ANG KATUTURAN AT LIMANG TEMA NG pagdedepende, pakikiayon at pagbabago ng tao sa

HEOGRAPIYA kanyang kapaligiran.

Heograpiya. Galing sa Greek word na Geo- Daigdig at  Anong uri ng pamumuhay mayroon sa
Graphia/Graphein- paglalarawan. Ang Heograpiya ay isang lugar?
ang siyentipikong pag-aaral ng katangiang pisikal ng  Paano nakikiayon ang mga tao sa mga
daigdig. pagbabago sa kanyang kapaligiran?
Katangiang Pisikal gaya ng:  Halimbawa: Ang pangingisda ay isang
 Anyong Lupa aktibong hanapbuhay ng mga Pilipino.
 Anyong Tubig 5. Paggalaw. Tumutukoy sa paglipat ng tao, bagay,
 Mga Likas na Yaman mga likas na pangyayari, produkto, ideya at kahit
 Klima at Panahon sakit sa iba’t ibang lugar
 Flora (Plant Life)  Paano nauugnay ang mga lugar sa isa’t
 Fauna (Animal Life) isa at sa mundo?
 Distribusyon at Interaksiyon ng lahat ng mga tao  Halimbawa: Pagkalat ng impormasyon
at organismo sa kapaligiran gamit ang social media.
LIMANG TEMA NG HEOGRAPIYA ESTRUKTURA NG DAIGDIG
1. Lokasyon.Tumutukoy sa kinaroroonan ng mga
lugar sa daigdig.
 Sinasagot ang tanong na “Saan?”.
Dalawang klase ng Lokasyon
a. Lokasyong Absolute. Lokasyon na gumagamit ng
coordinates o kombinasyon ng sukat ng latitude at
longitude na kapag pinagsama ay makakabuo ng
grid.
 Sinasagot ang tanong na “Saan eksaktong
matatagpuan?”.
 Halimbawa: Saan mismo matatagpuan ang
bansang Singapore?
b. Relatibong Lokasyon -lokasyon kung saan ang 1. Crust. Ang Daigdig ay binubuo ng crust, ang
pinagbabatayan ay mga lugar na nakapalibot at matigas at mabatong bahagi ng planetang ito.
gumagamit ng mga direksiyon upang mailarawan Umaabot ang kapal into mula 30-65 kilometro
ang mga nakapaligid na lugar. (km) palalim mula sa mga kontinente. Subalit sa
 Sinasagot ang tanong na Saan malapit? mga karagatan, ito ay may kapal lamang na 5-7
Dalawang uri ng Relatibong Lokasyon km.
a. Bisinal- lahat na malalapit na lugar o bansa. 2. Mantle.Ang mantle ay isang patong ng mga
Halimbawa: Timog ng Germany/South of batong napakainit kaya malambot at natutunaw
Germany ang ilang bahagi nito.
b.Insular- lahat na malalapit na anyong tubig. 3. Core.Tinatawag na core ang kaloob-loobang
Halimbawa: Timog ng Bashi Channel/South of bahagi ng Daigdig na binubuo ng mga metal tulad
Bashi Channel. ng iron at nickel.
2. Lugar. Tumutukoy sa mga katangiang natatangi Latitude. Mga pahigang guhit na pumapaikot sag lobo
or unique sa isang pook. kahanay ng Ekwador.
 Anong mayroon diyan? Ekwador (Equator). Ang pahigang guhit na humahati sag
 Dalawang paraan ng paglalarawan ng lobo sa dalawang magkasinglaking bahagi, ang timog at
Lugar: Katangiang Pisikal, Katangiang hilagang hating-globo.
Pantao Longitude. Mga patayong guhit na pumapaikot sag lobo
 Halimbawa ng mga pahayag na nasa kahanay ng Prime Meridian o Greenwich.
temang Lugar:
a. Hinduismo ang pangunahing relihiyon
ng bansang India.
3. Rehiyon. Tumutukoy sa bahagi ng daigdig na
pinagbubuklod ng magkakatulad na katangiang
pisikal, kultural at political.
 Ano ang pagkakatulad ng mga lugar?
 Halimbawa ng pahayag sa temang Rehiyon:
Dahil sa pagkakatulad ng kultura ng mga bansa sa
Silangang Asya nakilala ang rehiyon bilang
Sinosphere o mga bansa na impluwensiyahan ng
China.
4. Interaksiyon ng Tao at Kapaligiran. tumutukoy sa
kung paano nakikipag-ugnayan ang mga tao sa
kanyang paligid sa pamamagitan ng
Prime Meridian o Greenwich. Matatagpuan sa 3 Pangunahing Lahi sa Daigdig
panuntunang 0 degree. 1. CAUCASOID
Ang daigdig ay may apat na hating-globo (Hemisphere) 2. MONGOLOID
Ang Northern Hemisphere at Southern Hemisphere na 3. NEGROID
hinahati ang equator, at ang Eastern Hemisphere at Lahing Pang-Heograpiya
Western Hemisphere na hinahati ng Prime Meridian. 1. Africans
KLIMA. Kalagayan ng atmospera sa isang lupain sa loob 2. Amerindians
ng mahabang panahon. 3. Asians
KONTINENTE.Tinatawag na kontinente ang 4. Australians
pinakamalawak na masa ng lupa sa ibabaw ng daigdig. 5. Indo-Europeans
Pitong Kontinente base sa laki 6. Indians
1. Asya 7. Melanesians
2. Africa 8. Polynesians
3. North America 9. Mirconesia
4. Antarctica 3. Relihiyon. Nagmula sa salitang “ Religare”
5. South America nangangahulugang “ buuin ang mga bahagi para maging
6. Europe magkakaugnay ang kabuuan nito”.
7. Australia and Oceania 5 Pangunahing Relihiyon
Limang Karagatan sa Daigdig Kristiyanismo- 33%
1. Pacific Ocean Islam- 20%
2. Atlantic Ocean Hinduismo- 13%
3. Indian Ocean Budismo- 6%
4. Arctic Ocean Judaismo- .2%
5. Southern Ocean Iba pa-14%
HEOGRAPIYANG PANTAO Nonreligious-13%
Ang HEOGRAPIYANG PANTAO ay tumutukoy sa pag- a. Judaismo
aaral ng wika, relihiyon, lahi at pangkat-etniko sa iba’t - Monotheism
ibang bahagi ng daigdig. Sa araling ito, matutukoy natin - Ang tao ay makakapaglingkod sa Diyos sa
pagkakaiba-iba ng mga natatanging kultura at pamamagitan ng pag-aaral ng Torah at
magkakaroon tayo ng malawak na kaunawaan kung pagsasabuhay sa mga turo nito.
bakit nagiging dahilan ang mga ito sa uri ng kanilang b. Kristiyanismo
pamumuhay. - Pinakamalaking relihiyon sa buong mundo.
Mga Saklaw ng Heograpiyang Pantao - Base sa katuruan ni Hesus.
1. Wika. Itinuturing bilang kaluluwa ng isang - Nahahati sa sekta: Romano Katoliko,
kultura. Nagbibigay ito ng pagkakakilanlan o Protestante, Eastern Orthodox
identidad sa mga taong kabilang sa isang pangkat. - Monotheism
 Ang Wika ang kaluluwa at salamin ng isang c. Islam
kultura. - Muhammad o The Prophet
 Ang wika ay natatangi. - Sekta ng Islam: Sunni, Shi’a
 Ang wika ay nagbibigay pagkakakilanlan - Monotheism
 Ang wika ay dinamiko. - Allah
Mga pangunahing Pamilya ng wika sa Daigdig: - Five Pillars of Islam: Faith, Prayer, Charity,
1. Afro-Asiatic Fasting, Pilgrimage sa Mecca
2.Austronesian Relihiyon at Mga Sistemang Etikal bilang saklaw
3. Indo-European ng Heograpiyang Pantao. (Hinduismo, Budismo
4. Niger-Congo at Confucianismo)
5.Sino-Tibetan 1. Hinduismo
2. Lahi -Pangkat-Etniko. Ang salitang "etniko" ay - Pinakamatandang relihiyon sa mundo.
nagmula sa salitang Greek na ethnos na ngangahulugang - Pangunahing relihiyon sa bansang India.
"mamamayan". Ang mga miyembro ng pangkat-etniko ay - Maraming sinasambang diyos ang mga Hindu
pinag-uugnay ng magkakatulad na kultura, pinagmulan, na kumakatawan kay Brahman.
wika, at relihiyon kaya naman sinasabing maliwanag ang - BRAHMAN- Pinaka banal na espirito sa
kanilang sariling pagkakakilanlan. Ayon sa Evolutionary relihiyong Hinduismo.
Science, pinaniniwalaan na may pinaka ninuno ang mga - Makakamit lamang ang lubos na kasiyahan at
tao. Siya ang Homo sapiens na tinatawag na “Enlightenment” kapag pinalaya ng tao ang sarili sa
Mitochondrial Eve o ang pinaka ninunong ina ng lahat na mga makamundong pagnanasa.
nabuhay sa pagitan ng 100,000-200,000 taon na ang - Pilgrimage sa Ganges River –Pinakabanal na lugar
nakakaraan sa Southern Africa. ayon sa Hindu.
Genetic Drift at Klima - Tuwing tagsibol nagdaraos ang mga Hindu ng Holi-
Genetic drift- minanang katangiang pisikal sa mga Harvest Festival
magulang. - - Nagsasayaw sa kalsada at nagbabatuhan ng
Klima –mapuputi ang nasa malalamig na lugar, maiitim makukulay na buhangin.
at kayumangi ang nasa equator.
 - Naniniwala sa Reincarnation o muling isisilang - Maliit na pangil sa ngipin. Ibig sabihin ay
matapos mamatay. “southern ape”
- Vedas- Banal na kasulatan ng mga Hindu Homo Habilis
3 Pangunahing diyos ng Hinduismo - Nangangahulugang Handyman
a. Brahma- Lumikha ng Universe - Gumamit ng kagamitang bato.
b. Vishnu- Tagapangalaga ng Universe Homo Erectus
c. Shiva- Ang siyang sisira nito. - Natuklasan ni Eugene Dubois sa Java, Indonesia
2. Budismo at tinawag na “erect apeman”.
- Naniniwala sa katuruan ni Buddha (Siddhartha - Mayroong makapal na buto, maliit na ngipin at
Gautama) malakas na panga.
- Ang susi sa kaligayahan ay pag-iwas sa Homo Neanderthalensis
makamundong pagnanasa - Tinawag na neanderthals
- Noble Eightfold Path - Unang natuklasan sa Belgium at Gibraltar.
- Rebirth Homo Sapiens
- Nag-iingat na hindi makapatay ng insekto. - Natitirang species na Homo. Nangangahulang
Tatlong Sekta ng Budismo “matalino”
 Theravada
 Mayahana PANAHON NG BATO
 Mantrayana Panahon ng Lumang Bato (Paleolithic)
3. Confucianismo - Ang terminong ito ay mula sa mga katagang
- Hindi relihiyon kundi isang sistemang etikal. Greek na paleos o “matanda” at lithos o “bato”.
- Isang paraan ng pamumuhay na base sa aral ni Sa panahong ito naganap ang mga sumusunod.
Kung Fu Tze o Confucius. a. Paggamit ng mga kasangkapang gawa sa
- Ang simbolo ng paniniwalang ito ay ang yin- magaspang na bato.
yang. b. Paggamit ng apoy at pangangaso
- Filial Piety-respeto sa mga magulang c. Nabuhay ang mga Homo Habilis o
Limang Pangunahing Ugnayan “handyman”.
