮫﻰ‪ :‬ﻛ) ل ﻋﺿ و أن ﯾﻛ ﺗم أﺳ رار اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﻧﺎﺳﺦ ﻟﻠﺑرﻧ ﺎﻣﺞ اﻟﺳ ﺎﺑق ‪ ،‬وﻓﯾ‬
‫وأن ﯾﺣﻠ ف اﻟﯾﻣ ﯾن ‪ ،‬وﺟﻠﺳ ﺎت اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ ﺳ وﻋﻘرﯾﺔ د( ﻣطﺑ وع ﺑﺎﺳ مﺷ) رﻛﺔ‬
‫اﻟﺗﺿﺎﻣن اﻻﺧوي ( ﺗﺎرﯾﺧﮫ أول ﻣﺎرس ‪ 1909‬ﻣوﻗﻊ ﻋﻠﯾﮫ ﻣﻣن اﺗﮭﻣوا ﺑﻌد ذﻟك‬
‫ﺑﺧ ط ﺷ ﻔﯾق ﻣﻧﺻ ور ﯾﻘﺿ ﻲ )‬ ‫رﯾن ‪.‬‬
‫وآﺧ ﺎﻧون‬ ‫ﺎﻟﻲ ‪ ،‬م ﻗ‬‫‪ ،‬ﺑﺣ ﺎدث ﺑطس ﻏر ﺛ‬
‫ﺑدﺧول ﺑﻌض اﻻﻋﺿﺎء ﻓﻲ اﻟطرق اﻟﺻوﻓﯾﺔ ‪ ،‬ﻟﺑث اﻟدﻋوة ﻓﻲ ﻣﺷ ﺎﯾﺧﮭﺎ ( وأن‬
‫ﻋﺿ وﯾن أن ﯾؤﻟﻔ ﺎ ﺟﻣﻌﯾ ﺔ ﻣ ن ﻋﺷ رة أﺷ ﺧﺎص ‪ ،‬ﺑﺷ رط أﻻ ﯾﻌ رف‬ ‫ﻋﻠﻰ ﻛل )‬
‫أﺣد ﻣن اﻟﻌﺷرة ﻏﯾرھﻣﺎ ‪ ،‬وأن ﯾﻛوﻧوا ﻣن اﻟطﺑﻘﺎت اﻟﻣﺗﻌﻠﻣﺔ ( و )ﻟﻛل ﺟﻣﻌﯾ ﺔ‬
‫ﯾﺣﻠ ) ف اﻟﯾﻣ ﯾن ﯾﺻ ﺑﺢ ﻋﺿ وا ﻋ ﺎﻣﻼ ‪ ،‬وﻻ ﯾ دﺧل إﻻ‬ ‫ﻟﻐﺔ ﻣﺧﺻوﺻﺔ‬
‫ﻣن ( و‬
‫ورﺳ ﺎﻟﺔ ﺑﺗرﺷ ﯾﺢ‬ ‫ﻣن)وﺳ ﺎﺋل اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ اﻟﻘ وة ( ‪.‬‬ ‫ﺑﻌد اﺧﺗﺑﺎره اﺧﺗﺑﺎرا ﺗﺎﻣﺎ ( و‬
‫ﯾﻛون )ﺻ ﯾدﻟﯾﺎ ﯾﻣﻛ ن أن ﯾﺻ ﻧﻊ‬ ‫إﺑ راھﯾم ﻧﺎﺻ ف اﻟ ورداﻧﻲ ﻋﺿ وا ‪،‬ﺳ ﻻﻧ ﮫ‬
‫اﻗﺗ رح ﺑ ﮫ‬‫وﻣﺣﺿ ر اﺟﺗﻣ ﺎع ﻓ ﻲ ‪28‬ﯾﻧ ﺎﯾر ‪1909‬‬ ‫اﻟدﯾﻧﺎﻣﯾت واﻻدوﯾﺔ اﻟﺳ ﺎﻣﺔ (‬
‫وﺿﻊ )ﺧطب ﻣﻧﺑرﯾﺔ ﻋﺻ رﯾﺔ ‪ ،‬ﻋ ن اﻟﺣﺎﻟ ﺔ اﻟﺣﺎﺿ رة ‪ ،‬وﺗوزﯾﻌﮭ ﺎ‬ ‫اﻟورداﻧﻲ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺧطﺑﺎء اﻟﻣﺳﺎﺟد ( وﻣﺣﺿر اﺟﺗﻣﺎع ﻓﻲ ‪ 21‬ﯾﻧﺎﯾر ‪ 1909‬ﻗﺎل ﻓﯾﮫ اﻟورداﻧﻲ‬
‫ﻼح‬ ‫ﯾم اﻟﺳ‬ ‫وة ‪ ،‬أي ﺗﻌﻠ‬ ‫ن اﻟﻘ‬ ‫دﻣ‬ ‫لﻻﺑ‬ ‫ﺎﻟﻘول ‪ ،‬ﺑ‬
‫‪):‬‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫ﻣ‬
‫واﺳﺗﺣﺿﺎره ( وﻛﺗﺎب ﻣن ﺷﻔﯾق ﯾﻘﺗرح ﺑﮫ ) إﯾﺟﺎد ﻓروع ﻟﻠﺟﻣﻌﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻣدارس‬
‫اﻟﻌﺎﻟﯾﺔ واﻟﺗﺟﮭﯾزﯾﺔ ‪ ،‬ﻋﻠﻰ أﻻ ﯾﻌرف أﻋﺿﺎءھﺎ ﻏﯾر اﻟﻌﺿو اﻟذي أﻧﺷﺄ اﻟﻔ رع (‬
‫وﯾﻘول ‪ :‬إﻧﮫ ) دﺧل ﻓﻲ إﺣدى اﻟطرق اﻟﺻوﻓﯾﺔ ‪ ،‬ﻟﯾﻔﮭم اﻟﻣﺷﺎﯾﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﺔ اﻻﻧﻛﻠﯾز‬
‫وﻛﺎن ﺑﻌض أﻋﺿﺎء اﻟﺟﻣﻌﯾﺔ ﯾرﺳل ﻛﺗب ﺗﮭدﯾ د ﺑﺗوﻗﯾ ﻊ‬ ‫واﺿطﮭﺎدھم ﻟﻼﺳﻼم (‬
‫رﯾﯾن اﻟﺧوﻧ ﺔ وﻛ ﺎن ﺷ ﻔﯾق‬ ‫) زﻋﯾم ﻣﺻر اﻟﻔﺗﺎة ‪ ،‬ﻋﺻﺎﺑﺎت ﻗﺗل اﻻﻧﺟﻠﯾز واﻟﻣﺻ‬
‫اﺳﺗﻘﻼل اﻟﺑﻼد ﻻ ﯾﻣﻛن اﻟوﺻول إﻟﯾﮫ إﻻ ﺑﺎﻟﻘﺗ ل اﻟﺳﯾﺎﺳ ﻲ (وﯾﺟ ﺎھر‬ ‫ﯾﻌﺗﻘد أن )‬
‫ﻛﻣﺎ ﺟ ﺎء ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﮭذا اﻟرأي ‪ .‬و ) ﯾﻣﯾل إﻟﻰ اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟﻌﻣﻠﯾﺔ ﻻ اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟﻛﻼﻣﯾﺔ (‬
‫ﺟﻣﻌﯾ ﺔ اﻟﻔ داﺋﯾﯾن (وآﺧ ر‬ ‫واﻋﺗﻟﮫ ‪.‬رف آﺧ ر ﺑ ﺄن اﺳ م اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ )‬ ‫ﺷﮭﺎدة زﻣﯾل‬
‫ﺎن (ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن أﻋﺿ ﺎﺋﮭﺎ ﯾﺗﺳ ﻣون ﺑﺄﺳ ﻣﺎء‬ ‫ﺑﺄن اﺳﻣﮭﺎ ) ﺟﻣﻌﯾﺔ ﻗﺗل وﻛ‬
‫اﻻﻧﺟﻠﯾز‬
‫ﻣﺳﺗﻌﺎرة ‪.‬وﻛﺗب ﺷﻔﯾق ﻟﻠﻣﺣﻛﻣﺔ ﻗﺑﯾل إﻋداﻣﻣ ﮫﺎ ‪:‬ﻛﻧ) ت ﯾوﻣ ﺎ ﻣ ن اﻻﯾ ﺎم إﻻ‬
‫ﺎ ﻟ ﺑﻼدي ﺑﻛ ل إﺧ ﻼص وﺻ دق ‪ ،‬وإن اﻟﺣ وادث اﻟﺗ ﻲ اﺷ ﺗرﻛت ﻓﯾﮭ ﺎ إﻧﻣ ﺎ‬
‫اﺷﺗرﻛت ﻓﯾﮭﺎ ﻛﻠﮭﺎ ﻻﻋﺗﻘﺎدي أﻧﮭﺎ ﻟﺧدﻣ ﺔ اﻟ وطن ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺻ ﺔ ‪ ،‬ﻻ ﻟﺧدﻣ ﺔ ﺷ ﺧص‬
‫وﻻ ﻟﻣﻧﻔﻌﺔ ذاﺗﯾﺔ ( وأﻋدم ﺷﻧﻘﺎ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬وﻋﻣره ﻧﺣو أرﺑﻌﯾن ﺳﻧﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻧﺣ و ‪ 573‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 55‬ق ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺷ ق ( *ﺷ * )ق اﻟﻛ ﺎھن ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺷق ﺑن ﺻ ﻌب ﺑ ن ﯾﺷ ﻛر ﺑ ن رھ م اﻟﻘﺳ ري اﻟﺑﺟﻠ ﻲ اﻻﻧﻣ ﺎري اﻻزدي ‪:‬ﻛ ﺎھن‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻋﺟﺎﺋب اﻟﻣﺧﻠوﻗﺎت ‪ .‬وھو ﻣن ﻣﻌﺎﺻري ﺳطﯾﺢ ) اﻟﻛﺎھن أﯾﺿﺎ (‬
‫وﻋﺎش ﺷ ق إﻟ ﻰ‬ ‫وﻛﺎﻧﺎ ﯾﺳﺗدﻋﯾﺎن أﺣﯾﺎﻧﺎ ﻟﻼﺳﺗﺷﺎرة ‪ ،‬أو ﺗﻔﺳﯾر ﺑﻌض اﻻﺣﻼم ‪.‬‬
‫وﯾﻼ ‪.‬‬ ‫رط‬ ‫ﺎوﻗﯾﻘ د ﺎل‬
‫ﻋﻣ‪.‬‬ ‫ﻠم ﻓﯾﻣ‬ ‫ﮫ وﺳ‬ ‫ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ‬ ‫ﻲﺻ‬ ‫ة اﻟﻧﺑ‬
‫إﻧﺳﺎنﯾد‪:‬واﺣدة ‪ ،‬ورﺟ ل واﺣ دة وﻋ ﯾن واﺣ دة ‪.‬‬ ‫وﯾذﻛرون أﻧﮫ ﻛﺎن ﻧﺻف ﻟﮫ‬
‫وﻗﺎل اﺑن ﺣزم إن ﻟﮫ ﻧﺳﻼ ‪ ،‬اﺷﺗﮭر ﻣﻧﮫ ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻟﻣرواﻧﻲ ) ﺧﺎﻟد ( و ) أﺳد‬
‫اﻟﻘﺳرﯾﺎن ‪ ،‬وﻛﺎن أوﻟﮭﻣﺎ أﻣﯾر اﻟﻌراﻗﯾن ﻟﮭﺷﺎم ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬واﻟﺛ ﺎﻧﻲ واﻟ ﻲ‬ ‫(‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫ﺧراﺳ ﺎناﺑ) ‪ 2‬ن( ‪.‬ﺷ ق اﻟﻠﯾﻣﺣﻣ ل =د ﺑ ن إﺑ راھﯾماﺑ‪455‬ن ﺷ ﻘدة =‬
‫اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ‪ 1160‬اﻟﺷﻘراطﺳﻲ ) اﻟﻣﺎﻟﻛﻲ ( = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﻋﻠﻲ ) ‪( 429‬‬
‫ﻘران ﺑ( ن ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫اﻟﻘﯾرواﻧ ﻲ ( * ) ‪ 186 - . . .‬ه = ‪. . .‬ﺷ‪ 802 -‬م‬ ‫*)‬
‫روى ﻋﻧ ﮫ‬ ‫ﺑﺎﻟﺣﺳ ﺎب واﻟﻔ راﺋض ‪ ،‬ﻟ ﮫﻛﺗ) ﺎبﻓﯾ( ﮫ ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﯾرواﻧ ﺎﻟم ﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﻠ ﻲ ﻋ‬
‫وﻓﻲ‪ .‬ﺑ ﺎﻟﻘﯾروان ودﻓ ن ﺑﺑ ﺎب ﺳ ﻠم ‪.‬‬ ‫ﺳﺣﻧون ‪ .‬وﻛﺎن ﻣؤاﺧﯾﺎ ﻟﻠﺑﮭﻠول ﺑن ﺗراﺷد‬
‫ﺎب‬ ‫ﺣﺳ)‬
‫ﻛﺗ ( ﺎب‬ ‫ل ‪3023‬‬ ‫ﺔ ﺗﻣﻛ اﻟ روت )رﻗم اﻟﻣﺗﺳﻠﺳ‬ ‫ﺧزاﻧ‬
‫وﻓﻗﻠ ﻲت ‪:‬‬
‫اﻟﻔراﺋض ‪ -‬خ ( ﻣن ﺗﺄﻟﯾف ﺷﻘرون ) ؟ (اﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﯾوﺳف ‪ ،‬ﻟﻌﻠﮫ ھ و ؟ ) ‪3‬‬
‫اﻟﺻ ﺣف اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪ 28‬و ‪29‬ﻣ ﺎﯾو ‪( 2 ) . 1925‬‬ ‫( ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫وﺑﻠ وغ‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪366‬‬ ‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ دار اﻟﻛﺗ ب ‪ 304 : 4‬و ‪305‬‬
‫اﻻرب ﻟﻶﻟوﺳﻲ ‪278 : 3‬واﺑن ﺧﻠدون ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﻟﺣﺑ ﺎﺑﻲ ‪84 : 1‬واﻟﻣﺳ ﻌودي ‪،‬‬
‫ﯾس ‪ ) . 201 : 1‬ﺷ‪ ( 3‬ﺟرة ‪،‬‬ ‫ﺎرﯾس ‪364 : 3‬وﺗو ‪395‬ﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣ‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫طﺑﻌ‬
‫اﻟرﻗم ‪ 31‬وﺗﻣﻛروت ‪ ) * . . 185 : 2‬ﺷﻘران ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( .‬ﺷﻘران ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﺻرﯾم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﻣن ﻏﺳﺎن ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ‬
‫ﻣﮫ‬ ‫) ‪. ( 1‬ﺷ * ) ﻘرة ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷ ‪ - 1‬ﻘرة‬
‫واﺳ )‬
‫ﻌراء ‪.‬ب ﺑﺷ ﻘرة ‪،‬‬ ‫ﺟ ﺗﻣ د ﺟﯾم ‪ :‬ﺎھﻠﻲ ﻣ ن اﻟﺷ ﻟﻘ‬ ‫اﻟﺣ ( ﺎرث ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺑﻣﻌﺎوﯾن ﺔ‬
‫أﺣﻣل‪ :‬اﻟ) رﻣﺢ اﻻﺻ م ‪ ،‬ﻛﻌوﺑ ﮫ ‪ ،‬ﺑ ﮫ ﻣ ن دﻣ ﺎء اﻟﻘ وم ﻛﺎﻟﺷ ﻘرات (‬ ‫وﻗد ﻟﻘوﻟﮫ‬
‫ﺟﻣﺎﻋ ‪ .‬ﺔ ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم ﻣط رف ﺑ ن ﻣﻌﻘ ل اﻟﺷ ﻘري )‬ ‫ﻘراتإﻟﯾاﻟﺷ ﮫ ﻘﺎﺋق‬
‫ﯾﻧﺳ ب‬ ‫واﻟﺷ‬
‫ﺑﻔﺗﺢ اﻟﺷﯾن واﻟﻘﺎف ( اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ) ‪ - 2 . ( 2‬ﺷﻘرة ﺑن رﺑﯾﻌﺔ‬
‫ﺑن ﻛﻌب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺿﺑﺔ ﺑن أد ﺑن طﺎﺑﺧﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن طﺎﺑﺧ ﺔ‬
‫‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ﺷﻘري )ﺑﻔﺗﺣ ﯾن (ﻛﺎﻟﻣﺗﻘ دم ) ‪* . ( 3‬ﺷ) ﻘرة ﺑ ن‬
‫ﻧﺑت ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷﻘرة ﺑن ﻧﺑت ) اﻻﺷﻌر (ﺑن أدد ﺑ ن‬
‫ھﻠﻲ ‪ ،‬اﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ )ﺷ ﻘريﺑﻔ( ﺗﺢ ﻓﺳ ﻛون ) ‪. ( 4‬‬ ‫زﯾد ‪ ،‬ﻣن ﻛﮭ ﻼنﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎ‬
‫‪ 741‬ن‬ ‫ب ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ‬ ‫ﻘوري =‬‫اﻟﺷ ﻏﺎﻟ‬‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪629‬‬ ‫اﻟﺷ إﺳﻘﻧدي =‬
‫‪ 669‬ن‬ ‫ﻘﯾر ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﻣ ﻧﻌم اﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﺷ أﺣﻣﻘﯾر د= ﺑ ن اﻟﺣﺳ ناﺑ‪317‬ن ﺷ‬
‫ﺷﺎﻛر ﺑ ن ﻣﻐ ﺎﻣس ‪1314‬ﺷ ﻘﯾر‬ ‫ﺷﻘﯾر = ﻧﺻر ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻧﻌم ‪ 673‬ﺷﻘﯾر =‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪( 2 ) . 251‬‬ ‫ﻧﻌ وم= ﺑ ن ﺑﺷ ﺎرة ‪* 1340‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﻠﺑﺎب ‪ 24 : 2‬واﻟﺗﺎج ‪ ( 3 ) . 310 : 3‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ ( 4 ) . 251‬اﻟﺗﺎج ‪ :‬ﻣﺎدة‬
‫ﺷﻘر ‪ .‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 24 : 2‬وﻓﻲ اﻻﻛﻠﯾل ‪ 2 : 10‬ﺑﻘﯾﺔ ﻧﺳﺑﮫ ‪* .‬ﺷ) ﻘﯾق اﻟﺑﻠﺧ ﻲ ( *‬
‫ﻟﺑﻠﺧ ﻲ‬ ‫) ‪ 194 - . . .‬ه = ‪ 810 - . . .‬م (ﺷﻘﯾق ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﻋﻠ ﻲ اﻻزدي ا‬
‫‪ ،‬أﺑو ﻋﻠﻲ ‪ :‬زاھد ﺻوﻓﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻣﺷﺎھﯾر اﻟﻣﺷﺎﯾﺦ ﻓﻲ ﺧراﺳﺎن ‪ .‬وﻟﻌﻠﮫ أول ﻣن‬
‫ﺎر‬ ‫ن ﻛﺑ‬ ‫ﺎن ﻣ‪.‬‬
‫ﺎن‬ ‫ﺧراﺳ‬
‫اﻟﺻ ﺑﻛ وﻓﯾﺔ (ور وﻛ‬ ‫وال )‬ ‫وم اﻻﺣ‬ ‫ﻲ ﻋﻠ‬ ‫مﻓ‬
‫اﺳﺗﺷﮭد ﻓ ﻲ ﻏ زوة ﻛ وﻻنﺑﻣ) ﺎ وراء اﻟﻧﮭ ر ( ) ‪) * . ( 1‬ﺷ ﻘﯾق‬ ‫اﻟﻣﺟﺎھدﯾن ‪.‬‬
‫ن‬ ‫ﻘﯾق ﺑ ﺛ ن أووراﺑ)‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 64 - . . .‬ه = ‪. . .‬ﺷ‪ 682 -‬م (‬ ‫اﻟﺳدوﺳ‬
‫ري ‪ :‬راف اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺑﺻ ن أﺷ‬‫ﻋﻔﯾ( ر اﻟﺳدوﺳ ﻲ ﻣ‬ ‫ن ﺛ نور‬‫ﻣﺟ زأة ﺑ اﺑ‬
‫رﺋﯾس ﺑﻧﻲ ﺑﻛ ر ﺑ ن واﺋ ل ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ ﻋﺛﻣ ﺎن ‪.‬وﻛﺎﻧ ت‬ ‫اﻻﻣوي ‪.‬‬
‫اﻟﻌﺻر ﻛﺎن‬
‫ﺻ ﻊﻔﯾنﻋﻠ( ﻲ ‪ ،‬وﻗ دم ﻋﻠ ﻰ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫راﯾﺗﮭم ﻣﻌﮫ ﯾوم اﻟﺟﻣ ل ‪ ،‬وﺷ ﮭد ) ﻣ‬
‫وھو ﻣن اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ‪ ،‬وﻣن اﻟﺛﻘﺎت ﻋﻧ د رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث ) ‪) * . ( 2‬ﺷ ك‬ ‫ﺧﻼﻓﺗﮫ ‪.‬‬
‫( * اﺑن اﻟﺷﻛﺎز ) اﻟﻘﺎرئ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ ) * 626‬ﺷﻛﺎﻣﺔ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪( . . . - . . . = . . .‬ﺷﻛﺎﻣﺔ ﺑن ﺷﺑﯾب ﺑن اﻟﺳﻛون ﺑ ن * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫( طﺑﻘﺎت اﻟﺻوﻓﯾﺔ ‪ 66 - 61‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 187 : 1‬واﻟوﻓﯾﺎت ‪ 226 : 1‬وﻓﯾﮫ‬
‫وﺗﮭ‪ 65‬ذﯾب اﺑ ن‬ ‫واﻟﺷ ﻌراﻧﻲ ‪: 1‬‬ ‫‪ 153‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪58 : 8‬‬ ‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔوﺣﻠﯾ‬
‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪ 21 : 2‬و ‪146‬‬ ‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 327 : 6‬وﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪449 : 1‬‬
‫ذﻛره ﻓﻲ وﻓﯾﺎت ﺳﻧﺔ ‪ 153‬وﺳﻧﺔ ‪ 194‬واﻟرواﯾﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ﻋن اﻟذھﺑﻲ ‪ .‬وﻓﻲ ﻟﺳﺎن‬
‫اﻟﻣﯾزان ‪ ) 151 : 3‬ﻛﺎن ﻟﮫ ﺛﻼﺛﻣﺎﺋﺔ ﻗرﯾﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻣﺎت ﺑﻼ ﻛﻔن ! ( ‪ ( 2 ) .‬ﺗﮭذﯾب‬
‫ﻣﺟ) زأة ﺑ ن ﺛ ور (‬ ‫‪299‬أﺧﮫ أﻧ و ﮫ‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎبوﻓﯾ‬ ‫اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪361 : 4‬‬
‫رﻏﺑ ﺔ اﻵﻣ ل ‪- 185 : 5‬أﻧ ﮫاﺑ) ن ﻣﺟ زأة (وأن ﻋﺛﻣ ﺎن‬ ‫وﻓﻲ اﻟﻛﺎﻣل ﻟﻠﻣﺑرد ‪-‬‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪) 7724‬وﻟﻣﺟ زأة‬ ‫ﺟﻌﻠﮫ رﺋﯾﺳﺎ ﻟﺑﻛ ر ﻟﻣ ﺎ أﺳ ن أﺑ وه‬
‫وﻟد ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ﺷﻘﯾق ‪ ،‬ﻛﺎن رﺋﯾس ﺑﻛر اﺑ ن واﺋ ل ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬ﺛ م ﺻ رﻓﮭﺎ‬
‫اﻟﻣﻧذر (ﻲ ﺧﻼﺻ ﺔ ﺗ ذھﯾب اﻟﻛﻣ ﺎل ‪) 142‬ﺷ ﻘﯾق‬ ‫ﻋﻠﻲ ﻋﻧﮫ إﻟﻰ ﺣﺻﯾن اﺑن وﻓ‬
‫‪ 50‬ﺎل ‪) :‬‬ ‫ور )اﺑ ن ﻋﻔﯾ ر ( ص وﻗ‬ ‫اﺑ ن ﺛ ور ‪ ،‬روى ﻋ ن أﺑﯾ ﮫ‬
‫وذﻛ ( ر ﺛأﺑ ﺎه‬
‫وﻋﻧﮫ اﺑﻧﮫ ﺷﻘﯾق ( ‪ .‬أﺷرس ‪ ،‬اﻟﻛﻧدي ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻛﺎ ن ﻟﮫ ﻣ ن‬
‫اﻟوﻟد ﺳﻠﻣﺔ ‪ ،‬ورﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬وﻧﺻر ‪ ،‬وﻣﻧﮭم ﺳﻼﻟﺗﮫ ‪.‬ﻣن ﻧﺳﻠﮫ أﻛﯾ دراﻟﻛﻧ دي ‪ ،‬ص‬
‫اﺣب دوﻣﺔ اﻟﺟﻧدل ) ‪ . ( 1‬ﺷﻛر = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﻣﻧذر ‪303‬اﺑن ﺷ ﻛر =ﻋﺑ د ﷲ‬
‫‪1207‬أﺑ ﻲ اﻟﺷ ﻛر )‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﺣﺳ اﺑن ن‬ ‫اﻟﻣ ؤرخ‬‫‪ 622‬ﻛر )‬ ‫ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺷ‬
‫اﻟﺣﻛﯾم ( = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﻣﺣﻣد ﻧﺣو ‪ ) * 680‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﻔﺗوح ( * ) ‪ 453 - . . .‬ه‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟﺣﺳ ﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻧﺳ ل‬ ‫ﺟﻌﻔر ﺑ‬‫= ‪ 1061 - . . .‬م ( ﺷ ﻛر ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن ن‬
‫ﻣوﺳﻰ اﻟﻛﺎظم ‪ :‬أﻣﯾر ‪ .‬ﺗوﻟﻰ ﻣﻛﺔ اﺳﺗﻘﻼﻻ ‪ ،‬ﺑﻌد ﻣوت أﺑﯾﮫ ) أﺑﻲ اﻟﻔﺗوح ( ﺳﻧﺔ‬
‫وﺣﺎرب أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﻣﻠﻛﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻊ ﺑ ﯾن اﻟﺣ رﻣﯾن واﺳ ﺗﻣر إﻟ ﻰ أن‬ ‫‪ 430‬ه ‪.‬‬
‫ﻣﺎت ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺟر ( * ) ‪ 1395 - 1325‬ه = ‪ 1975 - 1907‬م ( ﺷﻛر ﷲ‬
‫ﺎﺟر إﻟ ﻰ اﻟﺑرازﯾ ل ) ‪( 1923‬‬ ‫ﺎﻋر ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ ‪،‬نﻣﻗرﯾ ﺔ ﯾﺣﺷ ھ وش ‪.‬‬ ‫ﺷ ر‪:‬‬ ‫اﻟﺟ‬
‫ﻓﺄﺻ ( در ﻣﺟﻠ ﺔ )‬ ‫ﻋﻘواﻧﻘطل ( ﻊ إﻟ ﻰ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ) ‪1930‬‬ ‫ﻟﻠﺗﺟ ﺎرة ﻣ ﻊ أﺧﯾ ﮫ )‬
‫ﺑوﻋﯾﺔ ‪ ،‬إﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪1942‬‬ ‫أﺳ ﺔ (‬ ‫اﻟﺣرﯾ‬
‫اﻻﻧ دﻟس اﻟﺟدﯾ ﺷدة (ﮭرﯾﺔ ‪ ،‬وﺟرﯾ دة )‬
‫‪ 20‬ﻧﺔ ‪.‬‬ ‫اﻻﻧدﻟﺳ ﻲ ﺳﯾﺔ ( ﺎن ﺑ ﺎوﻟو ﻓﻌﺎﺷ ت ﺳ‬ ‫اﻟﻌﺻ) ﺑﺔ ﻓ‬ ‫وﻋﻣ ل ﻓ ﻲ ﺗﺄﺳ ﯾس‬
‫وﺻدر ﻣن ﻣؤﻟﻔﺎﺗﮫ اﻟﺷﻌرﯾﺔ ) اﻟرواﻓد ( و ) زﻧﺎﺑق اﻟﻔﺟر ( و )أﻏﺎﻧﻲ اﻟﻠﯾ ل (‬
‫وطﺑ ﻊ ﻣ ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬ ‫و ) ﻗرطﺎﺟﺔ ( و ) ﺑروق ورﻋود ( ﻣو )ن ﺧ واﺑﻲ اﻟ زﻣن (‬
‫اﻟﻧﺛرﯾﺔ ) ﻧﺑﻲ أورﻓﻠﯾس ﺟﺑران ﺧﻠﯾل ﺟﺑران ( و ) اﻟﻣﻧﻘﺎر اﻻﺣﻣر (ﻓﻲ اﻟﻧﻘ د ‪،‬‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪ ) . 251‬ﺷ‪( 2‬ﻔﺎء اﻟﻐ رام ‪ ،‬ﻟﻠﻔﺎﺳ ﻲ ‪: 2‬‬
‫‪195‬ان دوﻟ ﺔ أﺑ ﻲ اﻟﻔﺗ وح اﻟﺛ ﺎﺋر ﻋﻠ ﻰ اﻟﺣ ﺎﻛم ﺑ ﺄﻣر ﷲ ‪،‬‬ ‫ﺎ ﯾﺳ ﺗﻔﺎد ﻣﻧ ﮫ‬
‫داﻣت إﻟﻰ أن ﻣﺎت اﺑﻧﮫ ) ﺷﻛر ( ھذا ‪ ،‬وﻟم ﯾﻛن ﻻﺑﻲ اﻟﻔﺗوح ﻣن اﻟﻌﻘب ﻏﯾره ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺎم ﺑﺄﻣر ﻣﻛﺔ ﺑﻌده أﺣد ﻋﺑﯾده ‪ ،‬واﻧﺗزﻋﮭﺎ ﻣﻧ ﮫ ﺑﻌ ض اﻟﺣﺳ ﻧﯾﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪454‬ﺑﻌ د‬
‫وﻧﺷ ر ﻓ ﻲﺟﻠﻣ ﺔ اﻻدﯾ ب )ﺗ راﺟم ﻟ( ﺑﻌض‬ ‫اﻟﺷ ﺑﺢ اﻻﺑ ﯾض (‬ ‫ﻗﺗﺎل ‪.‬ورواﯾ ﺔ )‬
‫اﻟﻣﮭﺟرﯾﯾن ‪ .‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﻟﺑﻧﺎن ) ‪ ( 1964‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ وﻣ‬
‫ﺟﺑﯾل ﺎ‪ .‬زاﻟ ت ﻟ ﮫ ﻛﺗ ب‬
‫ﻊ ) ‪1‬ﻏ ( ‪ ) * .‬ﺎﻧم ( * ) ‪ 1351 - 1277‬ه = ‪ 1932 - 1861‬م (‬ ‫م ﺗطﺑ‬
‫ﺷﻛري ﺑن إﺑراھﯾم ﻏﺎﻧم ‪ :‬ﻣﺗﻔرﻧس ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ وﻟد ﻓﻲ ﺑﯾروت وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻋﯾﻧطورا ‪.‬‬
‫واﺳ‪ .‬ﺗﻘر ﻓ ﻲ ﺑ ﺎرﯾس‬ ‫ﻋﻣ و ل ﺗرﺟﻣﺎﻧ ﺎ ﺑﺗ وﻧس‬ ‫وأﻗﺎم ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ﺛ ﻼث ﺳ ﻧوات‬
‫زھ رة‬ ‫وﺑرواﯾﺎﺗ ﮫ )‬
‫أﺷ ) واك وأزھ ﺎر (‬ ‫وﺑدﯾواﻧ ﮫ‬ ‫ﻋﻧﺗ رة (‬ ‫واﺷ ﺗﮭر ﺑﺗﻣﺛﯾﻠﯾﺗ ﮫ )‬
‫اﻟﺣب ( و ) رﺑﻊ ﺳﺎﻋﺔ ﻓﻲ أﻟف ﻟﯾﻠﺔ وﻟﯾﻠﺔ (وﻗﺻص أﺧرى ‪ ،‬وﻛﻠﮭﺎ ﻣطﺑوﻋ ﺔ‬
‫‪ ،‬ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﻘرﯾﺔ ) اﻧﺗﯾب (ﻓ ﻲ )ﻓرﻧﺳ ﺎ ( ) ‪) * . ( 2‬اﻻﯾ وﺑﻲ ( * )‬
‫‪ 1340 - 1267‬ه = ‪ 1922 - 1851‬م ( ﺷﻛري )ﺑﺎﺷ ﺎ (اﻻﯾ وﺑﻲﻣ ‪ :‬ن رﺟ ﺎل‬
‫ﺗﺧرج ﺑﺎﻟﻛﻠﯾ ﺔ اﻟﺣرﺑﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬
‫اﻟوطﻧﯾﺔ اﻟﻌﺳﻛرﯾﯾن ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫وﺟرﯾ دة اﻻﻧ وار‬‫وﻛﺗ ب وأدﺑ ﺎء ‪47‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬أدب اﻟﻣﮭﺟ ر ‪523‬‬
‫‪ 75 / 2 / 24‬وﻋﯾﺳﻰ ﻓﺗوح ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻻدﯾب ‪:‬أﻛﺗ وﺑر ‪( 2 ) . 1975‬أﻋ ﻼم‬
‫اﻟﺣ ‪ .‬رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ﺑ ﺎﻟﺧروج ﻋﻠ ﻰ‬ ‫طﻧﺑول‬
‫اﺳﻓ ﻲ‬ ‫واﺗﮭ‪155‬م‪.‬‬
‫اﻟﻠﺑﻧ ﺎﻧﯾﯾن‬
‫وﺑﻌ د‬ ‫ﺑدﻣﺷ( ق ‪ ،‬وﻋ ذب ‪.‬‬ ‫ﺳﯾﺎﺳ ﺔ اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ ﻓﺳ ﺟن ﻓ ﺧﻲ )ﺎن اﻟﺑط ﯾﺦ‬
‫اﻟﺣرب ﻋﯾﻧﮫ اﻻﻣﯾر ﻓﯾﺻل ﺑن اﻟﺣﺳ ﯾن ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻋﻧ ﮫ ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت وﻟ م ﯾ رض ﻋﻧ ﮫ‬
‫اﻟﻔرﻧﺳﯾون ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ،‬وﻋﯾن ﺣﺎﻛﻣﺎ ﻋﺳﻛرﯾﺎ ﻓﻲ ﺣﻠ ب إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ )‬
‫ﺷﻌﺷ ﺎﻋﺔ ( * ) ‪ 1383 - 1307‬ه = ‪1963 - 1890‬ﺷ م (ﻛري ﺑ ن‬ ‫‪)*.(1‬‬
‫أردﻧ‪ :‬ﻲ اﺧﺗﺻﺎﺻ ﻲ ﺑﺎﻟﺷ ؤون اﻟﻣﺎﻟﯾ ﻣوﻟﺔ ‪ .‬ده ﺑﻐ زة‬ ‫رﺷ ﯾدﻣﺗﺷﻌﺷﺄدبﺎﻋﺔ‬
‫وإﻗﺎﻣﺗﮫ ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻌﻣﺎن ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﺑﻧﺎﺑﻠس وﺗﻧﻘل ﻓﻲ اﻟوظﺎﺋف ﺑﺷرﻗﻲ اﻻردن إﻟﻰ أن‬
‫ﻛﺎن وزﯾرا ﻟﻠﻣﺎﻟﯾﺔ ﺛ م ﻟﻠداﺧﻠﯾ ﺔ واﻟ دﻓﺎع ﻟ‪ .‬ﮫ )ذﻛرﯾ ﺎت ‪ -‬ط (ﻗﺻ ﺔ ‪ ،‬و )ﻓ ﻲ‬
‫اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ ﻲﺔ )اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ واﻟﺣﯾ ﺎة ‪ -‬ط (‬‫ﻓ‬ ‫رﺟم ﻋ ن‬ ‫طرﯾ ق اﻟزﻣ ﺎن‬
‫وﺗ ‪ -‬ط (‬
‫اﻟﻧﻔﺛ ﺎت ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 2‬ﺷ * )ﻛري اﻟﺧ وري ( * )‬ ‫وﺟﻣ ﻊ ﻣﻧظوﻣﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ و )‬
‫وري‬ ‫ن اﻟﺧ‬ ‫د ﷲ اﺑ‬ ‫‪1937‬ﻋﺑم (‬
‫‪ - 1870‬ن‬ ‫‪- 1287‬ﺷ‪ 1356‬ه =‬
‫ﻛري ﺑ‬
‫وھ ﺎﺟر إﻟ ﻰ‬‫ﺟرﺟس ﺳﻌﺎدة ‪ :‬ﺻﺣﻔﻲ ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل ﺑﻛﻔﯾﺎ ‪.‬وﻟد وﺗﻌﻠم ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣ ﺎ‬ ‫اﻻﺻ ﻣﻌﻲ (‬ ‫ﺟرﯾ دة )‬ ‫‪ 1896‬در ﻓ ﺳﻲ )ﺎن ﺑ ﺎوﻟو (‬ ‫اﻟﺑرازﯾ ل ﺳ ﻧﺔ ﻓﺄﺻ‬
‫ﻋﺎﻣ ﺎ ‪ ،‬وھ ﻲ‬‫واﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻻرﺟﻧﺗ ﯾن ﻓﺄﺻ در ﺟرﯾ دة )اﻟﺻ ﺑﺢ (‬ ‫وﻧﺻف ﻋﺎم ‪.‬‬
‫اﻟﺑﻼد ‪.‬إﻟ ﻰ ﺳ ﺎن ﺑ ﺎوﻟو ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺷ ﺄ ﺟرﯾ دة )أﺑ و‬ ‫أول ﺟرﯾدة ﻋرﺑﯾﺔ ﻓﻲ ﺗﻠك وﻋﺎد‬
‫وﻓ ﺔﻲ‪.‬أﯾ ﺎم اﻟﺣ رب‬ ‫ﻗﺻﺻ ﺎ ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﻌﺎﻣﯾ‬ ‫وﻛﺗ‬
‫ﻰ (آﺧ ر ﺣﯾﺎﺗ بﮫ ‪.‬‬ ‫اﻟﮭإﻟ ول‬
‫اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ﺗﺷﻌﺑت اﺗﺟﺎھﺎت اﻟﻣﮭﺟرﯾﯾن ﻓوﺿﻊ ﻋﺷ رة ﻛ رارﯾس ﻓ ﻲ ﻗﺿ ﺎﯾﺎ‬
‫ﻣﺳ ﻠم وﻻ ﻣﺳ ﯾﺣﻲ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻣﻧﮭ ﻲﺎ )ﺳ ﺑﯾل اﻟ وطن ‪ -‬ط (ﻻ و )‬ ‫ﻟﺑﻧ ﺎن ‪ ،‬ﻓ‬
‫ﻣﻌ ( ﺎﻟم‬ ‫ﺎوي ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬ ‫اﻻﻧﺗ( و ) داب اﻟﻔرﻧﺳ‬
‫ﺎن ‪ -‬ط‬ ‫ل ﻟﺑﻧ‬ ‫ﻻﺟ‬
‫ﺟﻣﯾ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ ‪( 2 ) . 771 : 49‬‬ ‫‪93‬‬
‫واﻋ ﻼم ل‬
‫وﻣﺣﻣﺑ دﯾﮭم‬
‫اﻟدراﺳﺔ ‪ - . 640 : 3‬ط ( ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺎﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻣو )رور ﻓ ﻲ أرض اﻟﮭﻧ ﺎء ‪ -‬ط (‬
‫ﻧﻘد ﻟﻠﻔﺳﺎد اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﻲ ‪.‬وﻋﯾن ﻣﻌﺗﻣدا ﻟﻠﺑﻧﺎن ﻓﻲ ﺳﺎن ﺑﺎوﻟو ﺳ ﻧﺔ ‪. ( 1 ) 1927‬‬
‫* ) ﺷﻛري اﻟﻌﺳﻠﻲ ( * ) ‪ 1334 - 1285‬ه = ‪ 1916 - 1868‬م ( ﺷﻛري ) ﺑك‬
‫ﻠﻲ ‪:‬ﮭﯾد ‪ ،‬ﻣ ن زﻋﻣ ﺎء‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ (نﺑنﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم ﺑ ن طﺎﻟ ب اﻟﻌﺳ ﺷ‬
‫اﻟﻧﮭﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺣدﯾﺛﺔ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدارﺳﮭﺎ ﺛم ﻓﻲ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪،‬‬
‫وﻋﯾن ﻗﺎﺋم ﻣﻘﺎم ﻓﻲ ﻗﺿﺎء ﻗﺎش ) ﻣن أﻋﻣﺎل ﻗوﻧﯾﺔ ( ﺛم ﺗﻧﻘل ﻓﻲ اﻻﻗﺿﯾﺔ ‪ ،‬إﻟﻰ‬
‫أن اﻧﺗﺧب ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋن دﻣﺷق ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻟﻧواب اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪.‬ﺛ ﺗﻌم ﺎطﻰ اﻟﻣﺣﺎﻣ ﺎة ‪،‬‬
‫وأﺻدر ﺟرﯾدة ) اﻟﻘﺑس (ﯾوﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻣدة ﯾﺳﯾرة ‪ ،‬وﻋﯾن ﻣﻔﺗﺷﺎ ﻣﻠﻛﯾﺎ ﻟوﻻﯾﺔ ﺣﻠ ب‬
‫وﻟ واء دﯾوﻧﻘ ر ماﻟ ﻋﻠﯾ زورﮫ ‪.‬ﻏ ﻼة اﻟﺗ رك طﻠﺑ ﮫ اﻟﻼﻣرﻛزﯾ ﻓﻠﻣﺔ ‪ .‬ﺎ ﻧﺷ ﺑت‬
‫اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ ﺣﻛم ﻋﻠﯾﮫ دﯾوان ﻋﺎﻟﯾﮫ ﺑﺎﻻﻋدام ‪ ،‬وﻧﻔذ ﻓﯾﮫ اﻟﺣﻛم ﺑدﻣﺷ ق ﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫‪ 91‬ﺎدر اﻟدراﺳ ﺔ ‪: 2‬‬ ‫وﻣﺻ‬‫وﯾم ﺑﻛﻔﯾ ﺎ ‪- 88‬‬ ‫اﻟﻘﺿ ﺎة *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﻘ ‪ ( 1‬ﺗ‬
‫ﻲ‬ ‫اﻟﺧ ‪ ،‬و )راج ﻓ‬
‫ﺎﻟﺔ‬ ‫رﺳ(‬
‫واب ‪ -‬ط‬ ‫ﺎت ‪848‬‬
‫واﻟﻧ‪.‬‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 348‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬
‫ﻗﺻ وھﺔ ‪ .‬و أول ﻣ ن‬ ‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪،‬اﻟﻣو ) ﺄﻣون اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ -‬خ (‬ ‫اﻻﺳ ﻼم ‪ -‬ط (‬
‫ﺑرھن ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻟﻧواب اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ﻋﻠ ﻰ اﺳ ﺗﻔﺣﺎل أﻣ ر اﻟﺻ ﮭﯾوﻧﯾﯾن ‪ ،‬وأﺑ رز )‬
‫طواﺑﻊ ( ﻛﺎﻧوا ﯾﺳﺗﺧدﻣوﻧﮭﺎ ﻓﻲ ﺑرﯾدھم ‪ .‬وأﺻل اﻟﻌﺳﻠﯾﯾن ﻣن ﻗرﯾﺔ ) ﯾﻠدة ( ﻣن‬
‫دﻣﺷ ق ‪ ،‬وﻛ ﺎﻧوا ﯾﻌرﻓ ون ﺑ ﺂل اﻟﺷ رﻗطﻠﻲ ‪ ،‬وأول ﻣ ن ﻟﻘ ب ﺑﺎﻟﻌﺳ ﻠﻲ‬
‫‪ 1065‬ﺗه زال ﻟﮭ م أوﻗ ﺎف ﻓ ﻲ‬ ‫واﻧﺗﻘﻠ( وا إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬وﻻ‬ ‫ﻣ ﻧﮭم )طﺎﻟ ب‬
‫ﯾﻠدة ) ‪ ) * . ( 1‬ﺷﻛري اﻟﻔﺿﻠﻲ ( * ) ‪ 1344 - 1299‬ه = ‪ 1926 - 1882‬م (‬
‫ﺎب ‪.‬أھ ل ﺑﻐ داد ﻣوﻟ دا ووﻓ ﺎة ‪.‬‬ ‫ﺷﻛري اﻟﻔﺿ أدﯾﻠﻲ ‪:‬ب ﻋراﻗ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻛﺗﻣ ن‬
‫وﺗ ‪ .‬ﺄدب ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وأﺟ ﺎد اﻟﺗرﻛﯾ ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ واﻟﻛردﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻻﺻل‬
‫ﻛرديﺗﻌﻠ م‬
‫ﺗوﻟﻰ‪ .‬أﻋﻣﺎﻻ ﺣﻛوﻣﯾﺔ ‪ ،‬واﺷ ﺗرك ﻓ ﻲ ﺗﺣرﯾ ر ﻋ دة‬ ‫وﻟﮫ ﻧظم ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺎت اﻻرﺑﻊ‬
‫داد اﻟﯾوﻣﯾ ﺔ وﻏﯾرھ ﺎ ‪ ،‬ﺛ م ﻛ ﺎن رﺋ ﯾس ﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ دﯾ وان ﻣﺟﻠ س‬
‫واﺳ ﺗﻣر إﻟ ﻰ أن‬ ‫زراء ﻓاﻟو ﻲ ﻋﮭ د اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﻧﻘﯾﺑﯾ ﺔ اﻟﻣوﻗﺗ ﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1921‬م (‬
‫وأﻟﺣ ق ﺑ ﮫ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌراق ﻗ دﯾﻣﺎ وﺣ دﯾﺛﺎ ‪ -‬خ (‬ ‫ﻣﺎت ﺑﺎﻟﺳل ‪ .‬اﺷﺗﻐل ﻓﻲ ﺗﺄﻟﯾف )‬
‫ذﯾﻼ ﻋن ) ﺟﻐراﻓﯾﺔ اﻟﻌراق اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾﺔ ( وأﻟف ) ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻔﺿﻠﻲ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻋﻠوم‬
‫ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ) ‪ . ( 2‬اﺑن ﺷﻛﻠﺔ =إﺑراھﯾم ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪* 224‬ﺷ) ﻛري اﻟﻘ وﺗﻠﻲ ( * )‬
‫ﻲ‬ ‫د اﻟﻐﻧ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ود ﺑ‬ ‫‪ 1967‬م‬
‫ﻣﺣﻣ(‬ ‫‪ - 1891‬ن‬
‫‪ 1387‬ه ‪-‬ﻛري ﺑ‬
‫‪ - 1308‬ﺷ‬
‫دﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﻣوﻟ د‬ ‫أول‪ :‬زﻋﯾم وطﻧﻲ ﺗوﻟﻰ رﺋﺎﺳ ﺔ اﻟﺟﻣﮭورﯾ ﺔ اﻟﺳ ورﯾﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻘوﺗﻠﻲ‬
‫وﻣﻧﺗﺧﺑ ﺎت اﻟﺗ وارﯾﺦ‬‫واﻻﺳ رة ‪* .‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ﻣ ‪( 1‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪.‬‬
‫‪116‬ذة ﻣ ن وﻗ ﺎﺋﻊ اﻟﺣ رب‬ ‫وإﯾﺿﺎﺣﺎت ﻋن اﻟﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔوﻧﺑ‬ ‫ﻟدﻣﺷق ‪883‬‬
‫رﻓﺎﺋﯾل ﺑطﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ ﻟﻐ ﺔ اﻟﻌ رب ‪:‬ﺗﻣ وز وآب ‪1926‬‬ ‫اﻟﻛوﻧﯾﺔ ‪( 2 ) . 299‬‬
‫واﻧظر ﻟﻐﺔ اﻟﻌرب أﯾﺿﺎ ‪ 234 : 3‬و ‪ 307‬و ‪. 526‬‬
‫ﺗﺧرج ﺑﺎﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﻣﻠﻛﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ .‬وﺑﻌد ﻋودﺗﮫ دﺧل ﻓﻲ ﺟﻣﻌﯾﺔ )اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬
‫ﺎوﻣوﻣﻘﺔ ﻣ ﺎ ﺗﻌﻣ ل ﻟ ﮫ‬
‫اﻟﺳرﯾﺔ( ‪ ،‬اﻟﻘﺎﺋﻣ ﺔ دﻋوﺗﮭ ﺎ ﻋﻠ ﻰ ﺗﺣرﯾ ر اﻟﻌ رب ‪،‬‬ ‫اﻟﻔﺗﺎة‬
‫ووﺷ ‪ .‬ﻲ ﺑ ﮫ ﻓ ﻲ أواﺧ ر‬‫ﺟﻣﻌﯾﺔ )ﺗرﻛﯾﺎ اﻟﻔﺗ ﻣ ﺎةن( ﺗﺗرﯾ ك اﻟﻌﻧﺎﺻ ر اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ‪ ،‬ﻋﻘب اﻻﻧﺗﮭﺎء ﻣ ن ﻣﺟ زرة اﻟﻣﺟﻠ س اﻟﻌﺳ ﻛري اﻟﻌرﻓ ﻲ‬
‫ﺑدﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻣ ﻊ أﺷ ﺧﺎص‬ ‫ﺑﺑﻠدة ) ﻋﺎﻟﯾﮫ (ﻓﺎﻋﺗﻘل وزج ﻓﻲ ﺳ ﺟنﺧ) ﺎن اﻟﺑﺎﺷ ﺎ (‬
‫أن ﯾﺑدر ﻣﻧﮫ ﻓ ﻲ ﺣ ﺎل اﻻﻏﻣ ﺎء‬ ‫ﻣﻧﮭم ﺷﻛري اﻻﯾوﺑﻲ ‪ .‬وھدد ﺑﺎﻟﺗﻌذﯾب ‪ ،‬ﻲﻓﺧﺷ‬
‫‪ ،‬ﻣﺎ ﯾﻘﺿﻲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﻋﻠ ﻰ إﺧواﻧ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻛ ﺎﺗم ﺳ رھﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻋ د ﻗﻠﻣ ﺎ‬
‫ﻣ دد ﻋﻠ ﻰ ﺳ رﯾره اﻟﺧﺷ ﺑﻲ وﻗط ﻊ ﺷ رﯾﺎن ﯾ ده اﻟﯾﺳ رى ‪ ،‬وﻛﺗ ب‬
‫ﮭﮭ ﺎ إﻟ ﻰ ﺟﻣ ﺎل ﺑﺎﺷ ﺎ اﻟﺳ ﻔﺎح ‪ ،‬ﯾﺣ ذره ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ن ﻣﻐﺑ ﺔ اﻟظﻠ م ‪.‬‬
‫ﺗﺣت اﻟﺑ ﺎب ‪ ،‬ﻓﺄﺳ رع إﻟ ﻰ إﺧﺑ ﺎر‬ ‫اﻟﺳﺟن دﻣ‬
‫وﻏﺎب ﻋن وﻋﯾﮫ ‪ .‬ورأى ﺣﺎرس ﺎ‬
‫اﻟطﺑﯾب اﻟﻣﻧﺎوب ﻓ ﻲ ﺗﻠ ك اﻟﺳ ﺎﻋﺔ اﻟ دﻛﺗور أﺣﻣ د ﻗ دري )أﻧظ ر‬ ‫رﺋﯾﺳﮫ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن‬
‫وﻟﻣ ﺎوﻟﺞاﺣﺗ‪ .‬ل اﻟﻔرﻧﺳ ﯾس ﺳ ورﯾﺔ )‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗل اﻟﻘﮫ ( وﺗﻠﻲ إﻟ ﻰ ﺣﯾ ث ﻋ‬ ‫ﻓﺣﻣ‬
‫ﻏﯾﺎﺑﯾﺎ ‪.‬ﻓﻲ ﻣﺻ ر ﺛ م ﻓ ﻲ ﺣﯾﻔ ﺎ ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن‬‫‪ ( 1920‬طﻠﺑوه وﺣﻛﻣوا ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬وأﻗﺎم‬
‫أرﻛ ( ﺎن اﻟﻌ ﺎﻣﻠﯾن ﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺑﻌﯾ دا ﻋ ن‬ ‫‪1925‬‬
‫ورﯾﺔ ) ن‬
‫ﻓﻛ ﺎن ﻣ‬ ‫ﺷ ﺑت اﻟﺛ ورة اﻟﺳ‬
‫ﻣﯾداﻧﮭﺎ ‪ .‬واﺳﺗﻘر ﻓﻲ دﻣﺷق ) ‪( 1930‬ﺑﻌد ﺳﻘوط ﺣﻛم اﻻﻋدام ﻋﻧﮫ وﻋن أﻛﺛ ر‬
‫‪( 1936‬ﺎن ﻣ ن أﻋﺿ ﺎﺋﮫ وﺗ وﻟﻰ‬ ‫زﻣﻼﺋﮫ ‪.‬وﺗﺄﻟف ﻣﺟﻠس اﻟﻧواب اﻟﺳ وري ) ﻓﻛ‬
‫وزارة اﻟﻣﺎﻟﯾﺔ واﺳﺗﻘﺎل ) ‪( 1938‬‬
‫ﻣﻛﺗﻔﯾﺎ ﺑﺎﻟﻧﯾﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﺧب ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻟ رﺋﯾس ﻣﺟﻠ س‬
‫ﺔ‬ ‫‪ 1943‬ﺎ ﻟﻠﺟﻣﮭورﯾ‬ ‫ﻲ ‪/ 8 / 17‬‬
‫رﺋﯾﺳ‬ ‫واب ﻓﻟﻌ ﻲﺎما ﻧﻔﺳواﻧﺗﺧ ﮫ ‪ .‬ب ﻓ‬ ‫اﻟﻧ‬
‫اﻟﺳورﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﻋﻠﻰ ﻋﮭده ﺟﻼء ﻓرﻧﺳﺔ ﻋن ﺳورﯾﺔ ) ‪ ( 1946‬وازدھرت ﻓﻲ‬
‫ﺄﻛره ﻋﻠ ﻰ اﻻﺳ ﺗﻘﺎﻟﺔ‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ (‬
‫ﻓ‬ ‫زﻋﯾم ) ر‬
‫أﻧظ‬ ‫ﻋﻠﯾ ﮫ ﺣﺳ ﻧﻲ اﻟ‬ ‫وﺛأﯾﺎﻣ ﺎر ﮫ ‪.‬‬
‫واﻋﺗﻘل ‪ .‬ﺛم أطﻠق ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻘر ﻓﻲ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪.‬وﺗﻐﯾرت ﺣﺎل ﺳورﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟ ﻰ‬
‫وﻗﺻ د‬ ‫دﻣﺷرﺋﯾﺳق ﺎ ﻟﻠﺟﻣﮭورﯾ ﺔ ﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ أﻏﺳ طس ) آب ( ‪1955‬‬ ‫واﻧﺗﺧ ب‬
‫ﻣﺻر ﻋﻠﻰ رأس وﻓد ﻣن ﺳورﯾﺔ ﻓﺎﺗﻔق ﻣ ﻊ رﺋ ﯾس اﻟﺟﻣﮭورﯾ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ‬
‫وﻧ ( زل ﻟ ﮫ ﺷ ﻛري ‪،‬‬‫ﺗوﺣﯾد اﻟﻘطرﯾن وﺗﺳﻣﯾﺗﮭﻣﺎ )اﻟﺟﻣﮭورﯾﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﻣﺗﺣ دة‬
‫‪ ( 1958‬ﮫ اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻟﻘ ب )‬ ‫ﺑﺎﺧﺗﯾ ﺎره ‪ ،‬ﻋ ن اﻟرﺋﺎﺳ ﻓ ﺔ )ﻲ ﺷ ﻌﺑﺎن ‪/ 1377‬وﻣﻧﺣ‬
‫دﻣﺷ ﺗﺣﺳق ‪ .‬ن ﺳ ﯾرة اﻟﻧﺎﺋ ب ﻋ ن‬ ‫اطن اﻟﻌرﺑ ﻲﻓﻌاﻻولﺎد(إﻟ وﻟﻰ م‬ ‫اﻟﻣ و‬
‫اﻟرﺋﯾس اﻟﻣﺻري ﻓﻲ دﻣﺷق ﻓﺄﺧرﺟﮫ أھﻠﮭوأﻗﺎ ‪.‬رھم ﺷ ﻛري ﻋﻠ ﻰ ﺻ ﻧﯾﻌﮭم ‪.‬‬
‫أواﺧ ر ﺳ ﺑﺗﻣﺑر‬ ‫رﺑﯾ ﻊ اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪/ 1381‬‬ ‫ﻓﻛﺎن ﻣﺎ ﯾﺳﻣﻰ ﺑﯾن اﻟﻘطرﯾن ﺑﺎﻻﻧﻔﺻﺎل )‬
‫اﻟﻘرﺣوﻛ ﺔﺎن( ﻣﺻ ﺎﺑﺎ ﺑﮭ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﺎدر (ﺷ ﻛري دﻣﺷ ق ﻓﺎﺷ ﺗدت ﻋﻠﯾ ﮫ )‬ ‫وﻏ‪1961‬‬
‫ﺎن ﻣ ﺎ أﻟﻘ ﺎه ﻣ ن اﻟﺧط ب‬ ‫واﺳﺗﻘر ﻓﻲ ﺑﯾروت ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ودﻓن ﻓﻲ دﻣﺷوﻛ ق ‪.‬‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ ) ﺔ ﺧط ب اﻟ رﺋﯾس‬ ‫ﯾﺔ ﻗ د ﺟﻣ ﻊ أﯾ ﺎم رﯾﺎﺳ ﺗﮫ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎب‬
‫ﺷﻛري اﻟﻘوﺗﻠﻲ ‪ -‬ط ( وﻋﻣل ﻣدة ﻓﻲ ﺗدوﯾن ) ﻣذﻛراﺗﮫ ( وﻻ أﻋﻠم ﻣﺎذا ﺣل ﺑﮭﺎ‬
‫اﻻﻣﯾ‪) * .‬ر ﺷ ﻛﯾب أرﺳ ﻼن ( * ) ‪ 1366 - 1286‬ه = ‪1946 - 1869‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫ﺷﻛﯾب ﺑن ﺣﻣود ﺑن ﺣﺳن ﺑن ﯾوﻧس أرﺳﻼن ‪ ،‬ﻣن ﺳﻼﻟﺔ اﻟﺗﻧ وﺧﯾﯾن ﻣﻠ وك‬ ‫م(‬
‫ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬واﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ‪ ،‬ﻣ ؤرخ ‪ ،‬ﻣ ن أﻛ ﺎﺑر اﻟﻛﺗ ﺎب ‪ ،‬ﯾﻧﻌ ت ﺑ ﺄﻣﯾر‬ ‫اﻟﺣﯾرة ‪:‬‬
‫ﻋﺎﻟم‬
‫ﺑﻠﺑﻧ ﺎن (‬‫ﻲ ﻓ‪ .‬ﻲ اﻟﺷ وﯾﻔﺎت )‬ ‫ﺎن ‪ .‬ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑوﻟ د‬ ‫اﻟﺑﯾ أﻋﺿ‬
‫ﻣ ن‬
‫ﻣدﯾﻟﻠﺷ وﯾﻔﺎت ‪ ،‬ﺳ ﻧﺗﯾن ‪،‬‬ ‫وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ ) دار اﻟﺣﻛﻣﺔ ( ﺑﺑﯾروت ‪ ،‬وﻋﯾن را‬
‫ﻓﻘﺎﺋم ﻣﻘﺎم ﻓﻲ ) اﻟﺷوف ( ﺛﻼث ﺳﻧوات ‪ .‬وأﻗﺎم ﻣدة ﺑﻣﺻر ‪.‬واﻧﺗﺧب ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋ ن‬
‫ﻛن دﻣﺷ ق ﻓ ﻲ ﺧ ﻼل اﻟﺣ رب‬ ‫ﺣوران ﻓﻲ ﻣﺟﻠس )اﻟﻣﺑﻌوﺛ ﺎن (اﻟﻌﺛﻣوﺳﺎﻧﻲ ‪.‬‬
‫ﻓﺄﻗ ﺎم‬‫ﺑﺳوﯾﺳ رة (‬ ‫اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪ ،‬ﺛ مﺑ ) رﻟﯾنﺑﻌ(واﻧﺗﻘدھﺎ ‪.‬ل إﻟ ﻰ ﺟﻧﯾ ف )‬
‫روت ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ودﻓ ن * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ﻓﯾﮭﺎ ﻧﺣو ‪ 25‬ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﯾ‬
‫ف ‪.‬ﺳ ورﯾﺔ وﺻ ﺣف ﻛﺛﯾ رة ﻣﻧﮭ ﺎ ﺻ ﺣف‬ ‫اﻟﻣؤﻟﻓ ﻲ‬ ‫)ﻣوﻣ‪ ( 1‬ن ھ‬
‫ذﻛرات و‬
‫ﺑﺎﻟﺷ وﯾﻔﺎت ‪.‬‬‫‪ 1967‬ﺎن اﻟﺣ ﺎلﺗﻣ‪ 1‬وز ‪. 1967‬‬ ‫ﺣزﯾ ران وﻟﺳ‬ ‫ﺑﯾ روت ﻓ ﻲ ‪20‬‬
‫د‬ ‫ن أﺷ‬ ‫ﺎن ﻣ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وﻛ‬ ‫ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ‬ ‫ﺎر اﻟدوﻟ‬ ‫ل اﻧﮭﯾ‬ ‫ﻼﻣﯾﺔ ﻗﺑ‬
‫ﺑﺎﻟﻘﺿد ﺎﯾﺎ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎ ﺗ رك‬ ‫ك ﺑﻌ‬‫واﺿ‪.‬ذﻟ طﻠﻊ‬‫اﻟﻣﺗﺣﻣﺳ ﯾن ﻣ ن أﻧﺻ ﺎرھﺎ‬
‫ﻧﺎﺣﯾﺔ ﻣﻧﮭﺎ إﻻ ﺗﻧﺎوﻟﮭﺎ ﺗﻔﺻﯾﻼ وإﺟﻣﺎﻻ ‪ .‬وأﺻدر ﻣﺟﻠﺔ ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ) ( ‪La‬‬
‫وﻗ ﮫﺎم ‪.‬ﺑﺳ ﯾﺎﺣﺎت ﻛﺛﯾ رة ﻓ ﻲ أورﺑ ﺔ‬ ‫‪Nation Arabe‬ﻓﻲ ﺟﻧﯾف ‪ ،‬ﻟﻠﻐرض ﻧﻔﺳ‬
‫وھ و ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 1928‬ﻼد اﻻﻧ دﻟس ﺳ ﻧﺔ ‪1930‬‬ ‫وزار أﻣﯾرﻛ ﺎ ﺳ ﻧﺔ وﺑ‬ ‫وﺑﻼد اﻟﻌ رب ‪.‬‬
‫ﺎء ﻓ ﻲ رﺳ ﺎﻟﺔ ﺑﻌ ث‬ ‫ﺣﻠﮫ وﺗرﺣﺎﻟﮫ ﻻ ﯾدع ﻓرﺻﺔ إﻻ ﻛﺗب ﺑﮭﺎ ﻣﻘﺎﻻ أو ﺑﺣﺛﺟ ﺎ ‪.‬‬
‫‪ 1935‬ﮫ أﺣﺻ ﻰ ﻣ ﺎ ﻛﺗﺑ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﮭﺎ إﻟﻰ ﺻدﯾﻘﮫ اﻟﺳ ﯾد ھﺎﺷ م اﻻ ﺗﺎﺳ ﻲ ﻋ ﺎمم ‪ ،‬أﻧ‬
‫‪ 176‬ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺟراﺋ د ‪ ،‬و ‪1100‬‬ ‫ذﻟك اﻟﻌﺎم ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ‪1781‬رﺳﺎﻟﺔ ﺧﺎﺻ ﺔ ‪ ،‬و ﻣﻘﺎﻟ‬
‫ﻣﺣﺻول ﻗﻠﻣﻲ ﻓ ﻲ ﻛ ل ﺳ ﻧﺔ ( ‪.‬وﻋرﻓ ﮫ‬ ‫ﺻﻔﺣﺔ ﻛﺗب طﺑﻌت ‪ .‬ﺛم ﻗﺎل ‪ :‬وھذا )‬
‫ﺣﺿري اﻟﻣﻌﻧﻰ ‪ ،‬ﺑ دوي اﻟﻠﻔ ظ ‪،‬‬ ‫) ﺧﻠﯾل ﻣطران ( ﺑﺈﻣﺎم اﻟﻣﺗرﺳﻠﯾن ‪ ،‬وﻗﺎل ‪) :‬‬
‫ﯾﺣب اﻟﺟزاﻟﺔ ﺣﺗﻰ ﯾﺳﺗﺳﮭل اﻟوﻋورة ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻋرﺿت ﻟﮫ رﻗﺔ ‪ ،‬وأﻻن ﻟﮭ ﺎ ﻟﻔظ ﮫ‬
‫‪ ،‬ﻓﺗﻠك زھرات ﻧدﯾﺔ ﻣﻠﯾﺔ ﺷدﯾدة اﻟرﯾ ﺎ ﺳ ﺎطﻌﺔ اﻟﺑﮭ ﺎء ﻛزھ رات اﻟﺟﺑ ل (ﻗﻠ ت ‪:‬‬
‫ل اﻻﻋ وام اﻻﺧﯾ رة ﻣ ن ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬ﺛ م اﻧطﻠ ق ﻓﺗﺣ ول إﻟ ﻰ اﻻﺳ ﻠوب‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ اﻟرﺣﻠ‬ ‫ﯾﺔ ﻓ‬ ‫اﻟﺳﻧدﺳ‬
‫اﻟﺣﻠﺗﺻ ل ﺎﻧﯾﻔﮫ )‬ ‫ﮫ وﻣﻌﻧ ﻣ ﺎهن‪.‬‬ ‫ﻲ ﻟﻔظ‬ ‫ري ﻓ‬ ‫ﺿ‬
‫اﻻﻧدﻟﺳﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ ﻣﺟﻠدات ﻣﻧﮫ ‪ ،‬وھو ﻓﻲ ﻋﺷرة ‪ ،‬و ) ﻏزوات اﻟﻌرب ﻓﻲ‬
‫ﻓرﻧﺳﺔ وﺷﻣﺎﻟﻲ إﯾطﺎﻟﯾﺔ وﻓﻲ ﺳوﯾﺳ رة ‪ -‬ط ( ﻟﻣو )ﺎذا ﺗ ﺄﺧر اﻟﻣﺳ ﻠﻣون ‪ -‬ط (‬
‫و ) اﻻرﺗﺳﺎﻣﺎت اﻟﻠطﺎف ‪ -‬ط ( رﺣﻠﺔ إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎز ﺳﻧﺔ ‪ 1354‬ه ‪ 1935 ،‬م ‪ ،‬و‬
‫رﺷ ﯾد رﺿ ﺎ ‪ ،‬أو إﺧ ﺎء‬ ‫اﻟﺳ ط (ﯾدو )‬
‫ﺷ وﻗﻲ ‪ )،‬أو ﺻ داﻗﺔ أرﺑﻌ ﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪-‬‬
‫ﺣﺎﺿ ر اﻟﻌ ﺎﻟم‬ ‫ط ) ول ﻓ راﻧس ﻓ ﻲ ﻣﺑﺎذﻟ ﮫ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫أرﺑﻌ ﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪-‬أﻧ ط ﺎ( و‬
‫ﺟزآن ‪ ،‬أﺻﻠﮫ ﻛﺗﺎب ﻣن ﺗ ﺄﻟﯾف ﻟ وﺛروب ﺳ ﺗودارد ‪Lothrop‬‬ ‫اﻻﺳﻼﻣﻲ ‪ -‬ط (‬
‫وﯾﮭ‪ ،‬وﻋﻠ ق ﻋﻠﯾ ﮫ اﻻﻣﯾ ر‬ ‫‪Stoddard‬اﻻﻣﯾرﻛﻲ ‪ ،‬ﻧﻘﻠﮫ إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻋﺟﺎج ﻧ ض‬
‫ﺷﻛﯾب ھواﻣش وﻓﺻوﻻ ‪ ،‬ﺟﻌﻠﺗﮫ أﺿﻌﺎف ﻣﺎ ﻛﺎن ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬و )ﺗﺎرﯾﺦ ﻟﺑﻧ ﺎن ‪ -‬خ‬
‫( و ) رﺣﻠﺔ إﻟﻰ أﻟﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ -‬خ ( و ) ﻣذﻛراﺗﮫ ‪ -‬خ ( و )ﻣﻠﺣق ﻟﻠﺟزء اﻻول ﻣ ن‬
‫ﺗﻌﻠﯾﻘﺎت ﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻﺟﺗﻣﺎع وأﻧﺳﺎب اﻟﻌ رب وﺗ ﺎرﯾﺧﮭم‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺑن ﺧﻠدون ‪ -‬ط (‬
‫واﻟدو ﺔ ﺑﺈﺳ ﮭﺎب إﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1914‬م ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ‬
‫واﻟﺧﻼﻓ ﺔ ﺛ م ﺗ ﺎرﯾﺦ ﻟ اﻟﺗ ﺔ رك‬
‫ﺎﻟﺔ ﺻ در ﺑﮭ ﺎ ﻛﺗ ﺎب اﻟﻧﻘ د‬ ‫رﺳط (‬‫اﻟﺷﻌر اﻟﺟﺎھﻠﻲ أﻣﻧﺣول أم ﺻﺣﯾﺢ اﻟﻧﺳ ﺑﺔ ‪-‬‬
‫راج ‪ -‬ط (‬ ‫ﻲﺳ‬ ‫راوي ‪ ،‬و )ر ﺑﻧ‬
‫ﺔ آﺧ‬ ‫اﻟﻐﻣ‬
‫درواﯾ‬ ‫د أﺣﻣ‬ ‫ﻲ ﻟﻣﺣﻣ‬
‫ﻟﺷ ﺎﺗوﺑرﯾﺎن ( ‪Francois - Rene de ( 1848 - 1768 Chateaubriand‬‬
‫ﺧﻼﺻﺎف إﺔ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻻﻧ دﻟس إﻟ ﻰ ذھ ﺎب‬ ‫ﯾﺔ ‪ ،‬ﺎوأﺿ‬‫ﺗرﺟﻣﮭ ﺎ ﻋ ن اﻟﻔرﻧﺳ ﻟﯾﮭ‬
‫ﻧظ م ﻛﺛﯾ ر ﺟﯾ د ‪ ،‬ﻧﺷ ر ﻣﻧ ﮫ )‬ ‫وﻟ ﮫوع ‪.‬‬‫ﻏرﻧﺎطﺔ ورﺳﺎﻟﺗﯾن ﻗدﯾﻣﺗﯾن ﻓﻲ اﻟﻣوﺿ‬
‫ﻣﻣ ﺎ‬ ‫وان اﻻﻣﯾ ر ﺷ ﻛﯾب ‪ -‬ط (‬ ‫ﺑﺎه ‪ ،‬و )‬
‫ﻧظﻣ( ﮫ ﻓ ﻲ ﺻ دﯾ‬ ‫ﺎﻛورة ﺎ‪ -‬ط‬
‫اﻟﺑ ﻣﻣ‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎم ﺑﺎﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ‬ ‫ﮫ إﻟﻣ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وﻟ‬ ‫اﻻول ‪ .‬ﯾﺔ واﻟﺗرﻛﯾ‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳ‬
‫وﻛ ﻧظﻣ ﺎن ﯾﺟﯾﮫ ﺑﻌ د د‬
‫ﻟﻧﻛدي وﻣﺣﻣد ﻋﻠﻲ اﻟﺣوﻣﺎﻧﻲ رﺳﺎﻟﺗﺎن ﻓ ﻲ ﺳ ﯾرﺗﮫ ) ‪( 1‬‬ ‫واﻻﻟﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬وﻟﻌﺎرف ا‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن ﻟ ب ‪639‬اﻟﺷ ﻠﺑﻲ )‬ ‫‪ .‬اﺑن ﺷﻛﯾل = أﺣﻣد ﺑن ﯾﻌﯾش ‪ 605‬اﺑن ﺷﻠﺑون =‬
‫‪ 477‬ن اﻟﺷ ﻠﺑﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1021‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﻣ ﺎر اﺑ‬ ‫ذواﻟوزارﺗﯾن ( =‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺷ ﻠﺑﻲ =‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣﻠﺑﻲ =د ﺑ ن ﺧﺎﻟ د ‪1344‬‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺷ ﻠﺑﻲ ‪1263‬‬ ‫ﺷ ﻠﺑﻲ‬
‫ﯾوﺳ= ف ﺑ ن‬ ‫اﻟﺷ ﻠﻔون‬ ‫ﻠﺣﻲ =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪423‬‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟﻘ ﺎدر ﺗوﻓﯾ ق ‪1369‬‬
‫ﻠﻣﻐﺎﻧﻲ =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻠﻔون = ﻛﻧدر ﺷ ﻠﻔون ‪1352‬‬ ‫إﺳ‬ ‫‪1314‬‬
‫ﻓ ﺎرس ﺷ‬
‫‪ 322‬اﻟﺷﻠوﺑﯾﻧﻲ = ﻋﻣر ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 645‬اﻟﺷﻠﻲ =ﻣﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛ ر ‪) * 1093‬‬
‫اﻟﺷ( ﻣﺎخ ﺑ ن ﺿ رار‬ ‫ﺷم ( * * ) اﻟﺷﻣﺎخ ( * ) ‪ 22 - . . .‬ه = ‪ 643 - . . .‬م‬
‫اﻟﻣ ﻧﺎﺎزﻧﻲ اﻟ ذﺑﯾﺎﻧﻲ اﻟﻐطﻔ ﺷﺎﻧﻲ ‪:‬ﺎﻋر ﻣﺧﺿ رم ‪ ،‬أدرك‬ ‫ﺑ ن ﺣرﻣﻠ ﺔ ﺑ ن ﺳ‬
‫ﺎن ﺷ دﯾد ﻣﺗ ون اﻟﺷ ﻌر ‪،‬‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ واﻻﺳوھﻼمو‪.‬ﻣ ن طﺑﻘ ﺔ ﻟﺑﯾ د واﻟﻧﺎﺑﻐﻛ ﺔ ‪.‬‬
‫ﺟﻣ‪ .‬ﻊ ﺑﻌ ض ﺷ ﻌره‬ ‫وﻛﺎن أرﺟز اﻟﻧ ﺎس ﻋﻠ ﻰ اﻟﺑدﯾﮭ ﺔ‬ ‫وﻟﺑﯾد أﺳﮭل ﻣﻧﮫ ﻣﻧطﻘﺎ ‪.‬‬
‫وأﺧﺑ ﺎره ﻛﺛﯾ رة ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ ) دﯾوان ‪ -‬ط ( ﺷﮭد اﻟﻘﺎدﺳﯾﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﻏزوة ﻣوﻗﺎن ‪.‬‬
‫ﻗﺎل اﻟﺑﻐدادي وآﺧرون ‪ :‬اﺳﻣﮫ ﻣﻌﻘل ﺑن ﺿرار ‪ ،‬واﻟﺷﻣﺎخ * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬
‫‪ ( 1‬ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ‪86 : 22‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻛﺗ ﺎب‬
‫ﺗﺢ ‪ 5‬و ‪26‬‬ ‫وﺟرﯾ‪ 114‬دة اﻟﻔ‬
‫ﺔ ‪- 109‬‬ ‫‪574‬اﻟﻧﮭﺿ ﺔ اﻟﺣدﯾﺛ‬ ‫ورواد‬‫‪- 566 : 3‬‬
‫د ‪372‬‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ﻟﻘﺑ ‪ .‬ﮫ ) ‪( 1‬‬
‫اﻟﺷ‪.‬اﻟﺣﺳ ﻣﺎﺧﻲن=ﺑ‬ ‫ﻰ ‪1350‬‬ ‫ﺎدى اﻻوﻟ‬ ‫ﺟﻣ‬
‫اﻟﺷﻣﺎﺧﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﺳﻌﯾد ‪ ) * 928‬ﺷﻣﺎس ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ( * ) ‪ 31‬ق ه ‪ 3 -‬ه =‬
‫‪ 625‬من (ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن اﻟﺷ رﯾد ‪ ،‬اﻟﻣﺧزوﻣ ﺻﻲ ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺷ ‪- 593‬‬
‫ﻣﺎس ﺑ‬
‫وﺷﺑﮭﮫ رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫اﻻﺑطﺎل ‪ .‬ﺷﮭد ﺑدرا ‪ ،‬وﻗﺗل ﯾوم أﺣد ‪.‬‬
‫رأى ﺷﻣﺎﺳ ﺎ أﻣﺎﻣ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻟﺗرس ﻻﻧﮫ ﻛﺎن ﻻ ﯾرﻣﻲ ﺑﺑﺻره ‪ ،‬ﯾﻣﯾﻧ ﺎ أو ﺷ ﻣﺎﻻ ‪ ،‬إﻻ‬
‫ﯾذب ﺑﺳﯾﻔﮫ ﻋﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ ﻏﺷﻲ رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺗرس ﺑﻧﻔﺳ ﮫ دوﻧ ﮫ‬
‫ﺣﺗﻰ ﻗﺗل ‪ .‬ورﺛﺎه ﺣﺳﺎن ) ‪ . ( 2‬اﻟﺷﻣﺎعﻋﻣ= ر ﺑ ن أﺣﻣ د ‪* 936‬ﺷ) ﻣﺦ ﺑ ن‬
‫ﻣﺦ ‪.‬ﺑ ‪( . .‬ن ﻓ زارة ‪ ،‬ﻣ ن ﻋ دﻧﺎنﺟ‪ :‬د‬ ‫ﻓ زارة ( * ) ‪ . . . - . . .‬ﺷ= ‪. . .‬‬
‫ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن اﻟﻣﺗﻘ دﻣﯾن‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ن ﻣ ن ﻓ زارة ‪ ،‬ﻗ ﺎل‬
‫اﻟﺳﻣ ﻧﮭم‬ ‫ﺑﻧ ﺟ وه ﺑط‬
‫ﺎرث ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺷ ﻣرﺷ * )ﻣر ﺑ ن‬ ‫ااﻟﺣ ﻣر =‬ ‫ن ‪.‬أﺑ ﻲ ﺷ‬ ‫واﻟﻣﺗ ﺄﺧرﯾناﺑ) ‪( 3‬‬
‫اﻻﻣﻠوك ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷﻣر ﺑن اﻻﻣﻠوك اﻟﺣﻣﯾري ‪ :‬ﻣن‬
‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪3913‬واﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪97 : 8‬وﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟﺑﻐدادي ‪ 526 : 1‬واﻟﻣﺣﺑر ‪ 381‬وھو ﻓﯾﮫ ‪ ) :‬اﻟﺷﻣﺎخ اﺑن ﺿرار ﺑن ﻣﻌﻘل ( ‪.‬‬
‫واﻟﺟﻣﺣﻲ ‪ 34‬و ‪ 103‬و ‪ 110‬وﺳﻣﺎه ) اﻟﺷﻣﺎخ ﺑن ﺿرار ﺑن ﺳﻧﺎن ( واﻟﻣﺑرد ‪،‬‬
‫وﺳ ﺑ ﻣﺎهن ‪:‬ﺿ) رار ﺑ ن ﻣ رة اﺑ ن ﻏطﻔ ﺎن ( ‪.‬‬ ‫اﻟﺷ ‪28 : 2‬‬
‫ﻣﺎخ‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﻛﺎﻣ ل‬
‫وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 1141‬واﻵﻣدي ‪138‬وﺳﻣﻰ ﻣﻌﮫ ﺧﻣﺳﺔ ﺷﻌراء ‪ ،‬اﺳم ﻛ ل‬
‫ﻣﻧﮭم اﻟﺷﻣﺎخ ‪ .‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ‪ 94 : 2‬و ‪ 162‬واﻟﺗﺑرﯾزي ‪65 : 3‬ﺛ م ‪. 133 : 4‬‬
‫وﻓ ‪ 73‬ﻲ اﻻﻟﻘ ﺎب ‪-‬ﻻﺑخ ‪ .‬ن اﻟﻔرﺿ ﻲ ‪:‬‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ ر‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪3914‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫ھو ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ﺑن اﻟﺷرﯾد ‪ .‬وﻓﻲ أﺳد اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪: 3‬ﺑﻌ‪ 3‬د ﺗﺳ ﻣﯾﺗﮫ )ﺷ ﻣﺎس‬
‫وﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫اﻻﻧﺳ ﺎب ‪.‬‬ ‫ﺎن ( ‪:‬ﻣﺎس ﻟﻘ ب واﺳ ﻣﮫ ﻋﺛﻣ ﺎن ‪( 3 ) .‬‬ ‫ﻋﺛﻣ ل ﺷ‬ ‫ﺑ نوﻗﯾ‬
‫اﻻرب ‪ 252‬واﻟﻘﺎﻣوس ‪:‬ﻣﺎدة ﺷ ﻣﻠﻣﺦ ‪.‬وك ﺣﻣﯾ ر ﻓ ﻲ اﻟ ﯾﻣن ‪.‬ﻗﯾ ل ‪:‬ھ و أول‬
‫ﯾﻣن ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣﻌﺎﺻ را ﻟﻣوﺳ ﻰ ‪ ،‬وﺑﻧ ﻰ ﻣدﯾﻧ ﺔ ظﻔ ﺎر وأﺧ رج‬
‫اﻟﻌﻣﺎﻟﻘﺔ ﻣن أرﺿﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺷﻣر ﺑن ﺣﻣدوﯾﮫ ( * ) ‪ 255 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫ﺣﻣدوﯾ ﮫ اﻟﮭ روي ‪ ،‬أﺑ و ﻋﻣ ﻟﻐرو ‪:‬وي أدﯾ بﻣ ‪.‬ن أھ ل‬ ‫ﺷ ﻣر‪-‬ﺑ ‪869‬نم (‬
‫ھراة ) ﺑﺧراﺳﺎن (زار ﺑﻼد اﻟﻌراق ﻓﻲ ﺷﺑﺎﺑﮫ ‪ ،‬وأﺧذ ﻋن ﻋﻠﻣﺎﺋﮭ ﺎﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب‬
‫ﮫ‬ ‫روان ‪ ،‬ورأى ﻣﻧ‬ ‫ﻲ اﻟﻧﮭ‬ ‫رق ﻓ‬ ‫ﯾم ‪ ،‬ﻏ‬ ‫رف اﻟﺟ‬ ‫دأه ﺑﺣ‬ ‫‪ ،‬اﺑﺗ‬
‫اﻻزھري ) اﻟﻣﺗوﻓﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 370‬ه ( ﺗﻔﺎرﯾق أﺟزاء ﻏﯾر ﻛﺎﻣﻠﺔ ‪.‬وﻣن ﻛﺗﺑﮫ أﯾﺿ ﺎ‬
‫اﻻودﯾ ﺔ ( ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫دﯾث ( ر ﺟ دا ‪،‬اﻟﺳو ) ﻼح واﻟﺟﺑ ﺎل و‬ ‫ﻏرﯾ ) ب اﻟﺣ ﻛﺑﯾ‬
‫ن ذي‬ ‫ن ( * ) ‪ 66 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺷ‪ 686‬م (ﻣر ﺑ‬ ‫ن ذي اﻟﺟوﺷ‬ ‫ﻣر ﺑ‬ ‫ﺷ‬
‫رﺣﺑﯾلﻗ ( رط اﻟﺿ ﺑﺎﺑﻲ اﻟﻛﻼﺑ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺳ ﺎﺑﻐﺔ ‪:‬ﻣ ن‬ ‫اﻟﺟوﺷن )واﺳﻣﮫ ﺷ اﺑ ن‬
‫ﷲ ﻋﻧ ﺎن ﻓﮫ ( ﻲ أول أﻣ ره ﻣ ن ذوي‬ ‫رﺿ ) ﻲ ﻛ‬‫ﻛﺑ ﺎر ﻗﺗﻠ ﺔ اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﺷ ﮭﯾد‬
‫اﻟرﯾﺎﺳﺔ ﻓﻲ ) ھوازن ( ﻣوﺻوﻓﺎ ﺑﺎﻟﺷﺟﺎﻋﺔ ‪ ،‬وﺷﮭد ﯾوم )ﺻ ﻔﯾنﻣ( ﻊ ﻋﻠ ﻲ ‪.‬‬
‫ﺛم أﻗ ﺎم ﻓ ﻲ اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬ﯾ روى اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن ﻛﺎﻧ ت اﻟﻔﺎﺟﻌ ﺔ ﺑﻣﻘﺗ ل اﻟﺣﺳ ﯾن ‪،‬‬
‫وأرﺳﻠﮫ ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن زﯾﺎد ﻣﻊ آﺧرﯾن إﻟﻰ ﯾزﯾد ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﻛﺎن ﻣن ﻗﺗﻠﺗﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﺷﮭﯾد ‪.‬د ذﻟ ك إﻟ ﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ ﻓﺳ ﻣﻌﮫ أﺑ و إﺳ ﺣﺎق‬ ‫رأس ﺎد ﺑﻌ‬‫اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﯾﺣﻣﻠون وﻋ‬
‫اﻟﺳﺑﯾﻌﻲ ‪ ،‬ﯾﻘول ﺑﻌد اﻟﺻﻼة ‪ :‬اﻟﻠﮭم إﻧك ﺗﻌﻠم أﻧﻲ ﺷرﯾف ﻓﺎﻏﻔر ﻟﻲﻓﻘ‪ .‬ﺎل ﻟ ﮫ ‪:‬‬
‫وﯾﺣ ك ﻛﯾ ف‬ ‫ﻛﯾ ف ﯾﻐﻔ ر ﷲ ﻟ ك وﻗ د أﻋﻧ ت ﻋﻠ ﻰ ﻗﺗ ل اﺑ ن رﺳ ول ﷲ ؟ ﻓﻘ ﺎل ‪:‬‬
‫ﻧﺻﻧﻊ ؟ إن أﻣراءﻧﺎ ھؤﻻء أﻣروﻧﺎ ﺑﺄﻣر ‪ ،‬ﻓﻠم ﻧﺧﺎﻟﻔﮭم ‪ ،‬وﻟو ﺧﺎﻟﻔﻧ ﺎھم ﻛﻧ ﺎ ﺷ را‬
‫ﻣن ھذه اﻟﺣﻣﺛ رم !ﻟﻣ ﺎ ﻗ ﺎم اﻟﻣﺧﺗ ﺎر * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬اﺑ( ن ﺧﻠ دون ‪: 2‬‬
‫وإﻧﺑ ﺎه اﻟ رواة ‪77 : 2‬وﻣﻌﺟ م‬ ‫وﻧزھ ﺔ اﻻﻟﺑ ﺎ ‪259‬‬‫‪ ( 2 ) . 48‬ﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة ‪266‬‬
‫اﻻدﺑﺎء ‪ 274 : 11‬وﻓﻲ اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪ 116‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ . 256‬اﻟﺛﻘﻔﻲ ﺑﺗﺗﺑﻊ‬
‫ﻗﺗﻠﺔ اﻟﺣﺳﯾن ‪ ،‬طﻠب اﻟﺷﻣر ﻓﻲ ﺟﻣﻠﺗﮭم ‪ ،‬ﻓﺧرج ﻣن اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬ﻓوﺟ ﮫ إﻟﯾ ﮫ ﺑﻌ ض‬
‫رﺟﺎﻟﮫ وﻋﻠﯾﮭم ﻏﻼم ﻟ ﮫ اﺳ ﻣﮫ )زرﺑ ﻲ (ﻓﻘﺗﻠﺷ ﮫﻣر ‪ ،‬وﺳ ﺎر إﻟ ﻰ )اﻟﻛﻠﺗﺎﻧﯾ ﺔ (‬
‫ﻣن ﻗرى ﺧوزﺳﺗﺎن ‪ -‬ﺑﯾن اﻟﺳوس واﻟﺻﯾﻣرة ‪-‬ﻓﻔﺎﺟﺄه ﺟﻣﻊ ﻣن رﺟﺎل اﻟﻣﺧﺗ ﺎر‬
‫ﯾﺗﻘدﻣﮭم أﺑو ﻋﻣرة ‪ ،‬ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﻛﻧ ود ‪ ،‬ﻓﺑ رز ﻟﮭ م ﺷ ﻣر ‪ ،‬ﻗﺑ ل أن‬
‫ﻣﻛن ﻣ ن ﻟ ﺑس ﺛﯾﺎﺑ ﮫ وﺳ ﻼﺣﮫ ‪ ،‬ﻓط ﺎﻋﻧﮭم ﻗﻠ ﯾﻼ ﺛ م أﻟﻘ ﻰ اﻟ رﻣﺢ وأﺧ ذ اﻟﺳ ﯾف‬
‫ورﺣ ل ﺑﻌ ض‬ ‫رة ﻋﻓﻘﺗﻠ ﮫ ‪ ،‬وأﻟﻘﯾ ت ﺟﺛﺗ ﮫ ﻟﻠﻛ ﻼب ‪.‬‬‫ﻓﻘﺎﺗﻠﮭم ‪ ،‬وﺗﻣﻛ ن ﻣﻧ ﮫ ﻣأﺑ و‬
‫أﺑﻧﺎﺋﮫ إﻟﻰ اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ودﺧﻠوا اﻻﻧدﻟس ‪ ،‬واﺷﺗﮭر ﻣﻧﮭم ﺣﻔﯾده ) اﻟﺻﻣﯾل ﺑن ﺣﺎﺗم‬
‫ﻣؤﻟ) ف ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺑ ن ﺷ ﻣر ﺑ ن ذي اﻟﺟوﺷﻓﺎﺷ نﺗﺑﮫ( اﻻﻣ ر ﻋﻠ ﻰ اﺑ ن اﻟﻔرﺿ ﻲ‬
‫ﻓظن أن ﺷﻣرا ﻧﻔﺳﮫ دﺧ ل اﻻﻧ دﻟس ) ‪) * . ( 1‬ﺷ ﻣر ( * ) ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻣﺎء اﻻﻧدﻟس (‬
‫ن (ﻋﺑ د ﺑ ن ﺟذﯾﻣ ﺔ ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ﺑ ن ﺳ ﻼﻣﺎن ‪،‬‬ ‫ﺷﻣر‪ -‬ﺑ‪. . .‬‬
‫‪...=...-..‬‬
‫إﻟﯾ ‪ .‬ﮫ اﻟﺷ ﻣرﯾون ‪ ،‬وھ م اﻟﯾ وم ﺑط ون ﻛﺛﯾ رة ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣن طﯾﺊﺟ‪ :‬دﯾﻧﺳﺟ ب‬
‫ﺎھﻠﻲ‬
‫ﻗﺑﺎﺋل ‪:‬ﻧﺟﺎرة ‪ ،‬وأﺳ ﻠم ‪ ،‬وﻋﺑ دة ‪.‬‬
‫اﻟﺑﻼد اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺳﻌودﯾﺔ ‪ ،‬ﺗﺟﺗﻣﻊ ﻓﻲ ﺛﻼث ﺳ‬
‫اﻟﺷ ﻣﺎﻟﯾﺔ ﻣ ن‬ ‫وھﻧﺎك ﺷﻣر اﻟﺟرﺑﺎ ‪ :‬ﻣﻧﺎزﻟﮭﺎ ﺑﯾن ﺑﻐداد واﻟﻣوﺻل )ﻋﻠﻰ اﻟﺿ ﻔﺔ‬
‫اﻟﻔرات (ﺗﺎﺑﻌﺔ ﻟﻠﻌ راق ) ‪* . ( 2‬ﺷ) ﻣر ﯾ رﻋش ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 352‬ق ه‬
‫= ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 281‬م ( ﺷﻣر ﯾرﻋش ﺑن ﻧﺎﺷر اﻟﻧﻌم ﻣﺎﻟك ﺑن * ) ھﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫وﺳ ﺎ ‪.‬ﻔﯾﻧﺔ اﻟﺑﺣ ﺎر ﻟﻠﻘﻣ ﻲ ‪714 : 1‬‬ ‫اﻟﻛﺎﻣ( ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪92 : 4‬‬
‫وﻣ ﺎ ﻗﺑﻠﮭ‬ ‫)‪1‬‬
‫وﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻣ ﺎء اﻻﻧ دﻟس ‪1‬‬ ‫وﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪ 449 : 1‬وﻟﺳﺎن اﻟﻣﯾزان ‪152 : 3‬‬
‫‪ 166 :‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 270‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 69 : 2‬وﻋده ﺻﺎﺣب اﻟﻣﺣﺑر ‪301‬ﻣ ن‬
‫ﻰ‬ ‫ﺗدرﻛﺎﺗﮫ ﻋﻠ‬ ‫ﻲ ﻣﺳ‬ ‫ﺎج ‪ :،‬ﻓ‬ ‫ﻣراف ( ‪.‬ﺎدة) ﺷ‪2‬‬
‫اﻟﺗ ( ﻣر‬ ‫)رص اﻻﺷ‬ ‫اﻟﺑ‬
‫اﻟﻘﺎﻣوس ‪ .‬وﻗﻠب ﺟزﯾرة اﻟﻌرب ‪ 166 - 161‬واﻟﻠﺑﺎب ‪28 : 2‬وھو ﻓﯾ ﮫ )ﺷ ﻣر‬
‫ﻣر ‪ ،‬ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟﺷ ﯾن وﺗﺷ دﯾد‬ ‫‪) 173‬‬
‫ﺑن ﻋﺑد ﺟذﯾﻣ ﺔوﻓ( ﻲ اﻻﻛﻠﯾ ل ‪: 2‬اﻟورﻗ ﺔ ﺷ‬
‫واﻧظ ر ‪574 :‬‬ ‫ﻲ ﺣﻣﯾ ر ‪ ،‬وﻓ ﻲ ﻏﯾرھ ﺎ ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟﺷ ﯾن وﻛﺳ ر اﻟﻣ ﯾم ( ‪.‬‬
‫رو ﺑ ن ﯾﻌﻔ ر اﻟﺣﻣﯾ ري اﻟﻘﺣط ﺎﻧﻲ ‪،‬‬ ‫‪Dikson‬‬
‫‪ : The Arab of the Desert‬ﻋﻣ‬
‫وﯾﻌرف ﺑﺗﺑﻊ اﻻﻛﺑر ‪ :‬آﺧر ﺗﺑﺎﺑﻌﺔ اﻟﯾﻣن ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬وأﻋظﻣﮭم ﻣﻠﻛﺎ ‪ .‬ﯾﻘﺗﺻر‬
‫ودﻟ ت اﻟﻛﺗﺎﺑ ﺎت‬ ‫ﺑﻌض اﻟﻣؤرﺧﯾن ﻋﻠﻰ ﺗﺳﻣﯾﺗﮫ ) ﺷﻣر ( وﺗﺳﻣﯾﺔ أﺑﯾﮫ ) ﯾﺎﺳرا (‬
‫وﻟﻘﺑ ﮫﻣﻠ) ك‬ ‫ﻔﺔ أﺧﯾ را ﻓ ﻲ اﻟ ﯾﻣن ﻋﻠ ﻰ أن اﺳ ﻣﮫ ﻛ ﺎنﺷ) ﻣرﯾﮭرﻋش (‬
‫ﺳ ﺑﺄ وذي رﯾ وﻓ دانﻲ(ﻛﺗﺎﺑ ﻣﻠﺔ أﺧك ﺳرى )ﺑﺄ وذي رﯾ دان وﺣﺿ ر ﻣ وت‬
‫ﻛﺗﺎﺑ ﺔ ‪ ،‬أﻣ ر ھ و ﺑﺗ دوﯾﻧﮭﺎ ‪،‬‬ ‫ﻧﻌم (‬
‫ووﺟﯾﮭ دت‬ ‫ك) ر‬ ‫وﯾﻣﻧ اﺑﺎت (ن اﻟﻣﻠ ﯾﺎﺳ‬
‫إن اﻟﺣﻣﯾ رﯾﯾن‬ ‫ول ﻋﻠﻣ ﺎء اﻵﺛ ﺎر ‪:‬‬ ‫‪ 396‬وﯾم اﻟﺣﻣﯾ وﯾﻘ ري ‪.‬‬ ‫ﻣؤرﺧ ﺔ ﺑﺳ ﻧﺔﻟﻠﺗﻘ‬
‫‪ 115‬ﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ اﻟﺗ ﻲ ﻗﺿ وا ﻓﯾﮭ ﺎ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻣ ﺑﺳ ﯾﻼدﻧﺔ‪ ،‬وھ‬‫ﯾؤرﺧ ل ون‬‫ﻛ ﺎﻧوا ﻗﺑ‬
‫اﻟدوﻟﺔ اﻟﺳﺑﺋﯾﺔ وأﻧﺷﺄوا دوﻟﺗﮭم ﻋﻠﻰ أﻧﻘﺎﺿوﻋﻠﮭﺎ ‪.‬ﻰ ھ ذا ﯾﻛ ون ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﻛﺗﺎﺑ ﺔ‬
‫‪ 352‬ل‬ ‫ﻧﺔ ﻗﺑ‬ ‫ﻣﯾﻼدﯾ‪ 281‬ﺔ ‪ ،‬أي ﺳ‬‫ﻧﺔ‬ ‫ﺣﻣﯾرﯾ ﻣواﻓﻘ ﺔ ( ﺎ ﺳ‬‫ﻔﺔ ) ‪396‬‬ ‫اﻟﻣﻛﺗﺷ‬
‫اﻟﻣؤرﺧﮫ ﻛ ونﺎن‪ :‬ﻣ ﻊ أﺑﯾ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ري ‪ .‬ول إﻧ‬ ‫اﻟﮭﺟ رة ﻋﻠ ﻰ اﻟﺣﺳ ﺎب اﻟﻘﻣ وﯾﻘ‬
‫اﻟدﯾﻧور ‪ ،‬وﻣﺎت أﺑوه ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻓوﻟﻲ اﻟﻣﻠك ﺑﻌده ‪ ،‬وواﻟﻰ اﻟﻔﺗوح ‪ ،‬ودﺧل اﻟﺻﯾن ‪،‬‬
‫وھ ﻲو ﻣ‪ -‬ﺎ ﯾﺣﻛﯾ ﮫ أﺻ ﺣﺎب اﻻﺧﺑ ﺎر ‪ -‬أول‬ ‫وﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﯾﻣن ﻓﻣﺎت ﺑﻐﻣدان ‪ .‬ﻓ‬
‫ﻣن أﻣر ﺑﺻﻧﻊ اﻟدروع اﻟﺳواﺑﻎ اﻟﻣﻔﺎﺿﺔ اﻟﺗﻲ ﻣﻧﮭﺎ ﺳ واﻋدھﺎوأﻛﻔﮭ ﺎ ) ‪* . ( 1‬‬
‫و ‪ 700‬م (‬ ‫و ‪ 80‬ه = ‪.‬‬
‫ﻧﺣ‪- . .‬‬ ‫ﻧﺣ‪- . .‬‬
‫رﯾك ( * ) ‪.‬‬ ‫نﺷ‬ ‫ﻣردل ﺑ )‬
‫رﯾك ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ﺑ ن ﯾرﺑ وع ‪ ،‬ﻣ ن ﺗﻣ ﯾم ‪:‬‬
‫اﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ ﻓ‪ :‬ﻲ اﻟﺻ ﯾد واﻟط راد‬
‫ﻟﮫ‬ ‫ﺷﺎﻋر ھﺟﺎء ‪ ،‬ﯾﺟﯾد اﻟﻘﺻﯾد واﻟرﺟز ‪ ،‬ﻗﺎل‬
‫وھو ﺻﺎﺣب اﻻﺑﯾ ﺎت اﻟﺗ ﻲ أوﻟﮭ ﺎ‬ ‫أراﺟﯾز ﺣﺳﺎن ‪ .‬وﯾﻘﺎل ﻟﮫ ‪ ) :‬اﺑن اﻟﺧرﯾطﺔ (‬
‫ﺗﻣﻲ ‪ ،‬ﻻﺷ ﺗﻣﮫ ‪ ،‬إن ﻛﻧ ت أﻋﻣ ﻰ ﻓ ﺎﻧﻲ ﻋﻧ ك ﻏﯾ ر ﻋ م (‬ ‫ﻣﺑﺗﻐ ﻲ ﺷ ‪) :‬‬
‫واﻟﺷﻌراء اﻟﻣﻌروﻓون ﺑﺎﺳ م )اﻟﺷ ﻣردل ( * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻻﻛﻠﯾ ل ‪: 8‬‬
‫ﻲ ‪20 : 1‬‬ ‫واد ﻋﻠ‬ ‫ﻼم ﻟﺟ‬ ‫ل اﻻﺳ‬ ‫رب‪19‬ﻗﺑ‬‫‪215‬اﻟﻌ م ‪: 10‬‬‫وﺗ ‪ - 208‬ﺛ‬
‫ﺎرﯾﺦ‬
‫واﻟﻣﻌ ﺎرف‬ ‫واﻟﺗﯾﺟ ﺎن ‪238 - 220‬‬ ‫‪ 411‬ﺑﺎﺋك اﻟ ذھب ‪20‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎبوﺳ‬
‫اﻟﺷ ﻣردل اﻟﻠﯾﺛ ﻲ ( * ) ‪. .‬‬ ‫ﻻﺑن ﻗﺗﯾﺑﺔ ‪. 273‬ﺧﻣﺳﺔ ‪ ،‬ھذا أﺷ ﮭرھم ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 725‬م (ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن رؤﺑ ﺔ ﺑ ن‬ ‫ﻣردل ﺑ‬‫ﻧﺣ و‬ ‫اﻟﺷ‪-‬‬‫ﻧﺣ و ‪ 107‬ه = ‪. . .‬‬ ‫‪-.‬‬
‫ﺳﻠﻣﺔ اﻟﻠﯾﺛﻲ ‪ :‬ﻣن ﺷﻌراء اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾﺔ ‪ ،‬ﺟﯾد اﻟﻣراﺛﻲ ‪.‬ﻛﺎن ﻣﻌﺎﺻرا ﻟﺟرﯾ ر‬
‫‪ 1334‬ن‬ ‫وﻧﻲ اﺑ‬ ‫ﻣري = ﯾن ﻋ‬ ‫اﻟﺷ‪ .‬ﺣﺳ‬ ‫ﺎن ) ‪( 2‬‬ ‫ﻛن ﺧراﺳ‬‫رزدق ‪ ،‬و‬ ‫ﺳ‬ ‫واﻟﻔ‬
‫ﺷﻣس اﻟﺧﻼﻓﺔ = ﺟﻌﻔر ﺑن ﻣﺣﻣد ) ‪ ( 622‬ﺷﻣس اﻟدﯾن =ﻣﺣﻣد ﺣﺳ ﯾن ‪1342‬‬
‫* ) اﻟدروطﻲ ( * ) ‪ 921 - . . .‬ه = ‪ 1515 - . . .‬م ( ﺷﻣس اﻟدﯾن اﻟدروطﻲ‬
‫ﻛﺎن‪ .‬ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻊ اﻻزھر أﯾﺎم اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻗﺎﻧﺻ وه اﻟﻐ وري ‪.‬‬ ‫‪ :‬واﻋظ زاھد ﻣﺻري‬
‫وﻛﺎن ﺟرﯾﺋﺎﻋﻠﻰ اﻟﺳﻠطﺎن ‪ ،‬ﻋﻧﯾﻔﺎ ﻓﻲ وﻋظﮫ ‪ ،‬ﻣﺗﻌﻔﻔﺎ ﻋن ﻋطﺎﺋﮫ ‪ ،‬ﯾﻌﯾش ﻣ ن‬
‫وﻧﺳ ( ﺑﺗﮫ إﻟﯾﮭ ﺎ‬ ‫ﺑﻣﺻ ر‬ ‫ره ‪ .‬ﻠﮫ ﻣ ن دروط )‬ ‫ﺗﺟ ﺎرة ﻓ ﻲ ﺧﯾ ﺎر اﻟﺷ ﻧﺑر وﻏﯾ أﺻ‬
‫‪.‬ﺗوﻓﻲ ﺑدﻣﯾﺎط ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻘﺎﻣوس ( ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و )ﺷرح ﻣﻧﮭﺎج اﻟﻧ ووي ( ) ‪. ( 3‬‬
‫ﻣس دﯾن‬ ‫اﻟﺷ* ) ﻣس اﻟﻔرﻏﻠ ﻲ ( * ) ‪ 1210 - . . .‬ه = ‪ 1795 - . . .‬مﺷ( اﻟ‬
‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻓﺗﺢ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﻘﺎﻣوس واﻟﺗﺎج ‪:‬ﺑﻌد ﻣ ﺎدة )ﺷ ﻣل‬
‫ﻛوﻻ ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟﺷ ﯾن وﻛﺳ ر اﻟ راء ‪.‬وﺳ ﻣط‬ ‫رﯾك (‬‫(وورد ﻓﻲ اﻻول ﻟﻔ ظ )ﺷ ﻣﺷ‬
‫وﻣﻌﺟم اﻟﺷ ﻌراء ﻟﻠﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ‬ ‫اﻟﻶﻟﻲ ‪ 544‬وﻓﻲ ھﺎﻣﺷﮫ اﻟﺗردد ﻓﻲ ﺿﺑط ﺷرﯾك ‪.‬‬
‫‪ 139‬ﻧﺳ ﺑﮫ أﺳ ﻣﺎء ﺑﻌ ض اﻵﺑ ﺎء اﻵﺗ ﻲ ذﻛ رھم ﻓﻲ ﺗرﺟﻣ ﺔ اﻟﺷ ﻣردل‬ ‫وﺟﻌل ﻓﻲ‬
‫ﻧص ﻋﻠ ﻰ ﺿ ﺑطﺷ) رﯾك (‬ ‫رﻏﺑ ﺔ اﻵﻣ ل ﻟﻠﻣرﺻ ﻔﻲ اﻟ‪190 : 1‬‬ ‫وﻓ اﻟﻠﯾﺛﻲ ﻲ ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﺗﺻﻐﯾر ‪.‬ﻗﻠت واﻟﻣﻌروﻓون ﺑﺎﺳم اﻟﺷﻣردل ‪ ،‬ھاﺑ من‪ :‬ﺷ رﯾك ‪ ،‬وھ و ھ ذا ‪،‬‬
‫واﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬اﻵﺗﻲ ‪ ،‬واﺑن ﺣﺎﺟز اﻟﺑﺟﻠﻲ ‪ ،‬ذﻛره اﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ واﻟﻔﯾروزاﺑﺎدي ‪،‬‬
‫ﺎرث ‪ ،‬واﻟﺷ ﻣردل ﺑ ن ﺿ رار‬ ‫واﻟﺷﻣردل اﻟﻛﻌﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻛﻌب ﺧزاﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻠﺣ ن ﺑ‬
‫ﻌراء ‪:‬ﺣﻣﺎﺳ ﺔ اﻟﺑﺣﺗ ري ﻗطﻌ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﺷﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺿ ﺑﻲ ‪ ،‬ﻗ ﺎل ﻣﺻ ﺣﺢ ﻣﻌﺟ ﻟ م ‪.‬‬
‫وري‬ ‫‪ 330‬اﻟ دﻛﺗور ﻧ‬‫دراﺳ‪ -‬ﺔ‬‫ﺎت ‪265 : 18‬‬ ‫واﻧظ ر ﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﻌﮭ د اﻟﻣﺧطوط‬
‫ﺧط ط ﻣﺑ ﺎرك ‪: 11‬‬ ‫ﺣﻣودي اﻟﻘﯾﺳﻲ ‪ ( 2 ) .‬ﺷرح ﺷواھد اﻟﻣﻐﻧﻲ ‪( 3 ) . 314‬‬
‫‪ . 5‬اﻟﻔرﻏﻠﻲ اﻟﺳﺑرﺑﺎﺋﻲ ‪ ،‬ﯾﻧﺗﮭﻲ ﻧﺳﺑﮫ إﻟﻰ ﻣﺣﻣد اﺑن اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل‬
‫ﺑﻔن اﻟﻣﯾﻘﺎت واﻟﺗﻘﺎوﯾم ‪ ،‬ﻣن أھل ﺳﺑرﺑﺎي ) ﻗرب طﻧطﺎ ﺑﻣﺻر ( وﻧﺳﺑﺗﮫ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ‬
‫اﻟﺿ واﺑط اﻟﺟﻠﯾ ﺔ‬ ‫إﻟﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻟد ﺑﮭﺎ ووﻟﻲ ﻧﯾﺎﺑﺔ اﻟﻘﺿﺎء ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬ﻣن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫ﻓﻲ اﻻﺳﺎﻧﯾد اﻟﻌﻠﯾ ﺔ ‪ -‬ﻓخ (ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪1462‬ﻛﺗ ﺎﻧﻲ ( و )اﻟزاﯾرﺟ ﺔ (‬
‫ﻧﺻ = ر ﺑ ن‬ ‫أر ض ﺣ وادث ﻋﺻ ره ) ﺷ‪. ( 1‬ﻣس اﻟﻣﻠ ك‬ ‫ﺑﮭ ﺎز ﺑﻌ‬ ‫وأراﺟﯾ‬
‫خ‬
‫وك ( * ) ‪ 803 - . . .‬ه = ‪ 1401 - . . .‬م (‬ ‫ﺷراھﯾم ‪) * 492‬‬
‫ﻣس اﻟﻣﻠ‬ ‫إﺑ‬
‫ﺷﻣس اﻟﻣﻠوك ﺑﻧت ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ﻣﺣﻣد اﺑن إﺑراھﯾم ﺣﻔﯾد اﻟﻣﻠك اﻟﻌﺎدل ﺑن أﯾ وب‬
‫‪ 70‬ﻗ ﻧﺔ ‪.‬ﺎل اﺑ ن‬ ‫ﻋﺎﺷ ‪ .‬ت ﻧﺣ و ﺳ‬ ‫دﻣﺷ ﻘﯾﺔ‬ ‫ﻓﺎﺿ ﻠﺔ ‪:‬ﻣ ن اﻟﻌﺎﻟﻣ ﺎت ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬
‫ﺎء ﷲ‬ ‫اﻟﺷ ‪. ( 2‬ﻣس اﻟﮭﻣﺣﻣ رويد ﺑ= ن ﻋط‬ ‫ﺎزة )‬ ‫ﻣﻧﮭ و ﺎ إﺟ‬ ‫ﻟﺣﺟ ﻲ ر ‪:‬‬
‫ﺷﻣﻌﻠﺔ ﺑ ن اﻻﺧﺿ ر ( * ) ‪. . . - . . .‬‬ ‫اﻟﺷﻣﺷﺎطﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪) * 377‬‬
‫ﺷﺎﻋر ﻓ ﺎرس ﺟ ﺎھﻠﻲ‬ ‫= ‪ ( . . . - . . .‬ﺷﻣﻌﻠﺔ ﺑن اﻻﺧﺿر ﺑن ھﺑﯾرة اﻟﺿﺑﻲ ‪:‬‬
‫‪ .‬ﻟﮫ أﺑﯾﺎت ﯾذﻛر ﺑﮭﺎ ﻣﻘﺗل ﺑﺳطﺎم ﺑن ﻗﯾس اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﯾوم ) اﻟﺷﻘﯾﻘﺔ ( ﺑﻌد اﻟﺑﻌﺛﺔ‬
‫وﻟﮫ ﻓﯾﮭﺎ أﺑﯾ ﺎت أﯾﺿ ﺎ ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫اﻟﻧﺑوﯾﺔ ﺑﻘﻠﯾل ‪ .‬وھو ﻣن ﺷﻌراء ) اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ (‬
‫واﻟﺟﺑرﺗ ﻲ ‪- 263 : 2‬‬ ‫ﻣﻘدﻣ ‪( 1‬ﺔ ﺷ رح اﻻم ﻟﻠﺣﺳ ﯾﻧﻲ ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬
‫وﻣﺧطوطﺔ اﻟﺿواﺑط اﻟﺟﻠﯾﺔ ‪ ،‬رأﯾ ت ﻋﻠ ﻰ طرﺗﮭ ﺎ‬ ‫‪ 267‬وﺧطط ﻣﺑﺎرك ‪6 : 12‬‬
‫‪ ( 1201‬ﻣﮫ ﻓ ﻲ ھ ذه‬ ‫اﻟﻔرﻏﻠ ﻲ ﻓ ﻲ رﺑﯾ ﻊ اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﺳ ﻧﺔ )؟ واﺳ‬ ‫وﻓﻲ ﻣؤﻟﻔ ﮫ ‪:‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ(‪.‬؟)‪(2‬‬
‫اﻟﻣﺟﻣوﻋ‬ ‫ﺗﺢ اﻟﻔرﻏﻠ‬ ‫دﷲﻓ‬ ‫دﯾن) ﻋﺑ‬
‫اﻟﻣﺧطوطاﻟ ﺔ ‪:‬‬
‫ﻣس‬ ‫ﺷ‬
‫واﻟﻣؤﺗﻠ ف‬ ‫اﻟﺗﺑرﯾ زي ‪16 : 4‬‬ ‫واﻟﺿ‪ .‬وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪( 3 ) . 69 : 12‬‬ ‫اﻟﺗﺎﺟﯾ ﺔ ‪ -‬خ‬
‫اﻻﺧﺿ ﮫ ‪) :‬ر ‪ ،‬أﺣ د ﺳ ﺎدات ﺑﻧ ﻲ ﺿ ﺑﺔ وﻓرﺳ ﺎﻧﮭﺎ‬ ‫واﻟﻣﺧﺗﻠوأﺑ فوه‪141‬‬
‫وﻓﯾ‬
‫وﻟم أﻟﮫ ذﻛ را ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ‪) * .‬‬ ‫وﺷﻌراﺋﮭﺎ ( ﻓﮭو ﻣن ﺑﯾت ﺷﻌر وﻓروﺳﯾﺔ ‪ .‬ﺟد‬
‫ﺷﻣﻌﻠﺔ ﺑن طﯾﺳﻠﺔ ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 100‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 718‬م (ﺷﻣﻌﻠﺔ ﺑ ن‬
‫طﯾﺳﻠﺔ ﺑن ﺟﺑﺎر ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻧوﯾرة ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ ،‬ﻣن ﻏطﻔﺎن ‪ :‬ﺷﺎﻋرﻗ ‪ .‬ﺎل اﻵﻣ دي‬
‫أﺑﯾﺎﺗ ﺎ ﻣ ن ﻗﺻ ﯾدة ﻓ ﻲ ﻣ دح ﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟوﻟﯾ د ﺑ ن‬ ‫ﺣﺳﺎن ‪.‬‬
‫أﺷﻌﺎر ﻟ ﮫ‬
‫‪ :‬ﻟﮫ وأورد‬
‫ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ) ‪ . ( 1‬اﻟﺷﻣﻌﺔ = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1219‬اﻟﺷﻣﻌﺔ =رﺷدي ﺑن أﺣﻣ د‬
‫‪ 1334‬أﺑواﻟﺷﻣﻘﻣقﻣ =روان ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪200‬اﻟﺷ ﻣﻧﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪872‬‬
‫أﺣﻣر ﺑ ن ﺷ ﻣﯾط ‪67‬ﺷ ﻣﯾل =أﻣ ﯾن‬ ‫اﻟﺷﻣوس = ﻋﻔﯾرة ﺑﻧت ﻋﺑﺎد اﺑن ﺷﻣﯾط =‬
‫ﺷﺑﻠﻲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪1335‬ﺷ ﻣﯾلرﺷ= ﯾد ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل‬ ‫ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 1315‬ﺷﻣﯾل =‬
‫‪ 1347‬ﺷﻣﯾم = ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳن ‪ ) * 601‬ﺷن ( * اﺑن ﺷﻧﺎر =اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﻠ ﻲ‬
‫‪1028‬أﺑ ﻲ ﺷ ﻣﺣﻣﻧب =د ﺑ ن اﻟﻌرﺑ ﻲ‬ ‫= ﺑ ن ﻋﻠ اﺑﻲ ن‬ ‫ﻧﺎوي د‬
‫اﻟﺷ أﺣﻣ‬‫‪753‬‬
‫‪ 1347‬أﺑو ﺷﻧب = إﻣﺎم ﺑن ﺷﺎﻓﻌﻲ ‪1364‬اﺑن ﺷ ﻧﺑلأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪920‬‬
‫د ‪517‬‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻧﺗرﯾﻧﻲﷲ=ﺑ‬
‫د‬ ‫‪ 328‬ﻋﺑ‬
‫د اﻟﺷ‬ ‫ن ﺷﻣﺣﻣ ﻧﺑوذد ﺑ= ن أﺣﻣ‬ ‫اﺑ‬
‫ﻧﺗرﯾﻧﻲ ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪549‬‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻧﺗرﯾﻧﻲ = د ﷲ ﺑ نﻣأﺣ د ‪522‬‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ﻌﯾد ‪549‬‬ ‫نﺳ‬ ‫‪ 476‬ﻣﺣﻣﻧﺗﻣريد ﺑ=‬‫ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺷ‬ ‫نﺳ‬ ‫اﻟﺷ ﯾوﺳ ﻧﺗﻣريف=ﺑ‬
‫اﻟﺷﻧﺷوري = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 983‬اﻟﺷﻧﺷوري = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 999‬اﺑن‬
‫رو ﺑ= ن ﻣﺎﻟ ك اﻟﺷ ﻧﻘﯾطﻲ =‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪402‬‬
‫اﻟﺷﻋﻣ ﻧﻔرى‬ ‫ﺷ إﺑﻧظﯾر =‬
‫اﻟﻣؤﺗﻠ( ف واﻟﻣﺧﺗﻠ ف ‪140‬‬ ‫ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪* 1235‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫واﻟﻘﺎﻣوس ‪ :‬ﻣﺎدة ﺷﻣﻌل ‪ .‬اﻟﺷﻧﻘﯾطﻲ = ﻏﺎﻟﻲ ﺑن اﻟﻣﺧﺗﺎر ﻧﺣو ‪ 1243‬اﻟﺷﻧﻘﯾطﻲ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﻣﺣﻣ ود ‪1322‬اﻟﺷ ﻧﻘﯾطﻲ =ﻣﺣﻣ د‬ ‫أﺣﻣد ﺑ ن ﺑﺎﺑ ﺎ ‪1260‬اﻟﺷ ﻧﻘﯾطﻲ =‬ ‫=‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟﺧﺿ ر‬ ‫أﺣﻣد ﺑ ن اﻻﻣ ﯾن ‪1331‬اﻟﺷ ﻧﻘﯾطﻲ =‬ ‫ﯾﺣﯾﻰ ‪ 1330‬اﻟﺷﻧﻘﯾطﻲ =‬
‫ﺣ ب ﷲ ‪) * 1363‬ﺷ ﻧوءة ( * ) ‪. = . . . - . . .‬‬ ‫‪ 1353‬اﻟﺷﻧﻘﯾطﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑﯾ‬
‫‪ ( . . . - . .‬ﺷﻧوءة ‪ ،‬أو ﺷﻧوة ‪ :‬ﺟد ﻟﻘﺑﯾﻠﺔ ﻣن اﻻزد ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﻘﺎل ﻟﮭﺎ‬
‫ﻓﻣ ‪ :‬ﺎ) أﻧ ﺗم ﺑ ﺎﻻزد أزد ﺷ ﻧوءة‬ ‫) ﺷﻧوءة اﻻزد ( و ) أزد ﺷﻧوءة ( ﻗﺎل اﻟﺷﺎﻋر‬
‫واﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ )ﺷ ﻧﺎﺋﻲ ( و )ﺷ ﻧوي (‬ ‫وﻻ ﻣن ﺑﻧﻲ ﻛﻌب ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻋ ﺎﻣر (‬
‫أﺑو ﺑﻛر ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪1019‬اﻟﺷ ﻧواﻧﻲ‬ ‫ﺑﻔﺗﺢ اﻟﺷﯾن واﻟﻧون ) ‪ . ( 1‬اﻟﺷﻧواﻧﻲ =‬
‫= ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 1233‬ﺷﮭﺎب = ﻣﺎﻟك ﺑن اﻟﺣﺎرث ‪46‬اﺑن ﺷ ﮭﺎب )اﻟزھ ري‬
‫‪ 350‬ن ﺷ ﮭﺎب =‬ ‫( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺳﻠم ‪124‬اﺑن ﺷ ﮭﺎبإﺑ =راھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬
‫اﻟﺣﺳن ﺑن ﺷﮭﺎب ‪ 428‬اﺑن اﻟﺷﮭﺎب =ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺷ ﮭﺎب ‪786‬اﻟﺷ ﮭﺎب اﻻ ﺑ ذي‬
‫اﻟﺷ ﮭﺎب‬ ‫= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪875‬‬ ‫ﺎزي د‬ ‫‪ 860‬ﮭﺎب اﻟﺣﺟ أﺣﻣ‬ ‫أﺣﻣ د= ﺑ ن ﻣﺣﻣ داﻟﺷ‬
‫اﻟﻣﺟ ذوبﻋﺑ( = د ﷲ ﺑ ن‬ ‫‪1069‬ن ﺷ ﮭﺎب )‬ ‫= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫ﺎﺟﻲ د‬‫اﻟﺧﻔ أﺣﻣ‬
‫ﻣﻧﺻور ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪) * 450‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪ 1186‬ﺷﮭﺎب اﻟدوﻟﺔ =‬
‫‪ 253‬ﺑﻧ ﻲ ﺷ ﻧوءة ھ م ﺑﻧ و ﻧﺻ ر ﺑ ن اﻻزد ‪،‬‬
‫وأﻧ ﮫ ﯾﻘ ﺎل‬ ‫اﻻربﮫ أن‬
‫( ﻧﮭﺎﯾﺔ وﻓﯾ‬
‫ﻟﮭم ) ﺷﻧوءة ( ﺑﺎﺳم أﺑﯾﮭم ‪ .‬وﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪ 30 : 2‬و ‪) 31‬اﻟﺷ ﻧﺎﺋﻲ ‪-‬واﻟﺷ ﻧوي ‪-‬‬
‫ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ أزدﺷﻧوءة ‪ ،‬وﺷﻧوءة ھو ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻛﻌ ب ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻛﻌ ب ﺑ ن‬
‫ﻣﺎﻟك ﺑن ﻧﺻر ﺑن اﻻزد ( ‪ .‬وﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوسﻣ‪ -‬ﺎدة ﺷ ﻧﺄ ‪) -‬أزدﺷ ﻧوءة ‪:‬ﺳ ﻣﯾت‬
‫ﺑﺷﻧﺂن ﺑﯾﻧﮭم ( وزاد اﻟﺗﺎج ‪ ) 82 : 1‬وﻗﺎل اﻟﺧﻔﺎﺟﻲ ‪ :‬ﻟﻌﻠو ﻧﺳﺑﮭم وﺣﺳن أﻓﻌﺎﻟﮭم‬
‫اﺑن ﺷ ﮭﺎب اﻟ دﯾن )‬ ‫‪ ،‬ﻣن ﻗوﻟﮭم ‪ :‬رﺟل ﺷﻧوءة أي طﺎھر اﻟﻧﺳب ذو ﻣروءة ( ‪.‬‬
‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﺳ ﻔﯾﻧﺔ ( =ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 1203‬ﮭﺎب اﻟ دﯾن )‬‫اﻟﺳﻘﺎف (ﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﺷ ﯾﺦ ﺷ‬
‫اﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ 1274‬اﺑن ﺷﮭﺎب اﻟدﯾن =ﺣﺳن ﺑن ﻋﻠ وي ‪) * 1332‬اﻟﻣرﺟ ﺎﻧﻲ‬
‫ﺷﮭﺎب اﻟدﯾن ﺑ ن ﺑﮭ ﺎء اﻟ دﯾن ﺑ ن‬‫( * ) ‪ 1306 - 1233‬ه = ‪ 1889 - 1818‬م (‬
‫ؤرخ ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻋ ﺎﻟم ﻋﺻ ره ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻘزاﻧ ﻲ ‪:‬‬
‫ﺳﺑﺣﺎن اﺑن ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم اﻟﻣرﺟﺎﻧﻲ ﺛم ﻣ‬
‫ﺑﻼده ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن ﻗرﯾﺔ ) ﻣرﺟﺎن ( اﻟﺗﺎﺑﻌﺔ ﻟوﻻﯾﺔ ) ﻗزان (ووﻻدﺗﮫ ﻓﻲ ﻗرﯾ ﺔ )‬
‫وﻟﻰ اﻻﻣﺎﻣ ﺔ واﻟﺧطﺎﺑ ﺔ واﻟﺗ درﯾس‬ ‫ﻣرﻗﻧد ‪.‬‬
‫ودراﺳﺗﮫ ﻓﻲ ﺑﺧ ﺎرى وﺳ ﺗ‬ ‫ﯾﺎﺑﻧﺟﻲ (‬
‫‪ 1266‬هرج ﻋﻠ ﻰ ﯾدﯾ ﮫ ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻻول ﺑﻘزان ﺳﻧﺔ‪ ،‬وﺗﺧ‬
‫وﻛﺎن ﻣﺟﺎھرا ﺑﺎﻻﺟﺗﮭﺎد واﻧﺗﻘﺎد ﺑﻌض اﻟﻣﺗﻘدﻣﯾن ‪ ،‬ﻋﻧﯾﻔﺎ ﻓﻲ ﻣﻧﺎظراﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎداه‬
‫ﻣﻌﺎﺻروه ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻌزل ﻋن ﻣﻧﺻﺑﮫ ‪ ،‬ﺛم ﻋﺎد إﻟﯾ ﻟ ﮫ ﮫ‪ .‬ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )ﻣﺳ ﺗﻔﺎد‬
‫اﻻﺧﺑﺎر ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗزان وﺑﻠﻐﺎر ‪ -‬ط ( أورد ﻓﯾﮫ أﺳﻣﺎء ﻛﺗﺑﮫ ‪ .‬وﻣﻧﮭﺎ )ﻧ ﺎظورة‬
‫ﮭﺎب اﻟ دﯾن اﻟﻌﻣ ﺎدي ( * )‬ ‫رح اﻟﻌﻘﺎﺋ د اﻟﻧﺳ ﻔﯾﺔ ( ) ‪1‬ﺷ ( ‪) * .‬‬ ‫اﻟﺣ ﺷق ( و )‬
‫‪ 1078 - 1007‬ه = ‪ 1667 - 1598‬م ( ﺷﮭﺎب اﻟدﯾن ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫اﻟﻌﻣﺎدي ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھل دﻣﺷق ‪.‬ﻟﮫ ﻧظم ﺣﺳن ‪ ،‬ورﺳ ﺎﺋل ‪ ،‬و )ﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎت (‬
‫ﻓ ﻲ اﻟﺗﻔﺳ ﯾر واﻟﻔﻘ ﮫ ) ‪( 2‬اﺑ * )ن ﻣﻌﺗ وق ( * ) ‪ 1087 - 1025‬ه = ‪- 1616‬‬
‫‪ 1676‬م ( ﺷﮭﺎب اﻟدﯾن ﺑن ﻣﻌﺗوق اﻟﻣوﺳوي اﻟﺣوﯾزي ‪:‬ﺷﺎﻋر ﺑﻠﯾﻎ ‪ ،‬ﻣن أھ ل‬
‫ﺟﻣ( ﻊ أﻛﺛ ر‬ ‫أواﺧ ر ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻟ ﮫ اﺑ ن اﺳ ﻣﮫ )ﻣﻌﺗ وق‬ ‫اﻟﺑﺻﻲرة ‪.‬‬
‫ﻓﻠ ﺞ ﻓ‬
‫ﺗﻠﻔﯾ ق اﻻﺧﺑ ﺎر ‪( 2 ) . 478 : 2‬‬ ‫ﺷﻌره ‪ ،‬ﻓ ﻲ )دﯾ وان * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻟﺷ ﮭﺎب ﻣﺣﻣ ود‬ ‫ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪235 - 231 : 2‬ﺷ‪ .‬ﮭﺎب اﻟ دﯾن ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 1‬‬
‫ﯾس ‪280‬‬ ‫ﺎﻣر ﺑ= ن ﻗ‬ ‫ﻲ(‬ ‫اﻻذرﻋﻋ‬
‫ﮭﺎﺑﻲ )‬ ‫‪725‬‬
‫ﻠﻣﺎن اﻟﺷ‬ ‫نﺳ‬ ‫ود=ﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫ﺳﻌﯾد ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر ‪321‬اﻟﺷ ﮭﺎﺑﻲﻣﻧﻘ= ذ ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪589‬اﻟﺷ ﮭﺎﺑﻲ =‬ ‫اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ =‬
‫ﺑﺷ ﯾر ﺑ ن‬ ‫ﺣﯾدر ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 1143‬اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ = ﺣﯾدر ﺑن أﺣﻣد ‪ 1251‬اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ =‬
‫ﻗﺎﺳم ‪ 1266‬اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ = ﻋﺎرف ﺑن ﻣﺣﻣد ﺳﻌﯾد ‪1334‬اﻟﺷ ﮭﺎري إﺑ= راھﯾم ﺑ ن‬
‫د(=‬ ‫اﻟﻣؤﯾ‬
‫ﮭﺎري )‬ ‫‪1295‬‬
‫د اﻟﺷ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫‪1143‬ﻣﺣﺳ ﮭﺎرين=ﺑ‬ ‫م اﻟﺷ‬ ‫اﻟﻘﺎﺳ‬
‫ﮭﺎل )‬ ‫‪1114‬‬
‫د اﻟﺷ‬ ‫ت ﻣﺣﻣ‬ ‫ب =ﺑﻧ‬
‫رﺣﻣن اﻟﺷ زﯾﻧ ﮭﺎرﯾﺔ‬ ‫د اﻟ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﺎس ﺑ‬
‫ﮭﺑﻧدر د=اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =ود ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ) ‪1325‬ﺷ( ﻋﺑ‬ ‫اﻟطراﺑﻠﺳ ﻲ‬
‫ﺔ ( * ) ‪ 574 - 482‬ه = ‪ 1178 - 1089‬م (‬ ‫ﺎﻟﺢﺷ ‪) * 1359‬‬
‫ﮭدة اﻟﻛﺎﺗﺑ‬ ‫ﺻ‬
‫ﻓﻘﯾﮭ‪ :‬ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء *‬
‫ﺷﮭدة ﺑﻧت أﺑﻲ ﻧﺻر أﺣﻣد ﺑن اﻟﻔرج اﺑن ﻋﻣر اﻻﺑري‬
‫ودﯾوان ﺷﻌره ‪ ،‬طﺑﻌﺔ ﺑﯾ روت ﺳ ﻧﺔ‬ ‫) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬آداب اﻟﻠﻐﺔ ‪280 : 3‬‬
‫‪ 1885‬ص ‪ 225 ، 188 ، 4‬و ‪Brock . S 499 : 2 .‬ﻓ ‪ .‬ﻲ ﻋﺻ رھﺎ ‪.‬أﺻ ﻠﮭﺎ‬
‫روت اﻟﺣدﯾث وﺳﻣﻊ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﺧﻠ ق ﻛﺛﯾ ر‬ ‫ﻣن اﻟدﯾﻧور ‪ ،‬وﻣوﻟدھﺎ ووﻓﺎﺗﮭﺎ ﺑﺑﻐداد ‪.‬‬
‫ﺎن ﻣ ن أﺧﺻ ﺎء‬ ‫وﺗ زوج ﺑﮭ ﺎ ﺛﻘ ﺔ اﻟدوﻟ ﺔ اﺑ ن اﻻﻧﺑ وﻛﺎري )‬ ‫ر ﺻ ﯾﺗﮭﺎ ‪. ،‬‬
‫وﻋرﻓ ( ‪ .‬ت ﺑﺎﻟﻛﺎﺗﺑ ﺔ ﻟﺟ ودة‬‫اﻟﻣﻘﺗﻔ ﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳ وﺗﻲ ( وﻓﻲ ﻋﻧﮭ ﺎﺳ) ﻧﺔ ‪ 549‬ه‬
‫ﺧطﮭﺎ ) ‪ . ( 1‬ﺷﮭدي = أﺣﻣد ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ‪ ) * 1168‬ﺷﮭر ﺑن ﺣوﺷب ( * ) ‪20‬‬
‫ﮭر مﺑ ( ن ﺣوﺷ ب اﻻﺷ ﻓﻘﯾﻌريﮫ ‪:‬ﻗ ﺎرئ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ 100 -‬ه = ‪641‬ﺷ‪718 -‬‬
‫راق ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﯾﺗزﯾ ﺎ ﺑ زي اﻟﺟﻧ د ‪،‬‬ ‫اﻟﻌ ل ‪.‬‬ ‫اﻻﺻ‬‫دﯾث ‪.‬ﺳﺎﻣﻲ ﻛن‬ ‫رﺟ ﺎل اﻟﺣ ﺷ‬
‫وھ ‪ .‬و ﻣﺗ روك اﻟﺣ دﯾث ‪.‬وﻣ ن‬ ‫ﺑﺎﻵﻻت ‪.‬ﻲ ﺑﯾ ت اﻟﻣ ﺎل ﻣ دة‬ ‫وﯾﺳﻣﻊ اﻟﻐﻧﺎء ووﻟ‬
‫ﮭر ‪.‬ﯾﺧﺗزﻟ ﮫ اﻟﻘ راء واﻟﻔﻘﮭ ﺎء ﻣ ن ﺧ راﺋط‬ ‫رب ﺷﻓﯾﻣ ﺎ‬ ‫ﺧرﯾط ﺔ‬ ‫اﻻﻣﺛ ﺎل‬
‫ﯾﺿ ‪:‬‬
‫اﻟوداﺋﻊ وأﻣوال اﻟﻧﺎس ) ‪ ، ( 2‬ﻗﺎل اﻟﻘطﺎﻣﻲ اﻟﻛﻠﺑﻲ ‪ ،‬ﯾﺧﺎطﺑﮫﻟﻘ‪) :‬د ﺑ ﺎع ﺷ ﮭر‬
‫دﯾﻧﮫ ﺑﺧرﯾطﺔ ‪ ،‬ﻓﻣن ﯾﺄﻣن اﻟﻘراء ﺑﻌدك ﯾﺎ ﺷﮭر ؟ (وﻛﺎن ظرﯾﻔﺎ ‪ ،‬ﻗﺎل ﻟﮫ رﺟ ل‬
‫ﺗﺣﺑﻧ ﻲ وأﻧ ﺎ أﺧ وك ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎب ﷲ ‪ ،‬ووزﯾ رك ﻋﻠ ﻰ‬ ‫وﻟم‪ ،‬ﻻﻓﻘﺎل ‪:‬‬
‫‪ :‬إﻧﻲ أﺣﺑك‬
‫ﺎت‬ ‫رك ! ) ‪ . ( 3‬ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫وﻓﯾ(‬ ‫ﻰ ﻏﯾ‬ ‫ؤﻧﺗﻲ ﻋﻠ‬ ‫ن ﷲ ‪ ،‬وﻣ‬
‫اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬وﻣ‪ 226‬رآة اﻟزﻣ ﺎن ‪: 8‬واﻟ‪ 352‬در اﻟﻣﻧﺛ ور ‪2 ) . 256‬ﯾﻘ( ول‬
‫اﻟﻣﺷرف ‪:‬وﻗد أﺷﺎر ﺑﻌﺿﮭم إﻟﻰ أﻧﮫ ﯾﻣﻛن أن ﯾﻛون اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬اﻟﻘطﺎﻣﻲ اﻟﻛﻠﺑ ﻲ‬
‫‪ ،‬ﻗد أراد أن ﺷﮭرا ﺑﺎع دﯾﻧﮫ ﻣﻘﺎﺑل اﻻﺟر اﻟذي ﯾﺗﻘﺎﺿ ﺎه ﻟﻘ ﺎء وﻻﯾﺗ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﺑﯾ ت‬
‫ﯾساﻟاﻟ ذي ﯾﺧ رط ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﻣﺎل ‪ ،‬إذ أن راﺗﺑﮫ ﯾرﺳل إﻟﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﺧرﯾط ﺔﻛ‪ ،‬أي‬
‫ﯾﺷﺗﻣل ﻋﻠﯾﮫ ‪ .‬وﻣﺛل ذﻟك ﻣﺎ ورد ﻓﻲ اﻟﻘﺻﺔ رﻗم ‪124‬ﻓﻲ ﻧﺷوار اﻟﻣﺣﺎﺿ رة ج‬
‫‪211‬أﻗط ﻊ أﺑ ﺎ ﻋﺑ د ﷲ إﻗطﺎﻋ ﺎ ﺟﻠ ﯾﻼ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻘﺑ ل ‪،‬‬ ‫ص ﺔ‬ ‫ﺈن ﻋﺿ د ‪7‬‬
‫اﻟدوﻟ‬
‫ﻓﺑذل ﻟﮫ دﺧل ﺿﯾﺎع ﯾوﻗﻔﮭﺎ ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﻘﺑل ‪،‬‬
‫أن ﯾﺑﻌ ث إﻟﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﻛ ل ﯾ وم طﻌﺎﻣ ﺎ ﻣ ن ﻣطﺑﺧ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﺟ ﺎبﻓﻘ‪ .‬ﺎل‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ‪ :‬أظﮭر ھذا اﻟﺷﯾﺦ ﻣﻛﻧوﻧﮫ وﺟن ﻟﻣﺎ أﺑﺻر اﻟﺟوﻧﮫ أﺳﻠم ﻟﻠﻌﺎﺛور اﺳﻼﻣﮫ‬
‫‪ 369‬ﺎر اﻟﻘﻠ وب ‪133‬‬ ‫وﺑ ﺎع ﻓ ﻲ أﻛﻠﺗﮭ ﺎ دﯾﻧ ﮫ ‪) .‬ﺗﮭ‪ ( 3‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 4‬وﺛﻣ‬
‫وب =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪) * 588‬‬ ‫‪. 321‬ن ﺷﮭراﺷ ﻣﺣﻣ‬ ‫‪ 214‬م ‪ : 3‬اﺑ‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪ : 1‬ﺛ‬
‫ﺷﮭران ﺑن ﻋﻔرس ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷﮭران ﺑن ﻋﻔرس ﺑ ن‬
‫ﺑط ن ﻣ ن ﺧ ﺛﻌم ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺣط ﺎن ‪.‬وﻗﺑﯾﻠ ﺔﺷ) ﮭران (‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺣﻠ فﺟ‪ :‬د ﺟﺑﻧ وه‬
‫ﻌﮭﺎ دﯾ ﺎرا ‪ ،‬وإﻟﯾﮭ ﺎ ﻧﺳ ﺑﺔ )‬ ‫وأوﺳ ﯾر (‬
‫ﻋﺳ‬‫وم أﻛﺛ ر اﻟﻘﺑﺎﺋ ل ﻋ ددا ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد )‬
‫ﺷﮭران (ﯾن ﺑﯾﺷ ﺔ وﺻ ﺑﯾﺎ ) ‪. ( 1‬اﻟﺷ ﮭراﻧﻲ )اﻟﻛ وراﻧﻲ ( =إﺑ راھﯾم‬ ‫ﺑ‬ ‫وادي‬
‫ﯾروﯾﺔ ( * ) ‪ 558 - 483‬ه = ‪- 1090‬‬ ‫نﺷ‬ ‫ﺷن ‪) * 1101‬‬
‫ﮭردار ﺑ‬ ‫ن ﺣﺳ‬ ‫ﺑ‬
‫ﺷﮭردار ﺑن ﺷﯾروﯾﺔ ﺑن ﺷﮭردار اﻟدﯾﻠﻣﻲ اﻟﮭﻣ ذاﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﻧﺻ ور ‪:‬‬ ‫‪ 1163‬م (‬
‫ذان ‪ .‬ﺑﮫ ﺑﺎﻟﺿ ﺣﺎك ﺑ ن ﻓﯾ روز‬ ‫ﯾﺗﺻھﻣ ل ﻧﺳ‬ ‫دﯾث ‪.‬أھ ل‬ ‫ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻟﺣ ﻣ ن‬
‫‪ 407‬ﺎت ‪ ،‬اﺧﺗﺻ ر ﺑ ﮫ‬ ‫اﻟدﯾﻠﻣﻲ اﻟﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻣﺳﻧد اﻟﻔردوس ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ورﻗ‬
‫ﻛﺗﺎب ) ﻓردوس اﻻﺧﯾﺎر ( ﻟواﻟده ﺷﯾروﯾﺔاﻵﺗﯾﺔ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ) ‪. ( 2‬اﻟﺷ ﮭرزوري‬
‫ن ‪550‬‬ ‫ن اﻟﺣﺳ‬ ‫ﮭرزوري =‬
‫ﺎرك ﺑ‬ ‫‪489‬‬
‫اﻟﺷاﻟﻣﺑ‬
‫ر‬ ‫م ﺑ = ن اﻟﻣظﻔ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 572‬ن اﻟﺷ ﮭرزوري =‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﺑ‬ ‫اﻟﺷﮭرزوري =‬
‫‪ 586‬اﻟﺷﮭرﺳﺗﺎﻧﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ‪ 548‬ﺷ* )ﮭﻔور ﺑ ن ط ﺎھر ( * ) ‪.‬‬
‫ﮭﻔور ﺑﺎھر ﺑن ن ﻣﺣﻣ د اﻻﺳ ﻔراﯾﯾﻧﻲ ‪،‬‬ ‫‪ 471 - . .‬ه = ‪1078 - . . .‬ﺷ م (ط‬
‫ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪.‬ﺎل اﻟﺳ ﺑﻛﻲ ‪:‬‬‫ﻗ‬ ‫ﺑﺎﻻﺻ ر ‪ :‬ول ‪ ،‬ﻣﻔﺳ ر ‪ ،‬ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﺷ‬ ‫أﺑﻋ و ﺎﻟم‬
‫اﻟﻣظﻔ‬
‫اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ( *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ارﺗﺑط ﮫ ﻧظ ﺎم اﻟﻣﻠ ك ﺑط وس ‪ ،‬وﺻ ﻧف )‬
‫ﺗطرﻓﺔ ‪56‬‬ ‫اﻟرﺳ ‪ ( 2‬ﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳ‬
‫رب ‪) . 160‬‬ ‫رة اﻟﻌ‬ ‫ﺟزﯾ‬‫اﻟﻠﺑ وﻗﻠﺎب ‪: 2‬ب‪34‬‬
‫واﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻزھرﯾﺔ ‪ 562 . 1‬وطﺑﻘﺎت اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ 229 : 4‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪1684‬‬
‫وﺷذرات اﻟذھب ‪ . 182 : 4‬اﻟﻛﺑﯾر اﻟﻣﺷﮭور ‪ ،‬وﺻﻧف ﻓﻲ )اﻻﺻ ول ( ) ‪( 1‬‬
‫‪ ) * .‬أﺑو اﻟﮭﯾﺟﺎء ( * ) ‪ 530 - . . .‬ه = ‪ 1136 - . . .‬م (ﺷﮭﻔﯾروز ﺑن ﺳ ﻌد‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﯾد ﺑن ﻣﻧﺻ ور ‪ ،‬أﺑ و اﻟﮭﯾﺟ ﺎء اﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﻔ وارس اﻟﺑﻐ دادي ‪:‬ﺷ ﺎﻋر‬
‫رﻗﯾق اﻟﻧظم ‪ ،‬أﺻﻠﮫ ﻣن أﺻﺑﮭﺎن ‪ .‬ﻣﺎت ﺑﺑﻐداد ﻋن ﺳن ﻋﺎﻟﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ )ﻣﻘﺎﻣ ﺎت (‬
‫ﻗطﻌﺗ ﺎن ﻣ ن ﺷ ﻌره ) ‪* . ( 2‬‬ ‫أدﺑﯾﺔ أﻧﺷﺄھﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 490‬ه وﻓﻲ )إرﺷﺎد اﻻرﯾ ب (‬
‫ﻧﺣ و ‪555‬ﺷ م (ﮭل ﺑ ن‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 70‬ق ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﻟﻔﻧ ) د اﻟزﻣ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺷﯾﺑﺎن ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑن زﻣﺎن اﻟﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺑﻛ ر ﺑ ن واﺋ ل ‪ ،‬ﺷ ﺎﻋر ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫دھﺎ ‪ .‬ن أھ ل اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔﺷ‪ .‬ﮭد‬ ‫وﻗﺎﺋ و ﻣ‬
‫ن ﺳ ﯾد ﺑﻛ ر ﻓ ﻲ زﻣﺎﻧ ﮫ ‪ ،‬وﻓﺎرﺳ ﮭﺎ وھ‬
‫اﻟﻣﺋ دﯾ ﺔ ‪.‬وان اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ ﺷ ﺊ ﻣ ن‬ ‫رب ﺑﻛ ر وﺗﻐﻠ ب ‪ ،‬وﻗ د ﻧ ﺎھز ﻋﻣ وﻓره ﻲ‬
‫ﻟﻌظ د م( ﺧﻠﻘﺗ ﮫ ‪ ،‬ﺗﺷ ﺑﯾﮭﺎ ﺑﻔﻧ د اﻟﺟﺑ ل ‪،‬‬‫وﯾﻘول اﺑ ن ﺟﻧ ﻲ ‪:‬ﺳ ﻣﻲ )اﻟﻔﻧ‬ ‫ﺷﻌره ‪.‬‬
‫‪ 393‬ن ﺷ ﮭﯾد =‬‫ﮭﯾد =د اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن أﺣﻣ د اﺑ‬ ‫وھو اﻟﻘطﻌﺔ ﻣﻧﮫ ) ‪( 3‬اﺑ‪ .‬ن ﺷ ﻋﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ ود ﺑ ن زﻧﻛ ﻲ ) ‪( 569‬‬ ‫أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪ 426‬اﻟﺷﮭﯾدﻧ ) ور اﻟ دﯾن ( =‬
‫اﻟﺷﮭﯾد = أﺑو ﺑﻛر ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ ) * 709‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬طﺑﻘﺎت اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪: 3‬‬
‫ﺎد‬ ‫وإرﺷ‬
‫ﺷﮫ ) ﻔﯾﮭﻔﯾرور (‬ ‫واﺳ ‪ 188‬ﻣﮫ ﻓﯾ‬‫ﺎت ‪: 1‬‬ ‫‪175‬ﻓ ‪( 2 ) .‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬
‫أﻋ ول ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﺿ ﺑط‬ ‫وھ و ﻓﯾ ﮫ )ﺷ ﻔﮭﻔﯾروزوﻟ( مﻣ أﺟﺎ د‬ ‫اﻻرﯾب ‪262 : 4‬‬
‫اﺳم أﺑﻲ ﻛﺎﻟﯾﺟﺎر ‪ ،‬اﻟﻣرزﺑ ﺎن ﺑ ن‬ ‫اﺳﻣﮫ ‪ .‬وذﻛر اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻛﺎﻣل ‪38 : 9‬‬
‫ﮭﻔﯾروز ﺔ( ﻓ ﻲ اﻻھ واز ‪ ،‬ﻓﺗ رﺟﺢ ﻋﻧ دي أن ﯾﻛ ون اﺳ م‬ ‫ﻧﺎﺋ ب ﺑﮭ ﺷ)ﺎء اﻟدوﻟ‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ﻛذﻟك ‪ ،‬ﻻﺣﺗﻣﺎل ﺗرﻛﯾﺑﮫ ﻣن ﻛﻠﻣﺗﻲ ) ﺷﺎه ( و )ﻓﯾ روز ( ‪.‬واﻻﻋ ﻼم ‪-‬‬
‫واھد ‪320‬‬ ‫دﻣﯾﺎح اﻟ ﺔ ‪-‬ﺷ خ ‪( 3 ) .‬‬
‫رح اﻟﺷ‬ ‫ﮭﺑﺔ ووﺷ‬ ‫ن ﻗﺎﺿ خ ‪.‬ﻲ ﺷ‬
‫ﺔ‬ ‫زي ‪11 : 1‬‬
‫وﺧزاﻧ‬ ‫ﻲ ‪579‬‬
‫واﻟﺗﺑرﯾ‬ ‫ن ﺟﻧ وﺳ ﻲ ‪14‬ﻣط اﻟﻶﻟ‬ ‫ﺑﮭﺞ ﻻﺑ‬ ‫ﻣ‬
‫اﻟﺑﻐدادي ‪ 58 : 2‬واﻟﺗﺎج ‪ 402 : 7‬وﻓﻲ ﻛﺗﺎب ) إﺻﻼح ﻣﺎ ﻏﻠط ﻓﯾﮫ أﺑو ﻋﺑد ﷲ‬
‫ض ﻟﻣ ﺎ ﻗﯾ ل ﻣ ن أﻧ ﮫ‬ ‫اﻟﻧﻣري اﻟﺑﺻري ﻣﻣﺎ ﻓﺳ ره ﻣ ن أﺑﯾ ﺎت اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔﻧﻘ‪ -‬خ (‬
‫ﻟﯾس ﻓﻲ اﻟﻌرب ﺷﮭل ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺷﯾن اﻟﻣﻌﺟﻣﺔ ‪ ،‬ﻏﯾر اﻟﻔﻧد اﻟزﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬اﻟﺷﮭﯾد اﻻول =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﻛﻲ ‪ 786‬اﺑن اﻟﺷﮭﯾد = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 793‬اﻟﺷﮭﯾد اﻟﺛﺎﻧﻲ = زﯾن‬
‫اﻟدﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 966‬اﻟﺷﮭﯾد اﻟﺛﺎﻟث = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣود ‪ 997‬اﺑن اﻟﺷﮭﯾد اﻟﺛﺎﻧﻲ‬
‫= اﻟﺣﺳن ﺑن زﯾن اﻟدﯾن ) ‪ ( 1011‬اﻟﺷﮭﯾد اﺑن ﻋون = ﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪1297‬‬
‫= ف ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن أﺣﻣ د ‪) * 1331‬ﺷ و ( *اﻟﺷ واءﯾوﺳ‬ ‫اﻟﺷﮭﯾدي =‬
‫اﻟﺷ ﻋﺑواف د=اﻟﺳ ﻼم اﻟﺷ واف‬ ‫اﻟﺷ ﻋﺑواف د=اﻟﻔﺗ ﺎح اﻟﺷ واف ‪1262‬‬ ‫‪635‬‬
‫وذب = طﺎم اﻟﯾﺷ ﻛري ‪101‬‬ ‫ﺑﺳ‬ ‫‪1069‬‬
‫وﺑري =د ﺑ ن أﺣﻣ د ﺷ‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ‬ ‫‪1318‬‬
‫ﻓﻛﺗ ور ﺷ وﻓﺎن ‪1331‬ﺷ وﻗﻲ‬ ‫اﻟﺷوﺷﺗري = ﺟﻌﻔر ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪1303‬ﺷ وﻓﺎن =‬
‫ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1377 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺷوﻗﻲ ‪) * 1351‬‬
‫وﻗﻲ رﺑ‬ ‫د=ﺷ‬ ‫أﺣﻣ‬
‫آﺧ ‪ :‬ر ﻣ ن ﺗ وﻟﻰ‬ ‫رﺑ ( ﺎﻧﻲ ﺳ ﺑط ﻋﺑ ﺎس ﻋﺑ د اﻟﺑﮭ ﺎء اﺑ ن ﺣﺳ ﯾن‬ ‫‪ 1957‬م‬
‫ﺷوﻗﻲ‬
‫ﺎﺋﯾﯾن اﻟﺗ ﺎﻟﻲ ﺧﺑ رھم ﻓ ﻲ ﺗرﺟﻣ ﺔ ﺟ ده ﻋﺑ ﺎس ﻋﺑ د اﻟﺑﮭ ﺎءﻓ ) ﻲ )‬
‫اﻻﻋﻼم ( اﻟﺗﺎﻟﯾﺔ ( ﺗوﻟﻰ أﻣرھم ﺑﻌد وﻓﺎة ﺟده ‪ ،‬ﺑوﺻﯾﺔ ﻣﻧﮫ وﻛﺎن ﯾﺗﺎﺑﻊ دراﺳﺗﮫ‬
‫ﻓﻲ اﻛﺳﻔورد ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻌﻘد ﻓﻲ ﻋﻛﺔ ) ﺑﻔﻠﺳطﯾن ( ﻣﺎ ﺳﻣوه ﻣﺟﻠس اﻟﺣوارﯾﯾن اﻟﺗﺳﻌﺔ‬
‫ﺔ إﯾ راﻧﯾﯾن وﺛﻼﺛ ﺔ أﻣﯾ رﻛﯾﯾن وإﺳ راﺋﯾﻠﻲ وأﻟﻣ ﺎﻧﻲ وﻛﻧدﯾ ﺔ ھ ﻲ زوﺟ ﺔ‬
‫وﻗرر ھذا اﻟﻣﺟﻠ س دﻋ وة اﻟﻣﺗ رﺟم‬ ‫ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ،‬واﺳﻣﮭﺎ روﺣﯾﺔ رﺑﺎﻧﻲ ‪.‬‬
‫ﻟﺑﻠ ا دان‬
‫ل ‪ ،‬ﻓﺗ رك اﻟدراﺳ ﺔ ﻟﻠﻧظ ر ﻓ ﻲ أﻣ ور ﻣﺣ ﺎﻓﻠﮭم اﻟﻣﺗﻔرﻗ ﺔ ﻓ ﻲ‬
‫ﻣﻧﮭﺎ ﻣﺎ ھو ﻓﻲ ﻋﺷق آﺑﺎد ﺑﺗرﻛﺳ ﺗﺎن اﻟروﺳ ﯾﺔ ‪،‬‬ ‫وﯾﺳﻣوﻧﮭﺎ ) ﻣﺷﺎرق اﻻذﻛﺎر (‬
‫ﺑﺄﻣﯾرﻛ ﺎفﺎ ‪.‬ﻛﺛﯾ رة ﯾﻘ دروﻧﮭﺎ ﺑﺑﺿ ﻌﺔ ﻣﻼﯾ ﯾن ﻣ ن‬ ‫وﻓ ﻲ ﺷ وﻟﮭﯾﻛﺎﻏوم أوﻗ‬
‫وھ و‬ ‫دوﻻرات ‪ .‬ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت ﻓﺟ ﺄة ﻓ ﻲ ﻟﻧ دن ‪.‬‬ ‫وﺗﺿ ﺎءﻟتاﻟ اﻟ دﻋوة ﻓ‬
‫اﻟﺷ وﻛﺎﻧﻲ =‬ ‫= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1281‬‬ ‫وﻛﺎﻧﻲ د‬
‫اﻟﺷ أﺣﻣ‬ ‫آﺧ ر ھ ذه اﻟﺳ ﻼﻟﺔ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﻓرﯾ درﯾش‬ ‫ﻣﺣﻣ ود ﺷ وﻛت ‪1331‬ﺷ وﻟﺗس =‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1250‬ﺷ وﻛت =‬
‫‪ 1192‬وﻟﺗﻧز =‬‫وﻟﺗﻧز =ﺎن ﺟ ﺎك ﺷ‬ ‫ﺟ‬ ‫وﻟﺗﻧز =وس ﺷ وﻟﺗﻧز ﺷ‬ ‫ﺷ وﻟﺗس ﺷ أﻟﺑرﺗ‬
‫ھﻧرﯾك اﻟﺑرت ‪ 1207‬اﻟﺷوﯾﻌر =ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﻣران اﻟﺷ وﯾﻌرھ =ﺎﻧﺊ ﺑ ن ﺗوﺑ ﺔ‬
‫اﻟﺷوﯾﻛﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 939‬اﻟﺷوﯾﻛﻲ = ﻋﺑد اﻟﺣﻠﯾم ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪) * 1185‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ‪) * 369‬ﺷ ﯾﺑﺎن ( * ) ‪. . . - . . .‬‬ ‫ﺷﻲ ( *اﺑن أم ﺷ ﯾﺑﺎن =‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬وه ﺑط ن ﻣ ن‬ ‫= ‪ - 1 ( . . . - . . .‬ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن ﻋﻛﺎﺑﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧ‬
‫ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻣﻧﮭم ‪:‬ذھل ‪ ،‬وﺗﯾم ‪ ،‬وﺛﻌﻠﺑ ﺔ ) ‪- 2 . ( 2‬ﺷ ﯾﺑﺎن‬
‫ﺑن ذھل ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺟرﯾدة اﻟﺷﻌب اﻟﺑﻐدادﯾﺔ ‪11 / 25‬‬
‫‪ 253‬ر ﻣﻌﺟ م‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ( ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ ﻧديواﻧظ‬ ‫‪ 1957 /‬و ‪2 ) . 1958 / 1 / 6‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻛ ر ﺑ ن‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪ : 1‬ﺟ‪. 328‬د‬
‫ﻋﻛﺎﺑﺟ ﺔ ‪:‬‬ ‫ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﻌ رب ‪622 : 2‬‬
‫ب ‪:‬إﻟﯾ ﮫ ﺧﻠ ق ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ‬ ‫ﻣﻌﺎﻧﻲ‬
‫واﺋل ‪ ،‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻛﺑﯾر ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﺳ ﯾﻧﺳ‬
‫اﻟﻘﻠﻘﺷ‪ .‬ﻧدي ‪ ،‬ﻧﻘ ﻼ ﻋ ن اﻟﻌﺑ ر ‪:‬‬ ‫ﺎل ﺎء‬ ‫اﻟﻔرﺳو ﺎنوﻗواﻟﻌﻠﻣ‬‫واﻟﺗ ﺎﺑﻌﯾن واﻻﻣ راء‬
‫رة ﻓ ﻲ ﺻ در اﻻﺳ ﻼم ﺷ رﻗﻲ دﺟﻠ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟﮭ ﺎت اﻟﻣوﺻ لوﻗ‪ .‬ﺎل‬
‫ﺷﯾﺑﺎن ھذا ﯾﻧﺳب أﺣﻣد ﺑ ن ﺣﻧﺑ ل إﻣ ﺎم اﻟﻣ ذھب ‪ ،‬واﻻﻣ ﺎم ﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟزﺑﯾدي ‪:‬‬
‫إﻟﻰ‬
‫ﺑن اﻟﺣﺳن ﺻﺎﺣب أﺑﻲ ﺣﻧﯾﻔﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﺳﻠﻣﺔ ( * ) ‪ 130 - . . .‬ه‬
‫أﺣد اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟﻘ ﺎدة‬ ‫= ‪ 748 - . . .‬م ( ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﺳﻠﻣﺔ اﻟﺳدوﺳﻲ اﻟﺣروري ‪:‬‬
‫وھم )ﻓﻲ اﻻﺻل ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻧزﻟوا ﺑﻘرﯾ ﺔ ﺣ روراء ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻣﯾﻠ ﯾن‬ ‫‪ ،‬ﻣن اﻟﺣرورﯾﺔ‬
‫ﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وﺟ ﺎھروا ﺑﻣﺧ ﺎﻟﻔﺗﮭم ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺑ ﻲ طﺎﻟ وﻣب ( ﻧﮭم اﻟﻧواﺻ ب )‬
‫وإﻟﻰ ﺷ ﯾﺑﺎن ھ ذا ﺗﻧﺳ ب )اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﯾﺔ (وھ ﻲرﻗﻓ ﺔ ﻣ ن‬ ‫اﻟﻣﺗدﯾﻧون ﺑﺑﻐض ﻋﻠﻲ (‬
‫ھو أول ﻣن أظﮭر اﻟﻘ ول ﺑﺎﻟﺗﺷ ﺑﯾﮫ ) أي ‪:‬ﺗﺷ ﺑﯾﮫ‬ ‫اﻟﻧواﺻب ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻣﻘرﯾزي ‪) :‬‬
‫وﻛ( ‪ .‬ﺎن ﻗﺑﯾ ل‬ ‫ﺎﻟﻰ ﷲ ﻋ ن ذﻟ ك‬ ‫ﷲ ﺑﺧﻠﻘ ﮫ ‪ ،‬وأﻧ ﮫ ﺻ ورة ذات أﻋﺿﺗﻌ ﺎء (‬
‫واﻟ ﻲ‬ ‫دﻋوة اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻘﯾﻣ ﺎ ﺑﻣ رو ‪ ،‬وﺛ ﺎر ﻋﻠ ﻰ ﻧﺻ ر ﺑ ن ﺳ ﯾﺎر )‬
‫ﻗﺎل اﺑن ﺣﺑﯾ ب ‪ ،‬ﻓ ﻲﺑ ﺎبﻣ) ن اﺟﺗﻣﻌ ت‬ ‫ﺧراﺳﺎن ﻣن ﻗﺑل ﻣروان ﺑن ﻣﺣﻣد (‬
‫ﯾﻣن‬ ‫ﺔ واﻟ‬ ‫ر ورﺑﯾﻌ‬ ‫ﻣﺿ‬‫ت‪) :‬‬ ‫واﺟﺗﻣﻌ رب (‬ ‫ل اﻟﻌ‬ ‫ن ﻗﺑﺎﺋ‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫ﺔ ﻗﺑﯾﻠ‬ ‫ﺳ‬
‫ﺑﺧراﺳﺎن ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﺳﻠﻣﺔ اﻟﺳدوﺳﻲ ‪ ،‬ﺑﻣن ﺗﺑﻌﮫ ﻣن اﻟﺧوارج ‪ ،‬وﺣﺻ ر‬
‫ﻧﯾن ( ﺎ ظﮭ رت‬ ‫ن ﺳ ﯾﺎر ‪ ،‬وھ و واﻟ ﻲ ﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬ﺑﻣ رو ‪ ،‬ﺛ ﻼث ﺳ وﻟﻣ‬
‫دﻋوهﻰ اﻟﺑﯾﻌ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎل‬ ‫دﻋوة ﺑﻧﻲ اﻟﻌﺑﺎس ‪ ،‬أرﺳل إﻟﯾﮫ أﺑو ﻣﺳ ﻠم اﻟﺧراﺳ ﺎﻧﻲ ﯾ إﻟ‬
‫واﺧﺗﻠﻔ ﺎر ﺎﺷ‪ .‬ﯾﺑﺎن إﻟ ﻰ ﺳ رﺧسﺑ ) ﯾن‬ ‫ﻓﺳ‬
‫أدﻋ ‪ :‬وك إﻟ ﻰ ﺑﯾﻌﺗ ﻲ ‪.‬‬ ‫أﻧﺷ ﺎ ﯾﺑﺎن‬
‫ﻧﯾﺳﺎﺑور وﻣرو (واﺟﺗﻣﻊ إﻟﯾﮫ ﺟﻣﻊ ﻛﺛﯾر ﻣن ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ ،‬وﺳ ﯾر * )ھ ﺎﻣش‬
‫ﺎج ‪328 : 1‬‬ ‫‪36‬‬
‫ﺎب ‪: 2‬واﻟﺗ‬ ‫ﻧدي ‪254‬‬
‫واﻟﻠﺑ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ) ‪ ( 1‬ﺔ اﻻرب ﻟﻠﻘﻠﻘﺷ‬ ‫‪*(2‬‬
‫ﯾﺑﺎنأنﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ وﺷ ﯾﺑﺎن ﺑ ن ذھ ل ‪،‬‬ ‫وﻓﯾﮫ ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوس ‪ ،‬اﻟﻧص ﻋﻠﺷ ﻰ‬
‫ﻣﺳﻠم‪ .‬ﺟﯾﺷﺎ ﻟﻘﺗﺎﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺣﺎرﺑ ﮫ ‪ ،‬وﻗﺗ ل ﺷ ﯾﺑﺎن ﻋﻠ ﻰ أﺑ واب‬ ‫ﻗﺑﯾﻠﺗﺎن أﺑو‬
‫ﻋظﯾﻣﺗﺎن‬
‫ك(*)‪(...-...=...-...‬‬ ‫ن اﻟﻌﺎﺗ‬ ‫رﺧسﺷ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﯾﺑﺎن* ﺑ)‬ ‫ﺳ‬
‫ﺷﯾﺑﺎن ﺑن اﻟﻌﺎﺗك ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ اﻻﻛ رﻣﯾن اﺑ ن اﻟﺣ ﺎرثﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲﺑﻧ‪ .‬وه ﺑط ن‬
‫اﻟﺣﺎرث ﺑن ﺳﻌﯾد اﻟﻛﻧدي اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﻓد ﻋﻠ ﻰ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬ ‫ﻣن ﻛﻧدة ‪ .‬ﻣﻧﮭم‬
‫ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ) ‪ ) * . ( 2‬ﺷﯾﺑﺎن اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ( * ) ‪ 164 - . . .‬ه = ‪ 780 - . . .‬م (‬
‫ؤدب ‪ ،‬ﻣ ن رﺟ ﺎل‬ ‫ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪:‬‬
‫ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑ و ﻣ‬
‫واﻟﻌرﺑﯾ رةﺔ ‪ .،‬وﺳ ﻛن اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ ﺑﻐ دادﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫دﯾث ﺑﺎﻟﺑﺻ‬
‫اﻟﺣ وﻟ د‬
‫ﻛﺗﺎب ( ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ) ‪* . ( 3‬ﺷ) ﯾﺑﺎن اﻟﯾﺷ ﻛري ( * ) ‪ 134 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫‪ 751 -‬م ( ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز اﻟﯾﺷﻛري اﻟﺣروري ‪ :‬ﻣن أﻣراء ) اﻟﺣرورﯾﺔ‬
‫ﻧﺔ ‪128‬ﺎم هﯾﻘﺎﺗ ل ﻣ روان ﺑ ن‬ ‫ﺟﻌﺎﻧﮭموه‪ .‬إﻣ ﺎرﺗﮭم ﺳ ‪ ،‬وأﻗ‬ ‫وﻗ ( ﺎدﺗﮭم وﺷ وﻟ‬
‫ﺎردﯾن (ﮫ أرﺑﻌ ون أﻟﻔ ﺎﺛ ‪ .‬م‬ ‫ﻛﻔرﺗوﺛ نﺎ )أﻋﻣ ﺎل ﻣ وﻣﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟﮭ ﺎت‬
‫وﺗﺑﻌﮫ ﻣروان ‪ ،‬ﻓﺗراﺟ ﻊ اﻟﺣرورﯾ ﺔ‬ ‫اﻧﺻرف إﻟﻰ اﻟﻣوﺻل ‪ ،‬واﻧظم إﻟﯾﮫ أھﻠﮭﺎ ‪.‬‬
‫إﻟﻰ اﻟﺑﺻرة ﺑﻌد ﻣﻌﺎرك ‪.‬ﺛم ﻗﺗل ﺷﯾﺑﺎن ﻓﻲ ﻋﻣ ﺎن ) ‪) * . ( 4‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫زي ‪: 1‬‬ ‫ر ‪255‬‬
‫واﻟﻣﻘرﯾ‬ ‫ر ‪143 : 5‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬ ‫ري ‪9‬واﺑ‪102 :‬ن اﻻﺛﯾ‬ ‫‪(1‬‬
‫اﻟطﺑ‬
‫واﻧظ ر ﻛﻠﻣ ﺔ ﻋ ن‬ ‫‪ 355‬واﻟﻣﻠل واﻟﻧﺣل ‪ ،‬طﺑﻌﺔ ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣﺳ ﯾن ‪210 - 208 : 1‬‬
‫واﻟﻣﻠ ل واﻟﻧﺣ ل ‪145 : 1‬وﻋ ن‬ ‫اﻟﺗﺷﺑﯾﮫ واﻟﻣﺷﺑﮭﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻛﻧز اﻟﻌﻠوم واﻟﻠﻐ ﺔ ‪593‬‬
‫اﻟﻧواﺻب واﻟﺣرورﯾﺔ ‪ .‬ﻓﻲ اﻟﺗﺎج ‪ 487 : 1‬ﺛم ‪( 2 ) . 137 : 3‬اﻟﻠﺑ ﺎب ‪37 : 2‬‬
‫وإﻧﺑ ﺎه اﻟ رواة ‪72 : 2‬‬ ‫‪ ( 3 ) .‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪373 : 4‬وﻧزھﺔ اﻻﻟﺑ ﺎ ‪41 - 38‬‬
‫‪ ( 4 ) .‬اﻟطﺑري ‪ 79 : 9‬و ‪ 150‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 131 : 5‬وﻗد ﺗﻘدم ذﻛر اﻟﺣرورﯾﺔ‬
‫ﻗرﯾﺑﺎ ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ ) ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﺳﻠﻣﺔ ( ‪ ) * .‬ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﻋوف ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﻋوف ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ زھﯾر ﺑن أﺑ ﯾن ﺑ ن اﻟﮭﻣﯾﺳ ﻊ ‪:‬ﺟ د‬ ‫=‪(...-...‬‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ﺣﻣﯾري ‪.‬ﻣن ﻧﺳﻠﮫ ذو أﺻﺑﺢ ﺑن ﻣﺎﻟ ك ) ‪) * . ( 1‬ﺷﯾﺑﺎن ﺑ ن ﻣﺣ ﺎرب‬
‫( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺷﯾﺑﺎن ﺑن ﻣﺣﺎرب ﺑن ﻓﮭر ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ :‬ﺟد‬
‫ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻛﺛﯾرون ‪ ،‬ﻣﻧﮭم اﻟﺿ ﺣﺎك ﺑ ن ﻗ ﯾس ‪،‬‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻛﻧﺎﻧﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺳ = ﯾﺢ ﺑ ن ﻋﺳ ﻠﺔ اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ =‬ ‫اﻟﺷ دﯾﺑﺎﻧﻲ‬ ‫وﺣﺑﯾ ب ﺑ ن ﻣﺳ ﻠﻣﺔ ) ‪( 2‬ﻋﺑ‪.‬‬
‫ﯾﺑﺎﻧﻲ = طﺎم ﺑ ن‬ ‫ﺑﺳ‬ ‫رس ﺑ ن ﻋ وف ‪38‬‬
‫اﻟﺷ‬ ‫ﺑﺳ طﺎم ﺑ ن ﻗ ﯾس اﻟﺷ أﺷﯾﺑﺎﻧﻲ =‬
‫ﻣﺻﻘﻠﺔ ‪ 83‬اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ) اﻟﻧﺎﺑﻐﺔﻋﺑ( =د ﷲ ﺑ ن اﻟﻣﺧ ﺎرق اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ =اﻟﺿ ﺣﺎك‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن‬ ‫ﺑن ﻗﯾس ‪ 129‬اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ = أﺳﺑﺎط ﺑن واﺻل ‪ 138‬اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ =‬
‫‪ 189‬اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ) أﺑو ﻋﻣرو ( = إﺳﺣﺎق ﺑن ﻣرار ) ‪ ( 206‬اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ = ﺧﺎﻟد ﺑن‬
‫ﺷ ﺎم ‪245‬اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ ‪285‬‬ ‫ﯾزﯾد ‪ 230‬اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ھ‬
‫اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ) اﺑن أﺑﻲ ﺣﺎﺗم ( = أﺣﻣد ﺑن ﻋﻣرو ) ‪ ( 287‬اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ إﺑ= راھﯾم ﺑ ن‬
‫ﯾﺑﺎﻧﻲ )ﯾﺦ اﻟﯾوﻧﺳ ﯾﺔ ( =‬ ‫ﺷ‬ ‫ﯾﺑﺎﻧﻲ د=ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪350‬‬
‫اﻟﺷ‬ ‫ﻣﺣﻣ د ‪298‬‬
‫اﻟﺷ ﯾزﯾ‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ =‬ ‫ﺑﻛ = ر ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪797‬‬ ‫ﯾﺑﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﺷأﺑ و‬ ‫ﯾ وﻧس ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪619‬‬
‫اﻟﻘﺎدر ﺑن ﻋﻣر ‪ 1135‬أﺑو ﺷﯾﺑﺔ =ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن ‪) * 156‬ھ ﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫ﯾﺑﺔ ) ص‬ ‫ﺔ اﻻرب ‪) . 254‬اﻟﻠﺑ‪( 2‬اﺑ ﺎب ن‪: 2‬أﺑ ‪ . 37‬ﻲ ﺷ‬ ‫*)‪1‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ (‬
‫ص اﻟﺗﺻ ﺣﯾﻔﺎت ( =‬ ‫‪235‬أﺑ ﻲ ﺷ ﯾﺑﺔ )‬ ‫ﻧف ( د=ﷲ اﺑ ن ﻣﺣﻣ اﺑ د ن‬ ‫اﻟﻣﺻ ﻋﺑ‬
‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﻣﺳ ﻧد (ﯾﻌﻘ= وب ﺑ ن ﺷ ﯾﺑﺔ ‪262‬‬ ‫ﻋﺛﻣﺎن اﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 239‬اﺑن ﺷﯾﺑﺔ )‬
‫اﺑن أﺑﻲ ﺷﯾﺑﺔ ) اﻟﻣؤرخ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ‪ ) * 297‬ﺷﯾﺑﺔ ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ( * ) ‪.‬‬
‫‪ 2 - . .‬ه = ‪ 624 - . . .‬م ( ﺷﯾﺑﺔ ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻋﺑدﺷﻣس ‪ :‬ﻣن زﻋﻣﺎء ﻗرﯾش‬
‫وھو ‪.‬أﺣ د اﻟ ذﯾن ﻧزﻟ ت ﻓ ﯾﮭم‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬أدرك اﻻﺳﻼم ‪ ،‬وﻗﺗل ﻋﻠﻰ اﻟوﺛﻧﯾﺔ‬
‫ﻣﯾنﺳ( ﺑﻌﺔ ﻋﺷ ر رﺟ ﻼ ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ رﯾش ‪،‬‬ ‫ﻛﻣﺎ) أﻧزﻟﻧ ﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣﻘﺗﺳوھ م‬‫اﻵﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﻣﻛ ﺔ ﻓ ﻲ ﺑ دء ظﮭ ور اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وﺟﻌﻠ وا دأﺑﮭ م ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم ﻣوﺳ م‬
‫اﻟﺣﺞ أن ﯾﺻدوا اﻟﻧﺎس ﻋن اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﻟﻣ ﺎ ﻛﺎﻧ ت وﻗﻌ ﺔ ﺑ در ‪،‬‬
‫ﺣﺿرھﺎ ﺷﯾﺑﺔ ﻣﻊ ﻣﺷرﻛﯾﮭم ‪ ،‬وﻧﺣر ﺗﺳﻊ ذﺑﺎﺋﺢ ﻻطﻌﺎم رﺟ ﺎﻟﮭم ‪ ،‬وﻗﺗ ل ﻓﯾﮭ ﺎ )‬
‫ن‬ ‫ﺎن ( * ) ‪ 59 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺷ‪ 679‬م (ﯾﺑﺔ ﺑ‬ ‫ﯾﺑﺔ *ﺑ ) ن ﻋﺛﻣ‬ ‫ﺷ ‪.(1‬‬
‫دار ‪:‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﻣﻛ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻋﺛﻣﺎن ﺑن أﺑﻲ طﻠﺣﺔ اﻟﻘرﺷﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﺑداﻟ ﺻ‬
‫وﻛﺎن ﺣﺎﺟب اﻟﻛﻌﺑﺔ ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬ورث ﺣﺟﺎﺑﺗﮭﺎ ﻋ ن آﺑﺎﺋ ﮫ ‪،‬‬ ‫أﺳﻠم ﯾوم اﻟﻔﺗﺢ ‪.‬‬
‫وأﻗره اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻋﻠﻰ ذﻟك ‪ ،‬وﻻ ﯾزال ﺑﻧوه ﺣﺟﺎﺑﮭﺎ إﻟﻰ اﻟﯾوم )‬
‫ل ‪286 : 8‬‬ ‫ورﻏﺑ‪ 162‬ﺔ اﻵﻣ‬ ‫ر ‪ 160‬و‬ ‫‪ . ( 2‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟﻣﺣﺑ‬
‫راء ‪ :‬ﻣون ﺳ ﺗﺔ ﻋﺷ ر‬ ‫‪58 : 10‬‬
‫ﺎل )ﻣﻘﺎﺗ ل واﻟﻔ اﻟﻣﻘﺗﺳ‬ ‫وﻓ ﻲ ﺗﻔﺳ ﯾر اﻟﻘرطﺑ ﻲ ﻗ‬
‫رﺟﻼ ‪ ،‬ﺑﻌﺛﮭم اﻟوﻟﯾد ﺑن اﻟﻣﻐﯾرة أﯾﺎم اﻟﻣوﺳم ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺗﺳﻣوا ﻋﻘﺎب ﻣﻛ ﺔ وﻓﺟﺎﺟﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫ﺗﻐﺗروا ﺑﮭذا اﻟﺧﺎرج ﻓﯾﻧ ﺎ ﯾ دﻋﻲ اﻟﻧﺑ وة ‪ ،‬ﻓﺈﻧ ﮫ ﻣﺟﻧ ون ‪،‬‬ ‫ﺳﻠﻛﮭﺎ ‪:‬‬
‫ﯾﻘوﻟون ﻟﻣن ﻻ‬
‫ﻣوا‬ ‫ﺎھن ‪ ،‬وﺳ‬ ‫ﺎﻟوا ﻛ‬ ‫ﺎﻗ‬ ‫ﺎﻋر ‪ ،‬ورﺑﻣ‬ ‫ﺎﻟوا ﺷ‬ ‫ورﺑ‬
‫ﺎﻗ‬ ‫ﺣر ‪ ،‬ورﺑﻣ‬
‫وﻗﯾ( ل ﻓ ﻲ ﺗﻔﺳ ﯾر‬ ‫اﻟﻣﻘﺗﺳﻣﯾن ﻻﻧﮭم اﻗﺗﺳﻣوا ھذه اﻟطرق ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎﺗﮭم ﷲ ﺷر ﻣﯾﺗ ﺔ‬
‫اﻟﻣﻘﺗﺳﻣﯾن ﻏﯾر ذﻟك ‪ ( 2 ) .‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪3940‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻟﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪254‬واﺑ ن‬
‫ﺷﯾﺑﺔ ﺑ ن ﻧﺻ ﺎح ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 347 : 6‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪) * . 305 : 1‬‬
‫ﺷﯾﺑﺔ(ﺑن ﻧﺻﺎح ﺑن ﺳ رﺟس ﺑ ن ﯾﻌﻘ وب اﻟﻣﺧزوﻣ ﻲ‬ ‫‪ 130‬ه = ‪ 747 - . . .‬م‬
‫راآتﻣ ‪ .‬ن ﺛﻘ ﺎت رﺟ ﺎل‬ ‫دﻧﻲ ‪ :‬ﺔ ‪ ،‬وإﻣ ﺎم أھﻠﮭ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻘوﻛ ﺎن‬ ‫ﻗﺎﺿ اﻟﻣﻲ اﻟﻣدﯾﻧ‬
‫اﻟﺣدﯾث ) ‪ . ( 1‬اﻟﺷﯾﺑﻲ ) أﺑو اﻟﻣﺣﺎﺳن ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ) ‪( 837‬اﻟﺷ ﯾﺑﻲ =‬
‫ﺣﯾم ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪) * 625‬اﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن زﯾن اﻟﻌﺎﺑدﯾن ‪ 1253‬اﺑن ﺷﯾث =ﻋﺑد اﻟ ر‬
‫اﻟﺣﺎج اﻟﻘﻧﺎوي ( * ) ‪ 599 - 511‬ه = ‪ 1203 - 1117‬م ( ﺷﯾث ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﯾدرة ‪ ،‬أﺑو اﻟﺣﺳ ن ‪ ،‬ﺿ ﯾﺎء اﻟ دﯾن اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن اﻟﺣ ﺎج اﻟﻘﻧ ﺎوي ‪:‬‬
‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻛﺑ ﮫره ‪.‬‬ ‫ﺎء ‪ .‬ده ﺑﻘﻔﻋﻣ طﻲ‪ .‬ﻓ ﻲ ﻟ‬ ‫أدﯾ ب ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﻣوﻟ‬
‫اﻻﺷﺎرة ﻓﻲ ﺗﺳﮭﯾل اﻟﻌﺑﺎرة ( ﻓﻲ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬و ) ﺗﮭذﯾب ذھن اﻟواﻋﻲ ﻓﻲ اﺻﻼح‬
‫اﻟﻣﺧﺗﺻ رﻓ ( ﻲ‬ ‫واﻟراﻋﻔﺔ ﻟﻠﻣﻠﻲ ( ك اﻟﻧﺎﺻ ر ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟرﻋﯾ ﺔﺻ‬
‫اﻟﻣﻌﺗﺻ ر ﻣ ن اﻟﻣﺧﺗﺻ ر (ﺣ و ز) اﻟﻐﻼﺻ م وإﻓﺣ ﺎم اﻟﻣﺧﺎﺻ م (‬ ‫اﻟﻧﺣو ‪ ،‬و )‬
‫ﺎن (ﻣﻠ‪ .‬وك ﻣﺻ ر ﯾﻌظﻣوﻧ ﮫ وﯾﺟﻠ ون ﻗ دره ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻔﻘ ﮫ‬
‫وﻟﮫ ﺗﻌﺎﻟﯾق ﻓﻲ )وﻛ‬
‫ﻛﺛرة طﻌﻧﮫ ﻋﻠﯾﮭم ‪ ،‬واﺳﺗﮭﺎﻧﺗﮫ ﺑﮭم ‪ .‬وﻟﮫ ﻣﻊ اﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﻔﺎﺿل ﻣﻛﺎﺗﺑﺎت ورﺳﺎﺋل‬
‫) ‪ . ( 2‬اﻟﺷﯾﺣﻲ = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 741‬اﺑن اﻟﺷﯾﺦ = أﺣﻣد ﺑن ﻋﯾﺳﻰ ‪285‬أﺑ و‬
‫= ف ﺑ ن ﻣﺣﻣ د )‬ ‫‪ 369‬ن اﻟﺷ ﯾﺦ )اﻟﺑﻠ وي (ﯾوﺳ‬ ‫اﻟﺷﯾﺦ =ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬
‫ذھﯾب‬ ‫‪ 377‬ﺔ ﺗ‬ ‫وﺧﻼﺻ‬‫ذﯾب ‪: 4‬‬ ‫‪ ( 604‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 3‬ﺗﮭ* ) ‪( 1‬ذﯾب اﻟﺗﮭ‬
‫ﮫ‬ ‫ﺎت ‪188 : 1‬‬
‫وﻋرﻓ‬ ‫ﺎل ‪142‬ﻧﻛ‪( 2 ) .‬ت اﻟﮭﻣﯾ وﻓﺎن ‪168‬وات اﻟوﻓﯾ‬ ‫اﻟﻛﻣ‬
‫‪ ، 73‬وﻋﻧ ﮫ أﺧ ذ اﻻدﻓ وي ﻓ ﻲ اﻟط ﺎﻟﻊ اﻟﺳ ﻌﯾد‬ ‫اﻟرواة ‪: 2‬‬
‫ﺎﻟﻘﻔطﻲ‬ ‫ﺻﺎﺣب إﻧﺑﺎه ﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫‪ . 128‬ﯾﺦ اﻻﻛﺑ ر‬ ‫‪ 137‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎةواﻟ‪ 267‬دﯾﺑﺎج اﻟﻣ ذھب اﻟﺷ‬ ‫وﺑﻐﯾ‬
‫‪ 1007‬ﯾﺦ اﻟﺧزاﻋﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﻋﻠ ﻲ دده اﻟﺷ‬ ‫ﻋﻠ ﻲﺷ‪638‬ﯾﺦ اﻟﺗرﺑ ﺔ =‬
‫اﻟرﺣﻣن ) ‪ ( 329‬ﺷﯾﺦ اﻟدﻻﺋل = ﻣﺣﻣد ﻋﺑد اﻟﺣق ‪ 1333‬ﺷﯾﺦ اﻟرﺑوة =ﻣﺣﻣ د‬
‫‪ 755‬ﯾﺦ زاده =‬‫‪727‬ﺷ ﯾﺦ اﻟﻌوﯾﻧﻋﻠ ﺔﻲ=ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ﺷ‬ ‫ﺑ ن أﺑ ﻲ طﺎﻟ اﺑب ن‬
‫ﻣﺣﻣد ﻣﺣﯾﻲ اﻟدﯾن ‪ 951‬اﻟﺷﯾﺦ اﻻﺻﻐر ) اﻟﺳﻌدي ( =ﻣﺣﻣد ﺑن زﯾ دان ‪1064‬‬
‫اﻟﺷ ﯾﺦ اﻟﺳ دﯾدﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻟﺷﯾﺦ اﺑن زﯾدان =ﻣﺣﻣد ﺑن زﯾ دان ‪1064‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 964‬ﯾﺦ اﻟﺷ رف =‬ ‫‪ 592‬اﻟﺷﯾﺦ اﻟﺳﻌدي = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺷ‬
‫‪ 437‬اﻟﺷﯾﺦ اﻟوطﺎﺳﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ 910‬ﺷﯾﺦ اﻟﺷرﯾﻌﺔ اﻻﺻﺑﮭﺎﻧﻲ = ﻓﺗﺢ‬
‫ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺟ واد ‪1339‬اﻟﻣﻠ* ) ك اﻟﻣؤﯾ د ( * ) ‪ 824 - 759‬ه = ‪- 1358‬‬
‫ﻋﺑم ( د ﷲ اﻟﻣﺣﻣ ودي اﻟظ ﺎھري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻧﺻ ﻣ ر ‪:‬ن ﻣﻠ وك‬ ‫‪1421‬‬
‫ﺷ ﯾﺦ ﺑ ن‬
‫ﻣﻣﺎﻟﯾ ك اﻟظ ﺎھر ﺑرﻗ وق ‪ ،‬اﺷ ﺗراه ﻣ ن‬ ‫ﻠﮫ ﻣواﻟﺷ ن ﺎم ‪.‬‬
‫ﺑﻣﺻ ر‬‫اﻟﺟراﻛﺳ ﺔ أﺻ‬
‫ﻣﺣﻣود ﺷﺎه اﻻزدي ‪ ،‬وأﻋﺗﻘﮫ واﺳﺗﺧدﻣﮫ ﻓﻲ ﺑﻌض أﻋﻣﺎﻟﮫ ‪ .‬وﻛﺎن ﯾﻌرف ﺑﺷﯾﺦ‬
‫‪ 801‬هم ﺟﻌ ل ﻣﻘ دم أﻟ ف‬ ‫) اﻟﻣﺟﻧون ( وﺳﺎﻓر إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎز أﻣﯾرا ﻟﻠﺣﺎج ﺳﻧﺔ ‪ ،‬ﺛ‬
‫ﺔ اﻟﻧﺎﺻ ر ﻓ رج ﺑ ن ﺑرﻗ وق ‪ ،‬ﻓﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻟط راﺑﻠس ‪ ،‬وﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﺎم ‪.‬‬
‫وأﺳره ﺗﯾﻣور ﻟﻧك ﻓﻲ ﺣﻠب ‪ .‬ﺛم ﺳﺟﻧﮫ اﻟﻧﺎﺻر ﻓﻲ )ﺧزاﻧﺔ ﺷ ﻣﺎﯾل (وأطﻠﻘ ﮫ ‪،‬‬
‫ﻓﺧرج إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓﺎﺷﺗرك ﻓﻲ اﻟﻌﺻﯾﺎن واﻟﮭﯾ ﺎج ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن ﻗﺗ ل اﻟﻣﻠ ك اﻟﻧﺎﺻ ر‬
‫ﻓﺟﻌﻠ ﮫ أﺗﺎﺑﻛ ﺎ ﻟﻠﻌﺳ ﻛر ‪ ،‬وﻣ دﺑرا‬ ‫‪ 815‬ه‬‫ووﻟﻲ اﻟﺳﻠطﻧﺔ اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﻣﺣﻣد ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﻟﻠﻣﻣﻠﻛﺔ ‪ .‬وﻋﺎد ﻣﻌﮫ إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ .‬ﻓﻠم ﯾﻠﺑث أن ﺧﻠﻊ اﻟﻌﺑﺎس ‪ ،‬وﺗوﻟﻰ اﻟﺳﻠطﻧﺔ ﻓﻲ‬
‫زل ووﻟ ﻰ ‪ ،‬ﻓﺄطﺎﻋ ﮫ اﻟﺟﻧ د ‪ ،‬وﻋﺻ ﺎه‬ ‫اﻟﻣؤﯾد ‪.‬‬
‫اﻟﺳﻧﺔ ﻧﻔﺳﮭﺎ ‪ ،‬وﺗﻠﻘب ﺑﺎﻟﻣﻠك وﻋ‬
‫ﻧوروز اﻟﺣﺎﻓظﻲ ﻧﺎﺋب اﻟدﯾﺎر اﻟﺷﺎﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺻده إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 817‬ه ‪.‬‬
‫وھﻲ اﻟﺳﺟن اﻟذي ﻛﺎن ﻗ د ﺣ ﺑس ﻓﯾ ﮫ‬ ‫وﻋﺎد إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ .‬ﻓﮭدم ) ﺧزاﻧﺔ ﺷﻣﺎﯾل (‬
‫‪ ،‬وﺑﻧﻰ ﻓﻲ ﻣﻛﺎﻧﮭﺎ ) ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻣﻠك اﻟﻣؤﯾد ( اﻟﺑﺎﻗﻲ إﻟﻰ اﻟﯾوم ﻓﻲ داﺧل ﺑﺎب زوﯾﻠﺔ‬
‫ﺎ‬ ‫روب ‪ ،‬ﻋﺎرﻓ‬ ‫د اﻟﺣ‬ ‫ﯾرا ﺑﻣﻛﺎﯾ‬ ‫ل ‪ ،‬ﻛرﯾﻣ ﺎ ‪ ،‬ﺑﺻ‬ ‫اﻟﻌﻘ‬
‫ر ‪.‬‬ ‫‪ ،‬واﻓ‬
‫وﯾﻐﻧﻲ ﺑﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﺳ ﺎﻋﺎت ﻟﮭ وه ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻣوﺳﯾﻘﻰ ‪ ،‬ﯾﻘول اﻟﺷﻌر وﯾﺿﻊ اﻻﻟﺣﺎن ) ‪( 1‬‬
‫اﻟﻌﻣرانذ ‪.‬ﻋﻠﯾ ﮫ ﺳ ﻔﻛﮫ ﻟﻠ دﻣﺎء وﻣﺻ ﺎدراﺗﮫ ﻟﻠرﻋﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫وأﺑﻘﻰ ﻋدة آﺛﺎر ﻣن ﯾؤﺧ‬
‫وﻛﺎن طوﯾﻼ ﺑطﯾﻧﺎ ‪ ،‬واﺳﻊ اﻟﻌﯾﻧﯾن أﺷﮭﻠﮭﻣﺎ ‪ ،‬ﻛث اﻟﻠﺣﯾﺔ ‪ ،‬ﺟﮭوري اﻟﺻ وت ‪،‬‬
‫ﺣﻛﻣ ﮫ ﺛﻣ ﺎﻧﻲ ﺳ ﻧﯾن وﺧﻣﺳ ﺔ أﺷ ﮭر وأﺳ ﺑوع‬ ‫ﻣﺗﮭﺗﻛ ﺎ ‪.‬‬
‫ﺳﯾﺊ اﻟﺧﻠ ق ‪ ،‬ﺳ ﺑﺎﺑﺎ ﻣ دة‬
‫اﻟﻣﮭﻧ د ﻓ ﻲ ﺳ ﯾرة اﻟﻣﻠ ك‬ ‫ﺣ ﺎﻓظ ﻣﺣﻣ ود اﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﻌﯾﻧ ﻲاﻟﺳ‪ ،‬ﻛﺗ ﯾفﺎب )‬
‫دروس ( * ) ‪ 990 - 919‬ه =‬ ‫ب)‪*.(2‬‬
‫اﻟﻌﯾ)‬ ‫اﻟﻣؤﯾ ﻓ د ‪ -‬خﻲ( دار اﻟﻛﺗ‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ‬ ‫‪ 1582‬مد (ﷲ ﺑ ن ﺷ ﯾﺦ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻌﯾ دروس ‪:‬‬ ‫‪- 1513‬ن ﻋﺑ‬
‫ﺷ ﯾﺦ ﺑ‬
‫ودﺧ ل اﻟﮭﻧ د ﺳ ﻧﺔ ‪ 958‬ه‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم‬ ‫ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﺗرﯾم ) ﻣن ﺑﻼد ﺣﺿرﻣوت (‬
‫ر‬ ‫وي واﻟﺳ‬ ‫اﻟﻧﺑ‬
‫ﺑﺎﻟﮭﻧ ﻣ د (ن‪.‬اﻟﻌﻘﻛﺗﺑ د ﮫ )‬ ‫ﺎد )‬ ‫د أﺑ‬ ‫وﻓﻲ ﻓ ﺎ ‪ .‬ﻲ أﺣﻣ‬‫ﺑﮭ‬ ‫وﺗ‬
‫اﻟﻣﺻطﻔوي ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺷرح أﺑﯾﺎت اﻟوﺳﯾﻠﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪1415‬ﻛﺗ ﺎﻧﻲ‬
‫( وﻣﻧﮫ ﻧﺳﺧﺔ ﻧﺎﻗﺻﺔ اﻵﺧر ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ ﺑﺗرﯾم ‪ .‬و ) ﺣﻘﺎﺋق اﻟﺗوﺣﯾد ( و‬
‫ﺎن‬ ‫ﺑﻠﺳ(‬
‫م‬ ‫ﺔ اﻟﻌﺟ‬ ‫ﻰ ﻻﻣﯾ‬ ‫اﻟﺣﻛ ( و ) م ﻋﻠ‬
‫ﻣﻌ ) ﺎت راج‬ ‫ﻧﻔﺣ( و‬
‫دان‬ ‫ﻣوﻟ)‬
‫اﻟﺗﺻوف ‪ ،‬ﻟم ﯾﻛﻣﻠﮫ ‪ ،‬و ) دﯾوان ﺷﻌر ( وﻟﯾس ﺑﺷﺎﻋر ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫أﺷﯾﺎء ﻛﺛﯾرة ﻣن اﻟﻔن داﺋرة ﺑ ﯾن اﻟﻣﻐﻧ ﯾن إﻟ ﻰ اﻵن‬ ‫* ) ‪ ( 1‬ﻗﺎل اﺑن إﯾﺎس ‪ :‬وﻟﮫ‬
‫ﻛﻲ ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫واﻻرج‪ 2‬اﻟﻣﺳ‬
‫ﺎس ‪: 2‬‬ ‫ﻧﺔاﺑ‪ 928‬ه ‪ ) .‬ن‪( 2‬إﯾ‬ ‫ﻰﺳ‬ ‫‪ ،‬أي إﻟ‬
‫‪ 128‬وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪ 308 : 3‬ودار‬ ‫‪ 164‬ﯾم ﻣ وﻟرواﻟﺿ‬ ‫وﺷ ذرات اﻟ ذھب ‪: 7‬ووﻟ‬
‫اﻟﻛﺗب ‪ ( 3 ) . 226 : 5‬اﻟﻧور اﻟﺳﺎﻓر ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﻣﺷرع اﻟروي ‪ 119 : 2‬وﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﻟﺷﻌراء اﻟﺣﺿرﻣﯾﯾن ‪ 171 : 1‬وﻣﺧطوطﺎت ﺣﺿرﻣوت ‪ -‬خ ‪) * .‬اﻟﺟﻔ ري (‬
‫ﺷﯾﺦ (ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﺷ ﯾﺦ ﺑ ن ﺣﺳ ن‬ ‫* ) ‪ 1222 - 1137‬ه = ‪ 1808 - 1725‬م‬
‫ﻓﺎﺿل ﻣﺗﺻوف ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺣﺿ رﻣوتوﻟ‪ .‬د ﻓﯾﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﺟﻔري اﻟﻌﻠوي اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ ‪:‬‬
‫وﺗﻧﻘ( ل ﻓ ﻲ اﻟﺑﻠ دان إﻟ ﻰ أن اﺳ ﺗوطن ﻣدﯾﻧ ﺔ )‬ ‫رب ﺗ ﺔ )‬
‫اﻟﺣرﯾم ‪،‬ﺎوي‬ ‫ﻗ ﺑﻘرﯾ‬
‫اﻟﻛوﻛ ب اﻟ دري‬ ‫ﻛﻠﯾﻛوت ( ﻣن إﻗﻠﯾم اﻟﻣﻠﯾﺑﺎر ‪ ،‬ﺑﺎﻟﮭﻧد ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬ﻣن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫اﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻟﯾﺣﯾوﯾ ﺔ ﺑﺗ رﯾم ‪ ،‬وﻛﻧ) ز‬ ‫‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻧﺳ ب اﻟﺳ ﺎدة آل اﻟﺟﻔ ﻓ ريﻲ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﻛﺳ ﺑﯾﺔ ﻓ ﻲ ذﻛ ر ﺳ ﺎدات ﻣﺷ ﺎﯾﺦ اﻟطرﯾﻘ ﺔ اﻟﺣدادﯾ ﺔ اﻟﻌﻠوﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﺟزآن ‪ ،‬ﺷرح ﻣﻧظوﻣﺔ ﻓﻲ ﺷﯾوخ اﻟﺗﺻوف ﺑﺣﺿرﻣوت ‪ .‬و ) ﻣﻘﺎﻣﺎت ( وﻧظم‬
‫ﻓﻲ ) دﯾوان ( ) ‪ . ( 1‬اﺑن ﺷﯾﺧﺎن = ﺳﺎﻟم ﺑن أﺣﻣد ‪ 1046‬اﺑن ﺷﯾﺧﺎن =أﺣﻣ د‬
‫ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛ ر ‪) * 1091‬اﻟﺳ ﻘﺎف ( * ) ‪ 1313 - 1248‬ه = ‪ 1895 - 1832‬م (‬
‫ﻓﺎﺿ ‪ :‬ل ‪ ،‬ﻣﺗﺻ ﻣوف ‪.‬ن أھ ل‬ ‫ﺧﺎن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ھﺎﺷ م اﻟﺳ ﻘﺎف اﻟﻌﻠ وي‬
‫زﻣﻧ ﺎ ﻓ ﻲ ﺳ ورﺑﺎﯾﺎ )‬ ‫رﯾم (‬
‫وأﻗ ﺎم‬ ‫رف ) وﺑﻲ ﺗ‬ ‫رﻣوت ‪.‬ﺑﻘرﯾ ﺔ اﻟﻐ ﺟﻧ‬ ‫ﺣﺿ وﻟ د‬
‫وﺟﻣ ﻊ اﺑﻧ ﮫ اﻟﺳ ﯾد‬‫ﺑﺟﺎوة ( وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻣﻛﻼ ‪.‬ﻟﮫ ﻧظم وﺣﻣﯾﻧﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ )دﯾ وان ( ‪.‬‬
‫ﻋﻠوي ﺑن ﺷﯾﺧﺎن ) ﻛﻼﻣﮫ اﻟﻣﻧﺛور (ﻓﻲ ﺛﻼﺛﺔ ﻣﺟﻠ دات ) ‪. ( 2‬ﺷ ﯾﺧﻲ زاده =‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1078‬ﺷﯾذﻟﺔ =ﻋزﯾزي ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠ ك ‪494‬اﻟﺷ ﯾرازي‬
‫اﻟﺣﺳ ﯾن )‬ ‫اﻟﻌﺑ = ﺎس ﺑ ن‬ ‫اﻟﺷ ﯾرازياﻟ) وزﯾر (‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1070‬‬ ‫=‬ ‫إﺑ‬
‫ﯾرازي =د ﺑ ن اﻟﻌﺑ ﺎس ‪* 370‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬ﺗ ( ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ‬ ‫‪( 362‬‬
‫‪109‬أن آل اﻟﺟﻔ ري ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 218‬ل اﻟﺣﺳ وﻓﯾ‬
‫ﻧﯾﯾن ﮫ‬ ‫اﻟﺷ ﻌراء اﻟﺣﺿ رﻣﯾﯾن ‪: 2‬وﻧﯾ‬
‫رﺣﻣن‬ ‫د اﻟ‬ ‫ﻰ ﻋﺑ‬ ‫ﺑون إﻟ‬ ‫ﯾﻧﯾون ‪ ،‬ﯾﻧﺳ‬ ‫ون ﺣﺳ‬ ‫ﺎدة ﻋﻠوﯾ‬ ‫ﺞ‪،‬ﺳ‬
‫ﻌراء‬ ‫ﯾﻣن ‪ 268‬ﺗ‪( 2 ) . 269 ،‬‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺷ‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻟ‬ ‫ري ‪.‬‬ ‫ﻊﺗ‬ ‫وﻣراﺟ‬
‫اﻟﺟﻔ‬
‫رﺣﻣن ‪407‬‬ ‫د اﻟ‬ ‫ﯾرازي =ن ﻋﺑ‬‫دﺑ‬ ‫أﺣﻣ‪.‬‬
‫اﻟﺷ‬
‫ﻊ‬ ‫رﻣﯾﯾن ‪:‬زء اﻟراﺑ‬‫اﻟﺟ‬ ‫ﻟﺣﺿ‬
‫ا‬
‫= اﻟواﺣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪486‬‬ ‫ﯾرازي د‬
‫ﻋﺑ‬ ‫اﻟﺷﯾرازيإﺑ =راھﯾم ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪476‬اﻟﺷ‬
‫اﻟﺣ ﺎﻓظ ( =‬ ‫اﻟﺷ ﯾرازي )‬ ‫ﯾرازي = ﺎب ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟواﺣ د ) ‪( 536‬‬ ‫ﻋﺑ د اﻟوھ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ﻣﺣﻣ ود ﺑ ن ﻣﺳ ﻌود ‪710‬اﻟﺷ ﯾرازي )‬ ‫ﯾوﺳف ﺑن أﺣﻣ د ) ‪( 585‬اﻟﺷ ﯾرازي =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺗﻘ ﻲ ‪1338‬اﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن إﺑ راھﯾم ) ‪( 1059‬اﻟﺷ ﯾرازي =‬ ‫اﻟﺻدر ( =‬
‫ن‬ ‫راھﯾم ﺑ‬
‫ﯾرﻛوه =‬‫إﺑ‬ ‫اﻟﻛﺎﺗ ﯾﺣﯾب ( =ﻰ ﺑ ن اﻟﺣﺳ اﺑن ‪616‬ن ﺷ‬ ‫ﺷ ﯾرزاد )‬
‫اﻟﻣﻧﺻ ور ﺷ ﯾرﻛوه ( * ) ‪ 564 - . . .‬ه = ‪ 1169 = . . .‬م‬ ‫ﺷ ﯾرﻛوه ‪) * 644‬‬
‫ﺎذي ﺑ ن ﻣ روان ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣ ﺎرث ‪ ،‬أﺳ د اﻟ دﯾن ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘ ب ﺑﺎﻟﻣﻠ ك‬ ‫ﻛوه ﺑ ن ﺷ (‬
‫وﺑﯾﯾن ‪.‬و أﺧ و ﻧﺟ م اﻟ دﯾن‬ ‫اﻟﻣﻧﺻور ‪:‬ﻣن وﻟﻲ ﻣﺻ ر ﻣ ن اﻻﻛ راد اﻻﯾ وھ‬ ‫أول‬
‫ﻛﺎن ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻘواد ﻓﻲ ﺟﯾش ﻧ ور اﻟ دﯾن‬ ‫أﯾوب ‪ ،‬وﻋم اﻟﺳﻠطﺎن ﺻﻼح اﻟدﯾن ‪.‬‬
‫) ﻣﺣﻣود اﺑن زﻧﻛﻲ (ﺑدﻣﺷق ‪ ،‬وأرﺳﻠﮫ ﻧور اﻟدﯾن ﻋﻠﻰ رأس ﺟﯾش إﻟﻰ ﻣﺻ ر‬
‫وﻋ ﺎد ‪.‬‬ ‫ﻌدي ) ر ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ (‬ ‫ﻟﺷ ه ( ﺎور ﺑ ن ﻣﺟﯾ ر اﻟﺳ اﻧظ‬ ‫ﺳ)ﻧﺟ ﻧﺔ دة‪558‬‬
‫ﺻ ﻼح اﻟ دﯾنوﻗ( د ﺣﺎﺻ ره‬ ‫وذھب إﻟﯾﮭﺎ ﺛﺎﻧﯾﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪ ( 562‬ﻟﻧﺟدة اﺑن أﺧﯾﮫ )‬
‫ﺎور‪( ،‬ﻓﺄﺻ ﻠﺢ ﻣ ﺎ ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ‪ ،‬وﻗوﯾ ت ﺻ ﻠﺗﮫ ﺑﺎﻟﻣﺻ رﯾﯾن ‪،‬‬ ‫ﻛﻧدرﯾﺔ‬
‫ﻓ ﻲ اﻻﺳ )ﺷ‬
‫وﻣﻠﻛوھ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻛﺗ ب إﻟﯾ ﮫ أھﻠﮭ ﺎ‬ ‫ﯾس (‬‫ﺑﻣﺻﺑﻠﺑ) ر ‪،‬‬
‫ﺎﺟم اﻟﻔ رﻧﺞ ﺑﻠ دة‬ ‫وﻋوھ ﺎد ‪.‬‬
‫رﻧﺞ م‪ .‬ﺑ ﺄن ﺷ ﺎور ﺑ ن ﻣﺟﯾ ر‬ ‫ﻓﺄﻗﺑل ﻟﻠﻣرة اﻟﺛﺎﻟﺛ ﺔ ‪ ،‬وط رد اﻟﻔ وﻋﻠ‬ ‫ﯾﺳﺗﻧﺟدوﻧﮫ ‪.‬‬
‫ﯾﺄﺗﻣر ﺑﮫ ﻟﻘﺗﻠﮫ ھو وﻣن ﻣﻌﮫ ﻣ ن ﻛﺑ ﺎر اﻟﻘ واد ‪ ،‬ﻓﺗﻌ ﺎون ﻣ ﻊ ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن ﻋﻠ ﻰ‬
‫ﻓدﻋﺎه اﻟﻌﺎﺿد ‪ ،‬وﺧﻠ ﻊ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫ﻗﺗل ﺷﺎور ‪ .‬وأرﺳل رأﺳﮫ إﻟﻰ اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ ) اﻟﻌﺎﺿد (‬
‫اﻟوزارةﯾﻘ ‪ .‬م ﻏﯾ ر ﺷ ﮭرﯾن وﺧﻣﺳ ﺔ أﯾ ﺎم ‪،‬‬ ‫وﻟﻘﺑﮫ ﺑﺎﻟﻣﻠك اﻟﻣﻧﺻور ‪ ،‬ووﻻه وﻟم‬
‫وﻛ ﺎن ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ‬ ‫ﺑﺎﻟﻘﺎھ ل إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬ﺑوﺻ ﯾﺔ ﻣﻧ ﮫ ‪.‬‬ ‫رة ﺛم ﻧﻘ‬‫وﺗوﻓﻲ ﻓﺟﺄة ‪ .‬ودﻓن‬
‫وﻟﻠﻌﻣ ﺎد اﻟﻛﺎﺗ ب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﯾﺻﻔﮫ اﺑن ﺗﻐري ﺑردي ‪ ،‬ﻋ ﺎﻗﻼ ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﻣ دﺑرا وﻗ ورا ‪.‬‬
‫ﻗﺻﯾدة ‪ ) :‬ﯾﺎﺷﯾرﻛوه ﺑن ﺷﺎذي اﻟﻣﻠك ‪ ،‬دﻋوة ﻣن ﻧﺎدى ‪ ،‬ﻓﻌرف ﺧﯾر اﺑن ﺑﺧﯾر‬
‫أب ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻣﺟﺎھد اﻻﯾ وﺑﻲ ( * ) ‪ 636 - 569‬ه = ‪ 1239 - 1173‬م (‬
‫ﺎﻧﻲ ( ﯾرﻛوه ‪ ،‬أﺳ د اﻟ دﯾن أﺑ و اﻟﺣ ﺎرث ‪ ،‬اﻟﻣﻠ ك‬ ‫ﺑ نﺷﻣﺣﻣﯾرﻛ دوهﺑاﻟﺛ) ن ﺷ‬
‫ﺻ ﺎﺣب ﺣﻣ ص ﻛﺄﺑﯾ ﮫ وﺟ ده ‪ ،‬واﺷ ﺗﮭر‬ ‫وب ‪.‬‬
‫ﻣن ﻣﻠوك ﺑﻧ ﻲ أﯾﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﻣﺟﺎھد ‪:‬‬
‫أﺟ ‪ .‬ﺎز ﻟ ﮫ ﺑﻌ ض ﻋﻠﻣ ﺎء ﻣﺻ ر واﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وﺣ دث‬ ‫ﺟﺎﻋﺔ‬ ‫ﺑﺎﻟﺷ دﯾث‬ ‫ﮫ ﻋﻠ م ﺑﺎﻟﺣ‬
‫ﻛن‬ ‫ﺎط ) ‪618 - 615‬‬
‫وﺳ(‬ ‫ر دﻣﯾ‬ ‫ﺎﺋﻊ ﺛﻐ‬ ‫ﺎرك ﻓ صﻲ‪.‬وﻗ‬ ‫ﺑدﻣﺷ وﺷ ق وﺣﻣ‬
‫ص ) ‪( 2‬اﻟ ‪ ) * .‬دﯾﻠﻣﻲ ( * ) ‪ 509 - 445‬ه =‬ ‫ورة ‪.‬‬
‫وﻓﻲوﺑﺣﻣ‬ ‫اﻟﻣﻧﺻ ﺗ‬
‫‪ 1115 - 1053‬م ( ﺷﯾروﯾﺔ ) ‪ ( 3‬ﺑن ﺷﮭردار ﺑن ﺷﯾرو ﯾﮫ ﺑن ﻓﻧﺎﺧﺳرو ‪ ،‬أﺑو‬
‫ؤرخ ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ﻟ‪ .‬ﮫﺗ ) ﺎرﯾﺦ ھﻣ ذان (‬ ‫اﻟﮭﻣذاﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﻣ‬ ‫ﺷﺟﺎع اﻟدﯾﻠﻣﻲ‬
‫ﺑﻠده ‪ ،‬و ) ﻓردوس اﻻﺧﺑﺎر ﺑﻣﺄﺛور اﻟﺧطﺎب ‪ ،‬اﻟﻣﺧرج ﻋﻠﻰ ﻛﺗﺎب اﻟﺷﮭﺎب ‪ -‬خ‬
‫ورد اﻟﻠطﺎﻓ ﺔ ﻻﺑ ن‬ ‫ورﻗ ﺔ ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 2‬ﻣ* ) ‪( 1‬‬ ‫ﺟ زء( ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ‪222‬‬
‫اﻟﻣﺟﻠ‪ :‬د اﻟﺧ ﺎﻣس ‪ ،‬اﻧظ ر ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ )‬ ‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة‬ ‫ﺗﻐ ري ﺑ ردي ‪24 - 23‬‬
‫واﺑ ن ﺧﻠ دون ‪: 5‬‬ ‫واﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪358 : 6‬‬ ‫واﺑ ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪227 : 1‬‬ ‫أﺳد اﻟدﯾن ( ‪.‬‬
‫‪ 282‬وﻣﺎ ﻗﺑﻠﮭﺎ ‪ .‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 128 : 11‬وإﻋﻼم اﻟﻧﺑﻼء ‪ 258 : 4‬وﻣﻧﺗﺧﺑﺎت ﻣن‬
‫ﯾرﻛوه ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻠ د دوﯾ ن ‪ ،‬ﻗﺻ د‬ ‫وﻓﯾﺷ ﮫ ‪) :‬‬ ‫‪260‬‬
‫‪ - 256‬ﺎن‬
‫ﻛﺗ ﺎب اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ﻛ‬
‫اﻟﻌراق ھ و وأﺧ وه أﯾ وب ‪ ،‬وﺧ دﻣﺎ ﺑﮭ روز ﺷ ﺣﻧﺔ اﻟﺳ ﻠﺟوﻗﯾﺔ ﺑﺑﻐ داد ‪ ،‬ﺛ م ﻟﺣﻘ ﺎ‬
‫ﺑﺧدﻣﺔ ﻋﻣﺎد اﻟدﯾن زﻧﻛﻲ ‪ ،‬وﺑﻘ ﻲ ﺷ ﯾرﻛوه ﻣ ﻊ ﻧ ور اﻟ دﯾن ﻣﺣﻣ ود ‪ ،‬ﺑﻌ د ﻣ وت‬
‫ﻧﻛ ﻲ ‪ ،‬وأﻗطﻌ ﮫ ﻧ ور اﻟ دﯾن ﺣﻣ ص واﻟرﺣﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻟﻣ أى ﺎﻣر ن ﺷ ﺟﺎﻋﺗﮫ ‪،‬‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﻣﻔ رج اﻟﻛ روب ‪168 - 148 : 1‬‬ ‫وزاده ﻋﻠﯾﮭﺎ أن ﺟﻌﻠ ﮫ ﻣﻘ دم ﻋﺳ ﻛره (‬
‫رف ‪ :‬أورد‬ ‫وبﯾﻘ‪( 3 ) . 39‬‬
‫ول اﻟﻣﺷ‬ ‫ﺗﺎره ‪( 2 ) .‬‬
‫روﯾﺢ اﻟﻘﻠ‬ ‫ض أﺧﺑ‬ ‫ﺑﻌ‬
‫اﺳ م اﻟﻣﺗ رﺟم‬ ‫اﻟﻣؤﻟف ﻓﻲ ) اﻟﻣﺳﺗدرك ( اﻻول ﻣن اﻟطﺑﻌﺔ اﻻﺧﯾرة ) ﻟﻼﻋﻼم (‬
‫ﻟﮫ ھﻧﺎ ‪ ،‬ھﻛذا ] ﺷﯾروﯾﮫ ‪ :‬أو ﺷﯾروﯾﺔ [ ‪ .‬ﻓﻲ ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ‪ ،‬اﻟرﻗم ‪ 3037‬و ‪4139‬‬
‫رأﯾﺗﮫ ‪ ،‬واﺳ ﻣﮫ ﻋﻠﯾ ﮫ )‬ ‫وﻣﻧﮫ اﻟﻣﺟﻠد اﻻول ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 131‬أوﻗﺎف (‬
‫اﻟﻔردوس ﺑﻣﺄﺛور اﻟﺧطﺎب ( اﺧﺗﺻره اﺑﻧﮫ ﺷﮭردار ) اﻟﻣﺗﻘدﻣﺔ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ( وﺳﻣﺎه‬
‫اﻟﻣﺧﺗﺻ ر اﺑ ن ﺣﺟ ر اﻟﻌﺳ ﻘﻼﻧﻲ وﺳ ﻣﺎه )‬ ‫ردوسر‪ -‬خ (‬ ‫ﻣﺳ ) ﻧد اﻟﻔواﺧﺗﺻ‬
‫ﺗﺳدﯾد اﻟﻘوس ﻓﻲ اﺧﺗﺻﺎر ﻣﺳﻧد اﻟﻔردوس ( وﻟﮫ ) رﯾﺎض اﻻﻧس ﻟﻌﻘﻼء اﻻﻧس‬
‫ﻣﻌرﻓﺔ أﺣوال اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء ‪ ،‬ﻓ ﻲ دار‬ ‫ﻓﻲ خ (‬
‫‪-‬‬
‫ﺔ ( * ) ‪ 379 - 340‬ه = ‪ 989 - 951‬م (‬ ‫ﺷ ب)‪*.(1‬‬
‫رف)اﻟدوﻟ‬ ‫اﻟﻛﺗ‬
‫ﻋﺿ د اﻟدوﻟ ﺔ اﺑ ن ﺑوﯾ ﮫ اﻟ دﯾﻠﻣﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔ وارس ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘ ب ﺷ رف‬
‫وظﻔ ر ﺑﺄﺧﯾ ﮫ ﺻﻣﺻ ﺎم اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫ﻠطﺎﻧﮭﺎ ‪.‬‬
‫داد واﺑ نﺗﻣﻠﺳ ك ‪،‬‬ ‫اﻟدوﻟ ﺳ ﺔ ‪:‬ﻠطﺎن ﺑﻐ‬
‫واﻋﺗ ل ﺑﺎﻻﺳﺗﺳ ﻘﺎء ‪،‬‬ ‫ﻓﺣﺑﺳﮫ ‪.‬ﻓﯾ ﮫ ﺧﯾ ر وﻗﻠ ﺔ ظﻠ م ‪ ،‬أزال اﻟﻣﺻ ﺎدرات ‪.‬‬ ‫وﻛﺎن‬
‫ﻓﻣﺎت ﺷﺎﺑﺎ ‪ .‬وﻛﺎﻧت أﯾﺎﻣﮫ ﺳﻧﺗﯾن وﺛﻣﺎﻧﯾﺔ أﺷﮭر ) ‪ . ( 2‬اﻟﺷﯾزري )أﻣﯾن اﻟ دﯾن‬
‫( = ﻣﺳﻠم ﺑن ﻣﺣﻣود ﺑﻌد ‪ 622‬أﺑو اﻟﺷﯾص = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪) * 196‬ﺷ ﯾطﺎن‬
‫ﺷﯾطﺎن ﺑن زھﯾر ﺑ ن ﻛ ﻼب ﺑ ن‬ ‫ﺑن زھﯾر ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫رﺑﯾﻌﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺣﻧظﻠﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣﯾم ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﻗﺎل اﺑ ن‬
‫ﺣزم ‪ :‬وھم ﺣﻲ ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬ﻟﮭم ﺑﮭﺎ ﻣﺳﺟد ﻣﻧﺳوب إﻟﯾﮭم ‪.‬وﻗﺎل أﺑو ﻋﺑﯾ د ‪:‬وھ م‬
‫اﻟذﯾن ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﻲ أرﺟوزﺗﮫ ‪ ) :‬ﺷﯾروﯾﺔ‬
‫ﺎﻟﺔ‬ ‫واﻟرﺳ‬
‫ر‪.‬‬ ‫ﺎﻣس ﻋﺷ‬ ‫ﺑﻼء ‪ -‬خد ‪.‬اﻟﺧ‬‫م اﻻداﺑ وﺳ ﺎ ( ‪ .‬ﯾر اﻟﻧ اﻟﻣﺟﻠ‬ ‫اﻟﻣﻌﻠ‬
‫اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪ 56‬وطﺑﻘﺎت اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ 4 230‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪ 1254‬ودار اﻟﻛﺗب ‪5‬‬
‫‪ ( 2 ) . 209 :‬ﺳﯾر اﻟﻧﺑﻼء ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟطﺑﻘﺔ اﻟﺣﺎدﯾﺔ واﻟﻌﺷرون ‪ .‬وﻣرآة اﻟﺟﻧﺎن ‪2‬‬
‫‪ 408 :‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 148 : 4‬و ‪ 152‬و ‪ 154‬و ‪ 156‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﺣوادث‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 379‬وﺳﻣﺎه ) ﺷﯾرزﯾل ﺑن ﻋﺿد اﻟدوﻟﺔ ( ﻛﻣﺎ ﻓﻲ اﻟطﺑﻌﺗﯾن ‪ .‬ﻓوق اﻟﻛﻧﺎﺳﺔ‬
‫) ‪ . ( 1‬ﺷﯾطﺎن اﻟطﺎق = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ﻧﺣو ‪ 160‬اﻟﺷﯾﻌﻲ = اﻟﺣﺳﯾن ﺑن أﺣﻣد‬
‫اﻟﺷ ﯾﻣﺎء اﻟﺳ ﻌدﯾﺔ‬ ‫‪ 298‬اﻟﺷﯾﻌﻲ ) اﻟﻔﺎطﻣﻲ ( = ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ) ‪) * ( 322‬‬
‫( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 8‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 630‬م ( اﻟﺷﯾﻣﺎء ‪ -‬وﯾﻘﺎل اﻟﺷﻣﺎء ‪ -‬ﺑﻧت *‬
‫ﺑﺎﺋك‬ ‫‪216‬‬‫ﺎبوﺳ‬ ‫اﻻرب ‪ 255‬رة اﻻﻧﺳ‬ ‫ﺔ وﺟﻣﮭ‬ ‫ھ ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ (‬
‫اﻟﺣﺎرث ‪.‬ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزى ﺑن رﻓﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺳ ﻌد ﺑ ن ﺑﻛ ر ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫اﻟذھب ‪29‬‬
‫أﺧ ت اﻟﻧﺑ ﻲﺻ ﻠﻰ ﷲ‬ ‫ھوازن ‪ ،‬وﻗﯾل اﺳﻣﮭﺎ ﺣذاﻓﺔ وﻏﻠب ﻋﻠﯾﮭﺎ اﺳم اﻟﺷ ﯾﻣﺎء ‪:‬‬
‫ﻛﺎﻧ ت ﺗرﻗﺻ ﮫ‬ ‫ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻣن اﻟرﺿﺎع ‪.‬وھﻲ ﺑﻧت ﻣرﺿﻌﺗﮫ ﺣﻠﯾﻣﺔ اﻟﺳ ﻌدﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻌرھﺎ ‪ .‬ر اﻻﺳ ﻼم أﻏ ﺎرت ﺧﯾ ل‬ ‫وﻟﻣﺷ ﺎ ظﮭ‬ ‫ﻲ طﻔوﻟﺗ ﮫ ‪ ،‬وﺗﻐﻧﯾ ﮫ ﺑرﺟ ز ﻣ ن‬
‫ﻓﺄﺧذوھﺎ ﻓﯾﻣن أﺧذوا ﻣن اﻟﺳ ﺑﻲ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﻟ تأﻧ‪ :‬ﺎ أﺧ ت‬ ‫اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ﻋﻠﻰ ) ھوازن (‬
‫ﺻﺎﺣﺑﻛم ! ﻓﻘدﻣوا ﺑﮭﺎ ﻋﻠﯾﮭﺎ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻓﻌرﻓﺗﮫ ﺑﻧﻔﺳﮭﺎ ‪ ،‬ﻓرﺣب ﺑﮭﺎ ‪،‬‬
‫إن أﺣﺑﺑ ت‬ ‫ﻟﮭ ﺎ رداءه ‪ ،‬ﻓﺄﺟﻠﺳ ﮭﺎ ﻋﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬ودﻣﻌ ت ﻋﯾﻧ ﺎه ‪ ،‬وﻗ ﺎل ﻟﮭ ﺎ ‪:‬‬
‫ﻓﺄﻗﯾﻣﻲ ﻣﻛرﻣﺔ ﻣﺣﺑﺑﺔ وإن أﺣﺑﺑت أن ﺗرﺟﻌﻲ إﻟﻰ ﻗوﻣك أوﺻﻠﺗك ‪ .‬ﻓﻘﺎﻟت ‪:‬ﺑ ل‬
‫ﻓﺄطﻌﺎھﺎ ﻧﻌﻣﺎ وﺷﺎءا ‪ ،‬وأﺳ ﻠﻣت وﻋ ﺎدت ) ‪. ( 1‬اﻟﺷ ﯾﻣﻲ =‬ ‫أرﺟﻊ إﻟﻰ ﻗوﻣﻲ ‪.‬‬
‫وﺟﻣﮭ رة‬ ‫ﻣﺣﻣ د اﻟﺷ ﯾﻣﻲ ‪* 1270‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ﺣﺳ‪ ( 1‬ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ‪290‬‬
‫ﺗدﻋﻰ‪ :‬أم اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫اﻻﻧﺳﺎب ‪ 253‬واﻟﺗﺎج ‪ :‬ﻣﺎدة ﺷﯾم ‪ ،‬وﻓﯾﮫ‬
‫‪ ،‬ذﻛرھﺎ أﺑو ﻧﻌﯾم ﻓﻲ اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪.‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗﺎب اﻟﻧﺳﺎء ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪* . 630‬‬
‫ھﻧد =ﺑﻧ ت ﻋﺎﺻ م اﺑ ن اﻟﺻ ﺎﺋﻎ‬ ‫) ﺣرف اﻟﺻﺎد ( * * ) ﺻﺎ ( * ﺻﺎﺋدة اﻟﻧﻌﺎم‬
‫) اﺑن ﺑﺎﺟﺔ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ 533‬اﺑن اﻟﺻﺎﺋﻎ =ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﺳ ن ‪720‬اﺑ ن‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻﺎﺋﻎ ) اﻟزﻣردي ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪776‬اﺑن اﻟﺻ ﺎﺋﻎ =‬
‫إﺑراھﯾم ‪ 1066‬اﻟﺻﺎﺑوﻧﺟﻲ = ﻟوﯾس ﺑن ﯾﻌﻘوب ‪1350‬اﺑن اﻟﺻ ﺎﺑوﻧﻲ =ھﺷ ﺎم‬
‫اﻟﺻ ﺎﺑوﻧﻲ =‬ ‫ﺎﺑوﻧﻲ م= ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪446‬‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣناﺑ‪423‬ن اﻟﺻ ﻗﺎﺳ‬
‫‪ 634‬ن‬ ‫د اﺑ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫اﻟﺻ ﻣﺣﻣ ﺎﺑوﻧﻲد ﺑ=‬‫رﺣﻣن ‪449‬‬ ‫د اﻟ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ‬
‫ﺎﺑوﻧﻲاﻟ = رزاق ﺑ ن أﺣﻣ د ‪723‬‬ ‫اﻟﺻ ﻋﺑ د‬ ‫ﺎﺑوﻧﻲ =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪680‬‬ ‫اﻟﺻ ﻣﺣﻣ‬
‫ﻼل ‪384‬‬ ‫نھ‬ ‫راھﯾم=ﺑ‬
‫ﺎﺑﺊ‬ ‫‪1334‬‬
‫اﻟﺻ‬
‫إﺑ‬ ‫راھﯾم‬ ‫ﺎﺑوﻧﻲ ﺑ= ن إﺑ‬
‫د‬ ‫اﻟﺻ أﺣﻣ‬
‫ﺎﺑﺊ =ﺎرون ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻ ھ‬ ‫اﻟﻣﺣﺳ( = ن ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪401‬‬ ‫اﻟﺻ أﺑﺎﺑﺊ )و ھ ﻼل‬
‫اﻟﻛﺎﺗ ب ( =‬ ‫ﻼل ﺑ ن اﻟﻣﺣﺳ ناﺑ‪448‬ن اﻟﺻ ﺎﺑﺊ )‬ ‫اﻟﺻ ھ ﺎﺑﺊ =‬ ‫ﺻ ﺎﻋد ‪444‬‬
‫‪ 619‬ن أم ﺻ ﺎﺣب )اﻟﺷ ﺎﻋر (ﻗﻌﻧ= ب ﺑ ن ﺿ ﻣرة ‪ 95‬؟‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن إﺳ ﺣﺎق اﺑ‬
‫اﻟﺻ ﺎﺣب زﯾ ن اﻟ دﯾنﯾﻌﻘ= وب ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺻﺎﺣبإﺳ= ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻋﺑ ﺎد ‪385‬‬
‫اﻟرﻓﯾﻊ ‪ 668‬اﻟﺻﺎﺣب ) اﻟﺗﺣﯾوي ( = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ) ‪ ( 712‬ﺻﺎﺣب اﻟﻘﺎﻧون‬
‫اﻟﻣوا ب )اﻟﻣﮭ دي ( =ﻣﺣﻣ د‬ ‫) أﺑو ﻧﻣﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺑرﻛﺎت ‪992‬ﺻ ﺎﺣب ھ‬
‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﺷ ﺎﻣﺔ ) ‪= ( 1‬‬ ‫أﺳﻌد ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود ‪1347‬‬ ‫ﺑن أﺣﻣد ‪ 1130‬اﻟﺻﺎﺣب =‬
‫ﻋﻠ ‪ ( 2‬ﻲ= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪270‬‬ ‫‪ ( 291‬ﺎﺣب اﻟ زﻧﺞ )‬ ‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن زﻛروﯾ ﮫ ) ﺻ‬
‫ﺻﺎﺣب اﻟطﺎﺑﻊ ) ‪ = ( 3‬ﯾوﺳف ﺧوﺟﺔ ‪ 1230‬اﻟﺻﺎدق = ﺟﻌﻔر ﺑن ﻣﺣﻣد ‪148‬‬
‫اﻟﺻ ﺎدق ﺑ ﺎي =ﻣﺣﻣ د اﻟﺻ ﺎدق‬ ‫اﺑن أﺑﻲ ﺻﺎدق =ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪470‬‬
‫‪ 1299‬ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺎ = ﻣﺣﻣد ﺻﺎدق ‪ ) * 1320‬اﻟﺧﻠﯾﻠﻲ ( * ) ‪ 1343 - 1280‬ه‬
‫طﺑﯾ ﻣ ب ‪.‬ن أھ ل‬ ‫‪ 1924‬من(ﺑ ﺎﻗر ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل اﻟﻧﺟﻔ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪- 1863‬ﺎدق ﺑ‬‫=ﺻ‬
‫ﺻﻧف ﺷرﺣﯾن ﻓ ﻲ اﻟط ب ‪) :‬‬ ‫اﻟﻧﺟف ﻣوﻟدا ووﻓﺎة ‪ .‬ﻟﮫ ﻧظم واﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﻔﻠﺳﻔﺔ ‪.‬‬
‫ﺻ ﺎﺣب‬ ‫اﻟﻛﻠﯾ ﺎت اﻟطﺑﯾ ﺔ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬وﯾﻘ‪ ( 1‬ﺎل ﻟ ﮫ أﯾﺿ ﺎ ‪:‬‬
‫اﻟزاي وﻛﺳ رھﺎ ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎﻣوس ‪ ،‬واﻗﺗﺻ ر اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر‬ ‫ﺑﻔﺗﺢ ) ‪( 2‬‬
‫اﻟﺧﺎل ‪.‬‬
‫ﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪ 509 : 1‬ﻋﻠﻰ اﻟﻔﺗﺢ ‪ ( 3 ) .‬ﺻﺎﺣب اﻟطﺎﺑﻊ ‪ :‬ھو ﺣﺎﻣل أﺧﺗﺎم اﻟﻣﻠك‬
‫ﺑض ‪ .‬و واﻟ د‬ ‫اﻟﺗﺣﻔ) ﺔ اﻟﺧﻠﯾﻠﯾ ﻓﺔ ‪ -‬ﻲخ (أﺑﺣ ﺎث اﻟﻧ وھ‬ ‫اﻟﻘﺳ ‪ .‬م اﻟﺑﯾط ري ‪ ،‬و‬
‫طﺑ ﺎء ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺑﺎﻧﻘوﺳ ﻲ ( * ) ‪. .‬‬ ‫ﻣﺣﻣد اﻟﺧﻠﯾﻠﻲ ﻣؤﻟف ) ﻣﻌﺟم أدﺑﺎء اﻻ‬
‫‪ 1203 - .‬ه = ‪ 1789 - . . .‬م (ﺻﺎدق ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺑﺎﻧﻘوﺳ ﻲ‬
‫اﻟﺣﻠﺑﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھل ﺣﻠب ‪ .‬وﻟد وﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﺷﻌر ‪ ،‬أورد ﻛﻣﺎل اﻟدﯾن‬
‫اﻟﻐ زي ﻗطﻌ ﺔ ﻣﻧ ﮫ ) ‪. ( 2‬ﺻ* ) ﺎدق اﻟﻣؤﯾ د ( * ) ‪ 1329 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﯾش‬ ‫ﻲ اﻟﺟ‬ ‫اﻟﻌظ ﻋﺳ م ‪ :‬ﻛري ‪ ،‬ﻓ‬‫ﺎﻟﺢ اﻟﻣؤﯾ ﻗﺎﺋ د د‬ ‫ن (ﺻ‬‫ﺎدق ﺑ‪ 1911‬م‬ ‫ﺻ‬
‫أرﺳﻠﮫ ‪.‬اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د ﻣﻧ دوﺑﺎ ﻋﻧ ﮫ‬ ‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﻣوﻟده وﻣﻧﺷﺄه ﻓﻲ دﻣﺷق‬
‫اﻟرﺣﻠ ﺔ إﻟ ﻰ‬‫إﻟ ﻰ ﻣﻧﻠﯾ ك اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣﻠ ك اﻟﺣﺑﺷ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1313 ) 1896‬ه (ﻓﺻ ﻧف )‬
‫ﺻﺣراء إﻓرﯾﻘﯾﺔ اﻟﻛﺑرى ‪ -‬ط ( ﺳﻧﺔ ‪1318‬ﺑﺎﻟﺗرﻛﯾﺔ وﺗرﺟﻣﮫ ﻋﻧﮭﺎ إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬
‫ﺗرﺟﻣﮭ ﺔ ‪-‬ﺎ طإﻟ ( ﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ رﻓﯾ ق اﻟﻌظ م ‪.‬‬ ‫رﺣﻠ ) ﺔ اﻟﺣﺑﺷ‬
‫ﺟﻣﯾ ل اﻟﻌظ م ‪ ،‬و‬
‫واﻧﺗدب ﻟﻣﮭﻣﺎت أﺧرى ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﻓﻲ ﺑﻠﻐﺎرﯾﺎ ‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ إﯾﺻﺎل اﻻﺳﻼك اﻟﺑرﻗﯾﺔ إﻟ ﻰ‬
‫ﻣﻌﺟم أدﺑ ﺎء اﻻطﺑ ﺎء ‪1‬‬ ‫اﻟﺣﺟﺎز وﺗوﻓﻲ ﺑدﻣﺷق ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﻣﻧﺗﺧﺑ( ﺎت اﻟﺗ وارﯾﺦ‬ ‫‪) . 200 :‬اﻟ ‪( 2‬در اﻟﻣﻛﻧ ون ‪-‬اﻟﺟخ ‪ .‬زء اﻟﺳ ﺎﺑﻊ ‪3 ) .‬‬
‫‪ 846‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 1181‬واﻟﺑﻠدﯾﺔ ‪ :‬اﻟﺟﻐراﻓﯾﺎ ‪ ) * . 14‬اﻻﻋرﺟﻲ ( * )‬
‫ﯾﻧﻲ‬ ‫ﯾن اﻟﺣﺳ‬ ‫ن اﻟﺣﺳ‬ ‫ﻋﻠ م ( ﻲ ﺑ‬‫‪1415‬‬ ‫‪ 855‬ه = ‪.‬‬
‫ﺎدق ‪.‬ﺑ ‪ - .‬ن‬ ‫‪- . . .‬ﺻ‬
‫ﻓﻲ(أوﻗ ﺎف ﺑﻐ داد ‪ ،‬ﻧﺣ و )‬ ‫اﻻﻋرﺟﻲ ‪ :‬ﻧﺣوي أدﯾب ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺷواھد اﻟﻘطر ‪ -‬خ‬
‫ن‬ ‫ﺻ ‪ 1688 -‬م (‬
‫ﺎدق ﺑ‬ ‫ﺎﻗزي ( * ) ‪ 1099 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬ ‫‪( 1‬اﻟﺳ‪) * .‬‬
‫‪ Chio‬ن ﺟ زر‬ ‫ﺎض‪ :‬ﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺳ ﺎﻗز ) ( ﻣ‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺳ ﻗﺎﻗزي‬
‫اﻻرﺧﺑﯾل اﻟﯾوﻧﺎﻧﻲ وﻛﺎﻧت ﻣن ﺑﻼد اﻟدوﻟﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ﻋرﺑﯾﺔ ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﺻرة اﻟﻔﺗﺎوي ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ وطوﺑﻘﺑو ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻟﻣذاھب اﻻرﺑﻌﺔ ‪ ،‬ﻓرغ ﻣن‬
‫ﺗﺄﻟﯾﻔﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1059‬ه ‪ ،‬وﺑ ) داﺋﻊ اﻟﺻ ﻛوك ( واﻟﻧ) وارد اﻟﻔﻘﮭﯾ ﺔ ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 1790‬م ( ن ﻣﺣﻣ‬‫‪ - 1712‬ﺎدق ﺑ‬
‫ﺎم ( * ) ‪ 1204 - 1124‬ه = ﺻ‬ ‫اﻟﻔﺣ‬
‫اﻟﺣﺳن ﺑن ھﺎﺷم اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ اﻻﻋرﺟﻲ اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﻔﺣﺎم ‪:‬ﻓﺎﺿل إﻣ ﺎﻣﻲ ‪.‬ﻣوﻟ ده‬
‫ﻓﻲ اﻟﺣﺻﯾن ) ﻣن ﻗرى اﻟﺣﻠﺔ ( ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﻧﺟفﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫﺗ ) ﺎرﯾﺦ اﻟﻧﺟ ف‬
‫رحوﺷ) واھد ﺷ رح اﻟﻘط ر ‪ -‬خ (دﯾ و ) وان ﺷ ﻌره ‪-‬أﻛﺛخ ( ره ﻋﻠ ﻰ‬ ‫(‬ ‫ﺷ‬
‫طرﯾﻘ ﺔ اﻟزﺟ ل واﻟﻣواﻟﯾ ﺎ ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﻌﺎﻣﯾ ﺔ ) ‪. ( 3‬اﺑ * )ن راﺿ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫دادي ‪) * :‬‬ ‫ﻲ اﻟﺑﻐ‬ ‫ن راﺿ‬ ‫ﻣﺣﻣ ( د ﺑ‬‫‪ 1918‬م‬ ‫‪ 1336‬ه = ‪.‬‬
‫ﺎدق ‪.‬ﺑ ‪ - .‬ن‬ ‫ﺻ‬
‫ﻋﺛﻣ ﺎﻧﻠﻲ ﻣ ؤﻟﻔﻠري ‪342 : 1‬‬ ‫اﻟﻛﺷ ﺎف ﻟطﻠ س ‪( 2 ) . 185‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻟﻔﻘ ﮫ‬ ‫وطوﺑﻘﯾ و ‪601 : 2‬‬
‫واﻟﺑﻠدﯾ ﺔ ‪:‬‬ ‫‪ 47‬ف اﻟظﻧ ون ‪1078‬‬ ‫وﻛﺷ‬‫واﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﺔ ‪: 2‬‬
‫‪ 31‬و ﻓ ﻲ اﻟﺑﺎﺑﻠﯾ ﺎت ‪: 1‬‬ ‫اﻟﺣﻧﻔﻲ ‪ 36‬واﻟﻛﺷﺎف ‪( 3 ) . 68‬ﺷﻌراء اﻟﺣﻠ ﺔ ‪: 3‬وھ‬
‫‪ ) 177‬ﺻﺎدق ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ( وﻓﻲ أﺣﺳن اﻟودﯾﻌﺔ ‪) 4‬ﺻﺎدق ﺑن ﺣﺳ ن‬
‫ﺗرﺟﻣ( ﺔ ﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻣ ن إﻧﺷﺎء ﻋﺑ د اﻟﻣ وﻟﻰ‬ ‫وﻓﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻌرﻓ ﺎن )ﻧﯾﺳ ﺎن ‪1928‬‬ ‫(‪.‬‬
‫ﻧﺔ ‪1205‬‬ ‫ﮫﺳ‬ ‫‪ 1145‬ه‬
‫ووﻓﺎﺗ‬ ‫ﻧﺔ؟ ‪،‬‬ ‫ده ﺳ‬ ‫ﺎ ﻣوﻟ‬ ‫ﺎء ﻓﯾﮭ‬ ‫ﻲ‪،‬ﺟ‬ ‫ﻲ اﻟﻧﺟﻔ‬
‫ﺷ ﺗﻣﻠت ﻋﻠ ﻰ ﻣﺧﺗ ﺎرات ﺟﯾ دة ﻣ ﻓﻘﯾن ﺷ ﮫ إﻣﻌره ‪.‬ﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ اﻟﻧﺟ ف ‪.‬‬
‫اﻟﺣﺟ ﺔ اﻟﺑﺎﻟﻐ ﺔ ‪-‬‬‫وﻛﺎن ﻣﻣن ﺷﺎرك ﻓﻲ ﻣﺣﺎرﺑﺔ اﻻﻧﻛﻠﯾز ﺑﺎﻟﺑﺻ رةﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 1351 - 1274‬ه = ‪ 1932 - 1858‬م (‬ ‫ط()‪)*.(1‬‬ ‫اﻟﻘرداﻏ‬
‫ﺻﺎدق ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﻋﻠﻲ اﻟﺗﺑرﯾزي اﻟﻘرداﻏﻲ اﻟﻧﺟﻔﻲ ‪:‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻻﺻ ول ‪،‬‬
‫‪1291‬م (ﻛ ﺎن ﻣرﺟﻌ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫واﻧﺗﻘل إﻟ ﻰ اﻟﻧﺟ ف ) ﺛ‬ ‫ﺛﺎﺋر ‪ .‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﻓﻲ ﺗﺑرﯾز ‪.‬‬
‫وأﺑﻌدﺗﮫ ﺣﻛوﻣﺔ اﻟﺑﮭﻠوي إﻟﻰ اﻟري ‪ ،‬ﻓ ﺎﻧطﻠق ﯾﺧط ب ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣﻧ ﺎﺑر‬ ‫أذرﺑﺎﯾﺟﺎن ‪.‬‬
‫ﺗﺑرﯾ ز ‪ ،‬ﻓﺣ ﺑس ﻓ ﻲ ھﻣ ذان ﺛ م ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺷر‬ ‫ﻓﻲ ﻣﺳﺎوئ اﻟﺑﮭﻠوي ‪ .‬طﺔ‬
‫واﻋﺗﻘﻠﺗﮫﻓﻲ‬
‫اﻟﻣﻘ ﺎﻻت اﻟﻐروﯾ ﺔ ‪ -‬ط (ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟري إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﻣدﯾﻧﺔ ﻟﻗم ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫اﻻﺻول ) ‪ . ( 2‬اﻟﺻﺎدﻗﻲ = ﻋطﺎء ﷲ ‪1091‬اﻟﺻ ﺎرديﻋﻣ= ر ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬
‫داود ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪) * 689‬ﺻ ﺎروﺟﺎ ( * ) ‪743 - . . .‬‬ ‫‪ 1333‬ﺻﺎرم اﻟدﯾن =‬
‫ھ = ‪ 1343 - . . .‬م ( ﺻﺎروﺟﺎ ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻟﻣظﻔري ‪ ،‬ﺻﺎرم اﻟدﯾن ‪ :‬أﻣﯾر ‪،‬‬
‫واﻋﺗﻘﻠ ﮫ اﻟﺳ ﻠطﺎن اﻟﻣﻠ ك‬‫ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ إﻣ ﺎرة ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﻣﺎﻟﯾﺄ ك ‪.‬‬
‫ﻣ ن ﻧﺷ‬
‫اﻟﻧﺎﺻر ﻧﺣو ﻋﺷر ﺳﻧﯾن ‪ ،‬ﺛم أﻓ رج ﻋﻧ ﮫ وﺟﮭ زه أﻣﯾ را إﻟ ﻰ ﺻ ﻔد ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﻧﺣ و‬
‫ﻧﺗﯾن ‪.‬اﻻﻣ راء ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻓﻣﻛ ث ﻣ دة ‪ ،‬واﻋﺗﻘ ل ‪ .‬وورد‬ ‫ل إﻟ ﻰ ﺳﺟﻣﻠ ﺔ‬
‫ﻓرﺣوﻋﻣل إﻟﻲ ‪ .‬ﻰ اﻟﻘ دس ‪ ،‬وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫ﻣﺻ ر ﺑﺗﻛﺣﯾﻠ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻛﺣ ل‬ ‫ﺳ وم ﻣ ن ﻣر‬
‫ﺑدﻣﺷﺎروﺟﺎق (أظﻧ ﮫ ﻣﻧﺳ وﺑﺎ إﻟﯾ ﮫ ‪،‬‬ ‫دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪ ( 3‬ﺳو ) وق ﺻ‬
‫واﻟﻌﺎﻣﺔ ﺗﻘول ) ﺳوق ﺳﺎروﺟﺎ ( ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬رﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪) . 70‬‬
‫‪ 374‬ﺎل اﻟﻔﻛ ر ‪) . 84‬ﻧﻛ‪ ( 3‬ت اﻟﮭﻣﯾ ﺎن ‪170‬‬ ‫ﻣﻌ‪ ( 2‬ﺎرف اﻟرﺟ ﺎل ‪: 1‬ورﺟ‬
‫واﻟ دارس ‪: 1‬واﻟ‪ 124‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪: 2‬وﻓ‪ 198‬ﻲ اﻟﺷ ذرات ‪138 : 6‬ﻛ) ﺎن‬
‫ﻰ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪) * 318‬‬ ‫ﺻ ﺎﺣب أدب وﺣﺷ ﻣﺔ وﻣﻌرﻓ اﺑﺔ ( ‪.‬ن ﺻ ﯾﺣﯾﺎﻋد =‬
‫ﺎﻋد ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫‪ 1070‬م (‬
‫ﺻ ﺎﻋد اﻻﻧدﻟﺳ ﻲ ( * ) ‪ 462 - 420‬ه = ‪ - 1029‬ﺻ‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺻﺎﻋد ‪ ،‬اﻻﻧدﻟﺳﻲ اﻟﺗﻐﻠﺑﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳمﻣ ‪ :‬ؤرخ ‪ ،‬ﺑﺣ ﺎث ‪.‬‬
‫وﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﻓﻲ طﻠﯾطﻠ ﺔ إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ‬ ‫أﺻﻠﮫ ﻣن ﻗرطﺑﺔ ‪ ،‬وﻣوﻟده ﻓﻲ اﻟﻣرﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺻ ) وان اﻟﺣﻛ م ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )ﺟواﻣﻊ أﺧﺑﺎر اﻻﻣم ﻣن اﻟﻌرب واﻟﻌﺟ م ( و‬
‫طﺑﻘﺎت اﻟﺣﻛﻣﺎء ( و ) ﻣﻘﺎﻻت أھل اﻟﻣﻠل واﻟﻧﺣل ( و ) إﺻﻼح ﺣرﻛﺎت اﻟﻧﺟوم‬
‫( و )ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻧ دﻟس ( وﺗ ) ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ( و )طﺑﻘ ﺎت اﻻﻣ م ‪ -‬ط ( ) ‪. ( 1‬‬
‫ن‬ ‫ﺻ ‪ 1026 -‬م (‬
‫ﺎﻋد ﺑ‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 417 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬ ‫*)‬
‫ﺎﻋد اﻟرﺑﻌ‬ ‫ﺻ‬
‫ﺔ‪،‬‬ ‫ﻼء ‪ :‬ﺎﻻدب واﻟﻠﻐ‬ ‫وﻋ اﻟﻌ ﺎﻟم ﺑ‬ ‫دادي ‪ ،‬أﺑ‬ ‫ﻰ اﻟرﺑﻌ ﻲ اﻟﺑﻐ‬ ‫ن ﻋﯾﺳ‬
‫ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ‬ ‫ﻗﺻﺎص ‪ ،‬ﻣن اﻟﻛﺗ ﺎب اﻟﺷ ﻌراء ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻣﻌرﻓ ﺔ ﺑﺎﻟﻣوﺳ ﯾﻘﻰ واﻟﻐﻧ ﺎء ‪.‬‬
‫واﻧﺗﻘ ‪ .‬ل إﻟ ﻰ اﻻﻧ دﻟس ﺣ واﻟﻲ‬ ‫زار ‪ .‬د ﺑﺎﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬وﻧﺷ ﺄ ﺑﺑﻐ داد‬ ‫رﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ﻧ وﻟ‬
‫ﻓﺻ ( ﻧف ﻟ ﮫ‬ ‫وراﺑ) ن أﺑ ﻲ ﻋ ﺎﻣر‬ ‫ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻓﺄﻛرﻣ ه ﮫ واﻟﯾﮭ ﺎ اﻟﻣﻧﺻ‬ ‫ﺳ ‪،‬ﻧﺔ ‪380‬‬
‫وص ‪-‬ﻰ خﻧﺳ( ق أﻣ ﺎﻟﻲ اﻟﻘ ﺎﻟﻲ ‪ ،‬ﻓﺄﺛﺎﺑ ﮫ ﻋﻠﯾ ﮫ ﺑﺧﻣﺳ ﺔ آﻻف‬ ‫ﻛﺗﺎب )اﻟﻔﺻ ﻋﻠ‬
‫دﯾﻧﺎر ‪ ،‬رأﯾ ت ﻧﺳ ﺧﺔ ﻣﻧ ﮫ ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻘ روﯾﯾن )اﻟ رﻗم ‪ ،( 587 / 40‬ﺑﻔ ﺎس ‪،‬‬
‫‪ 1668‬ﺎﻧﻲﻓ ( ﻲ‬ ‫أﺧ رى ﻓ ﻲ اﻟرﺑ ﺎط ) ﻛﺗ‬ ‫ﻧﺳورأﯾ ﺧﺔ ت‬‫ﻛﺗﺑ ت ﺳ ﻧﺔ ‪ ،969‬ه‬
‫ل‬ ‫ن ﻗﻌط‬ ‫واس) ﺑ‬
‫ﺔ ﺳاﻟﺟ ﻣﺎھﺎ‬ ‫دﺄﻟﮫ‪ .‬رواﯾ‬ ‫ﻲوأﻧﺷ‬
‫ﺟﯾ‬ ‫ط ﻣﻐرﺑ‬ ‫زأﯾن ﺑﺧ‬
‫ﻓﺷﻐف ﺑﮭﺎ اﻟﻣﻧﺻور ﺣﺗﻰ رﺗ ب ﻣ ن ﯾﺧرﺟﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﻣذﺣﺟﻲ ﻣﻊ ﺑﻧت ﻋﻣﮫ ﻋﻔراء (‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﻧﺳ ق‬ ‫ﻣﻌﮫ ﻛل ﻟﯾﻠﺔ ‪ ،‬و )اﻟﮭﺟﻔﺟف ﺑن ﻋدﻗﺎن ﻣﻊ اﻟﺧﻧوت ﺑﻧت ﻣﺣرﻣ ﺔ (‬
‫ﯾﺣﺿ ر ﺻ ﺎﻋد ﻣﺟﻠ س * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬ ‫اﻟﺗﻲ ﻗﺑﻠﮭﺎ ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻣﺎت اﻟﻣﻧﺻور ﻟم‬
‫‪ 1182‬ﮫ )‬ ‫ﺎت ﻟ‬ ‫م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫واﻟﺻوﻓ ﻠﺔﻲ‪234‬‬
‫ﻣﻌﺟ‬ ‫ﺗﻣس ‪311‬‬ ‫ﺑﻐﯾ ‪( 1‬ﺔ اﻟﻣﻠ‬
‫وﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪ 610‬و ‪1083‬‬ ‫ﻣﻧﮫ ﻧﺳﺧﺔ ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﺑ وﻻدﯾن ‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺎﻋد (‬
‫و ‪ . 1096‬أﻧس ﻻﺣد ﻣﻣن وﻟﻲ اﻻﻣر ﺑﻌده ‪ ،‬وادﻋﻰ أﻟﻣﺎ ﻟﺣﻘﮫ ﺑﺳﺎﻗﮫ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾزل‬
‫ﻓﻲ اﻋ ن اﻟﺣﺿ ور واﻟﺧدﻣ ﺔ ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن ﻧﺷ ﺑت‬ ‫ﻟﺗﺧﻠف‬
‫ﯾﺗوﻛﺄ ﻋﻠﻰ اﻟﻌﺻﺎ وﯾﻌﺗذر‬
‫ﻓﺗﻧﺔ ﻓﻲ اﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬ﻓﺧ رج إﻟ ﻰ ﺻ ﻘﻠﯾﺔ ﻓﻣ ﺎت ﻓﯾﮭ ﺎ ﻋ ن ﺳ ن ﻋﺎﻟﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺻﺎﻋد ﺑن اﻟﺣﺳن ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 464‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1072‬م ( ﺻﺎﻋد ﺑن‬
‫اﻟرﻗ) ﺔ وﺑﻐ داد ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻼء ‪ :،‬ﻣ ن أھ ل ﺑاﻟرﺣﺑﯾن ﺔ‬ ‫طﺑﯾ ب‬ ‫اﻟﺣﺳ ن ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻌ‬
‫أوﺟز اﺑن أﺑﻲ أﺻﯾﺑﻌﺔ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ﻓ ﻲ ﺳ طرﯾن ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎلإﻧ‪ :‬ﮫ ﻣ ن‬ ‫ﺷﺎطﺊ اﻟﻔرات (‬
‫اﻟﻔﺿﻼء ﻓﻲ ﺻﻧﺎﻋﺔ اﻟطب ‪ ،‬وﻛﺎن ذﻛﯾﺎ ﺑﻠﯾﻐﺎ ‪ ،‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) اﻟﺗﺷوﯾق اﻟطﺑﻲ ‪ -‬خ‬
‫( أﻟﻔﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 464‬ه ) ‪) * . ( 2‬اﺑن ﺻ ﺎﻋد ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 475‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺻﺎﻋد ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن ﺻﺎﻋد ‪ ،‬أﺑو اﻟﻌﻼء ‪ ،‬زﻋ ﯾم اﻟدوﻟ ﺔ ‪ :‬أول‬ ‫ﻧﺣو ‪ 1082‬م (‬
‫ﻣن ﺻﻧﻊ ﻗﻠم اﻟﺣﺑر اﻟﻣداد ‪ .‬ﻟﮫ ﺷﻌر ‪ ،‬وﻋﻠم ﺑﺎﻻدب ‪.‬ﻧزل ﺑدﻣﺷق ‪ ،‬وأﻗﺎم ﻓﯾﮭ ﺎ‬
‫ﻋﺳﺎﻛرﺎن‪ :‬ﯾﻐ رب ﻓ ﻲ أﺷ ﯾﺎء ﯾﺧﺗرﻋﮭ ﺎ ‪:‬ﻣﻧﮭ ﺎ )ﻓﻠ ك (ﻓﯾ ﮫ‬ ‫ﻣدة ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن وﻛ‬
‫اﻟﻣﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻧﺟوم وﻣﺎ ﯾﺷﺑﮭﮭﺎ ‪ ،‬ﻋﻣﻠﮫ ﻟﻼﻣﯾر ﺷرف اﻟدوﻟﺔ ﻣﺳﻠم ﺑن ﻗ رﯾش )‬
‫ﻗرﯾﺑ ﺎ ﻣ ن ﺷ ﮭر ‪ ،‬ﻻ ﯾﺟ ف ‪ ،‬وآﻟ ﺔ‬ ‫‪ 478‬ه ( و ) ﻗﻠم ﺣدﯾد (ﯾﻣﻼه ﻣدادادم‪ ،‬ﯾﺧ‬
‫ﺗﺷﯾل اﻟﺣﺟﺎرة اﻟﺛﻘﺎل ‪ .‬وﻣﻣﺎ ﻛﺗب ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﺧﺎﺻﺔ ﺳﻣﺎھﺎ ) اﻟﺗﺷوﯾق اﻟﺗﻌﻠﯾﻣﻲ ‪-‬‬
‫ﺑﻌ ث ﺑﮭ ﺎخإﻟ( ﻰ ﺑﻌ ض إﺧواﻧ ﮫ ﺳ ﻧﺔ *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺑﻐﯾ‪ ( 1‬ﺔ اﻟﻣﻠ ﺗﻣس‬
‫ﺎن‬ ‫‪267‬‬
‫ﺎةوﻟﺳ‬ ‫وﺑﻐﯾ‪229 : 1‬ﺔ اﻟوﻋ‬
‫ﺎت‬ ‫واﻟوﻓﯾ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪.‬‬ ‫وأﻧﺳ ‪ 306‬ﺎب اﻟﺳ‬
‫وﻣﻌﺟم اﻻدﺑ ﺎء طﺑﻌ ﺔ دار اﻟﻣ ﺄﻣون ‪11‬‬ ‫اﻟﻣﯾزان ‪ 160 : 3‬وﺟذوة اﻟﻣﻘﺗﺑس ‪223‬‬
‫‪726‬اﻟﻣﺟﻠ د اﻻول ﻣ ن اﻟﻘﺳ م اﻟراﺑ ﻊ ‪- 2‬‬ ‫‪ 281‬ﺢ اﻟطﯾ واﻟ ب ‪: 2‬‬
‫ذﺧﯾرة ‪،‬‬ ‫‪:‬وﻧﻔ‬
‫اﻟﺗرﺑ أﻧ ﺔ ‪،‬ﮫ )طﺑ ري اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﯾﻧﺗﻣ ﻲ ﻓ ﻲ رﺑﯾﻌ ﺔ اﻟﻔ رس (‬ ‫وﻓﯾ‪ 39‬ﮫ‬
‫ﺑﻐ دادي‬
‫ﻧﺔ ‪ 410‬ه ‪.‬‬ ‫ﺎت ﺳ‬‫ﺎره ‪ ،‬وﻗ ﻣ ﺎل ‪:‬‬ ‫ن أﺧﺑ‬ ‫رة ﻣ‬ ‫ﺔ ﻛﺑﯾ‬ ‫راء ‪ ،‬وأورد ﺟﻣﻠ‬
‫وﺗذﻛرة اﻟﻧوادر ‪ ( 2 ) . 129‬طﺑﻘﺎت اﻻطﺑﺎء ‪ 253 : 1‬و ‪Brock . S . I : 887‬‬
‫اﻟﺗﻌﻠﯾ ق ﻋﻠ ﻰ اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ اﻵﺗﯾ ﺔ ‪) 459 .‬‬ ‫اﻟﺛﺎﻟ رأ ث ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺟﻠ د واﻗ‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﻧﮭ ل ‪:‬‬
‫ﺗواﺋﻲ ( * ) ‪ 432 - 343‬ه =‬ ‫و ‪) * . ( 1 ) ( 753 : 3‬‬
‫اﻻﺳ‬ ‫ﻲ طوﺑﻘﺑ‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫ﻛﻣ‬
‫‪ 1040 - 954‬م ( ﺻﺎﻋد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو اﻟﻌﻼء ‪ ،‬ﻋﻣﺎد اﻻﺳﻼم ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ‬
‫ﺣﻧﻔﻲ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ أﺳﺗواء ) ﻗرﯾﺔ ﺑﻧﯾﺳﺎﺑور ( وﻟﻲ ﻗﺿﺎء ﻧﯾﺳﺎﺑور ﻣدة ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ .‬واﻧﺗﮭت إﻟﯾﮫ رﯾﺎﺳﺔ اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ﺑﺧراﺳﺎن ‪ ،‬ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮫ ‪.‬ﻟﮫ ﻛﺗ ﺎب )اﻻﻋﺗﻘ ﺎد (‬
‫ﺻ ﺎﻋد‬ ‫ﺎﻋد ﺑ ن ﻣﺧﻠ د ( * ) ‪ 276 - . . .‬ه = ‪ 889 - . . .‬م (‬ ‫) ‪2‬ﺻ( ‪) * .‬‬
‫راﻧﯾﺎ ‪ ،‬وأﺳ ﻠم ﻋﻠ ﻰ ﯾ د اﻟﻣوﻓ ق‬ ‫ﻧﺻ داد ‪.‬‬ ‫ﺎن ﺑﻐ‬
‫ﻣﺧﻠ رد‪: ،‬ﻣ ن ﻛأھ ل‬ ‫ﺑ نوزﯾ‬
‫ووﺟﮭ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻣﮭﻣ ﺎت ‪ ،‬وﻟﻘ ب ﺑ ذي‬ ‫واﺳ‪ .‬ﺗﻛﺗﺑﮫ اﻟﻣوﻓ ق ﺳ ﻧﺔ‪ 265،‬ه‬ ‫اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ‬
‫ﺗﻲ ‪ :‬ﺎﻻت اﻟﻧ ﺎس ﺣزﻣ ﺎ وﺿ ﺑطﺎ وﻛﻔﺎﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺷﺎﺑﺷن رﺟ‬‫وزارﺗﯾن ‪.‬ﺎلﺎن ﻣ‬
‫ﻗﻛ‬ ‫اﻟ‬
‫وأراد‪ .‬اﻟﻣوﻓ ق ﻣ ﺎﻻ‬ ‫ﺎ وﻧ ﺑﻼ ‪ ،‬ﻛﺛﯾ ر اﻟﺻ دﻗﺎت واﻟﺻ ﻠوات ﻟ ﯾﻼ وﻧﮭ ﺎرا‬
‫ﻟﻘﺗﺎل ﻋﻣرو * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺗﮭذﯾب ﺗﺎرﯾﺦ اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 360 : 6‬ﻗﻠت ‪:‬‬
‫ﻟم ﯾزد اﻟﻣؤرخ اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ﻋﻠﻰ ھذه اﻟﻧﺑذة اﻟﺿ ﺋﯾﻠﺔ ﻣ ن ﺣﯾ ﺎة )ﺻ ﺎﻋد (ﻏﯾ ر‬
‫ﻓ ﻲ ذﻛ ر أدﺑ ﮫ ‪ ،‬وإﯾ راد ﺑﻌ ض ﺷ ﻌره ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣ ﺷدح )رف اﻟدوﻟ ﺔ (‬
‫وأرﺗ( ق ھ ذا ‪ ،‬ﯾﻘ ول ﺻ ﺎﺣب‬ ‫وﻣﻣدوح آﺧر ﺳﻣﺎه ﻟﺣﺳن اﻟﺣظ ‪ ،‬وھو )أرﺗ ق‬
‫ﻛﺎن ﯾﻘﺎﺗل اﻟﻘراﻣطﺔ ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻗﺑ ل‬ ‫اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 115 : 5‬وإﻧﮫ‪124‬‬
‫وﺑرح دﻣﺷق إﻟﻰ اﻟﻘدس ﻓﻲ ھذه اﻟﺳﻧﺔ ‪ ،‬ﺛ م ﻋ ﺎد إﻟﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺑرﺣﮭ ﺎ‬ ‫‪ 475‬ه‬
‫ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫وﻣ ‪ .‬ن ھ ذا ﻧﺳ ﺗﻔﯾد أن )ﺻ ﺎﻋدا (‬ ‫ﺑﻌد ﻣﻘﺗ ل ﺷ رف اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫‪ 479‬ه‬
‫أﯾﺿﺎ ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫وﻟم ﯾذﻛر اﺑن ﻋﺳﺎﻛر اﻟﺟﮭﺔ اﻟﺗ ﻲ ﺟ ءﺎ ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﻛﺎن ﺣﯾﺎ ﻓﻲ ﺑﻌض ھذه اﻟﺳﻧوات ‪.‬‬
‫ﺻﺎﻋد إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ،‬وﻻ أﻓﺎدﻧﺎ ﺑﺷﺊ ﻋن أواﺧر أﯾﺎﻣﮫ ‪.‬وﻗد ﯾﻛون ﻣن اﻟﻣﻔﯾ د أن‬
‫ﺎﻋد ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن (‬ ‫ﻛﻼھﻣ ﺎ اﺳﺻ ﻣﮫ )‬ ‫ﻧﻘرﻧ ﮫ ﺑﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ اﻟﺳ ﺎﺑﻘﺔ ﻟﮭ ذه ‪:‬‬
‫وﺻ ( ف ﺑﺎﻟ ذﻛﺎء واﻟﺑﻼﻏ ﺔ ‪ ،‬وﻛﻼھﻣ ﺎ ﺳ ﻛت‬ ‫وﻛﻼھﻣاﻟﻌ ﺎ ﻼء‬
‫وﻛﻧﯾﺗ أﺑ ﮫ )و‬
‫ﺻ ‪ -‬ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ اﻟﺳ ﺎﺑﻘﺔاﻟ‪ -‬ذي‬ ‫ﯾره ‪.‬ل ﯾﻛ ون ﺻ ﺎﻋد‬ ‫ﻣؤرﺧ ﮫ ﻋ ن ﻣﺻ ﻓﮭ‬
‫ؤرخ اﻻطﺑ ﺎء ﻣ ن اﻟﻧﺎﺣﯾ ﺔ اﻟطﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وأﻓﺎدﻧ ﺎ ﺑﺄﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﻣﻘﯾﻣ ﺎ ﻓ ﻲ )‬
‫ﺷﺎطﺊ اﻟﻔ رات ‪ ،‬وأﻟ ف ﻓﯾﮭ ﺎ ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟط ب ﺳ ﻧﺔ ‪ 464‬ه‪ ،‬ھ و‬ ‫اﻟرﺣﺑﺔ (‬
‫ﻋﻠﻰ‬
‫‪ 470‬هرع ﻟﺷ رف اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫واﺧﺗ‬
‫س ﺻ ﺎﻋد اﻟ ذي ﻧ زل ﺑدﻣﺷ ق ﺣ واﻟﻲ ﺳ ﻧﺔ‬
‫وﻏﯾره ﻣﺎ اﺧﺗرع ؟ ھذا ﻣﺎ ﯾﺟب اﻟﺑﺣث ﻋن ﻣﺻﺎدر ﺗﮭديإﻟﻰ ﺣﻘﯾﻘﺗ ﮫ ‪( 2 ) .‬‬
‫‪ 344‬واھر اﻟﻣﺿ ﯾﺔ ‪161 : 1‬اﺑ‪ .‬ن‬ ‫وﺗ ‪ 83‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪: 9‬واﻟﺟ‬ ‫اﻟﻔواﺋ د اﻟﺑﮭﯾ ﺔ‬
‫اﻟﻠﯾث اﻟﺻﻔﺎر ‪ ،‬ﻓﺗﻠﻛ ﺄ ﺻ ﺎﻋد ‪ ،‬ووﻗﻌ ت اﻟوﺣﺷ ﺔ ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺳ ﺟﻧﮫ اﻟﻣوﻓ ق ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻛﺛﯾرةل‪.‬ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﺟن إﻟ ﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪ 275‬ه ‪،‬‬ ‫‪ 272‬ه وﻗﺑض ﻋﻠﻰ أﻣواﻟﮫ وﻛﺎﻧت ﻓظ‬
‫ﻣن ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ دﺟﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬وﻗ ﺎل‬ ‫وﻧﻘل إﻟﻰ دار ﻓﻲ اﻟﺟﺎﻧب اﻟﻐرﺑﻲﺑﻐداد‬
‫ﻋﻣﺎل اﻟﺳﻠطﺎن ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻻ ﯾرﻛ ب ﺣﺗ ﻰ ﯾﻧﻔ ذ ﺻ دﻗﺎﺗﮫ ﻣ ن‬ ‫اﻟﺟوزي ﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ﻣن‬ ‫اﺑن‬
‫ﺻ ) ﺎﻋد ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ (‬ ‫اﻟدراھم واﻟدﻧﺎﻧﯾر واﻟﺛﯾﺎب واﻟدﻗﯾق ﻓﻲ ﻛل ﯾ وم ) ‪* . ( 1‬‬
‫* ) ‪ 620 - . . .‬ه = ‪ 1223 - . . .‬م ( ﺻﺎﻋد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ھﺑﺔ ﷲ ﺑن ﺗوﻣﺎ ‪،‬‬
‫أﺑو اﻟﻔرج ‪ :‬طﺑﯾب ﻣﺳﯾﺣﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪.‬ﺗﻘدم ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﻧﺎﺻر إﻟﻰ أن ﻛ ﺎن‬
‫واﺳﺗوﺛﻘﮫ ﻋﻠﻰ ﺣﻔ ظ أﻣ وال ﺧواﺻ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﯾودﻋﮭ ﺎ ﻋﻧ ده ‪،‬‬ ‫ﺑﻣﻧزﻟﺔ اﻟوزراء ‪.‬‬
‫ﺟﻧ ‪ .‬دﯾﺎن ﻏﯾﻠ ﺔ ﺑﺑﻐ داد ) ‪. ( 2‬‬ ‫وزراﺋ ﮫ ﮫ‬‫رﺳ ﻠﮫ ﻓ ﻲ اﻻﻣ ور اﻟﺧﻔﯾ ﺔ إﻟ ﻰ ﻗﺗﻠ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﻔﺿ ل ‪530‬اﻟﺻ ﺎﻏﺎﻧﻲ =اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻﺎﻋدي )ﻓﻘﯾﮫ اﻟﺣ رم ( =‬
‫ك(=‬ ‫اﻟﻣﻠ)‬
‫ﺎﻟﺢ‬ ‫ﺎﻟﺢ ‪176‬‬
‫اﻟﺻ‬ ‫نﺻ‬ ‫راھﯾم= ﺑ‬
‫ﺎﻟﺢ‬ ‫ﺻ‬‫ﻣﺣﻣ اﺑ د ‪650‬ن إﺑ‬
‫وب ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪647‬‬ ‫اﻻﯾ أﯾوﺑﻲ ( =‬ ‫اﻟﺻ ﺎﻟﺢ )‬ ‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود ) ‪( 577‬‬
‫طﻼﺋ ﻊ ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻ ﺎﻟﺢ اﺑ ن رزﯾ ك =‬ ‫اﻟﺻﺎﻟﺢ ) اﺑن اﻻﺷرف ( =أﻣﯾر ﺣ ﺎج ‪800‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن طط ر ‪833‬اﻟﺻ ﺎﻟﺢ )اﻟﻘﻼووﻧ ﻲ (‬ ‫رزﯾك ‪ 556‬اﻟﺻﺎﻟﺢ ﺑن ططر =‬
‫ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د )‬ ‫اﻟﻘﻼووﻧ ﺻﻲ ( =‬ ‫اﻟﺻ ﺎﻟﺢ )‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪( 746‬‬ ‫ﺳ =إ‬
‫‪ ) * ( 761‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬اﻟ دﯾﺎرات ‪ 54‬و ‪175‬واﻟﻣﻧ ﺗظم ‪ 66 : 5‬و ‪101‬‬
‫‪ 272‬ﺎر اﻟﻘﻠ وب ‪( 2 ) . 233‬‬ ‫واﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪ 265‬ووﺛﻣ‬
‫‪ 191‬ر ﻣﻘﺗﻠ ﮫ اﺧ ﺗﻼف ‪) * .‬‬ ‫وات ‪: 1‬ﻲ ﺧﺑ‬
‫وﻓ‬ ‫طﺑﻘ ﺎت اﻻطﺑ ﺎء ‪302 : 1‬‬
‫واﻟﻔ‬
‫ﺻ ( ﺎﻟﺢ ‪ ،‬ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﺳ ﻼم ‪:‬ﻧﺑ ﻲ‬ ‫اﻟﻧﺑﻲ ﺻ ﺎﻟﺢ ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ورد ذﻛﻋرﺑره ﻓﻲ ‪ .‬ﻲ اﻟﻘ رآن اﻟﻛ رﯾم ﻋ دة ﻣ وھراتو‪.‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲﺛﻣ) ود (‬
‫اﻟﺣﺟاﻟﺣ ر (ﺎء وﺳ ﻛون اﻟﺟ ﯾم ‪ ،‬وھ ﻲ ﺑﻼدھ م‬ ‫ﺣﺎب ر‬‫وﯾﻘ ﺎل ﻟﮭ أﺻم ) ﺑﻛﺳ‬
‫زﻣ ن ﻣوﺳ ﻰ‬ ‫ﺻ لﺎﻟﺢ ﻗ‬ ‫ﻌروﻓ ﺔ اﻟﯾ وم ﺑﻣ داﺋن ﺻ ﺎﻟﺢ ‪ ،‬ﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ وﻛﮫ ‪ .‬ﺎن ﺑ‬
‫ﻟﮭداﯾ‪ .‬ﺔ ﻗوﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻛ ذﺑوه ‪ ،‬إﻻ ﻗﻠ ﯾﻼ ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ذﺗﮭم اﻟﺻ ﯾﺣﺔ ‪) :‬‬ ‫وﺷﻌﯾب‬
‫ﺑﻌث‬
‫وآﺗﯾﻧﺎھم آﯾﺎﺗﻧﺎ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎﻧوا ﻋﻧﮭ ﺎ ﻣﻌرﺿ ﯾن‬‫وﻟﻘد ﻛذب أﺻﺣﺎب اﻟﺣﺟر اﻟﻣرﺳﻠﯾن ‪.‬‬
‫ﻓﺄﺧ‪ .‬ذﺗﮭم اﻟﺻ ﯾﺣﺔ ﻣﺻ ﺑﺣﯾن ‪.‬ﻓﻣ ﺎ‬ ‫‪.‬وﻛﺎﻧوا ﯾﻧﺣﺗون ﻣن اﻟﺟﺑﺎل ﺑﯾوﺗﺎ ‪ ،‬آﻣﻧ ﯾن‬
‫أﻏﻧﻰ ﻋﻧﮭم ﻣﺎ ﻛﺎﻧوا ﯾﻛﺳﺑون ( وﯾﻘول اﻟﻧﺳﺎﺑون ‪ :‬ھو ﺻﺎﻟﺢ اﺑن ﻋﺑﯾد ﺑن ﺟﺎﺑر‬
‫واﺧﺗﻠﻔوا ﻓﻲ اﻻﺳﻣﺎء اﻟﺗﻲ ﺗﻠﻲ ﻋﺑﯾدا ‪ ،‬وﻓﯾﮭم ﻣن ﺳ ﻣﺎه ﺻ ﺎﻟﺢ اﺑ ن آﺳ ف ) ‪1‬‬ ‫‪.‬‬
‫اﻟﺻ ﺎﻟﺢ ﺑ ن إﺑ راھﯾم‬ ‫( ‪ ) * .‬اﻟﻌﺑري ( * ) ‪ 665 - . . .‬ه = ‪ 1267 - . . .‬م (‬
‫ﺎض ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟ ﯾﻣنوﻟ‪ .‬ﻲ ﻗﺿ ﺎء‬ ‫ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﻌﺑ ﻗري ‪:‬‬
‫ﺗﮭﺎﻣﺔ ﻛﻠﮭﺎ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﻣدوح اﻟﺳﯾرة ‪ ،‬ﻓﻘﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻣﺣﺳﻧﺎ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ) ﻋﺑرة (وھ و‬
‫ﺑطن ﻣن اﻻزد ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺟﯾﻧﯾﻧﻲ ( * ) ‪ 1171 - 1094‬ه = ‪1757 - 1683‬‬
‫دث ‪ .‬ﻠﮫ ﻣ ن )‬ ‫ﻣﺣ أﺻ‬ ‫ﺻ ﺎﻟﺢ ﺑ ن إﺑم ( راھﯾم ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﻟﺣﻧﻔ ﻲ اﻟﺟﯾﻧﯾﻧ ﻲ ‪:‬‬
‫ﺟﯾﻧﯾن ( ﺑﻔﻠﺳطﯾن ‪ .‬وﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑدﻣﺷق ‪.‬ﻟم ﯾﻛن ﻓﻲ وﻗﺗﮫ أﻋﻠﻰ ﺳ ﻧداﻣﻧ ﮫ ‪،‬‬
‫ورﻗ ﺔ ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾثﻟ ‪ .‬ﮫ )ﺛﺑ ت ‪ -‬خﻓ ( ﻲ ‪37‬‬
‫وﺗﮭ ذﯾب‬ ‫‪ 288‬آﯾ ﺎت اﻟﻘ رآن اﻟﺣﻛ ﯾم ‪63 - 59‬‬ ‫ﻗﺻ ص اﻻﻧﺑﯾ ﺎء ‪277‬‬
‫وﺗﻔﺻ‪ -‬ﯾل‬
‫واﻧظ ر‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ ر ‪385‬‬ ‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪130 : 1‬‬‫اﻻﺳ ﻣﺎء واﻟﻠﻐ ﺎت ‪248 : 1‬‬
‫ﻛﺗ ب اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ‪) .‬اﻟﻌﻘ‪ ( 2‬ود اﻟﻠؤﻟؤﯾ ﺔ ‪) . 165 : 1‬ﺳ ‪( 3‬ﻠك اﻟ درر ‪208 : 2‬‬
‫وﻓﮭرﺳت اﻟﻣﺧطوطﺎت ﺑ دار اﻟﻛﺗ ب ‪195 : 1‬واﻟﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫وﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪1170‬‬
‫‪205‬اﻋﺗﻣ دت ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫وادث دﻣﺷ ق اﻟﯾوﻣﯾوﻋﻠﯾ ﺔ ﮫ‬ ‫اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔوﺣ‪67 : 3‬‬
‫وﻓﺎﺗﮫ ‪ ) * .‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑن أﺣﻣد ( * ) ‪ 265 - 203‬ه = ‪ 878 - 818‬م (ﺻﺎﻟﺢ ﺑ ن‬
‫ﯾﺑﺎﻧﻲ اﻟﺑدادي ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل ‪:‬ﻗ ﺎض ‪.‬وﻟ د‬
‫ﻐ‬ ‫اﻻﻣﺎم أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﻧﺑل اﻟﺷ‬
‫وﻟ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء‬ ‫وﻧﺷ ﺄ ﺑ ﯾن ﯾ دي أﺑﯾ ﮫ اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د ‪ ،‬وأﺧ ذ ﺛﻋﻧ مﮫ ‪.‬‬
‫ﺑﺄﺻﺑﮭﺎن ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ) ‪ . ( 1‬أﺑ* )و اﻟﻔﺿ ل اﻟﮭﻣ ذاﻧﻲ ( * ) ‪ 384 - . . .‬ه‬
‫= ‪ 994 - . . .‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟﺗﻣﯾﻣ ‪149‬ﻲ‪ ،.‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل اﻟﮭﻣ ذاﻧﻲ ‪:‬‬ ‫اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪362 : 6‬ﺷ و ذرات ‪: 2‬‬
‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫وﯾﻼ ‪.‬‬
‫ذان ‪ .‬ر ط ﻟ ﮫ‬ ‫ن ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ھﻣ ﻋﻣ‬
‫طﺑﻘﺎت اﻟﮭﻣذاﻧﯾﯾن ( و )ﺳﻧن اﻟﺗﺣ دﯾث ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺗﻣرﺗﺎﺷ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪1715‬ﺑ م ( ن أﺣﻣ د اﻟﺗﻣرﺗﺎﺷ ﻲ اﻟﻌﻣ ري‬ ‫ﺑﻌ د ‪ 1127‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬ﺻ د ﺎﻟﺢ‬
‫اﻟﺣﻧﻔﻲ اﻟﻐزي ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻟﮫ ﻣﯾل إﻟﻰ اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪.‬ﻣن ﺗﺻ ﻓ‬
‫ﻧﯾﻔﮫ )ﻲ ﺑ ﻼد اﻟﺷ ﺎم ‪-‬‬
‫خ ( رﺳﺎﻟﺔ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪ 104‬وﺗذﻛرة اﻟﺣﻔﺎظ ‪3‬‬
‫واﻋﺗﻣ د ﻓ ﻲ أﺧﺑ ﺎر‬ ‫ﺻﻔﺣﺔ ﺑﺧط ﮫ ‪ ،‬ﻛﺗﺑﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪1127‬‬ ‫‪ . 181 :‬ﺻﻐﯾرة ﻓﻲ ‪15‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎﻧﯾﺔ )‬ ‫ﻲ اﻟﺳ‬ ‫ﺎ ﻓ‪.‬‬ ‫ﺎف رأﯾﺗﮭ‬
‫اﻻﺧﺻ‬ ‫ل وإﺗﺣ‬ ‫س اﻟﺟﻠﯾ‬ ‫ﻰ اﻻﻧ‬ ‫ن ﻋﻠ‬
‫ري ( * ) ‪ 1285 - 1240‬ه = ‪- 1824‬‬ ‫وع ‪) * . ( 1 ) ( 5398‬‬
‫اﻟﺟزاﺋ‬ ‫اﻟﻣﺟﻣ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣوﺳ ﻰ اﻟﻣﻐرﺑ ﻲ اﻟﺟزاﺋ ري اﻟﺳ ﻣﻌوﻧﻲ ‪:‬ﻓﺎﺿ ل‬ ‫‪ 1868‬م (‬
‫وﻏﻠ ﻣﯾس (ن أﻋﻣ ﺎل *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ وﻟ ﺔ ‪ .‬د ﻓ ﻲ )‬
‫ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪.‬وﻗد ﺳﺑق ﻓﻲ ھذا اﻟﺟزء ﻣن اﻻﻋﻼم ﺗﻣرﺗﺎﺷﻲ آﺧ ر ‪ ،‬ھ و )‬
‫وﻟﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﺟزاﺋ ر اﻟﻐرﺑﯾ ﺔ ‪.‬‬‫‪1055‬ھ( ذا ﻣ ن ﺣﻔداﺋ ﮫ ؟ ‪.‬‬ ‫وﻟﻌ ل‬‫ﺻ ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬
‫اﺣﺗل اﻟﻔرﻧﺳ ﯾس اﻟﺟزاﺋ ر ‪ ،‬ھ ﺎﺟر إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1264‬هوﺗ( وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫ﻋﺟﯾب ﻓﻲ أﺳﻠوﺑﮫ ‪ ،‬ﻋﻣد ﻓﯾﮫ إﻟﻰ اﻟرﻣز واﻻﺷ ﺎرة ‪ ،‬اﻧﺗﮭ ﻰ‬ ‫ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﺗﺎرﯾﺦ (‬
‫ﻓﯾﮫ إﻟﻰ ﻧﺣو ﺳﻧﺔ ‪ 1280‬ه ‪ ،‬وﻣﻧظوﻣﺔ ﻓﻲ ) اﻟﻔﻘﮫ ( و )ﺷ رحﻟﮭ( ﺎ ‪ ،‬ورﺳ ﺎﻟﺔ‬
‫وھو واﻟ د اﻟﺷ ﯾﺦ ط ﺎھر‬ ‫ﻓﻲ ) اﺧﺗﻼف اﻟﻣذاھب ( ورﺳﺎﺋل ﻓﻲ ﻋﻠم ) اﻟﻣﯾﻘﺎت (‬
‫اﻟﺟزاﺋري اﻵﺗﯾﺔ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺟرﻣﻲ ( * ) ‪ 225 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن إﺳﺣﺎق ‪ ،‬اﻟﺟرﻣ ﻲ ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫‪ 840 - . .‬م (‬
‫روض اﻟﺑﺷر ‪ . 130‬أﺑو ﻋﻣر ‪:‬ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻧﺣو واﻟﻠﻐﺔ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﺑﺻ رة ‪.‬‬
‫ﻏرﯾ ب ﺳ ﯾﺑوﯾﮫ (‬ ‫ﺳﻛن ﺑﻐداد ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ )اﻟﺳ ﯾر ( وﻛﺗ) ﺎب اﻻﺑﻧﯾ ﺔ ( و )‬
‫ﺻ ﺎﻟﺢ ﺣﯾ در ( * ) ‪ 1334 - . . .‬ه = ‪.‬‬ ‫وﻛﺗﺎب ﻓﻲ )اﻟﻌ روض ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 1916 - . .‬م (ﺻﺎﻟﺢ ﺑن أﺳﻌد ﻣﺣﯾ ندرﺷ ‪ :‬ﮭداء اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ ﻋﮭ د اﻟﺗ رك ‪.‬‬
‫رﺋﯾس ﺑﻠ دﯾﺗﮭﺎ ‪ ،‬وﻣﻌﺗﻣ د ﺣ زب اﻟﻼﻣرﻛزﯾ ﺔ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ .‬وآزر‬ ‫ﺑﻌﻠﺑك ‪.‬‬
‫ﻣن أھل ﻛﺎن‬
‫ﻗﺗﻠﮫ اﻟﺗرك ﺷﻧﻘﺎ ﻓﻲ ﺑﯾروت ﺑﻌد اﻋﺗﻘﺎﻟﮫ وﻣﺣﺎﻛﻣﺗﮫ ﻓ ﻲ دﯾ وان‬ ‫اﻟﺣرﻛﺔ اﻟﻘوﻣﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﯾﮫ ) ‪ ) * . ( 2‬ﺻﺎﻟﺢ ﺟودت ( * ) ‪ 1292‬؟ ‪ 1364 -‬ه ؟ = ‪1945 - 1875‬‬
‫ﺗﺻ ل ﻧﺳ ﺑﮫ‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ مﺑن(إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺟ ودت ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ اﺑ ن إﺑ راھﯾم ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل ﯾ‬
‫ﺑﺑﻧﻲ ﺷﯾﺑﺔ ﺑﻣﻛﺔﻗ ‪ :‬ﺎﻧوﻧﻲ ﻣﺻ ﻋﻣريل‪ .‬ﻣﺣﺎﻣﯾ ﺎ وﻗﺎﺿ ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻣﺣ ﺎﻛم اﻻھﻠﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﺟده اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن أﻋﯾﺎن ﻣﻛﺔ ﻧﻔﻲ ﻋﻧﮭﺎ ﻻﺳ ﺑﺎب ﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ ﻓ ﻲ زﻣ ن اﻟﺳ ﻠطﺎن‬
‫وﻧﺷ ﺄ‬ ‫ﺛ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗوطن ﻗﺑ رس وﻣﻧﮭ ﺎ ﻧ زح ﺟ ده اﻻول إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪.‬‬
‫وﻟﻣ ﺎ‬ ‫رﺑﯾﺑ ﺎ ﻟﺑﯾ ت ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ وأرﺳ ل إﻟ ﻰ ﻓرﻧﺳ ﺎ ﻓ ﺗﻌﻠم ﻓ ﻲ اﻟﺳ ورﺑون ‪.‬‬
‫ﻗﺎﻣت اﻟﺛورة اﻟﻌراﺑﯾﺔ ﻛ ﺎن ﻣ ن زﻋﻣﺎﺋﮭ ﺎ وﺣﻛ م ﺑﻧﻔﯾ ﮫ ﺛ ﻼث ﺳ ﻧوات أﻗﺎﻣﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫‪1896‬ﺄ ماﺑﻧ( ﮫ ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫اﻻﺳ ﺗﺎﻧﺔ وﺗ وﻓﻲ ﺑﻌ د ﻋودﺗ ﮫﺳ) ﻧﺔوﻧﺷ‬
‫ﺎھرة ‪ .‬ﺔ اﻟﺧدﯾوﯾ ﺔ ‪ ،‬وأﺧ ذ اﻟﺣﻘ وق ﺑﺟﺎﻣﻌ ﺔ ﺑ ﺎرﯾس ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻘﺑﺎﻟﻣدرﺳ‬
‫ﺎش م‬‫وﻋ ﺗﻌﻠ‬
‫وﻟﮫ ﻣؤﻟﻔﺎت ﻣطﺑوﻋﺔ ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟدﻟﯾل اﻟﻌﺻري ﻟﻠﻘطر اﻟﻣﺻري ( و )ﻣﺻر ﻓ ﻲ‬
‫أدﺑﯾ ﺔ ﻣﺗرﺟﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﻘرن اﻟﺗﺎﺳﻊ ﻋﺷر ( وأﻣ) ﺔ اﻟﻣﻼﯾ و (وﻧﺣ و ‪) 15‬رواﯾ ﺔ (‬
‫‪ 1914‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫اﻻﯾﻣ تﺎنﻓ ( ﻲ اﻻوﺑ را ﺳ ﻧﺔ وﻛ‬ ‫ورواﯾ ﺔ ﺗﻣﺛﯾﻠﯾ ﺔ ﺳ ﻣﺎھﺎ )ﻣﺛﻠ‬
‫ﺎء ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺎت اﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ واﻻﺟﻧﺑﯾ وﺗ ﺔ ‪ .‬وﻟﻰ وظ ﺎﺋف‬
‫ﺎت‬ ‫ﻗﺿ ﺎﺋﯾﺔ آﺧرھ ﺎ اﻟﻘﺿ ﺎء ھ* ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ﺑﻐﯾ‪ ( 1‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪268‬‬
‫ووﻓﯾ‬
‫إﯾﺿ ( ﺎﺣﺎت ﻋ ن اﻟﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ‬ ‫اﻻﻋﯾﺎن ‪ 228 : 1‬وﻧزھﺔ اﻻﻟﺑﺎ ‪2 ) . 206‬‬
‫واﻧﻘط ﻊ ﻟﻠﻣﺣﺎﻣ ﺎةوﻟ‪ .‬م‬ ‫‪ . 117‬ﺔ طﻧط ﺎ اﻻھﻠﯾ ﺛ ﺔ م‪ .‬اﺳ ﺗﻘﺎل ) ‪( 1925‬‬ ‫ﺑﻣﺣﻛﻣ‬
‫رﯾﺧﻲ وﻻدﺗ ﮫ ووﻓﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻘ درﺗﮭﻣﺎ ﻣ ن اﻟﺣ وادث ‪ ،‬وﻗ د ﻟﻘﯾﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة‬
‫ﻣرارا ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺟﻌﺑري ( * ) ‪ 725‬؟ ‪ 796 -‬ه = ‪ 1394 - 1325‬م‬
‫( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺛﺎﻣر ﺑن ﺣﺎﻣد ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل ‪ ،‬ﺗﺎج اﻟدﯾن اﻟﺟﻌﺑري ‪ :‬ﻓرﺿﻲ ﺷﺎﻓﻌﻲ‬
‫ﻋﻠ ﻰ اﻟﻔ وﻟراتﻲ (اﻟﻘﺿ ﺎء ﻓ ﻲ ﺑﻌﻠﺑ ك ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪757‬‬ ‫ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﻗﻠﻌ ﺔ ﺟﻌﺑ ر )‬ ‫‪.‬‬
‫وﺧط‪794‬ب ﺑﺎﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻻﻣ ويﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫وﻧ ﺎب ﺑدﻣﺷ ق ‪ ،‬واﺳﺗﺳ ﻘﻰ ﺑﺎﻟﻧ ﺎس ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻧظم اﻟﻶﻟﻲ ‪ -‬خ ( ﻗﺻﯾدة ﻻﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻔراﺋض ‪ ،‬ﺗﻌرف ﺑﺎﻟﺟﻌﺑرﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺟﻌﻔر ( * ) ‪ 397 - . . .‬ه = ‪ 1007 - . . .‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺟﻌﻔر ﺑن‬
‫ﻗﺎﺿ ﻲ ﺣﻠ ب ‪.‬‬ ‫ﻋﺑد اﻟوھﺎب ﺑن أﺣﻣد اﻟﺻﺎﻟﺣﻲ اﻟﺣﻠﺑﻲ اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ‪ ،‬أﺑ و ط ﺎھر ‪:‬‬
‫ﻣﻊ اﻟﺣ دﯾث ﺑدﻣﺷ ق وﺗ وﻓﻲﺑﺣﻠ ب ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﯾرﻓﻊ ﻧﺳﺑﮫ إﻟ ﻰ ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ ﺳﺎس ‪.‬‬
‫ﻛﺗﺎب ) اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻻوطﺎن ( ) ‪) * . ( 3‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺟﻧ ﺎح ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫دﻣﺷ ﻘﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺣﻛﻣ ﺎء ‪.‬‬ ‫اﻟﻠﺧﻣ ﺎﻋرﻲ ‪:‬‬
‫ﺎﻟﺢ‪ .‬ﺑ( ن ﺟﻧ ﺎح ﺷ‬ ‫ﺻ‪..-‬‬ ‫=‪...‬‬
‫ﺗﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻣﻘطوﻋ ﺎت ﻟطﯾﻔ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ‪) :‬أﻻ رب ذي ﻋﯾﻧ ﯾن ﻻ‬ ‫أدرك اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ‪.‬‬
‫ﺗﻧﻔﻌﺎﻧﮫ وھل ﺗﻧﻔﻊ اﻟﻌﯾﻧﺎن ﻣن ﻗﻠﺑﮫ أﻋﻣﻰ ؟ (وﻟﮫ رﺳﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )اﻻدب واﻟﻣ روءة‬
‫‪ -‬ط (ﻧﺷرھﺎ اﻟﺷﯾﺦ طﺎھر اﻟﺟزاﺋري ﻓﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻧظ ر‬
‫واﻟﺷﺧﺻ ﯾﺎت اﻟﺑ ﺎرزة ‪2 ) . 210‬‬ ‫ﺻﻔوة اﻟﻌﺻر ‪ 676 - 671‬وﺳرﻛﯾس ‪1184‬‬
‫ب ‪563 : 1‬‬ ‫‪Brock‬‬ ‫ﺔ ‪ 200 : 2‬و ‪2 : 210‬‬
‫ودار ‪.‬اﻟﻛﺗ‬ ‫اﻟﻛﺎﻣﻧ‬
‫درر (‬
‫زﺑ دة اﻟﺣﻠ ب ‪196 : 1‬وﺗﮭ ذﯾب‬ ‫واﻟﺻﺎدﻗﯾﺔ ‪ ،‬اﻟراﺑﻊ ﻣ ن اﻟزﯾﺗوﻧ ﺔ ‪( 3 ) . 396‬‬
‫اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ . 367 : 6‬اﻟﻣﻘﺗﺑس ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺣﺎﻣد ( * ) ‪1387 - . . .‬‬
‫ل‬ ‫ن أھ‬ ‫رﻣﻲ ‪:‬‬
‫ؤرخ ﻣ‬ ‫اﻟﺣﺿ‬
‫د ﻣ‬ ‫ﺻھ = ‪. . .‬ﺎﻟﺢ‪ -‬ﺑ‪ 1967‬م (ن ﺣﺎﻣ‬
‫ﺣﺿرﻣوت ‪ .‬ﺻﻧف ) ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﺿرﻣوت ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺟزأﯾن ) ‪) * . ( 2‬ﺻ ﺎﻟﺢ‬
‫اﻟﺑﮭوﺗﻲ ( * ) ‪ 1121 - . . .‬ه = ‪ 1709 - . . .‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺣﺳن ﺑن أﺣﻣد ‪:‬‬
‫وﻣ ‪ .‬ﺎت ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرةﻟ ‪.‬أﻟﻔﯾﮫ ) ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫أزھ دري‬‫ﻓرﺿ ﻲ ﺣﻧﺑﻠ ﻲ ﻣﺻ ري وﻟ‬
‫ﻋﻣ) دة‬ ‫ﻣﺎھﺎ‬ ‫ﺔ‪،‬ﺳ‬ ‫ذاھب اﻻرﺑﻌ‬ ‫ﺔ ﻟﻠﻣ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌ‬
‫راﺋض ‪-‬ﺔخ (‬ ‫ﻲاﻟﻔ اﻻزھرﯾ‬ ‫ﻓ‬
‫اﻟﻌ ذب‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻔرﺿ ﻲ ‪ ،‬وﺳ ﻣﻰ اﻟﺷ رح )‬ ‫رﺣﮭﺎ إﺑ ﺎرض (‬ ‫اﻟﻔ‬ ‫ﺷ‬
‫اﻟﻔ ﺎﺋض ‪-‬ﻣ ط (ﻊ اﻟﻣ ﻔﯾ ﺗن ‪،‬ﺔ ﻓو ) أﻟﻲ ﻓﻘ ﮫ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ (ﻧظو ) م اﻟﻛ ﺎﻓﻲ (‬
‫وﺗﻌﻠﯾﻘﺎت وﺣواش ‪ .‬واﻟﺑﮭوﺗﻲ ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ) ﺑﮭوت ( ﺑﺎﻟﻐرﺑﯾﺔ ﺑﻣﺻر ) ‪) * . ( 3‬‬
‫اﻟﻛواش ( * ) ‪ 1218 - 1137‬ه = ‪ 1803 - 1725‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺣﺳن اﻟﻛواش‬
‫أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن )اﻟﻛ ﺎفوﻟ( ‪ .‬د وﺗﻌﻠ م ﺑﺗ وﻧس ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫‪ :‬ﻓﺎﺿل ﺗوﻧﺳﻲ ‪ ،‬ﻟﮫ ﻧظم ‪.‬‬
‫ودرس ﺑﺟ ﺎﻣﻊ اﻟزﯾﺗوﻧ ﺔ‬ ‫أﺑوه ) ﻛواﺷﺎ ( وھو اﻟﻔران ﻓﻲ اﺻطﻼح أھل ﺗوﻧس ‪.‬‬
‫‪ .‬وﺧرج ﻣﺧﺗﻔﯾﺎ ﻓﻲ أﯾﺎم ) اﻟﺑﺎﺷﺎ ﻋﻠﻲ (وﻛﺎن ھذا اﻟﺑﺎﺷﺎ ﻗد اﻏﺗﺻب اﻟﻣﻠك ﻣ ن‬
‫ﻋﻣﮫ اﻟﻣوﻟﻰ ﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬وﻋﺎﺷت اﻟﺑﻼد اﻟﺗوﻧﺳﯾﺔ ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ﺗﺣ ت ﻛ ﺎﺑوس‬
‫ﮫ‬ ‫ﺎ ﯾﺗﮭﻣ‬ ‫وﻋﻠ اﻟﺷ م اﻟﻛﺑﮭﺔ ‪ .‬واش أن اﻟﺑﺎﺷ‬
‫ﻰ‬ ‫ﻧق ﻋﻠ‬ ‫ﻐط ‪ ،‬ﯾﺷ‬ ‫ن اﻟﺿ‬
‫ﺻﺎل ﺑﺑﻌض أﺑﻧﺎء ﻋﻣﮫ ‪ ،‬ﻓرﺣل ﻣﺗﻧﻛرا إﻟﻰ طراﺑﻠس اﻟﻐ رب ‪ ،‬وﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ‬ ‫ﺑﺎﻻﺗ‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﻘﺗ ﺑس‬ ‫إزﻣﯾر ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪367 : 6‬‬
‫‪ ( 2 ) . 661 - 648 : 7‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﺿرﻣوت ‪ :‬ﻣﻘدﻣﺗﮫ ‪( 3 ) .‬اﻟﺳﺣب اﻟواﺑﻠ ﺔ ‪-‬‬
‫واﻟﺟﺑ ﻲ ‪69 : 1‬‬ ‫ﺎﻧﻲ ‪ .‬رﺗ‬ ‫دد اﻟﺛ‬ ‫اﻻوﻟ( ‪ :‬ﻰ ‪ ،‬اﻟﻌ‬
‫اﻟﯾﻣﺎﻣ ﻧﺔ ﺔ‬
‫وﻣﺟﻠ اﻟﺳﺔ )‬
‫خ‪.‬‬
‫وﻋﺎد‪ .‬إﻟﻰ ﺗ وﻧس ﺑﻌ د زوال دوﻟ ﺔ اﻟﺑﺎﺷ ﺎ‬ ‫واﻻزھرﯾﺔ ‪ . 702 : 2‬ﻓﺎﻟﻘﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ‬
‫وﻧﻔ ﻲ إﻟ ﻰﻣﻧ) زل ﺗﻣ ﯾم (ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﻠﻰ ‪ ،‬ﻓﻲ وﻻﯾﺔ ﻣﺣﻣد ) اﺑن ﺣﺳﯾن (اﻟرﺷ ﯾد ‪.‬‬
‫وظﮭﺑوﺷ ر ﻛﺎﯾﺔ ‪ .‬ذﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻋﯾ د إﻟ ﻰ ﺗ وﻧس ‪،‬‬ ‫ﺎم اﻟﻣ وﻟﻰ ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ‪،‬‬
‫ﻟﻘﺻ ﯾدة‬ ‫رح اﻟﺻ ﻼة اﻟﻣﺷﯾﺷ ﯾﺔ ‪ -‬ط ( وﺷ) رح ‪ -‬ط (‬ ‫ﺷ‪ .‬ﮫ)‬ ‫وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎﻟ‬
‫ﻣطﻠﻌﮭﺎ ‪ ) :‬أﻣوﻻي إن اﻟﻧﻔس ﻟﻣﺎ ﺗﻌودت ﺟﻣﯾﻠك راﺣت ﺑﺎﻟﻔواﺿل ﺗﻧطق ( ) ‪1‬‬
‫( * ) ﺻﺎﻟﺢ ﺣﻣدي ﺣﻣﺎد ( * ) ‪ 1331 - 1282‬ه = ‪ 1913 - 1865‬م ( ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﺻ ﻧف ‪،‬‬ ‫ﻛﺎﺗ( ‪ :‬ب ﻣﺻ ري ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺷ ﺎ‬ ‫ﺣﻣ ( ﺎد ﻋﺑ د اﻟﻌ ﺎطﻲ )‬ ‫ﺣﻣ اﺑديﺑ )ن ك‬
‫وﺗرﺟم إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻋ دة ﻛﺗ ب ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻣﺑﺎﺣ ث ﻓﺑﻌﻲ ض اﻟﻣﺟ ﻼت اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺛﻼﺛ ﺔ أﺟ زاء‬ ‫ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ وﻣﺗرﺟﻣﺎﺗﮫ )أﺣﺳن اﻟﻘﺻ ص ‪ -‬ط (‬
‫ﻓﻲ ﺳ ﺑﯾل اﻟﺣﯾ ﺎة ‪ -‬ط ( و )أدب اﻻﺳ ﻼم ‪ -‬ط (‬ ‫‪ ،‬و ) ﻧﺣن واﻟرﻗﻲ ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﺗرﺑﯾﺔ اﻟ ﻧﻔس ﺑ ﺎﻟﻧﻔس ‪-‬‬ ‫و ) ﺣﯾﺎﺗﻧﺎ اﻻدﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﻋﺟﺎﻟﺔ اﻟﻣﺗﺄدب ‪ -‬ط ( و )‬
‫ط ( و ) ﺗرﺑﯾﺔ اﻟﻣرآة ‪ -‬ط ( و ) ﺗرﺑﯾﺔ اﻟﺑﻧﺎت ‪ -‬ط ( و ) ﻓﻠﺳﻔﺔ اﻟﻌﻣر ‪ -‬ط ( )‬
‫‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬إﺑراھﯾم اﻟﻧﯾﻔر ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ ) اﻟزﯾﺗوﻧﺔ ( ﺑﺗوﻧس ‪1‬‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت‬ ‫‪ ( 2 ) . 403 - 399 :‬ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﻼﺟﺊ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪543 : 13‬‬
‫اﻻﻧﺳ ﻲ ( * ) ‪ 1062 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪ 1185‬رآة اﻟﻌﺻ ر ‪) * . 285 : 2‬‬ ‫وﻣ‬
‫ﺻ‪1652‬ﺎﻟﺢم ﺑ( ن داود اﻻﻧﺳ ﻲ اﻟﺣ ﻓﻘﯾ دﻗﻲﮫ ‪:‬زﯾ دي ﯾﻣ ﺳﺎﻧﻲ ‪ .‬ﻛن ﻓ ﻲ‬
‫أواﺧر أﯾﺎﻣﮫ ﺑﻘرﯾﺔ اﻟﺣدﻗﺔ ﻣن ﺑﻼد أﻧس ) ﺑﺎﻟﯾﻣن ( وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ )ﻣﺧﺗﺻ ر‬
‫اﻟﻌﻘﯾ ) دة اﻟﺻ ﺣﯾﺣﺔ ﻟﻼﻣ ﺎم اﻟﻣﺗوﻛ ل‬ ‫ﻐﯾر ( و‬
‫ﺷ رح‬ ‫ﺷ رح اﻟﻌﻠﻔ ﻲ ﻟﻠﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﺻ‬
‫ﻋﻠﻰ ﷲ ‪ -‬خﺷ ( ورح) اﻟﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﻣرﺗﺿ ﺎة ﻓﯾﻣ ﺎ ﯾﻌﺗﻣ ده اﻟﻘﺿ ﺎة ( ) ‪) * ( 1‬‬
‫ﺎﻟﺢم ﺑ( ن دروﯾ ش ﺑ ن‬ ‫اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ ( * ) ‪ 1261 - 1190‬ه = ‪- 1776‬ﺻ‪1845‬‬
‫ﻧﺟ دي اﻻﺻ وﻟل ‪ .‬د ﻓ ﻲ اﻟﻛﺎظﻣﯾ ﺔ ‪-‬‬ ‫زﯾﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺗﻣﯾمﺷ‪ :‬ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ؤرخ ‪.‬‬
‫واﻟ ( ﻲ ﺑﻐ داد ‪ ،‬ﻓﻧﻘﻠ ﮫ‬‫وﻧﺷﺄ ﻓﻲ اﻟﻧﺟف ‪ ،‬واﺗﺻ ل ﺑ ﺎﻟوزﯾر ) داود‬ ‫ﻗرب ﺑﻐداد ‪-‬‬
‫ﻓﻛ ﺎن ﻣ ن ﺷ ﻌراﺋﮫوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺑﻐ داد ‪،‬‬ ‫دﯾوان‬
‫إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﺟﻌﻠﮫ ﻓ ﻲ ﺟﻣﻠ ﺔ ﻛﺗ ﺎب اﻟ ‪،‬‬
‫ﻋﺎﻣﺎﺷ ‪ .‬ﻌره ﺟزاﻟ ﺔ ‪ ،‬وﻗ د ﺟﻣ ﻊ ﻓ ﻲ )دﯾ وان ‪ -‬ط (وﻟ ﮫ‬ ‫ﺳﺑﻌﯾن ﻲ‬
‫ﻓ‬ ‫ﻋن ﻧﺣو‬
‫دان(‪ ،‬رﺗﺑ ﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻟﺳ ﻧﯾن‬ ‫ﻣﺟﻠ ول‬ ‫اﻟﻌﻘ ول وﻏرﯾ ب اﻟﻧﻘ‬ ‫ﻛﺗ ب ‪،‬ﺷ ﻣﻧﮭرك ﺎ )‬
‫ﻣﺑﺗدﺋﺎ ﻣن ﺳﻧﺔ ‪ 1200‬ه ‪ ،‬وﺧﺗﻣﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1240‬ه ‪ ،‬ذﻛر ﻓﯾﮫ أﯾﺎم اﻟوزﯾر داود ﺑﺎﺷﺎ‬
‫وﺷ ﺎح اﻟ ﻓرودﻲ( ﺗ راﺟم ﺷ ﻌراء اﻟ وزﯾر‬ ‫‪ ،‬وﻣﺎ ﺟرى ﻟﮫ ﻣن ﺣروب ‪.‬وﻟ ﮫ )‬
‫اﻟﺳوﺳ ﻲ ( * ) ‪ 261 - 173‬ه = ‪874 - 790‬ﺻم ( ﺎﻟﺢ ﺑ ن‬ ‫داود ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻌﯾب ‪:‬رئ ﺿ ﺎﺑط ﻟﻠﻘ راآت ‪ ،‬ﺛﻘ ﺔ ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫زﯾﺎد اﻟﺳوﺳ ﻲ اﻟرﻗ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺷ ﻣﻘ‬
‫اﻟﻌﻘﯾ ) دة اﻟﺻ ﺣﯾﺣﺔ (‬ ‫‪103‬ﺗﻘ دم ذﻛ ر‬ ‫ﻣﻠﺣ ( ق اﻟﺑ وﻗدر د‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﺗرﺟﻣ ﺔ اﻟﻣﺗوﻛ ل إﺳ ﻣﺎﻋﯾل اﺑ ن اﻟﻘﺎﺳ م ‪ ،‬اﻟﺟ زء‬ ‫ﻰ ﻲ‬ ‫رﺣﮭﺎ ‪ ،‬ﻓ‬
‫اﻟﺗﻌﻠﯾوﺷ ق ﻋﻠ‬
‫اﻻول ‪ ،‬ﻓراﺟﻌﮫ ‪ ( 2 ) .‬اﻟﻣﺳك اﻻذﻓر ‪ 148‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ‪24‬‬
‫‪ 306 :‬وﺷﻌراء اﻟﺣﻠﺔ ‪ 142 : 3‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪119 : 2‬واﻟﺑﻧ د ‪82‬‬
‫ﺔ ‪) * . 332 : 1‬‬ ‫وﻏﺎﯾ‪ 134 :‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫ر‪1‬‬ ‫ر ‪3 ) . 122‬‬
‫اﻟﻧﺷ(‬ ‫در اﻟﻣﻧﺗﺛ‬ ‫واﻟ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن إدرﯾ س‬ ‫اﻟﺣﻣﯾري ( * ) ‪ 262 - . . .‬ه = ‪ 876 - . . .‬م (‬
‫اﻟﺣﻣﯾ ر ﯾﻣري ‪:‬ﺎﻧﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﻣﻐرﺑ ﻲ ‪ ،‬اﻟﻣوﻟ د‬ ‫ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ اﺑ ن ﻣﻧﺻ ورأﻣﯾ‬
‫ﺞ‬ ‫ﺎ ‪ ،‬وﺣ‬ ‫ﻣﺎﻟﻛﯾ‬
‫ﺔﺗﻔﻘأﺑﯾ ﮫ ﮫ ‪-‬‬ ‫ﺗرﺟﻣ‬‫أﻧظ ورر( ‪-‬‬ ‫ﻧﻛ )‬
‫ل‬ ‫واﻟوﻓ ﻣ ﺎة ‪.‬‬
‫ن أھ‬
‫واﺳ ﺗﻣر إﻟ ﻰ أن‬ ‫وﻏزاﺑﺎﻻﻧدﻟس وﺻﺎرت إﻟﯾﮫ إﻣﺎرة ﺑﻠده ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ) ‪( 234‬‬
‫س ( * ) ‪ 335 - . . .‬ه = ‪ 946 - . . .‬م (‬ ‫ﺎ ) ‪1‬اﺑ ( ‪) * .‬ن إدرﯾ‬ ‫وﻓﻲ ﺑﮭ‬ ‫ﺗ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﺑ ن إدرﯾأﻣﯾسر‪:‬ﻣ ن أﺻ ﺣﺎب ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻧﻛ ور ‪.‬وﻟ د‬
‫ﻧﺷﺄ ﺑﮭ ﺎ وﺣﺿ ر ھﺟ وم ﻣﺻ ﺎﻟﺔ ﺑ ن ﺣﺑ وس ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﻣ ن ﻗﺑ ل اﻟﻌﺑﯾ دﯾﯾن ‪ ،‬وﻗﺗﻠ ﮫ‬
‫واﻛ رﻣﮭم ﺧﻠﯾﻔﺗﮭ ﺎ‬ ‫ﻻﺑﯾﮫ ) ‪ ( 305‬وﻓر ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻊ إﺧوﺗﮫ إﻟﻰ ﻣﺎﻟﻘﺔ )ﺑﺎﻻﻧ دﻟس (‬
‫اﻟﻧﺎﺻﻟﮭ رم ‪.‬اﻟﻔرﺻ ﺔ ﺑرﺣﯾ ل ﻣﺻ ﺎﻟﺔ ﻋ ن ﻧﻛ ور ‪،‬‬ ‫رﺣﻣن ت‬ ‫ﻋﺑ د ﺛاﻟ م ﻻﺣ‬
‫واﺟﺗﮫ (ﺎز اﻟﺑﺣ ر إﻟ ﻰ ﻧﻛ ور ﻓﺑﺎﯾﻌ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﺗ رﺟم ﻟ‬ ‫ﻓﺄﺳرع إﻟﯾﮭﺎ أﺻﻐرھم ﺻﺎﻟﺢ )‬
‫اﻟﯾﺗﯾم (ﺳ ﻧﮫ وﻗﺗﻠ وا ﻋﺎﻣ ل ﻣﺻ ﺎﻟﺔ وأﺻ ﺣﺎﺑﮫ ‪ ،‬وﻛﺗ ب‬ ‫ﻟﺻ ﻐر‬ ‫اﻟﺑرﺑر وﺳﻣوه )‬
‫ﺑﻘرطﺑ ﺔ ﻓﺟﺎءﺗ ﮫ اﻟﺧﻠ ﻊ وأدوات اﻟﻣﻠ ك ‪.‬‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎﻟﻔﺗﺢ إﻟﻰ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﻧﺎﺻ ر‬
‫وﻛﺎن ﻛﺄﺑﯾﮫ ‪ ،‬ﯾﺻﻠﻲ وﯾﺧطب ﺑﺎﻟﻧﺎس ﻋﻠﻰ ﻣذھب ﻣﺎﻟك إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪* . ( 2‬‬
‫ن‬ ‫ﻠطﺎن ( * ) ‪ 1372 - 1298‬ه = ‪- 1881‬ﺻ‪ 1953‬م (ﺎﻟﺢ ﺑ‬ ‫)ﺎﻟﺢ ﺳ‬ ‫ﺻ‬
‫ﺳﻠطﺎن اﻟﺣﻣوي ‪ :‬ﻣﺗﺄدب ﻟﮫ ﻧظم ‪ ،‬ﻣن أھل ﺣﻣﺎة ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬وﻋﻣل ﻓﻲ‬
‫اﻟﺗدرﯾس ﺑﺑﻠده ‪ .‬ﻟﮫ دﯾوان ﻣطﺑوع ﺳﻣﺎه ) اﻟﺳﻠطﺎﻧﯾﺎت ( ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫* ) ‪ ( 1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻐرب اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ) . 174‬ﺗ‪( 2‬ﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻐ رب اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪) . 176‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 1360 - 1296‬ه = ‪- 1878‬‬ ‫ﺎة ‪) * . 214‬‬
‫اﻟﺳوﯾﺳ‬ ‫ﻣﺣﺎﻓظ ‪ ( 3‬ﺔ ﺣﻣ‬
‫‪ 1941‬م ( ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺳوﯾﺳﻲ اﻟﻘﯾرواﻧﻲ ‪ :‬أدﯾب ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر ‪ .‬ﻣوﻟده وﻣﻧﺷﺄه ووﻓﺎﺗﮫ‬
‫ﺑﺎﻟﻘﯾروان ‪ .‬اﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺗوﻧس ‪ ،‬وﻗرأ ﻓﯾﮭﺎ ﺑﺟﺎﻣﻊ اﻟزﯾﺗوﻧﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ظرﯾﻔﺎ ﺣﺎﺿر‬
‫اﻟﻧﻛﺗﺔ ‪.‬ﯾﻌد ﻓﻲ أواﺋل ﻣن طرﻗوا اﻟﻣوﺿوﻋﺎت اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ واﻟوطﻧﯾﺔ ﻣن أدﺑ ﺎء‬
‫ﺗوﻧس ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬طﺑﻊ ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﻧﺟم اﻟﺗﺑر ﻓﻲ اﻟﻧظم واﻟﻧﺛر ( و ) دﻟﯾل اﻟﻘﯾروان‬
‫( و ) ﻣﺟﺎﻣﻊ اﻟﯾﺗﺎﻣﻰ ( و ) زﻓرات اﻟﺿﻣﯾر ( و )ﺛ اﻟﻧر اﻟﺑ دﯾﻊ ( و )اﻻﻧﺎﺷ ﯾد‬
‫اﻟﻣدرﺳﯾﺔ ( وﺑﻘﻲ ﻣﺧطوطﺎ ) دﯾوان ﺷﻌره ( و ) رﺳﺎﺋل اﻟﺣﯾﺎة ( ‪ .‬وھو واﺿﻊ‬
‫اﻟﮭﯾﻔﺎء ‪ ،‬وﺳ راج اﻟﻠﯾ ل (ﻧﺷ رت‬ ‫أول ) رواﯾﺔ ( ﻓﻲ اﻻدب اﻟﺗوﻧﺳﻲ ‪ ،‬ﺳﻣﺎھﺎ )‬
‫ﺑﺣﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫دﯾن ( وﻧس ) ‪1‬ﺻ( ‪) * .‬ﺎﻟﺢ ﺻ‬ ‫ﺑﺗ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ ﺧﯾ ﺔ )ر اﻟ‬ ‫ﻓ‬
‫‪ 1355‬ه = ‪ 1936 - . . .‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺻﺑﺣﻲ ﺑن إﺑراھﯾم ‪ :‬طﺑﯾب ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣن‬
‫وﻟﻣ ﺎ ﻋ ﺎد‬ ‫أھل اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ اﻻﻟﺳن وﻗﺻر اﻟﻌﯾﻧﻲ ﺛم ﻓﻲ ﺑﺎرﯾس ‪.‬‬
‫دﯾوي ﻋﺑ ﺎس ﺣﻠﻣ ﻲ ﻟﻠﺳ ﻔر ﻣﻌ ﮫ إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺟﯾ زة ‪.‬‬ ‫ودﻋ ﺎءﺎه اﻟﺧ‬‫ﻋ ﯾن ﻛﺑﯾ را ﻻطﺑ‬
‫وﻧﺷﺑت اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ﻓظل ﻓ ﻲ ﺗرﻛﯾ ﺎ إﻟ ﻰ ﻧﮭﺎﯾﺗﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫اﺳﺗﺎﻣﺑول ﻓﺳﺎﻓر ‪.‬‬
‫ﻟﻠﺑﺣ ﻊ اﻟرﺳ ﺎﺋل وإﻟﻘ ﺎء اﻟﻣﺣﺎﺿ رات ﻓ ﻲ ﻣدرﺳ ﺔ اﻟط ب‬ ‫ﺎﻧﻘطﻊووﺿ‬
‫وﻋﺎد ﻓ ث‬
‫ﻠﻣﯾن ‪.‬و أول ﻣ ن اﻛﺗﺷ ف طرﯾﻘ ﺔ‬ ‫واﻟﺟﻣﻌﯾﺔ اﻟﺟﻐراﻓﯾﺔ وﺟﻣﻌﯾﺔ اﻟﺷﺑﺎن اﻟﻣﺳ وھ‬
‫إزاﻟﺔ اﻟوﺷم ﻣن اﻟﺟﺳم ﺑﻐﯾر ﻋﻣﻠﯾﺔ ﺟراﺣﯾﺔ وﻋﻣل ﺟﮭﺎزا ﻟﻠوﻗﺎﯾ ﺔ ﻣ ن اﻟﻐ ﺎزات‬
‫اﻟﺳ ﺎﻣﺔ ﺑ ﺛﻣن ﺑﺧ وﺗس ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻻدب‬
‫وﻣﻌﺟ م‬ ‫اﻻدﺑﯾ ﺔ واﻟﻔﻛرﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺗ وﻧس ‪74‬‬ ‫‪256‬‬ ‫‪ - 231‬ﺔ‬
‫واﻟﺣرﻛ‬‫اﻟﺗوﻧﺳ ﻲ ‪: 2‬‬
‫رﺑﯾ ﻊ‬ ‫طﻔﻰ ﻣﻧﯾ ر أدھ م ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟﻣﻘطم ‪8‬‬ ‫ﻣﺻ ‪( 2 ) .‬‬
‫اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1188 ، 1068‬‬
‫ﺻ ﺎﻟﺢ‬ ‫اﻟﻧﻣ ﺎزي ( * ) ‪ 975 - . . .‬ه = ‪ 1567 - . . .‬م (‬ ‫اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪) * . 1355‬‬
‫ﺑن ﺻدﯾق ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣﻛﺎرم ﻧ ور اﻟ دﯾن اﻻﻧﺻ ﺎري اﻟﺧزرﺟ ﻲ اﻟﻧﻣ ﺎزي ‪:‬‬
‫ﻓﻘﯾﮫ ﯾﻣﺎﻧﻲ ﺷﺎﻓﻌﻲ ﻣن أھل ) ﺻﺑﯾﺎ ( أﺧذ ﻋن ﻋﻠﻣﺎء زﺑﯾد ‪ .‬وﻣﺎت ﺑﺑﻠدة ﺟﺑﻠﺔ ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻔرﯾدة اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯾدة اﻟﻧﺎﻓﻌﺔ ‪ -‬خ ( وﯾﺳﻣﻰ ) اﻟﻧﻣﺎزﯾﺔ (‬
‫ولواﻟ) وﺟﯾز ﻓ ﻲ ﺷ رح‬ ‫‪ 213‬ﻓ ﻲ اﻻزھرﯾاﻟﻘ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﻣﻧظوﻣ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻌﻘﺎﺋ ﺑﯾﺗد ﺎ ‪،‬‬
‫أﺣﺎدﯾث اﻻﺑرﯾز ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑن طرﯾف ( * ) ‪. . .‬‬
‫‪ -‬ﻧﺣو ‪ 175‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 791‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن طرﯾف اﻟﺑرﻏواطﻲ ‪ :‬ﻣﺗﻧﺑﺊ ‪،‬‬
‫ﺎﻣدة (ن أھ ل ﺗﺎﻣﺳ ﻧﺎﺑ ) ﺎﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻ ﻰ ‪،‬‬ ‫ﻣن ﻗﺑﯾﻠﺔ ﺑرﻏواطﺔﻣ) ن اﻟﻣﺻ ﻣ‬
‫وه ﻣ ن ﻗ ﺎدة اﻟﺻ ﻔرﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬وﻗﯾ لإﻧ‪ :‬ﮫ ﺗﻧﺑ ﺄ‬ ‫وآﺳﻔﻲ (‬
‫ﺑﯾن ﺳﻼﻛﺎن أﺑ‬
‫وﻛ ( ﺎن ﺻ ﺎﻟﺢ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫ﻣﻛﺎﻧ اﺑﻧﮫ ﺻ ﺎﻟﺢ )‬
‫أﯾﺿﺎ وھﻠك ‪ ،‬ﻓﺗوﻟﻰ ﮫ‬
‫ﺑداءة أﻣره ﻣن أھل اﻟﺧﯾر ‪ ،‬ﺛم اﻧﺗﺣ ل دﻋ وى اﻟﻧﺑ وة ﺳ ﻧﺔ ‪ ،127‬هوﺷ رع دﯾﻧ ﺎ‬
‫ﻓرض ﻓﯾﮫ ﻋﺷر ﺻﻠوات ‪ ،‬ﺧﻣﺳﺎ ﺑﺎﻟﻠﯾل ‪ ،‬وﺧﻣﺳﺎ ﺑﺎﻟﻧﮭﺎر ‪ ،‬وﺻﯾﺎم رﺟ ب ﺑ دﻻ‬
‫ﻣن رﻣﺿﺎن ‪ ،‬وﻓﻲ اﻟوﺿوء ﻏﺳل اﻟﺳرة واﻟﺧﺎﺻ رﺗﯾن ‪ ،‬واﻟﺳ ﺟود ﺧﻣﺳ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫اﻻﺧﯾرة ‪،‬ﺎ وإﯾﻣ ﺎءا ‪ ،‬واﻟﺳ ﺎرق ﯾﻘﺗ ل ‪ ،‬وﻟﻠرﺟ ل أن ﯾﺗ زوج ﻣ ن‬ ‫اﻟرﻛﻌﺔﻣ ﺎ ﻗﺑﻠﮭ‬
‫ﻓﻲ ﺛﻣﺎﻧﯾن ﺳورة ‪ ،‬زﻋم أﻧ ﮫ أوﺣ ﻲ‬ ‫اﻟﻧﺳﺎء ﻣﺎ ﺷﺎء ‪ .‬وأﻧﺷﺄ ﻛﺗﺎﺑﺎ ﺳﻣﺎه ) ﻗرآﻧﺎ (‬
‫ﺑﮫ إﻟﯾﮫ ‪ .‬وﻛﺛر أﺗﺑﺎﻋﮫ وداﻣت دوﻟﺗﮫ ‪ 47‬ﻋﺎﻣﺎ ‪ ،‬ﺛم ﺧرج إﻟﻰ اﻟﻣﺷرق ﺳﻧﺔ ‪128‬‬
‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪292 : 3‬‬ ‫) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬اﻟﺑ‪ ( 1‬در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪284 : 1‬‬
‫واﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪306 : 3‬واﻧظر ﻣﺧطوطﺎت ﺣﺿرﻣوت ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ‬
‫ﻓﻲ ﺗرﯾم ﻓﻔﯾﮭﺎ ) اﻻﻧوار اﻟﺳﺎطﻌﺔ ﻓﻲ ﺷرح اﻟﻔرﯾدة اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ ﻓﻲ اﻟﻌﻘﺎﺋد اﻟﻧﺎﻓﻌﺔ (‬
‫‪51‬ﺑﻧﯾﮫ ﺗوارﺛ وا ﺿ ﻼﻟﺗﮫ ﻣ ن ﺑﻌ ده إﻟ ﻰ أواﺳ ط‬ ‫‪ ( 2 ) .‬اﻻﺳﺗﻘﺻﺎ ‪1‬‬
‫وﻓﯾﮫ‪ :‬أن‬
‫اﻟﻣراواﻧظون ‪.‬ر ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻐ رب‬ ‫اﻟﻣﺋ ﺔ اﻟﺧﺎﻣﺳ ﺔ ﻟﻠﮭﺟ رة ‪ ،‬وﻗﺿ ﻰ ﻋﻠ ﯾﮭم ﺑط‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 103‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ب(*)‪...‬‬ ‫‪) * . 182‬ﺎﻟﺢ اﻟﻛﺎﺗ‬
‫ﻲ ﺻ‬ ‫اﻟﻌرﺑ‬
‫‪ 722‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑو اﻟوﻟﯾد ‪ :‬أول ﻣن ﺣول‬
‫ن اﻟﺧ راج ﻣ ن اﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ إﻟ ﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﯾﺟﯾ د‬
‫ﻣن ‪.‬ﺳأﺻﺑﻲ ﺳﺟﺳ ﺗﺎن ‪ ،‬ﻧﺷ ﺄ ﻓ ﻲ ﺑﻧ ﻲ اﻟﻧ زال ‪ ،‬ﻣ ن آل‬ ‫اﻟﻠﻐﺗﯾن‬
‫اﻻﻧﺷﺎء ﻓﻲ ﻠﮫ‬
‫واﺗﺻل ﺑﺎﻟﺣﺟﺎج اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ﻗﺑ ل‬ ‫ﻣرة ﺑن ﻋﺑﯾد ‪ ،‬ﻓﺻﯾﺣﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﻗوي اﻟﺣﺎﻓظﺔ ‪.‬‬
‫أن ﯾﻠﻲ اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ وﻟﻲ ﺟﻌﻠﮫ ﻓﻲ ﻛﺗﺎب دﯾواﻧﮫ ‪ ،‬ﺛم ﻗﻠده أﻣر اﻟدﯾوان ) وﻛﺎن‬
‫ووﺿه ﻊ اﺻ طﻼﺣﺎت‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﮫ ﺻﯾﺔ ( ﺎﻟﺢ إﻟ ﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪78‬‬ ‫ﯾﻛﺗ ب ﻓﻧﻘﻠ‬
‫ﻟﻠﻛﺗﺎب واﻟﺣﺳﺎب اﺳﺗﻐﻧوا ﺑﮭﺎ ﻋن اﻟﻣﺻطﻠﺣﺎت اﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ‪.‬ﻗﯾ لﻟﻣ‪ :‬ﺎ أراد ﻧﻘ ل‬
‫اﻟدﯾوان إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺑ ذل ﻟ ﮫ ﻛﺗ ﺎب اﻟﻔ رس ﺛﻼﺛﻣﺎﺋ ﺔ أﻟ ف درھ م ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ أن ﻻ‬
‫ﺄﺑﻰ ‪.‬اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓ وﻻه ﺧ راج‬ ‫ووﻓ د ﻋﻠﯾﻔﻌ ﻰلﺳ‪ ،‬ﻓ ﻠﯾﻣﺎن‬
‫اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﻣر أﯾ ﺎم ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﻛﻠﮭوأﻗﺎ ‪.‬ره ﻋﻣ ر ﺑ ن ﻋﺑ د‬
‫وﻟﻣ ﮫﺎ ‪.‬وﻟ ﻲ ﯾزﯾ د ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻌزﯾز ﻣدة ﺳﻧﺔ ‪ ،‬ﺛم اﺳﺗﻌﻔﻰ ﻓﺄﻋﻔﺎه ‪ ،‬وﻗﯾل ‪:‬ﻋزﻟ‬
‫ﺢ ﺑﺎﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓﻛﺗ ب ﻋﻣ ر ﺑ ن ھﺑﯾ رة إﻟ ﻰ ﯾزﯾ د ﻓ ﻲ إﻧﻔ ﺎذه إﻟﯾ ﮫ ‪،‬‬
‫ﻟﯾﺳﺄﻟﮫ ﻋن اﻟﺧراج ‪ ،‬ﻓﺄرﺳﻠﮫ إﻟﯾﮫ وأوﺻﺎه ﺑﮫ ‪ .‬ﻓﻠﻣﺎ وﺻل إﻟﻰ اﺑن ھﺑﯾرة ﻗﺗﻠﮫ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﺟﻣﯾﻊ ﻛﺗ ﺎب اﻟﻌ راق ﻓ ﻲ ﻋﺻره ﺗﻼﻣﯾ ذﻗ ﻟ ﺎلﮫ ‪.‬ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ‬
‫ب ﻣ‪ :‬ﺎ أﻋظ م ﻣﻧﺗ ﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛﺗ ﺎب ! ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻛﺎﺗ ﺎﻟﺢ‬
‫در ﺻ‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬ﺻ و ‪ 777‬م‬
‫ﺎﻟﺢ ﺑ(‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 160‬ه = ‪. . .‬‬ ‫دوس ( * ) ‪. . .‬‬ ‫اﻟﻘ‬
‫اﻟﻘدوس ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘدوس اﻻزدي اﻟﺟذاﻣﻲ ‪ ،‬ﻣوﻻھم ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل ‪:‬‬
‫ﺷﺎﻋر ﺣﻛﯾم ‪ ،‬ﻛﺎن ﻣﺗﻛﻠﻣﺎ ‪ ،‬ﯾﻌظ اﻟﻧﺎس ﻓﻲ اﻟﺑﺻرة ‪ .‬ﻟﮫ ﻣﻊ أﺑﻲ اﻟﮭذﯾل اﻟﻌﻼف‬
‫ﻣﻧﺎظرات ‪ ،‬وﺷﻌره ﻛﻠﮫ أﻣﺛﺎل * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟوزراء واﻟﻛﺗﺎب ‪A 17‬‬
‫واﻧظ ر اﻟﻛﺎﻣ ل ﻟﻠﻣﺑ رد ‪: 1‬‬ ‫واﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪371 : 6‬وأدب اﻟﻛﺗﺎب ﻟﻠﺻ وﻟﻲ ‪192‬‬
‫ﻲ‬ ‫دي اﻟﻌﺑﺎﺳ‬ ‫وآداب ‪ .‬د اﻟﻣﮭ‬
‫م ﻋﻧ‬ ‫ل ‪. 168 : 5‬‬
‫وﺣﻛ‬
‫اﺗﮭ‬ ‫ورﻏﺑ‪ 288‬ﺔ اﻵﻣ‬
‫ﺑﺎﻟزﻧدﻗﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻣرﺗﺿﻰ ‪ ) :‬ﻗﯾل ‪ :‬رؤي اﺑن ﻋﺑد اﻟﻘدوس ﯾﺻﻠﻲ‬
‫ﺻﻼة ﺗﺎﻣﺔ اﻟرﻛوع واﻟﺳﺟود ‪ ،‬ﻓﻘﯾ لﻣ ﻟ ﺎﮫھ‪ :‬ذا ‪ ،‬وﻣ ذھﺑك ﻣﻌ روف ؟ ﻗ ﺎل ‪:‬‬
‫وﻋﻣ( ﻲ ﻓ ﻲ آﺧ ر ﻋﻣ ره ‪.‬‬ ‫ﺳﻧﺔ اﻟﺑﻠد ‪ ،‬وﻋﺎدة اﻟﺟﺳد ‪ ،‬وﺳﻼﻣﺔ اﻻھ ل واﻟوﻟ د !‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻘ دوس اﻟﺑﺻ ري ‪ -‬ط (‬ ‫وﻟﻠﻣﻌﺎﺻر ﻋﺑد ﷲ اﻟﺧطﯾب ‪ ،‬ﻛﺗﺎب )‬
‫ﺑﺑﻐداد ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻛﺗ ﺎﻣﻲ ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 991‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 1583‬م (‬
‫واﻋ ‪ :‬ظ ﻣﺗﺻ وف ‪.‬‬ ‫ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﺣﯾ در اﻟﻛﺗ ﺎﻣﻲ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ اﻻزھ ري‬
‫ﺛﻼﺛ( ﺔ ﻣﺟﻠ دات ﻓ ﻲ‬ ‫ﺗﺧرج ﺑﺎﻻزھر ﻟ‪.‬ﺑﺳﮫ )ﺗﺎن اﻟﻔﻘ راء وﻧزھ ﺔ اﻟﻘ راء ‪ -‬خ‬
‫اﻟﻣ واﻋظ أﻧﺟ زه ﺳ ﻧﺔ ‪. ( 2 ) 991‬ﺻ* ) ﺎﻟﺢ اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ( * ) ‪ 151 - 96‬ه =‬
‫اﻻﻣﯾ ر ‪ ،‬ﻋ م‬ ‫‪ 768 - 714‬م (ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑﺎس اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﺳﻔﺎح واﻟﻣﻧﺻور ‪ ،‬وأول ﻣن وﻟ ﻲ ﻣﺻ ر ﻣ ن ﻗﺑ ل اﻟﺧﻠﻔ ﺎء اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﯾن ‪.‬ﺗﻌﻘ ب‬
‫ن ﻣﺣﻣ د ﻟﻣ ﺎ ﻓ ر ﻣ ن اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وﻗﺗﻠ ﮫ ﺑﺑوﺻ ﯾرﺳ) ﻧﺔ ‪ 132‬هﻓ ( وﻻه‬
‫ﻓﺄﻗﺎم ﺳﺑﻌﺔ أﺷﮭر وأﯾﺎﻣﺎ ‪ ،‬ﻓﺗ ك ﻓﯾﮭ ﺎ ﺑﻛﺛﯾ رﯾن‬ ‫اﻟﺳﻔﺎح ﻣﺻر ﻓﻲ أواﺋل ﺳﻧﺔ ‪133‬‬
‫ﻣن أﺷﯾﺎع ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ‪ .‬وﺿﻣت إﻟﯾﮫ وﻻﯾﺔ ﻓﻠﺳطﯾن ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﻘل إﻟﯾﮭﺎ ‪ .‬ﺛم ورد ﻛﺗﺎب‬
‫ﺎﻟﻲ‬ ‫‪171‬‬
‫ﺎنوأﻣ‬ ‫رھ * ) ﺎﻣش ‪3‬ﻧﻛ ( * ) ‪( 1‬‬
‫ت اﻟﮭﻣﯾ‬ ‫ﻰ ﻣﺻ‬ ‫ﮫ ﻋﻠ‬ ‫ﻻﯾﺗ‬
‫واﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪371 : 6‬وﻣﯾ زان‬ ‫اﻟﻣرﺗﺿﻰ ‪100 : 1‬وﻓوات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪191 : 1‬‬
‫اﻻﻋﺗدال ‪ 457 : 1‬وأورد ﻣن ﺷﻌره اﻻﺑﯾﺎت اﻟﺗﻲ أوﻟﮭﺎ ‪) :‬ﻻ ﯾﺑﻠﻎ اﻻﻋداء ﻣ ن‬
‫ﺟﺎھل ﻣﺎ ﯾﺑﻠﻎ اﻟﺟﺎھل ﻣن ﻧﻔﺳﮫ ( ‪ .‬وﻟﺳﺎن اﻟﻣﯾزان ‪172 : 3‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪: 9‬‬
‫‪ 303‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ‪ 107 : 3‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﻋﻠﻘﮫ أﻣﯾر اﻟﻣؤﻣﻧﯾن اﻟﻣﮭدي ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬ﺑﻌد‬
‫ﻣﺎ ﺿرﺑﮫ ﺑﺎﻟﺳﯾف ﻓﻘده ﻧﺻﻔﯾن ‪ ،‬وﻛﺎن ﻣوﻟﻌﺎ ﺑﻘﺗل اﻟزﻧﺎدﻗﺔ ( ‪.‬واﻟﻣ ورد ‪2 : 3‬‬
‫‪( 2 ) 230 :‬اﻻزھرﯾ ﺔ ‪667 : 3‬وﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪ 4813‬و ‪Broc 481 : 2 . 2 : .‬‬
‫وھو ﻓﻲ ﻣﻠﺣ ق اﻟﺟ زء اﻻول ‪38‬ﻣ ن دار‬ ‫‪ 264 , S‬واﯾﺿﺎح اﻟﻣﻛﻧون ‪181 : 1‬‬
‫وﻓﻠﺳطﯾن وإﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ﺳ ﻧﺔ ‪136‬‬ ‫اﻟﻛﺗب ‪ ) :‬اﻟﻌﻣﺎد اﻟﻛﺗﺎﻧﻲ ( ؟ ‪.‬‬
‫ﻟ ﻲ اﻟﺧﻼﻓ ﺔ أﺑ و ﺟﻌﻔ ر اﻟﻣﻧﺻ ھ ورذه‪ ،‬ﻓاﻟﺳ ﻲﻧﺔ ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣره ﺑ ﺎﻟﻌودة إﻟ ﻰ‬
‫ﻓﻠﺳطﯾن ‪ .‬ﺛم ﺟﻌل ﯾﻧﻘﻠﮫ إﻟﻰ أن أﻗره ﺑﺎﻟﺟزﯾرة ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت ﻟﮫ اﻟدﯾﺎر اﻟﺷﺎﻣﯾﺔ ﻛﻠﮭﺎ ‪.‬‬
‫وأﻧﺷﺄ ﻣدﯾﻧﺔ أذﻧﺔ ) ﻓﻲ اﻻﻧﺎﺿول ( وﻛﺳر اﻟروم ﻓﻲ وﻗﺎﺋﻊ ﻣرج داﺑق ‪ ،‬وﻛﺎﻧوا‬
‫ﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﺣﺎزﻣ ﻣوﻟﺎ ‪ .‬ده ﺑﺎﻟﺷ ﻣراة )ن أرض اﻟﺑﻠﻘ ﺎء (‬ ‫ﻧﺣ و ﻣﺋ ﺔ أﻟوﻛ ف ‪.‬‬
‫ﺻ ﺎﻟﺢ اﻟﺻ ﻔدي ( * ) ‪ 1078 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﻘﻧﺳ رﯾن ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 1667‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﺻﻔدي ‪ :‬ﻣﻔﺗﻲ اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ﺑﺻﻔد ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺑﻐﯾﺔ اﻟﻣﺑﺗدي (‬
‫اﺧﺗﺻر ﺑﮫ ﻣ ﺗن اﻟﻛﻧ ز ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺣرﯾﺑ ﻲ ( * ) ‪ 1135 - . . .‬ه‬
‫اء ﻓﻲ اﻟ ﯾﻣن ‪.‬‬‫= ‪ 1723 - . . .‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﺣرﯾﺑﻲ ‪ :‬وال ‪ ،‬ﻣن اﻟوزر‬
‫وﻏﯾره ﻣ ن اﻟﺑﻧ ﺎدر‬ ‫اﺳﺗوزره اﻟﻧﺎﺻر اﻟﻣﮭدي ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬ووﻻه ) اﻟﻣﺧﺎ (‬
‫ﺎت‪ .‬ﺑروﺿ ﺔ ﺣ ﻣﺎﺗم )ن أﻋﻣ ﺎل‬ ‫ﺎن ﻣ ن اﻟ ﻣ دھﺎة‬ ‫وأﻛﺛ ر اﻟ ﯾﻣن اﻻﺳوﻛ ﻔل ‪.‬‬
‫وزارة ﻟﻠﻣﺗوﻛ ل ﻋﻠ ﻰ ﷲ اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﻲ اﻟ ﻧﻌﺎء (‬
‫وھ و ﻓ ﺻ‬
‫ﺻ ( ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﻠ ﻲ ( * ) ‪ 1314 - 1254‬ه = ‪ 1896 - 1838‬م‬
‫ﺎرﺛﻲ ‪ :‬ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أﻋﯾ ﺎن اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫ﻧﺎﺻ ر ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢﻓﻘﯾاﻟﺣ ﮫ إﺑﺎﺿ‬
‫اﻟﻌﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬اﺷﺗﮭر ﺑﻣﻘﺎوﻣﺗﮫ ﻟﺑﻌض ﺳﻼطﯾﻧﮭﺎ ‪ ،‬وﻣﺣﺎوﻟﺗﮫ ﺧﻠﻌﮭم ‪ ،‬أو إﺻﻼح ﻣﺎ‬
‫ﺗﮭم ‪ .‬ﻊ اﻻﻣ ﺎم ﻋ زان ﺑ ن ﻗ ﯾس ‪ ،‬واﻟﺳ ﻠطﺎﻧﯾن‬ ‫ﺳﯾﺎﺳ رة ﻣ‬ ‫أﺧﺑ ﻣ ﺎرهن ﻛﺛﯾ‬
‫اﻋ وج‬
‫ﺳﺗﺷ ﮭد *ھ) ﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬دول‬ ‫ﻛ ﻲ اﺑ ن ﺳ ﻌﯾد وﻓﯾﺻ ل اﺑ ن ﺗرﻛ ﻲ ‪ .‬ا‬
‫وﺗﮭ ‪331‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬‬ ‫‪ 79‬وم اﻟزاھ رة ‪ 323 : 1‬و‬ ‫واﻟﻧﺟ‬‫اﻻﺳ ﻼم ‪: 1‬‬
‫ل ‪( 2 ) . 200 : 5‬‬ ‫ﺔ اﻵﻣ‬ ‫‪376‬وﻻة واﻟﻘﺿ واﻧظ ﺎة ‪ 97‬ور‪102‬‬
‫رﻏﺑ‬ ‫واﻟ‬
‫ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ ( 3 ) . 238 : 2‬ﻧﺑﻼء اﻟﯾﻣن ‪ . 771 : 1‬ﻓﻲ إﺣدى وﻗﺎﺋﻌﮫ ودﻓن‬
