Dr in.

Jacek Blicharski
Wydzia Wiertnictwa, Nafty i Gazu
Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie

EKSPLOATACJA I INYNIERIA Z GAZU

1. Wasnoci PVT gazu ziemnego

Gaz ziemny krzywa rwnowagi fazowej ukadu wglowodorowego
Gaz ziemny jest to mieszanina gazowa wydobywana ze zoa, skadajca si z
wglowodorw nasyconych o wzorze oglnym C
n
H
2n+2
, jak te innych domieszek gazowych
t.j.: CO
2
, H
2
S, N
2
, H
2
O (w postaci pary). Gwnym skadnikiem gazu ziemnego jest metan.
Wglowodory w zou mog wystpowa w rnych stanach skupienia w zalenoci od
skadu i warunkw cinienia i temperatury jako ciecz, gaz lub mieszanina dwufazowa cieczy i
gazu. Na rysunku 1.1 przedstawiono wykres rwnowagi fazowej w ukadzie p - T.

Rys. 1.1. Diagram fazowy ropy i gazu.
1
Kady ukad wglowodorowy wieloskadnikowy posiada charakterystyczn dla siebie krzyw
rwnowagi fazowej bdc faktycznie zoeniem dwch krzywych I i II schodzcych si w
jednym punkcie krytycznym. Punkt krytyczny a waciwie obszar krytyczny to obszar w
ktrym zanika rnica midzy faza ciek a gazow (zanik menisku). Krzywa I zwana krzyw
punktu pcherzykw oddziela obszar cieczy (nad krzyw) od obszaru dwufazowego (pod
krzyw). Krzywa II zwana krzyw punktu rosy oddziela obszar gazu od (nad krzyw) od
obszaru dwufazowego (pod krzyw) Obszar cieczy od obszaru gazu oddzielony jest izoterm
krytyczn. Analizujc obszar gazu nad krzyw rwnowagi mona wyrni dwa
charakterystyczne podobszary:
1 - zawarty nad krzyw midzy izoterm krytyczn a izoterm cricodentermu,
2 na prawo od izotermy cricodentermu.
Pierwszy z tych podobszarw charakteryzuje si tym, e ukad wglowodorw moe
pocztkowo znajdowa si w fazie gazowej ale przy spadku cinienia wchodzi w ukad
dwufazowy cz gazu wykrapla si w postaci kondensatu jest to obszar z gazowo-
kondensatowych. W obszarze na prawo od izotermy cricodentermu ukad wglowodorowy
przez cay czas eksploatacji zoa znajduje si w fazie gazowej jest to obszar z czysto-
gazowych.
Rwnanie stanu gazu
Zachowanie si mieszanin gazw moe by opisane rwnaniem stanu gazu rzeczywistego
(rwnanie Clapeyrona) w postaci:
T MR n z V p = (1.1)
gdzie:
p cinienie,
V objto,
z - stosunek ciliwoci gazu jest miar odstpstwa zachowania si gazu
rzeczywistego od gazu doskonaego,
n liczba moli gazu,
MR uniwersalna staa gazowa (MR = 8314 J/kmol K),
T temperatura.
Korzystajc z zalenoci:

M
m
n = (1.2)
gdzie:
m masa gazu,
2
M masa molekularna gazu
rwnanie stanu gazu rzeczywistego mona wtedy zapisa:
T R m z V p = (1.3)
gdzie: R indywidualna staa gazowa (R = MR/M)
Korzystajc z rwnania definicyjnego gstoci V / m = rwnanie stanu mona zapisa jako:

T R z
p

= (1.4)
Stosunek ciliwoci z
Wystpujcy w rwnaniu stosunek ciliwoci z mona wyznaczy z wykresu Standinga
Katza (rys. 1.2) w oparciu o wyznaczone wczeniej parametry zredukowane cinienia i
temperatury wg nastpujcych zalenoci:

pc
pr
p
p
p =

pc
pr
T
T
T =
(1.5)
gdzie:
p
pc
cinienie pseudokrytyczne mieszaniny gazw,
T
pc
temperatura pseudokrytyczna mieszaniny gazw.
Parametry psuedokrytyczne mieszanin gazw okrelane s dla znanego skadu gazu wg
zalenoci:

=
i
ci i pc
p y p

=
i
ci i pc
T y T (1.6)
gdzie:
y udzia skadnika gazu w mieszaninie gazw,
p
ci
, T
ci
parametry krytyczne cinienia i temperatury poszczeglnych
skadnikw mieszaniny gazw.
3

Rys. 1.2. Wykres Standinga- Katza dla wyznaczani stosunku ciliwoci z.

Wspczynnik objtociowy gazu Bg
Wspczynnik objtociowy gazu wyraa stosunek objtoci tej samej iloci gazu w danych
warunkach p, T do objtoci w warunkach normalnych:

n
T , p
g
V
V
B = (1.7)
4
na podstawie rwnania stanu gazu rzeczywistego mona zatem napisa:

n n n
g
p / T MR n z
p / T MR n z
B


= (1.8)
dla tej samej iloci gazu nMR si upraszcza oraz przyjmujc z
n
1otrzymuje si:

n
n
g
T p
T z p
B

= (1.9)
Klasyfikacja pynw zoowych
Pyny zoowe ze wzgldu na ich ciliwo mona podzieli na:
nieciliwe,
sabociliwe (ciecze)
ciliwe (gazy)
Pyny ciliwe dziel si na pyny sabociliwe (ciecze) i silnie ciliwe (gazy).
ciliwo pynw charakteryzowana jest wspczynnikiem ciliwoci izotermicznej c,
wyraona zalenoci:

p
V
V
1
c

=
(1.10)
Wspczynnik ten mona zapisa za pomoc gstoci pynu jako:

p
1
c

=
(1.11)
Pyn nieciliwy definiowany jest jako pyn nie zmieniajcy swej objtoci lub gstoci z
cinieniem lub . W rzeczywistoci pyny takie nie wystpuj jednake
mog by uywane w celu uproszczenia rozwiza rwna rniczkowych przepywu.
0 p / V = 0 p / =

Pyn sabociliwy, to pyn charakteryzujcy si ma zmian objtoci czy te gstoci z
cinieniem.
W przypadku gazw (pyn ciliwy) istnieje silna zaleno wspczynnika ciliwoci c od
cinienia. Wspczynnik ciliwoci gazu c
g
opisywany jest zalenoci:
Z rwnania stanu dla gazw rzeczywistych mona napisa:

p
T MR n z
V

= (1.12)
Rniczkujc powysze rwnanie wzgldem cinienia p przy staej temperaturze T
uzyskuje si:
5

2
T
p
z
p
z
p
1
T MR n
p
V
(1.13)
Wstawiajc do rwnania definicyjnego na wspczynnik ciliwoci gazu c
g
uzyskuje si
zaleno:

T
g
p
z
z
1
p
1
c

= (1.14)
Dla gazu doskonaego, z = 1 oraz ( ) 0 p / z
T
= , zatem:

p
1
c
g
= (1.15)
2. Charakterystyka podstawowych parametrw zoowych
Zoe wglowodorw traktowane jest jako warstwa skalna charakteryzujca si
wieloma parametrami, z ktrych gwne znaczenie dla opisu przepywu i potrzeb eksploatacji
pynu zoowego maj:
1. Przepuszczalno
2. Porowato
3. Miszo zoa
4. Nasycenie wod
Przepuszczalno jest to zdolno skay do przepuszczania przez siebie pynw pod wpywem
rnicy cinie. Wyrniamy trzy rodzaje przepuszczalnoci:
a) absolutn (k) przepuszczalno dla danej fazy przy nasyceniu orodka porowatego t
faz. Warunkiem jest to aby pyn by pynem jednorodnym oraz skaa bya jednorodna k jest
funkcj rodzaju skay
b) efektywn (fazow k
f
) jest to przepuszczalno dla danej fazy, jeeli skaa jest nasycona
co najmniej dwoma fazami. k
f
jest funkcj rodzaju skay oraz nasycenia skay dan faz (S
f
)
c) wzgldn k
r
definiowana zalenoci (
f
f
r
S f
k
k
k = = ) (rys. 2.1)
Przepuszczalno fazowa wzrasta ze wzrostem nasycenia orodka dan faz. W przypadku
gdy nasycenie wod S
w
jest rwne nasyceniu wod zwizan S
wc
wwczas nie ma przepywu
wody, zatem przepuszczalno fazowa dla wody jest wwczas rwna zeru. Podobnie, gdy
nasycenie rop jest rwne nasyceniu residualnemu S
or
(szcztkowemu) wwczas nie ma
przepywu ropy i przepuszczalno efektywna dla ropy jest rwna zeru.
Jednostk wspczynnika przepuszczalnoci uywan szeroko w praktyce przemysowej jest
1 Darcy (10
-12

m
2
).
6

Rys. 2.1. Przepuszczalnoci wzgldne w ukadzie ropa-woda w funkcji nasycenia wod.

