BES 213

Beslenme Antropolojisi

Dr. Öğr. Üyesi Sabire DUMAN

Email: sabire.duman@afsu.edu.tr
 TOPLUMLARIN BESİN
SEÇİMLERİNİ ETKİLEYEN
FAKTÖRLER, SONUÇLARI,
ÇÖZÜM YOLLARI
 TOPLUMLARIN BESİN SEÇİMLERİNİ
ETKİLEYEN FAKTÖRLER
• Biyolojik
• Psikolojik
• Coğrafik
• Ekonomik
• Sosyal
• Geleneksel
• Politik
• Teknolojik
• Medya Etkisi
• Reklamlar
• Modaların Etkisi
• Küreselleşmenin Etkisi
 TOPLUMLARIN BESİN SEÇİMLERİNİ
ETKİLEYEN FAKTÖRLER

• Biyolojik: Kişinin yaşı, cinsiyeti, fiziksel aktivitesi, fizyolojik durumu, hastalıkları, geçirdiği enfeksiyonlar,
metabolik bir bozukluğu olup olmadığı, tükettiği alkol, çay, kahve, içtiği sigara ve genetik yapısı
değiştirilmiş besin alımı ve kullanımı üzerinde etkisi olan durumlardır.

• Psikolojik: Yas ya da mutluluk gibi duygular, koku ve tat algıları, içten gelen dürtüler, deneyimler ve
takıntılar besin alımı ve kullanımını etkileyen etmenlerdir. Çocuklukta besinlerle ilgili yaşanılan olumsuz bir
deneyim, ileri yaşlarda o besinin reddi şeklinde ortaya çıkabilir (Koyun kurban edilirken izleyen bu nedenle
et tüketemeyen, süt içtikten sonra kustuğu için hiç süt içemeyen kişiler). Bazı durumlarda kişilerin, beden
algıları ya da başka nedenlerle besinlerini kıstıkları ya da sağlıklı beslenme takıntısı geliştirerek besin
seçiçiliği yaşaması nedeniyle sorun yaşaması da günümüz toplumlarında sayıları giderek artan olgulardır.

• Coğrafik: Yaşanılan bölgenin coğrafik yapısı ve bölgenin iklimi besin kaynakları ve bulunabilirliğini etkileyen
durumlardır. Bölgede yaşanacak bir kuraklığa bağlı sağlığın ve beslenmenin nasıl etkilenebileceğine en iyi
örnek İrlanda’da yaşanan kıtlık sonucu oluşan sağlık ve beslenme sorunlarıdır.
 TOPLUMLARIN BESİN SEÇİMLERİNİ
ETKİLEYEN FAKTÖRLER

• Ekonomik: Bireyin ve ailelerin beslenmeye ayırdığı para ekonomik güçleri ile orantılıdır. Geliri düşük aileler
gelirlerinin büyük bir kısmını besine harcamak zorundadır (bazı hallerde bu %70’ i geçer). Geliri yüksek ailelerde
bu oran daha düşüktür. Ülkenin besin ve beslenme politikaları bireylerin alım gücünü etkiler.
• Sosyal: Toplumun ve ailenin nüfus yoğunluğu, ait olunan grup, kişilerin toplu beslenme kurumlarında yemek
yemeleri gibi pek çok konu besin alımını doğrudan etkileyen etmenlerdir. Düşük gelirli aileler biftek, pirzola vb
türü besinleri çok az tüketirken, yüksek gelir grubuna ait kişiler kurubaklagil ve tahıl grubu besinleri daha az
tüketirler. Yüksek gelir grubundaki kişilerde yemek yeme sosyal yaşamın önemli bir parçası iken düşük gelir
gruplarında yemek yeme bir karın doyurma işidir.
• Geleneksel: Toplumların besinlerle ilgili inanç ve değerleri onların besin seçimini etkileyen faktörlerdir. Müslüman
ve Musevi toplumların domuz etini yememeleri, Hintlilerin sığır etini yememeleri buna örnektir. Geleneksel besin
üretim uygulamaları da besin seçimini etkileyen etmenlerdir (Boza, tarhana, turşu, sucuk, yoğurt gibi). Bir topluma
beslenme önerileri verirken o toplumun besinle ilgili değer yargılarını ve inançlarını iyi bilmek öncelikli hedeflerden
biri olmak zorundadır. Örn; Nijerya’da Mid-West eyaletinde çocuk ve gebe-emzikli kadınlar tarafından, özellikle
hayvansal kaynaklı besinlerin tüketiminin yasaklanması. Bu ürünler o toplumlarda pahalı ve pahalı besinleri tüketen
çocukların bu tadı alıpta pahalı besinleri bulamadığında hırsızlık yapmaması için bu besinlere alıştırılmaması
anlamında bu yasak konulmuştur.
 TOPLUMLARIN BESİN SEÇİMLERİNİ
ETKİLEYEN FAKTÖRLER

• Politik: Ülkenin hangi besinleri üreteceğinin, hangi besinleri ihraç ya da ithal edeceğinin belirlenebilmesi
için tarım ve gıda üretimi plan ve politikalarının tespiti ve uygulanması gerekir.