‫ﺻ ﺎﻟﺢ اﻟﻌﻠ ﻲ ( * ) ‪ 1369 - 1300‬ه = ‪- 1883‬‬ ‫ﻓﻲ ﺳﻣﺎﺋل ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺷﯾﺦ‬
‫ﻣﺟﺎھد ‪ ،‬ﺻﺎرع اﻻﺳ ﺗﻌﻣﺎر اﻟﻔرﻧﺳ ﻲ ﺑﻘ وة‬ ‫‪ 1950‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﻌﻠوي ‪:‬‬
‫اﻟﺳﻼح ‪ ،‬وﻛﺎن ﻟﺛورﺗﮫ أﺛر ﻓﻲ ﺗﺎرخ ﺳورﯾﺔ اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ )‬
‫وإﻗﺎﻣﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬‫ﻛﺎﻧت( ﻟﮫ زﻋﺎﻣ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟﺑ ل اﻟﻌﻠ وﯾﯾنﺑﻘ) رب اﻟﻼذﻗﯾ ﺔ (‬ ‫اﻟﻣرﯾﻘب‬
‫ﯾون ‪ -‬د اﻟﺣ رب‬ ‫وس ‪ .‬دم اﻟﻔرﻧﺳ ﺑﻌ‬ ‫در (ﻗﺿ ﺎء طرط وﺗﻘ‬ ‫ﺑﻠ ﺷدة ) اﻟﯾﺦ ﺑﻣ ن‬
‫واطﺊ اﻟﺳ ورﯾﺔ ‪ ،‬واﻟﺗوﻏ ل ﻓ ﻲ اﻟ داﺧل ‪ ،‬ﻓﺛ ﺎر‬ ‫اﻻوﻟاﻟﺷ ﻰ ‪-‬‬ ‫ﻻﺣ ﺔﺗﻼل‬ ‫اﻟﻌﺎﻣ‬
‫ﺑﺟﻣﺎﻋم (ﺔ ﻗﻠﯾﻠ ﺔ ﻣ ﺎ ﻟﺑﺛ ت أن اﺗﺳ ﻊ ﻧطﺎﻗﮭ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ )ﻲ أواﺧ ر ﺳ ﻧﺔ ‪1918‬‬ ‫ﻓ‬
‫وھﺎﺟﻣﺗﮫ زﺣوف اﻟﻔرﻧﺳﯾﯾن ‪ ،‬ﻓظﻔر ﺑﮭم ﻓﻲ ﻣﻌﺎرك ﻣﺗﺗﺎﻟﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎﻧت اﻟدوﻟﺔ ﻓﻲ‬
‫ﺳورﯾﺔ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ﻟﻠﺷرﯾف ) اﻟﻣﻠك (ﻓﯾﺻل ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ ،‬ﻓﺄﻣد ﺻﺎﻟﺣﺎ ﺑﻌون ﻣ ن‬
‫واﻧﺑﺳ ط‬ ‫أﻣ ر ﺻ ﺎﻟﺢ ﺑﻌ د ﻣﻌرﻛ ﺔ ) وادي ورور (‬ ‫واﺳواﻟﻌﺗﺗﻔﺣلﺎد ‪.‬‬‫اﻟﻣ ﺎل‬
‫ﺳﻠطﺎﻧﮫ ‪ ،‬وﻛﺛرت ﺟﻣوﻋﮫ ‪ ،‬واﺣﺗل ) اﻟﻘدﻣوس ( وﺟﻌل ﻗرﯾﺔ ) اﻟرﺳﺗن ( ﻣﻘرا‬
‫ﻟﻘﯾﺎدﺗﮫ ‪.‬وأﻏﺎر اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﻋﻠﻰ دﻣﺷق ﻓﺳﻠﺑوا اﻟﺑﻼد اﻟﺳ ورﯾﺔاﺳ ﺗﻘﻼﻟﮭﺎ )ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﺎ ‪ 1920 .‬م (‬ ‫‪285‬ﻗﺑﻠﮭ‬
‫وﻣ ﺎن ‪ : 2‬ﺎ‬ ‫ﺗﺣﻔ‪1 ) * ( 2‬ﺔ(اﻻﻋﯾ‬ ‫ھ * ) ﺎﻣش‬
‫ﻗﺎﻣ ‪ .‬ت ﻓ ﻲ ﺷ ﻣﺎﻟﯾﮭﺎ ﺛ ورة اﻟﻣﺗوﻛ ل‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫ﻓﯾﺻ ل ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ﺛ( م‬ ‫وأﺧرﺟوا )‬
‫وﺗواﻟ ت‬ ‫ﻓﺎﺗﺻ ﺎﻧول (ﺻ ﺎﻟﺢ ﺑ ﺈﺑراھﯾم ﺳ ﻧﺔ ‪ 1921‬م ‪.‬‬ ‫ﻋﻠ ﻰإﺑﷲ )راھﯾم ھﻧ‬
‫اﻟوﻗﺎﺋﻊ إﻟﻰ أن ﻗل ﻣﺎ ﻋﻧد ) ﺻﺎﻟﺢ ( ﻣن ذﺧﯾرة ‪.‬واﺷﺗد اﻟﻣﺳﺗﻌﻣرون ﻓﻲ ﻗﺗﺎﻟ ﮫ‬
‫واﺳﺗﺳﮫ ‪.‬ﻠم ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن أﻧﺻ ﺎره ‪ ،‬ﻓﺄدرﻛ ﮫ اﻟﯾ ﺄس ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗوﻟوا ﻋﻠ ﻰ أﻛﺛ ر ﻣﻌﺎﻗﻠ‬
‫اﻟﻔرﻧﺳ ﯾس ﺣﻛﻣﮭ م ﻋﻠﯾ ﮫ ﺑﺎﻻﻋ داموﻟ‪ .‬م‬ ‫اﻟﻛﮭ نوف ‪.‬‬ ‫ﻓ ﺄوى إﻟ ﻰ ﺑﻌ ضوأﻋﻠ‬
‫ﻲ‬ ‫د اﻟﻔرﻧﺳ‬ ‫ﻠﻣﺎ ‪ ،‬وﻗ ﺎل ﻟﻠﻘﺎﺋ‬ ‫ﺎن ‪ ،‬ﻓظﮭ ر ﻣﺳﺗﺳ‬ ‫ﮫ اﻻﻣ‬ ‫ﺄﻋﻠﻧوا ﻟ‬
‫اﻟﺟﻧرال ) ﺑﯾوت ( ﯾوم اﺳﺗﺳﻼﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﻼذﻗﯾﺔ ‪:‬وﷲ ﻟو ﺑﻘﻲ ﻣﻌﻲ ﻋﺷرة رﺟ ﺎل‬
‫زل‪ .‬اﻟﺷ ﯾﺦ ﺻ ﺎﻟﺢ ﺷ ؤون‬ ‫واﻋﺗ ﺎل‬
‫ﮭ زﯾن ﺑﺎﻟﺳ ﻼح واﻟﻌﺗ ﺎد ﻣ ﺎ ﺗرﻛ ت اﻟﻘﺗ‬
‫‪1936‬ﺣ ﯾن ﻋﻠ ت ﻧﺄﻣ ﺔ‬ ‫اﻟﺣﯾﺎة اﻟﻌﺎﻣﺔ ﺑﻌد ذﻟ ك ‪ ،‬إﻻ اﻧﺗﻔﺎﺿ ﺎت وطﻧﯾ ﺔ ﻋ ﺎم م ‪،‬‬
‫وظ‪ .‬ل ﻗﺎﺑﻌ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻧﻔﺻﺎل اﻟﺟﺑل اﻟﻌﻠوي ﻋن ﺳ ورﯾﺔ ‪ ،‬وﺣ ﯾن ﺗﻌطﯾ ل اﻟدﺳ ﺗور‬
‫وأﺻ درت دار ﻣﺟﻠ ﺔ )اﻟﺛﻘﺎﻓ ﺔ (‬ ‫ﻋزﻟﺗﮫ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﺷﮭدﻋﮭد اﻻﺳﺗﻘﻼل ﻓﻲ ﺑ ﻼده ‪.‬‬
‫ﺎﻋر ﺣﺎﻣ د ﺣﺳ ن ‪،‬‬ ‫ﻟﻠﺷ‪ -‬ط (‬
‫ﺎب )اﻟﻌﻠ ﻲ ﺛ ﺎﺋرا وﺷ ﺎﻋرا‬ ‫ﻓ ﻲ دﻣﺷ قﺻﻛﺗ ﺎﻟﺢ‬
‫ﯾرﺟ ﻊ إﻟﯾ ﮫ ) ‪. ( 1‬ﺻ* ) ﺎﻟﺢ اﻟﺷ رﻧوﺑﻲ ( * ) ‪ 1370 - 1343‬ه = ‪- 1924‬‬
‫ﺎﻋر ﺣﺳ ن اﻟﺗﺻ وﯾر ‪،‬‬ ‫‪1951‬ﺑ م ( ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺷ رﻧوﺑﻲ اﻟﻣﺻ ﺷ ري ‪:‬‬ ‫ﺻ ﺎﻟﺢ‬
‫ودﺧ ‪ .‬ل اﻟﻣﻌﮭ د‬ ‫وﻟ در ‪.‬وﻧﺷ ﺄ ﺑﮭ ﺎ‬ ‫ﺑﻣﺻ‬
‫ﺑﻠط ﯾم (‬ ‫ﻣرھ ف اﻟﺣ سﻣ ‪ .‬أھن ل )‬
‫اﻟدﯾﻧﻲ ﺑدﺳوق ‪ ،‬ﻓﻣﻌﮭد اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣﻌﮭد اﻻﺣﻣدي ﺑطﻧطﺎ ‪ ،‬ﺛم ﻛﻠﯾﺔ اﻟﺷ رﯾﻌﺔ ‪،‬‬
‫وﻧﺷ ر ﺑﻌ ض‬ ‫ﻓﻛﻠﯾﺔ دار اﻟﻌﻠوم ‪ .‬ودرس ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ ) ﺳﺎن ﺟورج ( ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪.‬‬
‫ﺷﻌره ﻓﻲ ﻣﺟﻼت اﻻذاﻋﺔ واﻟرﺳﺎﻟﺔ واﻟﺛﻘﺎﻓﺔ وﺟرﯾدﺗﻲ اﻻھ رام واﻟﻣﺻ ري ‪* .‬‬
‫وﻓﯾﮫ إﺷ ﺎرة إﻟ ﻰ‬ ‫) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻛﻔﺎح اﻟﺷﻌب اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﺳوري ‪68 - 55‬‬
‫ﻛﺗﺎب ) ﺛورة اﻟﺷﯾﺦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﻠﻲ ‪ -‬ط ( ﺗﺄﻟﯾف ﻋﺑد اﻟﻠطﯾف اﻟﯾوﻧس ‪ ،‬وﻟم أره ‪.‬‬
‫وﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪ ،‬اﻟﻌ دد ‪. 1207‬واﻗ رأ‬ ‫وﻣﺟﻠﺔ اﻻدﯾب ‪:‬اﻛﺗ وﺑر ‪ 1974‬ص ‪62‬‬
‫اﻟﻛﺗ اﻟ ﺎبذھﺑﻲ ﻟﺟﯾ وش‬ ‫ﺗ ﮫ ﻗﯾ ﺎدة اﻟﺟ ﯾش اﻟﻔرﻧﺳ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎب ﺳ ﻣﺗﮫ )‬
‫‪ 118‬ﻓ‪ .‬ﻲ ﺟرﯾ دة اﻻھ رام ‪.‬‬ ‫وﻋﻣ‪ -‬ل‬ ‫اﻟﺻ ﻔﺣﺔ ‪109‬‬ ‫اﻟﺷ رق ‪( 1936 - 1918‬‬
‫ﺑﻠطﺎم ﻋﯾﯾم ( د اﻻﺿ ﺣﻰ ﻣ ﻊ أھﻠ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺿ ﻰ ﻧﺣﺑ ﮫ )‬ ‫وذھﻟﯾﻘﺿب إﻟﻲ أﯾﻰ )‬
‫ﻣﻧﺗﺣرا (اﺛﻧﻰ ﻋﺷر دﯾواﻧﺎ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻛرارﯾس ﺻﻐﯾرة ‪ ،‬ﺟﻣﻌﮭ ﺎ ‪ ،‬وأوﺻ ﻰ أﺑ ﺎه‬ ‫ﻟﮫ‬
‫ﻣﺎھﺎ ) ﯾد اﻟﺻ ﻔﺎء ‪-‬ﻧﺷط ( رھﺎ ‪ ،‬ﺑﻌ د‬ ‫وإﺧوﺗ ﮫ ﺑﻧﺷ رھﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﺳ ﻧﺷ‬
‫ﺻ درت‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﺷ ﻌر ‪ -‬ط (‬ ‫وﻓﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬ﺻ دﯾﻘﮫ اﻟﺷ ﺎﻋر ﺻ ﺎﻟﺢ ﺟ ودت ‪ ،‬و )‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 868 - 791‬ه = ‪ 1464 - 1389‬م (‬ ‫ﻧﺔ ‪* . ( 1 ) 1959‬‬
‫اﻟﺑﻠﻘﯾﻧ )‬ ‫ﺳ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﻣر ﺑن رﺳﻼن اﻟﺑﻠﻘﯾﻧﻲ اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ﺷﯾﺦ اﻻﺳﻼم ‪ :‬ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌﻠﻣﺎء‬
‫اﻟرﺣﻣ ﺎھرة ‪ ،‬وﻧ ﺎب ﻋﻧ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺎﻟﺣدﯾث واﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬ﻣﺻري ‪ .‬ﺗﻔﻘﮫ ﺑﺄﺧﯾﮫ ﻋﺑد ن ﺑﺎﻟﻘ‬
‫ووﻟه ( ﻲ ﻗﺿ ﺎء‬ ‫م ‪ ،‬ﺛ م ﺗﺻ در ﻟﻼﻓﺗ ﺎء واﻟﺗ درﯾس ﺑﻌ د ﻣوﺗ ﮫﺳ) ﻧﺔ ‪824‬‬
‫اﻟدﯾﺎر اﻟﻣﺻرﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 827 - 825‬وﻋزل وأﻋﯾد ﺳت ﻣرات ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ وھو ﻋﻠﻰ‬
‫ﺗرﺟﻣ ﺔ واﻟ ده ‪ -‬خ (‬ ‫اﻟﻘﺿﺎءﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫدﯾ) وان ﺧط بﺳ( ﺗﺔ ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﻐﯾث اﻟﺟﺎري ﻋﻠﻰ ﺻ ﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧ ﺎري (‬ ‫ﻣﺟﻠد ‪ ،‬و ) ﺗرﺟﻣﺔ أﺧﯾﮫ ( ﻣﺟﻠد ‪ ،‬و )‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬و )‬ ‫رد )ﻓﯾﻣ ﺎ ﯾﺧ ﺎﻟف ﻓﯾ ﮫ اﻟﺣ ر اﻟﻌﺑ د ‪ -‬خ (‬ ‫دان ‪ ،‬و‬
‫وھر اﻟﻔ‬
‫اﻟﺟ ﻣﺟﻠ‬
‫اﻟﺗﺟ ) رد واﻻھﺗﻣ ﺎم ﺑﺟﻣ ﻊ ﻓﺗ ﺎوي‬ ‫ﺗﺗﻣﺔ اﻟﺗدرﯾب ‪ -‬خ (أﻛﻣل ﺑﮫ ﻛﺗﺎب أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬و‬
‫اﻟﻣﻘﺑ) ول ﻓﯾﻣ ﺎ ﯾ دﻋﻰ ﻓﯾ ﮫ‬ ‫ول ( و‬
‫ذﻛرة ‪ -‬خ‬
‫اﻟواﻟ د ﺷ ﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ( واﻟﺗ) اﻟﻘ‬
‫روﻛﻠﻣن ‪.‬وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪. ( 2‬ﺻ* ) ﺎﻟﺢ ﺑ ن‬ ‫ﺗ‬ ‫ذﻛرھﻣ ﺎ ﺑ‬‫ﺑ ﺎﻟﻣﺟﮭول ‪ -‬خ (‬
‫ﻋﻣﯾر ( * ) ‪ 359 - . . .‬ه = ‪970 - . . .‬ﺻم (ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﻣﯾ ر اﻟﻌﻘﯾﻠ ﻲ ‪:‬ﻣ ن‬
‫‪ 59‬ﮫ ﻗﺻ ﺎﺋد ﻣ ن‬ ‫أﻣراء * ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﺷ( ﻌراء اﻟﻣﻌﺎﺻ رﯾن ‪- 33‬وﻓﯾ‬
‫ﺷﻌره ‪ .‬واﻧظر أﻋﻼم اﻻدب واﻟﻔن ‪( 2 ) . 487 : 2‬ﺣوادث اﻟ دھور ‪573 : 3‬‬
‫وﺑروﻛﻠﻣﺎن ﻓﻲ داﺋرة اﻟﻣﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ 111 : 4‬واﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪- 312 : 3‬‬
‫اﻟدوﻟ ﺔ‬‫‪ . 314‬و ‪( 93 ، Brock 114 : 2 . 69 ( S . 2 : 114 ، 119‬‬
‫‪ 357‬هﻲ ‪.‬ﻋﮭ ده ﺗﻐﻠ ب اﻟﻘراﻣط ﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻻﺧﺷﯾدﯾﺔ ‪.‬ﻲ إﻣ رة دﻣﺷ ق ﺳ ﻧﺔ وﻓ‬ ‫وﻟ‬
‫اﻟﺷﺎم ﻓﺧرج ﻣﻧﮭﺎ ‪ ،‬وﻏﺎب ﺑﺿﻌﺔ أﯾﺎم ‪ ،‬ﺛ م ﻋ ﺎد إﻟﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ د ﺧ روﺟﮭم‪ ،‬وأﺻ ﻠﺢ‬
‫وھو آﺧر ﻣن وﻟﻲ دﻣﺷ ق ﻟﻼﺧﺷ ﯾدﯾﯾن ‪.‬ﺗ وﻓﻲ‬ ‫أﻣورھﺎ ‪ .‬وﻛﺎن ﺷﺟﺎﻋﺎ ﺟوادا ‪.‬‬
‫ﻓﯾﮭﺎ واﻟﯾﺎ ) ‪) * . ( 1‬ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺳ وداﻧﻲ ( * ) ‪ 1379 - . . .‬ه = ‪1960 - . . .‬‬
‫وداﻧﻲ ‪:‬ﺣﻔﻲ ﻣﺻ ري ‪ ،‬ﺳ وداﻧﻲ اﻻﺻ ل‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﯾﺳ ﻰ اﻟﺳ ﺻ‬ ‫م(‬
‫وﺻ ﻧف ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫ﻣﻘﯾﻣ ‪ .‬ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ﯾﻛﺗ ب ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض ﺻ ﺣﻔﮭﺎ ‪.‬‬ ‫ﻛﺎن‬
‫واﻟﻣوﻟد‬
‫وﻓﻲ (ﺑﺎﺋﺳ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﻧ زل‬ ‫اﻻﺳ رار اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ وآراء اﻟ دﻛﺗور ﻣﺣﺟ وﺗوب ‪ -‬ط‬
‫اﻟﻘوﺻﺑﻣﺻﯾﺔ (ر ‪ ،‬ودﻓ ن ﺑﺎﻟﻘوﺻ ﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺑﻣرﻛ ز )‬ ‫ﻋﻣ دةﻓ ) زارة (‬
‫اﻟﻘﻌﯾط ﻲ ( * ) ‪ 1375 - 1295‬ه = ‪- 1878‬ﺻ‪1956‬ﺎﻟﺢم ﺑ( ن ﻏﺎﻟ ب ﺑ ن‬
‫ﻧﺷ ﺄ وﺗﻌﻠ م‬‫اﻟﯾﺎﻓﻌﻲ ‪:‬ﻠطﺎن اﻟﺷ ﺣر واﻟﻣﻛ ﻼ ) ﺑﺣﺿ رﻣوت (‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻋوض اﻟﻘﻌﯾطﻲ‬
‫ﺑﺎﻟﻣﻛﻼ ‪ .‬وآﻟت إﻟﯾﮫ اﻟﺳﻠطﻧﺔ ﺑﻌد وﻓﺎة ﻋﻣﮫ ) ﻋﻣر ﺑن ﻋوض (ﺳ ﻧﺔ ‪ 1354‬ه ‪.‬‬
‫وﻋﻧﻲ ﺑﺎﻟﻣطﺎﻟﻌﺔ واﻟﺗﺄﻟﯾف ‪ ،‬وﺻﻧف ) ﻣﺻﺎدر * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻧﺟوم‬
‫ﺔ ‪. 325 : 5‬‬ ‫رام ‪1960 / 3 / 31‬‬
‫واﻻزھرﯾ‬ ‫اﻻھ) ‪( 2‬‬
‫رة ‪. 56 : 4‬‬ ‫اﻟزاھ‬
‫اﻻﺣﻛﺎم اﻟﺷرﻋﯾﺔ ‪ -‬ط ( وﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ﺟددت اﻟﻣﻌﺎھدة ﻣﻊ اﻻﻧﻛﻠﯾز ‪ ،‬ورﺿﻲ ﻓﯾﮭﺎ‬
‫ﺑﺄن ﯾﻛون ﻟﮫ ) ﻣﺳﺗﺷﺎر ( ﻣﻧﮭم ‪ .‬وأﻋطوه ﻟﻘب ) ﺳﯾر ( ﻗﺎل اﺑن ﻋﺑﯾد ﷲ ﻣﻔﺗﻲ‬
‫وأﺟرﯾت ﻟ ﮫ ﺟراﺣ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺣﺿرﻣوت ‪ :‬وﻧزل ﻟﻠﺑرﯾطﺎﻧﯾﯾن ﻋن أﻛﺛر ﻣﺎ اﻟﺗزﻣﮫ ‪.‬‬
‫ﻋظﻣﺔ اﻟﻔﺧذ ‪ ،‬ﺑﻣﺳﺗﺷﻔﻰ ﻓﻲ ﻋدن ‪ ،‬ﺗوﻓﻲ ﻋﻠﻰ أﺛرھﺎ ‪ ،‬وﻧﻘ ل ﺟﺛﻣﺎﻧ ﮫ ﺑﺎﻟط ﺎﺋرة‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻓﯾ روز ( * ) ‪ 37 - . . .‬ه = ‪ 657 - . . .‬م‬ ‫إﻟﻰ اﻟﻣﻛﻼ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻓﯾروز اﻟﻌﻛﻲ ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻓﺎرس ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋك ‪ ،‬ﻣن اﻻزد ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن‬
‫ﻔﯾن ( ﮫ اﻻﺷ ﺗر ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺻ ﻓﻘﺗﻠ‬ ‫ﺎل ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺧ رج ﻣﻌ ﮫ ﻓ ﻲ ﺣ رب )‬
‫ﺣر (‬ ‫اﻟﺷ)‬
‫ﺎدة‬ ‫د ﻓﷲ ‪ -‬خﻲ‪ .‬ﻣ‬ ‫ن ﻋﺑﯾ‬ ‫إدام (اﻟﻘ* ) ‪( 1‬وت ﻻﺑ‬
‫ﺎﻣش ‪3‬‬ ‫ھ‬
‫واﻟﺻ ﺣف اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪. 1956 / 5 / 29‬‬ ‫وﻧﺷرة دار اﻟﻛﺗب ﻟﺳﻧﺔ ‪ 1949‬ص ‪18‬‬
‫) ‪ ( 2‬وﻗﻌﺔ ﺻﻔﯾن ‪ 195‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ . 378 : 6‬ﺻﺎﻟﺢ ﻗﻧﺑﺎز = ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻛﯾﺳ ﺎن ( * ) ‪ 140 - . . .‬ه = ‪ 757 - . . .‬م‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣود ‪) * 1344‬‬
‫( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻛﯾﺳﺎن اﻟﻣدﻧﻲ ‪ .‬ﻣؤدب أﺑﻧﺎء ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ .‬ﻛﺎن ﻣنﻓﻘﮭ ﺎء‬
‫أﺣ د اﻟﺛﻘ ﺎت ﻓ ﻲ رواﯾ ﺔ اﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬ ‫واﻟﻔﻘﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬اﻟﺟﺎﻣﻌﯾن ﺑﯾن اﻟﺣدﯾث وھو‬
‫ﻗﺎل اﺑن ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪ :‬ﻋﺎش أﻛﺛر ﻣن ﻣﺋﺔ ﺳﻧﺔ ) ‪. ( 1‬ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺟ دي =ﻣﺣﻣ د‬
‫زرة ( * ) ‪ 293 - 210‬ه = ‪ 906 - 825‬م (‬ ‫‪) * 1298‬ﺎﻟﺢ ﺟ‬
‫ﺎﻟﺢ ﺻ‬ ‫نﺻ‬ ‫ﺑ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﺣﺑﯾب ‪ ،‬اﻻﺳدي ﺑﺎﻟوﻻء ‪،‬و أﺑﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف‬
‫ﺑﺟزرة ‪ :‬ﻣن أﺋﻣﺔ أھل اﻟﺣدﯾث ‪ .‬وﻟد ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬وﺳﻛن ﺑﻐداد ‪ .‬ورﺣل إﻟﻰ اﻟﺷﺎم‬
‫دﯾثﻓ ‪ .‬ﻲ اﻟﻌ راق وﺧراﺳ ﺎن ﻓ ﻲ‬ ‫وﻣﺻ ر وﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬ﻓ ﻲ طﻠ وﻟ ب ماﻟﺣﯾﻛ ن‬
‫ﻋﺻره أﺣﻔظ ﻣﻧﮫ ‪ .‬واﺳﺗﻘر ﻓﻲ ﺑﺧﺎرى ﺳﻧﺔ ‪ 266‬ه ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬ﻛﺎن ﺻ دوﻗﺎ‬
‫ﺑﺟ ﻻﻧ ﮫ ﺻ ﺣف ﻓ ﻲ ﺣ دﯾث ‪) :‬‬ ‫ﺛﺑﺗﺎ أﻣﯾﻧﺎ ‪ ،‬وﻛﺎن ذا ﻣزاح ودﻋﺎﺑﺔ ‪.‬وﻟﻘبزرة‬
‫ﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ ﺧ رزةﻓﻘ( ﺎل ‪:‬ﺟ) زرة ( ) ‪. ( 2‬ﺻ* ) ﺎﻟﺢ اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪- 738‬‬
‫‪ 761‬ه = ‪ 1360 - 1337‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ) اﻟﻣﻠك اﻟﺻﺎﻟﺢ ﺻﻼح اﻟدﯾن ( اﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫ﻗﻼوونﻣﻠ‪ :‬وك اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻘﻼووﻧﯾ ﺔ ﺑﻣﺻ ر واﻟﺷ ﺎم ‪.‬‬ ‫) اﻟﻣﻠك اﻟﻧﺎﺻر ( اﺑن ﻣ ن‬
‫وﺑوﯾ ﺑﺎﻟﻘﻊ ﺑﮭﺎھرةﺎ ‪،‬ﺑﻌ د ﺧﻠ ﻊ أﺧﯾ ﮫ ﺣﺳ نﺳ) ﻧﺔ ‪ 752‬ه (‬ ‫وﻟ د ﺑﻘﻠﻌ ﺔ اﻟﺟﺑ ل‬
‫ﺎز )ن أﻣ راء اﻟﺟﻧ د (واﺿ طرﺑت‬ ‫وﺗوﻟﻰ ﺗﺻرﯾف اﻻﻣ ور ﺑﺎﺳ ﻣﮫ اﻻﻣﯾ ر ط ﻣ‬
‫ﺣﺎل اﻟﺷﺎم ) ﺳﻧﺔ ‪ 753‬ه ( ﻓرﺣل اﻟﺻﺎﻟﺢ إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 399 : 4‬واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪( 2 ) . 378 : 6‬‬
‫‪ 322‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪. 381 : 6‬ودﺧﻠﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ : 9‬وﺗﮭ‬
‫اﻟﻣﻌﺗﺿ ﺎ دإﻟ) ﻰ ﺟﺎﻧ ب اﻟﺻ ﺎﻟﺢ ﻣ ن ﻧﺎﺣﯾ ﺔ اﻟﯾﺳ ﺎر (وﻗﻣ ﻊ‬ ‫وﻣﻌﮫ اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ راﻛﺑ‬
‫ﻓﻘﺻ ده وﻓﺗ ك ﺑﺄھﻠ ﮫ ‪،‬‬ ‫اﻟﺛورة وﻋﺎد إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺛ ﺎر اﻟﺻ ﻌﯾد )ﺳ ﻧﺔ ‪ 754‬ه (‬
‫واﺳ ﺗﻣر إﻟ ﻰ أن‬ ‫ﻼح ﻻ ﯾرﻛ ب ﻓرﺳ ﺎ وﻻ ﯾﺣﻣ ل ﺳ ﻼﺣﺎ (‬ ‫وﻋﺎد ﻓ ﺄﻣر ﺑاﻟﻔ ﺄن )‬
‫ﻓﺧﻠﻌ وه وﺣﺑﺳ وه ﻓ ﻲ دور‬ ‫وﺛب ﻋﻠﯾﮫ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن أﻣ راء ﺟﯾﺷ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 755‬ه (‬
‫ﻣﺎت ‪.‬ﻠطﻧﺗﮫ ﺛ ﻼث ﺳ ﻧﯾن وﺛﻼﺛ ﺔ أﺷ ﮭر وﻧﺻ ف ‪.‬‬ ‫اﻟﺣرم ﺑﺎﻟﻘﻠﻌﺔ إﻟﻰﻣأندة ﺳ‬
‫ﻛﺎن‪ :‬ﻣﻠﻛﺎ ﻋظﯾﻣﺎ ‪ ،‬دﯾﻧﺎ ﺧﯾرا ‪ ،‬ﺣﺳن اﻟﺳ ﯾرة ﺳ ﺎس اﻟرﻋﯾ ﺔ‬ ‫ﻗﺎل اﺑن إﯾﺎس ﻓﯾﮫ‬
‫ﺻ ) ﺎﻟﺢ‬ ‫ﯾﺔ ) ‪* . ( 1‬‬ ‫ﮫ راﺿ‬ ‫ﺎس ﻋﻧ‬ ‫ت اﻟﻧ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وﻛﺎﻧ‬ ‫ن ﺳﯾﺎﺳ‬ ‫ﺣﺳ‬
‫اﻟﺗﻣرﺗﺎﺷ ﻲ ( * ) ‪ 1055 - 980‬ه = ‪- 1572‬ﺻ‪1645‬ﺎﻟﺢم ﺑ( ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن أﺣﻣد اﻟﺗﻣرﺗﺎﺷﻲ اﻟﻐزي ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﻔﻲ ‪ .‬ﻟﮫ )زواھر اﻟﺟ واھر ‪ -‬خ (‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻻﺷﺑﺎه واﻟﻧظﺎﺋر ‪ ،‬و ) ﻣﻧظوﻣﺔ ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ( و ) اﻟﻌﻧﺎﯾﺔ (ﻓﻲ ﺷ رح‬
‫اﻟﻧﻘﺎﯾﺔ ‪ ،‬ورﺳﺎﺋل ﻛﺛﯾرة ‪ ،‬وﻧظم ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻔﻼﻧﻲ ( * ) ‪ 1218 - 1166‬ه =‬
‫‪ 1803‬مد (ﺑ ن ﻧ وح ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻌﻣ ري اﻟﻣﻌ روف‬ ‫‪1753‬ن‪ -‬ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺻ ﺎﻟﺢ ﺑ‬
‫ﻣﺟﺗﮭ ‪ :‬د ‪ ،‬ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣ ﺑ دﯾثﺎﻟﻔﻼﻧﻲ‬
‫ﻛرﻣﺎﻧ نﺔ (ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﺳ ودان ‪،‬‬ ‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﮭ ﻧﺳ ﺎ ‪ .‬ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰﻓ ) ﻼنأو( ﻓﻼﻧ ﺔ ) ﻣ‬
‫ﻧزﻟﮭﺎ ﺑﻌض أﺳﻼﻓﮫ ‪ ،‬ووﻟد ﺻﺎﻟﺢ وﻧﺷﺄ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﺗﻧﻘل ﻓﻲ طﻠب اﻟﻌﻠم ‪ ،‬ﻓﻘرأ ﺑﺑﻠدة‬
‫وﻧس( وﻣﺻ ر ‪ ،‬ﺛ م اﺳ ﺗﻘر ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ إﻟ ﻰ أن‬ ‫ﺑﺷوﺗ ﻧﻘﯾط‬ ‫وﻣ اﻟﻘﺑﻠراﻛشﺔ )‬
‫ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﻗطف اﻟﺛﻣر ‪ ،‬ﻓﻲ أﺳﺎﻧﯾد اﻟﻣﺻﻧﻔﺎت ﻓﻲ اﻟﻔﻧون واﻻﺛر ‪ -‬ط (‬
‫وﻣ ورد‬ ‫إﯾﻘ ) ﺎظ ھﻣ م أوﻟ ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﺑ ( داﺋﻊ اﻟزھ ور ‪194 : 1‬‬ ‫و‬
‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪- 254 : 10‬‬ ‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪251 - 239 : 14‬‬ ‫اﻟﻠطﺎﻓﺔ ‪83‬‬
‫ﻔر ‪( 2 ) . 762‬‬ ‫وﻓﺎﺗ ‪ 203 :‬ﮫو ﻓ‪ 204‬ﻲ ﺻ‬ ‫ﺔ‪2‬‬ ‫ﻲ اﻟ‪ 287‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ‬ ‫وﻓ‬
‫ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ 239 : 2‬واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧﺔ ‪ . 63 : 3‬اﻻﺑﺻﺎر ﻟﻼﻗﺗداء ﺑﺳﯾد اﻟﻣﮭﺎﺟرﯾن‬
‫ﺟم أﺷ ﯾﺎﺧﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫واﻻﻧﺻﺎر ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺛﻣر اﻟﯾﺎﻧﻊ ‪ -‬خ (رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ﺗ را‬
‫ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺳﺑﺎﻋﻲ ( * ) ‪ 1221 - 1154‬ه = ‪ 1806 - 1741‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫دي )ن ﺷ رﻗﯾﺔ ﻣﺻ ر (‬ ‫ري ‪ .‬د ﺑﺑﻧ ﻲ ﻋ ﻣ‬ ‫ﻓﺎﺿ ل ﻣﺻ وﻟ‬ ‫ﺑن ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺳ ﺑﺎﻋﻲ ‪:‬‬
‫وﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻻزھر ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺷرح اﻟﻔﺗوﺣﺎت اﻟﻣﻛﯾﺔ ( ﺷو )رح ﺣﻛ م اﻟﺳ ﻛﻧدري (‬
‫و ) ﺷرح ﻣﻧظوﻣﺔ اﻻﺳﻣﺎء اﻟﺣﺳﻧﻰ ‪ ،‬ﻟﻠدردﯾر ) ‪ ) * . ( 2‬ﺻﺎﻟﺢ اﻟدﺳوﻗﻲ ( *‬
‫) ‪ 1246 - 1200‬ه = ‪ 1831 - 1785‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟدﺳوﻗﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪،‬‬
‫ﻣن أھل دﻣﺷق ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺧطب ( و ) ﻣوﻟد ( ورﺳﺎﻟﺔ ﺳﻣﺎھﺎ ) ﻛﺷف اﻟﻐﻣﺔ‬
‫ﺑﮭﺎ رﻓﯾﻘﮫ ﻓ ﻲ اﻟطﻠ ب اﺑ ن ﻋﺎﺑ دﯾن ﺻ ﺎﺣب اﻟﺣﺎﺷ ﯾﺔﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻣﻛ ﺔ‬ ‫ﻧﺎﻗشخ (‬‫‪-‬‬
‫ﺷق ‪ ،‬وﺑ ﮫ اﻧﻘرﺿ وا ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪3‬‬ ‫ﺣﺎﺟﺎ ‪ .‬وھو آﺧر ﺑﯾت اﻟدﺳوﻗﻲ ﺑدﻣ‬
‫ﺎرس ‪: 1‬‬ ‫وﻓﮭ ‪ 148‬رس اﻟﻔﮭ‬
‫ر‬ ‫وم ‪849‬روض اﻻزھ‬ ‫أﺑﺟ ) ‪( 1‬د اﻟﻌﻠ واﻟ‬ ‫(*‬
‫‪ 209‬ﺛم ‪ 264 : 2‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪ 424 : 1‬واﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻزھرﯾﺔ ‪ 336 : 1‬واﻟدر‬
‫اﻟﻔرﯾد ‪ 71‬و ‪ 120‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1207‬ﺧطﺄ ‪ .‬واﻻﻋﻼم ﺑﻣن ﺣل ﻣراﻛش ‪5‬‬
‫ودﻓﺗ‪ 14‬ردار ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬ ‫‪ 82 :‬ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ ﻓﻼﻧﻲ آﺧر ‪ .‬وأﺟﻠﻰ اﻟﻣﺳﺎﻧد‬
‫ﺔ ‪( 3 ) . 171‬‬ ‫اﻟﯾواﻗﯾ ) ‪ ( 2‬ت اﻟﺛﻣﯾﻧ‬
‫ﻰ ‪. 1380‬‬ ‫اﻟﻣﻧ ﺟﻣ ورة ‪26‬ﺎدي اﻻوﻟ‬
‫ﻣﻧﺗﺧﺑﺎت اﻟﺗوارﯾﺦ ﻟدﻣﺷق ‪664‬وروض اﻟﺑﺷ ر ‪) * . 125‬اﻟﻌﻧﺳ ﻲ ( * ) ‪. . .‬‬
‫م‬ ‫ﻲﺛ‬ ‫د ﷲ اﻟﻌﻧﺳ‬ ‫‪ 1857‬م ( ن ﻋﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ‪ - . .‬د ﺑ‬ ‫ﺎﻟﺢ ‪-‬ﺑ ‪ 1274‬هن= ‪.‬‬ ‫ﺻ‬
‫وب ﻋ ن اﻻﻣ ﺎم اﻟﺷ وﻛﺎﻧﻲ ﻓ ﻲ دﯾ وان‬ ‫ﻓﺎﺿ ‪ :‬ل ‪ ،‬ﻟ ﻛﮫ ﺗﺎن ﯾﻧﺂﻟﯾف ‪.‬‬
‫اﻟﺻ ﻧﻌﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﺧﻠﻔﺎء ﺑﺻﻧﻌﺎء ‪ .‬ﺛم وﻟﻲ اﻟﺣﻛم ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ إب ) ﺑﺎﻟﯾﻣن (وﺗوﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ) ‪* . ( 1‬‬
‫) ﺻﺎﻟﺢ ﻗﻧﺑﺎز ( * ) ‪ 1344 - 1303‬ه = ‪ 1925 - 1885‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣﺣﻣود‬
‫ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﻗﻧﺑﺎز ‪ :‬طﺑﯾب ﻧﺎﺑﻎ ‪ ،‬ﻣن ﺷﮭداء اﻟﺣرب اﻻﺳﺗﻘﻼﻟﯾﺔ ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ‪ .‬وﻟد‬
‫وﺗﻌﻠ ﺣﻣم ﻓ ﺎة ‪.‬ﻲ ﺳ ورﯾﺔ واﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ وأورﺑ ﻛ ﺔ ‪.‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫وﻧﺷ ﺄ واﺳﺗﺷ ﮭد ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻌﺎﻣﻠﯾن ﻻﺳﺗﻘﻼل اﻟﻌرب ووﺣدﺗﮭم وﻟ م ﯾﻘ م ﻓ ﻲ ﺑﻠ ده ﻋﻣ ل ﺻ ﺎﻟﺢ إﻻ ﻛ ﺎن ﻓ ﻲ‬
‫رك ﻓ ﮫ ‪.‬ﻲ اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ إﻟ ﻰ أﺳﻛﯾﺷ ﮭر ‪.‬‬ ‫ﻣﻘدﻣ وﻧﻔ ﺔ اﻟﻘﺎه اﻟﺗﺎﺋﻣﯾن ﺑ‬
‫وﻋﺎد إﻟﻰ ﺣﻣﺎة ‪ ،‬ﻓﺎﺣﺗرف اﻟطب ‪ ،‬واﺷﺗرك ﻓﻲ ﺗﺄﺳﯾس اﻟﻧﺎدي اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬وأﻧﺷﺄ‬
‫ن‬ ‫ﻠم إدارة اﻟﻣدرﺳوﻛ ﺔ ‪.‬ﺎن ﻣ‬ ‫واﻟﺗرﺑﯾ ‪ ،‬ﺛ ﺔ ( م ﺗﺳ‬
‫ﺎ‬ ‫ﻓﯾﮭ‬
‫اﻟﻌﻠ ) م‬‫ﻣدرﺳدار ﺔ‬
‫أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ﺑدﻣﺷق واﻟﺟﻣﻌﯾ ﺔ اﻵﺳ ﯾوﯾﺔ ﺑﺑ ﺎرﯾسﻟ ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر‬
‫ﺟﯾد ‪ ،‬وأﻧﺎﺷﯾد وطﻧﯾﺔ ﻛﺛﯾرة ﻧظﻣﮭﺎ ﻟﻠﻣدارس ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ﻓﻲ )اﻟﻔ راﺋض (وﻛﺗ ب‬
‫ﻣدرﺳﯾﺔ ﻓﻲ ) ﻋﻠم اﻻﺷﯾﺎء ( و ) اﻟﻌﻠوم * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﺑدر اﻟطﺎﻟﻊ ‪1‬‬
‫‪ . 287 :‬اﻟطﺑﯾﻌﯾﺔ ( و ) اﻻﻗﺗﺻﺎد ( ‪ .‬وﻛﺎن ﻓﻘﯾﮭﺎ ﻓﻲ اﻟﺷرع اﻻﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬داﻋﯾﺔ إﺻﻼح ﻓﻲ اﻟدﯾن واﻟﺗرﺑﯾﺔ ‪ ،‬ھﺎدﺋﺎ ﻓﻲ ﻋﻣﻠﮫ ‪ ،‬ﺛﺎﺋرا ﻓﻲ ﻓﻛرﺗﮫ‬
‫رﯾﺢ ﺑﻘ رب ﻣﻧزﻟ ﮫ ‪ ،‬ﯾ وم ﺛ ﺎرت ﺣﻣ ﺎةﺳ) ﻧﺔ ‪ 1344‬هﻓ ( ﻧﮭض‬ ‫‪.‬‬ ‫ﻊ أﻧ ﺔ ﺟ‬
‫أﺳ د اﻟدوﻟ ﺔ‬‫ﻻﺳﻌﺎﻓﮫ ‪ ،‬ﻓرﻣﺎه ﺟﻧدي ﻓرﻧﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﺧر ﺻرﯾﻊ ﻣروءﺗ ﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫س‬ ‫ن إدرﯾ‬ ‫‪ 1029‬م ( رداس ﺑ‬ ‫( * ) ‪. . .‬ﺻ‪ 420 -‬ه =‬
‫ﺎﻟﺢ ‪.‬ﺑ ‪ - . .‬ن ﻣ‬
‫اﻟﻛﻼﺑﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻋﻠﻲ ‪ :‬أﻣﯾر ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وأول اﻻﻣراء اﻟﻣرداﺳﯾﯾن ﺑﺣﻠب ‪ .‬ﻛﺎن‬
‫ﻛﺎﺗﺑ ﮫ اﻟﺣ ﺎﻛم‬
‫ﻣﻘﺎﻣﮫ ﻓﻲ أطراف وﺛﺣﻠبﺎر‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟرﺣﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬و‬
‫واﻣﺗ د ﻣﻠﻛ ﮫ ﻣﻧﮭ ﺎ‬‫ﺑﺄﻣر ﷲ ﺑﻠﻘب ) أﺳد اﻟدوﻟﺔ (ﺛم اﻣﺗﻠك ﺣﻠ ب )ﺳ ﻧﺔ ‪ 417‬ه (‬
‫ر(‬ ‫ﺎطﻣﻲ )ﺎﺣب ﻣﺻ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺎھر اﻟﻔ‬ ‫ﮫ اﻟظ‬ ‫ﺔره‪ ، .‬ﻓﺣﺎرﺑ‬ ‫ويﻋﺎﻧ‬
‫أﻣ‬ ‫ﻰ‬ ‫وﻗإﻟ‬
‫ﺎن ‪:‬‬ ‫‪425‬‬ ‫راء ‪- 419 : 2‬‬
‫واﻟﻌرﻓ‬ ‫اﻟزھ‪( 1‬‬
‫ﺗﻣرت * ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬ ‫ھ‬ ‫واﺳ‬
‫اﻟﻣﺟﻠد ‪ 13‬واﻟﻣﺟﻣﻊ ‪ / . 74 : 7‬ﺻﻔﺣﺔ ‪ / 197‬ﻟ ﻰ‬
‫اﻟوﻗﺎﺋﻊ إأن ﻗﺗ ل أﺳ د اﻟدوﻟ ﺔ‬
‫ﻓﻲ ﻣﻛﺎن ﯾﻌرف ﺑﺎﻻﻗﺣواﻧﺔ ﻋﻠﻰ اﻻردن ) ﺑﺎﻟﻘرب ﻣن طﺑرﯾﺔ ( وﻛﺎن ﻣن دھﺎة‬
‫اﻻﻣراء وﺷﺟﻌﺎﻧﮭم ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣﺳرح ( * ) ‪ 76 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫زﻋﯾم اﻟﺻﻔرﯾﺔ ‪ ،‬وأول ﻣ ن ﺧ رج ﻓ ﯾﮭم ‪.‬‬ ‫‪ 695‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﻣﺳرح اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺎن ﻛﺛﯾر اﻟﻌﺑﺎدة ﯾﻘﯾم ﻓﻲ أرضاراد واﻟﻣوﺻل واﻟﺟزﯾرة ‪ ،‬وﻟﮫ أﺻ ﺣﺎب ﯾﻘ رأ‬
‫ﻟﮭم اﻟﻘرآن وﯾﻌظﮭم ‪ ،‬ﻓدﻋﺎھم إﻟﻰ اﻟﺧروج وإﻧﻛﺎر اﻟظﻠم ‪ ،‬وﺟﮭﺎد اﻟﻣﺧﺎﻟﻔﯾن ﻟﮭم‬
‫وﻧﺷ‪ .‬ﺑت اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ﺑﯾﻧ ﮫ‬ ‫‪ ،‬ﻓﺄﺟﺎﺑوه ‪ ،‬ووﻓد ﻋﻠﯾﮫ ﺷﺑﯾب ﺑن ﯾزﯾد ﻓﻛ ﺎن ﻗﺎﺋ د ﺟﯾﺷ ﮫ‬
‫روانل(ﺻ ﺎﻟﺢ ﺑ ﺎﻟﻘرب ﻣ ن اﻟﻣوﺻ ل ‪،‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻣ ﻓﻘﺗ‬ ‫وﺑﯾن أﻣﯾر اﻟﺟزﯾرة )‬
‫اﻟﺣﺎﺑ ن ﻋﻣﯾ ر اﻟﮭﻣ داﻧﻲ ) ‪* . ( 2‬ﺑ ) و ﯾﺻ ﯾر ( * ) ‪ 1393 - . . .‬ه‬ ‫ﻗﺗﻠﮫرث‬
‫ﺷﮭﯾد ‪ ،‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟ وزراء ‪.‬‬ ‫= ‪ 1973 - . . .‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺳﻌود ﺑوﯾﺻﯾر ‪:‬‬
‫ﻟﯾﺑﻲ ‪ .‬ﺻﻧف ) ﺟﮭﺎد ﺷﻌب ﻓﻠﺳطﯾن ﺧﻼل ﻧﺻف ﻗرن ‪ -‬ط (وﺑﯾﻧﻣﺎ ھو وزﯾ ر‬
‫ﻟﻠﺧﺎرﺟﯾﺔ ﻓﻲ ﻟﯾﺑﯾﺎ وﻣن أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻠس اﻻﺗﺣﺎدي ﻟدول ﻣﺻر وﻟﯾﺑﯾﺔ وﺳ ورﯾﺔ‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪8 22 : 1‬واﺑ ن‬ ‫‪ ،‬اﺳﺗﺷﮭد ﻓ ﻲ ﺳ ﻘوط * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫وزﺑ دة اﻟﺣﻠ ب ‪) . 234 - 201 : 1‬‬ ‫ﺧﻠدون ‪ 271 : 4‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 72 : 9‬و ‪78‬‬
‫‪ ( 2‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 152 : 4‬واﻟطﺑري ‪ . 217 : 7‬طﺎﺋرة ﻟﯾﺑﯾﺔ ﻣدﻧﯾﺔ أﺻﺎﺑﺗﮭﺎ ﻏدرا‬
‫طﺎﺋرات إﺳراﺋﯾﻠﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻌﺑد اﻟﺻ ﺎﻟﺢ ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 130‬ه ‪- . . .‬‬
‫ﻧﺣو ‪ 748‬م ( ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻧﺻور اﻟﺣﻣﯾري ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﻌﺑد اﻟﺻﺎﻟﺢ ‪ :‬أﻣﯾر ‪ .‬ﻣن‬
‫اﻟداﺧﻠﯾن ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻐرب ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﻔﺗوح ‪ .‬اﻓﺗﺗﺢ أرض ) ﻧﻛور (ﻗﺑل ﺑﻧﺎﺋﮭﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫ﻋﻠ ﻰ اﻟﺑﺣ ر‬ ‫وﻛﺎن ﻧزوﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ﻣرﺳ ﻰ )ﺗﻣﺳ ﺎﻣﺎن (‬ ‫زﻣن اﻟوﻟﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪.‬‬
‫وﻋﻠ ‪ :‬ﻰ ﯾدﯾ ﮫ أﺳ ﻠم ﺑرﺑ ر‬‫ﺑﻣوﺿﻊ ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ﺑدﻛون ‪ ،‬ﺑوادي اﻟﺑﻘ رﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺑﻛ ري‬
‫م ﺻ ﻧﮭﺎﺟﺔ وﻏﻣ ﺎرة ‪ ،‬ﺛ م ارﺗ د أﻛﺛ رھم ﻟﻣ ﺎ ﺛﻘﻠ ت ﻋﻠ ﯾﮭم ﺷ راﺋﻊ‬
‫اﻻﺳﻼم وﻗدﻣوا ﻋﻠﻰ أﻧﻔﺳﮭم رﺟﻼ ﯾﺳﻣﻰ داود ‪ ،‬وﯾﻌرف ﺑﺎﻟرﻧ دي ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣ ن‬
‫ﻧﻔزة ‪ ،‬وأﺧرﺟوا ﺻﺎﻟﺣﺎ ﻣن اﻟﺑﻠد ‪ ،‬ﺛم ﺗﻼﻓﺎھم ﷲ ﺑﮭداه ‪ ،‬وﺗ ﺎﺑوا ﻣ ن ﺷ رﻛﮭم ‪،‬‬
‫وﻗﺗﻠوا ‪ ،‬واﺳﺗردوا ﺻﺎﻟﺣﺎ ‪ ،‬ﻓﺑﻘﻲ ھﻧﺎﻟ ك إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت ﺑﺗﻣﺳ ﺎﻣﺎن ودﻓ ن‬ ‫اﻟرﻧدي‬
‫ﺑﻘرﯾﺔ ﯾﻘﺎل ﻟﮭﺎ ) أﻗطﻲ (ﻋﻠﻰ ﺷﺎطﺊ اﻟﺑﺣر ‪ ،‬وﻗﺑره ﺑﮭﺎ ﯾﻌرف إﻟﻰ اﻟﯾ وم ‪ -‬أي‬
‫إﻟﻰ أﯾﺎم أﺑﻲ ﻋﺑﯾد اﻟﺑﻛري ‪ -‬واﺳﺗﻣرت اﻻﻣﺎرة ﻣن ﺑﻌده ﻓﻲ أﺑﻧﺎﺋﮫ زﻣﻧﺎ ) ‪. ( 2‬‬
‫ر‬ ‫ن ﻣﻧﯾ‬ ‫‪ 1934‬ﺑم (‬
‫ﺻ ‪ - . .‬ﺎﻟﺢ‬ ‫دوي ( * ) ‪ 1353 - . . .‬ه = ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﮭ )‬
‫*‬
‫وﻧﺷ‪ .‬ﺄ ﻓ ﻲ ﺑﻧﻐ ﺎزي ‪،‬‬ ‫اﻟﻐ درب‬ ‫دويﻣ ‪ :‬ن زﻋﻣ ﺎء ط راﺑﻠس وﻟ‬ ‫ﻣﺟﺎھ د ‪،‬‬‫اﻟﻣﮭ‬
‫اﻟطﻠﯾ‪ .‬ﺎن ﺣ ﯾن ھ ﺎﺟﻣوا ط راﺑﻠس‬ ‫ﺑﺎﻻﺳ ل ﺗﺎﻧﺔ‬
‫وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ ﻣﻛﺗ ب اﻟﻌﺷ ﺎﺋروﻗﺎﺗ‬
‫ﺎ ﺿ ﻌف اﻟﻣﺟﺎھ دون ﻋ ﺎد إﻟ ﻰ ﺑﻧﻐ ﺎزي واﻧﺗﺧ ب ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻋﻧﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫أوﺳ ﻛﺎ (‬ ‫ﺎﺑﻲ ‪ .‬ﻊ ﺑﻌ ض أﺣ رار اﻟ ﻓﺑﻼد ‪،‬ﻲ ﺟزﯾ رة )‬ ‫اﻟﻧﯾ ل ﻣ‬‫واﻋﺗﻘ‬
‫اﻟﻣﺟﻠ س‬
‫ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫ﺻ در ﻋﻔ و ﻋ ﺎم ﻓﻌ ﺎد ﯾ واﻟﻲ ﺟﮭ وده ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗﻘ ل *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ت ‪ :،‬ﻛ ذا ﺗﻧط ق ﻓ ﻲ ﻟﯾﺑﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫‪ 1393‬ﯾر‬
‫ﺻ ﻔروﺑوﯾﺻﻗﻠ‬ ‫ﻓﻠﺳ طﯾن اﻟﻌ دد ‪- 144‬‬
‫ﺛﺎﻧﯾﺔ ‪.‬وﻧﻔ ﻲ ﺛﻼﺛ ﺔ أﻋ وام وأﻋﯾ دت‬ ‫واﺻﻠﮭﺎ ) أﺑو ﯾﺻﯾر ( ‪ ( 2 ) .‬اﻟﺑﻛري ‪91‬‬
‫ﺎﺋﻠﮫ وھو ﻋﻠﻰ اﺗﺻﺎل ﺑ ﺎﻟزﻋﯾم ﻋﻣ ر‬ ‫إﻟﯾﮫ ﺣرﯾﺗﮫ ﻓﻣﺎ زال ﯾﮭﺎﺟم اﻻﺳﺗﻌﻣﺎر ووﺳ‬
‫وﻓﻲ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻰ أن ﺗ‬ ‫دوي إﻟ‬ ‫ﺎﻧزوى اﻟﻣﮭ‬ ‫ر‪،‬ﻓ‬ ‫دم ﻋﻣ‬ ‫ﻰ أن أﻋ‬
‫ن‬ ‫دي ﺑ‬ ‫‪ 1696‬م ( ن ﻣﮭ‬
‫‪ - 1637‬ﺎﻟﺢ ﺑ‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1108 - 1047‬م = ﺻ‬ ‫اﻟﻣﻘﺑﻠ‬
‫ﻋﻠﻲ اﻟﻣﻘﺑﻠﻲ ‪ :‬ﻣﺟﺗﮭد ‪ ،‬ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟﻔﻘﮭﺎء ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ﻣﻘﺑل ) ﻓﻲ ﺟﮭﺔ ﻻﻋﺔ‬
‫وﻧﺷ( ﺄ ﻓ ﻲ ﺛ ﻼ‬ ‫ﺑﺎﻟﯾﻣن اﻟﺷ ﻣﺎل اﻟﻐرﺑ ﻲ ﻣ ن ﺻ ﻧﻌﺎء‬ ‫‪ ،‬ﻣن ﺑﻼد ﻛوﻛﺑﺎن ‪ ،،‬ﻓ ﻲ‬
‫وﺗﻌﻠم ﻓﯾﮭﺎ وﻓﻲ ﻛوﻛﺑﺎن ‪.‬وﻛﺎن ﻋﻠﻰ ﻣذھب اﻻﻣﺎم زﯾد ‪ ،‬ﻓﻧﺑذ اﻟﺗﻘﻠﯾ د ‪.‬وﻧ ﺎظره‬
‫ﺑﻌض اﻟﻣﺷﺎﯾﺦ ﺑﺻﻧﻌﺎء ‪ ،‬ﻓﺄدت اﻟﻣﻧﺎظرة إﻟﻰ اﻟﻣﻧ ﺎﻓرة ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎف اﻟﻣﻘ ﺎم ﺑ ﺎﻟﯾﻣن ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺷﺗﮭر ‪ ،‬وﻛﺗ ب ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣؤﻟﻔﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ‬ ‫ﻓرﺣل ﺑﺄھﻠﮫ إﻟﻰ ﻣﻛﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪ 1080‬ه (‬
‫اﻟﻌﻠم)اﻟﺷﺎﻣﺦ ﻓﻲ إﯾﺛﺎر اﻟﺣ ق ﻋﻠ ﻰ اﻵﺑ ﺎء واﻟﻣﺷ ﺎﯾﺦ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ‬
‫ﺔ‬ ‫اﻻﺗﺣ و ) ﺎف ﻟطﻠﺑ‬‫ﮫ‪،‬‬ ‫اﻗﺗﻧﯾﺗ‬
‫ددة ‪ -‬خ (‬ ‫ﺎﺋل ﻣﺗﻌ‬ ‫ﻲ ﻣﺳ‬ ‫ددة ﻓ‬ ‫ﺎث اﻟﻣﺳ‬
‫ﺎف (اﻟزﻣﺧﺷ ري ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ‪ ،‬ﻣﻧ ﮫ ﻧﺳ ﺧﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻧﺗﻘ د ﻓﯾاﻟﻛﺷﮫ ﻛﺷﺎف ‪ -‬خ‬
‫ﮫ‬ ‫ﻓﺎر ‪ -‬خﻲ( ﻓﻘ‬ ‫ر اﻟزﺧ‬ ‫ﻋﻠ و ) ﻰ اﻟﺑﺣ‬ ‫‪( 1379‬‬
‫اﻟﻣﻧ ) ﺎر‬
‫ﺎض‬ ‫ﺔ اﻟرﯾ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌ‬
‫اﻟﺣ ﺔط‪ .‬ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣﻌﺗزﻟ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض اﻟﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﻛﻼﻣﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺎن ﻛﺛﯾ ر‬
‫اﻟزﯾدﯾ‬
‫وﻋﻠﻰ اﻻﺷﻌرﯾﺔ ﻓﻲ ﺑﻌض آﺧر ‪ ،‬وﻋﻠﻰ اﻟﺻ وﻓﯾﺔ ﻓ ﻲ ﻏﺎﻟ ب ﻣﺳ ﺎﺋﻠﮭم ‪ ،‬وﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﻣﺣدﺛﯾن ﻓﻲ ﻧواﺣﻲ ﻏﻠوھم ‪ ،‬وﻻ ﯾﺑﺎﻟﻲ ﺑﻣن ﯾﺧﺎﻟﻔ ﮫ ‪ ،‬ﺣ ﯾن ﯾﺟ د اﻟ دﻟﯾل ‪ ،‬ﻛﺎﺋﻧ ﺎ‬
‫رﯾم اﻟﻔ واﺧري ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣ ( داﻟﻛﻋﺑ د‬ ‫ﻣ ن ﻛ ﺎن ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫ﯾوﻧﯾ ﮫ ‪) . 1934‬اﻟﺑ‪ ( 2‬در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪288 : 1‬‬ ‫اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪26‬‬ ‫اﻟﺟﮭ ﺎد (‬ ‫ﺟرﯾ دة )‬
‫وﻻدﺗ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1040‬هوﻓ‪ .‬ﻲ‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫وﻧ ‪ 37‬ﺑﻼء اﻟ ﯾﻣن ‪781 : 1‬‬ ‫واﻟ در اﻟﻔرﯾ د‬
‫وﻛﺗﺑ ت ھ ذا‬ ‫ﻣﺧطوطﺗﻲ ﻣن ) اﻻﺑﺣﺎث اﻟﻣﺳددة ( اﻟﺻﻔﺣﺔ ‪ 59‬اﻟﻧص اﻵﺗﻲ ‪) :‬‬
‫اﻟﻌﻣر ﻓ ﻲ ﺗﺳ ﻊ وﺧﻣﺳ ﯾنﻓﮭ( ذا ﯾ ﻧﻘض‬ ‫ﻓﻲ ﺳﻧﺔ ﺳﺑﻊ وﺗﺳﻌﯾن وأﻟف ‪ ،‬وأﻧﺎ ﻣن‬
‫ﻓﻠﯾﺣﻘ ق ‪) * .‬‬ ‫اﻟ رواﯾﺗﯾن ‪ ،‬وﯾﺟﻌ ل وﻻدﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1038‬ه ‪ 1628 ،‬أو ‪ 1629‬م ‪.‬‬
‫ن‬ ‫دي ﺑ‬ ‫‪ 1873‬م ( ن ﻣﮭ‬
‫‪ - 1818‬ﺎﻟﺢ ﺑ‬ ‫واز ( * ) ‪ 1290 - 1233‬ه = ﺻ‬ ‫اﻟﻛ‬
‫ﻋرﺑ ﻲ اﻟﻣﺣﺗ د ‪ ،‬أﺻ ﻠﮫ‬ ‫ﺣﻣزة اﻟﻛواز ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﺣﻠﺔ ‪ ،‬دﻓن ﺑﺎﻟﻧﺟف ‪.‬‬
‫د‬ ‫ﻲ ﻧﺟ‬ ‫وم ﻓ‬ ‫ﺔ اﻟﯾ‬ ‫إﺣ (ﻣر ‪ ،‬اﻟﻣﻌروﻓ‬ ‫اﻟﺧﺿ ﺎﺋر ﺷﯾرات‬‫ن ﻗﺑﯾﻠدى ﻋﺷﺔ )‬ ‫ﻣ‬
‫واﻟﻌراق ‪.‬ﻛﺎن ﯾﺑﯾﻊ اﻟﻛﯾزان واﻻواﻧﻲ اﻟﺧزﻓﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﺗرﻓﻌﺎ ﻋن اﻻﺳﺗﺟداء ﺑﺷ ﻌره‬
‫اﻟﺑﺎﺑﻠﯾ ﺎت ﻣ ﺎ ﺑﻘ ﻲ ﻣ ن ﺷ ﻌره ﻓ ﻲدﯾ) وان ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻊ ﺻ ﺎﺣب ‪.‬‬
‫ن‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1301 - 1208‬ه = ‪- 1794‬ﺻ‪ 1883‬م (ﺎﻟﺢ ﺑ‬ ‫ﺎﻟﺢ اﻟﻘزوﯾﻧ‬ ‫ﺻ‬
‫ﻣﺣﻣد ﻲﻋ اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ اﻟﻘزوﯾﻧ ﻲﺷ‪ :‬ﺎﻋر إﻣ ﺎﻣﻲوﻟ‪ .‬د ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﮭدي ﺑن رﺿﻲ ﺑن ﻠ‬
‫‪ 1259‬هﻛﻧﮭﺎ إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ‪ ،‬وﻧﻘﻠ ت ﺟﺛﺗ ﮫ‬ ‫اﻟﻧﺟف واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺳ‬
‫اﻟدرر اﻟﻐروﯾﺔ ﻓﻲ رﺛﺎء اﻟﻌﺗ رة اﻟﻣﺻ طﻔوﯾﺔدﯾ( وان ﻣ راث‬ ‫إﻟﻰ اﻟﻧﺟف ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫ﻓﻲ ﻧﺣو ‪ 3000‬ﺑﯾت ‪ ،‬و ) دﯾوان اﻟﻘزوﯾﻧﻲ (ﻛﺑﯾر ‪ ،‬ﻓﯾﮫ ﺳﺎﺋر ﺷ ﻌره ) ‪* . ( 2‬‬
‫‪ 1670‬م (ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻧﺻ رﷲ‬ ‫)ﺻ ﺎﻟﺢﺳ ﻠوم ( * ) ‪ 1081 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺻ‬
‫اﻟدوﻟ‪ :‬ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره وﻧ دﯾم اﻟﺳ ﻠطﺎن‬ ‫أطﺑاﻟﺣﻠﺑﺎء ﻲ‬‫ﺑ رﺋن ﺳ ﯾسﻠوم‬
‫ﻰ‬ ‫ب واﻟﻣوﺳ ورﺣﯾﻘﻰ ‪ .‬ل إﻟ‬ ‫ب ‪.‬اﻟط‬
‫ﺎد‬ ‫ن إﺑ وﻟراھﯾم ‪.‬د وأﺟ‬
‫ﺑﺣﻠ‬ ‫دﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫اﻟﻘﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻓﺎﺗﺻل ﺑﺎﻟﺳﻠطﺎن ‪ ،‬وﻋﻠت ﺷﮭرﺗﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻏﺎﯾﺔ اﻻﺗﻘﺎن ﻓﻲﺗ دﺑﯾر‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﯾﻧ ﻲ ﺷ ﮭر‬ ‫ﺑدن اﻻﻧﺳﺎن ‪ -‬خ ( و ) ﺑرء ﺳﺎﻋﺔ ( ﻓﻲ اﻟطب ‪ ،‬وﻧظم ‪.‬‬
‫) ‪ ) * . ( 3‬ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 850‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 1446‬م‬
‫( ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟﺑﺎﺑﻠﯾ ﺎت ‪: 2‬‬
‫‪ ( 2 ) . 87‬ﻣﺟﻠﺔ ﻟﻐﺔ اﻟﻌرب ‪ ( 3 ) . 333 - 329 : 1‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪240 : 2‬‬
‫ﺎف ‪. 216‬‬ ‫ﺎء اﻟﻘﻧ واﻟﻔﮭوع ‪ 233‬رس اﻟﺗﻣﮭﯾ وﺧ دي ‪523‬زاﺋن اﻻوﻗ‬ ‫واﻛﺗﻔ‬
‫اﻟﺗﻧوﺧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ أﻣﯾر اﻟﻐرب ‪ :‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻛﺎن ﻟﮫ ﻋﻠم ﺑﺎﻟﻧﺟوم واﻻﺳطرﻻب ‪.‬‬
‫روتﻓ ‪ .‬ﻲ أواﺳ ط اﻟﻘ رن اﻟﺗﺎﺳ ﻊ ﻟﻠﮭﺟ رةﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب )ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻣن أھ ل ﺑﯾ ﻛ ﺎن‬
‫وﯾظﮭر أﻧﮫ ﻛﺎن ﻗﺎﺋدا ﺑﺣرﯾ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻘ د‬ ‫ﺑﯾروت ‪ -‬ط ( ﻛﺗﺑﮫ ﺑﻠﻐﺔ أﻗرب إﻟﻰ اﻟﻌﺎﻣﯾﺔ ‪.‬‬
‫أﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﻣﻘ دﻣﺎ ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﻔﯾﻧﺔ ذھﺑ ت ﻣ ﻊ ﺳ ﻔن أﺧ رى ﻣﺷ ﺣوﻧﺔ‬
‫ﺎرك‬ ‫رﻧﺞ ﻣﻌ‬ ‫ﯾن اﻟﻔ‬ ‫رس ) ت ﻧﺔﺑﯾ ‪ 828‬هﻧﮭم( وﺑ‬
‫زو ﻗﺑ ﻓﻛﺎﻧ ﺳ‬ ‫ﺎل ﻟﻐ‬ ‫ﺑﺎﻟرﺟ‬
‫أﻣﯾ ر اﻟﺟﯾ وش ‪،‬‬ ‫وﻣﻧﺎوﺷﺎت وھزﻣوا ) اﺑرﻧس ﻛﻧد اﺳطﺑل ( ) ( ‪Connetable‬‬
‫و أﺧ و ﻣﻠ ك ﻗﺑ رس ‪ ،‬وﻋ ﻣﺻﺎدوا رإﻟ ‪ ،‬ﻓ ﻰ ﺄﻧﻌم ﻋﻠﯾ ﮫ ﺳ ﻠطﺎﻧﮭﺎ ﺑرﺳ ﺑﺎي‬
‫ﺎر ذھﺑ ﺎ ‪ ،‬وأﻛرﻣ ﮫ اﻻﻣﯾ ر أرﻛﻣ ﺎس اﻟظ ﺎھري ‪ ،‬ﻓﺄﻧزﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ﺑﯾﺗ ﮫ ‪،‬‬
‫وأھ دى إﻟﯾ ﮫ ﺣﺟ رة ﻋرﺑﯾ ﺔ وﻗﺑ ﺎء ﺳ ﻧﺟﺎب ﻣ ن ﻣﻼﺑﺳوذﻛ ﮫ ‪.‬ر أﻧ ﮫ ﻗ ﺎم ﺑرﺣﻠ ﺔ‬
‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﻐ زوات (وﻟ ﮫ‬ ‫أﺧرى ﻣن ﻧوﻋﮭﺎ ‪ .‬ووﺻﻔﮫ اﻟﻣؤرخ اﺑن ﺳﺑﺎط ﺑﺄﻧﮫ )‬
‫ﻌدي ( * ) ‪- 1192‬‬ ‫اﻻوز ﻲ ( ) ‪* . ( 1‬‬
‫اﻟﺳ)‬ ‫ﺎم اﻋ‬ ‫ﺎب ﻓ ﺳ ﻲ )ﯾرة اﻻﻣ‬ ‫ﻛﺗ‬
‫‪ 1244‬ه = ‪ 1828 - 1778‬م (ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﯾوﻧس اﻟﻣوﺻﻠﻲ اﻟﺳ ﻌدي ‪:‬‬
‫ﺑﺎﺣث أدﯾب ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻣ ن آل ﻣﺣﺿ ر ﺑﺎﺷ ﻲ ﺑﺎﻟﻣوﺻ لﻛ ‪ .‬ﺎن ﻣ ن‬
‫اﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ واﻟﺗرﻛﯾ ﺔ ﻣ ﻊ ﻋﻠﻣ ﮫ ﺑ ﺂداب اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻛﺑﯾ مر ‪.‬‬
‫ﺗﻼﻣﯾذ اﻻﻟوﺳ ﻲ وﺗﻛﻠ‬
‫ﻛﺗﺎﺑ وﻟ ﺔ ﮫ أﻟ واح راﺋﻌ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻻوﻗ ﺎف )‬ ‫ﻋﺟﺑ ﺎط ﻓاﻟ ﻲدﻗﯾق‬
‫وﻛ ﺎن اﻟﺧ‬
‫اﻟﻣﺟﻣوﻋﺔ ‪( 5734‬وﻟ ﮫدﯾ) وان ﺷ ﻌر ‪-‬ﻋﻧخ (د آل اﻟﺳ ﻌدي ﻓ ﻲ اﻟﻣوﺻ ل ‪.‬‬
‫وﻗﺗ( ل ذﺑﺣ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣ د أﻣ ﯾن ﺑﺎﺷ ﺎ‬ ‫وﻋﯾن ﻛﺎﺗﺑﺎ ﻟﻼﻧﺷ ﺎء ﻋﻧ د واﻟ ﻲ اﻟﻣوﺻ ل )‬
‫ﺣﺎﺷ ) ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح اﻟﻌﺿ دﯾﺔ‬ ‫وﻣ ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬ ‫ﻣؤاﻣرة ﻛﺎن اﻟﻣﻘﺻ ود ﺑﮭ ﺎ اﻟ واﻟﻲ ‪.‬‬
‫ﻟﻌﺻﺎم اﻟدﯾن ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟوﺿﻊ ‪ ،‬و ) ﻋﻘد اﻟدرر ﻓﻲ ﻣﺻطﻠﺢ أھل اﻻﺛر ‪-‬‬
‫ﻛﻼھﻣﺎ ﻓ ﻲ ﻣﺧطوط ﺎت اﻻﻧﻛرﻟ ﻲ ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫خ(‬
‫ﻣﺧطوط ﺎت اﻻﻧﻛرﻟ ﻲ ‪207 ، 67‬‬ ‫اﻧظ ر ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ ‪ ،‬ص ‪( 2 ) . 257‬‬ ‫ﺑﯾ روت ‪:‬‬
‫واﻟﻛﺷﺎف ﻟطﻠس * ) اﻟرﻧدي ( * ) ‪ 684 - 601‬ه = ‪ 1285 - 1204‬م ( ﺻﺎﻟﺢ‬
‫اﻟﺣﺳ ﻣوﺳن ( ﻰ ﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن‬ ‫ﯾزﯾ أﺑ دﺎﻟﺢ)ﻲﺑ ن‬
‫ﺑ نن ﺻ‬
‫ﺷرﯾف ‪ ،‬أﺑو اﻟطﯾب وأﺑو اﻟﺑﻘﺎء اﻟﻧﻔزي اﻟرﻧ ديﺷ‪ :‬ﺎﻋر أﻧدﻟﺳ ﻲﻣ ‪ .‬ن اﻟﻘﺿ ﺎة‬
‫راﺋضن‪ .‬ﻗﺑﯾﻠ ﺔ ﻧﻔ زة اﻟﺑرﺑرﯾ ﻣﺔ ‪.‬ن أھ ل رﻧ دة ‪.‬أﻗ ﺎم‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻟﮫ ﻋﻠم ﺑﺎﻟﺣﺳ ﺎب واﻟﻔ‬
‫ﻓﯾﮭ ﺎ‬ ‫واﺟﺗﻣ ﻊ‬ ‫ﻟﻘ ﺔ ﺷ ﮭرا ‪ ،‬وأﻛﺛ ر اﻟﺗ ردد إﻟ ﻰ ﻏرﻧﺎط ﯾﺳﺔ ‪ :‬ﺗرﻓد ﻣﻠوﻛﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫ﺑﻠﺳﺎن اﻟدﯾن اﺑن اﻟﺧطﯾب ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪:‬ﻛﺎن ﺧﺎﺗﻣﺔ اﻻدﺑﺎء ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ‪.‬‬
‫ﺎت ( ﻲ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣ‬
‫ﺂﻟﯾف أدﺑﯾ ﺔ وﻗﺻ ﺎﺋد زھدﯾ ﺔ ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﺧطﯾﺗ ب ‪:‬‬ ‫وﻗ ﺎل اﺑ نﻟ ﮫ‬
‫ف ‪.‬ﻣﺧﺗﺻ را ﻓ ﻲ اﻟﻔ راﺋض وآﺧ ر‬ ‫أﻏراض ﺷﺗﻰ وﻛﻼﻣﮫ ﻧظﻣﺎ وﻧﺛرا أﻟﻣدون‬
‫ﻧﺳ ﺧﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫ﻓﻲ ﺻﻧﻌﺔ اﻟﺷﻌر ﺳﻣﺎه ) اﻟواﻓﻲ ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﻘواﻓﻲ ‪ -‬خﻧﮫ( ﻣ‬
‫روﺿﺔ اﻻﻧس وﻧزھ ﺔ اﻟ ﻧﻔس ‪ -‬خ‬ ‫اﻟﻌﺎﻣﺔ ﺑﺗطوان ) اﻟرﻗم ‪ 83 ( 491‬ورﻗﺔ و )‬
‫وﻋﺟ ب‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﻌﮭ د اﻟﻣﺧطوط ﺎت ‪( 331 : 18‬‬ ‫أﻧظﻣﻧ ر ﮫ )‬‫ﺟ زء( أو ﻗطﻌ ﺔ‬
‫اﻻﺳﺗﺎذ ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻛﻧ ون ‪ ،‬ﻣ ن أن ﻗﺻ ﯾدة اﻟرﻧ دي ﻟ م ﯾﺷ ر إﻟﯾﮭ ﺎ اﺑ ن اﻟﺧطﯾ ب‬
‫داﺧﻠت أﺑﯾﺎﺗﮭ ﺎ ﺑﺄﺑﯾ ﺎت ﻣ ن‬ ‫اﻟﻧوﻧﯾ ﺔ‬
‫ﯾدﺗﮫ ﻲ ﺗ‬
‫ﯾﻌﻧ تﻲ‪ :‬ﻗﺻ اﻟﺗ‬ ‫ﻓ ﻲ اﻻﺣﺎط ﺔﻗﻠ‪.‬‬
‫أورده اﺑ ن ﻛﻧ ون ﻓ ﻲ ﺻ ﺣﯾﻔﺔ ﻣﻌﮭ د اﻟدراﺳ ﺎت‬ ‫اﻟﺑﺳﺗﻲ ‪.‬‬
‫ﻗﺻﯾدة أﺑﻲ اﻟﻔﺗﺢوﻣ ﺎ‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن أﺑﯾﺎت ﻓ ﻲ اﻟﻧوﻧﯾ ﺔ ﯾﺳ ﺗﺑﻌد ﻛﺛﯾ را أن ﯾﻛ ون ﻣ ن ﻧظ م اﻟرﻧ دي أو‬
‫ﻣن ﻛﻼم ﻋﺻره ‪ ،‬واﻟرﻛﺔ ﺑﺎدﯾﺔ ﻓﯾﮭﺎ ﻏﺎﻣرة ﻟﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪171 * ( 3‬‬
‫اﻟﻛﺷ ﺎف ‪ 223 - 222‬و ‪) . 378‬اﻟ ‪( 1‬ذﯾل واﻟﺗﻛﻣﻠ ﺔ‬ ‫واﻧظ ر اﻟﻣﺳ ﺗدرك ﻋﻠ ﻰ‬
‫ﻻﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪ 136 : 4‬وﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪ 595 : 2‬وﻣﻌﮭد اﻟدراﺳﺎت ‪:‬ﻓﺻﻠﺔ ﻋ ن‬
‫ﺎدر زﻣﺎﻣ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ دﻋ وة‬ ‫وﻋﺑ ﷲ دﻛﻧاﻟﻘ ون ‪.‬‬
‫ﺟﻠ د اﻟﺳ ﺎدس ﻣ ن ﻗﻠ م ﻋﺑ د‬
‫ﻲ ‪ 176 : 157‬ودار‬ ‫وﻣﺟﻠ‪ 124‬ﺔ اﻟﻌرﺑ‬ ‫ﻧﺔ ‪ 14‬ص‬ ‫اﻟﻌ ‪ :‬ﻣ دد ‪7‬‬
‫ن اﻟﺳ‬ ‫ق‬ ‫اﻟﺣ‬
‫واﻧظر دراﺳ ﺎت ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻟﻛﺗب ‪ 245 : 7‬واﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪418 : 1‬‬
‫وﻓﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪177‬ﺟ ﻼوي‬
‫ﺑﯾﺗ ( ﺎن ﻗﺎﻟﮭﻣ ﺎ اﻟ وزﯾر‬ ‫اﻻدب ‪. 32 - 130‬‬
‫اﺑن ﺑ ﻼل اﻟﺣرﯾ ريﻓ؟ (ﻲ ﻧﺳ ب اﻟرﻧ دي ‪:‬‬ ‫اﺑو اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﺑﺳﻛﺎل اﻟﺟزﯾري )‬
‫أﻟﻣم إذا ﺷﺋت ﺗﺣظﻰ ﺑﺻﺎﻟﺢ وﺷرﯾف ﺑﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﯾزﯾد ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﺷرﯾف ‪* .‬‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﯾﻧﺻ ﺎرن ﺑ ن‬ ‫) اﻟﻣﺎﺟري ( * ) ‪ 631 - 550‬ه = ‪ 1234 - 1155‬م (‬
‫ﺻوﻓﻲ اﺷﺗﮭر ﺑﯾﺗﮫ ﻣ ن ﺑﻌ ده ﺑ ﺂل )أﺑ ﻲ‬ ‫ﻏﻔﯾﺎن اﻟدﻛﺎﻟﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد اﻟﻣﺎﺟري ‪:‬‬
‫ﻣﺣﻣد ﺻﺎﻟﺢ ( ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﺂﺳﻔﻲ ) ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب (ﻛﺎن ﻟﮫ ﻓﯾﮭﺎ رﺑﺎط ﻣﺷ ﮭور‬
‫واﻧﺗﺷ رت ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫﺷ اﻟ ﻛوى ﻣ ن‬ ‫‪ .‬وﺗﻔﻘﮫ ﺑﮭﺎ ﺛم أﻗﺎم ‪ 20‬ﺳﻧﺔ ﻓﻲ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﻋورة اﻟطرق إﻟﻰ اﻟﺣﺞ ﺣﺗﻰ ﻗﯾل ‪:‬إن اﻟﺣﺞ ﺳﺎﻗط ﻋن أھل اﻟﻣﻐرب ﻓﺗﺻ دى‬
‫ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ﻟﻣﺣﺎرﺑﺔ ھذه اﻟﻔﻛرة اﻟﺧﺑﯾﺛﺔ ‪ ،‬وﺟﻌل دﯾدﻧ ﮫ اﻟ دﻋوة إﻟ ﻰ اﻟﺣ ﺞ‬
‫ﻋﻘﺑﺎﺗ ﺎهﮫﻓ ‪ .‬ﻲ ﺑ ﻼد إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ واﻟﻣﻐ رب واﻟﻣﺷ رق ﺣﺗ ﻰ‬ ‫ذﻟﯾلزواﯾ‬
‫وﻛﺛوﺗ رت‬
‫ﺑﻠﻐت ‪ 64‬زاوﯾﺔ ﻣﻧﺗﺷرة ﻣن آﺳﻔﻲ إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎز ﻣﻌﻣورة ﺑﺎﻻﺷﺧﺎص واﻟﻣرﯾ دﯾن‬
‫‪ ،‬ﺷﻐﻠﮭم ﺗﺳﮭﯾل اﻟﺣ ﺞ واﻟﺳ ﯾر ﺑﺎﻟﺣﺟ ﺎج ﻓ ﻲ اﻻﻣ ﺎﻛن اﻟﻣوﺣﺷ ﺔ اﻟ وﻋرة ‪ ،‬ﺑ ﺄﻣن‬
‫وﻟﺣﻔﯾ وأﻣده أﺣﻣﺎن ‪ .‬د ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟﻣ ﺎﺟري ‪ ،‬ﻛﺗاﻟﻣﻧﮭﺎب )ﺎج اﻟواﺿ ﺢ ﻓ ﻲ‬
‫ﻣﺣﻣ د اﺑ ن أﺣﻣ د ‪( 1357‬‬ ‫ﺗﺣﻘﯾق ﻛراﻣﺎت أﺑﻲ ﻣﺣﻣد ﺻﺎﻟﺢ ‪ -‬ط ( وﻟﻠﻛﺎﻧوﻧﻲ )‬
‫ﻛﺗﺎب )اﻟﺑدر اﻟﻼﺋﺢ ﻣن ﻣﺂﺛر آل أﺑﻲ ﻣﺣﻣ دﺻ ﺎﻟﺢ ‪ -‬خ ( ) ‪. ( 1‬اﻟﺻ ﺎﻟﺣﻲ )‬
‫ﺎﻟﺣﻲاﻟ= دﯾن ﺑ ن ھ ﻼل‬ ‫اﻟﺻأﻣ ﯾن‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ‪1004‬‬ ‫أﻣ ﯾن اﻟ دﯾن‬
‫‪ 1005‬اﻟﺻﺎﻟﺣﻲ ) اﻟﺷﺎﻋر ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻧﺟم اﻟدﯾن ‪ 1012‬اﻟﺻﺎﻟﺣﯾﺔ = ﻋﺎﺋﺷﺔ‬
‫ﺑﻧت ﻋﯾﺳﻰ ‪ 697‬اﺑن اﻟﺻﺎﻧﻊ = ﯾﻌﯾش ﺑن ﻋﻠﻲ ‪) * 643‬ﺻﺎھﻠﺔ ﺑن ﻛﺎھ ل ( *‬
‫) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺻﺎھﻠﺔ ﺑن ﻛﺎھل ﺑن اﻟﺣﺎرث ‪ ،‬ﻣن * ) ھﺎﻣش‬
‫ﻣﻘﺎل (ﻟﻠﺣﺎج أﺣﻣ د ﻣﻌﻧﯾﻧ و اﻟﺳ ﻼوي ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ دﻋ وى اﻟﺣ ق‬ ‫ﻣن* ) ‪1‬‬
‫‪(1‬‬
‫‪ 164‬وف إﻟ ﻰ رﺟ ﺎل اﻟﺗﺻ وف ‪13‬ﻗﻠ ت ‪:‬‬ ‫اﻟﺳﻧﺔ ‪ 15‬رﻣﺿﺎن ‪ 1392‬صواﻟﺗﺷ‬
‫وورد ﻟﻔظ اﻟﻣﺎﺟري ﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﻣﺻﺎدر اﻟﻣﻌول ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻛ ﺎف )اﻟﻣ ﺎﻛري (‬
‫ﺑرﺑرﯾرﺟﺢ رﺳ ﻣﮭﺎ ﺑﺎﻟﻛ ﺎف اﻟﻣﻧﻘوط ﺔ )ﻣ ﺎﻛري ( ‪.‬‬ ‫ﻓدل ﻋﻠﻰ ان اﻟﺟﯾم ﻓﯾﮭﺎﺔ ﯾ‬
‫ھذﯾل ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺳﻌود اﻟﮭذﻟﻲ اﻟﺻﺣﺎﺑﻲ‬
‫ﺑﺎح =‬ ‫ﺻ ) اﺑ ب ( *ن اﻟﺻ‬ ‫د ‪* 1241‬‬ ‫ﺎوي ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬ ‫د‬ ‫)‪.(1‬‬
‫اﻟﺻأﺣﻣ‬
‫‪ 259‬ن ﺻ ﺑﺎح =ﻋﺑ د ﷲ ) اﻻولﺑ ( ن ﺻ ﺑﺎح ) ‪( 1229‬‬ ‫اﻟﺣﺳن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬
‫اﺑن ﺻﺑﺎح = ﺟﺎﺑر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 1276‬اﺑن ﺻﺑﺎح = ﺻﺑﺎح ﺑن ﺟﺎﺑر ‪ 1283‬اﺑن‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫‪( 1309‬ن ﺻ ﺑﺎح‬ ‫ﻋﺑ د ﷲاﻟﺛ) ﺑﺎﻧﻲ (ن ﺻ ﺑﺎح ) اﺑ‬ ‫ﺻ ﺑﺎح =‬
‫‪ 1334‬ن ﺻ ﺑﺎح ﺟ= ﺎﺑر ﺑ ن‬ ‫ﺻﺑﺎح ‪1313‬اﺑن ﺻ ﺑﺎحﻣﺑ= ﺎرك ﺑ ن ﺻ ﺑﺎح اﺑ‬
‫ﺣﺳ = ن ﻛﺎﻣ ل‬ ‫اﻟﺻ ﺑﺎح‬ ‫‪1335‬ن ﺻ ﺳ ﺑﺎحﺎﻟم=ﺑ ن ﻣﺑ ﺎرك ‪1339‬‬ ‫ﻣﺑ ﺎرك اﺑ‬
‫‪ 1354‬اﺑن ﺻﺑﺎح =أﺣﻣد ﺑن ﺟ ﺎﺑر ‪) * 1369‬ﺻ ﺑﺎح ) اﻻول ( ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﻣن ﻋﺷﯾرة اﻟﺷﻣﻼن ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫‪ 1175‬ه = ‪ 1761 - . . .‬م ( ﺻﺑﺎح ) اﻻول (‬
‫ﻋﺗﺑﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺟﻣﯾﻠﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋﻧزة ‪ ،‬ﻣن رﺑﯾﻌﺟ ﺔد‪ :‬اﻻﻣ راء آل اﻟﺻ ﺑﺎح أﺻ ﺣﺎب‬
‫رﺟﺢ أن أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن اﻟﮭ دار ‪،‬‬ ‫اﻟﻛوﯾت ‪ ،‬وأول ﻣن ﺣﻛم اﻟﻛوﯾت ﺑﻌد ﺗﺄﺳﯾﺳ ﯾ ﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺑﻧﯾ ‪ .‬ت اﻟﻛوﯾ ت ﻓ ﻲ ﻋﮭ ده ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻧﺟ د‬ ‫ﻣن ﻣﻘﺎطﻌﺔ اﻻﻓﻼج‪ ،‬ﻣن‬
‫وﻗ د‬
‫وﺧﻠف ﺧﻣﺳﺔ ذﻛور ‪ ،‬ھم ‪ :‬ﻋﺑد ﷲ ) وھو اﻟذي ﺣﻛم اﻟﻛوﯾت ﺑﻌده ( وﺳﻠﻣﺎن ‪،‬‬
‫وﻣﺎﻟﺞ ‪ ،‬وﻣﺣﻣد ‪ ،‬وﻣﺑﺎرك ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪256‬‬
‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ ( 2 ) . 186‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻛوﯾت ‪ 12 : 1‬ﺛم ‪ 2 : 2‬وﻣﻠوك اﻟﻌرب‬
‫‪ 153 : 2‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزل ﻗوﻣﮫ ﺑﺧﯾﺑر ‪ ،‬واﻧﺗﻘل ﺑﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣﻧﮭم إﻟﻰ اﻟﻛوﯾت‬
‫( ‪ .‬وﻣذﻛرات ﺧﺎﻟد اﻟﻔرج ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﯾﮭﺎ أن اﻟﻛوﯾت ﺣدﯾﺛﺔ اﻟﺑﻧﺎء ‪ ،‬ﻛﺎن ﻣوﺿﻌﮭﺎ‬
‫اﻟﻘرﯾن (اﻟﺳﻠطﺔ ﻓﻲ اﻟﻘ رﯾن ﻟﺑﻧ ﻲ ﺧﺎﻟ د ‪ ،‬ورﺋﯾﺳ ﮭم ﻓ ﻲ أواﺧ ر‬ ‫ﯾﺳﻣﻰ ) وﻛﺎﻧت‬
‫دي ‪،‬ﻰ ﺑ راك ﻗﺻ را ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻘرن اﻟﺣﺎدي ﻋﺷر ﻟﻠﮭﺟرة ﺑراك ﺑن ﻏرﯾر اﻟﺣﻣﯾ ﻓﺑﻧ‬
‫اﻟﻘرﯾن ‪ ،‬واﻟﻘﺻر ﻓﻲ اﺻطﻼح ذﻟك اﻟزﻣن ھﻧﺎك ﯾﺳﻣﻰ ) اﻟﻛوت ( * )ﺻ ﺑﺎح‬
‫ﺎﻧﻲ ( ن‬ ‫اﺑ‬ ‫اﻟﺛ )‬
‫ﺻ ( ﺑﺎح‬‫اﻟﺛ ) ﺎﻧﻲ ( ( * ) ‪ 1283 - . . .‬ه = ‪ 1866 - . . .‬م‬
‫وﻟﯾﮭ ﺎ ﺑﺎﻟوراﺛ ﺔ‬‫راﺑﻊ أﻣ راء اﻟﻛوﯾ ت ‪.‬‬ ‫ﺟﺎﺑر ) اﻻول ( اﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺻﺑﺎح ‪:‬‬
‫ﻌت ﺗﺟﺎرﺗﮭ ﺎ ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ‪ ،‬واﺳ ﺗﻣر إﻟ ﻰ أن‬ ‫‪ 1276‬ه (‬
‫ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ واﺗﺳ‬
‫ﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﺑﺎح ( * ) ‪- 1 ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺻ ﺑﺎح‬
‫ﻣن‪.‬ﻧﺳ ﻠﮫ ﺑﻧ و ﺷ ﻘرة ) ‪( 2‬‬ ‫ﺑن طرﯾف ‪ ،‬ﻣن طﺎﺑﺧﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬وه ﺑط ن ﻣ ن‬ ‫‪- 2 .‬ﺻﺑﺎح ﺑن ﻋﺗﯾك ﺑن أﺳﻠم ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﻧ زةﺟ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧ‬
‫ﺻﺑﺎح ﺑن ﻟﻛﯾز ﺑ ن أﻓﺻ ﻰ‬ ‫ﻋﻧزة ‪ ،‬ﻣن أﺳد ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ) ‪- 3 . ( 3‬‬
‫‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﺑد اﻟﻘﯾس ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن أﺳد ﺑن رﺑﯾﻌﺔ أﯾﺿﺎ ) ‪. ( 4‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ن ﺑﻧﯾ ﮫ ﻋﺑ د‬‫‪ - 4‬ﺻﺑﺎح ﺑن ﻧﮭد ﺑن زﯾد ﺑن ﻟﯾث ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﻣ‬
‫ﷲ اﺑن ﻋﺟﻼن أﺣد ﺷﻌراء اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ) ‪) * . ( 5‬ﺻﺑﺎرة ﺑن ﺳ ﻔﯾﺎن ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﺻﺑﺎرة ﺑن ﺳﻔﯾﺎن ﺑن أرﺣب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻛﯾل ‪ ،‬ﻣ ن ھﻣ دان‬ ‫‪(...-...=...-‬‬
‫وﺑﻧﻰ ﻗﺻرا ﺻﻐﯾرا ﻋﻠ ﻰ اﻟﺳ ﺎﺣل‬ ‫‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه * ) ھﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫ﺟﻌل ﻣﺧزﻧﺎ ﻟﻼزواد اﻟﺗﻲ ﺗ ﺄﺗﯾﮭم ﻣ ن اﻟﺑﺻ رة ﻋ ن طرﯾ ق اﻟﺑﺣ ر ‪ ،‬وﺳ ﻣﻲ ھ ذا‬
‫ﻣﻧﺗﺷرة ﻋﻠﻰ ﺿ ﻔﺎف ﺧﻠ ﯾﺞ‬ ‫ﺑﺎﻟﻛوﯾت ‪ ،‬وﻛﺎﻧت اﻟﻘرﺻﻧﺔ ﺷﺎﺋﻌﺔ وﺣروب اﻟﻘﺑﺎﺋل‬
‫ﺎن إﻟ ﻰ اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﻓﮭ ﺎﺟر ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن ﺳ ﻛﺎن اﻟﺳ واﺣل ﻓ ﻲ ﻋﻣ ﺎن‬
‫وﻗطر واﻟﺑﺣرﯾن إﻟﻰ ﺳواﺣل ﻓﺎرس واﻻھواز ‪ ،‬وﻧزل ﺑﻧ و ﻋﺗﺑ ﺔ ﻓ ﻲ )اﻟﻛوﯾ ت‬
‫ﺻ ﺑﺎح ‪ ،‬وﻛ ﺎﻧوا ﯾﺣﺗرﻓ ون اﻟﻣﻼﺣ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻧﻘ ل واﻟﻐ وص‬ ‫ﺔ ﻓ ﯾﮭم ﻵل (‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﻠؤﻟؤ وﺻﯾد اﻻﺳﻣﺎك ‪ ،‬ﻓﻣﺎ زاﻟت اﻟﻛوﯾتﺗﻧﻣو ﺣﺗﻰ ﺻ ﺎرت )اﻟﻛ وت (‬
‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻠﺔ ﻣن ﻣﺣﻼت ) اﻟﻛوﯾت ( ‪ ( 1 ) .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻛوﯾت ‪27 - 21 : 2‬‬
‫ﻣذﻛرات ﺧﺎﻟد اﻟﻔرج ﺳﻧﺔ ‪ 1282‬ه ‪ ( 2 ) .‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 256‬واﻟﻠﺑﺎب ‪. 48 : 2‬‬
‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 2‬‬ ‫ﺑﺎح ﺑ ن ﻋﺑﯾ ل ( ‪( 4 ) .‬‬ ‫‪48‬ﻓ ﻲ اﻟﺗﺻ ﺎج )‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎبوھ‪ : 2‬و‬ ‫)‪(3‬‬
‫‪ . 256‬دة‬‫ﺔ اﻻرب ﻋ‬ ‫اﻟﻠﺑ( ﺎب ‪48 : 2‬‬
‫وﻧﮭﺎﯾ‬ ‫ﺑﺢ ‪5 ) .‬‬ ‫ﺎدة ﺻ‬‫‪ 48‬ﻣ ﺎج ‪:‬‬ ‫واﻟﺗ‬
‫ﺑﺎغ =‬ ‫ن ﻣﺣﻣ اﺑ د ‪477‬ن اﻟﺻ‬ ‫ﻋﺑاﻟﺻ د اﻟﺳﺑﺎغ = ﯾد ﺑ‬ ‫ن‬‫وناﺑ) ‪. ( 1‬‬ ‫ﺑط‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪( 855‬‬ ‫اﻟﻣﺑﺎرك ﺑن اﻟﻣﺑﺎرك ‪ 683‬اﺑن اﻟﺻﺑﺎغ ) اﻟﻣﺎﻟﻛﻲ ( =‬
‫ﻣﯾﺧﺎﺋﯾل ﺑ ن ﻧﻘ وﻻ ‪1232‬اﻟﺻ ﺑﺎغ‬ ‫اﻟﺻﺑﺎغ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 1076‬اﻟﺻﺑﺎغ =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪) * 1206‬ﺻ ﺑﺢ‬ ‫) اﻟﻣﻛﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 1321‬اﻟﺻﺑﺎن =‬
‫ﺻﺑﺢ ﺑن ﻛﺎھل ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث ﺑ ن‬ ‫ﺑن ﻛﺎھل ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ت ﻟ‪ .‬ﮫ رﯾﺎﺳ ﺔ ھ ذﯾل ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺗﻣﯾم اﻟﮭذﻟﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻣﺿرﺟ‪ :‬د ﺟﻛﺎﻧﺎھﻠﻲ‬
‫وھو أﺧو ) ﺻﺎھﻠﺔ ( اﻟﻣﺗﻘدم ذﻛره ‪ .‬وﻛﺎﻧت دﯾﺎرھم ﺣواﻟﻲ ﻣﻛﺔ ) ‪ . ( 2‬ﺻﺑرا‬
‫= ودﯾﻊ ﺑن ﺟرﺟس ‪ ) * 1371‬ﺻﺑرة ﺑن ﺷﯾﻣﺎن ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 40‬ه = ‪. .‬‬
‫‪ - .‬ﺑﻌد ‪ 660‬م (ﺻﺑرة ﺑن ﺷﯾﻣﺎن اﻻزدي ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺣدان ‪ ،‬ﻣن ﺷﻧوءة ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﺎن ‪.‬ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ﻊ‬ ‫اﻟﺟﻣ ل‬‫اﻻزد ﻓ ﺎنﻲ‪ :‬أﯾﺎﻣ ﮫ ‪ ،‬وﻗﺎﺋ دھم ﻓ ﻲ وﻗﻌ ﺔ ﻛ‬ ‫رأس ﻗﺣط‬
‫واﻟﺻ واب أﻧ ﮫ ﻋ ﺎش إﻟ ﻰ‬ ‫ﻋﺎﺋﺷﺔ ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﯾﺳﺎرھﺎ ‪ .‬وﻗﯾل ‪ :‬ﻗﺗل ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟوﻗﻌﺔ ‪.‬‬
‫ﺧﻼﻓﺔ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻣﺑرد ‪:‬دﺧل ﺻﺑرة ﻋﻠﻰ ﻣﻌﺎوﯾﺔ واﻟوﻓود ﻋﻧده ‪ ،‬ﻓﺗﻛﻠﻣ وا‬
‫ﺑرة ‪،‬ﺎ ﻓﻘأﻣﯾ ﺎلر ‪:‬اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن ‪ ،‬إﻧ ﺎ ﺣ ﻲ ﻓﻌ ﺎل وﻟﺳ ﻧﺎ ﺑﺣ ﻲ‬ ‫ﻓﺄﻛﺛروا ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎم ﺻ ﯾ‬
‫ﺻ دﻗت ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﻣﻘ ﺎل ‪ ،‬وﻧﺣ ن ﺑ ﺄدﻧﻰ ﻓﻌﺎﻟﻧ ﺎ ‪ ،‬ﻋﻧ د أﺣﺳ ن ﻣﻘ ﺎﻟﮭم !ﻓﻘ ﺎل ‪:‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺗرﺟﻣ‪:‬‬
‫ﺎن‬ ‫‪( 2 ) . 233‬ﺎت اﻻﻋﯾ‬‫ل ‪ : 10‬وﻓﯾ‬ ‫ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫اﻻﻛﻠﯾ(‬ ‫ھ‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪3 ) . 187‬‬ ‫ﻋﺑﯾدﷲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻟﮭذﻟﻲ ‪ .‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪256‬‬
‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪:‬‬ ‫‪ 36‬ﺔ اﻵﻣ ل ‪36 : 2‬‬ ‫ورﻏﺑ‬ ‫اﻟﻛﺎﻣ (ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻣﮫ ) ﺑﯾرة ﺑ ن‬ ‫ووﻗ ‪191‬ﻊ ﻓﯾ ﮫ اﺳ ﺿ‬ ‫وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫ﺗرﺟﻣ ﺔ أﺑﯾ ﮫ ﺷ ﯾﻣﺎن ‪3989‬‬
‫ﺎﻋر ( =‬ ‫اﻟﺷ)‬
‫ﺻ ‪ .‬ﺑري‬ ‫ﺣﯾﻔﺎ‬ ‫‪75‬‬
‫ذھبﺗﺻ‬ ‫ﺑﺎﺋك اﻟ‬ ‫وﻣﺛﻠ ﺷ ﮫ ﻓﯾﺑﺎن ( ﻲ ﺳ‬
‫إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺻﺑري ‪) * 1341‬ﺻ ﺑري ( * ) ‪ 1380 - . . .‬ه = ‪ 1960 - . . .‬م‬
‫( ﺻﺑري ﺑن ﻣﺣﻣد ﺣﺳن ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻧﺟف ‪.‬ﻟﮫ ﻣن اﻟﻛﺗب اﻟﻣطﺑوﻋ ﺔ‬
‫ﻧﺣ ن واﻟﺷ ﯾوﻋﯾﺔ (‬ ‫) أوﻟﯾﺎت ﻓﻲ ﻋﻠم اﻻﻗﺗﺻﺎد ( و ) اﻟﺟﻐراﻓﯾون اﻟﻌرب ( و )‬
‫اﻟﻘﺑ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1393 - 1326‬ه = ‪1973 - 1908‬ﺻم ( ﺑري ﺑ ن‬ ‫)‪)*.(1‬‬
‫ﺗﺧ ‪ .‬رج ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﺳ ورﯾﺔ )‬ ‫طﺑﯾ‪ :‬ب دﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﻣوﻟ د‬ ‫ﻣﺣﻣد اﻟﻘﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﻟ دﻛﺗور‬
‫وﻋﻣ ل‬ ‫ﯾوﻣﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻧﺿ ﺎل (‬ ‫‪ ( 1931‬ﻲ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺻ در ﺟرﯾ دة )‬ ‫وﻋﻣ ل ﻓ‬
‫وﻋﺎد إﻟﻰ دﻣﺷق ﻣدرﺳﺎ ﻣﺣﺎﺿ را ﻓ ﻲ‬ ‫طﺑﯾﺑﺎ ﻓﻲ اﻟﺟﯾش اﻟﻌراﻗﻲ ﺗﺳﻊ ﺳﻧوات ‪.‬‬
‫أﺻدرھﺎ ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت ﻣ دة ﻋﺷ رﯾن‬ ‫ﻛﻠﯾﺔ اﻟﻌﻠوم ‪ .‬واﺷﺗﮭرت ﻟﮫ ﻣﺟﻠﺔ ) طﺑﯾﺑك (‬
‫اﻟﻐ ذاء ﻻ‬ ‫طﺑﯾﺑ ) ك ﻣﻌ ك ( و )‬ ‫ﻛﺗﺑ ﺎﺎ ‪.‬ﻓ ﻲ اﻟط ب ﻣطﺑوﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫وأﻟ فﻋﺎﻣ‬
‫اﻟدواء ( و ) ﺣﯾﺎﺗﻧﺎ اﻟﺟﻧﺳﯾﺔ ( و )ﺟﻣﺎﻟك ﺳ ﯾدﺗﻲ ( وﻗﻠ) وب اﻻطﺑ ﺎء (ﻗﺻ ﺔ‬
‫م‬ ‫ق ) ‪ . ( 2‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﻣﻌﺟ‬ ‫ﻲ دﻣﺷ‬ ‫نﻓ‬ ‫روت ودﻓ‬
‫‪.‬‬ ‫وﻓﻲ ﺑﺑﯾ‬
‫‪ 1973‬ن ھ و‬ ‫ﺟرﯾ ( دة اﻟﻧﮭ ﺎر ‪ / 5 / 18‬وﻣ‬ ‫اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾنﻌ اﻟ راﻗﯾﯾن ‪2 ) . 136 : 2‬‬
‫دري ( * ) ‪ 1187 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪) * . 596‬ﺑﻐﺔ ﷲ اﻟﺣﯾ‬ ‫ورﯾﺔ ﺻ‬ ‫ﻲﺳ‬ ‫ﻓ‬
‫ﯾﺦ‪:‬ﻣﺷ ﺎﯾﺦ ﺑﻐ داد ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره ‪.‬‬ ‫ﺻﺑﻐﺔ ﷲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟﺣﯾ ﺷدري‬ ‫‪ 1773‬م (‬
‫ﺗوطن ﺑﻐ داد إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ﺑﺎﻟط ﺎﻋون ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﺎوران (‬
‫وﻟد ﻓﻲ ﻗرﯾ ﺔ )ﻣ واﺳ‬
‫ﺣواش ﻋﻠﻰ ﺣواﺷﻲ ﻋﺻ ﺎم اﻟ دﯾن‬ ‫ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺑﯾﺿﺎوي ( و )‬
‫واش) ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣﺣﺎﻛﻣ ﺎت واﻟﻌﻘﺎﺋ د ﻻﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﺎﻣﻲ ( و‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷرح اﻟﻛﺎﻓﯾ ﺔ ﻟﻠﺟ ﺣ‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 1015 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺑﻐﺔ ﷲ اﻟﺑروﺟ‬ ‫درﺻ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺣﯾ‬
‫‪ 1606‬م ( ﺻﺑﻐﺔ ﷲ ﺑن روح ﷲ ﺑن ﺟﻣﺎل ﷲ اﻟﺑروﺟﻲاﻟﺣﺳﯾﻧﻲ اﻟﻧﻘﺷ ﺑﻧدي ‪:‬‬
‫وﺳ ﻛن اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬ ‫أﺻﻔﮭﺎن ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﺑ روج )ﺑﺎﻟﮭﻧ د (‬
‫وﻟ‬ ‫ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺗﺻوف ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن‬
‫دﻗﺎﺋق (ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺗﻔﺳ ﯾر‬ ‫إراءة اﻟ ﺣﺎﺷ‬‫ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ﻟﻓﯾﮭ ﮫ ﺎ ‪.‬‬
‫أﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻ ﺑﻐﻲ‬ ‫ورﺳ ﺎﺋل ) ‪. ( 2‬‬ ‫اﻟﺑﯾﺿ ﺎوي ‪ ،‬وﻛﺗ ﺑﺎب )ﺎب اﻟوﺣ دة (‬
‫ب(=‬ ‫‪ 815‬ﺻن ﺑﯾﺢ )‬
‫اﻟﻛﺎﺗ‬ ‫ﻲ اﺑ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫دي ﺑ=‬
‫اﻟﺻ ﻣﮭ ﺑﻧري‬‫ﺣﺎق ‪342‬‬ ‫إﺳ‬
‫ﯾوﺳف ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ) ‪ ( 180‬اﺑن ﺻﺑﯾﺢ ) اﻟوزﯾر ( =أﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳ ف ) ‪( 213‬‬
‫ﺻ ﺑﯾﺢ ﻧﺟﯾ ب ( * )‬ ‫اﺑن ﺻﺑﯾﺢ ) اﻟﺷﺎﻋر ( =اﻟﻘﺎﺳم ﺑن ﯾوﺳف ﻧﺣ و ‪) * 220‬‬
‫ﺿ ﺎﺑط ﻋراﻗ ﻲ‬ ‫‪ 1367 - 1309‬ه = ‪ 1948 - 1892‬م (ﺻﺑﯾﺢ ﻧﺟﯾب اﻟﻌ زي ‪:‬‬
‫‪ .‬ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪ .‬وﻟد وﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ﺛم ﻓﻲ اﺳطﻧﺑول وﺗﺧرج ﺿﺎﺑطﺎ ‪ .‬واﺷﺗرك ﻓﻲ‬
‫ﻣﺟﻠ ﺔ ﻟﻐ ﺔ‬ ‫ﺣزب ) اﻟﻌﮭد ( وﻟﻣﺎ أﻋﻠﻧت اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫وھدﯾ ﺔ‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪243 : 2‬‬ ‫وﻣﺧﺗﺻ ر اﻟﻣﺳ ﺗﻔﺎد ‪( 2 ) .‬‬ ‫اﻟﻌ رب ‪635 : 3‬‬
‫وﻓ ‪ .‬ر ﻣ ن اﻟﺟ ﯾش )اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ (‬ ‫اﻻوﻟ ‪ .‬ﻰ ﻛ ﺎن ﻓ ﻲ اﻟﻘﻔﻘ ﺎس‬ ‫اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪425 : 1‬‬
‫داد ) ‪( 1917‬‬ ‫ز ﺑﺑﻐ‬ ‫واﻋﺗﻘﻠ‪ 1916‬ﮫ( اﻻﻧﻛﻠﯾ‬
‫ﺎز )‬ ‫ﻲ اﻟﺣﺟ‬ ‫ورة ﻓ‬ ‫ﺎم اﻟﺛ‬ ‫د ﻗﯾ‬
‫وﻋ ﯾن ﻣراﻓﻘ ﺎ‬ ‫ﻓﺄرﺳﻠوه إﻟﻰ اﻟﮭﻧد وﻟﺣ ق ﺑ ﺎﻟﺟﯾش اﻟﻌرﺑ ﻲ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ) ‪( 1919‬‬
‫ﻟﻠﻣﻠك ﻓﯾﺻل ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ورﺣل ﻓﯾﺻل إﻟﻰ ﺑﻐداد ‪.‬ﺛم ﻛﺎن ﻣﺳﺗﺷﺎرا ﻟﻠﻣﻔوﺿ ﯾﺔ‬
‫وﻓﻲ ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ﻣطﺑوﻋ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﻌراﻗﯾﺔ ﻓﻲ ﺑ رﻟﯾن ‪ ،‬ﻓﻣﻌﺗﻣ دا ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة إﻟ ﻰ أن ﺗ ﻟ‬
‫ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﺗﻌﺑﺋﺔ ( و ) اﻟﺗﻧﻘﻼت ( و ) اﻟﻘﯾﺎدة واﻟزﻋﺎﻣﺔ ( ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﺢ ( * *‬
‫ﺻ ﺣﺎر‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 660‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 40‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺣﺎر ﺑ ن ﻋﯾ ﺎش ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫)‬ ‫ﺻ‬
‫راﺣﯾل ﺑ ن ﻣﻧﻘ ذ اﻟﻌﺑ دي ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د اﻟﻘ ﯾس ‪:‬‬ ‫ﺑن ﻋﯾﺎش )ﺑنأو ﺷﻋﺑﺎس (‬
‫طﯾ ب ﻣﻔ وه ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻣ ن ﺷ ﯾﻌﺔ ﻟﻋﺛﻣ ﮫ ﺻﺎن ‪ .‬ﺣﺑﺔ ‪ ،‬وأﺧﺑ ﺎر ﺣﺳ ﻗ ﻧﺔ ‪.‬ﺎل ﻟ ﮫ‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ :‬ﻣﺎ اﻟﺑﻼﻏﺔ ؟ ﻓﻘﺎل ‪ :‬اﻻﯾﺟﺎز ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬وﻣﺎ اﻻﯾﺟﺎز ؟ ﻗﺎل ‪:‬أن ﻻ ﺗﺑط ﺊ‬
‫وﻻ ﺗﺧطﺊ ‪ .‬وھو أﺣد اﻟﻧﺳﺎﺑﯾن ‪ ،‬وﻟﮫ ﻣﻊ دﻏﻔل اﻟﻧﺳﺎﺑﺔ ﻣﺣﺎورات ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﻣن‬
‫ﺷﮭدوا ﻓﺗﺢ ﻣﺻر ‪.‬وﻟﻣﺎ ﻗﺗل ﻋﺛﻣﺎن ﻗﺎم ﺻﺣﺎر ﯾطﺎﻟب ﺑدﻣ ﮫ ‪.‬وﺷ ﮭد )ﺻ ﻔﯾن‬
‫ﻋﺑ د اﻟﻣﺣﺳ ن‬ ‫( ﻣﻊ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ .‬وﺳﻛن اﻟﺑﺻرة ‪ ،‬وﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ) ‪ . ( 2‬اﻟﺻﺣﺎف =‬
‫= ق ﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ‪) * 1360‬ﺻ ﺦ ( *أﺑ و‬ ‫ﯾﻌﻘوب ‪ 1350‬اﻟﺻﺣﺎﻓﻲ اﻟﻌﺟوزﺗوﻓﯾ‬
‫ﺻﺧر اﻟﮭذﻟﻲ = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺳﻠﻣﺔ * )ﺻ ﺧر ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻣﻌﺟ ( م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن‬ ‫ﺧرﻣ ‪ :‬ن ﺟ ذام ‪ ،‬ﻣ ن *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬ ‫ﺻ د‪،‬‬ ‫‪.‬ﺟ(‬
‫اﻟﺑﯾ ﺎن واﻟﺗﺑﯾ ﯾن ‪54 : 1‬‬ ‫اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ 138 : 2‬واﻟﻌراق ﺑﯾن اﻧﻘﻼﺑﯾن ‪( 2 ) . 140‬‬
‫ﻣﺳ‪ .‬ﺎﻛن ﺑﻧﯾ ﮫ اﻵن ﻓ ﻲ‬ ‫واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ .‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ 4036‬واﻟﻣﺣﺑر ‪. 294‬اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫ﺑﻼد ﺷرﻗﻲ اﻻردن ‪ ،‬وﻣﻧﮭم ﺟﻣﺎﻋﺔ ﺑﻣﺻر ‪ .‬وﻓﻲ ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻌرب )ﺑﻧو ﺻ ﺧر (‬
‫ﻣن طﯾﺊ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ أﯾﺿﺎ ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزﻟﮭم ﺑﯾن ﺗﯾﻣﺎء وﺧﯾﺑر واﻟﺷﺎم ) ‪( 1‬‬
‫‪ ) * .‬ﺻﺧر ﺑن ﺟﻌد ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 140‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 757‬م (ﺻ ﺧر‬
‫ﺑن ﺟﻌد اﻟﺧﺿري ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻓﺻﯾﺢ ‪ ،‬ﻣن ﻣﺧﺿرﻣﻲ اﻟدوﻟﺗﯾن اﻻﻣوﯾﺔ واﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ‬
‫وأﺷﮭر ﺷﻌره ﻣ ﺎ ﻗﺎﻟ ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪. ( 2‬‬ ‫‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻐرﻣﺎ ﺑﻔﺗﺎة اﺳﻣﮭﺎ ﻛﺄس ﺑﻧت ﺑﺟﯾر ‪.‬‬
‫* ) أﺑو ﺳﻔﯾﺎن ( * ) ‪ 57‬ق ه ‪ 31 -‬ه = ‪652 - 567‬ﺻم (ﺧر ﺑ ن ﺣ رب ﺑ ن‬
‫أﻣﯾﺔ ﺑن ﻋﺑد ﺷﻣس ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺎف ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺳﺎدات ﻗرﯾش ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬‬
‫اﻻﻣوﯾﺔ ‪.‬ﻣن رؤﺳ ﺎء اﻟﻣﺷ رﻛﯾن ﻓ ﻲ ﺣ رب‬ ‫وھو واﻟد ﻣﻌﺎوﯾﺔ رأس اﻟدوﻟﺔ ﻛﺎن‬
‫اﻻﺳﻼم ﻋﻧد ظﮭوره ‪:‬ﻗﺎد ﻗرﯾﺷﺎ وﻛﻧﺎﻧﺔ ﯾوم أﺣد وﯾوم اﻟﺧﻧدق ﻟﻘﺗﺎل رﺳ ول ﷲ‬
‫وأﺑ ﺑﻌد إﺳ ﻼﻣﮫ اﻟ ﺑﻼء‬ ‫ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وأﺳﻠم ﯾوم ﻓﺗﺢ ﻣﻛﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪ 8‬ه ( ﻠﻰ‬
‫اﻟﺣﺳن ‪ .‬وﺷﮭد ﺣﻧﯾﻧﺎ واﻟطﺎﺋف ‪ ،‬ﻓﻔﻘﺋت ﻋﯾﻧﮫ ﯾوم اﻟطﺎﺋف ﺛم ﻓﻘﺋت اﻻﺧرى ﯾوم‬
‫اﻟﯾرﻣوك ‪ ،‬ﻓﻌﻣﻲ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن اﻟﺷﺟﻌﺎن اﻻﺑطﺎل ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﻣﺳﯾب ‪ :‬ﻓﻘدت اﻻﺻوات‬
‫ﯾوم اﻟﯾرﻣوك إﻻ ﺻوت رﺟل ﯾﻘول ‪ :‬ﯾﺎﻧﺻر ﷲ اﻗﺗرب ‪ .‬ﻗﺎل ‪:‬ﻓﻧظرت ‪ ،‬ﻓ ﺈذا‬
‫وﻟﻣ دﺎ ‪.‬ﺗ وﻓﻲ رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫ھو أﺑو ﺳﻔﯾﺎن ‪ ،‬ﺗﺣ ت راﯾ ﺔ اﺑﻧ ﮫﯾزﯾ‬
‫رانأﺗ‪ .‬ﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪،‬‬ ‫وﺳﻠم ﻛ ﺎن أﺑ و ﺳ ﻔﯾﺎن ﻋﺎﻣﻠ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ﻧﺟ ﺛ م‬
‫واﻧظ ر ﻣﻌﺟ م‬ ‫وﻗﯾل ﺑﺎﻟﺷ ﺎم ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪257‬‬
‫ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻌرب ‪ ( 2 ) . 634 : 2‬ﺷرح ﺷواھد اﻟﻣﻐﻧﻲ ‪( 3 ) . 153‬اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪: 6‬‬
‫وﻓﺗ وح اﻟﺑﻠ دان‬ ‫‪ 89‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪4041‬واﺑن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪388 : 6‬واﻟﺟﻣ ﻊ ‪224‬‬
‫ﻟﻠﺑﻼذري ‪ .‬وﻧﻛت اﻟﮭﻣﯾﺎن ‪ 172‬واﻟﻣﺣﺑر ‪ 246‬واﻟﺑدء واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ 107 : 5‬وﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ﻲ(*)‪(...-...=...-...‬‬ ‫ﺗﺢ ﻣﻛ ﺻﺔ ‪) * .‬ﺧر اﻟﻐ‬ ‫لﻓ‬ ‫ﻠم ﻗﺑ‬
‫ﺻﺧر ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻟﺧﯾﺛﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ھذﯾل ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻗﺎل اﻻﺻﻔﮭﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫وأورد أﺑﯾﺎﺗ ﺎ ﻣ ن ﻗﺻ ﯾدة‬ ‫ﻟﻘب ﺑﺻﺧر اﻟﻐﻲ ﻟﺧﻼﻋﺗﮫ وﺷ دة ﺑﺄﺳ ﮫ وﻛﺛ رة ﺷ ره ‪.‬‬
‫ﺗﻧﺳب إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﻗﯾل ﻓﻲ ﺳ ﺑﺑﮭﺎ إن ﺻ ﺧراﻗﺗل ﺟ ﺎرا ﻟﺷ ﺎﻋر ﻣ ن ھ ذﯾل ﯾ دﻋﻰ )أﺑ ﺎ‬
‫ودارت ﺑﯾن أﺑﻲ اﻟﻣﺛﻠم وﺻﺧر اﻟﻐﻲ ﻣﻧﺎﻗﺿ ﺎت وﻗﺻ ﺎﺋد ﯾط ول ذﻛرھ ﺎ‬ ‫اﻟﻣﺛﻠم (‬
‫وﻣن ﻣﻌ ﮫ ‪ ،‬وﻗﺗﻠ وه ‪.‬‬ ‫‪ .‬وأﻏﺎر ﺻﺧر ﻋﻠﻰ ﺑﻧﻲ اﻟﻣﺻطﻠق ﻣن ﺧزاﻋﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠوه‬
‫ورﺛﺎه أﺑواﻟﻣﺛﻠم ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﺧر ﺑن ﻋﻣرو ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 10‬ق ه = ‪. .‬‬
‫‪ 613‬من( ﻋﻣ ر ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث ﺑ ن اﻟﺷ رﯾد اﻟرﯾ ﺎﺣﻲ اﻟﺳ ﻠﻣﻲ ‪،‬‬ ‫ﺻﺧر ﺑ‬‫‪ - .‬ﻧﺣو‬
‫ﻣن ﺑﻧﻲ ﺳﻠﯾم اﺑن ﻣﻧﺻور ‪ ،‬ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪ :‬أﺧو اﻟﺧﻧﺳﺎء اﻟﺷﺎﻋرة ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن‬
‫زاﺗﮭم ‪.‬رح ﻓزوةﻲﻟ ﻏﮫ ﻋﻠ ﻰ ﺑﻧ ﻲ أﺳ د ﺑ ن ﺧزﯾﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻓرﺳﺎن ﺑﻧﻲ ﺳ ﻠﯾم وﻏ‬
‫أرى أم ﺻ ﺧر ﻻ ﺗﻣ ل‬ ‫وﻣرض ﻗرﯾﺑﺎ ﻣن اﻟﺣول ‪ ،‬وﻟﮫ ﻓﻲ ذﻟك أﺑﯾﺎت أوﻟﮭﺎ ‪) :‬‬
‫ﻋﯾﺎدﺗﻲ وﻣﻠت ﺳﻠﯾﻣﻰ ﻣﺿﺟﻌﻲ وﻣﻛﺎﻧﻲ ( وﺳﻠﯾﻣﻲ زوﺟﺗﮫ ‪ .‬ﺛم ﻧﺗﺄت ﻗطﻌﺔ ﻣن‬
‫ﺟﻧﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﺄزﯾﻠت ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ‪ .‬وﻻﺧﺗﮫ ) اﻟﺧﻧﺳﺎء (ﺷﻌر ﻛﺛﯾر ﻓﻲ رﺛﺎﺋﮫ ورﺛﺎء أﺧﯾ ﮫ‬
‫وإن )ﺻﺧرا ﻟﺗﺄﺗم اﻟﮭ داة ﺑ ﮫ ﻛﺄﻧ ﮫ ﻋﻠ م‬ ‫ﻣﻌﺎوﯾﺔ اﻟﻣﻘﺗول ﻗﺑﻠﮫ ‪ .‬وﻣﻣﺎ ﻗﺎﻟت ﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫ﻓﻲ رأﺳﮫ ﻧﺎر ( ) ‪) * ( 2‬ﺻﺧر ﺑن ﻣﺳ ﻠم ( * ) ‪ 110 - . . .‬ه ‪728 - . . . -‬‬
‫دي ‪:‬ﺟﺎع ‪ ،‬ﻣ ن اﻟرؤﺳ ﺎءﺷ‪ .‬ﮭد وﻗ ﺎﺋﻊ‬ ‫ﺻﺧر ﺑن ﻣﺳﻠم ﺑ ن اﻟﻧﻌﻣ ﺎن اﻟﻌﺑ ﺷ‬ ‫م(‬
‫أﺷرس ﻣﻊ اﻟﺗرك ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺎ وراء اﻟﻧﮭر ‪ ،‬وﻗﺗل * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻻﻏﺎﻧﻲ‬
‫وﺟﻣﮭ رة‬ ‫‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟ دار ‪2 ) . 350 - 344 : 22‬اﻟﻧ( وﯾري ‪368 - 366 : 15‬‬
‫واﻟﺗﺑ رزي ‪ : 3‬ﻓ‪. 66‬ﻲ إﺣ داھﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫واﻟﻣﺑ رد ‪266 : 2‬‬ ‫اﻻﻧﺳ ﺎب ‪249‬‬
‫ﺻﺧر ﺑن ھ ﻼل اﻟﻣزﻧ ﻲ‬ ‫ﺻﺧر اﻟﻣزﻧﻲ ( * ) ‪ 65 - . . .‬ه = ‪ 684 - . . .‬م (‬
‫ﺎن ‪.‬ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﺑط ﻼ ‪ ،‬ﻧﻘ م ﻋﻠﻰ ﻋﺑﯾ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫ﻣزﯾﻧ ﺔ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻣﻘدﻣﻲ ﺑﻧ ﻲ ﻛ‬ ‫‪:‬‬
‫رضﻣ( ﻊ اﻟﺗ واﺑﯾن ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وزﻋ ﯾﻣﮭم‬ ‫زﯾﺎد ﻗﺗﻠﮫ اﻟﺣﺳﯾن )ﻓﺧرج‬
‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺻرد ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗل ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﺣﺗﻰ ﻗﺗل ) ‪ ) * . ( 2‬ﺻد ( * * ) ﺻداء (‬
‫* ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺻداء ﺑن ﯾزﯾد ﺑن ﺣرب ‪ ،‬ﻣن ﻛﮭﻼن ‪ :‬ﺟد‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﻣن أﺣﯾﺎء اﻟﯾﻣن ‪ ،‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ﺻداﺋﻲ ) ‪ . ( 3‬اﻟﺻداﺋﻲ = ﻋﻣرو‬
‫ﻗﺎﺳ م ﺑ ن‬‫ﺻ در اﻻﻓﺎﺿ ل =‬ ‫ﺑن اﻟﺻﺑﯾﺢ ‪ 66‬اﻟﺻدرﺣﺳ= ن ﺑ ن ھ ﺎدي ‪1354‬‬
‫ﺻ در اﻟ دﯾن =ﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪656‬‬ ‫اﻟﺣﺳﯾن ‪617‬اﻟﺻدر اﻟﺑﻛ ري =‬
‫اﻟﺻ در اﻟﺷ ﮭﯾد =‬ ‫ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 903‬ﺻدر اﻟﺷرﯾﻌﺔ = ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن ﻣﺳﻌود ‪747‬‬
‫ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ 536‬اﻟﺻدر اﻟﺷﯾرازي =ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑ راھﯾم ) ‪* ( 1059‬‬
‫ﺻ در اﻟ دﯾن‬ ‫اﺑن ﺷ رف اﻟ دﯾن ( * ) ‪ 1389 - 1330‬ه = ‪ 1969 - 1912‬م (‬ ‫)‬
‫اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪) . 55 : 5‬‬ ‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﺷرف * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫‪ ( 2‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 72 : 4‬واﻗرأ ﻛﻠﻣﺔ ﻋن اﻟﺗواﺑﯾن ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ )ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﺻ رد‬
‫وزاد اﻟزﺑﯾ دي ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎج‬‫( ‪ ( 3 ) .‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 257‬واﻟﻘﺎﻣوسﻣ ‪ :‬ﺎدة ﺻ دأ ‪.‬‬
‫ھﻛذا ﻓﻲ اﻟﻧﺳﺦ ‪ ،‬وﻓﻲ ﻟﺳ ﺎن اﻟﻌ رب ‪:‬واﻟﻧﺳ ﺑﺔ‬ ‫ﻋﻧد ذﻛر ) اﻟﺻداﺋﻲ ( ﻗوﻟﮫ ‪) :‬‬
‫ﯾزﯾ( د ﺑ ن ﺣ رب ‪،‬‬ ‫إﻟﯾﮫ ﺻداوي ( ‪.‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪50 : 2‬وﻓﯾ ﮫﻗﯾ‪ :‬ل اﺳ م )ﺻ دا‬
‫ﺻ در‬ ‫واﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ﺻداﯾﻲ ( ‪ .‬اﻟدﯾن ‪ :‬أدﯾب ﻋراﻗﻲ ) ‪1‬وﻟ( ‪ .‬د ﻓ ﻲ اﻟﻧﺟ ف وأ‬
‫ﺑﺑﻐداد ﺟرﯾدة اﻟﺳﺎﻋﺔ ‪ .‬وأﺑﻌد ﻣن اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﺄﺻدر ) ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻧﮭﺞ ( ﻓﻲ ﺻور )‬
‫ﺣﻠﯾ ف ﻣﺧ زوم ‪ -‬ط (‬ ‫ﺑﻠﺑﻧﺎن ( ﺛم ﻣﺟﻠﺔ ) اﻻﻟواح ( وﺗوﻗﻔت ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫ﺎر‬ ‫ﻣورث ‪ -‬ﻓط ( وﻲ) ﻗط‬ ‫ﯾن ‪ -‬ﺳط ( و )ﺣﺎﺑﺔ ﺑورﺗﺳ‬ ‫زﯾ و )ﺎرة اﻻرﺑﻌ‬
‫اﻟزﻣﺎن ‪ -‬ط ( و ) ﻣﺣﻧﺔ اﻟﻌراق ‪ -‬ط ( و )ھﺎﺷم وأﻣﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( و‬
‫) دﯾوان ﺷﻌر ( ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺻ دف ( * ) ‪- 1 ( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫اﻟﺻدف ﺑن أﺳﻠم ﺑن زﯾ د ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﻧﺟ ددة ‪:‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻋ داد أﺑﻧﺎﺋ ﮫ ﻓ ﻲ‬
‫ﺣﺿرﻣوت ‪ .‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ) ﺻدﻓﻲ ( ﺑﻔﺗﺣﺗﯾن ) ‪- 2 . ( 3‬اﻟﺻدف ﺑن ﺳﮭل ﺑ ن‬
‫ﺟد ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻧ وه‬ ‫ﻋﻣرو ﺑن ﻗﯾس ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﺑد ﺷﻣس ﺑن واﺋل ‪ ،‬ﻣن ﺣﻣﯾر ‪:‬‬
‫ﻗﺑﯾﻠﺔ ﻣن ﺣﻣﯾر ‪ ،‬ﻧزﻟت ﺑﻌد اﻻﺳﻼم ﺑﻣﺻر ‪.‬ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻛﺛﯾرون ‪ ،‬ﺳﯾﺄﺗﻲ ذﻛ ر‬
‫اﻟﺻدﻓﻲ =وﻧس ﺑ ن ﻋﺑ د‬‫ﯾ‬ ‫ﺑﻌﺿﮭم ‪ .‬وﺿﺑطﮫ ‪ ،‬واﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﻛﺎﻻول ) ‪. ( 4‬‬
‫اﻻﻋﻠﻰ ‪ 264‬اﻟﺻدﻓﻲ = ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ‪ 347‬اﻟﺻدﻓﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﺳﻌﯾد‬
‫دﻓﻲ )ن اﻟﺿ ﺎﺑط ( =‬ ‫اﻟﺻ اﺑ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ‪403‬‬ ‫ﻋﺑ د‬‫اﻟﺻ دﻓﻲاﻟ =‬ ‫‪350‬‬
‫ﻋﺛﻣﺎن ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ‪442‬اﻟﺻ دﻓﻲﺣﺳ= ﯾن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪514‬اﻟﺻ دﻓﻲ =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن أﺑ ﻲ اﻟﺑرﻛ ﺎت ) ‪) * ( 684‬ھ ﺎﻣش ‪2‬‬ ‫ﺑن أﺣﻣد ‪ 634‬اﻟﺻدﻓﻲ =‬
‫ﺻدر اﻟدﯾن ﺷرف اﻟدﯾن ‪ ،‬ﺳﻠﯾل أﺳرة ﻣﻌروﻓ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫( * ) ‪ ( 1‬ﯾﻘول اﻟﻣﺷرف ‪:‬‬
‫اﻟﺳ ﺑب ﻓ ﻲ ﻧﺳ ﺑﺔ اﻟﻣؤﻟ ف ﻟ ﮫ إﻟ ﻰ‬ ‫ﺎﺑﮭون ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻣ ﺎء وﻧوﻟﻌ ل‬‫ﺟﻧوﺑﻲ ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ‬
‫ﻣﺗ رﺟم ﻟ ﮫ أﻣﺿ ﻰ ﻗﺳ ﻣﺎ ﻛﺑﯾ را ﻣ ن ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ﻓﯾ ﮫ ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن أﺑﻌدﺗ ﮫ‬
‫ﻣﻌﺟ م‬ ‫ﻲ أواﺧ ر اﻻرﺑﻌﯾﻧ ﺎت ﻋ ن اﻟﻌ راق ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ ﻟﺑﻧ ﺎن ‪( 2 ) .‬‬
‫اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ 140 : 2‬ورﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪248‬وﻣﺟﻠﺔ دﻋوة اﻟﺣق ‪ ،‬اﻟرﺑﺎطﯾ ﺔ‬
‫‪ ( 3 ) .‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 431‬واﻟﻘﺎﻣوس ‪:‬ﻣﺎدة ﺻ دف ‪( 4 ) .‬اﻟﻠﺑ ﺎب ‪51 : 2‬‬
‫‪ .‬اﺑن ﺻدﻗﺔ = اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﻠﻲ ‪522‬اﺑن ﺻ دﻗﺔدﺑ =ﯾس ﺑ ن ﺻ دﻗﺔ ‪529‬اﺑ ن‬
‫ﺻدﻗﺔ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪* 556‬اﺑ) ن اﻟﺣ داد ( * ) ‪ 573 - 477‬ه = ‪- 1084‬‬
‫ﺻدﻗﺔ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن ﺑﺧﺗﯾ ﺎر اﺑ ن اﻟﺣ داد اﻟﺑﻐ دادي ‪،‬أﺑ و‬ ‫‪ 1177‬م (‬
‫اﻟﻔرج ‪ ،‬ﻣؤرخ ‪ ،‬أدﯾب ‪ ،‬ﻓﯾﮫ ﻣﯾل إﻟﻰ ﻣ ذھب اﻟﻔﻼﺳ ﻔﺔ ﻟ‪ .‬ذﯾﮫ )ل ﻋﻠ ﻰ ﺗ ﺎرﯾﺦ‬
‫اﻟزاﻏوﻧﻲ ( ﻣن ﺳﻧﺔ ‪ 527‬ه إﻟﻰ ﻗرﯾب وﻓﺎﺗﮫ ‪ ،‬وﻣﺻﻧﻔﺎت ﺣﺳﻧﺔ ﻓﻲ اﻻﺻول ‪.‬‬
‫ﺻدﻗﺔ ﺑ ن دﺑ ﯾس ( * )‬ ‫وﻛﺎن ﯾﻌﯾش ﻣن ﻧﺳﺦ اﻟﻛﺗب ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﺑﻐداد ) ‪) * . ( 1‬‬
‫دﻗﺔ ﺑ ﺑن دﺑن ﺻﯾس دﻗﺔ ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور‬ ‫‪ 1138‬م (‬
‫‪ 532 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﺻ‬
‫اﻻﺳدي ‪ :‬ﻣن أﻣراء ﺑﻧﻲ ﻣزﯾد اﻻﺳدﯾﯾن ‪ ،‬أﺻﺣﺎب اﻟﺣﻠﺔ ‪ .‬وﻟﯾﮭﺎ ﺑﻌد ﻣﻘﺗل أﺑﯾﮫ‬
‫‪ ،‬أول ﺳﻧﺔ ‪ 530‬ه ‪ .‬وﺣﺎول اﻟﺳﻠطﺎن ﻣﺳﻌود اﻟﺳﻠﺟوﻗﻲ اﻧﺗزاﻋﮭﺎ ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﺣﺎرﺑﮫ‬
‫‪ ،‬ﻓظﻔر ﺻدﻗﺔ ‪ .‬وﻋﺎد ﻣﺳﻌود إﻟﻰ ﺑﻐداد ﺳﻧﺔ ‪ 531‬ه ‪ .‬ﺛم ﺗﻛﺎﺗﺑﺎ ﺑﺎﻟﺻﻠﺢ ‪ ،‬ﻓﺗم ‪.‬‬
‫ﻌود وﺻﺎﺣب ﻓﺎرس ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﺻدﻗﺔ ﻣ ﻊ ﻣﺳ ﻌود‬ ‫وﻧﺷﺑت ﺣرب ﺑﯾن اﻟﺳﻠطﺎن ﻣﺳ‬
‫‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﻋﻠﻰ أﺛر ﻣﻌرﻛﺔ أﺳر ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﻛﺎن ﯾﺳﻣﻰ ) ﺑﺗﺟن ﻛﺷت ( وﻛﺎن ﻋﺎﻗﻼ‬
‫‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟروﯾﺔ ﺷﺟﺎﻋﺎ ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻣﺳﺣراﺋﻲ ( * ) ‪ 825 - 760‬ه = ‪- 1358‬‬
‫‪ 1422‬م (ﻼﻣﺔ ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ‪ ،‬ﺷ رف اﻟ دﯾن اﻟﻣﺳ ﺣراﺋﻲﻋ‪ :‬ﺎﻟم‬ ‫ﺻ دﻗﺔ ﺑ ن ﺳ‬
‫ﺑﺎﻟﻘراآت ‪ ،‬ﺿرﯾر ‪ .‬ﻣن أھل ) ﻣﺳﺣرا ( ﻣن أﻋﻣﺎل اﻟﺟﯾدور ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫وردي ‪88 : 2‬‬ ‫رواﺑ‪170 : 11‬ن اﻟ‬ ‫‪ 276 : 10‬ن اﻻﺛﯾ‬ ‫ﺗظم واﺑ‬ ‫*)‪1‬‬
‫اﻟﻣﻧ(‬
‫واﻟﻣﻘﺻ د اﻻرﺷ د ‪ -‬خ ‪.‬واﻟﺷ ذرات‬ ‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪.‬‬ ‫واﻟﻣﻧﮭﺞ اﻻﺣﻣد ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ﻧﺔ ‪ 467‬ه ‪ ) .‬اﺑ‪ ( 2‬ن‬ ‫‪184‬وﻻدﺗ ﮫ ‪ :‬ﮫ ﺳ‬
‫زان ‪ : 3‬وﻓﯾ‬ ‫وﻟﺳ ‪ 245‬ﺎن اﻟﻣﯾ‬‫‪:4‬‬
‫‪. 290‬ﻰ ﻣﻘرﺑ ﺔ ﻣ ن دﻣﺷ ق ‪،‬‬ ‫اﻻﺛﯾر ‪ 23 : 11‬وﻣﺎ ﻗﺑﻠﮭﺎ ‪.‬واﺑن ﺧﻠ دون ‪ : 4‬ﻋﻠ‬
‫اﻟﺗﺗﻣ ﺔ ﻓ ﻲ‬‫أﻣﻠ ‪ .‬ﻰ ﻛﺗﺑ ﺎ ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺗﻌﻠم واﺷﺗﮭر وﺗ وﻓﻲ ﺑدﻣﺷ ق‬ ‫ﻣن ﺟﮭﺔ ﺣوران ‪.‬‬
‫وﺷرح ﻋﻠﻰ أﺻ ول اﻟﺷ ﺎطﺑﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻘ راآت ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ‬ ‫ﻗراآت اﻟﺛﻼﺛﺔ اﻻﺋﻣﺔ ( )‬
‫ﻧﺣ و ‪ 625‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫دﻗﺔ ﺑ ن ﻣﻧﺟ ﻰ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫اﻻزھرﯾ ﺔ ) ‪1‬ﺻ( ‪) * .‬‬
‫ب ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﯾﻌ رف‬ ‫‪ 1228‬من( ﻣﻧﺟ ﻰ ﺑ ن ﺻ دﻗﺔ اﻟﺳ طﺑﯾ‬
‫ﺎﻣري ‪:‬‬ ‫ﻧﺣﺻ و دﻗﺔ ﺑ‬
‫ﺑﺎﺑن اﻟﺷﺎﻋر ‪ .‬ﺧدم اﻟﻣﻠك اﻻﺷرف ﻣوﺳﻰ اﻻﯾوﺑﻲ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﺧدﻣﺔ ‪ .‬وﻛﺎن‬
‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎاﻟ) ﻧﻔس ( و )‬ ‫ﻋﻠﯾ ﮫ ﮫ ‪.‬‬
‫اﻻﺷ رف ﯾﺣﺗرﻣ ﮫ وﯾﻛرﻣ ﮫ وﯾﻌﺗﻣ د ﻟ‬
‫دوﺑﯾت ‪.‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ ﺣ ران ) ‪) * . ( 2‬ﺻ دﻗﺔ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺷرح اﻟﺗوراة ( ‪ .‬وﻟﮫ ﻧظم أﻛﺛره‬
‫ﺻدﻗﺔ ﺑن ﻣﻧﺻ ور ﺑ ن‬ ‫ﺑن ﻣﻧﺻور ( * ) ‪ 501 - 442‬ه = ‪ 1108 - 1050‬م (‬
‫دﺑﯾس اﻟﻣزﯾدي اﻟﻧﺎﺷري اﻻﺳدي أﺑو اﻟﺣﺳن ‪ ،‬ﺳﯾف اﻟدوﻟﺔ ‪ :‬أﻣﯾر ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﻌراق‬
‫وﻟﻲ إﻣرة ﺑﻧﻲ ﻣزﯾد ﺑﻌد وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 479‬ه (ﻓﺑﻧ ﻰ‬ ‫‪ ،‬وﺑﺎﻧﻲ ﻣدﯾﻧﺔ اﻟﺣﻠﺔ ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫وأﺳﺑﮭ ﺎﻛنأھﻠ ﮫ وﻋﺳ ﺎﻛره ﺳ ﻧﺔ ‪ 495‬ه ‪.‬‬ ‫اﻟﺣﻠﺑ ﺔﯾن) اﻟﻛوﻓ ﺔ وﺑﻐ داد (‬
‫ﺷﺟﺎﻋﺎ ﺑطﻼ ‪ ،‬ﺣﺎزﻣﺎ طﻣﺎﺣﺎ إﻟﻰ اﻟﺗﻐﻠب واﻟﺳﯾﺎدة ‪ ،‬ﻣوﺻوﻓﺎ ﺑﻣﻛ ﺎرم اﻻﺧ ﻼق‬
‫ﺗن ﺑ ﯾن أﺑﻧ ﺎء ﻣﻠﻛﺷ ﺎه اﻟﺳ ﻠﺟوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﺣﺗ ل ﺻ دﻗﺔ اﻟﻛوﻓ ﺔ‬ ‫أﯾﺎﻣ ﮫ اﻟﻔ ‪.‬‬
‫واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ھﯾت وواﺳط ﺛم اﻟﺑﺻرة ‪ .‬واﻧﺗظم ﻟﮫ ﻣﻠك ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﻌراق ‪ ،‬إﻟﻰ أن‬
‫زﺣف ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺑرﻛﯾﺎرق اﺑن ﻣﻠﻛﺷﺎه ‪ ،‬ﺑﺟﯾش ﻓﯾﮫ ﺧﻣﺳون أﻟ ف‬
‫ﻣﻘﺎﺗل ‪ ،‬ﻓﻧﺷﺑت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ﺣرب طﺎﺣﻧﺔ اﻧﺗﮭت ﺑﻣﻘﺗل ﺻدﻗﺔ ﻋﻧ د اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﯾ ﺔ ) ‪. ( 3‬‬
‫ﻊ ‪317 : 3‬‬ ‫واﻟﺿ ‪ 336 :‬وء اﻟﻼﻣ‬ ‫ﺔ‪1‬‬ ‫ھ * ) ﺎﻣش ‪1‬ﻏﺎﯾ( * ) ‪( 1‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫دور ‪: 2‬‬ ‫وﻣط‪ 230‬ﺎﻟﻊ اﻟﺑ‬ ‫ﺎء ‪: 2‬‬ ‫طﺑﻘ) ‪ ( 2‬ﺎت اﻻطﺑ‬ ‫ﺔ ‪. 106 : 1‬‬ ‫واﻻزھرﯾ‬
‫‪ 359‬ب اﺳ م أﺑﯾ ﮫ )‬ ‫ﺟﻣﯾﻊواﻟﻣﺻﺎدر ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ اﻟزﺑﯾ دي ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎج ‪ : 10‬ﺗﻛﺗ‬ ‫‪107‬‬
‫ﻣﻧﺟﺎ ( ﺑﺎﻻﻟف ‪ ،‬إﻻ اﻟﻘﺎﻣوس ‪ -‬ﻣﺎدة ‪ :‬ﻧﺟﺎ ﻓﻔﯾﮫ ‪ ) :‬واﻟﻣﻧﺟﻰ ‪ ،‬ﻟﻠﻣﻔﻌول ‪ :‬ﺳﯾف‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪229 : 1‬‬ ‫‪ ،‬واﺳم ( وﺗﺎﺑﻌﻧﺎه ﻟﻣواﻓﻘﺗﮫ اﻟﻘﺎﻋدة ﻓﻲ اﻟرﺳم ‪( 3 ) .‬‬
‫ﺻ دﻗﻲ =‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺻ دﻗﻲ ‪1363‬‬ ‫اﻟطﯾ ﺎر (‬‫ﺻ دﻗﻲ )‬ ‫ودول اﻻﺳ ﻼم ‪20 : 2‬‬
‫دي ﺑ ن ﻋﺟ ﻼن ( * ) ‪ 81 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪) * 1369‬‬
‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺻ دﻗﻲ ﺻ‬
‫‪ 700‬م ( ﺻدي ﺑن ﻋﺟﻼن ﺑن وھب اﻟﺑﺎھﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو أﻣﺎﻣﺔ ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲﻛ ‪ .‬ﺎن ﻣ ﻊ‬
‫وھ ‪ .‬و آﺧ ر ﻣ ن‬ ‫ﻛن اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ أرض ﺣﻣ ص‬ ‫ﻋﻠﻲ ﻓﻲ )ﺻ وﺳﻔﯾن (‬
‫ﻣﺎت ﻣن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ﺑﺎﻟﺷ ﻟﺎم ﮫ‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ‪250‬ﺣ دﯾﺛﺎ ) ‪. ( 1‬اﻟﺻ دﯾق )‬
‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪1209‬‬ ‫اﻟﺻ إﺳدﯾق =‬ ‫أﺑ و ﺑﻛ ﻋﺑر ( د=ﷲ ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ‪13‬‬
‫ﺻدﯾق ﺣﺳن ﺧﺎن = ﻣﺣﻣد ﺻدﯾق ﺑن ﺣﺳن * ) ﺻر ( * اﻟﺻرﺧدي = ﻣﺣﻣد‬
‫ﯾﺣﯾ = ﻰ ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻرﺻ ري‬ ‫ﺻ ﻋﻠردرﻲ= ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ‪465‬‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪792‬‬
‫ﯾوﺳف ‪ 656‬اﻟﺻرﺻري = ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘوي ‪ 716‬اﻟﺻرﻏﺗﻣﺷﻲ = ﻣﻘﺑل‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 5‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫رﻣﺔ ﺑ ن ﻗ ﯾس ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫‪) * 798‬‬‫ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺻ‬
‫ﯾس(ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك اﻟﻧﺟ ﺎري اﻻوﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻗ ﯾسﺷ‪ :‬ﺎﻋر‬ ‫رﻣﺔ ﺑ ن ﻗ‪ 627‬م‬
‫وﻛ ﺎن ﻣﻌظﻣ ﺎ‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻋﻣر طوﯾﻼ ‪ ،‬وﺗرھب ‪ ،‬وﻓﺎرق اﻻوﺛﺎن ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫رة ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺎم اﻟﮭﺟ‬ ‫ﻠم ﻋ‬ ‫ﯾﺧوﺧﺗﮫ ‪ ،‬وأﺳ‬ ‫ﻲﺷ‬ ‫ﻗوﻣ ﻓ ﮫ ‪.‬‬
‫أدرك ﻓاﻻﺳ ﻲ ﻼم‬
‫‪ 18‬ن‬ ‫وردي ‪: 2‬واﺑ‬ ‫اﻟﻣﺟﻠ واﺑ د ‪15‬ن اﻟ‬
‫ﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫وﺳ‪ * ( 2‬ﯾر اﻟﻧ‬‫ﺎﻣش‬ ‫ھ‬
‫ﺧﻠدون ‪ 280 : 4‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 154 : 10‬واﻟﺗﺎج ‪283 : 7‬وﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪504‬‬
‫ﺗﮭ ( ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 4‬‬ ‫‪ 25‬و ﻓﯾ أﺑﮫ )و اﻟﺣﺳ ﯾن ( ‪1 ) .‬‬ ‫وﻣ رآة اﻟزﻣ ﺎن ‪: 8‬وھ‬
‫‪ 417‬ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪308 : 1‬‬ ‫‪ 4054‬ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬وﺻ‬ ‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت واﺑ‬ ‫‪420‬‬
‫وذﯾل اﻟﻣذﯾل ‪ ( 2 ) . 33‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪ 4056‬واﻟﻣﻌﺎرف ﻻﺑن ﻗﺗﯾﺑﺔ ‪ 28‬واﻟﺗﺎج‬
‫‪ 366 : 8‬واﻟروض اﻻﻧف ‪) * . 21 : 2‬ﺻرﻣﺔ ﺑن ﻣ رة ( * ) ‪= . . . - . . .‬‬
‫‪ ( . . . - . . .‬ﺻرﻣﺔ ﺑن ﻣرة ﺑن ﻋوف ﺑن ﺳﻌد ﺑن ذﺑﯾﺎن ‪ ،‬ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪:‬‬
‫ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﺳدﻧﺔ ) اﻟﻌزى ( وھﻲ ﺷﺟرة ﻛﺎﻧت ﺗﻌﺑدھﺎ ﻏطﻔﺎن ‪،‬‬
‫ﯾش ‪ ،‬وﻋﻧ دھﺎ وﺛ ن ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ ظﮭ ر اﻻﺳ ﻼم ﻗطﻌﮭ ﺎ ﺧﺎﻟ د اﺑ ن اﻟوﻟﯾ د‬
‫رﻣﺔ‪ .‬ھ ذا ھﺎﺷ م ﺑ ن ﺣرﻣﻠ ﺔ ﺑ ن إﯾ ﺎس ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﺳ ﯾد‬ ‫وﻛﺳﻲ رﺻاﻟ وﺛن‬‫وﻣ ن ﺑﻧ‬
‫ﺎدي( ﺑ= ن ﻋﻠ ﻲ ﻧﺣ و ‪1130‬‬ ‫اﻟﻔﻠﻛ ﻲ‬
‫اﻻدﯾ ) ب ھ‬ ‫اﻟﺻ رﻣﻲ‬ ‫ﻏطﻔ ﺎن ) ‪. ( 1‬‬
‫ف ‪793‬‬ ‫ﻣﺣﻣ ند ﯾوﺳ‬ ‫رﯾﺣﻲ ﺑ=‬ ‫وﻻ ‪1346‬‬
‫اﻟﺻ‬ ‫ن ﻧﻘ‬ ‫وب=ﺑ‬‫ﺻ ﯾﻌﻘ روف‬
‫واﻧﻲ ﻠم= ﺑ ن اﻟوﻟﯾ د‬ ‫دﻻء =د ﻋﺑ د اﻟواﺣ دﺻ‪ 412‬رﯾﻊ اﻟﻐ ﻣﺳ‬ ‫ﺻ رﯾﻊ اﻟ ﻣﺣﻣ‬
‫ﺻ‪ ( .‬رﯾم ﺑ ن‬ ‫رﯾم ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫‪) * 208‬‬
‫ﺻ‬
‫اﻟﻧﺳ ‪ .‬ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ‬‫ن ﻛﻌ ب ﺑ ن ﺳ ﻌد ﺑ ن زﯾ د ﻣﻧ ﺎة ﺑ ن ﺗﻣ ﺟ ﯾم ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ‬
‫ﺻرﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﺑﻔﺗﺢ اﻟﺻﺎد ) ‪) * . ( 2‬ﺻرﯾم ﺑن ﺳ ﻌد ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬
‫‪( . . . -‬ﺻرﯾم ﺑن ﺳﻌد ﺑن ﻛﻌب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻧﮭد ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿ ﺎﻋﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺻرﯾم ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ﺻرﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﺑﺿم اﻟﺻﺎد ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﺻرﯾم‪ .‬ﺑ‪. .‬ن( ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﺣ رب ﺑ ن ﻋﺑ د ود اﻟ وادﻋﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪-...=...‬‬
‫ﺔ‬ ‫ر ‪315‬‬
‫وﻧﮭﺎﯾ‬ ‫ﺎﻧﻲ ‪ .‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﻣﺣﺑ‬ ‫ﻼن ‪ :‬ﺎھﻠﻲ ﯾﻣ‬ ‫دﺟ‬ ‫ﻛﮭ‬
‫ﺟ‬
‫اﻻرب ‪ 258‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 243‬وﺟﺎء ﻓﯾﮫ ) ﺻرﺣﺔ (ﺑﺎﻟﺣﺎء ‪ ،‬ﺗﺻ ﺣﯾف ‪.‬‬
‫واﻟﺗ ﺎج ‪: 8‬‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪55 : 2‬‬ ‫‪ 365‬ن درﯾ د ‪( 3 ) . 359 : 2‬‬ ‫) ‪2‬اﻟﺗ( ﺎج ‪: 8‬واﺑ‬
‫ﺻ ) رﯾم اﺑ ن ﺳ ﻣﻌﯾدن( ‪.‬ﻧﺳ ﻠﮫ اﻟﺣ ﺎرث اﻟﺻ رﯾﻣﻲ اﻟﺷ ﺎﻋر ‪،‬‬ ‫‪ 367‬وھو ﻓﯾﮫ‬
‫اﻟﻣﻌﺎﺻر ﻟﻌﻣرو ﺑنديﻣﻌﻛرب ‪ ،‬وﻟﮫ ﻣﻌ ﮫ ﺧﺑ ر أورده اﻟﮭﻣ داﻧﻲ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫أﻓﻧون ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 60‬ق ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 564‬م ( ﺻرﯾم ﺑن ﻣﻌﺷر ﺑن‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺎﻧﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﻣ ﺎت ﻓ ﻲ‬ ‫ذھل ﺑ ن ﺗﻣ ﯾم ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺗﻐﻠ بﺷ‪ :‬ﺎﻋر ‪ ،‬ﺟ ﯾﻣ‬
‫إن ﻟﻠﺷ ﺑﺎن أﻓﻧوﻧ ﺎ ( ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ب ‪.‬ﺑ ﺄﻓﻧون ﻟﻘوﻟ ﮫ ﻓ ﻲ أﺑﯾ ﺎت ‪) :‬‬ ‫ﺑﺎدﯾﺔ ﻟﻘاﻟﺷﺎم‬
‫ﺻرﯾم ﺑ ن ﻣﻘ ﺎﻋس ﺑ ن‬ ‫ﺻرﯾم ﺑن ﻣﻘﺎﻋس ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻋﻣرو ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣﯾم ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ﺻرﯾﻣﻲ ‪ .‬ﻣن ﻧﺳﻠﮫ‬
‫وﺑﺣﯾ( ر ﺑ ن ورﻗ ﺎء وآﺧ رون ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن إﺑﺎض )رأس اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ‬
‫ن‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫رﯾم‪.‬ﺑ ‪ ( . .‬ن واﺛﻠ‬
‫ﺔ ( * ) ‪. . . - . . .‬ﺻ= ‪- . . .‬‬ ‫ن واﺛﻠ‬ ‫رﯾم ﺑ‬ ‫ﺻ‬
‫ﻧﺳ ﻠﮫ ﻋﺻ ﻣﺔ اﺑ ن أﺑﯾ ر )ﺑﺿ م‬ ‫ﻋﻣرو ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺗﯾم اﻟرﺑﺎب ‪ :‬ﺟد ﻣن‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺑﺣﯾ ر ﺑ ن‬ ‫اﻟﮭﻣزة وﻓﺗﺢ اﻟﺑﺎء (اﻟﺻرﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ) ‪. ( 4‬اﻟﺻ رﯾﻣﻲ =‬
‫ورﻗﺎء ‪ ) * 81‬ﺻص ( * اﺑن ﺻﺻرى ) ‪= ( 5‬اﻟﺣﺳن ﺑن ھﺑ ﺔ ﷲ ‪586‬اﺑ ن‬
‫أﺣﻣ ن ﻣﺣﻣ د ‪) * 723‬‬ ‫رى =د ﺑ ن ﺳ ﺎﻟماﺑ‪670‬ن ﺻﺻ رى د= ﺑ‬ ‫ﺻﺻ ﻣﺣﻣ‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻻﻛﻠﯾل ‪( 2 ) . 84 : 10‬ﺷرح ﺷواھد اﻟﻣﻐﻧ ﻲ ‪54‬ورﻏﺑ ﺔ‬
‫اﻵﻣل ‪ 52 : 1‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪ 159‬وﺷﻌراء اﻟﻧﺻراﻧﯾﺔ ‪ ( 3 ) . 192‬ﺳﺑﺎﺋك‬
‫اﻟ ذھب ‪.‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪258‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪54 : 2‬وﻓﯾ ﮫﻣﻘأن )ﺎﻋس ﺑ ن ﻋﻣ رو (‬
‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪55 : 2‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪( 4 ) . 207‬‬ ‫اﺳ ﻣﮫ اﻟﺣ ﺎرث اﺑ ن ﻋﻣ رو ‪.‬‬
‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 188‬واﻟﺗﺎج ‪ 367 : 8‬وﻓﻲ اﻟﺟﻣﮭرة واﻟﺗﺎج ) واﺋﻠﺔ ( ﻣﻛﺎن )‬
‫ﻋﻣ رو ( ‪) .‬ﺳ ‪( 5‬ﺑق اﻟﻛ ﻼم‬ ‫ﻣﻛ ﺎن )‬ ‫ﻛﻌ ب (‬ ‫واﻧﻔ ﺔ (رد اﻟﺗ ﺎج ﺑﺗﺳ ﻣﯾﺔ )‬ ‫واﺛﻠ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺿﺑطﮫ ﻓﻲ ﺣﺎﺷﯾﺔ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ‪ ) * .‬ﺻﻊ ( * أﺑو اﻟﺻﻌب =اﻟدﻋﺎم ﺑن ﻣﺎﻟ ك‬
‫ﻧﺣ ‪ - .‬و ‪ 646‬م (‬ ‫و ‪ 25‬ه = ‪. .‬‬ ‫ﻧﺣ ‪- .‬‬
‫ﺔ(*)‪..‬‬ ‫ن ﺟﺛﺎﻣ‬ ‫ﻌب*ﺑ )‬ ‫اﻟﺻ‬
‫ﺷﮭد اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺻﻌب ﺑن ﺟﺛﺎﻣﺔ ﺑن ﻗﯾس اﻟﻠﯾﺛﻲ ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺷﺟﻌﺎﻧﮭم ‪.‬‬
‫وﻓﻲ اﻟﺣ دﯾث ﯾ وم ﺣﻧ ﯾن ﻟ‪ :‬وﻻ‬ ‫ﻋﺻر اﻟﻧﺑوة ‪ ،‬وﺣﺿر ﻓﺗﺢ إﺻطﺧر وﻓﺎرس ‪.‬‬
‫اﻟﺻﻌب ﺑن ﺟﺛﺎﻣﺔ ﻟﻔﺿﺣت اﻟﺧﯾل ‪.‬ﻣﺎت ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ ﻋﺛﻣﺎن ‪ ،‬وﻗﯾل ﻗﺑﻠﮭ ﺎ ‪.‬وﻟ ﮫ‬
‫اﻟﺻﻌب ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث ( * ) ‪. = . . . - . . .‬‬ ‫أﺣﺎدﯾث ﻓﻲ اﻟﺻﺣﯾﺢ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫أﺷ ‪ :‬ﮭر ﺗﺑﺎﺑﻌ ﺔ اﻟ ﯾﻣن‬ ‫‪( . . . - . .‬اﻟﺻﻌب ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑن اﻟﮭﻣﺎل ‪ ،‬ﻣن ﺣﻣﯾ ر‬
‫وﯾ ‪ .‬ذﻛر ﻣؤرﺧ وه أﻧ ﮫﻓ ) ﺗﺢ اﻻرض ﻛﻠﮭ ﺎ (‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬ﯾﻠﻘب ﺑذي اﻟﻘ رﻧﯾن‬
‫وﯾوردون ﻓﻲ ذﻟك أﺧﺑﺎر ﻛﺛﯾ رة ‪ ،‬ﻓﯾﮭ ﺎ ﺗﮭﺎوﯾ ﻣل ‪.‬ﺎت ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻌب‪ .‬ﺑ( ن دوﻣ ﺎن ﺑ ن‬ ‫ﺻ‪..-‬‬ ‫ﺻ ﻌب ﺑ ن دوﻣ ﺎن ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺑﻛﯾل ‪ ،‬ﻣن ھﻣدان ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﻣن ﻋﻘﺑﮫ ﺑﻧو ذﯾﺑﺎن ) اﻟذﯾن ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮭم‬
‫ذﯾن )ﯾﻧﺳ ب إﻟ ﯾﮭم وادي ﺧ ﺑش ‪ ،‬ﻣ ن أودﯾ ﺔ‬ ‫ﺟﺑل ذﯾﺑﺎن ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﯾﻣن ( اﻟوﺧﺑش‬
‫اﻟﺟوف ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟ ﯾﻣن ( ) ‪) * . ( 3‬ﺻ ﻌب ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫اﻟﻌﺷ‪ -‬ﯾرة ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﮭ ﻼن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔﺟ‪ :‬د‬ ‫ن ﺳ ﻌد ‪1‬‬
‫ﮫ ) ‪ . ( 4‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫د أدد ‪ ،‬وﻣﻧﺑ‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪ .‬ن اﻟوﻟ‬
‫ﮫﻣ‬ ‫ﺎنﺟﻟ‬ ‫ﻛ‬
‫اﻻﻛﻠﯾ ل ‪: 10‬‬ ‫اﻟﺗﯾﺟ ﺎن ‪( 3 ) . 118 - 81‬‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪( 2 ) . 4065‬‬
‫‪ 132‬واﻟﺗﺎج ‪ ( 4 ) . 297 : 8‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ - 2 . 259‬ﺻﻌب ﺑن اﻟﺳﻛﺎﺳك ﺑن‬
‫أﺷرس اﻟﻛﻧدي ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻛﻧدة ) ‪- 3 . ( 1‬ﺻﻌب ﺑن ﻋﺟ ل‬
‫ﻣن ﺑﻧﯾ ﮫ اﻻﺳ ود‬ ‫ﺑن ﻟﺟﯾم ﺑن ﺻﻌب ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﻋﻠ ( ‪ .‬ﻲ‪ 4‬ﺑ‪ -‬ن ﺑﻛ ر ﺑ ن واﺋ ل ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔﺟ‪ :‬د‬ ‫اﻟﻌﻧﺳ ﺑ ﻲن) ‪2‬‬
‫ﺻ ﻌب‬
‫ﺻ ﻌب ﺑ ن‬ ‫ﻋﻛ ‪ ،‬وﻟﺧ م ‪ ،‬وﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ) ‪- 5 . ( 3‬‬ ‫ﻛﺎن ﻟﮫ ﻣ ن اﻟوﻟ دهﺎﺑ ﺔ‬‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺑﻧوه‪ .‬ﺑط ن ﻣ ن ﺑﺟﯾﻠ ﺔ ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﯾﺷﻛر ﺑن رھم ‪ ،‬ﻣن أﻧﻣﺎر ﺑن أراش ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﻧﺳ ﻠﮫﺷ) اﻟﻛق ( ﺎھن اﻟﻣﺷ ﮭور ) اﺑ‪. ( 4‬ن ﺻ ﻣﺣﻣﻌد =د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪901‬‬
‫د ‪1083‬‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫راھﯾم= ﺑ‬
‫ﻌدي‬ ‫ﻰ ‪1061‬‬
‫اﻟﺻإﺑ‬ ‫ﻌدي ﺑ= ن ﯾﺣﯾ‬‫د‬ ‫اﻟﺻأﺣﻣ‬
‫داﻋﻲ (ﻲ=ﺑ ن أﺣﻣ د )‬ ‫اﻟﺻ ﻌدياﻟ) ﻋﻠ‬ ‫= ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪1110‬‬ ‫ﻌدي ن‬‫اﻟﺻ ﺣﺳ‬
‫ﺔ(*)‪(...-...=...-...‬‬ ‫ﻌﺔ ﺑ‪ ) * ( 1121‬ن ﺣﺎرﺛ‬
‫ﺻﻌﺻﻌﺔ ﺑن ﺣﺎرﺛ ﺔ ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ھ وازن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺑﻧوه ﻋدة ﺑطون ) ‪ ) * . ( 5‬ﺻﻌﺻﻌﺔ ﺑن ﺳﻼم ( * ) ‪ 192 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺧطﯾ ب‬ ‫ﺻﻌﺻ ‪808‬ﻌﺔم ﺑ( ن ﺳ ﻼم ﺑ دنﷲﻋﺑاﻟدﻣﺷ ﻘﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د ﷲ ‪:‬‬
‫ﻗرطﺑﺔ ‪ ،‬وأول ﻣن أدﺧ ل ﻋﻠ م اﻟﺣ دﯾث وﻣ ذھب اﻻوزاﻋ ﻲ إﻟ ﻰ اﻻﻧ دﻟس ‪.‬وﻟ د‬
‫وﻧﺷﺄ ﺑدﻣﺷق ‪ ،‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﻗرطﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت اﻟﻔﺗﯾﺎ داﺋرة ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬أﯾ ﺎم اﻻﻣﯾ ر‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ وﺻدرا * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬اﻟﻠﺑ ﺎب ‪2 ) . 55 : 2‬‬
‫( ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ ( 3 ) . 258‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪( 4 ) . 258‬اﻟﻠﺑ ﺎب ‪( 5 ) . 55 : 2‬‬
‫ﺻﻌﺻ ﻌﺔ ﺑ ن‬ ‫‪. 259‬أﯾ ﺎم ھﺷ وﺗﺎم ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻻرب ن‬
‫ﻣ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬
‫ن‬ ‫وﺣﺎن ﺑ‬ ‫ﻌﺔ مﺑ ( ن ﺻ‬ ‫ﺻﻌﺻ‪676 - .‬‬
‫وﺣﺎن ( * ) ‪ 56 - . . .‬ه = ‪. .‬‬ ‫ﺻ‬
‫ﺣﺟر ﺑن اﻟﺣﺎرث اﻟﻌﺑدي ‪ :‬ﻣن ﺳﺎدات ﻋﺑد اﻟﻘﯾس ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﻣوﻟده ﻓﻲ‬
‫ﺧطﯾﺑ ﺎ ﺑﻠﯾﻐ ﺎ ﻋ ﺎﻗﻼ ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ ﻌر ‪.‬ﺷ ﮭد )ﺻ ﻔﯾن (‬ ‫اﻟﻘطﯾف (‬
‫دارﯾن ) ﻗرب ﻛﺎن‬
‫ﻌﺑﻲ ‪:‬ت أﺗﻌﻠ م ﻣﻧ ﮫ اﻟﺧط ب ‪.‬‬ ‫ﻣﻊ ﻋﻠﻲ ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻣ ﻊ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻣواﻗ فﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺷ ﻛﻧ‬
‫أوالﻲ( اﻟﺑﺣ رﯾن ‪ ،‬ﺑ ﺄﻣر ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫وﻧﻔﺎه اﻟﻣﻐﯾ رة ﻣ ن اﻟﻛوﻓ ﺔ إﻟ ﻰ ﺟزﯾ رة ) ﻓ‬
‫ﻓﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ﻋ ن ﻧﺣ و ‪70‬ﻋﺎﻣﻛﺗ ﺎ ‪.‬ب أدﯾ ب ﻣ ن اﻟﺑﺣ رﯾن )ﻓ ﻲرﯾﺟ دة اﻟﺧﻠ ﯾﺞ‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ ‪( 1379 / 10 / 26‬أن ﻗﺑره ﻻ ﯾزال ﻣﻌروﻓﺎ ﻓﻲ ﺑﻠدة ﺗﺳ ﻣﻰ )اﻟﻛﻼﺑﯾ ﺔ‬
‫وﻓﻲ ‪.‬ﺗﺎرﯾﺧﮭ ﺎ أن ﻣﺳ ﺟده ﻻ ﯾ زال ﻣﻌروﻓ ﺎ‬ ‫( ﺑﺎﻟﺑﺣرﯾن ‪ .‬وﻗﯾل ‪ :‬ﻣﺎت ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ‬
‫ﻓﯾﮭﺎ إﻟﻰ اﻵن ) ‪ ) * . ( 2‬ﺻﻌﺻﻌﺔ ﺑن ﻧﺎﺟﯾﺔ ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 9‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﻧﺎﺟﯾﺔ ﺑﺑنن ﻣﺣﻣ د اﺑ ن ﺳ ﻔﯾﺎن ﺑ ن ﻣﺟﺎﺷ ﻊ ‪،‬‬ ‫ﺑﻌد ‪ 630‬م ( ﺻﻌﺻﻌﺔ ﺑن ﻋﻘﺎل‬
‫ﻼم ‪.‬و أول ﻣ ن ﻗ ﺎم ﻓ ﻲ‬ ‫أﺷراف ﻣﺟﺎﺷ ﻊ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ واﻻﺳ وھ‬ ‫ﺗﻣﯾم ‪:‬‬
‫ﻣن ﻣن‬
‫‪ 104‬ﺎت أﺧ ذھن‬ ‫اﻟوأدﺎ ‪.‬ظﮭ ر اﻻﺳ ﻼم ﻛ ﺎن ﻋﻧ ده ﺑﻧ‬ ‫ﺗﻣﯾم ﺑﺈﻧﻘﺎذ ﺑﻧﺎﺗﮭم ﻣنوﻟﻣ‬
‫أﻧظ ر‬ ‫ﻧظﯾ ‪ .‬ر زﯾ د ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻧﻔﯾ ل )‬ ‫ﺎﺋﮭنﻓ ﻟ ﻲﺋﻼذﻟ ﯾ كؤدن‬
‫ﻣ ن آﺑﻓﮭ و‬
‫وروى ﻋراﺑ ﺔ ﺑ ن‬ ‫ووﻓﻟﻧﺑ( د ﻲﻋﻠﺻ ﻰ اﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻓﺄﺳ ﻠم ‪.‬‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ‬
‫اﻟﺣﻛم ‪ ،‬ﻗﺎل ‪:‬دﺧل ﺻﻌﺻﻌﺔ ﺑن ﻧﺎﺟﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻓﻘ ﺎل ‪:‬‬
‫ﺎل ‪:‬ول ﷲ أﻧ ﺎ أﻋﻠ م اﻟﻧ ﺎس ﺑﮭ مﺗﻣ‪ :‬ﯾم ‪ ،‬ھﺎﻣﺗﮭ ﺎ‬ ‫ﻛﯾف ﻋﻠﻣك ﺑﻣﺿر ؟ ﻓﻘﯾﺎرﺳ‬
‫وﻛﺎھﻠﮭﺎ ‪ ،‬وﻛﻧﺎﻧ ﺔ وﺟﮭﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻗ ﯾس ﻓرﺳ ﺎﻧﮭﺎ ‪ ،‬وأﺳ د ﻟﺳ ﺎﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎل ‪:‬ﺻ دﻗت ‪.‬‬
‫ل ‪:‬ھ * ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺟ ‪ ( 1‬ذوة‬ ‫وھ ﺟ و اﻟﻔ د ) اﻟﺷ رزدق (ﺎﻋر ‪ ،‬اﻟﻘﺎﺋ‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎﻛر ‪423 : 6‬‬
‫واﻟﺑداﯾ‬ ‫واﺑ‪140 :‬ن ﻋﺳ‬
‫رة ‪2‬‬ ‫واﻟﻧﺟ‪ 227‬وم اﻟزاھ‬‫ﺑس‬ ‫اﻟﻣﻘﺗ‬
‫واﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪ ( 2 ) . 209 : 10‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪ 4125‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪423 : 6‬‬
‫دي اﻟ ذي ﻣﻧ ﻊ‬ ‫‪ 195‬م ‪: 7‬وﺗ‪ 138‬ﺎرخ اﻟﻛوﻓ ﺔوﺟ‪) . 46‬‬ ‫ورﻏﺑ ﺔ اﻵﻣ ل ‪ : 4‬ﺛ‬
‫اﻟواﺋدات ‪ -‬وأﺣﯾﺎ اﻟوﺋﯾد ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾوأد ( وﻗﺎل اﻟﻣﺑرد ‪ ) :‬ﻛﺎﻧت اﻟﻌرب ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ‬
‫ﺗﺋد اﻟﺑﻧﺎت ‪ ،‬وﻟم ﯾﻛن ھذا ﻓﻲ ﺟﻣﯾﻌﮭﺎ ‪ ،‬إﻧﻣﺎ ﻛﺎن ﻓﻲ ﺗﻣﯾم ﺑن ﻣرﺛم اﺳﺗﻔﺎض ﻓﻲ‬
‫ﺑل ‪:‬ﻛﺎن ﻓﻲ ﺗﻣﯾم وﻗﯾس وأﺳد وھذﯾل وﺑﻛ ر ﺑ ن واﺋ ل‬ ‫ﺟﯾراﻧﮭم ( وﻗﺎل آﺧرون‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪369‬‬ ‫ﯾزﯾد ﺑ ن ﻋﻣ رو اﻟﺻ ﻌﻠوﻛﻲ =‬ ‫) ‪ . ( 1‬اﺑن اﻟﺻﻌق =‬
‫اﻟﺻﻌﻠوﻛﻲ = ﺳﮭل ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 387‬اﺑن ﺻﻌوة ) اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ( =ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﻧﻔ ﯾس‬
‫ﺻ) ﻎ ( *‬ ‫د ) ‪* ( 1189‬‬ ‫اﻟﻌ ) ﻋﻠ دويﻲ( ﺑ= ن أﺣﻣ‬ ‫ﻌﯾدي‬ ‫) ‪( 604‬‬
‫اﻟﺻ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻﻐﺎﻧﻲ = اﻟﺻﺎﻏﺎﻧﻲ اﻟﺻﻐﯾرﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪719‬اﻟﺻ ﻐﯾر =‬
‫أﺣﻣﺑ ن ﻋﻣ ر ‪1193‬‬ ‫=‬
‫ﺻ أﺑ ف (و *اﻟﺻ ﻔﺎء اﻟﺷ ﺎﻛر د‬ ‫ﻣﺣﻣ د ‪ 1155‬؟ * )‬
‫اﻟﺻﻔﺎر = ﯾﻌﻘوب ﺑن اﻟﻠﯾث ‪ 265‬اﻟﺻﻔﺎرﻋﻣ= رو ﺑ ن اﻟﻠﯾ ث ‪289‬اﻟﺻ ﻔﺎر =‬
‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن‬ ‫طﺎھر ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪310‬اﻟﺻ ﻔﺎر =‬ ‫اﻟﻠﯾث ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 297‬اﻟﺻﻔﺎر =‬
‫= ﺑ ن أﺣﻣ د ‪399‬‬ ‫اﻟﺻ ﺧﻠﻔﺎرف‬‫ﺎھر ﺑ ن ﺧﻠ ف ‪391‬‬ ‫ﻔﺎر =‬
‫اﻟﺻ ط‬ ‫ﻣﺣﻣ د ‪341‬‬
‫ﻗﺎﺳ م ﺑ ن‬ ‫اﺑن اﻟﺻﻔﺎر = ﯾوﻧس ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪429‬اﻟﺻ ﻔﺎرﺷ) ﺎرح ﺳ ﯾﺑوﯾﮫ ( =‬
‫ﻋﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻌد ‪ 630‬اﺑن اﻟﺻﻔﺎر = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 639‬اﺑن اﻟﺻﻔﺎر = ﻋﻠﻲ ﺑن‬
‫ﯾوﺳف ‪ 658‬اﻟﺻﻔدي ) اﻟطﺑﯾب ( = ﯾوﺳف ﺑن ھﻼل ) ‪) * ( 696‬ھ ﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎل ‪147‬‬
‫ورﻏﺑ‬ ‫وﺗ ‪4063‬ذھﯾب اﻟﻛﻣ‬
‫ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت‬ ‫ر ‪141‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫*)‪(1‬‬
‫اﻟﻣﺣﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ ( =ود ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ‪1228‬‬ ‫اﻟﺻﻔﺎﻗﺳ ﻲﻣﻘ) دﯾش‬ ‫اﻵﻣ ل ‪ 230 : 4‬و ‪. 234‬‬
‫اﻟﺻﻔدي = ﺧﻠﯾل ﺑن أﯾﺑك ‪ 764‬اﻟﺻﻔديﺻ= ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1078‬اﻟﺻ ﻔراوي‬
‫ﺻ ) ﻔوان ﺑ ن إدرﯾ س ( * ) ‪- 561‬‬ ‫= ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﺟﯾد ) ‪* ( 636‬‬
‫ﺻﻔوان ﺑن إدرﯾس ﺑن إﺑ راھﯾم اﻟﺗﺟﯾﺑ ﻲ اﻟﻣرﺳ ﻲ‬ ‫‪ 598‬ه = ‪ 1202 - 1166‬م (‬
‫ﻌراء ‪ .‬ت ﻧﺎﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣرﺳ ﯾﺔ ) (‬ ‫اﻟﺷ ن ﺑﯾ‬
‫‪ ،‬أﺑ وأدﯾﺑﺣ بر‪: ،‬ﻣ ن اﻟﻛﺗ ﺎب ﻣ‬
‫ﻌﺎر‬ ‫ﻓ ﺎﻓر ‪ -‬طﻲ (أﺷ‬ ‫زادﮫ )اﻟﻣﺳ‬ ‫ﺎن ‪.‬ﻛﺗﺑ‬ ‫ﮫ ﻣﺑﮭ‬ ‫‪Murcie‬‬
‫ووﻓﺎﺗ‬ ‫ده‬ ‫ﻣوﻟ‬
‫ﺔ‪،‬‬ ‫ﺗوﻓز ( ﻣﻰ اﻟﻌﺟﺎﻟ‬ ‫ﺔ اﻟﻣﺳ وﯾﺳ‬ ‫ز وﻋﺟﺎﻟ‬ ‫وﺑداھ ﯾﯾنﺔ ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﻣﺗﺣﻔ‬ ‫اﻻﻧدﻟﺳ‬
‫أدﺑ ﺎء اﻻﻧ دﻟس (‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﺷﻌره وﻧﺛره ‪ ،‬ﻣﺟﻠدان ‪ ،‬و ) اﻟرﺣﻠﺔ (وﻛﺗﺎب ﻓ ﻲ )‬
‫ﺻ ﻔوان اﻟﺟﻣﺣ ﻲ ( * ) ‪ 41 - . . .‬ه = ‪ 661 - . . .‬م (‬ ‫ﻟم ﯾﻛﻣﻠ ﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺔ ﺑ ن ﺧﻠ ف ﺑ ن وھ ب اﻟﺟﻣﺣ ﻲ اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻟﻣﻛ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و وھ ب ‪:‬‬
‫ﻛﺎن‪ .‬ﻣن أﺷراف ﻗرﯾش ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ واﻻﺳ ﻼم ‪.‬ﻗ ﺎل‬ ‫ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻓﺻﯾﺢ ﺟواد‬
‫ﺻ ﺎر ﻟ ﮫ‬ ‫ﻔوان )ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻗﻧط ر أﺑ أيوه (‬ ‫إنﻗﻧطﺻ ر ﻓ‬ ‫أﺑ و ﻋﺑﯾ دة ‪:‬‬
‫وﺷ‪ .‬ﮭد اﻟﯾرﻣ وك ‪،‬‬ ‫ذھﺑ ﺎﻠم ‪.‬ﺑﻌ د اﻟﻔ ﺗﺢ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣ ن اﻟ‬
‫ﻣؤﻟﻔ ﺔ ﻗﻠ وﺑﮭم‬ ‫ﻗﻧط ﺎر أﺳ‬
‫وﻣﺎت ﻟﺑﻣﻛﺔﮫ ‪.‬ﻓ ﻲ ﻛﺗ ب اﻟﺣ دﯾث ‪13‬ﺣ دﯾﺛﺎ ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫وإرﺷ‪ .‬ﺎد اﻻرﯾ ب ‪269 : 4‬‬ ‫واﻟﻣﻘﺗﺿ ‪ 33‬ب ﻣ ن ﺗﺣﻔ ﺔ اﻟﻘ ﺎدم‬ ‫ﻧﻔ ﺢ اﻟطﯾ ب ‪: 3‬‬
‫وﻣط ﺎﻟﻊ اﻟﺑ دور ‪118 : 1‬‬ ‫وزاد اﻟﻣﺳﺎﻓر ‪151 - 119‬وﻓوات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪192 : 1‬‬
‫ﺔ ‪4068‬‬ ‫‪ 424‬ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ‬ ‫واﻻﺻ‬ ‫ذﯾب اﻟ ذﯾب ‪: 4‬‬ ‫ﺗﮭ‬ ‫م ‪2 ) . 298 : 2‬‬
‫ﺗﮭ (‬ ‫ﺛ‬
‫‪ 307‬و ﻓﯾ ﻣ ﮫ )ن أﺑﻧ ﺎء‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 140‬ووھ‬ ‫وﺗﮭ ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪427 : 6‬‬
‫اﻟﺣﺑﺷﯾﺎت ( ‪ ) * .‬اﻟذﻛواﻧﻲ ( * ) ‪ 19 - . . .‬ه = ‪ 670 - . . .‬م (ﺻﻔوان ﺑ ن‬
‫ﺻ ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﺷ ﮭد اﻟﺧﻧ دق‬ ‫اﻟﻣﻌطل ﺑ ن رﺣﺿ ﺔ اﻟﺳ ﻠﻣﻲ اﻟ ذﻛواﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﻣ رو‬
‫واﻟﻣﺷﺎھد ﻛﻠﮭﺎ ‪ .‬وﺣﺿر ﻓﺗﺢ دﻣﺷق ‪ ،‬واﺳﺗﺷﮭد ﺑﺄرﻣﯾﻧﯾﺔ ‪ ،‬وﻗﯾل ‪ :‬ﻓﻲ ﺳﻣﯾﺳﺎط‬
‫روى ﻋ ن اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ‬ ‫وھو ‪.‬اﻟذي ﻗﺎل أھل اﻻﻓك ﻓﯾﮫ وﻓ ﻲ ﻋﺎﺋﺷ ﺔ ﻣ ﺎ ﻗ ﺎﻟوا ‪.‬‬
‫ﺻ ﻔوان اﻟﺑﺟﻠ ﻲ ( * ) ‪ 210 - . . .‬ه = ‪. .‬‬ ‫ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺣدﯾﺛﯾن ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻣن رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث‬ ‫‪ 825 - .‬م ( ﺻﻔوان ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ ،‬ﻣوﻟﻰ ﺑﺟﯾﻠﺔ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪:‬‬
‫ﻋﻧد اﻻﻣﺎﻣﯾﺔ ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻔراﺋض ( و ) اﻟوﺻﺎﯾﺎ ( و‬
‫) اﻵداب ( و ) ﺑﺷﺎرت اﻟﻣؤﻣن ( ) ‪ . ( 2‬ﺻﻔوت اﻟﺳﺎﻋﺎﺗﻲ = ﻣﺣﻣود ﺻﻔوت‬
‫= ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1043‬‬ ‫ﻔوري د‬
‫اﻟﺻ أﺣﻣ‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺻ ﻔوت ‪1308‬‬ ‫ﺻ ﻔوت‬ ‫‪1298‬‬
‫ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻﻔوي ) أﺑو اﻟﺧﯾر ( = ﻋﯾﺳﻰ ﺑن ﻣﺣﻣد ) ‪( 953‬اﻟﺻ ﻔوي =‬
‫اﻟﺻ ﻔﻲ اﻟﺣﻠ ﻲ =‬ ‫ﻣﺣﻣد اﻟﻘﻠﻌﺎوي اﻟﺻﻔﻲ اﻟﮭﻧدي = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ‪715‬‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن أﺣﻣ د ) ‪( 1200‬‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﺳراﯾﺎ ‪ 750‬ﺻﻔﻲ اﻟدﯾن اﻟﺑﺧﺎري =‬
‫ﺻ ﻔﻲ اﻟ دﯾن‬ ‫* )اﻟﻣﻼ ﺻﻔﻲ اﻟ دﯾن ( * ) ‪ 1010 - . . .‬ه = ‪ 1601 - . . .‬م (‬
‫ﻟﻔﺎت ﻓ ﻲ اﻟط ب‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻛﯾﻼﻧﻲ ‪ :‬طﺑﯾب ‪ .‬اﺳﺗوطن ﻣﻛﺔ وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻣؤ‬
‫وﻏﯾره ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺷرح اﻟﻘﺻﯾدة اﻟﺧﻣرﯾﺔ (ﻻﺑن اﻟﻔ ﺎرض ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪1‬‬
‫ﻓﮭرﺳ( ت اﻟطوﺳ ﻲ‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪2 ) . 443 : 1‬‬ ‫( * )اﺑ ‪( 1‬ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪438 : 6‬‬
‫ﺻ ﻔﯾﺔ ﺑﻧ ت‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪) * . 244 : 2‬‬ ‫‪ 83‬واﻟرﺟﺎل ﻟﻠﻧﺟﺎﺷﻲ ‪( 3 ) . 139‬‬
‫ﺻﻔﺑﻧت ﺣﯾﻲ ﺑن أﺧط ب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺣﯾﻲ ( * ) ‪ 50 - . . .‬ه = ‪ 670 - . . .‬م ( ﯾﺔ‬
‫ﻣن‪:‬أزواج اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻛﺎﻧت ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ﻣ ن ذوات‬ ‫اﻟﺧزرج‬
‫ﺗزوﺟﮭﺎ ﺳﻼم اﺑن ﻣﺷ ﻛم اﻟﻘرظ ﻲ‬ ‫اﻟﺷرف ‪ .‬ﺗدﯾن ﺑﺎﻟﯾﮭودﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﺗزوﺟﮭ ﺎ ﻛﻧﺎﻧ ﺔ اﺑ ن اﻟرﺑﯾ ﻊ اﻟﻧﺿ ري ‪ ،‬وﻗﺗ ل ﻋﻧﮭ ﺎ ﯾ وم ﺧﯾﺑ ر ‪.‬‬
‫وأﺳﻠﻣت ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟﮭﺎ رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ‪.‬ﻟﮭﺎ ﻓﻲ ﻛﺗب اﻟﺣ دﯾث ‪10‬‬
‫ﺻ ﻔﯾﺔ اﻟﻘرﺷ ﯾﺔ ( * ) ‪ 20 - . . .‬ه =‬ ‫أﺣﺎدﯾث ‪ .‬ﺗوﻓﯾت ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ھﺎﺷ مﯾدة‪ :‬ﻗرﺷ ﯾﺔ ‪ ،‬ﺷ ﺎﻋرة‬ ‫‪ 641‬مت( ﻋﺑ د اﻟﻣطﻠ ب ﺑ ن ﺳ‬ ‫ﻔﯾﺔ ﺑﻧ‬
‫ﺻ‪- . . .‬‬
‫ﺑﺎﺳﻠﺔ ‪ ،‬وھﻲ ﻋﻣﺔ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ‪ .‬أﺳﻠﻣت ﻗﺑل اﻟﮭﺟرة ‪ ،‬وھﺎﺟرت‬
‫إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪.‬وﻛﺎن رﺳول ﷲ إذا ﺧرج ﻟﻘﺗﺎل ﻋدوه ﻣن اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﯾرﻓﻊ أزواﺟ ﮫ‬
‫أﺣ ﺻد ( ﻌدت ﺻ ﻔﯾﺔ‬ ‫ﻲ ﺣﺻ ن ﺣﺳ ﺎن ﺑ ن ﺛﺎﺑ ت ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﯾ وم )‬
‫وﺗﺧﻠ ف ﻋﻧ دھن ﺣﺳ ﺎن ‪ ،‬ﻓﺟ ﺎء ﯾﮭ ودي ﻓﻠﺻ ق ﺑﺎﻟﺣﺻ ن ﯾﺗﺟﺳ س ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺎﻟت ﺻﻔﯾﺔ ﻟﺣﺳﺎن ‪ :‬أﻧزل إﻟﯾﮫ ﻓﺎﻗﺗﻠﮫ ‪ .‬ﻓﺗواﻧﻰ ﺣﺳﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﺧذت ﻋﻣودا وﻧزﻟت‬
‫ورأت اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن‬ ‫ﺑﮭ دوء ‪ ،‬وﺣﻣﻠ ت ﻋﻠ ﻰ اﻟﺟﺎﺳ وس ﻓﻘﺗﻠﺗ ﮫ ‪.‬‬ ‫ت اﻟﺑ ﺎب ‪ ،‬ﻓ‬
‫وم ‪،‬أﺣوﺑﯾ د (دھﺎ رﻣ ﺢ ‪ ،‬ﺗﺿ رب ﻓ ﻲ وﺟ وه اﻟﻧ ﺎس‬ ‫دﻣت‬
‫ﯾﺗراﺟﻌﻓﺗﻘ ﯾون )‬
‫اﻟﻧﺑ ﷲ !ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم إﻟ ﻰ‬ ‫ﻓﺄﺷرﺳ ﺎر ول‬ ‫وﺗﻘأاﻧﮭ ول ‪:‬زﻣﺗم ﻋ ن‬
‫وﻛاﻟﺣﻣﺎن ﻗ زة )د ﺑﻘ ر ﺑطﻧ ﮫ ﻓﻛ ره‬ ‫ر ﺑ ن اﻟﻌ وام أن ﯾﺑﻌ دھﺎ ﻋ ن أﺧﯾﮭ ﺎ‬
‫ﺗراه ﺎ( اﻟزﺑﯾ ر أن ﺗﺗﻧﺣ ﻰ ‪ ،‬ﻓزﺟرﺗ ﮫ ‪ ،‬وأﻗﺑﻠ ت ﺣﺗ ﻰ رأت‬ ‫رﺳول ﷲ أن‬
‫ﻓﻧﺎداھ‬
‫ﻣﺎﺗ ‪ .‬ت ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫وﻓﻲ ﺷ ﻌرھﺎ ﺟ ودة‬ ‫أﺧﺎھﺎ ‪ .‬ﻟﮭﺎ ﻣراث رﻗﯾﻘﺔ ‪.‬‬
‫وطﺑﻘ ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪: 8‬‬ ‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗ ﺎب اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬ت ‪647‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫واﻟﺳ ﻣط‬ ‫ﻟﻣ ا ذﯾل ‪76‬‬‫وذﯾ ل‬‫‪ 27‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪54 : 2‬‬ ‫وﺻ‪ 85‬ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪: 2‬‬
‫وﺣﻠﯾ‬
‫واﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن رﺟ ﺎل اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ‪608‬واﻟ در‬ ‫اﻟﺛﻣﯾن ‪ 118‬وﻏرﺑﺎل اﻟزﻣﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗ ﺎب اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬ت ‪651‬واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪147 : 4‬‬ ‫اﻟﻣﻧﺛور ‪( 2 ) . 263‬‬
‫وطﺑﻘﺎت اﺑن ﺳﻌد ‪ 27 : 8‬وذﯾل اﻟﻣذﯾل ‪ 69‬وﻓﯾﮫ أﻧﮭﺎ * ) ﺻﻔﯾﺔ ﺑﻧت اﻟﻣرﺗﺿﻰ‬
‫ﺻﻔﯾﺔ ﺑﻧت اﻟﻣرﺗﺿﻰ ﺑ ن اﻟﻣﻔﺿ ل ‪:‬‬ ‫( * ) ‪ 771 - . . .‬ه = ‪ 1370 - . . .‬م (‬
‫ﺎت ‪.‬ن أھ ل اﻟ ﻛﺎﻧﯾﻣنت‪ .‬زوﺟ ﺔ اﻟﺳ ﯾد ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﺷرﯾﻔﺔ ﻋﺎﻟﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻟﮭ ﺎ ﻣؤﻟﻔ ﻣ‬
‫ﻘﺎﻋﻲ =ل ﷲ ﺑ ن ﻓﺧ ر ‪726‬‬ ‫اﻟﺻ ﻓﺿ‬ ‫ﺻ ق(*‬ ‫ﯾﺣﯾ ﻰ اﻟﻘﺎﺳ ﻣﻲ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻣﯾﺧﺎﺋﯾ= ل ﺑ ن أﻧط ون اﺑ ن اﻟﺻ ﻘر =‬ ‫أﻧطون ﺑ ن ﻣﯾﺧﺎﺋﯾ ل اﻟﺻ ﻘﺎل‬ ‫اﻟﺻﻘﺎل =‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 523‬ﺻﻘر ﻗرﯾشﻋﺑد= اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪) * 172‬‬
‫ﺎﻟم‬ ‫ﺑﯾب ( * ) ‪ 1383 - 1309‬ه = ‪- 1892‬ﺻ‪1963‬ﻘرمﺑ ( ن ﺳ‬ ‫ﺻ ﻘر اﻟﺷ‬
‫اﻟﺷﺑﯾب ‪ :‬ﺷﺎﻋر اﻟﻛوﯾت ﻓﻲ ﻋﺻره ‪.‬أﻛﺛر ﻗﺻﺎﺋده ﻣن اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻔﺻ ﯾﺢ‬
‫ﻲ ‪ .‬د وﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫أﺣﻣ د اﻟﺑﺷ ر اﻟروﻣ وﺑﻌ‬ ‫ﺑﯾب ‪ -‬ﮫط (‬
‫وان ﺻ ﻘر اﻟﺷ ﺟﻣﻌ‬ ‫دﯾﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫أطﻠﻘت دوﻟﺔ اﻟﻛوﯾت اﺳﻣﮫ ﻋﻠﻰ ﻣدرﺳﺔاﺑﺗداﺋﯾﺔ ﻟﻠﺑﻧ ﯾن ) ‪( 2‬اﺑ‪ .‬ن ﺻ ﻘﻼب =‬
‫اﻟﺻ ﻘﻠﺑﻲ =‬ ‫ﻘﻠﺑﻲاﻟ = رﺣﻣن ﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ‪162‬‬ ‫اﻟﺻﻋﺑ د‬‫ﯾزﯾ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪619‬‬
‫ﺧﯾران اﻟﺻﻘﻠﺑﻲ ‪ 419‬اﻟﺻﻘﻠﻲ = ﻣﺻﻌب ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 509‬اﻟﺻﻘﻠﻲ )اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ (‬
‫= ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 727‬ﺻل ( * * ) اﻻﻓوه اﻻودي ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪50‬‬
‫ﺻﻼءة ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻣﺎﻟ ك ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ أود ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ق ھ = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 570‬م (‬
‫ﺎرزة ‪.‬‬ ‫ﻼ ﻣﺑ‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ھ* ) ﻗﺗﻠ ﺎﻣش ‪3‬ت( *‬
‫رﺟ‬ ‫ﺎﻧﻲ ﺟ‬ ‫ذﺣﺞ ‪:‬ﯾﻣ‬
‫ﺎﻋر‬ ‫ﻣﺷ‬
‫واﻟ در اﻟﻣﻧﺛ ور ‪. 261‬‬ ‫واﻟﻣﺣﺑر ‪ 172‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪118‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣ ل ‪96 : 7‬‬
‫اﻟﻣوﺳ وﻋﺔ اﻟﻛوﯾﺗﯾ ﺔ ‪794‬‬
‫ﯾﻛﻧ ‪ .‬ﻰ أﺑ ﺎ رﺑﯾﻌ ﺔ ‪.‬‬ ‫) ‪( 1‬ﻣﻠﺣق اﻟﺑ در ‪( 2 ) . 104‬‬
‫ﻧﺎن ‪.‬ﺎن ﺳ ﯾد ﻗوﻣ ﮫ‬ ‫ﺑﺎﻻﻓوه ﻛﺎن ﻏﻠﯾظ اﻟﺷ ﻔﺗﯾن ‪ ،‬ظ ﺎھر اﻻﺳ ﻛ‬ ‫ﻗﺎﻟوا ‪ :‬ﻟﻘب ﻻﻧﮫ‬
‫أﺷ ﮭر ﺷ ﻌره‬ ‫وھو أﺣد اﻟﺣﻛﻣﺎء واﻟﺷﻌراء ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره ‪.‬‬ ‫وﻗﺎﺋدھم ﻓﻲ ﺣروﺑﮭم ‪.‬‬
‫ﯾﺻﻠﺢ اﻟﻧﺎس ﻓوﺿﻰ ﻻ ﺳ راة ﻟﮭ م وﻻ ﺳ راة إذا ﺟﮭ ﺎﻟﮭم‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ ‪) :‬‬
‫أﺑﯾﺎﺗﮫ اﻟﺗﻲ ﻻ‬
‫ﺻ ﻼح ﺑ ن‬ ‫ﻋﺛﻣ= ﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪) * 643‬‬ ‫ﺳﺎدوا ( ) ‪ . ( 1‬اﺑن اﻟﺻﻼح‬
‫أﺣﻣد ( * ) ‪ 1070 - 1015‬ه = ‪ 1660 - 1606‬م ( ﺻﻼح ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﮭدي‬
‫وﻻه ‪.‬اﻻﻣ ﺎم اﻟﻣؤﯾ د )‬ ‫اﻟﻣؤﯾ ديﻓﻘﯾاﻟﺣﺳﮫ ﯾﻣ ﻧﻲ ‪:‬ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﺟﺗﮭ دي اﻟزﯾدﯾ ﺔ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ( وﻻﯾﺔ ﻋﺎﻣﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )ﻗﻧطرة اﻟوﺻول إﻟﻰ ﻋﻠ م‬
‫اﻻﺻول ‪ -‬خ ( و ) ﺷرح ﺷواھد اﻟﻧﺣو ( و ) ﺷرح اﻟﮭداﯾﺔ (ﻓﻘ ﮫ ‪ ،‬و )دﯾ وان‬
‫ﺟﺎﻋﺎ ‪ ،‬ﻣظﻔ را ﻓ ﻲ ﺟﻣﯾ ﻊ ﺣروﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻣﻌﻣ ور اﻟﻣﺟﻠ س‬ ‫ﺎن ﻓﺎرﺳ ﺷ ﺎ ﺷﻌر ( ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻠﻣﺎء واﻻدﺑﺎء ‪.‬ﻋﺎش ﻣﻘﺎﺗﻼ ﻟﻠﺗرك اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬ﻓﺣﺎﺻر ﺻﻧﻌﺎء ﻣﻊ اﻟﺣﺳ ن‬
‫رﯾش ‪ .‬ده ﺑﺻ ﻧﻌﺎء ‪،‬‬ ‫ﻣوﻟ‬ ‫ﯾن اﺑﻧ ﻲ اﻻﻣ ﺎم اﻟﻘﺎﺳ م ‪ ،‬واﻓﺗ ﺗﺢ ﻣدﯾﻧ ﺔ أﺑ ﻲ ﻋ‬
‫ش‬ ‫ل رازح ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻻﺧﻔ‬ ‫ﺔ ﻏﻣ ﺑﺿ ﺎر ) م اﻟﻐ ﻣ ﯾن ن( ﺟﺑ‬ ‫ﮫ ﺑﻘﻠﻌ‬ ‫ووﻓﺎﺗ‬
‫ﻼح (ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻ ﻧﻌﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1242 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﺻ‪ 1827‬م‬
‫ﻣن أھ ل ﺻ ﻧﻌﺎء ‪.‬‬ ‫ﯾﺣﯾﻰ اﻟﺻﻧﻌﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻧﺣوي زاھد ‪ ،‬ﻣن ﻓﻘﮭﺎء اﻟزﯾدﯾﺔ ﺑﺎﻟﯾﻣن ‪.‬‬
‫اﻟﻌﻘ( و د) اﻟوﺳ ﯾم ﻓ ﻲ‬ ‫رف ﻓ ﻲ اﻟﺟ ﺎر واﻟﻣﺟ رور واﻟظ رف‬ ‫اﻟط ﮫ )‬‫ﻧزھ ﺔ ﻟ‬
‫أﺣﻛﺎم اﻟﺟﺎر واﻟﻣﺟرور واﻟظرف وﻣﺎ ﻟﻛل ﻣﻧﮭﺎ ﻣن اﻟﺗﻘﺳﯾم ‪ -‬خ (ﻧﺣو ‪ ،‬ﻓ ﻲ *‬
‫ﻌراء ‪59‬‬ ‫واﻟﺷ‪ 107 : 4‬ﻌر واﻟﺷ‬
‫ﯾص‬ ‫ﻣﻌﺎھ* ) ‪ ( 1‬د اﻟﺗﻧﺻ‬
‫ھ ) ﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫وﺷﻌراء اﻟﻧﺻراﻧﯾﺔ ‪ 70‬وﻋﻧﮫ أﺧذﻧﺎ ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗﮫ اﻟﺗﻘرﯾﺑﻲ ‪ ،‬وﻟﻌﻠﮫ ﻛﺎن ﻗﺑل ذﻟك‬
‫ﺻ‪ ) :‬ﻼءة ﺑ ن‬ ‫‪ 386‬و ﻓﯾ ﮫ‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎبوھ‬ ‫زﻣن ‪ .‬ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪365‬‬ ‫ﺑ وﺳ‬
‫ﻋﻣرو ﺑ ن ﻋ وف ﺑ ن ﻣﻧﺑ ﮫ ﺑ ن أود ( ‪2 ) .‬اﻟﺑ( در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪293 : 1‬وﺧﻼﺻ ﺔ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻣﻛﺗﺑ‪ . 30‬ﺔ ﺟﺎﻣﻌ‬
‫رﯾﺔ‬ ‫ﺗﻼف ‪ .‬ﺔ اﻟﻣﺻ‬ ‫‪ 245‬ﺎ اﺧ واﻟﺑﻌﺛ‬ ‫ر‪:2‬‬
‫وﺑﯾﻧﮭﻣ‬ ‫اﻻﺛ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻋﺟﺎﻟ‬
‫ﺔ(و)‬ ‫ورﺳ‪ ( 3‬ﺎﻟﺔ ﻓ اﻟﺻ ﻲ ) ﺣﺎﺑﺔ واﻻﻣﺎﻣ‬ ‫‪/ 2201‬‬
‫ﺎض ) ‪،‬‬ ‫اﻟرﯾ‬
‫ھداﯾ ) ﺔ اﻟﻣﺳﺗرﺷ دﯾن إﻟ ﻰ ﻋﻠ وم‬ ‫اﻟﺟواب (ﻓﻲ ﺷﺄن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن أﺑﻲ ﺳ ﻔﯾﺎن ‪ ،‬و‬
‫اﻟﻣﺟﺗﮭدﯾن ( ‪ .‬وﻛﺎن زاھدا ﻻ ﯾﺄﻛل إﻻ ﻣن ﻋﻣل ﯾده ‪ ،‬ﯾﺻﻧﻊ اﻟﻘﻼﻧس وﯾﺑﯾﻌﮭﺎ ‪،‬‬
‫ﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫ﺎش ﻣﻘﺑ ول اﻟﻘ ول ﻋظ ﯾم اﻟﺣرﻣ ﺔ ‪.‬‬ ‫وﻻ ﯾﻘﺑل ﻣ ن أﺣ د ﺷوﻋﯾﺋﺎ ‪.‬‬
‫ﺻ ﻼح‬ ‫وﺑﻲ =ف ﺑ ن أﯾ وب ) ‪( 589‬‬ ‫ﻼح اﻟ دﯾن اﻻﯾ ﯾوﺳ‬ ‫ﺻ‪.(1‬‬ ‫ﺑﺻ ﻧﻌﺎء )‬
‫اﻟدﯾن اﻟﻌﻼﺋﻲ = ﺧﻠﯾل ﺑن ﻛﻠﯾﻛﻠدي ) ‪ ( 761‬ﺻﻼح اﻟدﯾن اﻟﺻﻔدي =ﺧﻠﯾل ﺑ ن‬
‫أﯾﺑك ) ‪ ( 764‬ﺻﻼح اﻟدﯾن اﻟﻛﺗﺑﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﺷﺎﻛر ) ‪( 764‬ﺻﻼح اﻟ دﯾن )‬
‫اﻟﻧﺎﺻر ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ) ‪) * ( 793‬ﺻﻼح اﻟدﯾن اﻟﺣﺑ وري ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺻﻼح( اﻟدﯾن ﺑن ﻋﺑ د اﻟﺧ ﺎﻟق ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ اﻟﻘﺎﺳ ﻣﻲ‬ ‫‪ 1047‬ه = ‪ 1637 - . . .‬م‬
‫اﻟﺣﺳﻧﻲ اﻟﺣﺑوري ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌﻠﻣﺎء ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﺣﺑور ) ﺑﺎﻟﯾﻣن ( ﻟﮫ‬
‫) دﯾوان ﺷﻌر ( وﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺷرح ﺗﻛﻣﻠﺔ اﻻﺣﻛﺎم ( ) ‪) * . ( 2‬ﺻ ﻼح‬
‫ﺻ ( ﻼح اﻟ دﯾن ذھﻧ ﻲ ‪:‬ﻛﺎﺗ ب‬ ‫ذھﻧﻲ ( * ) ‪ 1372 - . . .‬ه = ‪ 1953 - . . .‬م‬
‫ﺗﻌﻠم ‪.‬ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻋ ﯾن أﻣﯾﻧ ﺎ ﻟ دار )اﻻوﭘ را (‬ ‫ﻗﺻﺻﻲ ﻣﺻري ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻘﺎھرة‬
‫‪ 296‬ﺑﻼء‬ ‫وﻛﺗ ب ﻗﺻﺻ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬اﻟﺑ‪ ( 1‬در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪ : 1‬وﻧ‬
‫وﻓﯾ ﮫ أن اﻟﺳ ﺎدة‬ ‫اﻟﯾﻣن ‪ 789 : 1‬وﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ‪137 : 6‬وﻧﯾل اﻟﺣﺳ ﻧﯾﯾن ‪92‬‬
‫ﺑون إﻟ ﻰ اﻟﻌﻼﻣ ﺔ ﻣﺣﻣ د اﻟﻣﻠﻘ ب‬ ‫اﻟﻣﻌروﻓﯾن ﺑﺑﯾت اﻻﺧﻔش ‪ ) ،‬ﻓﻲ ﯾﻧﺳ‬
‫ﺻﻧﻌﺎء (‬
‫ﺑﺎﻻﺧﻔش ﻟﺗﺑﺣره ﻓ ﻲ ﻋﻠ وم اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وھ و اﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﻣ ن ﺳ ﻼﻟﺔ‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪) . 249 : 2‬‬ ‫اﻻﻣﺎم اﻟﮭ ﺎدي ﯾﺣﯾ ﻰ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﺣﺳ ﻧﻲ ‪( 2 ) .‬‬
‫وﻟ ( ﮫ )‬ ‫ﺎء ‪ -‬ط‬ ‫ذات ﻣﺳ‬
‫ﻲ‪-‬ط(و)‬ ‫ﺎﺑﻌﺔ ‪ -‬ﻣط ( و ن) اﻟﻣﺎﺿ‬ ‫ﺄس اﻟﺳ‬ ‫اﻟﻛ‬
‫ﻣﺻ ر ﺑ ﯾن‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن ﻗﺻﺻ ﮫ اﻟﺻ ﻐﯾرة ‪ ،‬وﻛﺗ ﺎب )‬ ‫أﻗوى ﻣن اﻟﺣب ‪ -‬ط (‬
‫وﻣرض ‪ ،‬ﻓﺳﺎﻓر إﻟﻰ ﻟﻧدن ﻣﺗداوﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ) ‪1‬‬ ‫اﻻﺣﺗﻼل واﻟﺛورة ‪ -‬ط ( ‪.‬‬
‫اﻟﻣﮭ دي ﯾاﻟز دي ( * ) ‪ 849 - . . .‬ه = ‪1445 - . . .‬ﺻم ( ﻼح ﺑ ن‬ ‫(‪)*.‬‬
‫دﻋ ﺎ إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺣﺳﻧﻲأﺋﻣ‪ :‬ﺔ اﻟزﯾدﯾ ﺔ ﺑ ﺎﻟﯾﻣن ‪ ،‬وأﺣ د ﻋﻠﻣ ﺎﺋﮭم ‪.‬‬‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﻣ ن‬
‫وﺑوﯾ ﻊ ‪،‬‬ ‫ﻧﻔﺳ ﮫ ﺑﺻ ﻧﻌﺎء ﺑﻌ د وﻓ ﺎة اﻟﻣﻧﺻﻋﻠ ورﻲ)ﺑ ن ﻣﺣﻣ دﺳ( ﻧﺔ ‪ 840‬ه ‪.‬‬
‫وﺣﺑﺳ ﮫ ﺑﺻ ﻧﻌﺎء ‪،‬‬ ‫وﻟﻘب ﺑﺎﻟﻣﮭدي ‪ ،‬وﻟم ﯾﻠﺑث أن ﻗﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ اﻻﻣﯾ ر )ﺳ ﻧﻘر (‬
‫ﻓﺳة ‪ .‬ﺎر إﻟ ﻰ ﺻ ﻌدة ﻓﺟﻣ ﻊ ﺟﯾﺷ ﺎ ﻋظﯾﻣ ﺎ ‪ ،‬ھ ﺎﺟم ﺑ ﮫ‬ ‫ن اﻟﺣ ﻣﺑس د‬
‫ﺎتﺗ ‪ .‬ﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫وﺳ ﺟن ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ أن ﻣﻟ ﮫ‬ ‫‪ 842‬ه‬
‫ﺻ ﻧﻌﺎء ‪،‬ﺳﻓﺄﺳ ﻧﺔ ر ‪،‬‬
‫اﻟﻧﺟم اﻟﺛﺎﻗ ب ﺑﺷ رح ﻛﺎﻓﯾ ﺔ اﺑ ن اﻟﺣﺎﺟ ب ( ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻛ وراﻧﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺎض ن‬ ‫ﻗﻲ ‪ :‬ﻣ‬ ‫وراﻧﻲ اﻟﺣﻠﺑ‬ ‫‪1639‬اﻟ م ( دﯾن اﻟﻛ‬
‫ﺻ ‪ - . .‬ﻼح‬ ‫‪ 1049‬ه = ‪.‬‬
‫ب)‪)*.(3‬‬ ‫ﻲ ﺣﻠ‬ ‫ﮫ ﺷ ﻣوﻟﻌر ﻛﺛﯾده ر‬
‫ووﻓﺎﺗ ‪ .‬ﮫ ﻓ‬ ‫ﻠﯾن ‪ ،‬ﻟ‬ ‫ﺎب اﻟﻣﺗرﺳ‬
‫ﺻﻼح ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻛﺳﺎدي ( * ) ‪ 1288 - . . .‬ه = ‪ 1871 - . . .‬م (‬
‫ﺎدي ‪:‬ﮭر ﻣ ن ﺗ وﻟﻰ إﻣ ﺎرة )اﻟﻣﻛ ﻼ (ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺣﺑﯾب ﺑن ﺻ ﻼح ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم اﻟﻛﺳ أﺷ‬
‫ﺣﺿرﻣوت ‪ ،‬ﻣن أﺳرة ) اﻟﻛﺳﺎدي ( اﻟﯾﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ .‬ﯾﻧﻌت ﺑﺎﻟﻧﻘﯾب ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫ﻣﻠﺣ ق اﻟﺑ در ‪107‬وذﻛ ره‬ ‫* ) ‪ ( 1‬اﻟﺻﺣف اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪( 2 ) . 1953 / 8 / 26‬‬
‫اﻟﺳﺧﺎوي ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺿوء ‪ 323 : 3‬ﻓﻲ اﻟﻧﺻف اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪1243‬إﻻ أﻧ ﮫ‬
‫ﺟﻌل ﻗﯾﺎﻣﮫ ﺑﻌد وﻓﺎة اﻟﻧﺎﺻر ) ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ( واﻟﺻواب ‪ :‬ﺑﻌد وﻓﺎة اﻟﻣﻧﺻور‬
‫) ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ( ﻻن اﻟﻧﺎﺻر ﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 793‬واﻟﻣﻧﺻور ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪840‬‬
‫وھ و ﻟﻘ ب‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪. 252 : 2‬‬ ‫وھﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ اﻟﺗ ﻲ ﻗ ﺎم ﺑﮭ ﺎ ﺻ ﻼح ‪( 3 ) .‬‬
‫ﺑﻌ دﺎونأﺑﯾ ﻣ ﮫ ﻊ‪ .‬اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻋ وض ﺑ ن ﻋﻣ ر‬ ‫آﻟ أﺳت إﻟﯾﻼﻓﮫ ‪.‬ﮫ اﻻﻣ ﺎرةوﺗﻌ‬
‫ﺻﺎﺣب ﺑﻠدة اﻟﺷﺣر ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﻣﺣﺎرﺑ ﺔ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻏﺎﻟ ب‬ ‫اﻟﻘﻌﯾطﻲ ) اﻟﯾﺎﻓﻌﻲ أﯾﺿﺎ (‬
‫ﺑن ﻣﺣﺳن اﻟﻛﺛﯾري ﺻﺎﺣب أوﺳﻊ رﻗﻌﺔﻣن إﻣﺎرات ﺣﺿرﻣوت ﻓﻲ ذﻟك اﻟﻌﮭ د‬
‫ﺑﺈﻣﺎرﺗ ﺎن ﮫﻋ‪ .‬ﺎﻗﻼ ﺣﺳ ن اﻟﺗ دﺑﯾر‬ ‫ﺗ وﻓﻲ ﺻ ‪.‬ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ وھ و ﻣ ﺗﺣﻔظ وﻛ‬
‫ﺷﺟﺎﻋﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺻﻼح اﻻﺳﯾر ( * ) ‪ 1391 - 1335‬ه = ‪ 1971 - 1917‬م‬
‫ﺄدب ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺑﯾ روت ‪.‬‬ ‫(ﺻﻼح ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ﺑن ﯾوﺳف اﻻﺳﻣﺗ ﯾر ‪:‬‬
‫رق ﺎرك ﻓ ﻲ اﺻ دارأﻋ ‪ 3‬داد ﻣ ن ﻣﺟﻠ ﺔ )‬ ‫ﻛﺎن ﻓﯾﮭﺎ ﻣدﯾر اذاﻋ ﺔ رادﯾ و اﻟﺷ وﺷ‬
‫اﻟﻔﻛر ( ﻟﮫ‬
‫ﻧظم ‪ ،‬ﺑﻌﺿﮫ ﻣن اﻟﻧﺛر اﻟﻣﺳﺟوع ‪ ،‬ﺟﻣﻌﮫ ﻓﻲ دﯾوان ﺳ ﻣﺎه )اﻟواﺣ ﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪2‬‬
‫ﺻ ( ﻼح‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1374 - 1324‬ه = ‪ 1955 - 1906‬م‬ ‫ﺻ( ‪) * .‬ﻼح اﻟﻠﺑﻛ‬
‫وﻟد‪ .‬ﻓﻲ اﻟﺑرازﯾ ل ‪ ،‬ﺣﯾ ث ﻛ ﺎن * )ھ ﺎﻣش ‪( 1‬‬ ‫ﺑن ﻧﻌوم اﻟﻠﺑﻛﻲ ‪ :‬أدﯾب ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ‬
‫وﻓﯾ ﮫ أن إﻣ ﺎرة )اﻟﻣﻛ ﻼ‬‫* ) ‪ ( 1‬ﺻﻔﺣﺎت ﻣن اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺣﺿرﻣﻲ ‪178 - 173‬‬
‫ﺻﺎرت (ﺑﻌد ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ إﻟ ﻰ اﺑ ن ﻟ ﮫ اﺳ ﻣﮫ )ﻋﻣ ر (وان اﻟﺧ ﻼف دب‬
‫ن اﻟﻘﻌﯾط ﻲ ﻓﺗ دﺧل اﻻﻧﻛﻠﯾ ز ‪ ،‬وأﺧرﺟ وا ﻋﻣ ر وأﺳ رﺗﮫ واﺗﺑﺎﻋ ﮫ ﻋﻠ ﻰ‬
‫وزاﻟ ت إﻣ ﺎرة )‬ ‫ﺧرة إﻟ ﻰ ﻋ دن وﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ زﻧﺟﺑ ﺎر ﺳ ﻧﺔ ‪ 1294‬ه ‪ ،‬م‪1877‬‬
‫اﻟﻣﻛﻼ ( وﺿﻣت إﻟﻰ ) اﻟﺷﺣر ( ‪ ( 2 ) .‬اﻟﺣﯾﺎة ‪ 11 ، 10‬ﺗﻣوز ‪ . 1971‬أﺑوه )‬
‫دات (ﻟﺑﻧ ﺎن ‪ ،‬وﻋﻣ ره ﺳ ﻧﺗﺎن ‪ ،‬ﻓﺗﺧ رج‬ ‫أﻧظر ﺗرﺟﻣﺗﮫ ( وﺟﺊ ﺑﮫ إﻟﻰ )ﺑﻌﺑ ﻓ ﻲ‬
‫وﻋﻣ ل ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﻣدرﺳﺗﻲ اﻟﺣﻛﻣﺔ وﻋﯾﻧطورة ﺛم ﺑﻣﻌﮭد اﻟﺣﻘوق اﻟﻔرﻧﺳ ﻲ ) ‪( 1930‬‬
‫ﻧظ ‪ .‬م وﻧﺛ ر ﻓ ﻲ رﺳ ﺎﺋل ‪ ،‬طﺑ ﻊﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺑﺑﯾروت‬
‫اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ واﻟﻣﺣﺎﻣﺎة وﺗوﻓﻲ ﻟ ﮫ‬
‫أرﺟوﺣﺔ اﻟﻘﻣ ر ( و )ﻣواﻋﯾ د ( ﻣو )ن أﻋﻣ ﺎق اﻟﺟﺑ ل ( و )ﺳ ﺄم ( و )ﻟﺑﻧ ﺎن‬
‫اﻻدﺑﯾ ﺔ اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ ﻓ ﻲ ﻟﺑﻧ ﺎن (‬ ‫ﺎراتو )‬
‫ﻏرﺑ ﺎء (‬‫ﺣﻧ ﯾن ( و )اﻟﺗﯾ‬‫اﻟﺷ ﺎﻋر ( و )‬
‫ﻣن ﻣﻧﺷورات اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬ﺻﻼح اﻟدﯾن اﻟﺻ ﺑﺎغ ( * ) ‪1312‬‬
‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟﺻ ﺑﺎغ ‪:‬‬ ‫اﻟدﯾن‬
‫ﺻﻼح ن‬‫ﺑ‬ ‫‪ 1364 -‬ه = ‪ 1945 - 1894‬م (‬
‫ﻣﺻ ري اﻻﺻ ل ‪،‬‬ ‫ﺎن ‪.‬أﺑ وه ﻣ ن أھ ل ﺻ ﯾدا ‪.‬‬ ‫ﻛرﯾﯾن‬
‫ﺷﮭﯾد ‪ ،‬ﻣن ﻧواﺑ ﻎ اﻟﻌﺳ ﻛ‬
‫ﺎط ‪ ،‬وأﻣ ﮫ ﻣوﺻ ﻠﯾﺔ ﻋراﻗﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن أب ﻧﺟ دي ﻣ ن ﻋﻘﯾ وﻟل ‪ .‬د ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻣوﺻل ‪ ،‬وﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ وﺑﺑﯾروت ‪ ،‬وﺳﯾق ﺟﻧدﯾﺎ ﻓﻲ ﺑدء اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ )‬
‫ورة (دة ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬وﺳ ﻣﻲ‬ ‫ﺧدﻣ ﺔ اﻟﻣﻘﺻ ﻣ‬ ‫‪ ( 1914‬إﻟﻰ اﻻﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺗﻣرن ﻋﻠﻰ ) اﻟ‬
‫اﺣﺗﯾﺎطﯾﺎض ﺎاﻟﺣ( رب ﻓ ﻲ ﺟﺑﮭﺗ ﻲ ﻣﻛ دوﻧﯾﺎ‬ ‫ﺿ ﺎﺑطﺎوﺧ‬‫ﺎﺑط )‬
‫وﻛﯾ ل ﺿ أو‬
‫وﻓﻠﺳطﯾن ‪ .‬وﺑﻌد اﻟﮭدﻧﺔ ) ‪ ( 1918‬ﻛﺎن ﻣن ﺿﺑﺎط اﻟﺟﯾش اﻟﻌرﺑﻲ ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺛﻼﺛ ﺔ أﺷ ﮭر ‪.‬‬‫اﻋﺗﻘﻠ وه ﻓ ﻲ ﺟزﯾ رة ) أرواد (‬ ‫وﻟﻣﺎ اﺣﺗﻠﮭﺎ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾس ) ‪( 1920‬‬
‫ﺟﯾﺷ ﮫل ‪.‬ﻓ ﻲ ﺑﻌﺛ ﺔ إﻟ ﻰ اﻟﮭﻧ د‬ ‫وأرﺳ‬
‫ﺑطﺎ ﺎﻓ ﻲ‬ ‫واطﻠ ق ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﺿ‬
‫ﺗﻌﻠ ﯾم اﻟﻔروﺳ ﯾﺔ ‪ -‬ط (وأرﺳ ل‬ ‫ﻓدرس ﻓ ﻲ ﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺧﯾﺎﻟ ﺔ ووﺿ ﻊ ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻓ ﻲ )‬
‫دن ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﻛﻣل دراﺳ ﺎﺗﮫ اﻟﻌﺳ ﻛرﯾﺔ اﻟﻌﺎﻟﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺛ ﻼث ﺳ ﻧواتوﺗ‪ .‬رأس‬
‫ووﺿﻊ ﻛﺗﺎﺑﺎ ﺛﺎﻧﯾ ﺎ ﻓ ﻲﻓ ) ن اﻟﺗﻌﺑﺋ ﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫ﻣدرﺳﺔ أرﻛﺎن اﻟﺣرب ‪ ،‬ﻓﻲ ﺑﻐداد ‪.‬‬
‫وﻧظم ﻓرق ) اﻟﻔﺗوة ( اﻟﻌراﻗﯾﺔ وأﻟف ) ﻣﻧﮭﺎج ﺗﻌﻠﯾم اﻟرﻛﺎﺋب ‪ -‬ط ( ﺛم ﻛﺎن آﻣر‬
‫وﻗﺎﻣ ‪ .‬ت ﺣرﻛ ﺔ )‬ ‫وى اﻟﺟوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻣ دﯾرا ﻟﻠﺣرﻛ ﺎت اﻟﻌﺳ ﻛرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺋ د ﻓرﻗ ﺔ‬
‫وﻧﻘ د‬‫ﻣﺻ ( ﺎدر اﻟدراﺳ ﺔ ‪691 - 689 : 2‬‬ ‫رﺷ ﯾد ﻋ ﺎﻟﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫وﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪ 14‬آب ‪. 1972‬اﻟﻛﯾﻼﻧ ﻲ (ﺳ ﻧﺔ ) ‪( 1941‬ﻓﻛ ﺎن‬ ‫وﺗﻌرﯾف ‪93‬‬
‫ﻋﻠﯾﮭ ‪ .‬ﺎ اﻻﻧﻛﻠﯾ ز ‪ ،‬ﻓﻠﺟ ﺄ ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن إﻟ ﻰ إﯾ ران ﺛ م إﻟ ﻰ‬ ‫رﻛﻧ ﮭﺎﻰاﻻﺷد‬
‫وﻗﺿ‬
‫ﺗرﻛﯾﺎ ) ﻻﺟﺋﺎ ﺳﯾﺎﺳﯾﺎ ( ‪.‬وﺑﺎﻧﺗﮭﺎء اﻟﺣرب اﻧﺣﺎزت ﺗرﻛﯾﺎ إﻟﻰ اﻟﻣﻌﺳﻛر اﻟﻐرﺑ ﻲ‬
‫‪ ،‬ﻓﺳﻠﻣﺗﮫ إﻟﻰ اﻻﻧﻛﻠﯾز ﻋﻠﻰ اﻟﺣدود اﻟﺳورﯾﺔ وﻛﺎﻧت ﻟﮭم ﻗ وة ﻋﺳ ﻛرﯾﺔ ﻓ ﻲ ﻗﻠﻌ ﺔ‬
‫ووﻓﻓﯾﮭﺎق ‪.‬إﻟ ﻰ اﻟﮭ رب ﻣﻧﮭ ﺎ ﻓ ﺎﺧﺗﻔﻰﻲﻓﺑﺳ ﺎﺗﯾن ﺣﻠ ب ﺛﻼﺛ ﺔ‬ ‫ﺣﻠب ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗﻘل‬
‫راق اﻟﺑﺎدﯾ ﺔ ﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﺣﺟ ﺎز ‪ ،‬وﻗ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓ ﻲ أﺣ د ﺗﻠ ك‬
‫اﻟﺑﺳﺎﺗﯾن ﻓﻧﻘل إﻟﻰ اﻟﻌراق ‪ ،‬وأﻋدم ﺷﻧﻘﺎ ﻓ ﻲ ﺑﻐ داد وأﻣ ر اﻟوﺻ ﻲ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻌ رش‬
‫ﯾوﻣﺋذ ) ﻋﺑد اﻻﻟﮫ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن (ﺑﺎﺑﻘﺎﺋﮫ ﻣﻌﻠﻘﺎ ﻣن اﻟﺻﺑﺎح إﻟﻰ اﻟظﮭ ر ‪،‬‬
‫وﻗد‪ .‬ﺳﺟل ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻣذﻛراﺗ ﮫ‬ ‫ﻟﯾﻣر ﺑﮫ وھو ﻓﻲ ﻣوﻛﺑﮫ ‪ ،‬ﺷﺎﻣﺗﺎ ﻣﺗﺷﻔﯾﺎ‬
‫زار (ﻲ دﻣﺷ ق ﺳ ﻧﺔ ‪1956‬ﺑﺎﺳ م )‬ ‫إﻟﻰ آﺧر ﺣﯾﺎﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻛﺗﺎب ﻧﺷره اﺑﻧ ﮫ )ﻧ ﻓ‬
‫اﻟﻌراق ﻗ( وة وإﺧﻼﺻ ﺎ وإﯾﻣﺎﻧ ﺎ وﻓﯾ ﮫ ﺣﻘ ﺎﺋق دﻗﯾﻘ ﺔ‬ ‫ﻓرﺳﺎن اﻟﻌروﺑﺔ ﻓﻲﯾﻔ ﯾض‬
‫ﻋن ﺗطورات اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق ﻗﺑﯾل اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾ ﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ وﻓ ﻲ ﺧﻼﻟﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫وآراء ﺻرﯾﺣﺔ ﻓﻲ ﻛﺛﯾر ﻣﻣن ﻟﻘﯾﮭم وﻋﺎﺻرھم ‪ .‬وﻛﺗب ﻋﻧﮫ أﺑو اﻟﺣﺟﺎج ﺣﺎﻓظ‬
‫‪ ،‬ﻛﺗﺎب )ﺷﮭﯾد اﻟﻌروﺑﺔ ﺻﻼح اﻟدﯾن اﻟﺻ ﺑﺎغ ‪-‬وﻛط (ﺎن اﺳ ﻣﮫ ﻋﻧ د اﻟ وﻻدة‬
‫ﻣﺣﻣدا ‪ ،‬ﺛم ﻋرف ﺑﺻ ﻼح اﻟ دﯾن ) ‪* . ( 1‬اﻟ) دﻛﺗور اﻟﻘﺎﺳ ﻣﻲ ( * ) ‪- 1305‬‬
‫ﺻﻼح اﻟدﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺳ ﻌﯾد اﻟﻘﺎﺳ ﻣﻲ ‪:‬طﺑﯾ ب‬ ‫‪ 1334‬ه = ‪ 1916 - 1887‬م (‬
‫ورﯾﺔ ‪.‬وﺗﻌﻠ م ﺑدﻣﺷ ق ‪.‬‬ ‫‪ ،‬ﻣ ن طﻼﺋأدﯾ ﻊباﻟ وﻋﻲ اﻟﻘ وﻣﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ﻓ ﻲ ﺳ وﻟ د‬
‫ﺔ‬ ‫ﺔ ‪.‬ن اﻟﺗرﻛﯾ‬ ‫ﺑﻣدرﺳ‪ 1914‬م ( ﺗﮭﺎ اﻟطﺑﯾ‬
‫وأﺣﺳ‬ ‫ﻋ رج ) ﺎم ‪ 1332‬ه‬ ‫وﺗﺧ‬
‫واﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ واﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ .‬وﺗﺄدب ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﯾد أﺧﯾﮫ ﻋﻼﻣﺔ اﻟﺷﺎم * ) ھﺎﻣش ‪3‬‬
‫اﻻﺳ ( ﺗﺎذ ﺳ ﻌﯾد اﻟﺻ ﺑﺎغ رﺣﻣ ﮫ ﷲ ‪.‬‬ ‫ﻣن(ﺗرﺟﻣ ﺔ ﺧ ص ﺑﮭ ﺎ )اﻻﻋ ﻼم‬ ‫()‪1‬‬
‫آﺧ ر اﻟﺻ ﻔﺣﺔ ‪ 21 - 18‬و ‪- 222‬‬ ‫واﻧظر ﻛﺗﺎب ) ﻓرﺳﺎن اﻟﻌروﺑﺔ ﻓﻲ اﻟﻌراق (‬
‫ﺎرﯾﺦ‬ ‫‪ 21‬ﺗ‬
‫ﻲﻣ ص ن‬ ‫ﻊﻓ‬ ‫ظ ﻣ‪ 302‬ﺎ وﻗ‬ ‫وﯾﻼﺣ ‪- 298‬‬
‫‪ 244‬و ‪، 270 ، 260‬‬
‫‪1899‬ﺔ ﻗﻠ م ﻻﻧ ﮫ ﻟ م ﯾﻛ ن ﯾﺳ ﺎق إﻟ ﻰ اﻟﺟﻧدﯾ ﺔ أو‬ ‫‪ 1316‬ه‬
‫وھو زﻟ‬ ‫ﻣوﻟده ﺑﺳﻧﺔ م‬
‫اﻟﺧدﻣﺔ اﻟﻣﻘﺻورة ﺳﻧﺔ ‪ 1914‬ﻣن ﻛﺎﻧت ﺳﻧﮫ دون اﻟﻌﺷرﯾن ‪.‬وﻣﻌﺟ م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن‬
‫ﻣﻲ ‪.‬ﺎرك ﻓ ﻲ ﺗ ﺄﻟﯾف ﺟﻣﻌﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺷﯾﺦ ﺟﻣﺎل اﻟ دﯾن اﻟﻘﺎﺳ وﺷ‬ ‫اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪. 148 : 2‬‬
‫اﻟﻧﮭﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ) ‪ 1324‬ه ‪ 1906‬م ( ﺑدﻣﺷق ‪ .‬وھﻲ أﻗدم ﻣﺎ ﻋرﻓﻧﺎه ﻣن ﻧوﻋﮭﺎ‬
‫ﻓﻲ ﺑدء اﻟﯾﻘظﺔ أﯾﺎم اﻟﺗرك ‪.‬واﺧﺗﯾر ﻛﺎﺗﻣﺎ ﻟﺳرھﺎ وﻟم ﯾﺟﺎوز اﻟﺗﺎﺳﻌﺔ ﻋﺷرة ﻣ ن‬
‫ﺄس ﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻣ ن اﻟ دﻋﺎة‬ ‫وﻛﺗب وﺧطب وﺣﺎﺿ ر ‪ ،‬وﻧظ م ﺷﻻ ﺑ ﻌرا‬ ‫ﻋﻣره ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺳ ) ﺄﻟﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﻛﻣﺔ ( ﺎ ﺳ ﻣﺎھﺎ ‪،‬ﻣﺑ و ) دأ اﻟﻘوﻣﯾ ﺎت ( وزار‬ ‫اﻻواﺋ ل ﻻﺛ ﺎرة‬
‫ﻟﻠﺗﮭﻧﺋ ﺔ ﺑ ﺎﻟﺣﻛم اﻟدﺳ ﺗوري ‪،‬‬ ‫اﻻﺳﺗﺎﻧﺔ ﻣﻊ وﻓد ﻣن أﻋﯾﺎن دﻣﺷ ق )ﺳ ﻧﺔ ‪( 1909‬‬
‫اﻟﻣﻧﻔﻠ وطﻲ وﻛﺗﺎﺑ ﮫ اﻟﻧظ رات (‬ ‫ﻣﻘﺎﻻ ﻋن رﺣﻠﺗﮫ وﺳت ﻣﻘ ﺎﻻت ﻋ ن )‬ ‫ﻓﻧﺷر ‪12‬‬
‫وﻛﺗب أرﺑ ﻊ ﻣﻘ ﺎﻻت ﻓ ﻲ رﺣﻠﺗ ﮫ‬ ‫وﺣذر ) ﺳﻧﺔ ‪ ( 1911‬ﻣن اﻟﺧطر اﻟﺻﮭﯾوﻧﻲ ‪.‬‬
‫طﺑﯾﺑ‪ .‬ﺎ ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض ﻣ دن‬ ‫اﻟﻣﻧ لورة‬‫‪ ( 1913‬ق إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔوﻋﻣ‬ ‫ﻣ )ن دﻣﺷ‬
‫وﺟﻣﻊ ﻣﺎ ﺑﻘﻲ ﻣن ﻣﻧﺷ ﺄﺗﮫ ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫اﻟﺣﺟﺎز إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ودﻓن ﺑﺎﻟطﺎﺋف ‪.‬‬
‫اﻟدﻛﺗور ﺻﻼح اﻟدﯾن اﻟﻘﺎﺳ ﻣﻲ ‪ ،‬آﺛ ﺎره ‪ ،‬ﺻ ﻔﺣﺎت ﻣ ن ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﻧﮭﺿ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن رﺿ وان‬ ‫ﻓﻲ أواﺋل اﻟﻘرن اﻟﻌﺷرﯾن ‪ -‬ط ( ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن اﻟﺻ ﻼﺣﻲ =‬
‫‪ 1180‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﺻﻠت = أﻣﯾﺔ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 5‬أﺑو اﻟﺻﻠت اﻟداﻧﻲ = أﻣﯾﺔ ﺑن ﻋﺑد‬
‫اﻟﻌزﯾز ‪ ) * 529‬اﻟﯾﺣﻣدي ( * ) ‪ 275 - . . .‬ه = ‪ 889 - . . .‬م (اﻟﺻﻠت ﺑ ن‬
‫ﺎن ‪.‬ﻊ ﻟ ﮫ ﺑﻌ د وﻓ ﺎة‬ ‫ﻣن‪:‬أﺋﻣﺔ اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ ﻓ ﻲ ﻋﻣ ﺑوﯾ‬ ‫ﻣﺎﻟك اﻟﺧروﺻﻲ اﻟﯾﺣﻣدي‬
‫اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫وﺣﺳ ﻧت *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫اﻟﻣﮭﻧ ﺎ ﺑ ن ﺟﯾﻔ رﺳ) ﻧﺔ ‪ 237‬ه (‬
‫ﻣﻘﺗﺑﺳﺔ ﻋن ﻛﺗﺎب ) اﻟدﻛﺗور ﺻﻼح اﻟدﯾن اﻟﻘﺎﺳﻣﻲ ( اﻟﻣطﺑوع ﺑﺎﻟﻣطﺑﻌﺔ اﻟﺳﻠﻔﯾﺔ‬
‫ﻠﯾن ﻓ ﻲ ﻣﻘدﻣﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻛﺗ ب أوﻟﮭﻣ ﺎ اﻻﺳ ﺗﺎذ‬ ‫ﻓﺻ‪ 1379‬ه‬ ‫وﻋ ﺳ ن ﻧﺔ‬
‫ﻓ ﻲ اﻟﻘ ‪،‬ﺎھرة‬
‫ب اﻟ دﯾن اﻟﺧطﯾ ب واﻟﺛ ﺎﻧﻲ اﻻﺳ ﺗﺎذ ظ ﺎﻓر اﻟﻘﺎﺳ اﺑﻣﻲ )ن اﺧ ﻲ ﺻ ﺎﺣب‬
‫واﻟ ) د ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن (ﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ( وﻗد ﺟﺎء ﻓﻲ ھﺎﻣش ﻟﮫ أﻧﮫ وﺟد ﺑﺧط ﺟده‬
‫اﻟﻣوﻟود اﻟﻣﺣﻔ وظ اﻟﻣﺣظ وظ اﻟﻣﻠﺣ وظ ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن ﯾوﺳ ف ﻓ ﻲ‬ ‫ﻧﺻﮫ ‪) :‬‬‫ﺟﺎء‬
‫‪1305‬ﻗﻠ(رﯾﺢتﻓ ‪ :‬ﻲ أن اﺳ م ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن ھ و )‬ ‫ﺻ‪ 19‬ﻔر اﻟﺧﯾھ رذا ﺻ‬
‫ھﻣﻣ ت أن أﺟﻌ ل اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻓ ﻲ ﺣ رف اﻟﯾ ﺎء )ﯾوﺳ ف ( إﻻاﻧﻧ ﻲ‬ ‫ﯾوﺳف (‬
‫وﻟﻘد‬
‫اﺧﺗرت ﺷﮭرﺗﮫ اﻟﺗﻲ ﻋرف ﺑﮭﺎ وﻏﻠﺑت ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬واﻛﺗﻔﯾ ت ﺑﮭ ذا اﻟﺗﻧﺑﯾ ﮫ ‪.‬ﺳ ﯾرﺗﮫ ‪.‬‬
‫وﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ طﻣﺎ ﺳﯾل ﻋظﯾم ‪ ،‬ﻓﺄﻏرق ﻣﻧ ﺎزل ﻋﻣ ﺎن ﻛﻠﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻧﻘ ض اﻟﺑرﺗﻐ ﺎﻟﯾون‬
‫‪Socotra‬ت ﺗﺎﺑﻌ ﺔ ﻟﻌﻣ ﺎن ‪ ،‬وﻗﺗﻠ وا‬ ‫ﻋﮭ دھم ﻓﮭ ﺎﺟﻣوا ﺟزﯾ رة ﺳ ﻘطرى ) ( وﻛﺎﻧ‬
‫ﻛﺛﯾرا ﻣن أھﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺳﯾر إﻟﯾﮭم ﺟﯾﺷﺎ ﻓ ﻲ ﻣﺋ ﺔ ﻣرﻛ بﻧﻘ‪ ،‬ﻓﺄذھﺎ وھ زم ﻣﺣﺗﻠﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫واﺳﺗﻣر ﻓﻲ اﻻﻣﺎﻣﺔ ﺧﻣﺳﺔ وﺛﻼﺛﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪.‬وﺧﻠﻊ وﻋﺎش ﺑﻘﯾﺔ ﻋﻣره ﻣﻧزوﯾﺎ ﻓ ﻲ‬
‫ﻧزوى ) ‪ . ( 1‬اﻟﺻﻠﺗﺎن اﻟﻌﺑدي = ﻗﺛم ﺑن ﺧﺑﯾﺔ اﻟﺻﻠﺢ = رﺿﺎ ﺑن أﺣﻣد ‪1353‬‬
‫اﻟﺻﻠﺢ = رﯾﺎض ﺑن رﺿﺎ ‪ 1370‬اﻟﺻﻠﯾﺑﻲ = ﻧﺟﯾب ﻣﺗري ‪ 1354‬اﻟﺻﻠﯾﺣﻲ =‬
‫ﻠﯾﺣﻲ =ﺑﺄ ﺑ ن‬ ‫ﺳ‬ ‫= ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪477‬‬
‫اﻟﺻ‬ ‫ﻠﯾﺣﻲ د‬
‫اﻟﺻ أﺣﻣ‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪473‬‬
‫أﺣﻣد ‪ 492‬اﻟﺻﻠﯾﺣﯾﺔ = أﺳﻣﺎء ﺑﻧت ﺷﮭﺎب ‪ 480‬اﻟﺻﻠﯾﺣﯾﺔ =أروى ﺑﻧت أﺣﻣ د‬
‫‪ ) * 532‬ﺻم ( * اﺑن ﺻﻣﺎدح = ﻣﻌن ﺑن ﺻﻣﺎدح ‪ 443‬اﺑن ﺻﻣﺎدح =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 425‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺑ ن ﻣﻌ ن ‪484‬ﺻ* ) ﻣﺎدح اﻟﺗﺟﯾﺑ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 1034‬م (ﺻﻣﺎدح ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾزن ﺑﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن اﻟﻣﮭ ﺎﺟر ‪،‬‬
‫ﺑﻧﻲ ﺻ ﻣﺎدح أﺻ ﺣﺎب اﻟﻣرﯾ ﺔ ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ‪،‬‬ ‫اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﺟد‬ ‫ﻣن ﺑﻧﻲ ﺗﺟﯾب ‪ ،‬ﻣن‬
‫أﯾﺎم ﻣﻠوك اﻟطواﺋف ‪.‬وﻛﺎن أول ﻣن ﻣﻠك ﻣﻧﮭم ﻣﻌن اﺑن ﺻﻣﺎدح ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 443‬ه‬
‫‪ ،‬وﺑﻘﯾت اﻟﻣرﯾﺔ ﺑﺄﯾدﯾﮭم إﻟﻰ أن ﻏﻠﺑﮭم ﻋﻠﯾﮭﺎ ﯾوﺳف ﺑن ﺗﺎﺷﻔﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪ 484‬ه ) ‪2‬‬
‫( ‪ .‬اﻟﺻﻣﺻﺎم اﻟﻛﻠﺑﻲ = ﺣﺳن ﺑن ﯾوﺳف ‪ 431‬اﺑن اﻟﺻﻣﺔدرﯾ= د ﺑ ن اﻟﺻ ﻣﺔ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫*ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﺗﺣﻔ‪ ( 1‬ﺔ اﻻﻋﯾ ﺎن ‪( 2 ) . 169 - 123 : 1‬‬
‫ﻟﻠﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪ 259‬واﻟﺳﺑﺎﺋك ‪ 50‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 405‬واﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪167 : 3‬‬
‫‪ ) * .‬اﻟﺻﻣﺔ اﻟﻘﺷﯾري ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 95‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 714‬م ( اﻟﺻﻣﺔ‬
‫ﻋﺑد ﺑﷲن ﻗ رة اﻟﻘﺷ ﯾري ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن ﺻﻌﺻ ﻌﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫اﻟطﻔﯾل‬
‫ﺑن ﺑن‬
‫ﻌراء‪ .‬اﻟﻌﺻ ر اﻻﻣ وي ‪ ،‬وﻣ ن اﻟﻌﺷ ﺎق‬ ‫ﺎﻋر ﻏ ﻣ زلن ﺑﺷ دوي‬ ‫ﻣﺿﺷ ر ‪:‬‬
‫ﻛﺎن ﯾﺳﻛن ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﻌراق ‪ ،‬واﻧﺗﻘل إﻟ ﻰ اﻟﺷﺛ ﺎمم ‪.‬ﺧ رج ﻏﺎزﯾ ﺎ ﯾرﯾ د‬ ‫اﻟﻣﺗﯾﻣﯾن ‪.‬‬
‫طﺑرﺳ و ﺻﺗﺎن ‪ .‬ﺎﺣب اﻻﺑﯾ ﺎت اﻟﺗ ﻲ ﻣﻧﮭ ﺎ ‪.‬ﻗﻔ) ﺎ‬ ‫ﺑ ﻼد اﻟ دﯾﻠم ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻓ ﻲ وھ‬
‫ﺎ()‪)*.(1‬‬ ‫دﻧﺎ أن ﯾودﻋ‬ ‫د ﻋﻧ‬ ‫ل ﻟﻧﺟ‬ ‫ودﻋ ﺑ ﺎ ﻧﺎﻟﺣﻣﻰ ‪ ،‬وﻗ‬ ‫ل‬ ‫نﺣ‬
‫ن‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1337 - 1282‬ه = ‪- 1865‬ﺻ‪ 1919‬م (ﻣوﺋﯾل ﺑ‬ ‫ﻣوﺋﯾل ﯾﻧ‬ ‫ﺻ‬
‫أﻧطوﻧﯾوس ﺑن ﺟ رﺟس ﯾﻧﻓﺎﺿﻲ ‪:‬ل ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ط راﺑﻠس اﻟﺷ ﺎموﻟ‪ .‬د وﺗ وﻓﻲ‬
‫ﻛﺗﺎﺑﺎت ﻓﻲ ﻣﺟﻼت اﻟﻣﻘﺗط ف واﻟﮭ ﻼل واﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ واﻟﻣﺑﺎﺣ ث ‪.‬وﺗ رﺟم‬ ‫ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﻟﮫ‬
‫ﻟﺳﻧﯾوﺑوس ‪ ،‬ووﻗﻌ ﮫ ﺑﺎﺳ م ﻣﺳ ﺗﻌﺎر‬ ‫ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﻛﺗﺎب ) اﻟﺗﻣدن اﻟﺣدﯾث ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﺗﺳﻠﺳ ﻼ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫اﻻﻣ رﺎﻛن (‬ ‫ﺎب ) ﻼم ﻧﺷ‬‫وب ( ﮫ ﻛﺗ أﻋ‬ ‫اﻟﻛﺎﺗ ) ب اﻟﻣﺣﺟ وﻟ‬
‫اﻟﺻ‪) * .‬ﻣﯾل ﺑ ن ﺣ ﺎﺗم ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫راﺑﻠس ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر ) ‪( 2‬‬‫وﻟ‬ ‫اﻟﻣﺑﺎﺣ ث ﺑط‬
‫‪ 142‬ه = ‪ 759 - . . .‬م ( اﻟﺻﻣﯾل ﺑن ﺣﺎﺗم ﺑن ﺷﻣر ﺑن ذي اﻟﺟوﺷن اﻟﺿﺑﺎﺑﻲ‬
‫ﺷ ﯾﺦ اﻟﻣﺿ ‪ :‬رﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬وأﺣ د اﻻﻣ راء اﻟ دھﺎة اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻻﺟ وادﻗ ‪ .‬دم‬
‫وأﺳ ‪ .‬ﺎء إﻟﯾ ﮫ ﻋﺎﻣﻠﮭ ﺎ أﺑ و‬‫اﻻﻧدﻟس ﻓ ﻲ أﻣ داد اﻟﺷ ﺎم أﯾ ﺎم ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ رأس ﺑﮭ ﺎ‬
‫اﻟﺧطﺎر ‪ ،‬ﻓﺛﺎر أﺻﺣﺎب اﻟﺻﻣﯾل وﻗﺑﺿوا ﻋﻠﻰ أﺑﻲ اﻟﺧطﺎر ‪ ،‬ووﻟ وا ﺛواﺑ ﺔ * )‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪1‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪126 : 5‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪461‬‬
‫اﻟﺻ ‪) :‬ﻣﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث‬ ‫‪464 :‬وھو ﻓﯾﮫ ﻧﻘﻼ ﻋن ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب‬
‫ف‬ ‫واﻟﻣؤﺗﻠ‬
‫ﮫ‪.‬‬ ‫ﺎ ‪413 : 3‬ﺷ و ‪414‬ﺊ ﻋﻧ‬ ‫ن ھﺑﯾ وﻓﯾ رة ( ﮫ أﯾﺿ‬ ‫رة ﺑ‬ ‫نﻗ‬
‫ﺎء‬ ‫زي ‪ : 3‬ﺗ‪( 2 ) . 112‬‬
‫راﺟم ﻋﻠﻣ‬ ‫ﺔ ‪462‬‬
‫واﻟﺗﺑرﯾ‬ ‫ف ‪144‬‬
‫اﻟﺗرﺟﻣ‬ ‫واﻟﻣﺧﺗﻠ‬
‫طراﺑﻠس ‪ . 219‬اﺑن ﺳﻼﻣﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻏﯾره ‪ ،‬واﻟﺳﻠطﺔ واﻟﻧﻔود ﻟﻠﺻﻣﯾل ‪ .‬وأﻗﺎم ﻋﻠﻰ‬
‫ذﻟك إﻟﻰ أن دﺧل اﻻﻧدﻟس ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻻﻣ وي ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت اﻟﺻ ﻣﯾل ﻓ ﻲ ﺳ ﺟﻧﮫ ‪.‬‬
‫ﻧﺎدﯾﻘﻲ د=اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻ ﻋﺑ‬ ‫ﺻ ن(*‬ ‫وﻛ ﺎن أﻣﯾ ﺎ ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﺷ ﻌر ) ‪) * . ( 1‬‬
‫أﺣﻣد ‪1164‬‬
‫د ﷲ ‪100‬‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﻧش ﺑ=‬
‫اﻟﺻ ﺣ ﻧﻌﺎﻧﻲ‬ ‫ن ‪484‬‬ ‫ﻧدﻟﻲ ﺑ= ن اﻟﺣﺳ‬ ‫ﻲ‬ ‫اﻟﺻﻋﻠ‬
‫أﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪ 500‬؟‬ ‫اﻟﺻﻧﻌﺎﻧﻲ = ﻋﺑد اﻟرزاق ﺑن ھﻣﺎم ‪ 211‬اﻟﺻﻧﻌﺎﻧﻲ =‬
‫ن‬ ‫ﻣﺣﻣ ( = د ﺑ‬
‫ر‬ ‫اﻻﻣﯾ‬
‫ﻧﻌﺎﻧﻲ )‬ ‫ﻠﯾم ‪1149‬‬
‫اﻟﺻ‬ ‫نﺳ‬ ‫ﻌﺑﺎن=ﺑ‬
‫اﻟﺻ ﺷ ﻧﻌﺎﻧﻲ‬
‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ) ‪( 1182‬اﻟﺻ ﻧﻌﺎﻧﻲﯾﺣﯾ= ﻰ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1201‬اﻟﺻ ﻧﻌﺎﻧﻲ =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﻣﺣﺳ ن ﺑ ن‬ ‫ﺑن أﺣﻣد ‪ 1217‬اﻟﺻﻧﻌﺎﻧﻲ =ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ‪1225‬اﻟﺻ ﻧﻌﺎﻧﻲ =‬
‫ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ‪ 1266‬اﻟﺻﻧﮭﺎﺟﻲ ) ‪ = ( 2‬ﺑﻠﻛﯾن ﺑن زﯾري اﻟﺻﻧﮭﺎﺟﻲ = ﻣﻧﺻور‬
‫ﺣﯾ وس‬ ‫اﻟﺻ ﻧﮭﺎﺟﻲ =‬ ‫ﺎدﯾس ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور ‪406‬‬ ‫ﻧﮭﺎﺟﻲ =‬‫ﺑ‬ ‫ﺑ ن ﺑﻠﻛ ﯾن ‪386‬‬
‫اﻟﺻ‬
‫ﺎدﯾس ﺑ ن ﺣﯾ وس‬ ‫اﻟﺻ ﺑﻧﮭﺎﺟﻲ =‬ ‫ﯾن ﺑ ن ﺑ ﺎدﯾس ‪456‬‬ ‫ﻧﮭﺎﺟﻲ =‬‫اﻟﺻ ﺑﻠﻛ‬ ‫‪428‬‬
‫‪ 465‬اﻟﺻﻧﮭﺎﺟﻲ = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺑﻠﻛﯾن ‪479‬اﻟﺻ ﻧﮭﺎﺟﻲﺗﻣ= ﯾم ﺑ ن اﻟﻣﻌ ز ‪501‬‬
‫ﻰ ‪515‬‬ ‫ﻧﮭﺎﺟﻲ = ن ﯾﺣﯾ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪509‬‬
‫ﯾماﻟﺻﻋﻠ‬ ‫ﻧﮭﺎﺟﻲ = ن ﺗﻣ‬ ‫ﻰﺑ‬ ‫اﻟﺻﯾﺣﯾ‬
‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪* 723‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﻧﮭﺎﺟﻲ )ن آﺟ روم‬ ‫اﺑ‬ ‫اﻟﺻ‬
‫وﻓﯾ ﮫ ھﮫ ‪) :‬ذﯾل ﺑ ن اﻟﺻ ﻣﯾل ﻗﺗﻠ ﮫ‬ ‫‪408‬‬
‫واﻟﺗ ﺎج ‪: 7‬واﺑﻧ‬ ‫اﻟﺣﻠ ﺔ اﻟﺳ ﯾراء ‪49‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎد اﻟﻣﮭﻣﻠ‬ ‫اﻟﺻ‬
‫ﻧﮭﺎﺟﻲ ‪:‬‬
‫م‬ ‫ﺎب ‪) 61 : 2‬‬
‫اﻟﺻ ﺑﺿ‬ ‫داﺧل (ﻓ ‪2 ) .‬ﻲ( اﻟﻠﺑ‬ ‫اﻟ‬
‫ﺑﻛﺳ ر اﻟﺻ ﺎد ( ‪.‬وﻓ ﻲ‬ ‫وﻛﺳرھﺎ (وﻓ‪ .‬ﻲ اﻟﻘ ﺎﻣوسﻣ ‪ :‬ﺎدة ﺻ ﻧﺞ )ﺻ ﻧﮭﺎﺟﺔ ‪:‬‬
‫اﻟﺗﺎج ‪ ) 67 : 2‬ﻗﺎل اﺑن درﯾد ‪ :‬ﺑﺿم اﻟﺻﺎد ‪ ،‬وﻻ ﯾﺟوز ﻏﯾره (وزاد اﻟزﺑﯾ دي‬
‫واﻟﻣﻌروف ﻋﻧدﻧﺎ اﻟﻔﺗﺢ ‪ ،‬ﺧﺎﺻ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫‪ ) :‬وأﺟﺎز ﺟﻣﺎﻋﺔ اﻟﻛﺳر ‪ ،‬وﻗﺎل ﺷﯾﺧﻧﺎ ‪:‬‬
‫ﻲ ‪595‬‬ ‫ق ﺑ= ن ﻋﻠ‬ ‫ره ( ‪.‬‬
‫اﻟﺻ ﻋﺗﯾ ﻧﮭﺎﺟﻲ‬ ‫ون ﻏﯾ‬ ‫ﺎدون ﯾﻌرﻓ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ﻻ ﯾﻛ‬ ‫ﯾﻠ‬
‫ﺎﻧﻲ ‪1333‬‬ ‫=ﻣ‬‫اﻟﺻ‪ 628‬ﻣﺣﻣ ﻧﮭﺎﺟﻲ د‬ ‫ﻲ‬ ‫ﻧﮭﺎﺟﻲ = ن ﻋﻠ‬ ‫دﺑ‬ ‫اﻟﺻ‬
‫ﻣﺣﻣ‬
‫ﻣﻔﺿ ل ﺑ ن ھﺑ ﺔ ﷲ ‪690‬‬ ‫‪ 334‬ن اﻟﺻ ﻧﯾﻌﺔ =‬ ‫اﻟﺻﻧوﺑريأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬
‫اﺑن اﻟﺻﻧﯾﻌﺔ = إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ھﺑﺔ ﷲ ‪ ) * 700‬ﺻﮫ ( * * )ﺻﮭﺑﺎن ﺑن ﺳ ﻌد (‬
‫* ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺻﮭﺑﺎن ﺑن ﺳﻌد ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ ،‬ﻣن اﻟﻧﺧﻊ ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ) ﻛﻣﯾل ﺑن زﯾﺎد ( أﺣد ﻣن ﻗﺗﻠﮭم اﻟﺣﺟﺎج ) ‪1‬‬
‫( ‪ ) * .‬ﺻﮭﯾب ﺑن ﺳﻧﺎن ( * ) ‪ 32‬ق ه ‪ 38 -‬ه = ‪ 659 - 592‬م ( ﺻﮭﯾب ﺑن‬
‫ﺳﻧﺎن ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﻧﻣر ﺑن ﻗﺎﺳط ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن أرﻣﻰ اﻟﻌرب ﺳﮭﻣﺎ ‪،‬‬
‫ﻛﺎن ‪.‬أﺑ وه ﻣ ن أﺷ راف اﻟﺟ ﺎھﻠﯾﯾن ‪.‬‬ ‫وﻟﮫ ﺑﺄس ‪ .‬وھو أﺣد اﻟﺳﺎﺑﻘﯾن إﻟﻰ اﻻﺳﻼم‬
‫وﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزل ﻗوﻣﮫ ﻓ ﻲ أرض اﻟﻣوﺻ ل ‪،‬‬ ‫وﻻه ﻛﺳرى ﻋﻠﻰ اﻻﺑﻠﺔ ) اﻟﺑﺻرة (‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷط اﻟﻔرات ﻣﻣ ﺎ ﯾﻠ ﻲ اﻟﺟزﯾ رة واﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬وﺑﮭ ﺎ وﻟ د ﺻ ﮭﯾب ‪ ،‬ﻓﺄﻏ ﺎرت‬
‫اﻟروم ﻋﻠﻰ ﻧ ﺎﺣﯾﺗﮭم ‪ ،‬ﻓﺳ ﺑوا ﺻ ﮭﯾﺑﺎ وھ و ﺻ ﻐﯾر ‪ ،‬ﻓﻧﺷ ﺄ ﺑﯾ ﻧﮭم ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن أﻟﻛ ن ‪.‬‬
‫واﺷﺗراه ﻣﻧﮭم أﺣد ﺑﻧﻲ ﻛﻠب وﻗدم ﺑﮫ ﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺑﺗﺎﻋﮫ ﻋﺑد ﷲ اﺑن ﺟ دﻋﺎن اﻟﺗﯾﻣ ﻲ‬
‫ﻓﺄﻗﺎم ﺑﻣﻛﺔ ﯾﺣﺗرف اﻟﺗﺟﺎرة ‪ ،‬إﻟﻰ أن ظﮭ ر اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬ﻓﺄﺳ ﻠم )وﻟ م‬ ‫‪ ،‬ﺛم أﻋﺗﻘﮫ ‪.‬‬
‫ﻓﻠﻣﺎ( أزﻣﻊ اﻟﻣﺳﻠﻣون اﻟﮭﺟ رة إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﯾﺗﻘدﻣﮫ ﻏﯾر ﺑﺿﻌﺔ وﺛﻼﺛﯾن رﺟﻼ‬
‫ﻛﺎن ﺻﮭﯾب ﻗد رﺑﺢ ﻣﺎﻻ وﻓﯾرا ﻣن ﺗﺟﺎرﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻣﻧﻌ ﮫ ﻣﺷ رﻛو ﻗ رﯾش ‪ ،‬وﻗ ﺎﻟوا ‪:‬‬
‫أرأﯾ ﺗم إن‬‫ﺣﯾ ﺑﺎﻟرل ؟ ﻓﻘ ﺎل ‪:‬‬‫ﺎ ﺻ ﻌﻠوﻛﺎ ﺣﻘﯾ را ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ ﻛﺛ ر ﻣﺎﻟ ك ھﻣﻣ ت‬
‫ﻓﺟﻌ ‪ .‬ل ﻟﮭ م ﻣﺎﻟ ﮫ أﺟﻣ ﻊﻓﺑﻠ‪ .‬ﻎ اﻟﻧﺑ ﻲ‬‫ﺗرﻛت ﻣﺎﻟﻲ ﺗﺧﻠون ﺳ ﺑﯾﻠﻲ ؟ ﻗ ﺎﻟوا ‪:‬ﻧﻌ م‬
‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 2‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪260‬‬ ‫ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪ . 64‬ذﻟك ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬رﺑﺢ ﺻﮭﯾب ‪ ،‬رﺑﺢ ﺻﮭﯾب ! ‪.‬وﺷﮭد ﺑدرا وأﺣد واﻟﻣﺷ ﺎھد‬
‫وﻛﺎن ﯾﻌرف ﺑﺻ ﮭﯾب اﻟروﻣ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﻛﻠﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ‪ 307‬أﺣﺎدﯾث ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪.‬‬
‫رب ‪ ،‬وﺻ ﮭﯾب ﺳ ﺎﺑق اﻟ روم ‪ ،‬وﺳ ﻠﻣﺎن ﺳ ﺎﺑق‬ ‫دﯾث ‪) :‬‬
‫أﻧوﻓ ﺎ ﺳﻲ اﻟﺣﺎﺑق اﻟﻌ‬
‫ﻟﺑﯾﺑ = ﺔ ﺑﻧ ت‬ ‫ﺻ واﯾﺎ‬ ‫ﺻ و(*‬ ‫ﻓ ﺎرس ‪ ،‬وﺑ ﻼل ﺳ ﺎﺑق اﻟﺣﺑﺷ ﺔ ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫اﻟﻣﺣﺳ ن ﺑ ن ﻣﺣﻣ داﺑ‪419‬ن اﻟﺻ وري =‬ ‫وري =‬
‫اﻟﺻﻋﺑ د‬ ‫ﻣﯾﺧﺎﺋﯾ ل ‪1334‬‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻ وﻓﻲ‬ ‫وﻓﺎن = د ﷲ ﺑ ن ﻋ ودة ‪1331‬‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫ﺻ‬‫رﺷ ﯾد اﻟ دﯾن ‪639‬‬
‫وﻓﻲ =راھﯾم ﺑ ن‬ ‫إﺑ‬ ‫وﻓﻲ =د ﺑ ن إﺑ راھﯾماﺑ‪270‬ن اﻟﺻ‬ ‫اﻟﺻ ﻣﺣﻣ‬‫اﻟﻘﺎﺳ م ‪219‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻣ ر‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪ 270‬اﻟﺻوﻓﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن داود ‪ 342‬اﻟﺻوﻓﻲ =‬
‫وﻟﺔ = ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻ ﺳ‬ ‫ﻲ ( =ف ﺑ ن ﻋﻣ ر ‪832‬‬ ‫اﻟﺣﻧﻔ ﯾوﺳ‬
‫اﻟﺻ وﻓﻲ )‬ ‫‪376‬‬
‫إﺑراھﯾم ‪ 1317‬اﻟﺻوﻟﻲ = إﺑراھﯾم ﺑن اﻟﻌﺑﺎس ‪ 243‬اﻟﺻوﻟﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ‬
‫‪ ) * 335‬ﺻﻲ ( * ﺻﯾﺎد اﻟﻔوارس = ﻋﺗﯾﺑﺔ ﺑن اﻟﺣﺎرث اﻟﺻﯾﺎدي )أﺑو اﻟﮭ دى‬
‫ﺻ ﯾﺑﻌﺔ =‬ ‫ﺻ ﻧﺳﯾﺑﻌﺔ ﯾم= ﺑ ن ﻧﻘ وﻻ ‪1363‬‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﺣﺳ ن ) ‪( 1328‬‬
‫أﻧﯾﺳﺔ ﺑﻧت ﻧﻘوﻻ ‪ 1363‬اﻟﺻﯾدﻻﻧﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ 463‬اﻟﺻﯾرﻓﻲ =‬
‫ﯾرﻓﻲ =د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲاﺑ‪330‬ن اﻟﺻ ﯾرﻓﻲ =‬ ‫اﻟﺻ ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺑ در ‪330‬‬
‫‪ 542‬ن اﻟﺻ ﯾرﻓﻲ =‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن ﻣﻧﺟ ب اﺑ‬ ‫ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﺳﻌﯾد ‪ 444‬اﺑن اﻟﺻﯾرﻓﻲ =‬
‫طﺑﻘ( ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪161 : 3‬واﺑ ن‬ ‫ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 557‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 151‬ﺎرﯾﺦ‬‫‪ 169‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪ : 1‬وﺗ‬ ‫‪ 446‬ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪: 1‬وﺣﻠﯾ‬ ‫ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 6‬وﺻ‬
‫اﻻﺳﻼم ‪ 185 : 2‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪ . 4099‬اﺑن اﻟﺻﯾرﻓﻲ ) اﻟﺣﺑﯾﺷﻲ ( =ﯾﺣﯾ ﻰ‬
‫ﺑن أﺑﻲ ﻣﻧﺻور ‪ 678‬اﺑن اﻟﺻﯾرﻓﻲ ) اﻟﻣﺣدث ( = ﻣﺣﻣد ﺑن طﻐرﯾل ‪ 737‬اﺑن‬
‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن داود ‪900‬اﻟﺻ ﯾرﻓﻲ‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ‪844‬اﻟﺻ ﯾرﻓﻲ =‬ ‫اﻟﺻﯾرﻓﻲ =‬
‫= ﻋﺑد اﻟﻠطﯾف اﻟﺻﯾرﻓﻲ ‪ 1322‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﺻﯾف = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪* 609‬‬
‫) ﺻﯾﻔﻲ ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺻﯾﻔﻲ ﺑن ﺷﻣر ﯾرﻋش ﺑن ﻣﺎﻟك‬
‫ﻛﺎﻧت ﻋﺎﺻ ﻣﺗﮫ ﺻ ﻧﻌﺎء وأﻗﺎﻣﺗ ﮫ‬ ‫ﻧﺎﺷر اﻟﻧﻌم ‪ :‬ﻣن ﺗﺑﺎﺑﻌﺔ اﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﻐﻣدانﻰ ‪.‬ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺄرﺳ ل ﻣﻧﮭ ﺎ اﻟﺟﯾ وش ﻟﻠﻔ ﺗﺢ واﻟﻐ زو ﻓ ﻲ اﻵﻓ ﺎق ‪،‬‬ ‫ورﺣل إﻟ‬
‫واﺷﺗﮭر ﺑ ﺎﻟﺟود ‪ ،‬وأﺻ ﯾب ﺑﻘرﺣ ﺔ ﻓ ﻲ وﺟﮭ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻛﻣﺎ ﻛﺎﻧت ﻋﺎدة ﻛﺑﺎر اﻟﺗﺑﺎﺑﻌﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﻣﺎت ﻣﻧﮭﺎ ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬وﺳﻣﯾت ) ﻗرﺣﺔ اﻟﻣﻠوك ؟ ( وﻛﺎن ﻣﻠﻛﮫ ﺛﻼﺛﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪ ،‬ﻗﺿﻰ‬
‫ﻋﺷرﯾن ﻣﻧﮭﺎ ﻓﻲ ﺻﻧﻌﺎء ‪ ،‬وﻋﺷرة ﻓﻲ اﻟﺣﺟ ﺎز ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن اﻻﺳ ﻠت ( * )‬
‫‪ 622‬م (ﺎﻣر اﻻﺳ ﻠت ﺑ ن ﺟﺷ م ﺑ ن واﺋ ل‬ ‫‪- . . .‬ﺻ‪ 1‬ه = ‪.‬‬
‫ﯾﻔﻲ ﺑ‪- . .‬ن ﻋ‬
‫ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺣﻛﻣ ﺎﺋﮭمﻛ ‪ .‬ﺎن رأس‬ ‫ﯾس ‪:‬‬
‫اﻻوﺳ ﻲ اﻻﻧﺻ ﺎري ‪ ،‬أﺑ وﺷ ﻗ ﺎﻋر‬
‫ﺎن ﯾﻛ ره اﻻوﺛ ﺎن ‪،‬‬ ‫وﻛ ﺎ ‪.‬‬
‫ﺎﻋرھمﺎ ‪ ،‬وﻗﺎﺋ دھﺎ ﻓ ﻲ ﺣروﺑﮭ‬ ‫وﺧطﯾﺑﮭ‬‫اﻻوس ‪ ،‬وﺷ‬
‫دﯾ ن ﯾطﻣ ﺋن إﻟﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻠﻘ ﻲ ﻋﻠﻣ ﺎء ﻣ ن اﻟﯾﮭ ود ورھﺑﺎﻧ ﺎ وأﺣﺑ ﺎرا ‪،‬‬
‫وﻟﻣھ ﺎ ذاظﮭ‪ .‬ر اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬اﺟﺗﻣ ﻊ‬ ‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ووﺻ ف ﻟ ﮫ دﯾ ن إﺑ راھﯾم ﻓﻘأﻧ ﺎﺎل ‪:‬‬
‫ﺑرﺳول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وﺗرﯾ ث ﻓ ﻲ ﻗﺑ ول اﻟ دﻋوة ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪،‬‬
‫ﻗﺑل أن ﯾﺳﻠم ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﺗﯾﺟ ﺎن ‪( 2 ) . 261‬اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪،‬‬
‫ﻣﺧﺗﻠ ‪ :‬ف ﻓ ﻲ اﺳ ﻣﮫ ‪ ،‬ﻗﯾ ل ‪:‬ﺻ ﯾﻔﻲ ‪،‬‬ ‫وھ و ﻓﯾ ﮫ ‪:‬أﺑ) و ﻗ ﯾس‬ ‫ﺑﺎب اﻟﻛﻧ ﻰ ‪935‬‬
‫وﺗﮭ‪ .‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪454 : 6‬وﻣﻌﺎھ د‬ ‫اﻟﺣ ﺎرث ‪ ،‬وﻗﯾ ل ‪:‬ﻋﺑ د ﷲ (‬ ‫وﻗﯾل ‪:‬‬
‫ﺄﻟﯾف ‪ 23 : 3‬و ‪262‬‬ ‫ﺔ اﻟﺗ‬ ‫ﺔ ﻟﺟﻧ‬ ‫‪ 25‬طﺑﻌ‬‫ﯾص ‪ : 2‬ﯾن‬ ‫واﻟﺑﯾ اﻟﺗﻧﺻ ﺎن واﻟﺗﺑﯾ‬
‫ﺻ ) ﯾﻔﻲ ﺑ ن ﻓﺳ ﯾل ( * ) ‪51 - . . .‬‬ ‫واﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﻟﺳﺎﺳﻲ ‪* . 154 : 15‬‬
‫أﺣ ‪ :‬د اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟﻣ ذﻛورﯾن ‪،‬‬
‫ﺻﯾﻔﻲ ﺑن ﻓﺳ ﯾل اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ‬ ‫ھ = ‪ 671 - . . .‬م (‬
‫ﻣن أﺻﺣﺎب ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﻘﯾم ﻓﻲ اﻟﻛوﻓﺔ واﺷﺗرك ﻓﻲ إﺛﺎرة اﻟﻧﺎس‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺻ ﺑرا ﺑﺎﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻣ ﻊ ﻋدي ﺑ ن ﺣﺟ ر ) ‪. ( 1‬اﺑ ن‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪200‬اﻟﺻ ﯾﻘل اﻟﺣﻧﺑﻠ ﻲ =‬ ‫ﻲ ( =ف ﺑ ن اﻟﺣﺟ اﺑﺎج ن‬ ‫اﻟﺻ ﯾﻘل )‬
‫اﻟﺛﻘﻔ ﯾوﺳ‬
‫اﻟﻠطﯾف ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻧﻌم ‪ 672‬اﺑن اﻟﺻﯾﻘلﻣﻌ= د ﺑ ن ﻧﺻ ر ﷲ ‪701‬اﻟﺻ ﯾﻣري‬
‫اﻟﺻ ﯾﻣري =‬ ‫ﯾﻣري =د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪339‬‬ ‫اﻟﺻ ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻣﺣﻣ =د ﺑ ن إﺳ ﺣﺎق ‪275‬‬
‫اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 436‬اﻟﺻﯾﻣري ) اﻻﻣﺎﻣﻲ ( = ﻣﻔﻠﺢ ﺑناﻟﺣﺳن ﺑﻌ د ‪) * 873‬‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻣﻧﮭﺞ اﻟﻣﻘﺎل ‪ 184‬واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪. 51‬‬
‫‪ 680‬ن‬‫ﺿ ﺎاﺑ ( *ن اﻟﺿ ﻋﻠ ﺎﺋﻊ ﻲ= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫ﺣ * )رف اﻟﺿ ﺎد ( * * )‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﺎن ﺑ= ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ‪442‬ﺿ* ) ﺎﺑﺊ اﻟﺑرﺟﻣ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻋﺛﻣ ﺎﺑط‬ ‫اﻟﺿ‬
‫اﻟﺣﺎﺑن أرط ﺎة اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ اﻟﺑرﺟﻣ ﻲ‬ ‫‪ 30‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 650‬م ( ﺿﺎﺑﺊ ﺑنرث‬
‫ﻋرف ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪.‬وأدرك اﻻﺳ ﻼم ‪،‬‬ ‫‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﺧﺑﯾث اﻟﻠﺳﺎن ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﺷر ‪.‬‬
‫وﻣ ن ﺷ ﻌره‬ ‫وﻛﺎن ﻣوﻟﻌﺎ ﺑﺎﻟﺻﯾد ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﺧﯾ ل ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﺎش ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ إﻟﻰ أﯾﺎم ﻋﺛﻣﺎن ‪.‬‬
‫واھد ‪) :‬ﻰ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ رﺣﻠ ﮫ ﻓ ﺈﻧﻲ ‪ ،‬وﻗﯾ ﺎر ﺑﮭ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﺎتﯾ اﻟﺷ ك أﻣﺳ‬‫ﻓﻣ ن‬ ‫أﺣ د أﺑﯾ‬
‫ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑ ن ﻋﻔ ﺎن ﻟﻘﺗﻠ ﮫ ﺻ ﺑﯾﺎ ﺑداﺑﺗ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻟﻐرﯾب (وﻛﺎن ﺿﻌﯾف ﺳاﻟﺑﺻﺟﻧﮫر ‪:‬‬
‫اﻧطﻠ ق ھﺟ ﺎ ﻗوﻣ ﺎ ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻧﮭﺷ ل ‪،‬‬ ‫ﺑﺻ ﺎره ‪.‬‬‫وﻟم ﯾﻧﻔﻌﮫ اﻻﻋﺗ ذار ﺑﺿ ﻌف وﻟﻣ‬
‫وﻋرض اﻟﺳﺟﻧﺎء ﯾوﻣﺎ ﻓﺈذا ھو ﻗد أﻋد ﺳﻛﯾﻧﺎ ﻓﻲ ﻧﻌﻠ ﮫ ﯾرﯾ د‬ ‫ﻓﺄﻋﯾد إﻟﻰ اﻟﺳﺟن ‪.‬‬
‫أن ﯾﻐﺗﺎل ﺑﮭﺎ ﻋﺛﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾزل ﻓﻲ اﻟﺳﺟن إﻟﻰ أن ﻣﺎت ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫‪ 763‬ﺎت اﻟﺷ ﻌراء‬ ‫ﺎﻧﻲ( اﻟﻛﺑﯾ ر ‪ ،‬ﻻﺑ ن ﻗﺗﯾﺑ ﺔ ‪ 735‬و ‪ 755‬ووطﺑﻘ‬ ‫اﻟﻣﻌ * ) ‪1‬‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫‪ 186‬ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪226‬‬ ‫وﻣﻌﺎھ د اﻟﺗﻧﺻ ﯾص ‪: 1‬واﻟﺷ‬ ‫ﻻﺑ ن ﺳ ﻼم ‪40‬‬
‫اﻟﺑﻐدادي ‪ 80 : 4‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻟﻣﺎ ﻗﺗل ﻋﺛﻣﺎن ﺟﺎء ﻋﻣﯾر ﺑن ﺿﺎﺑﺊ ‪ ،‬ﻓرﻓﺳﮫ ﺑرﺟﻠﮫ ‪،‬‬
‫ورﻏﺑ ﺔ اﻵﻣ ل‬ ‫ﺣﺑﺳت أﺑﻲ ﺣﺗ ﻰ ﻣ ﺎت ؟ ‪.‬‬ ‫ﻓﻛﺳر ﺿﻠﻌﯾن ﻣن أﺿﻼﻋﮫ ‪ ،‬وﻗﺎل ‪:‬‬
‫‪ 201 : 3‬ﺛم ‪ 78 : 4‬و ‪ ) * . 90‬ﺿﺎري اﻟﻣﺣﻣود ( * ) ‪ 1346 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫ﺿﺎري ﺑن ظ ﺎھر ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود اﻟزوﺑﻌ ﻲﺷ‪ :‬ﯾﺦ ﻗﺑﺎﺋ ل )زوﺑ ﻊ (‬ ‫‪ 1928 - .‬م (‬
‫ﺗﺎﺑﻌ ﺔ ﻟﺑﻐ داد ‪.‬اﺷ ﺗﮭر‬‫ﻓﻲ اﻟﻌراق ‪ ،‬وھ ﻲ ﻓ رع ﻣ ن )اﻟﺣرﯾ ث (ﻣ ن )طﯾ ﺊ (‬
‫ﺑﻣﻘﺎوﻣﺗﮫ ﻟﻼﺣﺗﻼل اﻟﺑرﯾطﺎﻧﻲ ﻓﻲ ﺛورة اﻟﻌراق اﻟﻛﺑرى ) ﺳﻧﺔ ‪ 1920‬م ( وظﻔر‬
‫اﻟﻛوﻟوﻧﯾ ل ﻟﺟﻣ نﻓ ( ﺧﻲ )ﺎن اﻟﻧﻘط ﺔﺑ ( ﯾن‬ ‫ﺑﻘﺎﺋ د ﺣﻣﻠ ﺔ ﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﯾ دﻋﻰ )‬
‫ﺎﺋرا‪ .‬ﻣ ﻊ ﻗﺑﯾﻠﺗ ﮫ إﻟ ﻰ أن ﺗﺄﻟﻔ ت اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ‬ ‫ﻓﻘﺗﻠ ﮫ‬ ‫ﺗﻣر ﺛ‬
‫واﺳ ﺔ ‪،‬‬‫ﺑﻐ داد واﻟﻔﻠوﺟ‬
‫ﻰ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ ﻧﻔﺳ ﮭﺎ ‪ ،‬وﺻ در ﻋﻔ و ﻋ ﺎم ﻋ ن‬
‫اﻟﻣﺟرﻣﯾن اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﯾن ‪ ،‬اﺳﺗﺛﻧﻲ ﻣﻧﮫ ﺿﺎري ‪ .‬د‬
‫ﻓﺎﺑﺗﻌ ﺑﻘﺑﯾﻠﺗﮫ ﻋن ﺣدود اﻟﻌ راق ‪،‬‬
‫وأﻗﺎم ﻓﻲ أراﺿﻲ ﻧﺻﯾﺑﯾن ‪ .‬وﻣرض ﻓﺄراد اﻟﺳﻔر إﻟﻰ ﺳورﯾﺔ ﻟﻠﺗداوي ‪ ،‬ﻓﺧدﻋﮫ‬
‫ﺳﺎﺋق ﺳ ﯾﺎرﺗﮫ ‪ ،‬وﻛ ﺎن أرﻣﻧﯾ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺗﺣ ول ﺑ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﺣ دود اﻟﻌراﻗﯾ ﺔ ‪ ،‬وأوﻗﻌ ﮫ ﻓ ﻲ‬
‫ﻓﺎﻋﺗﻘل وﺣﻛم ﻋﻠﯾﮫ ﺑﺎﻟﺳﺟن اﻟﻣؤﺑد واﻻﻋﻣ ﺎل اﻟﺷ ﺎﻗﺔ ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت‬ ‫ﻗﺑﺿﺔ ﺣﻛوﻣﺗﮭﺎ ‪.‬‬
‫دور اﻟﺣﻛ م ﻋﻠﯾ ﮫ ﺑﯾ وم واﺣ د ) ‪) * . ( 1‬ﺿ ﺎري‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺳﺟن ‪ ،‬ﺑﺑﻐدادﺻ‪ ،‬ﺑﻌد‬
‫ﺑن ﻓﮭﯾد ( * ) ‪ 1340 - . . .‬ه = ‪ 1922 - . . .‬م ( ﺿﺎري ﺑن ﻓﮭﯾد ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ‬
‫اﻟﻧﺎﺻ ﻌﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺛ ورة اﻟﻌراﻗﯾ ﺔ ‪:‬‬ ‫ﺎﺋق ‪( 1‬‬
‫اﻟﺣﻘ‪) * ( 2‬‬
‫ﻋﺑﯾ د ‪ ،‬ﻣ ن *ھ) ﺎﻣش‬
‫وﻣﮭ دي اﻟﻣﻘﻠ د ‪،‬‬ ‫اﻧظر ﻓﮭرﺳﺗﮫ ‪.‬واﻟﺗﺣﻔﺔ اﻟﻧﺑﮭﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﺟزء اﻟﻣﻧﺗﻔ ق ‪164 - 162‬‬
‫وﻋﺷ ﺎﺋر اﻟﻌ راق ‪190 : 1‬‬ ‫ﻓﻲ ﺟرﯾدة ) ﻓﺗﻰ اﻟﻌرب ( ‪ 15‬ﺟﻣﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪1355‬‬
‫ﻧﺑذة) ﺗﺎرﯾﺧﯾ ﺔ ﻋ ن ﻧﺟ د ‪ -‬ط‬ ‫‪ .‬آل رﺷﯾد ‪ :‬أﻣﯾر ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر ﻣﻠﺣون ﻟم ﯾدون ‪ .‬و‬
‫وﻟ ( د ﻓ ﻲ ﺣﺎﺋ ل ‪.‬وﺣﺿ ر‬ ‫( أﻣﻼھﺎ ﻋﻠﻰ ودﯾﻊ اﻟﺑﺳﺗﺎﻧﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 1331‬ه ) ‪1913‬‬
‫أﻛﺛر وﻗﻌﺎت ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣﺗﻌب ﺑن رﺷﯾد ‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ وﻗﻌﺔ اﻟﺑﻛﯾرﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪1322‬‬
‫اﻟﻔﺗﻧﺔ ﺑﯾن آل رﺷﯾد ﻓ ﻲ ﺣﺎﺋ ل ‪ ،‬ﻓرﺣ ل ﻋﻧﮭ ﺎ ﻻﺟﺋ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻣﻠ ك ﻋﺑ د‬ ‫وﻋﻣت ھ ‪.‬‬
‫وﺳ‪ .‬ﺎﻓر إﻟ ﻰ اﻟﮭﻧ د‬ ‫اﻟﻌزﯾز اﺑن ﺳ ﻌود ‪ ،‬وﻣﺗ ﻧﻘﻼ ﺑ ﯾن ﻣﻛ ﺔ واﻟرﯾ ﺎض واﻟﻌ راق‬
‫وأﻣﻠﻰ ﻋﻠﯾﮫ اﻟﻧﺑذة وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ورة ) ‪( 1‬‬ ‫ﻣﺳﺗﺷﻔﯾﺎ ﻓﻠﻘﻲ اﻟﺑﺳﺗﺎﻧﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻧﺑذة ﺗﺎرﯾﺧﯾﺔ ﻋن ﻧﺟد ‪ :‬ﻣﻘدﻣﺗﮭﺎ ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻌرب ‪: 1‬‬
‫‪ 933‬و ‪ ) * . 885 : 5‬ﺿﺎطر ﺑن ﺣﺑﺷﯾﺔ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺿﺎطر ﺑن ﺣﺑﺷﯾﺔ ﺑن ﺳﻠول ‪ ،‬ﻣن ﺧزاﻋﺔ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺟﺔ ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﻧﺳﻠﮫ ﻗرة ﺑن إﯾﺎس اﻟﺷﺎﻋر ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﺷدﻗم ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 1088‬ه =‬
‫‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1677‬م ( ﺿﺎﻣن ﺑن ﺷدﻗم ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﺣﺳن اﻟﻧﻘﯾب اﻟﻣدﻧﻲ ‪ :‬أدﯾب‬
‫إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻋﻠ م ﺑﺎﻻﻧﺳ ﺎب ‪.‬ﺻ ﺗﺣﻔﻧف ﺔ) اﻻزھ ﺎر وزﻻل اﻻﻧﮭ ﺎر ﻓ ﻲ ﻧﺳ ب‬
‫اﻻﺋﻣﺔ اﻻطﮭﺎر ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻘﺎدرﯾﺔ ﺑﺑﻐداد ) اﻟرﻗم ‪ ( 657‬وﻧﺳﺧﺔ ﺛﺎﻧﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﻣﺟﻠدان ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ ﻣﺣﻣد رﺿﺎ ﻛﺎﺷ ف اﻟﻐط ﺎء ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟﻧﺟف ) ‪) * . ( 2‬ﺿ ﺎھر‬
‫واب‬ ‫واﻟﺻ)‬
‫ﺎھر‬ ‫ر ﷲ ( * ) ‪ 1334 - 1250‬ه = ‪1916 - 1834‬ﺿم (‬ ‫ﺧﯾ‬
‫وي ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫ﺎھر ( ن ﺧﯾ ر ﷲ ﻋطﺎﯾ ﺎ ﺻ ﻠﯾﺑﺎ اﻟﺷ ﻧﺣوﯾري ‪:‬‬ ‫ﺑ ن اﻟﯾ ظ ﺎس اﺑ‬
‫ﺎﻟﻲ اﻟﺗﻣﮭﯾدﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣﺑ ﺎدئ اﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﺷوﯾر ‪ ،‬ﺑﻠﺑﻧ ﺎن ﻟ‪.‬‬
‫اﻻﻣ ﮫ )‬
‫رﺳﺎﺋل ﻟﻐوﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﺻرف ‪ ،‬و ) اﻟﻠﻣﻊ اﻟﻧواﺟم ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ واﻟﻣﻌﺎﺟم ‪ -‬ط (‬
‫ﻟﻣﺣ) ﺔ اﻟﻧ ﺎظر ﻓ ﻲ‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ ﺻدر ﺑﮭ ﺎ ﻛﺗ ﺎب ﻣﻌﺟ م اﻟطﺎﻟ ب ﻟﺟ رﺟس ھﻣ ﺎم ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺳك اﻟدﻓﺎﺗر ‪ -‬ط ( و ) وﻣﯾض اﻟﻶل ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ واﻻﺳﺗﻌﻣﺎل ‪ -‬خ ( ذﻛره ﺷﯾﺧو‬
‫ﺎب ‪225‬‬ ‫وﺟﻣﮭ‪ 260‬رة اﻻﻧﺳ‬ ‫ﺔ اﻻرب‬ ‫) ‪ . ( 3‬ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ(‬
‫ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌراﻗ ﻲ ‪: 6‬‬ ‫وﺳﺑﺎﺋك اﻟذھب ‪ 65‬واﻟﻠﺑﺎب ‪( 2 ) . 68 : 2‬‬
‫‪ 50‬زء اﻟﺛﺎﻟ ث ﻣ ن ﻛﺗﺎﺑ ﮫ ﺗﺣﻔ ﺔ‬ ‫وﻣر ‪13‬ن ‪:‬اﻟﺟ‬ ‫‪ 227‬ﻣﺟﻠ ﺔﻛﻠﻣﺳ ﺔ ﻋ‬ ‫وﻓ ﻲ‬
‫واﻧظ ر اﻟذرﯾﻌ ﺔ ‪419 : 3‬‬ ‫اﻻزھﺎر ‪ ،‬ﯾﺳ ﺗﻔﺎد ﻣﻧﮭ ﺎ أﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﺣﯾ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1088‬ه ‪.‬‬
‫م‬ ‫ﻣﻌﺟ) ‪( 3‬‬
‫ﺗ ﻊ ‪ 94‬ﺎرﯾﺦ ‪.‬‬ ‫ورة م‪: 2‬اﻟراﺑ‬ ‫ﺎت اﻟﻣﺻ اﻟﻘﺳ‬ ‫ﻣﺧطوط‬
‫ﺔ‬ ‫‪141‬‬
‫راﻧﯾﺔوﻣﺟﻠ‬ ‫ﺔ اﻟﻧﺻ‬ ‫ﻟﻛﺗﺑ‬
‫ﺔ ﺎت‬ ‫ﺎت ‪1161‬‬
‫واﻟﻣﺧطوط‬
‫اﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋ‬
‫اﻟﻣﺷرق ‪ 445 : 18‬واﻟدراﺳﺔ ‪ ) * . 406 : 3‬ﺿب ( * * )اﻟﺿ ﺑﺎب ( * ) ‪. .‬‬
‫‪ - 1 ( . . . - . . . = . . . - .‬اﻟﺿﺑﺎب ﺑن ﺣﺟﯾر ﺑن ﻋﺑد ‪ ،‬ﻣن ﻟؤي ﺑن ﻏﺎﻟب‬
‫ﷲ‪.‬ﺑ ن ﻗ ﯾس ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن ﻗ ﯾس اﻟرﻗﯾ ﺎت )‬ ‫ﺎھﻠﻲ‬
‫ﻋﺑﯾ د‬ ‫ﻣ ن ﺑﻧﯾﺟ ‪:‬ﮫد ﺟ‬
‫أﻧظر ﺗرﺟﻣﺗﮫ ( ) ‪ - 2 . ( 1‬اﻟﺿﺑﺎب ) ﺑﻔﺗﺢ اﻟﺿﺎد ( واﺳﻣﮫ ﺳﻠﻣﺔ ﺑن اﻟﺣﺎرث‬
‫ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﺷرﯾﺢ ﺑن ھﺎﻧﺊ اﻟﺿ ﺑﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﺷ ﮭد‬ ‫ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻣذﺣﺞ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺷﺎھد ﻣﻊ ﻋﻠﻲ ‪ ،‬وﻗﺗل أﯾﺎم اﻟﺣﺟﺎج ) ‪ . ( 2‬اﻟﺿﺑﺎب = ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﻛﻼب * )‬
‫ﺿ ﺑﺎﻋﺔ‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 631‬م (‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 10‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺿ ﺑﺎﻋﺔ ﺑﻧ ت ﻋ ﺎﻣر ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺑﻧت ﻋﺎﻣر ﺑن ﻗرط ﺑن ﺳﻠﻣﺔ اﻟﺧﯾر ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻗﺷﯾر ‪:‬ﺷﺎﻋرة ﺻ ﺣﺎﺑﯾﺔ ‪.‬ﻛﺎﻧ ت‬
‫وأﺳ ﻠﻣت‬ ‫ﺎم ﺑ ن اﻟﻣﻐﯾ رة ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻟﮭ ﺎ ﻗﺻ ﯾدة ﻓ ﻲ رﺛﺎﺋ ﮫ ‪.‬‬
‫وأراد‪ .‬اﻟﻧﺑﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم أن ﯾﺗ زوج‬ ‫ﺑﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ أواﺋل ظﮭور اﻟدﻋوة‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وھﻲ أﻛﺑر ﻣﻧﮫ ﺳﻧﺎ ﺑﻧﺣ و ﻋﺷ رة أﻋ وام ‪ ،‬ﻓﻘﯾ ل ﻟ ﮫﮭ ‪ :‬ﺎإﻧ ﻛﺛ رت ﻏﺿ ون‬
‫وﻛﺎﻧت ﻓﻲ ﺻﺑﺎھﺎ ﻣ ن اﻟﺷ ﮭﯾرات ﻓ ﻲ‬ ‫وﺟﮭﮭﺎ وﺳﻘطت أﺳﻧﺎﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺳﻛت ﻋﻧﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺎب ‪69 : 2‬‬ ‫رﯾش ‪434‬‬
‫واﻟﻠﺑ‬ ‫ﻧﺳ ) ‪( 1‬ب ﻗ‬‫ﺎل ) ‪ . ( 3‬ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬ ‫اﻟﺟﻣ‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪. 392‬‬ ‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ ( 2 ) . 162‬اﻟﻠﺑﺎب ‪ 68 : 2‬و ‪69‬‬
‫) ‪ ( 3‬ﺑﻼﻏﺎت اﻟﻧﺳﺎء ﻻﺑن أﺑﻲ طﺎھر ‪ 178‬واﻟﺗﺎج ‪426 : 5‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗ ﺎب‬
‫اﻟﻧﺳﺎء ‪ ،‬ت ‪670‬وﻓﯾﮫ ﺧﺑر ﻋﺟﯾب ‪ ،‬ﺧﻼﺻﺗﮫ أﻧﮭﺎ ﻛﺎﻧت ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬زوﺟ ﺔ‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺟدﻋﺎن ‪ ،‬ورﻏب ﻓﯾﮭ ﺎ ھﺷ ﺎم ﺑ ن اﻟﻣﻐﯾ رة اﻟﻣﺧزوﻣ ﻲ ‪ ،‬ﻓطﻠﺑ ت ﻣ ن‬
‫ﻣطﻠﻘ ك ﺣﺗ ﻰ ﺗﺣﻠﻔ ﻲ ﻟ ﻲ أﻧ ك إن ﺗزوﺟ ت‬ ‫ﻓﻘﺎل ‪:‬‬
‫ﻟﺳت‬‫اﺑن ﺟدﻋﺎن أن ﯾطﻠﻘﮭﺎ ‪،‬‬
‫ﺗﻐزﻟ ﻲ ﺧﯾط ﺎ ﯾﻣ د ﺑ ﯾن أﺧﺷ ﺑﻲ‬ ‫وأن ﺔ ‪،‬‬
‫أن ﺗﻧﺣري ﻣﺋﺔ ﻧﺎﻗ ﺔ ‪ ،‬ﺑ ﯾن أﺳ ﺎف وﻧﺎﺋﻠ‬
‫ﻣﻛﺔ ‪ ،‬وأن ﺗطوﻓﻲ ﺑﺎﻟﺑﯾت ﻋرﯾﺎﻧﺔ ! ﻓﺄﺧﺑرت ھﺷﺎﻣﺎ ﺑذﻟك ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬أﻣﺎ ﻧﺣر ﻣﺋﺔ‬
‫ﻧﺎﻗﺔ ﻓﺄﻧﺎ أﻧﺣرھﺎ ﻋﻧ ك ‪ ،‬وأﻣ ﺎ اﻟﻐ زل ﻓﺄﻧ ﺎ آﻣ ر ﻧﺳ ﺎء ﺑﻧ ﻲ اﻟﻣﻐﯾ رة ﯾﻐ زﻟن ﻟ ك ‪،‬‬
‫وأﻣﺎ طواﻓك ﺑﺎﻟﺑﯾت ﻋرﯾﺎﻧﺔ ﻓﺄﻧﺎ أﺳﺄل ﻗرﯾﺷﺎ أن ﯾﺧﻠوا ﻟك اﻟﺑﯾت ﺳﺎﻋﺔ ‪ .‬ﻓﻌﺎدت‬
‫إﻟﻰ زوﺟﮭﺎ ﻓﺣﻠﻔت ﻟﮫ ‪ ،‬وطﻠﻘﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟﮭﺎ ھﺷﺎم ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟﻣطﻠب اﺑن أﺑﻲ وداﻋﺔ‬
‫اﻟﺳﮭﻣﻲ ‪ ،‬وﻛﺎن ﻟدة رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ‪ ) * :‬ﺿﺑﻊ ﺑن وﺑرة ( * )‬
‫رة ﺑ ن ﺗﻐﻠ ب ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺿ ﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺿ ‪. . .‬ﺑﻊ=ﺑ ‪. . .‬ن ‪-‬وﺑ‪( . . .‬‬
‫‪-...‬‬
‫ﺎن ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎه ﯾﻧ زلﻣ ﻊ‬ ‫ﺟﺎﻋﻣﺔ ‪.‬‬
‫ﻛ‬ ‫ﯾﺗﺻل ﺑ ﮫ ﻧﺳ ب اﻟﺿ‬ ‫ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫إﺧوﺗﮫ )ﻛﻠب ‪ ،‬وذﺋب ‪ ،‬وﻓﮭد ‪ ،‬وﺳرﺣﺎن ‪ ،‬وﻧﻣﻓ رﻲ( ﻣﻛ ﺎن ﺑﺑﺎدﯾ ﺔ اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪،‬‬
‫وﻟﮭذه (اﻟﺗﺳﻣﯾﺔ ﻗﺻ ﺔ طرﯾﻔ ﺔ ‪ ،‬ﺗﺟ دھﺎ ﻓ ﻲ ﻣﻌﺟ م‬ ‫ﺳﻣﻲ ﺑﺳﺑﺑﮭم ) وادي اﻟﺳﺑﺎع‬
‫ﻧﺻ = ر ﺑ ن‬ ‫ﺑﻌﻲﺑ = ن ﺷ رﺣﺑﯾل اﻟﺿ ﺑﻌﻲ‬ ‫اﻟﺿواﺋ ل‬ ‫اﻟﺑﻠ دان واﻟﺗ ﺎج ) ‪. ( 1‬‬
‫ﻋﻣران ‪ 128‬اﺑن ﺿﺑﺔ ) اﻟﺷﺎﻋر ( = ﯾزﯾد ﺑن ﻣﻘﺳم ﻧﺣو ‪) * 130‬ﺿﺑﺔ ﺑ ن أد‬
‫( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺿﺑﺔ ﺑن أد ﺑن طﺎﺑﺧﺔ ﺑن إﻟﯾﺎس ﺑن ﻣﺿر‬
‫وﺳﻌﯾد ‪ ،‬ﻗﺗ ل ﻓ ﻲ ﺣﯾ ﺎة‬‫‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن أﺑﻧﺎﺋﮫ ﺳﻌد ) اﻧظر ‪ :‬ﺳﻌد ﺑن ﺿﺑﺔ (‬
‫واﻟ ﻲده ‪.‬اﻟﻧﺎﺣﯾ ﺔ اﻟﺷ ﻣﺎﻟﯾﺔ اﻟﺗﮭﺎﻣﯾ ﺔ ﻣ ن ﻧﺟ د ‪ ،‬واﻧﺗﻘﻠ وا ﻓ ﻲ‬ ‫ت دﯾ ﺎرھم ﻓ‬
‫اﻻﺳﻼم إﻟﻰ اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﺳﻛﻧوا اﻟﺟزﯾرة اﻟﻔراﺗﯾﺔ ‪ .‬وﯾﻘﺎل ‪:‬إن ﺿﺑﺔ أول ﻣن ﻗ ﺎل‬
‫وﻟﮫ( ﻓ ﻲ ﺳ ﺑب اﻟﻣﺛ ل اﻻول‬ ‫‪ ) :‬اﻟﺣدﯾث ذو ﺷﺟون ( و ) وﺳﺑق اﻟﺳﯾف اﻟﻌذل‬
‫وأورد اﺑن ﺣزم أﺳﻣﺎء ﺑﻌض اﻟﻣﺷﺎھﯾر ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺿ ﺑﺔ ) ‪* . ( 2‬‬ ‫ﺧﺑر طوﯾل ‪.‬‬
‫أﺧﻠت ﻗرﯾش ﻟﺿﺑﺎﻋﺔ اﻟﺑﯾت ‪ ،‬ﺧرﺟ ت أﻧ ﺎ وﻣﺣﻣ د ‪ ،‬وﻧﺣ ن‬ ‫) ھﺎﻣش ‪3‬ﻟﻣﺎ( *‬
‫ﻓﻠم ﻧﻣﻧﻊ ‪ ،‬ﻓﻧظرﻧﺎ إﻟﯾﮭﺎ ﻟﻣﺎ ﺟﺎءت ‪ ،‬ﻓﺟﻌﻠت ﺗﺧﻠ ﻊ ﺛوﺑ ﺎ‬ ‫ﻏﻼﻣﺎن ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﺻﻐروﻧﺎ‬
‫اﻟﯾوم ﯾﺑدو ﺑﻌﺿﮫ أو ﻛﻠﮫ ﻓﻣﺎ ﺑدا ﻣﻧﮫ ﻓﻼ أﺣﻠ ﮫ ﺣﺗ ﻰ ﻧزﻋ ت‬ ‫ﺛوﺑﺎ ‪ ،‬وھﻲ ﺗﻘول ‪:‬‬
‫ﺛﯾﺎﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﺛم ﻧﺷرت ﺷﻌرھﺎ ﻓﻐط ﻰ ﺑطﻧﮭ ﺎ وظﮭرھ ﺎ ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ ﺻ ﺎر ﻓ ﻲ ﺧﻠﺧﺎﻟﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫ﻓﻣﺎ اﺳ ﺗﺑﺎن ﻣ ن ﺟﺳ دھﺎ ﺷ ﺊ ‪ ،‬وأﻗﺑﻠ ت ﺗط وف وھ ﻲ ﺗﻘ ول ھ ذا اﻟﺷ ﻌر ‪( 1 ) .‬‬
‫اﻟﺗﺎج ‪ 373 : 5‬و ‪ 428‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 261‬وﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ‪ 373 : 8‬و ‪) . 374‬‬
‫‪ ( 2‬أﻣﺛﺎل اﻟﻣﯾداﻧﻲ ‪ 133 : 1‬واﻟﺳﺑﺎﺋك ‪ 23‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 261‬واﻟﻠﺑﺎب ‪71 : 2‬‬
‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 192‬و ‪ . 193‬اﻟﺿﺑﻲ =اﻟﻣﻔﺿل ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪168‬اﻟﺿ ﺑﻲ =‬
‫ﺟرﯾر ﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ‪ 188‬اﻟﺿﺑﻲ = زﻛرﯾﺎ ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ 307‬اﻟﺿﺑﻲ = أﺣﻣد ﺑن‬
‫إﺑراھﯾم ‪ 398‬اﻟﺿﺑﻲ ) اﺑن ﻋﻣﯾرة ( =أﺣﻣد ﺑن ﯾﺣﯾ ﻰ ) ‪) * ( 599‬ﺿ ﺑﯾس (‬
‫* ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﺿﺑﯾس ) واﺳﻣﮫ ظﺑﯾﺎن ( ﺑن ﺣن ﺑن رﺑﯾﻌﺔ‬
‫ﺑط‪ .‬ن ﻣ ن ﻋ ذرة ﻣ ﻧﮭم ﺟﻣﯾ ل اﻟﻌ ذري )‬ ‫ﺑن ﺣرام ﺑن ﺿﻧﺔ ‪:‬ﺟد ﺑﻧﺟ وه‬
‫ﺎھﻠﻲ‬
‫اﻟﺿﺑﯾﺳﻲ ( ﺻﺎﺣب ﺑﺛﯾﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬ﺿﺑﯾﻌﺔ ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫دﻧﺎن ‪:‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ﻗ دﯾم ‪.‬‬ ‫رﺑﯾﻌ( ‪ 1‬ﺔ‪ -‬ﺑ ن ﻧ زار ﺑ ن ﻣﻌ د اﺑ ن ﻋ ﺟ د‬ ‫ﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺳ ﯾب ( و )‬ ‫اﻟﺿ ﺎد وﻓ ﺗﺢ اﻟﺑ ﻣ ﺎء ‪.‬ن ﻧﺳ ﻠﮫ )‬ ‫ﺑﻌﻲ (‬
‫ﺑﺿ م‬ ‫ﺿ‬
‫اﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ )‬
‫ﺿﺑﯾﻌﺔ ‪-‬ﺑن ﻋﺟ ل ﺑ ن ﻟﺟ ﯾم ﺑ ن ﺻ ﻌب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫اﻟﻣﺗﻠﻣس ( اﻟﺷﺎﻋران ) ‪2 . ( 2‬‬
‫ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ) ‪. ( 3‬‬
‫ﺿﺑﯾﻌﺔ‪3‬ﺑن‪ -‬ﻗﯾس ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن ﻋﻛﺎﺑﺔ ﺑ ن ﺻ ﻌب ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻛ ر ﺑ ن واﺋ ل ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﺎن ﻟ ﮫ ﻣ ن اﻟوﻟﻣﺎﻟد ‪:‬ك ‪ ،‬وﺟﺣ در ‪ ،‬وﻋﺑ ﺎد ‪ ،‬وﺳ ﻌد ‪.‬‬ ‫ﻋدﻧﺎن ‪:‬ﺟد ﺟ ﻛ‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 2‬‬ ‫وﻧ زل ﺑﻧ وه ﺑﻌ د اﻻﺳ ﻼم ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ) ‪* . ( 4‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫وﻓﻲ اﻟﻣؤﺗﻠ ف واﻟﻣﺧﺗﻠ ف‬ ‫‪ 71‬وھو ﻓﻲ ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ ) 420‬ﺣﺑﯾس ﺑن ﺣر (‬
‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 1‬‬ ‫ﻣﻌﺎھ د اﻟﺗﻧﺻ ﯾص ‪312 : 2‬‬ ‫ﻧﺑس (ﮫ ﺗﺻ ﺣﯾف ‪( 2 ) .‬‬ ‫‪) 72‬ﺳ ﻛﻠ‬
‫‪70‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪275‬واﻟﺟﻣﺣ ﻲ ‪ 131‬و ‪( 3 ) . 132‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪261‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑر ‪ 235‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬اﻟﺿﺑﯾﻌﺎت ﻛﻠﮭﺎ ﻣن رﺑﯾﻌﺔ ( ‪ ( 4 ) .‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪261‬‬
‫ﺑﯾﻌﺔ ﺑ ن ﻗ ﯾس ‪ ،‬أﺷ رف اﻟﺿ ﺑﯾﻌﺎت ‪.‬‬ ‫ﺿ ﮫ‪:‬‬‫واﻟﻠﺑﺎب ‪ 70 : 2‬واﻟﻣﺣﺑر ‪235‬وﻓﯾ‬
‫ﺿﺟﻌم ﺑ ن ﺳ ﻌد ( * ) ‪. .‬‬ ‫واﻧظر ﻣﻌﺟم ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻌرب ‪ ) * . 664‬ﺿﺞ ( * * )‬
‫ﺎﻋﺔ ‪ :‬د‬‫ﺟ‬ ‫ن ﻗﺿ‬ ‫ﻠﯾﺢ ‪ ،‬ﻣ‬ ‫نﺳ‬ ‫ﺟﻌم ‪.‬ﺑ ‪. = .‬ن‪. .‬ﺳ ‪. . . -‬ﻌد( ﺑ‬
‫ﺿ ‪.-.‬‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﯾﻘﺎل ﻟﺑﻧﯾﮫ ) اﻟﺿﺟﺎﻋﻣﺔ ( ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزﻟﮭم ﺑﺗﮭﺎﻣﺔ اﻟﺣﺟﺎز ‪ ،‬واﻧﺗﻘﻠوا ﻣﻊ‬
‫ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓﻲ أﯾ ﺎم ظ رب ﺑ ن ﺣﺳ ﺎن اﻟﻌﻣﻠﯾﻘ ﻲ )‬ ‫ﻗﺿﺎﻋﺔ (‬
‫آﺧرﯾن ﻣن ) إﻟﻰ‬
‫ﻓﺄﻧزﻟﮭم( ﺑﻘ رب اﻟﺑﻠﻘ ﺎء ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎﻧوا ﯾﻐ زون ﻣﻌ ﮫ ‪.‬ووﻟﯾ ت‬ ‫اﻟذي ﺗﻧﺳب إﻟﯾﮫ اﻟزﺑﺎء‬
‫ﻧوا ﻓرﺳ ﺎﻧﮭﺎ ووﻻﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ ﻗﺗﻠﮭ ﺎ ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻋ دي اﺳ ﺗوﻟوا ﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﻣﻠك ﺑﻌدھﺎ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾزل ﻓﯾﮭم إﻟﻰ أن اﻧﺗزﻋﺗﮫ ﻣﻧﮭم ﻏﺳﺎن ) ‪ . ( 1‬اﺑن اﻟﺿﺟﺔ =‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 572‬ﺿﺢ ( * * ) أم اﻟﺿﺣﺎك ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬
‫زوﺟ‪ .‬ﺔ ﻻﺣ د ﺑﻧ ﻲ ﺿ ﺑﺎب‬ ‫اﻟﺿ ﺣﺎك اﻟﻣﺣﺎرﺑﯾ ﻛﺎﻧﺔﺷ‪ :‬تﺎﻋرة‬ ‫‪. -‬أم‪( . .‬‬
‫وطﻠﻘﮭﺎ وھﻲ ﺗﺣﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﻟت ﻓﯾﮫ ﺷﻌرا أورده أﺑو ﺗﻣ ﺎم ﻓ ﻲ اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ اﻟﺻ ﻐرى )‬
‫ﯾﺎت (ﻟﮭ ﺎ اﺑ ن اﻟﺷ ﻣﻘطﺟريوﻋﺗﯾن ﻓ ﻲ ﺣﻣﺎﺳ وﻓﺗﮫ ‪ .‬ﻲ ﺳ ﻣط‬ ‫اﻟوﺣﺷ وروى‬
‫اﻟﺿ ﺣﺎك ﺑ ن ﺳ ﻔﯾﺎن‬ ‫اﻟﻶﻟﻲ أﻧﮭﺎ ﻛﺎﻧت ﺗﺣب اﻟﺿﺑﺎﺑﻲ وﻟم ﯾﺗزوﺟﮭﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﺿﺣﺎك ﺑن ﺳﻔﯾﺎن ﺑن ﻋوف ﺑ ن ﻛﻌ ب‬ ‫( * ) ‪ 11 - . . .‬ه = ‪ 632 - . . .‬م (‬
‫ﺎن ﻧ ﺎزﻻ ﺑﻧﺟ د ‪ ،‬ووﻻه رﺳ ول ﷲ‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﻛﻼﺑﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺳ ﻌﯾدﺷ‪ :‬ﺟﺎع ‪ ،‬ﺻ ﻛ‬
‫ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم * ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﺳ( ﺑﺎﺋك اﻟ ذھب ‪32‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬
‫‪ 123‬واﺑن ﺧﻠدون ‪ 278 : 2‬وﻣﻌﺟم ﻣﺎ اﺳﺗﻌﺟم ‪ 26 : 1‬وھو ﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﺿﺟﻌم ﺑن‬
‫ﺣﻣﺎطﺔ ﺑن ﻋوف ﺑن ﺳﻌد ﺑن ﺳﻠﯾﺢ ( وﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوس ‪ ) :‬ﺿﺟﻌم ﻛﻘﻧﻔذ وﺟﻌﻔر (‬
‫‪ 311‬ن‬ ‫رﻗم واﺑ‬ ‫اﻟوﺣﺷ‪ ( 2‬ﯾﺎت اﻟ‬
‫ر ‪) . 370‬‬ ‫ﺎج ‪373 : 8‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬ ‫ر اﻟﺗ‬ ‫واﻧظ‬
‫اﻟﺷﺟري ‪ 277‬واﻟﺳ ﻣط ‪، 719 ، 692 ، 641‬ﻋﻠ‪735‬ﻰ‪.‬ﻣ ن أﺳ ﻠم ھﻧ ﺎك ﻣ ن‬
‫ﯾﺎﻓﺎ ‪ ،‬ﮫﻓﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾﻘ وم ﻋﻠ ﻰ رأس اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫ﺧ ذه ﺳ ﻗوﻣ‬
‫اﺳﺗﺷ ﮭد ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾﻔﮫ ‪.‬ﺎﻧوا ﯾﻌدوﻧ ﮫ ﺑﻣﺋ ﺔ ﻓ ﺎرسوﻟ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر ‪.‬ﻗﯾ ل ‪:‬‬ ‫ﻣﺗوﺷﺣﺎ ﺑﺳ وﻛ‬
‫ﻗﺗﺎل أھل اﻟردة ﻣن ﺑﻧﻲ ﺳﻠﯾم ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﻋرزب ( * ) ‪ 105 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﻌري‬ ‫رزب اﻻزدي اﻻﺷ‬ ‫نﻋ‬ ‫‪723‬اﻟم ( رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ن ﻋﺑ‪ - . .‬د‬ ‫كﺑ‬
‫اﻟطﺑري اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ :‬وال ‪ ،‬ﻣن ﺛﻘﺎت اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ‪ .‬وﻟﻲ دﻣﺷق ﻟﻌﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز‬
‫اﻟﺿﺣﺎك ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫‪ .‬وﻣﺎت ﻋﻣر ‪ ،‬وھو وال ﻋﻠﯾﮭﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪ 180‬ه = ‪ 796 - . . .‬م ( اﻟﺿﺣﺎك ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ﺑن اﻟﺿﺣﺎك ﺑن ﻋﺛﻣﺎن اﺑن ﻋﺑد‬
‫ﻋﻼﻣﺔ ﻗ رﯾش ﺑﺄﺧﺑ ﺎر اﻟﻌ رب ‪ ،‬وأﯾﺎﻣﮭ ﺎ‬ ‫ﷲ اﻻﺳدي اﻟﺣزاﻣﻲ اﻟﻣدﻧﻲ اﻟﻘرﺷﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﻣ ﺔن‪ .‬أﻛﺑ ر أﺻ ﺣﺎب ﻣﺎﻟوﻟﻣ ك ﺎ‪.‬وﻟ ﻲ اﻟرﺷ ﯾد‬ ‫وأﺷ ﻌﺎرھﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻛﻲ ﺎن‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺻﻌب اﻟﯾﻣن ‪ ،‬اﺳﺗﺧﻠف ﻋﻠﯾﮭﺎ اﻟﺿﺣﺎك ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﻓﯾﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ‬
‫اﻟﺿ ﺣﺎك اﻟﻔﮭ ري ( * ) ‪65 - 5‬‬ ‫‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛﺔ ﻓﻲ إﯾﺎﺑﮫ ﻣن اﻟﯾﻣن ) ‪) * . ( 3‬‬
‫اﻟﺿﺣﺎك ﺑن ﻗﯾس ﺑن ﺧﺎﻟد اﻟﻔﮭري اﻟﻘرﺷ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و أﻣﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫ھ = ‪ 684 - 626‬م (‬
‫وأﺣ‪ .‬د اﻟ وﻻة اﻟﺷ ﺟﻌﺎنﺷ‪ .‬ﮭد ﻓ ﺗﺢ‬ ‫ﺳﯾد ﺑﻧﻲ ﻓﮭر ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره‬ ‫أو أﺑو أﻧﯾس ‪:‬‬
‫ووﻻه‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫وﺷﮭد ﺻﻔﯾن ﻣ ﻊ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ‬ ‫دﻣﺷق ‪ ،‬وﺳﻛﻧﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﻗﺻ ر اﻟﻧﻌﻣ ﺎن (وأﺻ ﻠﺣﮫ ‪.‬‬ ‫‪ 53‬ه ) ﺑﻌد ﻣوت زﯾﺎد ﺑن أﺑﯾﮫ (ﻓﺗﻔﻘد اﻟﺧورﻧ ق )‬
‫وﻧﻘل‬
‫إﻟﻰ وﻻﯾﺔ دﻣﺷق ‪ ،‬ﻓﺗوﻟﻰ اﻟﺻﻼة ﻋﻠ ﻰ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﯾ وم وﻓﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬وﻗ ﺎم ﺑﺧﻼﻓﺗ ﮫ إﻟ ﻰ‬
‫واﻟ روض‬ ‫اﻻﺳ ﺗﯾﻌﺎب ‪.‬واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪4161‬‬ ‫أن ﻗ دم * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 446‬ذھﯾب اﻟﻛﻣ ﺎل ‪3 ) . 149‬‬ ‫اﻻﻧف ‪( 2 ) . 295 : 2‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪ : 4‬وﺗ‬
‫( ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ . 447 : 4‬ﯾزﯾد ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﺧﻠﻊ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﯾزﯾد ﻧﻔﺳﮫ ‪ ،‬اﻧﺻرف‬
‫ﻓﺄﻗﺑ ل أھ ل‬ ‫وﻣ ﺎت ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 64‬ه (‬ ‫ﯾدﻋو إﻟﻰ ﺑﯾﻌ ﺔ اﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر ﺑدﻣﺷ ق ‪.‬‬
‫دﻣﺷق ﻋﻠﻰ اﻟﺿﺣﺎك ‪ ،‬ﻓﺑﺎﯾﻌوه ﻋﻠﻰ أن ) ﯾﺻﻠﻲ ﺑﮭم ‪ ،‬وﯾﻘﯾم ﻟﮭم أﻣرھم ‪ ،‬ﺣﺗﻰ‬
‫م‪،‬‬ ‫روان اﻟﺣﻛ‬
‫ن‬ ‫ﺔ ﻟﻣ ﺑ‬ ‫ﺔ اﻟﻌﺎﻣ‬ ‫واﻧﻌﻘ ﺧﻠﯾﻔ دت ﺔ (‬
‫اﻟﺑﯾﻌ‬ ‫ﻰ‬ ‫ﺎس ﻋﻠ‬ ‫ﻊ اﻟﻧ‬ ‫ﻣ‬
‫واﻟﺿﺣﺎك ﻓﻲ ﻣرج راھط ‪ ،‬ﻓﺎﻣﺗﻧﻊ ﻋﻠﻰ ﻣراون ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﻓ ﻲ ﻣ رج راھ ط ) ‪( 1‬‬
‫اﻟﺿ ﺣﺎك ﺑ ن‬ ‫‪ ) * .‬اﻟﺿﺣﺎك اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 129 - . . .‬ه = ‪ 746 - . . .‬م (‬
‫دھﺎةﻣ ‪ .‬ﻊ ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن‬ ‫ﯾﺑﺎﻧﻲ ‪:‬روري ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ ﺟﻌﺎنﺧاﻟ رج‬ ‫ﻗ ﯾسزﻋاﻟﺷ ﯾم ﺣ‬
‫ﺑﮭدل ﺳﻧﺔ ‪ 126‬ه ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺋﺗﯾن ﻣن ﺣرورﯾﺔ اﻟﺟزﯾرة ‪.‬وﻣﺎت ﺳ ﻌﯾد )ﺳ ﻧﺔ ‪127‬‬
‫ﻓﺧﻠﻔﮫ( اﻟﺿﺣﺎك ‪ ،‬وﺑﺎﯾﻊ ﻟﮫ اﻟﺷراة ‪ ،‬ﻓﻘﺻ د أرض اﻟﻣوﺻ ل ﺛ م ﺷ ﮭرزور ‪.‬‬ ‫ھ‬
‫ﻌ ت ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﺻ ﻔرﯾﺔ ﺣﺗ ﻰ ﺻ ﺎر ﻓ ﻲ أرﺑﻌ ﺔﻓﺳآﻻفﺎر‪ .‬إﻟ ﻰ اﻟﻌ راق ‪،‬‬
‫ل‬ ‫ﮫ أھ‬ ‫ﺎ ‪ ،‬وﻛﺎﺗﺑ‬ ‫ﺎﻟﺣﮫ ﻋﺎﻣﻠﮭ‬ ‫طﺎ ﻓﺻ‬ ‫ر واﺳ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وﺣﺎﺻ‬ ‫ﻛوﻓ‬
‫اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ‬ ‫ﻓﺎﺣﺗﻠﮭﻋ ﺎدد‪ .‬ﺟﯾﺷ ﮫ ﻣﺋ ﺔ أﻟ ف ‪ ،‬ﻓﻘﺻ ﻣده روان )‬ ‫اﻟﻣوﺻ وﻧ ل ﺎھز‬
‫ﻓﻘﺗ ل اﻟﺿ ﺣﺎك ‪.‬ﻗ ﺎل‬ ‫ﻣن أﻋﻣ ﺎل ﻣ ﺎردﯾن (‬ ‫اﻻﻣوي ( ﻓﺎﻟﺗﻘﯾﺎ ﺑﻧواﺣﻲ ﻛﻔرﺗوﺛﺎ )‬
‫وﺻﻔﮫ ‪:‬ﺎء اﻟﺧ وارج ‪ ،‬ﻣﻠ ك اﻟﻌ راق ‪ ،‬وﺳ ﺎر ﻓ ﻲ ﺧﻣﺳ ﯾن‬ ‫اﻟﺟﺎﺣظ ﻣﻓﻲ ن ﻋﻠﻣ‬
‫أﻟﻔﺎ ‪ ،‬وﺑﺎﯾﻌﮫ ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز وﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ھﺷﺎم ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠ ك‬
‫اﻟﻧﺑﯾ ل ( * ) ‪ 212 - 122‬ه = ‪- 740‬‬ ‫‪ ،‬وﺻ ﻠﯾﺎ ﺧﻠﻔ ﮫ ) ‪. ( 2‬أﺑ * )و ﻋﺎﺻ م‬
‫‪ 828‬م ( اﻟﺿﺣﺎك ﺑن ﻣﺧﻠد ﺑن اﻟﺿﺣﺎك ﺑن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﺑن اﻻﺛﯾر‬
‫وﺗﮭ ذﯾب اﺑ ن‬ ‫طﺑﻌ ﺔ ﺑ ﺎرﯾس ‪ 69 : 5‬و ‪70‬‬ ‫‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪64‬وﻣروج اﻟ ذھب ‪.‬‬
‫واﺧﺗﻠﻔ وا ﻓ ﻲ ﺷ ﮭر ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﺟﻠ د اﻟﺛﺎﻟ ث ‪.‬‬ ‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 4 : 7‬وﺳﯾر اﻟﻧﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫‪ 65‬ﮫ اﻟﺻ ﺎﺣب ﻓ ﻲ ﻋﻧ وان‬ ‫وأرﺧ‬ ‫ﻗﯾل ‪ :‬ﻓﻲ ذي اﻟﺣﺟﺔ ‪64‬وﻗﯾ لﻓ ‪ :‬ﻲ اﻟﻣﺣ رم‬
‫واﻟطﺑ ري ‪76 : 9‬‬ ‫‪ 21‬ﻧﺔ ‪) . 64‬اﺑ ‪( 2‬ن اﻻﺛﯾ ر ‪130 : 5‬‬ ‫اﻟﻣﻌ ﺎرف ‪ ،‬ص ﺳ‬
‫ﺎﻟوﻻء ‪،‬‬ ‫ﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺑ‬ ‫‪. 343‬‬
‫اﻟﺷ‬ ‫ﻣﺳ ‪ : 1‬ﻠم‬ ‫ﺎورن‬ ‫قھ‬ ‫ﯾن ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾ‬ ‫ﺎن واﻟﺗﺑﯾ‬ ‫ﺑﯾ‬
‫ﯾﺦ‪:‬ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره ﻟ‪ .‬ﮫ )ﺟ زء (‬ ‫اﻟﺑﺻري ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺷ‬
‫ﺑﺎﻟﻧﺑﯾل‬
‫ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ .‬وﻟد ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬وﺗﺣول إﻟﻰ اﻟﺑﺻرة ‪ ،‬ﻓﺳﻛﻧﮭﺎ وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ن‬ ‫‪ 723‬م ( ﺣﺎك ﺑ‬ ‫زاﺣم ( * ) ‪ 105 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬اﻟﺿ‬ ‫نﻣ‬ ‫ﺣﺎك ﺑ‬ ‫اﻟﺿ‬
‫ﻣزاﺣم اﻟﺑﻠﺧﻲ اﻟﺧراﺳﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪ :‬ﻣﻔﺳر ‪.‬ﻛﺎن ﯾؤدب اﻻطﻔ ﺎل ‪.‬وﯾﻘ ﺎل ‪:‬‬
‫ﺎن ﯾط وف ﻋﻠ ﯾﮭم ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ذھﺑﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺎن ﻓﻲ ﻣدرﺳﺗﮫ ﺛﻼﺛﺔ آﻻف ﺻ ﺑﻲﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟ ﻛ‬
‫أﺷ ) راف اﻟﻣﻌﻠﻣ ﯾن وﻓﻘﮭ ﺎؤھم (ﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﺣﻣوذﻛﺎر !ره اﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ﺗﺣ ت ﻋﻧ وان‬
‫ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) اﻟﺗﻔﺳﯾرﺗ ( وﻓﻲ ﺑﺧراﺳ ﺎن ) ‪. ( 2‬ﺿ ﺣﻛﻲ =‬
‫‪ 1090‬اﻟﺿﺣوي = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1280‬اﻟﺿﺣﯾﺎن = ﻋﺎﻣر ﺑن ﺳﻌد * ) ﺿر‬
‫ﺿ رار ﺑ ن‬ ‫( * * ) ﺿرار ﺑن اﻟﺧطﺎب ( * ) ‪ 13 - . . .‬ه = ‪ 634 - . . .‬م (‬
‫ري ‪:‬ﺎرس ﺷ ﺎﻋر ‪ ،‬ﺻ ﺣﺎﺑﻲﻣ ‪ .‬ن اﻟﻘ ﺎدة ‪.‬‬ ‫اﻟﺧطﺎب ﺑن ﻣرداس اﻟﻘرﺷﻲ اﻟﻔﮭ ﻓ‬
‫ﻣن ﺳﻛﺎن اﻟﺷراة ‪ ،‬ﻓوق اﻟطﺎﺋف ‪.‬ﻗﺎﺗل اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ﯾوم أﺣد واﻟﺧﻧدق أﺷد ﻗﺗ ﺎل ‪،‬‬
‫وأﺳﻠم ﯾوم ﻓﺗﺢ ﻣﻛﺔ ‪ .‬وﻟم ﯾﻛن ﻓﻲ ﻗرﯾش أﺷﻌر ﻣﻧﮫﻟﮫ‪ .‬أﺧﺑﺎر ﻓﻲ ﻓ ﺗﺢ اﻟﺷ ﺎم ‪،‬‬
‫اﻟﻣﺳ ﺗطرﻓﺔ ‪65‬‬ ‫واﺳﺗﺷ ﮭد ﻓ ﻲ وﻗﻌ ﺔ أﺟﻧ ﺎدﯾن ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫واھر‬ ‫‪450‬ﺑ ﯾن رﺟ ﺎل اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ‪228‬‬
‫واﻟﺟ‬ ‫وﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪4‬‬
‫واﻟﺟﻣ‪ :‬ﻊ‬
‫اﻟﻣﺿﯾﺔ ‪ ( 2 ) . 263 : 1‬ﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪471 : 1‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣ ﯾس ‪318 : 2‬‬
‫إﻣﺗ ﺎع‬ ‫‪ 124‬وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪( 3 ) . 102‬‬ ‫وﻓﯾ‪ :‬ﮫ‬ ‫‪ 475‬ر ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪1‬‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ رواﻟﻌﺑ‬
‫ﻲ ‪ 203‬و ‪211 - 209‬‬ ‫‪4168‬‬‫واﻟﺟﻣﺣ‬
‫ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت‬ ‫واﻻﺻ‪232‬‬
‫ﻣﺎع ‪: 1‬‬ ‫اﻻﺳ‬
‫ﺎج ‪) * . 350 : 3‬‬ ‫‪31‬‬
‫ﺣﺎﺑﺔواﻟﺗ‬ ‫وﺣﺳ‪ 31 :‬ن اﻟﺻ‬ ‫ﺎﻛر ‪7‬‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫ذﯾب اﺑ‬ ‫وﺗﮭ‬
‫رار ﺑ( ن ﻋﻣ رو ﺑ ن‬ ‫ﺿ‪...-‬‬ ‫ﺿ رار ﺑ ن ﻋﻣ رو ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬
‫ذھﻠﻲ اﻟﺿﯾد ﺑﻧ ﺑﻲ ‪:‬ﻲ ﺿ ﺑﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺷ ﺔ ‪.‬ﮭد ﯾ وم )‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن زﯾ د اﻟ‬
‫اﻟﻘرﻧﺗﯾن ( وﻣﻌﮫ ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ﻋﺷر ‪ ،‬ﻣن أﺑﻧﺎﺋﮫ ‪ .‬وھم اﻟذﯾن ﺣﻣوه ﻣن ﻋﺎﻣر ﺑن ﻣﺎﻟك‬