Porowato skay jest to obecno wolnych przestrzeni w skale (porw). Porowato skay
charakteryzowana jest wspczynnikiem porowatoci . Wspczynnik porowatoci jest to
stosunek objtoci porw V
p
do objtoci caej skay V
b
.

b
p
V
V
=
(2.1)
Tak zdefiniowana porowato jest porowatoci cakowit. Porowato cakowit naley
odrni od porowatoci efektywnej definiowanej jako stosunek objtoci porw czcych
si ze sob, ktrymi moe przepywa pyn do cakowitej objtoci skay. W inynierii
zoowej uywajc pojcia porowatoci rozumie si porowato efektywn orodka.
Porowato okrelana jest metodami geofizycznymi lub w oparciu o badania laboratoryjne na
rdzeniach wiertniczych. Warto porowatoci urednia si dla caego zoa lub te zoe
mona podzieli na bloki o wyranie rnicych si porowatociach.

Miszo zoa jest to odlego pomidzy stropem a spgiem zoa mierzona prostopadle do
upadu warstw. Do oblicze przyjmuje si tzw. miszo efektywn tj. sum miszoci
wkadek przepuszczalnych w warstwie zoowej. W przypadku z z wod podcielajc
miszo redni dla caego zoa mona wyznaczy na podstawie mapy strukturalnej z
7
naniesionym aktualnym pooeniem konturu woda-gaz jako tzw. redni miszo waon
wzgldem powierzchni wg zalenoci:

=
i
i
i
i i
sr
A
h A
h
(2.2)
gdzie:
A
i
powierzchnie pomidzy poszczeglnymi poziomicami,
h
i
rednie miszoci w poszczeglnych interwaach.

Nasycenie wod. Strefa zajta przez gaz w rnym stopniu jest nasycona pewn iloci wody.
Cz tej wody jest wod zwizan siami adhezji na powierzchni skay, pozostaa cz jest
wod ruchom biorc udzia w przepywie. Ze wzrostem nasycenia orodka porowatego
wod wzrasta przepuszczalno wzgldna dla wody. Nasycenie wod okrelane jest metodami
geofizyki w odwiercie niezarurowanym. Problemem jest ledzenie zmian nasycenia wod po
zarurowaniu odwiertu.

3. Okrelenie zasobw gazu ziemnego w zou
W inynierii zoowej istnieje kilka metod obliczania zasobw zoa gazu ziemnego z
ktrych dwie gwne to:
metoda objtociowa,
metoda bilansu masowego,
Wybr odpowiedniej metody uzaleniony jest znajomoci parametrw wchodzcych do
wzorw obliczeniowych. Metod objtociow stosuje si zazwyczaj po rozpoznaniu budowy
geologicznej zoa i okreleniu podstawowych parametrw zoowych takich: powierzchnia
zoa, miszo, porowato, nasycenie wod jak rwnie skad pynw zoowych i
parametrw PVT cinienia i temperatury.
Pozostae dwie metody znajduj zastosowanie po pewnym okresie eksploatacji zoa w
oparciu o dane z przebiegu eksploatacji.

Metoda objtociowa metoda ta polega na wyznaczeniu objtoci porowej dostpnej dla
wglowodorw w zou. Zasoby gazu wyznacza si wwczas na podstawie okrelonej
objtoci porowej dostpnej dla wglowodorw, skadu gazu oraz warunkw cinienia i
temperatury w zou.
Obliczenie objtoci przestrzeni porowej dostpnej dla wglowodorw (V
pHC
).
8
( )
w pHC
S 1 h A V = (3.1)
A powierzchnia zoa,
h miszo,
wspczynnik porowatoci,
S
w
wspczynnik nasycenia wod.

Powierzchni zoa wyznacza si w oparciu o map strukturaln stropu zoa z
uwzgldnieniem upadu warstwy i granic zoa. Granicami zoa mog by: kontur woda
gaz, uskok, wyklinowanie litologiczne.
Mapa strukturalna jest odwzorowaniem powierzchni zoa wraz z jego granic na poziom
paszczyzn. Na tej mapie naniesione s linie o staej wysokoci (poziomice) wyznaczone
wzgldem poziomu morza, jak rwnie naniesiony jest kontur gaz-woda.
Na rys. 3.1. pokazano map strukturaln zoa gazu z wod podcielajc.


Rys. 3.1 Mapa strukturalna stropu przykadowego zoa.

Wyznaczenie zasobw gazu w zou metod objtociow
Na podstawie rwnania stanu gazu rzeczywistego mona zapisa:
9
(3.2)

=
=
n n n
pHC
T R z m G p
T R z m pV
std
T z
T z
V p
G p
n n
pHC
n

, zatem 1 z
n


T z p
T p
V G
n
n
pHC

= (3.3)
Podstawiajc zaleno (3.1) do rwnania (3.3) uzyskuje si rwnanie pozwalajce
wyznaczy zasoby gazu w zou metod objtociow.
( )
T z p
T p
S 1 h A G
n
n
w . r . r

= (3.4)
Parametrem zasadniczo wpywajcym na wielko zasobw gazu w zou jest cinienie
zoowe. Brak jest bezporedniej metody pomiaru cinienia zoowego. W praktyce jako
miar cinienia zoowego przyjmuje si cieninie denne statyczne w odwiercie (zmierzone
po pewnym okresie stabilizacji). Jeeli wartoci cinie dennych s zblione do siebie
wwczas moemy zastosowa redni arytmetyczn. W przypadku wikszych rnic
cinienie rednie wyznacza si liczc redni waon, wzgldem powierzchni lub redni
waon wzgldem objtoci w strefach oddziaywania poszczeglnych odwiertw (rys. 3.2),
wg nastpujcych zalenoci:
rednia waona wzgldem powierzchni:

=
i
i
i
i i
A
A
A p
p (3.5)
rednia waona wzgldem objtoci:

=
i
i
i
i i
V
V
V p
p (3.6)
10

Rys. 3.2. Metoda wyznaczania redniego cinienia zoowego po objtoci.
Drugim parametrem termodynamicznym wpywajcym na zasoby gazu w zou jest
temperatura. Jej warto wyznacza si z pomiarw na dnie odwiertu lub te okrela w oparciu
o stopie geotermiczny. Na og przyjmuje si, e temperatura jest jednakowa w caym zou
a sam proces eksploatacji przebiega izotermicznie.