1. Pinuno sa nasasakupan d. Sunod ang mga Homo Erectus o “upright
2. Ama sa anak. man”.
3. Asawang lalaki sa asawang babae e. Umusbong ang pagiging artistiko ng mga tao.
4. Nakatatandang kapatid sa nakababatang kapatid f. Nabuhay din sa panahong ito ang mga Homo
5. Kaibigan sa kaibigan Sapiens.
Ebolusyon ng Tao g. Nagkaroon ng mga pamayanan nakaraniwang
Teorya ng Paglalang makikita sa mga lambak.
- Tumutukoy sa Creationism. Paniniwala na ang h. Lumitaw ang mga komplekadong
Diyos ang lumikha sa lahat ng nabubuhay sa pagpapangkat sa panahong ito.
daigdig. Gitnang Panahon ng Bato
Teorya ng Ebolusyon Sa panahong ito naganap ang mga sumusunod:
- Tumutukoy sa proseso sa pagbabagong anyo ng a. Nakagawa ng mga kasangkapan gamit ang
mga nilalang na dumaan sa loob ng mahabang makikinis na bato.
panahon upang higit na makibagay sa b. Umusbong ang mga kagubatan sa pagkatunaw ng
kapaligiran. mga glaciers.
Charles Darwin- Pinakatanyag na tagapagtaguyod ng c. Nakaraanas ng tagtuyot ng lupa dahil sa
Teorya ng Ebolusyon. Sumulat sa akda na “On the Origin matinding init.
of Species by Means of Natural Selection” at “Descent of d. Nanirahan ang mga tao sa mga pangpang ng ilog
Man” at dagat upang mabuhay.
Simula ng buhay sa Africa e. Nagsimula ng mag-alaga ng hayop ang mga tao.
- Nagsimula ang kuwento ng tao sa Great Rift f. Nagagawa din sila ng mga palayok gawa sa putik
Valley gamit sa pagluluto.
- Kabilang ang tao sa scientific order or PRIMATES g. Nagsimula ng pagpapaamo ng mga hayop o
Ang mga Hominid animal domestication.
- Kabilang sa pamilya ng primates Panahon ng Bagong Bato (Neolithic)
- May kakayahang maglakad gamit ang dawalang - Ito ay hango sa salitang Griyego na neo o bago at
paa o bipedalism. lithis o bato.
- Mayroong Opposable Thumb Sa panahong ito naganap ang mga sumusunod:
Iba’t -ibang Hominid a. Nagawa ang mga sinaunang tao ng kasangkapan
1. Australopithecine gamit ang makikinis at matutulis na bato.
2. Homo habilis b. Pagtira ng tao sa mga komunidad.
3. Homo Erectus c. Nilibing sa kanilang mga tahanan ang mga
4. Homo Neanderthalensis namatay na kaanak.
5. Homo Sapiens d. Naka imbento ng salamin, patalim, alahas at
marami pang iba.
Australopithecine
 e. Nagmula sa panahong ito ang Neolithic
Revolution o Agricultural Revolution dahil may
sistema na sila ng pagtatanim.
PANAHON NG METAL
1. Tanso- Ginagamit noong 4000 B.C. Karamihan sa
mga kagamitan at palamuti ay yari sa tanso. Ang
mga Kagamitang bato ay unti-unting napalitan.
2. Bronse- Sinimulang gamitin noong 2000 B.C.
Mahirap makuha kaya kunti lamang ang kagamitang
nagawa.
3. Bakal- Sinimulang gamitin noong 1000 B.C. Bagama’t
marami ay huling natuklasan dahil sa masalimuot
ang pagtunaw nito. Sinimulan ng mga Hittites ang
malawakang paggamit.
Impluwensiya ng Heograpiya sa Pag-unlad ng mga
Sinaunang Kabihasnan sa Daigdig
A.Ang Kabihasnang Mesopotamia sa Kanlurang Asya
Ang salitang Mesopotamia ay nagmula sa mga salitang
Greek na meso o “pagitan” at potamos o “ilog”.
Samakatuwid, ang Mesopotamia ay nangangahulugang
lupain “sa pagitan ng dalawang ilog”. Ang Mesopotamia
ay itinuturing na kauna-unahang kabihasnan sa buong
daigdig. Nagsimula sa malawak na lupaing dinadaluyan
ng mga ilog Tigris at Euphrates. Ang Mesopotamia ay
itinuturing na kauna-unahang kabihasnan sa buong
daigdig. Nagsimula sa malawak na lupaing dinadaluyan
ng mga ilog Tigris at Euphrates.Dahil dito, nagiging
mataba ang lupain ng rehiyon na nakabubuti sa
pagtatanim. Naimpluwensiyahan din ito ng mga karatig
lugar dahil na rin sa mga ugnayang pangkalakalan. Sa
mga taong 5500 B.C.E., daan-daang maliliit na
pamayanang sakahan ang matatagpuan sa kapatagan ng
hilagang Mesopotamia na pinag-ugnay ugnay ng
malalayo at mahahabang rutang pangkalakalan.
Bunga ng pag-unlad ng lipunan, nagkaroon ng mga
pagbabago sa aspektong panlipunan, pampulitika, at
panrelihiyon na nagdulot ng sentralisadong
kapangyarihan. Isang halimbawa ang Uruk na itinuturing
na isa sa mga kauna-unahang lungsod sa daigdig.
B.Ang Kabihasnang Indus sa Timog Asya
Ang Timog Asya ay isang malawak na tangway na hugis
tatsulok. Sa kasalukuyan, binubuo ito ng mga bansang
India, Pakistan, Bangladesh, Afghanistan, Bhutan, Sri
Lanka, Nepal, at Maldives. Nagsimula ang kabihasnan sa
India sa paligid ng Indus River. Ang mga lungsod ng
Harappa at Mohenjo-Daro sa lambak ng Indus ang
pinakabagong tuklas na mga sinaunang sentrong
kabihasnan sa kasalukuyang panahon. Katulad sa
Mesopotamia, ang pagkakaroon ng matabang lupa ay
naging mahalaga sa pagsisimula ng mga lipunan sa
sinaunang India. Ang pag-apaw ng ilog ay nagdudulot
ng pataba sa lupa at nagbibigay-daan upang malinang
ang lupain. Daan-daang pamayanan ang nananahan sa
lambak ng Indus sa pagsapit ng 3000 B.C.E. Karamihan sa
mga ito ay maliliit na pamayanang may tanggulan at
maayos na mga kalsada. Nagkaroon din ng mga kanal
pang-irigasyon at mga estrukturang pumipigil sa mga
pagbaha. Sa kasalukuyan, isa lamang ang India sa mga
bansa sa Timog Asya. Subalit kung susuriin, ang hilagang
bahagi nito ay tahanan at pinag-usbungan ng sinaunang
kabihasnang namumukod-tangi sa iba.
C. Ang Silangang Kabihasnang Tsino sa Asya
Ang kabihasnang umusbong sa China ay itinuturing na
pinakamatandang kabihasnang nananatili sa buong
daigdig hanggang sa kasalukuyan. Tulad ng
Mesopotamia at India, ang kabihasnan sa China ay
umusbong sa tabing-ilog malapit sa Yellow River o
Huang Ho. Ang pag-apaw ng Huang Ho ay nagdudulot
ng pataba sa lupa ngunit dahil sa pagiging patag ng
North China Plain, madalas nang nagaganap ang
pagbaha sa lugar na ito.
Ang ilog na ito ay nagmumula sa kabundukan ng
kanlurang China at dumadaloy ito patungong Yellow
Sea. Ang Xia o Hsia ang kauna-unahang dinastiyang
naghari sa China. Ang unang pinuno ng dinastiya na si
YU ang pinaniniwalaang nakagawa ng paraan upang
makontrol ang pagbahang idinudulot ng Huang Ho. Ang
pangyayaring ito ay nagbigay-daan upang
makapamuhay sa lambak ang mga magsasaka.
D.Ang Sinaunang Kabihasnan sa Africa
Ang mga unang pamayanan sa Egypt ay sumibol sa tabi
ng Ilog Nile. Noon pa mang unang panahon, ang Egypt
ay tinawag na bilang “Handog ng Ilog Nile” dahil kung
wala ang ilog na ito, ang buong lupain nito ay magiging
isang disyerto. Tila hinihiwa ng ilog na ito ang bahaging
hilagang-silangan ng disyerto ng Africa. Dati-rati, ang
malakas na pag-ulan sa lugar na pinagmumulan ng Nile
ay nagdudulot ng pag-apaw ng ilog . Ang pag-apaw na
ito ay nagbigay-daan upang makapagtanim ang mga
magsasaka sa lambak-ilog. Ang tubig-baha ay
nagdudulot ng halumigmig sa tuyong lupain at nag-
iiwan ng matabang lupain na mainam para sa
pagtatanim. Ang mga magsasaka ay kaagad nagtatanim
sa pagbaba ng tubig-baha. Upang maparami ang kanilang
maaaring itanim bawat taon, ang mga sinaunang
Egyptian ay gumagawa ng irigasyon at naghukay ng mga
kanal upang padaluyin ang tubig sa kanilang mga lupang
sinasaka. Maliban sa kahalagahan nito sa pagsasaka, ang
Nile ay nagsilbing mahusay na transportasyon ng mga
mangangalakal. Ito ang isang katangian ng Ilog Nile na
nakahihikayat sa mga manlalakbay at mangangalakal
upang tumungo sa Egypt. Nagawa nitong mapag-ugnay
ang mga pamayanang matatagpuan malapit sa pampang
ng ilog.
E. Ang Kabihasnan sa Mesoamerica
Noong ika-13 siglo B.C.E., umusbong ang kauna-unahang
kabihasnan sa America --- ang mga Olmec sa
kasalukuyang Mexico. Naimpluwensiyahan ang mga
gawaing sinimulan ng mga Olmec ang iba pang pangkat
ng mga tao sa iba’t ibang bahagi ng America. Hango ang
pangalang Mesoamerica sa katagang meso na
nangangahulugang “gitna”. Ito ang lunduyan ng mga
unang kabihasnan sa America. Ang Mesoamerica o
Gitnang America ang rehiyon sa pagitan ng Sinaloa River
Valley sa gitnang Mexico at Gulf of Fonseca sa katimugan
ng El Salvador. Sa hilagang hangganan nito matatagpuan
ang mga ilog ng Panuco at Santiago. Samantala, ang
katimugang hangganan ay mula sa baybayin ng
Honduras sa Atlantic hanggang sa gulod o slope ng
Nicaragua sa Pacific at sa tangway ng Nicoya sa Costa
River. Sa kasalukuyan, saklaw ng Mesoamerica ang
alaking bahagi ng Mexico, Guatemala, Belize, El Salvador,
at kanlurang bahagi ng Honduras. Sa lupaing ito, ang
malaking pagkakaiba sa elebasyon ng lupa at dalas ng
pag-ulan ay mnagdudulot ng mga uri ng klima at
ekolohiya sa iba’t ibang bahagi ng rehiyon. Pabago-bago
ang panahon sa rehiyong ito. Dito naitatag ang unang
 paninirahan ng tao at isa ito sa mga lugar na unang
pinag-usbungan ng agrikultura.
MGA SINAUNANG KABIHASNAN
Ang Kabihasnan ng Mesopotamia ay itinuturing na
cradle of civilization o lunduyan ng unang kabihasnan sa
buong daigdig. Ang mga unang wika, pagsusulat,
agrikultura, at iba pang mahahalagang imbensiyon ay
naunang napaunlad ng Mesopotamia. Sa paglipas ng
panahon ay patuloy na umunlad ang Mesopotamia. Dahil
dito, maraming kalapit na kabihasnan o imperyo ang
nagkaroon ng interes na sakupin ang Mesopotamia.
Unang nanirahan dito ang mga Sumerian at sinundan ng
mga dayuhang mananakop na Akkadian, Babylonian,
Hittites, Assyrian, Chaldean, Hittite, Persian, at mga
Phoenician.
