Etyka i epistemologia

komunikacji

(2022)
 ©
kopiowanie, a tym bardziej udostępnianie w internecie stanowi
przestępstwo …

… wykład jest chroniony prawami autorskimi

bardzo proszę o traktowanie tych wykładów jako materiałów

osobistych, przeznaczonych dla studentek i studentów 1. roku
produkcji medialnej UMCS w roku akademickim 2021/2022
Jan Pleszczyński
UMCS
 • prawie wszystko, co wiemy –
komunikacja wiemy z mediów
bezpośrednio lub pośrednio
i
• komunikacja jest taka, jakie są media
wiedza
• „kto ma media, ten ma władzę”

3
 • technologie – przyspieszenie

• etyka i wiedza pojedynczych ludzi

technologia nie nadążają za technologiami

• kultura przekształca się w

etyka
technokulturę/cyberkulturę
epistemologia

• bycie w świecie = bycie w technologii

4
 • komunikacja tworzy kulturę
i społeczeństwo

• w komunikacji tworzy się przeszłość,

teraźniejszość i przyszłość

• człowiek sam sobie nie dowierza,

dopóki nie skonfrontuje z innymi
komunikacja ludźmi swoich wrażeń, przekonań,
opinii, wiedzy

• współcześnie: nadmiar informacji i

dezinformacji
• z kim, gdzie konfrontować?
• komu ufać?
• co jest dobre/złe,
prawdziwe/fałszywe?
5
 • etyka: teoria moralności

• jeden z najważniejszych regulatorów

etyka
życia społecznego

epistemologia
• epistemologia: teoria wiedzy

6
 • na podstawie wiedzy nabieramy
etyka
jakichś przekonań (o świecie, o
ludziach, o wartościach itd.)

epistemologia
• na podstawie przekonań działamy

7
 • Homer
• Itaka: Odyseusz/Penelopa

etyczny wymiar • Odyseusz zabija zalotników Penelopy

za to, że posiadają fałszywe
posiadania przekonania (uznali, że nie żyje).

właściwych
• obecnie: nieetyczne jest zawinione
przekonań
posiadanie fałszywych
(nieuzasadnionych) przekonań

8
 • mocne związki pomiędzy:

• wiedzą
praktyczny • etyką/moralnością

wymiar • poglądami

etyki i epistemologii • przekonaniami

• światopoglądem

• postępowaniem

9
 • główne (klasyczne) problemy
epistemologii:

• problematyka prawdy
• problematyka wiedzy
(demarkacja: co jest, a co nie jest
epistemologia
wiedzą)
(teoria poznania)
• problematyka źródeł poznania
(wiarygodność, pewność itd.)
• problematyka przedmiotu i granic
poznania
(co możemy poznać i w jakim
zakresie)

10
 • etos
• obyczaj, zwyczaj, przyzwyczajenie,
miejsce zamieszkania

etyka
• Sokrates – „ojciec etyki” (V w. p.n.e.)

• wiedza – cnota
(episteme – arete)

11
Sokrates (+399 p.n.e.)

Platon (+347 p.n.e.)

Arystoteles
(+322 p.n.e.,
uteoretyzowanie etyki)

12
 • wiedza – cnota

• episteme – arete
Sokrates
• intelektualizm etyczny

• doksa

13
 • człowiek miarą wszystkich rzeczy

• co człowiek, to prawda
sofiści
• czy prawdę się odkrywa, czy ustala?
(Protagoras,
Gorgiasz)
• spór Sokratesa z sofistami

14
 • śmierć Sokratesa (399 p.n.e.)
Sokrates
• Platon: „czarna legenda” sofistów
Platon (sofistyka, sofizmat)

chrześcijaństwo
• chrześcijaństwo: prawda objawiona
(jedyna)

15
 • XIX w. (historia filozofii)

• 1. poł. XX w.: paradoksy: nie tylko w

języku, ale i w nauce (np. zasada

ponowne nieoznaczoności Heisenberga)

odkrywanie • koniec XX w. – postmodernizm

(sztuka, filozofia, życie codzienne)
i „rehabilitacja” • globalizacja
• indywidualizm
sofistów • nowe technologie
• produkcja złudzeń: nieodróżnialność
prawdy od fałszu

16
 • wiara w możliwość dotarcia do prawdy

• niezmienność prawd

• osiągalność wszechobejmujących opisów

(metanarracji, wielkich narracji)