Metoda bilansu masowego
Metoda bilansu masy jest jednym z podstawowych narzdzi inynierii zoowej
pozwalajcym analizowa i prognozowa charakter przebiegu eksploatacji z ropy i gazu.
Technika ta pozwala na oszacowanie m.in.: zasobw pocztkowych gazu w zou, cinienia
pocztkowego, zasobw gazu w zou w dowolnym okresie jego eksploatacji, aktualnego
redniego cinienia zoowego. Istot metody jest zastosowanie zasady zachowania masy w
odniesieniu do zoa traktowanego jako zbiornik o jednorodnym cinieniu i temperaturze.
Zasada bilansu masowego w inynierii zoowej nosi nazw modelu zerowymiarowego.
Metoda ta opiera si na zaoeniu: ilo gazu pierwotnie znajdujcego si w zou G jest sum
iloci gazu wydobytego ze zoa G
p
oraz iloci gazu pozostaego w zou G
z
. Jest to
podstawowa zasada bilansu masowego.

p z
G G G + = (3.7)
Mimo oczywistoci tego rwnania w praktyce wystpuj problemy ze spenieniem tej
zalenoci. Wynikaj one z faktu, e w rwnaniu tym dokadnie znana jest jedynie ilo
11
wydobytego gazu. Nie s znane dokadnie ani pierwotne zasoby ani ilo gazu pozostaego w
zou. Dodatkowym problemem jest moliwa zmiana objtoci przestrzeni porowej, bd
wskutek dopywu wody, bd wskutek zaciskania si por ska.
Rwnanie bilansu zoowego dla zoa z uwzgldnieniem dopywu wody, wydobycia wody
wraz z gazem, ciliwoci wody w strefie gazu oraz ciliwoci matrycy skalnej przyjmuje
posta:
( ) ( ) (
e p w g p f w w
w
gi
gi g
W W B B G p C C S
S 1
B G
B B G + = +

+ ) (3.8)
lub

( )
( ) p C S C
S 1
B
B B
B W W B G
G
f w w
w
gi
gi g
w e p g p
+

+
+
= (3.9)
gdzie:
B
g
wspczynnik objtociowy gazu odniesiony do cinienia biecego,
B
gi
wspczynnik objtociowy gazu odniesiony do cinienia pocztkowego,
C
w
wspczynnik ciliwoci wody,
C
f
wspczynnik ciliwoci przestrzeni porowej skay,
p spadek cinienia wywoany wydobyciem gazu w iloci G
p
,
W
p
ilo wydobytej wody wraz z gazem,
W
e
ilo wody dopywajcej z zewntrz do strefy gazowej.
Lew stron rwnania (3.8) stanowi czony zmian objtoci pynw zoowych i zoa.
Czony prawej strona rwnania (3.8) wyraaj objtoci wydobytego gazu i wody oraz
dopywu wody do zoa spoza konturu.
Rwnanie (3.9) moe by wykorzystywane do oblicze zasobw gazu jednake w przypadku
z z aktywn wod zoow (podcielajc czy te okalajc) problemem jest okrelenie
iloci wody dopywajcej do zoa W
e
, w wyniku powstaej rnicy cinie, midzy
cinieniem zoowym a cinieniem w strefie wodononej (aquiferze). Dopywajca do zoa
woda powoduje podtrzymanie cinienia zoowego. Intensywno dopywu wody zaley od
wzajemnej wielkoci zoa gazu i strefy wodononej (aquifera) oraz tempa odbioru gazu.
Zazwyczaj ciliwo skay i wody zwizanej w porwnaniu ze ciliwoci gazu jest
niewielka i w rezultacie zaniedbywana, wwczas rwnanie (3.9) po przeksztaceniach
przyjmuje posta:

=
gi
w p e
g
gi p
B G
B ) W W (
1
B
B
1
G
G
(3.10)
12
Wykorzystujc zalenoci na wspczynniki objtociowe gazu przy cinieniu pocztkowym
oraz aktualnym cinieniu zoowym, odpowiednio:
n i
i n
gi
T p
T z p
B = ,
n
n
g
T p
T z p
B =
oraz zakadajc izotermiczny charakter procesu eksploatacji (T = const) rwnanie (3.10)
upraszcza si do postaci:

gi
w p e
p
i
i
B G
B ) W W (
1
G
G
1
z
p
z
p

= (3.11)
Czon (W
e
Wp)B
w
/(GB
gi
) oznacza cz przestrzeni porowej zajtej przez dopywajc do
zoa wod. W rezultacie, im wicej wody dopywa do zoa, tym mniejszy spadek cinienia
obserwuje si dla okrelonego strumienia odbieranego gazu. W przypadku braku dopywu
wody, gdy zoe jest typu wolumetrycznego, rwnanie (3.11) upraszcza si do postaci:

=
G
G
1
z
p
z
p p
i
i
(3.12)
Jest to liniowa zaleno p/z vs Gp, co przedstawia rys. 3.3.
W przypadku dopywu wody do zoa, wykres p/z vs Gp bdzie przebiega nieliniowo. Im
wiksza aktywno aquifera, tym wiksze odchylenie krzywej ku grze.

Rys. 3.3. Graficzna posta rwnania bilansu masowego dla z gazu ziemnego o charakterze
wolumetrycznym i wodnonaporowym.
13
Technika interpretacji p/z wydaje si by prost metod, ale gwne niebezpieczestwo
ley w interpretacji wykresu p/z vs Gp i rozstrzygniciu o jego liniowym lub nieliniowym
charakterze. Czsto dla z gazu z ruchom wod wykres p/z wydaje si by pozornie lini
prost, gdy w rzeczywistoci ni nie jest (dotyczy to szczeglnie z w pocztkowym
stadium eksploatacji, gdzie zaczyna si ujawnia oddziaywanie aquifera). Popenia si
wwczas podwjny bd: interpretuje si zoe jako wolumetryczne, wyniki ekstrapolacji daj
zawyone wartoci pocztkowych zasobw zoowych (rys. 3.4). W wielu przypadkach
mona unikn tego bdu powikszajc skal wykresu. Na podstawie wykresw p/z vs Gp
mona szacowa pocztkowe zasoby zoowe ekstrapolujc tylko pocztkow cz wykresu
jeszcze przed rozpoczciem ruchu wody zoowej, gdy dopyw wody zaczyna mie
zasadniczy wpyw na przebieg eksploatacji dopiero po pewnym okresie czasu. Zatem przez
pewien czas zoe zachowuje si tak jakby tego dopywu nie byo.

Rys. 3.4. Bdne szacowanie zasobw gazu dla zoa z aktywn wod zoow.

Metodyka Havlena-Odeh interpretacji bilansu masowego
Rwnanie bilansu masowego opisane zalenoci (3.8) uywajc adnotacji Havlena-Odeh
mona zapisa w nastpujcej formie:
( )
w e fw g
B W E E G F + + = (3.13)
gdzie:

w p g p
B W B G F + = cakowite wydobycie gazu i wody,
14
wspczynnik ekspansji gazu,
gi g g
B B E =
( p C C S
S 1
B
E
f w w
w
gi
fw
+

= ) wspczynnik ekspansji wody i skay.

W praktyce w wikszoci przypadkw ekspansja wody i skay jest duo mniejsza od ekspansji
gazu (E
fw
<< E
g
), zatem moe by pominita. Rwnanie (3.13) upraszcza si wtedy do
postaci:

w e g
B W E G F + = (3.14)
Dzielc obie strony rwnania przez wspczynnik ekspansji gazu uzyskuje si:

g
w e
g
E
B W
G
E
F
+ = (3.15)
Rwnanie (3.15) stanowi podstaw do okrelenia mechanizmu pracy zoa w oparciu o dane z
przebiegu eksploatacji tj. wydobycia pynw zoowych, cinie zoowych oraz wasnoci
PVT pynw zoowych. Naniesienie na wykres wartoci ilorazu F/E
g
w funkcji iloci
wydobytego gazu G
p
pozwala zaobserwowa zmiany tego ilorazu w trakcie eksploatacji
zoa, a tym samym okreli charakter jego pracy.
Na rys. 3.5. przedstawiono wykres diagnostyczny pozwalajcy okreli charakter pracy zoa
gazu oraz wyznaczy pocztkowe zasoby gazu w zou.
Rys. 3.5. Wykres diagnostyczny bilansu masowego dla oceny mechanizmu pracy zoa.
Sporzdzony wykres moe mie jeden z trzech przebiegw. Jeeli zoe jest typu
wolumetrycznego (W
e
= 0), wwczas wartoci ilorazu F/E
g
vs Gp ukadaj si wzdu linii
prostej rwnolegej do osi odcitych. Z kolei, gdy nastpuje dopyw wody do zoa, wtedy
wykres przyjmuje ksztat uku wypukego ku grze. Jego charakter zaley od wielkoci i
15
aktywnoci aquifera jak rwnie od wielkoci wydajnoci odbioru gazu ze zoa. Im
aktywniejszy aquifer, tym krzywa szybciej narasta ku grze.
Gwn zalet metody Havlena-Odeh jest to, e jest ona znacznie bardziej czua na
intensywno ruchu wody w zou w stosunku do innych metod i dziki temu jest
powszechnie stosowana do oceny warunkw energetycznych zoa.
4. Model matematyczny filtracji pynu w orodku porowatym

Model matematyczny filtracji pynu w orodku porowatym stanowi nastpujce rwnania:
1. Rwnanie cigoci.
2. Rwnanie filtracji.
3. Rwnanie stanu.