‫) ﻣﻼﻋب اﻻﺳﻧﺔ ( ﻓﻲ ذﻟك اﻟﯾوم ‪.‬وھو أول ﻣن ﻟﻘب ﻋﺎﻣرا ﺑﻣﻼﻋب اﻻﺳ ﻧﺔ ‪.‬‬
‫ﻣﺎت ﻗﺑﯾل اﻻﺳﻼم ‪ ،‬وھو أﺑو ) اﻟﺣﺻﯾن اﺑن ﺿرار (ﻗﺗﯾل وﻗﻌﺔ اﻟﺟﻣ ل ) ‪( 1‬‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 805‬م (‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 190‬ه = ‪. . .‬‬ ‫رو ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫رار )ﺑ‬
‫‪*.‬‬ ‫ﺿ‬
‫ﺿرار ﺑ ن ﻋﻣ رو اﻟﻐطﻔ ﺎﻧﻲﻗ ‪ :‬ﺎضﻛﺑ ﻣ ﺎرن اﻟﻣﻌﺗزﻟ ﺔ ‪ ،‬طﻣ ﻊ ﺑرﯾﺎﺳ ﺗﮭم ﻓ ﻲ‬
‫وﺻ ‪ .‬ﻧف ﻧﺣ و ﺛﻼﺛ ﯾن ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﻓﺧ ‪ .‬ﺎﻟﻔﮭم ‪ ،‬ﻓﻛﻔ روه وط ردوه‬ ‫ﺑﻠده ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾدرﻛﮭﺎ‬
‫ﺑﻌﺿﮭﺎ ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﯾﮭم وﻋﻠﻰ اﻟﺧ وارج ‪ ،‬وﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ﺎ ھ و ﻣﻘ ﺎﻻت ﺧﺑﯾﺛ ﺔ ‪.‬وﺷ ﮭد‬
‫ﻋﻠﯾﮫ اﻻﻣﺎم أﺣﻣد ﺑن ﺣﻧﺑل ﻋﻧد اﻟﻘﺎﺿﻲ ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﺟﻣﺣ ﻲ ﻓ ﺄﻓﺗﻰ‬
‫وﻗﯾ ﻰلﺑ ‪ :‬ن ﺧﺎﻟ د اﻟﺑرﻣﻛ ﻲ أﺧﻔ ﺎهﻗ ‪ .‬ﺎل‬ ‫ﯾﺣﯾ‪،‬‬
‫ﺑﺿ رب ﻋﻧﻘ ﮫ ‪ ،‬ﻓﮭ إنرب‬
‫اﻟﺟﺷﻣﻲ ‪:‬وﻣن ﻋده ﻣن اﻟﻣﻌﺗزﻟﺔ ﻓﻘد أﺧطﺄ ‪ ،‬ﻻﻧﺎ ﻧﺗﺑرأ ﻣﻧﮫ ﻓﮭو ﻣن اﻟﻣﺟﺑ رة )‬
‫‪ ) * . ( 2‬ﺿرار ﺑن اﻻزور ( * ) ‪ 11 - . . .‬ه = ‪ 633 - . . .‬م ( ﺿرار ﺑن‬
‫اﻻﺑط ﺎل ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ‬ ‫اﻻﺳ ددي ‪:‬‬ ‫أوس( اﺑ ن ﺧزﯾﻣ ﺔ أﺣ‬ ‫اﻻزور‬
‫ﻣﺎﻟ كﺑ ) ن‬
‫وھو اﻟذي ﻗﺗل ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﻧ وﯾرة‬ ‫واﻻﺳﻼم ‪ .‬وﻛﺎن ﺷﺎﻋرا ﻣطﺑوﻋﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﺻﺣﺑﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﺄﻣر ﺧﺎﻟد ﺑن اﻟوﻟﯾد ‪.‬وﻗﺎﺗل ﯾوم اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ أﺷد ﻗﺗﺎل ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﻗطﻌت ﺳﺎﻗﺎه ‪ ،‬ﻓﺟﻌ ل‬
‫ﯾﺣﺑو ﻋﻠﻰ رﻛﺑﺗﯾﮫ وﯾﻘﺎﺗل ‪ ،‬واﻟﺧﯾل ﺗطﺄه ‪.‬وﻣﺎت ﺑﻌد أﯾﺎم ﻓﻲ اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ‪.‬وﻗﯾ ل ‪:‬‬
‫رر ورود اﺳ ﻣﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺟﻣﮭ ( رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪193‬‬
‫وﺗﻛ‬ ‫ﻓ ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪ ) 4417‬درار ( ﺑن ﻋﻣرو ) اﻟﻘﯾﺳﻲ (اﻻوﻟﻰ ﺗﺣرﯾ ف )ﺿ رار‬
‫ل‬ ‫‪303‬‬
‫زان ‪: 3‬وﻓﺿ‬ ‫ﻟﺳ ( ‪( 2 ) .‬‬
‫ﺎن اﻟﻣﯾ‬ ‫ﺑﻲ‬ ‫اﻟﺿ )‬
‫ﺣﯾف‬ ‫( ﺔ ﺗﺻ‬ ‫واﻟﺛﺎﻧﯾ‬
‫اﻻﻋﺗزال ‪ . 391‬ﻏﯾرھﺎ ) ‪ . ( 1‬أﺑو ﺿرﺑﺔ = ﻣﺣﻣد ﺑن زﻛرﯾﺎء ‪ 723‬اﻟﺿرﯾر‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﯾ وب ‪294‬اﻟﺿ ﻔدع )‬ ‫‪ 1149‬ن اﻟﺿ رﯾس =‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻼﻣﺔ اﺑ‬ ‫=‬
‫اﻟزﯾ دي ( =‬ ‫اﻟﺿ ﻣدي )‬ ‫ﺿ م(*‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﯾوﺳ ف ) ‪) * ( 756‬‬ ‫اﻟﺧﯾ ﺎط‬
‫اﻟﻣ ﻋﺑؤرخد (ﷲ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻟﺿ ﻣدي = )‬ ‫اﻟﻣطﮭ ر ﺑ) ‪( 2‬ن ﻋﻠ ﻲ ) ‪( 1048‬‬
‫‪ 1068‬؟ اﻟﺿﻣدي ) اﻟﻔﻘﯾﮫ ( = أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ) ‪ ( 1222‬اﻟﺿﻣدي ) اﻟﻘﺎﺿﻲ‬
‫ﺿ ﻣرة ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﻣﮭ دي ) ‪) * ( 1269‬‬ ‫(‬
‫ﻛﺎﻧ ت ﻣﻧ ﺎزل‬ ‫ﺿﻣرة ﺑن ﺑﻛر ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺎة ﺑن ﻛﻧﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺑﻧﯾﮫ ﻓﻲ ﺟﺑل ) ﺛﺎﻓل ( ﻗﺎل ﻋرام ‪:‬ﻋن ﯾﺳﺎر اﻟﻣﺻﻌد ﻣن اﻟﺷﺎم إﻟﻰ ﻣﻛﺔ ‪ ،‬وھ م‬
‫ﺑﺎﻻﺑواء )ﯾن ﻣﻛ ﺔ واﻟﻣدﯾﻧ ﺔ (‬
‫ﺑ‬ ‫أﺻﺣﺎب ﺑﯾوت وﻣواش وﯾﺳﺎر ‪ .‬وﻧزل ﺑﻌﺿﮭم‬
‫وﻧزﻟت ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣﻧﮭم ‪ ،‬ﺑﻌد اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ﻓﻲ ﺑﻼد اﻻﺷﻣوﻧﯾﯾن ﺑﻣﺻر ‪.‬وإﻟﯾﮫ ﯾﻧﺳ ب‬
‫ﺿﻣرة ﺑ ن ﺿ ﻣرة ( * ) ‪= . . . - . . .‬‬ ‫ﻋﻣرو ﺑن أﻣﯾﺔ اﻟﺿﻣري ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﺿ ﻣرة ﺑ‪. . .‬ن‪. -‬ﺿ‪( . .‬ﻣرة ﺑ ن ﺟ ﺎﺑر اﻟﻧﮭﺷ ﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ دارمﺷ‪ :‬ﺎﻋر‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن اﻟﺷﺟﻌﺎن اﻟرؤﺳﺎء ‪ .‬ﯾﻘﺎل ‪ :‬ﻛﺎن اﺳﻣﮫ ) ﺷﻘﺔ ﺑن * ) ھﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫ﺎﻛر ‪30 : 7‬‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫ذﯾب‪ .‬اﺑ‬
‫ﻌد‬ ‫واﻻﺻ واﺑ ﺎﺑﺔ ‪.‬نوﺗﮭﺳ‬‫ﺗﯾﻌﺎب ‪.‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫اﻻﺳ‬
‫وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 8 : 2‬وﻓﯾﮫ )ﺟذﯾﻣ ﺔ (ﻣﻛ ﺎن )ﺧزﯾﻣ ﺔ ( ‪2 ) .‬وﻗ( ﻊ اﺳ ﻣﮫ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪262‬‬ ‫ﺧط ﺄ ‪( 3 ) .‬‬ ‫ﻓ ﻲ ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ﻣﺻر ‪) :‬طﻔﻰ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ (‬
‫واﻟﻠﺑﺎب ‪ 74‬وﻋرام ‪ 10‬و ‪ 11‬و ‪30‬وﻓﻲ ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠ دان ‪92 : 1‬ﻗ ) ﺎل اﻟﺳ ﻛري‬
‫ﻓﺳ ﻣﺎه اﻟﻧﻌﻣ ﺎن )ﺿ ﻣرة (وھ و‬ ‫اء ﺟﺑل ﻟﺧزاﻋﺔ وﺿ ﻣرة ( ‪.‬ﺿ ﻣرة (‬ ‫‪ :‬اﻻﺑو‬
‫اﻟﻘﺎﺋل ‪ ) :‬ﺑﻛرت ﺗﻠوﻣك ‪ ،‬ﺑﻌد وھن ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻧدى ﺑﺳل ﻋﻠﯾك ﻣﻼﻣﺗﻲ وﻋﺗﺎﺑﻲ ! (‬
‫ذات اﻟﺷن أﯾ ﻘوقﺎم( اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ أﻏ ﺔ ‪ .‬ﺎر ﻓﯾ ﮫ‬ ‫وھ و ﺻ ﺎﺣب ﯾ وم ) ﻣ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﻧﻲ أﺳد ‪ ،‬وظﻔر ﺑﮭم ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﻛﺎن ﻣن دﯾﺎرھم ‪ ،‬ﯾﺳ ﻣﻰ ذات اﻟﺷ ﻘوق ) ‪( 1‬‬
‫‪ 315‬ن‬ ‫ر اﺑ‬ ‫اﻟﺿﻣﺣﻣ ﻣريد ﺑ= ن ﻋﻣ‬ ‫ﺔ ‪55‬‬ ‫ن أﻣﯾ‬ ‫رو ﺑ=‬
‫اﻟﺿﻋﻣ ﻣري‬ ‫‪.‬‬
‫ﺿ ) ﻧﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د ( * ) ‪. . - . . .‬‬ ‫ﺿﻣﺿم = ھرم ﺑن ﺿﻣﺿم * ) ﺿن ( * *‬
‫ﺿ ﻧﺔ ﺑ ‪ .‬ن= ‪.‬ﻋﺑ‪- . .‬د ‪.‬ﺑ ‪( . .‬ن ﻛﺑﯾ ر ﺑ ن ﻋ ذرة ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺿ ﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﺿ و(*‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺎزل ﺑﻧﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﺎم ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﻛﺎﻧ ﺟ ت ﻣﻧ‬ ‫ﻗﺣط ﺟﺎن ‪:‬د‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫ﺿ ﻲاﺑ ( *ن اﻟﺿ ﯾﺎء‬ ‫ﺿ ﺟﺑوﻣط ر=ﺑ ن ﻣﯾﺧﺎﺋﯾ ل ‪) * 1348‬‬
‫دﯾن‬ ‫ن ﻋﯾﺳ ﺿﻰ ‪602‬ﯾﺎء اﻟ‬ ‫دﯾن اﻟﻣ ﻋﺛﻣ ﺎراﻧﻲﺎن=ﺑ‬ ‫‪854‬‬
‫أﺣﻣﺿ د ﯾﺎء اﻟ‬
‫اﻟﻣﻘدﺳﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟواﺣد ‪ 643‬ﺿﯾﺎء اﻟدﯾن اﻟﺟﻧدي = ﺧﻠﯾل ﺑن إﺳﺣﺎق‬
‫) ‪ ( 776‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﺿﯾﺎف = أﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ اﻟﺿﯾﺎف ) ‪) * ( 1291‬ﺿﯾﺎف ﺑ ن‬
‫ﺿﯾﺎف ﺑن ﺳﻔﯾﺎن ﺑن أرﺣ ب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺳﻔﯾﺎن ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫‪ 922‬ﻣﺎه اﺑ ن ھ ذﯾل ‪،‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﺳ( ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪ 435‬و ‪ 503‬و وﺳ‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫ﻣرة ﺑ) ن ﺿ ﻣرة ﺑ ن دارم ( ‪( 2 ) .‬‬ ‫ﻓ ﻲ ﺣﻠﯾ ﺔ اﻟﻔرﺳ ﺿﺎن ‪155‬‬
‫ﺧﻣﺳ‪74 :‬ﺔ ﺟ دود ‪ ،‬اﺳ م ﻛ ل ﻣ ﻧﮭم )‬ ‫واﻟﻠﺑ ﮫﺎب ‪2‬‬‫واﻟﺗ ﺎج ‪266 : 9‬‬
‫وﻓﯾ‬ ‫‪263‬‬
‫ﺿﻧﺔ ( ﻓﺎرﺟﻊ إﻟﯾﮫ ‪ .‬ﺑﻛﯾل ‪ ،‬ﻣن ھﻣدان ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﻗﯾل ‪ :‬اﺳﻣﮫ ) زﯾد‬
‫( وﻟﻘب ﺑﺿﯾﺎف ﻟﻛرﻣﮫ ‪.‬ﺑﻧوه ﺑطون ﻣﻧﺗﺷرة ‪ ،‬ﻛﻠﮭم ﻣن اﺑﻧ ﮫ )ﻋﻣ ران (وﻓ ﻲ‬
‫أزھ ﻰ ﺿ ﯾﺎﻓﺎ ﻣﻠﻛ ﮫ ﻧﺳ ل‬ ‫ذي ‪) :‬‬
‫اﻟﺷاﻟ ﺎﻋر‬‫ﺣﺎك (ول إن‬ ‫اﻟﺿ ﯾﻘ‬ ‫أﺣ د أﺑﻧﺎﺋ ﮫ )‬
‫اﻟﺿ ﯾزن اﻟﺳ ﻠﯾﺣﻲ ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و‬ ‫اﻟﻛرام ‪ ،‬ﺷرﯾﻔﮭﺎ ‪ ،‬اﻟﺿ ﺣﺎك ( ) ‪) * ( 1‬‬
‫ﻠﯾﺣﻲ‬ ‫‪ 327‬من( ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺑ ن اﻟﻌﺑﯾ د اﻟﺳ‬ ‫ﯾزن ﺑ‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫‪ 304‬ق ه = ‪. . .‬‬
‫اﻟﺿ‪-‬‬
‫دﯾمﻣ‪ .‬ذﻛورا ﺑﺎﻟﺑ ﺄس واﻟﻣﻧﻌ ﺔ ‪ ،‬ﺗﺧﺎﻓ ﮫ أﻗﯾ ﺎل‬ ‫اﻟﻘﺿﺎﻋﻲ ‪:‬ك ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪،‬ﻛﻗ ﺎن‬‫ﻣﻠ‬
‫وﻣﻠوﻛﮭرة إﻟ ﺎ ‪ .‬ﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وواﻟ ﻰ اﻟ روم ‪ ،‬وﻗ ﺎوم اﻟﻔ رس ‪.‬‬ ‫ﻣﻠاﻟﻌ كرب‬
‫اﻟﺟزﯾ‬
‫وأﺑﻘﻰ آﺛﺎرا ﻣﻧﮭﺎ اﻟﻌرﯾﺳﺎت ) ﺑﯾن اﻟﻛوﻓﺔ واﻟﻘﺎدﺳﯾﺔ ( وﻛﺎﻧت ﺗﺳﻣﻰ ) طﯾزﻧﺎﺑﺎذ‬
‫ﻋﻣ ﺎرة ﺿ ﯾزن ( ‪.‬وﯾﻘ ﺎل ‪:‬‬ ‫( ﻣﺣرﻓﺔ ﻋن ) ﺿﯾزن آﺑﺎد ( وﻣﻌﻧﺎھﺎ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ )‬
‫إﻧﮫ ھ و ﺑ ﺎﻧﻲ )اﻟﺣﺿ رﻓ ( ﻲ اﻟﺟزﯾ ﻗﺗﻠرة ‪.‬ﮫ ﻓﯾ ﮫ ﺳ ﺎﺑور ذو اﻻﻛﺗ ﺎف ) ‪. ( 2‬‬
‫ﻣﺣﻣ ود ﺿ ﯾف‬ ‫ﺣﯾدرة ﺑن ﻋﺑد اﻟظ ﺎھر ﺿ ﯾف )اﻟﻣﺻ ري ( =‬ ‫اﺑن اﻟﺿﯾف =‬
‫ﺿ ﯾﻔﺔ ﺧ ﺎﺗون ( * ) ‪ 640 - 581‬ه‬ ‫‪ 1346‬ﺿﯾفأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪) * 1364‬‬
‫‪ 1242‬م (ت اﻟﻣﻠ ك اﻟﻌ ﺎدل أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ﺑ ن أﯾ وب‬ ‫‪- 1185‬ﺎﺗون ﺑﻧ‬ ‫ﯾﻔﺔ ﺧ‬
‫ﺿ =‬
‫رﻓت ﻓ ﺔ ‪.‬ﻲ ﺣﻠ ب ‪ ،‬ﺑﻌ د وﻓ ﺎة اﺑﻧﮭ ﺎ )‬ ‫رة ﻋﺎﻗﻠﺗﺻ ﺔ ﺣﺎزﻣ‬ ‫ﺻ ﺎﺣب ﺣﻠأﻣﯾ ب ‪:‬‬
‫اﻟﻣﻠ ك اﻟﻌزﯾووﻻﯾز ( ﺔ ﺣﻔﯾ دھﺎ اﻟﻧﺎﺻ وھر ) و طﻔ ﺗﺻل ( رف اﻟﺳ ﻼطﯾن ‪،‬‬
‫ووﻓﺎﺗﮭ ﺑﻘﻠﻌ ﺔ ﺣﻠ ب ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻧﺣو ﺳت ﺳﻧﯾن ‪.‬ﻣوﻟدھﺎ‬
‫ﺎﻟﻲ‬ ‫‪377‬‬
‫رب ‪ 325 : 2‬وواﻻﻣ‬ ‫ﺔ اﻟﻌ‬ ‫ﻣﺟﻠ ‪. 229 :‬ﺔ )ﻟﻐ‪( 2‬‬
‫ل ‪10‬‬ ‫اﻻﻛﻠﯾ‬
‫اﻟﺷﺟرﯾﺔ ‪ 96 : 1‬و ‪ ( 3 ) . 98‬اﺑن اﻟوردي ‪172 : 2‬وإﻋﻼم اﻟﻧ ﺑﻼء ‪261 : 2‬‬
‫وروض اﻟﻣﻧﺎظر ﻻﺑن اﻟﺷ ﺣﻧﺔﺣ‪ :‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪634‬وﺳ ﻣﺎھﺎ )ﺻ ﻔﯾﺔ (ﺧط ﺄ ‪،‬‬
‫ﺎن ﻋﻧ د أﺑﯾﮭ ﺎ اﻟﻣﻠ ك اﻟﻌ ﺎدل ‪ ،‬ﺿ ﯾف ‪،‬‬ ‫دت‪3‬ﻛ‪171 :‬‬ ‫ﻗ ﺎل أﺑﻟﻣ و ﺎاﻟﻔوﻟ داء‬
‫ﻓﺳﻣﺎھﺎ ﺿﯾﻔﺔ ‪ ) * .‬ﺣرف اﻟطﺎء ( * * ) طﺎ ( *اﻟط ﺎﺋﻊ ﻋﺑ= د اﻟﻛ رﯾم ﺑ ن‬
‫ﺣﺎﺑس ﺑ ن ﺳ ﻌد ‪37‬‬ ‫اﻟﻔﺿل ‪ 393‬اﻟطﺎﺋﻲ = ﺣﺎﺗم ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 46‬ق ه اﻟطﺎﺋﻲ =‬
‫داود ﺑ ن ﻧﺻ ﯾر ‪165‬اﻟط ﺎﺋﻲ =‬ ‫اﻟﺣﺎرث ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪112‬اﻟط ﺎﺋﻲ =‬ ‫اﻟطﺎﺋﻲ =‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 281‬اﻟطﺎﺋﻲ = اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 498‬اﻟطﺎﺋﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫‪ 555‬اﻟطﺎﺋﻲ = ﻣﺻطﻔﻰ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 1192‬طﺎﺑﺧﺔ ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬
‫‪ ( . . . - .‬طﺎﺑﺧﺔ ﺑن إﻟﯾﺎس ﺑم ﻣﺿر ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎنﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻗﯾ ل ‪:‬اﺳ ﻣﮫ‬
‫ت ‪.‬ﻣﻧ ﺎزل ﺑﻧﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﺗﮭﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬وﺧرﺟ اوﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﻣرو أو ﻋﺎﻣر ‪ ،‬وطﺎﺑﺧﺔﻛﺎﻧﻟﻘﺑ ﮫ‬
‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ إﻟﻰ ظواھر ﻧﺟد واﻟﺣﺟﺎز ‪.‬وھم ﺑطون ﻛﺛﯾ رة ) ‪* . ( 1‬ط) ﺎرق ﺑ ن‬
‫ﺎرقم ﺑ( ن زﯾ ﺎد اﻟﻠﯾﺛ ﻲ‬ ‫ﻧﺣ و ‪670‬ط‪720 -‬‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 102 - 50‬ه =‬ ‫زﯾ ﺎد ( * )‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﯾ د ﻣوﺳ ﻰ ﺑ ن ﻧﺻ ﯾر ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻟوﻻء ‪ :‬ﻓﺎﺗﺢ اﻻﻧدﻟس ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣنأﺳ ﻠم‬
‫اﻟﺑرﺑر ‪.‬‬
‫ﻟﻣوﺳ ﻰ ﻓ ﺗﺢ طﻧﺟ ﺔ ‪ ،‬ﻰوﻟ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ طﺎرﻗ ﺎ * )‬ ‫رﺟﺎﻟ م ﮫ ‪.‬‬
‫ﻓﻛ ﺎن ﻣ ن أﺷوﻟﻣ د ﺎ ﺗ‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪435‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫ﻣﻌﺟ م ﻣ ﺎ اﺳ ﺗﻌﺟم ‪87 : 1‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻻرب ‪ 263‬واﻟﻘﺎﻣوس ‪:‬ﻣﺎدة ط ﺑﺦ ‪.‬واﻟﺳ ﺑﺎﺋك ‪) . 20‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 89‬ه (‬
‫ﻓﺄﻗ ﺎم ﻓﯾﮭ ﺎ‬
‫ﻣﻌظﻣﮭ م ﻣ ن اﻟﺑرﺑ ر ‪ ،‬ﻟﻐ زو‬ ‫إﻟﻰ أواﺋل ﺳﻧﺔ ‪ 92‬ه ‪ .‬ﻓﺟﮭز ﻣوﺳﻰ ﻧﺣو ‪12000‬‬
‫ﺎدﺗﮭم ‪،‬مﻓﻧاﻟﺑﺣ زلر ‪ ،‬واﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ اﻟﺟﺑ ل )‬ ‫اﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬ووﻟ ﻰ طﺎرﻗ ﺎ ﻗﯾ ﺑﮭ‬
‫ﻗرطﺎﺟﻧ ﺔ ‪ ،‬وﺗﻐﻠﻐ ل ﻓ ﻲ أرض اﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬ﺑﻌ د أن‬ ‫ﺎرق (‬
‫ﺣﺻ ن‬ ‫وﻓﺟﺑ ﺗﺢل ط‬
‫وﺣﺎرﺑﮫ اﻟﻣﻠ ك رودرﯾ ك ‪Roderic , Le‬‬ ‫أﺣرق اﻟﺳﻔن اﻟﺗﻲ ﺟﺎء ﻋﻠﯾﮭﺎ ﺑﺟﯾﺷﮫ ‪.‬‬
‫رذرﯾ ﮫقط( ﺎرق ‪ ،‬واﻓﺗ ﺗﺢ إﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ ‪،‬‬ ‫واﻟﻌ ‪Roi‬رب ﺗﺳ ﻣﯾﮫ ﻓﻘﺗﻠ‬ ‫‪( Visigoth‬‬
‫ﺔ)‬ ‫ل طﻠﯾطﻠ‬ ‫م اﺣﺗ‬ ‫وﻣﺎﻟﻘ ﻰ ﺔﻗ ‪ ،‬ﺛ‬‫ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ‬
‫ﺔ‬ ‫ن اﺳرطﺑ‬ ‫لﻣ‬ ‫ﺗﺟﺔ ‪ ،‬وأرﺳ‬
‫ﺎرة ) ( ‪Guadalajara‬‬ ‫ر وادي اﻟﺣﺟ‬ ‫دﻟس ( ﻣﺎﻻ ﻓﻌﺑ‬ ‫اﻻﻧ ﮫ ﺷ‬ ‫وﺗوﺟ‬
‫ﻣﺔ‬ ‫ﻋﺎﺻ‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﻋ دة ﻣ دن ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫‪Buitrogo‬‬
‫واﺳ( ﺗوﻟﻰ‬ ‫ووادﯾ ﺎ آﺧ ر ﺳ ﻣﻲ ﻓ ﺞ ط ﺎرق )‬
‫ﻣدﯾﻧﺔ ﺳﺎﻟم ) ( ‪ Medina Celi‬اﻟﺗﻲ ﯾﻘﺎل إن طﺎرﻗﺎ ﻋﺛر ﻓﯾﮭﺎ ﻋﻠﻰ ﻣﺎﺋدة ﺳﻠﯾﻣﺎن‬
‫ﺑﻣوﺳ ﻰ ﺑ ن ﻧﺻ ﯾر ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻗ د ﺣ ذره‬ ‫‪ .‬وﻋﺎد إﻟﻰ طﻠﯾطﻠﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪93‬‬
‫ﻓﺎﻟﺗﻘﻰه (‬
‫ﻣن اﻟﺗوﻏ ل ﻓ ﻲ اﻟﻔﺗ وح واﻟﻣﻐ ﺎﻣرة ﺑﻣ ن ﻣﻌ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻗﺑ ﮫ ﺑ ﺎﻟﻌزل ﻣ ن اﻟﻘﯾ ﺎدة ‪.‬ﺛ م‬
‫ﻋﺎده اﻟوﻟﯾد اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك وأﺻ ﻠﺢ ﻣ ﺎ ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن ﻣوﺳ ﻰ ‪ ،‬وﻋ ﺎد ط ﺎرق إﻟ ﻰ‬
‫‪ ،‬ﻓﺻ ﻌد ﻣ ن طﻠﯾطﻠ ﺔ ﺷ رﻗﺎ ‪ ،‬إﻟ ﻰ ﻣﻧ ﺎﺑﻊ ﻧﮭ ر اﻟﺗﺎﺟ ﺔ ) ( ‪Le Tage‬‬
‫ل‬ ‫ﺎ ‪ ،‬واﺣﺗ‬ ‫‪Saragosse‬‬
‫ﻓﺎﻓﺗﺗﺣﺎھ‬ ‫طﺔ ) (‬ ‫ﺗﻌﺎن ﻠﺑﻣوﺳ ﻰ ﻓﻰ ﻋ ﺗﺢ ﺳرﻗﺳ‬ ‫واﺳ‬
‫ﺗدﻋﺎه‬ ‫واﺳ‪.‬‬
‫ﺔ‬ ‫‪Valence‬ﺎطﺑﺔ وداﻧﯾ‬
‫ﯾﺔ ) ( وﺷ‬ ‫طرطوﺷ ﺔ ) ( ‪Tortosa‬‬
‫وﺑﻠﻧﺳ‬
‫اﻟوﻟﯾد إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓﻘﺻدھﺎ ﻣﻊ ﻣوﺳﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 96‬ه ‪ .‬وأﻗوال اﻟﻣؤرﺧﯾن ﻣﺿطرﺑﺔ‬
‫ﻓﻲ ﺧﺎﺗﻣﺔ أﻋﻣﺎﻟﮫ ‪ ،‬واﻟراﺟﺢ أﻧﮫ ﻟم ﯾول اﻟﻘﯾﺎدة ﺑﻌد ذﻟك ) ‪) * . ( 1‬طﺎرق ﺑ ن‬
‫طﺎرق ﺑن ﺷﮭﺎب ﺑن ﻋﺑ د ﺷ ﻣس‬ ‫ﺷﮭﺎب ( * ) ‪ 83 - . . .‬ه = ‪ 702 - . . .‬م (‬
‫أدرك اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬ ‫ﺑن ﺳﻠﻣﺔ اﻟﺑﺟﻠﻲ اﻻﺣﻣﺳﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د ﷲﻣ ‪ :‬ن اﻟﻐ زاة ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯾﮫ وﺳ ﻠم وﻏ زا ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر وﻋﻣ ر ‪ ،‬ﺛﻼﺛ ﺎ وﺛﻼﺛ ﯾن ﻏ زوة ‪.‬وﺳ ﻛن‬
‫أﺣ ث ‪ ،‬ﻋ ن‬ ‫اﻟﻛوﻓﺔﻓﻲ‪ .‬ﺻﺣﯾﺣﻲ اﻟﺑﺧ ﺎري وﻣﺳ ﻠم وﺑﻘﯾ ﺔ اﻟﻛﺗ ب اﻟﺳ ﺗﺔﺎدﯾ‬ ‫وﻟﮫ‬
‫اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﻣﺎ ھو ﻋن اﻟﺧﻠﻔﺎء اﻻرﺑﻌﺔ ) ‪ . ( 2‬ط* )ﺎرق ﺑ ن ﻋﻣ رو ( *‬
‫‪692‬ﺑ م (ن ﻋﻣ رو اﻟﻣﻛ ﻲ ‪ ،‬ﻣ وﻟﻰ‬ ‫ﻧﺣط وﺎرق‬ ‫) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 73‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺟﮭ زه *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬ﻧﻔ( ﺢ‬ ‫ﻋﺛﻣ ﺎن اﺑ ن ﻋﻔﻗﺎﺋ ﺎند ‪ ،:‬ﻣ ن اﻟ وﻻة ‪.‬‬
‫ﺎرق‪ :‬ﺑ) ن زﯾ ﺎد ﺑ ن‬ ‫ﻧﺳ ﺑﮫ‬ ‫وﻓﯾ‪ 43‬ﮫ ط‬ ‫‪ 108‬ﺎن اﻟﻣﻐ رب ‪: 1‬‬ ‫اﻟطﯾ ب ‪: 1‬واﻟﺑﯾ‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن وﻟﻐو ﺑن ورﻓﺟوم ﺑن ﻧﺑرﻏﺎﺳن ﺑن وﻟﮭﺎص ﺑن ﯾطوﻓت ﺑن ﻧﻔ زاو (‬
‫وأﻧﮫ ) ﻣن ﺳﺑﻲ اﻟﺑرﺑر ‪ ،‬وﻛﺎن ﻣوﻟﻰ ﻟﻣوﺳﻰ ﺑن ﻧﺻﯾر ( ‪ .‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟﻣﻠﺗﻣس ‪11‬‬
‫ﺎرق ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪،‬‬ ‫‪ 315‬ﺎ ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض اﻟﻣﺻ ﺎدر اﻻﺧ طرى ‪) :‬‬ ‫وھ و ﻓﯾ ﮫو‪ ،‬ﻛﻣ‬
‫وﯾﻘﺎل اﺑن زﯾﺎد ( ‪ .‬وﺻﻔﺔ ﺟزﯾرة اﻻﻧدﻟس ‪ :‬اﻧظر ﻓﮭرﺳﺗﮫ ‪ 218‬واﻟﻣﻌﺟب ‪- 9‬‬
‫ري ‪ .‬ن ﺧﻠ دون و‬ ‫واﻟطﺑ واﺑ‬ ‫‪ 212‬ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪38 : 7‬‬ ‫واﺑ‪ 11‬ن اﻻﺛﯾ ر ‪: 4‬واﺑ‬
‫دواﺋ ر اﻟﻣﻌ ﺎرف اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ واﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬ ‫‪Tarik‬‬
‫‪ Gregoire 1861‬واﻧظر ) ( ﻓﻲ‬
‫ﺣﯾﺣﯾن ‪234‬‬ ‫ﺎل اﻟﺻ‬ ‫ﺎﻊ‪ .‬ﺑ) ‪ ( 2‬ﯾن رﺟ‬ ‫اﻟﺟﻣ‬
‫ﺔ وﻏﯾرھ‬ ‫ﺔ واﻟﺗرﻛﯾ‬ ‫واﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ‬
‫روان ﻓ ﻲ ﺳ ﺗﺔ آﻻف ‪ ،‬ﻟﻘﺗ ﺎل ﻣ ن ﻓ ﻲ‬ ‫واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪. 4219‬‬
‫ﻋﺑ ﺑ د ناﻟﻣﻠﻣ ك‬
‫‪ 72‬ه م ﻋزﻟ ﮫ‬ ‫وﻻه‪ .‬إﯾﺎھ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﺛ‬ ‫دﯾﻧ ﺔ ﻣ ن أﻧﺻ ﺎر اﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر ‪ ،‬ﻓ ﻓ دﺧﻠﮭﺎ‬
‫ﺑﺎﻟﺣﺟﺎج ﺑن ﯾوﺳف ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪ 73‬ه ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﯾﻌﯾش ( * ) ‪ 549 - . . .‬ه =‬
‫و‬ ‫ن ﯾﻌ ﯾش اﻟﻣﺧزوﻣ ﻲ اﻻﻧدﻟﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ‬ ‫‪ 1154‬م (ﻰ ﺑ‬
‫ط ﺎرق ﺑ‪- . . .‬ن ﻣوﺳ‬
‫ﺑﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫دﯾث ‪.‬أھ ل ﺟﺑﻠﻧﺳ ﺎورﯾﺔ ‪.‬‬‫اﻟﺣﺳ نﻋ‪ :‬ﺎﻟمﺣﺑﺎﻟﻣ ن‬
‫و ‪400‬‬ ‫راھﯾم ﻧﺣ‬ ‫اﻟﻛﺎﺗ ب ﺑب ( = ن إﺑ‬ ‫ﺎزاذ )‬
‫وھ‬ ‫ﺔ (اﺑ) ‪. ( 2‬ن ط‬ ‫ﻓﮭرﺳ‬
‫‪ 968‬و طﺎﻟﻋﺑب د=ﻣﻧ ﺎف ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫طﺎﺷ ﻛﺑري زادهأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻣﺻ طﻔﻰ أﺑ‬
‫‪ 276‬و طﺎﻟ بﻋﺑﯾ= د ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫اﻟﻣطﻠب اﺑن طﺎﻟ بﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ د أﺑ‬
‫ب=ﻲﺑ ن‬ ‫‪386‬أﺑ ﻲ طﺎﻟ ﻣﻛ‬ ‫ﻟﻣﻛﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﻋﻠ اﺑﻲ ن‬ ‫أﺑ‪356‬و طﺎﻟ ب ا‬
‫اﻟطﺎﻟ ب اﺑ ن اﻟﺣ ﺎج =ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﺣﻣوش أﺑو طﺎﻟب اﻟﺑزاز = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪440‬‬
‫اﻟطﺎﻟب ‪ ) * 1274‬اﻟﺷرﯾف أﺑو طﺎﻟب ( * ) ‪ 1012 - 965‬ه = ‪1603 - 1558‬‬
‫طﺎﻟب ﺑن ﺣﺳن ﺑن أﺑﻲ ﻧﻣﻲ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺑرﻛ ﺎت اﻟﺣﺳ ﻧﻲ اﻟط ﺎﻟﺑﻲ ‪:‬ﻣ ن‬ ‫أﺑو م (‬
‫وﻛه ( ﺎن ﻣرﺿ ﻲ‬ ‫وﻟﯾﮭ وﻓ ﺎة أﺧﯾ ﮫ ﻣﺳ ﻌودﺳ) ﻧﺔ ‪1003‬‬ ‫أﺷ راف ﻣﻛﺎ ﺑﻌ ﺔ ‪.‬د‬
‫طﺎﻟ ب اﻟﺣ ق =ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺳﯾرة ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ) اﻟﻌﺷﺔ ( ﺑﺎﻟﯾﻣن ‪ ،‬ودﻓن ﺑﻣﻛﺔ ) ‪. ( 3‬‬
‫ﷲ ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪130‬‬
‫*ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺗﮭ‪ ( 1‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪5‬واﺑ‪ 5 :‬ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪( 2 ) . 40 : 7‬‬
‫طﺑﻌ ﺔ‬ ‫‪) 461‬ول اﻟﻣﺷ رفﻓ ‪ :‬ﻲ‬ ‫ﻓﮭرﺳ ﺔ اﺑ ن ﺧﯾ ر ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ ﺳرﻗﺳ طﺔ ص ﯾﻘ‬
‫أﺷ رف ﻋﻠﯾﮭ ﺎ اﻟﻣﺷ رف ﻋﻠ ﻰ ھ ذه‬ ‫ﻓﮭرﺳ ﺔ اﺑ ن ﺧﯾاﻟﺗ رﻲ( ‪-‬‬ ‫ﺑﯾروت ﻟﻛﺗ ﺎب )‬
‫ﺎ‬ ‫ﻔﺣﺎت وﺗرﻗﯾﻣﮭ‬ ‫ب اﻟﺻ‬ ‫ﺎظ ﺑﺗرﺗﯾ‬
‫اﻻﻋاﻻﺣﺗﻔ ﻼم ( ‪-‬‬‫رىن )‬ ‫ﺔﺟ ﻣ‬ ‫اﻟطﺑﻌ‬
‫وﺷ ﺟرة اﻟﻧ ور‬ ‫وﻓﮭ رس اﻟﻔﮭ ﺎرس ‪473 : 2‬‬ ‫اﻟﻣوﺟودﯾن ﻓﻲ طﺑﻌﺔ ﺳرﻗﺳطﺔ ‪( .‬‬
‫‪ 142‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟﻣﻠﺗﻣس ‪ ( 3 ) . 315‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ 131 : 1‬وﺧﻼﺻﺔ اﻟﻛﻼم ‪62‬‬
‫‪.‬طﺎﻟ* ) ب اﻟﻧﻘﯾ ب ( * ) ‪ 1348 - 1279‬ه = ‪1929 - 1862‬طﺎﻟم ( ب ﺑ ن‬
‫رﺟب ﺑن ﻣﺣﻣد ﺳﻌﯾد اﻟرﻓ ﺎﻋﻲ ‪ ،‬اﻟﻧﻘﯾزﻋبﯾم‪ :‬ﺳﯾﺎﺳ ﻲ ﻋراﻗ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أﻋﯾ ﺎن‬
‫وﻟد وﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وأﺟﺎد ﻣﻊ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺗرﻛﯾﺔ واﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ﺛ م اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﺑﺻرة ‪.‬‬
‫ﻟﻠﺟ ﯾﺔ ﻓ ﻲ ذﻟ ك اﻟﻌﮭ د‬ ‫ﺎﺳوﺳ‬
‫وﺟﻣﻊ ﺣوﻟﮫ أﻧﺻﺎرا ‪ ،‬وﻗوي ﻧﻔوذه ﻓﻲ ﺑﻠده ‪ .‬وﻛﺎن‬
‫ﺧطرھﺎ ‪ ،‬ﻓﻧﻣﻲ إﻟﻰ اﻟﺳﻠطﺎن ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ أن اﻟﻧﻘﯾ ب ﯾ دﻋو إﻟ ﻰ اﻟﺛ ورة‬
‫واﺳﺗﻘﻼل اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﺄرﺳل ﺟﯾﺷ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﺑﺻ رة ﻟﻠﻘﺿ ﺎء ﻋﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﺄظﮭر اﻟطﺎﻋ ﺔ‬
‫ودﻋﻲ إﻟﻰ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻧﻌم ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺑﺎﻟرﺗ ب ‪ ،‬وأھ دى‬ ‫وأﺣﺳن اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ‪.‬‬
‫إﻟﯾﮫ ﺳﯾﻔﺎ ﻣرﺻﻌﺎ ‪ .‬وﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﺑﺻرة ‪ ،‬ﻓﻌﯾن ﺣﺎﻛﻣﺎ ﻋﻠ ﻰ )اﻻﺣﺳ ﺎء (ﺑﻧﺟ د ‪،‬‬
‫وﻛﺎﻧوا ﯾﻛﺛرون اﻟﻌﯾ ث ﻓ ﻲ ﺗﻠ ك‬ ‫ﺳﻧﺗﻲ ‪ ، 1319‬و ‪ 1320‬ه ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗل ) ﺑﻧﻲ ﻣرة (‬
‫وﻛﺎﻧت ﺣرﻛ ﺔ اﺑ ن ﺳ ﻌود )‬ ‫اﻻﻧﺣﺎء ‪ ،‬وظﻔر ﺑﮭم ﻓﻲ ﻣﻛﺎن ﯾﺳﻣﻰ ) اﻟزرﻧوﻗﺔ (‬
‫ك ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ﺑ ن ﻋﺑ ﺑﻧﺟد اﻟ د ‪ ،‬ﻓرﺣﻣنﻲ(إﺑﺎﻧﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺳ ﻌﻰ اﻟﻧﻘﯾ ب إﻟ ﻰ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﺗﮫ ‪ ،‬ﻻﺻﻼح ﻣﺎ ﺑﯾﻧﮫ وﺑﯾن اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﻓﺎﺷﺗرط اﺑن ﺳﻌود ﺧ روج‬
‫وأﻗ ‪ .‬ر‬ ‫ﺎ‬ ‫م ﻋﺛﻣﺎﻧﯾ‬ ‫ون اﻟﻌﻠ‬ ‫ب أن ﯾﻛ‬ ‫ب اﻟﻧﻘﯾ‬ ‫ﺎء ‪ ،‬وطﻠ‬ ‫ن اﻻﺣﺳ‬
‫وأﺑﯾ ( ﮫ ﺑرﺗﺑ ﺔﻣﯾ) ر‬ ‫ﻠطﺎن ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د ذﻟ ك ‪ ،‬وﺑﻌ ث إﻟ ﻋﺑﻰ ) د اﻟﻌزﯾ ز‬
‫ﻣﯾران ( وﺑﺎﻟوﺳﺎم اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ اﻟﻣرﺻﻊ ‪ ،‬وأھدت إﻟﯾﮭﻣﺎ اﻟدوﻟﺔ ﺳﯾﻔﯾن ﻣرﺻﻌﯾن ‪.‬‬
‫اﺳﺗﻘر طﺎﻟ ب ﻓ ﻲ ﺑﻠ ده ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﺧ ب‬ ‫وﻟﻣﺎ أﻋﻠن اﻟدﺳﺗور اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ) ﺳﻧﺔ ‪ 1326‬ه (‬
‫ﻣﺑﻌوﺛﺎ ﻋﻧﮭﺎ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ س اﻟﻧ واب اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﺷ ﺧص إﻟ ﻰ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻣ ن‬
‫ﺎﻣﯾﺔ ‪.‬ﺎ ﻧﺷ ﺑت اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾ ﺔ )‬ ‫أﻋﺿﺎء ﻣﺟﻠس اﻻﻋﯾ ﺎن ‪ ،‬وﻣ ﻧﺢ رﺗﺑ ﺔ ﺳ وﻟﻣ‬
‫اﻟﺑرﯾط ﺎﻧﯾون اﻟﻌ راق ‪،‬‬ ‫واﺣﺗ ل‬ ‫ﺎن (ﻓ ﻲ اﻟﺑﺻ رة ‪.‬‬ ‫‪ 1332‬ه‬ ‫ﺳ ﻧﺔ ‪ 1914‬م ‪ -‬ﻛ‬
‫زار ﻣﺻ ر ‪ ،‬وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫ﺳﺑﯾﻠﮫ ‪.‬‬
‫ﻓﻧﻔوه إﻟﻰ اﻟﮭﻧد ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم زھﺎء ﻋﺎﻣﯾن ‪ .‬وأﺧﻠﻲ ﻓ‬
‫اﻟﻣﺳﺗﺷ رق‬ ‫ﯾن اﻟﻣﺳ ﺗر ﻓﻠﺑ ﻲ )‬ ‫اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﻓ وﻟﻲ وزارة اﻟداﺧﻠﯾ ﺔ ‪-‬‬
‫ﺑﺑﻐوﻋ داد ‪-‬‬
‫واﺗﺟﮭت ﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺑرﯾطﺎﻧﻲ اﻟﻣﻌروف ( ﻣﺳﺗﺷﺎرا ﻟﮫ ‪.‬‬
‫إﻗﺎﻣﺔ ﻣﻠك ﺳورﯾﺔ اﻟﺳﺎﺑق ) ﻓﯾﺻل ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ( اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ‪ ،‬ﻣﻠﻛﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﻌراق ‪.‬‬
‫ب ‪.‬ﺎھر ھ ذا ﺑ ﺎﻟﺧﻼف ‪ ،‬ﻓﺎﺧﺗطﻔ ﮫ‬ ‫وﻟم ﯾﻛ ن ﻣ ن ﻣ زاﺣم ﻟ ﮫ ﻏﯾ ر اﻟﺳ ﯾد طﺎﻟ وﺟ‬
‫ﺛﺎﻧﯾﺔ ‪.‬ﺳﻣﺣوا ﻟﮫ ﺑﺎﻟﺳﻔر إﻟ ﻰ أورﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ذھب‬ ‫اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾون وﺣﻣﻠوه إﻟﻰ اﻟﮭﻧد ﺛم‬
‫إﻟﻰ ﻣﯾوﻧﯾﺦ ‪ ،‬وأﺟرﯾت ﻟﮫ ﻋﻣﻠﯾﺔ ﺟراﺣﯾﺔ ﻟم ﯾﺣﺗﻣﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻣﺗﺄﺛرا ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﻧﻘل‬
‫ﺟرﯾﺋ ﺎ ﻣﻐ ﺎﻣرا ‪ ،‬رﻗﯾ ق اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﺳ رﯾﻊ اﻟﻐﺿ ب ‪،‬‬ ‫اﻟﺑﺻرة ‪.‬‬
‫ﺟﺛﻣﺎﻧﮫ إﻟﻰﻛ ﺎن‬
‫ﻣﺣﺑﺎ ﻟﻼﻧﺗﻘﺎم ‪ ،‬ﻛرﯾﻣﺎ ﻣﻔرطﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬طﺎﻟب ﺑن ﻣﺣﻣد ( * ) ‪ 401 - . . .‬ه‬
‫طﺎﻟب ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻗﺷ ﯾط ‪ ،‬أﺑ و * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫= ‪ 1010 - . . .‬م (‬
‫اﻟﺳطﺎﻟ ب ﺟﻣﻌﯾ ﺔ‬ ‫وﻓﯾ أﻟﮫ ‪) :‬ف ﯾد‬ ‫ﻣﻘ درات اﻟﻌ راق اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ ‪ 61 : 1‬و ‪168‬‬
‫‪1912‬اﻟ دﻋوة اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وأﺻ ﺑﺢ ﻣ ﻼذا‬ ‫اﻟﺑﺻ رة اﻻﺻ ﻼﺣﯾﺔ مﺳ‪ ،‬وﻧﺷﻧﺔ ر‬
‫ﺎﻧﻲﻣ ‪ -‬ؤازرة ﻣ ن ﺑﻌ ض‬ ‫اﻟﻌﺛﻣ ﻲ‬‫ﯾﯾن ‪-‬اﻟﻌﮭ د وﻟﻘ‬ ‫ﻟﻣﺟرﻣ ﻲ اﻟﻌ رب اﻟﺳﯾﺎﺳ ﻓ ﻲ‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫اﻟﻧﺎﺻ ﻌﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺛ ورة اﻟﻌراﻗﯾ ﺔ ‪ 86‬و ‪ 504‬و ‪532‬‬ ‫ﺎﺋق( ‪.‬‬ ‫واﻟﺣﻘ‬
‫اﻟﻘﺑﺎﺋ ل‬
‫أﺧﺑرﻧ ﺑﻧﺳ ﺑﮫ وﺑواﻗﻌ ﺔ )‬ ‫‪ 1348‬ن ﻣﺣﻣ د اﻟﻔ رج ‪ :‬ﻲ‬ ‫ﻔر د ﺑ‬ ‫ﺻ وﺧﺎﻟ‬‫اﻟﻛوﯾ ت ‪:‬‬
‫واﻟﺑﺎﺑﻠﯾ ﺎت ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ‬‫زرﻧوﻗﺔ ( وﻟﮫ ﺷﻌر ﻓﻲ ﻣدﺣﮫ ‪ .‬واﻻﻋﻼم اﻟﺷرﻗﯾﺔ ‪145 : 1‬‬
‫‪ 201‬ﻌد وﻻﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻻھ رام ‪/ 6 / 23 ،‬‬ ‫‪- 198‬د أﺳ‬ ‫دار اﻟﺑﯾ ﺎن ‪: 3 ،‬‬
‫وﻣﺣﻣ‬
‫‪ 1929‬وﻓﻲ اﻻھرام ‪ ،‬اﻟﻌدد ‪ 13433‬ﻋن ) روﺗر ( و ) اﻟﺗﯾﻣس ( ﻣﺎ ﺧﻼﺻﺗﮫ ‪:‬‬
‫ﻓﯾﺻل ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ﻋ رش اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﻗ ﺑض‬ ‫ﺗوﻟﯾﺔ اﻟﻣﻠ‬
‫) ﻟﻣﺎ ﻗرر اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾون ك‬
‫اﻟﻣﻧدوب اﻟﺳﺎﻣﻲ اﻟﺑرﯾطﺎﻧﻲ ﺑﺑﻐداد ﻋﻠ ﻰ اﻟﺳ ﯾد طﺎﻟ ب ‪ ،‬وﻧﻔ ﺎه ﺑ دﻋوى أﻧ ﮫ ھ دد‬
‫ﺑﺎﺳﺗﻌﻣﺎل اﻟﻘ وة اﻟﻣﺳ ﻠﺣﺔ إذا ﻟ م ﺗﻧﺟ ز ﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺎ ﻟﻠﻌ راﻗﯾﯾن وﻋ دھﺎ ﺑ ﺄن ﯾﺧﺗ ﺎروا‬
‫أﺣﻣ د ‪ ،‬وﯾﻌ رف‬ ‫ﻧوع اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﺗﻲ ﯾرﯾدوﻧﮭﺎ وﺣ ﺎﻛﻣﮭم اﻟ ذي ﯾﺗﻔﻘ ون ﻋﻠﯾ ﮫ ( ‪.‬‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر ﻓ ﻲ اﻟﻧﺣ و ( و )‬ ‫ﺑﺎﺑن اﻟﺳراج ‪:‬أدﯾب ‪ ،‬أﺧذ ﻋن اﺑن اﻻﻧﺑ ﺎري ﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫ﻲ ‪67‬‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫دﷲ=ﺑ‬
‫ﻋﺑﯾ ﺎﻟﺑﻲ‬ ‫ﻌﺎر ( ) ‪( 1‬‬
‫اﻟط‪.‬‬ ‫ون اﻻﺷ‬ ‫ﺎر وﻓﻧ‬ ‫ون اﻻﺧﺑ‬
‫د ﷲ ‪145‬‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫راھﯾم=ﺑ‬
‫ﺎﻟﺑﻲ‬ ‫‪129‬‬
‫ﺔ اﻟطإﺑ‬ ‫ن ﻣﻌﺎوﯾ‬ ‫ﺎﻟﺑﻲﷲ=ﺑ‬
‫د‬ ‫اﻟطﻋﺑ‬
‫ﺎﻟﺑﻲ ﺑ= ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟط ﺎﻟﺑﻲ =‬ ‫اﻟطﯾﺣﯾ ﻰ‬ ‫ﺎﻟﺑﻲ =ﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪169‬‬ ‫اﻟط اﻟﺣﺳ‬
‫ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﻋﻣر ‪ 250‬اﻟطﺎﻟﺑﻲ = إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﯾوﺳف ‪252‬اﻟط ﺎﻟﺑﻲ =إﺳ ﻣﺎﻋﯾل‬
‫دروﯾ ش ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1080‬اﻟطﺎﻟﻘﺎﻧﻲ =ﻧظر ﻋﻠ ﻲ ‪1306‬اﻟط ﺎﻟوي =‬
‫ﺎﻣﻲ ﺑ ن ﺷ ﻌﯾب ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫‪) * 154‬‬ ‫ﻌب ﺑ ن ﺟﺑﯾ ر ط‬ ‫‪1014‬‬
‫اﻟط أﺷ ﺎﻣﻊ =‬
‫أﻣﯾ ‪ :‬ر ‪ ،‬ﻣ ن ﺳ ﺎدات‬ ‫طﺎﻣﻲ ﺑن ﺷ ﻌﯾب اﻟﻣﺗﺣﻣ ﻲ‬ ‫‪ 1230‬ه = ‪ 1815 - . . .‬م (‬
‫ﻋﺳﯾروﺷﺟﻌﺎﻧﮭﺎ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن ﻗواد اﻟﻣﻌرﻛﺔ اﻟﺗﻲ ﻗﺗل ﺑﮭﺎ اﺑن ﻋﻣﮫ ﻋﺑد اﻟوھﺎب ﺑن‬
‫واﺧﺗﯾ ( ر ﻓ ﻲ اﻟﮭﯾ ﺄة اﻻﺳﺗﺷ ﺎرﯾﺔ ﻟﻘﯾ ﺎدة‬ ‫ﻋﺎﻣر اﻟﻣﺗﺣﻣﻲ اﻟﻌﺳﯾري )ﺳ ﻧﺔ ‪1224‬‬
‫وﺗﻠﻘ ﻰ أﻣ را‬ ‫اﻟﺟﯾش ﻓﻲ ﻋﺳﯾر ‪ .‬وﻛﺎن ﺗﺎﺑﻌﺎ ﻟﻠدرﻋﯾﺔ ﻋﺎﺻﻣﺔ آل ﺳﻌود ﯾوﻣﺋذ ‪.‬‬
‫ﺎﻋ اﻟطﺔ ﻓﻔﺗ ك‬ ‫ﻋﻠ ﻰ ﺑ ﻼد اﻟﺷ رﯾف ﺣﻣ ود أﺑ ﻲ ﻣﺳ ﻣﺎر ‪ ،‬اﻟﻣﻧﺷ ق ﻋ ن‬
‫اﻟﺷ رﯾف ﻓ ﻲ ﻗﻠﻌ ﺔ ﻣﯾﻧ ﺎء ﺟﯾ زان ودﺧ ل اﻟﻠﺣﯾ ﺔ ﺑﻌ د ﻗﺗ وﻓﺎل ‪ .‬ﻲ ﻣطﻠ ﻊ‬
‫‪ 1226‬ﯾن ﻧ واب اﻻﻣ ﺎم ﺳ ﻌود واﻟﺷ رﯾف ﺣﻣ ودوﻓ‪ .‬ﻲ ‪1229‬‬ ‫ﻘ د اﻟﺻ ﻠﺢ ﺑ‬
‫ھﺎﺟﻣت ﻗوات ﻣﺣﻣد ﻋﻠﻲ ﺑﺎﺷﺎ ﻣﯾﻧﺎء اﻟﻘﻧﻔدة واﺣﺗﻠﺗﮫ ‪ .‬وﻛﺎن ﺗﺎﺑﻌﺎ ﻻﻣﺎرة ﻋﺳﯾر‬
‫ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ إﻟ ﻰ‬ ‫ﻓﻧﮭض طﺎﻣﻲ ﻣ ن ﻋﺳ ﯾر ﻓﺎﺳ ﺗردھﺎ وھ زم ﻣﺣﺗﻠﯾﮭ ﺎ ‪.‬وزﺣ ف‬
‫دﻣت ﻗﻼﻋ ﮫ واﺳ ﺗوﻟﻰ‬ ‫‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠ ﮫ ط ﺎﻣﻲ وﺛﺑ ت ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ﻋ دة ﻣﻌ وﺗﮭﺎرك ‪.‬‬
‫إرﺷ ﺎد اﻻرﯾ ب‬ ‫وأرﺳ ل ﻧﺎﺋ ب * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ﻋﻠﻲ ﻋﻠﻰ ﺑﻼده ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺧ( ﻼف اﻟﺳ ﻠﯾﻣﺎﻧﻲ ﻗ وة‬ ‫اﻻﻣﯾ) رﻓﺣﻣ ﻲ ود‬ ‫‪ 274‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪. 272‬‬ ‫‪: 4‬وﺑﻐﯾ‬
‫أﺧذت ﺻﺑﯾﺎ وﺑﺣﺛت ﻋن طﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻓﺄﺳرﺗﮫ وﻗﺎدﺗﮫ إﻟ ﻣﻰ دﻣﺣﻋﻠ ﻲ ﻓ ﻲ ﻋﺳ ﯾر ‪،‬‬
‫ﻓﺄﺧذه ﻣﻌﮫ ﻣﻛﺑﻼ ﺑﺎﻟﺣدﯾد ‪ ،‬إﻟﻰ ﻣﺻر ﺣﯾث أرﻛب ﺟﻣﻼ وطﯾف ﺑﮫﺛ ‪ .‬م أرﺳ ل‬
‫وﻣدة‪.‬ﺣﻛﻣ ﮫ ﻧﺣ و ﺳ ت ﺳ ﻧوات ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫إﻟﻰ ﺗرﻛﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﺷﮭر ﺑﮫ أﯾﺿﺎ وﻗﺗل‬
‫ن‬ ‫ده ( * ) ‪ 1345 - 1280‬ه = ‪- 1864‬ط ‪ 1926‬م (‬
‫ﺎﻧﯾوس ﺑ‬ ‫ﺎﻧﯾوس ﻋﺑ‬ ‫ط‬
‫ﻣﺗري ﻋﺑده ‪ :‬ﻣن ﻛﺑﺎر ﻣﺗرﺟﻣﻲ اﻟﻘﺻص اﻟرواﺋﯾﺔ ﻋناﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔﺗ ‪ .‬رﺟم ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫ﻣﺛﻠ ﮫ ‪.‬ﻧظ م ﻛﺛﯾ ر ‪ ،‬ﺟﻣﻌ ﮫ ﻓ ﻲ )‬ ‫ﻋددا ﻟم ﯾﺗﻔق ﻟﻛﺎﺗب ﻋرﺑﻲ ﺳواه أن ﻧﺷ ر وﻟ‬
‫دﯾوان ‪ -‬ط ( اﻟﺟزء اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﻲ ﻻ ﯾزال ﻣﺧطوطﺎ ‪.‬وﻟد ﻓﻲ ﺑﯾ روت ‪،‬‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪،‬‬ ‫وﻣﺎل إﻟﻰ اﻟﻣوﺳﯾﻘﻰ ﻓﻌﻣل ﻣﻠﺣﻧ ﺎ ﻓ ﻲ ﻓرﻗ ﺔ ﺗﻣﺛﯾﻠﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫ر‬ ‫ﻲ ﺗﺣرﯾ‬ ‫‪ 1896‬ﺗرك ﻓ‬ ‫ﻧﺔ اﺷ‬‫ﺎبﺛ ( م‬ ‫در ﺟرﯾ ﻓﺻ دة ) ل اﻟﺧط م ‪،‬ﺳ‬ ‫ﻓﺄﺻ‬
‫راوي (ﺎ أﻋﻠ ن اﻟدﺳ ﺗور اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ‬ ‫وأﺻ در ﻣﺟﻠ ﺔ )اﻟ وﻟﻣ‬ ‫اﻻھرام ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺑﺻﯾر ‪.‬‬
‫ورﺟ ﻊ إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر‬ ‫ﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﯾروت ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم إﻟﻰ ﻣﺎ ﺑﻌد اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪.‬‬
‫ﻓﻛﺎن ﻣن ﻣﺣرري ﺟرﯾدة اﻻھرام * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺳﯾر ﻟﻠﻧﻌﻣﻲ‬
‫رارا‬ ‫‪. 184‬وأﻓﺷ ﺎھرة ‪ .‬ﻰ أﺳ‬
‫ﺳوع ﻋ ﯾر ‪ - 180‬ﺑﺎﻟﻘ‬ ‫‪ 158‬رﺑ‬
‫‪ - 144‬ﻲ‬ ‫وﻓ‬
‫ﻟﻠﻣﺎﺳوﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﯾل ‪ :‬ﺣﺎول ﻣﺟﮭوﻟون ﻗﺗﻠﮫ ‪ .‬وﺳﺎﻓر إﻟﻰ ﺑﯾروت ﻣﺳﺗﺷﻔﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﻲ‬
‫ﺎدة‬ ‫ﮫ ‪ ،‬زﯾ‬ ‫ول ﻋﻧ‬ ‫ل اﻟﻣﻧﻘ‬ ‫رف ﺑﺎﻻﺻ‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣ ﺎ ‪.‬ﺔ ‪ ،‬ﯾﺗﺻ‬
‫رﯾﻊ ﻓﯾﮭ‬
‫واﺧﺗﺻﺎرا ‪ .‬وﻓﻲ دﯾﺑﺎﺟﺗﮫ طﻼوة ﺧﻠص ﺑﮭﺎ ﻧﺛره وأﻛﺛر ﺷﻌره ﻣن اﻟﺗﻌﻣل ‪ .‬ﻣن‬
‫ﻣروﺿ ﺔ‬ ‫ﻟﺑؤﺳ ﺎء ‪ -‬ط (ﻋﺷو ) ﺎق ﻓﯾﻧﯾﺳ ﯾﺎ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻗﺻﺻ ﮫ اﻟﻣﺗرﺟﻣ ﺔ ) ا‬
‫ط ( ﺑﻌﺔ‬ ‫ﺎﻣﺑول ‪ -‬ﺳ‬ ‫روﻛ‬
‫ﺎل ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺟﺎﺳوﺳ ) ﺔ اﻟﻛردﯾﻧ‬
‫ود ‪ -‬ط ( و‬ ‫اﻻﺳ‬
‫أﺳ رار اﻟﻘﯾﺻ رة ‪ -‬ط ( و )ﺣ ﻲ‬ ‫اﻟﺳ ﺎﺣر اﻟﻌظ ﯾم ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻋﺷر ﺟزءا ‪ ،‬و )‬
‫ﻓﻲ ﺿرﯾﺢ ‪ -‬ط ( و ) ﺷﺎرب اﻟدﻣﺎء ‪ -‬ط ( و )اﻟطﺑﯾب اﻟروﺳ ﻲ ‪ -‬ط (وﻏﯾ ر‬
‫ذﻟ ك وھ و ﻛﺛﯾ ر ) اﺑ‪. ( 1‬ن ط ﻋﺑﺎھر د=ﷲ ﺑ ن ط ﺎھراﺑ‪230‬ن ط ﺎھر =‬
‫‪ 280‬ن ط ﺎھر =‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪253‬اﺑن أﺑﻲ ط ﺎھرأﺣﻣ= د ﺑ ن طﯾﻔ ور اﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ط ﺎھراﺑ‪298‬ن ط ﻋﺑﯾﺎھر د= ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲاﺑ‪300‬ن ط ﺎھر =‬
‫أﺣﻣد ﺑن إﺳﺣﺎق ‪ 455‬اﺑن طﺎھر = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 480‬اﺑن طﺎھر = أﺣﻣد ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ط ﺎھر ‪507‬اﻟط ﺎھر )اﻟﻧﻘﯾ ب ( =‬ ‫‪ 490‬ن ط ﺎھر =‬ ‫ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن اﺑ‬
‫‪519‬ن أﺑ ﻲ ط ﺎھر )اﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ط ﺎھر اﺑ‬ ‫أﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 569‬اﺑن طﺎھر =‬
‫‪ 869‬ن‬ ‫ﺎﻣر ﺑ ن ط ﺎھر اﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن اﻟﻣﺑ ﺎركاﺑ‪605‬ن ط ﻋ ﺎھر =‬ ‫ﻣﺷ ق‬
‫طﺎھر ) اﻟﻣﺟﺎھد ( = ﻋﻠﻲ ﺑن طﺎھر ‪ 883‬اﺑن طﺎھرﻋﺑ= د اﻟوھ ﺎب ﺑ ن داود‬
‫‪1045‬ن ط ﻋﺑﺎھر د=ﷲ ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن‬ ‫ﻋﺑﷲ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ‬ ‫اﺑ‪894‬ن ط ﺎھر د=‬
‫اﻟﻛﺗ ﺎب‬ ‫‪1272‬ن اﻟط أﺣﻣﺎھر د= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪* 1287‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫اﺑ‬
‫ﺔ ‪ 12 : 4‬و ‪220‬‬ ‫ﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫‪ 103‬اﻟﺻ‬
‫دة اﻟﺑﺻوﺗ ﯾرﺎرﯾﺦ‬ ‫ذﻛﺎري ﻟﺟرﯾ‬ ‫اﻟﺗ‬
‫ﺎذ ( * ) ‪ 469 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫رام ‪ 3‬اﺑ‪. 926 / 12 /‬ن * )‬
‫ﺑﺎﺑﺷ‬ ‫واﻻھ‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﺑﺎب ﺷ ﺎذ ‪ ،‬اﻟﻣﺻ ري اﻟﺟ وھري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ن ‪:‬‬ ‫‪ 1077‬مر (ﺑنطﺎھ‬
‫إﻣﺎم ﻋﺻره ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﻧﺣو ‪ .‬ﻛﺎن ﺗﺎﺟرا ﻓﻲ اﻟﺟوھر ‪.‬ﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟﻌ راق ‪.‬ووﻟ ﻲ‬
‫ﺻ در ﻣ ن دﯾ وان اﻻﻧﺷ ﺎء ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻻ ﯾﺧ رج ﻛﺗ ﺎب ﺣﺗ ﻰ‬
‫وﻟزم ﺑﯾﺗﮫ ﺑﻣﺻر ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺳﻘط ﻣن ﺳ طﺢ اﻟﺟ ﺎﻣﻊ‬ ‫ﯾﻌرض ﻋﻠﯾﮫ ‪ .‬ﺛم اﺳﺗﻌﻔﻰ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻘدﻣ ﺔ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ‬ ‫ﺎﻋﺗﮫ ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫ﺎص ( ﺎت ﻟﺳ ﻣ‬ ‫رو ﺑ ن اﻟﻌ ﻓﻣ‬ ‫ﺟ )ﺎﻣﻊ ﻋﻣ‬
‫رح اﻟﺟﻣ ل ﻟﻠزﺟ ﺎﺟﻲ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ‬ ‫اﻟﻧﺣ و ‪ ،‬ﺗﻌ رف ﺑﻣﻘدﻣ ﺔ اﺑ ن ﺑﺎﺑﺷ ﺷﺎذ ‪ ،‬و )‬
‫رح اﻻﺻ ول ﻻﺑ ن اﻟﺳ راج ( ) ‪* . ( 1‬‬ ‫اﻟظﺎھرﯾﺔ ) اﻟرﻗم اﻟﻌﺎم ‪( 1687‬ﺷ و )‬
‫ﺎھر ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫‪ 1147‬م (‬
‫ط )ﺎھر اﻟﺑﺧ ﺎري ( * ) ‪ 542 - 482‬ه = ‪ - 1090‬ط‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺷﯾد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ ،‬اﻓﺗﺧﺎر اﻟدﯾن اﻟﺑﺧﺎري ‪:‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣن ﻛﺑﺎر اﻻﺣﻧ ﺎف ‪،‬‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻟﻔﺗ ﺎوي ‪ -‬خ (ﻣﺟﻠ دان ‪ ،‬و )اﻟواﻗﻌ ﺎت ( و )‬ ‫ﻣن أھل ﺑﺧﺎرى ﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫م*)‬ ‫ن ﻗﺎﺳ‬ ‫ﺎھر ﺑ=‬
‫ﻧﻣ ) ط دﺑوش (‬ ‫ﻼم‬ ‫ن إﺳ‬ ‫طﺎب ( ) ‪2‬‬
‫ﺎھر( ﺑ‪.‬‬ ‫اﻟﻧﺻ‬
‫د‬ ‫‪ 1967‬م ( ن أﺣﻣ‬ ‫ﺎﺣﻲ ( * ) ‪ 1387 - 1321‬هط= ‪- 1903‬ﺎھر ﺑ‬ ‫اﻟطﻧ‬
‫اﻟطﻧﺎﺣﻲ ‪ :‬أدﯾب ﻣﺻري ‪ .‬ﻋﻣل ﻓﻲ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ زھﺎء أرﺑﻌﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬وﻟد ﺑدﻣﯾﺎط‬
‫وﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ﺛم ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪.‬ﻓﺄﻣﺿﻰ ﺛﻼث ﺳ ﻧوات ) ‪) * ( 28 - 1925‬ھ ﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻻدﺑ ﺎء ‪،‬‬ ‫وﺑﻐﯾ ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪ 272‬و ‪427‬‬ ‫* ) ‪ ( 1‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪235 : 1‬‬
‫واﻟﺑﻌﺛ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪33‬واﻟﻧﺟ مو اﻟزاھ رة ‪105 : 5‬‬ ‫طﺑﻌﺔ دار اﻟﻣﺄﻣون ‪17 : 12‬‬
‫واﻟﻔواﺋ د اﻟﺑﮭﯾ ﺔ‬‫وﺣﺳن اﻟﻣﺣﺎﺿرة ‪ ( 2 ) . 306 : 1‬ﻓﮭرﺳت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧﺔ ‪44 : 3‬‬
‫ﺔ ‪. 112‬‬ ‫ن اﻟزﯾﺗوﻧ‬ ‫ﻊﻣ‬ ‫‪ 265‬اﻟراﺑ‬ ‫واﻟﺟ ‪ 84‬واھر اﻟﻣﺿواﻟﺻ ﯾﺔ ‪: 1‬‬
‫ﺎدﻗﯾﺔ ‪،‬‬
‫اﻟﻣﺻ ور (ﻛ و )ل ﺷ ﺛ ﺊ م( ﻛ ﺎن‬ ‫ﺑﻣدرﺳ ﺔ دار اﻟﻌﻠوﻋﻣ وم ‪.‬ل ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠﺗ ﻲ )‬
‫أﺻﻔﻰ اﻟﺻ ﺣﻔﯾﯾن ﺻ ﻠﺔ ﺑﺎﻟﻧ ﺎس‬ ‫ﻣدﯾرا ﻟﺗﺣرﯾر اﻟﮭﻼل إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن‬
‫وﻓطﻧفﺔﻋ‪ .‬دة ﻛﺗ ب ﻣطﺑوﻋ ﺔ ﻛ ﺎن أﻛﺛرھ ﺎ ﻣ ن )ھ داﯾﺎ (اﻟﮭ ﻼل ‪،‬‬ ‫وأدﺑﺎ وأﻟ‬
‫أﻣﯾ ) ر ﻗﺻ ر اﻟ ذھب ( و )ﻓ ﺎروق اﻻول ( و )‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ ) ﺳﺎﻋﺎت ﻣن ﺣﯾﺎﺗﻲ ( و‬
‫أﻟﺣ ﺎن اﻟﻐ روب ( و )ﺣدﯾﻘ ﺔ‬ ‫ﻧﺷ ﯾد اﻟﻛ روان ( و )‬ ‫ﻣﻌﺎرك اﻟﺳﯾف واﻟﻘﻠ م ( و )‬
‫ص)‪)*.(1‬‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﻗﺻ‬‫رات (‬ ‫ﻔﺎف دﺟﻠ واﻟﻔﺔ‬ ‫اﻻدﺑ ﻋﻠﺎء ( ﻰو )ﺿ‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻻھرام ‪ 1967 / 4 / 15‬وﻗواﺋم دار اﻟﻣﻌﺎرف ‪436 ، 342‬‬
‫وﻋﻲ ( * ) ‪ 482 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺔ ‪. 723 : 3‬‬
‫اﻟﺧﺷ * )‬ ‫‪486‬‬
‫واﻟدراﺳ‬
‫‪،‬‬
‫‪ 1090‬م (طﺎھر ﺑن ﺑرﻛﺎت ﺑن إﺑراھﯾم ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل اﻟﻘرﺷﻲ اﻟﺧﺷ وﻋﻲ ‪:‬ﻣ ن‬
‫ﻣﻌﺟ مﻓ ( ﻲ‬ ‫ﺑﺑﯾ ت اﻟﻣﻘ دس ﺳ ﻧﺔ ‪ 466‬هﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾثﺣ‪ ،‬ﺛﻘ دثﺔ ‪.‬‬
‫أﺳﻣﺎء ﺷﯾوﺧﮫ ‪ .‬ﺳﺋل اﺑﻧﮫ ‪ :‬ﻟم ﺳﻣوا اﻟﺧﺷوﻋﯾﯾن ؟ ﻓﻘﺎل ‪ :‬ﻛﺎن ﺟدﻧﺎ اﻻﻋﻠﻰ ﯾؤم‬
‫اﻟﺣ داد ( * )‬ ‫اﻟﺧﺷ وﻋﻲ ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻟﻧ ﺎس ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻣﺣ راب ﻓﺳ ﻣﻲ )‬
‫ﺎھر اﻟﺣ داد اﻟﺗوﻧﺳ ﻣ ﻲ ‪:‬ن طﻼﺋ ﻊ‬ ‫‪ 1934‬م (‬
‫‪ 1353 - 1317‬ه = ‪ - 1899‬اﻟط‬
‫اﻟﻧﮭﺿﺔ اﻟﺣدﯾﺛﺔ ﻓﻲ ﺗوﻧس ‪ .‬وﻟد ﺑﮭﺎ وﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻟزﯾﺗوﻧﺔ ودﺧل ﻓﻲ اﻟﺣزب اﻟﺣر‬
‫ﺎرﯾس‬ ‫ﻰﺑ‬ ‫ود إﻟ‬ ‫‪ ( 1920‬ض اﻟوﻓ‬ ‫ﺗوري ﻋﻧ وﺳد ﺗﺄﺳﯾﺳﺎﻓر ﻣ ﮫ ) ﻊ ﺑﻌ‬ ‫اﻟدﺳ‬
‫ﻟﻠﻣطﺎﻟﺑﺔ ﺑﺣرﯾﺔ ﺑﻼده ‪ .‬وأﻟف ) اﻟﻌﻣﺎل اﻟﺗوﻧﺳﯾون وظﮭور اﻟﺣرﻛﺔ اﻟﻧﻘﺎﺑﯾﺔ ‪ -‬ط‬
‫( و ) اﻣرأﺗﻧﺎ ﻓﻲ اﻟﺷرﯾﻌﺔ واﻟﻣﺟﺗﻣﻊ ‪ -‬طﻟﮫ( ﻧظم ﻓﻲ ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﻣﻔﻘ ودة ) ‪( 2‬‬
‫ﺔ‪:3‬‬ ‫ﺎﻛر ‪( 2 ) . 47 : 7‬‬
‫اﻟدراﺳ‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫‪ .‬ھ* ) ﺎﻣشﺗﮭ‪1 ) * ( 3‬‬
‫ذﯾب (اﺑ‬
‫‪) * . 298‬اﺑن ﺣﺑﯾ ب ( * ) ‪ 740‬؟ ‪ 808 -‬ه = ‪ 1406 - 1340‬مط( ﺎھر ﺑ ن‬
‫اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﻣر ﺑن ﺣﺑﯾب ‪ ،‬أﺑو اﻟﻌ ز اﺑ ن ﺑ در اﻟ دﯾن اﻟﺣﻠﺑ ﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬ ‫ﻻﻧﺷ ﺎء ‪.‬‬ ‫وﻛﺗب ﺑﮭﺎ ﻓ ﻲ دﯾ وان ا‬ ‫ﺣﺑﯾب ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ .‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﺑﺣﻠب ‪.‬‬
‫اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ﻓﻧﺎب ﻋن ﻛﺎﺗب اﻟﺳر ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻋ ن زھ ﺎء ﺳ ﺑﻌﯾن ﻋﺎﻣ ﺎ ‪.‬ﻣ ن‬
‫ﻛﺗﺑﮫ ) ذﯾل ( ﻋﻠﻰ ﺗﺎرﯾﺦ أﺑﯾﮫ ‪ ،‬و ) ﻣﺧﺗﺻر اﻟﻣﻧﺎر ‪ -‬ط ( ﻓﻲ أﺻول اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و‬
‫وﺗﺧﻣﯾﺳ ﮭﺎ ‪ ،‬وﻧظ م ﻋ دة ﻛﺗ ب ) ‪ ) * . ( 1‬ذو‬ ‫رﺣﮭﺎ خ (‬
‫وﺷ ) ﻲ اﻟﺑﺷ ردة ‪-‬‬
‫اﻟﯾﻣﯾﻧﯾن ( * ) ‪ 207 - 159‬ه = ‪ 822 - 775‬م ( طﺎھر ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺻﻌب‬
‫ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟوزراء واﻟﻘواد ‪ ،‬أدﺑ ﺎ وﺣﻛﻣ ﺔ‬ ‫اﻟﺧزاﻋﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟطﯾب ‪ ،‬وأﺑو طﻠﺣﺔ ‪:‬‬
‫ﻲ ﻓ‪ .‬ﻲ ﺑوﺷ ﻧﺞﻣ) ن‬ ‫ذي ‪.‬وط د اﻟﻣﻠ ك ﻟﻠﻣ ﺄﻣون اﻟﻌﺑﺎﺳوﻟ د‬ ‫وھ وﺷو اﻟ ﺟﺎﻋﺔ‬
‫ﺧراﺳﻛنﺎنﺑﻐ( داد ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺻ ل ﺑﺎﻟﻣ ﺄﻣون ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎه ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت ﻻﺑﯾ ﮫ‬ ‫أﻋﻣ ﺎل وﺳ‬
‫ﻣﺎت اﻟرﺷﯾد ووﻟﻲ اﻻﻣﯾن ‪ ،‬ﻛﺎن اﻟﻣ ﺄﻣون ﻓ ﻲ ﻣ رو ‪،‬‬ ‫ﻣﻧزﻟﺔ ﻋﻧد اﻟرﺷﯾد ‪ .‬وﻟﻣﺎ‬
‫ﻓﺎﻧﺗدب طﺎھرا ﻟﻠزﺣف إﻟﻰ ﺑﻐداد ‪ ،‬ﻓﮭﺎﺟﻣﮭﺎ وظﻔر ﺑﺎﻻﻣﯾن وﻗﺗﻠﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 198‬ه‬
‫(وﻋﻘد اﻟﺑﯾﻌﺔ ﻟﻠﻣﺄﻣون ‪ ،‬ﻓوﻻه ﺷرطﺔ ﺑﻐداد ‪ ،‬ﺛم وﻻه اﻟﻣوﺻل وﺑﻼد اﻟﺟزﯾ رة‬
‫واﻟﺷﺎم واﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺳﻧﺔ ﻧﻔﺳ ﮭﺎ ) ‪( 198‬وﺧراﺳ ﺎن )ﺳ ﻧﺔ ‪ 205‬ه (وﻛ ﺎن‬
‫ﻓﻲ ﻧﻔس اﻟﻣﺄﻣون ﺷﺊ ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻟﻘﺗﻠﮫ أﺧﺎه ) اﻻﻣﯾن ( ﺑﻐﯾر ﻣﺷورﺗﮫ ‪ .‬وﻟﻌﻠﮫ ﺷﻌر‬
‫ﻓﻠﻣﺎ‪ .‬اﺳﺗﻘر ﻓﻲ ﺧراﺳﺎن ‪ ،‬ﻗطﻊ ﺧطﺑﺔ اﻟﻣﺄﻣون ‪ ،‬ﯾوم ﺟﻣﻌ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ أﺣ د‬ ‫ﺑذﻟك‬
‫ﻏﻠﻣﺎﻧﮫ ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟﻠﯾﻠﺔ ‪ ،‬ﺑﻣرو ‪ ،‬وﻗﯾل ‪ :‬ﻣﺎت ﻣﺳﻣوﻣﺎ ‪.‬وﻟﻘب ﺑذي اﻟﯾﻣﯾﻧﯾن ﻻﻧ ﮫ‬
‫رب رﺟ ﻼ ﺑﺷ ﻣﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﻘ ده ﻧﺻ ﻔﯾن ‪ ،‬ﻟأو ﻻﻧﻲ اﻟﻌﮫ و راق وﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬ﻟﻘﺑ ﮫ‬
‫ﻻﺣ‪ -‬خ د( أﺑﻧﺎﺋ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ دار * )‬ ‫وﺻ ﯾﺔ‬ ‫ﺄﻣون ‪ .‬ﺎن أﻋ ورﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫وﻛ‬ ‫ﺑ ذﻟك اﻟﻣ‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬إﻋﻼم اﻟﻧﺑﻼء ‪ 148 : 5‬و ‪Brock . 2 : 98‬واﻧظر اﻟﺿ وء‬
‫وي ( * ) ‪ 1241 - 1184‬ه =‬ ‫ب ) ‪1‬ط( ‪) * .‬ﺎھر اﻟﻌﻠ‬ ‫ﻊ‪3:4‬‬
‫اﻟﻛﺗ‪.‬‬ ‫اﻟﻼﻣ‬
‫ﺎھر ﺑ ن نطﺣﺳ ﺎھرﯾ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ اﻟﻌﻠ وي ‪:‬‬ ‫‪ 1825‬من (ﺑ‬‫‪ - 1770‬ط‬
‫رﻣوت ‪ .‬د ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ )ﺗ رﯾم (وﺗﻧﻘ ل‬‫وﻟ‬ ‫ﺑﺎﻟﻔراﺋض ‪.‬ن أھ ل ﺣﺿ‬
‫ﻣ‬ ‫ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻋﺎﻟم‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﺿ ﻌﺔ ﻛﯾﻠ وﻣﺗرات ﻣ ن‬ ‫ﻓﻲ ﺑﻠداﻧﮭﺎ ‪ ،‬واﺳﺗﻘر ﻣﻊ أﺑﯾﮫ ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ) اﻟﻣﺳﯾﻠﺔ (‬
‫ﺗرﯾم ‪ ،‬ﻓﻲ ﺟﻧوﺑﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ أﻗﺑﻠت ﺣﻣﻠﺔ ﻣن ) ﻧﺟد ( ﺑﻘﯾﺎدة ) ﻧﺎﺟﻲ ﺑن ﻗﻣﻠﺔ‬
‫وھه (دﻣت ﻗﺑﺎﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺛ ﺎر ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﻋﻠ ﻰ ﺣﺿ رﻣوت )ﺳ ﻧﺔ ‪1224‬‬ ‫( ﻓﺎﺳﺗوﻟت‬
‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ،‬واﺟﺗﻣﻊ ﺣوﻟﮫ ﺟﻣﻊ ﻣن أھل اﻟﻣﺳﯾﻠﺔ وﺗرﯾم ‪ ،‬وﺗﻠﻘب ﺑﺄﻣﯾر اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن‬
‫اﻟﺣﺿرﻣﯾﯾن ‪ ،‬وﺗﺻدى ﻟﻘﺗﺎل اﺑن ﻗﻣﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻠﺑ ث أن ﺗﺧ ﺎذل أﺻ ﺣﺎﺑﮫ وﺗﺧﻠ وا‬
‫ﻋﻧﮫ ‪ .‬ﻓﺎرﺗﺣل ﺑﻌﺎﺋﻠﺗﮫ إﻟﻰ ﻣدﯾﻧﺔ ) اﻟﺷﺣر ( وأﻗﺎم ﺳﻧوات ‪ ،‬ﺛم ﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﻣﺳ ﯾﻠﺔ‬
‫‪ ،‬ﺑﻌد اﻧﺻراف اﻟﻧﺟدﯾﯾن ﻣن ﺣﺿرﻣوت ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻛﻔﺎﯾﺔ‬
‫اﻟﺧﺎﺋض ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﻔراﺋض ( وﻣﺟﻣوﻋﺔ )ﻓﺗ ﺎوي (ﺿ ﺧﻣﺔ ) ‪) * . ( 2‬ط ﺎھر‬
‫د اﻻ‬ ‫ن ﺧﺎﻟ‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1359 - 1276‬ه = ‪1860‬ط‪ 1940 -‬م‬
‫ﺎھر ﺑ(‬ ‫اﻻ ﺗﺎﺳ‬
‫ﻣﻔﺗﯾﮭ ﺎ ﻗﺑﻠ ﮫ ‪.‬ﺗﻌﻠ م‬
‫وﻛ ﺎن أﺑ وه‬ ‫ﺗﺎﺳﻲ ‪ :‬ﻣﻔﺗﻲ ﺣﻣص وﻓﻘﯾﮭﮭﺎ ‪ .‬وﻟد وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺔ اﻟﻘﺿ ﺎء اﻟﺷ رﻋﻲ ﺑﺎﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬وأﺧ ذ ﻋ ن اﻟﺳ ﯾد ﻣﺣﻣ ود اﻟﺣﻣ زاوي‬
‫واﻟﺷﯾﺦ ﺑدر اﻟدﯾن اﻟﺣﺳﻧﻲ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬ووﻟﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء ﺳ ﻧﺔ ‪ 1306‬ه‪ ،‬ﺑﺣ وران‬
‫س ‪ ،‬ﻓ ﺎﻟﻛرك ‪ ،‬ﺛ م ﻓ ﻲ دﻧزﻟ ﻲ ‪ ،‬وأذﻧ ﮫ ‪ ،‬واﻟﻘ دس ‪ ،‬واﻟﺑﺻ رةوﺗ‪ .‬وﻟﻰ‬
‫اﻻﻓﺗﺎء ﺑﺣﻣص ﺳﻧﺔ ‪ 1331‬ه ‪ ،‬إﻟﻰ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪: 1‬‬
‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪: 10‬‬‫وﻏرﺑ‪ .‬ﺎل اﻟزﻣ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫‪ 235‬ﻌور ﺑ ﺎﻟﻌور ‪ -‬خ‬ ‫واﻟﺷ‬
‫وﻣ ﺎ ﻗﺑﻠﮭ ﺎ ‪.‬‬‫‪ 260‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 129 : 6‬واﻟطﺑري ‪265 : 10‬وﺷ ذرات ‪16 : 2‬‬
‫وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 353 : 9‬واﻟدﯾﺎرات ‪95 - 91‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھ رة ‪ 152 - 149 :‬و‬
‫ﻌراء‬ ‫ب ‪3‬ﺗ‪( 2 ) . 435 :‬‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺷ‬ ‫‪183‬اﻟﻛﺗ‬ ‫‪ 155‬و ‪ 160‬و ‪ 178‬و‬
‫ودار‬
‫ﻋﺎرﻓ ﺎ ﺑ ﺎﻻدب ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻧظ م ﺟﯾ د وإﻟﻣ ﺎم‬ ‫اﻟﺣﺿرﻣﯾﯾن ‪ . 111 : 3‬أنوﻛﺎن‬
‫ﺗوﻓﻲ ‪.‬‬
‫اﻟرد ﻋﻠﻰ اﻻﺣﻣدﯾ ﺔ اﻟﻘﺎدﯾﺎﻧﯾ ﺔ‬ ‫واﺳﻊ ﺑﺎﻟﻣوﺳﯾﻘﻰ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب طﺑﻊ ﺑﻌﺿﮭﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫اﻟﻌدﻟﯾواﻟ ﺔ (ده وأﻛﻣﻠ ﮫ ھ و ﻓ ﻲ ﻋ دة‬ ‫اﻻﺣﻛ دأ ﺑﺎم ﮫ‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺔ ﺑ‬ ‫إﻛﻣ ط (ﺎلو )‬
‫‪-‬‬
‫ﻣﺟﻠدات ) ‪* . ( 1‬ط) ﺎھر اﻟﺻ ﻔﺎر ( * ) ‪ 391 - . . .‬ه = ‪ 1001 - . . .‬م (‬
‫أﻣﯾ ر ﺳﺟﺳ ﺗﺎن ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫طﺎھر ﺑ ن ﺧﻠ ف ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن اﻟﻠﯾ ث اﻟﺻ ﻔﺎر ‪:‬‬
‫ﺎرة‪ .‬واﻟ ده ﺑﺳﺟﺳ ﺗﺎن ‪ ،‬ووﺟﮭ ﮫ أﺑ وه إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﻣطﻣ ﺢ‬‫ﻧﺷ ﺑﻌﯾﺄ ﻓ د ﻲ إﻣ‬
‫ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ‪،‬‬
‫ﻋم ﯾﻣ ﯾن اﻟدوﻟ ﺔﻣﺣﻣ ود‬ ‫ﻗﮭﺳﺗﺎن وﺑوﺷﻧﺞ ‪ ،‬ﻓﻣﻠﻛﮭﻣﺎ وﻗﺗل ﺻﺎﺣﺑﮭﻣﺎ ﺑﻐراﺟق )‬
‫ﺧرج ﻋن طﺎﻋﺔ أﺑﯾﮫ واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ ﻛرﻣ ﺎن ‪ ،‬وزﺣ ف ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺳﺑﻛﺗﻛﯾن (‬
‫ﺛم‬ ‫اﺑن‬
‫ﺳﺟﺳﺗﺎن ﻓﻘﺎﺗل أﺑﺎه ‪ ،‬وﺗﺳﻠم ﻣﻧ ﮫ اﻟوأﺣﺑﺑﻼدﮫ‪.‬اﻟﻧ ﺎس ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻠﺑ ث أن ﻏ در ﺑ ﮫ‬
‫أﺑوه ‪ ،‬وﻗﺑض ﻋﻠﯾﮫ ﻓﻘﺗﻠﮫ ﺑﯾده ‪ ،‬وﻟم ﯾﻛن ﻟ ﮫ وﻟ د ﻏﯾ ره ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺧﻣﯾ ري (‬
‫* ) ‪ 1393 - . . .‬ه = ‪ 1973 - . . .‬م ( اﻟطﺎھر اﻟﺧﻣﯾري ‪ :‬دﻛﺗور ﻓﻲ اﻻداب‬
‫ﻣﻔﮭوم اﻟﻌﺻﺑﯾﺔ ﻋﻧد اﺑ ن ﺧﻠ دون‬ ‫‪ ،‬ﺗوﻧﺳﻲ ‪ .‬ﻧﺎل ) اﻟدﻛﺗوراه ( ﻋﻠﻰ أطروﺣﺔ )‬
‫( وﻛﺗب ﺑﺎﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ) زﻋﻣﺎء اﻻدب اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ‪ -‬ط ( وﻟﮫ ) ﻋطﯾل ‪ -‬ط‬
‫ﺎھر‬ ‫ﺔ)‪(3‬‬
‫اﻟﺷ ‪ ) * .‬ﯾﺦ ط‬ ‫ﺑﯾر اﻟﻣﻌروﻓ‬ ‫رﺣﯾﺔ ﺷﻛﺳ‬ ‫ﺔ ﻋرﺑﯾ ( ﺔ ﻟﻣﺳ‬
‫اﻟﺟزاﺋري ( * ) ‪ 1338 - 1268‬ه = ‪ 1920 - 1352‬م ( طﺎھر ﺑن ﺻﺎﻟﺢ ) أو‬
‫ﺻ ﺑ ﺎﻟﺢن (ﻣوھ ب ‪ ،‬اﻟﺳ ﻣﻌوﻧﻲ اﻟﺟزاﺋ ري ‪ ،‬ﺛ م اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ ‪:‬‬ ‫ﻣﺣﻣأﺣﻣ د د‬
‫اﺑ ن‬
‫ﺑﺣﺎﺛﺔ ﻣ ن أﻛ ﺎﺑر اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺔ واﻻدب ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺟﻣ‪ 12‬ﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ‬ ‫ﺑﻣﺻ ر‬ ‫ﻣﺻ طﻔﻰ ﺣﺳ ﻧﻲ اﻟﺳ ﺑﺎﻋﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔاﻟﻔ) ﺗﺢ (‬
‫‪ ( 2 ) . 1359‬اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﺣوادث ‪ 390‬و ‪ ( 3 ) . 391‬دﻋوة اﻟﺣق ‪:‬‬
‫‪ 1393‬ﻠﮫصﻣ ‪226‬ن ‪.‬اﻟﺟزاﺋ ر ‪ ،‬وﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋ دد ذي اﻟﻘﻌ دةأﺻ‬
‫دﻣﺷق ‪ .‬ﻛﺎن ﻛﻠﻔﺎ ﺑﺎﻗﺗﻧﺎء اﻟﻣﺧطوطﺎت واﻟﺑﺣث ﻋﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺳﺎﻋد ﻋﻠﻰ إﻧﺷﺎء ) دار‬
‫اﻟظﺎھرﯾوﺟﻣ ﺔ (ﻊ ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ ﺎ ﺗﻔ رق ﻓ ﻲ اﻟﺧ زاﺋن اﻟﻌﺎﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﻲ دﻣﺷب ق ‪،‬‬ ‫ﻓ اﻟﻛﺗ‬
‫واﻧﺗﻘ ‪ .‬ل إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ﺳ ﻧﺔ‬
‫اﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻟﺧﺎﻟدﯾ ﺔﻓ ( ﻲ اﻟﻘ دس‬ ‫وﺳﺎﻋد ﻋﻠﻰ إﻧﺷ ﺎء )‬
‫ﻓﻛﺎن ﻣن أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ‬ ‫‪ 1338‬ه‬
‫‪ 1325‬ه ‪ ،‬ﺛم ﻋﺎد إﻟﻰ دﻣﺷق ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬وﺳﻣﻲ ﻣدﯾرا ﻟدار اﻟﻛﺗب اﻟظﺎھرﯾوﺗ ﺔ ‪.‬وﻓﻲ ﺑﻌ د ﺛﻼﺛ ﺔ أﺷ ﮭر ‪.‬ﻛ ﺎن‬
‫ﯾﺣﺳن أﻛﺛر اﻟﻠﻐﺎت اﻟﺷرﻗﯾﺔ ﻛﺎﻟﻌﺑرﯾﺔ واﻟﺳرﯾﺎﻧﯾﺔ واﻟﺣﺑﺷﯾﺔ واﻟزواوﯾﺔ واﻟﺗرﻛﯾﺔ‬
‫واھر اﻟﻛﻼﻣﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻌﻘﺎﺋ د‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫واﻟﻔﺎرﺳ ﮫﯾﺔﻧﺣ‪ .‬و ﻋﺷ رﯾن ﻣﺻ ﻧﻔﺎ ‪ ،‬اﻟﺟ‬ ‫وﻟ‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﺑدﯾﻊ اﻟﺗﻠﺧﯾص ‪ -‬طﻓ ( ﻲ اﻟﺑ دﯾﻊ ‪ ،‬وﻣ) د اﻟراﺣ ﺔ ‪ -‬ط (‬
‫اﻟﻔواﺋ و د) اﻟﺟﺳ ﺎم ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻓ ﺔ ﺧ واص اﻻﺟﺳ ﺎم ‪ -‬ط (وﻛﺗ ﺎب‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻣﺳ ﺎﺣﺔ ‪،‬‬
‫ﺗﺳ ) ﮭﯾل اﻟﻣﺟ ﺎز إﻟﻓ ﻰن اﻟﻣﻌﻣ ﻰ واﻻﻟﻐ ﺎز ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻓﻲ )اﻟﺣﺳ ﺎب ‪ -‬ط ( و‬
‫ﺷرح ﺧطب اﺑ ن ﻧﺑﺎﺗ ﺔ ‪ -‬ط‬ ‫اﻟﺗﺑﯾﺎن ﻟﺑﻌض اﻟﻣﺑﺎﺣث اﻟﻣﺗﻌﻠﻘﺔ ﺑﺎﻟﻘرآن ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﺗوﺟﯾط ( ﮫو )اﻟﻧظ ر إﻟ ﻰ ﻋﻠ م‬ ‫ﺗﻣﮭﯾ د (اﻟﻌو ) روض إﻟ ﻰ ﻓ ن اﻟﻌ روض ‪-‬‬
‫ﺗﻔﺳ ﯾر اﻟﻘ رآن ‪ -‬خ (‬ ‫اﻻﺛر ‪ -‬ط ( و )اﻟﺗﻘرﯾب إﻟﻰ أﺻول اﻟﺗﻌرﯾ ب ‪ -‬ط ( و )‬
‫وﻣ ‪ .‬ن أﺟ ل آﺛ ﺎره )‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺳ ﯾرة اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ‬ ‫ﻓﻲ أرﺑﻌﺔ ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و ) اﻻﻟﻣﺎم ‪ -‬خ (‬
‫وھﻲ( ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻛﺑﯾ رة ﻓ ﻲ ﻣوﺿ وﻋﺎت ﻣﺧﺗﻠﻔ ﺔ ‪.‬وﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺗذﻛرة اﻟظﺎھرﯾﺔ ‪ -‬خ‬
‫اﻟﺧزاﻧﺔ اﻟظﺎھرﯾﺔ ﺑدﻣﺷق ‪ 28‬دﻓﺗرا ﺑﺧطﮫ ﻣﻧﮭﺎ ﻣﺎ ھو ﺗراﺟم وﻣذﻛرات وﻓواﺋد‬
‫ﻣﺎء ﻣﺧطوط ﺎت ﻣﻣ ﺎ رآه أو ﻗ رأ ﻋﻧ ﮫ ‪ ،‬أﺗ ﻰ ﻋﻠ ﻰ ذﻛرھ ﺎ ﺧﺎﻟ د‬
‫ﻣﺧطوط ﺎت دار اﻟﻛﺗ ب اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪ ،‬اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ وﻣﻠﺣﻘﺎﺗ ﮫ ‪: 2‬‬ ‫رس ﻲ ﻓﮭ‬ ‫اﻟرﯾ ﺎن ﻓ‬
‫ﻣﺎه ) وﯾر‬ ‫ﺗﻧ‬ ‫ﺎب ﺳ‬ ‫ﻘﻲ ‪ ،‬ﻛﺗ‬ ‫ﺎﻧﻲ اﻟدﻣﺷ‬ ‫‪ 248‬ﺳ‪ 275 -‬ﻌﯾد اﻟﺑ‬
‫د‬ ‫ﯾﺦ ﻣﺣﻣ‬
‫ﻓﺻل (ﻓﯾﮫ ﺗ ﺎرﯾﺦ ﺣﯾﺎﺗ ﮫ وأﻓ ﺎض ﻓ ﻲ اﻟﻛ ﻼم‬ ‫اﻟﺑﺻﺎﺋر ﺑﺳﯾرة اﻟﺷﯾﺦ طﺎھر ‪ -‬ط‬
‫ﻋﻠﻰ أﺧﻼﻗﮫ وﻣزاﯾﺎه وﻟﻠدﻛﺗور ﻋدﻧﺎن اﻟﺧطﯾب ) ﻛﺗﺎب اﻟﺷﯾﺦ طﺎھر اﻟﺟزاﺋري‬
‫ﻟﻧﮭﺿﺔ اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ﻓﻲ ﺑﻼد اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وأﻋ ﻼم ﻣ ن ﺧرﯾﺟ ﻲ ﻣدرﺳ ﺗﮫ ‪ -‬ط ( ) ‪1‬‬ ‫راﺋد ا‬
‫ن‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 248 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ط‪ 862‬م (ﺎھر ﺑ‬ ‫ط( ‪) * .‬ﺎھر اﻟﺧزاﻋ‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن طﺎھر ﺑن اﻟﺣﺳﯾن اﻟﺧزاﻋﻲ ‪ :‬أﺣد اﻻﻣراء اﻟوﻻةوﻟ‪ .‬ﻲ ﺧراﺳ ﺎن ‪،‬‬
‫ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ‪ ،‬واﺳﺗﻣر ﺛﻣﺎﻧﻲ ﻋﺷرة ﺳﻧﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟطﺑري (‬
‫* ) ‪ 450 - 348‬ه = ‪ 1058 - 960‬م (طﺎھر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن طﺎھر اﻟطﺑ ري ‪،‬‬
‫اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ﻓ‪ .‬ﻲ آﻣ ل طﺑرﺳ ﺗﺎن ‪ ،‬واﺳ ﺗوطن‬ ‫وﻟد‬ ‫أﺑو اﻟطﯾب ‪ :‬ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن أﻋﯾﺎن‬
‫داد ‪ ،‬ووﻟ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء ﺑرﺑ ﻊ اﻟﻛ رخ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﺑﻐ دادﻟ ‪.‬ﺷ ﮫ )رح ﻣﺧﺗﺻ ر‬
‫واب ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﻣﺎع واﻟﻐﻧ ﺎء ‪ -‬خ‬ ‫اﻟﻣزﻧﻲ ‪ -‬خ ( أﺣد ﻋﺷر ﺟزءا ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪.‬ﺟ و )‬
‫( ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) د ‪ ( 1588‬و ) اﻟﺗﻌﻠﯾﻘﺔ اﻟﻛﺑرى ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻓروع اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ‬
‫‪ ،‬ﻣﻧﮫ ﻧﺳ ﺧﺔ ﻓ ﻲ اﺳ ﺗﻣﺑول وﻟ ﮫ ﻧظ م ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﻣ ذﻛرات‬
‫وﻣﺣﺎﺿ رة ﻛ رد‬ ‫اﻟﻣؤﻟف ‪.‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪17 : 1‬ﺛ م ‪171 : 3‬‬
‫‪ 679‬وز اﻻﺟ داد ‪: 5‬‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ ‪ 596 - 577 : 8‬و ‪- 666‬وﻛﻧ‬
‫ر ‪ 5 : 7‬و ‪( 3 ) . 37‬‬ ‫واﺑ‪117 :‬ن اﻻﺛﯾ‬ ‫ذھﺑﻲ ‪1‬‬ ‫ﻼم ﻟﻠ‬ ‫دول) ‪( 2‬‬
‫اﻻﺳ‬ ‫‪. 54‬‬
‫‪ 233‬ﺎت اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪- 176 : 3‬‬ ‫واﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬وطﺑﻘ‬ ‫ﻓﮭرﺳ ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪239 : 3‬‬
‫ون ( * ) ‪ 399 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﺑ و ‪. 637 : 2‬ن * )‬
‫ﻏﻠﺑ‬ ‫‪197‬‬
‫وطوﺑﻘﺑ‬
‫ﻋﺑد اﻟﻣﻧﻌم ﺑن ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑ ن ﻏﻠﺑ ون اﻟﺣﻠﺑ ﻲ ﻧزﯾ ل ﻣﺻ ر ‪،‬‬ ‫‪ 1009‬مر (ﺑنطﺎھ‬
‫وھ ‪ .‬و ﺷ ﯾﺦ اﻟ داﻧﻲ ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫أﺳﺗﺎذ ﻓ ﻲ اﻟﻘ راآت ‪ ،‬ﺛﻘ ﺔ‬ ‫أﺑو اﻟﺣﺳن اﺑن أﺑﻲ اﻟطﯾب ‪:‬‬
‫ﺧﺔ ﺗﺎﻣ ﺔ ﻗدﯾﻣ ﺔ ﺟﯾ دة ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻧﺳ ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﺛﻣ ﮫ ﺎن‬
‫ذﻛرة ﻓ ﻲ اﻟﻘ راآت ﻣﻧ‬ ‫اﻟﺗﻛﺗ ﺎب )‬
‫ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 282‬أوﻗﺎف ( ﻣﺎت ﺑﻣﺻر ) ‪ ) * . ( 1‬اﻻﺻﺑﮭﺎﻧﻲ ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﺎھر ﺑ ن ﻋ ربأو) ﻋرﺑﺷ اﺑﺎه ؟ (ن إﺑ راھﯾم‬ ‫‪ 1384‬م (‬‫‪ 786 -‬ه = ‪ - . . .‬ط‬
‫خ (اﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ‬ ‫اﻟطﺎھرﯾ ﻓﺔ ‪ -‬ﻲ‬ ‫ﺑﮭﺎﻧﻲ ‪ :‬رئ ﻟ ﮫ )‬ ‫ﻣﻘ‬ ‫ﺑ ن أﺣﻣ د اﻻﺻ‬
‫ﻧظ ) م‬ ‫ر‪،‬و‬ ‫راآت اﻟﻌﺷ‬ ‫ﺑﯾﺗ ﻓ ﺎ ‪،‬ﻲﻓ‪1153‬ﻲ اﻟﻘ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺔ ﻻﻣﯾ‬ ‫ق ‪ ،‬ﻣﻧظوﻣ‬ ‫ﺷ‬
‫اﻟﺧ وارزﻣﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫واھر ﻓ( ﻲ اﺧ ﺗﻼف اﻵﯾ ﺎت ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫اﻟﺟﻗﺻ ﯾدة‬
‫ﺎري‬ ‫د اﻻﻧﺻ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫‪1370‬‬
‫ﻗﺎﺳ م ( م ﺑ‬ ‫ﺎھر ‪-‬ﺑ د ن‬ ‫د ‪771‬طه = ‪. . .‬‬
‫ﺑﻌ‬ ‫ﺑﻌ‬
‫اﻟﺧ وارزﻣﻲ ‪ ،‬اﻟﻣ دﻋو ﺑﺳ ﻌﯾد ﻧﻣ ﻓﻘﯾدﺑوشﮫ ‪:‬ﺣﻧﻔ ﻲ ﺧ وارزﻣﻲ اﻻﺻ لﺣ‪ .‬ﺞ‬
‫وﻣﻧﮭ‪ .‬ﺎ إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ﻓﺳ ﻛﻧﮭﺎ ‪.‬وأﻟ ف )اﻟﺟ واھر ‪ -‬خ (‬ ‫وزار اﻟروم ﻓﻲ ﻋودﺗ ﮫ‬
‫‪ 771‬ﻧﺳ ﺦ ﻛﺛﯾ رة ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺧﺗﺻر ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬ﻓرغ ﻣن ﺗﺄﻟﯾﻔﮫ ﻓﻲ ﻏرة رﻣﺿﺎن ﻣﻧﮫ‬
‫ﺻ ﻧﻔﮫ‬ ‫ﺎض واﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ واﻟﻘ ﺎھرة وﺑﻐ داد وﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻟﺷ ﺎوﯾش ﺑﺑﯾ روت ‪.‬‬
‫ﺔ‬ ‫ر ‪72 : 1‬‬
‫وﻏﺎﯾ‬ ‫ﺎﻟروم ) ‪ . ( 3‬ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﻧﺷ(‬ ‫لﺑ‬ ‫ر وﻗﯾ‬ ‫ﺑﻣﺻ‬
‫‪ 111‬و ﻓﯾ ﮫاﺑ‪ :‬ن‬ ‫‪ 431‬وم اﻟﻘ رآنوھ‬ ‫ھدﯾ ﺔ ‪: 1‬وﻋﻠ‬ ‫اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪( 2 ) . 339 : 1‬‬
‫ﻋرﺑﺷﺎه ‪ ( 3 ) .‬اﻟﺟواھر ﻟﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ) ﻣﺧطوط (وﻛﺷف اﻟظﻧ ون ‪615‬‬
‫ودار اﻟﻛﺗب ‪ 415 : 1‬وھو ﻓﻲ اﻟﺛﻼﺛﺔ ) طﺎھر اﺑن ﻗﺎﺳم ( واﻻزھرﯾﺔ ‪133 : 2‬‬
‫اﻟﻔﻘ ﮫ اﻟﺣﻧﻔ ﻲ‬‫طﺎھر ﺑن اﺳ ﻼم ﺑ ن ﻗﺎﺳ م (واﻟﺑﻠدﯾ ﺔ ‪:‬‬ ‫واﻟﻔواﺋد اﻟﺑﮭﯾﺔ ‪ 84‬ﺳﻣﺎه )‬
‫‪ 18‬واﻟﻛﺷﺎف ﻟطﻠس ‪ 62‬وﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ‪ ) * . 27 : 5‬طﺎھر اﻟﺻﻔﺎر ( * ) ‪.‬‬
‫طﺎھر (ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن اﻟﻠﯾ ث‬ ‫‪ - . .‬ﺑﻌد ‪ 310‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 922‬م‬
‫اﻟﺻﻔﺎر ‪ :‬واﻟﻲ ﺳﺟﺳﺗﺎن وﻛرﻣﺎن وﻓﺎرس ‪ ،‬ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﻣﻛﺗﻔﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪.‬ﻋﻘد ﻟ ﮫ‬
‫ث ‪.‬م ﯾﺣﺳ ن اﻟﻘﯾ ﺎم‬ ‫اﻟﻣﻛﺗﻔﻲ ﻋﻠﯾﮭﺎ ﺳﻧﺔ ‪ ،290‬هﺑﻌد ﻣﻘﺗل ﺟده ﻋﻣرو ﺑ ن اﻟﻠﯾ ﻓﻠ‬
‫ﻓﺛﺎر ﻋﻠﯾﮫ ﺑﻌض ﺛﻘﺎﺗﮫ ﻓﻲ أﯾ ﺎم اﻟﻣﻘﺗ در ‪،‬وأﺳ ر‬ ‫ﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﺗﺷﺎﻏل ﺑﺎﻟﺻﯾد واﻟﻠﮭو ‪.‬‬
‫أطﻠﻘ ﮫ ‪ ،‬وﺧﻠ ﻊ‬ ‫وﺣﺑﺳ م ﮫ ‪.‬‬‫‪ 297‬ه ﮫ اﻟﻣﻘﺗ در ﺛ‬ ‫‪ ،‬وﺣﻣ ل إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ﺳ ‪،‬ﻧﺔ ﻓﻌزﻟ‬
‫ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪ 310‬ه ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﺑﺑﻐداد إﻟﻰ أن ﻣﺎت ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺑزار ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﻣﺣﻣ م ( د ﺑ ن اﻟﺣﻛ م ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻌﺑ ﺎس اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ‬ ‫ﺎھر‪ .‬ﺑ‪- . .‬ن‪931‬‬
‫‪ 319‬ه =‬
‫ط‬
‫ﻧﺳ ﺧﺔ‬ ‫إﻣﻛ ‪ .‬ﺎمﺎناﻟﺟ ﺎﻣﻊ ﻓﯾﮭ ﺎﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫دﻣﺷ ﻘﻲ‬ ‫زار ‪:‬رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬ ‫اﻟﺑ ﻣ ن‬
‫ﺣدﯾث ‪ -‬خ ( ﺑﺎﻟظﺎھرﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬اﻻﺳ ﻔراﯾﯾﻧﻲ ( * ) ‪ 471 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫‪ 1078 -‬م ( طﺎھر ﺑن ﻣﺣﻣد اﻻﺳﻔراﯾﯾﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣظﻔر ‪:‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻻﺻ ول ‪.‬ﻣ ن‬
‫اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ .‬ﺗﻘدﻣت ﻟﮫ ﺗرﺟﻣﺔ ﻓﻲ اﻻﻋﻼم ) ‪ ( 112 : 3‬ﺑﺎﺳم ) ﺷﮭﻔور ﺑن طﺎھر‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون )‬ ‫( ﻛﻣﺎ ﺳﻣﺎه اﻟﺳﺑﻛﻲ ﻓﻲ طﺑﻘﺎت اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ) ‪( 175 : 3‬‬
‫ﻓﻠﯾؤﺧ ذ ﻣ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫طﺎھر ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل ﺷ ﮭﻔور ﺑ ن ط ﺎھر (‬ ‫‪ ( 430 : 1‬ھو )‬
‫اﻟﺗﺑﺻ ﯾر ﻓ ﻲ اﻟ دﯾن‬‫وﻣ ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗﮫ اﻻوﻟﻰ ‪ -‬ﻋن اﻻﻋﻼموﯾ‪ -‬زد ﻋﻠﯾ ﮫ ‪:‬‬
‫وﺗﻣﯾﯾز اﻟﻔرﻗﺔ اﻟﻧﺎﺟﯾﺔ ﻋن اﻟﻔرق اﻟﮭﺎﻟﻛﯾن ‪ -‬ط ( ‪ ) * .‬اﺑن اﻟﺣﺎج اﻻودي ( * )‬
‫‪ 1943‬من (ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺳ ﻼم ‪) * ،‬‬ ‫‪ 1362 - . . .‬ه =ط‪- . . .‬‬
‫ﺎھر ﺑ‬
‫وﻣ ﺎ ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ‪.‬واﺑ ن‬‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﺑن اﻻﺛﯾرﺣ‪ :‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪ 290‬و ‪310‬‬
‫ﺗظم ‪78 : 6‬‬ ‫‪297‬‬
‫ﻧﺔ ‪ 293‬وواﻟﻣﻧ‬ ‫وادث ﺳ‬‫ري ‪:‬‬ ‫‪ 329‬ﺣ‬
‫دون ‪: 4‬واﻟطﺑ‬ ‫ﺧﻠ‬
‫واﻟﻧﺟوم ‪ ( 2 ) . 168 : 3‬اﻧظر اﻟﺗراث ‪ . 443 : 1‬اﺑن اﻟﺣﺎج اﻻودي ‪ :‬رﺣﺎﻟﺔ‬
‫وأﻗﺎم ﺑﻔﺎس وﻛﺎن أﺣد اﻟطﻠﺑ ﺔ ﻓ ﻲ ﺑﻌﺛ ﺔ اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺣﺳ ن ) اﻻول (‬ ‫ﻣﻐرﺑﻲ ‪.‬‬
‫ﻧﺷﺄ‬
‫إﻟﻰ ﻓرﻧﺳﺔ ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻋﺎد ﺗﻘﻠد ﺑﻌض اﻟوظﺎﺋف ‪ .‬وﺻﻧف ) اﻻﺳﺗﺑﺻﺎر ﻓﻲ ﻋﺟﺎﺋب‬
‫ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻣﻧوﻧﻲ ﺑﻣﻛﻧﺎس ‪ ،‬وﻣﻧﮫ ﻧﺳ ﺧﺔ ﺑﺧط ﮫ ﻓ ﻲ اﻻﺣﻣدﯾ ﺔ‬ ‫اﻻﻣﺻﺎر ‪-‬ﻓﻲخ (‬
‫ﻗﺎل اﺑ ن ﺳ ودة ‪:‬ﯾﻔﯾ د‬ ‫ﺑﻔﺎس ‪ .‬وﻛﺗﺎﺑﺗﮫ ﻗرﯾﺑﺔ ﻣن اﻟﻌﺎﻣﯾﺔ ‪ .‬ﻓﻲ أرﺑﻌﺔ ﻛرارﯾس ‪.‬‬
‫رﺣﻠﻲ ﺧ ﺔ ( ﻼل ﺳ ﺑﻌﺔ أﻋ وام ﻗﺿ ﺎھﺎ ﺑﺄورﺑ ﺎ‬ ‫اﻟﻣ ؤرخ ﻛﺛﯾ أﻟﻔﮭراوﻟ‪ .‬ﺎ ﻓ ﮫ )‬
‫اﻟﺑﻛ ري اﻻﻓراﻧ ﻲ ( * )‬ ‫وﻗدﻣﮭﺎ ﻓﻲ أﯾﺎم ﺷﺑﺎﺑﮫ إﻟﻰ اﻟﺳﻠطﺎن اﻟﺣﺳن ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 1954‬م ن( ﻣﺣﻣ د ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟﺑﻛ ري‬ ‫‪ 1374 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫اﻟط‪- . .‬ﺎھر ﺑ‬
‫وس )ﻲ ﺟﻧ وب اﻟﻣﻐ رب‬ ‫ﺎﻋر ﻣﻛﺛ ر ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺳ ﻓ‬ ‫اﻟﺗﻣﻧرﺗﻲ ﺛ م اﻻﻓراﻧﺷ ﻲ ‪:‬‬
‫ﺑﺈﻓران ‪ ،‬اﻟﺗﺎﺑﻌ ﺔ ﻟﺗزﻧﯾ ت‬‫اﻻﻗﺻﻰ ( ﻣن اﻟﺑرﺑر ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ) ﺗﻧﯾﻛرت (‬
‫وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ )إﻟ ﻎ‬‫‪ ،‬وھﻲ ﻏﯾر إﻓران اﻟﻘرﯾﺑﺔ ﻣن ﻓﺎس ‪.‬ﻧﺷﺄ ﯾﺗﯾﻣﺎ ﻓﻲ ﺑﯾت ﻓﻘ ر ‪.‬‬
‫ﻓﺗﻔﻘﮫ ﺣﺗﻰ ﻋد ﻣن رﺟﺎل اﻟﻘﺿﺎء واﻻﻓﺗﺎء ‪ ،‬وﺗﺄدب ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﻛ ﺎن ﺷ ﺎﻋر ﻗط ره‬ ‫(‬
‫‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻧﺣو ﻣﺟﻠدﯾن ‪ ،‬و ) ﻧظم اﻟﺣﻛم اﻟﻌطﺎﺋﯾﺔ ‪ -‬خ ( و ) ﻧظم‬
‫وﻛ ( ﺎن ﻣﻣ ن ﺻ ﺣب‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻌﺿد ‪ -‬خ ( و )ﻧظم ﺑﻌض ﻣﺧﺗﺻر ﺧﻠﯾ ل ‪ -‬خ‬
‫أﺣﻣد اﻟﮭﯾﺑﺔ ) أﻧظر ﺗرﺟﻣﺗﮫ (وﻟﮫ ﻓﻲ ﻣدﺣﮫ وﺣﺿﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﺟﮭﺎد ﻗﺻ ﺎﺋد ) ‪( 2‬‬
‫‪ ) * .‬أﺑو اﻟﺻﻔﺎ ( * ) ‪ 1234 - . . .‬ه = ‪ 1819 - . . .‬م ( اﻟطﺎھر ﺑن ﻣﺳﻌود‬
‫ﻣﺣﻣد اﻟﻣﻧوﻧﻲ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ ﺗط وان ‪:‬‬ ‫‪ ،‬أﺑو اﻟﺻﻔﺎ ‪ :‬أدﯾب * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟذﯾل اﻟﺗ ﺎﺑﻊ ﻻﺗﺣ ﺎف‬ ‫اﻟﻌدد ﺳﺗﺔ ص ‪ 56‬ودﻟﯾل ﻣؤرخ اﻟﻣﻐرب ‪( 2 ) . 34 : 1‬‬
‫اﻟﻣطﺎﻟﻊ ‪ -‬خ ‪ .‬واﻻدب اﻟﻌرﺑﻲ ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻﻰ ‪ 30 - 19 : 1‬وﻓﯾﮫ أﻧﮫ ﻣن‬
‫ﺣﻔدة اﻟﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑ راھﯾم اﻟﺗﻣﻧرﺗﺑﻔ ﻲﺗﺢ‪-‬اﻟﺗ ﺎء واﻟﻣ ﯾم واﻟﻧ ون ‪ ،‬وﺳ ﻛون‬
‫اﻟذي ﯾﻘﺎل إن اول ﻧﺳﺧﺔ ﻣن ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻟﺣرﯾري ﻋرﻓت ﻓ ﻲ ﺳ وس ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟراء ‪-‬‬
‫ن)‬ ‫ﺎﺑﻊ ﻣ‬ ‫ﻊ واﻟﺳ‬ ‫ﮭﺎ ﻓواﻧظ ﻲ ﺗﻣﻧر اﻟﻣﺟﻠرت ‪ .‬دﯾن اﻟراﺑ‬ ‫ﺎم ﺑﺗدرﯾﺳ‬ ‫ه وﻗ‬
‫وﺳ وس اﻟﻌﺎﻟﻣ ﺔ ‪209‬‬ ‫اﻟﻣﻌﺳول ( ﻓﻔﯾﮭﻣﺎ اﻟﻛﺛﯾر ﻋن ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ وأﺳرﺗﮫ ‪.‬‬
‫وﻟﻰ إﻣﺎﻣ ﺔ اﻟﺟ ﺎﻣﻊ واﻟﺧطﺑ ﺔ إﻟ ﻰ أن‬ ‫وﺗ ﺔ ‪.‬‬
‫‪.‬ﺗوﻧﺳﻲ ﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ﻓﻲ ﺟ ﺎﻣﻊ اﻟزﯾﺗوﻧ‬
‫ﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟطﺎﻋون ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻣواھب اﻟﺻﻣدﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺷرح اﻟﺳﻣرﻗﻧدﯾﺔ ‪ .‬ﺑﻼﻏﺔ‬
‫‪ .‬وﻓﻲ ﻧﮭﺎﯾﺗﮫ ﺗرﺟﻣﺔ ﻟﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﺟﮭﺑل ( * ) ‪ 596 - 532‬ه = ‪- 1137‬‬
‫ﻓﻘﯾ ‪ :‬ﮫ ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ﺣﻠﺑ ﻲ‬ ‫‪ 1200‬م ( طﺎھر ﺑن ﻧﺻر ﷲ ‪ ،‬اﺑن ﺟﮭﺑل ‪ ،‬ﻣﺟد اﻟدﯾن‬
‫‪ .‬ھو أول ﻣن درس ﺑﺎﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺻﻼﺣﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘدس ‪ .‬وھو واﻟد ﺑﻧﻲ ﺟﮭﺑل اﻟﻔﻘﮭﺎء‬
‫أﻟﻔ ( ﮫ ﻟﻠﺳ ﻠطﺎن ﻧ ور‬‫ﻓﺿ ل اﻟﺟﮭ ﺎد‬ ‫ﺑﺎﻟﻘدس ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ )‬‫ﻟ‬ ‫اﻟدﻣﺷﻘﯾﯾن ‪ .‬ﺗوﻓﻲ‬
‫اﻟدﯾن اﻟﺷﮭﯾد ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻧﻌﺳ ﺎن ( * ) ‪ 1380 - 1319‬ه = ‪ 1961 - 1901‬م‬
‫ﺎرﯾﺦ ‪.‬ن أھ ل ﺣﻣ ﺎة ‪.‬‬‫ﻣﺗﺄدب ﺳوري ‪ ،‬ﻟ ﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﻣ‬ ‫( طﺎھر اﻟﻧﻌﺳﺎن ‪:‬‬
‫وﺷﻐل ﻣﻧﺎﺻ ب إدراﯾ ﺔ ‪.‬وﺻ ﻧف )‬ ‫ﻛﺎن ﯾﺗﺣدث ﺑﺎﻟﻔﺻﺣﻰ وﯾﻌد ﻣن اﻟﺧطﺑﺎء ‪.‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 587 - 518‬ه = ‪- 1125‬‬ ‫ﺔ‪-‬ط()‪*.(3‬‬
‫اﻟﻌﻣراﻧ)‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻟرﻗ‬ ‫ﺗ‬
‫ﺑن (ﯾﺣﯾﻰ ﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﺧﯾ ر ﺳ ﺎﻟم ‪ ،‬أﺑ و اﻟطﯾ ب اﻟﻌﻣراﻧ ﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬ ‫‪ 1191‬م‬
‫طﺎھر‬
‫ﺎور ﺑﻣﻛ ﺔ ﺑﻌ د ﻓﺗﻧ ﺔ اﻧﺗﺷ رت‬ ‫واﻟﻘﺿﺎء ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻓﻌﻲ ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﺧﻠف أﺑﺎه ﻓﻲ اﻟﻌﻠم وﺟ‬
‫وﻋ‪ .‬ﺎد إﻟ ﻰ وطﻧ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪( 566‬ووﻟ ﻲ‬ ‫ﻓﻲ ﻣﺧﺎﻟﯾف اﻟﯾﻣن ‪ .‬ﻓﺄﻗﺎم ﺳﺑﻊ ﺳﻧوات‬
‫ﻣﻧﺎﻗ ) ب اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ‬ ‫ﻣﻘﺎﺻ د اﻟﻠﻣ ﻊ ( و‬ ‫وﺻ ﻧف )‬ ‫ﻗﺿ ﺎء ذي ﺟﺑﻠ ﺔ وأﻋﻣﺎﻟﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫ﻼب (روﻓ ) ﻲ اﻟ رد ﻋﻠ ﻰ ﻧﻔ ﺎة اﻟﻘ در (‬ ‫ﻼء اﻟﻔﻛ‬ ‫وأﺣﻣ د ( و‬
‫ﻣﻌوﻧ) ﺟ ﺔ اﻟط‬
‫وھوﻣﺷﺎﯾﺦ اﺑن ﺳ ﻣرة ﺻ ﺎﺣب اﻟطﺑﻘ ﺎت ) ‪. ( 4‬‬ ‫وﻏﻠب ﻋﻠﯾﮫ ﻋﻠم اﻟﻛﻼم ‪ .‬ﻣن‬
‫اﻻﻧ س اﻟﺟﻠﯾ ل ‪3 ) . 448 : 2‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﺳرﻛﯾس ‪( 2 ) . 1124‬‬
‫( ﻣﺣﺎﻓظﺔ ﺣﻣﺎة ‪ ( 4 ) . 215‬طﺑﻘﺎت ﻓﻘﮭﺎء اﻟﯾﻣن ‪ ) * . 189 - 186‬اﻟﺗﻧوﺧﯾﺔ (‬
‫طﺎھرة ﺑﻧ ت أﺣﻣ د ﺑ ن ﯾوﺳ ف اﻻزرق‬ ‫* ) ‪ 436 - 359‬ه = ‪ 1044 - 970‬م (‬
‫ﻓﺎﺿﻠﺔ ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻣ ﺔ ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ‪.‬روﺗ ﮫ‬ ‫اﺑن ﯾﻌﻘوب ﺑن إﺳﺣﺎق ﺑن اﻟﺑﮭﻠول اﻟﺗﻧوﺧﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﺗوﻓﯾ ت ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ط ﺎووس =‬ ‫وروي ﻋﻧﮭﺎ ‪ .‬وھﻲ ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪.‬‬
‫ﺎووس د= ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰاﺑ‪673‬ن ط ﺎووس =‬ ‫أﺣﻣ‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰاﺑ‪664‬ن ط‬
‫ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ﺑن أﺣﻣ د ‪ 693‬ط* )ﺎووس ﺑ ن ﻛﯾﺳ ﺎن ( * ) ‪ 106 - 33‬ه = ‪653‬‬
‫‪ 724 -‬م ( طﺎووس ﺑن ﻛﯾﺳﺎن اﻟﺧوﻻﻧﻲ اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪ ،‬ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن‬
‫ﻣن أﻛﺎﺑر اﻟﺗ ‪ :‬ﺎﺑﻌﯾن ‪ ،‬ﺗﻔﻘﮭ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟ دﯾن ورواﯾ ﺔ ﻟﻠﺣ دﯾث ‪ ،‬وﺗﻘﺷ ﻔﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻌ ﯾش ‪،‬‬
‫أﺻ وكﻠﮫ ‪.‬ﻣ ن اﻟﻔ رس ‪ ،‬وﻣوﻟ ده وﻣﻧﺷ ﺄه ﻓ ﻲ‬ ‫وﺟرأة ﻋﻠﻰ وﻋ ظ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء واﻟﻣﻠ‬
‫ﺗوﻓﻲ‪ .‬ﺣﺎﺟﺎ ﺑﺎﻟﻣزدﻟﻔﺔ أو ﺑﻣﻧﻰ ‪ ،‬وﻛﺎن ھﺷ ﺎم ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﺟﺣﺎ ﺎ ﺗﻠ ك‬ ‫اﻟﯾﻣن‬
‫وﻛﺎن ﯾﺄﺑﻰ اﻟﻘرب ﻣن اﻟﻣﻠوك واﻻﻣراء ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑ ن ﻋﯾﯾﻧ ﺔ‬ ‫اﻟﺳﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺻﻠﻰ ﻋﻠﯾﮫ ‪.‬‬
‫‪ :‬ﻣﺗﺟﻧﺑو اﻟﺳﻠطﺎن ﺛﻼﺛﺔ ‪ :‬أﺑو ذر ‪ ،‬وطﺎووس ‪ ،‬واﻟﺛوري ) ‪ ) * . ( 2‬طب ( *‬
‫أﺣﻣ د‬ ‫ﻣﺣﻣ د طﺑ ﺎرة ‪1303‬طﺑ ﺎرة =‬ ‫طﺑ ﺎرة =‬ ‫ﻣﺣﻣ د راﻏ ب ‪1370‬‬ ‫اﻟطﺑ ﺎخ =‬
‫ﺑن ﺣﺳن ‪ 1334‬اﺑن طﺑﺎطﺑﺎ = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 199‬اﺑن طﺑﺎطﺑﺎ = ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫أﺣﻣد ‪ 322‬اﺑن طﺑﺎطﺑﺎ = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 345‬اﺑن طﺑﺎطﺑﺎ ) اﻟﻧﺳﺎﺑﺔ ( = ﯾﺣﯾﻰ‬
‫ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪* ( 478‬ھ) ﺎﻣش ‪ * ( 1‬ﺗ) ‪( 1‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪( 2 ) . 445 : 14‬‬
‫وذﯾ ل‬ ‫‪ 160‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪3 : 4‬‬ ‫وﺻ‪ 8‬ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪: 2‬وﺣﻠﯾ‬ ‫ﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 5‬‬
‫د ‪1201‬‬ ‫ﺎﺋﻲ ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬ ‫اﻟطﺑﺎ ﻲ‬ ‫ﺎن ‪ . 233 : 1‬طﺑﻋﻠ‬ ‫اﻟﻣ واﺑذﯾل ‪92‬ن ﺧﻠﻛ‬
‫ﺎﺋﻲ =ود ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻟطﺑﺎطﺑ ﻣﺣﻣ‬ ‫= ن ﻋﺑ د اﻟﻔﺗ ﺎح ‪1242‬‬ ‫ﯾوﺳ ﺎﺋﻲف ﺑ‬ ‫اﻟطﺑﺎطﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 1310‬اﻟطﺑﺎطﺑﺎﺋﻲ = إﺑراھﯾم ﺑن ﺣﺳﯾن ‪ 1319‬اﻟطﺑﺎطﺑﺎﺋﻲ =‬
‫‪ 1326‬اﻟطﺑﺎطﺑﺎﺋﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳف ‪ 1326‬اﻟطﺑﺎطﺑﺎﺋﻲ ) اﻟﯾزدي ( =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫ﻟطﺑراﻧﺳ ﻲ =‬‫ﻣﺣﻣ= د ﺧﯾ ر ‪ 1329‬ا‬ ‫اﻟطﺑ ﺎع‬ ‫ﻛ ﺎظم ) ‪( 1337‬‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﻣﻔﺳ ر (‬‫اﻟطﺑ ري )‬ ‫اﻟطﺑرﺳاﻟﻔﺿﻲ =ل ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ‪548‬‬ ‫‪360‬‬
‫ﺟرﯾر ‪310‬اﻟطﺑ ري )اﻟﻔﻘﯾ ﮫ ( =اﻟﺣﺳ ن )أو اﻟﺣﺳ ﯾناﺑ( ن اﻟﻘﺎﺳ م ‪350‬اﺑ ن‬
‫اﻟطﺑري = أﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ 376‬اﻟطﺑري ) أﺑو اﻟطﯾب ( = طﺎھر ﺑن ﻋﺑد ﷲ‬
‫) ‪ ( 450‬اﻟطﺑري ) اﻟﻔﻠﻛﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن أﯾوب ﻧﺣو ‪632‬اﻟطﺑ ري )اﻟﻣﺣ ب (‬
‫ري =د اﻟﻘ ﺎدر ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1033‬اﻟطﺑ ري =‬ ‫أﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪694‬اﻟطﺑ ﻋﺑ‬ ‫=‬
‫ﻓﺿل ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪1084‬اﻟطﺑ ري )اﺑ ن‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ‪ 1070‬اﻟطﺑري =‬
‫اﻟﻣﺣب ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ) ‪ ( 1163‬اﻟطﺑرﯾﺔ = ﻗرﯾش ﺑﻧت ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ‪1107‬‬
‫ﻣﺎﻋﯾل ‪1213‬‬ ‫ﻲ ﺑ= ن إﺳ‬ ‫د‬ ‫د ‪ 482‬ا‬
‫أﺣﻣ‬
‫ﻟطﺑﻘﺟﻠ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ﻣﺣﻣ ﻲد ﺑ=‬ ‫اﻟطﺑﺳ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﺳ ﺎﻟم )‬ ‫اﻟطﺑﻘﺟﻠﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 1265‬اﻟطﺑﻼوي ) اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ( =‬
‫ﺎوي )‬ ‫ﺑﻼوي ) ‪( 1014‬‬
‫اﻟطﺑﻧ‬ ‫ﻣﻧﺻ ( = ور اﻟط‬ ‫ﺑط‬ ‫اﻟﺳ)‬
‫ﺑﻼوي‬ ‫‪966‬‬
‫اﻟط(‬
‫اﻟطﺑﻧﻲ د=اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن زﯾ ﺎد ﷲ اﻟطﺑﻧ ﻲ )‬ ‫اﻟﻣﯾﻘﺎﺗﻲ ( = ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 888‬ﻋﺑ‬
‫‪ 25‬ن‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾناﺑ‪394‬ن اﻟطﺑﯾ ﻋﺑ ب دة= ﺑ ن ﯾزﯾ د اﺑ‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻋر‬
‫ب =د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪627‬‬ ‫‪ 230‬ن اﻟطﺑﯾ ﻋﺑ‬‫اﻟطﺑﯾبإﺳ= ﺣﺎق ﺑ ن ﺧﻠ ف اﺑ‬
‫ؤدب ( د=ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ ‪* 352‬ط) ثاﺑ ( *ن اﻟطﺛرﯾ ﺔ =‬ ‫اﻟﻣ وﻟﯾ‬ ‫اﻟطﺑﯾﺧ ﻲ )‬
‫‪ 126‬ت اﻟطﺛرﯾ ﺔزﯾﻧ= ب ﺑﻧ ت ﺳ ﻠﻣﺔ ‪) * 135‬ط ﺢ ( *اﺑ ن‬ ‫ﯾزﯾد ﺑن ﺳ ﻠﻣﺔ ﺑﻧ‬
‫‪ 536‬ن‬ ‫ﻲ اﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ ﺎند ﺑ= ن ﻋﻠ‬ ‫‪ 416‬ن‬
‫طﺣاﻟ‬ ‫ﻲ اﺑ‬ ‫ﺎن ﺑ= ن ﻋﻠ‬ ‫ﻰ‬ ‫اﻟطﺣ‬
‫ﯾﺣﯾ‬
‫د ‪321‬‬ ‫ﺎوي ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬ ‫د‬ ‫ﻲ ‪560‬‬
‫اﻟطﺣأﺣﻣ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫ﺎن = ز ﺑ‬ ‫ﻋﺑ اﻟطﺣ د اﻟﻌزﯾ‬
‫اﻟطﺣطﺎوي = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 1231‬اﺑن أﺑﻲ طﺣﻣﺔ اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ = ھرﯾم ﺑن ﻋدي‬
‫ﻲ=‬ ‫ل ‪844‬‬
‫اﻟطراﺑﻠﺳ‬ ‫ﻲﻲ ﺑ= ن ﺧﻠﯾ‬ ‫و ‪ 120‬ط* ) ر ( * ﻋﻠ‬
‫اﻟطراﺑﻠﺳ‬ ‫ﻧﺣ‬
‫إﺑراھﯾم ﺑن ﻣوﺳﻰ ‪ 922‬اﻟطراﺑﻠﺳﻲ =ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪1032‬اﻟطراﺑﻠﺳ ﻲ )أﺑ و‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﻛﺎﻣ ل ‪1315‬‬ ‫اﻟطراﺑﻠﺳ ﻲ‬ ‫طﻔﻰ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﻧﺣ و ‪1220‬‬ ‫اﻟ ﻣﺻﯾﻣن ( =‬
‫ﻣظﻔ ر ﺑ ن‬ ‫ﻓﺧ ر اﻟ دﯾن ( =‬ ‫‪ 1285‬ن اﻟط راح )‬ ‫اﻟطراﺑﯾﺷﻲ = ﻋﻣر ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑ‬
‫اﻟطراح ‪ 694‬طراد = ﻧﺟﯾب ﺑن إﺑراھﯾم ‪ ) * 1329‬طراد ﺑن دﺑﯾس ( * ) ‪. . .‬‬
‫ورث إﻣ ﺎرة‬ ‫أﻣﯾ ر ‪.‬‬‫رادمﺑ ( ن دﺑ ﯾس اﻻﺳ دي ‪:‬‬ ‫‪ 418 -‬ه = ‪- . . .‬ط ‪1027‬‬
‫اﻟﺟزﯾرة اﻟدﺑﯾﺳﯾﺔ )ﺑﺟوار ﺧوزﺳ ﺗﺎنﻋ( ن آﺑﺎﺋوﻛﮫ ‪.‬ﺎن ﯾﺷ ﺎرﻛﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ ض‬
‫إﺧوﺗﮫ ‪ .‬ووﻗﻌت ﻣﻌﺎرك ﺑﯾﻧﮭم وﺑﯾن ﺑﻧﻲ ﻣزﯾد اﻻﺳدﯾﯾن أﺻﺣﺎب )اﻟﺣﻠ ﺔ (ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﻘﺗل اﺛﻧﺎن ﻣن إﺧوة طراد ) ﻧﺑﮭﺎن وﺣﺳﺎن ( ﺳﻧﺔ ‪ 405‬ه‪ ،‬وأﺧرﺟ وا‬
‫أﺧ و ط راد (‬ ‫ﺎرةﻏﻗﺎم ﺑﮭﺎ ﻣﺿ ر ﺑ ن دﺑ ﯾس )‬ ‫ﻣن اﻟﺟزﯾرة ‪ .‬ﺛم اﺳﺗﻌﺎدوھﺎ ﺑﻌد‬
‫اد ﺑﻌ د ذﻟ ك ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻻﻣ ﺎرة ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن ﻗﺎﺗﻠ ﮫ ﻣﻧﺻ ور ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن‬
‫اﻻﺳدي ‪ ،‬ﻣﺗﻔﻘﺎ ﻣﻊ ﺟﻼل اﻟدوﻟﺔ أﺑﻲ طﺎھر ﺑن ﺑﮭﺎء اﻟدوﻟﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺧرج ط راد ﻣ ن‬
‫أﺑو ﻓ راس اﻟﺳ ﻠﻣﻲ (‬ ‫اﻟﺟزﯾرة ﺳﻧﺔ ‪ 418‬ه ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﻌد ذﻟك ﺑﯾﺳﯾر ) ‪) * . ( 1‬‬
‫طراد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾ ز اﻟﺳ ﻠﻣﻲ‬ ‫* ) ‪ 524 - . . .‬ه = ‪ 1130 - . . .‬م (‬
‫ﺎن ﻣﺗوﻟﯾ ﺎ ﺑﻌ ض اﻻﻋﻣ ﺎل‬ ‫دﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﻣوﻟ د واﻟﻣﻧﺷﻛ ﺄ ‪.‬‬ ‫‪:‬ﻛﺎﺗب ‪ ،‬ﯾﻠﻘب ﺑﺎﻟﺑ دﯾﻊ ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻣ ﺎ ‪.‬ﺎت ورﺳ ﺎﺋل وﺷ ﻌر ﺣﺳ ن ) ‪* . ( 2‬ط) راد‬ ‫ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬وﺗ ﻟ وﻓﻲﮫ ﻓﯾﮭ‬
‫‪ 1098‬م (ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫‪ - 1008‬راد ﺑ‬
‫اﻟزﯾﻧﺑ ﻲ ( * ) ‪ 491 - 398‬ه = ط‬
‫وارسب‪ :‬اﻟﻧﻘﺑ ﺎء ‪ ،‬وﻣﺳ ﻧد اﻟﻌ راق ﻓ ﻲ‬ ‫ﻟﮭﺎﺷﻣﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ اﻟزﯾﻧﺑﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔ ﻧﻘﯾ‬ ‫ا‬
‫ﻋﺻره ‪ .‬ﻛﺎن أﻋﻠﻰ اﻟﻧﺎس ﻣﻧزﻟﺔ ﻋﻧد اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ ‪ .‬أﻣﻠﻰ ) ﻣﺟﺎﻟس ( ﻛﺛﯾرة ‪ .‬ووﻟﻲ‬
‫اﻟﻧﻣﯾ ري ( * ) ‪ 520 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﻧﻘﺎﺑ ﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﯾن ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ) ‪) * . ( 3‬‬
‫‪ 1126‬م ( طراد ﺑن وھﯾب اﻟﻧﻣﯾري ‪ :‬أﻣﯾر ﻋرب * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﺑ ن‬
‫ﺔ‬ ‫ﺑطت ) ﻓ راداﻲ( اﻟطﺑﻌ‬‫ط‬ ‫ر ‪ 77 : 9‬و ‪ 85‬و ‪ 86‬و ‪ 106‬و ‪127‬‬
‫وﺿ‬ ‫اﻻﺛﯾ‬
‫ﺗﺢ اﻟط ﺎء وﺗﺷ دﯾد اﻟ راء ‪ ،‬اﻋﺗﻣ ﺎدا ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎﻣوسﻣ ‪ :‬ﺎدة )‬
‫طرد ( ﺛم ظﻔرت ﺑﺄﺑﯾﺎت ﻟﻠﺣﯾص ﺑﯾص ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣﻧﺗظم ‪288 : 10‬ﯾﻘول ﻓﯾﮭ ﺎ ‪) :‬‬
‫رﺟﺢ ﻋﻧ دي أﻧ ﮫ ﻛﻛﺗ ﺎب ‪،‬‬ ‫طراد (‬
‫ﻓﺗﺻدﻋوا ﻣﺗﻔرﻗﯾن ﻛﺄﻧﮭم ﻣﺎل ﺗﻔرﻗﮫ ﯾداﺑن ﻓﺗ‬
‫وﻓﻲ اﻟﺗﺎج ‪ 409 : 2‬ﻣﺎ ﯾؤﯾد ھذا ﻓﻲ ﺗﺳﻣﯾﺔ ﺷﺧص آﺧر ‪( 2 ) .‬ﻓوات اﻟوﻓﯾ ﺎت‬
‫‪ 196 : 1‬وإرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪ 275 : 4‬وﺧرﯾدة اﻟﻘﺻر ‪ ،‬ﺷﻌراء ﻣﺻر ‪. 105 : 2‬‬
‫ﺎج ‪409 : 2‬‬ ‫‪162‬‬
‫رة ‪ : 5‬واﻟﺗ‬ ‫واﻟﻧﺟ‪ 396‬وم اﻟزاھ‬
‫ذھب ‪: 3‬‬ ‫ﺷ ) ‪( 3‬ذرات اﻟ‬
‫ﻛﻛﺗﺎب ‪ ،‬ﻣﻧﮭم أﺑو اﻟﻔوارس اﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪،‬‬ ‫وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬وﻗد ﺳﻣواا ‪،‬طراد‬
‫ذﻛ ره‬ ‫اﻟﺟزﯾ ﻣرة ‪.‬ن اﻟﺷ ﺟﻌﺎن ‪.‬‬ ‫ﻛﺛﯾ ر ﻣ ﻧﮭم ﯾﺿ ﺑطﮫ ﻛﺷ داد ‪ ،‬وھ و وھ م ( ‪.‬‬
‫اﻟﻌظﯾﻣ ﻲن ‪.‬ﻣﻧﻘ ذ إﻟ ﻰ أن ﺑﻧ ﻲ ﻧﻣﯾ ر اﻣﺗﻠﻛ وا اﻟرﻗ ﺔ ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم )‬ ‫وأﺷ ﺎر أﺳ ﺎﻣﺔ ﺑ‬
‫= ﺎﻓﻰ ﺑ ن زﻛرﯾ ﺎ‬ ‫طراد ﺑن وھﯾب (وﺧﺎض ﻣﻌﺎرﻛﮭ ﺎ ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ط راراﻟﻣﻌ‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫رازيﺔ=ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ داﺑ‪733‬ن اﻟط ﺳراوة =‬ ‫اﻟط ھﺑ‬ ‫‪390‬‬
‫‪ 528‬اﺑن طرﺑﺎي =أﺣﻣد ﺑن طرﺑ ﺎي ‪1057‬اﻟطرﺑزوﻧ ﻲ )اﻟﻣ دﻧﻲ ( =ﻣﺣﻣ د‬
‫اﻟرﯾﺣ د اﻟﺣﺎن =ﻲ ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ) ‪( 1099‬‬ ‫‪ ( 1200‬رز ﻋﺑ‬
‫ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود ) ط‬
‫= ﺎر ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫ﻋﺛﻣ ﻲ =ﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪ 400‬ﻋﺑ‬
‫اﻟطرﺳوﺳ د ﻲاﻟﺟﺑ‬ ‫اﻟطرﺳوﺳ‬
‫اﻟطرﺳوﺳﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪758‬‬ ‫اﻟطرﺳوﺳإﺑ ﻲ =‬ ‫‪420‬‬
‫‪ 1117‬اﻟطرطوﺷﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟوﻟﯾد ‪ 520‬طرﻗﺟﻲ زاده ) اﻟﺣﻧﻔﻲ ( =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 60 - 86‬ق ه =‬ ‫‪) * 1068‬ﺔ ﺑ ن اﻟﻌﺑ د ( * )‬ ‫ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود ﺑﻌ د طرﻓ‬
‫‪ 564‬م (ن ﺳ ﻔﯾﺎن ﺑ ن ﺳ ﻌد ‪ ،‬اﻟﺑﻛ ري اﻟ واﺋﻠﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫اﻟﻌﺑ ‪ -‬د ﺑ‬ ‫طرﻓ ﺔ ﺑ ن‪538‬‬
‫وﻟد‪ .‬ﻓﻲ ﺑﺎدﯾ ﺔ اﻟﺑﺣ رﯾن ‪ ،‬وﺗﻧﻘ ل‬ ‫ﻋﻣرو ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟطﺑﻘﺔ اﻻوﻟﻰ‬
‫ك ‪.‬ﻋﻣ رو ﺑ ن ھﻧ د ﻓﺟﻌﻠ ﮫ ﻓ ﻲ ﻧدﻣﺎﺋ ﺛ ﮫ م‪ .‬أرﺳ ﻠﮫ‬ ‫ﻧﺟ د‬ ‫واﺗﺻﺑﻘ لﺎعﺑﺎﻟﻣﻠ‬
‫ﻓ ﻲ‬
‫ﺄﻣره ﻓﯾ ﮫ ﺑﻘﺗﻠ ﮫ ‪ ،‬ﻻﺑﯾ ﺎت‬ ‫ﺑﻛﺗﺎب إﻟﻰ اﻟﻣﻛﻌﺑر )ﻋﺎﻣﻠﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺣرﯾن وﻋﻣ ﯾ ﺎن (‬
‫ﺑﻠﻎ اﻟﻣﻠك أن طرﻓﺔ ھﺟﺎه ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ اﻟﻣﻛﻌﺑر ‪ ،‬ﺷﺎﺑﺎ ‪ ،‬ﻓﻲ )ھﺟ ر (ﻗﯾ ل ‪:‬اﺑ ن‬
‫ﻋﺷرﯾن ﻋﺎﻣﺎ ‪ ،‬وﻗﯾل ‪ :‬اﺑن ﺳت وﻋﺷرﯾن ‪ .‬أﺷﮭر ﺷﻌره ﻣﻌﻠﻘﺗﮫ ‪ ،‬وﻣطﻠﻌﮭﺎ ‪) :‬‬
‫وﺟﻣ ﻊ اﻟﻣﺣﻔ وظ‬ ‫ﻟﺧوﻟﺔ أطﻼل ﺑﺑرﻗﺔ ﺛﮭﻣد (وﻗد ﺷرﺣﮭﺎ ﻛﺛﯾرون ﻣن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪.‬‬
‫ﻲ ) وان ‪ -‬ط ( ھ* ) ﺎﻣش ‪Journal . 398 ( 1 ) * ( 2‬‬ ‫دﯾ‬ ‫ﻌره ﻓ‬ ‫نﺷ‬ ‫ﻣ‬
‫‪ Asiatique 8341 , P‬واﻻﻋﺗﺑﺎر ﻻﺑن ﻣﻧﻘذ ‪. 98‬ﺻﻐﯾر ‪ ،‬ﺗ مرﺟإﻟ ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫ﺗﻔﯾض اﻟﺣﻛﻣﺔ ﻋﻠﻰ ﻟﺳﺎﻧﮫ ﻓﻲ أﻛﺛ ر ﺷ ﻌره‬ ‫‪ .‬وﻛﺎن ھﺟﺎءا ‪ ،‬ﻏﯾر ﻓﺎﺣش اﻟﻘول ‪.‬‬
‫و ‪ 743‬م (‬ ‫و ‪ 125‬ه =ﻧﺣ‪- . . .‬‬ ‫ﺎح ( * )ﻧﺣ‪- . . .‬‬ ‫)‪.(1‬‬
‫اﻟطرﻣ* )‬
‫اﻟطرﻣﺎح ﺑن ﺣﻛﯾم ﺑن اﻟﺣﻛم ‪ ،‬ﻣن طﯾﺊ ‪:‬ﺷﺎﻋر إﺳﻼﻣﻲ ﻓﺣ وﻟل ‪.‬د وﻧﺷ ﺄ ﻓ ﻲ‬
‫واﻋﺗﻘ د ﻣ ذھب )اﻟﺷ راة (ﻣ ن‬ ‫اﻟﺷﺎم ‪ ،‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻣﻌﻠﻣ ﺎ ﮭﻓﯾ ﺎ ‪.‬‬
‫واﺗﺻل ﺑﺧﺎﻟد ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻟﻘﺳري ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﯾﻛرﻣ ﮫ وﯾﺳ ﺗﺟﯾد ﺷ ﻌره ‪.‬‬ ‫اﻻزارﻗﺔ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ھﺟﺎءا ‪ ،‬ﻣﻌﺎﺻرا ﻟﻠﻛﻣﯾت ﺻدﯾﻘﺎ ﻟﮫ ‪ ،‬ﻻ ﯾﻛﺎدان ﯾﻔﺗرﻗﺎن ‪.‬ﻗﺎل اﻟﺟ ﺎﺣظ ‪:‬‬
‫وﻛﺎن ﻗﺣطﺎﻧﯾﺎ ﻋﺻﺑﯾﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬ط ( ﺻﻐﯾر ‪ .‬وﻟﻠﻣرزﺑﺎﻧﻲ ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫ﻋﻣران اﻟﻣﺗوﻓﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 378‬ﻛﺗﺎب ) أﺧﺑﺎر اﻟطرﻣﺎح (ﻧﺣو ﻣﺋﺔ ورﻗ ﺔ ) ‪) * ( 2‬‬
‫رود ﺑ ن ﻓﮭ م ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪،‬‬ ‫ط‪( . .‬‬‫طرود ﺑ ن ﻓﮭ م ( * ) ‪. - . . . = . . . . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧﯾ ﮫ ﺷ ﺎﻋر ﯾﻌ رف ﺑﺄﻋﺷ ﻰ‬ ‫ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﻣ ن‬
‫طرود ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزﻟﮭم ﺑﻧﺟد ‪ ،‬ودﺧﻠوا إﻓرﯾﻘﯾﺔ ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 232‬رح ﺷ واھد اﻟﻣﻐﻧ ﻲ ‪272‬واﻟزوزﻧ ﻲ ‪28‬واﻟﺷ ﻌر‬ ‫ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺷ رق ‪ : 15‬وﺷ‬
‫وھو )اﺑن اﻟﻌﺷ رﯾن ‪ ،‬ﻻﻧ ﮫ ﻗﺗ ل وھ و‬ ‫واﻟﺷﻌراء ‪ 49‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 319‬وﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫اﺑن ﻋﺷرﯾن ﻋﺎﻣﺎ ( وﻣﻌﺎھد اﻟﺗﻧﺻﯾص ‪364 : 1‬وﺟﻣﮭرة أﺷﻌﺎر اﻟﻌ رب ‪ 32‬و‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪: 1‬‬ ‫واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪8 : 4‬‬ ‫رو ﺑ ن اﻟﻌﺑ د (‬ ‫‪ 83‬ﺎ اﺳﻋﻣ ﻣﮫ )‬ ‫وﻓﯾﮭ‬
‫ﻧﺔ ‪.‬‬ ‫رﯾن ﺳ‬ ‫ت وﻋﺷ‬ ‫‪ 417‬ن اﺑل وھ ن ﻗﺗﯾﺑو اﺑ ﺔ ‪:‬ن ﺳ‬ ‫‪- ،414‬ﻋ ﻗﺗ‬ ‫ﮫ‬ ‫وﻓﯾ‬
‫وﺻﺣﯾﺢ اﻻﺧﺑﺎر ‪ 8 : 1‬و ‪162‬واﻟﻣﺣﺑ ر ‪258‬واﻵﻣ دي ‪( 2 ) . 146‬اﻻﻏ ﺎﻧﻲ‬
‫ﻔرﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ن اﻟﺻ‬ ‫ﺧﺎرﺟﯾ ‪ :‬ﺎ ﻣ‬
‫ﮫ‬ ‫‪27‬‬
‫ﻛﯾن ‪: 1‬وﻓﯾ‬
‫ﺎن‬ ‫واﻟﺑﯾ‪ 148‬ﺎن واﻟﺗﺑﯾ‬ ‫‪: 10‬‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪: 3‬‬ ‫‪ 52‬ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪228‬‬ ‫وﺗﮭ ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 7‬‬
‫واﻟﺷ‬
‫‪ 418‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 338 : 1‬وﻓﻲ ﺷرح اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ ﻟﻠﺗﺑرﯾزي ‪ 121 : 1‬و ‪) 122‬ﻗ ﺎل‬
‫دﻣت أﯾﺎﻣ ﮫ ﻗﻠ ﯾﻼ ‪ ،‬ﻟﻔﺿ ل ﻋﻠ ﻰ اﻟﻔ رزدق وﺟرﯾ ر ‪.‬وﻣ ن‬ ‫اﻟﻌﻠﻣﺎء ‪:‬‬
‫ﺑﻌضﻟو ﺗﻘ‬
‫ﻋﺟﯾب ﻣﺎ روي ﻣن ﺣدﯾﺛﮫ أﻧﮫ ﻗﻌد ﻟﻠﻧﺎس ‪ ،‬وﻗﺎل ‪:‬اﺳﺄﻟوﻧﻲ ﻋن اﻟﻐرﯾب ‪ ،‬وﻗ د‬
‫أﺣﻛﻣﺗﮫ ﻛﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﻟﮫ رﺟل ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﻌﻧﻰ اﻟطرﻣﺎح ؟ ﻓﻠم ﯾﻌرﻓﮫ ! (وﻓ‪ .‬ﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب‬
‫ذﻛ ر ﺣﻔﯾ د‬ ‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪378‬‬ ‫ذﻛر ﺣﻔﯾد ﻟﮫ ﻣن أھ ل ط وس‬ ‫‪86 : 2‬‬
‫آﺧر ‪ ،‬ﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﻘﯾروان ‪( 3 ) .‬اﻟﺳ ﺑﺎﺋك ‪31‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪) * . 263‬ط رﯾﺢ‬
‫اﻟﺛﻘﻔﻲ ( * ) ‪ 165 - . . .‬ه = ‪ 781 - . . .‬م ( طرﯾﺢ ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻋﺑﯾد ﺑن‬
‫أﺳﯾد اﻟﺛﻘﻔﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﺻﻠت ‪ :‬ﺷﺎﻋر اﻟوﻟﯾد ﺑن ﯾزﯾد اﻻﻣوي ‪ ،‬وﺧﻠﯾﻠﮫ ‪ .‬اﻧﻘطﻊ إﻟﯾﮫ‬
‫ﻗﺑل أن ﯾﻠ ﻲ اﻟﺧﻼﻓ ﺔ ‪ ،‬واﺳ ﺗﻣر اﺗﺻ ﺎﻟﮫ ﺑ ﮫ ‪ ،‬وأﻛﺛ ر ﺷ ﻌره ﻓ ﻲ ﻣدﺣ ﮫ ‪.‬وﺟﻌﻠ ﮫ‬
‫ﯾ دﺧل ﻋﻠﯾ ﮫ وآﺧ ر ﻣ ن ﯾﺧ رج ﻣ ن ﻋﻧ ده ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﯾﺳﺗﺷ ﯾره ﻓ ﻲ‬
‫ﻣﮭﻣﺎﺗﮫ ‪ .‬وﻋﺎش إﻟﻰ أﯾﺎم اﻟﮭﺎدي اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ) ‪. ( 1‬اﻟطرﯾﺣ ﻲﻓﺧ= ر اﻟ دﯾن ﺑ ن‬
‫اﻟﻔﺎرﻋ ﺔ‬ ‫‪1085‬نا طرﯾ اﻟوﻟﯾف =د ﺑ ن طرﯾ فﺑﻧ‪179‬ت طرﯾ ف =‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ‬
‫ﺑﻧت طرﯾف ‪ ) * 200‬اﻟﻌﻧﺑري ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬طرﯾف ﺑن‬
‫ﺗﻣﯾم اﻟﻌﻧﺑري ‪ ،‬أﺑو ﻋﻣرو ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻣﻘل ‪ ،‬ﻣن ﻓرﺳﺎن ﺑﻧﻲ ﺗﻣﯾم ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬‬
‫طرﯾ ف ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ﻗﺗﻠ ﮫ أﺣ د ﺑﻧ ﻲ ﺷ ﯾﺑﺎن ) ‪) * . ( 2‬‬
‫وب ‪.‬ن ﻧﺳ ﻠﮫ ﺑﻧ و‬ ‫ﻏﯾ ر ﻣﻧﺳ ﻣ‬ ‫طرﯾف ‪ ،‬ﻣن ﺟذام ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔ ‪:‬ﺟ د ‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫طرﯾ ف ﺑ ن‬ ‫ﻋﺟرﻣﺔ ‪ ،‬وﺑﻧو ﻣﮭ دي ‪ ،‬ﻋ رب اﻟﺑﻠﻘ ﺎء ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد اﻟﺷ ﺎم ) ‪- 2 . ( 3‬‬
‫وه ‪.‬ﺑط ن ﻣ ن طﯾ ﺊ ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم‬ ‫ﺣﯾﻲ ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﺳﻠﺳﻠﺔ ﺑن ﻏ ﻧمﺟ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧﺎھﻠﻲ‬
‫دة ﺑن ﻛﻌب ﺑ ن‬ ‫أدھم ﺑن ﺳوﯾد اﻟﺷﺎﻋر ) ‪ - 3 . ( 4‬طرﯾف ﺑن اﻟﺧزرج ﺑن ﺳﺎﻋ‬
‫ﺳﻣﻰ‪ .‬اﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ﺧﻣﺳ ﺎ ﻣ ن * )‬ ‫اﻟﺧزرج ﺑن ﺣﺎرﺛﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻻزد ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫وﺳ ﻣط‬ ‫‪ 276‬ﺔ اﻵﻣ ل ‪104 : 6‬‬ ‫إرﺷ ( ﺎد اﻻرﯾ ب ‪: 4‬ورﻏﺑ‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫وﺗﮭ ‪302‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪53 : 7‬‬ ‫واﻻﻏ‪ 705‬ﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟ دار ‪: 4‬‬ ‫اﻟﻶﻟ ﻲ‬
‫واﻟﺗﺑرﯾزي ‪ 140 : 4‬واﻟﺟﮭﺷﯾﺎري ‪ ( 2 ) . 95‬ﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 250‬و ‪3 ) . 251‬‬
‫ول ﷲ‬ ‫ﺎت ﻟرﺳ‬ ‫اﻟﻧﺳ ‪87 : 2‬‬
‫وة ‪.‬اﻟﻣﺑﺎﯾﻌ‬ ‫اﻟﻠﺑ( ﺎب‬ ‫ﺔ اﻻرب ‪4 ) . 264‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ(‬
‫ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻣن ذرﯾﺗ ﮫ ‪.‬وﻋﻓ دﻲ) ﻛﻼﻣ ﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻻﺟ وادﺳ( ﺑﻌﺔ ﻣ ن‬
‫أﺑﻧﺎﺋﮫ ‪ ،‬ﻣﺗﺗﺎﺑﻌﯾن ‪ ،‬اﺷﺗﮭروا ﺑﺎﻟﺟود ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ واﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وھ مﻗ ‪ :‬ﯾس ﺑ ن‬
‫ﺑن ﺣزﻣﺔ اﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑ ن طرﯾ ف ‪.‬وﻗ ﺎل ‪:‬ﻛ ل‬ ‫ﺳﻌد ﺑن ﻋﺑﺎدة ﺑن دﻟﯾم ﺑن ﺣﺎرﺛﺔ‬
‫طرﯾ ( ‪.‬ف‪4‬ﺑ ‪ -‬ن ﺧﻠ ف ﺑ ن ﻣﺣ ﺎرب ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ ﯾس‬ ‫ﺟ واد ‪ ،‬ﻣطﻌ ﺎم ﻟﻠطﻌ ﺎم ) ‪1‬‬
‫ﻣن‪.‬ﺑﻧﯾﮫ ذھل ‪ ،‬وﻏﻧم ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل ﻟﮭ م اﻻﺑﻧ ﺎء ‪،‬‬ ‫ﻋﯾﻼن ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫طرﯾف‪ -‬ﺑن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻗﻌ ﯾن ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫وﻣﺎﻟك وﯾﻘﺎل ﻟﺑﻧﯾﮫ اﻟﺧﺿر ) ‪5 . ( 2‬‬
‫أﺳد ﺑن ﺧزﯾﻣﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﻓﻘﻌس ‪ ،‬وﻣﻧﻘذ ) ‪- 6 . ( 3‬‬
‫طرﯾف ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن ﺟ دﻋﺎن ‪ ،‬ﻣ ن طﯾ ﺊ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾ ﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻣ ن‬
‫ﻧﺳﻠﮫ ﺟﺑﻠﺔ ﺑن راﻓﻊ ) ‪) * . ( 4‬طرﯾﻔﺔ اﻟﻛﺎھﻧ ﺔ ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬
‫اﻟﺣﻣﯾرﯾﺔ ‪:‬ﺔ ﯾﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻔﺻ ﯾﺣﺎت اﻟﺑﻠﯾﻐ ﺎت ‪.‬‬ ‫‪ ( . .‬طرﯾﻔﺔ ﺑﻧت اﻟﺧﯾر ﻛﺎھﻧ‬
‫ﻛﺎﻧت زوﺟﺔ ﻟﻠﻣﻠك ﻋﻣرو ﻣزﯾﻘﯾﺎء اﺑن ﻣﺎء اﻟﺳﻣﺎء اﻻزدي اﻟﻛﮭﻼﻧﻲ ‪.‬ﻗﯾل إﻧﮭ ﺎ‬
‫ﺗﻧﺑﺄت ﻟﮫ ﺑﺎﻧﮭﯾﺎر ) اﻟﺳد (ﻓﺎﺳﺗﻌد ‪ ،‬ھو وﻗوﻣﮫ ‪ ،‬ﻟﻠﮭﺟ رة ) ‪) * . ( 5‬ط س ( *‬
‫إرم ‪ :‬د‬‫ن ﺟ‬ ‫طﺳ‪. . - .‬م ‪.‬ﺑ ( ن ﻻوذ ﺑ‬ ‫م(*)‪..=...-...‬‬ ‫طﺳ)‬‫*‬
‫ﺑﻧﯾ ﮫ ﻓ ﻲ )اﻻﺣﻘ ﺎفﺑ ( ﯾن ﻋﻣ ﺎن‬ ‫ﻛﺎﻧ ت ﻣﻧ ﺎزل‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌرب اﻟﻌﺎرﺑ ﺔ ‪.‬‬
‫وﺣﺿرﻣوت ‪ .‬وﻓﻲ اﻻﺧﺑﺎرﯾﯾن ﻣن ﯾﻘول ‪ :‬إن إﻗﺎﻣﺗﮭم ‪ ،‬ﻣﻊ ﺟدﯾس ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﻓﻲ‬
‫أراﺿﻲ ﺑﺎﺑل ‪ ،‬وﺑﻌد ﻏزو اﻟﻔرس ﻟﮭﺎ اﻧﺗﻘﻠوا إﻟﻰ اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ‪ .‬وﻓﻲ * ) ھﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫ﺎب‬ ‫اﻻرب ‪ 264‬رة اﻻﻧﺳ‬
‫ﺔ وﺟﻣﮭ‬ ‫ر ‪ 155‬و ‪2 ) . 423‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ (‬ ‫*)‪1‬‬
‫اﻟﻣﺣﺑ(‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪( 4 ) . 184‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪264‬‬ ‫‪( 3 ) . 248‬‬
‫رﻗﯾن ﻣ ن ﯾ ذھب إﻟ ﻰ أن ھ ﻼك‬ ‫اﻟﻣﺳﺗﺷ ‪. 253 :‬‬
‫‪) . 264‬اﺑ ‪( 5‬ن ﺧﻠ دون ‪2‬‬
‫وﻻ‪ .‬دﻟﯾل ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻵﺛ ﺎر أو ﻓ ﻲ‬ ‫طﺳم وﺟدﯾس ﻛﺎن ﺣواﻟﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 250‬ﺑﻌد اﻟﻣﯾﻼد‬
‫اﻻﺧﺑﺎر ‪ ،‬ﯾؤﯾد ھذا ‪ ،‬ﺑل اﻻﺧﺑﺎر ﻣﺗﻔﻘﺔ ﻋﻠﻰ أﻧﮭم أﻗدم ﻣن ھذا اﻟﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺄزﻣﺎن ‪.‬‬
‫ﮭورة ‪.‬ن ﻋﻣ ر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب أﻧ ﮫ ﻗ ﺎل‬ ‫ﻣﺷ ﺔ ﻋ‬ ‫دﯾسرواﯾ‬
‫وﻓ ﻲ‬ ‫وﻗﺻ ﻊﺗﮭمﺟ‬‫ﻣ‬
‫وﻻة‪:‬ھ) ذا اﻟﺑﯾ ت ﻗ ﺑﻠﻛم طﺳ م ﻓﺎﺳ ﺗﺧﻔوا ﺑﺣﻘ ﮫ واﺳ ﺗﺣﻠوا ﺣرﻣﺗ ﮫ‬ ‫ﻟﻘرﯾش‬
‫ﻛ ﺎن‬
‫ﻓﺄھﻠﻛﮭم ﷲ ‪ ،‬ﺛم وﻟﯾﺗﮫ ﺑﻌدھم ﺟرھم ﻓﺎﺳ ﺗﺧﻔوا ﺑﺣﻘ ﮫ واﺳ ﺗﺣﻠوا ﺣرﻣﺗ ﮫ ﻓ ﺄھﻠﻛﮭم‬
‫ﺣت اﻟرواﯾ ﷲﺔ (ﻋ ن ﻋﻣ ر ‪ ،‬ﻋرﻓﻧ ﺎ أن اﻟﻌ رب ﻗﺑﯾ ل اﻻﺳ ﻼم ﻛ ﺎﻧوا‬
‫ﯾﺗﻧﺎﻗﻠون أن طﺳ ﻣﺎ وﻟﯾ ت اﻟﺑﯾ ت اﻟﺣ رام ‪ ،‬وأﻧﮭ ﺎ ﻛﺎﻧ ت ﻗﺑ ل ﺟ رھم ) ‪) * . ( 1‬‬
‫طط ( * * ) ططر ( * ) ‪ 824 - 769‬ه = ‪ 1421 - 1367‬م ( ططر اﻟظﺎھري‬
‫ﺎھر ‪:‬ن ﻣﻠ وك دوﻟ ﺔ‬ ‫اﻟﺟرﻛﺳﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻛﻧﻰ ﺑﺳﯾف اﻟدﯾن أﺑ ﻲ ﺳ ﻌﯾد ‪ ،‬اﻟﻣﻠ ك اﻟظ ﻣ‬
‫اﻟﺟراﻛﺳﺔ ﺑﻣﺻر واﻟﺷﺎم ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن ﻣﻣﺎﻟﯾك اﻟظﺎھر ﺑرﻗوق ‪ ،‬اﺷﺗراه ﺑﻣﺻر ‪،‬‬
‫ﺗوﺟ( ﮫ طط ر إﻟ ﻰ‬ ‫وﻟﻣﺎ آﻟت اﻟﺳﻠطﻧﺔ إﻟ ﻰ اﻟﻧﺎﺻ ر )ﻓ رج‬ ‫وأﻋﺗﻘﮫ واﺳﺗﺧدﻣﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﻣؤﯾ دﯾﺦ)ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ (‬ ‫وﻟﺣ ق ﺑﺄھ ل اﻟﺷ ﻐب واﻟﻌﺻ ﯾﺎن ‪ ،‬ﺛ م ﺟﻌﻠ ﮫ ﺷ‬
‫اﻟﻣؤﯾ د وﺗﺳ ﻠطن اﺑﻧ ﮫ اﻟﻣﻠ ك اﻟﻣظﻔ ر أﺣﻣ د ‪،‬‬ ‫ﻣﺟﻠس ‪.‬‬
‫ﻣﻘدم أﻟف ‪ ،‬ﻓﺄﻣﯾروﻣ ﺎت‬
‫اﻟﻣظﻔرﺧﻠ‪ .‬ﻊ اﻟﻣظﻔ ر ‪ ،‬وطﻠ ق أﻣ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻓﺗوﻟﻰ ططر إدارة اﻟﻣﻣﻠﻛﺔ وﺗزوج أم ﺛم‬
‫وﻋه ( ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫ﺷ ق ‪ ،‬وﻧ ﺎدى ﺑﻧﻔﺳ ﮫ ﺳ ﻠطﺎﻧﺎ ‪ ،‬وﺗﻠﻘ ب ﺑﺎﻟظ ﺎھرﺳ) ﻧﺔ ‪824‬‬
‫إن ‪:‬أم اﻟﻣظﻔ ر دﺳ ت ﻟ ﮫ‬ ‫ﻣﺻر ﻣرﯾﺿﺎ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻠﺑ ث أن ﻣ ﺎت ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬وﯾﻘ ﺎل‬
‫ﺳﻣﺎ ﺑطﯾﺋﺎ ‪ ،‬ﺑﻌد ﺧﻠﻌﮫ اﺑﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻣن أﺛره ‪ .‬وﻣدة ﺳﻠطﻧﺗﮫ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺷﺎم وﻣﺻر ‪،‬‬
‫واﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪122 : 1‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﺻﺑﺢ اﻻﻋﺷﻰ ‪313 : 1‬‬
‫ﻼم ‪255 - 252 : 1‬‬ ‫ل اﻻﺳ‬ ‫ﺎن ‪46‬رب ﻗﺑ‬ ‫‪264‬‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﻌ‬
‫واﻟﺗﯾﺟ‬
‫وﺗ اﻻرب‬
‫ﻛﺎﻧ) ت ﻣﻧ ﺎزل طﺳ م‬ ‫وﻓﻲ ﺷرح ﻗﺻ ﯾدة اﺑ ن ﻋﺑ دون ‪62‬‬ ‫واﻟﻧوﯾري ‪339 : 15‬‬
‫‪ 395‬ﺑ) ن ﻟ وذان ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﻌ رب‬ ‫وﺟدﯾس ﻓﻲ اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ( وﻓﻲ اﻟﻣﺣﺑر طﺳم‬
‫واﻧظ‪ .‬ر ﺷ ﻔﺎء اﻟﻐ رام ﻟﻠﻔﺎﺳ ﻲ ‪: 1‬‬ ‫ﻌرﺑﯾاﻟ ﺔ ﻓﺗﻛﻠﻣ وا ﺑﮭ ﺎ (‬
‫اﻟﻌﺎرﺑﺔ اﻟذﯾن أﻟﮭﻣ وا‬
‫ﺛﻼﺛﺔ أﺷ ﮭر وأﯾ وﻛﺎم ‪.‬ﺎن ﻓﯾ ﮫ ﺗ دﯾن وﻟ وﻛﯾن ‪.‬رم ‪ ،‬ﻣ ﻊ ط ﯾش ﺷ دﯾد ‪.‬‬ ‫‪. 356‬‬
‫ﻣﺣﻣ ود ﺑ ن‬ ‫وﻟﻠﺑ در اﻟﻌﯾﻧ ﻲ )‬ ‫وأﺗﻠف ﻓﻲ ﻣدﺗﮫ ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﻗﺻرھﺎ ‪ ،‬أﻣواﻻ ﻋظﯾﻣﺔ ‪.‬‬
‫أﺣﻣد ( ﻛﺗﺎب ) اﻟروض اﻟزاھر ﻓﻲ ﺳﯾرة اﻟﻣﻠك اﻟظﺎھر ‪ -‬ط (وھو رﺳﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ‬
‫ﺑﻌض أﺧﺑﺎره ) ‪) * . ( 1‬ط ﻊ (اﺑ* ن طﻌﻣ ﺔﺣﺳ= ﯾن ﺑ ن طﻌﻣ ﺔ ‪) * 1175‬‬
‫طﻌﯾﻣ‪ 624‬مﺔ (ﺑ ن ﻋ دي ﺑ ن‬ ‫طﻌﯾﻣ ﺔ ﺑ ن ﻋ دي ( * ) ‪ 2 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺎن ﯾﻧﺎدﻣ ﮫ ﻣﻧﺑ ﮫ ﺑ ن‬ ‫ﺎف ‪:‬رؤﺳ ﺎء ﻗ رﯾش ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﻛ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻧوﻓل ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﻣ ن‬
‫اﻟﺳﮭﻣﻲﯾ ‪ .‬وم ﺑ در ‪ ،‬ﻗﺗﻠ ﮫ ﺣﻣ زة وﻋﻠ ﻲ ) ‪) * . ( 2‬ط ﻎ ( * * )‬ ‫اﻟﺣﺟﺎج ﻗﺗ ل‬
‫طﻐﺗﻛ ﯾن ‪ ،‬ﺳ ﯾف اﻻﺳ ﻼم ‪،‬‬ ‫طﻐﺗﻛ ﯾن ( * ) ‪ 593 - . . .‬ه = ‪ 1197 - . . .‬م (‬
‫ﺎﺣب اﻟ ﯾﻣن ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘ ب ﺑﺎﻟﻣﻠ ك اﻟﻌزﯾ زﻛ ‪ .‬ﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ‬ ‫اﺑن أﯾوب اﺑ ن ﺷ ﺻﺎذي ‪:‬‬
‫أدﯾﺑﺎ ﻋﺎﻗﻼ ‪.‬ﺑﻌﺛﮫ أﺧوه اﻟﻧﺎﺻر ﺻﻼح اﻟدﯾن إﻟﻰ اﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﻓدﺧل ﻣﻛﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪579‬‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﻓﻘﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻟ ﮫ‬ ‫ھ ‪ ،‬ودﺧل زﺑﯾدا ‪ ،‬ﻓﺗﻌز ‪.‬وﻣﻠك اﻟﯾﻣن ﻛﻠﮫ ‪ ،‬طوﻋ ﺎ وﻛرھ ﺎ‬
‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻣﻧﺻ ورة (‬ ‫ﻣوﻋﺎت ‪ .‬ﻲ اﻟ ﯾﻣن ﻣدﯾﻧ ﺔ ﺳ ﻣﺎھﺎ )‬ ‫واﺧ ﺗط ﻓ‬ ‫ﻣﻘ روآت وﻣﺳ‬
‫أﻣﯾﺎل ﻣن ﻣدﯾﻧﺔ اﻟﺟﻧد ﺳﻧﺔ ‪ 592‬ه‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪. ( 3‬اﻟطﻐراﺋ ﻲ =اﻟﺣﺳ ﯾن‬
‫طﻔﺎوة ﺑﻧ ت ﺟ رم ( * ) ‪- . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ) * 513‬طف ( * * )‬
‫طﻔﺎوة ﺑﻧت ﺟ رم ﺑ ن رﯾ ﺎن ‪ :‬أم * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﻣ( ورد اﻟﻠطﺎﻓ ﺔ‬ ‫‪(...‬‬
‫وﻧﺳ ب ﻗ رﯾش ‪) . 198‬‬ ‫‪ 115‬و ‪116‬واﺑن إﯾ ﺎس ‪( 2 ) . 13 : 2‬اﻟﻣﺣﺑ ر ‪177‬‬
‫‪ ( 3‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻐر ﻋدن ‪ .‬واﻟﻌﻘود اﻟﻠؤﻟؤﯾﺔ ‪ 29 : 1‬واﻟوﻓﯾﺎت ﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮭ ﺎ‬
‫) اﻟطﻔﺎوﯾون ( وھم أﺑﻧﺎؤھﺎ ﻣن زوﺟﮭﺎ أﻋﺻر ﺑن ﺳﻌد ﺑن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ) ‪. ( 1‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 100‬ن اﻟطﻔﯾ ل =‬ ‫ﻋﺎﻣر ﺑ ن واﺛﻠ ﺔ اﺑ‬ ‫طﻔﯾش = أطﻔﯾش أﺑو اﻟطﻔﯾل =‬
‫طﻔﯾ ل ‪ :‬رأس‬ ‫طﻔﯾ ل ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪) * 581‬‬
‫ﻋﻠ ﻰ اﻻرﺟ ﺢ ‪) -‬اﻟﺗطﻔ ل ( و )‬ ‫اﻟطﻔﯾﻠﯾﯾن ‪ ،‬وإﻟﯾﮫ ﻧﺳﺑﺗﮭم ‪ ،‬وﻣن اﺳﻣﮫ اﺷ ﺗق ‪-‬‬
‫ﻰ‬ ‫ﺑﻣﻌﻧ‬
‫اﻟطﻔﻠﯾ ﺑﻛﺳل ( ر أوﻟ ‪ ،‬ﮫ‬ ‫ﺗطﻔ ل ( و )‬ ‫طﻔ ) ل ( و )‬ ‫وﻓﻌ ل‬ ‫اﻟﺗطﻔﯾ ل (‬
‫اﻟطﻔﯾﻠﻲ ‪.‬وﯾﯾن ﻣ ن ذھ ب إﻟ ﻰ أﻧﮭ ﺎ ﻣ ن اﻟطﻔ ﺑﻔل )ﺗﺢ اﻟط ﺎء واﻟﻔ ﺎء (‬ ‫وﻓﻲ اﻟﻠﻐ‬
‫اﻟﺗطﻔﯾ ل ﻓ ﻲ اﻟﻠﻐ ﺔ‬ ‫وﻣﺑﻌﯾ ﺎدةد ‪.‬‬
‫ﻗﺑ ﺎل اﻟﻠﯾ ل ﻋﻠ ﻰ اﻟﻧﮭ ﺎر ﺑظﻠﻣﺗ ﮫ ‪ ،‬وھ ذا‬
‫طﻔﯾﻠ ﻲ‬ ‫ﺎ اﻟﯾ وم ‪ ،‬ﺣدﯾﺛ ﺔ ‪ ،‬ﻟ م ﺗﻌ رف ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ وﻣﺔ ‪ .‬ن اﻻﻣﺛ ﺎل ‪) :‬‬
‫ول اﻟ رواة إﻧ ﮫ‬ ‫أوﻏﻣ لن طﻔﯾوﯾﻘ ل (‬ ‫أطﻣ( و )ﻊ ﻣ ن طﻔﯾ ل ( و )‬ ‫وﯾﻘﺗ رح !‬
‫ﻛ ﺎن ﻣ ن أھ ل اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﯾﻧ زلﻋﻠ)اﻟﺣﻔﻰ رﺟ ( ﺎدة اﻟﺑﺻ رة إﻟ ﻰ ﻣﻛ ﺔ ‪.‬‬
‫طﻔﯾ ل اﻻﻋ راس ( و‬ ‫وﻛﺎن ﯾﺄﺗﻲ اﻟوﻻﺋم ﻣن ﻏﯾر أن ﯾدﻋﻰ إﻟﯾﮭﺎ ‪.‬وﯾﻘﺎل ﻟ ﮫ ‪) :‬‬
‫) طﻔﯾل اﻟﻌراﺋس (وﻗﺎل ﺑﻌﺿﮭم إﻧﮫ ﻛﺎن ﻣن ﻣواﻟﻲ اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﻋﻔ ﺎن ‪،‬‬
‫ﻓﯾﻛ ون ﻣ ن أﺑﻧ ﺎء اﻟﻧﺻ ف اﻻول ﻣ ن اﻟﻘ رن‬ ‫ﺛم ﺳ ﻛن اﻟﻛوﻓ ﺔﻓ ‪.‬ھﺎن ذاﺻ‪ ،‬ﺢ‬
‫وﻓ ( ﯾﮭم ﻣ ن ﯾﻧﺳ ﺑﮫ ‪:‬‬ ‫اﻟﻧﺻف اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣ ن اﻟﻘ رن اﻟﺳ ﺎﺑﻊ ﻟﻠﻣ ﯾﻼد‬ ‫اﻻول ﻟﻠﮭﺟرة )‬
‫طﻔﯾل ﺑن زﻻل ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ھﻼل اﺑن ﻋﺎﻣر ‪.‬وﺷﮭرﺗﮫ اﻟﻐطﻔﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن ﻗﺗﯾﺑ ﺔ‬
‫‪ :‬ھو ﻣن وﻟد ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻏطﻔﺎن ﺑن ﺳﻌد ‪ ،‬ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش‬
‫وﻓﯾﮫ ﺗﻣﻠك ﺑﻌده اﺑﻧﮫ اﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ ،‬ﻓﺳ ﻔك اﻟ دﻣﺎء‬ ‫‪ 237 : 1 * ( 2‬واﻟﻌﺑر ‪281 : 4‬‬
‫اﻧظ ر‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪( 2 ) . 226 : 10‬‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪88 : 2‬‬ ‫وادﻋ ﻰ أﻧ ﮫ أﻣ وي ؟ ‪( 1 ) .‬‬
‫‪ 418‬ﺎرف ﻻﺑ ن‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪: 7‬واﻟﻣﻌ‬ ‫ﻛﺗ ﺎب اﻟﺗطﻔﯾ ل ﻟﻠﺧطﯾ ب اﻟﺑﻐ دادي ‪ 9‬و ‪10‬‬
‫ﻗﺗﯾﺑﺔ ‪ 264‬وﺛﻣﺎر اﻟﻘﻠوب ‪ 84‬واﻟﺑﺧﻼء ‪ 68‬و ‪ 316‬وﻣﺟﻣﻊ اﻻﻣﺛﺎل ‪298 : 1‬ﺛ م‬
‫ن‬ ‫ﺄﻟﯾف ‪204 : 6‬‬
‫اﻟطﻔﯾ ‪ ) * .‬ل ﺑ‬ ‫ﺔ اﻟﺗ‬ ‫ﻟﺟﻧ‬ ‫واﻟﻌﻘ‪ 225‬د‬
‫طﺑﻌاﻟﻔرﯾ ﺔ د ‪.‬‬ ‫‪:2‬‬
‫اﻟطﻔﯾل ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺣﺎرث ( * ) ‪ 38‬ق ه ‪ 32 -‬ه = ‪ 653 - 586‬م (‬
‫اﻟﻣطﻠب ﺑن ھﺎﺷم ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻗرﺷﻲ ‪ .‬ﺷﮭد ﺑدرا وأﺣدا واﻟﻣﺷﺎھد ﻛﻠﮭﺎ ‪ .‬وﻛﺎن‬
‫ﻣن ذوي اﻟﺷ ﺟﺎﻋﺔ واﻟﺷ رف ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻠﺟ ﻼج اﻟﺣ ﺎرﺛﻲ ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫ﺎرث ‪:‬ﺎﻋر ﺟ ﺎھﻠﻲ‬ ‫طﻔﯾ ل=ﺑ ‪. . .‬ن ‪-‬زﯾ‪. . .‬د(ﺑ ن ﻋﺑ د ﯾﻐ وث ﺑ ن اﻟﺣ ﺷ‬
‫ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ‪ :‬اﻟﻠﺟﻼج اﻟﺣﺎرﺛﻲ ‪.‬ﻟﮫ ذﻛر ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ ﺟده ﻋﺑد ﯾﻐ وث ) ‪( 2‬‬
‫طﻔﯾم (ل ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر‬ ‫‪.‬طﻔﯾ* )ل ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر ( * ) ‪ 82 - . . .‬ه = ‪701 - . . .‬‬
‫ﺎن ‪.‬ھ و وأﺑ وه ﻣ ﻊ اﺑ ن‬ ‫ﻗوﻣ ﮫ‬
‫اﻟﻛﻧﺎﻧﻲد ‪:‬اﻟﺷ ﺟﻌﺎن ‪ ،‬ﻣ ن وﺟ وه ﻛ‬ ‫ﺑن واﺛﻠﺔ أﺣ‬
‫اﻻﺷﻌث ﻓﻲ ﺛورﺗﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﺣﺟﺎج ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟﻌراق ‪ ،‬وﻗﺗ ل ﻓ ﻲ وﻗﻌ ﺔﯾ ) وم اﻟزاوﯾ ﺔ (‬
‫ﻓرﺛﺎه أﺑوه ﺑﻘﺻ ﯾدة ‪ ،‬ﻣطﻠﻌﮭﺧﻠ ﺎ ‪:‬ﻰ)طﻔﯾ ل ﻋﻠ ﻲ اﻟﮭ م ﻓﺎﻧﺷ ﻌﺑﺎ ( ) ‪) * . ( 3‬‬
‫اﻟطﻔﯾ‪ 633‬مل ﺑ( ن ﻋﻣ رو ﺑ ن‬ ‫اﻟطﻔﯾ ل اﻟدوﺳ ﻲ ( * ) ‪ 11 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫اﻻزديﻣ ‪ :‬ن اﻻﺷ راف ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ‬ ‫طرﯾ ف ﺑ ن اﻟﻌ ﺎص اﻟدوﺳ ﺻ ﻲ ﺣﺎﺑﻲ‬
‫واﻻﺳﻼم ‪ .‬ﻛﺎن ﺷﺎﻋرا ‪ ،‬ﻏﻧﯾﺎ ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﺿﯾﺎﻓﺔ ‪ ،‬ﻣطﺎﻋﺎ ﻓﻲ ﻗوﻣﮫ ‪ .‬اﺳﺗﺷﮭد ﻓﻲ‬
‫اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ) ‪ ) * . ( 4‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ذﯾل اﻟﻣ ذﯾل ‪10‬واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪4240‬‬
‫ﺔ ‪) . 317 : 1‬اﺑ ‪ ( 3‬ﯾن اﻻﺛ ر ‪180 : 4‬‬ ‫رﯾش ‪( 2 ) . 95‬‬
‫اﻟﺧزاﻧ‬ ‫بﻗ‬ ‫وﻧﺳ‬
‫وﺻ ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪1‬‬ ‫واﻵﻣدي ‪ ( 4 ) . 147‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ .‬واﻻﺳﺗﯾﻌﺎب ‪ .‬واﺑن ﺳﻌد ‪.‬‬
‫‪ 251‬ﯾس إﺑﻠ ﯾس ‪ ،‬ﻻﺑ ن‬ ‫‪ 291‬ﻣط اﻟﻶﻟوﻓ ﻲﻲ ﺗﻠﺑ‬ ‫‪ 245‬ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔوﺳ‬ ‫‪:‬وﺣﺳ‬
‫اﻟﺟوزي ‪) 58 ،‬ﻛﺎن ﻟدوس ﺻﻧم ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ذو اﻟﻛﻔﯾن ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ أﺳﻠﻣوا ﺑﻌث رﺳ ول‬
‫طﻔﯾ ل اﻟﻐﻧ وي (‬ ‫اﻟطﻔﯾل ﺑن ﻋﻣ رو ﻓﺣرﻗ ﮫ ( ‪) * .‬‬ ‫ﷲ ‪ -‬ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ‪-‬‬
‫ل ﺑ ن ﻋ وف ﺑ ن ﻛﻌ ب ‪،‬‬ ‫* ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 13‬ق ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪610‬‬
‫طﻔﯾ م (‬
‫ﺎﻋر ﺟ ﺎھﻠﻲ ﻓﺣ ل ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺷ ﺟﻌﺎن ‪.‬وھ و‬ ‫ﻣن ﺑﻧﻲ ﻏﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ ﯾس ﻋ ﺷﯾﻼن ‪:‬‬
‫رة وﺻ ﻔﮫ ﻟﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻣﻲ ) ل اﻟﺧﯾﻟﻛﺛ ل (‬ ‫أوﺻ ف اﻟﻌ رب ﻟﻠﺧﯾ ل ‪ ،‬ورﺑﻣ ﺎ ﺳ طﻔﯾ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻌره ‪ .‬ر اﻟﻧﺎﺑﻐ‬ ‫ﺎء ‪ ،‬ﻟﺗﺣﺳ ﻧﮫ ﺷﯾ ﻋﺎﺻ‬ ‫دﯾد (اﻟﺑ‬
‫ر‬ ‫اﻟﻣﺣﺑ‬
‫ﺑﺗﺷ‬
‫ﺎ)‬ ‫ﻣﻰ أﯾﺿ‬ ‫وﯾﺳ‬
‫اﻟﺟﻌدي ‪ ،‬وزھﯾر ﺑن أﺑﻲ ﺳﻠﻣﻰ ‪ ،‬وﻣﺎت ﺑﻌد ﻣﻘﺗل ھرم ﺑن ﺳﻧﺎن ‪ .‬ﻟﮫ )دﯾ وان‬
‫ﺧﻠوا ﻟﻲ طﻔﯾﻼ ‪ ،‬وﻗوﻟوا ﻣﺎ ﺷ ﺋﺗم ﻓ ﻲ‬ ‫ﺷﻌر ‪ -‬ط ( ﺻﻐﯾر ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﯾﻘول ‪:‬‬
‫ﻏﯾره ﻣن اﻟﺷﻌراء ) ‪ ) * . ( 1‬طق ( * اﺑن اﻟطﻘطﻘﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪* 709‬‬
‫ك ( * ) ‪ 556 - 495‬ه = ‪ 1161 - 1102‬م (‬ ‫ن رزﯾ‬ ‫ط )طﻼﺋل ( * *ﻊ ﺑ)‬
‫وزﯾ ر ﻋﺻ ﺎﻣﻲ ‪،‬‬ ‫طﻼﺋﻊ ﺑن رزﯾك ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘب ﺑﺎﻟﻣﻠ ك اﻟﺻ ﺎﻟﺢ ‪ ،‬أﺑ ﻲ اﻟﻐ ﺎرات ‪:‬‬
‫راق ‪.‬دم ﻣﺻ ر ﻓﻘﯾ را ‪،‬‬‫ﯾﻌد ﻣن اﻟﻣﻠأﺻ وكﻠﮫ ‪.‬ﻣ ن اﻟﺷ ﯾﻌﺔ اﻻﻣﺎﻣﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻌ ﻗ‬
‫ﻣن)أﻋﻣ ﺎل اﻟﺻ ﻌﯾد اﻟﻣﺻ ري‬ ‫ﻓﺗرﻗﻰ ﻓﻲ اﻟﺧدم ‪ ،‬ﺣﺗﻰ وﻟﻲ ﻣﻧﯾﺔ اﺑن ﺧﺻﯾب‬
‫دﺧلﺑﻘ اﻟ وة ‪ ،‬ﻓ وﻟﻲ وزارة اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ اﻟﻔ ﺎﺋز )‬ ‫وﺳ ﻧﺣت( ﻟ ﮫ ﻓرﺻ ﻘ ﺔ ﻓﺎھرة ‪،‬‬
‫واﺳﺗﻘل‪ .‬ﺑﺄﻣور اﻟدوﻟ ﺔ ‪ ،‬وﻧﻌ ت ﺑﺎﻟﻣﻠ ك اﻟﺻ ﺎﻟﺢ ﻓ ﺎرس‬ ‫اﻟﻔﺎطﻣﻲ ( ﺳﻧﺔ ‪ 549‬ه‬
‫‪ 555‬ه ﻲ اﻟﻌﺎﺿ د ‪ ،‬ﻓﺗ زوج‬ ‫ﺎت اﻟﻔ ﺎﺋز ﺳ ‪،‬ﻧﺔ ووﻟ‬ ‫اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن ﻧﺻ ﯾر اﻟ وﻣ دﯾن ‪.‬‬
‫وزارة ‪.‬ت ﻋﻣ ﺔ اﻟﻌﺎﺿ د اﺳ ﺗﯾﻼءه ﻋﻠ ﻰ‬ ‫واﺳﺗﻣر ھذا ﻓ ﻲ اﻟ ﻓﻛرھ‬ ‫ﺑﻧت طﻼﺋﻊ ‪.‬‬
‫واھد‬ ‫ﮫ ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1‬ﺷ* ) ‪( 1‬رح ﺷ‬ ‫تﻟ‬ ‫ﺔﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻛﻣﻧ‬ ‫وأﻣواﻟﮭ‬
‫ور اﻟدوﻟ‬ ‫أﻣ‬
‫اﻟﻣﻐﻧﻲ ‪ 125‬واﻟﺗﺑرﯾزي ‪ 146 : 1‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ﻟﻠﻣرﺻﻔﻲ ‪ 146 : 2‬وھو ﻓﯾﮫ )‬
‫وھ و ﻓﯾ ﮫ ‪) :‬طﻔﯾ ل‬ ‫واﻟﺷ ﻌر واﻟﺷ ﻌراء ‪173‬‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ﻗدﯾم (وﺳﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪210‬‬
‫ﺑن ﻛﻌب ( وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 643 : 3‬وﻧﺳﺑﮫ ﻓﯾﮫ ‪) :‬طﻔﯾل ﺑن ﻋوف ﺑن ﺧﻠ ف‬
‫ﺑﯾس ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﺳﻌد ﺑن ﻋوف ﺑن ﻛﻌب ﺑن ﺟﻼن ﺑن ﻏﻧم ﺑن ﻏﻧ ﻲ ﺑ ن‬ ‫ﺑن ﺿ‬
‫ودان‪.‬ﻓ ﻲ دھﻠﯾ ز اﻟﻘﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ وه وھ و ﺧ ﺎرج ﻣ ن‬ ‫أﻋﺻ ر (‬ ‫ﻋ ﺔ ﻣ ن اﻟﺳ‬
‫وﻛﺎن‪ .‬ﺷﺟﺎﻋﺎ ﺣﺎزﻣﺎ ﻣدﺑرا ‪ ،‬ﺟ وادا ‪ ،‬ﺻ ﺎدق اﻟﻌزﯾﻣ ﺔ ﻋﺎرﻓ ﺎ‬ ‫ﻣﺟﻠس اﻟﻌﺎﺿد‬
‫ﺻ ( ﻐﯾر ‪ ،‬وﻛﺗ ﺎب ﺳ ﻣﺎه )اﻻﻋﺗﻣ ﺎد‬ ‫ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬ﺷﺎﻋرا ‪ ،‬ﻟ ﮫدﯾ) وان ﺷ ﻌر ‪ -‬ط‬
‫وﻣن آﺛﺎره ﺟ ﺎﻣﻊ ﻋﻠ ﻰ ﺑ ﺎب )‬ ‫ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﻰ أھل اﻟﻌﻧﺎد ( ووﻗف أوﻗﺎﻓﺎ ﺣﺳﻧﺔ ‪.‬‬
‫رك ﻏ زو اﻟﻔ رﻧﺞ ﻓ ﻲ اﻟﺑ ر واﻟﺑﺣ ر ‪.‬‬ ‫زوﯾﻠ ﺑظﺔوﻛ( ﺎھرﺎناﻟﻘﻻ ﯾﺗ ﺎھرة ‪.‬‬
‫اﻟﻘرطﺑ ﻲ ( =‬ ‫اﻟطﻼﻋ ﻲ )‬ ‫وﻟﻌﻣ ﺎرة اﻟﯾﻣﻧ ﻲ وﻏﯾ ره ﻣ داﺋﺢ ﻓﯾ ﮫ وﻣ راث ) ‪. ( 1‬‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﻔرج ) ‪ ) * ( 497‬طﻼل اﻟرﺷﯾد ( * ) ‪ 1283 - 1238‬ه = ‪- 1822‬‬
‫ﻣن‪:‬أﻣراء آل اﻟرﺷ ﯾد ﻓ ﻲ ﻧﺟ د ‪.‬‬ ‫‪ 1866‬م ( طﻼل ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟرﺷﯾد‬
‫ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ اﻟﺟ وف ‪ ،‬وﺗﯾﻣ ﺎء ‪،‬‬ ‫ف أﺑ ﺎه ﻓ ﻲ إﻣ ﺎرة ﺣﺎﺋ ل ﺳ ﻧﺔواﺳ‪ 1263‬ه ‪.‬‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪ 238 : 1‬ودول‬ ‫وﺧﯾﺑر ‪ ،‬وﺟﺎﻧ ب ﻣ ن * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫وﺧرﯾ دة اﻟﻘﺻ ر‬ ‫اﻻﺳﻼم ‪ 51 : 2‬واﻟﻣﻘرﯾزي ‪293 : 2‬وﻣرآة اﻟزﻣ ﺎن ‪237 : 8‬‬
‫وﻓﯾ ﮫإن‪:‬ﯾﻘ)اﻟﻣﮭ ﺎل ‪:‬ذب ﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر ﻛ ﺎن‬ ‫‪ ،‬ﻗﺳ م ﺷ ﻌراء ﻣﺻ ر ‪173 : 1 ،‬‬
‫ف‬ ‫رق ‪ ،‬وﻛ‬ ‫ن اﻟط‬ ‫اﻻدارة وأﻣ‬
‫اﻟﻘﺻ ن ﯾم ‪.‬‬ ‫ﻧظم ﻟ ﯾﻌﻧ ﮫ (ﻲ ﺷ وأﺣﺳ‬
‫ﻌره ‪.‬‬ ‫ﯾ‬
‫ﻋﺎﻗﻼ ﺣﻛﯾﻣ ﺎ ‪ ،‬أﻗﺑ ل اﻟﻧ ﺎس ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻟﺻ ﻧﺎﻋﺔ‬ ‫اﻻﻋراب ‪.‬‬
‫ﻏﺎرات وﻛﺎن‬
‫وإﺻﻼح ﻣﺎ ﺧرﺑﺗﮫ اﻟﺣروب ‪ .‬وﻣﺎت ﻣﺗﺄﺛرا ﻣن ﺟرح أﺻﺎﺑﮫ ‪ ،‬وﻗﯾل ‪:‬ﻣﻧﺗﺣ را‬
‫د ﷲ ( * ) ‪ 1392 - 1329‬ه = ‪ 1972 - 1911‬م (‬ ‫ﻼل* ﺑ) ن ﻋﺑ‬ ‫ط‪.(1‬‬ ‫)‬
‫طﻼل ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﺛﻲ ‪:‬ﺎﻧﻲ ﻣﻠ وك اﻻردن اﻟﮭﺎﺷ ﻣﯾﯾن ‪.‬وﻟ د‬
‫ﺑﻣﻛ ﺔ وﺗﻌﻠ م ﺑﻌﻣ ﺎن وأﻗ رأه اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺑﮭ ﺎ اﻟﺷ ﯾﺦ ﻣﺻ طﻔﻰ اﻟﻐﻼﯾﯾﻧ ﺛﻲ م‪ .‬ﺗﺧ رج‬
‫ﺑﻛﻠﯾﺔ ھﺎرد اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ﻓﻲ اﻧﺟﻠﺗرة ) ‪ ( 1930‬ودﺧل ﺿﺎﺑطﺎ ﻓﻲ اﻟﺟﯾش اﻟﻌراﻗﻲ‬
‫ﻣطﺎﻟﺑ ﺔ ﺑﺗﯾﺳ ﯾر دﺧ ول‬ ‫وأﯾد ﺛورة ﻧﺷﺑت ﻓ ﻲ اﻻردن ﺳ ﻧﺔ ) ‪( 1936‬‬ ‫) ‪( 1932‬‬
‫اﻟﺛوار اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﯾﯾن إﻟﯾﮭﺎ وﻛﺎن اﻻﻧﻛﻠﯾز ﯾﺻ دوﻧﮭم ﻋ ن دﺧوﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺑ ﺎﺣوه ﻟﮭ م ‪.‬‬
‫وﻟﻣﺎ ‪.‬اﻏﺗﯾل أﺑوه ﻓ ﻲ اﻟﻣﺳ ﺟد اﻻﻗﺻ ﻰ ﺑﺎﻟﻘ دس‬ ‫وﻛﺎن ﻣﺗﺣﻣﺳﺎ ﻟﻠﻘﺿﺎﯾﺎ اﻟﻌرﺑﯾﺔ‬
‫ﻧودي ﺑﮫ ﻣﻠﻛﺎ ﻋﻠﻰ اﻻردن ) ‪ ( 1951‬واﺳﺗﻣر ﻣدة ﻋﺎم واﺣد ‪ ،‬وﺧﻠﻌﮫ اﻟﺑرﻟﻣﺎن‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﺣﺎﺿر اﻟﻌﺎﻟم اﻻﺳﻼﻣﻲ ‪ 104 : 2‬وﻗﻠب ﺟزﯾرة اﻟﻌرب‬
‫أﺻ ﺎﺑﮫ ﺧﻠ ل‬ ‫‪ 175‬ﻲ ﻋﻘ د اﻟ درر ‪) 66‬‬ ‫‪ 343‬وداﺋرة اﻟﻣﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ : 1‬وﻓ‬
‫ﻲ ﻟﻣ رض ﻋﻘﻠ ﻲ أﺻ ﺎﺑﮫ وأﺷ ﯾﻊ ﯾ ومﺧﻠﻌ ﮫ أن‬ ‫اﻻردﻧﮫ ( ‪.‬‬
‫ﻓﻲ ﻋﻘﻠ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل ﻧﻔﺳ‬
‫ﻣرﺿﮫ ﻣﻔﺗﻌل ﻟﻠﺗﺧﻠص ﻣن ﻧﺷﺎطﮫ ‪ .‬وأرﺳل إﻟﻰ ﻟﻧدن ﻟﻠﻌﻼج ‪ .‬وﻟم ﯾﻔده ‪ .‬ﻓﻧﻘل‬
‫إﻟﻰ ﻣﺳﺗﺷﻔﻰ ﻟﻼﻣراض اﻟﻧﻔﺳﯾﺔ ﻓﻲ اﺳ طﻧﺑول ﺣﯾ ث أﻣﺿ ﻰ ﻧﺣ و ﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺔ‬
‫وﻧﻘ‪ .‬ل إﻟ ﻰ ﻋﻣ ﺎن ) ‪( 1‬أﺑ‪ .‬و طﻠﺣ ﺔزﯾ= د ﺑ ن ﺳ ﮭل‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ﺑﻧوﺑﺔ ﻗﻠﺑﯾﺔ‬
‫‪ 34‬اﺑن طﻠﺣﺔ ) اﻟﻧﺻﯾﺑﻲ ( = ﻣﺣﻣد ﺑن طﻠﺣﺔ ) ‪ ) * ( 652‬اﻟﻣوﻓق ﺑﺎ ( * )‬
‫‪ 278 - . . .‬ه = ‪ 891 - . . .‬م ( طﻠﺣﺔ ) اﻟﻣوﻓق ﺑﺎ ﺑ ( ن ﺟﻌﻔ ر )اﻟﻣﺗوﻛ ل‬
‫اﻟﻣﻌﺗﺻ( م ‪ ،‬اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ وأﻣﯾأﺣﻣ ر ‪،‬د ‪:‬ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ‬ ‫اﺑ ﻋﻠ ن ﻰ ﷲ‬
‫ﻼ ‪ .‬د وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ‬ ‫واﻻدارة واﻟﺣزم ‪ ،‬ﻟم ﯾ ل اﻟﺧﻼﻓ ﺔ اﺳ ﻣﺎ ‪ ،‬وﻟﻛﻧ ﮫ ﺗوﻻھ ﺎ ﻓﻌ وﻟ‬
‫اﻟﻣﻌﺗﻣ د ﻋﻠ ﻰ ﷲ (اﻟﺧﻼﻓ ﺔ )ﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻟﻌﻣﻠﯾ ﺔ ﺑﺗ وﻟﻲ أﺧﯾ ﮫ )‬ ‫ﺑﻐداد ‪ .‬اﺑﺗدأت ﺣﯾﺎﺗﮫ‬
‫اﻟﻌﮭﺿ د ‪.‬ﻌف اﻟﻣﻌﺗﻣ د ﻋ ن اﻟﻘﯾ ﺎم ﺑﺄﻋﺑ ﺎء‬ ‫وظﮭ ﺔ ر‬ ‫ت هإﻟﯾ( ﮫ وﻻﯾ‬‫وآﻟ ‪256‬‬
‫اﻟدوﻟﺔ ‪ ،‬ﻓﻧﮭض ﺑﮭﺎ اﻟﻣوﻓق ‪ ،‬وﺻ د ﻋﻧ ﮫ ﻏ ﺎرات اﻟط ﺎﻣﻌﯾن ﺑﺎﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬ﺛ م ﺣﺟ ر‬
‫وﻛ ﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ‬ ‫ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﻛﺎن اﻟﻣﻌﺗﻣد ﯾﺗﻣﻧﻰ اﻟﺷﺊ اﻟﯾﺳﯾر ﻓﻼ ﯾﺣﺻ ل ﻋﻠﯾ ﮫ ‪.‬‬
‫دﻻ ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻣ ﺎ ﺑﻣ ﺎﻻدب واﻻﻧﺳ ﺎب واﻟﻘﺿ ﺎء ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻣواﻗ ف ﻣﺣﻣ ودة ﻓ ﻲ‬
‫طﻠﺣﺔ ﺑ ن ط ﺎھر (‬ ‫اﻟﺣروب وﻏﯾرھﺎ ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ أﯾﺎم أﺧﯾﮫ اﻟﻣﻌﺗﻣد ) ‪) * . ( 2‬‬
‫* ) ‪ 213 - . . .‬ه = ‪ 828 - . . .‬م (طﻠﺣﺔ ﺑن طﺎھر ﺑن اﻟﺣﺳﯾن اﻟﺧزاﻋ ﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺳ د وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫ‬ ‫ﻋﻠﯾﮭ ﺎ اﻟﻣ ﺄﻣون ﻲ ﺑﻌ‬ ‫وﻻه ﺎ ‪.‬‬‫أﻣﯾ ر ﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬واﺑ ن أﻣﯾرھ‬
‫طﺎھر ) ﺳﻧﺔ * ) ھﺎﻣش ‪) * ( 1‬اﻧظ‪( 1‬ر ﺗ ذﻛرة أوﻟ ﻲ اﻟﻧﮭ ﻰ ‪51 - 350 : 4‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪:‬ﺣ وادث‬ ‫وﺟرﯾدة اﻟﺣﯾﺎة اﻟﺑﯾروﺗﯾﺔ ‪( 2 ) . 1972 / 7 / 9‬‬
‫وﻣ ﺎ ﻗﺑﻠﮭ ﺎ ‪.‬وﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫‪ 278‬ري ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻟﺗﺟﺎرﯾ ﺔ ‪158 : 8 ،‬‬ ‫ﺳﻧﺔواﻟطﺑ‬
‫اﺳ ﻣﮫ طﻠﺣ ﺔ (‬ ‫ﺟﻌ رﺛ ( م ﻗ ﺎل ‪:‬وﯾﻘ ﺎل ‪) :‬‬‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻔ‬ ‫ﺑﻐداد ‪ 127 : 2‬وﺳﻣﺎه )‬
‫ﻓﺎﺳه ( ﺗﻣر ﻓﯾﮭ ﺎ‬ ‫‪ 79‬ر ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ ‪ ،‬ص ‪207 . 381‬‬ ‫واﻧظ‬‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪: 3‬‬
‫وﻛﺎن‪ .‬ﺟوادا ﻋﺎﻗﻼ وﻟﮫ ﺧﺑر ﻟطﯾف ﻣ ﻊ إﺳ ﺣﺎق اﻟﻣوﺻ ﻠﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫إﻟﻰ إن ﺗوﻓﻲ‬
‫طﻠﺣ ﺔ اﻟطﻠﺣ ﺎت ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و‬ ‫اﻻﻏﺎﻧﻲ وﻛﺎﻧت وﻓﺎﺗﮫ ﻓ ﻲ ﺑﻠ ﺦ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫أﺣ د‬ ‫طﻠﺣ ﻧ وﺔ ﺑ‪ 685‬من (ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﺧﻠ ف اﻟﺧزاﻋ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 65‬ه = ‪- . . .‬ﺣ‬
‫ذھﺑت ﻋﯾﻧ ﮫ ﺑﺳ ﻣرﻗﻧد ‪.‬‬ ‫اﻻﺟواد اﻟﻣﻘدﻣﯾن ‪ .‬ﻛﺎن أﺟود أھل اﻟﺑﺻرة ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮫ ‪.‬‬
‫ووﻻه زﯾﺎد ﺑن ﻣﺳ ﻠﻣﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺳﺟﺳ ﺗﺎن ‪،‬‬ ‫وﻛﺎن ﯾﻣﯾل إﻟﻰ ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﻛرﻣوﻧﮫ ‪.‬‬
‫ﻓﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ واﻟﯾﺎ ) ‪ ) * . ( 2‬طﻠﺣﺔ اﻟﻧدى ( * ) ‪ 97 - 25‬ه = ‪ 716 - 646‬م (‬
‫ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣﻣ ن اﺷ ﺗﮭروا ﺑ ﺎﻟﻛرم ‪.‬‬ ‫طﻠﺣﺔ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋوف ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ زھرة ‪:‬‬
‫ﻛﺎﻧت ﻋﺎدﺗﮫ إذا أﺻﺎب ﻣ ﺎﻻ أن ﯾﻔ ﺗﺢ ﺑﺎﺑ ﮫ ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﻗﺿﺎء اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺑﮫ واﻟﻧ ﺎس ‪ ،‬ﻓ ﯾطﻌم وﯾﺟﯾ ز وﯾﺣﻣ ل ﺣﺗ ﻰ ﯾﻧﻔ د ﻣ ﺎ ﻋﻧ ده ‪ ،‬ﻓﯾﻐﻠ ق‬
‫طﻠﺣ ﺔ اﻟﺟ ود ( * )‬ ‫وﻟﻠﻔ‪ .‬رزدق ﻓﯾ ﮫ ﻣ دح ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫اﻟﺑﺎب ‪ ،‬ﻓﻼ ﯾﻘﺻده أﺣ د‬
‫ﻲ‬ ‫ﺎن اﻟﺗﯾﻣ‬ ‫ن ﻋﺛﻣ‬ ‫ﻋﺑﯾ م ( د ﷲ ﺑ‬‫= ﺑ‪ - 596‬ن‪656‬‬‫طﻠﺣ‪ 36‬ه ﺔ‬ ‫‪ 28‬ق ه ‪-‬‬
‫واد ‪ .‬و أﺣ د‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ‪ ، :‬ﺷ ﺟﺎع ‪ ،‬ﻣ ن اﻻﺟ وھ‬ ‫ﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻟﻣ دﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ وﺻ‬
‫اﻟﻌﺷرة اﻟﻣﺑﺷرﯾن ‪ ،‬وأﺣد اﻟﺳﺗﺔ أﺻﺣﺎب اﻟﺷورى ‪ ،‬وأﺣد اﻟﺛﻣﺎﻧﯾﺔ اﻟﺳﺎﺑﻘﯾن إﻟﻰ‬
‫وﻛﺎن ﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ‬ ‫اﻻﺳﻼم ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ :‬ﻛﺎن ﻣن دھﺎة ﻗرﯾش وﻣن ﻋﻠﻣﺎﺋﮭم ‪.‬‬
‫واﻟﻧﺟ وم‬ ‫وﻻﺑ ﻲ ﺑﻛ ر *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬اﺑ ‪( 1‬ن اﻻﺛﯾ ر ‪ - 129 : 6‬و ‪138‬‬
‫وورد اﻟﺧﺑ ر ﻓ ﻲ ﻛﺗ ﺎب‬ ‫واﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟﺳﺎﺳ ﻲ ‪. 79 : 5‬‬ ‫اﻟزاھرة ‪183 : 2‬‬
‫ﻌور ﺑ ﺎﻟﻌور ﻟﻠﺻ ﻔدي ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫اﻟﺷ ) ‪( 2‬‬
‫ﻣﺷ وھﺎ ‪.‬‬ ‫ﺑﻐ داد ﻻﺑ ن طﯾﻔ ور ‪95 - 94‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑر ‪ 156‬و ‪ 356‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 394 : 3‬و ‪ ( 3 ) . 395‬اﺑن ﺳﻌد ‪: 5‬‬
‫ﺎرﯾﺦ ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫وإﺷ ‪ 356‬راق اﻟﺗ‬
‫ر ‪ 150‬و‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ‬
‫ﺎﻟﻌور ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫واﻟﺷ‪ 119‬ﻌور ﺑ‬
‫واﻟﺟﻣﺣﻲ ‪ 279‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ ) . 69 : 7‬اﻟﻘرﯾﻧﺎن ( وذﻟك ﻻن ﻧوﻓل ﺑن‬
‫رأى طﻠﺣﺔ ‪ ،‬وﻗد أﺳﻠم ‪ ،‬ﺧﺎرﺟﺎ ﻣﻊ أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ﻣ ن‬ ‫ﺣﺎرث ‪ -‬وﻛﺎن أﺷد ﻗرﯾش ‪-‬‬
‫ﻋﻧد اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻓﺄﻣﺳﻛﮭﻣﺎ وﺷدھﻣﺎ ﻓﻲ ﺣﺑل ‪ .‬وﯾﻘﺎل ﻟﮫ )طﻠﺣ ﺔ‬
‫ﺎضل(ذﻟ ك ﻟﻘﺑ ﮫ ﺑ ﮫ رﺳ ول ﷲ‬ ‫اﻟﺟود ( و ) طﻠﺣﺔ اﻟﺧﯾر ( و )طﻠﺣﺔ اﻟﻔﯾ وﻛ‬
‫اﻟﺻ ) ﺑﯾﺢ اﻟﻣﻠ ﯾﺢ‬ ‫ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻓ ﻲ ﻣﻧﺎﺳ ﺑﺎت ﻣﺧﺗﻠﻔ ﺔ ‪ ،‬ودﻋ ﺎه ﻣ رة‬
‫وﺛﺑ ( ‪ .‬ت ﻣ ﻊ رﺳ ول ﷲ ‪ ،‬وﺑﺎﯾﻌ ﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣ وت ‪ ،‬ﻓﺄﺻ ﯾب‬ ‫اﻟﻔﺻدا ﯾﺢ‬
‫ﺷ ﮭد أﺣ‬
‫وﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ‬ ‫ﺑﺄرﺑﻌﺔ وﻋﺷ رﯾن ﺟرﺣ ﺎ ‪ ،‬وﺳ ﻠم ‪ ،‬ﻓﺷ ﮭد اﻟﺧﻧ دق وﺳ ﺎﺋر اﻟﻣﺷ ﺎھد ‪.‬‬
‫ﺗﺟﺎرة واﻓرة ﻣﻊ اﻟﻌراق ‪ ،‬وﻟم ﯾﻛن ﯾدع أﺣدا ﻣن ﺑﻧﻲ ﺗﯾم ﻋﺎﺋﻼ إﻻ ﻛﻔﺎه ﻣؤوﻧﺗﮫ‬
‫ودﻓ ن‬ ‫اﻟﺟﻣ ل وھ و ﺑﺟﺎﻧ ب ﻋﺎﺋﺷ ﺔ ‪.‬‬ ‫ووﻓ لﻰ ﯾدﯾﻧ ومﮫ ‪.‬‬ ‫وﻣؤوﻧ ﺔ ﻋﯾﺎﻟ ﮫ ﻗﺗ‬
‫طﻠﺣ‪) * .‬ﺔ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ( * ) ‪ 380 - 290‬ه =‬ ‫‪ 38‬دﯾﺛﺎ ) ‪( 1‬‬ ‫ﺑﺎﻟﺑﺻ رةﻟ ‪ .‬ﮫ ﺣ‬
‫طﻠﺣﺔ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺟﻌﻔر اﻟﺷﺎھد ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ مﻣ ‪ :‬ؤرخ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ 990 - 902‬م (‬
‫أھل ﺑﻐداد ‪ .‬ﻟﮫ ) أﺧﺑﺎر اﻟﻘﺿﺎة ( ‪.‬وھو ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﺻﺣﯾﺢ اﻟﺳ ﻣﺎع ‪،‬‬
‫ﺎن ﻣﻌﺗزﻟﯾ ﺎ داﻋﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗ رك أھ ل اﻟﺣ دﯾث اﻟرواﯾ ﺔ ﻋﻧ ﮫ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﻲ ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 520‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1126‬م ( طﻠﺣﺔ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫وﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 5‬‬ ‫طﻠﺣﺔ ‪ ،‬أﺑ و * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬اﺑ( ن ﺳ ﻌد ‪152 : 3‬‬
‫‪ 20‬واﻟﺑدء واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ 82 : 5‬واﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪230‬وﻏﺎﯾﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬
‫وﺻ ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪130 : 1‬وﺣﻠﯾ ﺔ‬ ‫واﻟرﯾ ﺎض اﻟﻧﺿ رة ‪262 - 249 : 2‬‬ ‫‪342 : 1‬‬
‫‪ 11‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪71 : 7‬واﻟﻣﺣﺑ ر ‪355‬‬ ‫اﻻوﻟﯾﺎء ‪87 : 1‬وذﯾ لاﻟﻣ ذﯾلوﺗﮭ‬
‫ﯾﻧﺳب إﻟﯾ ﮫ ﺟﻣﺎﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ‪ 16 : 3‬و ‪ 89‬وﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪88 : 2‬‬
‫ﺑﻐداد وأﺻﺑﮭﺎن ‪ ،‬ﯾﻌرﻓون ﺑﺎﻟطﻠﺣﯾﯾن ‪ ،‬ﺑﻔﺗﺢ اﻟطﺎء وﺳ ﻛون اﻟ ﻼم ‪( 2 ) .‬ﺳ ﯾر‬
‫اﻟﻧﺑﻼء ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟطﺑﻘﺔ اﻟﺣﺎدﯾﺔ واﻟﻌﺷرون ‪ ،‬وﻋﻧﮫ أﺧذﻧﺎ ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗﮫ ‪ .‬وﻓﻲ ﻟﺳﺎن‬
‫وھ( و ﺗﺣرﯾ ف ﻋ ن )ﺛﻣ ﺎﻧﯾن (‬ ‫اﻟﻣﯾزان ‪ ) 212 : 3‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ﺛﻣﺎن وﺛﻼﺛﻣﺎﺋﺔ‬
‫أدﯾ ب ﻟ ﮫ‬ ‫ﻓﻘد ﻛﺎن ﻣﻌﺎﺻرا ﻟﻠدار ﻗطﻧ ﻲ اﻟﻣﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪. 385‬‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟﻧﻌﻣ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫اﻧﺗﻘوواﺳل إﻟ ط (ﻰ ﺑﻐ داد وﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ‬ ‫ﯾن )ﺑﻐ داد‬ ‫اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫ﺑ‬ ‫ﻌر ‪.‬أھ ل‬ ‫ﺷﻣ ن‬
‫ﺧراﺳﺎن وﺳﺎﻓر إﻟﻰ اﻟﺑﺻ رة ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﺣرﯾ ري ﺻ ﺎﺣبﻘﺎﻣاﻟﻣ ﺎت وﻛﺗ ب إﻟﯾ ﮫ‬
‫رﺳﺎﻟﺗﮫ اﻟﺳﯾﻧﯾﺔ ﻧظﻣﺎ وﻧﺛرا ) ‪) * . ( 1‬اﻟﯾ ﺎﺑري ( * ) ‪ 643 - 601‬ه = ‪1204‬‬
‫ﻣﺣﻣ( د اﻻﻣ وي اﻟﯾ ﺎﺑري ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ أدﯾ د ‪ :‬ب أﻧدﻟﺳ ﻲ ‪.‬‬ ‫‪ 1245‬م‬
‫طﻠﺣ ﺔ ﺑ‪ -‬ن‬
‫ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﯾﺎﺑرة ) ( ‪ Evora‬ﺑﻘرب ﺑﺎﺟﮫ ‪.‬ﻧزل إﺷﺑﯾﻠﯾﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭ ﺎﻟ ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر‬
‫وﺧطب ‪ ،‬و ) ﻣﻌﺟم ( ﺑﻣن أﺧذ ﻋﻧﮭم ) ‪ ) * . ( 2‬طﻠﺣﺔ ﺑن ﻣﺻرف ( * ) ‪. .‬‬
‫‪ 112 - .‬ه = ‪ 730 - . . .‬م (طﻠﺣﺔ ﺑن ﻣﺻرف ﺑن ﻛﻌب ﺑن ﻋﻣرو اﻟﮭﻣ داﻧﻲ‬
‫وﻛ ﺎن ﯾﺳ ﻣﻰ )ﺳ ﯾد‬ ‫اﻟﯾﺎﻣﻲ اﻟﻛوﻓﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ :‬أﻗرأ أھل اﻟﻛوﻓﺔ ﻓﻲ ﻋﺻره ‪.‬‬
‫راء (اﻟﺣ دﯾث اﻟﺛﻘ ﺎت ‪ ،‬وﻣ ن أھ ل اﻟ ورع واﻟﻧﺳ كﺷ‪ .‬ﮭد‬ ‫رﺟ ﺎل‬ ‫و ﻣ ن اﻟﻘ‬
‫ﺑﺄﺳ ﮭم ‪ ،‬وﻟ وددت أن ﯾ دي ﻗطﻌ ت وﻟ م‬ ‫وﻗ( ﺎﺎل ‪:‬‬‫اﻟﺟﻣ تﺎﺟمﻓﯾﮭ‬ ‫وﻗﻌ ﺔ )‬
‫رﻣﯾ‬
‫أﺷﮭدھﺎ ) ‪ . ( 3‬طﻠﻌت ) ﺑﺎﺷﺎ ( = ﻣﺣﻣد طﻠﻌت ‪ 1341‬طﻠﻌت ) ﺑك ( =أﺣﻣ د‬
‫طﻠﻌت ‪ 1346‬طﻠﻌت ﺣرب = ﻣﺣﻣد طﻠﻌت ‪ ) * 1360‬طﻠق ﺑن اﻟﺳﻣﺢ ( * ) ‪.‬‬
‫ﻲ‬ ‫رﺣﺑﯾل اﻟﻠﺧﻣ‬ ‫نﺷ‬ ‫اﻟﺳ ‪826 - . . .‬‬
‫ﻣﺢ مﺑ (‬ ‫ق ﺑ ‪211 - . .‬نه =‬ ‫طﻠ‬
‫ﺑﺎﻟﻧ ﺎنﺎرﯾ ‪ ،‬وھ و ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾثﺗ ‪ .‬وﻓﻲ‬ ‫ﻛﻧدراﻧﻲ ‪:‬ﺎطﻲ‪ ،‬ﻛ‬
‫ﻧﻔرﻣ‬ ‫اﻻﺳ‬
‫ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ) ‪ . ( 4‬اﻟطﻠﻣﻧﻛﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ) * 429‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺗﮭ ( ذﯾب‬ ‫ﺎة ‪3 ) . 273‬‬ ‫ﺑﻐﯾ ) ‪( 2‬ﺔ اﻟوﻋ‬
‫ﺎس ‪. 135 : 2‬‬ ‫ق ﻋﺑ‬ ‫وات ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾ‬ ‫ﻓ‬
‫وﺣﻠﯾ ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪. 14 : 5‬‬‫اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 25 : 5‬واﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪230‬‬
‫طﻠﯾب ﺑ ن ﻋﻣﯾ ر ( * ) ‪ 22‬ق ه ‪ 13 -‬ه =‬ ‫) ‪ ( 4‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪) * . 32 : 5‬‬
‫‪ 634‬ﺑم ( ن وھ ب ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻗﺻ ﻲ ﺑ ن ﻛ ﻼب ‪،‬‬ ‫ﻋﻣﯾ‪ -‬ر‬ ‫طﻠﯾ ب ﺑ ن‪600‬‬
‫ﺎﺟر إﻟﻼم ‪.‬ﻰ اﻟﺣﺑﺷ ﺔ ‪ ،‬ﺛ م إﻟ ﻰ‬ ‫دﯾم اﻻﺳ‬
‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻗ ھ‬ ‫اﻟﻘرﺷ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺻ دي ‪:‬‬
‫اﻻﺷﻛﺛﯾ داءرا‪.‬ﻣ ن اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ‪ ،‬وﻗﺗ ل ﯾ وم‬ ‫ﺟﻌﺎن ﮭد‬‫اﻟﻣدﯾﻧ ﺎنﺔﻣ‪ .‬ن اﻟﺷ ﺷ‬ ‫وﻛ‬
‫أﺟﻧﺎدﯾن وﻗﯾل ‪ :‬ﻓﻲ اﻟﯾرﻣوك ) ‪ ) * . ( 1‬طﻠﯾﺣﺔ اﻻﺳدي ( * ) ‪ 21 - . . .‬ه =‬
‫ﻣﺗﻧﺑ ﺊ ‪ ،‬ﺷ ﺟﺎع‬ ‫طﻠﯾﺣﺔ ﺑن ﺧوﯾﻠد اﻻﺳدي ‪ ،‬ﻣن أﺳ د ﺧزﯾﻣ ﺔ ‪:‬‬ ‫‪ 642 - . . .‬م (‬
‫‪ ،‬ﻣن اﻟﻔﺻﺣﺎء ‪ ،‬ﯾﻘﺎل ﻟﮫ ) طﻠﯾﺣﺔ اﻟﻛذاب (ﻛﺎن ﻣن أﺷﺟﻊ اﻟﻌرب ‪ ،‬ﯾﻌد ﺑ ﺄﻟف‬
‫وﺳﻓ ﻠﻲ وﻓ د ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﻗدم ﻋﻠﻰ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ م‬ ‫ﻓﺎرس ‪ -‬ﻛﻣﺎ ﯾﻘول اﻟﻧووي ‪-‬‬
‫ارﺗ د طﻠﯾﺣ ﺔ ‪ ،‬وادﻋ ﻰ اﻟﻧﺑ وة ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻠﻣوا ‪.‬‬
‫رﺟﻌ وا‬ ‫أﺳ د ‪ ،‬ﺳ وﻟﻣﻧﺔ ‪،9‬ﺎهوأﺳ‬
‫ﺣﯾﺎة رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻓوﺟ ﮫ إﻟﯾ ﮫ ﺿ رار ﺑ ن اﻻزور ‪ ،‬ﻓﺿ رﺑﮫ‬
‫ﺿرار ﺑﺳﯾف ﯾرﯾد ﻗﺗﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﻧﺑﺎ اﻟﺳﯾف ‪ ،‬ﻓﺷﺎع ﺑﯾن اﻟﻧﺎس أن اﻟﺳﻼح ﻻ ﯾؤﺛر ﻓﯾﮫ‬
‫‪ .‬وﻣﺎت اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم رﻓﻛﺛأﺗﺑ ﺎع طﻠﯾﺣ ﻣﺔ ‪:‬ن أﺳ د ‪ ،‬وﻏطﻔ ﺎن ‪،‬‬
‫ﻋﻠ ﻰ اﻟﻧ ﺎس أﺳ ﺟﺎﻋﺎ أﻣ رھم ﻓﯾﮭ ﺎ‬ ‫ﯾﺄﺗﯾﮫ ‪.‬‬
‫وطﯾﺊ ‪ .‬وﻛﺎن ﯾﻘول ‪ :‬إن ﺟﺑرﯾلوﺗﻼ‬
‫وطﻣ ﻊ ﺑ ﺎﻣﺗﻼك اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪،‬‬ ‫وﻛﺎﻧ ت راﯾﺗ ﮫ ﺣﻣ راء ‪.‬‬ ‫ﺑﺗرك اﻟﺳ ﺟود ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﻼة ‪.‬‬
‫وﻏزاه‪.‬أﺑو ﺑﻛ ر ‪ ،‬وﺳ ﯾر إﻟﯾ ﮫ ﺧﺎﻟ د ﺑ ن‬ ‫ﻓﮭﺎﺟﻣﮭﺎ ﺑﻌض أﺷﯾﺎﻋﮫ ‪ ،‬ﻓردھم أھﻠﮭﺎ‬
‫اﻟوﻟﯾد ‪ ،‬ﻓﺄﻧﮭزم طﻠﯾﺣﺔ إﻟﻰ ﺑزاﺧﺔﺑ ) ﺄرض ﻧﺟوﻛد (ﺎن ﻣﻘﺎﻣ ﮫ ﻓ ﻲ ﺳ ﻣﯾراء )‬
‫وﻗﺎﺗﻠﺔ (ﮫ ﺧﺎﻟ د ‪ ،‬ﻓﻔ ر إﻟ ﻰ اﻟﺷ ﺎمﺛ ‪ .‬م أﺳ ﻠم‬ ‫ﺑﯾن ﺗوز واﻟﺣﺎﺟر ‪-‬ﻓﻲ طرﯾق ﻣﻛ‬
‫ﻋﻠ ﺔﻰ ‪.‬ﻋﻣ ر ‪ ،‬ﻓﺑﺎﯾﻌ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪.‬‬ ‫ووﻓ ﺎند ﻛﺎﻓ‬‫ﺑﻌ د أن أﺳ ﻠﻣت أﺳ د وﻏطﻔ‬
‫واﺳﺗﺷ ﮭد ﺑﻧﮭﺎوﻧ د ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫وﺧرج إﻟﻰ اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﺣﺳن ﺑ ﻼؤه ﻓ ﻲ اﻟﻔﺗ وح ‪.‬‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ 4281‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪) . 89 : 7‬‬
‫ن‬ ‫ﺑزاﺧوﺗﮭ ﺔ ‪ .‬ذﯾب اﺑ‬
‫دان ‪:‬‬ ‫وﻣﻌﺟ ‪ 11‬م اﻟﺑﻠ‬
‫ﻧﺔ‬ ‫ن اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ‬ ‫اﺑ ‪( 2‬‬
‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 90 : 7‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣﯾس ‪ 160 : 2‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ 4283‬وﺗﮭذﯾب‬
‫اﻻﺳﻣﺎء واﻟﻠﻐﺎت ‪ . 254 : 1‬طﻠﯾﻊرﺷ= ﯾد ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1345‬اﻟطﻠﯾ ق =ﻣ روان‬
‫ﺣﻧظﻠﺔ ﺑ ن ﺷ رﻗﻲ * )ط ن (‬ ‫ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ) * 400‬طم ( * أﺑواﻟطﻣﺣﺎن =‬
‫د ‪881‬‬ ‫دل ﺑ= ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ن ﻋﺑﯾ اﺑ د ‪205‬ن طﻧﺑ‬
‫أﺣﻣ‬ ‫ﻣﺣﻣ ﻲد ﺑ=‬ ‫اﻟطﻧﺎﻓﺳ‬
‫*‬
‫اﻟطﻧﺑوري =ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪250‬اﻟطﻧﺑورﯾ ﺔ =ﻋﺑﯾ دة ‪225‬اﻟطﻧ زي =ﯾﺣﯾ ﻰ‬
‫طﻧط ﺎوي ﺟ وھري ( * )‬ ‫ﺑن ﺳﻼﻣﺔ ‪ 551‬اﻟطﻧطﺎوي =ﻣﺣﻣد ﻋﯾ ﺎد ‪) * 1278‬‬
‫ري ‪:‬‬ ‫وھري اﻟﻣﺻ‬ ‫ﺎوي ﺑم ( ن ﺟ‬ ‫‪1940 - 1870‬‬ ‫‪ 1358 - 1287‬ه = طﻧط‬
‫وض ﷲ‬ ‫ﺔﻋ‬ ‫ﺔﻲ‪ .‬ﻗرﯾ‬ ‫اﻟﺣدﯾﺛﻓ‬
‫وﻟوم د‬ ‫ﯾر واﻟﻌﻠ‬ ‫ﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﺗﻔﺳ‬ ‫ﮫ اﺷ‬ ‫‪،‬ﻟ‬
‫رﻗﯾﺔ (م ﻓ ﻲ اﻻزھ ر ﻣ دة ‪ ،‬ﺛ م ﻓ ﻲ‬ ‫ﺣﺟ ﺎزي ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺑﻣﺻ رىر)‬
‫اﻟﺷ‪ ،‬وﺗﻌﻠ‬
‫ﺎرس‪ .‬اﻟﺗﻌﻠ ﯾم ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض‬ ‫اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ ﺔ‬‫وﻋﻧ ﺔ ‪.‬ﻲ ﺑدراﺳ ﺔ وﻣ‬ ‫اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣﻛوﻣﯾ‬
‫اﻟﻣدارس اﻻﺑﺗداﺋﯾﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ دار اﻟﻌﻠوم ‪ .‬وأﻟﻘﻰ ﻣﺣﺎﺿرات ﻓﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫ﻧﮭﺿﺔ اﻻﻣ ﺔ وﺣﯾﺎﺗﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ .‬وﻧﺎﺻر اﻟﺣرﻛﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓوﺿﻊ ﻛﺗﺎﺑﺎ ﻓﻲ )‬
‫ﺗﺑﺎﻋﺎ ﻓﻲ ﺟرﯾ دة اﻟﻠ واء واﻧﻘط ﻊ ﻟﻠﺗ ﺄﻟﯾف ‪ ،‬ﻓﺻ ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ أﺷ ﮭرھﺎ )‬ ‫ﻧﺷره‪ -‬ط (‬
‫اﻟﺟواھر ﻓﻲ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن اﻟﻛرﯾم ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ‪ 26‬ﺟزءا ‪ ،‬ﻓﯾﻧﺣﺎﮫ ﻣﻧﺣ ﻰ ﺧﺎﺻ ﺎ‬
‫ﻛﺛ ره ﻋ ن ﻣﻌﻧ ﻰ اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ‪ ،‬وأﻋ رق ﻓ ﻲ ﺳ رد أﻗﺎﺻ ﯾص وﻓﻧ ون‬
‫ﺎطﯾر ‪.‬ﻟﺳ ﺎﺋر ﻛﺗﺑ ﮫ ﻋﻧ ﺎوﯾن ﺿ ﺧﺎﻣﺎ ‪ ،‬وأﻛﺛرھ ﺎ رﺳ ﺎﺋل ‪،‬‬ ‫ﻋﺻرﯾﺔ وأﺳوﺟﻌ ل‬
‫ﻣﻧﮭﺎ ‪ ) :‬ﺟواھر اﻟﻌﻠوم ‪ -‬ط ( و ) اﻟﻧظﺎم واﻻﺳﻼم ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺗﺎج اﻟﻣرﺻﻊ ‪-‬‬
‫ﻧظ ) ﺎم اﻟﻌ ﺎﻟم واﻻﻣ م ‪ -‬ط ( و ) اﻻرواح ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ط ( و ) اﻟزھرة ‪ -‬ط ( و‬
‫أﯾن اﻻﻧﺳﺎن ‪ -‬ط ( و ) أﺻل اﻟﻌﺎﻟم ‪ -‬ط ( و )ﺟﻣﺎل اﻟﻌ ﺎﻟم ‪ -‬ط ( و )اﻟﺣﻛﻣ ﺔ‬
‫واﻟﺣﻛﻣ ﺎء ‪ -‬ط (ﺳ و )واﻧﺢ اﻟﺟ وھري ‪ -‬ط (ﻣﯾ و ) زان اﻟﺟ وھر ‪ -‬طﻓ ( ﻲ‬
‫ﺑﮭﺟ ﺔ‬ ‫اﻟﺟوھرﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟط رق اﻟﻧﺣوﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﻔراﺋ وند‪ ،‬و )‬
‫ﻋﺟﺎﺋ ب اﻟﻛ‬
‫وﻣوازﻧﺗﮭﺎ ﺑ ﺎﻟﻌﻠوم اﻟﻌﺻ رﯾﺔ ‪ -‬طوﺗ( وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة‬ ‫اﻟﻌﻠوم ﻓﻲ اﻟﻔﻠﺳﻔﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ‬
‫طﻧ وس اﻟﺷ دﯾﺎق ( * ) ‪.‬‬ ‫) ‪ . ( 1‬اﻟطﻧطراﻧﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرزاق ‪) * 485‬‬
‫‪ 1859‬من( ﯾوﺳ ف ﺑ ن ﻣﻧﺻ ور اﻟﺷ دﯾﺎق‬ ‫‪ 1276 - . .‬ه = ‪.‬‬
‫طﻧ ‪- . .‬وس ﺑ‬
‫راء‬ ‫ﺑﻠﺑﻧ) وﺧ ﺎن ( دم اﻻﻣ‬
‫دﯾث‬ ‫ؤرخ ‪ .‬ﻲ اﻟﺣ‬
‫وﻟ ‪ :‬د ﻓ‬ ‫ﺎروﻧﻲ‬
‫ﻣ‬ ‫دﺛﻲ اﻟﻣ‬ ‫اﻟﺣ‬
‫أﺧﺑﺎر اﻻﻋﯾ ﺎن ﻓ ﻲ ﺟﺑ ل‬ ‫اﻟﺷﮭﺎﺑﯾﯾن ‪ ،‬ﺛم ﺻﺎر ﻗﺎﺿﯾﺎ ﻋﻠﻰ ﻧﺻﺎرى ﻟﺑﻧﺎن ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫ﻣﺧﺗﺻر ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺑطرﯾرك أﺳطﻔﺎن اﻟ دوﯾﮭﻲ اﻻھ دﻧﻲ ‪ -‬خ ( )‬ ‫ﻟﺑﻧﺎن ‪ -‬ط ( و )‬
‫‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣرآة اﻟﻌﺻر ‪ 225 : 2‬وﺟرﯾدﺗﺎ اﻟﺑﻼغ واﻻھرام‬
‫رﻗﯾﺔ ‪116 : 2‬‬ ‫‪ 1243‬ﻼم اﻟﺷ‬ ‫واﻻﻋ‬‫ﺎت‬ ‫‪ 1358‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫وﻣﻌﺟ‬‫ﺔ‬ ‫ذي‪3‬اﻟﺣﺟ‬
‫وﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ ( 2 ) .‬آداب اﻟﻠﻐﺔ ﻟزﯾدان ‪285 : 4‬وآداب ﺷ ﯾﺧو ‪* . 105‬‬
‫) طﮫ ( * * ) اﻟﺳﻧوي ( * ) ‪ 1300 - . . .‬ه = ‪ 1882 - . . .‬م ( طﮫ ﺑن أﺣﻣد‬
‫وﺑﮭ ﺎ ﻛﺎﻧ ت‬ ‫اﻟﺳﻧوي ‪:‬ﻗﺎﺿﻲ ﺷرﻋﻲ ﻋراﻗﻲ ‪ ،‬آﺧر ﻣﺎ ﺗوﻻه ﻗﺿﺎء اﻟﻣوﺻ ل ‪.‬‬
‫وﻓﺎﺗﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ﻓﻲ ﻋﻠم اﻻﺻول واﻟﻣﻧطق ‪ ،‬طﺑﻊ ﻣﻧﮭﺎ ) ﺷرح ﻣﺧﺗﺻر اﻟﻣﻧﺎر‬
‫( ﻓﻲ اﻻﺻول ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن ﻛﺗﺎب )اﻟﺑﻧ د ( ) ‪* . ( 1‬ط) ﮫ أﺣﻣ د ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 1354‬ه = ‪ 1935 - . . .‬م ( طﮫ ﺑن أﺣﻣد إﺑراھﯾم ‪ :‬أدﯾب ﻣﺻري ‪.‬ﻣن ﻗرﯾ ﺔ‬
‫) ﻣﯾت ﻋﻔﯾف ( ﺑﺎﻟﻣﻧوﻓﯾﺔ ﺗﺧرج ﺑدار اﻟﻌﻠوم ) ‪ ( 1920‬ﺛم ﺑﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﺳورﺑون )‬
‫ﻰ ﻓأن ﻲدرﻛﻠﯾ ﺔ اﻵداب ﺑﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﻘ ﺎھرة )‬ ‫‪1925‬ل (ﻓ ﻲ اﻟﺗ درﯾس إﻟ س‬ ‫وﺗﻧﻘ‬
‫وﻛﺎن ﺷﺎﻋرا ﺧﻠف ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻟﺷﻌر ﺿ ﺎع ﻣﻌظﻣﮭ ﺎ ‪.‬وأﻟ ف )ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫‪( 29‬‬
‫اﻟﺟزء اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻧﺷر ﺑﻌ د وﻓﺎﺗ ﮫ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫اﻟﻧﻘد اﻻدﺑﻲ ﻋﻧد اﻟﻌرب ‪ -‬ط (‬
‫طﮫ ﺣﺳﯾن ( * ) ‪ 1307‬؟ ‪ 1393 -‬ه = ‪1973 - 1889‬ط م ﮫ( ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ﺑ ن‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﺳﻼﻣﺔ ‪ ،‬اﻟدﻛﺗور ﻓﻲ اﻻدب ‪:‬ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻣﺣﺎﺿ رﯾن ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫دث‬ ‫ﺎھﺞ ‪ ،‬وأﺣ‬ ‫‪246‬ﻣﻧ‪.‬‬
‫اﻟﺑﻧ( د ‪101‬ﺗﻘ‪( 2 ) .‬وﯾم دار اﻟﻌﻠ ﺟ وم دد‬ ‫*)‪1‬‬
‫ﺑﻣﻐﺎﻏ ﺔ ﻣ ن ﻣﺣﺎﻓظ ﺔ‬ ‫اﻟﻌرﺑﻲ ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ )اﻟﻛﯾﻠ و (‬
‫وﻟ‬ ‫ﺿﺟﺔ ﻓﻲ ﻋﺎﻟم اﻻدب‬
‫وأﺻريﯾب( ﺑﺎﻟﺟ دري ﻓ ﻲ اﻟﺛﺎﻟﺛ ﺔ ﻣ ن ﻋﻣ ره ‪ ،‬ﻓﻛ ف‬ ‫اﻟﻣﻧﯾﺎ )ﺑﺎﻟﺻﻌﯾد اﻟﻣﺻ‬
‫ﺑﺻره ‪ .‬وﺑدأ ﺣﯾﺎﺗﮫ ﻓﻲ اﻻزھر ) ‪08 - 1902‬ﺛم( ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ اﻟﻘدﯾﻣ ﺔ‬
‫ذﻛ رى أﺑ ﻲ‬ ‫‪.‬وھو أول ﻣن ﻧﺎل ﺷ ﮭداة )اﻟ دﻛﺗوراه (ﻣﻧﮭ ﺎ ) ‪( 1914‬ﺑﻛﺗ ﺎب )‬
‫وﺳﺎﻓر ﻓﻲ ﺑﻌﺛﺔ إﻟﻰ ﺑﺎرﯾس ﻓﺗﺧ رج ﺑﺎﻟﺳ ورﺑون ) ‪( 1918‬وﻋ ﺎد‬ ‫اﻟﻌﻼء ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﺣﺎﺿ را ﻓ ﻲ ﻛﻠﯾ ﺔ اﻵداب ﺑﺟﺎﻣﻌ ﺔ‬ ‫ﺑﺎﻟﺻ ﯾنﺣﺎﻓﺔ ‪.‬‬‫إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺻ ل وﻋ‬
‫ﻟﻠﻣﻌﺎرف ‪.‬ﻲ ھ ذه اﻟﺑرھ ﺔ ﺗﻣﻛ ن‬
‫وﻓ‬ ‫اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﺛم ﻛﺎن ﻋﻣﯾدا ﻟﺗﻠك اﻟﻛﻠﯾﺔ ﻓوزﯾرا‬
‫ﻣﺟﺎﻧ ﻣ ﺎ ‪.‬ن أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ‬ ‫ن ﺟﻌ ل اﻟﺗﻌﻠ ﯾم اﻟﺛ ﺎﻧوي واﻟﻔﻧ وﻛﻲ ﺎن‬
‫وأﻗﺑ‪ .‬ل اﻟﻧ ﺎس ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣراﺳﻠﯾن ﺑدﻣﺷق ﺛ م رﺋﯾﺳ ﺎ ﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ ﺑﻣﺻ ر‬
‫ﻛﺗﺑﮫ ‪ .‬وﻣن اﻟﻣطﺑوع ﻣﻧﮭﺎ ) ﻓﻲ اﻻدب اﻟﺟﺎھﻠﻲ ( و )ﻓﻲ اﻟﺷ ﻌر اﻟﺟ ﺎھﻠﻲ ( و‬
‫) ﺣدﯾث اﻻرﺑﻌﺎء ( ﺛﻼﺛﺔ ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و ) ﻗﺎدة اﻟﻔﻛر ( و ) ﻋﻠﻰ ھﺎﻣش اﻟﺳﯾرة (‬
‫زاء ‪ ،‬وﻲ)اﻟﻌ ﻼء ﻓ ﻲ ﺳ ﺟﻧﮫ (ﻣ و )ﻊ اﻟﻣﺗﻧﺑ ﻲﺟ( زآن و )‬ ‫أﺟ ﻊ أﺑ‬ ‫ﺛﻼﺛ ﺔ ﻣ‬
‫أﺣﺎدﯾث ( و ) اﻻﯾﺎم (وﻛﺎن ﻗد ﺷﻐف ﺑﺎﻻدب اﻟﯾوﻧﺎﻧﻲ ﻓﻲ ﺻﺑﺎه وﺗرﺟم ﺑﻌ ض‬
‫آﺛ ﺎره ﻛﻛﺗ ﻧظ ﺎبﺎم) اﻻﺛﯾﻧﯾ ﯾن ﻻرﺳ طو ‪ -‬ط (آﻟﮭو ) ﺔ اﻟﯾوﻧ ﺎن ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﺻﺣف ﻣﺧﺗﺎرة ﻣن اﻟﺷﻌر اﻟﺗﻣﺛﯾﻠﻲ ﻋﻧد اﻟﯾوﻧﺎن ‪ -‬ط ( وﻟﮫ )ﻓﺳﻠﻔﺔ اﺑن ﺧﻠ دون‬
‫‪ -‬ط (وھو رﺳﺎﻟﺔ اﻟدﻛﺗوراه ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ ،‬إﻟﻰ اﻟﺳورﺑون ‪ ،‬ﺗرﺟﻣﮭﺎ إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬
‫ﻣﺳ) ﺗﻘﺑل اﻟﺛﻘﺎﻓ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣد ﻋﺑد ﷲ ﻋﻧﺎن ‪ ،‬و ) دروس اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻘدﯾم ‪ -‬ط ( و‬
‫رﺣﻠ ﺔ اﻟرﺑﯾ ﻊ‬ ‫ﻣﺻر ‪ -‬ط ( ﺟزآن و ) ﻋﺛﻣﺎن ‪ -‬ط ( و ) ﻋﻠﻲ وﺑﻧوه ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﺗ رﺟم ﻛﺛﯾواﻟﺻر ﻣ ﯾفن(ﻛﺗﺑ ﮫ إﻟ ﻰ ﻋ دة ﻟﻐ ﺎت وﻋﯾﻧﺗ ﮫ ﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟ دول‬
‫داﺋ رة‬‫ﺎول ‪.‬اﻟﺑ دء ﻓ ﻲ ﻋﻣ ل )‬ ‫وﺣ ﻣ دة‬‫رﺑﯾ ﺔ رﺋﯾﺳ ﺎ ﻟﻠﺟﻧﺗﮭ ﺎ اﻟﺛﻘﺎﻓﯾ ﺔ ﻓﺄدارھ ﺎ‬
‫ﻣﻌﺎرف ( ﻋرﺑﯾﺔ وﻟم ﯾﻧﺟﺢ ‪ .‬آﺧر أﻋﻣﺎﻟﮫ اﻟﺣﻛوﻣﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪52‬وﺗ وﻓﻲ ﻟﻘﺑﺎ ﺎھرة )‬
‫‪) * . ( 1‬طﮫ اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ ( * ) ‪ 1380 - 1305‬ه = ‪ 1961 - 1888‬مط( ﮫ ﺑ ن‬
‫واﻟﺗﺄﻟﯾف ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﺑﻐ داد ‪،‬‬
‫وﻟ‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ‪ :‬ﻗﺎﺋد ﻋﺳﻛري ‪ ،‬ﻋﻣل ﻓﻲ اﻟﺗﻌﻠﯾم‬
‫‪ 1160‬ه ﺄ( ﻓ ﻲ اﻟﻣ دارس‬ ‫ن أﺳ رة اﻧﺗﻘﻠ ت إﻟﯾﮭ ﺎ ﻣ ن اﻟﻣوﺻ لﺳ) ﻧﺔ وﻧﺷ‬
‫وﺧ دم ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﺑﻐداد وﺗﺧرج ﺑﻛﻠﯾﺔ اﻻرﻛﺎن ﻓﻲ اﺳﺗﺎﻣﺑول ) ‪ 1909‬م (‬
‫ﺗور ‪ .‬ﺎرك ﻓ ﻲ‬ ‫ﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ وﺑ رز ﻓ ﻲ إﺧﻣ ﺎد ﺛ ورة ﺣ وران ﺑﻌ د اﻟدﺳ وﺷ‬
‫اﻟﺣرب اﻟﺑﻠﻘﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻓﻲ ﺑﻌض ﺣروب اﻟﯾﻣن وأﻗﺎم ﻓ ﻲ ﺗﮭﺎﻣ ﺔ اﻟ ﯾﻣن ) ‪( 1914‬‬
‫اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ اﻻوﻟﻰ ﻋﺎد إﻟ ﻰ اﻻﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﺛ م ﻟﺣ ق ﺑﺄﺧﯾ ﮫ‬ ‫ﺻﻧﻌﺎء ‪.‬‬
‫ﺛم ﻓﻲ وﺑﻌد‬
‫ورﯾﺔ ﮫﻓﻛ(ﻲ ﺳﺎن ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣ دﯾرا ﻟﻼﻣ ن اﻟﻌ ﺎم‬ ‫ﻲ ) ر ﺗرﺟﻣﺗ ﻓ‬ ‫ﯾﺎﺳ ﯾن ﺣﻠﻣ أﻧظ‬
‫وﻏﺎدرھﺎ ﺑﻌد ﻣﻌرﻛﺔ ﻣﯾﺳﻠون إﻟﻰ اﻻﺳﺗﺎﻧﺔ ‪.‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﻐ داد ) ‪( 1922‬ﻓﺗ وﻟﻰ‬
‫رﺋﺎﺳﺔ أرﻛ ﺎن اﻟﺟ ﯾش اﻟﻌراﻗ ﻲ وﻋ ﯾن ﻣ دﯾرا ﻋﺎﻣ ﺎ ﻟﻠﻣﻌ ﺎرف ) ‪( 1927‬وأﻋﯾ د‬
‫ﻰ اﻟﺟ ﯾش ‪ ،‬ﻣدرﺳ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣرﺑﯾ ﺔ ﺑﺑﻐوﻧﺻداد ‪.‬ب وزﯾ را ﻟﻠ دﻓﺎع )‬
‫ﺗﻘﺎل وﺳ ﺎﻓر إﻟ ﻰ ﺗرﻛﯾ ﺔ ﺛ م إﻟ ﻰ‬ ‫‪( 1941‬‬
‫وﺗوﻟﻰ ﺗ ﺄﻟﯾف اﻟ وزارة )واﺳ‬ ‫‪( 1938‬‬
‫ﺔ ﺣﯾ ث ﻣ ﻧﺢ وظﯾﻔ ﺔ ﻓﺧرﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺟ ﯾش اﻟﺳ وﻟﻣوري ﺎ‪.‬ﻛﺎﻧ ت ﻣﻌرﻛ ﺔ‬
‫ﯾش * ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ھ‬ ‫ﺎ ﻟﻠﺟ‬ ‫طﯾن ) ‪1948‬دا (ﻋﺎﻣ‬‫ﻣﻲ ﻗﺎﺋ‬ ‫ﺳ ﻓﻠﺳ‬
‫واﻻدب اﻟﻌرﺑ ﻲ واﻟﻧﺻ وص‬ ‫اﻟﻣﺟﻣﻌﯾون ‪ 79‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻘدﯾم ‪:‬ﻋدد اﻟرﺑﯾ ﻊ ‪1926‬‬
‫‪242‬اﻻﺳ ﻼم ﻟﻌﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫اﻟﻣﻌﺎ وﺗر ‪: 1‬راث‬‫واﻻدب اﻟﻌرﺑ ﻲ ﺻ‬ ‫‪677 : 6‬‬
‫ب‬ ‫رم ‪1380‬‬
‫واﻟﻣﻛﺗ‬ ‫اﻟﻣﺣ‬
‫ت‪:‬‬ ‫ﺔ اﻟزﯾ‬ ‫ﻲ ﻗﺎﻓﻠ‬ ‫ﮭﯾر اﻟﻘﻠﻣﻲ ‪ 20‬ﺎوي ‪ ،‬ﻓ‬ ‫زﻛ‬ ‫وﺳ‬
‫وﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪/ 11 / 1‬‬ ‫اﻟﺻﺣﻔﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟرﺑ ﺎط )اﻟﻣﻐ رب ( ‪19‬ﯾوﻧﯾ و ‪1958‬‬
‫اﻟﻌرﺑ ‪475‬ﻲ ‪.‬اﻟﻣﺟﺎھ د ‪ ،‬وﻧ م ﻋ ن‬ ‫ذو اﻟﻘﻌ دة ‪ 1393‬ص‬ ‫‪ 73‬ﺔ اﻟﻌ رب ‪:‬‬ ‫وﻣﺟﻠ‬
‫وﻏﯾ ره ‪.‬‬ ‫ﻣﺟﻠ ) س اﻻﻋﻣ ﺎر (‬ ‫راق ‪ ،‬ﻓل ﻓ ﻲ‬ ‫ﻌﻣ‬ ‫ﻌف ‪ .‬رف إﻟ ﻰ اﻟﻌ‬ ‫ﺿ واﻧﺻ‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺗرﻛﯾﺎ ‪ .‬وﻧﻘل ﺟﺛﻣﺎﻧﮫ إﻟﻰ ﺑﻐدادﻟﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎﺣ) رب اﻟﻌ راق ‪-‬‬
‫ط ( ﺟزآن ‪ ،‬و ) ﺧﺎﻟد ﺑن اﻟوﻟﯾد ‪ -‬ط ( و ) ﻧﮭﺿﺔ اﻟﯾﺎﺑﺎن ‪ -‬طﻋ( ن اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫ﻣﻔﺻ ل ﺟﻐراﻓﯾ ﺔ اﻟﻌ راق ‪ -‬ط ( و‬ ‫‪ ،‬و ) ﺟﻐراﻓﯾﺔ اﻟﻌراق اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ‪ -‬ط ( و )‬
‫) أطﻠس اﻟﻌراق ‪ -‬ط ( و ) ﻣﺑﺎﺣث ﻓﻲ اﻟﺗﻌﺑﺋﺔ ‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ‪ ،‬و ) اﻟﺗﻌﺑﺋﺔ‬
‫أطﻠ) س ﺟﻐراﻓ ﻲ ﻟﻠﻌ راق ‪ -‬ط‬ ‫اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺧدﻣﺔ اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ‪ -‬ط ( و‬
‫( و ) اﻟوﺣدة اﻻﯾطﺎﻟﯾﺔ ‪ -‬ط ( وﺗ ) ﺎرﯾﺦ اﻻدﯾ ﺎن ‪ -‬خ ( و )ﻣ ذﻛرات ‪ -‬ط ( )‬
‫ط م (ﮫ ﺑ ن‬ ‫‪. ( 1‬ط * ) ﮫ اﻟ راوي ( * ) ‪ 1365 - 1307‬ه = ‪1946 - 1890‬‬
‫أدﯾ ‪ :‬ب ﺑﺎﺣ ث ﻋراﻗ ﻣ ﻲن‪ .‬أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻔﺿﯾل ‪ ،‬اﻟراوي‬
‫ﻗرﯾراوةﺔ(ﻣﺷ رﻓﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻔ رات ﺗﻘﺎﺑ ل )‬ ‫وھﻓ ﻲﻲ )‬ ‫اﻟﻌرﺑ ﻲ ﺑدﻣﺷ وﻟق ‪ .‬د‬
‫ﻧﺳ اﻟﺣﻘﺑﺗﮫ ‪.‬وق ﺑﺑﻐ داد ‪ ،‬وﻋ ﯾن ﻣ دﯾرا ﻟﻠﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪،‬‬ ‫وﺗﻌﻠ ﺎ م‬
‫وإﻟﯾﮭ(‬
‫ﻋﺎﻧ ﺔ‬
‫ﻓﺳﻛرﺗﯾرا ﻟﻣﺟﻠس اﻻﻋﯾﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﺳﺗﺎذا ﻓﻲ دار اﻟﻣﻌﻠﻣﯾن اﻟﻌﺎﻟﯾﺔ ) ‪( 1939‬وﺗ وﻓﻲ‬
‫ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) أﺑو اﻟﻌﻼء اﻟﻣﻌري ﻓﻲ ﺑﻐداد ‪ -‬ط ( و )ﺑﻐداد ﻣدﯾﻧﺔ اﻟﺳ ﻼم‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﻌ رب ﻗﺑ ل‬ ‫ﯾر (ﺑﻌو ) ض آﯾ ﺎت اﻟﻘ رآن اﻟﻛ رﯾم ‪ -‬ﺗخ ( و )‬ ‫ﺗﻔﺳ ‪ -‬ط‬
‫ﻧﺷر أﻛﺛره ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻟﮭداﯾ ﺔ اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﺑﻐدادﯾ ﺔ ‪ ،‬و )ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻻﺳﻼم ‪ -‬خ (‬
‫ﻋﻠوم اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﺑداﺋﻊ اﻻﯾﺟﺎز ‪ -‬خ ( و )رﺳﺎﺋل ﻓﻲ ﻣﺳ ﺎﺋل ‪ -‬خ‬
‫( وﺟﻣﻊ اﺑﻧﮫ ﺣﺎرث ‪ ،‬ﺑﻌض ﻛﺗﺎﺑﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﺟزء ﺳﻣﺎه ) ﻧظرات ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ واﻻدب‬
‫رام ‪1947 / 10 / 22‬‬ ‫ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬دة( اﻻھ‬ ‫‪ -‬ط ( ) ‪2‬ھ ( ‪ ) * .‬ﺟرﯾ‬
‫ران ‪1961‬‬ ‫ﺣزﯾ ﺔ ‪:‬‬ ‫راﻗﯾﯾن ‪176 : 2‬ﺔ اﻟﻣﻛﺗﺑ‬
‫وﻣﺟﻠ‬ ‫ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ‬ ‫م اﻟﻣ‬
‫‪ 1381‬ر ﺟرﯾ دة‬ ‫ﻣﺣ رم واﻧظ‬ ‫ﺑﺎﻟرﺑ ﺎط ( ‪3‬‬ ‫‪ 1962‬وﺟدة اﻟﻔﺟ ر )‬ ‫وﺣزﯾ ران رﯾ‬
‫اﻟﻣﺑدأ ) ﺑﺑﻐداد ( ‪ 12‬ﺗﻣوز ‪ 1953‬وﻣﺟﻠﺔ ﻓﻠﺳطﯾن ‪ ،‬اﻟﻌدد ‪ 169‬ص ‪( 2 ) . 15‬‬
‫ورﻓﺎﺋﯾ ل‬ ‫ﺑﮭﺟ ﺔ اﻻﺛ ري ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪136 : 24‬‬
‫ﺑطﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ ﻟﻐﺔ اﻟﻌ رب ‪* . 390 : 4‬ط) ﮫ ﺳ رور ( * ) ‪ 1382 - . . .‬ه‬
‫ث‬ ‫ﺑﺎﺣ‪:‬‬
‫ﯾم‬ ‫رة ﻧﻌ‬ ‫ن أﺳ‬ ‫‪ 1962‬م ( ﺎﻗﻲ ﺳ رور ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ن= ‪.‬ﻋﺑ‪ - . .‬د اﻟﺑ‬ ‫ط ﮫﺑ‬
‫ﺻ ﻛﺛﯾ وﻓﯾﺔرا‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟﻣﺟ ﻼت اﻟﻣﻌﻧﯾ ﺔ ﺑﺎﻟﺷ ؤون‬ ‫ري ‪.‬ﻧزﻋ ﻛﺗ ﺔ ب‬ ‫ﻣﺻ ﻓﯾ ﮫ‬
‫ﯾﺎت‬ ‫ﺷﺧﺻ‬
‫ﻲ‪-‬ط(و)‬ ‫اﻟﻐزاﻟ‬
‫ﮫ)‬ ‫اﻻﺳ وﺗﻼﻣﯾﺔ ‪.‬وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﻣ ﺎھرة ‪.‬ن ﻛﺗﺑ‬
‫ﻼﻣﻲ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫وف اﻻﺳ‬ ‫ﻐﯾران ‪ ،‬و )ﻼم اﻟﺗﺻ‬
‫ن أﻋ‬ ‫ﺻﻣ(‬‫وﻓﯾﺔ ‪ -‬ط‬ ‫ﺻ‬
‫اﻟﺣﻼج ‪ -‬ط ( و ) راﺑﻌﺔ اﻟﻌدوﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﻣﺣﯾﻲ اﻟدﯾن اﺑن ﻋرﺑﻲ ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﺷﻌراﻧﻲ واﻟﺗﺻ وف اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ‪ -‬ط ( ) ‪( 1‬‬ ‫أﺑو ﻋﺑﯾدة اﺑن اﻟﺟراح ‪ -‬ط ( و )‬
‫‪ ) * .‬طﮫ اﺑن ﻣﮭﻧﺎ ( * ) ‪ 1178 - 1105‬ه = ‪ 1764 - 1693‬م ( طﮫ ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫اﻟﺣﻠﺑ‪ ،‬ﻟ ﻲ ﮫ‪ :‬ﻛﺗﺎﺑ ﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺑﻌ ض ﺻ ﺣﯾﺢ‬ ‫ﻓﺎﺿ ‪ ،‬ل‬
‫ﺑ ن ﻣﮭﻧ ﺎ اﻟﺟﺑرﯾﻧ ﻲ اﻟﻣﺣﺗ د‬
‫ﺷرح أﺳﻣﺎء أھ ل ﺑ در ‪ -‬ط (وﻧظ م ) ‪. ( 2‬اﻟطﮭراﻧ ﻲ =ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﻟﺑﺧﺎري ‪ ،‬و )‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺣﺳ ﯾن‬ ‫اﻟطﮭراﻧ ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣ= د ﺗﻘ ﻲ ‪1248‬‬ ‫اﻟطﮭراﻧ ﻲ‬ ‫ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل ‪1296‬‬
‫‪ 1261‬اﻟطﮭراﻧﻲ =ھﺎدي ﺑن ﻣﺣﻣد أﻣ ﯾن ‪1321‬اﻟطﮭط ﺎويأﺑ =و اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن‬
‫رﻓﺎﻋ ﺔ‬ ‫اﻟطﮭط ﺎوي =‬ ‫ﺎوي د= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1231‬‬ ‫اﻟطﮭط أﺣﻣ‬‫ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ‪762‬‬
‫د‬ ‫اﻟطﮭطأﺣﻣ ﺎويد=ﺑ ن ﻋﺑ‬ ‫ﺎوي = د ﻋﺑﯾ د ‪1300‬‬ ‫اﻟطﮭط أﺣﻣ‬ ‫راﻓ ﻊ ‪1290‬‬
‫دة‬ ‫‪ 27‬اﻟﻘﻌ‬
‫ﻘﯾﺔذي‬ ‫اﻟدﻣﺷ‬
‫اﻟﺑﻠ) د (‬ ‫دة‬ ‫رﺣﯾم ‪ 1302‬ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫وﺟرﯾ‬ ‫اﻟ‬
‫‪ 1350‬دﻟﯾل‬ ‫ﺔﺷ‪ 26‬ﻌﺑﺎن واﻟ‬ ‫اﻟﺑﻐدادﯾ‬
‫ﺗﻘﯾم (‬ ‫وﺟرﯾ اﻟﺻ دة ) راط اﻟﻣﺳ‬‫‪1365‬‬
‫ذي اﻟﺣﺟ ﺔ‬ ‫اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪7‬‬ ‫اﻻﺳ ﺑوع (‬ ‫وﺟرﯾ دة )‬ ‫اﻟﻌراﻗ ﻲ ﻟﺳ ﻧﺔ ‪ 1936‬ص ‪896‬‬
‫راﻗﯾﯾن ‪2‬ﻲ‪ :‬ﺟ‪ 175‬واد اﻟط ﺎھر ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫وﻣﻌﺟاﻟﻣ م ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ وﻋﻠ‬ ‫‪1365‬‬
‫ﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺑدﻣﺷ ق ‪) . 634 : 43‬اﻟﻔﮭ‪ ( 1‬رس اﻟﺧ ﺎص ‪ -‬خ ‪، 26 :‬‬
‫درر ‪ 219 : 2‬و ‪. 2 : 423‬‬ ‫رام ‪/ 9 / 4‬ﺳ‪2 ) . 1962‬‬
‫ﻠك(اﻟ‬ ‫‪263‬‬
‫واﻻھ‬
‫وﻓﯾﮫ ﺗﺻوﯾب ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدﺗﮫ ﺧﻼﻓ ﺎ ﻟﻠﻣ رادي‬ ‫‪ Brock . S‬وإﻋﻼم اﻟﻧﺑﻼء ‪31 : 7‬‬
‫ﺄ‪.‬‬ ‫واﻟﻣ‪ 474‬وﻋرﻓورد ‪4 : 2‬ﮫ ‪:‬ﺑ ‪ 227‬ﺎﻟﺟﺑرﺗﻲ ﺧط‬ ‫ﺔ‪:5‬‬ ‫واﻻزھرﯾ‬
‫‪.‬‬
‫اﻟطﮭطﺎوي = أﺣﻣد راﻓﻊ ‪ ) * 1355‬طﮭﻣﺎن ﺑن ﻋﻣرو ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 80‬ه‬
‫‪ 700‬من( ﻋﻣ رو ﺑ ن ﺳ ﻠﻣﺔ اﻟﻛﻼﺑ ﺷ ﻲ ‪:‬ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫طﮭﻣ وﺎن ﺑ‬ ‫ﻧﺣ‬
‫=‪-...‬‬
‫ﺻﻌﺎﻟﯾك اﻟﻌرب وﻓﺗﺎﻛﮭم ‪ .‬ﻛﺎن ﻓﻲ زﻣن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان ‪ .‬ﺟﻣﻊ اﻟﺳﻛري‬
‫وصﻊ (ﺟ زء ﻣ ن دﯾواﻧ ﮫ ﻣ ن ﻏﯾ ر أن‬ ‫ﺷﻌره وأﺧﺑﺎره ﻓﻲ ﻛﺗ ﺎب )اﻟﻠﺻ وطﺑ‬
‫رح أﺑ ﻲ ﺳ ﻌﯾد اﻟﺳ ﻛري ) ‪. ( 1‬‬ ‫ﯾﻌرف أﻧﮫ ﻟﮫ ‪ ،‬ﺛ م ظﮭ ر ﻟ ﮫ )دﯾ وان ‪-‬ﺷط (‬
‫ﺟﻧدل ﺑ ن اﻟﻣﺛﻧ ﻰ ‪) * 90‬طﮭﯾ ﺔ ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫اﻟطﮭوي =‬
‫ﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔ ‪ :‬أم‬‫ﻋﺑ د ﺷ ﻣس ﺑ ن ﺳ ﻌد ﺑ ن زﯾ دﻣﻧﺎة ‪ ،‬ﻣ ن ﺗﻣ ﯾم ‪ ،‬ﻣ ن اﻟ‬ ‫طﮭﯾ ﺔ ﺑﻧ ت (‬
‫ﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻧﺳب إﻟﯾﮭﺎ ﺑﻧوھﺎ ﻣن زوﺟﮭﺎ ﻣﺎﻟك ﺑن ﺣﻧظﻠﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن زﯾ د ﻣﻧ ﺎة ‪،‬‬
‫ﺑﺿ م اﻟط ﺎء‬ ‫واﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾﮭ ﺎ )طﮭ وي (‬ ‫ﻣن ﺗﻣﯾم أﯾﺿﺎ ‪ ،‬ﯾﻘﺎل ﻟﮭم )ﺑﻧو طﮭﯾ ﺔ (‬
‫ن‬ ‫واﺑﻘﻲ = م ﺑ‬
‫اﻟﻘﺎﺳ‬ ‫ﺎ ) ‪ . ( 2‬ط* ) اﺑ و ( *ن اﻟط‬ ‫ﺎء أو ﻓﺗﺣﮭ‬ ‫ﻛﺎن اﻟﮭ‬ ‫وإﺳ‬
‫ﻼق ( * ) ‪ 58 - . . .‬ه = ‪ 678 - . . .‬م (‬ ‫نﻏ‬ ‫‪ 576‬ﺑ* )‬
‫اﻟﺣﺳ ط ﯾن واف‬
‫رة ‪.‬ﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ‪ ،‬ﺗﻘﯾ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﻼق ‪:‬زﻋﻣ ﺎء اﻟﺧ ﺎرﺟﯾن ﻓ ﻲ اﻟﺑﺻ ﻛ‬ ‫طواف ﺑن ﻏ ﻣ ن‬
‫ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑ ن زﯾ ﺎد ﻓ ﻲ ﺳ ﺑﻌﯾن رﺟ ﻼ ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د اﻟﻘ ﯾس ‪.‬‬ ‫ورﻋﺎ ‪.‬‬
‫ﺧرج ﻋﻠﻰ‬
‫ﻓوﺟﮫ إﻟﯾﮫ ﻋﺑﯾد ﷲ ﻣن ﯾﻘﺎﺗﻠﮫ ‪ ،‬ﻓظﻔر طواف ‪ ،‬ودﺧل اﻟﺑﺻرة ‪ .‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ أھﻠﮭﺎ ﻣﻊ‬
‫ﻣﻌ ﺛم ﻗﺗل ھ و ‪ ،‬وﺻ ﻠب ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬ ‫اﻟﺟﻧد ‪ ،‬ﻓﻘﺗل أﻛﺛر ﻣن ﮫ ‪،‬‬
‫‪ 473‬ر دار اﻟﻛﺗ ب ‪) . 137 : 3‬ﺳ ‪ ( 2‬ﺑﺎﺋك اﻟ ذھب ‪.‬‬ ‫ﺳ ‪ ( 1‬ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲواﻧظ‬
‫واﻟﻠﺑﺎب ‪ ( 3 ) .‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﻓﻲ ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪ . 58‬اﻟطواﻗﻲ =ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑ ن‬
‫ﻋﻣ = ر ﺑ ن‬ ‫طوﺳ ون‬ ‫ورياﻟﻘ= ﺎدر ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن ‪1030‬‬ ‫اﻟطﻋﺑ د‬ ‫ﻣﺣﻣ د ‪1123‬‬
‫طوﺳون ‪ 1363‬اﻟطوﺳﻲ = ﺣﻣﯾد اﻟطوﺳﻲ ‪ 210‬اﻟطوﺳﻲ )اﻟﻌط ﺎر ( =ﻧﺻ ر‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 384‬اﻟطوﺳﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ‪ 460‬اﻟطوﺳﻲﻋﺑ= د اﻟ رزاق ﺑ ن‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫اﻟطوﺳ ﻲ =‬ ‫اﻟﻧﺻﻣﺣﻣ ﯾر (د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪672‬‬ ‫اﻟطوﺳ ﻲ = )‬ ‫ﻋﺑ د ﷲ ‪515‬‬
‫اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 706‬اﻟطوﺳﻲ ) اﻟﺣﻛﯾم (ﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪877‬اﻟط وﻓﻲ =‬
‫إﺑراھﯾم ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻔﺗ ﺎح‬‫) اﻟﺻرﺻري ( ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘوي ‪ 716‬طوﻗﺎن =‬
‫‪1360‬ن طوﻟ أﺣﻣون د= ﺑ ن طوﻟ وناﺑ‪270‬ن طوﻟ ﻣﺣﻣون =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﺑ‬
‫‪ 953‬اﻟطوﻟوﻧﻲ = ﻋﺑﺎس ﺑن أﺣﻣد ‪ 270‬اﻟطوﻟوﻧﻲ = ﺧﻠف اﻟطوﻟوﻧﻲ ‪) * 310‬‬
‫طوﻣ ﺎن ﺑ ﺎي ﺑ ن‬ ‫اﻟﻌﺎدل طوﻣﺎن ﺑﺎي ( * ) ‪ 906 - . . .‬ه = ‪ 1500 - . . .‬م (‬
‫ﺟرﻛﺳ ﻲ‬ ‫اﻟﻧﺻ وكر ‪:‬دوﻟ ﺔ اﻟﺟراﻛﺳ ﺔ ﺑﻣﺻ ر واﻟﺷ ﺎم ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻧﺻ وه ‪ ،‬أﺑﻣ ون ﻣﻠ‬
‫ن‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫ﻊ ﺟﻣﻠ‬ ‫ﮫﻣ‬ ‫ﺎم ‪ ،‬وﻗدﻣ‬ ‫ب اﻟﺷ‬ ‫ل‬
‫ﺎوي ‪ ،.‬ﻧﺎﺋ‬ ‫اﻻﺻ‬
‫وه اﻟﯾﺣﯾ‬ ‫ﺻ‬
‫إﻟ ﻰ اﻻﺷ رف ﻗﺎﯾﺗﺑ ﺎي ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗﺧدﻣﮫ ‪ ،‬ﻓﺗرﻗ ﻰ إﻟ ﻰ أن ﻛ ﺎن )‬
‫ﺎﻓر إﻟ ﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓﺗﺳ ﻠطن ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﻲ (أﯾﺎم اﻻﺷ رف ﺟ ﺎن ﺑ وﺳﻼط ‪.‬‬ ‫ﻣدﯾراﻟﻣﻣﻠﻛﺔ‬
‫ر‬ ‫ر ﻓﺣﺎﺻ‬ ‫‪ 906‬ه ( ﻰ ﻣﺻ‬‫وﻋ) ﻧﺔﺎد إﻟ‬ ‫ﺎدل‬
‫ﺳ‬ ‫ﺑﺎﻟ اﻟﻌ‬
‫ق ‪ ،‬وﺗﻠﻘ ﻣﻠ ب ك‬ ‫دﻣﺷ‬
‫ﺟﺎﻧﺑﻼط ﺑﺎﻟﻘﻠﻌﺔ وﻗﺑض ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬وﺳﺟﻧﮫ ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﺛ م أﻣ ر ﺑﺧﻧﻘ ﮫ ‪.‬وﺟ ددت‬
‫ﻟﮫ اﻟﺑﯾﻌﺔ ﺑﺣﺿور اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ ﯾﻌﻘوب اﻟﻣﺳﺗﻣﺳ ك ﺑ ﺎوﺳ ‪.‬ﺎءت ﺳ ﯾرﺗﮫ ﺑﻌ د ﺗوﻟﯾ ﮫ‬
‫‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل ﺑﻌ ض أﻧﺻ ﺎره ‪ ،‬ﺧﻧﻘ ﺎ ‪ ،‬وأراد ﻗﺗ ل ﺟ ﻼل اﻟ دﯾن اﻟﺳ ﯾوطﻲ ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺧﺗﻔﻰ وﻧﺟﺎ ‪.‬واﺿطرﺑت ﺣﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻓوﺛب ﻋﻠﯾﮫ أﻣراء اﻟﺟﯾش ‪ ،‬ﻓﺎﺧﺗﺑﺄ ﻓﺧﻠﻌ وه ‪.‬‬
‫ﺎم ‪.‬ﻣﻌﺎﺻ ره اﺑ ن إﯾ ﺎس ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫وﻣدة ﺳﻠطﻧﺗﮫ ﺑﻣﺻر ﺛﻼﺛﺔ أﺷﮭر وﻋﺷرة ﻗأﯾ ﺎل‬
‫واﺳ ﺗﻣر ﻣﺧﺗﻔﯾ ﺎ‬ ‫وﺻﻔﮫ ‪) :‬ﻛﺎن ﻣﮭﯾﺑﺎ واﻓر اﻟﻌﻘل ‪ ،‬إﻻ أﻧﮫ ﺳﻔﺎك ﻟﻠدﻣﺎء ظ ﺎﻟم (‬
‫ﻗﺎﻧﺻو اﻟﻐ وري )‬
‫ه‬ ‫ﻣدة ‪ ،‬ﺛم ظﮭر وﻗﺑض ﻋﻠﯾﮫ وﻗطﻊ رأﺳﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ أواﺋل ﺳﻠطﻧﺔ‬
‫ﺎي ( * ) ‪ 923 - 879‬ه = ‪ 1517 - 1474‬م (‬ ‫ﺎن ﺑ‬ ‫رف طوﻣ‬ ‫اﻻﺷ ‪) * . ( 1‬‬
‫رف ‪:‬ﻣﻠ وك اﻟﺟراﻛﺳ ﺔ‬ ‫ﺎن ﺑ ﺎي ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻧﺻ ر ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘ ب ﺑﺎﻟﻣﻠ ك اﻻﺷ ﻣ ن‬
‫اﺷﺗراه ﻗﺎﻧﺻوه اﻟﻐوري ﺑﻣﺻر ‪ ،‬وﻗدﻣﮫ إﻟ ﻰ اﻻﺷ رف ﻗﺎﯾﺗﺑ ﺎي ‪.‬ﻓﻠﻣ ﺎ‬ ‫ﺑﻣﺻر ‪.‬‬
‫وﻟﻣ ﺎ آﻟت اﻟﺳ ﻠطﻧﺔ ﻟﻘﺎﻧﺻ وه‬ ‫وﻟﻲ اﻟﻧﺎﺻ ر ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻗﺎﯾﺗﺑ ﺎي أﻋﺗﻘ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺗرﻗ ﻰ ‪.‬‬
‫ﻛﺑﯾراﮫ(ﻋ ن ﻧﻔﺳ ﮫ ﺣ ﯾن ﺗوﺟ ﮫ ﻣ ن‬ ‫اﻟﻐوري ‪ ،‬ﻗدﻣﮫ ‪ ،‬ﺛم ﺟﻌﻠﮫ ) دواداراوأﻧﺎﺑ‬
‫ﻣﺻر ‪ ،‬ﻟﺣرب اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﯾن ﻓﻲ ﺣﻠب ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪ 922‬ه ‪.‬وﺟﺎء اﻟﺧﺑر ﺑﻣﻘﺗل ﻗﺎﻧﺻ وه‬
‫ﺑﺣﻠب ‪ ،‬ﻓﺎﺗﻔق اﻻﻣراء ﻋﻠﻰ ﺗوﻟﯾﺔ طوﻣﺎن ﺑﺎي ‪ ،‬ﻓﺑوﯾﻊ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ) ﺳﻧﺔ ‪ 922‬ه (‬
‫واﻟدوﻟﺔ ﻓﻲ اﺿطراب ‪ ،‬ﻟﺧﻠو اﻟﺧزاﺋن ﻣن اﻟﻣﺎل ﺑﺳﺑب اﻟﺣرب ﻣﻊ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﯾن ‪،‬‬
‫ﻓﻘ رﺎم ‪.‬ﺑﺄﻋﺑ ﺎء اﻟﻣﻠ ك ‪،‬‬ ‫ﺗﻼل ھ ؤﻻء اﻟ ﺑﻼد اﻟﺷ ﺎﻣﯾﺔ وزﺣﻔﮭ م ﻋﻠ ﻰ ﻣﺻ‬
‫ووﺻل اﻟﺗرك اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾون إﻟﻰ ﻏزة ‪ ،‬ﻓﺟﮭ ز ﺟﯾﺷ ﺎ ‪ ،‬وﺳ ﯾره ﻟﻘﺗ ﺎﻟﮭم ‪ ،‬ﻓ ﺎﻧﮭزم ‪.‬‬
‫وﺣﺷد اﻟﺟﻣوع ﻣ ن ﻛ ل أﻓ ق ‪ ،‬وداﻓ ﻊ ﻋ ن اﻟﻘ ﺎھرة دﻓ ﺎع اﻟﺑطوﻟ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻐﻠ ب ﻋﻠ ﻰ‬
‫ودﺧﻠﮭﺎ ﺎﻧﯾون ‪ ،‬ﯾﻘ ودھم اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺳ ﻠﯾم )ﺳ ﻧﺔ ‪ 922‬ه ‪ 1516 ،‬م (‬ ‫أﻣره ‪ ،‬اﻟﻌﺛﻣ‬
‫وﻟم ﯾﻛد اﻟﺳﻠطﺎن اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ﯾﺳﺗﻘر ﺣﺗﻰ ﺧرج طوﻣﺎن ﺑﺎي ﻣن ﻣﺧﺑﺄه ‪ ،‬ﺑﻘ وة ﻣ ن‬
‫اﻟﻣﻣﺎﻟﯾك واﻟﻌﺑﯾد ‪ ،‬ﻓداھﻣوا اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﯾن ﻟﯾﻼ ‪ ،‬وﻧﺷﺑت ﻣﻌرﻛﺔ ﺣﺎﻣﯾﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪923‬‬
‫ﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﯾون‬ ‫ﯾﺳ ‪ .‬ﻌﻔﮫ اﻟﻘ در ‪ ،‬ﻓظﻔ ر ا‬ ‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ م ﺔ‬
‫ﺗﻘﻠص ﺑﮭ ﺎ ظ ل وﻟ‬ ‫ﻛ ﺎد ﯾ ھ (‬
‫ﻓﺄﻋﻣﻠوا اﻟﺳﯾف ﻓﻲ رﻗﺎب اﻟﺟراﻛﺳﺔ ﺣﯾﺛﻣ ﺎ وﺟ دوھم ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﺑ ن‬ ‫واﺧﺗﻔﻰ ﺛﺎﻧﯾﺔ ‪.‬‬
‫إن (أھ‪ :‬ل ﻣﺻ ر ﻋ ﺎﻧوا ﻣ ن‬ ‫وﻛﺎن ﻣن اﻻﺣﯾﺎء ﺑﻣﺻر ﻓ ﻲ ذﻟ ك اﻟﻌﮭ د‬ ‫إﯾﺎس )‬
‫اﻟﺷدة واﻟﺑﻼء ﻓﻲ ھذه اﻟﻣﺣﻧﺔ ﻣﺎ ﻟم ﯾﺣدث ﻣﺛﻠﮫ ﻣن أﯾ ﺎم ﻏ ﺎرة ﺑﺧﺗﻧﺻ ر اﻟﺑ ﺎﺑﻠﻲ‬
‫وﻣ ﺎ ﻗﺑﻠﮭ ﺎ‬‫ﻋﻠﻰ ﻣﺻر ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﺑن إﯾﺎس ‪ 386 : 2‬ﺛم ‪11 : 4‬‬
‫وﻋ ﺎد طوﻣ ﺎن‬ ‫ﯾوم‪ .‬ھدﻣﮭﺎ وﻗﺗل ﻣن أھﻠﮭ ﺎ ﻣﻠﯾ ون إﻧﺳ ﺎن ‪.‬‬ ‫‪ .‬ووﻟﯾم ﻣوﯾر ‪163‬‬
‫ﺑﺎي ﺑﺟﯾش ﺟﮭزه ﻓﻲ اﻟﺻﻌﯾد ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗل اﻟﺳﻠطﺎن اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ ) وردان (‬
‫ة ‪ ،‬ﻓ ﺄﺧﻔق واﺧﺗﻔ ﻰ ‪ ،‬ﻓ دل ﻋﻠﯾ ﮫ ﺑﻌ ض اﻟﻧ ﺎس ﻓﺎﻋﺗﻘ ل ‪ ،‬وأﻣ ر ﺑ ﮫ‬
‫ﻧﻘﺎ ‪.‬ر أﺳ ف اﻟﻧ ﺎس ﻋﻠﯾ ﮫ ‪.‬‬ ‫ب ﺎزوﯾﻠ ﺔ وأﻋ دم ﺷ وﻛﺛ‬ ‫اﻟﺳﻠطﺎن ﺳﻠﯾم ﻓﺎﻗﺗﯾد إﻟ ﻰ ﺑ‬
‫وﻛﺎن ﻣﺣﻣود‬
‫وﻣ ‪ .‬دة ﺳ ﻠطﻧﺗﮫ ﺛﻼﺛ ﺔ‬ ‫اﻟﺳﯾرة ﻓﻲ ﺳﯾﺎﺳﺗﮫ ﻣﻊ اﻟرﻋﯾﺔ ‪ ،‬أﺑطل ﻛﺛﯾرا ﻣن اﻟﻣظ ﺎﻟم‬
‫ﯾوﻣ ﺎت‪ .‬ﻣﺻ ر ﻓ ﻲ ﺣﻛ م اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ ) ‪. ( 1‬‬ ‫أﺷوﺑﻣﻘﺗﻠﮭر وﮫ ‪14‬‬
‫دﺧﻠ‬
‫‪ 1315‬وﯾس اﻟﻣﻐﻧﻋﯾﺳﻲ =ﻰ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪92‬‬ ‫ﺣﺳ = ن ﺣﺳ ﻧﻲ ط‬ ‫اﻟط وﯾراﻧﻲ‬
‫اﻟطوﯾل = ﺣﺳن ﺑن ﻋﻠﻲ ‪883‬اﻟطوﯾ لﺣﺳ= ن ﺑ ن أﺣﻣ د ‪) * 1317‬ط ﻲ ( *‬
‫اﺑن أﺑﻲ طﻲ = ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﺣﻣﯾدة ‪) * 630‬طﯾ ﺊ ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺑن أدد ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﯾﺷ ﺟب ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﮭ ﺟﻼند‪ :‬ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬اﻟﻧﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ‬ ‫طﯾﺊ‪( .‬‬
‫‪.‬‬
‫ت ﻣﻧ ﮫ ‪ .‬ﺎزل ﺑﻧﯾ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟ ﯾﻣن ‪،‬‬ ‫ﺟﻠﮭﻣ ﺔ ‪ ،‬وطﯾ ﻛﺎﻧ ﺊ ﻟﻘﺑ‬ ‫وﻗﯾ ﻣﮫل ‪:‬‬ ‫ط ﺎﺋﻲ‬
‫اﺳ ‪.‬‬
‫ﻓﻛﺎﻧت ﻣﻧ ﺎزﻟﮭم ﻣ ن دون ﻓﯾ د‬ ‫واﻧﺗﻘﻠوا إﻟﻰ ﺟﺑﻠﻲ ) أﺟﺄ وﺳﻠﻣﻰ ( ﻣن ﺑﻼد ﻧﺟد ‪.‬‬
‫‪ ،‬إﻟﻰ أﻗﺻﻰ أﺟ ﺄ ‪ ،‬إﻟ ﻰ اﻟﻘرﯾوﻛﺎتﺎن‪ .‬اﺳ م ﺻ ﻧﻣﮭم ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ )اﻟﻔﻠ س (‬
‫ودﺧ ‪ .‬ل اﻻﻧ دﻟس أﯾ ﺎم اﻟﻔ ﺗﺢ ‪،‬‬ ‫أﻗﺎﻣوه ﺑﻧﺟد ‪ ،‬ﻗرﯾﺑﺎ ﻣن ﻓﯾد ‪.‬وﺳدﻧﺗﮫ ﺑﻧو ﺑ وﻻن‬
‫ﻊ‬ ‫ﺎر ‪.‬‬
‫وأرﺟ‬ ‫ﺎ ﺑﺳوﺗﺎﺟﻠ طﺔ ﺔ وﻏﻠﯾ‬ ‫ﺎرھم ﻓﯾﮭ‬ ‫ت دﯾ‬ ‫ﺊ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ‬ ‫ن طﯾ‬
‫وﻣ ﻧﮭم اﻵن‬ ‫ﺟدﯾﻠ ‪ :‬ﺔ ‪ ،‬واﻟﻐ وث ‪.‬‬ ‫ﺷ رف اﻟرﺳ وﻟﻲ ﻗﺑﺎﺋ ل طﯾ ﺊ إﻟ ﻰ أﺻ ﻠﯾن‬
‫رة ﻣﺗﻔرﻗ ﺔ ﻓ ﻲ ﺷ ﻣﺎﻟﻲ اﻟﺣﺟ ﺎز وﺑ ﺎدﯾﺗﻲ اﻟﻌ راق واﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﯾﻧﺿ وي‬
‫ﻣﻌظﻣﮭﺎ ﺗﺣت اﺳم ) ﻗﺑﺎﺋل ﺷﻣر ( ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﺑن إﯾﺎس ‪3‬‬
‫دون ‪: 2‬‬ ‫اﻻرب ‪266‬ن ﺧﻠ‬‫وﯾر ‪2 ) . 176‬ﮭﺎﯾ( ﻧ ﺔ واﺑ‬ ‫ووﻟ ‪ 116‬ﯾم ﻣ‬
‫‪- 68 :‬‬
‫اﻟطﯾﺎﻟﺳ ﻲ =‬ ‫‪ 459‬ﺎﺋر اﻟﻌ راق ‪130 : 1‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪ 380‬ووﻋﺷ‬ ‫‪254‬‬
‫ھﺷ =ﺎم ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪227‬اﺑ ن‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن داود ‪ 204‬اﻟطﯾﺎﻟﺳﻲ ) اﻟﻣﺣدث (‬
‫أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪( 286‬و اﻟطﯾ ب اﻟﻣﺗﻧﺑ ﻲ =‬ ‫اﻟطﯾب اﻟﺳرﺧﺳﻲ =أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣ د ) أﺑ‬
‫اﻟﺣﺳﯾن ‪ 354‬اﺑن اﻟطﯾب = ﻋﺑد ﷲ ﺑن اﻟطﯾب ‪ 410‬اﺑن أﺑﻲ اﻟطﯾب = ﻋﻠﻲ ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟطﯾ ب =‬ ‫ﺑﺎﻣﺧرﻣ ﺔﻋﺑ( = د ﷲ اﻟطﯾ ب ‪947‬‬ ‫اﻟطﯾ ب )‬ ‫ﻋﺑ د ﷲ ‪458‬‬
‫أﺣﻣ= د اﻟطﯾ ب‬ ‫اﻟطﯾ ب‬ ‫‪1113‬ن اﻟطﯾﻣﺣﻣب =د ﺑ ن اﻟطﯾ ب ‪1170‬‬ ‫اﻟطﯾ ب اﺑ‬
‫ن‬ ‫‪ 1855‬م ( ب ﺑ‬
‫ﯾر ( * ) ‪ 1271 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬اﻟطﯾ‬ ‫‪) * 1251‬ن ﺑﺳ‬
‫اﺑ‬
‫إﺑراھﯾم ﺑﺳﯾر ‪ :‬ﻣن ﻗﺿﺎة اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﺷﻌر وﺗوﺷﯾﺢ رﻗﯾق ‪.‬أﻧدﻟﺳﻲ اﻻﺻ ل ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﺎ ‪ ،‬واﺧﺗﻠط ﻓ ﻲ آﺧ ر ﻋﻣ ره ‪.‬‬ ‫ﻧﺷﺄ ﻓﻲ رﺑﺎط اﻟﻔﺗﺢ ‪ ،‬ووﻟﻲ ﻗﺿﺎءھﺎ ﻧﺣو ‪50‬‬
‫اﻟطﯾ ) ب اﻟﻧ وازﻟﻲ ( * ) ‪ 1314 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫وﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻟرﺑ ﺎط ) ‪* . ( 1‬‬
‫‪ 1897‬م ( اﻟطﯾب ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ﺑن اﻟطﯾب ﺑن ﻛﯾران اﻟﻧوازﻟﻲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫ﺞ)‪)*.(2‬‬ ‫ك اﻟﺣ‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ(ﻣﻧﺎﺳ‬
‫ﺎز‬ ‫اﻟﺣﺟ‬
‫ﻰ ﺿ‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺔﺎ إﻟ)‬ ‫ﺗﺎﻧﯾف ‪،‬رﺣﻠ‬ ‫ﺻ‬
‫اﻟطﯾب اﻟﺳﺎﺳﻲ ( * ) ‪ 1378 - 1310‬ه = ‪ 1959 - 1892‬م ( اﻟطﯾب ﺑن طﺎھر‬
‫اﻟﺳﺎﺳﻲ ‪ :‬أدﯾب * ) ھﺎﻣش ‪ * ( 2‬وطرﻓﺔ اﻻﺻﺣﺎب ‪ 9‬و ‪ 36‬وﻓﯾﮫ أن طﯾﺋﺎ ھو‬
‫اﺑن زﯾد اﺑ ن ﻛﮭ ﻼن ‪ .‬وﻟﻠﺑﮭﺑﯾﺗ ﻲ‬ ‫أﺧو ﻣذﺣﺞ ‪ ،‬ﻣن أوﻻد ﻋرﯾب ‪ -‬ﺑﻔﺗﺢ ﻓﻛﺳر ‪-‬‬
‫ﺑﺣث ﻣﺳﺗﻔﯾض ﻋ ن )طﯾ ﻓﺊ (ﻲ ﻣﻘدﻣ ﺔ ﻛﺗﺎﺑ أﺑﮫ )و ﺗﻣ ﺎم اﻟط ﺎﺋﻲ (اﻟﻣطﺑ وع‬
‫ﺎن )اﻟﻌ رب ﯾﮭ دون اﻟﮭ داﯾﺎ ‪ ،‬وﯾرﻣ ون‬ ‫ﺑﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪1945‬وﻓﻲ اﻟﻣﺣﺑ ر ﻛ‪319‬‬
‫اﻟﺟﻣﺎر ‪ ،‬وﯾﻌظﻣون اﻻﺷﮭر اﻟﺣرم ‪ ،‬وﯾﺣرﻣوﻧﮭﺎ ‪ ،‬إﻻ طﯾﺋﺎ وﺧﺛﻌم ﻓ ﺈﻧﮭم ﻛ ﺎﻧوا‬
‫إﺗﺣ( ﺎف أﻋ ﻼم اﻟﻧ ﺎس‬ ‫ﯾﺣﻠوﻧﮭﺎ ( ‪.‬واﻧظر ﻣﻌﺟم ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻌ رب ‪1 ) . 689 : 2‬‬
‫‪ 83 : 2‬وﻓﯾﮫ ﻧﻣﺎذج ﻣن ﺷﻌره ‪ .‬وﺗﻌطﯾر اﻟﺑﺳﺎط ‪ 34‬واﺳﻣﮫ ﻓﯾﮫ ) ﻣﺣﻣد اﻟطﯾب‬
‫ﺎزي ﻣ‪. 174‬ن ﻣﺷ ﺎﯾﺦ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻌﮭ دﯾن‬ ‫اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ‬‫اﻟﯾواﻗﯾ تﺣﺟ‬ ‫(‪(2).‬‬
‫اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ واﻟﺳﻌودي ‪ .‬ﻣن أﺻل ﻣﻐرﺑﻲ ‪ .‬وﻟد وﺗﻌﻠم ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ اﻟﻣﻧورة ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻗﺎم‬
‫‪( 1916‬ﺔ ‪ ،‬ﺗﺳ ﻠل اﻟطﯾ ب ﻣ ﻊ أﺑﯾ ﮫ‬ ‫ﺎﻟﺛورة ) ﻲ ﻣﻛ‬
‫ﻓ‬ ‫اﻟﺷ رﯾف ﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ‬
‫وآﻟت إﻟﯾ ﮫ إدارة اﻟﺟرﯾ دة اﻟرﺳ ﻣﯾﺔ‬ ‫إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﺗوﻟﻰ ﺑﮭﺎ إدارة ) اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟراﻗﯾﺔ (‬
‫) اﻟﻘﺑﻠﺔ ( وﺗﺣرﯾرھﺎ ‪.‬ﻓﻛﺎن ﯾﺗﮭم ﺑﺎﻧﺷﺎء اﻓﺗﺗﺎﺣﯾﺎﺗﮭﺎ وﺟﻠﮭﺎ ﻣن ﻗﻠم اﻟﻣﻠك ﺣﺳ ﯾن‬
‫وإذا ﺣﺎن ﻣوﻋد ﺧروج اﻟﻌدد ﻣن اﻟﻣطﺑﻌﺔ ﺣﻣﻠﮫ اﻟطﯾب إﻟﻰ اﻟﻣﻠ ك ﻟ ﯾﻼ وطﺎﻟﻣ ﺎ‬
‫ﯾن(‪ ،‬وأﻣ ره ﺑﻘ راءة اﻟﻣﻘ ﺎل ﺣﺗ ﻰ إذا ﻣ ر ﺑﺟﻣﻠ ﺔ‬ ‫اﻟﺣﺳوان‬‫اﻧﺗظرﻧﺎه ﻓ ﻲ )ﻣﺧﻠ‬
‫ﻋﻠﯾ‪ :‬ك ﯾ ﺎ ﺷ ﯾﺦ‬ ‫ﺔ ﻛﻣﺑﺗ دأ ﺑ ﻼ ﺧﺑ ر ‪ ،‬ﺻ ﺎح اﻟﺣﺳ ﯾن ﻣﺑﺗﮭﺟ ﺎ وﻗ ﷲ ﺎل‬ ‫ﺎﻣ‬
‫وﺑﻌد !ﺳﻔر اﻟﺣﺳﯾن ﻣن اﻟﺣﺟﺎز ﺳ ﺎﻓر اﻟطﯾ ب إﻟ ﻰ ﻋ دن‬ ‫طﯾب أﻋد ھذه اﻟﺟﻣﻠﺔ‬
‫وﺣﺿرﻣوت واﻟﮭﻧد وأﻧدوﻧﯾﺳﯾﺎ ‪ .‬ورﺟﻊ إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎز ﻓﺄﻛرﻣﮫ اﻟﻣﻠك ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز‬
‫آل ﺳﻌود وﻋﯾﻧﮫ ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻟﻣﻌﺎرف ووﻻه إدارة اﻟﺟرﯾدة اﻟرﺳ ﻣﯾﺔ )أم اﻟﻘ رى‬
‫وﻛ ( ﺎن ﻏزﯾ ر اﻟﻣﻌرﻓ ﺔ‬ ‫إﻟﻰ( أن ﺗوﻓﻲ ﺑﺣﺎدث اﺻ طدام ﺳ ﯾﺎرة ﻓ ﻲ )أم اﻟﺳ ﻠم‬
‫ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬ﻟﮫ ﻧظم وﻗوة ﺣﺎﻓظﺔ ‪ ،‬وﺑدﯾﮭﺔ ﺣﺎﺿرة ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫ﺔ‪.‬‬ ‫دة ‪1379 / 7 / 16‬‬
‫ھﺟرﯾ‬ ‫ﺑﻼد ‪ ،‬ﺑﺟ‬ ‫دة اﻟ‬ ‫ﻲ ﺟرﯾ‬ ‫(ﺎر ﻓ‬ ‫د اﻟﺟﺑ‬
‫رس ( * ) ‪ 749 - . . .‬ه = ‪ 1348 - . . .‬م (‬ ‫ف ‪.‬طﯾﺑ* )‬ ‫ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ‬ ‫وﻣ‬
‫ﻧﺣ وي ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻣﻣﺎﻟﯾ ك ‪.‬‬ ‫دﯾن ‪:‬‬
‫ﺑ رس ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﺟﻧ دي ‪ ،‬ﻋ ﻼءأدﯾاﻟ ب‬
‫اﺷﺗراه أﺣد اﻻﻣراء ﻓﻲ ) اﻟﺑﯾرة ( وﻋﻠﻣﮫ اﻟﻘرآن واﻟﺧط ‪ ،‬وأﻋﺗﻘﮫ ‪ ،‬ﻓﻘدم دﻣﺷق‬
‫أﻟﻔﯾﺔ اﺑن ﻣﺎﻟ ك وﻣﻘدﻣ ﺔ اﺑ ن اﻟﺣﺎﺟ ب ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌ ﺎ‬ ‫اﻻدب ‪ .‬و‬
‫‪ ،‬ﻓﺗﻔﻘﮫ وﻣﮭر ﻓﻲ ﻧظم‬
‫وﻣ ‪ .‬ﺎت‬ ‫رﺣﮭﺎ‬ ‫ت ‪ ،‬وﺷ‬ ‫ﻌﻣﺎﺋﺔ( ﺑﯾ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻣﺎھﺎﺗﺳ)‬
‫اﻟطرﻓ‬ ‫وزة ﺳ‬ ‫ﻲ أرﺟ‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫ﮭﻣ‬
‫ﺑﺎﻟطﺎﻋون ﻓﻲ ﺻﺎﻟﺣﯾﺔ دﻣﺷق ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪2‬‬
‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن‬ ‫وﺑﻐﯾ ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪. 273‬اﻟطﯾﺑ ﻲ =‬ ‫‪229 :‬وﺷذرات اﻟ ذھب ‪161 : 6‬‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ 743‬اﻟطﯾﺑﻲ = أﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 981‬اﻟطﯾﺑﻲ =إﺑراھﯾم ﺑن ﺻ ﺎدق ‪1284‬‬
‫‪ 280‬ن‬‫= ﺑ ن طﯾﻔ ور اﺑ‬ ‫‪1317‬ن طﯾﻔ أﺣﻣور د‬ ‫اﻟطﯾﺑﻣﺣﻣﻲ =د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ‬
‫طﯾﻔور = ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن أﺣﻣد ‪ 315‬اﺑن طﯾﻔور = ﻣﺣﻣد ﺑن طﯾﻔور ‪) * 560‬أﺑ و‬
‫ﻰ‬ ‫ن ﻋﯾﺳ‬ ‫طﯾﻔ‪ 875 -‬م‬
‫ور (ﺑ‬ ‫طﺎﻣﻲ ( * ) ‪ 261 - 188‬ه = ‪804‬‬ ‫د اﻟﺑﺳ‬ ‫ﯾزﯾ‬
‫ﺑﺎﯾزﯾد د‪ :‬ﻣﺷ ﮭور ‪ ،‬ﻟ ﮫ أﺧﺑ ﺎر ﻛﺛﯾ رة ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﺑﺳطﺎﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو ﯾزﯾد ‪ ،‬وﯾﻘﺎل زاھ‬
‫ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﺑﺳ ﺑﻠ طﺎمدة )ﺑ ﯾن ﺧراﺳ ﺎن‬ ‫ﻧﺳ ر ‪.‬‬ ‫ن ﻋرﺑ ﻲ ﯾﺳ ﻣﯾﮫ أﺑ ﺎ ﯾزﯾ د اﻻﻛﺑ‬
‫ﻣﻧﮭ ﺎ ‪ ،‬ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓﯾﮭ ﻗ ﺎ ‪.‬ﺎل اﻟﻣﻧ وﻗ ﺎويد ‪:‬أﻓ ردت ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ‬ ‫راق (‬
‫أﺻ ﻠﮫ‬ ‫واﻟﻌ‬
‫اﻟﻣﺳﺗﺷرﻗﯾن ﻣ ن ﯾ رى أﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﯾﻘ ول ﺑوﺣ دة اﻟوﺟ ود ‪،‬‬ ‫وﻓﻲﺣﺎﻓﻠﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﺗﺻﺎﻧﯾف‬
‫وأﻧﮫ رﺑﻣﺎ ﻛﺎن أول ﻗﺎﺋل ﺑﻣذھب اﻟﻔﻧﺎء ‪ Nirvana‬وﯾﻌرف أﺗﺑﺎﻋﮫ ﺑﺎﻟطﯾﻔورﯾﺔ أو‬
‫اﻟﺑﺳطﺎﻣﯾﺔ ) ‪ . ( 1‬اﺑن اﻟطﯾﻠﺳﺎن = اﻟﻘﺎﺳم ﺑن ﻣﺣﻣد ‪642‬اﻟطﯾﻣ ﺎﻧﻲ =ﻋﺑ د ﷲ‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 815‬اﺑن اﻟطﯾوري = اﻟﻣﺑﺎرك ﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ‪ ) * 500‬ھﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫وﻣﯾ زان اﻻﻋﺗ دال‬ ‫ووﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪240 : 1‬‬ ‫) ‪ ( 1‬طﺑﻘﺎت اﻟﺻوﻓﯾﺔ ‪74 - 67‬‬
‫‪ 481 : 1‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪ 33 : 10‬واﻟﺷﻌراﻧﻲ ‪ 65 : 1‬واﻟﻣﻧﺎوي ‪ 244 : 1‬وﻓﯾﮫ‬
‫وداﺋ ﮫ ‪.‬رة اﻟﻣﻌ ﺎرف اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪/ . 331 : 3‬‬ ‫ﺟﻣﻠ ﺔ ﺻ ﺎﻟﺣﺔ ﻣ ن أﺧﺑ ﺎره وأﻗواﻟ‬
‫ﺻﻔﺣﺔ ‪* / 236‬ﺣ) رف اﻟظ ﺎء ( * * )ظ ﺎ (اﺑ* ن ظ ﺎﻓرﻋﻠ= ﻲ ﺑ ن ظ ﺎﻓر‬
‫ﺎﻓر ) ن‬‫اﺑ‬ ‫د ) ‪549‬‬
‫اﻟظ(‬ ‫ن ﻋﺑ د اﻟﻣﺟﯾ‬ ‫اﻟظ ‪ 613‬ﺎﻓر اﻟﻔ إﺳ ﺎطﻣﻲ =‬
‫ﻣﺎﻋﯾل ﺑ‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟظ ﺎﻓر ( =ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟوھ ﺎب ظ ﺎﻓر اﻟﻣ دﻧﻲ )‬ ‫ﻣﻌوﺿﺔ ( =‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 485‬ه = ‪.‬‬ ‫ﺎﺑر ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ﺎﻓر*ﺑ ) ن ﺟ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ ظد ‪1321‬‬ ‫ﺑ‬
‫طﺑﯾب ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫‪ 1092‬م ( ظﺎﻓر ﺑن ﺟﺎﺑر ﺑن ﻣﻧﺻور اﻟﺳﻛري ‪ ،‬أﺑو ﺣﻛﯾم ‪:‬‬
‫اﻟﻣوﺻل ‪ .‬اﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺣﻠب وأﻗﺎم إﻟﻰآﺧر ﻋﻣ ﻟره ﮫ‪ .‬رﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )أن اﻟﺣﯾ وان‬
‫ﯾﻣوت ﻣﻊ أن اﻟﻐذاء ﯾﺧﻠف ﻋوض ﻣﺎ ﯾﺗﺣﻠل ﻣﻧ ﮫ ( ) ‪* . ( 1‬ظ) ﺎﻓر اﻟﺣ داد (‬
‫* ) ‪ 529 - . . .‬ه = ‪ 1134 - . . .‬م ( ظﺎﻓر ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ﺑن ﻣﻧﺻور اﻟﺟذاﻣﻲ ‪،‬‬
‫أﺑو ﻧﺻر اﻟﺣداد ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن أھل اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﺣدادا ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر‬
‫ﻧﺳ ( ﺧﺔ ﺟﻣﯾﻠ ﺔ ﻣﺗﻘﻧ ﺔوﻓ‪ .‬ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫‪ -‬ط ( وﻣﻧﮫ ﻓﻲ اﻟﻔﺎﺗﯾﻛ ﺎن ) ‪1771‬ﻋرﺑ ﻲ‬
‫اﻟرﺑﺎط ) ‪ 980‬د ( ﻣﺧطوطﺔ ﺛﺎﻧﯾﺔ ﻣرﺗﺑﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺣروف ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﻣﺻر ) ‪. ( 2‬‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬طﺑﻘﺎت اﻻطﺑ ﺎء ‪( 2 ) . 143 : 2‬‬
‫وﺧرﯾ دة اﻟﻘﺻ ر ‪: 2‬‬ ‫‪ 241‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 376 : 5‬وإرﺷﺎد اﻻرﯾب ‪278 : 4‬‬
‫وﻣﺟﻠﺔ ﻣﻌﮭ د اﻟﻣﺧطوط ﺎت ‪ . 353 : 18‬أﺑ* )و اﻷﺳ ود اﻟ دؤﻟﻲ ( * )‬ ‫‪17 - 1‬‬
‫ظﺎﻟم (ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﺳ ﻔﯾﺎن ﺑ ن ﺟﻧ دل اﻟ دؤﻟﻲ‬ ‫‪ 1‬ق ه ‪ 69 -‬ه = ‪ 688 - 605‬م‬
‫دودا ﻣ ن اﻟﻔﻘﮭ ﺎء واﻻﻋﯾ ﺎن واﻻﻣ راء‬ ‫اﻟﻧﺣ و ‪.‬‬ ‫ﻋﻠ مﺎن ﻣﻌ‬ ‫اﻟﻛﻧ واﺿﺎﻧﻲ ‪:‬ﻊ ﻛ‬
‫واﻟﺷﻌراء واﻟﻔرﺳﺎن واﻟﺣﺎﺿري اﻟﺟواب ‪ ،‬ﻣن اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ‪ .‬رﺳم ﻟﮫ ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ‬
‫وأﺧ‪ .‬ذه ﻋﻧ ﮫ ﺟﻣﺎﻋ ﺔ ‪.‬‬ ‫طﺎﻟب ﺷﯾﺋﺎ ﻣ ن أﺻ ول اﻟﻧﺣ و ‪ ،‬ﻓﻛﺗ ب ﻓﯾ ﮫ أﺑ و اﻻﺳ ود‬
‫ﺑﺢ اﻻﻋﺷ ﻰ أن أﺑ ﺎ اﻻﺳ ود وﺿ ﻊ اﻟﺣرﻛ ﺎت واﻟﺗﻧ وﯾن ﻻ ﻏﯾ رﺳ‪ .‬ﻛن‬
‫اﻟﺑﺻرة ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ ﻋﻣر ‪ ،‬ووﻟﻲ إﻣﺎرﺗﮭﺎ ﻓﻲ أﯾﺎم ﻋﻠﻲ ‪ ،‬اﺳﺗﺧﻠﻔﮫ ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻋﺑ د ﷲ‬
‫ﺑن ﻋﺑﺎس ﻟﻣﺎ ﺷﺧص إﻟ ﻰ اﻟﺣﺟ ﺎزوﻟ‪.‬لمﻓ ﯾ ﻲز اﻻﻣ ﺎرة إﻟ ﻰ أن ﻗﺗ ل ﻋﻠ ﻲ ‪.‬‬
‫وﻟﻣﺎ ﺗم اﻻﻣر ﻟﻣﻌﺎوﯾﺔ ﻗﺻده ﻓﺑ ﺎﻟﻎ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫وﻛﺎن ﻗد ﺷﮭد ﻣﻌﮫ ) ﺻﻔﯾن ( ‪.‬‬
‫ﺣف ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر ﺟﯾ د ‪،‬‬ ‫إﻛراﻣﮫ ‪ .‬وھو ‪ -‬ﻓﻲ أﻛﺛر اﻻﻗوال ‪-‬أول ﻣن ﻧﻘط اﻟﻣﺻ وﻟ‬
‫ﻻﺗﻧﮫ ﻋ ن ﺧﻠ ق وﺗ ﺄﺗﻲ‬ ‫ﻓﻲ ) دﯾوان ‪ -‬ط ( ﺻﻐﯾر ‪ ،‬أﺷﮭره أﺑﯾﺎت ﯾﻘول ﻓﯾﮭﺎ ‪) :‬‬
‫أﺣﻣد ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ اﻟﺟﻠ ودي ‪ ،‬ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫ﻣﺛﻠﮫ ( ﻣﺎت وﻻﺑﻲ‬
‫ﺑﺎﻟﺑﺻرة ‪.‬‬
‫دﺟﻧﻲ )و اﻻﺳ ود اﻟ دؤﻟﻲ‬ ‫أﺑ‬ ‫دﻛﺗور ﻓﺗﺣ ﻲ ﻋﺑ د اﻟﻔﺗ ﺎح اﻟ‬ ‫اﻻﺳود (‬
‫أﺧﺑﺎر أﺑﻲ وﻟﻠ‬
‫ت ) ‪. ( 1‬ھ * ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫و اﻟﻌرﺑ ﻓ ﻲ ‪ -‬طﻲ (اﻟﻛوﯾ‬ ‫ﺄة اﻟﻧﺣ‬ ‫ﺷ‬
‫اﻟﺧﺿري ﻋﻠﻰ اﺑن ﻋﻘﯾل ‪ 11 : 1‬وﺻﺑﺢ اﻻﻋﺷﻰ ‪ 161 : 3‬ووﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪1‬‬
‫وﺗﮭذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪104 : 7‬واﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ ‪240‬‬ ‫‪ 240 :‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪4322‬‬
‫وﻓﯾﮫ اﻟﺧﻼف ﻓﻲ اﺳﻣﮫ ‪ :‬ظﺎﻟم ﺑن ﻋﻣرو ‪ ،‬أو ﻋﻣرو ﺑن ظﺎﻟم ‪ .‬وإﻧﺑﺎه اﻟرواة ‪1‬‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 370‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﻟﻌﻘﯾﻠ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي * )‬ ‫‪13 :‬‬
‫ﻣﺗﻐﻠ ‪ :‬ب ﻣ ﻘن اﻟ واد ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﻘﯾﻠ ﻲ‬ ‫ظ‪ 980‬مﺎﻟم( ﺑ ن ﻣرھ وبأو) ﻣوھ وب ؟ (‬
‫ﻛﺎﻧت ﻟﮫ إﻣﺎرة ووﻗﺎﺋﻊ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ :‬ﺗﻐﻠب ﻋﻠﻰ دﻣﺷق ﻣرة ﺳﻧﺔ ‪ 357‬ه ‪،‬‬
‫‪ 360‬م ﻗ ﺑض‬ ‫‪ 358‬ﻋﻠﯾﮭﺎ اﻟﺣﺳن ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﻘرﻣط ﻲ ﺳ ﻧﺔ ﺛ‬ ‫وأﺧرى ﺳﻧﺔووﻻه‬
‫ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﺗﺧﻠص وھ رب إﻟ ﻰ ﺣﺻ ن ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ﺷ ط اﻟﻔ رات ‪ ،‬وﻛﺎﺗ ب‬
‫ﺣﻛوﻣﺔ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓرﻏﺑﺗﮫ ﺑﺎﻟﻌودة إﻟﻰ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻟﻠﺗﺷ وﯾش ﻋﻠ ﻰ اﻟﻘرﻣط ﻲ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد‬
‫اﻟﻣﻌ ز‬ ‫وة ( ر ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻓ ﻲ ذﻟ ك اﻟﺣ ﯾن )‬ ‫ﺎﺣب ﻣﺻ‬‫دﻋ‬
‫ﺻ ﺎم )‬ ‫ﺳ ﻧﺔ ‪363‬‬
‫وأﻗ‬
‫اﻟﻌﺑﯾدي ( وﻟم ﯾﻠﺑث أن وﺻل إﻟﻰ دﻣﺷق وال ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻣن ﻗﺑل اﻟﻣﻌز ‪ ،‬ﻓﻲ أواﺧر‬
‫اﻟﺳﻧﺔ ﻧﻔﺳﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺻرف اﻟﻌﻘﯾﻠﻲ إﻟ ﻰ ﺑﻌﻠﺑ ك وﻏﻠ ب ﻋﻠﯾﮭ ﺎ‬
‫وﻗ ‪ .‬ﺎل اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪:‬‬
‫اﻟظ ﺎھراﻟﻔ) ﺎطﻣﻲﻋﻠ( = ﻲ ﺑ ن‬ ‫أﺧ رج ظ ﺎﻟم ﻣ ن دﻣﺷ ق ﺳ ﻧﺔ ‪. ( 1 ) 364‬‬
‫ﻣﻧﺻور ‪ 427‬اﻟظﺎھر ) اﻻﯾوﺑﻲ ( = ﻏﺎزي ﺑن ﯾوﺳف ‪) * 613‬ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫‪ 136 : 1‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 314 : 1‬وﯾﺣﺎول اﻟﻣﺳﺗﺷرق رﻛﻧدورف ‪Reckendorf‬ﻓ ﻲ‬
‫‪307‬اﻟﻣﺷ ﮭور ﺑﺄﻧ ﮫ واﺿ ﻊ أﺻ ول‬ ‫ﻼﻣﯾﺔاﻟﻘ‪ : 1‬ول‬
‫داﺋ رة اﻟﻣﻌ ﺎرف اﻻﺳﻧﻔ ﻲ‬
‫طﺑﻘ ﺎت اﻟﻧﺣ وﯾﯾن ‪ -‬خأﺑ( و اﻷﺳ ود ‪:‬‬ ‫وﯾﻘ‪ .‬ول اﻟزﺑﯾ دي ‪ ،‬ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﻧﺣو اﻟﻌرﺑﻲ‬
‫ﻋﻠوي اﻟرأي ‪ ،‬ﻛﺎن رﺟل اﻟﺑﺻرة ‪) ،‬وھو أول ﻣن أﺳس اﻟﻌرﺑﯾ ﺔﺗ ( وﻓﻲ ﻓ ﻲ‬
‫‪ 117‬وم اﻟزاھ رة ‪: 4‬‬ ‫ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 7‬واﻟﻧﺟ‬ ‫ط ﺎﻋون اﻟﺟ ﺎرفﺗﮭ‪( 1 ) .‬‬
‫وھ و ﻓﯾﮭﻣ ﺎظ‪ :‬ﺎﻟم ﺑ ن )ﻣوھ وب (‬ ‫واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪ 211 : 8‬و ‪212‬‬ ‫‪58‬‬
‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪623‬‬ ‫اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ‬ ‫اﻟظ ﺎھر )‬ ‫وذﯾ ل ﺗ ﺎرﯾﺦ دﻣﺷ ق ‪. 24 - 4‬‬
‫ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫اﻟرﺳ وﻟﻲ ( =‬ ‫اﻟظ ﺎھر )‬ ‫ﺑﯾﺑ رسﺑﯾﺑ( = رس اﻟﻌﻼﺋ ﻲ ‪676‬‬ ‫اﻟظ ﺎھر )‬
‫ﺑن أﯾوب ) ‪ ( 734‬اﻟظﺎھر ) اﻟﺟرﻛﺳﻲ ( = ﺑرﻗوق ﺑن أﻧص ) ‪( 801‬اﻟظ ﺎھر‬
‫ن‬ ‫وﻟﻲ ( = ﻰ ﺑ‬
‫ﯾﺣﯾ‬ ‫اﻟرﺳ‬
‫ﺎھر )‬ ‫‪824‬‬
‫ﺎھري اﻟظ‬ ‫اﻟﺟرﻛﺳ ططﻲ ( = ر اﻟظ‬ ‫)‬
‫اﻟظ ﺎھر )‬ ‫ﻌﻼﺋ ﻲ ‪857‬‬ ‫ﺟﻘﻣ ق اﻟ‬ ‫اﻟﺟرﻛﺳ ﻲ ( =‬ ‫اﻟظ ﺎھر )‬ ‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ) ‪( 842‬‬
‫ﺎھر )‬ ‫‪873‬‬
‫ﻲ (ﯾﻠﺑ= ﺎي اﻟظ‬ ‫اﻟﺟرﻛﺳ‬
‫ﺎھر )‬ ‫‪872‬‬
‫ﻘدم اﻟظ‬ ‫ﻲ (ﺧﺷ=‬ ‫اﻟروﻣ‬
‫ﻗﺎﻧﺻوه ﺑ ن ﻗﺎﻧﺻ وه ‪906‬ظ ﺎھر‬ ‫اﻟروﻣﻲ ( = ﺗﻣرﺑﻐﺎ ‪ 879‬اﻟظﺎھر ﻗﺎﻧﺻوه =‬
‫ﺎھر ﺑ ن ﺧﯾ ر ﷲ ‪1334‬ظ * ) ﺎھر اﻟﻌﻣ ر ( * )‬ ‫وﯾري ( =‬
‫ﺿ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ﺧﯾ ر ﷲ )‬
‫‪ 1196 - 1106‬ه = ‪ 1782 - 1695‬م ( ظﺎھر ﺑن ﻋﻣر ﺑن أﺑﻲ زﯾدان ‪:‬داھﯾ ﺔ‬
‫ﺷﺟﺎع ‪ .‬ﯾﻘﺎل ‪:‬إن أﺻﻠﮫ ﻣن اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ھﺎﺟر أﺣد ﺟدوده إﻟﻰ ﻓﻠﺳطﯾن ‪ ،‬ﺛم ﻛ ﺎن‬
‫أﺑوه ) ﻋﻣر ( ﺣﺎﻛﻣﺎ ﻋﻠﻰ ﺻﻔد وﻣﺎ ﯾﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻲ أﯾﺎم وﻻﯾﺔ اﻻﻣﯾر ﺑﺷﯾر اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ‬
‫وﻟد ظﺎھر ﻓﻲ ﺻﻔد ‪ ،‬وﺗوﻟﻰ إدارة ﻋﻛﺔ ‪ ،‬ﺛم ﺧﻠف أﺑﺎه ﻋﻠ ﻰ ﺻ ﻔد‬ ‫ﻋﻠﻰ ﻟﺑﻧﺎن ‪.‬‬
‫ﻓﺗﺣﺻ ن ظ ﺎھر ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 1150‬ه‬
‫ﺎاﻟﻌظم ﻲ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫وﻗﺎﺗﻠﮫ ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑﺎﺷ واﻟ‬ ‫‪.‬‬
‫وﻣﺎت ﺳﻠﯾﻣﺎن ﻓﺟ ﺄة أو ﻣﺳ ﻣوﻣﺎ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ‬ ‫طﺑرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺄطﻠق ﻋﻠﯾﮭﺎ ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻘﻧﺎﺑل ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺳﺗﻔﺣل أﻣر ظﺎھر ‪ ،‬واﺳﺗﻘر ﻓﻲ ﻋﻛﺔ ‪ ،‬وأﺣﺎطﮭﺎ ﺑﺳ ور ﻣﻧﯾ ﻊ‬ ‫أﺑواب طﺑرﯾﺔ ‪.‬‬
‫‪ ،‬وأﺻﺑﺢ ﺣﺎﻛم ﻋﻛﺔ وﺻﻔد واﻟﻧﺎﺻرة وطﺑرﯾﺔ ‪.‬وطﻣﻊ ﺑﻣداﻓﻊ أﻗﺎﻣﺗﮭﺎ ﺣﻛوﻣ ﺔ‬
‫اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ﻋﻠﻰ ﺷﺎطﺊ ﺣﯾﻔﺎ ‪ ،‬ﻓذھب إﻟﯾﮭﺎ وﻧﻘﻠﮭﺎ إﻟﻰ ﻋﻛﺔ ‪ .‬وﻏﺿﺑت اﻟﺣﻛوﻣﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﺄرﺳﻠت ﺻﺎدق ﻋﺛﻣﺎن ﺑﺎﺷﺎواﻟﯾﺎ ﻋﻠﻰ دﻣﺷ ق ‪ ،‬وأﻣرﺗ ﮫ ﺑ ﺎﻟﻘﺑض ﻋﻠ ﻰ ظ ﺎھر ‪،‬‬
‫ﺎل ظ ﺎھر ‪ ،‬وھزﻣ وا ﺟﯾﺷ ﮫ وﺗ م ﻟظ ﺎھر اﻣ ﺗﻼك وﻻﯾ ﺔ ﺻ ﯾداوﻋﻛﺔ‬
‫ل‪.‬‬ ‫ل ﻋﺎﻣ‬ ‫ﻔد وﺟﺑ‬ ‫رﻗﻲ اﻻردن وﺻ‬ ‫ﺎﺑﻠس وﺷ‬ ‫لﻧ‬ ‫ﺔ وﺟﺑ‬ ‫ﻣﻠ‬
‫اﺿطرارا ‪.‬رج ﻋﻠﯾ ﮫ رﺟ ل ﯾ دﻋﻰ أﺑ ﺎ‬ ‫ﺛم ﺧ‬ ‫واﻋﺗرﻓت ﺣﻛوﻣﺔ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ﺑوﻻﯾﺗﮫ‬
‫ﺎن ﻣ ن ﻗ واد اﻟﺟ ﯾش اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬ﻓﺄﻣدﺗ ﮫ اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ ﺑﻘ وة ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺧ ذل‬
‫ﻓﻌ ( ﺎد ظ ﺎھر إﻟ ﻰ‬‫وﻣﺎت أﺑو اﻟذھب ﻓﺟ ﺄة ﻓ ﻲ ﺻ ﯾدا ‪) ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 1188‬ه‬ ‫ظﺎھر ‪.‬‬
‫أن ﺟﮭ زت اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ أﺳ طوﻻ ﻻﺣ ﺗﻼل ﻋﻛ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻌﺔ ‪.‬‬
‫اﻟواﺳ ﻰ‬‫واﺳ ﮫﺗﻣر إﻟ‬
‫وﻻﯾﺗ‬
‫ﻓﺑﯾﻧﻣﻛﺎن ظﺎھر ﻣﺗﮭﯾﺋﺎ ﻟﻠﻣﻘﺎوﻣﺔ ‪ ،‬ﻏدر ﺑﮫ ﻣﻐرﺑﻲ ﻣن رﺟﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل ‪ ،‬وداﻟ ت‬ ‫ﺎ‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن داود‬ ‫اﻟظ ﺎھري‬ ‫داود=ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪270‬‬ ‫اﻟظ ﺎھري‬ ‫دوﻟﺗ ﮫ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﻓ ﺎﻟﺢ ‪) * 1328‬‬ ‫اﻟظ ﺎھري‬ ‫= ﺑ ن ﺷ ﺎھﯾن ‪873‬‬ ‫ﺎھري ل‬ ‫اﻟظ ﺧﻠﯾ‬ ‫‪297‬‬
‫ظﺑﯾ) ﺎن ﺑ ن ﻏﺎﻣ د ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ظﺑﯾ ﺎن ﺑ ن‬ ‫ظب ( * *‬
‫وه ﺑط ن ﻣ ن ﻏﺎﻣ د ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﻏﺎﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻛﻌب ﻣن اﻻزد ‪ :‬ﺟد ﺑﻧ‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﻧﺳﻠﮫ ﺟﻧدب اﻟﺧﯾر ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ) ‪) * . ( 2‬ظﺑﯾ ﺔ ( * ) ‪- 604‬‬
‫‪ 642‬ه = ‪ 1244 - 1207‬م ( ظﺑﯾﺔ ﺑﻧت ﺟﺑﺎرة ‪ ،‬أم ﻋﺛﻣﺎن ‪:‬ﻋﺎرﻓﺔ ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬
‫ﻣﻣﻠو د اﻟوھ ﺎب ﺑ ن رواج‬ ‫ﻛﺎﻧﻛ ﺔتﻟﻌﺑ‬ ‫ﻣ ن أھ ل اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ووﻓﺎﺗﮭ ﺎ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫وﺳ ﻣﺎﻋﮭﺎ ﺻ ﺣﯾﺢ‬ ‫وأﻋﺗﻘﮭﺎ ‪ .‬روت اﻟﺣدﯾث وروي ﻋﻧﮭﺎ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن اﻟﺻﺎﺑوﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﺳﻣﻊ ﻣﻧﮭﺎ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن أﺻﺣﺎﺑﻧﺎ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﻘﺗطف ‪: 28‬‬
‫‪ 317‬و ‪ 375‬و ‪462‬وﺳﯾرة ظﺎھر اﻟﻌﻣر ‪ ،‬ﻟﻣﯾﺧﺎﺋﯾل ﺑن ﻧﻘوﻻ اﻟﺻ ﺑﺎغ ‪( 2 ) .‬‬
‫ﺗﻛﻣﻠ ﺔ إﻛﻣ ﺎل اﻻﻛﻣ ﺎل ‪) * . 252‬ظ ر ( * * )ظ رب‬ ‫اﻟﻠﺑﺎب ‪( 3 ) . 100 : 2‬‬
‫رب(ﺑ ن ﺣﺳ ﺎن ﺑ ن أذﯾﻧ ﺔ ﺑ ن‬ ‫ﺑن ﺣﺳﺎن ( * ) ‪- . . . = . . . - . . .‬ظ ‪. . .‬‬
‫اﻟﺳﻣﯾدع اﻟﻌﻣﻠﯾﻘﻲ ‪ :‬ﻣن ﻣﻠوك اﻟﻌرب ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﺷﺎم ‪ .‬وﻓﻲ‬
‫أﯾﺎﻣﮫ ﻧزﻟت ﻗﺑﺎﺋل ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ﺑﻼد اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻗﺎدﻣ ﺔ ﻣ ن ﺗﮭﺎﻣ ﺔ اﻟﺣﺟ ﺎز ‪ ،‬ﻓ ﺄﻧزﻟﮭم‬
‫وھو ﺟ د اﻟزﺑ ﺎء ) ‪) * . ( 1‬ظ ف (اﺑ* ن ظﻔ ر =ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﺑﺎﻟﻘرب ﻣن اﻟﺑﻠﻘﺎء ‪.‬‬
‫ظﻔ ر ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ظﻔ‪ - 1‬ر ﺑ ن‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪) * 565‬‬
‫ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﺳﻠﯾم ﺑن ﻣﻧﺻ ور ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫اﻟﺣﺎرث ﺑن ﺑﮭﺛﺔ ﺑن ﺳﻠﯾم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﻋرام ‪:‬ن ﻣﻧ ﺎزﻟﮭم ﺟﺑ ﻟﺷل اراة ﻋﻠ ﻰ ﯾﺳ ﺎر‬ ‫ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻗﺎل ﻣ‬
‫ﻋﺳﻔﺎن ‪ - 2 .‬ظﻔر ) واﺳﻣﮫ ﻛﻌب ( ﺑن اﻟﺧزرج اﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻣﺎﻟك اﻻوﺳﻲ ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫ﺎل اﻟﺳ‬
‫ﺔ‪.‬‬ ‫ن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﻗ‬ ‫ﺎر ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ﺑﻧ ﺟ وه ﺑطد ﺟ ن ﻣﺎھﻠﻲ ‪ .‬ن اﻻﻧﺻ‬
‫أﻧظ ر‬ ‫ﺳ ﺑﺔ إﻟﯾ ﮫ ﺧﻠ ق ﻛﺛﯾ ر ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم ﻗﺗ ﺎدة ﺑ ن اﻟﻧﻌﻣ ﺎن اﻟظﻔ ري )‬
‫رة ( * ) ‪ 562 - . . .‬ه = ‪ 1166 - . . .‬م (‬ ‫ﮫ ( اﺑ) ‪* . ( 2‬ن )ھﺑﯾ‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗ‬
‫ﺎﻋر ﺑﻐ دادي ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺷ ﻌره‬ ‫ظﻔر ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ھﺑﯾ رة ‪ ،‬أﺑ و اﻟوﻟﯾﺷ د ‪:‬‬
‫وﺣ‪ .‬ﺑس أﯾ ﺎم واﻟ ده‬ ‫رﻗﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﻠﻘب ﺷرف اﻟدﯾن ‪.‬ﻧﺎب ﻋن واﻟده ﻓﻲ اﻟ وزارة‬
‫ﺧﻠص ‪.‬وﻓﻲ أﺑ وه اﺗﺻ ل ﺑﺎﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ أﻧ ﮫ ﻋ زم‬ ‫‪ ،‬ﺳﻧﯾن ‪ ،‬ﺑﻘﻠﻌﺔ ﺗﻛرﯾت ‪ ،‬ﺛموﻟﻣﺎ ﺗ‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﺧروج ﻣن ﺑﻐداد ﻣﺗﺧﻔﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺑض ﻋﻠﯾﮫﻓﻠ‪ .‬م ﯾ زل * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫( ﻣﻌﺟم ﻣﺎ اﺳﺗﻌﺟم ‪ ( 2 ) . 26 : 1‬ﻋرام ‪34‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪101 : 2‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬
‫أﺳﻣﺎء اﻟﻧﺳ وة اﻟﻣﺑﺎﯾﻌ ﺎت ﻟرﺳ ول ﷲ ‪-‬‬ ‫‪ 265‬واﻟﺗﺎج ‪ 370 : 3‬وﻓﻲ اﻟﻣﺣﺑر ‪413‬‬
‫اﻟﺧزرجﻲ‪.‬اﻟﺳ ﺟن إﻟ ﻰ أن ﻗﺗ ل‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ‪ -‬ﻣن ﺑﻧﻲ ) ظﻔر ( ﺑن‬
‫ظﻔﯾ ﺟ ر ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪،‬‬ ‫ظﻔﯾ ر ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫)‪)*.(1‬‬
‫ﺎزل ﺑﻧﯾ ﮫ ﺑﻘ رب اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ورة ) ‪. ( 2‬‬ ‫ﻛﺎﻧ نتطﯾﻣﻧ ﺊ ‪.‬‬ ‫ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻻم ‪ ،‬ﻣ‬
‫ﺟﻌﻔ ر ﺑ ن‬ ‫اﻟظﻔﯾ ري )اﻟﻐﯾ ﺎث (ﻟط= ف ﷲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪( 1035‬اﻟظﻔﯾ ري =‬
‫ﻋﻠﻲ ‪) * 1109‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﻓ ( وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪198 : 1‬وﻓﯾ ﮫﻓﺎﺗو ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬
‫‪ 652‬ﺧطﺄ ‪ .‬واﻻﻋﻼم ‪ -‬خ ‪ .‬ﻻﺑن ﻗﺎﺿﻲ ﺷﮭﺑﺔ ﻓﻲ وﻓﯾﺎت ‪562‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬ﺳ ﺟن ‪،‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪* . 265‬ظ) ل (ظ* ل‬ ‫م ﻗﺗ ل ودﻓ ن ﻓ ﻲ ﺗرﺑ ﺔ أﺑﯾ ﮫ ‪( 2 ) .‬‬
‫ظﻠ ﯾم ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫ﯾطﺎن =د ﺑ ن ﺳ ﻌد ‪) * 83‬‬ ‫اﻟﺷ ﻣﺣﻣ‬
‫ظﻠﯾم ) واﺳﻣﮫ ﻣرة (ﺑن ﺣﻧظﻠﺔ ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣ ﯾمﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲﺑﻧ‪ .‬وه ﺑط ن‬
‫ﻣن ) اﻟﺑراﺟم (ﻣن ﻧﺳﻠﮫ اﻟﺣﻛم ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﺑن ﻋداء اﻟظﻠﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﺷ ﻌراء )‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪) * 488‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬ ‫‪ ) * . ( 1‬ظﮫ ( *ظﮭﯾر اﻟ دﯾن =‬
‫ﺑﺎﺳ ﻘﺎط )‬ ‫‪ 101‬ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎج ‪: 8‬ظﻠ‪385‬ﯾم) ﺑ ن ﻣﺎﻟ ك (‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪2‬وھ‪ :‬و‬ ‫‪(1‬‬
‫ﺎر ( =‬ ‫ﻲظﮭﯾ‪ . 143‬ر اﻟ اﺑ دﯾن )ن اﻟﻌط‬ ‫ﺳﺔ (واﻧظﮭوا ‪ .‬ر اﻟﺟﻣﺣ‬ ‫ﺣﻧظﻠ‬
‫دﯾن =د ﺑ ن أﺣﻣ داﺑ‪619‬ن اﻟظﮭﯾ ر =‬ ‫‪ 575‬ر اﻟ ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻣﻧﺻ ور ﺑ ن ﻧﺻ رظﮭﯾ‬
‫‪ 861‬ن ظﮭﯾ رة )ﺟﻣ ﺎل‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ 677‬اﺑن ظﮭﯾرة =‬
‫‪ 891‬ن‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﺑ‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ داﺑ‪888‬ن ظﮭﯾ إﺑ رة =‬ ‫اﻟ دﯾن‬