Sumerian (3500-2340 B.C.E.)
 Namalagi ang mga nomadikong Sumer sa mga lupaing
sakahan ng lambak-ilog. Nag-alaga ng mga baka, tupa,
kambing, at baboy.
 Nabuo ang 12 lungsod estado (hal. Eridu, Kish, Lagash,
Uruk, at Ur) na pinamunuan ng isang haring pari o mas
kilala sa tawag na patesi.
 Tinawag na Ziggurat ang istrukturang nagsilbing
tahanan at templo ng mga patron o Diyos na makikita
sa bawat lungsod.
 Naniwala sila sa maraming Diyos at Diyosa na
anthropomorphic o may katangian at pag-uugaling tao.
 Cuneiform (hugis-sinsel) ang paraan ng pagsulat na
ginamitan ng stylus at clay o luwad na lapida.
 Madalas ang tunggalian ng mga lungsod-estado
tungkol sa lupa at tubig kaya hindi nakabuo ng isang
matatag na pamahalaan ang mga Sumerian.
Akkadian (2340-2100 B.C.E.)
 Sinakop ni Sargon I (2334-2279 B.C.E.) ang mga
lungsod-estado at itinatag ang kauna-unahang imperyo
sa daigdig.
 Si Sargon I ay mula sa hilagang bahagi ng Mesopotamia
sa lungsod- estado ng Akkad o Agade.
 Isa sa pinakahuling mahusay na pinuno ng Akkadia si
Naram-Sin (2254-2218 B.C.E).
 Noong 2100 B.C.E., panandaliang nabawi ng lungsod
estado ng Ur ang kapangyarihan nito at pinamunuan
ang Sumer at Akkad.
 Bumagsak ang dinastiyang Ur sa pagsalakay ng mga
Amorite at Hurrian sa Mesopotamia. Sa loob ng
sumunod na tatlong siglo, ang mga lungsod-estado sa
katimugan, partikular ang Isin at Larsa, ay
nagtunggalian upang makontrol ang rehiyon.
Babylonian (1792-1595 B.C.E.)
 Sinakop ni Hammurabi, pinuno ng kabiserang lungsod
na Babylon, ang Mesopotamia.
 Sa panahon ng kaniyang paghahari, nasakop ni
Hammurabi ang mga kaharian sa hilaga, kabilang ang
kahariang Ashur.
 Naging tanyag sa batas na “mata sa mata at ngipin sa
ngipin” (“an eye for an eye, and a tooth for a tooth”)
mas kilala sa tawag na Kodigo ni Hammurabi na
binubuo ng 282 batas na nagsisilbing pamantayan ng
kabihasnan
 Nang mamatay si Hammurabi ay nagkawatak-watak
ang kaharian ng Babylon.
 Noong 1595 B.C.E., sinalakay ng mga Hittite Anatolia
ang Babylon bagamat naipagpatuloy pa rin ng mga
lungsod estado ang pamumuhay sa ilalim ng mga
dayuhang pinuno.
Assyrian (1813-605 B.C.E.)
 Noong 1120 B.C.E., nasupil ni Tiglath-Pileser I (1114-
1076 B.C.E.) ang mga Hittite at naabot ng puwersa ang
baybayin ng Mediterranean at itinatag ang imperyong
Assyrian. Sila ay malulupit at mababagsik kaya natalo
ang mga Babylonian at Hittite.
 Noong ika-9 na siglo B.C.E., nagpadala sila ng mga
ekspedisyong militar pakanluran upang mapasakamay
ang mahahalagang rutang pangkalakalan at
makatanggap ng tributo.
 Isa si Ashurbanipal (circa 668-627 B.C.E.) sa mga haring
kinakitaan ng maayos na pamamahala sa kaniyang
panahon at nagpatayo ng kauna-unahang silid-aklatan
 Pinabagsak ng mga Chaldean ang Assyria sa isang pag-
aalsa.
Chaldean (612-539 B.C.E.)
 Si Nabopolassar (612-605 B.C.E.) – ang nagtatag ng
bagong imperyo ng Babylonia matapos pangunahan
ang isang pag-aalsa laban sa Assyria.
 Tuluyang naigupo ni Nebuchadnezzar II (605-562
B.C.E.), anak ni Nabopolassar ang natitirang hukbo ng
Assyria noong 609 B.C.E.
 Si Nebuchadnezzar II - ang pinuno ng imperyo nang
natamo nito ang rurok ng kadakilaan. Nagpagawa ng
Hanging Gardens of Babylon para sa kaniyang asawa,
kinilala ito bilang isa sa Seven Wonders of the Ancient
World.
 Noong 539 B.C.E., ang Babylon ay nilusob ng hukbo ni
Cyrus the Great ng Persia hanggang tuluyang naging
bahagi ng mas malawak na imperyo ng mga Persian
ang Mesopotamia.
Persian (539-330 B.C.E.)
 Nagtatag ng isang malawak na imperyo na tinawag na
Achaemenid. (Iran)
 Sa ilalim ni Cyrus The Great (559-530 B.C.E.) –
nagsimulang manakop ang mga Persian. Napasailalim
nila ang mga Medes at Chaldean ng Mesopotamia at
Asia Minor (Turkey ngayon).
 Sa pamumuno ni Darius the Great (521-486 B.C.E.)
narating ng Persia ang tugatog ng tagumpay. Umabot
ang sakop hanggang India.
 Epektibo ang pangangasiwa ng mga pinunong Persian
sa kanilang imperyo. Hinati ang imperyo sa mga
lalawigan o satrapy at pinamahalaan ng gobernador o
satrap.
 Nagpagawa din dito ng isang Royal Road na tinatayang
may habang 1677 milya o 2699 na kilometro mula
Sardis hanggang Susa.
 Napatanyag din ang mga Persian sa pagsulong ng
relihiyong Zoroastrianism na itinatag ni Zoroaster.
Hittite
 Mga mandirigmang Indo-Europeo na nanirahan sa
silangang bahagi ng Asia Minor noong 2000 B.C.E.
 Ipinalaganap ang monoteismo, uri ng relihiyong
sumasamba sa iisang diyos.
 Makapangyarihan dahil sila ang kauna-unahang
nakatuklas at gumamit ng bakal bilang sandata at
kasangkapan. Nakilala din sila sa paggamit ng kabayo
at ginagamit ito bilang chariot.
Phoenician
 Ang kabihasnang Phoenician ay lumitaw noong 2000
B.C.E sa silangan ng Dagat Mediteranean o
kasalukuyang bansang Lebanon.
 Dahil sa kanilang katangiang pisikal nakilala sila bilang
mga mangangalakal at manlalayag.
 Ang purple dye na simbolo ng kamaharlikahan sa
kabihasnang kanluranin ang pangunahing produkto na
kanilang kinakalakal sa mga Europeo.
 Nakabuo ng alpabeto na naging batayan ng
kasalukuyang alpabeto.
 Sila ay naging tanyag ng kanilang sakupin at naging
kolonya ang Carthage (Tunisia) na makapangyarihan sa
Mediteranean.
Ang mga unang kaharian sa Mesopotamia ay nagtagal
nang mahabang panahon. Ang ilang bahagi ng
Mesopotamia ay napasailaalim sa pamamahala ng mga
Romano.
Ang Kabihasnang Indus sa Timog Asya
-Nakasentro sa mga lambak ng Indus River. Dumadaloy
sa kasalukuyang bansang India at Pakistan
-Ang tubig ng ilog dito ay nagmumula sa malayelong
kabundukan ng Himalayas sa katimugang Tibet.
-May dalawang lungsod na umusbong dito: ang Harappa
at Mohenjo-Daro
Ang Kabihasnang Harappa (2700 B.C.E – 1500 B.C.E.)
-Ang kabihasnan ng Harappa ay hango sa matandang
lungsod ng Harappa na natuklasan sa Lambak Indus at
tinatayang umusbong noong 2700 B.C.E.
-Harappa – ay matatagpuan sa kasalukuyang Punjab na
bahagi ng Pakistan. Sa kabilang dako, ang Mohenjo-Daro
– ay nasa katimugang bahagi ng daluyan ng Indus River.
-Ang bawat lungsod na ito ay may sukat na halos isang
milya kwadrado at tinatayang may halos 40,000 katao.
Ang pagkakaroon ng mga palikuran ng mga kabahayan
ay itinuturing na kauna-unahang paggamit ng sistemang
alkantarilya o sewer system sa kasaysayan.
-Sinasabing ang Dravidian ang bumubuo sa kabihasnang
indus.
-Dahil sa kawalan ng suplay ng bakal, sila ay
nakipagkalakalan sa iba’t-ibang lugar.
-Nag-aalaga ng mga hayop tulad ng elepante, tupa at iba
pa.
-Ang lipunang Indus ay may malinaw na pagpapangkat-
pangkat ng mga tao.
-Narating ng mga dravidian ang tugatog ng
kanilangkabihasnan noong 2000 bce.Subalit matapos
ang isang milenyong pamamayani sa indus, ang
kabihasnan at kulturang umusbong dito ay nagsimulang
bumagsak at humina.
Ibat – ibang paliwanag ukol sa pagtatapos ng
kabihasnang indus.
-May nagsabing bunga ito ng pagkaubos ng puno,
labis na pagbaha at pagbabago sa klima.
-Maari rin daw nagkaroon ng lindol o pagsabog ng
bulkan.
- May mga ebidensya rin na ang pagkatuyo ng Sarasvati
River ay nagresulta ng pagtatapos ng kabihasnang
Harappan noong 1900 BCE
-dahil sa mga paglusob ng mga pangkat nomadiko –
pastoral mula gitnang Asya kabilang na ang mga
ARYAN.
-Ang mga ARYAN ay pinaniniwalaang nagmula sa mga
Steppe ng Asya sa kanlurang Hindu Kush at nakarating
sa TIMOG ASYA sa pamamagitan ng pagdaan sa
KHYBER PASS.
Ang Panahong Vedic (1500-500 BCE)
-Ang mga Aryan ay nagtungo pakanluran sa Europa at
patimog-silangan sa Persia at India. Sa mga rehiyong ito
nila dinala ang wikang ngayon ay tinatawag na Indo-
European – ang makabagong wika tulad ng Hindi at
Bengali ay nag-ugat dito.
-Samantala, dinala nila sa India ang Sanskrit – ang
wikang klasikal ng panitikang Indian.
Arya – ang salitang ito ay isang terminong linguistic.
Sa kalaunan, ang katagang ito ay ginamit upang
tukuyin ang mga pangkat ng tao o lahi.
– ay nangangahulugang “marangal” o “puro” sa
wikang Sanskrit.
Ang apat na sagradong aklat o tinatawag na Vedas (
tinipong himnong pandigma, mga sagradong ritwal, mga
sawikain at mga salaysay).
a.Rig Veda
b.Sama Veda
c.Yajur Veda
d.Atharva Veda
Panahong Vedic- ang panahon kung kalian namuhay ang
mga Aryans (1500 BCE-500 BCE)
-Patriarchal – pinangibabawan ng lalaki
Antas ng Lipunan sa Panahon ng Aryan
-Kalaunan nabuo ang sistemang Caste o Caste System
-Galling ito sa salitang ‘casta’ – na ibig sabihin ay lahi o
angkan
1. Brahmin- Kaparian
2. Kshatriya- mandirigma
3. Vaisya-mangangalakal, artisan, magsasakang may
lupa
4. Sudra –magsasakang walang sariling lupa,
Dravidian, inapo ng mga Aryan na nakapag-asawa
ng hindi Aryan
5. Pariah/Untouchables-naglilinis ng
kalsada,nagsusunog ng mga patay, nagbibitay sa
mga criminal
Pagbuo ng Kaharian at Imperyo (500 BCE-500 CE)
Kabilang sa mga pinaka makapangyarihang 16 na estado
o lungsod ang:
a.Magadha
b. Kuru
c.Kosala
d.Gandhara
Ang Kaharian ng Magadha ang pinakamayaman sa lahat.
