16.9.

2022

Fakülte: Mühendislik Fakültesi

Bölüm: Elektrik Elektronik Mühendisliği
Ders: Elektromanyetik Dalga Teorisi
Dönem: 2022– 2023 (Güz)
1.
Öğretim üyesi: Prof. Dr. Emin ÜNAL Hafta

1
 16.9.2022

Vektör Tekrarı

2
 16.9.2022

Birim vektör
Orijinden P noktasına vektör, A

____
A = OP = x1a x + y1a y + z1a z
A vektörünün boyu

| A |= Ax2 + Ay2 + Az2 = x12 + y12 + z12

A vektörü yönünde birim vektör

A x1a x + y1a y + z1a z

iA = = böylece A =| A | i A
| A| x12 + y12 + z12
Burada |A| skalerdir ve birim vektör olduğundan, | i A |= 1 dir.

3
 16.9.2022

Kartezyen Koordinat sistemi

Scalar Çarpım (Dot product)

Komütatif

ix ⋅ i y = ix ⋅ iz = 0
i y ⋅ ix = i y ⋅ iz = 0
ix ⋅ i x = i y ⋅ i y = iz ⋅ iz = 1 iz ⋅ ix = iz ⋅ i y = 0
4

4
 16.9.2022

İki konum vektörünün farkı

r1 = x1a x + y1a y + z1a z

r2 = x2 a x + y2 a y + z 2 a z
r12 = r2 − r1 = ( x2 − x1 )a x + ( y2 − y1 )a y + ( z 2 − z1 )a z

r = xa x + ya y + za z
r - r2 = ( x − x2 )a x + ( y − y2 ) a y + ( z − z 2 ) a z

r1 = 3a x + 4a y + 5a z r2 = −a y + a z
r12 = r2 − r1 = (0 − 3)a x + (−1 − 4)a y + (1 − 5)a z = −3a x − 5a y − 4a z
5

5
 16.9.2022

Vektörel Çarpım

Komütatif değil

ix × i x = i y × i y = iz × iz = 0

ix × i y = −i y × ix = iz
ix × iz = −iz × ix = −i y

i y × iz = −iz × i y = ix

6
 16.9.2022

Kartezyen Koordinat sistemi Değişkenler ve sınırları:

−∞ < x < ∞
−∞ < y < ∞
−∞ < z < ∞

A vektörünün kartezyen koordinatlarda gösterimi

A = Ax a x + Ay a y + Az a z

Ax , Ay , Az A vektörünün x,y,z yönündeki bileşenleri

ax , a y , az x,y,z yönündeki birim vektörler

7
 16.9.2022

Deplasman vektörü

Birim hacim

Birim yüzeyler

8
 16.9.2022

Silindirik Koordinat Sistemi Değişkenler ve sınırları:

9
 16.9.2022

Deplasman vektörü
d l = d ρ a ρ + ρ d φ aφ + dza z

Birim hacim

dv = ρ d φd ρ dz

Birim yüzeyler

ds 1 = ds ρ = ρ d φ dza r
ds 3 = ds z = ρ d φ d ρ a z

ds 2 = ds φ = d ρ dza φ

10

10
 16.9.2022

Küresel Koordinat Sistemi

Değişkenler ve sınırları:

11

11
 16.9.2022

Küresel Koordinat Sistemi Deplasman vektörü

d l = dra r + rd θ aθ + r sin θ d φ aφ

Birim hacim

dv = r 2 sin θ drd θ d φ

Birim alanlar
ds 1 = r 2 sin θ d θ d φa r

ds 2 = r sin θ drd φaθ

ds 3 = rdrd θ aφ

12

12
 16.9.2022

Koordinat Dönüşümleri
Kartezyen-Silindirik

Bazı yazarlar yarıçap yönündeki değişkeni belirtmek amacıyla ρ yerine r

kullanılır. Ancak buradaki r ‘nin küresel koordinatlardaki yarıçap yönündeki
değişkenle karıştırılmaması gerekir. İkisi aynı şey değildir.

13

13
 16.9.2022

Kartezyen-Silindirik Koordinat Dönüşümleri

 Aρ   cos φ sin φ 0  Ax 
 A  = − sin φ cos φ 0  A 
 φ   y 
 Az   0 0 1  Az 

 Ax  cos φ − sin φ 0  Aρ 
 Ay  =  sin φ cos φ 0  Aφ 
  
 Az   0 0 1  Az 

14

14
 16.9.2022

Örnek: Kartezyen koordinatlarda gösterilen 2,6,3 noktasını ve

vektörünü silindirik koordinatlara dönüştürünüz.

