MECHANIKA PYNW

Dr Stanisaw uczyski
e-mail: sluczyn@agh.edu.pl

Podstawowe podrczniki:
1. Grybo R.: Podstawy mechaniki pynw. Warszawa, PWN, 1998. 2. Bukowski J.: Mechanika pynw. Warszawa, PWN, 1968. 3. Wacawik J.: Mechanika pynw i termodynamika. Krakw, Wydawnictwo AGH, 1993. 4. Orzechowski Z., Prywer J., Zarzycki R.: Mechanika pynw w inynierii rodowiska. Warszawa, PWN, 1997. 5. Tuliszka E.: Mechanika pynw. Warszawa, PWN, 1980. 6. Mitosek M.: Mechanika pynw w inynierii i ochronie rodowiska. Warszawa, PWN, 2001.

Dodatkowe:
7. Batchelor G.K. An Introduction to Fluid Dynamics. Cambridge, University Press 1970. 8. Schlichting H. Grenzschicht-Theori. Karlsruhe, G. Braun 1964. 9. .., .. . , 1986. 10. .. . , 1970.

Przedmiot mechaniki pynw

Przedmiotem mechaniki pynw s prawa rzdzce ruchem i stanem spoczynku pynw. Wielkoci masy i energii podlegaj prawom zachowania. Mechanika pynw, nazywana te mechanik cieczy i gazw. Dzieli si na: hydromechanik i aerodynamik. Dziay te obejmuj zagadnienia statyki, kinematyki, dynamiki. Metody bada w mechanice pynw dziel si na: - metody dowiadczalne (obserwacja, eksperyment), - metody analityczne (rwnania, warunki pocztkowe i brzegowe), - metody pempiryczne, - metody komputerowego modelowania (symulacji).
3

Wiadomoci wstpne
Stany skupienia substancji:
Ciaa stae Ciecze Gazy
T - topnienie - przejcie z fazy staej do fazy ciekej K krzepnicie - przejcie od fazy ciekej do fazy staej P parowanie, wrzenie - przejcie od fazy ciekej do gazowej Sk - skraplanie - przejcie od fazy gazowej do ciekej S - sublimacja - przejcie od fazy krystalicznej do gazowej R - resublimacja - przejcie od fazy gazowej do krystalicznej
4

Siy dziaajce w pynach

Siy spjnoci lub kohezji (przycigania czsteczek tej samej substancji). Siy przylegania lub adhezji (przycigania czsteczek rnych substancji). O stanie skupienia danej substancji decyduje bilans oddziaywania energii kinetycznej drobin oraz si kohezji [4,6]. Napicie powierzchniowe

< 90

> 90

Woda

Rt
5

Siy masowe
Siy masowe dziaaj na kady element pynu znajdujcego si w polu tych si. Siy te s proporcjonalne do caej masy pynu. Mona do nich zaliczy: - siy grawitacji (ciar pynu), - siy bezwadnoci (dAlemberta), - siy odrodkowe (np. w naczyniu), - siy o naturze elektromagnetycznej.

Miar si masowych jest jednostkowa sia masowa F , przypadajca na

m= V.

R F lim m 0 m Fx i Fy j Fz k

z
k

i
x

Fz = -g

Siy powierzchniowe
Siy powierzchniowe dziaaj na powierzchni wydzielonej masy pynu i s
proporcjonalne do tej powierzchni. Do si powierzchniowych naley zaliczy:

si cinieniow, siy tarcia wewntrznego w pynie, siy tarcia pynu o ciany sztywne, siy parcia hydrostatycznego (np. napr cieczy na cian zbiornika) sia spowodowana napiciem powierzchniowym.

\Miar si powierzchniowych jest jednostkowa sia powierzchniowa

bdc, granic stosunku siy powierzchniowej do elementu powierzchni, na ktr dziaa

P lim A 0 A
x

P
Ps

Pn
y

Tensor napre
Skadowa jednostkowej siy powierzchniowej na kierunku normalnym do elementu powierzchni A jest nazywana napreniem normalnym. Skadowa wektora na kierunku stycznym jest nazywana napreniem stycznym. Stan napre w pynie lepkim mona zapisa w postaci tensora napre

p xx pij p xy p xz

p yx p yy p yz

p zx p zy p zz
albo
ij

xx xy xz

yx yy yz

zx zy zz

Dla pynw poruszajcych si, cinieniem p okrela si rednie arytmetyczn z napre normalnych dziaajcych w danym punkcie przestrzeni

pxx

p yy 3

pzz

xx

yy

zz
8

Cinienie jest sumarycznym efektem zderze moleku z powierzchni ciany lub ciaa zanurzonego. Cinienie jest stosunkiem normalnej skadowej siy dziaajcej na element do powierzchni tego elementu. Cinienie jest skalarem