Sokrates • możliwość dojścia do „istoty”

• możliwość osiągnięcia pewności

(współcześnie) • możliwość ustanowienia fundamentów

• wiara w uniwersalność racjonalności

• wiara w obiektywność stosowanych

metod

• optymizm poznawczy

17
 • zmienność i ulotność prawdy (o ile
prawda w ogóle istnieje)

• niemożność osiągnięcia pewności

• niemożność ustanowienia fundamentów,

sofiści dotarcia do „istoty” (bo żadnej „istoty” nie

ma) – „płynna nowoczesność” (Bauman)
(współcześni
postmoderniści) • brak uniwersalnej racjonalności,
uniwersalnych reguł i metod

• sceptycyzm poznawczy

• historycyzm, niewspółmierne dyskursy,

gry językowe

18
 • pogląd, że przynajmniej jakiś fragment
wiedzy jest pewny (w sensie klasycznej
episteme)

• bez jakiejś wiedzy pewnej żadna wiedza

fundamentalizm nie jest możliwa

• perspektywa komunikacyjna: aby się

(fundacjonizm)
rozumieć i porozumieć musi istnieć jakiś
epistemologiczny wspólny mianownik

• * fundamentalizm religijny i polityczny:

takie zaangażowane w pewną prawdę, że
czyni zbędnym pytanie o inną prawdę

19
 • ludzkie myślenie i wiedza są pozbawione
niewzruszonych podstaw

anty-fundamentalizm • ewolucja wiedzy, etyki, obyczajów etc.

(non-fundacjonizm)
• metafory przyrostu wiedzy:
epistemologiczny naprawa statku na otwartym morzu

budowle na palach na bagnisku

20
 • w społeczeństwie moralność „po
prostu jest” – można jej sobie nie
uświadamiać, ale jest i działa

• etyka to teoretyczny namysł nad

moralność
moralnością (Sokrates, sofiści,
i etyka
Arystoteles i inni)
praktyka
i teoria • człowiek żyje pod przymusami
moralności i etyki

• człowiek może wybrać spośród wielu

moralności w ramach jednej etyki

21
 • narodziny nauki (filozofii)

• Tales z Miletu (VI w. p.n.e.):

epistemologia – podstawą świata jest woda, bo…
refleksja nad wiedzą

wymóg uzasadnienia • Heraklit z Efezu (VI/V w. p.n.e.):

podstawą świata jest ogień, bo…

• itd.

22
 • informacja to nie jest wiedza

• chaos/porządek
informacja

• współcześnie: nadmiar informacji

wiedza i dezinformacji

• z kim, gdzie, kiedy, jak (w jaki

sposób) konfrontować informacje?

23
 • komunikacja jest ʺpierwszaʺ

• to, co nie przebije się do komunikacji –

– nie ma znaczenia
homo • (Kolumb/wikingowie, Darwin/Wallace,
Kuhn/Fleck)

sapiens
• fakty – to wprowadzone do komunikacji
wydarzenia

• homo sapiens socialis et communicans

24
 • człowiek musi się komunikować
• potrzeba i konieczność witalna
• człowiek – zwierzę społeczne

komunikacja • komunikacja:
- więzi międzyludzkie
- informacje
- wiedza

25
 • prawo
• obyczaje
• etyka

• regulatory dążą do jednoznacznej

wykładni w postaci norm (pisanych
regulatory lub niepisanych)

życia społecznego
• regulatory ściśle ze sobą sprzężone,
ale choć na siebie wpływają, nie są
tym samym

• istnieją kolizje między regulatorami

26
 • naiwni idealiści i fanatyczni
fundamentaliści chcą, by były tym

prawo samym – zwykle na bazie religii;

(utopie: Tomasz Morus, komunizm,
obyczaje wszelkie fanatyzmy itd.)

etyka
• w państwach demokratycznych
zwierzchnim regulatorem jest prawo

27
 • regulatory dysponują sankcjami
wymuszającymi posłuch
sankcje
• najdotkliwsze sankcje w gestii prawa

• sankcje obyczajów: potępienie,

regulatorów
wykluczenie, ostracyzm

• etyka – wyrzuty sumienia

28
 • współczesny kult procedur –
wskazują jednoznacznie, co robić

• kult procedur wiąże się z technologią

procedury i „przyspieszeniem wszystkiego”