Ito ay pinamumunuan ni Bimbisara, isang magaling na
administrador na nagpagawa ng mga daan at iba pa.
Siya ay tagasunod at kaibigan ni Buddha kaya siya ay
isang mabuting pinuno. Dahil sa pagpapakasal,
nagkaroon ng mas maraming lupain si Bimbisara sa
hilaga at naging kabisera ang Pataliputra.
-kasabay ng pagpapalakas ng Magadha ang pag-atake ng
Persia sa pamumuno ni Cyrus the Great. Ang
tagapagmana ni Cyrus na si Darius ang siyang tuluyang
nakasupil sa Indus Valley. Ang India ay napasailalim sa
Persia sa loob ng 200 taon.
-natapos ang pamamayagpag ng Persia sa India ng
dumating si Alexander the Great ng Macedonia at tinalo
ang hukbo ng Persia.
- sa pagkamatay ni Alexander the Great tuluyang naiwan
ang India na walang mahusay na pinuno.
-matapos ang pagkamatay ni Alexander, isang batang
manlalakbay na pinangalanang Chandragupta Maurya
ang kumuha sa Magadha at sa iba pang bahagi na naiwan
ni Alexander the Great.
- ang Imperyong Maurya na ang kabisera ay sa
Pataliputra ay mayroong mabisang pamamahala.
Nakadepende si Chandragupta Maurya sa kanyang
hukbong military at sa kanyang tagapagpayo na si
Kautilya.
-matapos ang 24 taon, nagretiro at nagsilbi bilang isang
Jain Monk si Chandragupta Maurya at ipinasa ang
pamamahala sa Imperyong Maurya sa kanyang anak. Sa
taong 269 BC ang imperyo ay ipinasa sa kanyang apo na
si Asoka na kinilala bilang isa sa pinakamahusay na
pinuno sa kasaysayan.
Ang pamumuno ni Asoka ang naging daan upang
maabot ng Golden Age ng India
-Siya ay tagasunod ng buddhismo at naniniwala na ang
dahas ay hindi sagot sa lahat ng problema. Siya ay isang
vegetarian at naniniwala na ang lahat ay may pantay-
pantay na karapatan.
-Ng mamatay si Asoka noong 232 BC hindi naging
mabisa ang humalili sa kaniya at nagkawatakwatak ang
Imperyong Mauryan.
Noong 320 A.D , matapos ang matagal na digmaan at
pagsalakay, nagkaisa muli ang India sa ilalim ng isang
pinuno. Ang naging kabisera ng imperyong ito ay ang
Magadha parin. Ang pinuno ng imperyong ito ay
pinangalanang Chandra Gupta. Sa ilalim ng pinunong
Gupta naging sentro ng talino at likha ang Northern
India.
-Ang mga manunulat na si Kalidasa ang sumulat ng mga
gawa na mahahalintulad kay Shakespeare.
-Naniniwala sila sa Buddhismo at Hinduismo
-Decimal system, and ideya ng zero, at simula ng algebra
-Humalili si Chandragupta II
Sa kalagitnaan ng ika-5 siglo, ang mga mananalakay na
nagmula sa Gitnang Asya ay nagsimulang guluhin ang
Imperyong Gupta. Ng dumating ang 500 AD tuluyan na
naming nagkawatak-watak ang India dahil sa mga White
Hun.
-matapos bumagsak ang imperyong Gupta, isang
prinsipe na si Harsha ang namuno sa dalawang kaharian
subalit hindi parin ito naging matatag.
Maraming tagasunod ng Islam ang sumalakay sa mga
katabi nitong mga kaharian hanggang sa napasailalim
ang India sa mga pinunong Muslim.
-sa taong 712, isang mananalakay na Muslim ang
nagbalak sugurin ang India ngunit ito ay napigil ng isang
mandirigmang angkan na tinawag na Rajputs. Dahil sa
paniniwala ng mga Rajputs na sila ay mga tagapagmana
ng Kshatriya class, naisapuso na nila ang pagtatanggol sa
India laban sa mga Muslim.
- ang sumunod na pagsalakay ay galling sa mga Turkish
Muslim ( Afghanistan). Ang kanilang pinuno na si
Mahmud ay hindi naghahangad ng lupain kundi ang
mga kayaman gay ang ginto at kayaman ng India. Ang
mga mananalakay na ito ay walang awang pinatay ang
mga indian.
Imperyong Mogul
-Noong 1200, sa pamumuno ni Genghis Khan, lumusob
ang mga magigiting na mandirigmang Mongol sa Asya
pati na rin ang mga lugar na nasakop noon ng mga
Muslim. Ng dumating ang 1300, pinamunuan ni
Tamerlane ang mandirigmang Mongol patungong
Central at Western Asia. Sinira ang Delhi Sultanate sa
India at pinatay ang libo-libong tao ngunit hindi parin
tuluyang nawala ang Delhi Sultanate.
-Sa pagsisimula ng 1500s, si Baber ang tagapagmana ni
Genghis Khan at Tamerlane ay nagpasyang sugurin ang
India at tuluyang napataob ang Delhi Sultanate at itinayo
ang Imperyong Mogul sa India.
-Mogul- Salitang Persian para sa Mongol
-Ang apo ni Baber na si Akbar ay 13 taong gulang pa
lamang ng mapasakamay niya ang trono. Siya ay naging
isang magaling na heneral. Sa pamumuno niya sa loob ng
49 taon, nakuha niya ang buong India at Deccan.
Kaniyang naging ka alyado ang mga Rajputs at
nagpakasal sa mga babaeng Rajputs.
-Ang tagapagmana ni Akbar na si Jahangir at Shah Jahan
ay kailanman hindi pumantay sa kakayahan ni Akbar.
-Nagpakasal ang anak ni Akbar na si Jahangir sa isang
magandang Persian na si Nur Jahan kaya nagkarron sila
ng alyansa sa Persia. Ang anak ni Jahangir na si Shah
Jahan ay bumuo ng isang rebelyon labang sa kaniyang
ama at pinatay ang mga kapatid upang tuluyang makuha
ang trono.
-Pinagawa niya ang Taj Mahal para sa kaniyang asawa na
si Mumtaz Mahal.
-Ang anak ni Shah Jahan na si Aurangzeb ay
pinabilanggo ang ama upang makuha ang trono.
Tinawag siya bilang “ World Shaker” at binawi ang
supporta sa sining at ginamit ang pondo para sa paglusob
sa kabuoan ng Deccan. Dahil sa pagtuon niya ng lahat ng
pondo sa digmaan tuluyang napabayaan niya ang
gobyerno. Sa kanyang pagkamatay nawala ang ganda ng
Imperyong Mogul.
-Muling nagrebelyon ang mga Rajputs sa hilaga.
Dumating rin ang mga Sikhs- mga mananampalataya ng
bagong relihiyon. Sa kabilang dako naman nagrebelde
din ang mga mga Marathas na nakatira sa Kanlurang
bahagi.
Ang Kabihasnang Tsino sa Silangang Asya
Nabuo ang unang sibilisasyon ng China sa kahabaan ng
Ilog Hwang Ho (Yellow River). Ang Ilog na ito ang
naging daan uoang mabuo ang North China Plain.
Dahil sa mga natural na hadlangan sa China tulad ng
mga disyerto, bulubundukin at dagat , tinuturing ng mga
Tsino ang sarili bilang nag-iisang sibilisadong mga tao at
ang iba ay mga “barbaro”. Dahil dito tinawag ng mga
Tsino ang kanilang lupain bilang Chung-Kuo (Middle
Kingdom). Maraming mga dinastiya ang China, lahat ay
nakaranas ng paglakas at paghina na tinatawag na
Dynastic Cycle. Ang dynastic cycle ay nagsisimula sa
kasaganahan, karangyaan at katapatan ng dinastiya at
habang tumatagal ay magkakaroon ng mga problema na
siyang magiging dahilan ng pagbagsak nito.
Xia/Hsia (2000-1570 BCE)
- Ayon sa alamat, ang Hsia (shee-ah) ang kauna-
unahang dinastiya sa China na nagsimula noong 2000 B.C
sa pamumuno ni Yu, isang magaling na bayani na siyang
bumuo ng paraan upang mapigilan ang baha na dulot ng
Yellow River.
- Dahil ang mga pinuno ng Hsia ay mapagmalabis,
nawala sa kanila ang “Mandate of Heaven”- ang
paniniwala na ang emperador ay namumuno sa
kapahintulutan ng langit, at napunta ito sa Dinastiyang
Shang.
Shang (1570-1045 BCE)
- Gumagamit ng bronse sa panahong ito. Nasusulat
sa mga oracle bone ang datos sa panahong ito.
- Nahukay ng mga archaeologists ang naiwang labi
ng dinastiyang Shang sa An-yang isang lugar sa North
China Plain. Ang dinastiyang ito ay malimit
makipagdigma sa katabing mga kaharian kasama na ang
mga Chou (Joh) galing sa Wei River sa kanluran na
siyang nakatalo sa Shang.
Chou (1045-221 BCE)
-namayani sa loob ng 900 taon.
- Sa pamumuno ng mga emperador ng Chou nagtalaga
ng mga lokal na pinuno na tinatawag na lord na siyang
mamamahala sa iba’t-ibang lupain. Ng lumaon ang mga
lords na ito ay lumakas at nagrebelyon laban sa
emperador.
-Sa Panahon ng Chou umusbong ang maraming kaisipan
tulad ng: Cunfucianism, Taoism at Legalism.
- namayani ang mga kilalang personalidad tulad nina:
a. Kung Fu-tzu- Confucius
b. Meng-tzu- Mencius
c. Lao- tse
d. Hsun-tzu
Ch’in (221-206 BCE)
- Napatalsik ng pinuno ng Ch’in ang pinakahuling
pinuno ng Chou. sa taong 221 pinag-isa ng Ch’in ang
nagkawatakwatak na lungsod sa ilalim ng isang malakas
na pamahalaan. Isang pinuno ng Ch’in na pinangalanang
Shih Huang Ti ( First Emperor) at ang kanyang pinaka
pinagkakatiwalaan na tagapayo na si Li Ssu ay
naniniwala sa ideya ng Legalism ( Ipinanganak ang tao
na masama at makasarili subalit sila ay maaring
mapasunod sa pmamagitan ng mahigpit na batas at
marahas na kaparusahan.)
- Upang maprotektahan ang imperyo laban sa mga
nomadikong mananalakay, ipinagawa ni Shih Huang Ti
ang Great Wall na may habang 1500 milya.
- Dahil sa paniniwala nila sa Legalism, maraming
mga libro ang sinunog at pinapapatay ang mga tao na
lumalabag sa pamahalaan. Dahil dito marami ang hindi
sumang-ayon at nagrebelde at ng mamatay si Shih Huang
Ti tuluyan ng bumagsak ang imperyong Ch’in.
Han (202 BCE- 200 CE)
- Sa loob ng maraming taon, iba-ibang mga tao ang
nagnanais makuha ang kapangyarihan. Sa taong 202 BCE
isang pinuno ng military ang idineklara ang sarili bilang
emperador at itinayo ang dinastiyang Han. Ang
pinunong ito ay nagmula sa isang mahirap na pamilya at
naging isang bandido sa kabundukan. Tinawag siyang
Kao Tsu na nangangahulugang “Great Ancestral Father”.
- Ang pinakatugatog ng dinastiyang Han ay naabot
sa pamamahala ni Wu Ti. Nakuha niya ang parte ng
Southeast Asia, Korea, Manchuria, at Central Asia.
