Ten ebook jest chroniony znakiem wodnym

ebookpoint.pl Kopia dla:

Grzegorz Halec grzegorzhalec@o2.pl G05032289592

grzegorzhalec@o2.pl

1
2
3
Projekt okładki i stron tytułowych Przemysław Spiechowski
Ilustracja na okładce iliart/Shutterstock, wkizz/123RF
Wydawca Adam Filutowski
Koordynator ds. redakcji Adam Kowalski
Redaktor Maria Kasperska
Produkcja Mariola Grzywacka
Dział reklamy: Magdalena Lewocka (magdalena.lewockapwn.pl)
Barbara Czarnecka (barbara.czarneckapwn.pl)
Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś
przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić
nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie
zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl.
Polska Izba Książki
Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Warszawa 2021
eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2021 r., (wyd.
I)
Warszawa 2021
ISBN: 978-83-01-21993-2
DOI: https://doi.org/10.53271/2021.007
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2
tel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 288
Infolinia 801 33 33 88
e-mail: pwn@pwn.com.pl; reklama@pwn.pl
www.pwn.pl
Skład wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Naukowego PWN:
mobisfera.pl

4
Spis treści
Od Autora

Podziękowania

Indeks ważniejszych oznaczeń

1. Pojęcia podstawowe — gęstość, ciśnienie

hydrostatyczne, siła i ciśnienie, jednostki,
energia, moc, praca
Odpowiedzi

Rozwiązania

2. Lepkość, dobór średnicy przepływu, prędkość

cieczy, przecieki i opory
Odpowiedzi

Rozwiązania

3. Siłowniki – prędkość wysuwu, dobór średnicy,

przecieki wewnętrzne, moduł sprężystości
objętościowej, siłowniki specjalne
Odpowiedzi

Rozwiązania

5
4. Pompy. Dobór, sprawność, moc mechaniczna
i hydrauliczna, stała i zmienna wydajność,
umiejscowienie
Odpowiedzi

Rozwiązania

5. Zawory. Zawory sterujące ciśnieniem, zawory

sterujące natężeniem przepływu, łączenie
zaworów dławiących, obliczanie ustawień
zaworów, siły hydrodynamiczne
Odpowiedzi

Rozwiązania

6. Silniki hydrauliczne
Odpowiedzi

Rozwiązania

7. Akcesoria — zbiorniki, chłodnice, filtry,

akumulatory
Odpowiedzi

Rozwiązania

8. Układy
Odpowiedzi

6
Rozwiązania

9. Sprawność układów
Odpowiedzi

Rozwiązania

10. Zadanie projektowe

Zadanie

Rozwiązanie

11. Pneumatyka
Odpowiedzi

Rozwiązania

12. Pneumatyka — układy

Odpowiedzi

Rozwiązania

Wzory

Literatura

7
 Pamięci
Jerzego Guignola Kurka
Wybitnego specjalisty
w dziedzinie przepływu płynów

8
Od Autora

Przekazuję w Państwa ręce nową książkę, zbiór zadań zawierający

zadania z hydrauliki i pneumatyki. Książka oparta jest na wcześniejszym
zbiorze „Hydraulika Siłowa. Zbiór zadań z rozwiązaniami". Nowy zbiór
jest poszerzony o dodatkowe zadania z hydrauliki oraz dwa nowe
rozdziały zawierające zadania z pneumatyki. Każde zadanie
ma odpowiedź oraz rozwiązanie. Adresatami publikacji są studenci
kierunków, których programy studiów przewidują przedmioty związane
z hydrostatyką lub pneumatyką. Książka ma im pomóc zrozumieć
działanie układów hydrauliki siłowej i pneumatyki oraz zachęcić (a nie
zniechęcić) do dalszej nauki i pogłębiania wiedzy w tych fascynujących
dziedzinach. Adresuję ją także do inżynierów, którzy w swojej
codziennej pracy spotkają się z dyscypliną, jaką jest hydraulika siłowa,
i chcieliby przypomnieć sobie jej zasadnicze zagadnienia oraz sposób
prowadzenia podstawowych obliczeń. Książka koncentruje się
na podstawach i jest napisana prostym językiem, co ma na celu
zwiększenie jej przystępności. Podczas pracy w roli nauczyciela
akademickiego zauważyłem, że to problemy w zrozumieniu
podstawowych i – jak by się mogło wydawać – oczywistych zagadnień
często stoją na przeszkodzie w zrozumieniu zasad działania układów
hydrostatycznych lub pneumatycznych. Do każdego zadania
zamieściłem odpowiedź oraz rozwiązanie, które w sposób skrótowy
wyjaśnia tok rozumowania prowadzący do uzyskania wyniku. Ma to
umożliwić indywidualną naukę przy rozwiązywaniu zadań. Ze względu
na formułę oraz objętość książki nie było możliwe pełne opisanie
każdego z zagadnień teoretycznych. Rozwiązania mają być jedynie
podpowiedzią i pomocą w chwili zwątpienia, nie mają jednak na celu
zastąpienia podręcznika teoretycznego. Na końcu książki znajdują się
materiały pomocnicze oraz wzory wykorzystane w zadaniach, razem
z przykładem zadania, w którym dany wzór został użyty. W przypadku

9
trudności z rozwiązaniem któregoś z zadań lub wątpliwości, możliwy
jest kontakt z autorem: hydrostatyka.zadania@gmail.com

10
Podziękowania

Dziękuję wszystkim osobom, które miały wkład w powstanie drugiego

wydania tego zbioru zadań.
W szczególności chciałbym podziękować kolegom z Wydziału
Mechanicznego Politechniki Krakowskiej: Panu prof. dr. inż. Januszowi
Pobędzy, Panu prof. dr. hab. inż. Andrzejowi Sobczykowi oraz Panu dr.
inż. Pawłowi Walczakowi. Za rady dotyczące poszerzenia materiału
zawartego w książce oraz podzielnie się doświadczeniami z pracy
z książką.
Chciałbym również podziękować Panu prof. dr. hab. inż Pawłowi
Śliwińskiemu z Wydziału Mechanicznego Politechniki Gdańskiej oraz
Panu dr. inż. Jerzemu Stojkowi z Wydziału Inżynierii Mechanicznej
i Robotyki Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie za uwagi
dotyczące nowych zadań. A także Pani mgr Paulinie Kulicie za pomoc
w opracowaniu rozdziału 12.
Dziękuję Panu mgr. inż. Łukaszowi Sielickiemu za bezcenne uwagi
dotyczące materiału zawartego w pierwszym wydaniu książki.
Bardzo dziękuję Panu dr. inż. Mirosławowi Wójcikowi oraz firmie
PONAR WADOWICE za udostępnienie materiałów i pomoc
w opracowaniu książki.
Na końcu chciałbym podziękować wydawnictwu PWN, a w
szczególności Panu mgr. Adamowi Filutowskiemu i Pani mgr Marii
Kasperskiej za pomoc w redagowaniu tekstu oraz za profesjonalną
i bardzo sympatyczną współpracę.

11
Indeks ważniejszych oznaczeń

Jednostki
Oznaczenie Wielkość Również
Podstawowe SI
stosowane
A powierzchnia m2 mm2
a przyśpieszenie m2/s
b krytyczny stosunek ciśnień –
B moduł sprężystości objętościowej Pa
c stała – –
wsp. korekcyjny ładowania – –
akumulatora
ciepło właściwe
stała zaworu – –
C przewodność dźwiękowa –
d, D średnica m mm
E energia J
F siła N kN
częstotliwość drgań własnych Hz
g przyśpieszenie ziemskie m/s2
h wysokość m mm
I natężenie prądu elektrycznego A
I moment bezwładności
i przełożenie – –
k wsp. kontrakcji zaworu – –
współczynnik sprężystości
temperaturowy wsp. korekcyjny – –

12
l długość m km, mm
m masa kg
M moment obrotowy Nm
n prędkość obrotowa obr/min
obr/min
prędkość obrotowa wału silnika obr/min
elektr.
prędkość obrotowa wału pompy obr/min
prędkość obrotowa wału silnika obr/min
p ciśnienie Pa bar, kPa, MPa,
PSI
P moc W  kW, KM
ciśnienie atmosferyczne Pa hPa
ciśnienie na wylocie pompy Pa
moc teoretyczna W 
moc wejściowa W 
moc wyjściowa W 
Q natężenie przepływu
r promień m mm, cm
Re liczba Reynoldsa –
s odcinek m
t czas s h
T temperatura K C
u wsp. przenikania ciepła
v prędkość
V objętość l,
objętość robocza pompy
objętość robocza silnika
W praca J
X nastawa wydajności – –
różnica ciśnień Pa
współczynnik filtracji
wsp. rozszerzalności cieplnej 1/K
współczynnik strat miejscowych –

13
sprawność –
sprawność hydromechaniczna –
sprawność teoretyczna –
sprawność objętościowa –
współczynnik strat liniowych
lepkość dynamiczna
gęstość
lepkość kinematyczna m/s2 cSt
prędkość kątowa rad/s
częstość drgań własnych rad/s

14
Częściej stosowane indeksy dolne

a atmosferyczny
abs absolutny (bezwzględny)
ak akumulatora
c całkowity
e elektryczny
h hydrauliczny
hm hydromechaniczny
L przecieku
m silnika hydraulicznego, mechaniczny
max wartość maksymalna
min wartość minimalna
n wartość nominalna
o oleju
p pompy
pm pompa-silnik
s siłownika
sr średnie
str straty
t zbiornika, tarcia
th teoretyczny
v objętościowy
we wejściowy
wy wyjściowy
z zaworu
zb zaworu bezpieczeństwa
zp zaworu przelewowego

Przykład:
– teoretyczne natężenie przepływu z pompy
– sprawność objętościowa silnika hydraulicznego

15
 1
Pojęcia podstawowe — gęstość,
ciśnienie hydrostatyczne, siła
i ciśnienie, jednostki, energia, moc,
praca

1.1. Na rysunku 1.1 przedstawiono trzy zbiorniki wypełnione tym

samym olejem do podanej wysokości. Zbiorniki te są odkryte, a na
powierzchnię oleju działa ciśnienie atmosferyczne hPa.
Temperatura powietrza wynosi C. Wymiary zbiorników (w metrach)
zostały przedstawione na rysunku. W którym zbiorniku ciśnienie cieczy
przy dnie będzie najwyższe?

16
 Rys. 1.1.

1.2. Oblicz ciśnienie względne panujące na dnie zbiorników (rys. 1.1a, b

i c), jeżeli wypełnione są odpowiednio wodą ( ,
m), olejem ( , m), benzyną (
, m).

1.3. Oblicz wysokość słupa wody (o gęstości )

w zbiorniku przedstawionym na rysunku 1.2.
Zbiornik jest szczelnie zamknięty od góry. Ponad powierzchnią cieczy
w zbiorniku znajduje się próżnia. Natomiast jego dolna część jest
otwarta i zanurzona w cieczy, która ma bezpośredni kontakt z atmosferą
(pod ciśnieniem hPa).

1.4. Na rysunku 1.3 przedstawiono zbiornik oleju, do którego

są przyłączone dwie pompy. Ze względu na brak miejsca jedną z pomp
umieszczono ponad zbiornikiem. Oblicz (względne oraz bezwzględne)
ciśnienia hydrostatyczne oleju u wlotu do obu pomp. Pomiń opory
przepływu w rurach prowadzących do pomp. Szczegółowe dane: gęstość
oleju , ciśnienie atm. hPa, wymiary:
m, m, m, lepkość oleju cSt.

17
Rys. 1.2.

18
 Rys. 1.3.

1.5. Właściciel motocykla posiada manometr wyskalowany w MPa.

W instrukcji obsługi motocykla podano, że tylne koło tego pojazdu
powinno być napompowane do ciśnienia bar. Jaką wartość
wskaże manometr przy właściwym ciśnieniu powietrza w tylnym kole?

1.6. Przelicz podane wielkości na odpowiadające im wartości w Pa, m,

, ,m , :
bar, l, mm, , ,
, , .

1.7. Na rysunku 1.4 przedstawiono dwa siłowniki hydrauliczne. Dolne

komory obu siłowników są wypełnione olejem i połączone ze sobą
przewodem hydraulicznym. Dzięki temu olej może pomiędzy nimi
swobodnie przepływać. Siłowniki są obciążone ładunkami o masach
kg i kg. Średnice tłoków wynoszą
odpowiednio mm oraz mm. Ciśnienie atmosferyczne
hPa. Tłoki siłowników pozostają w spoczynku. Pomiń straty
(przecieki, tarcie).
W którym siłowniku będzie wyższe ciśnienie?

19
 Rys. 1.4.

1.8. Na rysunku 1.5 przedstawiono siłowniki hydrauliczne z różnie

ukształtowanymi tłokami. Ciśnienie oleju we wszystkich siłownikach
jest identyczne. Tłoki pozostają w spoczynku i są obciążone siłami F.
Która z sił F ma największą wartość? Wymiary: mm,
mm, mm, mm, mm, mm, mm.

Rys. 1.5.

1.9. Zbiornik oleju pewnego systemu hydraulicznego ma kształt

prostopadłościanu o wymiarach podstawy oraz wysokości
60 cm. Przed uruchomieniem systemu zbiornik należy napełnić olejem
o gęstości i lepkości cSt do wysokości
mm (od dna zbiornika). Ciśnienie atmosferyczne hPa.
a) Oblicz potrzebną objętość oleju w litrach.
b) Oblicz masę oleju, który znajdzie się w zbiorniku.

20
1.10. Siłownik hydrauliczny przedstawiony na rys. 1.6a ma unieść
ciężar o masie kg z jednostajną prędkością
na wysokość m.
Ciśnienie bar, ciśnienie (względne).

Rys. 1.6.

a) Oblicz moc potrzebną do wykonania tej operacji (pomijając straty).

b) Jaką pracę wykona siłownik przy uniesieniu ciężaru na wysokość h?

1.11. Silnik hydrauliczny jest sprzężony z bębnem wciągarki używanej

do wciągania ładunku o masie kg z jednostajną prędkością
(rys. 1.6b).
a) Jaką moc musi oddawać silnik hydrauliczny (pomijając straty), aby
unieść ładunek z taką prędkością? Średnica bębna wciągarki
mm, moment bezwładności bębna ,
ciśnienie oleju w układzie bar.
b) Ile energii należy zużyć, aby unieść ładunek cztery razy na wysokość
m?

1.12. Na rysunku 1.7 przedstawiono uproszczony schemat hydrauliczny

łuparki do drewna. Mechanizm działania łuparki polega na wysuwaniu
tłoczyska siłownika hydraulicznego, które dociska drewno do ostrza.
W zależności od kształtu ostrza klocek drewna pęka na dwie lub więcej
części.

21
 Rys. 1.7.

a) Jaka musi być minimalna moc silnika elektrycznego (pomijając

wszelkie straty), aby drewno było łupane z naciskiem równym
maks. 1,2 t, na odcinku mm, w czasie s? Założenia
dotyczące układu hydraulicznego: ciśnienie oleju bar,
jeden siłownik o średnicy roboczej mm, lepkość oleju
cSt.
b) Oblicz potrzebną minimalną moc wejściową, gdy sprawność
całkowita układu wynosi 70%.

22
Odpowiedzi
1.1. Ciśnienia są jednakowe

1.2 . kPa, kPa, kPa

1.3. m

1.4. kPa, kPa

1.5. 0,25 MPa

1.6. MPa, , , ,
, , m,

1.7. Jednakowe

1.8. Jednakowe

1.9 .a) l; b) kg

1.10 .a) W; b) J

1.11. Tak jak w zad. 1.12

1.12. a) 588 W; b) 840 W

23
Rozwiązania
1.1. Ciśnienie hydrostatyczne p jest wywołane naciskiem słupa cieczy.
Ciśnienie to jest zależne od wysokości słupa cieczy h nad wybranym
punktem, gęstości cieczy i przyspieszenia ziemskiego g
oddziałującego na ciecz (grawitacji).

Jak widać, przy jednakowej gęstości cieczy we wszystkich zbiornikach

ciśnienie hydrostatyczne na dnie zbiornika zależy jedynie od wysokości
słupa tej cieczy. Nie zależy ono od ilości (objętości) cieczy znajdującej
się ponad dnem zbiornika ani od kształtu zbiornika (wielkości
powierzchni lustra cieczy, powierzchni dna).

1.2. Wysokość h jest jednakowa we wszystkich trzech przypadkach, tak

samo jak przyspieszenie ziemskie . Zmienia się jedynie gęstość cieczy.
Korzystając ze wzoru użytego w zad. 1.1, obliczamy kolejno:

Są to ciśnienia względne, a więc mierzone względem ciśnienia otoczenia

(w tym przypadku ciśnienia atmosferycznego, które przyjmujemy jako

24
równe zeru). W obliczeniach układów hydraulicznych najczęściej
przyjmujemy ciśnienie atmosferyczne równe zeru.
By obliczyć ciśnienie bezwzględne (względem próżni), należałoby
dodać do wyników wartość ciśnienia atmosferycznego oddziałującego
na powierzchnię cieczy.

1.3. W poprzednich zadaniach zbiorniki były odkryte. Na powierzchnię

cieczy w zbiorniku oddziaływało ciśnienie atmosferyczne powietrza.
W tym przypadku zbiornik jest szczelnie zamknięty od góry,
a przestrzeń nad powierzchnią cieczy wypełnia próżnia. Wiemy,
że panujące tam ciśnienie bezwzględne wynosi zero, natomiast
bezwzględne ciśnienie atmosferyczne na zewnątrz zbiornika 1013 hPa.
Zbiornik jest od spodu otwarty i płytko zanurzony w cieczy (patrz
rys. 1.2). Ciecz ze zbiornika nie wypływa, lecz tworzy słup o pewnej
wysokości h. Dzieje się tak, ponieważ ciśnienie atmosferyczne
oddziałuje na powierzchnię cieczy otaczającą podstawę zbiornika
i „wciska” ciecz do zbiornika przez otwarte dno. Tak samo jak popijane
przez słomkę napoje.
Ciśnienie wewnątrz zbiornika (próżnia) ma względem ciśnienia
atmosferycznego wartość ujemną równą hPa (ciśnienie
względne), dlatego nazywane jest podciśnieniem.
Naszym zadaniem jest znalezienie wysokości słupa cieczy h (odległości
pomiędzy powierzchnią cieczy wewnątrz zbiornika a powierzchnią
cieczy otaczającej zbiornik).
Wiemy już, że ciśnienie hydrostatyczne zależy między innymi
od wysokości słupa cieczy. W tym przypadku znamy ciśnienie
hydrostatyczne p u wlotu do zbiornika (musi być ono równe ciśnieniu
atmosferycznemu) oraz na powierzchni cieczy wewnątrz zbiornika
(wynosi zero).
Korzystając ze wzoru z zad. 1.1, obliczamy wysokość słupa cieczy:

25
Warto zapamiętać!

Ciśnienie atmosferyczne (podciśnienie w zbiorniku) jest w stanie

wytworzyć słup wody o wysokości ok. 10 m. Oznacza to,
że wytwarzając próżnię, można zassać wodę (np. ze studni) właśnie
do wysokości 10 m. Przy większych różnicach poziomów konieczne
są inne rozwiązania.

1.4. Ciśnienia u wlotów do obu pomp zależą od ich położenia względem

powierzchni oleju w zbiorniku. Ten poziom przyjmujemy jako poziom
zerowy (obliczamy ciśnienie względne). Im niżej pod powierzchnią
znajdzie się pompa, tym wyższe ciśnienie, wysokość słupa cieczy będzie
rosnąć. Odwrotnie, im wyższe położenie pompy, tym ciśnienie będzie
niższe, ponieważ wysokość słupa cieczy maleje. Ponad powierzchnią
zbiornika ma wartość ujemną (względem ciśnienia atmosferycznego).
Korzystając z danych przedstawionych na rysunku 1.3, obliczamy
te odległości dla obu pomp:

Ciśnienie hydrostatyczne powstałe na skutek oddziaływania słupa

cieczy:

26
Ciśnienia bezwzględne (absolutne) u wlotu do obu pomp to suma
ciśnienia atmosferycznego oddziałującego na olej w zbiorniku oraz
ciśnienia hydrostatycznego (odpowiednio oraz ) powstałego
na skutek różnicy poziomów pomiędzy powierzchnią oleju a pompami:

Ciśnienie panujące u wlotu do pompy jest mniejsze od ciśnienia

atmosferycznego. Wiele pomp ma określone minimalne ciśnienie oleju
u wlotu, np. 0,8 bar. W tym przypadku ciśnienie byłoby za niskie, nawet
przy zerowych stratach ciśnienia powodowanych przez przepływ oleju.
Najprawdopodobniej doprowadziłoby to do kawitacji i zniszczenia
pompy. W rzeczywistości należy wziąć pod uwagę również spadki
ciśnienia oleju w przewodzie ssawnym pompy, co dodatkowo pogarsza
sytuację.

Warto zapamiętać!

Niewłaściwe położenie pompy względem zbiornika może spowodować

poważne konsekwencje w funkcjonowaniu układu.

1.5. Ciśnienie 2,5 bar, wyrażone w MPa będzie w przybliżeniu równe:

0,25 MPa.

1.6. Dane obliczeniowe bardzo często nie są podane w jednostkach

podstawowych układu SI. Dlatego należy być ostrożnym i zawsze

27
sprawdzać, czy wartość użyta do obliczeń jest podana we właściwych
jednostkach.

Ciśnienie:
Bar nie należy do jednostek SI, ale jest powszechnie stosowany
w katalogach komponentów hydrauliki siłowej, obliczeniach i na
manometrach.

Warto zapamiętać!

1 bar ≈ 100 kPa

Prędkość:
Ponieważ jesteśmy przyzwyczajeni do określania prędkości w ,
prędkość podana w tych jednostkach jest dla nas łatwiejsza
do wyobrażenia. Należy jednak pamiętać o właściwych jednostkach
użytych w obliczeniach.

Warto zapamiętać!

28
10 km/h ≈ 3 m/s

Natężenie przepływu:
Natężenie przepływu najczęściej podaje się w litrach na minutę (
), a nie w metrach sześciennych na sekundę ( ). Podobnie jak
w poprzednich przykładach należy pamiętać, aby nie stosować tych
wartości bezmyślnie.

1.7. Ponieważ siłowniki pozostają w spoczynku, a ich komory robocze

są ze sobą połączone, ciśnienie w nich musi mieć jednakową wartość.

1.8. Ponieważ średnice siłowników i ciśnienia oleju p są jednakowe,

również siły F są jednakowe. Kształt tłoka nie ma znaczenia, liczy się
jedynie powierzchnia robocza jego przekroju A.

Kształt tłoka 1 może sprawiać wrażenie, że wartość siły jest inna

od wartości siły . Ciśnienie oddziałuje na tłok prostopadle do jego
ścianek, a więc w tym przypadku nie pionowo i w górę (w kierunku
działania siły), lecz pod kątem, do wnętrza tłoka (rys. 1.8). Jednak
po obliczeniu powierzchni stożka i składowej działającej prostopadle
w kierunku ruchu otrzymamy siłę równą sile .

29
Rys. 1.8.

30
 Rys. 1.9.

Podobnie w przypadku tłoka 3. Tu olej znajduje się wewnątrz tłoka

i oddziałuje na jego dno w kierunku przeciwnym do siły . Jednak olej
pod tłokiem oddziałuje na jednakową powierzchnię z takim samym
ciśnieniem i przeciwnym zwrotem (rys. 1.9). Przez co, również w tym
przypadku (jak też w pozostałych), kształt tłoka nie zmienia wartości
siły .

1.9. a) Objętość oleju będzie równa objętości części zbiornika

wypełnionej przez olej. Jej wymiary to cm. Dlatego
objętość oleju jest równa 112,5 l.
b) Znając gęstość oleju i jego objętość, obliczamy masę oleju
w zbiorniku.

31
1.10. a) Moc to prędkość wykonywania pracy. Podczas unoszenia
ładunku pracę wykonuje siła równa ciężarowi ładunku (pomijamy straty
i zakładamy stałą wartość siły).

Taką moc musi dostarczyć układ hydrauliczny do ładunku, aby

go unieść. Szczegóły budowy układu nie mają wpływu na moc
niezbędną do uniesienia ładunku. Zależy ona od samego ładunku
i parametrów jego podnoszenia. Natomiast moc dostarczona do układu
hydraulicznego zależy już od jego budowy i generowanych w nim strat.
b) Praca wykonana przy podnoszeniu ładunku z siłą F na wysokość h:

1.11. a) W tym przypadku mamy do czynienia z ruchem obrotowym.

Praca wykonywana jest przez moment obrotowy dostarczany przez
silnik hydrauliczny. Wielkość momentu zależy od siły i ramienia,
na jakim ta siła oddziałuje na wał silnika (promień bębna wciągarki r).

32
Praca jest wykonywana z prędkością kątową równą prędkości kątowej
wału silnika hydraulicznego i bębna wciągarki. Istnieje związek
pomiędzy prędkością kątową wciągarki a prędkością liniową, z jaką
wciągana jest lina.

Korzystamy ze wzoru na moc w ruchu obrotowym jednostajnym:

b) Energia zużyta przy podniesieniu ładunku będzie równa energii

potencjalnej, jaką nabędzie ładunek.

Ponieważ masa ładunku, wysokość i prędkość podnoszenia

są identyczne jak w zad. 1.10, również niezbędna moc oraz wykonana
praca muszą odpowiadać tym obliczonym w zad. 1.10 (pomijamy
wszelkie straty). -

1.12. By wyznaczyć moc , którą silnik elektryczny dostarczy

do układu, musimy poznać moc dostarczaną przez układ
do obciążenia oraz straty powstałe po drodze (patrz rys. 1.10). Układ nie
może pobrać mocy większej od swojego zapotrzebowania.
Dlatego przy wstępnym określeniu zapotrzebowania na moc i założeniu
zerowych strat w układzie hydraulicznym szczegóły budowy i wielkości
elementów układu hydraulicznego nie mają znaczenia. To obciążenie
układu i moc dostarczana przez układ do tego obciążenia determinują
moc dostarczaną do układu. Moc dostarczana do układu nie znika.

33
Przybiera jedynie inną postać i jest przenoszona przez układ lub tracona
na skutek strat w poszczególnych elementach układu (rys. 1.11).

Rys. 1.10.

Moc wejściowa dostarczana jest do układu w formie energii

elektrycznej:
– to moc elektryczna dostarczana do silnika elektrycznego;
– pomiędzy silnikiem a pompą znajduje się wał, który przekazuje moc
mechaniczną od silnika do pompy;
– pompa przekształca energię mechaniczną w energię hydrauliczną; moc
z pompy dostarczana jest do siłownika właśnie w postaci mocy
hydraulicznej ;
– w siłowniku energia hydrauliczna jest zamieniana z powrotem
w energię mechaniczną .
Moc wyjściowa z układu to moc mechaniczna siłownika . Jeżeli
zakładamy brak strat, jest ona równa mocy wejściowej .

Rys. 1.11.

34
Załóżmy, że układ przesuwa pewien element z mocą równą 5 kW, a moc
tracona w układzie hydraulicznym to 1 kW. Napędzanie układu (pompy)
silnikiem elektrycznym o mocy 2 kW nie zda egzaminu, ponieważ
obciążenie tego silnika będzie za duże. Natomiast użycie silnika
elektrycznego o mocy 15 kW nie oznacza, że taką moc będzie
on oddawał do układu. Odda dokładnie tyle, ile będzie potrzebował nasz
układ ( ). Czyli taki silnik byłby przewymiarowany dla
naszego układu i jego użycie byłoby nieekonomiczne, ponieważ odda
jedynie małą część swojej mocy nominalnej.
a)Jak wspomniano, przy założeniu zerowych strat w układzie
hydraulicznym moc wejściowa do układu będzie równa mocy
wyjściowej . Dlatego szczegóły budowy układu hydraulicznego nie
są konieczne do jej wyznaczenia. Moc będzie jedynie zmieniać swą
postać, natomiast jej wartość pozostanie stała.

Poszukiwana moc silnika elektrycznego musi być co najmniej równa

mocy mechanicznej potrzebnej do rozłupania drewna przy podanych
w zadaniu założeniach. Możemy ją łatwo obliczyć, znając siłę F
i prędkość v, z jaką rozłupywane będzie drewno:
, siła F jest równa sile ciężkości, która działałaby
na ładunek o masie :
Po podstawieniu do wzoru:

b) Sprawność układu równa 0,7 oznacza, że tylko 70% mocy pobieranej

przez układ hydrauliczny z silnika elektrycznego jest dostarczana
do ładunku jako moc . Brakująca część, a więc 30% jest tracona
bezpowrotnie w układzie na skutek strat.
A zatem do układu należy dostarczyć odpowiednio wyższą moc, aby
sam układ zadziałał na łupany klocek z odpowiednią mocą. Przy
sprawności układu na poziomie 70%:

35
Warto zapamiętać!

Właśnie sprawność układu równą 0,7 można przyjąć do wstępnych,

przybliżonych obliczeń mocy układu. Wielkość ta musi być oczywiście
zweryfikowana w toku późniejszych obliczeń.

36
 2
Lepkość, dobór średnicy przepływu,
prędkość cieczy, przecieki i opory

2.1. Pompa hydrauliczna wymaga oleju klasy ISO VG 46.

Do napełnienia układu dostarczono olej, o którym wiadomo, że jego
gęstość wynosi 860 , a lepkość dynamiczna w temp. 40 C jest
równa 0,04 . Czy układ można napełnić tym olejem?

2.2. Na rysunku 2.1 przedstawiono wykres lepkości dwóch olejów

hydraulicznych w zależności od ich temperatury (podziałka
logarytmiczna).
a) Która z cieczy charakteryzuje się wyższym wskaźnikiem lepkości VI?
b) Która z cieczy powinna zostać wybrana do pracy w układzie
hydraulicznym, w którym temperatura oleju zmienia się od 0 do 60
C?

37
 Rys. 2.1.

2.3. Dwa jednakowe układy hydrauliczne zostaną wkrótce wysłane

do klientów. Jeden z nich będzie pracował w hali produkcyjnej w Polsce,
drugi natomiast zostanie wysłany do odbiorcy, który umieści go na
pokładzie statku pływającego po Morzu Barentsa. Oba układy będą
uruchamiane sporadycznie, na krótki czas. Czy ze względu
na jednakową budowę układów należy je również napełnić jednakowym
typem oleju?

2.4. Przedni amortyzator motocykla został napełniony olejem

klasy 15W. Producent zaleca olej klasy 5W. Jak taka zmiana wpłynie
na tłumienie amortyzatora?

2.5. Dwa oleje hydrauliczne klasy ISO VG150 zostały przebadane

w laboratorium. W jednym z badań określono lepkość kinematyczną
w zależności od temperatury oleju (w temp. C, 40 C i 100 C).
Uzyskano wyniki dla oleju A: 37000 cSt, 150 cSt, 15 cSt, dla oleju B:
11000 cSt, 150 cSt, 20 cSt. Który z olejów ma wyższy wskaźnik
lepkości VI?

38
2.6. Pompa tłoczy olej z . Olej przepływa z takim
natężeniem przez przewód o średnicy wewnętrznej mm. Oblicz
prędkość przepływu.

2.7. Olej przepływa przez rurociąg, którego średnica wewnętrzna

zmniejsza się z 30 mm do 15 mm.
a) Jak zmieni się prędkość przepływu oleju po zmianie średnicy
rurociągu?
b) Jak zmieni się natężenie przepływu oleju po zmianie średnicy
rurociągu?

2.8. W układzie hydraulicznym (rys. 2.2) zastosowano 3 różne średnice

przewodów mm, mm, mm. Pompa dostarcza
olej z natężeniem przepływu . Zakładamy, że w układzie
nie występują straty, a zawór przelewowy pozostaje zamknięty.
a) Oblicz natężenie przepływu w poszczególnych liniach a, b oraz c.
b) Którą ze średnic należy zastosować odpowiednio: w linii ssawnej (a),
ciśnieniowej (b), zlewowej (c)?

Rys. 2.2.

2.9. Na rysunku 2.3 przedstawiono schemat układu hydraulicznego.

Dobierz odpowiednie średnice przewodów. Prędkość cieczy
w przewodzie ssawnym nie powinna przekraczać 1,9 ,

39
w przewodzie tłocznym 4 , a w przewodzie zlewowym 2 .
Pompa dostarcza olej z natężeniem przepływu .
Powierzchnie robocze siłownika: , . Zawór
przelewowy pozostaje zamknięty w czasie ruchu siłownika. Układ
napełniony został olejem klasy ISO VG46 i pracuje w temperaturze 46
C.

Rys. 2.3.

2.10. Dobierz średnice przewodów w układzie przedstawionym

w zad. 2.9, korzystając z załącznika 1.

2.11. Silnik pracujący w układzie przedstawionym w zad. 2.8 jest

połączony z układem za pomocą węży hydraulicznych. Dobierz ich
średnicę, tak aby prędkość przepływu w linii ciśnieniowej wynosiła nie
więcej niż , a w linii zlewowej . Do doboru
średnicy użyj nomogramu znajdującego się w załączniku 2.

2.12. Olej o temperaturze 40 C przepływa przez przewód hydrauliczny

o średnicy wewnętrznej mm, z prędkością . Gęstość
oleju wynosi , a lepkość kinematyczna
.
a) Oblicz liczbę Reynoldsa dla tego przepływu.
b) Do jakiej klasy lepkościowej należy olej (według klasy ISO VG)?

40
2.13. Olej hydrauliczny przepływa przez przewód o średnicy
wewnętrznej mm z natężeniem przepływu .
Gęstość oleju wynosi . Po upływie czasu t, pomimo
zachowania stałego natężenia przepływu, liczba Reynoldsa dla tego
przepływu zmieniła swoją wartość z do .
a) Oblicz lepkość kinematyczną oleju dla początkowej i końcowej
wartości liczby Reynoldsa.
b) W jaki sposób zmieniła się temperatura oleju?
c) Czy liczba Reynoldsa byłaby wyższa, czy niższa dla przepływu
oleju o wyższym wskaźniku lepkości VI przy zachowaniu
pozostałych warunków przepływu ( , , ).

2.14. Który z przepływów przedstawionych w zad. 2.13 jest burzliwy

(turbulentny)? Przy jakiej wartości lepkości kinematycznej oleju
przepływ przestaje być laminarny?

2.15. Olej przepływa przez płaską szczelinę pomiędzy dwiema płytami

(rys. 2.4). Wysokość szczeliny m. Wymiary górnej, mniejszej
płyty to mm (szerokość), mm (długość, w kierunku
przecieku). Przepływający olej charakteryzuje się lepkością cSt
oraz gęstością . Ciśnienia przed i za szczeliną wynoszą
odpowiednio MPa oraz kPa.
a) Oblicz natężenie przepływu przecieku , w sytuacji gdy płyty nie
poruszają się względem siebie, .
b) Oblicz natężenie przepływu przecieku , w sytuacji gdy płyty
poruszają się względem siebie z prędkością (rys. 2.4).
c) Oblicz natężenie przepływu przecieku , w sytuacji gdy płyty
poruszają się względem siebie z prędkością
(w kierunku przecieku, ale z przeciwnym zwrotem).

41
 Rys. 2.4.

2.16. Oblicz wartość siły działającej w kierunku prędkości , która

wytworzy się pomiędzy dwiema płytami przedstawionymi na rys. 2.4.
Przez szczelinę pomiędzy płytami, podobnie jak w zad. 2.15, przepływa
olej. Dane: mm, m, mm, ,
, MPa, kPa. Wykonaj obliczenia dla
dwóch przypadków.
a) Płyty pozostają nieruchome względem siebie.
b) Płyta górna porusza się względem dolnej zgodnie z kierunkiem
przecieku, z prędkością .

2.17. Olej przepływa przez kolanko o kącie gięcia 90 C. Współczynnik

strat miejscowych w tym łączniku można znaleźć w załączniku 3.
Średnica przepływu mm, olej przepływa z natężeniem
, lepkość kinematyczna oleju cSt, gęstość oleju
. Oblicz miejscowy spadek ciśnienia.

2.18. Pompa hydrauliczna wypompowuje ciecz o lepkości

kinematycznej = 30 cSt pionowym przewodem do otwartego zbiornika
(rys. 2.5). Odległość między manometrem a powierzchnią cieczy
w górnym zbiorniku wynosi m. Gęstość cieczy .
Przewód ma średnicę mm. Pomiń straty, oprócz liniowych strat
przepływu w przewodzie.
a) Oblicz ciśnienie , w sytuacji gdy pompa nie pracuje – ciecz
w przewodzie się nie porusza.
b) Oblicz ciśnienie po uruchomieniu pompy, biorąc pod uwagę
jedynie liniowe straty przepływu .

42
 Rys. 2.5.

2.19. Oblicz straty ciśnienia spowodowane oporami przepływu na metr

długości przewodu [ ] dla dwóch przypadków przepływu
przedstawionych w zad. 2.13.

2.20. W układzie hydraulicznym pracuje pompa o stałej wydajności

, która tłoczy olej do silnika hydraulicznego. Pomiędzy
pompą a silnikiem znajduje się przewód o długości 100 m. Silnik
wymaga ciśnienia na wlocie MPa, a maksymalne ciśnienie
pracy pompy (ciśnienie otwarcia zaworu bezpieczeństwa)

43
 MPa. Po ustaleniu się temperatury w układzie lepkość oleju cSt,
a jego gęstość .
a) Oblicz średnicę wewnętrzną przewodu między pompą a silnikiem
hydraulicznym, która została dobrana, tak aby prędkość cieczy nie
przekraczała 5 .
b) Oblicz spadek ciśnienia w przewodzie spowodowany liniowymi
stratami przepływu po ustabilizowaniu się temperatury układu.
c) Oblicz spadek ciśnienia w przewodzie spowodowany liniowymi
stratami przepływu w temperaturze rozruchu układu, gdy lepkość
cieczy cSt.

2.21. Był piękny bezwietrzny dzień, świeciło słońce, temperatura

powietrza wynosiła 20 C, ciśnienie powietrza kPa, a jego
gęstość . Rowerzysta wsiadł na rower i przez chwilę
zastanawiał się, dokąd pojechać. Jaka była maksymalna wartość
ciśnienia powietrza, które działało na jego twarz w tym momencie?
Po paru ruchach pedałami pędził już z prędkością 90 (było
z górki). Jaka była maksymalna wartość ciśnienia powietrza
oddziałującego na jego twarz podczas jazdy? (Zakładamy, że rowerzysta
patrzył przed siebie).

2.22. Korzystając z równania Bernoulliego, oblicz jeszcze raz ciśnienie

na manometrze podczas przepływu cieczy opisanego w zad. 2.18.
Weź pod uwagę liniowe straty przepływu, prędkość przepływu oraz
ciśnienie dynamiczne i hydrostatyczne. By ułatwić sobie zadanie, jako
drugi z punktów obliczeniowych można przyjąć powierzchnię górnego
zbiornika, do którego pompowana jest ciecz.

2.23 Siłownik hydrauliczny jednostronnego działania o średnicy tłoka d

został połączony z zaworem rozdzielającym dwiema rurami stalowymi
(obie o grubości ścianek z). Rury połączono ze sobą złączką prostą
ZP20L (dane katalogowe złączki: Załącznik 5). Zadaniem siłownika jest
uniesienie masy m z prędkością . Prędkość oleju przepływającego
pomiędzy zaworem a siłownikiem nie powinna przekroczyć . Czy
połączenie zaworu z siłownikiem zostało odpowiednio dobrane? Dane: z
= 1 mm, d = 100 mm, m/s, = 5 m/s, m = 20 t. Pomiń straty,
zakładana temperatura oleju T = 41 C

44
2.24 Określ optymalną oraz dopuszczalną lepkość oleju użytego
w układzie składającym się z następujących komponentów będących
w ofercie firmy PONAR:
– pompa łopatkowa V3/12 (nominalne ciśnienie pracy 8 MPa),
– rozdzielacz proporcjonalny USAB6,
– proporcjonalny regulator przepływu WDUD6,
– zawór przelewowy UZPR6,
– silnik hydrauliczny MM.
Wybrane fragmenty kart katalogowych wymienionych komponentów
znajdują się w załączniku 6.

2.25. Siłownik hydrauliczny dźwigu samochodowego jest

zabezpieczony od strony tłoka zamkiem hydraulicznym, natomiast
od strony tłoczyskowej przepływ jest otwarty. W godzinach porannych,
gdy temperatura wynosiła 10 C, operator wysunął tłoczysko siłownika
o s = 800 mm i pozostawił dźwig na parkingu. O godzinie 12 słońce
ogrzało równomiernie siłownik i znajdujący się w nim olej
do temperatury 46 C. Czy położenie tłoczyska zmieni się w tym czasie?
Dane: średnica tłoka siłownika D = 200 mm, średnica tłoczyska d = 150
mm, gęstość oleju = 860 kg/m , współczynnik rozszerzalności
cieplnej objętościowej oleju 1/K.

45
Odpowiedzi
2.1. Można

2.2. Patrz rozwiązania

2.3. Nie

2.4. Zwiększy się

2.5. B

2.6. 4,2

2.7.

2.8. a) jednakowe; b) , ,

2.9. mm, mm, , mm

2.10. Patrz rozwiązania

2.11. Patrz rozwiązania

2.12. a) ; b) VG68

2.13. a) cSt, cSt; b) temperatura wzrosła; c)

niższa

2.14. Patrz rozwiązania

2.15. a) ; b) ; c)

2.16. a) N; b) N

2.17. kPa

46
2.18. a) kPa; b) kPa

2.19. 8,7 ( ), 15,4 ( )

2.20. a) mm; b) MPa; c) MPa

2.21. kPa, Pa

2.22. kPa

2.23. Nie

2.24. Optymalna: 37 cSt, dopuszczalna: 25–75 cSt

2.25. = 20 mm

47
Rozwiązania
2.1. Klasyfikacja lepkościowa olejów hydraulicznych według normy
ISO określa przedział ich lepkości kinematycznej w temperaturze 40 C.
ISO VG46 oznacza olej, którego lepkość w temperaturze (oleju) 40 C
wynosi w przybliżeniu 46 (cSt). Dokładnie lepkość oleju klasy
ISO VG46 musi zawierać się w przedziale 41,4–50,6 , a klasy
ISO VG32 w przedziale 28,8–35,2 itd.
Popularnie stosowaną jednostką lepkości kinematycznej jest centystokes
(cSt), .
Związek lepkości kinematycznej oraz lepkości dynamicznej cieczy:
, jednostka lepkości kinematycznej:

Po wstawieniu naszych danych:

Lepkość oleju zawiera się w odpowiednim przedziale.

Warto zapamiętać!

18pt –ISO VGxx to lepkość kinematyczna xx w temp. 40 C;

– cSt = ;
– Czym się różni gęstość od lepkości? Gęstość określa, ile waży
butelka oleju, a lepkość – jak szybko olej wypływa z tej butelki.

48
2.2. Wskaźnik lepkości VI (ang. viscosity index) określa zmianę lepkości
oleju przy zmianie jego temperatury. Im wyższa wartość wskaźnika
lepkości, tym mniejsze różnice lepkości oleju w różnych temperaturach.
a) Pochylenie prostej 1 (rys. 2.6) jest mniejsze od pochylenia prostej 2,
świadczy to o wyższym wskaźniku lepkości oleju 1. b) Porównanie
lepkości obu olejów w tym samym zakresie temperatur pozwoli
na dobranie odpowiedniego oleju. Ponieważ olej w układzie
hydraulicznym podlega dużym wahaniom temperatury, idealny byłby
olej niewrażliwy na takie zmiany. Im wyższy wskaźnik lepkości VI, tym
te zmiany są mniejsze. A tym samym układ będzie pracował
z odpowiednią lepkością oleju w szerszym zakresie temperatur. Oba
oleje mają tę samą lepkość w temp. 40 C. W niższych temperaturach
lepkość oleju 2 jest większa niż oleju 1.

Rys. 2.6.

2.3. Ciecz hydrauliczna jest jednym z komponentów całego układu.

Oleju nie można dobierać przypadkowo i nalewać do zbiornika
z pierwszej lepszej beczki. Tak jak nie kupuje się przypadkowej pompy
i nie umieszcza w układzie zaworu, dlatego że akurat był w promocji.
W hali produkcyjnej temperatura otoczenia jest stała. Dlatego olej
pracujący w pierwszym układzie nie musi mieć wysokiego wskaźnika

49
lepkości VI. Jego temperatura podlega małym wahaniom, jeśli nie
nagrzewa się zbytnio podczas pracy.
Drugi z układów, wysłany w bardzo zimne rejony Ziemi, pracuje
w środowisku zupełnie odmiennym. Ze względu na bardzo niskie
temperatury zewnętrzne oraz sporadyczne używanie układu należy
zastanowić się nie tylko nad wartością VI, ale także klasą ISO VG oleju.
W temperaturach rzędu C olej klasy VG46, nawet przy wysokim
wskaźniku lepkości VI, może nie zapewnić wymaganej przez układ
lepkości. Zastosowanie oleju niższej klasy, np. VG10, ułatwi rozruch
układu i zapewni odpowiednią lepkość cieczy w czasie jego okresowej
pracy.
Należy określić rzeczywisty zakres temperatur pracy oleju (do jakiej
temperatury ciecz robocza zostanie nagrzana w czasie pracy?) i na tej
podstawie dobrać olej, który będzie miał lepkość wymaganą przez
układ. Dobiera się odpowiednią klasę lepkościową oraz wskaźnik
lepkości oleju.

2.4. Olej klasy 15W ma większą lepkość kinematyczną niż olej 5W.
Większa lepkość spowoduje większe straty podczas przepływu,
co zwiększy siłę tłumienia, szczególnie przy mniejszych prędkościach
ruchu amortyzatora – przy mniejszej prędkości przepływu lepkość
ma większy wpływ na jego opory.

2.5. Oba oleje charakteryzują się odpowiednią lepkością (150 cSt)

w temperaturze 40 C, a więc spełniają wymagania klasy ISO VG150.
Różnice zaczynają się po zmianie temperatury. Zmiana lepkości oleju B
po zmianie temperatury jest mniejsza niż oleju A. Olej B ma wyższy
wskaźnik lepkości niż olej A (olej B ma , olej A ma
).

2.6. Średnia prędkość cieczy w przewodzie zależy od przekroju

powierzchni przepływu przewodu A oraz natężenia przepływu cieczy Q.
Natężenie przepływu przez przewód jest równe natężeniu przepływu
oleju wypływającego z pompy

50
prędkość cieczy:

zgodność jednostek:

2.7. Przepływ przez przewód jest stały – mimo zmiany przekroju

przepływu z na , ilość oleju przepływającego przez przewód
pozostaje stała w czasie . Mówi o tym równanie ciągłości.
Przez część przewodu o mniejszej średnicy musi przepłynąć w tym
samym czasie taka sama objętość co przez część o większej średnicy.
Aby tak się stało, prędkość oleju na odcinku o węższym przekroju musi
wzrosnąć:

dla przewodu o przekroju kołowym:

po skróceniu obu stron:

51
Prędkość przepływu przez przekrój : . W naszym

przypadku mm, mm, więc , dlatego:

.