‫ﻣﺣﻣ= د اﻻﺣﻣ دي‬ ‫اﻟظ واھري‬ ‫ظﮭﯾ ﻣﺣﻣرة =د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪* 986‬ظ) و ( *‬
‫‪ 1363‬اﻟظواھري = ﻣﺣﻣد اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ ‪ ) * 1365‬ﺣرف اﻟﻌﯾن ( * * ) ﻋﺎ ( * *‬
‫ﻏﯾ ر ﻣﻧﺳ وب (ﺟ‪ :‬د ﺑﻧ وه‬ ‫) ﻋﺎﺋد ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺎﺋد )‬
‫ﺑطن ﻣن ﺟذام ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻣﺳﺎﻛﻧﮭم ﺑﯾن ﺑﻠﺑﯾس ﻣن اﻟدﯾﺎر اﻟﻣﺻرﯾﺔ‬
‫وﻛﺎن ﻋﻠ ﯾﮭم درك ھ ذه‬ ‫‪ ،‬وﻣﺎ ﯾﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬إﻟﻰ اﻟﻌﻘﺑﺔ إﻟﻰ اﻟﻛرك ﻓﻲ ﺷرﻗﻲ اﻻردن ‪.‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺎﺋ ذ‬ ‫اﻻﻣﺎﻛن واﻟﺣﺟﯾﺞ ﺣﺗﻰ ﯾﺻ ل إﻟ ﻰ اﻟﻌﻘﺑ ﺔ ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ﻋﺎﺋ ذ =‬
‫ﻋﺎﺋ( ذ ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ‬ ‫‪ ) * 233‬ﻋﺎﺋذ ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ( * ) ‪ 53 - . . .‬ه = ‪ 673 - . . .‬م‬
‫ﺷﮭد ﻓﺗﺢ ﻣﺻ ر ‪ ،‬واﺧ ﺗط‬ ‫ﺑن وﺑرة اﻟﺑﻠوي ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ﻣﻣن ﺑﺎﯾﻊ ﺗﺣت اﻟﺷﺟرة ‪.‬‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ ،‬واﺳﺗﺷﮭد ﺑﺎﻟﺑرﻟس ‪ ،‬ﻗﺗﻠﺗﮫ اﻟروم ) ‪ ) * . ( 2‬ﻋﺎﺋذ ( * ) ‪. = . . . - . . .‬‬
‫وهﺟ‪:‬ﺑط د ‪.‬ن ﻣ ن رﺑﯾﻌ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻋﺎﺋ ﻏﯾذ ) ر ﻣﻧﺳ ﺑﻧ وب (‬ ‫‪-1(...-..‬‬
‫اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزﻟﮭم ﺑﺑرﯾﺔ اﻟﺣﺟﺎز ) ‪ - 2 . ( 3‬ﻋﺎﺋذ ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن اﻟﺣﺎرث‬
‫ﺑن ﺗﯾم ﷲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ :‬ﺟد * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﺳﺑﺎﺋك ‪ 48‬وﻧﮭﺎﯾﺔ‬
‫اﻻرب ‪ 272‬واﻟﻌﺑر ‪ ( 2 ) . 257 : 2‬ﺣﺳن اﻟﻣﺣﺎﺿرة ‪ 89 : 1‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت‬
‫‪ ( 3 ) . 4433‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ . 272‬ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﯾزﯾد ﺑن ﺣﺟﯾﺔ ) ﻛﺎن ﻣن‬
‫وزﯾ ﺔ (ﺎد ﺑ ن ﺧﺻ ﺷﻔﺔ )ﮭد ﻣ ﻊ‬ ‫ﺻ ﺣﺎب ﻋﻠ ﻲ ﻓﻛﺳ ر اﻟﺧ راج وﻟﺣ ق ﺑﻣﻌﺎوﯾ‬
‫وﺧﻠ ق ﻛﺛﯾ رﻏﯾرھﻣ ﺎ ) ‪. ( 1‬ﻋﺎﺋ‪- 3‬ذ ﺑ ن ﻋﻣ ران ﺑ ن‬ ‫ﻋﻠﻲ اﻟﺟﻣل وﺻ ﻔﯾن (‬
‫ﻣﺧزوم اﻟﻘرﺷﻲ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﻣن ﻧﺳﻠﮫ ﺳﻌﯾد ﺑن اﻟﻣﺳﯾب اﻟﺗﺎﺑﻌﻲ اﻟﻔﻘﯾ ﮫ ) ‪( 2‬‬
‫وه ‪.‬ﺑط ن ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻓﮭ م‬ ‫‪ - 4 .‬ﻋﺎﺋذ ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﻋﻣرو اﻟﻔﮭﻣﻲﺟ‪ :‬د ﺟ ﺑﻧﺎھﻠﻲ‬
‫اﻟﻣﺛﻘ ) ب اﻟﻌﺑ دي ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺑ ن ﻏ ﻧم ‪ ،‬ﻣ ن اﻻزد ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺣط ﺎن ) ‪* . ( 3‬‬
‫ﻣﺣﺻ ن ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ‬ ‫‪ 588‬م (‬
‫ﻧﺣ ذ ﺑو ن‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 35‬ق ه = ‪. . .‬‬
‫اﻟﻌﺎﺋ ‪-‬‬
‫اﺗﺻ ل ﺑﺎﻟﻣﻠ ك‬ ‫ﺎﻋر ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﺑﺣ رﯾن ‪.‬‬ ‫رﺑﯾﻌ ﺔ ‪:‬‬‫ﻋﺑ د اﻟﻘ ﯾس ‪ ،‬ﻣ ن ﺷ‬
‫وﺷ‪ .‬ﻌره ﺟﯾ د ﻓﯾ ﮫ‬ ‫ﻣداﺋﺢ ‪.‬دح اﻟﻧﻌﻣ ﺎن ﺑ ن اﻟﻣﻧ ذر‬
‫ﻋﻣرو ﺑن ھﻧد ‪ ،‬وﻟﮫ ﻓﯾﮫ وﻣ‬
‫وھو ﺻﺎﺣب اﻻﺑﯾ ﺎت اﻟﺗ ﻲ ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﺣﻛﻣﺔ ورﻗﺔ ‪ ،‬ﺟﻣﻊ ﺑﻌﺿﮫ ﻓﻲ ) دﯾوان ‪ -‬ط (‬
‫‪ ) :‬ﻓﺈﻣﺎ أن ﺗﻛون أﺧﻲ ﺑﺣق ﻓﺄﻋرف ﻣﻧك ﻏﺛﻲ ﻣن ﺳﻣﯾﻧﻲاﻟ( ﺦ وﻗﯾ ل ‪:‬اﺳ ﻣﮫ‬
‫اﻟﻠﺑ( ﺎب ‪( 2 ) . 108 : 2‬‬ ‫ﺔ ) ‪ . ( 4‬ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬ ‫ن ﺛﻌﻠﺑ‬ ‫نﺑ‬ ‫ﻣﺣﺻ‬
‫اﻟﻠﺑﺎب ‪ 108 : 2‬واﻧظر اﻟﺗﻌﻠﯾق ﻋﻠﻰ ﺗرﺟﻣﺔ ) ﻋﺎﺑد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ( اﻵﺗﯾﺔ ‪( 3 ) .‬‬
‫واﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ ‪303‬ﮭ وﺟﻣرة اﻻﻧﺳ ﺎب‬ ‫اﻟﺟﻣﺣ ﻲ ‪229‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪( 4 ) . 273‬‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪) * . 431 : 4‬ﻋﺎﺋ ذ ﷲ ( * )‬ ‫‪ 281‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪147‬‬
‫‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺎﺋذ ﷲ ﺑن ﺳﻌد اﻟﻌﺷﯾرة ﺑن ﻣﺎﻟك ‪ ،‬ﻣن ﻛﮭ ﻼن‬
‫ﻧﺳ ﻠﮫ ﻣﺟﻣ ﻊ ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﻋﺎﺋذي (‬
‫‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺣطﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬اﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮫ ) ﻣن‬
‫ﷲ ‪ ،‬ﻗﺗ ل ﻣ ﻊ اﻟﺣﺳ ﯾن ) ‪1‬أﺑ ( ‪* .‬و )إدرﯾ س اﻟﺧ وﻻﻧﻲ ( * ) ‪ 80 - 8‬ه =‬
‫‪700‬ﷲم ﺑ( ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﻣ رو اﻟﺧ وﻻﻧﻲ اﻟﻌ وذي اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ ‪:‬‬ ‫‪- 630‬ﻋﺎﺋذ‬
‫ﻓﻘﯾ لﮫ ‪.‬دﻣﺷ ق ‪ ،‬وﻗﺎﺻ ﮭم ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪.‬‬ ‫ﻛ ﺎنﺗ واﻋﺎﺑﻌﻲظ‪ ،‬أھ‬
‫ووﻻه ﻋﺑد اﻟﻣﻠك اﻟﻘﺿﺎء ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬ﻗﺎل ﻓﯾﮫ اﻟذھﺑﻲ ‪ :‬ﻋﺎﻟم أھل اﻟﺷﺎم ) ‪. ( 2‬‬
‫إﺑراھﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪210‬اﺑ ن‬ ‫اﺑن ﻋﺎﺋﺷﺔ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺎﺋﺷﺔ ‪ 100‬اﺑن ﻋﺎﺋﺷﺔ =‬
‫ﻋﺎﺋﺷﺔ = ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑﯾد ﷲ ‪ 227‬اﺑن ﻋﺎﺋﺷﺔ = ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪228‬‬
‫ت‬ ‫ﺔ ( * ) ‪ 400 - . . .‬ه = ‪1010 - . . .‬‬
‫ﻋﺎﺋﺷ م ( ﺔ ﺑﻧ‬ ‫ﻋﺎﺋﺷ * ) ﺔ اﻟﻘرطﺑﯾ‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻗﺎدم ‪ ) * :‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 272‬واﻟﻠﺑﺎب ‪2‬‬
‫وﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب‬ ‫‪ 108 :‬واﻧظر اﻟﺗﺎج ‪2 ) . 571 : 2‬ﺗ ( ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪53 : 1‬‬
‫ﺔ‪،‬‬ ‫ﺎﻛر ‪203 : 7‬‬
‫أدﯾﺑ‪.‬‬ ‫ن ﻋﺳ‬ ‫‪ 122‬اﺑ‬
‫وﺣﻠﯾ‪ 85 :‬ﺔ اﻻوﻟﯾ وﺗﮭﺎء ‪ : 5‬ذﯾب‬ ‫‪5‬‬
‫ﯾﻛن ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮭﺎ ﻣن ﺣراﺋ ر اﻻﻧ دﻟس ﻣ ن ﯾﻌﺎدﻟﮭ ﺎ‬ ‫ﻗرطﺑﺔ ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋرة ‪ ،‬ﻣن أھل ﻟم‬
‫ﻣﻠوك اﻻﻧدﻟس وﺗﺧ ﺎطﺑﮭم ﺑﻣ ﺎ‬ ‫ﻓﮭﻣﺎ وﻋﻠﻣﺎ وأدﺑﺎ وﻓﺻﺎﺣﺔ وﺷﻌرا ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﺗﻣدح‬
‫ض ﻟﮭ ﺎ ﻣ ن ﺣﺎﺟ ﺔ ‪ ،‬وﻻ ﺗ رد ﻟﮭ ﺎ ﺷ ﻔﺎﻋﺔ ﻋﻧ وﻛﺎﻧدھم ‪.‬ت ﺣﺳ ﻧﺔ اﻟﺧ ط ‪،‬‬
‫ت ‪.‬ﺑﺟﻣ ﻊ اﻟﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ت ﻟﮭ ﺎ ﺧزاﻧ ﺔ ﻛﺑﯾ رة ‪.‬وﻣﺎﺗ ت‬ ‫ﺗﻛﺗب اﻟﻣﺻوﻋﻧﯾﺎﺣف‬
‫ﻋذراء ﻟم ﺗﺗزوج ) ‪ . ( 1‬ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧت أﺑﻲ ﺑﻛر = ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧت ﻋﺑد ﷲ ) ‪* ( 58‬‬
‫) ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧت ﺳﻌد ( * ) ‪ 117 - 33‬ھ = ‪ 735 - 653‬م ( ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧت ﺳﻌد ﺑن‬
‫ت إﻗﺎﻣﺗﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫راوﯾ‪ :‬ﺎت اﻟﺣ دﯾث ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ زھﻛﺎﻧ رة ‪.‬‬ ‫ﻣ أﺑ ن ﻲﺛﻘ وﻗ ﺎتﺎص‬
‫وأﺧذ ﻋﻧﮭﺎ ﻋ دد ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ) ‪. ( 2‬‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬رأت ﺳﺗﺎ ﻣن إﻣﮭﺎت اﻟﻣؤﻣﻧﯾن ‪.‬‬
‫ت‬ ‫ﻋﺎﺋﺷ * ) ﺔ ﺑﻧ ت طﻠﺣ ﺔ ( * ) ‪ 101 - . . .‬ه = ‪719 - . . .‬‬
‫ﻋﺎﺋﺷم ( ﺔ ﺑﻧ‬
‫أدﯾﺑﻣ ﺔرة‪: ،‬ﻋﺎﻟﻣ ﺔ ﺑﺄﺧﺑ ﺎر اﻟﻌ رب ‪،‬‬ ‫طﻠﺣ ﺔ ﺑ نﻣ ﻋﺑﯾن ﺑﻧد ﷲﻲ‪ :‬ﺗ ﯾم ﺑ ن‬
‫وﺧﺎﻟﺗﮭﺎ ﻋﺎﺋﺷ ﺔ أم اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن ‪،‬‬ ‫ﻓﺻﯾﺣﺔ ‪ .‬أﻣﮭﺎ أم ﻛﻠﺛوم ﺑﻧت أﺑﻲ ﺑﻛر اﻟﺻدﯾق ‪.‬‬
‫ﻣﺻ ﻌب ﺑ ن‬ ‫وﻛﺎﻧت أﺷﺑﮫ اﻟﻧﺎس ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻻ ﺗﺳﺗر وﺟﮭﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻌﺎﺗﺑﮭﺎ زوﺟﮭﺎ )‬
‫ت ‪ :‬ﻣﻧﻲ ﺑﻣﯾﺳ م ﺟﻣ ﺎل أﺣﺑﺑ ت أن ﯾ راه‬ ‫اﻟزﺑﯾ ﻲر (ذﻟ إن كﷲ‪ ،‬ﻗﻓﻘﺎﻟ د وﺳ‬
‫ﻓ‬
‫اﻟﻧﺎس ﻓﻣﺎ ﻛﻧت ﻻﺳﺗره ‪ ،‬ووﷲ ﻣﺎ ﻓﻲ وﺻﻣﺔ ﯾﻘدر أن ﯾذﻛرﻧﻲ ﺑﮭﺎ أﺣد ‪.‬وﻗﺗ ل‬
‫ﻣﺻﻌب ﻋﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟﮭﺎ ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑﯾد ﷲ اﻟﺗﯾﻣﻲ ‪ ،‬وﻣﺎت ﻋﻧﮭﺎ ) ﺳﻧﺔ ‪ 82‬ه (‬
‫ﻓﺗﺄﯾﻣت ﺑﻌده ‪ ،‬وﺧطﺑﮭﺎ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻓردﺗﮭم ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﺗﻘﯾم ﺑﻣﻛﺔ ﺳﻧﺔ ‪ ،‬وﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺳﻧﺔ‬
‫‪ ،‬وﺗﺧرج إﻟﻰ اﻟطﺎﺋف ﺗﺗﻔﻘد أﻣواﻟﮭﺎ ‪ ،‬وﻟﮭﺎ ﻓﯾﮫ ﻗﺻووﻓر ‪.‬دت ﻋﻠ ﻰ ھﺷ ﺎم ﺑ ن‬
‫واﻟﻣﻐ رب ‪.‬‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬ﻓﺑﻌ ث *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬اﻟ ‪( 1‬در اﻟﻣﻧﺛ ور ‪292‬‬
‫ﺔ أن‬ ‫ﻲ أﻣﯾ‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻻﺳ إﻟ ﻼمﻰ‪: 4‬ﻣﺷ‪ . 262‬ﺎﯾﺦ ﺑﻧ‬ ‫ﻠﺔ ‪630‬ﺗ ‪( 2 ) .‬‬ ‫واﻟﺻ‬
‫ﯾﺳﻣروا ﻋﻧده ‪ ،‬ﻓﻣﺎ ﺗذاﻛروا ﺷﯾﺋﺎ ﻣن أﺧﺑﺎر اﻟﻌرب وأﺷﻌﺎرھﺎ إﻻ أﻓﺎﺿت ﻣﻌﮭم‬
‫ﻣﺗﮫ ‪ .‬ك ﻋ ن ﺧﺎﻟﺗﮭ ﺎ ﻋﺎﺋﺷ ﺔ ‪.‬‬ ‫إﻻذت ذﻟ‬
‫ﻓﯾ ﮫ ‪ ،‬وﻣ ﺎ طﻠ ﻊ ﻧﺟ م وﻻ ﻏ أﺧﺎر ﺳ‬
‫ﻊ اﻟﺷ ﻌراء ﻛﺛﯾ رة وﻟﻌﻣ ر ﺑ ن أﺑ ﻲ رﺑﯾﻌ ﺔ ﻏ زل ﺑﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺎﺋﺷ م (ﺔ ﺑﻧ ت أﺑ ﻲ‬ ‫ﻋﺎﺋﺷ ﺔ أم اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن ( * ) ‪ 9‬ق ه ‪ 58 -‬ه = ‪678 - 613‬‬
‫رﯾش ‪:‬ﮫ ﻧﺳ ﺎء اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن وأﻋﻠﻣﮭ ن‬ ‫ﺑﻛر اﻟﺻدﯾق ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ أﻓﻘ‬
‫ﺗزوﺟﮭﺎ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫ﺑﺎﻟدﯾن واﻻدب ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﺗﻛﻧﻰ ﺑﺄم ﻋﺑد ﷲ ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﺑﻌ د اﻟﮭﺟ رة ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ت أﺣ ب ﻧﺳ ﺎﺋﮫ إﻟﯾ ﮫ ‪ ،‬وأﻛﺛ رھن رواﯾ ﺔ‬
‫وﻣواﻗف ‪.‬ﺎن ﯾﺣ دث ﻟﮭ ﺎ أﻣ ر إﻻ أﻧﺷ دت ﻓﯾ ﮫ‬ ‫ﻟﻠﺣدﯾث ﻋﻧﮫ ‪ .‬وﻟﮭﺎ ﺧطب وﻣ ﺎ ﻛ‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن )‬ ‫ﺑﮭم‬ ‫راﺋض ﻓﺗﺟﯾ‬ ‫ن اﻟﻔ‬ ‫ﺄﻟوﻧﮭﺎ ﻋ‬ ‫ﺎﺑر اﻟﺻ ﻌرا ‪ .‬ﺣﺎﺑﺔ ﯾﺳ‬
‫ﺷ‬ ‫ﺎن أﻛ‬
‫ﻣﺳروق ( إذا روى ﻋﻧﮭﺎ ﯾﻘول ‪ :‬ﺣدﺛﺗﻧﻲ اﻟﺻدﯾﻘﺔ ﺑﻧت اﻟﺻدﯾق ‪.‬وﻛﺎﻧت ﻣﻣ ن‬
‫ﻋﺛﻣﺎنﻓﻲ( ﺣﯾﺎﺗﮫ ‪ ،‬ﺛم ﻏﺿﺑت ﻟ ﮫ ﺑﻌ د ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻟﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻧﻘم ﻋﻠﻰ ) ﻋﻣﻠﮫ‬
‫ھودﺟﮭﺎ ‪ ،‬ﺑوﻗﻌﺔ اﻟﺟﻣل ‪ ،‬ﻣوﻗﻔﮭﺎ اﻟﻣﻌروف ‪ .‬وﺗوﻓﯾت ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬روي ﻋﻧﮭﺎ‬
‫اﻻﺟﺎﺑ ﺔ ﻟﻣ ﺎ اﺳ ﺗدرﻛﺗﮫ ﻋﺎﺋﺷ ﺔ‬ ‫وﻟﺑدر اﻟدﯾن اﻟزرﻛﺷ ﻲ ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫‪ 2210‬أﺣﺎدﯾث ‪.‬‬
‫ﺔ‬ ‫وﻟزاھﯾ‬
‫ﺔ‪-‬ط(‬ ‫وﻟﺳ‪ -‬ط ( ﻌﯾد اﻻﻓﻐ ﻋﺎﺋﺷﺎﻧﻲ ) ﺔ واﻟﺳﯾﺎﺳ‬ ‫ﺣﺎﺑﺔ‬ ‫ﻰ اﻟﺻ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫ﻣﺻطﻔﻰ ﻗدورة ) ﻋﺎﺋﺷﺔ أم اﻟﻣؤﻣﻧﯾن ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬ﻋﺎﺋﺷﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ( *‬
‫ﻣﺎﻋﯾل )‬ ‫ت إﺳ‬ ‫ﻣت ﺑﻧ‬ ‫ﻋﺻ(‬‫‪ 1902‬م‬
‫‪ - 1840‬ﺔ‬
‫) ‪ 1320 - 1256‬ه = ﻋﺎﺋﺷ‬
‫وا طﺑﻌ ﺔ ﻟﺟﻧ ﺔ‬ ‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪51 : 10‬ﻟﻌﻘ‪58 -‬د ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﺷ ﺎ ( *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪ 283‬ﻲ أﻋ ﻼم اﻟﻧﺳ ﺎء ‪: 2‬‬ ‫واﻟ در اﻟﻣﻧﺛ ور وﻓ‬ ‫اﻟﺗﺄﻟﯾف ‪ 110 - 109 : 6 ،‬و ‪140‬‬
‫وﻛﺷ ف‬ ‫اﻻﺻ ‪ ( 2‬ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛﺗ ﺎب اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬ت ‪701‬‬ ‫ﺟﻣﻠ ‪885‬ﺔ ﻣ ن أﺧﺑﺎرھ ﺎ ‪) .‬‬
‫وطﺑﻘ ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪39 : 8‬واﻟطﺑ ري ‪67 : 3‬‬ ‫اﻟﻧﻘﺎب ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﺳﻣط اﻟﺛﻣﯾن ‪29‬‬
‫وذﯾ ل اﻟﻣ ذﯾل ‪70‬أﻋو ﻼم اﻟﻧﺳ ﺎء ‪760 : 2‬وﺣﻠﯾ ﺔ‬ ‫وﻓﯾﮫ ﺗﻔﺻ ﯾل ﺣ دﯾث اﻻﻓ ك ‪.‬‬
‫اﻻوﻟﯾﺎء ‪ 43 : 2‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣﯾس ‪ 475 : 1‬واﻟدر اﻟﻣﻧﺛور ‪ 280‬وﺻﺑﺢ اﻻﻋﺷﻰ‬
‫‪ 435‬ﺎج اﻟﺳ ﻧﺔ ‪ 186 - 182 : 2‬و ‪ 192‬اﺑ‪198 -‬ن ‪.‬ﻣﺣﻣ د ﻛﺎﺷ ف‬ ‫‪: 5‬وﻣﻧﮭ‬
‫ﻣﺻ ترﺗ ‪ .‬ﻧظم اﻟﺷ ﻌر ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬ ‫أدﯾﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﻧواﺑ ﻎ ﻛﺎﻧ‬ ‫ور ‪:‬‬
‫ﺷ ﺗﯾﻣﺎﻋرة ‪،‬‬
‫واﻟﺗرﻛﯾﺔ واﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ‪ .‬ﻣوﻟدھﺎ ووﻓﺎﺗﮭﺎ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﺗزوﺟت ﺑﻣﺣﻣد ﺗوﻓﯾق ) ﺑك‬
‫وﺗ ‪ .‬وﻓﻲ واﻟ دھﺎ ﺳ ﻧﺔ‬‫اﻻﺳﻼﻣﺑوﻟﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﻘﻠت ﻣﻌﮫ إﻟﻰ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1271‬ه‬ ‫(‬
‫‪ 1292‬إﻟه ‪ .‬ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻌﻛﻔ ت ﻋﻠ ﻰ‬ ‫‪ 1289‬ه ده زوﺟﮭ ﺎ ﺳ وﻋﻧﺔ ﺎدت‬ ‫‪ ،‬وﺑﻌ‬
‫اﻻدب ‪ ،‬وﻧﺷرت ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻲ اﻟﺻﺣف ‪ ،‬وﻋﻠت ﺷﮭرﺗﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮭﺎ )ﺣﻠﯾﺔ اﻟط راز ‪-‬‬
‫ﻌرھاﻟﻌرﺑ ﻲ ‪ ،‬وﻧﺗ) ﺎﺋﺞ اﻻﺣ وال ‪ -‬ط (ﻓ ﻲ اﻻدب ‪ ،‬و )‬ ‫وھو دﯾ وان ﺷ ﺎ‬ ‫ط(‬
‫دﯾوان ﺷ ﻌرھﺎ اﻟﺗرﻛوھ ﻲﻲ‪ .‬ﺷ ﻘﯾﻘﺔ أﺣﻣ د ﺗﯾﻣ ور ﺑﺎﺷ ﺎ )اﻧظ ر‬ ‫ﻛﺷوﻓﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧ ت ﻋﻠ ﻲ ( * ) ‪ 739 - . . .‬ه = ‪1338 - . . .‬‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗﮫ ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫م ( ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧت ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﻣر ﺑن ﺷﺑل اﻟﺻﻧﮭﺎﺟﻲ اﻟﺣﻣﯾري ‪ :‬ﻋﺎﻟﻣﺔ ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪.‬‬
‫دﺛﻧﺎ ﻋﻧﮭ ﺎ ﺑﺎﻟﺳ ﻣﺎع أﺑ و‬ ‫ﻘﻼﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﻗﺎل اﺑن ﺣﺟ ر اﻟﻌﺳ ﺣ‬ ‫روﺗﮫ ‪ ،‬وﺣدﺛت ﺑﺎﻟﻛﺛﯾر ‪.‬‬
‫وﺗوﻓﯾ‪ .‬ت ﺑﻣﺻ ر ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫اﻟﻣﻌ ﺎﻟﻲ اﻻزھ ري وﻏﯾ ره‬
‫وﺑﻼﻏ ﺔ اﻟﻧﺳ ﺎء ‪86‬وﻣﺷ ﺎھﯾر‬ ‫واﻟ در اﻟﻣﻧﺛ ور ‪303‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳرة اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪85‬‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪ 1256‬و ‪( Brock . S ( 2 . 2 : 724‬‬ ‫اﻟﻛ رد ‪239 : 2‬‬
‫اﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪) * . 237 : 2‬اﻟﺻ ﺎﻟﺣﯾﺔ ( * ) ‪ 697 - . . .‬ه = ‪1298 - . . .‬‬
‫ﻣﺳ ﻧدة ‪،‬‬ ‫ت ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ م (ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ د اﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻗداﻣ ﺔ ‪:‬‬
‫ﺑﺗﮭﺎ ‪ .‬ﺗﮭرت ﺑﻌﻠ م‬‫دﻣﺷ( ق ‪ ،‬وإﻟﯾﮭ ﺎ ﻧﺳ اﺷ‬ ‫ﺎﻟﺣﯾﺔ‬
‫اﻟﺻ ﻲ‬ ‫ﻋﺎﺑ ﻣ دة ‪.‬ن أھ ل ) ﻓ‬
‫اﻟﺣدﯾث ) ‪) * . ( 1‬ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧت ﻣﺣﻣ د ( * ) ‪ 816 - 723‬ه = ‪1413 - 1323‬‬
‫م ( ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧت ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﮭﺎدي اﻟﻣﻘدﺳﻲ ‪ ،‬أم ﻣﺣﻣد ‪:‬ﺳﯾدة اﻟﻣﺣدﺛﯾن ﻓ ﻲ‬
‫ﺻ ﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧ ﺎري ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ووﻓﺎﺗﮭرأتﺎ ‪.‬‬
‫ﻋﺻ رھﺎ ‪ ،‬ﺑدﻣﺷوﺑﮭ ق ﺎ‪ .‬ﻣوﻟ دھﺎ ﻗ‬
‫وروي‪ .‬ﻋﻧﮭﺎ اﺑن ﺣﺟ ر ‪ ،‬وﻗ رأ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﻛﺗﺑ ﺎ ﻋدﯾ دة ‪.‬واﻧﻔ ردت‬ ‫اﻟﺣﺎﻓظ اﻟﺣﺟﺎر‬
‫ﻓﻲ آﺧر ﻋﻣرھﺎ ﺑﻌﻠم اﻟﺣدﯾث ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﺳﮭﻠﺔ‬
‫أﺳ ﻧد أھ ل اﻻرض ﻓ ﻲ‬ ‫ﻔدي ‪:‬‬
‫ﻛﺎﻧ ت‬‫ﺳ ﻠوب ﻓ ﻲ اﻟﺗﻌﻠ ﯾم واﻻﻗ راء ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﺻ‬
‫ﻋﺻرھﺎ ) ‪) * . ( 2‬ﻋﺎﺋﺷﺔ اﻟﺑﺎﻋوﻧﯾ ﺔ ( * ) ‪ 922 - . . .‬ه = ‪ 1516 - . . .‬م‬
‫ﻋﺎﺋﺷﺔ ﺑﻧت ﯾوﺳف ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻧﺎﺻر اﻟﺑ ﺎﻋوﻧﻲ ‪ ،‬أم ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ‪:‬ﺷ ﺎﻋرة‬ ‫(‬
‫ﺎﻋون ﻗ) رى ﻋﺟﻠ ‪ ،‬ﻓون ﻲ ﺷ رﻗﻲ اﻻردن (‬ ‫ﺑﺗﮭﺎ إﻟ ﻰ ﺑ ﻣ ن‬ ‫ﻧﺳ ﺔ ‪.‬‬ ‫أدﯾﺑ ﺔ ﻓﻘﯾﮭ‬
‫واﻻدبت‪ .‬إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ورﺣﻠ‬
‫وﻣوﻟ دھﺎ ووﻓﺎﺗﮭ ﺎ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ﺗﻠﻘق ‪ .‬ت اﻟﻠﻐ ﺔ‬
‫وزارت ﺣﻠب ﻓﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ اﻟﺗ ﻲ‬ ‫‪ 919‬ﻓﻣدﺣت اﻟﻣﻘر اﻻﺷرﻓﻲ ﺑﻘﺻﯾدة ‪ ،‬وﻋﺎدت ‪.‬‬
‫رﺣﺗﮭﺎ ﺷ رﺣﺎ ﺣﺳ ﻧﺎ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺑدﯾﻌﯾ ﺷﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫ﺗوﻓﯾ ت ﺑﺂﺧرھ ﺎ ) ‪ 922‬ه (ﻟﮭ‪ .‬ﺎ )‬
‫اﻟﻔﺗﺢ اﻟﺣﻘﻲ ﻣن ﻣﻧﺢ اﻟﺗﻠﻘﻲ ( ﯾﺷﺗﻣل ﻋﻠﻰ ﻛﻠﻣﺎت ﻧﺣت ﺑﮭﺎ ﻣﻧﺣﻰ اﻟﺻوﻓﯾﺔ ‪ ،‬و‬
‫در اﻟﻐ ﺎﺋص ﻓ ﻲ‬ ‫) اﻟﻣﻼﻣﺢ اﻟﺷرﯾﻔﺔ ﻓﻲ اﻵﺛﺎر اﻟﻠطﯾﻔﺔ (إﺷﺎرات ﺻ وﻓﯾﺔ ‪ ،‬و )‬
‫ﺎرات اﻟﺧﻔﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧ ﺎزل‬ ‫ﻣﻧظوﻣ ﺔ راﺋﯾاﻻﺷ ﺔ ‪ ،‬و )‬‫ﺑﺣ ر اﻟﺧﺻ ﺎﺋص ‪ -‬خ (‬
‫أرﺟ ﺔ (وزة ﻓ ﻲ اﻟﺗﺻ وف ﻓ‪ ،‬و )ﯾض اﻟﻔﺿ ل *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫اﻟﻌﻠﯾ‬
‫ﺔ‬ ‫‪ 81‬د اﻟﺟوھرﯾ‬ ‫ﻊ ‪: 12‬‬
‫واﻟﻘﻼﺋ‬ ‫اﻟﺿ‪ ( 2‬وء اﻟﻼﻣ‬‫ﺔ ‪) . 310‬‬ ‫اﻟﻘﻼﺋ د اﻟﺟوھرﯾ‬
‫‪ 287‬واﻟﺳﺣب اﻟواﺑﻠﺔ ‪ -‬خ ‪ - .‬خ ( ﺑﺧطﮭﺎ ﻓﻲ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪ ،‬ﺑدار اﻟﻛﺗب ‪ ،‬دﯾوان‬
‫‪ ،‬و ) اﻟﻣرود اﻻھﻧﻰ ﻓﻲ اﻟﻣوﻟد اﻻﺳﻧﻰ ‪ -‬ط ( ﺑﺎﺳم )ﻣوﻟد اﻟﻧﺑﻲ ﻟﻠﺑﺎﻋوﻧﯾ ﺔ ( )‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋ ﺎﺋض ‪) * 1289‬ﻋ ﺎﺋض ( * ) ‪1273 - . . .‬‬ ‫‪ . ( 1‬اﺑن ﻋﺎﺋض =‬
‫ھ = ‪ 1857 - . . .‬م ( ﻋﺎﺋض ﺑن ﻣرﻋﻲ اﻟﻣﻐﯾدي ‪ :‬أول ﻣن * ) ھﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫ودر ‪.‬اﻟﺣﺑ ب ﻣﺧطوطوﻣﺟﻠﺎن ‪ .‬ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﺟﻣوﻋ ﺔ اﻟﺗﺎﺟﯾ ﺔ‬ ‫)‪(1‬‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ ‪ 66 : 16‬واﻟﻛواﻛب اﻟﺳﺎﺋرة ‪ 287 : 1‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬أﻧﮭﺎ )ﺣﻣﻠت إﻟﻰ اﻟﻘ ﺎھرة‬
‫وﺷ ذرات‬ ‫ت ﻣ ن اﻟﻌﻠ وم ﺣظ ﺎ واﻓ را ‪ ،‬وأﺟﯾ زت ﺑﺎﻻﻓﺗ ﺎء واﻟﺗ درﯾس (‬
‫وھ و‬ ‫‪. 293‬ﻼد ﻋﺳ ﯾر ﻣ ن ﻋﺷ ﯾرﺗﮫ ‪.‬‬ ‫‪ 111‬در اﻟﻣﻧﺛ ﺗ وروﻟﻰ ﺑ‬
‫اﻟ ذھب ‪ : 8‬واﻟ‬
‫ﻣن آل ﯾزﯾد ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻣﻐﯾد وﯾرﺗﻔﻊ ﻧﺳﺑﮭم إﻟﻰ ﻋﻧز ﺑن واﺋل ‪ .‬ﻛﺎن ﻋﺎﺋض ﻣن‬
‫ﻋﺳﯾر (رض اﺑ ن ﻣﺟﺛ ل أﺷ ﺎر ﺑ ﺎن ﯾﺧﻠﻔ ﮫ‬ ‫رﺟﺎل ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺟﺛل ) أﻣﯾروﻟﻣﺎ ﻣ‬
‫وﻛﺎﻧ ت ﺣ دود اﻻﻣﺎرة ﻣ ﺎ ﺑ ﯾن‬ ‫ﻋﺎﺋض ‪ .‬ﻓﺗوﻟﻰ اﻻﻣﺎرة ﺑﻌده ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷوال ‪1249‬‬
‫اﻟﺣﺟ ر ‪ ،‬ﻓﺣﻠ ﻰ اﺑ ن ﯾﻌﻘ وب ﺷ ﻣﺎﻻ ‪ ،‬ﺣﺗ ﻰ ظﮭ ران اﻟ ﯾﻣن ﻓﺗﺧ وم‬
‫د ﺟﻧوﺑ ﺎ ‪ ،‬وﻣ ن اﻟﻐ رب ﻣ ﺎ ﺑ ﯾن ﺳ واﺣل اﻟﻘﺣﻣ ﺔ ﻓﺣﻠ ﻰ اﺑ ن ﯾﻌﻘ وب‬
‫وﺧرج ﻋن طﺎﻋﺗﮫ اﻟﺷرﯾف ﻋﻠﻲ ﺑن ﺣﯾ در اﻣﯾ ر أﺑ ﻲ‬ ‫ﺣﺗﻰ ﺗﺧوم ﺗﺛﻠﯾت ﺷرﻗﺎ ‪.‬‬
‫واﺧرﺟ ت ﺑ ﺧﻼد أرى ﺣﺎﻣﯾ ﺔ‬ ‫ﻋ رﯾش ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠ ﮫ ﻋ ﺎﺋض وﺣﺎﺻ ره ‪ ،‬وﻟ م ﯾﻔﻠ ﺢ ‪.‬‬
‫واﻗﺑل ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋون ﻣ ن ﻣﻛ ﺔ ﺑﺟ ﯾش‬ ‫ﻋﺎﺋض ﻛﺎﻟﺣدﯾدة وزﺑﯾد واﻟﻣﺧﺎ وﺻﺑﯾﺎ ‪.‬‬
‫‪ 1250‬ﺎﺋض ﻓ ﻲ ﻋﺗ ﻣود )ن أودﯾ ﺔ‬ ‫ﻣ ن اﻟﺗ رك )‬
‫اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﯾﯾنﺳ( ﻓﻘﺎﺗﻠﻧﺔ ﮫ ﻋ‬
‫ﺷﮭران ( واﻧﮭزم ﻓﺎﻋﺗﺻم ﺑﻘرﯾﺔ اﻟﺳﻘﺎ ) اﻣﺳﻘﺎ ( وﺗوﻏل اﺑن ﻋون ‪.‬ﺛم ﺗﺗﺎﺑﻌ ت‬
‫اﻟﻣﻌﺎرك ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ واﻧﺗﮭت ﺑﺎﻟﺻﻠﺢ ﻋﻠﻰ أن ﯾﻌود اﺑ ننﻋوﻣو ن ﻣﻌ ﮫ ﻣ ن ﺟﻣﯾ ﻊ‬
‫اﻻﻣ ‪ .‬ر ﺑﺎﺳ ﺗﻘرار ﻋ ﺎﺋض ﻓ ﻲ أﻛﺛ ر‬ ‫اﻧﺗﮭاﻟﺻﻰ ﻠﺢ‬ ‫ﺗﻘض‬
‫ﯾر ‪ .‬م‬
‫ﺑ ﻼد ﻋﺳ واﻧ ﺛ‬
‫اﻟﻌﻣ ‪ .‬ران واﻟﻌﻠ م واﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪ ،‬ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ‪ ،‬ﻓﯾ ﮫ دھ ﺎء‬ ‫ب ﮫ‬ ‫ﯾﺣ اﻣﺎرﺗ‬
‫وﻛ ﺑﻠ ﺎندان‬
‫ﻋﺷﺎﺋري ‪ ،‬ﺑﻧﻰ ﺣﺻوﻧﺎ وﻣﺳﺎﺟد وﻣزارع وأﻧﺷﺄ ﻣدرﺳ ﺔ ﻓ ﻲ أﺑﮭ ﺎ ‪.‬واﺳ ﺗﻣرت‬
‫اﻣﺎرﺗﮫ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟطﺎﻋون ‪ .‬وﻣدة ﺣﻛﻣﮫ ‪ 24‬ﻋﺎﻣﺎ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻌض )آل ﯾزﯾ د‬
‫ﺳ ب إﻟ ﻰ (ﯾزﯾ د ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬وﯾﻘ ول أﻧﮭ م ﺧرﺟ وا ﺑﻌ د ذھ ﺎب‬
‫اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﺷ ﺎم إﻟ ﻰ ﻋﺳ ﯾر ﺛ م ﻛ ﺎن ﻋ ﺎﺋض أول أﻣ راﺋﮭم وھ و واﻟ د )‬
‫درا ) ﺎ ﯾﻘ ول‬ ‫اﻟﻘﺎﺋ( د اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ردﯾ ف ﺑﺎﺷ ﺎ ﻏ ﻛﻣ‬ ‫ﻗﺗﻠ ﮫﺎﺋض‬‫ﻣﺣﻣ اﻟد ﺑ ذين ﻋ‬
‫وﻛ ه ‪.‬ﺎن ﻋ ﺎﺋض ﻓ ﻲ أوﻟﯾﺗ ﮫ‬ ‫ﺧﻠﻔﮫ ﻓﻲ اﻟﻘﯾﺎدة ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺷﻔﯾق ( أواﺋل ﺳﻧﺔ ‪1289‬‬
‫ﻣن اﻟرﻋﺎة وﺗﻘدم ﺑذﻛﺎﺋﮫ وﺷﺟﺎﻋﺗﮫ إﻟﻰ أن ﻗﺎد ﻋﺷﯾرﺗﮫ ﻓﻲ ﺧ ﻼل ﺛ ورة ﻗ ﺎم ﺑﮭ ﺎ‬
‫اﻟﻌﺳﯾروﯾون ﻻﺧراج اﻟﻣﺻرﯾﯾن ﻣن دﯾﺎرھم ‪ .‬وأﺧرﺟﮭم ﺑﻌد ﻣﻌﺎرك ﻧﺷﺑت ﻓﻲ‬
‫ﻋﺳ ﯾر‬ ‫رﯾﯾن(ﯾوﻣﺋ ذ ﻓﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ اﻻﻣ ﺎرة ﻓ ﻲ ﻗﺑﯾ ل )‬ ‫طﺑ ب‬ ‫اﻟﻣﺻ )‬
‫دة دة‬ ‫ﻗﺎﻋ ﺑﻠ‬
‫د=‬ ‫زت ‪1343‬‬
‫اﻟﻌﺎﺑ‬ ‫وال ‪ 1249‬ه ) ‪. ( 1‬‬
‫اﻟﻌﺎﺑ أﺣﻣ د = د ﻋ‬ ‫اﻟﺳ ﻓ راةﻲ( ﺷ‬
‫ﯾن ( * ) ‪ 1341 - 1275‬ه = ‪- 1859‬‬ ‫ﻋﺎﺑ ‪1358‬د *ﺑ ) ن ﺣﺳ‬ ‫ﻲ‬ ‫د ﻋﻠ‬ ‫ﻣﺣﻣ‬
‫ﻣﻛﺔ ‪.‬وﻟﻰ إﻓﺗ ﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ‬ ‫‪ 1923‬م ( ﻋﺎﺑد ﺑن ﺣﺳﯾن اﻟﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻣن أھل ﺗ‬
‫ﺑﮭﺎ ﺑﻌد أﺑﯾﮫ ‪ .‬وﻧﻘم ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺷرﯾف ﻋون ﺻراﺣﺗﮫ ﻓﻲ اﻟوﻋظ ﻓﺄﺧرﺟﮫ ﻣن ﻣﻛﺔ ‪،‬‬
‫وﻣﻧﮭﺎ إﻟﻰ اﻟﺧﻠﯾﺞ اﻟﻌرﺑ ﻲ ﻣﺗ ﻧﻘﻼ ﺑ ﯾن إﻣﺎراﺗ ﮫ وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ ﻣﻛ ﺔ‬ ‫ﻓﺳﺎﻓر إﻟ‬
‫ﻰ اﻟﯾﻣن‬
‫ﻣﻊ اﻟﺣﺟﺎج ﻣﺗﻧﻛرا ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ اﻟﺷرﯾف ﻋون ) ‪( 1323‬ﻓ ﺎﻧطﻠق ‪.‬وأﻟ ف )‬
‫ﻟواﻟ دهرﺳو ) ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺗوﺿ) ﯾﺢ اﻟﻣﻧﺎﺳ ك (‬ ‫ﺗﻌﻠﯾﻘ ( ﺎ ﻋﻠ ﻰ‬‫ھداﯾ ﺔ اﻟﻧﺎﺳ ك ‪ -‬ط‬
‫اﻟﺗوﺳل ( واﺳﺗﻣر ﻓﻲ اﻻﻓﺗﺎء إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪ ) * . ( 2‬ﻋﺎﺑد ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫ﷲ(ﺑ ن ﻋﻣ ر ﺑ ن ﻣﺧ زوم ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ رﯾشﺟ‪ :‬د‬ ‫ﻋﺎﺑ د ﺑ = ‪.‬ن ‪.‬ﻋﺑ‪. - .‬د‪. .‬‬
‫دي ( ن‬ ‫ﻣ‬ ‫اﻟﻌﺎﺑ‬
‫ﯾب )‬ ‫ن اﻟﻣﺳ‬ ‫ﻧﮭم ﻋﺑ ﺔ ‪ .‬د ﷲ ﺑ‬ ‫ﺎھﻠﻲإﻟﯾ‪ .‬ﻣ ﮫ ﺟﻣﺎﻋ‬
‫ب‬ ‫ﺟﻧﺳ‬
‫اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬ھو وأﺑوه ‪ .‬وﻓرق اﻟﺳﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﯾن ) ﻋﺎﺑد ( ھذا و ) ﻋﺎﺋذ (وﻛﻼھﻣ ﺎ‬
‫ﺎل ‪:‬ن) ﻛ ﺎن ﻣ د نﻋﻣوﻟ ر ﺑ ن ﻣﺧ زوم ‪ ،‬ﻓﮭ و ﻋﺎﺑ د ‪،‬‬ ‫ﻣن ﺑﻧﻲ ﻣﺧ زوم ‪ ،‬ﻓﻘ ﻣ‬
‫ﺑﺎﻟﺑﺎء اﻟﻣوﺣدة واﻟدال اﻟﻣﮭﻣﻠﺔ ‪ ،‬وﻣن ﻛﺎن ﻣن وﻟد ﻋﻣران ﺑن ﻣﺧزوم ﻓﮭو ﻋﺎﺋذ‬
‫‪ ،‬ﺑﺎﻟذال اﻟﻣﻌﺟﻣﺔ ( ) ‪ . ( 3‬اﺑن ﻋﺎﺑدﯾن = ﻣﺣﻣد أﻣﯾن ‪ ) * 1252‬ھﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫‪ 201‬ﻲ رﺑ وع ﻋﺳ ﯾر ‪221‬واﻟﻣﺧ ﻼف‬ ‫) ‪( 1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺳﯾر ‪ ،‬ﻟﻠﻧﻌﻣ ﻲ ‪ - 185‬وﻓ‬
‫رب ‪.‬‬ ‫ﺔ اﻟﻌ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ‬ ‫ﺎﻟﻲ ‪ ،‬ﻓ‬ ‫‪ 579‬ﻔﯾق‬
‫ذﻛراﻛﻣ‬ ‫وﻣ‬ ‫اﻟﺳ ت ﺳﻠﯾﻣﺎﻧﻲ ‪: 1‬‬
‫ﻠﯾﻣﺎن ﺷ‬
‫واﻧظر ﺷﺑﮫ ﺟزﯾرة اﻟﻌرب ‪. 247‬‬
‫اﻟﺟﺑ( ﺎر ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟ ﺑﻼد ﺑﺟ دة ‪ 1378 / 12 / 26‬ه ‪( 3 ) .‬‬ ‫ﻋﻣ ر ﻋﺑ د) ‪2‬‬
‫ﮫ أن‬ ‫ووﻗ ‪ 333‬ﻊ ﻓﯾ‬ ‫رﯾش‬ ‫وﻧﺳ ‪ 412‬ب ﻗ‬ ‫ﺎج ‪: 2‬‬ ‫‪108‬‬
‫ﺎب ‪ 102 : 2‬و واﻟﺗ‬ ‫اﻟﻠﺑ‬
‫اﻟواﻗف ﻋﻠﻰ طﺑﻌﮫ أﺑدل ﻟﻔظ ) ﻋﺎﺑد ( ﺑﻠﻔظ ) ﻋﺎﺋذوﻗ( ﺎل ﻓ ﻲ ﮭاﻟ ﺎﻣش ‪) :‬ﻓ ﻲ‬
‫اﻻﺻل اﻟﻣﻧﻘول ﻋﻧﮫ ﻋﺎﺑد ‪ ،‬وﻋﺎﺋذ ھ و اﻟﺻ واب (ﻗﻠ ت ‪:‬اﻟﺻ واب )ﻋﺎﺑ د ( ‪.‬‬
‫دﯾنﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﻐﻧ ﻲ‬ ‫أﺣﻣ د‬ ‫‪1306‬ن ﻋﺎﺑ‬ ‫دﯾن =د ﻋ ﻼء اﻟ دﯾن اﺑ‬ ‫اﺑ ن ﻋﺎﺑ ﻣﺣﻣ‬
‫ﻣﺣﻣ ( =د ﺑ ن أﺣﻣ د ) ‪* ( 1343‬ﻋ) ﺎﺑس‬ ‫‪1307‬ن ﻋﺎﺑ أﺑدﯾن )و اﻟﺧﯾ ر‬ ‫اﺑ‬
‫رادي ‪:‬‬ ‫ﻌﯾد اﻟﻣ‬ ‫‪688‬ﻋم ( ن ﺳﺎﺑ‬
‫رادي ( * ) ‪ 68 - . . .‬ه = ‪- . . .‬س ﺑ‬ ‫اﻟﻣ‬
‫وﻻة اﻟﻘ ﺎ ذﻛﯾﺎدة ‪ .‬ﺎ ‪ ،‬ﻓ وﻻه ﻣﺳ ﻠﻣﺔ ﺑ ن ﻣﺧﻠ د ﺷ رطﺔ‬ ‫ﻗ ﺎض ‪ ،‬ﻣ ﻧﺷن اﻟ ﺄ ﻋراﺑﯾ‬
‫ﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪ 49‬ه ‪ .‬ﺛم ﺻرﻓﮫ ﻋن اﻟﺷرطﺔ ووﻻه اﻟﺑﺣر ‪ ،‬ﻓﻐزا اﻟﺛﻐور ‪.‬ﺛ م رده‬
‫إﻟﻰ اﻟﺷرطﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 57‬ه ‪ ،‬واﺳﺗﺧﻠﻔﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﻔﺳطﺎط ﺳﻧﺔ ‪60‬ﺛ ه م‪ .‬وﻟ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء‬
‫واﻟﺷرطﺔ ﻣﻌﺎ واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ) ‪( 1‬اﺑ‪ .‬ن ﻋ ﺎت )اﻟﻣ ﺎﻟﻛﻲ ( =ھ ﺎرون‬
‫ﻋﺎﺗﻛ ﺔ ﺑﻧ ت زﯾ د ( *‬ ‫ﺑن أﺣﻣد ) ‪ ( 582‬اﺑن ﻋﺎت = أﺣﻣد ﺑن ھﺎورن ‪) * 609‬‬
‫) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 40‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 660‬م ( ﻋﺎﺗﻛﺔ ﺑﻧت زﯾد ﺑن ﻋﻣرو ﺑن ﻧﻔﯾل‬
‫ﺣﺎﺑﯾﺔ ﺣﺳ ﻧﺎء ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻣﮭ ﺎﺟرات إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻌدوﯾ ﺔ ‪:‬‬
‫ﺎﻋرة ﺻ‬ ‫اﻟﻘرﺷ ﯾﺔ‬
‫ﺷ‬
‫ﺗزوﺟﮭﺎ ﻋﺑد ﷲ اﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر اﻟﺻدﯾق ‪ .‬وﻣﺎت ‪ ،‬ﻓرﺛﺗﮫ ﺑﺄﺑﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ‪ ) :‬ﻓﺂﻟﯾت‬
‫ﻻ ﺗﻧﻔك ﻋﯾﻧﻲ ﺣزﯾﻧﺔ ﻋﻠﯾك وﻻ ﯾﻧﻔك ﺧدي أﻏﺑرا (وﺗزوﺟﮭﺎ ﻋﻣر ﺑن اﻟﺧط ﺎب‬
‫وھ و اﺑ ن ﻋﻣﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﺷ ﮭد ‪ ،‬ورﺛﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟﮭ ﺎ اﻟزﺑﯾ ر ﺑ ن اﻟﻌ وام ‪ ،‬وﻗﺗ ل ‪،‬‬
‫ﻓرﺛﺗﮫ ‪ .‬وﺧطﺑﮭﺎ ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ﻓﺄرﺳﻠت إﻟﯾﮫ ‪:‬إﻧﻲ ﻻﺿن ﺑك ﻋ ناﻟﻘﺗ ل ‪.‬‬
‫وﺑﻘﯾت أﯾﻣﺎ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﯾت ) ‪) * ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬اﻟ( وﻻة واﻟﻘﺿ ﺎة ‪. 49‬‬
‫واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪ 70 : 3‬و‬ ‫واﻻﺻ ﻛﺗﺎﺑﺔ ‪ :‬ﺎب اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬ت ‪695‬‬ ‫اﻻﺳ ﺗﯾﻌﺎب ‪.‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪351 : 4‬واﻟﻌﯾﻧ ﻲ‬ ‫‪ 72‬وﺣﺳن اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪ 104‬و ‪ 294‬و ‪295‬‬
‫‪ 278 : 2‬وﯾﻼﺣظ أن أﻛﺛر اﻟرواﯾﺎت ﻓﻲ ﻗوﻟﮭﺎ ‪ ) :‬ﺧدي أﻏﺑرا ( ھو ‪) :‬ﺟﻠ دي‬
‫ﻋﺎﺗﻛ ( ‪ .‬ﺔ* )ﺑﻧ ت ﻋﺑ د اﻟﻣطﻠ ب ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫أﻏﺑ را‬
‫ﻋﺎﺗﻛﺔ ﺑﻧت ﻋﺑد اﻟﻣطﻠب ﺑن ھﺎﺷم ‪ :‬ﺷﺎﻋرة ‪ ،‬ﻟﮭﺎ ﻓﻲ دﯾوان ) اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ (أﺑﯾ ﺎت‬
‫اﺧﺗﻠ‪ .‬ف ﻓ ﻲ إﺳ ﻼﻣﮭﺎ ‪،‬‬ ‫وھﻲ ﻣن ﻋﻣﺎت اﻟﻧﺑﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫ﻣﺧﺗﺎرة ‪.‬‬
‫ﺑﻣﻛ( ﺔ ‪ ،‬ﻣ ﻊ ﻣﺷ رﻛﻲ‬ ‫وﻗﻌ ﺔ ﺑ در )ﺳ ﻧﺔ ‪ 2‬ه ‪ 624 -‬م‬ ‫واﻟﺛﺎﺑت أﻧﮭ ﺎ ﻛﺎﻧ ت ﯾ وم‬
‫ﻗرﯾش ‪ .‬وﻗﺎل اﺑن ﺳﻌد ‪ :‬أﺳﻠﻣت ﺑﻣﻛﺔ وھﺎﺟرت إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺎﺗﻛﺔ‬
‫ﻋﺎﺗﻛﺔ ﺑﻧت ھﻼل ﺑن ﻓ ﺎﻟﺞ ﺑ ن ذﻛ وان اﺑ ن‬ ‫(*)‪(...-...=...-...‬‬
‫ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن ﺑﮭﺛﺔ ﺑن ﺳﻠﯾم ﺑن ﻣﻧﺻور ‪ :‬أم ﻋﺑد ﻣﻧﺎف ‪.‬ﻣن ﺟدات اﻟﻧﺑﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬
‫ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻣن ﺑﻧﻲ ﺳﻠﯾم ‪ .‬وﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ﯾوم ﺣﻧﯾن ‪:‬أﻧﺎ اﺑن اﻟﻌواﺗك ﻣن ﺳ ﻠﯾم ‪.‬‬
‫‪ .‬ﻗﻠت ‪ :‬واﻟﻌواﺗك ﻣن ﺳﻠﯾم ‪ ،‬ﺛﻼث ‪ -‬ﻛﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻘﺎﻣوس ‪ -‬إﺣداھن ھذه ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﯾﺔ‬
‫رة ﺑ ن ھ )ﻼل ﺑ ن ﻓ ﺎﻟﺞ ﺑ ن ذﻛ وان أم ھﺎﺷ م ﺑ ن ﻋﺑ د ﻣﻧ ﺎف ‪.‬‬
‫ﺎﻟﺞ ‪:‬وھ ب ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫ﺑﻧت اﻻوﻗ ص ﺑ ن ﻣ رة ﺑ ن ھ ﻼل ﺑ ن ﻓ أم‬ ‫واﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪:‬‬
‫ﻋﺎﺗﻛﺔ‬
‫ﻼم ( ‪.‬ﺎﻻوﻟﻰ ﻣ ن‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎف ﺑ ن زھ رة أﺑ ﻲ آﻣﻧ ﺔ أم اﻟﻧﺑﻋﻠﯾ ﻲﮫ) اﻟﺻ ﻼة واﻟﺳ‬
‫اﻟﻌواﺗك ‪ ،‬ﻋﻣﺔ اﻟوﺳطﻰ ‪ ،‬واﻟوﺳطﻰ ﻋﻣﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪ ،‬ﻗﺎل ﺷﺎرح اﻟﻘﺎﻣوس ‪:‬وﺑﻧ و‬
‫وﻻدةﻗﻠ‪.‬ك ﻣت ‪:‬ن ﺟ دات اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫ﺳ ﻠﯾم ﺗﻔﺗﺧ ر ﺑﮭ ذه اﻟواﻟﻌواﺗ‬
‫ﻧﮭن اﻟ ﺛﻼث اﻟﻣﺗﻘ دم ذﻛ رھن ) ‪) * . ( 2‬ﻋ ﺎد‬ ‫وﺳﻠم ﺗﺳ ﻊ وﻗﯾ ل اﺛﻧﺗ ﺎ ﻋﺷ ﻣرة ‪.‬‬
‫ن ‪.‬ﻋ‪( . .‬وص ﺑ ن إرم ﺑ ن ﺳ ﺎم ﺑ ن‬ ‫إرم ( * ) ‪. - . . .‬ﻋ‪= . .‬ﺎد ‪.‬ﺑ ‪- . .‬‬
‫ﺎن ﻓ ﺎلﻲ ‪:‬ﺑﺎﺑ ل ‪ ،‬ورﺣ ل ﺑوﻟ ده وأھﻠ ﮫ إﻟ ﻰ‬ ‫ﻧﺟ وحد‪ :‬ﺟ إﻧ‬
‫ﺎھﻠﻲ ﻗﮫ ﻛ دﯾمﯾﻘ‪.‬‬
‫ر ‪ 166‬و ‪406‬‬ ‫زي ‪130 : 2‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬ ‫ﯾﻣن ‪،‬ھ * ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﺗﺑرﯾ(‬ ‫اﻟ‬
‫وطﺑﻘ‪319‬ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪29 : 8‬‬ ‫ﻟﻧﺳا ﺎء ‪ ،‬تواﻟ‪ 695‬در اﻟﻣﻧﺛ ور‬ ‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺳ‪. 159‬ﺗﻘر ﻓ ﻲ اﻻﺣﻘ ﺎفﺑ ) ﯾن‬ ‫واﻟﻌﯾﻧ ﻲ ‪) . 11 : 3‬اﻧظ‪ ( 2‬ر اﻟﺗ ﺎج ‪: 7‬‬
‫وﻛﺎﻧت ﻟﮫ وﻟﺑﻧﯾﮫ ﻣن ﺑﻌده ‪ ،‬ﺣﺿ ﺎرة ‪ ،‬وﻋﻧﺎﯾ ﺔ ﺑ ﺎﻟﻌﻣران‬ ‫ﻋﻣﺎن وﺣﺿرﻣوت (‬
‫ﺎرھمﺗ‪ :‬زال أﻧﻘﺎﺿ ﮭﺎ ﻓ ﻲ ﺣﺿ رﻣوت ‪ ،‬ﺟﻠﮭ ﺎ ﻓ ﻲ )‬ ‫ﺣﺟرﯾ ﺔ ﻻ‬
‫أﺑﻧﯾ ﻣﺔ ‪.‬ن آﺛ‬
‫وادي ﻋدم ( وﺷرﻗﯾﮫ ‪ ،‬وﻓﻲ ﻧواﺣﻲ ) وادي ﺳوﻧﺔ ( ) ‪ ( 1‬وإن ﺻﺢ أن أطﻼل‬
‫آﺛﺎر ﻋﺎد ﻓﯾﻛون ﻓرﯾق ﻣﻧﮭم ﻗ د ھ ﺎﺟر ﻣ ن ﺟﻧ وﺑﻲ اﻟﺟزﯾ رة‬ ‫ﻣن ‪( 2‬‬‫) ﺟش ( )‬
‫إﻟﻰ ﺷﻣﺎﻟﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻓﻲ ﻋﻠﻣﺎء اﻻﺧﺑﺎر ﻣن ﯾذﻛر أن ) ﻋﺎدا ( ﻗﺑﯾﻠﺗﺎن ‪ :‬اﻻوﻟﻰ ) ﻋﺎد‬
‫ﻣﺟ د ﻋ ﺎدي ‪،‬‬ ‫إرم (ھذه ‪ ،‬وﻗد ﺑﺎدت ‪ ،‬وأﺻﺑﺢ اﺳﻣﮭﺎ رﻣزا ﻟﻠﻘدم ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﻗﯾ ل ‪:‬‬
‫اﻟﻌﺎدﯾ ﺑﺗﺷ ﺎت (دﯾد اﻟﯾ ﺎء ‪ ،‬أي اﻟﺗ ﻲ ﻻ‬ ‫أي ﻗ دﯾم ‪ ،‬وﻧﺳ ﺑت إﻟﯾﮭ ﺎ ﻓ ﻲ زﻣﻧﻧ ﺎ )‬
‫وﻣﻧﺎزﻟﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬‫إﻧﮭ ﺑﻧﺎ )و ﺗﻣ ﯾم (‬‫ﯾﻌ رف ﻋﺻ رھﺎ ‪ ،‬ﻋو )ﺎد اﻻﺧﯾ رة (ﻗ ﺎﻟوا ‪:‬‬
‫رﻣﺎل ) ﻋﺎﻟﺞ ( اﻟﻣﺗﺻﻠﺔ ﺑوﺑﺎر ‪ ،‬و ) وﺑﺎر ( ﻣﺎ ﺑﯾن ﻧﺟران وﺣﺿرﻣوت وﺑﯾن‬
‫نﻋ‪:‬ﻗﺑﺎﺋ ﺎد ‪،‬ل اﻟﻌ رب اﻟﻌﺎرﺑ ﺔ اﻟ ذﯾن )‬ ‫ﻣﮭ رة واﻟﺷوﻗ ﺣرﺎل‪ .‬اﺑ ن ﺣﺑﯾﻣ ب‬
‫أﻟﮭﻣوا ( اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻓﺗﻛﻠﻣوا ﺑﮭﺎ ) ‪ . ( 3‬اﻟﻌﺎدل ) ﻧور اﻟدﯾن ( = ﻣﺣﻣود ﺑن زﻧﻛﻲ‬
‫اﻟﻌ ﺎدل اﻟﻣوﺣ دي =ﻋﺑ د‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن أﯾ وب ‪615‬‬ ‫) ‪ ( 569‬اﻟﻌﺎدل ) اﻻﯾوﺑﻲ ( =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪645‬اﻟﻌ ﺎدل )اﺑ ن‬ ‫ﷲ ﺑن ﯾﻌﻘوب ‪ 624‬اﻟﻌﺎدل )اﻻﯾ وﺑﻲ ( =‬
‫اﻟظﺎھر ( = ﺳﻼﻣش ‪ 690‬اﻟﻌﺎدل = ﻛﺗﺑﻐﺎ ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ 702‬اﻟﻌﺎدل )اﻻﯾ وﺑﻲ (‬
‫ف ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪) * 866‬‬ ‫وﺑﻲ ( =‬
‫اﻻﯾ ﺧﻠ‬ ‫اﻟﻌ ﺎدل )‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻏ ﺎزي ‪827‬‬ ‫=‬ ‫ﺳ‬
‫ﺎدل ﺑ ن ﺟﻣﯾ ل‬ ‫‪ 1926‬م (‬‫ﻋ ﺎدل اﻟﻧﻛ دي ( * ) ‪ 1345 - 1310‬ه = ‪ - 1893‬ﻋ‬
‫ﻔﮭﺎ(ﺳ ﯾف اﻟ دﯾن اﻟﻣ دﻧﻲ‬ ‫وﺻ * ) ‪1‬‬
‫ﺑ ن ﻧﺎﺻ ﯾف اﻟﻧﻛ دي ‪* :‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫اﻟﺳﻧﻐﺎﺑوري ﻓﻲ رﺣﻠﺗﮫ ‪ .‬وﻓﻲ ) ﻗﻠب ﺟزﯾرة اﻟﻌرب ( ‪ 209‬ذﻛر ﻟﺑﻌض ﺑﻘﺎﯾﺎھم‬
‫ﺟﺑ ( ل ﻋﻧ د أﺟ ﺄ ‪-‬أﺣ د‬ ‫ﻓﻲ ﻣﻌﺟ م اﻟﺑﻠ دان ‪ :‬و )ﺟ ش إرم‬ ‫ﺑﺣﺿرﻣوت ‪( 2 ) .‬‬
‫ﺟﺑﻠﻲ طﯾﺊ ‪ -‬ﻓﻲ ذروﺗﮫ ﻣﺳﺎﻛن ﻟﻌﺎد وإرم ‪ ،‬ﻓﯾﮫ ﺻور ﻣﻧﺣوﺗﺔ ﻣن اﻟﺻﺧر ‪) .‬‬
‫‪ ( 3‬اﻟﻣﺻﺎدر اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ‪ .‬واﻟﻣﺣﺑر ‪ 395‬وﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ‪ 392 : 8‬واﻟﺗﺎج ‪437 : 2‬‬
‫واﺑن ﺧﻠدون ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﻟﺣﺑﺎﺑﻲ ‪ . 31 - 28 : 1 ،‬ﺷﮭﯾد ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻎﻣ ‪ .‬ن أھ ل )ﻋﺑﯾ ﺔ‬
‫اﻟﺣﻘﺑﮭ ﺎوق‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟﯾﺳ وﻋﯾﺔ وﻋﻣ ل ﻓ ﻲ اﻟﺗ درﯾس ‪.‬‬ ‫ودرس ‪ .‬د‬
‫ﻓ (ﻲ ﻟﺑﻧ وﻟﺎن‬
‫دراﺳ ﺔ اﻟﺣﻘ وق ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻧ ﺎل ﺷ ﮭﺎدة‬ ‫‪( 1924‬‬ ‫وﺳﺎﻓر إﻟﻰ ﻟ وزان ﻓ) ﺄﺗم‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳ ﻟﻠ دول اﻻورﺑﯾ ﺔ‬ ‫رﺟم ﻋ ن اﻟﻔرﻧﺳ اﻟ ﯾﺔ )ﻧظم ﯾﺔ‬ ‫اﻟ دﻛﺗوراه )وﺗ‪( 1926‬‬
‫اﻟﺣﺎﺿرة ‪ -‬ط ( ﺟزآن ‪ ،‬وﻛﺗب ) ﻟﻣﺣﺔ ﻋن اﻻﺻول اﻻدارﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﺳﻼم ‪ -‬ط‬
‫واﺷﺗدت (اﻟﺛورة ﻋﻠﻰ اﻻﺳ ﺗﻌﻣﺎر اﻟﻔرﻧﺳ ﻲ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ وﺟﺑ ل اﻟ دروز ‪ ،‬وھ و‬
‫وﻧﮭ ض إﻟ ﻰ‬ ‫ﻓ ﻲ ﺑ ﺎرﯾس ﻓﻛﺗ ب ﻛﺛﯾ را ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة )اﻻوﻣﺎﻧﯾﺗﯾ ﮫﻋ( ن اﻟﺛ ورة ‪.‬‬
‫وأﺻ ﯾب ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﻼده ﻟﯾدرك اﻟﻣﻌﺎرك ﻓﻲ أواﺧر أﯾﺎﻣﮭﺎ ‪ .‬ﻓﺟرح ﻓﻲ وﻗﻌﺔ ) ﺑﺎﻻ (‬
‫) ﺑﯾت ﺳﺣم ( ﺑرﻣﯾﺔ ﻓﻲ ﺻدره ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻣن أﺑرز ﺷﮭداء اﻟﺛورة ‪.‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ آل‬
‫ﻧﻛد ‪ ،‬وھ م أﺳ رة ﻋرﺑﯾ ﺔ ﻣﻐرﺑﯾ ﺔ اﻻﺻ ل ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻐﺿ ﺑﺎن ( * ) ‪- 1326‬‬
‫ﺄدب ﻟ ﮫ ﻧظ م‬ ‫ﺎدلمﺑ ( ن ﺣﻛﻣ ت اﻟﻐﺿ ﻣﺗ ﺑﺎن ‪:‬‬ ‫‪ 1392‬ه = ‪- 1908‬ﻋ ‪1972‬‬
‫ﺿ ﺎﺑطﺎ ﻓ ﻲ ﻣرﺳ ﯾن اﻟﺗﺎﺑﻌ ﺔ‬ ‫اﻻ وهل ‪.‬‬
‫ﺣﻠﺑ ﺎنﻲأﺑﺻ‬‫أﻛﺛ ره ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧﺎﺳ ﺑﺎتﻛ‪.‬‬
‫ﯾوﻣﺋذ ﻟوﻻﯾﺔ ﺣﻠب ‪ ،‬ﻓوﻟد ﺑﮭﺎ وﻧﺷﺄ ﺑﺣﻠ ب وﺳ ﺎﻓر ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎه إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ﻓ ﺗﻌﻠم‬
‫اﻟﯾﺳ ل ﻓوﻋﯾﯾنﻲ ‪.‬ﻣطﺑﻌ ﺔ دار اﻟﻣﻌ ﺎرف ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ ﺗﺣرﯾ ر‬ ‫وﻋﻣ‬‫ﺑﻣﻌﮭ د اﻵﺑ ﺎء‬
‫ﻋﺿ وا ﻓ ﻲ اﻟﻣﺟﻠ س اﻻﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻣﻲ ‪( 53‬‬
‫اﻟﻛﺗ ﺎبﺳ( ﻧﺔ )وﺳ‪- 1945‬‬ ‫ﻣﺟﻠﺗﮭ ﺎ )‬
‫ﻣﺳ( رﺣﯾﺔ‬ ‫س اﻻول ‪ -‬ط‬ ‫أﺣﻣ)‬
‫ﺎ‬ ‫ﺎت ﻣﻧﮭ‬ ‫ﻣؤﻟﻔ‪.‬‬
‫ون واﻵداب ﻟﺑﻣﺻ ﮫ ر‬ ‫ﻟﻠﻔﻧ‬
‫ﻣﻧظوﻣﺔ ‪ ،‬و ) ﻟﯾﻠﻰ اﻟﻌﻔﯾﻔﺔ ‪ -‬ط ( ﻗﺻﺔ ‪ ،‬و )ﻧﺟﯾب اﻟﺣ داد ‪ -‬ط (دراﺳ ﺔ ‪ ،‬و‬
‫ﻗﯾﺛ ﺎرة اﻟﻌﻣ ر ‪ -‬خ (ﻧظ م ‪.‬وأﺻ ﯾب‬ ‫) ﻣن وﺣﻲ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ -‬ط (ﻧظ م ‪ ،‬و )‬
‫ﺑﻣ رض اﻟﻘﻠ ب وﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﻣ ‪( 1‬ن ﺗرﺟﻣ ﺔ‬
‫ف ‪ .‬واﻵداب‬ ‫ﺎرف اﻟﻧﻛ وﻣ دي ‪.‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ‬ ‫ﮭﺑﺔ ﺗﻔﺿ ﺎ اﻻﺳل ﺑﮭ ﺗﺎذ ﻋ‬ ‫ﻣﺳ‬
‫اﻻدﯾ بﯾﻧ‪ :‬ﺎﯾر‬ ‫ﺔ ﻓ ﻲ اﻟرﺑ ﻊ اﻻول ﻣ ن اﻟﻘ رن اﻟﻌﺷ ر ﺳ ن ‪( 2 ) . 119‬‬
‫واﻟﺷ‪1973‬ﻌر اﻟﻌرﺑ ﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻ ر ‪* . 382 - 377‬ﻋ) ﺎدل‬ ‫وﻣ ﺎرس واﺑرﯾ ل‬
‫ن‬ ‫ود ﺑ‬ ‫‪ 1954‬م (ن ﺣﻣ‬
‫‪- 1887‬ﺎدل ﺑ‬‫ﻼن ( * ) ‪ 1373 - 1304‬ه = ﻋ‬ ‫أرﺳ‬
‫ﻼن ‪ :،‬ﻣﺟﺎھ د ‪ ،‬ﺷ ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ ﺎدة اﻟﺛ ورة‬ ‫ﺣﺳن ﺑن ﯾوﻧس ‪ ،‬ﻣنآل أرﺳأﻣﯾ ر‬
‫اﻻﺳﺗﻘﻼﻟﯾﺔ ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﻧﻌت ﺑﺄﻣﯾر اﻟﺳﯾف واﻟﻘﻠم ‪.‬ﺗﻌﻠم ﺑﺑﯾروت وﺑﺎﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪.‬‬
‫وھ وﺎﻧﻲﺷ ‪ .‬ﻘﯾق اﻻﻣﯾ رﯾن ﺷ ﻛﯾب‬ ‫ﺎن ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء ﻣﺟﻠ س اﻟﻧ واب اﻟﻌﺛﻣ‬
‫أﻋﻣ ﺎ (ﺎﻻ ﺣﻛوﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ودﺧ ل ﻓ ﻲ ﺟﻣﻌﯾ ﺔ )‬ ‫ﯾب ) ﺗر وﻟﻰ‬
‫ﺗرﺟﻣﺗﯾﮭﻣ‬ ‫وﻧﺳ أﻧظ‬
‫وﻋﯾن ‪.‬ﻣﺳﺎﻋدا ﻟ رﺋﯾس اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﺳ ورﯾﺔ ﺑدﻣﺷ ق ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﻔﺗﺎة ( اﻟﺳرﯾﺔ‬
‫اﻟﻌﮭد اﻟﻔﯾﺻﻠﻲ ‪ ،‬وﻧزح ﻋﻧﮭﺎ ﯾوم اﺣﺗﻠﮭ ﺎ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1920‬م (ﻓﺣﻛﻣ وا‬
‫ﻲ ﺳوﯾﺳ رة ‪ ،‬ﺛ م اﺳ ﺗﻘر ﻓ ﻲ ﺷ رﻗﻲ‬ ‫ﺑﺎﻻﻋﯾﻼ ﻓ دام ‪.‬‬
‫ﻏﯾﺎﺑﯾﺎم ﻗﻠﺎ (‬
‫وأﻗ )‬
‫ﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫ﻧﻛ أ روا‬‫ﻻﻣﯾرھ ذا إﻟﺎ ‪ .‬ﻰ ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬ھ و وﺑﻌ ض ﻣ ن‬ ‫اﻻردن ‪ ،‬ﻣﺳﺗﺷوأﺑﻌ ﺎراده ھ‬
‫ﺗﻌﻣﺎر ‪ .‬ن ﻣﻛ ﺔ إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫واﻧﺗﻘ ل ﻣ‬
‫ﻋﻠ ﻰ أﻣﯾ ر اﻻردن اﻧﻘﯾ ﺎده ﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ اﻻﺳ‬
‫ﯾﻘودھ ﺎ ﺳ ﻠطﺎن ﺑﺎﺷ ﺎ‬‫وﺛﺎرت ﺳورﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻔرﻧﺳﯾﯾن ) ﺳﻧﺔ ‪ 1926 - 1924‬م (‬
‫اﻻطرش ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻋﺎدل زﻋﯾﻣﮭﺎ اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﻓﻲ ﻣﻌﺎرﻛﮭﺎ ظﮭ رت ﺑطوﻟﺗ ﮫ ‪.‬وظ ل‬
‫وﻋ ﺎد ﺳ ﻧﺔ ‪1937‬م ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم‬ ‫ﺑﻌد اﻟﺛورة ﺑﻌﯾدا ﻋ ن ﺑ ﻼده ‪ ،‬ﻧﺣ و ﻋﺷ ر ﺳ ﻧوات ‪.‬‬
‫ﺗرﻛﯾ ‪ .‬ﺎ ﻓ ﻲ ﺧ ﻼل اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ وﻟﻣﺔ ‪ .‬ﺎ ﺟ ﻼ‬ ‫ﻲ دﻣﺷﻰ ق‬ ‫ورﺣ ﻓ ل إﻟ‬
‫اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﻋن ﺳورﯾﺔ رﺟﻊ إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺗوﻟﻰ ﻓﻲ ﻋﮭدھﺎ اﻟوطﻧﻲ ﺑﻌض اﻟوزارات‬
‫زﻋﯾم ‪ .‬م ﯾﺳ ﺗطﻊ‬ ‫وﻟ‬ ‫رﺋﯾس ﺣﻛوﻣﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻋﮭ د اﻟﺛ ﺎﺋر ﺣﺳ ﻧﻲ اﻟ‬ ‫‪.‬‬ ‫ن ﻧﺎﺋﺑ ﺎ ﻟ‬
‫ﺳﻔﯾرا ورﯾﺔ ﻓ ﻲ أﻧﻘ رةﺛ ‪ .‬م اﻋﺗ زل‬ ‫اﻻﺳﺗﻣرار ﻣﻌﮫ طوﯾﻼ ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻘﺎل ‪ ،‬ﻓﻌﯾن ﻟﺳ‬
‫وﻛﺎن أﻟﻣﻌﯾﺎ ‪ ،‬ﻛ رﯾم اﻟ ﻧﻔس ‪ ،‬أﺑﯾ ﺎ ‪،‬‬ ‫اﻻﻋﻣﺎل ‪ ،‬وأﻗﺎم ﻓﻲ ﺑﯾروت إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ﺷﻌر ﺟﯾد ﺣﻠو اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ‪ ،‬رﻓﯾﻊ اﻻﺳﻠوب ‪ ،‬ﺟدﯾر ﺑﺄن ﯾﺟﻣﻊ وﯾﻧﺷر ﻓﻲ دﯾوان‬
‫ﻋﻧ د‬ ‫دﻛﺗور ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن اﻟﻣﻧﺟ د ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن ﻟ ﮫﻣ) ذﻛرات ‪ -‬خ (‬ ‫‪.‬‬ ‫ﻧ ﻲ اﻟ‬
‫اﻻﺳﺗﺎذ ﻋﺎرف اﻟﻧﻛدي ﻓﻲ ﻋﺑﯾﺔ ﺑﻠﺑﻧﺎن ‪ ،‬و ) ﻣذﻛرات ‪ -‬ﻓط (ﻲ رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬ﻋ ن‬
‫ﺣﺳﻧﻲ اﻟزﻋﯾم اﻟﻣﺗﻘدﻣ ﺔ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﻣ( ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪.‬‬
‫واﻟﺻ ﺣف اﻟﻣﺻ رﯾﺔ واﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾ ﺔ واﻟﺳ ورﯾﺔ ﻓ ﻲ ‪ / 24‬و ‪) * . 1954 / 1 / 25‬‬
‫ﻋﺎدل زﻋﯾﺗر ( * ) ‪ 1377 - 1312‬ه = ‪ 1957 - 1895‬م (ﻋﺎدل ﺑن ﻋﻣر ﺑ ن‬
‫زﻋﯾﺗ‪ ،‬ﻣ ر ‪:‬ن أﻛ ﺎﺑر اﻟﻣﺗ رﺟﻣﯾن ﻋ ن اﻟﻔرﻧﺳ ﻣ ﯾﺔ ‪.‬ن أﻋﺿ ﺎء‬ ‫ﺣﺳﺣﻘ ن وﻗﻲ‬
‫اﻟﻣﺟﻣﻌﯾن اﻟﻌﻠﻣﯾﯾن ﺑدﻣﺷق وﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﻧﺎﺑﻠس ) ﺑﻔﻠﺳطﯾن ( ﺗﻌﻠم‬
‫وﺑﺎﻻﺳﺗﺎﻧﺔﻣ ‪ .‬ن ﺿ ﺑﺎط اﻻﺣﺗﯾ ﺎط ﺑ ﺎﻟﺟﯾش اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﮭﺎ وﺑﺑﯾروت وﻛ ﺎن‬
‫ﯾش ‪.‬اﻟﺛ ورة اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺣﻛ م ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﺗ رك‬ ‫اﻻوﻟ ﻰ‬ ‫وﻟﺣ ﺔق ﺑﺟ‬‫اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ‬
‫‪1917‬د ﺑ ﺎرﯾس ‪ ،‬ﺑﻌ د اﻟﺣ رب ‪ ،‬ﻓﺗﻠﻘ ﻰ‬ ‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾون ﺑﺎﻻﻋدام ‪ ،‬ﻏﯾﺎﺑﯾﺎ ﺳ ﻧﺔوﻗﺻ‬
‫‪( 27‬ﻓﻠﺳ طﯾن ﻣﺣﺎﻣﯾ ﺎ وﻣدرﺳ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫‪- 1921‬إﻟ ‪ -‬ﻰ‬
‫وﻋ ﺎد‬ ‫ﻓﯾﮭ ﺎ اﻟﺣﻘ وقﺳ) ﻧﺔ‬
‫اﻧﻘط ‪ .‬ﻊ إﻟ ﻰ اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻓﻧﻘ ل ﻋ ن اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪37‬ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﮭد اﻟﺣﻘوق ﺛم‬
‫ﺑﺎﻟﻘدس‬
‫ر‬ ‫اﻟﺑﺣ)‬
‫ﺎن ‪ -‬ط ( و‬ ‫ﺎع ‪ ،‬ﻣﻧﮭاﺑ ﺎ )ن اﻻﻧﺳ‬ ‫ﺎرﯾﺦ واﻻﺟﺗﻣ‬ ‫رﯾﻊ واﻟﺗ‬ ‫ﻲ اﻟﺗﺷ‬
‫اﻟﻣﺗوﺳط ‪ -‬ط ( و ) ﻧﺎﺑﻠﯾون ‪ -‬ط ( و ) ﻛﻠﯾوﺑﺗرة ‪ -‬ط (ﻛﻠﮭﺎ ﻻﻣﯾل ﻟودﻓﯾ ﻎ ‪ ،‬و‬
‫) اﺑن ﺧﻠدون ‪ -‬ط ( ﻟﺑوﺗول ‪ ،‬و ) اﺑن رﺷد واﻟرﺷدﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﻟرﯾﻧﺎن و ) ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﻟﻌرب اﻟﻌﺎم ‪ -‬ط ( ﻟﺳﯾدﯾو ‪ ،‬و ) ﺣﺿﺎرة اﻟﻌرب ‪ -‬ط ( و ) ﺣﺿﺎرات اﻟﮭﻧد ‪-‬‬
‫ط ( و ) روح اﻻﺷﺗراﻛﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) روح اﻟﺛورات واﻟﺛورة اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ -‬ط ( و‬
‫) ﻓﻠﺳﻔﺔ اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ -‬ط ( و ) روح اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ‪ -‬ط ( و )اﻵراء واﻟﻣﻌﺗﻘ دات ‪ -‬ط (‬
‫ﻻﻣﯾ ( ل درﻣﻧﺟﮭ ﺎم ‪ ،‬و ) روح‬ ‫ﻛﻠﮭ ﺎ ﻟﻐوﺳ ﺗﺎف ﻟوﺑ ون ‪،‬ﺣﯾو ) ﺎة ﻣﺣﻣ د ‪ -‬ط‬
‫ل‪-‬ط(‬ ‫ﺎﻋﻲ ‪ -‬ط (أﻣﯾو )‬ ‫اﻟﻌﻘﻛﯾو ‪ ،‬و )د اﻻﺟﺗﻣ‬ ‫راﺋﻊ ‪ -‬ط (‬
‫ﻟﻣوﻧﺗﺳ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫ﻛﻧدﯾ د أو اﻟﺗﻔ ﺎؤل ‪-‬‬ ‫ﻛﻼھﻣﺎ ﻟﺟﺎن ﺟﺎك روﺳو ‪ ،‬و )ﺗﻠﻣ ﺎك ‪ -‬ط (ﻟﻔﻧﻠ ون ‪ ،‬و )‬
‫ﻣﻔﻛرواﻻﺳ ﻼم ‪ -‬خ (‬ ‫ﻛﻼھﻣ ﺎ ﻟﻔ وﻟﺗﯾر ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟرﺳ) ﺎﺋل اﻟﻔﻠﺳ ﻔﯾﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫ط(و‬
‫ﺟزآن ‪ ،‬ﻟﻛرادوﻓو ‪ .‬وﻟﮫ ﻣؤﻟﻔﺎت ﺣﻘوﻗﯾﺔ ﻟم ﺗﻧﺷر ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﻊ اﺟﺎدﺗﮫ اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﻛﺗب ﻋﻧﮫ ‪ ،‬ﺑﻌ د وﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾﺟﯾد اﻟﺗرﻛﯾﺔ ‪ ،‬وﻟﮫ إﻟﻣﺎم ﺑﺎﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ‪ .‬ﺟﻣﻊ أﻛﺛر ﻣﺎ‬
‫رى ﻋ ﺎدل زﻋﯾﺗ ر ‪ -‬ط ) ) ‪* . ( 1‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ذﻛ‪ ( 1‬رى ﻋ ﺎدل‬ ‫)‬ ‫ذﻛ‬
‫ﻧﺔ ﯾﻘ‪1959‬رأ ﻋﻠ ﻰ اﻟﺧﺻ وص ‪ ،‬ﻣ ﺎ ﻛﺗﺑ ﮫ ﺷ ﻘﯾﻘﮫ‬ ‫وﻓﯾ ﻊﮫ ﺳﻣﻣ ﺎ‬ ‫زﻋﯾﺗ ر‪ ،‬طﺑ‬
‫‪ 222‬ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪: 33‬‬ ‫واﻧظ‪- 201‬ر ﻣﺟﻠ‬
‫اﻻﺳ ﺗﺎذ اﻛ رم زﻋﯾﺗ ر‬
‫رام ‪57 / 11 / 22‬‬ ‫‪1957‬‬
‫ﻘﯾﺔ ‪ / 12 / 1‬واﻻھ‬ ‫ﺎء اﻟدﻣﺷ‬ ‫دة‪164‬‬
‫اﻻﻧﺷ‬ ‫وﺟرﯾ‬
‫واﻟﺣﯾﺎة ‪ ،‬اﻟﺑﯾروﺗﯾﺔ ‪ 11‬و ‪ 57 / 12 / 12‬وﺗراﺟم ﻋرﺑﯾﺔ ‪ ) * . 239‬أﺑو اﻟﻧﺻر‬
‫دس‬ ‫ﻣﮭﻧر ‪:‬‬ ‫‪1967‬أﺑم ( و اﻟﻧﺻ‬ ‫‪ - 1903‬ﺎدل‬ ‫( * ) ‪ 1387 - 1321‬ه = ﻋ‬
‫وﻟد‪ .‬ﺑﺑﯾروت وﺗﻌﻠ م ﺑﮭ ﺎ وﺑﺗ وﻧس‬ ‫زراﻋﻲ ﻟﺑﻧﺎﻧﻲ ﯾﻧﻌت ﺑراﺋد اﻟزراﻋﺔ اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ‬
‫وﺗﺧﺻ ص ﺑﺎﻟﺣﺷ رات‬ ‫اﻟﻣﻌﮭ) د اﻟزراﻋ ﻲ (‬ ‫اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟزراﻋﯾ ﺔوﺑ( ﺎرﯾس‬ ‫)‬
‫وإﺻدر ﻣﺟﻠﺔ ) اﻟﺣﯾﺎة اﻟزراﻋﯾﺔ ( ) ‪ ( 1931‬وﻋﯾن ﻣﮭﻧدﺳﺎ زراﻋﯾﺎ ﻓﻲ ﻟﺑﻧﺎن )‬
‫‪ ( 65 - 1936‬ﻟﮫ ‪ 56‬رﺳﺎﻟﺔ ﻣطﺑوﻋﺔ ﻓﻲ اﻟزراﻋﺔ وأﻧواﻋﮭﺎ واﻟﺣﺷرات ﻋدا ﻣﺎ‬
‫اﻟﻧﻛ دي ( * )‬ ‫ﻧﺷ ر ﻣ ن اﻻﺑﺣ ﺎث ﻓ ﻲ اﻟﻣﺟ ﻼت اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 1395 - 1304‬ه = ‪ 1975 - 1887‬م ( ﻋﺎرف ﺑن أﻣﯾن ﺑن ﺳﻌﯾد اﻟﻧﻛدي ‪ :‬ﻣن‬
‫رﺟﺎل اﻟﻘﺿﺎء واﻻدارة ‪ .‬وﻣن أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ﺑدﻣﺷق ‪.‬ﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ‪.‬ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟدروز ﻓﻲ اﻟﺷوف وﻟد وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﺑﯾروت ‪ ،‬وﺣﺻ ل‬
‫ﻋﻠﻰ إﺟﺎزة ﺗﺧوﻟﮫ اﻻﻧﺗﺳﺎب إﻟ ﻰ اﻟﻘﺿ ﺎء وأﻗ ﺎم ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ﺑﻌ د اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬
‫وﻟ ﻰ ﻓﺗ وﻟﻰاﻻﻣﻧﺎﺻ ب ﻗﺿ ﺎﺋﯾﺔ واﻋﺗﻘﻠ ﮫ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫‪ - 81‬ن‪85‬ﻣﺟﻠ ﺔ اﻻدﯾﻋ بدد ‪:‬ﺗﻣ وز ﺳ ﻧﺔ ‪1965‬ﻣ ‪ .‬رﺗﯾن ‪.‬‬ ‫اﻟدراﺳ ﺔ ‪ : 3‬ﻋ‬
‫‪1948‬ﻛﺗ( ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺧ ر ﻣ ﺎ وﻟﯾ ﮫ رﺋﺎﺳ ﺔ ﻣﺟﻠ س اﻟﺷ ورى ) ‪- 1946‬ﻟ ﮫ‬
‫وﺟز)ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻻﺟﺗﻣ ﺎع ‪ -‬ط (‬ ‫ﻣﺣﺎﺿ اﻟﻣ رة ‪ ،‬و‬ ‫اﻟﻘﺿ ﺎء ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﻌﺿ) ﻠﺔ اﻟﺷ ﻣ رقن‪ -‬ﺗط (ﺄﻟﯾف ﺧﯾ ر ﷲ ﺧﯾ ر ﷲ ‪،‬‬ ‫وﺗ رﺟم ﻋ ن اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫اﻟوﻻﯾ ﺎت‬ ‫وﻣ ﺎ زاﻟ ت ﻟ ﮫ ﻛﺗ ب ﻣﺧطوط ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﻋﻣﺎ )ر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ( و )‬
‫اﻟﺣرﻛﺎت اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ اﻟﺛﻼث ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺳ ﻧوات ‪ 1841‬و ‪ 45‬و‬ ‫اﻻورﺑﯾﺔ اﻟﻣﺗﺣدة ( و )‬
‫روف ﻓ ﻲ ﻟﺑﻧ ﺎن (‬ ‫ﺎرﯾﺦو )اﻻﻣﯾ ر ﻋﺑ د ﷲ اﻟﺗﻧ وﺧﻲ (ﺑﻧ و )و ﻣﻌ‬ ‫ﺗ‪ 60‬م (‬
‫وﻛﺗب ‪187‬ﻓﺻﻼ ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑدﻣﺷ ق ) ‪) * . ( 1‬ھ ﺎﻣش ‪2‬‬
‫( * ) ‪ ( 1‬ﻣن ھو ﻓﻲ ﺳورﯾﺔ ‪ 770‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ ‪ 579 : 5‬وﺟرﯾدة اﻟﻧﮭﺎر ‪24‬‬
‫‪ 1975‬ب ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ ‪) * . 302 - 252 : 50‬‬ ‫وﻋ ‪3 /‬‬
‫دﻧﺎن‪ /‬اﻟﺧطﯾ‬
‫ﺎرف ﺣﻛﻣ ت ﺑ ن ذي‬ ‫‪ 1903‬م (‬‫اﻟﮭرﺳ ﻛﻲ ( * ) ‪ 1321 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋ‬
‫اﻟﻔﻘﺎر ﺑن ﻧﺎﻓذ اﻟﮭرﺳﻛﻲ ‪ :‬ﻣن اﻟﻣﺷﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺗراﺟم ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ) اﻟﮭرﺳك (ﻣ ن‬
‫ﺔ‬ ‫‪ Herzegovine‬ﮫ )‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻣوﻧﮭﺎ ) (‬ ‫ﻼﻓﯾﺎ اﻵن ‪ ،‬وﯾﺳ‬ ‫ﺔ ﯾوﻏﺳ‬ ‫ﮭورﯾ‬
‫ﺑﺧط خ (ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب )‬ ‫راﺟم ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﻘ رن اﻟﺛﺎﻟ ث ﻋﺷ ر اﻟﮭﺟ ري ‪-‬‬
‫ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﻏﯾ ﻋ ر )ﺎرف ﺣﻛﻣ ت (‬ ‫‪ 117‬ﺔ ‪ ،‬وھ و‬ ‫ﺗ‪2114‬ﺎرﯾﺦ ‪ ،‬طﻠﻌ ت (ورﻗ‬
‫اﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﻣﻌروﻓﺔ ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ اﻟﻣﻧورة ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺎرف اﻟﻌﺎرف ( * ) ‪1310‬‬
‫ن‬ ‫ؤرخ ﻣ‬ ‫ﺎرف اﻟﻣﻘدﺳ ﻣ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 1973‬م ( ن ﻋ‬
‫‪- 1892‬ﺎرف ﺑ‬ ‫‪ 1393 -‬ه = ﻋ‬
‫وﻟد وﺗﻌﻠم ﺑﺎﻟﻘدس وﺗﺧرج ﺑﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﺗﻣﺑول ﻓ ﻲ ﻛﻠﯾ ﺔ‬ ‫رﺟﺎل اﻻدارة واﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ‪.‬‬
‫اﻵداب ) ‪( 1913‬وﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﻧﺗ ﺎءدىاﻟﻣاﻻدﺑ ﻲ وﻟﻣ ﺎ ﻛﺎﻧ ت ﺣ رب ‪1914‬‬
‫ﺎﻧﻲ ‪.‬ره اﻟ روس ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻛ ﺔ ﻣﻌﮭ م‬ ‫ﺟﻧد ﺿﺎﺑطﺎ اﺣﺗﯾﺎطﯾﺎ ﻓﻲ اﻟﺟ ﯾش اﻟﻌﺛﻣ وأﺳ‬
‫ﺑﺄرﺿ روﺳروم ‪.‬ﯾﺎ وﺳ ﯾﺑﯾرﯾﺎ ﺛ ﻼث ﺳ ﻧوات ﺗﻌﻠ م ﻓﯾﮭ ﺎ اﻟروﺳ ﯾﺔ‬ ‫وﻗﺿ ﻰ ﻓ ﻲ‬
‫واﻻﻟﻣﺎﻧﯾﺔ ‪.‬وﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﻘدس ‪ ،‬ﻓﺷﺎرك ﻓﻲ إﺻدار ﺟرﯾ دةﺳ) ورﯾﺔ اﻟﺟﻧوﺑﯾ ﺔ (‬
‫) ‪ ( 1919‬واﻋﺗﻘﻠﮫ اﻻﻧﻛﻠﯾز ) ‪ ( 1920‬ﻓﮭرب إﻟﻰ دﻣﺷق وﻟﻣﺎ دﺧل * )ھ ﺎﻣش‬
‫ﻊ ‪. 367‬‬ ‫ورة ‪ ،‬اﻟﺗ ‪ ،‬اﻟﻘﺳ ﺎرﯾﺦ ‪ 2‬م اﻟراﺑ‬ ‫ﺎت(اﻟﻣﺻ‬‫اﻟﻣﺧطوط ‪1 ) * ( 3‬‬
‫دس‬ ‫دﺧول اﻟﻘ‬ ‫زﺑ‬ ‫اﻻﻧﻛﻠﯾ‬
‫اﻻردن ‪.‬‬
‫ﮫ‬ ‫ورﯾﺔ رﺣ وﺳل إﻟ ﻣﺢ ﻟﻰ‬ ‫ﯾون ﺳ‬ ‫رﻧﺳ‬
‫وﺣظروا ﻋﻠﯾﮫ اﻟﻌﻣل ﻓﻲ اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ﻓﺗوﻟﻰ وظ ﺎﺋف إدارﯾ ﺔ ) ‪( 48 - 1921‬وﺑﻌ د‬
‫ﻓﻠﺳطﯾن ﻋﯾن رﺋﯾﺳ ﺎ ﻟﺑﻠدﯾ ﺔ اﻟﻘ دس ) ‪( 53 - 51‬‬ ‫اﻟﺑرﯾطﺎﻧﻲ ﻋ‬
‫ن‬ ‫زوال اﻻﻧﺗداب‬
‫وﺻ ( ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ﻛﺛﯾ رة وﻟ م‬ ‫وﺗوﻟﻰ إدارة ﻣﺗﺣف اﻵﺛﺎر اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﻲ ﺑﺎﻟﻘ دس ) ‪67‬‬
‫راﺋﯾﻠﻲﺎم‪ .‬ﻓ ﻲ ﺑﻠ دة ) رام ﷲإﻟ( ﻰ أن‬ ‫ﯾﻐ ﺎدر ﻓﻠﺳ طﯾن ﺑﻌ د اﻻﺣ ﺗﻼل اﻻﺳ وأﻗ‬
‫ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ) اﻟﻘﺿﺎء ﺑﯾن اﻟﺑدو ( و ) ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯾر اﻟﺳﺑﻊ ﮭ‬
‫وﻗﺑﺎﺋﻠ ﺎ‬
‫( و ) ﺗﺎرﯾﺦ ﻏزة ( و ) اﻟﻣوﺟز ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺳﻘﻼن ( و ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺣرم اﻟﻘدﺳﻲ‬
‫ﺛﻼﺛ) ﺔ أﻋ وام ﻓ ﻲ‬ ‫( وﻋدة ﻛﺗب ﺳﻣﺎھﺎ ) اﻟﻧﻛﺑﺎت ( ﺳﺎﺑﻌﮭﺎ )ﺳﺟل اﻟﺧﻠ ود ( و‬
‫ﻣﺟﻠ دا‬ ‫ﻛﺗﺎﺑ‪ 18‬ﺎ ﻣطﺑوﻋ ﺎ و ‪23‬‬ ‫ﺎل ﻛﺎﺗﺎن (ب ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻻدﯾ بﺗ ‪ :‬رك‬ ‫ﻗ ﻋﻣ‬
‫ﻣﺧطوطﺎ ھﻲ ﻣذﻛراﺗﮫ اﻟﯾوﻣﯾﺔ ﻋن أﺣ داث ﻓﻠﺳ طﯾن ) ‪( 1‬ﻋ‪ .‬ﺎرف ﺣﻛﻣ ت =‬
‫أﺣﻣ د ﻋ ﺎرف ‪1275‬ﻋ * )ﺎرف اﻟﺷ ﮭﺎﺑﻲ ( * ) ‪ 1334 - 1306‬ه = ‪- 1889‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن ﺟﮭﺟ ﺎه ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ‪ ،‬ﻣ ن أﻣ راء اﻻﺳ رة‬ ‫‪1916‬ن م (‬‫ﻋﺎرف ﺑ‬
‫اﻟﺧطﺑ ﺎء اﻟﺷ ﻌراء ‪ ،‬ﻣ ن ﺷ ﮭداء اﻟﻌ رب ﺻ ﺑرا ﻓ ﻲ دﯾ وان‬ ‫اﻟﺷﮭﺎﺑﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﻛﺎﺗب ﻣن‬
‫دﻣﺷ ق واﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪،‬‬ ‫ﻋﺎﻟﯾﮫ اﻟﺗرﻛﻲ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﺣﺎﺻﺑﯾﺎ ) ﺟﻧوﺑﻲ ﻟﺑﻧﺎن ( وﺗﻌﻠم ﻓﻲ‬
‫اﻻدﺑاﻟﺛﺎﻧﯾﻲ ( ﺔ ‪ ،‬وﺣﻣ ل ﺷ ﮭﺎدﺗﻲ اﻟﺣﻘ وق‬ ‫وﺷ ﺎرك ﻓ ﻲ إﻧﺷ ﺎء‬
‫اﻟﻣﻧﺗ ) ﻓدى ﻲ‬
‫ورﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎرس ﺑﻌ ض اﻻﻋﻣ ﺎل اﻟﻛﺗﺎﺑﯾ ﺔ واﻻدارﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫واﻟﻣﻠﻛﯾﺳ ﺔ ‪.‬‬
‫وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ‬
‫ودرس اﻟﺗﺎة ‪ .‬ﺎرﯾﺦ ﻓ ﻲ إﺣ دى اﻟﻣ دارس‬ ‫ﺳ ﻧﺗﯾن ‪ ،‬واﺳ ﺗﻘﺎل ﻓ ﺎﺣﺗرف اﻟﻣﺣﺎﻣ‬
‫وﻧﺷر ﻣﻘﺎﻻت ﻛﺛﯾ رة ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻھﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﺗطوﻋﺎ ﻟﺑث اﻟﻣﺑﺎدئ اﻟﻘوﻣﯾﺔ ﻓﻲ ﺗﻼﻣﯾذھﺎ ‪.‬‬
‫ﻣﺷ ﺎھﯾر‬ ‫اﻟﺑﯾروﺗﯾ ( ﺔ ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﺗوﻗﯾﻌ ﮫ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫اﻟﻣﻔﯾ د‬‫ﺟرﯾ دة )‬
‫واﻟﺑ‪93‬دوي اﻟﻣﻠ ﺛم ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫اﻟرﺟﺎل ﻓﻲ اﻟﻣﻣﻠﻛﺔ اﻻردﻧﯾﺔ ﻟﻣرﺳﻲ اﻻﺷ ﻘر ‪: 1‬‬
‫اﻻدﯾب ﻓﺑراﯾر ‪ 1969‬وﺳﺑﺗﻣﺑر ‪ 73‬وﺟرﯾدة اﻟﺣﯾﺎة ‪ 1973 / 8 / 1‬واﻧظر أﻋﻼم‬
‫ﺎ‪،‬‬ ‫نﺛ ﻗ م ﺗﯾس ( وﻟﻰ ﺗﺣرﯾرھ‬ ‫ﻋﻠﯾﮭ د ﺎﷲ) ﺑ‬‫‪. 407‬‬
‫ن ‪ : 2‬ﻋﺑ‬ ‫اﻻدب واﻟﻔ‬
‫وﻟﻣﺎ ﻧﺷﺑت اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ ) ‪1914‬‬ ‫وأﺻﺑﺢ ﺷرﯾﻛﺎ ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺑﯾروت ‪.‬‬
‫م (ﻋﺎد إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ،‬وﻧﻘﻠت اﻟﺟرﯾدة إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﻠﺑث أن أﺣس ﺑﺷر اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ ‪،‬‬
‫رﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻔ ر إﻟ ﻰ اﻟﺑﺎدﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض‬ ‫اﻟﻔﺗﺎة (‬
‫وﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء ﺟﻣﻌﯾﺔ ) اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺳ‬
‫ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬وﺣوﻛم ﻓﻲ ) ﻋﺎﻟﯾﮫ ( وﻧﻔذ ﺑﮫ ﺣﻛم اﻻﻋدام ﺷﻧﻘﺎ ﻓﻲ ﺑﯾروتﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾﺟﯾ د‬
‫اﻟﺗرﻛﯾﺔ واﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ ،‬وﺗ رﺟم ﻋ ن اﻻوﻟ ﻰ رواﯾ ﺔﻓ ) ﺗﺢ اﻻﻧ دﻟس ‪ -‬ط (ﻟﻠﺷ ﺎﻋر‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣق ﺣﺎﻣد ‪ .‬وﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ‪ -‬خ (ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ‪ ،‬وﻗﺻ ﺎﺋد‬
‫وﺧط ب ﺟ دﯾرة ﺑ ﺎﻟﺟﻣﻊ واﻟطﺑ ﻊ ) ‪* . ( 1‬اﻟﺗ) وام ( * ) ‪ 1346 - 1279‬ه =‬
‫ﺑﺎﺣ ث‬ ‫ﺎرف (ﻣﺣﻣ ود اﻟﺗ وام ‪:‬‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﻋ ﺑ ن‬ ‫‪ 1945 - 1878‬مﻋ( أو‬
‫ﺎرف )‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ‬ ‫ف‬ ‫ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ‬‫د ھ* ) ﺎﻣش ‪( 2‬ﻣ* ) ‪( 1‬‬ ‫ﻘﻲ اﻟﻣوﻟ‬ ‫ﻛري دﻣﺷ‬ ‫ﻋﺳ‬
‫ﻣؤﻟف ﻣﻌﺟم اﻻﻟﻔ ﺎظ اﻟزراﻋﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫رﺳﺎﻟﺔ ﺧﺎﺻﺔ ﻣن اﻻﻣﯾر ﻣﺻطﻔﻰ اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ ‪-‬‬
‫وﺷﻔﯾق ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ -‬ﺑﯾﺎن ﻣﺎ ﺣدث ﻟﻼﻣﯾر ﻋﺎرفﻲ ﻓﻓ راره ‪ ،‬ﻗ ﺎل ‪:‬ﻟﻣ ﺎ‬
‫أﺣس ﺑﺷر اﻟﺣﻛوﻣﺔ ﻓر إﻟﻰ ) اﻟﺟوف ( ﻣﻊ رﻓﺎﻗﮫ اﻻﺣرار ﻋﺑد اﻟﻐﻧﻲ اﻟﻌرﯾﺳﻲ‬
‫وﻋﻣر ﺣﻣ د وﺗوﻓﯾ ق اﻟﺑﺳ ﺎط ‪ ،‬ﻓ ﻲ ط رﯾﻘﮭم إﻟ ﻰ اﻟﺣﺟ ﺎز ‪ ،‬ﻓﻠﻘ ﯾﮭم اﻟﺷ ﯾﺦ ﻧ واف‬
‫ﺎدﺗﮭم‪ ، -‬وﻟﻛ ن ﺟ ده اﻟﺷ ﯾﺦ ﻧ وري اﻟﺷ ﻌﻼن‬ ‫ﻋﻧ زة‬ ‫ﻌﻼن ‪-‬‬
‫ﺄﻛرمن وﻓ‬ ‫اﻟﺷ ﻓ ﻣ‬
‫ﺗرﻛﯾ اﻟﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗ دى ﻋﻠ ﯾﮭم ﻟﺻ وص‬ ‫أﺟﺑرھم ﻋﻠﻰ اﻟرﺣﯾل ‪ ،‬ﺧوﻓ ﺎ ﻣ ن اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ‬
‫اﻻﻋراب ﻣ رﺗﯾن ‪ ،‬ﻓﺎﺿ طروا إﻟ ﻰ رﻛ وب ﻗط ﺎر اﻟﺳ ﻛﺔ اﻟﺣﺟﺎزﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺗﺑ وك ‪،‬‬
‫ﻓﺻﺎدﻓﮭم ﻓﯾﮭﺎ طﺑﯾب ﺗرﻛﻲ ﻋرف أﺣدھم ﻓوﺷﻰ ﺑﮭم ‪ ،‬ﻓﻘﺿﺑت ﻋﻠﯾﮭم اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ‬
‫‪ .‬واﻟوﻓﺎة ‪ .‬ﺗﺧرج ﺑﺎﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺣرﺑﯾﺔ ﻓﻲ اﺳﺗﻧﺑول ‪ ،‬وﻋﻣل ﻓﻲ اﻟﺟﯾش اﻟﺗرﻛﻲ )‬
‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲﻓ ( ﻲ اﻟﺟ ﯾش اﻟﻌرﺑ ﻲأنإﻟﻛ ﻰﺎن اﻻﺣ ﺗﻼل اﻟﻔرﻧﺳ ﻲ ﻓ ﺎﻧﻘطﻊ إﻟ ﻰ‬ ‫ﺛم‬
‫اﻟﺗﻌﻠﯾم واﻟﻧﺷﺎط اﻟوطﻧﻲ ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء ﺟﻣﻌﯾﺔ ) اﻟﻌﮭد ( اﻟﺳرﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب‬
‫ﻣدرﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﺧﺗﺻر اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌﺎم ‪ -‬ط ( ) ‪ . ( 1‬ﻋﺎرف اﻟﻣﻧﯾر =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن إﺑ راھﯾم‬‫ﯾس ﺑ ن ﺟ روة اﻟﻌ ﺎري =‬ ‫‪ 1342‬ﺎرق اﻟط ﻗﺎﺋﻲ =‬‫ﻋﺎرف ﻋ‬
‫ﺎﻧﯾوس ( * ) ‪ 1359 - 1290‬ه = ‪ 1941 - 1873‬م (‬ ‫‪* 1199‬‬
‫ﺎزر)أرﻣ‬ ‫ﻋ‬
‫ري ‪ .‬ﻲ ﻣ دارس اﻟﻔرﯾ ر ‪،‬‬ ‫ﺗﻌﻠ م ﻓ‬‫ﻋ ﺎزر أرﻣ ﻋﺎﻧﯾوسﺎﻟم‪ :‬ﺑﺎﻟﺻ ﯾدﻟﺔ ‪ ،‬ﻣﺻ‬
‫وﻗﺻر اﻟﻌﯾﻧﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪.‬وﺧدم اﻟﺟﯾش ‪ ،‬وﺗوﻟﻰ ﺻﯾدﻟﯾﺔ ﻗﺻر اﻟﻌﯾﻧﻲ ‪ ،‬ﺛم ﻓ ﺗﺢ‬
‫وأﺻﯾب ﺑﻛﺎرﺛﺔ ﻋﺎﺋﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﮭﺟ ر اﻟﻌﻣ ل ورﺣ ل إﻟ ﻰ‬ ‫ﺻﯾدﻟﯾﺔ ﺧﺎﺻﺔ اﺳﺗﻘل ﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫دﯾر ) أﻧﺑﺎ ﺑوﻻ ( ﻣﺗرھﺑﺎ إﻟﻰ أن ﻣﺎت ‪ .‬ﻟﮫ )ﻣذﻛرة اﻻطﺑﺎء واﻟﺻ ﯾدﻟﯾﯾن ‪ -‬ط (‬
‫و ) اﻟﻣذﻛرة اﻟﻠﻐوﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺗذﻛرة ‪ -‬ط ( و ) ﻗﺎﻣوس اﻟﻧﺑﺎت اﻟطﺑﻲ ‪ -‬ط (‬
‫و ) اﻟﻣﺟﻣوﻋﺔ اﻟﻧﺑﺎﺗﯾﺔ اﻟطﺑﯾﺔ اﻟﺻﻐرى ‪ -‬ط ( ﻗو )ﺎﻣوس اﻟﺟﯾ ب اﻟطﺑ ﻲ ‪ -‬ط‬
‫ﺣﺎﻓﻲ‬ ‫ﻟﺻ‪ ( 2‬ا‬
‫ﻼم ‪) . 206‬‬ ‫ﻣﻌ ‪1 ) * ( 3‬ﺎﻟم( واﻋ‬
‫( ) ‪( 2‬ھ ‪ ) * .‬ﺎﻣش‬
‫اﻟﻌﺟوز ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻھرام ‪ . 1941 / 1 / 5‬اﺑن ﻋﺎﺷر ) اﻟزاھد ( =أﺣﻣد ﺑن ﻋﻣ ر‬
‫= اﻟواﺣ د اﺑ ن أﺣﻣ د ‪) * 1040‬‬ ‫ﺻ ﺎﺣب اﻟﻣرﺷ دﻋﺑ( د‬ ‫) ‪764‬اﺑ( ن ﻋﺎﺷ ر )‬
‫اﺑن ﺣﻛم ( * ) ‪ 567 - 484‬ه = ‪ 1172 - 1091‬م ( ﻋﺎﺷر ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺎﺷر‬
‫ﻣﻔﺗ اﻟﯾن ﻓ ﻲ زﻣﺎﻧ ﮫ‬‫ﺑن ﺧﻠف ﺑن ﻣرﺟﻰ ﺑن ﺣﻛم اﻻﻧﺻﺎري ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ :‬رأس‬
‫‪Iniesta‬ﺷ ﺎطﺑﺔ ‪ ،‬ووﻟ ﻲ ﺧط ﺔ‬ ‫دﻟس ‪ .‬ﻲ ﺣﺻ ن ﯾﻧﺷ ﺗﺔ )وﺳ( ﻛن‬ ‫وﻟ د ﻓ‬‫ﺑﺎﻻﻧ‬
‫واﺳ ‪ .‬ﺗﻣر إﻟ ﻰ‬ ‫رى ﺑﺑﻠﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ﺛ م ﻗﻠ د ﻗﺿ ﺎء ﻣرﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬وﺣﻣ دت ﺳ ﯾرﺗﮫ‬
‫‪ 539‬ه رف ﺻ رﻓﺎ ﺟﻣ ﯾﻼ ‪.‬‬ ‫راض اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻠﻣﺗوﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ آﺧ ر ﺳ ‪،‬ﻧﺔ ﻓﺻ‬
‫ف ‪.‬ﻓ ﻲ ﺷ رح اﻟﻣدوﻧ ﻛﺗﺎﺑﺔ ﺎ ﺳ ﻣﺎه )‬ ‫وأﻟ ﮫ‬‫وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ ﺷ ﺎطﺑﺔ ‪ ،‬ﻓ درس ﺑﮭ ﺎ اﻟﻔﻘ‬
‫ﺗوﻓﻲ ﻗﺑل إﻛﻣﺎﻟﮫ ‪ ،‬وﻗد ﻛ ف ﺑﺻ ره ) ‪) * . ( 1‬اﻻزﻧﯾﻘ ﻲ ( *‬ ‫اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ﻲ‬ ‫ﻋﺎﺷ ( ﺑ آﺷق )ن ﻗﺎﺳق ( م اﻻزﻧﯾﻘ‬ ‫) ‪ 945 - . . .‬ه = ‪ 1538 - . . .‬م‬
‫روم ‪.‬ن أھ ل إزﻧﯾ ق )‬ ‫ﻋﺎﺷق ‪:‬وي ﻣ ن ﻣ واﻟﻲ اﻟ ﻣ‬ ‫اﻟﺣﻧﻔﻲ وﯾﻘﺎل ﻟﮫ اﻟﻣوﻟﻰ ﻧﺣ‬
‫إﻋ راب‬ ‫ﻣدرﺳ( ﺎ ﻓ ﻲ ﻣدﯾﻧ ﺔ أدرﻧوﺗ ﺔ وﻓﻲ ﺑﺄدﻧ ﺔﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻓ ﻲ ﻛاﻻﻧﺎﺿﺎن ول‬
‫ﻣﺣﻣ= د اﻟط ﺎھر ‪1284‬‬ ‫اﻟﻌواﻣ ل اﻟﻣﺋ ﺔ ﻟﻠﺟرﺟ ﺎﻧﻲ ‪ -‬خ ( ) اﺑ‪. ( 2‬ن ﻋﺎﺷ ور‬
‫أﺑو اﻟﻌﺎص ) ﺻﮭر اﻟﻧﺑﻲ ( = اﻟﻘﺎﺳم ﺑن اﻟرﺑﯾﻊ ‪12‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﻌ ﺎص =ﻋﺛﻣ ﺎن‬
‫ﺑن أﺑﻲ اﻟﻌﺎص ‪ ) * 51‬اﻟﻌﺎص ﺑن ﺧﻠف ( * ) ‪ 470 - . . .‬ه = ‪1077 - . . .‬‬
‫اﻟﻣﻌﺟ م ﻻﺑ ن‬ ‫اﻟﻌ ﺎص ﺑم ( ن ﺧﻠ ف ﺑ ن ﻣﺣ رزأﺑ‪ ،‬و *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫آﺷ ق‬ ‫‪ 263‬و ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫واﻟﺗﻛﻣﻠ ﺔ ‪) . 697‬ﺷ ‪( 2‬ذرات اﻟ ذھب ‪: 8‬وھ‬ ‫اﻻﺑ ﺎر ‪298‬‬
‫ون‬ ‫وﻛﺷ‪ 27‬ف اﻟظﻧ‬‫ﺎت ‪: 17‬‬ ‫وﻣﻌﮭ‪ 33‬د اﻟﻣﺧطوط‬ ‫ب‪:7‬‬ ‫ﻗﺎﺳ م (‬
‫ودار اﻟﻛﺗ‬
‫‪ . 1179‬اﻟﺣﻛم اﻻﺷﺑﯾﻠﻲ ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻘراآت ‪ ،‬ﻣن أھل إﺷﺑﯾﻠﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﺗذﻛرة ( ﻓﻲ‬
‫اﻟﻘراآت اﻟﺳﺑﻊ ‪ ،‬و ) اﻟﺗﮭذﯾب ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻌﺎص ﺑن ھﺷﺎم ( * ) ‪ 2 - . . .‬ه‬
‫ﺑن (ھﺷﺎم ﺑ ن اﻟﻣﻐﯾ رة اﻟﻣﺧزوﻣ ﻲ ‪:‬‬ ‫= ‪ 624 - . . .‬م ( اﻟﻌﺎص ) أو اﻟﻌﺎﺻﻲ‬
‫أﺧو أﺑﻲ ﺟﮭل ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﻧﺎدﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ اﻟﻌﺎص ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن اﻟﻌﺎص ﺑن أﻣﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﯾﻘﺎل ﻟﮭﻣﺎ ) أﺣﻣﻘﺎ ﻗرﯾش ( وﻗﺗﻼ ﯾوم ﺑدر ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻟﺷرك ‪ .‬ﻗﺗل اﻻول ﻋﻣر ﺑن‬
‫اﻟﺧطﺎب ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﻲ ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ) ‪ ) * . ( 2‬أﺑواﻟﺑﺧﺗري ( * ) ‪2 - . . .‬‬
‫ھ = ‪ 624 - . . .‬م ( اﻟﻌﺎص ) أو اﻟﻌﺎﺻﻲ (ﺑن ھﺷﺎم ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑن أﺳد ﺑ ن‬
‫ﻋﺑد اﻟﻌزى ‪ ،‬أﺑو اﻟﺑﺧﺗري ‪:‬ﻣن زﻋﻣﺎء ﻗرﯾش ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﻛﺔ ‪.‬ﺎن ﻣﻣ ن ﻧﻘ ض‬
‫ﻣﻘﺎطﻌﺔ ﺑﻧﻲ ھﺎﺷم وﺑﻧ ﻲ اﻟﻣطﻠ ب‬ ‫اﻟﺻﺣﯾﻔﺔ اﻟﺗﻲ ﺗﻌﺎﻗد ﻓﯾﮭﺎ ﻣﺷرﻛو ﻗرﯾش ﻋﻠﻰ‬
‫ﺣﺗﻰ ﯾﺳﻠﻣوا إﻟﯾﮭم ﻣﺣﻣدا ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم واﺗﻔق ﻣ ﻊ آﺧ رﯾن ﻋﻠ ﻰ ﺗﻣزﯾﻘﮭ ﺎ‬
‫ﯾﻌرف ‪.‬ﻋﻧﮫ إﯾذاء ﻟﻠﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺑ ل ﻛ ﺎن ﻓ ﻲ ﺑ دء‬ ‫وﻟمﻓﺷﻘوھﺎ‬
‫‪،‬‬
‫ﺣﺿ رھﺎ ﻣ ﻊ اﻟﻣﺷ رﻛﯾن ‪،‬‬ ‫اﻟدﻋوة ﯾﻛف اﻟﻧﺎس ﻋﻧﮫ ‪.‬وﻟﻣﺎ ﻛﺎﻧت وﻗﻌ ﺔ )ﺑ در (‬
‫ﻣن ﻗرﯾش وﻏﯾرھم ‪ :‬وﻧﺣر ﻟﮭم ﻋﻠﻰ ﻣﺎء ﺑدر ﻋﺷرة ﺟزر ‪ .‬وﻧﮭﻰ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ‬
‫ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻋن ﻗﺗﻠﮫ ‪ ،‬إﻻ أن اﻟﻣﺟدر ﺑن ذﯾﺎد اﻟﺑﻠوي ﻗﺗﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧﺑر طوﯾل )‬
‫اﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 175‬و‬ ‫‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﻏﺎﯾ‪ ( 1‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪( 2 ) . 346 : 1‬‬
‫وھو ﻓ ﻲ اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪6544‬‬ ‫‪ 379‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 135‬وﻧﺳب ﻗرﯾش ‪302‬‬
‫) اﻟﻌﺎص اﺑن ھﺷﺎم ﺑن ﺧﺎﻟد ( ﺛم ﺳﻣﺎه ﻓﻲ اﻟﻧﺻف اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن اﻟﺗرﺟﻣﺔ ﻧﻔﺳﮭﺎ )‬
‫إﻣﺗ ﺎع اﻻﺳ ﻣﺎع ‪ 23 : 1‬و ‪ 26‬و ‪ 69‬و‬ ‫اﻟﻌﺎص ﺑن ھﺷ ﺎم ﺑ ن اﻟﻣﻐﯾ رة ( ‪( 3 ) .‬‬
‫وﻧﺳ ب ﻗ رﯾش ‪ 213‬و ‪431‬وھﻣ ﺎ‬ ‫‪ 89‬واﻟﺗﺎج ‪ 33 : 3‬وﺳﯾرة اﺑن ھﺷﺎم ‪50 : 2‬‬
‫وﺳ ﻣﺎه اﺑ ن‬ ‫اﻟﻌ ) ﺎص ﺑ ن ھﺎﺷ م (‬ ‫اﻟﻌ ) ﺎص ﺑ ن ھﺷ ﺎم (وأﺧ رى‬ ‫ﯾﺳﻣﯾﺎﻧﮫ ﺗﺎرة‬
‫ﺣﺑﯾب ﻓﻲ اﻟﻣﺣﺑر ‪ ) 162‬اﻟﻌﺎص ﺑن ھﺎﺷم ( ‪ ) * .‬اﻟﻌﺎص ﺑن واﺋل ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﻲ ( ل ﺑ ن ھﺎﺷ م‬ ‫اﻟﻌﺎﺻ ن واﺋ‬
‫اﻟﻌ ﺎصأو) ﺑ‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 3‬ق ه = ‪ 620 - . . .‬م (‬ ‫‪-‬‬
‫اﻟﺳﮭﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻗرﯾش ‪ :‬أﺣد اﻟﺣﻛﺎم ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﻧدﯾﻣﺎ ﻟﮭﺷﺎم ﺑن اﻟﻣﻐﯾرة ‪.‬‬
‫وﻣ ( ن )‬ ‫ﺗﮭزﺋﯾن‬ ‫اﻟﻣﺳ‬
‫ن)‬ ‫ﻰ اﻟﺷ وﯾﻌرك ‪ .‬د ﻣ‬ ‫ل ﻋﻠ‬ ‫ﻼم ‪ ،‬وظ‬ ‫رك اﻻﺳ‬
‫وﻛﺎن ﻋﻠﻰ رأس ﺑﻧﻲ ﺳﮭم ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺣ رب )‬ ‫اﻟزﻧﺎدﻗﺔ ( اﻟذﯾن ﻣﺎﺗوا ﻛﻔﺎرا وﺛﻧﯾﯾن ‪.‬‬
‫اﻟﻔﺟﺎر ( ‪ 33 -‬ق ه ‪ 551 ،‬م ‪ -‬وﻗﯾل ﻓﻲ ﺧﺑر ﻣوﺗﮫ ‪ :‬ﺧرج ﯾوﻣﺎ ﻋﻠﻰ راﺣﻠﺗﮫ ‪،‬‬
‫وﻣﻌﮫ أﺑﻧﺎء ﻟﮫ ‪ ،‬ﯾﺗﻧزه ‪ ،‬وﻧزل ﻓﻲ أﺣد اﻟﺷﻌﺎب ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ وﺿﻊ ﻗدﻣﮫ ﻋﻠﻰ اﻻرض‬
‫رﺟﻠ ‪ .‬و ﮫ ﺣﺗ ﻰ ﺻ ﺎرت ﻣﺛ ل ﻋﻧ ق‬ ‫روا ﺷت ﯾﺋﺎ‬ ‫‪ ،‬ﺻ ﺎح ‪ ،‬ﻓط ﺎﻓوا ﻓﻠ م ﯾ اﻧﺗﻔﺧ‬
‫اﻟﺑﻌﯾر ‪ ،‬وﻣﺎت ‪ ،‬ﻓﻘﺎﻟوا ‪ :‬ﻟدﻏﺗﮫ اﻻرض ! ﻗﺎل وھ‬
‫اﻟزﺑﯾدي ‪:‬و اﻟ ذي ﻣﻧ ﻊ ﻋﻣ ر‬
‫ﺑن اﻟﺧطﺎب ﻣن ﻗرﯾش ‪ ،‬ﺣﯾن أظﮭر ﻋﻣر اﻻﺳﻼم ‪.‬ﻗﻠ ﻛت ‪:‬ﺎن إﺳ ﻼم ﻋﻣ ر ‪،‬‬
‫اﻟﮭﺟ‪ 5‬رة ‪ ،‬ﻓﯾﻛ ون ھ ﻼك اﻟﻌ ﺎص ‪ ،‬ﺣ واﻟﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪ 620‬م ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫ﻗﺑلﺳﻧﺔ‬
‫ﻧﺣو‬
‫ت ‪.‬أﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲﺑﻠ) ﻲﻣ( ن‬ ‫واﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬
‫اﻻﺑ ﺑواء (ﯾن ﻣﻛ ﺔوﻛﺎﻧ‬ ‫ذﻟ ك ﻓ ﻲ )‬
‫ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ ،‬واﺳﻣﮭﺎ ) ﺳﻠﻣﻰ ( وﻓﯾﮫ ﯾﻘول اﺑن اﻟزﺑﻌري ‪ ،‬ﻣن أﺑﯾﺎت ‪ :‬أﺻﺎب اﺑن‬
‫ﺳﻠﻣﻰ ﺧﻠﺔ ﻣن ﺻدﯾﻘﮫ وﻟوﻻ اﺑن ﺳﻠﻣﻰ ﻟم ﯾﻛن ﻟك راﺗق وھو واﻟد )ﻋﻣرو ﺑ ن‬
‫اﻟﺿ ﺣﺎك ﺑ ن ﻣﺧﻠ د ‪212‬‬ ‫اﻟﻌﺎص ( اﻟﺻﺣﺎﺑﻲ ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺻر ) ‪ . ( 1‬أﺑو ﻋﺎﺻم =‬
‫‪215‬ن أﺑ ﻲ ﻋﺎﺻ مأﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪287‬‬ ‫اﺑن ﻋﺎﺻم = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺎﺻم اﺑ‬
‫ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺎﺻ م ) ‪299‬اﺑ( ن ﻋﺎﺻ م =‬ ‫اﺑن ﻋﺎﺻم ) اﻟﻔﻘﯾﮫ ( =‬
‫ر ‪ 133‬و ‪ 158‬و ‪ 161‬و ‪ 170‬و‬ ‫ﯾن ‪403‬ھ * ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﻣﺣﺑ(‬ ‫ﺣﺳ‬
‫وﺟﻣﮭ رة‬ ‫ھﺷ ﺎ ﻟﻣﺎم ( ﺎ ﻓ ﻲ ﻧﺳ ب ﻗ رﯾش ‪404‬‬ ‫ده )‬
‫وﻓﯾ اﺳ ﮫ ‪ :‬م ﺟ ﺧﻼﻓ‬‫‪176‬‬
‫اﻻﻧﺳﺎب ‪ ،‬ﻓﮭو ﻓﯾﮭﻣﺎ ) ھﺎﺷم ( ‪ .‬وﻓﻲ ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 156‬أن اﻟذي ﻛﺎن ﻋﻠﻰ‬
‫ﮭﻣﻲ ‪.‬ر ﻧﺳ ب ﻗ رﯾش‬ ‫ﮭم ﯾ وم اﻟﻔﺟ ﺎر ‪ ،‬ھ و ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋ دي اﻟﺳ واﻧظ‬
‫‪ . 409 - 408‬اﺑن ﻋﺎﺻم ) اﻟزﺑﯾدي ( = ﻋﻣر ﺑن ﻋﺎﺻم ) ‪( 683‬اﺑن ﻋﺎﺻ م‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪) * 857‬اﻟﺑطﻠﯾوﺳ ﻲ (‬ ‫= ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 829‬اﺑن ﻋﺎﺻم =‬
‫* ) ‪ 494 - . . .‬ه = ‪ 1100 - . . .‬م (ﻋﺎﺻم ﺑن أﯾوب اﻟﺑطﻠﯾوﺳﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛ ر‬
‫ﯾس ‪ -‬ط ( ﺷو ) رح‬ ‫رح دﯾ ﮫ ) وان اﻣ رئ اﻟﻘ‬ ‫ﺎﻟم ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺷ ﺔ ‪ ،‬ﻟ‬ ‫ﻧﺣ وي ‪ ،‬ﻋ‪:‬‬
‫ﺷرح دواوﯾن اﻟﺷ ﻌراء اﻟﺳ ﺗﺔ اﻟﺟ ﺎھﻠﯾﯾن ( ) ‪* . ( 1‬‬ ‫اﻟﻣﻌﻠﻘﺎت ‪ -‬خ ( وﯾﺳﻣﻰ )‬
‫ﻋﺎﺻ م ( م ﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫ﻋﺎﺻ ماﻟﻘ) ﺎرئ ( ( * ) ‪ 127 - . . .‬ه = ‪745 - . . .‬‬ ‫)‬
‫أﺣد اﻟﻘ راء اﻟﺳ ﺑﻌﺔ ‪.‬ﺗ ﺎﺑﻌﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟﻧﺟود ﺑﮭدﻟﺔ اﻟﻛوﻓﻲ اﻻﺳدي ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛر ‪:‬‬
‫ﻓﯾﮭ ﺛﻘﺎ ‪.‬ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻘ راآت ‪ ،‬ﺻ دوﻗﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬ ‫ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬ووﻓﺎﺗ ﻛﮫ ﺎن‬
‫ﻗﯾل ‪ :‬اﺳم أﺑﯾﮫ ﻋﺑﯾد ‪ ،‬وﺑﮭدﻟﺔ اﺳم أﻣﮫ ) ‪) * . ( 2‬ﻋﺎﺻم ﺑن ﺛﺎﺑ ت ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﺛﺎﺑ ﻲت ﺑاﻻﻗﻠ ن أﺢ ﻗ ﯾس ﺑ ن ﻋﺻ ﻣﺔ‬ ‫ﻋﺎﺻ‪ 625‬م ﺑ( ن ﺑ‬ ‫‪4-‬ه=‪-...‬‬
‫ن‬ ‫ﯾن ﻣ‬ ‫ﺎﺑﻘﯾن اﻻوﻟ‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣﻠﯾﻣﺎن ‪ :‬ن اﻟﺳ‬‫ﻲ ‪ ،‬أﺑﺻ و ﺳ‬ ‫ﺎري اﻻوﺳ‬ ‫ﺻ‬
‫ﺑدرا وأﺣدا ﻣﻊ رﺳول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم واﺳﺗﺷ ﮭد ﯾ وم‬ ‫اﻻﻧﺻﺎر ‪.‬‬
‫ﺷﮭد‬
‫اﻟرﺟﯾﻊ ‪ ،‬ورﺛﺎه ﺣﺳﺎن ﺑن ﺛﺎﺑت ‪ .‬ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮫ رﺟز ﻓﻲ ﺑﻌض * ) ھﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫‪435‬ﺑﻐﯾ ﺔ اﻟوﻋ ﺎة‬ ‫وﻓ ‪ :‬ﻲ‬‫‪ 443‬ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪1‬‬ ‫اﻟﺻ) ‪( 1‬ﻠﺔ ﻻﺑ ن ﺑﺷ ﻛوالوھدﯾ‬
‫ﻛﻼھﻣ ﺎ ﻣ ن‬ ‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪194‬‬ ‫‪ 164‬ﻲ ﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪1740‬‬ ‫‪274‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳ ﻧﺔ وﻓ‬
‫وﻛﺗب ﻟﻲ اﻟﻣﺳﺗﺷرق ﺳﺎﻟم اﻟﻛرﻧﻛوي أن وﻓﺎة ﻋﺎﺻ م ﺳ ﻧﺔ ‪ 614‬ه‬ ‫ﺧطﺄ اﻟطﺑﻊ ‪.‬‬
‫‪ ،‬وﻟم ﯾذﻛر ﻣﺻدره ‪ .‬واﻧظر ﻓﮭرس اﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪ 486 : 1‬وھو ﻓﯾﮫ‬
‫وزﯾر أﺑ و‪ :‬ﺑﻛ ر ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻣوﺟ ودا ﺳ ﻧﺔ ‪) . 521‬ﺗﮭ‪ ( 2‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪38 : 5‬‬
‫دال ‪: 2‬واﺑ‪ 5‬ن‬ ‫وﻣﯾ ‪ 346‬زان اﻻﻋﺗ‬‫ﺔ‪:1‬‬ ‫وﻏﺎﯾ‪ 243‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫ﺎت ‪: 1‬‬ ‫واﻟوﻓﯾ‬
‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫واﻟﺗﯾﺳ ﯾر ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫‪ 119‬ر ﻟﻠ ذھﺑﻲ ‪167 : 1‬‬ ‫ﻋﺳ ﺎﻛر ‪: 7‬واﻟﻌﺑ‬
‫‪ . 128‬واﻟﺗﺑﺻرة ‪ -‬خ ‪ .‬وھو ﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻋﺎﺻم ﺑن ﺑﮭدﻟﺔ ﺑن أﺑﻲ اﻟﻧﺟود ‪.‬ﺣروﺑ ﮫ )‬
‫ن‬ ‫‪ 1089 - 1007‬م م( ﺑ‬
‫ﻣﻲ ( * ) ‪ 482 - 397‬ه = ﻋﺎﺻ‬ ‫‪(1‬‬
‫اﻟﻌﺎﺻ* )‬
‫د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﺎﺻ م ﺑ ن ﻣﮭ ران ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﻌﺎﺻ ﻣﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺎن ﻣن ظرﻓﺎء اﻟﺑﻐدادﯾﯾن ‪ ،‬رﻗﯾ ق اﻟﺷ ﻌر ‪،‬‬ ‫ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻛرخ ) ﺑﺑﻐداد (‬
‫ﻣﺳﺗﺣﺳن اﻟﻧﺎدرة ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﺟده ﻋﺎﺻم ) ‪ ) * . ( 2‬ﻋﺎﺻم ﺑن ﺧﻠﯾﻔﺔ ( * ) ‪.‬‬
‫ﻋﺎﺻم ﺑن ﺧﻠﯾﻔ ﺔ ﺑ ن ﻣﻌﻘ ل اﻟﺿ ﺑﻲ ‪:‬‬ ‫‪ - . .‬ﻧﺣو ‪ 30‬ھ = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 650‬م (‬
‫ﻓﺎرس ‪ ،‬اﺷﺗﮭر ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ﺑﻘﺗﻠ ﮫ ﺑﺳ طﺎم ﺑ ن ﻗ ﯾس اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ ‪.‬أدرك اﻻﺳ ﻼم ‪،‬‬
‫ﺎن ﺷ ﺎﻋرا ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ر اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وﺳ ﻛن اﻟﺑﺻوﻛ رة ‪.‬‬
‫ﻋﺎﺻ) م اﻻﺣ ول ( * ) ‪ 142 - . . .‬ه = ‪760 - . . .‬‬ ‫اﻟﻣﺧﺿ رﻣﯾن ) ‪* . ( 3‬‬
‫م ( ﻋﺎﺻم ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻻﺣول اﻟﺑﺻري ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ :‬ﻣن ﺣﻔﺎظ اﻟﺣدﯾث‬
‫ﺗوﻟﻰ ﺑﻌض اﻻﻋﻣﺎل ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﺣﺳ ﺑﺔ ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ﺛﻘﺔ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﺑﺻرة ‪.‬‬
‫ﻋﺎﺻم ﺑ ن ﻋﺑﯾ د (‬ ‫وﻛﺎن ﻗﺎﺿﯾﺎ ﺑﺎﻟﻣداﺋن ‪ .‬واﺷﺗﮭر ﺑﺎﻟزھد واﻟﻌﺑﺎدة ) ‪) * . ( 4‬‬
‫ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ﺑ ن ﯾرﺑ وع ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫* ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺎﺻم ﺑن ﺑﻋﺑﯾن د‬
‫ﺑﻧﻲ زﯾد ﻣﻧﺎة ‪ ،‬ﻣن ﺗﻣﯾم ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن اﻻﺛﯾر ‪:‬ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻛﺛﯾ ر ) ‪( 5‬‬
‫ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪4340‬‬ ‫ﺣﺎﺑﺔ ‪ 66‬و ‪296‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫ﺣﺳ) ‪ ( 1‬ن اﻟﺻ‬ ‫‪ .‬ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑر ‪ 118‬واﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ ‪ ( 2 ) . 271‬اﻟﻣﻧﺗظم ‪51 : 9‬وﻓﻲ اﻟﻠﺑ ﺎب ‪105 : 2‬‬
‫اﻻﺻ( ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪6275‬‬ ‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ )ﻲ ﺟﻣ ﺎدى اﻵﺧ رة ﺳ ﻧﺔ ‪3 ) . ( 483‬‬
‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 195‬واﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ ‪ 271‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ‪ ( 4 ) . 46 : 3‬ﺗﮭذﯾب‬
‫داد ‪( 5 ) . 243 : 12‬‬ ‫وﺗ ‪120 :‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ‬
‫ﺎء ‪3‬‬ ‫وﺣﻠﯾ‪ 42 :‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬ ‫ذﯾب ‪5‬‬ ‫اﻟﺗﮭ‬
‫ﻋﺎﺻم ﺑ ن ﻋ دي ( * ) ‪ 45 - . . .‬ه = ‪ 665 - . . .‬م (‬ ‫اﻟﻠﺑﺎب ‪) * . 105 : 2‬‬
‫ﺑن اﻟﺟد اﻟﺑﻠوي اﻟﻌﺟﻼﻧﻲ ‪ ،‬ﺣﻠﯾ ف اﻻﻧﺻ ﺎر ‪:‬ﺻ ﺣﺎﺑﻲ ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫ﻋﺎﺻم ﺑن ﻋدي‬
‫ﻼن ‪.‬رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻋﻠ ﻰ اﻟﻌﺎﻟﯾ ﺔ ﻣ ن‬ ‫ﺳﯾد ﺑﻧﻲاﺳﻋﺟﺗﺧﻠﻔﮫ‬
‫ﻋﺎﺻ م ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ( *‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ .‬وﻋﺎش ﻋﻣرا طوﯾﻼ ﻗﯾل ‪ 120‬ﻋﺎﻣﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 836‬مﻋﻠ( ﻲ ﺑ ن ﻋﺎﺻ م ﺑ ن ﺻ ﮭﯾب‬ ‫) ‪ 221 - . . .‬ه =‬
‫ﻋﺎﺻ ‪ . .‬م‪ .‬ﺑ‪ -‬ن‬
‫ﺎت ‪.‬ن أھ ل واﺳ ط ‪،‬‬ ‫ﻣن ﺣﻔﺎظ اﻟﺣ دﯾث اﻟﺛﻘ ﻣ‬ ‫اﻟﺗﯾﻣﻲ ‪ ،‬ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬أﺑو اﻟﺣﺳﯾن ‪:‬‬
‫ﻧزل ﺑﻐداد ‪ ،‬وﺣدث ﻓﯾﮭ ﺎ ﺑرﺣﺑ ﺔ اﻟﻧﺧ ﻓل )ﻲ ﻣﺳ ﺟد اﻟرﺻ ﺎﻓﺔ (‬ ‫ﻣوﻟدا ووﻓﺎة ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﯾﺟﻠس ﻋﻠ ﻰ أﺣ د اﻟﺳ طوح ‪ ،‬وﯾﻧﺗﺷ ر اﻟﻧ ﺎس ﻓ ﻲ اﻟرﺣﺑ ﺔ ‪ ،‬وﯾﻘ در ﻣﺟﻠﺳ ﮫ‬
‫أﺋﻣ ﺔ اﻟﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﺑﻣﺋﺔ أﻟف إﻧﺳﺎن ‪ .‬وھو ﻣن ﺷﯾوخ اﻟﺑﺧﺎري ‪ .‬ﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ ‪ :‬ﻛﺎن ﻣن‬
‫‪ ،‬ﻗواﻻ ﺑﺎﻟﺣق ‪ ،‬اﺣﺗﺞ ﺑﮫ اﻟﺑﺧﺎري ) ‪ ) * . ( 2‬ﻋﺎﺻم ﺑن ﻋﻣر ( * ) ‪ 70 - 6‬ه‬
‫ﻋﻣ( ر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻟﻌ دويﺷ‪ :‬ﺎﻋر ‪.‬‬ ‫‪ 690‬م‬
‫‪ 627‬ﺑ‪ -‬ن‬‫ﻋﺎﺻ م‬‫=‬
‫ﺎن ﻣ ن أﺣﺳ ن اﻟﻧ ﺎس ﺧﻠﻘ ﺎ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ط وﯾﻼوھﺟﺳ وﯾﻣﺎﺟ ‪ .‬د ﻋﻣ ر اﺑ ن ﻋﺑ د‬
‫اﻟﻌزﯾز ﻻﻣﮫ ‪ .‬ﻣﺎت ﺑﺎﻟرﺑذة ) ‪ ) * . ( 3‬ﻋﺎﺻم ﺑن ﻋﻣرو ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪15‬‬
‫ھ = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 636‬م ( ﻋﺎﺻم ﺑن ﻋﻣرو اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪ :‬أﺣد اﻟﺷﻌراء * )ھ ﺎﻣش‬
‫اﻻﺻ( ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪) . 4346‬ﻣﯾ‪ ( 2‬زان اﻻﻋﺗ دال ‪: 2‬وﻓ‪ 4‬ﻲ‬ ‫‪1)*(3‬‬
‫وأﺧ ذﻧﺎ‬ ‫ﺎن (ﯾﺳ ﺗﻣﻠﻲ ﺣدﯾﺛ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺗ ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪359 : 1‬ھأن )ﺎرون اﻟرﺷﻛ ﯾد‬
‫ﺗﻣﻠﻲ )ﺎرون اﺑ ن ﺳ ﻔﯾﺎن (‬‫ﻟﺻ واب أن اﻟﻣﺳ ھ‬ ‫ﻋﻧﮫ ذﻟك ﻓﻲ اﻟطﺑﻌﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪ .‬وا‬
‫داد ‪( 3 ) . 247 : 12‬‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ‬ ‫‪49‬ﺗ‬
‫ذﯾب ‪ : 5‬ر‬
‫ذﯾب اﻟﺗﮭ واﻧظ‬ ‫ﻲ ﺗﮭ‬ ‫ﺎﻓ‬
‫‪ 271‬ﻲ اﻟﻌﻘ د‬‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ 6149‬واﻟﻧووي ‪ 255 : 1‬واﻻﺳﺗﯾﻌﺎب ‪.‬واﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ وﻓ‬
‫ﺄﻟﯾف ‪6 ،‬ده‪ :‬ﺑﻌ‪) 349‬ض وﻻة اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺷ راب ( ‪.‬‬ ‫ﺣ‬ ‫‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ ﻟﺟﻧ ﺔ اﻟﺗ‬
‫ﺄن ﺣ د ﻓ ﻲ اﻟﺷ راب ھﻋﺑو )د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻣ ر (‬ ‫وﻋﻠق أﺣﻣد ﻋﺑﯾد ‪،‬اﻟ ﺑ ذي‬
‫‪ . 218‬ﺎن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫اﻟﻔرﺳ‬
‫اﻧظ ر ﺳ ﯾرة ﻋﻣ ر ‪ ،‬ﻟﻠطﻧط ﺎوي ‪ ،‬ص‬
‫أﺧﺑﺎر وأﺷﻌﺎر ﻓﻲ ﻓﺗوح اﻟﻌراق ‪ .‬وأﺑﻠﻰ ﻓﻲ اﻟﻘﺎدﺳﯾﺔ اﻟﺑﻼء اﻟﺣﺳن ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺎﺻ م ( م ﺑ ن ﻋﻣﯾ ر‬ ‫ﻋﺎﺻ م ﺑ ن ﻋﻣﯾ ر ( * ) ‪ 131 - . . .‬ه = ‪749 - . . .‬‬
‫اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ﻓ ﻲ ﻣ ﺎ وراء اﻟﻧﮭ ر ‪ ،‬ﻣ ﻊ ﻧﺻ ر‬ ‫اﻟﺳﻌدي ‪ :‬ﻓﺎرس ‪ ،‬ﻣنﺷ ﮭد‬
‫اﻻﺑطﺎل ‪.‬‬
‫ول (ﯾم اﻟﺗ رك وﺑطﻠﮭ م ﺳ ﻧﺔ ‪ 121‬ه ‪.‬‬ ‫ﺑن ﺳﯾﺎر ‪.‬وھو اﻟذي أﺳ ر )ﻛورﺻ ﻋظ‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ )ھزارﻣ رد (أي أﻟ ف‬ ‫وﻟﮫ ﻓﻲ اﻟﻔﺗ وح أﺧﺑ ﺎر وﻣواﻗ ف ﻛﺛﯾ رة‬
‫ﻋﺎﺻ م ﺑ ن ﺟوﯾرﯾ ﺔ ( * ) ‪. . . - . . .‬‬ ‫رﺟل ‪.‬اﺳﺗﺷﮭد ﻓﻲ ﻧﮭﺎوﻧ د ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻋﺎﺻم ﺑن ﻗﯾس ﺑن أﺑﯾر ﺑن ﻧﺎﺷرة اﻟﻣ ﺎزﻧﻲ اﻟﺗﻣﯾﻣ ﻲ ‪:‬ﻓ ﺎرس‬ ‫=‪(...-...‬‬
‫وھ ﻲ أﻣ ﮫﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫ﻧﺳ ب إﻟ ﻰ )ﺟوﯾرﯾ ﺔ (‬ ‫‪ ،‬ﻣن ﺷ ﻌراء اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫وأورد أﺑﯾﺎﺗ ﺎ ﻣ ن‬
‫ل ﻓ ﻲ زﻣﺎﻧ ﮫ ‪ ،‬وﻗ ﺎد ﺑﻧ ﻲ ﻣ ﺎزن ﻏﯾ ر ﻣ رة ‪.‬‬ ‫ف رﺟ‬
‫ﺷﻌره ) ‪ . ( 3‬اﻟﻌﺎﺻﻣﻲ = ﻋﺎﺻم ﺑن اﻟﺣﺳن ‪ 482‬اﻟﻌﺎﺻﻲ = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣ د‬
‫اﻟﻌﺎﺻﻲ ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ( * ) ‪ 2 - . . .‬ه = ‪ 624 - . . .‬م (اﻟﻌﺎﺻ ﻲ )‬ ‫‪) * 1349‬‬
‫أو اﻟﻌﺎص ( ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن اﻟﻌﺎص ﺑن أﻣﯾﺔ ﺑن ﻋﺑد ﺷﻣس ‪ :‬ﻣن أﺷداء ﻗرﯾش ﻓﻲ‬
‫واﺧﺗﻠﻔ وا ﻓ ﻲ اﺳ م ﻗﺎﺗﻠ ﮫ ‪،‬‬
‫ﻣﻊ اﻟﻣﺷ رﻛﯾن ‪ ،‬وﻗﺗ ل ‪.‬‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﺷﮭد ﯾوم ) ﺑدر (‬
‫ﻗﺗﻠﮫ‪ :‬ﺳﻌد ﺑن أﺑﻲ وﻗ ﺎص ‪ ،‬وأﺧ ذ ﺳ ﯾﻔﮫ )ذا اﻟﻛﺗﯾﻔ ﺔ (وﻗﯾ لﻋ‪ :‬ن ﻋﻣ ر‬ ‫ﻓﻘﯾل‬
‫ﻓﺻ ددت ﻋﻧ ﮫ ‪) * ،‬‬ ‫رأﯾت‪ :‬اﻟﻌﺎﺻﻲ ﯾﺑﺣ ث اﻟﺗ راب ﻛﺄﻧ ﮫ اﻟﺛ ور !‬ ‫ﺑن اﻟﺧطﺎب‬
‫اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪: 5‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪( 2 ) . 4349‬‬
‫ﻣﻌﺟ م‬ ‫وﺳ ﻧﺔ ‪( 3 ) . 131‬‬ ‫واﻟطﺑ ﺣري ‪:‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪121‬‬ ‫‪ 87‬و ‪ 149‬و ‪150‬‬
‫اﻟﺷﻌراء ‪ . 270‬وﺣﻣل ﻋﻠﯾﮫ ) ﻋﻠﻲ ( ﻓﻘﺗﻠﮫ ) ‪ . ( 1‬اﻟﻌﺎﺿد اﻟﻔﺎطﻣﻲ = ﻋﺑد ﷲ‬
‫ﺑن ﯾوﺳف ) ‪ ( 567‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﻌﺎﻓﯾﺔ = ﻣوﺳﻰ ﺑن أﺑﻲ اﻟﻌﺎﻓﯾﺔ ) ‪ ( 341‬اﺑن أﺑﻲ‬
‫‪350‬أﺑ ﻲ اﻟﻌﺎﻓﯾﻋﺑ ﺔ د=ﷲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم )‬ ‫راھﯾم ﺑ ن ﻣوﺳ اﺑﻰ ن‬ ‫اﻟﻌﺎﻓﯾإﺑ ﺔ =‬
‫‪ ( 360‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﻌﺎﻓﯾﺔ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪363‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﻌﺎﻓﯾ ﺔ =‬
‫اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﻌ ﺎﻗوﻟﻲ‬‫‪462‬أﺑ ﻲ اﻟﻌﺎﻓﯾأﺣﻣ ﺔ د= ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪1025‬‬ ‫ﻣﻣﺣاﺑ د ن‬
‫اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪ 797‬اﺑن اﻟﻌﺎﻗوﻟﻲ =أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ‪930‬ﻋ ﺎﻛش =‬
‫أﺣﻣد ﺑ ن أﺳ ﻌد‬ ‫‪ 1289‬اﻟﻌﺎﻟم ) اﻟﻣﻧزﻟﻲ ( = ﻣﺣﻣود اﻟﻌﺎﻟم ‪ 1311‬اﺑن اﻟﻌﺎﻟﻣﺔ =‬
‫‪ 652‬اﻟﻌﺎﻟﻲ ) اﺑن ﺣﻣود ( =إدرﯾس ﺑن ﯾﺣﯾ ﻰ ) ‪) * ( 447‬اﻟﻐزﻧ وي ( * ) ‪.‬‬
‫‪1189‬نم إﺑ( راھﯾم ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل اﻟﻐزﻧ وي ‪،‬‬ ‫‪ 582 - . .‬ه =ﻋ‪- . . .‬‬
‫ﺎﻟﻲ ﺑ‬
‫ﺎن ﻣﻘﯾﻣ ﺎ ﻓ ﻲ ﺣﻠ بﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )ﺗﻔﺳ ﯾر‬ ‫ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣﻔﺳﻛ ر ‪.‬‬ ‫ﺗﺎج اﻟﺷرﯾﻌﺔ ‪:‬‬
‫اﻟﺗﻔﺳﯾر (ﻓﻲ ﻣﺟﻠدﯾن ﺿﺧﻣﯾن ‪ ،‬ﻗﺎل ﺻﺎﺣﺑﺎ ﻛﺷف اﻟظﻧون واﻟﺟواھر اﻟﻣﺿ ﯾﺔ‬
‫ﺎﺑﻊ ﻓ ﻲ ﺷ رح‬ ‫وﺷ اﻟﻣﻧرﺣﮫ )‬
‫راﺋﻊ (ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ ‪،‬‬
‫أﺑ ‪:‬دع ﻓﯾ ﮫ ‪،‬ﻣﺷو ) ﺎرع اﻟﺷ ﻓ‬
‫اﻟﻣﺷﺎرع ( ) ‪ . ( 2‬اﺑن ﻋﺎﻣر = ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺎﻣر ‪ 59‬اﺑن ﻋﺎﻣر ) اﻟﻘﺎرئ ( =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫اﺑن أﺑ ﻲ ﻋ ﺎﻣر )اﻟﻣﻧﺻ ور ( =‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺎﻣر ) ‪( 118‬‬
‫واﻟ‪ 73‬روض اﻻﻧ ف ‪102 : 2‬‬ ‫ﺟﻣﮭ ( رة اﻻﻧﺳ ﺎب‬ ‫‪* 392‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫‪ 85‬ف اﻟظﻧ ون ‪ 466‬و‬ ‫وﻛﺷ‬ ‫وإﻣﺗ ﺎع اﻻﺳ ﻣﺎع ‪ 23‬و ‪2 ) . 92‬‬
‫اﻟﻔواﺋ( د اﻟﺑﮭﯾ ﺔ‬
‫خ ‪ .‬رد ﺻ ﺎﺣب اﻟﺟ واھر اﻟﻣﺿ ﯾﺔ ‪403 : 1‬ﻓﺟﻌﻠ ﮫ‬ ‫‪ 1687‬وﺗﺎج اﻟﺗراﺟم ‪-‬واﻧﻔ‬
‫ﺎﻣر =د اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻓﻲ ﺣرف اﻟﻐﯾن اﻟﻣﻌﺟﻣ ﺔ )ﻏ ﺎﻟﻲاﺑ( ‪.‬ن أﺑ ﻲ ﻋ ﻋﺑ‬
‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن‬ ‫‪ 400‬ن ﻋ ﺎﻣر =‬ ‫‪ 399‬اﺑن أﺑﻲ ﻋﺎﻣر = ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑ‬
‫‪( 458‬ن أﺑ ﻲ‬ ‫ﺎﻣر =ك ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ) اﺑ‬ ‫ﻲ ﻋ د اﻟﻣﻠ‬ ‫‪440‬أﺑ ﻋﺑ‬‫ﻣﺣﻣ اﺑ د ن‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ﻋ وف ﻋ ﺎﻣر‬ ‫‪ 478‬ﺎﻣر اﻻﺟ ﻋ‬
‫دار =‬ ‫ﻋﺎﻣر = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋ‬
‫ﺑن اﻻﻛ وعﻋ =ﺎﻣر ﺑ ن ﺳ ﻧﺎن * )ﻋ ﺎﻣر ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻋﺎﻣر ) ﻏﯾر ﻣﻧﺳوب ( ‪ :‬ﺟد ‪ .‬ﺑﻧوه ﺑطن ﻣن ﻟواﺗﺔ ‪ ،‬ﻗﯾل ‪ :‬ھم ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن‬
‫‪ ،‬وﻗﯾل ‪ :‬ﻣن اﻟﺑرﺑر ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزﻟﮭم ﺑﺎﻟﺑﮭﻧﺳﺎوﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟدﯾﺎر اﻟﻣﺻرﯾﺔ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ﺑ ﺎران ﺑ ن‬ ‫* )ﻋﺎﻣر ذو رﯾ ﺎش ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬ﻋ‪( . .‬‬
‫وك ﺣﻣﯾ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟ ﯾﻣنﺟ‪ .‬ﺎھﻠﻲ‬ ‫ﻋ وف ‪ ،‬ﻣ ن ﺣﻣﯾ ر ‪ :‬ﻣأول )ن ﻣﻠ‬
‫اﻻذواء (‬
‫وﻣ ﺎ ﺣوﻟﮭ ﺎ ‪،‬ﻣﻌﺎﺻ را‬ ‫وﻛﺎن ﻣﻘ ره ﻓ ﻲ )اﻻﺣﻘ ﺎف (‬ ‫ﻗدﯾم ‪ .‬ﺗﻘﻠب ﺑذي رﯾﺎش ‪.‬‬
‫ﻟﻠﻧﻌﻣﺎن ﺑن ﯾﻌﻔر ﺻﺎﺣب ﺻﻧﻌﺎء ‪ .‬وﻏزا اﻟﻧﻌﻣﺎن وأﺳره ‪ ،‬واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻣﻠﻛﮫ‬
‫‪.‬وﻓر اﻟﻧﻌﻣﺎن ﻣن ﺣﺑﺳﮫ ﻓﺟﻣﻊ أﻧﺻﺎره ‪ ،‬وﻗﺎﺗل ﻋﺎﻣرا ﻓﺗﻐﻠب ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬وأﺳ ره ‪،‬‬
‫وﻛﺎن ﯾﺄﺧذه ﻣﻌﮫ ﻓﻲ ﻏزواﺗ ﮫ وﺣروﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻣﻘﯾ دا ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ﺻ ﺣراء ﺑ ﯾن ﺑﺎﺑ ل‬
‫ﺔ(*)‪(...-...=...-...‬‬ ‫ن ﺛﻌﻠﺑ‬ ‫ﺎنﻋ ) ‪. ( 2‬‬
‫ﺎﻣر* ﺑ)‬ ‫وﺧراﺳ‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑن ﻣﺎﻟك اﺑن ﻛﻧﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻛﺎن‬
‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬ن ﻧﺳ ﺄ ﻣ ﻧﮭم ﺳ ﻣﯾر ﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ﺑ ن‬ ‫ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﻧﺎﺳﺋو اﻟﺷﮭور ﻓﻲ وأول ﻣ‬
‫وﻛﺎن ﻛل ﻣن وﻟﻲ ھذه اﻟرﺗﺑ ﺔ ﯾﺳ ﻣﻰ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺣﺎرث ‪.‬‬
‫اﻻرب ‪ ( 2 ) . 271‬اﻟﺗﯾﺟﺎن ‪ 59‬و ‪ ) 63‬اﻟﻘﻠﻣس ( ) ‪) * . ( 1‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﺟﺷ م‬
‫د‬ ‫ﻧم ‪ ،‬ذواﻟﻣﺟﺎﺳ‬ ‫نﻏ‬ ‫ﺟﺷ ‪ ( .‬م ﺑ‬
‫ﺎﻣر ﺑ= ‪. . .‬ن‪. . -‬‬
‫( * ) ‪. .‬ﻋ ‪. . . - .‬‬
‫ﻛﺎن ‪:‬ﺣﻛﻣ ﺎ ﻟﻠﻌ رب ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﻗ ﺔﺎل‪ .‬اﻟﮭﻣ داﻧﻲ واﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ‪:‬ھ و‬ ‫اﻟﯾﺷﻛري‬
‫أول ﻣن ﻓرض ﻟﻠذﻛر ﻣﺛل ﺣظ اﻻﻧﺛﯾﯾن ) ‪ . ( 2‬ﻋ* )ﺎﻣر ﺑ ن ﺟ وﯾن ( * ) ‪. .‬‬
‫‪( . . . - . . . = . . . - .‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﺟوﯾن ﺑن ﻋﺑد رﺿﺎء ﺑن ﻗﻣران اﻟط ﺎﺋﻲ ‪:‬‬
‫ﺷﺎﻋر ﻓﺎرس ‪ ،‬ﻣ ن أﺷ راف طﯾ ﺊ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔﻣ ‪ .‬ن اﻟﻣﻌﻣ رﯾنﻛ ‪ .‬ﺎن ﻓﺎﺗﻛ ﺎ ‪،‬‬
‫ﻗﺗﻠ ﮫ ﺑﻌ ض‬ ‫ﺟراﺋره ‪.‬ﺣﻛﺎﯾ ﺔ ﻣ ﻊ اﻣ رئ اﻟﻘ ﯾس ‪.‬‬ ‫ﻣﺳﺗﮭﺗرا ‪ .‬ﺗﺑرأ ﻗوﻣﮫ ﻣن وﻟ ﮫ‬
‫ﺑﻧﻲ ﻛﻠب ﻓﻲ ﺧﺑر أورده اﻟﺑﻐدادي ) ‪) * . ( 3‬أﻋﺷﻰ ﺑﺎھﻠ ﺔ ( * ) ‪. . . - . . .‬‬
‫اﻟﺣ ‪( . .‬ﺎرث ﺑ ن رﯾ ﺎح اﻟﺑ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ھﻣ دانﺷ‪ :‬ﺎﻋر‬ ‫ﻋ ﺎﻣر=ﺑ ‪. . .‬ن ‪. -‬‬
‫راﺋﯾ ( ﺔ ﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ رﺛ ﺎء أﺧﯾ ﮫ ﻻﻣ ﮫ )‬ ‫ﻌره ﺎن‬ ‫ﮭرﻰﺷ)ﺎ ﻗﺣﻔ‬ ‫ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﯾﻛﻧ أﺑ‬ ‫أﺷ‬ ‫ﺟ‬
‫اﺳ ﻣﮫ ﻋﻣ ر ) ‪) * . ( 4‬‬ ‫اﻟﻣﻧﺗﺷر ﺑن وھب ( أوردھﺎ اﻟﺑﻐدادي ﺑرﻣﺗﮭﺎ ‪.‬وﻗﯾ ل ‪:‬‬
‫ﺟران اﻟﻌود ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺎﻣر ﺑن اﻟﺣﺎرث اﻟﻧﻣﯾ ري ‪:‬‬
‫اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وﺳ ﻣﻊ اﻟﻘ رآن ‪ ،‬واﻗﺗ ﺑس ﻣﻧ ﮫ ﻛﻠﻣ ﺎت وردت‬ ‫أدركﺎف ‪.‬‬‫ﺷﺎﻋر وﺻ‬
‫ﻓﻲ ﺷﻌره ‪ ) * :‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟﺳ ﺑﺎﺋك ‪59‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪271‬واﻧظ ر )‬
‫ﻧﺳﺄة اﻟﺷﮭور (‬
‫وھ و ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫و ) اﻟﻘﻠﻣس (ﻓﻲ اﻟﺗ ﺎج ‪( 2 ) . 222 : 4‬اﻻﻛﻠﯾ ل ‪: 2‬اﻟورﻗ ﺔ ‪178‬‬
‫ذو اﻟﻣﺣﺎﺷد ( واﻟﺗﺻﺣﯾﺢ ﻣن اﻟﻘﺎﻣوس واﻟﻣﺣﺑر ‪ 236‬و ‪ 324‬واﻟﺟﻣﺣﻲ ‪) . 92‬‬
‫‪ ( 3‬ﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 24 : 1‬و ‪ 25‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ‪ 235 : 6‬واﻟﻣﺣﺑر ‪352‬وھ و‬
‫اﻟط) ﺎﺋﻲ ﺛ م اﻟﺟرﻣواﻧظﻲ (ر ﻛﺗ ﺎب اﻻزﻣﻧ ﺔ واﻻﻣﻛﻧ ﺔ ‪( 4 ) . 170 : 2‬‬ ‫ﻓﯾ ﮫ‬
‫ﻋﺷ ﻰ )‬ ‫ﺧزاﻧﺔ اﻻدب ‪ 9 : 1‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 75‬واﻟﺟﻣﺣﻲ ‪ 169‬واﻧظر دﯾوان اﻻ‬
‫‪) . 266‬ﺎزا ﻣ ن اﻟﻠﯾ ل ﺑﻌ دﻣﺎ أﻗ ﺎم اﻟﺻ ﻼة‬ ‫وأدرﻛﯾﺎﻧ نﺔأﻋﺟ‬
‫طﺑﻌ ( ﺔ‬
‫ﻣﯾﻣ ون‬
‫ت أﻧﻧ ﺎ ﺗ راب ‪ ،‬وﻟﯾ ت اﻻرض ﺑﺎﻟﻧ ﺎس‬ ‫اﻟﻌﺎﺑد اﻟﻣﺗﺣﻧف وﻣﺎ أﺑن ﺣﺗ ﻰ ﻗﻠﯾﺎﻟﯾ ن ‪:‬‬
‫ﻣﻘدم ﻋﻧق اﻟﺑﻌﯾر اﻟﻣﺳن ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﯾﻠﻘ ب ﻧﻔﺳ ﮫ‬ ‫ﺗﺧﺳف ( وﻣﻌﻧﻰ ) ﺟران اﻟﻌود ( ‪:‬‬
‫وذو ﺣدب ﻣ ن ﺳ رو ﺣﻣﯾ ر‬ ‫ﺑﮫ ﻓﻲ ﺷﻌره ‪ ) :‬ﺑدا ﻟﺟران اﻟﻌود ‪ ،‬واﻟﺑﺣر دوﻧﮫ ‪،‬‬
‫وﻣﺎ) ﻟﺟران اﻟﻌود ذﻧب ‪ ،‬وﻣﺎ ﻟﻧﺎ ‪ ،‬وﻟﻛن ﺟران اﻟﻌ ود ﻣﻣ ﺎ ﻧﻛﻠ ف (‬ ‫ﻣﺷرف (‬
‫وﺷط ( رﺣﮫ أﺑ و ﺳ ﻌﯾد اﻟﺳ ﻛري ) ‪* . ( 1‬ﻣ) ﺎء‬ ‫ﻌر ‪-‬‬
‫ﻟ دﯾ ﮫ ) وان ﺷ رواه‬
‫ﺎﻣر‪ .‬ﺑ‪( . .‬ن ﺣﺎرﺛ ﺔ ﺑ ن اﻟﻐطرﯾ ف‬ ‫اﻟﺳ ﻣﺎء ( * ) ‪= . . . - . . .‬ﻋ‪- . . .‬‬
‫ﻏﺳﺎﻧﻲ ‪،‬بﯾ ﺑﻣ ﺎء اﻟﺳ ﻣﺎء ‪ ،‬ﻟﺟ ودهھ‪ .‬ﺎﺟر ﻣ ن‬ ‫ﻠﻘ‬ ‫اﻻزدي ‪ ،‬ﻣن ﯾﻌرب ‪ :‬أﻣﯾر‬
‫اﻟﯾﻣن ‪ ،‬وﺳﻛن ﺑﺎدﯾﺔ اﻟﺷﺎم ‪.‬وﺑﻧوه ﯾﻌرﻓون ﺑﺑﻧﻲ ﻣﺎء اﻟﺳﻣﺎء ‪ ،‬ﻣ ن اﻻزد ) ‪( 2‬‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪690‬ﻋم ( ﺎﻣر ‪ -‬أو‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 70‬ه = ‪. . .‬‬ ‫م(*)‪...‬‬ ‫أﺑ ‪ * .‬و) ﺟﮭ‬
‫ﺣذﯾﻔﺔ ‪-‬ﺑن ﻏﺎﻧم ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ رﯾش ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋ دي اﺑ ن ﻛﻌ ب ‪:‬‬ ‫ﻋﻣﯾر ‪،‬ﺑنأو ﻋﺑﯾد‬
‫أﺳﻠم ﯾوم ﻓﺗﺢ ﻣﻛﺔ ‪ ،‬واﺷﺗرك ﻓﻲ ﺑﻧ ﺎء اﻟﻛﻌﺑ ﺔ ﻣ رﺗﯾن ‪:‬اﻻوﻟ ﻰ‬ ‫أﺣد اﻟﻣﻌﻣرﯾن ‪.‬‬
‫وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ﺗﻠ ك‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﺣ ﯾن ﺑﻧﺎھ ﺎ اﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر )ﺳ ﻧﺔ ‪،64‬ه (‬
‫اﻟﻔﯾﻧﺔ ‪ .‬وھو أﺣد اﻻرﺑﻌﺔ اﻟذﯾن دﻓﻧوا ﻋﺛﻣﺎن ‪ .‬وﻟﮫ ﺧﺑر ﻣﻊ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ﺣﻔ صﻋ‪ :‬ﺎﻟم‬ ‫أﺑ و اﻟﯾﻘظ ﺎن ( * ) ‪ 190 - . . .‬ه = ‪ 806 - . . .‬مﻋ(‬
‫ﻲ ‪492 : 1‬‬ ‫اﻟﻠﺑ( ﺎب ‪218 : 1‬‬
‫واﻟﻌﯾﻧ‬ ‫ب ھ* ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬ ‫ﺎب ﯾﻠﻘ‬ ‫ﺑﺎﻻﻧﺳ‬
‫وھ و ﻓﯾ ﮫ )اﻟﻌﺑ دي ( ‪.‬واﻟﺗ ﺎجﻣ ‪ :‬ﺎدة ﺟ رن ‪.‬وﻣﻘدﻣ ﺔ‬ ‫واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪275‬‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪( 3 ) . 311‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺳ ﻧﻲ ﻣﻠ وك اﻻرض ‪77‬‬ ‫دﯾواﻧﮫ ‪( 2 ) .‬‬
‫ﻧﺳب ﻗرﯾش ‪369‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ ‪539‬واﻻﺻ ﺎﺑﺔ‪ ،‬اﻟﻛﻧ ﻰ ‪ ،‬ت ‪. 206‬ﺑﺳ ﺣﯾم ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) أﺧﺑﺎر ﺗﻣﯾم ( و ) ﻛﺗﺎب اﻟﻧﺳب اﻟﻛﺑﯾر ( ) ‪) * . ( 1‬أﺑو ﻛﺑﯾ ر‬
‫ﺎﻣر‪ .‬ﺑ‪( . .‬ن اﻟﺣﻠ ﯾس اﻟﮭ ذﻟﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫اﻟﮭ ذﻟﻲ ( * ) ‪= . . . - . . .‬ﻋ‪- . . .‬‬
‫ﻛﺑﯾر ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﺳ ﮭل ﺑ ن ھ ذﯾلﺷ‪ :‬ﺎﻋر ﻓﺣ ﻣل ‪.‬ن ﺷ ﻌراء اﻟﺣﻣﺎﺳ ﺔ ‪.‬ﻗﯾ ل ‪:‬‬
‫وأﺳﻠ ‪ ،‬وﻟﮫ ﺧﺑر ﻣﻊ اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳ ﻠم ﻟ‪ .‬ﮫ )دﯾ وان‬ ‫أدرك اﻻﺳﻼم ‪ ،‬م‬
‫ﺗرﺟﻣ ﺔ ﻓرﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬وﺷ رح ﻻﺑ ﻲ ﺳ ﻌﯾد اﻟﺳ ﻛريوﻓ‪ .‬ﻲ ﻣﻘدﻣﺗ ﮫ‬ ‫ﺷﻌرﻊ‪ -‬ط (‬ ‫ﻣ‬
‫ﺑﻌ ض أﺧﺑ ﺎره ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳوطﺑ ﯾﺔ ‪.‬ﻊ أﯾﺿ ﺎ ﻓ دﯾﻲ )وان اﻟﮭ ذﻟﯾﯾن ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﺣﻧﯾﻔ ﺔ ﺑ ن ﻟﺟ ﯾم‬ ‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﺣﻧﯾﻔﺔ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺎھﻠﻲ ‪ .‬وه ﻣ ن ﺳ ﻛﺎن‬ ‫دﻧﺎن ‪:‬د ﻛﺟ ﺎن ﺑﻧ‬ ‫ن ﺑﻧ ﻲ ﺑﻛ ر اﺑ ن واﺋ ل ‪ ،‬ﻣ ن ﻋ ﺟ‬
‫ﻔﻲ ( * ) ‪- . . . = . . . - . . .‬ﻋ ‪ ( . . .‬ﺎﻣر‬ ‫ﺔ)‪.(3‬‬
‫اﻟﺧﺻ* )‬ ‫اﻟﯾﻣﺎﻣ‬
‫ﺎرﺑﻲ ‪:‬ﻛﺎﻧﺎﻋر ﺟت ﺑﯾﻧﺎھﻠﻲﮫ ‪.‬وﺑ ﯾن اﻟﺣﺻ ﯾن ﺑ ن اﻟﺣﻣ ﺎم‬ ‫ﺷ‬ ‫اﻟﺧﺻ ﻔﻲ اﻟﻣﺣ‬
‫ﻗﺑﯾ ل ظﮭ ور اﻻﺳ ﻼم ) ‪) * . ( 4‬‬ ‫ﺎﺟﻠﺔ ‪.‬‬
‫وﻛﺎﻧ ﺎ‬ ‫ﻣﺳ‬
‫ري ) ر ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ (‬ ‫اﻟﻣ اﻧظ‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن داود ( * ) ‪ 945 - . . .‬ه = ‪1538 - . . .‬ﻋم (ﺎﻣر ﺑ ن داود ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﺑﻧﻲ طﺎھر ‪:‬أﻣﯾر ﻋدن ‪ ،‬وھو ﺑﻘﯾﺔ ﺑﻧﻲ طﺎھر ﻣﻣن ﻣﻠك اﻟ ﯾﻣن ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪3‬‬
‫( * ) ‪ ( 1‬ﻓﮭرﺳت اﺑن اﻟﻧدﯾم ‪ 94 : 1‬وإرﺷﺎد ‪211 . 5 : 94 ( 2 ) . 226 : 4‬‬
‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪473 : 3‬‬ ‫واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪41 : 1‬‬ ‫‪Journal Asiatique T . P‬‬
‫وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 387‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪ 257‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﻛﻧﻰ ‪ ،‬ت ‪952‬ووﻗ ﻊ‬
‫ﻓﻌﻠ ق ﻣﺻ ﺣﺣﮫ ‪:‬ﻟﻌﻠ ﮫ‬ ‫أﺑو)ﻛﺑﯾر اﻟﮭ ذﻟﻲ ‪ ،‬ﺑﻛﺳ ر اﻟﻛ ﺎف (‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺗﺎج ‪516 : 3‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪269‬‬ ‫ق ﻗﻠ م ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣﺷ ﮭور اﻟﻣﻌ روف أﻧ ﮫ ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟﻛ ﺎف ‪( 3 ) .‬‬
‫‪ 55‬ر ﻣﻌﺟ م ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﻌ رب ‪) . 706 : 2‬‬ ‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 291‬واﻟﺳﺑﺎﺋك‬
‫واﻧظ‬
‫وزﯾر‪ .‬ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ﺑﺎﺷ ﺎ اﻟ ذي وﺟﮭ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﻔﺿ ﮫ اﻟل ‪1349‬‬
‫ﺷ ‪4‬رح( اﺧﺗﯾ ﺎرات ﻗﺗﻠ‬
‫اﻟﺳﻠطﺎن ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ﻟدﻓﻊ اﻟﺑرﺗﻐﺎل ﻋن اﻟﮭﻧد ) ‪) * . ( 1‬ﻋ ﺎﻣر ( * ) ‪. .‬‬
‫‪ - 1 ( . . . - . . . = . . . - .‬ﻋﺎﻣر ﺑن ذھل ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺑﻛر ﺑن واﺋل‬
‫‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﻋدة ﺑطون ‪ .‬ﻛﺎن ﺑﻌﺿﮭم ﺣﻣﻠﺔ ﻟواء )ﻋﻠ ﻲ (‬
‫ﯾوم اﻟﺟﻣل ‪ ،‬وﺳﻛن إﻧﺎس ﻣﻧﮭم اﻟﺑﺻرة ‪ ،‬وآﺧ رون اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ) ‪- 2 . ( 2‬ﻋ ﺎﻣر‬
‫ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻋﺎﻣر ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن ھ وازن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ذﻛ ر اﺑ ن ﺣ زم ﺑﻌ ض ﻣﺷ ﺎھﯾر أﺑﻧﺎﺋ ﮫ ) ‪. ( 3‬ﻋ * )ﺎﻣر اﻟﻌﻧ زي ( * ) ‪- . . .‬‬
‫زي ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺎﻣر‪ -‬ﺑ‪653‬نم (رﺑﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﻛﻌ ب اﻟﻌﻧ ﺻ‬ ‫=‪...‬‬ ‫‪ 33‬ه ﻋ‬
‫اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ﺷﮭد اﻟﻣﺷﺎھد ﻛﻠﮭﺎ ﻣ ﻊ رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬ ‫اﻟوﻻة ‪.‬‬
‫ﻗدﯾم‬
‫أدرك‪ .‬اﻟﺛ ورة ﻋﻠ ﻰ‬ ‫‪ 22‬دﯾﺛﺎ‬‫ﺳ ﺗﺧﻠﻔﮫ ﻋﺛﻣ ﺎن ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬ﻟﻣ ﺎ ﺣ ﺞﻟ ‪ .‬ﮫ ﺣ‬
‫ﻋﺛﻣﺎن واﻋﺗزﻟﮭﺎ وﻣﺎت ﺑﻌد ﻣﻘﺗل ﻋﺛﻣﺎن ﺑﺄﯾﺎم ) ‪ ) * . ( 4‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﺳﻌد ( * )‬
‫ﻋﺎﻣر (ﺑن ﺳﻌد ﺑن ﻣﺎﻟ ك ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ اﻟﻧﺧ ﻊ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪...-...=...-...‬‬
‫ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﺑﻧﯾﮫ ﻧﺑﺎﺗﺔ ﺑن ﯾزﯾد ) ‪ ) * . ( 5‬اﻟﺿﺣﯾﺎن ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﺑن ﺳﻌد ﺑن اﻟﺧ زرج ﺑ ن ﺗ ﯾم ﷲ اﺑ ن اﻟﻧﻣ ر ﺑ ن‬ ‫ﻋﺎﻣر ‪( .‬‬
‫‪..-...=...-‬‬
‫ﻗﺎﺳط ‪ :‬ﻣن ﻗﺿﺎة اﻟﻌرب ﻓﻲ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﺳﻧﺎ اﻟﺑﺎھر ‪ -‬خ ‪( 2 ) .‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪269‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪( 3 ) . 297‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪270‬وﺟﻣﮭ رة‬
‫‪ 4374‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪178 : 1‬‬ ‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت وﺣﻠﯾ‬ ‫اﻻﻧﺳ ﺎب ‪ 264‬و ‪( 4 ) . 265‬‬
‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪. 107 : 2‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪268‬‬ ‫وﺗﮭ ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪( 5 ) . 135 : 7‬‬
‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﺳﯾد ﺑﻧﻲ اﻟﻧﻣر ﻓﻲ ﻋﺻره ‪ ،‬وﺑﯾﺗﮫ أﺷرف اﻟﺑﯾوت ) ‪( 1‬وﺳ ﻣﻲ‬
‫ﻻﻧ ﮫ ﻛ ﺎن ﯾﺟﻠ س ﻟﻘوﻣ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺿ ﺣﻰ ‪ ،‬ﯾﺣﻛ م ﺑﯾ ﻣﻧﮭم ‪.‬ن أﺧﺑ ﺎره ‪:‬‬
‫اﺟﺗﻣﻊ ﻋﻠﯾﮫ ﺑﻧ و اﻟﻧﻣ ر ﻓ ﻲ إﺣ دى اﻟﺳ ﻧﯾن ‪ ،‬وﻗ د ﻧزﻟ ت ﺑﮭ م ﻣﺟﺎﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺿ ﺎﻓﮭم‬
‫وأﻛرﻣﮭم ‪ ،‬ﺛم ﻗﺎل ‪ :‬ﻛﯾﻠوا ﻟﮭم ﻛﯾﻼ ‪ .‬ﻓﻘﯾل ﻟﮫ ‪ :‬إن اﻟﻛﯾل ﯾﺑطﺊ ﺑﮭم ‪ -‬ﻟﻛﺛرﺗﮭم ‪-‬‬
‫ﻓﻘﺎل ‪ :‬ھﯾﻠوا ﻋﻠﯾﮭم ھﯾﻼ ! ) ‪ ) * ( 2‬ﻋﺎﻣر اﺑن اﻻﻛوع ( * ) ‪ 7 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫ﻋﺎﻣر( ﺑن ﺳﻧﺎن اﻻﻛوع ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﺑﺷ ﯾر اﻻﺳ ﻠﻣﻲ ‪:‬ﺷ ﺎﻋر ‪،‬‬ ‫‪ 628 - .‬م‬
‫إﻟﻰ ﯾوم ﺧﯾﺑر ‪ ،‬ﻓﺿ رب رﺟ ﻼ ﻣ ن اﻟﯾﮭ ود ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ ‪ ،‬وﺟ رح‬ ‫ﺻﺣﺑﺔ ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ﻋﺎش‬
‫اﻟﺷ) ﻌﺑﻲ ( * ) ‪ 103 - 19‬ه =‬ ‫ﮫ)‪*.(3‬‬ ‫ن ﺟراﺣﺗ‬ ‫ﺎت ﻣ‬ ‫ﺄ ‪ ،‬ﻓﻣ‬ ‫ﮫ ﺧط‬
‫‪ 721 - 640‬م (ﻋﺎﻣر ﺑن ﺷراﺣﯾل ﺑن ﻋﺑد ذي ﻛﺑﺎر ‪ ،‬اﻟﺷﻌﺑﻲ اﻟﺣﻣﯾري ‪ ،‬أﺑ و‬
‫ﻋﻣرو ‪:‬راوﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ‪ ،‬ﯾﺿرب اﻟﻣﺛل ﺑﺣﻔظوﻟ ﮫ د‪ .‬وﻧﺷ ﺄ وﻣ ﺎت ﻓﺟ ﺄة‬
‫ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬اﺗﺻل ﺑﻌﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻧدﯾﻣﮫ وﺳﻣﯾره ورﺳوﻟﮫ إﻟﻰ ﻣﻠك‬
‫ﺋل ﻋﻣ ﺎ ﺑﻠ ﻎ إﻟﯾ ﮫ ﺣﻔظ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﺿﺋﯾﻼ ﻧﺣﯾﻔﺎ ‪ ،‬وﻟ د ﻟﺳ ﺑﻌﺔ أﺷوﺳﮭر ‪.‬‬ ‫اﻟروم ‪.‬نوﻛﺎ‬
‫ﻓﻘﺎل ‪ :‬ﻣﺎ ﻛﺗﺑت ﺳوداء ﻓﻲ ﺑﯾﺿﺎء ‪ ،‬وﻻ ﺣدﺛﻧﻲ رﺟل ﺑﺣدﯾث إﻻ ﺣﻔظﺗﮫ ‪ .‬وھو‬
‫وﻛ ﺎن ﻓﻘﯾﮭ ﺎ ‪) * ،‬‬ ‫ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث اﻟﺛﻘﺎت ‪ ،‬اﺳﺗﻘﺿﺎه ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾ ز ‪.‬‬
‫اﻟﻔ ‪ :‬وارس ﻣ ن رﺑﯾﻌ ﺔ ﻛﻠﮭ ﺎ ﯾرﺿ ون إن‬ ‫ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﻗ ( ﺎل اﻟﻔ إن‬
‫رزدق‬
‫ﺑﻠﻐوا ﻣدى اﻟﺿﺣﯾﺎن ﻛﺎن اﻟﺣﻛوﻣﺔ واﻟرﯾﺎﺳﺔ ﻓﯾﮭم دون اﻟﻘﺑﺎﺋل ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋدﻧﺎن ‪.‬‬
‫‪ 135‬ﻲ ﻣﺳ ﺗدرﻛﺎﺗﮫ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻻﻣ ( ﺎﻟﻲ اﻟﺷ ﺟرﯾﺔ ‪182 : 2‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑواﻟﺗ ر ﺎج ﻓ‬ ‫)‪2‬‬
‫‪ 214‬ﮫ ﺑ ﺎﺑن اﻟﺿ ﺣﯾﺎن ‪ ،‬وﺳ ﺎق‬ ‫اﻟﻘﺎﻣوس ‪ :‬ﻣﺎدة ﺿﺣﻰ ‪.‬واﻟﯾﻌﻘ وﺑﻲ ‪: 1‬وﻋرﻓ‬
‫ﻧﺳﺑﮫ ‪ :‬ﻋﺎﻣر اﺑن اﻟﺿﺣﯾﺎن ﺑن اﻟﺿﺣﺎك ﺑن اﻟﻧﻣر ﺑن ﻗﺎﺳط ‪( 3 ) .‬اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪،‬‬
‫واﺑ ن ﺳاﻟﻘﺳﻌد م‪ :‬اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻣﺟﻠ د اﻟراﺑ ﻊ ‪ ،‬ص ‪37‬وﻓﯾ ﮫ‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪4386‬‬
‫وﻻ أﻧ ت ﻣ ﺎ اھﺗ دﯾﻧﺎ وﻻ ﺗﺻ دﻗﻧﺎ وﻻ ﺻ ﻠﯾﻧﺎ ﺷ ﺎﻋرا ‪.‬‬ ‫اﻟذيم ﻟأوﻟﮫ ‪:‬‬
‫رﺟزهﻻھ‬
‫واﺧﺗﻠﻔوا ﻓﻲ اﺳم أﺑﯾﮫ ﻓﻘﯾل ‪ :‬ﺷراﺣﯾل وﻗﯾل ‪:‬ﻋﺑ دﻧﺳﷲ ‪.‬ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﺷ ﻌب وھ و‬
‫ﻣر ﺑ ﺎ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ( * ) ‪ 182 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺑط ن ﻣ ن ھﻣ دان ) ‪* . ( 1‬ﻋ)‬
‫‪798‬ﺻم (ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋ روة اﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر ﺑ ن اﻟﻌ وام ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن‬
‫دﯾﻧﻲ ‪ :‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣ دﯾث واﻻﻧﺳ ﺎب وأﯾ ﺎم‬ ‫اﻟﺣ ﺎرث اﻻﺳ دي اﻟزﺑﯾ ريﻓﻘﯾاﻟﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻋ‬
‫وﻟد‪ .‬ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﺳﻛن ﺑﻐ داد وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ) ‪( 2‬‬ ‫اﻟﻌرب وأﺷﻌﺎرھﺎ ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر‬
‫ن‬ ‫ﺎﻣر ﺑ‬
‫ﻌﺔ ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬ﻋ‪( . . . - .‬‬ ‫ﺎﻣ ﺻﻌﺻ‬ ‫ر ‪.‬ﻋﺑ * ) ن‬
‫ﺻﻌﺻﻌﺔ ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن ﺑﻛر ‪ ،‬ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺑﻧوه ﺑطون ﻛﺛﯾرة ‪ ،‬ورد ذﻛرھﺎ ﻣﺗﻔرﻗﺔ ﻓﻲ ﻣواﺿ ﻌﮭﺎ ﻣ ن ھ ذا اﻟﻛﺗ ﺎب ) ‪. ( 3‬‬
‫ن‬ ‫ﺑﺎرة ( * ) ‪ 131 - . . .‬ه = ‪. . .‬ﻋ‪ 749 -‬م (‬
‫ﺎﻣر ﺑ‬ ‫ﺎﻣر ﺑ * ) ن ﺿ‬ ‫ﻋ‬
‫اﻟﮭﯾذام د‪ ، :‬ﻣ ن اﻟﻔرﺳ ﺎن اﻟﺷ ﺟﻌﺎن ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﺿﺑﺎرة اﻟﻐطﻔﺎﻧﻲ ﺛم اﻟﻣري ‪ ،‬أﺑو ﻗﺎﺋ‬
‫اﻧﺗدﺑ ‪ .‬ﮫ ﻣ روان ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫أھل ﺣوران ﺑﺎﻟﺷﺎم ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻊ اﺑن ھﺑﯾرة ﻓﻲ اﻟﻌراق‬
‫ف ‪.‬ﺑﮭ م ‪ ،‬ﻓ ﺎﻧﮭزم ﻣﻧ ﮫ‬ ‫ﺑﻌﺔ آﻻف‬
‫ﺎل ﺷ ﯾﺑﺎن اﻟﺧ ﺎرﺟﻲ ‪ ،‬وﺟﮭ ز ﻣﻌ ﮫ ﺳ ﻓزﺣ‬
‫ﻌﺎوﯾﺔ اﻟط ﺎﻟﺑﻲ ‪ ،‬اﻟﺧ ﺎرج‬ ‫ﺷﯾﺑﺎن ‪ ،‬ﺑﻌد وﻗﺎﺋﻊ ‪ .‬ﺛم ﺳﺎر ﻋﺎﻣر ﻟﻘﺗﺎل ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣ‬
‫ﺑﺈﺻطﺧر ‪ ،‬ﻓﺗوﻓق ‪ ،‬ﻓوﺟﮭﮫ اﺑن ھﺑﯾرة ﺑﺧﻣﺳﯾن أﻟﻔ ﺎ ﻟﻘﺗ ﺎل ﻗﺣطﺑ ﺔ ﺑ ن ﺷ ﺑﯾب ‪.‬‬
‫ﻓﻧزل ﺑﺄﺻﺑﮭﺎن ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪65 : 5‬واﻟوﻓﯾ ﺎت ‪1‬‬
‫وﺳ ﻣط اﻟﻶﻟ ﻲ‬ ‫‪ 310‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪138 : 7‬‬ ‫‪244 :‬وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪ : 4‬وﺗﮭ‬
‫‪ 751‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 227 : 12‬وﻓﯾﮫ أﻗوال ﻓﻲ وﻓﺎﺗﮫ ‪ :‬ﺳﻧﺔ ‪ 103‬و ‪ 104‬و ‪105‬‬
‫ن‬ ‫دﷲﺑ‬ ‫ﻣﺎهن) ﻋﺑ‬ ‫‪245‬ﺑ‬
‫واﻟﺷرﯾﺷ ﻋ ﻲ ‪: 2‬وﺳ‬
‫ﺎﻣر‬ ‫و ‪ 106‬و ‪ 107‬ه ‪.‬‬
‫ﺷراﺣﯾل ﺑن ﻋﺑﯾد ( ‪ ( 2 ) .‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 71 : 5‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪. 234 : 12‬‬
‫وﻣﻌﺟ‪ 275‬م ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﻌ رب ‪710 - 708‬‬ ‫اﻧظ) ‪ 3‬ر( ﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪- 261‬‬
‫ﻓﻘﺎﺗﻠﮫ ﻗﺣطﺑﺔ ﺑﻌﺷرﯾن أﻟﻔ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺗﻘﮭﻘ ر ﺟ ﯾش‬ ‫واﻟﻠﺑﺎب ‪ / . 106 : 2‬ﺻﻔﺣﺔ ‪/ 252‬‬
‫ﻋﺎﻣر ‪ ،‬وﺛﺑت ﻓﻲ ﻋدد ﻗﻠﯾل ﺣﺗﻰ ﻗﺗل ) ‪ . ( 1‬ﻋ* )ﺎﻣر ﺑ ن ط ﺎھر ( * ) ‪811‬‬
‫‪1464‬ﺑ م (ن ط ﺎھر ﺑ ن ﻣﻌوﺿ ﺔ ﺑ ن ﺗ ﺎج اﻟ دﯾن ‪،‬‬ ‫‪ 869 -‬ه = ‪ - 1408‬ﻋﺎﻣر‬
‫اﻻﻣوي اﻟﻘرﺷﻲ ‪:‬أﺣد ﻣؤﺳﺳﻲ دوﻟﺔ ﺑﻧﻲ ط ﺎھر ) ‪2‬ﻓ ( ﻲ اﻟ ﯾﻣنﻛ ‪ .‬ﺎن اﻟﻣﻠ ك‬
‫اﻟظﺎھر ) ﯾﺣﯾﻰ ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل اﻟرﺳوﻟﻲﻗد( ﺗزوج أﺧت ﻋﺎﻣر ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت إﻗﺎﻣﺗ ﮫ‬
‫ﻣﻊ إﺧوﺗﮫ وأﺑﯾﮭم طﺎھر ‪ ،‬ﻓﻲ ﻟﺣﺞ ‪ ،‬ﻓوﻟﻲ ﺑﻌﺿﮭم أﻋﻣﺎﻻ ﻟﻠﻣظﻔر )ﯾوﺳف ﺑ ن‬
‫ﺣﺗ ﻰ ﺧﻠ ﻊ‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ( وﻗﺎﺗﻠوا ﺧﺻﻣﮫ اﻟﻣﻠك اﻟﻣﺳﻌود )أﺑﺎ اﻟﻘﺎﺳم ﺑن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل (‬
‫دن ‪.‬‬ ‫ﻣﮫ ﻋﻠ ﺳ ﻲ )ﺗﺄﺗﻲ ﺗرﺟﻣﺗ ﺛﻐ ﮫ (ر ﻋ‬ ‫ﮫ اﺳ‬ ‫ﺎﻣر وأخ ﻟ‬ ‫لﻋ‬ ‫ودﺧ‬
‫ﻓﺗوﻟﻰ ﻋﺎﻣر ﺑﻌض اﻟﺑﻠدان ﻣﺳ ﺗﻘﻼ ‪ ،‬واﻓﺗ ﺗﺢ ﻣ ﺎ‬ ‫‪ 858‬ه‬
‫واﺳﺗﻔﺣل أﻣرھﻣﺎ ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﺟﺎورھﺎ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻟﮫ ﻣن ﺣﯾس إﻟﻰ ﻋ دن ‪ ،‬وﻣ ﺎ ﯾﻠﺣ ق ذﻟ ك ﻛﺗﻌ ز وإب ‪ ،‬ﺛ م ﺿ م‬
‫وﺣﺎول اﻻﺳﺗﯾﻼء ﻋﻠﻰ ﺻﻧﻌﺎء ﻓﮭﺎﺟﻣﮭﺎ ﺧﻣ س ﻣ رات ‪ ،‬ﻓﺎﻣﺗﻧﻌ ت‬ ‫إﻟﯾﮭﺎ ذﻣﺎرا ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬وﻗﺗل ﻋﻠﻰ ﺑﺎﺑﮭﺎ ) ‪) * . ( 3‬ﻋﺎﻣر ﺑن اﻟطﻔﯾ ل ( * ) ‪ 70‬ق ه ‪ 11 -‬ه =‬
‫‪ 632 - 554‬م (ﻋﺎﻣر ﺑن اﻟطﻔﯾل ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﺟﻌﻔر اﻟﻌﺎﻣري ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋ ﺎﻣر‬
‫وأﺣ د ﻓﺗ ﺎك اﻟﻌ رب وﺷ ﻌراﺋﮭم وﺳ ﺎداﺗﮭم ﻓ ﻲ‬ ‫ﺻﻌﺻ ﮫ ‪،‬ﻌﺔ ‪:‬‬‫ﺎرس ﻗوﻣ‬‫ﻓ ﺑ ن‬
‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﻛﻧﯾﺗﮫ أﺑو ﻋﻠﻲ ‪.‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﺑﻧﺟوﻛد ‪.‬ﺎن ﯾ ﺄﻣر ﻣﻧﺎدﯾ ﺎ ﻓ ﻲ )ﻋﻛ ﺎظ (‬
‫راﺟ ل ﻓﻧﺣﻣﻠ ﮫ ؟ أو ﺟ ﺎﺋﻊ ﻓﻧطﻌﻣ؟ أو ﮫﺧ ﺎﺋف ﻓﻧؤﻣﻧ ﮫ ؟ ‪.‬‬ ‫ﺎدي ‪:‬‬
‫ھ ل ﯾﻧﻣ ن‬
‫وﺧﺎض اﻟﻣﻌﺎرك اﻟﻛﺛﯾرة ‪ ،‬وأدرك اﻻﺳﻼم ﺷﯾﺧﺎ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﺑن‬
‫اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪ 131 - 129‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 155 : 7‬واﻟﻌﻘد ‪ ،‬طﺑﻌﺔ‬
‫د‬ ‫ري ‪: 9‬ﻟ ‪. 113‬م )ﯾط‪ ( 2‬ل ﻋﮭ‬ ‫ﺄﻟﯾف ‪ 480 : 4 ،‬و ‪481‬‬
‫واﻟطﺑ‬ ‫ﺔ اﻟﺗ‬ ‫ﻟﺟﻧ‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ( ‪( 3 ) .‬‬ ‫اﻟدوﻟﺔ اﻟطﺎھرﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﯾﻣن ‪ ،‬اﻧظ ر ﺗرﺟﻣﻋ ﺔ )‬
‫ﺑﻠوغ اﻟﻣرام ‪ 47‬و ‪ 48‬و ‪ 54‬واﻟﻌﻘﯾق اﻟﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﯾﮫ ‪:‬ﻣﻘﺗﻠﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 868‬ه ‪.‬‬
‫واﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪ 16 : 4‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻗﺗل ﺳﻧﺔ ‪. 870‬ﻓوﻓد ﻋﻠﻰ رﺳول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬
‫ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وھو ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﺑﻌد ﻓﺗﺢ ﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﯾرﯾد اﻟﻐدر ﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﺟ رؤ ﻋﻠﯾ ﮫ ‪.‬‬
‫ﻰ اﻻﺳ ﻼم ﻓ‪ ،‬ﻓﺎﺷدﻋﺎه ﺗرط أن ﯾﺟﻌ ل ﻟ ﮫ ﻧﺻ ف ﺛﻣ ﺎر اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬وأن ﯾﺟﻌﻠ ﮫ‬
‫ﻻﻣﻼﻧﮭ ﺎ ﺧ ﯾﻼ‬ ‫وﻟﻲ اﻻﻣر ﻣن ﺑﻌده ‪ ،‬ﻓرده ‪ ،‬ﻓﻌﺎد ﺣﻧﻘﺎ ‪ ،‬وﺳﻣﻌﮫ أﺣدھم ﯾﻘ ول ‪:‬‬
‫ﺎت ﻓ ﻲ طرﯾﻘ ﮫ ﻗﺑ ل أن ﯾﺑﻠ ﻎ‬ ‫ﻓرﺳﺎ !‬ ‫ﺟردا ورﺟﺎﻻ ﻣردا وﻻرﺑطن ﺑﻛل ﻧﺧﻠﺔ ﻓﻣ‬
‫وﻛﺎن أﻋور أﺻﯾﺑت ﻋﯾﻧﮫ ﻓﻲ إﺣدى وﻗﺎﺋﻌ ﮫ ‪ ،‬ﻋﻘﯾﻣ ﺎ ﻻوﻟ ﯾ د ﻟ ﮫ ‪.‬وھ و‬ ‫ﻗوﻣﮫ ‪.‬‬
‫ﻣﻣ ﺎ‬ ‫ﺎره ﻛﺛﯾ رة ﻣﺗﻔرﻗ ﺔوﻟ‪ .‬دﯾ ﮫ )وان ﺷ ﻌر ‪ -‬ط (‬ ‫اﺑ ن ﻋ م ﻟﺑﯾ د اﻟﺷ أﺧﺑﺎﻋر ‪.‬‬
‫رواه أﺑو ﺑﻛر ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﻘﺎﺳم اﻻﻧﺑﺎري ‪ .‬وﻓﻲ اﻟﺑﯾﺎن واﻟﺗﺑﯾﯾن ‪ :‬وﻗف ﺟﺑﺎر اﺑن‬
‫ﺎن ‪:‬وﷲ ﻻ ﯾظ ل ﺣﺗ ﻰ ﯾﺿ ل اﻟ ﻧﺟم ‪،‬‬ ‫ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻛﻼﺑﻲ ﻋﻠ ﻰ ﻗﺑ ر ﻋ ﺎﻣر ﻓﻘﻛ ﺎل‬
‫وﻻ ﯾﻌطش ﺣﺗﻰ ﯾﻌطش اﻟﺑﻌﯾر ‪ ،‬وﻻ ﯾﮭﺎب ﺣﺗﻰ ﯾﮭﺎب اﻟﺳﯾل ‪ ،‬وﻛﺎن وﷲ ﺧﯾر‬
‫ﻣﺎ ﯾﻛون ﺣﯾن ﻻ ﺗظن ﻧﻔس ﺑﻧﻔس ﺧﯾ را ) ‪) * . ( 1‬ذو اﻟﺣﻠ م ( * ) ‪. . - . . .‬‬
‫ﺣﻛ ﯾم ‪،‬‬ ‫اﻟظ ( رب ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻋﯾ ﺎذ اﻟﻌ دواﻧﻲ ‪:‬‬ ‫ﺎﻣر ‪.‬ﺑ ‪- .‬ن‪. . .‬‬
‫ﻋ‪. = .‬‬
‫ﻛﺎن ‪.‬إﻣ ﺎم ﻣﺿ ر وﺣﻛﻣﮭ ﺎ وﻓﺎرﺳ ﮭﺎ ‪.‬وﻣﻣ ن‬ ‫ﺧطﯾب ‪ ،‬رﺋﯾس ‪ ،‬ﻣن اﻟﺟﺎھﻠﯾﯾن‬
‫ﺣرم اﻟﺧﻣر ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺎﻧت اﻟﻌرب ﻻ ﺗﻌدل ﺑﻔﮭﻣﮫ ﻓﮭﻣﺎ وﻻ ﺑﺣﻛﻣﮫ ﺣﻛﻣﺎ‬
‫‪ .‬وھو أﺣد اﻟﻣﻌﻣرﯾن ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬وأول ﻣن ﻗرﻋت ﻟﮫ اﻟﻌﺻﺎ ‪ ،‬وﻛﺎن ﯾﻘﺎل ﻟﮫ‬
‫إن )اﻟﻌﺻﺎ ﻗرﻋ ت ﻟ ذي اﻟﺣﻠ م ( ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫) ذو اﻟﺣﻠم ( وﻓﯾﮫ ﻗول اﻟﺷﺎﻋر ‪:‬‬
‫اﻵ ل ‪: 2‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺧزاﻧﺔ اﻻدب ﻟﻠﺑﻐدادي ‪ 474 - 471 : 1‬ورﻏﺑﺔ ﻣ‬
‫‪ 176‬ﺛم ‪ 165 : 8‬و ‪ 243‬واﻟﺗﺑرﯾزي ‪ 81 : 1‬ﺛم ‪ 121 : 2‬واﻟﺷﻌور ﺑﺎﻟﻌور ‪ -‬خ‬
‫ﯾن ‪32 : 1‬‬ ‫واﻟﺑﯾت ‪ 6550‬ﺎن واﻟﺗﺑﯾ‬‫ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫ﻌراء ‪118‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫‪ .‬ﻌر واﻟﺷ‬ ‫واﻟﺷ‬
‫واﻟﻌﻘ د ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟﻠﺟﻧ ﺔ ‪: 2 ،‬‬ ‫واﻟﻣﺣﺑر ‪ 234‬و ‪472‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1260‬‬
‫ﺑﻣﻼﻋ ب اﻻﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫‪ 17‬ﺛم ‪ 128 : 3‬و ‪ 410‬وﻓﻲ ﺛﻣﺎر اﻟﻘﻠوب ‪ 78‬أﻧﮫ ﻛﺎن ﯾﻠﻘب‬
‫وأﻣﺎ ﻋﺎﻣر ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑ ن ﺟﻌﻔ ر ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑﻣﻼﻋ ب اﻻﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﻘﺑ ﮫ )ﻣﻼﻋ ب‬
‫رت( إﻟ ﻰ ھ ذا ﻓ ﻲ ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ‪) .‬اﻟﺑﯾ‪ ( 2‬ﺎن واﻟﺗﺑﯾ ﯾن ‪213 : 1‬‬ ‫أﺷ ﺎح‬ ‫وﻗ داﻟرﻣ‬
‫واﻟﻣﯾداﻧﻲ ‪ 25 : 1‬واﻟﺗﯾﺟﺎن ‪ 245‬واﻵﻣدي ‪ 154‬واﺑن ھﺷﺎم ‪ 41 : 1‬واﻻﻛﻠﯾل *‬
‫أﺑ و ﻋﺑﯾ ) دة اﺑ ن اﻟﺟ راح ( * ) ‪ 40‬ق ه ‪ 18 -‬ه = ‪639 - 584‬ﻋ م (ﺎﻣر ﺑ ن‬
‫اﻟﻘرﺷ رﻲ ‪:‬اﻟﻘﺎﺋ د ‪ ،‬ﻓ ﺎﺗﺢ اﻟ دﯾﺎر‬ ‫د ﷲ ﺑ ن اﻟﺟ راح ﺑ ن ھ ﻼل اﻟﻔﮭ ري اﻻﻣﯾ‬
‫واﻟﺻ ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬أﺣ د اﻟﻌﺷ رة اﻟﻣﺑﺷ رﯾن ﺑﺎﻟﺟﻧ ﺔ ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪:‬‬
‫داھﯾﺗﺎ ﻗرﯾش أﺑو ﺑﻛر وأﺑو ﻋﺑﯾدة ‪ .‬وﻛﺎن ﻟﻘﺑﮫ أﻣﯾن اﻻﻣﺔ ‪ .‬وﻟد ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬وھو ﻣن‬
‫ﻋﻣ ر اﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ﻗﯾ ﺎدة‬ ‫ﻼم ‪ .‬ﮭد اﻟﻣﺷ ﺎھد ﻛﻠﮭ‬
‫ووﻻه ﺎ ‪.‬‬ ‫اﻟﺳ ﺎﺑﻘﯾن إﻟ ﻰ اﻻﺳ وﺷ‬
‫اﻟﺟﯾش اﻟزاﺣف إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﺑﻌد ﺧﺎﻟد ﺑن اﻟوﻟﯾ د ‪ ،‬ﻓ ﺗم ﻟ ﮫ ﻓ ﺗﺢ اﻟ دﯾﺎر اﻟﺷ ﺎﻣﯾﺔ ‪،‬‬
‫وﺑﻠﻎ اﻟﻔرات ﺷرﻗﺎ وآﺳﯾﺔ اﻟﺻﻐرى ﺷﻣﺎﻻ ‪ ،‬ورﺗب ﻟﻠﺑﻼد اﻟﻣراﺑطﯾن واﻟﻌﻣﺎل ‪،‬‬
‫ﻋون ﻋﻣ واس‬ ‫ت ﺑ ﮫ ﻗﻠ وب اﻟﻧ ﺎس ﻟرﻓﻘ ﮫ وأﻧﺎﺗ ﮫ وﺗواﺿ وﺗﻌﮫ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑط ﺎ‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ط واﻻ ﻧﺣﯾﻔ ﺎ ‪،‬‬ ‫ودﻓن ﻓﻲ ﻏور ﺑﯾﺳﺎن ‪ ،‬واﻧﻘ رض ﻋﻘﺑ ﮫ ﻟ‪ .‬ﮫ ‪14‬ﺣ دﯾﺛﺎ‬
‫ﻣﻌروق اﻟوﺟﮫ ‪ ،‬ﺧﻔﯾف اﻟﻌﺎرﺿﯾن ‪ ،‬أﺛ رم اﻟﺛﻧﯾﺗ اﻧﺗﯾن )زع ﺑﺄﺳ ﻧﺎﻧﮫ ﻧﺻ ﻼ ﻣ ن‬
‫دﯾث ‪:‬ل ﻧﺑ ﻲ‬ ‫وﻓ ( ﻲ اﻟﺣ ﻟﻛ‬ ‫ﮭ ﺔ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﯾ وم أﺣ د ‪ ،‬ﻓﮭ ﺗم‬
‫وﻟط ﮫ ﻋﺑاﻟﺑ د ﺎﻗﻲ ﺳ رور ‪ ،‬ﻛﺗ ﺎب )أﺑ و‬ ‫أﻣﯾن وأﻣﯾﻧﻲ أﺑ و ﻋﺑﯾ دة ﺑ ن اﻟﺟ راح !‬
‫ﻋﺑﯾدة اﺑن اﻟﺟراح ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﻋﺑد ﻗﯾس ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 55‬ه =‬
‫ﻋﺎﻣر( ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑ ﺎﺑن ﻋﺑ د ﻗ ﯾس اﻟﻌﻧﺑ ري ‪:‬‬ ‫‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 675‬م‬
‫أول ﻣ ن ﻋ رف ﺑﺎﻟﻧﺳ ك ﻣ ن ﻋﺑ ﺎد‬ ‫ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﻌﻧﺑر ‪.‬ﻗﺎل أﺑوھﻧﻌ و ﯾم ‪:‬‬
‫اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ﺑﺎﻟﺑﺻرة ‪ .‬ھﺎﺟر إﻟﯾﮭﺎ ‪ .‬وﺗﻠﻘن اﻟﻘرآن ﻣن أﺑﻲ ﻣوﺳﻰ اﻻﺷﻌري ‪ ،‬ﺣﯾن‬
‫ﻗدم اﻟﺑﺻرة وﻋﻠم أھﻠﮭﺎ اﻟﻘرآن ‪ ،‬ﻓﺗﺧرج ﻋﻠﯾﮫ ﻓﻲ اﻟﻧﺳك واﻟﺗﻌﺑد ‪ .‬وھو ﻣن * )‬
‫واﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 135‬و ‪ 236‬و ‪237‬‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪461 : 5‬‬ ‫اﻟورﻗ ﺔ ‪175‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪: 2 * ( 3‬‬
‫و ‪ 239‬واﻟﻌﻘد ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﻟﻠﺟﻧﺔ ‪255 : 2 ،‬ﺛ م ‪ 94 : 3‬و ‪( 1 ) . 83 : 6‬طﺑﻘ ﺎت‬
‫واﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر‬ ‫واﻟﺑ دء واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪87 : 5‬‬ ‫اﺑن ﺳﻌد ‪ .‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ .‬وﺣﻠﯾﺔ ‪100 : 1‬‬
‫‪ 504‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻼم وﺗ‬ ‫ﺎھﯾر اﻻﺳ‬ ‫‪142‬ﻣﺷ‬‫ﻔوة ‪ : 1‬ﮭر‬
‫وأﺷ‬ ‫وﺻ ‪ 157‬ﻔﺔ اﻟﺻ‬‫‪:7‬‬
‫أوﯾ س اﻟﻘرﻧ ﻲ وأﺑ ﻲ‬ ‫‪. 307‬‬
‫‪ 244‬ﺎض اﻟﻧﺿ رةأﻗ‪ : 2‬ران‬ ‫اﻟﺧﻣ ﯾس ‪: 2‬واﻟرﯾ‬
‫ﻣﺳﻠم اﻟﺧوﻻﻧﻲ ‪ .‬ﻣﺎت ﺑﺑﯾت اﻟﻣﻘدس ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬أﺑ و ﺑ ردة (‬
‫ﻋﺎﻣر مﺑ ( ن أﺑ ﻲ ﻣوﺳ ﻲ ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻗ ﯾس‬ ‫* ) ‪ 103 - . . .‬ه = ‪721 - . . .‬‬
‫ﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﻣﻛ ﺎرم وﻣ ﺂﺛر وأﺧﺑ ﺎر ) ‪. ( 2‬‬ ‫اﻻﺷﻌري ‪ ،‬أﺑو ﺑردة ‪ :‬ﻗﺎﺿﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ‪.‬‬
‫أﺑ *و )ﺛﺎﺑ ت اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ ( * ) ‪ 708 - 683‬ه = ‪1308 - 1284‬ﻋ م ( ﺎﻣر ﺑ ن‬
‫ﺛﺎﺑت ‪:‬ن ﻣﻠ وك اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﯾﻌﻘوب اﻟﻣرﯾﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﺳﻠطﺎن أﺑو ﻣ‬
‫اﻟﻣرﯾﻧﯾﺔ ﺑﺎﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻ ﻛﻰ ‪.‬ﺎن ﻣ ﻊ ﺟ ده )ﯾوﺳ ﯾف (وم ﻗﺗ ل ﺑﺎﻟﻣﻧﺻ ورة )‬
‫ﺑﺈزاء ﺗﻠﻣﺳﺎن ( ﺳﻧﺔ ‪ 706‬ه ‪.‬وﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﺧؤوﻟﺔ ﻓ ﻲﺑﻧ) ﻲ ورﺗ ﺎﺟنﻣ( ن أھ ل‬
‫وﺑﺎﯾﻌ ﮫ أﺷ ﯾﺎخ‬ ‫ﺑﮭم ﺎ‪ .‬إﻟ ﻰ ﻧﻔﺳ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺑ ﺎﯾﻌوه وﻧﺎﺻ روه ‪.‬‬ ‫ﺗﻠك اﻟﺑﻼد ‪ ،‬ﻓﻠﺣقودﻋ‬
‫ورة ‪ .‬ﻰ ﻓ ﺎس ﻓ ﻲ ﺟﻣ وع‬ ‫اﻟﻣﻧﺻ ل إﻟ‬
‫رب ‪ ،‬ﺑﺎھر ورﺣ‬ ‫ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻣ رﯾن واﻟﻌ ظ‬
‫ض أﻗﺎرﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺗﻠﮭم واﺳﺗﺄﺻ ل ﻣ ن واﻻھ وﻛم ‪ .‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫وﻧﺎزﻋ ﮫﻛﺑﯾﺑﻌ رة ‪.‬‬
‫‪ 600‬ل ﻣ راﻛش ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣر ﺑﺻ ﻠﺑﮭم ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺷرﻛﺎﺋﮭم ﻓﻲ اﻟﻔﺗﻧﺔ ﻣﺎ ﯾزﯾ د ﻋﻠ ﻣ ﻰن أھ‬
‫وزار ﻣ راﻛش ورﺑ ﺎط اﻟﻔ ﺗﺢ ‪.‬‬ ‫ووﺟﮫ ھﻣﮫ إﻟﻰ ﻗﺗل اﻟﻘ ﺎطﻌﯾن ﻟﻠﺳ ﺑل ‪.‬‬ ‫ﺳورھﺎ ‪.‬‬
‫ﻋﻠ ﺔﻰ) ﺷ ﺎطﺊ اﻟﺑﺣ ر (‬ ‫ﻋﻠﯾ ﺳ ﮫ ﺑﺗﺔ وﺑﻠ د اﻟدﻣﻧ‬ ‫ﺎرﺟﯾن ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫وﻧﮭ ض ﻟﻘﺗ ﺎل اﻟﺧ‬
‫ﺎوﯾن (زول ﻋﺳ ﻛره‬ ‫ﺗط ﻟﻧ‬ ‫وأﻋﻣ ل ﺑﮭ م اﻟﺳ ﯾف واﻟﻧﮭوأﻣ ب ر‪ .‬ﺑﺑﻧ ﺎء ﻣدﯾﻧ ﺔ )‬
‫ودﻓ ﺎن‪ .‬ﻓ ﻲ رﺑ ﺎط‬ ‫ﺑطﻧﺟ‪ .‬ﺔ ‪ ،‬ﻓﻣ رض وﻣ ﺎت ﺑﮭ‬ ‫وﻟﻠﺗﺿ ﯾﯾق ﻋﻠ وأﻗﻰ ﺳﺎم ﺑﺗﺔ‬
‫‪ 87‬د اﻟﻔرﯾ د ‪،‬‬ ‫اﻟﻔ ﺗﺢ ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺣﻠﯾ‪ ( 1‬ﺔ اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪: 2‬‬
‫واﻟﻌﻘ‬
‫‪ 77‬ﺎﻣﻊ ﻛراﻣ ﺎت اﻻوﻟﯾ ﺎء ‪: 2‬‬ ‫وﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 5‬وﺟ‬ ‫طﺑﻌﺔ اﻟﻠﺟﻧﺔ ‪414 : 3‬‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪( 3 ) . 243 : 1‬اﻻﺳﺗﻘﺻ ﺎ‬ ‫‪ 51‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ‪( 2 ) . 37 : 2‬‬
‫‪ 275‬ﻲ اﻟ درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪: 2‬‬ ‫‪ 133‬ذوة اﻻﻗﺗﺑ وھ ﺎسو ﻓ‬ ‫‪ 44‬ل اﻟﻣوﺷ ﯾﺔوﺟ‬ ‫واﻟﺣﻠ‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑ ن ﻋﺑ د ﻣﻧ ﺎة‬ ‫‪ ) 235‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﯾوﺳف ( وﻓﯾﮭﺎ ‪ ) :‬ﻗﺗل ( ﺳﻧﺔ ‪) * . 708‬‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺎة ﺑن ﻛﻧﺎﻧﺔ ﺑ ن ﺧزﯾﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫(*)‪(...-...=...-...‬‬
‫ﺎت‪ .‬أﺑ وھم ﻋﺑ د ﻣﻧ ﺎة ‪ ،‬وھ م‬ ‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬و أﺧ و ﺑﻛ ر وﻣﻣ رة‬ ‫ﻣن ﻣﺿر ‪ :‬ﺟد وھ‬
‫ﺻﻐﺎر ‪ ،‬ﻓﺗزوﺟت أﻣﮭم ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺳﻌود اﺑن ﻣﺎزن اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓرﺑوا ﻓﻲ ﺣﺟ ره‬
‫ﻓﺳ ) ﺎﺋل ﻓ ﻲ ﺟﻣ وع‬ ‫‪ ،‬وﻧﺳﺑوا إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﻗﺎﻟت ﺻﻔﯾﺔ ﺑﻧ ت ﻋﺑ د اﻟﻣطﻠ ب ‪ ،‬ﺗﻌﻧ ﯾﮭم ‪:‬‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ﻋﺑ د ﻣﻧ ﺎة ‪،‬‬ ‫وﻗ ( ﺎل اﺑ ن ﺣ ﻋزم ‪:‬‬ ‫ﺑﻧﻲ ﻋﻠ ﻲ إذا ﻛﺛ ر اﻟﺗﻧﺎﺳ ب واﻟﻔﺧ ﺎر‬
‫اﻟﻣﻠ ك اﻟظ ﺎﻓر ( * ) ‪ 923 - . . .‬ه = ‪ 1517 - . . .‬م‬ ‫ﺑطن ﺿ ﺧم ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺎب ﺑ ن داود ﺑ ن ط ﺎھر اﺑ ن ﻣﻌوﺿ ﺔ اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻻﻣ وي ‪،‬‬ ‫ﻋﺑ د اﻟوھ (‬
‫ﻼطﯾن اﻟ ﯾﻣن ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ط ﺎھر ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﻠﻘب ﺑﺎﻟﻣﻠك اﻟظﺎﻓر ‪ ،‬ﺻ ﻼح اﻟ دﯾنﺳ‪:‬آﺧ ر‬
‫أﻗﺎم ﻓ ﻲ زﺑﯾ د‬ ‫وﻟﻲ ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ) ﺳﻧﺔ ‪ 894‬ه ( ‪ .‬وﻛﺎن ﺷدﯾد اﻟﺷﻛﯾﻣﺔ ﺑطﺎﺷﺎ ‪.‬‬
‫‪ .‬واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﺻﻧﻌﺎء ﻓﻔﺗك ﺑﺑﻌض أﻋﯾﺎﻧﮭﺎ ‪ ،‬واﻣﺗد ﺳﻠطﺎﻧﮫ ﻓﻲ ﺟﻣﯾﻊ اﻟﯾﻣن ‪.‬‬
‫ﻣن ﻣﺂﺛره ﻋﻣﺎرة اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻻﻋظم ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ زﺑﯾد ‪ ،‬وﻋﻣﺎرة ﻣدرﺳﺗﯾن ‪ ،‬وإﺟراء‬
‫ﺎﺟد‬ ‫ن اﻟﻣﺳ‬ ‫رﻣ‬ ‫دن ‪ ،‬وﻛﺛﯾ‬ ‫ﻲﻋ‬ ‫ﻋظﯾﻣ ز ‪،‬ﺔ ﻓو‬ ‫ﺔﻲ ﺗﻌ‬ ‫ﻣدرﺳﻓ‬
‫اﻟﻌ ﺎء ﯾن‬
‫واﻟﻣدارس واﻟﺻﮭﺎرﯾﺞ واﻵﺑﺎر ﻓﻲ أﻣﺎﻛن ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ‪.‬وھﺎﺟﻣﮫ ﺟﯾش ﻣن اﻟﺗ رك ‪،‬‬
‫ﯾﻘوده أﻣﯾر اﺳﻣﮫ ﺣﺳﯾن )ﻛﺎن أرﺳﻠﮫ اﻟﺳﻠطﺎن ﻗﺎﻧﺻوه اﻟﻐوري ﺻﺎﺣب ﻣﺻ ر‬
‫ﺣﺳ ﯾن وﻋ ﺎﻣر ﺣ روب ﻛﺛﯾ رة اﻧﺗﮭ ت‬ ‫ﯾﻣن (‬
‫ﺑت ﺑاﻟ ﯾن‬ ‫ﻓﻧﺷﻋ ن‬ ‫ﻟ دﻓﻊ اﻻﻓ رﻧﺞ‬
‫ﻧﻌﺎء ﮫ‪ .‬اﻧﺗﮭ ت دوﻟ ﺔ ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﺑﻣﻘﺗل اﻟظﺎﻓر ﻋﺎﻣرﻓ ‪ ،‬ﻲ ﺟﺑ ل )ﻧﻘ مﺑﻘ( رب ﺻ وﺑ‬
‫طﺎھر ‪ ،‬وﻣدﺗﮭم ﻧﺣو ‪ 63‬ﺳﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻧﺳب ﻗرﯾش ‪10‬‬
‫وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ 170‬و ‪ ( 2 ) . 177‬اﻟﺳﻧﺎ اﻟﺑﺎھر ‪ -‬خ ‪.‬واﻟﻧور اﻟﺳ ﺎﻓر ‪118‬‬
‫واﻟﻌﻘﯾق اﻟﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﻠطﺎﺋف اﻟﺳﻧﯾﺔ ‪ -‬خ ‪.‬وروح اﻟ روح ‪-‬خ ‪ ،‬اﻻول ﻣﻧ ﮫ‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋ ذرة ﺑ ن‬ ‫‪ ) * .‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋذرة ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﺑﻧوه‪ .‬ﺑط ن ﻣ ن ﻋ ذرة )‬ ‫زﯾد اﻟﻼت ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻛﻠب ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ( * ) ‪ 1008 - 965‬ه = ‪ 1600 - 1558‬مﻋ( ﺎﻣر‬ ‫‪1‬ﻋ ( ‪) * .‬‬
‫اﻟﺷ ﺟﻌﺎن ‪.‬‬ ‫اﻟزﯾ رديﯾﻣ ‪ :‬ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻔﺿ ﻼء‬ ‫ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﺣﺳ ﻧﻲ أﻣﯾ‬
‫اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن ﻣﺣﻣ د (‬ ‫وﺗ ﺄدب ‪ ،‬وﺛ ﺎر ﻣ ﻊ اﺑ ن أﺧﯾ ﮫ )‬ ‫ﺑﺎﻟﯾﻣن (‬
‫ﺳﻛن ﺷﺑﺎم ) ﻓﺗﻔﻘﮫ‬
‫ﻓﻘﺎﺗل اﻟﺗرك ‪ ،‬واﺷﺗﮭرت وﻗﺎﺋﻌﮫ ﻣﻌﮭم ﺑﻛوﻛﺑﺎن وﻏﯾرھﺎ ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن أﺳ ر ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣر‬
‫وﺳ‪ .‬ﻠﺦ ﺟﻠ ده وھ و‬ ‫اﻟﻛﯾﺧﯾﺎ (أن ﯾط ﺎف ﺑ ﮫ ﻓ ﻲ ﻛوﻛﺑ ﺎن وﺷ ﺑﺎم‬ ‫اﻟﻛﺗﺧدا ) ﺳﻧﺎن‬
‫وأرﺳل ﻋﻠﻰ ﺟﻣل إﻟﻰ ﺻ ﻧﻌﺎء ﺣﯾ ث‬ ‫ﺻﺎﺑر ﻻ ﯾﺋن وﻻ ﯾﺷﻛو ‪ ،‬وﻣﻠﺊ ﺟﻠده ﺗﺑﻧﺎ‬
‫طﯾف ﺑﮫ ‪ .‬ودﻓن ﺟﺳده ﻓﻲ ﺣﻣوﻣﺔ ﺛم ﻧﻘل إﻟﻰ ﺧﻣر ) ‪ ) * . ( 2‬أﺑو اﻟﮭﯾذام ( *‬
‫ن‬ ‫ﺎﻋم ﺑ‬ ‫رﯾم اﻟﻧ‬ ‫نﺧ‬ ‫ﻋﻣ ‪ 798‬م (‬
‫ﺎرة ﺑ‬ ‫‪ 182‬ﺑه = ‪. .‬ن ‪- .‬‬
‫) ‪.‬ﻋ‪ - . .‬ﺎﻣر‬
‫ﻋﻣرو ﺑن اﻟﺣﺎرث اﻟﻐطﻔﺎﻧﻲ اﻟﻣري ‪:‬رأس اﻟﻣﺿرﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وأﺣد ﻓرﺳ ﺎن‬
‫ﻣﻧﮫ ﻓ ﻲ ﻓﺗﻧ ﺗﮭم ﻣ ﻊ اﻟﻣﺿ رﯾﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﺎم‬ ‫اﻟﻌرب اﻟﻣﺷﮭورﯾن ‪.‬ﻟﯾﻣﺎﻧﯾﺔ‬
‫أﺻﺎب ا‬
‫وﻛﺎﻧ رهت‪ .‬ﺗزﺣ ف ﻋﻠﯾ ﮫ اﻻﻟ وف ﻣ ن اﻟﺟﻧ د‬ ‫وأطراﻓﮭﺎ ‪ ،‬ﻣﺎ ﻟم ﯾﺻ ﺑﮭم ﻣ ن ﻏﯾ‬
‫زﻣﮭم ‪ .‬م ﯾ ذﻛر ﻋﻧ ﮫ‬
‫وﻟ‬ ‫واﻟﻣﻘﺎﺗﻠﺔ ‪ ،‬وھو ﻓﻲ اﻟﻌدد اﻟﯾﺳﯾر ‪ ،‬ﻓﯾﺻﻣد ﻟﮭ م ﺣﺗ ﻰ ﯾﮭ‬
‫أﻧﮫ اﻧﮭزم ﻗط ‪ .‬واﺣﺗﺎل ﻋﻠﯾﮫ أﺣد ﺛﻘﺎﺗﮫ ﻓﻘﯾده ‪ ،‬وﺣﻣل إﻟﻰ ھﺎرون اﻟرﺷﯾد ﺑﺎﻟرﻗﺔ‬
‫ﺔ اﻻرب ‪270‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ‪( 1‬‬
‫ﮫ ) ‪( 3‬ھ ‪ ) * .‬ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬ ‫‪ ،‬ﻓ ﮫ وأطﻠﻘ‬ ‫ﺎ ﻋﻧ‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ‪( 3‬ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪:‬‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪) . 263 : 2‬‬ ‫واﻟﺳ ﺑﺎﺋك ‪( 2 ) . 27‬‬
‫ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪ 176‬وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 593‬وﻣﻌﺎھد اﻟﺗﻧﺻﯾص ‪ 251 : 1‬وﺗﮭذﯾب اﺑن‬
‫ﻋﺳﺎﻛر ‪ 176 : 7‬وﻛﺗﺎب اﻟورﻗﺔ ‪ ) * . 23‬اﻟﺿﺑﻲ ( * ) ‪ 250 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫أدﯾ ب ﻋراﻗ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﻋﺎﻣر( ﺑن ﻋﻣران ﺑن زﯾ ﺎد ‪ ،‬أﺑ و ﻋﻛرﻣ ﺔ اﻟﺿ ﺑﻲ ‪.‬‬ ‫‪ 864 -‬م‬
‫ﻣن أھل ﺳﺎﻣراء ﻛ ﺎن ﻟﻐوﯾ ﺎ إﺧﺑﺎرﯾ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ أﺧﻼﻗ ﮫ ﺷراﺳ ﻟ ﺔ ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫اﻻﻣﺛﺎل ‪ -‬ط ( ﺣﻘﻘﮫ اﻟدﻛﺗور رﻣﺿﺎن ﻋﺑد اﻟﺗواب ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬و ) ﻛﺗﺎب اﻟﺧﯾل‬
‫( و ) اﻻﺑل واﻟﻐﻧم ( ) ‪* . ( 1‬ﻋ) ﺎﻣر اﻟﻌﺑ دري ( * ) ‪ 138 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫أﺣ ‪ :‬د رﺟ ﺎﻻت ﻗ رﯾش‬ ‫‪ 755 -‬م (ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋﻣرو ﺑن وھب اﻟﻘرﺷﻲ اﻟﻌﺑ دري‬
‫ﻣﻘﺑ رة ﻋ ﺎﻣر (ﺑﻘرطﺑ ﺔ ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫ﺑﺎﻻﻧدﻟس ‪ ،‬ﺷ رﻓﺎ وﻧﺟ دة وأدﺑ ﺎ ‪ ،‬وإﻟﯾ ﮫ ﺗﻧﺳ ب )‬
‫ﯾﻠﻲ اﻟﻣﻐﺎزي واﻟﺻواﺋف ﻗﺑل ﯾوﺳف ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﻔﮭري ‪ .‬وﺣﺳده ﯾوﺳف‬
‫ﻓراﺳل اﻟﻣﻧﺻور اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬وﺧ رج ﻣ ن‬ ‫ﻓﻌﻣل ﻓﻲ إزاﻟﺗﮫ ‪ .‬ﻓﻌرف ﻋﺎﻣر ‪،‬ذﻟك‬
‫ﻓﻘﺻده ﯾوﺳف ﻓﻘﺑض أھل ﺳرﻗﺳ طﺔ ﻋﻠ ﻰ )ﻋ ﺎﻣر (‬ ‫ﻗرطﺑﺔ ﻓﺎﺣﺗل ﺳرﻗﺳطﺔ ‪.‬‬
‫ﻣﮫ وھ ب ‪ ،‬وأﺳ ﻠﻣوھﻣﺎ إﻟ ﻰ ﯾوﺳ ف ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮭﻣ ﺎ ﻓ ﻲ طرﯾﻘ ﮫ ﺑ وادي‬
‫اﻟرﻣل ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺧﻣﺳﯾن ﻣﯾﻼ ﻣن طﻠﯾطﻠ ﺔ ) ‪* . ( 2‬ﻋ) ﺎﻣر اﻻﺟ دار ( * ) ‪. . .‬‬
‫ن‬ ‫ﻼت ‪ ،‬ﻣ‬ ‫د اﻟ‬ ‫ن زﯾ‬ ‫وف‪.‬ﺑ ‪. . -‬ﻋ‪.‬ن (ﻋ ﺎ ذرة ﺑ‬ ‫‪-‬ن ‪.‬ﻋ‪. . = . .‬‬ ‫ﻣر ﺑ‬
‫أول ﻣن وﻟ ﻲ ﺳ داﻧﺔ ) ﻓود (ﻲ دوﻣ ﺔ اﻟﺟﻧ دل )اﻟﺟ وف (وﺗوارﺛﮭ ﺎ‬ ‫ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪:‬‬
‫ﻣن ﺑﻌده ﺑﻧوه إﻟﻰ أن ظﮭر اﻻﺳﻼم ‪ ،‬ﻓﮭدﻣﮫ ﺧﺎﻟد ﺑن اﻟوﻟﯾ د ‪.‬وﻛ ﺎن ) ود (ﻣ ن‬
‫ﺗﻣﺛﺎل رﺟل ﻛﺄﻋظم ﻣﺎ ﯾﻛ ون ﻣ ن اﻟرﺟ ﺎل ‪،‬‬ ‫أﺻﻧﺎم اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻗﯾل ﻓﻲ وﺻﻔﮫ ‪:‬‬
‫ﻗد ﻧﻘش ﻋﻠﯾﮫ ﺣﻠﺗﺎن ‪ ،‬ﻣﺗزر ﺑﺣﻠﺔ وﻣرﺗد ﺑﺄﺧرى ‪ ،‬ﺗﻘﻠد ﺳﯾﻔﺎ وﻋﻠﻰ ﻣﻧﻛﺑﮫ ﻗ وس‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎﻗوت ‪ ،‬طﺑﻌ‬ ‫ﺎء ﻟﯾ‬ ‫ﻣﻌﺟ* ) ‪ 1‬م( اﻻدﺑ‬
‫اﻧظ ﺎﻣشر ‪( 1‬‬‫ﮫ ھ* )‬ ‫ﯾن ﯾدﯾ‬ ‫‪ ،‬وﺑ‬
‫ل‬ ‫ب ‪ 3‬ﻗﻠ‪ 24 :‬ت‬
‫ﺗﻔﺿ ‪:‬‬ ‫‪274‬اﻟﻛﺗ‬
‫ﺎةودار‬ ‫وﺑﻐﯾ‪39 : 12‬ﺔ اﻟوﻋ‬‫ﺎﻋﻲ‬ ‫اﻟرﻓ‬
‫اﻟﺣﻠ ﺔ اﻟﺳ ﯾراء ‪52‬‬ ‫اﻟﻣﺣﺎﻣﻲ داود اﻟﺗﻛرﯾﺗﻲ وأﺗﺣﻔﻧﻲ ﺑﺗرﺟﻣﺔ ﻟﮫ ﻣطوﻟﺔ ‪( 2 ) .‬‬
‫ب ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﺑﻌ ﺎﻣر اﻻﺟ دار‬ ‫وﻟﻘ ل ‪.‬‬
‫ﺣرﻓﯾﮭﺎ ﻟواء ‪ ،‬وﺟﻌﺑﺔ ﻓﯾﮭ ﺎ ﻧﺑ‬ ‫‪ .‬ﺑﺔ‬
‫ﻟﺟدرة ﻛﺎﻧت ﻓﻲ وﺟﮭﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋوف ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬
‫وف ‪.‬ﺑ ( ‪1‬ن‪ -‬ﺑﻛ ر ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋ ذرة ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﻠ ب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺎﻣر ﺑ ن ﻋ ‪. . -‬‬
‫ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﯾﻘﺎل ﻟﺑﻧﯾﮫ ) ﺑﻧو اﻟﻣزﻣم ( ) ‪- 2 . ( 2‬ﻋ رﺎﻣﺑ ن ﻋ وف‬
‫ﺑن ﻛﻌب ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﺑد ﻣﻧﺎة ‪ ،‬ﻣن ﻛﻧﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ) ‪- 3 . ( 3‬‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﻋوف ﺑن ﻣﺎﻟ ك ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن ﺻﻌﺻ ﻌﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ھ وازن ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ﻛﺎﻧت‪ .‬ﻣﺳﺎﻛن ﺑﻧﯾﮫ ﺑﺟﮭ ﺎت اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬وﻣﻠﻛ وا اﻟﺑﺣ رﯾن ‪ ،‬وأرض‬ ‫ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد‬
‫اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ أواﺳط اﻟﻘرن اﻟﺳﺎﺑﻊ ﻟﻠﮭﺟرة ) ‪ ) * . ( 4‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﻏﯾﻼن ( * ) ‪.‬‬
‫ﺻ ﺣﺎﺑﻲ ‪.‬‬ ‫ﺎﻣرمﺑ ( ن ﻏ ﯾﻼن ﺑ ن ﺳ ﻠﻣﺔ اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 18 - . .‬ه = ‪- . . .‬ﻋ ‪639‬‬
‫اﻟط ﺎﺋف ‪ ،‬ورﺣ ل ﻣ ﻊ ﺧﺎﻟ د ﺑ ن اﻟوﻟﯾ د إﻟ ﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن ﻓ ﺎرس‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑ ن ﻗ داد ( * ) ‪.‬‬ ‫ﺛﻘﯾف ﻓﻲ وﻗﺎﺋﻌﮭﺎ ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑطﺎﻋون ﻋﻣواس ) ‪) * . ( 5‬‬
‫ﻋﺎﻣر( ﺑن ﻗداد ﺑن ﺛﻌﻠﺑﺔ ﺑ ن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﺟﯾﻠ ﺔ ‪،‬‬ ‫‪...-...=...-..‬‬
‫ذھب (ن‪ .‬ﻧﺳ ﻠﮫ ﻋﻣ رو ﺑ ن‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻣﻘﻠ د اﻟ‬
‫ﻛﺎن ﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ )‬
‫ﻣن ﻛﮭﻼن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫اﻻﺻ ﻧﺎم ‪ ،‬ﻻﺑ ن‬ ‫ﺧﺛﺎرم اﻟﺑﺟﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﺷ ﻌراء ) ‪) * . ( 6‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫طﺑﻌ ﺔ ﻣﺻ ر ﺳ ﻧﺔ ‪1357‬‬ ‫اﻟﻛﻠﺑﻲ ‪ 55‬وإﻏﺎﺛﺔ اﻟﻠﮭﻔﺎن ﻻﺑن ﻗﯾم اﻟﺟوزﯾﺔ ‪207 : 2‬‬
‫ھ ‪ .‬واﻟﺗﺎج ﻣﺎدة ) ﺟدر ( وﻓﯾﮫ أﻧﮫ ) أﺑوﺣﻲ ( ‪2 ) .‬ﺳ( ﺑﺎﺋك اﻟ ذھب ‪3 ) . 28‬‬
‫‪ 269‬ن ﺧﻠ دون ‪: 6‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻربواﺑ‬ ‫وﺳ ﺑﺎﺋك ‪( 4 ) . 60‬‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪270‬‬ ‫(‬
‫ﺑﺎﺋك‬ ‫ﺔ اﻻرب ‪269‬‬
‫واﻟﺳ‬ ‫ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪6 ) . 4407‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ(‬ ‫‪ 11‬و ‪( 5 ) . 12‬‬
‫اﻻﺻ‬
‫‪ ) * . 79‬اﻻذرﻋﻲ اﻟﺷﮭﺎﺑﻲ ( * ) ‪ 280 - . . .‬ه = ‪ 893 - . . .‬م (ﻋﺎﻣر ﺑ ن‬
‫ﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ‬ ‫أﻣﯾ ‪ :‬ر ﻣ ن اﻟﺷ ﮭﺎﺑﯾﯾن ‪.‬‬ ‫ﻗﯾس ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﺷ ﮭﺎب ﺑ ن ﻗﺎﺳ م اﻟﺷ ﮭﺎﺑﻲ‬
‫أﯾﺎﻣ ه ( ﮫ اﺳ ﺗوﻟﻰ أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫وﻻﯾ ﺔ ﺣ وران ‪ ،‬ﺧﻠ ف ﺑﮭ ﺎ أﺑ ﺎهﺳ)وﻓ ﻧﺔﻲ‪253‬‬
‫طوﻟون ﻋﻠﻰ ﺑ ﻼد اﻟﺷ ﺎم وأرﺳ ل ﺟﯾﺷ ﺎ ﻛﺑﯾ را ﻟﻼﺳ ﺗﯾﻼء ﻋﻠ ﻰ ﺣ وران ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠ ﮫ‬
‫وظﻔر ﻋ ﺎﻣر ‪ ،‬ﻓﺟﻌ ل‬ ‫ﻋﺎﻣر ﻓﻲ ﺻﺣراء ) أذرﻋﺎت ( اﻟﻣﻌروﻓﺔ اﻟﯾوم ﺑدرﻋﺔ ‪.‬‬
‫إﻗﺎﻣﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﺑﻧﻰ ﺑﮭﺎ ﻣﺳﺎﻛن ‪ ،‬وﻧﺳب إﻟﯾﮭﺎ ﻓﻘﯾل ﻟﮫ ) اﻻذرﻋﻲ ( وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ‪ ،‬ﯾﻘ ول اﻟﺷ ﻌر ) ‪* . ( 1‬ﻋ) ﺎﻣر ﺑ ن‬ ‫اﺳﺗﻣرت وﻻﯾﺗﮫ ‪ 26‬ﺳﻧﺔ ‪.‬‬
‫ﻟؤي ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﻟؤي ﺑن ﻏﺎﻟب ‪ ،‬ﻣن ﻗرﯾش‬
‫‪ ،‬ﻣن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻣن ﻧﺳﻠﮫ ﻋﻣرو اﺑن ود اﻟﻌﺎﻣري ‪ ،‬وﻛﺛﯾرون ) ‪2‬‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ﻟﯾ ث ﺑ ن‬ ‫( ‪ ) * .‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﻟﯾث ( * ) ‪. - . . . = . . . - . . .‬ﻋ‪( . .‬‬
‫ﻛﻌ ‪ :‬ب ‪ ،‬وﺷ ﺟﻊ ‪ ،‬وﻗ ﯾس ‪،‬‬ ‫ﻋدﻧﺎن ‪:‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﻧ وه‬‫ﺑﻛر ‪ ،‬ﻣن ﻛﻧﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻣن ﺟ‬
‫وﻋﺗوارة ‪ ،‬وﻣﻧﮭم ﺗﻔرق ﻧﺳﻠﮫ ) ‪ ) * . ( 3‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﻣﺎﻟك ( * ) ‪= . . . - . . .‬‬
‫ﻋﺎﻣر( ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﺟﺷم ﺑ ن ﺣﺎﺷ د ‪ ،‬ﻣ ن ھﻣ دانﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬ ‫‪...-...‬‬
‫ﻣن ﻧﺳﻠﮫ أﻋﺷﻰ ھﻣدان ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث اﻟﻌ ﺎﻣري ) ‪. ( 4‬‬
‫رﯾش ‪440 - 412‬‬ ‫ب ﻗ(‬‫اﻟﺷ ) ‪ ( 1‬ﻧﺳدﯾﺎق ‪2 ) . 43‬‬ ‫ھ * ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑر ‪:‬اﻧظر ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ ‪.‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪( 3 ) . 106 : 2‬ﺟﻣﮭ رةاﻻﻧﺳ ﺎب ‪- 170‬‬
‫‪393‬اﻟﻛ ﻼم ﻋﻠ ﻰﺷ) ﺟﻊ ( ‪( 4 ) .‬‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ﻓ‪ : 5‬ﻲ‬
‫وﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪270‬‬ ‫‪172‬‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻣﻼﻋ ب اﻻﺳ ﻧﺔ ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 10‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫اﻟﻠﺑ ﺎب ‪) * . 107 : 2‬‬
‫‪ 631‬م ( ﻋﺎﻣر ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑن ﺟﻌﻔر ﺑن ﻛﻼب اﻟﻌﺎﻣري ‪ ،‬أﺑو ﺑراء ‪:‬ﻓﺎرس ﻗ ﯾس‬
‫وھﺎل ﻋ و ﺎﻣر اﺑ ن اﻟطﻔﯾ لﺳ‪ .‬ﻣﻲ )‬ ‫‪ ،‬وأﺣ د أﺑط ﺎل اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺧ ﺔ ‪.‬‬
‫وﻻﻋب أط راف اﻻﺳ ﻧﺔ ﻋ ﺎﻣر ﻓ راح‬ ‫ﻣﻼﻋب اﻻﺳﻧﺔ ( ﺑﻘول أوس ﺑن ﺣﺟر ‪) :‬‬
‫اﻻﺳ ﻼم وﻗ دم ﻋﻠ ﻰ رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫أدرك ﻊ (‬
‫‪ ،‬ﻟﮫ ﺣ ظ اﻟﻛﺗﯾﺑ ﺔ أﺟﻣ‬
‫وﺳﻠم ﺑﺗﺑوك ‪ ،‬وﻟم ﯾﺛﺑت إﺳﻼﻣﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣﺟﻣﻊ اﻻﻣﺛﺎل‬
‫ف ‪174 : 2‬‬ ‫روض اﻻﻧ‬ ‫ر ‪472‬‬ ‫‪ 4417‬واﻟ‬
‫ﺎﺑﺔ ‪ ،‬تواﻟﻣﺣﺑ‬ ‫‪22‬‬ ‫‪:2‬‬
‫واﻻﺻ‬
‫‪ 193‬ﻣﺎه ﻣﻼﻋ ب اﻻﺳ ﻧﺔ ھ و ﺿ رار اﺑ ن‬ ‫ذي ﺳ‬
‫اﻻﻧﺳاﻟ ﺎب‬‫وﺟﻣﮭوﻓﯾ رةﮫ أن‬
‫وﺗﮭ ‪338‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪195 : 7‬‬ ‫وﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺑﻐ دادي ‪: 1‬‬ ‫ﻋﻣ رو اﻟﺿ ﺑﻲ ‪.‬‬
‫ﻧﺔ (ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن‬ ‫ﻣﻼﻋ) ب اﻻﺳھ و‬ ‫‪ 187‬ﺛﻣ ﺎر اﻟﻘﻠ وب ‪ 78‬أن‬ ‫دي ﻲ‬ ‫واﻵﻣ وﻓ‬
‫أﺧﻗﻠ ذتھ‪ :‬ذا ﻣ ن ﻗ ول ﻟﺑﯾ د ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟطﻔﯾل ‪ ،‬وأﻣﺎ ھذا ﻓﻠﻘﺑﮫ ) ﻣﻼﻋب ﻣ‬
‫اﻟر ﺎح (‬
‫ﻗوﻣﺎ )‪ ،‬ﺗﻧوﺣﺎن ﻣﻊ اﻻﻧ واح ‪ ،‬وأﺑﻧ ﺎ ﻣﻼﻋ ب اﻟرﻣ ﺎحوﻓ( ﻲ اﻟﻘ ﺎﻣوس‬ ‫رﺛﺎﺋﮫ ‪:‬‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ( * ) ‪- 1062‬‬ ‫اﻻﺳ ﻧﺔ رﻣﺎﺣ ﺎ ﻟﻠﻘﺎﻓﯾ ﻋﺔ ‪) * .‬‬ ‫ﻣ ﺎﺟﻌﻣﻌﻧ ل ﺎه ‪:‬‬
‫ﻋﺎﻣر( ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫‪ 1135‬ه = ‪ 1723 - 1652‬م‬
‫اﻻﻣ‪ ،‬ﻋ ﺎم اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ نﻧﺳﻣﺣﻣ ﺎﺑﺔد‪:،‬ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟزﯾدﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺷ ﮭﯾد اﻟﺣﺳ م ﻧﻲ‬
‫اﻟﻣرﯾد)ﻓﻲ أﻧﺳﺎب ذرﯾ ﺔ اﻟﺳ ﯾد ﻋﻠ ﻲ اﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن‬ ‫ﺑﺎﻟﯾﻣن ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫ﺑﻐﯾﺔ‬
‫ﻣﻧﮫ ﻧﺳﺧﺔ ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ ﻣﺳ ﺟد اﻟﺑ ﺎر ‪،‬‬ ‫اﻟرﺷﯾد ‪ -‬خ ( وﻣن ﻧﺷﺄ ﻣﻌﮭم وﻋﺎﺻرھم ‪.‬‬
‫ﻗرﯾﺔ اﻟﻘ رﯾن ‪ ،‬ﺑ دوﻋن )ﺣﺿ رﻣوتوﻓ( ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب )اﻟ رﻗم ‪( 1346‬وﻓ ﻲ‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑ ن ﻧﮭ د ( * ) ‪. . . = . . . - . . .‬‬ ‫ﻣﻛﺗﺑﺔ ﻋﻣر ﺳﻣﯾط ﺑﺗرﯾم ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ ( . . . -‬ﻋﺎﻣر ﺑن ﻧﮭد ﺑن زﯾد ‪ ،‬ﻣن ﻗﺿﺎﻋﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬ﺑﻧ وه‬
‫ﺑطن ﻣن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻣﻠﺣق اﻟﺑدر ‪ 110‬وﻣﺧطوطﺎت ﺣﺿرﻣوت ‪-‬‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑ ن ھﺷ ﺎم ( * ) ‪553‬‬ ‫خ ‪ .‬وﻣراﺟﻊ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﯾﻣن ‪ ) . 58‬ﻧﮭد ( ) ‪) * ( 1‬‬
‫ﻋﺎﻣر مﺑ ( ن ھﺷ ﺎم ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ھﺷ ﺎم اﻻزدي‬ ‫‪ 623 -‬ه = ‪1226 - 1158‬‬
‫ﺷﺎﻋر أﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻛﺗ ﺎب اﻟﻧ دﻣﺎء ‪.‬‬ ‫اﻟﺑﯾﺎﻧﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬اﻟﻘرطﺑﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪:‬‬
‫ووﻓ نﺎة ‪.‬ﺟﻣﺎﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم اﺑ ن ﺑﺷ ﻛوال ‪.‬‬ ‫روى ﻋ‬
‫ﻣ ن أھ ل ﻗرطﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻣوﻟ دا‬
‫واﺳﺗﻛﺗﺑﮫ أﺑو ﻣﺣﻣد ﻋﺑد ﷲ ﺑن أﺑﻲ ﺣﻔص اﺑن ﻋﺑد اﻟﻣؤﻣن ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﻧﺳ ق‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ( و )ﻣﻌﺎرﺿﺔ ﻟﻣﻠﻘﻰ اﻟﺳ ﺑﯾل (ﻟﻠﻣﻌ ري ‪ ،‬و )ﻣﻘﺻ ورة (‬
‫اﻟدرﯾدﯾﺔ ﻓﻲ ﻧﺣو ‪ 165‬ﺑﯾﺗﺎ ‪ ،‬و ) ﺷرح (ﻟﮭﺎ أورد ﻓﯾﮫ ﻓواﺋد ﻓﻲ اﻻدب وﻧﻛﺗ ﺎ ‪،‬‬
‫ط‬ ‫ﻼن وﻣﻧﺷ‬ ‫اﻟﻌﺟ‬
‫ب اﻟﻣﻠﺧ ﻣﺛ ص (ﺑطو )‬ ‫رح ﻏرﯾ‬ ‫ص ﻓ و )ﻲ ﺷ‬ ‫ﺧﺻ‬
‫أﺟﻧ ﺎس اﻟﺗﺟﻧ ﯾس‬ ‫اﻟﻛﺳﻼن ( ﻓﻲ اﻻدب ‪ ،‬ﻧﺣو ﺛﻠﺛﻲ أﻣﺎﻟﻲ اﻟﻘﺎﻟﻲ ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ﻓ ﻲ )‬
‫ﻣﺗﻔرﺟ ﺎت ﻗرطﺑ ﺔ (‬ ‫وﺷﻌره ﻛﺛﯾر ﯾﻣﺗﺎز ﺑﺗﺷﺑﯾﮭﺎت ﻟطﯾﻔﺔ ‪ ،‬ﻣﻧ ﮫ ﻗﺻ ﯾدة ﻓ ﻲ )‬ ‫(‬
‫ﺎﻣر ﺑ ن ھ ﻼل ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫وﻣوﺷ ﺣﺎت ) ‪2‬ﻋ ( ‪) * .‬‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ھﻼل ﺑن ﺻﻌﺻﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔﺟ‪ :‬د ﺟ ﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﻣن ﻧﺳﻠﮫ ﺑطون رﻓﺎﻋﺔ ‪ ،‬وﺑﻧو ﺣﺟﯾر ‪ ،‬وﺑﻧو ﻏرﯾر ‪ ،‬ﻛﺎﻧت ﻣﺳﺎﻛﻧﮭم ﻓﻲ ﺑﻌ ض‬
‫اﻻﻋﻣﺎل اﻻﺧﻣﯾﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن اﻟدﯾﺎر اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ ،‬وﻣ ﻧﮭم طواﺋ ف ﺑﺈﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ) ‪* . ( 3‬‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن واﺛﻠ ﺔ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫) أﺑو اﻟطﻔﯾل ( * ) ‪ 100 - 3‬ه = ‪ 718 - 625‬م (‬
‫ﺑن ﻋﻣرو ‪ ،‬اﻟﻠﯾﺛﻲ اﻟﻛﻧﺎﻧﻲ اﻟﻘرﺷﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟطﻔﯾل ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻛﻧﺎﻧﺔ ‪ ،‬وأﺣد ﻓرﺳﺎﻧﮭﺎ‬
‫‪ 271‬ر ﺑﻘﯾ ﺔ‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻربواﻧظ‬ ‫‪ ،‬وﻣ ن ذوي اﻟﺳ ﯾﺎدة *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫راد ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﻧﮭ ) د ( ‪2 ) .‬‬
‫اﻻﯾ(‬ ‫ﻰ‬ ‫‪ 519‬ﻼم ﻋﻠ‬ ‫ﻲ اﻟﺗ ﻓ ﺎج ‪: 2‬‬
‫ﻲ اﻟﻛ‬ ‫ﺑﮫ ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﻧﺳ‬
‫رب ﻓ ﻲ ﺣﻠ ﻰ اﻟﻣﻐ رب ‪( 3 ) . 75‬‬ ‫ﻟﻠرﻋﯾﻧ واﻟﻲ ‪ .‬ذﯾل واﻟﺗﻛﻣﻠواﻟﻣﻐﺔ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ﺳﺑﺎﺋك اﻟذھب ‪ 39‬وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ . 270‬ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻟد ﯾوموﻗﻌﺔ أﺣد ‪ ،‬وروى ﻋ ن‬
‫اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﺗﺳﻌﺔ أﺣﺎدﯾث ‪ ،‬وﺣﻣ ل راﯾ ﺔ ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺑ ﻲ طﺎﻟ ب ‪،‬‬
‫وﻛﺗب إﻟﯾ ﮫ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﻓﻲ ﺑﻌض وﻗﺎﺋﻌﮫ ‪ .‬وﻋﺎش إﻟﻰ أﯾﺎم ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬وﻣﺎ ﺑﻌدھﺎ ‪.‬‬
‫رج‪ .‬ﻋﻠ ﻰ ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ﻣ ﻊ اﻟﻣﺧﺗ ﺎر اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ‪،‬‬ ‫إﻟﻰﺧاﻟﺷﺎم‬
‫ﯾﻼطﻔﮫ ‪ ،‬ﻓوﻓد ﻋﻠﯾﮫ ﺛم‬
‫ﯾن ‪ .‬ﺎﺎرﻗﺗ‪ ،‬اﻧ ل زوى ﻋ ﺎﻣر إﻟ ﻰ أن ﺧ رج اﺑ ن‬ ‫ﻣطﺎﻟﺑ ﺎ ﺑ دم اﻟﺣﺳ اﻟﻣﺧﺗ‬
‫وﻟﻣ‬
‫اﻻﺷﻌث ‪ ،‬ﻓﺧرج ﻣﻌﮫ ‪.‬وﻋﺎش ﺑﻌد ذﻟك إﻟﻰ أﯾﺎم ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ‬
‫ﺣﺎﺑﺔ ‪.‬د اﻟﻌزﯾ ز ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ اﻟﺟﻠ ودي‬ ‫آﺧ ر ﻣ ن ﻣ ﺎت ﻣ ن اﻟﺻ وﻟﻌﺑ‬ ‫ﺑﻣﻛﺔ ‪.‬‬
‫وھ و‬
‫ﯾرﺗﮫ ‪.‬ﻣﻌﺎﺻ رﻧﺎ اﻟطﯾ ب اﻟﻌﺷ ﺎش‬ ‫وﺟﻣ ﻊ‬ ‫ﺎر أﺑ ﻲ اﻟطﻔﯾ ﻓ ل (ﻲ ﺳ‬ ‫ﻛﺗأﺧﺑ ﺎب )‬
‫اﻟﺗوﻧﺳﻲ ‪ ،‬أﺧﺑﺎره وﺷﻌره ﻓﻲ ‪37‬ﺻﻔﺣﺔ ﻧﺷرت ﻓﻲ ﺣوﻟﯾﺎت اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﺗوﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫‪ ،‬اﻟﻌدد ‪10‬ﻟﺳ ﻧﺔ ‪) * . ( 1 ) 1973‬ذو اﻟ رﻣﺣﯾن ( * ‪. - . . . = . . . - . . .‬‬
‫وھب( ﺑ ن ﻣﺟﺎﺷ ﻊ ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن زﯾ د ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻣﺣ ﺎرب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻋﺎﻣر ﺑن ‪. .‬‬
‫رﻣﺣﯾن ‪.‬ﺎن ﺳ ﯾد ﻗوﻣ ﮫ )ﺑﻧ ﻲ‬‫ﻛ‬ ‫ﻗﯾس ﻋﯾﻼن ‪:‬ﻓﺎرس ﺟ ﺎھﻠﻲﯾﻘ‪ .‬ﺎل ﻟ ﮫ ‪:‬ذو اﻟ‬
‫ﺑﻐﺎرة ﻟﮫ ﻋﻠﻰ ﺑﻧﻲ ﺑﺎھﻠﺔ ‪ ،‬ظﻔ ر ﻓﯾﮭ ﺎ وأﺳ ر ﺟﻣﻌ ﺎ ﻋظﯾﻣ ﺎ ‪،‬‬ ‫ﻣﺣﺎرب (‬
‫ﺗﮭر واﺷ‬
‫ﯾوم ﻛﯾ ﺔ اﻟﻌﺟ ب (ﻗ ﺎل‬ ‫وﻛوى ﻣن أطﻠق ﻣﻧﮭم ﻋﻠﻰ اﻟﯾﺎﺗﮭم ‪ ،‬ﻓﺳﻣﻲ ذﻟك اﻟﯾوم )‬
‫وﺑﺎھﻠﺔ ﺗﻐﺿب ﻣن ذﻟك إذا ذﻛ ر ﻟﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬ ‫اﺑن ﺣزم ‪:‬‬
‫وطﺑﻘ‪82 :‬ﺎت اﺑ ن ﺳ ﻌد ‪338 : 5‬‬ ‫‪ 159‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪5‬‬ ‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪: 13‬وﺗﮭ‬ ‫(‬
‫وﺧزاﻧﺔ اﻟﺑﻐدادي ‪ 91 : 2‬واﻟﺟواھر اﻟﻣﺿﯾﺔ ‪ 426 : 2‬وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪: 7‬‬
‫‪ 200‬وﺳﯾر اﻟﻧﺑﻼء ﻟﻠذھﺑﻲ ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟﻣﺟﻠد اﻟﺛﺎﻟث ‪ .‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪317 : 1‬واﻻﺻ ﺎﺑﺔ‬
‫ل ‪ 102 :‬و ‪ 107‬و ‪. 110‬‬ ‫ﺎت ‪ ،‬ﻗﯾ‬ ‫ﮫ رواﯾ‬ ‫‪،‬وﻓاﻟﻛﻧ ﻲ ﺳﻰ ‪ ،‬ت ﻧﺔ‪670‬‬
‫وﻓﺎﺗ‬
‫‪ 248‬وﻲ اﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 456‬و‬ ‫وأﺧﺑﺎر اﻟﺗراث ‪ :‬اﻟﻌدد ‪( 2 ) . 79‬ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ﻓ‬
‫رﻣ نﺢ ﻟﻘ‪ :‬ب ﺑ ذي اﻟ رﻣﺣﯾن ‪ ،‬أﺑ و رﺑﯾﻌ ﺔ )‬ ‫‪457‬واﻟﻘﺎﻣوس واﻟﺗﺎج ﻣ ﺎدة ‪:‬ﻣﻣ‬
‫اﻟﻣﺧزوﻣ ومﻲ (اﻟﻔﺟ ﺎر ﺑ رﻣﺣﯾن ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت رﺟ ﻼه‬ ‫ﻋﻣ ر ﺑ ن اﻟﻣﻐﯾ رةﻗﺎﺗ ل ﯾ‬
‫طوﯾﻠﺗﯾن ‪ ،‬ﻛﺄﻧﮭﻣﺎ رﻣﺣﺎن ‪ ،‬ﻓﻠﻘب ﺑذﻟك ‪ ،‬و )ﻣﺎﻟك ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻋﻣ رو (ﻛ ﺎن‬
‫رداسأﺑ ﻲ ﻋ ﺎﻣر اﻟﺳ ﻠﻣﻲ (أﺧ و‬ ‫ﯾزﯾ) د ﺑ ن ﻣ ﺑ ن‬ ‫ﯾﻘﺎﺗل ﺑرﻣﺣﯾن ﻓ ﻲ ﯾدﯾ ﮫ ‪ ،‬و‬
‫اﻻﻣﯾ ر اﻟﻘطﺑ ﻲ ( * ) ‪.‬‬‫اﻟﻌﺑﺎس اﻟﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬و ) ﻋﺑد ﺑن ﻗطن اﺑن ﺷﻣر ( ‪) * .‬‬
‫ﻋﺎﻣر ﺑن ﯾوﺳف اﻟﻌزﯾز ﺑن أﺣﻣد ﺑ ن درﯾ ب‬ ‫‪ 944 - . .‬ه = ‪ 1538 - . . .‬م (‬
‫اﻟﻘطﺑﻲ ‪ :‬أﻣﯾر ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻻﺷراف ‪ .‬اﺗﻔق أﺷراف ﺟﺎزان ﻋﻠﻰ إﻣﺎرﺗﮫ )ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑﯾ ﺑﻣرم ﺎ( ﻛ ﺎن ﯾﻠﻘ ﺎه ﻣ ن‬ ‫‪ 935‬ه ( وﺻﻔت ﻟﮫ اﻟﺑﻼد ‪.‬وﺷﻐل ﻋﻧ ﮫ )‬
‫ﻛﺛرة اﻟﻔﺗن ‪ ،‬ﻓﻘرت وﻻﯾﺔ ﻋﺎﻣر إﻟ ﻰ أن ﺷ ب أوﻻد اﻻﻣﯾ ر اﻟﻣﮭ دي ﺑ ن أﺣﻣ د ‪،‬‬
‫وﻛﺛرت ﺧﯾ وﻟﮭم وﻋ ددھم ‪ ،‬ﻓﺧ ﺎف إن ﯾﺳ ﺗﻣﯾﻠوا اﻟﻌﺳ ﻛر وﯾﻐﻠﺑ وه ﻋﻠ ﻰ اﻟ ﺑﻼد ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺷﺗرى ﻣن اﻟﺳودان ﻧﺣو ﺳﺗﻣﺎﺋﺔ ﻣﻣﻠوك ‪ ،‬ﻓﺄﻛﺛروا اﻟﻔﺳﺎد ‪ ،‬وﻟم ﯾطق ﺿﺑطﮭم‬
‫وﻗﺎﺗﻠﮫ اﻟﺷرﯾف أﺑو ﻧﻣﻲ ‪ ،‬ﺛم اﻏﺗﺎﻟﮫ أﺣ د رﺟ ﺎل‬ ‫‪ ،‬ﻓﻔﺳدت ﺑﻼده وﺗزﻟزل ﻣﻠﻛﮫ ‪.‬‬
‫رﯾش ‪ .‬ﺑﻼد اﻟﺟﺎزاﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ‬ ‫وﻛﺎﻧﻋ ت اﻟ‬ ‫ﻲ ﻧﻣ ﻲ ‪ ،‬ﻟ ﯾﻼ ﻓ ﻲ داره ﺑ ﺄﺑﻲ‬
‫ﻣﺿرب اﻟﻣﺛل ﻓﻲ اﻟﻌﻣران ‪ ،‬وﻛﺎن أﺑو ﻋرﯾش ﯾﺳ ﻣﻰ اﻟﮭﻧ د اﻟﺻ ﻐﯾر ‪.‬وﻋ ﺎﻣر‬
‫ﻠﯾﻣﺎﻧﻲ ) ‪ . ( 1‬ﻋ* ) ﺎﻣرة‬ ‫ﻼف اﻟﺳ‬ ‫ﻲ اﻟﻣﺧ‬ ‫ﯾن ﻓ‬ ‫اﻟﻘطﺑﯾ‬
‫ر اﻻﻣ ھ راء ذا ‪:‬‬
‫ﻋﺎﻣرة ﺑن ﻣﺎﻟك ﺑ ن اﻻوس ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫اﻻوﺳﻲ ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫وﻟم ﯾﺳﻣﮫ اﺑن ﺣ زم ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣزﯾﻘﯾﺎء ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ذﻛره اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪.‬‬
‫اﻟﻌ ﺎﻣري )‬ ‫ﺎﻣري =د ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪381‬‬ ‫اﻟﻌ ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺑﻧ ﻲ ﻣﺎﻟ ك ﺑ ن اﻻوس ) ‪. ( 2‬‬
‫اﻟﻠط ﺎﺋف‬ ‫ﻋﺑ رد (اﻟﻣﻠ= ك ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪* ( 399‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫اﻟﻣظﻔ‬
‫وﻓﯾﮭﻣﺎ أن ﻋﺎﻣرا ھذا اﻧﺗﮭت ﺑ ﮫ إﻣ ﺎرة‬ ‫اﻟﺳﻧﯾﺔ ‪ .‬واﻟﻌﻘﯾق اﻟﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ -‬ﻣﺧطوطﺎن ‪-‬‬
‫‪ 140‬ﺎ ‪ ،‬وأوﻟﮭ م اﻻﻣﯾ ر ﺧﺎﻟ د‬ ‫اﻻﺷراف ) آل ﻗطب اﻟدﯾن (وﻛﺎﻧت وﻻﯾ ﺗﮭمﻋﺎﻣ‬
‫‪ ،‬ﺛ م اﺑﻧ ﮫ درﯾ ب ﺑ ن ﺧﺎﻟ د ‪ ،‬ﺛ م اﺑﻧ ﮫ أﺣﻣ د ﺑ ن درﯾ بﻏ) زاه‬
‫رﯾف ﻣﻛ ﺔ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺑرﻛ ﺎت وأﺣ رق ﺛﺟ م ﺎاﺑﻧزان ﮫ( ﯾوﺳ ف اﻟﻌزﯾ ز ‪ ،‬ﺛ م‬
‫أﺧوه اﻟﻣﮭدي ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬ﺛم أﺧوھﻣﺎ ﻋز اﻟدﯾن ‪ ،‬ﺛم ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪ ،‬ﺛ م أﺣﻣ د‬
‫وﻗد ﺗﻘدم ذﻛ ر اﻟﻣﺧ ﻼف‬ ‫ﺑن اﻟﻣﮭدي ‪ ،‬ﺛم ﻋﺎﻣر ﺑن ﯾوﺳف ‪ ،‬ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺳﻠﯾﻣﺎﻧﻲ ﻓﻲ ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺗرﺟﻣ ﺔ ﺧﺎﻟ د ﺑ ن ﻗط ب اﻟ دﯾن ‪( 2 ) .‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب‬
‫‪ 271‬واﻟﺳﺑﺎﺋك ‪ 70‬واﻧظر ﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳﺎب ‪ . 312‬اﻟﻌﺎﻣري = ﻣﺑﺎرك اﻟﻌﺎﻣري‬
‫ﻣﺟﺎھد ﺑ ن ﯾوﺳ ف‬ ‫‪ 408‬اﻟﻌﺎﻣري ) ﻓﺗﻰ اﻟﻣﻧﺻور ( = زھﯾر ‪ 429‬اﻟﻌﺎﻣري =‬
‫ﺎﻣري =ﺎن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪478‬‬ ‫اﻟﻌ ﻋﺛﻣ‬ ‫ﺎﻣري ﻲ= ﺑ ن ﻣﺟﺎھ د ‪474‬‬ ‫اﻟﻌ ﻋﻠ‬ ‫‪436‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺣﺳ ﻧﻲ‬ ‫ﯾﺣﯾ =ﻰ ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ) ‪( 893‬اﻟﻌ ﺎﻣري =‬ ‫اﻟﻌﺎﻣري اﻟﺣرﺿ ﻲ‬
‫ﻋﺎﻣﻠ ‪ ( .‬ﺔ‪ 1‬ﺑ‪ -‬ن ﺳ ﺑﺄ ﺑ ن‬ ‫ﻋﺎﻣﻠ ﺔ ( * ) ‪. . - . . . = . . . - . . .‬‬ ‫‪) * 1373‬‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ﻗدﯾم ‪ ،‬وھ و ﻓ ﻲ رواﯾ ﺔ اﻟﻘﻠﻘﺷ ﻧدي ‪:‬‬ ‫ﻗﺣطﺎن ‪:‬‬
‫ﯾﺷﺟب ﺑن ﯾﻌرب اﺑن ﺟد‬
‫ﻋﺎﻣﻠﺔ ﺑﻧت ﻣﺎﻟك ﺑن ودﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﻗﺿ ﺎﻋﺔ ‪ :‬أم‬ ‫أﺧو ﺣﻣﯾر وﻛﮭﻼن ) ‪- 2 . ( 1‬‬
‫ﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ .‬ﯾﻧﺳب إﻟﯾﮭﺎ ﺑﻧوھﺎ ﻣن زوﺟﮭﺎ اﻟﺣﺎرث ﺑن ﻋدي ﺑن اﻟﺣﺎرث ﺑن ﻣرة ‪،‬‬
‫ﻣن ﻛﮭﻼن ‪ .‬وھم ﻛﺛﯾرون ‪ ،‬ﻧزل ﺑﻌﺿﮭم ﻓﻲ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓﻧﺳب إﻟﯾﮭم )ﺟﺑل ﻋﺎﻣﻠ ﺔ‬
‫ﻼﻣﺔ اﻟﻌ ﺎﻣﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬ﻋﻘ ب ﻓ ﻲ إﺣ دى ﺟﮭ ﺎت رﯾ ﺔ ) (‬ ‫(‬ ‫ﺔﺑ نﺳ‬
‫وﻣﻣن ‪.‬اﺷﺗﮭر ﻣﻧﮭم ﺑﻌد اﻻﺳ ﻼم ﻋ دي ﺑ ن اﻟرﻗ ﺎع اﻟﺷ ﺎﻋر ‪،‬‬ ‫‪ Raiyo‬ﺑﺎﻻﻧدﻟس‬
‫اﻟﺣﺳن ﺑ ن ﺟﻌﻔ ر ) ‪( 933‬اﻟﻌ ﺎﻣﻠﻲ‬ ‫وآﺧرون ) ‪ . ( 2‬اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ) ﺑدر اﻟدﯾن ( =‬
‫= اﻟ دﯾن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ) ‪( 1031‬اﻟﻌ زﯾ‬
‫ﺎﻣﻠﻲ د‬ ‫) ﺑﮭﺎء اﻟدﯾن ( =‬
‫‪ 1062‬اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ) اﻟﺣر ( = ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ) ‪ ( 1104‬اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ إﺑ= راھﯾم ﺑ ن‬
‫ﯾﺣﯾﻰ ‪) * 1214‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪271‬واﻟﺳ ﺑﺎﺋك ‪( 2 ) . 15‬‬
‫‪ 107‬و ﺎج ‪35 : 8‬‬ ‫ﺎب ‪ : 2‬اﻟﺗ‬ ‫واﻟﻠﺑ‬
‫ﮫ‪.‬‬ ‫ﻲ ‪435‬‬
‫ھﺎﻣﺷ‬ ‫ر ‪257 : 2‬‬
‫واﻟﺟﻣﺣ‬ ‫اﻟﻌﺑ‬
‫وﻧﮭﺎﯾﺔ اﻻرب ‪ 272‬وﻓﻲ اﻻﻛﻠﯾل ‪ 4 : 10‬ﻋﺎﻣﻠﺔ ‪ :‬ھو اﻟﺣﺎرث ﺑن ﻋدي ‪ .‬وﻣﺛﻠﮫ‬
‫‪394‬ﻣﻧ ﮫ ﺑﻧ ﻲ ﻋﺎﻣﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ ﯾظﮭ ر ﻣ ن‬ ‫ﺎب أن‬
‫ﯾﻌﻧﯾ ﺎن‬‫ﻓ ﻲ ﺟﻣﮭوھﻣ رة ﺎاﻻﻧﺳ‬
‫ﻣﺣﺳ= ن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم )‬ ‫ﻋﺑﺎرة اﺑن ﺣزم ﻓﻲ اﻟﺟﻣﮭرة ‪ .‬اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ ) اﻻﻣﯾن (‬
‫‪ ) * ( 1371‬ﻋب ( * اﻟﻌﺑﺎب = اﻟﻌدﯾل ﺑن اﻟﻔرخ ‪100‬اﺑن ﻋﺑ ﺎد )اﻟﺻ ﺎﺣب (‬
‫إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻋﺑ ﺎد ) ‪385‬اﺑ( ن ﻋﺑ ﺎد )اﻟﻠﺧﻣ ﻲ (إﺳ= ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻣﺣﻣ د )‬ ‫=‬
‫‪ ( 414‬اﺑن ﻋﺑﺎد = ﻣﺣﻣد ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ 433‬اﺑن ﻋﺑﺎد ) اﻟﻣﻌﺗﺿد ( =ﻋﺑﺎد ﺑ ن‬
‫ﻣﺣﻣد ) ‪ ( 464‬اﺑن ﻋﺑﺎد ) اﻟﻣﻌﺗﻣد ( = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑﺎد ‪ 488‬اﺑن ﻋﺑﺎد = ﻣﺣﻣد‬
‫ﻋﺑ ) ﺎد ﺑ ن ﺑﺷ ر ( * )‬ ‫‪ 792‬ﺎد ﺑ ن أﺧﺿ رﻋﺑ= ﺎد ﺑ ن ﻋﻠﻘﻣ ﺔ *‬ ‫ﺑن إﺑراھﯾم ﻋﺑ‬
‫‪ 33‬ق ه ‪ 12 -‬ه = ‪ 633 - 591‬م (ﻋﺑﺎد ﺑن ﺑﺷر ﺑن وﻗش اﻻﺷﮭﻠﻲ اﻟﺧزرﺟ ﻲ‬
‫أﺳﻠم ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﺷ ﮭد اﻟﻣﺷ ﺎھد ﻛﻠﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫اﻻﻧﺻﺎري ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن أﺑطﺎﻟﮭم ‪.‬‬
‫ﯾﺟﻣ ﻊ‬ ‫ﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﯾﺑﻌﺛ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﻘﺑﺎﺋ ل ﯾﺻ دﻗﮭﺎ )‬
‫وﺟﻌﻠ ﻋﻠﻰ ﻣﻘﺎﺳم ﺣﻧﯾن ‪ ،‬واﺳﺗﻌﻣﻠﮫ ﻋﻠﻰ ﺣرﺳﮫ ﺑﺗﺑ وك ‪.‬اﺳﺗﺷ ﮭد‬ ‫اﻟﺻدﻗﺎت ( ﮫ‬
‫ﻋﺑ ) ﺎد ﺑ ن اﻟﺣﺻ ﯾن ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 85‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﯾوم اﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ) ‪* . ( 1‬‬
‫ﻲ‪،‬‬ ‫ﻲ اﻟﺗﻣﯾﻣ‬ ‫رو اﻟﺣﺑط‬ ‫ن ﻋﻣ‬ ‫دﺑ‬ ‫ﯾن ﺑ‪ 705‬م (ن ﯾزﯾ‬
‫و‬ ‫ﻧﺣ‬
‫ن اﻟﺣﺻ‬
‫ﻋﺻ ﻲرهﺷ‪ .‬رطﺔ اﻟﺑﺻ رة أﯾ ﺎم اﺑ ن اﻟزﺑﯾ ر ‪.‬‬ ‫ﻓﺎرس ﺗﻣ ﯾم ﻓ ﻲ وﻟ‬ ‫أﺑوﺟﮭﺿم ‪:‬‬
‫وﻛﺎن ﻣﻊ ﻣﺻﻌب أﯾﺎم ﻗﺗل اﻟﻣﺧﺗﺎر ‪ .‬وﺷﮭد ﻓﺗﺢ ) ﻛﺎﺑل ( ﻣﻊ ﻋﺑد ﷲ اﺑن ﻋﺎﻣر‬
‫‪.‬وأدرك ﻓﺗﻧﺔ اﺑن اﻻﺷﻌث ‪ ،‬وھو ﺷﯾﺦ ﻣﻔﻠوج ‪ ،‬ورﺣل إﻟﻰ ﻛﺎﺑل ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ اﻟﻌ دو‬
‫زء‬ ‫ﻌد ‪( 1،‬اﻟﻘﺳ م اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣ ن اﻟﺟ‬ ‫ﺎﻣش ‪1‬ﺳ ( * )‬
‫ھﻧ ﺎك ) ‪* . ( 2‬ھ) اﺑ ن‬
‫ﺎرف‬ ‫ر ‪2 ) . 282‬‬
‫اﻟﻣﻌ(‬ ‫ذﯾب ‪90 : 5‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬ ‫ص ‪ 17‬ذﯾب اﻟﺗﮭ‬ ‫ث ‪،‬وﺗﮭ‬ ‫اﻟﺛﺎﻟ‬
‫ﻋﺑ ) ﺎد ﺑ ن زﯾ ﺎد ( * ) ‪- . . .‬‬‫وھ و ﻓﯾ ﮫ )اﻟﺣﻧظﻠ ﻲ (ﻣﻛ ﺎن *‬ ‫ﻻﺑن ﻗﺗﯾﺑﺔ ‪182‬‬
‫‪ 718‬ﺑم (ن زﯾ ﺎد ﺑ ن أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬أﺑ و ﺣ رب ‪:‬أﻣﯾ ر ‪.‬ﻛﺎﻧ ت‬ ‫‪ 100‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑﺎد‬
‫ﻓﻐ زا ﺑ ﻼد اﻟﮭﻧ د ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫‪ 53‬ه‬
‫إﻗﺎﻣﺗﮫ ﺑﺎﻟﺑﺻرة ‪ .‬وﻻه ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺳﺟﺳﺗﺎن ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫اﻟﺷ ﺎم أﯾ ﺎم ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣ روان ) ‪. ( 1‬ﻋﺑ* ) ﺎد اﻟﻌﺗﻛ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺑن ﻋﺑﺎد ﺑن ﺣﺑﯾب ﺑ ن اﻟﻣﮭﻠ ب ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺻ ﻔرة‬ ‫‪ 181‬ه = ‪797 - . . .‬‬
‫ﻋﺑﺎدم (‬
‫ﻣﻌﺎوﯾ نﺔ ‪:‬ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾثﻛ ‪ .‬ﺎن‬ ‫اﻟﻌﺗﻛ ﻲ اﻻزدي اﻟﻣﮭﻠﺑ ﻲ اﻟﺑﺻ ري ‪ ،‬أﺑ و ﻣ‬
‫ﻋﺑ ﺎد ﺑ ن‬‫ﺷرﯾﻔﺎ ﻧﺑﯾﻼ ﺛﻘﺔ ﻣن اﻟﻌﻘﻼء ‪.‬ﻟﮫ ﺷﻌر ﺟﯾ دﻣ ‪ .‬ﺎت ﺑﺑﻐ داد ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺎد‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫ﻋﺑ ‪ 61 - .‬هﺎد ﺑ= ‪- . . .‬ن‪680‬‬
‫ﻋﻠﻘﻣم (‬ ‫ر(*)‪..‬‬ ‫أﺧﺿ‬
‫ﻗﺎﺋد ‪ ،‬اﺷﺗﮭر ﻓ ﻲ اﻟﻌﺻ ر‬ ‫اﻟﻣﺎزﻧﻲ اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ﻧﺳب إﻟﻰ اﻻﺧﺿر وھو زوج أﻣﮫ ‪:‬‬
‫وي ‪.‬زﯾ ﺎد ﻓ ﻲ أرﺑﻌ ﺔ آﻻف ﻟﻘﺗ ﺎل ﻣ رداس ﺑ ن ﺣ دﯾر‬ ‫اﻻﻣ اﺑ ن‬ ‫ﮫ ﻋﺑﯾ د ﷲ‬
‫وﻣن ﻣﻌﮫ ﻣن اﻟﺷراة ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺗﺣﻣﺎ ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻛ ﺔ ﺷ دﯾدة ‪ ،‬ﺑﻘ رب اﻟﺑﺻ رة ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎح‬
‫وﻗﺿ ﻰ ﻋﺑ ﺎد‬ ‫وﺟﺎء وﻗت اﻟﺻﻼة ﻓﺗﮭﺎدن اﻟﻔرﯾﻘﺎن إﻟ ﻰ ﻣ ﺎ ﺑﻌ دھﺎ ‪.‬‬ ‫ﯾوم ﺟﻣﻌﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺻﻼة ﻣﺳرﻋﺎ ‪ ،‬وﺣﻣل ﻋﻠﻰ أﺻﺣﺎب ﻣرداس ‪ ،‬وھ م ﻣ ﺎ ﺑ ﯾن راﻛ ﻊ وﺳ ﺎﺟد ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺗﻠﮭم ﺟﻣﯾﻌ ﺎ ‪ ،‬وأرﺳ ل رأس ﻣ رداس إﻟ ﻰ اﺑ ن زﯾ ﺎد ‪ ،‬وﻋ ﺎد ھ و إﻟ ﻰ اﻟﺑﺻ رة‬
‫ﺑﻌ ﺎمضﻣ اﻟﺷدة ‪.‬راة ﻓﻘﺗﻠ وه ﻏﯾﻠ ﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ﻛﺔ ﺑﻧ ﻲ ﻣ ﺎزن ‪ ،‬ﻋﻧ د‬ ‫ر ﺑ ﮫ ﻓﺄﻗ‬
‫ﺣﯾف ‪.‬‬ ‫ﺗﺻ(‬‫ﻲ‬ ‫رة ) ‪ . ( 3‬ھ* ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬
‫اﻟﺣﺑط‬ ‫ب ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺑﺻ‬ ‫ﺟد ﻛﻠﯾ‬ ‫ﻣﺳ‬
‫واﻟﻣﺣﺑ ر ‪1 ) . 222‬ﺗﮭ( ذﯾب‬ ‫‪ 197‬ﺔ اﻵﻣ ل ‪66 : 3‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎبورﻏﺑ‬
‫واﻟﻌﻘد اﻟﻔرﯾ د ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟﻠﺟﻧ ﺔ ‪. 8 : 5‬‬‫اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 93 : 5‬وﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪9 : 2‬‬
‫) ‪ ( 2‬ﺗذﻛرة اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 240 : 1‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 95 : 5‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ‪. 73 : 5‬‬
‫ر ‪ 38 : 4‬و ‪39‬‬ ‫ن اﻻﺛﯾ‬ ‫‪197‬‬‫واﻟﻛﺎﻣل ‪193 : 7‬ل‪ -‬ﻻﺑ‬ ‫) ‪ 3‬ﺔ( اﻵﻣ‬ ‫رﻏﺑ‬
‫‪* . 200‬ﺎد) ﺑ ن اﻟﻌ وام ( * ) ‪ 185 - 118‬ه = ‪- 736‬‬ ‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب ﻋﺑ‬
‫‪ 801‬مﺑن(اﻟﻌوام ﺑن ﻋﻣر ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻛﻼﺑ ﻲ اﻟواﺳ طﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺳ ﮭل ‪:‬‬ ‫ﻋﺑﺎد‬
‫ﺎن ﯾﺗﺷ ﯾﻊ ‪ ،‬ﻓﺣﺑﺳ ﮫ ھ ﺎرون اﻟرﺷ ﯾدﺛ ‪ .‬م أطﻠﻘ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻣن رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﺛﻘﻛ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻋﺑﺎد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻓﺄﻗﺎم ﺑﺑﻐداد ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن ﻧﺑﻼء اﻟرﺟﺎل ﻓﻲ ﻛل أﻣره ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑﺎد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﯾﺎن اﻟﺑﻠﺧ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫( * ) ‪ 198 - . . .‬ه = ‪ 813 - . . .‬م (‬
‫ﻛﺎﻧ ت‬ ‫دة ‪:‬ﺿوال ‪.‬ﺣﺎﯾﺎ ﻓﺗﻧ ﺔ اﻻﻣ ﯾن واﻟﻣ ﺄﻣون ‪.‬‬ ‫ﻧﺻ ر ‪ ،‬ﻣ ن ﻣ واﻟﻲ ﻛﻧﻣ ن‬
‫وﻛﺗ ب اﻻﻣ ﯾن‬ ‫إﻗﺎﻣﺗﮫ ﺑﻣﺻر ‪ ،‬ووﻟﯾﮭﺎﻟﻠﻣﺄﻣون ﺳ ﻧﺔ ‪ ،196‬هﻓﺄﻗ ﺎم ﺑﺎﻟﻔﺳ طﺎط ‪.‬‬
‫إﻟﻰ رﺑﯾﻌﺔ اﺑن ﻗﯾس اﻟﺣوﻓﻲ ﺑﺎﻟوﻻﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬وأن ﯾﺣﺎرب ﻋﺑﺎدا ‪ ،‬ﻓﻧﺷ ﺑت‬
‫ﯾن اﻻﻣﯾ رﯾن وأﻧﺻ ﺎرھﻣﺎ اﻧﺗﮭ ت ﺑ ﺎﻟﻘﺑض ﻋﻠ ﻰ ﻋﺑ ﺎد وإرﺳ ﺎﻟﮫ إﻟ ﻰ‬
‫اﻟﻣﻌﺗﺿ ) د ﺑ ن ﻋﺑ ﺎد ( * ) ‪ 461 - 404‬ه =‬ ‫اﻻﻣ ﯾن ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ ﺑﺑﻐ داد ) ‪* . ( 2‬‬
‫‪ 1069‬دم ﺑ( ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ‪ ،‬اﺑ ن ﻋﺑ ﺎد اﻟﻠﺧﻣ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫ﻋﺑ ﺎد ﺑ‪1013‬ن ‪-‬ﻣﺣﻣ‬
‫ﺻﺎﺣب إﺷﺑﯾﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻋﮭ د ﻣﻠ وك اﻟطواﺋ ف ‪.‬‬ ‫ﻋﻣرو ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘب ﺑﺎﻟﻣﻌﺗﺿد ﺑﺎ ‪:‬‬
‫ووﻟ‪ .‬ﻲ اﻻﻣ ر ﺑﻌ د‬ ‫ﻛﺎن ﻓﻲ أﯾﺎم أﺑﯾ ﮫ ﯾﻘ ود ﺟﯾﺷ ﮫ ﻟﻘﺗ ﺎل ﺑﻧ ﻲ اﻻﻓط س وﻏﯾ رھم‬
‫ﺑﺎﻟﺣﺎﺟ ب ‪ ،‬وأﺑﻘ ﻰ اﻟﺧطﺑﻓ ﺔﻲ إﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ‬ ‫وﻓﺎﺗ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 433‬ه (ﻓﺗﻠﻘ ب ‪-‬ﻛﺄﺑﯾ ﮫ ‪-‬‬
‫وأﻛﺛر اﻟﻛور ﺑﺎﺳم ) اﻟﻣؤﯾد ﺑﺎ ( ھﺷﺎم ﺑن اﻟﺣﻛم اﻻﻣوي ) أﻧظر ﺗرﺟﻣﺔ ﺧﻠف‬
‫أﻋﻠ ن أﻧ ﮫ ﻗ د ﻣ ﺎت )‬ ‫طوﯾﻼ ‪.‬‬
‫اﻟﺣﺻري ( وﺣﺟﺑﮫ ﻋن اﻟﻧﺎس ‪ ،‬وﺻﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﺛ م‬
‫ﺎن ‪.‬ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﺣﺎزﻣ ﺎ ‪ ،‬ﯾﻧﻌ ت ﺑﺄﺳ د اﻟﻣﻠ وك ‪.‬‬ ‫ﻟﻧﻔﺳ ﮫ‬
‫وأﺧذ اﻟﺑﯾﻌ ﺔ وﻛ‬‫ﺳﻧﺔ ‪( 451‬‬
‫طﻣﺢ إﻟﻰ اﻻﺳﺗﯾﻼء ﻋﻠ ﻰ ﺟزﯾ رة اﻻﻧ دﻟس ‪،‬ان ﻓﻟ دﮫ أﻛﺛ ر ﻣﻠوﻛﮭ ﺎ ‪ ،‬واﺳ ﺗوﻟﻰ‬
‫ﺔ ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﻠب ) (وﺷ‪Silves‬ﻧت ﺑرﯾ‬ ‫لﺷ‬ ‫ﺎ ‪ ،‬ﻣﺛ‬ ‫ﻰ ﻏرﺑﮭ‬
‫اﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪: 2‬‬‫‪ 99‬ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪( 2 ) . 241 : 1‬‬ ‫ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ : 5‬وﺗ‬
‫‪ 153‬واﻟوﻻة واﻟﻘﺿﺎة ‪Sontebria ( ) . 149‬وﻟﺑﻠ ﺔ ) ( ‪Niebla‬وﺷ ﻠطﯾش ) (‬
‫‪ ، Gibraleon‬ووﻟ ﻰ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ اﻟﻌﻣ ﺎلﺳ) ﻧﺔ‬ ‫‪ Saltes‬ل اﻟﻌﯾ ون ) ( وﻏﯾرھ ﺎ‬ ‫وﺟﺑ‬
‫ﺎء ‪،‬‬ ‫وك واﻟرؤﺳ‬ ‫رؤوس اﻟﻣﻠ‬ ‫ﺎﺑ‬ ‫ره ﺟﻠﻠﮭ‬ ‫ﺎﺣﺔ ﻗﺻ‬‫ﻲ ﺳ ‪( 443‬‬ ‫ﺑﺎ ﻓ‬
‫ﻋوﺿﺎ ﻋن اﻻﺷﺟﺎر ‪ ،‬وﻋﻠﻰ آذاﻧﮭﺎ رﻗﺎع ﺑﺄﺳﻣﺎء أﺻﺣﺎﺑﮭﺎ ‪ ،‬إرھﺎﺑ ﺎ ﻻﻋداﺋ ﮫ ‪.‬‬
‫ﺄﺗﻣر ﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺣﺑﺳ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫واﻛﺗﺷف أن اﺑﻧﮫ إﺳﻣﺎﻋﯾل )وھو ﺧﻠﯾﻔﺗﮫ ووﻟﻲ ﻋﮭ ﯾ ده (‬
‫ﺎضأﻧﻓ ﮫﻲ ﺗ دﺑﯾر اﻟﻣ ؤاﻣرة ﻋﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﻛ ﺎن اﻋﺗﻘﺎﻟ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻗﺻره ‪ ،‬ﻓرﻓﻊﻣإﻟﯾ ﮫ‬
‫‪( 449‬اﻟ ذي ﺗواط ﺄ ﻣﻌ ﮫ ﻋﻠ ﻰ ذﻟ ك‬ ‫ﻓﺄﺣﺿ ره وﻗﺗﻠ ﮫ ﺑﯾوﻗﺗ دهلﺳ)اﻟ ﻧﺔوزﯾر‬
‫ﻣدﺗ تﮫ ‪.‬ﺑﺿ ﺎﻋﺔ اﻻدب ﻓ ﻲ ﻋﺻ وﻛره ‪ .‬ﺎن ﯾط رب‬ ‫وطﺎﻟ‪ .‬توﻧﻔﻘ‬‫وآﺧ رﯾن‬
‫ﻟﻠﺷﻌر ‪ ،‬وﯾﻘوﻟﮫ ‪ ،‬وﻗد ﺟﻣﻊ ﻟﮫ ) دﯾوان ( ﻓﻲ ﻧﺣو ﺳﺗﯾن ورﻗﺔ ‪.‬وأﺧﺑﺎره ﻛﺛﯾ رة‬
‫ﺑﺈﺷﺑﯾﻠ‪ ،‬ﺑﺎﻟذﺑﺣ ﺔ اﻟﺻ درﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﻟرواﺟﻧ ﻲ ( * ) ‪250 - . . .‬‬ ‫‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﯾﺔ‬
‫ھ = ‪ 864 - . . .‬م (ﻋﺑﺎد ﺑن ﯾﻌﻘوب اﻟﺑﺧﺎري اﻟرواﺟﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺳ ﻌﯾد ‪:‬ﻓﺎﺿ ل‬
‫روى‪ :‬ﻋﻧ ﮫ اﻻﺋﻣ ﺔ اﻟﺑﺧ ﺎري وﻏﯾ ره‬ ‫إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪.‬ﻗﺎل اﺑن اﻻﺛﯾ ر‬
‫وﻛ ﺎن ﺷ ﻟ ﯾﻌﯾﺎﮫ ‪.‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ أﺧﺑﺎ )ﺎر اﻟﻣﮭ دي اﻟﻣﻧﺗظ ر ( و )اﻟﻣﻌرﻓ ﺔﻓ ( ﻲ‬
‫‪ 313‬ن ﻋﺑ ﺎدة =‬‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ دة اﺑ‬ ‫اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ) ‪ . ( 2‬اﻟﻌﺑﺎداﻧﻲ )اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ( =‬
‫ﻋﺑﺎدة ﺑ ن اﻟﺻ ﺎﻣت‬ ‫أﺣﻣد ﺑن طﺎھر ‪ 532‬ﻋﺑﺎدة = ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻋﺑﺎدة ‪) * 1349‬‬
‫ﯾس‬ ‫نﻗ‬ ‫‪ 654‬م ( ﺎﻣت ﺑ‬ ‫ﺎدة ﺑ‪ 34‬ه = ‪586‬ن ‪-‬اﻟﺻ‬
‫ﻋﺑ ) ‪ 38‬ق ه ‪-‬‬ ‫(*‬
‫ﯾر‬ ‫‪285‬‬
‫رب ‪ - 204 : 3‬وﺳ‬ ‫اﻟﺑﯾ ) ‪( 1‬ﺎن اﻟﻣﻐ‬
‫ﺎري ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 1‬‬ ‫اﻻﻧﺻ‬
‫اﻟﻧﺑﻼء ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟﻣﺟﻠد ‪ 15‬واﺑن ﺧﻠﻛﺎن ‪28 : 2‬ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ اﺑﻧﮫ ﻣﺣﻣد اﺑن ﻋﺑ ﺎد ‪.‬‬
‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪464‬‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫واﻟﻣﻌﺟ ب ‪62 - 58‬‬ ‫وﺑﻧ و ﻋﺑ ﺎد ﺑﺎﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ ‪111 - 63‬‬
‫ﻋﺑ د ﺑ ن‬‫وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ ﺷذرات اﻟذھب ‪ 316 : 1‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪199 : 1‬وﺳ ﻣﺎه )‬
‫ﻓﮭرﺳ ت‬ ‫وﻓﺎﺗ ﮫ ‪( 2 ) .‬‬ ‫ذﻛر ﺻ ﺎﺣب ﺟ ذوة اﻟﻣﻘﺗ ﺑس ‪277‬‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل (‬‫وﻟإﺳ م ﯾ‬
‫اﻟﺧزرﺟ‪ .‬ﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟوﻟﯾ ﺻد ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪477 : 1‬‬ ‫اﻟطوﺳ ﻲ ‪119‬‬
‫اﻟﻣوﺻوﻓﯾن ﺑﺎﻟورع ‪ .‬ﺷﮭد اﻟﻌﻘﺑﺔ ‪ ،‬وﻛﺎن أﺣد اﻟﻧﻘﺑﺎء ‪ ،‬وﺑدرا وﺳﺎﺋر اﻟﻣﺷﺎھد ‪.‬‬
‫وﻣ ﺎت ﺑﺎﻟرﻣﻠ ﺔ أو‬ ‫ﺛم ﺣﺿر ﻓﺗﺢ ﻣﺻر ‪ .‬وھو أول ﻣن وﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﺑﻔﻠﺳطﯾن ‪.‬‬
‫اﻟﺑﺧﺎري وﻣﺳﻠم ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﺗﺔ ﻣﻧﮭ ﺎ ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫ﺑﺑﯾت اﻟﻣﻘدس ‪ .‬روى ‪ 181‬ﺣدﯾﺛﺎ‬
‫ق اﺗﻔ‬
‫ﻣن ﺳﺎدات اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﺑن ﻣﺎء اﻟﺳ ﻣﺎء ( * ) ‪ 422 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫ﻋﺑ ﺎدة ﺑ ن ‪-‬ﻋﺑ‪1030‬د مﷲ( اﻻﻧﺻ ﺎري ‪ ،‬أﺑ و ﺑﻛ ر ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن ﻣ ﺎء‬
‫ﻣﺎء ‪ :‬ﻲ اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺎﻣرﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬وﺷ ﺎﻋر ﻋﺻ ره ‪.‬‬ ‫رأس اﻟﺷ اﻟﺳﻌراء ﻓ‬
‫ذب أﻟﻔﺎظﮭ ﺎ وأوﺿ ﺎﻋﮭﺎ ‪ ،‬واﺷ ﺗﮭر ﺑﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﻣوﺷﺣﺎت (‬
‫وھ‬ ‫وھو اﻟذي أﻗﺎم ﻋﻣﺎد )‬
‫اﺷﺗﮭﺎرا ﻏﻠب ﻋﻠﯾﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) أﺧﺑﺎر ﺷﻌراء اﻻﻧدﻟس ( ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻣﺎﻟﻘﺔ ) ‪2‬‬
‫( ‪ ) * .‬ﻋﺑﺎدة ﺑن ﻋﻘﯾل ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺑﺎدة ﺑن ﻋﻘﯾل ﺑن‬
‫ﯾﻌ ﺔ ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن ﺻﻌﺻ ﻌﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ھ وازن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻌدﻧﺎﻧﯾ ﺔﺟ‪ :‬د‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزل ﺑﻧﯾﮫ ﺑﺎﻟﺟزﯾرة اﻟﻔراﺗﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻣﺎ ﯾﻠﻲ اﻟﻌراق ‪ .‬وﻏﻠب أﺣدھم‬
‫اﻟﻌﻘﯾﻠاﻟﻣوﺻﻲ ( ل وﺣﻠ ب ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﻧﺗﺻ ف اﻟﻘ رن‬ ‫دران ﻰ‬‫ﻗ رﯾش ﺑ) ن ﺑ ﻋﻠ‬
‫اﻟﺧﺎﻣس ﻟﻠﮭﺟرة ‪ ،‬وﺗواﻟﻰ اﻟﻣﻠك ﻓﻲ ﻋﻘﺑﮫ إﻟﻰ أن اﻧﻘرﺿوا ورﺟﻌوا إﻟﻰ اﻟﺑﺎدﯾﺔ‬
‫ر ‪270‬‬ ‫‪89‬‬ ‫رة ‪: 1‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬ ‫ﺣﺳ‪1 ) * ( 2‬ن( اﻟﻣﺣﺎﺿ‬ ‫) ‪( 3‬ھ ‪ ) * .‬ﺎﻣش‬
‫ﺎل ‪159‬‬ ‫ذھﯾب اﻟﻛﻣ‬ ‫وﺧﻼﺻ‪4488‬ﺔ ﺗ‬
‫ﺎﺑﺔ‬ ‫ذﯾب ‪111 : 5‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫ذﯾب اﻟﺗﮭ‬ ‫وﺗﮭ‬
‫اﻟﺻ ﺣﯾﺢ أﻧ ﮫ ﺗ وﻓﻲ ﺑﺑﯾ ت اﻟﻣﻘ دس ‪.‬‬ ‫وﻓﯾﮫ ‪:‬‬ ‫وﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪206 : 7‬‬
‫ﻟﻌ ل‬
‫وأﻛﺛر اﻟرواﯾ ﺎت ﻋﻠ ﻰ أﻧ ﮫ‬ ‫وﻓﯾﮫ أﯾﺿﺎ ‪ :‬ﺣﻛﻰ اﻟﮭﯾﺛم ﺑن ﻋدي أﻧﮫ ﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪45‬‬
‫اﻟﻣﺷ ﮭور أﻧ ﮫ‬ ‫ﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪ 34‬ه ‪.‬وﻓﻲ اﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ص ‪) 334‬‬
‫ﻣﺎت ﺑﻘﺑرس ‪ ،‬ﺑﺎﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﻗﺑره ﺑﮭﺎ ﯾزار ‪ ،‬وﻛﺎن واﻟﯾﺎ ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻣن ﻗﺑل ﻋﻣ ر ( ‪) .‬‬
‫ذﺧﯾرة ‪:‬اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﻘﺳ م اﻻول ‪،‬‬ ‫واﻟاﻟﻣﺟﻠ د‬ ‫ﻓ ‪( 2‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪199 : 1‬‬
‫اﻟﺻﻔﺣﺔ اﻻوﻟﻰ ‪ .‬وﺟذوة اﻟﻣﻘﺗﺑس ‪( 3 ) . 274‬ﺳﺑﺎﺋك اﻟ ذھب ‪43‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 2‬‬
‫ﺎدة ﺑ ن ﻧﺳ ﻲ ( * ) ‪ 118 - . . .‬ه = ‪736 - . . .‬ﻋﺑم ( ﺎدة ﺑ ن‬ ‫‪) * . 110‬‬
‫ﻋﺑ‬
‫ﻧﺳﻲ اﻟﻛﻧدي اﻟﺷﺎﻣﻲ اﻻردﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻋﻣرو ‪ :‬ﻗﺎﺿﻲ طﺑرﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﻧﺑﯾﻼ ﺷرﯾﻔﺎ ‪.‬‬
‫ﯾﻧﻌت ﺑﺳﯾد أھل اﻻردن ‪ ،‬وﻻه ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان ‪ ،‬ﺛم ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾ ز‬
‫وﻛﺎن ﻣن ﺛﻘ ﺎت رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث ) ‪. ( 1‬اﻟﻌﺑ ﺎدي =ﻋ دي‬ ‫‪ .‬وﻣﺎت وھو ﺷﺎب ‪.‬‬
‫‪ 458‬ن ﻋﺑ ﺎسﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ ﺎس ‪68‬‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د اﺑ‬ ‫ﺑن زﯾد اﻟﻌﺑﺎدي =‬
‫اﻻﻣﯾ ﻋﺑﯾر ( د= ﷲ ﺑ ن اﻟﻌﺑ ﺎساﺑ ) ‪87‬ن (أﺑ ﻲ اﻟﻌﺑ ﺎس =‬ ‫اﺑ ن اﻟﻌﺑ ﺎس )‬
‫ﻣوﺳﻰ ﺑن ﺛﺎﺑت ‪ 224‬اﺑن اﻟﻌﺑﺎس =ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﻌﺑ ﺎس ‪871‬ﻋﺑ ﺎس )اﻟﺧ دﯾوي‬
‫( = ﻋﺑﺎس ﺑن طوﺳون ) ‪ ( 1270‬ﻋﺑﺎس ) اﻟﺧدﯾوي ( =ﻋﺑﺎس ﺣﻠﻣ ﻲ ‪1363‬‬
‫ن‬ ‫اﻟﻌﺑ ‪ 884‬م (ﺎس ﺑ‬
‫وﻧﻲ ( * ) ‪ 270 - 242‬ه = ‪- 856‬‬ ‫ﺎس اﻟطوﻟ‬‫* ) اﻟ‬ ‫ﻌﺑ‬
‫ﺣﻛم ﻣﺻر ﻧﯾﺎﺑﺔ ﻋن أﺑﯾﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧ ﻼل‬ ‫أﺣﻣد ﺑن طوﻟون ‪ :‬ﻣن ﺷﻌراء اﻻﻣراء ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻣﻠ‪ .‬ك ﻓ ﻲ ﻏﯾ ﺎب أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬وظﮭ ر ﻣﻧ ﮫ ﻣ ﺎ ﯾ دل‬ ‫وطﻣ اﻟﺷﻊ ﺎم‬
‫رﺣﻠﺔ ﻗﺎم ﺑﮭﺎ إﻟﻰ‬
‫ﺑطﺎﻋ( ﺔ أﺑﯾ ﮫ ‪،‬‬ ‫وزﯾراﺑ) ن ﻣﺣﻣ د اﻟواﺳ طﻲ‬ ‫ﻋﻠ ﻰ ذﻟ ك ‪ ،‬ﻓﻧﺻ ﺣﮫ اﻟأﺣﻣ د‬
‫ورأى ﻋﻧ ده ﻛﺗﺑ ﺎ ﻣ ن أﺑﯾ ﮫ )أﺣﻣ د‬ ‫ﻓﺎﺳﺗﺗر اﻟواﺳطﻲ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﻣﺗﮭﻧﮫ ‪.‬‬
‫أن اﻟﺧﺑون (ر وﺻ ل إﻟﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺧ ﺎف اﻟﻌﺑ ﺎس ‪ ،‬وﺣﻣ ل ﻣ ﺎ‬ ‫ﺗ دل ﺑﻋﻠ نﻰطوﻟ‬
‫وأظﮭ ر اﻟﻌﺻ ﯾﺎن ‪.‬‬ ‫اﺳﺗطﺎع ﻣن أﻣوال اﻟﺧزاﺋن وﻓر إﻟﻰ ﺑرﻗ ﺔ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 265‬ه (‬
‫ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓوﺟ ﮫ إﻟ ﻰ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ﺟﯾﺷ ﺎ ﻗﺎﺗﻠ ﮫ اﻟﻌﺑ ﺎس ﺑﺟﻣ وع أﻧﻔ ق‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ ﺗ ذھﯾب‬ ‫ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻣﺎ ﻣﻌﮫ ﻣن اﻻﻣ وال ‪.‬وﻓﺷ ل ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 261‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪214 : 7‬وﺗﮭ ذﯾب‬ ‫اﻟﻛﻣﺎل ‪ 159‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼم ‪ : 4‬وﺗﮭ‬
‫وﺣﻣ‪ .‬ل إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣر أﺑ وه ﺑﺿ رﺑﮫ ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﯾ ‪ : 5‬ﮫ‪113‬‬
‫ﻓﻘ اﻟﺗﮭ ﺑضذﯾب‬
‫ﺧ وه )ﺧﻣﺎروﯾ ﮫ‬ ‫وﺳﺟﻧﮫ ﻣﻘﯾدا ‪ .‬ﻓظل إﻟﻰ أن ﻣﺎت أﺑوه ) ﺳﻧﺔ ‪ 270‬ه (ووﻟ ﻲ أ‬
‫ﻓطﻠب ھذا ﻣن اﻟﻌﺑﺎس أن ﯾﺑﺎﯾﻌﮫ ‪ ،‬ﻓ ﺎﻣﺗﻧﻊ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠ ﮫ ) ‪( 1‬‬ ‫اﺑن أﺣﻣد ﺑن طوﻟون (‬
‫اﻟﻌﺑ ﺎس ﺑ ن‬ ‫اﻟﻌﺑﺎس ﺑ ن اﻻﺣﻧ ف ( * ) ‪ 192 - . . .‬ه = ‪ 808 - . . .‬م (‬ ‫‪)*.‬‬
‫اﻻﺣﻧف ﺑن اﻻﺳود اﻟﺣﻧﻔﻲ اﻟﯾﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻏزل رﻗﯾق ‪ ،‬ﻗﺎل ﻓﯾﮫ‬
‫اﻟﺑﺣﺗري ‪ :‬أﻏزل اﻟﻧﺎس ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ) ﻓﻲ ﻧﺟد ( وﻛﺎن أھﻠﮫ ﻓﻲ اﻟﺑﺻرة‬
‫وه ‪ .‬داد ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬وﻗﯾ ل ﺑﺎﻟﺑﺻ رةﺧ‪ .‬ﺎﻟف‬ ‫ﺎت أﺑ و ﺑﺑﻐ‬
‫وﻧﺷﻣ ﺄ ھ‬ ‫‪ ،‬وﺑﮭ ﺎ‬
‫اﻟﺷﻌراء ﻓﻲ طرﯾﻘﺗﮭم ﻓﻠم ﯾﻣدح وﻟم ﯾﮭﺞ ‪ ،‬ﺑل ﻛﺎن ﺷﻌره ﻛﻠﮫ ﻏزﻻ وﺗﺷﺑﯾﺑﺎ ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫وﻟﻲ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺎس اﻟﺻ‬ ‫ن اﻟﻌﺑ‬ ‫ﻌر إﺑ‪ -‬ط ( راھﯾم ﺑ‬
‫ﺎل‬ ‫وان ﺧﺷ‬
‫دﯾوھ ) و‬
‫اﻟﺧﻠﯾﻠﻲ ( * ) ‪ 1392 - 1314‬ه = ‪ 1972 - 1896‬م ( ﻋﺑﺎس ﺑن أﺳد اﻟﺧﻠﯾﻠﻲ ‪:‬‬
‫ف ‪.‬ﺎن ﻣ ن أرﻛ ﺎن‬ ‫ﺷﺎﻋر ﻋراﻗﻲ ‪ ،‬أدﯾب ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن أھ ل اﻟﻧﺟ ﻛ‬
‫‪ 1918‬ﮫ ﺑﺎﻻﻋ دام ﻓﻔ ر إﻟ ﻰ‬ ‫وﺣﻛ ﺎمم ﻋﻠﯾ‬ ‫اﻟﺛ ورة ﻋﻠ ﻰ اﻻﺣ ﺗﻼل اﻟﺑرﯾط ﺎﻧﻲ ﻋ‬
‫واﺷ ﺗد ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ﻧﺣ و ‪40‬ﺳ ﻧﺔ ‪.‬‬ ‫طﮭران ‪ ،‬وأﺻدر ﺑﮭﺎ ﺟرﯾ دة )إﻗ دام (‬
‫ﻧﻘد اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻻﯾراﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻧﻔﺗﮫ ‪ .‬ﺛم اﺳﺗرﺿﺗﮫ ‪ .‬وﺑﻌﺛﺗﮫ ﺳﻔﯾرا ﻟﻼﻣﺑراطور ﻓﻲ )‬
‫أﺛﯾوﺑﯾﺎ ( وﺗرﺟم إﻟﻰ اﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ﺗﺎرﯾﺦ ) اﺑن اﻻﺛﯾر ( ﻓﻲ ‪) * 14‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬
‫اﻟﻣﻐرب ﻓﻲ ﺣﻠﻰ اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬اﻟﺟ زء اﻻول ﻣ ن اﻟﻘﺳ م اﻟﺧ ﺎص ﺑﻣﺻ ر ‪118‬‬ ‫‪(1‬‬
‫و ‪143 - 140‬وﻓﯾﮫ ﻧﻣﺎذج ﻣن ﺷ ﻌره ‪.‬واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪ 4 : 3‬و ‪ 20‬و ‪ 40‬و‬
‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬‬ ‫واﻧظ ر ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ ‪( 2 ) .‬‬ ‫‪49‬واﻟوﻻة واﻟﻘﺿ ﺎة ‪224 - 219‬‬
‫واﻟﺷ ﻌر‬ ‫واﻻﻏ ‪ 54‬ﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟ دار ‪352 : 8 ،‬‬ ‫وﻣﻌﺎھ د اﻟﺗﻧﺻ ﯾص ‪: 1‬‬ ‫‪245‬‬
‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪209 : 10‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬ ‫واﻟﺷﻌراء ‪ 335‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪127 : 2‬‬
‫وﻓﯾ ﮫ ﻣ ﺎ‬ ‫أﺻﻠﮫ ﻣن ﻋرب ﺧراﺳﺎن ‪ ،‬وﻣﻧﺷﺄه ﺑﺑﻐدادوﺗ‪ .‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪127 : 12‬‬
‫اﻟﺑﺻ ‪ :‬رة إﻟ ﻰ ﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬وﻧﺷ ﺄ ھ و ﺑﺑﻐ داد ‪ ،‬وﻣ ﺎت‬ ‫ﺧﻼﺻن ﺗﮫ‬ ‫ل أھﻠ ﮫ ﻣ‬
‫ﺑﺎﻟﺑﺻرة ‪ .‬ﻣﺟﻠدا ‪ ،‬وﻟﮫ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻛﺗﺎب ) ﻣﺣﻣد ( و )ﺗرﺟﻣﺔ اﻟﺷ ﺎھﻧﺎﻣﺔ (وﻓ ﻲ‬
‫) ﺷﻌراء اﻟﻐري ( ﻧﻣﺎذج ﻛﺛﯾرة ﻣن ﺷﻌره اﻟﻌرﺑﻲ ‪.‬وھو ﺷﻘﯾق اﻻدﯾب اﻟﺑﺎﺣ ث‬
‫ﺟﻌﻔر اﻟﺧﻠﯾﻠﻲ ‪ ،‬ﺻﺎﺣب ) ھﻛذا ﻋرﻓﺗﮭم ( ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺑﺎس ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ( *‬
‫‪ 1804‬من (إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻣﺣﺳ ن ﺑ ن‬ ‫‪- 1723‬ﺎس ﺑ‬‫) ‪ 1219 - 1135‬ه = ﻋﺑ‬
‫ﻧﻲ ‪ :‬ب ﻓ ﻲ أﻋﻣ ﺎل‬ ‫ل ﻋﻠ ﻰ ﷲ إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن اﻻﻣ ﺎم اﻟﻘﺎﺳ م اﻟﺣﺳوال ﺗﻘﻠ‬
‫ﻼد اﻟﺣ داد ‪ ،‬ﺛ م ﺑ ﻼد اﻟﺑﺳ ﺗﺎن وﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﻛﺣﻼن (‬‫ﻛﺛﯾرة ﺑﺎﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﺣﺎﻛم ﺛ) م ﺑ‬
‫واﺳ‪ .‬ﺗﻣر ﻧﺣ وا ﻣ ن ‪20‬‬ ‫اﻟﺣﺎرث وﺑﻧﻲ ﺣﺷﯾش ‪ ،‬ﻓﺑﻼد ﻋﻣران وﺧوﻻن اﻟﻌﺎﻟﯾ ﺔ‬
‫وﻛﺎن ﺣﺎزﻣ ﺎ ﻣوﻓﻘ ﺎ ) ‪2‬‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ .‬واﺳﺗﻘر واﻟﯾﺎ ﻓﻲ ﺑﻼد ) أرﺣب ( إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪.‬‬
‫( ‪ ) * .‬اﺑن ﺑﻛﺎر ( * ) ‪ 222 - 129‬ه = ‪ 837 - 746‬م ( اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﺑﻛﺎر ) أو‬
‫ﺑﻲ ﻗ‪ :‬دﻣﺎء اﻟﻣ ﻣؤرﺧﯾن ‪.‬أھ ل اﻟﺑﺻ رة ‪.‬‬ ‫اﻟﺿﻣ ن‬ ‫اﺑ ن اﻟوﻟﯾ د ﺑ ن ﺑﻛ ﺎر (‬
‫أﺧﺑﺎر اﻟواﻓدﯾن واﻟواﻓ دات ﻋﻠ ﻰ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ‬ ‫ﻣطﻌون ﻓﻲ رواﯾﺗﮫ ﻟﻠﺣدﯾث ‪ .‬ﺻﻧف )‬
‫ﺑن أﺑﻲ ﺳﻔﯾﺎن ﻣن أھل اﻟﻛوﻓﺔ واﻟﺑﺻ رة ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻻﺳ ﻛو﷼ )اﻟ رﻗم ‪( 467‬‬
‫م اﻟﺗﻧ وﺧﻲ ﻋ ن أﺣﻣ د اﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟ دوري ﻋ ن ﺷ ﯾوﺧﮫ ﻋﻧ ﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﺑﻐ دادي ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 1333‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د‬ ‫ﻣ ﺎت ﺑﺎﻟﺑﺻ رة ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﻋﺑﺎس ﺑن ﺟواد ﺑ ن رﺟ ب )أو رﺟﯾ باﺑ؟ (ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﺑﻐ دادي ‪:‬‬ ‫‪ 1915‬م (‬
‫‪ 192‬ﺎل اﻟﻔﻛ ر‬ ‫ﺑﻠ داﻧﻲ ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ھﻛ‪ ( 1‬ذا ﻋ رﻓﺗﮭم ‪- 75 : 4‬ورﺟ‬
‫أﺑرﯾ ل‬ ‫واﻻدﯾ ب ‪:‬‬ ‫اﻟﻌ ﻣدد ‪4‬ن اﻟﺳ ﻧﺔ ‪ 15‬ص ‪188‬‬ ‫وﻣﺟﻠ‪165‬ﺔ دﻋ وة اﻟﺣ ق ‪:‬‬
‫‪ 195‬ر اﻟدارﺳ ﺔ ‪( 2 ) . 378 : 3‬‬ ‫ؤﻟﻔﯾاﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪: 2‬واﻧظ‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣ ن‬ ‫‪1972‬‬
‫زان ‪. 237 : 3‬‬ ‫وادر ‪ 69‬ﺎن اﻟﻣﯾ‬
‫وﻟﺳ‬ ‫ذﻛرة اﻟﻧ‬‫وطر ‪17 : 2‬ﺗ ‪( 3 ) .‬‬ ‫ل اﻟ‬ ‫ﻧﯾ‬
‫راد)ﻓ ﻲ أﺣ وال اﻟﻌ راق وﺑﻐ داد ‪ -‬خ (‬ ‫دادﻟ ‪ .‬ﮫ‬
‫ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ﻧﯾل ﺑﻐ ل اﻟﻣ‬
‫ﻋﺑ ﺎس ﺣ ﺎﻓظ ( * )‬ ‫ﺑﺧطﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1333‬ه ‪ ،‬ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﻐداد ) ‪) * . ( 1 ) ( 95‬‬
‫‪ 1311‬؟ ‪ 1378 -‬ه = ‪ 1959 - 1893‬م ( ﻋﺑﺎس ﺣﺎﻓظ ‪ :‬ﻛﺎﺗب ﻣﺻري ‪ ،‬ﻛﺛﯾر‬
‫اﻟﻣﺻ رﯾﺔوﺗ( وﻓﻲ‬ ‫ﻣﺣ‪ .‬ررا ﺑﺟرﯾ دة اﻟ ﺑﻼغ )‬ ‫اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺎن ﺔ‬
‫اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻋ ن ﻛ‬
‫اﻟﻌﻘ) ل اﻟﺑ ﺎطن وﻋﻼﻗﺗ ﮫ‬ ‫ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻧﻘل إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪18‬ﻣﺳرﺣﯾﺔ ‪ ،‬وﻛﺗﺑﺎ ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫اﻟﺷ ﮭداء ‪-‬‬ ‫واﻻﺻ ل ﻟﺳ ﺎدﻟر ‪ .‬وﺳ) ﻠﻣﻰ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺑ ﺎﻻﻣراض اﻟﻧﻔﺳ ﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﻧﻔس‬ ‫ﺔم)اﻟ‬ ‫ﮫ اﻟﻣطﺑوﻋﻋﻠ‬ ‫ﺗﺂﻟﯾﻔ (‬
‫ﻣومن ‪ -‬ط‬ ‫ردوس اﻟﻣﺳوﻣ‬ ‫اﻟﻔ ط ( و )‬
‫ﻣﺻ طﻔﻰ‬ ‫اﻟزﻋﺎﻣ ﺔ واﻟ زﻋﯾم (دﻣو ) وع وﺿ ﺣﻛﺎت ( و )‬ ‫اﻻﺟﺗﻣ ﺎﻋﻲ ( و )‬
‫اﻟﻧﺣﺎس ( ﺳﯾرﺗﮫ ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻌﺑﺎس ﺑن اﻟﺣﺳن ( * ) ‪ 296 - 247‬ه = ‪- 861‬‬
‫راﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و أﺣﻣ د ‪:‬‬‫اﻟﻌﺑﺎس ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑ ن أﯾ وب اﻟﺟرﺟراﺋ ﻲ أو اﻟﻣ ﺎد‬ ‫‪ 909‬م (‬
‫ﺗوزره اﻟﻣﻛﺗﻔ ﻲ ‪ ،‬ﺑﻌ د وﻓ ﺎة‬ ‫ﺎن ‪.‬أدﯾﺑ ﺎاﺳﺑﻠﯾﻐ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻣ ن وزراء اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﻛ ﯾﺔ‬
‫ﺗﺳ ﺑق ﯾ ده‬‫اﻟﻘﺎﺳم ﺑن ﻋﺑﯾد ﷲ ‪ ،‬وﻛﺎن اﻟﻘﺎﺳم ﯾﻌﺟب ﻣن ﺳرﻋﺔ ﻗﻠﻣ ﮫ ‪ ،‬وﯾﻘ ول ‪:‬‬
‫ﻟﻔظﻲ ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻣﺎت اﻟﻣﻛﺗﻔﻲ ﻗﺎم اﻟﻌﺑﺎس ﺑﺎﻟﺑﯾﻌﺔ ﻟﻠﻣﻘﺗدر ‪ ،‬واﻧﻔرد * )ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫* ) ‪ ( 1‬اﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪ :‬اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪: 2‬اﻟﻘﺳم اﻟراﺑ ﻊ ‪465‬وﻣﺧطوط ﺎت‬
‫ﻣﺟﻠ ﺔ اﻻﺛﻧ ﯾن ‪1949 / 10 / 31‬واﻻھ رام ‪/ 24‬‬ ‫اﻟدراﺳﺎت ‪ ،‬اﻟ رﻗم ‪( 2 ) . 95‬‬
‫اﻟدوﻟخ ‪ .‬ﺔ إﻟ ﻰ أن ﻗﺗﻠ ﮫ ﺣﺳ ﯾن ﺑ ن‬ ‫ﺎص ‪-‬‬‫ﺑﺄﻋﻣ ﺎل‬ ‫‪ 1959‬رس اﻟﺧ‬‫‪ / 6‬واﻟﻔﮭ‬
‫اﻟﺷ ﯾرازي ( * ) ‪- 303‬‬ ‫دان ‪ ،‬ﻣ ن رﺟ ﺎل اﺑ ن اﻟﻣﻌﺗ ز ‪ ،‬ﻏﯾﻠ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 362‬ه = ‪ 973 - 915‬م ( اﻟﻌﺑﺎس ﺑن اﻟﺣﺳﯾن اﻟﺷﯾرازي ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل ‪:‬وزﯾ ر‬
‫‪ .‬وﻟد ﺑﺷﯾراز ‪ ،‬ودﺧل ﺑﻐداد ﻣﻊ ﻣﻌز اﻟدوﻟﺔ اﻟﺑوﯾﮭﻲ ‪ .‬وﻛﺎن ﻛﺎﺗﺑﺎ ﻟﮫﺛ ‪ .‬م ﻧ ﺎب‬
‫ﻓﻲ اﻟوزارة ﻋن اﻟﻣﮭﻠﺑ ﻲ ‪) * ،‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﺳ( ﯾر اﻟﻧ ﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬اﻟطﺑﻘ ﺔ‬
‫ﺗوزره ﻋ ز اﻟدوﻟ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪357‬‬ ‫اﻟﻣﮭﻠﺑ ﻲ ‪.‬‬
‫زوج ﺑﻧ ت واﺳ‬ ‫اﻟﺳﺎدﺳ ﺔ ﻋﺷوﺗ رة ‪.‬‬
‫وﻛذﻟك اﻟﻣطﯾﻊ اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﺑﻘﻲ ﻋﻠﻰ وزارﺗﮭﻣ ﺎ ﺛﻼﺛ ﺔ أﺷ ﮭر ‪ ،‬واﻋﺗﻘ ل ‪.‬وأﻋﯾ د‬
‫وﺣﻣل إﻟﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ ﻣﺣﺑوﺳ ﺎ ‪،‬‬ ‫إﻟﻰ اﻟوزارة ﺳﻧﺔ ‪ 360‬وﻋزل ﺑﻌد ﺳﻧﺗﯾن وﻧﻛب ‪.‬‬
‫ﻓﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ﺑﻌد ﻣدة ﻗﺻﯾرة ‪ ،‬ﻗﯾل ‪ :‬ﻣﺳﻣوﻣﺎ ‪ .‬وﻛﺎن ظﻠوﻣﺎ ﻏﺷوﻣﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫م‬ ‫ﺔﺷ اﻟﻌ وﺗﺟرون ‪ .‬ﺎرب اﻻﻣ‬ ‫اﻟطﺑﻘ‬
‫ﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﺎﻣش ‪( 2‬ﺳ* ) ‪( 1‬ﯾر اﻟﻧ‬ ‫ھ‬
‫دﯾن ﷲ ( * ) ‪ 1189 - 1131‬ه =‬ ‫ﻛوﯾﮫ ‪ 269 : 6‬و ‪313‬‬
‫اﻟﻣﮭ‪ ) * .‬دي ﻟ‬ ‫ﻟﻣﺳ‬
‫ﻋﺑﺎس ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﮭﺎدي إﻟ ﻰ اﻟﺣ ق ‪:‬‬ ‫‪ 1775 - 1719‬م (‬
‫وﻗﺎم‪ .‬ﺑﺎﻻﻣر ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ اﻟﻣﻧﺻ ور ﺑ ﺎ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫إﻣﺎم زﯾدي ﯾﻣﺎﻧﻲ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ إب‬
‫وﻛﺛرتأﯾﺎﻣﮫ اﻟﺧﯾرات واﻧﻘطﻌ ت اﻟﻔ ﺗن ‪ ،‬وﺣﺳ ﻧت‬ ‫‪ 1161‬ه ‪ ،‬ﻓﻲ ﺻﻧﻌﺎء ‪ .‬ﻓﻲ‬
‫وھو ‪.‬ﺟد إﻣﺎم اﻟ ﯾﻣن ﯾﺣﯾ ﻰ ﺣﻣﯾ د اﻟ دﯾن‬ ‫ﺳﯾرﺗﮫ ‪ .‬اﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﺻﻧﻌﺎء‬
‫ﺎس ( * ) ‪ 1363 - 1291‬ه = ‪ 1944 - 1874‬م (‬ ‫اﻟﺧ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫دﯾوي ﻋﺑ‬
‫ﻋﺑﺎس ﺣﻠﻣﻲ ﺑن ﺗوﻓﯾق ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﺑﻠوغ اﻟﻣرام ‪70‬‬
‫‪. 310‬ﺗﺎذ اﻻﻛ وع ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻌ رب ‪:‬‬ ‫وﻋﻠ ﺎﻟﻊ ق‪: 1‬اﻻﺳ‬ ‫واﻟﺑ درطاﻟ‬ ‫و ‪410‬‬
‫روف أن‬ ‫اﻟﻣﻌ‪:‬‬
‫ﮫ‬ ‫رة ‪ ،‬ﺑﻘوﻟ‬ ‫‪ 566‬ﺔ اﻻﺧﯾ‬ ‫ﻋﻠ ‪1394‬ﻰص‬
‫اﻟﺟﻣﻠ‬ ‫رم‬ ‫زء ﻣﺣ‬ ‫ﺟ‬
‫اﻻﻣﺎم ﯾﺣﯾﻰ ﯾﻧﺗﺳب إﻟﻰ اﻟﻣﮭدي ﻋﺑ ﺎس ‪ ،‬وﻟﻛﻧﮭﻣ ﺎ ﯾﺟﺗﻣﻌ ﺎن ﻋﻧ د اﻻﻣ ﺎم اﻟﻘﺎﺳ م‬
‫ﻣﺣﻣ‪ .‬د ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬وﯾﻌ رف ﺑﺎﻟﺧ دﯾوي ﻋﺑ ﺎس ﺣﻠﻣ ﻲ اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪:‬أﺣ د‬ ‫ﺑن دﻣﺣﻣد‬
‫ﺣﻔﯾ‬
‫ﺑﺎﻟﻘ ‪ .‬ﺎھرة ‪ ،‬وﺗﻌﻠ م ﺑﻣدرﺳ ﺔ‬ ‫ﻣ ن ﺣﻛﻣ ر ‪،‬وا ﻣﻣﺻ ن أﺳ رة ﻣﺣﻣ دوﻟﻋﻠ د ﻲ‬
‫ﺑﻌ ( د وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1309‬ه ‪،‬‬ ‫ﻋﺎﺑدﯾن ‪ ،‬ﺛ م ﻓ ﻲ )ﻓﯾﻧ ﺔ (ووﻟ ﻲ )اﻟﺧدﯾوﯾ ﺔ‬
‫‪ 1892‬م ( ﺑﺈرادة ﺳﻠطﺎﻧﯾﺔ ﻣن اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ .‬وﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ﻧﺑﻎ ﻣﺻطﻔﻰ ﻛﺎﻣل وﻣﺣﻣد‬
‫وﻗﻲ اﻟﺷ ﺎﻋر واﻟﻧ ﺎھﺟون ﻣﻧ ﺎھﺟﮭم ‪ ،‬وظﮭ ر ﻋﺷ رات ﻣ ن اﻟﻣ ؤزﺧﯾن‬
‫أن ﻗﺻ د أورﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﻣﺻ طﺎﻓﺎ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ‬ ‫واﻻدﺑ ﻰﺎء ‪.‬‬
‫ﻛﺗواﺳواﻟﺎبﺗﻣر إﻟ‬
‫ﻰ ( ﻲ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺗ ﺄﺧرت‬ ‫اﻻوﻟ و ﻓ‬ ‫‪ 1914‬ﺑت اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ ﺔ )‬
‫وھ‬ ‫م ‪ ،‬وﻧﺷ‬
‫ﻓﺎﺗﺧ ذت اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ﺗ ﺄﺧره وﺳ ﯾﻠﺔ ﻟﺧﻠﻌ ﮫ وﺗﻌﯾ ﯾن ﻏﯾ ره ‪،‬‬
‫وﺑﺳطت ) ﺣﻣﺎﯾﺗﮭﺎ ( ﻋﻠﻰ ﻣﺻر ‪ .‬واﺳﺗﻘر ﻋﺑﺎس ﻓﻲ ﻟوزان ) ﺑﺳوﯾﺳرة (إﻟ ﻰ‬
‫ﻓﺎﺗﺻﻠت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ اﻟرﺳل ‪ ،‬وﻧ زل ﻟ ﮫ ﻋﺑ ﺎس )ﺳ ﻧﺔ ‪1931‬‬ ‫أن وﻟﻲ ) أﺣﻣد ﻓؤاد (‬
‫وﻗﺿ رشﻰ ‪.‬ﺑﻘﯾ ﺔ ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ﻣﻐﺗرﺑ ﺎوﺗ‪ .‬وﻓﻲ‬ ‫ﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﻟ م (ﮫ ﻣ ن ﺣ ق ﻓ ﻲ اﻟﻌ‬
‫اﻟﻘﺎھرة ‪.‬ﻓﯾﮫ دھ ﺎء وذﻛ ﺎء ﯾﻧﻘﺻ ﮫ اﻟﻛﺗﻣ ﺎن واﻟﺣ زم ‪،‬‬ ‫ﺑﺳوﯾﺳرة ودﻓن ﻓﻲ وﻛﺎن‬
‫وﻓﯾ ﮫ ﺑﺧ ل إﻟ ﻰ‬ ‫ﯾﺳﺗودع أﺳرار ﻣن ﯾﺣﺳن ﺑﮫ اﻟظن ﻣن أﺣرار اﻟ ﺑﻼد ﻓﯾﻔﺷ ‪،‬ﯾﮭﺎ‬
‫ﺟﺎﻧﺑﮫ ﺳرف ﻓﻲ اﻟﻣﻠذات ‪ ،‬ﺑﯾﻌت اﻻوﺳﻣﺔ واﻻﻟﻘﺎب ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ﺑﯾﻊ اﻟﺳﻠﻊ ‪ .‬وﯾﻘﺎل‬
‫‪ :‬إن ﻟﮫ ) ﻣذﻛرات ( أﻣﻼھﺎ ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ اﻻﺧﯾرة ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺧﺛﻌﻣﻲ ( * ) ‪. . .‬‬
‫‪ -‬ﻧﺣو ‪ 150‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 767‬م ( اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﺳﻔﯾﺎن اﻟﺧﺛﻌﻣﻲ ‪ :‬ﻗﺎﺋد ﺑﺣري‬
‫ﻏﺎزﯾﻓ ﺔﻲا ﺧﻼﻓ ﺔ اﻟﻣﻧﺻ ور اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻏ ﻲ ‪.‬زا ﻗﺑ رس‬ ‫ﻛ ﺎن أﻣﯾ‪ .‬را ﻋﻠ ﻟﺑﺣﻰ ر‬
‫ﻓﻛﺎن أول ﻣن ﻏزاھﺎ ﻓ ﻲ ﻋﮭ د ﺑﻧ ﻲ اﻟﻌﺑ ﺎس ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫‪ 146‬ه‬‫ﺑﺟﯾش ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫رق ‪52‬‬ ‫ﺑﺎﺷ) وﻣﺷﺎ ( ‪ .‬ﺎھﯾر اﻟﺷ‬
‫ﻔﯾق‬ ‫دﺷ‬ ‫ﺎﻣشﻣ ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ذﻛرات أﺣﻣ‬ ‫ھ‬
‫وﺻ ﻔوة اﻟﻌﺻ ر ‪70 : 1‬واﻟﻛﻧ ز‬ ‫وﻣﺣﻣود ﻋزﻣﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻛﺗ ﺎب ‪177 : 1‬‬
‫ﺎﻛر ‪. 222 : 7‬ﺷ * ) ﺑر ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﯾن ‪. 72‬ب)ﺗﮭاﺑ‪ ( 2‬ذﯾن ﻋﺳ‬ ‫اﻟﺛﻣ‬
‫‪ 1391‬ه = ‪ 1971 - . . .‬م ( ﻋﺑﺎس ﺷﺑر ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻋراﻗﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﺑﺻرة ‪،‬‬
‫وﻟ ( ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ دﯾ وان )‬‫ﻧﺷﺄ ﻓﻘﯾﮭﺎ ) روﺣﺎﻧﯾﺎ ( واﺷﺗﮭر ﺑﻧظم ) اﻟرﺑﺎﻋﯾﺎت اﻟﺷﻌرﯾﺔ‬
‫وﻣن ﻧظﻣﮫ دﯾ وان آﺧ ر ﺳ ﻣﺎه )اﻟﻣوﺷ ور ‪-‬‬ ‫ﺟواھر وﺻور ‪ -‬ط ( اﻻول ﻣﻧﮫ ‪.‬‬
‫ﮫ‬ ‫ن ﻋزﻟﺗ‬ ‫ﻣﺎوﯾﺔ اﻟ‪ -‬خ ( رﻏم ﻣ‬
‫ﻰ‬ ‫ﻣﺎھﺎ ) ﺔ اﻟﺳوﻋﻠ‬‫وزة ﺳ اﻟرﺣﻠ‬ ‫ﺟخ ( وأر‬
‫وأﺣﯾ ل إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺷرﻋﻲ ‪ ،‬ﻣ دة ﺑﺑﻐ داد ‪.‬‬ ‫واﺑﺗﻌﺎده ﻋن اﻟﻣﻧﺎﺻب ‪ ،‬وﻟﻲ ) اﻟﻘﺿﺎء (‬
‫اﻟﺗﻘﺎﻋد ﻓﻌﺎد إﻟ ﻰ اﻟﺑﺻ رة وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬ﻋﺑ ﺎس اﻻول ( * ) ‪- 1228‬‬
‫طوﺳ ون ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 1270‬ه = ‪ 1854 - 1813‬م ( ﻋﺑﺎس ) ﺑ‬
‫ﺑﺎﺷ نﺎ (‬
‫ﺛﺎﻟث اﻟوﻻة ﻣن أﺳرة ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ ﺑﻣﺻوﻟ ر د‪ .‬ﺑﺟ دة ‪ ،‬وﻧﺷ ﺄ ﺑﻣﺻ ر ‪.‬وﺗ وﻟﻰ‬
‫وﻛ ﺎن ﺷ دﯾد‬ ‫اﻟﺣﻛم ﺑﻌ د وﻓ ﺎة ﻋﻣ ﮫ إﺑ راھﯾم )ﺑﺎﺷ ﻓ ﺎ (ﻲ أواﺧ ر ﺳ ﻧﺔ ‪ 1264‬ه ‪.‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎﻧﯾﯾن ﺑﺧﻣﺳ‬ ‫نأﻧﺟدﺳﺎﺋﺳ د اﻟﺗ ﮭم ‪ .‬رك اﻟﻌﺛﻣ‬ ‫ذرا ﻣ‬ ‫ﯾن ‪ ،‬ﺣ‬ ‫ره ﻟﻼورﺑﯾ‬
‫ﻋﺷرأﻟف ﻣﻘﺎﺗل ﻓﻲ ﺣروﺑﮭم ﻣﻊ اﻟروس ‪ ،‬اﻟﻣﻌروﻓﺔ ﺑﺣرب اﻟﻘ رم ﻓ‪ .‬وﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ‬
‫أﻧﺷﺋت اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺣرﺑﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬وﺑوﺷر إﻧﺷﺎء ﺳﻛﺔ اﻟﺣدﯾد ﺑ ﯾن‬
‫وﻧﻔ ﻲ اﻟﺳ ﺣرة‬ ‫اﻟﻘﺎھرة واﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬وﺗﻣﮭﯾد اﻟطرﯾق ﺑﯾن اﻟﻘ ﺎھرة واﻟﺳ وﯾس ‪.‬‬
‫ودان ‪.‬ﮫ أﻧ ﮫ أﻏﻠ ق ﻛﺛﯾ را ﻣ ن‬ ‫وﯾؤﺧاﻟﺳ ذ ﻋﻠﯾ‬
‫واﻟ دﺟﺎﻟون واﻟﻣﺷ ﻌوذون ‪ ،‬إﻟ ﻰ‬
‫ت‬ ‫ﻰ ﻋرﺿ‬ ‫اﻟﺻوآﻻت ﻧﺎﻋﺔ ﺣﺗ‬‫ل اﻟﻣﺻ دار ﺎﻧﻊ‬ ‫دارس ‪ ،‬وأھﻣ‬ ‫د واﻟﻣ‬ ‫ﻌﺎھ‬
‫واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﻗﺗ ل ﺑﻘﺻ ره ﻓ ﻲ )ﺑﻧﮭ ﺎ (ﻗﺗﻠ ﮫ‬ ‫اﻟﺳﻔن اﻟﺣرﺑﯾﺔ وأﺳﻠﺣﺗﮭﺎ ﻟﻠﺑﯾﻊ ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن أرﺳ ﻠﺗﮭﻣﺎ إﻟﯾ ﮫ ﻣ ن اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﻋﻣﺗ ﮫ ﻧ ﺎزﻟﻲ ﺑﻧ ت ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬ﻟﺧ ﻼف‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﺧطﺎﺑ ﺎت (‬ ‫ﺑﯾﻧﮭﺎ وﺑﯾﻧﮫ ﻋﻠﻰ ﻣﯾراث ‪ ،‬وﻓرا ‪ ،‬وﺧﺑرھﻣﺎ ﻣﻔﺻ ل ﻓ ﻲ )‬
‫ﻧﺷرھﺎ ) اﻻﻣﯾر ( ﻣﺣﻣد ﻋﻠﻲ ﺑن ﺗوﻓﯾق ‪ .‬وأﺷﺎر اﻻﯾوﺑﻲ ﻓﻲﺗ ) ﺎرﯾﺦ ﻣﺻ ر *‬
‫) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ھﻛذا ﻋرﻓﺗﮭم ‪ 74 - 37 : 4‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪2‬‬
