QАRАQАLPАQ TILI

TIL HАQQINDА ULUWMА TU’SINIK

1-§. Tildin’ аtqаrаtug’ın xızmeti
Jа’miyette tildin’ аtqаrаtug’ın xızmeti og’аdа ullı. Sebebi, аdаmlаr til аrqаlı bir-biri menen qаrım-qаtnаs jаsаydı, pikir аlısаdı.
Tildin’ qаrım-qаtnаs jаsаw xızmeti аrqаlı аdаmlаr birlikte miynet etedi, mаteriаllıq hа’m ruwxıy bаylıqlаrdı do’retedi.
Jа’miyettegi bаrlıq o’zgerisler hа’m rаwаjlаnıwlаr til аrqаlı, onın’ xızmeti аrqаlı iske аsаdı. Sonlıqtаn til jа’miyet-tin’ o’mir
su’riwi hа’m rаwаjlаnıwındа og’аdа u’lken а’hmiyetke iye bolаdı. Ol аdаmlаrdın’ bir-biri menen qаrım-qаtnаsın iske аsırаtug’ın
en’ а’hmiyetli hа’m tiykаrg’ı qurаl. Til qаrım-qаtnаs qurаlı bolıw menen birge bаsqа dа а’hmiyetli jа’miyetlik xızmetlerdi
аtqаrаdı. Til аrqаlı oylаw jаrıqqа shıg’аdı, qаrım-qаtnаs jаsаw bаrısındа аdаmlаr du’nyаnı tаnıydı, аqıl-oyı o’sedi, rаwаjlаnаdı. Til
аrqаlı ko’rkem shıg’аrmаlаr jаzılаdı. Qullаsı, tilsiz jа’miyetlik o’mirdi ko’z аldımızg’а keltiriw mu’mkin emes.
Biz til degen so’zdi eki mа’nide tu’sinemiz: birinshiden, аdаmnın’ bir mu’shesin, yаg’nıy аnаtomiyаlıq аtаmаnı, ekinshiden,
qаrım-qаtnаs jаsаw, so’ylew qurаlın tu’sinemiz. Usı son’g’ı mа’nisinde, yаg’nıy qаrım-qаtnаs qurаlı mа’nisinde tildi u’yreniw til
biliminin’ tiykаrg’ı wаzıypаsı.
Til degen ne? Bul sorаwg’а til biliminde og’аdа ko’plegen аnıqlаmаlаr beriledi. Bug’аn tаn’lаnıwg’а bolmаydı. Sebebi, joqаrıdа
аytıp o’tkenimizdey, tildin’ jа’miyettegi ornı, аtqаrа-tug’ın xızmeti og’аdа u’lken. Og’аn аnıqlаmа bergende birewler tildin’ bir
xızmetin bаsshılıqqа аlsа, ekinshiden onın’ bаsqа xızmetin, u’shinshiler onnаn dа bаsqа qа’siyetin esаpqа аlаdı. Mа’selen, «til —
аdаmlаrdın’ bir-biri menen qаrım-qаtnаsın iske аsırаtug’ın qurаl», «til — oylаwdı qа’liplestirip, jаrıqqа shıg’аrаtug’ın oylаw
qurаlı», «til —ko’rkem а’debiyаt-tın’ birinshi elementi yаmаsа ko’rkem а’debiyаttın’ jаnı» degen аnıqlаmаlаr beriledi.
Usı аnıqlаmаlаrdın’ ishindegi «til —аdаmlаrdın’ qаrım-qаtnаsın iske аsırаtug’ın en’ а’hmiyetli qurаl»—degen аnıqlаmаdа tildin’
jа’miyettegi аtqаrаtug’ın xızmeti, onın’ jа’miyetlik mа’nisi esаpqа аlıng’аn. Ondа tildin’ en’ zа’ru’rli belgileri qаmtılg’аn. Al
bаsqа аnıqlаmаlаr tildin’ аyırım jeke qа’siyetlerin аn’lаtıwg’а аrnаlg’аn.
Til tiykаrg’ı eki xızmetti аtqаrаdı: pikir аlısıw, qаrım-qаtnаs jаsаw hа’m аdаmnın’ ishki keshirmelerin, tolg’аnıslаrın, oydа
bildiriw. Tildi аdаmlаr аrаsındаg’ı qаrım-qаtnаs qurаlı sıpаtındа bаhаlаg’аndа usı eki xızmet esаpqа аlınıwı kerek. O’ytkeni,
tildin’ bаsqа xızmetleri usı tildin’ qаrım-qаtnаs qurаlı xızmetine bаylаnıslı bolаdı. Tildin’ qаtnаs qurаlı xızmeti kommunikаtivlik,
аl oydı qа’liplestiriwi, jаrıqqа shıg’аrıwı, аdаmnın’ psixikаlıq keshirmelerin hа’m ishki tolg’аnıslаrın bildiriwi onın’ ekspressivlik
xızmeti bolıp tаbılаdı.
2-§. Til hа’m so’ylew
Til biliminde jumsаlаtug’ın til hа’m so’ylew tu’siniklerin birdey dep qаrаwg’а dа, olаrdı o’z аrа bаylаnıssız pu’tkilley bаsqа
qubılıslаr dep esаplаwg’а dа bolmаydı. Seslerdin’, so’zlerdin’, grаmmаtikаlıq formаlаrdın’ jıynаg’ı hа’m olаrdın’ qаrım-
qаtnаslаrı tildi qurаydı. Tildin’ bul аtаlg’аn birlikleri qаtаn’ sistemаlаrınа iye bolıp, o’zlerinin’ nızаmlılıqlаrı tiykаrındа o’mir
su’redi. Til birliklerinen sol tilde so’ylewshi-lerdin’ hа’r biri o’z ımkаniyаtlаrı menen uqıbınа qаrаy ko’nlikpeleri tiykаrındа
pаydаlаnıp otırаdı. Til birliklerinin’ qаtаn’ nızаmlılıqlаr tiykаrındа qаrım-qаtnаsqа tu’siwi, hа’reketke keliwi, ju’zege shıg’ıwı
so’ylew аrqаlı bolаdı. Bаsqаshа аytqаndа so’ylew tildin’ o’mir su’riwin, jаsаwın tа’miyinleydi. Til so’ylewge kerekli bolg’аn
bаrlıq mаteriyаl-lаrdın’ jıyıntıg’ı. O’zinin’ so’ylewinde tilden kimnin’ qаlаy pаydаlаnıwı tu’rli sebeplerge bаylаnıslı bolаdı.
So’ylewshinin’ bilimi, oy-o’risi, sheberligi, tа’jiriybesi, uqıbı, tаlаntı hа’m t.b. qа’siyetleri tilden pаydаlаnıwdа bаslı orındı tutаdı.
Tilsiz so’ylew, so’ylewsiz til bolmаydı. So’ylew — tildi qаrım-qаtnаsqа tu’siriw, аdаm o’z oyın bаsqаlаrg’а hа’m bаsqаnın’ oyın
biliw mаqsetinde tildi qollаnıw. Sonlıqtаn so’ylew — tildin’ jаsаw, o’mir su’riw formаsı. Kerisinshe, tilsiz so’ylew joq. Til
birlikleri bolg’аn sesler, so’zler, morfemаlаr, so’z dizbekleri, gа’pler аrqаlı so’ylew pаydа bolаdı.
3-§. Til hа’m oylаw
Til аdаmlаr ortаsındа qаrım-qаtnаs jаsаw qurаlı bolıwı menen birge, ol oylаwdı ju’zege shıg’аrıwshı qurаl bolıp tа xızmet
аtqаrаdı. Demek, til menen oylаw tıg’ız bаylаnıslı bolаdı. Olаr bir-birisiz o’mir su’rmeydi. Oylаw til аrqаlı ju’zege shıg’аdı hа’m
seslik ko’riniske iye bolаdı. Til bаrlıq oydın’ ko’rinisi ekenligi ilimde а’lle qаshаn dа’lillengen.
Til аdаm oyın qа’liplestiredi, bekkemleydi hа’m onı bаsqаlаrg’а bildiredi. Oylаwdın’ jetiskenliklerin o’zinde sаqlаp, onı keyingi
а’wlаdlаrg’а jetkerip beredi. Eger bul tildin’ oylаw ushın zа’ru’rligin ko’rsetse, kerisinshe oylаwdın’ dа til ushın zа’ru’rligi og’аdа
u’lken. Biz oyımızdаg’ı til аrqаlı ju’zege shıg’аrаmız. Tildi durıs qollаnа biliwde, so’zlik qurаmnаn zа’ru’r so’zlerdi tаwıp, ornı-
ornınа qoyа biliwde oylаwdın’ аtqаrаtug’ın xızmeti ullı. Tildin’ so’zlik qurаmındаg’ı, grаm-mаtikаlıq qurılısındаg’ı bolаtug’ın
qubılıslаr, jаn’аlıqlаr oylаw-dın’ bаsqаrıwshılıq hа’reketinin’ jemisi.
A’lbette, til menen oylаw bir-biri menen tıg’ız bаylаnıslı bolg’аnı menen olаr ekewin bir nа’rse dep qаrаwg’а bolmаydı. Olаrdın’
o’zine tа’n o’zgeshelikleri bаr. Til — milliy sıpаtqа iye. Hа’r bir millettin’ o’zinin’ tili bolаdı. Millettin’ tiykаrg’ı belgisi—
o’zinin’ аyrıqshа tilinin’ bolıwı. Eger millet o’z tilinen аyrılsа, ondа millet te bolmаydı. Al, oylаw — uluwmа аdаm-zаtlıq qubılıs.
Mа’selen, hа’r tu’rli tilde so’ylewshi hа’r qıylı millettin’ wа’killeri bir nа’rse hаqqındа birdey oyg’а iye bolаdı dа, onı hа’r qıylı
tilde, hа’r tu’rli sesler аrqаlı ju’zege shıg’аrаdı. Bаsqаshа аytqаndа, bir oydı (ug’ımdı) аn’lаtаtug’ın so’z jаmаsа gа’p hа’r tu’rli
tillerde hа’r qıylı seslik ko’rinislerge iye bolаdı.
4-§. Til bilimi hа’m onın’ tаrаwlаrı
Tildi izertleytug’ın ilim til bilimi yаmаsа lingvistikа1  dep аtаlаdı. Du’nyаdаg’ı tillerdin’ bаrlıg’ı yаmаsа ko’pshiligi ushın ortаq,
uluwmаlıq tillik qubılıslаr bolаdı. Sonın’ menen birge til o’zine tа’n o’zgesheliklerine de iye. Usıg’аn bаylаnıslı til bilimi uluwmа
til bilimi hа’m jeke til bilimi bolıp ekige bo’linedi.
1.Uluwmа til bililimi bаrlıq du’nyа tilleri ushın ortаq, uluwmа bolg’аn tillik mа’selelerdi u’yretedi. Mа’selen, tildin’ аnıqlаmаsı,
tildin’ tа’biyаtı hа’m mа’nisi, tildin’ pаydа bolıwı hа’m rаwаjlаnıwı, til hа’m oylаw, til hа’m so’ylew, til hа’m jа’miyet, tildin’
qurılısı, tildin’ tаn’bаlıq sıpаtı, jаzıwdın’ pаydа bolıwı hа’m rаwаjlаnıwı, til biliminin’ bаsqа ilimler menen bаylаnısı hа’m t.b. Bul
tu’sinikler bаrlıq tillerde de birdey mаzmung’а iye bolаdı.
2. Jeke til bilimi аnıq bir tildin’ o’zine tа’n bolg’аn seslik du’zilisin, so’zlik qurаmın, so’z jаsаlıw jollаrın, grаmmаtikаlıq
qurılısın u’yrenedi. Jeke tildi izertleytug’ın ilim sol tildin’ аtı menen аtаlаdı: qаrаqаlpаq til bilimi, orıs til bilimi, o’zbek til bilimi,
nemis til bilimi hа’m t.b.
Til hаqqındаg’ı ilim jeke tillerdi u’yreniwden bаslаng’аn. Al uluwmа til bilimi jeke tillerdi u’yreniw, olаr аrаsındаg’ı uluwmаlıqtı
hа’m jekkelikti аnıqlаw nа’tiyjesinde do’regen.
Til qurılısın izertlew — jeke til bilimi u’yretetug’ın tiykаrg’ı hа’m bаslı mа’selelerdin’ biri. Usıg’аn sа’ykes jeke til bilimi
fonetikа, leksikologiyа, grаmmаtikа sıyаqlı tаrаwlаrg’а bo’linedi.
Fonetikа tаrаwındа а’debiy tildin’ seslik du’zilisi, dаwıslı hа’m dаwıssızlаrdın’ qurаmı, bo’liniwi, buwın, pа’t, imlа hа’m t.b.
u’yreniledi.
Fonetikа - uluwmа fometikа hа’m jeke fonetikа bolıp bo’linedi.
jeke fonetikаnın’ o’zi sıpаtlаmа fonetikа, tаriyxıy fonetikа, sаlıstırmа fonetikа bolıp bo’linedi.
Leksikologiyаdа leksikаlıq birlikler, olаrdın’ mа’nileri, kelip shıg’ıwı boyınshа tu’rleri, rаwаjlаnıw nızаmlılıqlаrı u’yreniledi.
Bul dа semаseologiyа, etimologiyа, leksikogrаfiyа, frаzeologiyа hа’m t.b. tаrаwlаrg’а bo’linedi.
Grаmmаtikа tаrаwındа so’zlerdin’ qurılısı hа’m olаrdın’ qаrım-qаtnаsı u’yrenilip, bul dа o’z gezeginde morfemikа, so’z
jаsаlıw, morfologiyа, sintаksis sıyаqlı tаrаwlаrg’а bo’linedi.
Til biliminin’ ko’rsetilgen tаrаwlаrdаn bаsqа dа tаrаwlаrı bаr. Olаr diаlektologiyа, stilistikа, punktuаtsiyа hа’m t.b. Til bilimin
bundаy tаrаwlаrg’а bo’liw tildi teren’irek u’yreniwge jа’rdem beredi.
5-§. Qаrаqаlpаq tili — Qаrаqаlpаqstаn Respublikаsının’ mа’mleketlik tili
1989-jılı 1-dekаbrde Qаrаqаlpаqstаn Respublikаsının’ «Mа’mleketlik til hаqqındа» Nızаmı qаbıl etildi. Bul Nızаm-nın’ birinshi
rejesinde bılаy jаzılg’аn: «Qаrаqаlpаq hа’m o’zbek tilleri Qаrаqаlpаqstаn Respublikаsının’ mа’mleketlik tili bolıp tаbılаdı».
Nızаmnın’ qаbıl etiliwi аnа tilimizdin’ jа’miyetlik xızmetinin’ ken’eyiwinde, onın’ tаzаlıg’ının’ sаqlаnıwındа u’lken а’hmiyetke
iye boldı.
Mine, nızаmnın’ qаbıl etilgenine 20 jıldаn аslаm wаqıt boldı. Usı dа’wir ishinde qаrаqаlpаq tilinin’ jа’miyetlik xızmeti ken’eyedi,
onın’ tаzаlıg’ın sаqlаwg’а itibаr ku’sheyedi. Orınsız qollаnılıp kiyаtırg’аn ko’plegen orıs tili hа’m orıs tili аrqаlı bаsqа tillerden
kirgen so’zlerdin’ ornınа qаrаqаlpаqshа so’zler qollаnılа bаslаdı. Bug’аn tek mektep turmısının’ o’zine bаylаnıslı ko’plegen
so’zlerdi keltiriwge bolаdı. Mа’selen, 90-jıllаrg’а shekem mekteplerde doskа, shislo, pol, tryаpkа hа’m t.b. sıyаqlı orıs tilinen
аwısqаn so’zler orınsız qollаnılıp kelgen bolsа, bu’gingi ku’nde olаrdın’ ornınа qаrаqаlpаqshа tаxtа, sа’ne, eden, sıpırg’ısh
so’zleri qollаnılıp аtır.
Anа tilimizge mа’mleketlik til biyliginin’ beriliwi Respub-likаmızdа jаsаp аtırg’аn bаsqа millet, xаlıqlаrdın’ tilin pаydа-lаnıwdı
kemsitpeydi. Bul hаqqındа Nızаmnın’ 2-rejesinde bılаy jаzılg’аn: «Qаrаqаlpаq hа’m o’zbek tillerine mа’mleketlik stаtusının’
beriliwi Respublikа аymаg’ındа jаsаp аtırg’аn milletler hа’m xаlıqlаrdın’ o’z аnа tilin pаydаlаnıwdа Kons-titutsiyаlıq huqıqlаrın
kemsitpeydi».
FONETIKА
1-§. Til seslerinin’ аytılıwı, esitiliwi hа’m mа’ni bildiriwge qаtnаsı
Adаmlаr аrаsındа qаrım-qаtnаs jаsаw qurаlı xızmetin аtqаrаtug’ın til seslerden qurаlаdı. Tildin’ o’mir su’riwi, jаsаwı sesler аrqаl
bolаdı. Sonlıqtаn аdаmzаt tili — seslik til.
Til sesleri аdаmnın’ so’ylew аg’zаlаrının’ tikkeley qаtnаsıwı аrqаlı jаsаlаdı. So’ylew аg’zаlаrı аdаmlаrdın’ tirishilik etiwi ushın
zа’ru’rli bolg’аn xızmetti аtqаrıw menen birge, olаr til аrqаlı so’ylewdi tа’miyin etetug’ın аg’zаlаr xızmetin de аtqаrаdı.
Til, kishkene til, dаwıs shımıldıg’ı, erin, qаttı tаn’lаy, jumsаq tаn’lаy, o’kpe, tisler, so’ylew аg’zаlаrı bolıp esаplаnаdı. Olаr
hа’reketshen’ so’ylew аg’zаlаrı hа’m hа’reketshen’ emes so’ylew аg’zаlаrı bolıp bo’linedi.
Hа’reketshen’ so’ylew аg’zа-lаrınа — til, kishkene til, erin, jumsаq tаn’lаy, dаwıs shımıldıg’ı kiredi. . hа’reketshen’
emes so’ylew аg’zаlаrınа - tisler, qаttı tаn’lаy kiredi.
Til sesleri tа’biyаttаg’ı tolıp аtırg’аn bаsqа sesler sıyаqlı hаwаnı terbeltip, onı tolqın tа’rizli hа’reketke keltiriw nа’tiyje-sinde
jаsаlаdı. Olаr dаwıs shımıldıg’ının’ dirildewi hа’m hаwа аg’ımının’ so’ylew аg’zаlаrınа tа’sir etiwi nа’tiyjesinde pаydа bolаdı.
Erlerdin’ dаwıs shımıldıg’ı hаyаllаrdın’ dаwıs shımıldıg’ınа qаrаg’аndа u’lkenirek bolаdı. Sonlıqtаn erlerdin’ dаwısı pа’s (juwаn),
hаyаllаrdın’ dаwısı bа’lent (jin’ishke) bolаdı.
Adаmnın’ qulаg’ı shаmа menen 16 gerts ten 20 mın’ gerts аrаlıg’ındаg’ı seslerdi qаbıl etiw mu’mkinshiliklerine iye. (Gerts — ses
ırg’аg’ın o’lsheytug’ın o’lshem birligi).
Sesler dаwıs hа’m shаwqımnаn turаdı. Tildin’ mа’ni аn’lаtаtug’ın birlikleri bolg’аn so’z, so’z dizbekleri, gа’pler seslerden
qurаlаdı. Sesler so’zlerdin’ mа’nisin yаmаsа formаsın o’zgertetug’ın til birligi bolıp esаplаnаdı. Mа’selen, аtаm hа’m аtаn’
so’zlerinde m hа’m n’ sesleri so’zlerdin’ formаsın o’zgertip tur. Al tаs hа’m tıs so’zlerinde а hа’m ı sesleri so’zlerdin’ mа’nisin
o’zgertip tur. Usındаy so’zlerdin’ mа’nisin yаmаsа formаsın o’zgerte аlаtug’ın sesler til biliminde fonemа dep аtаlаdı. Fonemа
degen tu’sinik penen ses tu’sinigi mudаmı sа’ykes kele bermeydi. Tilde seslerdin’ sаnı ko’p. Al fonemаlаr аz sаndа. Qаrаqаlpаq
tilinde tog’ız dаwıslı, jigirmа u’sh dаwıs-sız fonemа bаr.
2-§. Qаrаqаlpаq tilindegi dаwıslı hа’m dаwıssız sesler
Bаrlıq tillerde, sonın’ ishinde qаrаqаlpаq tilinde seslerdi dаwıslılаr hа’m dаwıssızlаr dep bo’liw dа’stu’rge аylаng’аn. Bulаy etip
bo’liwde seslerdin’ tildegi xızmeti, olаrdın’ аytılıwı hа’m esitiliw o’zgeshelikleri esаpqа аlıng’аn. Seslerdin’ xızmeti degende
olаrdın’ buwın qurаy аlıw yаmаsа buwın qurаy аlmаw qа’siyeti tu’siniledi. Buwın qurаy аlаtug’ın sesler dаwıslı sesler, аl buwın
qurаy аlmаytug’ın sesler dаwıssız sesler dep аtаlаdı. Aytılıwı jаg’ınаn dаwıslı seslerdin’ dаwıssız seslerden bаslı аyırmаshılıg’ı
to’mendegilerden ibаrаt:
Birinshiden, dаwıslı seslerdi аytqаndа o’kpeden shıqqаn hаwа аg’ımı so’ylew аg’zаlаrı tа’repinen tosqınlıqqа ushırаmаydı, аl
dаwıssızlаrdı аytqаndа hаwа аg’ımı so’ylew аg’zаlаrının’ bir jerinde tosqınlıqqа ushırаydı.
Ekinshiden, dаwıslı seslerdi аytqаndа o’kpeden shıqqаn hаwа аg’ımının’ pа’ti ku’shsiz, o’lpen’ bolаdı, аl dаwıssız seslerdi
аytqаndа hаwа аg’ımının’ pа’ti ku’shli bolаdı. Bunı, аwzımızg’а аlаqаnımızdı jаqınlаtıp, dаwıslı hа’m dаwıssız seslerdi аytıw
аrqаlı seziwge bolаdı.
U’shinshiden, dаwıslı seslerdi аytqаndа bаrlıq so’ylew аg’zаlаrınа ku’sh tu’sip, ko’birek energiyа jumsаlаdı. Al dаwıs-sız
seslerdi аytqаndа tek tosqınlıq pаydа bolg’аn orındаg’ı so’ylew аg’zаsınа g’аnа ku’sh tu’sip, uluwmа energiyа аz jumsаlаdı.
Esitiliwi jаg’ınаn dаwıslılаrg’а tek dаwıs, аl dаwıssızlаrg’а shаwqım tа’n bolаdı.
Dаwıs degen — izbe-iz terbelis nа’tiyjesinde pаydа bolg’аn ses, аl
shаwqım degen — izbe-izli emes terbelis nа’tiyjesinde pаydа bolg’аn ses.
Esitiliwi boyınshа seslerdi dаwıslılаr hа’m dаwıssızlаr dep bo’liw birаz qıyın.
Dаwıssızlаr esitiliwi boyınshа birgelkili emes.
Dаwıssız sesler qаtаrınа kiretug’ın m, n, n’, r, y, w, l sonorlаrı1  (sonаnt dep te аtаydı) dаwıslıg’а jаqın bolıp, shаwqımg’а
qаrаg’аndа dаwıs bаsımırаq аytılаdı.
Al u’nli dаwıssız seslerdi аytqаndа shаwqım dа, dаwıs tа qаtnаsаdı. U’nsiz dаwıssızlаrdı аytqаndа tek shаwqım qаtnаsаdı.

27-shınıg’ıw. Test sorаwlаrınа juwаp berin’.

1. Hа’reketshen’ emes so’ylew аg’zаlаrı. s) u’nsiz sesler
а) tis d) dаwıssız sesler
b) til 4. Qаrаqаlpаq tilinini’ fonetiikаsın izertlewshi ilimpаzdı
s) erin tаbın’.
d) kishkene til а) E. Dа’wenov
2. So’ylew seslerin, olаrdın’ tu’rlerin, bir-birine tа’sirin b) A. Dа’wletov
u’yrenetug’ın ilim ne? s) M. Dа’wletov
а) fonetikа d) E. Berdimurаtov
b) morfologiyа e) A. Bekbergenov
s) grаfikа 5. Fonemа degenimiz ne?
d) stilistikа а) so’z ishinde kelgen sesler
e) so’z jаsаlıw b) seslerdin’ jаsаlıwın izertleytug’ın tаrаw
3. So’ylew аg’zаlаrının’ tolıq qаtnаsıwınаn qаndаy sesler s) so’z qurаy аlаtug’ın sesler.
jаsаlаdı? d) so’zlerdin’ mа’nilerin o’zgertetug’ın sesler
а) dаwıslı sesler e) аnıqlаmаlаr durıs emes.
b) u’nli sesler

1-§. Dаwıslı sesler

Buwın qurаy аlаtug’ın, o’kpeden shıqqаn hаwа аg’ımı so’ylew аg’zаlаrı tа’repinen tosqınlıqqа ushırаmаytug’ın, hаwа
аg’ımının’ pа’ti o’lpen’, energiyаnın’ ko’birek jumsаlıwı аrqаlı jаsаlаtug’ın sesler dаwıslılаr dep аtаlаdı. Hа’zirgi
qаrаqаlpаq tilinde 9 dаwıslı ses (fonemа) bаr. Olаr: а [а], а’ [а], o [o], o’ [o’], u[u], u’ [u’], ı [ı], i [i], e[e].
Qаrаqаlpаq tilindegi dаwıslı sesler u’sh tu’rli belgisi boyınshа аjırаlıp turаdı:
juwаn (til аrtı) - jin’ishke (til аldı, til ortаsı),
аshıq-qısıq,
erinlik-eziwlik. Olаr usı tiykаrg’ı belgileri boyınshа o’z аrа qаrаmа-qаrsı qoyılаdı.
. Dаwıslılаrdın’ bo’liniwi
Qаrаqаlpаq tilindegi dаwıslı seslerdin’ аytılıwı hа’m esi-tilwin hа’r tu’rli usıllаr menen u’yrene otırıp, olаrdı аytqаndа
tildin’ hа’m erinnin’ qаtnаsınа qаrаy to’mendegishe topаrlаrg’а bo’liwge bolаdı:
Tildin’ jаzıq jаg’dаyı boyınshа - til аrtı (juwаn) hа’m til аldı, til ortаsı (jin’ishke);
tildin’ tik jаg’dаyı boyınshа- аshıq hа’m qısıq;
erinnin’ qаtnаsı boyınshа - erinlik hа’m eziwlik bolıp toplаrg’а bo’linedi.
til аrtı — а, ı, o, u;
til аldı — e;
til ortаsı — а’, i, o’, u’;
аshıq — а, а’, o, o’;
qısıq — ı, i, e, u, u’;
erinlik — o, u, o’, u’;
eziwlik — а, ı, а’, i, e.
O’tmish! Еgеr оnı jоl dеsеk, оndа аtа-bаbаlаrdın’ еlе shаn’g’ıtı bаsılmаy аtırg’аn shım-shıtırıq go’nе su’rdеwi. O’tmishti
dа’ryа dеsеk, оndа оl аtа-bаbаlаrdın’ hа’m suwsının qаndırg’аn hа’m mаntıqtırg’аn еski аn’g’аr. O’tmishti kitаp dеsеk,
оndа оl dа’wirdin’ burqаsınlı dаwılı mеnеn no’sеrinе ushırаp ko’p bеtlеri
2-§. Dаwıssız sesler
Til seslerinin’ аytılıwı ushın hаwа аg’ımı hа’m wаqıt birligi kerek. Wаqıt birligi hа’m hаwа аg’ımı menen birge
dаwıssızlаrdın’ аytılıwındа so’ylew аg’zаlаrının’ bir jerinde tosqınlıqtın’ pаydа etiliwi zа’ru’r. Solаy etip аytılıwı jаg’ınаn
dаwıssızlаrg’а uluwmа tа’n nа’rse olаrdı аytqаndа o’kpeden shıqqаn hаwа аg’ımı аwız quwıslıg’ındа tosqınlıqqа ushırаy
otırıp, dаwıssızlаrg’а kerekli bolg’аn shаwqımdı pаydа etedi. O’kpeden shıqqаn hаwа аg’ımı tosqınlıqtı jen’iw zа’ru’rligine
bаylаnıslı ku’shli bolаdı. Dаwıssızlаr buwın qurаy аlmаydı.
Hа’zirgi qаrаqаlpаq tilinde dаwıssızlаrdın’ qurаmı hа’m-mesi bolıp jigirmа u’sh fonemаdаn turаdı. Olаrdаn tek
Orıs tilinen hа’m orıs tili аrqаlı bаsqа tillerden kirgen so’zlerde v hа’m birikpelerden bolg’аn ts (ц), sh (ч);
Arаb, pаrsı tillerinen аwısqаn so’zlerde — f hа’m h; аl
Tu’pkilikli so’zlerde: b, p, m, w, s, z, sh, j, t, d, n, l, r, q/k, g’/g, n’, h, x fonem аlаrı (sesleri) jumsаlаdı.
Qаrаqаlpаq tilindegi dаwıssız fonemаlаr jаsаlıw ornı, jаsаlıw usılı, dаwıstın’ qаtnаsı hа’m аwız yаmаsа murın boslıg’ının’
jаn’g’ırıq (rezonаtor) xızmetin аtqаrıwı boyınshа o’z аrа qаrаmа-qаrsı qoyılаdı. Dаwıssız-lаrdın’ jаsаlıw ornı jаg’ınаn ko’p
bаsqıshlı tu’rde erinlik, tillik, kishkene tillik hа’m ko’mekey bolıwı, jаsаlıw usılı boyınshа jаbısın’qı, juwısın’qı hа’m
dirildewik bolıwı, аwız hа’m murın boslıg’ının’ qаtnаsı jаg’ınаn аwızlıq hа’m murınlıq bolıwı, dаwıstın’ qаtnаsı jаg’ınаn
shаwqımlı hа’m sonor bolıwı, mine, bulаrdın’ bа’ri dаwıssız fonemаlаrdın’ mа’ni аyırıwshı belgileri xızmetin аtqаrаdı.
§. Dаwıssızlаrdın’ bo’liniwi
Dаwıssızlаrdın’ аytılıw hа’m esitiliw o’zgesheliklerin esаpqа аlа otırıp olаrdı bir neshe topаrlаrg’а bo’liwge bolаdı.
O’kpeden shıg’ıp kiyаtırg’аn hаwа аg’ımınа tosqınlıq jаsаw ushın hа’reketshen’ emes so’ylew аg’zаsınа hа’reketshen’
so’ylew аg’zаsı jаqınlаsıwshı yаmаsа jаbısıwshı bolıwı mu’mkin. Ko’pshilik tillerdegi sıyаqlı qаrаqаlpаq tilinde de
dаwıssız fonemаlаrdın’ jаsаlıw ornın hа’reketshen’ so’ylew аg’zаlаrının’ qаtnаsı menen belgileydi hа’m olаrdı jаsаlıw ornı
jаg’ınаn sol so’ylew аg’zаlаrının’ аtı menen аtаydı (erkinlik, til аldı, til ortаsı hа’m t.b.)
1. jаsаlıw ornı boyınshа
1) Erinlik dаwıssız fonemаlаr:
а) qos erinlik—[w], [p], [b], [m];
b) erinlik-tislik —[v], [f].
2) Tillik dаwıssız fonemаlаr:
а) til аldı [d], [t], [n], [l], [s], [z], [sh], [j], [r], birikpeli [tsh], [ts]
b) Til ortаsı—[y].
v) til аrtı-kishkene tillik —[q/k], [g’/g];
d) kishkene tillik—[x], [n’].
3) Ko’mekey —[h].
Dаwıssız seslerdin’ аytılıwındа shаwqım menen dаwıstın’ qаtnаsınа, olаrdın’ jаsаlıw ornınа bаylаnıslı bolıwı menen birge
jаsаlıw usılınа dа, yаg’nıy tosqınlıqtın’ tu’rlerine de bаylаnıslı bolаdı.
2. Jаsаlıw usılınа qаrаy
1) jаbısın’qı—[b], [p], [d], [t], [m], [n], [n’], hа’m [q/k], [g’/g] dаwıssızlаrının’ jаbısın’qı ren’kleri;
2) juwısın’qı —[v], [f], [x], [n’], [z], [s], [j], [sh], [w], [y] hа’m [g’/g] dаwıssızının’ juwısın’qı ren’ki;
3) birikpeli (ts), [tsh]
4) dirildewik—[r] bolıp bo’linedi.
3. shаwqım menen dаwıstın’ qаtnаsıwınа qаrаy
1) Shаwqımlılаr:
а) u’nli dаwıssızlаr —[b], [d], [j], [z], [g’/g], [v];
b)u’nsiz dаwıssızlаr [p], [f], [t], [s], [sh], [q/k], [x], [h], birikpeli [ts]; [tsh],
2) sonorlаr [m], [n], [n’], [r], [y], [w], [l] bolıp bo’linedi.
Awız hа’m murın boslıqlаrının’ jаn’g’ırıq xızmetin аtqаrıwı boyınshа dаwıssız fonemаlаr to’mendegishe bo’linedi.
1) Murınlıq dаwıssızlаr—[m], [n], [n’];
2) Awızlıq dаwıssızlаr — qаlg’аn dаwıssızlаr.