Warto zapamiętać!

Dwukrotne zmniejszenie średnicy przepływu powoduje czterokrotny

wzrost prędkości przepływu przy zachowanym natężeniu przepływu.

2.8. a) Ponieważ w układzie nie ma strat, a zawór przelewowy jest

zamknięty, natężenie przepływu będzie równe we wszystkich
przewodach (linii ssawnej, tłocznej oraz zlewowej).
b) Odpowiednie dobranie średnicy przepływu pozwala
na zminimalizowanie strat przepływu przy równoczesnej optymalizacji
kosztów. Średnice wewnętrzne przewodów dobiera się, określając
maksymalną dopuszczalną prędkość przepływu. Prędkości zależą
od typu linii. Najmniejsze dopuszczalne prędkości stosuje się
w przewodach ssawnych, wyższe w przewodach zlewowych,
a najwyższe w przewodach tłocznych. W linii ssawnej możemy sobie
pozwolić na najmniejsze straty – stąd najmniejsza dopuszczalna
prędkość. Jeżeli weźmiemy pod uwagę dopuszczalne prędkości,
odpowiednie przekroje przewodów są następujące: linia ssawna ,
linia ciśnieniowa , linia zlewowa .

2.9. Średnice przewodów należy dobrać tak, aby przy danym natężeniu
przepływu Q nie zostały przekroczone podane prędkości maksymalne.
Na początek określamy natężenie przepływu w przewodach.
Pompa dostarcza olej z natężeniem .
Olej z takim natężeniem przepływa przez przewód a (zakładając
), przewody b oraz c możemy traktować jako jeden, ponieważ
zawór przelewowy jest zamknięty w czasie ruchu siłownika (rys. 2.7).
Cały wydatek pompy płynie przewodem b, a następnie c z natężeniem
do rozdzielacza.

52
 Rys. 2.7.

Za rozdzielaczem sprawy się komplikują. Do siłownika olej również

wpływa z natężeniem (zarówno do górnej, jak i dolnej komory).
Jednak ze względu na różnice powierzchni oraz natężenia
wypływu oleju z siłownika nie są sobie równe.
Z dolnej komory olej wypływa z natężeniem
.
Z górnej komory olej wypływa z natężeniem
. Następnie z takimi
natężeniami przepływa przewodem f do zbiornika. Prędkości oraz
to prędkości tłoczyska siłownika. Ze względu na różnice powierzchni
nie są sobie równe.

Maksymalne natężenia przepływu:

– w przewodach a, b, c, d,
– w przewodach e oraz f,

53
Przewód a to linia ssawna, przewody b, c, d, e to linie tłoczne. Przewód f
jest linią zlewową.
Do obliczeń przyjęto następujące prędkości przepływu:
– linia ssawna
– linia tłoczna
– linia zlewowa
Minimalne średnice przepływu: 0pt – ssawna (a)
,

– tłoczna (b, c, d, e) ,

– tłoczna (e) ,

– zlewowa (f )

, Jeżeli
przewody są długie, należy dodatkowo sprawdzić straty ciśnienia
w przewodach i ewentualnie zwiększyć średnice przewodów.
Średnice przewodów oraz należy dobrać, kierując się wymaganiami
danego układu. Przykładowo przy długich przewodach ze stali
nierdzewnej ekonomicznie uzasadnione jest zastosowanie dwóch
różnych średnic. Przy krótkich przewodach bardziej uzasadnione może
być zastosowanie jednakowych średnic ( ), co zredukuje
skomplikowanie systemu i ilość części zamiennych.

2.10. W załączniku 1 znajduje się tabela pozwalająca szybko określić

średnicę wewnętrzną przewodów.
Korzystając z niej, otrzymamy następujące średnice wewnętrzne:
Linia ssawna ( ) 25,3 mm
Linia tłoczna ( ) 11,3 mm
Linia tłoczna ( ) 16,0 mm
Linia zlewowa ( ) 20,6 mm
Należy pamiętać o stratach przepływu w długich liniach hydraulicznych.
Różnice względem średnic obliczonych w rozwiązaniu zad. 2.9
wynikają z obrania innych prędkości maksymalnych przepływu.

54
2.11. Nomogram pozwala na szybkie dobranie średnic przewodów
w zależności od prędkości przepływu. Dla naszych danych:
Przy oraz , średnica minimalna wynosi
10 mm.
Przy oraz , średnica minimalna wynosi
13 mm.

2.12. a) Liczba Reynoldsa:

liczba Reynoldsa jest wielkością bezwymiarową:

b) Ponieważ w temp. 40 C lepkość kinematyczna oleju

, należy on do klasy ISO VG68
o przedziale lepkości 61,2–74,8 cSt .

2.13. a) Jeżeli znamy liczbę Reynoldsa oraz prędkość cieczy

, możemy obliczyć lepkość cieczy przepływającej przez przewód:

Po podstawieniu danych: cSt, cSt. b) Lepkość

zmalała z powodu wzrostu temperatury oleju. c) Olej o wyższym

55
VI charakteryzowałby się mniejszą zmianą lepkości.

2.14. W zależności od źródła literatury przyjmuje się, że przepływ

przestaje być laminarny, gdy Re osiąga wartość 2000, 2100, 2300, 2320,
2340 lub 2500. W naszym przypadku odpowiada to wartościom lepkości
kinematycznej: 25; 23,7; 21; 21,5; 21,3; 19,9 cSt. Rozbieżności biorą się
z powodu natury przepływu. Przepływ laminarny nie staje się nagle
w pełni rozwiniętym przepływem burzliwym przy konkretnej wartości
Re. Stan pomiędzy przepływem laminarnym a burzliwym określamy
jako przepływ przejściowy. Typ przepływu zależy np. od chropowatości
ścianek przewodu, zewnętrznych zaburzeń itp.
Z przepływem burzliwym, który jest w pełni rozwinięty (również
w zależności od źródeł) mamy do czynienia, gdy wartości Re znajdują
się w przedziale 4000–5000.
Dlatego należy pamiętać, że graniczne liczby Reynoldsa są jedynie
wartościami orientacyjnymi. Poniżej najprawdopodobniej
mamy przepływ laminarny. Powyżej prawdopodobnie
mamy rozwinięty przepływ burzliwy.
Przepływ końcowy ( ) jest przepływem burzliwym.

2.15. a) Jeżeli powierzchnie są nieruchome, przepływ przez szczelinę

spowodowany jest różnicą ciśnień pomiędzy dwiema stronami szczeliny.
Rozkład prędkości w takim przypadku przedstawiono na rys. 2.8a. Jest
to przepływ laminarny. Powierzchnie nie poruszają się względem siebie,
a olej przepływa przez szczelinę pod wpływem różnicy ciśnień
.

Rys. 2.8.

56
Natężenie przecieku .
Przy prędkości , różnicy ciśnień oraz lepkości
dynamicznej przeciek wynosi:

b) Jeżeli jedna powierzchnia porusza się względem drugiej, musimy

wziąć pod uwagę przepływ oleju spowodowany ruchem przylegającej
do niego powierzchni. Na rysunku 2.8b przedstawiono powierzchnie
poruszające się względem siebie, jeżeli ciśnienia po obu stronach
szczeliny są jednakowe.
W sytuacji istniejącej różnicy ciśnień oraz ruchu względnego
powierzchni oba ruchy dodajemy do siebie na zasadzie superpozycji.
Rozkład prędkości cieczy po złożeniu obu ruchów przedstawiony został
poglądowo również na rys. 2.8.
Jeżeli zwroty wektorów prędkości są przeciwne względem siebie, ich
wartości odejmują się od siebie ( ).
Jeżeli zwroty wektorów prędkości są zgodne, ich wartości dodają się
do siebie ( ).
Wartość przecieku przy zwrocie prędkości górnej płyty zgodnym
ze zwrotem prędkości spowodowanej przeciekiem:

Wartość wzrosła zgodnie z tym, czego można się było spodziewać

po analizie rys. 2.8. c) Jeżeli prędkość zwrócona jest przeciwnie
do przecieku, cząsteczki wypychane są przez ciśnienie w jedną stronę,
a poruszająca się płyta próbuje przesunąć je w przeciwną stronę.

57
Sprawdźmy jeszcze zgodność jednostek:

2.16. a) Olej, przepływając przez szczelinę, oddziałuje na jej ścianki.

Siła tarcia, która występuje pomiędzy ściankami szczeliny
a cząsteczkami oleju, próbuje pociągnąć ścianki szczeliny ze sobą
w kierunku przepływu oleju. Możemy sobie wyobrazić,
że przepływający olej próbuje pociągnąć ze sobą górną płytę. Tak jak
woda płynąca w rzece chce przesunąć „stojący” na jej powierzchni
przywiązany do brzegu kajak. Siła, z jaką przepływający olej działa
na płytę, jest zwrócona zgodnie z kierunkiem przepływu. Przy zwrocie
przyjętym na rys. 2.9 wartość siły będzie ujemna.

b) Siła tarcia pomiędzy olejem a górną płytą, powodowana ruchem

powierzchni górnej względem nieruchomej powierzchni dolnej, jest
zwrócona przeciwnie do prędkości górnej płyty (rys. 2.9). Nasz
kajak płynie po powierzchni rzeki zgodnie z jej prądem, lecz jego
prędkość różni się od prędkości wody. W opisywanym przypadku
olej przepływa w kierunku i ze zwrotem ruchu górnej płyty.

58
 Rys. 2.9.

Zwrot tarcia wiskotycznego spowodowanego przepływem wywołanym

różnicą ciśnień jest zgodny ze zwrotem przepływu oleju. Przy przyjętym
przez nas kierunku siły tarcia (rys. 2.9) wartość tarcia wiskotycznego
(druga część równania) jest ujemna.

Jednostki: Pierwsza
część wzoru to siła zależna od ruchu płyty górnej względem dolnej
powierzchni. Zmienia się pod wpływem zmiany prędkości względnej
między obiema płytami.
Gdyby górna płyta poruszała się przeciwnie do ruchu cieczy
w szczelinie, wzrosłaby wartość całkowitej siły tarcia (pierwsza część
równania byłaby również ujemna).
Problem przecieków jest dużo bardziej złożony, więc tak proste zadanie
i jeszcze prostsze wyjaśnienie go nie wyczerpuje. Ma raczej za zadanie
zasygnalizowanie istnienia takiego zjawiska.

2.17. W załączniku 3 znajdują się wartości współczynników strat

miejscowych elementów złącznych.
Dla łącznika kolankowego współczynnik strat miejscowych = 1.
Należy jeszcze obliczyć prędkość przepływu cieczy:

59
Miejscowe straty ciśnienia w opisanym kolanku:

Miejscowe straty ciśnienia spowodowane są zaburzeniami przepływu.

Średnice przewodów hydraulicznych są tak dobierane, by przepływ miał
charakter laminarny. W łączniku kolankowym dochodzi jednak
do zaburzeń przepływu i staje się on turbulentny (burzliwy). Straty
energii są większe, wskutek czego ciśnienie spada. Należy zatem
obliczać straty ciśnienia dla wszystkich elementów mogących zaburzać
przepływ.
Współczynnik strat miejscowych dla danego elementu jest często
podawany przez producenta. Jeżeli nie ma takiej informacji, można się
posłużyć uśrednionymi danymi dla elementów danego typu.

2.18. a) Jeżeli przepływ cieczy w przewodzie jest zerowy (pompa nie

pracuje), manometr wskazuje ciśnienie hydrostatyczne . Wartość
tego ciśnienia zależy od gęstości cieczy oraz wysokości słupa cieczy
pomiędzy jej powierzchnią w zbiorniku a manometrem.

b) Po uruchomieniu pompy prędkość cieczy nie jest już równa zeru.

W przewodzie występują opory ruchu powodujące spadek ciśnienia
: . Ciśnienie na powierzchni zbiornika
pozostaje stałe. Aby pokonać dodatkowy opór , musi wzrosnąć

60
ciśnienie za pompą. By obliczyć współczynnik , musimy mieć liczbę
Reynoldsa.

Ponieważ , zakładamy przepływ laminarny:

. Po wstawieniu danych do wzoru:

obliczamy spadek ciśnienia w przewodzie:

kPa.
Wskazanie manometru:

p1 = ph + Δpstr = 765 kPa

2.19. Liczba Reynoldsa pierwszego z przepływów :

Ponieważ , mamy do czynienia z przepływem laminarnym.
Współczynnik :

spadek ciśnienia:

W drugim przypadku :
Jeżeli , mamy do czynienia z przepływem turbulentnym
(burzliwym), a nie laminarnym, więc współczynnik :

61
spadek ciśnienia w przewodzie:

W drugim przypadku, w którym jest przepływ turbulentny (burzliwy),

spadek ciśnienia osiągnął mniejszą wartość. Nie należy jednak wyciągać
wniosku, że w przewodach powinniśmy doprowadzać do przepływu
burzliwego. W tym przypadku przepływ laminarny zamienił się
w burzliwy na skutek spadku lepkości oleju. Właśnie ta zmiana
doprowadziła do spadku oporów przepływu. Natężenie przepływu Q
w obu przypadkach było jednakowe.
Gdyby przepływ burzliwy wystąpił przy stałej lepkości, na skutek
zwiększenia natężenia przepływu cieczy przez przewód, a co za tym
idzie zwiększania prędkości przepływu cieczy, skutek byłby odwrotny.
Opory przepływu burzliwego byłyby wyższe od oporów przepływu
laminarnego.
Dlatego przy doborze średnicy przewodów należy kierować się
prędkością cieczy w przewodzie. Należy też brać pod uwagę lepkość
cieczy, szczególnie gdy jest ona wysoka z powodu niskich temperatur.

2.20. a) Aby spełnić ogólny warunek maksymalnej prędkości cieczy

w przewodzie tłocznym, minimalna średnica wewnętrzna przewodu:

62
b) Spadek ciśnienia spowodowany liniowymi stratami przepływu
w przewodzie: , oraz ,

współczynnik strat liniowych: , spadek ciśnienia:

.
c) W warunkach niższej temperatury oraz wyższej lepkości oleju:

przepływ jest laminarny. Dzięki temu, pomimo wysokiej lepkości, straty

ciśnienia nie będą zbyt wysokie:

Jak widać, w obu przypadkach pompa nie będzie w stanie dostarczyć

do silnika oleju pod odpowiednim ciśnieniem. Układ nie będzie działał
prawidłowo.

Warto zapamiętać!

Przy doborze średnicy długich przewodów należy wziąć pod uwagę nie
tylko zalecaną prędkość przepływu, lecz także długości przewodów
oraz możliwe zmiany lepkości cieczy.

2.21. Dopóki rowerzysta i powietrze pozostają względem siebie

w spoczynku, dopóty mamy do czynienia z ciśnieniem statycznym
równym ciśnieniu atmosferycznemu:

63
Gdy rowerzysta pędzi z prędkością v, jego twarz porusza się dokładnie
z taką prędkością względem powietrza. Na twarz rowerzysty, oprócz
ciśnienia statycznego równego ciśnieniu atmosferycznemu , działa
w tej chwili również ciśnienie dynamiczne . Wartość ciśnienia
dynamicznego może się zmieniać, gdyż zależy od wielu czynników, ale
jego wartość maksymalna może wynieść:

Ciśnienie dynamiczne zależy przede wszystkim od prędkości v, lecz

również gęstość gazu lub cieczy ma na nie wpływ. Przy podanej
gęstości powietrza oraz prędkości rowerzysty względem powietrza
Pa, a całkowite ciśnienie Pa.
Wydaje się, że ciśnienie wzrosło minimalnie, lecz jeśli założymy,
że twarz rowerzysty ma wymiary ok. mm, ciśnienie 375 Pa
działa na nią z siłą N. Siła ta jest odczuwalna zwłaszcza
na szyi. Oczywiście w rzeczywistości ciśnienie nie rozkłada się tak
idealnie i wielkość oporu uzależniona jest także od innych czynników,
np. kształtu powierzchni.

2.22. Równanie Bernoulliego określa bilans energii dwóch punktów

przepływu. Energia przepływu składa się z energii ciśnienia (ciśnienie
statyczne), energii kinetycznej (ciśnienie dynamiczne) oraz energii
potencjalnej położenia.
Jeżeli przyjmiemy za pierwszy punkt obliczeniowy przekrój rurociągu,
w którym umieszczony jest manometr , a za drugi punkt powierzchnię
górnego zbiornika, otrzymamy równanie:

w którym warunki przepływu w obydwu przekrojach są następujące:

64
– manometr znajduje się na poziomie zerowym – wysokość ,
– powierzchnia zbiornika jest na tyle duża, że przepływ cieczy przez ten
przekrój , a co za tym idzie ,
– powierzchnia cieczy styka się bezpośrednio z atmosferą, dlatego
,
– wysokość powierzchni cieczy w zbiorniku względem manometru
.
Po postawieniu tych danych do równania:

Poszczególne składowe:

Ciśnienie kPa
Jak widać, składowa ciśnienia dynamicznego jest bardzo mała
w stosunku do strat przepływu. Jej wpływ jest ograniczany poprzez
utrzymywanie w układach hydroSTATYCZNYCH niskich prędkości
przepływu. Dlatego przy ciśnieniach 20–30 MPa występujących w tego
typu układach można ją pomijać.
=-1 Składowa odpowiedzialna za energię potencjalną jest wysoka, lecz
w rzeczywistych układach hydraulicznych różnice w poziomach
są znacznie mniejsze i rzadko osiągają więcej niż kilka metrów. Dlatego
najczęściej również ta składowa może być pominięta. Jednak, jak widać
w powyższym przykładzie, nie zawsze, zwłaszcza gdy mamy
do czynienia z linią ssącą, gdzie różnica nawet kilu metrów może
decydować o właściwej pracy układu.

65
2.23. Przewód hydrauliczny powinien być dobrany tak, aby między
innymi zapewnić odpowiednią prędkość przepływu oleju oraz
wytrzymałość na panujące w układzie ciśnienie.
Najpierw sprawdzimy wartość prędkości przepływu oleju.
Do obliczenia prędkości przepływu oleju przez rurę potrzebna jest jej
średnica wewnętrzna (pole przekroju poprzecznego przepływu) oraz
natężenie przepływu oleju. Z karty katalogowej złączki ZP20L można
odczytać średnice zewnętrzne obu rur: 22 mm. Znając grubość ścianki
rury mm, możemy obliczyć jej średnicę wewnętrzną i pole
przekroju przepływu . To z kolei pozwala obliczyć prędkość
przepływu oleju w rurze .
Znając średnicę tłoka oraz jego prędkość, obliczamy natężenie
przepływu oleju:

Prędkość przepływu oleju w rurze:

Prędkość przepływu jest mniejsza od założonej prędkości maksymalnej

5 m/s dla przewodów tłocznych. Średnica została dobrana prawidłowo.
Sprawdzimy także wartość ciśnienia panującego w układzie.
Znając obciążenie siłownika oraz średnicę tłoka, obliczamy ciśnienie
(statyczne) panujące w siłowniku:

W karcie katalogowej złączki ZP20L można znaleźć informację,

że złączka przeznaczona jest do pracy z maksymalnym ciśnieniem

66
nominalnym 16 MPa. Z obliczeń wynika, że ciśnienie w układzie będzie
większe od 25 bar (Ciśnienie statyczne w siłowniku będzie wynosiło ok.
24,97 MPa, lecz po uwzględnieniu tarcia, przyspieszenia i strat
przepływu rzeczywiste ciśnienie pracy będzie jeszcze wyższe). Oznacza
to, że złączka, jak i zapewne rury, nie zostały dobrane prawidłowo. Nie
mogą pracować w tak obciążonym układzie!

Warto zapamiętać!

Należy sprawdzać, czy wszystkie komponenty układu pozwalają

na pracę z założonym ciśnieniem. Szczególnie, gdy zostały dokonane
modyfikacje układu.

2.24. Aby dobrać odpowiednią lepkość oleju, należy wziąć pod uwagę
wymagania lepkościowe wszystkich komponentów znajdujących się
w układzie. Po odczytaniu tych wartości z kart katalogowych:
– V3/12: 25–160 cSt
– USAB6: 2,8–380 cSt, nominalna 37 cSt
– WDUD6: 2,8–380 cSt, nominalna 37 cSt
– UZPR6: 2,8–380 cSt, nominalna 37 cSt
– MM: 20–75 cSt
Na rysunku 2.10 przedstawiono graficznie pokrywające się zakresy
lepkości. Jak widać, układ powinien pracować w zakresie od 25 cSt
do 75 cSt. Optymalną wartością jest 37 cSt. -

Rys. 2.10.

2.25. Objętość oleju wraz ze wzrostem temperatury wzrasta:

67
Zmiana temperatury wynosi K. Objętość, która zadecyduje
o zmianie położenia tłoczyska, to zamknięta zamkiem hydraulicznym
objętość od strony tłoka (od strony tłoczyska olej może swobodnie
odpłynąć do zbiornika). Początkowo objętość ta wynosi:

Zwiększenie objętości o spowoduje wysunięcie się tłoczyska o:

Tłoczysko wysunie się o 20,2 mm.>

68
 3
Siłowniki – prędkość wysuwu,
dobór średnicy, przecieki
wewnętrzne, moduł sprężystości
objętościowej, siłowniki specjalne

3.1. Na rysunku 3.1a przedstawiono siłownik hydrauliczny

dwustronnego działania. Do siłownika przyłączone są dwa przewody
hydrauliczne, którymi jest doprowadzany i odprowadzany olej. Siłownik
jest obciążony siłą kN. Wymiary: mm, mm,
.
a) Korzystając z rys. 3.1a i powyższych danych, oblicz powierzchnie
robocze siłownika. Ciśnienie kPa, tłoczysko pozostaje
w spoczynku.
b) Oblicz ciśnienie przy założeniu, że , a tłoczysko wysuwa się
ze stałą prędkością v. Do siłownika dostarczany jest olej
z natężeniem przepływu o lepkości cSt.
c) Oblicz ciśnienie przy założeniu, że: bar, siła F jest
zwrócona przeciwnie niż na rys. 3.1a. Tłoczysko porusza się
ze stałą prędkością zgodnie ze zwrotem siły F (w prawo). Olej jest
doprowadzany do siłownika z natężeniem .
d) Oblicz prędkość wysuwu tłoczyska ( ) i jego ruchu
powrotnego ( ).

69
 Rys. 3.1.

3.2. Jakie muszą być natężenia przepływu oleju oraz , aby

prędkość tłoczyska siłownika z zad. 3.1 była jednakowa w obu
kierunkach i wynosiła 0,4 .

3.3. Na rysunku 3.1a przedstawiono siłownik obciążony siłą F = 1000

N. Średnica wewnętrzna cylindra D = 60 mm, ciśnienie = 50 bar,
a średnica tłoczyska d = 30 mm. Tłoczysko siłownika pozostaje
w spoczynku. Sprawność całkowita siłownika .
a) Oblicz ciśnienie .
b) Oblicz ciśnienie dla siłownika przedstawionego na rysunku 3.1b,
korzystając z tych samych danych.
c) Oblicz moc obu siłowników przy wysuwie tłoczyska dla danych:
N, , , siła F jest zwrócona tak jak
na rysunku.

3.4. Korzystając z danych podanych w zadaniu 1.7 i na rys. 1.4, oblicz:

a) Ciśnienie .
b) Jaka musi być masa , aby układ nadal pozostawał w spoczynku,
jeżeli masę zwiększymy dwukrotnie? Ile będą wynosiły
ciśnienia w obu siłownikach?
c) Oblicz ciśnienie p panujące w siłownikach po y-krotnym zwiększeniu
średnicy przy zachowaniu obciążenia . Jaka musi być wartość
obciążenia , by układ pozostał w spoczynku?

3.5. Siłownik przedstawiony na rys. 1.6a został użyty do opuszczenia

masy kg z jednostajną prędkością . Ładunek
zostanie wyhamowany z jednostajnym opóźnieniem a w czasie jednej
sekundy. Średnica tłoka mm. Oblicz, jak zmieni się ciśnienie

70
w końcowej fazie ruchu tłoczyska. Ciśnienie , sprawność
całkowita siłownika .

3.6. Opisz, które wielkości przedstawione na rysunku 3.1 są ze sobą

bezpośrednio związane: ciśnienie , natężenie przepływu , prędkość
wysuwu siłownika v, obciążenie F.

3.7. Na rysunku 3.2 przedstawiono schematyczną budowę multiplikatora

– siłownika służącego do powielania (multiplikacji) siły. Ciśnienie
bar, natężenie dopływu oleju . Można przyjąć,
że ciśnienie jest równe zeru. Wymiary: mm, mm.
Jaka będzie wartość ciśnienia i natężenia przepływu na wyjściu
z multiplikatora? Pomiń straty.

Rys. 3.2.

3.8. W projektowanym układzie hydraulicznym siłownik

jednotłoczyskowy (taki jak na rys. 3.1a) ma wysuwać się z prędkością
. Będzie na niego działać siła kN, zwrócona
przeciwnie do prędkości wysuwu. Założone ciśnienie pracy układu
MPa. Oblicz wymagane natężenie przepływu oleju
dostarczanego przez pompę do siłownika. Do pracy w układzie dostępne
są siłowniki o następujących średnicach wewnętrznych: mm,
mm, mm. Pomiń straty, .

71
3.9. Siłownik przedstawiony na rysunku 1.6 został zatrzymany
z wysuniętym tłoczyskiem i ładunkiem o masie kg.
Uszczelnienie wewnątrz siłownika nie zostało zamontowane poprawnie,
i między powierzchniami tłoka i cylindra istnieje szczelina. Dopływ
do dolnej komory siłownika jest szczelnie zamknięty, natomiast górna
komora ma swobodne połączenie ze zbiornikiem. Tłok przylega
do ściany cylindra całą swoją wysokością po jednej ze stron. Dane:
wysokość tłoka mm, skok siłownika mm, średnica tłoka
mm, średnica wewnętrzna cylindra mm,
współczynnik lepkości dynamicznej oleju .
a) Oblicz czas, w jakim tłoczysko siłownika opadnie do swojego
początkowego położenia.
b) Oblicz czas, w jakim tłoczysko siłownika opadnie do swojego
początkowego położenia, w przypadku gdy tłok ustawi się w osi
cylindra i nie będzie się z nim stykał z żadnej strony.
c) Czy kierunek ruchu tłoczyska względem kierunku przecieku
ma wpływ na wartość przecieku?

3.10. Na rysunku 3.3 przedstawiono schemat hydrauliczny podnośnika

samochodowego. Siłownik jest podłączony do rozdzielacza przewodami
elastycznymi. Ich wytrzymałość jest dobrana, tak by była dwa razy
wyższa od maksymalnego ciśnienia przewidzianego w układzie
bar.

72
 Rys. 3.3.

Po pracy podnośnik pozostawiono w górnym położeniu z uniesionym

samochodem i wysuniętym tłoczyskiem siłownika. Pozostanie w tym
położeniu przez weekend. Przepływ oleju do i z obu komór siłownika
jest szczelnie zamknięty zaworem, w którym nie występują przecieki.
W siłowniku pojawiła się nieszczelność pomiędzy obiema komorami
na skutek uszkodzenia uszczelnienia tłoka.
Siła działająca na siłownik wynosi kN. Średnica tłoczyska
siłownika mm, średnica tłoka mm. Pomiń straty.
a) Czy przeciek będzie miał wpływ na wartość ciśnień w siłowniku?
Jeśli tak, to jak te wartości zmienią się po długim czasie względem
wartości ciśnienia natychmiast po zatrzymaniu siłownika?
b) Czy komponenty zostały dobrane, tak by zapewnić bezpieczeństwo
kota śpiącego pod podnośnikiem?

3.11. Siłownik przedstawiony na rys. 1.6 jest obciążony masą

kg. Średnica wewnętrzna cylindra m, a średnica

73
tłoczyska m. Po wysunięciu tłoczyska o m
od skrajnego dolnego położenia siłownik został zatrzymany
i zablokowany przez szczelne odcięcie przepływu do jego dolnej
komory. Siłownik jest wypełniony olejem o właściwościach: lepkość
, moduł sprężystości objętościowej Pa.
Pomiń straty.
a) Jak zmieni się położenie tłoczyska, jeżeli obciążenie siłownika
zostanie zwiększone o 4000 kg po jego zablokowaniu?
b) Jaka musi być średnica wewnętrzna siłownika, aby zmiana położenia
nie była większa niż mm?

3.12. Przedstawiony na rys. 3.4a siłownik teleskopowy jest obciążony

siłą kN. Stosunek powierzchni roboczych wynosi: ,
. Powierzchnia m, .

Rys. 3.4.

a) Oblicz ciśnienie w dolnej komorze siłownika w czasie wysuwania

tłoczyska.
b) Oblicz prędkość wysuwu tłoczyska przy natężeniu przepływu
.

3.13. Siłownik teleskopowy przedstawiony na rysunku 3.4b jest

obciążony siłą kN. Jego wymiary wynoszą m,
m, m. Do siłownika jest doprowadzany olej
z natężeniem przepływu , .

74
a) Czy w czasie wysuwu tłoczyska wartość ciśnienia wewnątrz
siłownika będzie równa wartości ciśnienia obliczonej w zad. 3.12?
b) Oblicz prędkość wysuwu tłoczyska siłownika przedstawionego
na rys. 3.4b i porównaj z prędkością obliczoną w zad. 3.12.

3.14. Siłownik jest połączony z pompą tak jak na rysunku 3.5a. Dane:
, , , , .

Rys. 3.5.

a) Oblicz prędkość wysuwu tłoczyska siłownika z rys. 3.5a w stosunku

do prędkości wysuwu tłoczyska siłownika połączonego tak jak
na rys. 3.5b.
b) Oblicz ciśnienie w stosunku do ciśnienia w siłowniku
połączonym z układem tak jak na rys. 3.5b. Zakładamy zerowe
straty oraz to, że tłoczysko wysuwa się z jednostajną prędkością.

3.15. Dwa siłowniki są połączone z pompą tak jak na rys. 3.6. Dane:
kN, kN, cm , , maksymalna
wartość ciśnienia dostarczanego przez pompę MPa.

75
 Rys. 3.6.

a) Oblicz ciśnienie zasilania układu i jego ewentualne zmiany, .

b) Jakie będą wartości prędkości siłowników po uruchomieniu układu?

3.16. Do układu przedstawionego w zad. 3.15 dodano dwa siłowniki

z połączonymi tłoczyskami i połączono je z obecnymi już
komponentami, tak jak to pokazano na rys. 3.7.

76
 Rys. 3.7.

a) Oblicz ciśnienie zasilania układu (ciśnienie oleju wypływającego

z pompy).
b) Oblicz prędkości siłowników obciążonych siłami i .
c) Jakie zalety ma taki układ?
d) Jak zmieniły się prędkości i ciśnienie względem układu
z zad. 3.15?

3.17. Siłowniki przedstawione w zad. 3.15 połączono ze sobą szeregowo

tak jak na rys. 3.8. Pozostałe dane pozostają bez zmian.

77
 Rys. 3.8.

a) Jaka będzie prędkość siłowników?

b) Ile wyniesie niezbędne ciśnienie zasilania ?

3.18. Siłownik hydrauliczny służy do podnoszenia ładunku o masie

kg poprzez krążek linowy (rys. 3.9). W układzie występują
straty powodowane przez tarcie. Sprawność przełożenia mechanicznego
, sprawność całkowita siłownika .

78
 Rys. 3.9.

a) Dobierz minimalną średnicę roboczą siłownika D przy założonym

ciśnieniu roboczym bar.
b) Oblicz natężenie przepływu oleju Q wpływającego do siłownika, aby
uzyskana prędkość unoszenia ładunku wynosiła 0,5 .

3.19. Wykonaj obliczenia z zad. 3.1 oraz 3.16a, przyjmując sprawność

całkowitą dla każdego z siłowników.

3.20. Na rysunku 3.10 przedstawiono schematyczną budowę dwóch

siłowników nurnikowych, które zostały obciążone równymi siłami F.
Oba siłowniki mają jednakowe średnice tłoków d oraz jednakowe

79
średnice wewnętrzne cylindrów D. Nie ma strat spowodowanych
tarciem. Czy układ pozostanie w spoczynku?

Rys. 3.10.

3.21. Na rysunku 3.11a przedstawiono rampę załadunkową, której

pochylenie jest regulowane siłownikiem hydraulicznym. Na rysunku
3.11b przedstawiono schemat hydrauliczny rampy. Rampa odchylona
jest od poziomu pod kątem . W takim położeniu rampy siłownik
pochylony jest względem poziomu pod kątem . Skok siłownika
mm, w przedstawionym położeniu tłoczysko siłownika jest
wysunięte o 100 mm. Ucho siłownika przymocowane do rampy znajduje
się w odległości m od zawiasu rampy. Powierzchnie robocze
siłownika wynoszą 122 cm oraz 70 cm . Bezpośrednio na siłowniku
został umieszczony zawór hamujący. Ciśnienie otwarcia zaworu
hamującego jest ustawione na 25 MPa. W systemie zastosowano olej
mineralny ( cSt w temp. 40 C, ,
Pa).

80
 Rys. 3.11.

Dla ułatwienia przyjęto, że środek ciężkości rampy znajduje się w tym

samym miejscu zarówno wówczas, gdy jest pozbawiona ładunku, jak
i podczas obciążenia jednym z pojazdów. Środek ciężkości jest oddalony
od zawiasu rampy o , gdzie m. Pomijamy wpływ sił
tarcia oraz przyjmujemy, że rampa się nie odkształca. Masa pustej
rampy kg.
Na rampę wjeżdżają kolejno dwa pojazdy. Samochód osobowy o masie
kg oraz półciężarówka o masie kg.
a) O ile zmieni się wysunięcie tłoczyska siłownika po obciążeniu rampy
samochodem osobowym?
b) O ile zmieni się wysunięcie tłoczyska po obciążeniu rampy
półciężarówką?

3.22. Wyprowadź wzór na wypadkowy współczynnik sprężystości k

(sztywność sprężyny hydrop̄neumatycznej) dla przykładów
przestawionych na rysunku 3.12.

81
 Rys. 3.12.

3.23. Na rysunku 3.13 przedstawiono wymiary siłownika

hydraulicznego. Pozostałe dane: gęstość stali = 7700 kg/m , moduł
sprężystości oleju = 1350 N/mm , kg.

Rys. 3.13.

a) Oblicz częstość drgań własnych oraz częstotliwość własną

siłownika , zakładając że przepływ oleju odcięty jest
bezpośrednio na siłowniku (brak przyłączy), pomiń odkształcalność
siłownika, masę oleju, tłoka oraz tłoczyska.
b) Wykonaj obliczenia z podpunktu a) , uwzględniając masę tłoczyska
i tłoka siłownika.

82
c) Wykonaj obliczenia z podpunktu b) , zakładając że do siłownika
przyłączone są dwie rury o długości = 1 m każda (po jednej rurze
z każdej ze stron siłownika), łączące siłownik z zaworem
odcinającym. Obie rury o średnicy wewnętrznej = 10 mm.
Pomiń odkształcalność rur.
d) Wykonaj obliczenia z podpunktu c) dla dwóch węży hydraulicznych
(użytych zamiast rur, l = 1 m, = 10 mm). Ze względu
na odkształcalność węży dla oleju w przewodach użyj modułu
zastępczego = 820 N/mm .

3.24. Na rysunku 3.14 przedstawiono siłownik dwutłoczyskowy. Dane:

cm , kg, = 50 cm , = 1350 N/mm .
Pomiń masę tłoczyska i tłoka, załóż, że siłownik i przewody nie
odkształcają się pod wpływem ciśnienia. Oblicz częstość drgań
własnych oraz częstotliwość własną siłownika dla dwóch przypadków:
a) = 400 mm,
b) = 20 mm, = 780 mm.

Rys. 3.14.

3.25. Siłownik dwutłoczyskowy zamontowany na wysięgniku wykonuje

cykle pracy (wsunięcie i wysunięcie). Korzystając z równania

83
empirycznego określającego maksymalną częstotliwość cykli roboczych
siłownika (do której kontroli nad ruchem siłownika nie zakłócają
zjawiska rezonansowe): .
Oblicz dopuszczalną maksymalną liczbę cykli roboczych siłownika
w ciągu minuty, obliczenia wykonaj dla dwóch przypadków:
a) Siłownik z każdej ze stron połączony jest z rozdzielającym zaworem
proporcjonalnym za pomocą szeregowo połączonego węża i rury
hydraulicznej (ich średnice wewnętrzne: mm,
długość każdej z rur = 2,5 m, długość każdego z węży: = 3 m)
.
b) Zawór proporcjonalny zamontowany bezpośrednio na siłowniku.
Pozostałe dane: = 1400 N/mm (zastępczy moduł dla oleju
w siłowniku), = 820 N/mm (dla oleju w wężu), = 1250 N/mm
(dla oleju w rurze), = 450 kg (całkowita poruszana masa), =
50 mm (średnica tłoka siłownika), = 30 mm (średnica tłoczyska), =
300 mm (skok tłoczyska siłownika).

84
Odpowiedzi
3.1. a) , ; b) MPa; c)
MPa; d) ,

3.2. ;

3.3. a) MPa; b) MPa; c) W

3.4. a) MPa; b) kg, MPa; c) ,

3.5. Wzrośnie o kPa

3.6. zależy od F, v zależy od

3.7. MPa,

3.8. Dla mm,

3.9. a) s; b) s; c) tak

3.10. a) ; b) nie

3.11. a) mm; b) mm

3.12. a) MPa; b)

3.13. a) nie; b) , ,

3.14. a) ; b)

3.15. a) MPa, MPa; b) , ;

,

3.16. a) MPa, b) ; c) i d) patrz rozwiązania

85
3.17. a) ; b) MPa

3.18. a) m; b)

3.19. a) bez zmian; b) MPa; c) MPa; d) bez zmian;

MPa

3.20. nie

3.21. a) mm, b) mm.

3.22. Patrz rozwiązania

3.23. a) = 738,9 rad/s, = 117,6 Hz; b) = 729 rad/s, =

116 Hz; c) = 550,3 rad/s, = 87,6 Hz; d) = 499,9 rad/s, =
79,6 Hz

3.24. a) = 173,2 rad/s, = 27,6 Hz; b) = 323,3 rad/s, =

51,5 Hz

3.25. a) = 21 cykl./min; b) = 43,6 cykl./min

86
Rozwiązania
3.1. a) Powierzchnie robocze w siłowniku to powierzchnie tłoka, dzięki
którym ciecz pod ciśnieniem wytwarza siłę roboczą. W siłowniku
jednotłoczyskowym powierzchnie robocze po obu stronach tłoka nie będą
sobie równe (rys. 3.15a).

Rys. 3.15.

Jak widać na rysunku, po lewej stronie tłoka powierzchnia robocza jest

równa powierzchni jego przekroju:

Po stronie tłoczyska (na rys. 3.15a prawa strona tłoka) powierzchnia

robocza jest zmniejszona o powierzchnię przekroju tłoczyska.

87
b) Tłoczysko porusza się z jednostajną prędkością, co oznacza, że są
spełnione warunki równowagi sił działających na tłok:

W tym przykładzie ciśnienie = 0, dlatego:

W którą stronę porusza się tłoczysko? Olej dostarczany jest z natężeniem

do lewej komory roboczej siłownika. Objętość oleju w tej komorze
stale się zwiększa, przesuwając tłok w prawo. c) W tym przypadku siła F
próbuje „wyciągnąć” tłoczysko z siłownika. Dodatkowo pomaga jej
w tym ciśnienie w lewej komorze siłownika. Jedynie ciśnienie ,
które działa na powierzchnię , stara się przeszkodzić temu ruchowi.
Ponieważ tłoczysko wysuwa się z jednostajną prędkością, muszą być
spełnione warunki równowagi:

d) Prędkość tłoczyska zależy od natężenia przepływu oleju (cieczy

roboczej) z i do siłownika. Bezpośrednio nie mają na nią wpływu
obciążenie zewnętrzne siłownika i wewnętrzne ciśnienie.
Olej jest cieczą, więc nie jest tak ściśliwy jak gazy. Dlatego w siłowniku
musi się znaleźć miejsce równe objętości dostarczonego oleju V w danym
czasie t. Dzieje się tak dzięki przesuwaniu się tłoka wewnątrz siłownika
z prędkością v. Oczywiście kosztem komory po drugiej stronie tłoka,
z której musi wypłynąć objętość oleju równa objętości, o jaką
pomniejszyła się przestrzeń z tej strony siłownika.

88
Im szybciej olej wpływa do siłownika, tym szybciej tłok, a wraz z nim
tłoczysko, musi się przesuwać, powiększając objętość komory roboczej
dla wpływającego oleju. Prędkość tego przesuwu jest uzależniona
od natężenia przepływu oleju wpływającego do siłownika i odwrotnie.

3.2. Jeżeli znamy powierzchnie robocze siłownika, możemy obliczyć,

z jakim natężeniem olej musi być dostarczany do siłownika
i odprowadzany z niego, by uzyskać odpowiednią prędkość tłoczyska.

Dla prędkości :

to przepływ do lewej części siłownika przedstawionego na rys. 3.1a

przy wysuwie tłoczyska oraz natężenie, z jakim olej będzie musiał być
odprowadzany z tej części siłownika podczas ruchu powrotnego
tłoczyska. to natężenie przepływu, z jakim olej wypływa z prawej
części tego siłownika podczas wysuwu tłoczyska, oraz natężenie, z jakim
olej będzie dostarczany, by wykonać ruch powrotny tłoczyska
z prędkością v.
Jak widać, by uzyskać jednakową prędkość tłoczyska w obu kierunkach,
natężenie oleju dostarczanego przez układ musi się odpowiednio
zmieniać. Jeżeli nie ma możliwości regulacji natężenia przepływu,

89
rozwiązaniem jest zastosowanie siłownika dwutłoczyskowego (rys. 3.1b).
Jednakowe powierzchnie robocze powodują, że zmiana objętości
roboczych po obu stronach tłoka jest identyczna, a co za tym idzie,
przepływy i są sobie równe.

3.3. a) Aby tłok pozostawał w spoczynku, działające po jego obu

stronach siły muszą się równoważyć (siły powstałe na skutek
oddziaływania oleju pod ciśnieniem na powierzchnie robocze tłoka oraz
siły zewnętrzne): , stąd:

b) Tak jak w podpunkcie a) , siły działające na tłok równoważą się,

a powierzchnie robocze tłoka po obu jego stronach są identyczne.
Ponieważ powierzchnia robocza, na którą oddziałuje ciśnienie , jest
mniejsza niż w poprzednim przypadku, pomimo jednakowego obciążenia
F, ciśnienie robocze musi mieć większą wartość, by zostały
zachowane warunki równowagi sił:

c) Ponieważ założono brak strat, moc dostarczona do siłownika (moc

hydrauliczna) będzie równa mocy oddawanej przez siłownik (moc
mechaniczna). Moc hydrauliczna jest równa iloczynowi natężenia
przepływu oleju Q dostarczanego do siłownika i ciśnienia p oleju. Moc
mechaniczna jest równa iloczynowi prędkości tłoczyska v i siły F, z jaką
tłoczysko oddziałuje na ładunek.

90
Różnica w mocy pomiędzy siłownikami wynika z różnych powierzchni
roboczych obu siłowników (innych prędkości i ciśnień w obu
siłownikach).

3.4 a)Ciśnienie w obciążonym siłowniku zależy od jego średnicy

(powierzchni roboczej tłoka A) oraz sił, które musi równoważyć: .
Powierzchnia robocza pierwszego tłoka oraz siła działająca na ten tłok
(ciężar ładunku unoszonego przez siłownik) są dane:
, .

To pozwala obliczyć ciśnienie : .

By się przekonać, że ciśnienia w obu siłownikach są identyczne, trzeba
wykonać obliczenia dla siłownika nr 2.
b) Obliczenie ciśnienia przy kg

Wymagana masa , by utrzymać równowagę sił:

Warto zapamiętać!

Dwukrotne zwiększenie obciążenia siłownika powoduje również

dwukrotny wzrost ciśnienia w układzie. Zmiana jest proporcjonalna.

91
c) Obliczenie ciśnienia po dwukrotnym zwiększeniu średnicy cylindra
zacznijmy od obliczenia nowej powierzchni roboczej: Zmiana
powierzchni tłoka: Zmiana

ciśnienia:

Warto zapamiętać!

Dwukrotne zwiększenie (zmniejszenie) średnicy siłownika powoduje

czterokrotny spadek (wzrost) ciśnienia wewnątrz siłownika, przy
zachowanym jego obciążeniu.

3.5 W czasie opuszczania ładunku bez przyspieszenia jest zachowana

równowaga sił: , a ciśnienie w dolnej części siłownika
, MPa
Podczas hamowania daje o sobie znać bezwładność ładunku
(bezwładność tłoczyska i straty pomijamy w tym zadaniu). Przy
hamowaniu z opóźnieniem a siłownik zostaje dodatkowo obciążony siłą
bezwładności ładunku: , więc aby została
zachowana równowaga sił, również ciśnienie musi się zmienić.
W czasie hamowania ciśnienie to ,
MPa
Zgodnie z przewidywaniami ciśnienie w siłowniku wzrasta przy
wyhamowywaniu ładunku. Wzrost ciśnienia zależy od masy ładunku
i tempa hamowania.

3.6. Ciśnienie p zależy od obciążenia siłownika F (powierzchnia robocza

A jest stała).

Przy wzroście obciążenia również ciśnienie w siłowniku wzrasta,

utrzymując równowagę sił. Wzrost ciśnienia w siłowniku powoduje

92
wzrost ciśnienia oleju dostarczanego do układu przez pompę. Nie
odwrotnie! W przypadku gdy pompa nie jest w stanie dostarczyć oleju
pod odpowiednio wysokim ciśnieniem, równowaga sił w siłowniku się
załamuje.
Jak już wspomniano w rozwiązaniu do zadania 3.1, prędkość wysuwu
siłownika v jest ściśle powiązana z natężeniem przepływu Q:

3.7. Multiplikator wykorzystuje różnicę w powierzchni dwóch

połączonych ze sobą tłoków. Siła oddziałująca na tłoki jest jednakowa.
Inne są natomiast wartości ciśnień w obu cylindrach. Multiplikator
w prosty sposób pozwala uzyskać bardzo duże ciśnienia robocze bez
inwestycji w drogi wysokociśnieniowy system hydrauliczny lub np.
użycie systemu pneumatycznego do wytworzenia wysokiego ciśnienia
oleju.
Olej pod niższym ciśnieniem oddziałuje na dużą powierzchnię .
Poprzez tłoczysko siła jest przenoszona na tłok o mniejszej powierzchni
przekroju . Przestrzeń pomiędzy obiema powierzchniami służy jedynie
do odprowadzania przecieków pod ciśnieniem i z natężeniem .
Ponieważ siła przenoszona z jednego tłoka na drugi nie może nigdzie
uciec (pomijamy starty), spełnione jest równanie równowagi:
, z którego obliczamy wartość ciśnienia wyjściowego
z multiplikatora:

Tłoki są trwale ze sobą połączone (rys. 3.2), dlatego również ich

prędkości są jednakowe: , stąd: ,
.
Jak widać, obie wielkości wyjściowe zależą od wielkości wejściowych
i stosunku średnic (powierzchni roboczych) obu tłoków:
.