• Teknolojik: Ülkenin besin üretim, işleme, paketleme ve pazarlama aşamalarında kullandığı, teknoloji, besinin
ulaşılabilirliği, satın alınması, saklanması ve kullanım aşamalarında etken olan bir durumdur. Teknolojinin iyi
kullanıldığı durumlarda besinleri alıp saklama ve gerektiğinde çabuk bir şekilde hazırlama ve tüketime
sunma daha kolay olur.

• Medya Etkisi: Medyanın kullanımında kontrol mekanizmasının son derece zayıf olması, hemen her etiketi
olan (Prof, Doç, Dr) kişinin beslenme konusunda kanıta dayalı olmayan bilgiler vermesi de tüketicinin besin
satın almasını etkileyen çok önemli konulardır. (Süt; laktoz intoleransı)

• Reklamlar: Besin sanayinin gelişimi ile başlayan pazarlama tekniklerinin en önemli payı reklamlardadır.
Reklamların kontrolü ve sağlığı koruyucu etki yapıp yapmadığı konusunda gerekli yasal düzenlemeler
yetersizdir ve ürünün sağlık riski taşıması durumunda dahi herhangi bir yaptırım yoktur.
 TOPLUMLARIN BESİN SEÇİMLERİNİ
ETKİLEYEN FAKTÖRLER

• Modaların Etkisi: Tarihsel süreç boyunca incelendiğinde görülür ki, beslenmede bazı modalar
izlenmektedir. İlk yıllarda beslenme karın doyurmaktan ibaret iken daha sonraları sofra önem kazanmaya
başlamış ve insanlar sosyal ortamlarda, lezzetin ön plana çıkmasıyla, daha fazla yağlı ve şekerli besinler
tüketmeye başlamışlardır (Yüksek mutfak-lezzetin ön planda olduğu, yemeklerin daha süslü sunulduğu
mutfak Yeni mutfak-yeni yemeklerin menülere girmesi, lezzet daha çok ön plana çıkmış, yemek kitapları
yazılması, yemek kursları açılması gibi aktivitelerin artması İnceltici mutfak- mutfakta şeker, yağ, tuz
gibi maddelerin azaltılmasına gidilmiş).

• Küreselleşmenin Etkisi: Küreselleşme genel anlamı ile toplumlar arasında süregelen ekonomik, teknolojik,
sosyokültürel, politik ve biyolojik etkileşim ve iletişimi içine alan bir terimdir. Küreselleşme ile insanlar
diğer ülke mutfaklarını tanıma fırsatı bulmuşlar, başkaları tarafından yenilen kendi ülkelerinde olmayan
ürünlerin daha sağlıklı olabileceği inancıyla bu ürünleri arama ve tüketme eğilimi içine girmişlerdir. Bunun
sonucu ülkelerde diğer ülkelerin mutfaklarına özgü besin ve yemek servisi yapan lokantalarda büyük bir
artış yaşanmıştır.
 BESLENMEYLE İLİNTİLİ SAĞLIK SORUNLARI

• Yetersiz, dengesiz ve sağlıksız beslenme;

1. Besin öğelerinin minumum miktarların altında alınması, bu öğelerin birbirlerine oranlarının uygun olmaması,

2. Hazırlama pişirme saklama vb aşamalarında yapılan yanlış uygulamalar sonucu oluşan zararlı öğelerin fazla
alınması

3. İçinde doğal toksik öge bulunan besinlerin fazla alınması

4. İçine üretim sırasında toksik öge karışan besinlerin fazla tüketilmesi

5. Yağlı, tuzlu, şekerli besinlerin çok fazla tüketilmesi

6. Öğün atlama ya da uzun süre aç kalma sonucu ortaya çıkan durum olarak tanımlanabilir.
Besinler yeterli, dengeli ve sağlıklı bir şekilde tüketilmezse ortaya çeşitli sağlık sorunları çıkar. Bu bağlamda beslenmeye ilişkin
sağlık sorunları aşağıdaki gibi özetlenebilir:

1. Vitamin ve Mineral Yetmezlikleri: Demir, kalsiyum, iyot, folik asit, A vitamini, D vitamini açısından yetersiz beslenen
bölgeler ve gruplar (bebekler, gebeler, yaşlılar..) vardır. Bu vitamin ve mineral yetmezliklerine bağlı olarak anemi, raşitizm,
guatr, keylozis, kseroftalmi, osteoporoz gibi hastalıklar ve diş çürükleri oldukça yüksek oranlarda görülen hastalıklardır.

2. Protein Enerji Malnütrisyonu: Marasmus ve kwaşiorkor yanında büyüme geriliği olarak bilinen ‘stunting’ durumları da
protein ve enerji yönünden yetersiz beslenme sonucu görülen hastalıklardır.

3. Zayıflık-Şişmanlık: Her yaş grubunda zayıflık ya da şişmanlık önemli bir beslenme sorunu olarak görülebilmektedir. Bir
yanda kaşeksi (aşırı zayıflık) diğer yanda morbid obezite (aşırı şişmanlık) görülmektedir.