Fn A

Podstawow jednostk cinienia jest Pascal [ N/m2 ]

1 MPa 1 bar

106 Pa 1 105 Pa = 0,1 MPa

1 atmosfera fizyczna (1atm)

1 atmosfera techniczna (1at)

1,01325 105 Pa
0,981 105 Pa

1 kG/m2 ~ 1 mm H2O
1 tor [Tr] = 1 mm Hg

9,81 Pa
133 Pa

Blaise Pascal (1623-1662) Francuski filozof, matematyk i fizyk.

Cinienie bezwzgldne (absolutne) - wzgldem prni doskonaej. Cinienie atmosferyczne (pa = 1013,25 hPa) Nadcinienie (p - pa > 0 ) Podcinienie (p - pa < 0 )
Evangelista Torricelli (1608 1647). Woski fizyk i matematyk odkry w 1643 roku zasady dziaania barometru

Barometr

Temperatura
Temperatura jest wielkoci okrelajc redni energi kinetyczn atomw lub moleku pynu. Skala Celsjusza [1oC]. Skal Kelwina [1K].
Celsjusz Anders (1701-1744), szwedzki astronom, geodeta i fizyk. W 1742 r. zaproponowa 100stopniow skal termometryczn, oraz zbudowa swj pierwszy termometr rtciowy.

TK

TC

273,15

Lord Kelvin, waciwie William Thomson ( 1824 1907 ) ur. w Belfacie, fizyk, matematyk angielski oraz przyrodnik. Sformuowa drug zasad termodynamiki, badacz elektrycznoci i magnetyzmu.

Skala Fahrenheita, [1F], Skala Rankinea, [1R],

Fahrenheit Gabriel Daniel (1686-1736), osiady w Niderlandach mieszczanin gdaski, czonek Royal Society, pionier bada termodynamicznych (Fahrenheita skala). Konstruowa termometry (alkoholowy i rtciowy), odkry zjawisko przechodzenia cieczy i zaleno temperatury wrzenia od cinienia.

TF

9 TC 5

32

TR

9 TK 5

Rankine William John Macquorn (1820-1872), szkocki fizyk i mechanik. Autor prac z dziedziny termodynamiki (opisa cykl termodynamiczny silnika parowego znany dzi jako cykl Rankine'a, wprowadzi bezwzgldn skal temperatur) oraz budownictwa.

Pyn jako orodek cigy (continuum)

Najmniejsza objto pynu, dla ktrej cechy zawartego w niej ciaa nie zmieniaj si nazywana jest elementem pynu.
1 mm3 powietrza zawiera 2,7 1016 moleku, 1 mm3 wody - 3 1019 moleku Gaz mona traktowa jako orodek cigy, jeeli liczba Knudsena Kn < 0,01 (z wyjtkiem zagadnie dotyczcych silnie rozrzedzonych gazw).

Kn

lu L

lu rednia droga swobodna moleku, L dugo charakterystyczna przedmiotu opywanego.

Liczba ta nazwana jest na cze duskiego fizyka Martina Knudsena (1871 1949).

Gsto pynu i ciar waciwy

Gsto pynu

m V

(o masie rwnomiernie rozoonej)

Gsto lokaln

dm dV

dm
[ kg/m3]

Ciar waciwy

[N/m3]:

dV
Gsto wody? Gsto powietrza?

ciliwo pynu - zdolno do zmiany objtoci w danej temperaturze przy zmianie cinienia. dV T = const, p dp V p - wspczynnik ciliwoci . Rozszerzalno cieplna - zdolno pynu do zmiany swej objtoci przy danym cinieniu pod wpywem zmian temperatury. p = const,

dV V

dT

- wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej przyjmuje z reguy dodatnie wartoci. Dla wody, od 0 do 4C, warto jest ujemna [4,6].
t

Pyn, ktrego gsto jest staa lub zalena tylko od cinienia, czyli = f(p) nazywa si barotropowym. Przeciwiestwem tego pynu jest pyn baroklinowy, jego gsto bowiem zaley nie tylko od cinienia, lecz take od innych czynnikw, np. od temperatury.
14

Zadanie
Cylinder rcznej prasy dla cechowania manometrw sprynowych wypeniony jest olejem , ktrego ciliwo 10 1 . Obliczy ile obrotw korby naley 6 , 25 10 Pa p wykona, aby podnie cinienie o 5 bar, jeeli pojemno cylindra V = 0,628 l, rednica trzpienia d = 20 mm, skok gwintu s = 2 mm.