Rwnanie cigoci przepywu
Rwnanie cigoci zwane take rwnaniem zachowania masy mona zapisa jako:

t
) u (
z
) u (
y
) u (
x
z y x

(4.1)
rwnanie to mona zapisa w krtszej postaci:

t
) u ( div

=
r
(4.2)
Lewa strona tego rwnania to zmiany substancjonalne (tego co wpyno z tym co
wypyno), prawa to zmiany lokalne (wynikajcymi ze zmiany gstoci pynu).
Dla pynu nieciliwego 0
t
=

, zatem rwnanie cigoci ma posta:

( ) 0 u div =
r
(4.3)

Rwnanie filtracji
Podstawowym rwnaniem opisujcym przepyw pynu w orodku porowatym jest
rwnanie Darcy. Darcy na podstawie bada przepywu wody (lub) przez piasek wprowadzi
pojcie prdkoci filtracji, ktra wyraa stosunek wydatku q do pola przekroju cakowitego
skay A.
Prdko filtracji

A
q
u
. def
=
(4.4)

p grad
k
u

=
(4.5)
16
gdzie:
lepko pynu,
u prdko filtracji.
Z zalenoci tej wynika, e prdko filtracji jest proporcjonalna do gradientu
cinienia, a wspczynnikiem proporcjonalnoci jest iloraz przepuszczalnoci skay k i
lepkoci .
Rwnanie stanu podaje zalenoci wasnoci pynu od cinienia i temperatury.
Dla pynu sabociliwego wychodzc z definicji wspczynnika ciliwoci rwnanie stanu
przyjmuje posta:
(4.6)
) p p ( c
0
0
e

=
gdzie:
gsto pynu przy cinieniu odniesienia p,

0
gsto pynu przy cinieniu p
0
,
c wspczynnik ciliwoci pynu.
Funkcja ekspotencjalna moe by rozwinita w szereg w postaci:

! n
x
...
! 3
x
! 2
x
x 1 e
n 3 2
x
+ + + + + =
(4.7)
poniewa wykadnik funkcji ekspotencjalnej x reprezentujcy czon ( )
0
p p c jest bardzo
may zatem funkcja ta moe by aproksymowana zalenoci:
(4.8)
x 1 e
x
+ =
zatem rwnanie stanu pynu sabociliwego przyjmie ostatecznie posta:

( ) [ ]
0 0
p p c 1 + =
(4.9)
Rwnanie przepywu pynu w orodku porowatym
Na podstawie trzech rwna cigoci, filtracji i stanu, po ich przeksztaceniu
otrzymuje si rwnanie rniczkowe rzdu drugiego bdce matematycznym opisem
przepywu pynu sabociliwego w orodku porowatym. Rwnanie to ma posta:

t
p
k
c
r
p
r
1
r
p
r
p
r
r r
1
2
2

(4.10)
Rwnania przepywu pynu zapisane s w geometrii radialnej. W geometrii tej
zmienn jest promie r bdcy odlegoci od odwiertu oraz czas t. W geometrii radialnej
zakada si, e gwnym kierunkiem przepywu jest kierunek poziomy, a wasnoci skay
wok odwiertu s urednione i stae.
17

Rozwizania rwnania przepywu pynu w orodku porowatym
Rwnanie (4.10) jest rwnaniem, w ktrych niewiadom jest funkcja rozkadu cinienia.
Rwnanie rniczkowe rozwizuje si poprzez kolejne cakowania. Aby obliczy wartoci
staych cakowania naley zada tzw. warunki brzegowo-pocztkowe, tzn. zada wartoci
funkcji lub warto pochodnej funkcji w chwili t = 0 oraz na brzegach obszaru.
Rozwizanie dla staej wydajnoci w odwiercie
Warunek pocztkowy:
dla t = 0 p = p
i
= const (stae cinienie w caym obszarze).
Warunki brzegowe:
dla r = r
w
i t > 0 q = const (staa wydajno w odwiercie)
dla r = i t > 0 p = p
i
= const
Dla tak zdefiniowanych warunkach brzegowo-pocztkowych rwnanie dopywu pynu do
odwiertu dla pynu sabociliwego bdce rozwizaniem rwnania rniczkowego (4.10) ma
posta:
) t ( P
kh 2
q
p
D D

= (4.11)
gdzie:
p rnica cinie midzy cinieniem w obszarze, ktrego odbywa si
wypyw pynu, a cinieniem w obszarze, do ktrego odbywa si dopyw pynu,
q wydatek zaoenia stay dla r = r
w
,
lepko dynamiczna,
k wspczynnik przepuszczalnoci,
h miszo zoa,
P
D
(t
d
) bezwymiarowa funkcja cinienia, ktrej argumentem jest
bezwymiarowy czas (t
D
) wyraony rwnaniem
2
D
cr
t k
t

= , gdzie t czas
bezwzgldny.

Bezwymiarowa funkcja cinienia wyraa fizyk zmian cinienia funkcji promienia i
czasu. Sposb jej wyznaczania zaley od stanu hydrodynamicznego w jakim znajduje si
zoe.
Rozwizanie dla staej rnicy cinie
Warunek pocztkowy:
18
dla t = 0 p = p
i
= const.
dla r = r
w
i t > 0 p = const
dla r = i t > 0 p = p
i
= const.
Dla tak zadanych warunkw brzegowo-pocztkowych rozwizanie rwnania
rniczkowego (4.10) ma posta:
(4.12)
) t ( Q p f c h r 2 Q
D D
2
0
=
gdzie:
Q wydatek kumulacyjny pynu (sumaryczny) jaki dopyn do wybranego
promienia r
0
w tym przypadku promienia odwiertu,
f wspczynnik niepenej geometrii radialnej. Jeeli dopyw odbywa si z
penej geometrii radialnej f = 1. Jeeli stref dopyww mona przybliy
wycinkiem o kcie to ,
o
360 / f =
Q
D
(t
D
) bezwymiarowa funkcja wydatku wyraajca charakter zmian wydatku
funkcji promienia i czasu.
Z punktu widzenia teorii i poprawnoci rozwizania, oba rozwizania (wzory) mog
by uyte do opisu rzeczywistego dopywu pynu do odwiertu. Z uwagi jednak na fakt, e
eksploatacj odwiertu atwiej jest technicznie prowadzi przy zaoeniu staego wydatku,
dlatego te rozwizanie (4.10) znalazo szersze zastosowanie.

Stany hydrodynamiczne zoa
Zoe w trakcie eksploatacji moe znajdowa si w rnych stanach fizycznych tzw.
stanach hydrodynamicznych. Wyrnia si trzy stany hydrodynamiczne:
1. Stan nieustalony.
2. Stan semiustalony.
3. Stan ustalony.