‫‪ . 195 :‬ﻓﻲ ﻋﮭد إﺳﻣﺎﻋﯾل (إﻟﻰ اﻟﺧﺑر ‪ ،‬وﻗ إنﺎلاﻟ‪ :‬رواة اﺧﺗﻠﻔ وا ﻓ ﻲ ﺣﻘﯾﻘ ﺔ‬
‫ﻣﻘﺗﻠﮫ ‪ ،‬وﻣﻧﮭم ﻣن ﯾﺗﮭم ﺑﮫ اﻟﺳﻠطﺎن ﻋﺑد اﻟﻣﺟﯾد ) ‪) * . ( 1‬ﻋﺑﺎس اﻟﺑﮭ ﺎﺋﻲ ( *‬
‫‪ 1921‬م د( اﻟﺑﮭ ﺎء ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫‪- 1844‬ﺎس ﻋﺑ‬‫) ‪ 1340 - 1260‬ه = ﻋﺑ‬
‫ﻧوري اﻟﻣﻠﻘب ﺑﺎﻟﺑﮭﺎء اﺑن ﻋﺑﺎس ﺑن ﺑزرك ) ‪ : ( 2‬آﺧر ﻣن ﻗﺎم ﺑﺄﻣر ) اﻟﺑﮭﺎﺋﯾﺔ‬
‫ﻣﺳﺗﻌرب ‪.‬ﻠﮫ ﻣ ن ﺑﻠ دة ﻧ ور )ﺑﻣﺎزﻧ دران (‬ ‫أﺻ‬ ‫( وﺗﻧظﯾم ﺟﻣﺎﻋﺗﮭﺎ ‪ .‬ﻓﺎرﺳﻲ ‪،‬‬
‫وﻣوﻟده ﺑطﮭران ‪ .‬ﺧرج ﻣﻊ أﺑﯾﮫ اﻟﺑﮭﺎء ) أﻧظر ﺗرﺟﻣﺗﮫ ( ﻟﻣﺎ ﻧﻔﻲ إﻟﻰ اﻟﻌراق )‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 1268‬ه ( ﻓﺄﻗﺎﻣﺎ ‪12‬ﺳﻧﺔ ‪ ،‬وأﺑﻌدا إﻟﻰ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ إﻟﻰ أدرﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻣﻛﺛ ﺎ‬
‫ﻓﻣ ( ﺎت ﺑﮭ ﺎ أﺑ وه )ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻧﺣو ﺧﻣس ﺳﻧوات ‪ ،‬وﻧﻔﯾﺎ إﻟ ﻰ ﻗﻠﻌ ﺔ ﻋﻛ ﺔ )ﺑﻔﻠﺳ طﯾن‬
‫‪ 1309‬ه ( وﺧﻠﻔﮫ ﻋﺑﺎس ﺑﻌﮭد ﻣﻧﮫ ‪ .‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺣﯾﻔﺎ ‪.‬وزار أورﺑﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪1330‬‬
‫ھ ‪ ،‬وأﻣﯾرﻛﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 1331‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﻓﻠﺳطﯾن ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﺑﺣﯾﻔﺎ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﺗوﻗد اﻟذﻛﺎء ‪،‬‬
‫ﺟﺎدا ﻓﻲ ﻧﺷر ﺑدﻋﺗﮫ ‪ ،‬ﯾﺳﺗﻣﯾل اﻟﻧﺎس ﺑﻠﯾن اﻟﺣدﯾث وﻛرم اﻟﯾد ‪ .‬وﺗﺑﻌﺗﮫ ﺟﻣﺎﻋﺎت‬
‫ﺑﻼد ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﯾﻛﺎﻏو ) ﺎت اﻟﻣﺗﺣ وﺑﻌ دة ( ض اﻟ‬ ‫ﺑﺎﻟوﻻﯾ‬ ‫ﻲﺷ‬ ‫ﻓ‬
‫ﺎت‬ ‫ت ‪142‬‬
‫واﻟﺗوﻓﯾﻘ‬ ‫د رﻓﻌ‬ ‫ﻲ ﻟﻣﺣﻣ‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﻣﺻ ﺔ ‪18‬ر اﻟﺳﯾﺎﺳ‬ ‫اﻟﻧﺧﺑوﺗ ﺔ اﻟدرﯾ‬
‫د‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫‪ 14‬ﺑ)‬
‫د اﻟ ﻋﺑ درر ﺎس‬ ‫‪633‬ﻓو ‪635‬ﻲ ﻋﻘ‬‫‪ 614‬و و‬ ‫ﺔ وھ‬ ‫اﻻﻟﮭﺎﻣﯾ‬
‫طوﺳون ( ‪ .‬وﺳﻣﺎه أﻣﯾن ﺳﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ) ﺗﻘوﯾم اﻟﻧﯾل ( اﻟﻣﺟﻠد اﻻول ‪ ،‬ﻣن اﻟﺟزء‬
‫اﻻول (ر ﻣﻘﺗﻠ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﻔﺣﺔ ‪( 2 ) . 71‬‬ ‫ﻋﺑ ‪ ) :‬ﺎس ﺣﻠﻣوﻓﯾ ﻲﮫ ﺧﺑ‬ ‫اﻟﺛﺎﻟ ث‬
‫وﺧﻠ ف آﺛ ﺎرا‬ ‫اﻻﺳ م ﻓ ﻲ اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛ ﺔ ﻣ ن =اﻻﺧ رى ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﺷرف ‪:‬‬
‫ﯾﻘول ورد‬
‫ﻣﻛﺎﺗﯾ) ب ﻋﺑ د‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ رﺳ ﺎﺋل ﺑ ﺎﻟﻠﻐﺗﯾن ‪ ،‬ﺳ ﻣﺎھﺎ‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ ﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ واﻟﻔﺎرﺳ‬
‫ﺔ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ ( ﺔ ﺧط ب ﻓﺎرﺳ ﯾﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﺧطﺎﺑ ﺎت ‪ -‬ط‬ ‫ط ( ﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﺑﮭ ﺎء ‪-‬ﺛﻼﺛ‬
‫وﻟﻣﺣﻣ د‬ ‫ﺑﻌﺿ ﮭﺎ ﻋرﺑوﻟﺳ ﻲ ‪.‬ﻠﯾم ﻗﺑﻌ ﯾن ﻛﺗﻋﺑ ﺎبد )اﻟﺑﮭ ﺎء واﻟﺑﮭﺎﺋﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﺳ ﻲ)‬ ‫وﻟﻌﺑ د اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﻔﺎر‬ ‫راب ﻓ ﻲ ﺻ در اﻟﺑﮭ ﺎء واﻟﺑ ﺎب ‪ -‬ط ( ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﺿل )‬
‫اﻟﺣ‬
‫اﻟﻛواﻛب اﻟدرﯾﺔ ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ظﮭور اﻟﺑﺎﺑﯾﺔ واﻟﺑﮭﺎﺋﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﻧﻘﻠﮫ إﻟﻰ اﻟﻌرﺑﯾﺔ أﺣﻣد‬
‫ﻓﺎﺋق رﺷد ‪ ،‬وﻟﻌﺑد اﻟرزاق اﻟﺣﺳﻧﻲ ) اﻟﺑﺎﺑﯾون ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ -‬ط ( رﺳﺎﻟﺔ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﺟﺎع اﻟ دﯾن اﻟﺗﻐﻠﺑ ﻲ ( * ) ‪ 664 - . . .‬ه = ‪1266 - . . .‬ﻋﺑم ( ﺎس ﺑ ن‬ ‫ﺷ *)‬
‫ﻋﺑد اﻟﺟﻠﯾل ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺗﻐﻠﺑأﻣﯾ ﻲر‪:‬ﯾﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن ﺟﺑ ل )ذﺧ ر (‬
‫اﻟﮭﻣ ﺔ ‪ ،‬ﻏﻧﯾ ﺎ ‪ ،‬أﻛﺛ ر ﻣﺎﻟ ﮫ ﻣ ن‬ ‫وإﻣ ﺎنﺎرةﻋﻋ ﺎﻟﻲدن ‪.‬‬ ‫وﻟ ﻲ إﻣ ﺎرة زﺑﯾ د وﻛ‬
‫ﺟد(ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ اﻟﺳ ﻼﻣﺔ‬ ‫وﻣﺳ ﯾن‬‫ﺎرة ‪ .‬ﺂﺛره ﻣﺳ ﺟد ﻓ أﺑﯾﻲ ) ﺎت ﺣﺳ‬ ‫اﻟﺗﺟ ن ﻣ‬‫ﻣ‬
‫وﻣدرﺳﺔ ﻓﻲ ذﺧر ‪.‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ زﺑﯾ د ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪) = * ( 1‬اﻻﻋ ﻼم ( )‬
‫ﻛﻣﺎ( ﺿ ﺑطﻧﺎه ھﻧ ﺎ ‪ ،‬وﻛﻣ ﺎ‬ ‫ﺑررك ( وھو ﻣن ﺧطﺄ اﻟطﺑﻊ ‪ ،‬وﺻﺣﯾﺣﮫ ) ﺑزرك‬
‫اﻟﻣﺗرﺟمﯾنﻟﮫ )ﻋﻠ ﻲ ﻧ وري ﺑ ن ﻋﺑ ﺎس ﺑ ن ﺑ زرك ‪،‬‬ ‫ورد ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ واﻟد ﺣﺳ‬
‫اﻟﻣﯾرزا ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﺑﮭﺎء ‪ ،‬أو ﺑﮭﺎء ﷲ ‪ :‬رأس )اﻟﺑﮭﺎﺋﯾ ﺔ (وﻣؤﺳﺳ ﮭﺎ ‪1 ) .‬‬
‫ﺎدر اﻟﻣ ذﻛورة ﻓ ﻲ اﻟﺗرﺟﻣ وﻣﺔ ‪ .‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪ .‬ﺗ) ‪( 2‬ﺎرﯾﺦ ﺛﻐ ر‬ ‫(‬ ‫اﻟﻣﺻ‬
‫ﮭﺎري ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺔ ‪. 153 : 1‬‬
‫اﻟﻣؤﯾ * ) د اﻟﺷ‬ ‫ﻟﻌﻘ خ ‪ .‬واود اﻟﻠؤﻟؤﯾ‬
‫دن ‪-‬‬ ‫ﻋ‬
‫ﻋﺑ م (د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﻣ ن أﺑﻧ ﺎء‬ ‫‪1880‬‬
‫ﺎس ‪.‬ﺑ ‪ -‬ن‬ ‫‪1298‬‬
‫اﻟﻌﺑه = ‪. .‬‬
‫اﻟﺷﮭﺎرين‪ :‬أﺋﻣ ﺔ اﻟزﯾدﯾ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣ‬ ‫اﻟﻣﺗوﻛل ﻋﻠﻰ ﷲ إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن اﻟﻘﺎﺳم اﻟﺣﺳﻧﻲ‬
‫اﻟﯾﻣن ‪ .‬وﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﻟﻠﻣﺗوﻛل ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﻓﻲ ﺿوران وذﻣﺎر وﺑﻼد رداع ‪.‬‬
‫ﺛم ﺳﻛن ﺻﻧﻌﺎء ‪ ،‬وﺑوﯾﻊ ﻓﯾﮭﺎ ﺑﺎﻻﻣﺎﻣﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 1266‬ه ‪ .‬وﻧﺷﺑت ﻓﺗن ‪ ،‬ﻓﺗﻧﺣﻰ ﻋن‬
‫ﻓﻘﯾﮭ ‪ .‬ﺎ أدﯾﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ ﻌرﺗ ‪ .‬وﻓﻲ‬ ‫ﺎن ﮫ‬ ‫ﻣﺎﻣ ﺔ ﺑﻌ د ﺧﻣﺳ ﺔ ﺷ ﮭور ﻣ وﻛن وﻻﯾﺗ‬
‫رح اﻟﻠﯾ ث ﻣ ن ﺗﮭﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬آﯾﺑ ﺎ ﻣ ن اﻟﺣ ﺞ ) ‪. ( 1‬ﻋﺑ* ) ﺎس اﻟﻣ ﺎﻟﻛﻲ ( * )‬
‫ﺎﻟﻛﻲ ‪:‬‬ ‫د ز اﻟﻣ‬ ‫‪1935‬ﺑم ( ن ﻋﺑ‬
‫اﻟﻌزﯾ‬ ‫‪ - 1868‬ﺎس‬ ‫‪ 1353 - 1285‬ه = ﻋﺑ‬
‫أﻋﻣ ﺎﻻ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻌ ﺎرف‬ ‫ﺎﻟﺣرم ‪.‬‬
‫ﺎن ‪.‬ﻣدرﺳ ﺎ ﺑووﻟ ﻲ‬ ‫ﻣﻛ ﺔ‬ ‫ﻓﺎﺿ ل ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﻛ‬
‫ﻋﻠ ( ﻰ اﻟﻣ ﺗن اﻟﻣﺳ ﻣﻰ )ﺗﻘرﯾ ب‬ ‫واﻟﻘﺿﺎءوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻣﻛ ﺔ ﻟ‪ .‬ﮫﺗﮭ) ذﯾب اﻟﺑﯾ ﺎن‬
‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻣﻧﺎﺳ ك (‬ ‫ﻣﺣﻣ( د ﻋﺎﺑ د ‪ ،‬ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻻﺧ وان ﻟﻌﻠ ﻟﺷم اﻟﺑﯾﯾﺧﮫ ﺎن‬
‫ﻣذھب ﻣﺎﻟك ) ‪) * . ( 2‬اﺑن اﻟﻣ ﺄﻣون ( * ) ‪ 223 - . . .‬ه = ‪ 838 - . . .‬م (‬
‫وﻻه أﺑ وه‬ ‫ﺎس ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻣ ﺄﻣون ﺑ ن ھ ﺎرون اﻟرﺷ أﻣﯾﯾد ‪ :‬ر ﻋﺑﺎﺳ ﻲ ‪.‬‬
‫وﻟﻣ( ﺎ ﻣ ﺎت اﻟﻣ ﺄﻣون )ﺳ ﻧﺔ ‪ 218‬ه‬ ‫اﻟﺟزﯾرة واﻟﺛﻐور واﻟﻌواﺻم ) ﺳﻧﺔ ‪ 213‬ه‬
‫( ووﻟﻲ اﻟﻣﻌﺗﺻم ‪ ،‬اﻣﺗﻧﻊ ﻛﺛﯾر ﻣن اﻟﻘواد واﻟرؤوﺳﺎء ﻣن ﻣﺑﺎﯾﻌﺗﮫ ‪ ،‬وﻧﺎدوا ﺑﺎﺳم‬
‫دﻋﺎه (اﻟﻣﻌﺗﺻ م إﻟﯾ ﮫ ‪ ،‬وأﺧ ذ ﺑﯾﻌﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺧ رج‬ ‫اﺑن أﺧﯾﮫ ) اﻟﻌﺑﺎس ﺑن اﻟﻣ ﻓ ﺄﻣون‬
‫ﺎس ‪.‬ﺧ رج اﻟﻣﻌﺗﺻ م إﻟ ﻰ اﻟﺛﻐ ور ‪ ،‬ﻓ ﺎﺗﻔق‬ ‫ﻛنإﻟاﻟﻧ ﻰ أن‬ ‫اﻟﻌﺑ ﺎس ‪ ،‬وﺳ‬
‫وأﻗ ﺎم‬
‫اﻟﻌﺑﺎس ﻣﻊ ﺑﻌض اﻟﻘواد ﻋﻠﻰ ﻗﺗﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﻌﻠم اﻟﻣﻌﺗﺻم ﻓﻘﺑض ﻋﻠﯾﮫ وﻋﻠ ﻰ أﺻ ﺣﺎﺑﮫ‬
‫ﺑﺞ ) ‪ . ( 3‬ھ* ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 2‬ﻧﯾ‪ ( 1‬ل‬ ‫ﺎت ﺑﻣﻧ‬ ‫ﻰ أن ﻣ‬ ‫ﺟﻧﮫ إﻟ‬ ‫ﮫ وﺳ‬
‫اﻟوطر ‪ ( 2 ) . 18 : 2‬ﻧظم اﻟدرر ‪ -‬خ ‪ ( 3 ) .‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪:‬ﺣوادث ﺳ ﻧﺔ ‪223‬‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫‪ 653‬م (‬
‫اﻟﻌﺑه = ‪- 573‬ﺎس ﺑ‬
‫ﺎس ( * ) ‪ 51‬ق ه ‪32 -‬‬ ‫اﻟﻌﺑ * )‬
‫‪.‬‬
‫اﻟﻔﺿ نل ‪:‬أﻛ ﺎﺑر ﻗ رﯾش ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﻣطﻠب ﺑن ھﺎﺷم ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺎف ‪ ،‬أﺑو ﻣ‬
‫ﷲ ﮫ وﺳ ﻠم ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾﯾن ‪.‬ﺎل رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰﻋﻠﯾ‬ ‫واﻻﺳﻼم ‪ ،‬وﺟد اﻟﺧﻠﻔ ﺎء اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻗ‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫وھ! ‪ .‬و ﻋﻣ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﻛﻔ ﺎ وأوﺻ ﻠﮭﺎ ‪ ،‬ھ ذا ﺑﻘﯾ ﺔ آﺑ ﺎﺋﻲ‬ ‫أﺟ ود ﻗوﺻرﯾشﻔﮫ ‪:‬‬
‫ﻣﺣﺳﻧﺎ ﻟﻘوﻣﮫ ‪ ،‬ﺳدﯾد اﻟرأي ‪ ،‬واﺳﻊ اﻟﻌﻘل ‪ ،‬ﻣوﻟﻌﺎ ﺑﺈﻋﺗﺎق اﻟﻌﺑﯾد ‪ ،‬ﻛﺎرھﺎ ﻟﻠ رق‬
‫‪ ،‬اﺷﺗرى ‪ 70‬ﻋﺑدا وأﻋﺗﻘﮭم ‪.‬وﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﺳﻘﺎﯾﺔ اﻟﺣﺎج وﻋﻣﺎرة اﻟﻣﺳﺟد اﻟﺣ رام )‬
‫وﻻ ﯾﻘ ﺟ ول ﻓﯾ ﮫ ھﺟ أﺳرا ( ﻠم ﻗﺑ ل‬ ‫ﻲ أن ﻻ ﯾ دع أﺣ د ﯾﺳ ب أﺣ د ﻓ ﻲ داﻟﻣﺳ‬
‫اﻟﮭﺟرة وﻛﺗم إﺳﻼﻣﮫ ‪ ،‬وأﻗﺎم ﺑﻣﻛ ﺔ ﯾﻛﺗ ب إﻟ ﻰ رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬
‫ﻓﻛ ( ﺎن ﻣﻣ ن‬ ‫ﺎﺟر إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬وﺷ ﮭد وﻗﻌ ﺔ )ﺣﻧ ﯾن‬ ‫اﻟﻣﺷم ھرﻛﯾن ‪.‬‬
‫أﺧﺑ ﺎر ﺛ‬
‫ﺛﺑت ﺣﯾن اﻧﮭزم اﻟﻧﺎس ‪ .‬وﺷﮭد ﻓﺗﺢ ﻣﻛﺔ ‪ .‬وﻋﻣﻲ ﻓﻲ آﺧر ﻋﻣره ‪ .‬وﻛﺎن إذا ﻣر‬
‫وأﺣﺻ ﻲ وﻟ ده‬ ‫ﺧﻼﻓﺗﮫﻋﻣ ر إﺟ ﻼﻻ ﻟ ﮫ ‪ ،‬وﻛ ذﻟك ﻋﺛﻣ ﺎن ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻣر ﻓﻲ أﯾﺎم ﺗرﺟل‬
‫‪ 33000‬ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻋ ن ﻋﺷ رة أوﻻد‬ ‫ت وﻓﺎﺗ‬ ‫ﻓ ﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،200‬هوﻛﺎﻧ‬
‫ﻓﺑﻠﻐ وا‬
‫ك‬ ‫دﯾثﺣ‪ 35‬دﯾﺛﺎ ) ‪* . ( 1‬‬
‫اﻟﻣﻠ)‬ ‫ب اﻟﺣ‬ ‫وى اﻻﻧﮫ ﻓ ﺎثﻲ‪ .‬ﻛﺗ‬ ‫وﻟ‬ ‫ور ﺳ‬ ‫ذﻛ‬
‫ﺎس ) ك اﻻﻓﺿ ل (‬ ‫ﻋﺑ اﻟﻣﻠ‬ ‫اﻻﻓﺿ ل ( * ) ‪ 778 - . . .‬ه = ‪ 1376 - . . .‬م (‬
‫ﺑن ﻋﻠﻲ ) ﻠاﻟﻣك اﻟﻣﺟﺎھ د (ﺑ ن داود )اﻟﻣؤﯾاﺑ دن( اﻟﻣظﻔ ر ﯾوﺳ ف اﻟرﺳ وﻟﻲ‬
‫اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ اﻟﺟﻔﻧﻲ ‪:‬ﻣن ﻣﻠوك اﻟدوﻟﺔ اﻟرﺳوﻟﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﯾﻣن ‪ ،‬وﻣن أﻛﺎﺑر اﻟﻣ ؤرﺧﯾن‬
‫‪ .‬ﯾﻠﻘب ﺿرﻏﺎم اﻟدﯾن ‪ .‬وﻟﻲ اﻟﻣﻠك ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 764‬ه ‪.‬وأﻗﺎم ﻓﻲ زﺑﯾ د ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﻋﺎﻟﻲ اﻟﮭﻣ ﺔ ﯾﻘظ ﺎ ﺣﺎزﻣ ﺎ ﻣﻣ دوﺣﺎ ‪ ،‬ﻋﺎرﻓ ﺎ ﺑﻔﻧ ون ﻣ ن اﻟﻌﻠ م واﻻدب * )‬
‫وﻧﻛ ت اﻟﮭﻣﯾ ﺎن ‪175‬واﻟﺟﻣ ﻊ‬ ‫أﺳ د اﻟﻐﺎﺑ ﺔ ‪.‬واﻟﺟﮭﺷ ﯾﺎري ‪.‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪ .‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ .‬واﺑن ﺳﻌد ‪ .‬واﻟﻣﺑرد ‪ .‬وﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔوة ‪: 1‬‬
‫‪ 203‬وذﯾل اﻟﻣذﯾل ‪10‬واﺑن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪226 : 7‬واﻟﺧﻣ ﯾس ‪165 : 1‬واﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ‬
‫‪ 262‬واﻟﻣﺣﺑر ‪ 63‬وﻟﺻﺎﺑر ﻋﺑده إﺑراھﯾم ﻛﺗﺎب ) اﻟﻌﺑﺎس اﺑن ﻋﺑد اﻟﻣطﻠ ب ‪ -‬ط‬
‫ﺎب‬ ‫اﻟﮭﻣ م ﻓ ﻲ اﻟﺗﻌرﯾ ف ﺑﺄﻧﺳ‬ ‫ﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺗﺻ ﺑﻐﯾﺎﻧﯾف ﺔﻣﻧﮭذوي ﺎ )‬ ‫(‪.‬‬ ‫واﻟﺗ‬
‫ﻣﻔﯾ ﺔد ‪،‬اﻟﻌﯾو ) ون ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ طواﺋ ف‬ ‫ﻣﺧﺗﺻ رﻧزھ‬‫اﻟﻌ رب واﻟﻌﺟ م ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﻘرون ‪ -‬خ ( أﺛﻧﻰ ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺧزرﺟﻲ ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﻌطﺎﯾﺎ اﻟﺳﻧﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧﺎﻗ ب اﻟﯾﻣﻧﯾ ﺔ ‪-‬‬
‫خ ( ﯾﺣﺗوي ﻋﻠﻰ طﺑﻘﺎت ﻓﻘﮭﺎء اﻟﯾﻣن وﻛﺑراﺋﮭﺎ وﻣﻠوﻛﮭﺎ ووزراﺋﮭﺎ ‪ ،‬و ) ﻧزھﺔ‬
‫اﻻﺑﺻﺎر ﻓﻲ اﺧﺗﺻﺎر ﻛﻧز اﻻﺧﺑﺎر ( و )ﺑﻐﯾﺔ اﻟﻔﻼﺣﯾن ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻﺷﺟﺎر اﻟﻣﺛﻣ رة‬
‫وﻗﺎن ( ﺎل‬ ‫ن ﺧﻠﻛ‬ ‫واﺧﺗﺻ ﺎرﯾﺦراﺑ )‬‫ب ﺗ‬ ‫واﻟرﯾ ﻓ ﺎﺣﯾن‬
‫ﻲ ‪-‬دارخ (اﻟﻛﺗ‬
‫ﯾﻘﺎلﮫ‪ :‬ﺑﻌﻧﺎﯾ ﺔ اﻟرﺿ ﻰ أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﯾوﺳ ف‬ ‫ذﻟك ﻛﻠ‬
‫اﻟﺳﺧﺎوي ‪:‬‬
‫إن‬
‫ﯾﻣنﻣ ‪ .‬ﺂﺛره ﻣدرﺳ ﺔ ﺑﺗﻌ ز ‪،‬‬ ‫ﻗﺎﺿ ﻲ ﺗﻌ ز ‪ ،‬ﻓ ﻲ آﺧاﻋﺗﻧ رﯾنوا ﺑﻌﻠﻣ ﺎءوﻣاﻟ ن‬
‫ﻌﻰ ‪.‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ زﺑﯾ د )ﻋﺎﺻ ﻣﺔ‬ ‫وﻣدرﺳﺔ ﺑﻣﻛﺔ ﻣﻼﺻ ﻘﺔ ﻟﻠﺣ رم ﻣ ن ﺟﮭ ﺔ اﻟﻣﺳ ﺗ‬
‫ﺎن ‪:‬ﺷ ﺟﺎﻋﺎ ﺟﻠ دا ﺷ دﯾد اﻟﺑ ﺄس ‪ ،‬وﻟ ﻲ‬ ‫اﻟﺧزرﺟ ﻲ‬
‫وﻛ‬ ‫ودﻓ ن ﺑﺗﻌ زﻗ ‪ .‬ﺎل‬ ‫ﻣﻠﻛﮫ (‬
‫ﻼد ﻣ ن طواﺋ ف اﻟﻔﺳ ﺎد ﻣ ﺎ ﯾزﯾ د ﻋﻠ ﻰ أﻟﻔ ﻲ ﻓ ﺎرس ﻓﺿ ﻼ ﻋ ن‬
‫اﻟﻘرﻧﺎء واﻻﺿداد ‪ ،‬ﻓﻔرق ﻛﻠﻣﺗﮭم واﺳﺗﺄﺻل ﺷﺄﻓﺗﮭم ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻣوﺳ وي ( *‬
‫ﻋﻠ ( ﻲ ﺑ ن ﻧ ور اﻟ دﯾن ﺑ ن‬ ‫‪ 1766‬م‬
‫ﺎس ‪-‬ﺑ ن‬‫ﻋﺑ ‪1699‬‬‫) ‪ 1180 - 1111‬ه =‬
‫أﺑﻲ اﻟﺣﺳ ن اﻟﻣﻛ ﻲ اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ اﻟﻣوﺳ أدﯾويب‪ :‬رﺣﺎﻟ ﺔ ‪ ،‬ﻏزﯾ ر اﻟﻌﻠ م ﺑﺎﻻﺧﺑ ﺎر‬
‫واﻟﻠطﺎﺋف ‪ .‬وﻟد وﻋﺎش ﺑﻣﻛﺔ ‪.‬وﻋرﺿت ﻟﮫ أﻣور آذاه ﻓﯾﮭﺎ أﻗﺎرﺑﮫ وأﺻ ﺣﺎﺑﮫ ‪،‬‬
‫ﺳﺎﺋاﻟﻌ راق واﻟﮭﻧ د واﻟ ﯾﻣن ﻣ ن ﺳ ﻧﺔ ‪1131‬إﻟ ﻰ ‪ 1142‬ه‪ ،‬وﻛ ﺎن‬ ‫ﻓرﺣل ﻲ‬
‫ﺣﺎ ﻓ‬
‫ﯾﻌود ﻓﯾﺣﺞ ﻓﻲ أﻛﺛر اﻟﺳﻧﯾن ‪ .‬واﻧﺗﮭﻰ ﻣطﺎﻓﮫ ﺑﺎﻟﺗردد ﺑﯾن ﺑﻧدر اﻟﻣﺧﺎ وﻣﻛﺔ ‪.‬ﺛ م‬
‫ورﺗب ﻟﮫ واﻟﯾﮭﺎ اﻟﻔﻘﯾﮫ أﺣﻣ د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ اﻟﺧزﻧ دار )‬ ‫اﺳﺗﻘر ﻓﻲ اﻟﻣﺧﺎ ﺳﻧﺔ ‪1145‬‬
‫اﻟﻠؤﻟؤﯾ ﺔ ‪: 2‬‬
‫اﻟﻌﻘ ود‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗ ﺎﮫﯾﻌ( ﯾش ﺑ ﮫ ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﻣ‬ ‫راﺟ ﻊ‬
‫‪ 33‬ﺔ اﻟﻣﺳ ﺗﻔﯾد ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫وﺻ ﺑﺢ اﻻﻋﺷ ﻰ ‪: 5‬‬
‫وﺑﻐﯾ‬ ‫وﺗ‪157‬ﺎرﯾﺦ ﺛﻐ ر ﻋ دن ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫‪ 204‬ف اﻟظﻧ ون ‪: 2‬‬ ‫وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪: 3‬وﻛﺷ‬ ‫واﻟﻔﮭ رس اﻟﺗﻣﮭﯾ دي ‪ 408‬و ‪442‬‬
‫واﻟﺳﺧﺎوي ﻓﻲ اﻻﻋ ﻼن ﺑ ﺎﻟﺗوﺑﯾﺦ ﻟﻣ ن ذم اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪134‬ودار اﻟﻛﺗ ب ‪: 6‬‬ ‫‪1142‬‬
‫ﻧزھ ﺔ‬ ‫ﺄﻟف ﺎﻣﻧ ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )‬ ‫ﺻ رف إﻟ ﻰ‪85‬ﺟﻣ‪ .‬ﻊ ﻣ ﺎ ﺗﻔ رق ﻣ ن أوراﻗ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﮭ‬
‫ﻣﺟﻠ ط (دﯾن ‪ ،‬اﻧﺗﮭ ﻰ ﻣﻧ ﮫ ﻓ ﻲﺷ‪ 4‬وال‬ ‫اﻻﻧ ﻲﯾس ‪-‬‬ ‫اﻟﺟﻠ ﯾس وﻣﻧﯾ ﺔ اﻻدﯾ ب ﻓ‬
‫‪ 1148‬ﮫ إﻟ ﻰ اﻟ واﻟﻲ اﻟﺧزﻧ دار ) ‪. ( 1‬ﻋﺑ* ) ﺎس اﻟﻧﺟﻔ ﻲ ( * )‬ ‫وﺟﻌﻠ ﮫ ھدﯾﺗ‬
‫‪ 1860‬من (ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﯾﺎﺳ ﯾن اﻟﻧﺟﻔ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪- 1826‬ﺎس ﺑ‬ ‫‪ 1276 - 1242‬ه = ﻋﺑ‬
‫ﻟف ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﮭرﺗﮫﻓ ووﻓ ﻲ اﻟﻧﺟ‬ ‫ﮫ‬ ‫ﺄه وﺷ ﺎﺗ‬ ‫ﺎﻋر ﻋراﻗده ﺑﺑﻐﻲ ‪ .‬داد ‪ ،‬وﻣﻧﺷ‬ ‫ﻣوﻟ‬ ‫ﺷ‬
‫ﻣطﺎرﺣﺎت وﻣﺳﺎﺟﻼت ﻣﻊ ﺑﻌض ﺷﻌراء ﻋﺻره وﻓﻘﮭﺎﺋﮫ ‪ .‬و )ﻣﺟﻣ وع ‪ -‬خ (‬
‫ﻣن ﺷﻌره ‪ ،‬ﻧﺣو أﻟف ﺑﯾت ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻌﺑﺎس اﻟﻐﻧ وي ( * ) ‪ 305 - . . .‬ه =‬
‫‪ 917 - . . .‬م ( اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﻋﻣرو اﻟﻐﻧوي ‪:‬أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن ﻗﺎدة اﻟﺟﯾش اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪.‬‬
‫ﯾن ‪ .‬ﻲ ﺑ ﻼد ﻓ ﺎرس ‪،‬‬ ‫أسﻛ اﻟﻌ ﺎن ﯾﻠ‬
‫ﻣ ن ﺗأھ لل ﺑﻧ) ﻲ ﺳ ﺑﯾﺎر (ﯾن اﻟرﻗ ﺔ ور‬
‫وﻋزﻟﮫ ﻋﻧﮭﺎ اﻟﻣﻌﺗﺿد ﺳﻧﺔ ‪ 287‬ه‪ ،‬ووﻻه اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ واﻟﺑﺣرﯾن ‪ ،‬وأﻣره ﺑﻣﺣﺎرﺑ ﺔ‬
‫اﻟﻘراﻣطﺔ ‪ ،‬ﻓﺳ ﺎر إﻟ ﯾﮭم ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾظﻔ ر ‪ ،‬وأﺳ ر وأطﻠ ق ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ ﻧﻔﺳ ﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎد‬
‫إﻟﻰ ﺑﻐداد ﻓﺧﻠﻊ ﻋﻠﯾﮫ اﻟﻣﻌﺗﺿد وأﻛرﻣﮫ ‪ ،‬ﺛم وﻟﻲ أﻋﻣﺎل اﻟﺣرب ﻓﻲ دﯾﺎر ﻣﺿر‬
‫‪ ،‬ﻓﻠم ﯾزل إﻟ ﻰ ﺗأن وﻓﻲ ﺑﺎﻟرﻗ ﺔ ) ‪ . ( 3‬أﺑ* )و اﻟﻔﺿ ل اﻟﻣﻣﺳ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 333‬ه = ‪ 945 - . . .‬م ( اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﻋﯾﺳﻰ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﯾﺳﻰ * ) ھﺎﻣش ‪2‬‬
‫ﯾس ‪- 10 : 1‬ﺛ ‪ 15‬م ‪ 411 : 2‬و ‪ 412‬و ‪, 539 , 905‬‬ ‫ﻧزھ) ‪ ( 1‬ﺔ اﻟﺟﻠ‬
‫(*‬
‫وﻣﺷ ﺎرﻛﺔ اﻟﻌ راق ‪ ،‬اﻟ رﻗم ‪. 419‬‬ ‫‪ Brock . S . II : 512‬وﻧﺷر اﻟﻌرف ‪16 : 2‬‬
‫) ‪ ( 2‬اﻟﻌراﻗﯾﺎت ‪ 151‬واﻟﻌرﻓﺎن ‪ 153 - 148 : 12‬و ‪ 384 - 381‬واﻧظر ﺷﻌر‬
‫بوﻓ‪ 36‬ﻲ‬ ‫وﻋرﯾ‬‫ر ‪ : 7‬ﺛ‪ 164‬م ‪34 : 8‬‬ ‫ﺔ ‪180‬اﺑ‪( 3 ) .‬ن اﻻﺛﯾ‬ ‫اﻟظﺎھرﯾ‬
‫‪115‬اﻟﻌظﯾﻣ ﻲ أن اﻟﻌﺑ ﺎس ﻣ ﺎت ﺳ ﻧﺔ ‪ 350‬ه ‪،‬‬ ‫ﺎن ‪: 2‬ﺎرﯾﺦ‬‫اﻻﻋﯾ ن ﺗ‬‫وﻓﯾ ﺎت ﻋ‬
‫وﯾظﮭر أن ھﻧﺎك ﺧطﺄ ﻓﻲ اﻟﻧﻘل أو اﻟطﺑﻊ ‪ ،‬ﻓﻔﻲ اﻟﻧﺳ ﺧﺔ اﻟﻣﺧطوط ﺔ ﻣ نﺗ ﺎرﯾﺦ‬
‫‪( 305‬ﻊ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪:‬‬ ‫اﻟﻌظﯾﻣﻲﻣ‪) :‬ﺎت اﻟﻌﺑ ﺎس ﺳ ﻧﺔ راﺟ‬
‫‪ . 204 : 18‬اﺑن اﻟﻌﺑﺎس ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل اﻟﻣﻣﺳﻲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻣﻣن اﺳﺗﺷﮭد ﻓﻲ‬
‫ﺣﻔ ظ‬ ‫س ﻗ) رى اﻟﻣﻐ رب (‬ ‫ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﻣﻣﻣ ن‬ ‫ﻧﺳ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻣﺣﺎرﺑ ﺔ اﻟﻔ ﺎطﻣﯾﯾن ﺑﺎﻓرﯾﻘﯾ‬
‫وزار ﻣﺻ ر ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻘرآن اﺑ ن ﺛﻣ ﺎﻧﻲ ﺳ ﻧﯾن ‪ ،‬واﻟﻣوط ﺄ اﺑ ن ﺧﻣ س ﻋﺷ رة ﺳ ﻧﺔ ‪.‬‬
‫‪317‬ذﻟ ه ( ك اﻟﻌ ﺎم ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ذ ﻋ ن ﻋﻠﻣﺎﺋﮭ ﺎ‬ ‫ﺧروﺟ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﺣوأﻗ ﺞﺳ)ﺎم ﺑﮭﻧﺔ ﺎ‬
‫ﺎ‬ ‫ﮫ ﻛﺗﺎﺑ‬ ‫ﺎﻗض (ﻓﯾ‬
‫ﻛر‬ ‫اﻟﻣﺳ‬
‫ﺎ ﻓ ﺗﺣ ﻲ )رﯾم ﻧ‬ ‫وه وﻗوﺻ دﻣوه‬
‫ﻧف‪ .‬ﻛﺗﺎﺑ‬ ‫وأﺣﺑ‬
‫ك ‪ .‬زم اﻟﻌزﻟ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫وﻏﯾ ر ذﻟ وﻟ‬ ‫ﻟﻠطﺣ ﺎوي ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎ ﺻ ﻧف ﻓ ﻲﻗﺑ) ول اﻻﻋﻣ ﺎل (‬
‫وﺧ رج ﻣﻌ ﮫ‬ ‫اﻟﻘﯾروان إﻟﻰ أن ﻗﺎم ﻣﺧﻠد ﺑن ﻛﯾداد ﻋﻠﻰ اﻟﻔ ﺎطﻣﯾﯾنﺑﻧ‪ -‬ﻲ ﻋﺑﯾ د ‪-‬‬
‫ﻋﻠﻣﺎء اﻟﻘﯾروان وﻣ ﻧﮭم ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﻗﺔ ‪.‬ﺎل اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ﻋﯾ ﺎض ‪:‬ﻛ) ﺎن أھ ل‬
‫أﯾ ﺎم ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑﯾ د ﻓ ﻲ ﺣ ﺎل ﺷ دﯾدة ﻣ ن اﻻھﺗﺿ ﺎم ﺗﺟ ري ﻋﻠ ﯾﮭم‬
‫ر اﻻﯾ ﺎم وﻟﻣ ﺎ أظﮭ ر ﺑﻧ و ﻋﺑﯾ د أﻣ رھم وﻧﺻ ﺑوا ﺣﺳ ﯾﻧﺎ اﻻﻋﻣ ﻰ‬
‫ﺄﺳﺟﺎع ﻟﻘﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﺛم اﻧﺗﻘل ﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ ﺳ ب‬
‫اﻟﺳﺑﺎب ‪ ،‬ﻟﻌﻧﮫ ﷲ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻﺳواق ﻟﻠﺳب ﺑ‬
‫اﻟﻧﺑﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻓ ﻲ أﻟﻔ ﺎظ ﺣﻔظﮭ ﺎ ﻛﻘوﻟاﻟﻌﻧﮫ ‪:‬وا اﻟﻐ ﺎر وﻣ ﺎ وﻋ ﻰ‬
‫واﻟﻛﺳﺎء وﻣﺎ ﺣوى ‪ ،‬وﻏﯾر ذﻟك ‪ ،‬وﻋﻠﻘت رؤوس اﻟﺣﻣر ﻋﻠﻰ أﺑواب اﻟﺣواﻧﯾت‬
‫س ﻣﻌﻠﻘ ﺔ ﻣﻛﺗ وب ﻓﯾﮭ ﺎ أﺳ ﻣﺎء اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﺷ ﺗد اﻻﻣ ر ﻋﻠ ﻰ أھ ل‬
‫ﺗﺣرك ﮫ ‪ ،‬وذﻟ ك ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﺛﺎﻟ ث ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑﯾ د‬ ‫وﻣﺛ ل ﺑ‬‫ﺗﻛﻠم أو‬
‫اﻟﺳﻧﺔ ﻓﻣن ﻗﺗل‬
‫وھو إﺳﻣﺎﻋﯾل اﻟﻣﻠﻘب ﺑﺎﻟﻣﻧﺻور ‪ ،‬ﻟﻌﻧﮫ ﷲ ‪ ،‬ﺳﻧﺔوﻛ‪331‬ﺎن ﻓ ﻲ ﻗﺑﺎﺋ ل زﻧﺎﻧ ﺔ‬
‫رﺟل ﻣﻧﮭم ﯾﻛﻧﻰ أﺑﺎ ﯾزﯾد وﯾﻌ رف ﺑ ﺎﻻﻋرج ﺻ ﺎﺣب اﻟﺣﻣ ﺎر ‪ ،‬اﺳ ﻣﮫ ﻣﺧﻠ د ﺑ ن‬
‫ﻲ ﯾﻔ رن وﻛ ﺎن ﯾﺗﺣﻠ ﻰ ﺑﻧﺳ ك ﻋظ ﯾم وﯾﻠ ﺑس ﺟﺑ ﺔ ﺻ وف ﻗﺻ ﯾرة‬
‫اﻟﻛﻣﯾن وﯾرﻛب ﺣﻣﺎرا وﻗوﻣﮫ ﻟﮫ ﻋﻠﻰ طﺎﻋﺔ ﻋظﯾﻣﺔ وﻛﺎن ﯾﺑطن رأي اﻟﺻﻔرﯾﺔ‬
‫وﯾﺗﻣذھب ﺑﻣذاھب اﻟﺧوارج ‪ ،‬ﻓﻘﺎم ﻋﻠﻰ ﺑﻧﻲ ﻋﺑﯾ د واﻟﻧ ﺎس ﯾﺗﻣﻧ ون ﻗﺎﺋﻣ ﺎ ﻋﻠ ﯾﮭم‬
‫ﻓﺗﺣرك اﻟﻧﺎس ﺑﻘﯾﺎﻣﮫ واﺳﺗﺟﺎﺑوا ﻟﮫ وﻓﺗﺢ اﻟ ﺑﻼد ودﺧ ل اﻟﻘﯾ روان وﻓ ر اﺳ ﻣﺎﻋﯾل‬
‫ﻓﻧﻔر اﻟﻧﺎس ﻣﻊ أﺑﻲ ﯾزﯾد إﻟﻰ ﺣرﺑﮫ وﺧ رج ﻓ ﯾﮭم ﮭﻓﻘ ﺎء‬ ‫إﻟﻰ ﻣدﯾﻧﺗﮭم ) اﻟﻣﮭدﯾﺔ (‬
‫ﺎن ‪.‬ﻓ ‪ .‬ﯾﻣن ﺧ رج ﻣﻌ ﮫ أﺑ و اﻟﻔﺿ ل اﻟﻣﻣﺳ ﻲ )وھ و‬ ‫وﺻﻠﺣﺎؤھم‬
‫وﻛ‬ ‫اﻟﻘﯾروان‬
‫ورﺑﯾﻊ ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن اﻟﻘطﺎن وأﺑو اﻟﻌرب ﺑن ﺗﻣﯾم وأﺑو إﺳ ﺣﺎق اﻟﺳ ﺑﺎﺋﻲ‬ ‫ﻣرﯾض (‬
‫ﻲ‬ ‫ﺎﺗﮭم ﻓ‬ ‫ف اﺟﺗﻣﺎﻋ‬ ‫وﺻ‬
‫وﺑﻌ ﻋﯾ د أنﺎض (‬‫ﻲ‬ ‫ﻣﺎھم )اﻟﻘﺎﺿ‬
‫رون‬ ‫وآﺧ‪-‬ﺳ‬
‫اﻟﻣﺻﻠﻰ ﻣن ﯾوم اﻻﺛﻧﯾن ﻟﺛﻼث ﻋﺷرة ﺑﻘﯾت ﻟﺟﻣﺎدى اﻻوﻟﻰ ﺳﻧﺔ ‪333‬إﻟ ﻰﯾ وم‬
‫ورﻛ ‪ :‬زوا ﺑﻧ ودھم‬‫ﻌ ﺔ ‪ ،‬وﺧ روﺟﮭم ﺑﻌ د اﻟﺻ ﻼة ﺑﺎﻟﺳ ﻼح واﻟطﺑ ول ‪ ،‬ﻗ ﺎل‬
‫ﺳﻣﻰ) أﺻﺣﺎﺑﮭﺎ وﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﻣﻛﺗوﺑ ﺎ ﻋﻠﯾ ﮫ (‬ ‫ﻗﺑﺎﻟﺔ ﺑﺎب اﻟﺟﺎﻣﻊ وﻛﺎﻧت ﺗﺳﻌﺔ ﺑﻧود‬
‫أﺣدھﺎ ﺑﻧد أﺣﻣر ‪ ،‬ﻟﻠﻣﻣﺳﻲ ﻣﻛﺗوب ﻓﻲ ‪ ) :‬ﻻ إﻟﮫ إﻻ ﷲ ‪ ،‬ﻣﺣﻣد رﺳول ﷲ ‪ ،‬ﻻ‬
‫أﺣﻣ ﺔ د) ﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫ب اﻟﺟﻣﻌ‬‫وذﻛ ر ﯾأن ﺧط‬ ‫ﺣﻛ م إﻻ وھ و ﺧﯾ ر اﻟﺣ ﺎﻛﻣﯾن (‬
‫اﻟوﻟﯾﯾ دوم( اﻟﺳ ﺑت ‪ ،‬ﻓﺧ رج اﻟﻧ ﺎس ﻣ ﻊ أﺑ ﻲ ﯾزﯾ د ﻟﺟﮭ ﺎدھم‬ ‫م ﺑ ﺎﻟﺧروج‬
‫ﻓرزﻗوا اﻟظﻔر ﻋﻠﯾﮭم وﺣﺻروھم ﻓﻲ اﻟﻣﮭدﯾ ﺔ‬
‫وﯾﺳ ( ‪.‬ﺗﻔﺎد ﻣ ن ﻛﻼﻣ ﮫ ﺑﻌ د ذﻟ ك‬
‫ﺎ ﯾزﯾ د وأﺻ ﺣﺎﺑﮫ ﺗﺧﻠ وا ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻛ ﺔ أﺧ ﻓرى )ﻲ رﺟ ﻋب (ن ﻋﻠﻣ ﺎء‬
‫اﺳﺗﺷ ﮭد‬ ‫رﺟ‪ 85‬ﻼﮭم‪ ،‬أﺑﺑﯾ ﻧو اﻟﻔﺿ ل اﻟﻣﻣﺳ ﻲ ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﯾ روان ‪ ،‬ﻓﻘﺗ ل ﻣ ن ھ ؤﻻء‬
‫ﺑﺑﺎب اﻟﻣﮭدﯾﺔ ‪ .‬وﻟﺑﻌض اﻟﺷﻌراء ﻣراث ﻓﯾﮫ ) ‪) * . ( 1‬اﻟرﯾﺎﺷ ﻲ ( * ) ‪- 177‬‬
‫اﻟﻔ م (رج ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟرﯾﺎﺷ ﻲ‬ ‫‪ - 793‬ن‪871‬‬‫‪ 257‬ه =ﺎس ﺑ‬
‫اﻟﻌﺑ‬
‫وي راوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻋ ﺎرف ﺑﺄﯾ ﺎم اﻟﻌ رب ‪.‬‬ ‫ﻟﻐ ل ‪:‬‬
‫اﻟﺑﺻري ‪ ،‬ﻣن اﻟﻣ واﻟﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ‬
‫اﻟﺧﯾ ل (‬ ‫ﻓﯾﮭ ﻓﺗﻧ ﺎ ﺔ ﺻ ﺎﺣب اﻟ ﻟزﻧﺞ ‪.‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫ﻣ ن أھ ل اﻟﺑﺻ ﻗﺗرةأﯾ‪.‬ل ﺎم‬
‫وﻏﯾ ( ر ذﻟ ك ‪.‬‬ ‫اﻻﺑاﺧﺗﻠﻔل ( وت)أﺳ ﻣﺎؤه ‪ ،‬ﻣ ن ﻛ ﻼم اﻟﻌ رب‬ ‫وﻛﺗ ﻣﺎب ﺎ)‬
‫روى ﻋﻧﮫ اﻟﻣﺑرد ‪ ،‬ﻣرات ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻛﺎﻣ ل ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻧظ ر‬
‫ﺑﻘﯾ ‪ .‬ﺔ اﻟﺧﺑ ر ﻋ ن ﻣﻔﺎرﻗ ﺔ أھ ل اﻟﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻟﺛﺎﻧﻲ‬
‫ﺗرﺗﯾب اﻟﻣدارك ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟﺟزءوﻓﯾﮫ‬
‫ﻣذھﺑ رﮫ ‪.‬ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ﻓ ﻲ اﻻﻋ ﻼم ‪.‬‬ ‫أظﮭ( ره ﻣ ن واﻧظ‬ ‫ﻣﺧﻠ ﺎ د‬
‫ﻟﻣ )‬
‫ﻻﺑ ﻲ ﯾزﯾ د‬
‫وﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 5‬‬ ‫وﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪246 : 1‬‬ ‫وﻣﻧﺎﻗب اﻟﺟﺑﻧﯾ ﺎﻧﻲ ‪( 2 ) . 83‬‬
‫واﻟﻣﻧ ﺗظم ‪،‬‬ ‫وﺗ ‪ 89‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪138 : 12‬‬ ‫واﻟﺳ ﯾراﻓﻲ‬ ‫‪ 124‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪275‬‬ ‫وﺑﻐﯾ‬
‫وطﺑﻘ ﺎت اﻟﻧﺣ وﯾﯾن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﺳم اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن اﻟﺟزء اﻟﺧﺎﻣس ‪5‬وﻧزھﺔ اﻻﻟﺑ ﺎ ‪262‬‬
‫ﻋﺑﺎس ﺑ ن ﻓرﻧ ﺎس ( *‬ ‫ورﻏﺑﺔ اﻵﻣل ‪ 4 : 2‬و ‪ 31‬و ‪ 79‬وﻣواﺿﻊ أﺧرى ‪) * .‬‬
‫ﻣﺧﺗ رع‬ ‫‪ 887‬م (ن ﻓرﻧ ﺎس ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ م ‪:‬‬ ‫) ‪ 274 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫ﻋﺑ ‪ - .‬ﺎس ﺑ‬
‫أھل ﻗرطﺑﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻣواﻟﻲ ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺑﯾﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﺑراﺑ ر )ﺗﺎﻛرﻧ ﺎ (‬ ‫أﻧدﻟﺳﻲ ‪.‬‬
‫ﻣن‬
‫اﻟﺣﻛ ﻲم )اﻟﻘ رن اﻟﺗﺎﺳ ﻊ‬ ‫ﻲ ﻋﺻ ر اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﺛ ﺎﻧﻲ اﺑ ن ﻓ‬
‫اﻟﻣﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪ 273‬ه (‬ ‫ﺎت ﻓ ﻲ اﺑﻧ ﮫ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن )‬ ‫ﻟﻠﻣﯾﻼد (‬
‫وﻟﮫ أﺑﯾ‬
‫ﺳ وﻓﺎ ﺷ ﺎﻋرا ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻋﻠ م ﺑﺎﻟﻔﻠ ك ‪ ،‬واﺗﮭ م ﻓ ﻲ ﻋﻘﯾدﺗ وھﮫ ‪ .‬و أول ﻣ ن‬
‫اﺳﺗﻧﺑط ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ﺻﻧﺎﻋﺔ اﻟزﺟﺎج ﻣن اﻟﺣﺟﺎرة ‪ ،‬وﺻﻧﻊ )اﻟﻣﯾﻘﺎﺗ ﺔ (ﻟﻣﻌرﻓ ﺔ‬
‫اﻻوﻗﺎت ‪ ،‬وﻣﺛل ﻓﻲ ﺑﯾﺗﮫ اﻟﺳﻣﺎء ﺑﻧﺟوﻣﮭﺎ وﻏﯾوﻣﮭﺎ وﺑروﻗﮭﺎ ورﻋودھ ﺎ ‪ .‬وأراد‬
‫ﺗطﯾﯾر ﺟﺛﻣﺎﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻛﺳﺎ‬
‫د ﻟ ﮫ ﺟﻧ ﺎﺣﯾن ط ﺎر ﺑﮭﻣ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺟ و ﻣﺳ ﺎﻓﺔ ﺑﻌﯾ دة ‪ ،‬ﺛ م ﺳ ﻘط‬
‫ﻓﺗﺄذى ﻓﻲ ظﮭره ﻻﻧﮫ ﻟم ﯾﻌﻣل ﻟﮫ ذﻧﺑﺎ ‪ ،‬وﻟم ﯾدر أن اﻟطﺎﺋر إﻧﻣﺎ ﯾﻘﻊ ﻋﻠﻰ زﻣﻛ ﮫ‬
‫ﺑﻌض ﺷ و ‪.‬ﻌراء ﻋﺻ ره أﺑﯾ ﺎت ﻓ ﻲ وﺻ ف‬ ‫ﻓﮭ و أول‪ .‬طﯾ ﺎر اﺧﺗوﻟ رق اﻟﺟ‬
‫ﺳﻣﺎﺋﮫ وﻓﻲ طﯾراﻧﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟواﻗﻔﻲ ( * ) ‪ 186 - . . .‬ه = ‪ 802 - . . .‬م‬
‫ﺎض ‪ ،‬ﻣ ن رﺟ ﺎل‬ ‫اﻟﻔﺿ ل ‪:‬‬‫اﻟﻔﺿ ل اﻻﻧﺻ ﺎري اﻟ واﻗﻔﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻗ‬ ‫ﺎس ﺑ ن (‬
‫اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﺑﺻرة ‪ .‬ﻛﺎن ﻋﺎﻟﻣﺎ ﺑﺎﻟﻘرآن واﻟﺷﻌر ‪.‬وﻟﻲ ﻗﺿﺎء اﻟﻣوﺻ ل‬
‫ﻛﺑﯾ ر ‪.‬‬ ‫ﻲ أﯾ ﺎم اﻟرﺷ ﯾد اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﻟﻓﯾﮭ ﮫ ﺎﻛﺗ‪ .‬ﺎب ﻓ ﻲ ﻘ) اﻟ راآت (‬
‫واﻟواﻗﻔﻲ ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ واﻗف ‪ ،‬وھو ﺑطن ﻣ ن اﻻوس ) ‪* . ( 2‬اﺑ) ن ﺑرﺑ ر ( * )‬
‫‪ 247 - . . .‬ه = ‪ 861 - . . .‬م ( اﻟﻌﺑﺎس ﺑن اﻟﻔﺿل ﺑن ﯾﻌﻘوب ﺑن * ) ھﺎﻣش‬
‫واﻟﻣﻐرب ﻓ ﻲ ﺣﻠ ﻰ‬ ‫‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺑﻐﯾﺔ اﻟﻣﻠﺗﻣس ‪ 418‬واﻟﻣﻘﺗﺑس ﻻﺑن ﺣﯾﺎن ‪144‬‬
‫ﺑﺣث ﻻﺣﻣد ﺗﯾﻣور ﺑﺎﺷ ﺎ ﻗ ﺎل ﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬ ‫اﻟﻣﻐرب ‪ 333‬وﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﻘﺗﺑس ‪165 : 6‬‬
‫) ﻻ ﯾﻐض ﻣن اﺧﺗراع اﺑن ﻓرﻧﺎس ‪ ،‬اﻟطﯾران ‪ ،‬ﺗﻘﺻﯾره ﻓﯾﮫ ﻋن اﻟﺷﺄو اﻟﺑﻌﯾد ‪،‬‬
‫ﻓذﻟك ﺷﺄن ﻛل ﻣﺷروع ﻓﻲ ﺑداﯾﺗﮫ ( ‪ ( 2 ) .‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ . 126 : 5‬ﻓزراة ‪،‬‬
‫اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن ﺑرﺑر ‪ :‬أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻐزاة ‪.‬ﻛﺎن ﻣﻘﯾﻣﺎ ﻓﻲ ﺻﻘﻠﯾﺔ ‪ ،‬وﻗدﻣ ﮫ‬
‫ﺗوﻓﻲه أﻣﯾرھ ﺎ إﺑ راھﯾم ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﺑ ن اﻻﻏﻠ ب ‪،‬‬ ‫أھﻠﮭﺎ ﻟﻼﻣﺎرة ﺳﻧﺔﻟﻣﺎ‪236‬‬
‫زا وأﻏ زى ﻓ ﻲ اﻟﺑ ر‬ ‫وﻛﺗﺑوا إﻟﻰ ﺻﺎﺣب إﻓرﯾﻘﯾﺔ ﺑذﻟك ‪ ،‬ﻓﺟﺎء ﻛﺗﺎﺑﮫ ﺑﺈﺛﺑﺎﺗﻏ ﮫ ‪.‬‬
‫رﯾﺎﻧﺔ ) ( ‪( ) 1‬‬ ‫ﻗﺻ‬‫ﺗﺢرة ‪.‬‬ ‫ﺎركواﻓﺗ‬
‫ﻛﺛﯾ‬ ‫ﺎض ﻣﻌ‬
‫وظﻔ ‪ .‬ر أﺳ طوﻟﮫ‬ ‫ﺑﺈﯾطﺎﻟﯾ ﺎ‬ ‫‪Castrogiovanni‬ل ﻣدﯾﻧ ﺔ أوﺳ ﺗﻲ ) ( ‪Ostie‬‬ ‫واﺣﺗ‬
‫‪100‬ﻔﯾﻧﺔ ﺗﺣﻣ ل ﻧﺟ دات‬ ‫ﻣﻌر ﺔ ﻣ ﻊ اﻟ روم ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ ﻧﺣ و ﺳ‬ ‫ﻛ ﺔﻓﻲﺑﺣرﯾ‬
‫وھ و ﻋﻠ ﻰ ﻣﻘرﺑ ﺔ ﻣ ن ھ ذه ‪ ،‬ﻓﺟ ﺎء اﻟ روم وﻧﺑﺷ وا‬ ‫وﻓﻲ ‪،‬طﺔ ‪.‬‬‫ﻟﻣدﯾﻧﺔوﺗﺳرﻗﺳ‬
‫ﻗﺑ ره وأﺧرﺟ وا ﺟﺛﺗ ﮫ ﻓﺄﺣرﻗوھ ﺎ ) ‪. ( 2‬ﻋﺑ* ) ﺎس اﻟزﯾ وري ( * ) ‪- 1253‬‬
‫ﻋﺑﺎس ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ﺑن إﺑ راھﯾم اﻟزﯾ وري اﻟﺻ ﻔﺎر‬ ‫‪ 1315‬ه = ‪ 1897 - 1838‬م (‬
‫‪ :‬ﻧﺎظم ‪ ،‬ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﻣوﺳﯾﻘﻰ ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﺣﻠﺔ ‪ .‬وﻟد ﺑﺑﻐدادوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑطﮭ ران‬
‫وان ﮫ( ﻓ ﻲ ﻣ دح ﺣﯾ در‬ ‫وﺟﻣﻊ ﻧظﻣ ﮫ ﻓ ﻲ )دﯾ وﻟ‬ ‫‪ .‬ﻋﻧﻲ ﺑﺎﻟﺗﺷطﯾر واﻟﺗﺧﻣﯾس ‪.‬‬
‫اﻟﺣﻠﻲ ﻗﺻﯾدة ﻋﻠﻲ روي ) ﯾﺎﻟﯾل اﻟﺻب ( ﻣﻧﮭﺎ ‪) :‬ﯾﺎﻟﯾﻼ ﺑت أﺳﺎﻣره ﻣﺎ أﺳ رع‬
‫ﻣﺎ واﻓﻰ ﻏده ( ) ‪ ) * . ( 3‬أﺑو اﻟﻔﺿل اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ( * ) ‪ 186 - 121‬ه = ‪- 739‬‬
‫‪ 802‬م (ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ ﺎس ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل‬ ‫س ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ‬
‫وﻻه اﻟﻣﻧﺻ ور دﻣﺷ ق وﺑ ﻼد‬ ‫اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ‪:‬أﻣﯾھ رو‪ .‬أﺧ و اﻟﻣﻧﺻ ور واﻟﺳ ﻔﺎح ‪.‬‬
‫وأرﺳ ﻠﮫ اﻟﻣﻧﺻ ور ﻟﻐ زو‬ ‫ووﻟﻛﻠﮭﺎﻲ ‪.‬إﻣ ﺎرة اﻟﺟزﯾ رة ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟرﺷ ﯾد ‪.‬‬ ‫اﻟﺷﺎم‬
‫ﺎن ‪.‬ﻣ ن أﺟ ود‬ ‫رات ‪ .‬وﺎت ﺑﺑﻐﻛ داد‬ ‫ﻣ‬ ‫وﺣ ﺎﺞ‪ .‬ﺑﺎﻟﻧ ﺎس ﻣ‬ ‫اﻟ روم ﻓ ﻲ ﺳ ﺗﯾن أﻟﻔ‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ (ﺑﺎﻟﺟﺎﻧ ب اﻟﻐرﺑ ﻲ ﻣ ن ﺑﻐ داد ‪ ،‬دﻓ ن‬ ‫اﻟﻧﺎس رأﯾﺎ ‪ .‬وإﻟﯾﮫ ﺗﻧﺳب ) ﻣﺣﻠﺔ‬
‫رف ﻓ‪ :‬ﻲ اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛ ﺔ (‬ ‫ﻓﯾﮭ ﺎ ‪* .‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ﯾﻘ ‪( 1‬ول اﻟﻣﺷ وردت‬
‫‪ Gastro ( Giovanni‬وذﻟك ﺧطﺄ ﻓﻲ اﻟطﺑﻊ وھﻲ ﻣدﯾﻧﺔ ) أﻧﺎ ( ‪ Enna‬اﻟﯾوم ‪) .‬‬
‫‪ ( 2‬اﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪ 111 : 1‬واﻟﻣﺳﻠﻣون ﻓﻲ ﺟزﯾرة ﺻﻘﻠﯾﺔ ‪ ( 3 ) . 79‬ﺷﻌراء‬
‫زﻋم أھﻠ ﮫ أن اﻟرﺷ ﯾد‬ ‫وﯾ ﮫ ‪.‬‬ ‫اﻟرﺷ ﯾد ﯾﺣﺑ ﮫ وﯾﺟﻠ‬ ‫‪. 251‬‬
‫‪ - 235‬ﺎن‬‫اﻟﺣﻠ ﺔ ‪ : 3‬وﻛ‬
‫د ( * ) ‪ 271 - 185‬ه = ‪ 884 - 801‬م (‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻣﮫﻋﺑ) ‪* . ( 1‬‬
‫ﺎس ﺑ)‬ ‫ﺳ‬
‫ن ﻣﺣﻣ د اﻟﮭﺎﺷ ﻣﻲ ‪ ،‬ﻣ وﻻھم ‪ ،‬اﻟ دوري اﻟﺑﻐ دادي ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ لﻣ ‪ :‬ن‬
‫رواه ﻋن ﯾﺣﯾﻰ ﺑ ن ﻣﻌ ﯾن ) ‪( 2‬‬ ‫ﺣﻔﺎظ اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﺛﻘﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) اﻟرﺟﺎل (‬
‫‪ 915‬م (ﺎس ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪،‬‬ ‫‪.‬أﺑ * )و اﻟﮭﯾ ﺛم ( * ) ‪ 302 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬اﻟﻌﺑ‬
‫وطﻣ ﻊ ﻓ ﻲ‬ ‫أﺑو اﻟﮭﯾﺛم ‪ :‬ﻛﺎﺗب ‪ ،‬ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪ .‬ﺗوﻟﻰ اﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ﻟﻠﻣﻘﺗدر اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪.‬‬
‫اﻟوزارة ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗﻘﻠﮫ اﻟوزﯾر ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت ) ‪) * . ( 3‬اﻟﻣﺳ ﺗﻌﯾن‬
‫ﺎس ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر‬ ‫‪ 1430‬م (‬
‫ﺑﺎ ( * ) ‪ 833 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬اﻟﻌﺑ‬
‫ﺑن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل ‪ ،‬اﻟﻣﺳ ﺗﻌﯾن ﺑ ﻣ ﺎ ن ‪:‬ﺧﻠﻔ ﺎء اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫ﺑﻣﺻر ‪ .‬وھو اﺑن اﻟﻣﺗوﻛل ﻋﻠﻰ ﷲ اﺑن اﻟﻣﻌﺗﺿد ‪ .‬ﺑوﯾﻊ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪،‬‬
‫ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 808‬ھ ‪ ،‬ﺑﻌﮭد ﻣﻧﮫ ‪ .‬وﺗوﺟﮫ ﻣﻊ اﻟﺳﻠطﺎن اﻟﻧﺎﺻرﻓ ) رج ﺑ ن‬
‫ﺎﺑﻛﻲ ) ﯾﺦ (‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺎع اﻻﺗ‬ ‫ﺎﻣﯾﺔ ﻻﺧﺿ‬ ‫وق ( ﻧﺔﺑﻼد‪814‬‬
‫اﻟﺷه‬ ‫ﻰﺳاﻟ‬ ‫‪ ،‬إﻟﺑرﻗ‬
‫اﻟﻣﺣﻣودي ‪ ،‬ﻓﻘﺗل اﻟﻧﺎﺻر ‪ ،‬وﺗوﻟﻰ اﻟﻣﺳ ﺗﻌﯾن اﻟﺳ ﻠطﻧﺔ ﺑﻌ د أن اﺗﻔ ق ﻣ ﻊ أﻣ راء‬
‫اﻟﺟراﻛﺳﺔ ﻋﻠﻰ أن ﯾﻛون ﺷﯾﺦ ) أﺗﺎﺑﻛﺎ ﻟﻠﻌﺳﺎﻛر ﺑﻣﺻر وﻣدﺑرا ﻟﻠﻣﻣﻠﻛﺔ (وﻋ ﺎد‬
‫ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻠﺑ ث ﺷ ﯾﺦ أن ﺧﻠﻌ ﮫ ﻣ ن اﻟﺳ ﻠطﻧﺔ ‪) * ،‬‬ ‫ﻰ ﺗ‬ ‫ﻊ ﺷ ﯾﺦ إﻟ اﻟﻣﺳ‬
‫‪ 124‬ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪7‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 95 : 1‬ﺛم ‪ : 12‬وﺗﮭ‬
‫ﻧﺔ ‪ 118‬ه ‪ ) .‬ﺗ‪ ( 2‬ذﻛرة‬ ‫‪120‬ﻣوﻟ ﮫ ‪ :‬ده ﺳ‬
‫رة ‪ : 2‬وﻓﯾ‬ ‫واﻟﻧﺟ‪ 253‬وم اﻟزاھ‬
‫‪:‬‬
‫اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 142 : 2‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 129 : 5‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪ 145 : 12‬واﻟﻣﻧ ﺗظم‬
‫‪ ( 3 ) . 83 : 5‬اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪. 185 : 3‬وﺗوﻻھﺎ ھ و )ﺳ ﻧﺔ ‪ 815‬ه (وظ ل‬
‫اﻟﻣﺳﺗﻌﯾن ﻓﻲ اﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬ﻣﺣﺟوزا ﺑﻘﻠﻌﺔ اﻟﺟﺑل ‪.‬ﺛم ﺧﻠﻌﮫ ﺷﯾﺦ ﻣن اﻟﺧﻼﻓﺔ أﯾﺿ ﺎ‬
‫ﻛﻧدرﯾﺔإﻟ ‪ .‬ﻰ أن ﺗ وﻟﻰ اﻟﻣﻠ ك‬ ‫وأرﺳ‪ 816‬هﻠﮫ(إﻟ ﻰ ﺳ ﺟن اﻻﺳ ﻓﺄﻗ ﺎم‬ ‫ﺳ) ﻧﺔ‬
‫دار ﺑﺎﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت‬ ‫اﻻﺷرف ﺑرﺳﺑﺎي ‪ ،‬ﻓﺄﺧرﺟﮫ ﻣن اﻟﺳ ﺟن وأﺳ ﻛﻧﮫ ﻓ ﻲ‬
‫ﻓﯾﮭﺎ ﺑﺎﻟطﺎﻋون ‪ ،‬وﻟم ﯾﺑﻠﻎ اﻻرﺑﻌﯾن ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻘرﺷ ﻲ ( * ) ‪ 1299 - . . .‬ه‬
‫ﺎﻋر أدﯾ ب ﻣ ن أھ ل‬ ‫ﻋﺑﺎس ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻟﻧﺟﻔ ﺷ ﻲ ‪:‬‬ ‫= ‪ 1882 - . . .‬م (‬
‫‪ 1295‬ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻧﺟف ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻣﺟﻣوﻋﺔ اﻻدﺑﯾﺔ ‪ -‬خ ( ﺑﺧطﮫ ﺳﻧﺔ ﻓ‬
‫ﺿ ﺎﮫ ‪،‬أﯾ ﻓ ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔاﻟ) رﻗم ‪) * . ( 2 ) ( 8818‬‬ ‫ﺑﺧط‬‫دﯾ وان ﺷ ﻌر ‪ -‬خ (‬
‫اﺑ ن رﺿ وان ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1343‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪1925‬ﻋﺑم ( ﺎس ﺑ ن‬
‫ﻣن‪:‬اﻟﻣﺷ ﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺣ دﯾث واﻟﺗ راﺟم ‪،‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد اﺑن رﺿوان‬
‫ﻓراﺋ) د اﻟﻌﻘ ود اﻟدرﯾ ﺔ ‪ -‬ط (ﻓ ﻲ‬ ‫ﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ اﻟﻣﻧورة ‪.‬ﻣن ﻛﺗﺑ ﮫ‬
‫ﻓرغ ﻣ ن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1343‬و )ﻓ ﺗﺢ‬ ‫اﻟﻣدﻓوﻧﯾن ﺗﺣت ﻗﺑﺔ اﻟﻌﺑﺎس ﻣن اﻟﺳﺎدات ‪.‬‬
‫اﻟﺑر ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺷرح ) ﺑﻠوغ اﻟوطر ( اﻟﻣﺧﺗﺻر ﻣن ) ﻧﺧﺑﺔ اﻟﻔﻛر ( ﻻﺑن ﺣﺟر‬
‫طﻠﺢ ‪،‬ﺔوإﻟ ) ﻰ ﻓﮭ م إﺗﻣ ﺎم اﻟرواﯾ ﺔ ﻟﻘ راء‬ ‫اﻟﻣﺻ اﻟﮭداﯾ‬
‫اﻟﻌﺳ ﻘﻼﻧﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲﻧﯾ ل‬
‫ﺑﺷ رح ﻗﺻ ﯾدة‬ ‫اﻟﻧﻘﺎﯾﺔ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ) ‪ ( 202‬و )إﺗﺣﺎف اﻻﺧ وان‬
‫اﻟﺻﺑﺎن ‪ -‬ط ( ﻋروض ) ‪) * . ( 3‬اﻟﻘﻣ ﻲ ( * ) ‪ 1359 - 1294‬ه = ‪- 1877‬‬
‫ﻲ ‪ :‬ھ* ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 2‬ﺗ‪ ( 1‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺎ اﻟﻘﻣ‬ ‫د رﺿ‬ ‫ﺎس ﺑ ‪1940‬نم (ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫واﻟﺗﺑ ر اﻟﻣﺳ ﺑوك‬ ‫اﻟﺧﻣﯾس ‪384 : 2‬واﺑن إﯾ ﺎس ‪357 : 1‬واﻟﻣﻘرﯾ زي ‪242 : 2‬‬
‫‪ 25‬واﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪ ( 2 ) . 19 : 4‬رﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪ 344‬وداراﻟﻛﺗ ب ‪. 210 : 7‬‬
‫ﺎض ‪23 : 2‬‬ ‫وﺟﺎﻣﻌ‪ 210 :‬ﺔ اﻟرﯾ‬‫ب‪7‬‬ ‫‪361‬اﻟﻛﺗ‬
‫ﺔ ‪: 1‬ودار‬ ‫)‪(3‬‬
‫اﻻزھرﯾ‬
‫ده‬ ‫ﻣوﻟ‪.‬‬
‫ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺎﻟﺗراﺟم واﻟﺗ‬ ‫ﺎء ﺑ‬ ‫ن اﻟﻌﻠﻣ‬ ‫‪ 1266‬ﻣ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺣ وﺳ ث إﻣرﻛﯾس ﺎﻣﻲ ‪،‬‬
‫ھدﯾ) ﺔ اﻻﺣﺑ ﺎب ﻓ ﻲ‬ ‫ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﺎﻟﻧﺟف ﻋﺎش ﻣدة طوﯾﻠ ﺔ ﻓ ﻲ طﮭ رانﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬
‫اﻟﻔواﺋ د‬‫ﺛﻼأﺟ زاء ‪ ،‬و )‬ ‫ط( ﺔ‬ ‫ذﻛ ر اﻟﻣﻌ روﻓﯾن ﺑ ﺎﻟﻛﻧﻰ واﻻﻟﻘ ﺎب واﻻﻧﺳ ﺎب ‪ -‬ﺛ‬
‫اﻟرﺿوﯾﺔ ﻓﻲ أﺣوال ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﻣ ذھب اﻟﺟﻌﻔرﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( ﺳو )ﻔﯾﻧﺔ ﺑﺣ ﺎر اﻻﻧ وار‬
‫دﯾنط‪( ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻧﺳ ق دواﺋ ر اﻟﻣﻌ ﺎرف ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺎر ‪-‬‬ ‫وﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﺣﻛ ﻓ م ﻲ‬
‫واﻵﺛ‬
‫ﺎﻗر‬ ‫ﻟﻣﺣﻣط ( د ﺑ‬
‫وار ‪-‬‬ ‫ﺎ ﻟﻛﺗ ﺑﺣ ﺎب )ﺎر اﻻﻧ‬ ‫ﮫ ﻓﮭرﺳ‬ ‫ﮫ ‪ ،‬ﺟﻌﻠ‬ ‫ﺎرﯾﺦ واﻟﻔﻘ‬
‫اﻻﺻﻔﮭﺎﻧﻲ اﻟﻣﺟﻠﺳﻲ ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن إﺑراھﯾم ( * ) ‪ 1378 - 1294‬ه = ‪1877‬‬
‫‪ 1959 -‬م ( ﻋﺑﺎس ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم اﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن ﻣﺣﻣد ) ﺑﻔﺗﺢ‬
‫اﻟﻣﯾم اﻻوﻟﻰ ( اﻟﺳﻣﻼﻟﻲ ﻧﺳﺑﺎ ‪ ،‬اﻟﻣراﻛﺷﻲ ‪ :‬ﻣؤرخ ﻣن اﻟﻘﺿﺎة ‪ .‬ﻧﺳب إﻟﻰ ﺟده‬
‫‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻣراﻛش ﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ودرس ‪ .‬واﺳﺗﻛﺗﺑﮫ اﻟﻣوﻟﻰ ﻋﺑد اﻟﺣﻔﯾظ ) ﺳﻧﺔ‬
‫أﻋﺿ ﺎء ﻣﺟﻠ س اﻻﺳ ﺗﺋﻧﺎف اﻟﺷ رﻋﻲ ﺑﺎﻟرﺑ ﺎط ) ‪( 1915‬‬ ‫‪1907‬ﺛ (‬
‫م ﻛ ﺎن ﻣ ن‬
‫ﺔ‬ ‫‪( 1920‬اﻟﺟدﯾ دة ‪ ،‬ﺛ م ﻓ ﻲ ﻣﺣﻛﻣ‬ ‫ﻣدﯾﻧ ﺔ‬‫طﺎت )‬
‫ووﻟ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء ﻓ ﻲ ﺳﻓﻔ ﻲ‬
‫ﻓﺎﺳﺗﻘر إﻟﻰ أن اﻋﺗزل اﻟﻌﻣل وﻟزم ﺑﯾﺗ ﮫ ﻧﺣ و أرﺑ ﻊ‬ ‫اﻟﻣﻧﺷﯾﺔ ﺑﻣراﻛش ) ‪( 1929‬‬
‫اﻧﺗﮭ ﺎنتﻛﺛﯾﺑوﻓﺎﺗ ر اﻟﮫ ‪ .‬رﺣﻼت زار أورﺑ ﺎ ﻣ رارا ‪ ،‬وﺟ ﺎل ﻓ ﻲ‬ ‫ﺳ ﻧوات ﻛ‬
‫اﻟﺷﻣﺎﻟﯾﺔ ﻣﻧﻔردا ﻓ ﻲ ﺳ ﯾﺎرﺗﮫ ‪ ،‬ودﺧ ل اﻟﻣﺷ رق ‪ ،‬وﺣ ﺞ ) ‪( 1927‬وﻟﻣ ﺎ‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾﺔ‬
‫ﺧرج اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﻣن اﻟﻣﻐرب ﺗﺄﻟﻔت ﻣﺣﻛﻣﺔ ﺧﺎﺻﺔ ﻟﻣﺣﺎﻛﻣﺔ اﻟﻣﺗﮭﻣﯾن ﺑﺎﻟﺧﯾﺎﻧ ﺔ‬
‫ﻣن أﻋﯾ ﺎن اﻟ ﺑﻼد وﻛ ﺎن ﻋﺑ ﺎس ﻣ ﻧﮭم إﻻ أﻧ ﮫ ظﮭ رت ﺻ ﺣﯾﻔﺗﮫ ﺑﯾﺿ ﺎء وأﻋﻠﻧ ت‬
‫وﺻ ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ أﺟﻠﮭ ﺎ )‬ ‫‪1958‬ﺎن ﺣﻠ و اﻟﻣﻌﺷ ر ﻣرﺣ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺑراءﺗﮫ ﻓﻲ أﻏﺳ طس وﻛ‬
‫ﺧﻣﺳ ﺔ ﻣﺟﻠ دات ﻣﻧ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻋﻼم ﺑﻣاﻻ ن ﺣ ل ﻣ راﻛش وأﻏﻣ ﺎت ﻣ ن اﻻﻋ ﻼم ‪ -‬ط (‬
‫اﻧظ ر‬ ‫ﯾﺗ ﮫ ﻣﺧطوط ﺔ ﺗﺧ رج ﻓ ﻲ ﺳ ﺗﺔ ﻣﺟﻠ دات ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫وﻣﻌ ﺎرف‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 195‬م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪200 : 2‬‬ ‫اﻟذرﯾﻌ ﺔ ‪ 16 : 3‬و ‪: 12‬‬
‫اﻟرﺟﺎل ‪ 401 : 1‬ﯾﻘول اﻟﻣﺷرف ‪ :‬وﯾﺄﺗﻲ ذﻛر ) ﺳﻔﯾﻧﺔ اﻟﺑﺣﺎر ( ﻓﻲ اﻻﻋﻼم ﻓﻲ‬
‫ﺎر )اﻟﻛﻣ ﺎل ﻓ ﻲ ﺗﺗﻣ ﯾم‬ ‫ﻛﻣ ( ‪ .‬ﺎ أﻋﻠﻣﻧإظﮭﻲ ‪ ،‬و‬
‫اﻟﻣﺻ) ﺎدر واﻟﻣراﺟ ﻊ‬ ‫ﺛﺑ ت‬
‫اﻻﺟوﺑ ﺔ اﻟﻔﻘﮭﯾ ﺔ‬ ‫ﻣﻧﺎﻗب أوﻟﯾﺎء ﻣ راﻛش ﺳ ﺑﻌﺔ رﺟ ﺎل ‪ -‬ط (ﻧﺻ ﻔﮫ اﻻول ‪ ،‬و )‬
‫اﻻﻟﻣ ) ﺎس ﻓ ﯾﻣن اﺳ ﻣﮫ اﻟﻌﺑ ﺎس ‪-‬‬ ‫ﻣﻊ اﻻﺣﻛﺎم اﻟﻣﺳﺟﻠﺔ ‪ -‬خ ( أرﺑﻌﺔ أﺟزاء ‪ ،‬و‬
‫ﮫ‬ ‫اﻟﻣﺧطوط ﻲ ﺧزاﻧﺗ‬
‫ﺔﻓ‬ ‫ﮫ‬ ‫زال ﻛﺗﺑ‬
‫ﮫ‪.‬‬ ‫ﻧظﻣ‬
‫وان ‪ -‬خ ن(وﻻ ﺗ‬
‫ﻣ‬ ‫خ ( دﯾو )‬
‫راﻛش ) ‪. ( 1‬اﻟﻌ* ) زاوي ( * ) ‪ 1391 - 1307‬ه ‪ 1971 - 1890 -‬م (‬ ‫ﺑﻣ‬
‫ﻋﺑﺎس ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺛﺎﻣر ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑن ﺟﺎدر اﻟﺑﺎﯾزﯾ د اﻟﻌ زاويﻣ ‪ :‬ؤرخ ﻣﺣ ﺎم‬
‫أدﯾب ‪.‬ﻣن أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ﺑدﻣﺷ ق ) ‪1943‬‬
‫ﻧﺳ ( ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﻗﺑﯾﻠ ﺔ‬
‫راق ‪ .‬ﻲ ﻣﺿ ﺎرﺑﮭﺎ ‪ ،‬وﺗ ﻲوﻓﺑﺑﻐ ﺗﺧداد ‪ .‬رج ﺑﻣدرﺳ ﺔ‬ ‫اﻟﻌ د ﻓ‬‫اﻟﻌ ﻓ زة (ﻲ وﻟ‬‫)‬
‫وﺟﻣ ﻊ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﻋظﯾﻣ ﺔ ‪.‬وﺻ ﻧف‬ ‫اﻟﺣﻘوق ‪.‬ل ﻓ ﻲ اﻟﻣﺣﺎﻣ ﺎة أرﺑﻌ ﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪.‬‬ ‫وﻋﻣ‬
‫ﺎرﯾﺦ)اﻟﻌ راق ﺑ ﯾن اﺣﺗﻼﻟ ﯾن ( ﺗو )ﺎرﯾﺦ اﻟﯾزﯾدﯾ ﺔ‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﻛﺗﺑ ﺎ طﺑﻌ ت ﻛﻠﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺗ‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻻدب اﻟﻌرﺑ ﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫راق ( و )‬
‫ﺗ‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﻋﺷ ﺎﺋر اﻟﻌ‬‫دﺗﮭم ( و )‬
‫ﺗ‬ ‫وأﺻ ل ﻋﻘﯾ‬
‫اﻟﻌراق ( ﺟزآن ‪ ،‬و ) ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠم اﻟﻔﻠك ﻓﻲ اﻟﻌراق ( و ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻧﻘود اﻟﻌراﻗﯾﺔ‬
‫ﻟﻣﺎ ﺑﻌد اﻟﻌﮭود اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ( و ) اﻟﺗﻌرﯾف ﺑﺎﻟﻣؤرﺧﯾن ﻓﻲ ﻋﮭد اﻟﻣﻐول واﻟﺗرﻛﻣﺎن‬
‫اﻟﻛﺎﻛﺎﺋﯾ ) ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ( وﺗ ) ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻻول ﻣﻧ ﮫ ‪،‬ﻋﺷو ) ﺎﺋر اﻟﻌ راق ( و‬ ‫(‬
‫ﮭﺑﺔ‬ ‫ﺔ ﻣﺳ‬ ‫ﺔ ( ) ‪ . ( 2‬ھ* ) ﺎﻣشﻣ ‪* ( 1‬ن) ‪( 1‬‬
‫ﺗرﺟﻣ‬ ‫ﯾﻘﻰ اﻟﻌراﻗﯾ‬ ‫اﻟﻣوﺳ‬
‫ﻣﺧطوطﺔﻠمﺑﻘاﻻﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻔﯾظ اﻟﻔﺎﺳﻲ ‪ ،‬أطﻠﻌﻧﻲ ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻓ ﻲ اﻟرﺑ ﺎط ‪.‬ﻗﻠ ت ‪:‬‬
‫وﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ‬‫ﺳﻣﻼﻟﺔ (ﻗﺑﺎﺋ ل اﻟﺑرﺑ ر ﻓ ﻲ اﻟﺳ وس ‪.‬‬ ‫وﻧﺳﺑﺔ ) اﻟﺳﻣﻼﻟﻲ ( إﻟﻰ ) ﻣ ن‬
‫أﯾﺿﺎ ) اﻟﺗﻌﺎرﺟﻲ (ﺑﻔﺗﺢ اﻟﺗﺎء اﻻوﻟﻰ وﻛﺳر اﻟراء وھو اﻟذي ﯾﻧﻘر اﻟ دف ‪.‬ﻗ ﺎل‬
‫اﻟﻧﺳ ﺑﺔ ﻋﻠ ﻰ ﻛ ره‬ ‫ﻟﻲ اﻟﻔﻘﯾﮫ اﺑو ﺑﻛر اﻟﺗطواﻧﻲ ﻛﺎن ﺧﺻوم ﻋﺑﺎس ﯾﻧﺑزوﻧﮫ هﺑﮭ ذ‬
‫ﻋﺑ ) ﺎس ﺑ ن إﺑ راھﯾم ( ‪.‬ﻛﻣ ﺎ‬ ‫واﺷ ﺗﮭر ﺑﺎﺳ م‬ ‫ﻣﻧﮫ وھو ﺳﻣﻼﻟﻲ ﻣ ن اﻻﺷ راف ‪.‬‬
‫اﻻﻋ ﺔ )ﻼم ﺑﻣ ن ﺣ ل‬ ‫ﻲ ﺻ در ﻛﺗﺎﺑﯾ ﮫ اﻟﻣطﺑ وﻋﯾن ‪ ،‬وﻟﻛﻧ ﮫ أورد ﻓ ﻲ ﻣﻘدﻣ‬
‫ﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫وﻓ ﮫﻲ‪.‬ﻛﺗﺎﺑ ﮫ ھ ذا ‪313 : 5‬‬ ‫راﻛش (ﻰ أن اﺑ راھﯾم ﺟ د أﺑﯾ‬ ‫ﻣ ﻣ ﺎدل ﻋﻠ‬
‫واﻧظ‪ .‬ر ﺟرﯾ دة اﻟﻌﻠ م ﺑﺎﻟرﺑ ﺎط‬ ‫ﻟﺟده ﻣﺣﻣد ﺑن اﺑراھﯾم ‪ ،‬وﻓﯾﮭﺎ ذﻛ ر أﺑﯾ ﮫ ﻣﺣﻣ د‬
‫دﻟﯾل‬ ‫واﻟ‪414‬‬
‫ﺎب‬ ‫رﻛﯾسﻟ ‪) . 1724‬ب‪( 2‬‬
‫اﻻﻟﺑ‬ ‫‪1958‬‬‫طسوﺳ‬ ‫اﻏﺳ ‪20‬‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪: 2‬‬‫اﻟﻌراﻗ ﻲواﻟ‪ 898‬روض اﻻزھ ر ‪641‬واﻟﻌ رب ‪66 : 6‬‬
‫ﺎد ( * ) ‪ 1383 - 1306‬ه = ‪- 1889‬‬ ‫اﻟﻌﻘ‪) * . 820‬‬
‫ﺔ‪:3‬‬ ‫واﻟدارﺳ ‪197‬‬
‫‪ 1964‬م ( ﻋﺑﺎس ﺑن ﻣﺣﻣود ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ اﻟﻌﻘﺎد ‪:‬إﻣﺎم ﻓ ﻲ اﻻدب ‪،‬‬
‫داع ‪.‬ﻠﮫ ﻣ ن دﻣﯾ ﺎط ‪ ،‬اﻧﺗﻘ ل‬ ‫ﻣﺻري ‪ ،‬ﻣن اﻟﻣﻛﺛرﯾن ﻛﺗﺎﺑﺔ وﺗﺻﻧﯾﻔﺎ ﻣﻊ اﻻﺑ أﺻ‬
‫أﺳﻼﻓﮫ إﻟﻰ اﻟﻣﺣﻠﺔ اﻟﻛﺑرى ‪ ،‬وﻛﺎن أﺣدھم ﯾﻌﻣل ﻓﻲ ) ﻋﻘﺎدة ( اﻟﺣرﯾر ‪.‬ﻓﻌ رف‬
‫ووﻟ د‬ ‫راﻓﺎﻓﺗ( زوج ﺑﻛردﯾ ﺔ ﻣ ن أﺳ وان ‪.‬‬ ‫ﺻاﺳ ﻧﺎ‬‫ﻲ)‬‫ﺑﺎﻟﻌﻘ وأﻗﺎد ‪ .‬ﺎم أﺑﻓ وه‬
‫وﺷ ﻐف ﺑﺎﻟﻣطﺎﻟﻌ ﺔ ‪.‬وﺳ ﻌﻰ‬ ‫ﻣدر ﺗﮭﺎ اﻻﺑﺗداﺋﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫ﻋﺑﺎس ﻓﻲ أﺳ وان وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ ﺳ‬
‫ﻟﻠرزق ﻓﻛﺎن ﻣوظﻔﺎ ﺑﺎﻟﺳﻛﺔ اﻟﺣدﯾدﯾ ﺔ وﺑ وزارة اﻻوﻗ ﺎف ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ﺛ م ﻣﻌﻠﻣ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫واﻧﻘط ﺔﻊ ‪.‬إﻟ ﻰ اﻟﻛﺗﺎﺑ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣف واﻟﺗ ﺄﻟﯾف ‪ ،‬وأﻗﺑ ل‬ ‫ﺑﻌض اﻟﻣ دارس اﻻھﻠﯾ‬
‫ﯾﻧﺷ ﺔرﻓ ‪ .‬ﻲ ﺻ ﺑﺎه وأﺟﺎدھ ﺎ ﺛ م أﻟ م ﺑﺎﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬ ‫اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ‬
‫اﻟﻧ ﺎس ﻋﻠﺗﻌﻠ ﻰم ﻣ ﺎ‬
‫واﻟﻔرﻧﺳﯾﺔوظل اﺳﻣﮫ ﻻﻣﻌﺎ ﻣدة ﻧﺻف ﻗرن أﺧرج ﻓﻲ ﺧﻼﻟﮭﺎ ﻣن ﺗﺻ ﻧﯾﻔﮫ ‪83‬‬
‫ﺎب ) ن ﷲ ( و )‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺎ ﻛﺗ‬ ‫ﻊ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬ ‫ن اﻻدب اﻟرﻓﯾ‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫واع ﻣﺧﺗﻠﻔ‬ ‫أﻧ‬
‫ﻋﺑﻘرﯾﺔ ﻣﺣﻣد ( و ) ﻋﺑﻘرﯾﺔ ﺧﺎﻟد ( و ) ﻋﺑﻘرﯾﺔ ﻋﻣر ( و ) ﻋﺑﻘرﯾﺔ ﻋﻠﻲ ( و )‬
‫رﺟﻌﺔ أﺑ ﻲ اﻟﻌ ﻼء ( و )اﻟﻔﺻ ول ( و )ﻣراﺟﻌ ﺎتﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﺑﻘرﯾﺔ اﻟﺻدﯾق ( و )‬
‫اﻻدب واﻟﻔﻧون ( و ) ﺳﺎﻋﺎت ﺑﯾن اﻟﻛﺗب ( و ) اﺑن اﻟروﻣﻲ ( وأﺑ) و ﻧ واس (‬
‫و ) ﺳﺎرة ( و ) ﺳﻌد زﻏﻠول ( و ) اﻟﻣرأة ﻓﻲ اﻟﻘرآن ( و )ھﺗﻠ ر ( و )إﺑﻠ ﯾس‬
‫( و ) ﻣﺟﻣﻊ اﻻﺣﯾﺎء ( و ) اﻟﺻدﯾﻘﺔ ﺑﻧت اﻟﺻدﯾق ( و ) ﻋراﺋس وﺷﯾﺎطﯾن ( و‬
‫أﻋﺎﺻ ﯾر ﻣﻐ رب (‬ ‫) ﻣﺎ ﯾﻘﺎل ﻋن اﻻﺳﻼم ( و ) اﻟﺗﻔﻛﯾر ﻓرﯾﺿﺔ إﺳﻼﻣﯾﺔ ( و )‬
‫وﻛﻠﮭ ﺎ ﻣطﺑوﻋ ﺔ ﻣﺗداوﻟ ﺔ ‪.‬‬ ‫و ) اﻟﻣطﺎﻟﻌﺎت ( و )اﻟﺷ ذور ( ودﯾ) وان اﻟﻌﻘ ﺎد (‬
‫وﺻدر ﻟﮫ ﺑﻌد وﻓﺎﺗﮫ ﻛﺗﺎب ﺳﻣﺎه ﻧﺎﺷره ) أﻧﺎ ‪ .‬ﺑﻘﻠم ﻋﺑﺎس ﻣﺣﻣود ( ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن‬
‫أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺛﻼﺛﺔ )دﻣﺷق واﻟﻘﺎھرة وﺑﻐ دادﺷ( ﻌره ﺟﯾ د ‪.‬وﻟﻣ ﺎ‬
‫ﻗواﻋ ﻣد اﻟﻠﻐ ﺔ وأﺳ ﺎﻟﯾب اﻟﻔﺻ ﺣﻰ ﻋﻣ ل ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﺣﻘﮭﺎ ‪.‬‬ ‫ﺑرزت ﺣرﻛﺔناﻟﺗﺣﻠل‬
‫ش اﻟﺻ وت ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻗﺎﻣﺗ ﮫ ط ول ‪ ،‬ﻧﻌ ت ﻣ ن إﺟﻠ ﮫ ﺑ ﺎﻟﻌﻣﻼقﺗ ‪ .‬وﻓﻲ‬
‫ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ودﻓن ﺑﺄﺳوان ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﻣرداس ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 18‬ه‬
‫اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ﻣرداس ﺑن أﺑﻲ ﻋﺎﻣر اﻟﺳﻠﻣﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻣﺿ ر‬ ‫= ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 639‬م (‬
‫‪ ،‬أﺑو اﻟﮭﯾﺛم ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻓﺎرس ‪ ،‬ﻣن ﺳﺎدات ﻗوﻣﮫ ‪ .‬أﻣﮫ اﻟﺧﻧﺳﺎء * ) ھﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫ﻣن )ﺣ‪( 1‬دﯾث ﻟﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻻﺛﻧ ﯾن ‪29‬ﯾﻧ ﺎﯾر ‪1945‬وﻣﻘ ﺎل‬
‫ﻛﻣ ﺎ‬ ‫ﻋﺑ ﺎس ‪. .‬‬ ‫ﻋﻧواﻧ ﮫ )‬‫‪ 18‬ﺎﯾر ‪1939‬‬ ‫ﻟﻌﺑ د ﷲ ﺣﺑﯾ ب ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟدﺳ ﺗور ﯾﻧ‬
‫وإﺑراھﯾم ﻋﺑد اﻟﻘ ﺎدر اﻟﻣ ﺎزﻧﻲ ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة‬
‫ﻋرﻓﺗﮫ ( وھو ﻣن ادق ﻣﺎ ﻛﺗب ﻋﻧﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﺑﻼغ ‪ 28‬ﺟﻣﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ 1356‬وﺗراث ﻣﺻر ﻟﻌﺑد اﻟرﺣﻣن زﻛﻲ ‪.‬وﻋﻠﻲ ﻋﺑ د‬
‫وﻋﻣﺎﻟﻘ ﺔ ورواد‬ ‫ﺑﺟ دة ( ‪1381 / 4 / 15‬‬ ‫ﷲ اﻟﻘرﻋ ﺎوي ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟراﺋ د )‬
‫‪ 302‬واﻻھرام ‪ 62 / 1 / 17‬و ‪ 64 / 3 / 13‬وﻋﺑد اﻟﻠطﯾف ﻣﺧﺗﺎر ‪ ،‬ﻓﻲ ﺟرﯾدة‬
‫اﻟﻣﻌﺎر ﻟﺷ وﻗﻲ ﺿ ﯾف ‪: 1‬‬ ‫اﻟﻌﻠم ) ﺑﺎﻟرﺑﺎط ( ‪ 1958 / 1 / 1‬واﻻدب اﻟﻌرﺑﻲ ﺻ‬
‫ﺎﻋرة ‪ .‬أدرك‬ ‫اﻟﻌ ‪ :‬دد ‪41 ، 40‬‬
‫اﻟﺷ‪.‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ون ‪ 84‬ر اﻟﻣﻛﺗﺑ‬ ‫واﻟﻣﺟﻣﻌﯾ واﻧظ‬ ‫‪120‬‬
‫وﻛﺎن ﻣ ن اﻟﻣؤﻟﻔ ﺔ ﻗﻠ وﺑﮭم ‪.‬وﯾ دﻋﻰ‬ ‫اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ واﻻﺳﻼم ‪ ،‬وأﺳﻠم ﻗﺑﯾل ﻓﺗﺢ ﻣﻛﺔ ‪.‬‬
‫ﻓرﺳﮫ ﺑ‪ .‬دوﯾﺎ ﻗﺣ ﺎ ‪ ،‬ﻟ م ﯾﺳ ﻛن ﻣﻛ ﺔ وﻻ‬ ‫ﻓﺎرس اﻟﻌﺑﯾد ‪ -‬ﺑﺎﻟﺗﺻﻐﯾر ‪ -‬وھو وﻛﺎن‬
‫اﻟﻧﺑ ﻋﻠﯾ ﻲ ﮫ وﺳ ﻠم ﻟ م ﯾﻠﺑ ث ﺑﻌ ده أن‬ ‫ﺻ ﻠﻰﻊ ﷲ‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬وإذا ﺣﺿ ر اﻟﻐ زو ﻣ‬
‫ﺎن ﯾﻧﮫ ‪.‬زل ﻓ ﻲ ﺑﺎدﯾ ﺔ اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬وﺑﯾﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﻋﻘﯾﻘﮭ ﺎ )‬ ‫وﻛ ﻗوﻣ‬
‫ﯾﻌود إﻟ ﻰ ﻣﻧ ﺎزل‬
‫وﯾﻛﺛ ر ﻣ ن زﯾ ﺎرة‬ ‫ﻋﻘﯾق‪ :‬اﻟﺑﺻ رة ‪ ،‬واد ﻣﻣ ﺎ ﯾﻠ ﻲ ﺳ ﻔوان (‬ ‫وﻓﻲ ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان‬
‫اﻟﺑﺻرة ‪ .‬وﻗﯾل ‪ :‬ﻗدم دﻣﺷق ‪ ،‬واﺑﺗﻧﻰ ﺑﮭﺎ دارا ‪.‬وﻛﺎن ﻣﻣن ذم اﻟﺧﻣر وﺣرﻣﮭ ﺎ‬
‫ﻋﻣ ﻊر اﻟ‪ .‬دﻛﺗور ﯾﺣﯾ ﻰ اﻟﺣﺑ وري ﻣ ﺎ ﺑﻘ ﻲ‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪.‬وﻣﺎت ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ ﺟﻣ‬
‫ﻣ ن ﺷ ﻌره ﻓ ﻲدﯾ) وان ‪ -‬ط ( ) ‪* . ( 1‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﺷ ‪( 1‬رح ﺷ واھد‬
‫اﻟﻣﻐﻧﻲ ‪ 44‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 130 : 5‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪ 4502‬واﺑن ﺳﻌد ‪15 : 4‬‬
‫اﻟﻌﺑ ﺎس ﺑ ن‬ ‫وﺗﮭذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر * )‬ ‫وﺳﻣط اﻟﻶﻟﻲ ‪ 32‬وﺧزاﻧﺔ اﻻدب ‪73 : 1‬‬
‫ﺎس ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰ ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ‬ ‫ﻣوﺳﻰ ( * ) ‪ 199 - . . .‬ه = ‪815 - . . .‬‬
‫اﻟﻌﺑ م (‬
‫ﻲ اﻟ ر ‪.‬دﯾﺎر اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ﻟﻠﻣ ﺄﻣون ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 198‬ه ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ اﻟﮭﺎﺷ وﻟ ﻣﻲ ‪:‬‬
‫أﻣﯾ‬
‫ﻓﺄرﺳل اﺑﻧﮫ ) ﻋﺑد ﷲ ( ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋﻧﮫ ‪ .‬وﺗﺷدد ھذا ‪ ،‬ﻓﺛﺎر ﻋﻠﯾﮫ أھل ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮭم‬
‫وﻋﻠ م‬ ‫اﻟﻣطﻠ) ب اﺑ نﺑ ﻋ د ﷲ (‬ ‫ﺄﺧرﺟوه وأﻋ ﺎدوا أﻣﯾ رھم اﻟ ذي ﻛ ﺎن ﻗﺑﻠ ﮫ‬
‫اﻟﻌﺑﺎس ‪ -‬ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ -‬ﺑﻣﺎ وﻗﻊ ﻻﺑﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺻد ﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪ 199‬ه‪ ،‬وﻧ زل‬
‫ﺑﺑﻠﺑﯾس ﺛم ﻣﺿﻰ إﻟﻰ اﻟﺣوف ‪ ،‬ﻓﻣرض وھو ﯾﻘﺎﺗل رﺟﺎل ) اﻟﻣطﻠب (ﻓﻌﺎد إﻟ ﻰ‬
‫ﺎر ( * ) ‪ 1394 - 1322‬ه = ‪- 1904‬‬ ‫ﺎ ) ‪. ( 1‬ﻋﻣ* )‬ ‫ﺎت ﻓﯾﮭ‬ ‫ﯾس ‪ ،‬ﻓﻣ‬
‫‪ 1974‬م ( ﻋﺑﺎس ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ﻋﻣﺎر ‪ :‬دﻛﺗور أدب ‪ ،‬ﻣﺻري ﻣن ﻗرﯾﺔ ﺷﻣﺎء )‬
‫ﺑﺎﻟﻣﻧوﻓﯾ ﺔ ﻓﺔ ( ؤاد ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة وﻧ ﺎب ﻋ ن رﺋ ﯾس ﻣﻧظﻣ ﺔ اﻟﻌﻣ ل‬ ‫درس ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌ‬
‫ووﻟﻲ وزارة اﻟﺷؤون ﻓ ﻲ ﻣﺻ ر ) ‪52 - 1951‬وﻣ ن ‪( 54 - 52‬‬ ‫اﻟدوﻟﯾﺔ ﻣدة ‪.‬‬
‫وﺣﺳ ن‬ ‫واﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ ‪262‬‬ ‫ووزارة اﻟﺗرﺑﯾ ﺔ ) ‪* ( 54‬ھ) ﺎﻣش ‪255 : 7 * ( 3‬‬
‫اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪ 107‬واﻟﺷﻌر واﻟﺷﻌراء ‪ 101‬واﻟﻌﯾﻧﻲ ‪70 - 69 : 4‬واﻟروض اﻻﻧ ف‬
‫زي ‪89 : 3‬‬ ‫ل ‪126 : 6‬‬
‫واﻟﺗﺑرﯾ‬ ‫ورﻏﺑ‪ 473‬ﺔ اﻵﻣ‬ ‫ر ‪ 237‬و‬ ‫‪283 : 2‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬
‫ﺎة‬ ‫واﻟ‪161 :‬وﻻة واﻟﻘﺿ‬ ‫رة ‪1‬‬ ‫اﻟﻧﺟ) ‪ ( 1‬وم اﻟزاھ‬
‫ورد ‪. 230 : 2 : 3‬‬ ‫واﻟﻣ‬
‫اﻟﻣ دﺧل‬ ‫ف ﻛﺗﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫‪ . 153‬ﺎل ﻓ ﻲ اﻻﻣ م اﻟﻣﺗﺣوأﻟ دة ‪.‬‬ ‫دي ﺑﺄﻋﻣ‬
‫ﻟﻠﻛﻧوﻗ ﺎم‬
‫اﻟﺷرﻗﻲ ﻟﻣﺻر ‪ -‬ط ( و ) ﻋﻠم اﻻﺟﻧﺎس ‪ -‬ط ( و )أﺑو ﻧواس ‪ ،‬ﺣﯾﺎﺗﮫ وﺷ رﻋﮫ‬
‫ﻛﻲ ( * ) ‪ 683 - 616‬ه = ‪ 1284 - 1219‬م (‬ ‫اﻟﺳﻛﺳ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑﺎس ﺑن ﻣﻧﺻور ﺑن ﻋﺑﺎس ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل اﻟﺗرﯾﻣﻲ اﻟﺳﻛﺳﻛﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾﮫ ﯾﻣﺎﻧﻲ ﻣ ن‬
‫اﻟﻘﺿﺎة ﺗﻌط ﻰ ﻣ ن ﺟزﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ .‬وﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﻓﻲ ﺗﻌز ‪ ،‬وﻛﺎﻧت ) رواﺗب (‬
‫اﻟﻣظﻔأرادراﻟﺳأن ﯾﺑﻧﻠطﺎنﻲ ﻣدرﺳ ﺗﮫ اﻟﺗ ﻲ ﻓ ﻲ ﻏرﺑ ﻲ ﺗﻌ ز ‪،‬‬ ‫اﻟﯾﮭ ود ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ‬
‫وأﻣر ﺑﺟﻣﻊ اﻟﺟزﯾﺔ ﻣن ﻛ ل ﺑﻠ د وﺗﻌ وﯾض ﻣﺳ ﺗﺣﻘﯾﮭﺎ ﻣ ن ﻣ ﺎل اﻟﺧ راج ‪ ،‬ﻋ زل‬
‫ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﻧ ﺎس ‪ ،‬ﯾﺗﻠﻘ ون‬ ‫وأﻗﺑﺑﯾﺗ لﮫ ‪.‬‬
‫ﻲ ﻋﺑ ﺎس ﻧﻔﺳ ﮫ ﺑﺳ ﺑب ذﻟ ك ‪ ،‬وﻟ زم‬
‫دروﺳﮫ ‪ ،‬وﺻﻧف ﻓﻲ اﻻﺻول ﻣﺧﺗﺻرا ﺳﻣﺎه ) اﻟﺑرھﺎن ﻓﻲ ﻣﻌرﻓﺔ ﻋﻘﺎﺋد أھل‬
‫ﺑﺎﻣﺧرﻣﺔ ﮫ‪ :‬ﺷ ﻌر ﺣﺳ ن‬
‫ﻟ‬ ‫اﻻدﯾﺎن ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻛوﻧﻐرس ﺑواﺷﻧطن ‪ .‬ﻗﺎل‬
‫وﻛ ﺎن ﻛﺛﯾ ر اﻟﻣﺧﺎﻟط ﺔ ﻻھ ل اﻟذﻣ ﺔ ﻓ ﺎﺗﮭم ‪ ،‬وﻟ وﻻ اﻟﺗﺟ ﺎؤه إﻟ ﻰ أﻣﯾ ر ﯾﺳ ﻣﻰ )‬
‫ﯾس ( * ) ‪ 220 - . . .‬ه = ‪ 835 - . . .‬م (‬ ‫ﻟﻘﺗ ﺎ ( ل ) ‪. ( 2‬ﻋﺑ* )‬ ‫اﻟطﻧﺑﻐ‬
‫اﻟﻌﺑﺎس ﺑن ھﺷﺎم اﻟﻧﺎﺷ ري اﻻﺳ دي ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑﻌﺑ ﯾس ‪:‬ﻓﺎﺿ ل‬
‫إﻣﺎﻣﻲ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺣﻼل واﻟﺣرام ( و ) اﻟﻧوادر ( و ) اﻟﻣﺛﺎﻟب ( ) ‪( 3‬‬
‫ن‬ ‫‪ 749‬م ( ﺎس ﺑ‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 131 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬اﻟﻌﺑ‬ ‫اﻟﻌﺑ ‪ ) * .‬ﺎس اﻟﻣرواﻧ‬
‫اﻟوﻟﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﻣروان اﻻﻣوي ‪ :‬أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻘﺎدة ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪1‬‬
‫ودﻟﯾ‪ 74‬ل اﻟطﺑﻘ ﺔ ‪( 2 ) . 446‬‬ ‫اﻻھ) ‪( 1‬رام ‪ ،‬أﻣﯾﻧ ﺔ ﺷ ﻔﯾق ‪/ 12 / 16‬‬ ‫(*‬
‫وﻣﺧطوط ﺎت‬ ‫وھدﯾ ﺔ ‪. 437 : 1‬‬ ‫ﻗ ﻼدة اﻟﻧﺣرﻟﺑﺎﻣﺧرﻣ ﺔ ‪-‬اﻟﺟخ ‪ .‬زء اﻟﺛﺎﻟ ث ‪.‬‬
‫اﻟﻛوﻧﻐرس ‪ 39‬وھو ﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻣن اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ؟ ‪ ( 3 ) .‬اﻟﻧﺟﺎﺷﻲ ‪ . 199‬ﻛﺎن ﯾﻘﺎل ﻟﮫ )‬
‫ﻓﺎرس ﺑﻧﻲ ﻣروان ( ﻗﺎد اﻟﺟﯾش ﻣﻊ ﻋﻣﮫ ﻣﺳﻠﻣﺔ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك إﻟﻰ أن ﻗﺗل ﯾزﯾد‬
‫واﺳ ﺗﻌﻣﻠﮫ أﺑ وه‬‫وﺣﺻدﻧﺎ وﻧﺎ ﻛﺛﯾ رة ‪ ،‬ﻣ ن ﺑ ﻼد اﻟ روم ‪.‬‬ ‫ﺑن اﻟﻣﮭﻠ ب ‪.‬‬
‫واﻓﺗ ﺗﺢ ﻣ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺣﻣص ‪ .‬ووﻻه اﻟﻣﻐﺎزي ﻏﯾر ﻣرة ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻛﺎن ﯾﺗﮭم ﻓﻲ دﯾﻧﮫ ‪.‬‬
‫وﺳ ﺟﻧﮫ‬ ‫ﺎن ﻟ ﮫ ﮫﺷ ﺛﻼﺛﻌرا ‪.‬ون اﺑﻧ ﺎ ذﻛ ورا ‪ ،‬ﺳ ﻣﺎھم اﺑ ن ﺣ زم ‪.‬‬ ‫وأورد ﻟ‬‫وﻛ‬
‫ﻋﺑﺎس ﺑ ن اﻟوﻟﯾ د (‬ ‫ﻣروان اﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﻓﻲ ) ﺣران ( ﻓﻣﺎت ﺳﺟﯾﻧﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑﺎس ﺑن اﻟوﻟﯾد اﻟﻔﺎرﺳﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟوﻟﯾ د ‪:‬‬ ‫* ) ‪ 218 - . . .‬ه = ‪ 833 - . . .‬م (‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬ﺳ ﻛن ﺗ وﻧس ‪ ،‬واﺳﺗﺷ ﮭد‬ ‫ﻣن أﺋﻣﺔ اﻟﻌﻠم ﺑﺎﻟﺣدﯾث ﻓﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﯾن دﺧﻠﮭ ﺎ ﺟ ﯾش زﯾ ﺎدة ﷲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﺑ ن اﻻﻏﻠ ﻗ ب ‪.‬ﺎل اﻟﻣ ﺎﻟﻛﻲ ‪:‬‬
‫اﻧﺗﺷرت إﻣﺎﻣﺗﮫ ﺑﺎﻟﻣﻐرب واﻟﻣﺷرق ) ‪) * . ( 2‬ﻋﺑﺎﺳ وﯾﮫ ( * ) ‪ 258 - . . .‬ه‬
‫ل‪،‬‬ ‫و اﻟﻔﺿ‬ ‫ري ‪ ،‬أﺑ‬ ‫ﻲ اﻟﺑﺻ‬ ‫‪ 872‬م (‬
‫اﻟﺑﺣراﻧ‬ ‫ﯾزﯾ ‪ - . .‬د‬
‫ن= ‪.‬‬ ‫ﺎس ﺑ‬
‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف (ﻓﯾ ﮫوﻟ‪ .‬ﻲ‬ ‫وﯾﮫﻣ ‪ :‬ن ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻟ ﮫ )‬ ‫ﺑﻌﺑﺎﺳ ﺎض‬‫اﻟﻣﻌ روف ﻗ‬
‫واﻟﺑﺣراﻧ‪ .‬ﻲ ﻧﺳ ﺑﺔ إﻟ ﻰ )‬ ‫ﺎء ھﻣ ذان ﻣ دة ‪ ،‬وﺣ دث ﺑﮭ ﺎ وﺑﺑﻐ داد وأﺻ ﺑﮭﺎن‬
‫اﻟﺑﺣرﯾن ( ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺗﮭذﯾب اﺑن ﻋﺳﺎﻛر ‪ 270 : 7‬واﻟﻌﻘد‬
‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪: 1‬‬ ‫‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﻟﻠﺟﻧﺔ ‪ 442 : 4 ،‬و ‪461‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪81‬‬
‫واﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ ‪) . 264‬رﯾ‪ ( 2‬ﺎض اﻟﻧﻔ وس ‪: 1‬‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ ر ‪305‬‬ ‫اﻧظ ر ﻓﮭرﺳ ﺗﮫ ‪.‬‬
‫ن‬ ‫وﻋﻠ ‪ 134‬ق اﺑ‬
‫ذﯾب ‪: 5‬‬ ‫وﺗﮭ ‪ 78 :‬ذﯾب اﻟﺗﮭ‬
‫ﺎظ ‪2‬‬ ‫ذﻛرة اﻟﺣﻔ‬‫‪168‬ﺗ ‪( 3 ) .‬‬
‫ﺑﻣﻌﻧ ( ﻰ ﻣ ﺎ ﻧﻘﻠﻧ ﺎه ﻋ ن‬‫ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪.‬ﻋﻠ ﻰﻛﻠﻣ ﺔ )ﻋﺑﺎﺳ وﯾﮫ‬
‫ﻓﻲ اﻟﺟزء اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن ھذا اﻟﻛﺗ ﺎب ‪ ،‬وزاد ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫اﻟزﺑﯾدي ‪ ،‬ﻋﻧد ذﻛر ) ﺣﻣدوﯾﮫ (‬
‫وﯾﮫ (ﻣ ن اﻻﺳ ﻣﺎء ‪ ،‬ﻛراھوﯾ ﮫ ‪ ،‬وأﻣﺛﺎﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ھ و اﺳ م‬ ‫وﻧﺣ وه‬‫ﻣﺎ ﯾﻔﯾد أن )ﻋﺑﺎﺳ‬
‫ﺛﻧﻲ ﻣﻊ اﺳم ﺻوت ‪ ،‬ﻓﺟﻌﻼ اﺳﻣﺎ واﺣ دا ‪ ،‬وﻛﺳ ر آﺧ ره ﻟﻣﺷ ﺎﺑﮭﺗﮫ اﻻﺻ وات ‪،‬‬
‫ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛﺳ ر ‪ ،‬واﻟﻣﺣ دﺛون وطﺎﺋﻔ ﺔ ﻣ ن ﻏﯾ رھم ﯾﻔ رون‬ ‫ﻋﻠﻰ أ‬
‫ﻣﺑﻧ ﻲ‬
‫واﻻﻛﺛر‬
‫ﻧ ﮫ‬
‫ﻣن ﻟﻔظﺔ ) وﯾﮫ ( ﻻﻧﮭﺎ ﺗﻘﺎل ﻟﻠﺗﻔﺟﻊ ‪ ،‬ﻓﯾﺿﻣون اﻟﺳﯾن ﻣن ﻋﺑﺎﺳوﯾﮫ ‪ ،‬وﯾﺳﻛﻧون‬
‫اﻟواو ‪ ،‬وﯾﻔﺗﺣون اﻟﯾﺎء ‪ ،‬ﻓﯾﻘوﻟون )ﻋﺑﺎﺳ وﯾﺔ ( و )راھوﯾ ﺔ ( ‪-‬ﻛﻧ ﺎﻋورة ‪ -‬إﻻ‬
‫اﻟﻌﺑﺎ ﺔ =‬‫ﻌرﺑوﻧ ﮫ إﻋ راب ﻣ ﺎ ﻻ ﯾﻧﺻ رف ‪ ،‬أي ﺑﻐﯾ ر ﺗﻧ وﯾن وﻻ ﺟ ر ‪ .‬ﺳ‬
‫ﻋﻠﯾﺔ ) ‪ ( 1‬ﺑﻧت ﻣﺣﻣد ‪ 210‬اﻟﻌﺑﺎﺳﻲﺻ= ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪151‬اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ =ﻋﺑ د‬
‫اﻟوھﺎب ﺑن إﺑراھﯾم ‪ 157‬اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ = ﻋﺑد اﻟﺻﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ 185‬اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ =ﻋﺑ د‬
‫اﻟﻣﻠك ﺑن ﺻ ﺎﻟﺢ ‪196‬اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲھﺑ= ﺔ ﷲ ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪275‬اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ =ﻣﺣﻣ د‬
‫ﻋﺑ اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن‬ ‫ﺑن اﻟﺣﺳن ‪ 440‬اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ = اﻟﺣﺳن ﺑن ﺟﻌﻔر ‪554‬اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ = د‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ) ‪( 1315‬اﻟﻌﺑ ﺎﻟﻲ‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ 963‬اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ )اﻟﻣﮭ دي ( =‬
‫اﻟﺣﺳ =ﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪1080‬ﻋﺑﺛ* ) ر اﻟزﺑﯾ دي ( * ) ‪ 178 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺎﻓظ ﺛﻘ ﺔ ‪ ،‬أﺧ ذ ﻋﻧ ﮫ‬ ‫ﻋﺑﺛرم (ﺑن اﻟﻘﺎﺳ م اﻟزﺑﯾ دي اﻟﻛ وﻓﻲ ‪ ،‬أﺑ و زﺑﯾﺣ د ‪:‬‬ ‫‪794‬‬
‫ﻣﺣﻣ د إﻣ ﺎم‬ ‫ﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻛوﻓ ﺔ ) ‪. ( 2‬اﻟﻌﺑ د =‬ ‫ﻛﺛﯾر ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬
‫‪ ) * 1329‬اﻟﻌﺑد ﺑن أﺑرھﺔ ( * ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬اﻟﻌﺑد ﺑن أﺑرھﺔ‬
‫ﺎﻟﯾﻣن ‪ .‬ب ﻋﻠ ﻰ أرض‬ ‫ﻏﻠ‬ ‫ري ‪ :‬ﺔ ﻣﻠ وك ﺣﻣﯾ ر ﺑ‬ ‫ﺑ ن اﻟﺻ ﻌبﻣاﻟﺣﻣﯾن اﻟﺗﺑﺎﺑﻌ‬
‫أﺻ ﯾب‬ ‫ﺎن واﺳ ﻊ اﻟﺳ ﻠطﺎن ‪.‬‬ ‫وﻛ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺑﺷ ﺔ وﺳ ﺎق ﻛﺑﺎرھ ﺎ ﺑ ﺎﻻﻏﻼل إﻟ ﻰ ﻣﻛ‬
‫اﻟﻐزو‪ ،‬ﺑﻓﻛﺎن ﯾرﺳل اﻟﺟﯾ وش ‪ ،‬ﻓ دﺧل ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟ وھن ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﺎﻟﺞ وﻗﻌد ﻋن ﻧﻔﺳﮫ‬
‫ﺎ ) ‪. ( 3‬ھ * ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ﯾﻘ ‪ ( 1‬ول‬ ‫ﻋﺎﻣ‪60‬‬
‫ك‬ ‫ﻋ ﻣﻠﻛ ﺎش ﻓ ﮫ ‪ .‬ﻲ اﻟﻣﻠ‬
‫اﻟﻣﺷرف ‪ :‬ﯾرى ﺑﻌض اﻟﻔﺿﻼء أن ) اﻟﻌﺑﺎﺳﺔ ( ﻏﯾر ) ﻋﻠﯾﺔ (‪ ،‬ﻟﻣﺎ ورد ﻓ ﻲ )‬
‫ﺔ‬ ‫ﻋﻠﯾ‪:‬‬
‫دي‬ ‫ﺎت اﻟﻣﮭ‬ ‫‪ ( 281‬ن ن‬
‫ﺟﻣﻠأن ‪ ) :‬ﺔ ﺑﻧ‬ ‫داﺋق ‪ : 3‬ﻣ ﻣ‬ ‫ون واﻟﺣ‬ ‫اﻟﻌﯾ‬
‫واﻟﻌﺑﺎﺳﺔ ( ‪ ،‬وﻟﻣﺎورد ﻛذﻟك ﻓﻲ ﺧﻼﺻ ﺔاﻟ) ذھب اﻟﻣﺳ ﺑوك (ﻟﻼرﺑﻠ ﻲ ‪ ،‬ص‬
‫‪ ، 91‬ﻣن أن )ﻣن ﺟﻣﻠﺔ ﺑﻧﺎت اﻟﻣﮭدي اﻟﻌﺑﺎﺳﺔ وﻋﻠﯾ ﺔ ( ‪2 ) .‬ﺗ ( ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ‬
‫اﻟﺗﯾﺟ ﺎن‬ ‫‪ 238‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 5‬ﺗ ‪136‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪( 3 ) . 310 : 12‬‬ ‫‪: 5‬وﺗﮭ‬
‫ر ‪. 364‬اﻟﮭ* ) روي ( * ) ‪ 434 - . . .‬ه = ‪ 1043 - . . .‬م (‬ ‫‪132‬‬
‫واﻟﻣﺣﺑ‬
‫ﺑد ﺑن أﺣﻣد ﺑ ﻋ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻏﻔﯾ ر ‪ ،‬أﺑ و ذر اﻻﻧﺻ ﺎري اﻟﮭ روي ‪:‬‬
‫ﯾﻘﺎل ﻟ ﮫ اﺑ ن اﻟﺳ ﻣﺎك ‪.‬أﺻ ﻠﮫ‬ ‫ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻣن اﻟﺣﻔﺎظ ‪ .‬ﻣن ﻓﻘﮭﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺳ ﯾر اﻟﻘ رآن ( و )‬ ‫ﻣن ھراة ‪ .‬ﻧزل ﺑﻣﻛﺔ ‪ ،‬وﻣﺎت ﺑﮭﺎﻟﮫ‪ .‬ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫أﺣ دھﻣﺎ‬ ‫ﻣﻌﺟﻣ ﺎن (‬ ‫اﻟﻣﺳ ﺗدرك ﻋﻠ ﻰ اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن (اﻟﺳو ) ﻧﺔ واﻟﺻ ﻔﺎت ( و )‬
‫ﻓﯾﻣن روى ﻋﻧﮭم اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﻲ ﻓﯾﻣن ﻟﻘﯾﮭم وﻟم ﯾﺄﺧذ ﻋﻧﮭم ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺑد‬
‫ر‬ ‫ن ﻧﺻ‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 863‬م‬
‫ﺣﻣﯾ(‬ ‫ﻋﺑ ه = ‪.‬د‪.‬ﺑ ‪ - .‬ن‬ ‫د ( * ) ‪249 - . . .‬‬ ‫ن ﺣﻣﯾ‬ ‫ﺑ‬
‫ﻗﯾ اﻟﺣل اﺳدﯾث ‪.‬ﻣﮫ ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د ‪ ،‬وﺧﻔ ف ‪.‬‬ ‫ﻣﺣﻣ ند ‪:‬ﺣﻔ ﺎظ‬ ‫اﻟﻛﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣ‬
‫ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﻛس ) ﻣن ﺑﻼد اﻟﺳﻧد ( ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﺗﻔﺳﯾر ( ﻟﻠﻘرآن اﻟﻛرﯾم ‪ ) ،‬ﻣﺳﻧد‬
‫ورأﯾ ت ﻓ ﻲ‬ ‫‪ -‬خ (ﻓﻲ ﺳﻔر ﺿﺧم ‪ ،‬رأﯾﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﻘروﯾﯾن ﺑﻔﺎس ‪ ،‬ﻧ ﺎﻗص اﻻول ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻧﺗﺧ ) ب ﻣ ن ﻣﺳ ﻧد ﻋﺑ د ﺑ ن‬ ‫ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻔﺎﺗﯾﻛﺎن ) ‪ 502‬ﻋرﺑﻲ (ﻣﺧطوطﺔ ﺑﺎﺳ م‬
‫وﻟﻌﻠ ﮫ ﯾوﺳ ف ﺑ ن ﺣﺳ ن )اﺑ ن‬ ‫ﺣﻣﯾد اﻟﻛﺷﻲ (وﻓﺎﺗﻧﻲ أن أﻗﯾد اﺳم ﻣﺻ ‪،‬ﻧﻔﮭﺎ ‪-‬‬
‫ﻋﺑ ) د ﺑ ن ﻋﻠﯾ ﺎن ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻣﺑرد ( ) ‪* . ( 2‬‬
‫ﺟد ﺟ ﺎھﻠﻲ ﯾﻣ ﺎﻧﻲ ‪.‬ﺑﻧ وه‬ ‫ﺑن ﻋﻠﯾﺎن ﺑن أرﺣب ﺑن اﻟدﻋﺎم اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺑﻛﯾل ‪:‬‬
‫ﺑطون ﻛﺛﯾرة ﻣن ) أرﺣب ( ﻣﻧﮭم ) اﻟﻧﻌوج ( ﺑﻧو ﻧﻌﺞ ﺑن ﻋﻣﯾرة ﺑن ﻋﺑد ‪ ،‬وآل‬
‫اﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫دﻋﺎم ﺑ ن إﺑ راھﯾم ( ﻣوآل )ر ﺑ ن *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫)‬ ‫اﻟ‬
‫ﺎرس ‪110 : 1‬‬ ‫وﻓﮭ‪453 : 3‬رس اﻟﻔﮭ‬ ‫ﺎج‬ ‫‪255‬‬ ‫ريواﻟﺗ‬ ‫ذب اﻟﻣﻔﺗ‬ ‫ﯾن ﻛ‬ ‫ﯾ‬
‫وﺷﺟرة اﻟﻧور ‪ 104‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 435‬أو ‪ 434‬ه ‪.‬وﻛﺷف اﻟظﻧ ون ‪ 441‬و‬
‫ﺎظ ‪104 : 2‬‬ ‫‪( 2 ) . ( 436‬‬
‫ذﻛرة اﻟﺣﻔ‬ ‫ﻧﺔ ﺗ‬ ‫ﮫ )وﻓﻲ ﺳ‬ ‫وھ ‪1672‬و ﻓﯾاﻟﻣﺗ‬
‫واﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪ 50‬واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬وﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ‪ 251 : 7‬وﺑرﻧﺎﻣﺞ اﻟﻘروﯾﯾن ‪57‬‬
‫أﺑﻧﺎء ﺣﻣﯾ د ﺑ ن‬ ‫وﺗذﻛرة اﻟﻧوادر ‪ . 37‬رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺻور ( و ) اﻟﺣﻣﯾدات (‬
‫أﺑﻧﺎء أدھم ﺑن ﺣﻣﯾ د ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪ ،‬و )‬ ‫ﻋﻣرو ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻗﯾس ‪ ،‬و ) اﻻداھم (‬
‫اﻟﻐﺛﯾﻣﺎت (ﯾم ﺑ ن ﻋﻣ رو اﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻗ ﯾس ‪ ،‬و )اﻟط وارق (أﺑﻧ ﺎء‬ ‫أﺑﻧ ﺎء ﻏﺛ‬
‫ﺎﻓﻊ ( ﺎء اﻻﻗﻔ ﻊ‬ ‫ط ﺎرق ﺑ ن أدھ م ‪ ،‬وﻣ ن ھ ؤﻻء اﻟﻣ ؤرخ اﻟﮭﻣ داﻧﻲ ‪ ،‬و )اﻻﻗ أﺑﻧ‬
‫ﻋﺑ ) د ﺑ ن ﻗﺻ ﻲ‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻗﯾس ‪ ،‬و ) ﺑﻧو زﻧﺑﺎع ( و ) ﺑﻧو ﻣﻧﺑﮫ ( ) ‪* . ( 1‬‬
‫ﻗﺻ‪ ( .‬ﻲ ﺑ ن ﻛ ﻼب ﺑ ن ﻣ رةﺟ‪ :‬د‬ ‫ﻋﺑ ‪= .‬د ‪.‬ﺑ ‪- . .‬ن ‪. .‬‬
‫(*)‪..-...‬‬
‫ﺟﺎھﻠﻲ ‪ .‬ﺑﻧوه ﻣن ﻗﺑﺎﺋل ) ﻗرﯾش اﻟﺑطﺎح ( ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎزﻟﮭم ﻓﻲ ﺑطﺣﺎء ﻣﻛﺔ ) ﺑﯾن‬
‫ﻋﺑ ) د‬ ‫ﻧﺔ ‪ 185‬ه ) ‪* . ( 2‬‬ ‫لﺳ‬ ‫رھم ﻗﺑﯾ‬ ‫ﺑﯾن ( ﺎت آﺧ‬ ‫اﻻﺧﺷ وا ‪ ،‬ﻣ‬ ‫واﻧﻘرﺿ‬
‫اﻻﺷﮭل ( * ) ‪( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺑد اﻻﺷﮭل ﺑن ﺟﺷم ﺑن اﻟﺣ ﺎرث‬
‫ﺎھﻠﻲن‪ .‬ﻧﺳ ﻠﮫ ﺳ ﻌد ﺑ ن‬ ‫‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﻧﺑﯾت ‪ ،‬ﻣن اﻻوس ‪ ،‬ﻣن ﻗﺣطﺎن ‪:‬ﺟد ﺟ ﻣ‬
‫ﺎب‬ ‫ﺣﺎﺑﺔ ) ‪3‬أﺑ ( ‪ * .‬و) اﻟﺧط‬ ‫ن اﻟﺻ‬ ‫رﻣ‬ ‫ﺎري ‪ ،‬وﻛﺛﯾ‬ ‫ﻲ اﻻﻧﺻ‬ ‫ﻻوﺳ‬
‫ﻣﺢ‬ ‫ن اﻟﺳ‬ ‫ﻋﺑ ‪- . . .‬د ‪761‬‬
‫اﻻﻋﻠ م ( ﻰ ﺑ‬ ‫ﻟﻣﻌ ا ﺎﻓري ( * ) ‪ 144 - . . .‬ه =‬
‫زﻋﯾم اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ ﻓ ﻲ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﻣﻌﺎﻓري اﻟﺣﻣﯾري اﻟﯾﻣﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﺧطﺎب ‪:‬‬
‫اﺳﺗوﻟﻰ أول أﻣره ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ط راﺑﻠس اﻟﻐ رب ﺳ ﻧﺔ ‪ 140‬ه‪ ،‬وﺣﻛ م‬ ‫ﺷﺟﺎﻋﺎ ﺑطﻼ ‪.‬‬
‫ﻌﺑﺎﺳﻲ ﺧﻣﺳ ﯾن أﻟﻔ ﺎ ‪،‬‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾﺔ ﻛﻠﮭﺎ ﻓﻲ ﺑدء ﺳﻧﺔ ‪ 141‬ه ‪ .‬ووﺟﮫ إﻟﯾﮫ اﻟﻣﻧﺻور اﻟ‬
‫ﺑﻘﯾﺎدة أﻣﯾر ﻣﺻر ﻣﺣﻣد ﺑن اﻻﺷﻌث ‪ ،‬ﻓﻛﺎد ﯾؤوب ﺑﺎﻟﺧﯾﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻟ وﻻ أﻣ ور وﻗﻌ ت‬
‫ﺑﯾن أﺻﺣﺎب أﺑﻲ اﻟﺧطﺎب ﻓﺎرﻗﮫ ﺑﻌﺿﮭم * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻻﻛﻠﯾل ‪: 10‬‬
‫‪ ( 2 ) . 216 - 177‬اﻟﻣﺣﺑر ‪167‬وﻧﺳب ﻗ رﯾش ‪ 256‬و ‪257‬واﻟﺗ ﺎج ‪125 : 2‬‬
‫ﺎج ‪402 : 7‬‬ ‫‪279‬‬
‫ﺔ اﻻربواﻟﺗ‬ ‫ﺎب ‪ 12‬و ‪3 ) . 119‬‬
‫ﻧﮭﺎﯾ (‬ ‫رة اﻻﻧﺳ‬ ‫وﺟﻣﮭ‬
‫رت ( ﻰ ﺣ ﯾن‬ ‫أﺟﻠﮭ ﺄهﺎ ‪.‬اﺑ ن اﻻﺷ ﻌث ﻓ ﻲﺳ) ﻋﻠ‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪ : 1‬ﻣ‪. 54‬نوﻓﺎﺟ‬
‫ﻏرة ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ وﻣن ﺑﻘﻲ ﻣﻌﮫ ﻣن أﺻﺣﺎﺑﮫ ‪ ،‬وﻛﺎﻧوا ﻧﺣو اﺛﻧﻲ ﻋﺷر أﻟﻔﺎ ‪.‬وأرﺳ ل‬
‫رأﺳﮫ إﻟﻰ ﺑﻐ داد ) ‪* . ( 1‬أﺑ) و ﻣﺳ ﮭر ( * ) ‪ 218 - 140‬ه = ‪ 833 - 757‬م‬
‫ﮭر ‪:‬ن ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬ ‫اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺳ ﻣ‬ ‫( ﻋﺑد اﻻﻋﻠﻰ ﺑن ﻣﺳﮭر اﻟﻐﺳﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﺎن ﺷﯾﺦ اﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﻋﺎﻟﻣﮭﺎ ﺑﺎﻟﺣدﯾث واﻟﻣﻐ ﺎزي وأﯾ ﺎم‬ ‫وﯾﻘﺎل ﻟﮫ اﺑن أﺑﻲ دارﻣﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﻧﺎس وأﻧﺳﺎب اﻟﺷﺎﻣﯾﯾن ‪.‬اﻣﺗﺣﻧﮫ اﻟﻣﺄﻣون اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ ،‬وھو ﻓﻲ اﻟرﻗﺔ ‪ ،‬وأﻛرھ ﮫ‬
‫ﻋﻠﻰ أن ﯾﻘول اﻟﻘرآن ﻣﺧﻠوق ‪ .‬ﻓﺎﻣﺗﻧﻊ ‪ ،‬ﻓوﺿﻌﮫ ﻓﻲ اﻟﻧطﻊ ‪ ،‬ﻓﻣد رأﺳﮫ ‪ .‬وﺟرد‬
‫ﺎب ‪:‬وﻟ م ﯾ رض اﻟﻣ ﺄﻣون ﺑﺈﺟﺎﺑﺗ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺣﻣ ل‬ ‫اﻟﺳﯾف‪ ،‬ﻓﺄﺑﻰ أن ﯾﺟﯾب ‪ ،‬أﺟ‬
‫وﻗﯾ ل‬
‫إﻟﻰ اﻟﺳﺟن ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﻧﺣوا ﻣن ﻣﺋﺔ ﯾوم ‪ ،‬وﻣﺎت ) ‪) * . ( 2‬ﻋﺑد اﻻﻟ ﮫ ( *‬
‫‪1958‬ﺑ م (ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن‬ ‫اﻻﻟ ﮫ‬ ‫‪- 1913‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫) ‪ 1377 - 1331‬ه =‬
‫أﻣﯾر ‪ ،:‬ﻛﺎن ﻋﻠﻰ ﯾ ده زوال اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﮭﺎﺷ ﻣﯾﺔ ﻓ ﻲاﻟﻌ راق ‪.‬وﻟ د‬ ‫ﻋﻠﻲ اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ‬
‫ﻓﻲ اﻟط ﺎﺋف ﺑﺎﻟﺣﺟ ﺎز وﻗ رأ ﻓﯾ ﮫ ﻣﺑ ﺎدئ اﻟﻌﻠ م ﺑﺎﻟ دﯾن واﻟﻌرﺑﯾ ﺛ ﺔ م‪ .‬ﺑﺎﻟﻘ دس ﻓ ﻲ‬
‫وأﺗم دراﺳ ﺗﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻛﻠﯾﺔ اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ .‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﻛﻠﯾﺔ ) ﻓﻛﺗورﯾﺎ ( ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪.‬‬
‫إﻧﺟﻠﺗرة ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻗﺗل اﺑن ﻋﻣﮫ ) ﻏﺎزي ﺑن ﻓﯾﺻل ( ‪ ،‬ﺑﺑﻐداد وﺳﻣﻲ اﺑﻧﮫ اﻟطﻔل )‬
‫ررﻋﺑ د اﻻﻟ ﮫ وﺻ ﯾﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻌ رش ) ‪( 1939‬‬ ‫ﻣﻠﻛ ﺎ ‪،‬ﻧﺻﺗﻘ ب‬
‫ﻓﯾﺻل اﻟﺛ ﺎﻧﻲ (‬
‫وﻛﺛ ر اﻟﻠﻐ ط‬ ‫‪( 1953‬ﺑﺢ ﻋﺑ د اﻻﻟ ﮫ وﻟﯾ ﺎ ﻟﻠﻌﮭ د ‪.‬‬ ‫وﺑﻠﻎ ﻓﯾﺻل ﺳن اﻟرﺷد ) ﻓﺄﺻ‬
‫ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ وﺳﯾرة اﻟوزراء ‪ ،‬ﯾوﻣﺋذ ‪ ،‬ﻧوري اﻟﺳﻌﯾد ‪ ،‬وﻧﺷﺑت ﺛورة ‪14‬ﯾوﻟﯾ ﮫ *‬
‫واﻟﺑﯾ ﺎن اﻟﻣﻐ رب ‪ 70 : 1‬و‬ ‫) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﺳﯾر ﻟﻠﺷﻣﺎﺧﻲ ‪132 - 123‬‬
‫‪ 72‬واﻟﺧﻼﺻﺔ اﻟﻧﻘﯾﺔ ‪ 17‬واﻻﺳﺗﻘﺻﺎ ‪ 55 : 1‬و ‪57‬وﻣرآة اﻟﺟﻧ ﺎن ‪) . 293 : 1‬‬
‫وﻣﻧﺎﻗ ‪ 98‬ب اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د‬ ‫‪ 346‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 6‬‬ ‫ﺗ ‪( 2‬ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪: 1‬وﺗﮭ‬
‫‪401‬ﺑ ﯾن رﺟ ﺎل اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾنوﺗ‪ 321‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪) 1958 . 72 : 11‬‬ ‫واﻟﺟﻣ ﻊ‬
‫وﻛﺎن‪ .‬ﻋﺑ د اﻻﻟ ﮫ ﻣ ن ﻗﺗﻼھ ﺎ ) ‪. ( 1‬ﻋﺑ دان‬ ‫‪ 27‬ذي اﻟﺣﺟﺔ ‪ ( 1377‬ﻓﻲ ﺑﻐداد‬
‫‪ 306‬ن ﻋﺑ دان =ﻋﺑ د‬ ‫= ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ 293‬ﻋﺑدانﻋﺑ= د ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ د اﺑ‬
‫ﷲ ﺑن ﻋﺑدان ‪ ) * 433‬ﻋﺑد اﻟﺑﺎﺳط ﻓﺗﺢ ﷲ ( * ) ‪ 1348 - 1288‬ه = ‪- 1871‬‬
‫‪ 1929‬م ( ﻋﺑد اﻟﺑﺎﺳط ﺑن ﺣﺳن ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ﺑن ﻓﺗﺢ ﷲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن اﻟﻛﺗﺎب‬
‫‪ .‬ﻣن أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﺑﯾروت ‪ .‬ﺗﺗﻠﻣذ ﺑﮭﺎ ﻟﻠﺷﯾﺦ‬
‫ﻋﺑ ده ‪ ،‬وﻟﻠﺷ ﯾﺦ إﺑ راھﯾم اﻟﯾ ﺎزﺟﻲ ‪ ،‬وﺗﺧ رج ﺑﺎﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺑطرﯾرﻛﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫واﺷ ( ﺗرك ﻓ ﻲ‬ ‫أﻟﻘ ﻰ ﻣﺣﺎﺿ رات ﻓ ﻲ ﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺷ ﯾﺦ أﺣﻣ د ﻋﺑ ﺎس )اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ‬
‫وﻛﺗب ﻛﺛﯾرا ﻓﻲ اﻟﺻ ﺣف واﻟﻣﺟ ﻼت ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﺳﯾس ﻋدة ﺟﻣﻌﯾﺎت ﺗﻌﻠﯾﻣﯾﺔ وﺧﯾرﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﺗرﺟم ﻋن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﻛﺗﺎب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﺳﺄﻟﺔ اﻟﻧﺳﺎء ( ﻻرﻧﺳت ﻟو ﻛوﻓﻲ ‪ ،‬وﺟﻣﻊ‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪-‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﺣ دﯾث ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬اﻟ ‪( 1‬ﺑﻼد اﻟﺳ ﻌودﯾﺔ‬ ‫)‬
‫وﻟﯾس ﻓ ﻲ اﻟﻣﺻ در‬ ‫‪ 10‬ﺟﻣﺎدى اﻻوﻟﻰ ‪ 1377‬واﻟﺟﮭﺎد ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻘدس ‪ 12‬آب ‪1953‬‬
‫ﻣﺟﻠ( ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ ‪: 8‬‬ ‫اﻟﺛﺎﻧﻲ أن ﻋﺑد اﻻﻟﮫ أﺗم دراﺳ ﺗﮫ ﻓ ﻲ اﻧﺟﻠﺗ را ‪2 ) .‬‬
‫اﻟﺑﯾروﺗﯾ ﺔ ‪: -‬‬‫ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻛﺷ ﺎف ‪-‬‬ ‫ﺣﻣﺻ ر اﻟﻣ‬‫‪ 425‬د ﻋﻣ‬‫‪- 422‬وأﺣﻣ‬
‫ﻋﺑ د اﻟﺑﺎﺳ ط ( *‬ ‫ﺗﺷرﯾن اﻻول ‪ 1929‬واﻻزھرﯾﺔ ‪ 501 : 1‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪) * .‬‬
‫) ‪ 854 - 784‬ه = ‪ 1450 - 1382‬م ( ﻋﺑد اﻟﺑﺎﺳط ﺑن ﺧﻠﯾل ﺑن إﺑراھﯾم ‪ ،‬زﯾن‬
‫وﻟ ( د‪ .‬وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﺑﺎﺳ ط‬ ‫أول ﻣ ن ﺳ ﻣﻲ )‬ ‫اﻟ دﯾن اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ ﺛ م اﻟﻘ ﺎھري ‪:‬‬
‫اﻧﺗﻘلو إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻧﺎظر اﻟﺧﺎﺻﺔ واﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﺳ ﻠطﺎن‬ ‫دﻣﺷق ‪،‬‬
‫وﻧﻛﺑﮫ ھذا وأﺑﻌده إﻟ ﻰ اﻟﺣﺟ ﺎز ‪.‬ﺛ م‬ ‫اﻟﻣؤﯾد ) ﺷﯾﺦ ( وﻣن ﺑﻌده إﻟﻰ أﯾﺎم ﺟﻘﻣق ‪.‬‬
‫ﻋﺎد إﻟﻰ دﻣﺷق ‪ ،‬وإﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة ﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬أﺛﻧﻰ ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺳﺧﺎوي ‪ ،‬وﻗﺎل‬
‫ك ﻣ دارس ﻓ ﻲ ﻛ ل‬ ‫ﻟﮫ ﻣن ‪:‬اﻟﻣﺂﺛر ﺑﺄﻗط ﺎر اﻻرض ﻣ ﺎ ﯾﻔ وق اﻟوﺻ ف ‪ ،‬ذﻟﻣ ن‬
‫دس (ﻲ دﻣﺷ ق وﻏ زة واﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬ ‫ﻣن اﻟﻣﺳﺎﺟد اﻟﺛﻼﺛﺔ )ﺑﻣﻛﺔ واﻟﻣدﯾﻧﺔ و اﻟﻘ وﻓ‬
‫وﻟﻠﺷ ﻌراء ﻓﯾ ﮫ ﻣ داﺋﺢ ) ‪1‬ﻋﺑ( ‪* .‬د )اﻟﺑﺎﺳ ط اﻟﻣﻠط ﻲ ( * ) ‪ 920 - 844‬ه =‬
‫‪1514‬ط مﺑ ( ن ﺧﻠﯾ ل ﺑ ن ﺷ ﺎھﯾن اﻟﻣﻠط ﻲ ‪ ،‬ﺛ م اﻟﻘ ﺎھري ‪،‬‬ ‫‪- 1440‬اﻟﺑﺎﺳ‬
‫ﻋﺑ د‬
‫زﯾن اﻟدﯾن ‪ :‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﻔﻘﮫ اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ) ﻣﻠطﯾﺔ ( وﺗﻌﻠم ﺑدﻣﺷق‬
‫اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ذ دروﺳ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺣ و واﻟﻛ ﻼم‬ ‫واﻟﻘﺎھرةﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺳودﺧ ل‬
‫ﺧﺎوي ‪:‬‬
‫روض اﻟﺑﺎﺳ م ﻓ ﻲ ﺣ وادث‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫واﻟط بوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﻣﺳ ﻟﻠوﻻﮫ ‪.‬ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬اﻟ‬
‫اﻟﻌﻣر واﻟﺗراﺟم ‪ -‬خ ( وھو ﺗﺎرﯾﺧﮫ اﻟﻛﺑﯾر ‪ ،‬و )ﻧﯾل اﻻﻣل ﻓﻲ ذﯾل اﻟ دول ‪ -‬خ‬
‫اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻣﻔ ﻧن‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻟ ذھﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﺳ ﻧﺔ ‪744‬إﻟ ﻰ ‪ 896‬ه ‪ ،‬و )‬ ‫( ﺟﻌﻠﮫﺗ ذﯾﻼ ﻟ‬
‫ﺑﺎﻟﻣﻌﺟم اﻟﻣﻌﻧون ‪ -‬خ ( ﺗراﺟم ﻋﻠﻰ ﺣروف اﻟﻣﻌﺟم ‪ ،‬و ) ﻏﺎﯾﺔ * ) ھﺎﻣش ‪( 2‬‬
‫ول ﻓ ﻲ ﺳ ﯾرة‬ ‫‪ 315‬وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪4‬اﻟﺳ‪. 24 :‬‬ ‫* )اﻟﺑ‪ ( 1‬در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪: 2‬واﻟﺿ‬
‫ﻧزھﺔ اﻻﺳﺎطﯾن ﻓﯾﻣن وﻟﻲ ﻣﺻر ﻣ ن اﻟﺳ ﻼطﯾن ‪-‬‬ ‫اﻟرﺳول ‪ -‬ط ( رﺳﺎﻟﺔ ‪ ،‬و )‬
‫وﻓ ( ﻲ ﻣﻌﮭ د اﻟﻣﺧطوط ﺎت )‬ ‫خ (ﺑﺧطﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ أﺣﻣد اﻟﺛﺎﻟ ث ) ‪3 / 2803‬‬
‫اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ (ر ﻣﻌﮭ د اﻟدراﺳ ﺎت اﻟﺷ رﻗﯾﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 543‬ﺗﺎرﯾﺦ ( وﺷروح ﻓﻲ ) ﻓﻘﮫ وﻧﺷ‬
‫ﻛﻠﯾﺔ اﻵداب ﺑﺎﻟﺟزاﺋر ) ﺳﻧﺔ ‪ ( 1936‬ﻗطﻌﺔ ﻓﻲ ‪ 51‬ﺻﻔﺣﺔ ﻣن ) رﺣﻠﺔ ﻣﺟﮭوﻟﺔ‬
‫( ﻟﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ،‬أوﻟﮭﺎ وﺻوﻟﮫ إﻟﻰ ﺗوﻧس ﻓﻲ ‪ 22‬ذي اﻟﻘﻌدة ‪ 866‬وآﺧرھﺎ‬
‫‪ 871‬ﮫ ﺑ ﯾن اﻟﻘﯾ روان‬ ‫ﮫ إﻟ ﻰ ﺗ وﻧس ﻓ ﻲ أواﺋ ل رﺑﯾ ﻊ اﻵﺧ ر ﺳﺑﻌ ﻧﺔد ﺗﻧﻘﻠ‬
‫وﻗﺳﻧطﯾﻧﺔ وﺑﺟﺎﯾ ﺔ وﺗﻠﻣﺳ ﺎن ووھ ران ‪ ،‬وھ و ﻋﻠ ﻰ أھﺑ ﺔ اﻟﺳ ﻔر ﻣ ن ﺗ وﻧس إﻟ ﻰ‬
‫ري ‪ .‬ﺔ ﻓواﺋ د وﻧﺑ ذ ﻣ ن ﺗ راﺟم ﻣ ن‬ ‫ذه اﻟﻘطﻌ‬
‫ط راﺑﻠس ‪ ،‬ﻓ ﻲوﻓﻣرﻛﻲ ھب ﺑﺣ‬
‫ﻟﻘﯾﮭم ‪ ،‬وھﻲ ﻣﺧﺗزﻟﺔ ﻣن ﻛﺗﺎﺑﮫ ) اﻟروض اﻟﺑﺎﺳم ( ﻧﺳﺧﺔ اﻟﻔﺎﺗﯾﻛ ﺎن )رﻗ م ‪729‬‬
‫ﻋرﺑﻲ ( وﻗد رأﯾﺗﮭﺎ ﺑﺧطﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻌﻠﻣوي ( * ) ‪ 981 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﻋﺑد اﻟﺑﺎﺳط ﺑن ﻣوﺳﻰ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل اﻟﻌﻠﻣوي ﺛ م اﻟﻣوﻗ ت ‪:‬‬ ‫‪ 1573‬م (‬
‫واﻋظ دﻣﺷﻘﻲ ﺷﺎﻓﻌﻲ ﻛﺎن ﯾﻌظ ﻓﻲ اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻻﻣوي وﺗوﻓﻲ ﺑدﻣﺷق ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻣﻌﯾد‬
‫اﺧﺗﺻ ره ﻣ اﻟ ن )در اﻟﻧﺿ ﻟﻠﺑﯾد ( در ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻓ ﻲ أدب اﻟﻣﻔﯾ د واﻟﻣﺳ ﺗﻔﯾد ‪ -‬ط (‬
‫اﻟﻐزي ‪ ،‬و ) اﻟﻌﻘد اﻟﺗﻠﯾد ﻓﻲ اﺧﺗﺻﺎر اﻟدر اﻟﻧﺿﯾد ‪ -‬خ ( ﻓﻲ * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫وﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون‬ ‫) ‪ ( 1‬اﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪27 : 4‬واﺑن إﯾ ﺎس ‪63 : 3‬ﺛ م ‪374 : 4‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎرﻓﯾن ‪494 : 1‬‬
‫واﻟﺧزاﻧ‬ ‫واﻟﻔﮭ‪ 1604 :‬رس اﻟﺗﻣﮭﯾ وھدﯾدي ‪ 423‬ﺔ اﻟﻌ‬ ‫‪2‬‬
‫ﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪: 2‬وﻣ‪ 274‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪.‬‬ ‫اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪ 190 : 3‬وا‬
‫ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ و ) ﻣﺧﺗﺻر ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻧﻌﯾﻣﻲ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ )اﻟ رﻗم ‪) ( 7919‬‬
‫اﻟﻘﻧ وﺟﻲ ( * ) ‪ 1223 - 1159‬ه = ‪1808 - 1746‬ﻋﺑم ( د اﻟﺑﺎﺳ ط‬ ‫‪)*.(1‬‬
‫ﺣﺎﺳ ب ‪ ،‬ﻋ ﺎﻟم ﺑ ﺎﻟﻔراﺋض ‪.‬ھﻧ دي ‪،‬‬ ‫ﺑن رﺳﺗم ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﻠﻲ أﺻ ﻐر اﻟﻘﻧ وﺟﻲ ‪:‬‬
‫زﺑ دة‬ ‫اﻟﮭﻧ ﮫ دﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﯾدﯾ ﮫرجﻋ ﻋ دد ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء ﻟ‬ ‫ﺗﻌرب ‪.‬‬
‫ﺗﺧ‬ ‫ﻣﺳ ﻠ ﻰ‬
‫اﻟﺑﯾ ) ﺎن ﻓ ﻲ أﺳ رار اﻟﻘ رآن (ﺷ و )رح اﻟﺗﮭ ذﯾبﻓ ( ﻲ‬ ‫راﺋضب( و‬ ‫اﻟﻔ ﻋﺟﯾ‬
‫اﻟﻣﻧطق ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻔﺎﺧوري ( * ) ‪ 1324 - . . .‬ه = ‪ 1906 - . . .‬م ( ﻋﺑد‬
‫اﻟﺑﺎﺳط ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﻔﺎﺧوري ‪ :‬ﻣﻔﺗﻲ ﺑﯾروت ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﺗﻘﺷﻔﺎ زاھدا ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ‬
‫ﻓﻲ اﻟﺳ ﯾرة اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ ‪،‬ﺗﺣﻔو )ﺔ اﻻﻧ ﺎم ‪ ،‬ﻣﺧﺗﺻ ر ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫) ذﺧﯾرة اﻟﻠﺑﯾب ‪ -‬ط (‬
‫ﻧﺑذة) ﯾﺳﯾرة ﻣن أﻗواﻟﮫ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ‪ -‬ط (‬ ‫اﻻﺳﻼم ‪ -‬ط ( ﺻﻐﯾر ‪ ،‬و‬
‫واﻟﻠوﺣ ﺔ ‪27‬‬ ‫اﻻرﺑﻌﯾﻧ ﺎت *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺷﺳ‪ ( 1‬ﺗرﺑﺗﻲ اﻟ رﻗم ‪3211‬‬ ‫و)‬
‫ﺑﺟأ د اﻟﻌﻠ وم ‪ - . 841‬خ (‬ ‫وﻣﺧطوطﺎت اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪ ،‬اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪( 2 ) . 421 : 2‬‬
‫ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻏﯾر ﺗﺎم ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ) ‪ ( 183 : 2‬و ) اﻟﻔﺗﺎوى ‪ -‬خ ( أﺷﺎرت‬
‫‪ 18‬ﺑﺎط ‪ ) ( 1972‬اﺑ‪. ( 1‬ن ﻋﺑ د‬ ‫ﺎﻧوﺗﻲ )ﺟرﯾ دة اﻟﺣﯾ ﺎة ﺷ‬ ‫إﻟﯾ ﮫ أﺳ ﻣﺎء ﻋ ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺑﺎﻗﻲ = ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ‪ 9930‬؟ * ) اﺑن اﻟﺳﻣﺎن ( * ) ‪ 1088 - 1055‬ه‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑ ﺎﺑن اﻟﺳ ﻣﺎن ‪:‬أدﯾ ب ‪،‬‬ ‫= ‪ 1677 - 1645‬م ( ﻋﺑد اﻟ‬
‫وﺳﺎﻓر إﻟ ﻰ ﺑ ﻼد اﻟﺗ رك‬ ‫ﻣن اﻟﺷﻌراء ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬وﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﺛم ﺑﻣﺻر ‪.‬‬
‫وﺗﺻرﻓت ﺑﮫ اﻻﺣوال ‪ ،‬وﺣظﻲ ﻋﻧ د اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻣﺣﻣ د اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬واﺳ ﺗﻘر ﻓ ﻲ‬ ‫‪.‬‬
‫وأﺧ ذ ﻋﻧ ﮫ‬ ‫ﻧﻔﺣ ﺔ اﻟرﯾﺣﺎﻧ ﺔ (‬
‫وﺑﮭ‪ .‬ﺎ ﻟﻘﯾ ﮫ ﺻ ﺎﺣب )‬ ‫اﻟﻘﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ‬
‫رح ﺷ واھد اﻟﺟ ﺎﻣﻲ ( وﺷ) رح‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬‫ﻌرهﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﺷ‬ ‫ﻣﺧﺗ ﺎرات ﻣ ن ﺷ ﻟ ﮫ‬
‫اﻻﺳﻣﺎء اﻟﺣﺳﻧﻰ ( و ) ﻣﺧﺗﺻر اﻟﺗﮭذﯾب ( ﻓﻲ اﻟﻣﻧطق ‪ ،‬وﺳ) رﻗﺎت اﻟﺷ ﻌراء‬
‫( ﻟم ﯾﺗم ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺗﺎﺟر ( * ) ‪ 1137 - 1093‬ه = ‪ 1725 - 1682‬م ( ﻋﺑد‬
‫اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺑن أﺣﻣد اﻟﻣوﺻﻠﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ .‬وﻟد وﻣﺎت ﺑﺎﻟﻣوﺻل ‪ .‬اﺷﺗﻐل ﺑﺎﻟﺗﺟﺎرةﺛ م‬
‫أﻗﺑل ﻋﻠﻰ اﻟﻌﻠم ‪.‬ﻟﮫ ﻛﺗب وﺗﻌﻠﯾﻘﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )ﻣﻧظوﻣ ﺔﻓ ( ﻲ اﻟﻧﺣ و ) ‪) * . ( 3‬‬
‫اﺑن اﻟﺣداد ( * ) ‪ 493 - 425‬ه = ‪ 1100 - 1033‬م ( ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺑن ﺣﻣزة ﺑن‬
‫ﺣﻧﺑﻠ نﻲ ‪.‬أھ ل ﺑﻐ ﻟ داد ‪.‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫ﻓرﺿ‪ :‬ﻲ ﻣ‬ ‫اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﺣ داد ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل‬
‫اﻻﯾﺿﺎح ( ﻓﻲ اﻟﻔراﺋض ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن رﺟب ‪ :‬رأﯾت ﻣﻧﮫ اﻟﻣﺟﻠد اﻻول وھو ﺣﺳن‬
‫واﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ‬ ‫إﯾﺿ ( ﺎح اﻟﻣﻛﻧ ون ‪541 : 1‬‬ ‫ﺟ دا ﺻ ﻧﻔﮫ ﻋﻠ ﻰ *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫اﻻزھرﯾﺔ ‪ 588 : 1‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 1423‬وﻟم ﺗذﻛر اﻟﻣﺻﺎدر ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗﮫ‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪283 - 270 : 2‬‬ ‫ﻌرﻓﺗ ﮫ ﻣ ن أﺣ د ﺣﻔدﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت ‪( 2 ) .‬‬
‫ﻣذھب اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د ) ‪( 1‬‬ ‫وﻧﻔﺣﺔ اﻟرﯾﺣﺎﻧﺔ ‪ -‬خ ‪ ( 3 ) .‬ﺳﻠك اﻟدرر ‪. 230 : 2‬‬
‫‪ ) * .‬ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺳرور ( * ) ‪ 1347 - . . .‬ه = ‪ 1928 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣن ﻗ رى دﻣﻧﮭ ور (‬ ‫ﺳرور ﻧﻌﯾم ‪ :‬ﻛﺎﺗب ﻣﺻري ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﻗراﻗص )‬
‫واﺗﮭ م‬ ‫اﻟﯾوﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬
‫ﺗﻌﻠ م ﺑ ﺎﻻزھر ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ ﺗﺣرﯾ ر ﺟرﯾ دة )اﻻﻓﻛ ﺎر (‬
‫ﺑﺈﺛﺎرة اﻟﺟﻣﺎھﯾر ﻋﻠﻰ اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬أﯾﺎم اﺣﺗﻼﻟﮭم ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓﺳﺟن ﺛﻼﺛﺔ أﺷ ﮭر ‪،‬‬
‫وأﺻﯾب ﺑﺎﻟﺳل ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻗﺑل أن ﯾﺑﻠﻎ اﻟﺧﻣﺳﯾن ﻣن ﻋﻣره ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب )اﻻﺳ ﻼم ‪،‬‬
‫ﻣﺎﺿﯾﮫ وﺣﺎﺿره ‪ -‬ط ( و ) ﺗﻧزﯾﮫ اﻟﻘرآن اﻟﺷرﯾف ﻋن اﻟﺗﻐﯾﯾر واﻟﺗﺣرﯾف ‪ -‬ط‬
‫( ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﻰ ﺑﻌض اﻟﻣﺑﺷرﯾن ‪ ،‬وﻧﺣو ﻣﺋﺔ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻧﺷرھﺎ ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ ) اﻟﻔﺗﺢ ( )‬
‫‪2‬ﻋﺑ( ‪* .‬د )اﻟﺑ ﺎﻗﻲ اﻟﻔ ﺎروﻗﻲ ( * ) ‪ 1279 - 1204‬ه = ‪ 1862 - 1790‬م (‬
‫ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑن أﺣﻣد اﻟﻌﻣري اﻟﻔﺎروﻗﻲ اﻟﻣوﺻ ﻠﻲﺷ‪ :‬ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ؤرخ‬
‫وﻟد ‪.‬ﺑﺎﻟﻣوﺻل ‪ ،‬ووﻟﻲ ﻓﯾﮭﺎ ﺛم ﺑﺑﻐداد أﻋﻣ ﺎﻻ ﺣﻛوﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﺑﻐ داد ﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫طﺑﻘ ﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ ‪( 2 ) . 111 : 1‬‬ ‫اﻟﺗرﯾﺎق * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬اﻟ( ذﯾل ﻋﻠ ﻰ‬
‫ﺔ ‪191 : 3‬‬ ‫‪ 1347‬ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ‬ ‫واﻟﺧزاﻧ‬‫رم‬ ‫ﺗﺢ ‪24‬‬
‫اﻟﻣﺣ‬ ‫‪408‬‬
‫راء ‪ : 1‬واﻟﻔ‬ ‫اﻟزھ‬
‫وھ ‪ -‬طو(دﯾ وان ﺷ ﻌره ‪ ،‬و )‬ ‫وﺟرﯾ دة اﻻﺧﺑ ﺎر ‪1347 / 2 / 29‬اﻟﻔ‪ .‬ﺎروﻗﻲ‬
‫ﻧزھ ) ﺔ اﻟ دﻧﯾﺎ ﺗ‪ -‬خ (رﺟم ﻓﯾ ﮫ‬ ‫ھ ﺔ اﻟ دھر ﻓ ﻲ ﺗ راﺟم ﻓﺿ ﻼء اﻟﻌﺻ ر ( و‬
‫ﻗﺻ ﺎﺋد ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺑﺎﻗﯾ ﺎت اﻟﺻ ﺎﻟﺣﺎت (‬ ‫ﺑﻌض رﺟﺎل اﻟﻣوﺻ ل ﻣ ن ﻣﻌﺎﺻ رﯾﮫ ‪ ،‬و )‬
‫ﻣدح أھل اﻟﺑﯾت ‪ ،‬و ) أھﻠﺔ اﻻﻓﻛﺎر ﻓﻲ ﻣﻐﺎﻧﻲ اﻻﺑﺗﻛﺎر ( ﻣن ﺷﻌره ) ‪) * . ( 1‬‬
‫‪ 1783‬مد (اﻟﺑ ﺎﻗﻲ ﺑ ن‬ ‫اﻟﺷ ﻌﺎب ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1197‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ﻋﺑ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ) أو ﻣﺣﻣد ﺻﺎﻟﺢ ( اﻟﺷﻌﺎب اﻟﻣدﻧﻲ ‪ :‬ﻓرﺿﻲ ﻣن أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ اﻟﻣﻧورة ‪.‬‬
‫رﺳ( ﺎﻟﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟرﯾ ﺎض ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﻔﺎرض ﻓﻲ ﻋﻠ م اﻟﻔ راﺋض ‪ -‬خ‬ ‫ﻟﮫ ) درة اﻟ‬
‫‪ 1661‬مد (اﻟﺑ ﺎﻗﻲ ﺑ ن‬ ‫اﺑ ن ﻓﻘﯾ ﮫ ﻓﺻ ﺔ ( * ) ‪ 1071 - 1005‬ه = ‪ - 1596‬ﻋﺑ‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﺣﻧﺑﻠ ﻲ‬ ‫ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر اﻟﺑﻌﻠﻲ اﻻزھري اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ ،‬ﺗﻘ ﻲ اﻟ دﯾن ‪:‬‬
‫ﻲ ﺑﻌﻠﺑﺎء ‪ .‬ك وﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﻗرﯾ ﺔ ﻓﺻ ﺔﻣ) ن ھﻗرا ﺎ (‬ ‫ن اﻟﻌﻠﻣ‬‫ﻣﻘ رئ ‪،‬وﻟﻣ د ﻓ‬
‫ﺗﻌﻠم ﻓ‪1029‬ﻲه اﻻزھ ر ‪ ،‬وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق ‪،‬‬ ‫ورﺣ ل إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،،‬ﻓﺳ ﻧﺔ‬
‫ﺎﻧﯾﻔﮫ )ر ﻓ ﻲ ﻋﻘﺎﺋ د أھ ل اﻻﺛ ر ( وﻓ ) ﯾض‬ ‫ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﻣ ﺎاﻟﻌ‪.‬ن ﺗﺻ‬
‫ﯾن واﻻﺛ‬
‫اﻟرزاق ﻓﻲ ﺗﮭذﯾب اﻻﺧﻼق ( و )رﯾﺎض أھل اﻟﺟﻧﺔ ﻓﻲ آﺛﺎر أھل اﻟﺳ ﻧﺔ ‪ -‬خ (‬
‫وھو ﺛﺑﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 1424‬ﻛﺗﺎﻧﻲ ( ورﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ) ﻗراءة ﻋﺎﺻم ( و‬
‫)ﺷرح ﺻﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧ ﺎريﻟ ( م ﯾﻛﻣﻠﻗ ﮫﺎل‪ .‬ﺻ ﺎﺣب اﻟﺳ ﺣب اﻟواﺑﻠ ﺔ ‪:‬وﻟ م * )‬
‫‪ 111‬ﺎرﯾﺦ اﻟﻣوﺻ ل ‪224 : 2‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬أﻧ ﮫ‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﻣﺳك اﻻذﻓر وﺗ‬
‫ﻛﺎن ﯾﻠﻘب ﺑﺎﻟﻔوري ‪ ،‬ﻻﻧﺷﺎده اﻟﺷﻌر ﻋﻠﻰ اﻟﻔور ‪ .‬واﻟروض اﻻزھر ‪89‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬
‫ﺑﻠﺳ‪ ) :‬ﺎن ﯾوﺣ د ﷲ أرخ ذاق‬ ‫ﮫ أرخ ﻋ ﺎم وﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﻧﻔﺳ ﮫ وﻛﺗﺑ ﮫ ﺑﺧط ﮫﻓﻘ‪ ،‬ﺎل‬
‫وھذ أﻋﺟب ﻣﺎ رأﯾت ﻣ ن ﻧوﻋ ﮫ ‪.‬وﻣ ذﻛرات‬ ‫ﻛﺄس اﻟﻣﻧون ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ( أﻗول ‪:‬‬
‫‪27‬ﺟﻣﯾ ﻊ اﻟﻣﺻ ﺎدر ‪:‬‬ ‫‪ 94‬ﺎن اﻟﺑﯾ وﻓ ﺎن ﻲ‬ ‫وآداب ﺷ ﯾﺧو ‪: 1‬‬
‫وأﻋﯾ‬ ‫ﻋﻧ ﺎﻧﻲ ‪216‬‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟ ذي ﻛﺗﺑ ﮫ ﻟﻧﻔﺳ ﮫ ‪) .‬ﺗﺣﻔ‪ ( 2‬ﺔ اﻟﻣﺣﺑ ﯾن ‪314‬‬ ‫اﻟﺗ ‪1278‬‬‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ إﻻ ﻧﺔ‬
‫وﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟرﯾ ﺎض ن‪: 2‬ﺗﺻ‪39‬ﺗﻛ‪ .‬ﺎﻧﯾﻔﮫ ﻋﻠ ﻰ ﻗ در ﻋﻠﻣ ﮫ ) ‪* . ( 1‬إﻣ) ﺎم‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫اﻟﺑ ‪ 1667‬م (‬
‫ﺎﻗﻲ ﺑ‬ ‫رﻓﯾﺔ ( * ) ‪1078 - . . .‬‬
‫ﻋﺑ ه = ‪. .‬د‪- .‬‬ ‫اﻻﺷ‬
‫ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺧزرﺟ ﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻘدﺳ ﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬اﻟﻣﺻ ري اﻟﻣﻧﺷ ﺄ واﻟوﻓ ﺎة ‪:‬‬
‫أرﺑ ﻊ ﻣﺟﻠ دات ‪،‬‬ ‫ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﺗ ذﻛرة ﺳ ﻣﺎھﺎ )روﺿ ﺔ اﻵداب (‬
‫و ) اﻟرﻣز ﻓﻲ ﺷرح اﻟﻛﻧ ﻓز (ﻲ ﻓﻘ ﮫ اﻟﺣﻧﻔﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 2‬اﻟﯾﻣﻧ ﻲ ( * ) ‪- 680‬‬
‫‪ 1343‬م ن( ﻋﺑ د اﻟﻣﺟﯾ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﯾﻣﻧ ﻲ‬ ‫‪- 1281‬ﺎﻗﻲ ﺑ‬
‫‪743‬ﻋﺑه = د اﻟﺑ‬
‫اﻟدﯾنل‪ ، :‬ﻟ ﮫ ﻧظ م واﺷ ﺗﻐﺎل ﺑ ﺎﻻدب واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﺧزوﻣﻲ اﻟﻣﻛﻲ ‪ ،‬ﺗﺎجﻓﺎﺿ‬
‫ﻛﺎن ﻣﻌﺟﺑﺎ ﺑﻧﻔﺳﮫ ‪ ،‬ﯾﻌﯾب ﻛﻼم اﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﻔﺎﺿل وﻏﯾره ‪.‬وﻟد ﺑﻣﻛﺔ ورﺣ لﻟ إ ﻰ‬
‫اﻟوزارةﻋ ‪ .‬زل وﺻ ودر ‪ ،‬ﻓرﺣ ل إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺷﺎم وﻣﺻر ‪ .‬واﺳﺗﻘر ﺑﺎﻟﯾﻣن ﻓوﻟﻲ ﺛم‬
‫ﺎة‬ ‫راﺟم اﻟﻧﺣ‬ ‫ﻰﺗ‬ ‫اﻟﺗﻌﯾ ﮫ )ﯾن إﻟ‬‫ﺎرةﻛﺗﺑ‬
‫ن‬
‫وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ إﺷﻣ ﺎھرة ‪.‬‬ ‫دس ‪ ،‬وﺗ‬ ‫اﻟﻘ‬
‫ورﻗ ﺔ ‪ ،‬و )‬ ‫‪ 1612‬ﺎرﯾﺦﻓ ( ﻲ ‪62‬‬ ‫واﻟﻠﻐ وﯾﯾن ﻓ‪ -‬خ (ﻲ دار اﻟﻛﺗ باﻟ) رﻗم ﺗ‬
‫ﺟﺎﻣﺔ اوﻛﺳ ﻔورد‬ ‫ﻟﻘطﺔ اﻟﻌﺟﻼن ﻓﻲ ﻣﺧﺗﺻر وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪ -‬خ (ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ ﻌ‬
‫اﻻﻛﺗﻔ ﺎ ﻓ ﻲ ﺷ رح‬ ‫‪ 32‬ﺎ ﻣ ن أھ ل اﻟ ﯾﻣن وﻏﯾ رھم ‪ ،‬و )‬ ‫ﺷﺧﺻ‬‫‪ ،‬زاد ﻓﯾﮫ ﺗ راﺟم‬
‫ﺑﮭﺟو ﺔ) اﻟ زﻣن ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟ ﯾﻣن ‪ -‬ط ( )‬ ‫أﻟﻔﺎظ اﻟﺷﻔﺎ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪،‬‬
‫‪ ) * . ( 3‬اﺑن ﻗﺎﻧﻊ ( * ) ‪ 351 - 266‬ه = ‪ 962 - 880‬م ( ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺑن ﻗﺎﻧﻊ‬
‫وﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر‬ ‫ﺑن ﻣرزوق ﺑن * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬ﺳ اﻟ ﺣب اﻟواﺑﻠ ﺔ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫‪ 283 : 2‬وﻓﮭرس اﻟﻔﮭﺎرس ‪ 338 : 1‬واﻟﺗﺎج ‪ :‬ﻓﺻﺔ ‪ ( 2 ) .‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪: 2‬‬
‫درر‬ ‫ذھب ‪: 6‬واﻟ‪138‬‬ ‫وﺷ ‪245 : 1‬ذرات اﻟ‬
‫ﺎت‬ ‫ﻓ‪( 3 ) . 285‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬
‫اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪ 315 : 2‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪ 2018‬وﻣراﺟﻊ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﯾﻣن ‪ 374 ، 31‬ودار‬
‫اﻟﻛﺗب ‪ 90 : 1‬واﻟﺑدر اﻟطﺎﻟﻊ ‪ 317 : 1‬واﻗرأ ﺗرﺟﻣﺔ ﻟﮫ ﻓﻲ ﻧﮭﺎﯾﺔ ﻛﺗﺎﺑﮫ )ﺑﮭﺟ ﺔ‬
‫ﺎزي ‪ .‬وي ‪ ،‬ﺑ ﺎﻟوﻻء ‪ ،‬اﻟﺑﻐ دادي ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫ﺣﺟ ق اﻻﻣ‬ ‫زﻣن ﺎ( ﻣﺻ طﻔﻰ واﺛ‬ ‫اﻟﻛﺗﺑﮭ‬
‫رأي ‪.‬ﺎن ﯾرﻣ ﻰ‬ ‫ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬وﻣ ن أﺻ ﺣﺎب اﻟ ﻛ‬ ‫اﻟﺣﺳ نﯾن ‪:‬‬‫ﻗ ﺎض ‪ ،‬ﻣ‬
‫ﺑﺎﻻﺳ( ﻧﺎد ‪ ،‬أﻓ رد اﺑ ن ﻓﺗﺣ ون‬ ‫ﺑﺎﻟﺧطﺄ ﻓﻲ اﻟرواﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب )ﻣﻌﺟم اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ‬
‫اﻵﻟوﺳ ﻲ ( * )‬ ‫ﻓﯾ وﺑﯾﮫ ﻣ ﺎن ن أوھ ﺎم ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ﻣﻟﻧﻘ ﺎ ده‬
‫ﺎﻗﻲ(ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪،‬‬ ‫‪ 1881‬م‬‫‪ 1834‬د‪ -‬اﻟﺑ‬
‫‪ 1298 - 1250‬ه = ﻋﺑ‬
‫أﺑو اﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﺳﻌد اﻟدﯾن اﺑن ﺷ ﮭﺎب اﻟ دﯾن اﻵﻟوﺳ أدﯾﻲ ‪:‬ب ﻋراﻗ ﻲ ﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ورﺣ ل إﻟ ﻰ اﺳ ﺗﻧﺑول‬ ‫ﺗﺧ رج ﺑﺄﺑﯾ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﻣوﻟ‪ .‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺑﯾت اﻟﻌﻠم ﻓ ﻲ ﺑﻐ داد‬
‫وﺻ ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ‪،‬‬ ‫وﺗﻘﻠد ﻗﺿﺎء ) ﻛرﻛوك ( ﺳﻧﺔ ‪ 1292‬وﻗﺿﺎء ) ﺑﺗﻠﯾس (وﺣ ﺞ ‪.‬‬
‫اﻟﻘ ) ول اﻟﻣﺎﺿ ﻲ ﻓﯾﻣ ﺎ‬ ‫أوﺿﺢ ﻣﻧﮭﺞ إﻟ ﻰ ﻣﻌرﻓ ﺔ ﻣﻧﺎﺳ ك اﻟﺣ ﺞ ‪ -‬ط ( و‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫اﻟﻔواﺋد اﻻﻟوﺳﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟرﺳ ﺎﻟﺔ اﻻﻧدﻟﺳ ﯾﺔ ‪ -‬ط‬ ‫ﯾﺟب ﻟﻠﻣﻔﺗﻲ واﻟﻘﺎﺿﻲ ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟزرﻗ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1099 - 1020‬ه = ‪ 1688 - 1611‬م‬ ‫ﻋ( روض ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬وﻟد وﻣ ﺎت ﺑﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫( ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ ﺑن ﯾوﺳف ﺑن أﺣﻣد اﻟزرﻗﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫ط (ﮫ ‪ ،‬أرﺑﻌ ﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬و )ﺷ رح‬ ‫ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )ﺷرح ﻣﺧﺗﺻر ﺳﯾدي ﺧﻠﯾ ل ‪ -‬ﻓﻘ‬
‫ن ‪.‬ﻋﺑ د اﻟﺑ ر =‬ ‫ورﺳ( ﺎﻟﺔ ﻓ اﻟﻛﻲ ) ﻼم ﻋﻠ ﻰ إذا ‪ -‬خ (اﺑ) ‪( 3‬‬ ‫اﻟﻌزﯾ ﺔ ‪ -‬خ‬
‫= ف ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪) * 463‬‬ ‫أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪338‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺑ ر )اﻟﺣ ﺎﻓظ (ﯾوﺳ‬
‫وﻟﺳ ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪383 : 3‬واﻟﺗﺑﯾ ﺎن‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪95‬‬
‫ب ‪236 : 2‬‬ ‫ﻛري ‪39‬‬
‫ودار اﻟﻛﺗ‬ ‫وﻣﺣﻣ‪ 105‬ود ﺷ‬ ‫ﺔ‪:2‬‬ ‫‪-‬خ‪(2).‬‬
‫اﻻزھرﯾ‬
‫وﺳرﻛﯾس ‪ ( 3 ) . 5‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ 287 : 2‬وﻓﮭرﺳت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧﺔ ‪ . 60 : 7‬وﻗد‬
‫ﺗﻘدم ﺧطﮫ ﻣﻊ إﺑراھﯾم ﺑن إﺑراھﯾم اﻟﻠﻘﺎﻧﻲ ‪ .‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺑر ) اﻟﻣؤرخ ( = ﻋﺑد ﷲ‬
‫اﻟﻘﺎﺿﻣﺣﻣ ﻲ (د ﺑ= ن ﻋﺑ د اﻟﺑ ر ‪) * 777‬‬ ‫‪737‬ﻋﺑ د اﻟﺑ ر )‬ ‫ﺑ ن ﻣﺣﻣ اﺑ د ن‬
‫اﻟﻔﯾوﻣﻲ ( * ) ‪ 1071 - . . .‬ه = ‪ 1661 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟﺑر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ﺑن‬
‫ﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ‬‫أدﯾب ‪ ،‬ﻟﮫ ﻧظم ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻔﯾ وم )ﺑﻣﺻ ر (‬ ‫ﻣﺣﻣد اﻟﻌوﻓﻲ اﻟﻔﯾوﻣﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬ورﺣل إﻟﻰ ﻣﻛﺔ واﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﻣﻛث ﻓﻲ دﻣﺷق ﻧﺣو ﺳﻧﺗﯾن ‪ ،‬وﻗﺻد ﺑ ﻼد‬
‫اﻟروم ﻓوﻟﻲ ﻓﯾﮭﺎ ﻣﻧﺎﺻب ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻣﻌزوﻻ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻘﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ‬
‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫واﻻﻟﺑ ﺎب ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض اﻟﻣﺗ ﺄﺧرﯾن ﻣ ن أھ ل اﻵداب ‪ -‬خ (‬ ‫زه اﻟﻌﯾ ون )‬
‫ن‬ ‫ﺣﺳ)‬
‫رﻣﯾن ‪ ،‬و‬ ‫ﺎﺋل اﻟﺣ‬ ‫ﻓﺿ(‬
‫اﻟﻠط‪ ،‬و ) ﺎﺋف ﻓاﻟﻣﻧﯾﻔ ﻲ ﺔ‬‫ﺔ‬ ‫ق اﻟرﯾﺣﺎﻧ‬ ‫ﻧﺳ‬
‫ﻋﻠ ( ﻰ ﺣ رف اﻟﻧ ون ‪ ،‬و )ﺷ رﺣﮭﺎ ( و )‬ ‫اﻟﺻﻧﯾﻊ ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﺑ دﯾﻊ ( و )ﺑدﯾﻌﯾ ﺔ‬
‫اﻟﻘ ول اﻟ واﻓﻲ ﺑﺷ رح اﻟﻛ ﺎﻓﻲ ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻟﻌ روض ‪،‬ﺑﻠ و )وغ اﻻرب واﻟﺳ ول‬
‫ﺎء‬ ‫ﺎر اﻟﻛرﻣ‬ ‫ﺎف (اﻟﻧو ) ﺑﻼء ﺑﺄﺧﺑ‬‫ب اﻟرﺳ اﺗﺣ ول ‪ -‬خ‬ ‫ذﻛر ﻧﺳ‬ ‫رف ﺑ‬ ‫ﺷ‬
‫ﺎت ) ‪ . ( 1‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫بورﻗ‪7‬‬ ‫ﺑﺧﻼء ‪ -‬خﻲ( دار اﻟﻛﺗ‬
‫ﻓ‬ ‫واﻟ‬
‫ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ 291 : 2‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻔﯾوم ‪49‬وﺧطط ﻣﺑ ﺎرك ‪91 : 14‬واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ‬
‫دار ‪) * . 10 : 1‬‬ ‫‪195‬دار اﻟﻛﺗ وﻣﺧطوط ب ‪ 65 : 1‬ﺎت اﻟ‬ ‫‪ :4‬ر‬ ‫واﻧظ‬
‫اﻻﺟﮭوري ( * ) ‪ 1070 - . . .‬ه = ‪ 1660 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟﺑر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣد اﻻﺟﮭوري ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺷﺎﻓﻌﻲ ﻣﺻري ‪.‬ﻟﮫ ﺷروح وﺣاش وﻓ ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ وﻏﯾ ره‬
‫وھ( و ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﻧﺣﺔ اﻻﺣﺑﺎب ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟﺑﻠدﯾ ﺔ ) ن ‪ - 2202‬ج‬
‫ﺷ رح ﺗﻧﻘ ﯾﺢ اﻟﻠﺑ ﺎب ﻟزﻛرﯾ ﺎ اﻻﻧﺻﺣﺎﺷ ﺎريﯾﺔ‪،‬ﻋﻠو ) ﻰ ﺷ رح اﻟﻐﺎﯾ ﺔ ﻻﺑ ن‬
‫د ( ) ‪ . ( 1‬اﺑ* ) ن‬ ‫وھرة اﻟﺗوﺣﯾ‬ ‫رح ﺟ‬ ‫د ﺑﺷ‬ ‫اﻟﻣﺟﯾ‬
‫ب( و )‬ ‫م‬ ‫ﺗﺢ اﻟﻘرﯾ‬
‫ﻗﺎﺳ‬ ‫ﻓ‬
‫ﻓرﺳﺎن ( * ) ‪ 611 - . . .‬ه = ‪ 1214 - . . .‬م (ﻋﺑد اﻟﺑر ﺑن ﻓرﺳﺎن اﻟﻐﺳ ﺎﻧﻲ‬
‫أﻧدﻟﺳ‪ :‬ﻲ ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ ﻌر ﺟﯾ ﻣ د ‪.‬ن أھ ل وادي ﻛآش ‪.‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫ب د‬ ‫‪ ،‬أﺑ ﻛﺎﺗو ﻣﺣﻣ‬
‫رﺟﺎﻻت وﻗﺗﮫ ﺑراﻋﺔ وﺷﺟﺎﻋﺔ ‪.‬اﻧﺗﻘل إﻟﻰ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻛﺗﺑﮫ ﯾﺣﯾﻰ ﺑن إﺳ ﺣﺎق‬
‫ﺣروﺑﺎﺑﺗﮫ ﮫﻓ ‪ .‬ﻲ ﺑﻌ ض اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ﺟراﺣ ﺔ ‪،‬‬ ‫وأﺻ‬‫وﺣﺿﺔ ( ر ﻣﻌ ﮫ‬ ‫اﺑ )ن ﻏﺎﻧﯾ‬
‫ﻓﻣﺎت ﻣﻧﮭﺎ ) ‪ ) * . ( 2‬اﺑن اﻟﺷﺣﻧﺔ ( * ) ‪ 921 - 851‬ه = ‪ 1515 - 1448‬م (‬
‫ﻋﺑد اﻟﺑر ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو اﻟﺑرﻛﺎت ‪ ،‬ﺳري اﻟدﯾن ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن * )‬
‫وﺧﻼﺻ ﺔ ‪: 2‬‬ ‫وھدﯾ ﺔ ‪498 : 1‬‬ ‫اﻟﺑﻠدﯾ ﻓﻘ ﺔ ‪:‬ﮫ ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪42‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﻗﺎض ﻓﻘﯾ ﮫ ﺣﻧﻔ ﻲ ‪.‬‬ ‫‪ ( 2 ) . 298‬ﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪ 641 : 2‬وﺗﺣﻔﺔ اﻟﻘﺎدم ‪ .‬اﻟﺷﺣﻧﺔ ‪:‬‬
‫وﻟﻰ ﻗﺿ ﺎء ﺣﻠ ب ﺛ م ﻗﺿ ﺎء‬ ‫اﻟﻘﺎھرة ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ﻧظم وﻧﺛر ‪ .‬وﻟد ﺑﺣﻠب ‪ ،‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ وﺗ‬
‫ﻣﯾره ‪.‬ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺎھرة ‪ ،‬وﺻ ﺎر ﺟﻠ ﯾس اﻟﺳ ﻠطﺎن اﻟﻐ وري وﺳ وﺻ‬
‫رحخﺑ ( ﮫ ﻣﻧظوﻣ ﺔ اﺑ ن‬ ‫ﺗﻔﺻ( و )ﯾل ﻋﻘ د اﻟﻔراﺋﺷ د ‪-‬‬ ‫ﻏرﯾ ب اﻟﻘ رآن ‪ -‬خ‬
‫اﻻﺷ رﻓﯾﺔ ﻓ ﻲ أﻟﻐ ﺎز اﻟﺣﻧﻔﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ذﺧﺎﺋر‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺣﻧﻔﯾ ﺔ‬‫وھﺑ ﺎن ﻓ ﻲ ﻓﻘ ﮫ اﻟ‬
‫زھر اﻟرﯾﺎض ‪ -‬خ ( رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ) ‪ . ( 1‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر‬
‫= ﻣﺣﻣود ﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ) ‪ ( 225‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر = ﻣﺣﻣد ﺑن ھﺷﺎم ‪) * 400‬‬
‫ﻋﺑد( اﻟﺟﺑ ﺎر ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫ﻗﺎﺿﻲ اﻟﻘﺿﺎة ( * ) ‪ 415 - . . .‬ه = ‪ 1025 - . . .‬م‬
‫ﻟﺣﺳ ﯾنﻗ ‪ :‬ﺎض ‪ ،‬أﺻ وﻟﻲ ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر اﻟﮭﻣ ذاﻧﻲ اﻻﺳ د اﺑ ﺎدي ‪ ،‬أﺑ و ا‬
‫ﯾﻠﻘﺑوﻧ ره ‪.‬ﮫ ﻗﺎﺿ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎة ‪ ،‬وﻻ ﯾطﻠﻘ ون ھ ذا‬ ‫ﻋﺻ‬‫ﺷ ﯾﺦ اﻟﻣﻌﺗزﻟ ﺔ ﻓ وھ ﻲ م‬
‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ﻛﺛﯾ رة ‪،‬‬ ‫ره ‪ .‬ﺎء ﺑ ﺎﻟري ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﻟﻓﯾﮭ ﮫ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻲ اﻟﻘﺿ‬‫اﻟﻠﻘ ب ﻋﻠ وﻟﻰ ﻏﯾ‬
‫اﻟﻣﺟﻣ وع ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻﻣ ﺎﻟﻲ ( و )‬ ‫اﻟﻘ رآن ﻋ ن اﻟﻣط ﺎﻋن ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺗﻧزﯾ ﺎﮫ ‪) :‬‬
‫ﻣﻧﮭ‬
‫رح اﻻﺻ ول اﻟﺧﻣﺳ ﺔ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻻول ﻣﻧ ﺷﮫ ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻣﺣ ﯾط ﺑ ﺎﻟﺗﻛﻠﯾف ‪ -‬ط (‬
‫أﺣ ( د ﻋﺷ ر ﺟ زءا * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬ ‫اﻟﻣﻐﻧﻲ ﻓﻲ أﺑواب اﻟﺗوﺣﯾد واﻟﻌ دل ‪ -‬ط‬
‫‪ ( 1‬در اﻟﺣﺑب ‪ -‬خ ‪ .‬وإﻋﻼم اﻟﻧﺑﻼء ‪381 : 5‬واﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻزھرﯾ ﺔ ‪/ . 153 : 1‬‬
‫ﺻﻔﺣﺔ ‪ / 274‬ﻣﻧﮫ ‪ ،‬و ) ﺗﺛﺑﯾت دﻻﺋل اﻟﻧﺑوة ‪ -‬ط ( و )ﻣﺗﺷﺎﺑﮫ اﻟﻘ رآن ‪ -‬ط ( ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ اﻟﻘﺿﺎة ﻋﺑ د اﻟﺟﺑ ﺎر اﺑ ن أﺣﻣ د ‪ -‬ط ( )‬ ‫وﻟﻠدﻛﺗور ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ﻋﺛﻣﺎن ‪) :‬‬
‫ﺎر‬ ‫‪ 1029‬م (د اﻟﺟﺑ‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 420 - 331‬ه = ‪ - 943‬ﻋﺑ‬ ‫‪)*.(1‬‬
‫اﻟطرﺳوﺳ‬
‫ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﻣر اﻟطرﺳوﺳﻲ ‪ ،‬ﻧزﯾ ل ﻣﺻ ر ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ ﻋم ‪:‬ﺎﻟم ﺑ ﺎﻟﻘراآت ﻟ ﮫ‬
‫داﻋ ﻲ اﻟ دﻋﺎة ( * ) ‪.‬‬ ‫ﻓﯾﮭﺎ ﻛﺗﺎب ) اﻟﻣﺟﺗﺑﻰ اﻟﺟﺎﻣﻊ (ﺗوﻓﻲ ﺑﻣﺻ ر ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺎر مﺑ ( ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻘ وي ‪،‬‬ ‫اﻟﺟﺑ‪1174‬‬
‫‪ 569 - . .‬هﻋﺑ= ‪. .‬د ‪- .‬‬
‫ﺎ‬ ‫وين ‪.‬ﺑﻘﺎﯾ‬ ‫د اﻟﻘ ﻣ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﺎج اﺑ‬ ‫ﮫ اﻟﺣ‬ ‫ﺎل ﻟ‬ ‫ﺎة ‪ ،‬وﯾﻘ‬
‫ﺎب دوﻟق ﻣ ﺗﮭم ﻊ‪ .‬ﺟﻣﺎﻋ ﺔ ﻣ ن اﻟﺑﺎطﻧﯾ ﺔ‬ ‫أﻧﺻ ﺎراﻟﻔﺎطﻣﯾﯾن ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﺑﻌ د ذھ اﺗﻔ‬
‫اﻻﺳﻣﺎﻋﯾﻠﯾﺔ وﻏﯾ رھم ‪ ،‬وﺑﯾ ﻧﮭم ﻋﻣ ﺎرة اﻟﯾﻣﻧ ﻲ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ اﻏﺗﯾل ﺎاﻟﺳ ﻠطﺎن ﺻ ﻼح‬
‫وﺑﻲ ‪ ،‬وﻋﻠ م اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺑﺧﺑ رھم ‪ ،‬ﻓﺄﺣ ﺎط ﺑﮭ م ‪ ،‬وﺷ ﻧﻘﮭم ﻓ ﻲ أﻣ ﺎﻛن‬
‫ﻣﺗﻔرﻗﺔ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬و ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ﻓﻲ ﺟﻣﻠﺗﮭم ) ‪) * . ( 3‬اﺑن ﺣﻣ دﯾس ( * ) ‪. .‬‬
‫ﻋﺑد( اﻟﺟﺑﺎر ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺣﻣ دﯾس‬ ‫‪ 527 - .‬ه = ‪ 1133 - . . .‬م‬
‫دع ‪.‬وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ ﺟزﯾ رة ﺻ ﻘﻠﯾﺔ ‪،‬‬ ‫اﻻزدي اﻟﺻﻘﻠﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪:‬ﺷ ﺎﻋر ﺑﻣوﻟ د‬
‫ورﺣل إﻟﻰ اﻻﻧدﻟس ﺳﻧﺔ ‪ 471‬ه‪ ،‬ﻓﻣدح اﻟﻣﻌﺗﻣد ﺑن ﻋﺑﺎد ‪ ،‬ﻓﺄﺟزل ﻟﮫ ﻋطﺎﯾ ﺎه ‪.‬‬
‫واﻧﺗﻘل إﻟﻰ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 484‬ه‪ ،‬ﻓﻣدح ﺻﺎﺣﺑﮭﺎ ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﺗﻣﯾم اﻟﺻﻧﮭﺎﺟﻲ ‪ ،‬ﺛ م‬
‫وﻟﺳ ﺎن‬ ‫واﻟﺳ ﺑﻛﻲ ‪219 : 3‬‬ ‫اﻟرﺳ( ﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳ ﺗطرﻓﺔ ‪120‬‬ ‫*ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﺎت ‪1269‬‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 113 : 11‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬
‫داد‬ ‫وﺗزان ‪386 : 3‬‬
‫ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ‬ ‫اﻟﻣﯾ‬
‫وطﺑﻘ ﺎت اﻟﻣﻌﺗزﻟ ﺔ ‪( 2 ) . 112‬اﻟﻧﺷ ر‬ ‫واﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ‪95 - 92 : 2‬‬
‫وﻓﯾ ﮫ أن‬ ‫‪ 70‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪) . 357 : 1‬اﻟﺳ‪ ( 3‬ﻠوك ﻟﻠﻣﻘرﯾ زي ‪53 : 1‬‬ ‫‪:1‬‬
‫وﻏﺎﯾ‬
‫واﻟﻧﺟ وم‬ ‫ﺑ ﻊ ﺑﻌ د ذﻟ ك ﻛ ل ﻣ ن ﻟ ﮫ ھ وى ﻓ ﻲ اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻔﺎطﻣﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫رة‬ ‫ﻧﺔ وﺗ‪ 516‬ه ‪.‬وﻓﻲ ﺑﺟزﯾ‬ ‫ن‪،‬ﺳ‬ ‫ﮫ اﻟﺣﺳ‬ ‫رة ‪ : 6‬ﺎ‪. 70‬‬
‫ﻓﺎﺑﻧ‬ ‫اﻟزاھ ﮫ ﻋﻠﯾ‬‫اﺑﻧ‬
‫ﻋﺎﻣ‪ 80‬ﺎ ‪ ،‬وﻗ د ﻓﻘ د ﺑﺻ ره ﻟ‪ .‬ﮫدﯾ) وان ﺷ ﻌر ‪ -‬ط (ﻣﻧ ﮫ‬ ‫ﻣﯾورﻗﺔ ‪ ،‬ﻋن ﻧﺣ و‬
‫ﻛﺗﺑﮭ ﺎ إﺑ راھﯾم ﺑ ن‬‫ﻣﺧطوطﺔ ﻧﻔﯾﺳﺔ ﺟدا ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻟﻔﺎﺗﯾﻛ ﺎن ) ‪447‬ﻋرﺑ ﻲ (‬
‫ﻋﻠﻲ اﻟﺷﺎطﺑﻲ ﺳﻧﺔ ‪) * . ( 1 ) 607‬ﺟ وﻣرد ( * ) ‪ 1392 - 1327‬ه = ‪1909‬‬
‫أدﯾب ﻋراﻗﻲ ‪ ،‬ﻣن أھ ل اﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬اﺟﺗذﺑﺗ ﮫ‬ ‫‪ 1972 -‬م ( ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ﺟوﻣرد ‪:‬‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ﻓﺗوﻟﻰ وزارة اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ﺑﺑﻐداد ﻣدةﻟﮫ‪ .‬ﻛﺗب ودراﺳ ﺎت ﻋ ن )ھ ﺎورن‬
‫د‪-‬ط(و)‬ ‫ﯾزﯾ ‪ -‬ط (دوﺑ ) ن ﻣزﯾ‬ ‫ﻣﻌﻲ‬ ‫ﯾد ‪ -‬ﺟط ( زآن و )‬
‫اﻻﺻ‬ ‫اﻟرﺷ‬
‫اﻟﺳ رﺗﻲ ( * ) ‪ 281 - 194‬ه = ‪- 810‬‬ ‫اﻟﻣﻧﺻ ور اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﻓﺎﺿ ل‬ ‫اﻟﺟﺑﺎر ﺑ ن ﺧﺎﻟ د ﺑ ن ﻋﻣ ران اﻟﺳ رﺗﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺣﻔ ص ‪:‬‬ ‫‪ 894‬م (‬‫ﻋﺑد‬
‫ﯾﺿ ﺔ ‪.‬رب أھﻠﮭ ﺎ اﻟﻣﺛ ل ﺑ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫زاھد ‪.‬ﺛﻘﺎت اﻟﺷ ﯾوخ وﻋﻘﻼﺋﮭ م ﻓ ﻲ إﻓرﯾﻘﯾ‬‫ﻣن‬
‫اﻟﻔﺿل واﻟدﯾن ‪ .‬ﻟﮫ أﺧﺑﺎر وﻛﻠﻣﺎت ﺳﺎﺋرة ) ‪ ) * . ( 3‬اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ اﻻﻧدﻟﺳﻲ ( * ) ‪.‬‬
‫اﻟﺟﺑﺎر اﻟﺷ ﻘري ‪ ،‬أﺑ و طﺎﻟ ب أو‬ ‫‪ - . .‬ﺑﻌد ‪ 500‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1106‬م د( ﻋﺑ‬
‫أﻧدﻟﺳ‪ :‬ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺟزﯾ رةﺷ) ﻘر (‬ ‫أﺑ و اﻟوﻟﯾ د ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روفﺷ ﺑ ﺎﻋر‬
‫ﺎﻟﻣﺗﻧﺑﻲ‬
‫طوﯾﻠ ط (ﺔ ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫أرﺟ وزة ‪-‬‬ ‫ﻌره رﻗﯾ ق ‪ ،‬ﻣﻧ ﮫ )‬ ‫اﻟﻘرﯾﺑ ﺔ ﻣ ن ﺷ ﺷ ﺎطﺑﺔ ‪.‬‬
‫رب ‪ ،‬ﺑﻠ ﻎ ﺑﮭ ﺎ أﻣﯾ ر اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﯾوﺳ ف ﺑ ن ﺗﺎﺷ ﻔﯾن )‬
‫اﻟﻣﺗوﻟﻲ ﺳﻧﺔ ‪ ( 537 - 495‬وردت * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪: 1‬‬
‫أن اﻟﻣطﺑ وع ﻣ ن‬ ‫وﻓﻲ داﺋرة اﻟﻣﻌ ﺎرف اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪145 : 1‬‬ ‫‪ 302‬واﻟﺗﻛﻣﻠﺔ ‪637‬‬
‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪529‬واﻧظ ر ‪: 474‬‬ ‫دﯾواﻧﮫ ﻧﻣﺎذج ﻣﻧﮫ ‪ .‬وﻓﻲ ﻣطﺎﻟﻊ اﻟﺑدور ‪36 : 1‬‬
‫‪ Brock . S . I‬وﺗزﯾﯾن ﻗﻼﺋد اﻟﻌﻘﯾﺎن ‪ -‬خ ‪( 2 ) .‬ﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪: 2‬‬
‫اﻟﻧﺎس‪ :‬ﺧﺑر وﻓﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬وﻣﺿ ت ﻋﻠ ﻰ ذﻟ ك أﻋ وام وﻟ م ﺗﺷ ر إﻟﯾ ﮫ‬ ‫‪ 212‬ﻗﻠت‬
‫ﺗﻧﺎﻗل‬
‫ﺻﺣف اﻟﻌراق وﻻ ﻏﯾرھﺎ ‪ ( 3 ) .‬ﻣﻌﺎﻟم اﻻﯾﻣﺎن ‪. 123 : 2‬ﻛﺎﻣﻠﺔ ﻓﻲ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫ﻓﮭﻣ ﻲ ( * )‬ ‫اﻟﻘﺳ ( م اﻻول ‪ ،‬اﻟﻣﺟﻠ د ‪ 2‬ص ‪) * . ( 1 ) 431 - 405‬‬ ‫اﻟ ذﺧﯾرة‬
‫ر‬ ‫ﺧﺑﯾ‪:‬‬
‫دادي‬ ‫اﻟﺟﺑم ( ﺎر ﻓﮭﻣ ﻲ اﻟﺑﻐ‬ ‫‪1959‬‬ ‫‪ 1378 - 1328‬ه = ‪1910‬‬
‫ﻋﺑ ‪ -‬د‬
‫ﻣرﺷ د اﻟﺷ رطﺔ ( و )ﻓ ن‬ ‫طﺑ ‪ .‬ﻊ ﻣ ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬‫ﺑﺷؤون اﻟﺷرطﺔ ‪ ،‬ﻣن أھل ﺑﻐ داد‬
‫اﻟﺗﮭرﯾب وﺧطره ﻋﻠ ﻰ اﻻﻗﺗﺻ ﺎد (‬ ‫اﻻﺻﺎﺑﻊ وﻣﻠﺣق ﻓﻲ آﺛﺎر طﺑﻊ اﻻﻗدام ( و )‬
‫ﻣﺷ ﺎھداﺗﻲ وﻋ) ن اﺳ ﻛوﺗﻼﻧدﯾﺎرد واﻟﺷ رطﺔ ﻓ ﻲ أﻧﺣ ﺎء اﻧﻛﻠﺗ رة ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫اﻟﺟﺑ‪1282‬ﻋﺑم (ﺎر ﺑ د‬
‫ري ( * ) ‪ 681 - 619‬ه = ‪- 1222‬‬ ‫اﻟﻌﻛﺑ‬
‫ﻣﻔﺳ ر ‪:‬ر ‪ ،‬ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء‬ ‫ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﺟ ﻼل اﻟ دﯾن ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د اﺑ ن ﻋﻛﺑ‬
‫اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ .‬ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻻدب واﻟطب ‪ .‬ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪ .‬ﻛﺎن ﺷﯾﺦ اﻟوﻋﺎظ ﻓﯾﮭﺎ ‪،‬‬
‫دى اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ‪ ،‬ﻓﺎﻓﺗ داه ﺑ در اﻟ دﯾن ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﺑﺎﻟﻣﺳﺗﻧﺻﻲ إﺣرﯾﺔ ‪.‬‬
‫ودرس ر ﻓ‬
‫وأﺳ‬
‫ﻰ ﻣداد ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﺗﻔﺳﮫ ) ﯾر اﻟﻘ رآن (‬ ‫اﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﻋﻧ ده ﺛﻣ مدةﻋ‪ .‬ﺎد إﻟ ﺑﻐ‬
‫ﺛﻣﺎﻧﻲ ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و ) اﻟﻣﻘدﻣﺔ ﻓﻲ أﺻول اﻟﻔﻘﮫ ( و )إﯾﻘﺎظ اﻟوﻋ ﺎظ ( ) ‪* . ( 3‬‬
‫) اﻻزدي ( * ) ‪ 142 - . . .‬ه = ‪ 759 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن‬
‫اﻟﺷﺟﻌﺎن اﻻﺷداء اﻟﺟﺑ ﺎرﯾن ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺻ در اﻟﻌﮭ د اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪.‬‬ ‫اﻻزدي ‪:‬ﻣن‬
‫أﻣﯾر ‪.‬‬
‫ﻓﻘﺗل ﻛﺛﯾرا ﻣن أھﻠﮭ ﺎ ﺑﺗﮭﻣ ﺔ اﻟ دﻋﺎء‬ ‫‪ 140‬ه‬
‫وﻻه اﻟﻣﻧﺻور إﻣرة ﺧراﺳﺎن ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﻓوﺟ ‪ .‬ﮫ اﻟﻣﻧﺻ ور * )‬ ‫ﻟوﻟ د ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺑ ﻲﺛطﺎﻟ م ﺧﻠب ‪ .‬ﻊ طﺎﻋ ﺔ اﻟﻣﻧﺻ ور‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﺧرﯾدة اﻟﻘﺻر ‪ ،‬ﻗﺳم ﺷﻌراء اﻟﻣﻐرب واﻻﻧدﻟس ‪- 210 : 2‬‬
‫م‬ ‫ﻣﻌﺟ‪( 2‬‬
‫زء ‪ 2‬ص ‪) . 431 - 401‬‬ ‫اﻟﻘﺳ ذﺧﯾرة م‪ :‬اﻻول ‪ ،‬اﻟﺟ‬‫واﻟ‪215‬‬
‫واﻟﻣ ﻧﮭﺞ اﻻﺣﻣ د ‪-‬‬ ‫اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪( 3 ) . 217 : 2‬اﻟﻣﻘﺻد اﻻرﺷ د ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ﻣوﻟ ده‬ ‫وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬ ‫‪ 300‬ذرات اﻟ ذھب ‪374 : 5‬‬ ‫وذﯾ خل‪ .‬طﺑﻘ ﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ ‪: 2‬وﺷ‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 610‬ه ‪ .‬اﻟﺟﻧد ﻟﻘﺗﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﺳره وﺣﻣﻠوه إﻟﯾﮫ ‪.‬ﻓﻘطﻌت ﯾداه ورﺟﻼه وﺿ رب‬
‫ﻋﻧﻘﮫ ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وﻧﻔ ﻲ أھﻠ ﮫ وﺑﻧ وه ) ‪) * . ( 1‬اﻟ داراﻧﻲ ( * ) ‪ 370 - . . .‬ه‬
‫= ‪ 981 - . . .‬م (ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑ ن داود ‪،‬‬
‫أﺑو ﻋﻠﻲ اﻟﺧوﻻﻧﻲ اﻟداراﻧﻲ ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ﻟ ﮫ اﺑ ن ﻣﮭﻧ ﺎ ‪:‬ﻣ ؤرخ ﻟ‪ .‬ﮫﺗ ) ﺎرﯾﺦ دارﯾ ﺎ‬
‫ﺎﻗوت م‪ :‬ﺗﻌ رف‬ ‫ﻟ‬ ‫ن ﻧ زل ﺑﮭ ﺎ ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ وﺗ ﺎﺑﻌﻲ اﻟﺗ ﺎﺑﻌﯾن ‪-‬ﻗ ط (ﺎل ﯾ‬
‫وذﻛ ‪ .‬ره اﺑ ن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷ ﮭﺑﺔ‬ ‫وﻓﺎﺗﮫ ‪ .‬وﻗﺎل ﺑروﻛﻠﻣنﺗ ‪ :‬وﻓﻲ ﺑ ﯾن ‪ 365‬و ‪ 370‬ه‬
‫ﻓﻲ وﻓﯾﺎت ‪ ) * . ( 2 ) 370‬اﺑن أﺻﺑﻎ ( * ) ‪ 516 - 450‬ه = ‪1122 - 1058‬‬
‫ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫م ( ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن أﺣﻣد ﺑن أﺻﺑﻎ ‪ ،‬أﺑو طﺎﻟب ‪:‬‬
‫ﻗرطﺑﺔ ‪ .‬ﻣرواﻧﻲ اﻟﻧﺳب ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻋﯾون اﻻﻣﺎﻣﺔ وﻧواظر اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ( ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪،‬‬
‫وﻛ ﮫﺎن‪ .‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻣﻌرﻓ ﺔ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻻدب ‪.‬وﻟ ﮫ‬ ‫ه اﺑ رآن ﺑﺷ ﻛوال وﻧﻘ ل ﻋﻧ‬
‫ﺷﻌر ) ‪ ) * . ( 3‬اﺑن ﺟﻣﯾل ( * ) ‪ 1376 - 1287‬ه = ‪ 1957 - 1870‬م ( ﻋﺑد‬
‫ﻓﺎﺿ ‪ :‬ل ‪ ،‬ﻣ ن أﻋﯾ ﺎن ﺑﻐ داد ‪،‬‬ ‫اﻟﺟﻠﯾل ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرزاق ‪ ،‬ﻣ ن آل ﺟﻣﯾ ل‬
‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ‪ :‬اﺷﺗﻐل ﺑﺎﻟﺗدرﯾس ‪ ،‬ﺛم ﻋﯾن ﻣﻔﺗﯾﺎ ﻓﻲ اﻟﻛﺎظﻣﯾ ﺔ ) ‪ 1328‬ه (‬
‫‪ ،‬واﺣﺗل اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾون ﺑﻐداد ﺳﻧﺔ ‪1335‬‬
‫ﻓﺎﻋﺗﻘﻠوه وأرﺳ ﻠوه إﻟ ﻰ اﻟﮭﻧ دﺛ ‪ .‬م أﻋﯾ د‬
‫إﻟﻰ ﺑﻐداد ﻓرﺟﻊ إﻟﻰ اﻟﺗدرﯾس ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ورﺳﺎﺋل ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )اﻟﻌﺟﺎﻟ ﺔﻓ ( ﻲ اﻟﻧﺣ و‬
‫‪ ،‬و ) ﺗﻧوﯾر اﻻذھﺎن ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﻣﻧطق * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪: 5‬‬
‫م‬ ‫واﻟﻣﺣﺑ ر ‪ 374‬و ‪486‬اﺑ‪2 ) .‬ن (ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷ ﮭﺑﺔ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬ ‫‪ 186‬و ‪188‬‬
‫ﺔ‪،‬‬ ‫ﺎت اﻟظﺎھرﯾ‬ ‫‪210‬‬ ‫ق‪:1‬‬
‫وﻣﺧطوط‬ ‫روﻛﻠﻣن ‪ ،‬اﻟﻣﻠﺣ‬ ‫دان ‪537 : 2‬‬
‫وﺑ‬ ‫اﻟﺑﻠ‬
‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬‫‪ 373‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪294‬‬ ‫اﻟﺻ ﻠﺔوﺑﻐﯾ‬ ‫اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪( 3 ) . 120 : 2‬‬
‫أﺻ( ول اﻟﻔﻘ ﮫ واﻟﺗﻔﺳ ﯾر ‪،‬زﺑو ) دة اﻻﻓﻛ ﺎر (‬ ‫‪ . 510‬و ) ﻓ‬
‫اﻟﻣﺣﺎﺿ ﻲرات‬
‫ﺷ رح ﻣﺧﺗﺻ ر اﻟﻣﻧ ﻓ ﺎر ‪،‬ﻲ اﻻﺻ ول ) ‪1‬ﻋﺑ( ‪* .‬د )اﻟﺟﻠﯾ ل ﺑ رادة ( * )‬
‫ﻋﺑد اﻟﺟﻠﯾل ﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫‪ 1326 - 1243‬ه = ‪ 1908 - 1827‬م (‬
‫ﻣﻐرﺑ ﻲ اﻻﺻ ل ‪،‬‬ ‫ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ورة ‪.‬‬ ‫اﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑ ﺷرادة ‪:‬‬
‫ھﺎﺟر ﺟده ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﻣﻊ واﻟده اﻟﺷﯾﺦ ﺟﯾده ‪ ،‬ﻣن ﻓﺎس إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪1145‬‬
‫وﺗوﻓﻲ‪.‬راﺟﻌﺎ ﻣ ن ﻣﻛ ﺔ إﻟ ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﺑﻌ د‬ ‫ھ ‪ ،‬ووﻟد ھو ‪ ،‬وﻋﺎش ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ‬
‫ﺑﻣﻛ ﺔ ﻣﺳ ﺗﺟﯾرا ﺑﺄﻣﯾرھ ﺎ ﻣ ن ﺟ ور‬ ‫اﻟﻌﺛﻣ ﺎراﺎﻧﻲ )‬
‫ﻣ ﺎ أﻋﻠ ن اﻟدﺳ وﻛ ﺗورﺎن ﻓ‬
‫ﻣﺣﺎﻓظ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻋﺛﻣ ﺎن ﺑﺎﺷ ﺎ (وﻧﻘ ل * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﻟ ( ب اﻻﻟﺑ ﺎب ‪249‬‬
‫وﻻدﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1276‬؟ ‪.‬إﻟ ﻰ‬ ‫‪ 220‬ﻲ دﻟﯾ ل اﻟﻌ راق ‪901‬‬ ‫وﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن ‪ : 2‬وﻓ‬
‫ﻌراء ﺑ دء اﻟﯾﻘظ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻋﮭ د‬ ‫اﻟﺑﻘﯾﺷ ﻊ ‪.‬‬‫اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻓ وﻛدﻓن ﻓﺎن ﻣ ﻲ ن‬
‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﯾن وأﺑﻌد ﻓﻲ أﯾﺎم اﻟﺳﻠطﺎن ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد اﻟﺛﺎﻧﻲ إﻟﻰ اﻻﺳﺗﺎﻧﺔ ﻓﻛﺎن ﻣﻣﺎ ﻗﺎﻟﮫ‬
‫وھو ﻓﯾﮭﺎ ﯾﺷﯾر إﻟ ﻰ ﺳ ﻛوﺗﮫ وﻓ ﻲ اﻟ ﻧﻔس أﺷ ﻗﯾﺎءدر‪ :‬ﷲ أن أﻋ ﯾش ﻏرﯾﺑ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫رات ﻣﻌﺎن ﻧزﻟت آﯾﺔ اﻟﺣﺟﺎب ﻋﻠﯾﮭ ﺎ !وﻟﻣ ﺎ‬ ‫ﺑﻼد أﺳﺎق ﻛرھﺎ إﻟﯾﮭﺎ وﺑﻔﻛري ﻣﺧد‬
‫ﻧزل اﻟﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣد ﻣﺣﻣ ود اﻟﺗرﻛ زي اﻟﺷ ﻧﻘﯾطﻲ ﻓ ﻲ اﻟﺣﺟ ﺎز ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﺻ دﯾﻘﺎ ﻟﻌﺑ د‬
‫وﺷ ﻌره‬ ‫م ﻓﺳ د ﻣ ﺎ ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺗﮭﺎﺟﯾ ﺎ ﺑﻘﺻ ﺎﺋد ﻛﺎﻧ ت ﺣ دﯾث اﻟﻧ ﺎس ‪.‬‬
‫ﯾﺔ‬ ‫ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ‬ ‫ﺔ اﻟﺗرﻛﯾ‬ ‫ن ﻣخ ( ﻊ اﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫ﯾﺣﺳ وان ‪-‬‬ ‫ﻲ)‬‫وﻛ ﻓ ﺎندﯾ‬ ‫وع‬ ‫ﻣﺟﻣ‬
‫وم ( * ) ‪ 960 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﯾﺔ اﺑ) ‪* . ( 1‬ن)ﻋظ‬ ‫ﺔ واﻟﺣﺑﺷ‬ ‫واﻟﮭﻧدﯾ‬
‫اﻟﺟﻠﯾل (ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ ،‬اﺑ ن ﻋظ وم اﻟﻣ رادي اﻟﻘﯾرواﻧ ﻲ ‪:‬‬ ‫ﻋﺑد‪ 1553‬م‬
‫زآنط ‪ (،‬ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﻣﺎﺋل واﻟﺳ ﯾرة‬ ‫ﻧف ) ﮫ اﻻﻧ ﺟ ﺎم ‪-‬‬ ‫ﺻ ﺗﻧﺑﯾ‬ ‫ﻣ ؤرخ ‪ ،‬ﺗوﻧﺳ ﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﻧﺑوﯾﺔ واﻟﺻﻠوات ‪ ،‬وﯾﺳﻣﻰ ) ﺷﻔﺎء اﻻﺳﻘﺎم ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﮭﺎدي ( *‬
‫د‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 1676‬م ( ن ﻣﺣﻣ‬‫‪ - 1645‬ل ﺑ‬‫‪ 1087‬ه =د اﻟﺟﻠﯾ‬‫) ‪ - 1055‬ﻋﺑ‬
‫اﻟرﺑ ) ﻊ اﻟﺟ ﺎﻣﻊﻓ ( ﻲ‬ ‫رﺳ ﺎﺋل ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫دﻣﺷ ﮫق ‪.‬‬‫ري‪: ،‬ﻣ ن أھ ل ﻟ‬ ‫اﻟﻌﻣ ﻲ‬
‫ﻓﻠﻛ‬
‫اﻟﻣﻣﺗﻧ) ﻊ اﻟﺳ ﮭل ﻓ ﻲ ﻋﻠ م‬ ‫اﻟﻔﻠك ‪ ،‬و )اﻟرﺑﻊ اﻟﻣﻘﻧط ر (وﻛﺗ ﺎب )اﻟﮭﻧدﺳ ﺔ ( و‬
‫اﻟرﻣل ( ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﺗﺻوﻓﺎ ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧﺔ ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻣ ن‬
‫ورة د( ﺳ ﻌﯾد دﻓﺗ ر دار ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬ ‫أﻋ ) ﻼم اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧﻟﻣﺣﻣ‬ ‫ﺳﻠﺳﻠﺔ‬
‫ان ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﺷ ﻌر ﺻ ﺎﺣب‬ ‫‪1379‬‬
‫رﺑﯾ‪ 21‬ﻊ اﻟﺛ ﺎﻧﻲﺟﻣو ‪ 4‬ﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾوﻓﯾﮭﺔ ﺎ‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﺷ ﯾوخ ‪- 63 : 2‬‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ﻋﻧد ﻣﺻ طﻔﻰ اﺑ ﻲ ﻋﺷ رﯾﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺗﻌﻠﯾ ق ص ‪358‬‬ ‫‪ 1327‬ل اﻟﺻ ﻠﺣﺎء واﻻﻋﯾ ﺎن ‪:‬‬ ‫وﺗﻛﻣﯾ‬ ‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫‪66‬‬
‫ووﻻدﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪2 ) . 1242‬‬ ‫وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﺧروج ﺟده ﻣن ﻓﺎس إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺳﻧﺔ ‪1141‬‬
‫‪185‬ﻓﯾ ﮫ ﻋﺑ د اﻟﺟﻠﯾ ل ﺑ ن‬ ‫وھ و‬ ‫واﻧظ ر ﺳ رﻛﯾس ‪: 1‬‬ ‫( ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ‪23 : 5‬‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪) * . 300 : 2‬اﻟﺑﻌﻠ ﻲ ( * ) ‪- 1079‬‬ ‫أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ؟ ‪( 3 ) .‬‬
‫اﻟﻣواھن أ ب ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫‪ 1707‬مد ( ﺑ‬
‫اﻟﺟﻠﯾ ﻲل ﺑ‬ ‫‪ 1119‬ه = ‪ - 1669‬ﻋﺑ‬
‫ك‪،‬‬ ‫ن ﺑﻌﻠﺑ‬ ‫ﻓﺎﺿ ﻠﮫلﻣ‪.‬‬ ‫أﺻ‪:‬‬‫ﻘﻲ‬ ‫ﻲ اﻟدﻣﺷ‬ ‫ﻲ اﻟﺑﻌﻠ‬ ‫واھﺑﻲ اﻟﺣﻧﺑﻠ‬ ‫ﺎﻗﻲ ‪ ،‬اﻟﻣ‬
‫ﻧظ م اﻟﺷ ﺎﻓﯾﺔﻓ ( ﻲ اﻟﺻ رف ‪ ،‬و )‬ ‫وﻟد وﻣﺎت ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫وﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫أرﺟ) وزة ﻓ ﻲ اﻟﻌ روض‬ ‫ﺷرﺣﮭﺎ ( و ) ﺗﺷطﯾر أﻟﻔﯾﺔ اﺑن ﻣﺎﻟك ( ﻓﻲ اﻟﻧﺣو ‪ ،‬و‬
‫ري ( * ) ‪ 608 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﻌر ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻟﻘﺻا‬ ‫ورﺳ وﻟ ﺎﺋل ‪.‬ﮫ ﺷ‬ ‫(‬
‫ﻋﺑد (اﻟﺟﻠﯾل ﺑن ﻣوﺳﻰ ﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﻠﯾ ل اﻻﻧﺻ ﺎري اﻻوﺳ ﻲ اﻟﻘرطﺑ ﻲ‬ ‫‪ 1211‬م‬
‫أﺑو ﻣﺣﻣد اﻟﻘﺻري ‪ :‬ﺑﺎﺣث ﻣﺗﺻوف ‪ ،‬ﻣن اﻟﻣﻔﺳرﯾن ‪ ،‬ﻧﻌﺗﮫ اﻟزﺑﯾدي ﻓﻲ اﻟﺗﺎج‬
‫‪ ،‬ﺑﺎﻻﻣﺎم ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن ﻗرطﺑﺔ ‪ ،‬وﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﻗﺻر ﻛﺗﺎﻣﺔ ) وﯾﺳﻣﻰ اﻵن اﻟﻘﺻر ‪:‬‬
‫ﻣدﯾﻧﺔ ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب ( ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )ﺷﻌب اﻻﯾﻣ ﺎن ‪ -‬ﻓخ (ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻠرﺑ ﺎط‬
‫ﻧﻰ ( و )‬ ‫ﻣﺎء اﻟﺣﺳ‬ ‫اﻻﺳ)‬
‫رح ( و‬
‫ﯾر‬ ‫ﺎف و ‪ 512‬ك ( وﺷ‬
‫اﻟﺗﻔﺳ)‬ ‫‪208‬‬‫أوﻗ‬
‫اﻻﻓﮭ( و )ﺎم ﻓ ﻲ ﻣﺷ ﻛل أﺣﺎدﯾﺛ ﮫ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫واﻻﺟوﺑﮫ ﺔ‬ ‫اﻟﻣﺳ ) ﺎﺋل ﺗﻧﺑﯾ‬
‫اﻟﯾﻘ ﯾن ( و‬
‫ﯾن ( * ) ‪- 1190‬‬ ‫ل ﯾﺎﺳ‬ ‫ﺔﻋﺑ) ‪ ( 2‬د‪) * .‬‬
‫اﻟﺟﻠﯾ‬ ‫ﻼم ‪ -‬خﻲ( اﻟﺗﯾﻣورﯾ‬ ‫ﻓ‬ ‫اﻟﺳ‬
‫‪ 1854‬م ن( ﯾﺎﺳ ﯾن ﺑ ن إﺑ راھﯾم ﺑ ن ط ﮫ ﺑ ن‬ ‫‪ 1270‬هﻋﺑ= د‪1776‬‬
‫اﻟﺟﻠﯾ ‪ -‬ل ﺑ‬
‫ري ‪ :،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﺑﺻ وﻟرة ‪ .‬د ﺑﮭ ﺎ ‪،‬‬ ‫اﻟﺑﺻ ﺎﻋر‬ ‫ﺧﻠﯾ ل اﻟطﺑﺎطﺑ ﺎﺋﻲ اﻟﺣﺳ ﻧﻲ ﺷ‬
‫ﺎرة (ر ‪ ،‬ﻓﺳ ﻛﻧﮭﺎ إﻟ ﻰ أن اﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ آل ﺳ ﻌود ‪،‬‬ ‫ورﺣل إﻟ ﻰ )ﻓاﻟزﺑﻲ ﻗط‬
‫ﻓﺎﻧﺗﻘل إﻟﻰ ) اﻟﺑﺣرﯾن ( وظل ﻓﯾﮭﺎ إﻟﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 1259‬هﺛ ‪ .‬م اﺳ ﺗوطن )اﻟﻛوﯾ ت (‬
‫وان ﻋﺑ د اﻟﺟﻠﯾ ل ‪ -‬ط ( ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫دﯾ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎﻟ‬
‫اﻟﺳ ﺣب اﻟواﺑﻠ ﺔ ‪-‬وﺳخ ‪ .‬ﻠك اﻟ درر ‪238 - 234 : 2‬ﻣ ‪2 ) .‬ن (ﺗرﺟﻣ ﺔ ﻟ ﮫ‬
‫ﻋﻠﻰ ﻣﺧطوطﺔ ﻛﺗﺎﺑﮫ ﺷﻌب اﻻﯾﻣ ﺎن ﻧﻘ ﻼ ﻋ ن اﻟﺻ ﻔدي ‪.‬واﻟ ﺗﺞ ‪494 : 3‬وﻧﯾ ل‬
‫وطﺑﻘﺎت اﻟﻣﻔﺳ رﯾن ﻟﻠ داودي ‪ -‬خ ‪.‬واﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪2‬‬ ‫اﻻﺑﺗﮭﺎج ﺑﮭﺎﻣش اﻟدﯾﺑﺎج ‪184‬‬
‫ر‬ ‫ﺎت ‪1270‬‬
‫واﻧظ‬ ‫‪ Brock‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫‪ . S . 2 : 791 ( 3 ) . 299 :‬وﻣﻌﺟ‬
‫اﻟﻣوﺳوﻋﺔ اﻟﻛوﯾﺗﯾﺔ ‪ . 915‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺟن = ﻋﻣرو ﺑن ﻋﺑد اﻟﺟن * )اﻟﺷ رﺑﯾﻧﻲ‬
‫ر‬ ‫ن ﺧﺿ‬ ‫‪ 1716‬م ( واد ﺑ‬
‫ﺑﻌﻋﺑ‪ -‬د د اﻟﺟ‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬د ‪ 1128‬ه = ‪. . .‬‬ ‫(*)‪...‬‬
‫ﺻداف ﻓﻲ ﻓﺿل اﻟﺳ ﺎدة اﻻﺷ راف ‪-‬‬ ‫اﻟﺷرﺑﯾﻧﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ﻣﺻري ‪ .‬ﻟﮫ ) درر اﻻ‬
‫ﻧﺳ ﺧﺔ ﻓ ﻲ ﺳ وھﺎج ) ﺗ‪ 45‬ﺎرﯾﺦ ف‬ ‫‪ 1128‬ه‬
‫أﻧﺟ زهخ ﻓ( ﻲ ﺧﺗ ﺎم ﺳ ‪ ،‬ﻧﺔﻣﻧ ﮫ‬
‫اﻟﻘﻧ) ﺎﺋﻲ ( * ) ‪ 1073 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪ 166‬ﻔﺣﺔ ) ‪* . ( 1‬‬ ‫‪ ( 477‬ﻲ ﺻ‬ ‫ﻓ‬
‫‪ 1662‬م ( ﻋﺑد اﻟﺟواد ﺑن ﺷﻌﯾب ﺑن أﺣﻣد اﻻﻧﺻﺎري اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ اﻟﻘﻧﺎﺋﻲ ‪:‬ﻓﺎﺿ ل‬
‫ﺑﻣﺻ ﮫرﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺎور ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻟ‬ ‫ﺑﻣﻛ ﺔ‬ ‫ﻣﺻ أﺻري ‪.‬ﻠﮫ ﻣ ن ﻗﻧ ﺎﺟ‪.‬‬
‫رﺳ‪ -‬خ (ﺎﻟﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻘﮭ وة اﻟﻣ دارة ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺗﻘﺳ ﯾم اﻻﺳ ﺗﻌﺎرة‬
‫اﻟﻧﺳﯾم اﻟﻌﺎطر ﻓﻲ ﺗﻘﺳﯾم اﻟﺧﺎطر ( و ) اﻟﻌظﺔ اﻟوﻓﯾﺔ ﻓﻲ ﯾﻘظﺔ اﻟﺻوﻓﯾﺔ ( ) ‪( 2‬‬
‫ن‬ ‫واد ﺑ‬ ‫‪ 1870‬ماﻟﺟ(‬
‫د‬ ‫ﺎﺗﻲ ( * ) ‪ 1287 - 1229‬ه = ‪1814‬ﻋﺑ‪-‬‬ ‫اﻟﻘﺎﯾ)‬
‫‪*.‬‬
‫ﻓﻘﯾﮫ‪ :‬ﺷﺎﻓﻌﻲ ﻣﺗﺻوف ‪ ،‬ﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺑﻠ دة )اﻟﻘﺎﯾ ﺎت (‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻠطﯾف اﻟﻘﺎﯾﺎﺗﻲ‬
‫ﺗﻧﺗﺳم ﺑﺎﻟﻘب أﺳﺎھرة ‪.‬رﺗﮫ إﻟ ﻰ أﺑ ﻲ ھرﯾ رة اﻟﺻ ﺣﺎﺑﻲﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻓ ﻲ ﻣﺻ ﺗﻌﻠر ‪.‬‬
‫ﻓﻲ اﻻزھرﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﺷﺗﻣل ﻋﻠﻰ أﺟوﺑﺔ ﻣﺎ ﺳﺋل ﻋﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻣﺟﻣوع اﻟﻔﺗﺎوي ‪ -‬خ (‬
‫اﻻﻧﺗﺻ ﺎر ﻻھ ل اﻟطرﯾ قﻓ ( ﻲ أﻣ ور ﻛأﻧ رت‬ ‫ﻣذھب اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ورﺳ ﺎﺋل ﻓ ﻲ )‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫اﻟطﻌﻣ ﺔ ( * ) ‪ 1379 - 1307‬ه = ‪ 1959 - 1890‬م (‬ ‫ﻋﻠ ﯾﮭم ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﺎت‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟﻣﺧطوط‬ ‫دار اﻟطﻌﻣ‬ ‫ﻲ اﻟﻛﻠﯾ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫واد ﺑ‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪301 : 2‬‬ ‫اﻟﻣﺻورة ﻟﻔ ؤاد ‪58 : 2‬واﻻزھرﯾ ﺔ ‪( 2 ) . 436 : 5‬‬
‫وﺧطط ﻣﺑﺎرك ‪ 124 : 14‬واﻧظر ‪ Brock . S . 2 : 395‬ودار اﻟﻛﺗب ‪214 : 2‬‬
‫‪ ( 3 ) .‬ﺧطط ﻣﺑﺎرك ‪ 96 : 14‬واﻻزھرﯾﺔ ‪ . 187 : 7‬اﻟدﻛﺗور ‪ :‬ﻣن اﻟﻣﺷﺗﻐﻠﯾن‬
‫ﺷﺎرك ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ وأﺻ در‬ ‫ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﻣن أھل ﻛرﺑﻼء ‪ .‬أﻗﺎم وﺗوﻓﻲ ﺑﺑﻐداد ‪.‬‬
‫ﺎﺋر ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫رﺑﻼء واﻟﺣ‬ ‫ﻧف )ﻛ‬
‫وﺻ ﺎرﯾﺦ‬ ‫رارﺗ (‬ ‫اﻻﺣ‬
‫دة )‬ ‫ﺟرﯾ‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟﺣ ﺎﻓظ ﺑ ن‬‫اﻟﺣﺟﺎﺟﻲ ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1295‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 1878‬م‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣق اﻟﺣﺟﺎﺟﻲ ‪ :‬ﻣﺗﺄدب ﻣﺻري ﺣﻧﻔﻲ ‪ .‬ﻣن أھل اﻻﻗﺻر ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﺑﺎﻻزھر‬
‫ﯾواﻗﯾت اﻟﺗﺻﺎﻧﯾف ﻓﻲ اﻻﺑﻧﯾ ﺔ واﻟﺗﺻ ﺎرﯾف ‪ -‬ﻓط (رغ ﻣ ن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ‬ ‫‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب )‬
‫وطﺑﻌﮫ ﺳﻧﺔ ‪ ) * . ( 2 ) 1295‬ﻋﺑد اﻟﺣﺎﻓظ اﻟﻣﺎﻟﻛﻲ ( * ) ‪ 1303 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓظ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣود اﻻزھ ري اﻟﻣ ﺎﻟﻛﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 1886 - . .‬م ( ﻋﺑد اﻟ‬
‫اﻟرﯾ ﺎض اﻟزﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬اﻟواﻓﯾ ﺔ ﺑﻣﺿ ﻣون اﻟﺳ ﻣرﻗﻧدﯾﺔ ‪-‬‬ ‫زھرﻟﮫ )‬
‫ﻓﺎﺿل ﻣﺻري ‪.‬‬
‫روض اﻻﻓﮭ ﺎم ﻓ ﻲ ﻏﺎﯾ ﺔ ﻣ ﺎ ﯾﻧﺗﮭ ﻲ إﻟﯾ ﮫ اﻟﻛﺳ ر ﻣ ن‬ ‫اﻟﺑﻼﻏﺔ و )‬
‫ط ( ﻓﻲﺷ رح‬
‫اﻻﺣﻛﺎم ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﻔراﺋض ‪ ،‬و ) روض اﻻزھﺎر ﻓﻲ اﻟﻛﻼم ﻋﻠﻰ ﺳورة اﻟﻘدر‬
‫‪ -‬ط ( وھداﯾﺔ اﻟراﻏﺑﯾن ‪ -‬ط ( و ) اﻻﻟﺑﺎب ‪ -‬ط ( رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻟﺗوﺣﯾد ) ‪* . ( 3‬‬
‫ب‪:‬‬ ‫وﻣﺟﻠ‪ 223‬ﺔ اﻻدﯾ‬‫راﻗﯾﯾن ‪: 2‬‬ ‫ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ‬ ‫ﻣﻌﺟ( * ) م‪( 1‬‬
‫اﻟﻣ‬ ‫ھ ) ﺎﻣش ‪3‬‬
‫اﻟﺳﻧﺔ ‪19‬اﻟﻌ دد ‪ 3‬ص ‪( 2 ) . 62‬اﻻزھرﯾ ﺔ ‪100 : 4‬وﺳ رﻛﯾس ‪3 ) . 1271‬‬
‫وھدﯾ ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪: 1‬‬‫واﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻻزھرﯾ ﺔ ‪397 : 4‬‬ ‫(ﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1271‬‬
‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪ ،‬اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪) * . 181 : 1‬‬ ‫وإﯾﺿ ﺎح اﻟﻣﻛﻧ ون ‪618 : 1‬‬ ‫‪502‬‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣﺎﻛم ﺑن ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن‬ ‫ﻋﺑد اﻟﺣﺎﻛم ( * ) ‪ 435 - . . .‬ه = ‪ 1043 - . . .‬م (‬
‫وﻟﻲ ﻗﺿﺎء ط راﺑﻠس ‪ ،‬واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬ ‫ﻣﺎﻟك اﻟﻔﺎرﻗﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺗﺢ ‪ :‬ﻗﺎض ‪ ،‬ﻓﺎﺿل ‪.‬‬
‫وﻻه ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﻔ ﺎطﻣﯾﯾن ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﺿﺎء ﺑﻣﺻر ) ﺳﻧﺔ ﻓﻛ‪419‬ﺎن( ﻣ ن أﻓﺿ ل ﻣ ن ﺗ‬
‫ﻋﺑ ‪ .‬د ﺑﻧ ﻲ اﻟﺣﺳ ﺣﺎس =‬ ‫ﻓﻠزم ﺑﯾﺗ ﮫ إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت ) ‪( 1‬‬ ‫‪ 427‬ه‬
‫وﺻرف ﺳﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﺳﺣﯾم ‪ ) * 40‬ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﻧور اﻟدﯾن ( * ) ‪ 1370 - . . .‬ه = ‪ 1950 - . . .‬م‬
‫دﯾن ‪ :،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻧﺑطﯾ ﺑﺟﺑﺔ ) ل ﻋﺎﻣ لﻟ ( ﮫ )‬ ‫ﻓﺎﺿ ل‬ ‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﻧ ور اﻟ‬ ‫ﻋﺑ د (‬
‫وﻧظ م ﻟ مﯾﺟﻣ ﻊ ) ‪. ( 2‬اﻟﻣ* )وﻟﻰ ﻋﺑ د اﻟﺣﻔ ﯾظ ( * )‬ ‫اﻟﻛﻠﻣ ﺎت اﻟ ﺛﻼث ‪ -‬ط (‬
‫د‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫نﺑ‬ ‫‪1937‬ﺑ م ( ن اﻟﺣﺳ‬
‫‪ - 1863‬ﯾظ‬
‫‪ 1356‬ه =د اﻟﺣﻔ‬‫‪ - 1280‬ﻋﺑ‬
‫ﻼطﯾن اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﻠوﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ رب‬ ‫اﻟﻣواھ ب ‪:‬‬
‫اﻟﺣﺳ ﻧﻲ اﻟﻌﻠ وي ‪ ،‬أﺑ ﻣ و ن ﺳ‬
‫اﻻﻗﺻﻰ ‪ .‬ﻛﺎن ﻓﻘﯾﮭﺎ أدﯾﺑﺎ ‪ .‬وﻟد ﺑﻔﺎس ‪ ،‬وﻧﺷﺄ ﻓﻲ ﻗﺑﯾﻠﺔ ﺑﻧﻲ ﻋﺎﻣر ) ﻓﻲ اﻟﺟﻧوب‬
‫اﻟﻐرﺑﻲ ﻣن ﻣراﻛش ( وﺗوﻓﻲ واﻟده اﻟﺳﻠطﺎن ﺣﺳن ) ﺳﻧﺔ ‪ 1894‬م ( وﺧﻠﻔﮫ ﻋﺑد‬
‫ﺧﻠﯾﻔ ﺔ ﻟ ﮫ )ﻋ ﺎﻣﻼ (‬ ‫اﻟﻌزﯾز ﺑن ﺣﺳ ن ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗ دب ﻋﺑ د اﻟﺣﻔ ﯾظ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1904‬م (‬
‫ﺑﻣراﻛش ‪ ،‬ﻓﻧﺎدى ﺑﮫ اﻟﺟﻧود وأھل اﻟﻘﺑﺎﺋل اﻟﺣوزﯾﺔ ﺳ ﻠطﺎﻧﺎ ﻓﯾﮭ ﺎ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1325‬ه‬
‫واﻧﻘﺳﻣت اﻟدوﻟﺔ ﺑﯾن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻓﻲ ﻓ ﺎس وأﺧﯾ ﮫ ﻋﺑ د اﻟﺣﻔ ﯾظ ﻓ ﻲ ﻣ راﻛش ‪.‬‬ ‫(‬
‫وﻛﺎﻧت اﻟﺑﻼد ﻣﺳﺗﻘﻠﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺧذ ﻋﺑد اﻟﻌزﯾ ز ﻣ ن ﻣﻣﺛﻠ ﻲ اﻻﻟﻣ ﺎن أﻧﺻ ﺎرا ‪ ،‬واﺗﺧ ذ‬
‫واﻧ ‪ .‬ﺗظم اﻻﻣ ر‬ ‫وﺧﻠ ‪ .‬ﻊ ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ﺑﻔ ﺎس‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﺣﻔ ﯾظ ﻣ ن اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﯾن أوﻟﯾ ﺎء‬
‫ﻣﻧظوﻣ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫وﻧﺷ( ر ﻣ ن ﻣؤﻟﻔﺎﺗ ﮫ )‬ ‫ﻟﻌﺑد اﻟﺣﻔﯾظ ‪ .‬ﻓﺎﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻟﻌﺎﺻﻣﺔ )ﻓ ﺎس‬
‫واﻟ وﻻة‬ ‫ﺎرة(إﻟ ﻰ ﻣ ن ﻧ ل ﺎاﻟ وزارة ‪48‬‬ ‫اﻻﺷ * ) ‪1‬‬
‫ﻣﺻ طﻠﺢ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫‪ 21‬ﻔر ‪. 1370‬‬ ‫واح ‪ -‬روت ‪-‬ﺻ‬ ‫ﺑﯾ‬ ‫ﻣﺟﻠ) ‪ ( 2‬ﺔ اﻻﻟ‬ ‫ﺎة ‪ 497‬و ‪. 613‬‬ ‫واﻟﻘﺿ‬
‫اﻟﺣدﯾث ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺟواھر اﻟﻠواﻣﻊ ﻓﻲ ﻧظم ﺟﻣﻊ اﻟﺟواﻣﻊ ‪ -‬ط (ﻓﻲ اﻻﺻ ول‬
‫وﻛﻠﮭ ﺎ أراﺟﯾ ز ‪ ،‬و )‬ ‫ﯾﺎﻗوﺗﺔ )اﻟﺣﻛ ﺎم ﻓ ﻲ ﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﻘﺿ ﺎء واﻻﺣﻛ ﺎم ‪ -‬ط (‬ ‫‪،‬و‬
‫ﻛﺷ ف اﻟﻘﻧ ﺎع‬ ‫اﻟﻌذب اﻟﺳﻠﺳﺑﯾل ﻓﻲ ﺣل أﻟﻔﺎظ ﺧﻠﯾل ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ ،‬و )‬
‫ﻋن اﻋﺗﻘﺎد طواﺋف اﻻﺑﺗ داعﻓ ‪ -‬ﻲط اﻟ( رد ﻋﻠ ﻰ ﺑﻌ ض اﻟﻣﺗﺻ وﻓﺔ ‪ ،‬و )ﻧﯾ ل‬
‫ﺎرت ﻋﻠﯾ ﮫ ﻗﺑﺎﺋ لﺑﻧ) ﻲ‬ ‫وﺛ ‪ -‬ط (‬
‫ﺎح واﻟﻔ ﻼح ﻓ ﻲ ﻋﻠ م ﻣ ﺎ ﺑ ﮫ اﻟﻘ رآن ﻻح‬
‫ﻣطﯾر ( و ) ﺷراﻗﺔ (ﻣﺗﻔﻘﺔ ﻣﻊ اﻟﻘﺑﺎﺋل اﻟﻧﺎزﻟﺔ ﺑﺟوار ﻓﺎس ‪ ،‬وﺣﺎﺻ رﺗﮫ ‪.‬وﻗ ﺎم‬
‫ﺑﺛورة ﻓﻲ ﻣﻛﻧﺎس ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬وأﻟ ف ﺣﻛوﻣ ﺔ‬ ‫أخ ﺛﺎن ﻟﮫ ) اﻟﻣوﻟﻰ زﯾن (‬
‫‪ ،‬ودﻋﺎ إﻟﻰ ﻧﻔﺳﮫ ‪ ،‬ﻓﻌﻣد ﻋﺑد اﻟﺣﻔﯾظ إﻟﻰ أﻓظﻊ اﻟﺧطط وأﺳوأھﺎ ‪ ،‬ﻓطﻠ ب ﻋ ون‬
‫ول ‪ :‬ن ﺳ ﺧرﯾﺔ‬ ‫ﺎل )اﺑ ن ﺟﻠ وﻣ‬ ‫اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬وﺳ رﻋﺎن ﻣ ﺎ أﺟﺎﺑﻗ ت‬
‫اﻻﻗدار أن ﺗﺳﺗدﻋﻰ اﻟﺟﯾوش اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﺑواﺳطﺔ ﻣﻠك ‪ ،‬ﻛﺎن ﻗﺑل ﺛ ﻼث ﺳ ﻧوات‬
‫وﻣﻲ (ت ﻋﻠ ﻰ اﻟﺛ ورﺗﯾن ‪ ،‬وﺟﺎءﺗ ﮫ ﺑﺄﺧﯾ ﮫ )زﯾ ن (‬ ‫ﻓﻘطرﻣز ﻟﻠﺗﺣرﯾر اﻟﻘ ﻓﻘﺿ‬
‫ﻟﻠﻣﻐرب ﺑﻌد أن أﻣﺿﻰ ﻋﺑ د اﻟﺣﻔ ﯾظ )ﻣﻌﺎھ دة‬ ‫ﻓﻌﻔﺎ ﻋﻧﮫ ‪ ،‬وأﻋﻠﻧت ) ﺣﻣﺎﯾﺗﮭﺎ (‬
‫‪ 30‬ﻣﺎرس ‪ ( 1912‬اﻟﻣﻌروﻓﺔ ﺑﻣﻌﺎھدة اﻟﺣﻣﺎﯾﺔﺛم‪ .‬ﻣﺎ ﻋ ﺗم أن ﻧ زل ‪-‬أو أﻧ زل‬
‫وﯾﻘ ﻌول ﺑ ض‬ ‫ﮭﺎ ) ‪ 1330‬ه (‬ ‫ن اﻟﺳ ﻧﺔ ﻧﻔﺳ‬ ‫‪13‬‬ ‫ﻲ‬
‫طس ﻣ‬ ‫ﻋ ن اﻟﻌ رش ﻓ‬
‫أﻏﺳ‬
‫ﺔ‪،‬‬ ‫دوا ﻟ دودا ﻟﻣﻌﺎھ دة اﻟﺣﻣﺎﯾ‬ ‫ﯾﯾنﻋ‪ :‬ﮫ )‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳ ﺎنإﻧ‬
‫ﻛ‬ ‫ﻣ ؤرﺧﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ﻣ ن‬
‫وﺣﺎرﺑﮭﺎ طوﯾﻼ ‪ ،‬ووﺿ ﻊ أﻣﺎﻣﮭ ﺎ اﻟﻌﻘﺑ ﺎت ‪ ،‬واﻧﺗﮭ ﻰ ﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن اﻟﻣﻘ ﯾم‬
‫‪Lyautey‬ﻣﻧﺎﻗﺷ ﺎت ‪ ،‬ﺑ ﺈﻋﻼن اﺳ ﺗﻘﺎﻟﺗﮫ ‪ ،‬وﺗ وﻟﻲ‬ ‫اﻟﻌﺎم اﻟﻔرﻧﺳﻲ ﻟﯾوطﻲ ) ( ﻣن‬
‫أﺧﯾﮫ ﯾوﺳف ( ورﺣل ﻋﻠﻰ طراد ﻓرﻧﺳﻲ إﻟﻰ ﻣرﺳﯾﻠﯾﺔ ‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ ذھب إﻟﻰ ﻓﯾﺷﻲ‬
‫وﻟﻣ‪ .‬ﺎ ﻧﺷ ﺑت ﺣ رب ‪1914‬‬ ‫‪ ،‬ﻓﻔرﺳﺎي ‪ ،‬وﻋﺎد إﻟﻰ طﻧﺟﺔ ‪.‬وﺣﺞ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1913‬م‬
‫ﺣرﻣت ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓرﻧﺳ ﺔ اﻟﻌ ودة إﻟ ﻰ ﺑ ﻼده ‪.‬‬ ‫‪1925‬‬ ‫اﺳﺗﻘر ﻓﻲ إﺳﺑﺎﻧﯾﺔ إﻟﻰ ﺳﻧﺔوﻗد‬
‫وأذﻧت ﻟﮫ ﺑﺎﻟﺳﻔر إﻟﻰ ) أﻧﺟﺎن ﻟوﻋﻠﺑﺎنﻰ(أن ﯾﺑﺗﻌ د ﻋ ن أي ﻋﻣ ل ﺳﯾﺎﺳ ﻲ ‪،‬‬
‫اﻻﺳ ﻼم (‬ ‫رع ﻓ ﺄﻟﯾف ﻛﺗ ﺎب ﻋ ن )‬ ‫ﻓﺎﻧﺗﻘ ل إﻟﯾﮭ ﺎ وأﻗ ﺎم ﯾﺗﺳ ﻠﻰ ﺑﺎﻟﺻ وﺷﯾد ‪ .‬ﻲ ﺗ‬
‫وﻣﺎت ﻓﻲ ﻣﻌﺗزﻟﮫ ھذا ‪ ،‬ﻓﺣﻣل إﻟﻰ اﻟﻣﻐرب ودﻓن ﺑﻔﺎس ‪ .‬وﯾﻘول ﻣؤرﺧوه ‪ :‬إﻧﮫ‬
‫أول ﻣن ﻧظم ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب ﺟﯾﺷ ﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻻﺳ ﻠوب اﻻورﺑ ﻲ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬وأول ﻣﻠ ك‬
‫ﻓﻲ اﻟدوﻟﺔ ) اﻟﻌﻠوﯾﺔ ( ﺣﻣل وﺳﺎﻣﺎ أﺟﻧﺑﯾﺎ ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ﺻ ﺎدق ( * ) ‪1283‬‬
‫اﻟﺣﺳ‪1942‬ﯾنم ﺑ( ن إﺑ راھﯾم ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ‪ ،‬ﻣ ن آل‬ ‫‪- 1866‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪ 1361 -‬ه =‬
‫ﻣوﻟ‪ .‬ده ﺑ ﺎﻟﻧﺟف ‪ ،‬ودراﺳ ﺗﮫ‬ ‫ﺻﺎدق ‪:‬ﺷﺎﻋر ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻣن رﺟﺎل اﻟﺗرﺑﯾﺔ واﻟﺗﻌﻠ ﯾم‬
‫اﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣﺳ ﯾﻧﯾﺔ (ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺟﺑ ل ﻋﺎﻣ لﺛ ( م ﺑ ﺎﻟﻧﺟف ‪.‬أﻧﺷ ﺄ )‬ ‫ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ اﻟﺧﯾﺎم )‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻛﺗﺑﮭ ﺎب‪ .‬ﻣﻧﮭ ﺎ ﺛﻼﺛ ﺔ دواوﯾ ن ﺷ ﻌرﯾﺔ ﻣطﺑوﻋ ﺔ ﺳ ﻣﺎھﺎ )‬ ‫اﻟﻧﺑطﯾﺔ ‪ .‬ﻟ ﮫ‬
‫وﻻءﻊ(اﻻﺧﯾ ر اﺑ ن ﻟ ﮫ ﺑﻌ د‬ ‫ﺳﻘط اﻟﻣﺗﺎع ( و ) ﻋﻔر اﻟظﺑﺎء ( وﻋ) رف اﻟ طﺑ‬
‫ﺎﺧرة ‪ 117‬ودروس‬ ‫ﮫ ‪،‬ﺟ و ) ﺎﻣﻊھ * ) ﺎﻣش اﻟ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫درر اﻟﻔ‬ ‫وﻓﺎﺗ‬
‫‪ 261‬ص اﻟﻣﻌﺎھ دة ‪.‬وﻛﺗ ﺎب‬ ‫اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻐرﺑﻲ ‪ 266 : 5‬و ‪256‬وﻓﻲ اﻟﺻ ﻔﺣﺔ ﻧ‬
‫ھذه ﻣراﻛش ‪ ،‬ﻟﻌﺑد اﻟﻣﺟﯾد ﺑن ﺟﻠول ‪ 69‬وﻣوﻗف اﻻﻣﺔ اﻟﻣﻐرﺑﯾﺔ ‪148‬ﻧﻘﻼ ﻋ ن‬
‫رب ( ‪ 90‬و ‪363‬‬ ‫اﻟﻣﻐ)‬
‫ﮫ‬ ‫‪Augustin‬ن ﻛﺗﺎﺑ‬‫ﺎر ‪ Bernard‬ﻣ‬ ‫وﻏﺳ أ ﺗﺎن ﺑرﻧ‬
‫وﻟوﯾس ﺑﺎرطو ‪ Louis Barthou‬ﻣن ﻛﺗﺎﺑﮫ )ﻟﯾوطﻲ واﻟﻣﻐ رب ( ص ‪47 - 46‬‬
‫وﻛ ( ﺎن ﻣ ن ﻛﺗ ﺎب‬ ‫واﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪ . 191 : 3‬اﻟﻔواﺋد ‪ -‬ط ( و )اﻟﺻ ﻠﺣﺎء‬
‫ﻋﺑ ( د‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1392 - 1320‬ه = ‪ 1971 - 1902‬م‬ ‫د)‪)*.(1‬‬
‫اﻻﻣﯾﻧ‬ ‫اﻟﺑﻧ‬
‫ؤرخ أدﯾﻲ ‪ :‬ب ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻻﻣﺎﻣﯾ ﻣوﻟﺔ ‪ .‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن أﺣﻣ ﻣد اﻻﻣﯾﻧ‬
‫اﻻﻣ ﺎم أﻣﯾ ر اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن (‬ ‫ﻓﯾﮭ ﺔﺎ )‬ ‫ﺑ ﻧﺷﺈﯾرانﺄ ‪.‬وأﻗ ﺎم ﺑ ﺎﻟﻧﺟف‬
‫وأﺳ ‪ .‬سﻣﻛﺗﺑ‬
‫اﻟﻐ دﯾر ( و )‬ ‫ﻧف‪.‬ﻛﺗﺑ ﺎ ﻣطﺑوﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺷ ﺎ )ﮭداء اﻟﻔﺿ ﯾﻠﺔ ( و )‬ ‫اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬‫وﺻ‬
‫أدب اﻟزاﺋر ( و ) رﯾﺎض اﻻﻧسﻓ ( ﻲ اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ‪ ،‬وﺳ) ﯾرﺗﻧﺎ وﺳ ﻧﺗﻧﺎ ( ) ‪. ( 2‬‬
‫ﻋﺑن اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪* 1374‬اﺑ) ن ﻣﺑ ﺎرك ( * )‬ ‫ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن اﻻزري =‬
‫‪ 1364 - 1296‬ه = ‪ 1944 - 1879‬م (ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﺟواد ﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﺳ ﯾن‬
‫اﺑن ﺣﺳن ‪ ،‬ﻣ ن آل ﻣﺑ ﻓﻘﯾﺎركﮫ ‪:‬إﻣ ﺎﻣﻲ ﻣ ن أھ ل اﻟﻧﺟ ﻟف ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫دة (رﺳ ﺎﺋل ﻣﺧطوط ﺔ ﻋﻧ د‬ ‫وﻋ‪ -‬ط‬ ‫رﺳ) ﺎﻟﺔ ﻋﻣﻠﯾ ﺔ‬ ‫ﺑﺷ ﺎرة اﻟزاﺋ رﯾن ‪ -‬ط ( و‬
‫وﯾزي ( * ) ‪ 1376 - 1287‬ه =‬ ‫ف)‪*.(3‬‬
‫اﻟﺣ)‬ ‫ﻲ اﻟﻧﺟ‬ ‫ﻰﻓ‬ ‫ده ﻣرﺗﺿ‬
‫ﺎﻋر ﻣ ن ﺷ ﯾوخ اﻟﻧﺟ ف ‪ ،‬ﻣوﻟ ده‬ ‫‪ 1957 - 1870‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﺷ‬
‫اﻟﺣوﯾزي ‪:‬‬
‫ﻣﻠﺣﻣ( ﺔ ﺷ ﻌرﯾﺔ ‪،‬دﯾ و ) وان ﺷ ﻌر ‪ -‬طﺟ( زآن ‪.‬‬ ‫ﺑﮭ ﺎﻟ ‪.‬ﻓرﯾﮫ ) دة اﻟﺑﯾ ﺎن‬
‫ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ اﻟﺣوﯾزة ) ﺷرﻗﻲ دﺟﻠﺔ ( ) ‪ ) * . ( 4‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﺑﻧد ‪119‬‬
‫وﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ 230 : 2‬وﺷﻌراء ﻣن ﻟﺑﻧﺎن ‪ 106 - 91‬وﻓﯾﮫ وﻻدﺗﮫ‬
‫ﮫ ‪1862‬‬ ‫وﻓﯾ ‪48 - 41‬ﮫ وﻻدﺗ‬ ‫ﺎل ‪: 2‬‬ ‫‪ 1862‬وﻣﻌﮫ ‪1944‬ﺎرف اﻟرﺟ‬ ‫ووﻓﺎﺗ‬
‫ووﻓﺎﺗﮫ ‪ 1942‬واﻧظر ﺷﮭداء اﻟﻔﺿﯾﻠﺔ ‪ ( 2 ) . 335‬رﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪44‬ودراﺳ ﺔ ‪3‬‬
‫وﻣﻌﺟم اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن‬ ‫‪ ( 3 ) . 143 :‬ﻣﺎﺿﻲ اﻟﻧﺟف وﺣﺎﺿرھﺎ ‪262 : 3‬‬
‫ﺔ‬ ‫ذو ‪:‬اﻟﺣﺟ‬
‫ﺔ‬ ‫راﻗﯾﯾن ‪227 : 2‬‬
‫واﻟﻣﻛﺗﺑ‬ ‫ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ‬ ‫‪ ) . 226‬م‪( 4‬اﻟﻣ‬
‫‪: 2‬ﻣﻌﺟ‬
‫ﺔ ( * ) ‪ 1380 - 1297‬ه = ‪- 1880‬‬ ‫ف ‪) * . 195‬‬
‫اﻟطﻌﻣ‬ ‫وﻧﻘ‪1386‬د وﺗﻌرﯾ‬
‫ؤرخ ﻣ ن أھ ل ﻛ رﺑﻼء ‪.‬‬ ‫ﻋﺑد (اﻟﺣﺳﯾن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﻛﻠﯾ دار اﻟطﻌﻣﻣ ﺔ ‪:‬‬ ‫‪ 1960‬م‬
‫ﺑﻐﯾﺔ اﻟﻧﺑﻼء ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ ﻛ رﺑﻼء ‪ -‬ط (‬ ‫ﯾظﮭر أﻧﮫ أﺧو ﻋﺑد اﻟﺟواد اﻟﻣﺗﻘدم ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻛ رﺑﻼء اﻟﻣﻌﻠ ﻰ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟرﺷ ﺗﻲ ( * ) ‪ 1372 - 1292‬ه‬ ‫و)‬
‫ﻣﺟﺗﮭ د‬ ‫اﻟﺣﺳ‪1953‬ﯾنم ﺑ( ن ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ن ﯾوﺳ ف اﻟرﺷ ﺗﻲ ‪:‬‬ ‫‪- 1875‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫=‬
‫وطﮭ ران‬ ‫ﻋﺎﺻ) ﻣﺔ ﻛ ﯾﻼن (‬ ‫ﺎﻣﻲﻛ ‪ .‬رﺑﻼء ‪ ،‬وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ رﺷ ت‬ ‫وﻟ دإﻣﻓ ﻲ‬
‫ﻛﺷ ف اﻻﺷ ﺗﺑﺎه ‪ -‬ط (‬ ‫واﺳﺗﻘر ﻓﻲ اﻟﻧﺟف ) ‪ ( 1322‬إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪.‬ﻣن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫و ) اﻟﺑﯾﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن ( و ) ﺗﻌﻠﯾﻘﺎت ﻓﻘﮭﯾﺔ ( ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺟ ﺎﻣﻌﻲ ( * )‬
‫اﻟﺣﺳ‪1855‬ﯾنم ﺑ( ن ﻗﺎﺳ م ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﻣ ن آل‬ ‫‪ 1271 - . . .‬هﻋﺑ= ‪. .‬د ‪- .‬‬
‫ﻣﺣﯾﻲ اﻟدﯾن ‪ ،‬ﻣن ﻧﺳل اﺑن اﺑﻲ ﺟﺎﻣﻊ ‪ ،‬ﻧﺟم اﻟدﯾن ‪ ،‬اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ اﻟﺣﺎرﺛﻲ اﻟﮭﻣذاﻧﻲ‬
‫رﯾﻊ ‪.‬اﻟﺑدﯾﮭ ﺔ ﻛﺛﯾ ر اﻻﺧﺑ ﺎر ﻣ ﻊ أدﺑ ﺎء‬ ‫اﻟﻧﺟ ف‬‫ﻣﺗﻔ ﻧن ﻣ ن أھﻛ لﺎن ﺳ‬ ‫ﺷ ﺎﻋر ‪:‬‬
‫ﺟﻣﻌ ﮫ ﻣﺣﻣ د اﻟﺳ ﻣﺎوي ) ‪. ( 3‬‬ ‫ﻋﺻره ﻓﻲ ﺑﻐداد وﻏﯾرھﺎ ‪ .‬ﻟﮫ )دﯾوان ﺷ ﻌر (‬
‫ن‬ ‫ﯾن ﺑ‬ ‫‪ 1957‬م‬
‫اﻟﺣﺳ (‬ ‫‪ - 1884‬د‬‫ﻲ ( * ) ‪ 1377 - 1301‬ه = ﻋﺑ‬ ‫اﻟﺣﻠ )‬
‫*‬
‫ﺎﻻدب ‪،‬ﺎﻣﻲ ﻣ ن أھ ل اﻟﺣﻠ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ اﻟﺣﻠ ﻋ ﻲﺷ ‪:‬ﺎﻟم ﺑﺎﻋر ‪ ،‬إﻣ‬
‫ﻣن ﻣﻔ ﺎﺧر أھ ل اﻟﻌﻠ م واﻻدب أن ﯾﻘوﻟ وا إﻧﮭ م‬ ‫اﻟﺧﻠﯾﻠﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻌراق ﻗﺎل ﺟﻌﻔر ﻛﺎن‬
‫ﺣﯾ ‪ ) :‬ﺎة اﻟﺷ رﯾف‬ ‫ﯾن ‪.‬ﻛﺗﺑ ﮫ اﻟﻣطﺑوﻋ ﺔ‬ ‫ﻣ ذوا ﻋﻠ ﻰ ﯾ د اﻟﺷ ﯾﺦ ﻋﺑ د اﻟﺣﺳﻣ ن‬
‫ؤﻟﻔﯾن‬ ‫ﻣﻌﺟ) ‪ ( 1‬م اﻟﻣ‬
‫ﻲ ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫ﻣﻧظوﻣ‬ ‫رحو )‬
‫اﻟرﺿ ﺷ ﻲ (‬
‫ورﺟ ﺎل اﻟﻔﻛ ر ‪196‬‬ ‫اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ ( 2 ) . 231 : 2‬ﻣﻌﺎرف اﻟرﺟ ﺎل ‪50 - 48 : 2‬‬
‫‪ 239‬ﻲ اﻟﻧﺟ ف وﺣﺎﺿ رھﺎ ‪- 312 : 3‬‬ ‫اﻟﺣ( ﺎﻟﻲ واﻟﻌﺎط ل ‪- 196‬‬
‫وﻣﺎﺿ‬ ‫‪3).‬‬
‫ﻌراء اﻟﻐ ري ﻟﻠﺧﺎﻗ ﺎﻧﻲ ﻧﻣ ﺎذج ﻣ ن‬ ‫ﻓﻘﮭﯾ ﺔ (‬ ‫‪ . 318‬اﻻرث (ﻣﺳووﻓ) ﺎﺋلﻲ ﺷ‬
‫م ( * ) ‪ 1247 - . . .‬ه = ‪1832 - . . .‬ﻋﺑم ( د‬ ‫ﻌره ) ‪) * . ( 1‬‬
‫اﻻﻋﺳ‬ ‫ﺷ‬
‫أدﯾ ‪ :‬ب ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻧظ ﻣ م ‪.‬ن أھ ل‬ ‫اﻻﻋﺳ ﮫ م‬
‫ﺣﺳ ﯾن ﻓﻘﯾ‬ ‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻣﺣﻣ دﺑﻋﻠ ن ﻲ‬
‫اﻟﻧﺟف ‪ .‬ﺻﻧف ) ذراﺋﻊ اﻻﻓﮭﺎم إﻟﻰ أﺣﻛﺎم ﺷراﺋﻊ اﻻﺳﻼم ‪ -‬خ ( ﺛﻼﺛﺔ ﻣﺟﻠدات‬
‫ﻣﻧﮫ ‪ ،‬وﯾﺳﻣﻰ ) اﻟذراﺋﻊ ﻓﻲ ﺷرح اﻟﺷراﺋﻊ ( ﺗﺧﻔﯾﻔﺎ ‪ ،‬و ) اﻟرﺣﻠﺔ اﻻﻋﺳﻣﯾﺔ إﻟﻰ‬
‫اﻟدﯾﺎر اﻟﮭﻧدﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﺳﻣﺎھﺎ ) اﻟزھور ﻓﻲ راﻣﺑور (‬
‫داﺋﺢ وﻣ راث ﻟﻼﺋﻣ ﺔ‬ ‫وزة ﻓوا ﻲ اﻟﻣوارﯾ ث ‪ -‬ﻣط ( و )‬ ‫وﻟ ﺷ ﮫ )رح أرﺟ ﻟ ده‬
‫ﯾن ‪ -‬ط ( ) ‪( 2‬ﺷ * ) ﻛر ( * ) ‪ 1285 - . . .‬ه = ‪ 1868 - . . .‬م (‬ ‫وﻟﻠﺣﺳ‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﻣن آل ﺷﻛر ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن ﺷﯾوخ اﻟﻧﺟف ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻌراق‬
‫ﻌر ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 3‬اﻻزري ( * ) ‪ 1374 - 1298‬ه =‬ ‫وان )ﺷ‬
‫‪ .‬ﮫ‬ ‫دﯾ ﻟ‬
‫ﺷﺎﻋر ﺻ ﺣﻔﻲ ﻋراﻗ ﻲ ‪،‬‬ ‫‪ 1954 - 1881‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﯾوﺳف اﻻزري ‪:‬‬
‫‪ 1914‬ﻲ إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﻣﺻ ﺑﺎحﺳ( ﻧﺔ ‪ - 1911‬وﻧﻔ‬ ‫داد ‪ .‬ﺄ ﺟرﯾ دة )‬ ‫ﻣ ن أھ ل ﺑﻐ أﻧﺷ‬
‫اﻟﻌﺎﻣ مﺔ ﻛاﻻوﻟ ﺎن ﻣﻰ ‪ .‬ن رﺟ ﺎل اﻟﺛ ورة اﻟﻌراﻗﯾ ﺔ )‬ ‫اﻻﻧﺎﺿ ول ﻓ ﻲ اﻟﺣ رب ﺛ‬
‫ھﻧﺟﻟ ﮫﺎم ‪.‬ﺻ ﻠﺔ ﻧﺳ ب ﺑﺎﻟﺷ ﺎﻋر ﻛ ﺎظم‬ ‫اﻻﻧﻛﻠﯾ ز إﻟوﻟ ﻰ ﯾس‬ ‫‪( 1920‬‬
‫وﻧﻔ ﺎه‬
‫اﻻزري وأﺧﯾﮫ اﻟﺷﺎﻋر اﻟﻌﺎﻟم ﻣﺣﻣد رﺿﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ﻟﻌﻠﮭﺎ ﻣﺎ زاﻟت ﻣﺧطوطﺔ ‪،‬‬
‫ﻣﻧﮭﺎ ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌراق ﻗدﯾﻣﺎ وﺣدﯾﺛﺎ ( و ) دﯾوان ﺷﻌر ( * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ 226 : 2‬ورﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪ 137‬وھﻛذا ﻋرﻓﺗﮭم ‪255 : 1‬‬
‫وﻣﻌﺟ‪ 168‬م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪232 : 2‬‬ ‫اﻟذرﯾﻌ ﺔ ‪، 23 : 10‬‬ ‫‪( 2 ) . 270 -‬‬
‫وﻣﻌﺎرف اﻟرﺟﺎل ‪ 24 : 2‬وﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮫ ‪1246‬واﻧظر ﺗرﺟﻣﺔ واﻟده ﻓﻲ اﻻﻋ ﻼم )‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن‬ ‫ﺎرﻛﺔ اﻟﻌ راق ‪ ،‬اﻟ رﻗم ‪289‬‬ ‫ﻣﺷ ) ‪( 3‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ ‪. ( 1233‬‬
‫اﻧﺗﺧب ﻣﻧ ﮫ روﻓﺎﺋﯾ ل ﺑط ﻲ ﻓ ﻲ اﻻدب‬ ‫اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ 229 : 2‬ورﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪. 252‬‬
‫اﻟﻌﺻري ﻧﺣو ‪ 40‬ﺻﻔﺣﺔ ‪ ،‬و ) ﻣﺟﻣوﻋﺔ اﻻزري ( ﻣﻘﺎﻻﺗﮫ ‪ ،‬و )ﻗﺻر اﻟﺗ ﺎج‬
‫ﻓﯾﻣ ) لﺎ ﻧاﻟﺣﻠ زلﺔ (ﺑﺎﻟﺣﻠ ﺔ ﻣ ن اﻟﻔﺟ ﺎﺋﻊ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻗﺻ ﺗﺎن ‪،‬ﺑطو‬ ‫( وﺑ ) وران (‬
‫ﻗﺎﻟت وﻛﺎﻟﺔ اﻻﻧﺑﺎء اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻓﻲ ﺧﺑ ر وﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺑﻐ داد‬ ‫ﻋﺻره ‪ ،‬ﺑﺄﺳﻠوب ﻗﺻﺻﻲ ‪.‬‬
‫ﺎن ﻣ ن اﻟرواداﻟ‪ :‬ذﯾن أﻋ ﺎﻧوا ﻋﻠ ﻰ ﺗﺣﻘﯾ ق اﻟﺣﻛ م اﻟ وطﻧﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق ‪ ،‬وھ و‬
‫رﯾ وﻋﺑ د اﻻﻣﯾ ر ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ﺷ رف‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﻛ م ‪،‬‬‫واﻟد اﻟوزﯾرﯾن اﻻزرﯾ ﯾن ‪:‬‬
‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﯾوﺳ ف‬ ‫‪ 1957‬م (‬
‫اﻟ دﯾن ( * ) ‪ 1377 - 1290‬ه = ‪- 1873‬ﻋﺑ د‬
‫ويإﻣ‪ :‬ﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻟ ﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﺣ دﯾث وﻣﺷ ﺎرﻛﺔ‬ ‫ﺷرف اﻟدﯾن اﻟﻌﺎﻣﻠﻲ اﻟﻣوﺳﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﺑﺟﺑ ل ﻋﺎﻣ ل (‬ ‫ﺎم ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﺷ ﺣور )‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺣرﻛﺎت اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ اﻟوطﻧﯾ ﺔ ﺑ ﺑﻼد اﻟﺷ وﻟ‬
‫ﺎوأ ‪.‬اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﯾن ﻟﻣ ﺎ اﺣﺗﻠ وا ﻟﺑﻧ ﺎن ‪ ،‬ﻓ ﺂذوه ‪،‬‬ ‫وﺗﻌﻠم ﺑﺎﻟﻧﺟف ‪ .‬وأﻗﺎم ﻓﻲوﻧﺻور‬
‫ﻓرﺣ ل إﻟ ﻰ ﺳ ورﯾﺔ ﻓﻔﻠﺳ طﯾن ‪* .‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬اﻟ ‪( 1‬دﻟﯾل اﻟﻌراﻗ ﻲ ‪902‬‬
‫‪ 167‬ﺣف اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪54 / 12 / 19‬‬ ‫‪ 264‬د وﺗﻌرﯾ فواﻟﺻ‬ ‫واﻟذرﯾﻌ ﺔ ‪: 3‬وﻧﻘ‬
‫اﻟﻠوﺣ ﺔ‬ ‫وﻣﺟﻣوﻋ ﺔ اﻟﺑ ﺎزي ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫واﻻدب اﻟﻌﺻ ري ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق ‪71 - 51 : 2‬‬
‫وﻋﺑد اﻟرزاق اﻟﮭﻼﻟ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ ‪6‬‬ ‫‪ 275‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪225 : 2‬‬
‫‪. 145‬ﺎد إﻟ ﻰ ﺻ ور )‬ ‫‪ 1974‬ﺷ ﻌراﺋﻧﺎ اﻟﻣﻧﺳ ﺛ ﯾﯾنم ﻋ‬ ‫وﻣ ن‬ ‫اﻻدﯾ بﻣ ‪ :‬ﺎرس‬
‫‪ ( 1339‬وزار اﻟﻌراق وإﯾران ) ‪ ( 56 - 1355‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺻور ودﻓن ﻓﻲ اﻟﻧﺟف‬
‫‪ .‬ﻟﮫ ﻋﺷرة ﺗﺂﻟﯾف ﻣطﺑوﻋﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻣراﺟﻌﺎت ( ﺗرﺟم إﻟﻰ اﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ واﻻردﯾﺔ‬
‫ﺛﺑت )اﻻﺛﺑ ﺎت ﻓ ﻲ ﺳﻠﺳ ﻠﺔ اﻟ رواة (‬ ‫‪ ،‬و ) اﻟﻔﺻول اﻟﻣﮭﻣﺔ ﻓﻲ ﺗﺄﻟﯾف اﻻﻣﺔ ( و‬
‫و ) اﻟﻛﻠﻣﺔ اﻟﻐراء ﻓﻲ ﺗﻔﺿﯾل اﻟزھراء ( و ) ﻣؤﻟﻔو اﻟﺷﯾﻌﺔ ﻓﻲ ﺻدر اﻻﺳﻼم (‬
‫ﻼق (رت ﻓﺻ ول ﻣﻧ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫زﻛ ﺎة اﻻﺧ ﻧﺷ‬ ‫ﻧﺷر ﺑﻌﺿﮫ ﻓﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻌرﻓ ﺎن ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺳ ﯾد ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻌرﻓ رﺎناﻟﺷ‪ .‬ﯾﺦ ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د اﻟﺣ ر ‪ ،‬ﻛﺗ ﻣﺎب )ﺎم اﻻ‬ ‫وﻟﻠﻣﻌﺎﺻ‬
‫اﻟﺣﺳﯾن ﺷرف اﻟدﯾن ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ ‪ .‬وﻛﺎن ﯾؤﺧذ ﻋﻠﯾﮫ إﺑﺎﺣﺗﮫ ﻟﻠﻌوام ﺿرب‬
‫أﺟﺳﺎﻣﮭم ﺑﺎﻟﺳﯾوف واﻟﺳﻼﺳل ﻓﻲ ذﻛرى ﺳﯾد اﻟﺷﮭداء اﻟﺣﺳ ﯾن ) ‪) * . ( 1‬اﺑ ن‬
‫دﷲ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫‪ 1666‬م ( ﯾظ ﺑ‬ ‫ﻼ ( * ) ‪ 1077 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﻋﺑ ‪ - . .‬د اﻟﺣﻔ‬ ‫اﻟﻣﮭ‬
‫اﻟزﯾدﯾ ﺔ أﻛﺛ ر إﻗﺎﻣﺗ ﮫ ﻓ ﻲ زﺑﯾ د ‪.‬‬ ‫اﻟﻣﮭﻼ ‪ ،‬اﻟﻣﮭدوي اﻟﺷرﻓﻲ ‪:‬ﻓﺎﺿلﻣﯾﻣن ﺎﻧﻲ‬
‫وﻣ ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫أﺟوﺑ ﺔ ﻋﻠ ﻰ ﻣﺳ ﺎﺋل ﻛﺛﯾ رة ‪.‬‬ ‫دﯾث ‪.‬‬
‫ﻛﺎن ﻛﺛﯾر اﻻﺷﺗﻐﺎل ﻓﻲ اﻟﺣ ﻟ ﮫ‬
‫ﻓﻲ (اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪ ،‬ﻋﻠﯾ ﮫ إﺟ ﺎزة ﺑﺧط ﮫ ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻘ ﺎري ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ﺛﺑت ‪ -‬خ‬
‫‪ -‬ﺑﻌد ‪ 1298‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪1881‬ﻋﺑدم (اﻟﺣﻔ ﯾظ ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن اﻟﻘ ﺎري ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟطﺎﺋف ‪ .‬ﻛﺎن ﻣدرﺳﺎ ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺟﻼء اﻟﻘﻠوب ‪ -‬ط ( ﺑﻣﻧﺎﻗب‬
‫أﺑﻲ أﯾوب اﻻﻧﺻﺎري ‪ ،‬ﻓ رغ ﻣﻧ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪) * . ( 3 ) 1298‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﺳﻣﺎﺣﺔ اﻟﻣﻐﻔور ﻟﮫ اﻻﻣﺎم اﻟﺳ ﯾد ﻋﺑ د‬ ‫ﻣن ﻛراﺳﺔ ‪ ،‬طﺑﻌت ﺑﻌد وﻓﺎﺗﮫ ‪ ،‬ﺑﻌﻧوان )‬
‫وﺷ ﮭداء‬ ‫واﻧظ دﯾنر (ﻣﻌﺟ م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪228 : 2‬‬ ‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺷ رف اﻟ‬
‫داد ‪1958 / 1 / 1‬‬ ‫ﻌب ﺑﺑﻐ‬ ‫واﻟذرﯾﻌ وﺟرﯾ ﺔ ‪: 10‬دة‪124‬‬
‫اﻟﺷ‬ ‫ﯾﻠﺔ ‪165‬‬ ‫اﻟﻔﺿ‬
‫وھﻛذا ﻋرﻓﺗﮭم ‪ 229 : 3‬وﻣﻌﺎرف اﻟرﺟﺎل ‪51 : 2‬ورﺟﺎل اﻟﻔﻛ ر ‪( 2 ) . 247‬‬
‫ﺎح‬ ‫ﺔ ‪ 111 : 2‬و ‪3 ) . 295 : 3‬‬
‫إﯾﺿ (‬ ‫ر ‪306 : 2‬‬
‫واﻟﺗﯾﻣورﯾ‬ ‫ﺔ اﻻﺛ‬ ‫ﺧﻼﺻ‬
‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪* . 408 : 5‬اﻟ) واﻧﺟﻧﻲ ( * ) ‪ 1266 - . . .‬ه‬ ‫اﻟﻣﻛﻧ ون ‪364 : 1‬‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﻣ ﺎﻟﻛﻲ‬ ‫ﻋﺑد (اﻟﺣﻔﯾظ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟ واﻧﺟﻧﻲ اﻟﺟزاﺋ ري ‪:‬‬ ‫= ‪ 1850 - . . .‬م‬
‫واﻧﺟن (ﺎل إﺳ ﻣﺎﻋﯾل اﻟﺑﻐ دادي ‪:‬‬‫ﻗ‬ ‫ﻣﺗﺻوف ﻣن ﺷﯾوخ اﻟﺧﻠوﺗﯾﺔ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ )‬
‫ﻗوم أﺷراف ﻓﻲ ﺟﺑل أوراس ﺑﺎﻟﻣﻐرب ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ﻣﻧﮭﺎ )اﻟﺗﻌرﯾف ﺑﺎﻻﻧﺳ ﺎن‬
‫ﻟﺣﻛ م اﻟﻌطﺎﺋﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺳ) ر اﻟﺗﻔﻛ ر‬ ‫ﻋﻠ ﻰ ﻣﻧ وال ا‬ ‫اﻟﻛﺎﻣل ( و )اﻟﺣﻛم اﻟﺣﻔﯾظﯾ ﺔ (‬
‫ﻓﻲ أھل اﻟﺗذﻛر ( و ) ﻏﻧﯾﻣﺔ اﻟﻣرﯾدﯾن ( و ) ﻏﺎﯾﺔ اﻟﺑداﯾﺔ ﻓﻲ ﺳر ﺣﻛم اﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪-‬‬
‫ط ( ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺑد اﻟﺣﻔﯾظ اﻟﻔﺎﺳﻲ ( * ) ‪ 1383 - 1296‬ه = ‪1964 - 1879‬‬
‫م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻔﯾظ ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟطﺎھر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻛﺑﯾر اﻟﻔﮭري ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل اﻟﻔﺎﺳﻲ ‪:‬‬
‫ﻗﺎض ﻣن اﻟﻣﻌﻧﯾﯾن ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ واﻟﺗراﺟم واﻟﺣدﯾث ‪ .‬أﻧدﻟﺳﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ‬
‫أﻋ ‪10‬وام ﻓ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء اﻟﺷ رﻋﻲ‬ ‫وﻗﺿ ﻰ زھ ﺎء‬ ‫اﻟﺟد ‪.‬وﻟد وﺗﻌﻠم ﺑﻣدﯾﻧﺔ ﻓ ﺎس ‪.‬‬
‫وآﺧر ‪.‬ﻣ ﺎ وﻟﯾ ﮫ اﻟﻘﺿ ﺎء ﻓ ﻲ ﺑﻠ دة )‬ ‫ﺛم ﻛﺎن ﻣن أﻋﺿﺎء اﻟﻣﺣﻛﻣﺔ اﻟﺟﻧﺎﺋﯾﺔ اﻟﻌﻠﯾﺎ‬
‫واﻧﻘط ﻊ ﻋ ن‬ ‫اﻟﺑﯾﺿ ﺎء ﻓ ﻲ اﻟطرﯾ ق إﻟ ﻰ ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻣ راﻛش ‪.‬‬ ‫طﺎت (‬
‫ﻗ ربﺳاﻟ دار‬
‫اﻟﻌﻣل ﯾوم اﺳﺗﻘل اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ﻓﻌﻛف ﻋﻠﻰ ﻛﺗﺑ ﮫ وأوراﻗ ﮫ ﻓ ﻲ ﻣﻧزﻟ ﮫ ﺑﺎﻟرﺑ ﺎط إﻟ ﻰ‬
‫رﯾ ﺎض‬ ‫ط (ﺟ زأﯾن ‪ ،‬ﺳ ﻣﺎه )‬ ‫ﯾوخ ‪ -‬ﻲ‬‫ﻓ‬ ‫ﻣﻌﺟ ) م اﻟﺷ‬
‫وﻓﻲ ‪ .‬ﮭر ﻛﺗﺑ ﮫ‬‫أن ﺗ أﺷ‬
‫وﺳ رﻛﯾس ‪1272‬أو‪ .‬اﻟﻣ دھش‬ ‫ھدﯾ ﺔ ‪503 : 1‬‬ ‫اﻟﺟﻧ ﺔ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺧﺑ ﺎ‬
‫أھداﻧﻲ( ﻧﺳﺧﺔ ﻣﻧ ﮫ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ﺗﺻ ﺣﯾﺣﺎت وإﺿ ﺎﻓﺎت ﺑﺧط ﮫ ‪ ،‬و ) ﺎﯾ‬ ‫اﻟﻣطرب‬
‫ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺗ راﺟم وﻣراﺳ ﻼت‬ ‫اﻟزواﯾﺎ ‪ -‬خ ( ﻗﺎل اﺑن ﺳودة ‪ :‬ﯾﺧرج ﻓﻲ ‪4‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻرﯾﮫ ‪ .‬وﻟﮫ ) اﻵﯾﺎت اﻟﺑﯾﻧﺎت ﻓﻲ ﺷرح وﺗﺧرﯾﺞ اﻻﺣﺎدﯾث اﻟﻣﺳﻠﺳﻼت ‪ -‬ط‬
‫ﻣﺧﺗﺻط ر( ﻓ ﻲ ذﻛ ر ﻣ ن اﺳ ﻣﮫ ﻣﺣﻣ د ﻣ ن‬ ‫( اﻟﺟزء اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬و ) اﻟﺗﺎج ‪-‬‬
‫ﻣﻠوك اﻻﺳﻼم ‪ ،‬وﺿﻌﮫ ﺣﯾﻧﻣﺎ وﻟﻲ اﻟﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳف ﻋرش اﻟﻣﻐرب ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺟ م اﻟﺷ ﯾوخ (‬ ‫و ) أﺷﮭر ﻣﺷﺎھﯾر اﻟﻌﺎﺋﻼت ﺑﺎﻟﻣﻐرب ( أﺷﺎر إﻟﯾﮫ ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﮫ )‬
‫وﻧﺷر ﺑﻌﺿ ﮫ ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟﺳ ﻌﺎدة ﻗ ﻛﻣدﯾﻣﺎﺎ ﻓ) ﻲ دﻟﯾ ل ﻣ ؤرخ اﻟﻣﻐ رب ( و )‬
‫أرﺑ) ﻊ رﺳ ﺎﺋل ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣﺎن اﻟﻣﻌرب ﻋن أﺷﮭر ﻓروع اﻟﺷ ﺎذﻟﯾﺔ ﺑ ﺎﻟﻣﻐرب ( و‬
‫أوﻟ ﻲ اﻟﻣﺟ د ﺑ ذﻛر اﻟﻔﺎﺳ ﻲ‬ ‫إﺑطﺎل اﻟﻣﮭدوﯾﺔ ( و )ﺷذور اﻟﻌﺳﺟد ﻓﻲ ذﯾﺎﯾ لﺔ ﻋﻧ‬
‫اﺑن اﻟﺟد ‪ -‬خ ( ﻓرغ ﻣﻧﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1329‬ه ‪ ،‬و ) ﺧﺎطرات ﻣرﯾض ‪ -‬ط ( رﺳﺎﻟﺔ و‬
‫ذﻛره ﻓﻲ ﺣدﯾث ﻟﮫ ﺑدﻣﺷق ‪ ،‬وﻟﻌﻠﮫ ﻓﻲ ﺟﻣﻠ ﺔ ﻣ ﺎ‬ ‫) ﻓﻠﺳﻔﺔ ﺗﺎرﯾﺦ دول اﻟﻣﻐرب (‬
‫ﺗرك ﻓﻲ داره ﺑﺎﻟرﺑﺎط ‪ ،‬ﻣن ﻣﺧطوطﺎت وﻛﻧﺎﺷﺎت أطﻠﻌﻧﻲ ﻋﻠ ﻰ ﺑﻌﺿ ﮭﺎ ) ‪( 1‬‬
‫‪739‬ن ﻋﺑ د اﻟﺣ ق =إﺑ راھﯾم‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﺣ ق اﺑ‬ ‫‪ .‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺣق =ﻋﺑد اﻟﻣؤﻣن ﺑ ن‬
‫وﺟرﯾ‪ .‬دة اﻟﺟﮭ ﺎد ‪-‬‬ ‫ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪* 744‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﻣ ‪( 1‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف‬
‫م‬ ‫ق ‪1935 / 4 / 2‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬ ‫رة ﺑدﻣﺷ‬ ‫‪ 1935‬اﻟﺟزﯾ‬ ‫ﺎھرة ‪2 / 26 -‬‬
‫وﺟرﯾ ‪ /‬دة‬ ‫اﻟﻘ‬
‫ﻣﺣﻣد ﻋﺑ د اﻟﺣﻔ ﯾظ‬ ‫اﻟﺷﯾوخ ‪ ،‬ﻣن ﺗﺄﻟﯾﻔﮫ ‪ .‬وﺷﺟرة اﻟﻧور اﻟرﻗم ‪ 1710‬وھو ﻓﯾﮫ )‬
‫( ودﻟﯾل ﻣؤرخ اﻟﻣﻐرب ‪* . 258 ، 114 - 113 ، 75 : 1‬اﺑ) ن ﺳ ﺑﻌﯾن ( * )‬
‫‪ 669 - 613‬ه = ‪ 1270 - 1216‬م (ﻋﺑد اﻟﺣق ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻧﺻ ر‬
‫اﺑن ﺳ ﺑﻌﯾن اﻻﺷ ﺑﯾﻠﻲ اﻟﻣرﺳ ﻲ اﻟرﻗ وطﻲ ‪ ،‬ﻗط ب اﻟ دﯾن أﺑ و ﻣﺣﻣ دﻣ ‪ :‬ن زھ ﺎد‬
‫درس اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻵداب ﻓ ﻲ اﻻﻧ دﻟس ‪،‬‬ ‫اﻟﻔﻼﺳﻔﺔ ‪ ،‬وﻣن اﻟﻘﺎﺋﻠﯾن ﺑوﺣدة اﻟوﺟود ‪.‬‬
‫اﻟﺣ روف اﻟوﺿ ﻌﯾﺔ‬ ‫واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺳﺑﺗﺔ ‪ ،‬وﺣﺞ ‪ ،‬واﺷﺗﮭر أﻣره ‪.‬وﺻﻧف ﻛﺗ ﺎب )‬
‫ﻓﻲ اﻟﺻور اﻟﻔﻠﻛﯾﺔ ( و )ﺷرح ﻛﺗﺎب إدرﯾس ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺳﻼم اﻟذي وﺿﻌﮫ ﻓﻲ ﻋﻠ م‬
‫أﺳ ) رار اﻟﺣﻛﻣ ﺔ اﻟﻣﺷ رﻗﯾﺔ ‪-‬‬ ‫اﻟﺣرف ( ؟ وﻛﺗﺎب ) اﻟﺑدو ( وﻛﺗﺎب )اﻟﻠﮭ و ( و‬
‫خ ( ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪ ،‬ورﺳﺎﻟﺔ ) اﻟﻧﺻﯾﺣﺔ ‪ -‬ط ( وﺗﺳﻣﻰ ) اﻟﻧورﯾﺔ ( ﻧﺷرت ﻓﻲ‬
‫ﺻ ﻔﺣﺔ ‪.‬‬ ‫ﺣﯾﻔﺔ اﻟﻣﻌﮭ د اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬ﺑﻣدرﯾ د ‪ ،‬أول اﻟﻣﺟﻠ د اﻟراﺑ ﻊ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ‪45‬‬
‫وﻏﯾ ر ذﻟ ك ‪.‬وﻛﻔ ره‬ ‫وﻧﺷر ﺣدﯾﺛﺎ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ﻛﺗﺎب ) رﺳﺎﺋل اﺑن ﺳﺑﻌﯾن ‪ -‬ط (‬
‫ﻛﺛﯾر ﻣن اﻟﻧﺎس ‪ .‬ﻟﮫ ﻣرﯾدون وأﺗﺑﺎع ﯾﻌرﻓون ﺑﺎﻟﺳﺑﻌﯾﻧﯾﺔ ‪.‬ﻗﺎل اﺑن دﻗﯾق اﻟﻌﯾ د ‪:‬‬
‫ﺟﻠﺳت ﻣﻊ اﺑن ﺳﺑﻌﯾن ﻣن ﺿﺣوة إﻟﻰ ﻗرﯾب اﻟظﮭوھر ‪،‬و ﯾﺳ رد ﻛﻼﻣ ﺎ ﺗﻌﻘ ل‬
‫ﺗﮭر‪ :‬ﻋ ن اﺑ ن ﺳ ﺑﻌﯾن أﻧ ﮫ ﻗ ﺎل ‪:‬‬ ‫ﻣﻔرداﺗﮫ وﻻ ﺗﻌﻘل ﻣرﻛﺑﺎﺗﮫوﻗ‪ .‬ﺎل اﻟ اﺷذھﺑﻲ‬
‫دي ‪.‬ﺎن ﯾﻘ ول ﻓ ﻲ ﷲ ﻋزوﺟ ل ‪:‬‬ ‫ﻟﻘد ﺗﺣﺟر اﺑن آﻣﻧﺔ واﺳﻌﺎ ﺑﻘوﻟﮫ ﻻ ﻧﺑﻲ ﺑﻌ وﻛ‬
‫وﻓﺻد ﺑﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﻓﺗرك اﻟدم ﯾﺟري ﺣﺗﻰ ﻣ ﺎت ﻧزﻓ ﺎ ) ‪( 1‬‬ ‫إﻧﮫ ﺣﻘﯾﻘﺔ اﻟﻣوﺟودات ‪.‬‬
‫ﻋﺑ ‪* .‬د )اﻟﺣ ق اﻟﺑﺎدﺳ ﻲ ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 711‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1311‬م (‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣق ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺧﺿر ﺑن ﻗﯾس ﺑن ﺳﻌد ﺑن * )‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺟﻼء اﻟﻌﯾﻧﯾن ‪ 51‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 247 : 1‬وﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪1‬‬
‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪232 : 7‬‬
‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬ ‫‪ 421 :‬وﺷذرات اﻟذھب ‪329 : 5‬‬
‫‪ 261 : 13‬وﻟﺳﺎن اﻟﻣﯾزان ‪ 392 : 3‬وﻓﻲ داﺋرة اﻟﻣﻌﺎرف اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪) 188 : 1‬‬
‫ﺳ ﺑﻌﯾن ﻓ ﻲ أورﺑ ﺎ ‪ ،‬ﺧﺎﺻ ﺔ ‪ ،‬ﺑ ردوده ﻋﻠ ﻰ اﻻﺳ ﺋﻠﺔ اﻟﻔﻠﺳ ﻔﯾﺔ اﻟﺗ ﻲ‬
‫وﺟﮭﮭ ﺎ ﻓردرﯾ ك اﻟﺛ ﺎﻧﻲ إﻟ ﻰ ﻋﻠﻣ ﺎء ﺳ ﺑﺗﺔ ‪.‬واﻧظ ر ‪ Brock . S . I : 844‬ودار‬
‫ﻋﺑﺎدة‪ .‬اﻟﺑﺎدﺳﻲ اﻟﻐرﻧ ﺎطﻲ اﻟﺧزرﺟ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪:‬ﻓﺎﺿ ل ‪.‬‬ ‫اﻟﻛﺗب ‪244 : 1‬‬
‫ﺔ‬ ‫وع ) ‪ 1419‬د (‬
‫ﺧزاﻧ‬ ‫ﻲ اﻟﻣﺟﻣ‬ ‫ﻧﺳ ‪ -‬خ (ﺧﺔ ﻓ‬‫رﯾف‬
‫ﮫ‬ ‫ﻟاﻟﻣﻘﺻﮫ ) د اﻟﺷﻣﻧ‬
‫رأﯾت( ھذه ‪ ،‬ﻓﻲ ﺻﻠﺣﺎء رﯾ ف اﻟﻣﻐ رب اﻻﻗﺻ ﻰ ‪ ،‬أﻟﻔ ﮫ‬ ‫اﻟرﺑﺎط ‪ ،‬و ) د ‪110‬‬
‫اﻻﻋظﻣ ﻲ ( * )‬ ‫‪711‬إﻟه ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬وﻧﺷ ر ﺑﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫‪،‬ﺳوﺗ ﻧﺔرﺟم‬
‫ﺷﻲ ‪ :‬ﺎﻋر‬ ‫ﻲ اﻻﻋظﻣ‬ ‫‪ 1935‬م ( ق ﺣﻘ‬
‫‪ - 1873‬د اﻟﺣ‬‫‪ 1354 - 1290‬ه = ﻋﺑ‬
‫ﻋراﻗﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻻﻋظﻣﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ) أﻋﺟب اﻟﻌﺟب ﻣن أﺣوال اﻟﻌرب ‪ -‬ط ( ﻣن‬
‫اﻟﻣﻛﻧﺎﺳ ﻲ ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د‬ ‫ﻧظﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻣﺻ در ﺑﻣﻘدﻣ ﺔ طﻠﺑﮭ ﺎ ﻣﻧ ﻲ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪ 761‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1360‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣق ﺑن ﺳﻌﯾد ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻣﻛﻧﺎﺳﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫‪ ،‬ﻧﻘل ﻋن اﺑن اﻟﺧطﯾب ‪ -‬ﻓﻲ ﻧﻔﺎﺿﺔ اﻟﺟراب ‪ -‬ﻗوﻟﮫ ﻓﯾﮫ ‪:‬ﻗﯾد ﺟزءا ﻧﺑﯾﻼ ﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﺧﺎرﺟ ﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟرﺳ ﺎﻟﺔ‬‫ﻓﺗوى اﻻﻣﺎم أﺑﻲ ﺑﻛر اﺑن اﻟﻌرﺑﻲ ) اﻟﺣﺎﻛﻣﺔ ( وﺳﻣﺎه )‬
‫اﻟﺣﺎﻛﻣﺔ ( أﺟﺎد ﻓﯾﮫ وأﺣﺳن ‪ ،‬ﻗرأت ﻋﻠﯾﮫ ﺑﻌﺿﮫ ‪ ،‬وﻛﺎن ﺣﯾﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 761‬ه ‪.‬وﻟ ﮫ‬
‫)اﻟﺳﯾف اﻟﻣﻣدود ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﻰ اﻟﯾﮭ ود ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 3‬اﻟ دھﻠوي ( * ) ‪959‬‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ‬‫‪ 1642‬مق (ﺑ ن ﺳ ﯾف اﻟ دﯾن اﻟ دھﻠوي ‪:‬‬ ‫‪ 1552‬د‪ -‬اﻟﺣ‬‫‪ 1052 -‬ه = ﻋﺑ‬
‫ﺑﺎﻟﮭﻧﻣﺣ د (دث اﻟﮭﻧ د ﻓ ﻲ ﻋﺻ ﺟره ‪.‬ﺎور ﻓ ﻲ‬ ‫ﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل دھﻠ ﻛ ﻲ )ﺎن‬
‫ﻣﺟﻠ) ‪ 1‬ﺔ( اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪ 60 : 12‬و ‪.‬‬ ‫اﻟﺣ رﻣﯾن * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫وﻣن ‪:‬اﻟﻧﺳﺧﺔ اﻟﺗﻲ رأﯾﺗﮭ ﺎ ‪ ،‬اﺳ ﺗﻔدت ﺗﺻ ﺣﯾﺢ ﻧﺳ ﺑﺗﮫ‬ ‫‪ Brock . S 337 : 2‬ﻗﻠت‬
‫ﺎدس (ﻗرﯾ ﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﺎﺣل اﻟﺑﺣ ر اﻟﻣﺗوﺳ ط ‪ ،‬أﻣ ﺎم‬ ‫اﻟﺑﺎدﯾﺳﻲ‬‫) اﻟﺑﺎدﺳﻲ ( ﻻ ) وﺑ‬
‫ﺎل (اﻟﺻ دﯾق ﺑ ن اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﺟزﯾرة ﻣﻌروﻓﺔ اﻵن ﺑﺎﺳﻣﮭﺎ )ﺟزﯾرة ﺑ ﻗﺎدس‬
‫‪ 84‬ﻓﻲ ﻣﻧﺗﺻف اﻟطرﯾق ﺑ ﯾن ﺳ ﺑﺗﺔ وﻣﻠﯾﻠ ﺔ ‪2 ) .‬‬ ‫ﻛﺗﺎب ) اﻟﻣﻐرب ( ‪ 65‬وھﻲ‬
‫اﻧظر ﻣﻌﺟم اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪3 ) . 628 : 3‬ﻧﯾ( ل اﻻﺑﺗﮭ ﺎج ‪185‬وﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫(‬
‫اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ﺑدﻣﺷق ‪ . 306 : 46‬اﻟﺷرﯾﻔﯾن أرﺑﻊ ﺳﻧوات ‪ ،‬وأﺧذ ﻋن‬
‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬‫ﻣﺻ ل ‪:‬ﻧﻔﺎﺗﮫ ﻣﺋ ﺔ ﻣﺟﻠ د ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻣﺎﺋﮭﻣ ت ﺎﻗﯾ‪.‬‬
‫ﺑﻠﻐ‬
‫ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺛﺑ) ت ﻓ‪ -‬خ (ﻲ ﻣﺷ ﺎﯾﺧﮫ‬ ‫ﻣﻘدﻣ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣﺻ طﻠﺢ اﻟﺣ دﯾث ‪ -‬ط (‬
‫وأﺳﺎﻧﯾده ﻋﻧﮭم ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن اﻟﺧراط ( * ) ‪ 581 - 510‬ه = ‪1185 - 1116‬‬
‫ق ﺑ ن ﻋﺑ م (د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻻزدي اﻻﺷ ﺑﯾﻠﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪،‬‬
‫اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن اﻟﺧراط ‪ .‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻻﻧدﻟس ‪ .‬ﻛﺎن ﻓﻘﯾﮭﺎ ﺣﺎﻓظﺎ ﻋﺎﻟﻣﺎ ﺑﺎﻟﺣدﯾث‬
‫وﻋﻠﻠﮫ ورﺟﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻣﺷﺎرﻛﺎ ﻓﻲ اﻻدب وﻗول اﻟﺷﻌر ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻣﻌﺗل ﻣن اﻟﺣدﯾث ( و‬
‫اﻟﺟ ﺎﻣﻊ‬ ‫رى وﺻ ﻐرى ووﺳ طﻰ ‪ .‬و )‬ ‫رﻋﯾﺔ ( ﺔ ﻛﺗﻛﺑ ب ‪،‬‬ ‫ﺛﻼﺛ‬ ‫اﻻﺣﻛ) ﺎم اﻟﺷ‬
‫اﻟﻛﺑﯾر ( وﻛﺗﺎب ﻛﺑﯾر ﻓﻲ ) ﻏرﯾب اﻟﻘرآن واﻟﺣدﯾث ( وﻏﯾرھﺎ ﻛﺛﯾر ‪.‬وأﺻ ﺎﺑﺗﮫ‬
‫ﻣﺣﻧﺔ ﻓﺗوﻓﻲ ﻋﻠﻰ أﺛرھﺎ ﻓﻲ ﺑﺟﺎﯾﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬اﺑن ﺧراﺳﺎن ( * ) ‪488 - . . .‬‬
‫اﻟﺣق ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ﺑ ن ﺧراﺳ ﺎن ‪:‬أول اﻻﻣ راء‬ ‫ھ = ‪1095 - . . .‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫ﻧﮭﺎﺟﺔ ‪.‬ﺎم ﺑ ﺄﻣر ﺗ وﻧس‬
‫ﻗ‬ ‫وﻧس ‪.‬رﺟﺢ أﻧﮭ م ﻣ ن ﺻ‬ ‫ﻣن ﺑﻧﻲ ﺧراﺳﺎنﻓ ‪ ،‬ﻲ ﺗ وﯾ‬
‫ت ‪.‬طﺎﻋﺗﮭ ﺎ ﻟﻠﻣﻌ ز ﺑ ن‬ ‫وﻛﺎﻧ‪ 450‬ه‬
‫ﺗرﻛﺎ ﻣ ﻊ أوﻟ ﻲ اﻟﺷ ﺄن ﻣ ن أھﻠﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻌﻠﮭ ﺎ ﻋﺑ د اﻟﺣ ق ﻟﻠﻧﺎﺻ رﺑن ﻋﻠﻧ ﺎس ‪ ،‬ﺻ ﺎﺣب ﻗﻠﻌ ﺔ ﺑﻧ ﻲ ﺣﻣ ﺎد ‪.‬‬
‫ﻻﺧﺿ ﺎع ﻋﺑ د اﻟﺣ ق ‪.‬ﻓ ﺎﻣﺗﻧﻊ‬ ‫وﺗوﻓﻲ اﻟﻣﻌز ‪ ،‬ﻓزﺣف اﺑﻧﮫ ﺗﻣﯾم ﻣن ) اﻟﻣﮭدﯾﺔ (‬
‫واﻧﻌﻘد اﻟﺻﻠﺢ ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ﻋﻠﻰ ﻋ ودة ﻋﺑ د اﻟﺣ ق‬ ‫ھذا ‪ ،‬ﻓﺣﺎﺻره ﺗﻣﯾم أرﺑﻌﺔ أﺷﮭر ‪.‬‬
‫إﻟﻰ اﻟطﺎﻋﺔ ‪ .‬ﻓﺎﺳﺗﻣر ﻓﻲ اﻻﻣﺎرة إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫أﺑﺟد اﻟﻌﻠوم ‪ 900‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪899‬وﻓﮭرس اﻟﻔﮭ ﺎرس ‪125 : 2‬واﻧظ ر‬
‫ﻋ ‪22‬دد رﺟ ب ‪( 2 ) . 1378‬‬ ‫اﻟﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻌ رب ‪ ،‬اﻟﺻ ﺎدرة ﻓ ﻲ ﻛراﺗﺷ ﻲ ‪:‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬‫ﮭ ذﯾبﺗ اﻻﺳ ﻣﺎء واﻟﻠﻐ ﺎت ‪: 1‬وﻓ‪ 292‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪248 : 1‬‬
‫واﻟﻔﮭرس اﻟﺗﻣﮭﯾدي واﻟوﻓﯾﺎت ﻻﺑ ن ﻣﻧﻘ ذ ‪) .‬‬ ‫وﻋﻧوان اﻟدراﯾﺔ ‪ 20‬واﻟﺗﻛﻣﻠﺔ ‪647‬‬
‫ت ‪ :‬ﺔ اﻟرﺧﺎﻣﯾ ﺔ ﻓ ﻲ أﻋﻠ ﻰ ﺑ ﺎب‬ ‫‪315‬اﻟﺑﻼط‬
‫وﻋﻠ‪ : 1‬ﻰﻗﻠ‬ ‫اﻟﺑﯾ‪ ( 3‬ﺎن اﻟﻣﻐ رب‬
‫اﻟﮭﺎﺷ م ( * )‬ ‫وق اﻟﻌط ﺎرﯾن ﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟزﯾﺗوﻧ ﺔ ﺑﺗ وﻧس ‪ ،‬ﻣ ﺎ ﻧﺻ ﮫ ‪* :‬اﺑ) ن‬
‫ﻋﺑد (اﻟﺣق ﺑن ﻋﺑد اﻟواﺣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ . . . - 1302‬ھ = ‪ . . . - . . .‬م‬
‫ﻣﺣﻣد اﺑن اﻟﮭﺎﺷم ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣدﯾث ﯾرﺟﻊ ﻧﺳﺑﮫ إﻟﻰ ﺑﻧﻲ ﻋدي ‪.‬دﺧل أﺣد ﺟ دوده‬
‫إﻟﻰ اﻟﮭﻧد ﺑﻘﯾﺎدة ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ﻓﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣ روان وﺳ ﻛن ﺟ ده‬
‫اﻟﮭﻧد( ‪،‬ﻓﻲوﻟ د ﻋﺑ د اﻟﺣ ق وﻧﺷ ﺄ ﻓﯾﮭ ﺎ وأﺟﯾ ز‬ ‫ﻓﻲ ﻗرﯾﺔ ﺳﻣﯾت ) ﻗرﯾﺔ اﻟﺷﯾوخ‬
‫ﻛﺑﯾ( ر ﺻ ﻧﻔﮫ وﺗﺻ در‬ ‫ﻟﮫ ﺑﺎﻟﺗدرﯾس ﻣن ﻧﺣو أرﺑﻌ ﯾن ﺷ ﯾﺧﺎ ذﻛ رھم ﻓ ﻲ )ﺛﺑ ت‬
‫ﻋﺎﻣ ﺎ وزار‬ ‫ﻣدرﺳ ﺎ ﻧﺣ و ) ‪( 50‬‬ ‫أﺣﻣ ﺔ د) ﻓ ور اﻟﺷ رﻗﯾﺔ (‬ ‫ﻟﻠﺗ درﯾس ﻓ ﻲ ﻣدﯾﻧ‬
‫ﻣدرﺳ ه ( ﺎ ﺑﺎﻟﻣﺳ ﺟد اﻟﺣ رام‬‫ﺣﺟ ﺎز ﺣﺎﺟ ﺎ وﻋﯾﻧ ﮫ اﻟﻣﻠ ك ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ) ‪1368‬‬
‫ﻧﺻ ﺔ ر) اﻟﺑ ﺎري ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾن ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ‬ ‫ﻧﺣ و‬ ‫ﺧﻣﺳ‬
‫وﺻ ‪ .‬ﻧف‬‫ﻓﺄﻗ ﺎم ﺑﻣﻛ ﺔ‬
‫ﺎرق اﻻﻧ وار ﻓ ﻲ ﺷ رح ﻣ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫دات و )‬
‫أرﺑ ﻊ ﻣﺟﻠ ﻣﺷ‬ ‫ﺷرح ﺗ راﺟم اﻟﺑﺧ ﺎري (‬
‫ﺗﻔﺳ ﯾر‬ ‫اﻻﺧﺑﻣﻧ ﺎرﮫ(أرﺑﻌ ﺔ ﻋﺷ ر ﻣﺟﻠ دا ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻣوط ﺄ واﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ﻣ نأﺗ م‬
‫اﻟﻘرآن ( أﺗم ﻣﻧﮫ ﺗﺳﻌﺔ ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬ﺗو )راﺟم رﺟ ﺎل اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ( و )اﻟﺧﻼﻓ ﺔ‬
‫وﻛﺎﻧت اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﺳ ﻌودﯾﺔ ﺗﻧ وي طﺑ ﻊ‬ ‫اﻟراﺷدة ( و ) أﺳﺑﺎب إﺳﻼم اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ (‬
‫ﺑﻌض ﻛﺗﺑﮫ ‪ ،‬وﻻ أﻋرف أﻧﮫ ﺻدر ﻟﮫ ﺷﺊ ﺣﺗﻰ اﻵن ‪ .‬وھو واﻟد اﻟﺷﯾﺦ اﻻدﯾب‬
‫اﻟﻣﻛﻲ أﺑﻲ ﺗ راب اﻟظ ﺎھري ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ ( * ) ‪ 869 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫ﻋﺑد( اﻟﺣق ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ ‪:‬آﺧ ر ﻠﻣ وك‬ ‫‪ 1465 -‬م‬
‫ﺑﻧﻲ ﻣرﯾن ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د اﻟﺣ ق ﺑ ﺎﻟﻣﻐربﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺳ ﻼوي ‪) * :‬ھ ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫ﺑﺳم ﷲ اﻟرﺣﻣن اﻟرﺣﯾم ‪ :‬وﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻰ اﻟﻧﺑﻲ ﻣﺣﻣد وﻋﻠﻰ آﻟﮫ وﺳﻠم ﻣﻣﺎ أﻣر‬
‫و ﻣﺣﻣ د ﻋﺑ د اﻟﺣ ق اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز اﺑ ن ﺧراﺳ ﺎن ﻓ ﻲ ﺷ ﮭر‬
‫اﻟﻐﻧاﺑ ن اﻟﻣﻠﯾﻠ ﻲ‬ ‫ن ﺳ ﻧﺔ ارﺑ ﻊ وﺳ ﺑﻌﯾن وأرﺑﻌﻣﺎﯾ ﺔ وﻣ ن ﺑﻧ ﺎ ﻋﺑ د ﻲ‬
‫واﻧظ ر ﻣ ﺎ ﻛﺗ ب‬ ‫وﻋوض اﺑن اﻟﻘﺑﯾطﻲ وﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻰ اﻟﻧﺑﻲ ﻣﺣﻣد وآﻟ ﮫ ‪ .‬اھ ‪.‬‬
‫اﻟﺷﯾﺦ اﻟﺷﺎذﻟﻲ اﻟﻧﯾﻔر ﻓﻲ ﺟرﯾدة اﻟﻌﻣل ‪ -‬ﺑﺗوﻧس ‪ -‬ﻓﻲ ‪ 2‬دﯾﺳﻣﺑر ‪( 1 ) . 1962‬‬
‫وھ) و‬ ‫دة ‪ 1379 / 11 / 10‬ه ‪.‬‬ ‫ﺑﻼد ‪ ،‬ﺑﺟ‬ ‫دة اﻟ‬ ‫ﻲ ﺟرﯾ‬ ‫ﺎر ‪ ،‬ﻓ‬ ‫د اﻟﺟﺑ‬
‫أطوﻟﮭم ﻣدة ‪ ،‬وأﻋظﻣﮭم ﻣﺣﻧﺔ وﺷدة ( وﻟﻲ ﺑﻔﺎس ﺑﻌد وﻓﺎة أﺑﯾﮫ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 823‬ه (‬
‫وﺗرك اﻟﺗﺻرف ﻓﻲ اﻟﻣﻠك إﻟﻰ وزراﺋﮫ وﺣﺟﺎﺑﮫ ‪ -‬ﻋﻠﻰ طرﯾﻘﺔ أﺑﯾﮫ ‪ -‬وﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﻣﻣ ن وﻟ ﻲ‬ ‫وﺧ( رب ﺑﻌ د ذﻟ ك‬ ‫ﻗﺻ ر اﻟﻣﺟ ﺎز‬ ‫اﺳﺗوﻟﻰ اﻟﺑرﺗﻐ ﺎل ﻋﻠ ﻰ )‬
‫وﺧﻠﻔ ﮫ ﻗرﯾﺑ ﮫ ﻋﻠ ﻲ‬ ‫وزارﺗﮫ ﯾﺣﯾﻰ ﺑن زﯾﺎن اﻟوطﺎﺳﻲ وﻗﺗل ظﻠﻣ ﺎ )ﺳ ﻧﺔ ‪( 853‬‬
‫ﺑن ﯾوﺳف اﻟوطﺎﺳﻲ ) وﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪( 865‬وﺗوﻟﻰ اﻟوزارة ﺑﻌده ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﯾﺣﯾ ﻰ‬
‫ﺑن زﯾﺎن ‪ ،‬واﺳ ﺗﺑد ھ ذا ﺑ ﺎﻻﻣر وأﺷ رك ﻣﻌ ﮫ أﻗﺎرﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓ راع اﻟﺳ ﻠطﺎن اﺳ ﺗﺣواذ‬
‫وطﺎﺳﯾﯾن ﻋﻠ ﻰ أﻣ ور اﻟدوﻟ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻧﻛ ل ﺑﮭ م ‪ ،‬وﻗﺗ ل أﻛﺛ ر ﻣ ن ﻛ ﺎن ﻣ ﻧﮭم ﺑﻣدﯾﻧ ﺔ‬
‫ﻏﯾر أﻧﮫ ﺧﺗم ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ﺷ ر‬ ‫ﻓﺎس ) ‪ ( 1‬ﻓﻲ ﯾوم اﻻرﺑﻌﺎء ﻣﺳﺗﮭل اﻟﻣﺣرم ﺳﻧﺔ ‪866‬‬
‫ﺧﺗ ﺑﻌ ﺎم ‪،‬دھمﻓﺎﺳﯾﮭ ﺗ ودﯾﯾن ‪ ،‬اﻋﺗ ز ﺑﮭﻣ ﺎ ﯾﮭ ود ﻓ ﺎس وﺗﺣﻛﻣ وا ﻓ ﻲ‬ ‫وزر ﻣ ن‬
‫رب‪ .‬أﺣ دھﻣﺎ اﻣ رأة ﻓﺎﺳ ﺗﻐﺎﺛت ‪ ،‬ﻓﺛ ﺎر اﻟﻧ ﺎس وأﻋﻣﻠ وا‬ ‫واﻟﻔﻘﮭ ﺎء‬
‫اﻻﺷراف وﺿ‬
‫ﮭ ود ‪ ،‬وﻧ ﺎدوا ﺑﺧﻠ ﻊ اﻟﺳ ﻠطﺎن ووﻟ وا ﻋﻠ ﯾﮭم اﻟﺷ رﯾف أﺑ ﺎ ﻋﺑ د ﷲ‬
‫اﻟﺣﻔﯾد ‪ .‬وﻛﺎن اﻟﺳﻠطﺎن ﻏﺎﺋﺑﺎ ﻋن اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺟﺑره ﻣن ﻣﻌﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﻌودة إﻟﯾﮭﺎ ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻧﺗزﻋوا ﻣﻧﮫ ﺧﺎﺗم اﻟﻣﻠك وأرﻛﺑوه ﺑﻐﻼ وطﺎﻓوا ﺑﮫ ‪ ،‬وأﻣر اﻟﺣﻔﯾد ﺑﺿرب ﻋﻧﻘ ﮫ‬
‫‪ ،‬ﻓﻘﺗل ‪.‬وﺑﻣﮭﻠﻛﮫ اﻧﻘرﺿت دوﻟﺔ ﺑﻧﻲ ﻣرﯾن ﻓﻲ اﻟﻣﻐ رب ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪3‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ اﻟوطﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﺗ وﻓﻰ ﺳ ﻧﺔ ‪ 910‬ه ‪،‬‬ ‫اﻧظ ر ﺗرﺟﻣ ( * ﺔ) ‪( 1‬‬
‫اﻟذﯾن ﻧﺟوا ﻣ ن اﻟﻘﺗ ل ﻓ ﻲ‬ ‫وﻛﺎن أﺣ‬
‫وھو اﻟذي آل إﻟﯾﮫ ﻣﻠك اﻟﻣﻐرب ﺑﻌد ذﻟك ‪ ،‬د‬
‫‪ 336‬ط‬ ‫ﺎس ‪ 274‬و وﻟﻘ‬ ‫وﺟ‪ 149 :‬ذوة اﻻﻗﺗﺑ‬‫ﺎ‪2‬‬ ‫وم ‪( 2 ) .‬‬
‫اﻻﺳﺗﻘﺻ‬ ‫ذا اﻟﯾ‬ ‫ھ‬
‫اﻟﻔراﺋد ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﻛﺎﻧت ﻗﺎﻋدﺗﮫ ﻣدﯾﻧﺔ ﻓﺎس وﺛﺎرت ﻋﻠﯾﮫ ﻋﺎﻣﺗﮭﺎ وﺧﺎﺻﺗﮭﺎ‬
‫رﯾف ﻣﺣﻣ د اﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﻣ ران اﻟﺟ وطﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻘرﺿ ت اﻟدوﻟ ﺔ ‪،‬‬
‫وﻓﻲ ﺻﻔﺣﺎت ﻟم ﺗﻧﺷ ر ﻣ ن ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫وﻣﺎت ﻋﺑد اﻟﺣق ﻓﻲ اﻟﺳﻧﺔ اﻟﺗﻲ ﺧﻠﻊ ﺑﮭﺎ ( ‪.‬‬
‫‪153‬ﺧﯾ) ﺎر ﻣﻠ وك اﻟﻐ رب ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻗ د ﻛﺛ ر ﺑﻔ ﺎس اﻟﯾﮭ ود ‪،‬‬ ‫إﯾﺎسﻣن‬
‫اﺑن ﻛﺎن‬
‫وﻓﻲ اﻟﺿ وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪ : 4‬ﻗ‪37‬ﺎم)ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﺷ رﯾف ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻓﻘﺗﻠوه ﺧﺎرج ﻓﺎس ( ‪.‬‬
‫ﺑن ﻋﻣران اﻟﺣﺳ ﻧﻲ ﻧﻘﯾ ب اﻻﺷ راف ‪ ،‬ﺑﺳ ﺑب ﺗوﻟﯾﺗ ﮫ اﻟ وزارة ﻟﯾﮭ ودي ‪ ،‬وأﺧ ذه‬
‫ﻣوﺿ ﻌﮫ (وﻓ‪ .‬ﺳﻲ )ﻠوة اﻻﻧﻔ ﺎس ( ‪، 168 : 3 -‬‬ ‫ﻓذﺑﺣ ﮫ ‪ ،‬واﺳ ﺗﻘر اﻟﺷ رﯾف‬
‫واﻟﻣﻠ‪) :‬وك اﻟﻣرﯾﻧﯾ ون ﻛ ﺎﻧوا ﻣ ن أﺣﺳ ن‬ ‫ﻧﻘﻼ ﻋن ) ﻣطﻠﻊ اﻻﺷراق ( ﻣﺎ ﻧﺻﮫ‬
‫اﻟﻣﻠوك ﺳﯾرة وﺳﯾﺎﺳﺔ وﻧﺑﺎھﺔ ‪ ،‬وﻛﺎن ﻓﯾﮭم اﻟﻔﻘﮭﺎء اﻟﻣﻼزﻣون ﻟﻣﺟﺎﻟﺳ ﺔ اﻟﻌﻠﻣ ﺎء‬
‫ﻣﻠﻛ ﺎ ‪،‬‬ ‫وﻋ‪ ) :‬دة ﻣﻠ وﻛﮭم ‪28‬‬ ‫‪ ،‬اﺳ ﺗﻔﺣل ﻣﻠﻛﮭ م وطﺎﻟ ت دوﻟ إﻟﺗﮭم (ﻰ أن ﻗ ﺎل‬
‫وﻣدة دوﻟﺗﮭم ﻣﺋﺗﺎن وﺑﺿﻊ وﺧﻣﺳون ﺳﻧﺔ ( ‪ ) * .‬اﺑن ﻋطﯾﺔ ( * ) ‪542 - 481‬‬
‫ﺔ‬ ‫ن ﻋطﯾ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫د اﻟ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫‪- 1088‬ﻏﺎﻟ‪ 1148‬مب(ﺑ‬
‫ن‬ ‫ھق ﺑ=‬ ‫د اﻟﺣ‬
‫اﻟﻣﺣﺎرﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻣﺣﺎرب ﻗﯾس ‪ ،‬اﻟﻐرﻧﺎطﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ :‬ﻣﻔﺳر ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬أﻧدﻟﺳﻲ ‪،‬‬
‫ﻣن أھل ﻏرﻧﺎطﺔ ‪ .‬ﻋﺎرف ﺑﺎﻻﺣﻛﺎم واﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷﻌر ‪.‬وﻟﻲ ﻗﺿﺎء اﻟﻣرﯾ ﺔ ‪،‬‬
‫اﻟﻣﺣ رر‬ ‫ﺎن ﯾﻛﺛ ر اﻟﻐ زوات ﻓ ﻲ ﺟﯾ وش اﻟﻣﻠﺛﻣ وﺗﯾن ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻠورﻗ ﺔﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫اﻟوﺟﯾز ﻓﻲ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻌزﯾز ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻋﺷر ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و ) ﺑرﻧﺎﻣﺞ ‪ -‬خ (‬
‫‪ 1301‬ﻲك (ذﻛ ر ﻣروﯾﺎﺗ ﮫ وأﺳ ﻣﺎء ﺷ ﯾوﺧﮫ ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط )اﻟﻣﺟﻣ وع ﻓ‬
‫اﻟﺳ) ﮭﻣﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻧﺔ ‪ 541‬و ‪* . ( 1 ) 546‬‬ ‫ﮫﺳ‬ ‫ﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗ‬ ‫ﻲﺗ‬ ‫لﻓ‬
‫د‬ ‫و ﻣﺣﻣ‬ ‫ﺎرون ‪ ،‬أﺑ‬ ‫نھ‬ ‫‪1073‬‬
‫ﻣﺣﻣم ( د ﺑ‬ ‫‪ 466‬ه =ق‪ .‬ﺑ‪ - . .‬ن‬‫د اﻟﺣ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫ﺗﻌﻠ ‪ .‬م ﻓ ﻲ ﺻ ﻘﻠﯾﺔ ‪.‬وﺣ ﺞ‬ ‫اﻟﺻﻘﻠﻲ ‪:‬ﮫ ﻣ ن أﻋﯾ ﺎن اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ‬
‫اﻟﺳﮭﻣﻲ اﻟﻘرﺷﻲ ﻓﻘﯾ‬
‫ﻣرﺗﯾن ‪ ،‬وﻟﻘﻲ إﻣﺎم اﻟﺣرﻣﯾن اﻟﺟوﯾﻧﻲ ) ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑن ﯾوﺳف ( ﺑﻣﻛﺔ ﺳﻧﺔ ‪450‬‬
‫ﻣﺳ) ﺎﺋل اﻻﻣ ﺎم ﻋﺑ د‬ ‫‪،‬ھوﻛﺎﻧت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ﻣﺳﺎﺋل ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺟﻣﻌ تﺑﺎﺳ م‬
‫رﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ب اﻟﻣﺻ‬ ‫اﻟﻛﺗ‬
‫دارخ (‬
‫ﺎم اﻟﺟ ﺑ وﯾﻧﻲ ‪-‬‬ ‫ﺎ ﻟﻼﻣ‬ ‫ﻘﻠﻲ وأﺟوﺑﺗﮭ‬ ‫ق اﻟﺻ‬
‫اﻟﻧﻛ ت‬ ‫ن ‪.‬ﻛﺗﺑ ﮫ أﯾﺿ ﺎ )‬ ‫وﺗﻛ ررت زﯾﺎرﺗ ﮫ ﻟﻣﺻ ر ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻻﺳ ﻣﻛﻧدرﯾﺔ‬
‫واﻟﻔروق ﻟﻣﺳﺎﺋل اﻟﻣدوﻧﺔ ‪ -‬خ ( اﻟﺟزء اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ ﻣدرﯾد ‪ ،‬ﯾﻘﺎل إﻧﮫ‬
‫ﻛﺑﯾر ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷرح اﻟﻣدوﻧ ﺔ ‪ ،‬وﺟ زء ﻓ ﻲ‬ ‫ﻧدم ﻋﻠﻰ ﺗﺄﻟﯾﻔﮫ ‪ ،‬و ) ﺗﮭذﯾب اﻟﻣطﺎﻟب (‬
‫) ﺿﺑط أﻟﻔﺎظ اﻟﻣدوﻧﺔ ( وﻟﮫ ﺷﻌر ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﻧﻔ( ﺢ اﻟطﯾ ب‬
‫‪ 593 : 1‬وﻗﺿﺎة اﻻﻧدﻟس ‪ 109‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟﻣﻠﺗﻣس ‪376‬واﻟﻣﻌﺟم ﻻﺑن اﻻﺑ ﺎر ‪259‬‬
‫وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪ 439‬و ‪1613‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪295‬واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪ 208 : 1‬و ‪732‬‬
‫ﻣﺟﻠ دان ﻣ ن‬ ‫‪ Brock . S . I :‬وﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑ ﺎط )اﻟﻣﺧطوط ﺔ ‪201‬ﺟ ﻼوي (‬
‫ﺗﻔﺳﯾره ‪ ،‬ھﻣﺎ اﻻول ‪ ،‬واﻟﺧﺎﻣس وھو اﻻﺧﯾر ‪ ،‬ﻓﮭذه اﻟﻧﺳﺧﺔ ﻓﻲ ﺧﻣﺳﺔ ﻣﺟﻠدات‬
‫‪) . 4375‬ﻠﺔ‪ 2‬ﻣ( ن ﺣوﻟﯾ ﺎت ﻛﻠﯾ ﺔ اﻵداب ‪:‬‬ ‫واﻧظ‪ .‬ر ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲاﻟ ‪ :‬رﻗم ﻓﺻ‬
‫اﻟﻌدد اﻟﺛﺎﻟث ‪ ،‬ﯾﻧﺎﯾر ‪ 1955‬اﻟﺻﻔﺣﺔ ‪ 82‬ﻋن اﻟﻣدارك ﻟﻠﻘﺎﺿﻲ ﻋﯾﺎض ‪ .‬وﻣﻌﺟم‬
‫اﻟﺳﻔر ﻟﻠﺳﻠﻔﻲ ‪ .‬واﻟﻣدارك طﺑﻌﺔ اﻟﺣﯾﺎة ‪ 774‬وﻓﮭرس * ) ﻋﺑد اﻟﺣق ﺑن ﻣﺣﻣد (‬
‫ﻲ‬ ‫د ‪ ،‬اﻟﺣﻣﺻ‬ ‫اﻟﺣ ‪1611‬قم ﺑ( ن ﻣﺣﻣ‬ ‫‪- 1555‬‬
‫* ) ‪ 1020 - 962‬هﻋﺑ= د‬
‫اﻻﺻل اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ ،‬زﯾن اﻟدﯾن ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪.‬ﻟﮫ ﺷﻌر ﻓﯾﮫ رﻗ وﻟﺔ ‪ .‬د وﻣ ﺎت ﺑدﻣﺷ ق‬
‫) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1070 - 991‬ه = ‪ 1660 - 1583‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣق‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻣرزﺑﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺻوﻓﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل دﻣﺷق ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻣﺣﺑﻲ ‪:‬رأﯾت ﺑﺧط ﮫ )‬
‫ﺗﻠذة ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر ﺣﺳ ن ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋﺎ (ل ﻣﻌﻧ ﻰ ﻧ ﺎدر وﺣﻛﺎﯾ ﺔ ﻣﺳ وﻟ‬ ‫ﻓﯾﮫ ﻛ‬
‫‪ 1879‬مد (اﻟﺣ ق ﺑ ن‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﺣ ق ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1296‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ﻋﺑ‬
‫ﻣﺣﻣد اﻟﮭﻧدي ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺄﺻول اﻟﻔﻘﮫ واﻟﻣﻧطق ‪ .‬ﺣﻧﻔﻲ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )اﻟﻧ ﺎﻣﻲ ‪ -‬ط (‬
‫ﻓﻲ ﺷرح اﻟﺣﺳ ﺎﻣﻲ ﻟﻣﺣﻣ د اﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻻﺧﺳ ﯾﻛﺛﻲ ‪ ،‬ﻓ رغ ﻣﻧ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1296‬و )‬
‫ﺷرح اﻟﺗﺻدﯾﻘﺎت واﻟﺗﺻورات ‪ -‬ط (ﻋﻠﻰ ﺳﻠم اﻟﻌﻠوم ‪ ،‬ﻟﻠﺑﮭﺎري ﻓﻲ اﻟﻣﻧط ق )‬
‫‪ 1217‬مد (اﻟﺣ ق ﺑ ن‬ ‫اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ ( * ) ‪ 614 - 542‬ه = ‪ - 1147‬ﻋﺑ‬ ‫‪)*.(3‬‬
‫ﻣؤﺳ س اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫ﻣﺣﯾو ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ﺑن ﺣﻣﺎﻣﺔ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﯾﻧاﻟﻣرﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪:‬‬
‫اﻟﻣرﯾﻧﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻﻰ ‪ .‬وﺑﻧو ﻣرﯾن ﻣن ﺑرﺑر اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ﻣن ﻗﺑﯾﻠﺔ زﻧﺎﺗﺔ‬
‫‪ ،‬ﻛﺎﻧت إﻗﺎﻣﺗﮭم ﻓﻲ ﺑﻼد اﻟﻘﺑﻠﺔ ‪ ،‬ﻣن زاب إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ إﻟ ﻰ ﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﺔ ‪ ،‬ﯾﺗﻧﻘﻠ ون ﻓ ﻲ‬
‫ﺣﺎري ﻻ ﯾ دﺧﻠون ﺗﺣ ت ﺣﻛ م ﺳ ﻠطﺎن وﻻ ﯾ ؤدون ﺿ رﯾﺑﺔ ‪ ،‬ﺷ ﻐﻠﮭم‬
‫اﻟﺻﯾد واﻻﻏﺎرة ﻋﻠﻰ أطراف اﻟﺑﻼد ‪ .‬وﻛﺎﻧت * ) ھﺎﻣش ‪* ( 2‬دار اﻟﻛﺗ ب ‪: 1‬‬
‫وﺷ ﺟرة اﻟﻧ ور‬ ‫واﻟﻣﻧﺗﻘﻰ ﻻﺑ ن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷ ﮭﺑﺔ ‪ -‬ﻓخ ‪.‬ﻲ ﺣ وادث ﺳ ﻧﺔ ‪466‬‬ ‫‪206‬‬
‫‪ ( 1 ) . 116‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ ( 2 ) . 316 - 310 : 2‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪- 316 : 2‬‬
‫اﻟرﯾﺎﺳ ﺔ ﻓ ﯾﮭم‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪. 1272‬‬ ‫اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪185 : 4‬‬ ‫‪( 3 ) . 318‬‬
‫اﻟﻣﺧﺿﻧﮭم )ب ﺑ ن ﻋﺳ ﻛر ﺑ ن‬ ‫وﻣﻣ ﺔ ‪.‬ن ﻋ رف ﻣ‬ ‫رﺟﻣ‬
‫ﻻﺳ ﻼف ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗ‬
‫وﻣﻲ‬ ‫ؤﻣن اﻟﻛ‬ ‫د اﻟﻣ‬ ‫ﯾن ﻋﺑ‬ ‫تﺑ‬ ‫ﻲ ﻛﺎﻧ‬ ‫روب (اﻟﺗ‬
‫د‬ ‫ض اﻟﺣﻣﺣﻣ‬
‫أﺑﻲ ﺑﻛر ﺑ ن ﺣﻣﺎﻣ ﺔ (‬ ‫واﻟﻣراﺑطﯾن ﺳﻧﺔ ‪ 540‬ه واﻧﺗﻘﻠت اﻟرﯾﺎﺳﺔ إﻟﻰ اﺑن ﻋﻣﮫ )‬
‫وﻗﺗ ول( ﻓ ﻲ ﺻ ﺣراء اﻟ زاب ﺳ ﻧﺔ ‪ 592‬ه ‪.‬‬ ‫وﻣن ھذا إﻟﻰ اﺑﻧﮫ أﺑﻲ ﺧﺎﻟد )ﻣﺣﯾ‬
‫رﺟم ﻟ ﮫ ‪ ،‬وﻣوﻟ ده ﻓ ﻲ اﻟ زاب ‪،‬‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﺣاﻟﻣﺗق (‬‫وﻗﺎم ﺑﻌ ده ﺑ ﺄﻣر ﯾﻠاﻟﻘﺑ ﺔ اﺑﻧ ﮫ )‬
‫‪610‬ﻏ زارة اﻟﻣﯾ ﺎه وﺧﺻ ب‬ ‫ﻘ ل ﺑﮭ م إﻟ ﻰ اﻟﻣﻐ رب اﻻﻗﺻ ﻰ ﺳﻣﻧﺗﺟﻌﻧﺔ ﺎ‬
‫وﻣ ﺎ (ﺣوﻟ ﮫ ﻣ ن دﯾ ﺎر اﻟرﯾ ف ‪.‬وﻗ ﺎﺗﻠﮭم‬ ‫اﻻرض ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻟﮭ م ﺣﺻ ن )ﺗﺎزوط‬
‫وزﺣ ف ﺑﮭ م‬ ‫اﻟﻣوﺣدون أﺻﺣﺎب ﻣ راﻛش وﻓ ﺎس ‪ ،‬ﻓظﻔ ر اﻟﻣرﯾﻧﯾ ون ﺳ ﻧﺔ ‪613‬‬
‫وھ زم ﻣ ن ﻛ ﺎن ﻣﻌ ﮫ ﻣ ن‬ ‫ﺎزا (‬‫ﻋﺎﻣﻠﮭ) ﺎ‬
‫اﻻﻣﯾ ر ﻋﺑ د اﻟﺣإﻟ قﻓﻘﺗﻰ رﺑ ل ﺎطﺗ‬
‫وﺧرج ﻋﻠﻰ ﻋﺑد اﻟﺣق ﺑﻌض رﺟﺎﻟﮫ ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ )ﻋﺳ ﻛر‬ ‫اﻟﻣوﺣدﯾن وأﻧﺻﺎرھم ‪.‬‬
‫( ﻓﻘﺻدوا ﻗﺑﺎﺋل ) ﺑﻧﻲ رﯾﺎح ( أﻗوى ﻗﺑﺎﺋل اﻟﻌرب ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟﺻﺣﺎري ‪ ،‬وﻋﺎدوا‬
‫ﻓﺻﺑر ﻟﮭم ‪ ،‬وﺑﺎﯾﻌ ﮫ رﺟﺎﻟ ﮫ ﻋﻠ ﻰ أن ﯾﻣوﺗ وا‬ ‫ﺑﺟﻣوع ﻛﺛﯾرة ﯾﻘﺎﺗﻠون ﻋﺑد اﻟﺣق ‪.‬‬
‫ﻋﻠ ( ﻰ أﻣﯾ ﺎل ﻣ ن )ﺗﺎﻓرطﺎﺳ ت (‬ ‫ﻓﻛﺎﻧ‪ ،‬ت اﻟﻣﻌرﻛ ﺔ ﻗ رب وادي )ﺳ ﺑوا‬ ‫دوﻧﮫ‬
‫ﻋﺑ د اﻟﺣ قﻓ ( دﻓﻧوه ﺑظ ﺎھر‬ ‫وظﻔر ﺑﻧو ﻣ رﯾن وﻟﻛ ﻧﮭم أﺻ ﯾﺑوا ﺑﻣﻘﺗ ل أﻣﯾ رھم )‬
‫ﺎن ھ ﺔ ‪.‬ذا أول ظﮭ ورھم ﺑﻣظﮭ ر اﻟﻘ وة‬ ‫وﻛﻣﻛﻧﺎﺳ‬‫ﺗﺎﻓرطﺎﺳ ﻗ ت (رب‬ ‫ﻗرﯾ ﺔ )‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑ د اﻟﺣﻛ م ) ‪( 214‬اﺑ نﻋﺑ د‬ ‫واﻻﺟﺗﻣﺎع ) ‪ . ( 1‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﻛم =‬
‫اﻟﺣﻛم = ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ) ‪ ( 257‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﻛم =ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د ﷲ‬
‫‪268‬اﺑ * )ن اﻟﻌراﻗ ﻲ ( * ) ‪ 613 - 563‬ه = ‪1216 - 1168‬ﻋﺑم ( د اﻟﺣﻛ م‬
‫ﺎ‪5-2:2‬‬ ‫ن ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻻﺳﺗﻘﺻ‬ ‫راھﯾم ﺑ‬ ‫ﺣﺎق إﺑ‬ ‫ﻲ إﺳ‬ ‫ن أﺑ‬
‫ﻓﺎﺿ ل ‪،‬‬ ‫ﻧﺻ ور ‪:‬‬ ‫وروﺿ ﺔ اﻟﻧﺳ رﯾن ‪ . 16 - 14‬ﻣ‬ ‫واﻟ ذﺧﯾرة اﻟﺳ ﻧﯾﺔ ‪34 - 22‬‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫ل اﻟﻘ در ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺧط ب ﺟﯾ دة وﺷ ﻌر ﻟطﯾﻣوﻟ ف ‪.‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﻣﺻ ر ‪.‬‬