• procedury – dają pewność

„prawidłowego” działania ale
eliminują sumienie

29
 • znacznie łatwiej i znacznie taniej
sterować człowiekiem za pomocą
narzuconych mu norm prawnych niż
nauczyć go etyki tak, by sam mógł

uwewnętrznione sterować swoim postępowaniem

normy • współcześnie prawo eliminuje etykę

• procedury nie wymagają rozumienia,

uwewnętrznienia – tylko stosowania
(automatycznego, bezmyślnego)

30
 • dominacja procedur to cywilizacyjny
przymus, trzeba więc się do niego
przystosować
procedury
• procedury są niezbędne – bo
jako technologie są skomplikowane i życie
społeczne jest skomplikowane
przymus
• nie należy jednak być bezkrytycznym
cywilizacyjny
wobec typowego dla demokracji
liberalnej kultu procedur i biurokracji

31
 • co innego procedury obsługi
technologii, co innego procedury
przeniesione do wszystkich aspektów
procedury
życia społecznego
jako

przymus • trzeba widzieć dalekosiężne

cywilizacyjny
negatywne skutki tego trendu i
szukać środków, które pomogą
minimalizować szkody

32
 • wielkim zagrożeniem jest to, że
procedury w proceduralnym gąszczu trudno jest

odróżnić zasady fundamentalne od

zagrożenia
błahych, to, co ważne w każdym czasie,
cele
długo- i od tego, co ważne dzisiaj, ale jutro będzie
krótkoterminowe mało istotne

33
 • trzeba znaleźć sposób, aby ocalić zasady
i reguły uniwersalne, które nie przestaną
procedury
obowiązywać w następnych pokoleniach
zagrożenia

cele • współczesność promuje cele

długo- i krótkoterminowe (zaniedbane cele
krótkoterminowe
długiego trwania)

34
 • technologie
• niedostatek komunikacji face-to-face
• fake/deep newsy
• anonimowość (pozorna)
współczesna
• inwigilacja (bierna i czynna)
komunikacja • łatwość (mimowolnego) zranienia
• łatwość (celowego)
ranienia/zniszczenia – hejt
• nowa świadomość i wrażliwość
• etc.

35
 1995 →
pokolenie C • ʺpierwsza generacja, która nie
pamięta świata bez internetu
i nowych technologii – często zaciera
się więc dla niej granica między
światem wirtualnym a rzeczywistymʺ
pokolenie Z

post-milenialsi • ʺludzie najmłodszego pokolenia, dla

których technologia to główne
generacja
multitasking narzędzie do poszerzania wiedzyʺ

ciche pokolenie
• in-line (on-line/ off-line)

36
 • connected
1995 → • communicate
pokolenie C • change
• computerized
• clicking

37
 techno-lęki

(technofobie)

techno-entuzjazm

38
 zasada
działania
mediów
• ambiwalencja

wzmacnianie/
osłabianie

39
ewolucja kulturowa

dzieje cywilizacji

↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓↓
odchodzenie od natury
• środowisko
naturalne

40
 • pierwsze kręgowce wodne –
400 mln. lat temu
• łupanie kamieni przez praczłowieka –
0,5 mln. lat temu
natura
• udomowienie zwierząt –
i 10 tys. lat temu

kultura
• 2-godz. film: narzędzia 10 s. przed końcem.
• 2 godz. film o człowieku używającym
narzędzi: udomowienie zwierząt – ostatnie
dwie minuty; okres pomiędzy wynalezieniem
maszyny parowej a odkryciem energii
jądrowej – 3 s.

41
 • przymusy biologiczne (wrodzone) –
biologiczne a priori
przymusy • przymusy kulturowe –
biologiczne kulturowe a priori

i kulturowe
• przymusy biologiczne i kulturowe
często są w konflikcie – człowiek
musi wybierać, którym zaufać

42
 • wartości moralne – swoiste przymusy
kulturowe
wartości
moralne • zmienia się kultura – zmieniają się
wartości
swoiste
przymusy kulturowe • wartości deklarowane i wartości
realizowane – nie są tym samym

43
 • aksjologia – teoria wartości, nauka

o wartościach

• aksios (gr.) – wartościowy

aksjologia

• wartości moralne/etyczne,
poznawcze, użytkowe, materialne,
społeczne, komunikacyjne,
egzystencjalne itd.

44
 • to, co uznajemy za wartościowe,
wpływa na nasze decyzje i wybory

• (np. czy ważniejsze dla nas wartości

wartości
materialne, czy np. miłość, itd.).