Rwnanie stanu gazu

Dla gazw doskonaych rwnanie stanu gazu ma posta:

pV = nRT,
lub

pM = RT pV = mR' T

p = R' T,

gdzie: n liczba moli, M masa molowa gazu [kg/kmol], R uniwersalna staa gazowa, R=8,3143 kJ/(kmol K), R' indywidualna staa gazowa [J/(kg.K)].

Benot Paul mile Clapeyron (1799 - 1864), fizyk i matematyk francuski. By jednym z twrcw podstaw wspczesnej termodynamiki

Zadania W zbiorniku o objtoci V = 36 m3 znajduje si powietrze o temperaturze T = 23oC pod cinieniem P = 25 bar. Okreli mas powietrza, jeeli jego indywidualna staa gazowa R = 287 J/(kgK)?

Jak si zmieni masa i cinienie gazu o temperaturze T =12oC w zbiorniku o objtoci V = 40 m3, jeeli temperatura gazu wzronie do 60oC?

W przypadku cieczy brak jest odpowiednich rwna stanu, ktre mona wykorzysta do praktycznych oblicze. Do empirycznego opisu tej fazy wykorzystuje si trzy podstawowe wspczynniki: - wspczynnik ciliwoci cieczy p, - wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej (termicznej) - wspczynnik prnoci termicznej ..

t,

d
p

dp

(dla T

const)

d
t

dT

(dla p const)

dp p

dT

(dla V

const)
p

p
18

Zadanie
Zbiornik po napenieniu woda zosta zamknity hermetycznie. Zaniedbujc rozszerzalno spryst i ciepln cian zbiornika, obliczy przyrost cinienia , spowodowany podgrzaniem wody o 40C, jeeli wspczynnik rozszerzalnoci termicznej wody t 1,8 10 4 K 1 , a redni wspczynnik 10 1 4,19 10 Pa ciliwoci p

Kawitacja

Lepkoci nazywa si zdolno pynu do przenoszenia napre stycznych przy wzajemnym przemieszczaniu jego elementw z rnymi prdkociami.

Prawo (wzr) Newtona

du x dn

- dynamiczny wspczynnik lepkoci, [Pas]

T To

- kinematyczny wspczynnik lepkoci, [m2/s]

Isaac Newton (1642 1727), angielski fizyk, matematyk, astronom, filozof, historyk, badacz Biblii i alchemik. (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica).

Wspczynniki lepkoci wyznacza si dowiadczalnie za pomoc lepkociomierzy (wiskozymetrw): - wypywowe (lepkociomierz Englera), - rotacyjne (lepkociomierz Couettea, Hatscheka), - kulkowe (lepkociomierz Hopplera), - kapilarne (przepyw Poiseuillea).

Dla pseudoplastycznych, tiksotropowych

(krew, polimery, , farby emulsyjne, puczki wiertnicze, )

gr

Dla plastycznolepkie (ciaa Binghamowskie)

(roztwory gliny, cementu, lakierw, past, )

Przewodno cieplna pynw jest zwizana z transportem energii cieplej wywoanym nierwnomiernym rozkadem temperatury. Parametrem opisujcym t waciwo pynu jest wspczynnik przewodnictwa cieplnego [W/(m K)] Zgodnie z prawem Fouriera szybko przewodzenia ciepa w pynie jest wprost proporcjonalna do gradientu temperatury

qc

dT dl

gdzie qc - gsto strumienia ciepa, T - temperatura, l odlego [4,6].

Jean Baptiste Joseph Fourier (1768 - 1830), francuski matematyk

Dyfuzja molekularna w pynach jest to proces molekularnego wyrwnywania ste [4,6]. Zgodnie z pierwszym prawem Ficka szybko procesu dyfuzji jest proporcjonalna do gradientu stenia

Ia

dca D dl

gdzie Ia - natenie strumienia dyfuzji (szybko dyfuzji) skadnika A, ca - masowe stenie skadnika A, l - odlego, D - wspczynnik proporcjonalnoci nazywany wspczynnikiem dyfuzji molekularnej [m2/s].