‫ﺧطﯾب ) اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌﺗﯾق ( ﻓﯾﮭﺎ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻔ ﺎﻟﺢ ( * ) ‪ 1351 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫‪ 1931 - .‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻛم ﺑن ﻋطﺎء ﺑن ﻋﺑد اﻟﻔﺗﺎح اﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﻠﯾل اﻟﻔﺎﻟﺢ ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﻣﺻري ‪ .‬ﻛﺎن ﺷﯾﺦ ﻣﻌﮭد اﻟزﻗﺎزﯾق ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻣﻧﺣﺔ اﻻﻟﮭﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﺧﻼق اﻟدﯾﻧﯾﺔ ‪-‬‬
‫ﻓﻲ اﻻزھر ‪ ،‬ﻓرغ ﻣن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪) * ( 2 ) 1343‬اﻻﻓﻐ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪1251‬‬ ‫خ(‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﺣﻧﻔ ﻲ‬ ‫‪ 1326 -‬ه = ‪ 1908 - 1835‬م (ﻋﺑد اﻟﺣﻛﯾم اﻻﻓﻐﺎﻧﻲ اﻟﻘﻧ دھﺎري ‪:‬‬
‫ﺎن ‪.‬ﯾﺄﻛ ل ﻣ ن ﻋﻣﻠ ﮫ ‪ ،‬وﻻ ﯾﻘﺑ ل‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ‬
‫ﻛ‬ ‫ورع ‪ ،‬ﻣن اﻟزھﺎد ‪ .‬ﺳﻛن دﻣﺷق‬
‫وﻋرف اﻟﻧﺎس ﻓﺿﻠﮫ ﻓﺄﻗﺑﻠوا ﻋﻠﻰ ﺗﻠﻘﻲ اﻟﻔﻘﮫ واﻟﺣ دﯾث ﻋﻧ ﮫ ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﻣن أﺣد ﺷﯾﺋﺎ ‪.‬‬
‫ﺷروح وﺣواش ﺗدل ﻋﻠﻰ ﻋﻠم وﺗﺣﻘﯾق ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻛﺷف اﻟﺣﻘﺎﺋق ‪ -‬طﺷ( رح ﺑ ﮫ‬
‫ﺣﺎﺷ ) ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻛﻧﻲ ﻓﻘز ( ﮫ اﻟﺣﻧﻔﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺟ زآن ‪،‬ﺷ و )رح اﻟﺷ ﺎطﺑﯾﺔ ( و‬ ‫ﻓ )‬
‫ﺣﺎﺷ ) ﯾﺔ اﺑ ن‬ ‫وﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﮭداﯾ ﺔ (‬‫واش وﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎت ﻋﻠ ﻰ )‬ ‫ﺷ رح اﻟﺑﺧ وﺣﺎري (‬
‫ﻰ‬ ‫ﻲ ﺣﻠ‬ ‫اﻟﻣﻐ‪1 ) * ( 1‬‬
‫رب (ﻓ‬ ‫ﺎر ( ھ* ) ﺎﻣش‬ ‫دﯾن ( و )رح اﻟﻣﻧ‬‫ﺑ ﻋﺎ ﺷ‬
‫اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬اﻟﺟزء اﻻول ﻣن اﻟﻘﺳ م اﻟﺧ ﺎص ﺑﻣﺻ ر ‪( 2 ) . 257‬اﻻزھرﯾ ﺔ ‪: 6‬‬
‫اﻟﺳ ﯾﺎﻟﻛوﺗﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻰ ) ﯾر اﻟﻧﺳ ﻔﻲ ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫وﺣﺎﺷ‪ .‬ﯾﺔ ﻋﻠ ﺗﻔﺳ‬ ‫‪47‬‬
‫اﻟﺣﻛ ﯾم ﺑ ن ﺷ ﻣس اﻟ دﯾن اﻟﮭﻧ دي اﻟﺳ ﯾﺎﻟﻛوﺗﻲ‬ ‫‪ 1656‬م (‬
‫‪ 1067‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑد‬
‫ل‬ ‫اﺗﺻ‬
‫د‪.‬‬ ‫ور ‪ ،‬ﺑﺎﻟﮭﻧ‬ ‫ﺔ ﻟﻼھ‬ ‫ﯾﺎﻟﻛوت اﻟﺗﺎﺑﻌ‬ ‫ل ‪ ،‬ﻣ اﻟﺑﻧﺟن أھ ﺎﺑﻲ ‪:‬ل ﺳ‬
‫ﺎھﺟﺎنﻋﻠﯾ( ﮫ ﺑﺿ ﯾﺎع ﻛﺎﻧ ت ﺗﻛﻔﯾ ﮫ ﻣؤﻧ ﺔ اﻟﺳ ﻌﻲ‬ ‫وأﻧﻌ م‬ ‫طﺎنﺷ)‬
‫ﻓﺄﻛرﻣ ﮫ‬‫ﺑﺎﻟﺳ‬
‫ﺣﺎﺷ( و )ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺗﻔﺳ ﯾر‬ ‫ﻋﻘﺎﺋ ) د اﻟﺳ ﯾﺎﻟﻛوﺗﻲ ‪ -‬ط‬ ‫ﯾشﺗ ‪ .‬ﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﻟﻠﻌ ﻟ ﮫ‬
‫ﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺷ رح اﻟﻌﻘﺎﺋ د‬ ‫اﻟﺑﯾﺿﺎوي ‪ -‬ط ( ﻟم ﺗﻛﻣل ‪ ،‬و ) زﺑدة اﻻﻓﻛﺎر ‪ -‬ط ( ﺣﺎ‬
‫ﺣﺎﺷ ) ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺣﺎﺷ‪ ،‬و )ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﺟرﺟ ﺎﻧﻲ ‪-‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﻣﻧط ق ‪ ،‬و‬ ‫اﻟﻧﺳ ﻔﯾﺔ‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣط ول ‪ -‬ط (ﺑﻼﻏ ﺔ‬ ‫اﻟﻘطب ‪ ،‬ﻋﻠﻰ اﻟﺷﻣﺳﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﻣﻧطق ‪ ،‬و )‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺷرح ﺗﺻرﯾف اﻟﻌ زي ﻟﻠﺳ ﻌد ( ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻣﻧﯾ ﺎوي ( * )‬ ‫‪،‬و)‬
‫‪ 1301 - . . .‬ه = ‪ 1884 - . . .‬م ( ﻋﺑداﻟﺣﻛﯾم ﺑن ﻣﺧﻠوف ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺑ دوي‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺷ رح اﻻﻣﯾ ر‬ ‫اﻟﻣﻧﯾﺎوي ‪ :‬أدﯾب ﻣﺻري ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺳﻣﯾر اﻻﻣﯾر ‪ -‬ط (‬
‫اﻟﺣ ﺎﻓﻲ ( * )‬ ‫ﺣﺎﺷ‪ ،‬و )ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟ دردﯾر ‪ -‬طﺟ( زآن ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﻟﻠﺑﺳ ﻣﻠﺔ‬
‫‪ 1362 - 1276‬ه = ‪ 1943 - 1860‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻠﯾم ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﺧﻠف اﻟﺣﺎﻓﻲ ‪:‬‬
‫ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟﻌراق ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﯾﻧﺗﺳب إﻟﻰ )ﺑﺷر اﻟﺣ ﺎﻓﻲ (‬
‫ورﺑﻣﺎ ﻗﯾ ل ﻟ ﮫ )اﻟﺣﺎﻓ ﺎﺗﻲﺗﻘﻠ ( د) اﻟﻘﺿ ﺎء ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﻣﻧﺗﺧﺑﺎت اﻟﺗوارﯾﺦ ﻟدﻣﺷق ‪ 751‬و ‪ Brock . S 267 . 2 :‬وﻓﻲ ﺗﻌﻠﯾﻘﺎت ﻋﺑﯾد أن‬
‫إﻟﻰ آﺧر اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ،‬ﻣﺧطوطﺔ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق‬ ‫ﻛﺗﺑﮫ ‪ ،‬اﺑﺗداءا ﻣن ) ﺷرح اﻟﺷﺎطﺑﯾﺔ (‬
‫ﺔ‬ ‫ﺔ ‪ : 1‬ﺛ‪ 166‬م ‪43 : 4‬‬
‫واﻟﺧزاﻧ‬ ‫ر ‪318 : 2‬‬
‫واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ‬ ‫ﺧﻼﺻ‪ ( 2‬ﺔ اﻻﺛ‬ ‫‪).‬‬
‫د‬ ‫ﺎت ‪ 1068‬و ‪Brock . 2 : 550‬‬
‫وأﺑﺟ‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 150‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫ﺔ‪:3‬‬ ‫اﻟﺗﯾﻣورﯾ‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪. 1273‬أط راف‬ ‫اﻟﻌﻠوم ‪( 3 ) . 902‬اﻻزھرﯾ ﺔ ‪400 : 4‬‬
‫ﺑﻐداد ‪ .‬واﻧﺗﺧب ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻋﻧﮭﺎ وأوﻟﻊ ﺑﺟﻣﻊ اﻟﻛﺗب ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﺧزاﻧﺔ ﻧﻔﯾﺳﺔ أھ دﯾت‬
‫ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ‪159‬‬ ‫ﺑﻌد وﻓﺎﺗﮫ إﻟﻰ ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻوﻗﺎف اﻟﻌﺎﻣﺔ ‪ ،‬ﺑﺎﺳﻣﮫ ‪ ،‬وﻓﯾﮭ ﺎ ‪1524‬‬
‫ﻣﺧطوطﺎ ‪ .‬وﻟﮫ ) ﻣﺟﻣوﻋﺔ اﻟﺣﺎﻓﻲ ‪ -‬خ ( ﺑﺧطﮫ ‪ ،‬و ) ﻋﻣدة اﻟﻛﺗﺎب ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ‬
‫أوﻗﺎف ﺑﻐداد ‪ ،‬رﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ ﻓ ن اﻟوراﻗ ﺔ اﻟﻘ دﯾم ‪ ،‬ﺗو )ذﻛرة أوﻟ ﻲ اﻻﻟﺑ ﺎب (ﻓ ﻲ‬
‫ري ( * ) ‪ 1341 - 1304‬ه = ‪- 1887‬‬ ‫ﯾم اﻟﻣﺻ‬ ‫وﻋﺑ) ‪ ( 1‬د‪) * .‬‬
‫اﻟﺣﻠ‬ ‫اﻟﻧﺣ‬
‫ﺣﻠﻣ ﻲ ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ﺣﺳ ﻧﻲ اﻟﻣﺻ ﺷري ‪:‬ﺎﻋر ‪ ،‬ﻗ ﺎرب‬ ‫‪ 1922‬م (‬
‫ﻋﺑ د اﻟﺣﻠ ﯾم‬
‫ﺑﻣﺻ ر (‬ ‫ﻓﯾﺷ ﻣ ﺎ (ن دﻣﻧﮭ ور )‬ ‫دوﻧ دﮫ ﻓ‪ .‬ﻲ ﻗرﯾ ﺔ )‬ ‫اﻟﻧﺑ وغ وﺣﺎﻟ ت ﻣﻧﯾﺗ ﮫ وﻟ‬
‫وﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫واﻟﺗﺣق ﺑﺎﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔﺛم‪ .‬ﺗوظف ﺑﺎﻟﺳ ودان ‪ ،‬واﺳ ﺗﻘﺎل ‪.‬‬
‫ﺣﻣ ) أ د ﻓ ﺣﺗ ؤادﻰ( دﻋ ﻲ ﺷ ﺎﻋرهوﺗ‪ .‬وﻓﻲ‬ ‫أواﺧ ر أﯾﺎﻣ ﮫ ﺣظ وة ﻋﻧ د اﻟﻣﻠ ك‬
‫ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ﺻﻐﯾرة ‪ ،‬و ) اﻟرﺣﻠﺔ اﻟﺳﻠطﺎﻧﯾﺔ‬
‫‪ -‬ط ( ﺟزآن ) ‪ ) * . ( 2‬ﻋﺑد اﻟﺣﻠﯾم اﻟﺷوﯾﻛﻲ ( * ) ‪ 1185 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﻣﻛﺗﺑ‬ ‫د ﷲ اﻟﻧﺎﺑﻠﺳ‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫د اﻟﺣﻠ‪ 1771‬م‬
‫ﯾم ﺑ(‬ ‫ﻋﺑ‬
‫ﺎف ‪ ) . 190 ، 21‬ﺷ‪ ( 2‬ﻌراؤﻧﺎ‬ ‫اﻟﻌﺎﻣواﻟﻣﺳ ﺔ ‪69‬ﺗدرك ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛﺷ‬ ‫اﻻوﻗ ﺎف‬
‫ﺑﻔﻠﺳ طﯾنﻟ ( ﮫ‬ ‫وﯾﻛﻲ ‪ :،‬ﻣ ن أھ ل ﻧ ﺎﺑﻠس )‬ ‫اﻟﺷﻓﺎﺿ ل‬ ‫اﻟﺿ ﺑﺎط ‪. 133 - 96‬‬
‫اﻻزھ ر ‪ ،‬واﺳ ﺗﻘر ﻓ ﺛﻲ ﺑﻠم اﻧﺗﻘده ‪ .‬ل إﻟ ﻰ ﻋﻛ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺎﻻدب ‪.‬‬
‫ﺗﻐﺎل ﺑم ﻓ ﻲ‬ ‫اﺷ ﺗﻌﻠ‬
‫ﻓﺣظﻲ ﻋﻧد ﺣﺎﻛﻣﮭ ﺎ اﻟﺷ ﯾﺦ ظ ﺎھر اﻟﻌﻣ ر ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﻟ ﺎ ﮫ‪ .‬رﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )ﻋﻠ م‬
‫أﺧ ) ﻲ زاده ( * ) ‪- 963‬‬ ‫م)‪*.(1‬‬ ‫وﻧظ‬
‫ﯾﺔ (‬ ‫ﻼم ( و )رح اﻟﺳﻧوﺳ‬ ‫ﻛ اﻟ ﺷ‬
‫‪ 1013‬ه = ‪ 1604 - 1556‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻠﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟروﻣﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺄﺧﻲ‬
‫وﺗﻌﻠ‪ .‬م وﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﺳ ﺗﺎﻣﺑول ‪.‬‬ ‫زاده ‪ .‬ن ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟدوﻟ ﺔ وﻟ‬
‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ د ﺔ‬ ‫ﻗ ﺎض ‪ ،‬ﻣ‬
‫وأﺧﯾ( را ﺑﻌﺳ ﻛر روم‬ ‫وأدرﻧ ﺔ ) ‪1001‬‬ ‫ووﻟ ﻲ ﻗﺿ ﺎء ﺑروﺳ ﺔﺳ) ﻧﺔ ‪( 1000‬‬
‫ﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎ )ﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻻﺷ ﺑﺎه‬ ‫ﻋﻧﮭ ﻛﺗ ﺎ ‪ .‬ب ﻋرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬ ‫وﺗﻘﺎﻋ( ﻟد ﮫ‬ ‫اﯾﻠ ﻲ ) ‪1010‬‬
‫ھدﯾ ﺔ اﻟﻣﮭ دﯾﯾن ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ‬ ‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻔﺻ وﻟﯾن ( و )‬ ‫واﻟﻧظﺎﺋر ( و )‬
‫وﻗﺎﯾﺔ اﻟرواﯾﺔ ﻟﺻ در اﻟﺷ رﯾﻌﺔ ‪ -‬ﻓخ (ﻲ أوﻗ ﺎف ﺑﻐ داد )‬ ‫طوﺑﻘﺑو و ) ﺣﺎﺷﯾﺔ ‪-‬‬
‫‪ ) * . ( 2‬اﻟﻧﺟﺎر ( * ) ‪ 1383 - . . .‬ه = ‪ 1964 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻠﯾم اﻟﻧﺟﺎر‬
‫ﺎن ﻣ دﯾرا ﻟﻠﻣرﻛ ز اﻻﺳ ﻼﻣﻲ‬ ‫ﻣن ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﻣﺗ رﺟﻣﯾن ‪.‬ﻣﺻ ﻛري ‪.‬‬ ‫‪ ،‬اﻟدﻛﺗور ‪:‬‬
‫ﻟﻠﻣﺳﺗﺷ رق‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫اﻻﻟﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗ رﺟم ﻋﻧﮭ ﺎ ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫ﺑواﺷ م ﻧطن ‪.‬‬ ‫وﺗﻌﻠ‬
‫ﺛﻼﺛ( ﺔ أﺟ زاء ﻣﻧ ﮫ‬ ‫ﯾوھﺎن ﻓك ‪ ،‬وﻋﻣل ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻻدب اﻟﻌرﺑﻲ ‪ -‬ط‬
‫ﻟﻠﻣﺳﺗﺷرق ﺑروﻛﻠﻣن ﻓﻌﺎﺟﻠﺗﮫ اﻟوﻓﺎة ﻗﺑل أن ﯾﻧﺟزه ‪ .‬وﻟﮫ ) اﻟﻌﻘﯾدة واﻟﺷرﯾﻌﺔ ﻓﻲ‬
‫ﺗرﺟﻣط ( ﮫ ﻋ ن ﻛوﻟ دزﯾﮭر ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﺳ( ﻠك‬ ‫اﻻﺳ ﻼم ‪-‬‬
‫و ‪593 : 2‬‬ ‫ﺔ ‪322 - 319 : 2‬‬
‫وطوﺑﻘﺑ‬ ‫ﺧﻼﺻ‬‫درر ‪( 2 ) . 258 - 254 : 2‬‬ ‫اﻟ‬
‫ﻋﺑ د اﻟﺣﻛ ﯾم ( ؟ ‪) .‬‬ ‫وھ و ﻓﯾ ﮫ )‬‫وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪ 504 : 1‬واﻟﻛﺷﺎف ﻟطﻠس ‪63‬‬
‫‪ ( 3‬اﻻھرام ‪ ) * . 1964 / 3 / 13‬اﻟﺷرﻗﺎوي ( * ) ‪ 1315 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺧطﯾ ‪ :‬ب ﻣﻧﺑ ري ﻣﺻ ري ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻋﺑد( اﻟﺣﻣﯾد ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟﺷ رﻗﺎوي‬ ‫‪ 1897‬م‬
‫اﻟﻌﻠﻣﺎء ﺑﺎﻟﻧﺣو ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ‪ ) :‬دﯾوان اﻟﺧطب اﻟﺣﻣﯾدﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﺗﺳﮭﯾل اﻟﻔواﺋد‬
‫ﺔ‬ ‫اﻟﻘوااﻟﺣﻣﯾدﯾ‬
‫رب ‪ -‬ط (ﻋو ) د‬ ‫ﺣﺳ‪ ،‬و ) ﺎب اﻟﻌ‬‫و‬ ‫ﻲ اﻟﻧﺣ‬ ‫ﯾﺔ ﻓ(‬
‫ﺣﺎﺷ ‪ -‬ط‬
‫رغ(ﻣ ن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ‬ ‫ﻟﺗﺣﺻ ﯾل اﻟﻣﺑ ﺎدئ اﻟﻧﺣوﯾ ﺔ ‪ -‬ط (اﻟﻣﺑو ) ﺎدئ اﻟﻧﺣوﯾ ﻓﺔ ‪ -‬ط‬
‫ف ( * ) ‪ 1344 - 1305‬ه = ‪- 1888‬‬ ‫ﻧﺔ ) ‪ 1315‬ه ( أﺑ) ‪* . ( 1‬و )ھﯾ‬ ‫ﺳ‬
‫‪ 1926‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﺧﻠﯾل ‪ ،‬ﻣن آل أﺑﻲ ھﯾف ‪:‬ﻋﺎﻟم ﺑ ﺎﻟﺣﻘوق‬
‫وﺗ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﺛم ﻓﻲ ﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣﻘ وق ‪،‬‬ ‫‪ .‬ﻣن ﻧواﺑﻎ ﻣﺻر ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪.‬ﻌﻠم‬
‫وز ( ﻰ ﻣﺻ ر ﻓﻌﮭ د إﻟﯾ د ﺑﺗ درﯾس اﻟﻣراﻓﻌ ﺎت‬ ‫ﺗوﻟ ﺎد إﻟ‬
‫وﻋ)‬
‫ﻓﺟﺎﻣﻌ ﺔ ﺔ‬
‫ﺑﻔرﻧﺳ‬
‫ﺟﺎرﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣﻘ وق ‪ ،‬ﺛ م ﺑﺗ درﯾس اﻟﻘ ﺎﻧون اﻟ دوﻟﻲ اﻟﻌ ﺎم‬
‫واﻟﺧﺎص ‪ .‬وﻋﯾن ﺳﻧﺔ ‪ 1341‬ه ﻣدﯾرا ﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺣﻘوق ‪ ،‬وھو أول ﻣﺻري ﺗﻘﻠد‬
‫ﻟﻼ ‪ ،‬ﻓﺟﻌ ل أﻛﺛ ر دروﺳ ﮭﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪.‬ﺛ م‬ ‫ھذا اﻟﻣﻧﺻ ب ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻣ ن ﻗﺑﺟﺎﻧل ب‬
‫‪ . 1274‬دﯾرا‬
‫رﻛﯾس ﻣ‬ ‫‪682‬‬
‫ﺔ ‪ : 3‬وﺳ‬ ‫ﯾن ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻻزھرﯾ‬ ‫ﻋ‬
‫اﻟﻣراﻓﻌ ﺎت اﻟﻣدﻧﯾ ﺔ‬ ‫وﻓﻲ ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫دار اﻟﻛﺗ ب اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾﻠﺑ ث أن ﺗ ﻣ‬
‫اﻟﺗﻧﻔﯾ ذ واﻟ ﺗﺣﻔظ ﻓ ﻲ‬ ‫واﻟﺗﺟﺎرﯾ ﺔ واﻟﻧظ ﺎم اﻟﻘﺿ ﺎﺋﻲ ﻓ ﻲ ﻣﺻ رط‪ -‬ط (‬
‫رقو )‬
‫اﻟﻘ ) ﺎﻧون اﻟ دوﻟﻲ اﻟﺧ ﺎص ‪ -‬ط (‬ ‫واﻟﺗﺟﺎر ﻓ ﻲ ﻣﺻ ر ‪ -‬ط ( و‬ ‫اﻟﻣواد اﻟﻣدﻧﯾﺔ ﯾ ﺔ‬
‫اﻟﺗﻛﯾﯾف اﻟﻘﺎﻧوﻧﻲ ﻟﻣﺷروع ﻗواﻋد اﻻﺗﻔ ﺎق ﺑ ﯾن ﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺎ وﻣﺻ ر ‪-‬‬ ‫ﺟزآن ‪ ،‬و )‬
‫ﺎل ‪:‬ﮫ أول ﻣﺻ ري ﻋ ﺎﻟﺞ‬ ‫ط (وﻟﮫ ﻛﺗب ﺑﺎﻟﻠﻐﺗﯾن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ واﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ ﺔ ‪.‬وﯾﻘ إﻧ‬
‫اﻟﺗﺄﻟﯾف ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣﺑﺎﺣث اﻟﻘﺎﻧوﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻋﻠﻰ طرﯾﻘﺔ اﻟﺗﺣﻠﯾل وﻋﻠﻰ ﻣﺛﺎل اﻟﻣوﺳوﻋﺎت‬
‫ﻓ ﻲ اﻟﻠﻐ ﺎت اﻻﺟﻧﺑﯾ ﺔ ) ‪1‬ﻋﺑ( ‪* .‬د )اﻟﺣﻣﯾ د اﻟﺧطﯾ ب ( * ) ‪ 1381 - 1316‬ه‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻠطﯾ ف اﻟﺧطﯾ ب ‪:‬ﻣﺗ ﺄدب‬ ‫= ‪ 1961 - 1898‬م (‬
‫ﻣﺗﻔﻘﮫ ‪ ،‬ﻣوﻟده ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬ﻛﺎن أﺑوه ﯾﻌرف ﺑﺎﻟﻣﻧﻛﺑﺎوي ‪ ،‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ﻣﻧﻛﺎﺑو ) ﻣن ﺑﻼد‬
‫ﮫ‬ ‫ﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ﻓﻘﯾ ل ﻟ‬ ‫ﺎماﻟﺷاﻻﻣ ﺎم‬ ‫ﺔ ﻓ ﻲ ﻣﻘ‬ ‫ﺎوى ( وﻟﻰ اﻟﺧطﺎﺑ‬ ‫ﺎور ﺑﻣﻛ ﺟ ﺔ وﺗ‬
‫وﻋﻣل ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد وأخ ﻟﮫ ‪ ،‬ﯾدﻋﻰ ﻋﺑد اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧدﻣ ﺔ‬ ‫اﻟﺧطﯾب ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻠك ﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ إﻟﻰ أن ﺧرج ھذا ﻣن اﻟﺣﺟﺎز وﺣل ﻣﺣﻠ ﮫ اﻟﻣﻠ ك‬
‫ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز آل ﺳﻌود ﻓﺟﺎھر ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑﻣﺧﺎﻟﻔﺔ ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ ،‬ﺛم أطﺎع وﺷﻣﻠﮫ‬
‫وﻋﯾن ﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﻣﻧﺎﺻ ب وﺗﻘ دم‬ ‫ﻋﻔو اﺑن ﺳﻌود ‪ ،‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﻣﻛﺔ ) ‪ 1926‬م (‬
‫ﺣﺗﻰ ﺳﻣﻲ ﺳﻔﯾرا ﻟﻠﻣﻣﻠﻛﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺳﻌودﯾﺔ ﻓﻲ ) ﺑﺎﻛﺳﺗﺎن (وﻣ رض ‪.‬ﻓطﻠ ب‬
‫ﻗرﯾ) ﺔ ﻗ رب دﻣﺷ ق (إﻟ ﻰ أن‬ ‫إﻋﻔﺎءه ﻣن اﻟﻌﻣل ﻓﺄﻋﻔﻲ ﺳﻧﺔ ‪1955‬وأﻗﺎم ﺑ دﻣر‬
‫ﻛﺛﯾر ﻟم ﯾﻛن ﻣﻌروﻓ ﺎ ﺑ ﮫ ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎه ‪ ،‬وﻛﺗ ب ﻣطﺑوﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺗوﻓﻲ ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ﻧظم‬
‫اﻻﻣﺎم اﻟﻣﻠك اﻟﻌﺎدل ( ﺟزآن ﻓﻲ ﺳﯾرة اﻟﻣﻠك ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز آل ﺳﻌود ‪ ،‬و ) ﺗﻔﺳﯾر‬
‫اﻟﺧطﯾب اﻟﻣﻛﻲ ( أرﺑﻌﺔ أﺟزاء ﻣﻧﮫ ‪ ،‬و ) ﻣﻧﺎﺟﺎة ﷲ (ﺟ زآن ‪ ،‬وﺳ) ﯾرة ﺳ ﯾد‬
‫وﻟد آدم ( ﻣﻧظوﻣﺔ ﺗﺎﺋﯾﺔ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﻣﻘﺗطف ‪ 234 : 68‬وﺻﻔوة‬
‫أﺳ ﻣﻰ‬ ‫‪ 20‬ﺎﯾر ‪ . 1926‬و )‬ ‫وﺟرﯾ‪ 390‬دة اﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ ‪ ،‬ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﯾﻧ‬ ‫اﻟﻌﺻ ر ‪: 1‬‬
‫ﺑﻌ ‪ -‬د‬ ‫اﻟرﺣﻣ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪. . .‬‬ ‫ﻻتاﻟ ( دﻋوة اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻟرﺳ ﻓ ﺎ ﻲ‬
‫‪ 1894‬م د( ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل زاﺋ د اﻟرﺣﻣ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫ﺑﻌ‪ -‬دد اﻟﺣﻣﯾ‬ ‫‪ 1312‬ه = ‪. . .‬ﻋﺑ‬
‫ﻣﻧﺗﮭ ) ﻰ اﻻرادات ﻟﺳ ﺎﻟك ﺳ ﺑﯾل ﻋﻠ م‬ ‫ﻣن ﻋﻠﻣ ﺎء اﻻزھ ر ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﻣوﻗت ﻣﺻري ‪.‬‬
‫اﻟﻣﯾﻘﺎت ‪ -‬ط ( ) ‪ . ( 2‬ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﺑﺎدﯾس = ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪* 1359‬‬
‫دوي ‪،‬‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 1965‬م (‬
‫اﻟﺣﻣﯾ‬ ‫د‬ ‫ﺑ ) دوي ( * ) ‪ 1385 - 1304‬ه = ‪1887‬ﻋﺑ‪-‬‬
‫رﯾﻊ ‪.‬ري ﻣ ن أﻋﺿ ﺎء ﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ‬ ‫اﻟدﻛﺗور ‪:‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻘﺿﺎء اﻟﻣدﻧﻲ واﻟﺗﺷ ﻣﺻ‬
‫وﺟﺎور أﺑوه ﻣدة ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ورة وھ و‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬وﻟد ﺑﺎﻟﻣﻧﺻورة ‪.‬‬
‫وأﺧ ‪ .‬ذﺎدةاﻟﺷاﻟﺛﺎﻧوﯾﮭ ﺔ ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪،‬‬ ‫ﺻ ﻐﯾر ﻣﻌ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﺗﻌﻠم ﺑﮭ ﺎ اﻟﻣﺑ ﺎدئ‬
‫واﻟﺣﻘوق ) ‪ ( 1908‬ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬و ) اﻟدﻛﺗوراه (ﻓﻲ اﻟﻘﺎﻧون ﻣن ﻓرﻧﺳ ﺎ ) ‪1912‬‬
‫( ووﺿﻊ ) ﻧظﺎم ﻣﺻر اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ واﻟﺗﺷرﯾﻌﻲ ( وﺷﻐل ﻣﻧﺎﺻب ﻣرﻣوﻗﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن‬
‫أﺳﺗﺎذا وﻗﺎﺿﯾﺎ وﻣﺳﺗﺷﺎرا ﻣﻠﻛﯾﺎ ‪ ،‬ووزﯾ را ﻟﻠﻣﺎﻟﯾ ﺔ ﺛ م وزﯾ را ﻟﻠﺧﺎرﺟﯾ ﺔ ﻓﻘﺎﺿ ﯾﺎ‬
‫ﻟﯾس ﻟﮫ ﺗ ﺄﻟﯾف وﻟﻛ ن‬ ‫ﺑﻣﺣﻛﻣﺔ اﻟﻌدل اﻟدوﻟﯾﺔ وﻧﺎﺋﺑﺎ ﻟرﺋﯾﺳﮭﺎ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﻓﺟﺄة ‪.‬‬
‫ﻟﮫ أﺑﺣﺎث وﺗﻘﺎرﯾر ﻻ ﺗﻘ ل ﺷ ﺄﻧﺎ ﻋ ن اﻟﻣؤﻟﻔ ﺎت اﻟﺻ ﻐﯾرة ‪ ،‬دﻋ ﺎ اﻟﺳ ﻧﮭوري إﻟ ﻰ‬
‫ﻣﺳ) ﺎھﻣﺔ اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ﻋﺑ د‬ ‫ﺟﻣﻌﮭﺎ ‪ .‬وﻟﻠدﻛﺗور ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻣﺣﻣد ﺳرﺣﺎن ‪ ،‬ﻛﺗﺎب‬
‫ﻣﯾ د ﺑ دوي ﻓ ﻲ ﻓﻘ ﮫ اﻟﻘ ﺎﻧون اﻟ دوﻟﻲ ‪ -‬ط ( ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫‪ 1378‬ﻲ ﺟ واد ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ر ﻋﺑدﻋﻣاﻟﺟﺑ ﺎر ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟ ﺑﻼد ﺑﺟ دة ‪ / 11 / 21‬وﻋﻠ‬
‫ﻼم اﻻدب‬ ‫واﻧظ‪ 61 /‬ر أﻋ‬
‫رام ‪8 / 31‬‬ ‫وﺟرﯾ‪ 397‬دة اﻻھ‬ ‫رب ‪: 7‬‬ ‫ﺔ اﻟﻌ‬ ‫ﻣﺟﻠ‬
‫واﻟ‪ 94‬دﻛﺗور ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻣﺟﻣﻌﯾ ون‬ ‫واﻟﻔ ن ‪2 ) . 508 : 2‬ﺳ( رﻛﯾس ‪( 3 ) . 929‬‬
‫ق اﻟﺳ ﻧﮭوري ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺑﻣﺻ ر ‪174 - 159 : 21‬‬
‫ﺔ ‪) * . 453‬‬ ‫ﺔ اﻟراﻗﯾ‬ ‫وﻋﻣﺎﻟﻘ ودﻟﯾ ﺔ وروادل ‪265‬‬
‫اﻟطﺑﻘ‬ ‫ﺔ ‪57 : 48‬‬ ‫واﻟﻣﻛﺗﺑ‬
‫ﻲ‬ ‫ن أﺑ‬ ‫‪ 1285‬م ( د ﺑ‬
‫اﻟﺣﻣﯾ‬‫‪- 1210‬‬
‫د‬ ‫دﻓﻲ ( * ) ‪684 - 606‬ﻋﺑه =‬ ‫اﻟﺻ‬
‫اﻟﺑرﻛﺎت ﺑن ﻋﻣران اﺑن أﺑﻲ اﻟدﻧﯾﺎ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د اﻟﺻ دﻓﻲ اﻟطراﺑﻠﺳ ﻲ ‪:‬ﻗ ﺎض ‪،‬‬
‫ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ .‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﻓﻲ طراﺑﻠس اﻟﻐرب ‪.‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺗ وﻧس ‪ ،‬ﻓ وﻟﻲ‬
‫ﺑﮭﺎ اﻟﻘﺿﺎء واﻟﺧطﺎﺑﺔ ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻊ اﻻﻋظم ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫﺣ) ل اﻻﻟﺗﺑ ﺎس‬
‫ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﻰ ﺑﻐﺎة اﻟﻘﯾﺎس ( و ) ﻣذﻛﻲ اﻟﻔؤاد ﻓﻲ اﻟﺣض ﻋﻠﻰ اﻟﺟﮭﺎد ( ) ‪. ( 1‬‬
‫اﻟﺣﻣﯾ د ﺑ ن ﺟ ودة‬ ‫‪ 1974‬م (‬
‫اﻟﺳ ﺣﺎر ( * ) ‪ 1393 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﻋﺑ د‬ ‫*)‬
‫واﻟ ‪ .‬دﯾﺑﺎج‬ ‫ﻲ‪-‬خ‬ ‫رب ﻟﻠﺣﺷﺎﺋﺷ‬ ‫ﻼءﺟ‪( 1‬‬
‫اﻟﻛ‬ ‫ﺣﺎر ‪ :‬ھ* ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬ ‫اﻟﺳ‬
‫ﺗﺧرج ﺑﻛﻠﯾﺔ اﻟﺗﺟ ﺎرة وﺗ رأس‬ ‫‪ . 159‬ﻛﺎﺗب ﻗﺻﺻﻲ ﻣﺻري ﻣن أھل اﻟﻘﺎھرة ‪.‬‬
‫ﻓﺟ ر اﻻﺳ ﻼم ( و )‬ ‫رض ﻓﯾﮭ ﺎ ﻗﺻﺻ ﺎ ﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻣﺟﻠس إدارة اﻟﺳ وﻋﯾﻧﻣﺎ ‪.‬‬
‫ﻣﺣﻣد واﻟ ذﯾن ﻣﻌ ﮫ (‬ ‫ﻓﻲ ﻗﺎﻓﻠﺔ اﻟزﻣﺎن ( و ) اﻟﺷﺎرع اﻟﺟدﯾد ( و ) اﻟﻧﻘﺎب ( و )‬
‫ﯾرة أﺑ ﻲ ذر اﻟﻐﻔ ﺎري ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺻ ﻗﺻ ﺎ ‪ ،‬ﺳ‬ ‫وﺻ ﻧف‬ ‫ﺣﻠﻘ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻓ ﻲ ‪20‬‬
‫اﺛﻧ ( ﺎن وﻋﺷ رون ﺟ زءا ) ‪. ( 1‬‬ ‫اﻟﺳﯾرة اﻟﻣﺣﻣدﯾﺔ ‪ -‬ط ( و )ﺻﺣﺎﺑﺔ اﻟرﺳ ول‬
‫‪ 1961‬مد (اﻟﺣﻣﯾ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺳ ﺎﻣراﺋﻲ ( * ) ‪ 1381 - 1335‬ه = ‪ - 1917‬ﻋﺑ‬ ‫*)‬
‫ﺣﺳﯾن اﻟﺳﺎﻣراﺋﻲ ‪ :‬ﺿﺎﺑط ﻋراﻗﻲ ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫‪ ( 1‬دﻋوة اﻟﺣق ‪ :‬رﺑﯾﻊ اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ 1394‬وﺟرﯾدة اﻟﺣﯾﺎة ‪1974 / 1 / 22‬واﻻھ رام‬
‫اﻟﻔ ) ﺗﺢ اﻻﺳ ﻼﻣﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫‪ . 1974 / 1 / 23‬ﻣوﻟده ﺑﺳﺎﻣراء وإﻗﺎﻣﺗﮫ ﺑﺑﻐداد ‪.‬ﻛﺗ ب‬
‫اﻟﻘﺎﺋد) اﻟﺧﺎﻟ د ‪ ،‬ﺧﺎﻟ د ﺑ ن اﻟوﻟﯾ د ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬‫اﻟﻌراق واﻟﺟزﯾرة ‪ -‬ط ( و‬
‫د‬ ‫‪ 1950‬م (د اﻟﺣﻣﯾ‬
‫دي ( * ) ‪ 1369 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑ‬ ‫د ﺣﻣ‬ ‫د اﻟﺣﻣﯾ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫ﺣﻣدي ‪ :‬ﻛﺎﺗب ﻣﺻري ‪ .‬اﺷﺗﮭر ﺑﻣﺟﻠﺗﮫ ) اﻟﺳﻔور ( وأﺻدر ﺟرﯾدة ) اﻟﺿﯾﺎء (‬
‫ﻓﺄﺳﺑوﻋﯾﺔ ‪.‬ﺗﺢ ﺻدرﺻ ﺣﻔﮫ ﻟﻠ دﻋﺎة إﻟ ﻰ اﻟﺳ ﻔور ‪ ،‬ﻗﺑ ل اﻧﺗﺷ ﺎره‬ ‫ﯾوﻣﯾﺔوﻛ ﺎن ﯾﻔ‬
‫ﺑﻣﺻر ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﮭدف ﻟﻛﺛﯾر ﻣن اﻟﻣطﺎﻋن ‪ .‬وﻋﻣل ﻓﻲ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ زھﺎء ﻧﺻف ﻗرن‬
‫وﻛﺎن ﯾؤﺛر ﺻﺣﺎﻓﺔ اﻟرأي ﻋﻠ ﻰ ﺻ ﺣﺎﻓﺔ اﻟﺧﺑ ر ‪.‬ﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫‪.‬‬
‫ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د اﻟ دﯾب ( * ) ‪ 1362 - 1317‬ه = ‪1943 - 1899‬ﻋﺑم ( د اﻟﺣﻣﯾ د‬
‫اﻟدﯾب ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻣﺻري ‪ .‬ﻧﺷﺄ وﻋﺎش ﺑﺎﺋﺳﺎ ‪ .‬ﻗﺎل أدﯾب ﻓﻲ وﺻﻔﮫ ‪ ) :‬اﺳﺗﺣﺎﻟت‬
‫وﻧﻌﺗ ﮫ ﺑﺷ ﺎﻋر‬ ‫ﻧﻔﺳﮫ اﻟﺷﺎﻋرة اﻟﺛﺎﺋرة إﻟﻰ ﺟﺣﯾم ﻣ ن اﻟﺣﻘ د ﻋﻠ ﻰ اﻟﻧ ﺎس ﺟﻣﯾﻌ ﺎ (‬
‫اﻟﺟوع واﻻﻟم ‪ .‬وﻟد ﺑﻘرﯾﺔ ) ﻛﻣﺷﯾش ( ﻣن أﻋﻣﺎل اﻟﻣﻧوﻓﯾﺔ ‪ ،‬وﻛﺎن أﺑوه ) اﻟدﯾب‬
‫ﺟزارا ﻓﻲ اﻟﻘرﯾﺔ ﻓﺄرﺳﻠﮫ ﻟﯾﺗﻌﻠم ﻓﻲ اﻻزھر ‪ ،‬ﻓﺗﺳﻠطت ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺳ ﻣوم اﻟﺑﯾﺿ ﺎء‬ ‫(‬
‫) اﻟﻣﺧدارات ( ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة وﺣﺑس ﺑﺳﺑﺑﮭﺎ ﻓﻲ ﻣﺳﺗﺷﻔﻰ اﻟﻣﺟﺎذﯾب ) اﻟﻣرﺳﺗﺎن (‬
‫إﻟﻰ ﻣﺎ ﻗﺑ ل وﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﻘﻠﯾ ل ‪ ،‬ﺳ ﻛﯾرا ﻣﺳ ﺗﮭﺗرا ﻣﺎﺟﻧ ﺎ ھﺟ ﺎء ‪.‬وﻣ ﺎت‬ ‫وﻋﺎشﻣدة ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ودﻓن ﻓﻲ ﻛﻣﺷﯾش ‪ .‬ﻓﻲ ﺷﻌره ﺟودة وﻗوة وﻟﻌﺑد اﻟرﺣﻣن ﻋﺛﻣﺎن ﻛﺗﺎب‬
‫ﻧﺷ ﺄﺗﮫ وﻣﺣﻧﺗ ﮫ وﻓﻛﺎھﺗ ﮫ وأدﺑ ﮫ )‬ ‫) اﻟﺷﺎﻋر اﻟﺑﺎﺋس ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد اﻟدﯾب ‪-‬ﻓﻲط (‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻐﻧ ﻲ ‪) * 1350‬ھ ﺎﻣش ‪( 1‬‬ ‫‪ . ( 3‬ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد اﻟراﻓﻌﻲ =‬
‫* ) ‪ ( 1‬ﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ ( 2 ) . 236 : 2‬اﻟﺻﺣف اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪7 / 12‬‬
‫‪ 13‬ﺎدى‬ ‫ﻲﺟﻣ‬ ‫ﺎﻟم اﻟﻌرﺑ‬ ‫‪1943‬اﻟﻌ‬ ‫رام ‪5 / 27‬‬
‫وﻣﺟﻠ ‪ /‬ﺔ‬ ‫اﻻھ(‬‫‪3 ) . 1950 /‬‬
‫ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪3 -‬‬ ‫‪ 1369‬طﻔﻰ ﺣﻣ ﺎم ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟﺻ داﻗﺔ ‪-‬‬ ‫اﻟﺛﺎﻧﯾ دﺔﻣﺻ‬‫وﻣﺣﻣ‬
‫ﺔ ( * ) ‪ 1370 - 1305‬ه = ‪- 1888‬‬ ‫د ﻛراﻣ‬ ‫ﻣﺑرﻋﺑ‪ 1953‬د‪) * .‬‬
‫اﻟﺣﻣﯾ‬ ‫دﯾﺳ‬
‫‪ 1950‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن رﺷﯾد ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ﻛراﻣﺔ ‪ :‬زﻋﯾم وطﻧ ﻲﻣ ‪ .‬ن أھ ل‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﺻ ﻠﺑﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﻔﺗﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬واﻻﻓﺗ ﺎء ﻗ دﯾم ﻓ ﻲ أﺳ رﺗﮫ ﺑﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﺷﺎم ‪.‬‬
‫طراﺑﻠسﻛﺎن‬
‫ﺗﻌﻣﺎر ‪.‬ﺎول اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون اﺳ ﺗﻣﺎﻟﺗﮫ ‪،‬‬
‫ﺣ‬ ‫وطﻧﯾﺗﮫ ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻲ اﻟﺻوت ﻓﻲ ﻣﻘﺎوﻣ ﺔ اﻻﺳ‬
‫م ﻟﺑﻧ ﺎن ‪ ،‬ﻓﺟﻌﻠ وه ﺣﺎﻛﻣ ﺎ ﻟﺑﻠ ده وﻣ ﺎ ﺣوﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾ ﻧﻔﻌﮭم ‪ ،‬ﻓ ﺂذوه‬
‫وﺗوﻟﻰ رﯾﺎﺳ ﺔ اﻟ وزارة اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾ ﺔ ‪،‬‬‫وﺳﺟﻧوه ‪ .‬وظل اﻟطراﺑﻠﺳﯾون ﻣﻠﺗﻔﯾن ﺣوﻟﮫ ‪.‬‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 1945‬م ‪ ،‬ﻓﻲ ﻋﮭد اﻻﺳﺗﻘﻼل ‪ .‬ﺛم اﺳﺗﻘﺎل ﻣﺑﺗﻌدا ﻋن ﺗﺣﻣل اﻟﺗﺑﻌﺎت ‪.‬وﻟ ﮫ‬
‫د‬ ‫روتﻋﺑ) ‪. ( 1‬د اﻟﺣﻣﯾ‬ ‫ﺎﻧﻲ ﺑﺑﯾ‬ ‫واب اﻟﻠﺑﻧ‬ ‫س اﻟﻧ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ‬ ‫ذﻛورة ﻓ‬
‫اﻟزھراوي =ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪) * 1334‬ﺷ وﻣﺎن ( * ) ‪ 1394 - 1307‬ه‬
‫اﻟﺑﻧ ك اﻟﻌرﺑ ﻲ وﻓروﻋ ﮫ ‪.‬‬ ‫‪ 1974‬مد (اﻟﺣﻣﯾ د ﺷﻣﻧﺷ ﺊ‬
‫وﻣﺎن ‪:‬‬ ‫= ‪ - 1890‬ﻋﺑ‬
‫وﻟد ﺑﮭﺎ وﻧﺷﺄ ﯾﻌﻣ ل ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﺻﺎﻣﻲ أﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن ﻗرﯾﺔ ) ﺑﯾت ﺣﻧﯾﻧﺔ ( ﻗرب اﻟﻘدس ‪.‬‬
‫ﻓﻛﺎن ﺑﺎﺋﻌﺎ ﻣﺗﺟوﻻ ﺛ م ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﺗﻛﺳﯾر اﻟﺣﺟﺎرة ‪ .‬وھﺎﺟر إﻟﻰ أﻣﯾرﻛﺎ ) ‪( 1911‬‬
‫دﻛﺎن ﻣدة ‪ 18‬ﻋﺎﻣﺎ وﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﻘدس ) ‪ ( 1929‬ﻓﺗزوج ﺑﺎﺑﻧﺔ اﻟﻣﺎﻟﻲ أﺣﻣد ﺣﻠﻣﻲ‬
‫ﺗرﺟﻣﺗﺎء ﺑﻧﮫ ‪ -‬ك ﻋرﺑ ﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻘ دس ‪ ،‬ﻓﺎﺗﻔﻘ ﺎ ﻣ ﻊ‬ ‫ررارإﻧﺷ‬‫ﺑﺎﺷ وﻗ ﺎاﻧظ( ‪-‬‬‫)‬
‫طﻠﻌت ﺣرب ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ﻋﻠﻰ أن ﯾﺟﻌﻼه ﻓرﻋﺎ ﻟﺑﻧك ﻣﺻر وﻟﻛن طﻠﻌت ﺣ رب‬
‫ﻣﺷ روع ﻋﻠ ﻰ ﻣﺟﻠ س إدارة ﺑﻧﻛ ﮫ ‪ ،‬وﺑ ﯾن أﻋﺿ ﺎﺋﮫ ﻣوﺳ ﻰ ﻗط ﺎوي‬
‫ﻲ اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬ﻓﻌ ﺎرض وﻋ ﺎد ﺻ ﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ وﻋﻣ ﮫ أﺣﻣ د ﺣﻠﻣ ﻲ‬
‫ﻓﺄﻧﺷﺄا اﻟﺑﻧك اﻟﻌرﺑﻲ ) ‪ ( 1930‬وﺑدأت ﺑوادر ﻧﺟﺎﺣﮫ ‪ .‬ﻏﯾر أن أﺣﻣد ﺣﻠﻣﻲ ﻛﺎن‬
‫ﺻ ﮭره ﻣﻐ ﺎﻣرا ﺑ ﺄﻣوال اﻟﺑﻧ ك ﻟﺗﺳ ﻠﯾﻔﮭﺎ إﻟ ﻰ أﺻ ﺣﺎب اﻻراﺿ ﻲ * )‬
‫‪ 137‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ﻓف ‪.‬ﻲ ﻓﻠﺳ طﯾن ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻣ ﺎء ط راﺑﻠس وﻣ‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﻓرﻋ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻛﯾﻼ ﯾﺑﯾﻌوھ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﯾﮭ ود ‪ ،‬ﻓ ﺎﻧﻔرد ﺷ وﻣﺎن ﺑﺎﻟﺑﻧ ك وأﻗ ﺎم ﻟ ﮫ ﻧﺣ و ‪50‬‬
‫ﻟﻌواﺻم اﻟﻌرﺑﯾﺔ وﻏﯾرھﺎ وأﺻﺑﺢ ﻣن أﻗوى دﻋ ﺎﺋم اﻻﻗﺗﺻ ﺎد اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪.‬وﻋ ﺎش‬ ‫ا‬
‫ل‬ ‫ﻠوﻓﺎﻛﯾﺎ وﻧﻘ‬ ‫ﻲ ﺗﺷﯾﻛوﺳ‬ ‫راغ ﻓ‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫وﻓﻲ ﺑﻣدﯾﻧ‬ ‫ﻰ أن ﺗ‬ ‫دﯾره إﻟ‬
‫ﺎﻣر = د اﻟﺣﻣﯾ د‬ ‫ﺑﺎﻟط ﺎﺋرة إﻟ ﻰ اﻻردن ودﻓ ن ﺑﺎﻟﻘ دس )ﻋﺑ‪( 1‬د ‪.‬اﻟﺣﻣﯾ د ﻋ ﻋﺑ‬
‫ﻓﮭﻣﻲ * ) ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻋﺑﺎدة ( * ) ‪ 1349 - 1308‬ه = ‪ 1930 - 1891‬م ( ﻋﺑد‬
‫راق ﻓ‪ .‬ﻲ ﺧ ﺎﻧﻘﯾن ‪ ،‬واﺳ ﺗﻘر وﺗ وﻓﻲ‬ ‫ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن ﻛﺗ ﺎب اﻟﻌ وﻟ د‬ ‫اﻟﺣﻣﯾد ﻋﺑﺎدة ‪:‬‬
‫ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )اﻟﻌﻘد اﻟﻼﻣﻊ ﻓﻲ ذﻛر اﻵﺛﺎر واﻟﻣﺳﺎﺟد واﻟﺟواﻣ ﻊ ‪ -‬خ‬
‫ﻛﺗﺎﺑ( ﺎت ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔﻟﻐ) ﺔ‬ ‫دﻣﯾن ﮫ‪ -‬ط‬ ‫داﯾﻲ أو اﻟﺻ ﺎﺑﺋﺔ اﻻﻗ وﻟ‬ ‫وﻛﺗﻣﻧ ﺎب )‬ ‫(‬
‫اﻟﻌرب ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻌدوي ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 115‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 733‬م‬
‫( ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن زﯾد اﺑن اﻟﺧطﺎب اﻟﻌدوي ‪ ،‬أﺑو ﻋﻣر ‪ :‬وال ‪،‬‬
‫ﻣن أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﺛﻘﺔ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ .‬اﺳﺗﻌﻣﻠﮫ ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﻠﻰ اﻟﻛوﻓﺔ ‪.‬‬
‫اﯾﻠ ‪ 11‬ول ‪1974‬‬ ‫ﺔ ‪ 10‬و‬ ‫اﻟﺻ * ) ‪( 1‬ﺣف اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾ‬
‫وﻓﻲھ * ) ﺎﻣش ‪( 3‬‬ ‫وﺗ‬
‫وﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ ( 2 ) .‬ﻟﻐﺔ اﻟﻌرب ‪ . 76 : 9‬ﺑﺣران ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ ھﺷﺎم ) ‪( 1‬‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﻋﺑ ‪- . . .‬د ‪873‬‬
‫اﻟﺣﻣﯾ م ( د ﺑ‬ ‫ري ( * ) ‪ 259 - . . .‬ه =‬ ‫اﻟﻌﻣ)‬
‫‪*.‬‬
‫رﺣﻣن ‪:‬ﺎﺋر ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺛ‬ ‫ن ﻋﺑ د ﷲ اﺑ ن ﻋﻣ ر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د اﻟ‬
‫اﻟﺷﺟﻌﺎن ‪ .‬ﻛﺎن ﻋﺎﺑدا ﺻﺎﻟﺣﺎ ﺑﻣﺻر ‪ .‬وﺑﻐﻰ ﻗوم ﯾﻌرﻓون ﺑﺎﻟﺑﺟﺎة )ﻣن اﻟﺣ ﺑش‬
‫واﺷ ‪ .‬ﺗدت ﺷ وﻛﺗﮫ‬ ‫ﮭم ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺻ( ﻌﯾد ‪ ،‬ودﺧ ل ﺑﻼدھ م ﻓﻘﺗ ل ﻛﺛﯾ را ﻣ ﻧﮭم‬
‫ﻛﺛر أﺗﺑﺎﻋﮫ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ذﻟ ك ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم أﺣﻣ د ﺑ ن طوﻟ ون ‪ ،‬ﻓﺳ ﯾر إﻟﯾ ﮫ أﺣﻣ د ﺟﯾﺷ ﺎ‬
‫إﻧﻧ ‪ :‬ﻲ ﻟ م أﺧ رج‬ ‫ﻛﺛﯾﻔﺎ ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ اﻟﺗﻘواﺗﻘدم اﻟﻌﻣري وﻗﺎل ﻟﻣﻘ دم ﺟ ﯾش اﺑ ن طوﻟ ون‬
‫ﻠﺟﮭﺎد ‪ ،‬ﻓﺎﻛﺗ ب إﻟ ﻰ اﺑ ن‬ ‫ﻟﻠﻔﺳﺎد ‪ ،‬وﻟم أؤذ ﻣﺳﻠﻣﺎ وﻻ ذﻣﯾﺎ ‪ ،‬وإﻧﻣﺎ ﺧرﺟت طﻠﺑﺎ ﻟ‬
‫طوﻟون ﺑﺧﺑري ‪ .‬ﻓﻠم ﯾﺟﺑﮫ ‪ ،‬وﻗﺎﺗﻠﮫ ‪ .‬ﻓﺎﻧﮭزم ﺟﯾش اﺑن طوﻟون ‪ ،‬وﻋﺎد ﻣن ﺳﻠم‬
‫ﻣﻧﮫ إﻟﻰ اﺑن طوﻟون ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺑروه ‪ ،‬ﻓﻼﻣﮭم ﻋﻠﻰ ﻗﺗﺎﻟﮫ وﻗﺎل ‪:‬ﻧﺻر ﻋﻠﯾﻛم ﺑﺑﻐ ﯾﻛم‬
‫ﻓﺎﺟ‪ .‬ﺄ اﻟﻌﻣ ري ﻏﻼﻣ ﺎن ﻟ ﮫ ﻓﻘ ﺗﻼه ‪ ،‬وﺣﻣ ﻼ رأﺳ ﮫ إﻟ ﻰ اﺑ ن‬ ‫وﺗرﻛﮫ‬
‫وﺑﻌد ﻣدة‬
‫‪.‬‬
‫طوﻟون ‪ ،‬ﻓﺳﺄﻟﮭﻣﺎ ﻋن ﺳﺑب ﻗﺗﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﻻ ‪ :‬أردﻧﺎ اﻟﺗﻘرب إﻟﯾك ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮭﻣﺎ ﺑﮫ ) ‪( 2‬‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟﺣﻣﯾ د ﺑ ن‬ ‫‪ ) * .‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ( * ) ‪ 292 - . . .‬ه = ‪ 905 - . . .‬م‬
‫ﺎض ‪ ،‬ﻓرﺿ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﺑﺻ رةوﻟ‪ .‬ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ ،‬أﺑ و ﺧﻗ ﺎزم ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻟﺷﺎم واﻟﻛوﻓ ﺔ وﻛ رخ ﺑﻐ ﻟ دادﮫ ‪.‬ﺷ ﻌر ‪ ،‬وﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )أدب اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ( و )‬
‫وﻟﮫ( ﻣﻊ اﻟﻣﻛﺗﻔ ﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ أﺧﺑ ﺎر ) ‪( 3‬‬ ‫اﻟﻔراﺋض ( و ) اﻟﻣﺣﺎﺿر واﻟﺳﺟﻼت‬
‫‪ 119‬ﺔ اﻵﻣ ل ‪179 : 4‬‬ ‫‪* .‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺗﮭ‪ ( 1‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 6‬ورﻏﺑ‬
‫واﻟﻌﻘد ‪ ،‬طﺑﻌﺔ ﻟﺟﻧ ﺔ اﻟﺗ ﺄﻟﯾف ‪ 436 : 4‬و ‪2 ) . 437‬اﺑ( ن اﻻﺛﯾ ر ‪87 : 7‬وﻣ ﺎ‬
‫ﺟ ﺎة ‪-‬أو اﻟﺑﺟ ﺔ ‪-‬‬ ‫واﻧظ ر اﻟﻛ ﻼم ﻋﻠ ﻰ اﻟﺑ‬ ‫ﻗﺑﻠﮭﺎ ‪.‬واﻟطﺑ ريﺣ‪ :‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪241‬‬
‫ﻓﻲ اﻟطﺑري ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺗﺟﺎرﯾﺔ ‪379 - 377 : 7‬واﺑن اﻻﺛﯾ ر ‪) . 24 : 7‬‬
‫اﻟﻌﺑ ﺎدي ( * )‬ ‫اﻟﺟ‪ ( 3‬واھر اﻟﻣﺿ ﯾﺔ ‪: 1‬وﺗ‪ 296‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪) * . 62 : 11‬‬
‫ن‬ ‫زﺑ‬ ‫د اﻟﻌزﯾ‬ ‫اﻟﺣﻣﯾ= ‪ 1892‬د‪ -‬ﺑ‪ 1956‬من( ﻋﺑ‬ ‫‪ 1375‬ه‬
‫‪ - 1309‬د‬ ‫ﻋﺑ‬
‫أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻠﻐ وي‬ ‫ﻼﻣﻲ ‪.‬‬‫ﻣﻧﺻ ور اﻟﻌﺑ ﻋ ﺎديﺎﻟم‪ :‬ﺑﺎﻟﺗ ﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻣ ن‬
‫اﺳ ‪ .‬ﻛﻧدري اﻟﻣوﻟ د واﻟوﻓ ﺎة ‪.‬ﺗﺧ رج‬ ‫ﺑﻣﺻر ‪ ،‬واﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ﺑدﻣﺷ ق‬
‫ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺎدة اﻟﺗ‬ ‫درﯾس ﻣ‬ ‫ﯾن اﻟﻌﻠﯾواﻧﺻ ﺎ ﺑﺎﻟﻘ رف إﻟﺎھرة ‪ .‬ﻰ ﺗ‬ ‫ﺔ اﻟﻣﻌﻠﻣ‬ ‫رﺳ‬
‫وﻛﺎن‪ .‬ﻋﻣﯾدا ﻟﻛﻠﯾﺔ اﻵداب ﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻻﺳﻼﻣﻲ طول ﺣﯾﺎﺗﮫ‬
‫ﻟداد ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﯾن ﺑﺑﻐ‬ ‫ﻣﺣﺎﺿ ﻲ ردار اﻟﻣﻌﻠﻣ‬ ‫ﺎء ات ﻓ‬ ‫‪1952‬ﻻﻟﻘ‬
‫‪ - 1942‬دب‬
‫واﻧﺗ‬
‫اﻟﻣﺟﻣ ل ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻻﻧ دﻟس ‪-‬‬ ‫ﺻور ﻣن اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻻﺳﻼﻣﻲ ‪ -‬ط ( ﺟزآن ‪ ،‬و )‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﻣط (ن ﻣﺣﺎﺿ راﺗﮫ ‪ ،‬ﻧﺷ رت ﺑﻌ د وﻓﺎﺗ ﮫ ‪.‬ﻋﻠو ) م اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ -‬ط (‬
‫ﺻﻐﯾر ‪ ،‬ﺗرﺟﻣﮫ ﻋن اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ ‪ ،‬وأﺿﺎف إﻟﯾﮫ ﻓﺻﻼ ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻧد اﻟﻌرب ‪.‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫وﻛ ﺎن ﻣ ن أطﯾ ب اﻟﻧ ‪،‬ﺎسوﻣﺧﻠﻘ ن ﺎأﻛﺛ ر اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﺗواﺿ ﻌﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟﺣﻣﯾ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﺣﻣﯾد اﻟراﻓﻌ ﻲ ( * ) ‪ 1350 - 1275‬ه = ‪ 1932 - 1859‬م‬
‫ﻣﺟﻠﺔ ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﺑﻣﺻ ر‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻐﻧﻲ ﺑن أﺣﻣد * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪ 273 : 13‬واﻟﺻﺣف اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ 4‬و ‪1956 / 8 / 5‬و ﻋﺑد اﻟوھﺎب ﻋزام ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫ﻔﺣﺎت أﺿ ﯾﻔت إﻟ ﻰ أول اﻟﻣﺟﻠﻣ دن‪14‬ﻣﺟﻠ ﺔ ﻛﻠﯾ ﺔ‬ ‫وﺻ ‪56 / 8‬‬‫اﻻھ رام ‪/ 25‬‬
‫ر‬ ‫اﻟراﻓﻌ ﺷ ﻲ ‪:‬ﺎﻋر ‪ ،‬ﻏزﯾ‬ ‫ون ‪. 92‬‬ ‫واﻟﻣﺟﻣﻌﯾ‬
‫ﻛﻧدرﯾﺔ ‪.‬‬ ‫ﺔ اﻻﺳ‬ ‫اﻵداب ﺑﺟﺎﻣﻌ‬
‫ورﯾﺔ ‪.‬ن أھ ل‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎﻟﯾب اﻟﻘدﯾﻣ ﺔ واﻟﺣدﯾﺛ ﺔ ‪ ،‬وﻧﻌ ت ﺑﺑﻠﺑ ل ﺳ‬ ‫اﻻﺳ ﺎدة ‪.‬‬ ‫ﻋ ﺎﻟﺞ اﻟﻣ‬
‫ﺎﻻزھر ‪ ،‬وﻣﻛ ث ﻣ دة ﺑﻣدرﺳ ﺔ اﻟﺣﻘ وق‬ ‫ط راﺑﻠس اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻣوﻟﺗﻌﻠ دام ﺑووﻓ ﺎة ‪.‬‬
‫ﺎﻧﺔ ‪.‬ﻣﻧﺎﺻ ب ﻓ ﻲ اﻟﻌﮭ د اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن )ﻣﺳ ﺗﻧطﻘﺎﻓ ( ﻲ ﺑﻠ ده ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻵﺳﺗ د‬
‫وﺗﻘﻠ‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫‪ 20‬ﻧﺔ ‪.‬‬ ‫‪10‬ﻣﻘ ﺎم ﻓ ﻲ اﻟﻧﺎﺻ رة وﻏﯾرھ ﺎ ‪ ،‬ﻧﺣ و ﺳ‬ ‫ﺳ ﻧﯾن ‪،‬ﻧﺣوﻗ و ﺎﺋم‬
‫ﻣﺗﺻﻼ ﺑﺎﻟﺷﯾﺦ أﺑﻲ اﻟﮭ دي اﻟﺻ ﯾﺎدي ‪ ،‬أﯾ ﺎم اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل ‪ :‬إن‬
‫اﻟراﻓﻌ ﻲ ﻧﺣﻠ ﮫ ﻛﺛﯾ را ﻣ وﻧﻔن ﺷ ﻲ ﻓﻌره ‪.‬ﻲ أواﺋ ل اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻣ وﻟﺔ اﻻﻰ إﻟ ﻰ‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﺛم إﻟﻰ ﻗرق ﻛﻠﯾﺳﺎ ‪ ،‬ﻟﻔرار اﺑﻧﮫ ﻣن اﻟﺟﻧدﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﺟﯾش اﻟﺗرﻛﻲ ‪ .‬وﻋﺎد‬
‫إﻟﻰ طراﺑﻠس ﺑﻌد ﻏﯾﺑﺔ ‪ 15‬ﺷﮭرا ‪.‬واﺣﺗﻔﻠت ﺟﻣﮭرة ﻣن اﻟﻛﺗﺎب واﻟﺷﻌراء ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﺑﺑﻠوﻏﮫ ﺳﺑﻌﯾن ﻋﺎﻣﺎ ﻣن ﻋﻣره ‪ ،‬ﻓﺄﻟﻘﯾت ﺧط ب وﻗﺻ ﺎﺋد ﺟﻣﻌ ت ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 1347‬ه‬‫‪،‬‬
‫‪ 1349‬أرﺑﻌ ﺔ دواوﯾ ن ‪ ،‬ھ ﻲ‬ ‫ﻛﺗﺎب ) ذﻛرى ﯾوﺑﯾل ﺑﻠﺑل ﺳورﯾﺔ ( طﺑﻊ ﺳﻧﺔ وﻟﮫ‬
‫ت‬ ‫داﺋﺢ اﻟﺑﯾ‬
‫ﺔ ‪ -‬ﻣط ( و )‬ ‫رة اﻻﺣﻣدﯾ‬ ‫دح اﻟﻌﺗ‬ ‫ﻲﻣ‬ ‫ﻼذ اﻟزﺑرﺟدﯾ ‪) :‬ﺔ ﻓ‬
‫ﻧظﻣﮫ ﻓ ﻲ ﻣﻧﻔ ﺎه‬ ‫اﻟﺻﯾﺎدي ‪ -‬ط ( و ) اﻟﻣﻧﮭل اﻻﺻﻔﻰ ﻓﻲ ﺧواطر اﻟﻣﻧﻔﻰ ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﮭﯾ ﺄ ﻟﻠطﺑ ﻊ ) ‪) * . ( 1‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ذﻛ رى‬ ‫‪ ،‬و )دﯾوان ﺷ ﻌره ‪ -‬خ (‬
‫ﻛﯾب‬ ‫رﺷ‬ ‫رﺷاﻟ ﯾدﺗ رﺿ ﺄﻟﯾفﺎ (اﻻﻣﯾ‬ ‫ﺎب )‬‫ﯾد‬ ‫ﺳ‪.‬‬
‫وﻛﺗ‬
‫ورﯾﺔ‬ ‫لﺳ‬ ‫ل ﺑﻠﺑ‬ ‫ﯾوﺑﯾ‬
‫د‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1324 - 1232‬ه = ‪1906 - 1817‬ﻋﺑم (‬ ‫اﻵﻟوﺳ‬
‫ﻼن ‪) * .‬‬ ‫أرﺳ‬
‫اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣود اﺑن اﻟﺣﺳﯾن اﻵﻟوﺳﻲ ‪ :‬واﻋظ ﻟﮫ ﻧظم ﺣﺳن ‪ .‬ﻣن‬
‫أﺻﯾب ﺑﺎﻟﺟدري ﻓﻲ اﻟﺳﻧﺔ اﻻوﻟﻰ ﻣن ﻋﻣ ره ‪ ،‬ﻓﻌﻣ ﻲ‬ ‫اﻻﺳرة اﻵﻟوﺳﯾﺔ ﺑﺑﻐداد ‪.‬‬
‫وأﻣﻠﻰ )اﻟﻶﻟ ﻲ ﻓ ﻲ ﺷ رح ﻧظ م‬ ‫‪ .‬وﺗﻌﻠم وأﻗﺑل اﻟﻧﺎس ﻋﻠﻰ ﻣﺟﺎﻟس وﻋظﮫ ‪ ،‬ﻧﺛر‬
‫اﻟﺗﺻ وف ‪ ،‬وﺻ ﺎر ﻟ ﮫ أﺗﺑ ﺎع وﻣرﯾ دون ‪ ،‬وأﻗ ﺎم‬ ‫ب ﻋﻠﯾﺎﻟﻲ ‪-‬ﮫ ط (‬ ‫ﺛ م ﻏﻠ اﻻﻣ‬
‫زﻟ ﺔ ﻓ ﻲ داره أرﺑﻌ ﯾن ﺳ ﻧﺔ ﻻ ﯾﺧ رج إﻻ ﻟﺻ ﻼة اﻟﺟﻣﻌ ﺔ واﻟﻌﯾ دﯾن ‪،‬‬
‫واﻟﻧﺎس ﯾﻔدون إﻟﯾﮫ ‪ .‬وﻧظﻣﮫ ﻣﺟﻣوع ﻓﻲ ) دﯾوان ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﻻﺧﻔش اﻻﻛﺑر‬
‫( * ) ‪ 177 - . . .‬ه = ‪ 793 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﺟﯾد ﻣوﻟﻰ ﻗﯾس‬
‫ﻲ ‪.‬اﻻﻋ راب وأﺧ ذ‬ ‫ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ‬
‫ﻟﻘ‬ ‫ﺎب ‪ :‬ﺎر اﻟﻌﻠﻣ ﺎء‬ ‫اﻟﺧط ن ﻛﺑ‬‫اﺑ ن ﺛﻌﻠﺑ ﺔ ‪ ،‬أﺑ و ﻣ‬
‫ﻋﻧﮭم ‪.‬وھو أول ﻣن ﻓﺳر اﻟﺷﻌر ﺗﺣت ﻛل ﺑﯾت ‪ ،‬وﻣﺎ ﻛﺎن اﻟﻧﺎس ﯾﻌرﻓون ذﻟ ك‬
‫اﻟﺧﺳ ر وﺷ ﺎھﻲ‬ ‫ﻗﺑﻠﮫ ‪ ،‬وإﻧﻣﺎ ﻛﺎﻧوا إذا ﻓرﻏوا ﻣن اﻟﻘﺻﯾدة ﻓﺳ روھﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪ 1254‬م د( ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ن ﻋﻣوﯾ ﮫ‬ ‫‪ 1184‬د‪ -‬اﻟﺣﻣﯾ‬
‫( * ) ‪ 652 - 580‬ه = ﻋﺑ‬
‫ن ﺧﻠﯾ ل ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﯾ وﻧس ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﺷ ﻣس اﻟ دﯾنﻣ ‪ :‬ن‬
‫وﻣوﻟ ده ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬ﺗﻘ دم‬ ‫ﻋﻠﻣﺎء ) اﻟﻛﻼم ( ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﺧﺳروﺷﺎه )ﻣن ﻗرى ﺗﺑرﯾ ز (‬
‫ﻲ دﻣﺷﺎم ﻓ ق واﻟﻛ رك ‪ ،‬ﻋﻧ د اﻟﻣﻠ ك‬ ‫ﻋﻠ م اﻻﺻ ول واﻟﻌﻘﻠﯾ ﺎت واﻟﻔﻘ ﮫ ‪ ،‬وأﻗ‬
‫اﻟﻧﺎﺻر داود ‪ ،‬ﺳﻧﯾن ﻛﺛﯾرة ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑدﻣﺷق ‪ .‬ﻟﮫ ) اﺧﺗﺻﺎر اﻟﻣﮭذبﻓ ( ﻲ ﻓﻘ ﮫ‬
‫ﯾص اﻵﯾ ﺎت اﻟﺑﯾﻧ ﺎت (‬ ‫ﺗﻠﺧ ‪ ،‬و )‬
‫اﺧﺗﺻ ﺎر اﻟﺷ ﻻﺑﻔﺎ ( ن ﺳ ﯾﻧﺎ‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬و )‬
‫ﻟﻠﻔﺧر اﻟرازي ) ‪ ) * ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻻﺛري ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﮫ )ﻣﺣﻣد ﺷ ﻛري‬
‫وھدﯾ ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪) . 507 : 1‬ﺑﻐﯾ‪ ( 2‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪296‬‬ ‫اﻟﺻ ﻔﺣﺔ ‪36‬‬ ‫اﻵﻟوﺳ ﻲ (‬
‫وﺷ‪ 32‬ذرات اﻟ ذھب ‪: 5‬‬ ‫اﻟﻧﺟ ( وم اﻟزاھ رة ‪: 7‬‬ ‫وإﻧﺑ ﺎه اﻟ رواة ‪3 ) . 157 : 2‬‬
‫‪ ) * 255‬ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻋﺎﻣر ( * ) ‪ 1344 - 1299‬ه = ‪ 1926 - 1882‬م (ﻋﺑ د‬
‫طﺑﯾ‪ :‬ب ﻣﺻ ري ‪ ،‬ﺣﺳ ﯾﻧﻲ‬ ‫اﻟﺣﻣﯾد ﻓﮭﻣﻲ ﺑ ن ﻋ ﺎﻣر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺑ ر ﻋﺑ د اﻟﮭ ﺎدي‬
‫وﺗﻌﻠ ( م ﻓ ﻲ‬ ‫ور )أﻋﻣ ﺎل اﻟﻣﻧوﻓﯾ ﺔ‬ ‫ﻋﺑ آل د اﻟﺑ وﻟ ر ‪ .‬د ﺑﺷﻧﺷﻣ ن‬ ‫اﻟﻧﺳ بﻣ ‪ .‬ن‬
‫ب ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﻋ ﯾن طﺑﯾﺑ ﺎ ﺷ رﻋﯾﺎ ﺑﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓ وﻛﯾﻼ ﻟﺻ ﺣﺔ اﻟﺑﻠدﯾ ﺔ‬
‫اﻟط) ب اﻟﺷ رﻋﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ .‬وﻣﺎت ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ودﻓن ﺑﺷﻧﺷورﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب‬
‫اﺷﺗركطﻣﻌ( ﮫ ﻓ ﻲ ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ اﻟ دﻛﺗور ﺳ دﻧﻲ ﺳ ﻣﯾث ‪ ،‬وﻛﺗ ﺎب )ﻣﺑ ﺎدئ‬ ‫ﻣﺻر ‪-‬‬
‫ﺷرﻋﻲ ﻓﻲ ﻣﺻ ر ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟزھ راوي ( * ) ‪1334 - 1272‬‬ ‫اﻟطب اﻟ‬
‫اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺷ ﺎﻛر ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟزھ راوي ‪:‬‬ ‫ھ = ‪1916 - 1855‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫ﻣن زﻋﻣ ﺎء اﻟﻧﮭﺿ ﺔ اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪ ،‬وأﺣ د ﺷ ﮭداء اﻟﻌ رب ﻓ ﻲ دﯾ وان )‬
‫ﻋﺎﻟﯾﮫ ( ‪ .‬وﻟد ﺑﺣﻣص ‪ ،‬وﻗﺎوم‬
‫ﺻدر ﺟرﯾ دة ﺳ ﻣﺎھﺎ )اﻟﻣﻧﯾ ر (ﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟﺣﻣﯾدﯾﺔ ﻗﺑل اﻟدﺳﺗور اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ﻓﺄ‬
‫وﯾوزﻋﮭوﺳ ﺎ ﺳﺎﻓر إﻟرا ‪ .‬ﻰ اﻵﺳ ﺗﺎﻧﺔ ﻓﺳ ﺎﻋد ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺟﻼﺗ ﯾن (‬ ‫ﯾطﺑﻌﮭ ﺎ ﻋﻠ ﻰ )‬
‫اﻟﺗرﻛﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻧﻔﺗﮫ اﻟﺳﻠطﺔ اﻟﺣﻣﯾدﯾﺔ إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم‬ ‫إﻧﺷﺎء ﺟرﯾدة ) ﻣﻌﻠوﻣﺎت (‬
‫اﻟﻣﺻ ( رﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﻠ م ﺑ ﮫ واﻟ ﻲ دﻣﺷ قﻧ ) ﺎظم ﺑﺎﺷ ﺎ (‬ ‫ﯾﻛﺗب إﻟﻰ ﺟرﯾ دة )اﻟﻣﻘط م‬
‫وﺗوﺳط ‪.‬ﻓ ﻲ أﻣ ره أﺑ و اﻟﮭ دى اﻟﺻ ﯾﺎدي ‪ ،‬ﻓﺄﻋﯾ د‬ ‫ﻓﺄرﺳﻠﮫ ﻣﺧﻔورا إﻟﻰ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ‬
‫ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬وﻋﻣ ل ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ إﻟ ﻰ أن أﻋﻠ ن اﻟدﺳ ﺗور‬ ‫إﻟﻰ ﻓﺣﻣر إﻟص ‪.‬‬
‫ﺛ م‬
‫واﻧﺗﺧ ب ﻣﺑﻌوﺛ ﺎ ﻋ ن‬ ‫ﻓﻌ ( ﺎد إﻟ ﻰ ﺳ ورﯾﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1327‬ه ‪ 1908 ،‬م‬
‫اﻟﺣرﯾ ﺔ واﻻﻋﺗ دال (‬ ‫ﺣﻣﺎة ‪ ،‬ﻓذھب إﻟﻰ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ .‬واﺷﺗرك ﻓﻲ ﺗﺄﺳﯾس ﺣزب )‬
‫ون‬ ‫وﻛﺷ‪ * ( 2‬ف اﻟظﻧ‬
‫زب ھ* ) ﺎﻣش‬ ‫ﺗﻼف ( ﺎوﺋﯾن ﻟﺣ‬ ‫زب اﻟﻣﻧ‬ ‫ﺣو ) اﻻﺋ‬
‫وھ و ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫‪ 1055‬و ‪ 1913‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪ 506 : 1‬وطﺑﻘﺎت اﻟﺳﺑﻛﻲ ‪60 : 5‬‬
‫وﺻ ﻠﺔ اﻟﺗﻛﻣﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻟﻠﺣﺳ ﯾﻧﻲ ‪-‬‬ ‫ﺑﻔﺗﺢ اﻟراء (ﺧﻼﻓﺎ ﻟﻣﺎ ﻓﻲ ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠ دان ‪438 : 3‬‬
‫‪ 256‬ﮫ آﺧ ر ‪( 1 ) .‬‬ ‫واﻟﺗ ﺎج ‪: 10‬ﻟﻌﻣوﯾ‬ ‫واﻧظ خ ‪.‬ر طﺑﻘ ﺎت اﻻطﺑ ﺎء ‪173 : 2‬‬
‫أﺳ ﺑوﻋﯾﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﺣﺿ ﺎرة (‬ ‫‪. 245‬ﺎدﯾﯾن ‪ ،‬وأﺻ در ﺟرﯾ دة )‬ ‫اﻻﺗﺣ‬‫ﻣﻌﺟ م اﻻطﺑ ﺎء‬
‫وﻟﻣﺎ ظﮭرت اﻟﺣرﻛ ﺔ اﻻﺻ ﻼﺣﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪ ،‬واﻧﻌﻘ د اﻟﻣ ؤﺗﻣر اﻟﻌرﺑ ﻲ اﻻول‬
‫ﻲ ﺑ ﺎرﯾس ‪ ،‬اﻧﺗﺧ ب اﻟزھ راوي رﺋﯾﺳ ﺛ ﺎ ﻟم اﺳﮫ ‪ .‬ﺗﻣﺎﻟﮫ اﻻﺗﺣ ﺎدﯾون وأﻗﻧﻌ وه‬
‫ﺑﻌزﻣﮭم ﻋﻠﻰ اﻻﺻﻼح وﺟﻌﻠوه ﻣن أﻋﺿﺎء ﻣﺟﻠس اﻻﻋﯾﺎن اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﻲ ‪.‬وﻧﺷ ﺑت‬
‫ﻰ )وان ﻋﺎﻟﯾ ﮫ اﻟﻌرﻓ ﻲ (‬ ‫اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪ ،‬ﻓﻘﺑﺿ وا ﻋﻠﯾ ﮫ وﺟ ﺊ ﺑ ﮫ إﻟ دﯾ‬
‫ﻓﺣﻛم ﻋﻠﯾﮫ ﺑﺎﻟﻣوت ‪ ،‬وﻧﻔذ ﺑ ﮫ اﻟﺣﻛ م ﺷ ﻧﻘﺎ ﻓ ﻲ دﻣﺷ وﻛق ‪.‬ﺎن ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻟﻌﻠ م‬
‫ﺧدﯾﺟ ﺔ أم‬ ‫وﻛﺗ ﺎب )‬ ‫ﺎﻟﺔ ) ﮫ واﻟﺗﺻ وف ‪ -‬ط (‬ ‫ﺑﺎﻟ دﯾن واﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ ‪ ،‬ﻟ ﮫ رﺳ اﻟﻔﻘ‬
‫دس ( * ) ‪ 1335 - 1280‬ه =‬ ‫دﻗ‬ ‫ؤﻣﻧﯾن ‪ -‬ط ( )د ‪. ( 1‬‬
‫اﻟﺣﻣﯾ * )‬ ‫ﻋﺑ‬ ‫اﻟﻣ‬
‫اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻣﺣﻣ د ﻋﻠ ﻲ ﻗ دس اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻘ ﺎدر اﻟﺧطﯾ ب‬ ‫‪ 1917‬م (‬‫‪ - 1863‬ﻋﺑد‬
‫ﺎر ‪181 - 169 : 19‬‬ ‫ﻣﺟﻠ) ‪ ( 1‬ﺔ اﻟﻣﻧ‬
‫ل ‪ .‬ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ﺎﻓﻌﻲ ‪:‬‬
‫ﻓﺎﺿ‬ ‫اﻟﺷ‬
‫وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺻﺣﺎﻓﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ 28 : 3‬وﻣﻧﺗﺧﺑﺎت اﻟﺗوارﯾﺦ ﻟدﻣﺷق ‪ 926‬وإﯾﺿﺎﺣﺎت‬
‫اﻟﻣﻛ ﮫﻲﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻟﺣرم ﻟ‬ ‫ﺎن ‪.‬ﻣدرﺳ ﺎ ﺑ ﺎ‬ ‫ﯾﺔ ‪115‬‬ ‫ﻋ ن اﻟﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﺳﯾﺎﺳ ﻛ‬
‫إرﺷﺎد اﻟﻣﮭﺗدي ‪ -‬ط ( ﺷرح ﺑﮫ رﺳﺎﻟﺔ ﻟواﻟده اﺳﻣﮭﺎ ﻛﻔﺎﯾﺔ اﻟﻣﺑﺗدي ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺗوﺣﯾد‬
‫ﻓﻲ ﺷرح اﻟدرر اﻟﺑﮭﯾﺔ ﻻﺑﻲ ﺑﻛر اﺑن ﻣﺣﻣ د ﺷ طﺎ ‪،‬‬ ‫‪ ،‬و ) اﻻﻧوار اﻟﺳﻧﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬و ) ﻟطﺎﺋف اﻻﺷﺎراتﻓ ‪ -‬ﻲط (ﺷ رح ﻧظ م اﻟورﻗ ﺎت ﻻﻣ ﺎم‬
‫اﻟﺣرﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻﺻول ‪ ،‬و )دﻓﻊ اﻟﺷدة ﻓﻲ ﺗﺷطﯾر اﻟﺑ ردة ‪ -‬ط ( و )اﻟ ذﺧﺎﺋر‬
‫اﻟﻘدﺳ ﯾﺔ ﻓ ﻲ زﯾ ﺎرة ﺧﯾ ر اﻟﺑرﯾ ﺔ ‪ -‬طط ( وﺎﻟﻊ) اﻟﺳ ﻌد اﻟرﻓﯾ ﻊ ‪ -‬طﺷ( رح‬
‫ﺎدﯾس ( * ) ‪ 1359 - 1305‬ه =‬ ‫ﺔ اﺑ) ‪* . ( 1‬ن)ﺑ‬ ‫داﺋﺢ اﻟﻧﺑوﯾ‬ ‫ﺑﻌض اﻟﻣ‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟﻣﺻ طﻔﻰ ﺑ ن ﻣﻛ ﻲ اﺑ ن ﺑ ﺎدﯾس ‪:‬‬ ‫‪- 1887‬د ﺑ‪1940‬نم (‬‫ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ‬
‫رﺋﯾسﻌﯾﺔﺟﻣاﻟﻌﻠﻣﺎء اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ﺑﺎﻟﺟزاﺋر ‪ ،‬ﻣن ﺑ دء ﻗﯾﺎﻣﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪1931‬م ‪ ،‬إﻟ ﻰ‬
‫وأﺻ در ﻣﺟﻠ ﺔ )‬ ‫وﻓﺎﺗﮫ ‪.‬وﻟد ﻓﻲ ﻗﺳﻧطﯾﻧﺔ ‪ ،‬وأﺗم دراﺳﺗﮫ ﻓﻲ اﻟزﯾﺗوﻧﺔ ﺑﺗ وﻧس ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫ﻣﺟﻠ دا ‪.‬‬‫ﮭﺎب ( ﺔ ‪ ،‬ﺻ در ﻣﻧﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ﻧﺣ و ‪15‬‬ ‫اﻟﺷ ﺔ أدﺑﯾ‬‫ﻋﻠﻣﯾ ﺔ دﯾﻧﯾ‬
‫اﻟﺟزاﺋ ر‬ ‫اﻟﺣﻣ ﻼت ﻋﻠ ﻰ اﻻﺳ ﺗﻌﻣﺎر ‪ ،‬وﺣﺎوﻟ ت اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ ﻓ ﻲ‬
‫وﻗﺎطﻌ ﮫ إﺧ وة‬ ‫إﻏراءه ﺑﺗوﻟﯾﺗﮫ رﯾﺎﺳﺔ اﻻﻣور اﻟدﯾﻧﯾﺔ ﻓ ﺎﻣﺗﻧﻊ واﺿ طﮭد وأوذي ‪.‬‬
‫وأﻧﺷ ﺄت‬ ‫ﻣ ن اﻟﻣ وظﻔﯾن ‪ ،‬وﻗﺎوﻣ ﮫ أﺑ وه ‪ ،‬وھ و ﻣﺳ ﺗﻣر ﻓ ﻲ ﺟﮭ ﺎده ‪.‬‬
‫ﺟﻣﻌﯾﺔ اﻟﻌﻠﻣﺎء ﻓﻲ ﻋﮭد رﯾﺎﺳﺗﮫ ﻛﺛﯾرا ﻣن اﻟﻣدارس ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﻘﺳﻧطﯾﻧﺔ ﻓﻲ ﺣﯾﺎة‬
‫واﻟده ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن اﻟﻛرﯾم ( اﺷﺗﻐل ﺑﮫ ﺗدرﯾﺳﺎ زھﺎء ‪ 14‬ﻋﺎﻣﺎ ‪ ،‬وﻧﺷرت‬
‫ﻧﺑذ ﻣﻧﮫ ﺛم ﺟﻣﻊ ﺗﻔﺳﯾره ﻵﯾﺎت ﻣن اﻟﻘرآن ‪ ،‬ﺑﺎﺳم ) ﻣﺟﻠس اﻟﺗذﻛﯾر ‪ -‬ط ( وﻧﺷر‬
‫ﻓﻲ اﻟﺟزاﺋر ) آﺛﺎر اﺑن ﺑﺎدﯾس (ﻓ ﻲ ‪4‬ﻣﺟﻠ دات ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫( ﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 1275‬ودار اﻟﻛﺗب ‪ 499 : 1‬واﻻزھرﯾﺔ ‪ 94 : 3‬و ‪: 814‬‬
‫وﺟرﯾ دة‬ ‫ذﻛرات اﻟﺷ ﯾﺦ ﻣﺣﻣ د ﻧﺻ ﯾف ﺑﺟ دة ‪.‬‬ ‫‪S ( 2 . 2‬ن ‪.‬ﻣ ‪Brock‬ﻣ(‬
‫وﺟرﯾدة أم اﻟﻘ رى ‪ ،‬ﺑﻣﻛ ﺔ ‪25‬‬ ‫اﻟﺑﺻﺎﺋر ‪ -‬اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ ‪ 20 -‬ﺟﻣﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪1368‬‬
‫رﺑﯾﻊ اﻻول ‪ 1359‬وﺟرﯾدة اﻻﺳﺑوع اﻟﺗوﻧﺳﯾﺔ ‪10‬ﺟﻣﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪1365‬واﻧظ ر‬
‫‪. 362‬د اﻟﺣﻣﯾ د ﺑ ن ﻧﺻ ر‬ ‫ﻧﻣوذج اﻻﻋﻣﺎل اﻟﺧﯾرﯾﺔ ‪ 86‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﻧﮭل ‪ : 26‬ﻋﺑ‬
‫= ﻋﺑد ﺑن ﺣﻣﯾد اﺑ* )ن أﺑ ﻲ اﻟﺣدﯾ د ( * ) ‪ 656 - 586‬ه = ‪ 1258 - 1190‬م‬
‫( ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ھﺑﺔ ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن أﺑﻲ اﻟﺣدﯾد ‪ ،‬أﺑو ﺣﺎﻣد ‪ ،‬ﻋز‬
‫ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟﻣﻌﺗزﻟﺔ ‪ ،‬ﻟﮫ ﺷ ﻌر ﺟﯾ د واط ﻼع واﺳ ﻊ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟدﯾن ‪:‬‬
‫ﻋﺎﻟم‬
‫اوﯾن اﻟﺳ ﻠطﺎﻧﯾﺔ ‪،‬‬‫وﻟد ﻓﻲ اﻟﻣداﺋن ‪ ،‬واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺑﻐداد ‪ ،‬وﺧدم ﻓ ﻲ اﻟ دو‬ ‫اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪.‬‬
‫ع ﻓ ﻲ اﻻﻧﺷ ﺎء ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﺣظﯾ ﺎ ﻋﻧ د اﻟ وزﯾر اﺑ ن اﻟﻌﻠﻘﻣ ﻲ ﻟ‪.‬ﺷ ﮫ )رح ﻧﮭ ﺞ‬
‫اﻟﺑﻼﻏﺔ ‪ -‬ط ( و ) اﻟﻔﻠك اﻟداﺋر ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺛل اﻟﺳﺎﺋر ‪ -‬ط ( و )ﻧظم ﻓﺻﯾﺢ ﺛﻌﻠ ب‬
‫‪ -‬خ ( و ) اﻟﻘﺻﺎﺋد اﻟﺳﺑﻊ اﻟﻌﻠوﯾﺎت ‪ -‬ط ( و )اﻟﻌﺑﻘري اﻟﺣﺳ ﺎن (ﻓ ﻲ اﻻدب ‪،‬‬
‫ﻛو﷼ )‬ ‫ﻲ اﻻﺳ‬ ‫رازي ‪ -‬ﮫخ ﻓ(‬
‫ﺎت ﻟﻠﻔﺧ ﻟ ر ا رأﯾﺗ‬ ‫رح اﻵﯾو ) ﺎت اﻟﺑﯾﻧ‬ ‫ﺷ‬
‫اﻟﻣﺟﻣوﻋﺔ ‪ ( 33‬و ) اﻻﻋﺗﺑﺎر ( ﻋﻠﻰ ﻛﺗﺎب اﻟذرﯾﻌﺔ ﻟﻠﻣرﺗﺿﻰ ‪ ،‬ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ‪،‬‬
‫ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د‬‫ﻋﺑد‪ .‬اﻟﺣﻣﯾ د أﺑ و ھﯾ ف =‬ ‫و ) دﯾوان ﺷﻌر ( ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﺑﻐداد ) ‪( 1‬‬
‫ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾ د اﻟﻛﺎﺗ ب ( * ) ‪ 132 - . . .‬ه = ‪750 - . . .‬‬ ‫ﺑن إﺑراھﯾم ‪) * 1344‬‬
‫ﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﺑ ن ﺳ ﻌد * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬ﻓ ( وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬‬ ‫م ( ﻋﺑد ا‬
‫واﺑ‪ 42‬ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪158 : 2‬‬ ‫وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪: 3‬‬ ‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪199 : 13‬‬ ‫‪248‬‬
‫اﻟﺣﻣﯾ د ﺑ ن ھﺑ ﺔ ﷲﻓ ( ﻲ ‪. 3 : 507‬‬ ‫واﻧظ د ر )‬
‫ﻋﺑ‬
‫ﻓ ﻲ ﺗرﺟﻣ ﺔ اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪.‬‬
‫‪ Brock . S‬وﻓﻲ ﺗﻠﺧﯾص ﻣﺟﻣﻊ اﻵداب ‪ 190 : 1‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺟﻣﺎدى اﻵﺧرة ﺳﻧﺔ‬
‫وﺻﺣﺣﺗﮫ ﻓﻲ ھذه اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻋﺗﻣ ﺎدا ﻋﻠ ﻰ ھ ذه اﻟرواﯾ ﺔ ‪.‬اﻟﻌ ﺎﻣري ‪،‬‬ ‫‪ 656‬ﻗﻠت ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﻛﺎﺗب ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬ﻣن أﺋﻣﺔ اﻟﻛﺗﺎب ‪.‬ﻛﺎن ﺟده ﻣ وﻟﻰ‬
‫رب‪ .‬ﺑ ﮫ اﻟﻣﺛ ل ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾﺿ ﺎﻣر‬ ‫ﺑ ن وھ ب اﻟﻌ ﺎﻣري ‪ ،‬ﻓﻧﺳ ب إﻟ ﻰ ﺑﻧ ﻲ ﻋ‬
‫أﺻﻠﮫ ﻣ ن ﻗﯾﺳ ﺎرﯾﺔ ‪.‬ﺳن ﻛاﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬واﺧ ﺗص‬ ‫اﻟﺑﻼﻏﺔ ‪ ،‬وﻋﻧﮫ أﺧذ اﻟﻣﺗرﺳﻠون ‪.‬‬
‫ﺑﻣروان ﺑن ﻣﺣﻣد آﺧر ﻣﻠوك ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻣﺷرق ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ‪) :‬ﻓﺗﺣت اﻟرﺳ ﺎﺋل‬
‫ﺎن ﯾﻌﻘد ( وب ﺑ ن داود ‪ ،‬وزﯾ ر اﻟﻣﮭ دي ‪،‬‬ ‫ﺑﻌﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د وﺧﺗﻣ ت ﺑ وﻛ‬
‫ﺎﺑن اﻟﻌﻣﯾ‬
‫رﺳﺎﺋل (ﻓﻲ ﻧﺣ و أﻟ ف ورﻗ ﺔ ‪ ،‬طﺑ ﻊ‬ ‫ﯾﻛﺗب ﺑﯾن ﯾدﯾﮫ ‪ ،‬وﻋﻠﯾﮫ ﺗﺧرج ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺗﻘﻊ‬
‫ﺑﻌﺿﮭﺎ ‪ .‬وھو أول ﻣن أطﺎل اﻟرﺳﺎﺋل واﺳﺗﻌﻣل اﻟﺗﺣﻣﯾدات ﻓﻲ ﻓﺻول اﻟﻛﺗ ب ‪.‬‬
‫وﻟﻣﺎ ﻗ وي أﻣ ر اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﯾن وﺷ ﻌر ﻣ روان ﺑ زوال ﻣﻠﻛ ﮫ ‪ ،‬ﻗ ﺎل ﻟﻌﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د ‪:‬ﻗ د‬
‫ك‬ ‫ﺎﺑﮭم ﺑﺄدﺑ‬ ‫ﻲ ‪ ،‬وإن إﻋﺟ‬ ‫در ﺑ‬ ‫ر اﻟﻐ‬ ‫دوي ‪ ،‬وﺗظﮭ‬ ‫ﻰﻋ‬ ‫ر إﻟ‬
‫وﺣﺎﺟﺗﮭم إﻟﻰ ﻛﺗﺎﺑﺗك ﺳﺗﺣوﺟﮭم إﻟﻰ ﺣﺳن اﻟظن ﺑك ‪ .‬ﻓﺄﺑﻰ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻔﺎرﻗﺗﮫ‬
‫ﻋﺑ ( ‪ .‬د اﻟﺣ ﻲ )‬ ‫ﺑﻣﺻ ر ( ) ‪1‬‬ ‫ﺑﻘ ﻲ ﻣﻌ ﮫ إﻟ ﻰ أن ﻗ ﺗﻼ ﻣﻌ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺑوﺻ ﯾر )‬
‫‪* 1304‬ن )اﻟﻌﻣ ﺎد اﻟﻌﻛ ري ( * ) ‪- 1032‬‬ ‫ﻣﺣﻣ ( =د ﻋﺑ د اﻟﺣ ﻲ اﺑ‬ ‫اﻟﻠﻛﻧ وي‬
‫ﺎد‬ ‫ن اﻟﻌﻣ‬ ‫د اﺑ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫‪1679‬‬
‫أﺣﻣم ( د ﺑ‬ ‫‪ - 1623‬ن‬‫‪ 1089‬ه = ﻲ ﺑ‬‫د اﻟﺣ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫وﻟد ﻓ ﻲ ﺻ ﺎﻟﺣﯾﺔ‬ ‫اﻟﻌﻛري اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﻼح ‪ :‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻻدب ‪.‬‬
‫طوﯾﻠ ﺔ ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﺑﻣﻛ ﺔ ﺣﺎﺟ ﺎﻟ ‪ .‬ﮫﺷ) ذرات‬ ‫ھرة ﻣ ﻲ اﻟﻘدة ﺎ‬ ‫دﻣﺷ ق ‪ ،‬وأﻗ ﺎم ﻓ‬
‫اﻟذھب ﻓﻲ أﺧﺑﺎر ﻣن ذھب ‪ -‬ط ( ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ أﺟزاء ‪ ،‬و ) ﺷرح ﻣﺗن اﻟﻣﻧﺗﮭﻰ (ﻓ ﻲ‬
‫ﺷرح ﺑدﯾﻌﯾﺔ اﺑ ن ﺣﺟ ﺔ ﻓ‪ -‬خﻲ(ﻗط ر ‪ ،‬ورﺳ ﺎﺋل ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻓﻘﮫ اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ ،‬و )‬
‫‪ 307‬وزراء‬ ‫ﺎن ‪ : 1‬واﻟ‬ ‫وﻓﯾ ) ‪( 1‬ﺎت اﻻﻋﯾ‬‫ﺎن ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 1‬‬ ‫ﺔ اﻻﻣ‬ ‫ﻣﻌطﯾ‬
‫وﺛﻣ ﺎر اﻟﻘﻠ وب ‪155‬وﻓﯾ ﮫ ‪) :‬ﻟﻣ ﺎ زال‬ ‫واﻟﻛﺗﺎب ‪83 - 72‬واﻟﺷرﯾﺷ ﻲ ‪253 : 2‬‬
‫أﻣر ﻣروان ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺣﻣ ل ﻋﺑ د اﻟﺣﻣﯾ د ﻣ ﻊ آﺧ رﯾن إﻟ ﻰ اﻟﻣﻧﺻ ور اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪،‬‬
‫دراﺳ ﺔ واﻓﯾ ﺔ اﻻدﺑ ﮫ ‪.‬‬ ‫وﻓ ( ﻲ أﻣ راء اﻟﺑﯾ ﺎن ‪98 - 38 : 1‬‬ ‫ﻓﺄﻣر ﺑﮫ ﻓﻌ ذب وﻗﺗ ل‬
‫ﺎن ( * )‬ ‫دي ) ‪1‬ط( ‪) * .‬رز اﻟرﯾﺣ‬ ‫ﺑﺧط خ ( ﮫ ‪ ،‬ﻋﻧ‬
‫ﺎن ‪-‬‬ ‫ث اﻻﯾﻣ‬ ‫ن ﺣﻧ‬ ‫ﻣ‬
‫ﻲ‪،‬‬ ‫ر اﻟﺑﻌﻠ‬ ‫ﻲ ﺑﻛ‬ ‫‪ 1625‬ﺑ‪ 1688 -‬نم (أﺑ‬
‫‪1099‬اﻟﺣه = ﻲ‬ ‫‪ - 1034‬د‬ ‫ﻋﺑ‬
‫وﯾﻌرف ﺑطرز اﻟرﯾﺣﺎن ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻟﮫ ﻋﻠم ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬وﺷﻌر ﻓﯾﮫ رﻗﺔ ‪ ،‬ﺟﻣﻌﮫ ﻓﻲ‬
‫) دﯾوان ‪ -‬ﺑخ (دار اﻟﻛﺗ ب وﻟ ﮫ )ﻣﺟﻣ وع ‪ -‬ﺷخ (ﻌر وأدب ﻣ ن ﻣﺧﺗﺎراﺗ ﮫ ‪،‬‬
‫ﻣﺷ ق‬ ‫أﺻﻠﮫ ﻣن ﺑﻌﻠﺑك ‪ ،‬وﻣوﻟده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ د‬ ‫ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 1013‬ك ( ‪.‬‬
‫‪ .‬ﻧﺷﺄ ﻣرﺣﺎ ‪ ،‬ﺛم ﺗﻧﺳك وﻣﺎل إﻟﻰ اﻻﻧزواء ‪ .‬وھو ﺻﺎﺣب اﻟﻣوﺷﺢ اﻟذي ﻣطﻠﻌﮫ‬
‫‪ ) :‬طرز اﻟرﯾﺣﺎن ﺣﻠﺔ اﻟورد ( وﺑﮫ ﻟﻘب ﺑطرز اﻟرﯾﺣﺎن ) ‪ ) * . ( 2‬ﻋﺑد اﻟﺣﻲ‬
‫اﻟﺧﺎل ( * ) ‪ 1117 - . . .‬ه = ‪ 1705 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟﺣﻲ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫ﺎ‬ ‫م اﻟﻣواﻟﯾ‬ ‫ﻣﮭ ‪.‬ﻲ ﻧظ‬
‫ﻘﻲ ‪ :‬ﻌراء ﻋﺻر ﻓ ره‬ ‫اﻟدﻣﺷ ن ﺷ‬ ‫ﻲ ﻣ‬ ‫ﺎﻟوي اﻟﺣﻧﻔ‬ ‫اﻟط‬
‫اﻟﺳ ﺣب اﻟواﺑﻠ ﺔ ‪ -‬خ ‪ .‬و ‪403‬‬ ‫واﻟﻣوﺷﺢ ‪ .‬وﻛﺎن ھﺟﺎءا * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪ Brock . S . 2 :‬وﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ 340 : 2‬وآداب اﻟﻠﻐﺔ ‪310 : 3‬وﻓﻲ اﻟﺗ ﺎج ‪3‬‬
‫اﻟﻌﻛ ھﻧ ريﺎ (‪ ،‬ﺑﻔ ﺗﺢ اﻟﻛ ﺎف‬ ‫ﯾؤﺧ‪420‬ذ ﻣﻧ ﮫ اﺣﺗﻣ ﺎل ﺿ ﺑط )‬ ‫‪ 419‬و‬
‫ﻣ‪ :‬ﺎ‬
‫ﻣﻌروﻓون ﻓﻲ دﻣﺷق إﻟ ﻰ اﻟﯾ وم ‪،‬‬ ‫ﻣﺧﻔﻔﺔ أو ﻣﻊ اﻟﺗﺷدﯾد ‪ ،‬إﻻ أن ) ﺑﯾت اﻟﻌﻛر (‬
‫ﺑﻔﺗﺢ اﻟﻌﯾن وﺳﻛون اﻟﻛﺎف ‪ .‬وﻣﻌﮭد اﻟﻣﺧطوطﺎت ‪ 208 : 10‬وﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف‬
‫وﻓﯾ ﮫ ﻣﺧﺗ ﺎرات‬ ‫‪ ( 2 ) .‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪340 - 328 : 2‬وﻧﻔﺣﺔ اﻟرﯾﺣﺎﻧ ﺔ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ﺣﺳﻧﺔ ﻣن ﻏزﻟﯾﺎﺗﮫ ‪ .‬وإﯾﺿﺎح اﻟﻣﻛﻧون ‪ 515 : 1‬ودار اﻟﻛﺗب ‪. 138 ، 133 : 3‬‬
‫وﻛﺗﺎب ﻓ ﻲ اﻻدب ﺳ ﻣﺎه )‬ ‫وﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬ﻣﺎﺟﻧﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬خ (‬
‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ) ‪. ( 1‬اﻟﺷ* ) رﯾف ﻋﺑ د‬ ‫ﻣول (‬
‫ﻣوﻟ ده‬ ‫ﻣ رور اﻟﺻ ﺑﺎ واﻟﺷ‬
‫‪ 1923‬مد (اﻟﺣ ﻲ ﺑ ن ﻓﺧ ر اﻟ دﯾن‬ ‫اﻟﺣﻲ ( * ) ‪ 1341 - 1286‬ه = ‪ - 1869‬ﻋﺑ‬
‫ث ﻣ ؤرخ ھﻧ دي ‪ ،‬ﻋرﺑ ﻲ اﻻﺻ ل ‪.‬اﻧﺗﻘ ل‬ ‫اﻟطﺎﻟﺑﻲ ‪:‬‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌﻠﻲ اﻟﺣﺳﻧﻲ ﺑﺎﺣ‬
‫ﻣن ﺑﻐداد إﻟﻰ ﻏزﻧﺔ ﻓﻲ ﻓﺗﻧﺔ اﻟﻣﻐول ‪ ،‬ودﺧ ل اﻟﮭﻧ د‬ ‫أﺣد ﺟدوده ) ﻗطب اﻟدﯾن (‬
‫ﻣﺟﺎھدا ‪ ،‬وﺗوﻟﻰ ﻣﺷﯾﺧﺔ اﻻﺳﻼم ﻓﻲ دھﻠﻲ ‪ ،‬واﺳﺗﻘرت ذرﯾﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﮭﻧد ‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ‬
‫ﻋﻠ ) ﻰ ﻣﯾﻠ ﯾن ﻣ ن‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ .‬د اﻟﺣ ﻲ ﻓ ﻲ زاوﯾ ﺔ اﻟﺳ ﯾد ﻋﻠ م ﷲ‬ ‫ﺻﺎﺣب وﻟ د ﻋﺑ‬
‫وﻗرأ اﻟﻔﻘﮫ واﻻدب وﺑﻌ ض ﻛﺗ باﻟط ب‬ ‫ﺑﻠدة رأي ﺑرﯾﻠﻲ ‪ ،‬ﻣن أﻋﻣﺎل ﻟﻛﮭﻧوء (‬
‫وﺗوﻓﻲ ودﻓ ن ﺑظ ﺎھر‬ ‫ﻓﻲ ﻟﻛﮭﻧوء ‪ ،‬واﺳﺗﻘر ﻓﯾﮭﺎ ﻣدﯾرا ﻻﻋﻣﺎل ) ﻧدوة اﻟﻌﻠﻣﺎء (‬
‫اﻟﺧ واطر وﺑﮭﺟ ﺔ اﻟﻣﺳ ﺎﻣﻊ‬ ‫ﻣﻧﮭ ﺔ ﺎ )‬ ‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪،‬ﻧزھ‬ ‫ﺑرﯾﻠ ﮫﻲ (‬‫رأي ﻟ‬ ‫ﺑﻠ دة )‬
‫ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﺟﻌل أﺣدھﺎ ذﯾﻼ ﻟﻠدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ﻻﺑ ن ﺣﺟ ر‬ ‫واﻟﻧواظر ‪ -‬ط (‬
‫ﺟﻐراﻓﯾﻲ ﺔ اﻟﮭﻧ د وأﺧﺑ ﺎر‬ ‫اﻟﻣﺷو ) رق وﻣطﻠ ﻊ اﻟﻧ ور اﻟﻣﺷ رق ‪ -‬خﻓ (‬ ‫ﺟﻧ ﺔ ‪،‬‬
‫وم‬ ‫واع اﻟﻌﻠ‬ ‫ﻲ أﻧ‬ ‫ﺎ‪،‬و)‬
‫وارف ﻓ‬ ‫وآﺛﺎرھاﻟﻌ‬
‫ﺎ ﺎرف‬ ‫ﺎ وﺧطوطﮭﻣﻌ‬ ‫وﻛﮭ‬
‫ﺗﻠﺧ ﯾص اﻻﺧﺑ ﺎر (‬ ‫اﻟﺛﻘﺎﻓ) ﺔ اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﮭﻧ د ( و )‬ ‫واﻟﻣﻌﺎرف ‪ -‬ط ( ﺑﺎﺳم‬
‫وﺻﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ﺑﻠﻐ ﺔ ) اﻻردو‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ) اﻟﻐﻧﺎء ( ‪ .‬وﻛﻠﮭﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻌرا وأدﺑ ﺎ وﺗ راﺟم *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ﺳ ‪( 1‬ﻠك اﻟ درر ‪253 - 244 : 2‬‬ ‫(‬ ‫ﺷ‬
‫اﻟطﺑﯾ ب ( =‬ ‫ﻋﺑ ‪ . .‬د اﻟﺧ ﺎﻟق )‬ ‫وﺗﺎرﯾﺧ ﺎ ) ‪( 1‬‬ ‫واﻧظ ر ﺷ ﻌر اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪. 136‬‬
‫ﺎوي ( * ) ‪ 1259 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ل ) ‪* ( 1369‬‬
‫اﻟﻘورﺻ)‬ ‫د ﺧﻠﯾ‬ ‫ﻣ‬
‫ﻓﺎﺿ ل ‪ ،‬ﻋ ﺎرف ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬ ‫ﻋﺑد( اﻟﺧﺎﻟق ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟﻘورﺻ ﺎوي ‪:‬‬ ‫‪ 1843‬م‬
‫وإﻟﯾﮭ ﺎ ﻧﺳ ﺑﺗﮫ ‪.‬ﺗﻔﻘ ﮫ‬
‫ﻣن أھل )ﻗ زان (ﺑروﺳ ﯾﺎوﻟ‪ .‬ﻣده ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ )ﻗورﺻ ﺎ (‬
‫ﻋﻠﻰ أﺧﯾﮫ ) ﻋﺑد اﻟﻧﺻﯾر (وﺣﺞ وزار اﻟﻌراق وﺧراﺳﺎن ‪ ،‬وأﻗﺎم ﻣدة ﺑﻣﺻ ر ‪.‬‬
‫وﻟﻣﺎ ﻋﺎد ﺗوﻟﻰ اﻟﺗدرﯾس ﻓﻲ ﻣدارس أﺧﯾﮫ ﺑﻘورﺻﺎ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎﻟﮫ‪ .‬ﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ‬
‫روت ( * ) ‪ 1347 - 1290‬ه =‬ ‫ﺎﻟق ﺛ‬ ‫دﯾث ‪ -‬ط (ﻋﺑ) ‪ ( 2‬د‪* .‬اﻟﺧ)‬ ‫اﻟﺣ)‬
‫‪ 1928 - 1873‬م ( ﻋﺑد اﻟﺧﺎﻟق ﺛروت ) ﺑﺎﺷﺎ ( اﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل اﺑن ﻋﺑد اﻟﺧﺎﻟق ‪:‬‬
‫ﻣن رﺟﺎل اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ﺑﻣﺻر ‪.‬ﺗﻌﻠم اﻟﺣﻘوق ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬وﻋﯾن وزﯾرا ﻟﻠﺣﻘﺎﻧﯾﺔ ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻓرﺋﯾﺳﺎ ﻟﻠ وزراء ﺳ ﻧﺔ ‪1923 - 1922‬‬ ‫‪ 1919 - 1914‬م ‪ ،‬وﻟﻠداﺧﻠﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪1921‬‬
‫وﻓﻲ ﻋﮭ ده ﺻ در ﺗﺻ رﯾﺢ ‪) * 28‬ھ ﺎﻣش ‪( 1‬‬ ‫وﻛﺎﻧت ﺗﻧﻘﺻﮫ اﻟروح اﻟﺷﻌﺑﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻣﻘدﻣﺔ اﻟﺟزء اﻟﺛﺎﻧﻲ وﺧﺎﺗﻣﺗﮫ ‪ ،‬ﻣن إﻧﺷ ﺎء اﻟﺳ ﯾد ﻋﺑ د‬ ‫* ) ‪ ( 1‬ﻧزھﺔ اﻟﺧواطر ‪:‬‬
‫ﺗﻠﻔﯾ ق اﻻﺧﺑ ﺎر ‪: 2‬‬ ‫اﻟﻌﻠ ﻲ اﺑ ن اﻟﻣﺗ رﺟم ﻟ ﮫ ‪ .‬و ‪( Brock . S 863 : 2 . ( 2 .‬‬
‫اﻟﺣﻣﺎﯾ ﺔ اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾ ﺔ ﻋﻠ ﻰ ﻣﺻ ر ‪،‬‬ ‫اﻧﺗﮭأوﻟ ت ﮫ ‪) :‬‬ ‫‪. 441‬اﻟ ذي ﻛ ﺎن‬ ‫ﻓﺑراﯾ ر‬
‫ﺳﻠطﻧﺔ إﻟ ﻰ ﻣﻣﻠﻛ ﺔ‬ ‫وﺗﻛون ﻣﺻر دوﻟﺔ ﻣﺳﺗﻘﻠﺔ ذات ﺳﯾﺎدة ( وﺗﺣوﻟت ﻣﺻر ﻣن‬
‫وأﺻ‪ .‬ﯾب ﺑﻣ رض اﻟﺳ ﻛر ‪ ،‬ﻓ ﺎﻋﺗزل‬ ‫وأﻟف اﻟوزارة ﻣ رة ﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1927‬م‬ ‫‪.‬‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻓﺟﺄة ﺑﺑﺎرﯾس ‪ ،‬وﻧﻘل إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ) ‪) * . ( 1‬اﻟ دﺑﺎغ ( * ) ‪.‬‬ ‫اﻟﺳﯾﺎﺳﺔ ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺿ ‪ :‬ل ﻣ ن‬ ‫‪ 1968‬م (ﺎﻟق ﺑ ن ﺧﻠﯾ ل اﻟ دﺑﺎغ‬ ‫ﻋﺑ ‪ -‬د اﻟﺧ‬ ‫‪ 1388 - . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫أھل اﻟﻣوﺻل ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻣﻌﺟم أﻣﺛﺎل اﻟﻣوﺻل اﻟﻌﺎﻣﯾﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺷﺣﺎﻣﻲ‬
‫( * ) ‪ 549 - 475‬ه = ‪ 1154 - 1082‬م (ﻋﺑد اﻟﺧﺎﻟق ﺑن زاھر ﺑن طﺎھر ﺑ ن‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو ﻣﻧﺻور ‪ ،‬اﻟﺷﺣﺎﻣﻲ ‪ :‬ﻣن اﻟﻌﻠﻣﺎء ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻧﯾﺳﺎﺑوري ‪ .‬ﺗﻘدم ذﻛر‬
‫دﯾث ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪5 / 5498‬‬ ‫ون ‪ -‬خ (‬‫ﺣ‬ ‫اﻻرﺑﻌ‬ ‫أﺑﯾ ﮫ ﻓ ﻲ اﻻﻋ ﻼمﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫وﻛﺎﻧت ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ﻓﺗﻧﺔ اﻟﻐز ) ﻣن اﻟﻘدﻣﺎء اﻟﺗرك (ﻓﮭﻠك ﻓﻲ اﻟﻌﻘوﺑﺔ واﻟﻣطﺎﻟﺑ ﺔ )‬
‫‪ ) * . ( 3‬اﺑن اﻟزﯾن ( * ) ‪ 1152 - 1116‬ه = ‪ 1740 - 1704‬م ( ﻋﺑد اﻟﺧﺎﻟق‬
‫ﺑن اﻟزﯾن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟ زﯾن اﺑ ن اﻟﺻ دﯾق ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺑ ﺎﻗﻲ اﻟﻣزﺟ ﺎﺟﻲ اﻟزﺑﯾ دي ‪:‬‬
‫وﻧﺷ‪ .‬ﺄ ﻓ ﻲ زﺑﯾ د ‪ ،‬وﺗﻔﻘ ﮫ ﻋﻠ ﻰ أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬وﺣ ﺞ‬ ‫ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻘراآت ‪ ،‬ﺣﻧﻔ ﻲوﻟﯾﻣ دﺎﻧﻲ‬
‫وأﺧذ ﻋن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﺣرﻣﯾن وﺗﻘدم ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬وﺻﻧف )إﺗﺣﺎف اﻟﺑﺷر ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻘراآت اﻻرﺑﻌﺔ ﻋﺷر ‪ -‬خ ( ﻣﻧﮫ ﻧﺳﺧﺔ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ 325‬ورﻗﺔ ‪ .‬و ) ﺛﺑﺗﺎ ‪ -‬خ (‬
‫وﻛﺗ ‪365‬ﺎب ﻓ ﻲ أﻋﻘ ﺎب‬ ‫اﻟﻣﻘﺗط ف ‪ 242 : 73‬و‬ ‫ﻗ ﺎل *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟﺛورة اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ 63 : 1‬و ‪ 70‬و ‪ 270‬واﻟﻛﻧز اﻟﺛﻣﯾن ‪ 131‬واﻟﺻﺣف اﻟﻣﺻرﯾﺔ‬
‫‪ 1928 / 9 / 23‬واﻧظر اﻻﻋﻼم اﻟﺷرﻗﯾﺔ ‪ 88 : 1‬وﻓﻲ اﻟﻣرآة ‪ ،‬ﻟﻠﺑﺷري ‪) . 31‬‬
‫وﻋﻧ ﮫ ﺷ ذرات‬ ‫‪ ( 2‬ﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪( 3 ) . 241 : 2‬اﻟﻌﺑ ر ‪137 : 4‬‬
‫ﻧروﯾﮫ ﻣن طرﯾق اﻟﺳﯾد ﻣرﺗﺿ ﻰ اﻟزﺑﯾ دي ‪ .‬و )أرﺟ وزة‬ ‫‪ . 154 : 4‬اﻟﻛﺗﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫وﺳ ﺎﻓر إﻟﺻ ﻰﻧﻌﺎء ‪ ،‬ﻓﺣﺿ ره اﻻﻣ ﺎم اﻟﻣﻧﺻ ور‬ ‫(ﻓﻲ اﻟﺗﺻوف ‪ ،‬ﻣن ﻧظﻣ ﮫ ‪.‬‬
‫ن اﺑ ن اﻟﻣﺗوﻛ ل وﻋظﻣ ﮫ وأﻛرﻣ ﮫ وﻋﻘ د ﻟ ﮫ ﻣﺟ وأﺧﺎﻟس ذ‪ .‬ﻋﻧ ﮫ ﻋﻠﻣ ﺎء‬
‫ﺻﻧﻌﺎء ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻋ ن ﻧﺣ و ‪36‬ﺳ ﻧﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﻟط رﯾس ( * ) ‪- 1328‬‬
‫ﺎل‬ ‫ن رﺟ‬ ‫ﺣﻔﻲ‪ :‬ﻣ‬
‫ﺎﻟق اﻟطﺻ رﯾس‬ ‫‪ 1970‬ماﻟﺧ(‬
‫د‬ ‫‪ 1390‬ه = ‪1910‬ﻋﺑ‪-‬‬
‫وان ‪ .‬م ﺑﮭ ﺎ‬ ‫وﻣﻧﺷ ﻲ ﺄهﻣدﯾﻧ ﺔ ﺗط ﺗﻌﻠ‬ ‫رب ‪ .‬ده ﻓ‬ ‫اﻟﺣرﻛ ﺔ اﻟوطﻧﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ ﻣوﻟ‬
‫در‬ ‫رﯾﺔ ‪.‬‬
‫وأﺻ‬ ‫ﺔ اﻟﻣﺻ‬ ‫ﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌ‬ ‫ﺔ اﻵداب ﻓ‬ ‫رج ﺑﻛﻠﯾ‬ ‫ﺎس وﺗﺧ‬ ‫ﺑﻔ‬
‫ﯾوﻣﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺣرﯾ ﺔ (‬ ‫ﺑوﻋﯾﺔ ﺛ م ﺟرﯾ دة )‬ ‫أﺳ ‪1934‬‬‫اﻟﺣﯾ ﺎةﺳ( ﻧﺔ‬ ‫ﺑﺗط وان ﺟرﯾ دة )‬
‫ﺗط وان وطﻧﺟ ﺔ (ﺳ ﻧﺔ ‪1947‬‬ ‫وﺑﻌدھﺎ ) اﻻﻣﺔ (وﻧﻔﺎه اﻻﺳﺑﺎﻧﯾون ﻣن اﻟﺷ ﻣﺎل )‬
‫اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﻓﻲ ﻣﻛﻧ ﺎس ﺣﻛﻣ ت ﻋﻠﯾ ﮫ ﻏﯾﺎﺑﯾ ﺎ‬ ‫إﻟﻰ ‪ 1952‬ﻛﻣﺎ أن اﻟﻣﺣﺎﻛم ﺔ‬
‫اﻟﻌﺳﻛرﯾ‬
‫ﺑﺎﻻﻋدام ) ﺳﻧﺔ ‪ ( 1944‬وﺑﻌد اﺳﺗﻘﻼل اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ﻛﺎن أول ﺳﻔﯾر ﻟﮫ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة‬
‫وﻟﻣ ﺎ ﻛﺎﻧ ت‬ ‫وﺷﻐل ‪.‬ﻣﻧﺻب وزﯾر ﻟﻠﻌدل وﻛ ﺎن ﻣﻠﯾﺋ ﺎ ﺑﺎﻟﻧﺷ ﺎط ﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻟرﺑ ﺎط ‪.‬‬
‫ﺎب ‪.‬ﺗﻣل ﻋﻠ ﻰ ﻣﻧﺗﺧﺑ ﺎت ﻣ ن‬ ‫اﻟذﻛرى اﻻرﺑﻌﯾﻧﯾﺔ ﻟوﻓﺎﺗﮫ ﺻدر ﻓﻲ اﻟرﺑ ﺎط ﻛﺗ ﯾﺷ‬
‫ﻧﺷ ر اﻟﻌ رف ‪ : 1‬ﻓ‪724‬ﻲ ﺗرﺟﻣ ﺔ أﺑﯾ ﮫ‬ ‫أﻗواﻟﮫ وﺧطﺑﮫ * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫واﻟﺑ در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪:‬اﻟﻣﻠﺣ ق ‪114‬‬ ‫وﻓﯾﮫ ﺗ ﺎرﯾﺦ ﺷ ﻌري ﻟوﻓﺎﺗ ﮫ ‪.‬‬ ‫اﻟزﯾن ‪ ،‬ﺛم ‪29 : 2‬‬
‫‪1181‬وﻧﺷ رة ‪. 1 : 4‬‬ ‫ﺎت‪ :‬ﺑﻣﻛ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ؟‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫وﻓﮭ رس اﻟﻔﮭ ﺎرس ‪130 : 2‬ﻣ‬
‫وآراﺋﮫ ‪ ،‬ﻟم أره ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻣزﺟﺎﺟﻲ ( * ) ‪ 1201 - . . .‬ه = ‪1787 - . . .‬‬
‫ﺎﻟﻘراآت‬ ‫ﺎﺟﻲ اﻟزﺑﯾ ﻋ دي ‪:‬ﺎﻟم ﺑ‬ ‫د اﻟﻣزﺟ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ن ﻋﻠ م ( ﻲ ﺑ‬ ‫ﺎﻟق ﺑ‬
‫ﺎن (أﺛرﯾ ﺎ ﻋﻠ ﻰ ﻣ ذھب اﻟﺳ ﻠف ‪.‬وﺻ ﻧف‬ ‫واﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻣن أھل زﺑﯾد ) ﻛ‬
‫ﺑﺎﻟﯾﻣن‬
‫‪ 181‬ﺔ ﻓ ﻲ دار‬ ‫ﻧزھ ﺔﻣﺎهرﯾ) ﺎض اﻻﺟ ﺎزة اﻟﻣﺳ ﺗطﺎﺑﺔ ‪ -‬خ (ورﻗ‬ ‫ﺛﺑﺗ ﺎ ﻛﺑﯾراﺳ‬
‫ﺗﺢ )اﻟﺑ ﺎري ﺑﺷ رح ﻧظ م‬ ‫‪ 1199‬ﮫ‬
‫ت (ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ﻓوﻟ‬ ‫طﻠﻌأﺗ م‬ ‫اﻟﻛﺗ ب ) ‪207‬‬
‫اﻟدراري ﻓﻲ ﻣدح اﻟﺳﯾد ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺑ ﺎري ‪ -‬خ ( ) ‪75‬ورﻗ ﺔﻓ ( ﻲ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ‬
‫اﻟﺷ) رﯾف أﺑ و ﺟﻌﻔ ر (‬ ‫اﻟﻘرﯾن ﺑدوﻋن ) ﺣﺿرﻣوت (وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛ ﺔ ) ‪* . ( 2‬‬
‫* ) ‪ 470 - 411‬ه = ‪ 1077 - 1020‬م (ﻋﺑد اﻟﺧﺎﻟق ﺑن ﻋﯾﺳﻰ ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑ و‬
‫ﻛﺎن ﺛﻘ ﺔ زاھ دا ‪.‬‬ ‫ﺟﻌﻔر ‪ ،‬اﻟﺷرﯾف اﻟﮭﺎﺷﻣﻲ ‪ :‬إﻣﺎم اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ﺑﺑﻐداد ﻓﻲ ﻋﺻره ‪.‬‬
‫ﺎ ) رؤوس‬ ‫ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬ ‫درس ﺑﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻣﻧﺻ ور ‪ ،‬وﺑﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻣﮭوﺻ دي ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺳﺎﺋل ( و ) أدب اﻟﻔﻘﮫ ( وﻛﺎن ﺷدﯾدا ﻋﻠﻰ أھل اﻟﺑدع ‪ ،‬ﻓﺣﺑس ‪ ،‬ﻓﺿﺞ اﻟﻧﺎس‬
‫وﻟﻣﺎ ﻣﺎت دﻓن إﻟﻰ ﺟﺎﻧب ﻗﺑر اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﻋﺑ د اﻟ دار (‬ ‫‪ ،‬ﻓﺄطﻠق ‪.‬‬
‫* ) ‪ ( . . . - . . . = . . . - . . .‬ﻋﺑداﻟدار ﺑن ﻗﺻﻲ ﺑن ﻛﻼب ﺑن * )ھ ﺎﻣش‬
‫‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﻌﮭد اﻟﺟدﯾد ‪ ،‬ﺑﺎﻟرﺑﺎط ‪ 1960 / 9 / 6‬واﻟﺣﯾﺎة ‪ ،‬ﺑﺎﻟرﺑﺎط ‪/ 6 / 15‬‬
‫‪ 1970‬ﺔ دﻋ وة اﻟﺣاﻟﻌ قدد‪ :‬اﻟﺛ ﺎﻣن اﻟﺳ ﻧﺔ ‪23‬‬ ‫وﻣﺟﻠ‬‫ﯾوﻟﯾ و‬ ‫واﻻدﯾ ب ‪:‬‬ ‫‪1970‬‬
‫ﺣﻠﯾ ﺔ اﻟﺑﺷ ر ‪826‬وﻓﯾ ﮫﺗ ‪ :‬وﻓﻲ ﺑﻌ د‬ ‫واﻟﺣﯾﺎة اﻟﺑﯾروﺗﯾﺔ ‪( 2 ) . 1970 / 5 / 29‬‬
‫وﻣراﺟ ﻊ ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫‪ 414‬ﮫ أﺧ ذت وﻓﺎﺗ ﮫ ‪.‬‬‫‪ 1200‬وﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻطﻠﺢ ‪ : 1‬وﻋﻧ‬
‫ﻋﺑ ) د اﻟﺧ ﺎﻟق ﺑ ن‬‫‪1152‬ك ﺷ ﺧص آﺧ ر ‪ ،‬ھ و‬ ‫اﻟﯾﻣن ‪ 239‬وﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ وذﻟ‬
‫اﻟزﯾن ( وﻣﺧطوطﺎت اﻟظﺎھرﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ 536 : 2‬وﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮫ ‪ 1181‬ﺧطﺄ ﻋن‬
‫وﻟﯾﺳ ت ﺗرﺟﻣﺗ ﮫ ‪( 3 ) .‬ﻣﻧﺎﻗ ب‬ ‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ﻓﻲ ﻓﮭرس اﻟﻔﮭﺎرس ‪130 : 2‬‬
‫اﻻﻣﺎم أﺣﻣد ‪ 521‬واﻟذﯾل ﻋﻠﻰ طﺑﻘﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ 20 : 1‬وﻓﻲ اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪: 5‬‬
‫‪Brock‬رة ‪ ،‬ﻣ ن ﻗ رﯾش ‪:‬ﺟ د‬ ‫وﻓﺎﺗﮫ ﺑﻧﯾﺳ ﺎﺑور ؟ واﻧظ ر ‪ . S . 1 : 687‬ﻣ‬ ‫‪106‬‬
‫اﻟﻣﻧﺟﺑل ﻟ ﯾن (ﮫ أﺑ وه اﻟﺣﺟﺎﺑ ﺔ واﻟﻧ دوة‬ ‫ﺣﻣﻘ ) ﻰﺟﻌ‬‫ﺎن ‪.‬ﯾﻌ د ﻣ ن‬ ‫ﺟ ﻛ ﺎھﻠﻲ‬
‫اﻋ ﻋﻠ ﯾﮭم ﺑﻧ و ﻋﻣﮭ م‬ ‫واﻟﺳﻘﺎﯾﺔ واﻟرﻓﺎدة واﻟﻠواء ‪.‬وﺗوارﺛﮭﺎ أﺑﻧﺎؤه ‪ ،‬إﻟ ﻰﺗأندى‬
‫ﻋﺑد ﻣﻧﺎف ﺑن ﻗﺻﻲ ﻓﺄرادوا اﻧﺗزاﻋﮭﺎ ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻘﺳ ﻣت ﻗ رﯾش أﺣﻼﻓ ﺎ ‪.‬وﻧﺣ ر‬
‫اﻟ دار وأﻧﺻ ﺎرھم ﺟ زورا ‪ ،‬وﻏﻣﺳ وا أﯾ دﯾﮭم ﻓ ﻲ دﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻣﺗﻌﺎھ دﯾن ‪،‬‬
‫ﻣوا ) ﺔ اﻟ دمﺛ ( م‬‫دھم ﻣ ن ذﻟ ك اﻟ دم ‪ ،‬وﺗﺎﺑﻌ ﮫ ﻣ ن ﻛ ﺎن ﻣﻌ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺳ ﻟﻌﻘ‬
‫اﻟﺳواﻟرﻓ ﺎدة ‪ ،‬وﻟﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د اﻟ دار‬‫اﺻطﻠﺣوا ﻋﻠﻰ أن ﺗﻛون ﻟﺑﻧﻲ ﻋﺑد ﻣﻧ ﺎفﻘﺎﯾﺔ‬
‫اﻟﻠواء واﻟﺣﺟﺎﺑﺔ ‪ .‬واﻟﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ﻋﺑد اﻟدار ) ﻋﺑدي ( و ) ﻋﺑدري ( واﻗﺗﺻر اﺑن‬
‫ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑ ن ﺣﺳ ن ‪) * 1366‬‬ ‫اﻻﺛﯾر ﻋﻠﻰ ) ﻋﺑدري ( ) ‪ . ( 1‬ﻋﺑد اﻟرزاق =‬
‫اﻟرﺳﻌﻧﻲ ( * ) ‪ 661 - 589‬ه = ‪ 1263 - 1193‬م (ﻋﺑد اﻟرزاق ﺑ ن رزق ﷲ‬
‫زريا ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﻋ ز اﻟ دﯾن اﻟرﺳ ﻌﻧﻲ ‪:‬ﻣﻔﺳ ر ‪،‬‬ ‫ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر اﺑ نﻟﺟﺧﻠ ف‬
‫ره ‪ .‬د ﺑ رأس ﻋ ﯾن‬ ‫ﻛﺎن ﻋﺎﻟم اﻟﺟزﯾرة اﻟﻔراﺗﯾﺔ ﻓ ﻲ ﻋﺻ وﻟ‬ ‫ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪.‬‬
‫ورﺣل إﻟﻰ ﺑﻐداد ودﻣﺷق وﺣﻠ ب ‪ ،‬ﻓ ﻲ طﻠ ب اﻟﺣ دﯾث‬ ‫اﻟﺧﺎﺑور ‪ ،‬وﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫ﻧﺟﺎر ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺑﺎﻟﻣوﺻ وﺗل ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺳ‬ ‫دار اﻟﺣ دﯾث (‬ ‫‪ ،‬ووﻟ ﻲ ﻣﺷ ﯾﺧﺔ )‬
‫رع‬ ‫ﻣﺻ‬
‫ﺧﻣﺔ ‪ ،‬و )‬ ‫دات ﺿ‬ ‫ﻊ ﻣﺟﻠ‬ ‫ﻓوز اﻟﻛﻧﻲ اﻟﺗﻔﺳوز ‪ -‬خﯾر(‪ ،‬أرﺑ‬ ‫رﻣ‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر اﻟﻔ رق‬ ‫اﻟﺣﺳﯾنﮫ (ﺑﺗﺻ ﻧﯾﻔﮫ ﺑ در اﻟ دﯾن ﺻ ﺎﺣب اﻟﻣوﺻ ل ‪ ،‬و )‬ ‫أﻟزﻣ‬
‫ﺑﯾن اﻟﻔرق ﻟﻠﺑﻐدادي ‪ -‬ط ( وﻟﮫ ﺷﻌر ‪ ،‬ﻣﻧﮫ ﻗﺻﯾدة ﻧوﻧﯾﺔ ﻓﻲ ) اﻟﻔرق ﺑﯾن اﻟظﺎء‬
‫واﻟﺿﺎد ( ﺳﻣﺎھﺎ ) درة اﻟﻘﺎرئ ‪ -‬خ ( ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﺣﺑ ر‬
‫‪ 166‬و ‪ 379‬وﻧﺳب ﻗرﯾش ‪256 - 250‬وﺟﻣﮭرة اﻻﻧﺳ ﺎب ‪119 - 116‬وﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬
‫اﻻرب ‪ 274‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ ( 2 ) . 112 : 2‬اﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪.‬وذﯾل اﺑن رﺟ ب ‪274 : 2‬‬
‫واﻟﻣ ﻧﮭﺞ ﻻﺣﻣ د ‪ -‬خ ‪ .‬و ‪Brock . 1 : 825 , S . 1 : 736‬ﻗﻠ ت ‪:‬ﺳ ﺑق‬ ‫‪276 -‬‬
‫رزاق (‬ ‫ﷲ ( و )د اﻟ‬ ‫ن رزق ﻋﺑ‬ ‫ﻲ ) رازق ﺑ‬ ‫ﻋﺑ ﻓ د اﻟ‬ ‫ﮫ‬ ‫ررت ﺗرﺟﻣﺗ‬ ‫ان ﺗﻛ‬
‫‪ 328‬ن ﻋﺑ د‬ ‫أﺣﻣد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﺑ‬ ‫وﺻواب اﺳﻣﮫ ) ﻋﺑد اﻟرازق ( اﺑن ﻋﺑد رﺑﮫ =‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ( * ) ‪. . = . . . - . . .‬‬ ‫رﺑﮫ = ﺳﻌﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪) * 342‬‬
‫وه ‪.‬ﺑط ن ﻣ ن زھﯾ ر ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻏﯾ ر ﻣﻧﺳ وب ( ‪:‬ﺑﻧﺟ د‬ ‫‪ ( . . . - .‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن )‬
‫ﻣﺻ رﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ام ‪ ،‬ﻛﺎﻧ ت ﻣﻧ ﺎزﻟﮭم ﺑﺎﻟدﻗﮭﻠﯾ ﺔ واﻟﻣرﺗﺎﺣﯾ ﺔ ﻣ ن اﻟ دﯾﺎر اﻟ‬
‫ن‬ ‫راھﯾم ﺑ‬ ‫ن إﺑ‬ ‫‪ 859 - 785‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ﻋﺑ ه = د اﻟ‬‫ﯾم ( * ) ‪245 - 170‬‬ ‫دﺣ‬
‫ﻘﻲ ‪:‬اﻟﺷ ﺎم ﻓ ﻲ ﻋﺻ ﻛره ‪.‬ﺎن ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟدﻣﺷ دث‬‫ﻋﻣ رو اﻻﻣ وي ‪ ،‬ﻣ وﻻھم ‪ ،‬ﻣﺣ‬
‫ﺎء‬ ‫ب ﻟﻘﺿ‬ ‫طﯾن ‪ ،‬وطﻠ‬ ‫ﺎء ﻓﻠﺳ‬ ‫اﻻردن وﻗﺿ‬
‫اﻻوزاﻋ ﺎء ﻲ ‪.‬‬ ‫ذھب ﻗﺿ‬
‫ﻲ‬ ‫ﻣ وﻟ‬
‫اﻟﻣﻘدﺳ ﻲ ( * )‬ ‫اﻟﻘﺿ ﺎة ﺑﻣﺻ ر ﻓﻌﺎﺟﻠﺗ ﮫ اﻟﻣﻧﯾ ﺗ ﺔ ‪.‬وﻓﻲ ﺑﻔﻠﺳ طﯾن ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪1227‬اﻟم (رﺣﻣن ﺑ ن إﺑ راھﯾم ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪ 624 - 555‬ه = ‪ - 1160‬ﻋﺑد‬
‫ﺣﻧﺑﻠ ‪ :‬ﻲ ﻣ ن اﻟزھ ﺎد ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﺑﯾ ت اﻟﻣﻘ دس ‪.‬‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑﮭﺎء اﻟدﯾن ﻓﻘﯾﮫ‬
‫اﻟﻣﻘدﺳﻲ‬
‫ﻣﻊ ﺑﮭ ﺎ وﺑﺑﻐ داد ‪.‬‬ ‫ؤم ﺑﻣﺳ ﺟد اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ ﺑﻧ ﺎﺑﻠس ﺛ م اﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ دﻣﺷوﺳ ق ‪.‬‬
‫واﻧﺻ رف ﻓ ﻲ‬ ‫رح دة ﻟﻣوﻓ ق اﻟ دﯾن ‪.‬‬ ‫وﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻌدة ‪ -‬ط (ﺷ اﻟﻌﻣ‬
‫اﻟﻛﺛﯾ دثر ‪.‬ﺑﻧ ﺎﺑﻠس واﻟﺷ ﺎم وﺗ وﻓﻲ‬ ‫ب ﻣﻧ ﮫوﺣ‬ ‫آﺧ ر ﻋﻣ ره إﻟ ﻰ اﻟﺣ وﻛﺗدﯾث ‪.‬‬
‫ﺎﺋر‬ ‫ﺎ ﻟﺳ‬ ‫زاي ﺧﻼﻓ‬ ‫دﯾم* )اﻻﻟ ﺎﻣشف‪( 3‬ﻋﻠ * ﻰ اﻟ‬ ‫قﺑﺗﻘ) ‪ . ( 3‬ھ‬ ‫ﺑدﻣﺷ‬
‫اﻟﻣﺻﺎدر اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ‪ .‬واﻟﺗﺻﺣﯾﺢ ﻣن ﻣﺧطوطﺔ ) اﻟﺗﺑﯾﺎن ( ﻻﺑن ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪،‬‬
‫وﻗد وﺿﻊ ﻓﯾﮭﺎ ﻓوق ) ﻋﺑد اﻟرزاق ( ) ﻟﻔظ ( ﺻﺢ وﻛذﻟك ھو )ﻋﺑد اﻟ رزاق (‬
‫ﺔ اﻟﺟ زء اﻟراﺑ ﻊ ﻣ ن ﺗﻠﺧ ﯾص ﻣﺟﻣ ﻊ اﻵداب ﻓ ﻲ ﻣﻌﺟ م اﻻﻟﻘ ﺎب‬
‫ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻻرب ‪( 2 ) . 275‬‬ ‫ﻟﻠﻔ وطﻲ ‪ ،‬ﺑﺧط ﻓ ﮫ ‪.‬ﻲ ﺑ ﻋﺎب )ز اﻟ دﯾن ( ‪( 1 ) .‬‬
‫ذﯾل( ﻋﻠ ﻰ طﺑﻘ ﺎت‬ ‫وﺗﮭ‪ 58‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪131 : 6‬اﻟ ‪3 ) .‬‬ ‫ﺗ ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪: 2‬‬
‫واﻻﻋ ﻻﺑن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷ ﮭﺑﺔ ‪ -‬خ ‪.‬وﺷ ذرات ‪) * . 114 : 5‬‬ ‫اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ 170 : 2‬ﻼم‬
‫ن‬ ‫‪ 1284‬م ( رﺣﻣن ﺑ‬ ‫‪ - 1211‬د اﻟ‬ ‫ﺎرزي ( * ) ‪ 683 - 608‬ه = ﻋﺑ‬ ‫ن اﻟﺑ‬ ‫اﺑ‬
‫ﻗﺎﺿ ‪ :‬ﻲ ﺣﻣ ﺎة ‪ ،‬واﺑ ن ﻗﺎﺿ ﯾﮭﺎ‬ ‫إﺑراھﯾم ﺑ ن ھﺑ ﺔ ﷲ اﻟﺟﮭﻧ ﻲ اﻟﺣﻣ وي اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ‬
‫وأﺑو ﻗﺎﺿﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن اﻟﻔﻘﮭﺎء اﻻﺻوﻟﯾﯾن اﻟﺷﻌراء ‪ ،‬ﻣن أھل ﺣﻣﺎة ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺣﺎﺟﺎ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﺷﺎﻛر ‪:‬درس وأﻓﺗﻰ وﺻ ﻧف ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻔرﻛ ﺎح ( *‬
‫) ‪ 690 - 624‬ه = ‪ 1291 - 1227‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﺳﺑﺎع‬
‫ﺎء‬ ‫ن ﻋﻠﻣ‬ ‫ﺎح ‪ ،:‬ﻣ‬
‫اﻟﻔرﻛ ؤرخ‬ ‫دﯾن ﻣ‬ ‫ﺎج اﻟ‬ ‫د‪،‬ﺗ‬ ‫و ﻣﺣﻣ‬ ‫دري ‪ ،‬أﺑ‬
‫ﺎﻛر ‪:‬رﺗﺑ ﺔ اﻻﺟﺗﮭﻣﺻ ﺎد ‪.‬ري اﻻﺻ ل ‪ ،‬دﻣﺷ ﻘﻲ‬ ‫اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﺑ ن ﺷ ﺑﻠ ﻎ‬
‫رأﯾﺗ ‪ :‬ﮫ وﻟ ﮫ ﻓﯾ ﮫ ﻋﺟﺎﺋ ب ‪،‬‬ ‫اﻻﻗﺎﻣﺔ واﻟﺷﮭرة واﻟوﻓﺎة ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺗﺎرﯾﺦ ( ﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ‬
‫و ) اﻻﻗﻠﯾد ﻟذوي اﻟﺗﻘﻠﯾد ( و )ﺷرح اﻟﺗﻧﺑﯾ ﮫﻟ ( م ﯾﺳ ﻣﮫ ‪ ،‬وﺷ) رح اﻟورﻗ ﺎت (‬
‫وﻏﯾ ر ذﻟ ك‬ ‫ﻻﻣﺎم اﻟﺣرﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻﺻول ‪ ،‬و ) ﻛﺷف اﻟﻘﻧﺎع ﻓﻲ ﺣل اﻟﺳﻣﺎع (‬
‫) ‪ ) * . ( 2‬اﺑن ﻗﻧﯾﻧو ( * ) ‪ 717 - 640‬ه = ‪ 1317 - 1242‬م (ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن‬
‫أدﯾ ‪ :‬ب ﻋﻧ ﻲ ﺑﺎﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪.‬‬ ‫ﺑن إﺑراھﯾم اﺑن ﻗﻧﯾﻧو ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﺑدر اﻟدﯾن اﻻرﺑﻠ ﻲ‬
‫دح اﻟﻣﻠ وك واﺷ ﺗﻐل ﺑﺎﻟﺗﺟ ﺎرة ‪.‬وﺻ ﻧف )ﺧﻼﺻ ﺔ‬ ‫إرﺑل ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ﻧظم ‪ .‬ﻣن أھل ﻣ‬
‫اﻟذھب اﻟﻣﺳ ﺑوك اﻟﻣﺧﺗﺻ ر ﻣ ن ﺳ ﯾر اﻟﻣﻠ وك ﻻﺑ ن اﻟﺳ ﺎﻋﻲ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫اﻟﺻﯾداوي ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 974‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1566‬م‬
‫إﺑراھﯾم ‪ ،‬أﺑو اﻟﻠطف * ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﻓ ( وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪( 2 ) . 266 : 1‬‬
‫واﻟﺳ ﺑﻛﻲ ‪3 ) . 60 : 5‬اﻟ( درر‬ ‫اﻟﻧﻌﯾﻣ ﻲ ‪: 1‬وﻓ‪ 108‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪250 : 1‬‬
‫وﻣﺟﻠ‪321‬ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪: 18‬زﯾ‪. 550‬ن اﻟ دﯾن اﺑ ن‬ ‫اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪: 2‬‬
‫ﺻﺎرم اﻟدﯾن اﻟﺻﯾداوي اﻟﺧزرﺟﻲ ‪ :‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻣﺷﯾﺧﺔ‬
‫ﺧرﺟﮭ ﺎ اﺑ ن أﺧ ت ﻟ ﮫ‬ ‫‪107‬‬
‫ﺎت ‪،‬‬
‫ورﻗ ت (‬ ‫ﻓ‪ -‬خ (ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ) ‪127‬‬
‫طﻠﻌ‬
‫اﻟﻣوﺻ ﻠﻲ ( * )‬ ‫رأھ ﺎ ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﻣﺟ ﺎﻟس آﺧرھ ﺎ اﻟﻣﺣ رم ‪) * . ( 1 ) 974‬‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫راھﯾم ﺑ‬ ‫‪ 1706‬ﺑم ( ن إﺑ‬
‫‪ - 1622‬رﺣﻣن‬ ‫‪ 1118‬ه =د اﻟ‬
‫‪ - 1031‬ﻋﺑ‬
‫اﻟرﺣﻣن اﻟﻣوﺻﻠﻲ ‪ :‬ﻣن أﻛﺎﺑر ﺷﻌراء ﻋﺻره ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫دﯾوان ﺷﻌر ( ) ‪) * . ( 2‬اﺑن ﻋﺑد اﻟ رزاق ( * ) ‪ 1138 - 1075‬ه = ‪- 1665‬‬
‫‪ 1726‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬اﻟﺷﮭﯾر ﺑﺎﺑن ﻋﺑد اﻟ رزاق ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل دﻣﺷق ﻛﺎن ﺧطﯾب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺳﻧﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻗﻼﺋد اﻟﻣﻧظوم (ﻧﺣ و‬
‫‪ 400‬ﺑﯾت ﻓﻲ اﻟﻔراﺋض ‪ ،‬و ) ﺷرﺣﮭﺎ ( وﻣﻔ) ﺎﺗﯾﺢ اﻻﺳ رار ‪ -‬خ (اﻻول ﻣﻧ ﮫ‬
‫ﺑدار اﻟﻛﺗب ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷرح اﻟدر اﻟﻣﺧﺗ ﺎر ‪ ،‬ودﯾ) وان ﺷ ﻌر ( ودﯾ) وان ﺧط ب (‬
‫ﻋﻧ ( د اﻟﺟ ﺎوﯾش ﺑﺑﯾ روت ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫و ) ﺣداﺋق اﻻﻧﻌﺎم ﻓﻲ ﻓﺿﺎﺋل اﻟﺷﺎم ‪ -‬خ‬
‫اﻟﺗﻐﺎرﻏرﺗﻲ ( * ) ‪ 1200‬؟ ‪ 1278 -‬ه = ‪ 1861 - 1786‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ) أو‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ( ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻟﺗﻐﺎرﻏرﺗﻲ ‪ :‬ﻣﺣدث ‪ ،‬ﻣن ﻓﻘﮭﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ‬
‫اﻟﻌﻼﻣ ﺔ اﻟﻣﺣ دث اﻟﻣؤﻟ ف‬ ‫‪ ،‬ﻣن أھل ﺳوس ﺑﺎﻟﻣﻐرب ‪.‬ﻗﺎل اﻟﻣﺧﺗﺎر اﻟﺳوﺳ ﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم (اﻟﺗﻐ ﺎرﻏرﺗﻲ ‪.‬‬ ‫اﻟﻣدرس ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ،‬وﯾﻌ رف أﯾﺿ ﺎ ﺑﺳ ﯾدي )‬
‫ﻣﺎت أﺑوه وھ و ﺻ ﻐﯾر ﻓرﺑﺗ ﮫ * )ھ ﺎﻣش ‪( 2‬‬ ‫ﻣن أھل ) ﺗﻐﺎرﻏرت ( ﺑﺳوس ‪.‬‬
‫* ) ‪ ( 1‬ﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻطﻠﺢ ‪2 ) . 294 : 1‬ﺳ( ﻠك اﻟ درر ‪266 - 259 : 2‬‬
‫‪ ( 3 ) .‬ﺳﻠك اﻟدرر ‪ 274 - 266 : 2‬ودار اﻟﻛﺗب ‪ . 464 : 1‬أﻣﮫ وﺑﻠﻎ اﻟرﺟوﻟﺔ‬
‫ودرس وﻋﻧ ﻲ ﺑﻐ رس اﻻﺷ ﺟﺎر ورﺑ ﻰ ﻋﻠﯾ ﮫ ﺗﻼﻣﯾ ذه ﻗ ﺎل ‪) :‬‬ ‫وﺗﻔﻘﮫ‪1214‬‬
‫ﺳﻧﺔ‬
‫وأﻛب ﻋﻠ ﻰ اﻟﺣ دﯾث ﻓﺎﺧﺗﺻ ر )اﻟﻘﺳ طﻼﻧﻲ‬ ‫ﯾﻔﺎرﻗﺎﻧﮫ (‬
‫‪،‬‬ ‫وﻛﺎن اﻟﻔﺄس واﻟﻘﻔﺔ ﻻ‬
‫وﻛﺗﺑ ( ﺎ أﺧ رى ‪،‬‬ ‫اﻟﻔﯾﺷ رحﻲ )ﻋﻠ ﻰ اﻻرﺑﻌ ﯾن اﻟﻧووﯾ ﺔ‬ ‫ﻓ ( أﺟﻲ ‪ 4‬زاء ‪ ،‬وﺷ‬
‫ﻣن(اﻟﺑﺧﺎري وﻣﺳﻠم واﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﺻ ﻐﯾر ‪ ،‬وﻟﺧ ص‬ ‫وﺻﻧف ﻛﺗﺎﺑﺎ ) ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث‬
‫ﯾﻛﻲذﯾ( ل ﻋﻠﯾﮭﻣ ﺎ ﺑﺗ راﺟم أﺷ ﯾﺎﺧﮫ‬ ‫) طﺑﻘﺎت اﻟﺷﻌراﻧﻲ ( و )طﺑﻘﺎت اﻟﺣﺻ ﺛ م‬
‫وﻣؤﻟﻔﺎﺗﮫ ﻛﻠﮭ ﺎ اﻵن ﺑﺧ ط ﯾ ده ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫وﺑﻌض ﻣﻌﺎﺻرﯾﮭم ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻣﺧﺗﺎر ‪:‬‬
‫ﯾدي ﻋﺛﻣ ﺎن ‪ ،‬وﺑﻌﺿ ﮭﺎ ﻛﺗﺑ ﮫ ﻓ ﻲ ﺷ ﯾﺧوﺧﺗﮫ ﺑﯾ د ﺗ رﺗﻌش ) ‪) * . ( 1‬‬
‫زﻏﻠول ( * ) ‪ 1337 - 1284‬ه = ‪ 1918 - 1867‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن إﺑراھﯾم‬
‫زﻏﻠول ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ﻟﮫ اﻟﺷﻧﺎوي زﻏﻠول ‪:‬ﻣدرس ﻣﺻري ‪ ،‬ھو ﺷﻘﯾق اﻟزﻋﯾم ﺳ ﻌد‬
‫ﺗﺧ ‪ .‬رج ﺑ دار اﻟﻌﻠ وم ‪.‬وﻓ ﻲ‬ ‫زﻏﻠول ‪ .‬ﻣن أھل ﻗرﯾﺔ إﺑﯾﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 1897‬ﻛﺎن ﻣدرﺳﺎ ﺑﻣدرﺳﺔ اﻟﻠﻐﺎت اﻟﺷرﻗﯾﺔ ﺑﺑرﻟﯾن ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) اﻻﺧﻼق ‪-‬‬
‫ﺗﺣرﯾ ر‬ ‫ﻋﻣ ر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ( و )‬ ‫وﻛﺗ ب أﺧط ( رى ﻟ م ﺗطﺑ ﻊ ‪،‬ﺳ ﻣﻧﮭﯾرة ﺎ )‬
‫د‬ ‫‪ 818‬م (‬‫وان ( * ) ‪ 202 - 173‬ه = ‪ - 789‬ﻋﺑ‬ ‫رأة ( ‪.‬ن *ذﻛ)‬ ‫اﻟﻣ اﺑ‬
‫ﺑﺎﻟﻘراآت ‪.‬ﺎن ﺷ ﯾﺦ اﻻﻗ راء‬
‫ﻛ‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو ﻋﻣر ‪ ،‬اﺑن ذﻛوان ‪ :‬ﻋﺎﻟم‬
‫ﻓﻲ اﻟﺷﺎم ‪.‬وﻟم ﯾﻛن ﺑﺎﻟﻣﺷرق واﻟﻣﻐرب ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮫ أﻋﻠم ﺑﺎﻟﻘراءة ﻣﻧ ﮫ ) ‪* . ( 3‬‬
‫أﺑ و )ﺳ ﻠﯾﻣﺎن اﻟ داراﻧﻲ ( * ) ‪ 215 - . . .‬ه = ‪830 - . . .‬ﻋﺑم ( د اﻟ رﺣﻣن‬
‫اﻟﻣﻌﺳ ول ‪- 221 : 18‬‬ ‫ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﻋطﯾ ﺔ اﻟﻌﻧﺳ ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﻣ ذﺣﺟﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟﻧﺷ ر ‪. 145 : 1‬‬ ‫‪) . 224‬ﻻﻋ‪ ( 2‬ﻼم اﻟﺷ رﻗﯾﺔ ‪( 3 ) . 217 : 4‬‬
‫رﺣل إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد‬ ‫أﺑو ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ :‬زاھد ﻣﺷﮭور ‪ ،‬ﻣن أھل دارﯾﺎ ) ﺑﻐوطﺔ دﻣﺷق (‬
‫ﺎر‬ ‫ده ‪ .‬ن ﻛﺑ‬ ‫ﻛﻲ ﺑﻠ ﺎن ﻣ‬ ‫وﻓﻲ ﻓ‬ ‫ﺎم ‪ ،‬وﺗ‬ ‫ﻰ اﻟﺷ‬ ‫ﺎد إﻟ‬ ‫مﻋ‬ ‫‪،‬ﺛ‬
‫اﻟﻣﺗﺻوﻓﯾن ‪ .‬ﻟﮫ أﺧﺑﺎر ﻓﻲ اﻟزھد ‪ .‬ﻣن ﻛﻼﻣﮫ ‪) :‬ﺧﯾر اﻟﺳﺧﺎء ﻣﺎ واﻓق اﻟﺣﺎﺟ ﺔ‬
‫اﻟﺻ دﻓﻲ ( * ) ‪ 347 - 281‬ه = ‪958 - 894‬ﻋﺑم ( د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫()‪)*.(1‬‬
‫ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﯾوﻧس اﻟﺻدﻓﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺳﻌﯾد ‪ :‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻣﺣدث ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ اﻟﺻدف‬
‫أﺧﺑ ﺎر ﻣﺻ ر‬ ‫) ﻗﺑﯾﻠﺔ ﺣﻣﯾرﯾﺔ ﻧزﻟت ﻣﺻر ( ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺎرﯾﺧﺎن ‪ ،‬أﺣدھﻣﺎ ﻛﺑﯾر ﻓﻲ )‬
‫ورﺟﺎﻟ ﮭﺎ ( واﻟﺛﺎﻧﻲ ﺻﻐﯾرذﻛﻓﻲر )اﻟﻐرﺑ ﺎء اﻟ واردﯾن ﻋﻠ ﻰ ﻣﺻ ر ( ‪.‬ﻣوﻟ ده‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬وھو واﻟد اﻟﻌﺎﻟم اﻟﻔﻠﻛﻲ اﺑن ﯾوﻧس )‬
‫(ﺻﺎﺣب اﻟزﯾﺞ اﻟﺣ ﺎﻛﻣﻲ )ﻋﺑ‪( 2‬د ‪.‬اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﻣﯾﻛ ﺎﻟﻲ =ﻋﺑﯾ دﷲ‬
‫اﺑ ن أﺣﻣ د اﺑ‪* 436‬ن )أﺑ ﻲ ﺷ رﯾﺢ ( * ) ‪ 392 - 307‬ه = ‪ 1002 - 920‬م (‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد اﺑن أﺑﻲ ﺷرﯾﺢ اﻻﻧﺻﺎري اﻟﮭروي‬
‫‪ :‬ﻣن اﻟﻣﺷﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ .‬اﻗﺎﻣﺗﮫ ﻓﻲ ھراة ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﺳﻧد ﺧراﺳﺎن ﻓﻲ زﻣﺎﻧﮫ ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫ﻛﻼھﻣ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺟزء ﻓﯾﮫ أﺣﺎدﯾث أﺑ ﻲ ﻣﺣﻣ د ‪ -‬خ (‬ ‫) اﻟﻣﺳﺎﺋل اﻟﺷرﻋﯾﺔ ‪ -‬خ ( و )‬
‫ووﻓﯾ ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪276 : 1‬‬ ‫طﺑﻘ ﺎت اﻟﺻ وﻓﯾﺔ ‪82 - 75‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﮫ‬ ‫‪51‬‬‫ﺎوﻓﯾ‬ ‫داد ‪10‬وﺗ ‪248 :‬ﺎرﯾﺦ دارﯾ‬ ‫ﺎء ‪9‬وﺗ ‪254 :‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ‬ ‫ﺔ اﻻوﻟﯾ‬ ‫وﺣﻠﯾ‬
‫ﮫ اﻟﺧ ﻼف ﻓ ﻲ وﻓ ﺎة اﻟ داراﻧﻲ ‪ ،‬ھ ل ﻛﺎﻧ ت ﺳ ﻧﺔ ‪ 215‬أم ‪ 205‬أم ‪ 204‬أم‬
‫واﻟرﺳ ﺎﻟﺔ‬ ‫‪ 278‬ﺎح اﻟﺳ ﻌﺎدة ‪217 : 1‬‬ ‫‪ 235‬؟ ‪) .‬وﻓﯾ‪ ( 2‬ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬وﻣﻔﺗ‬
‫اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪ 100‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 252 : 1‬وﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻣﺎء أھل ﻣﺻر ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫ﻗﺻﯾدة ﻓﻲ رﺛﺎﺋﮫ ﻣن ﻧظم ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل اﻟﺧوﻻﻧﻲ اﻟﻧﺣوي اﻟﻣﺗ وﻓﻲ‬
‫زﻟت ﺗﻠﮭﺞ ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻛﺗﺑﮫ ﺣﺗ ﻰ رأﯾﻧ ﺎك ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻣﺎ ‪) :‬‬‫ﺳﻧﺔ ‪ 366‬ﯾﻘول ﻓﯾﮭﺎ‬
‫ﻣﻛﺗوﺑﺎ ! ( اﻟظﺎھرﯾﺔ ) ‪) * . ( 1‬اﺑن اﻟﺣ وات ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 450‬ه = ‪. .‬‬
‫‪ 1058‬من (أﺣﻣ د ﺑ ن ﺧﻠ ف ‪ ،‬أﺑ و أﺣﻣ د ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف‬ ‫ﻋﺑ د اﻟ‪- .‬ﺣ ﻧ و‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬
‫ﺑﺎﺑن اﻟﺣوات ‪ :‬ﻓﺎﺿل أﻧدﻟﺳﻲ ‪ .‬ﻣن أھل طﻠﯾطﻠﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﺗردد إﻟﻰ اﻟﻣرﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫اﻟﻌﺟﻠ ﻲ ( * ) ‪ 454 - 370‬ه = ‪ 1062 - 980‬م (‬ ‫وﺷ ﻌر ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺗ ﺂﻟﯾف (‬
‫اﻟﻔﺿ ل ‪:‬‬ ‫ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﺑﻧ دار اﻟﻌﺟﻠ ﻲ اﻟ رازي ‪ ،‬أﺑ و‬
‫ﻋﻣ ره ﯾﺗﻧﻘ ل ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﻘ رئ ﻓﺎﺿ ل ﻋ ﺎرف ﺑ ﺎﻻدبﻗﯾ‪ .‬ﻣوﻟل ‪ :‬دهﻋ ﺑﻣﻛ ﺎشﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺑﻠدان ‪ .‬وﻛﺎن ﻻ ﯾﻧزل اﻟﺧواﻧق ) ﺟﻣﻊ ﺑ ل‬
‫ﺧﺎﻧﻘﺎه ﯾ( ﺄوي إﻟ ﻰ أﺣ د اﻟﻣﺳ ﺎﺟد ‪،‬‬
‫ﺎﺑور ‪ .‬ﻌر ﻓ ﻲ اﻟزھ د ‪،‬‬ ‫ﻓ ﺈذا ﻋ رف اﻟﻧ ﺎس ﻣﻛﺎﻧ ﮫ ﺗرﻛ وﺗ ﮫ ‪ .‬وﻓﻲ ﻟ‬
‫ﺑﻧﯾﺳ ﮫ ﺷ‬
‫وﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎﺟ) ﺎﻣﻊ اﻟوﻗ وف ( ) ‪) * . ( 3‬اﻟﻌط ﺎر ( * ) ‪ 548 - . . .‬ه‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﻌط ﺎر ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل ‪:‬‬ ‫‪ 1153‬م (‬‫= ‪ - . . .‬ﻋﺑد‬
‫ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻟﮫ ﻣﻌرﻓﺔ ﺑﺎﻟﺣدﯾث واﻻدب ‪ .‬وﻟﮫ ﺷﻌر ‪.‬ﻛﺎن ﺣﺳ ن * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫) ‪ ( 1‬اﺑن ﻗﺎﺿﻲ ﺷﮭﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ ) اﻻﻋﻼم ‪ -‬خ ( واﻧظر اﻟﺗراث ‪( 2 ) . 525 : 1‬‬
‫وﻏﺎﯾ ﺔ‬ ‫‪ 347‬ذوة اﻟﻣﻘﺗ ﺑس ‪) . 252‬ﺑﻐﯾ‪ ( 3‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪296‬‬ ‫ﺑﻐﯾ ﺔ اﻟﻣﻠ ﺗﻣسوﺟ‬
‫اﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪. 361 : 1‬اﻟﺧط ‪ ،‬ﻧﺳﺦ ﺑﺧطﮫ ﻧﺣو أﻟف ﻣﺟﻠ دﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺷ ﯾراز ) ‪. ( 1‬‬
‫ن‬ ‫اﺑ * )ن اﻟﻘﺻ ﯾر ( * ) ‪ 576 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﻋﺑ‪1180‬دماﻟ( رﺣﻣن ﺑ‬
‫ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻻزدي ‪ ،‬أﺑ و ﺟﻌﻔ ر ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن اﻟﻘﺻ أدﯾﯾر ‪ :‬ب ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫ووﻟ ﻲ‬ ‫ﺗﻧﻘ ‪ .‬ﻼدل ﻓاﻻﻧ ﻲ دﻟس ‪ ،‬ورﺣ ل إﻟ ﻰ ﻓ ﺎس وإﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻓﻘﮭ ﺎء ﻏرﻧﺎط ﺔﺑ‬
‫ورﻛﺔ ‪.‬ب اﻟﺑﺣ ر ﻣ ن ﺗ وﻧس ﻗﺎﺻ دا‬ ‫وزرن( ﺑ ﻼد اﻟﺟرﯾ د ﺑﺈﻓرﯾﻘﯾ‬ ‫ﻗﺿﺎء )ﺗ ﻣ‬
‫اﻟﺣﺞ ‪ ،‬ﻓﺗﺻدى اﻻﻓرﻧﺞ ﻟﻠﻣرﻛب ‪ ،‬ﻓﻧﺷب ﻗﺗﺎل ﻋﻧﯾف أﺑﻠﻰ ﻓﯾﮫ أﺑو ﺟﻌﻔ ر ﺑ ﻼءا‬
‫ﺎﺋل‬ ‫ب ورﺳ‬ ‫ﻟن اﻟﻣﺳﮫ ﺗ ﻠﻣﯾن ‪.‬‬
‫ﺂﻟﯾف وﺧط‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫ﻊ ﺟﻣﺎﻋ‬ ‫ﮭد ﻣ‬ ‫واﺳﺗﺷ‬
‫ﻋﻠ ﻰ رواﯾﺎﺗ ﮫ ‪ ،‬وﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ ﻣﻧﺎﻗ ب ﻣ ن أدرك‬ ‫ﻣﺞ (‬ ‫وﻣﻘﺎﻣﺎت ‪ ،‬و ) ﺑرﻧﺎ‬
‫ﯾﺷﺗﻣل‬
‫دﻗوﻗﻲ ( * ) ‪ 735 - 668‬ه = ‪- 1270‬‬ ‫ره ) ‪2‬اﺑ ( ‪) * .‬ن اﻟ‬ ‫ل ﻋﺻ‬ ‫ن أھ‬ ‫ﻣ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ،‬اﺑن اﻟدﻗوﻗﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪:‬‬ ‫‪ 1335‬م (‬
‫ﺎﻟق ﻣ ن ﺑ ﻼد اﻟﺧط ﺎ ‪ ،‬وﻧﺷ ﺄ ﺑﺎﻟﻣوﺻ ل ‪، ،‬‬ ‫اﻟﺗﺟ ﺑ ﺎر ‪.‬‬
‫رئ ‪ ،‬دﻣ ﺑﺧ ن ﺎن‬ ‫ﻣﻘ وﻟ‬
‫ﯾﻌﻧ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﻔﯾ دة ﻓ ﻲ ﺷ رح اﻟﻘﺻ ﯾدة (‬ ‫ﺎردﯾنﻟ ‪ .‬ﻲﮫ )‬
‫وﻓﻲ ﺑﻧﺎﺔ ﻣ اﻟﺣواﺷ‬ ‫وﺗ ﺣﯾ‬
‫اﻟﺷ ﺎطﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻘ راآت ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪ * ( 3‬ﻓ) ‪( 1‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬‬
‫‪ 14‬ذھب ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﺑ ن ﺷ ﻘرون‬ ‫أزھ ( ﺎر اﻟرﯾ واﻟ ﺎض ‪: 3‬‬
‫دﯾﺑﺎج اﻟﻣ‬ ‫‪2 ) . 268‬‬
‫وھ‪ 32‬و ﻓﯾ اﺑ ﮫ )ن اﻟﻧﺻ ﯾر ( ‪( 3 ) .‬‬ ‫‪ 152‬ذوة اﻻﻗﺗﺑ ﻣﺎس ‪4‬ن اﻟﻛ راس‬ ‫وﺟ‬
‫ﻋﺿ د اﻟ دﯾن اﻻﯾﺟ ﻲ ( * ) ‪ 756 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﻏﺎﯾﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪) * . 363 : 1‬‬
‫ﻋﺑد (اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻐﻔﺎر ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل ‪ ،‬ﻋﺿ د اﻟ دﯾن‬ ‫‪ 1355 -‬م‬
‫ﺑﺎﻻﺻ ول واﻟﻣﻌ ﺎﻧﻲ واﻟﻌرﺑﯾﻣ نﺔ ‪.‬أھ ل إﯾ ﺞﺑﻔ) ﺎرسوﻟ( ﻲ‬ ‫ﻋاﻻﯾﺟﺎﻟم ﻲ ‪:‬‬
‫ﻛرﻣ ﺎن ‪،‬‬ ‫رت ﻟ ﺎ ‪ .‬ﮫ ﻣﺣﻧ ﺔ ﻣ ﻊ ﺻ ﺎﺣب‬ ‫وﺟﻋظﺎﻣ‬‫اﻟﻘﺿ ﺎء ‪ ،‬وأﻧﺟ ب ﺗﻼﻣﯾ ذ‬
‫ﻓﺣﺑﺳﮫ ﺑﺎﻟﻘﻠﻌﺔ ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻣﺳﺟوﻧﺎ ‪ .‬ﻣن ﺗﺻﺎﻧﯾﻔﮫ ) اﻟﻣواﻗف ‪ -‬ط (ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﻛ ﻼم‬
‫‪ ،‬و ) اﻟﻌﻘﺎﺋد اﻟﻌﺿدﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻌﺿدﯾﺔ ‪ -‬ط (ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟوﺿ ﻊ ‪ ،‬و‬
‫ﺷرح ﻣﺧﺗﺻ ر اﺑ ن اﻟﺣﺎﺟ ب ‪-‬‬ ‫) ﺟواھر اﻟﻛﻼم ‪ -‬خ ( ﻣﺧﺗﺻر اﻟﻣواﻗف ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﻔواﺋ) د اﻟﻐﯾﺎﺛﯾ ﻓﺔ ‪ -‬ﻲخ (اﻟﻣﻌ ﺎﻧﻲ واﻟﺑﯾ ﺎن ‪ ،‬و )‬‫ﻓ ﻲط (أﺻ ول اﻟﻔﻘ ﮫ ‪ ،‬و‬
‫اﻟﻣدﺧل ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ واﻟﺑﯾ ﺎن واﻟﺑ دﯾﻊ ‪ -‬خ ( ) ‪. ( 1‬‬ ‫أﺷرف اﻟﺗوارﯾﺦ ( و )‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬‫* ) اﺑن اﻟﺑﻐدادي ( * ) ‪ 781 - 702‬ه = ‪ 1379 - 1302‬م‬
‫ﻣﻔﺳ ‪ :‬ر ‪ ،‬ﻣﺻ ري‬ ‫ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن اﻟﻣﺑ ﺎرك ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬اﺑ ن اﻟﺑﻐ دادي‬
‫دارواﻟوﻓﺎةﻣﺷ‪ ،‬ﯾﺧﺔ اﻻﻗ راء ﻓ ﻲ اﻟ دﯾﺎر اﻟﻣﺻ رﯾﺔﻣ ‪ .‬ن‬ ‫اﻧﺗﮭواﻟ ت إﻟﯾ ﮫ‬ ‫اﻟﻣوﻟ د‬
‫ﯾر ‪ ،‬ﺷو ) رح‬ ‫ﻲ اﻟﺗﻔﺳ‬ ‫ﺎر اﻟﺑﺣ ﻻﺑر اﻟﻣﺣ ﻲ ﺣﯾ ﯾط ( ﺎن ‪ ،‬ﻓ‬ ‫اﺧﺗﺻ ﮫ )‬ ‫ﻛﺗﺑ‬
‫اﻟﺷﺎطﺑﯾﺔ ( ) ‪* . ( 2‬اﺑ) ن رﺟ ب ( * ) ‪ 795 - 736‬ه = ‪ 1393 - 1335‬م (‬
‫د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن رﺟ ب *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺑﻐﯾ‪ ( 1‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪296‬‬
‫وطﺑﻘ ﺎت اﻟﺳ ﺑﻛﻲ ‪108 : 6‬‬ ‫واﻟ درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪322 : 2‬‬ ‫وﻣﻔﺗﺎح اﻟﺳﻌﺎدة ‪169 : 1‬‬
‫ﺎﻟﺔ )‬ ‫وﻓ ‪1331‬ﻲ رﺳ‬
‫ﺎت‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 160‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫ﺔ ‪ : 4‬ﺛ‪ 145‬م ‪: 7‬‬ ‫واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ‬
‫ﻼ ﻋ ن اﻟﺟ زء اﻟراﺑ ﻊ‬ ‫ﻔﺣﺔ ‪14‬‬
‫ﻟﻣﺣﻣ( د رﺿ ﺎ اﻟﺷ ﺑﯾﺑﻲ ‪ ،‬اﻟﺻ ﻧﻘ‬ ‫ﻣؤرخ اﻟﻌ راق‬
‫ﯾﺎن ) دﻣن‬ ‫ﻲﻛ‬ ‫ن ﻛﺗ ﻣﺟﻣﺎب ) ﻊ اﻵداب ‪ ،‬ﻟﻠﻔ أنوطﻲ‬
‫اﻻﯾﺟ(‬ ‫وط ﻣ‬ ‫اﻟﻣﺧط‬
‫وﻻ ﯾﻘ ول ﺑﺎﻟﺷ رﯾﻌﺔ اﻟﻣﺣﻣدﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻟ ذﻟك ﻓ ﺎرق أﺑ ﺎه ﻗﺎﺿ ﻲ‬ ‫ف ‪ ،،‬وﯾﺗﻔ‬
‫اﻟﺧﻣر‬ ‫ﻠﺳ‬
‫ﺎﻟوزﯾر رﺷ ﯾد اﻟ دﯾن ﺑ ن ﻓﺿ ل ﷲ ﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﺧﯾ ر ﺑ ن ﻋ ﺎﻟﻲ‬
‫ﮫ‪،‬‬ ‫ل ﺑرﺣﯾﻠ‬ ‫زل ﺑﻧزوﻟ ﮫ وﯾرﺣ‬ ‫ذاﻧﻲ ‪-‬ﻲ ﻲﺗﺑرﯾﻣﺧﯾﻣ ز ‪-‬ﮫ ﯾﻧ‬
‫وأﻗاﻟﮭﻣ ﻓﺎم ﻓ‬
‫ﺟور ‪ ،‬واﺗﮭ م رﺷ ﯾد اﻟ دﯾن ﺑ ذﻟك وﻧﺳ ب إﻟ ﻰ اﻋﺗﻘ ﺎده ‪ ،‬ﻓﻧﻔ ﺎه إﻟ ﻰ‬
‫واﻟ درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ‬‫ﻏﺎﯾ ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪364 : 1‬‬
‫ﻛرﻣﺎن ﻟﯾﺳﻠم ﻣن ﻛﻼم اﻟﻧﺎس ( ‪( 2 ) .‬‬
‫دادي‪ .‬ﺛ م اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔ رج ‪ ،‬زﯾ ن اﻟ دﯾنﺣ‪ :‬ﺎﻓظ‬ ‫اﻟﺑﻐ ‪323 :‬‬‫اﻟﺳ ﻼﻣﻲ ‪2‬‬
‫ﻲ ﺑﻐ ﺎء ‪.‬داد وﻧﺷ ﺄ وﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ﻣ ق ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬ ‫ﻟﻠﺣ دﯾث ‪،‬وﻟﻣ د ﻓ‬
‫ن اﻟﻌﻠﻣ‬
‫ﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠ وم واﻟﺣﻛ م ‪ -‬طﻓ (ﺣ ﻲ اﻟدﯾث ‪ ،‬وھ و‬ ‫ذي ( و )‬
‫ﺷ رح ﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﺗرﻣ ﺟ‬
‫اﻻﺳ ﺗﺧراج ﻻﺣﻛ ﺎم‬ ‫ﻓﺿ ﺎﺋل اﻟﺷ ﺎم ‪ -‬خ ( و )‬ ‫اﻟﻣﻌروف ﺑﺷرح اﻻرﺑﻌ ﯾن ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺧراج ‪ -‬ط ( و ) اﻟﻘواﻋد اﻟﻔﻘﮭﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﻟطﺎﺋف اﻟﻣﻌﺎرف ‪ -‬ط ( و )ﻓ ﺗﺢ‬
‫اﻟﺑﺎري ‪ ،‬ﺷرح ﺻﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧﺎري ‪ -‬خ ( ﻟم ﯾﺗﻣﮫ ‪ ،‬و ) ذﯾل طﺑﻘﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ﻻﺑن‬
‫ﻣﺷﻛﺎة وﺻﯾﺔ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫أﺑﻲ ﯾﻌﻠﻰ ‪ -‬ط ( ﺟزآن ‪ ،‬و ) اﻻﻗﺗﺑﺎس ﻣن‬
‫وﺳﻠم ﻻﺑن ﻋﺑﺎس ‪ -‬ط ( و ) أھوال اﻟﻘﺑور ‪ -‬خ ( و ) ﻛﺷف اﻟﻛرﺑﺔ ﻓﻲ وﺻف‬
‫دﯾث )اﻻﺳ ﻼم ﻏرﯾﺑ ﺎ ( و )‬ ‫ﺣ ﺎل أھ ل اﻟﻐرﺑرﺳ ﺔ ‪-‬ﺎﻟﺔط ﻓ( ﻲ ﺷ رح ﺣ ﺑ دأ‬
‫اﻟﺗوﺣﯾد ‪ -‬خ ( و ) رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ﻣﻌﻧﻰ اﻟﻌﻠم ‪ -‬خ ( ) ‪) * . ( 1‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫وﺷ ذرات اﻟ ذھب ‪: 6‬‬ ‫واﻟﻣ ﻧﮭﺞ اﻻﺣﻣ د ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫( ذﯾل طﺑﻘﺎت اﻟﺣﻔﺎظ ﻟﻠﺳﯾوطﻲ ‪.‬‬
‫ﺎت‬ ‫ﻰ طﺑﻘ‬ ‫‪549‬ﻋﻠ‬
‫دي ‪ 392‬و ‪ 404‬وواﻟ‪ 414‬و ذﯾل‬ ‫واﻟﻔﮭ‪ 339‬رس اﻟﺗﻣﮭﯾ‬
‫اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ :‬ﻣﻘدﻣﺔ اﻟﺟزء اﻻول ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﻟﻣﻌﮭد اﻟﻔرﻧﺳﻲ ‪ ) * ،‬اﺑن اﻟﺷﺣﻧﺔ ( * )‬
‫رﺣﻣنم ﺑ( ن أﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﻣﺑ ﺎرك ﺑ ن‬ ‫‪1305‬اﻟ ‪1397 -‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪ 799 - 705‬ه =‬
‫اﻟﻘﺎھري ‪،‬ﺛم أﺑ و اﻟﻔ رج اﻟﺑ زاز اﻟﻔﺗ وﺣﻲ وﯾﻌ رف ﺑ ﺎﺑن اﻟﺷ ﺣﻧﺔ ‪:‬‬ ‫ﺣﻣﺎد اﻟﻐزي‬
‫ﺎن ﯾﺗﻛﺳ ب ﻓ ﻲ ﺣ ﺎﻧوت )ﺑ ﺑﺑز (ﺎب اﻟﻔﺗ وح ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫دﯾث ‪.‬‬‫ﻣن اﻟﻣﺷﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺣ ﻛ‬
‫أﺣﺎدﯾ ‪ .‬ﮫث)ﻋ وال وﻓواﺋ د ﻣﻧﺗﻘ ﺎة ‪ -‬خﻓ ( ﻲ دار‬ ‫اﻟﻘ ﺎھرة وﺗرﻛ ﮫ ﻟﻣ ﺎ ﻛﺑ رﻟ‬
‫د‬ ‫‪ 1400‬م (‬
‫ﺎﺋﻠﻲ ( * ) ‪ 802 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑ‬ ‫ب ) ‪( 1‬اﻟﻘﺑ‪) * .‬‬ ‫اﻟﻛﺗ‬
‫ﻌراء ‪.‬أھ ل ﻓ ﺎسﻛ ‪ .‬ﺎن * )‬ ‫اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﻘﺑ ﻗﺎﺋ ﺎﺋﻠﻲد ‪ ،:‬ﻣ ن اﻟﺷ ﻣ ن‬
‫ﺗﺣﻘﯾ ق ﻣوﻟ ده ﺳ ﻧﺔ وﻓ‪ 736‬هﻲ‪.‬اﻟ درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪321 : 2‬‬ ‫ﺎﻣش ‪ 3‬ﺎ( *‬
‫ھ وﻓﯾﮭ‬
‫واﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪: 2‬‬‫ﻣوﻟده ﺳ ﻧﺔ ‪ 706‬ه ‪.‬واﻟ دارس ‪76 : 2‬واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫‪ . 223‬وطوﺑﻘﺑو ‪1 ) . 290 : 2‬اﻟ( درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪324 : 2‬وﺷ ذرات ‪359 : 6‬‬
‫ﻋﺛﻣ ) ﺎن ﺑ ن‬ ‫ﺎﺣب‪18‬أﻋﻧ‪ .‬ﺔ اﻟﺳ ﻠطﺎن أﺑ ﻲ ﺳ ﻌﯾد‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟ ﺻدار ‪: 1‬‬
‫اﻟﻣرﯾﻧﻲ ‪ ،‬وﻗﺗﻠ ﮫ أﺑ و ﺳ ﻌﯾد ﻣ ﻊ أﺑﯾ ﮫ ) ‪ . ( 1‬اﺑ* )ن أﺑ ﻲ اﻟوﻓ ﺎء ( * )‬ ‫أﺣﻣد (‬
‫رﺣﻣنم ﺑ( ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫‪1379‬اﻟ ‪1411 -‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪ 814 - 781‬ه =‬
‫اﻟﻔﺿل اﺑن أﺑﻲ اﻟوﻓﺎء ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻣﺻري ‪ ،‬ﺷﺎذﻟﻲ ﻣﺎﻟﻛﻲ ﻗﺎل اﺑن ﺗﻐري ﺑردي ‪:‬‬
‫ﺎت ﻓﺔ ‪.‬ﻲ ﻋﻧﻔ وان ﺷ ﺑﯾﺑﺗﮫ ‪ ،‬ﻏرﯾﻘ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻧﯾ ل‬ ‫ھو أﺷﻌر ﺑﻧﻲ اﻟوﻓﺎء ﺑﻼ ﻣﻣداﻓﻌ‬
‫ﺑﯾن اﻟروﺿﺔ وﻣﺻر ) اﻟﻘدﯾﻣﺔ ( ﻟﮫ دﯾوان ﺷﻌر ‪ ،‬ﻣﻧﮫ ) اﻟﻣﻧﺗﺧب ﻣن ﺷﻌر أﺑﻲ‬
‫اﻟﻔﺿ ل ﻓ‪ -‬خ (ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن ﻋﯾ ﺎش ( * ) ‪ 853 - 772‬ه =‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬زﯾ ن اﻟ دﯾن أﺑ و اﻟﻔ رج ‪،‬‬ ‫‪ 1449 - 1370‬م ( ﻋﺑد‬
‫وي ‪ .‬د وﻧﺷ ﺄ ﺑدﻣﺷ ق ‪.‬‬‫ﻋﯾﺎش ‪:‬رئ ﻣﺳ ﻧد ‪ ،‬ﺷ ﺎﻓﻌﻲ ﻧﺣ وﻟ‬ ‫وأﺑو ﻣﺣﻣد ‪ ،‬اﺑن ﻣﻘ‬
‫ﺔ ) ‪( 809‬‬ ‫ﺎھرة )واﺳ‪ ( 791‬ﺗوطن ﻣﻛ‬ ‫ﻰ اﻟﻘ‬ ‫ل إﻟ‬ ‫راآت ورﺣ‬ ‫ﻲ اﻟﻘ‬
‫ودرس ﻓﯾﮭﺎ اﻟﻘراآت ﺑﺎﻟﻣﺳﺟد اﻟﺣرام وﺻﺎر ﺷﯾﺦ اﻻﻗ راء ﺑ ﻼ ﻣﻧ ﺎزع ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﺗﮭذﯾب ‪ -‬خ ( ﻗراآت ‪ ،‬ﻓﻲ ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) اﻟرﻗم ‪( 3 / 3662‬وﻟﮫ ﻧظ م‬
‫‪ ،‬ﻣﻧﮫ ) ﻻﻣﯾﺔ ( ﻓﻲ اﻟﻘراآت ) ‪ ) * . ( 3‬اﺑن اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ( * ) ‪ 871 - 817‬ه =‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬اﺑ و اﻟﻔﺿ ل‬ ‫‪ 1467 - 1414‬م (‬
‫ووﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫ﺎﻓﻌﻲ أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن ﻗﻠﻘﺷ ﻧدة وﻣوﻟ ده‬ ‫اﻟﻘﻠﻘﺷﺷ ﻧدي ‪:‬‬ ‫ن ﮫ‬ ‫ﺗﻘ ﻲ اﻟ دﯾن اﺑ ﻓﻘﯾ‬
‫ﻗرأ‪ .‬اﻟﻛﺗب اﻟﺳﺗﺔ وﻏﯾرھﺎ ﻣن ﻛﺗب اﻟﺣدﯾث اﻟﻛﺑﯾ رة وﺗﺻ در ﻟﻼﻣ ﻼء‬ ‫ﺑﺎﻟﻘﺎھرة‬
‫ﺑﺎﻻزھر ‪ ،‬ﻏﯾر ﻣﺗﻘﯾد ﺑﻛﺗﺎب وﻻ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺟذوة اﻻﻗﺗﺑﺎس ‪2‬ﻣ ن‬
‫ر‬ ‫ﺗرﺑﺗﻲ ‪4431‬‬
‫واﻧظ‬ ‫رة ‪187 : 13‬‬
‫وﺷﺳ‬ ‫اﻟﻧﺟ) ‪ ( 2‬وم اﻟزاھ‬
‫راس ‪. 33‬‬ ‫اﻟﻛ‬
‫اﻟﺿوء ‪ ،‬اﻟرﻗم ‪ ( 3 ) . 179‬اﻟﺿوء ‪ 59 : 4‬وﺷذرات ‪277 : 7‬وﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪3‬‬
‫وﺻ ﻧف )‬ ‫ﯾ ره ‪ ،‬ﻓوﻗ ‪:‬ﻊ ﻓ‪ . 66‬ﻲ أوھ ﺎم أﺣﺻ ﺎھﺎ ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﺳ ﺑﻛﻲ اﻟﻣ ؤرخ ‪.‬‬
‫اﻻﻣﺎﻟﻲ اﻟﻣطﻠﻘﺔ ‪ -‬خ (ﻓﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺟ ﺎﻣﻲ ( * ) ‪ 898 - 817‬ه‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﺟ ﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻧ ور اﻟ دﯾن ‪:‬‬ ‫= ‪1492 - 1414‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ھ راة ‪.‬‬ ‫وﻟد ﻓ ﻲ ﺟ ﻣﺎم )ن ﺑ ﻼد ﻣ ﺎوراء اﻟﻧﮭ ر (‬ ‫ﻣﻔﺳر ‪ ،‬ﻓﺎﺿل ‪.‬‬
‫ﻓط ﺎف اﻟ ﺑﻼد ‪ ،‬وﻋ ﺎد‬ ‫‪ 877‬ه‬
‫وﺗﻔﻘﮫ ‪ ،‬وﺻﺣب ﻣﺷ ﺎﯾﺦ اﻟﺻ وﻓﯾﺔ ‪ ،‬وﺣ ﺞ ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬
‫إﻟﻰ ھراة ﻓﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن ‪ -‬خ ( و ) ﺷرح ﻓﺻوص اﻟﺣﻛم ﻻﺑن‬
‫وھ ‪ -‬طو(أﺣﺳ ن ﺷ روﺣﮭﺎ ‪،‬‬ ‫اﻟﻛﺎﻓﯾ ﺔ ﻻﺑ ن اﻟﺣﺎﺟ ب‬ ‫ﻋرﺑ ﻲﺷ ‪ -‬ط (‬
‫رحو )‬
‫ﺳﻣﺎه ) اﻟﻔواﺋد اﻟﺿﯾﺎﺋﯾﺔ ( و ) اﻟدرر اﻟﻔﺎﺧرة ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﺗﺻوف واﻟﺣﻛﻣﺔ ‪ ،‬و‬
‫) ﺷرح اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻌﺿدﯾﺔ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟوﺿﻊ ‪ ،‬وﻏﯾر ذﻟك ‪.‬وﻟﮫ ﻛﺗب ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ‬
‫) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﺿوء ‪ 48 - 46 : 4‬وﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ‪2 ) . 3467‬‬
‫( اﻟﻔواﺋد اﻟﺑﮭﯾﺔ ‪ 86‬وﺷذرات اﻟذھب ‪360 : 7‬واﻟﺷﻘﺎﺋق اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﮭﺎﻣش اﺑ ن‬
‫ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن اﻟﺣﻣﯾ دي ( * ) ‪ 1005 - . . .‬ه = ‪.‬‬ ‫ﺧﻠﻛﺎن ‪ 293 : 1‬وﻣﻌﺟم * )‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺣﻣﯾ دي اﻟﻣﺻ ري ‪:‬ﻓﺎﺿ ل ‪.‬‬ ‫‪ 1596 - . .‬م‬
‫‪ 671‬رس اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪ 143 : 1‬و‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎتوﻓﮭ‬ ‫ﻛ ﺎن ﺷ ﯾﺦ *ھ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫‪ 203‬ﺛم ‪ 218 : 7‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪ 1372‬و ‪. 266 ، Brock 285 : 2 . S . 2 :‬‬
‫اﻟﺳ) ﻣﯾﻊ ‪ ،‬ﺷ رح ﺗﻣﻠ ﯾﺢ اﻟﺑ دﯾﻊ ‪ ،‬ﺑﻣ دح اﻟﺷ ﻔﯾﻊ ‪-‬‬ ‫ﻣﻧﺢ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫أھل اﻟوراﻗﺔ ﺑﻣﺻر‬
‫خ ( ﻛﻼھﻣﺎ ﻟﮫ ‪ ،‬و ) اﻟدر اﻟﻣﻧظم ‪ -‬خ ( ﻣداﺋﺢ ﻧﺑوﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻزھرﯾﺔ ) ‪* . ( 1‬‬
‫د‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫‪ 1635‬م (رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ﺑ ) ﺎﻛﺛﯾر ( * ) ‪ 1045 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﻋﺑ ‪ - . .‬د اﻟ‬
‫ﺑﺎﻛﺛﯾر ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻟﮫ ﻋﻠم ﺑﺎﻟطب ‪.‬ﻣن أھل ﺣﺿ رﻣوت ‪.‬ﺻ ﻧفاﻟ) زﻻل اﻟﺻ ﺎﻓﻲ‬
‫واﻟدواء اﻟﺷﺎﻓﻲ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟطب ‪ ،‬ﺑﻣﻛﺗﺑﺔ ) وﻗف آل اﺑن ﯾﺣﯾﻰﻓ ( ﻲ ﺗ رﯾم ) ‪2‬‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫( ‪* .‬اﺑ) ن ﻣﺳ ك ( * ) ‪ 1123 - 1025‬ه = ‪ 1711 - 1616‬م (‬
‫ﺧﺎوي ‪ :‬ب ﺷ ﺎﻓﻌﻲ‬ ‫أدﯾ‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن زﯾ ن اﻟ دﯾن اﺑ ن ﻣﺳ ك اﻟﺳ‬
‫اﻟﻛﺗ ب ﻓ ﻲ ﺷ رح‬ ‫دارخ (‬
‫اﻟﻠﻣﻌ) ﺔ اﻟﻣﺳ ﺑ ﻛﯾﺔ ‪-‬‬‫ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫ري ‪.‬‬
‫ﻣﺻ ﻟ ﮫ‬
‫اﻟﻣﻘﺻورة اﻟدرﯾدﯾﺔ ‪ ،‬و ) ﻣﺛﻠث اﺑن ﻣﺳك ‪ -‬خ ( ورﻗﺗﺎن ﻋﻠﻰ طرﯾﻘﺔ ﻗطرب ‪،‬‬
‫ﻓﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ )اﻟ رﻗم ‪) * . ( 3 ) ( 206‬اﻟﺻ ﻧﺎدﯾﻘﻲ ( * ) ‪ 1164 - . . .‬ه =‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ‪ ،‬دﻣﺷ ﻘﻲ‬ ‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣ د اﻟﺻ ﻧﺎدﯾﻘﻲ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 1751 - . . .‬م‬
‫رﺳﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻛ ﻼم‬ ‫اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺷرح اﻟﺑردة ( و ) ﺷرح اﻟﺷﻣﺎﺋل ( و )‬
‫وﻧﺳ‪ .‬ﺦ ﺑﺧط ﮫ ﻛﺗﺑ ﺎ‬ ‫ﻋﻠﻰ ﻋﺷ رة أﻟﻔ ﺎظ ‪ -‬ط (ﻣﺛﻓﺿل ‪:‬ﻼ وأﯾﺿ ﺎ وھﻠ م ﺟ را‬
‫ﻛﺛﯾ رة ﻣﻼھ ﺎ ﺑﺎﻟﺣواﺷ ﻲ وﺗﻘرﯾ رات ﻣﺷ ﺎﯾﺧﮫ ) ‪* . ( 4‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺔ ‪( 2 ) . 80 : 5‬‬ ‫ﺎرﻓﯾن ‪. 547 : 1‬‬
‫واﻻزھرﯾ‬ ‫وھدﯾ‪ 155‬ﺔ اﻟﻌ‬ ‫ﺔ‪:4‬‬ ‫اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ‬
‫وھدﯾ ﺔ ‪552 : 1‬‬ ‫ﻣﺧطوط ت ﺎﺣﺿ رﻣوت ‪ -‬خ ‪) .‬ﻛﺷ‪ ( 3‬ف اﻟظﻧ ون ‪1808‬‬
‫ودار اﻟﻛﺗب ‪ 206 : 7‬وﻣﺧطوطﺎت اﻟظﺎھرﯾﺔ ‪ :‬اﻟﻠﻐﺔ ‪( 4 ) . 190‬ﺳﻠك اﻟ درر‬
‫اﻟﻘﺳ ﻧطﯾﻧﻲ ( * ) ‪ 1222 - . . .‬ه = ‪. .‬‬ ‫ودار اﻟﻛﺗ ب ‪) * . 26 : 7‬‬ ‫‪. 281 : 2‬‬
‫‪ 1807 - .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﺣﻣودة ﺑن ﻣﺎﻣش ‪ ،‬ﺑﺎش ﺗﺎرزي ‪:‬ﻣ ن‬
‫اﻟﻣﺗﺻ ﺄ ﻓوﻓﯾنﻲ ‪.‬اﻟﺟزاﺋ ر ‪ ،‬وﺳ ﻛن ﻗﺳ ﻧطﯾﻧﺔ ﻓﻧﺷ ر ﻓﯾﮭ ﺎ اﻟطرﯾﻘ ﺔ‬ ‫ﻓﺿﻼء ﻧﺷ‬
‫ﻣﻧظوﻣ ﺔ اﻟرﺣﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟرﺣﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ )ﻋﻣدة اﻟﻣرﯾ دﻓ ( ﻲ اﻟطرﯾﻘ ﺔ ‪ ،‬و )‬
‫ﻣﻊ ﺷرﺣﮫ و ) ﻏﻧﯾﺔ اﻟﻣرﯾد ( ﺷرح ﺑﮫ ﻧظم ﻣﺳﺎﺋل اﻟﺗوﺣﯾد وھﻲ ‪ 45‬ﻣﺳﺄﻟﺔ ) ‪1‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 1248 - 1182‬ه = ‪ 1832 - 1768‬م (‬ ‫ﻋﺑ ( د‪* .‬اﻟ ) رﺣﻣن اﻟﺑﮭﻛﻠ‬
‫ن أﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺑﮭﻛﻠ ﻲ اﻟﺿ ﻣدي ﺛ م اﻟﺻ ﺑﯾﺎﺋﻲ‬
‫ﺑﻣدﯾﻧ ﺔ ﺻ ﺑﯾﺎ ‪ ،‬وﺗﻧﻘ ل ﺑﯾﻧﮭ ﺎ وﺑ ﯾن ﺻ ﻧﻌﺎء ‪،‬‬ ‫اﻟﯾﻣ دﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫ﺎﻣﻲ‪ ،‬وﻟ‬
‫ﻣاﻟﺗﮭ ؤرخ‬
‫ﺎس ﺎ(ﻓ ﻲ ﺑﯾ ت اﻟﻔﻘﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺣﻣ دت ﺳ ﯾرﺗﮫ‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑ ن اﻟﻌﺑﺣﺎﻛﻣ‬ ‫وﻋﯾﻧﮫ اﻟﻣﻧﺻور )‬
‫ﮫ‬ ‫ذﻛر دوﻟ ﺔ اﻟﺷ رﯾفﻣ ﺣ ودذﻛ‪ -‬خ (ر ﻓﯾ‬ ‫اﻟﻘﺿ ﺢ ﺎءﻟاﻟﻌ‪ .‬ﮫ )‬
‫ود ﺑ‬ ‫ﻓ ﻲ ﻧﻔ‬
‫ﺎري‬ ‫راﺟم اﻟﺑﺧ‬ ‫‪ 1225‬ه ‪ ،‬و )‬
‫ﺎوﯾق ﺑﺗ‬ ‫ﻧﺔ اﻻﻓ‬ ‫ﻰﺳ‬ ‫ﯾﻣن إﻟ‬ ‫ﺔ اﻟ‬ ‫وادث ﺑﺗﮭﺎﻣ‬
‫ﺑﻣﻌرﻓ ﺔ طﺑﻘ ﺎت رﺟ ﺎل اﻻﻣﮭ ﺎت (ﺗﯾﺳو ) ر اﻟﯾﺳ رى‬ ‫ﺎت( و )‬
‫واﻟﺗﻌاﻟﺛﻘ ﺎﻟﯾق‬
‫ﺑﺷرح اﻟﻣﺟﺗﺑﻰ ﻣن اﻟﺳﻧن اﻟﻛﺑرى (ﻟﻠﻧﺳﺎﺋﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠدات ﻣﺎت ﻣﺗﺄﺛرا ﻣن ﺳ م‬
‫واﻛﺑﻲ ( * ) ‪ 1320 - 1265‬ه = ‪ 1902 - 1849‬م (‬ ‫ﮫ ) ‪. ( 2‬اﻟﻛ* )‬ ‫دس ﻟ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺳﻌود اﻟﻛواﻛﺑﻲ ‪ ،‬وﯾﻠﻘ ب ﺑﺎﻟﺳ ﯾد اﻟﻔراﺗ ﻲ ‪:‬رﺣﺎﻟ ﺔ ‪،‬‬
‫ﻼﻣﻲ د‪ .‬وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ ﺣﻠ ب ‪،‬‬ ‫ﻣن اﻟﻛﺗﺎب اﻻدﺑﺎء ‪ ،‬وﻣن رﺟ ﺎل اﻻﺻ ﻼح اﻻﺳ وﻟ‬
‫وأﻧﺷﺄ ﻓﯾﮭﺎ ﺟرﯾدة ) اﻟﺷﮭﺑﺎء ( ﻓﺄﻗﻔﻠﺗﮭﺎ اﻟﺣﻛوﻣﺔ ‪ ،‬وﺟرﯾدة ) اﻻﻋﺗدال ( ﻓﻌطﻠت‬
‫ﻋدﯾ ﺣﻧدة ‪.‬ق ﻋﻠﯾ ﮫ أﻋ داء اﻻﺻ ﻼح ‪ ،‬ﻓﺳ ﻌوا ﺑ ﮫ ‪،‬‬ ‫‪ ،‬وأﺳﻧدت إﻟﯾﮫ ﻣﻧﺎﺻبﺛ م‬
‫ﻓﺳﺟن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﻌرﯾف اﻟﺧﻠف ‪2 ) . 198 : 1‬ﻧﯾ( ل اﻟ وطر ‪2‬‬
‫ﻣﺻر ‪.‬ﺎح ﺳ ﯾﺎﺣﺗﯾن ﻋظﯾﻣﺗ ﯾن إﻟ ﻰ‬ ‫‪ . 23 :‬وﺧﺳر ﺟﻣﯾﻊ ﻣﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻓرﺣل إﻟﻰ وﺳ‬
‫واﺳ ‪ .‬ﺗﻘر ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة إﻟ ﻰ أن‬ ‫ﺑﻼد اﻟﻌرب وﺷ رﻗﻲ إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ وﺑﻌ ض ﺑ ﻼد اﻟﮭﻧ د‬
‫وﻛ ﺎن ﻟﮭﻣ ﺎ‬ ‫ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ﻟﮫ ﻣن اﻟﻛﺗب ) أم اﻟﻘرى ‪ -‬ط ( و )طﺑﺎﺋﻊ اﻻﺳ ﺗﺑداد ‪ -‬ط (‬
‫ﻛﺑﯾرا ﻓﻲ ﻋﻘﻠ ﮫ وھﻣﺗ ﮫ وﻋﻠﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﺑ ﺎر رﺟ ﺎل‬ ‫دوي ‪.‬‬
‫ﻋﻧد ﺻدورھﻣﺎوﻛﺎن‬
‫ﻋﺑ ) د اﻟ رﺣﻣن اﻟﻛ واﻛﺑﻲ ‪ -‬ط (ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻧﮭﺿﺔ اﻟﺣدﯾﺛﺔ ‪ .‬وﻟﺳﺎﻣﻲ اﻟدھﺎن ‪ ،‬ﻛﺗﺎب‬
‫ﺳﯾرﺗﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﻘﺗط ف ‪622 : 27‬وﻧﮭ راﻟ ذھب ‪: 2‬‬
‫ﻼح ‪249‬‬ ‫وزﻋﻣو ‪ 276‬ﺎء اﻻﺻ‬ ‫ﺎر ‪237 : 5‬‬ ‫‪406‬‬
‫ﺛ ‪ 85‬م ‪ 404 : 3‬وواﻟﻣﻧ‬
‫ورواد اﻟﻧﮭﺿ ﺔ اﻟﺣدﯾﺛ ﺔ‬ ‫‪ 221‬ﺔ اﻟﻛﺗ ﺎب ‪437 : 3‬‬ ‫وﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ ‪: 2‬وﻣﺟﻠ‬
‫ﺎﺑﻊ ‪ :‬ده ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﺣ‪ 201‬دﯾث ‪ ،‬اﻟﺟ زء اﻟﺳ ﺎدس ﻣ ن اﻟﻣﺟﻠ د اﻟﺳ ﻣوﻟ‬
‫‪ 1271‬ه ‪) * .‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﻣ ؤﻣن ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 621‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪1224‬‬
‫ؤﻣن ‪:‬ن أﻣ راء ﺗ وﻧس ‪.‬‬ ‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن إدرﯾس ﺑن ﯾوﺳف اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣ ﻣ‬ ‫م‬
‫وﻣﺎ( ﻛﺎن ﯾﺳﺗﻘر ﺣﺗﻰ أﺳ ﺎء اﻟﺳ ﯾرة وﻛرھ ﮫ‬ ‫ﺑﺎﯾﻌﮫ أھﻠﮭﺎ إﺛر وﻓﺎة أﺑﯾﮫ ) ‪ 620‬ه‬
‫اﻟﻧﺎس ﻓﺷﻛوه إﻟﻰ ) اﻟﻌﺎدل (ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﯾﻌﻘوب اﻟﻛوﻣﻲ ‪ ،‬وﻋﻧ ده )ﺑﻣ راﻛش (‬
‫ﻋﺑد ﷲ اﺑن ﻋﺑد اﻟواﺣد اﻟﺣﻔﺻﻲ‪ ،‬ﻓوﻻه ‪ ،‬وﻋزل ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ ﻓﻠم ﯾﻌ رف‬
‫ﻋﺑ ) د اﻟ رﺣﻣن اﻻدرﯾﺳ ﻲ ( * ) ‪ 1179 - 1111‬ه = ‪1699‬‬ ‫ﻣﺻﯾره ) ‪* . ( 1‬‬
‫رﺣﻣنم ﺑ( ن إدرﯾ س ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﻣﻧﺟ ري اﻻدرﯾﺳ ﻲ اﻟﺣﺳ ﻧﻲ‬ ‫ﻋﺑ د ‪-‬اﻟ ‪1765‬‬
‫ﯾﺦ اﻟﻣﻐ رب ﻓ ﻲ ﻋﺻ رهﯾﻌ‪ .‬رف ﺑ ﺎﻟﻣﻧﺟرة )‬ ‫اﻟﻣﺎﻟﻛﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﺗﻠﻣﺳﺎﻧﻲ ﺛم اﻟﻔﺎﺳﻲ ﺷ‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﻓ ﺗﺢ اﻟﻣﻧ ﺎن ‪ -‬خ‬ ‫ﺑﺳﻛون اﻟﻧون ( ﻟﮫ ) ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺟﻌﺑري ( و )‬
‫( ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) د ‪ ( 938‬و ) ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻣرادي ( و ) ﻓﮭرﺳﺔ ( ﺗرﺟم‬
‫وم اﻟﺗﻧ ﺎد وﺑﻣ ﺎ ﺣﺿ ر ﻣ ن اﻟ ذﺧﺎﺋر ﻋﻧ د‬ ‫ﯾوﺧﮫ ﺳﻔﯾﻊ ﯾﻣﺎھﺎ )‬
‫ﺑﮭاﻻﺳﺎ ﺷ ﻧﺎد ﻟﻠﺷ‬
‫ﺎس‬ ‫ﺔ ﺑﻣﻛﻧ‬ ‫ﺔ اﻻﺣﻣدﯾ‬ ‫ﺎﺑرﻲ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﺧزاﻧ‬ ‫ﺎل ﻣ ﺻ ن دار اﻻﻛ‬
‫ﻐﯾرة ﻓ‬ ‫ﺗﻘ‬
‫اﻟﻔﺎﺳ وﺗﯾﺔ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻔ ﺎس ) ‪2‬اﺑ ( ‪* .‬ن )أﺑ ﻲ اﻟﻌ ﻼء ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫وﺑﺎﻟﺧزاﻧ ﺔ‬
‫‪1819‬ﺑ م (ن أﺑ ﻲ اﻟﻌ ﻼء إدرﯾ س ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻋﺑ ه =د ‪.‬اﻟ‪- . .‬رﺣﻣن‬‫‪1234‬‬
‫اﻟﻌراﻗﻲ اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل ﻓﺎس ‪.‬ﻟﮫ ﻣﺧﺗﺻر ﻓ ﻲ )اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ‬
‫واﻟﺟرح واﻟﺗﻌدﯾل (اﻗﺗﺻر ﻓﯾﮫ ﻋﻠﻰ اﻟوﻓﯾﺎت وﻣﺎ ﻻﺑد ﻣﻧ ﮫ ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش‬
‫‪ ( 1 ) * ( 3‬إﺗﺣﺎف أھل اﻟزﻣﺎن ‪ ( 2 ) . 154 : 1‬اﻟﯾواﻗﯾت اﻟﺛﻣﯾﻧﺔ ‪ 196‬ودﻟﯾل‬
‫‪ 289‬ﻰ ﺑﻌ ض ﻣؤﻟﻔﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ دﻋ وة‬ ‫ﻼم ﻋﻠ‬ ‫رب ‪: 2‬‬ ‫واﻧظاﻟﻣﻐ ر اﻟﻛ‬
‫ﻣ ؤرخ‬
‫اﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ ‪199‬واﻟرﺳ ﺎﻟﺔ‬ ‫اﻟﺣق ‪:‬ﻣ ﺎرس ‪ 1974‬ص ‪( 3 ) . 80 - 179‬‬
‫اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪ 109‬وﺷﺟرة اﻟﻧور ‪* . 380‬اﺑ) ن أرط ﺎة ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 50‬ه‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أرطﺎة ﺑن ﺳ ﯾﺣﺎن اﻟﻣﺣ ﺎرﺑﻲ ‪:‬ﺷ ﺎﻋر‬ ‫= ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 670‬م (‬
‫ﻏﯾر ﻣﻛﺛر ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻧﻘطﻌﺎ إﻟﻰ ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻛواﺣد ﻣﻧﮭم ‪ .‬وﻟﮫ ﻓﻲ ﺑﻌﺿﮭم ﻣداﺋﺢ ‪.‬‬
‫أﻛﺛ ر ﺷ ﻌره‬ ‫وﻟد ﻓﻲ أطراف اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ووﻓد ﻋﻠ ﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﺟ) وھري ( * ) ‪ 320 - 251‬ه =‬ ‫ر)‪*.(1‬‬ ‫زل واﻟﻔﺧ‬ ‫راب واﻟﻐ‬ ‫ﻲ اﻟﺷ‬
‫ﻲ‬ ‫و ﻋﻠ‬ ‫ﻲ ‪ ،‬أﺑ‬ ‫د اﻟﺳدوﺳ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ ‪865‬ن‪-‬إﺳ‪ 932‬م (ﺣﺎق ﺑ‬ ‫ﻟ‬
‫ﺎﻗﻼ ﻓ‪ .‬ﻲ ﺳ ﺎﻣراء ووﻟ ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء‬ ‫ﺎن ﻓﻘﯾﮭ ﺎ ﺣﺎﺳ ﺑﺎ ﻋ وﻟ د‬ ‫ﻗﺎض ‪.‬‬‫اﻟﺟوھري ‪ :‬ﻛ‬
‫ﺑﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪ 313‬ه وﺻرف ﻋﻧﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 314‬ه ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﻣﺻرﻟﮫ‪ .‬ﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ )‬
‫اﻟﺣﺳﺎب ( ) ‪) * . ( 2‬اﻟزﺟ ﺎﺟﻲ ( * ) ‪ 337 - . . .‬ه = ‪ 949 - . . .‬م (ﻋﺑ د‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن إﺳﺣﺎق اﻟﻧﮭﺎوﻧدي اﻟزﺟﺎﺟﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪ :‬ﺷﯾﺦ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻓﻲ ﻋﺻره‬
‫‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﻧﮭﺎوﻧد ‪ ،‬وﻧﺷﺄ ﻓﻲ ﺑﻐداد ‪ ،‬وﺳﻛن دﻣﺷق وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ طﺑرﯾﺔ )ﻣن ﺑ ﻼد‬
‫اﻟﺟﻣ ل اﻟﻛﺑ رى ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﺷﺎم ( ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ أﺑﻲ إﺳﺣﺎق اﻟزﺟﺎجﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫اﻻﯾﺿﺎح ﻓﻲ ﻋﻠل اﻟﻧﺣو ‪ -‬ط ( و ) اﻟزاھر ‪ -‬خ (ﻓﻲ اﻟﻠﻐ ﺔ ‪ ،‬وﺷ) رح اﻻﻟ ف‬
‫واﻟﻼم ﻟﻠﻣﺎزﻧﻲ ‪ -‬خ ( ذﻛره ﻧﺎﺷر اﻻﯾﺿﺎح ‪ ،‬و ) ﺷرح ﺧطﺑﺔ أدب اﻟﻛﺎﺗب ‪ -‬خ‬
‫واﻓﻲ ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻣﺧﺗ ﻓ رعﻲ( اﻟﻘ‬ ‫ﺎس ‪ ،‬و )‬ ‫وﻧﻲ ﺑﻣﻛﻧ‬ ‫ﺔ اﻟﻣﻧ‬ ‫ﻲ (ﺧزاﻧ‬ ‫ﺎﻟﺔ ﻓ‬
‫ﺎﻟس‬ ‫ﻣﺟ)‬
‫م‬ ‫اﻟﻣﺟ طﺑﺎﻟس (ﻊ ﺑﺎﺳ‬ ‫ﺎت ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﻼﻣ‬
‫ﺎﻟﻲ ‪ -‬ط ( ‪ ،‬و )‬ ‫اﻻﻣ‬
‫اﻟﻌﻠﻣﺎء ( و )اﻻﺑدال واﻟﻣﻌﺎﻗﺑﺔ واﻟﻧظ ﺎﺋر ‪ -‬طوﻓ( ﻲ ﻛﺗ ﺎبﺧ) ﻼل ﺟزوﻟ ﺔ (‬
‫أوﻟ اﺷ ﮫ )ﺗﻐﺎل اﻟﻔﻌ ل ﻋ ن اﻟﻣﻔﻌ ول‬ ‫ر ﻣؤﻟ ف ﻟﻠزﺟ ﺎﺟﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺣ ﺑ و ‪،‬ﺎب‬
‫ﺑﺿﻣﯾره ( ﻛﺗب ﺳﻧﺔ ‪ 432‬ه ‪ ،‬ﺑﺧط أﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬وﻋﻠﯾﮫ ﻗراءة ﺳﻧﺔ * ) ھﺎﻣش ‪( 1‬‬
‫‪ 490‬و ﻓ ﻲ‬ ‫ﻘﺿ ﺎة ‪. 535‬وھ‬ ‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪2 ) . 85 - 77 : 2‬اﻟ( وﻻة واﻟ‬ ‫*)‪(1‬‬
‫‪ 192‬ﻓﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻻﺻ رﯾﻔﻲ ‪ ،‬ﺑﺑﻠدﺗ ﮫ )إﺻ رﯾف (‬ ‫ﺻﻔﺣﺔ ‪،‬‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 90‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﯾﻣن ( * ) ‪. . .‬‬ ‫وس ) ‪( 1‬‬
‫وﺿ‪ ) * .‬ﺎح اﻟ‬ ‫ﺑﺎﻟﺳ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻋﺑد ﻛﻼل ‪ ،‬ﻣن آل ﺧوﻻن ‪ ،‬ﻣ ن ﺣﻣﯾ ر‬ ‫‪ 708‬م (‬
‫‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬رﻗﯾق اﻟﻐزل ‪ ،‬ﻋﺟﯾب اﻟﻧﺳﯾب ‪ .‬ﻛﺎن ﺟﻣﯾل اﻟطﻠﻌﺔ ﯾﺗﻘﻧﻊ ﻓﻲ اﻟﻣواﺳم‬
‫ﻗدم ﻣﻛﺔ ﺣﺎﺟ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫‪ .‬ﻟﮫ أﺧﺑﺎر ﻣﻊ ﻋﺷﯾﻘﺔ ﻟﮫ اﺳﻣﮭﺎ ) روﺿﺔ ( ﻣن أھل اﻟﯾﻣن ‪.‬‬
‫ﺧﻼﻓﺔ اﻟوﻟﯾد اﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ‪ ،‬ﻓرأى ) أم اﻟﺑﻧﯾن ( ﺑﻧت ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣروان ‪،‬‬
‫اﻟوﻟﯾدو‪.‬ﺻ ﺎﺣب اﻻﺑﯾ ﺎت اﻟﺗ ﻲ ﻣﻧﮭ ﺎ ‪) :‬‬ ‫زوﺟﺔ اﻟوﻟﯾد ‪ ،‬ﻓﺗﻐزل ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠﮫ وھ‬
‫وﻓﻲ اﻟﻣؤرﺧﯾن ﻣ ن ﯾﺳ ﻣﯾﮫ ﻋﺑ د‬ ‫ﻗﺎﻟت ‪ :‬أﻻ ﻻ ﺗﻠﺟن دارﻧﺎ إن أﺑﺎﻧﺎ رﺟل ﻏﺎﺋر (‬
‫ﷲ ﺑن إﺳﻣﺎﻋﯾل ) ‪* . ( 2‬أﺑ) و ﺷ ﺎﻣﺔ ( * ) ‪ 665 - 599‬ه = ‪1267 - 1202‬‬
‫إﺳ ( ﻣﺎﻋﯾل ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟﻣﻘدﺳ ﻲ اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ م ‪،‬‬ ‫رﺣﻣن ﺑ ن م‬
‫ؤرخ ‪ ،‬ﻣﺣ دث ‪ ،‬ﺑﺎﺣأﺻ ث ‪.‬ﻠﮫ ﻣ ن اﻟﻘ دس ‪،‬‬ ‫ﺷ ﮭﺎب اﻟ دﯾن ‪ ،‬أﺑ و ﺷ ﻣ ﺎﻣﺔ ‪:‬‬
‫دﯾث‬ ‫ﯾﺧﺔ دار اﻟﺣ‬ ‫ﻲ ﺑﮭ ﮫ ‪.‬ﺎ ﻣﺷ‬ ‫ﺎ ﻣﻧﺷ وﻟﺄه ووﻓﺎﺗ‬ ‫ق ‪ ،‬وﺑﮭ‬ ‫ﻲ دﻣﺷ‬ ‫ﻓ‬
‫اﻻﺷرﻓﯾﺔ ‪ ،‬ودﺧل ﻋﻠﯾﮫ اﺛﻧﺎن ﻓﻲ ﺻورة ﻣﺳﺗﻔﺗﯾﯾن ﻓﺿ رﺑﺎه ‪ ،‬ﻓﻣ رض وﻣ ﺎت ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ) ﻛﺗﺎب اﻟروﺿﺗﯾن ﻓﻲ أﺧﺑﺎر اﻟدوﻟﺗﯾن ‪ :‬اﻟﺻﻼﺣﯾﺔ واﻟﻧورﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ذﯾل‬
‫اﻻﻋﯾ ﺎن ‪: 1‬‬ ‫وﻓﯾ ﺎت‬ ‫اﻟروﺿ ﺗﯾن ‪-‬ﺳط ( ﻣﺎه ﻧﺎﺷ ره *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫‪278‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋ ﺎة ‪ 297‬و ‪Brock 170 : 1 . S .‬واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪260 : 4‬وﺧ ﻼل‬
‫اﻻﻏ ﺎﻧﻲ ‪44 - 30 : 6‬‬ ‫ﺎل ‪ -،‬ﻻﺑ ن ﻣ ﺎﻛوﻻ ‪( 2 ) .‬‬ ‫ﺟزوﻟ ﺔ ‪113 : 2‬واﻻﻛﻣ خ‬
‫ﺎر (‬ ‫ﮫن )اﻻﻧﺑ‬ ‫وھ ‪226 : 1‬و ﻓﯾﻣ‬‫رة‬ ‫واﻟﻧﺟ ‪ 253 :‬وم اﻟزاھ‬
‫وات ‪1‬‬ ‫واﻟﻔ‬
‫واﻟﺗﺑرﯾ زي ‪96 : 2‬‬ ‫واب )ن اﻻﺑﻧوﺗﮭ ﺎء (ذﯾب اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ‪295 : 7‬‬ ‫واﻟﺻ ﻣ‬
‫ﺎل ‪) :‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫‪ 216‬ﻛ‬ ‫وﺗﺑﻌ ( ﮫ اﻟﻌﯾﻧ ﻲ ‪ : 2‬وﻗ‬ ‫وﺳوﺿﻣﺎه )ﺎح ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل‬
‫ء ‪ ،‬أﺑﻧ ﺎء اﻟﻔ رس اﻟ ذﯾن ﺑﺻ ﻧﻌﺎء ‪ ،‬وأﻣ ﮫ ﻣ ن ﺣﻣﯾ ر ﺗ( ‪) .‬راﺟم رﺟ ﺎل‬
‫ﺧﻣ س ﻣﺟﻠ دات ‪،‬‬ ‫اﻟﻘرﻧﯾن اﻟﺳﺎدس واﻟﺳﺎﺑﻊ ( و ) ﻣﺧﺗﺻر ﺗﺎرﯾﺦ اﺑن ﻋﺳﺎﻛر (‬
‫و ) اﻟﻣرﺷد اﻟوﺟﯾز إﻟﻰ ﻋﻠوم ﺗﺗﻌﻠق ﺑﺎﻟﻛﺗﺎب اﻟﻌزﯾز ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺑدﯾرﯾﺔ‬
‫دھﻣﺎ ﻛﺑﯾ ر ﻓ ﻲ ﺧﻣﺳ ﺔ ﻋﺷ ر ﺟ زءا‬ ‫دﻣﺷ ق (‬
‫ﺑﺎﻟﻘدس ‪ ،‬وﻛﺗﺎﺑﺎن ﻓ ﻲﺗ ) ﺎرﯾﺦ أﺣ‬
‫واﻟﺛﺎﻧﻲ ﻓﻲ ﺧﻣﺳﺔ أﺟزاء ‪ .‬وﻟﮫ ) إﺑراز اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ‪ -‬ط (ﻓﻲ ﺷرح اﻟﺷ ﺎطﺑﯾﺔ ‪ ،‬و‬
‫ﺣ ﺎل ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑﯾ د (‬ ‫اﻟﺑﺎﻋ ث ﻋﻠ) ﻰ إﻧﻛ ﺎر اﻟﺑ دع واﻟﺣ وادثﻛﺷ‪ -‬ط (فو )‬
‫ﺔ‬ ‫ﻧزھ)‬
‫راء ( و‬ ‫ول ( و )ردات اﻟﻘ‬ ‫ﻣﻔ‬ ‫اﻻﺻ‬
‫ﻲ‬ ‫اﻟوﺻو ) ول ﻓ‬‫ﺎطﻣﯾﯾن‬ ‫اﻟﻔ‬
‫اﻟدوﻟﺗﯾنﻋ ‪ :‬ﻼء اﻟ دﯾن اﻟﺳ ﻠﺟوﻗﻲ ‪ ،‬ودوﻟ ﺔ اﺑﻧ ﮫ ﺟ ﻼل‬ ‫اﻟﻣﻘﻠﺗﯾن ﻓﻲ أﺧﺑﺎردوﻟ ﺔ‬
‫‪ 659‬ﻧﺳ ﺧﺔ ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫ﺑﻠﻎ ﻓﯾﮫ إﻟﻰ ﺣ وادث ﺳ ﻧﺔﻣﻧ ﮫ‬ ‫اﻟدﯾن ﺧوارزﻣﺷﺎه ‪ -‬خ (‬
‫ﻣﺣﻣد اﻟطﺎھر ﺑن ﻋﺎﺷور ‪ ،‬ﻛﺗﺑت ﺳﻧﺔ ‪ ،734‬هﻛﻣﺎ ﻓﻲ ﻣذﻛرات ﺣﺳ ن ﺣﺳ ﻧﻲ‬
‫ﻋﺑد اﻟوھﺎب اﻟﺻﻣﺎدﺣﻲ اﻟﺗوﻧﺳﻲ ‪ .‬وﻏﯾر ذﻟك ‪ .‬ووﻗف ﻛﺗﺑﮫ وﻣﺻﻧﻔﺎﺗﮫ ﺟﻣﯾﻌﮭﺎ‬
‫وﻟﻘ ‪ .‬ب أﺑ ﺎ ﺷ ﺎﻣﺔ ‪،‬‬‫ﻓﻲ اﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﻌﺎدﻟﯾﺔ ﺑدﻣﺷق ‪ ،‬ﻓﺄﺻﺎﺑﮭﺎ ﺣرﯾق اﻟﺗﮭم أﻛﺛرھﺎ‬
‫ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل ( *‬ ‫ﻟﺷﺎﻣﺔ ﻛﺑﯾرة ﻛﺎﻧت ﻓوق ﺣﺎﺟﺑﮫ اﻻﯾﺳر ) ‪) * . ( 1‬‬
‫) ‪ 1315 - . . .‬ه = ‪ 1897 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن إﺳﻣﺎﻋﯾل ‪ :‬طﺑﯾب ﻣﺻري‬
‫ﺗﻌﻠم ‪.‬ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ اﻟطب ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ ،‬واﺧﺗص ﺑط ب اﻟﻌﯾ ون ‪ ،‬ﻓﻣﺎرﺳ ﮫ ﻣ دة ‪.‬ﺛ م‬
‫وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫ﻋﯾن طﺑﯾﺑﺎ ﻓﻲ اﻟﺟﯾش اﻟﻣﺻري ‪ ،‬وﺣﺿر ﻓﺗﺢ دﻧﻘﻠﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1896‬م ‪.‬‬
‫ﻋﻣره ‪.‬ﺎن ﻋﻠ ﻰ ﻋﻠ م ﺑ ﺎﻻدب‬ ‫اﻟﻘﺎھرة ﻓﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬وﻟم ﯾﺗﺟﺎوز اﻟﺛﻼﺛﯾن ﻣن وﻛ‬
‫واﻟﺷﻌر ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ) طب اﻟرﻛﺔ ‪ -‬ط ( ﺟزآن ‪ ،‬ﯾﺷﺗﻣل ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﺗﺳﺗﻌﻣﻠﮫ اﻟﻌﺎﻣﺔ‬
‫ﻓﻲ ﻋﻼﺟﮭﺎ ‪ ،‬و ) ﻏﺎدة اﻻﻧدﻟس ‪ -‬ط ( ﻗﺻﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﺗرﺑﯾﺔ واﻵداب * ) ھﺎﻣش‬
‫ﻘدة ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫وﺑﻐﯾ‪ 252‬ﺔ اﻟوﻋ واﺑﺎة ‪297‬ن ﺷ‬ ‫ﺎت ‪: 1‬‬ ‫‪( 3‬ﻓ * ) ‪( 1‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬
‫وﻏرﺑﺎل اﻟزﻣﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﺑداﯾﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪ 250 : 13‬وذﯾل اﻟروﺿﺗﯾن ‪ 37‬وﻏﺎﯾﺔ‬
‫ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ 61 : 5‬و ‪. 1 : 309‬‬ ‫وطﺑﻘ‪ 23 :‬ﺎت اﻟﺷ‬ ‫ﻲ‪1‬‬ ‫ﺔ ‪365 : 1‬‬
‫واﻟﻧﻌﯾﻣ‬ ‫اﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫‪ 27‬ر ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ اﺷ ﺗﻣﻠت ﻋﻠ ﻰ ﺗﺳ ﻊ‬ ‫‪ Brock‬واﻧظر ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ‪، 26 : 2‬‬
‫ﻓﻔﯾﮫ ذﻛ‬
‫ﺎت‬ ‫اﻟﺗﻘوﯾﻣ‬
‫ﻲ‪،‬و)‬ ‫ﻣدرﺳ‬
‫رﻋﯾﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﺷ‪.‬‬
‫ﮫ‬ ‫ن ﺗﺄﻟﯾﻔ‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫ﺎﺋل ﻣﺧطوط‬
‫اﻟﺻﺣﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻌواﺋد اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﺻﻐﯾر ﻣدرﺳﻲ ) ‪) * . ( 1‬اﺑن وﻋﻠ ﺔ (‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن اﺳ ﻣﯾﻔﻊ ﺑ ن‬ ‫‪ 687‬م (‬‫ﻧﺣﻋﺑ و د اﻟ‬‫ﻧﺣ و ‪ 58‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫*)‪-...‬‬
‫اﻟﺳﺑﺎﺋﻲن) ﺳ ﺑﺄ ﺑ ن ﯾﺷ ﺟب ( ‪:‬‬ ‫وﻋﻠﺔ ) أو اﺑن وﻋﻠﺔ ﺑن اﺳﻣﯾﻔﻊ ( اﻟﻣﺻري ﻣ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث اﻟﺛﻘﺎت ‪ .‬ﻛﺎن ﺷرﯾﻔﺎ ﺑﻣﺻر ‪ ،‬ﺷﮭد ﻓﺗﺣﮭﺎﻣ) ﻊ أﺑﯾ ﮫ‬
‫( وﻟﮫ وﻓﺎدة ﻋﻠﻰ ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬وﺻﺎر إﻟﻰ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ .‬وﺑﮭﺎ )ﻓﻲ اﻟﻘﯾ روان (ﻣﺳ ﺟده‬
‫) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن ﺑﻛ ﺎر ( * ) ‪ 619 - . . .‬ه = ‪1222 - . . .‬ﻋﺑم ( د اﻟ رﺣﻣن‬
‫ﺑن ﺑدر ﺑن ﺑﻛﺎر اﻟﻧﺎﺑﻠﺳﻲ ‪ ،‬رﺷﯾد اﻟدﯾن ‪:‬ﺷﺎﻋر ﻣﺟﯾﻟ دﮫ ‪.‬ﻣ داﺋﺢ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺎﺻ ر‬
‫ﻋﺑ ( ‪ .‬د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫وﻓﻲ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ) ‪3‬‬ ‫اﻻﯾ وﺑﻲ ‪ ،‬وأوﻻده ‪ ،‬وأوﻻد اﻟﻌ ﺗ ﺎدل ‪.‬‬
‫ﻋﺑد=اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن * )اﻟﺑ زاز ( * ) ‪ 1393 - 1330‬ه‬ ‫اﻟﺑرﻗوﻗﻲ‬
‫= ‪ 1973 - 1912‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺑزاز ‪ ،‬اﻟدﻛﺗور ‪ :‬ﻗﺎﻧوﻧﻲ ﻣؤرخ ﻋراﻗﻲ ‪.‬‬
‫ﺗﻘﻠد ﻣﻧﺎﺻب وزارﯾﺔ وﻗﺿﺎﺋﯾﺔ وﺗﻌﻠﯾﻣﯾﺔ اﻧﺗﮭت ﺑﺗوﻟﯾﮫ رﺋﺎﺳﺔ اﻟ وزراء ﺑﺑﻐ داد )‬
‫اﻟوﺣﯾ د اﻟ ذي ﺗ وﻟﻰ اﻟرﺋﺎﺳ ﺔ ﻓﯾﮭ ﺎ ﺑﻌ د‬ ‫آب ‪( 66‬‬
‫ولاﻟﻣ‪- 65‬دﻧﻲ‬
‫وھ و‬ ‫ﻣ ن أﯾﻠ‬
‫ﻠﮫ إﻟﺗو ﻰ اﺗﻔ ﺎق ﻋﻠ ﻰ وﻗ ف إط ﻼق‬ ‫أﻋﻣﺎﻟﮫ‬‫ﺛورة ﺗﻣوز ) ‪ ( 1958‬وﻣن أﻛﺑر ﺻ‬
‫ﻣﻌﺟ م‬ ‫ﺎر ﻣ ﻊ اﻻﻛ راد وأن ﯾﻣﻧﺣ وا اﻟﺣﻛ م اﻟ ذاﺗﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻻطﺑﺎء ‪ 246‬وﻓﮭﺎرس ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪.‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪( 2 ) . 1277‬‬
‫‪ 527‬ﻲ ﻣﺳ ﺗدرﻛﺎت اﻟﺗ ﺎج ‪: 5‬‬ ‫وأﺑ ‪: 1‬وه ﻓ‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب‬‫ﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪293 : 6‬‬
‫‪ 389‬آﺧر اﻟﺻﻔﺣﺔ ‪ ) :‬اﺳﻣﯾﻔﻊ ﺑن وﻋﻠﺔ ﺑن ﯾﻌﻔر اﻟﺳﺑﺎﺋﻲ ‪ ،‬ﺷﮭد ﻓﺗﺢ ﻣﺻر ( ‪.‬‬
‫ﻣن‬ ‫‪. 255‬‬
‫ﺎت ‪ : 1‬ﺿ‬ ‫ﺎن ‪ : 1‬ﻓ‪( 3 ) . 149‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬ ‫ﺎﻟم اﻻﯾﻣ‬ ‫ر ﻣﻌ‬ ‫ظ‬
‫راق ﻣ ن اﻻﺣ ﺗﻼل ﺣﺗ ﻰ اﻻﺳ ﺗﻘﻼل ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﺟﻣﮭورﯾﺔ اﻟﻌراﻗﯾ ﺔ ‪.‬وﺻ اﻟﻌﻧف )‬
‫وأﺑﺣ ﺎث‬ ‫ﻣﺣﺎﺿ رات ‪،‬ھ و )ذه ﻗوﻣﯾﺗﻧ ﺎ ‪ -‬ﻣط ( نو )وﺣ ﻲ اﻟﻌروﺑ ﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﺎرن ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺎﻧون اﻟﻣﻘ‬ ‫ﻧون ‪ -‬ط (ﺎدئو )اﻟﻘ‬
‫ﺎ ﻣﺑ‬ ‫ﮫ واﻟﻘ‬ ‫ﻲ اﻟﻔﻘ‬ ‫ثﻓ‬ ‫ﺣﺎدﯾ‬
‫اﻻﺳﻼم واﻟﻘوﻣﯾ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻧظرات ﻓﻲ اﻟﺗرﺑﯾﺔ واﻻﺟﺗﻣﺎع ‪ -‬ط ( و )‬
‫وﻏﯾر ذﻟك واﺗﮭم ﺑﺎﻟﺗﺂﻣر ﻋﻠﻰ اﻟﺣﻛم اﻟﻘ ﺎﺋم ﻓ ﻲ اﻟﻌ راق )‬ ‫اﻟﺗرﺑﯾﺔ اﻟﻘوﻣﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫وأﺻ‪ .‬ﯾب ﺑﺷ ﻠل أﻓﻘ ده اﻟ وﻋﻲ‬ ‫ﻓﻘﺑض ﻋﻠﯾﮫ ﺑﺧدﻋ ﺔ ‪ ،‬وﺣﺟ زت أﻣواﻟ ﮫ‬ ‫‪( 1968‬‬
‫ﺣﺎﺳﺗﻲ اﻟﺳﻣﻊ واﻟﺑﺻر وﻟم ﯾﻧﻔﻊ ﻓﯾﮫ اﻟﻌ ﻼج ﺑﻠﻧ دن وﺗ وﻓﻲ ﺑﺑﻐ داد ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫و‬
‫ﻲ‬ ‫ن ﺑط‬ ‫‪ 1955‬م (رﺣﻣن ﺑ‬ ‫‪ - 1882‬د اﻟ‬ ‫ﺎء ( * ) ‪ 1375 - 1299‬ه = ﻋﺑ‬ ‫اﻟﺑﻧ‬
‫وﺗﺣﺎن ﺑﻧول إﻟﺎء ‪ .‬ﻰ اﻟﻌﻣ ل ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣﺎﻓﺔ‬ ‫ﺷاﻟﺑﻧ ﺎﻋرﺎء ﻣ‪ :‬ن أھ ل ﺑﻐ ﻛداد ‪.‬‬
‫ر ﺷ ﻌره ﻣﺣ ور اﻟﺣرﻛ ﺔ اﻟوطﻧﯾ ﺔ أﯾ ﺎم اﻻﺣ ﺗﻼل اﻟﺑرﯾط ﻗﺎﻧﻲ ‪.‬ﺎل زﻛ ﻲ‬
‫وﻗﻔت ﻣﻌﮫ ﻋﻠﻰ ﺷط دﺟﻠﺔ ﻓوق ﻣﺳ ﻧﺎة ‪ ،‬ﻓﻘ أﻧﺎلﺎ ‪:‬اﻟ ذي ﺑﻧﯾ ت ھ ذه‬ ‫ﻣﺑﺎرك ‪) :‬‬
‫ﺟرﯾ ( دة اﻟﺣﯾ ﺎة ‪،‬‬‫اﻟﻣﺳ ﻧﺎة ﺑﯾ دي ‪ ،‬ﺛ م اﺳ ﺗﮭواﻧﻲ اﻻدب *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫ﺑﺑﯾروت ‪ 1968 / 12 / 19‬و ‪ . 1971 / 3 / 12‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪: 2‬‬
‫اﻟﺑﻧﺎﯾ ﺔ واﺷ ﺗﻐﻠت ﺑ ﻧظم اﻟﺷواﻧﺷﻌر ‪،‬ﺄت ﺟرﯾ دة ﺑﻐ دادﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫‪. 243‬‬‫ﻓﮭﺟ رت‬
‫ﺎﻧﻲ ) رى اﺳ ﺗﻘﻼل‬ ‫واﻟﺛ ذﻛ‬‫دھﻣﺎ )وان اﻟﺑﻧ ﺎء ‪ -‬ط (‬ ‫دﯾواﻧ ﺎن ﻣ ن ﻧظﻣ ﮫ ‪ ،‬أﺣ دﯾ‬
‫اﻟﻌراق ‪ -‬ط ( ) ‪ . ( 1‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛرﻋﺑد= اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ *‬
‫‪ 1452‬اﻟم ( رﺣﻣن ﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫اﺑ) ن داود ( * ) ‪ 856 - 782‬ه = ‪- 1380‬ﻋﺑ د‬
‫ﻓﺎﺿ ل ﺑﺎﺣ ث ﻣﺗﺻ وف ‪.‬ﻣوﻟ ده‬ ‫ﺑﻛر ﺑ ن داود ‪ ،‬اﻟﺣﻧﺑﻠ ﻲ اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﺻ ﺎﻟﺣﻲ ‪:‬‬
‫ﻣﺻﻧﻔﺎﺗﮫ )اﻻﻛﺑ ر ﻓ ﻲ اﻻﻣ ر ﺑ ﺎﻟﻣﻌروف واﻟﻧﮭ ﻲ‬ ‫ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬ﻣن اﻟﻛﻧز‬
‫ﻼق ﻓ) ﻲ اﻟﺣ ث ﻋﻠ ﻰ ﻣﻛ ﺎرم اﻻﺧ ﻼق ( و )‬ ‫اﻻﻏ‪ -‬خ ( و‬‫ﻋ ن ﻓاﻟﻣﻧﻛﺗﺢ ر‬
‫ﻣواﻗﻊ اﻻﻧوار وﻣﺂﺛر اﻟﻣﺧﺗ ﺎر (ﺗﺣﻔو )ﺔ اﻟﻌﺑ ﺎد ﻓ ﻲ أدﻟ ﺔ اﻻوراد ( و )ﻧزھ ﺔ‬
‫ﻏﯾ ر ﻛﺎﻣ ل ‪،‬‬ ‫واﻻﻓﻛﺎﺧ واص اﻟﺣﯾ وان واﻟﻧﺑ ﺎت واﻻﺣﺟ ﺎر ‪ -‬خ (‬ ‫اﻟﻧﻔوسر ﻓ ﻲ‬
‫ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب واﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ وﻣﻛﺗﺑﺔ ﻓ ﯾض ﷲ ) ‪* . ( 2‬اﺑ) ن اﻟﻌﯾﻧ ﻲ (‬
‫* ) ‪ 893 - 837‬ه = ‪ 1488 - 1433‬م (‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬زﯾن اﻟدﯾن اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن اﻟﻌﯾﻧﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل‬
‫دﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﻣوﻟ د واﻟوﻓ ﺎة ‪.‬ﺻ ﻧف )‬ ‫‪ ،‬ﻣن اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ ،‬ﻟﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل ﺑ ﺎﻻدب واﻟﻧﺣ و ‪.‬‬
‫ﻲ‬ ‫راآت ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﺎطﺑﯾﺔ ‪ -‬خ (‬
‫ﻗ‬ ‫ﺣك ‪ ،‬و )ل اﻟﺷ‬ ‫ﻻﺑ ‪ -‬خ (ن ﻣﺎﻟ‬
‫ﺔ‬ ‫رح اﻻﻟﻔﯾ‬ ‫ﺷ‬
‫ﺗﻔﺳ( و )ﯾر اﻟﻠﻐ ﺔ اﻟﺗرﻛﯾ ﺔوﻟ( ﮫﺷ) رح‬ ‫اﻟﻌ روض‬ ‫اﻻزھرﯾ ﺔ وﻛﺗ ب ﻓ ﻲ )‬
‫اﻟﻣﻧﺎر ‪ -‬خ ( أﺻول ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺟرﯾدة اﻟﺑﻼغ اﻟﻘﺎھرﯾ ﺔ ‪4‬‬
‫ﺷوال ‪ . 1367‬وﻛﺗﺎب ﻧﻘد وﺗﻌرﯾ فوﻓ‪193‬ﻲ ھ ﺎﻣش اﻟ در اﻟﻣﻧﺛ ر ‪170‬وﻓﺎﺗ ﮫ‬
‫‪ 903‬ﺔ اﻻدﯾ بﻣ ‪ :‬ﺎﯾو ‪( 2 ) . 1974‬‬ ‫‪ 1957‬ر دﻟﯾ ل اﻟﻌ راقوﻣﺟﻠ‬ ‫ﺳ ؟ﻧﺔواﻧظ‬
‫واﻟﺿ وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪62 : 4‬وﺷ ذرات‬ ‫اﻟﺳﺣب اﻟواﺑﻠﺔ ‪ -‬خ ‪.‬واﻟﺗﺑر اﻟﻣﺳ ﺑوك ‪401‬‬
‫اﻟذھب ‪288 : 7‬وزاد ﻓﻲ اﻟﺗﻌرﯾف ﺑ ﮫاﻟﻘ) ﺎدري اﻟﺑﺳ طﺎﻣﻲ ( ‪.‬واﻟ دارس ‪: 2‬‬
‫ﺎت‬ ‫ﺎء واﻟطﺑﯾﻌﯾ‬ ‫ورة ‪ ،‬اﻟﻛﯾﻣﯾ‬ ‫ﺎت اﻟﻣﺻ‬‫واﻟﻣﺧطوط‪169 : 2‬‬
‫ﺔ‬ ‫‪ 202‬و‬
‫اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ‬
‫‪ ( 3 ) . 218 - 217‬اﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪71 : 4‬واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪253 : 2‬ﺛ م ‪ 63 : 4‬و‬
‫ﻼل‬ ‫ﺔ ‪79 : 1‬‬
‫اﻟﺟ ‪) * .‬‬ ‫واﻻزھرﯾ‬
‫ﺗﮫ ‪.‬‬ ‫‪ Brock‬ﻓﮭرﺳ‬
‫ر‬ ‫‪. 2 : 250‬‬
‫واﻧظ‬
‫اﻟﺳﯾوطﻲ ( * ) ‪ 911 - 849‬ه = ‪ 1505 - 1445‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛر‬
‫دﯾن ‪ :‬ﺎم ﺣ ﺎﻓظ‬ ‫د اﺑ ن ﺳ ﺎﺑق اﻟ دﯾن اﻟﺧﺿ ﯾري اﻟﺳ ﯾوطﻲ ‪ ،‬ﺟ ﻼل اﻟ إﻣ‬
‫ﻣؤرخ أدﯾب ‪ .‬ﻟﮫ ﻧﺣو ‪600‬ﻣﺻﻧف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻛﺑﯾر ‪ ،‬واﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﺻ ﻐﯾرة‬
‫وﻟﻣ( ﺎ ﺑﻠ ﻎ أرﺑﻌ ﯾن‬ ‫ﻣﺎت واﻟده وﻋﻣره ﺧﻣ س ﺳ ﻧوات‬ ‫‪ .‬ﻧﺷﺄ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ﯾﺗﯾﻣﺎ )‬
‫ﺳﻧﺔ اﻋﺗزل اﻟﻧ ﺎس ‪ ،‬وﺧ ﻼ ﺑﻧﻔﺳ ﮫ ﻓ ﻲ روﺿ ﺔ اﻟﻣﻘﯾ ﺎس ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ اﻟﻧﯾ ل ‪ ،‬ﻣﻧزوﯾ ﺎ‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫ﺣﺎﺑﮫ ﺟﻣﯾﻌ ﺎ ‪ ،‬ﻛﺄﻧ ﮫ ﻻ ﯾﻌ رف أﺣ دا ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬ﻓ ﺄﻟف أﻛﺛ ر ﻛﺗﺑ ﮫ ‪.‬‬
‫اﻻﻏﻧﯾﺎء واﻻﻣراء ﯾزوروﻧﮫ وﯾﻌرﺿون ﻋﻠﯾﮫ اﻻﻣوال واﻟﮭداﯾﺎ ﻓﯾردھﺎ ‪.‬وطﻠﺑ ﮫ‬
‫وﺑﻘ‪ .‬ﻲ ﻋﻠ ﻰ ذﻟ ك‬ ‫اﻟﺳﻠطﺎن ﻣرارا ﻓﻠم ﯾﺣﺿ ر إﻟﯾ ﮫ ‪ ،‬وأرﺳ ل إﻟﯾ ﮫ ھ داﯾﺎ ﻓردھ ﺎ‬
‫أﻧﮫ ﻛﺎن ﯾﻠﻘب ﺑ ﺎﺑن اﻟﻛﺗ ب‬ ‫إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ وﻗرأت ﻓﻲ ﻛﺗﺎب ) اﻟﻣﻧﺢ اﻟﺑﺎدﯾﺔ ‪ -‬خ (‬
‫‪ ،‬ﻻن أﺑﺎه طﻠب ﻣن أﻣﮫ أن ﺗﺄﺗﯾﮫ ﺑﻛﺗﺎب ‪ ،‬ﻓﻔﺎﺟﺄھﺎ اﻟﻣﺧﺎض ‪ ،‬ﻓوﻟدﺗﮫ وھﻲ ﺑ ﯾن‬
‫إﺗﻣ ( وﺎم) اﻟدراﯾ ﺔ ﻟﻘ راء‬ ‫ﺎن ﻓ) ﻲ ﻋﻠ وم اﻟﻘ رآن ‪ -‬ط‬ ‫ﻛﺗﺑ ﮫ‬ ‫اﻟﻛﺗ ﻣ ب !ناﻻﺗﻘ‬
‫اﻻﺣﺎدﯾ ث اﻟﻣﻧﯾﻔ ﺔ ‪ -‬خ ( ‪ ،‬و‬ ‫اﻟﻧﻘﺎﯾﺔ ‪ -‬ط (ﻛﻼھﻣﺎ ﻟﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻋﻠوم ﻣﺧﺗﻠﻔ ﺔ ‪ ،‬و )‬
‫اﻻذدﻛﺎر ﻓﻲ ﻣﺎ ﻋﻘ ده اﻟﺷ ﻌراء ﻣ ن اﻵﺛ ﺎر ‪ -‬خ (‬ ‫) اﻻرج ﻓﻲ اﻟﻔرج ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻻﺷ ﺑﺎه واﻟﻧظ ﺎﺋر ‪ -‬طﻓ ( ﻲ‬ ‫اﻟﻣﺑط ﺄ ﻓ ﻲ رﺟ ﺎل اﻟﻣوط ﺄ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫إﺳ ﻌﺎفو )‬
‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬و ) اﻻﺷﺑﺎه واﻟﻧظﺎﺋر ‪ -‬ﻓط (ﻲ ﻓ روع اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬و )اﻻﻗﺗ راح ‪ -‬ط‬
‫ﺎظ‬ ‫اﻻﻟﻔ)‬
‫ل‪-‬ط(و‬ ‫ﺗﻧﺑﺎط اﻟﺗﻧزﯾ‬ ‫ول ‪،‬ﻓ و ) ﻲ اﺳ‬ ‫اﻻﻛﻠﯾ‬
‫ول اﻟﻧﺣ‬ ‫ﻲ أﺻ(‬ ‫ﻓ‬
‫اﻻﻟﻔﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺣ و ‪-‬‬ ‫اﻟﻣﻌرﺑﺔ ‪ -‬خ ( و )اﻻﻟﻔﯾﺔ ﻓﻲ ﻣﺻطﻠﺢ اﻟﺣ دﯾث ‪ -‬ط ( و )‬
‫ط ( واﺳﻣﮭﺎ ) اﻟﻔرﯾدة ( وﻟﮫ ﺷرح ﻋﻠﯾﮭﺎ ‪ ،‬و ) إﻧﺑﺎه اﻻذﻛﯾﺎء ﻟﺣﯾﺎة اﻻﻧﺑﯾﺎء ‪ -‬ط‬
‫اﻟوﻋ ﺎة ‪ ،‬ﻓ ﻲ طﺑﻘ ﺎت‬ ‫ﻋﻧﺑﻐﯾ ديﺔ و )‬‫ﺑدﯾﻌﯾ) ﺔ وﺷ رﺣﮭﺎ ‪ -‬خ (‬ ‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬و‬ ‫(‬
‫اﻟﻠﻐوﯾﯾن واﻟﻧﺣﺎة ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺗﺎج ﻓﻲ إﻋراب ﻣﺷﻛل اﻟﻣﻧﮭ ﺎج ‪ -‬خ ( و )ﺗ ﺎرﯾﺦ‬
‫أﺳﯾوط (ﺎن أﺑ وه ﻣ ن ﺳ ﻛﺎﻧﮭﺎ ‪ ،‬وﺗ ) ﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﺗﺣﺑﯾ ر ﻟﻌﻠ م‬ ‫وﻛ‬
‫ﺗﺣﻔ ﺔ اﻟﻧﺎﺳ ك ‪-‬‬‫ﺗﺣﻔﺔ اﻟﻣﺟ ﺎﻟس وﻧزھ ﺔ اﻟﻣﺟ ﺎﻟس ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﺗﻔﺳﯾر ‪ -‬خ ( و )‬
‫خ ( و ) ﺗدرﯾب اﻟراوي ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺷرح ﺗﻘرﯾب اﻟﻧواوي ‪ ،‬و ) ﺗرﺟﻣﺎن اﻟﻘرآن‬
‫اﻟﺣواﻟو ) ك ﻓ ﻲ ﺷ رح ﻣوط ﺄ اﻻﻣ ﺎم‬ ‫وﯾر‪ -‬ط (‬
‫‪ -‬ط (ﺗﻔﺳو ) ﯾر اﻟﺟﻼﻟﺗﻧ ﯾن‬
‫ﻣﺎﻟ ك ‪ -‬ط (اﻟﺟو ) ﺎﻣﻊ اﻟﺻ ﻐﯾر ‪-‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﺣ دﯾث ‪،‬ﺟﻣو ) ﻊ اﻟﺟواﻣ ﻊ ‪،‬‬
‫ﺔ‬ ‫‪ 973‬ﺧزاﻧ‬
‫ب ﺳ ﻓ ﻧﺔ ﻲ‬ ‫ﺎﻣﻊ ﺳاﻟﻛﺑﯾ ﺗﺔ رأﺟ‪ -‬خ ( زاء ‪ ،‬ﻛﺗ‬ ‫رف ﺑﺎﻟﺟ‬ ‫وﯾﻌ‬
‫اﻟﻘ روﯾﯾن وﻓ ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪،‬اﻟﺣو ) ﺎوي ﻟﻠﻔﺗ ﺎوي ‪ -‬ط (ﺣﺳو ) ن اﻟﻣﺣﺎﺿ رة‬
‫اﻟﺧﺻﺎﺋص واﻟﻣﻌﺟ زات اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( و‬ ‫ﻓﻲ أﺧﺑﺎر ﻣﺻر واﻟﻘﺎھرة ‪ -‬ط ( و )‬
‫در اﻟﺳﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣن دﺧل ﻣﺻر ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ‪ -‬خ ( اﻟو )در اﻟﻣﻧﺛ ور ﻓ ﻲ‬ ‫)‬
‫زاء ‪ ،‬ور)ﻓ ﻲ ﺗﻠﺧ ﯾص ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﺑ ن‬ ‫اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ﺑﺎﻟﻣ ﺄﺛور ‪-‬ﺳط (اﻟﺗﺔ أﺟدر اﻟﻧﺛﯾ‬
‫اﻟﻣﻧﺗﺛ رة ﻓ ﻲ‬ ‫دراري) ﻓ ﻲ أﺑﻧ ﺎء اﻟﺳ راري ‪ -‬خ ( واﻟ)ر در‬ ‫اﻻﺛﯾ راﻟ ‪ -‬ط ( و‬
‫اﻟدﯾﺑﺎج ﻋﻠﻰ ﺻﺣﯾﺢ ﻣﺳﻠم ﺑ ن اﻟﺣﺟ ﺎج ‪ -‬ط ( و‬ ‫اﻻﺣﺎدﯾث اﻟﻣﺷﺗﮭرة ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﺧﺗﺻره( ﻣن ﺣﯾ ﺎة اﻟﺣﯾ وان ﻟﻠ دﻣﯾري ‪ ،‬وﻗ د ﺗ رﺟم إﻟ ﻰ‬ ‫) دﯾوان اﻟﺣﯾوان ‪ -‬ط‬
‫اﻟﻼﺗﯾﻧﯾﺔ ‪ ،‬و ) رﺷف اﻟزﻻل ‪ -‬ط ( وﯾﻌرف ﺑﻣﻘﺎﻣﺔ اﻟﻧﺳﺎء ‪ ،‬و ) زھر اﻟرﺑﻰ ‪-‬‬
‫ﻣرﺗﺑ ﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﺻ ﻐﯾر ‪ -‬ط (‬ ‫ط ( ﻓﻲ ﺷرح ﺳﻧن اﻟﻧﺳﺎﺋﻲ ‪ ،‬و ) زﯾﺎدات‬
‫اﻟﺣروف ‪ ،‬و ) اﻟﺳﺑل اﻟﺟﻠﯾﺔ ﻓﻲ اﻵﺑﺎء اﻟﻌﻠﯾﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﺷرح ﺷواھد اﻟﻣﻐﻧﻲ ‪-‬‬
‫ط ( ﺳﻣﺎه ) ﻓﺗﺢ اﻟﻘرﯾب (اﻟﺷو )ﻣﺎرﯾﺦ ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ -‬ط (رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬و )‬
‫طﺑﻘ ﺎت اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪-‬‬ ‫ﺻون اﻟﻣﻧطق واﻟﻛﻼم ‪ ،‬ﻋن ﻓ ن اﻟﻣﻧط ق واﻟﻛ ﻼم ‪ -‬ط ( و )‬
‫ط ( و ) طﺑﻘﺎت اﻟﻣﻔﺳرﯾن ‪ -‬ط ( و )ﻋﻘود اﻟﺟﻣﺎن ﻓﻲ اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ واﻟﺑﯾ ﺎن ‪ -‬ط (‬
‫ﻗط ف اﻟﺛﻣ ر‬ ‫ﻋﻘود) اﻟزﺑرﺟد ﻋﻠ ﻰ ﻣﺳ ﻧد اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د ‪ -‬خ ( و )‬ ‫أرﺟوزة ‪ ،‬و‬
‫ﻓﻲ ذﻛر ﺟزﯾ رة اﻟروﺿ ﺔ‬ ‫ﻓﻲ ﻣواﻓﻘﺎت ﻋﻣر ‪ -‬خ ( و ) ﻛوﻛب اﻟروﺿﺔ ‪ -‬خ (‬
‫ت ﻣﻧ ﮫ ﻧﺳ ﺧﺗﯾن إﺣ داھﻣﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺗﻲ ﻛﺎن ﻣن ﺳﻛﺎﻧﮭﺎ ) وﻓﯾﮭﺎ ﻣﻧزﻟﻲ رأﯾ‬
‫ﺑﻣﺻر (‬
‫اﻟﺧﺎﻟدﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘدس ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠد ﺿﺧم ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪135‬‬ ‫اﻟﺧزا‬
‫ﻧﺔ‬
‫‪24‬ﻣﺑﺎﺣ ث ﻣﺧﺗﻠﻔ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) د‬ ‫ﻣﻘﺎﻣرﺳ ﺎتﺎﻟﺔ‪ -‬ﻓخ ( ﻲ‬‫ق(و)‬
‫‪ ( 296‬و )اﻟﻶﻟﻲ اﻟﻣﺻﻧوﻋﺔ ﻓﻲ اﻻﺣﺎدﯾث اﻟﻣوﺿ وﻋﺔ ‪ -‬ط ( وﻟ ) ب اﻟﻠﺑ ﺎب‬
‫ﺎب) اﻟﻧﻘ ول ﻓ ﻲ أﺳ ﺑﺎب اﻟﻧ زول ‪ -‬ط ( و )ﻣ ﺎ‬ ‫ﻓﻲ ﺗﺣرﯾر اﻻﻧﺳ ﺎب ‪ -‬طﻟﺑ ( و‬
‫رواه اﻻﺳﺎطﯾن ﻓﻲ ﻋدم اﻟﻣﺟﺊ إﻟﻰ اﻟﺳﻼطﯾن ‪ -‬خ ( و )ﻣﺗﺷﺎﺑﮫ اﻟﻘ رآن ‪ -‬ط (‬
‫و ) ﻣﺟﻣوﻋﺎن ( ﻣﺧطوطﺎن ‪ ،‬ﯾﺷﺗﻣﻼن ﻋﻠﻰ ‪ 43‬رﺳﺎﻟﺔ ‪-‬ذﻛر أﺳﻣﺎءھﺎ ﺣﺑﯾ ب‬
‫ﺎورات ‪ -‬خ ( و )‬ ‫اﻟﻣﺣﺎﺿ) رات واﻟﻣﺣ‬ ‫ب(‪-‬و‬ ‫ﺎت ﻓ ﺧ ﻲ )زاﺋن اﻟﻛﺗ‬ ‫اﻟزﯾ‬
‫اﻟﻣذھب ﻓﻲ ﻣﺎ وﻗﻊ ﻓﻲ اﻟﻘرآن ﻣن اﻟﻣﻌرب ‪ -‬خ ( و ) اﻟﻣزھر ‪ -‬ط (ﻓﻲ اﻟﻠﻐ ﺔ‬
‫اﻟﻣﺳ( و )ﺗطرف ﻣ ن أﺧﺑ ﺎر‬ ‫اﻟﺣﻧﻔ ﺎ ﻓ ﻲ واﻟ دي اﻟﻣﺻ طﻔﻰ ‪ -‬ط‬ ‫ﻣﺳ ﺎﻟك‪ ،‬و )‬
‫ﺑﺎح‬ ‫ﻣﺻ‬
‫ول ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻰ اﻟﻧﻘ‬ ‫ﻲ ﻣﻧﺗﮭ‬ ‫ط ( و )ول ﻓ‬ ‫اﻟﺟﻣﺷ واري‬
‫ﺗﮭﻰ ‪-‬اﻟﻌﻘ‬
‫ﻣﻔﺣﻣ) ﺎت اﻻﻗ ران ﻓ ﻲ ﻣﺑﮭﻣ ﺎت‬ ‫اﻟزﺟﺎﺟﺔ ‪ -‬ط (ﻓﻲ ﺷرح ﺳﻧن اﺑن ﻣﺎﺟ ﮫ ‪ ،‬و‬
‫اﻟﻣﻘﺎﻣﺔ اﻟﺳﻧدﺳ ﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺳ ﺑﺔ‬ ‫اﻟﻘرآن ‪ -‬ط ( و ) ﻣﻘﺎﻣﺎت ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻻدب ‪ ،‬و )‬
‫ﻣﻧﺎﻗ ) ب ﻣﺎﻟ ك ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻣﻧﺎﻗ( و )ب أﺑ ﻲ ﺣﻧﯾﻔ ﺔ ‪ -‬ط ( و‬ ‫اﻟﻣﺻ طﻔوﯾﺔ ‪ -‬ط‬
‫ﻧﺟم ﻓ ﻲ اﻟﻣﻌﺟ م ‪ -‬خ (‬ ‫اﻟﻣ ( و )‬
‫ھ ل اﻟﺻ ﻔﺎ ﻓ ﻲ ﺗﺧ رﯾﺞ أﺣﺎدﯾ ث اﻟﺷ ﻔﺎ ‪ -‬ط‬
‫ﺗرﺟم ﺑﮫ أﺷﯾﺎﺧﮫ ‪ ،‬و )ﻧزھﺔ اﻟﺟﻠﺳﺎء ﻓﻲ أﺷﻌﺎر اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪،‬‬
‫ﻧواھ د اﻻﺑﻛ ﺎر ‪-‬‬ ‫و ) اﻟﻧﻔﺣﺔ اﻟﻣﺳﻛﯾﺔ واﻟﺗﺣﻔﺔ اﻟﻣﻛﯾﺔ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻋدة ﻋﻠوم ‪ ،‬و )‬
‫و‪،‬و)‬ ‫ﺎوي ‪ ،‬و )ﻊ اﻟﮭواﻣ ﻓ ﻊ ‪ -‬طﻲ (اﻟﻧﺣ‬ ‫ھﻣ‬ ‫ﻰ اﻟﺑﯾﺿ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫ﯾﺔخ (‬ ‫ﺣﺎﺷ‬
‫اﻟوﺳﺎﺋل إﻟﻰ ﻣﻌرﻓﺔ اﻻواﺋل ‪ -‬خ ( وﻏﯾر ذﻟك ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 96‬ه = ‪ 715 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛرة اﻟﺛﻘﻔﻲ ‪ :‬ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﻌ ض أﻋﻣﺎﻟﮭ ﺎوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪) * ( 2‬‬ ‫‪ .‬اﺳﺗﺧﻠﻔﮫ زﯾﺎد ) أﻣﯾر اﻟﺑﺻرة (‬
‫‪ 1784‬اﻟم ( رﺣﻣن ﺑ ن ﺟ ﺎد ﷲ‬ ‫اﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1198 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﻋﺑ د‬
‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ‬ ‫ﻣﺻ‪ .‬ر وﺟ ﺎور ﺑ ﺎﻻزھرﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫أﺻ دموﻟﻲ‬‫اﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ اﻟﻣﻐرﺑ ﻓﻘﯾﻲ ‪ :‬ﮫ ﻗ‬
‫واﻟﺑﻧﺎﻧﻲ ﻧﺳﺑﺔ إﻟ ﻰ ﺑﻧﺎﻧ ﺔ )‬ ‫ﻋﻠﻰ ﺷرح اﻟﻣﺣﻠﻰ ‪ -‬ط ( ﻓﻲ أﺻول اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬ﺟزآن ‪.‬‬
‫ﻣن ﻗرى ﻣﻧﺳﺗﯾر ‪ .‬إﻓرﯾﻘﯾﺔ ( ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻛواﻛب اﻟﺳﺎﺋرة‬
‫‪ 228‬زاﺋن اﻟﻛﺗ ب ‪37‬‬ ‫وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪: 3‬وﺧ‬ ‫‪ 226‬ذرات اﻟ ذھب ‪51 : 8‬‬ ‫‪: 1‬وﺷ‬
‫‪65‬ﺣﺳ ن اﻟﻣﺣﺎﺿ رة ‪188 : 1‬‬ ‫‪ 83‬وء اﻟﻼﻣ ﻊوﻓ‪ : 4‬ﻲ‬ ‫واﻟﺿ‬‫واﺑ ن إﯾ ﺎس ‪: 4‬‬
‫ﺎت ‪ 1073‬و ‪Brockelman‬‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋ‬
‫م‬ ‫ن إﻧﺷ واﻧظﺎﺋﮫ ‪ .‬ر ﻣﻌﺟ‬ ‫ﮫﻣ‬ ‫ﺔﻟ‬ ‫ﺟﻣ‬
‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟظﺎھرﯾ ﺔ‬ ‫واﻟﻔﮭ رس اﻟﺗﻣﮭﯾ دي ‪ ،‬واﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪151 : 3‬‬
‫‪ . 355‬وﺷﻌر اﻟظﺎھرﯾﺔ ‪ . 406‬وﺧزاﻧﺔ اﻟﻘروﯾﯾن ‪ ،‬اﻟرﻗم ‪ . 20‬واﻟﻣﻧﺢ اﻟﺑﺎدﯾﺔ ‪-‬‬
‫واﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ‬ ‫اﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ ‪197‬‬ ‫اﻻﺻ( ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪( 3 ) . 6672‬‬ ‫خ‪2).‬‬
‫اﻻزھرﯾﺔ ‪. 28 : 2‬ﻋﺑ* )د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﺟﺑﻠ ﺔ ( * ) ‪ 195 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺎري ‪ :‬ﺎر اﻟﻘ واد ﻓ ﻲ‬ ‫اﻻﻧﺑ ن ﻛﺑ‬‫رﺣﻣن ﺑ ن ﺟﺑﻠ ﺔ اﻻ ﺑﻧ ﺎوي أو ﻣ‬ ‫ﻋﺑ د اﻟ ‪ 810‬م (‬
‫اﻟﻌﺻر اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ .‬وﺟﮭﮫ ) اﻻﻣﯾن ( ﻣن ﺑﻐداد ﻓﻲ ﻋﺷرﯾن أﻟﻔﺎ ‪ ،‬ﻟﯾﻘﺎﺗل اﻟﻣﺄﻣون‬
‫ﺗﻌﻣﻠﮫ ﻋﻠ ﻰ ﻛ ل ﻣ ﺎ ﯾﻔﺗﺣ ﮫ ﻣ ن أرض ﺧراﺳﻓﻧ ﺎنزل‪ .‬ھﻣ ذان ‪ ،‬وﻗﺎﺗ ل‬
‫ﺟﯾش اﻟﻣﺄﻣون ‪ ،‬وﻗﺎﺋده طﺎھر ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﻓﻲ أﺳد أﺑ ﺎذ ) ‪) * . ( 1‬ﻋﺑ د‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺳ ﻼم ( * ) ‪ 1360 - 1288‬ه = ‪ 1941 - 1871‬م‬
‫أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ‬ ‫ﻔديﻋ‪ :‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟﻠﻐ ﺔ ﻣﺷ نﺎﻋر ‪.‬‬ ‫أدﯾ ب‬ ‫ﺟ رﺟس اﻟﺻ‬
‫ﺔ)‬ ‫ﻲ ﻗﻠﻘﯾﻠ‬ ‫رﻋﯾﺎ ﻓ‬ ‫ﯾﺎ ﺷ‬ ‫ﺎن ﻗﺎﺿ‬ ‫روت ﻛ‬
‫ق‪.‬‬ ‫ﺑدﻣﺷ‬
‫ووﻓﺎﺗ ﻲ ﮫ ﺑﺑﯾ‬ ‫دهاﻟﻌرﺑ‬
‫روت ‪.‬ل إﻟ ﻰ دﻣﺷ ق‬ ‫ﻟﻛﺗ( ﺎب اﻟﻣﺣﻛﻣ ﺔ اﻟﺷ رﻋﯾﺔ ﺑﺑﯾ واﻧﺗﻘ‬ ‫ﻓرﺋﯾﺳ ﺎطﯾن‬‫ﺑﻔﻠﺳ‬
‫ﯾن ‪.‬أﺳ ﺗﺎذا ﻟ ﻶداب ﻓ ﻲ اﻟﻛﻠﯾ ﺔ اﻟوطﻧﯾ ﺔ‬ ‫وﻏﯾرھ ﺎ‬
‫ﻓﺎﻓﺗﺗﺢ دﻛﺎﻧﺎ ﯾﺑﯾﻊ ﺑﮭﺎ ﻛﺗﺑ ﮫ وﻋ‬
‫زا‬ ‫دس ) ﻧﺔ ‪( 18 - 1916‬‬
‫وﻣﻣﯾ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻼﺣﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘ‬ ‫ﺔ اﻟﺻ‬ ‫ﻲ اﻟﻛﻠﯾ‬ ‫مﻓ‬ ‫ص‪،‬ﺛ‬
‫ﻟﻼوﻗﺎف ﺑدﻣﺷق ) ‪ ( 19‬ﻓﺄﺳﺗﺎذا ﺑﮭﺎ ﻓﻲ ﻣدرﺳﺔ اﻟﺗﺟﮭﯾز واﻟﻣﻌﻠﻣﯾن ) ‪24 - 19‬‬
‫ﺑوﻋﯾﺔ‬ ‫رﯾض ( ﺔ أﺳ‬ ‫ﻓﻛﺎھﯾ‬ ‫در ﺟرﯾ اﻟﻘﻠ دة )م اﻟﻌ‬ ‫روت ﻓﺄﺻ‬ ‫ﻰ ﺑﯾ(‬ ‫ﺎد إﻟ‬
‫وﺳرﻋﺎن ﻣﺎ اﻗﻔﻠﮭﺎ ‪ ،‬وﻋﯾن أﻣﯾﻧﺎ ﻟﻔﺗوى اﻟﺟﻣﮭورﯾﺔ اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ إﻟﻰ آﺧر ﺣﯾﺎﺗﮫ ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫ﻛﺗب ﻣطﺑوﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎدﻓ) ﻊ اﻻوھ رﺳﺎم (ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ اﻟ رد ﻋﻠ ﻰﻟﻐ) ﺔ اﻟﺟراﺋ د (‬
‫ﺔ و ) اﻻذواء ‪ -‬ط ( رد‬ ‫دﻲ (اﻟﻠﻐ‬ ‫اﻟﻔواﺋ‬
‫ﺧزاﻧ ‪ .‬و ) ﺔ ﻓ‬
‫ﺎزﺟﻲ‬ ‫راھﯾم اﻟﯾ‬ ‫ﻻﺑ‬
‫اﻟﻣﻔﯾ د ﻓ ﻲ ﻋﻠ م‬ ‫ﻧظمو )‬‫ﻌري ﺣ ول اﻟﺧ ﻼف ﺑ ﯾن اﻟﻧﺻ ﺎرى واﻟﻣﺳ اﻟ ﻠﻣﯾن‬
‫‪( 1912‬ن دﯾواﻧ ك ﯾ ﺎ‬ ‫اﯾ‬ ‫وﻟم‪ .‬ﯾﺟﻣﻊ ﺷﻌره ﻗﻠ ت ﻟ ﮫ ﯾوﻣ ﺎ )ﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻟﺗﺟوﯾد ‪ -‬ط (‬
‫ﻓﻘﺎل ‪:‬أﻛﺗب دﯾواﻧﺎ ‪ ،‬وإذا أردت اﺳﺗطﻌت ﻧظﻣﮫ ﻓ ﻲ ﺷ ﮭر ‪ ،‬ﻓﻘﻠ ت ‪:‬‬ ‫أﺳﺗﺎذ ؟ ﻟم‬
‫واﻟﺑداﯾ ﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪226 : 10‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪ 81 : 6‬و ‪82‬‬
‫وھ و‬ ‫واﻟطﺑ ري ‪156 : 10‬‬ ‫ﺎري ( وزراء واﻟﻛﺗ ﺎب ‪294‬‬ ‫اﻻﻧﺑ واﻟ‬ ‫وھ و ﻓﯾﮭﻣ ﺎ )‬
‫ووﻗ ( ﻊ ﻓ ﻲ ﺷ ذرات اﻟ ذھب ‪) 342 : 1‬اﻻﺳ ﺎوي (ﺗﺣرﯾ ف‬ ‫ﻓﯾﮭﻣﺎ ) اﻻ ﺑﻧﺎوي‬
‫وﻛﺎن أﺑوه ﻣن ﻧﺻﺎرى ﺻﻔد ‪ ،‬ﻧ زح إﻟ ﻰ‬ ‫اﻻ ﺑﻧﺎوي ‪ .‬ﻻ ﯾﻛون ھذا ﻣن اﻟﺷﻌر ‪.‬‬
‫وأﺳ ﻰ ﯾ د أﺳ وﺗ رةﺳ)زوجﻼمﻓﺗ ( ﺎة ﻣ ﻧﮭم ‪ ،‬واﻧﺗﺳ ب إﻟ ﯾﮭم‬ ‫ﺑﯾ روتﻠم ﻋﻠ‬
‫اﻟﻛﺗ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1334 - 1297‬ه =‬ ‫وﺗﺳ ﻣﻰ ﻣﺣﻣ د ﺳ ﻠﯾم اﻟﻣﮭﺗ دي ) ‪) * . ( 1‬‬
‫أدﯾ ‪ :‬ب ﻟ ﮫ ﻧظ م‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺟﻌﻔر ﺑن إدرﯾ س اﻟﻛﺗ ﺎﻧﻲ‬ ‫‪ 1916 - 1880‬م (‬
‫ﻣﺣﻣ د اﺑ ن ﺟﻌﻔ ر (وﺳ ﺎﻓر‬ ‫ﺟﯾد ‪ .‬ﻣن أھل ﻓﺎس ‪.‬ﻗرأ ﻋﻠﻰ واﻟده وﻋﻠﻰ أﺧﯾ ﮫ )‬
‫ﻣراﻛش وﻏﯾرھﺎ ‪ ،‬ﻓﺳﻘط ﻋن داﺑﺗﮫ وأﺻﯾب ﺑﺻدره ﻓﻌ ﺎد إﻟ ﻰ ﻓ ﺎس ﻓﺗ وﻓﻲ‬ ‫ﻟﻰ إ‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻣن ﻧظﻣﮫ ﻗﺻﯾدة ﻣطﻠﻌﮭﺎ ‪ ) :‬ﻣﻠﻛت اﻟﻧدى ﺣﺗﻰ ﻋﻣرت ﯾﺑﺎﺑﮫ (وﻣﻧﮭ ﺎ ‪) :‬‬
‫و ﻛ ﺎن ﻋﯾﻧ ﺎ ﻛﻧ ت أﻧ ت ﺳ وادھﺎ وﻟ و ﻛ ﺎن ﻋﻣ ر اﻛﻧ ت أﻧ ت ﺷ ﺑﺎﺑﮫ ( ‪. .‬وھ و‬
‫اﻟذي ﺟﻣﻊ ﻟواﻟده ﻓﮭرﺳﺗﮫ اﻟﻣﺳﻣﻰ ) إﻋﻼم أﺋﻣﺔ اﻻﻋﻼم وأﺳﺎﺗﯾدھﺎ ﺑﻣﺎ ﻟﻧﺎ ﻣن‬
‫اﻟﻣروﯾﺎت وأﺳﺎﻧﯾدھﺎوﻟ‪ -‬طﮫ (رﺳ ﺎﺋل وﻣﻧظوﻣ ﺎت طﺑ ﻊ ﺑﻌﺿ ﮭﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫اﻟﻣﺟد ﻟ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 766‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 1365‬م‬
‫ﻓﺎﺿ لﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ن ﻋﺑ د اﻟﺣ ﻲ اﻟﻣﺟ د ﻟ ﻲ اﻟﻐ زي اﻻﺷ ﻌري اﻟﻣ ﺎﻟﻛﻲ ‪:‬‬
‫أﻧﺟ زه ﺳ ﻧﺔ ‪766‬ﻣﺻ ور‬ ‫ﻣﺧﺗﺻر وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ﻻﺑ ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪ -‬خ (ﺑﺧط ﮫ ‪،‬‬
‫ﻓﻲ ﻣﻌﮭد اﻟﻣﺧطوطﺎت ) ‪ 793‬ﺗﺎرﯾﺦ ( ) ‪ ) * . ( 3‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن اﻟﺣﺎرث (‬
‫ﺎم‬ ‫ن ھﺷ‬ ‫ﺎرث ﺑ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ‪663 - 622‬نم (‬
‫اﻟﺣ‬ ‫د اﻟ* ) ‪ 43 - 1‬ه =‬ ‫ﻋﺑ‬
‫اﻟﻣﺧزوﻣ ﻲ اﻟﻘرﺷ ﻲ اﻟﻣ دﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪* :‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﺳ( رﻛﯾس‬
‫واﻧظ‪ .‬ر أﻋ م ﻼاﻻدب واﻟﻔ ن ‪: 2‬‬ ‫واﻟدراﺳ ﺔ ‪: 3‬وﻣ‪ 549‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف‬ ‫‪121‬‬
‫‪ ( 2 ) . 378‬اﻟﻧﺑذة اﻟﯾﺳﯾرة اﻟﻧﺎﻓﻌﺔ ‪ -‬خ ‪ ( 3 ) .‬اﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪ ،‬ﻓواﺋد‬
‫‪ 138 : 2‬واﻧظر دار اﻟﻛﺗب ‪ . 228 : 8‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﺛﻘﺔ ‪ ،‬ﺟﻠﯾل اﻟﻘدر ‪ ،‬ﻣن أﺷراف‬
‫ﻗرﯾش ‪ .‬وھو أﺣد اﻻرﺑﻌﺔ اﻟذﯾن ﻋﮭد إﻟﯾﮭم ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﻋﻔﺎن ﺑﻧﺳﺦ اﻟﻣﺻﺎﺣف ‪،‬‬
‫ﻟﺗوزﯾﻌﮭﺎ ﻋﻠﻰ اﻻﻣﺻﺎر ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺣﺑﯾب‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺣﺑﯾب ﺑ ن أﺑ ﻲ ﻋﺑﯾ دة‬ ‫( * ) ‪ 137 - . . .‬ه = ‪ 755 - . . .‬م‬
‫ﻛﺎن ﻣﻊ أﺑﯾ ﮫ ﺑﺈﻓرﯾﻘﯾ ﺔ‬‫اﺑن ﻋﻘﺑﺔ ﺑن ﻧﺎﻓﻊ اﻟﻔﮭري ‪ :‬أﻣﯾر ‪ ،‬ﻣن اﻟﺷﺟﻌﺎن اﻟدھﺎة ‪.‬‬
‫‪ .‬وﻗﺗل أﺑوه ﺳﻧﺔ ‪ 122‬ه ‪ ،‬ﻓﺳﺎر إﻟﻰ اﻻﻧدﻟس وﺣﺎول اﻗﺗﺣﺎﻣﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﻔﻠﺢ ‪ ،‬ﻓﻌﺎد‬
‫‪ 126‬ه ﺎ ‪ ،‬ﻓﺳ ﺎر ﺑﮭ م إﻟ ﻰ اﻟﻘﯾ روان ‪،‬‬ ‫ﻓﺑﺎﯾﻌ ﻧﺔﮫ أھﻠﮭ‬
‫إﻟ ﻰ ﺗ وﻧس ﻓﺄﻗ ﺎم إﻟ ‪،‬ﻰ ﺳ‬
‫ﺔ ‪ ،‬ودوخ‬ ‫ﺎﺋم ﻋظﯾﻣ‬ ‫ﻧم ﻏﻧ‬ ‫رداﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻐ‬ ‫ﺎن وﺻ ﺎ ‪ .‬ﻘﻠﯾﺔ وﺳ‬ ‫زا ﺗﻠﻣﺳ ﻓﻣﻠﻛﮭ‬
‫أﺧ واه إﻟﯾ ﺎس وﻋﺑ د اﻟ وارث ‪ ،‬ﻏﯾﻠ ﺔ‬ ‫اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬وﻟم ﯾﻧﮭزم ﻟﮫ ﻋﺳ ﻛرﻗﺗﻠﻗ ﮫط ‪.‬‬
‫ﺳﻧﯾن وﺳ ﺑﻌﺔ أﺷ ﮭر ) ‪( 2‬‬ ‫ﻓﻲ ﻗﺻره ﺑﺎﻟﻘﯾروان ‪ .‬وﻛﺎﻧت إﻣﺎرﺗﮫ اﺳﺗﻘﻼﻻ ﻋﺷر‬
‫‪ ) * .‬اﻟﺻﻘﻠﺑﻲ ( * ) ‪ 162 - . . .‬ه = ‪ 778 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺣﺑﯾب‬
‫ﺟﺎع ‪ ،:‬ﻋ رف ﺑﺎﻟﺻ ﻘﻠﺑﻲ ﻟطوﻟ ﮫ وزرﻗﺗ ﮫ وﺷ ﻘرﺗﮫﻛ ‪ .‬ﺎن‬ ‫اﻟﻔﮭ ري‬ ‫ﻗﺎﺋ د ‪ ،‬ﺷ‬
‫ﻋﻠﻰ اﻻﻧدﻟس ‪ ،‬ﻓﻘﺎوﻣﮫ ودﻋﺎ إﻟ ﻰ ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﺑﺈﻓرﯾﻘﯾﺔ أﯾﺎم اﺳﺗﯾﻼء ) اﻟداﺧل اﻻﻣوي (‬
‫اﻻﻧإﻟ دﻟﻰ ﺟﺑ ل ﺑﻧﺎﺣﯾ ﺔ ﺑﻠﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺑ ذل اﻻﻣ وي‬ ‫أھ ﻓﻠﺟل ﺄ‬
‫س‪،‬‬ ‫اﻟﻌﺑ ﺎس ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠ ﮫ‬
‫أﻟف دﯾﻧﺎر ﻟﻣن ﯾﺄﺗﯾﮫ ﺑرأﺳﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﻏﺗﺎﻟﮫ رﺟل ﻣن اﻟﺑرﺑر ) ‪) * . ( 3‬اﺑن ﺣﺟﯾ رة‬
‫ﻋﺑد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﺣﺟﯾ رة اﻟﺧ وﻻﻧﻲ * )‬ ‫( * ) ‪ 83 - . . .‬ه = ‪ 702 - . . .‬م‬
‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ‪) . 6195‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﺗﮭ( ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪156 : 6‬‬
‫ﺎ ‪52 : 1‬‬ ‫ﯾراء ‪51‬‬
‫واﻻﺳﺗﻘﺻ‬ ‫واﻟﺣﻠ‪ 148‬ﺔ اﻟﺳ‬‫ر‪:5‬‬ ‫ن اﻻﺛﯾ‬ ‫‪2‬ل (ﻻﺑ‬ ‫اﻟﻛﺎﻣ‬
‫وﺟ ذوة اﻟﻣﻘﺗ ﺑس‬ ‫واﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪ 67 : 1‬وﻣﺎ ﻗﺑﻠﮭﺎ ‪( 3 ) .‬اﺑن اﻻﺛﯾ ر ‪18 : 6‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺻر ‪ ،‬وأﻣﯾن ﺧزاﻧﺗﮭﺎ ‪ ،‬وأﺣ د رﺟ ﺎل‬ ‫‪ . 253‬اﻟﻣﺻري ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد ﷲ ‪:‬‬
‫اﻟﺣدﯾث اﻟﺛﻘﺎت ‪ .‬وﻻه ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻣروان اﻟﻘﺿﺎء وﺑﯾت اﻟﻣﺎل ‪ ،‬ﻓﻛﺎن رزﻗﮫ‬
‫ﺣﺳ ﺎم زاده ( * ) ‪ 1281 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﻛ ل ﺳ ﻧﺔ أﻟ ف دﯾﻧ ﺎر ) ‪) * . ( 1‬‬
‫زاده ‪ :‬ب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫رﺣﻣنم ﺑ( ن ﺣﺳ ﺎم اﻟ دﯾن اﻟروﻣ ﻲ ‪ ،‬ﺣﺳ ﺎم أدﯾ‬ ‫ﻋﺑ د اﻟ ‪1864‬‬
‫ﻋﻠﻣﺎء اﻟروم ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻔﺗﻲ اﻟﺳﻠطﻧﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻣﺻ ﻟر ﮫ‪ .‬رﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )‬
‫ﻗﻠب ﻛﺎﻓورﯾﺎت اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ ﻣن اﻟﻣدﯾﺢ إﻟﻰ اﻟﮭﺟﺎء ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻻزھرﯾﺔ وﻏﯾرھﺎ ‪17‬‬
‫ورﻗﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻌﻧزي ( * ) ‪ 51 - . . .‬ه = ‪ 671 - . . .‬م (ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن‬
‫ﺑن ﺣﺳﺎن اﻟﻌﻧزي ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ رﺑﯾﻌﺔ ‪ :‬ﺷﺟﺎع ‪ ،‬ﻗوي اﻟﻣراس ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن أﺻﺣﺎب‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑن أﺑﻲ طﺎﻟب ‪ ،‬وأﻗﺎم ﻓﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ﯾﺣ رض اﻟﻧ ﺎس ﻋﻠ ﻰ ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض‬
‫ﻠﮫ أإﻟ ﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓ دﻋﺎه ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ إﻟ ﻰ اﻟﺑ راءة ﻣ ن ﻋﻠ ﻲ ‪،‬‬ ‫زﯾﺎد ﺑن‬
‫ﻋﻠﯾﮫوأرﺳ‬
‫ﺑﯾﮫ‬
‫ﻓﺄﻏﻠظ ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن ﻓ ﻲ اﻟﺟ واب ‪ ،‬ﻓ رده إﻟ ﻰ زﯾ ﺎد ﻓدﻓﻧ ﮫ ﺣﯾ ﺎ ) ‪) * . ( 3‬ﻋﺑ د‬
‫ن‬ ‫‪ 722‬ماﻟ ( رﺣﻣن ﺑ‬‫ﻋﺑ ‪ -‬د‬‫ﺎن ( * ) ‪ 104 - 6‬ه = ‪627‬‬ ‫ن ﺣﺳ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫اﻟ‬
‫ﺎﻋر ‪ ،:‬اﺑ ن ﺷ ﺎﻋر ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻣﻘﯾﻣ ﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺷ‬
‫اﻟﺧزرﺟ ﻲ‬ ‫ﺣﺳﺎن ﺑن ﺛﺎﺑ ت اﻻﻧﺻ ﺎري‬
‫ﻓﯾﮭ ﺎﻌر‪ .‬ﻓ ﻲ زﻣ ن أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻗ ﺎل ﺣﺳ ﺎن ‪:‬ﻓﻣ) ن‬ ‫وﻓﻲﺑﺎﻟﺷ‬
‫اﻟﻣدﯾوﺗ ﺗﮭر‬
‫ﻧ ﺔ ‪،‬اﺷ‬
‫ﻟﻠﻘواﻓﻲ ﺑﻌد ﺣﺳﺎن واﺑﻧﮫ ؟ وﻣن ﻟﻠﻣﺛﺎﻧﻲ ﺑﻌد زﯾد ﺑن ﺛﺎﺑت ؟ ( وﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎﺗﮫ‬
‫ﺧﻼف ‪.‬ﺟﻣﻊ اﻟدﻛﺗور ﺳﺎﻣﻲ ﻣﻛﻲ اﻟﻌﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺎ وﺟد ﻣن ﺷ ﻌره * )ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫ﺎض ‪. 44 : 1‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌ‪2 ) . 160 : 6‬ﺔ (اﻟرﯾ‬
‫ذﯾب‬ ‫*)‪1‬‬
‫ذﯾب (اﻟﺗﮭ‬ ‫ﺗﮭ‬
‫واﻻزھرﯾﺔ ‪ 127 : 5‬ودار اﻟﻛﺗب ‪ ( 3 ) . 167 : 3‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 191 : 3‬و ‪192‬‬
‫‪ .‬ﻓﻲ ) دﯾوان ‪ -‬ط ( ﺑﺑﻐداد ) ‪ . ( 1‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺣﺳلﻋﺑ= د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬
‫ﺣﻧﺑل * ) اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ( * ) ‪ 307 - . . .‬ه = ‪ 919 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن‬
‫اﻟﺣﺳن اﻻﺻﺑﮭﺎﻧﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ‪ ،‬أﺑو ﺳﻌد ‪ :‬ﻣن ﺣﻔﺎظ اﻟﺣدﯾث ﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫ﻣﺳﻧد ( وﻛﺗﺎب ﺳﻣﺎه )ﺷرف اﻟﻣﺻ طﻔﻰ ( ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻘرطﺑ ﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﻲ‬ ‫ﻌﯾد اﻟﺧزرﺟ‬ ‫نﺳ‬ ‫نﺑ‬ ‫‪ 1054‬م (ن ﺣﺳ‬ ‫‪ 446‬اﻟه = ‪- . . .‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫د‬ ‫ﻋﺑ‬
‫اﻟﻘﺎﺻ د (ﺗ ‪ .‬وﻓﻲ‬ ‫ﻓﯾﮭ ﺎ ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫ﺎﻟﻘراآت ‪.‬‬
‫اﻟﻘرطﺑ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ ﻋ م ‪:‬ﺎﻟم ﺑ ﻟ ﮫ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣناﻻﺟﮭ وري ( * ) ‪ 1198 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺑﻘرطﺑﺔ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﻓﻘﯾﮫ‪ :‬ﻣ ﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫‪ 1784‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺣﺳن ﺑن ﻋﻣر اﻻﺟﮭوري‬
‫دﺧل اﻟﺷﺎم وزار ﺣﻠب ‪ ،‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓدرس ﻓﻲ اﻻزھ ر إﻟ ﻰ أن‬ ‫ﻣﺻر ‪.‬‬
‫اﻻﻧ وار ﻓ ﻲ آل اﻟﺑﯾ ت اﻻﺧﯾ ﺎر ‪ -‬خ (ﺷ و )رح ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺎرق ﮫ )‬‫ﺗ ﻣﺷ وﻓﻲﻟ ‪.‬‬
‫ﺗﻧﺷﯾف اﻟﺳﻣﻊ ﻟﻠﻌﯾدروس ( و ) اﻟﻣﻠﺗﺎذ ﻓﻲ اﻻرﺑﻌﺔ اﻟﺷواذ ( وﻏﯾر ذﻟك ) ‪. ( 4‬‬
‫* ) اﻟﺑﮭﻛﻠﻲ ( *‬
‫ﻲ‬ ‫رﺣﻣن( ﺑ ن ﺣﺳ ن ﺑ ن ﻋﻠ‬ ‫) ‪ 1224 - 1148‬ه =ﻋﺑ‪1735‬د ‪-‬اﻟ ‪ 1809‬م‬
‫ﺎن ‪.‬ﺣ ﺎﻛم ﻣدﯾﻧ ﺔأﺑ) ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫اﻟﺑﮭﻛﻠ ﻲ اﻟﺗﮭ ﺎﻣﻲﻣ ‪ :‬ﻛ ؤرخ‬
‫واﻧظ ر رﻏﺑ ﺔ‬ ‫ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪162 : 6‬واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪6199‬واﻟﺟﻣﺣ ﻲ ‪125‬‬
‫اﻵﻣل ‪ ( 2 ) . 167 : 3‬اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳﺗطرﻓﺔ ‪ ( 3 ) . 54‬اﻟﻧﺷر ‪70 : 1‬وﻛﺷ ف‬
‫ت‬ ‫ﻲ ‪85 : 2‬‬
‫واﻟﯾواﻗﯾ‬ ‫ﺔ ‪( 4 ) . 367 : 1‬‬
‫اﻟﺟﺑرﺗ‬ ‫‪ 1305‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ‬ ‫وﻏﺎﯾ‬‫ون‬ ‫اﻟظﻧ‬
‫راف ﻓﯾﮭ ﻟ ﺎ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫رﯾش ( ﯾﻣن ‪ ،‬وﻗﺎﺿ ﻲ اﻻﺷ‬ ‫ﺗﮭﺎﻣ ﺔ اﻟ‬‫‪198‬ﻋ‪.‬‬ ‫اﻟﺛﻣﯾﻧﻓ ﺔ ﻲ‬
‫اﻟﻣﻛ ﺔ اﻟﻌﻘﯾﻠﯾ ﺔ‬
‫ﺧﻼﺻﺔ اﻟﻌﺳ ﺟد ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم اﻟﺷ رﯾف ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ ﺗﺑ‬
‫ﻧزھﺔ) اﻟظرﯾف ﻓ ﻲ ﺣ وادث دوﻟ ﺔ أوﻻد اﻟﺷ رﯾف ‪-‬‬ ‫ﺑﺟﺎزان ‪ ،‬ﻣﺋﺔ ﺻﻔﺣﺔ ‪ ،‬و‬
‫خ ( ﻓﻲ اﻟﻌﻘﯾﻠﯾﺔ أﯾﺿﺎ ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺟﺑرﺗﻲ ( * ) ‪ 1237 - 1167‬ه = ‪- 1754‬‬
‫ؤرخ ﻣﺻ ر ‪ ،‬وﻣ دون وﻗﺎﺋﻌﮭ ﺎ‬ ‫ﻋﺑد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﺣﺳ ن اﻟﺟﺑرﺗ ﻣ ﻲ ‪:‬‬ ‫‪ 1822‬م‬
‫ﻋﺻ د ﻓره ‪ .‬ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ﻓوﺗﻌﻠ ﻲ ماﻻزھ ر ‪ ،‬وﺟﻌﻠ ﮫ )‬ ‫وﺳ ﯾر رﺟﺎﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ وﻟ‬
‫ﻲ إﻓﺗ ﺎء اﻟﺣﻧﻔﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﻋﮭ د‬ ‫دﯾوان ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺑﻠﯾون (ﺣﯾن اﺣﺗﻼﻟﮫ ﻣﺻر ﻣن ﻛﺗﺑﺔ اﻟ ووﻟ‬
‫وﻟد ﻓﺑﻛﺎه ﻛﺛﯾرا ﺣﺗ ﻰ ذھ ب ﺑﺻ ره ‪ ،‬وﻟ م ﯾط ل ﻋﻣ ﺎه ﻓﻘ د‬ ‫ﻋﻠﻲ ‪.‬‬ ‫ﻣﺣﻣد‬
‫وﻗﺗل ﻟﮫ‬
‫ﻋﺟﺎﺋب اﻵﺛﺎر ﻓ ﻲ اﻟﺗ راﺟم واﻻﺧﺑ ﺎر ‪-‬‬ ‫ﻋﺎﺟﻠﺗﮫ وﻓﺎﺗﮫ ‪ ،‬ﻣﺧﻧوﻗﺎ ‪ .‬وھو ﻣؤﻟف )‬
‫اﻟﺟﺑرﺗ ﺎرﯾﻲ ‪ ،‬اﺑﺗ دأه ﺑﺣ وادث ﺳ ﻧﺔ ‪ 1100‬ه‬ ‫رف ﺑﺗ‬
‫أﺟ زاء ‪ ،‬وﯾﻌ ﺦ‬ ‫أرﺑﻌ ﺔط (‬
‫ﻣظﮭ ر اﻟﺗﻘ دﯾس ﺑ ذھﺎب‬ ‫واﻧﺗﮭﻰ ﺳﻧﺔ ‪ 1236‬ه ‪ ،‬وﻗد ﺗرﺟم إﻟﻰ اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ .‬وﻟﮫ )‬
‫وﻧﺳ ﺑﺔ‬ ‫زأﯾن طوﺗ( رﺟم إﻟ ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾﺔ وطﺑ ﻊ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳﺟ ﯾس ‪-‬‬
‫دوﻟ ﺔﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺟﺑرﺗﻲ إﻟﻰ ) ﺟﺑرت ( وھﻲ اﻟزﯾﻠﻊ ﻓﻲ ﺑﻼد اﻟﺣﺑﺷﺔ ‪ .‬وﻟﺧﻠﯾل ﺷﯾﺑوب ‪ ،‬ﻛﺗﺎب‬
‫واﻟﯾﻣﺎﻣ ﺔ ‪ ،‬ﺑﺎﻟرﯾ ﺎض ‪ ،‬اﻟﻌ دد ‪174‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻧﯾل اﻟوطر ‪26 : 2‬‬
‫ﻲ ‪ -‬ﻓط ( ﻲ‬ ‫‪ 556‬اﻟ‪ ) .‬رﺣﻣن اﻟﺟﺑرﺗ‬ ‫ربﻋﺑ‪ : 9‬د‬ ‫ﺔ اﻟﻌ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻌﻘﯾﻠ‬
‫ﺳﯾرﺗﮫ ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن اﻟﺣﺳن ( * ) ‪ 1285 - 1193‬ه = ‪- 1779‬‬
‫‪ 1869‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺣﺳن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟوھﺎب ‪:‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﺑﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫وھو ‪.‬ﺣﻔﯾد اﻟﻌﻼﻣﺔ اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﻋﻠﻣﺎء ﻧﺟد ‪ .‬ﻣوﻟده ﻓﻲ اﻟدرﻋﯾﺔ‬
‫رف ھ ذا اﻟﺑﯾ ت ﺑ ﺂل اﻟﺷ ﯾﺦ ‪.‬ﺗﻔﻘ ﮫ‬ ‫اﻟدﻋوة إﻟﻰ اﻟﺗوﺣﯾد ‪ ،‬اﻟﻣﻌروﻓﺔ ﺑﺎﺳوﯾﻌﻣﮫ ‪.‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑﻧﺟد ﺛم ﺑﻣﺻر ‪ .‬وﻛﺎن ﻗد ﻧﻘﻠﮫ إﻟﯾﮭﺎ إﺑراھﯾم ) ﺑﺎﺷﺎ ( ﺑﻌد إﺳﺗﯾﻼﺋﮫ‬
‫ﻰ اﻟدرﻋﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﯾﻣن ﻧﻘ ل ﻣ ن آل ﺳ ﻌود وآل اﻟﺷوﻋ ﯾﺦﺎد‪ .‬إﻟ ﻰ ﻧﺟ دﺳ) ﻧﺔ‬
‫وﺗ ‪ .‬وﻟﻰ ﻗﺿ ﺎء اﻟرﯾ ﺎض ‪.‬‬ ‫‪ 1241‬ه (ﻓﺎﺷﺗﮭر ﻓﻲ أﯾﺎم اﻻﻣﺎم ﺗرﻛﻲ ﺑن ﻋﺑ د ﷲ‬
‫ﺛم ﻛﺎن ﻣﻊ اﻻﻣﺎم ﻓﯾﺻل ﺑن ﺗرﻛﻲ إﻟﻰ أن ﺧرج ھذا ﻣن اﻟرﯾﺎض ) ﺳﻧﺔ ‪1252‬‬
‫وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ‬‫ﻣن ﺑ ﻼد ﻧﺟ د (‬ ‫ھ ( ﻓﺎﻧﺻرف ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن إﻟﻰ اﻟﺣوطﺔ واﻟﺣرﯾق )‬
‫اﻻﺧﯾ ﮫ ﻓرة ‪ ،‬ﻲ اﻟﺳ ﻔر واﻻﻗﺎﻣ ﺔ واﻟﺣ رب‬ ‫اﻟرﯾ ﺎض ‪ ،‬ﺑﻌ د ﻋ ودة ﻓﯾﺻ لﻓﻼزﻣ‬
‫اﻻﯾﻣ ﺎن واﻟ رد ﻋﻠ ﻰ‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ وﻗ د ﻗ ﺎرب اﻟﻣﺋ ﻟ ﺔ ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫واﻟﺳﻠم ‪.‬‬
‫أھل اﻟﺑدع ‪ -‬ط ( و ) ﻣﺟﻣوﻋﺔ رﺳﺎﺋل وﻓﺗﺎوي ‪ -‬ط ( ﻓو )ﺗﺢ اﻟﻣﺟﯾ د ‪ ،‬ﺷ رح‬
‫ﻛﺗﺎب اﻟﺗوﺣﯾد ‪ -‬ط ( واﻻﺻل ﻟﺟده ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻔ ﺎروﻗﻲ ( * ) ‪ 776 - 711‬ه‬
‫= ‪ 1374 - 1311‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﺑد ﷲ * ) ھﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪676‬‬ ‫‪( 1‬آداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪ 283 : 4‬و ‪Brock . S . II : 730‬‬
‫وﻋﺟﺎﺋ ب اﻵﺛ ﺎر ‪:‬‬ ‫ﺧط ﺄ ‪.‬‬ ‫وﺳﻋﺑ ﻣﺎهد )ﷲ ﺑ ن ﺣﺳ ن (‬ ‫وآداب ﺷ ﯾﺧو ‪16 : 1‬‬
‫ﺑﯾﻧﻣ ﺎﻲ ﻛ) ﺎن آﺗﯾ ﺎ ﻣ ن ﻗﺻ ر ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻣﻘدﻣﺔ اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪ ،‬وﻓﯾﮭﺎ أن اﻟﺟﺑرﺗ‬
‫‪ 1822‬ل ﺧﻧﻘ ﺎ‬
‫ﻋﻠﻲ ‪ ،‬ﺑﺷﺑرا ‪ ،‬ﻟﯾﻠﺔ ‪ 20‬رﻣﺿﺎن ‪ 1237‬ه ‪ ،‬اﻟﻣواﻓق ‪ 18‬ﯾوﻧﯾﮫ ﻗﺗ‬
‫ا ‪ ،‬ورﺑ ط ﺑﺣﺑ ل ﻓ ﻲ إﺣ دى رﺟﻠ ﻲ ﺣﻣ ﺎره ‪ ،‬وﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺑﺎح ﺷ ﺎھد‬
‫اﻟﻣﺎرة ﺟﺛﺗ ﮫ وﻋرﻓ وه ‪ ،‬ووﺟ د ﻓ ﻲ ﺟﯾوﺑ ﮫ أﺳ طرﻻب وﻣﻧﻘﻠ ﺔ وﺑﻌ ض ﻛراﺳ ﺎت‬
‫ﺑب ﻗﺗﻠد ﺑ ﮫ ‪:‬ك اﻟ دﻓﺗر دار ﻛ ﺎن ﺣﺎﻗ دا ﻋﻠﯾ ﮫ‬ ‫ﻣﺧطوط ﺔ ‪ ،‬وﻗﯾ ل ﻓ ﻲ ﺳ‬
‫إن ﻣﺣﻣ‬
‫وﻋﻘ د اﻟ درر ‪81 - 70‬‬ ‫ﻓدس ﻟﮫ ﻣن ﻗﺗﻠﮫ ( ‪ ( 2 ) .‬ﻓﺗﺢ اﻟﻣﺟﯾد ‪ :‬ﻣﻘدﻣﺔ اﻟﻧﺎﺷر ‪.‬‬
‫‪ . 1284‬ري‬ ‫ﻧﺔ اﻟﺑﻛ‬ ‫ﮫﺳ‬ ‫‪201‬‬
‫د ﻋﻠ وﻓﯾ ﻲ ‪199‬ﮫ‪-‬وﻓﺎﺗ‬ ‫ﻌود ‪ ،‬ﻻﺣﻣ‬ ‫لﺳ‬
‫ﺷﺎرك ﻓ ﻲ ﻓﻧ ون اﻻدب‬ ‫اﻟواﺳطﻲ اﻟﻔﺎروﻗﻲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺗﺻوف ‪ .‬ﻣن أھل دﻣﺷق ‪.‬‬
‫ﻓﻲ(ﻣﻧﺎﻗ ب أﺣﻣ د اﻟرﻓ ﺎﻋﻲ‬ ‫‪ ،‬وﻟﮫ ﻧظم ﺣﺳن ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ) اﻟروض اﻟﻧﺿﯾر ‪ -‬ط‬
‫اﺑن أﺑ ﻲ اﻟﻌ ﺎص ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 70‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 690‬م (‬ ‫)‪)*.(1‬‬
‫ﻣﺣﺳ ن ‪ ،‬ﺷ ﮭد ﯾ وم‬ ‫وي ‪:‬‬
‫اﻻﻣ ﺎﻋر‬‫رﺣﻣن ﺑ ن اﻟﺣﻛ م ﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﻌ ﺎص ﺷ‬
‫وﻛﺎن ﺣﺎﺿرا ﻋﻧد ﯾزﯾد ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﻟﻣ ﺎ ﺟ ﺊ‬ ‫اﻟدار وھو أﺧو ﻣروان ) اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ (‬
‫إﻟﯾﮫ ﺑرأس اﻟﺣﺳﯾن ‪.‬ورآه ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ،‬ﻓﺑﻛﻰ وﻗﺎل ﻣ نأﺑﯾ ﺎتﺳ‪ :‬ﻣﯾﺔ أﻣﺳ ﻰ‬
‫ﻧﺳﻠﮭﺎ ﻋدد اﻟﺣﺻﻰ وﺑﻧت رﺳول ﷲ ﻟﯾس ﻟﮭﺎ ﻧﺳل ! ﻓﺷﺗﻣﮫ ﯾزﯾد وأﺳﻛﺗﮫ ‪ .‬وﻟﻣﺎ‬
‫أﺗﻐﺿب أن ﯾﻘﺎل أﺑوك ﻋ ف وﺗرﺿ ﻰ‬ ‫ادﻋﻰ ﻣﻌﺎوﯾﺔ زﯾﺎدا ‪ ،‬ﻗﺎل ﻟﮫ ﻣن أﺑﯾﺎت ‪:‬‬
‫ﻋﺑد) اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن اﻟﺣﻛ م ( * ) ‪ 238 - 176‬ه‬ ‫أن ﯾﻘﺎل اﺑوك زاﻧﻲ ! ) ‪* . ( 2‬‬
‫= ‪ 852 - 792‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن اﻟﺣﻛم ﺑن ھﺷﺎم اﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻻﻣوي ‪،‬‬
‫أﺑو اﻟﻣطرف ‪ :‬راﺑﻊ ﻣﻠوك ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ طﻠﯾطﻠﺔ ) وﻛﺎن أﺑوه‬
‫‪206‬‬
‫ﺑﻌ ه د وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫ ﺑﯾ وم‬ ‫وﺑوﯾﻊ ﺑﻘرطﺑ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫واﻟﯾﺎ ﻓﯾﮭﺎ ﻗﺑل وﻻﯾﺗﮫ اﻟﻣﻠك (‬
‫رى ‪.‬ﻋﻠ ﻰ ﺳ ﻧن اﻟﺧﻠﻔ ﺎء ﻓ ﻲ اﻟزﯾﻧ ﺔ واﻟﺷ ﻛل وﺗرﺗﯾ ب‬ ‫واﺣ د‬ ‫أول ﻣ ن ﺟ‬
‫اﻟﺧدﻣﺔ ‪ ،‬وﻛﺳﺎ اﻟﺧﻼﻓﺔ أﺑﮭﺔ اﻟﺟﻼﻟﺔ ‪ ،‬ﻓﺷﯾد اﻟﻘﺻور ‪ ،‬وﺟﻠب اﻟﻣﺎء اﻟﻌذب إﻟ ﻰ‬
‫ﻗرطﺑﺔ ‪ ،‬وﺑﻧﻰ ﻟﮫ ﻣﺻﻧﻌﺎ ﻛﺑﯾرا ﯾرﺗﺎده اﻟﻧﺎس ‪ ،‬وﺑﻧﻰ اﻟرﺻﯾف وﻋﻣل ﻋﻠﯾﮫ‬
‫اﻟﺳﻘﺎﺋف ‪ ،‬وﺑﻧﻰ اﻟﻣﺳﺎﺟد ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ ﺟﺎﻣﻊ إﺷﺑﯾﻠﯾﺔ وﺳورھﺎ ‪ ،‬وﻋﻣ ل‬
‫رب ا دراھم‬‫ﻟ‬ ‫ﺑﻘرطﺑ ﺔ ‪ ،‬وﺿ‬
‫اﻟﻧﻘ ود (‬‫اﻟﺳ ﻘﺎﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟرﺻ ﯾف ‪ ،‬واﺗﺧ ذ اﻟﺳ ﻛﺔ )‬
‫ﺑﺎﺳﻣﮫ ‪ ،‬وﻟم ﯾﻛن ﻓﯾﮭﺎ ذﻟ ك ﻣ ذ ﻓﺗﺣﮭ ﺎ اﻟﻌ رب ‪) * .‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬ﻣﻌﺟ م‬
‫اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 579‬وﻋرﻓﮫ ﺑﺎﻟﺑﻛري ‪ .‬وروﺿﺔ اﻟﻧﺎظرﯾن ‪ 138‬واﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪2‬‬
‫وﻧظم اﻟﺟ ﯾش ‪ ،‬واﺳ ﺗﻛﺛر ﻣ ن‬ ‫‪ ( 2 ) . 327 :‬ﻓوات ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ﻋﺑﺎس ‪. 277 : 2‬‬
‫ﻧوات ﻟﺔ أﺿ ﻌﻔت ﻗ واه ‪.‬‬‫واﻟﻌدد ‪.‬ب ﻗﺑ ل ﻣوﺗ ﮫ ﻣ دة ﺛ ﻼث ﺳ ﻌﻠ‬ ‫اﻻﺳﻠﺣﺔ واﺣﺗﺟ‬
‫وﻛﺎن ﻋ ﺎﻟﻲ اﻟﮭﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫وﻛﺎﻧت أﯾﺎﻣﮫ أﯾﺎم ﺳﻛون وﻋﺎﻓﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺛرت ﻋﻧده اﻻﻣوال ‪.‬‬
‫ﻛﺛﯾ رة ‪ ،‬أدﯾﺑ ﺎ ﯾ ﻧظم اﻟﺷ ﻌر ‪ ،‬ﻣطﻠﻌ ﺎ ﻋﻠ ﻰ ﻋﻠ وم اﻟﺷ رﯾﻌﺔ وﺑﻌ ض‬
‫ﻓﻧون اﻟﻔﻠﺳﻔﺔ ‪ ،‬ﯾﺷﺑﮫ ﺑﺎﻟوﻟﯾد ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﻓﻲ ﺳﯾﺎﺳ ﺗﮫ وﺗﺄﻧﻘ ﮫﻣ ‪ .‬دة وﻻﯾﺗ ﮫ ‪31‬‬
‫ﻋﺑد) اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﺣﻧﺑ ل ( * ) ‪. .‬‬ ‫ﺳﻧﺔ و ‪ 3‬أﺷﮭر ‪ ،‬ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻘرطﺑﺔ ) ‪* . ( 1‬‬
‫‪ 37 - .‬ه = ‪ 657 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺣﻧﺑل اﻟﺟﻣﺣﻲ ‪ ،‬ﻣوﻻھم ‪ :‬ﺷﺎﻋر‬
‫ﮭد ﻓ ﺗﺢ دﻣﺷ ق ‪ ،‬وﺑﻌﺛ ﮫ‬ ‫ﻠﮫ ﻣ ن اﻟ ﯾﻣن وﻣوﻟ ده ﺑﻣﻛﺷ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﺑﻲ ‪.‬‬
‫ھﺟﺎء ‪ ،‬ﺻ أﺻ‬
‫ﺧﺎﻟد ﺑن اﻟوﻟﯾد إﻟﻰ أﺑﻲ ﺑﻛر ﯾﺑﺷره ﺑﯾوم أﺟﻧﺎدﯾن ‪.‬وھﺟﺎ ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﻋﻔﺎن ‪ ،‬ﻟﻣ ﺎ‬
‫ﻓﺣﺑﺳﮫ ﺑﺧﯾﺑر ‪ ،‬ﻓﻛﻠﻣﮫ ﻋﻠ ﻲ ﺑﺷ ﺄﻧﮫ ﻓﺄطﻠﻘ ﮫ ﻋﺛﻣ ﺛﺎن م‪ .‬ﺷ ﮭد ﻣ ﻊ‬ ‫اﻟﺧﻼﻓ‬
‫وﻟﻲ ﺔ ‪،‬‬
‫وﻣن ﺷﻌره ‪ ،‬وھو ﺳ ﺟﯾن ﺑﺧﯾﺑ ر‬ ‫ﻋﻠﻲ وﻗﻌﺔ اﻟﺟﻣل ‪ ،‬وﺻﻔﯾن ‪ ،‬وﻗﺗل ﺑﺻﻔﯾن ‪.‬‬
‫‪ ) :‬إن ﻗﻠت ﺣﻘﺎ أو ﻧﺷدت أﻣﺎﻧﺔ ﻗﺗﻠت ؟ ﻓﻣن ﻟﻠﺣق إن ﻣﺎت ﻧﺎﺷده ! ( ) ‪* . ( 2‬‬
‫ﻋﺑ ( اﻟ د رﺣﻣن‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 1155‬م‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 550‬ه = ‪. . .‬‬ ‫اﻟﺧ) ﺎزن ( * ) ‪. . .‬‬
‫اﻟﺧﺎزن ‪ ،‬أو اﻟﺧﺎزﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺗﺢ ‪ :‬ﺣﻛﯾم ﻓﻠﻛﻲ ﻣﮭﻧدس ‪ .‬ﻗﺎل * ) ھﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫وﺟ ذوة اﻟﻣﻘﺗ ﺑس‬ ‫) ‪ ( 1‬اﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪ 80 : 2‬وﻣﺎ ﺑﻌدھﺎ ‪ .‬واﻟﺣﻠﺔ اﻟﺳﯾراء ‪61‬‬
‫واﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪22 : 7‬وأﺧﺑ ﺎر‬ ‫‪ 11‬وﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪163 : 1‬واﺑن ﺧﻠ دون ‪127 : 4‬‬
‫ذﻛ ‪ ) :‬ر‬ ‫ﮫ‬ ‫‪51‬‬
‫رب ‪- 45 : 1‬وﻓﯾ‬ ‫ﻰ اﻟﻣﻐ‬ ‫‪ 135‬ﻲ ﺣﻠ‬ ‫رب ﻓ‬‫ﺔ‬ ‫واﻟﻣﻐ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ‬
‫اﻟﺣﺟﺎري أن ﺟواد ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﺑﺎﻻﻧدﻟس ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن وﺑﺧ ﯾﻠﮭم ﻋﺑ د ﷲ (واﻧظ ر‬
‫‪Gregoire‬اﺳ( م اﺑﯾ ﮫ ﺧ ﻼف ‪ ،‬ﻣﻧﺷ ﺄه اﻟﺗﺻ ﺣﯾفﻓﮭ‪ :‬و ﻓ ﻲ‬ ‫‪ P(2..4‬ﻓ ﻲ‬
‫وﻓﻲ اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬طﺑﻌ ﺔ اﻟﺧ ﺎﻧﺟﻲ‬ ‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬طﺑﻌﺔ ﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪ 1328‬ه ) ﺣﺳل (‬
‫‪ ) 155 : 4‬ﺣﻧﺑل ( وﻓﻲ أﺳد اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ ) 288 : 2‬اﻟﺣﻧﺑل ( وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﺧﺛﯾ ل‬ ‫اﻻﺛﯾر ‪ 125 : 3‬وﻗﺎل اﻟﺑﮭﺑﮭﺎﻧﻲ ﻓﻲ ﻣﻧﮭﺞ اﻟﻣﻘﺎل ‪) 192‬‬
‫‪ ،‬وﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﻧﺳﺦ ﺟﺛﯾل ﺑﺎﻟﺟﯾم ‪ ،‬وﻓﻲ رواﯾﺔ ‪ :‬ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺧﺗﯾل ‪ ،‬وﯾﺄﺗﻲ ( ﺛم‬
‫ﻋﺑد) ﷲ ﺑن ﺧﺗﯾل ﺑﺎﻟﺧﺎء اﻟﻣﻌﺟﻣ ﺔ اﻟﻣﺿ ﻣوﻣﺔ اﻟﺑﯾﮭﻘ ﻲ ‪:‬ﻛ ﺎن‬ ‫ﻗﺎل ‪ ،‬ص ‪202‬‬
‫ﺣﺻ ﮫ ‪.‬ل ﻋﻠ وم اﻟﮭﻧدﺳ ﺔ‬ ‫روﻣﯾاﻟﺧ ﺎزن اﻟﻣ روزي ‪ ،‬ﻓﻧﺳ ب إﻟﯾ‬ ‫ﻏﻼﻣﻟﻌﻠ ﺎ ﻲ‬
‫ﺎ‬
‫اﻟﻣﺳ ﻣﻰ ﺑ ﺎﻟﻣﻌﺗﺑر‬ ‫واﻟﻣﻌﻘوﻻت ‪ ،‬وﺻﻧفﻣﯾ) زان اﻟﺣﻛﻣ ﺔ ‪ -‬ط ( و )اﻟ زﯾﺞ (‬
‫اﻟﺳﻧﺟري ‪ ،‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ اﻟﺳﻠطﺎن ﺳﻧﺟر ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﺗﻘﺷﻔﺎ ﯾﻠﺑس ﻟﺑﺎس اﻟزھﺎد ‪.‬ﺑﻌ ث‬
‫ﯾﻛﻔﯾ ﻲ‬
‫إﻟﯾﮫ اﻟﺳﻠطﺎن ﺳﻧﺟر أﻟف دﯾﻧ ﺎر ﻓﺄﺧ ذ ﻣﻧﮭ ﺎ ﻋﺷ رة ‪ ،‬ورد ﺑﻘﯾﺗﮭ ﺎ وﻗ ﺎل ‪ :‬ﻧ‬
‫ﻛل ﺳﻧﺔ ﺛﻼﺛﺔ دﻧﺎﻧﯾر وﻟﯾس ﻣﻌﻲ ﻓﻲ اﻟ دار إﻻ ﺳ ﻧور ! ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ﻣﺳ ﺎﻓر‬
‫ﺎﻓر‬ ‫ن ﻣﺳ‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 745‬ﺑم ( ن ﺧﺎﻟ‬ ‫( * ) ‪- . . .‬ﻋﺑ‪ 127‬هد =اﻟ ‪- . . .‬رﺣﻣن‬
‫اﻟﻔﮭﻣﻲ اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬أﺑ و اﻟوﻟﯾوالد ‪ ،:‬ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث اﻟﺛﻘ ﺎتﻛ ‪ .‬ﺎن ﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪118‬‬ ‫ﺷرطﺔ ﻣﺻر ﺳﻧﺔ ‪ 109‬هﺛم‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻟﮭﺷﺎم اﺑ ن ﻋﺑ د‬
‫وﻋزل ﺳﻧﺔ ‪ 119‬ه ‪ .‬وﻣدة إﻣﺎرﺗﮫ ﺳﺑﻌﺔ أﺷﮭر وﺧﻣﺳﺔ أﯾﺎم ‪.‬وﻛﺎن ﺳﺑب ﻋزﻟ ﮫ‬
‫ﻧزول اﻟروم ﺑﺑﻌض ﻧواﺣﻲ ﻣﺻر ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ وأﺳرھم ﻣﻧﮭﺎ ﺧﻠﻘﺎ ﻛﺛﯾرا ) ‪* . ( 2‬‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫)ﺧﺿر اﻟﻣﺣ ﺎﻣﻲ ( * ) ‪ 1376 - 1316‬ه = ‪ 1957 - 1898‬م (‬
‫ﺎء‬ ‫ﺔ واﻟﯾ‬ ‫واﻟﺗ* ﺎةﺎ اﻟﻣﻔﺗوﺣ‬ ‫ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫اﻟﻣﺛﻧ‬ ‫ء‬ ‫ﺎم ‪ ،‬ھ* )‬ ‫ﺧﺿ ﻗ ر ‪:‬‬
‫ﺎﻧوﻧﻲ ﻣﺣ‬
‫ورﺟﻌت إﻟ ﻰ ﻧﺳ ﺧﺔ‬ ‫اﻟﺳﺎﻛﻧﺔ ‪ ،‬وھو ﻓﻲ رواﯾﺔ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺟﺛﯾل ( ﻗﻠت ‪:‬‬
‫ﻣﺧطوطﺔ ﻣن اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ -‬رﻗم ‪ 12‬ﻣﺻطﻠﺢ ‪-‬ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪:‬اﻟﻣﺟﻠ د‬
‫اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓوﺟدت اﻟﻧﺎﺳﺦ ﻗد ﻛﺗﺑﮭﺎ ھﻛذا ) ﺣﺳل ( وﻟم ﯾﻧﻘطﮭﺎ ‪ .‬ﻓﻣﺎل اﻟظن إﻟﻰ )‬
‫ﺟﻌ ل اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ ﺑﻋﺑ ﯾند )اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫ف اﻻ‬
‫ﻣؤﻟ ﺎﺑﺔ‬ ‫وﻻﺣظ ت أن ﺻ‬ ‫ﺣﻧﺑ ل (‬
‫ﺣﺳﻧﺔ ( و ) ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺣﯾﺎن ( ﻓﺎﻧﺗﻔﻰ أن ﯾﻛون اﻻﺳم ﺑﻠﻔظ ) ﺣﺳل ( ﻻن‬
‫اﻟﻼم ﻗﺑل اﻟﻧون ‪ ،‬وﻟ ﯾس ﻣﻛ ﺎن ﺟﺛﯾ ل أو ﺧﺛﯾ ل أو ﺧﺗﯾ ل ‪ ،‬ﺑ ﯾن ﺣﺳ ﻧﺔ وﺣﯾ ﺎن ‪،‬‬
‫ﻓﺟزﻣت ﺑﺗرﺟﯾﺢ ) ﺣﻧﺑل ( ﻋﻧد ﺻﺎﺣب اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ( 1 ) .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﻛﻣﺎء اﻻﺳﻼم‬
‫ﻟﻠﺑﯾﮭﻘﻲ ‪ 161‬وﻓﻲ ﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 810‬أن ﻗﺳﻣﺎ ﻣن ) ﻣﯾزان اﻟﺣﻛﻣﺔ ( ﻧﺷر‬
‫‪128‬ﻣ ‪ .‬ﺎ ﻛﺗ ب ﻗ دري‬ ‫اﻟﺟ زء ‪85‬واﻗص رأ‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﺷ رﻗﯾﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ ‪:‬‬
‫ﻗﺎﻓﻠ ﺔ اﻟزﯾ ت ( ‪:‬ﺻ ﻔر ‪2 ) . 1380‬ﺗﮭ( ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 6‬‬ ‫طوﻗﺎن ﻓﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ )‬
‫واﻟﺟﻣ ﻊ ﺑ ﯾن‬ ‫‪ 165‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪277 : 1‬واﻟوﻻة واﻟﻘﺿ ﺎة ‪ 76‬و ‪ 79‬و ‪80‬‬
‫ﮫ‬ ‫أھ ‪ .‬ل ﺑﻐ ﻣ داد ‪.‬ن ﻛﺗﺑ‬ ‫ﺑﺎﻟﺗﻔﺳ ن ﯾر‬‫ﻋ ‪. 291‬ﺎرف ﻣ‬ ‫ﺣﯾﺣﯾن‬ ‫اﻟﺻ‬
‫رﺟ ل ﺎ‬
‫اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ) ﺷرح ﻗﺎﻧون أﺻول اﻟﻣﺣﺎﻛﻣﺎت اﻟﺟزاﺋﯾﺔ اﻟﺑﻐدادي وﺗﻌدﯾﻼﺗﮫ وذﯾﻠﮫ‬
‫( و ) ﺷرح اﻟﻘﺎﻧون اﻟﻣدﻧﻲ ( و ) اﻟوﻗف اﻟذري (وﺛﻼﺛﺔ ﻛﺗب ﻓﻲ ﺗﻔﺳﯾر ﺳ ور‬
‫اﻻﺧﻼص واﻟﻔﺎﺗﺣﺔ واﻟﻔﻠق ) ‪) * ( 1‬اﻟﻘ ﺎﺑوﻧﻲ ( * ) ‪ 869 - 787‬ه = ‪- 1385‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺧﻠﯾل ﺑن ﺳ ﻼﻣﺔ ‪ ،‬زﯾ ن اﻟ دﯾن اﻻذرﻋ ﻲ اﻟﻘ ﺎﺑوﻧﻲ ‪،‬‬ ‫‪1465‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫وﯾﻌرف ﺑﺎﺑن اﻟﺷﯾﺦ ﺧﻠﯾل ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬أﺻﻠﮫ ﻣن أذرع ) ﺑﺣوران (وﻣوﻟ ده‬
‫ودراﺳﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﻘﺎﺑون ) ﺿﺎﺣﯾﺔ دﻣﺷق ( وﺳﻣﻊ‬
‫دث ‪.‬ب وأم ﺑﺟ ﺎﻣﻊ ﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬وﺻ ﻧف )ﺑﺷ ﺎرة‬ ‫اﻟﺣدﯾث ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﺣوﺧط‬
‫اﻟﻣﺣﺑوب ﺑﺗﻛﻔﯾر اﻟذﻧوب ‪ -‬ﻓخ (ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪ 38‬ك (ﻓ ﻲ ‪39‬ﺻ ﻔﺣﺔ ‪.‬‬
‫وﻟﮫ ) ﺣواش ( ﻋﻠﻰ ) ﺗﺧرﯾﺞ اﻻﺣﯾﺎء ( ﻟﻠﻌراﻗﻲوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑدﻣﺷ ق ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﺿ وء اﻟﻼﻣ ﻊ‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪( 2 ) . 247 : 2‬‬
‫‪ 76 : 4‬واﻟﻣﻧوﻧﻲ ‪ ،‬اﻟرﻗم ‪) * . 231‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن راﻓ ﻊ ( * ) ‪113 - . . .‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن راﻓ ﻊ اﻟﺗﻧ وﺧﻲ اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺟﮭ م ‪:‬‬ ‫ھ = ‪731 - . . .‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫ﻗﺎﺿﻲ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ .‬وھو أﺣد اﻟﻌﺷرة اﻟذﯾن أرﺳﻠﮭم ﻋﻣر‬
‫ﻣوﺳ ﻰ ﺑ ن ﻧﺻ ﯾر ﻗﺿ ﺎء اﻟﻘﯾ روان‬ ‫وﻻهﺔ ‪.‬‬ ‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻟﯾﻔﻘﮭ وا أھ ل إﻓرﯾﻘﯾ‬
‫وھو أول ﻣ ن اﺳﺗﻘﺿ ﻲ ﺑﮭ ﺎ ﺑﻌ دﺑﻧﺎﺋﮭ ﺎوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ 80،‬ه‬
‫اﻟﺑﺎھﻠﻲ ( * ) ‪ 32 - . . .‬ه = ‪ 652 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن رﺑﯾﻌﺔ ﺑن ﯾزﯾد‬
‫ﻋﻣ‪ .‬ر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب‬ ‫والاﻟﺑ‪ ،‬ﻣﺎھﻠﻲن‪ :‬اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﯾﻠﻘ ب ذا اﻟﻧوﻻهور‬
‫ﻗﺿﺎء اﻟﺟﯾش اﻟذي وﺟﮭﮫ إﻟﻰ اﻟﻘﺎدﺳﯾﺔ ﺑﻘﯾﺎدة ﺳﻌد ﺑن أﺑﻲ وﻗﺎص ‪ ،‬وﻋﮭ د إﻟﯾ ﮫ‬
‫ﺑﻘﺳﻣﺔ اﻟﻐﻧﺎﺋمﺛم‪ .‬وﻻه اﻟﺑﺎب ‪ ،‬وﻗﺗﺎل اﻟﺗرك واﻟﺧزر ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻣر ﻓﻲ وﻻﯾﺗ ﮫ ھ ذه‬
‫وﺗﮭ ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 6‬‬ ‫ﻣﻌ ﺎﻟم اﻻﯾﻣ ﺎن ‪151 : 1‬‬ ‫إﻟﻰ أن * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﺳﺗﺷﮭد ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض‬ ‫‪ 168‬وﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪ 103 : 2‬ورﯾﺎض اﻟﻧﻔوس ‪. 72 : 1‬‬
‫وﻗﺎﺋﻌ ﮫ ﺑﺑﻧﺟ ر ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن رﺳ ﺗم ( * ) ‪ 171 - . . .‬ه = ‪ 787 - . . .‬م (‬
‫ﻣؤﺳ س ﻣدﯾﻧ ﺔ ﺗ ﺎھرت )ﺑ ﺎﻟﺟزاﺋر ( وأول‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن رﺳ ﺗم ﺑ ن ﺑﮭ رام ‪:‬‬
‫اﻟرﺳﺎن ﻣﺗﻣﯾﯾنن (ﻓﻘﮭ ﺎء اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ ﺑﺈﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻌروﻓ ﺎ‬ ‫ﻣ ن ﻣﻠ ك ﻣ وﻛن )‬
‫وﻟﻣﺎ ﺗﻐﻠب أﺑ و اﻟﺧط ﺎب )اﻧظ ر‬ ‫ﺑﺎﻟزھد واﻟﺗواﺿﻊ ‪ ،‬وﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) اﻟﺗﻔﺳﯾر (‬
‫وزﺣ‪ .‬ف اﺑ ن اﻻﺷ ﻌث ودﺧ ل‬ ‫ﻋﻠﻰ إﻓرﯾﻘﯾﺔ اﺳ ﺗﺧﻠﻔﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻘﯾ روان‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗﮫ (‬
‫اﻟﻘﯾروان وﻗﺗل أﺑﺎ اﻟﺧط ﺎب )ﺳ ﻧﺔ ﻓﻔ‪144‬ر هﻋﺑ( د اﻟ رﺣﻣن ﺑﺄھﻠ ﮫ وﻣ ﺎ ﺧ ف‬
‫ﻣن ﻣﺎﻟﮫ ‪ ،‬إﻟﻰ اﻟﻐرب ‪ ،‬وﻟﺣﻘت ﺑﮫ ﺟﻣﺎﻋ ﺎت ﻣ ن اﻻﺑﺎﺿ ﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻧ زل ﺑﻣوﺿ ﻊ )‬
‫ﺛﻼﺛ ﺔ أﻧﮭ ﺎر ‪ ،‬وﻓﯾﮭ ﺎ آﺛ ﺎر ﻋﻣ ران ﻗ دﯾم ‪ ،‬ﻓﺑﻧ ﻰ‬ ‫ﺎھرت (‬
‫ﺎن ﻏﯾﺿ ﺗﺔ ﺑ ﯾن‬
‫ﺻ ﺣﺎﺑﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ ﻣﺳ ﺟدا ﻣ ن أرﺑ ﻊ ﺑﻼط ﺎتطواﺧﺗوا ﻣﺳ ﺎﻛﻧﮭمﺳ) ﻧﺔ ‪ 161‬ه (‬
‫وھو ﻓﺎرﺳﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬ﻛﺎن ﺟ ده ﺑﮭ رام‬ ‫وﺑﺎﯾﻌوه ﺑﺎﻻﻣﺎﻣﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪.‬‬
‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت‬ ‫ﻣ ن ﻣ واﻟﻲ ﻋﺛﻣ ﺎن اﺑ ن ﻋﻔ ﺎن ) ‪* . ( 2‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﯾر‬ ‫ر(‪2).‬‬
‫اﻟﺳ(‬ ‫ﺑﻧﺟ)‬
‫دان‬ ‫م اﻟﺑﻠ‬ ‫واﺑ‪5110‬ن اﻻﺛﯾ واﻧظر ‪ : 3‬ر‪50‬ﻣﻌﺟ‬
‫ﺔ ‪12‬‬ ‫ري ‪ 68‬ﻠم اﻟﻌﺎﻣ‬‫واﻟﺑﻛ وﺳ‬‫ﯾﺔ ‪84 : 2‬‬ ‫‪ 138‬ﺎر اﻟرﯾﺎﺿ‬ ‫واﻻزھ‬
‫ﻣﺎﺧﻲ‬ ‫ﻟﻠﺷ‬
‫‪ 196‬أن أﺑﻧ ﺎء ﻋﺑ د‬ ‫‪ 28‬ﺎن اﻟﻣﻐ رب ‪1‬وﻓﯾ‪ :‬ﮫ‬ ‫وﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﺟزاﺋ ر ‪ 22 : 2‬و‬
‫واﻟﺑﯾ‬
‫وھ‪ -‬و ﻋﻧ دﻧﺎ ﻋﺑ د‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺗوارﺛوا ﺗﺎھرت ﻣن ﺑﻌده ‪ ،‬ﻓوﻟﯾﮭﺎ اﺑﻧﮫ ﻋﺑد اﻟ وارث‬
‫اﻟوھﺎب ﻛﻣ ﺎ ﺣﻘﻘ ﮫ ﺻ ﺎﺣب اﻻزھ ﺎر اﻟرﯾﺎﺿ إﻟﯾﺔ ‪-‬ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪ - 188‬أو‬
‫‪ - 190‬ﺛم اﺑﻧﮫ أﺑو ﺳﻌﯾد ) أﻓﻠﺢ ( إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺳﻧﺔ ‪ - 205‬وﻟﻌل اﻟﺻواب ‪240‬‬
‫اﻻزھﺎر ‪-‬و ﺑﻛ ر ﺑ ن أﻓﻠ ﺢ ‪ ،‬واﺿ طرب أﻣ ره ﻓﺄﺧرﺟ ﮫ أھ ل‬ ‫ﻓﻲ اﺑﻧ ﮫ أﺑ‬
‫ﻛﻣﺎ م‬
‫ﺛ‬
‫ﺗﺎھرت ﻣﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﺛم أﻋﺎدوه ﻓﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬ووﻟﻲ ﺑﻌ ده أﺧ وه أﺑ و اﻟﯾﻘظ ﺎن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬
‫أﻓﻠﺢ ﻓﻛﺎﻧت ﻣدﺗﮫ ‪ 27‬ﺳﻧﺔ ‪ ،‬ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ﺳﻧﺔ ‪ 281‬ه ‪ ،‬ووﻟﯾﮭﺎ ﺑﻌده اﺑﻧﮫ أﺑو ﺣﺎﺗم‬
‫ﯾوﺳف ﺑن أﺑ ﻲ اﻟﯾﻘظ ﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﻋﺎﻣ ﺎ ‪ ،‬واﺧﺗﻠ ف ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﻧ ﺎس وﻗ ﺎﺗﻠوه ‪ ،‬ﻓﺧ رج‬
‫ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗوﻻھ ﺎ ﯾﻌﻘ وب ﺑ ن أﻓﻠ ﺢ ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ وارث أرﺑﻌ ﺔ أﻋ وام ‪،‬‬
‫وﺧﻠﻊ ‪ ،‬وأﻋﯾد أﺑو ﺣﺎﺗم اﻟذي ﻛﺎن ﻗﺑﻠﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﺳ ﺗﺔ أﻋ وام وﻗﺗﻠ ﮫ ﺑﻧ و أﺧﯾ ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬
‫‪ 294‬ووﻟﯾﮭﺎ ﯾﻘظﺎن ﺑن أﺑﻲ اﻟﯾﻘظﺎن ﻓﻘﺗﻠﮫو أﺑﻋﺑد ﷲ اﻟﺷﯾﻌﻲ ﻓﻲ ﺧﺑ ر طوﯾ ل ‪،‬‬
‫‪296‬ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن أھ ل ﺑﯾﺗ ﮫ ‪ ،‬واﻧﻘط ﻊ ﻣﻠ ك ﺑﻧ ﻲ رﺳ ﺗم ﻣ ن‬ ‫ﺷوال ﻣﻌﮫ‬
‫ﻓﻲ وﻗﺗل‬
‫ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫ﺗﺎھرت ‪ ) * .‬اﺑن أﻧﻌم ( * ) ‪ 161 - 75‬ه = ‪ 778 - 694‬م (‬
‫اﺷ ﺗﮭر‬ ‫ﺎض ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻟ د ‪:‬‬ ‫ﺎد ﺑ ن أﻧﻌ م اﻟﻣﻌ ﺎﻓري اﻻﻓرﯾﻘ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻗ‬
‫ﺑ ﺎﻟﺟرأة ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣﻠ وك وزﺟ م ﻋرھن اﻟﺟ ور واﻟﻌﺳ وﻟف د‪ .‬ﺑﺑرﻗ ﺔ ‪ ،‬وھ و أول‬
‫ﻗﺿ ﺎء اﻟﻘﯾ روان ﻣ رﺗﯾنﺛ ‪ .‬م‬ ‫ووﻟ ﺑﮭ ﻲ ﺎ ‪.‬‬
‫ﻟ ود ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ﺑﺈﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻧﺷ ﺄ‬
‫رﺣل إﻟﻰ ﺑﻐداد ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺻل ﺑﺎﻟﻣﻧﺻور اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻗﺑل أن ﯾﻠﻲ اﻟﺧﻼﻓ ﺔ ‪ ،‬وﺟﻣﻌ ت‬
‫ﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻻﺷ ﺗﻐﺎل ﺑ ﺎﻟﻌﻠم ‪ ،‬وأﺣﺑ ﮫ اﻟﻣﻧﺻ ور ‪ ،‬ﻓﻛ ﺎن رﻓﯾﻘ وﻟﻣﮫ ‪ .‬ﺎ وﻟ ﻲ‬
‫ور اﻟﻓوﻋظ ﮫ اﺑ ن أﻧﻌ م وﺣ ذره ﻣ ن ارﺗﻛ ﺎب اﻟﻣظ ﺎﻟم‬ ‫اﻟﻣﻧﺻ ﮫ ‪،‬‬
‫ﻼﻓ ﺔ دﻋ ﺎه إﻟﯾ‬
‫واﻧﺗﻘد ﺑﻌض أﻋﻣﺎﻟﮫ ‪ ،‬واﺳﺗﺄذﻧﮫ ﻓﻲ اﻟﻌودة إﻟﻰ اﻟﻘﯾروان ‪ ،‬ﻓ ﺄذن ﻟ ﮫوﻟ‪ .‬م ﯾﺟﺋ ﮫ‬
‫وأﺧﺑ ﺎره ﻛﺛﯾ رةﻟ ‪ .‬ﮫ )ﻣﺳ ﻓ ﻧد (ﻲ اﻟﺣ دﯾث ‪،‬‬ ‫وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻘﯾ روان ‪.‬‬ ‫ﺑﻌ د ذﻟ ﺗ ك ‪.‬‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 65‬ه = ‪- 626‬‬ ‫ﻋﺑ ‪( 1‬د‪ .‬اﻟ* ) رﺣﻣن ﺑ ن زﯾ د ( * ) ‪- 5‬‬ ‫ﺟ زآن )‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن زﯾ د ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب اﻟﻌ دوي اﻟﻘرﺷ ﻲ ‪ :‬والﻛ ‪ .‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫‪685‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫أﺗم اﻟرﺟﺎل ﺧﻠﻘﺔ ‪ .‬روى اﻟﺣدﯾث ﻋن أﺑﯾﮫ وﻏﯾره ‪ ،‬وروى ﻋﻧﮫ اﺑﻧﮫ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد‬
‫وآﺧرون ‪ .‬وزوﺟﮫ ﻋﻣر ﺑن اﻟﺧطﺎب اﺑﻧﺗﮫ ﻓﺎطﻣﺔ ‪ .‬ووﻻه ﯾزﯾد ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﻣﻛﺔ‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 90‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﺳ ﻧﺔ ‪ 63‬ه ) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن اﻟﺑﯾﻠﻣ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺷﺎﻋر ﻣﺟﯾ د ‪ ،‬أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن اﻻﺑﻧ ﺎء‬ ‫‪ 709‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ زﯾد اﻟﺑﯾﻠﻣﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫طﺑﻘ( ﺎت ﻋﻠﻣ ﺎء إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ ‪33 - 27‬ورﯾ ﺎض‬ ‫اﻟذﯾن ﻛﺎﻧوا * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 156‬ه ‪.‬وﺻ دور‬ ‫اﻟﻧﻔوس ‪96 : 1‬وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪214 : 10‬وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬
‫‪ 363‬ﻲ‬ ‫رﯾش وﻓ‬ ‫وﻧﺳ ‪ 179‬ب ﻗ‬ ‫ذﯾب ‪: 6‬‬ ‫ﺔ ‪ -‬خ ‪.‬ﺗﮭ ) ‪( 2‬ذﯾب اﻟﺗﮭ‬ ‫اﻻﻓﺎرﻗ‬
‫اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ) 6207‬ﻗﺎل اﻟﺑﺧﺎري ‪:‬ﻣﺎت ﻗﺑل ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﻣ ر ‪.‬ﯾﻌﻧ ﻲ‬
‫اﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ ﻓ ﻲ ﻣﻌﺟ م اﻟﺷ ﻌراء ﻗﺻ ﺔ ﻟ ﮫ‬ ‫اﻟزﺑﯾ رر ‪.‬‬
‫ﻓﻲ وﻻﯾﺔ ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن وذﻛ‬
‫وأﺑ وه‬ ‫اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣ روان وأﻧﺷ د ﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ذﻟ ك ﺷ ﻌرا ( ؟ﺑ ‪ .‬ﺎﻟﯾﻣن ‪.‬‬
‫وﻟﻌﺑ د اﻟ رﺣﻣن رواﯾ ﺔ‬ ‫ﻛﺎن ﻣوﻟﻰ ﻟﻌﻣر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ‪.‬‬ ‫اﻟﺑﯾﻠﻣﺎﻧﻲ ) أو اﻟﺑﯾﻠﻣﺎن (‬
‫ن ﻋﺑ ﺎس وﻏﯾ ره ‪ ،‬واﺧﺗﻠ ف رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث ﻓ ﻲ ﺗوﺛﯾﻘ وﻛﮫ ‪ .‬ﺎن ﯾﻧ زل‬
‫وﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ وﻻﯾﺗ ﮫ ) ‪( 1‬‬ ‫ﺑﺣران ‪ .‬ووﻓد ﻋﻠﻰ اﻟوﻟﯾد اﻻﻣوي ‪ ،‬ﻓﺄﺟزل ﻋطﺎءه‬
‫‪ 686‬مد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ﺳن ﻌﯾد‬ ‫اﻟﮭﻣ داﻧﻲ ( * ) ‪ 66 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑ‬ ‫‪)*.‬‬
‫ﺷﺑﺎم ‪.‬ﺎن ﺳ ﯾد ﻗوﻣ ﮫ‬‫ﺑن ﻗﯾس اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪ :‬ﺷﺟﺎع ‪ ،‬ﻣن أﺷراف اﻟﯾﻣﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬ﻣن ﻛ‬