93
3.8. Aby obliczyć wymagane natężenie przepływu dostarczanej cieczy
roboczej, musimy znać powierzchnię roboczą siłownika.
W projektowanym układzie istnieje możliwość użycia trzech różnych
siłowników. Aby dobrać właściwy, należy obliczyć wstępnie wymaganą
średnicę siłownika, wykorzystując dane: siłę, z jaką siłownik będzie
obciążany, oraz założone ciśnienie robocze w układzie.

Biorąc to pod uwagę, w systemie zostanie użyty siłownik nr 2 o średnicy

wewnętrznej mm.
Znając wymiary powierzchni roboczej siłownika, obliczamy wymagane
natężenie przepływu: , .
Wartość ciśnienia i natężenia przepływu oleju pozwala na rozpoczęcie
doboru pozostałych elementów układu.

3.9. Czas t potrzebny do całkowitego opuszczenia tłoka na odcinku s

zależy od jego prędkości v. Prędkość tłoka zależy z kolei od natężenia
przepływu Q oleju wypływającego z dolnej objętości cylindra. W tym
przypadku będzie to natężenie przepływu przecieku pomiędzy cylindrem
a tłokiem.

gdy tłok porusza się niewspółosiowo względem cylindra, natężenie

przecieku:

gdzie: oraz to wysokości szczelin pomiędzy tłokiem a cylindrem,

– średnia wysokość szczeliny, r – promień tłoka, e – mimośrodowość

94
(rys. 3.16a)

Rys. 3.16.

Pierwszy człon równania ( ) to przeciek spowodowany

ruchem obu powierzchni względem siebie z prędkością v. Przy
nieruchomym tłoku ta część równania jest równa zeru. Druga część
równania to przeciek spowodowany różnicą ciśnień po obu stronach
szczeliny. Znak przed równaniem zależy od zwrotu prędkości ruchomego
elementu względem kierunku przepływu przecieku (rys. 3.16b). Jeżeli
zwroty są zgodne, prędkości przepływającej cieczy dodają się (
). Jeżeli zwroty są przeciwne, składowe prędkości cieczy
obu przecieków odejmują się od siebie ( ).
a) Tłok ma położenie mimośrodowe:

b) Tłok ma położenie współosiowe ( ):

95
c) Patrz rys. 3.16b oraz wstęp do rozwiązania. -

3.10. a) Chwilę po zatrzymaniu układu ciśnienie w górnej komorze

siłownika jest równe ciśnieniu oleju w zbiorniku, czyli zeru. Ciśnienie
w dolnej części siłownika ma wartość spełniającą równanie równowagi:

Nazwijmy ciśnienie ciśnieniem początkowym :

Po dłuższym czasie sytuacja się zmieni. Ponieważ po obu stronach tłoka

występują różne ciśnienia oleju, a pomiędzy cylindrem a tłokiem
znajduje się szczelina, olej znajdujący się w obu częściach siłownika
będzie dążył do wyrównania ciśnienia. Ciecze pod dwoma różnymi
ciśnieniami nie mogą się ze sobą po prostu stykać. W tej sytuacji obie
objętości oleju są ze sobą połączone szczeliną.
Tłok siłownika nie może się jednak przesunąć. By tłok mógł przesunąć
się w dół pod wpływem siły F, pewna objętość oleju z dolnej komory
(równa objętości, o jaką zmniejszyłaby się objętość tej komory
po przesunięciu) musiałaby przepłynąć do komory górnej lub odpłynąć
z dolnej komory przewodem zasilającym. Jest to niemożliwe.
W przeciwieństwie do sytuacji przedstawionej w zad. 3.9 olej nie może
uciekać do zbiornika. Dopływ i odpływ oleju są szczelnie zamknięte
zaworem. Dodatkowo objętość górnej komory jest mniejsza (względem
dolnej komory) o objętość znajdującego się tam tłoczyska. Przy
przesunięciu tłoka zmiany objętości obu komór cylindra nie
są jednakowe. Olej jest (teoretycznie) nieściśliwy, przesunięcie tłoka
w dół wymagałoby pozbycia się z dolnej komory objętości oleju, która
nie zmieści się w mniejszej, górnej komorze siłownika.
Wiemy, że po odpowiednio długim czasie ciśnienia oraz muszą być
sobie równe i będą miały wartość końcową .
Siły działające po obu stronach pozostającego w spoczynku tłoka muszą
się równoważyć. Od dołu tłok jest wypychany ku górze przez ciśnienie

96
 działające na powierzchnię . Od góry tłok jest dociskany w dół
przez siłę F oraz ciśnienie działające na powierzchnię .

Siła F się nie zmieniła, więc wykorzystując równania równowagi dla obu
sytuacji, oraz , otrzymujemy:

Ciśnienie będzie aż 4 razy większe od ciśnienia początkowego! Gdyby

różnica powierzchni roboczych była większa, również wzrost ciśnienia
byłby odpowiednio większy: b) Kot byłby

zagrożony. Ciśnienie wzrosło czterokrotnie, a układ został zabezpieczony

jedynie przed dwukrotnie większym ciśnieniem. Co nie wróży najlepiej.
Poza tym:
– Pomiędzy siłownikiem a wężami elastycznymi nie ma żadnego
zabezpieczenia – w przypadku prawdopodobnego uszkodzenia przewodu
nastąpi nagłe opuszczenie ładunku.
– Siłownik został zablokowany rozdzielaczem, który w rzeczywistości
nie jest szczelny i służy do innych celów. Możliwe jest zablokowanie się
rozdzielacza pod wpływem bardzo wysokiego ciśnienia w obu
przewodach z siłownika. Uniemożliwiłoby to jakiekolwiek operacje
układem.

3.11. a) Najczęściej przyjmuje się, że olej jest nieściśliwy.

W rzeczywistości ma on pewną ściśliwość określaną modułem
sprężystości objętościowej B.

97
Po dodatkowym obciążeniu siłownika ciśnienie oleju wzrośnie o . Olej
jest zamknięty w (teoretycznie) nieodkształcalnym cylindrze
o objętości V. Zmiana objętości oleju o na skutek jego ściśnięcia
spowoduje przesunięcie tłoka o .

Tłok obniży się o 4,4 mm względem położenia początkowego.

Jeżeli mamy w układzie wysokie ciśnienia lub zastosowane przewody
są elastyczne, to musimy wziąć pod uwagę również odkształcenia
elementów, w których znajduje się olej.
b)Zmiana powierzchni roboczej A wpłynie na przesunięcie tłoka .
Znając możliwe obciążenia i maksymalną dopuszczalną zmianę
położenia tłoczyska, możemy dobrać odpowiednie wymiary siłownika:

, jak widać średnica tłoka musiała zostać zwiększona.

98
3.12. a) Siłownik nurnikowy jest zbudowany z siłowników pełniących
jednocześnie funkcje tłoków. Należy zwrócić uwagę na to, w jaki sposób
komory siłownika są ze sobą połączone lub przegrodzone (rys. 3.4).
Wypiszmy równania równowagi pomiędzy poszczególnymi częściami
siłownika:

Korzystając z powyższych równań:

b) Prędkość wysuwu siłownika to suma składowych prędkości

poszczególnych segmentów, które będą się wysuwać jednocześnie:
.
Na podstawie analizy budowy siłownika można określić, w jaki sposób
będzie następował przepływ oleju przy wysuwie:
– prędkości poszczególnych segmentów

– związki pomiędzy przepływami

99
– wyliczenie poszczególnych prędkości

– prędkość wysuwu siłownika

3.13. a) Na rysunku 3.4b również przedstawiono siłownik nurnikowy, ale

o innej budowie wewnętrznej. Nie ma wielu komór roboczych, lecz jedną
dużą. Pierwszy wysuwa się górny tłok o powierzchni roboczej pod
wpływem ciśnienia . Po osiągnięciu skrajnego położenia opiera się
o następny segment, w wyniku czego powierzchnia robocza rośnie do .
Drugi segment wysuwa się razem z tłokiem aż do swojego skrajnego
położenia, w którym opiera się o trzeci segment i powierzchnia robocza
znowu rośnie. Aby była zachowana równowaga względem stałej siły F,
ciśnienie w siłowniku musi się zmieniać w czasie wysuwu:

Ciśnienie nie jest stałe tak jak w siłowniku z zad. 3.12 i początkowo oba
ciśnienia są zbliżone. b) Prędkość wysuwu będzie zależała
od zmieniających się powierzchni roboczych (przy założonym stałym
natężeniu przepływu oleju Q)

100
wartości prędkości:

Prędkość wysuwu zmienia się w przeciwieństwie do prędkości wysuwu

siłownika z zad. 3.12. Aby i w tym przypadku utrzymać stałą prędkość
wysuwu siłownika, należałoby modyfikować natężenie przepływu oleju.

3.14. a) Przy wysuwie tak podłączonego siłownika ciecz hydrauliczna

wpływa do lewej części siłownika (rys. 3.15b) z pompy ( ) i z prawej
części siłownika ( ) jednocześnie: . Przepływ
następuje na skutek wypychania cieczy z siłownika przez przesuwający
się tłok. Dzieje się tak, ponieważ istnieje różnica powierzchni roboczych
po obu stronach tłoka.
Wiemy, że natężenie przepływu cieczy wypływającej z pompy będzie
równe:
.
Natężenia przepływu oleju wpływającego do siłownika i wypływającego
z niego są ściśle związane z prędkością tłoka: , ,
dlatego:

, więc:
. Jak widać, prędkość zależy od wydatku pompy i średnicy
tłoczyska (różnicy między powierzchniami roboczymi). W naszym
przypadku: , dlatego:
– o tyle prędkość wysuwu siłownika
będzie większa od prędkości siłownika przedstawionego na rys. 3.5b.
b) Ciśnienie w lewej komorze siłownika z rys. 3.5a musi równoważyć
obciążenie siłownika F, ale także opór cieczy znajdującej się w jego
prawej komorze, będącej również pod ciśnieniem:
, korzystając z równania równowagi
obliczamy niezbędne ciśnienie: ,

101
 , w naszym przypadku: ,
to ciśnienie w siłowniku z rys. 3.5b.

3.15. a) Oba siłowniki mają jednakowe powierzchnie robocze, lecz

zostały obciążone różnymi siłami. Ich górne komory połączone są ze
zbiornikiem i można pominąć panujące tam ciśnienie. Ponieważ obie
dolne komory są ze sobą połączone, panuje w nich jednakowe ciśnienie
równe ciśnieniu dostarczanemu przez pompę. Początkowo w układzie
panuje ciśnienie , które równoważy obciążenie
pierwszego siłownika. W drugim siłowniku panuje identyczne ciśnienie,
lecz jest zbyt niskie, by zrównoważyć obciążenie . Po wysunięciu się
tłoczyska siłownika 1 ciśnienie w układzie wzrasta do wartości
.
b) Przy ciśnieniu jedynie pierwszy siłownik jest w stanie wykonać
ruch

Po osiągnięciu przez jego tłoczysko punktu końcowego, ciśnienie

w układzie wzrasta do , przy którym siła zostaje zrównoważona
i zaczyna się ruch drugiego siłownika

Przykład pokazuje, że nie jest to właściwe rozwiązanie przy pożądanym

synchronicznym wysuwie siłowników.

3.16. a) Zacznijmy od równania równowagi sił dla poziomych

siłowników

102
Po przekształceniu równania równowagi:

ciśnienia oraz wynikają bezpośrednio z obciążeń pionowych

siłowników siłami oraz :

dlatego:

Ciśnienie na wylocie z pompy musi być równe: ,

.
b) Natężenia przepływu oraz są sobie równe, ponieważ oba
poziome siłowniki są połączone (identyczna prędkość) oraz mają
jednakowe powierzchnie robocze.

Z takim samym natężeniem zasilane są siłowniki pionowe. Dlatego

prędkości siłowników pionowych również będą sobie równe:

103
c) Oba siłowniki poruszają się synchronicznie mimo różnych obciążeń. d)
Ciśnienie zasilania jest mniejsze, również prędkość jest mniejsza przy
identycznym wydatku pompy.

3.17. a) Przy takim połączeniu oba siłowniki zasilane są olejem

z natężeniem . Ich prędkość jest jednakowa i stała. Jej wartość będzie
równa prędkości z zad. 3.15, lecz oba siłowniki wysuwają się
jednocześnie

b) Równania równowagi sił dla obu siłowników:

ciśnienie zasilania: , .
Osiągnęliśmy synchronizację prędkości, lecz ciśnienie znacznie wzrosło
względem obu poprzednich rozwiązań.

3.18. a) Siłownik jest obciążony nie ładunkiem m, lecz przez siłę

(patrz rys. 3.9), a dodatkowo w układzie występuje tarcie powodujące
straty . Również w siłowniku występują straty i jego
sprawność całkowita nie jest równa jedności. Równanie równowagi sił
dla siłownika przyjmuje postać:

104
Aby dobrać odpowiednią średnicę tłoczyska siłownika, obliczamy jego
powierzchnię roboczą

Wymagana średnica: .

b) Z powodu zastosowanego przełożenia mechanicznego prędkość

wysuwu siłownika nie jest równa prędkości unoszenia ładunku

3.19. a) Powierzchnia robocza zależy jedynie od budowy i wymiarów

siłownika, dlatego tarcie nie ma na nią wpływu i powierzchnia się nie
zmieni.
b) Siłowniki można uznać za szczelne i przyjąć, że z powodu braku
przecieków ich sprawność objętościowa . Oznacza to,
że sprawność całkowita siłowników jest równa sprawności
hydromechanicznej.
Tarcie ma zwrot przeciwny do prędkości tłoczyska, dlatego jego wpływ
na ciśnienie robocze należy rozpatrywać, biorąc pod uwagę zwrot
prędkości względem obciążenia. W podpunkcie b) siła obciążająca F jest
przeciwnie skierowana do prędkości tłoczyska (rys. 3.17a). Oznacza to,
że tarcie będzie oddziaływać na tłoczysko z tym samym zwrotem
co siła F.

Innymi słowy, obciążenie siłownika wzrośnie o wartość tych oporów.

Znając wartość sprawności siłownika , możemy obliczyć ten wzrost
obciążenia:

105
po podstawieniu do równania równowagi sił dla tłoczyska:

to ciśnienie obliczone w zad. 3.1b.

Rys. 3.17.

Ponieważ ma wartość mniejszą od jedności, zwiększyła wartość

ciśnienia względem . Faktycznie, przy zwiększeniu obciążenia
(dodatkowa siła tarcia chcąca zatrzymać siłownik) również ciśnienie
musi wzrosnąć, by zachować równowagę sił po obu stronach tłoka.
c) Prędkość ma taki sam zwrot jak siła F (rys. 3.17b). Można przyjąć,
że to siła F napędza siłownik, a tarcie przeciwstawia się jej razem
z ciśnieniem wewnątrz siłownika:
Ponieważ nie znamy wartości siły tarcia, ale znamy sprawność siłownika:

106
Wartość ciśnienia jest mniejsza od wartości wyliczonej w zad. 3.1c.
Tarcie „pomogło” i, odwrotnie niż w punkcie b) , pozwoliło
na zmniejszenie wartości ciśnienia roboczego.
d) Prędkość tłoczyska zależy od natężenia przepływu oleju dostarczanego
do siłownika. Tarcie wewnątrz siłownika nie ma na nią bezpośredniego
wpływu i przy identycznym natężeniu przepływu prędkość również
pozostanie identyczna. e) W zadaniu 3.16 wszystkie siłowniki poruszają
się obciążone siłami zwróconymi zgodnie do odpowiednich sił tarcia.
To znaczy, że przy sprawności różnej od jedności ciśnienia w siłownikach
będą musiały być nieco większe, by zachować równowagę (zrównoważyć
siły tarcia). Równanie równowagi dla poziomych siłowników:
, a dla siłowników
pionowych:

Po podstawieniu: , ostatecznie:

3.20. Wbrew pozorom powierzchnie robocze obu siłowników nie

są identyczne. Różnica wynika z zastosowanych uszczelnień. W jednym
z siłowników uszczelnienie jest umieszczone w rowku na tłoku
i przemieszcza się razem z nim, powiększając tym samym powierzchnię
roboczą o powierzchnię przekroju szczeliny pomiędzy tłokiem
a cylindrem. W sąsiednim siłowniku uszczelnienie jest nieruchome,

107
umieszczone w rowku w ściance cylindra. Jedynym poruszającym się
elementem jest więc tłok.
Oba siłowniki są obciążone jednakowymi siłami. Na skutek minimalnej
różnicy powierzchni roboczych wystąpi różnica ciśnień w obu
cylindrach, co spowoduje przepływ oleju pomiędzy cylindrami.
Ponieważ komory siłowników są ze sobą połączone, olej przepłynie
z siłownika, w którym wytworzyło się większe ciśnienie (mniejsza
powierzchnia robocza), do siłownika z olejem pod mniejszym ciśnieniem
(większa powierzchnia robocza). Oznacza to, że tłok w cylindrze bez
ruchomego uszczelnienia opadnie, wypychając do góry tłok w sąsiednim
siłowniku.

3.21. a) Zacznijmy od obliczenia siły obciążającej siłownik .

Skorzystajmy z rysunku 3.18:

Rys. 3.18.

Równanie momentów sił względem zawiasu rampy:

Ramię siły : , kąt

Ramię ciężaru rampy:
Stąd obciążenie siłownika: , natomiast ciśnienie

w siłowniku: , przy cm .
Przy pustej rampie ciśnienie wyniesie: MPa.
Po obciążeniu rampy samochodem osobowym ciśnienie wzrośnie do
MPa.

108
Wzrost ciśnienia wynosi: .
Spowoduje on ściśnięcie oleju w komorze roboczej siłownika o objętości
. Komorę roboczą tworzy powierzchnia robocza siłownika A oraz
przesunięcie tłoka równe 100 mm.
Po obciążeniu rampy samochodem osobowym tłoczysko siłownika
przesunie się do wewnątrz siłownika o :

b) Po obciążeniu rampy pojazdem o masie ciśnienie wewnątrz

siłownika wynosiłoby MPa. Zawór maksymalny znajdujący się
na siłowniku został ustawiony na ciśnienie otwarcia równe 25 MPa.
Dlatego w czasie obciążania rampy pojazdem o masie zawór otworzy
się, a tłoczysko siłownika opuści się do swojego krańcowego położenia.
Odległość ta jest równa wysunięciu siłownika .

3.22a), b) Olej znajdujący się w komorze siłownika lub przewodzie

hydraulicznym tworzy sprężynę hydrop̄neumatyczną o właściwej sobie
sztywności k (rys. 3.19). Zarówno w przypadku siłownika jedno-, jak
i dwutłoczyskowego (rys. 3.12a,b), w siłowniku znajdują się dwie
komory wypełnione olejem, którym odpowiadają współczynniki oraz
. Przypadek taki można potraktować jako masę umieszczoną pomiędzy
dwiema sprężynami – równoległy sposób łączenia sprężyn. W takim
przypadku współczynnik wypadkowy to suma składowych
współczynników (rys. 3.19a):

109
 Rys. 3.19.

c) Przewód hydrauliczny zawierający w sobie olej również tworzy

sprężynę hydrop̄neumatyczną. Przewód przyłączony do jednej z komór
siłownika można przyrównać do szeregowo przyłączonej sprężyny
mechanicznej (rys. 3.19b). W tym przypadku wypadkowy współczynnik
sprężystości (przewodu i komory siłownika) wyniesie:

d) W przypadku przedstawionym na rysunku 3.12d mamy do czynienia

zarówno z połączeniem szeregowym (przewody z komorami), jak
i równoległym (dwie komory w siłowniku oddzielone tłokiem).
Wypadkowy współczynnik sprężystości wyniesie:

3.23a)Częstość drgań własnych siłownika hydraulicznego należy

obliczyć, korzystając ze wzoru: , gdzie k – współczynnik
sprężystości sprężyny hydrop̄neumatycznej, tworzonej przez objętość
oleju. Obie komory siłownika przedzielone są tłokiem siłownika, przez
co tworzą układ równolegle połączonych sprężyn: , m –
masa drgająca. W zależności od dokładności obliczeń jest to masa, którą

110
obciążony jest siłownik oraz masa tłoczyska, tłoka, poruszającego się
oleju.
Współczynnik sprężystości zależy od objętości oleju, jego modułu
sprężystości oraz powierzchni czynnej – powierzchni przenoszącej
drgania. W tym przypadku są to obie powierzchnie czynne tłoka.
Od strony tłoka: , od strony tłoczyska: .

Częstość drgań własnych: rad/s .

Częstotliwość własną należy obliczyć ze wzoru: Hz
b) Aby uwzględnić również masę tłoka i tłoczyska, które wprawione
są w drgania razem z obciążeniem siłownika, należy obliczyć ich masę
, korzystając z podanej gęstości stali oraz wymiarów z rysunku 3.13.
Następnie należy dodać wyznaczona masę do obliczeń:

c) Biorąc pod uwagę przyłączone do siłownika przewody, należy

uwzględnić objętość oleju w każdym z przewodów:

Ponieważ przyjmujemy, że przewody podobnie jak siłownik

są nieodkształcalne, do obliczeń współczynnika sprężystości dla
przewodów użyty zostanie moduł sprężystości objętościowej oleju
w siłowniku : , . Należy zwrócić uwagę,

aby użyć właściwej powierzchni A przy obliczaniu obu współczynników

(czynna powierzchnia siłownika od strony przewodu). Po uwzględnieniu
zależności objętości tworzących sprężyny hydrauliczno gazowe
(połączenie szeregowe, równoległe):

111
d) Ze względu na odkształcalność węży hydraulicznych należy przyjąć
inny niż dla siłownika współczynnik sprężystości oleju w obu
przewodach. Dla przewodu przyłączonego od strony tłoka:

Analogicznie dla przewodu od strony tłoczyska:

Warto zapamiętać!

Przy dokładnych obliczeniach należy brać pod uwagę masę tłoczyska

i tłoka oraz objętość i odkształcalność przewodów, którymi siłownik
połączony jest z zaworem odcinającym przepływ.

3.24a),33em plus 0,25em minus .16em Możemy wyodrębnić cztery

objętości tworzące sprężyny hydrop̄neumatyczne (każda z właściwym
sobie współczynnikiem sprężystości), dwie w siłowniku ( , ) oraz
w obu przewodach ( , ). Ze względu na sposób połączenia
(porównując objętości do sprężyn mechanicznych) i połączone
są równolegle. Natomiast i oraz i połączone są szeregowo.
Przy również . Z treści zadania wynika, że .

112
b) Po przesunięciu tłoczyska z położenia środkowego zmienią się
objętości i .

Warto zapamiętać!

Zmiana położenia tłoczyska może mieć duży wpływ na częstotliwość

własną siłownika. W przypadku siłownika dwutłoczyskowego
minimalna wartość częstotliwości własnej występuje w położeniu
środkowym tłoczyska.

3.25. Należy zacząć od wyznaczenia częstości drgań własnych dla obu

przypadków.
a) Należy przeprowadzić obliczenia, uwzględniając przyłączone
do siłownika przewody (rury i węże) oraz wynikające z ich odkształceń
zmiany w module sprężystości oleju (moduły zastępcze) podobnie jak
w zadaniu 3.24.

113
gdzie współczynniki sprężystości: obliczony dla siłownika,
w środkowym położeniu tłoczyska, w którym częstość własna jest
najniższa: , oraz (rury) i (węża).
= 110 rad/s, = 17,5 Hz, stąd maksymalna liczba cykli:

b) Obliczenia częstości wykonujemy jedynie dla objętości oleju

znajdującej się w siłowniku:

maksymalna liczba cykli na minutę:

Jak widać, przesunięcie zaworu rozdzielającego w pobliże siłownika

znacząco podniosło jego częstotliwość własną. A co za tym idzie
zwiększyło liczbę dopuszczalnych cykli roboczych ponad dwukrotnie.
Należy jednak pamiętać, że jest to maksymalna liczba cykli ze względu
na częstotliwość rezonansową. Nie wolno zapomnieć o dopuszczalnej
prędkości siłownika wynikającej z innych ograniczeń (np.maksymalny
przepływ), która może obniżyć rzeczywistą liczbę cykli roboczych w tym
przypadku.

114
 4
Pompy. Dobór, sprawność, moc
mechaniczna i hydrauliczna, stała
i zmienna wydajność, umiejscowienie

4.1. Maksymalne obciążenie siłownika wynosi kN, a jego

prędkość maksymalna to 0,15 . Założone ciśnienie pracy układu
MPa, prędkość obrotowa silnika elektrycznego napędzającego
pompę
a) Oblicz (pomijając straty i nie dobierając rzeczywistych
komponentów) wymaganą objętość roboczą pompy oraz moc
dostarczaną do pompy .
b) Wykonaj obliczenia przy znanej sprawności całkowitej pompy
oraz sprawności hydromechanicznej pompy .

4.2. Określ sprawność objętościową

pompy , jeżeli przy
oraz , dostarcza do układu olej
z natężeniem . Ile wyniesie jej sprawność całkowita
? (Sprawność hydromechaniczna pompy , temperatura
oleju C).

4.3. Pompa dostarcza do układu hydraulicznego olej pod ciśnieniem

bar. Wał pompy obraca się z prędkością ,
a objętość robocza .

115
a) Oblicz moment obrotowy na wale pompy (zakładając:
).
b) Oblicz moc , z jaką pompa jest napędzana przez silnik elektryczny
(zakładając: ).
c) Wykonaj obliczenia przy założonej sprawności całkowitej pompy
oraz sprawności hydromechanicznej pompy
.

4.4. Ciśnienie w układzie wynosi bar, olej (VG46)

ma temperaturę 48 C. Pompa (o zmiennej wydajności) jest napędzana
przez silnik elektryczny z prędkością . Objętość
robocza pompy , współczynnik wydajności pompy
. Oblicz natężenie przepływu cieczy dostarczanej przez pompę
do układu, .

4.5. Na rysunku 4.1 przedstawiono rzeczywistą charakterystykę pompy

zębatej. Korzystając z rysunku, oblicz sprawność całkowitą,
hydromechaniczną, oraz objętościową pompy o objętości roboczej
, przy następujących warunkach pracy:
a) , MPa.
b) , MPa.

116
 Rys. 4.1.

4.6. Korzystając z charakterystyki pompy przedstawionej na rys. 4.1,

wykonaj obliczenia dla zad. 4.3a) oraz 4.3b) z uwzględnieniem
sprawności pompy.

4.7. Na rysunku 4.2 przedstawiono szkic pompy zębatej.

a) Określ, które z gniazd pompy (oznaczonych na rys. 4.3 jako A oraz B)
jest portem ssącym, a które tłocznym.

Rys. 4.2.

117
4.8. Na rysunku 4.3 przedstawiono cykl pracy układu hydraulicznego.
Układ wykonuje cykle przez 8 godzin dziennie, 5 razy w tygodniu.
Pompa umieszczona w układzie dostarcza olej z natężeniem przepływu
. Do zastosowania w układzie należy wytypować jedną
z dwóch pomp o jednakowych – droższą o sprawności całkowitej
lub tańszą od niej o 458 PLN pompę o sprawności
całkowitej . Porównaj koszt rocznej (52 tygodnie) pracy
każdej z pomp przy cenie 0,6 PLN za 1 kWh.

Rys. 4.3.

4.9. Minimalne dopuszczalne ciśnienie u wlotu do pompy

przedstawionej na rys. 4.4 wynosi 20 kPa poniżej ciśnienia
atmosferycznego. Oblicz, czy spełniony jest ten warunek w czasie pracy
układu w temperaturze oleju 20 C. Dane: lepkość kinematyczna wynosi
60 cSt, gęstość 0,875 kg/l, wskaźnik lepkości ,
, średnica wewnętrzna rurociągu mm,
mm, mm, mm, mm. Współczynnik strat
miejsowych połączenia zbiornika i rurociągu .

118
 Rys. 4.4.

4.10. Natężenie przepływu oleju w układzie jest regulowane zmianą

obrotów wału pompy. Sprawność objętościowa pompy przy
ciśnieniu pracy MPa i prędkości obrotowej wału 1500
. Objętość robocza pompy . Lepkość
dynamiczna oleju . Jaka musi być prędkość
obrotowa wału, aby utrzymać ciśnienie w układzie przy zerowym
wydatku pompy?

4.11. Pompa hydrauliczna jest napędzana przez silnik elektryczny.

a) Oblicz moc dostarczaną do układu przez pompę, jeżeli moc oddawana
przez silnik jest równa 4 kW, sprawność całkowita pompy
wynosi 0,91, a sprawność całkowita silnika elektrycznego
wynosi 0,88.
b) Jaka jest wartość strat mocy w pompie o sprawności całkowitej 0,89,
w sytuacji gdy pompa dostarcza do układu ciecz z natężeniem 22
, pod ciśnieniem 20 MPa? Wiadomo, że u wlotu do pompy
ciśnienie oleju jest równe ciśnieniu atmosferycznemu, a sprawność
silnika wynosi 0,89.
c) Jaka jest sprawność całkowita pompy, która dostarcza do układu moc
równą 4,3 kW, a silnik elektryczny napędza tę pompę z mocą
4,7 kW przy sprawności silnika 0,9.
d) Moc użyteczna pompy wynosi 0,5 kW. Sprawność całkowita pompy
wynosi 92%. Jaką moc przekazuje do pompy silnik elektryczny?

119
e) Jakie są straty mocy w pompie o sprawności 88%, jeżeli silnik
elektryczny zasila ją z mocą 6 kW, a pompa dostarcza do układu
olej pod ciśnieniem 210 bar?
f) Oblicz moc, jaką z sieci pobiera silnik elektryczny napędzający pompę
hydrauliczną. Sprawność całkowita pompy wynosi 0,92,
a sprawność silnika elektrycznego 0,89. Pompa dostarcza do układu
moc równą 3,7 kW. Natężenie przepływu oleju wnosi 20 ,
a napięcie zasilania silnika elektrycznego wynosi 360 V (napięcie
zmienne).

4.12. Pompa przedstawiona w zad. 4.9 wraz z układem hydraulicznym

została zabezpieczona filtrem ssawnym przed zanieczyszczeniami
mogącymi znaleźć się w zbiorniku. Przy przepływie oleju przez filtr
następuje spadek ciśnienia. Producent informuje, że przy temperaturze
roboczej oleju straty wynoszą 7 kPa. Zawór przelewowy w obudowie
filtra otwiera się, gdy różnica ciśnień wynosi 20 kPa. Czy zastosowanie
filtra jest bezpieczne dla pompy?

120
Odpowiedzi
4.1. a) , kW; b)
, kW

4.2. ,

4.3. a) Nm; b) kW; c) Nm,

kW

4.4.

4.5. a) , , ; b)
,

4.6. a) Nm; b) kW

4.7. Patrz rozwiązania

4.8. 929 PLN

4.9. Jest spełniony

4.10.

4.11. a) kW; b) W; c) ; d)
W; e) f) kW

4.12. Patrz rozwiązania

121
Rozwiązania
4.1. a) Aby obliczyć minimalną objętość roboczą pompy przy
znanych obrotach silnika elektrycznego , musimy znać wymagane
natężenie przepływu oleju dostarczanego przez pompę do układu.
Natężenie musi być tak dobrane, aby umożliwiało osiągnięcie
wymaganej prędkości tłoczyska siłownika. Dlatego natężenie oleju
wypływającego z pompy musi być równe natężeniu oleju, z jakim
zostanie zasilany siłownik: , minimalna powierzchnia
robocza siłownika przy założonym ciśnieniu p oraz znanym
obciążeniu F: , stąd: Natężenie przepływu
uzależnione jest od prędkości obrotowej wału pompy i jej objętości
roboczej. Przy każdym obrocie wału pompa przepompowuje małą
objętość oleju równą jej objętości roboczej. Im szybciej obraca się
wał pompy, tym więcej oleju dostarcza ona do układu. Zakładając,
że w pompie nie ma przecieków i strat objętościowych: .
Minimalna objętość robocza pompy:

W zadaniu 1.12 omówiono związek między mocą oddawaną przez

układ hydrauliczny a mocą , dostarczaną do tego układu.
W poszczególnych elementach układu hydraulicznego również istnieje
ścisły związek między mocą wejściową a wyjściową z elementu. Moc
dostarczona do elementu hydraulicznego może zmienić swoją postać, jej
część może zostać rozproszona na straty. Nie może jednak zniknąć lub
urosnąć sama z siebie. Jeżeli nie ma strat w pompie, moc hydrauliczna
dostarczana przez nią do układu jest równa mocy dostarczanej do pompy
przez silnik elektryczny.
Moc hydrauliczna to iloczyn natężenia przepływu oleju Q i jego
ciśnienia p.

122
Moc teoretyczna pompy:
. b) Gdy sprawność
całkowita pompy nie jest równa jedności (sytuacja rzeczywista),
część mocy dostarczonej do pompy zamieniana jest na straty. Straty
objętościowe to między innymi przecieki wewnątrz pompy. Powodują
one zmniejszenie rzeczywistego natężenia przepływu oleju
wypływającego z pompy względem idealnego natężenia przepływu.
Przy znanej sprawności pompy oraz pominięciu innych strat w układzie:
Moc wejściowa do pompy (równa mocy oddawanej przez silnik
elektryczny napędzający pompę): .
Patrząc na zagadnienie z perspektywy silnika elektrycznego, moc
wyjściowa z pompy to moc dostarczona do pompy pomniejszona
o straty: .
Sprawność całkowita pompy to iloczyn sprawności objętościowej
(straty objętościowe wewnątrz pompy) i sprawności hydromechanicznej
pompy (straty powodujące obniżenie ciśnienia dostarczanego przez
pompę względem pompy idealnej generowane na skutek tarcia i oporów
przepływu wewnątrz pompy). Znając sprawność całkowitą oraz
hydromechaniczną pompy, możemy obliczyć sprawność objętościową,
która odpowiada za różnice w wydajności teoretycznej i rzeczywistej
pompy: , dlatego:

Warto zapamiętać!

Aby nie popełnić błędu przy obliczaniu strat i mocy, warto zawsze
zastanowić się „w którą stronę” obliczamy moc. Czy sprawność

123
elementu (układu) będzie ją w obliczeniach pomniejszać (znana moc
wejściowa, poszukiwana moc wyjściowa), czy powiększać (znamy
moc wyjściową, szukamy mocy wejściowej)? Jest to zdecydowanie
lepsza metoda rozwiązywania podobnych zadań niż uczenie się
na pamięć, kiedy we wzorze sprawność występuje w liczniku, a kiedy
w mianowniku.

4.2. Sprawność objętościowa pompy:

Ponieważ , sprawność objętościowa
.

Sprawność całkowita pompy: .-

4.3. a) Moment obrotowy napędzający pompę (teoretyczny):

b) Moc przekazywana pompie przez silnik elektryczny (teoretyczna):

Wynik można sprawdzić, obliczając moc hydrauliczną dostarczaną przez

pompę do układu. Przy założonym braku strat obie wartości muszą być
sobie równe: ( ). c)
Wielkości rzeczywiste (uwzględniające straty w pompie):

4.4. Współczynnik wydajności pompy określa nastawę wydajności

pompy: , czyli przy nastawie

124
 , pompa dostarcza do układu 80% swojej maksymalnej
wydajności.

4.5. Wykres na rys. 4.1 przedstawia rzeczywistą charakterystykę pompy.

Znajdują się na nim dwie linie, jedna przedstawia zapotrzebowanie
na moc, a druga wydatek pompy. Linie nie są odpowiednio oznaczone,
w celu dokonania poprawnego odczytu należy je zidentyfikować,
przypominając sobie, jak wygląda charakterystyka pompy przy
wzrastającym ciśnieniu pracy:
– Wydatek pompy wskutek przecieków wewnętrznych spada wraz
ze wzrostem ciśnienia (stąd wniosek, że linia górna to właśnie wydatek)
– Moc hydrauliczna pompy wzrasta wraz ze wzrostem ciśnienia (linia
dolna)
Aby obliczyć sprawność pompy, należy porównać wielkości teoretyczne
(obliczone) i rzeczywiste (odczytane z wykresów):
Wielkości rzeczywiste (przy ciśnieniu 175 bar i = 1500 obr/min): =
14,2 l/min, = 4900 W.
Wielkości rzeczywiste (przy ciśnieniu 100 bar i obr/min):
= 14,5 l/min, = 3000 W.
Wielkości teoretyczne: ,
Sprawność całkowita pompy:
, dlatego sprawność
całkowitą możemy obliczyć na dwa sposoby. Używając do tego wydatku
pompy odczytanego z wykresu: , lub mnożąc

wydatek teoretyczny przez sprawność objętościową pompy:

Sprawność objętościowa pompy:

Sprawność hydromechaniczna pompy:

a) Sprawności pompy przy bar:

125
b) Sprawności pompy przy bar:

4.6. Dane odczytane z rys.4.1:

Przy ciśnieniu pracy MPa oraz prędkości obrotowej
obr/min moc dostarczana przez silnik elektryczny do pompy:
kW, wydajność pompy: l/min

Sprawność pompy:

a) Moment na wale pompy:

b) Moc dostarczana do pompy przez silnik elektryczny – wartość

odczytana z charakterystyki: kW

4.7. Kierunek przepływu cieczy przez pompę zębatą o zazębieniu

zewnętrznym jest przedstawiony na rys. 4.5a. Ciecz w lukach między
zębami transportowana jest z kanału A do kanału B, gdzie jest

126
wypychana z pompy na skutek zazębiania się kół. Znając kierunek
obrotów wału oraz jego umiejscowienie względem drugiego wału,
można określić kierunek przepływu.
Przy braku oznaczenia kierunku przepływu można się również kierować
średnicą kanałów przyłączeniowych pompy. Kanał o większej średnicy
to kanał wlotowy (ssanie), a kanał o mniejszej średnicy to kanał
wylotowy (tłoczny).

Rys. 4.5.

4.8. Do obliczenia kosztu energii potrzebna jest moc, którą pobiera

pompa, a do obliczenia rzeczywistych (całkowitych) kosztów zasilania
układu również sprawność silnika elektrycznego musiałaby być wzięta
pod uwagę.
Pompa dostarcza ciecz hydrauliczną ze stałą wydajnością, zmienne jest
jedynie ciśnienie cieczy. Dlatego moc produkowana przez pompę
zmienia się proporcjonalnie do zmian ciśnienia. Znając wartości
ciśnienia (patrz rys. 4.3), obliczamy średnie ciśnienie dostarczane przez
pompę (rys. 4.5b), a następnie średnią moc.

127
Średnia moc wejściowa do pierwszej z pomp: ,

do drugiej pompy:

Natomiast moc tracona w pompach:

Interesująca nas różnica pomiędzy stratami w obu pompach:

.
Roczny koszt straconej energii:
. Należy pamiętać, że cena
dotyczy kilowatogodziny. Czas t jest w tym przypadku równy liczbie
godzin pracy układu w ciągu roku, natomiast moc podana jest w kW.

Różnica w cenie rocznej eksploatacji obu pomp wynosi 929 zł.

4.9. Do obliczenia ciśnienia przy wlocie do pompy posłuży równanie

Bernoulliego:

Jako pierwszy przekrój przepływu została obrana powierzchnia cieczy

zbiornika, gdzie:

128
Drugim przekrojem jest wlot do pompy, ponieważ chcemy poznać
ciśnienie panujące właśnie w tym przekroju. Ciecz porusza się w tym
przekroju z prędkością i znajduje się na wysokości .

Obliczenia poszczególnych zmian ciśnienia pomiędzy przekrojami 1 a 2:

– prędkość cieczy w punkcie 2 oraz zmiana ciśnienia dynamicznego
(zależna od prędkości cieczy):

– zmiana ciśnienia hydrostatycznego (zależna od zmiany wysokości,

na jakiej przepływa ciecz): ,
– zmiany ciśnienia wywołane oporami przepływu (spadki ciśnienia
wywołane oporami przepływu w przewodach i innych elementach
układu) : .
a) starty miejscowe, które występują podczas przepływu oleju
ze zbiornika do rurociągu (1) oraz w kolanku (2):

Współczynnik strat miejscowych dla wlotu do rurociągu , a dla

kolanka (zał. 3). Prędkość przepływu jest jednakowa ze względu
na identyczne przekroje przepływu.

129
b) Straty liniowe – powstałe podczas przepływu przez proste odcinki
rurociągu. Ich obliczenie zależy od typu przepływu, aby go określić
należy obliczyć liczbę Reynoldsa:

Oznacza to przepływ laminarny. Dlatego straty liniowe w obu odcinkach

przewodu wynoszą:

Ciśnienie u wlotu do pompy:

Warunek minimalnego ciśnienia u wlotu do pompy jest spełniony,

pompa może pracować w opisanym położeniu ( – ciśnienie
bezwzględne). -

130
4.10. Interesuje nas sytuacja, w której pompa utrzymuje ciśnienie
w przewodzie tłocznym, lecz nie tłoczy cieczy do układu. Wał pompy
musi się powoli obracać, aby równoważyć przecieki wewnątrz pompy.
Jeżeli wał jest zatrzymany, na skutek przecieków ciśnienie w układzie
spadnie poniżej wymaganej wartości. W opisanej sytuacji sprawność
objętościowa pompy jest równa zeru. Sprawność pomp nie jest stała
i zmienia się w zależności od obrotów wału i ciśnienia pracy. Musimy
znaleźć obroty wału, przy których ,a MPa.
Sprawność objętościową pompy można obliczyć, stosując wzór:

Nie jest znana stała , ale jest to stała charakterystyczna dla danej
pompy, więc można ją obliczyć, znając sprawność pompy w innym
znanym nam punkcie pracy:

Przy wydajności pompy oraz utrzymywaniu przez nią ciśnienia

w układzie, jej sprawność objętościowa , dlatego:
.

4.11. a) Moc wyjściowa jest równa mocy przekazywanej do pompy

pomniejszonej o straty:

Moc dostarczana do pompy jest równa mocy oddawanej przez

silnik elektryczny (brak strat pomiędzy pompą a silnikiem
elektrycznym). b) Straty można określić, porównując moc wytwarzaną
przez pompę z mocą, która musi zostać przekazana do pompy:

131
moc wyjściowa , dlatego:
c) Sprawność całkowita pompy:

d) Niezbędna moc silnika elektrycznego to moc oddawana do układu

przez pompę, powiększona o straty występujące w pompie:

e) Moc strat generowanych w pompie to różnica pomiędzy mocą

dostarczaną do pompy przez silnik a mocą oddawaną do układu przez
pompę:

f) Silnik elektryczny, podobnie jak pompa, generuje straty i moc

pobierana przez niego z sieci elektrycznej nie jest równa mocy
przekazywanej do pompy:

4.12. Spadek ciśnienia podany przez producenta dotyczy najbardziej

optymalnych warunków pracy – olej o niskiej lepkości (w temperaturze

132
pracy), filtr pozbawiony zabrudzeń. W miarę wzrostu zabrudzenia filtra
wrośnie również różnica między ciśnieniem wlotowym a ciśnieniem
wylotowym z filtra. Również niższa temperatura oleju (rozruch układu)
powoduje większy spadek ciśnienia spowodowany przepływem oleju
o wyższej lepkości.
Po obliczeniu spadków ciśnienia między zbiornikiem a pompą podczas
rozruchu w temp. 20 C wiadomo, że pompa może bezpiecznie pracować
bez filtra – ciśnienie wejściowe u wlotu do pompy kPa
(bezwzgędne) jest wyższe o ok. 11 kPa od minimalnego dopuszczalnego
ciśnienia.
Jeżeli filtr nie jest maksymalnie zanieczyszczony lub układ pracuje
w temp. rozruchu, spadek ciśnienia może osiągnąć wartość otwarcia
zaworu przelewowego kPa.
Dlatego w najmniej korzystnych warunkach pracy ciśnienie wlotowe
pompy: (bezwzględne), co jest już
zbyt niskim ciśnieniem dla zapewnienia pompie bezpiecznych
warunków pracy.

133
 5
Zawory. Zawory sterujące ciśnieniem,
zawory sterujące natężeniem
przepływu, łączenie zaworów
dławiących, obliczanie ustawień
zaworów,
siły hydrodynamiczne

5.1. Naszkicuj rzeczywistą oraz teoretyczną charakterystykę

zaworu przelewowego (maksymalnego). Podaj przyczyny różnic między
nimi.

5.2. Zawór przelewowy został przedstawiony schematycznie

na rysunku 5.1a. Tłoczek suwaka (3) ma średnicę mm. Ciśnienie
otwarcia zaworu zostało ustawione poprzez napięcie wstępne
sprężyny o współczynniku . Sprężyna została ściśnięta
śrubą regulacyjną (2) o 6 mm i działa z siłą na suwak. Pomiń wpływ
sił tarcia oraz sił hydrodynamicznych działających na suwak.

134
 Rys. 5.1.

a) Oblicz ciśnienie otwarcia zaworu .

b) Gdy przez zawór przepływa maksymalny wydatek pompy , jego
suwak przesunięty jest od położenia początkowego o mm.
Olej ma lepkość , a sprawność objętościowa
pompy wynosi . Oblicz ciśnienie panujące
w układzie podczas maksymalnego przepływu oleju przez ten
zawór.

5.3. Zawór bezpieczeństwa jest ustawiony fabrycznie na ciśnienie

otwarcia psi. Wiadomo, że powierzchnia tłoczka suwaka,
na który działa ciśnienie otwarcia, cm . Sprężyna zamykająca
zawór ( ) jest ściśnięta śrubą M8x0,75 na drodze s.
Oblicz, o ile obrotów należy wkręcić lub wykręcić śrubę regulacyjną,
by zawór otwierał się przy ciśnieniu MPa. Pomiń wpływ sił tarcia
oraz siły hydrodynamicznej.