- Naging importanteng bahagi ng
pakikipagkalakalan ang Silk na umaabot hanggang
Europe. Sa panahon ito nadiskubre rin ang pinaka
eksaktong kalendaryo, star maps at iba pang instrumento
pangkalawakan at sa pagtala ng mga lindol. Nagsimula
rin ang paggawa ng magagandang porcelain sa
dinastiyang ito.
- Matapas ang mahabang panahon, ang mga
namumuno sa Han ay nagkaroon ng mga problema sa
ekonomiya at maraming pamilya ang nagaway-away
upang makuha ang trono. Nagkaroon din ng rebelyon
ang mga mahihirap. Tuluyan ng nagkawatak-watak ang
China at tinawag itong Age of Disunity.
Sui (589- 618 CE)
- Napag-isang muli ang China. Isang heneral ang
naging daan upang mapag-isa ang Northern at Southern
China at hinirang ang sarili bilang unang emperador ng
Sui. Meron lamang dalawang naging emperador ng Sui.
Sa kanilang pananatili, binuong muli ang Great Wall,
nakuhang muli ang ilang bahagi ng Central Asia at
Southeast Asia. Kanilang kinonekta ang Yellow River at
Yangtze sa pamamagitan ng paggawa ng Grand Canal.
- Dahil sa pagod sa walang tigil na pagpapadala ng
tao sa digmaan at paggawa ng mga estruktura marami
ang nagrebelyon sa dinastiyang Sui. Sa pamumuno ni Li-
Yuan dating opisyan ng Sui ang umupo sa trono at binuo
ang T’ang Dynasty.
T’ang (618- 907 CE)
- Ang pangalawang emperador ng T’ang na si T’ai-
tsung ay isang mandirigma, scholar at mabuting
administrador.Sa kanyang pamumuno, pinalakas niya
ang pamahalaan. Sa taong 655 CE nakuha ng China ang
buong Korea sa pamumuno ni Empress Wu Hou- ang
nag-iisang babae na nakuha ang titulong ito sa buong
China.
- Ibinalik ang civil service examination system na
naging mahalaga sa pagpili ng opisyal ng pamahalaan.
Nagsimula ito sa panahon ng Han ngunit pinagbuti pa sa
panahong T’ang.
- Naging dominanteng relihiyon ang Buddhism.
Pagdating ng 8-siglo humina ang dinastiyang Han dahil
sa mga pag-atake ng mga kalaban pati na rin ang
pagrebelde ng mga pinunong lokal sa huling emperador
ng T’ang.
Sung (960- 1127 CE)
- Matapos ang 50 taon ng kaguluhan, muling
nagkaisa ang China. Sa pagkabuo ng Sung, karamihan sa
mga lupain ng China ay nasa ilalim ng mga nomadikong
tao. Dahil sa pabalikbalik na pagsalakay napilitan ag
dinastiya na tuluyang lisanin ang Northern China
sinundan ito ng panahon na tinatawag na Southern Sung.
- Umunlad sa panahong ito ang agrikultura at
teknolohiya pati na rin ang sining. Naging sikat sa
panahong ito ang mga manunulat na sina Li Po, Po Chu-i
at Tu Fu. Sa panahong ito naimbento ang kauna-unahang
paraan ng paglilimbag (printing).
- Ang pinunong ng mga Mongol na si Genghis
Khan ay sinakop ang Asia kabilang na rit ang Northern
China. Sa pagkamatay ni Genghis Khan tuluyang nakuha
ng kanyang apo na si Kublai Khan ang Southern Sung. Sa
taong 1260 tinawag si Kublai Khan bilang “the Great
Khan”.
Yuan (1279- 1368 CE)
- Itinatag ang dinastiyang ito ni Kublai Khan isang
Mongol. Ang kauna-unang dayuhang pinuno ng China.
Naging parte ang China sa imperyo ng Mongol at naging
kabisera ang Peking. Marami ang mga manlalakbay
galling Europa ang nagkaroon ng pagkakataon na
maglakbay sa China isa na rito ay si Marco Polo.
- Kakaiba ang Mongol sa mga Tsino sa maraming
aspektong kultural, tradisyon at wika. Sa pagkamatay ni
Kublai Khan sa taong 1294 ay tuluyang humina ang
pamahalaan ng Mongol. Sa taong 1368, pinuno ng mga
rebelde ang sumalakay sa Peking at itinalaga ang sarili
bilang emperador ng bagong dinastiya- ang dinastiyang
Ming.
Ming (1368-1644 CE)
- Matapos ang mahabang taon ng pamamahala ng
dayuhan, ninais ng dinastiyang Ming na magkaroon muli
ng purong Tsinong pamahalaan. Naibalik muli ang mga
tradisyun ng China. Naging isang malakas na
kapangyarihan ang China sa karagatan. Isang admiral na
si Cheng Ho ang ipinadala ng China patungong India,
Arabia at Africa.
- Ang malaking bahagi ng Great Wall ay itinayo sa
panahong ito. Naitayo rin ang Forbidden City na tirahan
ng emperador.
- Sa taong 1590, humina ang dinastiya dahil sa
pagsalakay ng mga Hapon.
Qing o Ch’ing (1644-1911)
- Itinatag ito ng mga Manchu matapos magapi ang
dinastiyang Ming ng mga semi-nomadic mula sa
hilagang Manchuria.
- Para sa China ang ibang bansa ay “inferior” at
dahil ditto dapat lamang na magbigay ang ibang bansa
nga magagarang regalo- ito ang tinatawag na tributary
system. Sa systemang ito dapat ang taong magbibigay ng
tribute ay gagawin ang kowtow.
- Namayani sa panahong ito ang kalakakalan sa
pagitan ng China at iba pang mga bansa gaya ng
England. Nagkaroon ng alitan ang dinastiyang Ch’ing at
England. Hindi kinakailangan ng China ang mga
produkto ng mga Europeo sa kabilang dako naman
minimithi ng mga Europeo ang produkto ng China. Ang
opium isang narcotic drug ay ginagamit na ng mga Tsino
sa mahabang panahon bilang medisina at naging taga
suplay ang mga Europeo ng opium galing sa India. Sa
taong 1700, naging laganap ang paggamit ng opium na
siyang naging dahilan upang ipatigil ang paggamit nito
ng pamahalaang Chinese ngunit ipinilit parin ng mga
British ang pagtitinda nito. Pagdating ng 1830, milyong
Chinese ang mga addict. Dahil dito naging seryoso ang
China sa pagbabawal ng opium at ipinakulong ang mga
mangangalakal na British. Naging dahilan ito upang
kuhanin ng mga British ang Hong Kong at gawing base
militar ( ang Hong Kong ay pag-aari ng China). Tinawag
itong Digmaang Opium. Natalo ang China dahil mas
magaganda at bago ang armas ng mga British. Sa
patatapos ng digmaan, nilagdaan ng dalawang bansa ang
Treaty of Nanking na binibigyan ng mas maraming
karapatan ang mga British na tumira at makipagkalakan
sa China.
- Isa pang dahilan ng paghinang dinastiyang ito
ang paglaki ng populasyon at pag-atake ng mga natural
na kalamidad sa China.
- Marami ding mga mamamayan ang nagrebelde sa
Dinastiyang Ch’ing. Isa sa pinaka matandang
organisasyong laban sa pamahalaan ay ang White Lotus
na nagpasimula ng rebelyon sa Northern China. Sa taong
1840, isang panatiko na si Hung Hsiu-ch’uan ang
nagpasimula ng isang sekretong grupo. Ang grupong ito
ay naka akit ng maraming tagasunod. Idineklara ni Hung
ang sarili bilang ang nakababatang kapatid ni Hesus.
Ginusto ng grupo ni Hung ang maraming pagbabago sa
Sistema gay ang pagkakaroon ng mas maraming
karapatan ng mga babae, pagtatanggal ng foot-binding,
arranged marriages at iba pa. Ito ay tinawag na
Rebelyong Taiping.
- Ang rebelyong Taiping ay hindi pa rin napatalsik
ang mga Manchu (Dinastiyang Ch’ing). Ang bagong
emperador ay isang batang lalaki ngunit ang totoong
mayhawak ng kapangyarihan ay ang kaniyang ina- ang
Dowager Empress na nagngangalang Tz’u-hsi. Ang
pamahalaan ng Tsina ay hindi pa rin sang-ayon sa
pagmomodernisa ng China.
- Ng mamatay ang anak ng Dowager Empress,
naging emperador ang kaniyang pamangkin na si
K’uang-hsu. Ang bagong emperador ay nagnanais na
magkaroon ng pagbabago sa China. Matapos ang isang
daang araw matapos niyang ibigay ang panawagan sa
mga reporma, napatalsik siya ng Dowager Empress.
Dahil sa hindi pagkakasundo ng mga taga pamahalang
Manchu ginamit ang panahong ito ng mga Kanluranin
upang mapasok ang China. Para sa maraming Chinese
ang pagpasok ng mga dayuhan ang dahilan ng kanilang
problema. Dahil dito, nabuo ang isang grupo na hindi
sang-ayon sa pananatili ng mga dayuhan sa China- ang
Boxers. Ang Rebelyong Boxer ay nagnanais palayasin ang
mga dayuhan sa China.
- Noong 1911 nagwakas ang Sistema ng dinastiya
sa China at nagbigay daan sa pagkakatatag ng Republika
ng China.
Kabihasnang Ehipto
Ang mga orihinal na nanirahan sa Kabihasnang Ehipto ay
nagmula sa mga nomadikong Asyano. Sila ay nanirahan
sa lambak ilog na Nile. Umunlad ang
kanilang pamumuhay at itinatag ang dalawang
magkahiwalay na kaharian ang Upper Egypt at Lower
Egpyt.
Mga Yugto sa Kasaysayan ng Ehipto
1. Lumang Kaharian (3200-2000 BCE)
Ito ay tinawag din na “Panahon ng Piramide” itinatag
ito ni Haring Menes sa panahon na ito nagsimula ang
pagpapatayo ng mga piramide upang maging libingan ng
mga Pharaoh. Ang kanilang pinuno ay tinatawag na
Pharaoh. Itinuturing ng mga tao na ang kanilang pharaoh
ay Diyos kaya kontrolado nito ang lahat ng
kapangyarihan ng pamahalaan. Ang uri ng pamahalan na
may ganitong sistema ay tinatawag na teokrasya.
Mga kilalang pinuno sa Lumang Kaharian
Djoser- sa panahon niya itinayo ang kauna-unahang
piramide sa Ehipto, ang step pyramid na may anim na
patung-patong na mastaba noong 2780.
Khufu o Cheops - sa kaniyang panahon itinayo ang Great
Pyramid sa Giza na itinuturing na isa sa Seven Wonders
of the Ancient World. Sa sukat na 70 metro kwadrado ang
base at 147 talampakan ang taas, ito ang pinakamalaking
istruktura na itinayo ng tao. Ang Memphis ang naging
kabisera sa panahon na may tinatayang 80 nakahanay na
piramide.
Ang mga piramide ay patunay na mayroong matatag
na pamahalaan ang Kabihasnan ng Ehipto Ang maayos
na plano at disenyo ng gusali ay nagpapatunay ng
kanilang kahusayan at mataas na kaalaman sa
arkitektura. Ang mga sumunod na pharaoh ay hindi
nagtataglay ng kagalingan sa pamumuno kung kaya
pinahina sila ng sunod-sunod na digmaan. Ang sumunod
na magaling na pinuno ay si Amenemhet I mula sa
Thebes.