• hierarchia wartości

• niewspółmierność wartości

45
 • to, co oczywiste lub rozstrzygalne nie
jest zazwyczaj najważniejsze
• najgorsze rzeczy w historii działy się za
problemy
sprawą tych, co wiedzieli na pewno
z • wybierać trzeba ciągle, także między
dobrem a dobrem, złem a złem (od
wartościami
ciężaru wyboru chcą nas uwolnić
ideologie albo zwierzchnicy)
• wartości bywają ze sobą sprzeczne, a
co najmniej trudne do pogodzenia

46
 • konflikt wartości występuje wtedy,
gdy dla zrealizowania jednej wartości
trzeba poświęcić inną (zniszczyć,

konflikt albo nie zrealizować)

wartości
• wartości bywają niewspółmierne

(tzn. nie ma dla nich wspólnej miary)

• istnieją różne hierarchie wartości

(indywidualne i społeczne)

47
 konflikt • konflikt wartości, który stosunkowo
łatwo można rozwiązać
interesów
(rezygnując z jednego „interesu”)

48
 • konflikt wartości, dla którego nie ma
dylemat
dobrego rozwiązania
etyczny

• problem „mniejszego zła”

49
 • dylematy etyczne pojawiają się zwykle
wówczas, gdy zachodzi konflikt pomiędzy
zobowiązaniami wynikającymi z tego, że
„człowiek mediów” (dziennikarz, pracownik PR,
reklamy, rzecznik prasowy itd.) jak każdy
człowiek, jest członkiem społeczeństwa, a
dylematy
zobowiązaniami wynikającymi ze specyfiki
etyczne zawodu

w mediach
• przykład: konflikt pomiędzy obowiązkiem
dochowania tajemnicy dziennikarskiej a
interesem społecznym; kolizja między
publicznym interesem, jakim jest prawo do
informacji, a prawem jednostek do prywatności

50
 • przestrzeń aksjologiczna:

zestaw uznawanych wartości,

ich hierarchia i rozumienie

przestrzeń • każdy człowiek ma własną przestrzeń

aksjologiczna aksjologiczną

• każde społeczeństwo/grupa społeczna

ma własną przestrzeń aksjologiczną

• każda instytucja ma własną przestrzeń

aksjologiczną

51
moralna • zawiniona lub niezawiniona
niezdolność do dostrzegania
ślepota
i rozpoznawania wartości

52
 konflikty

wartości

w epoce
mediów tradycyjnych
(przed-internetowej)

(Kevin Carter

New York Times 1993)

53
 Kevin Carter
(1960-1994)

media tradycyjne

54
 • dokumentować czy pomagać?

• godność człowieka

• etyka profesjonalna a etyka ogólna

etyka (czy profesjonaliście wolno więcej)

• rola intencji w ocenie etycznej

zachowań

• rola skutków w ocenie zachowań

• itd.

55
 • w języku potocznym – synonimy
(ktoś jest nieetyczny = jest niemoralny)
• etyka (ethos), moralność (mos)
• etyka – teoretyczne badania nad pojęciami
i problemami dotyczącymi rozumowania
etyka praktycznego: dobro, dobre życie,
powinność, obowiązek, odpowiedzialność,
moralność
dzielność etyczna, męstwo
• moralność – odnosi się do sfery
praktycznej; jak w praktyce ludzie rozumieją
pojęcia etyczne i jak praktykują etykę

56
 • etyka to twardy, trwały i ogólnie uznany
regulator życia społecznego
• moralność to dość elastyczna i szybko
zmieniająca się determinanta kulturowa
wyznaczająca ramy aktualnie
akceptowanych społecznych praktyk i
etyka i moralność zachowań
• moralność musi uwzględniać etykę (teorię)
- wyróżniki
gatunkowe człowieka – jako punkt odniesienia norm
postępowania, wartości oraz sensu
ludzkiego życia
• odrzucenie etyki i moralności – nihilizm
(anything goes – bo nic nie ma wartości)

57
 • zmienia się etyka czy jej rozumienie?

niezmienność • kara śmierci

• zwierzęta
etyki?
• środowisko naturalne

• itd.