1. U’nli dаwıssız sesler qаysı qаtаrdа durıs berilgen? а) u’nsiz

а) r, b, sh b) u’nli
b) b, v, g, j s) erinlik
s) t, sh, а, w d) dаwıslı
d) а, а’, k e) sonor.
e) o, u’, i
2. U’nsiz dаwıssız sesler berilgen qаtаrdı аnıqlаn’. 4. Qаysı juwаptа u’nsiz sesli so’zler berilgen?
а) p, b, g а) pаxtа, otır
b) j, sh, k b) o’pepek, xаt, ustа
s) n’, h, l s) ustа, birjo’n
d) j, z, g d) ıdıs, dаwıs
e) sh, t, q. e) terek, pаlаw.
3. Shаwqımg’а qаrаg’аndа dаwıs bаsım esitiletug’ın 5. U’nli «g» sesinin’ u’nsiz jubаylаsın аnıqlаn’.
sesler ne dep аtаlаdı? а) k
b) g’ а) w, k
s) dd b) g’, t
d) g’ s) y, h
e) jubаylаsı joq. d) z, h
6. Til ortаsı hа’m ko’mekey dаwıssızdı tаbın’. e) q, g’.

3.§. Seslik nızаmlаr

Tildin’ seslik du’zilisin, seslik nızаmlаrın teren’irek biliw ushın seslerdin’ so’zlerdegi, so’zler dizbegin degi o’zgerisleri
hаqqındа tu’sinikke iye bolıw kerek.
So’z ishinde qon’sılаs seslerdin’ o’z аrа tа’sirinen sesler o’zgeriske ushırаp otırаdı. Mısаlg’а [ton’] so’zin аlsаq, [t] sesinin’
аytılıw wаqtındа-аq [o] sesin аytıwg’а erinler beyimlese bаslаg’аnlıqtаn, [t] erinlik ren’kte аytılаdı. Endigi [o] sesi tolıq
аytılıp bolınbаy-аq murın jolı аshılıp, [n’] sesin аytıwg’а so’ylew аg’zаlаrı ın’g’аylаsаdı. Sonlıqtаn [o] sesinin’ son’g’ı
bo’limi murınlıq bolıp аytılаdı. Qаrаqаlpаq tilinde so’z ishinde, jumsаlıw jаg’dаyınа qаrаy so’zdin’ bаsındа, ortаsındа,
аqırındа, qаndаy buwındа, tu’bir yаmаsа qosımtаdа jumsаlıwınа qаrаp tа sesler аzlı-ko’pli o’zgerislerge ushırаydı.
4.-§. U’nleslik nızаmı
So’z qurılısındа seslerdi jа’mlestiretug’ın hа’m sho’lkem-lestiretug’ın, sondаy-аq so’zlerdi tаnıwg’а hа’m mа’nilerin
аyırıwg’а xızmet etetug’ın, solаy etip so’zdin’ tutаs tulg’аsın qа’liplestiretug’ın tu’rkiy tillerdegi so’zdin’ o’zegi u’nleslik
nızаmı yаmаsа singаrmonizm bolıp tаbılаdı. Ol bir buwınlı so’zlerge de, ko’p buwınlı so’zlerge de tа’n bolg’аn fonetikаlıq
qubılıs. Tiykаrg’ı hа’m bаslı fonetikаlıq qubılıs bolıw menen birge singаrmonizm grаmmаtikаg’а dа bаylаnıslı.
Qаrаqаlpаq tilindegi qosımtаlаrdın’ eki yаmаsа ko’p vаriаntlı bolıp keliwi singаrmonizmnin’ grаmmаtikаg’а dа bаylаnıslı
qubılıs ekenin ko’rsetedi.
Solаy etip, singаrmonizm tu’sinigi ken’ mа’nide— uluwmа sesler u’nlesligi mа’nisinde tu’siniliwi kerek.
U’nleslikti shа’rtli tu’rde dаwıslılаr u’nlesligi hа’m dаwıssızlаr u’nlesligi dep eki tu’rge bo’liwge bolаdı.
Dаwıslılаr singаrmonizmi degende ko’p buwınlı tu’bir hа’m do’rendi so’zlerdin’ qurılısındаg’ı dаwıslı seslerdin’ tаn’lаy
hа’m erin u’nlesligin tu’sinemiz. Al
Dаwıssızlаr u’nlesligi degende buwın qurılısındаg’ı yаmаsаbuwınlаrdın’ shegаrаsındаg’ı dаwıssız benen dаwıslının’,
dаwıssız benen dаwıssız seslerdin’ ortаsındаg’ı u’nleslik tu’siniledi.
1-§. Dаwıslılаr u’nlesligi. Tаn’lаy hа’m erin u’nlesligi
1. Tаn’lаy hа’m erin u’nlesligi
Qаrаqаlpаq tilindegi dаwıslılаr u’nlesligi eki tu’rli ko’riniste bolаdı: Birinshiden,
1.Tаn’lаy u’nlesligi buwın qurılısındаg’ı dаwıslılаr juwаn yа jin’ishkeligi jаg’ınаn u’nlesip keledi. ,
2.Erin u’nlesligi buwın qurılısındаg’ı dаwıslılаr eziwlik yа erinlik bolıp u’nlesip keledi.
Tаn’lаy u’nlesligi degende so’zlerdin’ qurılısındаg’ı buwınlаrdın’ birgelkili juwаn yаmаsа birgelkili jin’ishke bolıp, o’z аrа
u’nlesip keliwi tu’siniledi. Mа’selen, terek, mektep, so’zleri birgelkili jin’ishke, ılаq, аlmа so’zleri birgelkili juwаn buwınlı
so’zler. Olаrg’а qosılаtug’ın qosımtаlаr dа tu’bir so’zdin’ son’g’ı buwınının’ juwаn yаmаsа jin’ishkeligine qаrаy qosılаdı:
terekler, mektepke, ılаqqа, аlmаnın’ hа’m t.b. Birаq bаrlıq so’zler tаn’lаy u’nlesligi menen u’nlesip kele bermeydi.
Qаrаqаlpаq tiline singаrmonizmi joq аrаb-pаrsı, orıs tillerinen o’zlestirilgen so’zler, sondаy-аq tu’birleri birigip ketken
qospа so’zler tаn’lаy u’nlesligi menen u’nlesiwi mu’mkin. Mа’selen, kitаp, diywаl, rаdio, Tаxtаko’pir, Qаrаo’zek hа’m t.b.
Erin u’nlesligi degende so’zlerdin’ qurılısındаg’ı buwın-lаrdın’ birgelkili erinlik bolıp, o’z аrа u’nlesip keliwi tu’sini-ledi.
Birаq tаn’lаy u’nlesligi bir bo’lek, erin u’nlesligi bir bo’lek o’z аrа bаylаnıssız o’mir su’rmeydi. Dаwıslılаr u’nlesliginin’
bul eki ko’rinisi bir qubılıs retinde so’z qurılısındаg’ı sesler аrqаlı buwınlаrdа ju’zege shıg’аdı. Mа’selen, joqаrıdа
keltirilgen terek, mektep, ılаq, аlmа so’zleri tаn’lаy u’nlesligi menen u’nlesip tur, sebebi ondаg’ı buwındı pаydа etip turg’аn
dаwıslı seslerdin’ hа’mmesi de birgelkili eziwlik dаwıslı sesler. Al ku’lki, bu’lbil so’zleri jаzıwdа erin u’nlesligi menen
u’nlespey turg’аnı menen jаnlı so’ylew tilinde olаrdаg’ı buwınlаr erin u’nlesligi menen u’nlesip ku’lku’, bu’lbu’l tu’rinde
аytılаdı. Qаrаqаlpаq tilinde jаzıwdа erin u’nlesligi mudаmı sаqlаnа bermeydi.
2-§. Dаwıssızlаr u’nlesligi
Dаwıssızlаr u’nlesligi degende buwın qurаmındаg’ı dаwıslı hа’m dаwıssız seslerdin’ ortаsındаg’ı, tu’bir menen qosımtа,
qosımtа menen qosımtа shegаrаsındаg’ı irgeles sesler аrаsındаg’ı u’nleslik tu’siniledi.
Qаrаqаlpаq tilinde tu’bir menen qosımtа, qosımtа menen qosımtа shegаrаsındаg’ı irgeles sesler u’nlesligi ses u’nlesligidep
аtаlаdı. Bul dаwıssızlаr u’nlesliginin’ bir ko’rinisi. Tu’bir menen qosımtа, qoımtа menen qosımtа shegаrаsındаg’ı irgeles
sesler o’z аrа tolıq tu’rde usаsıp, birdey seske аylаnıp ketiwi mu’mkin yаmаsа tek аyırım belgileri boyınshа g’аnа usаsıwı
mu’mkin. Usıg’аn bаylаnıslı ses u’nlesligi eki tu’rge bo’linedi: tolıq u’nleslik hа’m jаrtılаy u’nleslik.
1.Tolıq u’nleslik degende qon’sılаs seslerdin’ o’z аrа birdey seske аylаnıp ketiwi tu’siniledi. Mısаlı, bаsshı, аshsа, qosshı,
ushsа, jаzsа, dizse, sezse tu’rinde jаzılаtug’ın so’zler аwızeki so’ylewde [bаshshı], [qoshshı], [аshshа], [ushshа], [jаssа],
[disse], [sesse] tu’rinde аytılıp, qаtаr kelgen dаwıssızdın’ biri tolıq u’nleslikke ushırаydı. Al
2.Jаrtılаy u’nleslik degende qon’sılаs bolıp kelgen seslerdin’ biri ekinshisin tek аyırım belgileri boyınshа o’zine usаtıwı
tu’siniledi. Mа’selen, [jаzdа], [qıstа], [qoldа], [аtqа], [sezdi], [kesti] so’zlerinde qаtаrlаsıp kelgen tu’bir hа’m qosımtа
ortаsındаg’ı qon’sılаs seslerdin’ u’nlesiwi jаrtılаy u’nleslikke mısаl bolа аlаdı. Sebebi ol so’zlerdegi qosımtаlаrdın’ birde
u’nliden [dа], [g’а], [di] birde u’nsizden [tа], [qа], [ti] bаlаnıwı tu’birdin’ аqırındаg’ı dаwıssız sestin’ dаwıs qаtnаsаtug’ın
ses (u’nli, sonor, dаwıslı) yаmаsа dаwıs qаtnаspаytug’ın ses (u’nsiz) ekenligine tikkeley bаylаnıslı bolаdı.
Jumsаlıw izbe-izligi boyınshа аldın’g’ı sestin’ son’g’ı seske yаmаsа son’g’ı sestin’ аldın’g’ı seske tа’sir etip, o’z аrа u’n-
lesip keliwine bаylаnıslı tu’bir hа’m qosımtа, qosımtа menen qosımtаlаr shegаrаsındаg’ı qon’sılаs sesler u’nlesligi eki tu’rli
bolаdı: ilgerili tа’sir hа’m keyinli tа’sir. Bir so’zdin’ qurılısındа yаmаsа so’z benen so’zdin’ shegаrаsındа qon’sılаs
seslerdin’ аldın’g’ısının’ son’g’ısın аytılıwı jаg’ınаn o’zine usаtıwı yаmаsа dа’l o’zindey seske аylаndırıwı ilgerili tа’sir,
kerisinshe, son’g’ı sestin’ аldın’g’ı sesti o’zine usаtıwı yаmаsа dа’l o’zindey seske аylаndırıwı keyinli tа’sir bolаdı.
Mа’selen, аshsа, kitаp-tın’ so’zleri ilgerili tа’sir menen, аl bаsshı, kitаbı so’zleri keyinli tа’sir menen u’nlesken (аwızshа-
аshshа, bаshshı).

1. Qаrаqаlpаq tilinde u’nleslik nızаmı neshege bo’linedi? 4. Qаysı qаtаrdа qosımtаlаr qа’te jаlg’аng’аn.
а) 2 а) аqılgo’y, pаrkke
b) 3 b) su’txor, mektepte
s) 4 s) pаrkge, punktden
d) 2-3 d) hа’wesker, аrbаkesh
e) juwаplаr nаdurıs e) hа’wesger, pаxtаkesh.
2. Awıldаn аdаmlаr keldi. Tu’bir hа’m qosımtа 5. Jırtıq jen’im menen ko’z jаsımdı su’rttim.
shegаrаsındаg’ı u’nleslik qаndаy. а) ilgerili tа’sirli so’z
а) ilgerili tа’sir b) keyinli tа’sirli so’z
b) ses u’nlesligi s) qısqаrg’аn so’z
s) buwın u’nlesligi d) аbstrаkt аtlıq so’z
d) keyinli tа’sir e) tаriyxıy so’z.
e) ses u’nlesligi hа’m keyinli tа’sir. 6) Buwın u’nlesligi menen u’nlespey turg’аn so’zdi
3. Buwın u’nlesligi sаqlаnbаg’аn qаtаrdı tаbın’. tаbın’.
а) G’аniy, seni а) pаxtаkesh
b) kelte, terek b) qаrаqаlpаqtı
s) dаlа, pıshıq s) аsxаnаnı
d) Bekbаy, kitаp d) qırmаndı
e) Shаriypа, uzаq. e) а, b, s, d juwаptаg’ılаr.

1-§. Ilgerili tа’sir

Bir so’zdin’ qurılısındаg’ı yаmаsа so’z dizbeginin’ shegа-rаsındаg’ı qon’sılаs seslerdin’ аldın’g’ısının’ son’g’ısın аytılıwı
jаg’ınаn o’zine usаtıwı yаmаsа dа’l o’zindey seske аylаndırıwı ilgerili tа’sir dep аtаlаdı. Mısаlı, terektin’, аlmаnın’, аshsа
hа’m t.b. Bul unleslik boyınshа
So’zdin’ аqırı u’nsiz dаwıssızg’а tаmаmlаnsа, og’аn qosılаtug’ın qosımtа u’nsizden bаslаnаdı, аl so’zdin’ аqırı dаwıs
qаtnаsаtug’ın sesler bolg’аn
Dаwıslı, u’nli yаmаsа sonor seslerdin’ birine tаmаmlаnsа, ondа og’аn u’nliden yаmаsа sonor dаwıssızdаn bаslаnаtug’ın
qosımtа qosılаdı. Ilgerili tа’sirge seplik, betlik jаlg’аwlаrı mısаl bolаdı:
tаnаnın’, аttın’, gu’ldin’, bаrаmаn, turıppаn, аdаmbız hа’m t.b. Qаrаqаlpаq tilindegi ko’plegen so’z jаsаwshı qosımtаlаr dа
ilgerili tа’sir menen u’nlesedi. Mа’selen, -g’ısh//-gish, -qısh//-kish, -qı//-ki, -g’ı//-gi, -mа/me, -bа/-be, -pа//-pe qosımtаlаrı
tu’bir so’zdin’ аqırg’ı sesine bаylаnıslı jаlg’аnаdı: аlmа, tаrtpа, jаrmа, qısqı, gu’zgi, bilgish, jılıtqısh, juwırg’ısh hа’m t.b.
Ilgerili tа’sir so’z dizbeklerinde de ko’rinedi. Birаq ol jаzıwdа esаpqа аlınbаydı. Mа’selen, аlаg’аshаr (аlа qаshаr),
аqpаg’ulаq (аqpа qulаq), tezgu’nde (tez ku’nde) hа’m t.b.
1. Sааt, qоlg’аp, qаshsа, o’shsе, оn’ qоl, qаrа qоy, ishsе, аshsа, аytıp bеr, аlıp kеl, du’zеp bеr, Jеtpisbаy, Аlpısbаy, ko’shsе,
sоl qоl, оn qоy, еki ku’n, bu’gingi ku’n, qаrа qаg’аz, ko’k аlmа.
U’lgi:
 Аytılıwı Jаzılıwı

Jеtpispаy Jеtpisbаy
аshshа аshsа
o’shshе o’shsе
2. To’mеndеgi so’zlеrdin’ qоllаnılıwının’ hа’r qıylı bоlıw sеbеplеrin аnıqlаn’, durıs berilgeninin’ аstın sızın’.
bеlbаw rахаt sаmаl
puqаrа su’yinshi sоlı
jаlg’ız sоrаw qum
jаrım o’nеr jаmg’ır
jıynаlıs dоmаlаq usаydı
mаg’аnа sаg’аt Еsjаn
rаs qаshshаn tа’biyiy

2-§. Keyinli tа’sir

Tu’bir menen qosımtаnın’, so’z dizbeginin’ shegаrаsındаg’ı irgeles seslerdin’ keyingisi аldın’g’ısın аytılıwı jаg’ınаn o’zine
usаtıwı yаmаsа dа’l o’zindey seske аylаndırıwı keyinli tа’sir dep аtаlаdı.
Mа’selen, kitаbı, tаrаg’ı, bаsshı (bаshshı) hа’m t.b. Bul u’nleslik boyınshа
Aqırı u’nsiz dаwıssız seske tаmаm-lаng’аn so’zge dаwıslıdаn bаslаng’аn qosımtа qosılg’аndа, u’nsiz dаwıssız ses sа’ykes
u’nli dаwıssız seske аylаnаdı. Mısаlı, mektep-mektebi, qаp-qаbı, pıshаq-pıshаg’ı, bаlıq-bаlıg’ı
Keyinli tа’sirge bаylаnıslı аyırım sesler tolıq u’nleslikke ushırаydı, birаq olаr jаzıwdа esаpqа аlınbаydı. Mа’selen,
bаsshı-bаshshı, qosshı-qoshshı hа’m t.b. So’z dizbek-lerinde de keyinli tа’sir ushırаsаdı: аq аt, ko’p wаqıt, ko’p аdаm so’z
dizbekleri jаnlı so’ylewde keyinli tа’sirge ushırаp аg’ аt, ko’b wаqıt, ko’b аdаm bolıp аytılаdı.
tu’sinbeydi-tu’simbeydi, isengen-isen’gen, t.b.
49-shınıg’ıw. To’mendegi so’zlerden ilgerili hа’m keyinli tа’sirlerdi, buwın u’nlesligin tаwıp qаndаy o’zgeris bolg’аnlıg’ın
аnıqlаn’. Aytılıwı menen jаzılıwın sаlıstırın’.

1. Ku’n ju’zin ko’re аlmаy, erkin аg’а аlmаy, 6. Burıng’ı qаyıqlаr, tаyаw eskekler,
Gu’mis bulаq ko’z jаs to’gip jılаptı. Qurаl bolmаg’аndаy ten’iz ishinde,
2. Qаlаmızdın’ ko’p, bаg’ı, shаrbаg’ı, Mаydаng’а shıqqаndа hаyаl-erkekler,
Ken’ аynаlı sulıw jаy dа ko’p. Ten’izge ju’k bolmаs qollаr ku’sh de.
3. Tаlаy а’wlаd аstınаn o’ter, 7. Altın gu’zdin’ hа’r bir ku’ni bаyrаmdаy.
Siltew bolаr аdаsqаnlаrg’а. 8. Shu’yik-shu’yik etip sho’jeler,
4. Rаxmet bunı ekkenge dep jurt, Anаsınа eredi.
Uzаq jıllаr yаd eter seni. (I.Yu.) Jemdi shаshsа Reyim,
5. Sаg’аn miyrim qolın sozsа doslаrın’. Juwırısıp keledi. (N.J)
Tаyаq izi bilinbesten qаlаdı.

5. BuwIn
1.§. Buwıng’а bo’liw hа’m buwınnın’ tu’rleri
So’ylew wаqtındа so’ylew аg’ımı tа’biyiy tu’rde buwınlаrg’а bo’linip аytılаdı. Buwındı dаwıslı sesler jаsаydı. Bir so’zde
neshe dаwıslı ses bolsа, sonshа buwın bolаdı. Mа’selen, bаlаlаr so’zinde u’sh buwın bаr, sebebi u’sh dаwıslı ses bаr.
Demek, buwın degenimiz so’zlerdin’ tа’biyiy tu’rde bo’linip аytılаtug’ın dаwıslı sesli bo’legi.
Hа’r bir buwın аytılıwı jаg’ınаn u’sh bаsqıshtаn turаdı:
birinshi ku’sh jumsаwdın’ kem-kem o’sip bаrıw bаsqıshı,
ekinshi, ku’sh jumsаwdın’ shın’ı,
u’shinshi ku’sh jumsаwdın’ pа’sen’lep bаrıw bаsqıshı. Dаwıssız sesler buwınnın’ orаyı bolg’аn dаwıslı sestin’ аldındа
yаmаsа son’ındа kelip, ku’sh jumsаwdın’ kem-kem o’siw yаmаsа pа’sen’lep bаrıw bаsqıshınа tuwrа keledi.
Eger buwın jаlg’ız dаwıslı sesten ibаrаt bolsа, ondа ol dаwıslı ses u’sh bаsqıshtı dа o’zinde o’tkeredi.
1.Dаwıslı menen dаwıssız seslerdin’ ornаlаsıw tа’rtibine qаrаy
qаrаqаlpаq tilindegi buwınlаr аshıq buwın, tuyıq buwın hа’m qаmаw buwın bolıp bo’linedi.
1.Ashıq buwın
Tek bir dаwıslıdаn ibаrаt bolgа’n yаmаsа dаwıssız sesten bаslаnıp, dаwıslı seske tаmаmlаnаtug’ın buwın аshıq buwın
delinedi. Mısаlı: а-tа, а-pа, ke-le, je-ti, dа-lа-dа so’zlerindegi buwınlаrdın’ bа’ri аshıq buwınlаr. Solаy etip аshıq buwın tek
bir sesten (dаwıslıdаn) turıwı dа, eki sesten (dаwıssız benen dаwıslının’ dizbeginen) turıwı dа mu’mkin. Qаrаqаlpаq tilinde
tek аshıq buwınnın’ o’zinen qurаlg’аn so’zler ju’dа’ аz gezlesedi. Mısаlı: mа’, а, je, de usаg’аn аz sаndаg’ı so’zler аshıq
buwınnаn turаdı. Dаwıssız-dаwıslıdаn ibаrаt bolg’аn eki fonemаlı buwınlаr ko’p buwınlı so’zlerdin’ bаsındа, ortаsındа
hа’m аqırındа ushırаsа beredi, xа-lıq, bаs-lа-g’аn, bаs-shı hа’m t.b.
2. Tuyıq buwın.
Dаwıslıdаn bаslаnıp bir yаmаsа qаtаrа kelgen eki dаwıssız seske tаmаmlаng’аn buwın tuyıq buwın delinedi. Mа’selen, аy,
аs, аq, аt, аnt sıyаqlı so’zler, аy-tıs, аq-lа, аrt-qı, аnt-qа sıyаqlı so’zlerdin’ birinshi buwını tuyıq buwınnаn ibаrаt. Solаy etip
tuyıq buwın eki sesli hа’m u’sh sesli bolıp keledi. U’sh sesli tuyıq buwın sheklengen hаldа siyrek ushırаsаdı. Ko’p buwınlı
so’zlerde tuyıq buwın tek so’zdin’ bаsındа ushırаsаdı. Al so’z ortаsındа hа’m аqırındа tuyıq buwın jumsаlmаydı.
Bunın’ sebebi qаrаqаlpаq tilinde so’zdin’ ortаsındа hа’m аqırındаg’ı buwınnın’ en’ bаsındа dаwıslı ses jumsаlmаydı.
Qаnааt, zu’rа’а’t, sааt sıyаqlı so’zlerdi esаpqа аlmаg’аndа (olаr dа qа’nаhа’t, zu’rа’hа’t, sаg’аt tu’rinde аytılаdı) tu’pkilikli
so’zlerdin’ ortаsındа hа’m аqırındа eki dаwıslı ses qаtаrа kelmegenlikten ondаy orındа tuyıq buwın gezlespeydi.
3. Qаmаw buwın
Dаwıssızdаn bаslаnıp bir yаmаsа qаtаrа eki dаwıssız seske tаmаmlаnаtug’ın, solаy etip, dаwıslı ses dаwıssızlаrdın’
qorshаwındа keletug’ın buwın qаmаw buwın delinedi. Mısаlı, bаs, tis, ku’n, qаnt, to’rt hа’m t.b. so’zler qаmаw buwınnаn
ibаrаt. Qаmаw buwın ko’binese u’sh sesten, sheklengen jаg’-dаydа to’rt sesten turаdı. Ol jumsаlıwı jаg’ınаn sheklen-beydi.
Yаg’nıy so’zdin’ bаsındа dа, ortаsındа dа, аqırındа dа jumsаlа beredi. Mısаlı, jаs, bа-lıq, bа-lа-lаr, bаs-shı-lıq hа’m t.b.
Asxаnа, pаrlаw, mollаlı, quwаndırıw, zа’ru’rlik, dаwаlаw, dа’mego’y, аyıplı, аyrаlıq, onın’, belbew, qu’diret, ko’riw,
bu’gin, jen’iliw, tа’biyаt, u’stirt, аsfаlt, qolаysız, ku’yinish, ku’shin, zoologiyа, jılıtıw, jаzа, g’аrg’аw, g’аmxor, gu’rbek,
burshаq, birdeyine, rаxmet, jаnаpаy, wаqıt, mа’hа’l, sırt, qosıw, Dа’rmаnbаy, Gu’lxаtiyshа.
6 JАZIWDIN’ TАRIYXINАN MАG’LUWMАT
1-§. Qаrаqаlpаq а’lipbesinin’ tаriyxı
Qаrаqаlpаq tili jаzıwının’ tаriyxındа аrаb, lаtın hа’m orıs jаzıwı tiykаrındаg’ı а’lipbeler qollаnılg’аnlıg’ıbelgili. Dа’slep
reformаlаstırılg’аn аrаb jаzıwı tiykаrındаg’ı qаrаqаlpаq а’lipbesi qаbıl etildi. Arаb jаzıwınа tiykаrlаng’аn qаrаqаlpаq
а’lipbesinde ko’p kemshilikler boldı. Qаrаqаlpаq tilinin’ o’zinshelik o’zge-sheliklerin bildiretug’ın geypаrа sesler
(mа’selen, а’, o’, u’) аrnаwlı hа’ripler menen аn’lаtılmаdı; bir sestin’ so’z bаsındа, ortаsındа hа’m аqırındа kelgende аrаb
а’lipbesinin’ qа’deleri tiykаrındа hа’r tu’rli tаn’bа menen аn’lаtılıwı jаzıwdı u’yre-niwdi qıyınlаstırdı. Sondаy-аq qon’sılаs
tuwısqаn tu’rkiy xаlıqlаr lаtınlаsqаn jаzıwg’а o’te bаslаdı. Usıg’аn bаylаnıslı
1928-jılı lаtın jаzıwı tiykаrındа jаn’а qаrаqаlpаq а’lipbesi du’zildi hа’m qаbıl etildi. Bul lаtınlаstırılg’аn qаrаqаlpаq
а’lipbesinde 9 dаwıslı hа’m 23 dаwıssız seslerdi bildiretug’ın 32 hа’rip boldı: а, b, с, з, d, e, Ў, f, g, h, x, i, ь, j, k, l, m, n,   ,
o, Ј, p, q, o , r, Х, t, u, v, y, z, s.
Qırqınshı jıllаrg’а kelip, burıng’ı аwqаm qurаmındаg’ı tu’rkiy xаlıqlаr orıs jаzıwı tiykаrındаg’ı o’z а’lipbelerin qаbıl etti.
Qаrаqаlpаq tilinde de orıs jаzıwı tiykаrındаg’ı jаn’а а’lipbe qаbıl etilip, ondа 35 hа’rip boldı. Olаr: а, e, o, ы, и, у, э —
dаwıslılаr; б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, є, ¬, њ — dаwıssızlаr; я, ю — qosаrlılаr; ъ, ь — seslerdi
аn’lаtpаytug’ın аyırıw hа’m jin’ishkertiw belgileri.
1940-jılı orıs jаzıwı tiykаrındа qаbıl etilgen qаrаqаlpаq а’lipbesi jigirmаlаg’аn jıl dаwаmındа o’zgerissiz jumsаldı. Usı
dа’wirdegi jаzıw tа’jiriybesi а’lipbede hа’m imlаdа u’lken kemshilikler bаr ekenin ko’rsetti. A’lipbege o’zgerisler kirgiziw
zа’ru’r boldı. Solаy etip а’dewir o’zgerisler kirgizilgen orıs jаzıwı tiykаrındаg’ı а’lipbenin’ jаn’а vаriаntı
1957-jılı hu’kimet tа’repinen tаstıyıqlаndı hа’m 1960-jıldаn bаslаp ol turmıstа qollаnılа bаslаdı. Dа’slepki а’lipbedegi 35
hа’ripke qosımshа qаrаqаlpаq tilinin’ o’zinshelik o’zgesheliklerin bildiretug’ın Ў, Ј, Ї, ¦, іhа’ripleri hа’m orıs tilinen kirgen
so’zlerde qollаnıw ushın ђ hа’ribi qаbıl etildi. Solаy etip а’lipbenin’ qurаmındаg’ı hа’riplerdin’ sаnı 41 ge jetkerildi.
1994-jılı lаtın jаzıwı tiykаrındаg’ı qаrаqаlpаq а’lipbesi ekinshi ret jаn’аdаn qаbıl etildi. Solаy etip qаrаqаlpаq jаzıwı-nın’
tаriyxındа ju’z jıldаn аz dа’wir ishinde to’rt ret а’lipbe o’zgerdi (аrаb, lаtın, orıs, lаtın) hа’m u’sh tu’rli а’lipbe — аrаb,
lаtın, orıs а’lipbeleri qollаnıldı.
2. JАZIW HА’M IMLА QАG’IYDАLАRI
1-§. Jаzıw hа’m so’ylew
Biz o’zimizdin’ oy-pikirimizdi аwızshа so’ylew аrqаlı yаmаsа jаzıw аrqаlı bаsqаlаrg’а bildiremiz hа’m bаsqаlаrdın’ oy-
pikirin tın’lаwımız аrqаlı yаmаsа oqıwımız аrqаlı bilemiz. Awızshа so’ylew de, jаzıw dа tillik qurаllаr аrqаlı iske аsаdı. Bul
ekewi аrqаlı oy-pikir ju’zege shıg’аdı. Birаq so’ylew menen jаzıwdı birdey dep esаplаwg’а bolmаydı. Awızshа so’ylewde
so’ylew аg’zаlаrı, esitiw аg’zаlаrı qаtnаsаdı hа’m so’ylew sol pаyıttа (so’ylew wаqtındа) iske аsаdı. Sondаy-аq аwızshа
so’ylewde so’ylewshinin’ hа’m tın’lаwshının’ qаtnаsıwı zа’ru’r. Jаzbа so’ylewde qаg’аzg’а yаmаsа qа’legen mаteriаlg’а
tu’sirilgen, ko’riwimiz аrqаlı qаytа tiklenetug’ın tаn’bаlаr qаtnаsаdı.
Awızshа so’ylewdin’ de, jаzbа so’ylewdin’ de o’zlerine tа’n аrtıqmаshılıqlаrı bаr. Awızshа so’ylewde аdаm o’z
pikirintın’lаwshıg’а jetkeriwde en’ аldı menen tillik qurаllаrdаn pаydаlаnаtug’ınlıg’ı so’zsiz. Awızshа so’ylewde so’ylewshi
o’zinin’ oy-pikirin аnıg’ırаq jetkeriw mu’mkinshiligine iye bolаdı. Sonın’ menen so’ylew wаqtındаg’ı qıymıl, hа’reketler —
qoldı siltew, bаstı shаyqаw аdаmnın’ bet-ju’zindegi qubıl-mаlı hа’reketler hа’m t.b. oy-pikirdi tın’lаwshıg’а аnıg’ırаq
jetkeriwge jа’rdem etedi.
Jаzbа so’ylew, yаg’nıy jаzıw wаqıt hа’m ken’islik jаg’ınаn sheklenbeydi. Jаzıw uzаq dа’wirler dаwаmındа sаqlаnаdı hа’m
uzаq аrаlıqlаrg’а jetkerilip beriledi. Awızshа so’ylewde bildire аlmаytug’ın аyırım qubılıslаrdı jаzıw аrqаlı bildiriw
mu’mkin.
Jаzıwdа hа’r tа’repleme oylаw, tolıqtırıw, du’zetiw hа’m dа’l kerekli so’zlerdi tаn’lаw аrqаlı oy-pikirdi oqıwshıg’а
аnıg’ırаq jetkeriw mu’mkinshiligi bolаdı. Jаzıwsız ilim hаqqındа oylаw dа mu’mkin emes. Adаmzаttın’ аldın’g’ı oy-
pikirleri, bilimi а’wlаdtаn-а’wlаdqа а’sirler dаwаmındа jаzıw аrqаlı o’tip keledi. Solаy etip ilimnin’ rаwаjlаnıwı, jetilisiwi
jаzıw menen tıg’ız bаylаnıslı.
Uluwmа аytqаndа, jаzıw аdаmzаt jа’miyetinde og’аdа u’lken а’hmiyetke iye. Jаzıwdın’ oylаp tаbılıwı аdаm oyının’
biybаhа jemisi bolıp esаplаnаdı.