Fick Adolf Eugen (1829 1901) niemiecki matematyk, fizyk medyczny.

Uproszczone modele cieczy i gazw

Uproszczenia polegaj na pomijaniu niektrych wasnoci fizycznych pynw rzeczywistych. W rozwaaniach stosuje si nastpujce modele pynw: - pyn nielepki, w ktrym pomija si siy styczne: = 0; - pyn nieciliwy: = const; - ciecz doskonaa, pomija si: lepko ( = 0), ciliwo ( = const), rozszerzalno ciepln ( t = 0) oraz napicie powierzchniowe ( = 0 ); - gaz doskonay, pomija si: objto moleku, siy spjnoci oraz lepko, gaz ten cile spenia rwnanie stanu gazu Clapeyrona;

26

Podstawowe rwnanie ruchu pynu

Wedug zasady zachowania pdu (iloci ruchu), pochodna pdu pynu zawartego wewntrz obszaru V wzgldem czasu jest rwna sumie si zewntrznych dziaajcych na ten obszar

d dt

dV
=

FdV

PdA

V siy bezwadnoci

V siy masowe

A + siy powierzchniowe

siy bezwadnoci

d dt

F
siy masowe

gradp
siy powierzchniowe

27

Hydrostatyka
Statyka pynw jest dziaem mechaniki pynw, zajmujcym si pynami w stanie spoczynku.

grad
Fy p y

Rozpisujc rwnanie dla osi x, y, z ukadu wsprzdnych, otrzymuje si

Fx
gdzie: Fx, Fy ,

p x

Fz

p z

Fz - skadowe jednostkowej siy masowej. dz i dodajc stronami,

Mnoc te rwnania odpowiednio przez dx, dy, otrzymuje si podstawowe rwnanie statyki pynw

( Fx dx Fy dy Fz dz)

dp
28

Rwnowaga bezwzgldna pynu

Rwnowaga bezwzgldna cieczy ( = const), znajdujcej si pod dziaaniem si grawitacyjnych, Fx = 0, Fy = 0, Fz = g,

dp
dla z = 0, p = po

g dz
p
po

gz
pa

po

ph

po

1,013 105 Pa

ph - cinienie hydrostatyczne Piezometr jest to rurka u gry otwarta, a u dou poczona z obszarem mierzonego cinienia, przy wykorzystaniu tej samej cieczy jako cieczy manometrycznej
29

Piezomerty

p1

gz1

pb

gz2

30

Manometry U-rurkowe

p1

p2

g( z 2

z1 )

gH

z l sin

31

Cig kominowy

p
p g(

p2
pow

p1
spal

)H

Okreli wysoko komina, ktry wywouje cig naturalny o wartoci P = 120 Pa, jeli gsto powietrza pow = 1,25 kg/m3 a gsto spalin spal = 0,65 kg/m3 .
32

Rwnowaga wzgldna
z

a x g
z z0 r2 2 2g
33

Zadania Otwarte naczynie napenione wod do wysokoci h = 60 cm porusza si w kierunku poziomym ze staym przypieszeniem a = 2 m/s. Jaka musi by wysoko naczynia aby woda nie wylaa si, jeeli dugo naczynia L = 2m. Naczynie o rednicy D = 50 cm napenione do wysokoci h = 80 cm ciecz o gstoci = 0,85 kg/l obraca si dookoa osi pionowej ze sta prdkoci ktow . Jaka moe by warto maksymalna prdkoci obrotowej n, przy ktrej ciecz zawarta w naczyniu nie przeleje si, jeeli wysoko naczynia H = 1 m.

Troposfera:

dT dz

const
CR g

z2

z1

T1 1 C

p2 p1
dT dz

gdzie C

Izosfera:

T = const

z2

z1

p1 p1 ln p2 1g
35

36

Kinematyka pynw
Zadaniem kinematyki pynw jest opis i analiza ruchu pynw bez wnikania w przyczyny powodujce ruch, czyli bez wnikania w istot dziaania si.

Pola fizyczne
Pole jednorodne i niejednorodne. Pole ustalone (stacjonarne), H = f (x, y, z),

H t

0
H t 0

Pole nieustalone (niestacjonarne), H = f (x, y, z, t), Pole trjwymiarowe (przestrzenne)

Przepywy dwuwymiarowe. Przepyw paski i osiowosymetryczny.

