GLIKOZYDY CYJANOGENNE

Związki cyjanogenne występują u ok. 2000 gatunków roślin należących do 110 rodzin (np.
Rosaceae, Poaceae, Linaceae, Papilionaceae = Fabiaceae, Euphorbiaceae, Cruciferae =
Brassicaceae Scrophulariaceae). Podczas hydrolitycznego rozpadu uwalniają cyjanowodór
HCN (kwas pruski, cyjanowodorowy, hydrocyanic acid).
Glikozydy cyjanogenne są produktami przemian aminokwasów, w których po dekarboksylacji
z grupy NH2 utworzona zostaje grupa nitrylowa C ≡ N.
W czasie cyjanogenezy (biosyntezy nitrylozydów) najpierw powstaje ketoksym aminokwasu,
który podlega dekarboksylacji do aldoksymu, który z kolei ulega redukcji z przekształceniem
do nitrylu. W dalszych etapach przez hydroksylację przy atomie węgla sąsiadującym z grupą –
CN możliwe jest powstanie cyjanohydryny, która jest akceptorem reszty glikozylowej. Nitryle
wywodzą się najczęściej z alaniny, seryny, waliny, fenyloalaniny i tyrozyny
Surowce zawierające związki cyjanogenne były wykorzystywane w dawnej medycynie do
pobudzania ośrodków wegetatywnych i ośrodków rdzenia kręgowego, przede wszystkim
w celu przyspieszenia wentylacji płuc. Do celów leczniczych stosowano 0,1% roztwory wodne
cyjanowodoru w postaci wody laurowej Aqua Laurocerasi oraz wody migdałowej Aqua
Amygdalarum amararum. Wody te podawano doustnie w dawkach jednorazowych do 2 g oraz
dawkach dziennych do 6 g. Małe dawki glikozydów cyjanogennych (nitrylozydów) obecnych
w wielu surowcach zielarskich pobudzają ośrodek oddechowy. Działają przy tym
antyseptycznie, przeciwkaszlowo i przeciwskurczowo.
GLIKOYDY IRYDOIDOWE
Irydoidy są bicyklicznymi związkami, pochodnymi irydodialu, który pierwotnie został wykryty
u mrówek z rodzaju Irydomyrmex. Podstawę struktury tych związków stanowi pierścień
cyklopentanu oraz heterocykliczny α-piron (ryc. 1). Wśród irydoidów można wyróżnić trzy
grupy związków. Ich struktura chemiczna została omówiona poniżej.

Glikozydy irydoidowe. Najczęściej β-glukozydy, w których cząsteczka glukozy jest połączona

wiązaniem β-hemiacetalowym z węglem C-1 α-pironu. Związki glikozydowe mają postać
bezbarwnych kryształów lub białego, higroskopijnego proszku. Rozpuszczają się w wodzie
i etanolu, ulegają hydrolizie enzymatycznej lub kwasowej.
Pochodne irydodialu mogą także tworzyć związki o charakterze estrowym, wykazując działanie
uspokajające, antybiotyczne i hipotensyjne. Irydoidy wykazują działanie przeciwbakteryjne,
przeciwgrzybicze, uspokajające i pobudzające łaknienie. Nowe doniesienia dotyczące
niektórych związków irydoidowych przypisują im także działanie przeciwnowotworowe,
obniżające poziom glukozy we krwi, przeciwbólowe oraz przeciwzapalne. Warto podkreślić,
że irydoidy glikozydowe zwiększają ekspresję receptorów aktywowanych przez proliferatory
peroksysomów (PPAR-α i PPAR-γ), które odgrywają kluczową rolę w regulacji metabolizmu
energetycznego i do tej pory były stosowane w terapii dyslipidemii. Wykazano, że irydoidy
glikozydowe wyizolowane z liści lilaka działają przeciwzapalnie we wrzodziejącym zapaleniu
jelita grubego, korzystnie wpływają na zmiany makroskopowe oraz zmiany histologiczne,
powodują zmniejszenie aktywności mieloperoksydazy (MPO) oraz silnie hamują apoptozę
komórek nabłonkowych.
Glikozydy nasercowe (karenolidy)
Glikozydy nasercowe to metabolity wtórne roślin należących do rodziny trojeściowatych –
Asclepiadaceae, kaktusowatych - Cactaceae, toinowatych – Apocynaceae, krzyżowych –
Cruciferae (=Brassicaceae), jaskrowatych – Ranunculaceae, morwowatych –Moraceae,
wilczomleczowatych – Euphorbiaceae, zatwarowatych – Sterculiaceae, liliowatych – Liliaceae
i trędownikowatych – Scrophulariaceae. Bufadienolidy występują również w wydzielinie
skórnej ropuch z rodzaju Bufo.
Glikozydy nasercowe zostały podzielone na dwie grupy:
1. Glikozydy kardenolidowe - typu Digitalis-Strofantus, posiadają w strukturze alfa-, beta-
nienasycony pięcioboczny pierścień laktonowy. Aglikon zawiera 23 atomy węgla.
2. Glikozydy bufadienolidowe – typu Scilla-Bufo, zawierają w strukturze sześcioboczny
pierścień laktonowy z dwoma podwójnymi wiązaniami. Aglikon zbudowany jest z 24
atomów węgla.
Saponozydy
Kumaryny
Glikozydy antrachinowe
Glikozydy siarkowe (tioglikozydy, glukozynolany)