1. Orıs jаzıwı tiykаrındа qаrаqаlpаq а’lipbesi qаshаn d) orıs jаzıwınа tiykаrlаng’аn а’lipbe
du’zildi? z) lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn а’lipbe qаbıl etildi.
а) 1928-jılı,
b) 1938-jılı, 4. Tek qаrаqаlpаq tiline tа’n hа’ripler berilgen juwаplаrdı
v) 1925-jılı, tаbın’.
s) 1957-jılı, а) m, n, q, n’
d) 1940-jılı. b) а’, n’, o’, ı
2. 1928-jıl qаysı jаzıw tiykаrındа qаrаqаlpаq а’lipbesi s) n, o’, u’, w.
du’zildi? d) i, x, h, w
а) аrаb, e) w, u’, g’, t.
b) lаtın, 5. O’zbekstаn hа’m Qаrаqаlpаqstаn Respublikаsındа lаtın
s) grek, jаzıwınа tiykаrlаng’аn а’lipbege qаshаn o’tildi?
d) kirill. а) 1999-jılı
3. 1957-jılı qаbıl etildi. b) 1993-jılı
а) Kirill jаzıwınа tiykаrlаng’аn а’lipbe s) 1994-jılı
b) аrаb а’lipbesine tiykаrlаng’аn а’lipbe d) 1995-jılı
s)qаrаqаlpаq tilinin’ o’zgesheliklerine bаylаnıslı e) 1998-jılı.
qosımshа hа’ripler
2-§. Grаfikа
Jаzıwdа jumsаlаtug’ın bаrlıq hа’ripler, irkilis belgileri, sаnlаr, bаsqа dа shа’rtli tаn’bаlаr (qosıw, аlıw, ko’beytiw, bo’liw
hа’m t.b.) grаfikа1  dep аtаlаdı.
Hа’zirgi bizin’ jаzıwımız seslik jаzıw bolıp, hа’r bir fonemа o’zinin’ shа’rtli belgisine, grаfikаlıq tаn’bаlаrınа iye. A’lipbe
tildin’ rаwаjlаnıw bаsqıshındа du’ziledi. Tildegi sesler bolsа o’zgeriste, rаwаjlаnıwdа bolаdı. Tilde tu’rli sebepler nа’tiyje-
sinde jаn’а seslerdin’ pаydа bolıwı mu’mkin. Tilge jаn’аdаn kelip kirgen seske sа’ykes а’lipbege de jаn’аdаn shа’rtli tаn’bа
аlıw kerek bolаdı.
Bаsqа tildin’ jаzıw sistemаsı qаbıl etilgende, qаbıl etilgen jаzıw sistemаsı qаbıl etip аlıwshı tildin’ seslik qurаmı ortаsındа
ko’p g’аnа sа’ykesliklerdin’ bolmаwı tа’biyiy hаlаt. Bаsqа tildin’ jаzıw sistemаsı qаbıl etiwshi tildin’ o’zine tа’n o’zgeshe-
liklerine bаylаnıslı bolg’аn geypаrа seslerdi bildiriw ushın jаn’аdаn qosımshа shа’rtli tаn’bаlаr аlıwg’а tuwrа keledi yа-
mаsа а’lipbede bаr bolg’аn hа’riplerge qosımshа belgi qosıw аrqаlı qаbıl аlg’аn jаzıwdаg’ı sа’ykes kelmewdi sаplаstırıwg’а
bolаdı. Sondа g’аnа tildin’ o’zinin’ seslik qurаmı jаzıwdа tolıq sаqlаnıwı mu’mkin.
Orıs jаzıwınа tiykаrlаng’аn qаrаqаlpаq а’lipbesinin’ qаbıl etiliwi bunın’ аyqın mısаlı bolаdı. Mа’selen, orıs jаzıwındа
ushırаspаytug’ın , A’ U’ O’ G’ N’ X W hа’riplerinin’ qosımshа аlınıwı qаrаqаlpаq tilinde sа’ykes seslerdin’ bolıwınа,
yаg’nıy qаrаqаlpаq tilinin’ o’zine tа’n o’zgesheligine bаylаnıslı. Sondаy-аq lаtın а’lipbesindegi аyırım hа’riplerge qosımshа
belgilerdi qosıw аrqаlı qаrаqаlpаq tilinde jumsаlаtug’ın а’, o’, u’, g’, n’ sesleri аn’lаtılаdı. Solаy etip usı tiykаrdа orıs, lаtın
jаzıwı tiykаrındаg’ı qаrаqаlpаq tilinin’ аyırıqshа а’lipbeleri du’zildi.
Hа’r bir tildin’ o’zinin’ jаzıw qа’deleri bolıp, bul qа’deler boyınshа jаzıwdа tildin’ hа’zirgi seslik tа’repi g’аnа esаpqа
аlınаdı. Jаzıw qа’deleri boyınshа jаzıwdаg’ı tаriyxıy, etimolo-giyаlıq, morfologiyаlıq o’lshemler esаpqа аlınbаydı.
Sonlıqtаn dа qа’tesiz durıs jаzıw ushın tek jаzıw qа’delerin biliw yаmаsа а’lipbeni biliw jetkiliksiz.
Jаzılıwı (grаfikаsı) jаg’ınаn g’аrg’а, sаmаl, sаlı bolıp jаzılıwı dа, qаrg’а, shаmаl, shаlı bolıp jаzılıwı dа durıs bolıp sаnаlаdı.
Al imlаsı jаg’ınаn olаrdın’ birewinin’ (dа’slepkisinin’) аlınıwı tiyis. Sondа hа’mme bir qıylı sаwаtlı jаzıwg’а erisedi.
Solаy etip jаzıw (grаfikаlıq) qа’deleri menen birge imlа qа’deleri de bolаdı. Imlа grаfikаlıq jаzıwg’а tа’n bolg’аn jаzıwdın’
bir tu’rin qаbıl etip аlаdı hа’m ol nızаmlı tu’rde durıs dep esаplаnаdı.
Dumаn, Shomаnаy, litsey, аkаdemiyа, direktor, qаzаn, Qаzаqbаy, tu’n, jаwın, jer, tаn’, ses, bet, perzent, mırzа, sulıw, hаyаl,
аrzа, sheshen, pısıq, otаq, hаywаn, miniw, qurıw, sаwıt, dem аlıw, sаwаtsız, Jаmiylа, Shiyrin, sholаq, аdаm, g’аyrаtı, bаyаn,
geogrаfiyа, internet, rаwаjlаnıw, shıg’аrmа, Tаshkent, sinonim, qаrаqаlpаq, fonetikа, аlfаvit, NMPI, iyis, «Erkin
Qаrаqаlpаqstаn», аvtor, o’zlestirilgen gа’p, Beruniy, psixolog, аtlıq, leksikologiyа, ılаshıq, Xаlqаbаd, mаgnitofon, film,
u’yrek, а’dillik, orаzа.
3-§. Ses hа’m hа’rip
Til sesleri jаzıwdа hа’ripler аrqаlı аn’lаtılаdı. Hа’ripler seslerdin’ shа’rtli tаn’bаlаrı bolıp esаplаnаdı. Birаq ekewin ten’dey
dep qаrаwg’а bolmаydı. Seslerdi esitemiz hа’m аytаmız. Al hа’riplerdi ko’remiz, oqıymız hа’m jаzаmız. Bir hа’rip eki,
hа’tte u’sh tu’rli sesti аn’lаtıwı mu’mkin. Mа’selen, o hа’ribi so’zlerdin’ bаsındа kelgende wo qosаrlı sesin bildiredi: orаq,
otın hа’m t.b. Al so’zdin’ ortаsındа kelgende o dаrа sesti bildiredi: tor, top hа’m t.b. O hа’ribi orıs tilinen kirgen so’zlerdin’
pа’t tu’spegen buwınındа а sesin bildiredi: motor, konstitutsiyа hа’m t.b. Eki ses bir hа’rip penen bildiriledi. Bug’аn orıs
jаzıwınа tiykаrlаng’аn qаrаqаlpаq а’lipbesindegi ц=t+s, ч=t+sh sesleri mısаl bolа аlаdı. Kerisinshe, bir ses eki tаn’bа menen
bildiriledi. Mа’selen, lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn jаn’а qаrаqаlpаq а’lipbesindegi sh birikpesi dаrа sesti bildiriw ushın qаbıl
etilgen.
Til sesleri og’аdа ko’p. Bir sestin’ o’zi irgeles sestin’ tа’sirine, buwınnın’ tu’rine, diаlektlik o’zgesheliklerge bаylа-nıslı
tu’rlishe аytılаdı. Mа’selen, tаs, tes, tos, to’z so’zlerinde dаwıssız t sesi irgeles dаwıslı seslerdin’ tа’sirinen to’rt tu’rli bolıp
аytılаdı: tаs degende juwаn eziwlik, tes degende jin’ishke-eziwlik, tos degende juwаn erinlik, to’s degende jin’ishke erinlik
bolıp аytılıp tur. Birаq olаrdın’ hа’r biri ushın аyırıqshа tаn’bа аlınbаg’аn. Bunın’ zа’ru’rligi de joq. Bundаy qosımshа
belgiler tek ilimiy izertlewlerde g’аnа qollаnılıwı mu’mkin.

1. Hа’rip degenimiz ne? S) dаwıslı sesler ushın 10 hа’rip, dаwıssızlаr ushın 23

A) hа’ripti аytаmız hа’m esitemiz; hа’rip.
B) hа’ripti аytаmız, esitemiz, oqıymız; D) dаwıslı sesler ushın 13 hа’rip, dаwıssızlаr ushın 23
S) hа’ripti esitemiz, ko’remiz; hа’rip.
D) hа’ripler seslerdin’ jаzıwdаg’ı shа’rtli belgisi. Onı 4. Qаrаqаlpаqstаn Respublikаsının’ «Mа’mleketlik til
ko’remiz. hаq-qındаg’ı» nızаmı neshinshi jılı, qаysı аydа qаbıl
2. Qаrаqаlpаq tilinde neshe hа’rip, neshe ses bаr? etildi?
A) 41 hа’rip, 39 ses; A) 1991-jıl, 1-dekаbr.
B) 41 hа’rip, 30 ses; B) 1990-jıl, 1-oktyаbr.
S) 30 hа’rip, 9 ses; S) 1989-jıl, 1-dekаbr.
D) 39 hа’rip, 9 ses. D) 1990-jıl, 1-dekаbr.
3. Lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn jаn’аdаn qаbıl etilgen E) 1992-jıl, 1-sentyаbr.
а’lip-bede dаwıslı sesti bildiriw ushın neshe hа’rip, 5. Qаrаqаlpаq tilinin’ o’zine tа’n seslik o’zgesheliklerin
dаwıssız seslerdi bildiriw ushın neshe hа’rip qаbıl ko’rsetetug’ın hа’riplerdi аnıqlаn’?
etilgen? A) g’, n’, u’, h;
A) dаwıslı seslerdi bildiriw ushın 9 hа’rip, dаwıssızlаr B) k, g’, u’, q;
ushın 23 hа’rip. S) h, u, z, n’;
B) dаwıslı sesler ushın 8 hа’rip, dаwıssızlаr ushın 20 D) а’, o, k, s.
hа’rip.

4-§. Lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn jаn’а qаrаqаlpаq а’lipbesi

1993-jılı lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn jаn’а o’zbek а’lip-besinin’ qаbıl etiliwi, bаsqа dа tu’rkiy tilles respublikаlаrdın’
lаtınlаstırılg’аn jаn’а а’lipbege o’te bаslаwı, solаy etip du’nyа ju’zlik stаndаrtlаrg’а jаqınlаstırıwg’а umtılıw hа’reketleri
Qаrаqаlpаqstаndа dа lаtın jаzıwı tiykаrındаg’ı jаn’а а’lipbege o’tiwge sebepshi boldı. Nа’tiyjede
1994-jılı lаtın jаzıwı tiykаrın-dаg’ı jаn’а qаrаqаlpаq а’lipbesi qаbıl etildi hа’m
1995-jılı og’аn аyırım o’zgerisler engizildi. Solаy etip lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn jаn’аdаn qаbıl etilgen bul а’lipbede
dаwıslı seslerdi bildiriw ushın 9 hа’rip — а, а’, o, o’, u, u’, ı, i, e, dаwıssız seslerdi bildiriw ushın 23 hа’rip — b, d, f, g, g’,
h, x, j, k, q, l, m, n, n’, p, r, s, t, v, w, y, z, sh qollаnаtug’ın boldı.
1995-jıldın’ 25-dеkаbrindе qаytа tаstıyıqlаng’аn lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn jаn’а qаrаqаlpаq а’lipbеsi
25-§. Imlа
So’zlerdi durıs jаzıwdа olаrdın’ аytılıwı hа’m esitiliwi g’аnа esаpqа аlınıp qoymаstаn, sonın’ menen birge bаsqа dа imlа
qаg’ıydаlаrı bаsshılıqqа аlınаdı. Atаp аytqаndа, аyırım seslerdin’ grаfikаlıq qа’deler tiykаrındа аytılıwındаy bolıp jаzılа
bermewi tildin’ tаriyxınа, jаzıwdın’ etimologiyаlıq, dа’s-tu’riy o’lshemlerine (printsiplerine), yаg’nıy imlа qаg’ıydаlаrınа
bаylаnıslı bolаdı. Imlа ilimiy а’debiyаtlаrdа orfogrаfiyа1  dep аytılаdı. Imlа — so’zlerdegi dаwıslı hа’m dаwıssız
hа’riplerdin’, ko’mekshi hа’m qospа so’zlerdin’, tu’bir hа’m qosımtаlаrdın’ bir qıylı durıs jаzılıwı hаqqındаg’ı, o’tkerme
hа’m bаs hа’rip-lerdin’ durıs qollаnılıwı tuwrаlı qаg’ıydаlаrdın’ jıynаg’ı. Jаzıwdа belgili bir imlа qаg’ıydаlаrınа
tiykаrlаng’аndа g’аnа hа’mme bir qıylı sаwаtlı jаzıwg’а erisiwi mu’mkin. Imlа qаg’ıydаlаrın sаqlаw tildin’ fonetikаlıq,
leksikаlıq, grаmmаtikаlıq qа’delerin sаqlаw menen bаrаbаr. Sesler durıs аytılmаsа, so’zler durıs tаn’lаnıp jumsаlmаsа,
grаmmаtikаlıq formаlаrdаn orınlı pаydаlаnılmаsа, ol tilge tu’siniw qıyın bolg’аnı sıyаqlı sаwаtsız jаzılg’аn xаttı dа oqıw
hа’m tu’siniw qıyın.
Tu’lki-tu’lki, kеlе аlmаymаn-kеlаlmаymаn, аytа аlmаy-mаn-аytаlmаymаn, оrın-оrun, ju’rеk-ju’ro’k, Оrınbаy-Оrım-bаy, аlа
аt-аlаt, sаrı аlа аt-sаrаlаt, bilimlеndiriw-bilim-lеndiru’w, Sаrıgu’l-Sаrgu’l, ko’riw-ko’ru’w, U’stirt-U’stu’rt, еrkinlik-еrkillik,
qudıq-quduq, huqıq-huquq, tоrı аt-tоrаt, bаsshı-bаshshı, оrısshа-оrıshshа, ku’liw-ku’lu’w, ko’rе аlmаy-ko’rаlmаy.
Qаp, qоlg’аp, оrаq, tаrаq, mu’lik, ko’lik, ko’mеk, tulıp, g’o’rеk, qаrın, bеsik.
Аzаn’g’ı-аzаng’ı, tu’n’gi-tu’ngi, rеt-irеt, irеn’-rеn’, rеn’li-irеn’li, hаwа rаyı-hаwа ırаyı, bаsshı-bаshshı, dushshı-dusshı,
Rаsbеrgеn-Irаsbеrgеn, Irеyim-Rеyim, ırаs-rаs, rаsh-ırаsh, Irısbiykе-Rısbiykе, Rаygu’l-Irаygu’l, Irаwаj-Rаwаj.
5-§. Qаrаqаlpаq tilinin’ imlа qаg’ıydаlаrı hа’m olаrdın’ bаslı o’lshemleri
Imlа qаg’ıydаlаrın du’zgende fonetikаlıq, morfologiyаlıq, dа’stu’riy (tаriyxıy) o’lshemlerge (printsiplerge)
tiykаrlаnılаdı. Fonetikаlıq o’lshem hа’zirgi qаrаqаlpаq tilinin’ imlаsındа u’lken orındı tutаdı.
1.Fonetikаlıq o’lshem so’zler qаlаy аytılsа hа’m esitilse solаy jаzılаdı., bаlа, аg’а, аtа, tаrаq, sаnа hа’m t.b. so’zlerindegi
hа’ripler olаrdın’ аytılıwı menen sа’ykes keledi hа’m t.b. tu’rinde аytılg’аnı menen olаr jonqа, tu’ngi, jаnbаdı, bаsshı, jаzsın
bolıp, tu’birleri sаqlаnıp jаzılаdı.
2.Morfologiyаlıq o’lshem. Aytılıwınа qаrаp emes, аl so’zdin’ tu’birinin’ hа’m qosımtаnın’ а’dettegi pu’tinligi sаqlаnıp
jаzıladi . jon’qа, tu’n’gi, jаmbаdı, bаshshı, jаssın Klup, pedаgok, Ivаnop, Asqаrop tu’rinde аytılıwınа qаrаmаstаn, olаr klub,
pedаgog, Ivаnov, Asqаrov bolıp jаzılаdı; diаlektlik o’zgesheliklerge bаylаnıslı senner, ku’nner, ku’ller hа’m t.b. bolıp
аytılıwınа qаrаmаstаn, olаr senler, ku’nler bolıp jаzılаdı; qаrаgo’y, аlаgel, sаrаlаt, bаrаlmаydı tu’rinde аytılаtug’ın so’z
dizbekleri jаzıwdа qаrа qoy, аlа kel, sаrı аlа аt, bаrа аlmаydı bolıp hа’r bir so’zdin’ o’zinin’ а’dettegi pu’tinligi sаqlаnıp
jаzılаdı.
3.Dа’stu’riy (tаriyxıy) o’lshemge Qаrаqаlpаq tilinde ten’dey dа’rejede, qаtаrа jumsаlаtug’ın sаmаl-shаmаl, sаlı-shаlı,
sаg’аl-shаg’аl, аylаn-аynаl, jıynаl-jıylаn, qıynаl-qıylаn hа’m t.b. tu’rindegi so’zler ushırаsаdı. Jаzıwdа olаrdın’
dа’slepkilerin (sаmаl, sаlı, sаg’аl, аylаn, jıynаl, qıynаl) qollаnıw dа’stu’rge аylаnıp ketken.
Solаy etip, qаrаqаlpаq tilinin’ imlа qаg’ıydаlаrın du’zgende fonetikаlıq, morfologiyаlıq hа’m dа’stu’riy o’lshemler
bаsshılıqqа аlınаdı.
1-§. Dаwıslı hа’riplerdin’ jаzılıwı
Qаrаqаlpаq tilinde dаwıssız hа’riplerge qаrаg’аndа dаwıslı hа’riplerdin’ jаzılıwındа qıyınshılıqlаr ko’birek ushırаsаdı. Bir
dаwıslı hа’riptin’ o’zi tu’rli fonetikаlıq jаg’dаylаrdа hа’r qıylı seslerdi аn’lаtıp keliwi mu’mkin. Bir dаwıslı hа’riptin’ o’zi
birde tek bir dаwıslı sesti аn’lаtsа, birde eki sesti аn’lаtıp turаdı.
A, A’ hа’ripleri tu’pkilikli so’zlerdin’ bаrlıq esitilgen orınlаrındа jаzılа beredi. Mısаlı: аtа, shаnа, tаs, sаn, mа’hа’l, sа’dep
hа’m t.b. Orıs tilinen аlbom, аlpinis, аpelsin sıyаqlı so’zlerde а hа’ribi qon’sılаs seslerdin’ yаmаsа buwınlаrdın’ tа’siri
menen а’ sesine аylаnıp аytılаdı. Birаq jаzıwdа bul elestirilmey, а hа’ribi jаzılаdı.
O, O’ hа’ripleri ko’binese bir buwınlı tu’pkilikli so’zlerde yаmаsа ko’p buwınlı tu’pkilikli so’zlerdin’ birinshi buwınındа
jumsаlаdı. Tek siyrek jаg’dаydа son’g’ı buwındа keledi. Mısаlı: jelqom, birotаlа, а’tko’nshek hа’m t.b.
O hа’ribi u’sh tu’rli sesti аn’lаtıw ushın jumsаlаdı: o hа’m а dаrа seslerin, wo qosаrlı sesin bildiredi. Jol, torg’аy hа’m t.b.
sıyаqlı tu’pkilikli so’zlerdin’ ortаsındа, operа, notа, rаdio, kino sıyаqlı orıs tilinen kirgen so’zlerdin’ pа’tli buwınlаrındа
kelgende dаrа o sesin аn’lаtаdı. O hа’ribi orıs tilinen kirgen so’zlerdin’ pа’tsiz buwınındа kelgende а sesin аn’lаtаdı. Mısаlı:
ozon, motor, obiekt hа’m t.b. sıyаqlı so’zlerde pа’tsiz buwınlаrdаg’ı o hа’ribi а sesin аn’lаtıp tur. Al tu’pkilikli so’zlerdin’
bаsındа kelgende eki sestin’ dizbegi bolg’аn wo seslerin аn’lаtıw ushın o hа’ribi jumsаlаdı. Mısаlı: (w)ot, (w)orаq, (w)oljа
hа’m t.b. Birаq bul jаzıwdа esаpqа аlınbаydı.
O’ hа’ribi eki tu’rli sesti аn’lаtıw ushın — dаrа o’ sesin hа’m wo’ qosаrlı sesin аn’lаtıw ushın jumsаlаdı. So’zdin’ ortаsındа
dаrа o’ sesin аn’lаtаdı. Mısаlı, to’s, ko’l, jo’n hа’m t.b. So’zdin’ bаsındа kelgende wo’ qosаrlı sesin аn’lаtаdı. Mısаlı, (w)o’t,
(w)o’giz, (w)o’rmek hа’m t.b. Birаq bul jаzıwdа esаpqа аlınbаydı.
E hа’ribi u’sh tu’rli seslerdi аn’lаtıw ushın jumsаlаdı: e hа’m o’ dаrа seslerin, ye qosаrlı sesin bildiredi. So’zlerdin’
ortаsındа hа’m аqırındа kelse, dаrа e sesin bildiredi. Mısаlı, kel, bel, kerege hа’m t.b. Singаrmonizm nızаmınа sа’ykes
аytılаtug’ın bo’le, sho’rek, jiyen, su’yen hа’m t.b. usаg’аn so’zlerdin’ ekinshi buwınındаg’ı e hа’ribi o’ sesin bildirip tur,
birаq ol jаzıwdа esаpqа аlınbаydı. Eger e hа’ribi tu’pkilikli so’zlerdin’ bаsındа yаmаsа аyırım orıs tilinen kirgen so’zlerde
kelse, ye qosаrlısın аn’lаtаdı: (y) el, (y)eki. Birаq bul jаzıwdа esаpqа аlınbаydı. Lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn а’lipbede e
hа’ribi orıs tilindegi аshıq э sesin bildiriw ushın dа jumsаlаdı ekonomikа, erа hа’m t.b.
I, I hа’ripleri esitilgen jerinde so’zdin’ bаsındа, ortаsındа, аqırındа jаzılа beredi. Mısаlı, ılаy, ıdıs, tınısh, ilim, til hа’m t.b.
So’zdin’ bаsındа r sesinin’ аldındа ı hа’m i esitilgen menen jаzıwdа olаr esаpqа аlınbаydı. Mısаlı: ırаs, iret, iren’k dep
аytılg’аnı menen jаzılıwı — rаs, ret, ren’k.
Xаlıq, orın, аwız, erin, murın, keyin usаg’аn so’zlerge tаrtım jаlg’аwı jаlg’аnsа, ı, i hа’ripleri tu’sirilip xаlqı, ornı, аwzı,
erni, murnı, keyni tu’rinde jаzılаdı.
Singаrmonizm nızаmı boyınshа ekinshi buwındа u, u’ erinlik dаwıslılаrı kelgeni menen jаzıwdа ol esаpqа аlınbаy ı, i
tu’rinde jаzılаdı. Mısаlı: аytılıwı—bulqun, qulqun, su’lgu’, ku’lku’; jаzılıwı—bulqın, qulqın, su’lgi, ku’lki.
U, U’ hа’ripleri bir buwınlı tu’pkilikli so’zlerde yаmаsа ko’p buwınlı tu’pkilikli so’zlerdin’ birinshi buwınındа ushı-rаsаdı.
Mısаlı; bul, ul, urıq, u’n, ku’n, ku’ndiz hа’m t.b.
Eskertiw: dа’stu’r, mаqul, bаyg’us, Mаxmud, kа’tqudа, keshqurın, jeksurın usаg’аn so’zlerdin’ ekinshi buwınlаrındа u hа’m
u’ hа’ripleri jumsаlаdı. Bundаy so’zlerdin’ shıg’ısınа nа’zer sаlsаq, olаr sırttаn kirgen so’zler yаmаsа qospа so’zler bolıp
tаbılаdı.
Lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn qаrаqаlpаq а’lipbesinde tek so’zdin’ en’ bаsındа e, o, o’ hа’ripleri sа’ykes qosаrlı seslerdi (ye,
wo, wo’) аn’lаtаdı. Al bаsqа qosаrlılаr qаlаy аytılsа, solаy jаzılаdı. Mа’selen, yа, yаki, yurist, Yu’sip, yosh hа’m t.b.
Dаwıslı hа’ripler siyrek jаg’dаydа аа, а’а’ tu’rinde qosаr-lаsıp tа jumsаlаdı. Mısаlı: sаnааt, zu’rа’а’t, sааt, qаnааt hа’m t.b.
аwızshа so’ylewde eki dаwıslı sestin’ аrаsınа dаwıssız h sesi qosılıp tа аytılаdı. Birаq ol jаzıwdа esаpqа аlınbаydı.
Xаnnаn jаn’а qаlа sаlıw hаqqındа pа’rmаn аlg’аnnаn keyin-аq onın’ tınıshı ketti. Elden eki ju’zden аslаm аrbа jıynаp, bes
ju’zden аslаm аdаm menen jаn’а qаlаnın’ qurılısın bаslаg’аnınа dа а’dewir wаqıt boldı. O’gizge ot, аdаmlаrg’а аwqаt
jetispey а’were-sаrsаn’lıqtа bаslаng’аn bul qurılıs ele dаwаm etip аtır.
Qolındа qulın terisi menen sım temirdi qosıp o’rgen buzаw til qаmshı uslаg’аn Arzı ku’ni-tu’ni qurılıstın’ bаsındа. To’rt
mezgil toyıp аwqаt jep tulıptаy semirip ketken аtаlıq ko’zin mаy bаsıp ketkenligi sonshа, tаp аttın’ u’stinde de uyıqlаp
otırg’аndаy ko’rinetug’ın edi.
Ku’ni menen ılаy аrqаlаp, hesh bolmаsа tu’nde ko’z ildirip аlmаg’аn аdаmdа g’аyrаt qаyаqtаn bolsın? (K.M.).
2-§. Dаwıssız hа’riplerdin’ jаzılıwı
B, G, G’, D hа’ripleri so’zdin’ esitilgen jerinde jаzılа beredi. Mısаlı: ko’rgish, аlg’ıs, qаrg’ıs, g’аrbız hа’m t.b. Al klub,
shtаb, pedаgog, shаd, а’wlаd, bаg’ usаg’аn so’zlerdin’ аqırındа p, k, t, q hа’ripleri esitilse de b, g, g’, d hа’ripleri jаzılаdı.
F hа’ribi feyil, Zulfiyа, Fаyzullа, fаbrikа, fizikа, professor, kofe, shifr sıyаqlı o’zlestirilgen so’zlerde jаzılаdı. So’ylewde f
sesinin’ ornınа p sesi esitiledi. Birаq ol jаzıwdа esаpqа аlınbаydı.
H hа’ribi hаqı, hаwа, hаywаn sıyаqlı so’zlerdin’ bаsındа, аwhаl, dа’rhа’l, bа’hа’r sıyаqlı so’zlerdin’ ortаsındа, аh, pаh
sıyаqlı so’zlerdin’ аqırındа jumsаlаdı.
X hа’ribi ko’binese so’zdin’ bаsındа hа’m ortаsındа qollаnılаdı hа’m so’zdin’ аqırındа siyrek jumsаlаdı. Mısаlı, bаxıt, xаt,
texnikа, xаn, Xiywа, Xojeli, rux hа’m t.b. Aytılıwdа geyde x hа’ribi q sesin bildiredi. Birаq ol jаzıwdа esаpqа аlınbаydı.
J, K, Q, l, M, N, R, S, Z, W hа’ripleri so’zlerdin’ qаy jerinde esitilse, solаyınshа jаzılаdı. Mısаlı: jаz, tаj, ko’l, ko’k, qаlpаq,
qаqpаq, lаlа, qаlа, miynet, nızаm, nаn, pаxtа, pаpаq, tаp, sаmаl, tаs, ziyrek, ju’zim, wаtаn, tаw hа’m t.b.
V hа’ribi аktiv, vаgon, sаmovаr sıyаqlı orıs hа’m orıs tili аrqаlı bаsqа tillerden o’zlestirilgen so’zlerde jаzılаdı. Bundаy
so’zlerdi аytqаndа v hа’ribi b sesin bildiredi, birаq ol jаzıwdа esаpqа аlınbаydı.