5.4. Zawór przelewowy osiąga swoje maksymalne otwarcie przy

ciśnieniu przed zaworem równym MPa. Przepływ przez zawór
wynosi w takich warunkach litrów/min. Jaki będzie
maksymalny przepływ przez ten zawór, gdy ciśnienie wzrośnie
do wartości MPa? Naszkicuj charakterystykę zaworu dla obu
przypadków. Ciśnienie za zaworem .

5.5. Oblicz wartość siły hydrodynamicznej działającej na suwak zaworu

opisanego w zadaniu 5.2 przy jego otwarciu o mm. Załóż
ciśnienie kPa, . Jaki będzie kierunek działania tej siły
(będzie się starała otworzyć, czy zamknąć zawór)?

135
5.6. Przez zawór przelewowy przepływa olej z natężeniem przepływu
. Przy takim przepływie ciśnienie przed zaworem
MPa, a ciśnienie w przewodzie odprowadzającym olej
z zaworu kPa. Ciepło właściwe oleju ,
gęstość oleju , współczynnik proporcjonalności dla
danego oleju , temperatura oleju C.
a) Oblicz moc traconą w zaworze.
b) Oblicz zmianę temperatury oleju po przepływie przez zawór.

5.7. W systemie hydraulicznym umieszczono szeregowo dwa zawory

dławiące typu kryza. Ciśnienie przed pierwszym z zaworów
MPa, ciśnienie pomiędzy pierwszym a drugim zaworem ma wynosić
5 MPa. Ciśnienie za drugim zaworem jest równe 0. Natężenie
przepływu , dla obu zaworów, gęstość oleju
880 .
a) Dobierz średnice przepływu oraz dla obu zaworów.
b) Ile wyniesie przepływ przez drugi z zaworów?

5.8. Trzy zawory dławiące zostały połączone szeregowo. Ciśnienie

przed pierwszym z zaworów wynosi 15 MPa, ostatni z zaworów jest
połączony z linią zlewową i ciśnienie za nim wynosi . Wszystkie
zawory posiadają jednakową powierzchnię przepływu ,
, współczynnik kontrakcji ,
. Oblicz ciśnienie oraz pomiędzy zaworami.

5.9. Zawory dławiące zostały połączone tak jak na rys. 5.1b.

, bar, , .
a) Oblicz natężenie przepływu przez zawory 2 oraz 3.
b) Dla podanego przykładu, przy spadku ciśnienia równym 0,66
ciśnienia wlotowego może wystąpić kawitacja. Podaj przyczynę
występowania tego zjawiska, określ, gdzie może wystąpić oraz jak
można mu zapobiec.

5.10. Siłownik o powierzchni roboczej jest obciążony siłą

kN. Pompa hydrauliczna ( , )
jest napędzana silnikiem elektrycznym z prędkością
. Do regulacji prędkości siłownika służy zawór
dławiący ( , ). Za pompą (przed zaworem dławiącym)

136
znajduje się rozdzielacz hydrauliczny sterujący kierunkiem przepływu.
Zakładamy dla uproszczenia, że nie występują w nim straty (spadek
ciśnienia). Układ wyposażono w zawór przelewowy (o idealnej
charakterystyce) ustawiony na ciśnienie otwarcia MPa. Olej
z siłownika odprowadzany jest do zbiornika z ciśnieniem ,
. Pomiń straty w układzie oraz wpływ sił
hydrodynamicznych.
a) Naszkicuj schemat hydrauliczny układu.
b) Oblicz ustawioną powierzchnię przepływu zaworu dławiącego ,
aby siłownik wysuwał się z prędkością .
c) Oblicz prędkość siłownika przy obciążeniu kN oraz
zachowanej .

5.11. Na rysunku 5.2 przedstawiono schematycznie dwa zawory

hydrauliczne.
a) Jakie jest przeznaczenie i nazwa zaworu a)? Naszkicuj
charakterystykę dla tego typu zaworu dla kilku
ustawień powierzchni .
b) Jak się nazywa zawór b) i jaka jest jego funkcja? Dlaczego w suwaku
znajduje się kanalik o powierzchni przekroju przepływu łączący
obie strony suwaka?

Rys. 5.2.

5.12. Przez przedstawiony na rysunku 5.2b zawór przepływa olej

o lepkości oraz gęstości . Suwak
porusza się w otworze o średnicy mm, średnica tłoczków

137
suwaka mm. Ciśnienie MPa, ciśnienie w linii
prowadzącej do zbiornika jest równe zeru. Odległość mm.
Określ wymagany przekrój przepływu dławika umieszczonego
w kanale suwaka. Zawór ma utrzymywać ciśnienie MPa przy
zamkniętym przepływie. Przyjmujemy , .

5.13. W układzie opisanym w zad. 5.10 zastosowano dwudrogowy

regulator przepływu w miejsce zaworu dławiącego. Zawór różnicowy
wchodzący w skład regulatora przepływu jest ustawiony
na utrzymywanie stałego spadku ciśnienia MPa. Odpowiedz
na pytania 5.10a), b) oraz c) dla takiego rozwiązania.

5.14. Narysuj odpowiednie symbole zaworów hydraulicznych dla

podanych przykładów:
a) Nastawny 2-drogowy regulator przepływu.
b) Czterodrogowy, 3-położeniowy, sterowany elektromagnetycznie
rozdzielacz hydrauliczny z ustalonym położeniem środkowym
suwaka.
c) Rozdzielacz hydrauliczny ustalony sprężyną, sterowany
przyciskiem.
d) Zawór maksymalny, dwustopniowy z zewnętrznym odprowadzeniem
przecieków, nastawny.
e) Jednostopniowy, 2-drogowy, nastawny zawór redukcyjny.
f) Zawór różnicowy, nastawny.

5.15. Jaką funkcję w układzie pełni zawór (1) przedstawiony na rys. 5.3?

Rys. 5.3.

138
5.16. Ciśnienie w układzie hydraulicznym (pompa o stałej wydajności,
40 l/min) nie powinno przekroczyć 250 bar. Aby temu zapobiec, układ
został wyposażony w zawór przelewowy z charakterystyką
przedstawioną na rysunku 5.4a.

Rys. 5.4.

a) Jak powinien być ustawiony zawór? Która z linii na rysunku 5.4a

najlepiej oddaje właściwe ustawienie zaworu?
b) Po awarii układu warsztat serwisujący układ wymienił zawór
przelewowy na zawór innego producenta o identycznym
dopuszczalnym przepływie maksymalnym oraz o identycznym
ustawieniu ciśnienia otwarcia. Charakterystyka nowego zaworu
została przedstawiona na rys. 5.4b. Czy zmiana zaworu będzie
miała wpływ na pracę układu?

5.17. Na rysunku 5.5a przedstawiono symbol zaworu podtrzymującego.

Na rysunku 5.5b widoczny jest poglądowy rysunek budowy zaworu
podtrzymującego.
a) Jaki jest stosunek powierzchni suwaka, na którą działa ciśnienie
do powierzchni, na którą działa ciśnienie (powierzchnia, która
ma wpływ na przesunięcie suwaka i otwarcie przepływu przez
zawór)?
b) Czy w zaworze przedstawionym na rysunku 5.5b jest wbudowany
zawór zwrotny przedstawiony na rysunku 5.5a? Jeżeli tak, to gdzie
się znajduje?

139
 Rys. 5.5.

5.18. Na rysunku 5.6a oraz 5.6b przedstawiono siłowniki obciążone

masą m. Każdy z siłowników połączony jest z zaworem
podtrzymującym. Zawór tego typu został opisany w zadaniu 5.17.
Ciśnienie otwarcia w obu zaworach zostało ustawione na wartość .
Zawór podtrzymujący spełnia trzy funkcje:
– Zabezpiecza ładunek przed nagłym opadnięciem w przypadku
pęknięcia przewodu pomiędzy siłownikiem a zaworem rozdzielającym
(zawór podtrzymujący musi być zamontowany bezpośrednio
na siłowniku).
– Zabezpiecza siłownik przed przeciążeniem.
– Zapewnia kontrolowane opuszczanie ładunku.
Dane: kg, , MPa, mm,
mm, .
a) Oblicz, przy jakiej wartości ciśnienia zawór podtrzymujący
otworzy się i możliwe będzie opuszczenie masy m dla przypadku
przedstawionego na rys. 5.6a.
b) Dokonaj analogicznych obliczeń dla przypadku przedstawionego
na rys. 5.6b.
c) Wykonaj obliczenia z podpunktu a) dla .

140
 Rys. 5.6.

5.19. 0pt Zadaniem układu hydraulicznego (rys. 5.7) jest niezależne

unoszenie i utrzymywanie na odpowiednich wysokościach dwóch
ładunków. W czasie pracy układu zauważono problem. Podczas
unoszenia ładunku jednocześnie zaczyna powoli opadać uniesiony
wcześniej ładunek . W czasie gdy do tego dochodzi, suwak
pierwszego z siłowników przesterowany jest w swoje skrajne prawe
położenie (unoszenie ), natomiast suwak drugiego z rozdzielaczy
pozostaje w położeniu spoczynkowym (utrzymywanie ). Oba
siłowniki zabezpieczone są przed opadaniem tłoczysk zaworami
podtrzymującymi (oba z nastawą , stosunek powierzchni czynnych
i ). Temperatura oleju wynosi , spadek ciśnienia przy przepływie
przez filtr oleju wynosi , jest to układ stało-ciśnieniowy (pompa
o zmiennej wydajności), oba siłowniki znajdują się w ogrzewanym
pomieszczeniu. Jaka jest przyczyna opadania ładunku ?

141
 Rys. 5.7.

Pomiń straty wywołane tarciem, straty ciśnienia w zaworach

rozdzielających. Dane: mm, mm, T,
T, , MPa, kPa, C.

5.20. W załączniku 7 przedstawiono rysunki czterech różnych suwaków

hydraulicznych mogących pracować w zaworze rozdzielającym PONAR
USAB6 WN6. Na stronie trzeciej karty katalogowej tego zaworu
(załącznik 6) przedstawiono rysunki schematyczne położeń roboczych
zaworu w zależności od użytego suwaka. Który z suwaków
przedstawionych w załączniku 7 realizuje schemat połączeń E3?

5.21. Oblicz natężenie przepływu przez zawór PONAR

USAB63xE1L20 (załącznik 6), jeżeli wiadomo, że zmierzony spadek
ciśnienia przy tym przepływie przez zawór wynosi 2 MPa, a zawór jest
maksymalnie otwarty.

5.22. Przez zawór PONAR USAB63E1L32 przepływa olej z natężeniem

przepływu równym l/min. Zawór jest maksymalnie otwarty, ile
wyniesie spadek ciśnienia w zaworze?

5.23. Należy dobrać proporcjonalny zawór rozdzielający do układu

stałoc̄iśnieniowego, w którym ciśnienie oleju na wyjściu z pompy
wynosi bar. Zawór rozdzielający steruje siłownikiem

142
jednostronnego działania o średnicy tłoka mm, w którym
ciśnienie wynosi = 200 bar. Tłoczysko siłownika powinno wysuwać
się z prędkością m/s. Jaki powinien być przepływ nominalny
w zaworze?

5.24. Korzystając z treści zadania 5.23, dobierz odpowiednie nominalne

natężenie przepływu zaworu typu serwo (w przypadku zaworów serwo
nominalny przepływ podawany jest dla spadku ciśnienia bar).

5.25. Zawór proporcjonalny o = 20 l/min (przy MPa oraz

mA) został umieszczony w układzie z siłownikiem
jednostronnego działania. Siłownik porusza się z wymaganą prędkością
przy l/min. Ciśnienie w siłowniku przy wysuwającym się
tłoczysku wynosi 200 bar. Ciśnienie w układzie (zasilające zawór) jest
stałe i wynosi 30 MPa. Pomiń straty przepływu w przewodach.
a) Przy jakim natężeniu prądu I (sterującego cewkami elektromagnesów
zaworu) zawór proporcjonalny zapewni przypływ 30 l/min
w opisanych warunkach pracy?
b) Ile wynosiłoby natężenie prądu w przypadku zastosowania zaworu
serwo o identycznym ?
c) Jakie będzie natężenie przepływu oleju do siłownika przy natężeniu
prądu sterującego elektromagnesami zaworu proporcjonalnego
mA?

143
Odpowiedzi
5.1. Patrz rozwiązania

5.2. a) kPa; b) kPa

5.3. obrotów

5.4.

5.5. N

5.6. a) kW; b) K

5.7. a) , ; b) Tyle samo!

5.8. MPa, MPa

5.9. a) 10 ; b) Patrz rozwiązania

5.10. b) ; c)

5.11. Patrz rozwiązania

5.12. m

5.13. b) ; c)

5.14. Patrz rozwiązania

5.15. Patrz rozwiązania

5.16. a) y; b) tak

5.17. a) = 2,96; b) Tak, w suwaku

5.18. a) = 4,5 MPa; b) = 3,13 MPa; c) = 2,48 MPa

144
5.19. Patrz rozwiązania

5.20. b

5.21. l/min

5.22. MPa

5.23. l/min

5.24. l/min

5.25. a) mA; b) mA; c) l/min

145
Rozwiązania
5.1. Na rysunku 5.8 przedstawiono teoretyczną oraz rzeczywistą
charakterystykę zaworu maksymalnego. Teoretyczna charakterystyka
zaworu maksymalnego (pracującego w układzie jako zawór przelewowy
lub bezpieczeństwa) to pozioma linia. Idealnie, ciśnienie przed
zaworem pozostawałoby stałe bez względu na natężenie przepływu
przez zawór.
W rzeczywistości, w miarę zwiększania się natężenia Q, ciśnienie p
podnosi się i przy maksymalnym przepływie przez zawór jest wyższe
niż w chwili jego otwarcia. Różnica ta wynika przede wszystkim
z charakterystyki sprężyny, która z siłą stara się przeciwdziałać
ruchom suwaka (rys. 5.9). Suwak przesuwa się pod wpływem ciśnienia
działającego na powierzchnię A, zwiększając tym samym otwarcie
zaworu x i ściskając sprężynę. Ponieważ w miarę kompresji sprężyny
siła wzrasta, również ciśnienie musi wzrosnąć, by przesunąć
suwak i szerzej otworzyć zawór, co pozwala na większy przepływ.
Oprócz sprężyny również siły hydrodynamiczne działające na suwak
starają się przeciwdziałać otwarciu zaworu – przesunięciu suwaka
zwiększającego szczelinę x, dlatego one również odpowiadają
za pochylenie rzeczywistej charakterystyki zaworu (patrz zad. 5.5).

146
 Rys. 5.8.

Warto zapamiętać!

Ustawienie otwarcia zaworu na maksymalne dopuszczalne ciśnienie

w układzie nie gwarantuje jego utrzymania podczas pełnego przepływu
cieczy przez zawór! Należy zawsze zapoznać się z rzeczywistą
charakterystyką zaworu.

5.2. a) Zawór się otworzy, gdy ciśnienie działające na powierzchnię A

będzie w stanie przesunąć suwak wbrew sile wytworzonej przez
sprężynę znajdującą się po drugiej stronie suwaka (patrz rys. 5.9). Przy
odpowiednio wysokim ciśnieniu wytworzy się szczelina o szerokości
x, przez którą popłynie olej. Aby to nastąpiło, musi być spełnione
równanie równowagi:

147
Siła to siła, z którą działa na suwak sprężona sprężyna. Siła ta zależy
od odcinka s, o jaki została ściśnięta sprężyna, oraz stałej .

Znając wartość siły , obliczamy wartość ciśnienia, które będzie

w stanie przesunąć suwak:
b) W przypadku gdy przez zawór musi przepłynąć ciecz z większym
natężeniem, ciśnienie panujące w układzie przesunie suwak zaworu
przelewowego do uzyskania odpowiednio dużej szczeliny
o szerokości x. W idealnym przypadku ciśnienie pozostałoby
stałe. Zwiększona powierzchnia przepływu zapobiegłaby
wzrostowi ciśnienia przed zaworem. Z powodu charakterystyki
sprężyny dzieje się inaczej. Po przesunięciu suwaka o wartość x siła
odpowiednio wzrasta. Aby doprowadzić do takiego przesunięcia
suwaka, również ciśnienie musi wzrosnąć.

Przy takim ustawieniu suwaka ciśnienie przed zaworem wyniesie:

148
 Rys. 5.9.

5.3. Szukamy przesunięcia , przy którym nastąpi równowaga między

ciśnieniem działającym na powierzchnię A a siłą (patrz
rys. 5.9). Wiemy, że w obecnym ustawieniu suwak zaczyna się
przesuwać, gdy ciśnienie osiągnie wartość MPa,
ponieważ .
Po zwiększeniu napięcia wstępnego sprężyny o s zwiększy się siła .
Zmieni to nasze równanie równowagi. Obie strony równania zwiększą
swoją wartość: . Interesuje nas właśnie zmiana
napięcia sprężyny : , gdzie , więc

Używając śruby M8x0,75, taką odległość otrzymamy przy

Śrubę musimy oczywiście wkręcić, aby zwiększyć
napięcie wstępne sprężyny.

5.4. Przepływ cieczy przez zawór opisuje wzór .

Aby zwiększyć przepływ Q przy zachowanej różnicy ciśnień przed

i za zaworem, musimy zwiększyć przekrój przepływu A. Pozostałe

149
wielkości są stałe. Stała k to współczynnik kontrakcji charakterystyczny
dla danego zaworu. Przy braku danych można przyjąć –0,67.
W przypadku zaworu suwakowego przekrój A zwiększamy przez
przesunięcie suwaka o x, aż do maksymalnego przesunięcia ,
co daje maksymalny przekrój przepływu A.

Aby nadal zwiększać przepływ, jeśli nie ma możliwości zwiększania A,

konieczne jest zwiększenie różnicy ciśnień . Krzywa 3
na rysunku 5.10 opisuje właśnie ten wzrost przy maksymalnym otwarciu
zaworu. Zawór otwiera się przy ciśnieniu trochę niższym od .
Następnie, w miarę przesuwania się suwaka (otwierania zaworu),
zwiększa się przepływ oraz nieznacznie ciśnienie (przyczyna opisana
w rozwiązaniu do zad. 5.1) – obrazuje to prosta 1. Po osiągnięciu
krytycznej wartości niemożliwe jest już zwiększanie przekroju
przepływu. Dlatego przy dalszym zwiększaniu przepływu przez zawór
następuje gwałtowny wzrost ciśnienia.

Rys. 5.10.

150
Podobnie stanie się przy wyższym ciśnieniu początkowym. Zależność
przepływu i różnicy ciśnień w miarę otwierania zaworu opisuje prosta 2.
Po osiągnięciu maksymalnego otwarcia zaworu oraz ciśnienia
również w tym przypadku jedyną możliwością zwiększenia przepływu
przez zawór jest wzrost różnicy ciśnień przed i za zaworem (w obu
przypadkach przyjmujemy ciśnienie za zaworem równe zeru, dlatego
na wykresie zaznaczone są jedynie wartości oraz ).
Aby obliczyć wartość przepływu , przyrównajmy do siebie oba
przepływy:

Zawory są otwarte maksymalnie, więc x pozostaje stałe. Jedynymi

zmiennymi po prawej stronie równań są ciśnienia oraz , dlatego
możemy przyjąć, że:

Po rozwiązaniu tego układu równań znajdujemy szukany przepływ:

151
5.5. Z siłą hydrodynamiczną można się spotkać, wyciągając korek
z wanny pełnej wody. Przy minimalnym uniesieniu korka czuć jego
„zasysanie” do odpływu. Po zwiększeniu odległości od odpływu
działanie siły ustaje. Podobnie dzieje się w zaworze podczas przepływu
cieczy przez szczelinę x (rys. 5.9) pomiędzy suwakiem (korkiem)
a korpusem zaworu (odpływem w wannie) – pojawia się siła zamykająca
zawór. Dzieje się tak na skutek lokalnego spadku ciśnienia
spowodowanego dużą prędkością przepływu przez szczelinę x
względem przepływu przed tą szczeliną. Spadek ciśnienia w szczelinie x
powoduje również częściowy spadek ciśnienia na obrzeżach
powierzchni . Spowodowana tym różnica ciśnień działających
na powierzchnie oraz powoduje powstanie siły działającej
w kierunku zamknięcia zaworu – przesunięcia suwaka (w lewo
na rys. 5.9).
Siła hydrodynamiczna .
Podczas przepływu ustalonego pozostaje jedynie
.
Dla : współczynnik kontrakcji , kąt .
W przypadku suwaka z tłoczkami bez nacięć .

Siła ta nabiera znaczenia przy dużych ciśnieniach i małych przepływach

przez zawór – minimalnych otwarciach zaworu.

152
5.6. a) Moc hydrauliczna to iloczyn ciśnienia p i natężenia przepływu Q.
Moc tracona w zaworze to właśnie iloczyn spadku ciśnienia, który
następuje w zaworze oraz natężenia przepływu przez ten zawór.

b) Moc hydrauliczna tracona w zaworze nie znika, lecz zamienia się

w ciepło. Większość ciepła przejmuje olej, zwiększając swoją
temperaturę:

otrzymujemy stąd wzrost temperatury oleju spowodowany zmianą

ciśnienia:

Pamiętać jednak należy, że olej w pewnym stopniu rozpręża się przy

spadku ciśnienia (nie jest idealnie niesprężysty), a to skutkuje
obniżeniem jego temperatury o . Stała s (współczynnik
proporcjonalności) jest określona dla danego oleju i zmienia się wraz
z jego temperaturą. Finalnie otrzymujemy:

5.7. a) Ciecz przepływa kolejno przez oba zawory dławiące (rys. 5.11a).
Podczas przepływu przez każdy z zaworów następuje spadek jej
ciśnienia . Natężenie przepływu jest stałe, ponieważ olej nie ma innej
możliwości przepływu. Jeżeli znamy przepływ przez oba zawory oraz

153
wymagane ciśnienia, możemy dobrać odpowiednie średnice przepływu
oraz .

Rys. 5.11.

Korzystamy z równania przepływu przez zawór dławiący:

przy , otrzymujemy:

b) Oba zawory połączone są szeregowo, a pomiędzy nimi nie występują

przecieki, dlatego natężenie przepływu w obu zaworach jest identyczne.
-

154
5.8. Ponieważ dławiki połączone są szeregowo, natężenia przepływu
przez nie będą sobie równe: , również powierzchnie
przekroju przepływu są sobie równe: , dlatego:

Po zredukowaniu otrzymujemy: , =0
Stąd:

5.9. a) Zasada zachowania przepływu:

Znamy stosunek powierzchni przekroju przepływu: ,
ponieważ oraz wiemy, że różnica ciśnień jest
identyczna dla obu zaworów, dlatego:

b) Kawitacja może wystąpić za zaworem dławiącym, gdy ciśnienie

cieczy spadnie do wartości . Na rysunku 5.11b pokazano przebieg
ciśnienia w przewodzie wyposażonym w zawór dławiący typu
diafragma. Największy spadek ciśnienia występuje za zaworem,
w miejscu największej prędkości przepływu cieczy.
Na podstawie typu zaworu, właściwości cieczy i przepływu ustalono,
że kawitacja występuje przy wartości 0,66 ciśnienia wlotowego.

155
 , dlatego: . Kawitacja
w zaworze 1 może wystąpić przy , dla zaworów 2 oraz 3 przy
; . Ponieważ spadki ciśnień są jednakowe dla
wszystkich zaworów, krytyczna wartość zostanie osiągnięta najpierw
w zaworach 2 oraz 3 i to za nimi wystąpi zjawisko kawitacji.
Aby zapobiec temu zjawisku, można umieścić dodatkowy zawór lub
zawory, przez co spadek ciśnienia zostanie rozłożony na więcej
stopni. Przy odpowiednim doborze liczby zaworów spadek ciśnienia
za żadnym z nich nie osiągnie krytycznej wartości .

5.10. a) schemat układu:

Rys. 5.12.

b) Równanie przepływu przez dławik: . Czy znamy

Q oraz ?
Pompa dostarcza olej ze stałą wydajnością

Siłownik, przy właściwej prędkości potrzebuje:

Wiemy więc, że przez dławik musi

156
przepływać olej z natężeniem . Co z ciśnieniem? Za dławikiem musi
panować ciśnienie, które zrównoważy siłę :
. Aby obliczyć spadek ciśnienia w zaworze
dławiącym, musimy jeszcze znać ciśnienie przed tym zaworem. Wiemy
już, że jest większe niż zapotrzebowanie , więc nadmiar wydatku
pompy musi znaleźć ujście. Stanie się tak pod warunkiem otwarcia się
zaworu przelewowego, przez który przepłynie nadmiar oleju przy
natężeniu:
Zawór otworzy się jedynie wówczas, gdy ciśnienie przed nim osiągnie
ustawioną wartość MPa. Oznacza to, że spadek ciśnienia
w dławiku musi wynosić: . Mamy więc wszystko,
czego potrzeba do obliczenia odpowiedniego przekroju przepływu
w zaworze dławiącym:

c) Zmniejszyło się obciążenie siłownika i wynosi , oczywiście

zmieniło się przez to ciśnienie równoważące tę siłę w siłowniku:
.
Przypomnijmy równanie przepływu przez zawór dławiący:
, stałe pozostają , oraz . Co się dzieje z Q oraz

?
Aby prędkość siłownika pozostała równa wymaganej , również
musi pozostać bez zmian, zatem nie może się zmienić (
). Wiemy, że zmieniło się ciśnienie . Jest mniejsze i wynosi .
Jedyną możliwością utrzymania wartości jest spadek ciśnienia
przed dławikiem ( ). Aby tak się stało, trzeba by zmienić
nastawę zaworu przelewowego na . Lecz

157
ta pozostaje bez zmian, więc nadmiar oleju nie może przez niego
przepłynąć bez osiągnięcia nastawionego wcześniej ciśnienia.
Skoro uległo zmianie, również ma teraz inną wartość.
Możemy rozważyć dwie możliwości:
– Wydatek pompy nadal jest większy od , ciśnienie przed
zaworem jest więc równe (natomiast ciśnienie za zaworem
ma mniejszą wartość niż poprzednio).
– Na skutek zmiany różnicy ciśnień przed i za zaworem dławiącym
przepływ wzrósł na tyle, że jest równy . W takiej sytuacji zawór
przelewowy jest zamknięty, ponieważ ciśnienie przed dławikiem
spadło poniżej wartości .
Sprawdźmy pierwszą możliwość:

ta możliwość odpada, gdyż do utrzymania takiej różnicy ciśnień

i przepływu pompa musiałaby prawie podwoić swój wydatek .
Druga możliwość:

korzystając z równania przepływu, obliczmy wymagany spadek

ciśnienia:

158
ciśnienie przed zaworem dławiącym:
Stąd wiadomo, że prędkość
siłownika po zmianie obciążenia: .-

5.11. a) Jest to dwudrogowy regulator przepływu. Jego zadaniem jest

utrzymywanie stałego natężenia przepływu Q przy zmiennej różnicy
ciśnień (zmiennym obciążeniu odbiornika).
Przy stałej różnicy ciśnień między wlotem a wylotem zaworu
dławiącego , która jest utrzymywana przez zawór
różnicowy, również natężenie przepływu Jest ono
regulowane przez zmianę nastawy zaworu dławiącego, czyli zmianę
powierzchni przepływu A, która pozostaje jedyną zmienną:

Charakterystyka zaworu została przedstawiona na rysunku 5.13a.

Rys. 5.13.

b) Jest to zawór redukcyjny, którego zadaniem jest utrzymanie stałej

wartości ciśnienia za zaworem bez względu na zmiany ciśnienia
oraz natężenia przepływu przez zawór.

159
Kanalik w suwaku ma za zadanie odprowadzanie przecieku , który
wytwarza się pomiędzy suwakiem a korpusem zaworu w czasie
zamkniętego przepływu Q (patrz rys. 5.13b). Z powodu przecieku
ciśnienie powoli urosłoby i zrównało się z . Przy odpowiednio
dobranej średnicy kanalika w suwaku przeciek zostanie odprowadzony
do zbiornika, bez wzrostu lub spadku ciśnienia .

5.12. Kanał w suwaku ma za zadanie odprowadzanie przecieku

(rys. 5.13b), dlatego przepływ przez dławik przy różnicy ciśnień
musi być równy przeciekowi pomiędzy suwakiem
a korpusem zaworu przy różnicy ciśnień .

Ponieważ suwak pozostaje w spoczynku względem korpusu zaworu oraz

najprawdopodobniej styka się z jedną ze ścianek, przeciek obliczamy dla
szczeliny pierścieniowej, mimośrodowej:

Ponieważ:

powierzchnia będzie równa

160
Powierzchnia , co odpowiada średnicy
m.

5.13. a) Schemat układu przedstawiono na rys. 5.14.

Rys. 5.14.

b) Przepływ przez regulator wynosi , spadek ciśnienia w zaworze

dławiącym jest stale utrzymywany na poziomie MPa. Dlatego
powierzchnia przepływu:

161
c) Regulator przepływu utrzyma stały spadek ciśnienia pomimo zmiany
obciążenia
i ciśnienia za regulatorem, dlatego prędkość siłownika się nie zmieni
.

5.14. Na rysunku 5.15 przedstawiono symbole graficzne zaworów

hydraulicznych opisanych w zad. 5.14.
Dwudrogowy regulator przepływu został przedstawiony w dwóch
wersjach.
Połączenia realizowane przez oba rozdzielacze są jedynie przykładowe.

Rys. 5.15.

5.15. Zawór oznaczony numerem (1) miał pełnić funkcję zaworu

bezpieczeństwa. Został jednak podłączony w nieprawidłowy sposób
i nie spełnia swojej funkcji. Na rysunku 5.1 przedstawiono
schematycznie budowę zaworu maksymalnego, który może pełnić
funkcję zaworu bezpieczeństwa lub zaworu przelewowego.
Przy odwrotnym podłączeniu takiego zaworu ciśnienie oddziałuje
jedynie na bok suwaka (tak jak ciśnienie na rys. 5.1) i nie jest
w stanie otworzyć zaworu, nawet po osiągnięciu wartości maksymalnej.
Przy prawidłowym podłączeniu zaworu ciśnienie działałoby
na suwak tak jak ciśnienie na rys. 5.1, co umożliwiłoby przesunięcie
suwaka i otworzenie zaworu po osiągnięciu przez ciśnienie wartości
maksymalnej. Dlatego należy pamiętać o kierunku przepływu cieczy

162
przez zawór zarówno podczas projektowania układu (rysowania
schematu hydraulicznego), jak i podczas montażu (kierować się
oznaczeniami na obudowie zaworu).

5.16. a) Ciśnienie w układzie nie powinno przekroczyć 250 bar.

Maksymalny wydatek pompy to 40 l/min, więc przy takim przepływie
oleju przez zawór przelewowy ciśnienie nie powinno przekroczyć
ciśnienia maksymalnego. Właściwe ustawienie zaworu odpowiada linii y
na rysunku 5.4a. Przy takim ustawieniu, przy pełnym wydatku pompy
przepływającym przez zawór przelewowy, ciśnienie utrzymywane
w układzie będzie równe 250 bar. Należy jednak pamiętać, że ze
względu na charakterystykę zaworu ciśnienie w momencie otwarcia
zaworu będzie niższe.
b) Bardziej stroma charakterystyka spowoduje większe różnice
w utrzymywanych przez zawór ciśnieniach przy różnych natężeniach
przepływu oleju. Jak widać na charakterystyce przedstawionej
na rysunku 5.4b, ustawienie zaworu zgodnie z linią y nie zagwarantuje
już odpowiedniego zabezpieczenia układu. Ciśnienie otwarcia zaworu
musi zostać obniżone, tak aby przy przepływie 40 l/min utrzymać
ciśnienie 250 bar.

Warto zapamiętać!

Przy poszukiwaniu zamiennika zaworu należy zwrócić uwagę nie tylko

na jego typ, ustawienia, maksymalny przepływ, ciśnienie maksymalne,
rozmieszczenie przyłączy, ale również na charakterystykę.

5.17. a) Ciśnienie działa na powierzchnię czoła suwaka (średnica

6 mm). Poprzez powierzchnię (równą różnicy powierzchni
tworzonych przez średnice 8 mm oraz 7,2 mm) ciśnienie również
wywiera nacisk na suwak. W tym samym kierunku co ciśnienie .
Stosunek obu powierzchni: . Do obliczeń przyjmuje się
zaokrągloną wartość, w tym przypadku 3.
b) Stalowa kulka umieszczona wewnątrz suwaka pełni rolę zaworu
zwrotnego. Umożliwia przepływ w kierunku od do oraz blokuje
przepływ w kierunku przeciwnym. -

163
5.18. a) Zacznijmy od równań równowagi dla suwaka zaworu
podtrzymującego oraz tłoczyska siłownika. Powierzchnie czynne
w zaworze podtrzymującym oznaczmy jako: (na którą działa
ciśnienie z obciążonej komory siłownika) oraz (powierzchnia,
na którą działa ciśnienie z linii ). Powierzchnie czynne siłownika
zgodnie z rysunkiem 5.6.

Jako oznaczono ciśnienie w obciążonej (dolnej) komorze siłownika,

gdy tłoczysko pozostaje w spoczynku, a ciśnienie = 0. Natomiast
ciśnienie to ustawione śrubą regulacyjną ciśnienie otwarcia zaworu
przy przeciążeniu.
Otrzymujemy:

Po podstawieniu w pierwszym z równań otrzymujemy:

b) Analogicznie postępujemy dla przykładu przedstawionego na rysunku

5.6b:

164
c) Po zwiększeniu stosunku powierzchni czynnych wewnątrz zaworu
podtrzymującego wartość ciśnienia w chwili otwarcia się zaworu
podtrzymującego wyniesie:

Warto zapamiętać!

Większa wartość obniża ciśnienie otwarcia zaworu, co pozwala

zaoszczędzić energię. Niestety, wraz ze wzrostem może pogorszyć
się stabilność układu podczas opuszczania ładunku.

5.19. Ładunek zaczyna opadać po wprawieniu w ruch ładunku .

Pozwala to przypuszczać, że następuje jakaś interakcja pomiędzy
obiema funkcjami.
Oba siłowniki połączone są ze sobą poprzez linię spływową
(w położeniu spoczynkowym rozdzielacza linia t jest połączona
z przyłączami roboczymi w zaworach rozdzielających). Dlatego wzrost
ciśnienia (na skutek przepływu oleju przez filtr oleju) zwiększa
również ciśnienie w linii łączącej drugi z siłowników z zaworem
rozdzielającym. A tym samym ciśnienie działające na pilot zaworu
podtrzymującego.
Należy sprawdzić, przy jakim ciśnieniu pilot zaworu podtrzymującego
ładunek otworzy przepływ przez zawór (patrz zad. 5.18)
Ciśnienie otwierające zawór podtrzymujący:

165
Ciśnienie w dolnej komorze siłownika MPa. Jest więc
mniejsze od ustawienia zaworu podtrzymującego . Lecz jak widać,
ciśnienie wytworzone w linii t w czasie przepływu oleju przez filtr oleju
wystarczy do otworzenia zaworu podtrzymującego.
W rzeczywistości przy tak dobranym ustawieniu zawór nie
utrzymałby ładunku ze względu na swoją charakterystykę (podane
ustawienie zaworu jest najczęściej ciśnieniem przy już otwartym
zaworze, samo otwarcie następuje przy nieco niższym ciśnieniu) oraz
ze względu na histerezę (zawór zamknie się poniżej ciśnienia, przy
którym się otworzył).
Dlatego ciśnienie powinno być równe , a nie być równe
zakładanej maksymalnej wartości ciśnienia .
Na rysunku 5.16 przedstawiono poglądowo histerezę przy zamykaniu
i otwieraniu zaworu podtrzymującego ( – ustawienie zaworu, –
ciśnienie przy maksymalnym przepływie przez zawór, – ciśnienie,
przy którym zawór zaczyna się otwierać, – ciśnienie, przy którym
nastąpiło pełne zamknięcie zaworu). Jak widać, przy zawór
podtrzymujący w ogóle by się nie zamknął.

166
 Rys. 5.16.

Warto zapamiętać!

Charakterystyki zaworów nie są idealne. Ich otwarcie oraz zamknięcie

nie musi nastąpić dokładnie przy tym samym ciśnieniu (histereza),
a przepływ przez zawór powoduje wzrost utrzymywanego przez zawór
ciśnienia. Nastawa zaworu podtrzymującego powinna wynosić 1,3x
zakładanego ciśnienia maksymalnego w siłowniku.

5.20. Rozwiązania:
Z rysunku schematycznego wersji E3 można odczytać, że w zależności
od położenia suwaka zawór realizuje następujące połączenia portów:
– wszystkie porty zamknięte, – połączony port t z a oraz p z b, –
połączony port p z a, zamknięte inne porty.
Na rysunku 5.17 przedstawiono w uproszczeniu, w jaki sposób łączone
są kanały w korpusie zaworu przez suwak oznaczony jako b (załącznik
7).

167
 Rys. 5.17.

Jak widać na rysunku:

– W położeniu środkowym brak jest połączeń pomiędzy kanałami
zaworu (rys. 5.17a).
– W skrajnym prawym położeniu poprzez wyfrezowanie suwaka
dochodzi do połączenia kanału t z a oraz p z b (rys. 5.17b).
– W jego skrajnym lewym położeniu kanał b oraz t nie są połączone,
połączony jest kanał p z a (rys. 5.17c). Dzieje się tak wskutek braku
wyfrezowania z prawej strony suwaka.
Inne suwaki z załącznika 7 mają wyfrezowania po obu stronach, stąd
wniosek, że to suwak oznaczony jako b realizuje połączenia według
schematu E3.

5.21. W karcie katalogowej znjaduje się informacja, że przy spadku

ciśnienia MPa, natężenie przepływu przez zawór
(maksymalnie otwarty) wynosi 20 l/min. Jest to nominalne natężenie
przepływu dla tego zaworu proporcjonalnego. Aby obliczyć
natężenie przepływu przy innym spadku ciśnienia (otwarcie zaworu nie
zmienia się), korzystamy ze wzoru:

168
Warto zapamiętać!

Nominalne natężenie przepływu podane dla zaworów

proporcjonalnych oraz serwo nie oznacza maksymalnego
dopuszczalnego natężenia przepływu.

5.22. Podobnie jak w przypadku zadania 5.21 należy sprawdzić

nominalny przepływ przez zawór (załącznik 6) przy spadku ciśnienia
1 MPa. Następnie obliczamy spadek ciśnienia przy danym przepływie
(suwak zaworu w położeniu umożliwiającym maksymalny przepływ).

5.23. Olej przepływa przez zawór jedynie do siłownika podczas pracy

układu (siłownik jednostronnego działania). Oznacza to, że spadek
ciśnienia występuje tylko na jednej krawędzi suwaka. Ciśnienie 1 MPa,
przy którym określane jest nominalne natężenie przepływu zaworu
rozdzielającego, dotyczy przepływu oleju przez zawór do elementu
czynnego (np. siłownika) oraz powrotu oleju przez zawór. To oznacza,
że wtedy spadek ciśnienia występuje na dwóch krawędziach dławiących.
Dlatego przy obliczeniu przepływu jedynie do siłownika
(jednostronnego działania) należy użyć wartości ciśnienia 0,5 MPa:

5.24. Obliczenia należy wykonać analogicznie do obliczeń w zadaniu

5.23. Jedyna różnica to ciśnienie , dla którego podany jest przepływ
nominalny. W przypadku zaworów serwo wynosi ono 70 bar, a nie 10
bar, jak w przypadku zaworów proporcjonalnych.

169
5.25. a) Przepływ w zaworze proporcjonalnym jest proporcjonalny
do przesunięcia suwaka. Samo położenie suwaka jest natomiast
proporcjonalne do prądu sterowania elektromagnesami zaworu. Dlatego:
, gdzie k to stała zaworu, a I to natężenie prądu
sterującego elektromagnesami, które przesuwają suwak zaworowy.
Zacznijmy od obliczenia stałej k, wykorzystując nominalne dane
zaworu:

Obliczając stałą zaworu k, należy pamiętać, jakie jednostki natężenia

przepływu oraz ciśnienia zostały użyte do jej obliczenia.
Szukane natężenie prądu sterującego:

gdzie to spadek ciśnienia w zaworze powodowany przepływem

oleju. b) W przypadku zaworu serwo = 7 MPa, dlatego:

c)

170
 6
Silniki hydrauliczne

6.1. Pompa zasila silnik hydrauliczny z natężeniem przepływu

. W przewodzie następuje spadek ciśnienia
(patrz rys. 6.1). Sprawność silnika hydraulicznego:
, MPa, MPa,
kPa. Oblicz moc wytwarzaną przez ten silnik hydrauliczny.

Rys. 6.1.

6.2. Pracujący w układzie hydraulicznym silnik hydrauliczny

ma objętość roboczą równą i jest zasilany z natężeniem
przepływu . Spadek ciśnienia w silniku
bar.
a) Oblicz moc dostarczaną przez silnik.
b) Oblicz prędkość obrotową wału silnika.
c) Oblicz moment obrotowy na wale silnika.

171
d) Jak zmienią się , oraz po dwukrotnym zwiększeniu
wartości .

6.3. Znając dane: MPa, , ,

, . Oblicz , oraz .

6.4. W silniku hydraulicznym o objętości roboczej

występuje przeciek wewnętrzny. Oblicz natężenie przecieku oraz
sprawność objętościową tego silnika , w następujących warunkach:
, bar, .

6.5. Z jakim ciśnieniem należy zasilić silnik hydrauliczny o objętości

roboczej , aby uzyskać na jego wale moment obrotowy
Nm? Ciśnienie w przewodzie za silnikiem kPa,
.

6.6. Wykonaj obliczenia z zad. 6.2a), b) oraz c) dla silnika o zmiennej

chłonności i ustawieniu .

6.7. Oblicz minimalną objętość roboczą silnika hydraulicznego, którego

wał powinien obracać się z prędkością 700 . Silnik zasila
pompa o objętości roboczej oraz maksymalnym ciśnieniu
pracy MPa. Wał pompy obraca się z prędkością
, , , ,
. Jakim momentem obrotowym można obciążyć wał silnika
przy maksymalnym ciśnieniu pracy?

6.8. Projektowana jest wciągarka linowa o napędzie hydraulicznym,

która ma służyć do podnoszenia ładunków z jednostajną prędkością v.
Bęben wciągarki o promieniu r jest sprzęgnięty bezpośrednio z wałem
silnika hydraulicznego (rys. 6.2). Oblicz masę ładunku oraz prędkość,
wiedząc, że wstępnie przyjęto następujące wartości:
, , bar, Pa, bar,
cm, , , ,
, .

172
 Rys. 6.2.

6.9. Projektowana jest przekładnia hydrostatyczna z silnikiem oraz

pompą o zmiennych objętościach roboczych. Dostępne są dwa modele
silników hydraulicznych o jednakowych objętościach roboczych.
Minimalna nastawa chłonności pierwszego z nich wynosi ,
a drugiego .
Wymagana prędkość maksymalna silnika hydraulicznego wynosi ,
natomiast minimalny moment obrotowy (przy maksymalnej prędkości
obrotowej) wynosi .
a) Należy dobrać wielkość pompy dla obu przypadków. Czy inna
minimalna chłonność robocza ma wpływ na objętość roboczą
pompy? Jeżeli tak, to jaki?
b) Jaki wpływ na ciśnienie pracy układu ma minimalna chłonność
silnika?
c) Naszkicuj zależność między nastawami wydajności pompy oraz
chłonności silnika a przełożeniem kinematycznym przekładni
.

6.10. Dwa siłowniki obciążone siłami kN zasilane są olejem

przez pompęs̄ ilnik hydrauliczny (rys. 6.3). Pompa-silnik napędzana jest
silnikiem elektrycznym ze stałą prędkością obrotową
. Objętość robocza pompy-silnika zmieniana jest
w zakresie , a jej maksymalna objętość robocza
. Powierzchnie robocze obu siłowników
wynoszą oraz m . Oblicz maksymalną prędkość
tłoczysk siłowników przy wysuwie oraz ruchu powrotnym. Przy
ustawieniu maksymalnych objętości roboczych dla pracy jako pompa

173
oraz dla pracy jako silnik, sprawności objętościowe oraz
hydromechaniczne mają identyczną wartość: sprawność objętościowa
wynosi natomiast .

Rys. 6.3.

6.11. Oblicz częstość drgań własnych oraz częstotliwość własną silnika

hydraulicznego o pojemności roboczej cm /obr, obciążonego
ładunkiem o momencie bezwładności . Silnik połączony
jest z zamkniętym zaworem rozdzielającym (podobnie jak siłownik
w zadaniu 3.24) dwoma nieodkształcalnymi przewodami o objętości
cm każdy. Moduł sprężystości objętościowej oleju
N/mm .

174
Odpowiedzi
6.1. kW

6.2. a) kW; b) ; c) Nm; d)

kW, Nm

6.3. , , Nm

6.4. ,

6.5. MPa

6.6. a) bez zmian; b) ; c) Nm

6.7. , Nm

6.8. kg,

6.9. Patrz rozwiązania

6.10. ,

6.11. rad/s, Hz

175
Rozwiązania
6.1. Moc produkowana przez silnik hydrauliczny zależy od obciążenia.
Możemy ją obliczyć, korzystając z wartości natężenia przepływu cieczy
hydraulicznej dostarczanej do silnika oraz różnicy ciśnień pomiędzy
wlotem a wylotem silnika.
Jeżeli w układzie są opory przepływu lub dodatkowy element
hydrauliczny za silnikiem, musimy uwzględnić panujące tam ciśnienie:
.
To spadek ciśnienia mówi nam, jak faktycznie została przez silnik
zużyta część energii zmagazynowanej w cieczy pod ciśnieniem. Przy
jednakowym ciśnieniu przed i za silnikiem, pomimo wysokiej wartości
, silnik nie przekazuje mocy na wał.
Ponieważ jest w całości dostarczane do silnika (a ),
możemy przyjąć w tym przypadku: , dlatego moc
produkowana przez silnik:

Warto zapamiętać!

Podczas obliczania mocy należy pamiętać o ciśnieniu za odbiornikiem,

nie tylko na wlocie do niego.

6.2. a) Patrz rozwiązanie zad. 6.1. .

b) Prędkość obrotów wału silnika hydraulicznego jest proporcjonalna
do natężenia przepływu, z jakim ciecz hydrauliczna jest dostarczana
do silnika. W przeciwieństwie do pompy, zwiększenie objętości roboczej
silnika powoduje spadek jego obrotów przy stałym Q. Przecieki
wewnątrz silnika powodują zmniejszenie prędkości obrotowej wału
względem wartości obliczonej teoretycznie:

176
 – nastawa chłonności silnika. Przy silniku o stałej chłonności
(objętości roboczej) . c) Moment obrotowy przekazywany
na wał przez silnik hydrauliczny:

d) Przy dwukrotnym zwiększeniu różnicy ciśnień pomiędzy wlotem

a wylotem silnika zwiększy się również dostarczana moc oraz moment
przekazywany przez silnik:

Prędkość obrotowa nie zależy od ciśnienia.