‫اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ﺑﺟﻣ ﻊ ﻛﺑﯾ ر ﻣ ن أھ ل اﻟ ﯾﻣن ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻣﻘرﺑ ﺔ ﻣ ن اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﻗﺎﺗل اﻟﻣﺧﺗﺎر ‪.‬‬
‫وﻗﺗل ﻓﻲ إﺣدى وﻗﺎﺋﻌﮫ ﻣﻌﮫ ) ‪) * . ( 2‬اﺑن طرﯾﻘ ﺔ ( * ) ‪ 1227 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫درس ﻓﻘﯾ ﮫ ﻣ ﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻟ ﮫ‬ ‫طرﯾﻣ ﺔ ‪:‬‬
‫ﻋﺑد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ﺑ ن ﻘ‬ ‫‪ 1812 - . .‬م‬
‫ردة‬ ‫ول ﻟﺑ‬ ‫ﻣط‬
‫ﺎﺷ ﻣﻧﮭ رح ﺎ )‬ ‫وان ‪.‬ﻛﺗﺑ‬
‫ﻧف‬ ‫ﺻ‬‫ﺎﻻدب ‪ .‬ل ﺗط‬ ‫ن أھ‬ ‫م ﺑﻣ‬ ‫ﻋﻠ‬
‫اﻟﺑوﺻﯾري ‪ -‬خ ( ﻓرغ ﻣن ﺗﺄﻟﯾﻔﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1212‬ه ) ‪) * . ( 3‬ﭘﺎﺟﮫ ﺟ ﻲ زاده ( *‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﻠﯾم ﺑ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ‪ 1911‬م (ن ﺳ‬
‫‪ 1330‬ه = ‪- 1832‬‬
‫‪ - 1248‬د اﻟ‬ ‫) ﻋﺑ‬
‫ﻣوﺻ ﻠﻲ اﻻﺻ ل‬ ‫ﻟرﺣﻣن ‪ ،‬اﺑن اﻟﺑﺎﺟﮫ ﺟﻲ ‪ :‬ﺑﺣﺎﺛﺔ ﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟﻌراق ‪.‬‬
‫‪ .‬وﻟد وﻋﺎش وﻣﺎت ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻛﺎن رﺋﯾﺳﺎ ﻟﻣﺣﻛﻣﺗﮭﺎ اﻟﺗﺟﺎرﯾﺔ ‪.‬واﻧﺗﺧﺑﺗﮫ ﻧﺎﺋﺑﺎ ﻓ ﻲ‬
‫ﺎرق ﺑ) ﯾن اﻟﻣﺧﻠ وق واﻟﺧ ﺎﻟق ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺎﻧﻲ ‪ .‬ﻧفاﻟﻔﻛﺗ ﺎب‬ ‫اﻟﻣﺟﻠ س اﻟﻌﺛﻣ ﺻ‬
‫ذﯾﻠﮫ ( اﻟﻣطﺑوع ﻣﻌﮫ ) ‪ ) * . ( 4‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪149 : 6‬‬
‫وﺧﻼﺻ ﺔ ﺗ ذھﯾب اﻟﻛﻣ ﺎل ‪) . 190‬اﺑ ‪( 2‬ن اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪( 3 ) . 66‬‬
‫ﻣﺧﺗﺻر ﺗﺎرﯾﺦ ﺗطوان ‪ 301 : 1‬وإﺗﺣﺎف اﻟﻣطﺎﻟﻊ ‪ -‬خ ﻗﻠت ‪ :‬وﻟﺿﺑط ) طرﯾﻘﺔ‬
‫اﻟﻌدد اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣ ن ﺳ ﻧﺔ ‪1957‬اﻟﺻ ﻔﺣﺔ ‪. 87‬‬ ‫( ﺑﺎﻟﺗﺻﻐﯾر اﻧظر ﻣﺟﻠﺔ ) ﺗطوان (‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪243 : 2‬وﺳ رﻛﯾس ‪507‬‬ ‫) ‪ ( 4‬ﺑﯾن اﺣﺗﻼﻟﯾن ‪231‬‬
‫وإﯾﺿﺎح اﻟﻣﻛﻧون ‪ ) * . 153 : 2‬اﺑن اﻻھدل ( * ) ‪ 1250 - 1179‬ه = ‪1766‬‬
‫‪ 1835‬مﺳ ( ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ اﺑ ن ﻋﻣ ر ﻣﻘﺑ ول اﻻھ دل ‪،‬‬ ‫د اﻟ رﺣﻣن‪-‬ﺑ ن‬
‫ﯾﻣن ‪.‬ن أھ ل زﺑﯾ د ‪،‬‬‫ؤرخ‪ ، :‬ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟ ﻣ‬ ‫اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ ﻣ‬
‫اﻟطﺎﻟﺑﻲ‬
‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻧﻔس اﻟﯾﻣﺎﻧﻲ واﻟروح اﻟرﯾﺣﺎﻧﻲ ﻓﻲإﺟ ﺎزة‬
‫اﻟﻘﺿﺎة ﺑﻧﻲ اﻟﺷوﻛﺎﻧﻲ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﺗراﺟم ‪ ،‬و ) ﻓراﺋد اﻟﻔواﺋد ‪ -‬خ ( ﻣﺟﻠدان ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺣﻔﺔ اﻟﻧﺳﺎك ﻓﻲ ﺷ رب اﻟﺗﻣﺑ ﺎك‬ ‫) اﻟروض اﻟورﯾف ﻓﻲ اﺳﺗﺧدام اﻟﺷرﯾف ( و )‬
‫( و ) ﻓﺗﺢ اﻟﻘوي ( ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻧﮭل اﻟروي ﻟواﻟده ‪ ،‬و ) ﻣﺟﺎﻣﯾﻊ (ﻓﻲ ﻋﻠ وم‬
‫اﻟز ﻓﺎﻧﻲ (ﻲ اﻟﺻ رف ‪ .‬وﻓ ) ﺗﺢ‬ ‫ﻣﺧﺗﻠﻔاﻟﺟﻧ ﺔ ‪،‬ﻰو اﻟ) داﻧﻲ ﻋﻠ ﻰ ﻣﻘدﻣ ﺔ ﻧﺟ‬
‫اﻟﻌﻠ ﻲ ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻓ ﺔ ﺳ ﻠب اﻟ وﻟﻲ ‪-‬رﺳخ ( ﺎﻟﺔ ﻓ ورﻗﻲ ‪28‬ﺔ ‪ ،‬أطﻠﻌﻧ ﻲ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ‬
‫وﻟﻣﻌﺎﺻوع ‪.‬ره ﺳ ﻌد ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫ﺿ ﻲ ﻣﺣﻣ د اﻟﻌﻣ ري اﻟﯾﻣﻧ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻣ‬
‫رﺣﻣن ﻓ ﻲ ﻣﻧﺎﻗ ب ﺳ ﯾدي ﻋﺑ د‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗ ﺗﺢﮫ اﻟﺳ ﻣﺎه )‬ ‫ﮭﯾل ﻛﺗ ﺎب ﺣﺎﻓ ل ﻓ ﻲ ﻓ‬
‫ﻛﺗﺑ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1263‬ه ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ﺳ ﻣرة ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺳ ﻠﯾﻣﺎن (‬
‫‪ 670‬من(ﺳ ﻣرة ﺑ ن ﺣﺑﯾ ب ﺑ ن ﻋﺑ د ﺷ ﻣس‬ ‫ﻋﺑ ‪50‬د هاﻟ= ‪- . . .‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬
‫أﺳﻠم ‪.‬ﯾ وم ﻓ ﺗﺢ ﻣﻛ ﺔ ‪ ،‬وﺷ ﮭد‬ ‫اﻟﻘرﺷﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺳﻌﯾد ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺎدة اﻟوﻻة‬
‫ووﻟ ﻲ‬ ‫رة ‪.‬ﺳﺟﺳ ﺗﺎن وﻛﺎﺑ ل وﻏﯾرھﻣ ﺎ ‪.‬‬ ‫اﻟﺑﺻ ﺗﺢ‬‫ﻏ زوة ﻣؤﺗ ﺔ ‪ ،‬وﺳ ﻛن واﻓﺗ‬
‫وﺣﺎﺑﮭﺎ‪ ،‬ﻓﺗﺛم ﻋ ﺎد إﻟ ﻰ اﻟﺑﺻ رة ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺳﺟﺳﺗﺎن ‪ ،‬وﻏزا ﺧراﺳﺎن ﻓﻔﺗﺢ‬
‫ﻼل ( ﻣﺎه اﻟﻧﺑ ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﻛ ﺎن اﺳ ﻣﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﻋﺑﺔ ) د ﻛ وﺳ‬
‫اﻻﺧﯾ ر ﻣ ن ﻧﺳ ﺧﺔ اطﻠﻌ ت ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎت‬ ‫وم ‪865‬‬‫اﻟﻘﺳ م‬‫أﺑﺟ دﻰ اﻟﻌﻠ‬
‫وﻋﻠ‬
‫ﻣﻛﺗوﺑﺔ ﺑﺧط ﻣﺷرق ‪ ،‬أﻣﺿﺎھﺎ ) أﺣﻣد ﻋﻠﻲ ﻓﻲ ﺑﻣﺑﺊ ‪ ( 1325‬ﻣﻧﮭﺎ ﺗﻌﻠﯾق ﻋﻠﻰ‬
‫ذي ﻟﺧ ص ﻣﻧ ﮫ اﻟﻣؤﻟ ف ‪-‬أي ﻣؤﻟ ف‬ ‫) اﻟﻧﻔس اﻟﯾﻣﺎﻧﻲ ( ﯾﻘولإﻧ‪ :‬ﮫ اﻟﻛﺗ اﻟﺎب )‬
‫وم ‪-‬ذه اﻟﺗ راﺟم ‪ ،‬واﻟﻧﺳ ﺧﺔ ﻋﻧ دي اﻵن ‪ ،‬ﺗﻣﻠﻛﺗﮭ ﺎ ﺑﻌ د ﻣ وت‬ ‫أﺑﺟدﻏﺎﻟاﻟﻌﻠب ھ‬
‫اﻟﻣؤﻟف ﻣن ورﺛﺗﮫ ‪ .‬ﻗﺎﻟﮫ أﺣﻣد ﻋﻠﻲ ( ‪ .‬وﻧﯾل اﻟوطر ‪ 30 : 2‬وإﯾﺿﺎح اﻟﻣﻛﻧون‬
‫رﺣﻣن ‪ .‬ﮫﺣ‪ 14‬دﯾﺛﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻟ‬ ‫د اﻟ‬ ‫ﻠم ﻋﺑ‬ ‫ﷲ ‪:‬ﻋﻠﯾ‪ . 370‬ﮫ وﺳ‬ ‫ﻠﻰ ‪1‬‬ ‫ﺻ‬
‫‪ 1913‬مد (اﻟ رﺣﻣن اﻟﺳوﯾﺳ ﻲ‬ ‫اﻟﺳوﯾﺳ ﻲ ( * ) ‪ 1331 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑ‬
‫اﻟﺣﻧﻔﻣ ﻲن ‪:‬أﻋﺿ ﺎء اﻟﻣﺣﻛﻣ ﺔ اﻟﺷ رﻋﯾﺔ اﻟﻛﺑ رى ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرةﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﻛ ﺎن‬
‫ﻣﺧﺗﺻر اﻟﻔﺗ ﺎوي اﻟﻣﮭدﯾ ﺔ ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻌﻠ وي‬ ‫ﺗﻠﺧﯾص اﻟﻧﺻوص اﻟﺑﮭﯾﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﺷ ﮭﺎب اﻟ دﯾن ‪،‬‬ ‫( * ) ‪ 1341 - 1262‬ه = ‪ 1922 - 1846‬م‬
‫وﻟد ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ‬ ‫أﺑو ﺑﻛر اﻟﻌﻠوي ‪ :‬ﻓرﺿﻲ ‪ ،‬ﻣن أﺷﮭر ﺷﻌراء اﻟﯾﻣن ﻓﻲ ﻋﺻره ‪.‬‬
‫رﯾم ﻓ‪ .‬ﻲ ﺗ رﯾم ﺑرﻋﺎﯾ ﺔ ﻋﻣ ﮫ ﻋﻣ ر ﺑ ن‬ ‫وﺗرﺑ ﻰ‬‫ﺣﺻن آل ﻓﻠوﻗ ﺔ ﻣ ن ﻣﺻ ﺎﯾف ﺗ‬
‫‪88‬ﺑرﺣﻠ ﺔ إﻟ ﻰ ﺟ ﺎوه وﻋ ﺎد ) ‪( 1292‬‬ ‫اﻟﻣﺣﺿﺎر ‪ .‬وﺟﺎور ﺑﻣﻛﺔ ‪1286‬وﻗ‪ -‬ﺎم‬
‫وﻟﻰ درﯾس ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﺎﺷﺗﻐل ﺑﺎﻟﺗدرﯾس واﻻﻓﺗﺎء ﺛم ﺳﺎﻓر إﻟ ﻰ ﺣﯾ در آﺑ ﺎد اﻟ دﻛن وﺗ اﻟﺗ‬
‫ذرﯾﻌ) ﺔ اﻟﻧ ﺎھض إﻟ ﻰ ﻋﻠ م‬ ‫ﻣدرﺳﺗﮭﺎ اﻟﻧظﺎﻣﯾﺔ وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﻟ ﺎ ﮫ‪ .‬ﻣﺻ ﻧﻔﺎت ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫اﻟﻔراﺋض ‪ -‬ط ( و ) دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬ط ( ﻛﺑﯾر ) ‪ ) * . ( 3‬ﺷﮭﺑﻧدر ( * ) ‪1299‬‬
‫ب‬ ‫طﺑﯾ‪:‬‬
‫ﮭﺑﻧدر‬ ‫ﺎﻟﺢ ﺷ‬ ‫نﺻ‬ ‫‪1882‬اﻟ‪ 1940 -‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫‪ 1359 -‬هﻋﺑ= د‬
‫ﻓرﺑﺗ ‪ ،‬ﮫ أﻣ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺎت واﻟق ‪ .‬ده وﻋﻣ ره ﺳ ت ﺳ ﻧوات‬ ‫ﺧطﯾ ب ‪ ،‬ﻣ ن أھ ﻣل دﻣﺷ‬
‫وﺗﺧرج ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾﺔ ﺑﺑﯾروت ‪ ،‬طﺑﯾﺑﺎ ‪ ،‬ﺳﻧﺔ ‪ 1904‬م ‪ .‬وﻛﺎن ﻣﻣن دﺧل‬
‫اﻟدﺳ ﺗور اﻟﻌﺛﻣ ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ اﺗﺟﮭ ت ﺳﯾﺎﺳ ﺗﮭﺎ‬ ‫واﻟﺗرﻗﻲ (‬
‫ﻓﻲ ﺟﻣﻌﯾﺔ ) اﻻﺗﺣﺎد ﺑﻌ د‬
‫ﺳﺔ ) ﻧﺔ ‪( 1914‬‬ ‫رب اﻟﻌﺎﻣ‬ ‫ﺑت‪.‬اﻟﺣ‬‫ﺎ‬ ‫ﻧﺎوأھ‬
‫اﻟﻌﻧﺎﺻ ( ر وﻧﺷ‬
‫ك‬ ‫ﻰ)‬
‫ﺗﺗرﯾ‬ ‫إﻟ‬
‫ﻓﺗ وارى ‪ ،‬ﻣﻧﻔﻠﺗ ﺎ ﻣ ن دﻣﺷ ق إﻟ ﻰ *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﺗﮭ‪ ( 1‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪: 6‬‬
‫‪5125‬ﺑ ﯾن رﺟ ﺎل اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ‪ 282‬ودول‬ ‫واﻟﺟﻣ ﻊ‬
‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫‪190‬‬
‫اﻻﺳﻼم ﻟﻠذھﺑﻲ ‪ 26 : 1‬وﻧﺳب ﻗرﯾش ‪ ( 2 ) . 150‬ﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪. 1279‬‬
‫وأﻗ رﺎم‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة إﻟ ﻰ ﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﻌ راق ﻓﻣﺻ‬ ‫) ‪ ( 3‬ﺷﻌراء اﻟﯾﻣن ‪. 225 - 197‬‬
‫ﯾن وزﯾ را ﻟﻠﺧﺎرﺟﯾ ﺔ ﻓﯾﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫‪1919‬‬ ‫وﻋﺎد إﻟﻰ ﺳ ورﯾﺔ ﺳ ﻧﺔوﻋ‬ ‫ﺑﻌد اﻟﺣرب ‪.‬‬
‫ﻓﻐﺎدرھ ﺎ إﻟ ﻰ‬ ‫‪ 1920‬واﺣﺗﻠﮭﺎ اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﺑﻌد وﻗﻌﺔ ﻣﯾﺳﻠون )ﻓﻲ اﻟﺳﻧﺔ ﻧﻔﺳ ﮭﺎ (‬
‫ﻣﺻر ﻓﺄﻗﺎم ﻧﺣو ﻋﺎم ‪ ،‬ورﺟﻊ إﻟﻰ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬ﻓﺎﺷ ﺗرك ﻓ ﻲ ﺣﻔﻠ ﺔ ﻟﻠﻣﺳ ﺗرﻛرﯾن ) (‬
‫ﻓﺎﻋﺗﻘﻠ ﮫ اﻟﻔرﻧﺳ ﯾون ﻓ ﻲ ﺟزﯾ رة أرواد ‪ ،‬ﺳ ﻧﺗﯾن‬ ‫‪Charles‬‬
‫‪ Crane‬ﻲ ‪،‬‬
‫اﻻﻣﯾرﻛ‬
‫وﺑﺿﻌﺔ أﺷﮭر ‪ .‬وأطﻠق ‪ ،‬ﻓﺷﺎرك ﻓﻲ إﻧﺷﺎء ﺣزب ) اﻟﺷﻌب ( ﺑدﻣﺷق ‪ .‬وﺛﺎرت‬
‫ﺳورﯾﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪ 1925‬م (وھم اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﺑﺎﻟﻘﺑض ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﻔر إﻟﻰ ﺟﺑل اﻟ دروز‬
‫ﻣﻌﻘل اﻟﺛورة ‪ ،‬وﻣﻧﮫ إﻟﻰ ﺷ رﻗﻲ اﻻردن ‪ ،‬ﺛ م إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ﺳ ﻧﺔ ‪1927‬واﺧﺗﻠ ف‬
‫أﻛﺛ ر اﻟﻌ ﺎﻣﻠﯾن ﻻﺳ ﺗﻘﻼل ﺳ ورﯾﺔ ‪ ،‬ﻣ ن أﺻ دﻗﺎﺋﮫ اﻻﻗ دﻣﯾن ‪ ،‬ﻓﺗﻧﺎوﻟ ت‬
‫واﻧﺻ ‪ .‬رف إﻟ ﻰ اﻻﺷ ﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟط ب زﻣﻧ ﺎ ‪.‬ﺛ م أراد‬ ‫ﻣوﻗﻔ ‪ ،‬ﻟﮫ وﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫اﻟﺻﺣف ﮫ‬
‫ﻗﺑﯾ ل‬ ‫ﻋﯾﺎدﺗ ﮫ (‬ ‫‪1937‬ﺎ ﻛ ﺎن ﻓ ﻲ )‬ ‫ﻓﺑﯾﻧﻣ‬
‫ﺳ ﺗﻘرار ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ﻓﻌ ﺎد إﻟﯾﮭ ﺎ ﺳ ﻧﺔ‬
‫دﺧ ل ﻋﻠﯾأﺷﮫ ‪3‬ﺧﺎص ﻓﻘﺗﻠ وه ‪ ،‬واﻋﺗﻘﻠ وا وأﻋ دﻣوا ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫اﻟظﮭر ﺳ ﻧﺔ ‪1940‬‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ‬ ‫رﺟﻣ ﺔ ﻋ ن اﻻﻧﻛﻠﯾزﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻧﻘ ل ﻋﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫وﻛﺗب ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺗ ﻲ اﻟﻣﻘﺗط ف واﻟﮭ ﻼل ‪،‬‬ ‫اﻟدوﻟﯾﺔ ‪ -‬ط ( ﻟدﻟﯾزل ﺑورﻧس ‪.‬‬
‫وﻛ ( ﺎن ﻗ د ﺣ ﺎول‬ ‫اﻟﻘﺿﺎﯾﺎ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﻛﺑ رى ‪ -‬ط‬ ‫ﺟﻣﻊ ﺑﻌﺿﮭﺎ ﻓﻲ ﻛﺗﺎب ﺳﻣﺎه )‬
‫ﻓر ( ﻲ‬ ‫ﺎﻧﻲ )‬
‫ﻛﻣﺑﻔﻣﯾ‬ ‫رق اﻻﻟﻣ‬ ‫ﮫ اﻟﻣﺳﺗﺷ‬ ‫رﻟ‬ ‫ﺑﺎه ‪ ،‬ﻓﻧﺷ‬ ‫ﻲﺻ‬ ‫رﻓ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋﺗﮫ ‪ ،‬ﺑﻌض ﻣﺎ ﻧظم ‪ ،‬وﻟﯾس ﺑﺷﺎﻋر ‪ .‬وﻟﮫ ) ﻣذﻛرات ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺎﻟﺣﻲ‬ ‫‪ 1494‬اﻟم ( رﺣﻣن اﻟﺻ‬
‫د‬ ‫وھري ( * ) ‪ 900 - . . .‬ه = ‪. . .‬ﻋﺑ‪-‬‬ ‫اﻟﺟ‬
‫اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ ،‬زﯾن اﻟدﯾن اﻟﺟوھري ‪ :‬ﻓﻠﻛﻲ ﻣن أھل اﻟﺻﺎﻟﺣﯾﺔ ﺑدﻣﺷق ﻟ‪ .‬ﮫ )اﻟ در‬
‫اﻟظﺎھرﯾره ﺔﻣ ‪ .‬ن زﯾ ﺞ أﻟ وغ ﺑ ك‬ ‫اﻟﻧظ ﯾم ﻓ ﻲ ﺗﺳ ﮭﯾل اﻟﺗﻘ وﯾم ‪ -‬ﻓخ ( ﻲاﺧﺗﺻ‬
‫وﺑﻌض ﻛﺗب اﺑن اﻟﺷﺎطر وﻏﯾره ‪ ،‬ﻓﻲ ‪ 198‬ﺻﻔﺣﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬أﺑو ھرﯾرة ( *‬
‫) ‪ 21‬ق ه ‪ 59 -‬ه = ‪ 679 - 602‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺻﺧر اﻟدوﺳﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘب‬
‫ھرﯾرة ‪ :،‬ﻛ ﺎن أﻛﺛ ر اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ ﺣﻔظ ﺎ ﻟﻠﺣ دﯾث ورواﯾ ﺔ ﻟ ﮫ ‪.‬ﻧﺷ ﺄ‬ ‫ﺑﺄﺑﻲﺻﺣﺎﺑﻲ‬
‫ﻌﯾﻔﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻗ دم اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ورﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم‬
‫‪ 5374‬دﯾﺛﺎ ‪ ،‬ﻧﻘﻠﮭ ﺎ‬
‫ﺑﺧﯾﺑر ‪ ،‬ﻓﺄﺳﻠم ﺳﻧﺔ ‪ 7‬ه ‪ ،‬وﻟزم ﺻﺣﺑﺔ اﻟﻧﺑﻲ ‪ ،‬ﻓروى ﻋﻧﮫ ﺣ‬
‫ﻋن أﺑﻲ ھرﯾرة أﻛﺛر ﻣن ‪ 800‬رﺟل ﺑﯾن ﺻﺣﺎﺑﻲ وﺗﺎﺑﻌﻲ ‪.‬ووﻟﻲ إﻣرة اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ‬
‫اﻟﺧﻼﻓ دة ‪.‬ﺔ إﻟ ﻰ ﻋﻣ ر اﺳ ﺗﻌﻣﻠﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻟﺑﺣ رﯾن ‪ ،‬ﺛ م رآه ﻟ ﯾن‬ ‫ﺻ ﺎرت ﻣ‬
‫وأراده ﺑﻌد زﻣ ن ﻋﻠ ﻰ اﻟﻌﻣ ل ﻓ ﺄﺑﻰ ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﻌرﯾﻛﺔ ﻣﺷﻐوﻻ ﺑﺎﻟﻌﺑﺎدة ‪ ،‬ﻓﻌزﻟﮫ ‪.‬‬
‫وﻛﺎن‪ .‬ﯾﻔﺗﻲ ‪ ،‬وﻗد ﺟﻣ ﻊ ﺷ ﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ﺗﻘ ﻲ‬ ‫أﻛﺛر ﻣﻘﺎﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ‬
‫وﻟﻌﺑ ( د اﻟﺣﺳ ﯾن ﺷ رف اﻟ دﯾن‬ ‫ﻣﻲ )ﺎوي أﺑ ﻲ ھرﯾ رة‬ ‫اﻟدﯾن اﻟﺳﺑﻛﻲ ﺟ زءا ﺳ ﻓﺗ‬
‫ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ ) أﺑو ھرﯾرة ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻣ ذﻛرات‬
‫اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬وﺟرﯾدة اﻟﻔﯾﺣﺎء اﻟدﻣﺷﻘﯾﺔ ‪ 11‬ﺷوال ‪ 1342‬وﺟرﯾدة اﻟوﻓد اﻟﻣﺻري ‪1‬‬
‫ﺟﻣﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ 1359‬واﻻﻋﻼم اﻟﺷرﻗﯾﺔ ‪ 145 : 1‬واﻗرأ ﻣﺎ ﻛﺗﺑﮫ ﻋﻧﮫ ﻣﺣﻣد ﻛرد‬
‫ﻋﻠﻲ ﻓﻲ ) اﻟﻣذﻛرات ( ‪ ( 2 ) . 450 - 444 : 2‬اﻟظﺎھرﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﮭﯾﺋﺔ ‪( 3 ) . 62‬‬
‫واھر‬ ‫ﻰ ت ‪1179‬‬
‫واﻟﺟ‬ ‫‪ 270‬ﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﻛﻧ‬ ‫ﺎت ‪: 2‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫ﻣﺎء واﻟﻠﻐ‬ ‫ذﯾب اﻻﺳ‬ ‫ﺗﮭ‬
‫اﺧﺗﻠﻔ) واﻲﻓاﺳ ﻣﮫ واﺳ م‬ ‫وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬ ‫‪ 418‬ﻔﺔ اﻟﺻ ﻔوة ‪285 : 1‬‬ ‫اﻟﻣﺿ ﯾﺔ ‪: 2‬وﺻ‬
‫أﺑﯾﮫ ﻋﻠﻰ ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ﻋﺷر ﻗوﻻ ( وﺣﻠﯾﺔ اﻻوﻟﯾﺎء ‪ 376 : 1‬وذﯾل اﻟﻣذﯾل ‪ 111‬وﻓﯾﮫ ‪:‬‬
‫وﺳ ﻣﻲ ﻋﺑ د‬ ‫وﻗﯾل د‪ :‬ﺷ ﻣس ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ‪.‬‬‫) ﻗﯾل ‪ :‬اﺳﻣﮫ ﻋﻣﯾر ﺑن ﻋﺎﻣر ‪ ،‬ﻋﺑ‬
‫رﻗﺎوي ( * ) ‪ 1264 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﻔﺣﺔ ‪309‬اﻟﺷ‪) * /‬‬ ‫ﺻ=‪/‬‬ ‫ﻲ‬ ‫ﷲﻓ‬
‫ري ﮫ‪ .‬ﻧظ م ﺟﻣﻌ ﮫ )‬ ‫‪ 1848‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﺻﻔﺗﻲ اﻟﺷرﻗﺎوي ‪:‬أدﯾب ﻣﺻ ﻟ‬
‫ﺗﻠﻣﯾذه ﻣﺣﻣد ﻋﯾﺎد اﻟطﻧطﺎوي ( وﺳﻣﺎه )ﺗﻼﻗﻲ اﻻرب ﻓﻲ ﻣراﻗ ﻲ اﻻدب ‪ -‬خ (‬
‫ﻛﺗﺑت ﻧﺳﺧﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪) * . ( 1 ) 1258‬اﻟﻌراﻗ ﻲ ( * ) ‪ 1314 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﻓﺎﺿ ‪ :‬ل ﻣﻐرﺑ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫رﺣﻣن ﺑ ن اﻟﻌﺑ ﺎس اﻟﻌراﻗ ﻲ اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ‬ ‫‪ 1896‬م (‬
‫ﻋﺑ د اﻟ‬
‫ﻋﺎرض ﺑﮭ ﺎ اﻟﺑوﺻ ﯾري ‪ ،‬وﻣﻧظوﻣ ﺔ ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻧظم ‪ ،‬ﻣﻧﮫ ) ھﻣزﯾﺔ (‬
‫ﻲ ) ﻣﺎﺋل‬ ‫ﺷ‬ ‫اﻟﺗوﺣﯾ وأﺧ د ( رى ﻓ‬
‫ﻲ)‬ ‫روطﮫ ( رى ﻓ‬‫وأﺧ‬ ‫دﻋﺎء وﺷ‬ ‫آداب اﻟ‬
‫ﻋﺑ ‪ :‬د ﻧﮭ م ‪ ،‬أو ﻋﺑ د‬‫اﻟﻣﺻطﻔﻰ ( ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ = * ( 1‬اﻻﺳﻼم ‪ ،‬وﻗﯾل‬
‫ﻛﻧ ‪) :‬ﻲ أﺑ ﺎ ھرﯾ رة ‪ ،‬ﻟﮭ رة‬‫ﻏﻧم ‪ ،‬وﻗﯾل ﺳﻛﯾن ( ‪ .‬وإﺷراق اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ -‬خ ‪ .‬وﻓﯾﮫ‬
‫وﻛ ﺎن ﯾ دور ﻣ ﻊ اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﺣﯾ ث‬ ‫ﻛﺎن ‪،‬ﯾﺣﻣﻠ‬
‫ﺻﻐﯾرةﻣﻌ ﮫ‬
‫ﮭ ﺎ‬
‫دار ( وﺣﺳن اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪ 166‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 114 : 7‬وﻗﺎل اﺑن ﺗﯾﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﻰ‬
‫‪) 446‬ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم أﻗ ل ﻣ ن أرﺑ ﻊ ﺳ ﻧﯾن ‪،‬‬ ‫ﯾنﺻ‬ ‫اﻟﻣﻧطﻘﯾ ﻲ‬
‫ﺻ ﺣب اﻟﻧﺑ‬
‫واﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة‬ ‫ﻓﺄﺧﺑﺎره ﻛﻠﮭﺎ ﻣﺗﺄﺧرة ( ‪( 1 ) .‬دار اﻟﻛﺗ ب ‪. 67 : 3‬‬
‫‪ ( 2 ) . 439 : 1‬اﻟﯾواﻗﯾت اﻟﺛﻣﯾﻧﺔ ‪ ) * . 200‬اﻟﻘﺎري ( * ) ‪ 88 - 10‬ه = ‪631‬‬
‫‪ 707 -‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ‪ ،‬اﻟﻘﺎري ‪ ،‬ﻣن وﻟد اﻟﻘﺎرة ﺑن اﻟدﯾش ‪ :‬ﻣن ﺟﻠﺔ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻲ أھل اﻟﻣدﯾﻧﺔ وﻋﻠﻣﺎﺋﮭم ‪ .‬ﻛﺎن ﻋﻠﻰ ﺑﯾت اﻟﻣﺎل ﻓﻲ زﻣن ﻋﻣر ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ‬
‫‪ - 1280‬و ‪ 1350‬ه =‬ ‫ﺎر ( * ) ﻧﺣ‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧ ﻋﺑ ﺔ ) ‪1‬د (اﻟ‪ ) * .‬رﺣﻣن اﻟﻘﺻ‬
‫‪ - 1863‬ﻧﺣو ‪ 1931‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﺑن ﻣﺣﯾﻲ اﻟدﯾن اﻟﻘﺻﺎر ‪:‬‬
‫ﯾﺢ‬ ‫وﺗواﺷ‬
‫ﻊ ) أدوارا (‬ ‫وﺿ‬
‫ﯾﻘﻰ ‪.‬‬ ‫ﺔ ﺑﺎﻟﻣوﺳ‬ ‫ﮫ ﻣﻌرﻓ‬ ‫ﻧظم ‪ ،‬ﻟ‬ ‫ر اﻟ‬ ‫ﻛﺛﯾ‬
‫وأﻧﺎﺷﯾد وطﻧﯾﺔ ‪ ،‬وﻟﺣن ﺑﻌﺿﮭﺎ ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑدﻣﺷق ‪ .‬ﻟﮫ رﺳﺎﺋل ﯾﻐﻠب ﻋﻠﯾﮭﺎ‬
‫اﻟﺳﺟﻊ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺑراھﯾن اﻟﺣﻛم ﻓﻲ ﺑراءةاﻟﻣﺣﺑوب ﻣن اﻟظﻠ م ‪ -‬خ ( و )اﻟﻌ ذب‬
‫اﻟﺑرھ و ) ﺎن اﻟﺟﻠ ﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﺳﺗﺣﺳ ن ﻓ ﻲ ﻣﻧ ﺎظرات اﻟﻌ زب واﻟﻣﺣﺻ ن ‪ -‬خ (‬
‫ﻧﺧﺑ ﺔ ﻣ ن‬ ‫ﻣﻧﺎظرة اﻟﺷﺟﻲ واﻟﺧﻠﻲ ‪ -‬خ ( و ) دﯾوان ‪ -‬خ (ﻓﻲ ﻣﺟﻠ دﯾن ‪.‬وﻟ ﮫ )‬
‫أﺷﻌﺎر * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪ 223 : 6‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪6219‬‬
‫‪ .‬اﺑن اﻟروﻣﻲ ‪ ،‬ﻣﻣﺎ ﻟﯾس ﻓﻲ دﯾواﻧﮫ اﻟﻣطﺑوع ‪ -‬خ ( ﺑﺧطﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟظﺎھرﯾﺔ ) ‪1‬‬
‫اﻟﺑرﻗ وﻗﻲ ( * ) ‪ 1363 - 1293‬ه = ‪1944 - 1876‬ﻋﺑم ( د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫(‪)*.‬‬
‫ري ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﻣﻧﯾ ﺔ‬
‫أدﯾ ب ﻣﺻ وﻟ‬ ‫ﺑن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﺳ ﯾد ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﺑرﻗ وﻗﻲ ‪:‬‬
‫اﻻزھ ر ﻋﻠ ﻰ اﻟﺷ ﯾﺦ اﻟﻣرﺻ ﻔﻲ ‪،‬‬ ‫ﺟﻧﻣرﻛ ﺎج )ز دﺳ وﻗوق رأ ﻓ‬
‫ﺑﺎﻟﻐرﺑﯾ ﻲﺔ (‬
‫واﺳﺗﻔﺎد ﻣن دروس اﻟﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣد ﻋﺑده ‪ .‬وأﺻدر ﻣﺟﻠﺔ ) اﻟﺑﯾﺎن (ﺷﮭرﯾﺔ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻛري ‪،‬‬ ‫ﺎزﻧﻲ ‪ ،‬وﺷ‬ ‫ﺎدر ‪ :،‬واﻟﻣ‬ ‫ﻣﺻ‬
‫ﺎء اﻟﻌﻘ‬ ‫ﺣﯾﻔﺔ أدﺑ‬ ‫ﺻ‬‫‪1910‬‬
‫ت‬ ‫م ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ‬
‫اﻟﻌﻧﺎﯾ ﺔ ﺑﺟ ودة اﻟﻌﺑ ﺎرة وﺟزاﻟ ﺔ اﻻﺳ ﻠوب ‪،‬‬ ‫رھم ‪.‬‬ ‫ﻛﺛﯾ ر‬‫واﻟﺳ وﻛﺑﺎﻋﻲﺎنوﻏﯾ‬
‫ﻣﺟﻠﺗ ﮫﻔﮫ ‪.‬ﻋ ﺎرﻓوه ﺑﺈﻣﺗ ﺎع اﻟﺣ دﯾث وأﻧ س اﻟﻣﺟﻠ س ‪.‬وﻟ ﮫ‬ ‫أﺿﺎع ﻣﺎﻟ ﮫ ﻓ ﻲ ﯾﺻ‬
‫ﺗﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺷرح دﯾوان اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ ‪ -‬ط ( ﺷو )رح دﯾ وان ﺣﺳ ﺎن ‪ -‬ط ( و )‬
‫واﺧﺗ ‪ .‬ﺎر ﻣﻣ ﺎ‬‫دوﻟ ﺔ اﻟﻧﺳ ﺎء ‪ ،‬ﻣﻌﺟ م ﺛﻘ ﺎﻓﻲ ‪ -‬ط (اﻟ و )ذاﻛرة واﻟﻧﺳ ﯾﺎن ‪ -‬ط (‬
‫اﺳﺗﺟﺎد ﻣن أدب اﻟﻌرب ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﺳﻣﺎھﺎ )اﻟذﺧﺎﺋر واﻟﻌﺑﻘرﯾ ﺎت ‪ -‬ط (ﺟ زآن ‪،‬‬
‫ﯾص‬ ‫رح ﺗﻠﺧ‬
‫ودﺷ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ردوس اﻟﻣﻔﻘ‬ ‫دﯾ و ) وان اﻻدباﻟﻔ‪ -‬ط ( و )‬
‫وأﻋ ﻼم‬ ‫وﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎت ﻋﺑﯾ د ‪.‬‬‫ﻟﻣﻔﺗ ﺎح *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ﻣ ‪( 1‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪.‬‬ ‫ا‬
‫ﺎرة‬ ‫ﺔ ‪ - . 403 ، 155‬ط ( و )‬
‫ﺣﺿ‬ ‫وﺷ‪. 233‬ﻌر اﻟظﺎھرﯾ‬ ‫ن‪:1‬‬ ‫اﻻدب واﻟﻔ‬
‫ﺎﻧس ( * ) ‪ 794 - 745‬ه =‬ ‫دﻟس ‪ -‬ط ( ) ‪1‬اﺑ ( ‪) * .‬ن ﻣﻛ‬ ‫ﻲ اﻻﻧ‬ ‫رب ﻓ‬ ‫اﻟﻌ‬
‫‪1392‬ﺑ م (ن ﻋﺑ د اﻟ رزاق ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪ ،‬أﺑ ﻟﻔو ا رج ‪،‬‬ ‫‪- 1345‬رﺣﻣن‬ ‫ﻋﺑ د اﻟ‬
‫ﻲ‬ ‫ﺣﻧﻔ‪.‬‬
‫ري‬ ‫ﺎﻋر ‪ ،‬ﻣﺻ‬ ‫ﺎﻧس‪ :،‬ﺷ‬‫ر‬ ‫وزﯾ‬‫ﺎﺑن ﻣﻛ‬ ‫روف ﺑ‬ ‫دﯾن ‪ ،‬اﻟﻣﻌ‬ ‫ر اﻟ‬
‫ﺑﺎﻟﻘ ‪ .‬ﺎھرة ‪ ،‬ووﻟ ﻲ ﻧظ ﺎرة اﻟدوﻟ ﺔ ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬ﺛ م‬ ‫أﺻ‪ .‬ﻠﮫ ﻣ نوﻟاﻟﻘ د ﺑط‬ ‫اﻟﻣذھب‬
‫ﺗوﻟﻰ ﻓﻲ آﺧر ﻋﻣره وزارة دﻣﺷق ‪ ،‬وﻋزﻟﮫ اﻟﺳﻠطﺎن اﻟظﺎھر ﺑرﻗوق واﺳ ﺗدﻋﺎه‬
‫ﻣﻧﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﻲ ‪ ،‬ﻗﺑﯾل وﺻوﻟﮫ إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ودﻓن ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان إﻧﺷﺎء ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﻠط ﺎﺋم واﻻﺷ ﻧﺎف ‪ -‬خ (‬ ‫ﺟﻣﻌﮫ اﺑﻧ ﮫ ﻣﺟ د اﻟ دﯾن ‪ ،‬ودﯾ) وان ﺷ ﻌر ‪ -‬خ ( و )‬
‫ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪ ،‬أرﺟوزة ﻋﻠﻰ ﻧﺳق اﻟﺻﺎدح واﻟﺑ ﺎﻏم ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺻ ﻔوري (‬
‫رﺣﻣنم ﺑ( ن ﻋﺑ د اﻟﺳ ﻼم ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫* ) ‪ 894 - . . .‬هﻋﺑ= ‪. .‬د ‪.‬اﻟ ‪1489 -‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺛﻣﺎن اﻟﺻﻔوري اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ :‬ﻣؤرخ أدﯾب ﻣن أھل ﻣﻛﺔ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ‬
‫اﻟﻣﺣﺎﺳن اﻟﻣﺟﺗﻣﻌ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء اﻻرﺑﻌ ﺔ ‪ -‬خ‬ ‫ﺻﻔورﯾﺔ ﻓﻲ اﻻردن ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )‬
‫ﻧزھ ) ﺔ اﻟﻣﺟ ﺎﻟس ‪ ،‬وﻣﻧﺗﺧ ب اﻟﻧﻔ ﺎﺋس ‪ -‬ط (‬ ‫( ﻓﻲ اﻟظﺎھرﯾﺔ ) ‪229‬ورﻗ ﺔ ( و‬
‫وﻛﺗﺎب ) اﻟﺻﯾﺎم ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻻزھرﯾﺔ ‪ ،‬و )ﺻﻼح اﻻرواح واﻟطرﯾق إﻟ ﻰ دار‬
‫اﻟﻔﻼح ‪ -‬خ (ﻓﻘ ‪،‬ﮫﻓ ﻲ اﻟﺑﺻ رة )اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾﺔ ( ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬وإﺑراھﯾم ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر اﻟﻣﺎزﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺑﻼغ ‪ 13‬ﺟﻣﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ‬
‫‪ ( 2 ) . 1363‬اﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪ 330 : 2‬واﺑن اﻟﻔرات ‪322 : 9‬وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪: 3‬‬
‫‪ 124‬واﻟﻔﮭرس اﻟﺗﻣﮭﯾدي ‪ 301‬واﻧظر ‪ Broc . S . 2 : 7‬واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧﺔ ‪. 313 : 4‬‬
‫ودار اﻟﻛﺗب ‪ ( 3 ) . 318 : 3‬ﻛﺷف اﻟظﻧون ‪ 1947‬وﻣﺧطوطﺎت اﻟظﺎھرﯾﺔ ‪89‬‬
‫واﻻزھرﯾﺔ ‪ 730 : 3‬واﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪ 47 : 2‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪1213‬وطوﺑﻘﺑ و ‪3‬‬
‫‪ 165 :‬وﻣﺧطوطﺎت اﻟرﺑﺎط ‪ 28 : 2‬و ‪ ) * Broc . S . 2 : 230‬اﻟﺗﺟﯾﺑﻲ ( * )‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ﺑ ن‬ ‫‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 290‬ه = ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 903‬م (‬
‫ﻋﺑ د اﻟ‬
‫ﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ‬ ‫أول‪ :‬اﻻﻣراء اﻟﺗﺟﯾﺑﯾ ﯾن ﻓ ﻲ اﻻﻧ دﻟس ‪.‬‬ ‫ﻋﺑد ﷲ اﺑن اﻟﻣﮭﺎﺟر اﻟﺗﺟﯾﺑﻲ‬
‫وأﺳ ﻛﻧﮭم اﻻﻣﯾ ر‬ ‫اﻟﺳﯾﺎدة ﻓﻲ أﺑﻧﺎء ﻋﻣوﻣﺗﮫ ) ﺑﻧﻲ اﻟﻣﮭﺎﺟر ( وﻗﺑﯾﻠﺗﮭم ) ﺗﺟﯾب (‬
‫‪ Calatayud‬رب ﻣدﯾﻧ ﺔ‬
‫ﺑﻘ‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻻﻣوي ﻣدﯾﻧﺔ )ﻗﻠﻌﺔ أﯾ وب (‬
‫وﺑﻧ ﻰ ﻟﮭ م‬ ‫ﻠﻰ ‪ ،‬وﻋﻘد ﻟﮫ ﻋﻠﻰ اﻻﻣﺎرة ﻓ ﻲﺑﻧ) ﻲ ﺗﺟﯾ ب (‬ ‫ﺳﺎﻟم ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺛﻐر اﻻﻋ‬
‫وﻛﺎﻧوا ﻣﻣن ﯾﻌول ﻋﻠﯾﮭم ﻓ ﻲ اﻟﻐ زواتوﻓ‪ .‬ﻲ أﯾ ﺎم‬ ‫ﺣﺻن دروﻗﺔ ) ( ‪Daroca‬‬
‫اﻧظ) ر ﺗرﺟﻣ ﺔ ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻋﻠ ﻰ ﺳرﻗﺳ طﺔ‬ ‫ﺻﺎﺣب اﻟﺗرﺟﻣﺔ اﺳﺗوﻟﻰ اﺑﻧﮫ ) ﻣﺣﻣد (‬
‫واﺳﺗﻣر ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﻋﻠﻰ طﺎﻋﺗ ﮫ ﻟﺑﻧ ﻲ أﻣﯾ ﺔ أﺻ ﺣﺎب‬ ‫ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪( 312‬‬
‫ﻗرطﺑﺔ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺗ ﺎدﻟﻲ ( * ) ‪- . . .‬ﻧﺣ و ‪ 1200‬ه = ‪- . . .‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز اﻟﻣﻐرﺑ ﻲ اﻟﺗ ﺎدﻟﻲ اﻟﻣ دﻧﻲ اﻟﻣ ﺎﻟﻛﻲ‬ ‫‪ 1786‬م (‬
‫ﻧﺣو ﻋﺑد‬
‫وﺗﺻ وف ﺑﮭ ﺎ‬ ‫ﻟﻐوي‪ :‬ﻗدم اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﻣﻧ ورة ﺣ واﻟﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪1175‬‬ ‫اﻟﺳﻣﺎﻧﻲ طرﯾﻘﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ ﯾد اﻟﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣد اﻟﺳ ﻣﺎن وﺳ ﺎﻓر إﻟ ﻰ ﻣﻛ ﺔ ودرس ﺑﮭ ﺛ ﺎ م‪ .‬ﻗ ﺎم ﺑرﺣﻠ ﺔ إﻟ ﻰ‬
‫واﺳ ‪ .‬ﺗوطن ﻣﺻ رﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫‪1186‬إﻟ ( ﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻓﺗ زوج‬ ‫ﻣﺻ ر ﻓ ﺎﻟﯾﻣنوﻋ) ﺎد‬
‫اﻟوﺷﺎح وﺗﺛﻘﯾف اﻟرﻣﺎح ﻓ ﻲ رد ﺗ وھﯾم اﻟﻣﺟ د ﻟﻠﺻ ﺣﺎح ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬ﻋﺑ د‬
‫‪ 1611‬مد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫اﻟ رﺣﻣن اﻟﻣ ﺎﻟﻛﻲ ( * ) ‪ 1020 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑ‬
‫رﺣﮫ (ﻰ ﻓﯾﮭﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﻣﻐﺎرﺳ ﺔ ( وﺷ) أﺗ‬ ‫ﻋﺑ د اﻟﻘ ﺎدر اﻟﻣ ﻓﻘﯾﺎﻟﻛﻲﮫ ‪ ،:‬ﻟ ﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫ﻋﻠﻰ ذﻛر اﻟﻐرس وﺟﻣﻠ ﺔ ﻣ ﺎ ﻓﯾ ﮫ ﻣ ن اﻻﺣﻛ ﺎم ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﺗﺣﻔ ﺔ اﻟﻣﺣﺑ ﯾن ‪136‬‬ ‫اﻟﻣﻘﺗﺑس ﻻﺑن ﺣﯾﺎن ‪20‬واﻟﺟﻣﮭرة ﻻﺑن ﺣ زم ‪( 2 ) . 404‬‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪( 3 ) . 1384‬‬
‫اﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ‬ ‫وﻟﻐ ﺔ اﻟﻌ رب ‪1030 : 3‬‬
‫‪) * . 190‬أﺑو زﯾد اﻟﻔﺎﺳ ﻲ ( * ) ‪ 1096 - 1040‬ه = ‪ 1685 - 1631‬م (ﻋﺑ د‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو زﯾ د اﻟﻔﺎﺳ ﻓﻘﯾﻲ ‪:‬ﮫ ﺑﺎﺣ ث ‪ ،‬ﻣﺗﻔ ﻧن ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫أھل ﻓﺎس ) ﺑﺎﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻﻰ ( ﻧﻌﺗﮫ اﻟﻣؤرخ اﺑن زﯾدان ﺑﺳﯾوطﻲ زﻣﺎﻧﮫ ‪ .‬ﻛﺎن‬
‫وﺻ ﻧف ﻧﯾﻔ ﺎ وﺳ ﺑﻌﯾن‬ ‫ﻣﻼزﻣﺎ ﻟﻠﻣوﻟﻰ اﻟرﺷﯾد ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻓﯾ ﮫ ﺷ ﻌر ﻛﺛﯾ ر ‪.‬‬
‫ذﯾل( ﺑﮫ ﻛﺗﺎب اﻟﺷ ﻔﺎء ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ دﯾن ‪ ،‬و )أزھ ﺎر‬ ‫ﻛﺗﺎﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﻔﺗﺎح اﻟﺷﻔﺎء‬
‫اﻟﺑﺳﺎﺗﯾن ( ﺗرﺟم ﺑﮫ ﺑﻌض ﺷﯾوخ ﻋﺻره ‪ ،‬و ) اﻻﻗﻧوم ﻓﻲ ﻣﺑﺎدئ اﻟﻌﻠوم ‪ -‬خ (‬
‫ﺗﺣﻔ) ﺔ اﻻﻛ ﺎﺑر ﻓ ﻲ‬ ‫أرﺟوزة رأﯾت ﻣﻧﮭﺎ ﺟزأﯾن ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) د ‪ ( 21‬و‬
‫ﯾﻣن رأ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﺑﺗﮭﺎج اﻟﺑﺻ ﺎﺋر ﻓ ﻗ‬‫أﺧﺑﺎر اﻟﺷﯾﺦ ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ( ﻓﻲ ﺳﯾرة أﺑﯾﮫ ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺷﯾﺦ ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر (ﺗراﺟم ﻣن أﺧذوا ﻋن أﺑﯾﮫ ‪ ،‬وﻣﻧظوﻣﺎت ﻓ ﻲ )اﻟط ب ( و )‬
‫اﺑﺗﮭ( وﺎج) اﻟﻘﻠ وب ‪ ،‬ﺑﺧﺑ ر اﻟﺷ ﯾﺦ أﺑ ﻲ اﻟﻣﺣﺎﺳ ن‬ ‫اﻻﺳطرﻻب ( و ) اﻟﺗوﻗﯾت‬
‫وﺷﯾﺧﮫ اﻟﻣﺟذوب ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 178‬أوﻗﺎف ( ‪ .‬و )ذﻛر ﺑﻌض ﻣﺷ ﺎھﯾر‬
‫زھ ر‬ ‫أﺧﯾ ﮫ ﻣﺣﻣ د و )‬ ‫اﻟط ﻰﺎﺑﻊ إ‬
‫ﺎﻟﺔ ﻧﺳ ﺑﮭﺎ ﻟ‬ ‫رﺳ‪ -‬ط (‬‫أھ ل ﻓ ﺎس ﻓ ﻲ اﻟﻘ دﯾم‬
‫وزة( ﻓ ﻲ ﺛﻼﺛ ﺔ ﻛ رارﯾس ‪) * . ( 1 ) .‬‬ ‫ﺎرﯾﺦ ‪ -‬ط‬
‫اﻟﺷ ﻣﺎرﯾﺦ ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﺗ أرﺟ‬
‫اﻟدﻛﺗور اﻟﻛﯾﺎﻟﻲ ( * ) ‪ 1389 - 1304‬ه = ‪ 1969 - 1887‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن‬
‫طﺑﯾب ‪ ،‬ﻣن رﺟ ﺎل اﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪.‬ﺣﻠﺑ ﻲ‬ ‫ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ﺑن طﮫ اﻟﻛﯾﺎﻟﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ‪ .‬وﺻﻔﮫ ﻣؤﻟف ) أﻋﻼم اﻟﻌرب ( ﺑﺎﻧﮫ ﻋﻧﺻر ﻣن ﻋﻧﺎﺻر اﻟﺧﯾر‬
‫ﺎﻧﯾﺔ ‪ .‬ﺔ اﻻﻣﯾرﻛﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت ﺣﯾ ث ﺗﺧ رج ﺑﺎﻟﻘﺳ م‬ ‫وﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌ‬ ‫ﺗﻌﻠ م ﺑﺑﻠ ده‬
‫واﻻﻧﺳ‬
‫وﻗﺎم ﺑﺎﻟطﺑﺎﺑﺔ اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ﻓﻲ ﺣﻣ ﺎة ﻣ دة اﻟﺣ رب ) ‪18 - 1914‬‬ ‫اﻟطﺑﻲ ) ‪( 1914‬‬
‫اﻟﯾواﻗﯾ ت‬ ‫م ﻛ ﺎن رﺋ ( ﯾس أطﺑ ﺎء اﻟﻣﺳﺗﺷ ﻔﻰ اﻟ وطﻧﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫وﺻﻔوة ﻣ ن اﻧﺗﺷ ر ‪. 201‬‬ ‫اﻟﺛﻣﯾﻧﺔ ‪ 195‬واﻟدرر اﻟﻔﺎﺧرة ‪ 13‬واﻻﺳﺗﻘﺻﺎ ‪51 : 4‬‬
‫وﺳﻠوة اﻻﻧﻔﺎس ‪ 315 : 1‬وﻋﻧﺎﯾﺔ أوﻟﻲ اﻟﻣﺟد ‪. 43‬واﻧظر ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻟﻣﺟﻣ وع ‪657‬‬
‫د ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑودﻟﯾﺎط ‪.‬ل ﻣ ؤرخ اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪. 62 : 1‬ﻓ ﻲ‬
‫ﺣﻠب ) ‪ ( 20 - 1918‬وﻋﻠﻰ أﺛر ﻓﺗﻧﺔ اﻻرﻣن ﺑﮭﺎ ) ‪ - 28‬ﺷﺑﺎط ‪ ( 1920‬اﻋﺗﻘﻠﮫ‬
‫اﻻﻧﻛﻠﯾﻧﺎﺋﺑ ز ﺎ‪ .‬ﻋ ن ﺣﻠ ب ﻟﻠﻣ ؤﺗﻣر اﻟ وطﻧﻲ ﻓ ﻲ ﻋﮭ د اﻟﻣﻠ ك‬ ‫رج ﻓﺎﻧﺗﺧ ب‬
‫‪1926‬ﻊ( آﺧ رﯾن إﻟ ﻰ ﺟزﯾ رة أرواد‬ ‫ﻓﯾﺻل ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ‪ .‬وﻧﻔﺎه اﻟﻔرﻧﺳﯾون ) ﻣ‬
‫ﮭورد ‪.‬اﻧﺗﺧﺎﺑ ﮫ ﻟﻠﻧﯾﺎﺑ ﺔ ﻋ ن ﺣﻠ ب ) ‪1928‬وﺗ( وﻟﻰ وزارة‬ ‫ﻣ دة أرﺑﻌ ﺔ ﺷوأﻋﯾ‬
‫‪( 39‬اﻧﺗﺧﺎﺑ ﮫ ﻟﻠﻧﯾﺎﺑ ﺔ واﻟ وزارة ) ‪- 1943‬‬ ‫‪ - 1936‬دد‬
‫اﻟﻌ دل واﻟﻣﻌ ﺎرف ) وﺗﺟ‬
‫ﺎن ﻣ ن ارﻛ ‪46‬ﺎن( اﻟﻛﺗﻠ ﺔ اﻟوطﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣرﻣوﻗ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ واﻟﻌﻠ مﻣ ‪ .‬ن‬
‫ﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ﺑدﻣﺷ ق زاول ﻣﮭﻧ ﺔ اﻟط ب إﻟ ﻰ آﺧ ر ﺣﯾﺎﺗ ﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﻣراﺣ ل ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ ﺳ ورﯾﺔ‬ ‫اﻟﺟﮭ ﺎد اﻟﺳﯾﺎﺳ ﻲ ( و )‬ ‫ووﺿﻊ ﻛﺗﺑﺎ ‪ ،‬طﺑﻊ ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ اﻟﺣدﯾث ( أرﺑﻌﺔ أﺟزاء اﻧﺗﮭﻰ ﺑﮭﺎ إﻟﻰ ﺳﻧﺔ ) ‪ ( 1939‬وﻣﺎ زاﻟت ﺛﻼﺛﺔ‬
‫ﺟزآن ﺗﺿ ﻣﻧﺎ ﻣﻘﺎﻻﺗ ﮫ‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ ﻣﺧطوطﺔ ﺗﻧﺗﮭﻲ ﺑﺂﺧر ﺣﯾﺎﺗﮫ ‪ ،‬و ) أﺿواء وآراء (‬
‫ﺎد ( * ) ‪- 900‬‬ ‫وراﺑﻲ ( ) ‪1‬اﺑ ( ‪) * .‬ن زﯾ‬ ‫راﺗﮫ ‪ ،‬و )رﯾﻌﺔ ﺣﻣ‬
‫ﺷ‬ ‫وﻣﺣﺎﺿ‬
‫‪1568‬ﺑ م (ن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم ﺑ ن إﺑ راھﯾم ‪ ،‬اﺑ ن‬ ‫‪- 1494‬رﺣﻣن‬‫‪975‬ﻋﺑه = د اﻟ‬
‫اﻟﻣﻘﺎﺻرة ﻣ ن ﺑط ون ﻋ ك ﺑ ن ﻋ دﻧﺎن ‪-‬أﺑ و‬ ‫زﯾﺎد اﻟﻐﯾﺛﻲ اﻟﻣﻘﺻري ‪ -‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ‬
‫ﺗﻔﻘ ‪ .‬ﮫ وأﻓﺗ ﻰ واﺷ ﺗﮭر ‪.‬‬ ‫اﻟﺿﯾﺎء ‪:‬ﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل زﺑﯾ د ‪ ،‬ﻣوﻟ دا ووﻓ ﺎة‬ ‫ﻓﻘﯾﮫ ﺷ‬
‫ﺎء‬ ‫درﯾس واﻻﻓﺗ‬ ‫ﻲ اﻟﺗ‬ ‫‪ 964‬ه ﮫ ﻓ‬ ‫ﻰﻧﺔﻋﺎدﺗ‬ ‫ﻓﺎﺳﺑﺻ ﺗﻣررهﻋﻠﺳ‬ ‫‪،‬ف‬
‫ﻣﺧطوط ﻓ ﺔ (ﻲ ﺗﺣﻘﯾ ق‬ ‫اﻟﻔﺗ وﻧﺣﺎوي (و ﺛﻼﺛ ﯾن رﺳ ﺎﻟﺔ )‬ ‫واﻟﺗﺻ ﻧﯾفﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫ﺑﻌض اﻻﺑﺣﺎث اﻟﻔﻘﮭﯾﺔ ‪ ،‬ﻣن ﻣﻌﺎﻣﻼت وﻋﺑﺎدات ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﻣن رﺳﺎﻟﺔ( ﺧﺎﺻﺔ ﺑﻌث ﺑﮭﺎ إﻟ ﻲ أﺣﻣ د ﺳ ﺎﻣﻲ اﻟﻛﯾ ﺎﻟﻲ ﺻ ﺎﺣب ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﺣ دﯾث‬
‫‪ 13‬ول‬ ‫وﺟرﯾ‪ 381‬دة اﻟﺣﯾ ﺎة اﻟﺑﯾروﺗﯾ ﺔ أﯾﻠ‬ ‫اﻟﺣﻠﺑﯾ ن ﺔھ ‪ .‬و ﻓ ﻲ ﺳ ورﯾﺔ ‪: 1‬‬ ‫وﻣ‬
‫ﺎﻓر ‪ 305‬و ‪. 2 : 555‬‬ ‫اﻟﻧ ‪2 ) . 129‬ور( اﻟﺳ‬‫رب ‪: 1‬‬ ‫‪1969‬‬
‫ﻼم اﻟﻌ‬ ‫وأﻋ‬
‫ﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪- 391 : 7‬أﺳ‪ 395‬ﻣﺎء رﺳ ﺎﺋﻠﮫ ‪) * .‬‬ ‫‪ Brock‬ﻲ ﻓﮭرﺳ ت اﻟ‬ ‫‪ . S‬وﻓ‬
‫اﻻﻧﺻﺎري ( * ) ‪ - 1124‬ﺑﻌد ‪ 1197‬ه = ‪ - 1712‬ﺑﻌد ‪ 1783‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن‬
‫اﻟﺧزرﺟ‪ :‬ﻲ اﻟﺣﻧﻔ ﻲ اﻟﻣ دﻧﻲ اﻟﻣﻌ روف‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم ﺑ ن ﯾوﺳ ف اﻻﻧﺻ ﺎري‬
‫ره ‪ .‬د وﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟ دﻓﺗر دار ‪:‬‬ ‫ﺑﺎﻻﻧﺻﺎري ‪:‬ﻣؤرخ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﻓﻲ ﻋﺻ وﻟ‬
‫‪17‬ﻋﺎﻣﺎم ﺑ رﺣﻼت إﻟ ﻰ اﻟ ﯾﻣن واﻟﻣﻐ رب واﺳ طﻧﺑول وﻣﺻ ر‬ ‫أﻗ ﺎم ﺑﻣﻛ ﺎ ﺔ‪ ،‬وﻗ‬
‫ﺗﺣﻔ) ﺔ اﻟﻣﺣﺑ ﯾن واﻻﺻ ﺣﺎب‬ ‫واﻟﺷﺎمﻟﮫ‪ .‬ﻛﺗﺎب ﻓﻲ أﻧﺳﺎب أھل اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ‪ ،‬ﺳ ﻣﺎه‬
‫ﻣﺣﻣ د اﻟﻌروﺳ ﻲ اﻟﻣط وي‬ ‫ﻲ ﻣﻌرﻓ ﺔ ﻣ ﺎ ﻟﻠﻣ دﻧﯾﯾن ﻣ ن اﻻﻧﺳ ﺣﻘﻘﺎب ‪-‬ﮫط (‬
‫ف ( * ) ‪- 1288‬‬ ‫ﻋﺑ ) د اﻟﻠطﯾ‬ ‫ماﺑ ) ‪( 1‬ن‪* .‬‬ ‫ب ‪ ،‬وﻧظ‬ ‫وﻧس‬
‫ﺧط‪.‬‬ ‫ﮫ‬ ‫ﺑﺗوﻟ‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻠطﯾ ف ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫‪ 1366‬ه = ‪1947 - 1871‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن ﻓرﺳ ﺎن اﻟﺟﮭ ﺎد ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑن ﺣﺳن ﻣن آل اﻟﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟوھﺎب ‪:‬‬
‫ﺗﺣﻔ ﯾظ اﻟﻘ رآن (‬ ‫ووﻓﺎة ‪.‬م ﺑﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻣدرﺳ ﺔ )‬ ‫ﻧﺟد ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟرﯾﺎض ﻣوﻟدا ﺗﻌﻠ‬
‫ﮭد ﻣ ﻊ أھﻠﮭ ﺎ‬ ‫ﻋﻠ ﻰ ﺑﻌ ض اﻟﻌﻠﻣ ﺎء وﻋ ﯾن ﻗﺎﺿ ﯾﺎ ﻓ ﻲ ﺑﻠ دةﺳ) وﺷﺎﺟر (‬
‫وات وﻧﻘ ﺑﻌل إﻟ ضﻰاﻟﻐﻗﺿ ﺎء ﻋ روى ﻓﻣﻛ ث ﺧﻣ س ﺳ ﻧوات وﺗﻧﻘ ل ﺑ ﯾن‬
‫اﻟﺧرج واﻟدﻟم وﺣﺿر ﻣﻌرﻛﺔ ) اﻟﺳﺑﻠﺔ ( ﻓﻲ ﺟﯾش اﻟﻣﻠك ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز اﺑن ﺳﻌود‬
‫د ﺣﺻ ﺎر ﺣﺎﺋ‪ .‬ل وﺣﺻ ﺎر ﺟ دة ووﻗﻌ ﺔ اﻟﺑﻛﯾرﯾ ﺔ وﻋ دة ﻏ زوات وأﺻ ﯾب‬
‫ﺑﺟراحﻣن‪ .‬اﻟﻘﺿ ﺎء واﺳ ﺗﻘر ﻓ ﻲ اﻟرﯾ ﺎض ﺧطﯾﺑ ﺎ ﻟﻠﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻛﺑﯾ ر إﻟ ﻰ‬ ‫واﺳﺗﻘﺎل‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 1386 - 1306‬ه = ‪ 1966 - 1889‬م (‬ ‫وﻓﻲ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟراﻓﻌ‬ ‫أن ﺗ‬
‫ؤرخ ﻣﺻ ر ﻓ ﻲ اﻟﻌﺻ ر اﻟﺣ دﯾث ‪،‬‬ ‫اﻟراﻓﻌ ﻲ ‪:‬‬
‫ﻣ‬ ‫ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻠطﯾ ف‬
‫وﻣﺟﻠ‪303‬ﺔ اﻟﻣﻧﮭ ل ‪ ،‬اﻟﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻣﺣ ﺎم ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﺳ ‪( 1‬ﻠك اﻟ درر ‪: 2‬‬
‫دﻓﺗردار ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة‬ ‫واﻟ ﮫ ‪.‬‬ ‫‪ 80‬ﺔ اﻟﻣﺣﺑ ﯾن ‪:‬‬
‫ﻣﻘدﻣﺗ‬ ‫اﻟﻣﺟﻠ د ‪ 34‬ص‬
‫وﺗﺣﻔ‬ ‫‪39‬‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ اﻟﻣﻧورة ‪ 8‬و ‪15‬ﺟﻣﺎدى اﻻوﻟ ﻰ ‪ ) . 1380‬ﺗ‪( 2‬ذﻛرة أوﻟ ﻲ اﻟﻧﮭ ﻰ ‪: 4‬‬
‫ﺎھرة ‪ .‬رج ﺑﻣدرﺳ ﺔ‬ ‫وطﻧﻲ ‪.‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻘ ﺗﺧ‬‫ﻣوﻟ‬ ‫أﻋﯾ ﺎن اﻟﺣ زب اﻟ‬ ‫‪. 252‬‬
‫ﻣ ن‬
‫‪1908‬ﻓ ( ﻲ ﺟرﯾ دة اﻟﻠ واء واﻧﻘط ﻊ ﻟﻠﻣﺣﺎﻣ ﺎة‬ ‫اﻟﺧدﯾوﯾ لﺔﺳ) ﻧﺔ‬ ‫اﻟﺣﻘ وق وﻋﻣ‬
‫ﮫ‬ ‫وﺿ‪( 1942‬ﺑطت ﻣذﻛراﺗ‬ ‫ﺔ ) ‪- 1909‬‬ ‫ﺔ اﻟﻌﺎﻣ‬ ‫زب واﻟﺳﯾﺎﺳ‬ ‫ﺎل اﻟﺣ‬
‫واﻧﺗﺧ‪ .‬ب ﻟﻠﻧﯾﺎﺑ ﺔ‬ ‫ﯾﺔ ﻓ ﻲ أواﺋ اﻟﺳل اﻟﺣ رب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪ ،‬ﻓﺳ ﺟن ﻋﺎﻣ ﺎ‬
‫أﻛﺛر ﻣن ﻣرة ‪ ،‬وﻋﺿوا ﻓﻲ ﻣﺟﻠس اﻟﺷﯾوخ ) ‪( 1939‬ورﺋﯾﺳﺎ ﻟﻧﻘﺎﺑﺔ اﻟﻣﺣ ﺎﻣﯾن‬
‫‪ .‬وأﻟف ﻧﻔﺎﺋس ﻣن اﻟﻛﺗب ﻛﻠﮭﺎ ﻣطﺑوﻋﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺣرﻛﺔ اﻟﻘوﻣﯾﺔ وﺗطور‬
‫ﻧظﺎم اﻟﺣﻛم ﻓﻲ ﻣﺻر ( ﺟزآن ‪ ،‬و ) اﻟﺛورة اﻟﻌراﺑﯾﺔ واﻻﺣﺗﻼل اﻻﻧﻛﻠﯾ زي ( و‬
‫اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺎت اﻟوطﻧﯾ ﺔ ( و )‬ ‫ﺛﻼﺛ ﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬و )‬ ‫ﻓ ﻲ )أﻋﻘ ﺎب اﻟﺛ ورة اﻟﻣﺻ رﯾﺔ (‬
‫ﺻﺣﯾﻔﺔ ﻣن ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻧﮭﺿﺎت اﻟﻘوﻣﯾﺔ ( و ) ﻣﺻطﻔﻰ ﻛﺎﻣل ( و )ﻣﺣﻣد ﻓرﯾ د (‬
‫و ) ﺷﻌراء اﻟوطﻧﯾﺔ ( و ) ﻋﺻر إﺳﻣﺎﻋﯾل ( ﺟزآن ‪ ،‬و )ﺣﻘوق اﻟﺷ ﻌب ( و )‬
‫ﺎون ( و )‬ ‫‪ ( 1919‬و )ﺎت اﻟﺗﻌ‬
‫ﻧﺔ ﻧﻘﺎﺑ‬ ‫ورة ﺳ‬
‫اﻟﺛودان ( و )‬ ‫ر واﻟﺳ‬ ‫ﻣﺻ‬
‫اﻻخ اﻟﺷ ﻘﯾق ﻻﻣ ﯾن اﻟراﻓﻌ أﺻﻲ ‪ .‬ﯾب ﺑﺷ ﻠل‬ ‫‪( 1951‬‬
‫ﻣ ذﻛراﺗﻲ ‪1889‬وھ‪ -‬و‬
‫اﺑن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ( * ) ‪ 53 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﻧﺻﻔﻲ ‪ ،‬ﺗوﻓﻲ ﻋﻠﻰ أﺛره ) ‪) * . ( 1‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ﷲ أﺑﻲ ﺑﻛ ر اﻟﺻ دﯾق اﺑ ن أﺑ ﻲ ﻗﺣﺎﻓ ﺔ اﻟﻘرﺷ ﻲ‬ ‫‪ 673‬م (‬
‫‪ -‬ﻋﺑد‬
‫ﻛﺎن‪ .‬اﺳﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ﻋﺑ د اﻟﻛﻌﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺟﻌﻠ ﮫ‬ ‫اﻟﺗﯾﻣﻲ ‪ :‬ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬اﺑن ﺻﺣﺎﺑﻲ‬
‫رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ .‬وﻛﺎن ﻣن أﺷﺟﻊ ﻗرﯾش وأرﻣﺎھم‬
‫وﺣﺿ ‪ .‬ر وﻗﻌ ﺔ اﻟﺟﻣ ل ﻣ ﻊ ﺷ ﻘﯾﻘﺗﮫ‬ ‫ﺑﺳﮭم ‪ ،‬ﺣﺿر اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ وﺷ ﮭد ﻏ زو إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ‬
‫ﺎﻋرا ‪،‬رﻟ ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾ ﺔ ﻏ زل ﺑﻠﯾﻠ ﻰ ﺑﻧ ت‬ ‫وﻛ ودﺧﺎن ﺷل ﻣﺻ‬ ‫ﻋﺎﺋﺷ ﺔ ‪،‬‬
‫أﺑوھﺎ أﻣﯾر دﻣﺷ ق ﻗﺑ ل اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬وﻗ دم ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫اﻟﻐﺳﺎﻧﯾﺔ ) و‬
‫اﻟﺟودي ﻛﺎن‬
‫ﻣﻧﺑ ر‬ ‫ﺎم ﻓ ﻲ ﺗﺟ ﺎرة ‪ ،‬ﻓرآھ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺣﺑﮭ ﺎ وھ ﺎم ﺑﮭ ﺎ ( *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫واﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ ‪:‬‬ ‫‪ 1942‬ﺑﻛ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻻھ رام ‪64 / 2 / 9‬‬ ‫واﺣﺳ ﺎن‬ ‫اﻛﺗ وﺑر‬ ‫اﻟﺷ رق ‪2‬‬
‫‪. 372‬ﺗزوﺟﮭﺎ ﺑﻌ د ﻓ ﺗﺢ اﻟﺷ ﺎم‬ ‫اﻟﻌدد ‪ . 56‬وﺷﻌراء اﻟوطﻧﯾﺔ ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ﺛم‬
‫وﻟﻣﺎ أراد ﻣﻌﺎوﯾﺔ أﺧذ اﻟﺑﯾﻌﺔ ﻻﺑﻧﮫ ﯾزﯾد ﻛﺎن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺣﺎﺿ را ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎل ‪) :‬‬ ‫‪.‬‬
‫ﻓﺑﻌ ث إﻟﯾ ﮫ‬ ‫أھرﻗﻠﯾﺔ ﻛﻠﻣﺎ ﻣﺎت ﻗﯾﺻر ﻛﺎن ﻗﯾﺻر ﻣﻛﺎﻧ ﮫ ؟ ﻻ ﻧﻔﻌ ل وﷲ أﺑ دا ! (‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑﻣﺋﺔ أﻟف درھم ‪ ،‬ﻓردھﺎ وﺧرج إﻟﻰ ﻣﻛﺔ ‪ ،‬ﻓﻣﺎت ﻓﯾﮭﺎ ﻗﺑل أن ﺗﺗم اﻟﺑﯾﻌﺔ‬
‫ﻟﯾزﯾد ‪ .‬ﻟﮫ ﻓﻲ ﻛﺗب اﻟﺣدﯾث ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ أﺣﺎدﯾث ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن أم اﻟﺣﻛ م ( * ) ‪. .‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن أﺑ ﻲ ﻋﻘﯾ ل اﻟﺛﻘﻔ ﻲ ‪:‬‬ ‫ﻋﺑ ‪ .‬د‪ -‬اﻟ‪ 685‬م (‬
‫‪ 66 - .‬ه = ‪. .‬‬
‫أﺣد اﻻﻣراء ﻓﻲ اﻟﻌﺻر اﻻﻣوي ‪ .‬أﻣﮫ ) أم اﻟﺣﻛم ( أﺧت ﻣﻌﺎوﯾﺔ ﺑن أﺑﻲ ﺳﻔﯾﺎن‬
‫وﻟد ﻓﻲ ﻋﮭد اﻟﻧﺑﻲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم وﻏزا اﻟ روم ﺳ ﻧﺔ ‪ 53‬ه ‪.‬ووﻻه ﺧﺎﻟ ﮫ‬ ‫‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﺔ ) اﻟﻛوﻓﺔ ( ﺑﻌد ﻣوت زﯾﺎد ﺳﻧﺔ ‪ ،57‬هﻓﻠم ﺗﺣﻣد ﺳﯾرﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﺧرﺟ ﮫ أھ ل‬
‫إﻟﻰ ‪.‬اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓ وﻻه ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﻘﺻ دھﺎ ‪ ،‬ﻓﻣﻧﻌ ﮫ اﺑ ن ﺧ دﯾﺞ‬ ‫اﻟﻛوﻓﺔ‬
‫وﻋﺎد‬
‫ﻓﺎﺳﺗﻣر ﻓﯾﮭ ﺎ إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪.‬‬‫ﻣن دﺧوﻟﮭﺎ ‪ .‬ﻓﻌﺎد ‪ ،‬ﻓوﻻه ﺧﺎﻟﮫ اﻟﺟزﯾرة ‪.‬‬
‫أﻋﺷ ﻰ ھﻣ دان ( * ) ‪. .‬‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﺑﻌد ذﻟك ﻓﻲ أول ﺧﻼﻓﺔ ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪702‬ﺑ م (ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن اﻟﺣ ﺎرث اﺑ ن ﻧظ ﺎم‬ ‫رﺣﻣن‬‫‪ 83‬ه د=اﻟ‪- . . .‬‬
‫‪ - .‬ﻋﺑ‬
‫ﺷﺎﻋر اﻟﯾﻣﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬ﺑﺎﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وﻓﺎرﺳ ﮭم ﻓ ﻲ ﻋﺻ ره ‪.‬وﯾﻌ د‬ ‫اﺑن ﺟﺷم اﻟﮭﻣداﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﻛﺎن‪ .‬أﺣد اﻟﻔﻘﮭﺎء اﻟﻘراء ‪ ،‬وﻗﺎل اﻟﺷ ﻌر ﻓﻌ رف ﺑ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﻣن ﺷﻌراء اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾﺔ‬
‫اﻟﺣﺟ زاةﺎجﻓ ‪ ،‬ﻏﻲ أﯾزا اﻟﺎم دﯾﻠم وﻟ ﮫ ﺷ ﻌر ﻛﺛﯾ ر ﻓ ﻲ وﺻ ف‬ ‫وﻛ ﺎن ﻣ ن اﻟﻐ‬
‫ﻣﻌﮭﺎ مﺧ ‪ .‬رج ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن اﻻﺷ ﻌث اﻧﺣ ﺎز‬ ‫ﺑﻼدھم ووﻗﺎﺋﻊ اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾنوﻟﻣ‬
‫اﻻﻋﺷﻰ إﻟﯾﮫ ‪ ،‬واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﺳﺟﺳﺗﺎن ﻣﻌﮫ ‪ ،‬وﻗﺎﺗل رﺟﺎل اﻟﺣﺟﺎج اﻟﺛﻘﻔﻲ ‪.‬ﺛ م‬
‫وﺣﺳ ن‬ ‫ﺟ ﺊ ﺑ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﺣﺟ ﺎج *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬ﻣﻌ‪ ( 1‬ﺎﻟم اﻻﯾﻣ ﺎن ‪104 : 1‬‬
‫اﻟﻣﺣﺎﺿرة ‪ 91 : 1‬واﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ ،‬اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪( 2 ) . 5143‬اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت ‪. 6218‬‬
‫أﺳﯾرا ﺑﻌد ﻣﻘﺗل اﺑن اﻻﺷﻌث ‪ ،‬ﻓﺄﻣر ﺑﮫ اﻟﺣﺟﺎج ﻓﺿرﺑت ﻋﻧﻘﮫ ‪ .‬وأﺧﺑﺎره ﻛﺛﯾرة‬
‫) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﻐﺎﻓﻘﻲ ( * ) ‪ 114 - . . .‬ه = ‪ 732 - . . .‬م (ﻋﺑ د‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺑﺷر ﺑن اﻟﺻﺎرم اﻟﻐﺎﻓﻘﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺳ ﻌﯾد ‪:‬أﻣﯾ راﻻﻧ دﻟس ‪،‬‬
‫ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻘﺎدة اﻟﻐزاة اﻟﺷﺟﻌﺎن ‪ .‬أﺻﻠﮫ ﻣن ﻏﺎﻓق ) ﻣن ﻗﺑﯾﻠﺔ ﻋك ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﯾﻣن (‬
‫ﻋﻠﻰ ﺳﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك اﻻﻣ وي ‪ ،‬ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ‪.‬‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪.‬‬
‫رﺣل إﻟﻰ ﺛم وﻓد‬
‫ﻣﻐ رب ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺻ ل ﺑﻣوﺳ ﻰ ﺑ ن ﻧﺻ ﯾر ووﻟ ده ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ‪ ،‬أﯾ ﺎم‬
‫إﻗﺎﻣﺗﮭﻣﺎ ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ‪.‬‬
‫رت ﺟﻣوﻋ ﮫ ﺑﻌ د ﻣﻘﺗ ل اﻟﺳ ﻣﺢ‬ ‫دﻟس ‪.‬‬
‫ﺷرﻗﻲ ﻣ ن اﻻﻧ وﻛﺛ‬ ‫ووﻟﻲ ﻗﯾﺎدة اﻟﺷﺎطﺊ اﻟ‬
‫‪102‬له إﻟ( ﻰ أرﺑوﻧ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﺧﺑ ﮫ اﻟﻣﺳ ﻠﻣون ﻓﯾﮭ ﺎ أﻣﯾ را ‪،‬‬ ‫ﺑن ﻣﺎﻟك ) ﺳﻧﺔﻓﺎﻧﺗﻘ‬
‫أﺣ د اﻟﻘ ﺎدة (‬
‫إﻓرﯾﻘﯾﺔﺧ ‪ .‬ﻼف ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن ﻋﻧﺑﺳ ﺔ ﺑ ن ﺳ ﺣﯾم )‬ ‫وأﻗره واﻟﻲوﻧﺷ ﺄ‬
‫ﻓﻌزل ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ووﻟﻲ ﻋﻧﺑﺳﺔ ﻣﻛﺎﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺻ ﺑر ﻣ دة ﯾﻐ زو ﻣ ﻊ اﻟﻐ زاة إﻟ ﻰ أن‬
‫زار أﻗﺎﻟﯾﻣﮭ ﺎ وﺗﺄھ ب‬ ‫ه ھﺷ ﺎم ﺑ نوﻻﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك إﻣ ﺎرة اﻻﻧ دﻟس ﺳ ‪،‬ﻧﺔ ﻓ‪ 112‬ه‬
‫وﻛﺎﻧت ﺗﻌرف ﺑﺎﻻرض اﻟﻛﺑﯾ رة ‪ ،‬وھ ﻲ‬ ‫ﻟﻔﺗﺢ ﺑﻼد اﻟﻐﺎل ) ‪ Gaule‬أو ( ‪Gallia‬‬
‫ﻓرﻧﺳﺔ اﻵن ‪ ،‬ﻓدﻋﺎ اﻟﻌرب ﻣن اﻟﯾﻣن واﻟﺷﺎم وﻣﺻر وإﻓرﯾﻘﯾ ﺔ إﻟ ﻰ ﻣﻧﺎﺻ رﺗﮫ ‪،‬‬
‫وأﻗﺑﻠت ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺟﻣﺎھﯾر ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺗﺎز ﺑﮭم ﺟﺑﺎل اﻟﺑراﻧس ) ( ‪ Pyrenees‬وأوﻏل ﻓﻲ‬
‫ﻣﻘﺎطﻌﺗﻲ أﻛﯾﺗﺎﻧﯾﺔ وﺑورﻏوﻧﯾﺔ ‪ ،‬واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻣدﯾﻧﺔ ﺑوردو ‪ ،‬ودﺣ ر ﺟﯾ وش )‬
‫ﺟﯾﺷﺎ ﻛﺑﯾرا ﻣ ن اﻟﻐ ﺎﻟﯾﯾن‬‫ﺷﺎرل ﻣﺎرﺗل ( وﺗﻘدم ﯾرﯾد اﻻﯾﻐﺎل ‪ ،‬ﻓﺟﻣﻊ ) ﺷﺎرل (‬
‫واﻟﺟرﻣﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬ﻓﻧﺷﺑت ﺣرب داﻣﯾﺔ ﻓﻲ ﺑواﺗﯾﮫ ) ( ‪ Poitiers‬ﺑﻘرب ﻧﮭر اﻟﻠوار ‪،‬‬
‫اﻻﻧ دﻟس ﻓ ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻗرطﺑ ﺔ ‪.‬وھ و‬ ‫ﻗﺗل ﻓﯾﮭﺎ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ .‬ﻋ دة‬
‫وﻛﺎﻧت ﻗﺎ‬
‫اﻟذي ﺑﻧﻲ ﻗﻧطرﺗﮭﺎ اﻟﻣﺷﮭورة * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪153 - 138 : 5‬‬
‫وﺳﯾر اﻟﻧﺑﻼء ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟﻣﺟﻠد اﻟﺛﺎﻟث ‪ .‬واﻵﻣدي ‪ 14‬واﻻﻛﻠﯾل ‪ 58 : 10‬وھو ﻓﯾﮫ )‬
‫واﻧظر دﯾ وان اﻻﻋﺷ ﻰ‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن اﻟﺣﺎرث ( وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ اﻟﻠﺑﺎب ‪. 107 : 2‬‬
‫ﺎ‬ ‫ﻌره ‪ .‬ﻌﺗﮭﺎ وﻋظﻣﺗﮭ‬ ‫ن ﻓﺷ ﻲ ﺳ‬ ‫ﺎﻗﻲ ﻣ‬ ‫‪343‬اﻟﺑ‬
‫‪ - 311‬ر‬ ‫ون أﻛﺛ‬
‫ﮫ‬ ‫ﻣﯾﻣ‬
‫وﻓﯾ‬
‫وأﺑراﺟﮭﺎ ) ‪ . ( 1‬اﺑ* )ن أﺑ ﻲ اﻟزﻧ ﺎد ( * ) ‪ 174 - 100‬ه = ‪ 790 - 718‬م (‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ اﻟزﻧﺎد ﻋﺑد ﷲ ﺑن ذﻛوان اﻟﻘرﺷﻲ ‪ ،‬ﺑﺎﻟوﻻء ‪ ،‬اﻟﻣدﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو‬
‫اﻟﻣد ﺔ ‪ ،‬وزار‬‫ﻛﺎن ﻧﺑﯾﻼ ﻓ ﻲ ﻋﻠﻣ ﮫوﻟ‪ .‬ﻲ ﺧ راج ﯾﻧ‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪ :‬ﻣن ﺣﻔﺎظ اﻟﺣدﯾث ‪.‬‬
‫ﺑﻐداد ﻓﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻌﻣ ري ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 194‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د‬
‫ري ‪:‬ﻲ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ أﯾ ﺎم ھ ﺎرون‬ ‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﻌﻣ ﻗﺎﺿ‬ ‫‪ 810‬م‬
‫اﻟرﺷﯾد ‪ .‬وھو أول ﻣن ﻋﻣل ) ﺗﺎﺑوت اﻟﻘﺿﺎة (ﻓﻲ ﺑﯾت اﻟﻣﺎل ‪ ،‬ﻛﺎن ﯾﺟﻌل ﻓﯾ ﮫ‬
‫إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯾﺎ ﻣ ن ﻗﺑ ل اﻟرﺷ ﯾد‬ ‫أﻣوال اﻟﯾﺗﺎﻣﻰ وﻣﺎل ﻣن ﻻ وارث ﻟﮫدم‪ .‬ﻗ‬
‫ﻲ‬ ‫ﮭرﯾن ‪ .‬ﮫ اﻻﻣ ﻟﻣ ﯾن ﺎ) وﻟ‬ ‫ﻧﯾن وﺷ وﻋزﻟ‬ ‫ﻊﺳ‬ ‫‪185‬ﺗﺳه‬
‫واﺳ ﻧﺔﺗﻣر‬ ‫‪،‬ﺳ‬
‫اﻟﻘﺎﺿ ﻲ اﻟ ذي ﺟ ﺎء ﺑﻌ ده ‪،‬‬ ‫ﺟﻧﮫ ﮫ ‪.‬‬ ‫وﺳﺑﻌزﻟ‬
‫رح اﻟﻧ ﺎس‬ ‫اﻟﺧﻼﻓ ﺔﺳ( وﻓﻧﺔ ‪194‬‬
‫ﻛﺛﯾرة ‪.‬ﺑﻌض اﻟﺷ ﻌراء ھﺟ ﺎء ﻓﯾ ﮫ ‪.‬‬ ‫ﻓﮭرب ﻣن اﻟﺳﺟن وﻟم ﯾدرك ‪ .‬ﻟﮫ أﺧﺑﺎر وﻟ‬
‫دي م‪) :‬ﺗﻛ ن ﺑﻣﺻ ر ﻣﺳ ﻣﻌﺔ إﻻ رﻛ ب‬ ‫وﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﻣﻌرﻓﺔ ﺑﺎﻟﻐﻧ ﺎء ‪ ،‬ﻗ ﺎل اﻟﻛﻧ وﻟ‬
‫إﻟﯾﮭﺎ ﯾﺳﻣﻊ ﻏﻧﺎءھﺎ ‪ ،‬ورﺑﻣﺎ ﻗوم ﻣﺎ * ) ھﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬اﺑ( ن اﻻﺛﯾ ر ‪64 : 5‬‬
‫وﻧﻔ ﺢ اﻟطﯾ ب ‪: 1‬‬ ‫واﻟﺑﯾ ﺎن اﻟﻣﻐ رب ‪ 26 : 2‬و ‪28‬‬ ‫وﻏزوات اﻟﻌ رب ‪102 - 87‬‬
‫اﻻﻧﺳ ﻲﺎبﻋﻠﻣ‪ 309‬ﺎء اﻻﻧ دﻟس ﻻﺑ ن اﻟﻔرﺿ ﻲ ‪214‬ﻗﺗﻠ) ﮫ‬ ‫وﺟﻣﮭ رة وﻓ‬ ‫‪111‬‬
‫وﺟه ( ذوة اﻟﻣﻘﺗ ﺑس ‪ 253‬وظﻧ‪ 255‬ﮫ ﺷﺧﺻ ﯾن ‪:‬‬ ‫اﻟ روم ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ﺳ ﻧﺔ ‪122‬‬
‫أﺣدھﻣﺎ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﺑﺷر ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﻲ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬وﻗﺎل ‪ ) :‬ھو‬
‫روي ﻋ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﻣ ر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز و ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن‬
‫ﺎن رﺟ ﻼ ﺻ ﺎﻟﺣﺎ ‪،‬‬ ‫ﺎض ‪ ،‬اﺳﺗﺷ ﮭد ﻓ ﻲ ﻗﺗ ﺎل اﻟ روم ﺑﺎﻻﻧ دﻟس ﺳ وﻛﻧﺔ ‪115‬‬
‫وﻋرﻓﮫ ﺑﺎﻟﻌﻛﻲ ‪ ،‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟ ﻰ ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﺟﻣﯾل اﻟﺳﯾرة ﻓﻲ وﻻﯾﺗﮫ ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﻐزو ﻟﻠروم (‬
‫‪ Gregoire‬ﻓ ﻲ ﺣرﺑ ﮫ ﻣ ﻊ ﺷ ﺎرل‬ ‫) ﻋك (وﻏﺎﻓق ﺑطن ﻣ ﻧﮭم ‪ .‬وأرخ ) ( ﻣﻘﺗﻠ ﮫ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن (‬ ‫ﻣﺎرﺗﯾل ‪ ،‬ﻓﻲ ‪ 7‬أﻛﺗوﺑر ‪732‬وھو ﯾواﻓق ﺷ ﻌﺑﺎن ‪114‬وﺳ ﻣﺎه )‬
‫أو ) ( ‪ Abderame‬وﻗﺎل ‪ :‬ھو ﺳﺎﺑﻊ اﻟوﻻه ﻓﻲ اﺳﺑﺎﻧﯾﺔ ‪ ( 2 ) .‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب‬
‫‪ 170 : 6‬وھو ﻓﯾﮫ ) ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ اﻟزﻧﺎد ﺑن ﻋﺑد ﷲ (واﻟﺻواب ﺣ ذف‬
‫اﻧﻛﺳ ر ﻣ ن‬ ‫) ﺑن (اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ھو ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪228 : 10‬واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫م ( * ) ‪ 257 - . . .‬ه = ‪ 871 - . . .‬م (‬ ‫ﻋﺑ ) د اﻟﺣﻛ‬ ‫ﺎاﺑ ) ‪( 1‬ن‪* .‬‬ ‫ﻏﻧﺎﺋﮭ‬
‫ؤرخ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻌﻠ م‬ ‫اﻟﺣﻛ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳﻣ م ‪:‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد م‬
‫ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻣﺻري اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﻓﺗوح ﻣﺻر واﻟﻣﻐرب واﻻﻧدﻟس‬
‫ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ( ) ‪2‬‬ ‫‪ -‬ط ( وھو اﺑن ) ﻋﺑد ﷲ ( اﻟﻔﻘﯾﮫ ﺻﺎﺣب ﺳﯾرة )‬
‫‪ 933‬مد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫( ‪.‬اﺑ * )ن وﺿ ﺎح ( * ) ‪ 322 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑ‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬اﺑن وﺿﺎح ‪ :‬ﻣن رﺟﺎل اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ‪ .‬ﺧرج‬
‫ﻋن طﺎﻋﺔ اﻻﻣﯾر ﻋﺑد ﷲ اﺑن ﻣﺣﻣد اﻻﻣوي ‪ ،‬واﺳﺗﻘل ﺑﺎﻟﺣﻛم ﻓﻲ ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻟورﻗ ﺔ‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫ﻲ اﻣﺗﻧﺎﻋ ﮫ إﻟ ﻰ أﯾ ﺎم اﻟﻧﺎﺻ ر )‬ ‫‪Lorca‬ﻛ واﺳورة ﺗﺗﻣر ﻓدﻣﯾر ‪.‬‬
‫) (ﻣ ن‬
‫وأﺣﺳ ن اﻟﻧﺎﺻ ر ﻗﺑوﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﻧزﻟ ﮫ ﺑﻘرطﺑ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺧﺿﻣﺣﻣﻊ ‪ ،‬د (‬‫رﺣﻣن ﺑ م ن‬
‫ﺛ‬ ‫اﻟ‬
‫وﻗدﻣﮫ واﺳﺗﻌﺎن ﺑﮫ ﻓﻲ ﻛﺛﯾر ﻣن أﻋﻣﺎﻟﮫوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬وﺟ ده )اﻟوﺿ ﺎح (ﻣ ن‬
‫ﮭﯾﻠﻲ ( * ) ‪ 581 - 508‬ه =‬ ‫روان ) ‪* . ( 3‬‬
‫اﻟﺳ)‬ ‫نﻣ‬ ‫كﺑ‬ ‫د اﻟﻣﻠ‬ ‫واﻟﻲ ﻋﺑ‬
‫‪1185‬ﺑ م ( ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﺧﺛﻌﻣ ﻲ اﻟﺳ ﮭﯾﻠﻲ ‪:‬‬ ‫‪- 1114‬رﺣﻣن‬‫ﻋﺑ د اﻟ‬
‫ﺣﺎﻓظ ‪ ،‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ واﻟﺳﯾر ‪ ،‬ﺿرﯾر ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﻣﺎﻟﻘﺔ ‪ ،‬وﻋﻣﻲوﻋﻣ ره ‪17‬ﺳ ﻧﺔ‬
‫ﻓﺎﺗﺻل ﺧﺑ ره ﺑﺻ ﺎﺣب ﻣ راﻛش ﻓطﻠﺑ ﮫ إﻟﯾﮭ ﺎ وأﻛرﻣ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم ﯾﺻ ﻧف‬ ‫وﻧﺑﻎ ‪. ،‬‬
‫ﻛﺗﺑﮫ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ ‪.‬ﻧﺳ ﺑﺗﮫ * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬اﻟ( وﻻة واﻟﻘﺿ ﺎة ‪- 394‬‬
‫رب ﻓ ﻲ ﺣﻠ ﻰ اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬اﻟﺟ زء اﻻول ﻣ ن اﻟﻘﺳ م‬ ‫‪411‬واﻧظر ﻓﮭرﺳ‬
‫واﻟﻣﻐ ﺗﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﺧﺎص ﺑﻣﺻر ‪ 355‬و ‪ 356‬وﻧﺳب ﻗرﯾش ‪ 362‬وﻓﯾﮫ ‪ -‬اﻟﺳطر ‪- 19‬ﻧﺳﺑﮫ إﻟ ﻰ‬
‫وﺧط ط ﻣﺑ ﺎرك ‪27 : 5‬‬ ‫ﻋﻣر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ‪ ) .‬ﻓ‪( 2‬ﺗﺢ اﻟﻌ رب ﻟﻠﻣﻐ رب ‪301‬‬
‫‪Charles‬داﺋ رة اﻟﻣﻌ ﺎرف اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪: 1‬‬ ‫ﻓﻲ‬ ‫واﻟﻣﺳﺗﺷرق ﺗوري ‪. C . Torrey‬‬
‫‪ 221‬وآداب اﻟﻠﻐﺔ ‪ ( 3 ) . 191 : 2‬اﻟﻣﻘﺗﺑس ﻻﺑن ﺣﯾﺎن ‪22‬إﻟ ‪ .‬ﻰ ﺳ ﮭﯾل )ﻣ ن‬
‫ﯾﺎﻣن ﯾرى ﻣﺎ ﻓ ﻲ اﻟﺿ ﻣﯾر‬ ‫ﻗرى ﻣﺎﻟﻘﺔ ( وھو ﺻﺎﺣب اﻻﺑﯾﺎت اﻟﺗﻲ ﻣطﻠﻌﮭﺎ ‪) :‬‬
‫وﯾﺳﻣﻊ أﻧت اﻟﻣﻌد ﻟﻛل ﻣﺎ ﯾﺗوﻗﻊ (ﻣن ﻛﺗﺑ ﮫاﻟ) روض اﻻﻧ ف ‪ -‬طﻓ ( ﻲ ﺷ رح‬
‫اﻟﺳﯾرة اﻟﻧﺑوﯾﺔ ﻻﺑن ھﺷﺎم ‪ ،‬و )ﺗﻔﺳﯾر ﺳورة ﯾوﺳ ف ‪ -‬ﻓخ (ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط‬
‫ﻣﺎء‬ ‫ن اﻻﺳ‬ ‫رآن ﻣ‬ ‫ﻲ اﻟﻘ‬ ‫مﻓ‬ ‫)ﻼمد ﻓ‪( 1427‬ﻲ وﻣ ) ﺎ أﺑﮭ‬ ‫ف واﻻﻋ‬
‫ﻟﺗﺑﯾﯾن ﻟﻣﺎ أﺑﮭم ﻣن ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻛﺗ ﺎب اﻟﻣﺑ ﯾن ( ‪ .‬و‬ ‫واﻻﻋﻼم ‪ -‬خ ( و ) اﻻﯾﺿﺎح وا‬
‫) ﻧﺗﺎﺋﺞ اﻟﻔﻛر ( ) ‪) * . ( 1‬اﺑن ﻧﺻ ر ( * ) ‪ 590 - . . .‬ه = ‪ 1194 - . . .‬م‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑ ن ﻧﺻ ر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ﺎﺋل ‪ ،‬ﺟﻣ ﺎل‬ ‫(‬ ‫ﻋﺑد‬
‫اﻟﻣ ﻧﮭﺞ اﻟﻣﺳ ﻠوك‬ ‫اﻟدﯾن اﻟﺷﯾزري ‪ :‬ﻣن ﻛﺗﺎب اﻟﻌﺻر اﻻﯾوﺑﻲ ‪ .‬ﻣﺻري ﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫ﻓﻲ ﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟﻣﻠوك ‪ -‬خ (ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﺻورا ‪ ،‬أﻟﻔﮫ ﻟﻠﻣﻠك اﻟﻧﺎﺻر ﯾوﺳ ف‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 717 - 685‬ه =‬ ‫ﻧﺔ ‪. ( 2 ) ( 589‬‬
‫اﻟﻌزﻓ* )‬ ‫وﻓﻰ ﺳ‬‫وب )‬ ‫أﯾ اﻟﻣﺗ‬
‫‪ 1317 - 1286‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺑن‬
‫دﯾث ‪،‬ن أھ ل‬ ‫ﻲ ‪ :،‬ﻣ ن اﻟﻣﺷ ﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺣ ﻣ‬ ‫اﻟﻠﺧﻣ ل‬‫أﺑ ﻲ طﺎﻟ ب اﻟﻌزﻓ ﻲ ﻓﺎﺿ‬
‫ذﻛر‬ ‫ﮫ ﺑﻔ ﻟ ﺎسﮫ ‪.‬ﻛﺗ اﻻﺷﺎب ) ﺎدة ‪ ،‬ﺑ‬ ‫ﺑﺗﺔ ‪ ،‬ووﻓﺎﺗ‬ ‫رب ﺳ‪.‬‬
‫ن‬ ‫اﻟﻣﻐﻣ‬
‫ﻠﮫ‬ ‫أﺻ‬
‫واﻟﻌزﻓﻲ ﻧﺳﺑﺔ إﻟ ﻰ ﺟ د ﻟ ﮫ ﯾﻌ رف‬ ‫اﻟﻣﺷﺗﮭرﯾن ﻣن اﻟﻣﺗﺄﺧرﯾن ﺑﺎﻻﻓﺎدة ( ﺗراﺟم ‪.‬‬
‫ﺑ ﺎﺑن أﺑ ﻲ ﻋزﻓ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ ﻟﺧ م ‪ ،‬ﻣ ن ﺳ ﻼﻟﺔ اﻟﻧﻌﻣ ﺎن *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫واﻟﻣﻐ رب ﻓ ﻲ‬ ‫وﻓﯾﺎت اﻻﻋﯾﺎن ‪280 : 1‬وﻧﻛت اﻟﮭﻣﯾ ﺎن ‪187‬وزاد اﻟﻣﺳ ﺎﻓر ‪96‬‬
‫ﺣﻠﻰ اﻟﻣﻐرب ‪ 488 : 1‬وﺗذﻛرة اﻟﺣﻔﺎظ ‪ 137 : 4‬واﻻﺳﺗﻘﺻﺎ ‪ 187 : 1‬وﻓﯾﮫ ‪) :‬‬
‫ﻛﺎن ﻣن أھ ل ﺳ ﮭﯾل ‪ ،‬ﯾﺗﺳ وغ ﺑﺎﻟﻌﻔ ﺎف وﯾﺗﺑﻠ ﻎ ﺑﺎﻟﻛﻔ ﺎف إﻟ ﻰ أن طﻠﺑ ﮫ اﻟﺳ ﻠطﺎن‬
‫وإﻧﺑ ﺎه اﻟ رواة‬ ‫ﺑﻣراﻛش ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﺑﮭﺎ ﻧﺣو ﺛﻼث ﺳﻧﯾن وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎ (واﻟﺗﻛﻣﻠ ﺔ ‪570‬‬
‫‪ 162 : 2‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟﻣﻠﺗﻣس ‪ 354‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 583‬ه ‪ ( 2 ) .‬دار اﻟﻛﺗب ‪: 3‬‬
‫ﻲ‬ ‫ذر ) ‪1‬اﺑ ( ‪) * .‬‬
‫ن أﺑ‬ ‫ورة ‪ 1‬اﺑ‪. 556 :‬ن اﻟﻣﻧ‬ ‫ﺎت اﻟﻣﺻ‬ ‫‪396‬‬
‫واﻟﻣﺧطوط‬
‫‪ 1592‬مد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫ﺣﻣﯾ دة ( * ) ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ‪ 1000‬ه = ‪. . .‬ﺑﻌ‪ -‬د ﻋﺑ‬
‫اﻟﺣداﺋق ﻓﻲ ﺷرف ﺳ ﯾد اﻟﺧﻼﺋ ق ‪ -‬خ‬ ‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬اﺑن أﺑﻲ ﺣﻣﯾدة ‪ :‬ﻟﮫ )‬
‫( ﺑﺗوﻧس ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺷﻣﺎﺋل اﻟﻧﺑوﯾﺔ ‪ ،‬أﻛﻠﻣﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1000‬ه ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺳﻌدي ( * )‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋﻣ ران‬ ‫‪ 1595‬د‪ -‬اﻟ‪ 1656‬م (‬
‫‪ 1066 - 1004‬ه = ﻋﺑ‬
‫ﺗﻣﺑﻛﺗ و ‪ ،‬وﺳ ﺎﻓر إﻟ ﻰ ﺟﻧﻋﻠ ﻲﻰ)ﻧﮭ ر اﻟﻧﯾﺟ ر (‬ ‫ؤرخ ‪.‬‬
‫ﻌديﻣﻓ‪ :‬ﻲ‬ ‫اﻟﺳ وﻟ د‬
‫ﺎﻓر‪ .‬ﻛﺛﯾ را ‪ ،‬وﺗﻘﻠ ب ﻓ ﻲ ﻣﻧﺎﺻ ب ﻣﺗﻌ ددة ‪،‬‬ ‫ﺳﺎﻧﻛور‬
‫وﺗوﻟﻰ اﻻﻣﺎﻣﺔ ﺑﺟﺎﻣﻊ وﺳ‬
‫واﺳﺗﻘر ﻓﻲ ﻣﻣﻠﻛﺔ ﺳوﻧرھﺎي ‪ ،‬ﻓﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ﻟ‪ .‬ﮫﺗ ) ﺎرﯾﺦ اﻟﺳ ودان ‪ -‬ط (ﺗ رﺟم‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 1137‬ه = ‪- 1676‬‬ ‫ﺎﻣﻌﻲ ( * ) ‪1087‬‬ ‫ﯾﺔ ) ‪* . ( 3‬‬
‫اﻟﺟ)‬ ‫ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ‬ ‫إﻟ‬
‫‪ 1725‬من (ﻋﺑ د ﷲ ‪ ،‬أﺑ و زﯾ د اﻟﺟ ﺎﻣﻌﻲ ﻧﺳ ﺑﺎ ‪ ،‬اﻟﻔﺎﺳ ﻲ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ ﻧﺣ و‬
‫ﻻدأوﺟ ﺎﻣﻊ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺷ ﻣﺎﻟﻲ‬ ‫أدﯾب ﻣﻐرﺑﻲ ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﻣ ن أﺳ رة‬ ‫ﻣﻧﺷﺄ ‪:‬‬
‫وﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ‬ ‫وﺗﻌﻠ‪ .‬م ﺑﻔ ﺎس اﻟﺟدﯾ دة ‪ ،‬واﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ ﺗﻠﻣﺳ ﺎن ) ‪ 1119‬ه (‬ ‫وﻟدﻓﺎس‬
‫اﻟﺟزاﺋر ) ‪ ( 1122‬ﻓﺗوﻧس ) ‪ 1126‬؟ ( ودرس ﺑﺟﺎﻣﻊ اﻟزﯾﺗوﻧﺔ ‪.‬وﺻﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ‬
‫ﻣﻧ ( ﮫ ﻧﺳ ﺧﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺷرح أرﺟوزة اﻟﺣﻠﻔﺎوي ﻓﻲ ﻓ ﺗﺢ ﻣدﯾﻧ ﺔ وھ ران ‪ -‬خ‬ ‫‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫وﯾرﺟﺢ أﻧ ﮫ ﺗ وﻓﻲ * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬ ‫اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻌﺑدﻟﯾﺔ ﺑﺗوﻧس ) اﻟرﻗم ‪( 4454‬‬
‫وﺟ ذوة اﻻﻗﺗﺑ ﺎسﻣ‪ 6‬ن اﻟﻛ راس ‪) . 32‬‬ ‫‪( 1‬أزھﺎر اﻟرﯾ ﺎض ‪ 356 : 2‬و ‪374‬‬
‫‪( 2‬اﻟزﯾﺗوﻧ ﺔ ‪Brock . S . 11 : 117 ( 3 ) . 246 : 2‬وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪322 : 3‬‬
‫وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ . 1025‬ﺑﺗوﻧس ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺑﻌﻠﻲ ( * ) ‪ 1192 - 1110‬ه‬
‫وﺗﻲ‬ ‫ﻲ اﻟﺧﻠ‬ ‫د اﻟﺑﻌﻠ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ﻋﺑ ( د ﷲ ﺑ‬ ‫‪ 1778‬م‬
‫‪1698‬ﺑ ‪ -‬ن‬ ‫=رﺣﻣن‬ ‫د اﻟ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫وﻟ د أﺣ د ﺟ دوده ﻓ ﻲ ﺑﻌﻠﺑ ك ﻓﻌ رف‬ ‫ﻓﺎﺿ ل ‪،‬ل ‪.‬‬‫اﻻﺻ‬‫ﺣﻠﺑ ﻓﻘﯾﻲ ‪ :‬ﮫ‬
‫اﻟﺣﻧﺑﻠ‬
‫ﮭرﺗﮫ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ‪ ،‬ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﺣﻠ ﻣ ب ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫﻣﻧ) ﺎر‬ ‫ﻣوﻟ دهﺑوﺷ ﺎﻟﺑﻌﻠﻲ ‪.‬‬
‫ﺑداﯾ( و ﺔ) اﻟﻌﺎﺑ د وﻛﻔﺎﯾ ﺔ‬ ‫رح اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﺻ ﻐﯾر‬ ‫ﺛﺑﺗ ﺷﮫ ‪ ،‬و )‬‫اﻻﺳ ﻌﺎد ‪ -‬خ (‬
‫اﻟزاھ اﻟﻧدﻓﻘ( ورﮫ ‪،‬اﻟ و )واﻣض ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﻔ راﺋض (اﻟﺟو ) ﺎﻣﻊ ﻟﺧط ب‬
‫ﻛﺷف اﻟﻣﺧدرات ﻓﻲ ﺷ رح أﺧﺻ ر اﻟﻣﺧﺗﺻ رات‬ ‫اﻟﺟواﻣﻊ ( و ) رﺣﻠﺔ ( ‪ .‬و )‬
‫‪ -‬ط ( ﻓﻘﮫ وﻟﮫ ﻧظم ‪ ،‬ﺟﻣﻌﮫ ﻓﻲ ) دﯾوان ( ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺟﺷ ﺗﯾﻣﻲ ( * ) ‪1185‬‬
‫‪ 1269 -‬ه = ‪ 1853 - 1771‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد * ) ھﺎﻣش‬
‫اﻟﻣﻧ) ‪( 1‬وﻧﻲ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ دﻋ وة اﻟﺣ قﻣ ‪ :‬ﺎرس ‪ 1974‬ص ‪- 77‬‬ ‫ﻣﺣﻣ ‪1‬د( *‬
‫ﻼم‬ ‫‪304‬‬
‫درر ‪ : 2‬وإﻋ‬ ‫ﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ وﺳﺔ ‪ 132‬ﻠك اﻟ‬ ‫ﻣﺧﺗﺻ‪( 2 ) .‬ر طﺑﻘ‬
‫‪89‬‬
‫ﺎت ﻗط ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﻌﮭ د اﻟﻣﺧطوط ﺎت ‪196 : 10‬‬ ‫وﻣﺧطوط‪98 : 7‬‬
‫اﻟﻧ ﺑﻼء‬
‫ودار اﻟﻛﺗب ‪ ) 159 : 1‬ﻧور اﻻﺧﯾﺎر ( ‪ .‬اﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو‬
‫ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ )أﺟﺷ ﺗﯾم (‬ ‫ؤرخ ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ ‪.‬ﻣﻐرﺑ ﻲ ‪.‬‬ ‫اﻟﺟﺷﺗﯾﻣﻲ ‪:‬‬
‫ﻣ‬ ‫زﯾد‬
‫اﻟﺣﺿ ﯾﻛﯾون ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ -‬خ (‬ ‫ﻣن ﻗرى اﻟﺳ وس ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ ربﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫إﻋ راب اﻟﻘ رآن ‪ -‬خ (ﻣﺟﻠ دان ‪ ،‬و )رﺟ ز ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑ ﺎط ‪ ،‬و )‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر‬ ‫اﻟﺻ) واﻋق ﻋﻠ ﻰ اﺑ ن داود اﻟﻧ ﺎﻋق ‪ -‬خ ( و )‬ ‫إرﺳ ﺎتﺎل‪ ،‬و‬‫اﻟﻔﻘﮭﯾ‬
‫طﺑﻘﺎت اﻟﺣﺿﯾﻛﻲ ‪ -‬خ ( و ) ﻣﻧﺎﻗب اﻟﺣﺿﯾﻛﻲ ‪ -‬خ ( ﺻﻐﯾر ﻋﻧدي ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ‬
‫ﺷﯾﺧﮫ ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺔ ﺷﯾﺧﮫ ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣ د اﻟﺣﺿ ﯾﻛﻲ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫أﺑو اﻟﺧﯾر اﻟﺳوﯾدي ( * ) ‪ 1200 - 1134‬ه = ‪ 1786 - 1722‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن‬
‫اﻟﺑﻐدادي ‪،‬ن زاﻟ دﯾن ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺧﯾ ر ‪:‬‬
‫ﯾ‬ ‫ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن اﻟﺣﺳﯾن اﻟﺳوﯾدي اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ‬
‫ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻣن ﺑﯾت ﻗدﯾم ﻓﻲ اﻟﻌراق ‪ .‬وﻟد وﻧﺷﺄ وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ ﺑﻐداد ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ‬
‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫) ﺣدﯾﻘﺔ اﻟزوراء ‪ -‬خ (ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ﻛﺑﯾرة ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪ ،‬و )‬
‫ﺷرح اﻟﺣﺿرﻣﯾﺔ ( ﻓﻲ ﻓروع اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﻌﺳول ‪: 6‬‬
‫وﻣ ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪.‬‬ ‫‪ 21‬وﺳوس اﻟﻌﺎﻟﻣﺔ ‪ 123‬ودﻟﯾل ﻣؤرخ اﻟﻣﻐ رب ‪223 : 1‬‬
‫ﻧﺣ و ‪،‬ﺷ و )رح اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﯾﺔﻓ ( ﻲ‬ ‫ﻋﻠ ) ﻰ ﺷ رح اﻟﻘط ر ﻟﻠﻌﺻ ﺎﻣﻲ (‬ ‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ و‬
‫اﻟﻌﻘﺎﺋد ‪ ،‬و )ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺗﺣﻔﺔ اﺑن ﺣﺟ ر (وﻧظ م ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺻ ﻔراوي ( *‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫د اﻟﻣﺟﯾ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ‪ 1238‬م (ن ﻋﺑ‬
‫‪ 636‬ه = ‪- 1149‬‬
‫)ﻋﺑ‪ - 544‬د اﻟ‬
‫ﻟﻘﺎﺳﻣ من ‪:‬ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻟ ﮫ اﺷ ﺗﻐﺎل‬ ‫رئ ا‬
‫ﻣﻘ أﺑ و‬
‫إﺳ ﻣﺎﻋﯾل اﻟﺻ ﻔراوي ‪،‬‬
‫وﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺎﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ‬ ‫ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ وادي اﻟﺻﻔراء ) ﺑﺎﻟﺣﺟﺎز (‬
‫‪ .‬ﻗﺎل اﺑن اﻟﺟزري ‪:‬اﻧﺗﮭت إﻟﯾﮫ رﯾﺎﺳﺔ اﻟﻌﻠم ﺑﺑﻠ دهﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )اﻻﻋ ﻼل (ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﺗﻘرﯾ) ب واﻟﺑﯾ ﺎن ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻓ ﺔ‬ ‫اﻟﻘراآت ‪ ،‬و )زھر اﻟرﯾ ﺎضﻓ ( ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ ،‬و‬
‫ﺷواذ اﻟﻘرآن ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟظﺎھرﯾﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟواﺳطﻲ ( * ) ‪ 744 - 674‬ه =‬
‫‪ 1343 - 1275‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﺣﺳن ﺑن ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻧﻌم ‪ ،‬أﺑو‬
‫اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ‪:‬ن ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬
‫ﻣ‬ ‫اﻟﻔرج ﺗﻘﻲ اﻟدﯾن اﻻﻧﺻﺎري اﻟواﺳطﻲ اﻟرﻓﺎﻋﻲ‬
‫ﻧﺎﻗ( ﻲبﻣأﺣﻣ د اﻟرﻓ ﺎﻋﻲ‬ ‫ﺗ وﻓﻲ ﺑﺑﻐ ﻣداد ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﺗرﯾﮫ ) ﺎق اﻟﻣﺣﺑ ﯾن ‪ -‬طﻓ‬
‫وطﺑﻘﺎت أﺗﺑﺎﻋﮫ و ) اﻟﻠؤﻟؤة ( ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻣﺣذوف اﻻﺳﺎﻧﯾد ‪ ،‬و ) ﺷرح ﺣرز‬
‫ﺎط ( * ) ‪ 1100‬؟ ‪ 1200 -‬ه = ‪- 1688‬‬ ‫ﺎطﺑﻲ ) ‪* . ( 3‬‬
‫اﻟﺧﯾ )‬ ‫ﺎﻧﻲ ﻟﻠﺷ‬ ‫اﻻﻣ‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﻧﻌم ﺑن أﺣﻣ د اﻟﺟرﺟ ﺎوي اﻟﺧﯾ ﺎط ‪:‬ﻓﺎﺿ ل ‪.‬‬ ‫‪ 1786‬م‬
‫ﻗﺻ ) ﺔ اﻟﻣوﻟ د‬ ‫ده ووﮫ ﺑﺟرﺟ ﺎﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﻣوﻟ ﻓﺎﺗ‬
‫ﯾﻣ ﺎﻧﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﻣﺻ ري اﻟ دار ‪.‬‬
‫اﻟﻧﺑوي ‪ -‬خ (ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ) ‪) * . ( 4‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬ﺳ( ﻠك اﻟ درر ‪: 2‬‬
‫‪ 65‬ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪) . 556 : 1‬ﻏﺎﯾ‪ ( 2‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪: 1‬‬ ‫وھدﯾ‬
‫واﻟﻣﺳ ك اﻻذﻓ ر‬ ‫‪330‬‬
‫رآن ‪( 3 ) . 85‬‬ ‫وﻋﻠ ‪ 524‬وم اﻟﻘ‬
‫ﺎرﻓﯾن ‪: 1‬‬ ‫وھدﯾ‪ 78 :‬ﺔ اﻟﻌ‬ ‫ر‪1‬‬ ‫‪373‬‬
‫واﻟﻧﺷ‬
‫اﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪ 93 : 2‬و ‪Broc . S . 2 : 214‬وﻛﺷ ف ‪1570 ، 90‬‬
‫ودار اﻟﻛﺗب ‪ ( 4 ) . 139 : 5‬دار اﻟﻛﺗب ‪ ) * . 377 : 5‬اﻟزﻛﻲ اﻟﻘوﺻﻲ ( * )‬
‫رﺣﻣنم ﺑ( ن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب ﺑ ن اﻟﺣﺳ ن‬ ‫‪ 631 - . . .‬هﻋﺑ= ‪. .‬د ‪.‬اﻟ ‪1234 -‬‬
‫ﻛﺎﺗ ب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳ م ‪ ،‬اﻟزﻛ ﻲ اﻟﻘوﺻ ﻲ ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ اﺑ ن وھﯾ ب ‪:‬‬
‫اﻟﺷﻌراء ‪ .‬ﻣن أھل ﻗوص ) ﺑﻣﺻر ( ﺗﻌرف ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة إﻟﻰ اﻟﻣﻠك )اﻟﻣظﻔ ر (‬
‫ووﻋ ده‬ ‫ﺎﺣب ﺣﻣ ﺎة ‪ ،‬ﻗﺑ ل أن ﯾﺗوﻻھ ﺎ ‪ ،‬واﺳ ﺗوزره اﻟﻣظﻔ رﺳ) ﻧﺔ ‪ 626‬ه (‬
‫ووﻟﯾﮭ ‪ .‬ﺎ ‪ ،‬وﺳ ﺎﻓر ﻣﻌ ﮫ إﻟﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻋط ﺎه‬ ‫ﺑﺄن ﯾﻌطﯾﮫ أﻟف دﯾﻧﺎر ‪ ،‬إذا ﺗوﻟﻰ ﺣﻣ ﺎة‬
‫اﻻﻟف ‪ ،‬ﻓﺑددھﺎ ‪ ،‬وﻧظم ﺑﯾﺗﯾن أﻏﺿﺑﺎاﻟﻣظﻔر ‪ ،‬ﻓﺄﺧرﺟﮫ ﻣن دار ﻛﺎن أﺳﻛﻧﮫ ﻓﯾﮭﺎ‬
‫‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺷﻌرا زاد ﻓﻲ ﺣﻧق اﻟﻣظﻔر ‪ ،‬ﻓﺣﺑﺳﮫ ﺛم أﻣر ﺑﺧﻧﻘﮫ ) ‪) * . ( 1‬اﺑن ﺑﻧ ت‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑ د اﻟوھ ﺎب‬ ‫اﻻﻋز ( * ) ‪ 695 - . . .‬ه = ‪ 1296 - . . .‬م (‬
‫ﺑن ﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻌﻼﻣﻲ اﻟﻣﺻري اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ :‬وزﯾر ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟط ﺎﻟﻊ‬
‫وﺗ ‪ .‬ﺎرﯾﺦ أﺑ ﻲ اﻟﻔ داء ‪145 : 3‬‬ ‫ﺧﻧ ﮫ‬‫وﻓﯾﮫ أﺑﯾﺎﺗﮫ اﻟﺗ ﻲ ﻛﺎﻧ ت ﺳ ﺑب ﻘ‬ ‫اﻟﺳﻌﯾد ‪150‬‬
‫وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 265 : 1‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﺑﻌد ﺳﻧﺔ ‪ 640‬وﺳﻣﺎه ) ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﺑن‬
‫وﻟﻲ اﻟوزارة ﻣﻊ اﻟﻘﺿﺎء ﺑﻣﺻر ‪ ،‬ﺛ م اﺳ ﺗﻌﻔﻰ‬ ‫وھﯾب ( ‪ .‬ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻟﮫ ﻧظم ﺣﺳن ‪.‬‬
‫ﺎﻓﻌﻲ ‪ .‬وﻓﻲ ﻛﮭ ﻼ ‪ .‬و )‬ ‫وﺗ‬ ‫وﻟﻰ اﻟﺗ درﯾس ﺑﺎﻟﻣدرﺳ ﺔ اﻟﻣﺟ ﺎورة ﻟﺿ رﯾﺢ اﻟﺷ‬
‫ﻗﺑﯾﻠ ﺔ ﺔ( ﻣ ن ﻟﺧ وﻛم ‪ .‬ﺎن اﻟﻘﺎﺿ ﻲ‬ ‫ﻋﻼﻣ‬
‫ﺎﻟﺗﺧﻔﯾف ‪ ،‬ﻧﺑﺔ إﻟ ﻰ )‬
‫ﺳ‬ ‫اﻟﻌﻼﻣ ﻲﺑ (‬
‫اﻻﻋز وزﯾر اﻟﻣﻠك اﻟﻛﺎﻣل ﺑن أﯾوب ‪ ،‬ﺟده ﻻﻣﮫ ‪ ،‬ﻓﻌرف ﺑ ﺎﺑن ﺑﻧ ت اﻻﻋ ز ) ‪1‬‬
‫‪ 842‬مد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫( ‪.‬اﺑ * )ن ﻋﺎﺋﺷ ﺔ ( * ) ‪ 227 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑ‬
‫ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑن ﺣﻔص اﻟﺗﯾﻣﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن ﻋﺎﺋﺷﺔ ‪ :‬ﺷﺎﻋر ﻣﺗﺄدب ‪،‬‬
‫ﻗﺻد ﺑﻐداد ‪ ،‬واﺗﺻل ﺑﺎﻟﻘﺎﺿﻲ أﺣﻣد ﺑ ن أﺑ ﻲ داود ‪ ،‬ﻓﻣدﺣ ﮫ‬ ‫ﻣن أھل اﻟﺑﺻرة ‪.‬‬
‫اﻟﺣرﻓ ﻲ ( * ) ‪ 423 - 333‬ه =‬ ‫‪ ،‬وﻟ م ﯾﺟ د ﻣ ﺎ ﯾرﺿ ﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﮭﺟ ﺎه ) ‪) * . ( 2‬‬
‫‪ 1032 - 944‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑﯾد ﷲ ﺑن ﻋﺑد ﷲ * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟزا رة ‪2 ) . 82 : 8‬‬
‫ﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪256 : 1‬واﺑن ﻛﺛﯾ ر ‪346 : 13‬واﻟﻧﺟ وم ھ‬
‫ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ م‬ ‫‪ 359‬ﺎت ﻣ ن اﺑﺷ نﻌره ‪.‬‬ ‫ﺗ (ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ دادوﻓﯾ‪ : 10‬ﮫ أﺑﯾ‬
‫اﻟﺣرﺑﻲ اﻟﺣرﻓﻲ ‪ :‬ﻣن اﻟﻣﺷﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﺑﻐدادي ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ﻣﻧﮭﺎ ) أﻣﺎل ‪ -‬خ‬
‫ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ﻛﻼھﻣﺎ ﻓ ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ﻋﺑﯾ د ﷲ‬ ‫( و ) ﻓواﺋد ‪ -‬خ (‬
‫‪ 1956‬م (رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑﯾ د ﷲ ﺑ ن‬ ‫( * ) ‪ 1375 - 1300‬ه = ‪1883‬‬
‫ﻋﺑ ‪ -‬د اﻟ‬
‫وي ﺑ ن ﺳ ﻘﺎف ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻣ ر اﻟﺻ ﺎﻓﻲ ‪ ،‬اﻟﺳ ﻘﺎف اﻟﻌﻠ وي‬
‫ﻣؤرخ ‪ ،:‬ﺑﻠداﻧﻲ ‪ ،‬ﻣن ﺷﯾوخ اﻟﻌﻠ م ﺑ ﺎﻻدب واﻻﺧﺑ ﺎر وﻓﻘ ﮫ اﻟﺷ ﯾﻌﺔ‬ ‫اﻟﺣﺿرﻣﻲ‬
‫وإﻗﺎﻣﺗ ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬ﺑﺣﺿ رﻣوت ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫واﻟﺳﻧﺔ ﻟﮫ ﺷﻌر ﺣﺳن ‪ .‬ﻣن أھل )ﺳ ﯾون (‬
‫اﺟﺗﻣر ﺎﻋﻲ ﺑ ﮫ ﻓ ﻲ أواﺧ ر ﺻ ﻔر ‪1369‬ﺑﺟ دة )‬ ‫ﻣﻔﺗﻲ اﻟدﯾﺎر اﻟﺣﺿ رﻣﯾﺔر ‪.‬ﺗﻛ‬
‫وأطﻠﻌﻧن اﻟﺣﻲ ﻋﻠﺞ ‪ .‬ﻰ ﻣ ﺎ ﻛ ﺎن ﯾﺻ طﺣﺑﮫ ﻣ ن‬ ‫ﻋودﺗ ﮫ ﻣ‬
‫ﺛﻐ ر ﻓاﻟﺣﺟ ﻲ ﺎز (‬
‫ﻣؤﻟﻔﺎﺗﮫ ‪ ،‬ﺑﺧطﮫ ‪ ،‬ﻓطﺎﻟﻌﺗﮭ ﺎ وأﺧ ذت ﻓواﺋ د ﻋ ن أﻛﺛرھ ﺎ ‪ ،‬وھ ﻲ ‪) :‬إدام اﻟﻘ وت‬
‫وﻓﯾﮫ ﻧﺑذ ﻣن ﺗﺎرﯾﺧﮭﺎ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻛﺎن ﻣﮭﯾ ﺄ ﻟﻠطﺑ ﻊ ‪،‬‬ ‫ﻓﻲ ذﻛر ﺑﻠدان ﺣﺿرﻣوت (‬
‫ﻓﻲ ﻣﺟﻠد ﺿﺧم ‪،‬ﺎﺋﻊو )اﻟﺗ ﺑﺿﺎﺑوت ﻓ ﻲ ﻧﺗ ف ﻣ ن ﺗ ﺎرﯾﺦ ﺣﺿ رﻣوت (ذﻛ ر‬
‫أﻧﮫ زار اﻟﯾﻣن ‪ ،‬وﻛﺎن ﺿﯾﻔﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻻﻣ ﺎم ﯾﺣﯾ ﻰ ﺣﻣﯾ د اﻟ دﯾن ﻓ ﺄﺗﯾﺢ ﻟ ﮫ اﻻط ﻼع‬
‫ﻋﻠﻰ ﺧزاﻧﺔ ﻛﺗﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻛﻠﻣﺎ وﻗف ﻋﻠﻰ ﺷﺊ ﯾﺗﻌﻠق ﺑﺣﺿرﻣوت أو ﯾﺳﺗطرﻓﮫ ‪،‬‬
‫ﺎﺑوت م( ﺟﻣﻌﮭ ﺎ ﻓ ﻲ‬‫ﺛ‬ ‫ﻧﻘﻠﮫ وأﻟﻘﻰ ﻣ ﺎ ﻛﺗ ب ﻓ ﻲ ﺳ ﻠﺔ اﻟﻣﮭﻣ ﻼت ‪ ،‬وﯾﺳ ﻣﯾﮭﺎ )اﻟﺗ‬
‫وھ ﻓﻲ ﺛﻼﺛﺔ ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬ﺟﻌﻠﮫ ﻛﺎﻟﺷرح ﻟﻘﺻﯾدة ﻣن ﺷﻌره ‪ ،‬ﺳ ﯾﻧﯾﺔ ‪،‬‬ ‫ﻛﺗﺎﺑﮫ ھذا و‬
‫ﻋﺎرض ﺑﮭﺎ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﻌﺎرﺿ ﺗﮫ ﻟﻠﺑﺣﺗ ري ‪ ،‬وأﺗ ﻲ ﻓﯾ ﮫ ﺑﻌﻠ م ﻏزﯾ ر ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ‬
‫ﺣﺿرﻣوت وﺑﯾوﺗﮭﺎ وﺣﻛﺎﻣﮭﺎ وأﻋﻼﻣﮭﺎ ‪ ،‬إﻟﻰ اﺳﺗطرادات ﻓﻲ ﻓﻧون ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ﻣن‬
‫ﺑﻼﺑ ل‬ ‫ﺣ دﯾث وﻧﻘ د ‪ ،‬إﻟ ﻰ وﺛ ﺎﺋق ﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ وﻣﻌﺎھ دات وﻣﻠﺣوظ ﺎت ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺗﻐرﯾد ﻓﯾﻣﺎ أﻓدﻧﺎه أﯾﺎم اﻟﺗﺟرﯾد ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء رأﯾت اﻟﺟزء اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬وھو *‬
‫) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﺑن ﻗﺎﺿﻲ ﺷﮭﺑﺔ ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 293 : 1‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬اﻟﺣرﻓﻲ‬
‫‪ ،‬اﻟﺑﻘﺎل ‪ ،‬ﺑﺑﻐداد ‪ .‬واﻟﺗراث ‪ . 559 : 1‬أﺷﺑﮫ ﺑﻛﺗب اﻻﻣﺎﻟﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺗﻧﻘﻠﮫ ﻣن ﻓﺎﺋدة‬
‫ﻣﻔﺗ) ﺎح اﻟﺛﻘﺎﻓ ﺔ ‪ ،‬أو اﻟ ﻧﺟم‬ ‫إﻟﻰ أﺧرى ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث واﻵﺛ ﺎر وﻣﺷ ﻛﻼﺗﮭﻣﺎ ‪ ،‬و‬
‫اﻟرﺿﻲ ﺑ( ﮫ ﺑﻌ ض ﻣ ﺎ ﺟ ﺎء ﻓ ﻲ )ﻋﺑﻘرﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﻣﺿﻲ ﻓﻲ ﻧﻘد ﻛﺗﺎب ﻋﺑﻘرﯾﺔ اﻧﺗﻘ د‬
‫دﻛﺗور زﻛ ﻲ ﻣﺑ ﺎرك ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟ زء ﻟطﯾ ف ‪.‬وﻟ ﮫدﯾ) وان ﺷ ﻌر ﻟ( م‬ ‫اﻟرﺿﻲ (‬‫ﻟﻠ‬
‫طﻠﻌﻧﻲ ﻋﻠﯾﮫ ووﻗﻌ ت ﻟ ﻲ ﻣﻧ ﮫ ﻧﺳ ﺧﺔ ﺑﻌ د ذﻟ ك ﻓﺎﻗﺗﻧﯾﺗﮭ ﺎ ﺛ م رأﯾﺗ ﮫ ﻣطﺑوﻋ ﺎ ﻓ ﻲ‬
‫رس) ﺗ ﺎرﯾﺦ ﺑﺿ ﺎﺋﻊ اﻟﺗ ﺎﺑوت ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫‪ 552‬ﺻﻔﺣﺔ ‪.‬وطﺑﻊ ﻟﮫ ﺑﻌد ﻓﮭ‬
‫وﻓﺎﺗ ﮫ‬
‫ﺣﺿرﻣوت ( ‪ 64‬ﺻﻔﺣﺔ وﻟﮫ )اﻻﻣﺎﻣﯾ ﺎت ‪ -‬ﺷط (ﻌر ‪ ،‬ﻓ ﻲ رﺳ ﺎﻟﺔ ) ‪* . ( 1‬‬
‫) اﺑن اﻟﻔﺣﺎم ( * ) ‪ 516 - 422‬ه = ‪ 1123 - 1031‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺗﯾق‬
‫ﺑن ﺧﻠف اﻟﺻﻘﻠﻲ اﻟﻘرﺷﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑ ﺎﺑن اﻟﻔﺣ ﺎمﻗ ‪ :‬ﺎرئ ‪ ،‬ﻛ ﺎن‬
‫اﻟﺗﺟرﯾ د ﻟﺑﻐﯾ ﺔ اﻟﻣرﯾ د ‪-‬‬
‫ﺷﯾﺦ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ﻓﻲ ﻋﺻره ‪ .‬ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﮭﺎ ‪.‬ﻟﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫خ (ﻓﻲ اﻟﻘ راآت ) ‪) * . ( 2‬اﻟﺻ دﻓﻲ ( * ) ‪ 403 - 327‬ه = ‪ 1013 - 939‬م‬
‫( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﺳﻌﯾد اﻟﺻدﻓﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣطرف ‪:‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھ ل‬
‫طﻠﯾطﻠﺔ ‪ .‬ﻛﺎن اﻟﻧﺎس ﯾرﺣﻠون إﻟﯾﮫ ‪ ،‬ﻟﺳﻌﺔ رواﯾﺗﮫ وﺛﻘﺗﮫ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) ﻋﺷرة * )‬
‫ﯾوم( وﻓﺎﺗ ﮫ اﻧ ﮫ ﻋ ﺎش‬ ‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬وﻓﻲ ) اﻟﺑرﻗﯾﺎت‬
‫‪138‬ﮫ ﻣ ﺎت ﻋ ن ‪75‬‬ ‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﻧﯾ ل اﻟﺣﺳ ﻧﯾﯾن أﻧ‬ ‫ﺳﻧﺔ وﻛﺎن ﻣظﮭ ره دون ذﻟ ك‬ ‫‪84‬‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ .‬واﺧذت ﺑﮭذه اﻟرواﯾﺔ ‪ .‬وﻣراﺟﻊ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﯾﻣن ‪( 2 ) . 261 ، 245‬اﻟﻧﺷ ر‬
‫‪ 74 : 1‬وﺣﺳن اﻟﻣﺣﺎﺿرة ‪ 211 : 1‬وﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻزھر ‪ 52 : 1‬وﻏﺎﯾﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪: 1‬‬
‫ﻣﻌﮭ د‬ ‫ت ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ )‬ ‫ﻼم ﻻﺑ ن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷ ﮭﺑﺔ ‪ -‬خﻗﻠ‪.‬رأﯾ ت ‪:‬‬ ‫واﻻﻋ ‪. 374‬‬
‫ﻛﺗﺑ ت ﺳ ﻧﺔ ‪. 659‬اﻟﻧﺳ ﺎء (‬ ‫دﻣﯾﺎط ( ﺑﻣﺻر ‪ ،‬ﻣﺧطوطﺔ ﻣن ﻛﺗﺎﺑﮫ )اﻟﺗﺟرﯾ د (‬
‫دﯾس‬ ‫راض ( ) ‪1‬اﺑ ( ‪) * .‬ن ﻋ‬ ‫اﻻﻣ)‬
‫ك(و‬ ‫اﻟﻣﻧﺎﺳ‬
‫زاء ‪ ،‬و )‬ ‫دة أﺟ‬ ‫ﻲﻋ‬ ‫ﻓ‬
‫ن‬ ‫دﯾس ﺑ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ د ن ﻋ‬ ‫وي ( * ) ‪ 36 - . . .‬ه = ‪. .‬اﻟ‪ 657 - .‬م‬
‫ﻋﺑ (‬ ‫اﻟﺑﻠ‬
‫ﻋﻣرو ‪ ،‬اﻟﺑﻠوي ‪ :‬ﺷﺟﺎع ﺻﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣﻣن ﺑﺎﯾﻊ ﺗﺣت اﻟﺷﺟرة ‪ .‬ﺷﮭد ﻓﺗﺢ ﻣﺻر ‪.‬‬
‫إﻟﻰ اﻟﻣدﯾﻧ ﺔ ﻟﺧﻠ ﻊ‬ ‫ﺛم ﻛﺎن ﻗﺎﺋد اﻟﺟﯾش اﻟذي ﺑﻌﺛﮫ اﺑن أﺑﻲ ﺣذﯾﻔﺔ ) واﻟﻲ ﻣﺻر (‬
‫ﻋﺛﻣ ‪ ،‬ﻋﺎن ‪.‬ﺎد إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓطﻠﺑ ﮫ ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ اﺑ ن أﺑ ﻲ ﺳ ﻔﯾﺎن‬ ‫ﺗ ل ﻋﺛﻣ ﺎن‬
‫وﻗﺑض ﻋﻠﯾﮫ وﺳﺟﻧﮫ ﻓﻲ ﻟد ) ﺑﻔﻠﺳطﯾن ( ﻓﻔر ‪ ،‬ﻓﺄدرﻛﮫ ﺻﺎﺣب ﻓﻠﺳطﯾن ﻓﻘﺗﻠﮫ )‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫‪ ) * . ( 2‬اﻟﺟزوﻟﻲ ( * ) ‪ 741 - . . .‬ه ‪ 1340 - . . . -‬م‬
‫ﻋﻔﺎن اﻟﺟزوﻟﻲ ‪ ،‬أﺑو زﯾد ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ﻣﻌﻣر ‪ .‬ﻣن أھل ﻓﺎس ‪ .‬ﻛﺎن أﻋﻠم اﻟﻧﺎس‬
‫ﯾﺣﺿ ر ﻣﺟﻠﺳ ﮫ أﻛﺛ ر ﻣ ن أﻟ ف ﻓﻘﯾ ﮫ ﻣﻌظﻣﮭ م‬ ‫وﻛﺎنﻣﺎﻟك ‪.‬‬
‫ﻓﻲ ﻋﺻره ﺑﻣذھب‬
‫أﺣ دھﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﯾﺳﺗظﮭر ) اﻟﻣدوﻧﺔ (وﻗﯾدت ﻋﻧﮫ ﻋﻠ ﻰ )اﻟرﺳ ﺎﻟﺔ (ﺛﻼﺛ ﺔ )ﺗﻘﺎﯾﯾ د (‬
‫ﯾن ‪.‬اﺑ ن اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ‪:‬‬ ‫ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬واﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻓ ﻲ ﺛﻼﺛ ﺔ ‪ ،‬واﻵﺧ ر ﻓ ﻲ اﺛﻧﻗ ﺎل‬
‫ﺎش ‪:‬أﻛﺛ ر ﻣ ن ﻣﺋ ﺔ وﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺔ‬ ‫وﻛﻠﮭﺎ ﻣﻔﯾدة اﻧﺗﻔﻊ اﻟﻧﺎس ﺑﮭﺎ ﺑﻌده ‪.‬ﻋوﻗ ﺎل‬
‫وﻣﺎ ﻗطﻊ اﻟﺗدرﯾس ﺣﺗﻰ ﺗوﻓﻲ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﺻ ﻠﺔ ‪) . 307‬‬
‫ﺎﺑﺔ ‪،‬‬ ‫ﻧﺔ ‪36‬‬
‫واﻻﺻ‬ ‫رةواﺑ‪91 : 1‬ن اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ‬ ‫ﺣﺳ ‪ ( 2‬ن اﻟﻣﺣﺎﺿ‬
‫اﻟﺗرﺟﻣﺔ ‪ ( 3 ) . 5155‬ﺟذوة اﻻﻗﺗﺑﺎس ‪2‬ﻣن اﻟﻛ راسوﻓ‪ 33‬ﻲ ﺳ ﻠوة اﻻﻧﻔ ﺎس‬
‫‪ 124 : 2‬أن ﻣﺎ ﻗﯾد ﻋﻧﮫ ﻓﯾﮫ أوھﺎم ﻓﻼ ﯾﻌﺗﻣد ‪ .‬اﺑ* )ن أﺑ ﻲ ﺻ ﺎدق ( * ) ‪. . .‬‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲن ﺑأﺣﻣ د ﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫‪ -‬ﻧﺣو ‪ 470‬ه = ‪ . . .‬ﻧﺣو ‪ 1077‬م‬
‫ﺣﻛﯾم ‪ ،‬ﻣن اﻻطﺑﺎء ‪ ،‬ﯾﻠﻘب ﺑﺳ ﻘراط اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪.‬‬ ‫ﺻﺎدق ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ‪:‬‬
‫ﻲ )رح ﻣﺳ ﺎﺋل ﺣﻧ ﯾن ‪ -‬خﻓ ( ﻲ ﺧ داﺑﺧش‬ ‫ﻣن أھل ﻧﯾﺳﺎﺑورﻟﮫ‪ .‬ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ﻓ ﺷ‬
‫ﻓﻲ(ﻣﺗﺣف ﺑﻐ داد ‪ ،‬وﻓ ﻲ اﻟﻛ وﻧﻐرس ودار‬ ‫ﺑﺗﻧﮫ و ) ﺷرح ﻓﺻول أﺑﻘراط ‪ -‬خ‬
‫اﻟﻛﺗب وﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ‪ ( 3802‬ﻋﺎش ﻧﯾﻔﺎ وﺛﻣﺎﻧﯾن ﺳﻧﺔ ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن اﻟﺟ وزي‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ 1114‬د‪ -‬اﻟ‪ 1201‬م (‬
‫( * ) ‪ 597 - 508‬ه = ﻋﺑ‬
‫اﻟﺟوزي اﻟﻘرﺷﻲ اﻟﺑﻐدادي ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔرج ‪ :‬ﻋﻼﻣﺔ ﻋﺻره ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ واﻟﺣدﯾث ‪،‬‬
‫ﻣﺷ رﻋﺔ اﻟﺟ وز (ﻣ ن‬ ‫ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺑﻐ داد ‪ ،‬وﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ )‬ ‫ﺎﻧﯾف ‪.‬‬
‫ﻛﺛﯾر اﻟﺗﺻ ﻣوﻟ‬
‫ﻣﻧﮭ ﻓﮭ ﺎ ) وم أھ ل اﻵﺛ ﺎر ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻧﺣ ﺎو ‪.‬ﺛ ﻼث ﻣﺋ ﺔ ﻣﺻ ﺗﻠﻘ ‪،‬‬
‫ﻧف ﯾﺢ‬ ‫ﻣﺣﺎﻟﮭ‬
‫ﻟ ﮫ‬
‫ﻣﺧﺗﺻر اﻟﺳﯾر واﻻﺧﺑﺎر ‪ -‬ط ( ﻗطﻌﺔ ﻣﻧﮫ ‪ ،‬و ) اﻻذﻛﯾﺎء وأﺧﺑﺎرھم ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﻣﻧﺎﻗب ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ -‬ط ( و ) روح اﻻرواح ‪ -‬ط ( و )ﺷذور اﻟﻌﻘ ود‬
‫ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌﮭود ‪ -‬خ ( و ) اﻟﻣدھش ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﻣواﻋظ وﻏراﺋب اﻻﺧﺑﺎر ‪ ،‬و‬
‫ﺻوﻟﺔ اﻟﻌﻘل ﻋﻠ ﻰ اﻟﮭ وى ‪ -‬خ (‬ ‫) اﻟﻣﻘﯾم اﻟﻣﻘﻌد ‪ -‬خ ( ﻓﻲ دﻗﺎﺋق اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬و )‬
‫ﻓﻲ اﻻﺧﻼق ‪ ،‬و ) اﻟﻧﺎﺳﺦ واﻟﻣﻧﺳوخ ‪ -‬خ ( ﺣدﯾث ‪ ،‬و ) ﺗﻠﺑﯾس إﺑﻠﯾس ‪ -‬ط ( و‬
‫) ﻓﻧون اﻻﻓﻧﺎن ﻓﻲ ﻋﯾون ﻋﻠوم اﻟﻘرآن ‪ -‬ط ( و ) ﻟﻘط اﻟﻣﻧﺎﻓﻊ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟط ب‬
‫واﻟﻔراﺳﺔ ﻋﻧد اﻟﻌرب ‪ ،‬و ) اﻟﻣﻧﺗظم ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻠوك * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﻣﺳ ﺎﺋل ﺣﻧ ﯾن (‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﻛﻣﺎء اﻻﺳﻼم ‪ 114‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪:‬ﻓﻲ اﻟﻛﻼم ﻋﻠ ﻰ )‬
‫وﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻣﺗﺣ ف اﻟﻌراﻗ ﻲ ‪11‬‬ ‫و ) ﻓﺻول أﺑﻘراط ( ‪ .‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪517 : 1‬‬
‫واﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪ ،‬اﻟط ب ‪117 ، 115 ، 110‬‬ ‫وﻓﮭرس اﻟﻛوﻧﻐرس ‪13‬‬
‫دق ﻋﻠﻰ ﺷرﺣﮫ ﻟﻔﺻ ول‬ ‫وﻓﯾﮫ ‪ :‬ذﻛر اﺑن أﺑﻲ أﺻﯾﺑﻌﺔ أﻧﮫ وﺟد ﺧط اﺑن اﺑﻲ ﺻﺎ‬
‫أﺑﻘراط ﺑﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻧﺔ ‪ 460‬ه ‪ .‬واﻻﻣم ‪ -‬ط (ﺳﺗﺔ أﺟزاء ﻣﻧﮫ ‪ ،‬واﺧﺗﺻره ﻓﺳ ﻣﺎه‬
‫اﻟﻣﺳ ﺑوك ﻓ ﻲ ﺳ ﯾر اﻟﻣﻠ وك ‪ -‬خ ( و )‬ ‫ذھب( و )‬‫ﻣﺧﺗﺻ ر اﻟﻣﻧ اﻟﺗظم ‪ -‬خ‬ ‫)‬
‫اﻟوﻓ) ﺎ ﻓ ﻲ ﻓﺿ ﺎﺋل‬ ‫ﻋﺟﺎﺋب اﻟﺑداﺋﻊ ‪ -‬خ ( وﻛﺗﺎب ) اﻟﺣﻣﻘﻰ واﻟﻣﻐﻔﻠﯾن ‪ -‬ط ( و‬
‫ب ﻋﻣر ﺑن اﻟﺧط ﺎب ‪ -‬ط ( و )ﻣﻧﺎﻗ ب‬ ‫اﻟﻣﺻطﻔﻰ ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺟزأﯾن ‪ ،‬و ) ﻣﻧﺎﻗ‬
‫ﺻ ﯾد اﻟﺧ ﺎطر ‪ -‬ط (آراء وﺳ واﻧﺢ ‪ ،‬و )اﻟﯾﺎﻗوﺗ ﺔ ‪-‬‬ ‫أﺣﻣد ﺑن ﺣﻧﺑ ل ‪ -‬ط ( و )‬
‫ﻣﺛﯾر ﻋزم اﻟﺳ ﺎﻛن إﻟ ﻰ‬ ‫ط ( وﻋظ ‪ ،‬و ) اﻟﻣﺧﺗﺎر ﻣن أﺧﺑﺎر اﻟﻣﺧﺗﺎر ‪ -‬خ ( و )‬
‫أﺷرف اﻻﻣﺎﻛن ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻛﺔ واﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﻣﺟﺗﺑﻰ ﻣن اﻟﻣﺟﺗﻧﻰ ‪ -‬خ‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪ ،‬وﻛﺗ ﺎب )اﻟﺿ ﻌﻔﺎء‬ ‫( ﺟزء ﻓﻲ أﻧواع اﻟﻌﻠوم ‪ ،‬و ) ﻣﻧﺎﻗب ﺑﻐداد ‪ -‬ط (‬
‫دﯾث ‪ ،‬ووم) واﻟﻣﻧﺛ ور ﻓ ﻲ ﻣﺟ ﺎﻟس‬ ‫روﻛﯾن ‪ -‬ﻲخ (رﺟ ﺎل اﻟﺣ اﻟﻣﻧظ‬ ‫ﻓ‬ ‫واﻟﻣﺗ‬
‫ﻣﺟﻠﺳﺎ ‪ ،‬أوﻟ ﮫ اﻟﺣﻣ د‬ ‫اﻟﺻدور ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 90‬أوﻗﺎف ( وھو ‪77‬‬
‫ﺣﻣد اﻟﺷﺎﻛرﯾن ‪ ،‬ﺑﺧط ﻣﻐرﺑﻲ ‪ .‬و ) اﻟﻣﻧﮭل اﻟﻌذب ‪ -‬أو اﻟﻣوارد اﻟﻌذاب ‪ -‬خ‬
‫ﻓﻲ اﻟوﻋظ ‪ ،‬ﺑﺧط اﻟﺟراﻋﻲ ﻧﺳﺧﺔ ﺟﯾدة ﻓ ﻲ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪122‬أوﻗ ﺎف (وﻧﺳ ﺧﺔ‬ ‫(‬
‫دﯾث ‪ -‬خﺗﺔ (أﺟ زاء ﻓ ﻲ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻏرﯾ ) ب اﻟﺣ‬ ‫‪ 23‬ﺎﻧﻲ ( و‬ ‫أﺧ رى ﻓ ﻲ اﻟرﺑ ﺎط ) ﻛﺗ‬
‫ﻣﺟﻠد ﻣﺗﻘن ﻣﺻون ‪ ،‬ﺑﺧطﮫ ﺳﻧﺔ ‪581‬ﻓﻲ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪140‬أوﻗ ﺎف ( و )ﺗﺑﺻ رة‬
‫وﯾﻘ ﺎل ﻟ ﮫ )اﻟﺗﺑﺻ رة ‪ -‬خ (اﻻول واﻟﺛ ﺎﻧﻲ واﻟﺛﺎﻟ ث‬ ‫اﻟﻣﺑﺗدي وﺗذﻛرة اﻟﻣﻧﺗﮭ ﻲ (‬
‫اﻟظﻣ ﺎء ﻓ ﯾﻣن ﻗ ﺎل ﺷ ﻌرا ﻣ ن‬ ‫ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 307‬أوﻗﺎف (‬
‫ري و )‬
‫اﻻﻣﺎء ‪ -‬خ ( ﻋﻧد ﺣﻣﺎد ﺑو ﻋﯾﺎد ‪ ،‬ﺑﻔﺎس ‪ ،‬و ) ﺑﺣر اﻟدﻣوع ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟوﻋظ ‪،‬‬
‫ﻓﻲ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 2522‬ﻛﺗﺎﻧﻲ ( و ) اﻟﻣﻧﻌش ‪ -‬خ ( اﻗﺗﻧﯾﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺟزء ﻟطﯾف ‪ ،‬و )‬
‫واﻟﻣﻧ وخ ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻟﻘ رآنﻣﻧ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﺻ ﻔﻰ ﺑ ﺎﻛف أھ ل اﻟرﺳ وخ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺎﺳ ﺦ ﺳ‬
‫اﻻﻋ‪ ،‬و )ﯾن اﻟﻧ واظر ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟوﺟ وه‬ ‫ﺑدﻣﺷ ﺔ ق‬ ‫ﻧﺳ ﺧﺔ ﻓ ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔﻧزھ‬
‫داﺋق ﻻھ ل اﻟﺣﻘ ﺎﺋق ﺛ‪ -‬خ (ﻼث ﻣﺟﻠ دات ‪،‬‬ ‫اﻟﺣ ‪ ،‬و )‬
‫ﺗﻔﺳ ﯾر‬ ‫واﻟﻧظ ﺎﺋر ‪ -‬خ (‬
‫أﺳ ) ﻣﺎء‬ ‫ﺎت ‪ -‬خ ( و‬ ‫اﻟﻣﻘﺎﻣ‬
‫وب ‪ -‬خ ( و )‬ ‫ﻲ اﻟﻧ‬ ‫بﻓ‬‫واﻋظ ‪ ،‬و )‬
‫ﻣ اﻟﻣﻧﺗﺧ‬
‫اﻟﺿﻌﻔﺎء واﻟواﺿﻌﯾن ‪ -‬خ ( ﻓﻲ رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬و ) ﻓﺿﺎﺋل اﻟﻘدس ‪ -‬خ ( و )‬
‫ﻓﻲ ﻧﯾل ﻣﺻ ر وأﻧﮭﺎرھ ﺎ ‪ ،‬وﺗﻘ) وﯾم اﻟﻠﺳ ﺎن ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺗﺑﺻرة اﻻﺧﯾﺎر ‪ -‬خ (‬
‫ﻲ‬ ‫اﻟﻣوﺿ‪ ،‬و ) وﻋﺎت ﻓ‬
‫دات‬ ‫ﺧﻣﺎب ‪ -‬خ (س ﻣﺟﻠ‬ ‫ﺎﻧﯾد واﻻﻟﻘ‬ ‫ﺎﻣﻊ اﻟﻣﺳ‬
‫اﻟﺛﺎﻟ‪ -‬خث(ﻣﻧ ﮫ وھ و اﻻﺧﯾ ر ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪ 33‬ق (‬ ‫اﻻﺣﺎدﯾث اﻟﻣرﻓوﻋﺎت‬
‫ﻧﺗﯾﺟ ﺔ اﻻﺣﯾ ﺎء ‪-‬‬ ‫اﻟﻣﺳﯾرﻲ ﻋﻠ م اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻛﺗب ﺳﻧﺔ ‪ ، 600‬و ) زاد ﻓ‬
‫اﺧﺗﺻر ﺑ ﮫ إﺣﯾ ﺎء ﻋﻠ وم اﻟ دﯾن ‪ ،‬ﺷو )رح ﻣﺷ ﻛل اﻟﺻ ﺣﯾﺣﯾن ‪ -‬خ ( و )‬ ‫خ(‬
‫دﻓﻊ ﺷﺑﮭﺔ اﻟﺗﺷﺑﯾﮫ واﻟرد ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺟﺳ ﻣﺔ ‪ -‬ط ( و )اﻟﺗﺣﻘﯾ ق ‪ -‬خﻓ ( ﻲ أﺣﺎدﯾ ث‬
‫ﻣﺧطوط( ﺔ ﻣﺷ رﻗﯾﺔ ﺟﯾ دة ﻣ ن‬ ‫ﻼفت‪ .‬ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪ 589‬د‬ ‫اﻟﺧورأﯾ‬
‫ﻛﺗﺎب ) اﻟﻣراﻓق اﻟﻣواﻓق ﻣن ﻛﻼم ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻠﻲ اﻟﺟ وزي ‪ -‬خ (ﻛﺗﺑ ت‬
‫واﻟﺑداﯾ ﺔ‬‫ﺳ ﻧﺔ ‪* . ( 1 ) 733‬ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬وﻓﯾ‪ ( 1‬ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪279 : 1‬‬
‫ﮫ‪):‬‬ ‫‪21‬‬
‫ﺗﯾنوﻓﯾ‬ ‫وذﯾ‪ 207 :‬ل اﻟروﺿ‬ ‫ﻌﺎدة ‪1‬‬ ‫وﻣﻔﺗ‪ 28 :‬ﺎح اﻟﺳ‬‫ﺔ ‪13‬‬ ‫واﻟﻧﮭﺎﯾ‬
‫اﻟﺟوزي ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ﻓرﺿﺔ ﻣن ﻓرض اﻟﺑﺻرة ﯾﻘ ﺎل ﻟﮭ ﺎ ﺟ وزة ‪ ،‬وﻓرﺿ ﺔ اﻟﻧﮭ ر‬
‫واﺑ ن‬ ‫ﺛﻠﻣﺗ ﮫ اﻟﺗﻧﺳﯾﺳ ﻲبﺗﻘﻰإﻟﯾﮭﻣﻧﮭ ﺎ ﺎﺟ ( ده اﻟﺳ ﺎﺑﻊ ﺟﻌﻔ ر ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪.‬‬
‫وﻗ ‪ ) :‬د اﻣ ﺗﺣن ‪،‬‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬‫واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪91 : 3‬‬ ‫اﻟ وردي ‪118 : 2‬‬
‫واﻟﻔﮭ‪ .‬رس اﻟﺗﻣﮭﯾ ديوﻓ‪ .‬ﻲ‬ ‫ﺑس ﺑواﺳ ط ‪ ،‬ﺛ م أطﻠ ق ﺑﻌ د ﺧﻣ س ﺳ ﻧﯾن (‬
‫اﻟﻣطﺑوع ﺑﻣﺻ ر ﺳ ﻧﺔ ‪1319‬‬ ‫ﻧﻣوذج اﻟﺷﯾﺦ ﻣﻧﯾر ‪ 78‬أن ﻛﺗﺎب ) أﺧﺑﺎر اﻟﻧﺳﺎء (‬
‫وداﺋرة اﻟﻣﻌ ﺎرف اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ‬ ‫ﻣﻧﺳوﺑﺎ إﻟﻰ اﺑن ﻗﯾم اﻟﺟوزﯾﺔ ‪ ،‬ھو ﻻﺑن اﻟﺟوزي ‪.‬‬
‫رآة‬ ‫ﻲﻣ‬ ‫ﻲ‪،‬ﻓ‬ ‫ز أو ﻏﻠ‬ ‫رﯾﺔ ‪20‬ن ﻗ‬
‫اﻟﻣﺻ ﺑطﮫ اﺑ‬ ‫‪ 125‬ردﺔ ﺳ‬
‫واﻟﺑﻌﺛ‬‫‪:1‬‬
‫واﻧﻔ‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ( * )‬ ‫اﻟزﻣﺎن ‪ 481 : 8‬ﻋﺑد‬
‫ﺑﺗﺳﻣﯾﺗﮫ )‬
‫اﺑن اﻟطﺑﯾب ( * ) ‪ 627 - 565‬ه = ‪ 1230 - 1170‬م (ﻋﺑاﻟ درﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬
‫ﯾﺦ أطﺑب ‪ :‬ﺎء دﻣﺷ ق ورﺋﯾﺳ ﮭم ﻓ ﻲ‬ ‫ن ﺣﺎﻣ د ‪ ،‬ﻣﮭ ذب اﻟ دﯾن ‪ ،‬اﺑ نﺷ اﻟطﺑﯾ‬
‫اﻟﻣﻠك اﻟﻌﺎدل وﻋﺎﻟﺞ اﻟﻛﺎﻣ ل ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ت ﻟ ﮫ رﯾﺎﺳ ﺔ اﻻطﺑ ﺎء ﺑﻣﺻ ر‬ ‫ﻋﺻره ‪.‬‬ ‫ﺧدم‬
‫ﻣﺳ) ﺎﺋل ﻓ ﻲ‬ ‫اﺧﺗﺻ ﺎر اﻟﺣ ﺎوي ( و‬ ‫واﻟﺷﺗﺻﺎم ‪.‬ﺎﻧﯾف ﻓ ﻲ اﻟط ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻟ ﮫ‬
‫ﻣوﻟ ده‬ ‫ﺎﻧﻲﻟ ( ﮫ ﺛﻘ ل ﻓ ﻲ ﻟﺳ ﺎﻧﮫ ﺛ م ﺧ رس ‪.‬‬ ‫اﻻﻏ رض‬ ‫اﻟط ب (واﺧﺗﺻ ر )‬
‫وﻋ‬
‫ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ دﻣﺷق ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻣرﯾﻧﻲ ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 783‬ه = ‪- . . .‬ﺑﻌ د‬
‫‪ 1381‬م (ﻲ ﺑ ن ﻋﻣ ر ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن اﺑ ن ﯾﻌﻘ وب اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻠ‬
‫أﺑوﺗﺎﺷﻔﯾن أو أﺑو زﯾد ‪ :‬ﻣن ﺳﻼطﯾن دوﻟﺔ ﺑﻧﻲ ﻣرﯾن ﺑﺎﻟﻣﻐربوﻟ‪ .‬ﻲ ﺑﺣﺎﺿ رة‬
‫ﻟﻣرﯾﻧ ﻲ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 776‬هوﻓ‪ .‬ﻲ أﯾﺎﻣ ﮫ‬ ‫ﻣراﻛش ‪ ،‬ﺑﻌد ﺧﻠﻊ اﻟﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣد اﻟﺳ ﻌﯾد ا‬
‫ﺎر‬ ‫ر اﻻﺧﺑ‬ ‫ﻲ ذﻛ‬ ‫اﻟﻣوﺷ ﮫ )ﯾﺔ ﻓ‬ ‫اﻟﺣﻠ بلﻛﺗﺎﺑ‬ ‫ن اﻟﺧطﯾ‬ ‫دﯾن اﺑ‬ ‫ﺎن اﻟ‬ ‫ﺳ‬
‫‪783‬ﻋﺑه د اﻟ رﺣﻣن ﻣ ﺎ ﯾ زال ﺣﯾ ﺎ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫واﻟﺳ ﻧﺔﻠطﺎن‬
‫اﻟﻣراﻛﺷ ‪ ،‬ﯾﺔﺳ(‬
‫وﺟﯾﮫ اﻟدﯾن ( * ) ‪ 790 - . . .‬ه = ‪ 1388 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن‬
‫ﻣن‪:‬وزراء اﻟدوﻟﺔ اﻻﺷرﻓﯾﺔ اﻟرﺳ وﻟﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟ ﯾﻣن‬ ‫ﻋﺑﺎس اﻟﻣﻘري ‪ ،‬وﺟﯾﮫ اﻟدﯾن‬
‫اﻟﻣﻧﺎﺻ ب ﻣ ن ﻛﺗﺎﺑ ﺔ اﻻﻧﺷ ﺎء ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺣﻣ ود اﻟﺳ ﺗﻧﻘ ﯾرةل‪،‬ﻓ ﻓﺎﺿﻲ ﻼ ‪.‬‬ ‫ﻛ ﺎن ‪.‬‬
‫اﻟدوﻟﺔ اﻻﻓﺿﻠﯾﺔ ‪ ،‬إﻟﻰ ﻗﺿﺎء اﻻﻗﺿﯾﺔ ﻓﻲ اﻟدوﻟﺔ اﻻﺷرﻓﯾﺔ ‪ ،‬إﻟﻰ ﺗوﻟﻲ اﻟ وزارة‬
‫وأورد ﻓﮭرﺳ ت ﻣﺻ ﻧﻔﺎﺗﮫ وﻋ دد‬ ‫ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻛﺎﻧت وزارﺗﮫ ﺛﻼث * ) ھﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫ﻛﻼﻣ ﮫ ﻋﻠ ﻰ أﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪: 10‬ﻲ‪228‬‬‫أﺟزاﺋﮭﺎ ‪ ،‬وﻓﻲ اﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ﻓ‬
‫واﻋظاﻟﻔ‪ ) :‬رج اﺑ ن اﻟﺟ وزي ﺑﺄﺷ ﯾﺎء ﻛﺛﯾ رة ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫وﻗاﻟﻐزاﻟد ذﻣ ﻲ اﻟﮫ أﺑ و‬
‫ذا‬ ‫ﮫ ﺑﮭ‬ ‫دح ﻓﯾ‬ ‫ﮫ ﯾﻘ‬ ‫ب أﻧ‬ ‫ﺣﯾﺣﺔ ‪ ،‬واﻟﻌﺟ‬ ‫رﺻ‬ ‫ث ﻏﯾ‬ ‫ﺣﺎدﯾ‬
‫وﺗﺻﺎﻧﯾﻔﮫ ھو ووﻋظﮫ ﻣﺣﺷو ﺑﮫ ﻣﻣﻠوء ﻣﻧﮫ ( ‪( 1 ) .‬ﻓوات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪271 : 1‬‬
‫وﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ زﺑﯾ د ) ‪( 1‬‬ ‫‪ ( 2 ) .‬اﻟﺣﻠل اﻟﻣوﺷﯾﺔ ‪ 135‬و ‪ . 141‬ﺳﻧﯾن وﺷﮭورا‬
‫‪ ) * .‬اﻟﻣﻛودي ( * ) ‪ 807 - . . .‬ه = ‪ 1405 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻠﻲ‬
‫ﺑن ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻣﻛودي ‪ ،‬أﺑو زﯾ دﻋ‪ :‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﻧﺳﺔ ‪.‬ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﺑﻧ ﻲ ﻣﻛ ود )ﻗﺑﯾﻠ ﺔ‬
‫ﻗرب ﻓﺎس ( وﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻔﺎس ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺷرح أﻟﻔﯾﺔ اﺑن ﻣﺎﻟك ‪ -‬طﻓ ( ﻲ اﻟﻧﺣ و‬
‫اﻟﺑﺳط واﻟﺗﻌرﯾف ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﺗﺻ رﯾف‬ ‫‪ ،‬و ) ﺷرح ﻣﻘدﻣﺔ اﺑن آﺟروم ‪ -‬ط ( و )‬
‫ك()‪)*.(2‬‬ ‫ن ﻣﺎﻟ‬ ‫دود ‪ ،‬ﻻﺑ‬ ‫اﻟﻣﻘﺻ ﺔ ‪ ،‬وور) واﻟﻣﻣ‬ ‫ﻣﻧظوﻣ‬
‫رح (‬ ‫ﺷ‬
‫اﻟﻔﺎرﺳﻛوري ( * ) ‪ 808 - 755‬ه = ‪ 1406 - 1354‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻠﻲ‬
‫ﺑن ﺧﻠف ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣﻌﺎﻟﻲ ‪ ،‬زﯾن اﻟدﯾن اﻟﻔﺎرﺳﻛوري ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺷﺎﻓﻌﻲ ﻣﺻري ‪ .‬ﺗﻘدم‬
‫ﺎور ﻣ دة ﺑﻣﻛ ﺔ‬ ‫ﺑﻔﺎرﺳ ﻛور ‪ ،‬ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﺎﻟﻘ ﺟ ﺎھرة ‪.‬‬ ‫اﻟﻌرﺑﯾ دهﺔ ‪.‬‬
‫ﻓ ﻲ ﻋﻠ وم ﻣوﻟ‬
‫وﺻﻧف ﺑﮭﺎ ﺷﯾﺋﺎ ﻓﻲ ) ﻣﻘﺎم إﺑراھﯾم ( وﻟﮫ ) ﺷرح ﻋﻠﻰ ﺷرح اﻟﻌﻣدة ﻻﺑن دﻗﯾق‬
‫ﻣؤﯾ د‬ ‫ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ اﻟﻌﯾداتد‪(،‬وﻗ ف اﻟﺳ ﺧﺎوي ﻋﻠ ﻰ ﻛ رارﯾس ﻣﻧ ﮫ ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ن‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫‪1456‬اﻟ‪ 1516 -‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫زاده ( * ) ‪ 922 - 860‬هﻋﺑ= د‬
‫ن‬ ‫ﺣﺎﺷ‪ ( 2‬ﯾﺔ اﺑ‬
‫ﺔ ‪) . 200 : 2‬‬ ‫اﻟﻌﻘ ‪ ( 1‬ود اﻟﻠؤﻟؤﯾ‬
‫ﻣؤﯾ د ھ* ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬
‫وﺟ ذوة‬ ‫اﻟﺣ ﺎج ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح اﻟﻣﻛ ودي ﻟﻼﻟﻔﯾ ﺔ ‪1‬وﺳ‪ 7 :‬ﻠوة اﻻﻧﻔ ﺎس ‪187 : 1‬‬
‫ﻋﺑ ﮫد ‪:‬اﻟ) رﺣﻣن ﺑ ن ﺻ ﺎﻟﺢ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ (‬ ‫اﻻﻗﺗﺑﺎس ﻣ‪ 3‬ن اﻟﻛ راس ‪33‬‬
‫وھ و ﻓﯾ‬
‫وﻟﻌﻠ ﮫ‬ ‫أول‪13‬وﻓﯾ ﺎت ﺳ ﻧﺔ ‪901‬‬ ‫ﺎﻓر ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﻔﺣﺔ‬ ‫اﻟﺳ ور‬ ‫وﺟﻌﻠ ﮫ ﺻ ﺎﺣب اﻟﻧ‬
‫ﺎت) ﺳ ﻧﺔ إﺣ دى (‬ ‫ﺑس ﻋﻠﯾ ﮫ ﻗ ول اﻟﺳ ﺧﺎوي ﻓ ﻲ اﻟﺿ وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪4‬ﻣ ‪97 :‬‬
‫ﺧﺎوي ‪:‬‬ ‫‪ 801‬ﺎ ﺧطوﻗ ﺄ ‪.‬ﺎل اﻟﺳ‬ ‫وﻛﻼھﻣ‬
‫د‬ ‫واﻟﺳ‪ 901‬ﺧﺎوي ﯾرﯾ‬ ‫ﻧﺔ‬ ‫ﺎﺳ‬ ‫ﻓظﻧﮭ‬
‫ﻟﻠﻣﻛودي ﺷرﺣﺎن ﻋﻠﻰ أﻟﻔﯾﺔ اﺑن ﻣﺎﻟك ﻓﺄﻛﺑرھﻣﺎ ﻟم ﯾﺻل إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة واﻟﻣﺗداول‬
‫ﺑﯾن اﻟطﻠﺑﺔ ھو اﻻﺻﻐر ‪ ( 3 ) .‬اﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪. 97 - 96 : 4‬اﻻﻣﺎﺳ ﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫أﻣﺎﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ورﺣ ل إﻟ ﻰ ﺣﻠ ب وﺑ ﻼد اﻟﻌﺟ م ‪ ،‬ﺛ م ﻋ ﺎد إﻟ ﻰ ﺑ ﻼد‬
‫وﻓوﺿت إﻟﯾﮫ ﻣﻧﺎﺻب اﻟﺗدرﯾس واﻟﻘﺿ ﺎء ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺳ طﻧطﯾﻧﯾﺔ ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫اﻟروم ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺳﯾر ﺳ ورة اﻟﻘ در ‪ -‬خ (ورﺳ ﺎﺋل ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫) ﻓﺗﺎوى ﻣؤﯾد زاده ‪ -‬خ ( و )‬
‫اﺑن اﻟدﯾﺑﻊ ( * ) ‪ 944 - 866‬ه = ‪ 1537 - 1461‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن‬
‫ﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ اﻟزﺑﯾ دي اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬وﺟﯾ ﮫ اﻟ دﯾن ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن اﻟ دﯾﺑﻊ ‪:‬‬
‫ﻣوﻟ( ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓﯾﮭ ﻣﺎ ‪.‬ﺎت أﺑ وه ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣؤرخ ﻣﺣدث ﻣن أھل زﺑﯾدﻓ ) ﻲ اﻟ ﯾﻣن‬
‫اﻟﻣﺳﺗﻓﻲ أﺧﺑ ﺎر ﻣدﯾﻧ ﺔ زﺑﯾ د ‪-‬‬ ‫اﻟﮭﻧد ‪ ،‬وﻟم ﯾره ‪ .‬ورﺑﺎه ﺟده ﻻﻣﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺑﻐﯾﺔ ﻔﯾد‬
‫ط ( ﻗﺳم ﻣﻧﮫ ‪ ،‬و ) اﻟﻔﺿل اﻟﻣزﯾد ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ زﺑﯾد ‪ -‬خ (ذﯾل ﻟ ﻼول ‪ ،‬و )ﻗ رة‬
‫اﺧﺗﺻ ( ره ﻣ ن اﻟﻌﺳ ﺟد اﻟﻣﺳ ﺑوك ‪ ،‬ﻟﻠﺧزرﺟ ﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﯾون ﻓﻲ أﺧﺑ ﺎر اﻟ ﯾﻣن ‪ -‬ط‬
‫وﺑﻠﻎ ﻓﯾﮫ ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪ 923‬ه ‪ ،‬و ) ﺗﯾﺳﯾر اﻟوﺻول ‪ ،‬إﻟﻰ ﺟﺎﻣﻊ اﻻﺻول ‪ ،‬ﻣن‬
‫أﺣﺳن اﻟﺳﻠوك ﻓﻲ ﻣن وﻟ ﻲ زﺑﯾ د ﻣ ن‬ ‫ﺣدﯾث اﻟرﺳول ‪ -‬ط ( ﺛﻼﺛﺔ أﺟزاء ‪ ،‬و )‬
‫د‬ ‫ب ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫اﻟﻔواﺋ‬ ‫ﺗﻣﯾﯾ‪ ،‬و ) ز اﻟطﯾ‬
‫وزة‬ ‫اﻟﻣﻠ وك ‪ -‬خ (‬
‫أرﺟ‬
‫واﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪176 : 1‬‬ ‫اﻟﺑﮭﯾﺔ ‪ 89‬واﻟﺻﺎدﻗﯾﺔ ‪ ،‬اﻟراﺑﻊ ﻣن اﻟزﯾﺗوﻧﺔ ‪180‬‬
‫وﻣﻌﻧﻰ اﻟدﯾﺑﻊ ﺑﻠﻐﺔ اﻟﺳ ودان اﻻﺑ ﯾض ‪ ،‬وھ و‬ ‫‪ .‬ﻣن اﻟﺧﺑﯾث ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪.‬‬
‫اﻻﻋﻠﻰ ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﯾوﺳ ف ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻌﻣ ﺎدي ( * ) ‪ 1223 - . . .‬ه‬ ‫ﻟﻘب ﻟﺟده‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﻌﻣ ﺎدي ‪:‬ﻣﻔﺗ ﻲ‬ ‫‪ 1808‬م (‬
‫= ‪ - . . .‬ﻋﺑد اﻟ‬
‫اﻻﻏ ﻼط اﻟﺗﺳ ﻌﺔ ‪ -‬خ (‬ ‫دﻣﺷﻘﻲ اﻟﻣوﻟد واﻟوﻓﺎة ﻣن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﺣﻧﻔﯾ ﺔ ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫اﻟﺷﺎم ‪.‬‬
‫اﻟروﺿ ﺔ‬ ‫ﺧطوط ﺎت اﻻﻧﻛرﻟ ﻲ ‪ ،‬رﺳ ﺎﻟﺔ ﺻ ﻐﯾرة ﻓ ﻲ اﻟﻧﻘ د اﻟﻠﻐ وي ‪ ،‬و )‬
‫ﺑﻌ ‪ -‬د‬ ‫وﻣﻲ ( * ) ‪. . .‬‬ ‫دارﯾﺎ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﻣرﺣ‬ ‫نﺑ‬ ‫ﯾﻣن دﻓ‬ ‫ﺎ‪،‬ﻓ‬ ‫ﯾ‬
‫وﻣﻲ ‪ :‬ن‬‫ﻣ‬ ‫ﻲ اﻟﻣرﺣ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬د اﻟد ‪ 1712‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫‪ 1124‬ه = ‪.‬‬
‫ﻋﺑ ‪. .‬‬
‫اﻟﻛﺷف اﻟﺻﺣﯾﺢ اﻟﺑرھﺎن ﻋن ﻣﻌ ﺎﻧﻲ ﻗﺻ ﺔ اﻻﻧﺳ ﺎن ‪ -‬خ (‬ ‫ﻋﻠﻣﺎء اﻟﻛﻼم ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫ﺿﻣن اﻟﻣﺟﻣوﻋﺔ ‪ 299‬ﺗﺻوف ‪ ،‬ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪ ،‬و )ﺗوﺿﺢ ﯾﺳ ﺑﯾل اﻻﺣﺳ ﺎن‬
‫ﺗﻛﻠ خم (ﻓﯾ ﮫ ﻋ ن ﻣواﺿ ﻊ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﺣﻣود ‪ ،‬وﺗﻔﺿﯾﺢ اﻻﻗﺎوﯾ ل ﺑوﺣ دة اﻟوﺟ ود ‪-‬‬
‫‪ 362‬وف ﺑ دار‬ ‫وﺣ ﺎت اﻟﻣﻛﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧ ﮫ ﻧﺳ ﺧﺗﺎن ﻓ ﻲ اﻟﻣﺟﻣ وﻋﺗﯾن ‪ 299‬وﺗﺻ‬
‫اﻟﻛﺗب ) ‪) * . ( 3‬اﻟﺳ ﻘﺎف ( * ) ‪ 1292 - 1226‬ه = ‪ 1875 - 1811‬م (ﻋﺑ د‬
‫ﻓﺎﺿ ل ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﻣ ر ﺑ ن ﺳ ﻘﺎف ‪ ،‬اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ اﻟﻌﻠ وي ‪:‬‬
‫ﯾوون ‪.‬ل إﻟ ﻰ اﻟ ﯾﻣن واﻟﺣﺟ ﺎز ‪) * ،‬‬ ‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﻣدﯾﻧ ﺔ ﺳ رﺣ‬ ‫ﺣﺿرﻣوت ‪.‬‬
‫ﺗﻔﯾد ‪ -‬نخ ‪.‬ﺗرﺟﻣ ﺔ ﻟ ﮫ‬ ‫ﻣ‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬اﻟﺳ‪ ( 1‬ﻧﺎ اﻟﺑ ﺎھر ‪ -‬خ‬
‫وﺑﻐﯾ ‪ .‬ﺔ اﻟﻣﺳ‬
‫واﻟﻔﮭ رس اﻟﺗﻣﮭﯾ دي ‪415‬‬ ‫واﻟﻧ ور اﻟﺳ ﺎﻓر ‪212‬‬ ‫واﻟﺑ در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪335 : 1‬‬ ‫ﺑﻘﻠﻣﮫ ‪.‬‬
‫ودار اﻟﻛﺗ ب ‪: 8‬‬ ‫اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪162 : 1‬‬ ‫‪ 312‬رة اﻟﻣﻌ ﺎرف‬ ‫وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪: 3‬وداﺋ‬
‫ودار اﻟﻛﺗ ب ‪: 5‬‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻻﻧﻛرﻟ ﻲ ‪275‬‬ ‫‪) . 198‬ﺣﻠﯾ‪ ( 2‬ﺔ اﻟﺑﺷ ر ‪840‬‬
‫‪ ( 3 ) . 208‬ھدﯾﺔ ‪ 557 : 1‬ودار اﻟﻛﺗب ‪. 348 ، 283 : 1‬وأﺧذ ﻋن ﻋﻠﻣﺎﺋﮭ ﺎ‬
‫‪ .‬ﻟﮫ ﻣﻧﺷﺂت ﺧﯾرﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﺳﺟد اﻟﻣؤﻣﻧﺎت ( ﻟﻠﻧﺳﺎء ﺧﺎﺻﺔ ‪ ،‬ﺑﺳﯾوون ‪.‬وﻟ ﮫ‬
‫ﯾﺣﺔ‬ ‫اﻟﻧﺻ‬
‫ﺎك ( و )‬ ‫دﺧﯾن اﻟﺗﻧﺑ‬ ‫ذﯾر (ﻣو ) ن ﺗ‬ ‫ﻲ)‬
‫اﻟﺻاﻟﺗﺣ دﻗﺎت‬ ‫ﺎﺋل ﻓ‬ ‫رﺳ‬
‫أﺣ د ﺷ ﯾوﺧﮫ ) ‪1‬‬ ‫اﻟﻣﮭداة ﻟﺳﻌداء اﻟوﻻة ( و ) ﻣﻧﺎﻗب اﻟﺣﺳن اﺑن ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺑﺣر (‬
‫ﻋﺑ ( د‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 1306 - . . .‬ه = ‪ 1888 - . . .‬م‬ ‫ﻋﺑ ( ‪.‬د *اﻟ ) رﺣﻣن ﻋﻠ‬
‫اﻟطوﺑﺟﯾ ﺔ (‬ ‫ﺎن ‪.‬ﻣﻌﻠ م ﻓﻧ ون )‬ ‫ﻣﮭﻧ( ‪ :‬دس ﻋﺳ ﻛ ﻛري‬ ‫اﻟ رﺣﻣن ﻋﻠ ﻲﺑ ) ك‬
‫اﻟﺷ ﺟﻌﺎن ﻓ ﻲ إﺻ ﺎﺑﺔ‬ ‫رﺟم ﻛﺗﺑ ﺎ ﺗ‪ ،‬ﻣﻧﮭذﻛﺎر ﺎ )‬‫ﺑﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫اﻟﺣرﺑ ﺗ‬
‫ﺑﺎﻟﻣ دارسﯾ ﺔ‬
‫ﺔ‪-‬ط(و)‬ ‫د ﺣرﺑﯾ‬ ‫ض ﻗواﻋ‬ ‫ﻲ ﺑﻌ‬ ‫ﺎن ‪ -‬ط ( و‬
‫ﻛرﯾﺔ) ﻓ‬ ‫ﻏﻧﯾﻣاﻟﻧﯾﺷ ﺔ اﻟﻌﺳ‬
‫اﻻﻧ وار اﻟﺳ ﺎطﻌﺔ‬ ‫اﻻزھﺎر اﻟرﯾﺎﺿﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﻋﻣﺎل اﻟطوﺑوﻏراﻓﯾﺔ ‪ -‬ط ( وأﻟف )‬
‫ﻓ ﻲ ﺗﺳ ﮭﯾل اﻟﻣطﺎﻟﻌ ﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪2‬ﻋﺑ( ‪* .‬د )اﻟ رﺣﻣن اﻟﻧﻘﯾ ب ( * ) ‪- 1261‬‬
‫ﺎدري‬ ‫ﻠﻣﺎن اﻟﻘ‬ ‫نﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫‪ 1927‬من( ﻋﻠ‬ ‫ﻋﺑ‪1345‬دھاﻟ= ‪- 1845‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬
‫ﻧﻘﯾب أﺷراف ﺑﻐداد ‪ ،‬ورﺋﯾس وزارة اﻟﻌراق اﻻھﻠﯾ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ ‪.‬ﺗ وﻟﻰ‬ ‫اﻟﻛﯾﻼﻧﻲ ‪:‬‬
‫واﺳ ﺗﻘﺎل ﺑﻌ د‬ ‫ورﯾﺎﺳ ﺔ اﻟ وزراء ﺳ ﻧﺔ ‪ 1920 ) 1338‬م (‬ ‫‪ 1315‬ه‬
‫اﻟﻧﻘﺎﺑﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﺗوﻟﻲ اﻟﻣﻠك ﻓﯾﺻل ﺑن اﻟﺣﺳﯾن ﻋرش اﻟﻌراق ) ﺳﻧﺔ ‪ 1921‬م ( ﺛم أﻟف اﻟوزارة‬
‫‪1341‬و( اﻟ ذي أﻣﺿ ﻰ‬ ‫ﺻ ﻔروھ‬ ‫ﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺛﺎﻟﺛ ﺔ ‪ ،‬إﻟ ﻰ آﺧ ر ﺳ ﺑﺗﻣﺑر ‪) 1922‬‬
‫ض‬ ‫ك ﻓﯾﺻ وﻗ ل ‪.‬ﺎل ﺑﻌ‬ ‫د اﻟﻣﻠ‬ ‫ﻲ ﻋﮭ‬ ‫اﻟﻣﻌﺎھاﻟﺑرﯾط دة ‪ .‬ﺎﻧﯾﯾن ﻓ‬
‫ﻊ‬ ‫ﻰﻣ‬
‫اﻟﻔﺗﺢ اﻟﻣﺑﯾن ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠ ﻰ ﺗرﯾ ﺎق اﻟﻣﺣﺑ ﯾن‬ ‫ﻣﺗرﺟﻣﯾﮫ ‪ :‬ﻟﮫ ﺗﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ﻛﺗﺎب )‬
‫ﺎﺟﻼت ﻣ ﻊ اﻟﺳ ﯾد ﺣﯾ ﺣﻠدر اﻟﻲ اﻟﺷ ﺎﻋر ‪.‬‬ ‫وﻣﺳاﻻدب (‬‫ورﺳ( ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )‬ ‫‪-‬ط‬
‫ﻌراء‬ ‫ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺎرﯾﺦ اﻟﺷ‬ ‫ﺗ‬ ‫داد ) ‪( 3‬ھ ‪) * .‬‬ ‫ﮫ ﺑﺑﻐ‬ ‫ده ووﻓﺎﺗ‬
‫ﺔ‬ ‫ر ‪105‬‬
‫وﻣﺟﻠ‬ ‫ﺔ ﺑﻣﺻ‬ ‫زء اﻟراﺑ ﺣرﻛﻊ ‪ ) .‬ﺔ‪( 2‬اﻟﺗرﺟﻣ‬ ‫رﻣﯾﯾن ‪ ،‬اﻟﺟ‬ ‫اﻟﺣﺿ‬
‫‪ 133‬ﻲ‬ ‫ﺎب وﻓ‬ ‫ﯾش ‪185 : 11‬اﻟ ‪( 3 ) .‬روض اﻻزھ وﻟر ‪287‬ب اﻻﻟﺑ‬ ‫اﻟﺟ‬
‫ﺣرﯾﺻ ﺎ ﻋﻠ ﻰ اﻛﺗﻧ ز ﺎاﻟﻣ ﺎل‬ ‫‪) : 1346‬‬
‫ﺟرﯾ دة اﻟﺟﺎﻣﻌ ﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ 1 / 15‬ﻛ‪ /‬ﺎن‬
‫ﺛ روة أﺣرزھ ﺎ ﻋراﻗ ﻲ ﻓ ﻲ ﻋﮭ ده ‪ ،‬وﻛ ﺎن أﻗ رب ﻣرﺷ ﺢ ﻟﻌ رش‬
‫اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻗﺑل أن ﯾﺗوﻻه اﻟﻣﻠك ﻓﯾﺻل ( ‪ .‬أﺑ* )و اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﺻ وﻓﻲ ( * ) ‪291‬‬
‫‪ 376 -‬ه = ‪ 986 - 903‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻣر ﺑن ﺳﮭل اﻟﺻوﻓﻲ اﻟرازي ‪،‬‬
‫أﺑو اﻟﺣﺳﯾن ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻔﻠك ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟري ‪ .‬اﺗﺻل ﺑﻌﺿد اﻟدوﻟﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻣﻧﺟﻣﮫ‬
‫‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻛواﻛب اﻟﺛﺎﺑﺗﺔ ‪ -‬ط ( ﺑﻧﺎه ﻋﻠﻰ ﻛﺗﺎب اﻟﻣﺟﺳطﻲ ﻟﺑطﻠﯾﻣوس ‪ ،‬وﻟم ﯾﻛﺗف‬
‫ﺑﻣﺗﺎﺑﺗﻌﮫ ﺑل رﺻد اﻟﻧﺟوم ﻛﻠﮭﺎ ‪ ،‬ﻧﺟﻣﺎ ﻧﺟﻣﺎ ‪ ،‬وﻋﯾن أﻣﺎﻛﻧﮭﺎ وأﻗدارھﺎ ‪ .‬وﻛﺗﺎب‬
‫) اﻟﻌﻣل ﺑﺎﻻﺳطرﻻب ‪ -‬خ ( ﻧﺳﺧﺔ ردﯾﺋﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 1279‬د (وﻟ ﮫ‬
‫خ (اﻻزھرﯾ ﺔ ﺑﺎﺳ م )‬ ‫أرﺟزة ﻓ و ﻲ اﻟﻔﻠ ﻓك ‪ -‬ﻲ‬ ‫ﻣط ) ﺎرح اﻟﺷ ﻌﺎﻋﺎت ( و )‬
‫ﺑﺎﺳم ‪:‬اﻻﻟﮫ اﻟﻌ ﺎدل اﻟﻣوﺣ د ورﺣﻣ ﺔ ﷲ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺻور اﻟﻛواﻛب اﻟﺳﻣﺎوﯾﺔ ( أوﻟﮭﺎ‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﻣﺻورة ﻓﻲ ‪264‬ﻟوﺣﺔ وﻓﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪) * . ( 1 ) 4119‬اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ (‬
‫رﺣﻣنم ﺑ( ن ﻋﻣ ر ﺑ ن ﻧﺻ ر أﺑ و‬ ‫* ) ‪ 415 - . . .‬هﻋﺑ= ‪. .‬د ‪.‬اﻟ ‪1024 -‬‬
‫ﻛﺎن ﯾ ﺗﮭم ﺑ ﺎﻻﻋﺗزال‬ ‫اﻟﻘﺎﺳم اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻣؤدب دﻣﺷﻘﻲ ﻣن اﻟﻣﺷﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪.‬‬
‫‪ .‬ﻟﮫ أﺟزاء ﻣروﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻓواﺋد ‪ -‬خ (أوراق ﻣﻧﮫ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﺑﺎﻟظﺎھرﯾ ﺔ )‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫‪) * . ( 2‬اﺑن اﻟﻧﺣ ﺎس ( * ) ‪ 416 - 323‬ه = ‪ 1025 - 935‬م (‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺳ ﻌﯾد ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ د اﻟﺗﺟﯾﺑ ﻲ اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن اﻟﻧﺣ ﺎس ‪:‬‬
‫رج اﻟ دھن ﻣ ن‬ ‫ﻧد اﻟ دﯾﺎر اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ﻓ ﻲ وﻗﺗ ﮫ وﻣﺣ ﻛدﺛﮭﺎ ‪.‬ﺎن ﺑ ﯾﺧزارا )‬
‫ﺑﻣﻛ ﺔ واﻟﻣدﯾﻧ ﺔ وﺗ وﻓﻲ‬ ‫أول ﺳﮫ ( ﻣﺎﻋﮫ اﻟﺣ دﯾث ﺳﺳ ﻧﺔﻣﻊ‪331‬‬ ‫اﻟﺑ زور وﯾﺑﯾﻌ‬
‫ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻣﺷﯾﺧﺔ ‪ -‬خ ( اﻟﺟزآن اﻻول واﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣﻧﮭﺎ ‪ 41 ،‬ورﻗﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ * )‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬أﺧﺑﺎر اﻟﺣﻛﻣﺎء ‪ 152‬واﻟﻣﻘﺗطف ‪ . 60 : 33‬واﻻزھرﯾﺔ ‪: 6‬‬
‫اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ )‬ ‫‪ 424‬ر اﻟﺗ راث ‪. 556 : 1‬‬ ‫‪) . 311‬ﻟﺳ‪ ( 2‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪: 3‬واﻧظ‬
‫‪ 154‬ﺣدﯾث ‪ -‬ف ‪ ) * . ( 1 ) ( 550‬اﻟﺟوﺑري ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 663‬ه = ‪. .‬‬
‫دﯾن‬ ‫ن اﻟ‬ ‫ﻘﻲ زﯾ‬ ‫ر اﻟدﻣﺷ‬ ‫ر ﻋﻣ‬ ‫ﻲ ﺑﻛ‬‫‪ 1264‬م (‬
‫ﺑﻌﺑ ‪ -‬دن أﺑ‬‫رﺣﻣن ‪.‬‬ ‫د اﻟ‬
‫اﻟﺟوﺑري ‪ :‬ﻓﺎﺿل ﻣﺗﻔﻧن ﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ) ﺟوﺑر ( ﻣن ﺿواﺣﻲ دﻣﺷق ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫ﻲ ﻛﺷ ف اﻻﺳ رار وھﺗ ك اﻻﺳ ﺗﺎر ‪ -‬ط ( و )‬ ‫اﻟﻣﺧﺗ ﺎ ﻛﺗﺎر ﻓ ﺎب )‬
‫ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬
‫راط اﻟﻣﺳ ﺗﻘﯾم ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟروﺣﺎﻧﯾ ﺔ وﺻ ﻧﺎﻋﺔ‬ ‫اﻟﺻ( و )‬
‫ﻛﺷف أﺳرار اﻟﻣﺣﺗ ﺎﻟﯾن‬
‫اﻟﺗﻧﺟﯾم ( ) ‪) * . ( 2‬اﺑن أﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳ م ( * ) ‪ 684 - 624‬ه = ‪ 1285 - 1227‬م‬
‫( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻣر ﺑن أﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳم اﻟﺑﺻري اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ﻧور اﻟدﯾن ‪ ،‬أﺑو طﺎﻟب‬
‫دﻟﯾﺎ (ن ﻧ واﺣﻲ اﻟﺑﺻ رة ‪،‬‬ ‫ﺎء ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ )ﻋﺑ ﻣ‬ ‫‪:‬ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻣﻔﺳر ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌﻠﻣ وﻟ‬
‫وﻛ ‪ .‬ف ﺑﺻ ره ﺳ ﻧﺔ‬ ‫وﺗﻌﻠم وﻋﻠ م ﺑﺎﻟﺑﺻ رة‬‫وﯾﻘﺎل ﻟﮫ ) اﻟﻌﺑدﻟﯾﺎﻧﻲ ( ﻧﺳﺑﺔ إﻟﯾﮭﺎ ‪.‬‬
‫‪648‬إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ﺳ ﻧﺔﻓﻔ‪657‬وض إﻟﯾ ﮫ‬ ‫‪ 634‬ﻟه ﮫ ﺑﺎﻻﻓﺗ ﺎء ﺳورﺣﻧﺔ ل‬ ‫‪ ،‬وأذن‬
‫اﻟﺗدرﯾس ﻟﻠﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ﻓﻲ اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺑﺷﯾرﯾﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻓﻲ اﻟﻣﺳﺗﻧﺻرﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 681‬ه ‪ .‬ﻣن‬
‫اﻟواﺿ ﺢ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ‪ ،‬أرﺑ ﻊ ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬و )‬ ‫ﺎﻧﯾﻔﮫ )ﺎﻣﻊ ﻓاﻟﻌﻠ ﻲ وم (‬
‫ﺟ‬ ‫ﺗﺻ‬
‫ﺷرح اﻟﻣﺗﺧﺻر ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ‪ . ( 3286‬و )اﻟﺣ ﺎوي ( و )اﻟﺷ ﺎﻓﻲ (‬
‫ﻛﻼھﻣﺎ ﻓﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ ) ‪) * . ( 3‬اﻟﺣﺑﯾﺷ ﻲ ( * ) ‪ 787 - . . .‬ه = ‪ 1385 - . . .‬م‬
‫اﻻﻋ ﻼم ‪ ،‬ﻻﺑ ن‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻣر ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫(‬
‫ﺎت‬ ‫واﻟﻣﺧطوط‬‫ر ‪121 : 3‬‬ ‫ﺔ ‪. 228 : 2‬‬
‫واﻟﻌﺑ‬ ‫ﮭﺑﺔ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫واﻟﺗﯾﻣورﯾ‬ ‫ﻲﺷ‬ ‫ﻗﺎﺿ‬
‫ھدﯾوﻓﯾ ﺔ ﮫ‪: 1‬أﻧ ‪524‬ﮫ ﻓ رغ ﻣ ن ﺗ ﺄﻟﯾف‬ ‫اﻟﻣﺻ ورة ‪ ،‬ﻟﻔ ؤاد ‪( 2 ) . 143 : 2‬‬
‫وﺷ ذرات اﻟ ذھب ‪: 5‬‬ ‫ﻛﺗﺎﺑﮫ )اﻟﻣﺧﺗ ﺎر (ﺳ ﻧﺔ ‪3 ) . 663‬ﻧﻛ( ت اﻟﮭﻣﯾ ﺎن ‪189‬‬
‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺳﻠﻣﺔ اﻟﺣﺑﯾﺷﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣ دﻗ ‪ :‬ﺎض ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ 386‬وﻋﻠﻣﺎء ﺑﻐداد ‪. 86‬‬
‫وﻟﻲ ‪.‬اﻟﻘﺿ ﺎء ﻓ ﻲ ﺟﮭ ﺔ أﺻ ﻟﺎب ﮫ‪ .‬ﻣﺻ ﻧﻔﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻓﻘﮭﺎء اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ﺑﺎﻟﯾﻣن‬
‫ﻧظم اﻟﺗﻧﺑﯾﮫ وزﯾﺎداﺗﮫ ( ﻓﻲ ﻋﺷرة آﻻف ﺑﯾت و )ﻓض اﻟﺧﺗﺎم ﻋن ﻣﻌﺎﻧﻲ إرﺷ ﺎد‬
‫اﻟﻌوام ‪ -‬خ (ﻓﻘﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟرﯾ ﺎض )اﻟ رﻗم ‪* . ( 1 ) ( 2463‬اﺑ) ن اﻟﺑﻠﻘﯾﻧ ﻲ ( *‬
‫ﻼن‬ ‫ن رﺳ‬ ‫رﺑ‬ ‫‪ 1421‬ﺑم ( ن ﻋﻣ‬
‫‪ - 1362‬رﺣﻣن‬ ‫‪ 824‬ه =د اﻟ‬
‫) ‪ - 763‬ﻋﺑ‬
‫اﻟﻛﻧﺎﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﻌﺳﻘﻼﻧﻲ اﻻﺻل ‪ ،‬ﺛم اﻟﺑﻠﻘﯾﻧﻲ اﻟﻣﺻري ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل ﺟﻼل اﻟ دﯾن ‪:‬‬
‫إﻟﯾ ﮫ رﯾﺎﺳ ﺔ اﻟﻔﺗ وى ﺑﻌ د وﻓ ﺎة أﺑﯾ ﮫ ‪.‬ووﻟ ﻲ‬ ‫ﺑﻣﺻ تر ‪.‬‬‫ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﺣ دﯾث اﻧﺗﮭ‬
‫ولﻛﺗ‪ .‬ب ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﻣﺻ ﺎءرﯾﺔﺑﺎ ﻣ رارا ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن ﻣ ﺎت وھ و ﻣﺗﻟ ﮫ‬ ‫ﻟ دﯾﺎر اﻟﻘﺿ‬
‫اﻟﻔﻘ ﮫ (ﻣﺟو ) ﺎﻟس اﻟوﺗﻌﻠﯾ وﻋظق (ﻋﻠ ﻰ اﻟﺑﺧ ﺎري ﺳ ﻣﺎه )‬ ‫اﻟﺗﻔﺳ ﯾر ( و )‬
‫ﻣﻧﺎﺳ ﺑﺎت أﺑ واب ﺗ راﺟم‬ ‫اﻻﻓﮭﺎم ﻟﻣﺎ ﻓﻲ ﺻﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧﺎري ﻣ ن اﻻﺑﮭ ﺎم ‪ -‬خ ( و )‬
‫اﻟﺣ ﺎة ‪-‬‬
‫ﺑﯾﺎن اﻟﻛﺑ ﺎﺋر واﻟﺻ ﻐﺎﺋر ‪ -‬خ ( و )ﻧﮭ ر ﯾ‬ ‫اﻟﺑﺧﺎري ‪ -‬خ ( ورﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ )‬
‫خ ( و ) ﺣواش ﻋﻠﻰ اﻟروﺿﺔ ( ﻓﻲ ﻓروع اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬أﻓردھﺎ أﺧوه ﻓﻲ ﻣﺟﻠدﯾن‬
‫ﺎﻧﻲ ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫اﻟﻌﻘﯾ) ‪ ( 1‬ق اﻟﯾﻣ‬
‫ﺎھرة ) ‪ . ( 2‬ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 1‬‬ ‫ﻲ اﻟﻘ‬ ‫ﺎت ﻓ‪.‬‬ ‫وﻣ‬
‫وﺷ‪ .‬ذرات‬ ‫د‬ ‫ن ﻓﮭ‬ ‫اﻻﻟﺣ‪ ( 2‬ﺎظ ﻻﺑ‬
‫‪) . 59‬‬
‫ﻟﺣ ‪ : 7‬ظ‬‫ﺎض‬ ‫ﺎت اﻟرﯾ‬ ‫وﻣﺧطوط‬
‫ول ﻣؤﻟﻔ ﮫ اﺑ ن‬ ‫واﻟﺑﻌﺛ ﺔ اﻟﻣﺻ رﯾﺔ ‪20‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪-‬وﻓﯾخ ‪ .‬ﮫ ﻗ‬ ‫اﻟ ذھب ‪166 : 7‬‬
‫ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪ ) :‬وﺑﺈﺷﺎرﺗﮫ أﻟﻔت ﻟﮫ ﻛﺗﺎب اﻻﻋﻼم ﺑﻣﺎ وﻗﻊ ﻓﻲ ﻣﺷﺗﺑﮫ اﻟذھﺑﻲ ﻣن‬
‫اﻻوھ ﺎم ( و ‪1 : 164 ( 159 ) ، Brock 139 : 1 . S .‬واﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪241 : 2‬‬
‫واﻟﺑﻠﻘﯾﻧ ﻲ ‪ ،‬ﻧﺳ ﺑﺔ إﻟ ﻰ )‬‫وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪930‬واﻟﺿوء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪106 : 4‬ﻗﻠ ت ‪:‬‬
‫ﺎدي ‪،‬اﻟﻘ ﺎﻣوس ‪ ،‬ﺷ ﻛﻼ وﻧﺻ ﺎ ‪ ،‬ﺑﺿ م‬ ‫ﺿ ﺑطﮫ اﻟﻔﯾروزآﺑ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﻠﻘﯾﻧﺔ (ﺑﻣﺻ ر ‪.‬‬
‫رأﯾ ت ﺿ ﺑطﮫ اﻟﻔﯾروزآﺑ ﺎدي ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺑﺎء وﻛﺳ ر اﻟﻘ ﺎف ‪ ،‬وﺗﺎﺑﻌﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﺛذﻟ مك ‪.‬‬
‫اﻟﻘﺎﻣوس ‪ ،‬ﺷﻛﻼ وﻧﺻﺎ ‪ ،‬ﻟﺿم اﻟﺑﺎء وﻛﺳر اﻟﻘﺎف ‪ ،‬وﺗﺎﺑﻌﺗﮫ ﻓﻲ ذﻟك ‪ .‬ﺛم رأﯾت‬
‫وھ( و ﻗ ول ھ ﻼل‬ ‫‪208‬ﺎ رﺟ ﺢ ﻋﻧ ديﻓ ) ﺗﺢ اﻟﻘ ﺎف‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪ : 10‬ﻣ‬
‫ﺎﻻﻟف‬ ‫دھم ﺑ‬ ‫دھم ‪ ،‬ﻓﺄﻋ‬ ‫ﺎت م‪ :‬ﯾطﯾﻘ‬
‫ﺎﻟوا ‪ :‬وا ﻋ‬ ‫ﯾوخ ﻟ ﻗ‬ ‫ﻲ ‪ ،‬ﻣ ﺷ ن أﺑﯾ‬ ‫اﻟﻣﻐرﺑ‬
‫واﻧظ ر اﻟﺗ ﺎج‬ ‫واﻻﻟﻔﯾن ﻟﻛن ﺳﯾدﻧﺎ وﻋﺎﻟم ﻋﺻرﻧﺎ ﺷﯾﺦ اﻟﺷ ﯾوخ إﻣﺎﻣﻧ ﺎ اﻟﺑﻠﻘﯾﻧ ﻲ ‪.‬‬
‫‪ ) * . 144 - 143 : 9‬اﻟﺳﻔرﺟﻼﻧﻲ ( * ) ‪ 1150 - . . .‬ه = ‪ 1737 - . . .‬م (‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻣر ﺑن إﺑراھﯾم اﻟﺳﻔرﺟﻼﻧﻲ اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ :‬ﻣﻔﺳر ‪ ،‬ﻟﮫ )‬
‫اﻟواﺿ ﺢ ‪ -‬خ (‬ ‫ﻋﻠ ﻰ ﺣ زب اﻟﺑﺣ ر ( و )‬ ‫رحو )‬‫ﺷ ﯾﺔﺣﺎﻋﻠ ﻰ اﻟﺑﯾﺿ ﺷﺎوي (‬
‫اﻻوزاﻋ ﻲ ( * ) ‪- 88‬‬ ‫ﺷ رح ﻣﺧﺗﺻ ر اﻟﺧرﻗ ﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﯾﺣﻣ د اﻻوزاﻋ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫‪ 774‬م (‬
‫‪ 157‬ه = ‪- 707‬ﻋﺑد اﻟ‬
‫اﻟﺷ ﺎﻣﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ واﻟزھ د ‪ ،‬وأﺣ د‬ ‫ﻗﺑﯾﻠ ﺔ اﻻوزاع ‪،‬إﻣ أﺑ ﺎمواﻟ ﻋﻣ دﯾﺎررو ‪:‬‬
‫ﺑﻌﻠﺑ ك ‪ ،‬وﻧﺷ ﺄ ﻓ ﻲ اﻟﺑﻘ ﺎع ‪ ،‬وﺳ ﻛن ﺑﯾ روت وﺗ وﻓﻲ‬ ‫اﻟﻣﺗرﺳﻠﯾن ‪.‬‬
‫اﻟﻛﺗﺎب وﻟد ﻓﻲ‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ .‬وﻋرض ﻋﻠﯾﮫ اﻟﻘﺿﺎء ﻓﺎﻣﺗﻧﻊ ‪.‬ﻗﺎل ﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﻓ ﻲﺗ ) ﺎرﯾﺦ ﺑﯾ روت‬
‫اﻟﺷ ﺄن ﺑﺎﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وﻛ ﺎن أﻣ ره ﻓ ﯾﮭم أﻋ ز ﻣ ن أﻣ ر‬ ‫زاﻋ ﻲ ﻋظ (ﯾم‪) :‬‬
‫اﻟﺳ ﻠطﺎن ‪ ،‬وﻗ د ﺟﻌﻠ ت ﻟ ﮫ ﻛﺗ ﺎب ﯾﺗﺿ ﻣن ﺗرﺟﻣﺗ ﮫﻟ ( ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ﺎب )اﻟﺳ ﻧنﻓ ( ﻲ‬
‫اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و ) اﻟﻣﺳﺎﺋل (وﯾﻘدر ﻣﺎ ﺳﺋل ﻋﻧﮫ ﺑﺳﺑﻌﯾن أﻟف ﻣﺳﺄﻟﺔ أﺟﺎب ﻋﻠﯾﮭﺎ ﻛﻠﮭ ﺎ‬
‫وﻛﺎﻧت‪ .‬اﻟﻔﺗﯾﺎﺗدور ﺑﺎﻻﻧدﻟس ﻋﻠﻰ رأﯾﮫ ‪ ،‬إﻟ ﻰ زﻣ ن اﻟﺣﻛ م اﺑ ن ھﺷ ﺎم ‪.‬وﻻﺣ د‬
‫ﻣﺣﺎﺳن اﻟﻣﺳﺎﻋﻲ ﻓﻲ ﻣﻧﺎﻗب اﻻﻣ ﺎم أﺑ ﻲ ﻋﻣ رو اﻻوزاﻋ ﻲ ‪ -‬ط‬ ‫اﻟﻌﻠﻣﺎء ﻛﺗﺎب )‬
‫ﺷ ره اﻻﻣﯾ (ر ﺷ ﻛﯾب أرﺳ ﻼن ‪ ،‬وﻟ ﻟﻔم ﯾﻌ ﮫ ﻋﻧرف دﻣؤطﺑﻌ ﮫ ‪ ،‬وظ ن أﻧ ﮫ‬
‫ﻟﺻﺎﻟﺢ ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ‪ ،‬ﺛم وﺟدﺗﮫ ﻓﻲ ﻣﺻﻧﻔﺎت أﺑﻲ اﻟﻌﺑﺎس أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد‬
‫‪ Auzu‬ﺎل‬ ‫ﻣوﻧﮫ ‪ Aowzei‬و ﻗ‬ ‫ﺔ ﺗرﺟﻣﺗواﻻﺳ ﮫ ‪ .‬ﺑﺎﻧﯾول ﯾﺳ‬ ‫د ‪ ،‬اﻟﻣﺗﻘدﻣ‬ ‫ن زﯾ‬
‫اﻻﻣﯾر ﺷﻛﯾب ‪ :‬إن ھذا ﯾدل ﻋﻠﻰ أن أھل اﻻﻧدﻟس ﻛﺎﻧوا ﯾﻠﻔظوﻧﮫ ) اﻻوزاﻋﻲ (‬
‫م ) ‪ . ( 2‬ھ* ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 2‬ﺳ‪ ( 1‬ﻠك‬ ‫ﺔ ﻋﻠ ﻰ ﻟﻔظﮭ‬ ‫ت ﻏﺎﻟﺑ‬ ‫ﺎﻟ ﺔ ‪ ،‬وﻛﺎﻧ‬
‫اﻟدرر ‪ . 308 : 2‬وﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ‪( 2 ) . 13 : 2‬اﻟﻣﻧﺗﺧب ﻻﺑن ﺷ ﻘدة ‪ -‬خ ‪.‬واﺑ ن‬
‫ﺎء ‪: 6‬‬ ‫روت ‪ 15‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬‫وﺣﻠﯾ‬ ‫وﺗ ‪275 :‬ﺎرﯾﺦ ﺑﯾ‬‫ﺎت ‪1‬‬ ‫دﯾم ‪227 : 1‬‬
‫واﻟوﻓﯾ‬ ‫اﻟﻧ‬
‫زء اﻻول ‪298‬‬ ‫ن اﻟﺟ‬ ‫م اﻻول ﻣ‬ ‫ﻣﺎء واﻟﻠﻐ ‪ 135‬ﺎت ‪ ،‬اﻟﻘﺳ‬
‫واﻟﻣﻌﺎرف ‪ 217‬وﻣﺣﺎﺳن اﻟﻣﺳﺎﻋﻲ ‪ .‬واﻟﺷذرات ‪ ) * . 241 : 1‬دﺣﻣﺎن اﻻﺷﻘر‬
‫‪ 782‬اﻟم ( رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪،‬‬ ‫ﻧﺣ ﻋﺑو د‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 165‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫(*)‪-...‬‬
‫ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﻐﻧﺎء ‪ ،‬ﻋﻠ ت ﻟ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﻠﻘب ﺑدﺣﻣﺎن اﻻﺷﻘر ‪ ،‬ﻣن ﻣواﻟﻲ ﻟﯾث ﺑن ﻋﺑد ﻣﻧﺎة ‪:‬‬
‫ﺷﮭرة ﻓﻲ أواﺋل اﻟﻌﮭد اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪ .‬أﺧذ اﻟﻐﻧﺎء ﻋن ﻣﻌﺑد ‪ .‬وﻧﺑﻎ ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺻل ﺑﺎﻟﺧﻠﯾﻔﺔ‬
‫ﺑﻌطﺎﯾﺎه ‪.‬ﯾﻌﻠ م اﻟﺟ واري وﻏﯾ رھن ﺻ ﻧﺎﻋﺔ اﻟﻐﻧ ﺎء ‪.‬وﻟ ﮫ‬ ‫اﻟﻣﮭدي ‪ ،‬وﻓﺎز وﻛﺎن‬
‫أﺻوات ‪.‬ﺎن ﺻ ﺎﻟﺣﺎ ‪ ،‬ﻛﺛﯾ ر اﻟﺻ ﻼةﻣ ‪ .‬ن ﻛﻼﻣ ﮫ ‪) :‬‬ ‫وﻛ‬ ‫ﻓﻲ ) اﻻﻏﺎﻧﻲ ( ﻋدة‬
‫ﻣﺎ رأﯾت ﺑﺎطﻼ أﺷﺑﮫ ﺑﺣق ﻣ ن اﻟﻐﻧ ﺎء ! ( ) ‪* . ( 1‬أﺑ) و زرﻋ ﺔ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﻣ رو ﺑ ن ﻋﺑﷲ اﺑد ن ﺻ ﻔوان‬ ‫ﻋﺑ ‪. . .‬د ‪-‬اﻟ ‪ 893‬م (‬
‫‪ 280‬ه =‬
‫اﻟﻧﺻري ‪ ،‬أﺑو زرﻋﺔ اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ :‬ﻣن أﺋﻣﺔ زﻣﺎﻧﮫ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ورﺟﺎﻟﮫ ‪ .‬ﻣن أھل‬
‫دﻣﺷق ‪ ،‬ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) اﻟﺗﺎرﯾﺦ وﻋﻠل اﻟرﺟﺎل ‪ -‬خ ( اﻟﺟزء اﻻول‬
‫ﺻ ﺎﻟﺢ‬ ‫‪ 4250‬ﻋﻧ ﮫ اﻟﻣﯾﻣﻧ ﻲ ‪:‬‬ ‫ﻛﺗ ب‬ ‫ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻔ ﺎﺗﺢ ﺑﺎﺳ ﺗﻧﺑول ‪ ،‬اﻟ رﻗم‬
‫ﻟﻠﻧﺷر ‪ .‬و ) ﻣﺳﺎﺋل ( ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث واﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬أﺟزاء ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺟرادي ( * ) ‪.‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﻣرو ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬اﺑ و زﯾ د‬ ‫‪ 1008 - . .‬ه = ‪ 1600 - . . .‬م (‬
‫ﻓﻠﻛﻲ ‪ ،‬ﻋ ﺎﻟم ﺑﺎﻟﺗوﻗﯾ ت ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫اﻟﺳوﺳﻲ اﻟﺑﻌﻘﯾﻠﻲ اﻟﺟزوﻟﻲ ‪ ،‬وﯾﻘﺎل ﻟﮫ اﻟﺟرادي ‪:‬‬
‫اﻟﺷﻌراء ‪ .‬ﻣن أھل ﺑﻌﻘﯾﻠﺔ ) ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻﻰ ( ﻧﻘﻠﮫ اﻟﺳﻠطﺎن اﻟﻣﻧﺻور إﻟﻰ‬
‫ﻣراﻛش ﻟﻠﺗوﻗﯾت ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻧﺻب ﻓﻲ ﻣﻧﺎرات ) ﺗردﻧت ( واﻟﻘﺻﺑﺔ واﻟﺟﺎﻣﻊ اﻟﻛﺑﯾر‬
‫‪ ،‬رﺧﺎﻣﺎت ﻧﻘش ﻋﻠﯾﮭﺎ اﻟﺳﺎﻋﺔ اﻟزﻣﻧﯾﺔ واﻟﺳﻣوت وﺧط * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫طﺑﻘ ﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ‬ ‫اﻻﻏﺎﻧﻲ ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﻟدار ‪ 32 - 21 : 6 ،‬واﻧظر ﻓﮭرﺳﺗﮫ ‪( 2 ) .‬‬
‫ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﻰ ‪205 : 1‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾ‬ ‫ﻲ ﯾﻌﻠ‬ ‫ن أﺑ‬ ‫‪ 148‬ﺔ ﻻﺑ‬ ‫اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ‬
‫وطﺑﻘﻟﻠﻧﺎﺑﻠﺳ ﺎت ﻲ‬
‫وﻣذﻛرات اﻟﻣﯾﻣﻧﻲ ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟزوال وﺧط اﻟﻌﺻر ‪ ،‬ﺑﻣﺎ ﯾواﻓق ﻛل ﺑﻠد ﻣن اﻟﻌرض‬
‫وظﮭﺎ ‪ .‬ر وﺑ ﺎء ﻓ ﻲ‬ ‫ورﻛ ز ﻓ ﻲ وﺳ طﮭﺎ ﻣﺳ ﺎﻣﯾر ﻟﻣﻌرﻓ ﺔ اﻻوﻗ ﺎت ﻣ ن ظﻼﻟﮭ‬
‫ﻣراﻛش ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺗردﻧت ‪ ،‬ﺛم ﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﻠده ) ﺑﻌﻘﯾﻠﺔ ( وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ب‬
‫ﻟﻠروﺿ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﺗوﻗﯾ ت‬ ‫ﻗطف) اﻻﻧ وار ﻣ ن روﺿ ﺔ اﻻزھ ﺎر ‪ -‬خ (ﺷ رح‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ‬
‫واﻟﮭﯾﺋﺔ واﻟﺣﺳﺎب ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ ) اﻟرﺑﺎط ‪ 930‬د (‪ ،‬ﯾﺄﺗﻲ ذﻛرھﺎ ﻗرﯾﺑﺎ ﻓﻲ ﺗرﺟﻣ ﺔ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬و )رﺟز ﻓﻲ اﻟﻣﻧط ق ‪ -‬خ ( ) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ﻋ واد (‬
‫ﻗواد ‪ :‬ﺎض‬ ‫نﻋ‬ ‫ﻋﺑ ه = ‪. .‬د‪ .‬اﻟ‪ 1876 -‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫* ) ‪1293 - . . .‬‬
‫ﺣﺟﺎزي ‪ ،‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﯾﻧﺑﻊ ‪ .‬ﺗﻌﻠمﺑﺎﻻزھر ‪ ،‬وﺗﻔﻘﮫ ﺑﺎﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ ،‬ورﺣل إﻟ ﻰ‬
‫ﺑﻠﻐﻧ ﻲ ﻣ ن‬ ‫ﺟﻐﺑوب ‪ .‬ووﻟﻲ ﻗﺿﺎء ﯾﻧﺑﻊ ﺳﻧﺔ ‪ ،1280‬هواﺳﺗﻣر إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ‪.‬‬
‫ﺑﻌض آل ﻋواد ﻓﻲ اﻟﺣﺟﺎز أن ﻟﮫ ﻣؤﻟﻔ ﺎت ‪.‬ﻋﺑ* )د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋ وف ( * )‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋ وف ﺑ ن ﻋﺑ د ﻋ وف ﺑ ن‬ ‫‪ 44‬ق ه ‪ 32 -‬ه = ‪652 - 580‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫ﺻ ‪ :‬ﺣﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أﻛ ﺎﺑرھم ‪.‬وھ و‬ ‫اﻟزھ ري اﻟﻘرﺷ ﻲ‬ ‫ﻋﺑد اﻟﺣﺎرث ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪،‬‬
‫أﺣد اﻟﻌﺷرة اﻟﻣﺑﺷرﯾن ﺑﺎﻟﺟﻧﺔ ‪ ،‬وأﺣد اﻟﺳﺗﺔ أﺻﺣﺎب اﻟﺷورى اﻟذﯾن ﺟﻌ ل ﻋﻣ ر‬
‫ﺎﻣن ‪ .‬ﺎن ﻣ ن‬ ‫ﺔ ﻓ ﯾﮭم ‪ ،‬وأﺣ د اﻟﺳ ﺎﺑﻘﯾن إﻟ ﻰ اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬ﻗﯾ ھ ل ‪:‬و اﻟﺛ وﻛ‬
‫ﻋﺑ د ﻋﻣ رو‬ ‫اﻻﺟواد اﻟﺷﺟﻌﺎن اﻟﻌﻘﻼء ‪ .‬اﺳﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ )ﻋﺑد اﻟﻛﻌﺑ ﺔ ( أو )‬
‫رﺣﻣن د‪ .‬ﺑﻌ د اﻟﻔﯾ ل ﺑﻌﺷ ر‬
‫رﺳول ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم ﻋﺑ د اﻟ وﻟ‬ ‫(ه وﺳﻣﺎ‬
‫ﺳﻧﯾن ‪ .‬وأﺳﻠم ‪ ،‬وﺷﮭد ﺑدرا وأﺣدا واﻟﻣﺷﺎھد ﻛﻠﮭﺎ ‪ .‬وﺟرح ﯾوم أﺣد ‪ 21‬ﺟراﺣﺔ‬
‫وﻛﺎن ﯾﺣﺗرف اﻟﺗﺟ ﺎرة واﻟﺑﯾ ﻊ * )ھ ﺎﻣش‬ ‫‪ .‬وأﻋﺗق ﻓﻲ ﯾوم واﺣد ﺛﻼﺛﯾن ﻋﺑدا ‪.‬‬
‫‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣﻧﺎﻗب اﻟﺣﺿﯾﻛﻲ ‪ 165 : 2‬وﺳوس اﻟﻌﺎﻟﻣﺔ ‪ 186‬ﻗﻠت ‪ :‬وﻓﻲ وﻓﺎﺗﮫ‬
‫رواﯾﺔ أﺧرى ‪ :‬ﺳﻧﺔ ‪ 1006‬أوردھﺎ اﻟﺣﺿﯾﻛﻲ ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻓﻲ ﻣﺧطوطﺗﻲ ﻣن ﻛﺗﺎﺑﮫ ‪،‬‬
‫وﺗﺻ‪ .‬دق ﯾوﻣ ﺎ ﺑﻘﺎﻓﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﮭ ﺎ‬‫واﻟﺷراء ‪ ،‬ﻓﺎﺟﺗﻣﻌت ﻟ ﮫ ﺛ روة ﻛﺑﯾ رة‬ ‫ص ‪. 273‬‬
‫ﺳﺑﻊ ﻣﺋﺔ راﺣﻠﺔ ‪ ،‬ﺗﺣﻣل اﻟﺣﻧطﺔ واﻟدﻗﯾق واﻟطﻌﺎم ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﺣﺿرﺗﮫ اﻟوﻓﺎة أوﺻﻰ‬
‫ووﻓﺎﺗ‪ .‬ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 65‬دﯾﺛﺎ‬
‫ف ﻓ رس وﺑﺧﻣﺳ ﯾن أﻟ ف دﯾﻧ ﺎر ﻓ ﻲ ﺳ ﺑﯾل ﷲﻟ ‪ .‬ﮫ ﺣ‬
‫ﻋﺑ ( د‬ ‫اﻟﻌ ) وﻓﻲ ( * ) ‪ 1361 - . . .‬ه = ‪ 1942 - . . .‬م‬ ‫ﺔ)‪*.(1‬‬ ‫اﻟﻣدﯾﻧ‬
‫اﻟرﺣﻣن اﻟﻌوﻓﻲ اﻟﺑﻌﻘﯾﻠﻲ اﻟﺳوﺳﻲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬أدﯾب ‪.‬ﻣن أھل ﺳ وس )ﻓ ﻲ‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﻓﺗﺎوﯾ ﮫ ‪ -‬خ ( و )‬ ‫ووﻓﺎﺗ( ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﺟﻧ وﺑﻲ اﻟﻣﻐ رب‬
‫اﻻﺳﺗﻘﺻﺎ ‪ -‬خ ( ﻗﺎل اﻟﻣﺧﺗﺎر اﻟﺳوﺳﻲ ‪ :‬ﻣوﺟودان ) ‪) * . ( 2‬اﻟﮭﻣ ذاﻧﻲ ( * )‬
‫ﻋﺑد ماﻟ ( رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﯾﺳ ﻰ ﺑ ن ﺣﻣ ﺎد‬ ‫‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 320‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪933‬‬
‫ﻛﺎﺗب اﻟرﺳ ﺎﺋل ﻟﻼﻣﯾ ر ﺑﻛ ر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز‬ ‫اﻟﮭﻣذاﻧﻲ ‪ :‬ﻣن ﻛﺑﺎر ﻛﺎن‬
‫اﻟﻛﺗﺎب ‪.‬‬
‫اﻟﻌﺟﻠ‪ .‬ﻲ إﻣ رة ھﻣ ذان ‪ ،‬ﻟﻠﻣﻌﺗﺿ د ﺳ ﻧﺔ ‪281‬‬ ‫وﻗ دفوﻟاﻟﻌﺟﻠﻲ ﻲ‬ ‫ﺑ ن أﺑ ﻲ دﻟ‬
‫وﺟﻌﻠ ﮫ اﯾ ن‬ ‫ﺣﻣناﻟرﻣدة ﺑﻌد اﻟﻌﺟﻠﻲ ‪ ،‬ﻓﺑﻘﻲ إﻟ ﻰ ﻣ ﺎ ﺑﻌ د ﺳ ﻧﺔ ‪300‬‬ ‫وﻋﺎش ﻋﺑد‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﺷﮭﺑﺔ ﻓﻲ وﻓﯾﺎت ﺳﻧﺔ ‪ 320‬ﺗﻘدﯾرا وﻗﺎل ‪ :‬ﻟﮫ )أﻟﻔﺎظ اﻟﻛﺗ ﺎباﻟ( ذي ﻗ ﺎل‬
‫أدرﻛﺗ ‪ :‬ﮫ ﻟﻘطﻌ ت ﻟﺳ ﺎﻧﮫ وﯾ ده ‪ ،‬ﻓﺳ ﺋل ﻋ ن اﻟﺳ ﺑب ‪،‬‬ ‫اﺑن ﻋﺑﺎد‬
‫اﻟﺻﺎﺣب و‬
‫ﻟ‬ ‫ﻓﯾﮫ‬
‫ذور ‪:‬اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ اﻟﺟزﻟ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ أوراق ﯾﺳ ﯾرة ‪ ،‬ﻓﺄﺿ ﺎﻋﮭﺎ ﻓ ﻲ‬ ‫ﮫ ﺟﻣ ﻊ ﺷﻓﻘ ﺎل‬
‫أﻓواه ﺻﺑﯾﺎن اﻟﻣﻛﺎﺗب ‪ .‬ﻗﻠت ‪:‬وﻋرف اﻟﻛﺗﺎب ﺑﻌد ذﻟك ﺑﺎﺳ م * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫ﯾس ‪: 2‬‬ ‫ﺎءوﺗ‪98 : 1‬ﺎرﯾﺦ اﻟﺧﻣ‬ ‫وﺣﻠﯾ‪ 135‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬ ‫ﻔوة ‪: 1‬‬ ‫ﺻ ) ‪( 1‬ﻔﺔ اﻟﺻ‬
‫‪ 86‬ﺎض اﻟﻧﺿ رة ‪: 2‬‬ ‫‪ 257‬راق اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪-‬واﻟﺑخ ‪ .‬دء واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪: 5‬‬
‫واﻟرﯾ‬ ‫وإﺷ‬
‫اﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت‬ ‫‪ 291 - 281‬واﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪ 281‬وأﺳد اﻟﻐﺎﺑﺔ ‪ .‬و‬
‫ﺎ)‬ ‫‪ 209‬ﻓﯾﮭﻣ‬
‫وﺳﺎﻟﻊ ‪ -‬خ ‪.‬وس اﻟﻌﺎﻟﻣ وھ ﺔ و‬ ‫‪( 2 ) . 5171‬ﺎف اﻟﻣط‬
‫إﺗﺣ‬
‫ﻧﺳ ( ﺑﺔ إﻟ ﻰ ﺑﻠ دة )ﺑﻌﻘﯾﻠ ﺔوﻗ( د ﺗﺳ ﻣﻰ )ﺑﺎﻋﻘﯾﻠ ﺔ ( أوأﺑ) ﺎ ﻋﻘﯾﻠ ﺔ (‬ ‫اﻟﺑﺎﻋﻘﯾﻠﻲ‬
‫ﺻﻔو اﻟ راح ﻣ ن‬ ‫أﻓﺎدﻧﯾﮫ ﻣﺻﻧف ﺳوس اﻟﻌﺎﻟﻣﺔ ‪ ) .‬اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﻛﺗﺎﺑﯾﺔ ‪ -‬ط ( وﻟﮫ )‬
‫ﺔ‬ ‫دار اﻟﻛ ب ) ‪1‬أﺑ ( ‪) * .‬و اﻟوﺟﺎھ‬‫ﻲ ﺗ‬ ‫ﺣﺎح ‪-‬‬
‫ﻣﻌﺟ خ ( م ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﺎر اﻟﺻ‬ ‫ﻣﺧﺗ‬
‫اﻟﻣرﺷدي ( * ) ‪ 1037 - 975‬ه = ‪ 1628 - 1567‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﯾﺳ ﻰ‬
‫اﻟﺣ رم اﻟﻣﻛ ﻲ ‪ ،‬وأﺣ د‬ ‫دي ‪:‬‬
‫اﻟﻣرﺷ ﻲ‬
‫ن ﻣرﺷ د ‪ ،‬أﺑ و اﻟوﺟﺎھ ﺔ اﻟﻌﻣ ري ﻣﻔﺗ‬
‫ﺔ‬ ‫وان اﻻﻧﺷ ﺎء ﻓ ﻲ وﻻﯾ‬ ‫وﻟ ﻓ د ﻲﺑﻣﻛاﻟﺣﺟ ﺔ ووﻟﺎز ‪.‬ﻲ دﯾ‬‫اﻟﺷ ﻌراء اﻟﻌﻠﻣ ﺎء‬
‫وإﻣﺎﻣ‪ ،‬ﺔ اﻟﻣﺳ ﺟد اﻟﺣ رام وﺧطﺎﺑﺗ ﮫ‬ ‫اﻟﺷرﯾف ﻣﺣﺳن ﺑن اﻟﺣﺳ ﯾن اﺑ ن أﺑ ﻲ ﻧﻣ ﻲ‬
‫ﺎت هاﻟﺷ رﯾف ﻣﺣﺳ ن ﻓﺧﻠﻔ ﮫ اﻟﺷ رﯾف أﺣﻣ د‬ ‫‪1020‬‬ ‫واﻻﻓﺗﺎء اﻟﺳ ﻠطﺎﻧﻲ ﺳ ﻧﺔوﻣ‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣطﻠ ب ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣرﺷ دي وﻧﻛﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ ﺳ ﺟﻧﮫ ﻣﺧﻧوﻗ ﺎ ‪.‬‬
‫ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) زھر اﻟروض اﻟﻣﻘﺗطف وﻧﮭر اﻟﺣوض اﻟﻣرﺗﺷفﻓ ( ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ ،‬و‬
‫وزة ﻓ م اﻟﺻ رف ‪ ،‬طﺑﻌ ت ﻣ ﻊ‬ ‫أرﺟ (ﻲ ﻋﻠ‬
‫ﯾف ﻓ ﻲ ﻓ ن اﻟﺗﺻ رﯾف‬ ‫اﻟﺗرﺻ )‬
‫اﻟﻣرﺷ دي ﻋﻠ ﻰ ﻋﻘ ود‬ ‫ﺗﺢ )اﻟﺧﺑﯾ ر اﻟﻠطﯾ ﺷفوﻟ( رحﮫ )‬ ‫ﺷ رﺣﮭﺎ اﻟﻣﺳ ﻓ ﻣﻰ‬
‫ﺗﻌﻣ ﯾم‬ ‫ﺎن ‪ -‬طﺎﻧﻲ( واﻟﺑ دﯾﻊ واﻟﺑﯾ ﺎن ‪ ،‬ﻟﻠﺳ ﯾوطﻲ ‪ ،‬ﺟ زآن ‪ ،‬و )‬ ‫ﻓ اﻟﺟﻣﻲ اﻟﻣﻌ‬
‫اﻟﻔﺎﺋدة ﺑﺗﺗﻣﯾم ﺳورة اﻟﻣﺎﺋدة ( و )اﻟواﻓﻲ ﻓﻲ ﺷرح اﻟﻛ ﺎﻓﻲ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟﻌ روض‬
‫ﺑراﻋ و )ﺔ اﻻﺳ ﺗﮭﻼل وﻣ ﺎ‬ ‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﺳ ) ﻣر ﻓ ﻲ ﻣﻧ ﺎزل اﻟﻘﻣ ر (‬ ‫ﻣﻧﺎھ ل ‪ ،‬و‬
‫خ (ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) ‪449‬‬ ‫ذﻛرة ‪ -‬ﻲ‬
‫ﻓ‬ ‫ﯾﺗﻌﻠ ق ﺑﺎﻟﺷ ﮭر واﻟﮭ ﻼل ‪ -‬خ ( واﻟﺗ)‬
‫ﮭﺑﺔ ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﻲﺷ‬ ‫ﻼم )ﻻﺑ‪ ( 1‬ن ﻗﺎﺿ‬ ‫ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ﺎﻧﻲ ( ) ‪ . ( 2‬ھ* ) اﻻﻋ‬ ‫ﻛﺗ‬
‫وﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻻوﻗ ﺎف اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬ ‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1897‬‬ ‫وﻓﮭرﺳت اﺑن اﻟﻧ دﯾم ‪137‬‬
‫ﺎب )‬ ‫رﻗم ‪439‬ﮫ أن ﻛﺗ‬ ‫وﻓﯾ‬ ‫راق ‪ ،‬اﻟ‬ ‫ودار اﻟﻛﺗ ﻣﺷب ‪20 : 2‬‬
‫ﺎرﻛﺔواﻟﻌ‬ ‫‪146‬‬
‫اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﻛﺗﺎﺑﯾﺔ ( طﺑﻊ وھﻣﺎ ﺑﻌﻧوان ) أﻟﻔﺎظ اﻻﺷﺑﺎه واﻟﻧظﺎﺋر ( وﻧﺳب إﻟﻰ ﻋﺑد‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪: 2‬‬ ‫اﻧظ ر دار اﻟﻛﺗ ب ‪( 2 ) . 4 : 2‬‬ ‫اﻟرﺣﻣن اﻻﻧﺑ ﺎري ‪.‬ﻗﻠ ت ‪:‬‬
‫م‬ ‫ﯾس ‪197 - 183 : 2‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬ ‫درر ‪ -‬خ ‪ .‬ﺔ اﻟﺟﻠ‬‫وﻧزھ‬ ‫‪376 - 369‬م اﻟ‬
‫وﻧظ‬
‫وﻓﮭرﺳ ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪229 : 5‬‬ ‫وإﯾﺿ ﺎح اﻟﻣﻛﻧ ون ‪299 : 1‬‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1733‬‬
‫ودار اﻟﻛﺗب ‪ ) * . 245 : 2‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻏﻧم ( * ) ‪ 78 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫‪ 697‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻏﻧم ﺑن ﻛرﯾز اﻻﺷﻌري ‪:‬ﺷﯾﺦ أھل ﻓﻠﺳطﯾن ‪ ،‬وﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﻋﺻره ‪.‬ﺣﯾﺎة اﻟﻧﺑ ﻲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺳ ﻠم وﺑﻌﺛ ﮫ ﻋﻣ رﺑ ن‬ ‫اﻟﺷﺎم ‪ ،‬ﻓﻲ وﻟد ﻓﻲ‬
‫ﻛﺑﯾ ر اﻟﻘ در ‪ ،‬ﻗ ﺎل أﺑ و ﻣﺳ ﮭر اﻟﻐﺳ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫أھﻠﮭﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﺧطﺎب إﻟﻰ اﻟﺷﺎم ﻟﯾﻔﻘﮫوﻛﺎن‬
‫ھو رأس اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ‪ .‬وﻗﯾل ‪ :‬ھو اﻟذي ﺗﻔﻘﮫ ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺗﺎﺑﻌون ﺑﺎﻟﺷﺎم ) ‪ ) * . ( 1‬ﻋﺑد‬
‫اﻟ رﺣﻣن اﻟﻔﯾﺻ ل ( * ) ‪ 1346 - 1268‬ه = ‪1928 - 1852‬ﻋﺑم ( د اﻟ رﺣﻣن‬
‫ﻌود ‪ :‬ﻌودي ‪ ،‬ﻟ ﮫ أﺧﺑ ﺎر‬ ‫ﺻ ل ﺑ ن ﺗرﻛ ﻲ ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ‪ ،‬ﻣ ن آلإﻣﺳ ﺎم ﺳ‬
‫دﯾثﺟ ‪ .‬د اﻟﻣﻠ ك ﺳ ﻌود ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫وھ و‬‫ﻛﺛﯾرة ﻓﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ ﻧﺟ د اﻟﺣ‬
‫ﷲ ‪ ،:‬وﻣﺣﻣ د ‪ ،‬وﺳ ﻌود ‪ ،‬و ﻋﺑ د‬ ‫ﻊ أﺑﻧ ﺎء ﻓﯾﺻ ل ﺑ ن ﺗرﻛ ﻲ ‪،‬ﻋﺑوھ د م‬
‫واﺧﺗﻠف ‪.‬أﺧ واه ﻋﺑ د ﷲ وﺳ ﻌود ‪ ،‬ﺑﻌ د وﻓ ﺎة أﺑﯾﮭﻣ ﺎ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 1282‬ه (‬ ‫اﻟرﺣﻣن‬
‫رﺣﻣن ﻣ ن اﻟرﯾ ﺎض إﻟ ﻰ ﺑﻐ داد ‪،‬‬ ‫ﻓﺄرﺳ ل‬ ‫‪1287‬اﻟ(‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫وﺗ وﻟﻰ ﺳ ﻌودﺳ) ﻧﺔ‬
‫ﻓﺄﻗ ﺎم‬‫اﻻﺣﺳ ﺎء (‬ ‫اﻟﺗﺧﻠ( ﻲ ﻵل ﺳ ﻌود ﻋ ن )‬ ‫اﻟﻌﺛﻣ ﻲﺎﻧﯾﯾن‬
‫ﻟﻣﻔﺎوﺿ ﺔ اﻟﺗ رك ) ﻓ‬
‫ﺑﺑﻐداد ﻧﺣو ﻋﺎﻣﯾن وﻟم ﯾدرك ﺑﻐﯾﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻌﺎد إﻟﻰ ﻧﺟد ‪.‬وأﻏﺎر ﺑﻘ وة * )ھ ﺎﻣش ‪1‬‬
‫واﻻﺻ ﺎﺑﺔ ‪ ،‬ت‬ ‫وﺗﮭ‪ 48‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪250 : 6‬‬ ‫( * ﺗ) ‪( 1‬ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪: 1‬‬
‫اﻻﺣﺳ( ﺎء ‪ ،‬ﻓﺎﺣﺗﻠﮭ ﺎ ‪ ،‬إﻻ ﺣﺻ ﻧﺎ ﯾﺳ ﻣﻰ )‬ ‫اﻟﻌﺟﻣﻰ ﺎن‬ ‫‪. 6371‬ن ﻗﺑﯾﻠ ﺔ‬
‫ﻋﻠ )‬ ‫ﻣ‬
‫اﻟﻛوتو (ﯾﺳ ﺗﻌد ﻟﻼﺳ ﺗﯾﻼء ﻋﻠﯾ ﮫ ﻓﺎﺟﺄﺗ ﮫ ﺟﻣ وع ﻣ ن اﻟﻘﺑﺎﺋ ل ‪ ،‬ﺗﺣ ت‬ ‫وﺑﯾﻧﻣ ﺎ ھ‬
‫راﯾﺔ اﻟﺗرك ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺻرف إﻟﻰ اﻟرﯾﺎض ‪ .‬وﻣرض أﺧوه ﺳﻌود ﻋﻠﻰ ﻣﻘرﺑﺔ ﻣﻧﮭﺎ ‪،‬‬
‫ﺛم ﻣﺎت ‪ ،‬ﻓﺎﺗﻔق أھل اﻟرﯾﺎض ﻋﻠﻰ ﻣﺑﺎﯾﻌﺗﮫ ﺑﺎﻻﻣﺎﻣﺔ ‪ .‬وﻛﺎن أﺧوه اﻻﻛﺑر ) ﻋﺑد‬
‫ﷲ ( ﻓﻲ دﯾﺎر ) ﻋﺗﯾﺑﺔ ( ﻓﺄﻗﺑل زاﺣﻔﺎ ﻋﻠﻰ اﻟرﯾﺎض ‪ ،‬ﻓﻧزل ﻟﮫ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﻋن‬
‫وﺛﺎر أﺑﻧ ﺎء أﺧﯾﮭﻣ ﺎ )ﺳ ﻌود (‬ ‫اﻻﻣﺎﻣﺔ ‪ -‬ﺑﻌد أن ﺗوﻻھﺎ ﻣدة ﺳﻧﺔ ‪ -‬ﺣﻘﻧﺎ ﻟﻠدﻣﺎء ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻰ ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬ﻓﺧﻠﻌوه وﺳﺟﻧوه ‪ .‬وﺿﻌف أﻣر آل ﺳﻌود ‪ ،‬ﻓطﻣﻊ ﺑﮭم ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫اﻟرﻏﺑ ﺔ ﺑﺎﻧﻘ ﺎذ ﻋﺑ د ﷲ ‪،‬‬‫ﺻ ﺎﺣب ﺣﺎﺋﻓﺄﻏل (ﺎر ﻋﻠ ﻰ اﻟرﯾ ﺎض ﻣ دﻋﯾﺎ‬ ‫رﺷﯾد )‬
‫وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ‬ ‫ﻓﺎﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺧﻠ ف ﺑﮭ ﺎ أﻣﯾ را ﻣ ن ﻗﺑﻠ ﮫ ﯾ دﻋﻰاﺑ) ن ﺳ ﺑﮭﺎن (‬
‫وﻟﺣق ﺑﮭﻣ ﺎ ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺳ ﻧﺔ ‪ 1305‬ه‬
‫ﻓﺄﻗ ‪ .‬ﺎم ﻣ ﻊ أﺧﯾ ﮫ‬ ‫ﺣﺎﺋل وﻣﻌﮫ ﻋﺑد ﷲ ‪.‬‬
‫ﻟﮭﻣ ﺎ اﺑ ن رﺷ ﯾد ﺑ ﺎﻟﻌودة إﻟ ﻰ ﺑﻠ دھﻣﺎ )اﻟرﯾ ﺎض (ﻓرﺟﻌ ﺎ‬ ‫‪1307‬‬ ‫إﻟﻰ ﺳﻧﺔ‬
‫وأذن‬
‫د‬ ‫ﮫ ﻋﺑ‬ ‫ب ﻋﻠﯾ‬ ‫ﻓوﺛ(‬
‫ﺑﮭﺎن‬
‫ن ﺳ ﯾرة ‪،‬‬ ‫اﻟﺳ)‬
‫د ﷲﺳ‪ .‬اﺑوأ ﺎء‬ ‫إﻟﯾﮭوﻣ ﺎ ‪.‬ﺎت ﻋﺑ‬
‫وﺟددت ﻟﮫ اﻟﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﺧﻣﺳ ﺔ أﺷ ﮭر ‪ ،‬وھﺎﺟﻣ ﮫ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟرﺣﻣن وﺳﺟﻧﮫ ‪.‬‬
‫ﻟﻌﺎﻣﻠ ﮫ اﺑ ن ﺳ ﺑﮭﺎن ‪ ،‬ﻓﺛﺑ ت ﻟ ﮫ أھ ل اﻟرﯾ ﺎض ‪ ،‬ﻓﻠ م ﯾ ﺗﻣﻛن ﻣ ن‬
‫دﺧوﻟﮭﺎ ‪.‬وﺻﺎﻟﺣﮫ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﻋﻠﻰ أن ﯾطﻠق اﺑن ﺳﺑﮭﺎن وﯾﻧزل ﻟﮫ اﺑن رﺷ ﯾد‬
‫وﺗﺟ ددت‬ ‫ﺎرض (و ﻟﻌﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﻣ دة ﻗﻠﯾﻠ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﻟﻘ ﺎء ذﻟ ك ﻋ وﺻن )ﻌ اﻟﻔﺎ اﻟﺟ‬
‫اﻟﺧﺻوﻣﺔ ﺑﯾﻧﮫ وﺑ ﯾن اﺑ ن رﺷ ﯾد ‪ ،‬واﻧﮭ زم رﺟ ﺎل ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﻓ ﻲ )اﻟﻣﻠﯾ دة (‬
‫ﻓﺄﻗﺎم ﺳﺑﻌﺔ أﺷﮭر ‪ ،‬وأرﺳ ل أھﻠ ﮫ‬ ‫ﻓرﺣل إﻟﻰ اﻟﺟﻧوب ‪ ،‬وﻧزل ﻓﻲ ﻗﺑﺎﺋل ) ﻣرة (‬
‫وﺟﻣ ﺔ ‪-‬ﻊ ﻣ ن ﺗوﺳ م‬ ‫اﻻﺣﺳ ﻻ ﺗﺎء ‪-‬زال ﻓ ﻲ ﯾ د اﻟﺣﻛوﻣ ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ‬ ‫وﻛﺎﻧ ت‬‫إﻟ ﻰ‬
‫ﯾﮭمﻋﻠ ﻰ اﻟرﯾ ﺎض ‪ ،‬ﻓ ﺄﺧرج ﻣﻧﮭ ﺎ رﺟ ﺎل اﺑ ن رﺷ ﯾد ‪،‬‬ ‫وأﻋ ﺎد اﻟﻛﻓ رة‬
‫ﻓزﺣف ﻋﻠﯾﮫ اﺑن رﺷ ﯾد ‪ ،‬واﻗﺗ ﺗﻼ ﻓ ﻲ )‬ ‫واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﮭﺎ وﻋﻠﻰ ﺳﺎﺋر اﻟﻌﺎرض ‪.‬‬
‫وظﻔر اﺑن رﺷﯾد ‪ ،‬ﻓرﺣل ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن إﻟ ﻰ ﺑﺎدﯾ ﺔ اﻻﺣﺳ ﺎء ‪ ،‬وارﺳ ل‬ ‫ﺣرﯾﻣﻠﺔ (‬
‫واﺳ‪ .‬ﺗﻘر ﺑﻌ د ذﻟ ك ﻓ ﻲ )‬ ‫أھﻠﮫ إﻟﻰ ) ﻗطرﺛ ( م إﻟ ﻰ )اﻟﺑﺣ رﯾن (ﺳ ﻧﺔ ‪ 1309‬ه‬
‫ﻧﺣو ﻋﺷرة ﺳﻧوات ‪ ،‬اﺷ ﺗد ﺑﮭ ﺎ ﺳ ﺎﻋد اﺑﻧ ﮫ ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز )اﻧظ ر‬ ‫اﻟﻛوﯾت (‬
‫ﻓﺄﻗﺎم‬
‫ﺗرﺟﻣﺗﮫ ( ﻓﺎﺳﺗﺄذن أﺑﺎه ﻓﻲ ﻣﻧﺎوﺷﺔ آل رﺷﯾد ‪ ،‬وﺗم ﻟﮫ اﺣﺗﻼل اﻟرﯾﺎض ﻓﻲ وﺛﺑﺔ‬
‫ت ‪.‬ﺣﯾﺎﺗ ﮫ إﻟ ﻰ أن ﺷ ﮭد‬ ‫‪ 1319‬ه‬
‫إﻟﯾﮭ‪ .‬ﺎ ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺳ ﻧﺔوطﺎﻟ‬ ‫ﻋﺟﯾﺑ ﺔ‬
‫وﻋ ﺎد‬
‫ﻣﻠك اﺑﻧﮫ ) ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ( ﯾﻣﺗد ﻣن ﺧﻠﯾﺞ ﻓﺎرس‬
‫إﻟﻰ اﻟﺑﺣر اﻻﺣﻣر ‪ ،‬وﻣن داﺧل ﺑﻼد اﻟﯾﻣن إﻟﻰ ﺣدود اﻟﺷﺎم ‪ .‬وﻛﺎن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز‬
‫ﻛ ل ﻣ ﺎ ﯾﮭ م ﻣ ن اﻻﻣ ور ‪ ،‬وﯾﻘ ف ﺑ ﯾن ﯾدﯾ ﮫ إذا ﺟﻠ س ‪ ،‬ﻣوﻗ ف‬
‫اﻟﺧﺎدم ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬وﻛﺎن ﻓﻲ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن زھد ‪ ،‬وﺑﻌد ﻋن ﻣظﺎھر اﻟﺗرف‬
‫اﻟﻌﻠوﻟ م م ﯾﻛ ن ﻓ ﻲ ﯾ وم‬‫‪ ،‬وﻓﻲ طﺑﻌﮫ ﻣﯾل إﻟﻰ اﻟﮭوادة ‪ ،‬وھو ﻋﻠﻰ ﺟﺎﻧب ﻣ ن ‪،‬‬
‫ﻣﻧﺎﺳ ك اﻟﺣ ﺞ‬ ‫ﻣن اﻻﯾﺎم ﻣﺛﯾر ﻓﺗﻧﺔ وﻻ ﻧ ﺎﻗض ﻋﮭ د ﺣﺗ ﻰ ﻣ ﻊ أﻋداﺋ ﮫ وﺻ ﻧف )‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫ﺑﺄﻣر اﺑﻧ ﮫ ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ ز ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﻣذاھب اﻻرﺑﻌﺔ ‪ -‬ط (‬
‫ﻋﺑد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن‬ ‫ﺑن اﻟﻘﺎﺳم ( * ) ‪ 126 - . . .‬ه = ‪ 744 - . . .‬م‬
‫ﻣﺣﻣ ند ‪:‬ﺳ ﺎدات أھ ل‬ ‫ﻟﻘرﺷ ﻲ اﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣ‬ ‫ﻣ د ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر اﻟﺻ دﯾق اﻟﺗﯾﻣ‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﮭﺎ * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف ‪.‬وأم اﻟﻘ رى ‪12 / 26‬‬
‫ب ﺟزﯾ رة اﻟﻌ رب‬ ‫‪ 1346 /‬و ‪ 47 / 1 / 4‬و ‪ 47 / 1 / 18‬و ‪/ 10‬وﻗﻠ‪47 / 2‬‬
‫‪. 339‬وﻋﻠﻣﺎ ودﯾﺎﻧﺔ ‪ ،‬وﺣﻔظﺎ ﻟﻠﺣدﯾث ‪ ،‬وإﺗﻘﺎﻧ ﺗ ﺎ ‪.‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﺷ ﺎم ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑ ن اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن‬ ‫اﺑن اﻟﻘﺎﺳم ( * ) ‪ 191 - 132‬ه = ‪ 806 - 750‬م‬
‫ﺧﺎﻟد ﺑن ﺟﻧﺎدة اﻟﻌﺗﻘﻲ اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬أﺑ و ﻋﺑ د ﷲ ‪ ،‬وﯾﻌ رف ﺑ ﺎﺑن اﻟﻘﺎﺳ م ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ ‪،‬‬
‫ﻣوﻟ‪ .‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫ﺟﻣﻊ ﺑﯾن اﻟزھد واﻟﻌﻠم ‪ .‬وﺗﻔﻘﮫ ﺑﺎﻻﻣﺎم ﻣﺎﻟك وﻧظراﺋﮫ‬
‫ط (ر ﺟ زءا ‪ ،‬وھ ﻲ ﻣ ن أﺟ ل ﻛﺗ ب اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ ‪،‬رواھ ﺎ‬ ‫اﻟﻣدوﻧﺔﺗﺔ ‪-‬ﻋﺷ‬
‫ﻟﮫ ) ﺳ‬
‫ﻋن اﻻﻣﺎم ﻣﺎﻟك ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺷﻌﺑﻲ ( * ) ‪ 499 - . . .‬ه = ‪ 1106 - . . .‬م (‬
‫ﺑﺎﻻﻧ دﻟس (‬ ‫ﻗﺎﺿ ‪ :‬ﻲ ﻣﺎﻟﻘ ﺔ )‬ ‫د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻗﺎﺳ م اﻟﺷ ﻌﺑﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣط رف‬
‫ﻛﺎﻧت ﺗ دور ﻋﻠﯾ ﮫ اﻟﻔﺗﯾ ﺎ ﺑﻘط ره أﯾ ﺎم ﺣﯾﺎﺗوﻛﮫ ‪.‬ﺎن ﯾ ذھب إﻟ ﻰ اﻻﺟﺗﮭ ﺎد ﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫ﻣﺟﻣوع ( ﻓﻲ اﻻﺣﻛﺎم ) ‪ ) * . ( 3‬اﺑن اﻟﻣﺳﺟف ( * ) ‪ 635 - 583‬ه = ‪1187‬‬
‫ﻘﻼﻧﻲ ‪،‬‬ ‫ﺎﻧﻲ اﻟﻌﺳ‬ ‫ﺎﺋم اﻟﻛﻧ‬ ‫ن ﻏﻧ‬ ‫مﺑ‬ ‫‪ 1238‬م (‬
‫ﻲ اﻟﻘﺎﺳ‬ ‫‪-‬ن أﺑ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ‬
‫ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن اﻟﻣﺗ ﺄدﺑﯾن اﻟظرﻓ ﺎء اﻟﺧﻠﻌ ﺎء ‪.‬ﻋﺳ ﻘﻼﻧﻲ‬ ‫اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن اﻟﻣﺳﺟف ‪:‬‬
‫أﻛﺛ ر‬ ‫ﺻ ل ‪ ،‬ﻣﺻ ري اﻟﻣوﻟ د ‪ ،‬دﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﻣﻧﺷ ﺄ واﻟوﻓﻛﻧﯾﺗ ﺎة ﮫ‪ .‬ﺑ در اﻟ دﯾن ‪.‬‬
‫اﺷ ﺗﻐل ﺑﺎﻟﺗﺟ ﺎرة ‪.‬وﺗ وﻓﻲ‬ ‫ﺷﻌره اﻟﮭﺟﺎء ‪ .‬وﻛﺎﻧت ﺻﻧﻌﺔﺑﯾﮫأ ﺗﺳ ﺟﯾف اﻟﻔ راء ‪.‬‬
‫ﻓﺟﺄة ) ‪ ) * . ( 4‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪( 2 ) . 254 : 6‬وﻓﯾ ﺎت‬
‫اﻻﻋﯾﺎن ‪ 276 : 1‬واﻻﻧﺗﻘﺎء ‪ 50‬وﺣﺳن اﻟﻣﺣﺎﺿرة ‪ 121 : 1‬واﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻزھرﯾﺔ‬
‫‪ 403 : 1‬واﻟدﯾﺑﺎج اﻟﻣذھب ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﺑن ﺷﻘرون ‪ 146‬وﻗﯾل ‪:‬ﻣوﻟده ﺳ ﻧﺔ ‪. 128‬‬
‫‪ 260‬ﻲ )‬ ‫ﺎت ‪ - 257 : 1‬وﻓ‬ ‫دﻟس ‪107‬ﻓ ‪( 3 ) .‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬ ‫ﺿ) ‪ ( 3‬ﻗﺎة اﻻﻧ‬
‫اﻟﻣﻌزة ﻓﯾﻣﺎ ﻗﯾل ﻓﻲ اﻟﻣزة ( ﻻﺑن طوﻟون ‪ ،‬أﻧﮫ )اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﻣﺳ ﺟف (ﺑﻛﺳ ر‬
‫وﺣﻠ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ‪* . 352‬اﺑ) ن اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ( * ) ‪ 1082 - 999‬ه‬ ‫اﻟﺟﯾم اﻟﻣﺷ ددة ‪.‬‬
‫‪1671‬ﺑ م ( ن أﺑ ﻲ اﻟﻘﺎﺳ م ﺑ ن اﻟﻘﺎﺿ ﻲ ‪ ،‬أﺑ وﯾ ز د ‪،‬‬ ‫‪- 1590‬رﺣﻣن‬ ‫ﻋﺑ = د اﻟ‬
‫اﻟﻣ‪ ،‬ﻛ ﺎﻟﻛﻲﺎن‪:‬ﻣرﺟ ﻊ اﻟﻣﻐ رب ﻓ ﻲ أﺣﻛ ﺎم‬ ‫اﻟﻣﻛﻧﺎﺳ ﻲ اﻻﺻ ل اﻟﻔﺎﺳ ﻓﻘﯾﻲ ‪ ،‬ﮫ‬
‫ﺎح ﻟﻣ ﺎ ﯾﻧ ﺑﮭم ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻻﯾﺿ ( و )‬
‫ﻲ ) ﺎت اﻟﺻ وﻓﯾﺔ‬ ‫ﺗﻘﺎﯾﯾ د ﻓ طﺑﻘ‬ ‫راآت ‪.‬‬
‫اﻟﻘ ﻟ ﮫ‬
‫ﺟزء ﻟطﯾف ‪ ،‬رأﯾﺗﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻌﺎﻣ ﺔ‬ ‫اﻟورى ﻓﻲ ﻗراءة ﻋﺎﻟم أم اﻟﻘرى ‪ -‬خ (‬
‫رﻗم د ‪3‬ر (اﻟﺳو ) ﺎطﻊ ﻓ ﻲ ﺷ رح اﻟ درر اﻟﻠواﻣ ﻊ (ﺗ ‪ .‬وﻓﻲ‬ ‫ﺑﺎﻟرﺑ ﺎطاﻟ) اﻟﻔﺟ‬
‫ب ( * ) ‪ 139 - . . .‬ه = ‪756 - . . .‬ﻋﺑم ( د‬ ‫ﺎس أﺑ) ‪* . ( 1‬و )ﻛرﯾ‬ ‫ﺑﻔ‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻛرﯾب اﻟﻣﻌﺎﻓري اﻟﺑﺻري ‪ :‬ﻗﺎض ﺗوﻧﺳﻲ ‪ ،‬ورع ﺛﻘﺔ ‪ .‬وﻟﻲ ﻗﺿﺎء‬
‫واﺳﺗﻣر إﻟﻰ أن ﺛﺎر ﻋﺎﺻم ﺑن ﺟﻣﯾ ل اﻟﺻ ﻔري وزﺣ ف‬ ‫اﻟﻘﯾروان ﺳﻧﺔ ‪ 132‬ه ‪.‬‬
‫ﺑﺟﻣﻊ ﻣن اﻟﺑرﺑر ﯾرﯾد اﻟﻘﯾروان ‪،‬ﻟﯾ ﻓﺧﮫ أﺑرجو إ ﻛرﯾ ب ﻓ ﻲ أﻟ ف ﻣ ن أھﻠﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺗل أﺑو ﻛرﯾب وﺟﻣﯾﻊ ﻣن ﻛﺎن ﻣﻌﮫ ‪ ،‬ﻣﻌﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ واد ﻋﻠ ﻰ طرﯾ ق ﺗ وﻧس ﻛ ﺎن‬
‫ﯾﺳﻣﻰ ﻓﻲ واد ﻋﻠﻰ طرﯾق ﺗوﻧس ﻛﺎن ﯾﺳﻣﻰ ) وادي اﻟﺳراول ( ﻓﺳﻣﻲ ) وادي‬
‫أﺑﻲ وﺻف ﺑﺄﻧﮫ ﻋﺟﯾب ‪ ،‬و ) ﻣﻘﺎﻻت ( ﻓﻲ ﻛرﯾب ( ) ‪) * . ( 2‬اﺑن ﻛﯾﺳ ﺎن (‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻛﯾﺳ ﺎن ‪ ،‬اﺑ و‬ ‫* ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 225‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 840‬م‬
‫ﻛﺎن‪ :‬ﻣ ن أﻓﺻ ﺢ اﻟﻧ ﺎس‬ ‫ﺑﻛر اﻻﺻم ‪ .‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﻌﺗزﻟﻲ ﻣﻔﺳر ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن اﻟﻣرﺗﺿﻰ‬
‫وأﻓﻘﮭﮭم وأورﻋﮭم ‪ ،‬ﺧﻼ أﻧﮫ ﻛﺎن ﯾﺧطﺊ ﻋﻠﯾﺎ ﻋﻠﯾﮫ اﻟﺳﻼم ﻓ ﻲ ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن أﻓﻌﺎﻟ ﮫ‬
‫ﺗﻔﺳ ﯾر ( *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫وﯾﺻ وب ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض أﻓﻌﺎﻟ ﮫوﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫طﺑﻘ( ﺎت ﻋﻠﻣ ﺎء إﻓرﯾﻘﯾ ﺔ‬ ‫وﺻ ﻔوة ﻣ ن اﻧﺗﺷ ر ‪2 ) . 164‬‬ ‫اﻟﺛﻣﯾ ﺔ ‪193‬‬
‫اﻟﯾواﻗﯾت ﻧ‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫ﺟﻣﯾ ﮫل‪:‬ﺑ) ن ﻛرﯾ ب ‪ ،‬وﯾﻘ ﺎل ‪:‬‬ ‫‪ 167‬و ﻓﯾ‬‫‪ 249‬ﺎﻟم اﻻﯾﻣ ﺎن ‪: 1‬وھ‬ ‫وﻣﻌ‬
‫اﻟرﺣﻣن ( ‪.‬اﻻﺻول ‪ ،‬وﻣﻧﺎظرات ﻣﻊ اﺑن اﻟﮭذﯾل اﻟﻌﻼف ﻗﺎل اﺑن ﺣﺟ ر ‪:‬ھ و‬
‫وﻗﺎل اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﺑ د اﻟﺟﺑ ﻛﺎر ‪:‬ﺎن ﺟﻠﯾ ل اﻟﻘ در‬ ‫ﻣن طﺑﻘﺔ اﺑن اﻟﮭذﯾل وأﻗدم ﻣﻧﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺗ وﻟﻲ ( * ) ‪ 478 - 426‬ه = ‪ 1086 - 1035‬م‬ ‫ﯾﻛﺎﺗﺑ ﮫ اﻟﺳ ﻠطﺎن ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑد (اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺄﻣون اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ‪ ،‬أﺑ و ﺳ ﻌد ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﻟﻣﺗوﻟﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾ ﮫ‬
‫ﺑﻧﯾﺳ ﺎﺑور ‪ ،‬وﺗﻌﻠ م ﺑﻣ وﺗرو ‪ .‬وﻟﻰ اﻟﺗ درﯾس‬ ‫ﺑﺎﻻﺻ دول ‪.‬‬ ‫ﻣﻧ ﺎظر ‪ ،‬ﻋ ﺎﻟم وﻟ‬
‫ﺑﺎﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﻧظﺎﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﺑﻐداد ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺔ‬
‫ﺗﺗﻣ اﻻﺑﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻟﻠﻔ وراﻧﻲ ‪ -‬خ (‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر ‪ ،‬وﻛﺗ ﺎب‬ ‫ﻛﺑﯾر ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬ﻟم ﯾﻛﻣﻠﮫ ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ﻓﻲ ) اﻟﻔراﺋض (‬
‫ﻓﻲ ) أﺻول اﻟدﯾن ( ﻣﺧﺗﺻر ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻣﺣﻠﻲ ( * ) ‪ 1098 - . . .‬ه = ‪. .‬‬
‫ﺎط‬ ‫ﻛن دﻣﯾ‬ ‫ري ‪ ،‬ﺳ‬ ‫ﺎﻓﻌﻲ‪:‬ﻣﺻ‬
‫ﻲ‬ ‫‪ 1687‬اﻟم ( ﻓﻘﯾرﺣﻣنﮫ ﺷ‬
‫اﻟﻣﺣﻠ‬ ‫د‬ ‫‪.‬ﻋﺑ‪-‬‬
‫ف )اﻟﻘﻧ ﺎع ﻋ ن ﻣ ﺗن وﺷ رح أﺑ ﻲ‬ ‫ﻛﺷﻣﻧﮭﺎ‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ﻣؤﻟﻔﺎت ورﺳﺎﺋل ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺗﻔﺳ ﯾر اﻟﺑﯾﺿ ﺎوي ( ) ‪) * . ( 3‬اﺑ ن‬ ‫ﺷﺟﺎع ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و )‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻋﺑ ه = ‪.‬د‪.‬اﻟ‪ 704 - .‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ﻌث ( * ) ‪85 - . . .‬‬ ‫اﻻﺷ‬
‫وھ و ﺻ ﺎﺣب‬ ‫اﻻﺷﻌث اﺑن ﻗﯾس اﻟﻛﻧأﻣﯾدير‪ ،:‬ﻣ ن اﻟﻘ ﺎدة اﻟﺷ ﺟﻌﺎن اﻟ دھﺎة ‪.‬‬
‫اﻟﺣﺟ ﺎجﯾرهاﻟﺛﻘﻔاﻟﺣﺟ ﻲ ‪.‬ﺎج ﺑﺟ ﯾش ﻟﻐ زو ﺑ ﻼد رﺗﺑﯾ لﻣﻠ) ك‬ ‫اﻟوﻗ ﺎﺋﻊ ﻣ ﻊ ﺳ‬
‫ض أطراﻓﮭ ﺎ ‪ ،‬وأﺧ ذ ﻣﻧﮭ ﺎ ﺣﺻ وﻧﺎ‬ ‫ﺳﺟﺳﺑﻌ ﺗﺎن ‪.‬‬
‫وراء زا‬‫رك ( ﺎ ﻓﻐ‬
‫اﻟﺗ ﻓﯾﻣ‬
‫وﻛﺗب ‪.‬إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎج ﯾﺧﺑره ﺑذﻟك وأﻧﮫ ﯾ رى ﺗ رك اﻟﺗوﻏ ل ﻓ ﻲ ﺑ ﻼد * )‬ ‫وﻏﻧﺎﺋم‬
‫ل‬ ‫زان ‪427 : 3‬‬
‫وﻓﺿ‬ ‫طﺑﻘ) ‪ ( 1‬ﺎت اﻟﻣﻌﺗزﻟ وﻟﺳﺔ ‪ 56‬ﺎن اﻟﻣﯾ‬ ‫ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬ ‫ھ‬
‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪: 2‬‬ ‫اﻻﻋﺗ زال ‪) . 287‬وﻓﯾ‪ ( 2‬ﺎت اﻻﻋﯾ ﺎن ‪( 3 ) . 277 : 1‬‬
‫رﺗﺑﯾل إﻟﻰ أن ﯾﺧﺗﺑر ﻣ داﺧﻠﮭﺎ وﻣﺧﺎرﺟﮭ ﺎ ‪.‬ﻓﺎﺗﮭﻣ ﮫ‬ ‫‪ 405‬واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧﺔ ‪. 265 : 3‬‬
‫ﻛﺗﺎﺑ) ك ﻛﺗ ﺎب اﻣ رئ ﯾﺣ ب اﻟﮭدﻧ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﺣﺟﺎج ﺑﺎﻟﺿﻌف واﻟﻌﺟز ‪ ،‬وأﺟﺎﺑإنﮫ ‪:‬‬
‫وﯾﺳﺗرﯾﺢ إﻟﻰ اﻟﻣوادﻋﺔ ‪ ،‬ﻗد ﺻ ﺎﻧﻊ ﻋ دوا ﻗﻠ ﯾﻼ ذﻟ ﯾﻼ ‪ ،‬ﻓﺎﻣﺿ ﻰ ﻟﻣ ﺎ أﻣرﺗ كﺑ ﮫ‬
‫ﻣن اﻟوﻏول ﻓﻲ أرﺿﮭم واﻟﮭدم ﻟﺣﺻوﻧﮭم وﻗﺗل ﻣﻘﺎﺗﻠﺗﮭم ‪ ،‬وإﻻ ﻓﺄﺧوك إﺳ ﺣﺎق‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد أﻣﯾر اﻟﻧﺎس ( ﻓﺎﺳﺗﺷﺎر ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﻣن ﻣﻌﮫ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾروا رأي اﻟﺣﺟﺎج‬
‫‪ ،‬واﺗﻔﻘوا ﻋﻠﻰ ﻧﺑذ طﺎﻋﺗﮫ ‪ ،‬وﺑﺎﯾﻌوا ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺧﻠﻊ اﻟﺣﺟﺎج وإﺧراﺟﮫ‬
‫إذا ﺧﻠﻌﻧ ﺎ اﻟﺣﺟ ﺎﻣﺎج لﻋ ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬ﻓﻘ د‬ ‫ﻣن أرض اﻟﻌراق ‪.‬وﻗﺎل ﺑﻌﺿ ﮭم ‪:‬‬
‫وزﺣ ﺎ ‪.‬ف ﺑﮭ م ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻣﻠ ﻋﺑ ك ‪.‬د اﻟﻣﻠ ك ﺑ ن ﻣ روان أﯾﺿ‬ ‫ﻓﺧﻠﻌ د وا‬‫ﺧﻠﻌﻧ ﺎ ﻋﺑ‬
‫وﻧﺷ‪ .‬ﺑت ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن‬ ‫ﻋﺎﺋدا إﻟﻰ اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﻟﻘﺗ ﺎل اﻟﺣﺟ ﺎج‬ ‫اﻟرﺣﻣن ) ﺳﻧﺔ ‪ 81‬ه (‬
‫وﻋﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﻣﻌ ﺎرك ظﻔ ر ﻓﯾﮭ ﺎ ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪ ،‬وﺗ م ﻟ ﮫ ﻣﻠ ك‬
‫ﺧراﺳﺎ‪ ،‬وﻛﺎن ﻋﻠﯾﮭﺎ اﻟﻣﮭﻠ ب واﻟﯾ ﺎ‬‫ﺳﺟﺳﺗﺎن وﻛرﻣﺎن واﻟﺑﺻرة وﻓﺎرس ) إﻻ ن‬
‫ﺧرﺟروانت (اﻟﺑﺻ رة ﻣ ن ﯾ ده ﻓﺎﺳ ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﻟﻌﺑ د اﻟﻣﻠ ك ﺑﺛ من ﻣ‬
‫ﻓﻘﺻده اﻟﺣﺟﺎج ‪ ،‬ﻓﺣدﺛت ﺑﯾﻧﮭﻣﺎ ﻣوﻗﻌﺔ ) دﯾر اﻟﺟﻣﺎﺟم ( اﻟﺗﻲ داﻣت ﻣﺋﺔ وﺛﻼﺛﺔ‬
‫ت ﺑﺧ روج اﺑ ن اﻻﺷ ﻌث ﻣ ن اﻟﻛوﻓ ﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﺟﯾﺷ ﮫ ﺳ ﺗﯾن أﻟﻔ ﺎ ‪،‬‬
‫رق‪ .‬ﻣ ن ﻣﻌ ﮫ ﻓﺑﻘ ﻲ ﻓ ﻲ ﻋ دد‬ ‫وﺳﺟﺳﺗﺎن‬
‫ﻓﺗﺗﺎﺑﻌت ھزاﺋم ﺟﯾﺷﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺳﻛن وﺗﻔ‬
‫رﺗﺑﯾ دة ‪،‬ل ﻓ( وردت ﻋﻠﯾ ﮫ ﻛﺗ ب اﻟﺣﺟ ﺎج ﺗﮭدﯾ دا‬ ‫ﻓﺣﻣإﻟ ﺎهﻰﻣ )‬
‫ﯾﺳ ﯾر ‪ ،‬ﻓﻠﺟ ﺄ‬
‫و ﻟ م ﯾﻘﺗ ل اﺑ ن اﻻﺷ ﻌث أو ﯾﻘ ﺑض ﻋﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺳ ﻛﮫ رﺗﺑﯾ ل وﻗﺗﻠ ﮫ‬
‫ﻓﺄرﺳﻠﮫ ھذا إﻟﻰ ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑﺎﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﺑﻌ ث ﺑ ﮫ ﻋﺑ د‬ ‫وﺑﻌث ﺑرأﺳﮫ إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎج ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻠك إﻟﻰ أﺧﯾﮫ ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑﻣﺻر ) ‪ . ( 1‬اﺑ* )ن ﺳ ﻠم اﻟ رازي ( * ) ‪- . . .‬‬
‫‪ 291‬ه = ‪ 904 - . . .‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻠم اﻟرازي ‪ ،‬أﺑ وﯾﺣﯾﻰ ‪:‬‬
‫ﻣن ﺣﻔﺎظ اﻟﺣدﯾث ‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 192 : 4‬واﻟطﺑري ‪: 8‬‬
‫‪ 39‬واﻻﺧﺑﺎر اﻟطوال ‪ . 306‬ﻛﺎن إﻣﺎم ﺟﺎﻣﻊ أﺻﺑﮭﺎن ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻣﺳﻧد ( و )ﺗﻔﺳ ﯾر‬
‫د‬ ‫ﺎﺗم ( * ) ‪ 327 - 240‬ه = ‪938 - 854‬ﻋﺑم (‬ ‫اﺑ ( ) ‪1‬ن (أﺑ‪ ) * .‬ﻲ ﺣ‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد أﺑﻲ ﺣﺎﺗم اﺑن إدرﯾس ﺑن اﻟﻣﻧذر اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ اﻟﺣﻧظﻠ ﻲ اﻟ رازي ‪،‬‬
‫أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ :‬ﺣﺎﻓظ ﻟﻠﺣدﯾث ‪ ،‬ﻣن ﻛﺑﺎرھم ‪ .‬ﻛﺎن ﻣﻧزﻟﮫ ﻓﻲ درب ﺣﻧظﻠﺔ ﺑﺎﻟري ‪،‬‬
‫ﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ ﻣﺟﻠ دات‬ ‫ﻧﺳﺑﺗﮫ ‪.‬ﮫ ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )اﻟﺟ رح واﻟﺗﻌ دﯾل ‪ -‬ط (‬ ‫وإﻟﯾﮭﻣﺎ ﻟ‬
‫ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ ﺟ زآن ﻣﺧطوط ﺎن ‪ ،‬اﻟو )رد ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﺗﻔﺳ دةﯾر (‬
‫ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬و )ﻋ‬
‫ﻛﺑﯾ ر ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻣﺳ ﻧد (‬ ‫ﻛﺑﯾ ر ‪،‬ﻋﻠو ) ل اﻟﺣ دﯾث ‪ -‬طﺟ( زآن ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﺟﮭﻣﯾ ﺔ (‬
‫ﺗﻘدﻣ ﺔ اﻟﻣﻌرﻓ ﺔ ﺑﻛﺗ ﺎب‬ ‫اﻟﻛﻧﻰ ( و )اﻟﻔواﺋد اﻟﻛﺑ رى ( و )اﻟﻣراﺳ ﯾل ‪ -‬ط ( و )‬
‫زھ) د اﻟﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ ﻣ ن‬ ‫اﻟﺟرح واﻟﺗﻌدﯾل ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ) ‪90‬ﻣﺻ طﻠﺢ ( و‬
‫اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟظﺎھرﯾﺔ ‪ .‬و ) آداب اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ وﻣﻧﺎﻗﺑﮫ ‪ -‬ط ( و ) ﺑﯾﺎن ﺧطﺄ‬
‫ﮫ‪-‬ط()‪)*.(2‬‬ ‫ﻲ ﺗﺎرﯾﺧ‬ ‫ﺎري ﻓ‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل اﻟﺑﺧ‬ ‫ن إﺳ‬ ‫دﺑ‬ ‫ﷲ ﻣﺣﻣ‬
‫ن‬ ‫‪ 961‬ماﻟ ( رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ﻋﺑ ‪ -‬د‬‫وي ( * ) ‪ 350 - 277‬ه = ‪890‬‬ ‫ر اﻻﻣ‬ ‫اﻟﻧﺎﺻ‬
‫ﻣﺣﻣدﷲﺑنﺑنﻋﺑﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن اﻟﺣﻛ م اﻟرﺑﺿ ﻲ اﺑ ن ھﺷ ﺎم ﺑ ن‬ ‫د‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟداﺧل ‪ ،‬أﺑو اﻟﻣطرف اﻟﻣرواﻧﻲ اﻻﻣوي ‪ :‬أول ﻣن ﺗﻠﻘب ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ‬
‫وﻧﺷ ﺄ ﯾﺗﯾﻣ ﺎ )‬ ‫دﻟس ‪ .‬د وﺗ وﻓﻲ ﺑﻘرطﺑ ﺔ ‪.‬‬‫ﻣن رﺟﺎل اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻻﻧ وﻟ‬
‫ﯾوﻣ ‪21‬ﺎ ﻓرﺑ ﺎه ﺟوﺑوﯾ دهﻊ(ﺑﻌ د وﻓ ﺎة ﺟ دهﺳ) ﻧﺔ ‪ 300‬ه (‬ ‫ﻗﺗ ل أﺑ وه وﻋﻣ ره‬
‫ﻓﻛ ﺎن أول ﻣﺑﺎﯾﻌﺗ ﮫ ﺑﺈﻣ ﺎرة اﻻﻧ دﻟس أﻋﻣﺎﻣ ﮫ ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬ﺗ ( ذﻛرة‬
‫ﺎظ ‪46 : 3‬‬ ‫ﺎن ‪ -‬خﺗ ‪( 2 ) .‬‬
‫ذﻛرة اﻟﺣﻔ‬ ‫ﺔ اﻟﺑﯾ‬ ‫‪ 234‬ﻟﺑدﯾﻌ‬
‫واﻟﺗﺑﯾ‪ : 2‬ﺎن‬
‫ﺎظ‬ ‫اﻟﺣﻔ‬
‫واﻟﻣﻘﺻ د اﻻرﺷ د ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫‪ 260‬ﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ ‪55 : 2‬‬ ‫وﻓ وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬وطﺑﻘ‬
‫‪ 277‬رس اﻟﺗﻣﮭﯾ دي‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟظﺎھرﯾ ﺔواﻟﻔﮭ‬ ‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 329‬ه ‪.‬‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬
‫ﺎت‬ ‫واﻟﻣﺧطوط‬‫ﺔ ‪304 : 2‬‬ ‫‪ 28‬ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ‬ ‫واﻟﺧزاﻧ‬
‫ﺎت‬ ‫وﻣﻌﺟ‪ 377‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن ﻋ ﺎﻗﻼ داھﯾ ﺔ‬ ‫ﻟﺣ ‪ .‬ب ﺟ ده ﻟ ﮫ‬ ‫اﻟﻘﺳ م اﻟراﺑ ﻊ ‪118‬‬ ‫اﻟﻣﺻورة ‪ ،‬اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪2‬‬
‫وظﮭ ر ﻟ ﮫ‬ ‫ﻣﺻﻠﺣﺎ طﻣوﺣﺎ ‪ ،‬اﻧﺻرف إﻟ ﻰ ﺗﺳ ﻛﯾن اﻟﻘﻼﻗ ل ‪ ،‬وﺻ ﻔﺎ ﻟ ﮫ اﻟﻣﻠ ك ‪.‬‬
‫ﺎس اﻟوﺧط ب ﻓ ﯾﮭم ‪ ،‬ذاﻛ را ﺣ ق‬ ‫ﻓﺟﻣ ﻊ‬‫ﺿﻌف اﻟﻣﻘﺗدر اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ﻓﻲ اﻟﻌ راق ‪ ،‬ﻧ‬
‫ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬وأﻧﮭم أﺳﺑق إﻟﯾﮭﺎ ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﻌﺑﺎس ‪ .‬ﻓﺑﺎﯾﻌوه ﺑﮭﺎ ) ﺳﻧﺔ ‪316‬‬
‫وﻛ ‪ .‬ﺎن أﺳ ﻼﻓﮫ ﯾﺳ ﻣون‬ ‫ھ ( وﺗﻠﻘب ) اﻟﻧﺎﺻر ﻟدﯾن ﷲ ( ﻓﺟرى ذﻟك ﻓﯾﻣن ﺑﻌده‬
‫ﻋﺑ ‪ ) :‬د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫ط ‪.‬اﺑ ن ﺷ ﻘدة‬ ‫ﻲ اﻟﺧﻼﺋ ف ‪ ،‬وﯾﺧط ب ﻟﮭ م ﺑﺎﻻﻣ ﺎرة ﻗﻓﻘ ﺎل‬
‫اﻟﻧﺎﺻر أﻋظم أﻣراء ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ‪ ،‬ﻛﺎن ﻛﺑﯾر اﻟﻘدر ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟﻣﺣﺎﺳن ‪،‬‬
‫وﺑﻧ ﻰ ﺑﮭ ﺎ‬ ‫أﻧﺷ‪ .‬ﺄ ﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟزھ راء ‪.‬‬ ‫ﻣﺣﺑﺎ ﻟﻠﻌﻣران ‪ ،‬ﻣوﻟﻌﺎ ﺑﺎﻟﻔﺗﺢ وﺗﺧﻠﯾ د اﻵﺛ ﺎر‬
‫ﻗﺻر اﻟزھراء اﻟﻣﺗﻧ ﺎھﻲ ﻓ ﻲ اﻟﺟﻼﻟﻗ ﺔﺎل( ‪.‬اﺑ ن اﻻﺑ ﺎر ﻓ ﻲ وﺻ ﻔﮫ ‪) :‬أﻋظ م‬
‫ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب ﺳ ﻠطﺎﻧﺎ ‪ ،‬وأﻓﺧﻣﮭ م ﻓ ﻲ اﻟﻘ دﯾم واﻟﺣ دﯾث ﺷ ﺎﻧﺎ ‪،‬وأط وﻟﮭم‬
‫ﺣﻛ‪ .‬م ﺧﻣﺳ ﯾن ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺧﻼﻓﺔ ﺑل أطول ﻣﻠ وك اﻻﺳ ﻼم ﻗﺑﻠ ﮫ ‪ ،‬ﻣ دة وزﻣﺎﻧ ﺎ (‬
‫وﺳﺗﺔ أﺷﮭر ‪ .‬وﻛﺎن ﺣرﯾﺻﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻠك ‪ ،‬ﯾﻘظﺎ ‪ ،‬ﺻﺎرﻣﺎ ‪ ،‬اﺗﺻل ﺑﮫ أن اﺑﻧﺎ ﻟﮫ‬
‫ﷲ (طﻠ ب اﻟﺧﻼﻓ ﺔ وﺗﺎﺑﻌ ﮫ ﻗ وم ‪ ،‬ﻓﻘ ﺑض ﻋﻠ ﯾﮭم‬ ‫ﻧﻔﺳﻣﮫ ﻋﺑﮫ إﻟ د ﻰ‬
‫ﺳ ﻣتاﺳ )‬
‫ﻓﺄﺣﺿ رھم ﺑ ﯾن‬ ‫ﺟﻣﯾﻌﺎ وﺳﺟﻧﮭم إﻟﻰ أن ﻛﺎن ﯾوم ﻋﯾد اﻻﺿﺣﻰ )ﺳ ﻧﺔ ‪ 339‬ه (‬
‫ﯾدﯾﮫ ‪ ،‬وأﻣر اﺑﻧﮫ أن ﯾﺿطﺟﻊ ﻟﮫ ﻓﺎﺿطﺟﻊ ‪ ،‬ﻓذﺑﺣﮫ ﺑﯾده ‪ ،‬واﻟﺗﻔت إﻟﻰ ﺧواﺻﮫ‬
‫ﺿ ﺣﯾﺗﻲ ﻓ ﻓﻘ ﻲﺎلھ ‪ :‬ذا اﻟﻌﯾ د ‪ ،‬وﻟﯾ ذﺑﺢ ﻛ ل ﻣ ﻧﻛم أﺿ ﺣﯾﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺗﺳ ﻣوا‬
‫ﺎن ‪.‬ﯾﻛﺗ ب ﻓ ﻲ دﻓﺗ ر أﯾ ﺎم اﻟﺳ رور‬ ‫أﺻﺣﺎب ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬ﻓذﺑﺣوھم ﻋن آﺧوﻛ رھم‬
‫ﺗﺗﺟﺎوز أرﺑﻌ ﺔ ﻋﺷ ر ﯾوﻣ ﺎ ) ‪* . ( 1‬‬ ‫اﻟﺗﻲ ﻛﺎﻧت ﺗﺻﻔو ﻟﮫ ﻣن ﻏﯾر ﺗﻛدﯾرﻠم ‪ ،‬ﻓ‬
‫واﻟﺣﻠ ﺔ اﻟﺳ ﯾراء ‪99‬وطﺑﻘ ﺎت‬ ‫اﻟﻣﻧﺗﺧب ﻻﺑ ن ﺷ ﻘدة ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫اﻟﺳﺑﻛﻲ ‪ 230 : 2‬وﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪ 166 : 1‬واﺑن ﺧﻠدون ‪ 137 : 4‬واﺑن اﻻﺛﯾر ‪: 8‬‬
‫وﻟ ) ﻲ‬ ‫ﮫ‪:‬‬ ‫‪153‬‬
‫ﺔ وﻓﯾ‬ ‫وأﺧﺑ‪ 182‬ﺎر ﻣﺟﻣوﻋ‬ ‫رب ‪- 167‬‬ ‫وﻏ ‪ 177‬زوات اﻟﻌ‬
‫اﻻﻧدﻟس ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻘﺑل اﻟﻣﻠك ﺑﺳﻌد ﻟ م ﯾﻘﺎﺑ ل ﺑ ﮫ أﺣ دا‬ ‫طﺑﻘت آﻓ‬
‫اﻟﺧﻼﻓﺔ واﻟﻔﺗﻧﺔ ﻗد ﺎق‬
‫وأزھ ﺎر‬ ‫ﮫ أو ﺧ رج ﻋﻠﯾ ﮫ إﻻ ﻏﻠﺑ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﺎﻓﺗﺗﺢ اﻻﻧ دﻟس ﻣدﯾﻧ ﺔ ﻣدﯾﻧ ﺔ (‬
‫اﻟرﯾﺎض ‪ 284 - 257 : 2‬وﺗراﺟم إﺳﻼﻣﯾﺔ ‪142‬واﻟﻣﻐرب ﻓﻲ ﺣﻠﻰ اﻟﻣﻐ رب ‪1‬‬
‫‪ ) * . 181 - 176 :‬اﻟﺻﻘﻠﻲ ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 380‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 990‬م (‬
‫ﻋﺑ اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪ ،‬ﻋﻣﺎد اﻟدﯾن اﻟﺑﻛري اﻟﺻ ﻘﻠﻲ ‪:‬‬ ‫د‬
‫ﻣﺗﺻوف ‪ ،‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻻﻧوار ﻓﻲ ﻋﻠم اﻻﺳرار ‪ -‬خ‬
‫ﺗﺻوف ‪ ،‬ﺿﻣن ﻣﺟﻣوﻋﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ دار اﻟﻛﺗ ب ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻘﯾرواﻧ ﻲ ( * ) ‪. .‬‬ ‫(‬
‫رﺣﻣن د ﺑ ن رﺷ ﯾق‬ ‫ﻧﺣ و ‪990‬ﻋﺑم ( د ﺑاﻟ ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻧﺣ و ‪ 380‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫‪-.‬‬
‫اﻟﻘﯾرواﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪ :‬ﻣؤرخ ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﺣﺎﻓظ ﻟﻠﺣدﯾث ‪ ،‬ﺷﺎﻋر ‪.‬ﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻣﺳ ﺗوﻋب‬ ‫ﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ وﻓ ﻲ أﺧﺑ ﺎر اﻟﻌﻠﻣ ﺎء واﻟﺻ ﻠﺣﺎء وﻣﻧ ﺎﻗﺑﮭم ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﻟزﯾﺎدات ﻣﺳﺎﺋل اﻟﻣﺑﺳوط ﻣﻣﺎ ﻟﯾس ﻓﻲ اﻟﻣدوﻧﺔ (وﺣﺞ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،376‬هﻓﺄﺧ ذ ﻋ ن‬
‫ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﻣﺷرق ) ‪ . ( 2‬اﺑ* )ن أﺑ ﻲ ﻋ ﺎﻣر ( * ) ‪ 400 - . . .‬ه =‬
‫ﺎﻣر ( ور اﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫‪ 1010‬اﻟم ( رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ أﺑ د )ﻲ ﻋ اﻟﻣﻧﺻ‬ ‫‪- . . .‬ﻋﺑ د‬
‫ﺣﺎﺟ ‪ :‬ب اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ ھﺷ ﺎم ﺑ ن‬ ‫ﻋﺎﻣر اﻟﻣﻌﺎﻓري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣط رف ‪ ،‬وﯾﻠﻘ ب ﺑﺷ ﻧﺟول‬
‫وﻟﻲ اﻟﺣﺟﺎﺑﺔ ﺑﻌد وﻓ ﺎة أﺧﯾ ﮫ اﻟﻣظﻔ ر )ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺣﻛم ﺑﻘرطﺑﺔ ‪ ،‬وآﺧر اﻟﻌﺎﻣرﯾﯾن ‪.‬‬
‫اﻟﺣﺎﺟ ب‬ ‫ﺑﺎﻟﻧﺎﺻ ه ر ﺛ م ﺑﺎﻟﻣ ﺄﻣون ‪ ،‬وﺻ ﺎر ﯾ دﻋﻰ )‬ ‫اﻟﻣﻠ وﺗﻠﻘكﺳ( بﻧﺔ ‪399‬‬
‫وطﻠب ﻣن اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ ھﺷ ﺎم أن ﯾوﻟﯾ ﮫ اﻟﻌﮭ د ﻣ ن‬ ‫اﻻﻋﻠﻰ ‪ ،‬اﻟﻣﺄﻣون ﻧﺎﺻر اﻟدوﻟﺔ (‬
‫وﻟ ) ﻲ ﻋﮭ د اﻟﻣﺳ ﻠﻣﯾن (‬ ‫ﺑﻌده ‪ ،‬ﻓوﻻه ھﺷﺎم ذﻟك ‪ ،‬ﻟﺿﻌﻔﮫ ‪ ،‬ﻓﺄﺿﯾف إﻟﻰ أﻟﻘﺎﺑ ﮫ‬
‫ﺣﻔﯾ( د ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑ ن ھﺷ ﺎم‬ ‫وﺧرج ﻏﺎزﯾﺎ ﻓﻌﻠم ﺑﺄن اﺑن ﻋﺑد اﻟﺟﺑﺎر )‬
‫وھدﯾ ﺔ ‪ 514 : 1‬ودار‬ ‫ﻟﻧﺎﺻ ا ر اﻻﻣ وي ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬ﺷ( ﺟرة ‪98‬‬
‫ﺑﻘرطﺑ ﺔ وﺧﻠ ﻊ اﻟﺧﻠﯾﻔ ﺔ‬ ‫اﻟﻛﺗ ب ‪) . 269 : 1‬ﻣﻌ‪ ( 2‬ﺎﻟم اﻻﯾﻣ ﺎنﻗ ‪: 3‬ﺎم‪. 231‬‬
‫ھﺷﺎم ﺑن اﻟﺣﻛم ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻘﻠ ب ﯾرﯾ د ﻗرطﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗﺧ ﺎذل ﻗ ﺎدة ﺟﯾﺷ ﮫ وﺗرﻛ وه ‪ ،‬ﻓوﺻ ل‬
‫ﯾس ﻣﻌ ﮫ إﻻ أﺻ ﺎﻏردﻣﺧ ﮫ ‪،‬‬ ‫‪Guadimellato‬‬
‫وﻟ‬ ‫إﻟ ﻰ ﻗﺻ ره ﻓ ﻲ أرﻣ ﻼط ) (‬
‫اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺟﺑ ﺎر ‪ ،‬ﻓﺧ رج إﻟ ﻰ ﺑﻌ ض اﻟﺟﺑ ﺎل ‪ ،‬ﻓ ﺄﺣﯾط ﺑ ﮫ وأﺧ ذ وذﺑ ﺢ ‪.‬‬
‫ﻣل إﻟ ﻰ اﻟﻘﺻ ر ﺑﻘرطﺑ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﺄﻣر اﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺟﺑ ﺎر ﺑﺷ ق ﺑطﻧ ﮫ وﻧ زع ﻣ ﺎ ﻓﯾ ﮫ‬
‫وﺣﺷوه ﺑﻌﻘﺎﻗﯾر ﺗﺣﻔظﮫ ‪ ،‬وﻛﺳ ﻲ ﻗﻣﯾﺻ ﺎ وﺳ راوﯾل وأﺧ رج ﻓﺳ ﻣر ﻋﻠ ﻰ ﺧﺷ ﺑﺔ‬
‫اﻟﺳﻣ دةن‪.‬وﻟ ﻲ اﻟﺣﺟﺎﺑ ﺔ ﻣ ن آل أﺑ ﻲ ﻋ ﺎﻣر ‪.‬‬ ‫طوﯾﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻋﻠ وھ ﻰ ﺑو آﺧﺎب ر‬
‫ﻓﻛﺎﻧت ﺗ دﻋوه ﺑ ﮫ أﻣ ﮫ وھ ﻲ‬ ‫وﻛﺎن ﯾﻌﺎب ﺑﺎﻟﻠﮭو واﻟﺷراب ‪ .‬أﻣﺎ ﻟﻘﺑﮫ ) ﺷﻧﺟول (‬
‫‪ Sanche‬ﺎن ﺷ ﺑﯾﮭﺎ ﺑ ﮫ ) ‪) * . ( 1‬اﺑ ن‬‫وﻛ‬ ‫ﺑﻧت اﻟﻣﻠ ك اﻻﺳ ﺑﺎﻧﯾوﻟﻲ ﺷ ﺎﻧﺟﮫ ) (‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 1012‬م (‬ ‫ﻓط ﯾس ( * ) ‪ 402 - 348‬ه = ‪960‬‬
‫ﻋﺑ ‪ -‬د اﻟ‬
‫واﻟﺣ دﯾث وﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻋﯾﺳﻰ ﺑن ﻓطﯾس ﺑن أﺻﺑﻎ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣط رفﻋ‪ :‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟﺗﻔﺳ ﯾر‬
‫ﺑﻘرطﺑﺔ ‪ ،‬ووﻟ ﻲ ﺑﮭ ﺎ اﻟﻣظ ﺎﻟم ﺛ م اﻟﻘﺿ ﺎء ﺳ ﻧﺔ‬ ‫اﻟرﺟﺎل ‪ .‬ﻣن أھل وﻟد‬
‫اﻻﻧدﻟس ‪.‬‬
‫ﺑﻘرطﺑ ﺔ ﻓ ﻲ ﺻ در اﻟﻔﺗﻧ ﺔ‬ ‫‪ 395‬ه ‪.‬‬
‫‪394‬ﯾﻠﺑه ث أن اﻋﺗ زل ﺳوﺗ ﻧﺔوﻓﻲ‬ ‫‪ ،‬وﻟ م‬
‫ﻛﺎن ﻟﮫ ﺳﺗﺔ وراﻗﯾن ‪ ،‬ﯾﻧﺳﺧون داﺋﻣﺎ ﻣﺎ ﯾﻣﻠﯾﮫ ﻣن اﻟﺣ دﯾث واﻻﺧﺑ ﺎر‬ ‫اﻟﺑرﺑرﯾﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﻘﺻ ص واﻻﺳ ﺑﺎب‬ ‫ره ‪.‬ﺎ ﺗﺻ ﺎﻧﯾﻔﮫ ﻓﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫‪ ،‬أو ﻣﺎ ﯾﺧﺗﺎر ﻧﻘﻠﮫ ﻣن ﻛﺗ ب ﻏﯾ أﻣ‬
‫اﻟﺗﻲ ﻧزل ﻣن أﺟﻠﮭﺎ اﻟﻘرآن (أﻛﺛر ﻣن ﻣﺋﺔ ﺟ زء ‪ ،‬و )اﻟﻣﺻ ﺎﺑﯾﺢﻓ ( ﻲ ﺗ راﺟم‬
‫ﻣﺋ ( ﺔ وﺧﻣﺳ ون ﺟ زءا ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻧﺣو ﻣﺋﺔ ﺟزء ‪ ،‬و ) ﻓﺿﺎﺋل اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن‬
‫اﻻﺧو )وة ﻣ ن اﻟﻣﺣ دﺛﯾن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ‬ ‫اﻟﻧﺎﺳﺦ واﻟﻣﻧﺳوخ (ﺛﻼﺛون ﺟ زءا ‪،‬‬
‫وة‬ ‫زءاأﻋ‪ ،‬و )ﻼم اﻟﻧﺑ‬ ‫ﺎﻟﻔﯾن ( ون ﺟ‬
‫أرﺑﻌ‬ ‫واﻟﺗ ﺎﺑﻌﯾنﺑﻌ‪ ،‬وﻣ دھمن ﻣ ن اﻟﺧ‬
‫وﻛﺎن ﻋﻠﻰ اﺗﺻﺎل ﺑﻌﻠﻣ ﺎء اﻟﻣﺷ رق ﯾﻛ ﺎﺗﺑﮭم‬ ‫ودﻻﻻت اﻟرﺳﺎﻟﺔ ( ﻋﺷرة أﺟزاء ‪.‬‬
‫وﯾﻛﺎﺗﺑوﻧﮫ ‪ .‬وﺟﻣﻊ ﻣن اﻟﻛﺗب ﻣﺎ ﻟم ﯾﺟﻣﻊ ﻣﺛﻠﮫ أﺣد ﻣن أھل * ) ھﺎﻣش ‪) * ( 2‬‬
‫‪ ( 1‬اﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪ . 50 - 38 : 3‬ﻋﺻره ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ‪.‬ﻗﺎل اﺑن ﻧﺎﺻر اﻟ دﯾن‬
‫‪ :‬ﺑﯾﻌت ﻛﺗﺑﮫ ﺑﻌده ﺑﺄرﺑﻌﯾن أﻟف دﯾﻧﺎر ) ‪ . ( 1‬أﻛﺛر ﻣن ﻣﺋﺔ ﺟزء ‪ ،‬و ) ﻓﺿﺎﺋل‬
‫ﺛﻼﺛ ون ﺟ زءا ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻧﺎﺳ ﺦ واﻟﻣﻧﺳ وخ (‬ ‫اﻟﺗﺎﺑﻌﯾن ( ﻣﺋﺔ وﺧﻣﺳون ﺟزءا ‪ ،‬و )‬
‫ن اﻟﻣﺣ دﺛﯾن ‪ ،‬ﻣ ن اﻟﺻ ﺣﺎﺑﺔ واﻟﺗ ﺎﺑﻌﯾن ‪ ،‬وﻣ ن ﺑﻌ دھم ﻣ ن اﻟﺧ ﺎﻟﻔﯾن (‬
‫وﻛ ﺎن‬ ‫ﻋﺷﺔ ( رة أﺟ زاء ‪.‬‬ ‫ﻼم اﻟﻧﺑ وة ودﻻﻻت اﻟرﺳ ﺎﻟ‬ ‫زءا ‪ ،‬و )‬
‫أرﺑﻌ ون ﺟ أﻋ‬
‫وﺟﻣﻊ ﻣن اﻟﻛﺗب ﻣ ﺎ ﻟ م ﯾﺟﻣ ﻊ‬ ‫ﻋﻠﻰ اﺗﺻﺎل ﺑﻌﻠﻣﺎء اﻟﻣﺷرق ﯾﻛﺎﺗﺑﮭم وﯾﻛﺎﺗﺑوﻧﮫ ‪.‬‬
‫ﻣﺛﻠﮫ أﺣد ﻣن أھل ﻋﺻره ﻓﻲ اﻻﻧدﻟس ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪ :‬ﺑﯾﻌت ﻛﺗﺑﮫ ﺑﻌده‬
‫ﺑﺄرﺑﻌﯾن أﻟف دﯾﻧﺎر ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن زﻧﺟﻠﺔ ( * ) ‪ - . . .‬ﺣواﻟﻲ ‪ 403‬ه = ‪. . .‬‬
‫ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و زرﻋ ﺔ اﺑ ن زﻧﺟﻠ ﺔﻋ‪ :‬ﺎﻟم‬ ‫ﻋﺑن د‬‫‪1012‬ﺑ م (‬
‫ﺣ‪ -‬اﻟواﻟﻲرﺣﻣن‬
‫ﺑﺎﻟﻘراآت ﻛﺎن ﻗﺎﺿﯾﺎ ﻣﺎﻟﻛﯾﺎ ‪ .‬ﻗرأ ﻋﻠﻰ أﺣﻣد ﺑن ﻓﺎرس ﻛﺗﺎﺑﮫ ) اﻟﺻﺎﺣﺑﻲ ( ﺳﻧﺔ‬
‫ﺣﺟ ﺔ اﻟﻘ راآت ‪ -‬ط (ﺣﻘﻘ ﮫ‬ ‫وﺻ ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫‪ 382‬ﻓﻲ اﻟﻣﺣﻣدﯾﺔ )ﺑ ﺎﻟري (‬
‫رف اﻟﻘ راء ﻓ ﻲ اﻟوﻗ ف واﻻﺑﺗ داء ‪ -‬خ (ﺟ زآن‬ ‫اﻻﺳﺗﺎذ ﺳ ﻌﯾد اﻻﻓﻐ ﺎﻧﻲﺷ ‪ ،‬و )‬
‫ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ ﻋﺎﻛف اﻟﻌﺎﻧﻲ ﺑﺑﻐ داد ) ‪) * . ( 2‬اﻻدرﯾﺳ ﻲ ( * ) ‪ 405 - . . .‬ه =‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑ ن إدرﯾ س‬ ‫‪ 1015‬م (‬
‫رﺣﻣن‪-‬ﺑ ن‬ ‫ﻋﺑ د اﻟ ‪. . .‬‬
‫ؤرخ ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻣﺣ دث ﺳ ﻣرﻗﻧد ‪.‬وﺗ وﻓﻲ‬ ‫اﻻﺳﺗراﺑﺎذي اﻟﺳ ﻣرﻗﻧدي ‪ ،‬أﺑ و ﺳ ﻣ ﻌد ‪:‬‬
‫ﺑﮭﺎ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﺟده إدرﯾس ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺗﺎرﯾﺦ أﺳﺗراﺑﺎذ ( وھﻲ ﺑﻠد أﺑﯾﮫ ‪ ،‬و ) ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻋرﺿ ﮫ ﻋﻠ ﻰ اﻟ دارﻗطﻧﻲ ﻓﺎﺳﺗﺣﺳ ﻧﮫ ‪.‬وﻛ ﺎن‬ ‫ﺳﻣرﻗﻧد (ﻗﺎل اﺑن ﺗﻐري ﺑ ردي ‪:‬‬
‫اﻟﺻ ﻠﺔ ﻻﺑ ن ﺑﺷ ﻛوال ‪303‬واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﺛﻘﺔ ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫واﻟ دﯾﺑﺎج‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﻗﺿ ﺎة اﻻﻧ دﻟس ‪87‬‬ ‫واﻟﻣﻐ رب ﻓ ﻲ ﺣﻠ ﻰ اﻟﻣﻐ رب ‪1‬وﺗ ‪211 :‬‬
‫اﻟﻣذھب ‪ ،‬طﺑﻌﺔ اﺑن ﺷﻘرون ‪ 150‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻓطﯾس ‪ ،‬ﻟﻘب‪ ،‬واﺳﻣﮫ ﺳ ﻠﯾﻣﺎن ‪2 ) .‬‬
‫(ﺣﺟﺔ اﻟﻘ راآت ‪( 3 ) . 49 ، 30 ، 28 ، 27 ، 26‬اﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 1‬‬
‫واﻟﻧﺟ وم اﻟزاھ رة ‪237 : 4‬‬ ‫‪ 29‬وﺳﯾر اﻟﻧﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬اﻟطﺑﻘﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ واﻟﻌﺷ رون ‪.‬‬
‫د‬ ‫‪ 1018‬م (‬
‫وي ( * ) ‪ 408 - 368‬ه = ‪ - 978‬ﻋﺑ‬ ‫‪) * .‬ﻰ اﻻﻣ‬ ‫اﻟﻣرﺗﺿ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﻧﺎﺻ ر اﻻﻣ وي ‪:‬أﻣﯾ ر ‪.‬‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻣﻠ نك اﺑ‬
‫واﺳ ( ﺗوﻟﻰ ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﻠﯾﻣﺎن ﺑ ن اﻟﺣﻛ م‬ ‫اﻟﻣؤﯾ د )‬
‫ﺎن ﻣﻘﯾﻣ ﺎ ﺑﻘرطﺑ ﺔ إﻟ ﻰ أن ﻗﺗ ل ﺳ‬
‫اﻟﻣﻠك ﻋﻠﻲ ﺑن ﺣﻣود ‪ ،‬ﻓﺧرج ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﻣﺳﺗﺧﻔﯾﺎ وﻧزل ﺑﺟﯾﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺑل ﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫اﻟﻣرﺗﺿ ﻰﺳ( ﻧﺔ ‪ 407‬ه ‪.‬‬ ‫ض اﻟﻣﺧ ﺎﻟﻔﯾن ﻻﺑ ن ﺣﻣ ود ‪ ،‬ﻓﺑ ﺎﯾﻌوه وﻟﻘﺑ وه )‬
‫زاوي ﺑ ن‬ ‫ﻧﮭﺎإﻟ ﻰ ﻏرﻧﺎط ﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ﺎﺗﻠﮭم ﺑﮭ ﺎ )‬ ‫وﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫وﺳ ﺎروا ﻣﻌ ﮫ إﻟﺟﺔ ‪،‬ﻰ ﺻ‬
‫ورأوا ﻣن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺻراﻣﺔ ‪ ،‬ﻓﻧ دﻣوا ﻋﻠ ﻰ ﺗﻘدﯾﻣ ﮫ ‪،‬‬ ‫زﯾري ( اﻟﺻﻧﮭﺎﺟﻲ ‪.‬‬
‫ﺎن ‪:‬رﺟ ﻼ ﺻ ﺎﻟﺣﺎ‬ ‫ﺎل ‪.‬اﺑ ن ﺣﻛ زم‬ ‫ﻏﯾﻠ ﺔ‬ ‫ﺎﻧﮭزﻣوا ﻋﻧ ﮫ ‪ ،‬ودﺳ وا ﻣ ن ﻗﺗﻠ ﮫ ﻗ‬
‫ﻼ إﻟ ﻰ اﻟﻔﻘ ﮫ ‪ ،‬ﻟ م ﯾﻠ ﺑس ﻓ ﻲ وﻻﯾﺗ ﮫ ﺧ زا إﻟ ﻰ أن ﻗﺗ ل ) ‪) * . ( 1‬‬
‫د‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫‪ 1017‬م (رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ﻲ ( * ) ‪ 408 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﻋﺑ ‪ - . .‬د اﻟ‬ ‫اﻟﻔراﺳ‬
‫راس )ن ﻗ رى ﺗ وﻧس‬ ‫ﻣ‬ ‫اﻟﻔراﺳﻲ ‪ :‬ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣﺎﺟن ھﺟﺎء ﺷرﯾر ‪.‬وﻟد ﻓﻲ ﺑﻧﻲ ﻓ‬
‫ﺳوﺳﻘطﺔ ﻣ‪ :‬ن ﺳ طﺢ وھ و ﺳ ﻛران ‪ ،‬وﻗ د‬ ‫وﻣﺎت ﺑﻣدﯾﻧ ﺔ ﺳ‬ ‫( وﺗﺄدب ﺑﺗوﻧس ‪.‬‬
‫ت ( * ) ‪ 431 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﯾن ) ‪2‬اﺑ ( ‪) * .‬ن دوﺳ‬ ‫ﻰ اﻟﺛﻼﺛ‬ ‫ف ﻋﻠ‬ ‫ﻧﯾ‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋزﯾ ز ‪ ،‬أﺑ و ﺳ ﻌﯾد ‪ ،‬اﻟﺣ ﺎﻛم ‪،‬‬ ‫‪ 1040‬م (‬‫ﻋﺑد‬
‫ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺧراﺳأﺧ ﺎنذ ‪.‬اﻟﻠﻐ ﺔ ﻋ ن‬ ‫ﺎﻟم ت ‪:‬‬‫ﺎﺑن دوﺳ‬
‫اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﻋ‬
‫رد ﻋﻠ ﻰ اﻟزﺟ ﺎﺟﻲ (‬ ‫دي ﮫ‪ .‬ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫اﻟﺟوھري ‪ ،‬وأﺧذ ﻋﻧ ﮫ اﻟواﺣ ﻟ‬
‫ﻓﯾﻣﺎ اﺳﺗدرﻛﮫ ﻋﻠﻰ اﺑن اﻟﺳﻛﯾت ﻓﻲ إﺻ ﻼح اﻟﻣﻧط ق ‪.‬وﻛ ﺎن * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫وﺟﻣﮭ رة اﻻﻧﺳ ﺎب‬ ‫واﺑ‪ 50‬ن اﻻﺛﯾ ﺣ ر ‪:‬وادث ﺳ ﻧﺔ ‪407‬‬ ‫اﻟﻣﻌﺟ ب ‪ 49‬و‬ ‫)‪(1‬‬
‫‪ 93‬واﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪ 121 : 3‬و ‪ 125‬وﻓﯾﮫ اﺳم ﺟده ) ﻋﺑد ﷲ ( ﺑدﻻ ﻣن ) ﻋﺑد‬
‫م اﻻول ‪ . 397‬ﻓ) ‪ ( 2‬وات‬ ‫ن اﻟﻘﺳ‬ ‫د اﻻول ﻣ‬ ‫اﻟﻣﺟﻠ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻠذﺧﯾرة ‪ ،‬ك (‬ ‫واﻟ‬
‫اﻟﺳرﺧﺳ ﻲ ( * ) ‪ 439 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬ ‫أﺻ م ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪. 261 : 1‬‬
‫ﻓﻘﯾ ‪ :‬ﮫ ﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﺳرﺧﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﺑﻛ ر‬ ‫‪1048 -‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫أھل ﺳرﺧس ‪ .‬اﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺧوزﺳﺗﺎن ‪ ،‬ووﻟﻲ ﻗﺿﺎء اﻟﺑﺻرة ﻣرﺗﯾن ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )‬
‫اﻟﻠﺑﯾ دي ( * ) ‪ 440 - 360‬ه =‬ ‫ﻟﻠﻛرﻣ( ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﻘ ﮫ ) ‪) * . ( 2‬‬ ‫ﺗﻛﻣﻠ ﺔ اﻟﺗﺟرﯾ د‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑد ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪ ،‬أﺑ و‬ ‫رﺣﻣن ﺑ ن نﻣﺣﻣ‬
‫ﺑ‬ ‫‪ 1049‬اﻟم (‬
‫‪- 971‬ﻋﺑ د‬
‫اﻟﻘﺎﺳم اﻟﺣﺿرﻣﻲ اﻟﻠﺑﯾدي ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻟﮫ ﻋﻠم ﺑﺎﻻدب ﻣ‬
‫وﻧظم ‪.‬ن أھ ل ﻟﺑﯾ دة‬
‫رﺋﺎﺳ ﺔ اﻟﻌﻠ م ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﮭدﯾ ﺎزﺔ ‪.‬‬
‫ﻣ ن ﻗ ) رى اﻟﺳ ﺎﺣل اﻻﻓرﯾﻘﻓﻘ ﻲﮫ (أھ ل وﺣ‬
‫ﻣﻧﺎﻗ ) ب اﻟﺟﺑﻧﯾ ﺎﻧﻲ ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬ ‫اﻟﻘﯾ روان ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﻟﺑﮭ ﮫ ﺎ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻠﺧص ( ﻓﻲ اﺧﺗﺻﺎر اﻟﻣدﻧﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﺟﺎﻣﻊ (ﻓﻲ ﻣذھب اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ ،‬ﯾزﯾد ﻋﻠ ﻰ‬
‫ﻣﺋﺗﻲ ﺟزء ﻛﺑﺎر ‪ ،‬ﻓﻲ ﺑﺳط ﻣﺳﺎﺋل اﻟﻣدوﻧﺔ واﻟﺗﻔرﯾ ﻊ ﻋﻠﯾﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش‬
‫‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 263 : 1‬واﻟﺟواھر اﻟﻣﺿﯾﺔ ‪ 309 : 1‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة‬
‫ت ‪.‬ر ﺧط ﮫ واﻟ واو ﻓﯾ ﮫ أﻗ رب ﻣ ن‬ ‫درﺳ ظﮭ‬
‫ﺑق ﺗﻌرﯾﻔ ﮫ ﺑ ﺎﺑن ﺛ م‬ ‫ﻗﻠت ‪:‬‬‫‪ 302‬ﺳ‬
‫اﻟﺟ واھر اﻟﻣﺿ ﯾﺔ ‪. 308 : 1‬‬ ‫اﻟراء ‪ ،‬ﻓﺗرﺟﺢ ان ﯾﻛون )اﺑن دوﺳ ت ( ‪( 2 ) .‬‬
‫) ‪ ( 3‬ﺗرﺗﯾب اﻟﻣدارك ‪ -‬خ ‪ ،‬اﻟﻣﺟﻠد اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪.‬وﻣﻧﺎﻗب اﻟﺟﺑﻧﯾ ﺎﻧﻲ ‪. 84‬واﻟﺗ ﺎج ‪2‬‬
‫ﻓﯾﮫ ‪:‬د )اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 492 :‬واﻟدﯾﺑﺎج ‪ 152‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 66 : 3‬وھو ﻋﺑ‬
‫ﺗرﺟﻣ ﺔ * )‬ ‫ﺷ ( ﺟرة اﻟﻧ ور ‪ :‬اﻟ‬ ‫‪430‬‬‫د اﻟ رﺣﻣن ‪ ،‬ﺗ وﻓﻲ ﻗرﯾﺑ ﺎ ﻣ ن ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻟﻔوراﻧﻲ ( * ) ‪ 461 - 388‬ه = ‪ 1069 - 998‬م‬
‫أﺣﻣد ﺑن ﻓوران ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻻﺻول واﻟﻔروعﻛ ‪ .‬ﺎن ﻣﻘ دم‬
‫اﻻﺻ ول واﻟﺧ ﻼف واﻟﺟ دل واﻟﻣﻠ ل واﻟﻧﺣ ل ‪.‬‬ ‫رو ‪.‬‬‫ﻧفﺑﻣﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺷوﺻ ﺎﻓﻌﯾﺔ‬
‫أﺣﻛﺎم روع اﻟدﯾﺎﻧ ﺔ ‪ -‬خ (اﻟﻣﺟﻠ د‬
‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻣرو ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) اﻻﺑﺎﻧﺔ ﻋن ﻓ‬
‫اﻻول ﻣﻧﮫ ﻓﻲ دار اﻟﻛﺗب ‪ ،‬ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬و ) ﺗﺗﻣﺔ اﻻﺑﺎﻧﺔ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﻋﺷرة‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫أﺟ زاء ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن ﻣﮭﻧ د ( * ) ‪ 467 - 398‬ه = ‪ 1075 - 1008‬م (‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻛﺑﯾ ر ‪ ،‬اﺑ ن ﻣﮭﻧ د اﻟﻠﺧﻣ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣط رف ‪:‬ﻋ ﺎﻟم‬
‫ﻲ ‪.‬أھ ل طﻠﯾطﻠ ﺗﻌﻠﺔ ‪ .‬م ﺑﻘرطﺑ ﺔﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫أﻧدﻟﺳ ن‬
‫ﯾدﻟﺔ ‪ ،‬ب ﻣ‬ ‫ﺑﺎﻟﻔﻼﺣ ﺔ واﻟﺻ طﺑﯾ‬
‫اﻻدوﯾ ﺔ اﻟﻣﻔ ردة (اﺳ ﺗﻌﻣﻠﮫ‬ ‫ﺗﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﻣﺟﻣوع ﻓﻲ اﻟﻔﻼﺣﺔ (وﻛﺗﺎب ﻓ ﻲ )‬
‫ره (اﺑ ن اﻻﺑ ﺎر وﻟ م ﯾﺑ ﯾن ﻣوﺿ وﻋﮫﺛ ‪ .‬م ﻗ ﺎل ‪:‬‬ ‫اﻟوﺳ ﺎد‬
‫أھل ﻋﺻ ره ‪ ،‬و ) ذﻛ‬
‫وھو اﻟذي ﺗوﻟﻰ ﻏرس ﺟﻧﺔ اﻟﻣﺄﻣون اﺑن ذي اﻟﻧون اﻟﺷ ﮭﯾرة ﻓ ﻲ طﻠﯾطﻠ ﺔ ) ‪( 2‬‬
‫اﻟﺣﺿ رﻣﻲﻣ( ن‬ ‫ﻣﻛ ﺎن )‬ ‫اﻟﻣﺻ ري (‬ ‫‪ 287‬ﻊ ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫‪* .‬ھ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬ووﻗ‬
‫‪ 446‬م ﯾ ذﻛر ﻣﺻ دره ‪1 ) .‬اﺑ( ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪: 1‬‬ ‫ﺧطﺄ اﻟطﺑﻊ ‪ .‬ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮫ ﺳﻧﺔ وﻟ‬
‫‪ 276‬وﻟﺳﺎن اﻟﻣﯾزان ‪ 433 : 3‬واﻟﻧووي ‪ 280 : 2‬واﻟﺳﺑﻛﻲ ‪ 225 : 3‬واﻟﻔﮭرس‬
‫اﻟﺗﻣﮭﯾدي ‪ 215‬وﻣﺧطوطﺎت دار اﻟﻛﺗب ‪ ( 2 ) . 4‬اﻟﺗﻛﻣﻠﺔ ‪ ) * . 551‬اﺑن ﻧﻣ دة‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن إﺳ ﺣﺎق ‪،‬‬ ‫( * ) ‪ 470 - 383‬ه = ‪ 1078 - 993‬م‬
‫اﺑن ﻣﻧدة اﻟﻌﺑدي اﻻﺻﺑﮭﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ‪ :‬ﺣﺎﻓظ ‪ ،‬ﻣؤرخ ‪ .‬ﺟﻠﯾل اﻟﻘدر ‪ ،‬واﺳﻊ‬
‫اﻟرواﯾﺔ ‪ ،‬ﻟﮫ أﺻﺣﺎب وأﺗﺑﺎع ﯾﻌرﻓ ون ﺑﺎﻟﻌﺑ د رﺣﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﯾﻧﺗﻣ ون إﻟ ﻰ اﻋﺗﻘ ﺎده ‪.‬‬
‫ﻧﺔ ﻟﻛرط ﻓ ﻲ ﺗﺷ دده ﺣﺗ ﻰ ﺗ وھم‬ ‫ﻛﺎن ﺷدﯾدا ﻓ ﻲ ﻧاﻟﺳﮫ أﻓ‬ ‫ﻗﺎل اﺑن ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪:‬‬
‫ﻧف ﻛﺗﺑ ﺎ ﻛﺛﯾ رة ‪ ،‬وردودا ﻋﻠ ﻰ أھ ل اﻟﺑ دع ‪.‬ﻣ ن‬ ‫وﺻ ﺎه ‪.‬‬
‫ﻓﯾﮫ اﻟﺗﺟﺳ ﯾم ‪ ،‬وﺣﺎﺷ‬
‫ذھﺑﻲ ‪) :‬ﮫ ﻣﺣﺎﺳ ن ‪،‬‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺑﮭﺎن (ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓﯾﮭ ﻗ ﺎ ‪.‬ﺎل اﻟ‬ ‫ﻛﺗﺑ ﺗ ﮫ )ﺎرﯾﺦ أﺻ وﻣوﻟ‬
‫وھو ﻓ ﻲ ﺗواﻟﯾﻔ ﮫ ﺣﺎط ب ﻟﯾ ل ﯾ روي اﻟﻐ ث واﻟﺳ ﻣﯾن ‪ ،‬وﯾ ﻧظم ردئ اﻟﺧ رز ﻣ ﻊ‬
‫ﺗﺧرج)ﻣ ن ﻛﺗ ب اﻟﻧ ﺎس ﻟﻠﺗ ذﻛرة‬ ‫اﻟﻣﺳﻛﺗ ﺎب‬ ‫اﻟ در اﻟﺛﻣ وھﯾن (و‪ .‬ﻣﺻ ﻧف‬
‫واﻟﻣﺳ ﺗطرف ﻣ ن أﺣ وال اﻟرﺟ ﺎل ﻟﻠﻣﻌرﻓ ﺔ ‪ -‬خوﻗ (ﻗﻠ ﻊتﻟ ‪ :‬ﻲ ﻣﻧ ﮫ ﺗﺻ وﯾر‬
‫اﻟﺟ زء اﻟﺛﺎﻟ ث إﻟ ﻰ ﻧﮭﺎﯾ ﺔ اﻟﺟ زء‬ ‫ﻣﺟﻠ د ﺿ ﺧم ﻋﻠﯾ ھﮫ ﻣ ذا ﺎﻣ ﻧﺻن ﮫ‬
‫أول‪) :‬‬
‫واﻟﻌﺷرﯾنﻓﻲ( ﺗﺎرﯾﺦ ﺻدر اﻻﺳ ﻼم وﻗ د ﺑﻠ ﻎ ﻓ ﻲ اﻟﺟ زء اﻟﺣ ﺎدي‬ ‫اﻟواﺣد وھو‬
‫واﻟﻌﺷرﯾن أول أﺧﺑﺎر ﺳﻧﺔ ‪) * . ( 1 ) 198‬اﺑن ﻋﺗ ﺎب ( * ) ‪ 520 - 433‬ه =‬
‫‪ 1126 - 1041‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺗﺎب ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن‬
‫أھل ﻗرطﺑﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺷﻔﺎء اﻟﺻدور ( ﻓﻲ اﻟزھد واﻟرﻗﺎﺋق ) ‪ ) * . ( 2‬اﺑن اﻟﺻﻘر‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫دﺑ‬ ‫‪1129‬ﺑم ( ن ﻣﺣﻣ‬ ‫‪- 1062‬رﺣﻣن‬ ‫‪ 523‬ه =د اﻟ‬
‫( * ) ‪ - 454‬ﻋﺑ‬
‫اﻟرﺣﻣن * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪260 : 1‬وطﺑﻘﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ ‪: 2‬‬
‫‪ 242‬وﻣﺧﺗﺻره ‪ 396‬وﺳﯾر اﻟﻧﺑﻼء ‪ -‬خ ‪ .‬اﻟﻣﺟﻠد ‪ 15‬وﻓﯾﮫ ‪:‬ﻣوﻟده ﺳ ﻧﺔ ‪ 381‬ه‬
‫ب ‪34 : 1‬‬ ‫وردي ‪1‬واﺑ‪379 :‬ن رﺟ‬ ‫رة ‪5‬واﺑ‪105 :‬ن اﻟ‬ ‫واﻟﻧﺟ ‪ .‬وم اﻟزاھ‬
‫واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬وﻣذﻛرات اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬واﻧظر ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ‪ 147 : 5‬ﻓﻲ اﻟﻛﻼم‬
‫‪. 342‬ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﻋﻠﻰ ﻣﺻﻧف ﻟﮫ ﻓﻲ اﻟرﻗم اﻟﻌﺎم ‪ 230‬ص ‪( 2 ) .‬اﻟﺻ ﻠﺔ اﺑ‬
‫أﺻ ﻠﮫ ﻣ ن‬ ‫ﻓﺎﺿل أﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬ﻟﮫ ﻋﻧﺎﯾ ﺔ ﺑﺎﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪.‬‬ ‫اﻟﺻﻘر اﻻﻧﺻﺎري ‪ ،‬أﺑو زﯾد ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻟﻣرﯾ ‪ .‬ﺔ ‪ ،‬وﺗﻧﻘ ل ﻓ ﻲ طﻠ ب‬ ‫ﺑﻠﻧﺳ ﯾﺔ‬
‫ر ﺳرﻗﺳ طﺔ اﻻﻋﻠ ﻰ ‪ ،‬وﻣوﻟ ده ﻓ ﻧﺷﻲ ﺄ‬
‫وﺳ ﻛن ﻣدﯾﻧ ﻓ ﺔ ﺎس ‪ ،‬ﺛ م‬ ‫اﻟﻌﻠم ﻓﺄﺧذ ﻋن ﻋﻠﻣﺎء ﻗرطﺑﺔ وإﺷﺑﯾﻠﯾﺔ وﻣﺎﻟﻘﺔ وﺳ ﺑﺗﺔ ‪.‬‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر اﻟﺳ ﯾر واﻟﻣﻐ ﺎزي (‬ ‫اﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﻣراﻛش ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭ ﺎﻣ ‪ .‬ن ﻣﺻ ﻧﻔﺎﺗﮫ )‬
‫ﻣﻧﺗﺧ ب ﺳ ﯾر اﻟﻣﺻ طﻔﻰ ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻛرﻣ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪- 457‬‬ ‫ﻓﻲ ﺟزء ‪ ،‬و )‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﻣﯾروﯾﮫ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل‬ ‫‪ 543‬ه = ‪ 1149 - 1065‬م (‬
‫ﻣوﻟ ده ﺑﻛرﻣ ﺎن‬ ‫راﺳ ﺎن ‪.‬‬‫ﺣﻧﻔ ﻲ اﻧﺗﮭ ت إﻟﯾ ﮫ رﯾﺎﺳ ﺔ اﻟﻣ ذھب ﺑﺧ‬ ‫اﻟﻛرﻣﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﻓﻘﯾﮫ‬
‫ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﻣرو ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) اﻟﺗﺟرﯾد ( ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و ) اﻻﯾﺿﺎح ﻓﻲ ﺷرح اﻟﺗﺟرﯾد‬
‫‪ -‬خ (ﺛﻼث ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬ﺷو )رح اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻛﺑﯾ ر ( و )اﻟﻔﺗ ﺎوي ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟﺣﻠواﻧﻲ ( * ) ‪ 546 - 490‬ه = ‪ 1151 - 1097‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣ‪ ،‬أﺑ د اﺑ ن أﺑ ﻲ اﻟﻔﻣﻔﺳ ﺗﺢ ‪:‬ر ‪ ،‬ﻓﻘﯾ ﮫ ﺣﻧﺑﻠ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﺣﻠ وواﻧﻲ‬
‫ﻋﺎرف ﺑﺎﻻدب ‪ .‬ﻣن أھل ﺑﻐداد ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) اﻟﺗﺑﺻرة ( ﻓﻘﮫ ‪ ،‬و ) اﻟﮭداﯾﺔ (ﻓ ﻲ‬
‫أﺻول اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و ) ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن ( ﻓﻲ ‪ 41‬ﺟزءا ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﺗﺟر ﻓﻲ اﻟﺧل وﻻ ﯾﻘﺑل‬
‫ﻣن أﺣد ﺷﯾﺋﺎ ‪ .‬واﻟﺣﻠواﻧﻲ ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ﺑﯾﻊ اﻟﺣﻠوى ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 2‬‬
‫وﻓﯾﮫ رواﯾﺔ أﺧرى ﻓﻲ وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 511‬ه ‪.‬‬ ‫( ﺟذوة اﻻﻗﺗﺑﺎس ‪ 6‬ﻣن اﻟﻛراس ‪33‬‬
‫وﻓﯾ ﮫ ‪:‬‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪37 : 2‬‬ ‫‪ 91‬واھر اﻟﻣﺿ ﯾﺔ ‪304 : 1‬‬ ‫واﻟﺟ‬ ‫)‪2‬‬
‫اﻟﻔواﺋ( د اﻟﺑﮭﯾ ﺔ‬
‫وھو ﻓ ﻲ ﻣﻔﺗ ﺎح‬ ‫وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 544‬واﻟﻔﮭرس اﻟﺗﻣﮭﯾدي ‪ 172‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪345‬‬
‫وﻓ ( ﻲ ﻣﻌﺟ م اﻟﺑﻠ دان ‪) 241 : 7‬ﻛرﻣ ﺎن‬ ‫اﻟﺳﻌﺎدة ‪ ) 144 : 2‬ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫ﺑﺎﻟﻔﺗﺢ ‪ ،‬ورﺑﻣﺎ ﻛﺳرت ‪ ،‬واﻟﻔﺗﺢ أﺷﮭر ﺑﺎﻟﺻﺣﺔ ( ‪ ( 3 ) .‬اﻟﻣﻧﮭﺞ اﻻﺣﻣد ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫* ) اﻟﻣﻛﻧﺎﺳﻲ ( * ) ‪ 571 - . . .‬ه = ‪ 1175 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫اﻟﺳﻠﻣﻲ اﻻﻧدﻟﺳ ﻲ اﻟﻣﻛﻧﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و ﻣﺣﻣﻛﺎﺗد ‪:‬ب ﻣﺟﯾ د ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ ﻌرﺗ ‪ .‬ﺄدب ﻓ ﻲ‬
‫راﻛش ‪،‬ل أن ﯾﻛﺗﮭ لﻟ ‪.‬دﯾ ﮫ ) وان رﺳ ﺎﺋل (‬ ‫ﻗﺑ‬ ‫ﻣرﺳ ﯾﺔ وﻏﯾرھ وﻣ ﺎ ‪ .‬ﺎت ﺑﻣ‬
‫ﺗداوﻟﮫ اﻟﻧﺎس وﺗﻧﺎﻓﺳوا ﻓﯾﮫ ‪ ،‬و ) ﻣﻘﺎﻣﺎت ( ﻓﻲ أﻏراض ﺷﺗﻰ ‪ .‬وﻗﺎﻟوا ‪:‬ﺧﺗﻣ ت‬
‫اﻟﺑﻼﻏﺔ ﺑﮫ ﻓ ﻲ اﻻﻧ دﻟس ) ‪) * . ( 1‬اﻻﻧﺑ ﺎري ( * ) ‪ 577 - 513‬ه = ‪- 1119‬‬
‫‪ 1181‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑﯾد ﷲ‬
‫ﺎري ‪:‬ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﻠﻐ ﺔ واﻻدب‬ ‫اﻻﻧﺻ ﺎري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺑرﻛ ﺎت ‪ ،‬ﻛﻣ ﺎل اﻟ دﯾن ﻧﺑاﻻﻣ ن‬
‫زاھدا ﻋﻔﯾﻔﺎ ‪ ،‬ﺧﺷن اﻟﻌ ﯾش واﻟﻣﻠ ﺑس ‪ ،‬ﻻ ﯾﻘﺑ ل ﻣ ن أﺣ د‬ ‫اﻟرﺟﺎل ‪.‬‬
‫وﺗﺎرﯾﺦ ﻛﺎن‬
‫ﻧزھﺔ اﻻﻟﺑﺎء ﻓ ﻲ طﺑﻘ ﺎت اﻻدﺑ ﺎء ‪ -‬ط ( و‬ ‫ﺷﯾﺋﺎ ‪ .‬ﺳﻛن ﺑﻐداد وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫ﺔ‬ ‫ﻟﻣﻌ)‬
‫ﺔ‪-‬ط(و‬ ‫ط ( و )رار اﻟﻌرﺑﯾ‬‫راب ‪ -‬أﺳ‬ ‫دل اﻻﻋ‬ ‫راب ﻓ ) ﻲ ﺟ‬ ‫ﻻﻏ‬
‫اﻻﻧﺻو )ﺎف ﻓ ﻲ ﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﺧ ﻼف ‪ -‬طﻓ ( ﻲ‬ ‫اﻻدﻟ ﺔ ‪ -‬ﻓخ ( ﻲ ﻋﻠ م‬
‫اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪،‬‬
‫اﻟﺑﯾﺎن ﻓﻲ ﻏرﯾب إﻋ راب اﻟﻘ رآن ‪ -‬ط‬ ‫ﻧﺣو اﻟﻛوﻓﯾﯾن واﻟﺑﺻرﯾﯾن ‪ ،‬ﺟزآن ‪ ،‬و )‬
‫( و ) ﻋﻣدة اﻻدﺑﺎء ﻓﻲ ﻣﻌرﻓﺔ ﻣﺎ ﯾﻛﺗب ﻓﯾﮫ ﺑﺎﻻﻟف واﻟﯾﺎء ‪ -‬خ ( و ) اﻟﻣﯾزان (‬
‫ﻓ ﻲ اﻟﻧﺣ و ) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن ﺣﺑ ﯾش ( * ) ‪ 584 - 504‬ه = ‪ 1188 - 1111‬م (‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ اﻻﻧﺻﺎري اﻻﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم اﺑن ﺣﺑ ﯾش‬
‫ﺔ)(‬ ‫أھ ‪ .‬ل اﻟﻣرﯾ‬ ‫اﻟﺣﻔ ن ﺎظ‬ ‫ن ﻣ‬ ‫راآت ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ﺔ واﻟﻘ‬ ‫ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ‬
‫ﺎﻟم ‪:‬‬ ‫خ‪،‬ﻋ‬
‫وﺑﻐﯾ ﺔ‬ ‫وزاد اﻟﻣﺳ ﺎﻓر ‪34‬‬ ‫اﻟﺗﻛﻣﻠ ﺔ ‪567 : 2‬‬ ‫‪* Almeria‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫‪ 262‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎة‬ ‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪2 ) . 591‬اﻟﻔ( وات ‪: 1‬وﺑﻐﯾ‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬ ‫اﻟوﻋ ﺎة ‪303‬‬
‫‪ 368‬ﺎب اﻟروﺿ ﺗﯾن ‪27 : 2‬‬ ‫واﻟوﻓﯾ ﺎت ‪: 1‬وﻣ‪ 279‬رآة اﻟزﻣ ﺎن ‪: 8‬وﻛﺗ‬ ‫‪301‬‬
‫وﺑروﻛﻠﻣ ﺎن ﻓ ﻲ داﺋ رة اﻟﻣﻌ ﺎرف‬ ‫وآداب اﻟﻠﻐﺔ ‪ 41 : 3‬واﻟﻔﮭرس اﻟﺗﻣﮭﯾدي ‪238‬‬
‫‪ . 519‬ﺎء ﺑﺟزﯾ رة ﺷ ﻘر ‪ ،‬ﺛ م‬ ‫ﺎرﻓﯾن ‪1‬ﻲ‪ :‬اﻟﻘﺿ‬
‫وﻟ‬ ‫وھدﯾ‪ 4‬ﺔ اﻟﻌ‬‫اﻻﺳ ﻼﻣﯾﺔ ‪: 3‬‬
‫ﺑﻣرﺳﯾﺔ وﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻣﻐﺎزي ( ﻣﺟﻠدات ‪ .‬وﺣﺑﯾش ﺧﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﻧﺳب إﻟﯾﮫ ) ‪1‬‬
‫( ‪ ) * .‬اﺑن ﻣﻐﺎور ( * ) ‪ 587 - 502‬ه = ‪ 1191 - 1108‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﻐﺎور اﻟﺳﻠﻣﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛر ‪ :‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﻛﺗﺎب ‪ .‬ﻟﮫ ﺷﻌر وﺗﺻرف ﻓﻲ‬
‫ﻓﻧون اﻻدب ‪ ،‬وﻣﺷﺎرﻛﺔ ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ واﻟﺣدﯾث ‪.‬أﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﺷ ﺎطﺑﺔ ‪.‬‬
‫ﻟﮫ ) ﻧور اﻟﻛﻣﺎﺋم وﺳﺟﻊ اﻟﺣﻣﺎﺋم (دﯾوان ﻧظﻣﮫ وﻧﺛ ره ) ‪* . ( 2‬اﺑ) ن ﻋﺳ ﺎﻛر‬
‫( * ) ‪ 620 - 550‬ه = ‪ 1223 - 1155‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳن ‪،‬‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫﻘﻲ‪: ،‬ﻛ ﺎن ﺷ ﯾﺦ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ﻓ ﻲ وﻗﺗ ﮫ ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫اﺑن ﻣﻧﺻور اﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر اﻟدﻣﺷ‬
‫ﺎت‬ ‫ب أﻣﮭ‬ ‫ﻲ ﻣﻧﺎﻗ‬ ‫اﻻرﺑﻌ ﺎ ) ﯾن ﻓ‬
‫ﻣﻧﮭ‪.‬‬
‫واﻟﺣ ﺎبدﯾث‬ ‫ﮫ ﻛﺗ‬ ‫ﻲ اﻟﻔﻘ‬ ‫ﺎﻧﯾف ﻓ‬ ‫ﺻ‬
‫ﻓﻲ (اﻟظﺎھرﯾﺔ وھو اﺑن أﺧﻲ اﻟﻣؤرخ ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻋﺳ ﺎﻛر ) ‪. ( 3‬‬ ‫اﻟﻣؤﻣﻧﯾن ‪ -‬خ‬
‫* ) اﻟﻠﺧﻣﻲ ( * ) ‪ 643 - 555‬ه = ‪ 1246 - 1160‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣ د‬
‫ﺣﻧﻔ‪ :‬ﻲ ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻣﺷ ﺎرﻛﺔ ﻓ ﻲ ﻛﺛﯾ ر ﻣ ن‬ ‫اﻟﻘﺎﺳﮫ م‬
‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز اﻟﻠﺧﻣ ﻲ ‪ ،‬أﺑ وﻓﻘﯾ‬
‫وص )اﻟﺻ ﻌﯾد اﻟﻣﺻ ريﺳ( ﻛن‬ ‫ﺎن ‪.‬ﯾﻧﻌ ت ﺑﺎﻟوﺟﯾ ﻣوﻟﮫ ‪ .‬ده ﺑﻘ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌﻠﻛ وم‬
‫اﻟﻣﺿﯾﺔ ‪:‬ﺗﺻﺎﻧﯾف ﻛﺛﯾ رة ﻓ ﻲ ﻓﻧ ون‬ ‫ﻟﮫ‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬ﻗﺎل ﺻﺎﺣب اﻟﺟواھر‬
‫‪ ،‬ﻧظﻣﺎ وﻧﺛرا ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣذاھب اﻻرﺑﻌﺔ واﻟﻠﻐ ﺔ واﻟﺗﻔﺳ ﯾر واﻟ وﻋظ واﻻﻧﺷ ﺎء ‪.‬ﻣ ن‬
‫اﻻزھ ﺎر ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺷ رح ﻣﺷ ﺎرق اﻻﻧ وار ﻟﻠﺻ ﺎﻏﺎﻧﻲ ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ * )‬ ‫ﻛﺗﺑﮫ )‬
‫ﺣداﺋق‬
‫واﻟﺗﻛﻣﻠ ﺔ ‪: 2‬‬ ‫‪ 301‬ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪378 : 1‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬ﺑﻐﯾ‪ ( 1‬ﺔ اﻟوﻋ ﺎةوﻏﺎﯾ‬
‫زاد اﻟﻣﺳ ﺎﻓر ‪ . 37‬ﻓ) ‪( 3‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪261 : 1‬‬ ‫واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪( 2 ) .‬‬ ‫‪573‬‬
‫ﺧط ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﻔﺣﺔ )‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟظﺎھرﯾاﻧظ ﺔ ر‪. 72‬‬ ‫واﻟوﻓﯾ ﺎت ‪277 : 1‬‬
‫‪ / . ( 262‬ﺻﻔﺣﺔ ‪ / 329‬اﻻزھرﯾﺔ ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﻗداﻣﺔ ( * ) ‪ 682 - 597‬ه‬
‫ﻣﺣﻣ أﺣﻣد ﺑ د ﺑ ن ﻗداﻣ ﺔ اﻟﻣﻘدﺳ ﻲ‬ ‫رﺣﻣن ﺑ ن ن‬ ‫‪ 1283‬م (‬ ‫= ‪1200‬‬
‫ﻋﺑ ‪ -‬د اﻟ‬
‫اﻟﺟﻣﺎﻋﯾﻠﻲ اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔرج ‪ ،‬ﺷﻣس اﻟدﯾن ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ .‬وﻟد‬
‫وﺗوﻓﻲ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪.‬وھو أول ﻣن وﻟﻲ ﻗﺿﺎء اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬اﺳﺗﻣر ﻓﯾﮫ ﻧﺣ و ‪12‬‬
‫ﻋﺎﻣﺎ وﻟم ﯾﺗﻧﺎول ﻋﻠﯾﮫ ) ﻣﻌﻠوﻣﺎ ( ﺛم ﻋزل ﻧﻔﺳﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )اﻟﺷ ﺎﻓﻲ‬
‫‪ -‬ط ( وھو اﻟﺷرح اﻟﻛﺑﯾر ﻟﻠﻣﻘﻧﻊ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻓﻘﮫ * )ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟﺟ واھر ‪1‬‬