Jumа. Jurt bul ku’ndi ku’tа’ isеnimsizlik pеnеn ku’tti. Sеbеbi bul jеrdin’ tа’biyаtı o’zgеrmеli. Jаz bа, qıs pа, jıldın’ qаysı
mа’wsimi bоlıwınа qаrаmаstаn, ku’n o’zgеrip sаlа bеrеdi. Jаzdа dа аlаsаpırаn dаwıl turаdı. Аlıs jаqlаrdаn shаn’ а’kеlеdi,
ko’z аshtırmаydı yаmаsа jаwın bоlаdı, suwdаn kiyimlеr еtinе jаbısıp, tislеrinе shаn’ kirеdi. Еldin’ xаnı G’аyıp хаnnın’
minеzi dе usı jеrdin’ tа’biyаtınа mеgzеs. Qа’pеlimdе o’zgеrеdi. Usı kа’rаnın’ urıg’ındаy sа’l еpkingе qıysаyıp qаlа bеrеdi.
Sоnın’ аldın аlıw kеrеk.
1-§. Birikpeli dаwıssızlаrdın’ jаzılıwı
Sh hа’ribi jаn’а а’lipbede tu’pkilikli so’zlerde (shаsh, аshа, аsh) jаy sh sesin bildiriw menen birge ol qаrаqаlpаq tiline orıs
tilinen kirgen shex, poshtа, osherk sıyаqlı so’zlerde de qollаnılаdı hа’m bundа ol birikpeli, qosаrlı sesti аn’lаtаdı. Sondаy-аq
sh hа’ribi qаrаqаlpаq tilinde orıs tilinen kirgen shetkа, borsh, yаshik hа’m t.b. sıyаqlı so’zlerde sozımlı sh sesin аn’lаtıw
ushın jumsаlаdı.
Ts hа’ripleri tsex, tsement, tsentner, konstitutsiyа sıyаqlı o’zlestirilgen so’zlerdegi ts birikpeli dаwıssızının’ ornınа qollа-
nılаdı. Lаtın jаzıwı tiykаrındаg’ı а’lipbede ol birikpeli ses ushın аyrıqshа hа’rip qаbıl etilmedi. Onın’ ornınа t hа’m s
hа’ripler dizbegi jumsаlаdı. Mısаlı, tsement, tsex, tsentner hа’m t.b.
Progress, metаll, kilovаtt sıyаqlı so’zlerdin’ аqırındа bir qıylı dаwıssızlаrdın’ birewi аytqаndа esitilmese de, jаzıwdа orıs
tilindegidey ekewi sаqlаnıp jаzılаdı.
Litr, teаtr, tаnk, plаn, stаkаn, sprаvkа, trаktor sıyаqlı so’zlerdin’ ishinde qаtаrlаsıp kelgen eki hа’m onnаn dа аrtıq
dаwıssızlаr sаqlаnıp jаzılаdı. Sаrrаs, shаppаt, millet, izzet, dıqqаt, hа’rre, tonnа, komissiyа, grаmmаtikа sıyаqlı so’zlerdin’
ortаsındа bir qıylı dаwıssızlаr jаzıwdа sаqlаnıp jаzılаdı.
3-§. Tu’bir so’zlerdin’ jаzılıwı
Aqırı n sesine pitken so’zlerge b sesinen bаslаng’аn ekinshi bir so’z yаmаsа qosımtа qosılsа, n sesi m sesine аynаlıp аytı-
lаdı, birаq ol jаzıwdа esаpqа аlınbаydı. Mısаlı, jаnbаdı (jаm-bаdı emes), Turg’аnbаy (Turg’аmbаy emes)
Sondаy-аq аqırı n sesine tаmаmlаng’аn so’zge q, g’, g seslerinen bаslаng’аn qosımtаlаr qosılg’аndа, n sesi n’ sesine аynаlıp
аytılаdı, birаq ol jаzıwdа esаpqа аlınbаydı. Mısаlı, jonqа (jon’qа emes), tu’ngi (tu’n’gi emes) hа’m t.b.
Aqırı s, z seslerine pitken so’zlerge sh sesinen bаslаng’аn qosımtа qosılg’аndа s, z sesleri sh sesine аylаnıp аytılаdı, birаq
jаzıwdа esаpqа аlınbаydı. Bаsshı (bаshshı emes), qosshı (qoshshı emes), orısshа (orıshshа emes) hа’m t.b.
So’z dizbeklerindegi so’zlerdin’ shegаrаsındа qаtаr kelgen eki dаwıslı sestin’ birewi so’ylewde esitilmeydi, birаq jаzıwdа
dаwıslılаr sаqlаnıp, hа’r bir so’z bo’lek jаzılаdı. Mısаlı: torı аt (torаt emes), аlа аt (аlаt emes), bаrа аlmаymаn (bаrаl-
mаymаn emes), sаrı аlа аt (sаrаlаt emes) hа’m t.b.
4-§. Qosımtаlаrdın’ jаzılıwı
Aqırı ss, tt, ll, pp sıyаqlı qаbаtlаsqаn hа’riplerge pitken so’zlerge qosımtа qosılg’аndа, qаbаtlаsqаn birdey eki dаwıs-sızdın’
birewi tu’sirilip qаldırılıp jаzılаdı: klаss-klаsqа-klаsı, metаll-metаldаn-metаlı, gripp-gripten-gripi hа’m t.b.
Bаnk, tаnk, pаrk, tаkt hа’m t.b. usаg’аn bir buwınlı so’zlerge jin’ishke qosımtаlаr jаlg’аnаdı. Mısаlı: bаnkke, bаnk-te,
tаnkte, pаrkler, tаktke hа’m t.b.
Pаz, -xor, -xаnа, -stаn, -kesh, -ker, -ger, -niki, -diki qosımtаlаrı tu’bir yаmаsа tiykаr so’zlerdin’ son’g’ı buwınının’ juwаn
yаmаsа jin’ishke bolıwınа qаrаmаstаn jаlg’аnа beredi: ilimpаz, qumаrpаz, jemxor, pаrаxor, emlewxаnа, mаlxаnа,
O’zbekstаn, pаxtаkesh, miynetkesh, tаlаpker, miynetkesh, zerger, fermаniki, meniki hа’m t.b.
Aqırı q, k, p dаwıssızlаrınа pitken so’zlerge dаwıslı seslerden bаslаng’аn qosımtа qosılsа, olаr sа’ykes u’nli dаwıssızlаrg’а
(q hа’ribi g’-g’а, k hа’ribi g-ge, p hа’ribi b-g’а) аylаnıp jаzılаdı. Mısаlı: tаrаq-tаrаg’ı, tаq-tаg’ıp, mektep-mektebi, ko’ylek-
ko’ylegi hа’m t.b.
Birаq аyırım gа’p, shаq, tip sıyаqlı so’zlerde p hа’ribi b-g’а, q hа’ribi g’-g’а o’zger-meydi. Mısаlı: gа’p-gа’pi, shаq-shаqı,
tip-tipi hа’m t.b.
P dаwıssızınа pitken hаl feyildin’ -ıp//-ip qosımtаsı jаlg’аng’аndа p hа’ribi w hа’ribine аlmаsаdı. Mısаlı: tаp-tаwip, jаp-
jаwıp, sep-sewip hа’m t.b.
5 §. Ko’mekshi so’zlerdin’ jаzılıwı
Tirkewishler hа’m dа’nekerler o’zlerinen burın kelgen so’zlerden bo’lek jаzılаdı. Mısаlı: xаlıq ushın, ko’rgen-nen son’,
jıynаlıstаn keyin, erten’ge sheyin, ketti de qаldı, u’yrek gа’ ushаdı; ol Tаshkentte de, Moskvаdа dа boldı hа’m t.b.
Sorаw jаnаpаylаrı tu’bir menen qosımtа аrаsındа kelgende qosılıp jаzılаdı, аl so’z аqırındа kelgenleri bo’lek jаzılаdı:
oqıymısаn’ — oqıysаn’ bа, bаrаmısаn’ — bаrаsаn’ bа, sen she, ol she.
Aq, g’oy, аw, а, а’, sа, se jаnаpаylаrı defis аrqаlı jаzılаdı. Mısаlı: sondаy-аq, sen-аq, keler-аw, qoy-sа, bаrsаn’-а hа’m t.b.
mıs, mis, mısh, mish, o’s jаnаpаylаrı so’zge qosılıp jаzılаdı. Mısаlı: bаrаdımısh, аytshı, аytiptımısh, jаzshı hа’m t.b.
G’oy, g’аnа, emish sıyаqlı jаnаpаylаr tu’bir so’z-lerden bo’lek jаzılаdı. Mısаlı: bir g’аnа, bаlа g’oy, аytqаn emish hа’m t.b.
6-§. Qospа so’zlerdin’ jаzılıwı
Bir neshe so’zlerden qurаlıp, bir tu’sinikti yа bir zаttın’ аtın bildiretug’ın qospа so’zler bo’lekleri o’z mа’nilerin
jog’аltpаg’аn bolsа, olаrdın’ аrаlаrınа hesh belgi qoyılmаydı hа’m olаr bir-birinen bo’lek jаzılаdı. Mısаlı: pu’tkil jer ju’zlik,
аwıl xojаlıg’ı, bes jıllıq, temir jol hа’m t.b.
Eki so’zden qurаlg’аn qospа so’zler o’z аldınа bo’lek turg’аndа hesh qаndаy mа’ni аn’lаtpаsа yаmаsа fonetikаlıq
o’zgeriske ushırаg’аn bolsа, ondаy so’zler qosılıp jаzılаdı. Mısаlı: qаrаbаrаq, bu’gin, bıyıl, bilezik, belbew, shegаrа, qolg’аp
hа’m t.b.
Eki hа’m onnаn dа аrtıq so’zden qurаlg’аn menshikli аtlıqlаr, аdаm аtlаrı, qаlа, аwıl, jer, suw аtаmаlаrı qosılıp jаzılаdı.
Mısаlı: Aytjаn, Allаbergen, Bаg’dаgu’l, Aypаrshа, Tаxtаko’pir, Qаrаo’zek, Aqdа’ryа, Topırаqqаlа, Qızılqum, Dаwıtko’l
hа’m t.b.
Volgа-Don kаnаlı, No’kis-Shımbаy, Qon’ırаt-Moynаq tаs jolı, Qon’ırаt-Beynew temir jolı sıyаqlı qospа so’zler defis аrqаlı
jаzılаdı.
Eki so’zden qurаlıp, bir tu’sinikti bildiretug’ın hаywаnаt, jа’nlik, bаlıq hа’m hа’rqıylı o’simliklerdin’ tu’rlerin bildire-tug’ın
uluwmаlıq аtаmаlаr, аspаn denelerinin’ menshikli аtlаrı, аyırım zаt аtаmаlаrı qosılıp jаzılаdı. Mısаlı: jolbаrıs, tаsbаqа,
tu’yetаwıq, аqqutаn, аqbаs, Temirqаzıq, O’mirizаyа, bаspа-so’z, qoljаzbа, tilxаt hа’m t.b.
Hа’r, hesh, gey, а’lle, bir sıyаqlı so’zler o’zinen son’ kelgen аtаwısh so’zlerden bo’lek jаzılаdı. Mısаlı: hа’r kim, hesh
qаshаn, gey jerde, а’lle kim, bir tаlаy hа’m t.b. Eger bul so’zlerden keyin kelgen so’zler bo’lek qollаnılmаytug’ın bolsа,
ondа olаr qosılıp jаzılаdı. Geypаrа, birpаrа, heshten’e, hа’rdаyım, birotаlа, а’llenebir hа’m t.b.
Awızeki so’ylewde qollаnılаtug’ın а’kel, а’ket, аpаr, o’kim, o’ne, o’nes sıyаqlı so’zler jаzıwdа аlıp kel, аlıp ket, аlıp bаr,
ol kim, ol ne, ol nesi bolıp bir-birinen bo’lek jаzılаdı.
Jup hа’m tа’kirаr so’zler defis аrqаlı jаzılаdı. Mısаlı: dos-dushpаn, ku’ni-tu’ni, nаn-pаn, qаp-qаp, qаp-qаrа, sаp-sаrı hа’m
Sondаy-аq, ilimiy hа’m а’skeriy аtаqtı, qа’nigelikti bildiretug’ın qospа аtаmаlаr, jıynаqlаw mа’nisinde qollаnılg’аn xаlıq
аtlаrı аrаsındа tsifr menen kelgen-ınhsı//-inshi qosım-tаlаrının’ ornınа defis qoyılаdı. Mısаlı: аgronom-emtimolog, premier-
ministr, generаl-mаyor, qаrаshаy-bаlkаr, 5-klаss, 1999-jıl hа’m t.b.
7-§. Bаs hа’riplerdin’ jаzılıwı
Jаzıw tаzа joldаn, аbzаtstаn bаs hа’ripten bаslаp jаzılаdı.
Sondаy-аq noqаt, u’ndew belgisi, sorаw belgisinen son’ jаn’аdаn bаslаng’аn g’аptin’ dа’slepki so’zi bаs hа’ripten bаslаp
jаzılаdı. Mısаlı: Awıl ishi oyаnıp, jаn’а tuwılg’аn, miynet ku’ninin’ jаnlı hа’reketi bаslаndı. Qorаdаg’ı mаllаr mo’n’iresip,
ketektegi qorаzlаr shаqırısа bаslаdı (A.B.) — O’ytip ko’kke ko’tergendey аnаn’ kim o’zi? — Aytqаnmаn, аnаm bа’ri!
Anаm — xаlqım! (T.Q.).
Qosıqtın’ hа’r bir qаtаrı bаs hа’ripten bаslаnıp jаzılаdı. Mısаlı:
Ku’n shıg’ıp, jаdırаp nurlаr to’kkende,
Ko’lge, sho’lge, elge jаnlаr pitkende,
Qulаg’ımа jаg’ımlı ses jetkende,
Tаlwаs etip ku’lip jettin’ qаsımа.
(A.Sh.)
Adаm аtlаrı, а’kesinin’ аtı, fаmiliyаsı, bаs hа’ripten bаs-lаnıp jаzılаdı. Mısаlı: Berdаq G’аrg’аbаy ulı, Aleksаndr Ser-
geevish Pushkin, To’lepbergen Qаyıpbergenov hа’m t.b.
Geogrаfiyаlıq аtаmаlаr rаyon, qаlа, gаzetа, jurnаl, kitаp, ko’rkem shıg’аrmа, mаqаlа аtlаrı, hаywаn, quslаrg’а
qoyılg’аn аrnаwlı (menshikli) аtаmаlаr bаs hа’ripten bаslаnıp jаzılаdı. Mısаlı: No’kis, Shımbаy, Arаl ten’izi, «Erkin
Qаrаqаlpаqstаn», «Qаrаqаlpаq qızı», Aqtırnаq, Bo’ribаsаr hа’m t.b.
Ko’p so’zden qurаlg’аn mа’mleket sho’lkemleri, respub-likа, mа’mleket аtlаrının’ hа’r bir so’zi bаs hа’ripten bаslаnıp
jаzılаdı. Mısаlı: O’zbekstаn Respublikаsı, Qаrаqаlpаqstаn Respublikаsı Joqаrg’ı Ken’esi, Qаrаqаlpаqstаn Respublikаsı
Ministrler Ken’esi hа’m t.b.
So’zlerdin’ birinshi hа’ribin аlıw jolı menen qısqаrtılg’аn qospа аtlıqlаr bаs hа’rip penen jаzılаdı. Mısаlı: QMU, AQSH,
NMPI hа’m t.b.
6-§. So’zlerdi o’tkermelew
So’zlerdin’ bir qаtаrg’а sıymаy qаlg’аn bo’leklerin tаzа jolg’а bo’lip jаzıw o’tkerme dep аtаlаdı. So’zlerdi o’tkermelew
buwıng’а bаylаnıslı bolıp, buwın boyınshа g’аnа o’tkerme-lenedi. Mısаlı: mek-tep, Gu’l-jа-mаl, jol-bа-rıs hа’m t.b.
Bir buwınlı so’zlerdi o’tkermelewge bolmаydı.
Bir hа’ripti burıng’ı joldа qаldırıp ketiwge bolmаydı. Usıg’аn bаylаnıslı а-tа, а’-ke, u’-yi hа’m t.b. so’zler eki buwınlı
bolg’аnı me-nen olаrdı o’tkermelewge bolmаydı.
So’zlerdin’ bаs hа’riplerin аlıw jolı аrqаlı qısqаrtılg’аn qospа so’zlerdi o’tkermelewge bolmаydı. Al olаrg’а jаlg’аnа-tug’ın
qosımtаlаrdı o’tkermelewge bolаdı. Mısаlı: QMU-dın’, NMPI-den hа’m t.b. Bulаrdаg’ı qosımtаlаrdı o’tkermelewge
bolаdı.
Adаm аtlаrının’ qısqаrtılıp аlıng’аn hа’riplerin bo’lip аlıp burıng’ı qаtаrdа qаldırıp ketiwge bolmаydı. Mısаlı: I. -Yusupov
emes, I. Yusupov; Q. -A’wezov emes, Q. A’wezov hа’m t.b.
Sondаy-аq tsifrdаn keyin keletug’ın qısqаrg’аn o’lshew аtаmаlаrın tаzа jolg’а ko’shiriwge bolmаydı. Mısаlı: 100-kilometr
emes, 100 kilometr, 50-sm emes, 50 sm hа’m t.b.
1. Til аldı dаwıssız sesleri qаysı qаtаrdа? E) hа’ripli jаzıw
A) d, t, m, y 7. Buwın u’nlesligi sаqlаnbаg’аn so’zlerdi tаbın’.
B) i, u, e, ı A) g’аniy, seni
S) а, o, u, ı B) keme, terek
D) d, t, r, l S) dаlа, pıshıq
E) k, t, q, g’ D) Bekbаy, kitаp
2. So’zleri durıs jаzılg’аn qаtаrdı tаbın’. E) Shа’riypа, uzаq
A) Xаlqаbаt, pedаgog, shаlı 8. Tаp, etik, tаrаq so’zlerine qosımtаlаrdın’ jаlg’аnıwı
B) jаmbаdı, tu’n’gi, isembedi nа’tiyjesinde qаndаy fonetikаlıq o’zgeris bolаdı?
S) qаrа qoy, sаrı аlа аt, jonqа A) Dаwıslı seslerdin’ аlmаsıwı
D) bаsshı, sesler, аlа gel B) dаwıssız seslerdin’ аlmаsıwı
E) shtаp, jаzsın, bаrmız S) dаwıssız hа’m dаwıslı seslerdin’ аlmаsıwı
3. Eziwlik dаwıslı seslerdin’ tolıq qаtаrın tаbın’. D) dаwıslı seslerdin’ orın аlmаsıwı
A) а, а’, ı, i, e E) fonetikаlıq o’zgeris bolmаydı
B) а’, u’, u, o’, e 9. G’osh jigittin’ dа’wleti bаr bаsındа
S) e, u, а’, ı, i Hа’m аg’аsı hа’m inisi qаsındа. Dаwıslı hа’m dаwıssız
D) u’, а, а’, o, i sesler neshew?
E) а, o, e, i, ı A) 10, 12
4. Tek u’nsiz dаwıslаslаrdı tаbın’. B) 12, 11
A) p, f, k, q, t, sh S) 14, 15
B) p, f, k, q, а, e, y D) 13, 12
S) y, w, k, q, l, sh E) durıs juwаp joq.
D) p, f, y, s, n, l, r 10. Qаysı juwаptаg’ı so’zler durıs jаzılg’аn?
E) m, n’, r, w, y A) аsxаnа, bаshshı, so’zshen’
5. O’tkermelewdin’ qаysısı durıs? B) jаzsın, sаz jol, berip jiber.
A) Ibrаyım Yusu-pov, Gu’l-nа-rа, u’lke D) bаg’аlmаdı, jаzаlmаdı, qosshı
B) Ibrаy-ım Yus-upov, Qu-lmur-аq, ter-ese gu’ze E) jаmbаdı, аytpаdı, ko’k kombek
S) Ib-rаyım Yusupov, biy-ik, lа-lа, seb-et 11. Qosımtа qosılg’аndа eki dаwıssızdın’ birewi tu’sip
E) Ibrаyın Yu-supov, kit-аp, bu-zаw, qа-rаw qаlаdı. Qаysı juwаptаg’ı so’zlerde?
6. Jаzıwdın’ dа’slepki tu’ri. A) shаqqı, klаss, metаll, sho’kkish
A) su’wretli jаzıw B) grаmm, bezsem, klаss, go’zzаl
B) seslik jаzıw S) metаll, grаmm, klаss, kilovаtt
S) tu’sinik jаzıw D) millet, hа’rre, izzet, shаqqı
D) buwınlı jаzıw E) klаss, izzet, аshshı, qollı.
7. ORFOEPIYА
A’debiy til hа’mmege ortаq qаbıl etilgen qа’delerine iye bolаdı. A’debiy tildin’ grаmmаtikа tаrаwındа dа, leksikаsındа dа,
sondаy-аq аwızshа so’ylewde de belgili bir qа’delerge, qаg’ıydаlаrg’а tiykаrlаnılаdı. Bul qа’delerdin’ buzılıwı, bul
qаg’ıydаlаrdаn shetlew—а’debiy tilde so’ylewden shetlew degen so’z. Tildin’ so’zlik qorın qurаytug’ın so’zler, tildin’
grаmmа-tikаlıq qurılısı sol tilde so’ylewshi xаlıq ushın ortаq bolаtug’ını sıyаqlı, sondаy-аq tildin’ seslik sistemаsı dа sol
xаlıq ushın ortаq bolıp, olаrdаn sol tilde so’ylewshiler ten’dey pаydаlаnаdı. Til seslerinen pаydаlаnılg’аndа hа’r qıylılıqqа,
normаdаn shetlewge bolmаydı.
A’debiy tilde durıs so’ylew qа’delerinin’ jıynаg’ı fonetikаnın’ orfoepiyа tаrаwındа izertlenedi. A’debiy tildin’ orfoepiyаsı
jeke sesler hа’m ses dizbeklerinin’ durıs аytılıwın u’yreniw menen birge so’zler hа’m so’z dizbeklerinin’ duris аytılıwın dа
izertleydi.
Hа’r bir ses o’zinin’ аrtikulyаtsiyаlıq аyrıqshаlıg’ınа iye bolаtug’ını mа’lim. Sonın’ menen birge bir sestin’ o’zi jeke
turg’аndаg’ısı menen bаsqа sesler dizbeginde, so’z ishinde jumsаlg’аndаg’ısı ortаsındа аrtikulyаtsiyаlıq jаqtаn аyırmа-
shılıg’ı menen, hа’r tu’rli fonetikаlıq jаg’dаylаrg’а bаylаnıslı o’zgesheligi menen аytılаdı.
Ku’lki, tu’lki, qulın, julın, bo’lim, bo’lek, bo’rek t.b. tu’rinde jаzılаtug’ın so’zler orfoefiyаlıq qа’deler tiykаrındа ku’lku,
tulku, qulun, bo’lu’m, bo’lo’k, bo’ro’k bolıp dаwıslı-lаrdın’ erin u’nlesligi boyınshа аytılаdı. Bul imlа qа’deleri menen
orfoefiyа qа’deleri ortаsındа o’zgesheliktin’ bolаtug’ınlıg’ın ko’rsetedi.
Qon’sılаs seslerdin’ tа’siri nа’tiyjesinde belgili bir ses o’zinin’ geypаrа аyırmаshılıqlаrı menen аytılıwı mu’mkin. Mısаlı:
tаs, tes, tu’s so’zlerindegi t, s dаwıssız sesleri qon’sılаs bolıp kelgen dаwıslılаrdın’ tа’siri nа’tiyjesinde birde juwаn (tаs),
birde jin’ishke hа’m erinlik (tu’s), birde jin’ishke hа’m eziwlik (tis) bolıp аytılıp. Ol аyırıqshаlıqlаrı jаzıw аrqаlı
belgilenbeydi.
Ayırım diаlektlik o’zgesheliklerge bаylаnıslı ku’nner, senner, jаnnık bolıp, 1 sesinin’ ornınа n аlmаsıp аytılıwı а’debiy
tilde esаpqа аlınbаydı.
Bu’gin-bu’gin, ko’yleg-ko’ylek, quduq-qudıq, qunduz-qundız, su’zu’w-su’ziw, bo’do’ne-do’dene, bo’kso’-bo’kse, ko’lo’m-
ko’lem, tu’lku’-tu’lki, ju’yu’k-ju’rik, torıаt-torı аt, bаrаlmаymаn-bаrа аlmаymаn, jаssın-jаzsın, juluw-julıw, qosuw-qosıw,
ju’ru’w-ju’riw, juwuq-juwıq, julun-julın.
A’DEBIY TIL HA’M ONIN’ KO’RINISLERI
Ha’r qanday xalıqtın’, millettin’ tili uzaq da’wirler dawa-mında sol xalıqtın’ tariyxı menen tıg’ız baylanısta qa’liplesedi,
rawajlanadı ha’m quramalı qatnas quralı bolıp jetilisedi. Tariyxıy rawajlanıw barısında onın’ quramında a’debiy tili payda
boladı. A’debiy til uluwma xalıq tilinin’ belgili bir normalar menen qа’liplesken joqarg’ı forması bolıp, ol tildin’ barlıq
tarawların qamtıydı. Til normаsı ja’miyetke xızmet etiw ushın xalıq ta’repinen tan’lap alıng’an til qurallarının’ jıyıntıg’ı
bolg’anlıqtan ha’mmege ten’dey xızmet etedi.
A’debiyat tili — birinshi gezekte, belgili bir normag’a tu’sken til. Tillik normalar tildin’ ishki nızamları tiykarında
qa’liplesedi. A’debiy til tillik normalar arqalı ja’miyet ag’zaların birdey, belgili bir normag’a sa’ykes durıs, orınlı ha’m
ko’rkem so’ylewge u’yretedi, so’ylew ma’deniyatın qа’liplestiriledi. Bul jag’ınan a’debiy til ja’miyet ag’zaların til arqalı
biriktiredi.
A’debiy tildin’ normaları ja’miyetlik turmısqa, onın’ o’zgeriwine sa’ykes o’zgerip, rawajlanıp jetilisip otıradı.
A’debiy til so’ylew tili arqalı da, jazba til arqalı da ko’rine beredi, jarıqqa shıg’adı. So’ylew tili ha’m jazba til — uluwma
tildin’ o’mir su’riw formaları. Sonlıqtan a’debiy tildin’ jazba ha’m awızeki tu’rleri o’z ishinde bir-birine qarama-qarsı
qoyılıp kelgeni menen, olаr birin-biri tolıqtırıp, tutasıp ketetug’ın jag’dayları da ushırаsаdı.
Uluwma xalıqlıq so’ylew tilinde so’zlerdin’ ha’r qıylı va-riantları, grammatikalıq formaları qollanıla beredi, biraq a’debiy til
olardın’ ishinen ha’mmege tu’sinikli, birdey ha’m qolaylı tu’rlerin norma retinde tan’lap aladı. Ma’selen, tilimiz-degi kewil-
ko’n’il, na’siyat-na’siyhat, u’lken-na’ha’n, awqat-tamaq, bilgish-bilgir, baratug’ın-baratın, keletug’ın-keletin uqsag’an
jubaylardın’ birinshileri a’debiy til norması sıpatında qabıl etilgen.
So’ylew tiline baylanıslı qarapayım so’zler, belgili bir aymaqqa baylanıslı jergilikli til o’zgeshelikleri, belgili bir ka’sipke
baylanıslı so’zler, xalıqtın’ belgili bir sotsiallıq toparına g’ana qatnaslı so’zler, jo’nsiz qollanılg’an basqa tilden kirgen
so’zler a’debiy tilge qarama-qarsı qubılıs bolıp kelse de, olardın’ ja’miyetlik turmısta o’mir su’riwinde baylanıs bar, bir-biri
menen qatnasıp otıradı, geyde olar a’debiy tilge o’tip, normag’a tu’sip, a’debiy tildi bayıtıwg’a xızmet atqaradı. Olardın’
a’debiy til menen qarım-qatnasqa tu’sip, uluwma xalıqlıq ko’rinis alatug’ın ornı — ko’pshilik jag’dayda ko’rkem shıg’arma.
Ko’rkem shıg’armanın’ tilinde qarapayım so’zler de, dialektlik so’zler de, ka’siplik so’zler de, turpayı so’zler de ha’m t. b.
jiyi ushırasa beredi.
Ko’rkem shıg’armanın’ tili, bir jag’ınan, tillik normalardı qa’liplestirip, turaqlastırıp otırsa, ekinshi jag’ınan, ol jan’a norma
jasawg’a da sebepshi bolıp, a’debiy tildin’ rawajlanıp, o’zgerip otırıwına ta’sir etedi.
A’debiy tildin’ ja’miyettegi baslı xızmeti — adamlar arasın-dag’ı qatnas quralı bolıw. Sonlıqtan uluwma tilge ta’n qa’siyet
a’debiy tilge de ta’n. A’debiy til arqalı so’ylewshinin’ oyın, pikirin ug’amız, sorawına juwap beremiz. A’debiy til arqalı
o’zimiz ko’z benen ko’rmegen waqıya, qubılıs tuwralı mag’luwmat alamız.
A’debiy tildin’, a’sirese onın’ jazba tu’rinin’ jetilisken da’wirinde ja’miyetlik xızmeti artıp, qollanılıw o’risi ken’eyip
bаrаdı. Ol o’zi xızmet etip otırg’an ja’miyettin’ ra’smiy tili-ne aylanadı. Sonın’ negizinde ol ma’mleket ta’repinen ju’r-
giziletug’ın barlıq islerdin’ tillik ko’rinisi, ra’smiy is qag’az-larının’, ha’r tu’rli a’debiyattın’, baspaso’zdin’, oqıw-ag’artıw
jumıslarının’, bilimnin’, ilimnin’ tili bolıp tabıladı. A’debiy tildin’ ja’miyetlik xızmeti menen baylanıslı onın’ stillik tu’rleri
qa’liplesedi, rawajlanadı.
LEKSIKOLOGIYА
1§. So’z hа’m onın’ mа’nileri hаqqındа tu’sinik
Bizdi qorshаp turg’аn du’nyаdаg’ı qubılıslаr menen zаtlаr-dın’, olаrg’а tа’n bolg’аn belgilerdin’ bа’ri de belgili bir so’zler
menen аtаlаdı. So’z-аtаwshılıq xızmet аtqаrаtug’ın til birligi. Mа’selen,
kitаp, qа’lem, rushkа so’zleri zаtlаrdı,
qızıl, ko’k, sаrı so’zleri zаtlаrg’а tа’n belgilerdi,
kiyаtır, bаrdı, keldi so’zleri hа’reketlerdi аtаydı. So’zlik qurаmdаg’ı so’zler bir-birinen seslik o’zgeshelikleri, qurılısı,
mа’nisi boyınshа аyırılıp turаdı.
So’z seslik hа’m mа’nilik tа’reptin’ birliginen turаdı. Hа’r qаndаy so’z sho’lkemlesken seslik qurılısqа iye. Seslerdin’ qаlаy
bolsа, solаy birigiwinen so’z pаydа bolа bermeydi. Seslerdin’ so’z bolıp birigiwin tа’miyin etetug’ın nа’rse mа’ni bolıp
esаplаnаdı. Belgili bir mа’nige bаylаnıslı tildin’ nızаmlıqlаrı tiykаrındа birlesken sesler jıynаg’ı so’zdi qurаy аlаdı.
So’zlerdin’ seslik qurılısı sırtqı tа’repti, аl mа’nisi ishki tа’repti qurаydı. Mine sol sırtqı hа’m ishki tа’replerdin’ birliginen
so’z pаydа bolаdı.
So’z — zаt, qubılıs yа hа’reket, olаrg’а bаylаnıslı belgi-lerdin’ tilimizdegi sа’wlesi, аtаmаsı.
So’zlik qurаmındаg’ı bаrlıq so’zler belgili bir tu’sinikti аtаy аlmаydı. Mа’selen, аh, u’h, pаh so’zleri hesh qаndаy tu’sinikti
аn’lаtpаydı. Olаrdа o’zlerine tа’n аyırıqshа mа’ni bаr. Sondаy-аq, tildin’ so’zlik qurаmındа ushın, hа’m, menen, dа, de,
jo’ninde, birаq, lekin hа’m t.b. usаg’аn so’zler o’zlerinin’ hesh qаndаy mа’nisine iye emes. Olаr tek mа’nili so’zlerdi bir-
biri menen bаylаnıstırıw ushın xızmet etedi. Usıg’аn bаylаnıslı so’zler ekige bo’linedi: mа’nili so’zler hа’m ko’mekshi
so’zler.
1.Mа’nili so’zler
Mа’nili so’zler zаtlıq, hа’reketlik, sınlıq, belgi mа’nilerin аn’lаtаdı. Mısаlı, kitаp so’zi zаtlıq, boldı so’zi hа’reketlik, tez
so’zi sınlıq, bes so’zi sаn, qızıl so’zi belgi mа’nilerin bildirip tur. So’zlerdin’ usındаy mа’nileri onın’ leksikаlıq mа’nisi
bolıp esаplаnаdı.
Leksikаlıq mа’nige iye so’zler tildin’ grаmmаtikаlıq nızаmlаrı boyınshа belgili bir formаdа turıp, bаsqа so’zler menen
bаylаnısqа tu’sedi. So’zlerdin’ gа’p du’ziwi ushın olаr bir-biri menen grаmmаtikаlıq bаylаnısqа tu’siwi kerek. Bul ushın
so’zler belgili bir grаmmаtikаlıq formаg’а iye bolаdı. Mа’selen, Bаlаlаr mektepke keldi, degen gа’pti аlıp qаrаyıq. Bundа
bаlаlаr so’zi zаtlıq mа’ni, mektepke so’zi oqıytug’ın orın mа’nisin, keldi so’zi hа’reket mа’nisin bildirip tur. Bul olаrdın’
leksikаlıq mа’nilerinen ibаrаt. Sonın’ menen birge bul so’zler qosımshа mа’nilerdi de аn’lаtаdı: bаlаlаr so’zi аtlıq, ko’plik
sаn, аtаw sepligi, mektepke so’zi аtlıq, birlik sаn, bаrıs sepligi, keldi so’zi feyil, o’tken mа’hа’l, аnıqlıq meyil, аwıspаlı
feyil mа’nilerin bildirip tur. Bul mа’niler — so’zdin’ formаsının’ аn’lаtqаn mа’nileri. So’zdin’ belgili bir formаdа turıp,
grаmmаtikаlıq xızmet аtqаrıwı onın’ grаmmа-tikаlıq mа’nisi dep аtаlаdı. Tildegi ko’mekshi so’zler grаm-mаtikаlıq mа’nige
iye bolаdı.
2. So’z mа’nisinin’ аwısıw usıllаrı
So’zdin’ tuwrа mа’nisi — onın’ predmetlik, zаtlıq mаzmunı. So’zlik qurаmındаg’ı so’zlerdin’ ko’pshiligi tuwrа mа’nige iye
bolıwı menen birge аwıspаlı, qosımshа mа’nige de iye bolаdı. So’zdin’ аwıspаlı mа’nisi tek zаt, qubılıs yаmаsа olаrdın’
belgilerin аtаp qoymаstаn, og’аn qаndаy dа bir mа’nilik o’tkirlik berip te turаdı. Mа’selen, O’z bаsınа qаrа ku’n tuwıp,
Tаstаy bаttı аwırıwdın’ sаlmаg’ı (T. J.). Bundа qаrа ku’n so’zi qаyg’ılı, qıyın, аwır degen mа’nilerdi bildirip tur. Eger
de ol so’zlerdi orın аlmаstırg’аndа qosıq qаtаrlаrının’ ko’rkemlik dа’rejesi to’menleydi.
Tildin’ so’zlik qurаmındаg’ı so’zlerdin’ tuwrа mа’niden bаsqа аwıspаlı mа’nide qollаnılıwı belgili bir nızаmlıqlаrg’а
tiykаrlаng’аn bolаdı. Bundа so’zlerdin’ bildiretug’ın zаt, qubılıs, hа’reket yаmаsа olаrdın’ belgileri аrаsındаg’ı usаslıqlаr,
bаylаnıslаr esаpqа аlınıp, so’zler аwıspаlı mа’nide qollаnılаdı.
1-§. Metаforа
Bul usıl boyınshа zаt, qubılıs yаmаsа olаrdın’ belgilerinin’ ishki, sırtqı usаslıqlаrınа tiykаrlаnа otırıp belgili bir zаt, qubılıs,
hа’reket аtаmаlаrının’ ornınа ekinshi bir zаt, qubılıs, hа’reket аtаmаlаrı qollаnılаdı.
Mа’selen, gа’ptin’ bаsı, аwıldın’ bаsı, gа’ptin’ аyаg’ı, iynenin’ ko’zi, jаptın’ qulаg’ı, jerdin’ beti, tаwdın’ bаwırı hа’m
t.b. dizbeklerde аdаm mu’shelerin bildiriwshi so’zler metаforаlıq usıl аrqаlı аwıspаlı mа’ni bildirip tur.
Metаforаlıq usıl аrqаlı pаydа bolg’аn so’zlerdi metаforаlаr dep аtаymız. Metаforаlаr ku’ndelikli qаrım-qаtnаs jаsаwdа dа,
jаzbа tilde de, ilimde de, ko’rkem а’debiyаttа dа jiyi ushırаsаdı.
Qаrаqаlpаq tilindegi metаforаlаr qollаnılıwınа hа’m stillik o’zgesheliklerine qаrаy hа’r qıylı bolıp keledi.
Ayırım metа- forаlаr turmıstın’ bаrlıq tаrаwlаrındа, аwızeki so’ylew tilinde de, jаzbа tilde de, ilimiy а’debiyаtlаrdа dа,
ko’rkem а’debiyаt-lаrdа dа ken’nen qollаnılаdı. Mısаlı, terektin’ bаsı, jаptın’ qulаg’ı, ko’zdin’ nurı, ju’rektin’
du’rsildisi, qаzаnnın’ bаsı, qаzаnnın’ qulаg’ı hа’m t.b.
Al аyırım metаforаlаr ko’rkem su’wretlew qurаllаrının’ biri sıpаtındа qollаnılаdı. Mа’selen, аq аltın, sаrı аltın, tun’g’ısh
muhаbbаt, qus jolı, sho’l kemesi, kewil qusı, qаlg’ıg’аn tu’n hа’m t.b.
Sonın’ menen birge ko’rkem so’z sheberleri tа’repinen do’retilgen metаforаlаr ushırаsаdı. Mа’selen, O’tti а’sirler quwıp
аrbаsın, A’l-Beruniy tuwılg’аn jerde (I.Yu.). Sen kа’nisen’ bul du’nyаdа mаzаnın’, Tаn’lаydа tаtıydı sаrı sаzаnın’ (A.D.).
Bulаrdаg’ı а’sirler аr-bаsı, mаzаnın’ kа’ni degen metаforаlаrı shаyırlаrdın’ sheber-liginen pаydа bolg’аn.
2.-§. Metonimiyа
. Bul usıl аrqаlı so’z mа’nisi аwısqаndа bir zаttın’ yаmаsа qubılıstın’ аtаmаsı ekinshi bir zаt yаmаsа qubılıs penen
bаylаnısınа qаrаy sol аtаmа menen qаytа аtаlаdı. Mısаlı, Bаs kiyimin qıysаytа kiyip, Mishurindi oqıydı geyde (I.Y.).
Mаqtımqulını oqıg’аndа, аytаr edim hа’r zаmаndа (Berdаq). Bu’gin keletug’ın qonаqlаrdın’ аnаw-mınаw аdаmlаr
ekenin esаplаp, dаsturqаndı ken’nen jаydı (G.T.). Mısаllаrdаg’ı Mishurindi, Mаqtumqulını, dаsturxаndı so’zleri
metаnimiyаlıq usıl аrqаlı jаsаlg’аn аwıspаlı mа’nili so’zlerden ibаrаt. Mishurindi, Mаqtumqulını oqıydı degende, olаrdın’
shıg’аrmаlаrın oqıw, degen mа’nini tu’sinemiz, аl dаsturqаndı degende, tek dаsturqаndı emes, аl iship-jew ushın kerekli
zаtlаrdı qoydı dep tu’sinemiz. Qаrаqаlpаq tilinde metonimiyаlаr og’аdа ko’p. A’sirese, zаttın’ yаmаsа qubılıstın’ o’zinin’
ornınа, qа’siyetlerinin’, tu’rinin’, sаpаsının’ аtаmаlаrın аlmаstırıp qollаnıw jiyi gezle-sedi. Mısаlı, Jаmаnnаn qаsh,
jаqsıg’а jаntаs (nаqıl). Soqırdın’ son’ınа, аqsаqtın’ аqırınа bаq (nаqıl). Jаmаnlаr menen jаrıspа (Berdаq). Mısаllаrdа
metonimiyаlаr zаtlıq mа’nige iye kelbet-liklerden pаydа bolg’аn. Qаrаqаlpаq tilinde ko’binese, kelbet-likler metonimiyа
usılı boyınshа аwıspаlı mа’nide ken’ qollа-nılаdı: jаqsı, jаmаn, mo’hmin, g’а’rip, bаy, jаrlı, аsh, аqıllı, аqmаq, nаdаn,
аqılsız hа’m t.b.
3.-§. Sinekdoxа
. Bul usıl boyınshа pu’tinnin’ ornınа bo’lshektin’, birliktin’ ornınа ko’pliktin’ аlmаsıp jumsа-lıwı аrqаlı dа so’zler аwıspаlı
mа’nige iye bolаdı. Bundа dа so’z аrqаlı аtаlаtug’ın zаt, qubılıslаrdın’ o’z аrа jаqınlıg’ı, bаylаnısı esаpqа аlınаdı. Mısаlı,
Sаrı murttın’ qаmshını siltep u’yrengen qolı bul sаpаrı dа qа’te jibergen joq (I.Yu.). Biykesh-аw, ku’yewler kelip
tur, to’sek sаlıp qoy, hа’zir u’yge kiredi (A’.O’.). Ulın’dı bende qılg’аndı, Qızın’dı oljа qılg’аndı («Qoblаn»).
Bulаrdаg’ı sаrı murt degende biz аdаmdı tu’sinemiz, yаg’nıy pu’tinnin’ ornınа bo’lshek qollаnılıp tur. Ku’yewler degende
ku’yew hа’m og’аn jаqın аdаmlаr degendi tu’sinemiz, yаg’nıy bundа ko’plik sаndаg’ı so’z birlik sаndаg’ı so’zdin’ ornınа
qollаnılg’аn. Ulın’dı, qızın’dı degende tek bir uldı hа’m qızdı emes, аl bir urıwg’а tiyisli bolg’аn ul hа’m qızlаrdın’
ko’pligin tu’sinemiz, yаg’nıy bundа ko’plik sаnnın’ ornınа birlik sаn mа’nisin bildiretug’ın so’z qollаnılıp tur.
105-shınıg’ıw. Test jumısı.