2. Gitnang Kaharian (1991 B.C. – 1786 B.C.)
Muling nanumbalik ang kaayusan sa Ehipto ng
pamunuan ni Amenemhet I. Sa kaniyang pamumuno
Itinatag ang Thebes bilang kabisera ng Ehipto. Pinagbuti
ni Amenemhet I ang sistema ng pagsasaka upang
matiyak na mayroong sapat na suplay ng pagkain sa
kaniyang nasasakupan. Pinaunlad niya din ang yamang
mineral ng bansa at ginawang palamuti sa katawan ng
mga pharaoh ang mga ito. Naging masigla ang kalakalan
sa pamamagitan ng pagpapalawak ng ugnayan sa
Palestina at Syria.
Nagwakas ang maunlad na pamamalakad sa kaharian
ng ito ay makaranas ng sunod-sunod na digmaang sibil
na siyang nagpahina sa kaharian. Naging madali silang
nasalakay ng mga Hyksos na mula sa Syria. Sa loob ng
160 taon naging maayos at maunlad ang pamumuno ng
mga Hyksos ngunit sila ay pinatalsik sa Ehipto sa
pamumuno ni Ahmose I ng Thebes. Ang kaniyang
pagkapanalo ang naging dahilan ng pagsilang sa bagong
kaharian.
3. Bagong Kaharian (1570-1090 B.C.)
Matapos maitaboy ang mga Hyksos noong 1567 BCE,
naitatag ang bagong dinastiya at nagsimula na rin ang
Bagong Kaharian na tinatawag din na Panahon ng
Imperyo sa paghahari ni Ahmose I. Muli niyang binuo
ang Ehipto sa iisang kaharian sa ilalim ng kabisera ng
Thebes.
Ang ilan sa mga tanyag na pharaoh sa kaharian ay ang
mga sumusunod:
Thutmose II Nasakop ang Nubia para sa imperyo
Sinakop ang Syria at Palestina
Hatshepsut Kauna-unahang babaeng pinuno sa
kasaysayan ng daigdig
Nagpadala ng iba’t ibang ekspedisyong
pangkalakalan sa iba’t ibang lugar
Nagpatayo ng mga temple na isang
dakilang ambag ng Ehipto
Thutmose Tinaguriang pinakamahusay na pinuno
III ng Ehipto dahil napaunlad ang kalakalan
at nagpalawak ng teritoryo. Nakamit ang
Ginintuang Panahon sa kaniyang
pamumuno
Amenhotep Ipinagbawal ang pagsamba sa maraming
IV Diyos
Ipinakilala ang bagong relihiyon na
sumasamba sa iisang Diyos na si Aton.
Tutankhamen Ang kanyang piramide ang
itinuturing na pinakamahalagang labi
ng sinaunang kabihasnan ng Ehipto
dahil kumpleto ang laman nito nang
matuklasan. Ibinalik niya ang
politeismo o paniniwala sa maraming
Diyos sa panahon niya.
Rameses II Nilabanan ang mga Hittites.
Nagpatayo ng malawakang mga
templo.
Naganap sa kanyang panahon ang
exodus o pagtakas ng mga Hebreo sa
pagkakaalipin
Winasak ng krisis sa Gitnang Silangan ang
kapangyarihan ng mga pharaoh. Dahil alay, humina ang
kapangyarihan ng imperyo. Sunod- sunod ang pagsakop
sa kanila ng mga dayuhan kabilang ang Sudan at Persia.
Tuluyang bumagsak ang kapangyarihan ng Ehipto nang
sila ay salakayin ni Alexander the Great mula sa kaharian
ng Macedonia at itinatag ang lungsod ng Alexandria.
Ginawa niyang gobernador ng Ehipto ang kaibigan at
heneral na si Ptolemy. Si Cleopatra VII ang kahuli-
hulihang reyna at tinaguriang “Serpent of the Nile”
Sinubukan niyang iligtas ang Ehipto sa pamamagitan ni
Julius Caesar at Mark Anthony. Ngunit hindi siya nag
tagumpay sa kaniyang pakikidigma sa mga Romano.
Nagpakamatay siya sa pamamagitan ng pagpapatuklaw
sa ahas. Ang Ehipto ay naging lalawigan ng Romano sa
loob ng 700 taon.
LIPUNAN SA SINAUNANG EHIPTO
1. Hawak ng hari ang kapangyarihan na mamuno. Ang
mga maharlika ay mayroong malalawak na lupain at
pribilehiyo na hindi nararanasan ng ibang mamayan
tulad ng hindi pagbabayad ng buwis at pagkakaroon ng
malawak na karapatan.
2. Ang mga sundalo ay nangangalaga sa katahimikan at
kaayusan. Nagtataglay din ng maliit na lupain kung
ikukumpara sa mga maharlika.
3. Ang mga magsasaka, pastol at mangagawa ay
karaniwang mamamayan sa lipunan.
4. Ang mga alipin ang pinakamababa. Sila ay ang mga
hindi nakapagbayad sa utang, mga naging bihag sa
digmaan, at mga salarin na inakusahan ng krimen.
Maaaring umangat ang kanilang uri batay sa kanilang
kakayahan at pagsisikap. Ang mga kababaihan ay may
mataas na kalagayan at malaya. Maaring rin sila
magmana ng ari-arian at sumubok magnegosyo.
Mahigit na 2,000 Diyos ang sinasamba ng sinaunang
Ehipto. Ang paniniwala at pagsamba sa maraming Diyos
ay tinatawag na Politeismo. Si Amon-Ra, ang Diyos ng
araw ang pinakamahalaga sa lahat sapagkat siya ang
nagbibigay-liwanag. Ang Diyosa na si Isis ang
kumakatawan sa isang ina at asawa. Ang Diyos ng mga
nasa kabilang buhay at Ilog Nile na kumokontrol sa
pagbaha ay si Osiris. Ang Diyos ng pag-ibig, kaligayahan
at katarungan ay si Bastet na isang pusa.
Bilang pagpapahalaga sa mga yumao pinasimulan nila
ang pag-eembalsamo o mummification o pagpreserba sa
mga patay. Pinatutuyo nila ang bangkay at nilalagyan ng
kemikal. Pagkatapos ay babalutan ito ng linen at
palalamutian ng alahas. Hieroglypics ang tawag sa
sistema ng pagsulat, kung saan ang mga bagay ay may
katumbas na hugis o larawan. Tinatala ng mga eskriba sa pagkilala sa naging pamumuhay ng mga mamamayan sa
bato ang paniniwala, kasaysayan at kultura hanggang mga nabanggit na kabihasnan. Isa-isahin natin ang mga
matuklasan nila ang papel na nagmula sa papyrus reeds. pamanang ito at alamin ang kanilang kahalagahan sa
Magaling rin sila sa larangan ng astronomiya, kasaysayan.
matematika, astrolohiya, at mga gawaing Kabihasnang Sumer o Mesopotamia (3500 - 3000 BCE)
pangkabuhayan.
Ang Kabihasnan sa Mesoamerica Code of Hammurabi
Olmec
- ito ay kalipunan ng
-Ang unang mga magsasakang pamayanan ay makikita
sa Mesoamerica, ang lugar na nagsisimula sa Central mga 282 batas na nabuo
Mexico hanggang Central America. Sa 1200 BCE, ang mga
sa panahon ng
tao na tinatawag na Olmec ay naninirahan sa
dalampasigan ng Gulf of Mexico. Ang pangalang ito ay pamumuno ni Haring
nangangahulugang “rubber people” dahil sila ang kauna-
Hammurabi.
unahang kumuha ng rubber galing sa rubber tree. Ang
mga Olmec ay may maglahalintulad na sulat sa Tumatalakay sa mga
hieroglyphics. Nakalinang sila ng akda ng sining at
dapat sundin sa pang-
matematika. Ang mga Olmec ay may isang ritwal na https://en.wikipedia.org/wi
tinatawag na Pok-a-Tok na kahalintulad ng larong araw-araw na buhay ng
basketbol subalit ang mga manlalaro ay hindi pwedeng ki/Code_of_Hammurabi
kanyang mga
hawakan ng kanilang kamay ang bola yari sa goma. Sa
halip gamit nila ang siko at baywang at pinapasok ang mamamayan.
bola sa isang ring na gawa sa baton a nakalagay sa
Cuneiform
mataas na pader. Ang ilang manlalaro ay ginagawang
sakripisyo matapos ang nasabing laro. - kauna-unahang
-Ang mga Olmec ay kilala rin sa paglililok ng mga
itinuturing na sistema ng
anyong ulo mula sa bato. Sila rin ay nakagawa ng mga
templong hugis piramide sa ibabaw ng mga umbok na pagsulat na nabuo sa
lupa. Ang mga estrukturang ito ang nagsilbing sambahan https://en.wikipedia.org/wi
daigdig.
ng kanilang mga diyos. ki/Cuneiform
-Mahalaga rin sa kanilang paniniwala ang hayop na
Jaguar na pinakatatakutan ng sa Central at South Epic of Gilgamesh
America. Ito ay nagpapakita ng lakas at tapang kaya - kauna-unahang akdang
sinasamba ng mga Olmec ang Espirito ng Jaguar.
-Ang sentro ng Olmec ay ang San Lorenzo at ang La pampanitikan sa daigdig.
Venta- dito nagaganap ang kalakan ng jade, obsidian at Tumatalakay ito sa
serpentine. Gaya ng iba, bumagsak rin ang Kabihasnang
Olmec at sinasabing maaring sila ay nakihalubilo sa mga buhay ni Haring
pangkat na sumakop sa kanila. Gilgamesh sa lungsod-
Teotihuacan
-Dahil sa kalakalan umusbong ang mga lugar sa lambak estado ng Uruk sa Sumer https://en.wikipedia.org/wi
ng Mexico. Isa na rito ang pinakamalaking lungsod nga noong 3000 BCE. ki/Epic_of_Gilgamesh
Teotihuacan na nangangahulugang “tirahan ng diyos”.
-Ang mga piramidel, liwasan at lansangan ay nagbigay Gulong
ng karangyaan, kadakilaan at kapangyarihan sa lungsod. - napakahalagang
Ang mga pinuno nito ay nagawang makontrol ang
malaking bahagi ng lambak Mexico. Nagkaroon din ng sinaunang imbensyon ng
monopolyo sa mahahalagang produkto tulad ng cacao, mga Sumerian ay ang
goma, balahibo at obsidian.
-Ang mg Teotihuacanos ay mayroong pinaka gulong. Sa pamamagitan
importanteng diyos na si Quetzalcoatl- ang Feathered nito ay napabilis ang
Serpent god. Pinaniniwalaan na si Quetzalcoatl ay isang https://en.wikipedia.org/wi
mabait at mapayapang diyos na nagrerepresenta sa paglalakbay sa kalupaan.
ki/File:Ur_chariot.jpg
kabutihan at liwanag.
-Sa pagdating ng 600 CE ilang mga tribo ang umatake sa
Teotihuacan at sinunog ang pamayanan.
Mga Pamana ng mga Sinaunang Kabihasnan sa Daigdig
Ang pag-usbong ng mga sinaunang kabihasnan sa
daigdig ay nagdulot ng iba’t ibang pag-unlad sa sistema
ng pamumuhay ng tao. Ang kabihasnang Sumer,
Egyptian, Indus at Shang ay ilan lamang sa mga
kabihasnang nag-iwan ng mahahalagang ambag sa
kasaysayan. Ang mga pamanang ito ay naging susi rin ng
Ziggurat pagsasaayos ng
- ito ay ang sentrong nabaling buto
gusali o istraktura ng Kabihasnang Indus (3500 - 1750 BCE)
mga lungsod sa Sewerage System
Kabihasnang Sumer. Dito - sistematiko at maayos na
mga daluyan ng tubig.
nagaganap ang mga Ang mga palikuran ay
pagsamba nila sa https://en.wikipedia.org/wi nakakonekta sa mga
sentralisadong tubo at
kanilang mga Diyos. ki/File:Ancient_ziggurat_at_ imburnal sa ilalim ng
Ali_Air_Base_Iraq_2005.jpg lupa.