58
 • autorytety to wzorce osobowe

• władza autorytetów dotyczy moralności

i wiedzy

autorytety • autorytet samą swoją obecnością

(niekoniecznie fizyczną) „przymusza” do
zachowywania się w określony sposób
(przymusy kulturowe)

• za autorytetem nie stoi żaden aparat

przymusu

59
 • podważanie autorytetów – walka o „rząd dusz”
• istotą walki z autorytetami jest negacja –
podważenie wiarygodności autorytetu (z każdej
rysy charakteru, braku jakiejś cnoty, czyni się
kryzys
podstawową charakterystykę człowieka)

autorytetów • negacja to co innego niż krytyka

• walka z autorytetami – aby zająć ich miejsce

• autorytety pozorne: np. celebryci

• moc mediów: autorytety medialne („kto ma media,
ten ma władzę”)

60
 • etyka – (teoretycznie) dotyczy wszystkich,
rości pretensje do powszechności,
uniwersalności, jedyności, niezmienności
etyka ogólna („wieczystości”)

i
• etyki szczegółowe – „przedłużenia” etyki
etyki szczegółowe
ogólnej, dotyczą specyficznych dziedzin
(stosowane, życia, aktywności ludzi, profesji – np. etyka
applied ethics) komunikacji

• etyki szczegółowe (stosowane):

profesjonalne i dziedziny

61
 • etyki profesjonalne (zawodowe):

np. lekarska, prawnicza,

dziennikarska
etyki szczegółowe
• etyki dziedziny:
(stosowane, np. etyka mediów, etyka komunikacji,
applied ethics)
bioetyka, etyka biznesu, etyka

reklamy, etyka public relations, etyka

ekologiczna, etyka górska, itd.

62
 • etyki stosowane powstają – gdy jest
potrzeba (np. etyka ekologiczna,
etyki szczegółowe
bioetyka)
(stosowane, • ewoluują – w miarę rozwoju dziedziny
applied ethics)
czy profesji (np. etyka dziennikarska)

• zanikają – wraz z dziedziną czy

profesją

63
 • etyki profesjonalne są z założenia
bardzo wymagające, bo profesje są
elitarne
etyki • umasowienie nie służy etosowi (np.

profesjonalne dziennikarstwo stało się masowe –

zanik etyki dziennikarskiej; wspinanie
stało się masowe – zanik etyki
górskiej)

• umasowieniu sprzyjają technologie

64
 • wyjątkowość etyk zawodowych –
społeczne zezwolenie na naruszanie
w ich ramach pewnych ogólnie
etyki profesjonalne
akceptowanych zasad współżycia
(zawodowe) społecznego

• wzorem dla wszystkich etyk

zawodowych jest etyka lekarska:

po pierwsze, nie szkodzić!

65
 • wiedza profesjonalna (warsztat)
• wiedza ogólna
• etyka zawodowa
zawody • autonomia
• wysoki status społeczny
i
• autorytet
profesje
• przedstawicielom profesji (np.
lekarzom) wolno „więcej”, ale także
większa odpowiedzialność

66
 • profesje są poddane mocnej kontroli –
wewnętrznej i zewnętrznej; są pod
baczną obserwacją społeczną
• silne społeczne oczekiwania, że
przedstawiciele profesji będą się
pozytywnie wyróżniać także w życiu
profesje prywatnym
• profesjonaliście wolno to, czego nie
wolno nieprofesjonaliście – ale większa
odpowiedzialność
• etyką nie można usprawiedliwiać braku
wiedzy i umiejętności

67
 • 1965 r. Ralph Potter z Harvardu

kwadrat
• bezpiecznik zmniejszający ryzyko
Pottera
naruszenia etyki w komunikacji w
sferze publicznej (np. etyki
dziennikarskiej)

• tylko bezpiecznik, ale nie gwarancja

68
 1.

• dokładnie rozpoznać sytuację:

definition

(określić problem) • fakty

• kontekst

69
 2. • rozpoznać wartości (pozytywne i
negatywne) wiążące się z
values opublikowaniem
(rozpowszechnieniem) treści
(rozważyć wartości)
• rozpoznać, gdzie występuje konflikt
wartości

• pomaga przemyślana wcześniej

hierarchia wartości

70
 3.