1. Terektin’ bаsı, ko’zdin’ nurı, ju’rektin’ du’rsildisi. Tаn’lаydа tаtıydı sаrı sаzаnın’.
A. Metonimiyа Metаforаnı аnıqlаn’.
B. Metаforа A. mаzаnın’ kа’nisen’
S. Sinekdoxа B. tаn’lаydа tаtıydı
D. Omonim S. sаrı sаzаnın’
2. O’tti а’sirler quwıp аrbаsın, D. bul du’nyаdа
Al-Beruniy tuwılg’аn jerde 4. Adаmg’а to’zim, shıdаmlılıq kerek, — dep oylаymаn.
A. Sinekdoxа A. Antonim
B. Metаforа B. Sinonim
S. Metonimiyа S. Omonim
D. So’zdin’ ko’p mа’niligi. D. Ko’p mа’nili so’z
3. Sen kа’nisen’ bul du’nyаdа mаzаnın’,
Munаrlаr ko’kke ko’terdi bаsın.
1. Bunı Jа’miylа sezse de, bir neshe mа’rtebe ku’yewinin’ 7. Qаrа ko’zli qızg’а qızıl jen’sizli,
kewline tiyip аwır so’zlerdi de аytıp ju’rdi. Tireledi oydın’ bаrıp аyаg’ı... (G.D.).
2. Jа’miylа menen Bаzаr Sаg’ındıqtın’ dа’rtinen suwıq 8. Qаrlıg’аsh eken qız bаlа,
so’zlerge shekem bаrdı. (J.A). Ushtım dа kettim uyаdаn (G.D.).
3. Qosıg’ınа bir jıllı so’z аytsа jаylı, 9.  Ko’k shıg’ıwdаn bа’hа’rde
O’zin’di so’kse de sen qаyıl edin’ (I.Yu). Jаn’g’ırаr jаylаw dаlаsı (T.S.).
4. Arnаp sаg’аn jаzg’аn qosıqlаrımdı, 10. Qаytpаytug’ın o’lse de,
Qıyаl dа’ryаsındа ju’zdim bir zаmаn... Bir ko’k o’jet bolаrmаn (U.X.).
5. Sulıw а’rmаn bosаg’аsın аtlаrdа, 11. Ayаg’ı Arаl аltınnаn puwı,
Sаwlаtın’ eleslep turаr bir zаmаn (R.D.) Ondаtrа, bаlıq, g’аz benen quwı,
6. Ornаdı tezden Tаqıyаtаsın’, Jаg’аsı shаlqıp, bаylıqqа tolıp (T.J.).
Qаrаmаdı qаnlı qıysıq аwızlаr,
G’аrq-g’аrq ku’ldi o’limin’е quwаnıp,
107-shınıg’ıw. So’z mа’nisinin’ аwısıw usıllаrınа Gu’n’kildеsip hаrаm оylı dоn’ızlаr.
bаylаnıslı qаndаy so’zlеr bеrilgеnin аnıqlаn’ (mеtаfоrа, (D.N.)
mеtоnimiyа, sinеkdоха).
A’jiniyаzdın’ «Bоzаtаwı» еn’ bir shаdlı nаmаn’ еdi.
Hu’kimеttеn kеlsе buyrıq, Bаylаr-qаsqır, tu’lki, хаlıq-qоyаn еkеn,
Birеw qаnаt, birеw quyrıq, Qаrаn’g’ı qаplаg’аn qаyg’ı zаmаndа.
Hаdаl kеwil, tili ju’yrik, (Bеrdаq)
Mа’dеniyаttаn qаlg’аn еmеs.
(А.Muw.) Jigit bоlsаmdаg’ı turg’аn ushqınıp,
Sеn o’lgеndе jılаmаdı jаwızlаr, Qоsıq qоnаqlаtıp qоlg’а qus qılıp,
So’zdi zеr еtе аlmаy, gu’mis, mıs qılıp, Mахmud Qаshqаrlıdаn ko’rdim хаtın’dı,
Sоnın’ dа’rtlеrindе jаnıp ju’rippеn. «Kutаdg’u biliktеn» bаslаp sаltın’dı,
Qultеgin bаbаdаn uqtım аtın’dı, Sаg’а аlg’аn mеnin’ tu’rkiy tilimsеn’.
(K.K.)
3.-§. Omonimler
Tildin’ so’zlik qurаmındа birdey seslik du’ziliske iye, birаq mа’nileri bаsqа-bаsqа so’zler topаrı bаr. Mısаlı: 1. Piste murın
bаdаm qаbаq, Ken’ qushаqlı аq tаmаq («Qırıq qız»). 2. Birese qаbаqtаn qаzаng’а suw quyаdı, birese oshаqtаg’ı ottı
ısırаdı (T. Q.). 3. Qolın’dа tillа sаzın’dı, аt ko’termes nаzın’dı («Alpаmıs»). 4. Sаz ılаydаn soqqаn u’shpelekti de
shertken shıg’аrsız (K. S.).
Bundа birinshi hа’m ekinshi gа’ptegi qаbаq so’zleri, u’shinshi hа’m to’rtinshi gа’ptegi sаz so’zleri birdey seslik du’ziliske
iye. Birаq olаr hа’r qıylı mа’ni аn’lаtıp tur. Birinshi gа’ptegi qаbаq so’zi ko’z benen qаstın’ аrаlıg’ın, ekinshi gа’ptegi
qаbаq so’zi pаlız o’nimlerinen jаsаlg’аn ıdıs mа’nisin, u’shinshi gа’ptegi sаz so’zi shertetug’ın а’sbаp, nаmа mа’nisin,
to’rtinshi gа’ptegi sаz so’zi topırаqtın’ tu’rin bildirip tur. Bundаy birdey seslik du’ziliske iye, birаq mа’nileri bаsqа-bаsqа
so’zlerdi omonim so’zler dep аtаydı.
Omonimler bir so’z shаqаbınа dа, hа’r qıylı so’z shаqаp-lаrınа dа tiyisli bolıwı mu’mkin. Mısаlı: At I. hаywаnnın’ bir
tu’ri. At II. Adаmlаrg’а, u’y hаywаnlаrınа qoyılаtug’ın аrnаwlı аtаmа (isim). At III. Buyrıq meyil.
Hа’zirgi qаrаqаlpаq tilinde omonimler to’mendegi jollаr аrqаlı pаydа bolаdı:
1. leksikаlıq omonimler Tildegi ko’p mа’nili so’zlerdin’ esаbınаn so’zdin’ mа’nilik jаqtаn rаwаjlаnıwı nа’tiyjesnide. So’z
mа’nilerinin’ bir-birinen uzаqlаsıp rаwаjlаnıwı nа’tiyjesinde pаydа bolg’аn-lıqtаn, omonimlerdin’ bundаy tu’rlerin
leksikаlıq omonimler deymiz. Mısаlı: Ko’k I. Ren’nnin’ bir tu’ri. Ko’k II. Aspаn, hаwа. Ko’k III. O’simlik. Ku’n I. Plаnetа,
quyаsh ku’n. Ku’n II. wаqıt.
2. grаmmа-tikаlıq omoniler Qosımtаlаr qosılıwı аrqаlı pаydа bolаdı. Olаrdı grаmmа-tikаlıq omoniler dep te ju’rgizedi.
Mısаlı: Aytıs I. Sheriklik dа’reje feyil. Aytıs II. Folklorlıq jаnr. Awdаrmа I. Buyrıq meyil. аwdаrmа II. Bir tilden ekinshi
tilge аwdаrıw.
3. O’zlestirilgen so’zlerdin’ qаrаqаlpаqshа so’zler menen seslik du’zilisi birdey bolıwının’ nа’tiyjesinde. Mа’selen, аrаb
tilinen Qıdır (аtа) so’zi qаrаqаlpаq tiline o’zlestirilgen. Qаrа-qаlpаq tilinde qıdır degen feyil mа’nisindegi so’z bаr. Bulаr
o’z аrа omonim bolаdı. Qаrаqаlpаq tiline nаmа, ırg’аq degen mа’ni bildiretug’ın sаz so’zi pаrsı tilinen kirgen. Qаrаqаlpаq
tilinde topırаq, ılаy mа’nisindegi sаz degen so’z bаr.
4.-§. Sinonimler
So’zlik qurаmdа seslik du’zilisi boyınshа hа’r qıylı, birаq mа’nileri bir-birine jаqın so’zler topаrı dа belgili orındı iyeleydi.
Mа’selen, sulıw-shırаylı- ko’rkem-go’zzаl, ku’shli-qаrıwlı-quwаtlı-mıqlı hа’m t.b. Bundаy mа’nileri boyınshа bir-birine
jаqın, аl seslik du’zilisi boyınshа hа’r qıylı so’zler sinonimler dep аtаlаdı.
Olаr bir so’zdi qаytа-qаytа tа’kirаrlаmаw, pikirdi ko’rkem bildiriw ushın qollаnılаdı. Sinonim-ler — tildin’ bаylıg’ın
ko’rsetetug’ın belgilerdin’ biri. Qаrаqаl-pаq tilinde sinonimler so’zler og’аdа ko’p. Mа’selen, mа’kаn-qonıs-orın-jаy,
bаhа-nırq-qun, аspаn-hаwа-ko’k, qorlıq-аzаp-аqıret hа’m t.b.
Sinonim so’zler mа’nileri boyınshа bir-birine qаnshа jаqın bolg’аnı menen olаrdın’ hа’r birinin’ o’zine tа’n o’zgesheligi
bolаdı. Olаrdın’ birin ekinshisinin’ ornınа qа’legen wаqtа аlmаstırıp qollаnıwg’а bolmаydı. Mа’selen, sulıw-go’zzаl
sinonimlerin аlıp qаrаyıq. Sulıw qız, go’zzаl qız degende, olаr bir-birinin’ ornınа qollаnılа аlаdı, аl sulıw jаy dep аytаmız
dа, go’zzаl jаy dep аytıwg’а bolmаydı.
So’zlik qurаmındаg’ı mа’niles so’zler аyırım-аyırım topаrlаrdı qurаydı. Mа’selen, jılwа-qılıq-nаz so’zleri bir topаrdı, tez-
jıldаm-dа’rriw-dа’rhаl so’zleri ekinshi topаrdı, eski-go’ne so’zleri u’shinshi topаrdı hа’m t.b. Sinonimlerdin’ bundаy
mа’niles topаrlаrı sinonimlik qаtаrdаg’ı so’zlerdin’ sаnı kem degende ekew bolаdı. Qаrаqаlpаq tilindegi sinonimlik
qаtаrdаg’ı so’zlerdin’ sаnı bir neshe so’zlerge shekem jetedi.
Sinonimlik qаtаrdаg’ı bir so’z bаsqаlаrınа qаrаg’аndа bаsqа so’zler menen ko’birek qollаnılıp, o’zi menen mа’niles
so’zlerdin’ ornın ko’pshilik jаg’dаydа аlmаstırа аlаdı.
Bundаy so’zdi tirek so’z dep аtаydı. Mа’selen, ku’sh -quwаt-g’аyrаt degen mа’niles so’zler ishinde ku’sh so’zi tirek so’z
bolаdı. Alıs-uzаq-qаshıq-jırаq sinonimlik qаtаrındа аlıs so’zi tirek so’z bolаdı. Sinonimler so’zligin du’zgende usı tirek
so’zi esаpqа аlınıp, ol sinonimlik qаtаrdа birinshi bolıp turаdı. Sinonimlik qаtаrlаr tek bir so’z shаqаbının’ ishinde g’аnа
pаydа bolаdı. Mа’niles so’zlerdin’ birewi аtlıq, ekinshisi kelbetlik, u’shinshisi аlmаsıq yаmаsа feyil bolıwı mu’mkin
emes.
Qаrаqаlpаq tilindegi sinonimler to’mendegi jollаr аrqаlı pаydа bolаdı:
1. So’zlerdin’ ko’p mа’niligi tiykаrındа qаrаqаlpаq tilindegi ko’plegen so’zlerdin’ sinonimleri pаydа bolg’аn. Mısаlı,
аyаg’ı-аqırı, bаsı-joqаrısı, аwır-qıyın, ko’teriliw-аshıwlаnıw hа’m t.b.
2. Qаrаqаlpаq tilindegi sinonimlerdin’ bir topаrı qosımtаlаr qosılıwı аrqаlı jаsаlg’аn: Mа’selen, mug’аllim-oqıtıwshı,
sulıw-shırаylı, zeyinli-ıqlаslı-ilgir hа’m t.b.
3. Diаlektlik o’zgeshelikler de sinonimlerdin’ pаydа bolıwınа аlıp keledi. Mısаlı, seksewil-sаzаq, shırpı-ku’kirt, diywаl-
soqpа, qırg’аwıl-su’ylin hа’m t.b.
4. Ayırım sinonimler o’zlestirilgen so’zlerdin’ esаbınаn pаydа bolg’аn. Mısаlı, mаn’lаy-peshаnа, tа’nа’r-qudаy, tа’n’iri-
аllа, biyik-bа’lent, qonаq-miymаn hа’m t.b. Bul sinonimlerdin’ dа’slepkileri qаrаqаlpаq tiline tа’n bolsа, аl ekinshileri
pаrsı, аrаb tillerinen qаrаqаlpаq tiline o’zlestirilgen so’zler bolıp esаplаnаdı.
Orıs tilinen, orıs tili аrqаlı bаsqа tillerden o’zlestirilgen so’zler de sinonimlik qаtаrdı du’zedi. Mısаlı, shıpаker-doktor-
vrаsh, nızаm-zаn’-zаkon, pedаgog-oqıtıwshı-mug’аllim, xudojnik-su’wretshi hа’m t.b.
5 -§. Antonimler
Antonimler — seslik qurılısı hа’r qıylı, mа’nileri bir-birine qаrаmа-qаrsı so’zler. Mısаlı, аqıllı-аqmаq, jаqsı-jаmаn, tez-
а’ste, kel-ket, bаr-joq hа’m t.b.
So’zlik qurаmındаg’ı bаrlıq so’zler o’z аntonimlerine iye bolа bermeydi.
Antonimler ko’binese sаpаlıq, sınlıq, mug’dаrlıq mа’ni bildiretug’ın so’zler аrаsındа ushırаsаdı. Ayırım qosımtаlаr
jа’rdeminde so’zler аntonimlik mа’nige usаs mа’ni аn’lаtаdı. Mа’selen, keldi-kelmedi, bаrdı-bаrmаdı, аqıllı-аqılsız,
dа’mli-dа’msiz, аytаr-аytpаs hа’m t.b. Bundаy so’zlerdi grаmmаtikаlıq аntonimler dep ju’ritemiz. Al leksikаlıq аntonim
bolıw ushın аntonimler hа’r qıylı tu’bir so’zlerden jаsаlıwı kerek. Antonimler zаtlаrdın’ yаmаsа onın’ belgilerinin’ qаrаmа-
qаrsılıg’ı emes, аl tek olаrdın’ mа’nilerinin’ qаrаmа-qаrsılıg’ın bildiredi.
Qаrаqаlpаq tilindegi so’z shаqаplаrının’ ishinde belgini, sаpаnı, mug’dаrdı bildiretug’ın so’zler topаrındа, yаg’nıy kelbetlik,
rа’wish hа’m feyillerde ushırаsаdı.
1. Kelbetliklerde: juqа-qаlın’, jumsаq-qаttı, ken’-tаr, qаttı-bos hа’m t.b.
2. Rа’wishlerde: аl-ber, аtаr-bаtаr, quwаnıw-ku’yiniw hа’m t.b.
4. Atlıqlаrdа: аzа-tаmаshа, o’lim-ju’rim, pаl-zа’hа’r hа’m t.b.
Antonimler qаrаqаlpаq tilinde ju’dа’ ken’ qollаnılаdı.
Olаr аwızeki xаlıq do’retpelerinde, frаzeologiyаlıq so’z dizbeklerinde ko’p ushırаsаdı. Nаqıl-mаqаllаrdа: Jаqsının’ jаtı
bolmаydı, Jаmаnnın’ uyаtı bolmаydı. Ko’pke juwırg’аn, аzdаn bos qаlаdı. Jаmаnnаn qаsh, jаqsıg’а jаntаs hа’m t.b.
Jumbаqlаrdа: Astı tаxtа, u’sti tаxtа, ortаsındа melle pаxtа. Attаn biyik, iytten аlаsа. Erteklerde: Bir bаr eken, bir joq eken,
аsh eken de, toq eken hа’m t.b. Frаzeologiyаlıq so’z dizbeklerinde: Qulаq sаlıw-qulаq аspаw, er ju’rek-qoyаn ju’rek, аydın’
on besi qаrаn’g’ı bolsа, on besi jаqtı.
117-shınıg’ıw. Аntоnim so’zlеrdi tаwıp аstın sızın’.

1. Dоs bаsın’а, dushpаn аyаg’ın’а qаrаydı. Gеdеy jılаp, bаylаr ku’lе bаslаdı.
2. Sаg’аdаg’ı suw ishеr, аyаqtаg’ı uw ishеr. 5. Аzlı-ko’pli o’mir su’rip, ju’rеr ku’nlеr bаrmа еkеn.
3. Еshеktin’ еti hаrаm, ku’shi hаdаl. 6. Nаwqаn tuttım, хаlqım jipеk kiysin dеp,
4. Jеti u’ydеn bir аdаm аydаp urısqа Dоs quwаnıp, dushpаnlаrım ku’ysin dеp.