Stan nieustalony
Jest to stan charakteryzujcy pocztkowy okres eksploatacji zoa. Stan nieustalony panuje
w zou przez pewien czas od momentu rozpoczcia eksploatacji ze staym wydatkiem
q = const. przy cinieniu pocztkowym zoa p = p
i
do momentu wyranego spadku cinienia,
czyli do przepywu ze staej objtoci. Fizycznie czas ten odpowiada czasowi dojcia impulsu
cinienia do granicy zoa. Przyjmuje si, e zoe jest nieograniczone. Stan przepywu
nieustalonego utrzymuje si przez czas zwany czasem stabilizacji.
19
Zaoenia matematyczne dla stanu nieustalonego s nastpujce:
dla t = 0, p = p
i
= const.,

dt
dp
= f(r,t)
q = const.

Przyjmujc, e warstwa o miszoci h nasycona jest pynem o cinieniu
pocztkowym p
i
jednakowym we wszystkich punktach. Rozpoczynajc eksploatacj
ustalany wydatek q na cianie odwiertu. W wyniku otwarcia odwiertu cinienie na dnie
odwiertu obnia si poniej cinienia pocztkowego pynu w zou. W wyniku rnicy cinie
midzy cinieniem pocztkowym p
i
, a cinieniem w odwiercie p
w
nastpuje rozprenie
si pynu i jego dopyw do odwiertu z wydajnoci q. Proces rozprania si pynu ze
wzgldu na obecno orodka porowatego nie obejmuje caego zoa, lecz stopniowo coraz
wiksze strefy. W kadej ze stref przebieg cinienia mona przedstawi krzyw. Kada z tych
krzywych posiada inne nachylenie. Pocztkowe s bardziej strome, w miar upywu czasu
staj si coraz bardziej paskie. Powikszeniu si stref rozprenia si pynu towarzyszy
niewielka obnika cinienia na dnie odwiertu (rys. 4.1.).


Rys. 4.1. Wykres zmian cinienia w funkcji odlegoci od odwiertu dla stanu nieustalonego
Fala zaburzonego cinienia bdca fal typu akustycznego teoretycznie bdzie
przemieszcza si w kierunku zoa, a do osignicia jego naturalnych granic. W praktyce
przemysowej okazuje si jednak, e rozszerzanie si stref zaburzonego cinienia w miar
upywu czasu staje si coraz bardziej wolniejsze lub zanika. Uzasadnianiem tego jest prawie
20
poziomy przebieg krzywej rozkadu cinienia w dalekiej odlegoci od odwiertu. W takim
przypadku mona przyj, e w pewnej odlegoci od odwiertu gradient cinienia staje si
bliski zera, co wiadczy, e pyn znajdujcy si poza t stref nie jest osigalny przez
odwiert. Tak zdefiniowana strefa zerowego gradientu nosi nazw strefy oddziaywania
odwiertu i jest charakteryzowana nie tylko dla zoa, lecz i dla kadego odwiertu.
Stan hydrodynamiczny w jakim znajduje si zoe od momentu rozpoczcia
eksploatacji do momentu osignicia przez fale zaburzonego cinienia strefy oddziaywania
odwiertu to stan nieustalony. Czas trwania tego stanu nosi nazw czasu stabilizacji i wyraa
si zalenoci:

k 4
cr
t
2
e
s

=
(4.13)
Wielko strefy oddziaywania odwiertu nie zaley od wydatku z jakim prowadzona jest
eksploatacja.

Stan semiustalony
Z chwil osignicia przez fale zaburzonego cinienia strefy oddziaywania odwiertu
dalsza eksploatacja trwajca nieprzerwanie odbywa si ze skoczonej objtoci zoa.
Zaburzenie cinienia objo ca stref oddziaywania, zatem mona zaoy, e w
jednakowych odstpach czasu nastpuje jednakowa obnika cinienia zarwno przy odwiercie
jaki i przy strefie oddziaywania odwiertu i dlatego te mona zaoy, e krzywe przebiegu
cinienia zaczn ukada si do siebie rwnolegle (rys. 4.2). Stan hydrauliczny, w ktrym
znajduje si zoe od chwili zakoczenia stanu nieustalonego to stan semiustalony. Stan ten
trwa tak dugo, jak dugo jest moliwa eksploatacja z zaoonym wydatkiem na dnie odwiertu.
Zatem stan semiustalony jest gwnym stanem hydrodynamicznym, w jakim znajduje si
zoe w trakcie swojej eksploatacji.
Zaoenia matematyczne dla tego stanu s nastpujce:
dla t > t
s,
q = const

dt
dp
= const

dr
dp
=0|
r=re

21

Rys. 4.2. Przebieg zmian cinienia w stanie semiustalonym
Stan ustalony
Stan ustalony dotyczy przypadku przepywu pynu ze staym wydatkiem przez cay
element orodka porowatego o z gry okrelonych wymiarach. Aby taki przepyw by
moliwy do realizacji na kocach elementu porowatego przyoona jest rnica cinie, ktra
przez cay czas jest staa. Graficzne przepyw w stanie ustalonym przedstawia rys. 4.3.

Rys. 4.3. Przebieg zmian cinienia dla stanu ustalonego
Zaoenia stanu ustalonego:
q = const dla wszystkich r i t,
r
e
= const,

dt
dp
= 0
22
Porwnujc zaoenia stanu ustalonego ze stanem nieustalonym i stanem
semiustalonym wida zasadnicz rnic, ktra polega na zaoeniu staego wydatku w caym
obszarze przepywu. W stanie nieustalonym i semiustalonym stay wydatek by zaoony
tylko na ciance odwiertu, w samym orodku porowatym wydatek ulega zmianie.
W stanie ustalonym w orodku porowatym odbywa si czysty przepyw pynu bez
rozprania. Biorc pod uwag tak zdefiniowane zaoenie stanu ustalonego mona
stwierdzi, e w rzeczywistym zou wglowodorw nigdy w praktyce nie ma cakowicie
spenionych warunkw tego stanu. Przyjmuje si, e zachodz trzy przypadki, ktre s zblione
do stanu ustalonego zoa, jednak nie speniaj one wszystkich zaoe stanu ustalonego. Stan
taki ma miejsce w przypadku przepyww:
w warunkach intensywnego naporu wd zoowych,
przy stosowaniu wtrnych metod eksploatacji,
w bezporedniej strefie przyodwiertowej.

Uszkodzenie strefy przyodwiertowej - hydrodynamiczna niedoskonao odwiertu.
W dotychczasowych rozwaaniach dotyczcych analizy dopywu pynu ze zoa do
odwiertu przyjmowane byo, e kontakt odwiertu ze zoem odbywa si na caej pobocznicy
walca. W praktyce przemysowej takie wykonanie odwiertu jest praktycznie niemoliwe,
gdy w trakcie wiercenia i udostpniania zoa a take pniej w trakcie jego eksploatacji
nastpuje uszkodzenie strefy przyodwiertowej.
Uszkodzenie strefy przyodwiertowej powodowane jest przez szereg czynnikw takich jak:
naruszenie zoa procesem wiercenia,
kolmatacja puczki (infiltracja puczki w ska zoow i osadzanie si czstek staych
w skale),
rurowanie odwiertu i jego perforowanie,
cementowanie odwiertu,
piaszczenie zoa (migracja czstek staych wraz z wydobywanym pynem w kierunku
odwiertu).
Wszystkie powysze czynniki powoduj, e kontakt rzeczywistego odwiertu ze zoem jest
silnie zaburzony.
Analizowanie uszkodze w strefie przyodwiertowej w teorii przepywu mona
rozway wprowadzajc pojcie: odwiertu hydrodynamicznie doskonaego i niedoskonaego.
23
Odwiert hydrodynamicznie doskonay to taki odwiert, ktry przewierca ca miszo zoa,
nie jest zarurowany na wysokoci zoa (kontakt ze zoem odbywa si na caej pobocznicy
walca). Schemat odwiertu hydrodynamicznie doskonaego pokazano na rys. 4.4.











Rys. 4.4. Schemat odwiertu hydrodynamicznie doskonaego.