6.3. Podobnie jak w przypadku pomp, sprawność objętościowa silnika

pozwala nam określić straty spowodowane przeciekami
wewnętrznymi. to natężenie, z jakim ciecz hydrauliczna jest
dostarczana do silnika. Ze względu na straty wewnątrz silnika
rzeczywiste natężenie przepływu musi być wyższe od natężenia
teoretycznego, obliczonego na podstawie objętości roboczej silnika

177
i prędkości obrotowej jego wału: , sprawność

objętościowa: .
Sprawność całkowita silnika hydraulicznego , dlatego:
.
Znając sprawność hydromechaniczną, która opisuje straty spowodowane
tarciem oraz spadkami ciśnienia wewnątrz silnika, możemy obliczyć
rzeczywisty moment obrotowy na wale silnika:
.

6.4. Przecieki wewnętrzne w silniku hydraulicznym powodują straty

objętościowe. Część oleju stale przecieka z komór roboczych
do obudowy silnika lub części niskociśnieniowej z natężeniem , bez
wykonywania pożytecznej pracy:

6.5. Podobnie jak przy doborze siłownika (znając jego powierzchnię

roboczą i obciążenie), znając objętość roboczą silnika oraz moment,
jakim zostanie obciążony, musimy sprawdzić, czy założone w układzie
ciśnienie pozwoli na pracę silnika.
Niezbędny spadek ciśnienia w silniku: , ciśnienie
na wlocie do silnika: .

6.6. Budowa silników o zmiennej chłonności pozwala na zmianę ich

objętości roboczej V. Ustawienie oznacza, że silnik pracuje
z 80% objętością roboczą.
Chłonność takiego silnika wyraża się wzorem:
Po zmniejszeniu objętości roboczej ze 100% do 80% prędkość obrotowa
silnika n wzrasta: . To samo
natężenie przepływu napełnia mniejsze objętości robocze, dlatego wał

178
silnika musi obracać się szybciej – podobnie jak w przypadku siłownika
o mniejszej powierzchni roboczej. Przy identycznej wartości Q
tłoczysko takiego siłownika wysunie się z większą prędkością niż
tłoczysko siłownika o większej powierzchni roboczej.
Wartość momentu obrotowego dostarczanego przez silnik zmaleje,
podobnie jak siła w siłowniku o mniejszej powierzchni roboczej, przy
zachowanym ciśnieniu zasilania:

Moc dostarczana do silnika nie zmieniła się – spadek ciśnienia w silniku

oraz natężenie przepływu, z jakim przepływa przez silnik olej, się nie
zmieniły. Przy założonym braku strat ( ) moc oddawana przez
silnik również pozostała na tym samym poziomie. W rzeczywistości
zmiana ustawienia chłonności ma wpływ na sprawność silnika
hydraulicznego, a zatem i na moc wyjściową.

6.7. Pompa dostarcza do silnika olej z natężeniem . Aby obliczyć

rzeczywistą wartość , musimy znać sprawność objętościową pompy:
.

Wydatek pompy: , ponieważ cały wydatek

pompy przekazywany jest do silnika (brak przecieków pomiędzy pompą
a silnikiem) .
W silniku występują przecieki wewnętrzne, dlatego przy obliczaniu jego
wymaganej objętości roboczej musimy wziąć pod uwagę straty
objętościowe:

Moment obrotowy na wale silnika przy takiej objętości roboczej:

179
6.8. a) Masę ładunku obliczymy, znając moment obrotowy, jakim
obciążony jest silnik hydrauliczny, ponieważ znamy średnicę bębna
wciągarki r. Moment obrotowy silnika hydraulicznego obliczymy,
znając sprawność silnika, jego objętość roboczą oraz spadek ciśnienia
w silniku:
Siła w linie wciągarki: .
Moment obrotowy przekazywany przez bęben wciągarki: ,
dlatego moment obrotowy silnika hydraulicznego:
.
Spadek ciśnienia w silniku: .
Masa ładunku:

b) Prędkość ładunku zależy od prędkości obrotowej wału i średnicy

bębna: , a prędkość obrotowa zależy od objętości roboczej
silnika i natężenia przepływu, z jakim dostarczany jest do niego olej:
. Dlatego:

180
 , , dlatego: – co, jak
na wciągarkę, jest prędkością zawrotną, dlatego układ powinien zostać
zweryfikowany pod względem doboru wielkości pompy i silnika.
Należy również doposażyć układ w odpowiednie zawory, filtry itp.

6.9. a) Aby uzyskać maksymalną prędkość obrotową silnika

hydraulicznego , pompa musi pracować z maksymalną wydajnością (
), a objętość robocza silnika ustawiona na minimalną (
lub ).

Stosunek wymaganych objętości roboczych pomp:

Przy mniejszej minimalnej chłonności roboczej silnika również

wymagana objętość robocza pompy jest mniejsza. b) W przypadku obu
rozwiązań moment obrotowy na wale przy prędkości maksymalnej (
) nie powinien być mniejszy niż wymagany .
Ponieważ: , przy mniejszej wartości dla
zachowania stałego momentu musi zostać zwiększony spadek
ciśnienia w silniku hydraulicznym (zwiększone ciśnienie na wlocie
do silnika)

181
Wymagane wartości dla obu przypadków:

dlatego: . Jeżeli silnik ma mniejszą minimalną

objętość roboczą, ciśnienie musi być wyższe, by utrzymać wymagany
moment obrotowy na wale silnika przy jego prędkości maksymalnej. c)
Na rysunku 6.4 przedstawiono wykres zależności przełożenia przekładni
hydrostatycznej u od nastaw objętości roboczych pompy i silnika
. Możemy przeanalizować przebieg na przykładzie przełożeń
przekładni jezdnej koparki.

Rys. 6.4.

182
W chwili ruszania z miejsca prędkość wynosi zero – jest minimalna,
a moment obrotowy wymagany do ruszenia pojazdu jest maksymalny.
W tym celu objętość robocza silnika ,a
. W miarę nabierania prędkości przez koparkę zwiększa się objętość
robocza pompy, aż do osiągnięcia . W celu utrzymywania
wysokiego momentu napędowego, objętość robocza silnika
hydraulicznego nie zmieniała się i pozostawała maksymalna.
Do punktu a za zmianę przełożenia przekładni odpowiadała jedynie
zmiana objętości roboczej pompy.
Po osiągnięciu przez pompę swojej maksymalnej objętości roboczej
w punkcie a, aby nadal zwiększać prędkość pojazdu, należy zmniejszyć
objętość roboczą silnika. W miarę zmniejszania prędkość pojazdu
rośnie aż do osiągnięcia prędkości maksymalnej przy nastawie
w punkcie b. Pomiędzy punktami a oraz b nastawa wydajności pompy
pozostawała stała ( ), a chłonność silnika stopniowo zmniejszała
się od do .

6.10. Pompa-silnik może pracować jako pompa lub jako silnik

hydrauliczny w zależności od ustawienia chłonności X. Prędkość
maksymalna siłowników występuje przy maksymalnie wysokim
przepływie, dlatego do obliczenia maksymalnej prędkości wysuwu oraz
ruchu powrotnego tłoczyska potrzebne są wartości natężenia przepływu
przy obu ruchach.
Wysuw tłoczyska występuje przy pracy pompowej pompy-silnika,
a powrót tłoczyska przy pracy jako silnik. Jeżeli nie ma strat
objętościowych, prędkości obu ruchów byłyby identyczne
przy .
=-1 Na skutek przecieków wewnętrznych, w trybie pracy pompowej,
pompa-silnik wyprodukuje przepływ mniejszy od teoretycznego.
Podczas pracy jako silnik przyjmie przepływ większy od teoretycznego.
Różnice pomiędzy przepływami teoretycznym a rzeczywistymi to straty
objętościowe wewnątrz pompy-silnika. Z tego powodu natężenia
przepływu, a co za tym idzie – prędkości wysuwu oraz powrotne, nie
są sobie równe:

183
Dlatego prędkości wynoszą:

6.11. Olej zamknięty w komorach roboczych silnika hydraulicznego

tworzy sprężynę hydro-pneumatyczną (podobnie do oleju zamkniętego
w siłowniku hydraulicznym).
Częstość drgań własnych: , gdzie k to współczynnik
sprężystości obliczany dla danego przypadku, a I to moment
bezwładności obciążenia silnika (przy dokładniejszych obliczeniach
również wału silnika).
Jeżeli, tak jak opisano w zadaniu, przepływ oleju odcięty jest
w zaworze, a pomiędzy zaworem i silnikiem znajdują się przewody
hydrauliczne, to należy uwzględnić również ich współczynniki
sprężystości.
Do obliczeń współczynnika k przyjmujemy, że silnik stanowią dwie
równe objętości tworzące dwie sprężyny hydrauliczne połączone
równolegle. Obie o współczynnikach , połączone ze sobą równolegle,
każda połączona szeregowo z jednym z przewodów:

184
Współczynnik sprężystości dla przewodu pomiędzy silnikiem
a zaworem:

gdzie to moduł sprężystości oleju w przewodzie.

W przypadku odkształcalnych przewodów należy użyć modułu
zastępczego charakterystycznego dla danego przewodu (zawierającego
w sobie zarówno efekt ściśliwości oleju, jak i zmiany kształtu przewodu
pod wpływem ciśnienia).
Wypadkowy współczynnik sprężystości:

Stąd:

185
186
 7
Akcesoria — zbiorniki, chłodnice,
filtry, akumulatory

7.1. Dobierz odpowiednie wielkości zbiorników oleju dla dwóch

układów hydraulicznych, z których jeden będzie pracował w hali
produkcyjnej, a drugi znajdzie zastosowanie na pojeździe budowlanym.
Oblicz minimalną objętość oleju w zbiorniku. Dane układów:
, , , ,
, , MPa.

7.2. Projektowany układ hydrauliczny ma pracować stale przy ciśnieniu

MPa. W układzie ma pracować pompa o stałej wydajności,
dostarczająca olej z natężeniem . Dla układu
przewidziano stalowy zbiornik o wymiarach: cm (wysokość),
cm, cm. Zbiornik umieszczony jest bezpośrednio
na posadzce hali produkcyjnej, w której panuje temperatura C.
Oblicz szacunkowo, czy zbiornik będzie w stanie oddać do otoczenia
ciepło spowodowane stratami ( ), przy założeniu, że temperatura
pracy układu jest równa C, a ciepło oddawane jest do otoczenia
jedynie przez zbiornik. Producent zbiornika podaje następujące wartości
współczynnika przenikania ciepła:
– przy utrudnionej cyrkulacji powietrza,
– przy normalnej cyrkulacji powietrza,
– przy wymuszonej cyrkulacji powietrza.

187
7.3. Oblicz, jaką temperaturę osiągnie olej w zbiorniku układu
omawianego w zad. 7.2 po długim czasie pracy – po ustabilizowaniu się
temperatury zbiornika.

7.4. Pompa o sprawności dostarcza olej ze stałym natężeniem

, który napędza silnik hydrauliczny
o sprawności . Przez 50% godzinowego cyklu pracy olej
przepływa przez zawór przelewowy. Ciśnienie pracy pompy jest stałe
i wynosi MPa, .
a) Oblicz minimalną objętość oleju w zbiorniku dla zastosowania
stacjonarnego.
b) Sprawdź, czy zbiornik o wymiarach m będzie
w stanie odprowadzić ciepło z oleju w czasie pracy układu w temp.
zewnętrznej C. Temperatura oleju powinna wynosić 55 C.
Współczynnik przenikania ciepła dla zbiornika przy normalnej
cyrkulacji powietrza C). Zbiornik stoi
na nogach o dł. 300 mm.
c) Oblicz temperaturę zbiornika po ustabilizowaniu się temperatury oleju
przy wymuszonym obiegu powietrza wokół zbiornika,
C).

7.5. Układ hydrauliczny służy do napędu agregatu prądotwórczego.

Dane układu hydraulicznego: , MPa,
optymalna temperatura oleju C, temperatura otoczenia
C. Przyjmij, że straty układu są stałe i wynoszą .
a) Oblicz szacunkowo moc, jaką będzie musiała oddawać chłodnica
oleju pracująca w układzie hydraulicznym.
b) Czy chłodnica dobrana do układu odprowadzi odpowiednią ilość
ciepła z układu? Dane katalogowe chłodnicy: temperatura
uruchomienia wentylatora C, skuteczność chłodzenia
C, przepływ oleju –100 .

7.6. Podczas testów przekładni hydraulicznej mierzona jest temperatura

oleju w zbiorniku. Zbiornik ma wymiary: m, m,
m (wysokość). Zbiornik wypełniony jest olejem do wysokości
m. Po upływie 10 min od uruchomienia przekładni temperatura
oleju wzrosła o 15 C. Ciepło właściwe oleju , gęstość

188
oleju , lepkość oleju cSt. Różnica ciśnień pomiędzy
wlotem a wylotem z silnika hydraulicznego wynosi 21 MPa. Jaką moc
musi mieć chłodnica oleju, aby po uruchomieniu przekładni utrzymać
w zbiorniku stałą temperaturę?

7.7. Na rysunku 7.1 przedstawiono schemat układu hydraulicznego. Wał

pompy obraca się z prędkością ,
, sprawność objętościowa pompy wynosi 93%,
średnica wewnętrzna cylindra siłownika mm, średnica
tłoczyska mm, pompa pracuje większość czasu pod ciśnieniem
145 bar. Oblicz maksymalny przepływ cieczy roboczej przez filtry, aby
dobrać ich odpowiednią wielkość.

Rys. 7.1.

7.8. Podczas badania filtra przebadano stopień zanieczyszczenia cieczy

roboczej przed i za filtrem. Stwierdzono, że liczba cząstek większych
od 15 m przed filtrem wynosi 40000, a za filtrem 2000.
a) Oblicz współczynnik .
b) Oblicz skuteczność filtracji.

7.9. Elementy układu mają następujące wymagania dotyczące klasy

czystości oleju:
– pompa 18/16/13,
– rozdzielacz 16/14/11,
– zawór przelewowy PONAR UZPR6 (patrz załącznik 6),
– siłownik 20/18/15,

189
– silnik hydrauliczny MM50 (patrz załącznik 6).
a) Co oznacza 18/16/13?
b) Jaką klasę czystości powinien mieć olej w tym układzie?

7.10. Mobilny układ hydrauliczny został wyposażony w zbiornik,

w którym znajduje się 50 l oleju, oraz chłodnicę oleju o mocy 5,4 KM
(koni mechanicznych). Pompa napędzana jest z prędkością
, objętość robocza pompy
Układ napędza dwa siłowniki nurnikowe o skoku mm
i średnicy tłoczysk mm oraz silnik hydrauliczny o
. Po wysunięciu kolejno obu siłowników (
MPa), włączany jest silnik hydrauliczny, który pracuje ciągle
przez 5 minut ( MPa). Sprawności: , ,
, pomiń straty w zaworach i przewodach, . Zadaniem
chłodnicy jest odprowadzenie ciepła, którego nie jest w stanie
odprowadzić zbiornik. Czy objętość oleju oraz moc chłodnicy zostały
dobrane prawidłowo?

7.11. Na rysunku 7.2 przedstawiono cykl pracy układu hydraulicznego.

Oblicz średnie natężenie przepływu dla tego układu oraz objętość
roboczą pompy dla średniego oraz dla maksymalnego natężenia
przepływu. Pozostałe dane: , .

Rys. 7.2.

190
7.12. Oblicz orientacyjnie całkowitą objętość akumulatora ,
w następujących warunkach jego pracy: minimalne ciśnienie pracy
bar, maksymalne ciśnienie pracy bar, objętość
użyteczna akumulatora l, ładowanie odbywa się w czasie
ponad 3 min, rozładowanie trwa mniej niż 10 s. Sprawność akumulatora
.

7.13. Akumulator hydrauliczny został powoli naładowany do ciśnienia

psi. Oblicz, na jaką odległość wysunie się tłoczysko
siłownika, który zostanie zasilony olejem z akumulatora. Siłownik
obciążony jest siłą kN, średnica robocza siłownika cm.
Objętość akumulatora l, ciśnienie wstępnego naładowania
psi. Pomiń straty przepływu oraz tarcie, sprawność
akumulatora .

7.14. Na rysunku 7.3 przedstawiono cykl roboczy układu

hydraulicznego, który trwa 60 s. Dobierz akumulator hydrauliczny, który
pozwoli na uzupełnienie maksymalnego przepływu w układzie
i zastosowanie pompy z mniejszą objętością roboczą. Dane:
, MPa, MPa. Pomiń straty
w układzie.
a) Jaka jest objętość całkowita akumulatora ?
b) Porównaj objętości robocze pompy przed zastosowaniem akumulatora
w układzie i po zastosowaniu.

191
 Rys. 7.3.

7.15. Pompa układu hydraulicznego została dobrana, tak aby siłownik

obciążony siłą kN wysuwał się z prędkością .
Prędkość wału pompy , skok siłownika m,
powierzchnia robocza siłownika cm . Pomiń straty.
a) Dobierz akumulator, który pozwoli na sporadyczne wysuwanie
tłoczyska z prędkością , przy obciążeniu
kN. Bez zmiany pompy, stałą prędkość utrzymuje regulator
przepływu.
b) Dobierz objętość roboczą pompy , która pozwoli na taką prędkość
wysuwu siłownika. Bez zastosowania akumulatora.

7.16. Układ hydrauliczny został zaprojektowany do pracy

w temperaturze C. W układzie pracuje gazowy akumulator
hydrauliczny. Przy jego doborze użyto wykładnika n, który został
dobrany z uwzględnieniem czasu i temperatury pracy akumulatora:
(dla ładowania oraz rozładowywania akumulatora).
Warunki pracy akumulatora: MPa, MPa, l.
Dobierz akumulator, który będzie pracować w układzie przy
temperaturze otoczenia C. W takich warunkach dla gazu
w akumulatorze wykładnik . Pomiń straty.

192
7.17. Aby system awaryjnego zasilania działał poprawnie, akumulator
hydrauliczny musi zostać wstępnie naładowany do ciśnienia
bar. Jest on ładowany w hali produkcyjnej, w której panuje temperatura
20 C. Temperatura pracy akumulatora wynosi 40 C.
a) Z jakim ciśnieniem należy naładować akumulator, aby układ działał
poprawnie w temperaturze pracy. Do obliczeń wykorzystaj
współczynnik znajdujący się w załączniku 4.

7.18. Ze względów bezpieczeństwa, jeżeli nie ma zasilania

zewnętrznego, układ hydrauliczny napędzający jedno z urządzeń
na statku musi być w stanie pracować w czasie s bez
zewnętrznego zasilania. W tym celu został on wyposażony w gazowy
akumulator hydrauliczny, który w awaryjnych sytuacjach jest jedynym
źródłem zasilania układu. W czasie pracy silnik hydrauliczny o objętości
roboczej jest obciążony momentem Nm.
Silnik musi obracać się z prędkością , jego
sprawność . Ze względu na czas ładowania i rozładowania
. Maksymalne ciśnienie pracy pompy MPa. Oblicz
objętość całkowitą akumulatora, pomiń straty.

7.19. Na rysunku 7.4 przedstawiono schemat układu, w którym

akumulator służy do odzyskiwania energii.

Rys. 7.4.

W czasie opuszczania ładunku m przez siłownik (4) olej pod ciśnieniem

przepływa do bloku zaworowego (5), a z niego do pompy-silnika
hydraulicznego o stałej wydajności (3). Pompa-silnik może pracować

193
jako pompa lub jako silnik hydrauliczny. Olej pod ciśnieniem
(zakładamy brak strat) wpływa do pompy-silnika (3). Urządzenie
pracujące jako silnik hydrauliczny przekazuje moment obrotowy
poprzez wał napędowy do drugiego z przetworników energii (2), który
również może pracować zarówno jako silnik, jak i pompa o zmiennej
chłonności (wydajności). Pompa-silnik (2) pracująca jako pompa
przetłacza olej ze zbiornika do akumulatora (6). W ten sposób energia
potencjalna oddana przez ładunek m jest magazynowana
w akumulatorze hydraulicznym.
Ładunek opuszczany jest ze stałą prędkością v – olej wypływa
z siłownika ze stałym natężeniem przepływu . Dlatego również
prędkość wału pomiędzy (2) oraz (3) jest stała. Natomiast ciśnienie
w akumulatorze rośnie w miarę ładowania. Wraz ze wzrostem
ciśnienia objętość robocza silnika-pompy (2) zmniejsza się – dzięki
temu, przy stałych obrotach wału pomiędzy (2) i (3) oraz stałym
ciśnieniu , możliwe jest ładowanie akumulatora.
Przy stałej objętości roboczej pompy-silnika (2) wraz ze wzrostem
ciśnienia wzrastałby również niezbędny moment napędowy,
co oznacza, że również ciśnienie musiałoby wzrastać proporcjonalnie
do ciśnienia .
Oblicz objętość całkowitą akumulatora , która pozwoli
na zmagazynowanie energii opuszczanego ładunku. Akumulator
ma pracować w zakresie ciśnień od MPa do MPa.
Wykładnik ładowania akumulatora , masa ładunku
kg, skok siłownika m, czas opuszczania ładunku s. Pomiń
straty.

7.20. Porównaj moc dostarczaną do układu przedstawionego

w zadaniu 7.15 dla obu omawianych rozwiązań – układu
z akumulatorem i bez akumulatora. Ciśnienie pracy pompy jest stałe
i wynosi Mpa, .

7.21. Na rysunku 7.5 przedstawiono schemat części układu

hydraulicznego wyposażonego w akumulator służący jako awaryjne
źródło zasilania. W przypadku gdy siłownik nie może być zasilany
z układu głównego, zostaje ręcznie zamknięty zawór (II), a następnie
otwarty zawór (I). Olej z akumulatora przepływa przez dwudrogowy
regulator natężenia przepływu do siłownika. Po uniesieniu ładunku

194
należy zamknąć ręcznie zawór (III), który utrzyma ładunek
w odpowiednim położeniu.

Rys. 7.5.

Ładunek musi być uniesiony w czasie s na wysokość

mm. W czasie ładowania akumulatora dochodzi do przemiany
izotermicznej, przy rozładowaniu dochodzi do przemiany adiabatycznej.
Masa ładunku kg, średnica robocza siłownika
mm. Akumulator został wstępnie naładowany do ciśnienia
bar, a następnie do ciśnienia maksymalnego bar.
W regulatorze przepływu wymagany jest spadek ciśnienia
bar.
a) Oblicz, jakie natężenie przepływu Q należy ustawić w regulatorze
przepływu.
b) Oblicz, jakie ciśnienia wskażą manometry A oraz B po 13 sekundach
od otwarcia zaworu (I).

195
Odpowiedzi
7.1. = 66–10 l, = 22–44 l

7.2. Nie

7.3. C

7.4. a) l; b) nie; c) C

7.5. a) kW; b) kW

7.6. kW

7.7. ,

7.8. a) ; b)

7.9. a) Patrz rozwiązania; b) 16/14/11

7.10. Nie

7.11. , ,

7.12. l

7.13. m

7.14. a) l; b) ,

7.15. a) l; b) ,

7.16. l

7.17. MPa

7.18. l

196
7.19. l

7.20. kW, kW

7.21. a) ; b) MPa, MPa

197
Rozwiązania
7.1. Pojemność zbiornika oleju dobiera się względem wydajności pompy
(pomp) w układzie oraz przeznaczenia układu. Ogólnie podczas doboru
wielkości zbiornika można kierować się zasadą, że pojemność zbiornika
to trzykrotna minutowa wydajność układu. Zbiorniki układów
umieszczonych na maszynach roboczych/pojazdach muszą mieć
ograniczoną objętość do minimum. Należy jednak pamiętać
o ewentualnym doborze chłodnicy do układu ze zbiornikiem, który przez
swoje małe rozmiary uniemożliwi odpowiednią wymianę ciepła
z otoczeniem. Objętość oleju:
Maszyny budowlane, pojazdy, samoloty:
Układy stacjonarne:

Minimalna objętość oleju dla układu stacjonarnego: l

Minimalna objętość oleju dla układu mobilnego: l

7.2. Do wstępnych obliczeń można przyjąć, że straty w układzie wynoszą

ok. 30% mocy całkowitej

Strumień ciepła (moc) oddawany przez ścianki zbiornika do otoczenia

zależy od powierzchni zbiornika , różnicy temperatur między
zbiornikiem a otoczeniem oraz współczynnika przenikania ciepła u

198
Ponieważ zbiornik stoi bezpośrednio na posadzce, powierzchnia dna nie
będzie brała udziału w wymianie w takim stopniu jak ścianki i pokrywa,
dla których . Dlatego powierzchnia wymiany ciepła:

Moc oddawana przez zbiornik:

– temperatura oleju wzrośnie powyżej wymaganej. Zdolność

zbiornika do oddawania ciepła przy założonych stratach jest zbyt mała.

Warto zapamiętać!

Przy wstępnych obliczeniach strat w układzie można przyjąć ich

wielkość na poziomie 30% mocy dostarczanej do układu.

7.3. Temperatura oleju w zbiorniku ustali się, gdy strumień ciepła

oddawany do otoczenia przez zbiornik będzie równy mocy strat układu
. W miarę zwiększania się różnicy temperatur pomiędzy
olejem/zbiornikiem a otoczeniem będzie wzrastać moc oddawana przez
zbiornik do otoczenia pod postacią ciepła

W układzie hydraulicznym jest to temperatura nie do zaakceptowania.

Tak wysoka temperatura pracy spowdowałaby degradację oleju,
zniszczenie uszczelnień, węży hydraulicznych, a obniżona lepkość oleju
mogłaby doprowadzić do zniszczenia pozostałych komponentów. Dlatego

199
temperatura pracy układu nie powinna przekraczać 80 C. Za optymalną
temperaturę pracy przyjmuje się 60–65 C. Lecz również przy takiej
temperaturze należy sprawdzić, czy olej zachowuje lepkość odpowiednią
dla pozostałych komponentów układu. -

7.4. a) Dla układów stacjonarnych minimalna objętość oleju:

b) Obliczenie mocy możliwej do odprowadzenia przez zbiornik:

, by zgadzały się jednostki:

Moc:

Straty generowane w układzie (z pominięciem strat w przewodach):

– pompa:

, – zawór przelewowy: , – silnik

hydrauliczny:
,
Ponieważ zawór przelewowy oraz silnik nie pracują przez cały cykl pracy
układu, nie generują również strat w ciągu całego cyklu. Średnia moc
strat układu

200
Zbiornik nie jest w stanie odprowadzić takiej mocy do otoczenia
w podanych warunkach pracy. Moc strat jest o 6,5 kW większa od mocy
oddawanej do otoczenia przez zbiornik. c) Temperatura zbiornika
po wymuszeniu obiegu powietrza ustali się na poziomie

7.5. a) Przy założeniu, że cała moc strat układu będzie usuwana przez
chłodnicę, moc chłodnicy powinna być co najmniej równa mocy strat
.
b) Chłodnica jest w stanie oddawać moc równą kW na każdy
stopień różnicy temperatur pomiędzy otoczeniem a zbiornikiem .

Tak dobrana chłodnica odprowadzi nadmiar ciepła oraz pozwoli

na chłodzenie układu także w mniej korzystnych warunkach. -

7.6. W czasie pracy przekładni dochodzi do strat energii w układzie.

Straty w postaci ciepła odbierane są przez olej, przez co wzrasta
temperatura oleju. Prędkość, z jaką wzrasta temperatura oleju, zależy
od właściwości fizycznych oleju (gęstość , ciepło właściwe ) oraz
strumienia ciepła (prędkości, z jaką przekładnia przekazuje ciepło
do zbiornika).
Aby utrzymać stałą temperaturę oleju w zbiorniku, chłodnica musi
odbierać od niego ciepło z mocą, która jest równa mocy, z jaką jest
ogrzewany olej w zbiorniku:

201
gdzie V – objętość oleju, – zmiana temperatury, – czas, w jakim
doszło do zmiany temperatury.

Moc chłodnicy: kW

7.7. W układzie umieszczono dwa filtry cieczy roboczej (oznaczone jako

1 oraz 2 na rys. 7.6). Filtr tłoczny (1), umieszczony pomiędzy pompą
a rozdzielaczem, filtruje olej trafiający do układu z pompy. Tym samym
zabezpiecza rozdzielacz przed zanieczyszczeniami, które mogą powstać
w pompie lub być zassane przez pompę ze zbiornika. Filtr zlewowy (2)
oczyszczający ciecz spływającą z układu z powrotem do zbiornika,
ma utrzymywać odpowiednią klasę czystości oleju w zbiorniku.

202
 Rys. 7.6.

Sprawdźmy maksymalne natężenia przepływu przez filtry:

Przez filtr tłoczny przepływa pełny wydatek pompy , więc aby
dobrać odpowiednią wielkość filtra (1), musimy obliczyć wydatek pompy

Przez filtr zlewowy przepływa olej z natężeniem . Ponieważ układ jest

wyposażony w siłownik jednotłoczyskowy dwustronnego działania,
natężenie przepływu oleju wypływającego z siłownika zależy
od kierunku ruchu tłoczyska (powierzchnie robocze oraz nie
są sobie równe).
Przeanalizujmy natężenie przepływu dla trzech położeń suwaka
rozdzielacza umieszczonego w układzie:
– w położeniu I olej tłoczony przez pompę trafia do górnej komory
siłownika, powodując wsuwanie się tłoczyska z prędkością .
Olej wypływa z siłownika, poprzez zawór i filtr 2, do zbiornika
z natężeniem .
– w położeniu II olej jest tłoczony przez filtr 2 do zbiornika
z pominięciem siłownika: .
– w położeniu III olej tłoczony przez pompę trafia do dolnej komory
siłownika. Siłownik wysuwa się z prędkością . Olej trafia

203
do zbiornika z natężeniem .
Obliczmy natężenia przepływu oraz :
Powierzchnie robocze siłownika: , ,

Ponieważ , podczas doboru wielkości filtra zlewowego

musimy kierować się przepływem .

7.8. a) Współczynnik dla cząstek większych od , przy ich

liczbie przed filtrem oraz za filtrem , wynosi:

b) Skuteczność filtracji:

Oznacza to, że 95% cząsteczek o rozmiarach większych od 15 m,

pozostanie w filtrze.

7.9. a) 18/16/13 to klasa czystości cieczy hydraulicznej podana według

wymagań normy ISO-4406. Klasa czystości 18/16/13 oznacza,
że w 100 ml cieczy hydraulicznej znajduje się odpowiednio:

204
130000–260000 cząstek większych od 4 m
32000–64000 cząstek większych od 6 m
4000–8000 cząstek większych od 14 m.
b) Klasę czystości oleju należy dobrać dla najbardziej wymagającego
elementu. W tym układzie to rozdzielacz wymaga najwyższej klasy
czystości – 16/14/11, a postałe elementy: – pompa 18/16/13, – zawór
przelewowy PONAR UZPR6 20/18/15, – siłownik 20/18/15, – silnik
hydrauliczny MM50 18/16/13.

7.10. Objętość wewnętrzna siłownika przy pełnym wysunięciu:

W zbiorniku znajduje się 50 l oleju, dlatego w czasie wysuwu tłoczyska

drugiego z siłowników zabraknie w nim oleju. Objętość zbiornika nie
została dobrana prawidłowo, a chłodnica nie będzie miała czego chłodzić
po wysunięciu siłowników. -

7.11. Średnie natężenie przepływu obliczymy, odczytując z rysunku 7.2

wartości przepływu oraz czas ich trwania:

Średnie natężenie przepływu zostało zaznaczone linią przerywaną

na rys. 7.7.
, objętości robocze pomp dostarczających ciecz

z natężeniem średnim oraz maksymalnym: ,

205
 .

Rys. 7.7.

7.12. Obliczenia gazowych akumulatorów hydraulicznych opierają się

na równaniu gazu doskonałego: ,
wykładnik m zależy od rodzaju przemiany, jaką przechodzi gaz
w akumulatorze. Przy wolnym ładowaniu lub rozładowywaniu politropa,
według której przebiega przemiana, zbliżona jest do izotermy i możemy
przyjąć . W przypadku szybkich przemian politropa zbliża się
do adiabaty i .
Są to wartości przybliżone i nie powinny służyć do dokładnych obliczeń.
Dokładne wartości wykładnika m dla poszczególnych gazów można
znaleźć w tablicach lub na wykresach. Jego wartość zależy
od temperatury, rodzaju gazu, stosunku ciśnień oraz czasu przemiany.
Korzystamy z równania gazu doskonałego:

206
 – objętość całkowita akumulatora, – objętość robocza
akumulatora (objętość oleju), – ciśnienie wstępne, – ciśnienie
minimalne pracy, – ciśnienie maksymalne pracy, – wykładnik dla
procesu ładowania akumulatora, – wykładnik dla procesu
rozładowywania akumulatora (wartości f oraz n zależą od typu
przemian).

7.13. Ciśnienie, które jest niezbędne do poruszenia tłoczyska w siłowniku

, powierzchnia robocza siłownika , dlatego
MPa. Poniżej tego ciśnienia tłoczysko nie będzie w stanie się
wysunąć. Ciśnienie maksymalne w akumulatorze Mpa. W miarę
rozładowywania się akumulatora ciśnienie będzie spadać, aż osiągnie
wartość MPa. Wysunięcie – droga, na jakiej wysunie się
tłoczysko – zależy od objętości oleju , która przepłynie z akumulatora
do siłownika.

7.14. a) Średnie natężenie przepływu w układzie:

207
Na rysunku 7.8 zaznaczono średnie natężenie przepływu .
Maksymalne wymagane natężenie przepływu .
Akumulator musi dostarczyć do układu objętość , ponieważ
to właśnie taka objętość jest potrzebna do uzupełnienia średniego
przepływu przy maksymalnym zapotrzebowaniu (patrz
zakreskowane pole ponad linią średniego przepływu na rys. 7.8).
W pozostałej części cyklu akumulator zostanie naładowany olejem
o objętości , ponieważ w czasie od 10 do 60 sekundy wydatek pompy
będzie większy od zapotrzebowania układu, właśnie o taką objętość
(zakreskowane pole pod linią , na rys. 7.8).

Rys. 7.8.

Objętość robocza akumulatora:

.
Objętość całkowita:

208
Ze względu na krótki czas ładowania i rozładowania akumulatora,
przyjęto .
b) Objętości robocze pomp:

7.15. a) Przy większej prędkości wysuwu siłownika wymagane

natężenie przepływu wzrośnie z do . Ponieważ pompa o stałej
wydajności została dobrana, tak by dostarczała olej o natężeniu
przepływu , brakujący przepływ zostanie pobrany z akumulatora
hydraulicznego. Dzięki temu nie będzie konieczności zmiany pompy
na większą.
Wartości przepływu w obu przypadkach:

209
Objętość oleju, która musi wypłynąć z akumulatora w czasie szybszego
wysuwu siłownika na drodze s:

Minimalne ciśnienie pracy akumulatora (ciśnienie niezbędne

do szybkiego wysuwu siłownika obciążonego siłą ) :

Maksymalne ciśnienie pracy akumulatora (ciśnienie, do jakiego będzie

ładowany – maksymalne ciśnienie występujące w układzie) :

Objętość całkowita akumulatora:

b) Objętość robocza pompy współpracującej z akumulatorem:

210
Objętość robocza pompy dobranej zamiast akumulatora:

7.16. Jeżeli zmiana temperatury jest duża i wykonujemy dokładne

obliczenia, musimy uwzględnić zmianę wykładnika w równaniu stanu
gazu.
Do obliczenia pojemności całkowitej akumulatora pracującego w niższej
temperaturze potrzebna jest jego objętość robocza, która jest równa
objętości roboczej akumulatora pracującego w układzie dotychczas:

Całkowita objętość akumulatora, który będzie umieszczony w niżej

temperaturze:

211
7.17. Akumulator ma zostać naładowany do odpowiedniego wstępnego
ciśnienia ładowania (w temperaturze ładowania ), tak aby
w czasie pracy układu w temperaturze uzyskać prawidłową wartość
ciśnienia wstępnego .
W temperaturze ładowania C oraz temperaturze pracy
C współczynnik korekcyjny .

Korzystając z tabeli współczynnika korekcyjnego ciśnienia ładowania

w załączniku 4, możemy szybko obliczyć, do jakiego ciśnienia należy
naładować wstępnie akumulator, który będzie pracował w temperaturze
innej niż ta, w której został naładowany.
Przy wymaganym ciśnieniu MPa akumulator należy naładować
do ciśnienia .

7.18. Akumulator spełni swoje zadanie, jeżeli w sytuacji awarii zasilania

dostarczy odpowiednią objętość oleju. Objętość oleju wymagana przez
układ to objętość dostarczana do silnika w czasie t:

212
Ciśnienie minimalne to ciśnienie, które pozwoli akumulatorowi
napędzać silnik obciążony momentem . Zależy ono od obciążenia
silnika i jego objętości roboczej:

gdzie: – maksymalne ciśnienie w akumulatorze równe maksymalnemu

ciśnieniu w układzie, MPa. Do takiej wartości ciśnienia
pompa jest w stanie naładować akumulator.
Szukana objętość całkowita akumulatora:

7.19. Energia, którą odda opuszczany ładunek, to energia potencjalna.

Zależy od masy ładunku i jego wysokości. W naszym przypadku
.
Ponieważ zakładamy brak strat, całość energii zostanie przekazana
do akumulatora. W rzeczywistym układzie część przekazywanej energii
zostanie stracona na skutek tarcia w siłowniku, spadku ciśnienia
w przewodach, przecieków w zaworach itp.
Energia, którą można zmagazynować w akumulatorze:

213
Jest ona równa energii dostarczanej przez układ, dlatego objętość
akumulatora niezbędna do zmagazynowania energii dostarczonej przez
układ:

7.20. Moc dostarczana do układu z akumulatorem

.
Moc dostarczana do układu bez akumulatora, z dobraną inną pompą
.
W sytuacji braku akumulatora hydraulicznego moc dostarczana
do układu wzrosłaby ponad dwukrotnie.

7.21. a) Regulator przepływu należy ustawić, tak aby natężenie

przepływu oleju wpływającego do siłownika pozwoliło na przesunięcie
tłoczyska siłownika o s w czasie t.
Jeżeli znamy wymaganą prędkość siłownika oraz powierzchnię

roboczą siłownika , możemy obliczyć wymagane natężenie

przepływu

b) Ciśnienie wskazane przez manometr A jest równe ciśnieniu

panującemu w siłowniku. Zależy od obciążenia siłownika i jego
powierzchni roboczej:

214
Ciśnienie wskazane przez manometr B jest równe ciśnieniu panującemu
w danej chwili w akumulatorze. Przed otwarciem zaworu (I)
w akumulatorze panuje ciśnienie , a objętość gazu jest równa (patrz
rys. 7.9). Po otwarciu zaworu (I) olej wypływa z akumulatora,
a znajdujący się w jego wnętrzu gaz rozpręża się i po upływie 13 s jego
objętość zwiększa się do . Równocześnie wewnątrz akumulatora
następuje spadek ciśnienia do wartości . Po uniesieniu ładunku
objętość gazu w akumulatorze jest powiększona do , a ciśnienie
panujące w akumulatorze wynosi .

Rys. 7.9.

Korzystając z równania gazu: , w 13 sekundzie ruchu

otrzymamy:

gdzie: – objętość początkowa gazu ( ) powiększona o objętość oleju,

który wypłynął z akumulatora w czasie z natężeniem Qs:

215
 . Zmiana objętości gazu w akumulatorze została
przedstawiona na rys. 7.9.
Początkową objętość można również obliczyć, korzystając z równania
stanu gazu:

Ponieważ:

objętość początkowa gazu:

gdzie – całkowita objętość oleju, która wypłynie z akumulatora

w czasie cyklu. Jest ona równa objętości niezbędnej do wysunięcia
siłownika . Szukane ciśnienie .

216
 8
Układy

8.1. Na rysunku 8.1 przedstawiono schemat układu hydraulicznego,

w którym pompa o stałej wydajności zasila siłownik
obciążony siłą kN. W czasie przepływu oleju przez filtry oraz
rozdzielacz dochodzi do strat, które powodują spadek ciśnienia.
Na rysunku zaznaczono spadki ciśnienia w poszczególnych elementach
systemu. Pomiń straty w przewodach hydraulicznych. Wymiary
siłownika: mm, mm. Wartości spadków ciśnień:
bar, = 2 bar, bar, bar (podczas
przepływu pomiędzy dwoma portami rozdzielacza), , ,
bar, brak strat objętościowych.

Rys. 8.1.

a) Oblicz ciśnienie , gdy suwak rozdzielacza znajduje się w swoim

neutralnym (środkowym) położeniu.
b) Oblicz ciśnienie w czasie wysuwu tłoczyska siłownika.

217
8.2. Wykonaj obliczenia z zad. 8.1 dla układu, w którym zamiast
siłownika znajduje się silnik hydrauliczny obciążony momentem
Nm. Objętość robocza silnika ,
.

8.3. Jaka powinna być wartość ciśnienia otwarcia zaworu , aby układ
był w stanie obracać wał silnika hydraulicznego po obciążeniu
go maksymalnym momentem Nm? Pozostałe dane są takie
jak w zad. 8.2.

8.4. Układ hydrauliczny został wyposażony w pompę o stałej

wydajności . Pompa zasila siłownik obciążony siłą
N. W czasie przepływu oleju przez filtry oraz rozdzielacz
dochodzi do strat. Na rysunku 8.2 zaznaczono spadki ciśnienia
w poszczególnych elementach systemu. Pomiń straty w przewodach
hydraulicznych i pozostałych elementach układu. Wymiary siłownika:
mm, mm. Wartości ciśnień: bar, bar,
bar, bar (spadek ciśnienia pomiędzy dwoma
portami), .

Rys. 8.2.

a) Oblicz ciśnienie , gdy suwak rozdzielacza znajduje się w swoim

neutralnym (środkowym) położeniu.
b) Oblicz minimalne ciśnienie , które umożliwi wysuw tłoczyska
siłownika.

218
8.5. Oblicz wartość siły F oraz prędkość tłoczyska siłownika przy
wysuwie, wiedząc, że: objętość robocza pompy , a jej
wał obraca się z prędkością , ciśnienie
MPa. Spadki ciśnienia w obu filtrach są identyczne i wynoszą
kPa. Wymiary siłownika: mm, mm;
sprawność pompy: , ; sprawność siłownika
, . Pomiń straty w zaworach oraz przewodach.
Schemat układu hydraulicznego przedstawiono na rys. 8.1.

8.6. Na rysunku 8.3 przedstawiono schemat układu hydraulicznego

z dwoma szeregowo połączonymi siłownikami. Oblicz, jaką
maksymalną siłą można obciążyć siłownik (2). Ile wynoszą prędkości
wysuwu siłowników, jeżeli: MPa, ,
kPa, kN, mm, mm,
mm, mm, , , ?

Rys. 8.3.

8.7. Na rysunku 8.4 przedstawiono schemat układu z dwoma

siłownikami. Siłowniki znajdują się w początkowym położeniu i nie
są obciążone. Opisz jak tłoczyska będą zmieniać swoje położenia
po przesterowaniu w położenie (II).

219
 Rys. 8.4.

8.8. Jednotłoczyskowy siłownik hydrauliczny został obciążony masą

kg (w taki sposób jak siłownik na rys. 8.2). Średnica tłoka
mm. Pompa dostarcza olej z natężeniem i jest
zabezpieczona zaworem maksymalnym (o idealnej charakterystyce)
ustawionym na ciśnienie otwarcia MPa. Pomiń straty, olej
wypływający z siłownika trafia do zbiornika pod ciśnieniem .
a) Jak zmieni się ciśnienie po przesterowaniu rozdzielacza w celu
podniesienia ładunku?
b) Oblicz przyspieszenie ładunku oraz czas, w jakim ładunek
przyspiesza.

8.9. Jednotłoczyskowy siłownik pracujący w układzie przedstawionym

na rysunku 8.5a, został obciążony siłą F działającą przeciwnie
do wysuwu siłownika. Prędkość wysuwu tłoczyska regulowana jest
nienastawnym dwudrogowym regulatorem przepływu umieszczonym
szeregowo w linii zasilającej siłownik. Dane: kN, cm ,
cm , MPa, , ,
, kN, pomiń straty ciśnienia w zaworach oraz
przewodach.
a) Oblicz prędkość wysuwu siłownika v oraz ciśnienia , .
b) Siła F zmieniła zwrot i działa zgodnie z prędkością wysuwu, oblicz
prędkość siłownika v oraz ciśnienia , .

220
 Rys. 8.5.

8.10. Układ przedstawiony w zad. 8.9 został przebudowany przy użyciu

tych samych elementów do postaci widocznej na rysunku 8.5b. Pomiń
straty ciśnienia w zaworach oraz przewodach.
a) Oblicz prędkość wysuwu siłownika v, oraz wartości ciśnień , .
b) Siła F zmieniła zwrot i działa zgodnie z prędkością wysuwu, oblicz
prędkość siłownika v oraz , .

8.11. Układ przedstawiony w zad. 8.9 został ponownie przebudowany.

Umieszczono w nim zawór podtrzymujący. Schemat układu przedstawia
rys. 8.6a. Ciśnienie otwarcia zaworu podtrzymującego
. Pomiń straty ciśnienia w zaworach oraz
przewodach.
a) Oblicz prędkość wysuwu siłownika v oraz wartości ciśnień , .
b) Siła F zmieniła zwrot i działa zgodnie z prędkością wysuwu, oblicz
prędkość siłownika v oraz , .

221
 Rys. 8.6.

8.12. Układ z zadania 8.9 zmodyfikowano jeszcze raz, umieszczając

regulator przepływu równolegle do siłownika (rys. 8.6b). Pomiń straty
ciśnienia w zaworach oraz przewodach.
a) Oblicz prędkość wysuwu siłownika v oraz wartości ciśnień , .
b) Siła F zmieniła zwrot i działa zgodnie z prędkością wysuwu, oblicz
prędkość siłownika v oraz , .

8.13. Silnik hydrauliczny o objętości roboczej

napędza wirnik o momencie bezwładności , moment
bezwładności silnika . W czasie pracy silnik jest
obciążony stałym (niezależnym od prędkości) momentem Nm.
Pomiń straty .
a) Oblicz spadek ciśnienia w silniku podczas pracy ze stałą prędkością
.
b) Oblicz spadek ciśnienia w silniku w czasie rozpędzania wirnika
po starcie układu. Wirnik jest rozpędzany do prędkości w czasie
s.