Iba pang Kontribusyon Araro, Decimal System,

Sistemang Grid
Lunar Calendar, Palayok,
- nakilala rin ang
Perang Pilak kabihasnang Indus sa
sistematikong pagpaplano
Kabihasnang Egyptian (3050 - 2686 BCE) ng pagtatayo ng mga
Hieroglyphics gusali. Nakaayos ang mga
ito na tila grid pattern.
- sistema ng pagsulat ng mga
sinaunang Egyptian. Bukod sa valley-lesson
Iba pang kontribusyon Ramayana at Mahabharata,
sumusulat sila sa papel, umuukit
pamantayan ng bigat at
din sila ng mahahalagang sukat, pinagmulan ng mga
relihiyong Hinduismo,
impormasyon sa mga gusali.
Budismo, Jainismo at
Sikhismo

Mummification Kabihasnang Shang (1570 - 1045 BCE)

- proseso ng pag-eembalsamo o Calligraphy
- sistema ng pagsulat ng mga
preserbasyon ng bangkay bago ito Tsino. Ang kanilang pagsulat
ilibing. Ginagamitan nila ng ay mula sa kanan paibaba
patungo sa kanan paibaba.
kemikal ang katawan upang
patuyuin, matapos ito ay
Oracle Bones
pininpintahan, binabalutan ng - mga tortoise shell o cattle bone
na naglalaman ng ibat ibang
tela at nilalagyan ng palamuti
impormasyon ukol sa
tulad ng mga alahas. pakikipag-usap ng mga Tsino
sa kanilang mga Diyos.
Pyramid
- mga istrakturang karaniwang Potter’s Wheel
ginagamit ng mga Egyptian bilang - kagamitan ng mga
libingan ng kanilang mga gumagawa ng palayok na
kung saan kilala ang
Pharaoh. Ang mga kayamanan ng sinaunang Tsina sa
kanilang pinuno ay makikita rin sa kahusayan sa paggawa nito.
loob ng pyramid bilang
paghahanda sa kabilang buhay. Iba pang kontribusyon Water clock, kalendaryo,
Iba pang Kontribusyon silk o seda
Book of the Dead,
Geometry,
Kalendaryo na may
365 na araw,
Medisina sa
 QUARTER 2
KABIHASNANG MINOAN AT MYCENEAN
MINOANS
Ayon sa mga arkeologo, ang unang sibilisyon sa bansang
Gresya ay umusbong sa isla ng Crete sa pagitan ng 3100
BCE o Before the Common Era. Ang sibilisasyon na ito ay
binansagan na Minoan batay sa pangalan ng isang
maalamat na haring sinasabing naging pinuno at
nagtatag nito na si Haring Minos. Ang mga Minoan ay
tanyag sa kahusayan sa paggamit ng metal at iba pang
teknolohiya, itinuturing din sila na mga mangagaling na
mandaragat.
Ang punong lungsod o kabisera ng Minoan ay ang
Knossos na makikita sa hilagang bahagi ng pulo,
itinuturing ito bilang makapangyarihang lungsod na
sumakop sa kabuuan ng Crete. Makikita dito ang
napakatayog na palasyo na nakatayo sa dalawang
ektaryang sukat ng lupa at napapalibutan ng mga bahay
na gawa sa bato.
Sistema ng Pagsulat
Arthur Evans isang English na arkeologo, sa kanyang
paghuhukay sa palasyo ng Knossos ay kanyang
natuklasan ang mga lapida na gawa sa luwad. Dalawang
uri ng sistema ng pagsulat ang kanyang nakita na
tinawag niya bilang Linear A at Linear B. Samantalang
sina Michael Ventris (cryptologist) at John Chadwick
(classical scholar) ang nakapagpatunay na Linear A ang
sistema ng pagsulat ng mga Minoan.
Pinagmamalaking Sining at Libangan ng mga Minoan
Ang pangunahing sining ng mga Minoan ay ang
pagpipinta na mayroong dalawang larangan – sa mga
palayok at Fresco. Ang Fresco ay mga larawang mabilisan
subalit bihasang ipininta sa mga dinding na basa ng
plaster upang kumapit nang husto sa pader ang mga
pigment ng metal at mineral oxide.
Maging sa aspekto ng pampalakasan ay hindi pahuhuli
ang mga Minoan dahil itiuturing sila na unang nakagawa
ng arena sa buong daigdig na nagsasagawa ng mga
labanan sa boksing
KILALANIN ANG MGA MYCENEAN
Masisilayan ang mga Mycenea 16 kilometro ang layo sa
aplaya ng karagatang Agean na kung saan ito ang naging
sentro ng Kabishasnang Mycenean. Ang mga lungsod
dito ay pinag-dugtungan ng mga magagarang daanan at
tulay. Napapalibutan ang lungsod ng mga
nagsisikapalang mga pader bilang proteksiyon sa mga
nagbabalak lumusob sa kanilang lungsod. Itinuturing din
ang mga Mycenean bilang mga bihasa at malalakas na
mandaragat. Ang pinaka-tanyag na Hari ng Mycenean ay
si Haring Agamemnon.
Sa paglipas ng mga panahon mas naging mapusok ang
mga mananakop na sumalakay sa iba’t ibang panig ng
Greece kaya hindi na naging ligtas ang pader na tinayo
ng mga Mycenean bilang proteksyon sa mga
mananalakay.
Ang mga Dorian ay isang pangkat ng tao na nanggaling
sa hilaga na pumasok sa Greece noong 1100 BCE na tinalo
ng mga Mycenean. Samantala nakilala naman ang mga
Ionia na tinawag na Ionian, isang pangkat ng tao na may
kaugnayan sa Mycenean na tumungo sa timog ng Greece
sa may lupain sa Asia Minor sa may hangganan ng
karagatang Aegean upang magtatag ng pamayanan doon.
Dark Ages o madilim na panahon ang itinawag sa mga
pangyayaring ito na tumagal ng halos 300 taon na naging
dahilan ng mas matagalang digmaan sa ibat ibang panig
ng kaharian, paghinto ng mga kalakalan, pagsasaka at iba
pang pangkabuhayan na gawain gayundin ang pagudlot
ng paglago ng sining at pagsulat.
Sistema ng Pagsulat
Sina Michael Ventris (cryptologist) at John Chadwick
(classical scholar) din ang nakapagpatunay na Linear B
ang sistema ng pagsulat ng mga Mycenean.
Sining ng mga Mycenean
Sinasabi na mayaman at maunlad ang sining ng
kabihasnang Mycenaean, patunay nito ang mga
nagagandahang mga maskara, palamuti at sandata na
yari sa ginto. Nakilala din ang kanilang panahon bilang
“Panahong Homer” batay sa tanyag na manunulat na si
Homer na may akda na sikat na epic.
Trojan War
•Homer, nagsalaysay na nag-ugat sa pagdukot ng
prinsepe ng troy na si Paris kay Helen, asawa ni haring
Menalaus ng Sparta.
•Si Menalaus ay kapatid ng hari ng Mycenae na si
Agamemnon, na nanguna sa hukbong Greek na
sumalakay sa troy
•Upang pasukin ang lungsod ng troy, ipinagawa ang
isang malaking kabayong yari sa kahoy. Sa loob nila
pinagtago ang mga sundalong Greek.
•Pinadala ang estatwa sa troy. Sa pagsapit ng gabi,
medaling nagapi at napaslang ng mga Greek ang mga
Trojan na pagod at lasing sa buong araw na pagsasaya.
•Noong 1870, isang arkeologong German, si Heinrich
Schliemann, ang nakatuklas ng guho sa isang lungsod na
tinatayang nagmula noong panahong iyon. Mula sa
tuklas napatunayang batay sa tunay na pangyayari ang
salaysay ng Trojan War.
•Si Manfred Korfmann ay isang Historyador na German
na naniniwalang ang pagnanais na makontrol ang
Hellespont (kasalukuyang Dardanelles) mula sa lungsod
pangkalakalan ng Troy ang nagpasimula sa Trojan War
bandang 1250 B.C.E. nagwagi ang mga Mycenaean sa
naturang digmaan.
Ang Kabihasnang Greek: Athens at Sparta
Ang kabihasnang Greek ang nagpasimula ng
kabihasnang Klasikal sa kasaysayan. Tinawag na Klasikal
ang kabihasnan ng Greece, kasama na ang kabihasnang
Rome, sapagkat ang kanilang kontribusyon sa
kasaysayan sa larangan ng agham, sining, at mga
kaisipan ay tinitingala at siyang naging batayan ng mga
sumunod na kabihasnan.
Ang kabuuan ng lupain ng Greece ay tinatawag na
Hellas, isang salita kung saan hinango ang katawagang
Hellenes sa mga Griyego na naninirahan dito.
Ang pagsisimula ng pagkakakilala sa kabihasnang ito ay
ang kanilang pagtatanghal ng paligsahan ng mga laro
bilang parangal sa kanilang diyos na si Zeus. Ang
paligsahang ito ay naganap sa Olympia noong 776 BC, na
ang mga kalahok ay mga lalaking manlalaro sa iba’t-
ibang paligsahan tulad ng takbuhan, boksing, wrestling,
paghahagis ng javelin at discus. Ang pagtatanghal na ito
ay naging inspirasyon ng makabagong Olympic Games
na nagsimula noong 1896.
Ang Polis
Ang mga polis o lungsod-estado ay mga pamayanan sa
Greece na malaya at may sariling pamahalaan at uri ng
pamumuhay. Ang bahaging pinakamataas sa isang
lungsod na karaniwang pinagtatayuan ng templo ay
tinatawag na acropolis, at sa sentro ng naturang lungsod
matatagpuan ang isang malaking pamilihan na tinatawag
na agora. Ang mga polis ay napalilibutan ng pader bilang
proteksiyon sa mga banta ng pananalakay. Dalawang
malakas polis ang naging tanyag sa buong Gresya – ang
Athens, na siyang sentro ng kalakalan at kultura ng
Greece, at ang Sparta na siyang may pinaka-magagaling
na mandirigma.
Uri ng Lipunan ng Sparta
Aristocrats – mayayaman
Perioeci – mangangalakal, malalayang tao
Helots – magsasaka, alipin
- ang polis ng Sparta ay pinaninirahan ng mga
Dorians na siyang tumira sa bahagi ng Peloponnesus. Sa
ika-8 siglo, ang mga Spartans ay sinalakay ang mga
kalapit na rehiyon at pinilit ang maraming tao na
magtrabaho sa taniman. Ang mga taong ito ay tinatawag
na Helots. Mas marami ang mga Helots kaysa sa mga
Spartan kaya sila ay may takot na magkaroon ng
rebolusyon ang mga helots. Dahil sa takot na ito ang mga
Spartans ay bumuo ng isang malakas na military
government upang mapanatili ang kapayapaan. Ang
pangunahing mithiin ng mga Sparta ay magkaroon ng
kalalakihan at kababaihang walang kinatatakutan at may
malakas na pangangatawan. Sinusuri ang mga sanggol at
ang masakitin ay iniiwan sa bundok upang mamatay. Sa
edad na 7, ang mga batang lalaki ay dinadala sa kampo-
militar upang sanayin sa serbisyong military. Siya ay
mananatili dito hanggang sa edad na 20 sila ay magiging
sundalong mamamayan at sa edad na 30 sila ay mag-
aasawa na ngunit babalik parin sa kampo. Sa edad na 60
sila ay pwede ng magretiro ngunit dapat paring
magbigay serbisyo sa paaralang militar. Ang mga babae
ay sinanasanay din sa gymnastic at pagpapalakas ng
katawan. Ang mga babae dito ay nagtatamasa ng
maraming karapatan di tulad ng sa Athens.