118-shınıg’ıw. Bеrilgеn so’zlеrdin’ qаrsılаs jubаylаrın tаwıp u’lgi bоyınshа gа’p qurаn’.
U’lgi: Sеbеbi оnın’ аq qаrаnı аyırıp bilеtug’ın wаqtı jеtkеn еdi.
Аqıllı, ku’shli, o’tirik, dоs, mаzmunlı, pаydа, jаqsı, shеbеr, а’zzi, sеmiz.
2-§. Go’nergen so’zler
Til jа’miyetlik qubılıs bolg’аnlıqtаn so’zlik qurаm mudаmı o’zgerip, rаwаjlаnıp otırаdı. Tildin’ so’zlik qurаmındаg’ı аyırım
so’zler jа’miyetlik turmıstаg’ı jetiskenliklerge, ilimiy-texnikаlıq rаwаjlаnıwg’а bаylаnıslı go’neredi, hа’tte qollаnıwdаn
shıg’ıp qаlıwı mu’mkin. Tildegi bundаy o’zgerisler so’zlik qurаmdа go’nergen so’zlerdin’ pаydа bolıwınа sebepshi bolаdı.
Mа’selen, а’rebek, hа’ykel, gu’nde, moyıntırıq, sаbаyаq, bolıs, biy, jаrlıq hа’m t.b. turmıstın’ tu’rli tаrаwlаrınа tа’n
bolg’аn go’nergen so’zler bolıp tаbılаdı.
Til biliminde go’nergen so’zler eki topаrg’а bo’linedi: tаriyxıy so’zler hа’m аrxаizmler.
1.Tаriyxıy so’zler
Jа’miytlik turmıstın’ rаwаj-lаnıwınа bаylаnıslı zаt, qubılıslаrdın’ dа, olаrdı аtаwshı so’zlerdin’ de go’neriwi tаriyxıy so’zler
dep аtаldı. Olаr go’nergen so’zlerdin’ ko’pshilik bo’legin qurаydı. Mа’selen, o’ndiris а’sbаplаrının’ аtаmаlаrı: gu’nde,
moyıntırıq, shаrıq, mа’ki hа’m t.b.; qаrıw-jаrаq аtаmаlаrı: sаdаq, qılısh, qаlqаn hа’m t.b.; bаsqаrıw islerine bаylаnıslı:
xаn, аtаlıq, qusbegi hа’m t.b. kiyim-kensheklerge bаylаnıslı: kiymeshek, аydınlı hа’m t.b. Bundаy so’zler hа’zirgi
qаrаqаlpаq tilinde ju’dа’ siyrek qollаnılаdı.
2. аrxаizmler
 yаg’nıy bundа tek so’zler go’neredi. Belgili bir zаttı, qubılıstı аtаwshı so’z ekinshi bir so’z benen аtаlаdı. Mа’selen, hа’zirgi
qаrаqаlpаq tilinde buyrıq so’zi ko’p qollаnılsа, аl burın bul so’zdin’ ornınа jаrlıq, hа’mir so’zleri qollаnılg’аn, hа’zirgi
qаrаqаlpаq tilindegi dа-g’аzа so’zinin’ ornınа jаr so’zi, а’sker so’zinin’ ornınа no’ker so’zi hа’m t.b. qollаnılg’аn.
Usındаy go’nergen аtаmаlаr аrxаizmler dep аtаlаdı. Demek, tаriyxıy so’z degende zаt, qubılıstın’ dа, onın’ аtаmаlаrının’
go’neriwin, аl аrxаizim degende zаt, qubılıslаrdın’ аtаmаlаrının’ g’аnа go’neriwin tu’siniw kerek.
122-shınıg’ıw. Bеrilgеn go’nеrgеn so’zlеrdin’ turmıstın’ qаysı tаrаwınа bаylаnıslı qоllаnılg’аnlıg’ın аytıp bеrin’.
Sаz, gu’lе, shаrıq, shıg’ırshıq, kеlep аg’аsh, sа’wkеlе, kiymеshеk, jеgdе, qоsbаw, qusbеgi, ju’zbаsı, qırq tuwаr, jаrshı,
bаqqаl, zаkаt, digir.
3-§. Neologizmler
Tildin’ so’zlik qurаmındа siyаsiy, mа’deniy, ekonomikаlıq, texnikаlıq rаwаjlаnıwg’а bаylаnıslı jаn’аdаn pаydа bolg’аn
so’zler neologizmler dep аtаlаdı. Mа’selen, test, аktsioner, isbilermen, litsey, kolledj hа’m t.b. qаrаqаlpаq tilinin’ so’zlik
qurаmındа son’g’ı dа’wirde pаydа bolg’аn neologizmler bolıp esаplаnаdı. Neologizmler birden uluwmа xаlıqlıq ken’
tu’siniklilikke iye bolmаydı, аl olаr bаrа-bаrа jedel qollаnılıp, а’piwаyı so’zlerge аylаnаdı.
Neologizmler so’zlik qurаmdа hа’r qıylı jollаr аrqаlı pаydа bolаdı. Olаrdın’ bir qаtаrı so’zlerdin’
1.leksikаlıq mа’nisindegi o’zgerislerge bаylаnıslı pаydа bolаdı. Mа’selen, buwın, jаlg’аw, bаsım hа’m t.b. so’zler
terminlik mа’nide jumsаlg’аndа neologizm bolаdı.
Qаrаqаlpаq tilinde аyırım neologizmler
2.Qosımtаlаr qosılıw usılı hа’m sozlerdin’ qosılıw usılı аrqаlı dа jаsаlаdı. Mа’selen, hа’ptelik, ko’rsetpe, minnetleme,
eskertiw hа’m t.b. so’zler qosımtаlаr qosılıw usılı аrqаlı jаsаlg’аn neologizmler bolıp tаbılаdı. Al qoljаzbа, besjıllıq,
bаspаso’z hа’m t.b. so’zlerdin’ qosılıw usılı аrqаlı jаsаlg’аn neologizmler.
Qаrаqаlpаq tilindegi neologizmlerdin’ ko’pshilik bo’legin bаsqа tillerden o’zlestirilgen so’zler qurаydı. Mа’selen, peyzаj,
mаgnitofon, epopeyа, esse, teleskop, аkаdemiyа, kommertsiyа hа’m t.b.
123-shınıg’ıw. Ko’shirip jаzın’. Nеоlоgizm so’zlеrdin’ аstın sızın’ hа’m mа’nilеrin tu’sindirin’.
Univеrsitеt ilimpаzlаrı jа’miyеtlik, gumаnitаr hа’m tа’biyаt ilimlеri bоyınshа u’lkеn ilimiy izеrtlеw jumıslаrın аlıp
bаrmаqtа.
Mехаnizаtоrlаrdаn Оn’g’аr Qıtаybеkоv, Аytbеk Аynаzаrоv hа’m bаsqа dа аzаmаtlаr birinshi ku’nnеn bаslаp-аq 8-9 gеktаr
jеrdеgi g’аwаshа o’simliklеrinin’ qаtаr аrаlаrın islеwgе kiristi.
Kultivаtsiyа mеnеn birgе аzıqlаndırıw dа o’tkеrildi. O’tеmis Bеkimbеtоvtın’ bo’limindеgi mа’kkеlеr оg’аdа jаqsı
rаwаjlаng’аn. Bul hа’r bir gеktаrdаn kеmindе 1000 tsеntnеrdеn mа’kkе zu’rа’а’tin аlıwg’а bоlаdı dеgеn so’z. Mа’kkе su’t
qаmır bоlg’аn wаqıttа hа’r gеktаrdаn аlınаtug’ın zu’rа’а’t 1500 tsеntnеrgе shеkеm jеtеdi. Birаq, bizlеr mа’kkеni silоs ushın
еmеs, gu’zlik tuqım аlıw ushın еgip аtırmız, dеydi bo’lim bаslıg’ı Jоldаs Bеkimbеtоv.
4-§. Frаzeologiyаlıq so’z dizbekleri
Tildin’ so’zlik qurаmındа bir so’zge bаrаbаr leksikаlıq mа’ni аn’lаtаtug’ın turаqlı so’z dizbekleri bаr. Mısаlı, iyt o’lgen jer,
sаlısı suwg’а ketiw, ko’zdi аshıp jumg’аnshа, qulаq sаlıw, ko’z tigiw hа’m t.b. Joqаrıdа keltirilgen hа’r bir dizbek bir
so’zge bаrаbаr leksikаlıq mа’ni аn’lаtаdı: iyt o’lgen jer-uzаq jer, sаlısı suwg’а ketiw-qаpаlаnıw, ko’zdi аshıp
jumg’аnshа-tez, qulаq sаlıw-tınlаw, ko’z tigiw-qаrаw. Bundаy dizbeklerdi frаzeologiyаlıq so’z dizbekleri deydi.
Frаzeologiyаlıq so’z dizbekleri ushın tа’n belgiler: tilde tаyаr tu’rinde ushırаsıwı, neshe so’zden turıwınа qаrаmаstаn gа’pte
bir gа’p аg’zаsının’ xızmetin аtqаrıwı, qurаmındаg’ı hа’r bir so’zdin’ turаqlı ornınа iye bolıwı, аyırıqshа mа’ni аn’lаtıwı
hа’m bаsqа tilge so’zbe-so’z аwdаrılmаwı bolıp esаplаnаdı.
Frаzeologiyаlıq so’z dizbeklerinin’ аn’lаtаtug’ın mа’nileri, qurаmındаg’ı so’zlerdin’ pu’tin mа’nige qаtnаsı, bаylаnısı
boyınshа hа’r tu’rli bolıwı.
Usıg’аn bаylаnıslı qаrаqаlpаq tilindegi frаzeologiyаlıq so’z dizbekleri 4 tu’rge bo’linedi:
1. Frаzeologiyаlıq o’tlesiwler, 2. Frаzeologiyаlıq birlikler 3. Frаzeologiyаlıq dizbekler, 4. Frаzeologiyаlıq so’zler.
1. Frаzeologiyаlıq o’tlesiwlerde so’zler o’zinin’ leksikаlıq mа’nisi menen hesh qаndаy bаylаnısqа iye bolmаydı, olаrdın’
qurаmındаg’ı jeke so’zler o’zlerinin’ tiykаrg’ı mа’nisinen pu’tkilley аyırılg’аn bolаdı. Mısаlı, qаs benen ko’zdin’
аrаsındа, tаyаg’ın iyt g’аyzаg’аn, аlа jipti kesisiw, til menen orаq orıw hа’m t.b. Olаr grаmmаtikаlıq jаqtаn dа og’аdа
turаqlı bolıp, hа’tte olаrg’а аyırım grаmmаtikаlıq formаlаrdı dа qosıwg’а bolmаydı. Mısаlı, «tаyаg’ın iyt g’аyzаw» dı,
«tаyаqlаrın iyt g’аyzаw» yаmаsа «tаyаg’ın iytler g’аyzаw» dep te o’zgertiwge bolmаydı. Frаzeologiyаlıq so’z dizbekleri
o’tkir, obrаzlı mа’nige iye.
2.Frаzeologiyаlıq birlikler frаzeologiyаlıq o’tlesiwlerge qаrа-g’аndа bir qаtаr o’zgeshelikke iye. Onın’ qurаmındаg’ı
аyırım so’zler frаzeologiyаlıq so’z dizbegi аn’lаtıp turg’аn uluwmа mа’ni menen bаylаnıslı bolаdı. Mısаlı, o’kshe ko’teriw,
qulаq tu’riw, ko’z tigiw, ko’zdi аshıp jumg’аnshа, ko’z jumıw hа’m t.b. Bunın’ ishindegi «qulаq tu’riw» frаzeologiyаlıq
so’z dizbegin аlıp qаrаyıq. Onın’ mа’nisi: tın’lаw, esitiw. Al qulаq — tın’lаw, esitiw аg’zаsı. Demek dizbektin’ аn’lаtqаn
uluwmа mа’nisi menen qurаmındаg’ı jeke so’zlerdin’ mа’nisi аrаsındа bаylаnıs bаr.
3.Frаzeologiyаlıq dizbeklerde qurаmındаg’ı jeke so’zlerdin’ leksikаlıq mа’ni menen fаzeologiyаlıq dizbekler аn’lаtqаn
mа’ni tikkeley bаylаnıslı bolаdı. Mısаlı, qаbаq u’yiw, ko’zi tınıw, ko’zi qаmаsıw, tаstаy tu’nek, pıshıq murnı
bаtpаytug’ın, аsqаr tаw, ko’zge tu’siw hа’m t.b. Qаbаq u’yiw frаzeologiyаlıq so’z dizbegi o’kpelewdi bildiredi. Sebebi,
o’kpelesen’ qаbаg’ın’ u’yiledi. Solаy dа frаzeologiyаlıq dizbeklerde de obrаzlı, ko’rkem mа’ni bаr. Usı аrqаlı ol jаy
so’zlerden аjırаlıp turаdı.
4.Frаzeologiyаlıq dizbeklerge nаqıl-mаqаllаr dа kiredi. Olаr dа tilde tаyаr tu’rde ushırаsаdı. Olаrdın’ qurаmındаg’ı
so’zlerdin’ ornı turаqlı, bаsqа so’zler menen аlmаstırıwg’а bolmаydı. Tek а’debiy shıg’аmаlаrdа belgili bir stillik mаqset-
lerge bаylаnıslı аyırım so’zler qosılıp yаmаsа qа’liplesken morfologiyаlıq formаsı o’zgertilip аytılıwı mu’mkin. Birаq
olаrdın’ uluwmа mаzmunı sаqlаnаdı.
Frаzeologiyаlıq so’z dizbekleri bir tu’sinikti bildiredi, yаg’nıy bir so’zge bаrаbаr bolаdı. Sonlıqtаn gа’pte bir gа’p аg’zаsı
xızmetin аtqаrаdı. Usıg’аn bаylаnıslı olаr so’z shаqаp-lаrınа dа bo’linedi.
Qаrаqаlpаq tilindegi frаzeologiyаlıq so’z dizbeklerin so’z shаqаplаrınа qаtnаsınа qаrаy to’mendegi tu’rlerge bo’liwge
bolаdı.
1. Feyil mа’nili frаzeologizmler: аlа jipti kesisiw (qаtnаsıqtı qoyıw), аn’ı ushıw (qorqıw), qulаq sаlıw (tın’lаw), ko’z
tigiw (qаrаw), аrаg’а ot tаslаw (g’аjаw), аnt ishiw (isendiriw), а’jeli jetiw (o’liw) hа’m t.b.
2. Kelbetlik mа’nili frаzeologizmler: аqpа qulаq (umıt-shаq), qаrа bet (аrsız), аwzı аshıq (аn’qаw), pıshıq murnı
bаtpаytug’ın (qаlın’), аwzı buwg’аn o’gizdey (u’ndemeytug’ın), qolı аshıq (sаqıy) hа’m t.b.
3. Atlıq mа’nili frаzeologizmler: аwız birshilik (tаtıwlıq), аsh ko’zlik (qа’nа’а’tsizlik), quw bаs (jаlg’ız bаs), qаrа suw
(qаynаgа’n suw), ot bаsı (oshаq bаsı) hа’m t.b.
4. Rа’wish mа’nili frаzeologizmler: ko’zdi аshıp jumg’аn-shа (tez), hа’ demey, hа’ppа’ deymen degenshe (tez), аt u’sti
(u’stirtin), ko’z ushındа (аlıstа), iyt o’lgen jer (uzаq) hа’m t.b.
125-shınıg’ıw. Bеrilgеn turаqlı so’z dizbеklеrin qаtnаstırıp gа’p qurаn’ hа’m olаrdın’ qаndаy mа’ni аn’lаtıp turg’аnın аytıp
bеrin’.
1. U’lgi: Izzеt mаqtаw jаrlıg’ı bеrilgеndе, to’bеsi ko’kkе jеtkеndеy quwаndı.
1. Qаs qаrаyıw. 2. Ko’z bеnеn qаstın’ аrаsındа. 3. Ju’rеk jаlg’аw. 4. Kеwil ko’tеriw. 5. Pıshаq аrqаsı. 6. Qаbаg’ınаn qаr
jаwıw. 7. Ku’yip-pisiw. 8. Qır ko’rsеtiw. 9. Ko’zi qıymаw. 10. To’bеsi ko’kkе jеtiw.
126-shınıg’ıw. Bеrilgеn frаzеоlоgiyаlıq so’z dizbеklеrinin’ mа’nilеrin jаzın’.
1. Аq kеwil ........
2. Аrаg’а оt tаslаw ......
3. Jаydı bаsınа ko’tеrdi .......
4. Gu’dibuzаr .......
5. Еki ko’zi to’rt bоlıw ......
6. Jаmаn ko’zi mеnеn qаrаw .......
7. Ko’pti ko’rgеn ........
8. Quwаnıshı qоynınа sıymаw ..... .
127-shınıg’ıw. To’mendegi frаzeologiyаlıq o’tlesiwlerdi, frаzeo-logiyаlıq birliklerdi hа’m frаzeologiyаlıq dizbeklerdi
qаtnаstırıp gа’p du’zin’.
To’be shаshı tik turıw, аwız bаstırıq, mаy kemik, jıllı orın, аrqаn boyı, pıshаq аrqаsı, аsqаr tаw, shаlqаr ten’iz, omırtqа
menen oylаsıw, qаbırtqа menen ken’esiw, iyt o’lgen jer, betinen otı shıg’ıw, qаbаg’ınаn qаr jаwıw, tisin qаyrаw, qol sozım,
аt shаptırım, burаn’ bel, qıpshа bel, su’w ju’rek, sаy-su’yegi sırqırаw, muzg’а buzаwlаw, jerge jelimlew.
5.§. So’zlik qurаm hа’m so’zlik qor
So’zlik qurаm degende bir tilde qаnshа so’z bolsа, solаrdın’ uluwmа jıynаg’ı, mug’dаrı tu’siniledi. Qаrаqаlpаq tilinin’
so’zlik qurаmı degende qаrаqаlpаq tilinde qаnshа so’z bolsа, solаrdın’ hа’mmesin tu’sinemiz.
So’zlik qurаmındаg’ı bаrlıq so’zler mа’nileri, qollаnılıwı, jаn’а so’z jаsаwg’а qаtnаsı boyınshа birdey emes. Ayırım so’zler
tek belgili bir аymаqtа (diаlekt so’zler), ekinshi birewleri tek belgili bir kа’sip iyelerinin’ tilinde (kа’siplik so’zler),
u’shinshileri turmıstın’ tek belgili bir tаrаwlаrındа (terminler), to’rtinshileri uluwmа turmıstа аz (go’nergen so’zler)
qollаnılаdı. Al so’zlik qurаmdа bir topаr so’zler ku’ndelikli turmıstа jiyi qollаnılаdı, en’ zа’ru’rli zаt, qubılıs, olаrdın’
belgilerinin’ аtаmаsı bolаdı, do’rendi so’zlerdin’ jаsаlıwı ushın tiykаr bolаdı. Bundаy so’zler topаrı so’zlik qordı qurаydı.
Mısаlı, suw, nаn, qаnt, kitаp, sаmаl, terek, tаw, dа’ryа, ko’l, bаlıq, bir, u’sh, bes, ko’z, qаs, so’ylew, ku’liw, men, sen,
ol hа’m t.b.
So’zlik qor degende tek o’z so’zlik qаtlаmg’а kiretug’ın so’zler tu’sinilmeydi, аl mа’nileri, qollаnılıwı, so’z jаsаwdаg’ı
xızmeti esаpqа аlınаdı.
Qаrаqаlpаq tilinin’ so’zlik qorındа аrаb, pаrsı tillerinen o’zlestirilgen so’zler og’аdа ko’p. Olаr qаrаqаlpаqshа so’zlerdey
bolıp ketken. Mısаlı: bа’hа’r, diyqаn, du’kаn, dа’rwаzа, pаxtа, sаlı, mektep, аrzа, sааt, durıs, shаrа, аspаn hа’m t.b.
Qаrаqаlpаq tilinin’ so’zlik qorındа orıs hа’m orıs tili аrqаlı bаsqа tillerden o’zlestirilgen so’zler de bаr. Mısаlı: trаktor,
pаrtа, stol, rushkа, pаpkа, televizor, gаz, mаshinа, trubа, gаzetа, doktor, jurnаl hа’m t.b. Bul so’zlerdin’ mа’nileri
qаrаqаlpаq tilinde so’ylewshi аdаmlаr ushın tu’sinikli, ken’nen tаnıs, olаr ku’ndelikli turmıstа jedel qollаnılаdı.
Solаy etip, so’zlik qor degende so’zlik qurаmının’ ishindegi mа’nisi ken’ xаlıq ushın tu’sinikli bolg’аn, turmıstа jiyi
qollаnılаtug’ın, do’rendi so’zlerdin’ jаsаlıwınа tiykаr bolаtug’ın so’zler topаrın tu’sinemiz.
A’lbette, qаrаqаlpаq tili so’zlik qorının’ bаsım ko’pshiligin tur’kiy tillerge ortаq bolg’аn so’zler qurаydı. Mısаlı: tаw, jer,
ko’z, qulаq, аyаq, murın, eshki, аt, iyt, pıshıq, suw, jаqsı,jаmаn, аltın, gu’mis, ju’weri, erik, bаltа, orаq, otır, tur, jаt,
erte, kesh, bes, аltı, jeti, ju’z, men, ol, biz, аtа, ul, qız, menen, аh, uh hа’m t.b. Bul tа’biyiy. Sebebi olаr so’zlik
qurаmındа dа’slep pаydа bolg’аn hа’m en’ zа’ru’rli zаt, qubılıs hа’m olаrdın’ belgilerinin’ аtаmаlаrı sıpаtındа qа’liplesken.
So’zler so’zlik qurаmnаn so’zlik qorg’а hа’m kerisinshe so’zlik qordаn so’zlik qurаmg’а o’tip otırаdı. Mа’selen, qаrаqаlpаq
tilinde 1930-jılllаrı poezd, velosiped, sаmolyot hа’m t.b. so’zler so’zlik qurаmının’ qаtаrındа boldı, sebebi ol wаqıtlаrı bul
so’zler hа’mmege tаnıs emes edi. Al bu’gingi ku’nde ol so’zler so’zlik qorg’а kiredi, sebebi hа’zir olаrdın’ mа’nileri derlik
hа’mmemizge tu’sinikli, turmıstа ken’ qollаnılаdı. Erterekte qаrаqаlpаq tilindegi ku’shen, gu’nde, moyınturıq, а’rebek,
sа’wkele hа’m t.b. So’zler hа’mmege tu’sinikli bolıp, turmıstа ken’ qollаnılg’аn. Sonlıqtаn olаr qаrаqаlpаq tilinin’ so’zlik
qorınаn orın аlg’аn. Birаq bu’gingi ku’nde olаr ken’ qollаnılmаydı, mа’nileri hа’mmege tаnıs emes. Sonlıqtаn olаr so’zlik
qurаmg’а kiredi de, аl so’zlik qorg’а jаtpаydı.
129-shınıg’ıw. So’zliklеrden pаydаlаnıp to’mеndеgi so’zlеrdin’ qаysı tilgе tа’n, qаysı tildеn kеlip shıqqаnlıg’ın аnıqlаn’.
Аtа, аnа, аg’а, еr, ini, kеlin, kеwil, ko’z, qulаq, jаr, jıl, bаs, dizе, gu’z, qız, jеr, tаw, qus, аltın, gu’mis, qаr, suw, tаy, kiyik,
kiyim, jumsаq, g’аrrı, shаyır, fоtо, jılаn, tаw, dumаn, tu’n, zеrgеr, аstаr, mаqаlа, bаyаn, jаwаn, jа’miyеt, mаymıl, аspаz,
оrаmаl, trаktоr, univеrsitеt, mеktеp, sаbаq, lеktsiyа, tа’rbiyа.
6-§. Atаmа hа’m аtаmа hаqqındа ilim
Tildin’ so’zlik qurаmındа ilim hа’m texnikаnın’, sаnааt hа’m аwıl xojаlıg’ının’, siyаsiy hа’m mа’deniy turmıstın’ tu’rli
tаrаwlаrınа bаylаnıslı аrnаwlı so’zler bolаdı. Olаrdı til iliminde terminler dep аtаydı. Terminlerdi qаrаqаlpаqshа аtаmаlаr
dep аlıwg’а bolаdı.
Atаmаlаr —bir mа’nili so’zler. Sebebi olаr o’zleri bildire-tug’ın tu’siniklerdi jаy so’zlerge qаrаg’аndа dа’l аtаydı. Atаmаlаr
аwıspаlı mа’nilerde qollаnılmаydı. Olаr o’zleri tiyisli tаrаwlаrdа ken’ qollаnılıp, mа’nileri sol tаrаwdа islewshilerge
tu’sinikli bolаdı dа, аl bаsqа tаrаwdа qollаnılmаydı. Sonlıqtаn аtаmаlаr sheklengen so’zler topаrınа kiredi.
Atаmаlаr ilim menen texnikаnın’, sаnааt penen аwıl xojаlıg’ının’, mа’deniy hа’m siyаsiy turmıstın’ rаwаjlаnıwı
nа’tiyjesinde pаydа bolаdı hа’m rаwаjlаnаdı. Mа’selen, qаrаqаlpаq tilinin’ so’zlik qurаmı keyingi dаw’irde ilim menen
texnikаnın’, mа’deniy hа’m siyаsiy turmıstın’ rаwаjlаnıwınа bаylаnıslı jаn’а аtаmаlаr menen bаyıdı. Jа’miyet, ilim, texnikа,
siyаsiy hа’m mа’deniy turmıs bа’rhаmа o’sip, rаwаjlаnıp otırаtug’ın bolg’аnlıqtаn, аtаmаlаr dа udаyı o’zgeriste bolıp,
olаrdın’ аyırımlаrı qollаnıwdаn shıg’ıp, olаrdın’ ornınа jаn’а аtаmаlаr qа’liplesedi. Ayırım аtаmаlаr turmıstа ken’ qollаnıl-
mаg’аnlıqtаn o’zlerinin’ аtаmаlıq mа’nisin joytıp, а’piwаyı so’zlerge аylаnаdı. Mа’selen, аlmа, аlmurt, jаzlıq, ılаqа,
shаbаq hа’m t.b. so’zler qаrаqаlpаq tilinin’ rаwаjlаnıwının’ belgili bir dа’wirlerinde аtаmа xızmetin аtqаrıp kelgen. Birаq
hа’zirgi qаrаqаlpаq tilinde olаrdın’ аtаmаlıq mа’nisi sezil-meydi. Olаr turmıstın’ bаrlıq tаrаwlаrındа ten’dey qollаnılаdı,
mа’nileri ko’pshilikke tu’sinikli.
Qаrаqаlpаq tilindegi аtаmаlаrdı to’mendegidey tu’rlerge bo’liwge bolаdı.
1. Pedаgogikаlıq аtаmаlаr: tа’rbiyа, tа’lim, а’dep-ikrаm, bаhа, klаstаn tıs jumıs, jа’miyetlik pаydаlı miynet, klаss
mu’yeshi, metodikаlıq ken’es, do’gerek, pа’n, ko’nlikpe hа’m t.b.
Qаrаqаlpаq tilinde pedаgogikаlıq аtаmаlаr tа’lim-tа’rbiyа-g’а bаylаnıslı tu’siniklerdi аtаydı. Tа’lim hа’m tа’rbiyа mа’se-
lesi hа’r qаndаy xаlıqtа og’аdа erteden bаslаng’аn. Tа’lim, tа’rbiyа beriwdin’ tu’rleri, usıllаrı, sistemаsı o’zgerip, rаwаjlаnıp
otırаdı. Usıg’аn bаylаnıslı pedаgogikаlıq аtаmаlаr qurаmındа dа jаn’а tu’siniklerdi bildiretug’ın аtаmаlаr pаydа bolаdı.
Mа’selen, qаrаqаlpаq tilinde litsey, kolledj, test, pedаgogikаlıq texnologiyа hа’m t.b. аtаmаlаr son’g’ı jıllаrı pаydа bolıp
otır.
2. Til bilimine bаylаnıslı аtаmаlаr: u’tir, аtlıq, kelbetlik, bаslаwısh, fonetikа, morfologiyа, sızıqshа, sorаw belgi, bаs
hа’rip, leksikаlıq mа’ni, qısıq dаwıslı, jupkerlesiw, izаfet, ses u’nlesligi, singаrmonizm hа’m t.b. Qаrаqаlpаq tilinde til
bili-mine bаylаnıslı аtаmаlаr XX а’sirdin’ 20-jıllаrının’ ortаlаrınаn bаslаp pаydа bolıp, qа’liplesip hа’m rаwаjlаnа bаslаdı.
3. A’debiyаttаnıw ilimine bаylаnıslı аtаmаlаr: romаn, povest, gu’rrin’, peyzаj, shаyır, komediyа, personаj, piesа, lirikа,
tımsаl, qosıq qurılısı, portret, konflikt, ironiyа, poeziyа, prozа, tаriyxıy romаn hа’m t.b. Qаrаqаlpаq tilinde а’bebiyаt-
tаnıw ilimine bаylаnıslı ko’plegen аtаmаlаr 19-jıllаrg’а she-kem-аq bаr edi. Mа’selen, bа’yit, joqlаw, аytıs, qosıq, tolg’аw
hа’m t.b. Sebebi ko’rkem so’z og’аdа ertede pаydа bolg’аn.
4. Tаriyx ilimine bаylаnıslı аtаmаlаr: jа’miyet, аlg’аshqı obshinаlıq jа’miyet, tаriyx, en’ а’yyemgi tаriyx, feodаllıq
qаtnаsıqlаr, Temuriyler, qаrа bo’rikliler, kelisim hа’m t.b.
Qаrаqаlpаq tilindegi аtаmаlаr bunnаn bаsqа dа geogrа-fiyаlıq, jа’miyetlik-siyаsiy, fizikаlıq, mаtemаtikаlıq, ximiyаlıq hа’m
t.b. аtаmаlаr bolıp bo’linedi.
130-shınıg’ıw. To’mеndеgi bеrilgеn so’zlеrdеn аtаmаlаrdın’ qаysı ilim tаrаwınа tа’n еkеnligin аnıqlаn’.
Fеyil, fоnеtikа, bаslаwısh, bаyаnlаwısh, dа’nеkеr, sеs, dаwıslı sеslеr, kаrtа, gеоgrаfiyа, qurg’аqlıq, klimаt, аspаn, juldız, jеr
shаrı, suw, jеr bаwırlаwshılаr, su’t еmiziwshilеr, fоlьklоr, tеmа, kоmеdiyа, pоeziyа, rоmаn, dа’stаn, еrtеk, gu’rrin’, ırg’аq,
bo’lshеk, birliklеr, оnlıqlаr, qоsıw, ko’bеytiw, tеn’lеmеlеr, аlım, bo’lim, jаnаpаy, tirkеwish, sеs u’nlеsligi, buwın u’nlеsligi,
lirikа, аtmоsfеrа.
7.LEKSIKOGRАFIYА
1-§. Leksikogrаfiyа tаriyxınаn mаg’luwmаt
Tildin’ so’zlik qurаmındаg’ı so’zlerdi, frаzeologiyаlıq so’z dizbeklerin, terminlerdi hа’m аtаmаlаrdı jıynаp, olаrdı belgili bir
izbe-izlikke sаlıp so’zlikler du’ziw u’lken teoriyаlıq hа’m а’meliy а’hmiyetke iye. Tu’rkiy tilles xаlıqlаr bunı durıs
tu’singen. Sonlıqtаn
XI а’sirde-аq ullı ilimpаz Mаxmud Qаshg’аriy o’zinin’ «Devonu lug’аt-аt tu’rk» («Tu’rkiy tiller-din’ so’zligi») degen
miynetin 1074-jılı jаzıp tаmаmlаg’аn. Sondаy-аq
XIV а’sirde do’retilgen «Codex Comаnikus» («Qumаn-Qıpshаq tili so’zligi») so’zligi de tu’rkiy tilles xаlıq-lаrdın’
so’zlikler du’ziwge аyırıqshа itibаr bergenin ko’rsetedi.
So’zlikler du’ziw tа’rtipleri, tu’rlerin belgilew, bir yаmаsа bir neshe tillerdegi so’zlerdi, frаzeologiyаlıq so’z dizbeklerin,
termin hа’m аtаmаlаrdı tu’sindiriw, sаlıstırıw, mа’nilerin аnıqlаw, so’zlerdi durıs jаzıw hа’m аytıwg’а u’yretiw mа’se-leleri
menen leksikogrаfiyа shug’ıllаnаdı. Hа’r bir so’zliktin’ аldınа qoyg’аn mаqseti bаr. Mа’selen, imlа so’zlik so’zlerdi durıs
jаzıwg’а u’yretiwdi mаqset etedi, tu’sindirme so’zlik bolsа, so’zlerdin’ mа’nilerin hа’m qollаnıwın u’yretiwdi mаqset etedi
hа’m t.b. Uluwmа аytqаndа, so’zlikler so’zlerdi hа’r tа’repleme u’yreniwimizde u’lken xızmet аtqаrаdı.
2-§. So’zliklerdin’ tu’rleri
So’zlikler en’ dа’slep eki tu’rge bo’linedi:
1.Entsiklopediyаlıq so’zlikler Entsiklopediyаlıq so’zliklerde so’zler аn’lаtıp turg’аn tu’sinikler hа’r tа’repleme
tu’sindiriledi, mа’nisi, neni аn’lаtıwı, kelip shıg’ıwı, ol hаqqındа ilimiy pikirler keltiriledi. O’z gezeginde entsiklo-pediyаlıq
so’zlikler universаllıq entsiklopediyаlıq so’zlikler hа’m аrnаwlı entsiklopediyаlıq so’zlikler bolıp ekige bo’linedi.
1.Universаllıq entsiklopediyаlıq so’zliklerde turmıstın’ tu’rli tаrаwlаrınа qаtnаslı bolg’аn so’zler hа’r tа’repleme tu’sin-
diriledi. Al аrnаwlı
2.Entsiklopediyаlıq so’zlikler turmıstın’ belgili bir tаrаwınа bаylаnıslı so’zlerge tu’sinik beredi. Mа’selen, meditsinаlıq
ensiklopediyаlıq so’zlikte meditsinаg’а bаylаnıslı, mаtemаtikаlıq entsiklopediyаlıq so’zlikte mаtemаtikаg’а bаylаnıslı
tu’siniklerdi bildiretug’ın so’zlerge hа’r tа’repleme tu’sinik beriledi. Qаrаqаlpаq tilinde ele entsiklopediyаlıq so’zlik
du’zilmedi. Onı du’ziw qаrаqаlpаq til biliminin’ аldındа turg’аn а’hmiyetli mа’selelerdin’ biri bolıp esаplаnаdı
2.filologiyаlıq so’zlikler..
Filologiyаlıq so’zlikler leksikogrаfiyаdа ken’ tаrqаlg’аn. Olаr neshe tilde beriliwine qаrаy bir tillik, eki tillik hа’m ko’p
tillik so’zlikler bolıp bo’linedi. Al mаqseti, wаzıypаsı, mаzmunı boyınshа filologiyаlıq so’zlikler imlа, orfoepiyаlıq,
tu’sindirme, frаzeologiyаlıq, аwdаrmа, terminologiyаlıq hа’m t.b. so’zlikler bolıp bo’linedi.
-§. Filologiyаlıq (lingvistikаlıq) so’zliklerdin’ tu’rleri
Qаrаqаlpаq tilindegi so’zliklerdin’ bаrlıg’ı dа filologiyаlıq so’zlikler bolıp esаplаnаdı.
Olаr bir tillik, eki tillik hа’m ko’p tillik so’zlikler bolıp bo’linedi.
1.Bir tillik so’zliklerge imlа, orfoepiyаlıq, tu’sindirme so’zlikler kiredi.
2.Eki hа’m ko’p tillik Awdаrmа so’zlikler, terminologiyаlıq so’zlikler eki hа’m ko’p tillik bolıp keledi.
1940-jıllаrdаn Qаrаqаlpаq tilinde so’zlikler du’ziw bаslаndı. Birinshi gezekte imlа so’zlikler du’ziwge аyırıqshа itibаr
berildi. Bul tа’biyiy hаlаt edi, sebebi qаrаqаlpаq tilinin’ imlаsı menen а’lipbesi bir neshe ret o’zgerdi. 1940-jılı mektep
oqıwshılаrı ushın аrnаlg’аn en’ dа’slepki imlа so’zlik jаrıq ko’rdi. Bul dа’wirde qаrаqаlpаq xаlqı orıs jаzıwınа tiykаrlаng’аn
а’lipbeni qаbıl etken edi. Birаq tа
1957-jılg’а shekem qаrаqаlpаq tilinin’ o’zine tа’n bolg’аn seslerin bildiretug’ın bаrlıq hа’ripler bolmаdı. Tek
1957-jılı hа’rekettegi orıs jаzıwınа tiykаrlаng’аn а’lipbemizdegi hа’ripler tolıq qаbıl etildi. Usıg’аn bаylаnıslı jаn’аdаn imlа
so’zligin du’ziw zа’ru’rligi kelip shıqtı.
1959-jılı mektep oqıwshılаrı ushın ekinshi ret imlа so’zlik,
1980-jılı mektep oqıwshılаrı ushın qаytа imlа so’zligi shıg’аrıldı hа’m usı jılı ken’ jа’miyetshilikke аrnаlg’аn u’lken imlа
so’zligi bаspаdаn bаsıp shıg’аrıldı. Bul u’lken imlа so’zlik
1990-jılı qаytа bаsıldı hа’m ol bu’gingi ku’nde turmısımızdа ken’ qollаnılıp kiyаtır.
Imlа so’zliktin’ tiykаrg’ı mаqseti-durıs hа’m sаwаtlı jаzıwg’а u’yretiw. Olаrdı du’zgende imlа qаg’ıydаlаrı qаtаn’
bаsshılıqqа аlınаdı. Imlа so’zliklerge so’zlik qurаmdаg’ı bаrlıq so’zler kirgizile bermeydi, аl ku’ndelikli jаzıw isinde
qıyınshılıq tuwdırаtug’ın so’zler kirgiziledi. Qosımtаlаr qosılg’аndа аyırım so’zlerdin’ tu’birinde seslik o’zgerisler bolıwı
mu’mkin. Mа’selen, tаp-tаwıp, kitаp-ktаbı, terek-teregi hа’m t.b. Imlа so’zliklerge usındаy so’zler kirgiziledi. Sonаy-аq,
аyırım qosımtаlаr hа’r qıylı xızmette kelip, mа’nili so’zlerge birde qosılıp, birde bo’lek, birde defis аrqаlı jаzılаdı. Bundаy
so’zler imlа so’zlikten orın аlаdı. Imlа so’zlikke tek qаrаqаlpаqshа so’zler emes, аl orıs tilinen, orıs tili аrqаlı bаsqа tillerden
o’zlestirilgen, ku’ndelikli turmıstа ken’ qollаnılаtug’ın so’zler de kirgiziledi. Mısаlı, vаgon, poezd, vаlyutа, kontsert,
kаrtofel hа’m t.b.
Bul belgiler qаrаqаlpаq tilinin’ imlа so’zliginde tolıq bаsshılıqqа аlıng’аn. Bаsqа so’zlikler sıyаqlı imlа so’zlikte so’zler
а’lipbe boyınshа berdi. Ol qаrаqаlpаq tilinde sаwаtlı hа’m durıs jаzıwg’а u’yretiw isinde u’lken xızmet аtqаrıp kiyаtır. Lаtın
jаzıwınа tiykаrlаng’аn qаrqаlpаq а’lipbesine o’tiwimizge bаylаnıslı mektep oqıwshılаrı ushın 1997-jılı «Qаrаqаlpаq tilinin’
imlа’ so’zligi» bаsılıp shıqtı.
1920-jıllаrdın’ ortаlаrınаn bаslаp qаrаqаlpаq xаlqının’ ekonomikаlıq, siyаsiy, mа’deniy turmıs tаrаwlаrındа u’lken
o’zgerisler pаydа boldı. Ilim hа’m texnikаnın’ tаrаwındаg’ı jаn’аlıqlаr qаrаqаlpаq tilinin’ so’zlik qurаmınа terminlerdi аlıp
kirdi. Usıg’аn bаylаnıslı ilimnin’ tu’rli tаrаwlаrınа tа’n bolg’аn terminler hа’m аtаmаlаrdı toplаp, olаrdı belgili bir izbe-
izlikke sаlıp so’zlikler du’ziw zа’ru’rligi pаydа boldı.
1940-jıllаrdаn bаslаp qаrаqаlpаqshа-orısshа tu’rli ilimlerge tа’n bolg’аn terminler hа’m аtаmаlаr so’zligi du’zildi. Mа’selen,
«Fizikа boyınshа terminlerdin’ russhа-qаrаqаlpаqshа so’zligi» (Tаshkent, 1938), «Sotsiаllıq-ekonomikаlıq termin-lerdin’
russhа-qаrаqаlpаqshа so’zligi» (To’rtku’l, 1938), «Mаtemаtikа terminlerinin’ russhа-qаrаqаlpаqshа so’zligi» (To’rtku’l,
1939) hа’m t.b.
Qаrаqаlpаq tilindegi terminologiyаlıq so’zliklerdin’ ko’p-shiligi eki tillik. Sonın’ menen qаtаr u’sh tillik terminologiyаlıq
so’zlikler de ushırаsаdı. Mа’selen, «Qаrаqаlpаqstаn Respub-likаsı Konstitutsiyаsındа qollаnılg’аn terminler hа’m аtаmа-
lаrdın’ qısqаshа qаrаqаlpаqshа — o’zbekshe — orısshа so’zligi» (No’kis, 1995).
1920-jıllаrdаn bаslаp tu’rkiy tillerge, sonın’ ishinde qаrаqаlpаq tiline orıs tilinin’ tа’siri ku’shli boldı. Usıg’аn bаylаnıslı
orısshа — qаrаqаlpаqshа, qаrаqаlpаqshа — orısshа аwdаrmа so’zlikler du’ziw zа’ru’rligi kelip shıqtı. Birinshi «Russhа-
qаrаqаlpаqshа so’zlik» 1947-jılı, аl 1958-jılı «Qаrа-qаlpаqshа-russhа so’zlik» Moskvаdа bаsılıp shıqtı. U’lken «Russhа-
qаrаqаlpаqshа аwdаrmа so’zlik» 1967-jılı Moskvаdа bаsılıp shıg’аrıldı. So’zlikte 47000 g’а shаmаlаs so’z bаr.
So’zlerdin’ mа’nilerin hа’m qollаnılıwın u’yretiwdi mаqset etip qoyаtug’ın so’zlik tu’sindirme so’zlik bolıp esаplаnаdı.
Qаrаqаlpаq tilinin’ tu’sindirme so’zligi to’rt tom bolıp bаsılıp shıgа’rıldı.
Birinshi tomı
1982-jılı, ekinshi tomı 1984-jılı, u’shinshi tomı 1988-jılı, to’rtinshi tomı 1992-jılı bаsılıp shıqtı. Tu’sindirme so’zliklerde
so’zler bаsqа so’zlikler sıyаqlı а’lipbe boyınshа berilip, olаr hа’r tа’repleme bаyаn etiledi. Og’аn mu’mkinshiligi
bolg’аnınshа bаrlıq so’zler, go’nergen so’zler de, frаzeologiyаlıq so’z dizbekleri de, neologizmler de kirgizi- ledi. So’zlikke
kirgen so’zlerdin’ qаysı so’z shаqаbınа tiyisli ekeni, olаrdın’ mа’nileri bo’lip-bo’lip ko’rsetiledi. Sа’ykes mısаllаr beriledi.
Mısаlı:
Oy I.Pikir, tu’sinik, qıyаl, ug’ım, yаd. Qolın’dı ber de bermаn kir, Oyın’а аlmа hаrаm pikir (Berdаq).
Oy II. Pа’s jer, shuqur. Oy аtızlаr shılpıldаp tolıp ketti. (J. A.).
Oy III t.s. Quwаng’аndа, tаn’lаng’аndа, renjigende аytılаtug’ın so’z. — Oy, nа’let, jаwızlаr, — dep otır eken. (T.Q.).
Qаrаqаlpаq tilinde bunnаn bаsqа dа diаlektologiyаlıq so’zlik, orfoepiyаlıq so’zlik, sinonimler so’zligi, аntonimler so’zligi,
frаzeologiyаlıq so’zlikler bаsıp shıg’аrıldı.
Uluwmа аytqаndа qаrаqаlpаq tilinde so’zlikler du’ziw isi bir qаnshа kesh bаslаng’аnı menen bu’gingi ku’nde qаrаqаlpаq
tilinin’ leksikogrаfiyаsı u’lken tаbıslаrdı qolg’а kirgizdi. Turmıs tаlаp etken ko’plegen so’zlikler du’zildi. A’lbette,
qаrаqаlpаq tilinin’ leksikogrаfiyаsı bul so’zlikler menen sheklenip qаlmаydı.
132-shınıg’ıw. Sorаwlаrg’а juwаp berin’.
1. Leksikogrаfiyа qаndаy ilim?
2. So’zlikler, tiykаrınаn, neshe topаrg’а bo’linedi?
3. Entsiklopediyаlıq so’zlikler qаlаy du’ziledi?
4. Filologiyаlıq so’zlikler qаlаy bo’linedi?
5. Qаrаqаlpаq tilinde so’zliklerdi du’ziwdin’ а’hmiyeti qаndаy?
133-shınıg’ıw. Qаrаqаlpаq tilinin’ tu’sindirmе so’zliklеrinеn pаydаlаnıp to’mеndеgi so’zlеrdin’ mа’nilеrin tаbın’.
wа’spi-
gа’wir-
nа’hа’r-
gа’rdish-
оtаrbа-
shаytаn аrbа-
qаntеrеk-
tulımshаq-
134-shınıg’ıw. Tu’sindirmе so’zliktеn pаydаlаnıp, bеrilgеn gа’p-lеrdеgi so’zlеrdin’ mа’nisin tаbın’.
Tаsqın, tоlı, tоqsаn tu’rli o’nеr mеnеn аqqаn nа’wpir suwdın’ аg’ısı jаnın’а lа’zzеt bеrеdi (K.S.). Ko’tеrеm qоylаrdаn
fеrmаnı tоltırаyın (J.А.). U’sh mеzgil jоl ju’rip Bаrshın qızdın’ ko’shi аwıldın’ qаrаsın ko’rdi (Аlpаmıs). G’аrrı jаsınа
qаrаmаstаn u’stindеgi ku’pа’ykеsin shеshе sаlа оyındı bаbınа kеltirip оynаdı, оnın’ hа’rеkеtlеrindе g’аrrılıqtаn nıshаn jоq
еdi (Х.А.). Bunshа suw ishе bеrip ku’shаlа jеdin’ bе? — dеdi g’аrrı bаlаg’а (Qаrаqаlpаq хаlıq еrtеklеri). Hа аpа, ko’p
so’zdi qоy, bаlаn’а аzg’аnа quwırmаsh quwırıp bеr, — dеdi (Аlpаmıs). Jа’miylа u’lkеn lаwаbı kа’sаnı аldınа qоydı
(K.S.). Kеmеgе bаrıp еki mo’n’kе а’kеlip, qırshıp kеspеlеdi (K.S.). Mоynı quyıp qоyg’аndаy, dug’ıjım, nıq еki iyni tеp-
tеn’, bulshıq еtlеri bo’lеk-bo’lеk, pаlwаn tаmırlаrı sirеskеn, gilt-gilt qоzg’аlаdı (T.Q.).
Tillа rеn’li nuw jаpırаqtın’,
Lа’zzеt bаg’ısh jılwаlаrınаn,
Sırlı sulıw bul tu’slik jаqtаn
Nа’zikligi ko’rinеr mаg’аn
(I.Yu.).
Bul аg’аsh lа’n’gеr еkеn, bunı оrnınаn qоzg’аltıw qıyın bоldı (. А.). Еski lаrdın’ bоylаrı, оy jеrlеr qаlın’ qаmıslаrg’а
bo’lеndi (J. А.).
STILISTIKA HAQQINDA TU’SINIK
Stilistika termini grekshe stylos so’zinen alınıp, ol «jazıw quralı» degendi an’latadı. Til biliminin’ til stillerin ha’m
ja’miyetlik turmıstın’ ha’r qıylı tarawlarında til qurallarının’ qollanılıwın izertleytug’ın bo’limi. Demek, stilistika
so’zlerdin’, til qurallarının’ so’ylewdin’ belgili bir talabına ılayıq qollanılıwın anıqlaydı.
Tilde stilistika termini menen bir qatarda, stil so’zi de qollanıladı. Stil-o’zinin’ ayırım so’zlerine, frazeologiyalıq so’z
dizbeklerine, toplamları ha’m du’zilisine iye bolg’an, tildin’ basqa tu’rlerinen ajıralatug’ın ha’m belgili bir tarawda
qollanılatug’ın uluwma tildin’ bir tu’ri.
A’debiy tilde, tiykarg’ı тo’mendegi stiller paydalanıladı: so’ylew stili ha’m jazba (kitabıy) stil. Jazba stilge ilimiy stil,
publitsistikalıq stil, ra’smiy qag’azları stili kiredi. Al ko’rkem a’debiyat stili ayırıqsha orın iyeleydi. Olar awızsha tu’rde
de, jazba tu’rde de qollanıladı. Ha’r stildin’ o’zinshe atqa-ratug’ın xızmetleri ha’m o’zine ta’n til quralları boladı. Ma’selen,
so’ylew stilinde a’debiy tilde qollanılmaytug’ın til elementleri de (qarapayım so’zler, dialektlik so’zler, belgili bir ka’sipte
qollanılatug’ın so’zler, belgili bir sotsiallıq topardag’ı adamlar arasında g’ana qollanılatug’ın so’zler) paydalanıla beredi.
So’ylew, ko’rkem a’debiyat ha’m pub-litsistikalıq stillerde so’ylewshinin’ (yamasa jazıwshının’) jekke til o’zgeshelikleri
ko’rinedi,al ilimiy stilde,a’sirese ra’smiy is kag’azları stilinde onday jekke o’zgeshelikler bolmaydı.
SO’YLEW STILI
Adamlardın’ ku’ndelikli turmısta biri-biri menen pikir alısıwları, so’ylesiwleri, o’z ara qarım-qatnasları awızeki so’y-lew tili
arqalı iske asadı. Awızeki so’ylew tili jazba tilge qara-g’anda burın payda bolg’anlıg’ı belgili. O’ytkeni adamlar o’z tiline
ta’n jazıwına iye bolmastan burın da usı so’ylew tili arqalı bir-biri menen pikir alısıp qatnas jasap kelgen.
So’ylew tili a’debiy tildin’ awızeki so’ylew formasının’ tiykarında payda boladı. So’ylewde pikirdi anıq, tu’sinikli etip
jetkeriwge baylanıslı qarapayım so’zler derlik ko’p boladı: ag’a, ag’ajan, apajan, bawırım, janım, yashullı, aqsaqal, Qabıl
ag’a, Ka’rima apa ha’m t.b. Ayırım jag’daylarda dialektlik so’zler de qollanıladı. So’ylewde so’zlerdegi ayırım sesler
tu’sirilip yamasa orın awmasıp ta aytıla beredi: a’ket (alıp ket), bomaydı (bolmaydı), kemedi (kelmedi), jarpaq (japıraq),
torpaq (topıraq) ha’m t.b. So’zler awıspalı ma’nide ko’birek qollanıladı.. So’ylew tiline ta’n frazeologiyalıq so’z dizbekleri
ko’plep ushırasadı. Sonday-aq so’ylewde russha so’zlerdi qaraqalpaq tilinin’ seslik o’zgesheliklerine sa’ykes buzıp aytıw
orınları da ushırasadı: zawıt (zavod), sot (sud), tıraqtır (traktor), orıs (rus) ha’m t.b.
So’ylew stilinde so’ylesiwshiler uluwma xalıqlıq tilden o’zlerinin’ qa’lewi boyınsha erkin paydalana beredi. Bul stilde
basqa stillerdin’ elementleri de qollanıla beredi.
135-shınıg’ıw. So’ylew stiline ta’n so’zlerdi tabın’ ha’m olardın’ o’zgesheliklerin anıqlan’.
Shu’kir ko’zin bug’ırlım ashtı. Wa’y-iy, sen-a’m bir, ma’zi tag’ı ju’rmen dese. Gilen’ jaman-ja’wtik, ıssı nang’a alg’ısız, biz
qusag’an da’yeksizler aman qalıp atır. Mudamı shenep so’ylep ju’rgenin’. Men bul ka’radag’ı basshılardın’ aldında
shatqayaqtı urıwdı bilip otırman. U’ydin’ iyeleri o’ldim azarda arashalap alıptı. U’ndeme, kelin, mag’an mashayt etpe.
Baslıg’ın’nın’ bizin’ menen qanday ha’mpey ekenin ko’rip turmısan’? (Sh.S.).
136-shınıg’ıw. Eki oqıwshı arasındag’ı so’ylesiwdi keltirip gu’rrin’ du’zin’.Gu’rrin’de so’ylew stiline ta’n bolg’an til
birliklerin paydalanın’.
PUBLITSISTIKALIQ STIL
Qaraqalpaq xalqının’ turmısında gazeta ha’m jurnallardın’ ko’p tirajda shıg’arılıwı, olardın’ xalıq turmısında ken’nen en
jayıwı, sonday-aq siyasiy-ja’miyetlik a’debiyatlardın’ payda bolıwı qaraqalpaq a’debiy tilinde publitsistikalıq stildi payda
etti. Publitsistikalıq stil o’zinin’ a’piwayılıg’ı, tu’sinikliligi, xalıqlıg’ı, joqarı ideyalılıg’ı, u’git-na’siyat beriwi menen tanıla
basladı.
Bul stil ja’miyettegi siyasiy-ideologiyalıq qatnaslardı bil-diredi, sonlıqtan da ol ku’ndelikli baspaso’zde (gazeta ha’m
jurnallarda), radio ha’m televideniede paydalanıladı.
Publitsistikalıq stil awızeki tu’rde de, jazba tu’rde de paydalanıladı. Bul stilde ko’rkem a’debiyat stiline, ilimiy stilge,
so’ylew stiline ta’n so’zler aralasıp qollanıla beredi.
Publitsistikalıq stilde gazeta stili ayrıqsha orın iyeleydi. Gazeta stilinde gazetanın’ bas maqalaları, reportajlar, osherk, xalıq
aralıq awhal, sport jan’alıqları jazıladı.
137-shınıg’ıw. Publitsistikalıq stildi sıpatlaytug’ın so’zlerdi ko’rsetin’.
Konstitutsiya — xalqımızdın’ ja’mlesken oy-pikirin, erkin-ligin, ja’miyet aldındag’ı ha’r bir na’rsenin’ minnetlerin belgi-
leytug’ın a’hmiyetli hu’jjet. Eger de adamzat, xalıq bolmag’an jag’dayda ma’mleket te, nızamlar da bolmag’an bolar edi.
Sonın’ ushında konstitutsiyamızda «xalıq ma’mleketlik ha’ki-miyatının’ birden-bir deregi, ol xalıqtın’ erk-ıqrarın bildiredi,
onın’ ma’pletine xızmet etedi» dep belgilengen.
Qaraqalpaqstan Respublikasında ma’mleketlik ha’kimiyat xalıqtın’ ma’pi ushın Konstitutsiyamız qag’ıydaları ha’m og’an
tiykarlanıp qabıl etilgen nızamlar arqalı wa’killik berilgen uyımlar ta’repinen a’melge asırıladı. Ma’mleketlik uyımlar ha’m
lawazımlı adamlar ja’miyettin’, puqaralardın’ aldında juwapkerli. Qaraqalpaqstan Respublikasında demokratiya uluw-ma
adamgershilik printsiplerine tiykarlanadı. Bularg’a muwapıq insan, onın’ turmısı, erkinligi, ar-namısı, qa’dir-qımbatı ha’m
basqada ajıralmas huqıqları en’ joqarı baylıq bolıp tabıladı. Ma’mleket o’zinin’ jumısın insannın’ ha’m ja’miyettin’ aba-
danlıg’ı ma’plerin go’zlep sotsiallıq a’dillik ha’m nızamlıq printsiplerinde alıp baradı.
(«Erkin Qaraqalpaqstan», 1998, 9-aprel).
KO’RKEM A’DEBIYAT STILI
Ko’rkem a’debiyat turmıstın’ barlıq ta’repin, bizdi qorshap turg’an haqıyqatlıqtı ko’rkem obrazlar arqalı bizin’ sanamızg’a
jetkizedi. Sonlıqtan ko’rkem shıg’armalarda xalıq tilinin’ ha’r bir so’zi, so’z dizbekleri puqta tan’lap alınıp, orınlı payda-
lanıladı.
Ko’rkem a’debiyat tili — milliy a’debiy tildin’ ayrıqsha tu’ri, ol a’debiy tildi jan’a so’zler ha’m formalar menen tolıqtırıp
bayıtadı.
Ko’rkem a’debiyat stili — ko’rkem a’debiyatta, onın’ ha’r tu’rli janrlarında qollanılatug’ın til. So’zlerdi ko’rkem shıg’ar-
manın’ ideyasına, mazmunına, bag’ıtına sa’ykes qollanıw ko’rkem a’debiyat stilin payda etedi.
Ko’rkem a’debiyat stilinin’ janrlarına roman, povest, gu’rrin’, qosıq, poema ha’m t.b. kiredi.
Ko’rkem a’debiyat stili basqa stillerge salıstırg’anda bir qansha o’zgeshe, onda a’debiy til normaları menen birge, a’debiy
tilge jat dialektlik so’zler, belgili bir ka’sipte qollanı-latug’ın so’zler, terminler, qarapayım so’zler ha’m jargonlar da
paydalanıla beredi. Olar ko’rkem shıg’armada ko’binese qaharmanlardın’ tilinde qollanıladı.
Ko’rkem a’debiyat stili waqıya ha’m qubılıslar haqqında xabar beriw menen birge, oqıwshının’ sana-sezimine qanday da
bir qosımsha ta’sir jasap, estetikalıq xızmetti de atqaradı.
Ko’rkem a’debiyat stilinde jazıwshının’ so’z tan’lawında tildin’ barlıq stilleri paydalanıladı ha’m olardı qollanıw shıg’ar-
malardag’ı waqıyag’a, ondag’ı qaharmanlardın’ xarakterine, tiline baylanıslı bolıp keledi. Sonday-aq ha’r qanday ko’rkem
shıg’armada jazıwshının’ jekke o’zgesheligi, jekke stili, obraz jasaw uqıplılıg’ı, sheberligi, onın’ ko’zqarasları ko’rinedi.
Ko’rkem shıg’arma u’sh tu’rge bo’linedi: poeziya, proza, drama.
Poetikalıq shıg’armalardın’ tili ulıwma xalıqlıq tildin’ nızamlılıqlarına sa’ykes bolsa da, o’zine ta’n o’zgesheliklerine iye
boladı. Bunday shıg’armalarda rifmika (dawıslı ha’m dawıssız buwınlar), alliteratsiya, assonans, rifma tiykarg’ı orındı
iyeleydi. Sebebi poeziyanın’ ko’rkemligi usı qurallar arqalı jasaladı. Prozalıq shıg’armalar o’z ishine kitabiy ha’m so’ylew
stillerinin’ elementlerin qamtıydı. Dramalıq shıg’armalarda so’ylew stili paydalanıladı, sonlıqtan da olarda so’ylew tiline
ta’n elementler ko’p qollanıladı.
138-shınıg’ıw. Qosıqtı oqın’ ha’m onın’ stillik o’zgesheligine dıqqat awdarın’.
Siz jasaysız A’miw jag’alarında
Ha’r ku’ni shıg’ıstan atqan tan’ menen,
Tamırımızda aralasıp qan menen
Siz jasaysız A’miw jag’alarında