8.14. Dwa silniki hydrauliczne są zasilane jedną pompą. Prędkości

silników są regulowane 2-drogowymi regulatorami przepływu. Schemat

222
układu został przedstawiony na rys. 8.7. Oblicz ciśnienie pracy pompy
oraz jej wymaganą objętość roboczą. Pomiń straty przepływu.
, , ,
, Nm, Nm, MPa,
, , , , .

Rys. 8.7.

8.15. Na rysunku 8.8 przedstawiono schemat hydrauliczny układu

wyposażonego w pompę o zmiennej wydajności regulowanej
regulatorem typu . Wartość zadanego ciśnienia MPa,
objętość robocza pompy zmienia się w zakresie . Przy
wysuwie siłownik jednotłoczyskowy jest obciążony siłą zewnętrzną
kN. Ruch powrotny siłownika odbywa się bez obciążenia.
Pomiędzy rozdzielaczem hydraulicznym a siłownikiem, na jednej z linii,
znajduje się 2-drogowy regulator przepływu oraz zawory zwrotne.
cm , cm , , ,
, , bar, ,
. Pomiń straty w przewodach i zaworach zwrotnych.
a) Jaki jest cel zastosowania zaworów zwrotnych połączonych
z regulatorem przepływu?
b) Jaka jest maksymalna objętość robocza pompy? Ile wynosi wydajność
pompy, gdy do rozdzielacza nie jest dostarczane napięcie
sterowania?

223
c) Rozdzielacz został przesterowany przez dostarczenie napięcia
elektrycznego do elektromagnesu b. Oblicz , prędkość
siłownika, ciśnienia , oraz .
d) Rozdzielacz został przesterowany przez dostarczenie napięcia
elektrycznego do elektromagnesu a. Oblicz , prędkość
siłownika, ciśnienia , , oraz .

Rys. 8.8.

8.16. Na rysunku 8.9a przedstawiono uproszczony schemat

hydrauliczny żurawia hydraulicznego. Jest to układ z zamkniętym
przepływem w środkowym położeniu suwaka w rozdzielaczu. Pompa
o zmiennej wydajności utrzymuje stałe ciśnienie MPa (układ
Closed Center, Constant Pressure). W czasie podnoszenia ładunku jeden
z siłowników początkowo jest obciążony siłą N.
Po naprężeniu się zawiesia siła wzrasta do N. Ruch siłownika jest
sterowany rozdzielaczem hydraulicznym. W czasie wysuwu tłoczyska
operator przesunął suwak rozdzielacza o mm i utrzymuje
go w tym położeniu w czasie ruchu tłoczyska. Oblicz prędkość wysuwu
siłownika przed naprężeniem i po naprężeniu się zawiesia. Pozostałe
dane: średnica suwaka mm, , ,
cm , cm , .

224
 Rys. 8.9.

8.17. Układ hydrauliczny żurawia z zad. 8.16 został zmodyfikowany

i zastosowano w nim dławienie czynne poprzez zastosowanie zaworów
różnicowych (Pressure Compensated) (rys. 8.9b). Zawory różnicowe
utrzymują różnicę ciśnień MPa między wlotem a wylotem
z rozdzielacza.
a) Na czym polega dławienie czynne?
b) Oblicz prędkość wysuwu tłoczyska obciążonego siłą N.
Jak zmieni się prędkość wysuwu po zwiększeniu obciążenia?
Suwak pozostaje przesunięty o mm.

8.18. Na rysunku 8.10a przedstawiono kolejne rozwiązanie napędu

żurawia. Jest to system z regulacją kompensującą ciśnienie w zależności
od obciążenia (Load Sensing). Pompa utrzymuje ciśnienie wyższe o 2
MPa od ciśnienia w siłowniku (tego, który jest bardziej obciążony
i panuje w nim wyższe ciśnienie). Maksymalne ciśnienie pracy pompy
wynosi 21 MPa. W czasie unoszenia ładunku początkowo tylko jeden
z siłowników obciążony jest siłą , która powoduje wzrost ciśnienia
wewnątrz niego do MPa. Po wysunięciu się tłoczyska o 36
mm operator przesterowuje drugi z rozdzielaczy hydraulicznych ( )
i zaczyna wysuwać tłoczysko drugiego siłownika obciążonego siłą .

225
W czasie tej operacji w drugim siłowniku panuje ciśnienie
MPa. Położenie suwaka w pierwszym rozdzielaczu nie zostało
zmienione. Pozostałe dane pozostają takie jak w zad. 8.16.
a) Oblicz prędkość wysuwu pierwszego siłownika obciążonego siłą
(drugi siłownik nieruchomy).
b) Oblicz prędkości wysuwu obu siłowników przy ich jednoczesnym
ruchu

Rys. 8.10.

8.19. Układ z zad. 8.18 został zmodyfikowany przez dodatkowe

zastosowanie zaworów różnicowych przed rozdzielaczami (rys. 8.10b).
Jak ta zmiana wpłynie na prędkości siłowników oraz ? Spadek
ciśnienia w zaworze różnicowym MPa.

8.20. Pompa o objętości roboczej , dostarcza olej

do silnika hydraulicznego o objętości roboczej . Wał pompy jest
napędzany z prędkością . Manometr umieszczony
w linii tłocznej wskazuje ciśnienie MPa. Pomiędzy pompą
a silnikiem nie ma straty ciśnienia, a ciśnienie za silnikiem .
Sprawność pompy i silnika hydraulicznego: , ,
, .

226
a) Ile wynosi objętość robocza silnika hydraulicznego, jeśli jego wał
obraca się z prędkością 500 ?
b) Jakim momentem obrotowym jest obciążony wał silnika
hydraulicznego?

8.21. Przekładnia hydrauliczna jest wyposażona w pompę o objętości

roboczej (sprawności: , )
i silnik o objętości roboczej ( ,
). Przekładnia zostanie zastosowana do napędu odbiornika,
który obciąży układ momentem obrotowym Nm oraz musi
obracać się z prędkością . Pomiędzy pompą
a silnikiem hydraulicznym nie ma strat ciśnienia ani strat
objętościowych. Prędkość obrotów odbiornika jest regulowana przez
zmianę prędkości obrotowej silnika elektrycznego napędzającego
pompę.
a) Oblicz wymaganą prędkość obrotową silnika elektrycznego.
b) Oblicz, z jakim momentem obrotowym silnik elektryczny będzie
napędzać pompę.

8.22. Wał pompy pracującej w przekładni hydrostatycznej obraca się

z prędkością , a moment przenoszony na wał pompy
przez silnik elektryczny Nm. Pompa zasila silnik
hydrauliczny o stałej chłonności. Pomiędzy pompą a silnikiem
występują straty. Wał silnika hydraulicznego obraca się z prędkością
. Moment obrotowy, jakim obciążony jest wał silnika
hydraulicznego, Nm. Sprawność objętościowa pompy
. Sprawność hydromechaniczna silnika hydraulicznego
.
a) Oblicz przełożenie dynamiczne przekładni.
b) Oblicz przełożenie kinematyczne przekładni.
c) Oblicz sprawność całkowitą przekładni.

8.23. Silnik spalinowy (o mocy max. 100 KM, przy

) napędza pompę o zmiennej wydajności, pracującą w przekładni
hydraulicznej. Wał pompy obraca się z prędkością 1800 .
Maksymalna objętość robocza pompy Pompa
współpracuje z silnikiem hydraulicznym o maksymalnej objętości
roboczej Minimalna objętość robocza silnika

227
uzyskiwana jest przy . Minimalna objętość robocza pompy
wynosi 0. Przekładnia pracuje w obiegu zamkniętym, różnica ciśnień
pomiędzy linią wlotową a wylotową z silnika wynosi 32 MPa.
Sprawność pompy oraz silnika hydraulicznego: , ,
, . Przekładnia wypełniona jest olejem mineralnym
o lepkości 47 cSt w temperaturze 40 C. Temperatura zewnętrzna
C.
a) Oblicz maksymalny moment obrotowy, który można uzyskać na wale
silnika hydraulicznego.
b) Oblicz prędkość maksymalną wału silnika hydraulicznego.
c) Przy jakiej wartości współczynnika objętości roboczej pompa
dostarcza do przekładni maksymalną moc 75 kW?

8.24. Oblicz objętość roboczą pompy o zmiennej wydajności oraz

objętość roboczą silnika hydraulicznego o zmiennej chłonności. Obie
maszyny pracują w zamkniętej przekładni hydrostatycznej. Wał pompy
obraca się z prędkością 1800 , wał silnika hydraulicznego
obraca się z prędkością max. 3000 , a jego maksymalne
obciążenie wynosi 1100 Nm. Różnica ciśnień pomiędzy wlotem
a wylotem z silnika jest równa 330 bar. Zakładamy, że minimalny
współczynnik objętości roboczej silnika , sprawność
hydromechaniczna pompy 0,88, sprawność hydromechaniczna
silnika 0,89, sprawność objętościowa silnika 0,92, sprawność
objętościowa pompy 0,9.

8.25. Pojazd roboczy jest wyposażony w hydrostatyczny układ

napędowy. Pompa o zmiennej wydajności ( )
dostarcza olej do dwóch silników hydraulicznych o zmiennej chłonności
(objętość robocza każdego z silników wynosi ,
a minimalny współczynnik objętości roboczej ),
napędzających koła pojazdu (rys. 8.11) Pojazd jest wyposażony w koła
o promieniu 500 mm i wjeżdża z jednostajną prędkością pod
wzniesienie o 15% pochyleniu. Silnik pojazdu, który napędza pompę
hydrauliczną, obraca jej wał z prędkością . Różnica
ciśnień pomiędzy stroną wysokociśnieniową a stroną niskociśnieniową
w przekładni MPa.

228
 Rys. 8.11.

Oblicz maksymalną prędkość obrotową wałów silników hydraulicznych

oraz moc dostarczaną do przekładni przez silnik pojazdu przy założeniu,
że nie ma strat.

8.26. Na rysunku 8.12 przedstawiono uproszczony schemat przekładni

hydrostatycznej. Wały obu silników hydraulicznych sprzężone są ze
sobą poprzez przekładnię mechaniczną i napędzają wał napędowy
pojazdu roboczego. Objętości robocze oraz prędkości obu silników
są jednakowe. Oblicz wymaganą objętość roboczą pompy przy
następujących założeniach: , ,
MPa, , , kNm,
, , , ,
, pomiń inne straty.

229
 Rys. 8.12.

8.27. W zamkniętej przekładni hydrostatycznej straty energii wynoszą

kW. Linia niskociśnieniowa przekładni jest zasilana olejem
przez dodatkową pompę. Ma to na celu wymianę oleju oraz uzupełnianie
jego strat objętościowych w przekładni. Z jakim natężeniem musi
dopływać do przekładni olej, aby odebrać z niej ciepło powstałe
na skutek strat? Zakładamy, że cała moc strat zamieniana jest na ciepło
przejmowane przez olej. Ciśnienie w linii niskociśnieniowej wynosi
8 MPa, w linii wysokociśnieniowej 33 MPa. Temperatura powietrza
wynosi 22 C (wilgotność powietrza 53%), temperatura oleju
w zbiorniku 44 C, temperatura oleju w przekładni nie powinna
przekraczać 60 C. Właściwości oleju: gęstość , lepkość
kinematyczna cSt, ciepło właściwe .

8.28. Na rysunku 8.13 przedstawiono układ hydrauliczny z dwoma

siłownikami obustronnego działania. Pomiędzy rozdzielaczem
A a siłownikami znajdują się dwa silniki hydrauliczne połączone
wspólnym wałem. Oba silniki mają jednakową objętość roboczą
Powierzchnie robocze obu siłowników wynoszą
, wydatek pompy , siłowniki
obciążone są odpowiednio siłami kN oraz kN.
Zakładamy brak strat w układzie, ciśnienie w zbiorniku .
a) Oblicz ciśnienia wskazywane przez manometry oraz prędkości
wysuwu obu siłowników, w przypadku gdy suwaki rozdzielaczy
A oraz B znajdują się w położeniu I.
b) W jednym z kolejnych cykli ruchu siłowników zmieniły się wartości
sił oraz , a suwak zaworu B został przesterowany

230
w położenie II. Wiadomo, że w czasie pracy układu manometr
wskazuje identyczną wartość jak w przypadku opisanym
w podpunkcie a). Wydatek pompy również pozostał bez zmian.
Oblicz prędkości wysuwu obu siłowników oraz wskazania
pozostałych manometrów.

231
 Rys. 8.13.

8.29. Do układu przedstawionego w zadaniu 8.19 podłączono

dodatkową funkcję – siłownik przeznaczony do zgniatania odpadów.

232
Sposób podłączenia dodatkowego siłownika i zaworu rozdzielającego
sterującego jego ruchem przedstawiono na rys. 8.14. Zgniatanie
odpadów odbywa się po załadowaniu samochodu, gdy żuraw (pozostałe
siłowniki) pozostaje w spoczynku. Jaka będzie maksymalna prędkość
wysuwu dodatkowego siłownika przy obciążeniu = 11,3 kN?
Średnica tłoka siłownika = 40 mm.

Rys. 8.14.

8.30. Na rysunku 8.15 przedstawiono schemat hydrauliczny układu

z dwoma siłownikami oraz dwoma proporcjonalnymi zaworami
rozdzielającymi Średnice suwaków obu zaworów rozdzielających
mm. Pozostałe dane: obciążenie siłowników
kg, , kg/m , średnice tłoków
siłowników: mm, mm. Ustawienie zaworu
przelewowego bar, wydatek pompy l/min. Pomiń
straty ciśnienia w przewodach, przecieki oraz spadki ciśnienia w linii
zlewowej oraz po stronie tłoczysk obu siłowników.
a) Operator przesterował zawór B w położenie umożliwiające wysuw
tłoczyska siłownika. Tłoczyska obu siłowników są początkowo
wysunięte do połowy swoich skoków roboczych. Suwak zaworu

233
 został przesunięty z położenia spoczynkowego w swoje
maksymalne położenie, o mm. Oblicz prędkość wysuwania
się tłoczyska.
b) Chwilę później, już w trakcie wysuwania tłoczyska siłownika B,
operator przesterował zawór A w celu wysunięcia tłoczyska
siłownika A. Suwak zaworu A został przesunięty o mm.
Oblicz prędkości obu tłoczysk przy jednoczesnym otwarciu obu
zaworów.

Rys. 8.15.

234
Odpowiedzi
8.1. a) 500 kPa; b) 1,23 MPa

8.2. a) 500 kPa; b) 16,9 MPa

8.3. Patrz rozwiązania

8.4. a) ; b) MPa

8.5. , kN

8.6. kN, ,

8.7. Patrz rozwiązania

8.8. a) ; b) , s

8.9. a) MPa, , ; b) patrz rozwiązania

8.10. a) MPa, MPa, ; b)

MPa, MPa,

8.11. a) MPa, MPa, ; b) MPa,

MPa,

8.12. a) MPa, , ; b) patrz rozwiązania

8.13. a) MPa; b) MPa

8.14. MPa,

8.15. a) , b) patrz rozwiązania; c) , MPa,

MPa, ; d) MPa, MPa

8.16. a) ; b)

235
8.17. Patrz rozwiązania

8.18. a) ; b) ,

8.19. Patrz rozwiązania

8.20. a) ; b) Nm

8.21. a) ; b) Nm

8.22. a) ; b) ; c)

8.23. a) Nm; b) ; c)

8.24. ,

8.25. , kW

8.26.

8.27.

8.28. a) MPa, MPa, MPa,

: b) MPa, , ,

8.29. Patrz rozwiązania

8.30. a) m/s, b) m/s, m/s

236
Rozwiązania
8.1. Ciśnienie generowane przez pompę o stałej wydajności zależy
od oporów stawianych przez układ. Ciśnienie równoważy wszystkie
straty i opory, które powstają na drodze tłoczonego przez pompę oleju.
a) Jeżeli suwak rozdzielacza znajduje się w środkowym położeniu, olej
z pompy przepływa przez filtr na linii tłocznej, a następnie rozdzielacz
kieruje przepływ do linii zlewowej. W linii zlewowej olej przepływa
przez filtr zlewowy i trafia do zbiornika. Droga, którą pokonuje olej,
została przedstawiona schematycznie na rys. 8.16. Poniżej schematu
przedstawiono przebieg zmian ciśnienia w całym układzie.

Rys. 8.16.

Przy nieznanym ciśnieniu musimy przeanalizować drogę, jaką

pokonuje olej, zaczynając od ostatniego elementu układu, a następnie
podążając w kierunku pompy:
– W zbiorniku panuje ciśnienie = 0 i pod takim ciśnieniem znajduje
się olej w ostatnim odcinku linii zlewowej.
– W rzeczywistych warunkach pomiędzy zbiornikiem a filtrem również
doszłoby do zmiany ciśnienia.
– Wiemy, że przy przepływie oleju przez filtr zlewowy jego ciśnienie
spada o , co oznacza, że ciśnienie przed filtrem (od strony pompy)

237
musi wynosić właśnie . Przy mniejszej wartości olej nie byłby
w stanie przepłynąć przez filtr z natężeniem .
– Przy założonym braku strat w liniach ciśnienie nie zmienia się aż do
rozdzielacza.
– Przepływ przez rozdzielacz powoduje spadek ciśnienia ,
co oznacza, że olej będzie mógł przepłynąć przez rozdzielacz, gdy
ciśnienie przed rozdzielaczem będzie wyższe od ciśnienia
za rozdzielaczem o . Ponieważ ciśnienie za rozdzielaczem jest
równe ciśnieniu , jego wartość przed rozdzielaczem musi mieć już
wartość .
– Ponowny spadek ciśnienia pojawia się w filtrze tłocznym – różnica
ciśnień oleju na wlocie do filtra i na wylocie z niego wynosi .
– Stąd wniosek, że: kPa.
b) Podczas wysuwu siłownika ciśnienie oleju w układzie oprócz
pokonania strat wywołanych przepływem przez takie elementy, jak
zawory czy filtry (podpunkt a), musi zrównoważyć siłę F, która obciąża
tłoczysko.
Równanie równowagi sił w siłowniku:

Ciśnienia oraz to ciśnienia panujące w komorach roboczych

siłownika. (opór filtra zlewowego, który musi
pokonać olej wypływający z siłownika oraz rozdzielacza przy
przepływie z siłownika). Korzystając z równania równowagi sił
w siłowniku:

Pozostałe wartości spadków ciśnień pozostają identyczne jak

w podpunkcie a.

238
Dlatego: MPa. W równaniu brakuje
spadku ciśnienia , ponieważ jest on zawarty w ciśnieniu .

8.2. a) Wartość oporów podczas przepływu oleju jedynie przez filtry

oraz zawór się nie zmieni.
b) W silniku również mamy do czynienia ze spadkiem ciśnienia:

Spadku ciśnienia nie należy mylić z wartością ciśnienia u wlotu

do silnika . Ciśnienie , w sytuacji gdy ciśnienie u wylotu
silnika wynosi zero. W naszym przypadku za silnikiem ciśnienie jest
równe spadkowi ciśnienia w filtrze zlewowym, dlatego:
.
Jeżeli znane są wszystkie spadki ciśnień w poszczególnych elementach
układu (patrz rys. 8.17), można obliczyć ciśnienie u wylotu pompy:
MPa.

Rys. 8.17.

8.3. Po zwiększeniu obciążenia silnika spadek ciśnienia pomiędzy

wlotem a wylotem z silnika:

239
Ciśnienie (po uwzględnieniu strat w filtrach oraz rozdzielaczu):
MPa.
Aby zapewnić pracę silnika hydraulicznego przy obecnym obciążeniu,
zawór maksymalny nie może otworzyć się przy ciśnieniu niższym niż
. MPa.
Ponieważ w rzeczywistości może zmieniać swoją wartość na skutek
zjawisk zachodzących w układzie, ciśnienie otwarcia zaworu
maksymalnego ustawia się na 1,1–1,2 wymaganego ciśnienia pracy
pompy.

8.4. a) Po przesterowaniu rozdzielacza w środkowe położenie przepływ

oleju z pompy zostaje gwałtownie odcięty. Powoduje to wzrost
ciśnienia do wartości otwarcia zaworu przelewowego .
Po otwarciu zaworu przelewowego olej jest tłoczony poprzez ten zawór
bezpośrednio do zbiornika. Przy pominięciu strat: .
Dlaczego zawór przelewowy pozostaje otwarty pomimo niskiego
ciśnienia ?
Dzięki zaworowi zwrotnemu (patrz rys. 8.18) po osiągnięciu przez
ciśnienie wartości zawór przelewowy się otworzył. Aby
pozostawał otwarty, ciśnienie sterowania musi pozostać na tym
poziomie. Zawór zwrotny odciął część, w której po otwarciu zaworu
przelewowego ciśnienie spadło. Powyżej zaworu zwrotnego ciśnienie
nadal pozostaje wysokie na tyle, aby zawór przelewowy pozostawał
otwarty (linia sterowania ciśnieniowego zaworem przelewowym jest
przyłączona do układu powyżej zaworu zwrotnego).
Po przesterowaniu rozdzielacza ciśnienie powyżej zaworu
przelewowego spadnie, przez co zostanie on zamknięty, a ciśnienie
wzrośnie do ciśnienia pracy układu.

240
 Rys. 8.18.

b) Z rozwiązania zad. 8.1 wiemy, że przy wysuwie siłownika ciśnienie

bar. Ciśnienie otwarcia zaworu maksymalnego nie może być
ustawione poniżej tej wartości. Jeżeli obciążenia siłownika bywają
wyższe, ciśnienie należy dostosować do najwyższego
dopuszczalnego obciążenia, mając na uwadze dopuszczalne ciśnienie
maksymalne w układzie.

8.5. Prędkość tłoczyska przy wysuwie:

Obliczanie siły F zaczynamy od równania równowagi:

241
gdzie: – powierzchnia tłoka, – powierzchnia przekroju tłoczyska.
Ciśnienie , ciśnienie (pomiędzy pompą
a siłownikiem ciśnienie pompy spada o w filtrze), dlatego:

8.6. Dolne powierzchnie robocze siłowników są sobie równe i wynoszą

, powierzchnia przekroju tłoczyska: .
Równanie równowagi dla pierwszego siłownika:
.
Równanie równowagi dla drugiego siłownika:
, gdzie: – ciśnienie pomiędzy
siłownikami (w górnej komorze pierwszego oraz dolnej komorze
drugiego siłownika), przy maksymalnym możliwym
obciążeniu układu, dlatego:
.
Prędkość wysuwu pierwszego siłownika:

Prędkość wysuwu drugiego siłownika:

8.7. – Rozdzielacz zostaje przesterowany w położenie (II);

– wysuwa się tłoczysko siłownika A;
– po osiągnięciu końcowego położenia przez tłoczysko A wzrasta
ciśnienie w linii zasilającej;

242
– otwiera się zawór maksymalny pod siłownikiem B;
– wysuwa się tłoczysko B.

8.8. a) W początkowej fazie ruchu tłoczyska ciśnienie oleju w siłowniku

rośnie do ciśnienia otwarcia zaworu maksymalnego, olej trafia
do siłownika, przyspieszając ładunek z przyspieszeniem a:
.
W miarę zwiększania się prędkości tłoczyska siłownika zwiększa się
również natężenie przepływu oleju z pompy do siłownika – zawór
maksymalny przymyka się aż do całkowitego zamknięcia, gdy cały
wydatek pompy popłynie do siłownika, a siłownik osiągnie swoją
prędkość maksymalną.
b) Z równania równowagi wyznaczamy przyspieszenie siłownika
.
Początkowa prędkość tłoczyska (zawór maksymalny całkowicie
otwarty) , prędkość maksymalna (zawór maksymalny zamknięty)
.

Czas przyspieszania ładunku: .

8.9. a) Równanie równowagi: , , stąd

.

Prędkość wysuwu: .
b) Równanie równowagi: , , stąd
.
Oznacza to, że w lewej komorze siłownika wytworzy się próżnia.
Oczywiście próżnia nie osiąga ciśnienia MPa. Jeżeli siła działa
zgodnie z prędkością ruchu tłoczyska (wysuwie), wysunie się ono bez
kontroli pod wpływem siły F. Tłoczysko wysunie się do mechanicznego
zablokowania tłoka w cylindrze.
Brak kontroli prędkości przy tak obciążonym siłowniku (silniku) jest
wadą szeregowego sterowania dławieniowego na dopływie
do odbiornika.

243
8.10. a) Prędkość siłownika: . Sprawdźmy, czy
pompa rzeczywiście jest w stanie dostarczyć olej z odpowiednim
natężeniem przepływu (ze względu na różnice w powierzchniach
roboczych siłownika ). Wymagane natężenie przepływu:
. Wydajność pompy jest
wystarczająca do utrzymania takiej prędkości. Nadmiar wydatku pompy
jest odprowadzany do zbiornika przez zawór przelewowy o nastawie
MPa.
Ponieważ założyliśmy, że pomiędzy pompą a siłownikiem nie
ma spadku ciśnienia, MPa.
Ciśnienie pomiędzy siłownikiem a regulatorem przepływu, który
znajduje się za siłownikiem,

b) Prędkość nie zmienia się, ponieważ regulator przepływu utrzymuje

stałe natężenie przepływu w linii spływowej z siłownika
.
Natomiast ciśnienie za siłownikiem zmieni swoją wartość:

Pomimo że pompa została zabezpieczona zaworem maksymalnym

o nastawie 10 MPa, w części układu za siłownikiem wystąpi ciśnienie
ponad trzy razy większe!

Warto zapamiętać!

Przy sterowaniu dławieniowym na odpływie (meter-out) należy

pamiętać o ewentualnym wzroście ciśnienia za odbiornikiem, ponad

244
wartości dopuszczalne. Układ należy zabezpieczyć np. zaworem
redukcyjnym na wejściu do odbiornika.

8.11. a) Prędkość:
równanie równowagi dla siłownika: ,
= , ciśnienie otwarcia zaworu podtrzymującego musi zapewnić
kontrolę przy maksymalnym obciążeniu. Aby zapewnić większe
bezpieczeństwo, zawór ustawiamy na większą wartość:
, dlatego

.
b) Prędkość pozostaje bez zmian. Natomiat ciśnienia:
MPa,

Dzięki zaworowi podtrzymującemu w linii spływowej możliwa jest

kontrola prędkości tłoczyska przy obciążeniu skierowanym zgodnie
z prędkością lub przeciwnie do prędkości tłoczyska.

8.12. a) Prędkość tłoczyska: .

Regulator umieszczony równolegle do siłownika reguluje natężenie
przepływu oleju, który trafia do zbiornika. Do siłownika trafia różnica
pomiędzy wydatkiem pompy a przepływem regulatora
, , . Nadmiar
oleju odpływa do zbiornika poprzez regulator przepływu. Zawór
maksymalny pozostaje zamknięty, .
b) Podobnie jak w przypadku przedstawionym w zad. 8.9 (podpunkt b),
wystąpi tu brak kontroli nad ruchem tłoczyska przy obciążeniu zgodnym
z kierunkiem wysuwu.

245
8.13. a) Silnik obciążony jest jedynie momentem M, dlatego spadek
ciśnienia w silniku:

b) Podczas rozpędzania wirnika silnik musi pokonać nie tylko stały

moment M, ale także bezwładność wirnika oraz elementów silnika:

dlatego spadek ciśnienia w silniku, przy rozpędzaniu wirnika wyniesie:

8.14. Maksymalne ciśnienie pracy pompy zależy od ciśnienia pracy

silnika, który jest obciążony większym momentem obrotowym.
Pomiędzy pompą a silnikiem dochodzi dodatkowo do spadku ciśnienia
w regulatorze przepływu. Założono brak strat w przewodach. Dlatego:

Objętość robocza pompy musi umożliwić zasilenie obu silników

jednocześnie:

246
dlatego teoretyczna objętość robocza pompy:

rzeczywista objętość robocza pompy:

8.15. a) Dzięki odpowiedniemu połączeniu zaworów zwrotnych olej

przepływa przez regulator przepływu zawsze w tym samym kierunku
(rys. 8.19).

Rys. 8.19.

b) Objętość robocza pompy osiąga swoją maksymalną wartość przy

, czyli przy maksymalnej wydajności pompy, dlatego:

247
Wydajność pompy przy środkowym położeniu suwaka rozdzielacza
wynosi zero – olej nie wypływa z pompy, pompa utrzymuje jedynie
ciśnienie w układzie i neutralizuje przecieki wewnątrz pompy
(ewentualnie minimalne przecieki w rozdzielaczu). c) Po uaktywnieniu
w rozdzielaczu elektromagnesu b olej z pompy jest kierowany
do regulatora przepływu, a następnie do siłownika (wysuw siłownika).
Przy takim ustawieniu rozdzielacza regulator przepływu oraz pompa
są połączone szeregowo: .
Prędkość siłownika: .
Ciśnienie u wylotu z pompy jest utrzymywane na stałym poziomie
dzięki regulacji objętości roboczej pompy i wynosi MPa.
Ponieważ zakładamy brak strat ciśnienia w rozdzielaczu i przewodach:
. Ciśnienie musi spełniać równanie równowagi sił
działających na tłok siłownika:

dlatego ciśnienie ma wartość:

d) Przy przesterowaniu rozdzielacza w położenie, w którym aktywny

jest elektromagnes a, tłoczysko siłownika porusza się w przeciwnym
kierunku (ruch powrotny). Prędkość siłownika się nie zmieniła,
ponieważ .
Olej z pompy jest kierowany do komory siłownika z powierzchnią
roboczą , , znając prędkość tłoczyska siłownika:

248
 .
Ciśnienie pracy pompy nie zmienia się ( ), ciśnienie
, . Pomimo braku obciążenia
siłownika układ znajduje się pod ciśnieniem z powodu spadku ciśnienia
w regulatorze przepływu.

8.16. Rozdzielacz pełni w tym układzie rolę zaworu rozdzielczego oraz

zaworu sterującego natężeniem przepływu. Przesunięcie suwaka
w rozdzielaczu zwiększa lub zmniejsza powierzchnię przekroju
przepływu cieczy, tym samym zmienia natężenie przepływu przez
rozdzielacz. Aby obliczyć natężenie przepływu do siłownika,
korzystamy z następujących równań:
, natężenie przepływu przez

rozdzielacz na wlocie do siłownika.

, natężenie przepływu przez

rozdzielacz na wylocie z siłownika. , prędkość tłoczyska

po obu jego stronach jest jednakowa. ,
równanie równowagi sił dla siłownika.
Z równań otrzymujemy:

prędkość wysuwu:

249
Po zmianie wartości siły , . Pod wpływem wzrostu
obciążenia siłownika wzrosło w nim ciśnienie. To spowodowało
mniejszą różnicę ciśnień przed i za rozdzielaczem. Przy mniejszej
różnicy ciśnień i takim samym otwarciu zaworu x spadło natężenie
przepływu przez zawór. Przy zmiennym obciążeniu operator musi
na bieżąco korygować otwarcie rozdzielacza, aby utrzymać prędkość
siłownika lub silnika. Jest to niewątpliwie wada takiego systemu.

8.17. Zawory różnicowe utrzymują stały spadek ciśnienia

w rozdzielaczu. Dzięki temu, pomimo zmian wartości ciśnienia
za rozdzielaczem lub przed nim, natężenie przepływu pozostaje stałe.
Przynajmniej do momentu, gdy różnica ciśnień .
Zaletą tego rozwiązania jest stała prędkość odbiornika (siłownika,
silnika) przy ustalonym otwarciu rozdzielacza. Nie zmienia się ona
pomimo zmian wartości obciążenia odbiornika. Dzięki temu, przy
unoszeniu ładunku, po naprężeniu się zawiesia, operator nie musi
korygować prędkości poprzez przesterowywanie rozdzielacza
.

8.18. W układzie Load Sensing regulator wydajności pompy reguluje jej

wydajność, utrzymując ciśnienie na poziomie wyższym o
od ciśnienia w odbiorniku. Ponieważ w układzie znajdują się dwa
siłowniki, a ich obciążenie nie musi być jednakowe, przewody sterujące
nie są podłączone bezpośrednio do regulatora pompy, lecz do zaworu
przełączającego. Dzięki temu do regulatora dociera ciśnienie o wyższej
wartości (od bardziej obciążonego siłownika) i względem niego
utrzymywane jest ciśnienie pompy.
a) Przy ciśnieniu MPa ciśnienie pompy będzie wynosiło
MPa. Spadek ciśnienia w rozdzielaczu:
MPa. Dlatego prędkość wysuwu siłownika (zależna
od spadku ciśnienia w rozdzielaczu):

250
b) Po obciążeniu siłownika (2) siłą ciśnienie w nim wzrosło do
MPa. Ponieważ , pompa dostosuje ciśnienie
do ciśnienia . Dlatego: MPa.
Doprowadzi to do spadku ciśnienia w pierwszym rozdzielaczu
MPa. W drugim rozdzielaczu (sterującym
drugim z siłowników) spadek ciśnienia MPa.
Prędkość wysuwu pierwszego siłownika , a drugiego
.
Prędkość pierwszego siłownika zmieniła się z powodu włączenia
do ruchu (pracy) drugiego siłownika, który wymaga wyższego ciśnienia
pracy. Ciśnienie w układzie musiało wzrosnąć, aby umożliwić ruch
drugiego z siłowników, a to spowodowało zmianę spadku ciśnienia
w zaworze sterującym ruchem pierwszego siłownika. Większy spadek
ciśnienia spowodował większy przepływ, a co za tym idzie, większą
prędkość tłoczyska. Nie jest to korzystna sytuacja, ponieważ utrudnia
precyzyjne sterowanie odbiornikiem. Zmusza operatora do korygowania
otwarcia zaworu rozdzielczego w zależności od obciążenia innych
odbiorników.

8.19. Po umieszczeniu w układzie zaworów różnicowych spadek

ciśnienia w rozdzielaczach utrzymywany jest na stałym poziomie
(w zakresie pracy zaworów różnicowych). Dzięki temu utrzymywanie
prędkości jednego z odbiorników nie wymaga korekcji położenia
suwaka w rozdzielaczu, w przypadku wystąpienia wyższego ciśnienia
roboczego w innym odbiorniku.

251
8.20. a) Pomiędzy pompą a silnikiem hydraulicznym nie występują
przecieki, a cały wydatek pompy jest kierowany do silnika
hydraulicznego. Dlatego: , a co za tym idzie:

przekształcając równanie, otrzymamy:

b) Znając moc dostarczaną do odbiornika przez silnik, możemy obliczyć

również moment obrotowy na wale silnika.
Moc dostarczana do silnika hydraulicznego:

Moc oddawana przez silnik hydrauliczny do odbiornika:

252
Moment obrotowy na wale silnika hydraulicznego:

8.21. a) Wymagana prędkość obrotowa pompy zależy od natężenia

przepływu, który pompa musi dostarczać do układu: = ,
ponieważ: , wymagana prędkość

wału pompy: .
b) Podobnie jak w zadaniu 8.20, do obliczenia momentu obrotowego
posłużymy się mocą. Moc dostarczana do układu przez pompę
jest równa mocy pobieranej z układu przez silnik hydrauliczny
(brak strat w przewodach). Moc pobierana przez silnik hydrauliczny:
. Moc dostarczana do pompy:

, przy założonym braku straty pomiędzy pompą

a silnikiem hydraulicznym: , dlatego:
.

Moment obrotowy, z jakim napędzana jest pompa: ,

dlatego wartość momentu wynosi:
.
,

8.22. a) Przełożenie dynamiczne przekładni to stosunek momentów

obrotowych:

253
b) Przełożenie kinematyczne to stosunek prędkości kątowej (obrotowej):

c) Sprawność całkowita przekładni to stosunek mocy wyjściowej

i wejściowej:

8.23. a) Maksymalny moment obrotowy na wale silnika otrzymamy przy

maksymalnej objętości roboczej silnika:
.
b) Silnik osiągnie maksymalną prędkość przy swojej minimalnej
objętości roboczej oraz maksymalnej objętości roboczej pompy.
Zakładając brak strat objętościowych pomiędzy pompą a silnikiem

Prędkość maksymalna silnika hydraulicznego:

254
c) Moc wejściowa do pompy jest równa mocy silnika spalinowego, która
maksymalnie osiąga wartość kW. Moc wyjściowa
z pompy to moc dostarczana przez silnik spalinowy pomniejszona
o straty występujące w pompie:

Przy określonej wartości mocy maksymalnej silnika spalinowego,

prędkości obrotowej i ciśnieniu w układzie, odpowiednia objętość
robocza pompy:

8.24. Silnik hydrauliczny produkuje największy moment obrotowy

przy swojej maksymalnej dostępnej objętości roboczej (zakładając
stałą wartość spadku ciśnienia w silniku). Dlatego aby obliczyć
objętość roboczą silnika, bierzemy pod uwagę stan, w którym silnik jest
obciążony maksymalnym momentem obrotowym:

255
Prędkość maksymalna osiągana jest przez silnik przy minimalnej
objętości roboczej silnika. Przy doborze objętości roboczej pompy
musimy się upewnić, że wydatek pompy pozwoli na uzyskanie
wymaganej prędkości silnika hydraulicznego:

8.25. Przy dwóch silnikach hydraulicznych połączonych równolegle

wydatek pompy dzielony jest pomiędzy oba silniki. Dlatego
do uzyskania pożądanej prędkości obrotowej wymagany jest dwa razy
większy wydatek pompy.

Moc dostarczona przez silnik pojazdu do przekładni jest równa mocy

oddanej przez pompę (założony brak strat):

8.26. Objętość robocza pompy musi umożliwić zasilenie olejem obu

silników. Prędkości obrotowe silników są jednakowe i wynikają
z prędkości obrotowej wału napędowego i przełożenia przekładni.

256
Przy objętości roboczej obu silników: .
Objętości robocze obu silników zostały dobrane tak, aby silniki mogły
wyprodukować wymagany moment obrotowy.

8.27. Aby określić wymagane natężenie przepływu oleju, musimy

wiedzieć, jaka ilość oleju jest w stanie odprowadzić ciepło (traconą moc)
z układu: . Różnica temperatur
oleju w układzie i zbiorniku: . Dlatego
wymagane natężenie przepływu oleju:
.

8.28. Dwa silniki hydrauliczne zastosowane w tym układzie pracują jako

dzielnik strumienia. Ponieważ połączone są one wspólnym wałem, ich
prędkości pozostają względem siebie jednakowe. Tym samym (przy
założonym braku strat objętościowych wewnątrz obu silników) również
natężenia przepływu przez oba silniki są jednakowe .
Przy braku spadków ciśnień w przewodach (strat ciśnienia)
.
a) Ciśnienia oraz zależą od obciążenia obu siłowników. Ponieważ
siły oraz nie są sobie równe, a przewody doprowadzające olej
do obu siłowników nie są ze sobą połączone, również ciśnienia oraz
mają inne wartości:

Aby obliczyć ciśnienie przed silnikami hydraulicznymi ( ),

przeanalizujmy, jak rozdzielana jest moc w obu silnikach (rys. 8.20).

257
 Rys. 8.20.

Ponieważ ciśnienia przed silnikami oraz natężenia przepływu przez

silniki mają jednakowe wartości, również moce dostarczane do silników
są sobie równe: .
Pompa dostarcza olej do obu silników: , . Przy
jednakowych ciśnieniach moc dostarczana przez pompę:
, .
Na wyjściu z silników natężenia przepływu pozostają równe (
), lecz wartości ciśnień różnią się od siebie, ponieważ obciążenia
siłowników nie są sobie równe ( ). Stąd wniosek, że silniki nie
oddają identycznych mocy. Jest to możliwe, ponieważ dzięki
wspólnemu wałowi silników moc może być przesyłana bezpośrednio
pomiędzy silnikami poprzez wał. Ponieważ zakładamy brak strat, moc
jest w całości przenoszona poprzez silniki: .
Korzystając z tej zależności, możemy obliczyć wartość ciśnienia przed
silnikami:

258
stąd:

Prędkości wysuwu obu siłowników są sobie równe:

b) Po przesterowaniu suwaka w rozdzielaczu B w położenie II olej

z lewego silnika trafia prosto do zbiornika. Natężenia przepływu oraz
pozostają sobie równe i nie zmieniają wartości. Prędkość pierwszego
siłownika jest równa zeru. Prędkość wysuwu drugiego siłownika nie
zmieniła się, ponieważ nie zmieniło się natężenie przepływu .

Wiemy, że ciśnienie pozostało bez zmian, natomiast ciśnienie

. W celu obliczenia ciśnienia przeanalizujmy przepływ
mocy:

Dlatego ciśnienie .
Przy takim położeniu suwaka rozdzielacza B połączone ze sobą silniki
działają w układzie jako multiplikatory ciśnienia. Skoro ciśnienie pracy

259
pompy pozostało niezmienione, oznacza to, że drugi z siłowników został
obciążony dwukrotnie większą siłą.

Warto zapamiętać!

W przypadku stosowania silników hydraulicznych jako dzielników

strumienia należy pamiętać o zabezpieczeniu systemu znajdującego się
za silnikiem na wypadek zbyt wysokiego ciśnienia pracy.

8.29. Układ, do którego został podłączony dodatkowy zawór i siłownik,

to układ Load Sensing z pompą o zmiennej wydajności. Regulator
ciśnienia znajdujący się na pompie dostosowuje wydatek pompy tak,
by utrzymywać w układzie ciśnienie minimalne wyższe od wartości
sygnału LS, na przykład wyższe o 2 MPa. Przy braku obciążenia (sygnał
LS = 0) ciśnienie w układzie wyniesie w takim przypadku 2 MPa.
Przy takim podłączeniu dodatkowego zaworu (bez funkcji LS) regulator
pompy nie otrzyma sygnału LS od dodatkowej funkcji. Dlatego bez
względu na obciążenie dodatkowej funkcji nadal będzie utrzymywać
pompę jedynie w gotowości pracy – przy minimalnym wydatku
kompensującym jedynie przecieki i utrzymującym zadane
ciśnienie 2 MPa.
Po obliczeniu ciśnienia potrzebnego do przesunięcia tłoczyska
dodatkowego siłownika (przy obciążeniu ) okazuje się, że jest to ok. 9
MPa. W związku z czym, przy 2 MPa panujących w układzie, tłoczysko
dodatkowego siłownika nie wysunie się.
Takie rozwiązanie jest wadliwe i nie spełni swojej funkcji.

8.30. Układ przedstawiony na rysunku 8.15 to układ typu Open Center.

W układzie tym pompa o stałej wydajności połączona jest szeregowo
z zaworami rozdzielającymi. Zawory rozdzielające tego typu mają
dodatkowy kanał umożliwiający przepływ oleju przez oba zawory
do zbiornika (przy położeniu spoczynkowym suwaków obu zaworów).
Po przesterowaniu suwaka zaworu B w jego skrajne położenie przepływ
dodatkowym kanałem przez zawór do zbiornika został zamknięty. Cały
wydatek pompy został tym samym przekierowany do siłownika.
Jeśli zawór przelewowy pozostanie zamknięty, to natężenie oleju
wpływającego do siłownika będzie równe natężeniu przepływu oleju

260
wypływającego z pompy (pomijając przecieki).
a) Ponieważ przy zamkniętym kanale centralnym pełny wydatek pompy
został skierowany do siłownika, prędkość wysuwu tłoczyska będzie
równa:

Sprawdźmy, czy zawór przelewowy pozostanie zamknięty i faktycznie

pełny wydatek pompy przepływa do siłownika. Aby tak było, ciśnienie
w układzie musi być niższe od ustawienia zaworu przelewowego.
Ponieważ przepływ jest stały (pompa o stałej wydajności), ciśnienie
w układzie będzie zależało od obciążenia siłownika ( ) oraz spadku
ciśnienia w rozdzielaczu. Przepływ oleju przez zawór rozdzielający:

Przekształcając równanie, obliczamy ciśnienie :

Ciśnienie jest mniejsze od ciśnienia ustawionego w zaworze

przelewowym, dlatego . b) Operator, chcąc wysunąć
jednocześnie oba tłoczyska, otwiera również zawór A w jego skrajne
położenie.
W czasie wysuwu siłownika B ciśnienie w układzie dławione jest
jedynie w zaworze rozdzielającym B. Nie ma możliwości, aby ciśnienie
wzrosło bez większego dławienia w zaworze B lub bez zwiększenia

261
obciążenia siłownika B (położenie suwaka oraz obciążenie pozostaje
jednak niezmienione). Pełny wydatek pompy przepływa przez zawór B i
również pozostaje stały. Aby olej popłynął do siłownika A, ciśnienie
panujące w siłowniku A musi mieć niższą wartość od ciśnienia
w układzie (przed zaworem rozdzielającym):

Jak widać, ciśnienie w dolnej komorze siłownika A jest wyższe

od ciśnienia w chwili otwarcia zaworu A. To oznacza, że olej
z siłownika A zacznie przepływać do układu (tak jak oznaczono na rys.
8.21a), aż do uzyskania przez tłoczysko skrajnego dolnego położenia
(zakładając, że było uniesione).

262
 Rys. 8.21.

Przepływ przez zawór B wzrośnie o wartość natężenia przepływu oleju

wypływającego z siłownika A do układu. To spowoduje wzrost ciśnienia
w układzie (otwarcie zaworu B pozostaje niezmienione).
Pomijając przepływ po stronie tłoczysk i w linii zlewowej, można
zredukować układ do przepływu oleju poprzez dwa zawory dławiące
(rys. 8.21b). Przez zawór B przepływa olej wpływający do układu
z pompy oraz z siłownika A: ; podstawiając równania
przepływu dla zaworu A oraz B, otrzymamy:

263
Przekształcając równanie, obliczamy ciśnienie niezbędne
do obliczenia przepływu oraz , a co za tym idzie prędkości
tłoczysk.
Po przekształceniach, w celu obliczenia ciśnienia , należy rozwiązać
równanie kwadratowe:

gdzie: , , ,
, .
Rozwiązanie daje dwie wartości ciśnienia , dlatego:
– Podstawiamy kolejno obie wartości do równań opisujących przepływy
oraz .
– Sprawdzamy kolejno, czy wartość przepływu – jest równa
wydatkowi pompy .
– Stwierdzamy, że warunek ten spełnia MPa.
Natomiast prędkości siłowników (obliczone z przepływu oraz ):

Jak widać, taka konfiguracja układu może doprowadzić

do niebezpiecznej sytuacji, która może zaskoczyć operatora układu –
tłoczysko siłownika opadnie zamiast się wysunąć!

Warto zapamiętać!

Przed przystąpieniem do obliczeń, należy przeanalizować cały schemat

hydrauliczny układu: jego typ, rodzaj komponentów, sposoby ich

264
możliwego zachowania się w zależności od zmiany obciążenia itd.
Obliczenia należy wykonywać, rozumiejąc zależności pomiędzy
poszczególnymi komponentami.