15

15
 16.9.2022

Örnek:

16

16
 16.9.2022

Koordinat Dönüşümleri

Kartezyen-Küresel

x = ρ cos φ = r sin θ cos φ

y = ρ sin φ = r sin θ sin φ

z = r cos θ

r = x2 + y2 + z2

−1 x2 + y2
θ = tan ( )
z Bazı yazarlar yarıçap yönündeki
y değişkeni belirtmek amacıyla r yerine R
φ = tan −1 ( ) kullanılır.
x

17

17
 16.9.2022

Kartezyen-Küresel Koordinat Dönüşümleri

 Ar   sin θ cos φ sin θ sin φ cos θ   Ax 

  
 Aθ  = cos θ cos φ cos θ sin φ − sin θ   Ay 
 Aφ   − sin φ cos φ 0   Az 
 

 Ax  sin θ cos φ cos θ cos φ − sin φ   Ar 

 Ay  =  sin θ sin φ  
   cos θ sin φ cos φ   Aθ 
 Az   cos θ − sin θ 0   Aφ 

18

18
 16.9.2022

Örnek: Kartezyen koordinatlarda gösterilen 2,6,3 noktasını ve

vektörünü küresel koordinatlara dönüştürünüz.

19

19
 16.9.2022

Örnek:

20

20
 16.9.2022

Gradient
(Skalar bir fonksiyonun iki veya daha fazla boyutlu türevine denir)

Kartezyen Koordinatlarda:
∂V ∂V ∂V
∇V = ax + ay + az
∂x ∂y ∂z
Silindirik Koordinatlarda:
∂V 1 ∂V ∂V
∇V = aρ + aφ + az
∂ρ ρ ∂φ ∂z
Küresel Koordinatlarda:
∂V 1 ∂V 1 ∂V
∇V = ar + aθ + aφ
∂r r ∂θ r sin θ ∂φ

21

21
 16.9.2022

Temel Gradient Teoremi

(İki nokta arasındaki mutlak uzaklık)

b
v
∫ (∇f ) ⋅ dl = f (b) − f (a)
a
- Gradient vektörün çizgisel integrali gidilen
yoldan bağımsızdır. Fonksiyonun başlangıç - Çizgisel integral kapalı ise; yani başlangıç
ve bitiş noktaları arasındaki değerlerinin ve bitiş noktaları aynı ise sonuç sıfıra eşittir.
farkına eşittir

22

22
 16.9.2022

Divergence
(Vektörel Türev)

Vektör Fonksiyonu (E) Skalar Fonksiyon

∂E x ∂E y ∂E z
_
∇⋅E = + +
∂x ∂y ∂z

Pozitif Divergence Pozitif Divergence Sıfır Divergence Sıfır Divergence Sıfır Divergence

Divergence dışarı akan maksimum akıdır

Bir vektörün , bir noktadan ne kadar ıraksadığını gösterir
• Kaynak, pozitif divergence’ı gösterir
• Sink, Negative Divergence’ı gösterir

23

23
 16.9.2022

Kartezyen Koordinatlar:

∂Ax ∂Ay ∂Az

∇⋅A = + +
∂x ∂y ∂z
Silindirik Koordinatlar :

1 ∂ 1 ∂Aφ ∂Az
∇⋅A = (ρAρ ) + +
ρ ∂ρ ρ ∂φ ∂z

Küresel Koordinatlar:

1 ∂ 2 1 ∂ ( Aθ sin θ ) 1 ∂Aφ
∇⋅A = 2
r ∂r
(
r Ar + )
r sin θ ∂θ
+
r sin θ ∂φ

24

24
 16.9.2022

Temel Divergence teoremi

(Gauss Theoremi), (Green Theoremi), (Divergence Theoremi)
(Terk eden akı miktarı)

v
∫
hacim
(∇ ⋅ E )dτ = ∫ E ⋅ da
yüzey

- Hacim içerisindeki yük değişimi, o hacmi sınırlayan

yüzeyi terk eden akı miktarı ile orantılıdır.

25

25
 16.9.2022

Curl
(Vektörel Türev)

Vektör Fonksiyonu (E) Vektör Fonksiyonu

ix i y iz
_
∂ ∂ ∂  ∂E z ∂E y   ∂E ∂E   ∂E ∂E 
∇× E = =  − ix +  x − z i y +  y − x iz
∂x ∂y ∂z  ∂y ∂z   ∂z ∂x   ∂x ∂y 
Ex E y Ez

Sıfır Curl Sıfır Curl Sıfır Curl Pozitif Curl Pozitif Curl

• Curl , vektörün bir noktada rotasyonuna (burkulma) eşittir .

• Curl’ün yönü sağ el ile bulunur.
• Curl’ü test etmek için, vektör alanı içerisinde büyük bir teker varmış gibi düşünülebilir

26

26
 16.9.2022

Kartezyen Koordinatlar:
ix iy iz
∂Az ∂Ay ∂Ax ∂Az ∂Ay ∂Ax
∂ ∂ ∂ ∇× A = ( − )ix + ( − )i y + ( − )iz
∇× A = ∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
∂x ∂y ∂z
Ax Ay Az

Aşağıdaki Vektörün Curl’ünü bulunuz.