• rozważyć zasady spisane (w

principles kodeksach, regulaminach)
(rozważyć zasady) i niespisane (obyczajowe)

71
 • wobec społeczeństwa
4.

loyalities • wobec znajomych

(rozważyć
zobowiązania)
• wobec pracodawcy

• wobec samego siebie

72
 • krok 1: zdefiniowanie problemu –
Kwadrat najważniejszy

Pottera • jedyne, co może zagwarantować

metoda Pottera, to poczucie, że w
danym momencie podejmujemy
decyzję słuszną

73
 • normy: określają, co wolno, czego nie
wolno
• kodeksy – w ramach etyki normatywnej
– zerojedynkowe normy, co jest dobre,
a co złe, co dozwolone, a co
etyka normatywna
zabronione, co zakazane, a co
(także w komunikacji) nakazane, co wolno, a czego nie wolno
• etyka norm wyznacza jednoznaczne
standardy postępowania i
jednoznaczne standardy ocen;
przypomina prawo

74
 • etyka kontrowersyjnych jednostkowych
przypadków (etyka sytuacyjna, precedensów,
quandary ethics)
• etyka sytuacyjna – kazuistyka; dotyczy sytuacji
niejednoznacznych, niepoddających się
etyka zerojedynkowej ocenie
• etyka sytuacyjna, bezkodeksowa; trudniejsza i
sytuacyjna niebezpieczna – łatwo może wieść na
manowce (można wszystko usprawiedliwić)
(częsta w komunikacji)
• etyka bez kodeksu jest możliwa, ale wymaga
uprzedniego ukształtowania sprawności
osobowych etycznych (konieczna długotrwała
edukacja); musi być etyką z uwewnętrznionymi
wartościami i cnotami (virtues)

75
 • człowiek w momencie narodzin nie jest
„gotowy” – idea paidei
• etyka normatywna przypomina prawo
paideia (nakazy – zakazy)
• etyka normatywna – regulator
heteronomiczny (zewnętrzny)
etyka cnót

• etyka cnót (charakteru) – regulator

virtues ethics autonomiczny (wewnętrzny)
• etyka norm – charakter egalitarny
• etyka cnót – charakter elitarny
• cnoty (zalety charakteru) wyróżniają
pozytywnie

76
 • brak jakiejś cnoty nie dyskwalifikuje – ale
motywuje; człowiek nie musi być
szlachetny, odważny, roztropny – ale
chce takim być

• charakter
etyka cnót

• etyka norm: zerojedynkowa; stwarza

złudzenie, że co nie jest zabronione jest
dozwolone

77
 • supererogacja – działania
wykraczające poza standardowe
powinności i normy

supererogacja • super – ponad

• erogare – dzielić, ofiarować

78
 • etyka odpowiedzialności
moc

i
• im większa moc, tym większa
odpowiedzialność
odpowiedzialność

79
 • Sokrates: wiedza – etyka
• na zdobycie wiedzy, uwewnętrznienie norm,
wyrobienie charakteru (odpowiednich cnót –
arete) potrzebny jest czas
• w starożytne Grecji: paideia (nauka, sport,
kultura, rozrywka)
technologie • współczesna edukacja – brak paidei, bo brak
czasu
a problem • przyspieszenie wszystkiego – to skutek
technologii
uwewnętrzniania • brak czasu na uwewnętrznienie czegokolwiek
• brak progów wejścia do komunikacji
etosu • technologie określają komunikację,
a komunikacja określa, jakie jest życie
społeczne
• komunikacja (media) i życie społeczne –
sprzężenie zwrotne

80
 • dzisiaj można nie znać ortografii, bo
komputer automatycznie poprawi błędy; nie
chodzi o to, że od czasu do czasu
popełniamy błędy w pisowni, ale o to, że
została unieważniona obowiązująca przez
co najmniej kilkadziesiąt lat pewna bardzo
technologia
ważna norma kulturowa (konflikt między
- czwarty regulator pokoleniami)
życia społecznego • konieczność bycia na Facebooku,
Instagramie; konieczność posiadania
(1)
adresu mailowego itd. (problemem nie jest
posiadanie czy obecność, lecz konieczność)

81
 • nowe media i technologie
zrewolucjonizowały nawet konserwatywny z
natury świat uniwersytetów; nie tylko każdy
wykład musi mieć formę prezentacji (bo
inaczej studenci nie są w stanie go
zrozumieć) ale nawet wystąpienie na
technologia konferencji naukowej
• nowe technologie bardzo często stanowią
- czwarty regulator
barierę komunikacyjną i poznawczą; wiedzą
życia społecznego
to ci, którzy naprawdę się znają na nowych
(2) mediach; Steve Jobs (twórca potęgi
Apple’a) czy Jeff Bezos (współtwórca
Amazona) zakazywali używania prezentacji
podczas zebrań swoich zespołów