‫ﺣداﺋق اﻻزھ ﺎر ﻓ ﻲ‬ ‫‪ 305 :‬وﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻓﻲ ﻓﮭرﺳت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧﺔ ‪ 335 : 1‬ﻛﺗﺎب )‬
‫اﻻﻧوارﺎ (ﻟﻣ ﺎ ﻓ ﻲ ﻧﺳ ﺧﺔ اﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪204 : 2‬ﻣ ن‬ ‫ﺷرح ﻣﺷﺎرق ﺧﻼﻓ‬
‫أﻧﮭﺎ ﻟﻌﻣر ﺑن ﻋﺑد اﻟﻣﺣﺳن اﻻرزﻧﺟﺎﻧﻲ ‪ .‬وﯾؤﯾد اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ﻣﺎ ﻓﻲ ﻛﺷف اﻟظﻧون‬
‫‪ 632‬وﺻﻠﺔ اﻟﺗﻛﻣﻠﺔ ﻟﻠﺣﺳﯾﻧﻲ ‪ -‬خ ‪ .‬واﻻزھرﯾﺔ ‪ . 486 : 1‬اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 1300‬م (‬ ‫اﻟ دﺑﺎغ ( * ) ‪ 699 - 605‬ه = ‪1208‬‬
‫ﻋﺑ ‪ -‬د اﻟ‬
‫ري اﻻﺳ ﯾدي ‪ ،‬ﻣ ن وﻟ د أﺳ ﯾد ﺑ ن ﺣﺿ ﯾر ‪ ،‬أﺑ و زﯾ د ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف‬
‫ﻣؤرخ ‪ ،‬ﺑﺎﺣث ‪ ،‬ﻓﻘﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻘﯾ روان ‪.‬ﻗ ﺎل اﻟﻌﺑ دريﻟ ‪ :‬ﮫ ﻧظ م‬ ‫ﺑﺎﻟدﺑﺎغ ‪:‬‬
‫ﺎﻧﯾﻔﮫ )ﺎن ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻓ ﺔ أھ ل اﻟﻘﯾ روان ‪ -‬ط (‬ ‫ﺟﯾ د ﻛﺛﯾ أﺷر ‪.‬ﻣﻌﮭر ﺗﺻ‬
‫ﺎﻟم اﻻﯾﻣ‬
‫أرﺑﻌﺔ أﺟزاء ﻣﻊ زﯾﺎدات ﻋﻠﯾﮫ ﻻﺑن ﻧﺎﺟﻲ ‪ ،‬وﻛﺎن اﺳﻣﮫ ﻗﺑﻠﮭﺎ ) ﻣﻌﺎﻟم اﻻﯾﻣﺎن ‪،‬‬
‫وﻣ ن‬ ‫ﺎت اﻟرﺿ وان ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣﻧﺎﻗ ب اﻟﻣﺷ ﮭورﯾن ﻣ ن ﺻ ﻠﺣﺎء اﻟﻘﯾ روان (‬
‫اﻟﻣﻘﺻ د‬ ‫ﺎﻣﺞ ( ﯾوﺧﮫ ‪ ،‬وھ م ﻧﯾ ف *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫ﺑرﻧ ﻲ ﺷ‬ ‫ﻛﺗﺑ ﮫ ﻓ)‬
‫اﻻرﺷد ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 358 : 7‬وﻓوات اﻟوﻓﯾﺎت ‪ 262 : 1‬واﻟذﯾل ﻋﻠﻰ‬
‫ث‬ ‫ﺎﻧون ‪ ،‬و )ﺎب اﻻﺣﺎدﯾ‬
‫ﻛﺗ‬ ‫ﻲ ‪304 : 2‬‬
‫وﺛﻣ‪.‬‬ ‫ﺔ اﻟﻔﻘ‬ ‫ﺔ ‪ ،‬طﺑﻌ‬ ‫ﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ‬ ‫ﻘ‬
‫ﺎرق أﻧ وار اﻟﻘﻠ وب‬ ‫رﺑﻌ ﯾن ﻓ ﻲ ﻋﻣ وم رﺣﻣ ﺔ ﷲ ﻟﺳ ﺎﺋر اﻟﻣ ؤﻣﻧﯾن‬
‫ﻣﺷ ( و )‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠ وك اﻻﺳ ﻼم‬ ‫وﻣﻔﺎﺗﯾﺢ أﺳرار اﻟﻐﯾوب ‪ -‬ط ( ﻓﻲ آداب اﻟﺻوﻓﯾﺔ ‪ .‬وﻟﮫ )‬
‫( و ) ﺟﻼء اﻻﻓﻛﺎر ﻓﻲ ﻣﻧﺎﻗب اﻻﻧﺻﺎر ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﻋﺳﻛر ( * ) ‪- 644‬‬
‫‪ 732‬ه = ‪ 1332 - 1246‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺳﻛر اﻟﺑﻐدادي ‪ ،‬أﺑ و‬
‫ﺎن ‪.‬ﻣ درس اﻟﻣﺳﺗﻧﺻ رﯾﺔ ‪.‬‬ ‫دﯾن ‪ :‬ﮫ ﻣ ﻛ ﺎﻟﻛﻲ‬ ‫زﯾ د أو أﺑ و ﻣﺣﻣ د ‪ ،‬ﺷ ﮭﺎب اﻟ ﻓﻘﯾ‬
‫إرﺷ ﺎد اﻟﺳ ﺎﻟك ‪-‬‬ ‫ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﺳﺎﻓر ﻛﺛﯾرا ‪ ،‬ودﺧل اﻟﯾﻣن ‪.‬ﻣن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫ط ( ﻓﻘﮫ ‪ ،‬و )ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺧﯾرات ﻓﻲ اﻻذﻛﺎر واﻟ دﻋوات ( و )اﻟﻣﻌﺗﻣ د (ﻓﻘ ﮫ ‪ ،‬و‬
‫ور اﻟﻣﻘﺗ ﺑس) ﻣ ن ﻓواﺋ د ﻣﺎﻟ ك اﺑ ن أﻧ س ( ) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن اﻟﺑﻌﻠﺑﻛ ﻲ ( * )‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫ﻋﺑد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪ 732 - 685‬ه = ‪ 1332 - 1286‬م‬
‫اﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺑﻌﻠﺑﻛﻲ ﺛم اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛر ﻓﺧر اﻟدﯾن ‪ :‬ﻓﺎﺿل ﺣﻧﺑﻠﻲ‬
‫ﺳﻣﻊ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة واﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ وﺣﻠ ب وﺣﻣ ﺎة وﺣﻣ ص‬ ‫‪ ،‬ﻣن اﻟﻣﺷﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪.‬‬
‫ﺎل ‪.‬اﺑ ن ﺣﺟ رﻟ ‪ :‬ﮫ )‬ ‫رج ﻟﻧﻔﺳ ﮫ وﻟﻐﯾﻗ ره‬ ‫وﺑﻌﻠﺑ ك واﻟﺣﺟ ﺎز واﻟﻘ وﺧ دس ‪.‬‬
‫ﻣﺟﻣوﻓ ﻲ اﻟﺣ دﯾث‬ ‫ﻋﺎﺗ ﮫ‬‫ﺣﺳ ﺎلﻧﺔاﺑ ‪ .‬ن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷ ﮭﺑﺔﻣ ‪ :‬ن‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺎتوﻗ(‬
‫واﻟرﻗﺎﺋق ﻛﺗﺎب )اﻟﺛﻣر اﻟراﺋق اﻟﻣﺟﺗﻧﻰ ﻣن اﻟﺣ داﺋق ( ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 3‬‬
‫ﯾﺔ ‪89‬‬ ‫ﺎر اﻟﺗوﻧﺳ‬ ‫ﻲ اﻻﺧﺑ‬ ‫اﻟﺳﻧدﺳ ‪ 89‬ﯾﺔ ﻓ‬
‫اﻻﯾﻣ ل ﺎن ‪: 4‬‬‫واﻟﺣﻠ‬‫ﻣﻌ ) ‪( 1‬ﺎﻟم‬‫*‬
‫واﻟ درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪344 : 2‬واﺳ م‬ ‫ورﺣﻠﺔ اﻟﻌﺑدري ‪ -‬خ ‪( 2 ) .‬ﻋﻠﻣﺎء ﺑﻐ داد ‪89‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫وﻟﻘ( ‪ .‬ط اﻟﻔراﺋ د ‪-‬وھخ ‪ .‬و ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫دة اﻟﺳ ﺎﻟك واﻟﻧﺎﺳ ك‬ ‫ﻋﻣ ﮫ ‪:‬‬ ‫ﻛﺗﺎﺑ ﮫ ﻓﯾ‬
‫واﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻻزھرﯾ ﺔ ‪. 305 : 2‬‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺳﻛر ( وﺳﻣﻲ ﻛﺗﺎﺑﮫ )اﻟﻌﻣ دة ( ‪.‬‬
‫ﻼم ‪ ،‬ﻻﺑ ن ﻗﺎﺿ ﻲ ﺷ ﮭﺑﺔ ‪ -‬خ ‪* .‬اﺑ) ن‬ ‫واﻻﻋ ‪342 :‬‬
‫)اﻟ ‪( 3‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪2‬‬
‫‪ 1342‬م (رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﻻﻣ ﺎم ( * ) ‪ 743 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫ﻋﺑ ‪ -‬د اﻟ‬
‫ﺎم ‪ :‬د ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺗﻠﻣﺳ ﻛﺎن ‪.‬ﺎن ھ و‬ ‫اﻻﻣ ﻣﺟﺗﮭ‬
‫ﻋﺑ د ﷲ ‪،‬زﯾأﺑ د و‪ ،‬اﺑ ﻓﻘﯾن ﮫ‬
‫رھﻣﺎ ﺎ‪ .‬ﻓ ﻲ ﺗ وﻧس ورﺣ ﻼ إﻟ ﻰ‬ ‫وأﺧوه ﻋﯾﺳﻰ ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻣﻲ اﻟﻣﻐ رب ﻓ ﻲ ﻋﺻ ﺗﻌﻠﻣ‬
‫اﻟﺟزاﺋر وﻋﺎدا إﻟﻰ ﺗﻠﻣﺳﺎن ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ﺎ ﺧﺻﯾﺻ ﯾن ﺑﺻ ﺎﺣﺑﮭﺎ اﻟﺳ ﻠطﺎن أﺑ ﻲ اﻟﺣﺳ ن‬
‫اﻟﻣرﯾﻧﻲ ‪.‬ﻟﮭﻣﺎ ﺗﺻﺎﻧﯾف ‪ ،‬وﺗﺧرج ﺑﮭﻣﺎ ﻛﺛﯾر ﻣن ﻓﺿﻼء اﻟﻣﻐ ربﺗ ‪ .‬وﻓﻲ أﺑ و‬
‫زﯾ در ‪،‬اﻻﺧ وﯾن ﺳ ﻧﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺗﻠﻣﺳ ﺎن ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن اﻟﻌﺗ ﺎﺋﻘﻲ ( * )‬ ‫وھ و أﻛﺑ‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬د اﻟو ‪ 1388‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫‪1300‬‬
‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 790‬ه = ﻋﺑ‬ ‫‪699‬‬
‫وﻟد وﺗﻌﻠ م ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬‬‫إﺑراھﯾم اﻟﻌﺗﺎﺋﻘﻲ ‪ ،‬ﻛﻣﺎل اﻟدﯾن ‪ :‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﺣﻠﺔ ) ﺑﺎﻟﻌراق (‬
‫ﺎرﯾﺦ ‪.‬ﻲ ﻓ ﺎرس وﻏﯾرھ ﺎ ﺳ ﻧﺔ ‪ ،746‬هﻓﻐ ﺎب‬ ‫واﻟﺗ ﺎح ﻓ‬
‫وﻣ ﺎل إﻟ ﻰ اﻟﻔﻠﺳ ﻔﺔوﺳ‬
‫ﻧﺣو ﻋﺷرﯾن ﺳﻧﺔ ‪ ،‬أﻗﺎم أﻛﺛرھﺎ ﻓ ﻲ أﺻ ﻔﮭﺎن ‪ ،‬وﻋ ﺎد ‪ ،‬ﺛ م رﺣ ل إﻟ ﻰ اﻟﻧﺟ ف ‪.‬‬
‫ﻣﺻ ﻧﻔﺎت ‪ ،‬أﻛﺛرھ ﺎ ﻣﺧﺗﺻ رات ﻣ ن‬ ‫اﻟﺣﻠ ﮫﺔ (‬
‫ﺎﺋق )ن ﻗ رى ﻟ‬‫ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ اﻟﻌﺗ ﻣ‬
‫ﻛﺗب ﻏﯾره ‪ ،‬أو ﺷروح ‪ ،‬ﺑﻘﻲ ﻣﻧﮭﺎ ﻓﻲ ﺧ زاﺋن اﻟﻧﺟ ف ﻛﺗ ﺎب )اﻻﻋﻣ ﺎر ‪ -‬خ (‬
‫ﻣﺧﺗﺻر ﺗﻔﺳﯾر ﻋﻠﻲ ﺑن إﺑ راھﯾم ‪ ،‬وﺷ) رح اﻻﯾﻼﻗ ﻲ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟط ب ‪ ،‬و )‬
‫رح‬ ‫اﻟﺷ ‪ ،‬و )ﮭدة ‪ ،‬ﺷ‬
‫ﺎ‬ ‫اﻟط( ب أﯾﺿ‬ ‫رح اﻟﺗﻠ ﻓ وﯾﺢﻲ‪ -‬خ‬ ‫ﻲﺷ‬ ‫رﯾﺢ ﻓ‬ ‫ﺻ‬
‫رح ﻧﮭ ﺞ اﻟﺑﻼﻏ ﻓ ﺔ (رغ ﻣ ن‬ ‫خ (ﻋﻠ م اﻟﮭﯾﺋ ﺷﺔ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺗﻌرﯾ ب اﻟزﺑ ﻓدة ‪ -‬ﻲ‬
‫ﺗﺻﻧﯾف اﻟﻣﺟﻠد اﻟﺛﺎﻟث ﻣﻧﮫ ﻓﻲ ﺷﻌﺑﺎن ﺳﻧﺔ ‪ 780‬ه ‪ ،‬و )ﺷرح دﯾوان اﻟﻣﺗﻧﺑ ﻲ ‪-‬‬
‫ﻗطﻌﺔ ﺻ ﻐﯾرة ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬ﺑﺧط ﮫ ‪ ،‬وﺷ) رح ﺻ ﻔوة اﻟﻣﻌ ﺎرف ‪ -‬خ (ﺑﺧط ﮫ ‪،‬‬ ‫خ(‬
‫ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﮭﯾﺋﺔ ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﻌرﯾف اﻟﺧﻠف ‪213 - 201 : 1‬‬
‫زاﺋن‬ ‫‪157‬‬
‫ﺎر ‪ : 2‬وﺧ‬ ‫ﺎن ‪379 : 11‬وﺳ‪ 384 -‬ﻔﯾﻧﺔ اﻟﺑﺣ‬ ‫ﻣﺟﻠ) ‪ ( 2‬ﺔ اﻟﻌرﻓ‬
‫‪.‬‬
‫روي ‪،‬‬ ‫‪ 135‬ﮫ أن ﺧزاﻧ ﺔ اﻟﻣﺷ ﮭد اﻟﻐ‬ ‫اﻟﻛﺗ ب اﻟﻘدﯾﻣ ﺔ ﻓ ﻲ وﻓاﻟﻌ ﻲراق‬
‫ھﺎﻣﺷ‬
‫ﻣن ﺎﻧﯾف اﺑ ن اﻟﻌﺗ ﺎﺋﻘﻲ ‪) * .‬اﺑ ن‬ ‫ﺑﺎﻟﻧﺟف ‪ ،‬ﻧﺣو ﺛﻼﺛﯾن ﻛﺗﺎﺑﺎ ‪ -‬ﻣﺧطوطﺎ ‪-‬ﺗﺻ‬
‫ﻋﺑد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫ﺧﻠدون ( * ) ‪ 808 - 732‬ه = ‪ 1406 - 1332‬م‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ ،‬اﺑن ﺧﻠدون أﺑو زﯾد ‪ ،‬وﻟﻲ اﻟدﯾن اﻟﺣﺿ رﻣﻲ اﻻﺷ ﺑﯾﻠﻲ ‪ ،‬ﻣ ن وﻟ د واﺋ ل‬
‫ﺑن ﺣﺟر ‪ :‬اﻟﻔﯾﻠﺳوف اﻟﻣؤرخ ‪ ،‬اﻟﻌﺎﻟم اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﻲ اﻟﺑﺣﺎﺛﺔ ‪.‬أﺻﻠﮫ ﻣن إﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ ‪،‬‬
‫وﻣوﻟده وﻣﻧﺷﺄه ﺑﺗوﻧس ‪.‬رﺣل إﻟﻰ ﻓﺎس وﻏرﻧﺎطﺔ وﺗﻠﻣﺳﺎن واﻻﻧدﻟس ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ‬
‫أﻋﻣﺎﻻ ‪ ،‬واﻋﺗرﺿﺗﮫ دﺳﺎﺋس ووﺷﺎﯾﺎت ‪ ،‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﺗوﻧس ‪ .‬ﺛم ﺗوﺟﮫ إﻟﻰ ﻣﺻر‬
‫ووﻟﻲ ﻓﯾﮭﺎ ﻗﺿﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ ،‬وﻟ م ﯾﺗ زي ﺑ زي‬ ‫ﻓﺄﻛرﻣﮫ ﺳﻠطﺎﻧﮭﺎ اﻟظﺎھر ﺑرﻗوق ‪.‬‬
‫وأﻋﯾد ‪.‬وﻓﻲ ﻓﺟ ﺄة ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬ﻛ ﺎن‬ ‫اﻟﻘﺿﺎة ﻣﺣﺗﻔظﺎ ﺑزي ﺑﻼده ‪ .‬وﻋزل ‪ ،‬وﺗ‬
‫ﯾﺣﺎ ‪ ،‬ﻋ ﺎﻗﻼ ‪ ،‬ﺻ ﺎدق اﻟﻠﮭﺟ ﺔ ‪ ،‬ﻋزوﻓ ﺎ ﻋ ن اﻟﺿ ﯾم ‪،‬‬ ‫ﻓﺻ ورة‬ ‫ﺟﻣﯾ ل اﻟﺻ‬
‫اﻟﻌﺎﻟﯾﺔ ‪.‬ل إﻟ ﻰ اﻻﻧ دﻟس اھﺗ ز ﻟ ﮫ ﺳ ﻠطﺎﻧﮭﺎ ‪ ،‬وأرﻛ ب‬ ‫طﺎﻣﺣﺎ ﻟﻠﻣراﺗبوﻟﻣﺎ رﺣ‬
‫اﻟﻌﺑ ﮫ ر) ودﯾ وان اﻟﻣﺑﺗ دأ‬ ‫ﺧﺎﺻ ﺗﮫ ﻟﺗﻠﻘﯾ ﮫ ‪ ،‬وأﺟﻠﺳ ﮫ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠﺳ اﺷ ﮫ ‪ .‬ﺗﮭر ﺑﻛﺗﺎﺑ‬
‫واﻟﺧﺑر ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌرب واﻟﻌﺟ م واﻟﺑرﺑ ر ‪ -‬ﻓط (ﻲ ﺳ ﺑﻌﺔ ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬أوﻟﮭ ﺎ )‬
‫اﻟﻣﻘدﻣﺔ (ﺗﻌد ﻣن أﺻول ﻋﻠم اﻻﺟﺗﻣﺎع ‪ ،‬ﺗرﺟﻣ ت ھ ﻲ وأﺟ زاء ﻣﻧ ﮫ إﻟ ﻰ‬ ‫وھﻲ‬
‫اﻟﺗﻌرﯾ ف ﺑ ﺎﺑن ﺧﻠ دون (‬ ‫ﺑﻔﺻ ل ﻋﻧواﻧ ﮫ )‬ ‫اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ وﻏﯾرھﺎ ‪.‬وﺧ ﺗم )اﻟﻌﺑ ر (‬
‫زﻣﻧﮫم ‪.‬أﻓ رد ھ ذا اﻟﻔﺻ ل ‪،‬‬ ‫ذﻛر ﻓﯾﮫ ﻧﺳﺑﮫ وﺳﯾرﺗﮫ وﻣﺎ ﯾﺗﺻل ﺑﮫ ﻣن أﺣداث ﺛ‬
‫ﺑن ﺧﻠﺎ دون ‪ ،‬ﻣؤﻟ ف‬ ‫ﺳ ط ﻓﯾ ﮫ ‪ ،‬وﺟﻌﻠ ﮫ ذﯾ ﻼ ﻟﻠﻌﺑ ر ‪ ،‬وﺳ ﻣﺎه )‬
‫اﻟﺗﻌرﯾ ف ﺑ‬
‫وﻛﺗ ﺎب ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﻛﺗﺎب ‪ ،‬ورﺣﻠﺗﮫ ﻏرﺑﺎ وﺷرﻗﺎ ‪ -‬ط ( وﻣن ﻛﺗﺑﮫ )ﺷرح اﻟﺑ ردة (‬
‫اﻟﺳ ﺎﺋل ﻟﺗﮭ ذﯾب اﻟﻣﺳ ﺎﺋل ‪ -‬ط (‬ ‫ﻔﺎء و )‬
‫اﻟﻣﻧطﺷ ق (‬ ‫ورﺳ( ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )‬ ‫اﻟﺣﺳ ﺎب‬
‫ﺷﻌرﻛﺗ‪ .‬ﺎب ﻣ ن اﻟﻌ رب وﻏﯾ رھم ‪ ،‬ﺳ ﯾرﺗﮫ وآراءه ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣؤﻟﻔ ﺎت‬ ‫وﺗﻧﺎول‬
‫وﻟﮫ‬
‫اﻟﺧﺿ د ر ﺑ ن اﻟﺣﺳ ﯾن ‪ ،‬و )‬ ‫ﺣﯾ ﺎﺎة) اﺑ ن ﺧﻠ دون ‪ -‬ط (‬
‫ﻟﻣﺣﻣ‬ ‫ﺧﺎﺻ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬
‫ﻓﻠﺳﻔﺔ اﺑن ﺧﻠدون ‪ -‬ط ( ﻟطﮫ ﺣﺳﯾن ‪ ،‬و ) دراﺳﺎت ﻋن ﻣﻘدﻣﺔ اﺑن ﺧﻠدون ‪ -‬ط‬
‫( ﻟﺳﺎطﻊ اﻟﺣﺻري ‪ ،‬ﺟزآناﺑ ‪ ،‬نو )ﺧﻠ دون ‪ ،‬ﺣﯾﺎﺗ ﮫ وﺗراﺛ ﮫ اﻟﻔﻛ ري ‪ -‬ط (‬
‫ﻟﻣﺣﻣد ﻋﺑد ﷲ ﻋﻧﺎن ‪ ،‬و ) اﺑن ﺧﻠدون ‪ -‬ط ( ﻟﯾوﺣﻧﺎ ﻗﻣﯾر ‪ ،‬وﻣﺛﻠﮫ ﻟﻌﻣر ﻓروخ‬
‫) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن ﻋﻘﺑ ﺔ ( * ) ‪ 826 - . . .‬ه = ‪1423 - . . .‬ﻋﺑم ( د اﻟ رﺣﻣن‬
‫دس ﻣﻌﻣ ﺎري ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﻣﻛ ﺔﺗ ‪ .‬وﻟﻰ اﻟﻌﻣ ل‬ ‫ﻣﮭﻧ ﺔ ‪:‬‬
‫ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﻘﺑ‬
‫وﺗوﻓﻲ ﺑﺧﯾف ﺑﻧ ﻲ ﺷ دﯾد )‬ ‫ﻓﻲ ھﻧدﺳﺔ اﻟﺣرم ‪ ،‬وﺧدم اﻟﻧﺎس ﻛﺛﯾرا ﻓﻲ اﻟﻌﻣﺎﺋر ‪.‬‬
‫ﻧدي ( * ) ‪ 826 - 782‬ه = ‪1423 - 1380‬ﻋﺑم ( د‬ ‫اﻟ ‪) * . ( 2‬‬
‫زﯾن اﻟﻘﻠﻘﺷ‬
‫ﻣﺎﻋﯾل اﻟﻘﻠﻘﺷ ﻧدي اﻻﺻ ل ‪ ،‬اﻟﻣﻘدﺳ ﻲ ‪ ،‬اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪،‬‬ ‫رﺣﻣن ﺑن اﺳ ن ﻣﺣ‬‫ﻣاﻟ د ﺑ‬
‫ﻓﺎﺿ ل ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ ﻧﺷﻌر ﺄ‪ .‬وﺗﻌﻠ م ﺑﺎﻟﻘ دس ‪ ،‬وأﺣ ب‬ ‫اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟزﯾن اﻟﻘﻠﻘﺷﻧدي ‪:‬‬
‫وأﻓﺗ ﻰ وﺣ دث‬ ‫اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻓﺳﺎﻓر ﻓﻲ طﻠﺑﮫ إﻟﻰ دﻣﺷق وﻧﺎﺑﻠس وﻣﺻر وﻏﯾرھ ﺎ ‪.‬‬
‫‪ .‬وﺻﺎر ﻣﻔﺗﻲ ﺑﯾت اﻟﻣﻘدس وﺗوﻓﻲ ﺑﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺗﻌﻠﯾق ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺧﺎري (وﺟزء ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻛﻼم ﻋﻠﻰ ) اﻟﻔﺎﺗﺣﺔ ( وﻣن ﺷﻌره ﻗﺻﯾدة أوﻟﮭﺎ ‪ ) :‬ﺳﯾف اﻟﺟﻔون ﻋﻠﻰ اﻟﻌﺷﺎق‬
‫ﻣﺳﻠول ( ﻋﺎرض ﺑﮭﺎ )ﺑﺎﻧت ﺳ ﻌﺎد ( ) ‪) * . ( 3‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬اﻟﺿ وء‬
‫وﺟ ذوة اﻻﻗﺗﺑ ﺎس‬ ‫اﻟﻼﻣﻊ ‪ 145 : 4‬وﻧﯾل اﻻﺑﺗﮭﺎج ‪17‬وﺗﻌرﯾف اﻟﺧﻠ ف ‪213 : 2‬‬
‫‪Alfred‬داﺋ رة اﻟﻣﻌ ﺎرف‬ ‫‪ 33‬رق اﻟﻔ رد ﺑ ل ‪ Bel‬ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣ ‪7‬ن اﻟﻛ راس‬
‫واﻟﻣﺳﺗﺷ‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ‪152 : 1‬وﻧﻔﺢ اﻟطﯾ ب ‪414 : 4‬واﻟﻌﺑ ر ‪379 : 7‬وآداب زﯾ دان ‪: 3‬‬
‫‪ 210‬وﻣﺣﻣد اﺑن ﺗﺎوﯾت اﻟطﻧﺟﻲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﻘدﻣﺔ )اﻟﺗﻌرﯾف ﺑﺎﺑن ﺧﻠ دون (واﻧظ ر‬
‫اﻟﺿ وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪( 3 ) . 142 : 4‬‬ ‫‪( Brock . 2 : 413 , S ( 2 . . 2 : 342‬‬
‫راط ( * ) ‪ 840 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬ ‫ﻊ ‪: 4‬اﺑ ‪* . 122‬ن)اﻟﺧ‬ ‫وء اﻟﻼﻣ‬ ‫اﻟﺿ‬
‫دﯾن‬ ‫ن اﻟ‬ ‫ل ‪ ،‬زﯾ‬ ‫و اﻟﻔﺿ‬ ‫ﻠﻣﺎن ‪ ،‬أﺑ‬ ‫ن ﻣﺣﻣ‪1436‬دمﺑ ( ن ﺳ‬ ‫ﻣن ﺑ‬
‫اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن اﻟﺧراط ‪ :‬أدﯾب ﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣن اﻟﻘﺿﺎة ‪ .‬ﻣروزي اﻻﺻل ‪ ،‬ﺣﻣوي‬
‫ﻧﺎدم ﻧﺎﺋب ﺣﻠب ‪ ،‬وﻋﻣل ﻓﻲ ﯾوﺳ ف ﺑ ن‬ ‫اﻟﻣوﻟد ‪ ،‬ﺣﻠﺑﻲ اﻟﻣﻧﺷﺄ ‪ ،‬ﻧزﯾل اﻟﻘﺎھرة ‪.‬‬
‫اﻟﻘﺿ ﺎء ﺑﺎﻟﺑ ﺎب ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻣﺎﻟ ﻲك (‬ ‫ﻣﺎﻟ ك أﻟ ف ﻣﻘطوﻋ ﺔ ﺳ أﻟﻔﯾﻣﺎھﺎﺔ) اﺑ نووﻟ‬
‫راﺑﻠس ‪.‬إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬ﻓ وﻟﻲ‬ ‫ﺎل ﺣﻠ ب ‪ ،‬ﺛ م وﻟ ﻲ ﻛﺗﺎﺑ ﺔ اﻟﺳ ر ﺑطواﻧﺗﻘ ل‬
‫رﯾﺎﺳﺔ اﻻﻧﺷﺎء ﺑﻌد ﺗﻘﻲ اﻟدﯾن اﺑن ﺣﺟﺔ ‪ .‬وﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﯾﺗﯾﻣ ﺔ‬
‫واﻟﻣﺛﺎﻧﻲ اﻟرﺧﯾﻣﺔ ( و )ﺳوط اﻟﻌذاب ﻋﻠﻰ ﺷر اﻟ دواب ‪ -‬خﻓ ( ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ )‬
‫اﻟﺑﺳ طﺎﻣﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﻋﺎﻣ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫وﻓﻲ (ﻋ ن ﻧﺣ و ﺳ ﺑﻌﯾن‬ ‫وﺗ ‪3912‬‬
‫‪ 858‬ه = ‪ 1454 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫اﻟﺑﺳطﺎﻣﻲ اﻟﺣﻧﻔﻲ ‪ ،‬زﯾن اﻟدﯾن ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣﺗﺻوف ‪ ،‬ﻣؤرخ ‪.‬ﻛﺎﺗب ﻣﺗرﺳ ل ‪،‬‬
‫ﺑﺄﻧطﺎﻛﯾﻼم ‪ .‬ﺔ ‪ ،‬وﺗﻌﻠ م ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﺳ ﻛن ﺑروﺳ ﺔ‬ ‫ﻟ ﮫ ﻣﻌرﻓ ﺔ ﺑﺗﻌﺑﯾ وﻟ ر داﻻﺣ‬
‫اﻟﺗوﺳ ل ﻓ ﻲ ﻣﺑ ﺎھﺞ اﻟﺗرﺳ ل ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﺎھﺞ ﺎ )‬
‫ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬ ‫وﺗ وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎﻟﻛﺗ‪ .‬ﮫﻣﻧ‬
‫خ (ﺣ ﺎول ﻓﯾ ﮫ ﻣﺟ ﺎراة اﺑ ن‬ ‫وف ‪،‬‬
‫اﻟﻣﻛﯾ ﺔ ‪-‬‬
‫اﻟﻔ واﺋﺢ اﻟﻣﺳ ﻛﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻔ واﺗﺢ ﺗﺻ‬
‫ﻋرﺑﻲ ﻓﻲ اﻟﻔﺗوﺣﺎت اﻟﻣﻛﯾﺔ ‪ ،‬وﺟﻌﻠﮫ ﻓﻲ ﻣﺋ ﺔ ﺑ ﺎب اﻧﺗﮭ ﻰ ﻣﻧﮭ ﺎ إﻟ ﻰ ﺛﻼﺛ ﯾن ﺑﺎﺑ ﺎ‬
‫اﻟدرر ﻓ ﻲ اﻟﺣ وادث واﻟﺳ ﯾر ‪ -‬خ ( وﺗ ) راﺟم اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪ -‬خ (‬ ‫وﻟم ﯾﻛﻣﻠﮭﺎ ‪ ،‬و )‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر ﺟﮭﯾﻧ ﺔ اﻻﺧﺑ ﺎر‬ ‫اﻟﺳ ﻠوك ﻓ ﻲ ﺗ وارﯾﺦ اﻟﺧﻠﻔ ﺎء واﻟﻣﻠ وك ( و )‬ ‫ﻧظمو )‬
‫‪ 146‬ﺔ وﻏﯾ ر ذﻟ ك‬ ‫ﻓﻲ ﻣﻠوك اﻻﻣﺻﺎر ‪ -‬ﻓخ (ﻲ اﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ورﻗ‬
‫اﻟﺿ وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪130 : 4‬وﺷ ذرات‬ ‫وھو ﻛﺛﯾر ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻻ ﺎن ‪50 : 1‬‬ ‫ﻘﺎﺋق(اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺑﮭ ﺎﻣش وﻓﯾ ﺎت ﻋﯾ‬ ‫‪2 ) . 235‬‬‫اﻟ ذھب ‪ : 7‬اﻟﺷ‬
‫وﻛﺷ ف‬ ‫‪ 249‬ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪531 : 1‬‬ ‫وآداب زﯾ دان ‪: 3‬وھدﯾ‬ ‫وﻟ م ﯾ ؤرخ وﻓﺎﺗ ﮫ ‪.‬‬
‫دي ‪139‬‬ ‫واﻟﻔﮭ‪ 843‬رس اﻟﺗﻣﮭﯾ‬‫ﻧﺔ‬ ‫‪1963‬وﻓﺎﺗ ﮫ ‪ :‬ﮫ ﺳ‬
‫ون ‪ 1293‬و وﻓﯾ‬ ‫اﻟظﻧ‬
‫ﺎﻟﺑﻲ ( * ) ‪ 875 - 786‬ه = ‪- 1384‬‬ ‫زﯾ ) د اﻟﺛﻌ‬ ‫ﺎت *‬‫و‬ ‫م اﻟﻣطﺑوﻋأﺑ‬ ‫وﻣﻌﺟ‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺧﻠ وف اﻟﺛﻌ ﺎﻟﺑﻲ اﻟﺟزاﺋ ير‪ ،‬أﺑ و زﯾ د ‪:‬‬ ‫‪ 1470‬م‬
‫اﻟﺟ واھر‬ ‫ﺳ ر ‪ ،‬ﻣ ن أﻋﯾ ﺎن اﻟﺟزاﺋ ر ‪ ،‬زار ﺗ وﻧس واﻟﻣﺷ ﻣرق ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫اﻟﺣﺳﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن ‪ -‬ط ( أرﺑﻌﺔ ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و ) اﻻﻧوار (ﻓﻲ اﻟﻣﻌﺟ زات‬
‫روﺿﺔ اﻻﻧوار وﻧزھ ﺔ اﻻﺧﯾ ﺎر (ﻣﺟﻣ وع ‪ ،‬وﺟ) ﺎﻣﻊ اﻻﻣﮭ ﺎت‬ ‫اﻟﻧﺑوﯾﺔ ‪ ،‬و )‬
‫ﻏرﯾ ﻲب اﻟﻘ رآن اﻟﻌزﯾ ز ( و )‬ ‫ذھب اﻻﺑرﯾ ز ﻓ‬ ‫ﺎدات ( و )‬
‫اﻟ‬ ‫ﻓ ﻲ أﺣﻛ ﺎم اﻟﻌﺑ‬
‫اﻻرﺷﺎد ﻓﻲ ﻣﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺑﺎد ( و ) رﯾﺎض اﻟﺻﺎﻟﺣﯾن ( ‪ ) * .‬أﺑو اﻟﯾﻣن اﻟﻌﻠﯾﻣﻲ (‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫دﺑ‬ ‫‪ 1522‬ﺑم ( ن ﻣﺣﻣ‬‫‪ - 1456‬رﺣﻣن‬ ‫‪ 928‬ه =د اﻟ‬ ‫* ) ‪ - 860‬ﻋﺑ‬
‫اﻟرﺣﻣن اﻟﻌﻠﯾﻣﻲ اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﻣﺟﯾر اﻟ دﯾنﻣ ‪ :‬ؤرخ ﺑﺎﺣ ثﻣ ‪ .‬ن أھ ل‬
‫اﻟﻘدس ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﻋﻠﻲ ﺑن ﻋﻠﯾم اﻟﻣﻘدﺳﻲ ‪.‬ﻛﺎن ﻗﺎﺿﻲ ﻗﺿﺎة اﻟﻘدس ‪ ،‬وﻣوﻟ ده‬
‫اﻻﻧس اﻟﺟﻠﯾل ﻓﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﻘ دس واﻟﺧﻠﯾ ل ‪ -‬ط (ﻣﺟﻠ دان ‪ ،‬و‬ ‫ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫اﻟﻣﻧﮭﺞ اﻻﺣﻣد ﻓﻲ ﺗ راﺟم أﺻ ﺣﺎب اﻻﻣ ﺎم أﺣﻣ د ‪ -‬خ ( ﻓو )ﺗﺢ اﻟ رﺣﻣن ﻓ ﻲ‬ ‫)‬
‫ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن ‪ -‬خﻓ ( ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ) ‪( 3160‬ﻣﺟﻠ دان ) ‪) * . ( 1‬اﻻﺧﺿ ري‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻻﺧﺿ ري‬ ‫( * ) ‪ 983 - 918‬ه = ‪ 1575 - 1512‬م‬
‫‪564‬ﻋﺑ د ﷲ‬ ‫أرﺟ ( وزة ﻓ ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪ * ( 2‬و‬ ‫اﻟﺳ ﻠم ‪ -‬ط‬ ‫ﺻ ‪ :‬ﺎﺣب ﻣ ﺗن )‬
‫واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪ 343 : 5‬و‬ ‫ﻠ ص ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪357 : 16‬‬
‫رى ‪:‬د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪353‬واﺳﻣﮫ ﻓﯾﮭﺎ ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﻣﺻﺎدر اﻻﺧ ﻋﺑ‬
‫‪ Brock‬ﻓ ﻲ اﻻزھرﯾ ﺔ ‪. 585 : 3‬‬ ‫وﻛ ذا ﺳ ﻣﺎه ‪ . S . 2 : 323‬ﻛﻣ ﺎ‬ ‫اﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪.‬‬
‫واﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪ :‬اﻟﻘﺳم اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن اﻟﺟزء اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ 136‬ﻗﻠت ‪ :‬وﺗﺻﺣﯾﺢ‬
‫وﻣﺻ ﺎدر أﺧ رى ‪.‬‬ ‫ﺟﮭﯾﻧ ﺔ اﻻﺧﺑ ﺎر (‬ ‫ﻧﺳﺑﮫ واﺳم أﺑﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻋ ن ﻣﺧطوط ﺔ ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )‬
‫وھو ﻓﻲ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪ 79 : 2‬ﻓﻲ اﻟﻛﻼم ﻋﻠﻰ ﻣﺧطوطﺔ ) اﻟﻔواﺗﺢ اﻟﻣﺳﻛﯾﺔ ( ‪:‬ﻋﺑ د‬
‫اﻟرﺣﻣن اﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﻠﻲ ‪ ،‬ﻓرغ ﻣن ﺗﺄﻟﯾف اﻟﻔواﺋﺢ ﺳ ﻧﺔ ‪) 844‬وﻟ م‬
‫أﺟده ﻓﻲ اﻟﺿوء وﻻ اﻟﺷذرات ( ‪( 1 ) .‬اﻟﺳﺣب اﻟواﺑﻠ ﺔ ‪ -‬خ ‪.‬وآداب اﻟﻠﻐ ﺔ ‪3‬‬
‫‪ . 183 :‬اﻟﻣﻧطق ‪ ،‬و ) ﺷرح اﻟﺳﻠم ‪ -‬ط ( ﻣﺗداول ‪.‬وھو ﻣن أھل ﺑﺳﻛرة ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬
‫ﻛرةﻛﺗ( ب أﺧ رى ‪،‬‬ ‫وس ﻗ) رى ﺑﺳ ﻟ ﮫ‬ ‫اﻟﺟزاﺋ ر ‪ ،‬وﻗﺑ ره ﻓ ﻲ زاوﯾ ﺔ ﺑﻧطﯾ ﻣ ن‬
‫اﻟﺗﻠﺧ ﯾص (‬ ‫ون‪-،‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﺑﯾ ﺎن ‪ ،‬أوﺟ ز ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫ﻣﻧﮭ اﻟﺟﺎ ) وھر اﻟﻣﻛﻧﻧظ م‬
‫ﻓﻲ طﻋﻠ( م اﻟﻔﻠ ك ‪ ،‬واﻻﺻ ل ﻗﺻ ﯾدة ﻟﺳ ﺣﻧون‬ ‫وﺷرﺣﮫ ‪ ،‬و ) ﺷرح اﻟﺳراج ‪-‬‬
‫ﻓﻲ ﻋﻠﻣﻲ اﻟﻔراﺋض واﻟﺣﺳ ﺎب ‪ ،‬ﻧظﻣ ﺎ‬ ‫اﻟواﻧﺷرﯾﺳﻲ ‪ ،‬و ) اﻟدرة اﻟﺑﯾﺿﺎء ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﻰ )‬ ‫ﺎدات ‪ ،‬ﯾﺳ‬ ‫اﻟﻌﺑ(‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ﻲ ر‬ ‫زأﯾن ‪ ،‬و ﻓ)‬ ‫رﺣﮭﺎ ‪ -‬طﻲ( ﺟ‬
‫ﻓ‬ ‫‪ ،‬ﺷو )‬
‫ﻣﺧﺗﺻر اﻻﺧﺿري ‪ -‬ط ( ﻋﻠﻰ ﻣذھب ﻣﺎﻟك ) ‪) * ( 1‬اﺑن اﻟﻔرﻓ ور ( * ) ‪. .‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ ،‬زﯾ ن اﻟ دﯾن‬ ‫‪ 991 - .‬ه = ‪1583 - . . .‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑدﻣﺷ قﺗ ‪ .‬وﻟﻰ‬ ‫ﺎض ﺷور ‪:‬ﺎﻓﻌﻲ أدﯾ ب ﻟ ﮫ ﺷﻣوﻟ ﻌر ‪.‬‬ ‫اﺑ ﻗن اﻟﻔرﻓ‬
‫م‬ ‫ﺎﻧﻘطﻊ ﻟﻠﻌﻠ‬ ‫واﻋ ب ‪ ،‬ﻓ‬ ‫واﻟﻘﻧﯾط زل رة ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻧﺎﺻ‬ ‫دل ﺗ‬ ‫ﯾزر واﻟﻣﺟ‬ ‫ﺎء ﺑﺷ‬ ‫ﺿ‬
‫واﻟدرس ‪ .‬وﻓﻘد اﺑﻧﺎ ﻟﮫ ﻓﮭﺟر اﻟﻧﺎس إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺑ ورﯾﻧﻲﻛ ‪ :‬ﺎن ﻣﺑﺗﻠ ﻰ‬
‫ﺗﺧرﯾ ب ﯾﻌﻣ ر اﻟﺷ ﺊ إﻟ ﻰ أن ﯾﻘ ﺎرب إﺗﻣﺎﻣ ﮫ وﯾﻌ ن ﻟ ﮫ أن ﯾﻐﯾ ره‬
‫ﻓﯾﺧرﺑﮫ وھﻠم ﺟرا ﻓﯾﺿ ﯾﻊ اﻻﻣ وال اﻟﻛﺛﯾ رة وﻟﻛﻧ ﮫ ﯾﺟ د ﻓ ﻲ ذﻟ ك ﺳ ﻠوة ﻻﺣزاﻧ ﮫ‬
‫واﺷﺗﻐﺎﻻ ﻋن أﺑﻧﺎء زﻣﺎﻧﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ﻣن اﻟﻛﺗب ) اﻟﺗذﻛرة اﻟﺣﺎطﺑﯾﺔ ‪ -‬خ ( ﺑﺧطﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ‬
‫اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ) ‪ 347‬أدب ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺗﺎﺟوري ( * ) ‪ 999 - . . .‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﻓﻠﻛ ﻲ ‪،‬‬ ‫‪ 1590‬من (ﻣﺣﻣ د ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و زﯾ د اﻟﺗ ﺎﺟوري ‪:‬‬ ‫ﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ‬
‫ﺎﻟﻣﻐربب( ﻓ ﻲ اﻟﻔﻠ ك ﻣﻧﮭ رﺳﺎ ) ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺎﺟور ) ﺔﻟ ﺑ ﮫ ﻛﺗ‬
‫ﻗرﯾ‬ ‫ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ اﻟﺗ‬
‫وﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪2‬‬ ‫اﻟﻌﻣل ﺑرﺑﻊ * ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬اﻟرﺣﻠﺔ اﻟورﺛﯾﻼﻧﯾ ﺔ ‪87‬‬
‫رﻛﯾس ‪ . 406‬ﺗ) ‪ ( 2‬راﺟم‬ ‫وﻣﻌﺟ ‪ 407‬م ﺳ‬
‫ﺔ‪:3‬‬ ‫واﻟﻣﻛﺗﺑ‪ 998‬ﺔ اﻻزھرﯾ‬‫‪:‬‬
‫اﻻﻋﯾﺎن ﻟﻠﺑورﯾﻧﻲ ‪ 311 : 2‬واﻟﺷذرات ‪ 427 : 8‬وﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪992‬وﻓﮭ رس‬
‫ﺻﻐﯾرة ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺗﻣﻛ روت ‪،‬‬ ‫اﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪. 435 : 1‬اﻟﻣﻘﻧطرات ‪ -‬خ (‬
‫ﺑط‬ ‫ﺔ ﻟﺳ‬ ‫اﻟرﺳو ) ﺎﻟﺔ اﻟﻔﺗﺣﯾ‬‫رحخ (‬ ‫ول اﻻرﺑﻌﺷ ﺔ ‪-‬‬ ‫ﺎﻟﺔ ﻓ و ) ﻲ اﻟﻔﺻ‬ ‫رﺳ‬
‫وﻟﮫ‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟﻔﻠ ك أﯾﺿ ﺎ )ﻣﻘدﻣ ﺔ‬ ‫اﻟﻣﺎردﯾﻧﻲ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﻔﻠك ‪ ،‬ﻛﻠﮭﺎ ﻓﻲ اﻻزھرﯾﺔ‬
‫ورﻗﺎت) ﻓ ﻲ ﻣﻌرﻓ ﺔ وﺿ ﻊ ﺑﯾ ت اﻻﺑ رة‬ ‫‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ‪ ( 6 / 4793‬و‬
‫اﻟﻌﻣ ﺎدي ( * )‬ ‫ﻋﻠ ﻰ اﻟﺟﮭ ﺎت اﻻرﺑ ﻓﻊ ‪ -‬ﻲخ (اﻟرﺑ ﺎط ‪ ،‬ورﻗﺗ ﺎن ) ‪) * . ( 1‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ( ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫‪1570‬اﻟ ‪ 1641 -‬م‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪ 1051 - 978‬ه =‬
‫ﻣوﻟ‪ .‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓﯾﮭ ﺎ ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫اﻟدﯾنﻲ‪ :‬دﻣﺷ ق ‪ ،‬وﻣ ن أﺟ ﻼء ﺷ ﯾوﺧﮭﺎ‬ ‫ﻋﻣﺎد ﻣﻔﺗ‬
‫ﺗﺣرﯾ ر اﻟﺗﺄوﯾ ل ‪ -‬خ (‬ ‫اﻟروﺿﺔ اﻟرﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣن دﻓ ن ﺑ دارﯾﺎ ‪ -‬خ (ﺗ راﺟم ‪ ،‬و )‬
‫ﻓﻲ اﻟﺗﻔﺳﯾر ‪ ،‬و ) اﻟﻣﺳﺗطﺎع ﻣن اﻟزاد ‪ -‬ط (ﻓﻲ ﻣﻧﺎﺳك اﻟﺣﻧﻔﯾ ﺔ ‪ ،‬و )اﻟﻔﺗ ﺎوى‬
‫ﻋﻧ ( د اﻟﺷ ﺎوﯾش ‪ ،‬ﺑﺑﯾ روت ‪ .‬و )‬ ‫ھدﯾﺔ اﺑن اﻟﻌﻣﺎد ﻟﻌﺑ ﺎد اﻟﻌﺑ ﺎد ‪ -‬خ‬ ‫‪-‬خ(و)‬
‫ري اﻟﺻﺎدي ﻣن ﻓﺗﺎوى اﻟﻌﻣﺎدي ‪ -‬خ (ﻓﻲ اﻟرﯾﺎض ﻧﺳﺧﺔ ﻧﺎﻗﺻ ﺔوﻟ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر‬
‫) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺗﻣﻧرﺗﻲ ( * ) ‪ 1060 - . . .‬ه = ‪ 1650 - . . .‬م (ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن‬
‫ﺑﻔﺗﺢ اﻟﺗﺎء واﻟﻣ ﯾم واﻟﻧ ون ‪،‬‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم اﻟﺟزوﻟﻲ اﻟﺗﻣﻧرﺗﻲ )‬
‫وﺿ) م اﻟ راء وﻓ ﺗﺢ اﻟ دال وﺳ ﻛون‬ ‫اﻟﺗرودﻧﺗ ﺎء ﻲ‬
‫راء م(ﺗﺢ اﻟﺗ‬
‫وﺳ ﻛون اﻟ ﺛﺑﻔ‬
‫دة ﺑ ﻼد ﺟزوﻟ ﺔ ‪،‬‬ ‫اﻟﻧ أﺑون (و زﯾ ﻓﻘﯾ د ‪ :‬ﮫ ﻣ أﺻﺎﻟﻛﻲ ‪.‬ﻠﮫ ﻣ ن ﺗﻣﻧ ﻗﺎﻋﺎرت )‬
‫ﺑﺳوس ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب ( وﻣﻧﺷﺄه ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﺗرودﻧت ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﮭﺎ اﻟﻘﺿﺎء واﻻﻓﺗﺎء‬
‫ﻣدة ﺣﻣدت ﻓﯾﮭﺎ ﺳﯾرﺗﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻔواﺋد اﻟﺟﻣﺔ ﻓﻲ إﺳﻧﺎد ﻋﻠوم اﻻﻣﺔ ‪-‬‬
‫ﺔ ‪310 ، 299 : 6‬‬ ‫ﻲ ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫اﻻزھرﯾ‬ ‫ورا ﻓ‬ ‫ﻣﺻ‬‫ﮫخ (‬ ‫رأﯾﺗ‬
‫ﺎط ‪ :‬ﺎﻧﻲ ﻣ ن اﻟﻘﺳ م اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟﺟ اﻟرﺑزء اﻟﺛ‬
‫وﻣﺧطوط ﺎت‬ ‫وﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪93 : 6‬‬
‫اﻟرﻗم ‪ 2522 ، 2513‬وﻋرﻓﮫ ﺑﺎﻟﺗﺎﺟري ‪ .‬واﻟﺗﺎج ‪ 66 : 3‬وﺗﻣﻛروت ‪2 ) . 116‬‬
‫( ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ . 389 - 380 : 2‬وﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ‪ . 36 : 6‬ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط )‬
‫ﻣن(ﻧظﻣﮫ ‪ ،‬رآه ﺻ ﺎﺣب ﺳ وس اﻟﻌﺎﻟﻣ ﺔ ) ‪* . ( 1‬‬ ‫‪ 1420‬د ( و ) دﯾوان ‪ -‬خ‬
‫ن‬ ‫‪ 1667‬م ( رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ﺷ ) ﯾﺧﻲ زاده ( * ) ‪ 1078 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﻋﺑ ‪ - . .‬د اﻟ‬
‫ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﻔ ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﺳﻠﯾﻣﺎن ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺷﯾﺧﻲ زاده وﯾﻘﺎل ﻟﮫ اﻟداﻣﺎد ‪:‬‬
‫أھل ﻛﻠﯾﺑوﻟﻲ ) ﺑﺗرﻛﯾﺎ ( ﻣن ﻗﺿﺎة اﻟﺟﯾش ‪ .‬ﻟﮫ )ﻣﺟﻣﻊ اﻻﻧﮭر ﻓﻲ ﺷرح ﻣﻠﺗﻘ ﻰ‬
‫ﻧظ م اﻟﻔراﺋ د ‪ -‬ط (‬ ‫دان ‪ ،‬ﻓ رغ ﻣ ن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ﺑﺑﻠ دة أدرﻧ ﺔ ‪ ،‬و )‬ ‫ﻣﺟﻠ‪ -‬ط (‬
‫اﻻﺑﺣر‬
‫ﻲ ﻣﺳ ﺎﺋل اﻟﺧ ﻼف ﺑ ﯾن اﻟﻣﺎﺗرﯾدﯾ ﺔ واﻻﺷ ﻌرﯾﺔ ) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن اﻟﻧﻘﯾ ب ( * )‬
‫‪ 1081 - 1048‬ه = ‪ 1670 - 1638‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻛﻣﺎل اﻟ دﯾن‬
‫ﻣﺣﻣد ‪ ،‬اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ ‪ ،‬اﺑن اﻟﻧﻘﯾ أدﯾب ‪:‬ب دﻣﺷ ق ﻓ ﻲ ﻋﺻ ﻟره ﮫ‪ .‬اﻟﺷ ﻌر اﻟﺣﺳ ن‬
‫اﻟﺣ داﺋق واﻟﻐ رف (‬ ‫واﻻﺧﺑﺎر اﻟﻣﺳﺗﻌذﺑﺔ ‪ .‬ﻛﺎن ﻣن ﻓﺿﻼء اﻟﻧﺑﻼء ‪.‬ﻟﮫ ﻛﺗ ﺎب )‬
‫اﻗﺗﺑس ﻣﻧﮫ رﺳﺎﻟﺔ ﻟطﯾﻔﺔ ﺳﻣﺎھﺎ ) دﺳﺗﺟﺔ اﻟﻣﻘﺗطف ﻣن ﺑواﻛﯾر اﻟﺣداﺋق واﻟﻐرف‬
‫واﻟدﺳﺗﺟﺔ ﻣ ن اﻟزھ ر ‪:‬اﻟﺑﺎﻗ ﺔ ‪.‬وﻟ ﮫ )‬ ‫‪ -‬خ ( اﻗﺗﻧﯾﺗﮭﺎ ﺑﺧط اﺑن اﻟوﻛﯾل اﻟﺑﻠوي ‪.‬‬
‫ﺟﻣﻌﮫ اﺑﻧﮫ ﺳﻌدي وﺷرﺣﮫ ﻋﺑد ﷲ اﻟﺟﺑ وري وﻗﺻ ﯾدة ﻓ ﻲ )‬ ‫دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬ط (‬
‫اﻟﻧدﻣﺎء واﻟﻣﻐﻧﯾن (ﺷرﺣﮭﺎ ﺻﺎﺣب ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ﺷرﺣﺎ ﻣوﺟزا ﻣﻔﯾ دا ‪.‬ﻣوﻟ ده‬
‫ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ دﻣﺷق ) ‪ ) * . ( 3‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﯾواﻗﯾت اﻟﺛﻣﯾﻧﺔ ‪ 193‬وﻋﻧﮭﺎ‬
‫‪ 271‬ن‬ ‫اﻟﺻ ﻔﺣﺔ ‪ - 269‬ﻣ‬ ‫وطﺑﻘ‪ .‬ﺎت اﻟﺣﺿ ﯾﻛﻲ ‪.‬‬ ‫أﺧ ذت وﻓﺎﺗ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1070‬ه‬
‫وﻓﯾﮫ ‪:‬ﯾوم اﻻﺣد ‪ ،‬ﺧ ﺎﻣس ﺷ وال ﺳ ﻧﺔ ﺳ ﺗﯾن وأﻟ ف ‪.‬وﻓ ﻲ‬ ‫ﻣﺧطوطﺗﻲ ‪،‬ﺗوﻓﻲ‬
‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟرﺑ ﺎط ‪: 2‬‬ ‫ﻣﺎء ﻛﺗ ب أﺧ رى ﻣ ن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ‪.‬‬ ‫أﺳ ‪181‬‬ ‫ﺳوس اﻟﻌﺎﻟﻣ ﺔ‬
‫ﺔ ‪109 : 3‬‬ ‫ﺎرس ‪( 2 ) . 84 - 281 : 2‬‬
‫ﻓﮭرﺳ ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ‬ ‫وﻓﮭ ‪ 202‬رس اﻟﻔﮭ‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪. 1170‬‬ ‫وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪1815‬وھدﯾﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪549 : 1‬‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﺟﻣ ﻊ‬ ‫) ‪ ( 3‬ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ 404 - 390 : 2‬وﻓﯾﮫ اﻟﻘﺻﯾدة وﺷرﺣﮭﺎ ‪.‬‬
‫دروس ( * ) ‪ 1113 - 1070‬ه =‬ ‫ﻲ ‪. 177 ، 3 : 31‬اﻟﻌﯾ* )‬ ‫ﻲ اﻟﻌرﺑ‬ ‫اﻟﻌﻠﻣ‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن أﺣﻣ د‬ ‫‪ 1701 - 1660‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد‬
‫اﻟﺣ زم (‬ ‫ﻓﺎﺿ نل ‪.‬أھ ل ﻗرﯾ ﺔ )‬ ‫اﻟﺳ ﻘﺎف اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ ‪ ،‬ﻣ ن آل اﻟﻌﯾ دروس ‪ :‬ﻣ‬
‫ﺑﺣﺿرﻣوت ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﻧﺎش ﺳﻣﺎه ) اﻟدﺷﺗﺔ (ﻓﻲ ﻣﺟﻠد ﺿﺧم ‪ ،‬دون ﻓﯾﮫ رﺣﻠﺗﮫ إﻟ ﻰ‬
‫ﺎز واﻟﻌ راق وﻏﯾرھﻣ ﺎ ‪ ،‬وﻓﻧوﻧ ﺎ ﻣﺧﺗﻠﻔ ﺔ ﻣ ن اﻻدب واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ن‬ ‫‪ 1716‬ماﻟ ( رﺣﻣن ﺑ‬
‫د‬ ‫و ( * ) ‪ 1128 - 1055‬ه = ‪1645‬ﻋﺑ‪-‬‬ ‫ن ﺷﺎﺷ‬ ‫اﺑ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﯾوﺳف اﻟذھﺑﻲ اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن ﺷﺎﺷو )أو اﺑن ﺷﺎﺷ ﺔ‬
‫ق ‪.‬اﻟ ﯾﻣن ‪ ،‬وﺟ ﺎور ﺑﻣﻛ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪- 1092‬‬ ‫دﻣﺷ ﻰ‬ ‫ب ‪.‬أھرﺣ ل ل إﻟ‬
‫أدﯾﻣ ن‬ ‫(‪:‬‬
‫واﺗﺢ )اﻟﻣﻛﯾ ﺔ واﻟ رواﺋﺢ اﻟﻣﺳ ﻛﯾﺔﻓ ( ﻲ‬ ‫‪ 1109‬ه ﺎد إﻟ ﻰ دﻣﺷ اﻟﻔ قﻟ ‪ .‬ﮫ‬ ‫‪ ،‬وﻋ‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﻧﺳ ق‬ ‫ﺗراﺟم ﺑﻌ ض أﻋﯾ ﺎن دﻣﺷ ق (‬ ‫اﻟﺗراﺟم ‪ ،‬ﻟﻌﻠﮫ ﻛﺗﺎﺑﮫ اﻟﻣطﺑوع ﺑﺎﺳم )‬
‫اﻟرﯾﺣﺎﻧﺔ ‪ ،‬و ) ﻣﺟﻣوﻋﺔ ( ﻓﯾﮭﺎ ﺑﻌض ﻧظﻣﮫ ‪ ،‬و ) روﺿﺔ اﻟﺧﯾﺎل ﻓﯾﻣﺎ وﻗﻊ ﻓﻲ‬
‫اﻟﻣرﻣ) ﻰ ﻓ ﻲ ﻋﻠ م اﻟﻣﻌﻣ ﻰ (ﻧﻔﺣو ) ﺎت اﻻﺳ رار‬ ‫ﺎﻟﺔ ‪ ،‬و‬
‫ﻏﺎﯾ ﺔ‬ ‫اﻟﺧ ﺎل (‬
‫رﺳ‬
‫اﻟﻣﻛﯾﺔ ورﺷﺣﺎت اﻻﻓﻛﺎراﻟذھﺑﯾﺔ ‪ -‬خ ( اﺷﺗﻣل ﻋﻠﻰ ﻧﯾف و ‪50‬ﺗرﺟﻣﺔ ﻟﻔﺿ ﻼء‬
‫ﯾﻣﻧﯾﯾن ﻣن ﻣﻌﺎﺻرﯾﮫ وھو اﻟﻘﺳم اﻟﺧﺎﻣس ﻣن ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﻧﻔﮫ ﻓﻲ اﻟﺗ راﺟم ) ‪. ( 2‬‬
‫ن‬ ‫‪ 1792‬ماﻟ ( رﺣﻣن ﺑ‬
‫د‬ ‫راﯾري ( * ) ‪ 1207 - . . .‬ه = ‪. . .‬ﻋﺑ‪-‬‬ ‫اﻟﺳ)‬
‫*‬
‫ﻣﺣﻣد اﻟﺳراﯾري ‪ :‬ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن ﻓﻘﮭﺎء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ .‬ﻣن أھل ) اﻟرﺑﺎط (ﺑ ﺎﻟﻣﻐرب ‪.‬‬
‫وﺑﮭﺎ وﻓﺎﺗﮫ ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺷرح اﻟزﻗﺎﻗﯾﺔ (ﺟﻣﻊ ﻓﯾﮫ ﺑ ﯾن * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫درر ‪318 : 2‬‬ ‫رﻣﯾﯾن ‪: 2‬ﺳ‪( 2 ) . 64‬‬
‫ﻠك اﻟ‬ ‫ﻌراء اﻟﺣﺿ‬ ‫ﺎرﯾﺦ) ‪1‬‬
‫اﻟﺷ (‬ ‫ﺗ‬
‫وﻧﺷ ر اﻟﻌ رف ‪2‬‬ ‫وﺗراﺟم ﺑﻌض أﻋﯾﺎن دﻣﺷق ‪166‬وإﯾﺿﺎح اﻟﻣﻛﻧ ون ‪552 : 1‬‬
‫رح ‪.‬ﺷ ﯾﺧﮫ أﺑ ﻲ ﺣﻔ ص اﻟﻔﺎﺳ ﻲ وﺷ رح‬ ‫‪( 4883‬‬‫‪ . 38 :‬واﻧظر ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ﺷ‬
‫ﻣﯾﺎرة ‪ ،‬واﻟﺗزم اﻟﺗﻧﺑﯾﮫ إﻟﻰ ﻣ ﺎ ﯾﺑ دو ﻟ ﮫ ﻓﯾﮭﻣ ﺎ ﻣ ن ﻣﺧﺎﻟﻔ ﺎت أو إﺷ ﻛﺎﻻت وﯾﻌﻠ ق‬
‫ﺑرأﯾﮫ ‪ ،‬ﻣﻊ زﯾﺎدات واﻓﺎدات ) ‪ ) * . ( 1‬ﺟﺳﺗﻧﯾﺔ ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1215‬ه =‬
‫رﺣﻣنم ﺑ( ن ﻣﺣﻣ د ﺳ ﻌﯾد ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑﺟﺳ ﺗﻧﯾﺔ ‪،‬‬ ‫ﻧﺣ د اﻟو ‪1800‬‬
‫ﻋﺑ ‪- .‬‬
‫‪..‬‬
‫ﻣدرﺳ ﺎ ﺑﺎﻟﻣﺳ ﺟد اﻟﺣ رام ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﺿ ﺎن ل ‪.‬‬‫اﻟﻔﺗﻧ ﻲ اﻻﺻ ل ‪ ،‬ﺛ م اﻟﻣﻛ ﻲ اﻟﺣﻧﻔ ﻲﻛ ‪:‬‬
‫وأﻣراﺋﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻋ رف‬ ‫وادث ﻣ‬
‫ﺎرﯾﺦ (ذﻛ ر ﺣ ﻛ ﺔ‬ ‫ﻣوﻟ ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﻣﻛ ﺔﻟ ‪ .‬ﮫﺗ ) ﻓ ﻲ‬
‫ك ( * ) ‪ 1150‬؟ ‪ 1237 -‬ه = ‪- 1737‬‬ ‫ﺗﻧﯾﺔ ) ‪( 2‬‬
‫اﻟﺣﺎﺋ‪) * .‬‬ ‫ﺎرﯾﺦ ﺟﺳ‬
‫ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن ﻧﺣ ﺎة اﻟﻣﺎﻟﻛﯾ ﺔ‬ ‫‪ 1822‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺗطواﻧﻲ اﻟﺣﺎﺋك ‪:‬‬
‫وﻟﻲ ﻗﺿﺎءھﺎ ﺛﻼث ﻣرات ‪ ،‬ﺑ ﯾن ﻋ ﺎﻣﻲ ‪ 1207‬و ‪ 1231‬ه ‪،‬‬ ‫وأدﺑﺎﺋﮭم ﺑﺗطوان ‪.‬‬
‫إﻋ ) راب ﻣﺧﺗﺻ ر ﺧﻠﯾ ل (أرﺑﻌ ﺔ‬ ‫وﺗوﻓﻲ ﺑﮭ ﻛﺎ ‪.‬ﺎن ﻛﺛﯾ ر اﻟﺗ ﺄﻟﯾفﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬
‫ﻣﺟﻠدات ﻛﺑﯾرة ‪ ،‬و ) ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﺟﻼﻟﯾن ( و )ﺷرح ﺷواھد اﻟﻣﻛ ودي‬
‫ﻋﻠﻰ اﻻﻟﻔﯾﺔ ( و ) ﺣﺎﺷﯾﺔ ﻋﻠﻰ وﺛﺎﺋق اﺑن ﺳﻠﻣون ( و )اﻟﻧ وازل (ﻣﺟﻠ د ) ‪( 3‬‬
‫‪ ) * .‬ﺑﺎﻋﻠوي ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1251‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1835‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن‬
‫ﺣﺿرﻣوت ‪.‬ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﻣر ﺑﺎﻋﻠوي ‪ :‬ﻣﻔﺗﻲ‬
‫ﺎء‬ ‫ن اﻟﻌﻠﻣ‬ ‫ﺔﻣ‬ ‫ض اﻻﺋﻣ‬ ‫ﺎوي ﺑﻌ‬ ‫ﯾص ﻓﺗ‬ ‫دﯾن ﻓ ﻟ ‪.‬ﻲ ﮫﺗﻠﺧ)‬
‫ﻧﺔ ‪ 1251‬ه ‪ ،‬ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﮫﺳ‬ ‫ﺄﺧرﯾنﻣ ‪ -‬ط (ن ﺗﺄﻟﯾﻔ‬
‫رغ‬ ‫اﻟﻣﺗ ﻓ‬
‫وﻓﺎﺗ ‪ :‬ﮫ ﺳ ﻧﺔ‬ ‫وﻓﯾ ﮫ‬‫اﻻﻧﺑﺳ ﺎط ﺑﺗﻠﺧ ﯾص اﻻﻏﺗﺑ ﺎط ‪) . 47‬ﻧظ‪ ( 2‬م اﻟ درر ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫وإﺗﺣ ﺎف‬ ‫ﻣﺧﺗﺻ‪ ( 3‬ر ﺗ ﺎرﯾﺦ ﺗط وان ‪303‬‬ ‫ﺗﯾن وأﻟ ف ‪) .‬‬ ‫ﺑﺿ ﻊ ﻋﺷ رة وﻣ ﺎﺋ‬
‫اﻟﻣ و ) راد ﻣ ن ﻓﺗ ﺎوي اﺑ ن زﯾ ﺎد ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﯾصخ ‪.‬‬‫اﻟﻣطﺗﻠﺧ ﺎﻟﻊ ‪-‬‬
‫اﻟﻛزﺑري ( * ) ‪ 1262 - 1184‬ه = ‪ 1846 - 1771‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد‬
‫ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﻛزﺑ ﻋ ريﺎﻟم‪:‬ﺑﺎﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬ﺷ ﻧﻌﺗﺎﻓﻌﻲﮫ ‪.‬اﻟﺑﯾط ﺎر ﺑﻣﺣ دث‬
‫اﻟدﯾﺎر اﻟﺷﺎﻣﯾﺔ ‪ .‬ﻣن أھل دﻣﺷق ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﻣﻛﺔ ﺣﺎﺟﺎ ‪ .‬ﻟﮫ ) ﺛﺑت اﻟﻛزﺑري ‪ -‬خ (‬
‫ﻓﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟرﯾﺎض ) ‪ ( 1546‬وﻓﻲ اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑدﻣﺷق ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش‬
‫وارﯾﺦ ‪666‬‬ ‫ﻣﻧﺗﺧﺑ‪ ( 2 ) .‬ﺎت اﻟﺗ‬
‫ﺔ ‪198 : 3‬‬ ‫ﻓﮭرﺳ* ) ‪ ( 1‬ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ‬ ‫‪(2‬‬
‫وﻓﻲ اﻟ در اﻟﻧﺛﯾ ر ‪25‬‬ ‫وﺣﻠﯾﺔ اﻟﺑﺷر ‪ 836 - 833 : 2‬وإﯾﺿﺎح اﻟﻣﻛﻧون ‪345 : 1‬‬
‫وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪ 1274‬ﺧطﺄ وﻣﺛﻠﮫ ﻓﻲ اﻟﺧزاﻧﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪) * . 257 : 3‬اﺑن ﻣ ﺎﻧﻊ (‬
‫* ) ‪ 1287 - . . .‬ه = ‪ 1870 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد ﷲ ﺑن‬
‫ﻣﺣﻣد ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ﻣﺎﻧﻊ اﻟوھﯾﺑﻲ اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪:‬ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ ‪.‬ﻣ ن‬
‫وﺟ رد )‬ ‫ﺣﺎﻓﻠ ﺎ ﺔﻣ ﺎ ﻧﻘﻠ ﮫ ﺑﺧط ﮫ ‪.‬‬ ‫ﺟﻣ دﻊ‪ .‬ﻣﻛﺗﺑ ‪،‬ﺔﻣﻧﮭ‬ ‫أھ لﺷ) ﻘراء (‬
‫ﺑﻧﺟ‬
‫ﺣﺎﺷﯾﺔ ( ﺟده ﻻﻣﮫ ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ) أﺑﺎ ﺑطﯾن ( ﻋﻠﻰ ) اﻟﻣﻧﺗﮭﻰ (ﻣ ن‬
‫ھواﻣش ﻧﺳﺧﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﺟﺎءت ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ د ﺿ ﺧموﺗ‪ .‬وﻟﻰ ﻗﺿ ﺎء )اﻟﻘطﯾ ف (وﻣ ﺎت‬
‫ﺑﺎﻻﺣﺳﺎء ) ‪ ) * . ( 1‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻋﻘد اﻟدرر ‪ ) * . 84‬اﺑن اﻟﻣﺷﮭور (‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺣﺳ ﯾن‬ ‫* ) ‪ 1320 - 1250‬ه = ‪ 1902 - 1834‬م‬
‫اﻟﻣﺷﮭور ‪ ،‬ﻣن آل اﻟﺳﻘﺎف ‪ :‬ﻣﻔﺗﻲ ﺣﺿرﻣوت وﻓﻘﯾﮭﮭﺎ ﻓﻲ ﻋﺻرهوﻟ‪ .‬د وﺗﻔﻘ ﮫ‬
‫رة‬ ‫ﻋﺷ‪:‬‬
‫رى ( ل‬ ‫ﻗﯾ‬ ‫ﺔ اﻟﻛﺑ‬ ‫ﺟرة) اﻟﻌﻠوﯾ‬ ‫ﺗﻲ )اﻟﺷ ﻟ‬
‫رﯾم ( ﮫ‬ ‫وﻓﻲ ﻓ‬ ‫ودرس وﺗ‬
‫ﻣﺟﻠدات ﺿﺧﻣﺔ ‪ ،‬وﻣﺧﺗﺻرات ﻓﻲ ) اﻟﻔﻘﮫ ( و )ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﺿرة اﻟﺳ ﻘﺎف ‪ -‬خ (‬
‫ﻓﻲ ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻛﺎف ﺑﺑﻠدة ﺳ ﯾون )ﺑﺣﺿ رﻣوت ( ‪78‬ورﻗ ﺔ ‪ ،‬وﺷ) ﻣس اﻟظﮭﯾ رة‬
‫أرﺑﻊ(ﻣﺟﻠ دات ﻓ ﻲ ﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻟﺣﺑﺷ ﻲ‬ ‫ﻓﻲ أﻧﺳﺎب اﻟﺳﺎدة اﻟﻌﻠوﯾﺔ ﺑﺣﺿرﻣوت ‪ -‬خ‬
‫ﺑﺎﻟﻐرﻓﺔ ) ﺑﺎﻟﯾﻣن ( طﺑﻌت ﻣﻘدﻣﺗﮫ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺷ رﺑﯾﻧﻲ ( * ) ‪ 1326 - . . .‬ه‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﺷ ﺎﻓﻌﻲ‬ ‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﺷ رﺑﯾﻧﻲ ‪:‬‬ ‫= ‪ 1908 - . . .‬م‬
‫ري ‪ .‬ﯾﺧﺔ اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻻزھ ر ﺳ ﻧﺔ ‪ 1324 - 1322‬هﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻣﺻ ﻲ ﻣﺷ‬ ‫أﺻ وﻟﻲوﻟ‬
‫ﺗﻘرﯾر ﻋﻠﻰ ﺟﻣﻊ اﻟﺟواﻣﻊ ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻻﺻول ‪ ،‬و )ﻓﯾض اﻟﻔﺗ ﺎح * )ھ ﺎﻣش ‪1‬‬
‫وﻣراﺟ ﻊ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟ ﯾﻣن ‪ 74‬و ‪196‬وﻓﯾ ﮫ‬ ‫( * ) ‪( 1‬رﺣﻠﺔ اﻻﺷواق اﻟﻘوﯾ ﺔ‪52،‬‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح ﺗﻠﺧ ﯾص اﻟﻣﻔﺗ ﺎح ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻟﺑﻼﻏ ﺔ ‪.‬‬ ‫وﻓﺎﺗﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪. 1324‬‬
‫ﺗﻘرﯾ ‪ -‬رط (‬
‫وﻛﺎن ورﻋﺎ زاھدا ﻟم ﯾﺗزﻟف ﻟﻛﺑﯾر ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﻘرداﻏﻲ (‬
‫* ) ‪ 1335 - 1253‬ه = ‪ 1917 - 1838‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻘرداﻏﻲ ‪:‬‬
‫ﺎﻟﻌراق ‪ .‬د ﺑﮭ ﺎ وﻗ رأ‬
‫وﻟ‬ ‫ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھ ل )ﻗ ره ﻣداغن( أﻋﻣ ﺎل اﻟﺳ ﻠﯾﻣﺎﻧﯾﺔ ﺑ‬
‫ﻋﻠﻰ أﺑﯾﮫ ) وﻛﺎن أﺑوه ﻓﻘﯾﮫ ﻛردﺳﺗﺎن اﻟﻌراق ( واﻧﺗﻘل إﻟﻰ ﺑﻐداد ﺳﻧﺔ ‪ 1275‬ه ‪،‬‬
‫وﺗردد ﺑﯾﻧﮭﺎ وﺑﯾن ﺑﻠده ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺑﻐداد ‪ .‬ﻟﮫ ﺗﺂﻟﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) دﻗﺎﺋق اﻟﺣﻘﺎﺋق ( ﻓﻲ‬
‫اﻟﻧﺣو ‪ ،‬و ) ﻣواھب اﻟرﺣﻣن ( ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﺑﯾﺎن ‪ ،‬و ) ﺗﺣﻔﺔ اﻟﻠﺑﯾبﻓ ( ﻲ اﻟﻣﻧط ق‬
‫‪ ،‬و ) ﺗﻧﺑﯾﮫ اﻻﺻدﻗﺎء ﻓﻲ ﺑﯾﺎن اﻟﺗﻘﻠﯾد واﻻﺟﺗﮭﺎد واﻻﻓﺗﺎء واﻻﺳﺗﻔﺗﺎء ( و ) ﻣﻧﮭﺞ‬
‫اﻟوﺻول ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﻣﻧﮭﺎج اﻻﺻول ‪ ،‬ﻟﻠﺑﯾﺿﺎوي ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻻﻧﻛرﻟﻲ ‪ ،‬ﻟﻌﻠﮫ‬
‫ﻣﻠﺧ ) ص اﻻﻗ وال ﻓ ﻲ ﻣﺳ ﺄﻟﺔ‬ ‫ﻓﻲ اﻟﻧﺎﺳ ﺦ واﻟﻣﻧﺳ وخ ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺧطﮫ ؟ و ) اﻟﺗﺑﯾﺎن (‬
‫رح اﻻم ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫ﻣﻘدﻣ* ) ‪ ( 1‬ﺔ ﺷ‬
‫ﺎل ( ) ‪. ( 2‬ھ * ) ﺎﻣش ‪( 2‬‬ ‫ق اﻻﻋﻣ‬ ‫ﺧﻠ‬
‫اﻻ ﺎب ‪: 1‬‬‫واﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻزھرﯾﺔ ‪ 19 : 2‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ ( 2 ) . 1110‬ﻟب ﻟﺑ‬
‫‪ 116‬وﻣﺷﺎھﯾر اﻟﻛرد ‪ 11 : 2‬وﻣﺧطوطﺎت اﻻﻧﻛرﻟﻲ ‪) * . 23‬اﻟﺣﺿ رﻣﻲ ( *‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﺷ ﮭﺎب‬ ‫‪ 1846‬د‪ -‬اﻟ‪ 1923‬م (‬
‫) ‪ 1341 - 1262‬ه = ﻋﺑ‬
‫اﻟدﯾن ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛر اﻟﻌﻠوي اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ اﻟﺣﺿ رﻣﻲ ‪:‬ﻓﺎﺿ ﻟل ‪.‬ﮫ ﻛﺗ ب ﻣﻧﮭ ﺎ )ﺗﺣﻔ ﺔ‬
‫اﻟﻣﺣﻘق ‪ -‬ط ( ﺷرح ﺑﮫ أرﺟوزة ﻣن ﻧظﻣﮫ ﻓﻲ اﻟﻣﻧطق ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺑوﺻ ﯾري‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻗﺎﺳ م‬ ‫( * ) ‪ 1354 - 1258‬ه = ‪ 1935 - 1842‬م (‬
‫اﻻﺧﺿري اﻟﺑوﺻﯾري ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ أدﯾب ﻟﯾﺑﻲ ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ﻏداﻣس ) ﻣن ﻣدن طراﺑﻠس‬
‫ر‬ ‫راﺑﻠس ‪ .‬وﻧس وﻣﺻ‬‫وزار ﺗ‬ ‫ﻲط‬ ‫ﺣراوﯾﺔ ﺛ( م ﻓ‬
‫ﺎ‬ ‫وﺗﻌﻠاﻟﺻ م ﺑﮭ‬
‫رب‬ ‫اﻟﻐ‬
‫واﻻﺳﺗﺎﻧﺔ ﻟﻠﺗﺟﺎرة وطﻠب اﻟﻌﻠم ‪.‬وﺟﻣﻊ ﻣﻛﺗﺑﺔ ﺣﺎﻓﻠﺔ وﻋﻛف ﻋﻠﻰ اﻟﺗ درﯾس ﻓ ﻲ‬
‫ﻣﺳﺎﺟد طراﺑﻠس ﻓﺗﺧرج ﻋﻠﻰ ﯾده ﻛﺛﯾ رونوﺗ‪ .‬رك اﻟﺗﺟ ﺎرة ) ‪ 1303‬ه (ﻓﻌﻣ ل‬
‫ﻓﻲ اﻟﻣﺣ ﺎﻛم اﻟﺷ رﻋﯾﺔ وﺗ وﻟﻰ اﻟﻘﺿ ﺎء ﻓ ﻲ اﻟزاوﯾ ﺔ اﻟﻐرﺑﯾ ﺔ ) ‪ 1328‬هﺛ ( م ﻓ ﻲ‬
‫طراﺑﻠس اﻟﻐرب ‪ .‬وﺗوﻓﻲ ﺑﮭﺎﻟﮫ‪ .‬ﻛﺗب ﻣﺎ زاﻟت ﻣﺧطوط ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )ﻣﺑﺗﻛ رات‬
‫اﻟﻶﻟﻲ واﻟدرر ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣﺣﺎﻛﻣ ﺔ ﺑ ﯾن اﻟﻌﯾﻧ ﻲ واﺑ ن ﺣﺟ ر ( واﻟ) درر اﻟﻣﺟﻧﯾ ﺔ (‬
‫ﻧزھ ﺔ‬ ‫ﺣ دﯾث ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﺻ ﻐﯾر ﻟﻠﺳ ﯾوطﻲ ‪ ،‬أرﺑﻌ ﺔ أﺟ زاء ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﺟ واھر اﻟزﻛﯾ ﺔ (ﺷ رح‬ ‫اﻟﺛﻘﻠﯾن ﻓﻲ رﯾﺎض إﻣ ﺎم اﻟﺣ رﻣﯾنﻓ ( ﻲ اﻻﺻ ول و )‬
‫أﻟﻔﯾﺔ اﻟﻌراﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﺻطﻠﺢ اﻟﺣدﯾث ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺟزﯾري ( * ) ‪1360 - 1299‬‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ھ = ‪ 1941 - 1882‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣنﺑن ﻣﺣﻣد ﻋوض اﻟﺟزﯾ ري ‪:‬‬
‫وﺗﻌﻠ م ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣرﻛ ز ﺳ وھﺎج (ﺑﻣﺻ ر ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻣ ﺎء اﻻزھ وﻟر ‪ .‬د ﺑﺟزﯾ رة ﺷ ﻧدوﯾل )‬
‫وﻋ ﻓﯾ ﯾنﮫ ‪.‬ﻣﻔﺗﺷ ﺎ ﻟﻘﺳ م اﻟﻣﺳ ﺎﺟد‬ ‫اﻻزھ ر ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ ،1326 - 1313‬هودرس‬
‫ﺑوزارة اﻻوﻗﺎف ﺳﻧﺔ ‪ ) * 1330‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟذرﯾﻌﺔ ‪( 2 ) . 467 : 3‬‬
‫‪ . 157‬را ﻟﻠﻣﻔﺗﺷ ﯾن ‪ ،‬ﻓﺄﺳ ﺗﺎذا ﻓ ﻲ‬‫أﻋﻼم ﻟﯾﺑﯾﺎ ‪ 162‬وﻟﻣﺣﺎت أدﺑﯾﺔ ﻋن ﻟﯾﺑﯾ ﺎ ﻓﻛﺑﯾ‬
‫ﻛﺎن ﻣن أﻋﺿ ﺎء ھﯾﺋ ﺔ ﻛﺑ ﺎر اﻟﻌﻠﻣ ﺎءوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺣﻠ وان ‪.‬‬ ‫اﻟدﯾن ‪.‬‬
‫ﻛﻠﯾﺔ أﺻول ﺛم‬
‫ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) اﻟﻔﻘﮫ ﻋﻠﻰ اﻟﻣذاھب اﻻرﺑﻌﺔ ‪ -‬ط ( أرﺑﻌﺔ أﺟزاء ‪ ،‬ﺷﺎرﻛﺗﮫ ﻓﻲ‬
‫زء اﻻول ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻟﺟﻧ ﺔ ﻣ ن اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪ ،‬واﻧﻔ رد ﻓ ﻲ ﺗ ﺄﻟﯾف ﺑﻘﯾﺗ ﮫ ‪ ،‬و )‬
‫اﻻﺧﻼق اﻟدﯾﻧﯾ ﺔ واﻟﺣﻛ م اﻟﺷ رﻋﯾﺔ‬ ‫ﺗوﺿﯾﺢ اﻟﻌﻘﺎﺋد ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﺗوﺣﯾد ‪ ،‬و )‬
‫‪ -‬ط ( اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬و ) أدﻟﺔ اﻟﯾﻘﯾن ‪ -‬ط (ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﻰ ﺑﻌض اﻟﻣﺑﺷ رﯾن ‪ ،‬و )‬
‫دﯾوان ﺧط ب ‪ -‬ط ( ‪) * .‬اﻟﻛﻌ ﺎك ( * ) ‪ 1364 - 1307‬ه = ‪ 1945 - 1890‬م‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن اﻟﻌرﺑ ﻲ ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن اﻟﻛﻌﺎك اﻟﻌﯾﺎﺿ ﻲ اﻻﻧدﻟﺳ ﻲ ‪،‬‬ ‫ﻋﺑد (‬
‫ﻣوﻟ ده‬ ‫ﻣﻌﻣ ﺎري ‪ ،‬ﻣ ن أدﺑ ﺎء اﻟﻛﺗ ﺎب ‪.‬‬ ‫ﺎض ‪:‬‬ ‫ﻣﮭﻧﻋﯾ دس‬ ‫ﻣ ن ﺳ ﻼﻟﺔ اﻟﻘﺎﺿ ﻲ‬
‫داده إﻟﯾﮭ ﺎ ﻣ ن اﻻﻧ دﻟس ﺳ ﻧﺔ ‪ 1017‬ه ) ‪ 1613‬م (‬ ‫ﺎﺟر أﺟوﻧس ‪.‬‬ ‫ووﻓﺎﺗھ ﮫ ﺑﺗ‬
‫ودرس ﺑﺎﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻻﻋظ م وﺗوظ ف ﻓ ﻲ‬ ‫وﺗﻌﻠم ﺑﺎﻟزﯾﺗوﻧ ﺔ ﻓﺗﺧ رج ﺳ ﻧﺔ ) ‪( 1908‬‬
‫اﻟﻌدﻟﯾ ﺔ اﻟﺗوﻧﺳ ﯾﺔ ﻧﺷ رھﺎ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌدﻟﯾﺔ ) ‪( 1914‬ﻓﻛﺎﻧت ﻟﮫ ﻧﻘدات ﻻذﻋﺔﺎمﻟﻧظ‬
‫وأدت إﻟﺎر (ﻰ اﺳ ﺗﻘﺎﻟﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﻌﻣ ل ﻓ ﻲ‬ ‫وان ) واك وأزھ‬ ‫اﻟﺻ ﺣف ﺗﺣ ت ﻋﻧ أﺷ‬
‫ل‬ ‫ودﺧ‬
‫ﺔ‪.‬‬ ‫ﺎ ﻣﺟﻠ‬ ‫ﺄ ﻟﮭ‬ ‫ﯾﯾن وأﻧﺷ‬ ‫ﺎﻣﯾن اﻟﺗوﻧﺳ‬ ‫ﺔ اﻟﻣﺣ‬ ‫س ﺟﻣﻌﯾ‬
‫اﻟﺧﻠدوﻧﯾﺔ ﻓﺗﺧرج ﻣﮭﻧدﺳﺎ ﻣﻌﻣﺎرﯾﺎ ‪ .‬وﺑﺎﺷر ھذه اﻟﻣﮭﻧﺔ وﺗوﻟﻰ رﺋﺎﺳﺔ اﻟﺧﻠدوﻧﯾﺔ‬
‫ﺎرك‪.‬ﻓ ﻲ اﻻذاﻋ ﺔ اﻟﺗوﻧﺳ ﯾﺔ‬ ‫ﻠدوﻧﯾ ﺔ‬‫اﻟﺧ‬
‫وأﺻ‪ .‬در اﻟﻣﺟﻠ ﺔ وﺷ‬ ‫طﯾﻠ ﺔ رﺑ ﻊ ﻗ رن‬
‫اﻣﺗ ‪ .‬ﺎز ﺑ ﮫ أﻗﺎﺻ ﯾص ﻗﺻ ﯾرة ﻓ ﻲ وﺻ ف اﻟﺣﯾ ﺎة‬ ‫وﻣﻣﺗ ﺎوﻓﻲ‬‫ﺑﺄﺣﺎدﯾث إﻟ ﻰ أن‬
‫اﻟﺗوﻧﺳﯾﺔ ﺟﻣﻌت ﻓﻲ ﻛﺗﺎب ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﺟﻣﻌت )أﺣﺎدﯾﺛﮫ اﻻذاﻋﯾ ﺔ ( و )ﺧطﺑ ﮫ ( و )‬
‫ﻣﻘﺎﻻﺗﮫ ( و ) ﻣراﺳﻼﺗﮫ ( ﻣﻊ أدﺑﺎء ﻋﺻره ‪ ،‬وﻣﻧﮭم اﻟﺷﺎذﻟﻲ ﺧزﻧﮫ دار ) ‪. ( 1‬‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﻣن ﺑﺣث ﺿﺎف ﺗﻔﺿل ﺑﻛﺗﺎﺑﺗﮫ ﻟﻼﻋﻼم ﺻدﯾﻘﻧﺎ اﻻﺳﺗﺎذ‬
‫اﻟﺑﺣﺎﺛ ‪ .‬ﺔ ﻋﺛﻣ ﺎن اﻟﻛﻌ ﺎك ‪.‬اﺑ * )ن زﯾ دان ( * ) ‪ 1365 - 1290‬ه = ‪- 1873‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬اﺑ ن زﯾ دان ﺑ ن‬ ‫ﻋﺑد‪ 1946‬م (‬
‫ﯾل ﺑ ن اﻟﺷ رﯾف ‪ ،‬اﻟﺣﺳ ﻧﻲ اﻟﻌﻠ وي اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و زﯾ ﻣ د ‪:‬ؤرخ ﻣ ن‬
‫ﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻﻰ ‪ ،‬ﻛﺎن اﻟﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣد ﺑن ﯾوﺳف ﯾﺧﺎطﺑ ﮫ ﺑ ﺎﺑن ﻋﻣﻧ ﺎ ‪،‬‬ ‫أﻋﯾﺎن ا‬
‫وﻧﺷ ﺎﺄ ﻓ‪ .‬ﻲ ﻣﻛﻧﺎﺳ ﺔ اﻟزﯾﺗ ون ‪ ،‬واﺳ ﺗﻛﻣل‬ ‫ﻧﻘﯾ ب ﻋﺎﺋﻠﺗﻧ ﺎ وﻣ وﻟؤرخددوﻟﺗﻧ‬
‫راف‬ ‫ﺔ اﻻﺷ‬ ‫ووﻟ ‪1324‬ﻲه ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺎﺑ‬ ‫ﻧﺔ‬ ‫ﺎس ﺳ‬ ‫روﯾﯾن ﺑﻔ‬ ‫ﺔ اﻟﻘ‬ ‫ﻲ ﺟﺎﻣﻌ‬ ‫ﻓ‬
‫واﺳ ﺗﻘر ﻓ ﻲ‬ ‫وزار‪ .‬ﻣﺻ ر ﺣﺎﺟ ﺎ ﻓ ﻲ ﺳ ﻧﺗﻲ ‪ 1331‬و ‪1357‬‬ ‫ﺑﻣﻛﻧﺎس وزرھون‬
‫اﻟﺑ ﯾدﯾر اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﺣرﺑﯾ ﺔ اﻟﻣﻐرﺑﯾ ﺔ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪ ،‬وﺗ وﻓﻲ ﺑﻣﻛﻧ ﺎس ‪.‬ﻣ ن‬ ‫ﯾﺿﺎء ‪،‬‬
‫اﻟدار‬
‫ﺔ‬ ‫ﺧﻣﺳ‬
‫ﺎس ‪ -‬ط (‬ ‫رة ﻣﻛﻧ‬ ‫ﺎر ﺣﺎﺿ‬ ‫ﺎل أﺧﺑ‬ ‫ﻼم اﻟﻧ ﮫ )ﺎس ﺑﺟﻣ‬ ‫ﻛﺗﺑ‬ ‫ف أﻋ‬
‫اﻟدرر اﻟﻔﺎﺧرة ﺑﻣﺎﺛر اﻟﻣﻠوك اﻟﻌﻠ وﯾﯾن ﺑﻔ ﺎس اﻟزاھ رة ‪ -‬ط (‬ ‫ﻣﺟﻠدات ﻣﻧﮫ ‪ ،‬و )‬
‫و ) دﯾوان ﺷﻌر ( أﻛﺛره ﻣداﺋﺢ ﻧﺑوﯾﺔ ‪ .‬و ) اﻟﻌز واﻟﺻوﻟﺔ ﻓﻲ ﻣﻌﺎﻟم ﻧظم اﻟدوﻟﺔ‬
‫اﻟﻌﻼﺋق )اﻟﺳﯾﺎﺳ ﯾﺔ ﺑ ﯾن اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﻠوﯾ ﺔ واﻟ دول اﻻﺟﻧﺑﯾ ﺔ ( و )‬ ‫‪ -‬ط ( ﺟزآن و‬
‫اﻟﻣؤﻟﻔ ون واﻟﻣؤﻟﻔ ﺎت ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻟﻧور اﻟﻼﺋﺢ ﺑﻣوﻟد اﻟرﺳول اﻟﺧﺎﺗم اﻟﻔﺎﺗﺢ ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﺳو ) وﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﻠوﯾ ﺔ ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﻌﻠوﯾ ﺎھﺞﺔ (‬
‫ﻋﮭ د اﻟدوﻟ ﺔاﻟﻣﻧ‬
‫ﻟﻌﻠﻣﯾ ﺔ ﺔا ﻓ ﻲ ﻋﮭ د اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﻠوﯾ ﺔ ‪ -‬خ (ﻓ ﻲ‬ ‫ﻣدرﺳﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟ زأﯾن و )اﻟﻧﮭﺿ‬
‫وﺟﻣﻊ ﺧزاﻧﺔ ﻛﺗب ﺗﻌد ﻣن أﻛﺑر اﻟﺧزاﺋن ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ رب ) ‪( 1‬‬ ‫ﺧزاﻧﺗﮫ ﺑﻣﻛﻧﺎس ‪.‬‬
‫ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن ﺷ ﻛري ( * ) ‪ 1378 - 1304‬ه = ‪ 1958 - 1886‬م (ﻋﺑ د‬ ‫‪)*.‬‬
‫ﺷﺎﻋر ‪:‬ﻣﺻ ري ‪ ،‬ﻣ ن أدﺑ ﺎء اﻟﻛﺗ ﺎب ‪ ،‬ﻣﻐرﺑ ﻲ‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد ﺷﻛري ﻋﯾﺎد‬
‫وﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ وﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬وﺑﻣدرﺳ ﯾﺔ اﻟﻣﻌﻠﻣ ﯾن‬ ‫اﻻﺻل ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ ) ﺑور ﺳﻌﯾد (‬
‫وزاول اﻟﺗ درﯾس ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻌﺎﻟﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪ ،‬وﻓ ﻲ ﺟﺎﻣﻌ ﺔﺷ) ﻔﯾﻠدﺑ ( ﺎﻧﺟﻠﺗرة ‪.‬‬
‫اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ) ﺳﻧﺔ ‪ ( 1912‬ﺛم ﻋﯾن ﻣﻔﺗﺷﺎ ﻓﻲ اﻟﺗﻌﻠﯾم ) ‪ ( 1938 - 1935‬ورأى‬
‫أﻧﮫ ﻟم ﯾﻌط ﺣﻘﮫ ﻓﯾﻣﺎ ﻛﺎن ﯾطﻣﻊ إﻟﯾﮫ ‪ ،‬وﺗﻘدﻣﮫ ﻏﯾره ‪ ،‬ﻓﻘﻠل ﻣن ﻣﺧﺎﻟطﺔ اﻟﻧﺎس )‬
‫وأﺻﯾب ﺑﺷ ﻠل ﻓ ﻲ ﺟﺎﻧﺑ ﮫ اﻻﯾﻣ ن ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫‪ ( 1939‬واﺣﯾل إﻟﻰ اﻟﻣﻌﺎش ) ‪( 1944‬‬
‫أﯾﺎﻣﮫ اﻻﺧﯾرة ﻓﺗوﻓﻲ ﺑداره ﻓﻲ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪.‬ﻛﺎن ﻣن دﻋﺎة اﻟﺗﺟدﯾد ﻓ ﻲ اﻻدب ‪،‬‬
‫ﻊ اﻟﻣﺣﺎﻓظ ﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺻ ﺣﺔ اﻻﺳ ﻠوب وﻗ وة اﻟﺗﻌﺑﯾ ر ‪* .‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫وﻋﺷ ر ﺳ ﻧوات ﺣ ولاﻟﻌ ﺎﻟم ‪402‬‬ ‫اﻻدب اﻟﻌرﺑﻲ ﻓﻲ اﻟﻣﻐ رب اﻻﻗﺻ ﻰ ‪81 : 1‬‬
‫وإﺗﺣ ﺎف اﻟﻣط ﺎﻟﻊ ‪ .‬خ ‪.‬‬ ‫واﻟﻣﻘطم ‪ 5‬ﺻﻔر ‪1357‬واﻻھ رام ‪. 1946 / 11 / 18‬‬
‫دواوﯾنﻓ( ﻲ رﺳ ﺎﺋل ﺻ ﻐﯾرة ‪ ،‬ﺛ م ﺟﻣ ﻊ ﻣ ﺎ ﺗﻔ رق ﻣ ن‬ ‫ﻣن ﻧظﻣﮫ‬ ‫وﻧﺷر ﺳﺑﻊ )‬
‫ﺎ)‬ ‫ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬ ‫ﻲ ) وان ‪ -‬طﺻ( ‪700‬وﻟﻔﺣﺔ ﻛﺑﯾﮫ ﻛﺗ رة ‪.‬ب ﻧﺛرﯾ‬ ‫دﯾ‬ ‫ﻌره ﻓ‬ ‫ﺷ‬
‫اﻻﻋﺗراﻓﺎت ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺛﻣرات ‪ -‬ط ( و ) اﻟﺻﺣﺎﺋف ‪ -‬ط (وﻗﺻ ﺔ )اﻟﺣ ﻼق‬
‫رت (ﻓﺻ وﻟﮫ ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ ﺔ‬ ‫واﻟﺣﯾ ﺎة‬‫رات)ﻓ ﻲ اﻟ ﻧﻔس ﻧﺷ‬ ‫اﻟﻣﺟﻧ ونﻧظ‪ -‬ط ( و‬
‫رﺣﻣن‬ ‫س داود ‪ ،‬ﻛﺗ ﻋﺑ ﺎب )د اﻟ‬ ‫وﻟﻠ و ‪( 1951‬‬
‫دﻛﺗور أﻧ‬ ‫ف ) ‪1947‬‬ ‫اﻟﻣﻘﺗط‬
‫ﻔرﺟﻼﻧﻲ ( * ) ‪ 1392 - 1295‬ه = ‪- 1878‬‬ ‫ﻛري ‪ -‬ط ( ) ‪( 1‬‬
‫اﻟﺳ ‪) * .‬‬ ‫ﺷ‬
‫درس ‪،‬ن ﻛﺑ ﺎر‬ ‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﻋﯾ د ‪ ،‬اﻟﺳ ﻔرﺟﻼﻧﻲﻣ ‪ :‬ﻣ‬ ‫ﻋﺑ د اﻟ‪ 1972‬م (‬
‫اﻟﻣرﺑﯾن ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ وﺗﺧرج ﺑﻛﻠﯾﺔ اﻟﻌﻠوم ﻓﻲ اﺳطﻧﺑول‬
‫ﻟﻠﺗدرﯾس ﻓﻲ ﺣﻠ ب ﺛ م ﺗﻧﻘ ل ﻓ ﻲ اﻟﻣﻌﺎھ د واﻟﺑﻠ دان وأﺣﯾ ل إﻟ ﻰ‬ ‫وﻋﯾن‪( 1900‬‬
‫)‬
‫‪1933‬ﮫ (ﻧﺷ ﺎط ﻓ ﻲ اﻟﺟﻣﻌﯾ ﺎت اﻟﺳ رﯾﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ﻗﺑ ل اﻟﺣ رب‬ ‫اﻟﺗﻘﺎﻋد )ﺎن ﻟ‬
‫وﻛ‬
‫اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ‪ ،‬وﺳﺟن ﻟﻠﺗﺣﻘﯾق ﻣﻌﮫ ﻧﯾﻔﺎ وﺷﮭرﯾن ﻓﻲ دﯾوان ) ﻋﺎﻟﯾﮫ (اﻟﻌرﻓ ﻲ‬
‫ﺧﯾرﯾ ﻛﺗﺑ ﺔ ‪.‬ﺎ ﻣدرﺳ ﯾﺔ طﺑ ﻊ ﻣﻧﮭ ﺎ ﻧﺣ و‬ ‫ﺎت ﻊ‬ ‫وﺷ ﺎرك ﻓ ‪ .‬ﻲ ﻋ دة ﺟﻣﻌﯾ ووﺿ‬
‫ﺣﻠﻘﺔ ﻣ ن ﺳﻼﺳ ل ﺗدرﯾﺳ ﯾﺔ‬ ‫اﻟﻌﺷرﯾن ‪ .‬ﻣن اﻟﻣطﺑوع ) اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟطﺑﯾﻌﻲ ( و ‪15‬‬
‫ﻓﻲ اﻟﻌﻠوم اﻟرﯾﺎﺿﯾﺔ واﻟطﺑﯾﻌﯾﺔ واﻻدﺑﯾﺔ واﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻣﺎﺳ وﻧﯾﺔﻗﺑ) ل أن ﯾﺧ رج‬
‫ﻋﺑ ) د اﻟ رﺣﻣن ﺻ دﻗﻲ‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ ( وﻻ ﺗزال ﻟﮫ ﻛﺗب ﻣﺧطوطﺔ ﻟﻠﺗدرﯾس ) ‪* . ( 2‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﻋﺛﻣ ﺎن‬ ‫‪ 1973‬م (‬ ‫( * ) ‪ 1392 - 1314‬ه = ‪1896‬‬
‫ﻋﺑ ‪ -‬د اﻟ‬
‫ﻣﺻ ري ﻣ ن اﻟﻛﺗ ﺎب ‪ ،‬وﻟ د ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧﺻ ورة )‬ ‫رﻓﻘﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﺛﻣﺎن ﺎﻋر‬
‫ﺻدﻗﻲ اﺑن ﺷ‬
‫ﺎھﯾر ﺷ ﻌراء اﻟﻌﺻ ر ‪- 249 : 1‬‬ ‫ﻣﺷ ) ‪( 1‬‬
‫ﺷ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺻ ر ( *ھ) ﺎﻣش ‪* ( 1‬‬
‫ر‪:1‬‬ ‫ﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻ‬ ‫‪1958‬اﻟﻌرﺑ‬
‫واﻻدب‬ ‫رﯾﺔ ‪/ 12 / 16‬‬ ‫واﻟﺻ‪ 267‬ﺣف اﻟﻣﺻ‬
‫وﻻ ﯾوﺳ ف ﻓ ﻲ ﻗﺎﻓﻠ ﺔ اﻟزﯾ ت‬ ‫اﻟﻣﻌﺎﺻرون ‪41‬‬
‫وﻧﻘ‬ ‫‪ 119 - 111‬وﺷﻌراء اﻟﻌرب‬
‫‪. 1380‬ر اﻟﺷ ﻌر اﻟﻌرﺑ ﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻ ر ‪ ) . 279‬ﻣ‪( 2‬ن ﺗرﺟﻣ ﺔ‬ ‫ذي اﻟﻘﻌ دة واﻧظ‬
‫واﻧﺗﻘل ﻣﻊ أﺑﯾ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟﻘ ﺎھرة طﻔ ﻼ‬‫ﻣطوﻟﺔ ﻛﺗﺑﮭﺎ ﻟﻼﻋﻼم أﺣد أﺑﻧﺎﺋﮫ ‪ ،‬ﻣﺷﻛورا ‪.‬‬
‫وﻋﺎش وﻓﻲ ﺑﮭﻋﻣﺎ ‪.‬ل ﻓ ﻲ وزارة اﻟﻣﻌ ﺎرف وأﺷ رف‬ ‫وﺗ‬ ‫وﺗﻌﻠم ﻓﻲ ﻣدارﺳﮭﺎ ‪،‬‬
‫وﻛ ﺎن ﻣ ن‬ ‫وﻋﯾن (وﻛﯾﻼ ﻓﻣ دﯾرا ﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻣ دة ﻋﺷ رﯾن ﺳ ﻧﺔ ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻰ دار ) اﻻوﺑرا‬
‫أﻋﺿﺎء ﻣﺟﻠس اﻟﻔﻧون ‪ .‬ﻓﺄﺗﯾﺢ ﻟﮫ اﻟﺳﻔر ﻓﻲ ﺑﻌﺛﺎت ﻓﻧﯾﺔ إﻟﻰ ﺑﻼد ﻛﺛﯾرة ‪.‬وﺟﻣ ﻊ‬
‫اﻻول )ن وﺣ ﻲ اﻟﻣ رأة ‪ -‬ط‬
‫اﻛﺛ ( ره ﻓ ﻲ رﺛ ﺎء‬ ‫طﺎﺋﻔﺔ ﻣن ﺷﻌره ﻓ ﻲ دﯾ واﻧﯾن ﻣ‬
‫را ﻣﻧ ﮫ ﺑزوﺟ ﺔ ﺛﺎﻧﯾ ﺔ ﻟ ﮫ‬ ‫ﻛﺛﯾ‪ -‬ط (‬‫واﻟﺷ صﺎﻋر‬ ‫زوﺟﺗ ﮫ ‪.‬ﻟﺛوا ﺣﺎﻧﻲ )واء ﺧ‬
‫اﯾطﺎﻟﯾﺔ ‪ .‬وﻛﺗب ﻗﺻﺻﺎ ﻣطﺑوﻋﺔ ھﻲ ‪ ) :‬ﺑودﻟر ‪ ،‬اﻟﺷﺎﻋر اﻟرﺟﯾم ( و ) أزھﺎر‬
‫رق واﻻﺳ ﻼم ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺷ ر ( ) ‪( 1‬أﺑ و )و ﻧ واس (أﻟﺣو ) ﺎن اﻟﺣ ﺎن‬
‫اﻟﺷ ( و )‬
‫أدب ﺟوﺗﮫ ( و ) ﺗﺎﻏور واﻟﻣﺳرح اﻟﮭﻧدي ( و ) أﻟوان ﻣن اﻟﺣب ( وﻟﮫ ﻛﺗب ﻻ‬
‫ﺣﯾ ) ﺎﺗﻲ ﻓ ﻲ اﻻوﺑ را ( و )‬ ‫ﺗزال ﻣﺧطوطﺔ ‪ ،‬ﻟم ﺗﺟﻣ ﻊ وﻟ م ﺗﮭﯾ ﺄ ﻟﻠطﺑ ﻊ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫اﻟﻣ رأة واﻟﺣ ب (‬‫وﻛﺗﺎب ﻓﻲ ﺗ راﺟم ﺑﻌ ض ﻣﻌﺎﺻ رﯾﮫ ‪ ،‬و )‬ ‫اﻋﺗراﻓﺎت ﺷﺎﻋر (‬
‫أوﺻ‪ .‬ﻰ ﺑﻣﻛﺗﺑﺗ ﮫ )‬ ‫ض ﻓﺻ وﻟﮫ ‪ ،‬وﻏﯾ ر ذﻟ ك ﻣﻣ ﺎ ﺑﻘ ﻲ ﻓ ﻲ إوراﻗ ﮫ‬
‫‪ 28916‬ﻣﺟﻠدا (إﻟﻰ دار اﻟﻛﺗ ب ) ‪* . ( 2‬اﺑ) ن ﻗﺎﺳ م ( * ) ‪ 1392 - 1319‬ه‬
‫‪1972‬ﺑ م ( ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻗﺎﺳ م اﻟﻌﺎﺻ ﻣﻲ اﻟﻘﺣط ﺎﻧﻲ‬ ‫‪- 1901‬رﺣﻣن‬ ‫ﻋﺑ = د اﻟ‬
‫ﻧﺳﺑﺎ ‪ ،‬أﺑو ﻋﺑد ﷲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﺑﻠﻲ ﻣن أﻋﯾﺎﻧﮭم ﻓﻲ ﻧﺟد ‪.‬وﻟد ﺑﻘرﯾ ﺔ )اﻟﺑﯾ ر (ﻣ ن‬
‫وأوﻟﻊ ﻓﻲ أوﻟﯾﺗﮫ ﺑﺎﻟﺗﺎرﯾﺦ واﻻﻧﺳ ﺎب واﻟﺟﻐراﻓﯾ ﺔ‬ ‫ﻗرى اﻟﻣﺣﻣل ﻗرب اﻟرﯾﺎض ‪.‬‬
‫ووﻗﻌت ﻟﮫ ﻗﺿﯾﺔ ﺑﺳﺑب اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﻓﺄﺣرق ﻛﺛﯾرا ﻣن أوراﻗ ﮫ ‪.‬وﺻ ﻧف )إﺣﻛ ﺎم‬
‫أﺻ ول‬ ‫داتطﻛﺑ( ﺎر ﺷ رح ﺑﮭ ﺎ ﻣﺧﺗﺻ را ﻟ ﮫ اﺳ ﻣﮫ )‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺎم ‪-‬‬ ‫أرﺑﻌ ﺔ‬
‫اﻻﺣﻛ‬
‫اﻟﺳ) ﯾف اﻟﻣﺳ ﻠول ﻋﻠ ﻰ‬ ‫اﻻﺣﺎدﯾ ث اﻟﻣﺗﻌﻠﻘ ﺔ ﺑﺎﻻﺣﻛ ﺎم ‪ ،‬وﻟ ﮫ‬ ‫اﻻﺣﻛﺎم ‪-‬ﻓﻲط (‬
‫ﺎوى ﺷﻊ ) ﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم اﺑ ن ﺗﯾﻣﯾ ﺔ ‪ -‬طﻓ ( ﻲ ‪30‬‬ ‫ﻋﺎﺑ د اﻟرﺳ ول ‪-‬ﻓﺗ ط (‬
‫وﺟﻣ‬
‫ﻣﺟﻠدا ‪ ،‬ﺳﺎﻓر ﻣن أﺟل اﻟﺑﺣث ﻋﻧﮭﺎ إﻟﻰ ﺑﻼد ﻛﺛﯾرة ‪ .‬وﻟﮫ ) اﻟدرر * ) ھﺎﻣش ‪2‬‬
‫ﺗرﺟﻣ ﺔ دﯾ وان اﻟﺷ ﺎﻋرﺑ ) ودﻟﯾر ( ‪( 2 ) .‬‬ ‫رف ‪:‬‬‫ﻟﻌﻠ ﮫ‬ ‫( * )ﯾﻘ ‪( 1‬ول اﻟﻣﺷ‬
‫وﻧﻘ وﻻ ﯾوﺳ ف‬ ‫وﻣﻠﺣ ق اﻟﻛﺗ ﺎب اﻟﻌرﺑ ﻲ ‪:‬اﺑرﯾ ل ‪1968‬‬ ‫اﻻدﯾب ‪ :‬ﻣﺎرس ‪1973‬‬
‫اﻻدﯾب ﻣﺎﯾو ‪ . 1973‬اﻟﺳﻧﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﺟوﺑﺔ اﻟﻧﺟدﯾﺔ ‪ -‬ﻓﺗط (ﺎوى ورﺳ ﺎﺋل ﻟﻌﻠﻣ ﺎء‬
‫وﻛ ﺎن ﻗ د‬ ‫أﺻ ﺣﺎب ﺗﻠ ك اﻟرﺳ ﺎﺋل ‪ -‬ط (ﻓ ﻲ ‪104‬ﺻ ﻔﺣﺎت ‪.‬‬ ‫ﻧﺟد ‪ ،‬و )ﺗ مراﺟ‬
‫ﻋﻣل ﻓﻲ ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﺣﻛوﻣﺔ ﺑﻣﻛﺔ ﺛم ﺗوﻟﻰ إدارة اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺳ ﻌودﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟرﯾ ﺎض ‪.‬‬
‫واﻋﺗزل اﻟﻌﻣل ﻓﻲ ﻣزرﻋﺔ ﻟﮫ ﻗرب اﻟﻌﻣﺎرﯾ ﺔ وﺗ وﻓﻲ ﻣﺗ ﺄﺛرا ﻣ ن ﺣ ﺎدث ﺳ ﯾﺎرة‬
‫ﺳ ﺎﺑق وﻗ ﻊ ﻟ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1349‬ه ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن ﻋﺑﯾ دان ( * ) ‪ 734 - 675‬ه =‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣود ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑن ﻋﺑﯾ دان ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔ رج‬ ‫‪ 1333 - 1276‬م‬
‫ﺣﻧﺑﻠ‪ :‬ﻲ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﺑﻌﻠﺑ ك ووﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﮭ ﻛ ﺎ ‪.‬ﺎن ﻋﺎﻟﻣ ﺎ ﺑﺄﺻ ول‬ ‫اﻟدﯾن‬
‫‪ ،‬زﯾنﻓﻘﯾﮫ‬
‫اﻟﻔﻘﮫ واﻟﺣدﯾث واﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬زاھدا ورﻋﺎ ‪ .‬ﺻﻧف )زواﺋد اﻟﻛﺎﻓﻲ واﻟﻣﺣرر ﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﻣﻘﻧﻊ ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﻔﻘﮫ ‪ ،‬و ) اﻟﻣطﻠﻊ ( ﻋﻠﻰ أﺑواب ) اﻟﻣﻘﻧﻊ ( ﻓﻲ اﻻﺣﻛﺎم ) ‪( 2‬‬
‫‪ 1939‬مد (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫ﻗراﻋ ﺔ ( * ) ‪ 1358 - 1279‬ه = ‪ - 1862‬ﻋﺑ‬ ‫‪)*.‬‬
‫ﻣﺻ ر ‪ ،‬وﻣ ن ﺟﻣﺎﻋ ﺔ ﻛﺑ ﺎر اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ﺑ ﺎﻻزھر ‪.‬‬ ‫ﻗراﻋﺔ ‪:‬‬
‫ﻣﺣﻣود ﺑن أﺣﻣدﻣﻔﺗﻲ‬
‫وﺗﻌﻠم‪ .‬ﺑ ﺎﻻزھر وﺗ وﻟﻰ اﻻﻓﺗ ﺎء ﺑﺟرﺟ ﺎ )‬ ‫وﻟد ﻓﻲ ﺑﻧدر أﺳﯾوط ﻣن أﺳرة ﻋﻠﻣﯾﺔ‬
‫‪( 1908‬زال إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻟﻰ إﻓﺗ ﺎء اﻟ دﯾﺎر‬
‫ﻧﺣو ‪ ( 1897‬وﺑﺄﺳوان ﻓﺎﻟدﻗﮭﻠﯾﺔ ) وﻣﺎ‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ ) ‪* . ( 3‬اﺑ) ن‬ ‫اﻟﻣﺻ ﺑﺣرﯾﺔﻟ ‪.‬ث ﮫﻓ ) ﻲ اﻟﻧ ذور وأﺣﻛﺎﻣﮭ ﺎ ‪ -‬ط (‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺧﻧ ف اﻻزدي‬ ‫ﻣﺧﻧف ( * ) ‪ 75 - . . .‬ه = ‪ 695 - . . .‬م (‬
‫‪ :‬ﻗﺎﺋد ‪ ،‬ﻣن اﻟﺷﺟﻌﺎن ﻓﻲ اﻟدوﻟﺔ اﻟﻣرواﻧﯾﺔ ‪ .‬اﻧﺗﮭت إﻟﯾﮫ ﺳﯾﺎدة ) أزد ﺷﻧوءة ( و‬
‫ﺎھﯾر‬ ‫رب ‪ 979 : 5‬و ‪316 : 7‬‬
‫وﻣﺷ‬ ‫ﻣﺟﻠ) ‪ ( 1‬ﺔ اﻟﻌ‬
‫) أزد ھ* ) ﺎﻣش ‪* ( 3‬‬
‫واﻟ درر ‪( 3 ) . 347 : 2‬‬ ‫ﻋﻠﻣ ﺎء ﻧﺟ د ‪) . 432‬ﺷ ‪( 2‬ذرات اﻟ ذھب ‪107 : 6‬‬
‫اﻟﻛﻧز اﻟﺛﻣﯾن ‪ 121 : 1‬واﻻزھرﯾﺔ ‪/ . 14 : 3‬ﺻ ﻔﺣﺔ ‪/ 337‬ﻋﻣ ﺎنﻛ( ﺎن ﻣ ﻊ‬
‫اﻟﻣﮭﻠب ﻓﻲ ﻗﺗﺎل اﻻزارﻗﺔ ﻓﻘﺗل ﻓ ﻲ ﻛ ﺎزرون )ﺑ ﺈﯾران ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻘﻧ ﺎزﻋﻲ‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫روان ﺑ‬ ‫‪ 1022‬ﺑم ( ن ﻣ‬
‫( * ) ‪- 341‬ﻋﺑ‪ 413‬ه د= اﻟ‪- 952‬رﺣﻣن‬
‫ﺎزﻋﻲ ﻣ‪ :‬ﺎﻟﻛﻲ ‪ ،‬ﻣ ن رﺟ ﺎل‬ ‫اﻟ رﺣﻣن اﻻﻧﺻ ﺎري ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣط رف اﻟﻘﻧﻓﻘﯾ ﮫ ‪،‬‬
‫واﻟﺗﻔﺳﯾر ‪.‬ن أھ ل ﻗرطﺑرﺣﺔ ‪.‬ل إﻟ ﻰ اﻟﻣﺷ رق ﺳ ﻧﺔ ‪ 367‬ه‪ ،‬وﻋ ﺎد‬ ‫ﻣ‬ ‫اﻟﺣدﯾث‬
‫وﻛﺎن ﯾﺻ ﻧﻌﮭﺎ ‪ ،‬وﯾ رﺟﺢ أﻧﮭ ﺎ‬ ‫ﺳﻧﺔ ‪ 371‬واﻟﻘﻧﺎزﻋﻲ ﻧﺳﺑﺔ إﻟﻰ ﻋﻣل ) اﻟﻘﻧﺎزع (‬
‫ﺻﻧﺎﻋﺔ اﻟﻘﻼﻧس ) اﻧظر دوزي ‪ ( 411 : 2‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )ﺷرح اﻟﻣوط ﺄ ( و‬
‫) ﻋﻘد اﻟﺷروط وﻋﻠﻠﮭﺎ ( و ) اﺧﺗﺻﺎر ﺗﻔﺳﯾر اﺑن ﺳﻼم ( ) ‪ ) * . ( 2‬ھﺎﻣش ‪1‬‬
‫( * ) ‪ ( 1‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ 150 : 4‬وﻣﺎ ﻗﺑﻠﮭﺎ ‪.‬ورﻏﺑﺔ اﻵﻣ ل ‪( 2 ) . 79 - 69 : 8‬‬
‫واﻟﻣﻐ‪ 316‬رب ﻓ ﻲ ﺣﻠ ﻰ اﻟﻣﻐ رب ‪ : 1 :‬اﻟ‪ 166‬ودﯾﺑﺎج اﻟﻣ ذھب ‪. 152‬‬ ‫اﻟﺻ ﻠﺔ‬
‫ﯾ ﮫ ﻓ ﻲ ﺑﻌ ض اﻟﻣﺧطوط ﺎت وﻣﻧﮭ ﺎ أﺟ زاء ﻣ ن اﻟﻣ دارك ﻟﻠﻘﺎﺿ ﻲ‬
‫ﻋﯾﺎض ‪ ،‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط وﻋﻧد اﻟﻔﻘﯾﮫ اﻟﺗطواﻧﻲ ﻓﻲ ﺳﻼ ‪ ،‬ﺑﻠﻔظ ) ھرون ( إﻻ‬
‫أن ﻟوﺣ ﺔ ﺧط ﮫ ﻗطﻌ ت اﻟﺷ ك ﺑﺄﻧ ﮫﻣ) روان ( ‪.‬اﺑ * )ن اﻟﻣ ﻧﺟم ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﺣﻣن ﺑن ﻣروان ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد اﺑ ن اﻟﻣ ﻧﺟم‬ ‫‪ 557‬ه = ‪ 1162 - . . .‬م ( * ﻋﺑد اﻟر‬
‫اﻟﺣﻘ ) ﺎﺋق ﻓ ﻲ إﺷ ﺎرات اﻟ دﻗﺎﺋق ‪ -‬خ (‬ ‫ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﻣﻌ رة اﻟﻧﻌﻣ ﺎن ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫‪:‬‬
‫زء اﻻول ﻣﻧ ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﺳ ﯾرة اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ) ‪) * . ( 1 ) ( 4978‬‬
‫ن‬ ‫ﻠم ﺑ‬ ‫ن ﻣﺳ‬ ‫ﻋﺑ ه = ‪.‬د‪ .‬اﻟ‪ 715 - .‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ﺎھﻠﻲ ( * ) ‪96 - . . .‬‬ ‫اﻟﺑ‬
‫وھو أﺧو ﻗﺗﯾﺑﺔ ﺑن ﻣﺳ ﻠم اﻟﻔ ﺎﺗﺢ‬ ‫ﻋﻣرو اﻟﺑﺎھﻠﻲ ‪ :‬ﺷرﯾف ‪ ،‬ﻣن اﻟﺷﺟﻌﺎن اﻟﻘﺎدة ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺷﮭور ‪ ،‬وﻛﺎن ﻣﻌﮫ ﻓﻲ وﻻﯾﺗﮫ وﻏزواﺗﮫ ‪ .‬ﻗﺗل ﻣﻊ أﺧﯾﮫ ﺑﻔرﻏﺎﻧﺔ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن‬ ‫أﺑو ﻣﺳﻠم اﻟﺧراﺳﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 137 - 100‬ه = ‪ 755 - 718‬م‬
‫واﻧظ ر ) ‪( 436‬‬ ‫ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪161 : 6‬‬ ‫ﻣؤﺳ س *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫ﻣﺳ ﻠم ‪:‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ ن اﻻﺛﯾ ر ‪ 5 : 5‬و ‪. 6‬اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫‪( . Broc 604 : 1 . S ( 21 : 356‬‬
‫ﻣﻣ ) ﺎ ﯾﻠ ﻲ أﺻ ﺑﮭﺎن (ﻋﻧ د‬ ‫اﻟﻘﺎدة د‪ .‬ﻓ ﻲ ﻣ ﺎه اﻟﺑﺻ رة‬ ‫اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﺔ ‪ ،‬وأﺣد ﻛﺑﺎر وﻟ‬
‫ﻋﯾﺳﻰ وﻣﻌﻘل اﺑﻧﻲ إدرﯾس اﻟﻌﺟﻠﻲ ‪ ،‬ﻓرﺑﯾﺎه إﻟﻰ أن ﺷب ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺻل ﺑ ﺎﺑراھﯾم ﺑ ن‬
‫اﻻﻣﺎم ﻣﺣﻣد ) ﻣن ﺑﻧﻲ اﻟﻌﺑﺎس ( ﻓﺄرﺳﻠﮫ ﻟﻰ‬
‫إﺑراھﯾم إﺧراﺳ ﺎن ‪ ،‬داﻋﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﻗ ﺎم‬
‫ﻓﻘﺗﻠ ﮫ‬‫ﺎﻧﻲ ) ﻲ ﻧﯾﺳ ﺎﺑور (‬ ‫أھﻠﮭ بﺎ ‪.‬ﻋﻠ ﻰ اﺑ ن اﻟﻛرﻣ واﻟ‬ ‫ﻓﯾﮭ ﺎ واﺳ ﺗﻣﺎلووﺛ‬
‫واﺳﺗوﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻧﯾﺳﺎﺑور ‪ ،‬وﺳﻠم ﻋﻠﯾﮫ ﺑﺎﻣرﺗﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﺧطب ﺑﺎﺳم اﻟﺳ ﻔﺎح اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ )‬
‫آﺧ ) ر ﻣﻠ وك ﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﺳﯾر( ﺟﯾﺷ ﺎ ﻟﻣﻘﺎﺗﻠ ﺔ ﻣ روان ﺑ ن ﻣﺣﻣ د‬ ‫ﻣﺣﻣد‬‫ﻋﺑد ﷲ ﺑن ﺛم‬
‫أﻣﯾﺔ ( ﻓﻘﺎﺑﻠﮫ ﺑﺎﻟزاب ) ﺑﯾن اﻟﻣوﺻل وإرﺑل ( واﻧﮭزﻣت ﺟﻧود ﻣروان إﻟﻰ اﻟﺷﺎم‬
‫‪ ،‬وﻓر ﻣروان إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓﻘﺗل ﻓﻲ ﺑوﺻﯾر ‪ ،‬وزاﻟت اﻟدوﻟ ﺔ اﻻﻣوﯾ ﺔ اﻻوﻟ ﻰ )‬
‫ﺳﻧﺔ ‪ 132‬ه ( وﺻﻔﺎ اﻟﺟو ﻟﻠﺳﻔﺎح إﻟﻰ أن ﻣﺎت ‪ ،‬وﺧﻠﻔﮫ أﺧوه اﻟﻣﻧﺻور ‪ ،‬ﻓرأى‬
‫اﻟﻣﻧﺻور ﻣن أﺑﻲ ﻣﺳ ﻠم ﻣ ﺎ أﺧﺎﻓ ﮫ أن ﯾطﻣ ﻊ ﺑﺎﻟﻣﻠ ك ‪ ،‬وﻛﺎﻧ ت ﺑﯾﻧﮭﻣ ﺎ ﺿ ﻐﯾﻧﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺗﻠﮫ ﺑروﻣﺔ اﻟﻣداﺋن ‪.‬ﻋﺎش أﺑو ﻣﺳﻠم ﺳﺑﻌﺎ وﺛﻼﺛﯾن ﺳﻧﺔ ﺑﻠﻎ ﺑﮭﺎ ﻣﻧزﻟﺔ ﻋظﻣ ﺎء‬
‫أﺟل ﻣﻠوك اﻻرض ﺛﻼﺛﺔ ‪ ،‬وھم اﻟ ذﯾن ﻗ ﺎﻣوا‬ ‫اﻟﻌﺎﻟم ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﻗﺎل ﻓﯾﮫ اﻟﻣﺄﻣون ‪) :‬‬
‫ﺑﻧﻘل اﻟدول وﺗﺣوﯾﻠﮭﺎ ‪ :‬اﻻﺳﻛﻧدر ‪ ،‬وأزدﺷﯾر ‪ ،‬وأﺑو ﻣﺳﻠم اﻟﺧراﺳﺎﻧﻲ ( ‪ .‬وﻛﺎن‬
‫راوﯾ ﺔ ﻟﻠﺷ ﻌر ‪ ،‬ﯾﻘوﻟ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﺣﺎزﻣ ﺎ‬
‫‪،‬‬ ‫ﻓﺻﯾﺣﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻘ داﻣﺎ ‪ ،‬داھﯾ ﺔ‬
‫ﻗﺻﯾر اﻟﻘﺎﻣﺔ ‪ ،‬أﺳﻣر اﻟﻠون ‪ ،‬رﻗﯾق اﻟﺑﺷرة ﺣﻠو اﻟﻣﻧظر ‪ ،‬طوﯾل اﻟظﮭ ر ﻗﺻ ﯾر‬
‫اﻟﺳﺎق ‪ ،‬ﻟم ﯾر ﺿﺎﺣﻛﺎ وﻻ ﻋﺑوﺳﺎ ‪ ،‬ﺗﺄﺗﯾﮫ اﻟﻔﺗوح ﻓﻼ ﯾﻌرف ﺑﺷ ره ﻓ ﻲ وﺟﮭ ﮫ ‪،‬‬
‫وﯾﻧﻛب ﻓﻼ ﯾ رى ﻣﻛﺗﺋﺑ ﺎ ‪ ،‬ﺧ ﺎﻓض اﻟﺻ وت ﻓ ﻲ ﺣدﯾﺛ ﮫ ‪ ،‬ﻗﺎﺳ ﻲ اﻟﻘﻠ ب ‪:‬ﺳ وطﮫ‬
‫ﺎن ‪:‬إذاﻛ ﺧ رج رﻓ ﻊ أرﺑﻌ ﺔ آﻻف أﺻ واﺗﮭم‬ ‫ﺳﯾﻔﮫ ‪ .‬وﻓﻲ ) اﻟروض اﻟﻣﻌطﺎر (‬
‫ﺑﺎﻟﺗﻛﺑﯾر ‪ ،‬وﻛﺎن ﺑﯾن طرﻓﻲ ﻣوﻛﺑﮫ أﻛﺛر ﻣن ﻓرﺳﺦ ‪ ،‬وﻛﺎن ﯾطﻌ م ﻛ ل ﯾ وم ﻣﺋ ﺔ‬
‫ﻣﺎت وﻟ ﯾس ﻟ ﮫ دار وﻻ‬ ‫ﺷﺎة ‪ .‬وﻓﻲ ) اﻟﺑدء واﻟﺗﺎرﯾﺦ ( ‪ :‬ﻛﺎن أﻗل اﻟﻧﺎس طﻣﻌﺎ ‪:‬‬
‫ﻋﻘﺎر وﻻ ﻋﺑد وﻻ أﻣﺔ وﻻ دﯾﻧﺎر ‪ .‬وﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ ‪ ) :‬ﻛﺎن ذا ﺷﺄن ﻋﺟﯾب ‪ ،‬ﺷﺎب‬
‫ﻋﺷ رة ﺳ ﻧﺔ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﺣﻣ ﺎر ﺑﺈﻛ ﺎف ‪ ،‬وﺣزﻣ ﺔ وﻋرﻣ ﺔ ‪،‬‬ ‫ﺧراﺳﺎن ا‬
‫ﺑن ﺗﺳ ﻊ‬‫دﺧل‬
‫ﺣﺗ ﻰ ﺧ رج ﻣ ن ﻣ رو ‪ ،‬ﺑﻌ د ﻋﺷ ر ﺳ ﻧﯾن ‪ ،‬ﯾﻘ ود ﻛﺗﺎﺋ ب أﻣﺛ ﺎل‬
‫ب دوﻟ ﺔ وأﻗ ﺎم دوﻟ ﺔ ‪ ،‬وذﻟ ت ﻟ ﮫ رﻗ ﺎب اﻻﻣ م ‪ ،‬وراح ﺗﺣ ت ﺳ ﯾﻔﮫ‬
‫وﻟﻠﻣرزﺑ( ﺎﻧﻲ ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻣ ران اﻟﻣﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪378‬‬ ‫ﺳﺗﻣﺎﺋﺔ أﻟف أو ﯾزﯾ دون !‬
‫اﻟﻌﯾ دروس ( * )‬ ‫أﺧﺑ أﺑ ﺎ ﻲﻓ ﻣﺳﻲ ﻧﺣﻠم ( و ﻣﺋ ﺔ ورﻗ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻛﺗ ﺎب )ر‬
‫‪ 1192 - 1135‬ه = ‪1778 - 1723‬ﻋﺑدم (اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﺻ طﻔﻰ اﻟﻌﯾ دروس‬
‫اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ ،‬ﻣن أھل ﺣﺿرﻣوت ‪ .‬وﻟد ﺑﮭﺎ ﻓﻲ )ﺗ رﯾموﺗ( وﻓﻲ ﺑﻣﺻ ر‬
‫ق‬ ‫ﺗﻧﻣﯾ)‬
‫ﺎﻟﺔ ‪ ،‬و‬ ‫رﺳ(‬
‫ود ‪ -‬خ‬ ‫دة اﻟوﺟ‬ ‫ﺄﻟﺔ وﺣ‬ ‫ﺎﺋف اﻟﺟ ﻟ ‪.‬ود ﮫﻓ ) ﻲ ﻣﺳ‬
‫ﺟﻣﻊ ﻓﯾﮫ ﻣﺎ ﺟرى ﻟﮫ ﻣﻊ ﺑﻌض اﻻدﺑﺎء ﻓ ﻲ أﺳ ﻔﺎره ‪ ،‬و )ﺗﻧﻣﯾ ق‬ ‫اﻻﺳﻔﺎر ‪ -‬ط (‬
‫وانو ﺗ) روﯾﺢ اﻟﺑ ﺎل وﺗﮭﯾ ﯾﺞ‬ ‫ﺑﻣﺻ ر‬ ‫ﻓﯾﻣ ﺎﻔرﺟ‪ -‬ط (رى ﻋﻠﯾ ﮫ وﻟ ﮫ دﯾ‬ ‫اﻟﺳ‬
‫‪ 280‬ن اﻻﺛﯾ ر ‪: 5‬‬ ‫اﻟﺑﻠﺑ ﺎل ‪ -‬ط ( *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 1‬اﺑ ‪( 1‬ن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪: 1‬واﺑ‬
‫واﻟﺑ دء واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪- 78 : 6‬‬ ‫واﻟ روض اﻟﻣﻌط ﺎر ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫‪ 175‬واﻟطﺑري ‪159 : 9‬‬
‫‪ 117‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪: 3‬وﺗ‪ 436‬ﺎرﯾﺦ ﺑﻐ داد ‪: 10‬‬ ‫وﻣﯾ‪ 95‬زان اﻻﻋﺗ دال ‪: 2‬وﻟﺳ‬
‫‪) 185‬وا ﻓ ﻲ اﺳ ﻣﮫ‬ ‫اﻟﻣﻌ ﺎرف ﻻﺑ ن ﻗﺗﯾﺑ ﺔاﺧﺗﻠﻔ‬ ‫واﻟذرﯾﻌ وﻓﺔ ‪: 1‬ﻲ‪318‬‬ ‫‪207‬‬
‫اﺧﺗﻼﻓﺎ ﻛﺛﯾرا ( وﻓﻲ أﻧﺳﺎب اﻻﺷراف ‪ -‬خ ‪ : .‬اﻟﺟزء اﻟراﺑﻊ ‪ ،‬ص ‪ 631‬ﻗﺎل ﻟﮫ‬
‫ﯾن ﻧﺷﺄ ﺄت أﯾﮭ ﺎ‬ ‫أرى ﻟﺳﺎج ‪ :‬ﺎﻧﺎ ﻋﺿ ﺑﺎ وﻛﻼﻣ ﺎ ﻓﺻ ﯾﺣﺎ ﻓ‬ ‫رؤﺑ ﺔ ﺑ إﻧ ن ﻲاﻟﻌﺟ‬
‫ﺑﻠﻐﻧﻲ أﻧك ﻻ ﺗ رﺣم ؟ ﻗ ﺎل ‪:‬ﻛ ذﺑوا‬ ‫اﻻﻣﯾر ؟ ﻗﺎل ‪ :‬ﺑﺎﻟﻛوﻓﺔ واﻟﺷﺎم ‪ .‬ﻗﺎل رؤﺑﺔ ‪:‬‬
‫‪ ،‬إﻧﻲ ﻻرﺣم ‪ .‬ﻗﺎل ‪ :‬ﻓﻣﺎ ھذا اﻟﻘﺗل ؟ ﻓﻘﺎل أﺑو ﻣﺳﻠم ‪:‬إﻧﻣﺎ أﻗﺗل ﻣن ﯾرﯾد ﻗﺗﻠ ﻲ ‪.‬‬
‫و ) اﻟﻌرف اﻟﻌﺎطر ﻓﻲ ﻣﻌرﻓﺔ اﻟﺧواطر ( ﻣﻧظوﻣﺔ ‪ ،‬و )إﺗﺣﺎف اﻟﺧﻠﯾ ل ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﻧﻔﺣ) ﺎت اﻟﻣدﻧﯾ ﺔ ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻻذﻛ ﺎر ‪ ،‬و )‬ ‫رﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ طرﯾﻘ ﺔ اﻟﻧﻘﺷ ﺑﻧدﯾﺔ ‪ ،‬و‬
‫وﻏﯾ ( ر ذﻟ ك ‪ ،‬وھ و ﻛﺛﯾ ر ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻓﺗﺢ اﻟرﺣﻣن ﺑﺷ رح ﺻ ﻼة أﺑ ﻲ اﻟﻔﺗﯾ ﺎن‬
‫ن‬ ‫ﺔﺑ‬ ‫ن ﻣﻌﺎوﯾ‬ ‫ﻋﺑ ه = ‪.‬د ‪.‬اﻟ‪ 714 - .‬م (‬
‫رﺣﻣن ﺑ‬ ‫ﻲ ( * ) ‪95 - . . .‬‬ ‫اﻟﺗﺟﯾ‬
‫ﺟﻣ‪ .‬ﻊ ﻟ ﮫ اﻟﻘﺿ ﺎء‬ ‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺻ ر ‪ ،‬وأﺣ د ﻛﺑ ﺎر ﻋﻠﻣﺎﺋﮭ ﺎ‬ ‫ﺣدﯾﺞ اﻟﻛﻧدي اﻟﺗﺟﯾﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن اﻟ داﺧل‬ ‫وﺧﻼﻓﺔ اﻟﺳﻠطﺎن ﻓﯾﮭﺎ ‪ .‬وﻛﺎن ﺛﻘﺔ ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﻋﺑد (اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ﺑ ن ھﺷ ﺎم ﺑ ن‬ ‫( * ) ‪ 172 - 113‬ه = ‪ 788 - 731‬م‬
‫ﻋﺑد اﻟﻣﻠك ﺑ ن ﻣ روان ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘ ب ﺑﺻ ﻘر ﻗ رﯾش ‪ ،‬وﯾﻌ رف ﺑﺎﻟ داﺧل ‪ ،‬اﻻﻣ وي ‪:‬‬
‫ﻣؤﺳس اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾ ﺔ ﻓ ﻲ اﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬وأﺣ د ﻋظﻣ ﺎء اﻟﻌ ﺎﻟموﻟ‪ .‬د ﻓ ﻲدﻣﺷ ق ‪،‬‬
‫‪ 328‬ط ﻣﺑ ﺎرك ‪: 5‬‬ ‫وﻧﺷ ﺄ ﯾﺗﯾﻣ ﺎ *ھ) ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﺳ ‪( 1‬ﻠك اﻟ درر ‪: 2‬وﺧط‬
‫‪ 11‬وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺷﻌراء اﻟﺣﺿرﻣﯾﯾن ‪ 189 : 2‬وﺛﺑت اﺑن ﻋﺎﺑدﯾن ‪47‬واﻟﺟﺑرﺗ ﻲ ‪2‬‬
‫وﻓﺎﺗ‪ 54‬ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫‪142‬ﻧﺷ ر اﻟﻌ رف ‪: 2‬‬ ‫واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪118 : 2‬وﻓو ﻲ‬ ‫‪34 - 27 :‬‬
‫اﻟﻘﺿ ﺎة ‪- 324‬‬ ‫واﻟ وﻻة و‬ ‫ﻣﺣ رم ‪) . 1193‬ﺗﮭ‪ ( 2‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪271 : 6‬‬ ‫‪12‬‬
‫وﻟﻣ‪ .‬ﺎ اﻧﻘ رض ﻣﻠ ك‬ ‫‪ ) . 326‬ﻣﺎت أﺑوه وھو ﺻﻐﯾر (ﻓﺗرﺑﻰ ﻓﻲ ﺑﯾت اﻟﺧﻼﻓ ﺔ‬
‫ﻲ اﻟﺷ ﺎم ‪ ،‬وﺗﻌﻘ ب اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾون رﺟ ﺎﻟﮭم ﺑﺎﻟﻔﺗ ك واﻻﺳ ر ‪ ،‬أﻓﻠ ت ﻋﺑ د‬
‫اﻟﺧﯾ‪ .‬ل ‪ ،‬ﻓ ﺄوى إﻟ ﻰ ﺑﻌ ض‬ ‫ﻓﺗﺗﺑﻌﺗ ﮫرات‬
‫رﺣﻣن ‪ ،‬وأﻗ ﺎم ﻓ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ ﻋﻠ ﻰ اﻟﻔ‬
‫اﻻدﻏﺎل ﺣﺗﻰ أﻣن ‪ ،‬ﻓﻘﺻد اﻟﻣﻐرب ‪ ،‬ﻓﺑﻠﻎ إﻓرﯾﻘﯾﺔ ‪ .‬ﻓﻠﺞ ﻋﺎﻣﻠﮭﺎ )ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن‬
‫اﺑن ﺣﺑﯾب اﻟﻔﮭري ( ﺑطﻠﺑﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺻرف إﻟﻰ ﻣﻛﻧﺎﺳﺔ وﻗد ﻟﺣق ﺑﮫ ﻣوﻻه )ﺑ در (‬
‫ﺑﻧﻔﻘﺔ وﺟواھر ﻛﺎن ﻗد طﻠﺑﮭﺎ ﻣ ن أﺧ ت ﻟ ﮫ ﺗ دﻋﻰ )أم اﻻﺻ ﺛﺑﻊ م( ﺗﺣ ول إﻟ ﻰ‬
‫ﻧﻔ زاوة وھ م ﺟﯾ ل ﻣ ن اﻟﺑرﺑ ر ‪ ،‬أﻣ ﻓﺄﻗ ﮫ ﻣﺎم ﻣﻧﮭم ‪.‬دة ﯾﻛﺎﺗ ب ﻣ ن ﻓ ﻲ‬
‫وﺑﻌثﺑدرا ﻣوﻻه ‪ ،‬ﻓﺄﺟ ﺎﺑوه ‪ ،‬وﺳ ﯾروا ﻟ ﮫ ﻣرﻛﺑ ﺎ‬ ‫اﻻﻧدﻟس ﻣن اﻻﻣوﯾﯾن ‪ .‬إﻟﯾﮭم‬
‫ﻓﯾﮫ ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن ﻛﺑراﺋﮭم ‪ ،‬ﻓﺄﺑﻠﻐوه طﺎﻋﺗﮭم ﻟﮫ ‪ ،‬وﻋﺎدوا ﺑﮫ إﻟﻰ اﻻﻧ دﻟس ﻓﺄرﺳ ﻲ‬
‫ﺑﮭم ﻣرﻛﺑﮭم ) ﺳﻧﺔ ‪ 138‬ه ( ﻓﻲ اﻟﻣﻧﻛب ) ( ‪Almunecar‬واﻧﺗﻘﻠوا إﻟﻰ إﺷ ﺑﯾﻠﯾﺔ‬
‫ﯾوﺳف ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﻔﮭ ري‬ ‫‪ ،‬وﻣﻧﮭﺎ إﻟﻰ ﻗرطﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺎﺗﻠﮭم واﻟﻲ اﻻﻧدﻟس )‬
‫( ﻓظﻔر ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻻﻣوي ‪ ،‬ودﺧل ﻗرطﺑﺔ واﺳﺗﻘر ‪ .‬وﺑﻧﻰ ﻓﯾﮭﺎ اﻟﻘﺻر وﻋدة‬
‫اﻟﺧطﺑﺔ ﻟﻠﻣﻧﺻ ور اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪ ،‬ﻓﺄطﻣ ﺄن إﻟﯾ ﮫ أھ ل اﻻﻧ دﻟس ‪.‬ﻟﻣ ﺎ‬ ‫ﻣﺳﺎﺟد ‪.‬‬
‫وﺟﻌل‬
‫اﻧﺗظم ﻟﮫ اﻻﻣر ‪ ،‬ووﺛق ﺑﻘوﺗﮫ ‪ ،‬ﻗطﻊ ﺧطﺑﺔ اﻟﻌﺑﺎﺳﯾﯾن وأﻋﻠن إﻣﺎرﺗﮫ اﺳ ﺗﻘﻼﻻ ‪.‬‬
‫واﻟﻣﻧﺻور اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ أول ﻣن ﻟﻘﺑﮫ ﺑﺻ ﻘر ﻗ رﯾش ‪.‬وﻟﻘ ﺑﺎﻟب داﺧل ﻻﻧ ﮫ أول ﻣ ن‬
‫دﺧل اﻻﻧدﻟس ﻣن ﻣﻠوك اﻻﻣوﯾﯾن ‪.‬وﻛ ﻛﻣﺎن ﺎ) وﺻ ﻔﮫ اﺑ ن اﻻﺛﯾ ر (ﺣﺎزﻣ ﺎ ‪،‬‬
‫ﺳرﯾﻊ اﻟﻧﮭﺿﺔ ﻓﻲ طﻠب اﻟﺧﺎرﺟﯾن ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻻ ﯾﺧﻠد إﻟﻰ راﺣﺔ ‪ ،‬وﻻ ﯾﻛل اﻻﻣور‬
‫إﻟﻰ ﻏﯾره ‪ ،‬وﻻ ﯾﻧﻔرد ﺑرأﯾﮫ ‪ ،‬ﺷﺟﺎﻋﺎ ‪ ،‬ﻣﻘداﻣﺎ ‪ ،‬ﺷ دﯾد اﻟﺣ ذر ‪ ،‬ﺳ ﺧﯾﺎ ‪ ،‬ﻟﺳ ﻧﺎ ‪،‬‬
‫وﺑﻧ ﻲ‬ ‫ﺣزﻣ ﮫ وﺷ دﺗﮫ وﺿ ﺑطﮫ اﻟﻣﻠ ك ‪.‬‬ ‫ﺻ ‪ ،‬ﯾﻘور ﻓﺎس ﻲﺑﺎﻟﻣﻧ‬
‫ﺷ ﺎﻋرا ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻣ ﺎ‬
‫وﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻘرطﺑ ﺔ ودﻓ ن‬ ‫اﻟرﺻﺎﻓﺔ ﺑﻘرطﺑﺔ ﺗﺷﺑﮭﺎ ﺑﺟده ھﺷﺎم ﺑﺎﻧﻲ رﺻﺎﻓﺔ اﻟﺷﺎم‬
‫ﺻ ﻘر ﻗ رﯾش ‪ -‬طﻓ ( ﻲ ﺳ ﯾرﺗﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻓﻲ ﻗﺻرھﺎ ‪.‬وﻟﻌﻠﻲ أدھم ﻛﺗ ﺎب )‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬اﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪ 49 : 2‬واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪182 : 5‬ﺛ م ‪6‬‬
‫ﺎر‬ ‫ﺎ ‪ 53 : 1‬و ‪54‬‬
‫وأﺧﺑ‬ ‫واﻻﺳﺗﻘﺻ‬‫ب ‪ : 1‬ﺛ‪ 155‬م ‪701 : 2‬‬ ‫وﻧﻔ ‪37 :‬ﺢ اﻟطﯾ‬
‫ﺑﻌ ‪ -‬د‬ ‫ﺑﻌ ‪ -‬د ‪ 838‬ه = ‪. . .‬‬ ‫ﺎرﻋﻲ ( * ) ‪. . .‬‬ ‫اﻟﺷ)‬‫ﺔ*‬ ‫ﺔ ‪46‬‬
‫واﻟﺣﻠ‬ ‫ﻣﺟﻣوﻋ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﻛﻲ ﺑن ﻋﺛﻣﺎن ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﻣوﻓق اﻟدﯾن اﺑ ن أﺑ ﻲ‬ ‫‪ 1434‬م (‬
‫ﺎرف ﺑﺎﻵﺛ ﺎر ‪ ،‬ﻣﺻ اﻟريﻟ ‪.‬در ﮫاﻟﻣ) ﻧظم ﻓ ﻲ زﯾ ﺎرة‬ ‫اﻟﺣ رم اﻟﺷ ﻋﺎرﻋﻲ ‪:‬‬
‫ﻣرﺷد اﻟ زوار إﻟ ﻰ ﻗﺑ ور اﻻﺑ رار ‪ -‬خ (ﻛﻼھﻣ ﺎ‬ ‫اﻟﺟﺑل اﻟﻣﻘطم ‪ -‬خ ( وﯾﺳﻣﻰ )‬
‫ﺑﺧطﮫ ﺳﻧﺔ ‪* . ( 1 ) 838‬اﺑ) ن ﻣﻠﺟ م ( * ) ‪ 40 - . . .‬ه = ‪ 660 - . . .‬م (‬
‫ري ‪ :‬ﺎﺋر ‪ ،‬ﻣ ن أﺷ داء‬ ‫اﻟﺣﻣﯾ ك ﺛ‬
‫د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﻠﺟ م اﻟﻣ رادي اﻟﺗ دؤﻟﻲ ﻓﺎﺗ‬
‫ﻣﻌﺎذ ﺑ ن ﺟﺑ ل‬ ‫اﻟﻔرﺳﺎن ‪ .‬أدرك اﻟﺟﺎھﻠﯾﺔ ‪ ،‬وھﺎﺟر ﻓﻲ ﺧﻼﻓﺔ ﻋﻣر ‪ ،‬وﻗرأ ﻋﻠﻰ‬
‫ﮭد ﻓ ﺗﺢ ﻣﺻ ر وﺳ ﻛﻧﮭﺎ ﻓﻛ ﺎن ﻓﯾﮭ ﺎ‬ ‫واﻟﻌﺑم ﺷﺎدة ‪.‬‬
‫ﻓﻛﺎن ﻣن اﻟﻘراء وأھ ل اﻟﻔﻘ ﮫ ﺛ‬
‫وﺷ ﮭد ﻣﻌ ﮫ‬ ‫ﺗدؤلﻣ ‪ .‬ن ﺷ ﯾﻌﺔ ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن أﺑ ﻲ طﺎﻟ ب ) رض (‬ ‫ﻓﺎرس ﺑﻧﻲوﻛﺎن‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﻗﺗ ل‬ ‫ﻋﻣ) رو ﺑ ن ﺑﻛ ر (‬ ‫ﺻﻔﯾن ‪.‬ﺛم ﺧرج ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﺗﻔق ﻣ ﻊ )اﻟﺑ رك ( و‬
‫ﻋﻠﻲ ‪ ،‬وﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ ،‬وﻋﻣرو ﺑن اﻟﻌﺎص ‪ ،‬ﻓﻲ ﻟﯾﻠﺔ واﺣدة ) ‪ 17‬رﻣﺿﺎن (وﺗﻌﮭ د‬
‫ﺑرك ﺑﻘﺗ ل ﻣﻌﺎوﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻋﻣ رو ﺑ ن ﺑﻛ ر ﺑﻘﺗ ل ﻋﻣ رو اﺑ ن اﻟﻌ ﺎص ‪ ،‬وﺗﻌﮭ د اﺑ ن‬
‫ﻣﻠﺟم ﺑﻘﺗل ﻋﻠﻲ ‪ ،‬ﻓﻘﺻد اﻟﻛوﻓ ﺔ واﺳ ﺗﻌﺎن ﺑرﺟ ل ﯾ دﻋﻰ ﺷ ﺑﯾﺑﺎ اﻻﺷ ﺟﻌﻲ ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ‬
‫رﻣﺿﺎن ﻛﻣﻧﺎ ﺧﻠف اﻟﺑﺎب اﻟذي ﯾﺧرج ﻣﻧﮫ ﻋﻠ ﻲ ﻟﺻ ﻼة اﻟﻔﺟ ر ‪،‬‬ ‫ﻛﺎﻧت ﻟﯾﻠﺔ ‪17‬‬
‫ﻓﺄﺻﻣﻠ ﺎب ﻣﻘ دم رأﺳ ﮫ ‪،‬‬ ‫رﺑﮫ اﺑ م ن‬
‫ﺟ‬ ‫ﺎ ﺧ رج ﺿ رﺑﮫ ﺷ ﺑﯾب ﻓﺄﺧط ﺄه ‪ ،‬ﻓﺿ‬
‫ﻓﻧﮭض ﻣن ﻓﻲ اﻟﻣﺳﺟد ‪ ،‬ﻓﺣﻣ ل ﻋﻠ ﯾﮭم ﺑﺳ ﯾﻔﮫ ﻓ ﺄﻓرﺟوا ﻟ ﮫ ‪ ،‬وﺗﻠﻘ ﺎه اﻟﻣﻐﯾ رة ﺑ ن‬
‫ﻧوﻓل ﺑﻘطﯾﻔﺔ رﻣ ﻰ ﺑﮭ ﺎ ﻋﻠﯾ ﮫ وﺣﻣﻠ ﮫ وﺿ رب ﺑ ﮫ اﻻرض وﻗﻌ د ﻋﻠ ﻰ ﺻ دره ‪.‬‬
‫رض (ن أﺛ ر اﻟﺟ رح ‪.‬وﻓ ﻲ * )ھ ﺎﻣش ‪* ( 1‬‬ ‫وﻓر ﺷ ﺑﯾبوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﻋﻠ ﻲ ) ﻣ‬
‫وﻏ زوات اﻟﻌ رب ‪112‬وﻓﯾ ﮫ ‪) :‬واﻻﻓ رﻧﺞ‬ ‫واﺑ ن ﺧﻠ دون ‪120 : 4‬‬ ‫اﻟﺳﯾراء ‪32‬‬
‫رﻧﺞ اﻻﻗ دﻣون ﻣ ن ﻛﺛ رة ﺗﺣ رﯾﻔﮭم‬ ‫اﻻﻓ ‪Ebn‬‬‫‪- Moavia‬‬
‫ﯾﻛﺗﺑ ون اﺳ ﻣﮫوﻛ ﺎن‬
‫‪Benemauguis‬ﺧﻠط وا ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن اﺑ ن‬ ‫ﻻﺳ ﻣﺎء اﻟﻌ رب ﯾﺳ ﻣوﻧﮫوأظ ﻧﮭم ﻗ د‬
‫ﻣﻐﯾث اﻟذي ﻛﺎن ﻣن أﻣ راء دوﻟﺗ ﮫ ( ‪( 1 ) .‬اﻻزھرﯾ ﺔ ‪. 606 ، 435 : 5‬آﺧ ر‬
‫اﻟﯾوم اﻟﺛﺎﻟث ﻟوﻓﺎﺗﮫ أﺣﺿر اﺑن ﻣﻠﺟم ﺑﯾن ﯾدياﻟﺣﺳن ﻓﻘﺎل ﻟ ﮫ ‪:‬وﷲ ﻻﺿ رﺑﻧك‬
‫ﻣﻠﺟ تم ‪:‬أن ھ ذا ﻓ ﻲ ﯾ دﯾك ﻣ ﺎ‬ ‫ﺿ رﺑﺔ ﺗؤدﯾ ك إﻟ ﻰ اﻟﻧﻓﻘ ﺎرﺎل‪.‬ﻟاﺑ ونﻋﻠﻣ‬
‫اﺗﺧذت إﻟﮭﺎ ﻏﯾركﺛم! ﻗطﻌوا ﯾدﯾﮫ ورﺟﻠﯾﮫ ‪ ،‬وھو ﻻ ﯾﻧﻔك ﻋ ن ذﻛ ر ﷲ ‪.‬ﻓﻠﻣ ﺎ‬
‫أن ﻻ ﯾ زال ﻓﻣ ﻲ ﺑ ذﻛر ﷲ‬ ‫دوا إﻟ ﻰ ﻟﺳ ﺎﻧﮫ ﺷ ق ذﻟ ك ﻋﻠﯾ ﮫ ‪ ،‬وﻗوددتﺎل ‪:‬‬
‫أﺣرق ﺑﻌ د ﻗﺗﻠ ﮫ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫رطﺑﺎ ‪ .‬ﻓﺄﺟﮭزوا ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬وذﻟك ﻓﻲ اﻟﻛوﻓﺔ ‪ .‬وﻗﯾل ‪:‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﻣﮭ دي ﺑ ن‬ ‫‪ 814‬م (‬
‫‪ - 752‬د اﻟ‬
‫اﻟﻠؤﻟ ؤي ( * ) ‪ 198 - 135‬ه = ﻋﺑ‬
‫ﺣﺳﺎن اﻟﻌﻧﺑري اﻟﺑﺻري اﻟﻠؤﻟؤي ‪ ،‬أﺑو ﺳ ﻣﻌﯾدن‪ :‬ﻛﺑ ﺎر ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪.‬وﻟ ﮫ‬
‫ﻓﯾﮫ ) ﺗﺻﺎﻧﯾف ( ﺣدث ﺑﺑﻐداد ‪ .‬وﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ اﻟﺑﺻرةﻗ ‪ .‬ﺎل اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪ :‬ﻻ‬
‫أﺑوﺗﺎﺷ* ) ﻔﯾن اﻟﻌﺑ د اﻟ وادي ( * ) ‪- 692‬‬‫ﻧظﯾ را ﻓ ﻲ اﻟ دﻧﯾﺎ ) ‪. ( 2‬‬ ‫ف ﻟ أﻋﮫ ر‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﻣوﺳ ﻰ اﻻولأﺑ) ﻲ ﺣﻣ و (ﺑ ن‬ ‫‪ 737‬ه = ‪ 1337 - 1293‬م (‬
‫أﺑﻲ ﺳﻌﯾد ﻋﺛﻣﺎن ﺑن ﯾﻐﻣراﺳن ‪ ،‬أﺑوﺗﺎﺷﻔﯾن ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﻋﺑد اﻟوادﻣ ‪ :‬ن ﺳ ﻼطﯾن‬
‫ﺗﻠﻣﺳﺎن وأطراﻓﮭﺎ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣﻐرب اﻻوﺳط ‪ .‬ﻗﺗل أﺑﺎه وﺣل ﻓﻲ اﻟﻣﻠك ﻣﺣﻠﮫ ) ﺳﻧﺔ‬
‫‪ 718‬ه ( واﻧﺻرف إﻟﻰ ﻋﻣران ﺑﻼده ‪.‬‬
‫وﻛﺎن ﻓﯾﮫ ﻣﯾل إﻟ ﻰ اﻟﻧﻌ ﯾم واﻟﻠﮭ و ‪) * ،‬‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬اﻟﻣﺑرد ‪136 : 2‬واﺑن ﺳ ﻌد ‪23 : 3‬واﻟﺳ ﻣﻌﺎﻧﻲ ‪104‬واﺑ ن‬
‫‪ 439‬ﻲ‬ ‫وﻟﺳ ‪ .‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪ : 3‬وﻓ‬ ‫وﻏرﺑ‪ .‬ﺎل اﻟزﻣ ﺎن ‪ -‬خ‬ ‫اﻻﺛﯾ ﻣﻘﺗر ‪ :‬ل ﻋﻠ ﻲ‬
‫اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ ) 120 : 1‬ﻛﺎن ‪ -‬ﻗﺑﺣﮫ ﷲ وﻟﻌﻧﮫ ‪ -‬أﺳﻣر ‪ ،‬ﺣﺳن اﻟوﺟﮫ ‪ ،‬أﻓﻠﺞ‬
‫وﻓ ( ‪.‬ﻲ اﻻﻧﺗﺻ ﺎر ‪ ،‬ﻻﺑ ن دﻗﻣ ﺎق ‪ ،‬ص ‪6‬ذﻛ ر داره‬ ‫‪ ،‬ﻓﻲ ﺟﺑﮭﺗﮫ أﺛر اﻟﺳ ﺟود‬
‫ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ ،‬وﻛﺎﻧت ﺗﺳﻣﻰ ) دار ﻣﺎﻧك اﻟﺻﻐرى (ﺛم ﻋرﻓت ﺑﺎﻟﻘرﻗوﺑﻲ ‪ ،‬وﻗ ﺎل‬
‫ھﻲ ‪:‬ﺧطﺔ ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﻠﺟم اﻟﻣرادي ‪ ،‬وﻛﺎن ﻋﻣر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ﻗ د ﻛﺗ ب‬
‫ﺑﻣﻧزل ﻟﻌﺑد اﻟرﺣﻣن اﺑ ن ﻣﻠﺟ م ﺑﻘ رب اﻟﻣﺳ ﺟد ‪،‬‬ ‫إﻟﻰ ﻋﻣرو ﺑن اﻟﻌﺎصره‪ ،‬ﯾﺄﻣ‬
‫اﻟﻘرآن ‪.‬رأ ﻋﻠ ﻰ ﻣﻌ ﺎذ ﺑ ن ﺟﺑ ل ﺑ ﺎﻟﯾﻣن ‪ ،‬ﺛ م اﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﻧﺎسﻗ د ﻗ‬ ‫ﻟﯾﻌﻠموﻛ ﺎن‬
‫ﺎء ‪3 : 9‬‬ ‫وﺣﻠﯾ‪ 279 :‬ﺔ اﻻوﻟﯾ‬
‫ذﯾب ‪6‬‬ ‫وارج ‪( 2 ) .‬‬
‫ذﯾب اﻟﺗﮭ‬ ‫ﺗﮭ‬ ‫ذھب اﻟﺧ‬ ‫ﻣ‬
‫وﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐداد ‪240 : 10‬واﻟﻠﺑ ﺎب ‪: 3‬ﻓﺟﻣ‪. 72‬ﻊ آﻻﻓ ﺎ ﻣ ن أھ ل اﻟﺻ ﻧﺎﻋﺎت ‪،‬‬
‫ﻓﺑﻧ ا وا ﻟ ﮫ ﻣﺻ ﺎﻧﻊ وﻗﺻ ورا ‪ ،‬وﻏ رس ﺣ داﺋق وﻣﺗﻧزھ ﺎت ‪،‬‬ ‫أﺳرى‬
‫روم ‪،‬‬‫ﻟ ﻣن‬
‫وﻏزا ‪.‬اﻟﻘﺑﺎﺋ ل اﻟﻣﺟ ﺎورة ﻟ ﮫ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﻋ ﺎدة‬‫ﻓﻛﺎن أﻛﺛر ﺳﻼطﯾن ھذه اﻟدوﻟﺔ آﺛﺎرا‬
‫أﺻ ﺣﺎب‬ ‫اﻟﻣوﺣ دﯾن (‬ ‫ﺑﻌ ض ﻗ واده ﻻزﻋ ﺎج )‬ ‫ﺎس ‪.‬‬‫ووﺟ ﮫ‬ ‫أﺳ ﻼﻓﮫ ‪ ،‬ﻓﮭﺎﺑ ﮫ اﻟﻧ‬
‫اﻟﻣﻐرب اﻻﻗﺻﻰ ‪ ،‬ﻓﺑﻠﻐوا ﻗﺳﻧطﯾﻧﺔ وأﻏﺎروا ﻋﻠ ﻰ ﺑﺟﺎﯾ ﺔ ‪ ،‬ﺳ ﻧﺔ ‪ 722‬ه ‪.‬وأﻣ ر‬
‫واﺳ‪ .‬ﺗﻣر ﻋزﯾ ز اﻟﺟﺎﻧ ب ‪،‬‬ ‫ﺑﺑﻧﺎء ﺑﻌض اﻟﻣدن وأرﺳل إﻟﯾﮭﺎ اﻟ زروع واﻻﻗ وات‬
‫ش ‪ ،‬إﻟ ﻰ أن اﺷ ﺗد ﻣ ﺎ ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن اﻟﺳ ﻠطﺎن أﺑ ﻲ اﻟﺣﺳ ن اﻟﻣرﯾﻧ ﻲ )‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﺗﻠﻣﺳ ﺎن ‪ ،‬ﻓﺄطﺎﻋﺗ ﮫ ﺑﻼدھ ﺎ اﻟﺷ رﻗﯾﺔ ‪،‬‬ ‫راﻛش (‬
‫ﺎﺣب ﻣف ھ ذا‬ ‫ﺻ وزﺣ‬
‫وﺣﺻر ﺗﻠﻣﺳﺎن وﺑﻧﻰ ﻓﻲ ﻏرﺑﯾﮭﺎ ﻣدﯾﻧﺔ ) اﻟﻣﻧﺻورة (ﺛم دﺧﻠﮭﺎ ﻋﻧ وة ‪.‬وﺛﺑ ت‬
‫ﺑﺧﺎﺻﺔ رﺟﺎﻟﮫ ‪ ،‬ﯾﻘﺎﺗﻠون دون اﻟﺣ رم واﻻﻣ وال ‪ ،‬ﺑﻌ د‬ ‫ﻟﮫ اﻟﺳﻠطﺎن أﺑو ﺗﺎﺷﻔﯾن ‪.‬‬
‫أن ﺗﻔرق ﻋﻧﮭم اﻟﺟﻧد واﻻﻧﺻﺎر ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠوا ﺟﻣﯾﻌ ﺎ ﻋﻠ ﻰ ﺑ ﺎب اﻟﻘﺻ ر ‪ ،‬وزال ﻣﻠ ك‬
‫ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د اﻟ واد إﻟ ﻰ ﺣ ﯾن ) ‪1‬اﺑ ( ‪* .‬ن )أﺑ ﻲ ﺣﻣ و ( * ) ‪ 795 - 750‬ه =‬
‫ﺑن ﯾوﺳ ف ﺑ ن‬ ‫‪ 1393 - 1350‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣوﺳﻰ اﻟﺛﺎﻧﻲ ) أﺑﻲ ﺣﻣو (‬
‫ﻣن‪:‬ﻣﻠ وك ﺑﻧ ﻲ ﻋﺑ د‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﯾﺣﯾﻰ ﺑن ﯾﻐﻣراﺳن اﻟزﯾﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑوﺗﺎﺷﻔﯾن‬
‫واﺳ ﺗﻣر إﻟ ﻰ أن‬ ‫‪ 791‬ه‬
‫ﺗﻠﻣﺳ ﺎ ﺑﻌﺎن ‪ .‬د ﻗﺗ ل أﺑﯾ ﮫ ﺳ ﻧﺔ ‪،‬‬ ‫ﻣﻠﻛﮭ‬‫اﻟ واد ‪ ،‬أﺻ ﺣﺎب‬
‫رأﯾت أﺑﺎ ﺗﺎﺷﻔﯾن ھذا ﻓ ﻲ ﻓ ﺎس ‪،‬‬ ‫ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن اﻻﺣﻣر ﻓﻲ روﺿﺔ اﻟﻧﺳرﯾن ‪:‬‬
‫وھو ﻻﺑس ) ﺗﺷﺎﻣﯾر ( ﻣن ﺛﯾﺎب ) اﻟرﺣوﯾﯾن ( ‪ -‬اﻟطﺣﺎﻧﯾن ‪ -‬ورأﺳﮫ ﻓﯾﮫ ﻗرﯾﻌﺔ‬
‫‪ ،‬وھو ﯾﺣﻣل ﻋﻠﻰ رأﺳﮫ اﻟدﻗﯾق ﻟدﯾﺎر اﻟﻧﺎس ‪ ،‬ورﻓﻌﺗﮫ اﻻﯾﺎم ‪ ،‬ﺣﺗﻰ * ) ھﺎﻣش‬
‫دون ‪111 - 104 : 7‬‬ ‫‪142‬ﺧﻠ‬
‫واﺑ ‪ - 132‬ن‬‫رواد ‪: 1‬‬ ‫ﺑﻐﯾ ‪1 ) * ( 3‬ﺔ (اﻟ‬
‫‪115‬روﺿ ﺔ اﻟﻧﺳ رﯾن ﻻﺑ ن اﻻﺣﻣ ر ‪:‬ﻛ) ﺎن ﻓﺎﺳ ﻘﺎ‬ ‫وﻓ ﻲ‬ ‫وﺷذرات اﻟ ذھب ‪: 6‬‬
‫اﻟﻠذات ﻻﺧﻠﯾﺻﺣو ﻣن ﺷرب اﻟﺧﻣر ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻓﯾ ﮫ ﺗﺧﻧﯾ ث ﺣﺗ ﻰ‬ ‫ﻣﻧﻐﻣﺳﺎ ﻓﻲ ﯾﻌﺎ‬
‫‪ Jouranl‬ﻠم ﻋﻠﯾ ﮫ‬
‫ﺳ‬ ‫ﺳ ﻣﻲ ﺑزھﯾ رة (اﻧظ ر ‪Asiatique 244 . . T . CCIII , P‬‬
‫ﺑﺎﻻﻣ ﺎرة ‪ ،‬وﷲ ﯾ ؤﺗﻲ ﻣﻠﻛ ﮫ ﻣ ن ﯾﺷ ﺎء ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن ﺳ ﻌدي ( * ) ‪- 1307‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ( ن ﻧﺎﺻ ر ﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ اﻟﺳ ﻌدي‬ ‫‪1890‬اﻟ ‪ 1956 -‬م‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪ 1376‬ه =‬
‫اﻟﺗﻣﯾﻣﻲ ‪ :‬ﻣﻔﺳر ‪ ،‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ ،‬ﻣن أھل ﻧﺟد ‪.‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ ﻋﻧﯾ زة‬
‫) ﺑﺎﻟﻘﺻﯾم (وھو أول ﻣن أﻧﺷﺄ ﻣﻛﺗﺑﺔ ﻓﯾﮭ ﺎ )ﺳ ﻧﺔ ‪1358‬ﻟ ( ﮫ ﻧﺣ و ‪30‬ﻛﺗﺎﺑ ﺎ ‪،‬‬
‫ﻣﻧﮭﺎ اﻟﻛﺗب اﻟﻣطﺑوﻋﺔ اﻵﺗﯾﺔ ‪) :‬ﺗﯾﺳﯾر اﻟﻛرﯾم اﻟﻣﻧﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘ رآن (ﺛﻼﺛ ﺔ‬
‫اﻟﻣﻧ ﻓ ﻲ ﺧﻼﺻ ﺔ ﻣﻘﺎﺻ د‬ ‫ﺗﯾﺳ) ﯾر اﻟﻠطﯾ ف ﺎن‬ ‫أﺟزاء ﻣﻧﮫ ‪ ،‬وھو ﻓﻲ ﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬و‬
‫ق‬ ‫طرﯾ‬
‫رآن ( و )‬ ‫ﯾر اﻟﻘ‬ ‫ﻲ ﺗﻔﺳ‬ ‫اﻟﺣﺳ‪ ،‬و ) ﺎن ﻓ‬ ‫اﻟﻘ ﻓ رآنﻲ‬
‫اﻟﻘواﻋ( ﻣﺟﻠ د د‬
‫اﻻدﻟ ) ﺔ اﻟﻘواط ﻊ واﻟﺑ راھﯾن ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟوﺻول إﻟﻰ اﻟﻌﻠم اﻟﻣﺄﻣول ﻣ ن اﻻﺻ ول ( و‬
‫إﺑطﺎل أﺻول اﻟﻣﻠﺣدﯾن ( رﺳﺎﻟﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﻘواﻋد واﻻﺻول اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ ( ﻓﻲ أﺻول‬
‫رﺳ ﺎﻟﺔ ‪،‬اﻟ و )درة اﻟﺑﮭﯾ ﺔ (‬ ‫اﻟﺗوﺿو ) ﯾﺢ واﻟﺑﯾ ﺎن ﻟﺷ ﺟرة ﯾﻣاﻻ ﺎن (‬ ‫اﻟﻔﻘ ﮫ ‪،‬‬
‫ﻣﺟﻣوﻋ ﺔ ﻣ ن ﺧطﺑ ﮫ‬ ‫ﺷرح ﻟﻠﻘﺻﯾدة اﻟﺗﺎﺋﯾﺔ ﻻﺑن ﺗﯾﻣﯾﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﺧطب اﻟﻣﻧﺑرﯾﮫ (‬
‫ﺗوﺿ ﯾﺢ اﻟﻛﺎﻓﯾ ﺔ اﻟﺷ ﺎﻓﯾﺔ‬ ‫‪ ،‬و ) اﻟوﺳﺎﺋل اﻟﻣﻔﯾدة ﻟﻠﺣﯾﺎة اﻟﺳﻌﯾدة (ﻣﺧﺗﺻ ر ‪ ،‬و )‬
‫ﯾرة اﻟﻌﻼﻣ ﺔ اﻟﺷ ﯾﺦ ﻋﺑ د‬ ‫وﺻ ‪ .‬در ﺑﻌ د وﻓﺎﺗ ﮫ ﻛﺗ ﺳﺎب )‬ ‫ﻻﺑن اﻟﻘ ﯾمﺷ( رح ﻟﮭ ﺎ‬
‫اﻟﻧﺎﺻ ﺢ اﺑ ن اﻟﺣﻧﺑﻠ ﻲ (‬ ‫اﻟرﺣﻣن اﻟﻧﺎﺻر اﻟﺳﻌدي (ﻟﺑﻌض ﻣرﯾدﯾ ﮫ ) ‪) * . ( 2‬‬
‫* ) ‪ 634 - 554‬ه = ‪ 1236 - 1159‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻧﺟم ﺑن ﻋﺑد اﻟوھ ﺎب‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺑن اﻟﻔرات ‪ 354 : 9‬و ‪Journal Asia 252 . -‬‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﺣ ﺞ ‪95 : 12‬‬ ‫ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻣﻧﮭ ل ‪373 : 17‬‬ ‫‪( tique T . CCIII , P ( 2‬‬
‫وﺟرﯾدة اﻟﯾﻣﺎﻣﺔ ‪ 1377 / 2 / 13‬وﻓﯾﮭﺎ اﻧﮫ طﺑﻊ ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ‪ 23‬ﻣؤﻟﻔﺎ ‪ ،‬وﺑﻘﻲ ﻗﺳم‬
‫وﺻ ﺎﻟﺢ اﻟﻌﺑ دﻟﻲ ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫آﺧر ﻻ ﯾزال ﻣﺧطوطﺎ ‪.‬وﻧﺷرة دار اﻟﻛﺗ ب ‪ 49‬ص ‪13‬‬
‫رب ‪ 869 : 6‬و ‪690 : 7‬‬ ‫وﻣﺟﻠ‪ 1378 /‬ﺔ اﻟﻌ‬‫دة ‪7 / 24‬‬ ‫ﺑﻼد ﺑﺟ‬ ‫دة اﻟ‬ ‫ﯾ‬
‫اﻟﺟ زري اﻟﺳ ﻌدي‬ ‫وﻣﺷ ﺎھﯾر ﻋﻠﻣ ﺎء ﻧﺟ د ‪. 397 - 392‬‬ ‫وﻣﺣرم ‪ 1394‬ص ‪55‬‬
‫ﻋﺎﻟم ﺑﻔﻘﮫ اﻟﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ ‪ ،‬ﻣ ؤرخ ‪.‬‬ ‫اﻟﻌﺑﺎدي ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔرج ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺢ اﻟدﯾن اﺑن اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ‪:‬‬
‫أﺻﻠﮫ ﻣن ﺷﯾراز ‪ ،‬وﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑدﻣﺷق ‪ .‬رﺣل إﻟﻰ اﻟﻌراق وﻣﺻر واﻟﺣﺟﺎز‬
‫وﻛﺎﻧت‪ .‬ﻟﮫ ﺣرﻣﺔ ﻋﻧد اﻟﻣﻠ وك واﻟﺳ ﻼطﯾن ‪ ،‬ﺧﺻوﺻ ﺎ ﻣﻠ وك اﻟﺷ ﺎم‬ ‫وﻓﻠﺳطﯾن‬
‫أﯾوب ‪.‬ر ﻓ ﺗﺢ اﻟﻘ دس ﻣ ﻊ ﺻ ﻼح اﻟ دﯾنﻟ ‪ .‬ﮫ ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )أﺳ ﺑﺎب‬ ‫ﺑﻧﻲوﺣﺿ‬
‫اﻻﺳﺗﺳﻌﺎد ‪ ،‬ﺑﻣن ﻟﻘﯾت ﻣ ن ﺻ ﺎﻟﺣﻲ اﻟﻌﺑ ﺎد ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺣدﯾث ( ﻋدة ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و )‬
‫ﻲ‬ ‫أﻗﯾﺳ( و ) ﺔ اﻟﻧﺑ‬
‫ﺎظ‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻟوﻋ‬‫ﺗﺎد ( و )‬ ‫ﻲ اﻟﺟﮭ‬ ‫اﻟ اﻻﻧﺟﺑﻼد ( وﺎد)ﻓ‬
‫وﻛ( ‪ .‬ﺎن ﺣﻠ و‬ ‫ﻣﻘﺎﻣ ﺎت‬ ‫ﺧط ب ( و )‬ ‫اﻟﻣﺻ طﻔﻰ ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻻزھ روﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫اﻟﻛﻼم ﻣﮭﯾﺑﺎ ﺷﮭﻣﺎ ) ‪ ) * ( 1‬اﻟﻧﺣراوي ( * ) ‪ 1210 - . . .‬ه = ‪1795 - . . .‬‬
‫رئ ﻣﺻ ري ‪ ،‬أظ ن ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ )‬ ‫وري ‪:‬‬ ‫ﻋﺑد( اﻟ رﺣﻣن اﻟﻧﺣ راوي اﻻﺟﮭ ﻣﻘ‬ ‫م‬
‫ﺎس (‪ ،‬وھ ﻲ ﻗرﯾ ﺔ ﺑﻣﺻ ر ﻣ ن أﻋﻣ ﺎل اﻟﻐرﺑﯾ ﺔﻟ ‪ .‬ﮫ )‬ ‫اﻟﻧﺣﺎرﯾ ﺔ‬
‫ﻋﻠ ﻰ ﻏﯾ ر ﻗﯾ‬
‫ﺣﺳ ﺎن ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح ﺷ ﯾﺦ اﻻﺳ ﻼم ﻟﻣﻘدﻣ ﺔ ﺗﺟوﯾ د اﻟﻘ رآن ‪ -‬خﻓ ( ﻲ‬
‫ﺔ)‪)*.(2‬‬ ‫زﻛر ﺔ اﻟﺟزرﯾ‬ ‫ﺎرحﻟﻣﻘدﻣ‬ ‫ﻰ ﺷﯾ‬ ‫وھاﻟﺗﯾﻣورﯾو ﺣﺎﺷ ﺔ ‪ .‬ﯾﺔ ﻋﻠ‬
‫اﻟﺷﯾزري ( * ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 590‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 1094‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن‬
‫ﻧﺻر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻧﺟﯾب ‪ ،‬ﺟﻼل اﻟدﯾن اﻟﻌدوي اﻟﺷﯾزري ‪ :‬ﻗﺎﺿﻲ طﺑرﯾﺎ‬
‫‪ .‬ﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ .‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟﻰ ﻗﻠﻌﺔ ﺷﯾزر ) ﻗرب اﻟﻣﻌرة ( ﺳﻛن ﺣﻠب ‪.‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫ﻲ ﺳﯾﺎﺳﺔ اﻟﻣﻠ وكأﻟﻔ‪ -‬طﮫ (ﻟﻠﻣﻠ ك اﻟﻧﺎﺻ ر ‪ ،‬ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن‬ ‫) اﻟﻧﮭﺞ اﻟﻣﺳﻠوك ﻓ‬
‫اﻻﯾوﺑﻲ ‪ ،‬و ) ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻟرﺗﺑﺔ ﻓﻲ طﻠب اﻟﺣﺳﺑﺔ ‪ -‬ط ( و )ﺧﻼﺻﺔ اﻟﻛﻼم ﻓ ﻲ * )‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻣرآة اﻟزﻣﺎن ‪700 : 8‬وﺷذرات اﻟ ذھب ‪164 : 5‬واﻟﻣ ﻧﮭﺞ‬
‫واﻻزھرﯾ ﺔ ‪: 1‬‬ ‫واﻟﻘﻼﺋ د اﻟﺟوھرﯾ ﺔ ‪158‬‬ ‫اﻻﺣﻣ د ‪-‬وذﯾخ ‪ .‬ل اﻟروﺿ ﺗﯾن ‪164‬‬
‫‪ . 302‬ل اﻻﺣ ﻼم ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ ‪ : 3‬ﺗﺄوﯾ‬ ‫‪( 2 ) . 410‬‬
‫ﻋﺑد( اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑ ﻲ ﺑﻛ رة ﻧﻔﯾ ﻊ‬ ‫اﺑن ﻧﻔﯾﻊ ( * ) ‪ 96 - 14‬ه = ‪ 715 - 635‬م‬
‫ﺑﺣر ‪:‬ﻣوﻟود وﻟ د ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻼم ﺑﺎﻟﺑﺻ رة‬ ‫ﺑن اﻟﺣﺎرث اﻟﺛﻘﻔﻲ اﻟﺑﺻري ‪ ،‬أﺑو أول‬
‫وﻻه ﻋﻠ نﻲ أﺑاﺑ ﻲ طﺎﻟ ب ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ ﺑﯾ ت‬ ‫ﺗﺎﺑﻌﻲ‪ ، .‬ﻣ ن رﺟ ﺎل اﻟﺣ دﯾث اﻟﺛﻘ ﺎت ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺎل ‪ ،‬ﺛم وﻻه ذﻟك زﯾﺎد ﺑن أﺑﯾ ﮫ ) ‪* . ( 2‬اﺑ) ن رﻓﺎﻋ ﺔ ( * ) ‪ 593 - . . .‬ه‬
‫= ‪ 1197 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ھﺑﺔ ﷲ ﺑن ﺣﺳن ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم اﺑن رﻓﺎﻋﺔ‬
‫رف ﺑﻛﺎﺗ ب اﻻﻣﯾ ر‬ ‫دﯾد ) م اﻟرؤﺳوﯾﻌ ﺎء (‬‫أدﯾ ب ﻣﺻ ‪ :‬ري ﻛ ﺎن ﯾﻧﻌ ت ﺑﺎﻟﺳ ﻋﻠ‬
‫ﻛﺎن أﻓﺿ ل ﻣ ن‬ ‫ﻧﺎﺻر اﻟدوﻟﺔ ‪ .‬ﻗﺎل اﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﻔﺎﺿل ) ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻋﻠﻲ ( ‪:‬‬
‫وﻗ ‪ .‬ﺎل ﺻ ﺎﺣب ﺣﻠ ﻰ‬ ‫ﺑﻣﺻر ﻧظﻣﺎ وﻧﺛوﺟﻣرا ‪.‬ﻊ ﻣ ن رﺳ ﺎﺋﻠﮫ ﻋﺷ ر ﻣﺟﻠ دات‬
‫اﻟﻘﺎھرة ‪:‬إن ﻓﻲ رﺳﺎﺋﻠﮫ ﻣن ﺗﻛﻠف اﻟﺻﻧﻌﺔ ﻣﺎ ﯾﺛﻘ ل ) ‪) * . ( 3‬اﻻﻋ رج ( * )‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ھرﻣ ز ‪ ،‬أﺑ و داود ‪ ،‬ﻣ ن‬ ‫ﻋﺑ ‪. . .‬د ‪-‬اﻟ ‪ 735‬م (‬
‫‪ 117 - . . .‬ه =‬
‫ﺣﺎﻓظ ‪ ،‬ﻗﺎرئ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل اﻟﻣدﻧﯾ ﺔ ‪ .‬أدرك‬ ‫ﻣواﻟﻲ ﺑﻧﻲ ھﺷﺎم ‪ ،‬ﻋرف ﺑﺎﻻﻋرج ‪:‬‬
‫وﻛ ﺎن ﺧﺑﯾ را‬ ‫ﻋﻧ وﮫ ‪.‬أول ﻣ ن ﺑ رز ﻓ ﻲ اﻟﻘ رآن واﻟﺳ ﻧن ‪.‬‬ ‫أﺑﺎ ھرﯾ رة وأﺧ ذوھ‬
‫راﺑط‪ .‬ﺑﺛﻐر اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ﻣ دة ‪ ،‬وﻣ ﺎت ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﺑﺄﻧﺳﺎب اﻟﻌرب ‪ ،‬واﻓر اﻟﻌﻠم ‪ ،‬ﺛﻘﺔ‬
‫وﻓﻲ اﺳم أﺑﯾﮫ ﺧﻼف ) ‪ ) * . ( 4‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪ 4888‬و ‪822‬‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻛﺗ ﺎب ‪: 2‬‬ ‫وﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪1987‬وھدﯾ ﺔ ‪528 : 1‬‬ ‫‪Brock . S . 1 :‬‬
‫ذﯾب‬ ‫ﺔ ‪. 141‬ﺗﮭ) ‪( 2‬‬ ‫‪ 1277 ، 1175‬ﺎﺋل اﻟﻣﺗﺑﺎدﻟ‬‫رﻛﯾس واﻟرﺳ‬ ‫وﺳ‪659‬‬
‫ﻰ‬ ‫وﺣﻠ‪56‬‬
‫ر‪:1‬‬ ‫ﻌراء ﻣﺻ‬ ‫اﻟﻘﺻ) ‪ ( 3‬ر ‪ ،‬ﺷ‬ ‫اﻟﺗﮭ ﺧرﯾذﯾب ‪ : 6‬دة‪. 148‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬ ‫وﺗ ‪ 18‬ذﻛرة اﻟﺣﻔ ﺎظ ‪91 : 1‬‬ ‫ﻧزھ ( ﺔ اﻻﻟﺑ ﺎ‬ ‫اﻟﻘ ﺎھرة ‪4 ) . 266‬‬
‫وﺗﮭ ذﯾب اﻻﺳ ﻣﺎء ‪: 1‬‬ ‫واﻟﻠﺑﺎب ‪ 60 : 1‬واﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن رﺟﺎل اﻟﺻﺣﯾﺣﯾن ‪288 : 1‬‬
‫‪ 305‬وطﺑﻘﺎت اﻟﻘراء ‪ 381 : 1‬وﻣرآة اﻟﺟﻧﺎن ‪ ) * . 350 : 1‬اﻟﻣﺳﺗظﮭر اﻻﻣوي‬
‫د‬ ‫ن ﻋﺑ‬ ‫ﺎم ﺑ‬ ‫‪ 1024‬ﺑم ( ن ھﺷ‬‫‪- 1002‬رﺣﻣن‬ ‫‪ 414‬ه =د اﻟ‬‫( * ) ‪ - 392‬ﻋﺑ‬
‫أﺣ د ﻣ ن‬ ‫اﻟﺟﺑﺎر اﺑن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﻟﻧﺎﺻ ر ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣط رف ‪ ،‬اﻟﻣﺳ ﺗظﮭر ﺑ ﺎ ‪:‬‬
‫وﻟﻲ إﻣﺎرة ﻗرطﺑﺔ ﻓﻲ أﯾﺎم ﺿﻌف اﻟدوﻟﺔ اﻻﻣوﯾﺔ ﺑﺎﻻﻧدﻟس ‪ .‬ﺑوﯾﻊ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ ﺳﻧﺔ‬
‫‪ 414‬ه ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ﺑ ن ﻋﺑﯾ د ﷲ ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫ﻋﻠﯾ ﮫ ﻣﺣﻣ د ﺑ‬
‫‪47‬ﻣن وﻻﯾﺗ ﮫ ﻟ م ﯾﺗ ﻧظم ﻟ ﮫ‬ ‫ﯾوﻣﺎ‬
‫اﻟﻧﺎﺻر ‪ ،‬ﻣﻊ طﺎﺋﻔﺔ ﻣن اﻟﻐوﻏﺎء ‪ ،‬ﻓﻘﺗﻠوه ﺑﻌد‬
‫ﺎن ‪:‬ﻋﻔﯾﻔ ﺎ ‪ ،‬رﻗﯾ ق‬ ‫ﻓﯾﮭ ﺎ أﻣ ر وﻻ ﺗﺟ ﺎوزت دﻋوﺗ ﮫ ﻗرطﺑ ﻗ ﺔ ‪.‬ﺎل ﻣؤرﺧﻛ وه‬
‫اﻟﻧﻔس ‪ ،‬ﺣﺳن اﻟﻔﮭم واﻟﻌﻠم ‪ ،‬أدﯾﺑﺎ ﯾﺟﯾد اﻟﺷﻌر ‪ ،‬ﺧﺗم ﺑﮫ ﻓﺿﻼء أھل ﺑﯾﺗﮫ ) ‪( 1‬‬
‫اﻟﻣوﻟﻰ ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ( * ) ‪ 1276 - 1204‬ه = ‪ 1859 - 1790‬م (ﻋﺑ د‬ ‫‪)*.‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ھﺷﺎم ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺣﺳﻧﻲ ‪:‬ﻣن ﻣﻠوك اﻟدوﻟﺔ اﻟﺳﺟﻠﻣﺎﺳﯾﺔ اﻟﻌﻠوﯾﺔ ﻓ ﻲ‬
‫وﻋ‪ .‬رف ﺑﺎﻟﺻ ﻼح ‪ ،‬ﻓ وﻻه * )‬ ‫ﻓﻲ أﻣ ره ﻣﻘﯾﻣ ﺎ ﺑﺗﺎﻓﯾﻼﻟ ت‬ ‫اﻟﻣﻐرب ‪ .‬ﻛﺎنأول‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 1‬اﻟﻣﻌﺟب ‪ 35‬وﺟذوة اﻟﻣﻘﺗﺑس ‪ 24‬واﻟﺑﯾﺎن اﻟﻣﻐرب ‪135 : 3‬‬
‫ن‬ ‫ﻋﻣ‪.‬ﺳ ﮫ )ﻠﯾﻣﺎن ﺑ‬ ‫م اﻻول ‪34‬‬ ‫ن اﻟﻘﺳ‬ ‫زء اﻻول ﻣ‬ ‫‪139‬اﻟﺟ‬
‫ذﺧﯾرة ‪،‬‬
‫و‬ ‫واﻟ‬
‫وأﻋﻣﺎﻟﮭ ﺎ ‪ ،‬ﻓﺣﺳ ﻧت ﺳ ﯾرﺗﮫ ‪ ،‬ﻓ وﻻه ﻣدﯾﻧ ﺔ )ﻓ ﺎس (‬ ‫ﻣﺣﻣد ( ﺛﻐر ) اﻟﺻوﯾرة (‬
‫وﻗدﻣﮫ ﻋﻠﻰ أﺑﻧﺎﺋﮫ ‪ ،‬وﻋﮭد إﻟﯾﮫ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ ﻣن ﺑﻌده ‪ ،‬ﻓﺑوﯾﻊ ﺑﻔﺎس ﺑﻌد وﻓﺎة ﻋﻣﮫ )‬
‫ﺑرﺣﻠه (ﺔ طوﯾﻠ ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﻐ رب ‪ ،‬واﻧﺗﮭ ﻰ إﻟ ﻰ ﻣ راﻛش ﻓﻣﻛ ث‬ ‫‪1238‬‬ ‫ﺳﻧﺔوﻗﺎم‬
‫وﻛﺎن ﻋ ﺎدﻻ ‪ ،‬رﻓﯾﻘ ﺎ ﺑرﻋﯾﺗ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﺑﮭﺎ ‪ .‬وأﻣر ﺑﺈﻧﺷﺎء اﻻﺳﺎطﯾل ﻟﺣﻣﺎﯾﺔ اﻟﺷواطﺊ ‪.‬‬
‫ﻛﺛﯾر اﻟﻌﻧﺎﯾﺔ ﺑﻧﺷر اﻟﻌﻠم وﺗرﻗﯾﺔ اﻟزراﻋﺔ واﻟﺻﻧﺎﻋﺔ ‪ .‬وﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ) ﺳﻧﺔ ‪ 1246‬ه‬
‫رك‬ ‫دي اﻟﺗ‬ ‫ﻲ أﯾ‬ ‫تﻓ‬ ‫ر ‪ ،‬وﻛﺎﻧ‬ ‫‪ 1830‬م ( ﻰ اﻟﺟزاﺋ‬
‫‪-‬ﯾس ﻋﻠ‬ ‫وﻟﻰ اﻟﻔرﻧﺳ‬
‫اﻻﻣﯾراﻟﻘ( ﺎدر ﺑ ن ﻣﺣﯾ ﻲ اﻟ دﯾن اﻟﻣﺧﺗ ﺎري )‬ ‫اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﯾن ‪ ،‬وظﮭر اﻟﺣﺎج ) ﻋﺑ د‬
‫اﻟﺟزاﺋري ( ﻣﺟﺎھدا ﻓﻲ اﻟﻔرﻧﺳﯾس ) ‪ ( 1‬ﻓﺎﺣﺗﻠوا ) وﺟدةﺑ ( دﻋوى أن اﻟﻣ وﻟﻰ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن أﻣد اﻟﺣﺎج ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ﺑﺎﻟﺧﯾل واﻟﺳﻼح واﻟﻣﺎل ‪ ،‬ﻓﺳﺎق اﻟﻣوﻟﻰ ﻋﺑد‬
‫وﺟﻓﻛﺎﻧ دة (ت اﻟﻣﻌرﻛ ﺔ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1260‬ه ‪،‬‬ ‫اﻟ رﺣﻣن ﺟﯾﺷ ﺎ ﺿ ﺧﻣﺎ ﻻﺳ ﺗرداد )‬
‫ﻓﺗﮭﺎدن اﻟﻔرﯾﻘﺎن ﻋﻠﻰ أن ﯾﻧﻔﻰ ﻋﺑد اﻟﻘ ﺎدر ﻣ ن ﺗﻠ ك اﻟ ﺑﻼد ‪.‬‬ ‫وﺗﻐﻠب اﻟﻔرﻧﺳﯾس ‪.‬‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن اﺗﻔﺎﻗﯾ ﺔ * )‬ ‫ﯾﯾن ‪.‬‬
‫وﻋﻘ د‬ ‫ورد ﻋﺑ د اﻟﻘ ﺎدر ‪ ،‬ﻓﻠﺟ ﺄ إﻟ ﻰ اﻟﻔرﻧﺳ‬
‫ﺎن ‪:‬اﻟﺣ ﺎج ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺳ( ﻼوي ﻓ ﻲ اﻻﺳﺗﻘﺻ ﺎ ‪ 4‬ﻛ‪193 :‬‬ ‫ھ ﺎﻣش ﻗ‪* ( 2‬ﺎل) ‪1‬‬
‫اﻟﻘﺎدر ﻓﻲ أول أﻣره ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﯾﻧﺑﻐﻲ ﻣ ن اﻟﻣﺛ ﺎﺑرة ﻋﻠ ﻰ اﻟﺟﮭ ﺎد واﻟ درء ﻓ ﻲ ﻧﺣ ر‬
‫وﻻ أﻧ ﮫ اﻧﻌﻛ س ﺣﺎﻟ ﮫ ﻓ ﻲ آﺧ ر اﻻﻣ ر وﺧﻠﺻ ت اﻻرض ﻟﻠﻔرﻧﺳ ﯾس ‪.‬‬
‫اﻟﺗﺟ( ﺎرة وﺷ ﻣول اﻻﻣ ن ﻟرﻋﯾﺗ ﻲ‬ ‫‪ 1273‬ه‬
‫ﻧﺔ ﯾم‬‫ﺑﯾﻧ ﮫ وﺑ ﯾن اﻻﻧﻛﻠﯾ زﺳ) ﺑﺗﻧظ‬
‫ﺎن‬ ‫ﺔ ‪ ،‬وﺑرﺟ‬ ‫ﺎء طﻧﺟ‬ ‫وﻓﻲأﺛ ﺑﻣﻛﻧﺎﺳﺎره إﺻﺔ ‪ .‬ﻼح ﻣﯾﻧ‬ ‫وﻣﺎﻧﺑﯾن ‪.‬ن‬
‫اﻟﺟ وﺗ‬
‫ﻲ(*)‬ ‫ﺎﺟد ) ‪) * . ( 1‬‬
‫اﻻﻧﺳ‬ ‫ر ‪ ،‬وﻣﺳ‬ ‫ﺗﺎن ﻛﺑﯾ‬ ‫ﻼ ‪ ،‬وﻣﺎرﺳ‬ ‫ﻲﺳ‬ ‫نﻓ‬
‫د‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ﻰﺑ‬ ‫‪ 1835‬م ( ن ﯾﺣﯾ‬
‫‪ 1250‬ه د= اﻟ‪- 1755‬رﺣﻣن ﺑ‬‫‪ - 1168‬ﻋﺑ‬
‫ﺗﻌﻠ م ﺑﮭ ﺎ‬
‫ﻣن أھ ل ﺻ ﻧﻌﺎء ‪.‬‬ ‫اﻻﻧﺳﻲ ﺛم اﻟﺻﻧﻌﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻗﺎض ‪ ،‬ﻣن ﺷﻌراء اﻟﯾﻣن ‪.‬‬
‫ووﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﻓﻲ ﺑﻼد ﺣﺟﺔ ‪ ،‬وﺗوﻓﻲ ﺑﺻﻧﻌﺎءﻟﮫ‪ .‬ﻧظم ﻓﻲ دﯾوان ﻣرﺗ ب ﻋﻠ ﻰ‬
‫اﻟﻔ ﺎﺋق اﻟﺟ ﺎﻣﻊ ﻟﻠ ﻧظم اﻟراﺋ ق ﻓ‪ -‬خ (ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫ﻣﻲ )‬
‫اﻻﻧﻣﺳ وذج‬ ‫اﻟﺣ روف ‪،‬‬
‫وﻛﺎن ﻣﻛﺛرا ﻣن اﻟﺷﻌر اﻟﻣﻠﺣ ون اﻟﻣﺳ ﻣﻰ ﺑ ﺎﻟﺣﻣﯾﻧﻲ ‪،‬‬ ‫اﻟرﺑﺎط ) ‪ 509‬ﻛﺗﺎﻧﻲ ( ‪.‬‬
‫ﺗرﺟﯾ ﻊ‬ ‫ب اﻟﺷ ﺑﮫ ﺑﺎﻟزﺟ ل اﻟﻣﺻ ري ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻓﯾ ﮫ دﯾ وان ﻛﺑﯾ ر ﺳ ﻣﻲ )‬
‫اﻻطﯾﺎر ﺑﻣ رﻗص اﻻﺷ ﻌﺎر ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻣ ﻼح ( * ) ‪ 1044 - . . .‬ه =‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن ﯾﺣﯾ ﻰ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﻋﺑ ‪ . .‬د‪ -‬اﻟ‪ 1635‬م (‬
‫‪.‬‬
‫ﺎﺧرة ‪7‬ﺎف أﻋ ﻼم اﻟﻧ ﺎس ‪- 1 : 4‬‬ ‫اﻻﺳﺗﻘﺻ ﺎ ‪- 172 : 4‬واﻟ‪ 211‬درر اﻟﻔ وإﺗﺣ‬
‫‪ 274‬ﻗﻠت ‪ :‬وﻻﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳم ﺑن أﺣﻣد اﻟزﯾﺎﻧﻲ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔﻓﻲ ﺳﯾرﺗﮫ ﺳ ﻣﺎھﺎ )ﺗﻛﻣﯾ ل‬
‫رﺣﻣن ‪-‬ديخ ‪ (،‬ﻓ ﻲ ﻧﮭﺎﯾ ﺔ ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )‬ ‫رﺟﻣ ﺎن ﻓ ﻲ ﺧﻼﻓ ﺔ ﻣوﻻﻧ ﺎ ﻋﺑ د اﻟ ﻋﻧ‬
‫اﻟﺗرﺟﻣﺎن اﻟﻣﻌرب ( ﺑﻠﻎ ﻓﯾﮭﺎ إﻟﻰ ﻧﮭﺎﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 1244‬ه ‪2 ) .‬اﻟﺑ( در اﻟط ﺎﻟﻊ ‪: 1‬‬
‫وﺗرﺟﯾ ﻊ اﻻطﯾ ﺎر ‪:‬ﻣﻘدﻣﺗ ﮫ ‪ .‬و ‪. . 2 : 817‬‬ ‫‪ 352 - 340‬وﻧﯾل اﻟوطر ‪43 : 2‬‬
‫ﻌر ‪.‬ﺎن ﻛﺎﺗ ب ﯾ د‬ ‫ﺻري ‪:‬ب ظرﯾ ف ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ ﻛ‬ ‫‪ Brock S‬اﻟﻣﻼح اﻟﺣﻧﻔﻲ اﻟﻣ أدﯾ‬
‫اﻟﺷﯾﺦ زﯾن اﻟﻌﺎﺑدﯾن ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺑﻛري ‪ ،‬ﻓﺄﺧﯾﮫ أﺑ ﻲ اﻟﻣواھ ب ‪ ،‬ﻓﺄﺣﻣ د ﺑ ن زﯾ ن‬
‫اﻟﻌﺎﺑدﯾن ‪ .‬رأﯾت ﻟﮫ ﻣﻧظوﻣﺔ ﻓﻲ ‪ 23‬ورﻗﺔ ‪ ،‬ﺑﺧطﮫ ﺳﻣﺎھﺎ ) ﻗرة اﻟﻌﯾن ﻓﻲ ﻓرح‬
‫وﺻف ﺑﮭﺎ ﺑﻌض ﻋﺎدات ﻣﺻر ﻓﻲ أﯾﺎﻣﮫ ‪ ،‬وﺻﻔﺎ ﺑدﯾﻌﺎ ‪ ،‬ﻋﻠ ﻰ أﺑ واب‬ ‫اﻟزﯾن (‬
‫واﻟﻣﺻ ﺎﺑﯾﺢ ‪ ،‬واﻟﺣراﻗ ﺔ ‪ ،‬واﻟﺳ ﻣﺎع ‪ ،‬واﻟﺣ ﻼوة ‪،‬‬ ‫وة ‪ ،‬و‬
‫اﻟﻛﺳ وان‬ ‫ﻓ ‪:‬ﻲاﻟﺑﮭﻠ‬
‫واﻻﺷرﺑﺔ ‪ ،‬واﻻﺳﻣطﺔ واﻟطﻌﺎم ‪ ،‬واﻻﺻ راﻓﺔ ‪ ،‬وزﻓ ﺔ اﻟﻠﯾ ل ‪ ،‬وزﻓ ﺔ اﻟطﮭ ور ‪.‬‬
‫ﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻣﻌﻠﻣ ﻲ ( * ) ‪ 1386 - 1313‬ه = ‪1966 - 1895‬‬
‫رﺣﻣن ﺑ ن مﯾﺣﯾ( ﻰ ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د اﻟﻣﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﻌﺗﻣ ﻓﻘﯾﻲ ‪ :‬ﮫ ﻣ ن‬
‫ﺎﻟﯾﻣن ‪.‬وﻧﺷ ﺄ ﻓ ﻲ‬‫اﻟﻌﻠﻣ ﻧﺳﺎء ‪ .‬ﺑﺗﮫ إﻟ ﺑﻧ ﻰ )ﻲ ﻣاﻟﻣﻌﻠن ﺑ م (ﻼد ﻋﺗﻣ ﺔ ‪ ،‬ﺑ وﻟ د‬
‫وﺳﺎﻓر إﻟ ﻰ ﺟﯾ زان‬ ‫ﻋﺗﻣﺔ ‪ ،‬وﺗردد إﻟﻰ ﺑﻼد اﻟﺣﺟرﯾﺔ ) وراء ﺗﻌز ( وﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫إﻣﺎرة (ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﻻدرﯾﺳ ﻲ ‪ ،‬ﺑﻌﺳ ﯾر ‪ ،‬وﺗ وﻟﻰ رﺋﺎﺳ ﺔ‬ ‫) ﺳﻧﺔﻓﻲ‪1329‬‬
‫‪ 1341‬ه (ﺎﻓر إﻟ ﻰ‬
‫ﺳ‬ ‫اﻟﻘﺿ ﺎة وﻟﻘ ب ﺑﺷ ﯾﺦ اﻻﺳوﺑﻌ ﻼم د‪ .‬ﻣ وت اﻻدرﯾﺳ ﻲ )‬
‫اﻟﮭﻧد وﻋﻣل ﻓﻲ داﺋرة اﻟﻣﻌﺎرف اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ﺑﺣﯾ در آﺑ ﺎد ‪ ،‬ﻣﺻ ﺣﺣﺎ ﻛﺗ ب اﻟﺣ دﯾث‬
‫ﺎء (رﺑ ﻊ ﻗ رن ‪ ،‬وﻋ ﺎد إﻟ ﻰ ﻣﻛ ﺔ ) ‪( 1371‬‬ ‫‪1345‬‬
‫واﻟﺗﺎرﯾﺦﺣ) واﻟﻲ ﺳ ﻧﺔزھ‬
‫ﻓﻌﯾن أﻣﯾﻧﺎ ﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣرم اﻟﻣﻛﻲ ) ‪( 1372‬إﻟﻰ أن ﺷوھد ﻓﯾﮭﺎ ﻣﻧﻛﺑﺎ ﻋﻠﻰ ﺑﻌ ض‬
‫رﯾره ‪ .‬ن ﺑﻣﻛ ﺔﻟ ‪ .‬ﮫ‬‫ودﻓ‬ ‫وﻗﯾ ﺑ ل ‪:‬ل ﺗﻓﻲ ﻋﻠو ﻰ ﺳ‬‫اﻟﻛﺗ ب وﻗ د ﻓ ﺎرق اﻟﺣﯾ ﺎة ‪.‬‬
‫ﺗﺻﺎﻧﯾف ﻣﻧﮭﺎ ) طﻠﯾﻌﺔ اﻟﺗﻧﻛﯾل ‪ -‬ط ( وھو ﻣﻘدﻣﺔ ﻛﺗﺎﺑﮫ ) اﻟﺗﻧﻛﯾل ﺑﻣﺎ ﻓﻲ ﺗﺄﻧﯾب‬
‫اﻻﻧ وار اﻟﻛﺎﺷ ﻔﺔ ‪ -‬طﻓ ( ﻲ اﻟ رد‬ ‫اﻟﻛوﺛري ﻣن اﻻﺑﺎطﯾل ‪ -‬ط (ﻓﻲ ﻣﺟﻠ دﯾن و )‬
‫ﻋﻠﻰ ﻛﺗﺎب ) أﺿواء ﻋﻠﻰ اﻟﺳﻧﺔ ( ﻟﻣﺣﻣود أﺑﻲ رﯾﺔ ‪ ،‬و )ﻣﺣﺎﺿ رة ‪ -‬ط (ﻓ ﻲ‬
‫ﯾن ‪ -‬خ ‪:‬‬ ‫ﺎدة ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1‬ﻗ * ) ‪( 1‬‬
‫رة اﻟﻌ‬ ‫ﺎب‬
‫اﻟﻌﺑ)‬ ‫ﺎل ‪ ،‬وﻛﺗ‬ ‫ب اﻟرﺟ‬ ‫ﻛﺗ‬
‫اﻧﺗﻘﻠ‪ .‬ت ﻣﻧ ﮫ إﻟ ﻰ اﻟظﺎھرﯾ ﺔ اﻟ رﻗم‬ ‫ﺑدﻣﺷم ق‬
‫أطﻠﻌﻧﻲ ﻋﻠﯾﮭﺎ اﻟﺳ ﯾد أﺣﻣ د ﻋﺑﯾ د ﺛ‬
‫‪ 9258‬واﻧظر ﺧﻼﺻﺔ اﻻﺛر ‪ - . 404 : 2‬خ ( ﻣﺟﻠد ﻛﺑﯾر ‪ ،‬ورﺳﺎﺋل ﻓﻲ ﺗﺣﻘﯾق‬
‫وﺣﻘ( ق ﻛﺛﯾ را ﻣ ن‬ ‫ﺑﻌض اﻟﻣﺳﺎﺋل ‪ ،‬ﻣﺎ زاﻟت ﻣﺧطوطﺔ ‪ ،‬ﺑﯾﻧﮭﺎ ) دﯾوان ﺷﻌره‬
‫ﻛﺗب اﻻﻣﮭﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ أرﺑﻊ ﻣﺟﻠدات ﻣن ﻛﺗﺎب ) اﻻﻛﻣﺎل ( ﻻﺑن ﻣﺎﻛوﻻ ‪ ،‬وأرﺑﻊ‬
‫ﻣﺟﻠدات ﻣن ) اﻻﻧﺳﺎب ( ﻟﻠﺳﻣﻌﺎﻧﻲ ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﯾﺧﻠﻔﺗن ( * ) ‪627 - . . .‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑن ﯾﺧﻠﻔ ﺗن ﺑ ن أﺣﻣ د ‪ ،‬أﺑ و زﯾ د اﻟﻔ ﺎزازي‬ ‫‪ 1230‬م (‬
‫ھ = ‪ - . . .‬ﻋﺑد‬
‫ﻟﻛ ا ﻼم واﻟﻔﻘ ﮫﻛ ‪ .‬ﺎن ﺷ دﯾدا‬ ‫اﻟﻘرطﺑﻲ ‪ ،‬ﻧزﯾل ﺗﻠﻣﺳﺎن ‪ :‬ﺷﺎﻋرﻟﮫ‪ .‬اﺷ ﺗﻐﺎل ﺑﻌﻠ م‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺑﺗدﻋﺔ ‪ .‬اﺳﺗﻛﺗﺑﮫ ﺑﻌض أﻣراء وﻗﺗﮫ ‪ .‬وﻟد ﺑﻘرطﺑﺔ ‪ ،‬وﻣﺎت ﺑﻣراﻛش ‪ .‬ﻟﮫ‬
‫ﺔ ﻓ‪ -‬خ ( ﻲ‬ ‫اﻟﻣ خ ( داﺋﺢ اﻟﻧﺑوﯾ اﻟوﺳ ﺔ ‪ ،‬و ) ﺎﺋل اﻟﻣﺗﻘﺑﻠ‬ ‫رات ‪-‬‬
‫ﻲ‬ ‫اﻟﻌﺷ ﻓ)‬
‫ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ) ‪) * . ( 2 ) ( 13 / 4825‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﯾزﯾ د ( * ) ‪98 - . . .‬‬
‫ھ = ‪ 716 - . . .‬م ( ﻋﺑداﻟرﺣﻣن ﺑن ﯾزﯾد ﺑن ﺟﺎرﯾﺔ اﻻﻧﺻﺎري اﻟﻣدﻧﻲ ‪ ،‬أﺑ و‬
‫وﻟد‪ .‬ﻓﻲ ﺣﯾ ﺎة رﺳ ول ﷲ ﺻ ﻠﻰ ﷲ‬ ‫ﻣﺣﻣد ‪ :‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ‪ ،‬ﻣن رﺟﺎل اﻟﺣدﯾث اﻟﺛﻘﺎت‬
‫ﻋﻠﯾﮫ وﺳﻠم ووﻟﻲ اﻟﻘﺿﺎء ﻟﻌﻣر اﺑن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ‪ .‬ﻗﺎل اﻻﻋرج ‪ :‬ﻣﺎ رأﯾت رﺟﻼ‬
‫ﺑﻌد اﻟﺻﺣﺎﺑﺔ أﻓﺿل ﻣﻧﮫ وھو أﺧ و ﻋﺎﺻ م ﺑ ن ﻋﻣ ر ﺑ ن اﻟﺧط ﺎب ﻻﻣ ﮫ ‪.‬ﻣ ﺎت‬
‫د‬ ‫ﺔ ) ‪ ) * . ( 3‬اﻻزدي ( * ) ‪ 133 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﻋﺑ‪ 750‬م (‬ ‫ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧ‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﯾزﯾ د ﺑ ن اﻟﻣﮭﻠ ب * )ھ ﺎﻣش ‪ ) * ( 2‬ﻣ‪( 1‬ﺎدة اﻟﺗرﺟﻣ ﺔ اﺳ ﺗﻔدﺗﮭﺎ‬
‫ﻣن اﻟﻣﺗرﺟم ﻟﮫ ﻓﻲ إﺣدى زﯾﺎراﺗﻲ ﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣرم ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬واﻧظر ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻌرب ‪1‬‬
‫ﻊ‬ ‫‪16‬‬
‫ﺞ ‪:‬رﺑﯾ‬ ‫وﻣﺟﻠ‪ 574‬ﺔ اﻟﺣ‬ ‫ﻲ ‪: 42‬‬ ‫ﻲ اﻟﻌرﺑ‬ ‫ﻊ اﻟﻌﻠﻣ‬ ‫‪245‬‬
‫ﺔ ‪:‬اﻟﻣﺟﻣ‬ ‫وﻣﺟﻠ‬
‫‪1386‬أﺣ د أﻗرﺑﺎﺋ ﮫ ‪) .‬ﻧﯾ ‪( 2‬ل اﻻﺑﺗﮭ ﺎج ‪،‬‬ ‫ﺑﻘﻠ م‬‫ﺟﻣ‪ 11‬ﺎدى اﻻوﻟ ﻰ‬ ‫اﻟﺛ ﺎﻧﻲ و‬
‫ﻓﻲ وﻓﯾ ﺎت ﺳ ﻧﺔ‬ ‫طﺑﻌﺔ ھﺎﻣش اﻟدﯾﺑﺎج ‪ 163‬واﻻﻋﻼم ‪ ،‬ﻻﺑن ﻗﺎﺿﻲ ﺷﮭﺑﺔ ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫‪ 627‬وﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة ‪ 304‬وﻧﻔﺢ اﻟطﯾب ‪ 1236 : 2‬وﻓﯾﮫ ‪ :‬وﻓﺎﺗﮫ ﺳﻧﺔ ‪637‬وﺗﺣﻔ ﺔ‬
‫ﻌر‬ ‫‪Brock‬‬
‫وﺷ‬ ‫ر ‪. S . . 1 : 482‬‬ ‫ﻧﺔ ‪624‬‬
‫واﻧظ‬ ‫ﺎدم ‪ ،‬وﻓﯾوﻓﺎﺗ ﮫ ‪ :‬ﮫ ﺳ‬ ‫اﻟﻘ‬
‫اﻻزدي ‪:‬أﻣ راء ھ ذا‬ ‫اﻟظﺎھرﯾ ﺔ ‪) . 380‬ﺗﮭ‪ ( 3‬ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪ . 298 : 6‬ﻣ ن‬
‫ﻣواﻟﯾﺎ ﻟﺑﻧﻲ أﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﻣ ﺎ ظﮭ ر اﻟﻌﺑﺎﺳ ﯾون ﻗﺗ ل ﺑﺎﻟﻣوﺻ ل‬ ‫وﺷﺟﻌﺎﻧﮫ ‪.‬‬
‫اﻟﺑﯾت ﻛﺎن‬
‫ﺑﻌد أن ﻛﺗب ﻟﮫ اﻻﻣﺎن ) ‪ ) * . ( 1‬اﻟﺑﺟﺎﺋﻲ ( * ) ‪- . . .‬ﺑﻌ د ‪ 599‬ه = ‪- . . .‬‬
‫ﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳ م اﻟﺑﺟ ﺎﺋﻲ ‪:‬‬ ‫ﺑﻌد ‪ 1202‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن‬
‫رب ( ﮫ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺔ واﻟﻣﻐ‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾ‬
‫ﻰ ﺑﺑﺟﺎﯾ ﯾن ﺔ )‬ ‫اﻟﻌﻠﻣ ﺑﺗﮫﺎءإﻟ‪.‬‬‫ن ﻧﺳ‬ ‫وف ‪ ،‬ﻣ‬ ‫ﻣﺗﺻ‬
‫اﻟﻛﺗ( ب ‪ ،‬ﻣﺻ ور ﻋ ن ﺟ ﺎﻣﻊ‬ ‫دار خ‬
‫ﺗﺑﺻ ) ﯾر اﻟﻘﻠ ﻓ ﻲوب ‪-‬‬ ‫ﺗﺻ ﺎﻧﯾف ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ‬
‫اﻟﺷ ﯾﺦاﻟ) رﻗم ‪( 14‬ﺷ و )ﻣس اﻟﻘﻠ وب ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻟﺑﻠدﯾ ﺔ ) ‪ ، 1 / 1000‬ب (‬
‫‪599‬اﻟﻌو ) ﺎرﻓﯾن وﻣﻘﺎﻣ ﺎت اﻻﺑ رار واﻻﺻ ﻔﯾﺎء‬ ‫ﻓ رغ ﻣ ن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ﺳ ﻗط ﻧﺔ ب‬
‫واﻟﻣﻛﺗﺑ ( ﺔ اﻟوطﻧﯾ ﺔ ﺑﺗ وﻧس )‬ ‫دﯾﻘﯾن ‪ -‬ﻲخ (ﺧزاﻧ ﺔ اﻟرﺑ ﺎط ) د ‪293‬‬ ‫ﻓ‬ ‫واﻟﺻ‬
‫‪ 606‬م ( و ) ﻣﺣﺟﺔ اﻟﺳﻌﺎدة ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ) ‪) * . ( 2‬اﻻﺻ ﻔوﻧﻲ ( *‬
‫) ‪ 750 - 677‬ه = ‪ 1350 - 1278‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﯾوﺳف ﺑن إﺑراھﯾم اﺑن‬
‫ﻓرﺿﻲ ‪ ،‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣﺳ ﺎب ‪ ،‬ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء‬ ‫ﻋﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﻧﺟم اﻟدﯾن اﻻﺻﻔوﻧﻲ ‪:‬‬
‫وﺣ ﺞ ﻣ رارا ‪،‬‬ ‫اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ .‬ﻣن أھل أﺻﻔون ) ﻓﻲ ﺻﻌﯾد ﻣﺻرﺳ( ﻛن ﻗ وص ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺳ ﺎﺋل‬ ‫اﻟﺣﺟ ﮫﺔﻛﺗ‪ .‬ب ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺎور ‪ ،‬ﻓﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ﻣﻧ ﻰ ﺛﺎﻟ ث ﻋﺷ ر ذي ﻟ‬
‫اﻟﺟﺑرﯾﺔ ﻓﻲ إﯾﺿﺎح اﻟﻣﺳﺎﺋل اﻟدورﯾﺔ ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﺟﺑر واﻟﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ‪ ،‬ﺑﻣﻛﺗﺑﺔ أوﻗﺎف‬
‫زآنخ ‪ (،‬ﻓ ﻲ ﻓ روع اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪،‬‬ ‫اﺧﺗﺻ ﺎر اﻟروﺿﺟ ﺔ ‪-‬‬ ‫ﺑﻐ داد ) ‪ ( 4272‬و )‬
‫ر ‪( 2 ) . 168 : 5‬‬ ‫ن اﻻﺛﯾ‬ ‫ﻻﺑ ‪( 1‬‬
‫اﻟﻛﺎﻣ ﺎﻣش ‪( 3‬ل* )‬ ‫ھن * )‬ ‫ﺎل اﺑ‬ ‫ﻗ‬
‫ﺎت ‪26 : 12‬‬ ‫‪171 ، 150‬د اﻟﻣﺧطوط‬ ‫ورة ‪: 1‬‬
‫وﻣﻌﮭ‬ ‫ﺎت اﻟﻣﺻ‬ ‫اﻟﻣﺧطوط‬
‫‪ Broc‬ت ‪:‬‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟرﺑ ﺎط ) ‪1‬اﻟ ‪ :‬رﻗم ‪ ( 519‬و ) ‪ . 1 : 563 ( 436‬ﻗﻠ‬
‫ﻋﻠق ﻋﺑد اﻟﺣﻲ اﻟﻛﺗﺎﻧﻲ ﻋﻠﻰ ﻣﺧطوطﺗﮫ ﻣن ﺷﻣس اﻟﻘﻠ وبﻓ ) ﻲ اﻟرﺑ ﺎط ‪1186‬‬
‫ﺻواب ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن اﻟﻠﺟ ﺎﺋﻲ ‪-‬ﻛ ذا‬ ‫ك ( ﺑﻘوﻟﮫ ‪) :‬‬
‫ﺣﺟ ر ‪:‬‬ ‫ﺎﺋﻲ ( ذﻛر ﻣﺻ دره ‪ ،‬ﻓﻠ ﯾﻼﺣظ ‪.‬‬ ‫اﻟﻠﺟ م ﯾ‬
‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ‪-‬ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن وﻟ‬
‫ﻣﺧﺗﺻ ر ﺟﯾ د ﻧﻔ ﯾس ) ‪. ( 1‬اﺑ * )ن اﻟﺻ ﺎﺋﻎ ( * ) ‪ 845 - 769‬ه = ‪- 1367‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﯾوﺳف ‪ ،‬زﯾن اﻟدﯾن اﻟﻘﺎھري ‪ ،‬اﺑ ن اﻟﺻ ﺎﺋﻎ ‪:‬ﺷ ﯾﺦ‬ ‫‪ 1442‬م (‬
‫ﻧﺳ ﺦ ﻛﺛﯾ را‬ ‫اﻟﺧطﺎطﯾن ﻓﻲ ﻋﺻره ‪ .‬ﻣن أھل اﻟﻘﺎھرة ‪.‬واﻟﺻﺎﺋﻎ ﺻﻧﺎﻋﺔ أﺑﯾ ﮫ ‪.‬‬
‫ﺗﺣﻔ ﺔ أوﻟ ﻲ‬ ‫ﻣن اﻟﻣﺻﺎﺣف واﻟﻛﺗب واﻟﻘﺻﺎﺋد ‪.‬وﻛﺎن ﯾﺣﻔظ ﺷﻌرا ﻛﺛﯾ را ﻟ‪ .‬ﮫ )‬
‫اﻻﻟﺑﺎب ﻓﻲ ﺻﻧﺎﻋﺔ اﻟﺧط واﻟﻛﺗﺎب ‪ -‬ط ( ) ‪ ) * . ( 2‬اﻻﺟﮭوري ( * ) ‪- . . .‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ﺑ ن ﯾوﺳ ف ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔ ﯾض زﯾ ن اﻟ دﯾن‬ ‫‪ 1554‬م (‬
‫‪ 961‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑد‬
‫اﻻﺟﮭوري اﻟﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺻري ‪ ،‬وﻓﺎﺗﮫ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ‪ .‬درس وأﻓﺗﻰ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ )‬
‫اﻟﻘول اﻟﻣﺻﺎن ﻋن اﻟﺑﮭﺗﺎن ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﻏرق ﻓرﻋون ‪ ،‬و ) ﺷرح ﻣﺧﺗﺻر ﺧﻠﯾل‬
‫ﺎرزي ( * ) ‪ 683 - 608‬ه = ‪1284 - 1211‬ﻋﺑم ( د‬ ‫( ) ‪3‬اﺑ ( ‪) * .‬ن اﻟﺑ‬
‫اﻟرﺣﯾم ﺑن إﺑراھﯾم ﺑن ھﺑﺔ ﷲ اﻟﺟﮭﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﻧﺟم اﻟدﯾن اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن‬
‫ﺎرزي ‪:‬ﺎة واﺑ ن ﻗﺎﺿ ﯾﮭﺎ وأﺑ و ﻗﺎﺿ وﻟﯾﮭﺎ ‪ .‬د ﺑﮭ وﺗ ﺎ ‪ .‬وﻓﻲ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻗﺎﺿ اﻟﺑ ﻲ ﺣﻣ‬
‫طرﯾﻘﮫ إﻟﻰ اﻟﺣﺞ ‪ ،‬ﺑﻘرب اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﻓﺣﻣل إﻟﯾﮭﺎ ‪ ،‬ودﻓن ﻓﻲ اﻟﺑﻘﯾﻊ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن ﺗﻐري‬
‫درس وأﻓﺗ ﻰ وﺻ ﻧف‬ ‫ﺑردي ‪ ) :‬ﺻﻧف ﻓﻲ ﻛﺛﯾر ﻣن اﻟﻌﻠوم ( وﻗﺎل اﺑن ﺷﺎﻛر ‪:‬‬
‫وﺧرج اﻻﺻﺣﺎب ﻓﻲ اﻟﻣذھب ‪ ،‬وﻛﺎن ﺷﺎﻓﻌﯾﺎ ‪ .‬وﻟﮫ ﺷﻌر وﻣن ﻛﺗﺑﮫ )اﻟﻣﺟﺗﺑ ﻰ‬
‫ور اﻵﺧ ر ‪ ،‬رأﯾﺗ ﮫ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﻣﺑﺗ ‪ -‬خ (‬
‫ﻓ ﻲ أﺣﺎدﯾ ث اﻟﻣﺻ طﻔﻰ‬
‫اﻟدرر اﻟﻛﺎﻣﻧﺔ ‪ 350 : 2‬واﻟﺷذرات ‪ 167 : 6‬وذﺧﺎﺋر اﻻوﻗﺎف ‪211‬وﻓﯾﮫ وﻓﺎﺗ ﮫ‬
‫ف‪.‬‬ ‫ﺑﮭﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﺣرﯾ‬ ‫‪930‬‬
‫ﺑﺎﻻﺻ‬
‫ﮫ ون‬ ‫اﻟظﻧ‬
‫وﻋرﻓ‬
‫ف‬
‫ﺄ‪.‬‬ ‫وﻛﺷ ‪742‬‬
‫ﺧط‬
‫اﻟﺿ ( وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪161 : 4‬‬ ‫وﻣﺧطوط ﺎت اﻟظﺎھرﯾ ﻓﻘ ﺔ ‪:‬ﮫ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﻲ ‪2 ) . 255‬‬
‫اﻟﻌ دد ‪( 3 ) . 61‬‬ ‫واﻟﻣﻛﺗﺑ ﺔ ‪:‬‬‫وإﯾﺿ ﺎح اﻟﻣﻛﻧ ون ‪243 : 1‬‬ ‫وﻟ م ﯾ ذﻛر ﻛﺗﺎﺑ ﮫ ‪.‬‬
‫ﺷذرات ‪ 329 : 8‬وﺳرﻛﯾس ‪ . 364‬ﻓﻲ ﺧزاﻧﺔ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 1306‬د ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫اﺑن اﻻﺧوة ( * ) ‪ 548 - . . .‬ه = ‪ 1153 - . . .‬م (‬
‫ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ﻣ ن أھ ل‬ ‫ﻣﺣﻣد اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺿل اﺑن اﻻﺧوة ‪ :‬ﻣن‬
‫ﻧﺎﺳﺦ ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻓر إﻟﻰ ﺧراﺳﺎن وﻧﯾﺳﺎﺑور وطﺑرﺳﺗﺎن ﻓﻲ طﻠ ب اﻟﺣ دﯾث ‪.‬وأﻗ ﺎم ‪40‬‬ ‫ﺑﻐداد ‪.‬‬
‫ﺳﻧﺔ ﺑﺄﺻﻔﮭﺎن ‪ .‬ﻛﺎن ﺳرﯾﻊ اﻟﻘراءة واﻟﻛﺗﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﻗﺎل اﺑن ﺷﺎﻛر ‪ :‬ﻧﺳﺦ ﻣﺎ ﻻ ﯾدﺧل‬
‫ﺗﺣت اﻟﺣﺻر ‪ .‬وﻛﺎن ﯾﻘول ‪ :‬ﻛﺗﺑت ﺑﺧطﻲ أﻟف ﻣﺟﻠدةوﻟ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ن‬ ‫دﺑ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ﻋﺑ = ‪. .‬د ‪.‬اﻟ‪ 1196 -‬م‬
‫رﺣﯾم(ﺑ‬ ‫ﺎﺋﻲ ( * ) ‪ 592 - . . .‬ه‬ ‫اﻟﻘﻧ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ‪ ،‬ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻧﺳﺎك ‪ ،‬ﻣﻐرﺑ ﻲ اﻻﺻ ل ‪.‬ﻣوﻟ ده‬ ‫ﺣﺟون ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﻘﻧﺎﺋﻲ ‪:‬‬
‫ﻓﻲ إﺣدى ﻗرى ﺳﺑﺗﺔ ) ( ‪ Ceuta‬أﻗﺎم ﺑﻣﻛﺔ ﺳﺑﻊ ﺳﻧﯾن واﺳﺗﻘر ﻓﻲ ﻗﻧﺎ )ﺑﺻ ﻌﯾد‬
‫ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻲ اﻟﺗوﺣﯾ د وأﺣ وال ﻏرﯾﺑ ﺔ ) ‪* . ( 3‬‬ ‫ﻣﺻر اﻻﻋﻠﻰ ( وﻗﺑره ﻟﮫ‬
‫‪ 1400‬مد (اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن‬ ‫) اﻟﺑرﻋﻲ ( * ) ‪ 803 - . . .‬ه = ‪ - . . .‬ﻋﺑ‬
‫ﺎﻋر ﻣﺗﺻ وف ‪ ،‬ﻣ ن ﺳ ﻛﺎن )اﻟﻧﯾ ﺎﺑﺗﯾنﻓ ( ﻲ اﻟ ﯾﻣن ‪.‬‬ ‫اﻟﯾﻣﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻲ اﻟﺑرﻋﻲ ﺷ‬
‫ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ‬‫أﻓﺗﻰ ودرس ‪ .‬ﻟﮫدﯾ) وان ﺷ ﻌر ‪-‬أﻛﺛط (ره ﻓ ﻲ اﻟﻣ داﺋﺢ اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ ‪.‬‬
‫رة ‪362 : 7‬‬ ‫اﻟﻧﺟ * ) ‪( 1‬وم اﻟزاھ‬‫لھ * ) ﺎﻣش ‪( 2‬‬ ‫ﻛﻌﻣ ) ﺟﺑر (‬ ‫رع‬ ‫ﺑ‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن‬ ‫وھ و ﻓﯾ ﮫ )‬ ‫‪ 382‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪266 : 1‬‬ ‫وﺷذرات اﻟ ذھب ‪ : 5‬وﻓ‬
‫وﺧرﯾ دة اﻟﻘﺻ ر ‪ ،‬اﻟﻘﺳ م‬ ‫ﻓوات ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾ ق ﻋﺑ ﺎس ‪309 : 2‬‬ ‫ﺑن إﺑراھﯾم ( ‪( 2 ) .‬‬
‫اﻟﻌراﻗﻲ ‪ ( 3 ) . 126 : 1‬اﺑن ﻗﺎﺿﻲ ﺷﮭﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻﻋﻼم ‪ -‬خ ‪ .‬وﺧطط ﻣﺑﺎرك‬
‫ﻟﻠﺳ ﯾد اﻟﻘﻧ ﺎﺋﻲ ﻣوﺳ ﻣﺎ ﺳ ﻧوﯾﺎ‬ ‫‪ 122 : 14‬ﻗﻠت ‪:‬وأﺧﺑرﻧﻲ أﺣد ﻋﻠﻣ ﺎء )ﻗﻧأن ﺎ (‬
‫ن أول ﺷ ﻌﺑﺎن إﻟ ﻰ ﻣﻧﺗﺻ ﻔﮫ ‪ ،‬ﯾﺗﺑ ﺎرى ﻓﯾ ﮫ ﻣ ﺎ ﻻ ﯾﻘ ل ﻋ ن ﺛﻼﺛ ﯾن ﺷ ﺎﻋرا ﻓ ﻲ‬
‫زال ك إﻟ ﻰ‬‫إﻟﻘﺎء ﻗﺻﺎﺋدھم ﻋﻧد ﺿرﯾﺣﮫ ﻋﻠ ﻰ طرﯾﻘ ﺔ اﻟﻧﺟ ف وﻛ رﺑﻼء ‪.‬ﻣ ﺎ ذﻟ‬
‫ف(*)‪-...‬‬ ‫ﺎج (اﺑ ) ‪( 1‬ن‪ .‬أﺑ* ) ﻲ اﻟﻠط‬ ‫ﺑﺗﮭﺎﻣ ﺎ ﻓﺔ ) ﻲ اﻟﺗ‬ ‫اﻵن‬
‫ﻛﻣ ‪.‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن إﺳﺣﺎق ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ ‪ ،‬اﺑ ن‬ ‫‪ 1104‬ه = ‪ 1692 - . . .‬م (‬
‫دس ﻓ‪ .‬ﻲ أدرﻧ ﺔ ودﻓ ن ﻋﻠ ﻰ ﻗﺎرﻋ ﺔ‬ ‫ﻓﻘﯾﮫ‪ :‬ﺣﻧﻔﻲ ﻣ ن أھ ل اﻟﻘﻣ ﺎت‬ ‫أﺑﻲ اﻟﻠطف‬
‫ﺔ ‪ -‬ﻓخ ( ﻲ‬ ‫ﺎدة اﻟﺣﻧﻔﯾ‬
‫ﻲ واﻗﻌ ﺳ ﺎت اﻟ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫اﻟرﺣﯾﻣﯾ‬ ‫ﻟق ‪.‬‬
‫ﺎوى ﮫ )‬ ‫اﻟطرﯾ‬
‫اﻟﻔﺗ‬
‫اﻻزھرﯾﺔ ‪ ،‬وﻓﻲ أوﻗﺎف ﺑﻐداد ‪ ،‬ﺟﻣﻌﮭﺎ اﺑﻧﮫ ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ن‬ ‫‪- 1763‬اﻟ ‪ 1817‬م ( رﺣﯾم ﺑ‬‫د‬ ‫‪ 1232‬ه =‬
‫ﻲ ( * ) ‪ - 1177‬ﻋﺑ‬ ‫اﻻﻣﺎﺳ‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﺣﻧﻔ ﻲ‬ ‫إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ﻋﺎﻛف اﺑن ﺑﺎﯾرام اﻟﻣرزﯾﻔوﻧﻲ ﺛم اﻻﻣﺎﺳ ﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﻣﺟﻣ وع ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫‪ ،‬ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻟﺗراﺟم ‪ .‬ﻣن أھل أﻣﺎﺳﯾﺔ )ﺑﺗرﻛﯾ ﺎﻣ( ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫ﻣﮭﻣ ﺎت اﻟﺻ وﻓﯾﺔ ( و )ﺷ ﻌﻠﺔ‬ ‫ﻣوع (ﻲ ﺗ راﺟم اﻟﻌﻠﻣ ﺎء ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻣﺷﮭود واﻟﻣﺳ ﻓ‬
‫وان اﻟﻣﺷ ﺎﯾﺦ اﻟﺻ وﻓﯾﺔ ﻓ‪ -‬خ (ﻲ اﻻزھ ر ) ‪* . ( 3‬وﻟ) ﻲ‬ ‫ﯾن ( و )‬
‫اﻟﯾﻘ ﻋﻧ‬
‫اﻟﻌﮭد ( * ) ‪ 411 - . . .‬ه = ‪ 1021 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﯾماﺑ) و اﻟﻘﺎﺳ م (ﺑ ن‬
‫ﻋﮭ د اﻟﺣ ﺎﻛم ﺑ ﺄﻣر ﷲ ‪ ،‬ﻣ ن أﻣ راء‬ ‫دي ‪:‬‬
‫وﻟ ﻲ‬‫اﻟﯾﺎس اﺑن أﺣﻣد ﺑن اﻟﻣﮭدي اﻟﻌﺑﯾ‬
‫اﻟﻌﺑﯾدﯾن ﺑﻣﺻر ‪ .‬أﻗﺎﻣﮫ اﻟﺣﺎﻛم وﻟﯾﺎ ﻟﻌﮭده ﺳﻧﺔ ‪404‬ﺛم أرﺳﻠﮫ واﻟﯾﺎ ﻋﻠﻰ دﻣﺷ ق‬
‫ﺎس( ﻓﯾﻣ ﺎ ﻛ ﺎن اﻟﺣ ﺎﻛم ﯾﻧﮭ ﺎھم ﻋﻧ ﮫ ‪ ،‬واﻟﺗ ف ﺣوﻟ ﮫ أﺣ داث‬ ‫ﻓ رﺧص )ﻟﻠﻧ‪410‬‬
‫أﻋﺎده دﺑ أرﺑﻌ ﺔ أﺷ ﮭره )‬
‫اﻟﺑﻠد ‪ ،‬وﻛرھﮫ اﻟﺟﻧد ﻓﻛﺗﺑوا إﻟﻰ اﻟﺣﺎﻛم ﻓدﻋﺎه إﻟﯾﮫ ﺛم ﻌ‬
‫ﺎدرة (وﺑ ﺎﻟﻎ ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﺎءة ‪ ،‬وﺟ ﺎء ﻣ وت اﻟﺣ ﺎﻛم ﻓ ﻲ * )‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﻣﺻ ‪411‬‬
‫ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻣﻠﺣق اﻟﺑدر اﻟطﺎﻟﻊ ‪ 120‬وھدﯾﺔ اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪559 : 1‬وﻣﻌﺟ م‬
‫واﻧظ ر ‪Brock . S . 1 : 459‬‬ ‫‪ 550‬ﺔ اﻟرﺳ ﺎﻟﺔ ‪374 : 19‬‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎتوﻣﺟﻠ‬
‫واﻟﺗﺎج ‪ ( 2 ) . 273 : 5‬ﺳﻠك اﻟدرر ‪ 5 - 2 : 3‬واﻻزھرﯾﺔ ‪ 218 : 2‬واﻟﻛﺷﺎف‬
‫‪( 1014‬ﺧط ﺄ اﻟطﺑ ﻊ ‪) .‬ھدﯾ‪ ( 3‬ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪: 1‬‬ ‫وﻓﯾ‪ 72‬ﮫ وﻓﺎﺗ ﮫ )ﻣ ن‬ ‫ﻟطﻠ س‬
‫‪. 604‬ﻧﺔ ﻧﻔﺳ ﮭﺎ وﻗﯾ ﺎم اﺑﻧ ﮫ )اﻟظ ﺎھر (وورد ﻋﻠ ﻰ‬ ‫‪. 565‬واﻻزھرﯾ ﺔ ‪ : 3‬اﻟﺳ‬
‫دﻣﺷ ق ﻛﺗ ﺎب ﻣ ن اﻟظ ﺎھر ﺑ ﺎﻟﻘﺑض ﻋﻠ ﻰ ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم ‪ ،‬ﻓﻘﯾ دوه ‪،‬‬
‫وﺳﺟن ﻓﻣﺎت ‪ .‬وﻗﯾل ‪:‬ﻗﺗل ﻧﻔﺳﮫ ﺑﺳﻛﯾن ﻓ ﻲ اﻟﺣ ﺑس ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻣرﻏﯾﻧ ﺎﻧﻲ (‬
‫* ) ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 670‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪1272‬ﻋﺑدم (اﻟرﺣﯾم ﺑ ن أﺑ ﻲ ﺑﻛ ر ﺑ ن‬
‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﺣﻧﻔ ﻲ ‪،‬‬‫ﻋﻠﻲ ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔ ﺗﺢ زﯾ ن اﻟ دﯾن اﻟﻔرﻏ ﺎﻧﻲ اﻟﺳ ﻣرﻗﻧدي اﻟﻣرﻏﯾﻧ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫ﻣن أﻋﯾﺎن اﻟﻣﻔﺗﯾن ‪ .‬ﻟﮫ ) ﻓﺻول اﻻﺣﻛﺎم ﻓﻲ أﺻول اﻻﺣﻛﺎم ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻻﺳﻧوي ( * ) ‪ 772 - 704‬ه = ‪ 1370 - 1305‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن‬
‫دﯾن ‪:‬ﮫ أﺻ وﻟﻲ ‪ ،‬ﻣ ن ﻋﻠﻣ ﺎء‬ ‫ﻋﻠﻲ اﻻﺳﻧوي اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﺟﻣﺎل اﻟ ﻓﻘﯾ‬
‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ .‬وﻟد ﺑﺈﺳﻧﺎ ‪ ،‬وﻗدم اﻟﻘﺎھرة ﺳﻧﺔ ‪ 721‬ه‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﮭت إﻟﯾﮫ رﯾﺎﺳﺔ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪.‬‬
‫ووﻟﻲ اﻟﺣﺳﺑﺔ ووﻛﺎﻟ ﺔ ﺑﯾ ت اﻟﻣ ﺎل ‪ ،‬ﺛ م اﻋﺗ زل اﻟﺣﺳ ﺑﺔﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )اﻟﻣﺑﮭﻣ ﺎت‬
‫اﻻﺷ ﺑﺎه‬ ‫ﻋﻠ ﻰ اﻟروﺿ ﺔ ‪ -‬خﻓﻘ(اﻟﮭداﯾﮫ ‪ ،‬وﺔ )إﻟ ﻰ أوھ ﺎم اﻟﻛﻔﺎﯾ ﺔ ‪ -‬خ ( و )‬
‫واﻟﻧظ ﺎﺋر (ﺟ و )واھر اﻟﺑﺣ رﯾن ‪ -‬خ (ط و ) راز اﻟﻣﺣﺎﻓ ل ‪ -‬خﻓﻘ( ﮫ ‪ ،‬و )‬
‫اﻟﻛوﻛ ب اﻟ دري ‪ -‬ﻓخ (ﻲ اﺳ ﺗﺧراج اﻟﻣﺳ ﺎﺋل‬ ‫ﻣطﺎﻟﻊ اﻟ دﻗﺎﺋق ‪ -‬خ (ﻓﻘ ﮫ ‪ ،‬و )‬
‫ﻧﮭﺎﯾﺔ) اﻟﺳ ول ﺷ رح ﻣﻧﮭ ﺎج اﻻﺻ ول ‪ -‬ط (‬ ‫اﻟﺷرﻋﯾﺔ ﻣن اﻟﻘواﻋد اﻟﻧﺣوﯾﺔ ‪ ،‬و‬
‫اﻟﺟ واھر‬ ‫رﯾﺞ( اﻟﻔ روع ﻋﻠ ﻰ اﻻﺻ ول ‪ ،‬ﻓﻘ ﮫ ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﺗﻣﮭﯾ ﺗﺧ د ‪ -‬ط‬
‫ﻓو ) ﻲ‬
‫اﻟﻛﻠﻣ و )ﺎت اﻟﻣﮭﻣ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻣﺿ ﯾﺔ ﻓ ﻲ ﺷ رح اﻟﻣﻘدﻣ ﺔ اﻟرﺣﺑﯾ ﺔ ‪ -‬خﻓ ( راﺋض‬
‫ﻣﺑﺎﺷرة أھل اﻟذﻣﺔ ‪ -‬ط ( و ) ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻟراﻏب ‪ -‬خ ( ﻓﻲ اﻟﻌروض وﻟﮫ )طﺑﻘ ﺎت‬
‫ﺎف ھ* ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫ﺔ اﻻوﻗ‬ ‫ﺎﻓﻌﯾﺔﻓ ‪ -‬خ (ﻲ ﺧزاﻧ‬
‫ﮫ‬ ‫ﺎء اﻟﺷرأﯾﺗ‬ ‫اﻟﻔﻘﮭ‬
‫اﻻﻋﻼم ‪ -‬خ ( ﻻﺑن ﻗﺎﺿﻲ ﺷﮭﺑﺔ ‪ .‬ﻓﻲ ﺣوادث ﺳﻧﺔ ‪411‬وأﺷﺎر إﻟﻰ ﺗرﺟﻣﺔ ﻟ ﮫ‬
‫م‬ ‫ﺗرﺑﺗﻲ ‪3476‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬ ‫ﺎﻛر ‪) . ( 8‬ﺷﺳ‪( 2‬‬ ‫قن)ﻋﺳ‬ ‫ﺎرﯾﺦ دﻣﺷاﺑ‬ ‫ﻲﺗ‬
‫اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 1740‬واﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻣﺻورة ‪ 269 : 1‬وﻓﯾﮫ ﻣﺎ ﯾﺧﺗﻠف ﻣن ﻧﺳﺑﮫ‬
‫ھﻧﺎ ‪ .‬ﺑﺣﻠب ‪ ،‬ﻣﻘروءا ﻋﻠﯾﮫ ‪ ،‬ﻛرر ﻋﻠﻰ ﺑﻌض ﺣواﺷﯾﮫ ﻗوﻟﮫ ‪:‬ﺑﻠﻎ ﺳﻣﺎﻋﺎ ﻋﻠ ﻲ‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 806 - 725‬ه =‬ ‫ﮫ()‪(1‬‬
‫اﻟﺣ ‪ ) * .‬ﺎﻓظ اﻟﻌراﻗ‬ ‫ﮫ ﻣؤﻟﻔ‬ ‫ﺔ ﻛﺗﺑ‬ ‫وﻣﻘﺎﺑﻠ‬
‫اﻟﺣﺳ ﯾن ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﻣن ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻔﺿ ل ‪،‬‬ ‫‪1404‬نم (‬ ‫ﻋﺑ د اﻟ‪- 1325‬‬
‫رﺣﯾم ﺑ‬
‫زﯾن اﻟدﯾن ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روف ﺑﺎﻟﺣ ﺎﻓظ اﻟﻌراﻗﺑﺣﺎﺛﻲ ‪:‬ﺔ ‪ ،‬ﻣ ن ﻛﺑ ﺎر ﺣﻔ ﺎظ اﻟﺣ دﯾث ‪.‬‬
‫أﺻﻠﮫ ﻣن اﻟﻛرد ‪ ،‬وﻣوﻟده ﻓﻲ * ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﺑﻐﯾﺔ اﻟوﻋﺎة ‪ 304‬واﻟﺑدر‬
‫وﻓﮭرﺳ ت‬ ‫واﻟ‪ 63‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪354 : 2‬‬ ‫‪ 352‬ط ﻣﺑ ﺎرك ‪: 8‬‬ ‫اﻟط ﺎﻟﻊ ‪: 1‬وﺧط‬
‫‪ 1101‬ر ﻟﻛﺗﺎﺑ ﮫ‬ ‫وﻓ ‪398‬ﻲ‪.‬ﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪ : 2‬ذﻛ‬ ‫‪ 197‬م ‪: 7‬‬‫اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪ : 4‬ﺛ‬
‫طﺑﻘﺎت اﻟﻔﻘﮭﺎء ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻛﻼم ﻋﻠﻰ طﺑﻘﺎت اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬ﺟﺎء ﻓﯾﮫ ‪) :‬ﻓرغ ﻣ نﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ‬
‫‪ 769‬ﺣ روف اﻻﺷ ﺗﮭﺎر ‪ ،‬ذﻛ ر ﻓ ﻲ ﻛ ل ﺣ رف ﻓﺻ ﻠﯾن ‪ ،‬أوﻟ ﮫ‬ ‫ﺳﻧﺔ ﻋﻠﻰ‬
‫ورﺗب‬
‫ﻓﻲ رﺟﺎل اﻟﺷرح اﻟﻛﺑﯾر واﻟروﺿ ﺔ ‪ ،‬واﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻓ ﻲ اﻟزاﺋ د ﻋﻠﯾﮭﻣ ﺎ ( ‪.‬رازﻧ ﺎن )‬
‫ﺗﺣول (ﺻﻐﯾرا ﻣﻊ أﺑﯾﮫ إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓ ﺗﻌﻠم وﻧﺑ ﻎ ﻓﯾﮭ ﺎ ‪.‬وﻗ ﺎم‬ ‫ﻣن أﻋﻣﺎل إرﺑل‬
‫ﺑرﺣﻠﺔ إﻟﻰ اﻟﺣﺟﺎز واﻟﺷﺎم وﻓﻠﺳطﯾن ‪ ،‬وﻋﺎد إﻟ ﻰ ﻣﺻ ر ‪ ،‬ﻓﺗ ﻓﻲو ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ‪.‬‬
‫اﻟﻣﻐﻧ ﮫﻲ) ﻋ ن ﺣﻣ ل اﻻﺳ ﻔﺎر ﻓ ﻲ اﻻﺳ ﻔﺎر ‪ -‬ﻓط (ﻲ ﺗﺧ رﯾﺞ أﺣﺎدﯾ ث‬ ‫ﻣن ﻛﺗﺑ‬
‫اﻻﺣﯾﺎء ‪ ،‬و ) ﻧﻛت ﻣﻧﮭﺎج اﻟﺑﯾﺿﺎوي ( ﻓﻲ اﻻﺻول ‪ ،‬و )ذﯾل ﻋﻠﻰ اﻟﻣﯾ زان (‬
‫رﺣﮭﺎ )ﺗﺢ اﻟﻣﻐﯾ ث ‪ -‬ط ( و )‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻣﺻ( طﻠﺢ اﻟﺣ دﯾث ‪ ،‬وﺷ‬ ‫اﻻﻟﻔﯾﻓ ﺔﻲ‪ -‬ط‬ ‫و)‬
‫ﻣﻧظوﻣ ﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺗﺣرﯾ ﻓر ‪ -‬ﻲخ (أﺻ ول اﻟﻔﻘ ﮫ ‪،‬ﻧظو ) م اﻟ درر اﻟﺳ ﻧﯾﺔ ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﻘ ) رب ﻓ ﻲ ﻣﺣﺑ ﺔ‬ ‫اﻟﺳﯾرة اﻟﻧﺑوﯾ ﺔ ‪ ،‬و )اﻻﻟﻔﯾ ﺔ ‪ -‬ﻓط (ﻲ ﻏرﯾ ب اﻟﻘ رآن ‪ ،‬و‬
‫رﺳ ﺗﻘرﯾﺎﻟﺔ ‪،‬بو )اﻻﺳ ﺎﻧﯾد وﺗرﺗﯾ ب اﻟﻣﺳ ﺎﻧﯾد ‪ -‬ط ( وذﯾ) ل‬ ‫اﻟﻌ رب ‪ -‬ط (‬
‫ﻣﻌﺟمﺑ ( ﮫ ﺟﻣﺎﻋ ﺔ ﻣ ن أھ ل اﻟﻘ رن اﻟﺛ ﺎﻣن‬ ‫ﻋﻠﻰ ذﯾل اﻟﻌﺑر ﻟﻠذھﺑﻲ ( و )ﺗرﺟم‬
‫ﻟﻠﮭﺟرة ‪ ) ،‬اﻟﺗﻘﯾﯾد واﻻﯾﺿﺎح ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﻣﺻطﻠﺢ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬وط) رح اﻟﺗﺛرﯾ ب‬
‫ﻓ ﻲ ﺷ رح اﻟﺗﻘرﯾ ب ‪ -‬ط (ﺷ و )رح اﻟﺗرﻣ اﻟﺛذي ‪-‬ﺎﻣنخ (ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺧزاﻧ ﺔ‬
‫وﻏﯾ ( ر ذﻟ ك ‪ ،‬وھ و ﻛﺛﯾ ر ) ‪) * . ( 1‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬ ‫اﻟرﺑﺎط ) ‪ 7‬أوﻗﺎف‬
‫وﻏﺎﯾ ﺔ اﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ‬‫اﻟﺿوء اﻟﻼﻣﻊ ‪ 171 : 4‬وذﯾل طﺑﻘﺎت اﻟﺣﻔﺎظ ‪ .‬وﻟﺣظ اﻻﻟﺣﺎظ ‪.‬‬
‫وﻣﻌﺟ م‬ ‫واﻟﻌﺑدﻟﯾ ﺔ ‪311‬‬ ‫واﻟﺗﺑﯾ ﺎن ‪-‬وھخ ‪ .‬و ﻓﯾ اﺑ ﮫ )ن اﻟﻌراﻗ ﻲ ( ‪.‬‬ ‫‪382 : 1‬‬
‫وﻟد ﺑﻣﻧﺷ ﺄة اﻟﻣﮭراﻧ ﻲ‬ ‫اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 1317‬وﺣﺳن اﻟﻣﺣﺎﺿرة ‪ 204 : 1‬وﻓﯾﮫ ‪) :‬‬
‫زي ( * ) ‪ 1365 - 1310‬ه = ‪1946 - 1893‬ﻋﺑم ( د‬ ‫ﺎھرة ‪.‬اﻟﻐ* )‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ (‬
‫ﻌر ‪ .‬د ﺑﺣﻣ ﺎة‬‫أدﯾ ‪ :‬ب ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ وﻟ‬ ‫اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن رﺷ ﯾد ﺑ ن ﻣﺣﻣ ود اﻟﻐ زي اﻟﺣﻣ وي‬
‫ﺎ وﺑدﻣﺷ ق وأﺗﻘ ن اﻟﺗرﻛﯾ ﺔ واﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔ وﻗ ﺎم ﺑ ﺈدارة ﻣدرﺳ ﺔ وﻣﻠﺟ ﺄ ‪.‬‬
‫واﺷﺗﮭر ﺑﺟودة اﻻﻟﻘﺎء ‪ .‬وأﺧرج ﻋدة ) رواﯾﺎت ( ﺗﻣﺛﯾﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎﺛ ) ورة ﻗ رﯾش‬
‫اﻟرﺷ) ﯾد واﻟﺑراﻣﻛ ﺔ (‬ ‫رو ﺑ ن اﻟﻌ ﺎص ( و‬ ‫ﻋﻣ ( و )‬
‫ﺎرق ﺑ ن زﯾ ﺎد‬ ‫ط (و)‬
‫واﻋﺗﻘ‪ .‬ل ﻓ ﻲ ﺣ وادث اﻟﺛ ورة اﻟﺳ ورﯾﺔ )‬ ‫وﺷﻛل ﻓرﻗﺔ ﻣوﺳﯾﻘﯾﺔ وأﺧ رى ﻛﺷ ﻔﯾﺔ‬
‫‪ ( 1925‬وﺗوﻓﻲ ﻋﻠﻰ أﺛر ﺣﺎدث ﺳﯾﺎرة ﻓﻲ طرﯾﻘﮫ ﻣن ﺣﻣﺎة إﻟﻰ دﻣﺷق ) ‪. ( 1‬‬
‫‪ 1556‬اﻟم ( رﺣﯾم ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ( * ) ‪ 963 - 867‬ه = ‪- 1463‬ﻋﺑ د‬ ‫*)‬
‫ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻻدب ‪ ،‬ﻣن اﻟﻣﺷ ﺗﻐﻠﯾن ﺑﺎﻟﺣ دﯾث‬ ‫اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺣﻣد ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔﺗﺢ اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ‪:‬‬
‫طﻧطﯾﻧﯾ ول ﻣ ن ﻗﺑ ل اﻟﺳ ﻠطﺎن‬ ‫اﻟﻘﺳ ﻊ رﺳ‬ ‫ﻟ د وﻧﺷ ﺄ ‪.‬ﺑﻣﺻ ر ‪ ،‬وذھ ب إﻟ ﻰﺔ ﻣ‬
‫ﻲ‬ ‫دﯾث ﻓ‬ ‫درﯾس اﻟﺣ‬ ‫دﺗ‬ ‫ﮫ ﺑﺎﯾزﯾ‬ ‫رض ﻋﻠﯾ‬ ‫د ‪ ،‬ﻓﻌ‬ ‫ﻠطﺎن ﺑﺎﯾزﯾ‬
‫ﻓﻠﻣﺎ‪ .‬اﻧﻘرﺿت دوﻟﺔ اﻟﻐ وري اﻧﺗﻘ ل إﻟ ﻰ‬ ‫ﻋﺎﺻﻣﺗﮫ ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗذر ‪ ،‬وﻋﺎد إﻟﻰ ﻣﺻر‬
‫ﻣﻌﺎھ) د اﻟﺗﻧﺻ ﯾص ﻓ ﻲ ﺷ رح‬ ‫اﻟﻘﺳطﻧطﯾﻧﯾﺔ وأﻗﺎم إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﺑﮭ ﺎﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬
‫ب‬ ‫رح ﻏرﯾ‬ ‫زاءاﻟﺑ‪ ،‬و ) ﺎري ﺑﺷ‬
‫أرﺑﻌ ط ( ﺔ ﻓأﺟ ﯾض‬ ‫ﯾص ‪-‬‬ ‫واھد اﻟﺗﻠﺧ‬ ‫ﺷ‬
‫ﻧظم اﻟوﺷﺎح ﻋﻠﻰ ﺷواھد ﺗﻠﺧ ﯾص اﻟﻣﻔﺗ ﺎح ( ) ‪( 2‬‬ ‫ﺻﺣﯾﺢ اﻟﺑﺧﺎري ‪ -‬خ ( و )‬
‫‪ ) * .‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﻣﺣﺎﻓظﺔ ﺣﻣﺎة ‪. 216‬واﻧظر أﻋﻼم اﻻدب واﻟﻔ ن ‪: 2‬‬
‫‪ ( 2 ) . 52‬اﻟﺷﻘﺎﺋق اﻟﻧﻌﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ 459 : 1‬وﻣﻌﺎھد اﻟﺗﻧﺻﯾص ‪ 274 : 4‬وﻓﯾﮫ ﻧﺳﺑﮫ‬
‫‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﻛﺗﺑﮫ ھو ‪ .‬وﻛﺷف اﻟظﻧون ‪ 477 : 1‬وﻓﮭرﺳت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧﺔ ‪ 383 : 1‬وھدﯾﺔ‬
‫ﻋﺑ ( د‬ ‫ﺎوي ( * ) ‪ 1342 - . . .‬ه = ‪ 1924 - . . .‬م‬ ‫اﻟﺟرﺟ‬
‫ﺎرﻓﯾن = * )‬ ‫اﻟﻌ‬
‫ﻓﻘﯾ ‪ :‬ﮫ ﻣ ﺎﻟﻛﻲ واﻋ ظ ‪:‬‬ ‫اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟﺳ ﯾوطﻲ اﻟﺟرﺟ ﺎوي‬
‫ﺑﻐﯾ ﺔ‬ ‫ﺎھرةﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﺎش‪ .‬ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﻟ ﮫ‬ ‫ﺑﻣﺻ ر‬‫أدﯾ ب ﻣ ن أھ ل ﺟرﺟ ﺎ ‪ ،‬ﻋ‬
‫اﻟﺳﺎﻟك ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﻣﺎﻟﻛﯾﺔ ‪ ،‬و ) اﻟﻔﺗﺢ اﻟﻘرﯾب اﻟواﻓﻲ ‪ -‬ط ( ﺷرح ﻟﻣﻧظوﻣﺔ‬
‫ﻣﺣﻣد ﺣﻔﻧﻲ ﻧﺎﺻف ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻌروض ‪ ،‬و ) ﺑﻐﯾﺔ اﻟﻣﺳﺗﻔﯾد ﻓﻲ ﻋﻠم اﻟﺗوﺣﯾد ‪ -‬ط (‬
‫ﻓواﺋ د‬ ‫ﻧﺔ ﻣ‪1325‬ن أواﺧ ر ﻛﺗﺑ ﮫ ﺗﺄﻟﯾﻔ ﺎ ‪ .‬و )‬ ‫وھ و‬ ‫وﻣﻧ ﮫ ﻣﺧطوط ﺔ ﺑﺧط ﮫ ﺳ‬
‫د‬ ‫ﻋواﺋ‬
‫د‪،‬و)‬ ‫ﯾﺦ ﺧﺎﻟ‬ ‫ﺔ ﻟﻠﺷ‬ ‫رح(اﻻﺟروﻣﯾ‬ ‫ﺎرف واﻟﺗﺎﻟﻰ ﺷ د ‪ -‬ط‬ ‫ﻋﻠ‬ ‫اﻟط‬
‫اﻟﺻﻼت ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺷرح اﻻﺟروﻣﯾﺔ ‪ ،‬و )ﻓﺗﺢ اﻟﺧﻼق ﻓﻲ أﺣﻛﺎم اﻟط ﻼق ‪ -‬ط‬
‫ﺑﺧط ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ اﻻزھرﯾ ﺔ و )ﺳ ﻠم‬ ‫( و )ﻏﻧﯾﺔ اﻟﺳﺎﻟك ﻋﻠﻰ أﻟﻔﯾﺔ اﺑن ﻣﺎﻟ ك ‪ -‬خ (‬
‫اﻟﻘواﻋد اﻟﻔرﺿﯾﺔ ﻻﯾﺿﺎح ﻣ ﺗن اﻟرﺣﺑﯾ ﺔ ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬اﻟﻘﺷ ﯾري ( * ) ‪. .‬‬
‫وازن‬ ‫رﯾم ﺑ ن ھ‬ ‫د اﻟﻛ‬ ‫رﺣﯾم‪ -‬ﺑ‪ 1120‬من( ﻋﺑ‬
‫‪ 514‬ه = ‪. . .‬‬
‫ﻋﺑ ‪ - .‬د اﻟ‬
‫ﻋﻠ ت ﻟ ﮫ‬ ‫واﻋظ ‪ ،‬ﻣن ﻋﻠﻣﺎء ﻧﯾﺳﺎﺑور ‪ ،‬ﻣن ﺑﻧ ﻲ ﻗﺷ ﯾر ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﺷﯾري ‪ ،‬أﺑو ﻧﺻر ‪:‬‬
‫ﺷﮭرة ﻛﺄﺑﯾﮫ ‪ .‬زار ﺑﻐداد ﻓﻲ طرﯾﻘﺔ إﻟﻰ اﻟﺣﺞ ‪ ،‬ووﻋظ ﺑﮭﺎ ‪ ،‬ﻓوﻗﻌت ﺑﺳﺑﺑﮫ ﻓﺗﻧﺔ‬
‫ﺑﮭﺎن ) ﺎء ﻟﻠﻔﺗﻧ ﺔ‬ ‫ﺣﻧﺎﺑﻠ ﺔ واﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺳ ﺗدﻋﺎه ﻧظ ﺎم اﻟﻣﻠ ك إﻟ ﻰ أﺻ إطﻔ‬
‫وﻋﻰ ﻧﯾﺳ ﺎﺑور ‪ ،‬ﻓ ﻼزم اﻟ وﻋظ‬ ‫داد ( ﮫ وﻟﻘ ﻲ ﻣﻧ ﮫ ﺎد‬
‫إﻛراﻣ إﻟ ﺎ ‪.‬‬ ‫ذھب إﻟﯾ‬‫ﻓ ﺑﺑﻐ‬
‫واﻟﺗ درﯾس إﻟ ﻰ أن ﻓﻠ وﺗﺞ ﻛ‪ .‬وﻓﻲﺎنﺑﮭذﻛﯾ ﺎ ‪.‬ﺎ ﺣﺎﺿ ر اﻟﺧ ﺎطر ‪ ،‬ﻓﺻ ﯾﺣﺎ ‪،‬‬
‫اﻟﻣﻘﺎﻣ ﺎت واﻵداب ‪ -‬خ (‬ ‫ﯾﺋ ﺎ ‪ ،‬ﯾﺣﻔ ظ ﻛﺛﯾ را ﻣ ن اﻟﺷ ﻌر واﻟﺣﻛﺎﯾ ﺎتﻟ ‪ .‬ﮫ )‬
‫واﻟﻛواﻛ ب اﻟﺳ ﺎﺋرة ‪: 2‬‬ ‫ﺗﺻوف ووﻋ ظ ) ‪) * . ( 2‬ھ ﺎﻣش ‪563 : 1 = * ( 1‬‬
‫وأﺣﻣ د ﺟ ده ‪( 1 ) .‬اﻻزھرﯾ ﺔ‬ ‫اﻟرﺣﯾم ن أﺣﻣ د (‬
‫ﺑ‬ ‫‪ 165 - 161‬وھو ﻓﯾﮫ ) ﻋﺑد‬
‫‪ 108 : 3‬و ‪ 278 : 4‬ودار اﻟﻛﺗب ‪ ( 2 ) . 238 ، 147 ، 141 : 2‬ﻣرآة اﻟﺟﻧﺎن‬
‫‪ 210 : 3‬وﺗﺑﯾﯾن ﻛذب اﻟﻣﻔﺗري ‪317 - 308‬واﻟﺑداﯾﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾ ﺔ ‪187 : 12‬ووﻗ ﻊ‬
‫رس‬ ‫ﺧط ﺄ ‪ .‬و ‪Brock . S . 1 : 772‬‬
‫واﻟﻔﮭ‬ ‫ﻓﯾ ﮫ اﺳ م أﺑﯾ ﻋﺑﮫ ) د اﻟﻛﺑﯾ ر (‬
‫اﺑن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم ( * ) ‪ 1257 - . . .‬ه = ‪ 1841 - . . .‬م‬ ‫اﻟﺗﻣﮭﯾدي ‪) * . 146‬‬
‫ﻣﻧﺗﮭ ﻰ‬ ‫ﺻ ﻧف )‬ ‫رﺣﯾم ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻛ رﯾم اﻟﮭﻧ ﻣﺗدي ‪ :‬ﺄدب ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ ‪.‬‬ ‫(‬ ‫ﻋﺑ د اﻟ‬
‫اﻟﻘﺳ( م اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣﻧ ﮫ ) ‪) * . ( 1‬اﻻوﺗوزإﯾﻣ ﺎﻧﻲ ( *‬
‫اﻻرب ﻓﻲ ﻟﻐﺔ اﻟﻌرب ‪ -‬خ‬
‫ﻋﺑد( اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن ﻋﺛﻣ ﺎن اﻻﺗوزإﯾﻣ ﺎﻧﻲ ‪:‬‬ ‫) ‪ 1251 - . . .‬ه = ‪ 1835 - . . .‬م‬
‫ﻓﻘﯾﮫ ‪ ،‬ﻣن ﻗرﯾﺔ ) أوﺗوزإﯾﻣﺎن ( ﻓﻲ ﻗزان ‪ .‬ﺗﻔﻘﮫ ﻓﻲ ﺑﺧﺎرى ‪ ،‬وﺗﻧﻘل ﺑﯾﻧﮭﺎ وﺑﯾن‬
‫ﺳﻣرﻗﻧد وﻛﺎﺑل ‪ ،‬واﺷﺗﻐل ﺑﺎﻟﺗدرﯾس ‪.‬وﻛﺎن ﯾﻔﺗﻲ ﺑﺎﺟﺗﮭﺎده ﻓﻲ ﻛﺛﯾر ﻣن اﻻﻣ ور‬
‫ﻟﮫ ﺛﻣﺎﻧﯾ ‪ .‬ﺔ ﻛﺗ ب أﻛﺛرھ ﺎ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ﺔ وﺑﻌﺿ ﮭﺎ ﺑﺎﻟﻔﺎرﺳ ﯾﺔﻓﻣ‪ .‬ن اﻟﻌرﺑﯾ ﺔ )ﻛﺷ ف‬
‫اﻟرﺳ ﺎﻟﺔ‬ ‫رح ﻣ راد اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن (ﺗﺣﻔو ) ﺔ اﻻﺣﺑ ﺎب ( و )‬ ‫اﻟﻠﻐ ﺎت ‪ -‬ﺷخ ( و )‬
‫وﻓ ( ﻲ ﻋﺑﺎرﺗ ﮫ ﻟﺣ نﺗ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﻘرﯾ ﺔ )ﺗﯾﻣ ﺎش (‬ ‫اﻟﺧﻣرﯾﺔ ( و )ﻧﺻﺎﺋﺢ اﻟﻐرﺑ ﺎء‬
‫ﻣن ﺗﻠ ك اﻟ ﺑﻼد ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻣرزﺑ ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 396 - . . .‬ه = ‪ 1006 - . . .‬م‬
‫طﺑﯾ د ‪:‬ب ‪ ،‬ﻋ ﺎﻟم ﺑﺎﻟﺷ رﯾﻌﺔ‬ ‫اﻟ رﺣﯾم ﺑ (ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن اﻟﻣرزﺑ ﺎن ‪ ،‬أﺑ و أﺣﻣ‬
‫أﺻﺑﮭﺎن ‪.‬ﻲ اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﺑوﯾﮭﯾ ﺔ ‪ ،‬وﻛ ﺎن ﻗﺎﺿ ﯾﺎ ﺑﺗﺳ ﺗر‬
‫واﻟطﺑﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻣن أھل ﺗﻘ دم ﻓ‬
‫وﺧوﺳﺗﺎن ‪ ،‬ووﻟ ﻲ أﻣ ر اﻟﺑﯾﻣﺎرﺳ ﺗﺎن ﺑﻣدﯾﻧ ﺔ اﻟﺳ ﻼم وﺗ وﻓﻲ ﺑﺗﺳ ﺗر ) ‪) * . ( 3‬‬
‫ﻋﺑد( اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫اﺑن أﺑﻲ اﻟوﻓﺎء ( * ) ‪ 566 - . . .‬ه = ‪ 1171 - . . .‬م‬
‫ﺑن أﺣﻣد اﻻﺻﺑﮭﺎﻧﻲ ‪ ،‬أﺑو ﻣﺳﻌود اﻟﺣﺎﺟﻲ اﺑن أﺑﻲ اﻟوﻓﺎء ‪:‬ﻣ نﻔ ﺣﺎظ اﻟﺣ دﯾث‬
‫ﺑﮭﺎنإﻟ‪ .‬ﻰ ﻧﯾﺳ ﺎﺑور وﺑﻐ داد ‪* ،‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬ ‫رﺣ ل‬ ‫‪ ،‬ﻣ ن أھ ل أﺻ‬
‫طوﺑﻘﺑ و ‪) . 43 : 4‬ﺗﻠﻔﯾ‪ ( 2‬ق اﻻﺧﺑ ﺎر ‪) . 434 : 2‬أﺧﺑ‪ ( 3‬ﺎر اﻟﺣﻛﻣ ﺎء ‪154‬‬
‫ر‬ ‫ﺎن إﻟﯾ ﮫ أﻣ‬ ‫اﻻﺛﯾ رﻲ‪66 : 9‬‬
‫ﺧراﺳ ) ﺎن ‪ ،‬وﻛ‬ ‫ن ﻗﺎﺿ‬ ‫ﻲ اﻟﻛﺎﻣ ل ﻻﺑ‬ ‫وﻓ‬
‫ﺎﯾﺧﮫرﺳ ﺎﻟﺔ ﺳ ﻣﺎھﺎ )‬ ‫وﺗ ( ‪ .‬رﺟم ﻟﻧﺣ وﻣ‪200‬ن ﻣﺷﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﺑﯾﻣﺎرﺳ ﺗﺎن ﺑﺑﻐ داد‬
‫وﻓﯾﺎت ﺟﻣﺎﻋﺔ ﻣن اﻟﻣﺣدﺛﯾن ‪ -‬خ (ورﻗ‪ 6‬ﺎت ﻓ ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺔﻋ‪ .‬ﺎش ﻗراﺑ ﺔ ‪80‬‬
‫اﻟﻘﺎﺿ ﻲ اﻟﻔﺎﺿ ل ( * ) ‪ 596 - 529‬ه = ‪ 1200 - 1135‬م (‬ ‫ﻋﺎﻣﺎ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺳﻌﯾد اﻟﻠﺧﻣﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﻔﺎﺿل ‪ :‬وزﯾر ‪،‬‬
‫ﻣن أﺋﻣﺔ اﻟﻛﺗﺎب ‪ .‬وﻟد ﺑﻌﺳﻘﻼن ) ﺑﻔﻠﺳطﯾ‬
‫واﻧﺗﻘن (ل إﻟ ﻰ اﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﺛ م إﻟ ﻰ‬
‫ﻣن وزراء اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن ‪ ،‬وﻣ ن ﻣﻘرﺑﯾ ﮫ ‪،‬‬ ‫ﻓﯾﮭﺎ ‪.‬‬‫اﻟﻘﺎھرة وﺗوﻓﻲﻛﺎن‬
‫وﻟم ﯾﺧدم ﺑﻌده أﺣدا ‪ ،‬ﻗﺎل ﺑﻌ ض ﻣﺗرﺟﻣﯾﻛﺎﻧﮫ ‪:‬ت) اﻟدوﻟ ﺔ ﺑﺄﺳ رھﺎ ﺗ ﺄﺗﻲ إﻟ ﻰ‬
‫ﺎن اﻟﺳﮫ ( ﻠطﺎن ﺻ ﻼح اﻟ دﯾن ﯾﻘﻻ ﺗظﻧول ‪:‬وا) أﻧ ﻲ ﻣﻠﻛ ت اﻟ ﺑﻼد‬ ‫وﻛ ﺧدﻣﺗ‬
‫ﺑﺳﯾوﻓﻛم ﺑل ﺑﻘﻠم اﻟﻔﺎﺿل ! ( وﻛﺎن ﺳرﯾﻊ اﻟﺧﺎطر ﻓﻲ اﻻﻧﺷﺎء ‪ ،‬ﻛﺛﯾر اﻟرﺳﺎﺋل ‪،‬‬
‫رﺳ ‪ :‬ﺎﺋﻠﮫ وﺗﻌﻠﯾﻘﺎﺗ ﮫ ﻟ م ﺗﻘﺻ ر ﻋ ن ﻣﺋ ﺔ ﻣﺟﻠ د ‪ ،‬وھ و ﻣﺟﯾ د ﻓ ﻲ‬ ‫ﻟو ﺟﻣﻌ ت ﻗﯾل‬
‫أﻛﺛرھﺎ ‪ .‬وﻗد ﺑﻘﻲ ﻣن رﺳﺎﺋﻠﮫ ﻣﺟﻣوﻋﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )ﺗرﺳل اﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﻔﺎﺿ ل ‪ -‬خ‬
‫اﻟﻧظو ) ﯾم ﻓ ﻲ ﺗرﺳ ل ﻋﺑ د‬ ‫ﺎﺋل )إﻧﺷ ﺎء اﻟﻘﺎﺿ ﻲ اﻟﻔﺎﺿ اﻟ ل ‪-‬درخ (‬ ‫رﺳ ( و‬
‫اﻟرﺣﯾم ‪ -‬خ ( وﻻﺑن ﺳﻧﺎء اﻟﻣﻠك ﻛﺗﺎب )ﻓﺻوص اﻟﻔﺻول وﻋﻘود اﻟﻌﻘ ول ‪ -‬خ‬
‫أﻛﺛ ره ﻣ (ن إﻧﺷ ﺎء اﻟﻘﺎﺿ ﻲ اﻟﻔﺎﺿ لوﻟ‪ .‬دﯾ ﮫ )وان ﺷ ﻌر ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 2‬‬
‫ﺔ ‪226‬‬ ‫ﺎت اﻟظﺎھرﯾ‬ ‫ذھب ‪217 : 4‬‬
‫وﻣﺧطوط‬ ‫ﺎﻣش ‪( 3‬ﺷ* ) ‪( 1‬ذرات اﻟ‬ ‫ھ‬
‫ﺎن ‪284 : 1‬‬ ‫واﺑ ‪156 : 6‬ن ﺧﻠﻛ‬
‫رة‬ ‫‪( 2 ) . 193‬وم اﻟزاھ‬
‫ر ‪ : 4‬اﻟﻧﺟ‬ ‫واﻟﻌﺑ‬
‫ﺔ ‪ 290 : 4‬و‬ ‫ﺗﯾن ‪241 : 2‬‬
‫واﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ‬ ‫وﻛﺗ ‪ 12 :‬ﺎب اﻟروﺿ‬ ‫ﺎرك ‪6‬‬ ‫وﺧط ط ﻣﺑ‬
‫‪Brock . S . I : 549‬واﻟﻧﻌﯾﻣ ﻲ ‪90 : 1‬واﻟﻧ وﯾري ‪51 - 1 : 8‬واﻟﺳ ﺑﻛﻲ ‪: 4‬‬
‫ﻋﺑ ) د اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن‬‫وھ و ﻓﯾ ﮫ‬ ‫‪ 253‬وﺧرﯾدة اﻟﻘﺻر ‪:‬ﻗﺳم ﺷﻌراء ﻣﺻ ر ‪35 : 1‬‬
‫ﺎﻧﻲ (ﻲ ھ ﺎﻣش اﻟﺻ ﻔﺣﺔ ﻧﻔﺳ ﮭﺎ ‪:‬‬ ‫ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑن اﻟﺣﺳن ﺑ ن أﺣﻣ د اﻟﺑﯾﺳ وﻓ‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪: 2‬‬ ‫ﻛﺎن أﺑوه ﯾﻠﻲ ﻗﺿﺎء ﺑﯾﺳﺎن ﻓﻲ ﻓﻠﺳطﯾن ﻓﻧﺳ ب إﻟﯾﮭ ﺎ‬
‫‪) 1016‬اﻟﻣﻠك اﻟﻣﻧﺻور ﻗﻼوون ﻟﻠﻘﺎﺿﻲ اﻟﻔﺎﺿ ل ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ‬ ‫ﺳﯾرة‬
‫وھو ﺧطﺄ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻘﺎﺿﻲ اﻟﻔﺎﺿل ﺗوﻓﻲ ﻗﺑل ﻣوﻟد ﻗ ﻼوون ﺑرﺑ ﻊ ﻗ رن ‪،‬‬ ‫اﻟﺑﯾﺳﺎﻧﻲ (‬
‫ﮫ‪)*.‬‬ ‫ر ﺗرﺟﻣﺗ‬ ‫ﻘﻼﻧﻲ ‪ ،‬اﻧظ‬ ‫ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﻌﺳ‬ ‫ﺎﻓﻊ ﺑ‬ ‫ن ﺗ ﺄﻟﯾف ﺷ‬
‫‪ 1228‬مد (اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن‬ ‫اﻻﺳﻧﺎﺋﻲ ( * ) ‪ 625 - 550‬ه = ‪ - 1155‬ﻋﺑ‬
‫إﺳ ﺣﺎق ﺑ ن ﺷ ﯾث اﻻﻣ وي اﻻﺳ ﻧﺎﺋﻲ اﻟﻘوﺻ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻘﺎﺳ م ﺟﻣ ﺎل‬
‫اﻟدﯾن ‪ :‬ﺻﺎﺣب دﯾوان اﻻﻧﺷﺎء ﻟﻠﻣﻠك اﻟﻣﻌظم ﻋﯾﺳﻰ ‪.‬وﻟد ﺑﺈﺳﻧﺎ ‪ ،‬وﻧﺷﺄ ﺑﻘ وص‬
‫وﻟﯾ ﮫ ﻟﻠﻣﻠ ك‬ ‫دس ‪.‬‬
‫ﻲ دﯾ وان ‪.‬اﻻﻧﺷ ﺎء ﺑﻘ وص ﺛ م ﺑﺎﻻﺳ ﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ﺛ مﻘ ﺛﺑﺎﻟ م‬
‫اﻟﻣﻌظم ﻋﯾﺳﻰ ‪ ،‬ووزر ﻟ ﮫوﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑدﻣﺷ ﻟق ﮫ‪ .‬ﻛﺗ ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﻣﻌ ﺎﻟم اﻟﻛﺗﺎﺑ ﺔ‬
‫وك ‪ .‬ﮫ ﺷ ﻌر ﺟﯾ د )‬ ‫وﻣﻐﺎﻧم اﻻﺻﺎﺑﺔ ‪ -‬ط (ﻓﻲ ﻓن اﻻﻧﺷﺎء وآداب ﻛﺗﺎب اﻟﻣﻠ وﻟ‬
‫دﺧوار ( * ) ‪ 628 - 565‬ه = ‪ 1230 - 1170‬م (‬ ‫دﯾن اﻟ‬ ‫‪(1‬‬
‫ذب‪ .‬اﻟ* )‬ ‫ﻣﮭ‬
‫دﺧوار ‪:‬ب ‪ ،‬اﻧﺗﮭ ت إﻟﯾ ﮫ‬ ‫وف ﺑﺎﻟ طﺑﯾ‬‫د اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﺣﺎﻣ د ‪ ،‬اﻟﻣﻌ ر‬
‫رﯾﺎﺳﺔ ﺻﻧﻌﺗﮫ ﻓﻲ ﻋﺻره ‪ .‬وﻟد وﻧﺷﺄ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬واﺗﺻل ﺑﺎﻟﻣﻠك اﻟﻌﺎدل ) أﺑﻲ‬
‫‪ 604‬هت ﻣﻧزﻟﺗ ﮫ ﻋﻧ ده ﺣﺗ ﻰ ﺟﻌﻠ ﮫ ﻓ ﻲ ﺟﻠﺳ ﺎﺋﮫ‬ ‫ﺑﻛر اﺑن أﯾ وب (ﺳ ‪ ،‬ﻧﺔﻓﺎرﺗﻔﻌ‬
‫وﻟﻣ‪ .‬ﺎ ﺗ وﻓﻲ اﻟﻌ ﺎدل )ﺳ ﻧﺔ ‪ 615‬ه (‬ ‫وأﺻﺣﺎب ﻣﺷورﺗﮫ ‪ ،‬وأﻏدق ﻋﻠﯾﮫ إﻧﻌﺎﻣﮫ‬
‫ووﻟﻲ اﻟﻣﻠك اﻟﻣﻌظم ﺑﺎﻟﺷﺎم ‪ ،‬وﻻه اﻟﻧظر ﻓﻲ اﻟﺑﯾﻣﺎرﺳﺗﺎن )اﻟﻣﺳﺗﺷ ﻔﻰ (اﻟﻛﺑﯾ ر‬
‫اﻟذي أﻧﺷﺄه ﻧور اﻟدﯾن ﺑن زﻧﻛﻲ ‪ ،‬ﻓﺄﻗﺎم ﯾﺻﻧف ﻛﺗﺑﮫ وﯾﻌﻠم اﻟﻧﺎس اﻟطب إﻟ ﻰ أن‬
‫رﯾﺎﺳ( ﺔ اﻟط ب ‪ ،‬ﻓظ ل ﻋﻠ ﻰ‬ ‫وﻻه‪ 626‬ه‬‫ﻣﻠ ك دﻣﺷ ق اﻟﻣﻠ ك اﻻﺷ رفﺳﻓ) ﻧﺔ‬
‫ﻣدرﺳ ﺔ ﻟﻼطﺑ وھﺎء ( ﻲ ﺑﻧ واﺣﻲ‬ ‫ذﻟ ك إﻟ ﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ﺑدﻣﺷ ق ووﻗ ف داره )‬
‫اﻟﺻﺎﻏﺔ اﻟﻌﺗﯾﻘﺔ ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ) اﻟﺟﻧﯾﻧﺔ ( ﻓﻲ اﻟطب ‪ ،‬ﺷو )رح ﺗﻘدﻣ ﺔ اﻟﻣﻌرﻓ ﺔ ‪-‬‬
‫ﻔﮭﺎﻧﻲ ( ﻲ اﻻدب ‪ ،‬و )‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻟﻼﺻ‬ ‫اﻻﻏ‬‫ﻣﺧﺗﺻ ب ‪،‬رو )‬ ‫خﻲ (اﻟط‬ ‫ﻓ‬
‫اﻟﻘﻼﺋ( د اﻟﺟوھرﯾ ﺔ‬ ‫ﻣﺧﺗﺻ ر اﻟﺣ ﺎوي ‪ ،‬ﻟﻠ رازيﻓ ( ﻲ *ھ) ﺎﻣش ‪1 ) * ( 1‬‬
‫ﻣﺎه ) د اﻟ رﺣﻣن (‬ ‫وﺳ ﻋﺑ‬ ‫واﻟط ﺎﻟﻊ اﻟﺳ ﻌﯾدوﻓ‪ 160‬وات اﻟوﻓﯾ ﺎت ‪269 : 1‬‬ ‫‪217‬‬
‫‪ 258‬ﺑﺢ اﻻﻋﺷ ﻰ ‪352 : 6‬‬ ‫‪ 61‬ﺔ اﻟﻌرﻓ ﺎن ‪: 6‬وﺻ‬ ‫وﻣﺟﻠ‬ ‫ط وﺧط ﻣﺑ ﺎرك ‪: 8‬‬
‫وھو ﻓﯾﮫ ) ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﺷﯾث (وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣ ﻲ ‪. 378 : 18‬اﻟط ب ‪.‬‬
‫وﻟﮫ رﺳﺎﺋل وﺗﻌﻠﯾﻘ ﺎت ﻛﺛﯾ رة ) ‪) * ( 1‬ﺷ ﯾﺦ زاده ( * ) ‪ 944 - . . .‬ه = ‪. . .‬‬
‫‪ 1537 -‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﻣؤﯾد اﻻﻣﺎﺳﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﻌ روفﺑﺷ ﯾﺦ زاده ‪:‬‬
‫ﻧف )م اﻟﻔراﺋ د وﺟﻣ ﻊ‬ ‫ﺑﺎﺣ ث ﻣﺗﺻ وف ‪ ،‬ﻣ ن أﺣﻧ ﺎف اﻟدوﻟ ﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ﺔ ‪.‬ﺻ ﻧظ‬
‫اﻟﻔواﺋد ‪ -‬ط (ﻓﻲ أرﺑﻌﯾن ﻣﺳﺄﻟﺔ ﺑﯾن اﻟﻣﺎﺗرﯾدﯾﺔ واﻻﺷ ﺎﻋرة ) ‪) * . ( 2‬اﻟﻧﺟ ف‬
‫أﺑﺎدي ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1286‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1869‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻋﻠﻲ‬
‫ﺎﻣﻲ ل ﻧﺟ ف أﺑ ﻣ ﺎد )ن أﻋﻣ ﺎل‬ ‫ﺎدي ‪، :‬ﮫ ﻣإﻣ ن أھ‬‫اﻻﺻ ﻔﮭﺎﻧﻲ اﻟﻧﺟ ف أﺑ ﻓﻘﯾ‬
‫أﺻﻔﮭﺎن ( ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ ) ﺣﻘﺎﺋق اﻻﺻول ‪-‬ﻓ طﻲ( أﺻ ول اﻟﺷ ﯾﻌﺔ ‪ ،‬طﺑ ﻊ‬
‫ﻛر ( * ) ‪ 580 - 500‬ه =‬ ‫ﻧﺔ ‪ 1286‬ه اﺑ) ‪* . ( 3‬ن)ﻋﺳ‬ ‫ﮫ‪،‬ﺳ‬ ‫ﻲ ﺣﯾﺎﺗ‬
‫اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻋﻣر ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم اﻟﺣﺿ رﻣﻲ اﻟﻔﺎﺳ ﻲ ‪،‬‬ ‫‪1184 - 1106‬‬
‫ﻋﺑد م (‬
‫ﺎس ‪.‬ل اﻻﻧ دﻟس ‪ ،‬وﺳ ﻣﻊ ﺑﻘرطﺑ ﺔ‬ ‫أﺑو اﻟﻘﺎﺳم اﺑن ﻋﺳﻛر ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ‪،‬ن ﻣأھ ل ﻓ دﺧ‬
‫وإﺷﺑﯾﻠﯾﺔ ‪ .‬ﻗﺎل اﺑن اﻟﻘﺎﺿﻲ ‪ :‬ﻛﺎن ﻓﻘﯾﮭﺎ ﻣﺷﺎرﻛﺎ ‪ ،‬ﺣﺎﻓظﺎ ﻟﻠﺧﻼف ‪ ،‬ﻟﮫ )ﺗ ﺂﻟﯾف‬
‫ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 654 - . . .‬ه = ‪ 1247 - . . .‬م (‬ ‫ك)‪)*.(4‬‬
‫اﻟﺗرﺟﻣ‬ ‫ﻲ( ذﻟ‬ ‫ﻓ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻋﻣر ﺑن ﻋﺑد ﷲ ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬طﺑﻘﺎت اﻻطﺑ ﺎء ‪: 2‬‬
‫ل‬ ‫دي ‪522‬‬‫وذﯾ‬ ‫رس اﻟﺗﻣﮭﯾ‬ ‫ﺔ ‪231‬‬ ‫واﻟﻘﻼﺋ ‪246 - 239‬د اﻟﺟوھرﯾواﻟﻔﮭ‬
‫‪ 127‬وم اﻟزھ ﺎرة ‪ 277 : 6‬و ‪. 1 : 896‬‬ ‫واﻟ دارس ‪: 2‬واﻟﻧﺟ‬ ‫اﻟروﺿ ﺗﯾن ‪159‬‬
‫م‬ ‫ﺔ ‪58‬‬
‫وﻣﻌﺟ‬ ‫أﺣﺳ) ‪ ( 3‬ن اﻟودﯾﻌ‬
‫ﺔ ‪. 563 : 1‬‬ ‫‪Brock . S ( 2‬‬
‫ھدﯾ(‬
‫اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 734‬وﻓﮭرس دار اﻟﻛﺗب ‪ 567 : 1‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 30 : 7‬وﺳﻣﺎه ‪: 831‬‬
‫‪Brock‬د اﻟ رﺣﯾم ﺑ ن أﺣﻣ د (وﻗ ﺎلﺗ ‪ :‬وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪ 1286‬ه ‪( 4 ) .‬‬ ‫‪ . S ) . 2‬ﻋﺑ‬
‫ﺟذوة اﻻﻗﺗﺑﺎس ‪ 2‬ﻣن اﻟﻛراس ‪ . 34‬ﻋﻼء اﻟدﯾن اﻟﺗرﺟﻣﺗﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻓﻘﯾﮫ ﺣﻧﻔﻲ ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫خ (ﻣﻛﺗﺑ ﺔ اﻻزھ ر ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﻣ ﺔ اﻟ دھر ﻓ ﻲ ﻓﺗ ﺎوى أھ ل اﻟﻌﺻ ﻓر ‪ -‬ﻲ‬
‫اﻟطﮭط ﺎوي ( * ) ‪ 1365 - . . .‬ه = ‪1946 - . . .‬ﻋﺑم ( د اﻟ ﺑرﺣﯾمن ﻋﻧﺑ ر‬
‫وﺻ واﺑﮭﺎ طﮭط ﻰ ‪،‬‬ ‫ﻣن أھ ل طﮭط ﺎ )‬ ‫اﻟطﮭطﺎوي ‪ :‬ﻋﺎﻟم ﺑﺎﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﻣﺻري ‪.‬‬
‫ھداﯾﮫ )ﺔ اﻟﺑ ﺎري إﻟ ﻰ ﺗرﺗﯾ ب أﺣﺎدﯾ ث‬ ‫ﻛﺳﻛرى ‪ ،‬ﻣن أﻋﻣ ﺎل أﺳ ﯾوطﻣ( ن ﻛﺗﺑ‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫زآن ﻓ ﻲ ﻣﺟﻠ د ) ‪. ( 2‬اﺑ * )ن اﻟﺧﯾ ﺎط ( * ) ‪- . . .‬‬ ‫ﺎري ‪ -‬ط (‬
‫ﺟ‬ ‫اﻟﺑﺧ‬
‫ﻣﺎن ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺣﺳ ﯾن‬ ‫‪ 300‬ه = ‪ - . . .‬ﻧﺣو ‪ 912‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺛ‬
‫ﺗﻧﺳب إﻟﯾﮫ ﻓرﻗﺔ ﻣ ﻧﮭم ﺗ دﻋﻰ )اﻟﺧﯾﺎطﯾ ﺔ (‬ ‫اﺑن اﻟﺧﯾﺎط ‪ :‬ﺷﯾﺦ اﻟﻣﻌﺗزﻟﺔ ﺑﺑﻐداد ‪.‬‬
‫ذھﺑﻲ ‪ :‬ﺔ اﻟﺳ ﺎﺑﻌﺔ ﻋﺷ رة ‪ ،‬وﻗ ﻻﺎلأﻋ‪ :‬رف وﻓﺎﺗ ﮫوﻓ‪ .‬ﻲ‬ ‫ذﻛ ﻓره اﻟ ﻲ اﻟطﺑﻘ‬
‫ﺎ)‬ ‫‪ 319‬هﻛﺗ( ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ‬‫ﻟﻧﺔ ﮫ‬ ‫أﺳ ‪ :‬ﺗﺎذ اﻟﻛﻌﺑ اﻟﻣﺗ ﻲ ) وﻓﻰ ﺳ‬ ‫ھاﻟﻠﺑ وﺎب‬
‫اﻻﻧﺗﺻﺎر ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟرد ﻋﻠﻰ اﺑن اﻟراوﻧدي ‪ ،‬و ) اﻻﺳﺗدﻻل ( و ) ﻧﻘض ﻧﻌت‬
‫اﻟﺣﻛﻣﺔ ( ) ‪ ) * ( 3‬اﺑن ﻧﺑﺎﺗﺔ اﻟﺧطﯾب ( * ) ‪ 374 - 335‬ه = ‪ 984 - 946‬م (‬
‫ﺻ ﺎﺣب‬ ‫ﺣﯾم ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﺑ ن إﺳ ﻣﺎﻋﯾل اﺑ ن ﻧﺑﺎﺗ ﺔ اﻟﻔ ﺎرﻗﻲ ‪ ،‬أﺑ وﯾﺣﯾﻰ ‪:‬‬
‫اﻟﻣﻧﺑرﯾدﻣﺎ ﻓﺔ ‪ .‬ﻲ ﻋﻠ وم اﻻدب ‪ ،‬وأﺟﻣﻌ وا ﻋﻠ ﻰ أن ﺧطﺑ ﮫ ﻟ م‬ ‫ب ﻣﻘ‬
‫اﻟﺧط ﺎن‬
‫ﻛ‬
‫وﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟﯾﮭ ﺎ ‪،‬‬
‫ﻋﮭﺎ ‪ .‬د ﻓ ﻲ ﻣﯾﺎﻓ ﺎرﻗﯾنﺑ ) دﯾﺎر ﺑﻛ ر (‬ ‫ﯾﻌﻣل ﻣﺛﻠﮭﺎ ﻓﻲ ﻣوﺿو وﻟ‬
‫واﺟﺗﻣﻊ ﺑﺎﻟﻣﺗﻧﺑﻲ ﻓ ﻲ ﺧدﻣ ﺔ * )ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬ ‫وﺳﻛن ﺣﻠب ﻓﻛﺎن ﺧطﯾﺑﮭﺎ ‪.‬‬
‫( ھدﯾﺔ ‪ 560 : 1‬واﻻزھرﯾﺔ ‪ ( 2 ) . 300 : 2‬اﻟﺗﯾﻣورﯾﺔ ‪. 152 : 2‬وﺳ رﻛﯾس‬
‫وﻟﺳ‪ 17‬ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪: 4‬وﺗ‪ 8‬ﺎرﯾﺦ‬ ‫اﻟطﺑﻘ ﺔ‬ ‫‪) . 1247‬ﺳ ‪( 3‬ﯾر اﻟﻧ ﺑﻼء ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫‪Brock‬ﯾف اﻟدوﻟ ﺔ‬ ‫واﻟﻠﺑ ﺎب ‪ 398 : 1‬و ‪ 341 : 1 . . S .‬ﺳ‬ ‫ﺑﻐ داد ‪87 : 11‬‬
‫ﻛﺛﯾ ر اﻟﻐ زوات ‪ ،‬ﻓ ﺄﻛﺛر اﺑ ن ﻧﺑﺎﺗ ﺔ ﻣ ن ﺧط ب‬ ‫داﻧﻲ ‪.‬‬
‫اﻟدوﻟ ﺔ‬‫ﺎن ﺳ ﯾفاﻟﺣﻣ‬
‫اﻟﺟﮭﺎد واﻟﺣث ﻋﻠﯾﮫ ‪ .‬وﻛﺎن ﺗﻘﯾﺎ ﺻﺎﻟﺣﺎ ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﺣﻠب ‪ .‬ﻟﮫ ) دﯾوان ﺧطب ‪ -‬ط‬
‫د‬ ‫‪ 1273‬م (‬
‫وﻧس ( * ) ‪ 671 - 598‬ه = ‪ - 1202‬ﻋﺑ‬ ‫اﺑ ( ) ‪. ( 1‬ن *ﯾ )‬
‫ﻋﻣ ﺎد اﻟ دﯾن (أﺑ و‬‫اﻟرﺣﯾم ) ﺗﺎج اﻟدﯾن ( ﺑن ﻣﺣﻣد ) رﺿﻲ اﻟدﯾن ( ﺑن ﻣﺣﻣد )‬
‫ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪.‬د وﺗﻌﻠ م ﺑﺎﻟﻣوﺻ ل ‪.‬ودﺧ ل‬ ‫ﺎض ﻣ ن ﻓﻘﮭ ﺎء اﻟﺷ وﻟ‬ ‫وﻧس ‪:‬‬‫اﻟﻘﺎﺳم اﺑن ﯾ ﻗ‬
‫ووﻟ( ﻲ ﻗﺿ ﺎء اﻟﺟﺎﻧ ب‬ ‫ﺑﻐداد ‪ ،‬ﺑﻌ د اﺳ ﺗﯾﻼء اﻟﺗﺗ ﺎر ﻋﻠﯾﮭ ﺎﻓ ) ﻲ رﻣﺿ ﺎن ‪670‬‬
‫اﻟﻐرﺑﻲ ﻣﻧﮭﺎ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ‪ .‬ﺻﻧف ﻛﺗﺎب ) اﻟﺗﻌﺟﯾز ﻓﻲ اﺧﺗﺻﺎر اﻟوﺟﯾز ‪ -‬خ (‬
‫ﺑﻣﻌﮭد اﻟﻣﺧطوطﺎت ‪ ،‬ﻓﻲ ﻓروع اﻟﺷﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬ﺑﺄوﻟﮫ ﺳﻣﺎع ﻋﻠ ﻰ اﻟﻣؤﻟ ف ‪ ،‬ﺑﺧط ﮫ‬
‫اﻟﺗطرﯾز ﻓﻲ ﺷ رح اﻟﺗﻌﺟﯾ ز ‪ -‬خﻓ ( ﻲ اﻟﺑﻠدﯾ ﺔ ) ن ‪- 1296‬‬ ‫‪ .‬وﺷرﺣﮫ ﺑﻛﺗﺎب )‬
‫اﺧﺗﺻر ﺑﮫ ﻛﺗﺎب اﻟﺗﻧﺑﯾﮫ ﻓﻲ اﻟﻔ روع ‪ ،‬ﻻﺑ راھﯾم‬ ‫ب ( ﻧﺳﺧﺔ ﺟﯾدة ‪ ،‬و ) اﻟﻧﺑﯾﮫ (‬
‫ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ اﻟﺷ ﯾرازي اﻟﻣﺗ وﻓﻲ ﺳ ﻧﺔ ‪. ( 2 ) 476‬اﺑ * )ن اﻟﻔ رات ( * ) ‪- 759‬‬
‫‪ 851‬ه = ‪ 1448 - 1358‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ‪ ،‬ﻋز اﻟدﯾن‬
‫اﻟﻣﻌروف ﺑﺎﺑن اﻟﻔرات ‪ :‬ﻓﺎﺿل ﻣﺻري ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﺎﻟﻘﺎھرة ﻟ‪ .‬ﮫ )ﺗ ذﻛرة‬
‫اﻻﻧﺎم ﻓﻲ اﻟﻧﮭﻲ ﻋن اﻟﻘﯾﺎم (وﻣﺟﺎﻣﯾﻊ وﻣﺧﺗﺻ رات ‪.‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬
‫ﻧﺧﺑ ﺔ اﻟﻔواﺋ د ‪ -‬خ‬
‫اﻟﻘﻼﺋ د ﻓ ﻲ ﺣ ل ﻗﯾ د اﻟﺷ راﺋد ‪ -‬خ (‬ ‫ﻛﺗﺎب )‬
‫( ﻓﻲ ﻓﻘﮫ اﻟﺣﻧﻔﯾﺔ ‪ ،‬ﻟﺧﺻﮫ ﻣنﻋﻘ د‬
‫اﻟﻣﻌ ( روف ﺑ ﺎﺑن‬ ‫ؤرخﺑ ) ن ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم‬ ‫ﻻﺑ ن وھﺑوھ ﺎنو‪ .‬اﺑ ن اﻟﻣﻣﺣﻣ د‬
‫اﻟﻔرات ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﺑن ﺧﻠﻛ ﺎن ‪ 283 : 1‬و ‪Brock . . 1 : 149‬‬
‫وﻛﺷ ف ‪492 ، 471‬‬ ‫وﺷ ذرات ‪332 : 5‬‬ ‫‪ ( S‬ﺎت اﻻﺳ ﻧوي ‪574 : 2‬‬ ‫‪( 2‬طﺑﻘ‬
‫وھ و ﻓﯾ ﮫ )ﻋﺑ د‬‫واﻟﻣﺧطوط ﺎت اﻟﻣﺻ ورة ‪295 : 1‬‬ ‫واﻟﺑﻠدﯾﺔ ‪ :‬ﻓﻘﮫ اﻟﺷﺎﻓﻌﻲ ‪12‬‬
‫اﻟرﺣﻣن ( ﺧطﺄ ‪ .‬و ) أﺧﺑﺎر اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ (اﻟﺳﻧﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪ ،‬اﻟﻌ دد ‪ 60‬ص ‪24‬‬
‫واﻗﻲ ( * ) ‪ 1123 - 1085‬ه = ‪ 1711 - 1674‬م (‬ ‫ﺎ)‪.(1‬‬
‫اﻟط * )‬ ‫أﯾﺿ ‪.‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد اﻟطواﻗﻲ اﻟدﻣﺷﻘﻲ ‪ :‬ﻓﺎﺿل ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ دﻣﺷق‪ ،‬ورﺣل إﻟ ﻰ‬
‫وﻏﺎت اﻻﺑﺗ داء ﺑ ﺎﻟﻧﻛرة (‬ ‫ﻣﺳ‪ .‬ﮫ )‬‫اﻟ دﯾﺎر اﻟروﻣﯾ ﺔ ‪ ،‬ﻓﺗ وﻓﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻘﺳ طﻧطﯾﻧﯾﺔﻟ‬
‫وﻏﯾ ر‬ ‫أرﺟ وزة ‪ ،‬وﺷ)ﺣﺎﺷرﺣﮭﺎﯾﺔ(ﻋﻠو ) ﻰ ﺷ رح اﻟﺗﻧ وﯾر ﻟﻠﺣﺻ ﻛﻔﻲ (‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫اﻟﺳ وﯾدي ( * ) ‪ 1237 - 1175‬ه = ‪ 1822 - 1761‬م (‬ ‫ذﻟ ك ) ‪) * . ( 2‬‬
‫اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑد اﻟ رﺣﻣن اﺑ ن ﻋﺑ د ﷲ ﺑﺣﺳن ﯾن اﻟﺳ وﯾدي اﻟﻌﺑﺎﺳ ﻲ ‪:‬‬
‫ﺣﺎﺷ ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح‬ ‫ﻓﻘﯾﮫ ﻟﮫ اﺷﺗﻐﺎل ﺑﺎﻻدب ‪.‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ ﺑﺑﻐ دادﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ )‬
‫اﻟﻘطر ‪ -‬ط ( ﻓﻲ اﻟﻧﺣو ‪ ،‬و ) ﺷرح ﻓ ﻲ‬
‫اﻟﻌﻣدة (ﻓﻘ ﮫ اﻟﺷ ﺎﻓﻌﯾﺔ ‪ ،‬ورﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ )‬
‫ﻋﻠم اﻟﻛﻼم ( ) ‪ ) * . ( 3‬اﻟﻧﺟﻔﻲ ( * ) ‪ 1313 - 1262‬ه = ‪ 1895 - 1846‬م (‬
‫ﻓﺎﺿ ل إﻣ ﺎﻣﻲ ‪.‬‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻣﺣﻣد ﺣﺳﯾن ﺑن ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم اﻟﺗﺳﺗري اﻟﻧﺟﻔ ﻲ ‪:‬‬
‫أﺻ ول اﻟﻔﻘ ﮫ ‪ -‬خﺳ( ﺗﺔ ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬وإﯾﻘ) ﺎظ اﻟراﻗ دﯾن ‪-‬‬ ‫وﻓﺎﺗﮫ ﺑﺎﻟﻧﺟف ‪ .‬ﻟﮫ )‬
‫خ (ﻧظ م ﻛﺗ ﺎب )‬ ‫اﻵداب ‪ -‬ﻲ‬
‫ﻓ‬ ‫ﻣﺣﺎﺳ ن‬ ‫واﻋظ ‪ ،‬وﻣﻧظوﻣ ﺎت ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ )‬ ‫ﻣ خ(‬
‫ﻋﺑ ) د اﻟ رﺣﯾم ﻣﺣﻣ ود ( * ) ‪1331‬‬ ‫ﻣﻧﯾﺔ اﻟﻣرﯾد ‪ -‬ط ( ﻟﻠﺷﮭﯾد اﻟﺛﺎﻧﻲ ) ‪* . ( 4‬‬
‫‪ 1367 -‬ه = ‪ 1948 - 1913‬م (ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻣﺣﻣود ﺑن ﻋﺑ د * )ھ ﺎﻣش ‪2‬‬
‫واﻟﺿ وء اﻟﻼﻣ ﻊ ‪. 186 : 4‬وطوﺑﻘﺑ و ‪540 : 2‬‬ ‫( * ) ‪ ( 1‬اﻟﺗﺑر اﻟﻣﺳﺑوك ‪193‬‬
‫ﻗﻠت ‪ :‬واﺑن وھﺑﺎن ‪ ،‬ﺗﺄﺗﻲ ﺗرﺟﻣﺗﮫ ‪( 2 ) .‬ﺳﻠك اﻟ درر ‪( 3 ) . 10 : 3‬اﻟﻣﺳ ك‬
‫ﺗﺷ رﯾن اﻟﺛ ﺎﻧﻲ‬‫اﻻذﻓر ‪ 81‬و ‪ ( Brock . S ( 4 . 2 : 785‬ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻌرﻓﺎن ‪ :‬ﺟزء‬
‫اﻟرﺣﯾم ‪ ،‬أﺑو اﻟطﯾ ب اﻟﻌﻧﺑﺗ ﺎوي‬ ‫‪ -‬ﻧوﻓﻣﺑر ‪ 1928 -‬واﻟذرﯾﻌﺔ ‪ 206 : 2‬و ‪. 503‬‬
‫ﻋﻧﺑﺗ ﻣ ﺎ (ن ﻗ رى‬ ‫طﯾن ‪.‬وﻧﺷ ﺄ ﻓ ﻲ )‬ ‫ﮭﯾد ‪.‬أھ ل ﻓﻠﺳ وﻟ د‬ ‫ﺎﻋر ﺛ ﺎﺋر ﺷﻣ ن‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺷ‬
‫ﯾن ﻣدرﺳ ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺟ ﺎح إﻟ ﻰ‬ ‫طوﻟﻛرم ‪.‬وﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ وﺑﻛﻠﯾﺔ اﻟﻧﺟﺎح ﻓﻲ ﻧ وﻋ‬
‫ﺎﺑﻠس ‪.‬‬
‫زال‪ .‬ﯾ رن ﻓ ﻲ أذﻧ ﻲ‬ ‫‪ 1936‬ورة ﻋﻠ ﻰ اﻻﻧﻛﻠﯾ ز وﻣ‬
‫ﻓﺧﺎﺿ ﺎ ﮭﺎ‬ ‫وﻧﺷ ﻧﺔﺑت اﻟﺛ‬ ‫ﺳ‬
‫ﻗوﻟﮫ ﻣن ﻗﺻ ﯾدة أﻟﻘﺎھ ﺎ ﺑ ﯾن ﯾ دي ﺳ ﻌود ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﻌزﯾ زﯾ ‪ .‬وم زار ﻓﻠﺳ طﯾن )‬
‫اﻟﻣﺳﺟد اﻻﻗﺻﻰ أﺟﺋت ﺗزوره أم ﺟﺋﺗﮫ ﻗﺑ ل اﻟﺿ ﯾﺎع‬ ‫‪ ( 1935‬وھو وﻟﻲ ﻟﻠﻌﮭد ‪:‬‬
‫ﺗودﻋﮫ ؟ وطﺎرده اﻟﺑرﯾطﺎﻧﯾون ﻓذھب إﻟﻰ اﻟﻌراق واﻟﺗﺣق ﺑﻛﻠﯾﺔ ﺑﻐداد اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ‬
‫وﻋﻣل ورة رﺷ ﯾد ﻋ ﺎﻟﻲ اﻟﻛﯾﻼﻧ ﻲ ) ‪( 1941‬ﺛ م‬ ‫وﻋﯾن ﻣدرﺳﺎ ﻓﻲ اﻟﺑﺻرة ﻓﻲ ﺛ‬
‫وﻗﺎﻣت اﻟﻣﻌرﻛ ﺔ ﻓ ﻲ ﻓﻠﺳ طﯾن‬ ‫ﻋﺎد إﻟﻰ ﺑﻠده ‪ ،‬ﻣدرﺳﺎ ﻓﻲ اﻟﻧﺟﺎح ﺳﻧﺔ ) ‪( 1948‬‬
‫ﺎض ﺣروﺑ ﺎ ‪ ،‬وأﺻ ﯾب‬ ‫ﺑرﺗﺑ ﺔﻣ) وﺧﻼزم (‬ ‫اﻻﻧﻘ ﺎذ (‬‫‪ ،‬ﻓ دﺧل ﻓ ﻲ ﺟ ﯾش )‬
‫ﻓﺣﻣﻠ ﮫ رﻓﺎﻗ ﮫ ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﻣﻧطﻘ ﺔ اﻟﻧﺎﺻ رة ‪.‬‬ ‫ﺑﺷظﯾﺔ ﻣدﻓﻊ ﻓﻲ ﻣﻌرﻛﺔ ) ﻋﯾن اﻟﺷﺟرة (‬
‫ﺳﯾﺎرة ﺟﯾب ‪ ،‬ﯾرﯾدون ﺑﮫ اﻟﻣﺳﺗﺷﻔﻰ ﻓﻲ اﻟﻧﺎﺻرة ‪ ،‬وﻟﻛن اﻟﺳﯾﺎرة ھوت ﻓﻲ واد‬
‫ﺳﺣﯾق ‪ ،‬ﻓﻔﺎﺿت روﺣﮫ ‪ .‬وﺟﻣﻊ ﻣﺎ وﺟد ﻣن ﺷﻌره ﺑﻌد وﻓﺎﺗﮫ ﻓﻲ )دﯾ وان ‪ -‬ط‬
‫( وﻛﺗب اﻟدﻛﺗور ﻛﺎﻣل اﻟﺳواﻓﯾري ) ﻋﺑد اﻟرﺣﯾم ﻣﺣﻣود ‪ ،‬ﺣﯾﺎﺗﮫ وﺷﻌره ‪ -‬ط (‬
‫ﻋﺑ د اﻟ رﺣﯾم‬‫) ‪* . ( 1‬اﺑ) ن ﺷ ﻘدة ( * ) ‪ 1160 - . . .‬ه = ‪ 1747 - . . .‬م (‬
‫ﺎﻟﺣﻲ ‪ :،‬ﻣﻣ ن ﻋﻧ وا ﺑﺎﻟﺗ ﺎرﯾﺦ‬ ‫طﻔﻰ ﺑن ن أﺣﻣ د اﻟدﻣﺷ ﻘﻲ اﻟﺻﻓﺎﺿ ل‬ ‫ﻣﺻ ﺑ‬
‫راﺟم ‪.‬وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ ﺻ ﺎﻟﺣﯾﺔ دﻣﺷ وﻛق ‪ .‬ﺎن واﻋظ ﺗ ﺎ ‪.‬وﻓﻲ ﻋ ن‬ ‫وﻧﺷ ﺄ‬ ‫وﻟ دواﻟﺗ‬
‫اﺧﺗﺻر ﺑن ﺷ ذرات اﻟ ذھب ﻻﺑ ن اﻟﻌﻣ ﺎد *‬ ‫ﻧﺣو ‪ 90‬ﺳﻧﺔ ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻣﻧﺗﺧب ‪ -‬خ (‬
‫أﺧﺑ ﺎر‬‫ﺎﻣشﻣﻘ‪* ( 3‬ﺎل)ﻋﻧ‪ ( 1‬ﮫ ‪ ،‬ﻻﺣﻣ د اﻟﻘرﯾ ﻊ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺟرﯾ دة )‬ ‫ھ)ﻣ ن‬
‫وﻓﯾﮭﻣﺎ ﻧﻣ ﺎذج ﻣ ن ﺷ ﻌره ‪.‬وﺟرﯾ دة‬ ‫اﻟظﮭران ( ‪ 20 ، 13‬ﺟﻣﺎدى اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪1381‬‬
‫اﻟﺟزﯾرة ) ﺑدﻣﺷق ( ‪ 22‬ﺟﻣﺎدى اﻻوﻟﻰ ‪ 1354‬وﻣﺣﺎﺿرات ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﺣدﯾث‬
‫‪ 177 - 171‬وﻣﻘﺎل ﻟﻠﺑدوي اﻟﻣﻠﺛم ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻻدﯾب ‪ :‬ﻓﺑراﯾر ‪ . 1973‬وﻣذﻛرات‬
‫اﻟﻣؤﻟف ‪ .‬اﻟﻌﻛري ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ ) ‪ ) * . ( 1‬ﻗﻠﯾﻼت ( * ) ‪ 1361 - 1301‬ه =‬
‫‪1942 - 1884‬ﻋﺑدم (اﻟرﺣﯾم ﺑن ﻣﺻ طﻔﻰ ﺑ ن ﻣﺣﻣ د ﻗﻠ ﯾﻼتﻣﺗ‪ :‬ﺄدب ﻛﺛﯾ ر‬
‫وﻣوﻟ‪ .‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ‬ ‫ﺎتﻣ‪ .‬ن ط راﺑﻠس اﻟﻐ رب‬ ‫أﺻ ﻠﮫ‬ ‫اﻟ ﻧظم ‪ ،‬ﻋ ﺎرف ﺑﻌ دة ﻟﻐ‬
‫وﻋﻣل ﻓﻲ ﺣﻛوﻣﺔ اﻟﺳودان ‪ ،‬وأﺻدر ﺑﮭ ﺎ ﺟرﯾ دة‬ ‫ﺑﺑﯾروت ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ وﺑﻣﺻر ‪.‬‬
‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﺑ دء اﻟﺣ رب‬ ‫وﻋ( ﺎد إﻟ ﻰ ﺑﯾ روت‬ ‫) راﺋد اﻟﺳودان (ﺳ ﻧﺔ ) ‪14 - 1911‬‬
‫اﻟﻌﺎﻣﺔ اﻻوﻟﻰ ﺳ ﺎﻓر ﻣﻧﮭ ﺎ ﯾرﯾ د ط راﺑﻠس اﻟﻐ رب ‪ ،‬ﻓﺎﻋﺗﻘﻠ ﮫ اﻻﻧﻛﻠﯾ ز ) ‪- 1915‬‬
‫ﺗﻐل ھ* ) ﺎﻣش ‪ ) * ( 1‬ﺳ‪ ( 1‬ﻠك‬ ‫روت ) ‪1920‬‬
‫واﺷ(‬ ‫ﻰ ﺑﯾ‬ ‫ورﺟ ‪19‬ﻊ (إﻟ‬
‫اﻟﺷ‪ ) :‬ﮭﯾر ﺑﺷ ﻘدة (ﻗﻠ‪ .‬ت ‪:‬‬ ‫واﻟﺗ ‪ 5‬ذﻛرة اﻟﻛﻣﺎﻟﯾ ﺔ ‪-‬وھخ ‪ .‬و ﻓﯾ ﮫ‬ ‫اﻟ درر ‪: 3‬‬
‫ﺑدﻣﺛ م ﺿ ﺎﻋت ‪ ،‬ووﺟ دت ‪-‬‬ ‫ﺳﺑق أن رأﯾت ﻣﺧطوطﺔ ﻛﺗﺎﺑﮫ ﻓ ﻲ اﻟظﺎھرﯾ ﺷﺔ ق‬
‫ﺑﺎﻟﺗﺟ ﺎرةوﻗ‪ .‬ﺎمﺳ) ﻧﺔ ‪( 33‬‬ ‫رى ؟ ‪-‬ﻲ ﺷﺳ ﺗرﺑﺗﻲ ‪. 3706‬‬ ‫ﻓ‬ ‫ھ ﻲ أو ﻧﺳ ﺧﺔ أﺧ‬
‫ﺣﻼت إﻟ ﻰ اﻟﮭﻧ د وأﻧدوﻧﯾﺳ ﯾﺎ وأورﺑ ﺎ وأﻗ ﺎم ﻓ ﻲ اﻟﯾﺎﺑ ﺎن ﺣ واﻟﻲ أرﺑ ﻊ ﺳ ﻧوات‬
‫ﺧﻼﻟﮭ ﺎ أﻣﯾرﻛ ﺎ وإﻓرﯾﻘﯾ ﺔ اﻟﻐرﺑﯾ ﺔ ‪ ،‬واﺳ ﺗﻘر ﻓ ﻲ ﺑﯾ روت ﺳ ﻧﺔ ) ‪( 38‬‬
‫ﻧظﻣﮫﻲ دﯾ وان ﺳ ﻣﺎه )اﻟﮭﯾ ﺎم ‪ -‬ط (اﻟﺟ زء‬ ‫ﻓﻛﺎن ﺑﮭﺎ ﻣدﯾرا ﻟﻠﺷرطﺔ ‪ .‬وﺟﻣﻊ ﻓ‬
‫ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑ ن إﺑ راھﯾم ) ‪) * ( 1138‬‬ ‫اﻻول ﻣﻧﮫ ) ‪ . ( 1‬اﺑن ﻋﺑد اﻟرزاق =‬
‫اﺑن اﻟﻔوطﻲ ( * ) ‪ 723 - 642‬ه = ‪1323 - 1244‬ﻋﺑم (د اﻟ رزاق ﺑ ن أﺣﻣ د‬
‫د اﻟﺻ ﺎﺑوﻧﻲ اﻟﻣﻌ روف ﺑ ﺎﺑن اﻟﻔ وطﻲ ‪ ،‬اﻟﻣ روزي اﻻﺻ ل ‪ ،‬اﻟﺷ ﯾﺑﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﺑﻐدادي أﺑو اﻟﻔﺿل ‪ ،‬ﻛﻣﺎل اﻟدﯾن ‪:‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﯾﻌد ﻣن اﻟﻔﻼﺳ ﻣﻔﺔ ‪.‬ن وﻟ د ﻣﻌ ن‬
‫ﺑن زاﺋدة اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ‪ .‬وﻟد ﺑﺑﻐداد وأﺳر ﻓﻲ واﻗﻌﺗﮭﺎ ﻣﻊ اﻟﺗﺗﺎر ‪ ) * ،‬ھﺎﻣش ‪* ( 2‬‬
‫) ‪ ( 1‬ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻌرﻓﺎن ‪ 614 : 11‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن ‪ 214 : 5‬واﻟﻣﺛﺎﻟث واﻟﻣﺛﺎﻧﻲ ‪1‬‬
‫‪390‬ﺟرﯾ دة اﻻھ رام ‪73 / 7 / 27‬‬ ‫وﻓ ‪ :‬ﻲ‬ ‫واﻧظ‪90 :‬ر أﻋ ﻼم اﻻدب واﻟﻔ ن ‪2‬‬
‫ودانت( ﺗﺻ درھﺎ ﺟﻣﻌﯾ ﺔ اﻟﻛﻔ ﺎح اﻟﺳ ري ‪.‬ﻓﺧﻠﺻ ﮫ‬ ‫راﺋ د اﻟﺳ ﻛﺎﻧ‬‫أن ﺟرﯾدة )‬
‫وﺑﺎﺷ ر ﺧزاﻧ ﺔ‬‫ﻧﺻﯾر اﻟدﯾن اﻟطوﺳ وﻗﻲ ‪.‬رأ ﻋﻠ ﻰ اﻟطوﺳ ﻲ اﻟﺣﻛﻣ ﺔ واﻵداب ‪.‬‬
‫وامإﻟ ‪ .‬ﻰ ﺑﻐ داد ﺳ ﻧﺔ ‪ ،679‬هﻓﺻ ﺎر‬ ‫أﻋ ﺎد‬‫اﻟرﺻ د ﺑﻣراﻏ ﺔ زھ ﺎء ﻋﺷ رةوﻋ‬
‫ﺧﺎزن ﻛﺗب ) اﻟﻣﺳﺗﻧﺻرﯾﺔ ( زﻣﻧﺎ ‪.‬وأﻗﺎم ﻣدة طوﯾﻠﺔ ﻓﻲ ﺗﺑرﯾ ‪،‬زﻋﻧ د اﻟ وزﯾر‬
‫وأﺣرﻗت ﻛﺗﺑ ﮫ وﻛﺗ ب‬ ‫رﺷﯾد اﻟدﯾن اﻟﮭﻣذاﻧﻲ ‪ ،‬وﻗﺗل رﺷﯾد اﻟدﯾن ) ﺳﻧﺔ ‪ 718‬ه (‬
‫ﻓﻌﺎد إﻟﻰ ﺑﻐداد ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻘر إﻟﻰ أن ﺗ وﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ﻟ‪ .‬ﮫ )ﻣﺟﻣ ﻊ اﻵداب‬ ‫اﺑن اﻟﻔوطﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺟﻠ‪ -‬دط (اﻟراﺑ ﻊ ﻣﻧ ﮫ ‪ ،‬ﻓ ﻲ أرﺑﻌ ﺔ أﻗﺳ ﺎم وھ و‬‫ﻓﻲ ﻣﻌﺟم اﻻﺳﻣﺎء واﻻﻟﻘﺎب‬
‫درر اﻻﺻداف ﻓﻲ ﻏ رر اﻻوﺻ ﺎف‬ ‫ﻛﺑﯾر ﺟدا ‪ ،‬ﻗﯾل ‪ :‬ﻓﻲ ﺧﻣﺳﯾن ﻣﺟﻠدا ‪ ،‬و )‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﻣن ﻧﺷﺄة اﻟﻌﺎﻟم إﻟﻰ ﺧراب ﺑﻐ داد ﻋﻠ ﻰ ﯾ د‬‫( ﻛﺑﯾر ‪ ،‬و ) ﺗﻠﻘﯾﺢ اﻻﻓﮭﺎم (‬
‫ﻧظم اﻟدرر اﻟﻧﺎﺻﻌﺔ ﻓﻲ ﺷﻌراء اﻟﻣﺋ ﺔ اﻟﺳ ﺎﺑﻌﺔﻋ( دة ﻣﺟﻠ دات ‪ ،‬و‬ ‫اﻟﺗﺗﺎر ‪ ،‬و )‬
‫) اﻟﺣوادث اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ ‪ ،‬واﻟﺗﺟﺎرب اﻟﻧﺎﻓﻌﺔ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟﻣﺎﺋﺔ اﻟﺳﺎﺑﻌﺔ ‪ -‬ط (ﺟزء ﻣﻧ ﮫ ‪.‬‬
‫وﻛ ﺎن ﯾ ﺗﻘن‬ ‫أﻧﮫ ﻣن ﺗﺄﻟﯾﻔ ﮫ ‪ ،‬وﻟ م ﺗﺻ ﺢ ﻧﺳ ﺑﺗﮫ إﻟﯾ وﻟﮫ ‪ .‬ﮫ ﻧظ م ﺟﯾ د ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻰطﺑﻊ‬
‫واﻟﻔوطﻲ ﺟده ﻻﻣﮫ ‪ ،‬ﻧﺳﺑﺗﮫ إﻟ ﻰ ﺑﯾ ﻊ اﻟﻔ وط ‪.‬وﻟﻣﺣﻣ د‬ ‫اﻟﻔﺎرﺳﯾﺔ وﻟﮫ ﺑﮭﺎ ﺷﻌر ‪.‬‬
‫رﺿﺎ اﻟﺷﺑﯾﺑﻲ ﻣﺣﺎﺿرة ﺳﻣﺎھﺎ ) ﻣؤرخ اﻟﻌراق اﺑن اﻟﻔوطﻲ ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺗرﺟﻣﺗﮫ‬
‫اﻟﻛﺎﺷ ﻲ ( * ) ‪ 730 - . . .‬ه = ‪1330 - . . .‬ﻋﺑم ( د اﻟ رزاق )‬ ‫)‪)*.(1‬‬
‫ﺟﻣ ﺎل اﻟ ﺑدﯾن (ن أﺣﻣ ﻛﻣد )اﺑﺎل اﻟن أﺑ دﯾنﻲ( اﻟﻐﻧ ﺎﺋم ﻣﺣﻣ د اﻟﻛﺎﺷ ﻲ ) أو‬
‫اﻟﻛﺎﺷﺎﻧﻲ أو اﻟﻘﺎﺷﺎﻧﻲ ( ‪ :‬ﺻوﻓﻲ ﻣﻔﺳر ‪ ،‬ﻣن اﻟﻌﻠﻣﺎء ‪ .‬ﻟﮫ ﻛﺗب ‪ ،‬ﻣﻧﮭﺎ )ﻛﺷ ف‬
‫اﻟوﺟوه اﻟﻐر ‪ -‬ط ( ﻓﻲ ﺷرح ﺗﺎﺋﯾﺔ اﺑن اﻟﻔﺎرض ‪ ،‬و )اﺻطﻼﺣﺎت اﻟﺻ وﻓﯾﺔ ‪-‬‬
‫طﺎﺋف) ﻟاﻻﻋ ﻼم ﻓ ﻲ إﺷ ﺎرات أھ ل اﻻﻓﮭ ﺎم (‬ ‫خ ( ﻓﯾﻠم ﻋﻧﮫ ﻓﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬ﯾﺳﻣﻰ‬
‫اﻟﺳ راج اﻟوھ ﺎج (‬ ‫ﻟﻠﮭ روي اﻟﺣﻧﺑﻠ ﻲ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺷرح ﻣﻧ ﺎزل اﻟﺳ ﺎﺋرﯾن ‪ -‬ط (‬ ‫وﻟﮫ )‬
‫ﺷرح ﻓﺻوص اﻟﺣﻛم ﻻﺑ ن ﻋرﺑ ﻲ ‪ -‬ط ( و )ﺗ ﺄوﯾﻼت‬ ‫ﻓﻲ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن ‪ ،‬و )‬
‫د‪-‬خ‪.‬‬ ‫واﻟﻣ‪272 : 1‬ﻧﮭﺞ اﻻﺣﻣ‬ ‫ﺎت‬ ‫ھ * ) ﺎﻣش ﻓ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫وات اﻟوﻓﯾ‬
‫واﻟﻣﻘﺻد اﻻرﺷد ‪ -‬خ ‪ .‬وﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ‪ 80 : 16‬واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪.‬‬
‫واﻟ‪ 60‬درر اﻟﻛﺎﻣﻧ ﺔ ‪364 : 2‬‬ ‫‪ 481‬ذرات اﻟ ذھب ‪: 6‬‬ ‫وﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﻌ راق ‪: 1‬وﺷ‬
‫واﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 260 : 9‬واﻟﺑداﯾﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪ 106 : 14‬وﻓﯾﮫ ‪ ) :‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫واﻟﻔﮭ رس اﻟﺗﻣﮭﯾ دي ‪370‬واﻟﺷ ﺑﯾﺑﻲ‬ ‫‪ ، 55‬وآﺧ ر ﻓ ﻲ ﻧﺣ و ﻋﺷ رﯾن (‬ ‫ﻣﺟﻠدا‬
‫ﻓﻲ‬
‫‪) 10‬ر ﻣ ن اﻟﺷ ﯾوخ ﺣﺗ ﻰ‬ ‫وﻓ ‪ .‬ﻲ ﻟﺳ ﺎن اﻟﻣﯾ زان ‪ : 4‬أﻛﺛ‬ ‫ﻓﻲ ) ﻣؤرخ اﻟﻌراق (‬
‫ﺑﻠﻎ ﻧﺣو اﻟﺧﻣﺳﻣﺎﺋﺔ ‪ ،‬وﺻﻧف اﻟﺗﺻﺎﻧﯾف اﻟﻛﺛﯾرة ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ ‪:‬ﻟم ﯾﻛن ﺑﺎﻟﺛﺑ ت‬
‫ﻓﯾﻣﺎ ﯾﺗرﺟﻣﮫ ‪ ،‬وﻛﺎﻧت ﻓﻲ دﯾﻧ ﮫ رﻗ ﺔ ‪ ،‬وﻓ ﻲ ذﯾ ل اﻟﻌﺑ ﻟر ﮫ‪ :‬ھﻧ ﺎت وﺑواﺋ ق ( ‪.‬‬
‫اﻟﻘرآن ‪ -‬خ ( اﻻول ﻣﻧﮫ ‪ ،‬ﻓﻲ اﻟرﯾﺎض ) اﻟرﻗم ‪( 2437‬ورﺳ ﺎﻟﺔﻓ ) ﻲ اﻟﻘﺿ ﺎء‬
‫رﺷﺢ اﻟزﻻل ﻓﻲ ﺷرح اﻻﻟﻔﺎظ اﻟﻣﺗداوﻟ ﺔ ﺑ ﯾن أرﺑ ﺎب اﻻذواق‬ ‫واﻟﻘدر ‪ -‬ط ( و )‬
‫اﻟﺳ ﻧﮭوري ( * ) ‪ 1391 - 1312‬ه = ‪1971 - 1895‬‬ ‫واﻻﺣ وال ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫دﻛﺗور ‪:‬ر ﻋﻠﻣ ﺎء اﻟﻘ ﺎﻧون اﻟﻣ دﻧﻲ‬‫ﻋﺑد( اﻟرزاق ﺑن أﺣﻣ د اﻟﺳ ﻧﮭوري ‪ ،‬اﻟ ﻛﺑﯾ‬ ‫م‬
‫واﺑﺗدأ ﺣﯾﺎﺗﮫ ﻣوظﻔ ﺎ ﻓ ﻲ ﺟﻣرﻛﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ ﻋﺻره ‪ .‬ﻣﺻري ‪ .‬وﻟد ﻓﻲ اﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ‬
‫واﺧﺗﺑر ﻓﻲ ﺑﻌﺛﺔ إﻟ ﻰ ﻓرﻧﺳ ﺎ ) ‪( 1921‬‬ ‫وﺗﺧرج ﺑﺎﻟﺣﻘوق ﻓﻲ اﻟﻘﺎھرة ) ‪( 1917‬‬
‫ﻓﻲ اﻟﻘﺎﻧون واﻻﻗﺗﺻ ﺎد واﻟﺳﯾﺎﺳ ﺔ ) ‪( 1926‬وﺗ وﻟﻰ‬ ‫ﻓﺣﺻل ﻋﻠﻰ ) اﻟدﻛﺗوراه (‬
‫واﺧﺗﯾ( ر ﻋﺿ وا‬ ‫ﺑﺎﺷ ﺎ‬ ‫ارة اﻟﻣﻌ ﺎرف ﺑﻣﺻ ر ﻋ دة ﻣ رات ‪ ،‬وﻣ ﻧﺢ ﻟﻘ ب )‬
‫وﻋﯾن رﺋﯾﺳﺎ ﻟﻣﺟﻠ س اﻟدوﻟ ﺔ ﺑﻣﺻ ر ) ‪- 1949‬‬ ‫ﺑﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ) ‪( 1946‬‬
‫واﻧﯾن ﻣدﻧﯾ ﺔ ﻛﺛﯾ رة ﻟﻣﺻ ر واﻟﻌ راق‬ ‫ووﺿ‪ ،‬ﻓﺻﻊ ﻗ ﺑر ‪.‬‬‫واﺿ‪( 54‬طﮭد ﻣ دة‬
‫وﺳورﯾﺔ وﻟﯾﺑﯾﺎ واﻟﻛوﯾت ‪ .‬وﺣﺻل ) ﺳﻧﺔ ‪ ) * ( 1970‬ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬دار‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎض ‪9 : 7‬‬
‫وھدﯾ‬ ‫وﺟﺎﻣﻌ‪ 14‬ﺔ اﻟرﯾ‬ ‫رة ‪: 2‬‬ ‫‪200‬‬
‫ب ‪ 162 : 6‬و ‪ : 7‬وﻧﺷ‬ ‫اﻟﻛﺗ‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪1486 -‬‬ ‫اﻟظ ون ‪ 266‬و ‪336‬‬ ‫اﻟﻌﺎرﻓﯾن ‪567 : 1‬وﻛﺷ ف ﻧ‬
‫وم‬ ‫ﻲ اﻟﻌﻠ‬ ‫ﺔﻓ‬ ‫ﺔ اﻟﺗﻘدﯾرﯾ‬ ‫ﺎﺋزة‪735‬‬
‫اﻟدوﻟ‪.‬‬ ‫وﻓﺎﺗ ﻰ ﮫﺟ‪ 720 :‬و‬ ‫ﻲ ﻋﻠ‬ ‫لﻓ‬ ‫وﻗﯾ‬
‫ﺎھرة ‪.‬ﻛﺗﺑ ﮫ اﻟﻣطﺑوﻋ أﺻﺔ ) ول اﻟﻘ ﺎﻧون ( و )‬ ‫اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾ وﺗ ﺔ ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﻣ ن‬
‫ﻋﺷ رة أﺟ زاء ‪،‬‬ ‫ﻧظرﯾﺔ اﻟﻌﻘ د ﻓ ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ اﻻﺳ ﻼﻣﻲﺳ( ﺗﺔ أﺟ زاء و )اﻟوﺳ ﯾط (‬
‫ﻣﺻ ﺎدر‬ ‫رحﻲ ‪،‬اﻟﻘ و ) ﺎﻧون اﻟﻣ دﻧﻲ ﻓ ﻲ اﻟﻌﻘ ود ( و )‬ ‫ﻓ ﻲ اﻟﺗﺷ رﯾﻊ اﻻﺳﺷ ﻼﻣ‬
‫ﻛرﺑﺎﻛ ﺔ ( * ) ‪- 1319‬‬ ‫ﻼﻣﻲ ( ﺗﺔ أﺟ زاء ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫ﺳ‬ ‫اﻟﺣ ق ﻓ ﻲ اﻟﻔﻘ ﮫ اﻻﺳ‬
‫رزاقم ﺑ( ن اﻟﺑﺷ ﯾر ﺑ ن اﻟط ﺎھر ﻛرﺑﺎﻛ ﺔ‬ ‫‪1901‬اﻟ‪1944 -‬‬
‫ﻋﺑ د‬ ‫‪ 1363‬ه =‬
‫ﺗوﻧﺳ ﻲ‬ ‫رﯾف اﻟﻌﺑف ﻣﺳﺎدي ‪:‬رﺣﻲ ‪ ،‬ﺻ ﺣﺎﻓﻲ ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﺷ ﻌر وزﺟ ل ‪.‬‬ ‫اﻟﺷ ﻣؤﻟ‬
‫اﻟﺷ ‪ -‬ﻣﺎل اﻟﻐرﺑ ﻲ ﻣ ن‬ ‫ﺑﺎﻻﻧ ﻲدﻟس‬ ‫ﻛرﺑﺎﻛ ﺔ (ﻓ‬ ‫اﻟﻣوﻟ د واﻟوﻓ ﺻﺎة ‪ .‬أ ﻠﮫ ﻣ ن )‬
‫ﻋﻧﮭ ﺎ أﺳ ﻼﻓﮫ إﻟ ﻰ ﺗ وﻧس ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻣرﺳﯾﺔ ‪ -‬ﻛﺎن اﻟﻌرب ﯾﺳﻣوﻧﮭﺎ ) ﻧ زح‬
‫ﻗﺎراﺑﺎﻗﺔ (‬
‫وﯾﻘ نﺎلﻧﺳ‪ :‬ل اﻟﻣﻌﺗﻣ د ﺑ ن ﻋﺑ ﺎد ‪.‬‬ ‫إﻟﯾﮭ مﺎ ﻣ‪.‬‬ ‫‪1017‬‬
‫واﺣﺗﻔظ ه وا ﺑﻧﺳ ﺑﺗﮭم إﻧﮭ‬
‫ﺗﻌﻠم ﻋﺑد اﻟرزاق ﻓﻲ اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﻘرآﻧﯾﺔ واﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟزﯾﺗوﻧﯾ ﺔ * )ھ ﺎﻣش ‪) * ( 3‬‬
‫‪ ( 1‬اﻟﻣﺟﻣﻌﯾون ‪ 100‬واﻟﻌرﺑﻲ ‪ :‬اﻟﻌدد ‪ 158‬واﻻھرام ‪21‬ﯾوﻧﯾ ﮫ ‪1971‬وﻣﺣﻣ د‬
‫ﻐف‬ ‫دة ‪ 90 / 6 / 23‬هﺑﺗ‪ ) .‬وﻧس‬
‫وﺷ(‬ ‫ﺎظ ‪ ،‬ﺑﺟ‬ ‫ﻲ ﻋﻛ‬ ‫ودي ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﻌﯾد اﻟﻌﻣ‬
‫ووﺿﻊ رواﯾﺎت ﻋرﺿﺗﮭﺎ ﻣﺳﺎرح ﺗ وﻧس ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﺎ وﻻدة‬ ‫ﺑﺎﻟﺗﻣﺛﯾل ﻓﺄدار ) ﻓرﻗﺔ (‬
‫أﻣﯾ رة اﻟﻣﮭدﯾ ﺔ (وﻧﺷر ﻓ ﻲ اﻟﺻ ﺣف‬ ‫ﻋﺎﺋﺷ ﺔ اﻟﻘ ﺎدرة ( و )‬ ‫واﺑن زﯾ دون ( و )‬
‫وﻗ ( ﺎم ﺑﺗﺣرﯾ ر ﺟرﯾ دة )اﻟزﻣ ﺎن (ﺳ ﻧﺔ‬ ‫ﻓﺻوﻻ ﺗﺣت ﻋﻧوانﺣ) دﯾث اﻟﺛﻼﺛ ﺎء‬
‫ودﻋﺎ إﻟﻰ ﺗﺄﻟﯾف ﻧﻘﺎﺑﺎت ﻟﻠﺻﻧﺎﻋﺎت واﻟﺣرف ‪ ،‬وأﻟﻔﮭﺎ ‪ ،‬وﻗﺎوﻣﺗﮭ ﺎ ﺳ ﻠطﺔ‬ ‫‪1932‬‬
‫ﻧظﻣ ﮫ‬ ‫ﻋﻧﮭداﺋ ﺎ م‪ .‬اﻟﺣرﻛ ﺔ ‪ ،‬ﻋ ﺎﻣﻼ ﺑرأﯾ ﮫ وﻗﻠﻣ ﮫ ‪.‬‬ ‫وﻋ (داﻓﻊﺎش‬
‫اﻟﺣﻣﺎﯾ ﻓ ﺔ‬
‫)‬
‫أﻏ ﺎن وﻣوﺷ ﺣﺎت ‪ ،‬رﻓ ﻊ ﺑﮭ ﺎ‬ ‫ﻛﺛﯾر ‪ ،‬أﺟوده ﺷ ﻌره اﻟﻣﻠﺣ ون )اﻟزﺟ لﻟ (ﮫﮫ ﻓﯾ‬
‫ﯾﺔ‬ ‫ﺣف اﻟﺗوﻧﺳ‬ ‫ﻋﺎﻣل ﻧﺣ ﺎ ﯾﻐو ‪ 15‬ذي اﻟﺻ‬ ‫ﻲ ﺑ وظﻼده ‪.‬‬ ‫ﺎء ﻓ‬ ‫ﺗوى اﻟﻐﻧ‬
‫وأذاع ‪.‬ﻛﺛﯾرا ﻓﻲ ﻣﺣطﺔ اﻻذاﻋ ﺔ اﻟﺗوﻧﺳ ﯾﺔ ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﻣ دى ﺳ ت‬ ‫ﺑﻣﻧظوﻣﮫ وﻣﻧﺛوره‬
‫ﺎر ( * ‪ 1335 - 1253‬ه = ‪1916 - 1837‬ﻋﺑم ( د‬ ‫ﻧﯾن ) ‪* . ( 1‬‬
‫اﻟﺑﯾط)‬ ‫ﺳ‬
‫ﻘﻲ ‪:‬ﺎﻟم ﺑﺎﻟ دﯾن ‪ ،‬ﺿ ﻠﯾﻊ‬ ‫اﻟرزاق ﺑن ﺣﺳن ﺑن إﺑراھﯾم اﻟﺑﯾطﺎر اﻟﻣﯾداﻧﻲ اﻟدﻣﺷ ﻋ‬
‫ﺣﻔ ظ‬ ‫ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲ دﻣﺷ ق ‪.‬‬ ‫ﯾﻘﻰ ‪.‬‬
‫ﻣوﻟ ده‬ ‫ﻓ ﻲ اﻻدب واﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﻋ ﺎرف ﺑﺎﻟﻣوﺳ‬
‫ﺎن ﺣﺳﮫ ‪ .‬ن اﻟﺻ وت ‪ ،‬وﻟ ﮫ ﻧظ م ‪.‬‬ ‫وﻛ ﻋﻠوﻣ‬ ‫رآن ﻓ ﻲ ﺻ ﺑﺎه ‪ ،‬وﺗﻣﮭ ر ﻓ ﻲ‬
‫ل ﺑ ﺎﻻدب ﻣ دة ‪ ،‬واﻗﺗﺻ ر ﻓ ﻲ آﺧ ر أﻣ ره ﻋﻠ ﻰ *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬‬
‫ﺎص ‪ .‬واﻻدب‬ ‫‪ 1364‬ﺧ‬
‫ﺎدى ا ﻋ ﻰ دد‬ ‫ﺟﻣﯾﺔ ‪ :‬ﻻوﻟ‬ ‫اﻟﺗوﻧﺳ‬
‫ﺎ(‬ ‫اﻟﺛرﯾ)‬
‫ﺔ‬ ‫ﻣﺟﻠ‬
‫وﻛ ﺎن ﻣ ن‬ ‫ﻋﻠﻣ‪ .‬ﻲ اﻟﻛﺗ ﺎب واﻟﺳ ﻧﺔ ‪.‬‬ ‫اﻟﺗوﻧﺳﻲ ﻓﻲ اﻟﻘرن اﻟراﺑﻊ ﻋﺷ ر ‪257 : 2‬‬
‫دﻋﺎة اﻻﺻﻼح ﻓﻲ اﻻﺳ ﻼم ‪ ،‬ﺳ ﻠﻔﻲ اﻟﻌﻘﯾ دة ‪ ،‬وﻗ ورا ‪ ،‬ﺣﺳ ن اﻟﻣﻔﺎﻛﮭ ﺔ ‪ ،‬طﯾ ب‬
‫ﺣﻠﯾ) ﺔ اﻟﺑﺷ ر ﻓ ﻲ‬ ‫اﻟﻧﻔس ‪.‬ﻓﻲ ﺳ ﺑﯾل ذﻟ ك ﻋﻧﺗ ﺎ ﻣ ن اﻟﺟﺎﻣ دﯾنﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫ‬ ‫وﻟﻘﻲ‬
‫اﺷ ﺗﻣل‬ ‫اﻟرﺣﻠ ﺔ (‬ ‫رﺟم ﺑ ﮫ ﻣﻌﺎﺻ رﯾﮫ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺗ ﺎرﯾﺦ اﻟﻘ رن اﻟﺛﺎﻟ ث ﻋﺷ ﺗر ‪ -‬ط (‬
‫وﻟﮫ ﺑﺿﻊ ﻋﺷرة رﺳ ﺎﻟﺔ ﻓ ﻲ‬ ‫ﻋﻠﻰ ﻋدة رﺣﻼت إﺣداھﺎ اﻟﻘدﺳﯾﺔ واﻟﺛﺎﻧﯾﺔ اﻟﺑﻌﻠﯾﺔ ‪.‬‬
‫اﻻدب واﻟﺗﺎرﯾﺦ ﻟم ﯾطﺑ ﻊ ﻣﻧﮭ ﺎ ﺷ ﺊ ) ‪) * . ( 1‬ﻛﻣوﻧ ﺔ ( * ) ‪ 1390 - 1324‬ه‬
‫ﻋﺑد( اﻟرزاق ﺑن ﺣﺳن ﻛﻣوﻧ ﺔ اﻟﺣﺳ ﯾﻧﻲ اﻟﻧﺟﻔ ﻲ ‪:‬ﻣ ؤرخ‬ ‫= ‪ 1970 - 1906‬م‬
‫ﻲ ﻣ ن أھ ل اﻟﻧﺟﻟ ﮫفﻛﺗ‪ .‬ب ‪ ،‬ﻣﻧﮭ ﻣﺷﺎ ) ﺎھد اﻟﻌﺗ رة‬ ‫ﻧﺳ ﺎﺑﺔإﻣﻋراﻗﺎﻣﻲ ‪،‬‬
‫ﺎء‬ ‫ﻲ ﻧﻘﺑ‬ ‫اﻻﺗﺣ) ﺎف ﻓ‬ ‫واردط ( و‬‫ﻣﺎﺑﻌﯾن ‪-‬‬ ‫ﺣﺎﺑﺔ واﻟﺗ‬ ‫ﺎن اﻟﺻ‬ ‫ط ﺎھرة وأﻋﯾ‬
‫ﺧﻼﺻﺔ اﻟذھب ﻓﻲ ﻣﺷ ﺟرات اﻟﻧﺳ ب ‪ -‬خ (ﻋ دة‬ ‫اﻻﺷراف ‪ -‬ط ( ﺟزآن ‪ ،‬و )‬
‫أﺟزاء ‪ ،‬و ) ﻋﻘود اﻟﺗﻣﺎﺋم ﻓﻲ أﻧﺳﺎب ﺑﻧﻲ ھﺎﺷم ‪ -‬خﻋ( دة أﺟ زاء ‪ ،‬و )ﻧﺟ وم‬
‫أﺟ زاء ‪ ،‬و )طﺑﻘ ﺎت *ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫اﻟﺳﻓ ﺣﻲ أﻧﺳ ﺎب اﻟﺑﺷ ر ‪ -‬خ (‬ ‫ر‬
‫دة‬ ‫ﻲ ﺟرﯾ‬ ‫ﯾوخﻛ‪69 : 2‬رد ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬ﻓ‬ ‫د‬ ‫‪ 145‬م اﻟﺷ‬
‫وﻣﺣﻣ‬ ‫وﻣﻌﺟ‬ ‫ﺎم‬ ‫ﻧﻔﺣ ﺔ اﻟﺑﺷ‬
‫وﻣﻧﺗﺧﺑ ﺎت اﻟﺗ وارﯾﺦ ‪ 760‬و ‪858‬‬ ‫رﺑﯾ ﻊ اﻻول ‪1335‬‬ ‫ﺑدﻣﺷ ق ‪15 -‬‬ ‫اﻟﺷ رق ‪-‬‬
‫وﻓﯾﮫ ‪ :‬ﻗﯾل ‪ :‬أﺻل ﺑﻧﻲ اﻟﺑﯾطﺎر ﻣن اﻟﻐرب ‪ ( * ) .‬اﻟﻧﺳﺎﺑﯾن ‪ -‬ط ( ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﻋﺑ ( د اﻟ رزاق ﺑ ن‬ ‫اﻟطراﺑﻠﺳﻲ ( * ) ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 860‬ه = ‪ - . . .‬ﺑﻌد ‪ 1456‬م‬
‫ﺣﻣزة ﺑن ﻋﻠ ﻲ ‪ ،‬أﺑ و اﻟﺻ ﻔﺎء ‪ ،‬زﯾ ن اﻟ دﯾن اﻟطراﺑﻠﺳ ﻋﻲ ‪:‬ﺎﻟم ﺑ ﺎﻟﻘراآت ‪ ،‬ﻣ ن‬
‫اﻟﻣﻌﻧﯾﯾن ﺑﺎﻟﺗراﺟم ‪ .‬ﺣﻧﻔﻲ ‪ .‬طراﺑﻠﺳﻲ اﻟﻣوﻟد واﻟﺷﮭرة ‪ .‬ﻣن ﺷﻣﺎﻟﻲ )ﻟﺑﻧ ﺎن ( ‪.‬‬
‫وﻟﻌ‪ .‬ل وﻓﺎﺗ ﮫ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬ ‫اﻧﺗﻘل إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة وﻛﺎن ﯾﻧوب ﺑﮭﺎ ﻓﻲ ﺧزن ﻛﺗب اﻻﺷرﻓﯾﺔ‬
‫ﺔ اﻟﻐﺎﯾ ﺔ ﻓﻟ ﻲﮫ )ﺑﻌ ض أﺳ ﻣﺎء رﺟ ﺎل اﻟﻘ راآت أوﻟ ﻲ اﻟرواﯾ ﺔ ‪ -‬خﻓ ( ﻲ‬
‫‪ 857‬ﺎل اﻟﺳ ﺧﺎوي ‪0 :‬‬ ‫زه ﺑﺧط ﮫ ﻓ ﻲ اﻟﻘ ﺎھرة ﺳ ﻧﺔ ﻗ‬ ‫‪( 964‬‬
‫أوﻗﺎف ﺑﻐ داد ) أﻧﺟ‬
‫ﻧﺣ و‬ ‫ﻋ ﺎش إﻟ ﻰ ﺑﻌ د اﻟﺳ ﺗﯾن ) ‪2‬ﻋﺑ( ‪* .‬د )اﻟ رزاق دروﯾ ش ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ش ‪ :‬ب ﻣﺻ ري ‪،‬‬ ‫‪ 1905‬مد (اﻟ رزاق دروﯾ طﺑﯾ‬ ‫ﻧﺣ و ﻋﺑ‬ ‫‪ 1323‬ه = ‪- . . .‬‬
‫وﻋ ﯾن وﻛ ﯾﻼ‬ ‫ﺗﻌﻠم ﻓﻲ إﯾدﻧﺑورج ) ﺑﺎﻧﺟﻠﺗرة (وﻋﺎد إﻟﻰ اﻟﻘﺎھرة ﺳ ﻧﺔ ‪ 1856‬م ‪.‬‬
‫ﻟﻠﻣدرﺳﺔ اﻟﺑﺣرﯾﺔ ﺑﺎﻻﺳﻛﻧدرﯾﺔ ﺳﻧﺔ ‪ 1879 - 1875‬م ‪ .‬وﻟﻣﺎ ﻛﺎﻧت ﺛورة ﻋراﺑﻲ‬
‫‪ 1883‬ﺄﻟﯾف ﻋﺻ ﺎﺑﺔ‬ ‫واﺗﮭ م ﺳ ﻧﺔ ﺑﺗ‬ ‫ﺑﺎﺷﺎ اﺗﺟﮭت إﻟﯾﮫ اﻟرﯾﺑﺔ ﻓ ﻲ اﻻﺷ ﺗراك ﺑﮭ ﺎ ‪.‬‬
‫ﻛﺗﺎب )ﻛﺎة اﻟﺳ ﻧﯾﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻛ رة اﻻرﺿ ﯾﺔ ‪-‬‬ ‫ﺳرﯾﺔ ﻟﻠﺛورة ﻋﻠﻰ اﻟﺣﻛوﻣﺔ ‪ .‬ﻟﮫ اﻟﻣﺷ‬
‫ﻋﺑ ) د اﻟ رزاق اﻟﺣﺻ ﺎن ( * ) ‪ 1384 - 1313‬ه‬ ‫ط (ﺗوﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرة ) ‪* . ( 3‬‬
‫دادي‬ ‫ﺎن اﻟﺑﻐ‬ ‫د اﻟﺣﺻ‬ ‫ن ﺣﻣﯾ‬ ‫رﺷ ( ﯾد ﺑ‬ ‫‪ 1964‬م‬
‫‪ - 1895‬ن‬‫=رزاق ﺑ‬ ‫د اﻟ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫ﺔ‬ ‫ﻲ ﻣﺟﻠ‬ ‫ﺎﻟﺟﻲ ‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﻣﺎﻋﯾل ‪( 1‬‬
‫اﻟﻌﺑ‬ ‫ﻣﻲ ‪ :‬ؤرخ ھ* ) إﺳﺎﻣش ‪) * ( 1‬‬ ‫اﻟﻛرﺧ‬
‫وﻣﻌﺟ م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪( 2 ) . 264 : 2‬اﻟﺿ وء‬ ‫اﻟﻠﺳﺎناﻟﻌرﺑ ﻲ ‪444 : 9‬‬
‫اﻟﻼﻣﻊ ‪ 193 : 4‬وﺧزاﺋن اﻻوﻗﺎف ‪ 233‬وﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻوﻗﺎف ‪ . 194‬واﻟﻣﺧطوطﺎت‬
‫ﻣﻌﺟ م اﻻطﺑ ﺎء ‪266‬وﻣﻌﺟ م‬ ‫اﻟﻘﺳ م اﻟراﺑ ﻊ ‪( 3 ) . 462‬‬ ‫اﻟﻣﺻ ورة ‪:‬اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪2‬‬
‫اﻟﻣطﺑوﻋﺎت ‪ 1282‬وﻓﮭرس دار اﻟﻛﺗب ‪ 57 : 6‬واﻟﺑﻌﺛﺎت اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ‪ 449‬وھو ﻓﯾﮫ‬
‫) ﻋﺑد اﻟرزاق ( ‪ .‬ﻟﻠﻘوﻣﯾﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬أﺛﺎر ﺑﻌض ﻛﺗﺑﮫ ﻧﻘدا ﺷدﯾدا ﻓﻲ ﺑﻐداد ‪ ،‬وﻟد‬
‫وﻋﺎش ﻓﻲ ﺷﺑﮫ ﺑؤس ‪ ،‬اﻟ ﻲ أن ﻋﻣ ل ﻓ ﻲ‬ ‫ﺑﮭﺎ وأﻟم ﺑﺎﻟﻠﻐﺗﯾن اﻟﺗرﻛﯾﺔ واﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﻰ‬ ‫ت وإﻟ‬ ‫‪ ( 1961‬ﻰ اﻟﻛوﯾ‬
‫‪ - 1948‬ل إﻟ‬
‫ﺳﺔ ) ﻧﺔورﺣ‬ ‫ﺎف اﻟﻌﺎﻣ‬ ‫ﺔ اﻻوﻗ‬ ‫ﻣﻛﺗﺑ‬
‫اﻟﺳﻌودﯾﺔ ‪ .‬ووﻗف ﻣﻛﺗﺑﺗﮫ ﻋﻠﻰ ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣرم اﻟﻧﺑوي ﻓﻲ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪.‬وﺗوﻓﻲ ﻏرﯾﺑ ﺎ‬
‫ﻓﻲ ﻓﻧدق ﺑﺎﻟﻛوﯾت ‪ .‬ﻣن ﻛﺗﺑﮫ اﻟﻣطﺑوﻋﺔ ) رﺑﯾﻌﺔ اﻟﻌراق ( و )ﻋرﺑﻲ اﻟﻣﺳ ﺗﻘﺑل‬
‫ﺑﺑﮫ ﺗظ ﺎھرات اﺣﺗﺟ ﺎج وﺳ ﺟن ﻣؤﻟﻔ ﮫ‬ ‫ت ﺑﺳ زان (‬ ‫اﻟﻌروﺑو ) ﺔ ﻓ ﻗﺎﻣﻲ اﻟﻣﯾ‬
‫(‬
‫اﻟﮭﯾ ﺄة اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾ ﺔ ﻋﻧ د اﻟﻌ رب ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﺣﺳ ﺎمﺑﺔ (‬
‫ﮭر ‪ ،‬وﻲ )ﻧظ‬‫أرﺑﻌ ﺔ أﺷ ﻓ‬
‫ﻧظرة ﻋﺎﺑرة ﻓﻲ ﺷﻣﺎﻟﻲ اﻟﻌراق ( و )اﻟﻣﮭدي واﻟﻣﮭدوﯾﺔ ﻓﻲ اﻻﺳ ﻼم ( ) ‪. ( 1‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرزاق ﺑن رزق ﷲ = اﻧظر ﻋﺑد اﻟرزاق ﺑن رزق ﷲ * ) اﻟطوﺳﻲ ( * )‬
‫ن‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫ن ﻋﻠ‬ ‫دﷲﺑ‬ ‫‪ 1122‬من( ﻋﺑ‬ ‫‪ 515‬اﻟه = ‪- . . .‬‬
‫رزاق ﺑ‬ ‫‪. .‬ﻋﺑ‪ - .‬د‬
‫إﺳ ﺣﺎق ‪ ،‬أﺑ و اﻟﻣﺣﺎﺳ ن ‪ ،‬ﺷ ﮭﺎب اﻟ دﯾن اﻟطوﺳوزﯾ ﻲر ‪:‬اﻟﺳ ﻠطﺎن ﺳ ﻧﺟر ﺷ ﺎه‬
‫ﻓﺎﺿﻼ ‪ ،‬ﺗﻔﻘﮫ ﻋﻠﻰ إﻣ ﺎم اﻟﺣ رﻣﯾن اﻟﺟ وﯾﻧﻲ ‪ ،‬وأﻓﺗ ﻰ وﻧ ﺎظر ‪.‬‬ ‫اﻟﺳﻠﺟوﻗﻲ ‪.‬‬
‫ﻛﺎن‬
‫وھو اﺑن أﺧﻲ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠك ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﻧﯾﺳﺎﺑور ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﻼھﺟﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫ﻋﺑد اﻟرزاق ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن اﻟﺣﺳ ﯾن اﻟﻼھﺟ ﻲ ‪:‬ﻣ ن‬ ‫‪ 1051‬ه = ‪ 1641 - . . .‬م (‬
‫إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻛ ﺎن ﻣدرﺳ ﺎ ﺑﻘ موﺗ‪ .‬وﻓﻲ ﺑﮭ ﺎ ‪.‬ﻣ ن ﻛﺗﺑ ﮫ )ﺷ وارق‬ ‫ﻋﻠﻣﺎء ) اﻟﻛﻼم (‬
‫ﻼم ( ﻌد اﻟﺗﻔﺗ ﺎزاﻧﻲ ‪ ،‬و )‬ ‫ﺗﺟرﯾ) د اﻟﻛ ﻟﻠﺳ‬ ‫ﺣﺎﺷ ط (ﯾﺔ ﻋﻠ ﻰ ﺷ رح‬ ‫اﻻﻟﮭ ﺎم ‪-‬‬
‫ﺷوارق اﻻﻧوار وﺑوارق اﻻﺳرار (ﻓﻲ اﻟﺣﻛﻣ ﺔ ‪ ،‬ودﯾ) وان ﺷ ﻌر (ﻓﺎرﺳ ﻲ ‪،‬‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 2‬ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻻوﻗﺎف اﻟﻌﺎﻣﺔ ‪119‬وﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن‬
‫‪ ( 2 ) . 259 : 2‬اﻟﻧﺟوم اﻟزاھرة ‪ 222 : 5‬واﻟﻛﺎﻣل ﻻﺑن اﻻﺛﯾر ‪ :‬ﺣوادث ﺳﻧﺔ‬
‫اﻟطﯾﺑ‪ .‬و )ﺔ ﻓ ﻲ اﻟﻣﺣﺎﻛﻣ ﺔ ﺑ ﯾن اﻟﺻ در واﻟ داﻣﺎد ( ) ‪) * . ( 1‬‬ ‫اﻟﻛﻠﻣ ﺎت‪515‬‬
‫ﻋﺑ ( د‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 1780‬م‬ ‫ﻧﺣ ‪ -‬و ‪ 1195‬ه = ‪1695‬‬ ‫دوش ( * ) ‪1107‬‬ ‫ن ﺣﻣ‬ ‫اﺑ‬
‫اﻟرزاق ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن ﺣﻣدوش ‪ :‬ﻋﺷﺎب ﻓﻘﯾﮫ رﺣﺎﻟﺔ ‪.‬ﻣن أھل اﻟﺟزاﺋ ر ‪.‬ﻛﺎﻧ ت‬
‫دﺑﺎغ ‪.‬ﺞ ﺣﺟﺗ ﮫ اﻻوﻟ ﻰ )ﺳ ﻧﺔ ‪( 1130‬‬ ‫ﺣرﻓﺔ أﺳرﺗﮫ اﻟدﺑﺎﻏﺔ وﻋرف أﺑوه ﺑﺎﻟ ﺣ‬
‫‪1156‬رأ( ﻓﯾﮭ ﺎ ﻋﻠ ﻰ ﺟﻣﺎﻋ ﺔ ‪،‬‬ ‫وﻗﺎم ﺑ رﺣﻼت إﻟ ﻰ اﻟﻣﻐ رب ) ﻗ‬ ‫ﻣﺎرا ﺑﺗوﻧس ‪.‬‬
‫وأﺷ ﻲﺎر‪ .‬ﻓ ﻲ رﺣﻠ ﺔ أﺧ رى إﻟ ﻰ أﻧ ﮫ‬ ‫ﻣﻧﮭم ﻣﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د اﻟﺳ ﻼم اﻟﺑﻧ ﺎﻧﻲ اﻟﻔﺎﺳ‬
‫زار ﺑﻼد اﻟﻌرب واﻟﻌﺟم واﻟﺗرك ‪ .‬وروى ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ رﺷﯾد ﺑﻣﺻر ) ﺳﻧﺔ ‪1161‬‬
‫ف اﻟرﻣ وز ﻓ ﻲ ﺑﯾ ﺎن اﻻﻋﺷ ﺎب ‪ -‬ط (ﻧﻔ ﯾس ‪ ،‬و )‬ ‫ﻣﻧﮭﺎ )‬
‫( وﺻﻧف ﻛﺗﺑﺎ ‪،‬ﻛﺷ‬
‫ﻣﺎھﺎ ‪ )،‬ﻓ ﻲ اﻟﻧﺑ ﺄ ﻋ ن اﻟﻧﺳ ب واﻟﺣﺳ ب وﻵل ‪ -‬خ (‬ ‫اﻟﻣﻘ ﺎل‬‫ﻟﺳرﺣﻠ ﺎن ﺔﺳ(‬
‫اﻟﺟزء اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣﻧﮫ ﻓﻲ اﻟرﺑﺎط ) ‪ 463‬ك (ﻓﻲ آﺧره ﻧﻘص ‪ ،‬وﻓﻲ اﻟﺟزاﺋر ﻧﺳ ﺧﺔ‬
‫ﺗﻌدﯾل اﻟﻣزاج ﺑﺳﺑب ﻗ واﻧﯾن اﻟﻌ ﻼج ( )‬ ‫ﺗﺎﻣﺔ ﻣن ھذا اﻟﺟزء ﺗﮭﯾﺄ ﻟﻠﻧﺷر ‪ .‬وﻟﮫ )‬
‫‪. ( 2‬اﺑ * )ن ﺳ ﻠوم ( * ) ‪ 1254 - . . .‬ه = ‪1838 - . . .‬ﻋﺑم ( د اﻟ رزاق‬
‫ﺑﺎﻟﮭﻧدﺳ دﺔ ﻓ‪ .‬ﻲ ﺑﻠ د‬‫وﻟ‬ ‫ﻣﺣﻣ د ﺑ ن ﻋﻠ ﻲ ﺑ ن ﺳ ﻠوم اﻟﺗﻣﯾﻣأدﯾ ﻲب‪ :‬ﻋ ﺎرف‬
‫راﺋض‬ ‫ﻲ اﻟﻔ‬ ‫رﻓ‬ ‫ﺑﻐ ( داد ﻓﻣﮭ‬‫ﺎﻟﻌراق‬
‫ﻰ‬ ‫رة ﺑإﻟ‬
‫ل‬ ‫ورﺣ‬ ‫اﻟزﺑﯾ ر‬
‫رب)اﻟﺑﺻ‬ ‫ﺑﻘ‬
‫واﻟﺣﺳﺎب واﻟﺟﺑر واﻟﻣﻘﺎﺑﻠﺔ واﻟﮭﯾﺋﺔ واﻟﮭﻧدﺳﺔ ‪ .‬وﻛﺎن ﺷدﯾد اﻟذﻛﺎء ﻟ‪ .‬ﮫ )ﻣرﻗ ﺎة‬
‫واﻟﻛﺷ ﺎف ﻟطﻠ س ‪114‬‬ ‫* ) ھﺎﻣش ‪ ( 1 ) * ( 3‬ﺷﺳﺗرﺑﺗﻲ ‪4375‬وﻧﻣ وذج ‪277‬‬
‫ورة ‪،‬‬ ‫ﺎت اﻟﻣﺻ‬ ‫‪471‬‬
‫واﻟﻣﺧطوط‬
‫ف‬ ‫ﺗﻌرﯾ ‪ ( 2 ) .‬ف اﻟﺧﻠ‬‫ﺔ ‪567 : 1‬‬ ‫وھدﯾ‬
‫اﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ 2‬اﻟﻘﺳم اﻟراﺑﻊ ‪355‬واﻟدﻛﺗور أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ ‪ ،‬ﻓﻲ ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻌ رب ‪7‬‬
‫وﻣﺟﻠ ﺔ ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐ ﺔ ﺑدﻣﺷ ق ‪322 : 50‬‬ ‫‪ 715 :‬ودﻟﯾل ﻣؤرخ اﻟﻣﻐرب ‪405 : 1‬‬
‫وﺣﻣ دوش ‪،‬‬ ‫‪ 1953‬ت ‪:‬‬ ‫ر ﻛﺷ ف اﻟرﻣ وز اﻟﻣطﺑ وع ﻓ ﻲ اﻟ دار اﻟﺑﯾﺿ ﺎء ﻗﻠ‬
‫ﻣﺷﺗق ﻣن )ﻣﺣﻣ د (ﺷ‪.‬اﻟﺳرحﻠمﺑ ( ﮫ ﺳ ﻠم اﻟﻌ روج ﻓ ﻲ اﻟﻣﻧ ﺎزل واﻟﺑ روج ‪،‬‬
‫ﺎﺋﻲ ‪ .‬ﻌر وﺳ ود ﻣﺳ ودات ﻛﺛﯾ رة ﻓ ﻲ ﻓﻧ ون‬ ‫ﺎﻟق ﯾاﻻﺣﺳ‬
‫ﻧظم اﻟﺷ‬ ‫وﻛ ﺎن‬‫ﻻﺑ ن ﻋﻔ‬
‫ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ‪ .‬وﺗوﻟﻲ ﻗﺿﺎء ﺳوق اﻟﺷﯾوخ إﻟﻰ أن ﺗوﻓﻲ ﻓﯾﮭ ﺎ ) ‪) * . ( 1‬اﻟﺻ ﻧﻌﺎﻧﻲ‬
‫ﺎﻓﻊ‬ ‫نﻧ‬ ‫ﺎم ﺑ‬ ‫رزاق ‪-‬ﺑ ‪ 827‬م (ن ھﻣ‬
‫ﻋﺑ ) ‪- 126‬د اﻟ‪ 211‬ه = ‪744‬‬‫(*‬
‫ﻣن ﺣﻔﺎظ اﻟﺣدﯾث اﻟﺛﻘﺎت ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل‬ ‫اﻟﺣﻣﯾري ‪ ،‬ﻣوﻻھم ‪ ،‬أﺑو ﺑﻛر اﻟﺻﻧﻌﺎﻧﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻛﺑﯾ ر (‬‫ﻛﺎن‪ .‬ﯾﺣﻔظ ﻧﺣوا ﻣن ﺳﺑﻌﺔ ﻋﺷ ر أﻟ ف ﺣ دﯾث ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﺻﻧﻌﺎء‬
‫ﺗﻔﺳ ﯾر اﻟﻘ رآن ‪ -‬خ‬ ‫ﻓﻲ اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﻗﺎل اﻟذھﺑﻲ ‪ :‬وھو ﺧزاﻧﺔ ﻋﻠم ‪ ،‬وﻛﺗﺎب ﻓ ﻲ )‬
‫دﯾث ‪ -‬ﮫط (اﻟﺟ ﺎﻣﻊ اﻟﻛﺑﯾ ر ‪ ،‬ﺣﻘﻘ ﮫ ﺣﺑﯾ ب‬ ‫اﻟﺣ ﺎل ﻟ‬ ‫اﻟﻣﺻو ) ﻧف ﻓ ﻲ وﯾﻘ‬
‫(‬
‫اﻟرﺣﻣن اﻻﻋظﻣ ﻲ اﻟﺑﺎﻛﺳ ﺗﺎﻧﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻ ر ‪ ،‬وﻧﺷ ره اﻟﻣﺟﻠ س اﻟﻌﻠﻣ ﻲ اﻟﺑﺎﻛﺳ ﺗﺎﻧﻲ‬
‫ﻓﻲ ‪ 11‬ﺟزءا ) ‪) * . ( 2‬اﻟطﻌﻣ ﺔ ( * ) ‪ 1378 - 1312‬ه = ‪ 1958 - 1895‬م‬
‫ؤرخ ‪ ،‬ﻣ ن أھ ل ﻛ رﺑﻼء ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﺎب ن ﺑﻧ ﻲ اﻟطﻌﻣﻣ ﺔ ‪:‬‬ ‫ﻋﺑد اﻟ رزاق اﻟوھ ‪ ،‬ﻣ‬
‫(‬
‫اﻟوﻟ واﻟﯾﺟﻲ ( * ) ‪- 467‬‬ ‫ط ( ﺔ أﺟ زاء ) ‪) * . ( 3‬‬ ‫ﻛ رﺑﻼء ﻓ ﻲ اﻟﺗ ﺎرﯾﺦ ‪-‬ﺛﻼﺛ‬
‫د‬ ‫‪ 1145‬م ( ن أﺑ ﻲ ﺣﻧﯾﻔ ﺔ ﺑ ن ﻋﺑ‬ ‫ﺑﻌ د ‪ 540‬ه =ﻋﺑ‪1074‬دﺑﻌ‪-‬اﻟرﺷد ﯾد ﺑ‬
‫ﻲ ‪ .‬د وﻣ ﺎت ﻓ ﻲ‬ ‫ﻓﻘﯾ ﮫ ﺣﻧﻔ وﻟ‬‫اﻟرزاق ‪ ،‬أﺑو اﻟﻔ ﺗﺢ ‪ ،‬ظﮭﯾ ر اﻟ دﯾن ‪ ،‬اﻟوﻟ واﻟﺟﻲ ‪:‬‬
‫ﻣﺟﻠ دان ‪ ،‬ﻓ ﻲ‬ ‫وﻟواﻟﺞ ) ﺑﺑدﺧﺷﺎن ( وﺗﻔﻘﮫ ﺑﺑﻠﺦ ‪ .‬ﻟﮫ ) اﻟﻔﺗﺎوى اﻟوﻟواﻟﺟﯾﺔ ‪ -‬خ (‬
‫* ) ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬اﻟﺳﺣب اﻟواﺑﻠ ﺔ ‪ -‬خ ‪2 ) .‬ﺗﮭ( ذﯾب اﻟﺗﮭ ذﯾب ‪310 : 6‬‬
‫واﺑن ﺧﻠﻛﺎن ‪ 303 : 1‬وطﺑﻘﺎت اﻟﺣﻧﺎﺑﻠﺔ ‪ 152‬وﻣﯾزان اﻻﻋﺗدال ‪ 126 : 2‬وﻧﻛت‬
‫ﺎر‬ ‫وادر ‪34 - 33‬‬
‫وأﺧﺑ‬ ‫ﺗطرﻓﺔ ‪. 31‬ذﻛرة اﻟﻧ‬
‫وﺗ‬ ‫‪ 191‬ﺎﻟﺔ اﻟﻣﺳ‬ ‫واﻟرﺳ‬
‫ﺎن‬ ‫اﻟﮭﻣﯾ‬
‫اﻟﺗراث ‪ :‬اﻟﻌدد ‪ ( 3 ) . 46‬ﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪. 255 : 2‬ﻗوﻧﯾ ﺔ ) ‪. ( 1‬‬
‫* ) اﻟﻐزﻧوي ( * ) ‪ 444 - . . .‬ه = ‪ 1052 - . . .‬م ( ﻋﺑد اﻟرﺷﯾد ﺑن ﻣﺣﻣود‬
‫ﺎن ‪.‬اﺑ ن أﺧﯾ ﮫ ‪ ،‬اﻟﺳ ﻠطﺎن ﻣ ودود ‪،‬‬ ‫ﺑن ﺳﺑﻛﺗﻛﯾن ‪ :‬ﻣن ﻣﻠوك اﻟدوﻟﺔ ﻛ‬
‫اﻟﻐزﻧوﯾﺔ‬
‫ﻗد ﺣﺑﺳﮫ ﻓﻲ ﻗﻠﻌﺔ )ﻣﯾ دﯾن (ﺑطرﯾ ق )ﺑﺳ توﺗ( وﻓﻲ ﻣ ودود )ﺳ ﻧﺔ ‪ 441‬ه (‬
‫وﺧﻠﻔﮫ وﻟ د ﻟ ﮫ ﻓﺑﻘ ﻲ ﺧﻣﺳ ﺔ أﯾ ﺎم ‪ ،‬وﻗﺻ د ﺑﻌ ض اﻟﻧ ﺎس اﻟﻘﻠﻌ ﺔ ﻓ ﺄﺧرﺟوا )ﻋﺑ د‬
‫ﺷﻣس دﯾن ﷲ ‪ ،‬ﺳ ﯾف اﻟدوﻟ ﺔ (‬ ‫اﻟرﺷﯾد ( وﺑﺎﯾﻌوه ‪ ،‬ودﺧﻠوا ﻣﻌﮫ ﻏزﻧﺔ وﻟﻘب )‬
‫اﻟدوﻟﻗﻠﯾ ﺔ (ل اﻟﺣﯾﻠ ﺔ ﻓﻠ م ﯾط ل ﻋﮭ ده ‪ ،‬ﻗﺗﻠ ﮫ رﺋ ﯾس‬ ‫ﺿ ﺎل ﻌﯾﻔﺎ‬
‫ﺟﻣأو )‬
‫وﻛ ﺎن‬
‫وري ( * ) ‪ 1083 - . . .‬ه = ‪ 1672 - . . .‬م (‬ ‫ﮫ)‪*.(2‬‬
‫اﻟﺟوﻧﻔ)‬ ‫ﺣﺟﺎﺑ‬
‫ﻓﺎﺿل ﺣﻧﻔ ﻲ ھﻧ دي ﻟ‪ .‬ﮫ )‬ ‫ﻋﺑد اﻟرﺷﯾد ﺑن ﻣﺻطﻔﻰ ﺷﻣس اﻟﺣق اﻟﺟوﻧﻔوري ‪:‬‬
‫اﻟرﺷﯾدﯾﺔ ‪ -‬ط (ﺷرح ﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﺷرﯾف اﻟﺟرﺟﺎﻧﻲ ﻓﻲ آداب اﻟﺑﺣ ث ) ‪) * . ( 3‬‬
‫اﻟرﺿ ﻰ ﺑ ن ﺷ وﯾرد‬ ‫‪ 1897‬م (‬
‫اﻟطﻔﯾﻠ ﻲ ( * ) ‪ 1315 - . . .‬ه = ‪- . . .‬ﻋﺑ د‬
‫اﻟطﻔﯾﻠﻲ ‪:‬ﻓﻘﯾﮫ إﻣﺎﻣﻲ ‪ ،‬ﻣن أھل اﻟﻧﺟ فﻣ ‪ .‬ن ﻛﺗﺑ ﮫﺷ) رح اﻻﺳﺗﺑﺻ ﺎر ‪ -‬خ (‬
‫ﺑﺧطﮫ ‪ ،‬ﺧﻣس ﻣﺟﻠدات ‪ ،‬و ) ﺷرح ﺷراﺋﻊ اﻻﺳﻼم ‪ -‬خ ( اﻟﻣﺟﻠد اﻻﺧﯾر ﻣﻧﮫ ‪،‬‬
‫ﻛﺗب ﺳﻧﺔ ‪ ،1305‬ﻗﺎل ﺻﺎﺣب ﻣﻌﺎرف اﻟرﺟﻛﺎﻧ ﺎلت‪ :‬آﺛ ﺎره ﻋﻧ د اﻟﺷ ﯾﺦ اﺑ ن‬
‫اﻟﺑﮭ ﺔ ‪94‬واﻟﺟ واھر‬ ‫ﻧﺟف ﻓﻲ اﻟﻧﺟف ) ‪) * . ( 4‬ھ ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 2‬اﻟﻔواﺋ د ﯾ‬
‫اﻟﻣﺿﯾﺔ ‪ 313 : 1‬وﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان ‪. 433 : 8‬وﻣوﻻﻧﺎ ﻣوزه ﺳ ﻲ ‪153 : 1‬وھ و‬
‫اﻟدﯾن ‪ ،‬اﺑو اﻟﻣﻛﺎرم ‪ ،‬اﺳ ﺣﺎق ﺑ ن اﺑ ﻲ ﺑﻛ ر اﻟﺣﻧﻔ ﻲ اﻟوﻟ واﻟﺟﻲ ( ؟‬ ‫ﻓﯾﮫ )‬
‫ظﮭﯾر‬
‫وﻟﯾﺣﻘق ‪ ( 2 ) .‬اﺑن اﻻﺛﯾر ‪ ( 3 ) . 202 - 193 : 9‬ھدﯾﺔ ‪ 568 : 1‬واﻻزھرﯾﺔ‬
‫‪ ( 4 ) . 355 : 7‬ﻣﻌﺎرف اﻟرﺟﺎل ‪ 54 : 2‬ورﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪. 293‬‬
‫ﻛﺎﺷ ) ف اﻟﻐط ﺎء ( * ) ‪ 1388 - 1314‬ه = ‪1968 - 1896‬ﻋﺑم ( د اﻟرﺿ ﺎ‬ ‫*‬
‫أدﯾ ‪ :‬ب ﻧﺟﻔ ﻲ أﺻ در‬ ‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﺣﺳﯾن ﻛﺎﺷف اﻟﻐط ﺎء ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻘ ب ﺑﺷ ﯾﺦ اﻟﻌ راﻗﯾن‬
‫ﻛﺗ ( ب ﻣطﺑوﻋ ﺔ ‪ ،‬ﻣﻧﮭ اﻻﻧﺎ ) وار اﻟﺣﺳ ﯾﻧﯾﺔ‬ ‫‪1358‬‬
‫ﻣﺟﻠ ﺔ اﻟﻐ ريﺳ) وﻟﻧﺔ ﮫ‬
‫واﻟﺷﻌﺎﺋر اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ ( ﺟزآن ‪ ،‬و ) اﻟﻣرأة واﻟﺣﺟﺎب ( ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻻﻧﻛﻠﯾزﯾﺔ و )‬
‫ﺣﯾ ﺎة‬ ‫رات )ﻓ ﻲ ﻣﻌ ﺎرف اﻟﻌ راق ( و )‬ ‫ﻧﺻ ﺎﺋﺢ اﻟﺷ ﯾﺦ ﻟﻠﺷ ﺎب اﻟﺷ ﻧظرﻗﻲ ( و‬
‫اﻟوﺻﻲ اﻻﻣﯾر ﻋﺑد اﻻﻟﮫ وﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺑﯾت اﻟﻣﺎﻟك ( ) ‪ . ( 1‬ﻋﺑد اﻟرؤوف اﻟﻣﻧﺎوي‬
‫ﻣﺣﻣ =د ﻋﺑ د اﻟ رؤوفﻓﺗ * )ﻰ اﻟﺟﺑ ل ( * ) ‪ 1323‬؟ ‪ 1390 -‬ه = ‪- 1905‬‬
‫اﻟرؤوف ن ﻣﺣﻣ ود ‪ ،‬ﻣ ن ﺑﻧ ﻲ اﻻﻣ ﯾن ‪ ،‬ﻋ رف ﺑﻔﺗ ﻰ‬ ‫ﻋﺑد ﻋﻠ ﻲ ﺑ‬ ‫‪ 1970‬م ( ﺑن‬
‫اﻟﺟﺑل ‪:‬ن ﺑﻠ دة اﻟﺻ واﻧﺔ ‪ ،‬ﺑﻘﺿ ﺎء ﻣرﺟﻌﯾ ون ﻓ ﻲ ﻟﺑﻧ ﺎنﻛ ‪ .‬ﺎن أﺳ ﺗﺎذا‬ ‫ﺷ ﺎﻋر ﻣ‬
‫ﻟﻼدب اﻟﻌرﺑﻲ ﻓﻲ اﻟﻌراق ‪ ،‬ﻓﻣﻔﺗﺷﺎ ﻋﺎﻣﺎ ﺑ وزارة اﻟﺷ ؤون اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾ ﺔ ﺑﻠﺑﻧ ﺎن ‪.‬‬
‫دﯾواﻧﺎن ‪ ،‬ودﯾ وان ﺛﺎﻟ ث‬ ‫ﻟﮫ ) اﻟﻌواطف اﻟﺛﺎﺋرة ‪ -‬ط ( و ) ﺻﻘور ﻗرﯾش ‪ -‬ط (‬
‫ھﯾﺊ ﻟﻠطﺑﻊ ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﺑﺑﯾروت ودﻓن ﻓﻲ ﺑﻠدﺗﮫ ) ‪ ) * . ( 2‬اﻟﺑﺣراﻧﻲ ( * ) ‪- . . .‬‬
‫دﯾن‬ ‫ﻼل اﻟ‬ ‫ﺎﻟﻲ ‪ ،‬ﺟ‬ ‫‪ 1701‬م ( و اﻟﻣﻌ‬ ‫‪ 1113‬ه = ‪- . . .‬‬
‫رؤوف ‪ ،‬أﺑ‬ ‫د اﻟ‬ ‫ﻋﺑ‬
‫ﺔ‬ ‫وان ‪ -‬خﻲ( ﻣﻛﺗﺑ‬
‫ﻓ‬ ‫رﯾن ‪ .‬دﯾﮫ )‬
‫ﻟ‬ ‫ﻰ اﻟﺑﺣ‬ ‫ﺎﻋر إﻟ‪.‬‬
‫ﻧﺳ ‪ :‬ﺑﺗﮫ‬ ‫ﺷﻲ‬ ‫اﻟﺑﺣراﻧ‬
‫اﻟدراﺳﺎت اﻟﻌﻠﯾﺎ ﺑﺑﻐداد ) ‪. ( 3‬اﻟﻌﺑ دريﻋ =ﺎﻣر ﺑ ن ﻋﻣ رو ‪ 138‬اﻟﻌﺑ دري =‬
‫رزﯾن ﺑن ﻣﻌﺎوﯾﺔ ‪ 535‬اﻟﻌﺑدري = ﺑﯾﺑش ﺑن ﻣﺣﻣد ‪) * 582‬ھ ﺎﻣش ‪1 ) * ( 3‬‬
‫( ﻣﻌﺟم اﻟﻣؤﻟﻔﯾن اﻟﻌراﻗﯾﯾن ‪ 272 ، 104 : 2‬ورﺟﺎل اﻟﻔﻛر ‪ ( 2 ) . 364‬ﺟرﯾدة‬
‫وھﻛ ذا ﻋ رﻓﺗﮭم‬ ‫اﻟﺣﯾﺎة ‪ 10‬ﺗﺷرﯾن اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ 1970‬وﻣﺟﻠﺔ اﻻدﯾب ‪ :‬دﯾﺳﻣﺑر ‪1970‬‬
‫أﺣﻣ= د ﺑ ن‬ ‫اﻟﻌﺑ دري‬ ‫ﻣﺧطوط( ﺎت اﻟدراﺳ ﺎت ‪ ،‬اﻟ رﻗم ‪. 145‬‬ ‫‪3 ) . 255 : 3‬‬
‫ﻋﻠﻲ ‪ 678‬اﻟﻌﺑدري =ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪ ،‬ﺑﻌ د ‪688‬اﻟﻌﺑدرﯾ ﺔﺳ =ﯾدة ﺑﻧ ت ﻋﺑ د‬
‫ﻋﺑ ( د‬ ‫ﻲ ‪ 647‬اﻟ* ) دھﻠوي ( * ) ‪ 1355 - 1286‬ه = ‪ 1936 - 1869‬م‬ ‫اﻟﻐﻧ‬
‫ﺎر‬ ‫دﯾ‬ ‫ن أﺣﻣ‬ ‫ﺎر ﺑ‬ ‫ﯾن ﯾ‬ ‫ﯾم ﺣﺳ‬ ‫ن ﻋظ‬ ‫داﯾﺎر ﺑ‬ ‫نﺧ‬
‫أﺑو اﻟﻔﯾض وأﺑ و اﻻﺳ ﻌﺎد ‪:‬‬ ‫اﻟﻣﺑﺎرﻛﺷﺎھوي اﻟﺑﻛري اﻟﺻدﯾﻘﻲ اﻟﺣﻧﻔﻲ اﻟدھﻠوي ‪،‬‬
‫ﺎن ‪.‬ﻣ ن اﻟﻣدرﺳ ﯾن ﺑ ﺎﻟﺣرم اﻟﻣﻛ ﻲ ﻟ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﺑﻣﻛ ﺔ‬‫ﻣوﻟ‪ .‬ده ووﻓﺎﺗ ﮫ ﻛ‬ ‫ﻋﺎﻟم ﺑ ﺎﻟﺗراﺟم‬
‫ر‬ ‫ث ﻋﺷ‬ ‫رن اﻟﺛﺎﻟ‬ ‫ل اﻟﻘ‬ ‫ﺎء أواﺋ‬ ‫ﺎ‬
‫ﺎﻟﻲ) ‪ ،‬ﺑﺄﺑﻧ‬ ‫ﻣﻧﮭ‬
‫ﺂﻟﯾف ‪،‬اﻟﻣﺗﻌ‬
‫ك‬ ‫ﯾض ﺗاﻟﻣﻠ‬
‫اﻟﻣوارﯾ) د ‪ ،‬ﻓ ﻲ ﺑرﻧ ﺎﻣﺞ ﻛﺗ ب اﻻﺳ ﺎﻧﯾد ‪ -‬خ ( و )‬ ‫ذب خ ( و‬‫واﻟﺗ أﻋ واﻟﻲ ‪-‬‬
‫ﺳرد اﻟﻧﻘول ﻓﻲ ﺗراﺟم اﻟﻔﺣول ‪ -‬خ ( ‪ :‬و ) وﻻة ﻣﻛﺔ ﺑﻌد اﻟﻔﺎﺳﻲ ‪ -‬ط ( ﺻﻐﯾر‬
‫‪ ،‬ﺟﻌﻠﮫ ذﯾﻼ ﻟﺷﻔﺎء اﻟﻐرام ﺑﺄﺧﺑﺎر اﻟﺑﻠد اﻟﺣرام ﻟﻠﺗﻘﻲ اﻟﻔﺎﺳﻲ ‪ ،‬وطﺑﻊ ﻣﻠﺣﻘ ﺎ ﺑ ﮫ ‪،‬‬
‫‪845‬ﻲ) اﻟﺳ ﻧﺔ اﻟﺗ ﻲ ﻋ زل ﻓﯾﮭ ﺎ‬ ‫ﻓﻛﻣﻠت ﻓﯾﮫ ﺳﻠﺳﻠﺔ ﻣن ﺗوﻟوا ﻣﻛ ﺔ ﻣ ن ﺳ ﻧﺔ وھ‬
‫ﻓﯾﮭ ﺎ اﻟﻣﻠ ك ﺳ ﻌود ﺑ ن ﻋﺑ د‬ ‫‪ 1373‬ه‬
‫ﺑرﻛ ﺎت ﺑ ن ﺣﺳ إﻟ ‪،‬ن (اﻟﺗﻰ ﺳ ﻲ وﻟﻧﺔ ﻲ‬
‫اﻟﻧﺷ ) ر ﻓ ﻲ ذﻛ ر اﻻﻋﯾ ﺎن ﻣ ن ﻛ ل ﻋﺻ ر ‪ -‬خ (‬ ‫اﻟطﯾﺑ زﺔ ‪ .‬و‬‫اﻻزھ ﺎر اﻟﻌزﯾ‬
‫ﺑﻐﯾ) ﺔ اﻻدﯾ ب اﻟﻣ ﺎھر ‪ -‬خ (ﺛﺑﺗ ﮫ ‪ ،‬وﻧﺛ) ر اﻟﻣ ﺂﺛر‬ ‫ﻣرﺗب ﻋﻠ ﻰ اﻟطﺑﻘ ﺎت ‪ ،‬و‬
‫ﻓﯾﻣن أدرﻛﺗﮫ ﻣن اﻻﻛﺎﺑر ( وﻏﯾر ذﻟك ‪.‬وﻛﺎن ﻗد ﺟﻌل ﻣﻛﺗﺑﺗﮫ وﻗﻔﺎ ﻗﺑل وﻓﺎﺗ ﮫ ‪،‬‬
‫ﺛم ﻧﻘﻠت ﻣﻊ ﻣؤﻟﻔﺎﺗﮫ إﻟﻰ ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣرم ﺑﻣﻛﺔ ‪ .‬ورأﯾت ﻓﻲ ﺻدر ﻛﺗﺎب ﻟﮫ ﺳﻣﺎه )‬
‫اﻻزھ ﺎر‬ ‫أزھ ﺎر اﻟﺑﺳ ﺗﺎن ﻓ ﻲ طﺑﻘ ﺎت اﻻﻋﯾ وھﺎن ‪-‬و خﺟ ( زء ﻣ ن ﻛﺗﺎﺑ ﮫ )‬
‫اﻟﻣﻛ ‪ -‬ﻲ وطﻧ ﺎ وإﻗﺎﻣ ﺔ وإن ﺷ ﺎء‬ ‫اﻟطﯾﺑﺔ اﻟﻧﺷر ( ﻗوﻟﮫ ﺑﺧطﮫ ‪ ) :‬ﻟﺟﺎﻣﻌﮫ ‪ -‬ﻓﻼن‬
‫اﻟﻘرﻏ وﻟﻲ ( * ) ‪- 1324‬‬ ‫ﷲ اﻟﻣ دﻧﻲ ﻣوﺗوﻟﻛﻧ ﺎ ! (ﮫ ﺗ وﻓﻲ ﺑﻣﻛ ﺔ ) ‪) * . ( 1‬‬
‫ﺄدب ﺑﻐ دادي ‪ ،‬ﻟ ﮫ‬ ‫‪ 1381‬ه = ‪1961 - 1906‬ﻋﺑم ( د اﻟﺳ ر ﺗﺎاﻟﻘرﻏ ﻣﺗ وﻟﻲ ‪:‬‬
‫ﺎب‬ ‫اﻻﻟﻌ‬
‫داث ( وان ‪ ،‬و )‬ ‫دﯾ‬ ‫ﻛﺗﺑ ‪ .‬ﮫ اﻟﻣطﺑوﻋ ﻣﺳ ﺔ )رﺣﯾﺎت اﻻﺣ‬ ‫ﻣ ﻧظ ن م‬
‫ﻰ*)‬ ‫اﻟﻣﺛﻧ‬
‫رب ( و )‬ ‫ﺎرﯾﺦ اﻟﻌ‬ ‫ﺎن اﻟﻌرواﯾ راق (‬
‫ﺎت وﻣ ) ن ﺗ‬ ‫اﻟﺷ ﻌﺑﯾﺔ ﻟﻔﺗﯾ‬
‫‪ 787‬ذت ﻧﺳ ﺑﮫ‬ ‫وﻣﺟﻠ‪ .‬ﺔ اﻟﺣ ﺞ ‪: 6‬وأﺧ‬ ‫ھ ﺎﻣش ‪) * ( 2‬ﻣ ‪( 1‬ذﻛرات اﻟﻣؤﻟ ف‬
‫واﻧظر اﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ‬ ‫ﻋﻣﺎ ﺟﺎء ﻓﻲ ﺻدر ﻛﺗﺎﺑﮫ ) ﻓﯾض اﻟﻣﻠك اﻟﻣﺗﻌﺎﻟﻲ ( ‪.‬‬
‫‪ . 193 : 3‬اﺑن ﺣﺎرﺛﺔ اﻟﺷﯾﺑﺎﻧﻲ ( و )أﺑو ﻋﺑد ﷲ اﻟﺻ ﻐﯾر (ﻣﺳ رﺣﯾﺔ ) ‪. ( 1‬‬
‫ﻋﺑد( ﺳﻌد ﺑن ﺟﺷ م ﺑ ن ﻗ ﯾس‬ ‫* ) ﻋﺑد ﺳﻌد ( * ) ‪. . . - . . . = . . . - . . .‬‬
‫ﻟﺑﻌض ﺑﻧﯾ ﮫ ﺷ ﮭرة ) ‪. ( 2‬‬ ‫‪ ،‬ﻣن ﺑﻧﻲ ﺑﻛر ﺑن واﺋل ‪ ،‬ﻣن ﻋدﻧﺎن ‪ :‬ﺟد ﺟﺎھﻠﻲ ‪.‬‬
‫اﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم = ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ‪ 660‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم = ﻣﺣﻣد ﺑن‬
‫ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ) ‪ ( 749‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم = أﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ‪931‬اﺑن ﻋﺑد اﻟﺳ ﻼم =‬
‫ﻣﺣﻣ= د ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺳ ﻼم ) ‪) * ( 1214‬‬ ‫‪995‬ن ﻋﺑ د اﻟﺳ ﻼم‬ ‫ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد اﺑ‬
‫ﻣﻌﺟ م اﻟﻣ ؤﻟﻔﯾن اﻟﻌ راﻗﯾﯾن ‪ 278 : 2‬واﻟﻔوﻟﻛﻠ ور ‪( 2 ) . 5‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬
‫ﺎﻧﻲ ( * ) ‪ 1078 - 971‬ه = ‪ 1668 - 1563‬م (‬ ‫ﺔ اﻻرب ‪. 279‬اﻟﻠﻘ* )‬ ‫ﻧﮭﺎﯾ‬
‫ﯾﺦ اﻟﻣﻠﻛﯾ ﺔ ﻓ ﻲ وﻗﺗ ﮫ‬ ‫ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑ ن إﺑ راھﯾم ﺑ ن إﺑ راھﯾم اﻟﻠﻘ ﺎﻧﻲ اﻟﻣﺻ ﺷري ‪:‬‬
‫إﺗﺣ ﺎف‬ ‫رح اﻟﻣﻧظوﻣ ﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾ ﺔ ‪-‬ﻓ ط (ﻲ اﻟﻌﻘﺎﺋ د ‪ ،‬و )‬ ‫ﺷ‪ .‬ﮫ)‬ ‫ﺑﺎﻟﻘ ﺎھرةﻟ‬
‫وھرة ﻓﻣ ن ﺗﺻ ﻧﯾف واﻟ ده ‪ ،‬و )‬ ‫اﻟﻣرﯾ د ﺷ رح ﺟ وھرة اﻟﺗوﺣﯾ داﻟﺟ‪ -‬طأﻣ( ﺎ‬
‫اﻟﺳراج اﻟوھﺎج ﻓﻲ اﻟﻛﻼم ﻋﻠﻰ اﻻﺳراء واﻟﻣﻌراج ‪ -‬خ ( ) ‪ ) * . ( 1‬اﺑن ﻏﺎﻧم‬
‫‪ 1280‬مﻼم( ﺑ ن أﺣﻣ د ﺑ ن ﻏ ﺎﻧم * )‬ ‫( * ) ‪ 678 - . . .‬ه = ‪.‬‬
‫ﻋﺑ ‪ . .‬د‪ -‬اﻟﺳ‬
‫واﻟﯾواﻗﯾ ت اﻟﺛﻣﯾﻧ ﺔ ‪201‬واﻟﺧزاﻧ ﺔ‬ ‫ﺧﻼﺻ ﺔ اﻻﺛ ر ‪416 : 2‬‬ ‫ھﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 1‬‬
‫ﺎت ‪1592‬‬ ‫‪ Brock‬م اﻟﻣطﺑوﻋ‬ ‫ﺔ ‪ 264 : 3‬و ‪ . S . 2 : 419‬وﻣﻌﺟ‬ ‫اﻟﺗﯾﻣورﯾ‬
‫‪ . 35‬ﻲ ‪ ،‬ﻋ ز اﻟ واﻋدﯾن ‪:‬ظ ‪ ،‬ﻟ ﮫ ﻧظ م‬ ‫واﻧظ ر ﻓﮭرﺳ ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪: 2‬‬
‫اﻟﻣﻘدﺳ‬
‫ﺎظرات ﻟ ﮫ ﻣ ﻊ‬ ‫ﻣﻧ ‪ -‬ط (‬‫ﺎھرة ‪.‬ن ﻛﺗﺑ ﺗﻔﻠﮫ ) ﯾس إﺑﻠ ﯾس‬ ‫ﻣ‬ ‫وﻧﺛ ﺗ ر ‪.‬وﻓﻲ ﺑﺎﻟﻘ‬
‫اﻟﺷﯾطﺎن ! ‪ ،‬و ) ﺣل اﻟرﻣوز ‪ -‬ط ( ﺗﺻوف ‪ ،‬و ) اﻟروض اﻻﻧﯾق ( ﻣواﻋظ ‪،‬‬
‫ﺣﻛ م اﻟطﯾ ور واﻻزھ ﺎر ‪ -‬إﻓط ( وراد) اﻻﺣ د ﻋ ن‬ ‫ف ﻋاﻻﺳ ن ر‬ ‫ﻛﺷو ) ار‬
‫ﻓﻲ (ﺟزء ﻟطﯾف اﻗﺗﻧﯾت ﻧﺳﺧﺔ ﻣﻧ ﮫ ﻛﺗﺑ ت ﺳ ﻧﺔ ‪ 778‬هواﺳ ﻣﮫ‬ ‫أﻓراد اﻟﻌدد ‪ -‬خ‬
‫ﻋﻠﯾﮭﺎ )ﻋز اﻟدﯾن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم اﻟﻣﻘدﺳوھ ﻲذا( ﯾ دﻓﻊ رواﯾ ﺔ ﻣ ن ﺳ ﻣﺎه )ﻣﺣﻣ د‬
‫ﻛﻣ ) ﺎ ﻓ ﻲ اﻟﻧﺷ رة ( ) ‪1‬‬ ‫ﺑن ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ( و ) دﯾوان ﺷﻌر ‪ -‬خ ( ﻓﻲ ‪62‬ورﻗ ﺔ‬
‫ﺎن ‪190 : 4‬‬ ‫ذھب ‪5‬وﻣ‪362 :‬رآة اﻟﺟﻧ‬ ‫( *ھ) ﺎﻣش ‪( 2‬ﺷ* ) ‪( 1‬ذرات اﻟ‬
‫وﻓﮭرﺳ ت اﻟﻛﺗﺑﺧﺎﻧ ﺔ ‪76 : 2‬‬ ‫وﻛﺷ ف اﻟظﻧ ون ‪463‬‬ ‫واﻟﺑداﯾﺔ واﻟﻧﮭﺎﯾﺔ ‪289 : 13‬‬
‫‪ 217‬ﻲ ھدﯾ ﺔ اﻟﻌ ﺎرﻓﯾن ‪: 1‬‬ ‫وھ ‪: 3‬و ﻓ‬
‫واﻟﺧزاﻧ ﺔ اﻟﺗﯾﻣورﯾ ﺔ‬ ‫و ﺛ‪ 80‬م ‪687 : 7‬‬
‫وﻓ ( ﻲ ﻣﻌﺟ م اﻟﻣطﺑوﻋ ﺎت ‪) 196‬ﻣﺣﻣ د‬ ‫‪ ) 571‬ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن أﺣﻣد‬
‫‪* . 33‬د )اﻟﺳ ﻼم اﻟﺑﻐ دادي ( * ) ‪- 776‬‬ ‫وﻧﺷ رة ‪ : 2‬ﻋﺑ‬ ‫ﺑ ن ﻋﺑ د اﻟﺳ ﻼم ( ‪.‬‬
‫‪ 859‬ه = ‪1455 - 1374‬ﻋﺑدم (اﻟﺳﻼم ﺑن أﺣﻣد ﺑن ﻋﺑ د اﻟﻣ ﻧﻌم اﻟﺑﻐ دادي ﺛ م‬
‫دادي ‪.‬ﺎم ﺑ رﺣﻼت ﻛﺛﯾ رة‬ ‫اﻟﻘﺎھري ‪ ،‬اﻟﺣﻧﺑﻠﻲ ﺛم اﻟﺣﻧﻔﻲ ‪:‬ﻓﺎﺿل ﻣﺷﺎرك ‪ ،‬ﺑﻐ ﻗ‬
‫اﻟﻘﺎھرة ‪.‬ﺎل ﻋﻣ ره ﺣﺗ ﻰ ﻛأﻛﺛ ﺎنر ﻓﺿ ﻼء اﻟ دﯾﺎر اﻟﻣﺻ رﯾﺔ‬ ‫‪ .‬واﺳﺗﻘر ﻓﻲ وط‬
‫ﻋﻠ ﻰ‬ ‫ﺑﺟﻣ ‪ .‬ﻊ ﻣﻧظوﻣﺎﺗ ﮫ ﻓ ﻲدﯾ) وان (‬ ‫ﺎن ﺳ رﯾﻊﺑ اﻟ دأ ﻧظم‬ ‫ﻣ ن ﺗﻼﻣﯾوﻛ ذه ‪.‬‬
‫ﺎﻏوﺟﻲ‬ ‫ﺗﻌ ) ﻋﻠ ﺎﻟﯾق (ﻰ إﯾﺳ‬
‫وﻟﮫ ‪ .‬ﮫ‬ ‫ﺔ ﻣﻧ‬ ‫ب ﻗطﻌ‬ ‫م ‪ ،‬وﻛﺗ‬ ‫روف اﻟﻣﻌﺟ‬
‫ﮭب اﻟﺳ ﺧﺎوي ﻓ ﻲ‬ ‫أﺳ ﺔ ‪.‬‬ ‫ﺳ ﯾﺔ واﻻﻟﻔﯾ ﺔ واﻟﺗوﺿ ﯾﺢ ﻣﻣ ﺎ أﻣ ﻼه ﻋﻠ ﻰ اﻟطﻠﺑ‬
‫ﮫ ) ‪( 1‬ﺳ ‪ ) * .‬ﻛﯾرج ( * ) ‪ 1250 - 1145‬ه = ‪ 1834 - 1732‬م (‬ ‫ﺗرﺟﻣﺗ‬
‫ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑن أﺣﻣد ﺳﻛﯾرج ‪ ،‬أﺑو ﻣﺣﻣد ‪ :‬ﻣؤرخ ‪ ،‬ﻓﻘﯾﮫ ﻣﺎﻟﻛﻲ ‪ .‬ﻣوﻟده ووﻓﺎﺗﮫ‬
‫ﻓﻲ ﺗطوان ‪ .‬ﺗﻌﻠم ﺑﮭﺎ وﺑﺎﻟﻘروﯾﯾن ﺑﻔﺎس ‪ .‬وﻋﻣر طوﯾﻼ ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﺣﺗرف ) اﻟﻌداﻟﺔ‬
‫( وﻗﺎل ﻣؤرخ ﺗطوان ‪ ) :‬ﻛﺎﻧت ﻓﯾﮫ دﻋﺎﺑﺔ واﺳﺗﮭزاء ﺑﺎﻟدﻧﯾﺎ وﻣﺎ ﻓﯾﮭﺎ ( وﺻﻧف‬
‫ﺗﺎرﯾﺧﺎ ﻟﺑﻠده ﺳﻣﺎه )ﻧزھﺔ اﻻﺧوان ‪ ،‬وﺳﻠوة اﻻﺣزان ‪ ،‬ﻓﻲ اﻻﺧﺑﺎر اﻟواردة ﻓ ﻲ‬
‫ﺑﻧﺎء ﺗطوان ‪ ،‬وﻣن ﺣﻛم ﻓﯾﮭﺎ أو ﺗﻘرر ﻣن اﻻﻋﯾﺎن ‪ -‬خ ( ﻧﺣو ‪ 80‬ﺻﻔﺣﺔ ﻣﻧﮫ ‪،‬‬
‫ﻲ ( * ) ‪ 187 - 91‬ه = ‪ 803 - 710‬م (‬ ‫ق)‪)*.(2‬‬
‫اﻟﻣﻼﺋ‬ ‫ﺎ اﻟﺗﺣﻘﯾ‬ ‫ﯾﻌوزھ‬
‫ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﺑن ﺣ رب اﻟﻧﮭ دي اﻟﻣﻼﺋ ﻲ ‪ ،‬أﺑوﺑﻛراﻟﺑﺻ ر ﺛ م اﻟﻛ وﻓﻲﻣ ‪ :‬ن ﺣﻔ ﺎظ‬
‫اﻟﺣدﯾث ‪ .‬ﺛﻘﺔ ﻋﻧد أھل اﻟﻛوﻓﺔ ‪ ،‬واﺳﺗﻧﻛر اﻟﺑﻐدادﯾون ﺑﻌض ﺣدﯾﺛﮫ ‪ .‬ﻛﺎن ﯾﺟﻠس‬
‫اﻟﺿ وء ‪: 4 :‬‬‫ﻲ اﻟﺳ ﻧﺔ ﻣ رة ‪ ،‬ﻣﺟﻠﺳ ﺎ ﻋﺎﻣ ﺎ ) ‪* . ( 3‬ھ) ﺎﻣش ‪( 1 ) * ( 3‬‬ ‫ﻓ‬
‫‪ 203 - 198‬وﻣوﻟده ﻋن ﺧطﮫ ‪2 ) .‬ﺗ ( ﺎرﯾﺦ ﺗط وان ‪48 : 1‬وﻣﺧﺗﺻ ره ‪305‬‬
‫ودﻟﯾل ﻣ ؤرخ اﻟﻣﻐ رب اﻟطﺑﻌ ﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ﺔ ‪( 3 ) . 62 : 1‬ﺗ ذﻛرةاﻟﺣﻔ ﺎظ ‪249 : 1‬‬
‫واﻟﺗﺑﯾﺎن ‪ -‬خ ‪ .‬واﻟﻠﺑﺎب ‪ 196 : 3‬وﺗﮭذﯾب اﻟﺗﮭذﯾب ‪316 : 6‬‬
‫وإﻟ ‪ .‬ﻰ ھﻧ ﺎ اﻧﺗﮭ ﻰ‬
‫اﻟﻣﺟﻠد‬

You might also like