Odwiert hydrodynamicznie niedoskonay to odwiert rzeczywisty. Taki odwiert albo nie
przewierca caej miszoci zoa, albo kontakt odwiertu ze zoem odbywa si przez
perforacj w kolumnie rur, dopyw pynu nie jest regularny, strefa przyodwiertowa jest
blokowana czstkami skay niesionymi przez dopywajcy pyn lub czstkami iu wskutek
kolmatacji puczki (rys. 4.5).












Rys. 4.5 Schemat odwiertu hydrodynamicznie niedoskonaego.
24
Przebieg cinienia wok odwiertu hydrodynamicznie doskonaego i niedoskonaego
pokazano na rys. 4.6.













r
p
skin
teoretyczna krzywa rozkadu cinienia w zou (przepuszczalno w caym zou jest
staa, jej wspczynnik wynosi k)

rzeczywista krzywa rozkadu cinienia w strefie przyodwiertowej (przepuszczalno
strefy przyodwiertowej jest mniejsza od przepuszczalnoci zoa, k
s
< k)
r
1
p
k
s
k
Rys. 4.6 Rozkad cinienia w strefie przyodwiertowej.
p
i
cinienie pocztkowe w zou,
k wspczynnik przepuszczalnoci skay zbiornikowej,
k
s
- wspczynnik przepuszczalnoci skay zbiornikowej w strefie przyodwiertowej,
p
skin
dodatkowy spadek cinienia, wynikajcy ze zmniejszenia przepuszczalnoci,
r
1
zasig strefy przyodwiertowej.

W odwiercie rzeczywistym w pewnej strefie blisko niego lecej pojawia si
dodatkowy spadek cinienia oznaczony symbolem p
skin
, ktry moe by co do znaku dodatni
lub ujemny. Dodatni gdy przepuszczalno w strefie blisko odwiertu k
s
jest mniejsza od
przepuszczalnoci calizny, ujemny kiedy k
s
jest wikszy od przepuszczalnoci calizny.
Dodatkowy spadek cinienia p
skin
wywoany zmiennoci wasnoci strefy
przyodwiertowej w stosunku do calizny zoa jest definiowany nastpujc zalenoci:

S
kh 2
B q
p
skin

=
( 4.14)
Wielko S wystpujca po prawej stronie rwnania nosi nazw wspczynnika
efektw brzegowych (skin efekt). Wspczynnik S moe by dodatni S > 0 i odpowiada
sytuacji k
s
< k. S jest wspczynnikiem bezwymiarowym.
S = 0 gdy k
s
= k
25
S < 0 gdy k
s
> k
Korzystajc z rwnania definicyjnego skin efektu rwnanie dopywu do
odwiertu hydrodynamicznie niedoskonaego przyjmuje posta:

( ) S ) t ( P
kh 2
B q
p
D D
+

=
(4.15)
Warto skin efektu okrelamy na podstawie testw hydrodynamicznych. Brak jest
wiarygodnych zalenoci matematycznych pozwalajcych obliczy ten wspczynnik.
Analizujc opory przepywu w orodku porowatym mona wyrni dwa jego
skadniki. S to: opory mechaniczne wywoane sam struktur orodka porowatego, jego
niejednorodnoci, zmian wasnoci itp. Drugim skadnikiem s opory wywoane turbulencj
przepywu , ktra zaley w pewnym stopniu od struktury przestrzeni porowej, za zasadniczo
od wasnoci pynu. Mniejsza turbulencja jest dla cieczy, wiksza dla gazw.
Cakowity skin efekt dla danego odwiertu mona zatem wyrazi jako sum skin efektu
mechanicznego S
m
oraz skin efektu turbulencyjnego wyraonego iloczynem wspczynnika
turbulencji D
t
oraz wydatku q.
q D S S
t m
+ = ( 4.16)
Rwnanie dopywu gazu do odwiertu
Rwnaniem wyjciowym rwnania dopywu gazu do odwiertu jest rwnanie dopywu pynu
sabociliwego (4.10). W przypadku dopywu gazu ze zoa do odwiertu ze wzgldu na jego
du ciliwo naley uwzgldni zmian objtoci gazu. Na podstawie rwnania stanu gazu
mona napisa:
T R z m q p
o
= (4.17)
gdzie:
p cinienie zdefiniowane zalenoci
2
p p
p
2 1
. def
+

p
1
, p
2
cinienia graniczne,

o
m strumie masowy gazu.
Odnoszc strumie masowy gazu do warunkw normalnych mona napisa:
(4.18)
n n
o
n n
T R z m q p =
Dzielc stronami rwnania (4.17) i (4.18) oraz przyjmujc, e z
n
jest bliskie 1 wwczas
wydajno w danych warunkach cinienia i temperatury mona wyrazi jako:
26

n
n n
n n n
T p
T p z q
q
T
T z
q p
q p

(4.19)
Wstawiajc wyraenie (4.19) oraz zaleno na cinienie rednie p do rwnania dopywu
pynu sabociliwego (4.10) otrzymuje si:

( )
) t ( P
T h k p p
T p z q
p
D D
n 2 1
n n

+

= (4.20)
) t ( P
T h k
T p z q
p
D D
n
n n 2

= (4.21)
(4.22)
2
2
2
1
2
p p p =
Rwnanie (4.21) umoliwia odliczanie dopywu gazu do odwiertu w przypadku
odwiertu hydrodynamicznie doskonaego.
W przypadku odwiertu hydrodynamicznego niedoskonaego dodatkowy spadek cinienia
wywoany skin efektem definiowany jest zalenoci:
(
n t m
n
n n
. def
2
skin
q D S
T h k
T p z q
p +


= ) (4.23)
Zatem pene rwnanie dopywu gazu ze zoa do odwiertu hydrodynamicznego
niedoskonaego na podstawie rwna (4.21) i (4.23) przyjmuje posta:
[
n t m D D
n
n n 2
q D S ) t ( P
T h k
T p z q
p + +


= ] (4.24)
w w
n
t
r h 2
k
D


=
gdzie:
wspczynnik odstpstwa od przepywu Darcy,

n
gsto gazu w warunkach normalnych,

w
wspczynnik lepkoci gazu w warunkach panujcych na dnie odwiertu.
W przepywach majcych miejsce w eksploatacji z gazu najczstszym stanem
hydrodynamicznym jest stan semiustalony, ktry trwa przez wikszo czasu eksploatacji
zoa. Warto bezwymiarowej funkcji cinienia w stanie semiustalonym przy znanej rnicy
cinie midzy cinieniem rednim w zou a cinieniem dennym w odwiercie
wyraa rwnanie:
w z
p p p =

4
3
r
r
ln ) t ( P
w
e
D D
= (4.25)
Wstawiajc zaleno (4.25) do rwnania (4.24), uzyskuje si:
27

+ +


= = q D S
4
3
r
r
ln
T h k
T p z q
p p p
t m
w
e
n
n n
2
w
2
z
2
(4.26)
p
z
rednie cinienie zoowe.
Uzyskane rwnanie (4.26) pozwala obliczy dopyw gazu ze zoa do odwiertu, przy czym w
rwnaniu tym dokonano urednie wasnoci gazu takich t.j: , z dla zdefiniowanego
wczeniej cinienia redniego reprezentujcego rednie warunki w strefie dopywu gazu do
odwiertu. W praktyce znane jest zazwyczaj cinienie zoowe dla ktrego wyznacza si te
wasnoci gazu.
Rwnanie (4.26) mona zapisa w prostszej postaci, poprzez wprowadzenie wspczynnikw
a i b.