4. Beslenmeyle İlişkili Kronik Hastalıklar: Pek çok hastalığın ortaya çıkışında yetersiz ve dengesiz beslenme tetikleyici bir rol
oynar. Bugün diyabet, koroner kalp hastalıkları ve kanser oluşumunda dengesiz ve yetersiz beslenmenin temel
belirleyicilerinden biri olduğu bilinmektedir.
Beslenmeye Bağlı Sağlık Sorunlarına Yönelik Çözüm Önerileri

• Besin Zenginleştirme: Sağlık sisteminden yeterli yararlanamayan grupların tükettikleri besinler onların
gereksinim duydukları besin ögelerini karşılamadığında çözüm, tüketilen besinlerin yetersiz besin ögesi ile
zenginleştirilmesidir.

• Risk Gruplarına Besin Desteği: Ana çocuk sağlığı ya da sağlık ocakları tarafından ilgili bölgede tespit
edilen gelir düzeyi düşük ve çocuklarına gerekli besinleri alamayan ailelere besin desteği yapılması hükümet
programları haline gelmelidir.

• Bebek Dostu Hastaneleri Yaygınlaştırma: Anne sütü ilk altı ay bebeğin yegane besinidir. Ancak uygulama
hataları ve eğitim eksiklikleri nedeniyle pek çok anne bu konuda başarılı olamamaktadır. Başarıda doğum
yapılan hastanelerin bebek dostu hastane (bebeği anne yanına alan hastaneler) olarak belgelenmesinin
büyük yararı vardır.
Beslenmeye Bağlı Sağlık Sorunlarına Yönelik Çözüm Önerileri

• Okul Sağlığı Programları: Pek çok okulda kantinler denetimsizdir. Kantinlerde ucuz ve boş kalorili besinler
yerine uygun fiyatta ve besin değeri yüksek besinlerin satılması için gerekli yasal düzenlemelerin yapılması
gerekir. Okula aç gelen öğrencilerin tespiti ve onların okul yönetimlerince desteklenmesi, yemekhanelerin
diyetisyenler denetimine alınması gibi diğer okul sağlığı program parçacıkları da devreye sokulmalıdır.

• Tarım Politikası Belirleme: Hangi besinin üretilmesi gerektiği, hangi besinlerin subvanse edileceği gibi
hususların belirlenmesi beslenme sorunlarına uygun çözümler için atılacak adımlardan biridir.

• Besin Sanayi Geliştirme ve Kontrol Stratejileri: Besin sanayinin denetlenmesi, besinlerin sağlık
kontrolleri ve üretilecek besinlere gereksinim olup olmaması gibi hususların da plan ve politikalar içinde yer
alamsı gerekir.
Beslenmeye Bağlı Sağlık Sorunlarına Yönelik Çözüm Önerileri

• Besin Güvenliği: Tüketilen besinlerin tüketicilere sağlıklı bir şekilde ulaştırılmasını hedefleyen besin
güvenliği ile ilgili işlemleri (besin üretimi sırasında ilaçlama, dağıtımda soğuk zincir vb) içine alan
hizmetlerin uygulanması ve denetlenmesi bu kapsamdadır.

• Toplu Beslenme Sistemleri Denetimi: Teknolojik gelişmeye paralel olarak çalışan kesimin artması
nedeniyle yaygınlaşan toplu beslenme yapılan kurum mutfak ve yemekhanelerinin denetimi de beslenme ile
ilgili plan ve projelerin içinde yer alması gereken hususlardandır. Son zamanlarda artan yemek fabrikaları
denetimi de bu kapsamda ele alınmalıdır.

• Beslenme Hizmetlerinin Bilimsel Esaslara Göre Yapılmasının Sağlanması: Bunun sağlanabilmesi için
beslenme hizmeti verilen kurumlarda uzman kişilerin çalıştırılması ya da çalışanların bu konularda eğitimi
esastır.
Beslenmeye Bağlı Sağlık Sorunlarına Yönelik Çözüm Önerileri

• Toplumun Bilinçlendirilmesi Çalışmaları: Toplumun beslenme konusunda bilinçlendirilmesi için eğitim

programlarının devreye sokulması gerekir. Bu programlar medya için başta olmak üzere, okullarda verilecek
beslenme eğitimleri yanında annelerin eğitimi gibi çeşitli grup eğitimlerinin planlanması ile sürdürülmelidir.
Bunun için de eğitim programlarının hazırlanması ve denetlenmesi gerekir.

• Ulusal Rehberler Oluşturma: Her ülke kendi koşullarına uygun beslenme rehberi hazırlamaktadır.
Türkiye’de de 2000 yılında Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü danışmanlığında Sağlık
Bakanlığı tarafından genel beslenme rehberi hazırlanmıştır.

• Toplum Katılımını Sağlama: Sağlıklı, yeterli ve dengeli beslenmeyi yaygınlaştırmak için yürütülecek
programların başarısı için toplumun katılımı gerekir. 1992 yılında Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma
Konferansında sürdürülebilir kalkınma politikalarının başarısı için toplumun her kesiminin katılımı şarttır
deklerasyonu yapılmıştır.