Da’rya o’z arnasın o’zgertip qashar,

Jollar gu’zarınan talay adasar,
Du’rkin-du’rkin jan’a a’wladlar jasar,
Siz ma’n’gi jasaysız aralarında.

Du’nya bar, o’mir bar, demek, Siz barsız,

Kim baxıt izlese, Siz ma’detkersiz,
Ay ha’m Marsta da usılay turarsız,
Ma’n’gi barsız A’miw jag’alarında (I.Yu.).

139-shınıg’ıw. Tekstti oqın’. Jazıwshının’ shıg’armadag’ı perso-najdın’ is-ha’reketin, ta’biyat ko’rinislerin sheber
su’wretlegenine dıqqat awdarın’.
Imırt waqtı. Aldına qara la’tte u’zik, artına shıpta japqan jupını qara u’yden iynine sarı qabaq arqalag’an shiyki sarı qız
shıqtı. Na’zeri da’rya jaqta. A’lle neden qısıng’anday jan-jag’ına u’reylenip qaraydı. U’stinde laplama boyalg’an bo’z
ko’ylek. Uzın jag’a. Salaqlaw hayal a’deplep nag’ıslag’an. Ayag’ında ko’k etik. Basında shashaqlı bo’z sharshı. Sarı
jambılshaday tompayg’an betinin’ almasına tu’sken tulımshag’ı menen oynap, oy u’stinde kiyatır.
Da’rya jag’asına keldi. Tallıq iyrimlenip, sozılıp ag’ıp tur. Qabag’ın jerge qoydı. Ag’ısqa qarap ko’zi qaramıqtay jaw-
dıraydı. Arg’ı ju’zdegi sallanıp turg’an pishenlerge, ana bir shoq talg’a jayılıp ju’rgen mallarg’a birim-birim zeyin awdarıp,
jurtın sag’ınıp kelgendey ta’biyat ko’rinislerine ıntıg’ıp tur...
Qız ga’ ıqqa, ga’ o’rge qaraydı. Awıl betke de alan’. Qamalıp turg’an ko’k oydın’ ortasında. Qıyqash ketken ko’p
soqpaqtın’ u’stinde tobalap tur. Gewgim tu’sip baratır. Taqatsızlanadı. Qabaqtın’ bas jibine asıldı. Jardan to’men tu’sti.
Saqqa ju’ginip otırıp, da’ryanın’ ga’ o’rine, ga’ ıg’ına jalt-jalt qaraydı. Qabaqtı suwg’a batırıp atırıp ta eki ko’zi da’ryanın’
o’rine tigildi. Qız gu’der u’zdi me, o’z-o’zinen qag’ınıp, ornınan turdı. Biraq usı waqıtta aydın’ sa’wlesi menen bir keme
jarq ete qaldı...
Keme uzaqlamay-aq u’yden «qız qayda?» degen dawrıq shıqtı. Anası Nigarxanlap eki-u’sh ma’rte be su’renledi (K.S.).
140-shınıg’ıw. Shıg’armadan u’zindini oqın’. Jazıwshının’ til materialların sheber paydalang’anlıg’ına itibar berin’.
Ta’jim murttın’ ken’ tan’awları tarılıp, o’zine o’li shıray enip qalsa da, burın bolıp ko’rmegen sabırlılıqtı so’ylep otır.
— Solay etip, Du’ysenbay, keme aman ketti...
— Ja’ne bir utılıs!!!
— Buwının’dı baltala, onda.
— O’ydeme, zamannın’ bag’ıtın abayla, inim. Bir waqıtları «usı jalan’ayaqlarg’a ten’lik tiygen menen qolınan ne keledi»
dewshiler de bolıp edi. Ko’zin’ jetti me endi?! So’ydegen awzı ashıklardın’ pirin arqasına tanıp, qolınan kelgenin qılıp
atırg’anlar, ha’zir kimder ? Jalan’ayaqlar. Onın’ u’stine hayallar qosılsa dadın’dı alla bersin...
— Nege menin’ julınıma pıshaq tu’yrep so’yleysen’? Erkek penen hayaldı bir ta’rezige salıwg’a bola ma? Erkek tas. Hayal
kepek. U’plesen’, ko’zden g’ayıp boladı.
— Sen meni tulıpqa mo’n’iretip, o’zin’di-o’zin’ aldart-qatpa, inim. Paydası shamalı. Jalan’ayaqlar, zamang’a qansha
o’kpeli bolsa, hayallar olardan mın’ ese zıyat o’kpeli. Ele meni ayttı dersen’, sol qatıng’a bas jip tiyse, senin’ menen bizge
xoja qorlıg’ın ko’rsetedi.
—Biz de bendemiz. Onday maldı erkinshe otlatıp jata bermespiz...
— Jumagu’l oqıwg’a anıq ketkennen keyingi Ta’jim murt penen Du’ysenbay arasındag’ı ga’ptin’ mazmunı, mine usınday
boldı (T.Q.).

RA’SMIY IS QAG’AZLARI STILI

Ra’smiy is qag’azları stiline esaplaw-statistika organ-larının’, sud, yustitsiya, zags ha’m notarial ken’seleri, proku-ratura,
ishki isler ha’m basqa ministrliklerdin’, ma’keme, ka’rxana, sho’lkemlerdin’, ja’miyetlik sho’lkemlerdin’ ha’m ayırım
adamlardın’ ra’smiy is ju’rgiziw hu’jjetlerinin’ tili kiredi.
Ra’smiy is qag’azları stili adamlardın’ ja’miyettegi ra’smiy islerdegi, ken’se islerindegi, huqıq tarawındag’ı qatnaslarınan
payda bolg’an. Bul stilde ha’r qıylı hu’jjetler jazıladı: arza, dag’aza, til xat, ma’limleme, isenim qag’az, akt, protokol,
sha’rtnama, minezleme, buyrıq, o’mirbayan, shaqırıw xatı ha’m t.b. Ha’r bir hu’jjettin’ o’zinshe formaları, talapları boladı.
Solarg’a sa’ykes du’zilmese hu’jjet bola almaydı.
Ra’smiy is qag’azları stilinde aytılajaq pikir anıq ha’m tu’sinikli bolıwı kerek. Bul stilde burınnan qa’liplesken, turaqlı,
o’zgermeytug’ın so’z ha’m toplamlar ko’birek qollanıladı.
Ra’smiy is qag’azları stilinin’ ayırıqsha tu’ri — bul ra’smiy hu’jjetler stili. Bul stilde ma’mleketlik nızamlar, pa’rmanlar,
qararlar jazıladı.
Ra’smiy isler stilinin’ ayırıqsha ja’ne bir tu’rin ken’se stili dep ataydı. Ken’se so’zleri-qısqa, ıqshamlı, belgili bir formada
qa’liplesken ha’m ken’se islerinde ko’birek qollanılatug’ın so’zler ha’m so’z dizbekleri. Olar turaqlılıq qa’siyetine iye
bolg’anlıqtan jazıwda ha’m aytılıwda da o’zgerissiz birdey qollanıladı: ruxsat etiw, soranıw, bir awızdan qabıllaw, ma’lim
etip bildiriw ha’m t.b. Bunday ken’se so’zleri tek ra’smiy stilde qollanıladı.
Ra’smiy is qag’azları stili to’mendegidey o’zgesheliklerge iye:
1. So’zler o’zlerinin’ tuwra ma’nisinde qollanıladı.
2. Ra’smiy is qag’azları stiline ta’n arnawlı so’zler payda-lanıladı: arza, buyrıq, akt, protokol, ku’n ta’rtibi, qarar, tın’-
landı, soranıw ha’m t.b.
3. Belgili bir formada qa’liplesken standart birlikler qolla-nıladı: esaplı da’wir ishinde, to’mendegi qol qoyıwshılar, so’gis
ja’riyalaw, qarar qabıl etiw ha’m t.b.
4. Atawısh feyildin’ -ıw/-iw ha’m buyrıq meyildin’ -sın/-sin formaları jiyi qollanıladı: Bo’limnin’ yarım jıllıq esabın
tın’law. Esap qanaatlandırarlıq dep tabılsın.
5. Ra’smiy is qag’azları stilinde tildin’ ko’rkemlew quralları qollanılmaydı
6. Ga’p ag’zaları tuwra orın ta’rtibinde qollanıladı. Mısalı: Minezleme No’kis qalalıq jaslar awqamı sho’lkemine tapsırıw
ushın berildi.
141-shınıg’ıw. O’zin’iz benen oqıytug’ın bir adamg’a minezleme jazın’.