P = x 2 yzix + xziz
 ∂ P ∂ Py   ∂ Pz ∂ Px   ∂ Py ∂ Px 
∇×P =  z − i
 x − −  i y +  − i z
 ∂y ∂z   ∂x ∂z   ∂x ∂y 
( ) (
= (0 − 0 ) i x + x 2 y − z i y + 0 − x 2 z i z )
( )
= x 2 y − z i y − x 2 zi z

27

27
 16.9.2022

ir riφ iz
Silindirik Koordinatlar : ∇× A =
1 ∂ ∂ ∂
r ∂r ∂φ ∂z
 1 ∂ A z ∂ Aφ   ∂ Az ∂Aρ  1  ∂ (ρ Aφ ) ∂ Aρ  Ar rAφ Az
∇×A =  −  i ρ −  −  i φ +  − i z
 ρ ∂φ ∂z   ∂ρ ∂z  ρ  ∂ρ ∂φ 

Aşağıdaki Vektörün Curl’ünü bulunuz.

Q = ρ sin φa ρ + ρ 2 zaφ + z cosφa z

 1 ∂Q z ∂Qφ   ∂ Qρ ∂ Q z  1  ∂ (ρQφ ) ∂Q ρ 
∇×Q =  − a +
 ρ  ∂z −  φ ρ  ∂x − ∂y  a z
a +
 ρ ∂ φ ∂ z   ∂ ρ   
− z 
= sin φ − ρ 2 a ρ + (0 − 0 )aφ
 ρ 
1
(
+ 3 ρ 2 z − ρ cos φ a z
ρ
)
=−
1
ρ
(z sin φ + ρ )a ρ + (3ρz − cos φ )a
3
z

28

28
 16.9.2022

Küresel Koordinatlar: ir riθ r sin θiφ

∂ ∂ ∂
1  ∂ (sin θAφ ) ∂Aθ 1  1 ∂Ar ∂ (rAφ ) 
1
 ∇× A = 2
∇×A =  − a r +  − aθ r sin θ ∂r ∂θ ∂φ
r sin θ  ∂θ ∂φ  r  sin θ ∂φ ∂r  Ar rAθ r sin θAφ
1  ∂ (rAθ ) ∂ ( Ar ) 
+  − aφ
r  ∂r ∂θ 

Aşağıdaki Vektörün Curl’ünü bulunuz.

29

29
 16.9.2022

Temel Curl teoremi

(Stokes Theoremi)
(Toplam burkulmanın bulunması)

v v
∫
yüzey
(∇ × E ) ⋅ da = ∫ E ⋅ dl
çizgi

- Curl bir vektörün herhangi bir noktadaki burkulması

- Bu integral kapalı alan yüzeyindeki toplam akıyı hesaplar.
- Yukarıdaki integral alandaki toplam akıyı bulmak için - İçerideki tüm burkulmalar birbirini yok eder, yüzeydekiler
tüm burkulmaları üst üste toplar hariç

30

30
 16.9.2022

Gradient-Divergence-Curl ilişkisi

∇ × (∇f ) = 0 Gradient’ın Curl’ü

r
∇ ⋅ (∇ × A) = 0 Curl’ün Divergens’ı

Stokes teoremi

∫ (∇ × (∇V )) ⋅ ds = ∫ (∇V ) ⋅ dl
s c
∫ (∇ × A) ⋅ ds = ∫ A ⋅ dl
s c
∫ (∇V ) ⋅ dl = ∫ dV = 0
c c

31

31
 16.9.2022

ALANLARIN SINIFLANDIRILMASI VE HELMHOLTZ TEOREMİ

Divergence’ı sıfır olan bir vektör solenoid (başka vektörün Curl’ü) dür. Curl’ü sıfır
olan vektör “irrotasyonel” dir.
1) ∇ ⋅ F = 0 ve ∇ × F = 0
ise solenoid ve irrotasyoneldir. Örnek: yüksüz bir ortamda statik elektrik alanı.

2) ∇ ⋅ F = 0 ve ∇ × F ≠ 0
ise solenoid’dir ancak irrotasyonel değildir.
Örnek: akım taşıyan bir iletkendeki durgun mağnetik alan.
3) ∇ ⋅ F ≠ 0 ve ∇ × F = 0
ise solenoid değildir ancak irrotasyoneldir. Örnek: yüklü bir ortamda statik elektrik alanı.
4) ∇ ⋅ F ≠ 0 ve ∇ × F ≠ 0
ise , ne solenoid ne de irrotasyoneldir.
Örnek: zamanla değişen bir manyetik alanın bulunduğu yüklü bir ortamda bir
elektrik alan
Helmholtz Teoremi :
Bir vektör , eğer her yerde hem divergens’ı hemde curl’ü verilirse bulunabilir.
32

32