265
 9
Sprawność układów

9.1. Otwarta przekładnia hydrostatyczna składa się z pompy o zmiennej

wydajności oraz silnika hydraulicznego o stałej chłonności. Silnik
obciążony jest momentem . Załóżmy, że pomiędzy pompą
a silnikiem znajduje się jeden element hydrauliczny typu banjo i jedynie
w nim dochodzi do strat. Straty w liniach, pompie oraz silniku
hydraulicznym pomijamy. Wiadomo również, że: współczynnik strat
w łączniku , średnica przepływu mm, ,
, Nm, , cSt,
Nm, .
a) Oblicz sprawność strukturalną przy , .
b) Oblicz sprawność strukturalną przy , .
c) Oblicz sprawność strukturalną przy , .

9.2.
a) Oblicz całkowitą sprawność układu opisanego w zadaniu 8.1b).
b) Oblicz całkowitą sprawność tego układu, w przypadku gdy siła
kN.
0 =55mm ""& 0 0 0 .10 a 2a |: "[bar] | 50 | 150 | 250| |: "[ ]|
8,8 | 8,2 | 8| |: " [kW] | 1,1 | 2,8 | 4,2| 1a

9.3. Producent pompy o stałej wydajności podaje następujące dane

katalogowe przy stałych obrotach wału :

pp [bar] 50 150 250

Qp [l/min] 8,8 8,2 8

266
 PpWE [kW] 1,1 2,8 4,2

Jaką sprawność całkowitą osiągnie ta pompa w projektowanym

układzie, jeżeli będzie pracować przy stałym ciśnieniu pracy
MPa? Jaki będzie wówczas wydatek pompy (obroty wału pozostają
stałe i wynoszą )?

9.4. Na rysunku 9.1 przedstawiono uproszczony układ hydrauliczny.

Układ jest zasilany w olej przez pompę o stałej wydajności z natężeniem
przepływu . Za pompą znajduje się zawór przelewowy,
który otwiera się przy ciśnieniu MPa. Kierunkiem ruchu
tłoczyska steruje dwupołożeniowy rozdzielacz hydrauliczny, w którym
następuje spadek ciśnienia bar. Prędkość wysuwu siłownika
regulowana jest poprzez odpowiednie ustawienie regulatora przepływu
znajdującego się przed siłownikiem. Wymagana prędkość siłownika
osiągnięta została dzięki ustawieniu natężenia przepływu przez regulator
na poziomie . Minimalny spadek ciśnienia w regulatorze
przepływu, przy którym możliwe jest utrzymanie zadanego natężenia
przepływu to kPa. Podczas ruchu powrotnego spadek
ciśnienia w zaworze zwrotnym wynosi kPa. Siłownik
obciążony jest siłą kN, zwróconą przeciwnie do prędkości
wysuwu tłoczyska. Sprawności całkowite pompy oraz siłownika
wynoszą 1. Oblicz sprawność układu podczas podnoszenia ładunku
przez siłownik, gdy temperatura pracy układu wynosi 42 C. Podczas
wysuwu tłoczyska, w siłowniku panuje ciśnienie bar.

Rys. 9.1.

267
9.5. Na rysunku 9.2 przedstawiono uproszczony schemat hydrauliczny
układu z siłownikiem obciążonym siłą kN. Wydajność
i sprawność pompy oraz spadki ciśnienia w zaworach zostały podane
w zadaniu 9.4. Oblicz sprawność układu przy prędkości wysuwu
tłoczyska . W siłowniku panuje ciśnienie MPa.

Rys. 9.2.

9.6. Na rysunku 9.3a przedstawiono układ hydrauliczny z pompą o stałej

wydajności ( ) oraz dwoma siłownikami
hydraulicznymi. Ruch siłowników sterowany jest rozdzielaczami
proporcjonalnymi. Powierzchnie robocze siłowników wynoszą
. Zawór przelewowy (o idealnej charakterystyce)
ustawiony jest na ciśnienie otwarcia bar. Siłowniki obciążone
są siłami oraz . Ich tłoczyska wysuwają się z prędkościami oraz
. Naszkicuj na wykresie moc dostarczaną do układu przez
pompę oraz moc oddawaną przez siłowniki (zakładamy,
że w siłownikach nie występują straty) oraz oblicz sprawność układu
(z pominięciem strat w pompie), , w następujących przypadkach:
a) kN, , , .
b) , kN, , .
c) kN, kN, , .

268
 Rys. 9.3.

9.7. Na rysunku 9.3b przedstawiono układ hydrauliczny typu Load

Sensing z pompą o stałej wydajności ( ). Względem
układu przedstawionego na rysunku 9.3a w układzie zastosowano zawór
kompensujący, którego zadaniem jest utrzymywanie ciśnienia pracy
pompy wyższego o MPa od maksymalnego obciążenia.
Naszkicuj na wykresie moc dostarczaną do układu przez
pompę oraz moc oddawaną przez siłowniki (zakładamy,
że w siłownikach i pompie nie występują straty, ) oraz oblicz
sprawność układu w następujących przypadkach (pozostałe dane jak
w zadaniu 9.6):
a) kN, , , .
b) , kN, , .
c) kN, kN, , .

9.8. =-1Na rysunku 8.9a przedstawiono układ hydrauliczny z pompą

o zmiennej wydajności ( ) oraz dwoma siłownikami
hydraulicznymi. Ruch siłowników sterowany jest rozdzielaczami
proporcjonalnymi. Powierzchnie robocze siłowników wynoszą
. Siłowniki obciążone są siłami oraz . Ich

269
tłoczyska wysuwają się z prędkościami oraz . Pompa posiada
regulator utrzymujący stałe ciśnienie MPa, . Naszkicuj
na wykresie moc dostarczaną do układu przez pompę oraz
moc pobieraną przez siłowniki (zakładamy, że w siłownikach i pompie
nie występują straty) oraz oblicz sprawność układu w następujących
przypadkach:
a) kN, , , .
b) , kN, , .
c) kN, kN, , .

9.9. Układ przedstawiony na rysunku 8.10a został zmodyfikowany

względem układu opisanego w zadaniu 9.8. Jest to układ typu Load
Sensing, w którym ciśnienie pracy pompy jest utrzymywane
na poziomie wyższym o MPa od najwyższego ciśnienia
na wejściu do siłowników. Naszkicuj na wykresie moc
dostarczaną do układu przez pompę oraz moc pobieraną przez siłowniki
(zakładamy, że w siłownikach i pompie nie występują straty, )
oraz oblicz sprawność układu w następujących przypadkach:
a) kN, , , .
b) , kN, , .
c) kN, kN, , .

9.10. Wykonaj polecenia z zadania 9.6 dla układu przedstawionego

na rys. 9.4 w następujących warunkach pracy:
a) kN, , , .
b) , kN, , .
c) kN, kN, , .
Wydatek pompy pozostaje bez zmian w stosunku do układu
z zadania 9.6, spadek ciśnienia pomiędzy pompą a siłownikami
przyjmujemy jako stały i równy 2 MPa, w siłownikach i pompie nie
występują straty.
to 60mm

270
Rys. 9.4.

271
 Rys. 9.5.

9.11. Wykonaj obliczenia sprawności układu z zadania 9.9 przy

uwzględnieniu sprawności pompy oraz sprawności każdego
z siłowników .

9.12. Na rysunku 9.5 przedstawiono uproszczony schemat otwartej

przekładni hydrostatycznej. Pomiędzy pompą a silnikiem występują
opory przepływu powodujące spadek ciśnienia . Dane: , , ,
, , , , . Wyprowadź wzór na sprawność
całkowitą przekładni.

272
 Rys. 9.6.

9.13. Na rysunku 9.6 przedstawiono układ badawczy z mocą krążącą.

Układ służy do badań silników hydraulicznych. Pomiędzy pompą
o objętości roboczej a badanym silnikiem o objętości
roboczej . Pompa napędza silnik hydrauliczny
poprzez tłoczenie do niego oleju pod ciśnieniem. Silnik hydrauliczny
napędza natomiast pompę poprzez wał napędowy. Ze względu na fakt,
że nie mamy do czynienia z perpetuum mobile, moc tracona na straty
musi być uzupełniana silnikiem elektrycznym, który znajduje się
pomiędzy silnikiem hydraulicznym a pompą. Jego zadaniem jest
uzupełnianie strat mocy w układzie.
Oblicz i porównaj moc wymaganą do napędu przedstawionego układu
z mocą, jakiej należałoby użyć do badania silnika za pomocą zwykłej
przekładni hydrostatycznej. Pomiń straty ciśnienia w przewodach.
Prędkość wału , ustawienie zaworu przelewowego
MPa, Mpa, , .

9.14. Jaką sprawność ma cykl pracy układu przedstawionego

w zadaniu 7.19? Cykl pracy polega na uniesieniu i opuszczeniu ładunku.
Wiadomo, że całkowita sprawność akumulatora przy rozładowaniu

273
i ponownym naładowaniu wynosi . Pompa-silnik oznaczona numerem
(2) na rys. 7.4 pracuje ze sprawnościami oraz , natomiast
pompa-silnik oznaczona numerem (3) ze sprawnościami oraz
. Sprawność zaworu (5) wynosi , a sprawność siłownika .
Przyjmujemy, że sprawności wszystkich komponentów pozostają stałe
podczas całego cyklu pracy. Pomijamy straty w przewodach.

9.15. Skorzystaj z danych z zadania 5.18.

a) Oblicz ciśnienie , przy którym otworzy się zawór podtrzymujący
przedstawiony na rysunku 5.6c.
b) Jakiej mocy należy użyć, aby opuścić ładunek z prędkością
m/s? Pomiń straty przepływu oraz tarcie.
c) Jaka będzie wartość niezbędnej mocy przy opuszczaniu ładunku
z taką prędkością dla układu przedstawionego na rysunku 5.6a?

274
Odpowiedzi
9.1. a) ; b) ; c)

9.2. a) ; b)

9.3. ;

9.4.

9.5.

9.6. a) ; b) ; c)

9.7. a) ; b) ; c)

9.8. a) ; b) ; c)

9.9. a) ; b) ; c)

9.10. a) ; b) ; c)

9.11. a) ; b) ; c)

9.12. Patrz rozwiązania

9.13. kW; kW

9.14. Patrz rozwiązania

9.15. a) 24 MPa; b) kW; c) kW

275
Rozwiązania
9.1. Sprawność strukturalna to sprawność przewodów, złączek
i zaworów znajdujących się między generatorem ciśnienia (pompą)
a odbiornikiem (silnikiem hydraulicznym, siłownikiem). W tym
przypadku straty strukturalne występują jedynie we wspomnianym
łączniku.
Straty powodują spadek ciśnienia w złączce. Brak jest strat
objętościowych, ponieważ nie występuje w niej przeciek. Aby obliczyć
spadek ciśnienia w łączniku, musimy znać prędkość przepływu cieczy
przez łącznik:

Przy takiej prędkości przepływu spadek ciśnienia wyniesie:

, gęstość oleju przyjęto równą . a) Sprawność

strukturalna:
Moc dostarczona do silnika jest równa iloczynowi spadku ciśnienia
pomiędzy wlotem a wylotem z silnika i natężeniem przepływu Q.
Moc dostarczana do układu przez pompę jest większa od mocy
odbieranej z układu przez silnik o moc traconą w łączniku. Natężenie
przepływu przez pompę, łącznik i silnik jest identyczne (założony brak
strat objętościowych), dlatego:

276
Spadek ciśnienia w silniku wynosi
Stąd: .
b) Po wzroście obciążenia wzrósł spadek ciśnienia w silniku
hydraulicznym: . Zmiana ciśnienia
spowodowała zmianę mocy pobieranej przez silnik. Sprawność
strukturalna po tej zmianie: . c) Przy mniejszej objętości
roboczej pompy obniży się natężenie przepływu przez silnik, a co
za tym idzie – również natężenie przepływu z pompy do silnika poprzez
łącznik (przy założeniu, że pompa zmieniła swój wydatek). Prędkość
przepływu cieczy przez łącznik także musi ulec zmianie w takim
przypadku. Sprawność strukturalna .

Warto zapamiętać!

Im wyższe ciśnienie w układzie, tym wyższa sprawność strukturalna

układu. Natężenie przepływu wpływa na sprawność strukturalną
poprzez zmianę spadku ciśnienia w poszczególnych elementach
instalacji spowodowaną zmianą prędkości przepływającej cieczy.

9.2. a) Całkowita sprawność układu oznacza stosunek użytecznej

mocy oddawanej przez układ do mocy dostarczanej do układu :

277
Moc dostarczana jest do układu przez silnik elektryczny
napędzający pompę. Moc dostarczana do układu przekazywana jest
z silnika elektrycznego poprzez wał napędowy do pompy. Pomimo
że moc, z jaką silnik napędza pompę, nie jest znana, możemy
ją obliczyć, znając sprawność całkowitą pompy , ciśnienie za pompą
(ciśnienie przed pompą ) oraz natężenie przepływu ,
z jakim pompa dostarcza ciecz hydrauliczną.

Moc użyteczna, jaką oddaje układ, to moc siłownika. Dlatego moc

wyjściowa z układu:

Stąd sprawność układu:

Drugim sposobem obliczenia sprawności całego układu jest pomnożenie

sprawności poszczególnych elementów znajdujących się pomiędzy

278
wejściem a wyjściem mocy użytecznej z układu. A zatem będzie
to sprawność pompy , sprawność pierwszego z filtrów , sprawność
rozdzielacza oraz sprawność hydrauliczna siłownika . Poszczególne
sprawności obliczymy, dzieląc hydrauliczną moc (iloczyn ciśnienia
i przepływu) za elementem układu (wyjściową) przez moc przed
odbiornikiem (wejściową). W przypadku siłownika mocą wyjściową jest
mechaniczna moc użyteczna, a mocą wejściową, moc hydrauliczna.

Po skróceniu ułamków:

wynik oczywiście zgadza się z wcześniejszymi obliczeniami. b)

Po wzroście obciążenia siłownika, wzrośnie także ciśnienie pracy
w siłowniku. A co za tym idzie, niezbędne ciśnienie produkowane przez
pompę. Ponieważ przepływ pozostaje bez zmian, również spadki
ciśnienia w filtrach oraz zaworze pozostaną bez zmian. Dla uproszczenia
załóżmy, że sprawność pompy również się nie zmieniła. W takiej
sytuacji sprawność układu:

Sprawność zdecydowanie wzrosła pomimo identycznych elementów

pracujących w układzie.

279
Warto zapamiętać!

Sprawność układu zależy nie tylko od składowych elementów, typu

układu, ale także od warunków pracy, obciążenia.

9.3. Ponieważ producent nie określa sprawności ani wydatku pompy

przy interesującym nas ciśnieniu pracy, możemy określić te wielkości
graficznie.
W tym celu należy naszkicować wykres sprawności i wydatku pompy
w zależności od ciśnienia pracy.
Wydatek pompy (natężenie przepływu oleju) możemy nanieść
na wykres, korzystając bezpośrednio z danych katalogowych.
Sprawność całkowitą pompy możemy obliczyć, wykorzystując
wielkości podane przez producenta. Obliczenia wykonamy dla podanych
3 ciśnień pracy pompy (dolne indeksy oznaczają ciśnienie pracy):

Sprawności oraz wydatek pompy nanosimy na wykres (rys. 9.7).

Następnie odczytujemy z rysunku sprawność całkowitą pompy oraz
natężenie przepływu oleju przy ciśnieniu 100 bar.

Rys. 9.7.

280
Jak widać, sprawność całkowita pompy wynosi przy takim ciśnieniu
ok. 0,7, a wydatek pompy ok. 8,6 .

9.4. Przepływ przez regulator został ustawiony na 28 . Pompa

dostarcza jednak olej z natężeniem 30 . Różnica wydatku pompy
i przepływu przez regulator jest odprowadzana przez zawór przelewowy
do zbiornika. Zawór przelewowy otwiera się przy ciśnieniu . Dlatego
właśnie takie ciśnienie panuje za pompą i z takim ciśnieniem pompa
dostarcza olej do układu . W regulatorze przepływu następuje
spadek ciśnienia do wartości .
Sprawność układu przy wysuwie tłoczyska:

9.5. W układzie zastosowano 3-drogowy regulator przepływu. Regulator

utrzymuje stałe natężenie przepływu do odbiornika (siłownika).
W przeciwieństwie do układu opisanego w zad. 9.4, nadmiar oleju
odprowadzany jest do zbiornika poprzez regulator przepływu, a nie
przez zawór przelewowy. Ponieważ spadek ciśnienia utrzymywany
w regulatorze = 150 kPa, pompa dostarcza do układu olej pod
ciśnieniem . Sprawność układu:

9.6. Ciśnienie panujące w siłowniku obciążonym siłą :

Ciśnienie panujące w siłowniku obciążonym siłą :

281
Wymagane natężenie przepływu, które umożliwi wysuw z prędkością
:

Wymagane natężenie przepływu, które umożliwi wysuw z prędkością

:

=-1 Znając wartości ciśnień oraz natężeń przepływu, możemy

naszkicować wykresy mocy. Rysunek 9.8 przedstawia wykresy mocy
podczas pracy układu opisanego w podpunktach a, b oraz c. Dzięki
naniesieniu mocy dostarczanej do układu przez pompę możliwe jest
ocenienie wielkości strat w porównaniu do mocy użytecznej (pola
oraz ).

282
 Rys. 9.8.

Sprawność układu będzie się wyrażać stosunkiem mocy dostarczanych

do odbiorników (siłowników) , i mocy dostarczanej przez pompę
do układu .
Sprawności układu podczas pracy w opisanych w pytaniu warunkach:
a) ,

b) ,

283
c)

9.7. W układzie przedstawionym na rys. 9.3b zastosowano zawór

kompensujący. Jest to układ typu Load Sensing. Zawór przelewowy
utrzymuje w układzie ciśnienie wyższe o od najwyższego ciśnienia
w siłownikach. Jest to możliwe dzięki linii łączącej zawór
kompensujący z linią pomiędzy rozdzielaczem a siłownikiem. Ponieważ
w układzie znajdują się dwa siłowniki, na drodze pomiędzy zaworem
kompensującym a siłownikami znajduje się zawór logiczny, który
przepuszcza sygnał w postaci wyższego ciśnienia do zaworu
kompensacyjnego, lecz uniemożliwia połączenie oleju w obu
siłownikach przewodem przesyłającym sygnał ciśnienia.
Zmieni się moc dostarczana przez pompę, natomiast moc użyteczna
pozostanie bez zmian. Wydajność pompy (pompa o stałej wydajności)
jest stała i równa wydajności pompy pracującej w układzie
przedstawionym w zad. 9.6. Zmienia się natomiast ciśnienie pracy
pompy. Moc użyteczna oraz moc strat zostały graficznie zobrazowane
na rys. 9.9

284
 Rys. 9.9.

a) ,

b) ,

285
c)

9.8. Wartości ciśnień i oraz przepływów i pozostają

niezmienione względem wielkości obliczonych w zad. 9.6. Będzie się
natomiast zmieniać wydatek pompy , która jest pompą o zmiennej
wydajności. Wydatek pompy będzie zmieniany przez regulator,
w zależności od ustawionej prędkości siłowników – ich chłonności.
Regulator, zwiększając lub zmniejszając wydatek pompy, ma za zadanie
utrzymać stałe ciśnienie . Ciśnienie pracy pompy zostało ustawione
na tym samym poziomie co otwarcie zaworu przelewowego z układu
9.6, dlatego wartość również się nie zmieniła. Na rysunku 9.10
przedstawiono wykres mocy użytecznych oraz mocy dostarczanej
do układu przez pompę.

286
 Rys. 9.10.

Sprawności układu podczas pracy w opisanych w pytaniu warunkach:

a) ,

b) ,

c)

287
9.9. Podobnie jak w przypadku opisanym w zadaniu 9.7, jest to układ
Load Sensing. Regulator pompy o zmiennej wydajności utrzymuje
ciśnienie pracy na poziomie większym o od najwyższego ciśnienia
w jednym z siłowników. Do regulatora dociera sygnał ciśnienia
z siłownika o wyższym obciążeniu (wyższym ciśnieniu pracy).
Równocześnie wydatek pompy dostosowany jest do zapotrzebowania
układu. Jak widać na rys. 9.11, w tym układzie nie występują straty
spowodowane zbyt wysokim natężeniem przepływu oleju z pompy.
a) ,

b) ,

c)

288
 Rys. 9.11.

9.10. W przypadku układu z otwartym przepływem w położeniu

neutralnym rozdzielacza (Open Center) w układzie pracuje pompa
o stałej wydajności. Przy neutralnym położeniu rozdzielacza, olej trafia
poprzez rozdzielacz do zbiornika. Podczas przesterowania rozdzielacza
przepływ oleju do zbiornika zostaje zdławiony przy równoczesnym
otworzeniu przepływu do odbiornika – w naszym przypadku siłownika.
Im większe przesunięcie suwaka, tym bardziej dławiony jest przepływ
do zbiornika. Dławienie przepływu powoduje wzrost ciśnienia przed
rozdzielaczem, a tym samym umożliwia przepływ oleju do odbiornika
pod odpowiednim ciśnieniem i natężeniem przepływu.
Wydatek pompy jest stały i wynosi 55 . Spadek ciśnienia
pomiędzy wlotem do rozdzielacza a siłownikiem został określony jako
MPa, moc oddawana przez pompę do układu będzie identyczna
jak w zadaniu 9.7, tak samo jak sprawność układu.

9.11. Wskutek tarcia w siłowniku generowane są straty. Przy wysuwie

siłownika siły tarcia działają na tłoczysko z takim samym zwrotem jak
siły oraz . A zatem wysuwające się tłoczysko jest obciążone

289
dodatkową siłą. Ciśnienie niezbędne do wysuwu tłoczyska musi być
wyższe od ciśnienia w sytuacji idealnej – gdy pomijamy straty.
Ciśnienie panujące w siłowniku przy wysuwie i obciążeniu siłą :

Ciśnienie panujące w siłowniku przy wysuwie i obciążeniu siłą :

a) Moc oddawana przez układ to moc mechaniczna – iloczyn

przesunięcia tłoczyska obciążonego siłą F i prędkości wysuwu v. Moc
wyjściową z układu możemy obliczyć, korzystając właśnie ze wzoru
na moc mechaniczną. Możemy również obliczyć moc hydrauliczną
dostarczaną do siłownika i pomniejszyć ją o generowane w siłowniku
straty, korzystając z podanej sprawności siłownika.

Moc wejściowa do pompy to moc, jaką pompa oddaje do układu (

) powiększona o moc traconą w niej na skutek strat. Znając
sprawność pompy :

Sprawność całkowita układu:

290
Sytuacja wygląda analogicznie w przypadku podpunktu b) oraz c) . b)

c)

9.12. Sprawność całkowita przekładni to stosunek mocy wyjściowej

z przekładni (moc użyteczna) i mocy wejściowej do przekładni (moc

291
oddawana przez silnik elektryczny lub spalinowy):

Ponieważ nie znamy prędkości kątowej wałów ani momentów, z jakimi

są one obciążone, skorzystamy z mocy hydraulicznej i sprawności obu
maszyn.
Sprawność pompy: , oraz:

Sprawność silnika: , oraz:

Stąd: , oraz:

Możemy założyć, że: = p = = 0, natomiast

Całkowita sprawność przekładni:

9.13. Moc, jakiej potrzebuje pompa na swoim wale, by zasilić olejem

silnik hydrauliczny, można obliczyć, korzystając ze znajomości spadku
ciśnienia pomiędzy wlotem i wylotem z pompy, natężenia przepływu,
z jakim pompa tłoczy olej oraz sprawności całkowitej samej pompy:

Jest to moc, jaką należy dostarczyć do pompy, by mogła zasilić silnik

z wymaganym ciśnieniem oraz natężeniem przepływu. I taką moc
należałoby dostarczać do układu w czasie badań silnika pracującego
w zwykłej przekładni hydrostatycznej.
Przy zastosowaniu układu z mocą krążącą do układu dostarcza się
jedynie moc, która tracona jest w układzie na skutek strat. Jest ona

292
równa różnicy pomiędzy zapotrzebowaniem pompy na moc a mocą
oddawaną pompie przez badany silnik.
Moc oddawana poprzez wał przez silnik hydrauliczny:

Moc, którą należy dostarczyć do układu z mocą krążącą:

9.14. W czasie unoszenia ładunku olej z akumulatora przepływa poprzez

pompęs̄ ilnik (2) na rys. 7.4, którą napędza poprzez wał napędowy druga
pompa-silnik (3). Olej przepompowany przez pompę-silnik (3)
przepływa poprzez zawór (5) do dolnej komory roboczej siłownika (4).
W czasie tego procesu w każdym z elementów układu występują straty.
W ruchu powrotnym siłownika olej przepływa z siłownika z powrotem
do pompy-silnika (3), która działając jako silnik napędza pompę-silnik
(2) wykonującą w tym czasie pracę pompową i ładującą akumulator (6).
W czasie unoszenia oraz ruchu powrotnego w układzie występują straty.
Interesuje nas sprawność całego cyklu (uniesienie oraz opuszczenie
ładunku). Podczas unoszenia źródłem energii jest akumulator. Podczas
ruchu powrotnego siłownik zamienia się w źródło energii, natomiast
akumulator odbiera ją i magazynuje. Sprawność całego cyklu zależy
od sprawności wszystkich komponentów stojących na drodze pomiędzy
akumulatorem a siłownikiem oraz od sprawności samego akumulatora
i siłownika.
Sprawność całego cyklu jest określona stosunkiem energii oddanej przez
akumulator do układu przy podnoszeniu i energii oddanej
do akumulatora z powrotem, przy opuszczaniu ładunku .

293
 to energia potencjalna ładunku, która musi być do niego dostarczona,
powiększona o straty, które wystąpią w układzie.

to energia potencjalna, którą odda ładunek podczas jego opuszczania,

pomniejszona o straty energii na jej drodze pomiędzy ładunkiem
a akumulatorem.

Sprawność całkowita akumulatora to iloczyn sprawności przy jego

ładowaniu i rozładowywaniu: . Dlatego sprawność
całkowita cyklu:

9.15. a) Ten typ zaworu podtrzymującego nie jest wyposażony w pilota

połączonego z linią . Przez to jego otwarcie odbywa się jedynie pod
wpływem ciśnienia , powstałego w obciążonej komorze siłownika.
Równania równowagi dla siłownika:

294
Aby zawór podtrzymujący się otworzył, ciśnienie musi osiągnąć
ustawioną na zaworze wartość . Dlatego:

Jak widać, przy jednakowym obciążeniu siłownika oraz wymiarach

siłownika ciśnienie wzrosło prawie pięciokrotnie względem układu
z rysunku 5.6a (zad. 5.18). b) Moc dostarczona do siłownika będzie
równa iloczynowi natężenia przepływu oleju wpływającego do górnej
komory siłownika i ciśnienia :

c) W przypadku opisanym w zadaniu 5.18a moc również będzie równa

iloczynowi natężenia przepływu i ciśnienia ( = 4,5 MPa):

Jak widać, zmiana typu zaworu pozwala na znaczną oszczędność energii

przy opuszczaniu ładunku.

295
 10
Zadanie projektowe

Podczas projektowania układu hydraulicznego bierzemy pod uwagę

różne czynniki związane z bezpieczeństwem, kosztami oraz
wymaganiami odnośnie do funkcji, jaką ten układ będzie pełnił. Należą
do nich bezpieczeństwo układu i jego otoczenia, koszty komponentów
oraz wykonania układu, wymagania dotyczące funkcji układu oraz jego
odpowiednia sprawność energetyczna.
Metodykę projektowania możemy przedstawić w postaci następującego
algorytmu:

1. Określenie wymagań stawianych projektowanemu układowi.

Ma na celu właściwy dobór elementów pracujących w układzie oraz
podjęcie decyzji co do typu układu. Ustalamy:
– typ i liczbę elementów wykonawczych (siłowniki, silniki
hydrauliczne);
– obciążenia oraz prędkości elementów wykonawczych;
– cyklogram pracy układu (czas pracy pod obciążeniem, całkowity czas
pracy, przerwy);
– środowisko pracy (temperatura otoczenia, atmosfera wybuchowa,
zapylenie, środowisko agresywne itp.).

2. Sporządzenie wstępnego schematu hydraulicznego układu.

3. Dobranie ciśnienia pracy pompy.

Określamy ciśnienie nominalne oraz maksymalne. W przypadku
konkretnych wymagań (wielkości) co do elementów wykonawczych
określamy ich rozmiary i na tej podstawie szacujemy ciśnienie pracy.

296
Wysokie ciśnienie pracy układu wiąże się z mniejszymi stratami
strukturalnymi, mniejszymi rozmiarami komponentów, mniejszymi
średnicami przewodów (lepszym odprowadzaniem ciepła, mniejszymi
kosztami), ale większymi przeciekami.
Niskie ciśnienie pracy wiąże się z dużymi komponentami, dużymi
średnicami przepływu, dużym natężeniem przepływu cieczy, ale
mniejszymi przeciekami.

4. Określenie wstępne strat strukturalnych w celu ustalenia ciśnienia

pracy elementów wykonawczych.
Wstępnie można przyjąć, że straty strukturalne wyniosą 10–20%
ciśnienia pracy pompy.
Straty ciśnienia w przewodach można przyjąć na poziomie 0,3–0,35%

5. Obliczenie ciśnienia pracy (efektywnego) w odbiornikach

(elementach wykonawczych) z uwzględnieniem założonych strat.

6. Dobranie wielkość powierzchni roboczych siłowników (objętości

roboczych silników hydraulicznych) na podstawie wartości ciśnienia
efektywnego oraz obciążających układ sił (momentów).

7. Dobranie rzeczywistych elementów wykonawczych z katalogów

producentów.
Elementy rzeczywiste muszą być większe lub równe obliczonym
w punkcie 6.
Należy pamiętać o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu pracy
dobranych elementów oraz maksymalnym natężeniu przepływu przez
te elementy.

8. Obliczenie wymaganego natężenia przepływu oleju. Natężenie

przepływu, które umożliwi ruch elementów wykonawczych
z wymaganymi prędkościami.

9. Dobranie pompy.
Przy doborze pompy bierzemy pod uwagę:
– typ pompy (zmienny czy stały wydatek, cena);
– nominalne i maksymalne ciśnienie pracy;
– wydatek pompy przy ciśnieniu pracy.

297
10. Dobranie pozostałych elementów układu na podstawie schematu
hydraulicznego, ciśnienia pracy układu oraz wartości natężenia
przepływu w układzie:
– zawory (odpowiednia wielkość, funkcja, typ sterowania itp.);
– wielkość zbiornika oleju (wydatek pompy, typ układu, chłodzenie);
– ciecz robocza (temperatura pracy, wymagania dotyczące palności,
wpływu na środowisko) – typ cieczy roboczej może mieć wpływ
na dobór pozostałych elementów;
– filtr/filtry z uwzględnieniem wymaganej klasy czystości (wymagania
pompy, zaworów) oraz przepływu cieczy przez filtr;
– akumulator (wielkość);
– manometry, gniazda pomiarowe, przetworniki ciśnienia itp.

11. Dobranie średnic przepływu przewodów hydraulicznych

na podstawie natężenia przepływu przez przewody, ciśnienia pracy –
przewody wysoko i nisko ciśnieniowe.
Na schemacie montażowym określić długości rur, węży hydraulicznych
i elementów złącznych.

12. Wyznaczenie całkowitych strat ciśnienia w układzie.

13. Obliczenie rzeczywistego ciśnienia pracy pompy

z uwzględnieniem strat ciśnienia pomiędzy pompą a elementami
wykonawczymi, a także sprawności pompy oraz odbiorników. Należy
pamiętać o ciśnieniu w przewodzie wlotowym do pompy oraz
o ciśnieniu panującym za elementem wykonawczym.

14. Sprawdzenie rzeczywistych prędkości ruchu elementów

wykonawczych.
Sprawdzamy:
– sprawność pompy w odpowiednich punktach pracy (wydatek);
– sprawność elementów wykonawczych;
– przecieki w układzie.

15. Ustawienie ciśnienia otwarcia zaworu bezpieczeństwa – powinno

być mniejsze od dopuszczalnego ciśnienia w układzie.

16. Określenie mocy silnika napędzającego pompę.

298
17. Określenie całkowitych strat energii w układzie
z uwzględnieniem cyklogramu pracy układu.

18. Bilans cieplny układu.

Bierzemy pod uwagę:
– cyklogram pracy układu;
– ewentualny dobór chłodnicy, jeżeli nie ma możliwości odprowadzenia
ciepła przez zbiornik (przy pracy ciągłej);
– zmianę temperatury oleju w czasie cyklu pracy (przy pracy
przerywanej układu),
– po dobraniu chłodnicy cofamy się do p. 10.

19. Sporządzenie właściwego schematu hydraulicznego układu

z oznaczeniem kierunku wysuwu siłowników, położenia rozdzielaczy,
ciśnień, przepływów, średnic przewodów itp.

20. Wykonanie dokumentacji technicznej , tj. rysunków

montażowych, listy komponentów, rysunków złożeniowych itp.

Algorytm ten należy traktować jedynie jako wskazówkę. Zarówno

kolejność działań, jak i ich treść może być różna w zależności
od specyfiki projektowanego układu, np. mogą się pojawić wymagania
towarzystwa klasyfikacyjnego w przemyśle okrętowym.

299
Zadanie
Należy zaprojektować układ hydrauliczny unoszący i opuszczający
rampę załadunkową na promie samochodowym. Na rysunku 10.1
przedstawiono szkic mechanizmów unoszenia, blokady oraz poręczy
rampy.

Rys. 10.1.

Wymagania przedstawione przez zleceniodawcę:

– Rampa jest unoszona i opuszczana za pomocą jednego siłownika
umieszczonego pod rampą; maksymalne obciążenie siłownika wynosi

300
230 kN; czas pełnego uniesienia rampy wynosi 25 s; skok siłownika
900 mm.
– Po uniesieniu rampa zostaje zablokowana przez wysunięcie na obu jej
bokach dwóch zasuw. Zasuwy wysuwane są przez siłowniki
hydrauliczne umieszczone na spodniej stronie rampy. Maksymalne
obciążenie podczas wysuwu każdego z siłowników to 50 kN, czas
wysuwu powinien wynosić 5 s, droga wysuwu to 100 mm.
– Na rampie znajdują się bariery ochronne, które się rozkładają
po uniesieniu rampy. Ze względu na zachodzenie na siebie konstrukcji
barier, nie mogą one być rozkładane ani składane równocześnie. Każda
z barier jest składana oraz rozkładana przez jeden siłownik. Maksymalne
obciążenie siłownika to 20 kN, wymagany czas rozłożenia jednej bariery
to 10 s, czas złożenia 10 s. Wymagany ruch siłownika na drodze
400 mm.
– Ciśnienie w układzie nie powinno przekroczyć 25 MPa.
– Średnia temperatura otoczenia to 15 C.
– Ciecz robocza – olej mineralny.
– Rampa jest unoszona i opuszczana dwa razy na dobę. Czas pomiędzy
uniesieniem a opuszczeniem rampy wynosi 60–90 min. Czas spoczynku
po opuszczeniu rampy wynosi ok. 10–12 godz.
– Każda z operacji (zmiana wysokości rampy, zablokowanie rampy,
rozłożenie barier ochronnych) jest wykonywana osobno.
– Rampa musi być w stanie wykonać 2 cykle robocze (uniesienie
i opuszczenie) jeden po drugim.
– W sytuacji awaryjnej wymagana możliwość zasilenia układu pompą
ręczną.
– Napęd pompy – elektryczny silnik trójfazowy, napięcie zmienne
230/400 V, 50 Hz.
– Rozdzielacze hydrauliczne sterowane elektrycznie, możliwość
sterowania ręcznego.
– Agregat zasilający z blokiem zaworowym znajduje się w odległości 5
metrów od rampy. Położenie rampy, siłowników oraz agregatu
z blokiem zaworowym zostało przedstawione na szkicu.
– Na wypadek pęknięcia przewodów giętkich siłowniki powinny być
zabezpieczone zaworami podtrzymującymi.
– Stalowe przewody hydrauliczne są zgodne z normą EN 10305, złączki
hydrauliczne zgodne z normą DIN 2353, węże hydrauliczne zgodne
z SAE 100.

301
Rozwiązanie
1. Punkt pierwszy podanego wcześniej algorytmu projektowania układu
został narzucony przez zleceniodawcę. Znamy liczbę, typ oraz sposób
pracy elementów wykonawczych, a także ich maksymalne obciążenie.

2. Wstępny schemat układu hydraulicznego (rys. 10.2) według wymagań

zleceniodawcy.
Jest to oczywiście jedynie przykład możliwego rozwiązania. Powody
takiego zaprojektowania schematu:
– Pompa o stałej wydajności – ze względu na krótki czas pracy układu
wydaje się ekonomicznie nieuzasadnione zastosowanie pompy
o zmiennej wydajności.
– Brak rozdzielaczy proporcjonalnych, ponieważ nie ma konieczności
ciągłej zmiany prędkości elementów wykonawczych. Przepływ zostanie
ustalony przez zawory dławiące.
– Siłowniki blokujące położenie rampy zostały zabezpieczone zaworami
podtrzymującymi (counterbalance valve), aby uniemożliwić
samoczynne przesunięcie się blokady.
– Zawory sekwencyjne w układzie rozkładającym bariery pozwolą
na odpowiednią kolejność ruchu siłowników zarówno przy składaniu,
jak i rozkładaniu barier. Ponieważ siłowniki działają pod obciążeniem
zgodnym ze zwrotem prędkości, zastosowano dławienie na odpływie
z siłownika.
– Zawory hamujące zastosowano jedynie w celu zabezpieczenia bariery
przed samoczynnym złożeniem w przypadku pęknięcia węża lub
nieszczelności. Po złożeniu bariery pozostają w spoczynku pod własnym
ciężarem.
– Siłownik unoszący rampę również zabezpieczono zaworem
maksymalnym (hamującym) jedynie przed niekontrolowanym ruchem
w dół.
– Zastosowano dławienie na odpływie ze względu na identyczne zwroty
prędkości i obciążenia przy obniżaniu rampy. Aby uniezależnić prędkość
ruchu rampy od zmieniającego się obciążenia, zastosowano regulatory
przepływu.

302
 Rys. 10.2.

– Zawór redukcyjny ma na celu ograniczenie ciśnienia przed zaworem

dławiącym podczas opuszczania rampy, tak aby nie zostało
przekroczone dopuszczalne ciśnienie pracy układu.

3. Maksymalne ciśnienie pracy zostało narzucone i nie powinno

przekroczyć 25 MPa.

4 i 5.Przyjmujemy straty ciśnienia na poziomie ok. 20% (długie

303
przewody hydrauliczne), więc maksymalne ciśnienie efektywne
w siłownikach wyniesie ok. 20 MPa.

6. Wymagane minimalne powierzchnie robocze/średnice robocze

siłowników
(uwzględniając kierunek działania sił):
– siłowniki blokujące: ,

;
– bariery: , mm;
– rampa: , mm.
Sprawność hydromechaniczną siłowników przyjęto na poziomie 0,94.

7. Na podstawie obliczeń minimalnej średnicy powierzchni roboczej,

danych skoku siłowników oraz ciśnień roboczych, dobrano z katalogu
producenta siłowniki (średnica tłoka/średnica tłoczyska – skok):
– blokada: 63/40–400; – bariery: 40/28–100; – rampa: 125/80–900.

8. Natężenia przepływu niezbędne do wykonania ruchu w wymaganym

czasie (wysuw/ruch powrotny) w :
– blokada:

– bariery: ;
– rampa: .
Maksymalne wymagane natężenie przepływu .

9. Pompa (przy ciśnieniu maksymalnym 25 MPa) powinna być w stanie

dostarczać do układu olej z minimalnym natężeniem .
Z charakterystyki pomp przedstawionych na rys. 4.1 można odczytać,

304
że pompa PGP 505 10cc, przy obrotach wału ,
spełnia te wymagania.

10. Zawory należy dobrać pod względem ich funkcji, maksymalnego

ciśnienia pracy oraz maksymalnego dopuszczalnego przepływu.
Zawory produkowane są w różnych wielkościach dostosowanych
do natężenia przepływu.
W przypadku bloków zaworowych i zaworów nabojowych, które służą
do zabudowy warstwowej, istnieją standaryzowane wielkości zarówno
dla bloków, jak i dla zaworów. Dla przepływu maksymalnego 26,5
odpowiednim blokiem zaworowym jest blok wielkości NG6
(CETOP3), . Pomimo doboru wielkości bloku
zaworowego należy sprawdzić osobno charakterystykę każdego
z zaworów nabojowych i dobrać jego odpowiednią wielkość.
Oprócz zaworów warstwowych istnieje możliwość zastosowania
zaworów o przyłączu rurowym, które można instalować bezpośrednio
na siłownikach lub łączyć między sobą przewodami hydraulicznymi.
Należy dobrać odpowiednie ustawienia zaworów, np.:
Nastawa zaworu redukcyjnego. Przy obniżaniu rampy. Jego zadanie
polega na zabezpieczeniu układu przed zbytnim wzrostem ciśnienia
za siłownikiem . W czasie obniżania rampy ciśnienie oddziałujące
na powierzchnię , oprócz ciężaru rampy, musi dodatkowo
zrównoważyć ciśnienie w górnej komorze siłownika działające
na powierzchnię roboczą . Bez zaworu redukcyjnego, zakładając
MPa (brak strat), ciśnienie za siłownikiem
wyniosłoby ok. 35 MPa. Dlatego zawór redukcyjny powinien
zredukować ciśnienie do max. 10 MPa. Nie może być ono za niskie,
ponieważ ma za zadanie otworzyć zawór maksymalny (hamujący)
za siłownikiem.
Jako zawór hamujący wybrano zawór równoważący (counterbalance
valve) z przełożeniem pilota otwierającego . Zawór otwiera się
pod wpływem sygnału ciśnienia lub po przekroczeniu maksymalnej
wartości przez ciśnienie . Awaryjne otwarcie zaworu zostaje
ustawione na ( to ciśnienie w dolnej komorze siłownika,
wywołane jedynie obciążeniem siłownika).
(17,6 MPa, biorąc pod uwagę sprawność siłownika podczas ruchu
powrotnego).

305
Ustawienie otwarcia zaworu hamującego: .
Wymagana wysokość ciśnienia otwierającego zawór hamujący przez
pilota, zależy od ustawienia ciśnienia oraz przełożenia r. Dlatego
minimalne ciśnienie niezbędne do otworzenia zaworu:

Jest to minimalne ciśnienie za zaworem redukcyjnym (plus straty

pomiędzy nim a siłownikiem obliczone w p. 12) niezbędne do otwarcia
zaworu hamującego.
Układ jest stacjonarny, dlatego objętość oleju w zbiorniku możemy
przyjąć na , co oznacza objętość równą 80 l oleju.
Klasa lepkości oleju. Aby spełnić wymagania lepkościowe pompy oraz
zaworów, przyjmijmy olej klasy ISO32.
Wielkość obudowy i wkładu filtracyjnego dobrana ze względu
na przepływ (26,5 ). Dokładność filtracji dobrana względem
elementu najbardziej wrażliwego na zanieczyszczenia (wymagającego
najwyższej klasy czystości).

11. Średnice wewnętrzne przewodów zostały obliczone, tak aby

prędkości przepływu w liniach nie przekraczały wartości
dopuszczalnych. Następnie dobrano grubość ścianek rur, kierując się
ciśnieniem roboczym układu. Przy montażu układu oraz doborze
elementów złącznych interesuje nas średnica zewnętrzna rur, dlatego
to te średnice należy podawać na schemacie i w dokumentacji.
Na rysunku 10.3 zaznaczono średnice zewnętrzne oraz typ rur (W –
wysokociśnieniowe, N –niskociśnieniowe).

306
 Rys. 10.3.

Dokładne wymiary rur:

Symbol: średnica zewnętrzna-grubość ścianki [mm]
8W: 8–1,5
12W: 12–2
16W: 16–2
20N: 20–1,5
25N: 25–2

307
Przewody giętkie (węże hydrauliczne) są znormalizowane, a ich
średnicę określa się, podając wielkość przewodu.

12. Aby wyznaczyć dokładne straty ciśnienia, niezbędny jest schemat

montażowy. Z powodu jego braku nie jest możliwe dokładne obliczenie
strat – brak danych na temat liczby i typu złączek, długości rur. Dlatego
do czasu sporządzenia schematu montażowego można jedynie
w przybliżeniu obliczyć straty ciśnienia powodowane przez zawory, filtr
i przewody. W celu większej dokładności obliczono również straty
w przewodach, przyjmując ich długość równą odległości pomiędzy
agregatem z blokiem zaworowym a siłownikami, które wynoszą
w przybliżeniu 5 m.

308
 Rys. 10.4.

Obliczenie spadków ciśnień w układzie podczas unoszenia rampy.

Spadki ciśnień oznaczono na rys. 10.4.
Obliczone spadki ciśnień:
kPa ( przy przepływie przez rozdzielacz, wg danych
katalogowych);
kPa (przewód 16W, , długość 5 m, temp. 20
C);

309
 kPa ( przy przepływie przez zawór zwrotny, wg danych
katalogowych);
kPa ( przy przepływie przez zawór zwrotny, wg danych
katalogowych);
kPa (przewód 16W, długość 5 m, temp. 20
C);
spadek ciśnienia w regulatorze przepływu – zależny
od obciążenia siłownika;
kPa ( przy przepływie przez zawór zwrotny, wg danych
katalogowych);
kPa ( przy przepływie przez rozdzielacz, wg danych
katalogowych);
kPa ( przy przepływie przez filtr, wg danych
katalogowych).
Straty strukturalne przed siłownikiem: kPa.
Straty strukturalne za siłownikiem: .
Całkowite straty za siłownikiem muszą być równe różnicy pomiędzy
ciśnieniem w górnej komorze siłownika a ciśnieniem w zbiorniku

Całkowite straty ciśnienia przy podnoszeniu rampy, przy ciśnieniu pracy

pompy równym maksymalnemu dopuszczalnemu ciśnieniu pracy i przy
maksymalnym obciążeniu siłownika wynoszą 9,86 MPa. Straty przy
ruchu powrotnym, korzystając z tych samych symboli, przesuwając się
od pompy w kierunku zbiornika, są następujące:
kPa (przepływie 16 przez rozdzielacz, wg danych
katalogowych)
kPa (przepływ przez zawór redukcyjny)
kPa ( przy przepływie przez zawór zwrotny, wg danych
katalogowych)
kPa (przewód 16W, długość 5 m, temp. 20
C)
kPa spadek ciśnienia przez zawór maksymalny, patrz p. 10.