+


=
m
w
e
n
n
S
4
3
r
r
ln
T h k
T p z
a (4.27)

t
n
n
D
T h k
T p z
b


= (4.28)
Rwnanie (4.26) mona wwczas zapisa jako:
(4.29)
2
n n
2
q b q a p + =
Otrzymane rwnanie (4.29) nosi nazw formuy dwuczonowej. Pomimo, e
wspczynniki a i b tej formuy posiadaj efektywne wzory, ich wartoci okrelamy na
podstawie testw hydrodynamicznych wykonywanych okresowo na kadym odwiercie.
Wyznaczenie wspczynnika a i b z testw hydrodynamicznych wynika z faktu, e zoe
zmienia w sposb znaczcy swoje wasnoci fizyczne w czasie caego okresu eksploatacji, co
powoduje to, e wzory teoretyczne nie w peni opisuj zmienn rzeczywisto.
Drug formu opisujc dopyw pynu do odwiertu jest formua jednoczonowa, ktra
dla przepywu gazu przyjmuje posta:
( )
n
2
p J q = (4.30)
gdzie:
J indeks wydajnoci odwiertu,
n wykadnik wyraajcy odchyk od przepywu Darcy.
Jeeli n = 1 wwczas przepyw jest zgodny z prawem Darcy.
Rwnanie (4.26) jest rwnaniem empirycznym uzyskanym na podstawie interpretacji
wynikw kilkuset testw hydrodynamicznych.
Wartoci wspczynnikw formuy jednoczonowej J i n oraz a i b formuy
dwuczonowej okrelane s na podstawie wynikw testw hydrodynamicznych.
28

Krzywa wydajnoci zoa wydajno potencjalna odwiertu
Wydajno z jak gaz dopywa do odwiertu jest funkcj rnicy cinie pomidzy
cinieniem zoowym a cinieniem na dnie odwiertu i zaley zarwno od wasnoci
eksploatowanego gazu jak rwnie od wasnoci orodka w ktrym ma miejsce przepyw.
Krzyw IPR wyznacza si w oparciu o rwnanie dopywu gazu do odwiertu, ktre na
podstawie formuy dwuczonowej przyjmuje posta:

2 2
z w
q b q a p p = (4.31)
W oparciu o rwnanie (4.31) wyznacza si krzyw dopywu gazu do odwiertu (IPR) jako
zaleno midzy cinieniem dennym a wydajnoci. Przebieg tej krzywej przedstawiony jest
na rys.4.7. Z wykresu przedstawionego na rys. 4.7 wynika, e dla wydatku zerowego cinienie
denne rwne jest redniemu cinieniu zoowemu. W miar obniania cinienia dennego w
odwiercie nastpuje wzrost wydajnoci a do wartoci maksymalnej (wydajno potencjalna
odwiertu AOF) przy minimalnym cinieniu dennym rwnym cinieniu atmosferycznemu.
Wydajno potencjaln odwiertu na podstawie rwnania formuy dwuczonowej wyznacza si
wg zalenoci:

( )
b 2
p p b 4 a a
q
2
atm
2
z
2
pot

+ +
= (4.32)
Jak wynika z zalenoci opisujcej krzyw IPR, nachylenie jej jest odwrotnie proporcjonalne
do iloczynu miszoci i przepuszczalnoci zoa. Dla wikszych wartoci iloczynu kh
krzywa IPR jest bardziej paska, zatem przy danej rnicy cinie wydajno dopywu gazu
do odwiertu jest wiksza.
29
Rys. 4.7. Krzywe dopywu pynu do odwiertu (IPR)

5. Przepyw gazu w odwiercie - rwnanie przepustowoci odwiertu
Przepyw gazu w odwiercie mona rozpatrywa jako przepyw gazu w pionowym
rurocigu pomidzy cinieniami dennym a cinieniem gowicowym. Z przepywem gazu w
odwiercie wie si strata cinienia na wskutek oporw przepywu, zalena od konfiguracji
odwiertu, wasnoci transportowanego pynu oraz warunkw cinienia i temperatury w
odwiercie. Rozpatrujc jednofazowy przepyw gazu w odwiercie pionowym o staych:
przekroju poprzecznym rur wydobywczych, temperaturze, stosunku ciliwoci z i
wspczynniku oporw przepywu rwnanie przepustowoci odwiertu przyjmuje posta:

+ =




1 e
g T D
T z p q 8
e p p
T R z
H g 2
2
n
5 2
2 2 2
n
2
n
T R z
H g 2
2
g
2
w
(5.1)
Rwnanie (5.1) umoliwia obliczenie cinienia dennego dynamicznego przy znanym
cinieniu gowicowym lub odwrotnie. Prawa strona tego rwnania stanowi sum dwch
cinie: cinienia statycznego (cinienie supa gazu) oraz cinienia potrzebnego na pokonanie
oporw przepyww (II czon).
Przy braku przepywu w odwiercie (q
n
= 0) rwnanie przepustowoci upraszcza si do
zalenoci pomidzy cinieniem gowicowym a dennym w warunkach statycznych:

T R z
H g
g w
e p p


= (5.2)
30

Krzywa przepustowoci odwiertu
Krzyw VLP jako zaleno midzy cinieniem na dnie odwiertu a wydajnoci
konstruuje si w oparciu o rwnanie przepustowoci odwiertu (5.1) zapisane w postaci:

g D T
q 1 e T z p 8
e p p
5 2
n
2
2
n
T R z
H g 2
2 2 2
n
T R z
H g 2
2
g w

+ =




(5.3)
Na rys. 5.1 przedstawiono krzywe przepywu pynu w odwiercie VLP dla rnych rednic rur
wydobywczych (D
2
> D
1
) przy zaoonym cinieniu gowicowym. Ze wzrostem wydajnoci
odwiertu nastpuje odchylenie krzywych ku grze, co jest zwizane ze wzrostem oporw
przepywu. W przypadku rur o mniejszej rednicy opory przepywu s wysze, zatem dla
uzyskania tej samej wydajnoci przepywu cinienie gowicowe musi by odpowiednio
nisze. Przecicie krzywej VLP z osi pionow ma miejsce przy braku przepywu, zatem
cinienie na dnie odwiertu jest cinieniem statycznym.

Rys. 5.1. Krzywe przepywu pynu w odwiercie (VLP)
31
6. Testy hydrodynamiczne

Testy hydrodynamiczne s to pomiary wydatku i cinienia przy zamknitej lub otwartej
gowicy odwiertu w funkcji czasu. Ze wzgldu na cel wykonywanych testw dzieli si je na:
1. Testy odwiertowe.
2. Testy zoowe.
Celem testw odwiertowych jest uzyskanie informacji o zdolnociach wydobywczych
odwiertw. W praktyce oznacza to okrelenie wartoci wspczynnikw formuy jedno i
dwuczonowej.
Celem testw zoowych jest wyznaczenie parametrw charakteryzujcych orodek
porowaty t.j.: wspczynnik przepuszczalnoci, skin effect, wspczynnik turbulencji
przepywu w strefie przyodwiertowej.

Testy odwiertowe
Wrd testw odwiertowych wyrnia si trzy testy, s to:
1. Klasyczny test wielocyklowy.
2. Klasyczny test izochoralny.
3. Zmodyfikowany test izochoralny.

Klasyczny test wielocyklowy
Test ten polega na wykonaniu prbnej eksploatacji z kilkoma wydatkami przez okres
czasu zapewniajcy stabilizacj cinienia w odwiercie (rys. 6.1). Moment stabilizacji
cinienia na kocu kadego okresu eksploatacji oznacza pojawienie si wok odwiertu
warunkw stanu semiustalonego. Czas pojawienia si stabilizacji jest tym krtszy im zoe
ma lepsze wasnoci filtracyjne. W zoach sabo-przepuszczalnych, trudno jest uzyska tak
stabilizacj w odpowiednio krtkim czasie. Test ten poprzedza okres zamknicia odwiertu
celem ustabilizowania si cinienia zoowego.
32

Rys. 6.1. Klasyczny test wielocyklowy
Wynikiem klasycznego testu wielocyklowego s wydajnoci oraz cinienia denne zmierzone
pod koniec kadego cyklu prbnej eksploatacji.
Interpretacj testu przeprowadza si za pomoc formu jedno lub dwuczonowej.
Opracowanie wynikw z uyciem formuy dwuczonowej wykonuje si nanoszc punkty
pomiarowe na wykres w ukadzie
q
p
2

vs q (rys. 6.2), a nastpnie wyznaczenie nachylenia

prostej b i rzdnej a.
(6.1) q : / bq aq p
2 2
+ =
bq a
q
p
2
+ =

(6.2)

Rys. 6.2. Opracowanie wynikw testu wielocyklowego za pomoc formuy dwuczonowej.