Przepyw jednowymiarowy
37

Metoda Lagrange'a
Metoda Lagrange'a, nazywana te metod analizy wdrownej.

f ( a,b,c,t )

a, b, c, t, - zmienne Lagrange'a,

x x(a, b, c, t ) y y(a, b, c, t ) z z( a,b,c,t )

Skadowe prdkoci poszczeglnych elementw

Skadowe przyspieszenia

dx dt
2

dy dt
2

dz dt

Joseph Louis Lagrange (1736 1813), matematyk i astronom woskiego pochodzenia, pracujcy we Francji i w Berlinie.

ax

d x 2 dt

ay

d y az 2 dt

d z 2 dt

Metoda Eulera
Metoda Eulera, nazywana te metod analizy lokalnej,

( x , y , z ,t )

T ( x , y , z ,t ) ( x , y , z ,t )
Leonhard Euler (1707-1783), szwajcarski matematyk i fizyk. Wiksz cz ycia spdzi w Rosji i Prusach.

x, y, z, t - zmienne Eulera
Przyspieszenie elementu pynu w zmiennych Eulera

d dt

pochodn substancjaln (materialn lub indywidualn)

pochodn lokaln pochodn konwekcyjn

Zadanie Dane jest pole prdkoci w przepywie:

x

2 x 3t ,

2t 2 y,

xz

Obliczy prdko i przyspieszenie w punkcie M (1,1,0) w chwili czasu t = 2.

Tor (trajektoria) elementu pynu

Torem nazywa si drog, ktr opisuje dany element pynu.

dx dy dz

x y z

dt dt
lub

dx
x

dy
y

dz
z

dt

dt

Linia i powierzchnia prdu

Lini prdu nazywa si lini pola wektorowego prdkoci, ktra w danej chwili w kadym swym punkcie jest styczna do wektora prdkoci odpowiadajcego temu punktowi

dx

dy

dz

x y z Linie prdu przecinajce dowoln lini L nie bdc lini prdu tworz powierzchni prdu. Jeli linia L jest zamknita, to powierzchnia prdu jest nazywana rurk prdu.

42

Rwnanie cigoci przepywu

Zasada zachowania masy

m
V

dV
dV
A

const
n

Cakow posta rwnania cigoci

V

dA

Rniczkowe rwnanie cigoci

d dt

div

0
(

albo

t
const )
x y z

div(

Dla pynu nieciliwego

div

0
43

Natenie przepywu i prdko rednia

Przekrj 1

Przekrj 2

D2 4

r1

A1

r 2

A2

A
1Q1

2Q2

3Q3

Przepyw opisany jest funkcjami:

x

x2

3t 2 ,

5t 3 y 2 ,

t2

4z

Zbada czy jest to przepyw ciliwy

Prdko deformacji i prdko ktowa elementu pynu

Chwilowy ruch elementu pynu mona traktowa jako skrt chwilowy, na ktry skada si: - ruch postpowy (translacja) w kierunku osi centralnej, - obrt wok osi, - deformacje, czyli odksztacenia postaciowe i objtociowe.
x x x

x Tij
y

y
y

z
y

x
z

y
z

z
z

z
46

Tensor prdkoci wzgldnej

47

Symetryczny tensor prdkoci deformacji

ij

xx yx zx

xy yy zy

xz yz zz

Skadowe prdkoci odksztacenia objtociowego i postaciowego

xx

, ...

xy

1 2

, ...

yx

xy
48

Antysymetryczny tensor prdkoci ktowej

0
ij z y

y x

0
x

Skadowe prdkoci ktowej obrotu elementu pynu

1 2

z
1 2
y

1 2
x

y
49

Przepywy wirowe i potencjalne

Wirowym nazywamy przepyw, ktrego pole prdkoci jest wszdzie lub prawie wszdzie wirowe

rot

Linia wirowa w danej chwili w kadym swym punkcie jest styczna do prdkoci ktowej .

dx
x

dy
y

dz
z

Rwnania rniczkowe linii wirowych Strumieniem wirowoci Cyrkulacj wzdu uku AB

s

2
S

ds

AB AB

dx

dy

dz

Przepyw potencjalny (bezwirowy)

rot

0
50

Funkcj (x,y,z) nazywamy potencjaem prdkoci, jeeli

grad

Przepyw opisany jest funkcjami:

x

3x

y2,

z2

x,

y2

Zbada czy jest to przepyw potencjalny

Dane jest pole prdkoci w przepywie:

x

2 x 3t ,

2t

y,

2 yt

Obliczy skadowe prdkoci ktowej w punkcie M (1,0,1) w chwili czasu t = 2 .