310
 = spadek ciśnienia w regulatorze przepływu, zależny od obciążenia.
Patrz wyżej.
kPa (przewód 16W, , długość 5 m, temp. 20
C)
kPa ( przy przepływie przez rozdzielacz, wg danych
katalogowych)
kPa ( przy przepływie przez filtr, wg danych
katalogowych)
Dodatkowo dochodzi do spadku ciśnienia w zaworze przelewowym
.
Należy jeszcze obliczyć straty podczas ruchu blokady oraz barier.

13. Ciśnienie pracy pompy musi być wyższe od wymaganego

maksymalnego ciśnienia, w tym przypadku ciśnienia przy unoszeniu
rampy.
Straty strukturalne zależne od natężenia przepływu pozostaną stałe, lecz
spadek ciśnienia w regulatorze przepływu można zmniejszyć przez
obniżenie ustawienia zaworu przelewowego pompy, tak aby przy
maksymalnym obciążeniu siłownika spadek ciśnienia w regulatorze
przepływu był jedynie trochę wyższy od regulatora. Wybrany
regulator działa stabilnie od MPa. Dodajmy jeszcze 1 MPa
na zaworze przelewowym ze względu na straty w elementach złącznych,
których nie byliśmy w stanie obliczyć

Ciśnienie za siłownikiem umożliwiające pracę regulatora przepływu:

Stąd: jest to minimalne ciśnienie, jakie w układzie musi

utrzymywać pompa. Zawór przelewowy powinien otwierać się dopiero
po przekroczeniu tego ciśnienia.

311
14. Z charakterystyki pompy można odczytać, że przy ciśnieniu 23 MPa
powinna dostarczyć do układu olej z natężeniem przepływu, które
umożliwi odpowiednią prędkość siłowników.

15. Zawór przelewowy zabezpiecza układ przed nadmiernym

ciśnieniem. W przypadku konieczności dodatkowego zabezpieczenia
układu zaworem bezpieczeństwa ( możliwość regulacji ustawienia
zaworu przelewowego przez osoby do tego niepowołane) należy ustawić
ciśnienie otwarcia na 25 MPa.

16. Ponieważ jest to układ o stałej wydajności z zaworem przelewowym,

pompa będzie obciążać silnik z mocą:

Moc tę można odczytać z charakterystyki pompy (rys. 4.1):

kW

17. Całkowite straty energii na przykładzie wysuwu siłownika

unoszącego rampę to różnica pomiędzy energią dostarczoną do układu
podczas podnoszenia rampy a energią przekazaną rampie. Można
je podzielić na straty występujące w pompie, w zaworze przelewowym,
w siłowniku oraz strukturalne.
Moc dostarczana do układu: , średnia moc dostarczana przez układ:
.
Czas pracy układu przy podnoszeniu rampy s.

18. Aby obliczyć bilans cieplny układu, należy obliczyć całkowite straty
energii podczas całego cyklu pracy układu, a następnie porównać
je z energią cieplną, jaką układ może odprowadzić do otoczenia (patrz
rozdz. 7).

312
Jeżeli układ nie jest w stanie odprowadzić ciepła do otoczenia, a czas
pracy jest na tyle długi, że olej może się zbytnio nagrzać, należy
zastosować chłodnicę o mocy równej średniej mocy strat w układzie.

19. Na schemat układu należy nanieść potrzebne informacje, np.

średnice zewnętrzne przewodów, grubości ich ścianek lub typ
(wysoko-/niskociśnieniowe), wartości ustawionych ciśnień (zawór
przelewowy, redukcyjny) oraz natężeń przepływu. Ewentualnie siły
obciążające elementy wykonawcze układu, prędkości elementów
wykonawczych. Należy też opisać funkcje elementów wykonawczych
oraz oznaczyć położenie suwaka rozdzielaczy itp.

20. Dokumentacja wykonawcza powinna umożliwić wykonanie układu.

W tym celu należy sporządzić listę zastosowanych części, rysunki
wykonawcze elementów przewidzianych do wykonania, rysunki
złożeniowe (np. agregatu hydraulicznego) oraz rysunek instalacji
umożliwiający właściwe poprowadzenie przewodów hydraulicznych,
umiejscowienie agregatu itp.

313
 11
Pneumatyka

11.1. Wskazanie barometru umieszczonego na ścianie hali produkcyjnej

wynosi 100 kPa. Wskazanie manometru mierzącego ciśnienie
w układzie pneumatycznym wynosi 6 bar.
a) Jaka jest wartość bezwzględna ciśnienia atmosferycznego?
b) Jaka jest wartość względna ciśnienia atmosferycznego?
c) Jaka jest wartość absolutna ciśnienia w układzie pneumatycznym?
d) Jaka jest wartość względna ciśnienia w układzie pneumatycznym?
e) Jaka jest wartość nadciśnienia w układzie pneumatycznym?

11.2. Płetwonurek ma butlę do nurkowania o pojemności 15 litrów.

Butla została napełniona powietrzem do ciśnienia absolutnego 20 MPa.
Zakładamy, że:
– nurek jest opanowany i wykonuje 13 oddechów na minutę,
– każdy oddech ma objętość 1500 ml,
– nurkowanie odbywa się w wodzie słodkiej i temperaturze 20 C,
– zarówno podczas napełniania butli, jak i podczas nurkowania zachodzi
przemiana izotermiczna (dla uproszczenia obliczeń).
a) Oblicz czas, jaki nurek może spędzić pod wodą do osiąginęcia w butli
ciśnienia rezerwowego wynoszącego 5 MPa na głębokości 10
metrów.
b) Oblicz czas, jaki nurek może spędzić pod wodą do osiąginęcia w butli
ciśnienia rezerwowego wynoszącego 5 MPa na głębokości 30
metrów.
c) Jak długo mógłby oddychać z butli na powierzchni.

314
11.3. Korzystając z rysunku 11.1 (na którym przestawiono zawartość
pary wodnej w powietrzu przy 100% nasyceniu parą wodną
w zależności od temperatury), oblicz zawartość pary wodnej [g/m ]
w powietrzu o wilgotności względnej 70% i temperaturze C.

Rys. 11.1.

11.4. Pomiar wilgotności powietrza wykazał wilgotność bezwzględną

równą 23 g/m . Jaka jest wlgotność względna powietrza? Temperatura
powietrza wynosi C, a ciśnienie 100 kPa. Przy obliczeniach
skorzystaj z rysunku 11.1.

11.5. Objętość zbiornika sprężarki wynosi litrów, a znajdujące

się wewnątrz niego powietrze sprężane jest do ciśnienia bar.
Temperatura powietrza wewnątrz zbiornika jest równa temperaturze
otczenia C. Korzystając z rysunku 11.1, oblicz ile mililitrów
wody wydzieli się w zbiorniku sprężarki. Wilgotność względna
powietrza w czasie sprężania wynosiła 85%, a temperatura wynosiła
C.

11.6. Trzy sprężarki zostały połączone szeregowo (rys. 11.2). Stopień

sprężenia powietrza w każdej ze sprężarek wynosi . Sprawność

315
objętościowa każdej ze sprężarek wynosi . Oblicz objętościową
sprawność całkowitą połączonych sprężarek oraz wartość ciśnienia .
Przyjmij, że bar.

Rys. 11.2.

11.7. Oblicz stopień sprężania powietrza w sprężarce, jeżeli manometr

wskazje w zbiorniku sprężarki ciśnienie p = 6 bar. Przed włączeniem
sprężarki manometr wskazywał 0 bar.

11.8. Mechanik samochodowy kupił do swojego warsztatu sprężarkę

ze zbiornikiem o pojemności 210 litrów. Producent oznaczył wydajność
sprężarki jako l/min. Mechanik postanowił sprawdzić
rzeczywistą, efektywną, wydajność sprężarki. Czas ładowania zbiornika
od ciśnienia 0 bar do ciśnienia 8 bar (względne) wynosi 2:50 min.
Oblicz rzeczywistą wydajność .

11.9. Siłownik pneumatyczny o średnicy tłoczyska mm

i średnicy tłoka mm został zamontowany w układzie
pneumatycznym zasilanym sprężarką tłokową. Jeden cykl pracy
siłownika to jedno pełne wysunięcie tłoczyska na drodze s i jego powrót
do położenia początkowego. Podczas normalnej pracy układu siłownik
wykonuje cykli na minutę. Skok tłoczyska wynosi cm.
Wilgotność powietrza w hali produkcyjnej wynosi . Podczas
wysuwania tłoczyska maksymalne ciśnienie manometryczne
w siłowniku (od strony tłocznej, pod koniec skoku) wynosi
bar, a podczas powrotu tłoczyska (od strony tłocznej, pod koniec skoku)
kPa. Objętość przewodów oraz martwych objętości
w siłowniku po obu stronach jest równa i wynosi po = 60 ml.
Temperatura powietrza w hali wynosi C. Oblicz
zapotrzebowanie siłownika na powietrze w ciągu godziny pracy.

11.10. Napisz równania równowagi sił dla siłownika przedstawionego

na rysunku 11.3a oraz dla siłownika z rysunku 11.3b. Pomiń działanie

316
sił tarcia. Tłoczyska siłowników pozostają w spoczynku.

Rys. 11.3.

11.11. Wiemy, że w siłowniku przedstawionym na rysunku 11.3b

ciśnienie manometryczne bar, średnica tłoka mm,
średnica tłoczyska mm, temperatura wynosi C.
a) Oblicz teoretyczną masę , jaką może unieść siłownik przy
założeniu braku tarcia.
b) Oblicz rzeczywistą sprawność siłownika, jeżeli podczas prób układu
siłownik był w stanie unieść maksymalnie kg (przy
ciśnieniu bar).

11.12. Dla dwóch przypadków oblicz wartość siły działającej

na siłownik przedstawiony na rysunku 11.3a.
a) Siłownik hydrauliczny, ciśnienie względne MPa.
b) Siłownik pneumatyczny, ciśnienie bezwzględne bar.
W obu przypadkach ciśnienie , tłoczyska pozostają
w spoczynku, wymiary siłowników są jednakowe: m,
m . Tłoczysko pozostaje w spoczynku.

11.13. Dwa siłowniki o identycznych rozmiarach cm ,

cm (patrz rys. 11.3b) ustawiono obok siebie. Pierwszy
z siłowników jest siłownikiem pneumatycznym wypełnionym
sprężonym powietrzem, drugi jest siłownikiem hydraulicznym
wypełnionym olejem. W obu siłownikach tłoczyska początkowo były
całkowicie wysunięte (skok mm), a przepływ z ich dolnych
komór zamknięty. W obu przypadkach ciśnienie panujące w dolnej
komorze wynosi kPa (względne). Przepływ do górnych
komór jest otwarty, nie tak jak na rysunku.

317
Następnie każdy z siłowników obciążono masą kg, tak jak
na rysunku 11.3b. Pomiń tarcie, temperatura wynosi C, moduł
sprężystości objętościowej oleju Pa. Oblicz, o ile zmienią
się położenia obu tłoczysk po obciążeniu siłowników.

11.14. Oblicz wypadkowe parametry (C, b) dwóch zaworów dławiących

połączonych szeregowo (rys.11.4a). Wiemy, że
m /( ) oraz krytyczne stosunki ciśnień . Pozostałe
dane: kPa, C.

Rys. 11.4.

11.15. Oblicz wypadkowe parametry (C, b) dwóch zaworów dławiących

połączonych równolegle (rys.11.4b). Wiemy, że
m /( ) oraz krytyczne stosunki ciśnień . Pozostałe
dane: kPa, C.

11.16. Oblicz wypadkowe parametry ( , ) zaworów dławiących

połączonych tak jak na rys. 11.4c. Wiemy, że
m /( ), krytyczne stosunki ciśnień
. Pozostałe dane: kPa, C.

11.17. Oblicz ciśnienie , przy którym przepływ przez dwa zawory

przedstawione w zadaniu 11.14 będzie maksymalny. Na wejściu
do pierwszego z zaworów powietrze jest pod ciśnieniem , wyjście
drugiego z zaworów połączone jest z atmosferą.

11.18. Oblicz przepływ maksymalny dla danych z zadania 11.14.

11.19. Oblicz przepływ maksymalny dla danych z zadania 11.14. przy

temperaturze sprężonego powietrza (przed zaworem) C.

11.20. Oblicz masę , przy jakiej prędkość opuszczania tłoczyska

siłownika przedstawionego na rysunku 11.3c osiągnie maksymalną

318
wartość. Górna komora siłownika połączona jest z atmosferą.
Temperatura powietrza w siłowniku i otoczeniu wynosi C, pomiń
straty, m, m, ,
m /( ).

319
Odpowiedzi
11.1. a) 100 kPa; b) 0 kPa; c) 700 kPa; d) 600 kPa; e) 600 kPa

11.2. a) 57,7 min; b) 28,8 min; c) 115 min

11.3. 21,35 g/m

11.4. 76,6%

11.5. 10,4 ml

11.6. , bar

11.7.

11.8. l/min

11.9. l/h

11.10. Patrz rozwiązania

11.11. a) kg; b)

11.12. a) N; b) N

11.13. mm, mm

11.14. m /( ),

11.15. m /( ),

11.16. m /( ),

11.17. bar

11.18. l/min

320
11.19. l/min

11.20. kg

321
Rozwiązania
11.1. a) Ciśnienie bezwględne (absolutne) mierzone jest względem
próżni. Barometr wskazuje właśnie ciśnienie bezwględne, dlatego
poszukiwana wartość jest równa wskazaniu barometru: 100 kPa.
b) Ciśnienie względne mierzone jest względem ciśnienia
atmosferycznego, którego wartość określana jest jako 0. c) Manometr
wskazuje ciśnienie względne (względem ciśnienia atmosferycznego).
Aby uzyskac wartość absolutną (bezwzględną), należy do wartości
pomiaru manometrycznego dodać wartość ciśnienia atmosferycznego:
. d) Wartość względna (mierzona
względem ciśnienia atmosferycznego) jest równa wskazaniom
manometru: 600 kPa. e) Nadciśnienie względem ciśnienia
atmosferycznego to wartość względna ciśnienia, wskazana przez
manometr: 600 kPa.

Warto zapamiętać!

W układach pneumatycznych, ze względu na niskie wartości ciśnień,

należy brać pod uwagę wartość ciśnienia atmosferycznego. Należy
rozróżniać wartości względne i bezwzględne.

11.2. a) Znajdując się na głębokości 10 metrów, nurek poddany jest

ciśnieniu kPa. (słup wody równy 10 m, przy założeniu
gęstości wody równej 1000 kg/m oraz ciśnienie atmosferyczne
na powierzchni wody). Aby oddychanie na tej głębokości było możliwe,
powietrze podawane jest do płuc nurka pod ciśnieniem . Oznacza
to, że jeden oddech to ml powietrza pod ciśnieniem 200
kPa. Nurek do wykorzystania ma w butli litrów powietrza pod
ciśnieniem MPa (5 MPa pozostawia jako rezerwę ).
Zakładając dla uproszczenia, że zmiana ciśnienia w butli odbywa się
powoli, a jego temperatura jest stała, przyjmujemy, że:
. Dlatego zapisujemy równanie:

322
gdzie to liczba oddechów.
W ciągu minuty nurek wykonuje 13 oddechów. Dlatego czas zużycia
powietrza w minutach:

b) Analogicznie, na głębokości 30 metrów powietrze musi być

podawane do płuc pod ciśnieniem bezwzględnym 400 kPa. Dlatego
do dyspozycji nurka pozostaje:

c) Na powierzchni powietrze wypływające z butli poprzez zawór

redukcyjny trafia do płuc nurka pod ciśnieniem atmosferycznym.
Dlatego na powierzchni czas oddychania z butli wyniesie:

11.3. Z rysunku 11.1 można odczytać, że w temperaturze C i przy

wilgotności równej 100% w jednym metrze sześciennym powietrza
znajduje się g pary wodnej.
Wilgotność względna 70%, oznacza że w powietrzu znajduje się 70%
możliwej do wchłonięcia pary wodnej. Znając zawartość pary przy
pełnym nasyceniu (100%) przy takiej samej temperaturze, możemy

323
obliczyć ilość pary w powietrzu w zadanych warunkach. Dla
wilgotności względnej 70% zawartość pary wodnej będzie równa:

11.4. Z wykresu przedstawionego na rysunku 11.1 można odczyać,

że wilgotność bezwzględna powietrza o temperaturze C (przy
wilgotności względnej równej 100%) wynosi 30 g/m . Wilgotność
powietrza o tej samej temperaturze i zawartości pary wodnej równej 23
g/m wyniesie (z proporcji):

11.5. Z rysunku 11.1 odczytujemy, że w temperaturze C i przy

wilgotności równej 100% zawartość pary wodnej w jednym metrze
sześciennym powietrza wynosi 19,5 g.
Przy wilgotności równej 85% zawartość pary wodnej wyniesie:

W 80-litrowym zbiorniku, przy ciśnieniu atmosferycznym, znalazłoby

się: pary wodnej.
Po osiągnięciu ciśnienia 8 bar w zbiorniku znajdzie się 9 razy więcej
pary wodnej, ponieważ zostanie do niego wtłoczone powietrze
o objętości równej dziewięciu objętościom zbiornika :

324
Zawartość wody w zbiorniku (skroplonej i w postaci pary) wyniesie:

Z czego w postaci pary wodnej przy 100% wilgotności i temperaturze

C pozostanie: grama, czyli wykroplona
ilość wody wyniesie:

Oznacza to, że w zbiorniku znajdzie się 10,37 ml wykroplonej wody. -

11.6. Sprawność całkowita połączonych sprężarek będzie równa

iloczynowi sprawności poszczególnych sprężarek. Ponieważ są one
sobie równe:

Stopnie sprężania wszystkich sprężarek są sobie równe:

Z zależności tej znajdujemy wyrażenie na ciśnienie :

325
Stąd:

11.7. Stopień sprężania określa stosunek ciśnienia w sprężarce,

siłowniku itd. do ciśnienia początkowego, przed jego sprężeniem:
(lub stosunek końcowej i początkowej objętości).
Do obliczeń należy użyć wartości bezwzględnych ciśnień. W tym
przypadku ciśnienie bar zostało doczytano z manometru.
Dlatego należy przeliczyć je na ciśnienie bezwzględne, dodając
bezwzględną wartość ciśnienia atmosferycznego.
Ciśnienie to w tym przypadku ciśnienie atmosferyczne, również
należy użyć jego bezwzględnej wartości, a nie wartości manometrycznej
(0 bar).

Warto zapamiętać!

Przy obliczaniu stopnia sprężania należy posługiwać się ciśnieniami

bezwzględnymi.

11.8. Znając czas ładowania , objętość zbiornika oraz różnicę

pomiędzy ciśnieniem przed i po naładowaniu zbiornika , możemy
obliczyć rzeczywistą wydajność sprężarki: l/s
co odpowiada 592,9 l/min. Wartość należy wpisać w barach, lecz
pominąć jednostkę przy obliczeniach. Wartość w barach,
pomnożona przez objętość zbiornika, określa objętość powietrza

326
wpompowaną do zbiornika. Zakładając, że w obliczeniach operujemy
ciśnieniami względnymi, a w zbiorniku początkowo znajdowalo się
powietrze pod ciśnieniem atmosferycznym bar.

11.9. Objętość powietrza, jaką zużywa siłownik, zależy od ciśnienia,

do jakiego musi być sprężone, objętości sprężonego powietrza zużytego
podczas jednego cyklu pracy (wysunięcie i wsunięcie tłoczyska) oraz
liczby tych cykli w danej jednostce czasu (tu: w ciągu godziny).
Siłownik dwustronnego działania zużywa powietrze podczas wysuwu
tłoczyska ( ) oraz podczas jego powrotu ( ). Całkowita ilość
zużytego powietrza podczas jednego cyklu to suma zużycia przy
wysuwie i powocie ( ).
Zużycie powietrza przy wysuwie tłoczyska:

gdzie: to stopień sprężania powietrza, to objętość martwa siłownika

i przewodów, objętość czynna, to liczba ruchów w danej jednostce
czasu. Stąd:

Analogicznie, dla powrotu tłoczyska:

Zapotrzebowanie siłownika na powietrze w ciągu godziny pracy:

327
11.10. Siłownik z rysunku 11.3a:

Siłownik z rysunku 11.3b:

Należy pamiętać, że ze względu na niskie ciśnienia powietrza stosowane

w układach pneumatycznych (w porównaniu z układami
hydraulicznymi) przy obliczeniach trzeba brać pod uwagę ciśnienie
atmosferyczne oddziałujące na tłoczysko siłownika, jeżeli mamy
do czynienia z wartościami bezwzględnymi ciśnienia.

11.11. a) Równanie równowagi siłownika zostało przedstawione

w zadaniu 11.10. Zakładając, że operujemy ciśnieniami
manometrycznymi (względnymi): . Dlatego równanie
redukuje się do: .
Teoretyczna (bez uwzględniania strat) masa unoszona przez siłownik to:

b) Podczas prób okazało się, że maksymalne rzeczywiste obciążenie

siłownika (przy ciśnieniu i wysuwie tłoczyska) wynosi kg.
Sprawność siłownika to stosunek obciążenia rzeczywistego
(efektywnego) do obciążenia teoretycznego: .

328
Dlatego sprawność siłownika wynosi:

Warto zapamiętać!

Sprawność siłownika pneumatycznego zależy nie tylko od jego

budowy, ale i od rodzaju ruchu (wyższa przy powolnym ruchu)
i momentu działania obciążenia (wyższa, gdy obciążenie działa tylko
na końcu skoku, a nie na całym skoku tłoczyska).

11.12. a) W przypadku obliczeń hydraulicznych, ze względu na wysokie

ciśnienia robocze do obliczeń przyjmujemy ciśnienie atmosferyczne
i operujemy ciśnieniami względnymi. Dlatego ciśnienia
atmosferycznego nie bierzemy go pod uwagę przy obliczeniach:

b) W standardowych układach pneumatycznych maksymalne ciśnienie

ograniczone jest do 10 bar. Wartość ta jest niewiele większa od ciśnienia
atmosferycznego, ponadto często operuje się wartościami
bezwzględnymi ciśnienia. W takim przypadku należy wziąć pod uwagę
ciśnienie atmosferyczne:

Przy pominięciu ciśnienia atmosferycznego: N. Wartość

ta jest o 16% wyższa, co poważnie zakłamuje wynik.

329
Warto zapamiętać!

Ciśnienie w standardowych układach pneumatycznych jest

ograniczone przepisami do 10 bar.
Przy obliczeniach układów pneumatycznych należy zwracać
uwagę, czy wartości ciśnień są względne (manometryczne) czy
bezwzględne (absolutne).

11.13. Oba siłowniki zostały obciążone, każdy masą m. Spowoduje

to wzrost ciśnienia w dolnych komorach siłowników o ,
dlatego po obciążeniu ciśnienie w dolnych komorach wyniesie:
.
W górnych komorach ciśnienia nie zmienią się, ponieważ są one otwarte
i możliwa jest swobodna wymiana oleju lub powietrza.
Wzrost obciążenia spowoduje większe ściśnięcie powietrza
w pierwszym siłowniku i oleju w drugim z siłowników, w ich dolnych
komorach.
Objętość powietrza zmieni się o . Wiedząc, że: ,a
, obliczamy: . Pod wpływem zmiany
objętości powietrza w dolnej komorze siłownika położenie tłoczyska
zmieni się o: mm.
W przypadku oleju do obliczenia zmiany objętości po zmianie ciśnienia
wykorzystamy moduł sprężystości objętościowej oleju B. Zmiana
objętości , zmiana położenia tłoczyska

mm.
Jak widać, przesunięcie tłoczyska siłownika pneumatycznego jest 2000
razy większe od przesunięcia siłownika hydraulicznego.

Warto zapamiętać!

Układy hydrauliczne są dużo bardziej sztywne w porównaniu

do układów pneumatycznych.

330
11.14. W przypadku szeregowego połączenia dwóch lub większej liczby
zaworów dławiących przepływ należy obliczyć wypadkowe parametry
wszystkich połączonych zaworów. Wypadkowa przewodność
dźwiękowa obu zaworów:

ponieważ w tym przypadku : . Wypadkowy

krytyczny stosunek ciśnień obu zaworów:

11.15. Przy równoległym połączeniu zaworów ich przewodności

dźwiękowe sumują się:

Natomiast krytyczny stosunek ciśnień można obliczyć ze wzoru:

Ponieważ , ostatecznie mamy:

331
11.16. W przypadku tego połączenia zaworów dławiących mamy
do czynienia zarówno z połączeniem szeregowym, jak i równoległym.
Układ można uprościć jako szeregowe połączenie zaworu ,
z dwoma równolegle połączonymi zaworami , i , .
Najpierw należy obliczyć wypadkowe parametry obu zaworów
połączonych równolegle:

Następnie obliczamy wypadkowe parametry połączenia szeregowego:

Stąd:

332
11.17. Powietrze przepływające przez oba zawory dławiące przepływa
od strony będącej pod ciśnieniem do strony połączonej z ciśnieniem
atmosferycznym . Przepływ maksymalny nastąpi wówczas, gdy
spełniony zostanie warunek: , dlatego ciśnienie zapewni

przepływ maksymalny, gdy bar. Jest to wartość

bezwzględna, wartość manometryczna (względna): bar

11.18. Ciśnienie, przy którym dojdzie do maksymalnego przepływu,

wynosi bar (patrz zad. 11.17). Przy warunkach normalnych (
C, kPa), oraz przepływie krytycznym: ,
, dlatego:

11.19. Ciśnienie, przy którym dojdzie do maksymalnego przepływu,

wynosi bar (patrz zad. 11.17). Przy warunkach odbiegających
od normalnych ( C, kPa) należy obliczyć
współczynnik korekcyjny:

Przy przepływie krytycznym , , dlatego:

333
11.20. Wiedząc, że oraz , wypadkowe parametry
(przewodność dźwiękowa oraz krytyczny stosunek ciśnień ) obu
zaworów dławiących:

Maksymalny przepływ przez oba zawory wystąpi wówczas, gdy

stosunek ciśnień (w siłowniku, przed zaworami) i
(atmosferycznego za zaworami) będzie równy lub mniejszy :

Równanie równowagi sił dla tłoczyska siłownika (wartość ciśnienia

bezwzględna, ciśnienie atmosferyczne działa zarówno na czołową część
tłoczyska, jak i na górną stronę tłoka):

Stąd:

334
335
 12
Pneumatyka — układy

12.1. Zapisz w formie formuły literowej cykle pracy przedstawione

na rys. 12.1.

Rys. 12.1.

12.2. Korzystając z podanej formuły literowej, narysuj cyklogram pracy

układu.

12.3. W układzie pneumatycznym elementami wykonawczymi są dwa

siłowniki. Układ pracuje przy linii produkcyjnej. W czasie jednego

336
cyklu pracy tłoczysko pierwszego z siłowników ( ) wysuwa się i unosi
platformę. Po jej uniesieniu (tłoczysko utrzymywane jest w pozycji
wysuniętej) tłoczysko drugiego z siłowników ( ) wysuwa się do końca
swojego skoku, a następnie wraca do pozycji spoczynkowej.
Natychmiast po osiągnięciu pozycji spoczynkowej tłoczysko wysuwa się
ponownie. Po całkowitym wysunięciu pozostaje w tej pozycji,
a tłoczysko siłownika wraca do swojej pozycji spoczynkowej,
opuszczając platformę. Z chwilą osiągnięcia jej pozycji spoczynkowej
tłoczysko siłownika również wraca do położenia spoczynkowego
i cykl pracy zostaje zakończony.
a) Narysuj cyklogram pracy układu.
b) Zapisz cykl pracy układu w postaci formuły literowej.

12.4. Przeanalizuj układy przedstawione na rys. 12.2 i narysuj

odpowiednie cyklogramy pracy opisujące pracę układów.

337
 Rys. 12.2.

12.5. Korzystając z cyklogramu przedstawionego na rys. 12.3a oraz

załącznika 8, zaprojektuj kaskadowy układ pneumatyczny i narysuj
schemat tego układu. Układ powinien być uruchamiany przyciskiem.
Po wykonaniu jednego cyklu pracy układ powinien się zatrzymać.
Do budowy układu wykorzystaj następujące typy zaworów
rozdzielających:
– 4/2 sterowany ciśnieniem,
– 3/2 krańcowy, sterowany rolką,
– 3/2 sterowany przyciskiem.

338
 Rys. 12.3.

12.6. Wykonaj polecenia z zad. 12.5 dla cyklogramów przedstawionych

na rys. 12.3b oraz 12.3c.

12.7 Korzystając z załącznika 8, naszkicuj schemat układu

pneumatycznego realizującego cykl pracy przedstawiony na rys. 12.3d.
Po wykonaniu całego cyklu układ powinien się zatrzymać. Rozpoczęcie
cyklu następuje po wciśnięciu przycisku START.

12.8 Wykonaj polecenie z zad. 12.5 dla cyklogramu przedstawionego

na rys. 12.3e.

12.9 Wykonaj szkic kaskadowego układu pneumatycznego, który

realizuje cykl pracy przedstawiony na rys. 12.3f.

339
12.10 Wykonaj szkic kaskadowego układu pneumatycznego
realizującego cyklogram przedstawiony na rys. 12.3g.

340
Odpowiedzi
12.1. Patrz rozwiązania

12.2. Patrz rozwiązania

12.3. Patrz rozwiązania

12.5. Patrz rozwiązania

12.6. Patrz rozwiązania

12.7. Patrz rozwiązania

12.8. Patrz rozwiązania

12.9. Patrz rozwiązania

12.10. Patrz rozwiązania

341
Rozwiązania
12.1. a) A+, A−, A+, B+, A−, B−, A+, B+, A−, B−
b)

12.2. Rozwiązanie zad. 12.2 przedstawiono na rys. 12.4.

Rys. 12.4.

12.3. Cyklogram pracy układu zbudowany jest poprzez zaznaczanie

kolejnych zmian stanu każdego z siłowników (ruchów tłoczysk).
Cyklogram odpowiadający treści zadania przedstawiono na rys. 12.5

342
 Rys. 12.5.

b) Cykl pracy zapisany za pomocą formuły literowej:

12.4. Cykl pracy układów z zad. 12.4 przedstawiono na rys. 12.6.

Rys. 12.6.

12.5.
Zgodnie z załącznikiem 8 projektowanie układu należy zacząć
od zapisania cyklogramu pracy w postaci formuły literowej (
) i pogrupowaniu poszczególnych ruchów
siłowników. Otrzymamy dwie grupy:
Dla każdej z grup należy narysować jedną linię zasilającą ( 1 oraz
2 na rys. 12.7a). Poniżej obu linii znajduje się jeden zawór
rozdzielający 4/2 (dla dwóch linii wymagany jest jedynie jeden
zawór, zgodnie z punktem 6 załącznika 8).
Pierwszym ruchem (zmianą stanu) w grupie 1 jest wysunięcie się
tłoczyska siłownika A. Dlatego linię S1 należy połączyć (jako
sygnał sterujący) do zaworu 4/2 sterującego ruchem siłownika A

343
(rys. 12.7b). Podobnie należy postąpić z pierwszym ruchem grupy
2 (powrót tłoczyska siłownika A).
Po wysunięciu się tłoczyska siłownika A, zgodnie z cyklogramem,
swój ruch powinno zacząć tłoczysko siłownika B. Po wysunięciu
tłoczysko A przesterowuje zawór krańcowy poprzez nacisk
na rolkę tego zaworu. Zawór wysyła sygnał do zaworu 4/2
kontrolującego ruch siłownika B. Zawór a1 jest zasilany z linii,
która jest aktywna w czasie wysuwania tłoczyska A.
Analogicznie, po wysunięciu się tłoczyska B napotyka ono
na zawór krańcowy . Zawór po przesterowaniu wysyła sygnał
do wsunięcia tłoczyska A. Ponieważ ten ruch jest pierwszym
ruchem w grupie 2, sygnał wysyłany jest do zaworu 4/2 pod liniami
zasilającymi S1 i S2, w celu zasilenia linii S2, a nie bezpośrednio
do zaworu pod siłownikiem A.
Po osiągnięciu swojego początkowego położenia tłoczysko A
napotyka zawór krańcowy . Wysyła on sygnał do wsunięcia
tłoczyska B.
należy przerwać włącznikiem manualnym z guzikiem. Dzięki temu
układ zostanie zatrzymany, a nastepny cykl będzie możliwy
po wciśnięciu przycisku zaworu START (rys. 12.7b).

344
 Rys. 12.7.

12.6 W przypadku cyklogramu z rysunku 12.3b należy postępować

analogicznie do zadania 12.5. Schemat układu przedstawiono
na rysunku 12.8a.
W przypadku cyklogramu 12.3c należy zwrócić uwagę na sposób
numerowania grup. Ze względu na wymóg minimalizacji liczby grup
(załącznik 8, p. 3) ostatni ruch cyklu (powrót tłoczyska C) będzie
jednocześnie pierwszym ruchem w grupie 1:

345
Schemat układu przedstawiono na rys. 12.8b. -

Rys. 12.8.

12.7 Formuła literowa i podział na grupy:

Cztery grupy wymagają zastosowania trzech zaworów sterujących 4/2

połączonych kaskadowo (poniżej linii na rys. 12.9).

346
 Rys. 12.9.

Ponieważ zawory oraz wysyłają sygnał sterujący więcej niż raz

w czasie jednego cyklu, zasilane są z niezależnego źródła, a nie z linii
zasilających S. Ponadto wysłane przez nie sygnały sterujące (każdy
z tych zaworów wysyła sygnał do dwóch różnych zaworów, wywołując
dwa osobne ruchy cyklu) są połączone poprzez zawory koniunkcji
z liniami, które są aktywne w czasie, gdy ma nastąpić odpowiedni ruch.
Na przykład zawór przesterowuje zawór kaskadowy (zasilenie linii
S2) oraz zawór sterujący siłownikiem A (powrót tłoczyska A). Zasilenie
linii S2 musi odbyć się przy aktywnej linii S1 (w grupie 1). Przy
powrocie tłoczyska A aktywna jest linia S3 (powrót odbywa się
w grupie 3).
Tłoczysko B wykonuje po dwa ruchy (wysuwu i powrotu) w czasie
cyklu. Oba ruchy odbywają się w różnych momentach cyklu i dlatego
zawór sterujący ruchem tłoczyska otrzymuje sygnały sterujące z dwóch
różnych źródeł dla każdej ze stron. By nie zachodziła interakcja
pomiędzy źródłami tych sygnałów, zastosowano zawory alternatywy
po obu stronach zaworu sterującego 4/2, pod siłownikiem B (rys. 12.9).

347
Dzięki temu sygnał wysłany do zaworu z linii S4 nie dotrze do linii S2 (i
odwrotnie). Analogicznie dla linii S3 i S1 (poprzez zawór ).

12.8 Formuła literowa cyklu pracy:

Wysuw tłoczyska A oraz tłoczyska B jest realizowany jednocześnie.

Ruch obu tłoczysk jest jednocześnie pierwszą zmianą stanu w grupie 1.
Dlatego oba ruchy należy zrealizować poprzez bezpośrednie podłączenie
linii S1 do zaworów sterujących ruchami siłowników.
Powrót tłoczyska A ma odbyć się po wysunięciu się całkowitym obu
tłoczysk (A i B). Aby powrót tłoczyska A nie rozpoczął się
po wysunięciu jedynie jednego z tłoczysk, zawory i połączono
szeregowo. Schemat przedstawiono na rysunku 12.10.

Rys. 12.10.

12.9 Z cyklogramu wynika, że powrót tłoczyska A odbywa się wolniej

niż jego wysunięcie. W tym celu należy zastosować zawór dławiący
wypływ powietrza z siłownika przy ruchu powrotnym tłoczyska
(rys. 12.11).
Drugim wymaganiem, które można odczytać z cyklogramu, jest
opóźnienie czasowe pomiędzy pełnym wysunięciem tłoczyska A

348
a początkiem ruchu tłoczyska B. W celu zrealizownaia tego wymagania
w układzie został użyty zawór opóźnienia czasowego. Zawór opóźnia
przesłanie sygnału z zaworu do zaworu alternatywy o .

Rys. 12.11.

12.10 Na rysunku 12.12 przedstawiono szkic układu realizującego

cyklogram z rys. 12.3g.
Przy siłowniku A oraz C użyto zaworów upustowych 2/2 w celu
dwustopniowej regulacji prędkości tłoczysk (pełna prędkość oraz
prędkość zredukowana).

349
Rys. 12.12.

350
Wzory

Hydraulika

Wielkość liczona
Wzór
(numer zadania)
Chłonność silnika
o zmiennej
wydajności
(6.6)
Ciśnienie
dynamiczne
(2.21)
Ciśnienie
hydrostatyczne
(1.1)
Ciśnienie wewnątrz
siłownika
(1.8)
Częstość drgań
własnych
(3.23)
Częstotliwość drgań
własnych
(3.23)
Energia potencjalna
(1.11)

351
Wielkość liczona Wzór 1a
(numer zadania)
Energia
zmagazynowana
w akumulatorze
(7.19)
Gęstość
(1.9)
Korekcja ciśnienia
ładowania
w zależności
od różnicy
temperatur
(załącznik 4)
(7.17)
Lepkość
kinematyczna
(2.1)
Liczba Reynoldsa
(2.12)
Liniowy spadek
ciśnienia
w przewodzie
(4.9)
Miejscowe straty
ciśnienia
(4.9)
Moc elektryczna
prądu stałego
Moc hydrauliczna
(4.1)
Moc hydrauliczna
pompy
(4.3)
Moc mechaniczna
w ruchu liniowym
(1.10)
Moc mechaniczna
w ruchu obrotowym
(1.11)
Moc nagrzewająca
zbiornik
przy znanym tempie
wzrostu temperatury
(7.6)
Moc oddawana
przez ścianki

352
zbiornika
(7.2)
Moc wejściowa
do pomp
(4.11)
Moc wyjściowa
silnika
hydraulicznego
(6.1)
Moc wyjściowa
z pompy (4.11)
Moduł sprężystości
objętościowej
(3.11)
Moment obrotowy
na wale pompy
(4.6)
Moment obrotowy
na wale silnika
(6.2)
Natężenie prądu
sterującego
zaworem
(5.25)
Natężenie przepływu
przecieku przez
szczelinę płaską
(2.15)
Natężenie przepływu
przez rozdzielacz
suwakowy
(5.4)
Natężenie przepływu
przez szczelinę
pierścieniową
(3.9)
Natężenie przepływu
przez zawór
dławiący
(5.4)
Natężenie przepływu
przez zawór
proporcjonalny
(5.21)
Objętość
akumulatora
niezbędna
do zmagazynowania

353
energii
(7.19)
Objętość całkowita
akumulatora
(7.12)

Objętość robocza
akumulatora
(7.13)

Praca
(1.10)
Prędkość wysuwu
tłoczyska
(3.1)
Równanie
Bernoulliego
(2.22)
Równanie ciągłości
dla płynu
nieściśliwego
(2.7)
Równanie gazu
doskonałego
(7.12)
Równanie przepływu
(2.7)
Siła
hydrodynamiczna
w rozdzielaczu
(5.5)
Siła w sprężynie
(5.2)
Skuteczność filtracji
(7.8)
Sprawność
(4.1)
Sprawność
całkowita pompy
(4.1)
Sprawność
całkowita silnika
hydraulicznego
(6.3)
Sprawność

354
objętościowa pompy
(4.2)
Sprawność
objętościowa pompy
(4.10)
Sprawność
objętościowa silnika
hydraulicznego
Wielkość liczona Wzór 1a
(numer zadania)
Sprawność
objętościowa silnika
hydraulicznego
(6.4)
Średnia wysokość
szczeliny
(3.9)
Tarcie wiskotyczne
(2.16)
Ustalona
temperatura oleju
z zbiorniku
(7.3)
Współczynnik
filtracji
(7.8)
Współczynnik
liniowych strat
ciśnienia – przepływ
burzliwy
(2.19)
Współczynnik
liniowych strat
ciśnienia – przepływ
laminarny
(2.19)
Współczynnik
sprężystości
sprężyny
hydropneumatycznej
(3.23)
Wydatek pompy
o stałej wydajności
(4.2)
Wydatek pompy
o zmiennej
wydajności
(4.4)

355
Wypadkowy
współczynnik
sprężystości –
łączenie równoległe
(3.22)
Wypadkowy
współczynnik
sprężystości –
łączenie szeregowe
(3.22)
Zmiana objętości
oleju pod wpływem
ciepła
(2.25)
Zmiana temperatury
oleju na skutek
rozprężenia
(5.6)
Zmiana temperatury
oleju na skutek
zmiany ciśnienia
(5.6)
Zmiana temperatury
oleju przy przepływie
przez zawór
(5.6)
Związek prędkości
kątowej i liniowej
(1.11)
Związek prędkości
kątowej i obrotowej
Związek prędkości
obrotowej i liniowej

Pneumatyka

Wielkość liczona
Wzór
(numer zadania)
Krytyczny stosunek ciśnień
(11.17)
Objętościowe natężenie
przepływu,
(11.18)

Przemiana izotermiczna

356
(11.2)
Stopień sprężania
(11.7)
Temperaturowy współczynnik
korekcyjny
(11.19)
Wydajność rzeczywista sprężarki
powietrza
(11.8)
Wypadkowa przewodność
dźwiękowa – połączenie
równoległe
(11.15)
Wypadkowa przewodność
dźwiękowa – połączenie
szeregowe
(11.14)
Wypadkowy krytyczny stosunek
ciśnień – połączenie równoległe
(11.15)

Wypadkowy krytyczny stosunek

ciśnień – połączenie szeregowe
(11.14)
Zużycie powietrza przez siłownik
dwustronnego działania
(11.9)
Zużycie powietrza przez siłownik
po stronie tłoka
(11.9)
Zużycie powietrza przez siłownik
po stronie tłoczyska
(11.9)

357
Załącznik 1

358
Załącznik 2

359
Załącznik 3

360
361
362
363
Załącznik 4

364
Załącznik 5

365
Załącznik 6

366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
Załącznik 7

379
Załącznik 8

380
Załącznik 9

381
382
383
384
Załącznik 10

385
386
387
388
Literatura

1. Akers A., Gassman M., Smith R., Hydraulic power system analysis,
Taylor & Francis Group, New York 2006.
2. Andersen B., The Analysis and Design of Pneumatic Systems, John
Wiley & Sons, 1967.
3. Bloomer J., Practical fluid mechanics for engineering applications,
Mercel Dekker Inc., New York 2000.
4. Collection of exercises for the course TMHP20 Fluid Power
Systems, Institutionen för konstruktions & produktionsteknik,
Linköping.
5. Esposito A., Fluid Power with Applications, Pearson Education,
Inc., New Jersey 2009.
6. Formelsamling i Hydraulik och Pneumatik, Institutionen för
konstruktions & produktionsteknik, Linköping 1995.
7. Jędrzykiewicz Z., Stojek J., Rosikowski P., Napęd i sterowanie
hydrostatyczne, Vist, Kraków 2017.
8. Nakayama Y., Boucher R.F., Introduction to Fluid Mechanics,
ButterworthH̄einemann, Oxford 2000.
9. Osiecki A., Hydrostatyczny napęd maszyn, WNT, Warszawa 1998.
10. Rajput R.K., A textbook of mechatronics, S. Chand & Company
Ltd, New Delhi 2007.
11. Rydberg K-E., Efficiencies for variable hydraulic pumps and
motors – Mathematical models and operation conditions,
Department of Management and Engineering, Linköpings
Universitet, Linköping 2009.
12. Rydberg K-E., TMHP02 Lecture Materials, Department
of Management and Engineering, Linköpings Universitet,
Linköping 2009.
13. Rydberg K-E., TMHP51 Lecture Materials, Department
of Management and Engineering, Linköpings Universitet,

389
 Linköping 2010.
14. Rydberg K-E., TMMS10 Lecture Materials, Department
of Management and Engineering, Linköpings Universitet,
Linköping 2010.
15. Rydberg K-E., Basic Theory for Pneumatic System Design, LIU,
Linköping 1997.
16. Sobczyk A. i in., Napęd i sterowanie płynowe. Pneumatyka. Praca
zbiorowa, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2014.
17. Sobczyk A. i in., Napęd i sterowanie płynowe. Hydraulika. Praca
zbiorowa, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2014.
18. Stryczek S., Napęd hydrostatyczny, WNT, Warszawa 1995.
19. Szelerski M.W., Układy pneumatyczne w maszynach
i urządzeniach, KaBe, Krosno 2018.
20. Szenajch W., Napęd i sterowanie pneumatyczne, WNT, Warszawa
1997.
21. Szydelski Z., Napęd i sterowanie hydrauliczne, WKiŁ, Warszawa
1999.
22. Watton J., Fundamentals of Fluid Power Control, Cambridge
University Press, New York 2014.
23. Łączniki rurowe metalowe. Katalog 4100-8/PL, Parker Hannifin
Sp. z o.o., Warszawa 2008.

390
Spis treści
Strona tytułowa 2
Strona redakcyjna 4
Spis treści 5
Od Autora 9
Podziękowania 11
Indeks ważniejszych oznaczeń 12
1. Pojęcia podstawowe — gęstość, ciśnienie
hydrostatyczne, siła i ciśnienie, jednostki, energia, moc, 16
praca
Odpowiedzi 23
Rozwiązania 24
2. Lepkość, dobór średnicy przepływu, prędkość cieczy,
37
przecieki i opory
Odpowiedzi 46
Rozwiązania 48
3. Siłowniki – prędkość wysuwu, dobór średnicy,
przecieki wewnętrzne, moduł sprężystości 69
objętościowej, siłowniki specjalne
Odpowiedzi 85
Rozwiązania 87
4. Pompy. Dobór, sprawność, moc mechaniczna i
hydrauliczna, stała i zmienna wydajność, 115
umiejscowienie
Odpowiedzi 121
Rozwiązania 122
5. Zawory. Zawory sterujące ciśnieniem, zawory
sterujące natężeniem przepływu, łączenie zaworów
134
dławiących, obliczanie ustawień zaworów, siły
hydrodynamiczne

391
 Odpowiedzi 144
Rozwiązania 146
6. Silniki hydrauliczne 171
Odpowiedzi 175
Rozwiązania 176
7. Akcesoria — zbiorniki, chłodnice, filtry,
187
akumulatory
Odpowiedzi 196
Rozwiązania 198
8. Układy 217
Odpowiedzi 235
Rozwiązania 237
9. Sprawność układów 266
Odpowiedzi 275
Rozwiązania 276
10. Zadanie projektowe 296
Zadanie 300
Rozwiązanie 302
11. Pneumatyka 314
Odpowiedzi 320
Rozwiązania 322
12. Pneumatyka — układy 336
Odpowiedzi 341
Rozwiązania 342
Wzory 351
Literatura 389

392