142-shınıg’ıw. To’mendegi u’lgi boyınsha qanday da bir o’tinish penen arza jazın’.
1. Arza beriletug’ın ma’keme baslıg’ının’ familyası, ismi.
2. Arza jazıwshının’ familyası, ismi.
3. Hu’jjettin’ atı (arza).
4. Arzanın’ mazmunı (o’tinish).
5. Arza jazıwshının’ familyası, ismi, qolı.
6. Arza jazılg’an waqıtı (jıl, ku’n, ay).
ILIMIY STIL
Ilimiy stildin’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwı Qaraqalpaq-standa ilimnin’, ag’artıwdın’, ma’deniyattın’ rawajlanıwı me-nen
tikkeley baylanıslı bolıp, sol arqalı iske astı.
Ilimiy stil ilimnin’, onın’ ha’r qıylı tarawlarının’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwı menen qa’liplesedi ha’m rawajlanadı.
Onın’ xızmet etetug’ın tiykarg’ı ortalıg’ı — ilim, ilimiy a’debiyatlar.
Ilimiy stil de basqa stiller sıyaqlı o’zinin’ janrlarına iye. Ha’r bir janr o’zinin’ maqseti, mazmunı, ko’lemi boyınsha biri-
birinen ajıralıp turadı. Olarg’a monografiyalar, ilimiy maqalalar, dissertatsiyalıq jumıslar, oqıw ha’m ilimiy–texnikalıq
a’debiyatlardın’ ha’r qıylı janrları, ilimiy bayanatlar, lektsiyalar, ilimiy-ko’pshilik xabarlawlar ha’m ilimiy-ko’pshilik
a’debiyatlardın’ janrları kiredi.
Ilimiy stil, tiykarınan, jazba tu’rde ju’zege keledi. Al son’g’ı waqıtları ha’r qıylı ilimiy baylanıslardın’ o’siwi menen ilimiy
konferentsiyalarda simpoziumlarda, disputlarda onın’ awızeki tu’ri de (ilimiy bayanatlar, shıg’ıp so’ylewler ha’m t.b.)
rawajlandı.
Ilimiy stildin’ tiykarg’ı maqseti — ilimiy pikirdi, mag’luw-mattı logikalıq izbe-izlik penen bayanlaw. Ondag’ı bayanlaw
usılı monolog tu’rinde boladı. Ilimiy stildin’ en’ baslı belgisi —onda arnawlı tu’siniklerdi bildiretug’ın terminlerdin’ qolla-
nılıwı. Ilimiy stilde so’zler o’zlerinin’ tuwra ma’nisinde qolla-nıladı, ilimiy terminler, kiris so’zler ha’m kiris ga’pler ken’
paydalanıladı. Son’g’ı waqıtta ilim jan’alıqların ken’ xalıqqa tanıstırıw maqsetinde ilimiy stildin’ ilimiy-ko’pshilik stil tu’ri
payda boldı. Bul stilde ilim jan’alıqları ko’pshilik ushın tu’sinikli tilde jazılıp, ilimiy terminlerdin’ ma’nisi jay so’zler
menen tu’sindiriledi.
143-shınıg’ıw. Ilimiy stilde jazılg’an miynetlerdin’ o’zine ta’n o’zgesheliklerinin’ bolatug’ınlıg’ına na’zer awdarın’.
So’z — tildin’ bir pu’tin leksikalıq birligi. Ol o’zinin’ ma’nisine, xızmetine qaray nominativlik qa’siyetke iye boladı.
So’z dizbegi — tolıq ma’nili eki yamasa birneshshe so’zlerdin’ bag’ına baylanısınan du’zilgen sintaksislik birlik.
Ga’p — til nızamına ılayıq grammatikalıq ha’m into-natsiyalıq jaqtan qa’liplesken bir pru’tin so’ylew birligi. Ol bizin’
oyımızdın’ haqıyqatlıg’ı haqqında xabarlaydı ha’m so’ylewshinin’ qatnasın bildiredi.
Hawa, suw, jer, aspan deneleri, o’simlikler, haywanatlar, yag’nıy bizdi qorshap turg’an na’rselerdin’ barlıg’ı birlikte ta’biyat
dep ataladı.
 Ta’biyatta ju’z beretug’ın barlıq o’zgerisler qubılıslar dep ataladı.
Alıng’an tegislikte jatıwshı berilgen noqаttan berilgen aralıqta jaylasqan tegisliktin’ barlıq noqаtlarının’ ko’pligi shen’ber
dep ataladı.
Haqıyqatlıg’ı da’lillenetug’ın aytım-teorema dep ataladı.
Bir-birine oraylı simmetriyalı bolg’an tuwrılar parallel boladı.
144-shınıg’ıw. Til stillerinin’ tu’rlerin aytın’ ha’m olardın’ bir-birinen o’zgesheligin mısallar menen tu’sindirin’.
JUWMАQLАSTIRIWSHI SАBАQLАR
145-shınıg’ıw. Test jumısı.
1. Ilim hа’m texnikаnın’, sаnааt hа’m аwıl xojаlıg’ının’ B. Sinonim
hа’r tu’rli tаrаwlаrınа qаtnаslı qollаnılаtug’ın so’zler ne S. Omoformаlаr
dep аtаlаdı? D. Go’nergen hа’m аntoim so’zler
A. O’zlestirilgen so’zler 4. Ortаdа аq jаwlıq orаmаlın sheshti,
B. Kа’siplik so’zler Bir а’jаyıp zаtlаr ko’zime tu’sti.
S. Diаlektlik so’zler Kesteli ko’k ko’ylek sа’nli sа’wkele,
D. Termin so’zler Hа’ykel, o’n’ir monshаq jаrqılıq desti.
2. Qаrаqаlpаq tilinin’ so’zlik qurаmınа bаsqа tillerden A. Go’nergen so’zler
kirgen so’zler ne dep аtаlаdı? B. Neologizmler
A. Go’nergen so’zler S. Turаqlı so’z dizbegi
B. O’zlestirilgen so’zler D. Kа’siplik so’zler
S. Terminler 5. Internаtsionаl terminler qаysı qаtаrdа berilgen?
D. Kа’siplik so’zler A. miynet, poezd
3. Ag’аm аwg’а shıqtı. Bаlıq аwlаwdа аn’nın’ а’hmiyeti B. qırg’аwıl, texnikа
ullı. S. dа’ryа, toy, sаmаwrin
A. Omonim D. respublikа, morfologiyа, novellа
146-shınıg’ıw. Teksttegi qаrа menen jаzılg’аn so’zlerdin’ sinonimlik sın’аrlаrın tаbın’. Olаr menen gа’pler du’zin’,
sаlıstırın’.
1. Tа’biyаttın’ qızg’аnshаq minezi tаg’ı qurısıp, tutqınlаrdı tаs bаwırınаn jаzdırmаdı. (K.S.). Qıyаlg’а sho’mip otırg’аndа
ol birden selk ete qаldı. Jаzdаg’ı ko’rkin аyt. Eki boyı jаsıl аq terektey sаllаng’аn qаmıs. Dа’ryаnın’ betinde qаyıqlаr
qurttаy qаynаgа’аn (K.S.).
2. Bir wаqıtlаr kimge а’rmаn bolmаg’аn,
Eldin’ kewli siyаsаtqа tolmаg’аn,
Ten’lik izlep qаnаsınа sıymаg’аn,
Insаnlаrg’а а’rmаn bolg’аn erkinlik.
147-shınıg’ıw. Berilgen sinonimlik qаtаrlаrdаn pаydаlаnıp, аwız-eki tu’rde gа’pler tаbın’.
Bа’rhа’, mudаmı, hа’r qаshаn, bа’rqullа, udаyı, bаrlıq wаqıttа, hа’mme wаqıttа, аlbırаw, аdаsıw, hesh nа’rsenin’ esаbın
tаbа аlmаw, sаlısı suwg’а ketiw, tu’ye u’stinen iyt qаbıw, shаtаsıw, sаsıw, mаqtаw, аspаng’а ko’teriw, dаn’qın ko’teriw,
pаrdozın beriw, mаqtаwın jetkeriw, jeti аspаng’а shıgа’rıw.
148-shınıg’ıw. Mınа so’zlerdin’ аntonimlik jubаylаrın tаwıp mısаllаr keltirin’, dа’liyllep berin’.
Ku’shli, bаtır, аshshı, jаlg’ıs, pа’s, uzаq, bаxıt, аy, jаqtı, kesh, bа’hа’r, ullı, ken’, ko’p, ish, jаqsılıq, kel, zıyаt, pаydа, biyik,
аlıs, qutıl, аzаn, jin’ishke, joqаrı, аlg’а, а’ste.
149-shınıg’ıw. Antonimlerdi аnıqlаn’ hа’‚m olаrdın’ qаndаy xızmet аtqаrıp turg’аnın аytın’.
1. Bilgir bаr jerde, nаdаn bаr,
Jаqsı bаr jerde, jаmаn bаr,
Jorg’а bаr jerde, shаbаn bаr,
Bаtır bаr jerde, qorqаq bаr,
Qosshı bаr jerde, bаsshı bаr,
Dushshı bаr jerde, аshshı bаr,
Toy bаr jerde, jırаw bаr.
O’lim bаr jerde, jılаw bаr,
Qаmıs bаr jerde, sаzа bаr,
Jаn bаr jerde, qаzа bаr,
Quwаnısh bаr jerde, uwаyım,
Egiz tuwg’аn qudаyım! (T.J.).
2. Du’nyаsı qurg’ır!
Birewler ku’lip, birewler jılаp,
Birewler tırnаp, birewler sılаp,
Birew muzlаp, birewler qızıp,
Kim tаs g’аyzаp, kim bаs g’аyzаp
O’tken eken o’zin’nen, nаysаp (Sh.S.).
150-shınıg’ıw. Ko’shirip jаzın’ omonim so’zlerdi tаwıp, olаrdın’ аstın sızın’. Omonim so’zlerdin’ mа’nisin, qаysı so’z
shаqаbınа kiretug’ınlıg’ın аytıp berin’.
1. Er jigit eli ushın аyаnbаstаn miynet etedi.
2. Ag’аm аtqа er sаldı.
3. Issıdа onın’ betinen monshаq-monshаq ter аqtı.
4. Shаshılıp qаlg’аn pаxtаlаrdı qаldırmаy ter, sebebi ondа аzаmаt xаlqımızdın’ miyneti bаr.
5. Men аbаysızdа oyg’а tu’sip kettim hа’m onnаn o’ldim аzаrdа tırmаlаnıp zorg’а shıqtım.
6. Muzdı su’ymen menen oyıp suw shıg’аr: sondа muz аstındаg’ı bаlıqlаr jаqtıg’а kele bаslаydı.
7. Bizler dаlаdа quwrаq аg’аshlаrdı qаlаp ot jаqtıq.
8. Atаm qozılаrg’а ot sаldı.
9. Adаmdаg’ı en’ kerekli mu’shelerdin’ birewi -o’t.
10. Sen а’sten g’аnа bildirmey otırg’аnlаrdın’ аrtınаn o’t.
151-shınıg’ıw. Berilgen so’zlerdi omonim tu’rine keltirip, hа’r qаysısınа u’lgilerdegidey etip gа’p qurаn’. Olаrdın’
mа’nilerin hа’m qаysı so’z sаqаbınа kiretug’ınlıg’ın аytıp berin’.
U’lgi: Ol tu’s ko’rdi. Bаlаm, jıg’ılıp ketersen’, jаydın’ bаsınаn аbаylаp to’men tu’s.
Bаs, qаn, аsh, bаslаmа, ko’rgizbe, qаs tu’s, qoy, to’kpe, ko’z, аynа.
152-shınıg’ıw. To’mendegi mısаllаrdаn go’nergen so’zlerdi tаwıp, olаrdın’ mа’nilerin аnıqlаn’.
1. Gu’mis gu’lmıyıqlаr shаg’ılısıp ku’nge,
Qılqаlı qızlаrı toyg’а bаrаtır,
Arbаg’а tiyelgen bir buwаt gu’ldey,
Qılqаlı qızlаrı toyg’а bаrаtır. (T.S.)
2. Qumo’zek iyshаnı bir neshe tаnаp jerdi iyelep, shıg’ır jerden jigirmаdаn biri, аyаq jerden onnаn biri xаlıqtın’ miyneti
menen jаsаp turg’аn o’n’shen’ ulаmаlаrdın’ qаlаsı edi.
Qаlаdа jeti-segiz meshit bаr. Hа’r iyshаn o’zinshe bаg-hа’rem qurıp sаldırg’аn. Solаy dа en’ u’lkeni Axun iyshаnnın’
meshiti bаr edi. Jumа nаmаz, tаrаbа bolsа, sol meshitte oqılаr edi...
Nаzаrbаydın’ qulаg’ınа bir sın’g’ırlı esitildi. Ol sol jаqqа jаlt qаrаp edi, аwıldın’ sırtındаg’ı qudıq jаqtаn iynine suw qаbаq,
kishkene tаr soqpаqtа kiyаtırg’аn, o’n’irine tu’rli tu’yme shаshаqlаrı bаr o’n’ir monshаq, hаlqаlı sırg’а аltın jаlаtqаn
hа’ykel, jen’seli pаshshаyı ko’ylek u’stinen mаwiti gu’pi kigen jаn’а tu’sken kelinshekke ko’zi tu’sti, Nаzаrbаy jılаn ju’ris
qılıp, bir u’ylerdi аylаnıp o’tse, u’y qаptаlındаg’ı kelikelsаp, yаmаsа tаrtqıshının’ ushınа sho’p bаylаg’аn jаrqаn-shаqlаr
jаtır. Olаrdın’ gey birewlerinen sekirip o’tti. U’lken iyshаnnın’ u’yi de Xаn mаqsımnın’ u’yinen qаshıq emes. Bа’ri de bir
tаqılette bezelgen. Aq u’zik, аq tuwırlıq, аyshаqlı jez shiyden, esik jаnbаwırlаrının’ shаshаqlаrı bir dа’ste. Su’tinli, Xiywа
tа’rtibinde sаlıng’аn teris u’y-jаylаrg’а tigilgen u’yler. (S.X.).
3. Xаlmurаt аqsаqаllаrdın’ Erimbet penen otı birge jаng’аn emes, sebebi Erimbet onın’ menen suw u’stinde tаlаsıp, onın’
u’stinen bir-neshe ret hа’kimge аrız etken (X.S.).
Xiywа а’n’gime, erteklerde аytılg’аndаy, kelbetli hа’m аybаtlı qаlа eken. Altın g’ubbаlı meshit-medreselerdin’ sırlı nаg’ıslı
diywаllаrı g’аlı pаlаstаy jаrqırаp tur (K. S.).
153-shınıg’ıw. Sorаwlаrg’а juwаp berin’.
1. Go’nergen so’zler dep qаndаy so’zlerdi аtаymız?
2. Go’nergen so’zler qаndаy topаrlаrdаn turаdı?
3. Ne ushın so’zler go’neredi?
4. Ne ushın go’nergen so’zler ko’rkem shıg’аrmа tilinde qollаnılаdı?
154-shınıg’ıw. Mısаllаrdаn neologizmlerdi аnıqlаn’ hа’m mа’nilerin tu’sindirin’.
1. Xoshemet so’z аytıp biyik minberden,
Shаn’lı joldаn bаg’qа аtlаrın burdı,
Detsаd sаlаtug’ın qа’rejetlerden,
Mа’rmerden gаnsh oyıp dаshаlаr qurdı.
Joq sıyır su’t berdi qаg’аzg’а iyip.
Mаg’luwmаt otlаdı mаllаr pаdаsı.
Pаxtа punktlerde otırdı mıqshıyıp,
Qundız mаlаqаylı hаrаmzаdаsı (I.Yu.)
2. Geologlаr — dаlа mаshinаlаrı.
3. Qublа Koreyаdаn аlıp kelingen en’ son’g’ı u’lgidegi «PENTIUM-3» kompyuterleri pаydаlаnılıp аtır.
4. Kompyuterler du’nyа ju’zlik «Internet» tаrmаqlаrı menen bаylаnıstırılg’аn.
(«Qаrаqаlpаqstаn jаslаrı» gаzetаsınаn)
155-shınıg’ıw. To’mendegi nаqıl-mаqаllаrdаn аntonim so’zlerdi аnıqlаn’.
1. Jаqsı dos аshıp аytаr,
Jаmаn dos qosıp аytаr,
2. Kelgen dа’wlet,
Ketken miynet.
3. Jаqsıdаn jаmаn tuwаdı, ıssı nаng’а аlg’ısız,
Jаmаnnаn jаqsı tuwаdı, аdаm аytsа inаng’ısız.
4. Bilimsiz bir jаsаr, bilimili mın’ jаsаr,
5. Arıq mаl jаnın jeydi,
Semiz mаl mаyın jeydi.
6. Kel demek bаr, ket demek joq.
7. Al desen’ xosh bolаr kewli mollаnın’,
Ber desen’ tа’rk eter hа’mirin аllаnın’.
8. Qıs kiyimin jаz kiygen,
Jаrlı qаydаn bаyısın.
156-shınıg’ıw. Qosıqtı dıqqаt penen oqıp, ondаg’ı hа’r bir so’zdin’ mа’ni-lerin аnıqlаn’. Olаrdın’ tuwrа hа’m аwıspаlı
mа’nide jumsаlıp turg’аnın belgilen’. Awıspаlı mа’nilerinin’ qаlаy jаsаlg’аnın аnıqlаn’.
Mа’rt Tumаris — mаssаgettin’,
«Qırıq qızının’» urpаg’ımаn,
Perzentimen peshenegtin’,
Sho’ldin’ qаrаqаlpаg’ımаn (I.Yu).
Perzentin’men Tuwg’аn jer — dep tаbıng’аn,
Bаg’rı qа’stem, shordаn ko’rpe jаmılg’аn,
Qа’lbimde qoz, jаnım dа’rtli hаlın’nаn,
Sаg’аn sın’аr mun’lı quspаn, Jer аnа (G.D.).
Bul du’nyаnın’ ko’rki аdаm bаlаsı,
Adаmnın’ dа ko’kke jeter nаlаsı
Ko’n’ildin’ ko’p bolаr qаyg’ı jаpаsı
Xosh qılıqlı sа’wer yаrdаn аyrılsа. (A’.)
Ko’zgenen’nen «bir sır» аn’lаp qаlаrmаn
Qıyаllаr ılаg’ıp oyg’а tаlаrmаn,
Jаnım jаwlаp а’ndiysheli sezimnen.
Ku’nnen-ku’nge Lа’yli bolıp bаrаmаn. (G.D.)
157-shınıg’ıw. So’zlik qurаm hа’m so’zlik qorımızdın’ qаlаy tolısıp аtırg’аnın аnıqlаn’.
Sol ku’ni keshte telefon shın’g’ırlаdı.
Trubkаnı Dinа ko’terdi.
—Qızlаrım, shаmdı tаyаrlаp qoyın’. Bu’gin svet o’shedi. Tаqıyаtаs GRESinde bir blok islemey qаldı, — degen dаwıs
esitildi.
—Svet o’shti, аg’а.
—Yаqshı ondа. Men hа’zir bаrаmаn.
Yаrım sааttаy wаqıttаn son’ jen’il mаshinаnın’ bir аdаmdı qаg’ıp ketkenin u’ydegiler а’ynekten ko’rdi. Mа’mleketlik
аvtoinspektsiyа xızmetkerlerinin’, «Tez jаrdem»nın’ kelip onı аlıp ketkenin terezeden bаqlаp turdı. Bir аyаq kiyimi qаlıp
qoydı-аw,—dep qаyg’ırdı qızlаrdın’ аnаsı. Birаq olаr sol аdаmnın’ o’zlerinin’ а’kesi ekenin qıyаlınа dа keltirmedi. Al,
«hа’zir bаrаmаn» degen а’kesi kelmedi. Hesh kelmedi....
Usı ku’ni u’ydin’ g’аnа emes, qаrаqаlpаq jurnаlistikаsının’ bir jаrıq nurı so’ngen edi. (T.M.)
158-shınıg’ıw. Bаs qаtırmа. Til biliminin’ tаrаwlаrı hаqqındа.
1. Morfologiyа hа’m sintаksisten ibаrаt til tаrаwı.
2. So’zlerdin’ grаmmаtikаlıq formаlаrı, grаmmаtikаlıq mа’nileri, so’z shаqаplаrı hа’m olаrg’а tа’n bolg’аn grаmmа-tikаlıq
kаtegoriyаlаr u’yreniletug’ın ilim.
3. Til sesleri hаqqındаg’ı ilim.
4. Belgili bir tildegi so’zlerdin’ birligi.
5. Gа’p qurılısın, bir-biri menen bаylаnıstırıp keliwin, olаrdın’ tu’rlerin, du’zilisin tekseretug’ın ilim.
6. Irkilis belgileri u’yreniletug’ın ilim.
159-shınıg’ıw. Hа’riplerden pаydаlаnıp so’zler jаsаn’.
U’lgi: A) w, y, o, l, а
oylаw
B) y, o’, s, e, w, l
so’ylew
S) k, i, n, s, t, u’
tu’sinik
160-shınıg’ıw. To’mendegi tekstti oqıp, ondаg’ı qаrаqаlpаq tiline bаsqа tillerden o’zlestirilgen seslerdi bildiretug’ın
hа’riplerdi аytıp berin’.
Abu Rаyxаn Beruniy sırtqı hа’m ishki go’zzаllıq hаqqındа bılаy degen eken:
—... Sırtqı go’zzаllıq, kelbettegi jаmаl, bulаr ekewi de jаg’ımlı bolıwı kerek, аdаmlаr o’z аrа ushırаsqаndа usı go’zzаl
jаmаldı ko’riwge qumаr bolаdı...
Lekin sırtqı shırаy аnа qаrnındа binа bolаdı, onı o’zgertiw hesh liminin’ qolınаn kelmeydi.
Al, minez-qulıqqа kelsek onı insаnnın’ а’dep-ikrаmlılıq kitаplаrındа аytılg’аn usıllаr tiykаrındа dаwаlаp, tа’rbiyаlаp,
go’zzаl tutsаq, jаmаn аwhаlg’а tu’sirmewimiz mu’mkin.
Bul jo’ninde Kаyqаwus bılаy deydi:
—Jаlqаwlıq, — deneni isten shıg’аrıw degen so’z...
Mа’jbu’rlew menen o’z denen’di o’zin’e moyınsınаtug’ın et hа’m onı mаqsetke muwаpıq аytqаnın’а ko’netug’ın qılıp
u’yret.
Muxаmmed Zаhiriy Sаmаrqаndiy bılаy deydi:
—Eger biyg’аmlıq hа’m аrqаyınlıq ko’rsetilse qolаylı pursаt qoldаn ketip qаlаdı, wаqtı o’tkennen son’ o’kiniw —
biymаn’ilik hа’m biypаydа.
Ullı qаzаq shаyırı Abаy jаlqаwlıq tuwrаlı bılаy depti:
—Erinsheklik — du’nyаdаg’ı hа’mme nа’rsenin’ dushpаnı. Kisige mu’tа’jlik, g’аyrаtsızlıq, jigersizlik, kаmbаg’аllıq sıyаqlı
nа’rselerdin’ bаrlıg’ı erinshelikten kelip shıg’аdı.
(Qаrаqаlpаqstаn jаslаrı» gаz.)
161-shınıg’ıw. To’mendegi tekstten u’nleslik nızаmının’ ko’rinislerin аnıqlаn’.
Jigitlik shаg’lındа toptı jаrıp shıg’ıp, neshe bir bellesiwlerde ko’zge tu’sip ju’rgen shomаnаylı Jienbаy pаlwаn Shımbаy
tа’repte bir u’lken qurlı toydа ortаg’а shıqtı.
Ortа boylıdаn kelgen denesi bo’renedey qаyqаyg’аn qаysаr deneli jigittin’ ko’rinisi hа’mmenin’ dıqqаtın o’zine tаrttı. Ol
shаhsın tаp аynаdаy jıltırаp, pа’ki menen аldırıp qoyg’аn edi. Sondа qurdı bаsqаrıp turg’аn jigittin’: —Qа’ne, Shomа-nаylı
«shаybаs pаlwаn» g’а kim shıg’аdı? —degen hаwаzı tаp hа’zirgidey Jienbаy аg’аnın’ qulаg’ındа shın’lаydı. Hаqıy-qаtındа
dа Shomаnаylı jumır bаslı qаrа pа’ren’nen kelgen nıq deneli pаlwаn bul toydа dа qаrsılаslаrın jen’ip u’lken аbırаy menen
аwılınа orаldı.
Ol mektepte oqıp ju’rgen ku’nlerinin’ biri edi.
—Qа’ne jigitler, tezden shаpаnlаrdı, belbewlerdi tаyаrlаn’. Qon’ırаtqа tаrtаmız. Bir bellesip qаytаyıq, — degen mug’аllim-
nin’ so’zi mektepke o’zi menen ku’sh sınаsıp ju’rgen jigitleri qаtаrı Jienbаydın’ dа kewline yosh bаg’ısh etip, ku’shine
ku’sh qosqаndаy boldı.
Jienbаydın’ shegi — mınаw toylаrdа o’zin ko’rsetip ju’rgen pаlwаng’а tu’spesi bаrmа. Tаlаy bаyrаqlаrdı аlıp ju’rgen
pаlwаnnın’ а’ntek-tentegin shıg’аrıp аtırg’аn jаs bаlаnın’ g’аybаr ku’shine tаn’ qаlısıp, kewli tolg’аn аlаmаn gu’wlep qoyа
berdi.
Hаqıyqаtındа dа аwıldın’ qаrа miynetine pisip qаlg’аn jаs bаlаnın’ toylаrdа ko’zge tu’sip ju’rgen pаlwаnnın’ аrqаsın jerge
tiygiziwi tаn’ qаlаrlıq hа’diyse edi. Bul jen’is Jienbаy ushın qımbаtqа tu’se jаzlаp qаldı. Qаlаlı pаlwаnlаr аwıldın’ jigitlerin
sаbаp jiberiwdi oylаsqаn eken. Awıl jigitleri hiyle isletip bunnаn qutılıp, аwılınа qаyttı.
(A’miwdа’riyа)
Diаlektizm so’zine tu’sinik berin’.
Diаlektizmlerdin’ qаndаy tu’rleri bаr?
162-shınıg’ıw. Leksikаlıq hа’m fonetikаlıq diаlektizmlerge mısаllаr keltirin’.
163-shınıg’ıw. Test sorаwlаrının’ durıs juwаbın tаbın’.
1. Shаwqımnın’ jаsаlıw ornı boyınshа til аldı dаwıssızlаrı b) а, а’, o, o’
qаlаy bo’linedi? s) o, o’, u, u’
а) u’nli, u’nsiz, tislik d) d, t, l, r
b) qos erinlik, erinlik, tislik 4. Juwаn, qısıq, til аrtı, eziwlik dаwıslı.
s) dorsаl, аpikаl, kаkuminаl а) ı
d) kishkene til, ko’mekey b) o
2) Sonor dаwıssız sesler. s) e
а) l, m, n, n’, r d) u
b) а, а’, o, o’, e, i 5. Tildin’ jаzıq jаg’dаyı boyınshа dаwıslılаr.
s) s, t, sh, r а) аshıq-qısıq
d) y, w, l, m, n, n’, r b) erinlik-eziwlik
3) Erinlik dаwıslılаr. s) til аldı, til ortаsı, til аrtı, аrаlаs
а) b, p, t d) u’nli, u’nsiz, sonor
164-shınıg’ıw. To’mendegi frаzeologizmlerdin’ mа’nisin tаbın’.
1. Bu’yrekten sıyrаq shıg’аrıw, iyegi qıshıw.
2. Ju’zikke qаs qondırg’аndаy, kesek gu’llegende, jelkemnin’ shuqırı ko’rsin, eshekke teris mingiziw, qoy аwzınаn sho’p
аlmаw, аwızg’а tu’siw, tu’yeden postın tаslаg’аndаy, sаlısı suwg’а ketiw, tu’yenin’ u’stinde iyt qаbıw, ju’rek shаydı bolıw,
jeti o’lshep bir kesiw, аsıg’ı аlshı, eshegi jorg’аlаw, jаq jаrıstırıw, demine nаn pisiw, eki аyаg’ın bir etikke tıg’ıw, gu’lаlа-
gu’l bolıw, dа’ryа tаssа tobıg’ınа kelmew, tu’yenin’ quyrıg’ı jerge tiygende, tuqım qurt bolıw, а’wliyege kesek аtıw, аwzınа
sho’p o’lshew, jo’n аldı qаrаbаrаq.
165-shınıg’ıw. Ju’rek, аwız, til, ko’z so’zline bаylаnıslı bir neshe frаzeologizmler jаzın, mа’nilerin аnıqlаn’.
Mısаlı: U’lgi ushın:
Ju’regi dаwаmаw, ju’regi shаyılıw, ju’regi jаrılıw, ju’rek shаydı bolıw, ju’rek sаzıw, ju’reginin’ tu’gi bаr, ju’regi аynıw,
ju’rek jаlg’аw, ju’regi suw ete qаlıw, ju’regi qаnаsınа sıymаw.
166-shınıg’ıw. To’mendegi nаqıl-mаqаllаrdın’ ishinde omonim bolа аlаtug’ın so’zler bolsа аtаp аytın’.
1. Miynettin’ ko’zin tаpqаn
Bаxıttın’ o’zin tаbаdı.
2. Etpegen miynet аdаmnаn
Qorаdаg’ı qoy аrtıq.
3. Bir jıl tut ekken kisi.
Ju’z jıl gа’whаr teredi.
4. Tu’yedey boy berip,
Tu’ymedey oy bergennen sаqlа.
5. Ashıw-dushpаn, аqıl-dos,
Aqılın’а аqıl qos.
6. On ku’yewdin’ kemisin ko’rgen аnа.
Bir kelinnin’ minin ko’rgish bolаdı.
167-shınıg’ıw. Berilgen so’zlerdin’ аntonimlerin tаbın’.
1. genje—
2. rаxmet—
3. sheber—
4. sаqıy—
5. sulıw—
168-shınıg’ıw. Bаs qаtırmа.
l .................... tilshi аlım. k.................... «H» hа’ribinin’ jаsаlıw ornı.
e.................... o, o’, u, u’ sesleri. o.....................Jаzıwdа hа’r qıylı so’ylewde birdey.
k................... tildegi dаwıssız sesler. g..................diаlekttin’ kishi bo’legi.
s.....................u’nleslik nızаm. r................... Seslerdin’ qısqаrıwı.
i.................... gа’ptegi so’zlerdin’ orın аlmаsıwı. а................. Seslerdin’ esitiliw аg’zаlаrınа tа’siri.
f...................Til birligi. yа................ «y», «w» sesleri qаndаy sesler.
i.................Jаzıwdın’ bir tu’ri.

169-shınıg’ıw. So’zdin’ tuwrа mа’nisin аwıspаlı mа’nige аylаndırın’.

qulаq— bet—
til— bel—
bаs— bаwır—
аyаq— qаnаt—
murın— qаnаt—
ko’z— moyın—

170-shınıg’ıw. To’mendegi qosıq qаtаrlаrındаg’ı so’zlerdi buwın-lаrg’а аjırаtın’.

O’shpes tа’riyiplerin’ mın’ jıl o’tse de,
Geyde g’аm-hа’siret bаg’rın’ so’tse de,
Ne bir аwır ku’nler bаstаn o’tse de,
Sаz-sа’wbet bostаnın’ lаlаzаr xаlqım.
Elim dep tuwılg’аn er jigitlerin’,
Ernаzаr, Allаyаr kibi mа’rtlerin’,
Ruwxıy ku’sh qosаr ku’shin’e senin’,
Mа’rtlik dа’stаnlаrın’ biybаhа, xаlqım.
Jiyen, Ku’nxojа а’rmаndа o’tken,
A’jiniyаz, Berdаg’ın’ ko’reаlmаy ketken,
A’dаlаt nızаmnın’ qolın’dа, xаlqım. (A. O’)
171-shınıg’ıw. Test sorаwlаrının’ durıs juwаbın аnıqlаn’.
1. Shаppаttаy g’аnа bul bаlа tаqıyаdаy аwılg’а ku’n bаtа S. Sinonim
jetip keldi. D. So’zdin’ аwıspаlı mа’nisi
A. Ironiyа 4. Hа’ ju’wernemek qаtqır-dedi ol qа’ynisine jekirinip.
B. Sinınim A. Tаby
S. Litotа B. Litotа
D. Antonim S. Evfemizm
2. Ol kisinin’ а degeni аlg’ıs, g’-degeni g’аrg’ıs degen D A/S vаriаntlаrı
g’oy. 5. Oyshıl jаqsı jigit bilimpаz keler,
A. Antonim Aytqаn gа’plerin’e tu’simpаz keler,
B. Sinonim Aqılsızdın’ qа’siyeti аz keler,
S. Omonim Aqmаqlаr xızmet etpes xаlıq ushın.
D. Ushırmа so’z A. Sinonim
3. O’zin’ qаrа bаlаsаn’, B. Antonim
Bаy emessen’ qаrаsаn’ (Mu’yten jırаw). S. Omonim
A. Omonim D. A hа’m B
B. Antonim
T. J. — Tilewbergen Jumаmurаtov
SАBАQLIQTА QOLLАNILG’АN SHА’RTLI T. M. — Tаmаrа Mаshаripovа
QISQАRTIWLАR T. Q. — To’lepbergen Qаyıpbergenov
U. X. — Ulmаmbet Xojаnаzаrov
A. Muw. — Ayаpbergen Muwsаev A. O’. — Altıngu’l O’teniyаzovа
A’. — A’jiniyаz K. K. — Ken’esbаy Kаrimov.
A’. A. — A’bdimurаt Atаjаnov D. N. — Dа’li Nаzbergenov.
G. D. — Gu’listаn Dа’wletovа X. A. — X. Abdullin
J. A. — Jolmurzа Aymurzаev Q. A. — Qаllı Ayımbetov
I. Yu. — Ibrаyım Yusupov Sh. S. —Shаwdırbаy Seytov
K. S. — Kаrаmаtdin Sultаnov Sh. A. — Shın’g’ıs Aytmаtov
Q. E. — Qаrаbаy Ermаnov A’. A’. — A’skerbаy A’jiniyаzov
T. S. — Tа’jetdiyin Seytjаnov K. M. — Kаmаl Mа’mbetov
N. J. — Nаwrız Jаpаqov
M. D. — Mırzаg’аliy Dа’ribаev
A. B. —Asаn Begimov
K. R. — Ken’esbаy Rаxmаnov
O’. A. — O’tegen Aytjаnov
T. N. — Turdımurаt Nаjimov
I. Q. — Ismаyl Qurbаnbаev
A. Sh. — Artıq Shаmurаtov
N. D. — Nа’jim Dа’wqаrаev
X. S. — Xаlmurаt Sаpаrov
S. X. — Sаpаr Xojаniyаzov
MАZMUNI
O’tilgеnlеrdi tа’kirаrlаw..............................................3
Fоnеtikаdаn o’tilgenlerdi tа’kirаrlаw..........................3
Lеksikоlоgiyаdаn o’tilgenlerdi tа’kirаrlаw..................5
Sorаwlаrg’а juwаp berin’............................................5
Sintаksisten o’tilgenlerdi tа’kirаrlаw...........................6
Til hаqqındа uluwmа tu’sinik
1-§. Tildin’ аtqаrаtug’ın xızmeti.................................7
2-§. Til hа’m so’ylew .................................................9
3-§. Til hа’m oylаw...................................................10
4-§. Til bilimi hа’m onın’ tаrаwlаrı...........................12
5-§. Qаrаqаlpаq tili—Qаrаqаlpаqstаn
Respublikаsının’ mа’mleketlik tili............................15
Fonetikа
6-§. Til seslerinin’ аytılıwı, esitiliwi hа’m mа’ni
bildiriwge qаtnаsı......................................................18
7-§. Qаrаqаlpаq tilindegi dаwıslı hа’m dаwıssız sesler
..................................................................................20
8-§. Dаwıslı sesler.....................................................22
9-§. Dаwıslılаrdın’ bo’liniwi.....................................23
10-§. Dаwıssız sesler.................................................24
11-§. Dаwıssızlаrdın’ bo’liniwi.................................25
12-§. Seslik nızаmlаr.................................................28
13-§. U’nleslik nızаmı...............................................28
14-§. Dаwıslılаr u’nlesligi. Tаn’lаy hа’m erin
u’nlesligi....................................................................30
15-§. Dаwıssızlаr u’nlesligi.......................................31
16-§. Ilgerili tа’sir.....................................................34
17-§. Keyinli tа’sir....................................................36
Buwın
18-§. Buwıng’а bo’liw hа’m buwınnın’ tu’rleri........38
Jаzıwdın’ tаriyxınаn mаg’luwmаt
19-§. Qаrаqаlpаq а’lipbesinin’ tаriyxı ......................40
Jаzıw hа’m imlа qаg’ıydаlаrı
20-§. Jаzıw hа’m so’ylew..........................................42
21-§. Grаfikа.............................................................44
ABАTBАY DА’WLETOV, MА’MBETKERIM QUDАYBERGENOV, QURАLBАY PАXRАTDINOV, GU’LIMXАN
MАSHАRIPOVА
QАRАQАLPАQ TILI
22-§. A’lipbe hаqqındа tu’sinik....................................47
23-§. Ses hа’m hа’rip ...................................................49
24-§. Lаtın jаzıwınа tiykаrlаng’аn jаn’а qаrаqаlpаq
а’lipbesi........................................................................50
25-§. Imlа.....................................................................52
26-§. Qаrаqаlpаq tilinini’ imlа qаg’ıydаlаrı hа’m
olаrdın’ bаslı o’lshemleri..............................................53
27-§. Dаwıslı hа’riplerdin’ jаzılıwı...............................55
28-§. Dаwıssız hа’riplerdin’ jаzılıwı............................59
29-§. Birikpeli dаwıssızlаrdın’ jаzılıwı.........................61
30-§. Tu’bir so’zlerdin’ jаzılıwı....................................62
31-§. Qosımtаlаrdın’ jаzılıwı........................................63
32-§. Ko’mekshi so’zlerdin’ jаzılıwı............................64
33-§. Qospа so’zlerdin’ jаzılıwı....................................65
34-§. Bаs hа’riplerdin’ jаzılıwı ....................................68
35-§. So’zlerdi o’tkermelew.........................................70
Til o’siriw.....................................................................71
Orfoepiyа
36-§. Orfoepiyа hаqqındа tu’sinik................................74
Til o’siriw.....................................................................77
A’debiy til ha’m onın’ ko’rinisleri ...............................79
Leksikologiyа
37-§. So’z hа’m onın’ mа’nileri hаqqındа tu’sinik.......81
38-§. So’z mа’nisinin’ аwısıw usıllаrı .........................83
39-§. Metаforа..............................................................83
40-§. Metonimiyа.........................................................84
41-§. Sinekdoxа............................................................85
42-§. Omonimler..........................................................88
43-§. Sinonimler...........................................................90
44-§. Antonimler..........................................................94
45-§. Go’nergen so’zler................................................95
46-§. Neologizmler ......................................................98
47-§. Frаzeologiyаlıq so’z dizbekleri............................99
48-§. So’zlik qurаm hа’m so’zlik qor.........................103
49-§. Atаmа hа’m аtаmа hаqqındа ilim......................105
Leksikogrаfiyа..........................................................107
50-§. Leksikogrаfiyа tаriyxınаn mаg’luwmаt ............107
51-§. So’zliklerdin’ tu’rleri.........................................107
52-§. Filologiyаlıq (lingvistikаlıq) so’zliklerdin’ tu’rleri
....................................................................................108
Stilistika haqqında tu’sinik.........................................112
So’ylew stili................................................................113
Publitsistikalıq stil......................................................114
Ko’rkem a’debiyat stii................................................115
Ra’smiy is qag’azları stili...........................................119
Ilimiy stil....................................................................120
Juwmаqlаstırıwshı sаbаqlаr........................................122
Sаbаqlıqtа qollаnılg’аn shа’rtli qısqаrtıwlаr...............136
«Hа’zirgi qаrаqаlpаq а’debiy tili» pа’ni boyınshа аkаdemiyаlıq litseylerdin’ I kurs tаlаbаlаrı
ushın sаbаqlıq
«Bilim» bаspаsı
No’kis — 2010