82
 • teza o autonomiczności techniki –
rozwój techniki wymyka się spod
kontroli człowieka i rządzi się
autonomiczność
własnymi prawami
techniki

• to nie człowiek rządzi techniką, lecz

technika człowiekiem

83
 • determinizm technologiczny –

pogląd, że technologie i technika

determinizm
determinują strukturę społeczną i
technologiczny
kulturową

84
 • Marshall McLuhan, Neil Postman
(„technopol”) – sama obecność
techniki ma konsekwencje
wykraczające poza konsekwencje
świadomego jej użycia („twardy”
„mocny” determinizm technologiczny)

determinizm • McLuhan (+1980), Zrozumieć media

„technologie przedłużeniem
technologiczny
człowieka”

• Friedrich Kittler (+2011): „człowiek

przedłużeniem technologii”

85
 • technologie determinują działania
ludzkie pod kątem efektów, zwykle
natychmiastowego użytku

• cele bliższe kosztem celów dalszych

„mocny”
(po co się uczyć filozofii, jaki z niej
determinizm
pożytek? ☺ )
technologiczny • technologie determinują także ludzi,
wytwarzają pewien typ człowieka

(pokolenie C)

86
 • miękki determinizm – jakiś stan rzeczy nie
mógłby zaistnieć bez pewnych technologii,
ale technologie nie determinują tego stanu
„miękki”
rzeczy; technologie są warunkiem

determinizm koniecznym, ale niewystarczającym (np.

zapłodnienie in vitro)
technologiczny • Paul Levinson (Miękkie ostrze) – miękki
determinizm mediów: stechnicyzowane
media umożliwiają wydarzenia, których
forma i konsekwencje są skutkiem innych
czynników niż działające w danych
wypadkach technologie informacyjne

87
 • nie ma pełnego determinizmu
(fatalizmu)

„miękki”
• w pewnych sytuacjach technologia
determinizm fundamentalnie zmienia

technologiczny społeczeństwo, w innych kultura i

system wartości (aksjologia) wpływa i
ukierunkowuje rozwój techniki

• niewątpliwie jest sprzężenie zwrotne

88
 • romantyzm ( XVIII-XIX w.)

• krytyka oświeceniowego kultu rozum

• docenienie emocji (prekursor J.J.

nurty Rousseau – głosił ideę powrotu do

natury)
anty-technologiczne
• docenienie roli intuicji

• „prawdą” jest to, co postrzegamy i

czujemy (np. kolory, zapachy), a nie
„długości fal” czy atomy

89
 • luddyzm

• XIX w. (początek rewolucji przemysłowej)

• Anglia – bunt tkaczy przeciw

mechanicznym krosnom, niszczenie
nurty
maszyn
anty-technologiczne • reakcja na rewolucję przemysłową, nędzę
robotników, obszarów miejskich

• współcześnie: „luddysta” – w znaczeniu

pejoratywnym i lekceważącym: dyletant
technologiczny

90
 • ekologizm – w bardzo różnych
formach

współczesny masowy ruch

społeczny; koncepcja czystej,

nurty nieskażonej natury, równowagi; New

Age, moda na filozofię Wschodu,
ekologiczne
holizm

feminizm, umiejętności „miękkie”,

wrażliwość, uważność

Olga Tokarczuk

91
 współczesny neoluddyzm i ekologizm
odrzucają ideę konieczności postępu
technicznego; proponuje inny styl
życia; współczesna technika stanowi
nurty zagrożenie dla życia i zdrowia (np.
bunt przeciw obowiązkowym
ekologiczne
szczepieniu dzieci; genetycznie
modyfikowanej żywności,
pestycydom; zwolennicy homeopatii
itd.)

92
 • Platon – krytykował pismo (choć
sam pisał); wiedza nie jest dla
wszystkich
krytycy
• pismo niszczy jednostkową pamięć
nowinek
• Pismo narażone na fałszerstwa,
technologicznych apokryfy, kopie z błędami, anonimy
itp.