33
Opracowanie wynikw za pomoc formuy jednoczonowej polega na naniesieniu punktw
pomiarowych na wykres w ukadzie log (q) vs log (p
2
) (rys. 6.3) i wyznaczeniu indeksu
wydajnoci odwiertu J (rzdna) i wykadnika n (nachylenie) wyraajcego odchyk od
przepywu Darcy.
Pomiar
Dopasowanie

l
o
g

(
q
)

nachylenie = n
rzdna = J
log (p
2
)
Rys. 6.3. Opracowanie wynikw testu wielocyklowego za pomoc formuy jednoczonowej.
( )
n
2
p J q = (6.3)
(6.4)
2
p log n J log q log + =
Ze wzgldu na dugi czas wykonywania klasycznego testu wielocyklowego w chwili obecnej
nie jest on przeprowadzany. Analizujc klasyczny test wielocyklowy naley zwrci uwag ,
e popenia si w nim bd ze wzgldu na fakt, e kolejny wydatek nie rozpoczyna si od tego
samego cinienia zoowego.
W celu zmniejszenia strat gazu oraz kosztw prowadzenia testu wprowadzono znacznie
krtsze testy izochronalne. Wrd testw izochoralnych (staoczasowych) wyrnia si:
klasyczny test izochoralny i zmodyfikowany test izochoralny.

Klasyczny test izochoralny
Test ten polega na wykonaniu prbnej eksploatacji odwiertu z kilkoma rnymi
wydatkami trwajcymi ten sam krtki okres czasu, bez wzgldu na to czy zostay uzyskane
warunki stanu semiustalonego. Po kadym okresie eksploatacji nastpuje zamknicie
odwiertu celem odbudowy cinienia do wartoci pocztkowej. Test koczony jest
eksploatacj o przeduonym okresie trwania a do uzyskania stabilizacji cinienia w
odwiercie (rys. 6.4). Przyjcie krtkiego czasu eksploatacji dla poszczeglnych wydatkw
powoduje, e testem objta jest jedynie pewna ograniczona strefa wok odwiertu (przepyw
34
w stanie nieustalonym). Kocowa eksploatacja pozwala natomiast na rozszerzenie
uzyskanych wynikw do penej strefy oddziaywania odwiertu, co odpowiada warunkom
przepywu semiustalonego.
Wyniki testu uzyskane dla krtkich czasw eksploatacji pozwalaj okreli charakter
dopywu pynu do odwiertu i na ich podstawie okrelany jest parametr b t.j nachylenie
prostej pomocniczej na wykresie w ukadzie
q
p
2

vs q (rys.6.5). Kocowa eksploatacja a do

uzyskania stabilizacji cinienia w odwiercie pozwala scharakteryzowa pen stref
oddziaywania odwiertu i na jej podstawie wyznaczany jest parametr a (rzdna na wykresie
w ukadzie
q
p
2

vs q).

p
wf1
p
wf2
p
wf3
p
wf4
p
w5
Rys. 6.4. Test izochronalny

Interpretacj wynikw klasycznego testu izochronalnego przeprowadza si nanoszc
uzyskane wyniki pomiarowe na wykres w ukadzie
q
p
2

vs q.
Dla kadego wydatku q okrela si rnic kwadratw cinie, pocztkowego i dennego w
odwiercie pod koniec kadego okresu eksploatacji.
q
1
2
1 wf
2
i
2
1
p p p =
q
2

2
2 wf
2
i
2
2
p p p =
35
q
3

2
3 wf
2
i
2
3
p p p =
q
4

2
4 wf
2
i
2
4
p p p =
q
st
2
5 wf
2
i
2
st
p p p =
Dla krtkich okresw eksploatacji wyznacza si prost pomocnicz na podstawie ktrej
okrela si nachylenie (wspczynnik b). Nastpnie wykorzystujc wyniki z kocowej
eksploatacji wyznacza si tzw. punkt stabilizacji przez ktry przeprowadza si prost
rwnoleg do prostej pomocniczej. W oparciu o tak wyznaczon prost okrela si
wspczynnik a (rys. 6.5).

p
2
/q
nachylenie = b
rzdna = a
q

Rys. 6.5. Opracowanie wynikw testu izochronalnego za pomoc formuy dwuczonowej.

Zmodyfikowany test izochoralny
Mimo, e klasyczny test izochoralny wyranie skrci czas prowadzenia pomiarw, to
jednak okresy odbudowy cinienia czsto s zbyt dugie i trudne do jednoznacznego
okrelenia. Celem dalszego skrcenia czasu trwania pomiarw dokonano modyfikacji testu
izochronalnego polegajcej na wprowadzeniu tych samych okresw czasu dla okresw
eksploatacji jak i odbudowy cinienia. Uzasadnieniem tej modyfikacji jest to, e zaburzenia
cinienia wywoane eksploatacj obejmuj niewielk cz zoa, zatem nie ma koniecznoci
(nie popenia si zbyt duego bdu) odbudowy cinienia od wartoci cinienia pocztkowego,
bowiem w zasadniczej czci zoa panuje cigle cinienie pocztkowe. Podobnie jak w
klasycznym tecie izochoralnym po okresach staoczasowej eksploatacji prowadzi si ostatni
eksploatacj przez duszy okres czasu a do uzyskania stabilizacji cinienia w odwiercie.
36
Przebieg zmodyfikowanego testu izochronalnego przedstawiono na rys. 6.6.
Interpretacj wynikw zmodyfikowanego testu izochronalnego przeprowadza si podobnie
jak w przypadku klasycznego testu izochronalnego w oparciu o dane pomiarowe t.j.
wydajnoci oraz cinienia na pocztku i kocu kadego okresu eksploatacji. Rnica polega
jednak na tym, e w przypadku zmodyfikowanego testu izochronalnego cinienie na pocztku
kadego okresu eksploatacji jest nisze od cinienia pocztkowego, gdy po okresach
eksploatacji nie nastpuje odbudowa cinienia do wartoci pocztkowej.
Dla kadego wydatku q okrela si zatem rnic kwadratw cinie, na pocztku i kocu
kadego okresu eksploatacji jako:
q

2
2
2
1
2
p p p =


Rys. 6.6. Zmodyfikowany test izochronalny.



37
Literatura
1. Rybicki C.: Niepublikowane materiay z wykadw: Mechanika i hydromechanika
z ropy i gazu, Inynieria zoowa, Eksploatacja z gazu.
2. Dake L. P.: Fundamentals of Reservoir Engineering. Elsevier, New York London
Amsterdam Tokyo 1978.
3. Dake L. P.: The Practice of Reservoir Engineering (Revised Edition). Elsevier,
Amsterdam London New York Oxford Paris Shannon Tokyo, 2001.
4. Hagoort J., Fundamentals of Gas Reservoir Engineering. Elsevier-Amsterdam-
Oxford, 1988.
5. Ikoku Chi U ., Natural Gas Production Engineering. John Willey & Sons, New
York Chichester Brisbane Toronto Singapore, 1984.
6. Ikoku Chi. U.: Natural Gas Reservoir Engineering. John Willey & Sons, New York
Chichester Brisbane Toronto Singapore, 1984.
7. Slider H.C.: Worldwide Practical Petroleum Reservoir Engineering Methods.
PennWell Publishing Company, Tulsa, Oklahoma, 1983.
8. Tarek Ahmed: Reservoir Engineering Handbook, Gulf Professional Publishing,
Houston, Texas, 2000.
9. Economides M.J., Hill A.D.: Petroleum Production Systems, Prentice-Hall PTR,
New Jersey 1994.


38