93
 • ograniczenie dostępu do internetu:
Platon brak zasobów energii, wojna,
w epoce cenzura, państwo totalitarne

internetu • współczesny człowiek staje się

bezradny

94
 • Jacques Ellul (1912-1994) – symbol tezy o
autonomiczności techniki; to człowiek
dostosowuje się do techniki, a nie technika
do człowieka
• ludzie nie mają kontroli nad techniką
• ludzie nie rozumieją techniki
krytycy
• nawet eksperci na panują nad techniką
(komputery reprodukują komputery, bo dla
nowinek człowieka to zbyt skomplikowane)
• politycy – bezgraniczna i bardzo
technologicznych niebezpieczna ignorancja w kwestiach
technicznych
• autonomiczność techniki powoduje, że
konsekwencje ludzkich działań zwykle są
niezamierzone

95
 • P. Levinson (1979): „błąd ten polega na
krytykowaniu technologicznej gąsienicy, zanim
wylęgnie się z niej motyl”; przedwczesna
krytyka (niektórzy zarzucali ten błąd S.
Lemowi)

• teza o błędzie Ellula sformułowana przed

epoką nowych mediów
• 2015: już od dawna nie ma brzydkiej gąsienicy,
tzw. jest motyl – bardzo piękny i kolorowy; a piękno
jest zwodnicze – szczególnie w mediach

błąd Ellula • współczesne media – nieograniczone

możliwości produkcji złudzeń, nieodróżnialnych
od rzeczywistości

• moc technicznych mediów: 1938 r., USA –

audycja radiowa Orsona Wellesa Wojna
światów – media: nieograniczona moc
produkcji złudzeń

96
 • środki przekazu są „w coraz większej zgodzie”
z człowiekiem; są z nim komplementarne,
uzupełniają człowieka w sposób coraz bardziej
niedostrzegalny; nie zauważamy, że media to
coś obcego
„tendencja”
• ewolucja mediów – selekcja według reguł
antropotropiczna dyktowanych przez człowieka (a więc człowiek
panuje nad mediami, a nie odwrotnie;
Levinsona odrzucenie mocnego determinizmu mediów i
tezy o autonomiczności techniki)

• media funkcjonują w sposób coraz bardziej

zbliżony do ludzkich zmysłów (Marshall
McLuhan – media jako przedłużenie człowieka)

97
 • dziś za śmierć człowieka uważa się śmierć
mózgu, jedynego organu, którego nie da się
przeszczepić;
• orzeczenie na podstawie przesłanek
technologicznych
technologie • czym śmierć była wczoraj?
czym śmierć będzie jutro?
etyka moc definiująca technologii

epistemologia • etyka nie nadąża za wiedzą i technologią,

tempem życia – i to jest wielki współczesny
problem społeczny (brak czasu na refleksję
moralną; etyka traci moc regulatora)

98
 • deontologia: teoria powinności

• deon - powinność
etyka komunikacji

jako • powinności komunikacyjne

deontologia
• powinności są różne, w zależności od
okoliczności (miejsca, czasu, pozycji
społecznej, celu komunikacji itd.)

99
 • istnienie powinności wynika z istnienia
innych ludzi
deontologia • zawsze pełnimy jakieś role społeczne

komunikacji
• zawsze mamy jakieś zobowiązania i
powinności

100
 • prawda w rozumieniu klasycznym to
zgodność myśli i rzeczy: myśl, którą
wypowiadam ma być adekwatna do
prawda rzeczywistości

definicja klasyczna
• •veritas est adaequatio rei et intellectus

• •Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu

• •brak kryteriów adekwatności

101
 • •nieklasyczne koncepcje prawdy (oparte
na jakimś kryterium):

prawda
• -zgoda powszechna
ujęcia nieklasyczne • -oczywistość

• -koherencja (spójność)

• -użyteczność i skuteczność

102
 • zdrowy rozsądek (common sense) – czasem
zwodzi
• w poznaniu: należy usunąć źródła błędów w
poznaniu

• teoria złudzeń Franciszka Bacona (1561-1626)

- złudzenia plemienne – wspólne wszystkim
ludziom (np. skłonność do antropomorfizacji;
postrzegania wszystkich zjawisk jako
celowych)
złudzenia
- złudzenia jaskini – indywidualne,
uwarunkowane wychowaniem,
wykształceniem, lekturą
- złudzenia rynku – wywołane mową, pojęciami
abstrakcyjnymi nie mającymi odpowiedników w
rzeczywistości (np. szczęście)
- złudzenia teatru – błędne spekulacje
przyjmowane na mocy autorytetu

103
kultura słowa

104
kultura pisma

105
 kultura

mediów

tradycyjnych

106
 kultura

nowych mediów

(cyberkultura,
technokultura)

107