- Phalanx- hukbo na karaniwang binubuo ng
hanggang 16 na hanay ng mga mandirigma na sama-
sama sa pagkakatayo pasulong man o paurong sa
labanan, hawak ang pananggalang sa kaliwang kamay at
espada naman sa kanan.
- Ang mga Spartans ang tinaguriang pinaka
malakas na mga mandirigma ngunit para sa iba hindi
spat ang pagpapalakas kundi dapat ding sanayin ang
sarili sa sining gaya ng Athens.
Athens
- Ang Athens ang naging sentro ng kalakalan at
sining ng Greece. Tinagurian nila ang sarili bilang guro
ng buong Greece.para sa mga Athenians, ang buhay ng
kulang kapag hindi ginamit ang utak at talent. Ngunit
hindi kasali ang mga kababaihan dito dahil sila ay
tinuturuan lamang ng mga kaalaman sa pagpapatakbo ng
kabahayan.
- Sa simula, ang Athns ay pinamumunuan ng mga
hari na inihalal ng asembleya ng mamayan at
oinapayuhan ng mga konseho ng maharlika. Ang
asembleya naman ay binubuo ng mga mayayaman na
may malaking kapangyarihan. Ang mga pinuno nito ay
tinatawag na Archon. Hindi nagtagal nagnais ng
pagbabago ang nga artisan at mangangalakal. Upang
mapigil ang lumalalang sitwasyon nagpagawa ang mga
mayayamang tao ng batas kay Draco isang tagapagbatas.
Malupit ang mga batas ng Greek at hindi ito binago ni
Draco ngunit kahit na paano ang kodigong ginawa niya
any nagbigay ng pagkakapantay-pantay sa lipunan at
binawasan ng mga karapatan ang namumuno. Ngunit
ang mga Archons ay may kakayahan paring magkaroon
ng kanilang interpretasyon sa mga batas.
- Hindi parin naging kontento ang mga tao sa
Athens lao na ang mga magsasaka.karamihan sa mga
lupain ay pag-aari ng mga mayayaman at maraming
magsasaka ang may utang sa kanila. Ang mga hindi
makapagbayad ay naging mga alipin. Sa taong 594 B.C
ang mag aristokrata ay idinunug ang problemang ito sa
isang poet, statesman at mangangalakal na si Solon.
Kaniyang inalis ang mga utang ng mga mahihirap, at
ginawa ang pang-aalipin dahil sa utang bilang illegal.
Kaniyang winala ang marami sa batas na ginawa ni
Draco. Gumawa siya ng sistemang legal kung saan lahat
ng malayang kalalakihan ipinanganak mula sa magulang
na Athenian ay maaring maging hurado sa mga korte.
Binigyan din niya ng kapangyarihan ang mga mahihirap
at karaniwang tao.
Nagsagawa rin siya ng mga repormang pangkabuhayan
upang maisulong ang dayuhang kalakalan at mapabuti
ang pamumhay ng mga mahihirap. Sa gitna ng
malawakang repormang ginawa ni Solon, hindi
nasiyahan ang mga aristokrata. Nagretiro si Solon at
umalis sa Greece. Sa taong 560 B.C. isang politician na
nagngangalang Pisistratus ang nakakuha ng suporta ng
mga mamamayan. Sa sinaunang Greece, ang nag-iisang
pinuno ng polis ay tinatawag na tyrant na namumuno
gamit ang dahas. Mas radikal ang mga pagbabagong
ipinatupad ni Pisistratus, tulad ng pamamahagi ng
malalaking lupang sakahan sa mga walang lupang mga
magsasaka. Nagbibigay siya ng pautang at nagbukas ng
malawakang trabaho sa malalaking proyektong
pampubliko, pinagbuti ang sistema ng patubig at higit sa
lahat kaniyang pinalakas ang suporta sa sining na siyang
dahilan kung bakit naging sentro ng kultura ang Greece.
- Sa taong 510 B.C. naging pinuno ng isang
partidong political laban sa mga tyrant si Cleisthenes.
Hinati niya ang Athens sa 10 na tinatawag na demes. 50
mga kalalakihan sa mga demes ang magsisislbing
konseho na siyang boboto sa Asembleya. Upang
mapalakas ang isang demokratikong pamahalaan,
ipinatupad ni Cleisthenes ang isang Sistema kung saan
bawat taon ay binibigyan ng pagkakataon ang mga
mamamayan na ituro angmga taong nagsisilbing
panganib sa Athens. Kapag ang tao ay nakakuha ng
mahigt 6000 na boto siya ay palalayasin sa Athens sa loob
ng sampung taon. Dahil sa ang pangalan ay isinusulat sa
pira-pirasong palayok na tinatawag na Ostrakon, ang
Sistema ng pagpapatapon o pagtatakwil sa isang tao ay
tinatawag na ostracism. Sa pagsapit ng 500 BCE, dahil sa
lahat ng mga repormang naipatupad sa Athens, ang
pinakamahalagang naganap ay ang pagsilang ng
demokrasya sa Athens.
Ang Persian War
- Kahit na magkaiba ang Sparta at Athens marami
parin silang pagkakapareho. Magkatulas ang kanilang
paraan ng pagsasalita, naniniwala sila sa magkatulad na
diyos, at kinokonsidera ang mga sarili bilang superior sa
ibang hindi Greeks na tinatawag nilang barbaro. Ngunit
sila parin ay hindi nagkakaisa. Sila ay tapat sa kanilang
sariling mga polis kaya hindi maiiwasan ang malimit na
digmaan. Nagkaisa lamang ang mga Greeks ng
sumalakay ang mga Persian. Maraming mga sakop ang
Greeks na sinalakay ng mga Persian na matatagpuan sa
Asia Minor. Sa taong 499 BCE, ang ibang mga Greek ay
nagrebelyon laban sa hari ng mga Persian na si Darius.
Upang matulungan ang ibang lugar sa Greece, nagpadala
ang Athens ng dalawang barkong pandigma ngunit sila
ay natalo ng mga Persian. Upang panagutin ang Athens
sa kaniyang pagtulong, sinalakay ni Darius ang Athens.
- Battle of Marathon
Sa taong 490 BCE, dumaong ang barko ng mga Persian sa
Marathon may 25 milya mula sa Athens at sinagupa ng
isang maliit na hukbo ng Athens. Sa digmaang ito natalo
ang mga Persian. Upang maipaalam ang pagkapanalo,
ipinadala ng mga Greeks ang pinakamabilis tumakbo na
si Phidippides na galing pa sa Sparta na may layong 150
milya. Ayon sa alamat, agad pumunta si Phidippides sa
Athens, at sa kaniyang pagdating ay sumgaw ng “Rejoice,
We are Victorious!” at pagkatapos ay namatay. Ang
pangalang marathon na pabilisan ng pagtakbo ay inialay
sa pagkapanalo ng Greeks sa Marathon at pagkamatay ni
Phidippides.
Battle of Thermopylae
- Dahil sa hindi matanggap ng Persia ang
pagkatalo, pagkaraan ng 10 taon, muling sinalakay nila
ang Greece sa pamumuno ni Xerxes. Ang mga Persian ay
dumaan sa dagat ng Hellespont (Dardanelles) at dumaan
sa bulubunduking bahagi ng Hilagang Greece. Sa maliit
na daanan ng Thermopylae, nagsagupaan ang Persia at
Greek army. Sa pamumuno ni Leonidas, hari ng Sparta,
300 Spartans at mahigit 700 iba pang Greeks ang hindi
sumuko. Sa loob ng 3 araw pinigil na maliit na hukbo ng
Greece ang mas malaking hukbo ng Persian. Ngunit isang
traydor na si Ephialtes ang nagpakita ng lagusan sa mga
Persian na siyang naging dahilan ng pagkatalo ng Greeks.
- Battle of Salamis
- Ng bumagsak ang Thermopylae, nagtungo ang
mga Persian sa Athens. Ang mga Athenian ay napuno ng
takot at pumunta sa isla ng Salamis habang tinatanaw
ang apgsunog ng mga Persian sa Athens. Sa pamumuno
ni Themistocles, bumuo ang mga Athens ng isang
malakas na hukbong pandagat. Dinala ni Themistocles
ang mga Persian sa isang makipot na daanan sa pagitan
ng isla at sa mainland Greece. Dahil sa liit ng daanan
nagbanggaan ang mga barko ng Persian at lumubog. Sa
sumunod na taon, natalo nga mga Spartan ang Persian sa
Plataea na siyang naging sanhi ng tuluyang pag alis ng
Persia sa Greece.
- Battle of Platea
Natalo ni Mardonus ng Athens si Xerxes ng
Persia.Tuluyan nang bumalik ang mga Persiano sa
kanilang lupain.
- Dahil sa pagkapanalo, naputol ang mithiin ng
mga Persians na makuha ang Europe na naging dahilan
upang magkaroon ang mga Griyego na mapalago ang
kanilang mga ideya. Dahil sa demokrasya narrating ng
Greece ang kaniyang tugatog o Golden Age.
Peloponnesian War
- Delian League – ang mga kasapi ay nag-aambag
ng mga barko, salapi at sundalo para sa kanilang
tanggulan.Dahil sa inuna ng Athens ang sarili nitong
kapakanan, ang Delian League ay hindi naging ganap na
napagbuklod ang mga lungsod-estado sa Greece. Sa
halip, ito ay naging daan para sa pagpapalawig ng
imperyong pangkalakalan ng Athens. Hindi sang ayon
ang mga Spartan sa pagkontrol ng mga Athens sa Delian
League.Dahil sa pagiging imperyo ng Athens, naitatag
ang Peloponnesian League upang labanan ang Athens
na kinabibilangan ng Argos, Corinth, Delphi, Thebes,
Chaeronea at Sparta bilang kanilang pinuno.
Bunga
Kakulangan sa pagkain
Malawakang pagkawasak ng mga ari-arian
Maraming namatay
Kawalan ng hanapbuhay
Pagtaas ng presyo ng bilihin
Golden Age/ Ginintuang Panahon ng Athens
Pericles- pinakamahusay na pinuno ng Athens at namuno
sa Athens ng marating nito ang kaniyang tugatog.
Mga Pamanang Greek
•Nahati sa dalawang kultura ang Greece ang kulturang
Hellenic- ay nakapaloob lamang sa Greece, particular sa
Athens kung saan kinakitaan ng masiglang pag-unlad
ang pilosopiya, agham at sining noong ginintuang
panahon.
Kulturang Hellenistic- naman ay pinaghalong kulturang
asyano at Greek Dulot ng pagpapalawak ng imperyo ni
Alexander.
Panitikan
•Ang Iliad at Odyssey ang tin aguriang dalawa sa
pinakadakilang epiko ng Greece. Nagmula ang epikong it
okay Homer, isang bulag na makata na nagpalaganap ng
panitikang Greek noong huling bahagi ng panahon ng
Karimlan.
•Ang Illiad ay tungkol sa sampung taong Trojan War na
Pinamunuan nina Haring Agamemnon at bayaning
mandirigmang si Achilles ng mga Greek.
•Ang Odessey naman ay nakatuon sa paglalakbay ng
bayaning si Odesseus pabalik sa Greece matapos ang
pagbagsak ng Troy.
Pananampalataya
Sumamba ang mga sinaunang Greece sa mga Diyos at
Diyosa.
•Zeus—hari ng mga Diyos na nagtangan ng
kapangyarihan ng kidlat.
•Hera—asawa ni zeus at diyosa ng pagpapakasal at pag-
aasawa
•Aphrodite—diyosa ng pag-ibig at kagandahan
•Apollo—diyos ng musika, sining at makaptwirang
pagiisip
•Ares—diyos ng digmaan
•Athena—diyosa ng karunungan
•Demeter—diyosa ng agrikultura at pagkayabong
•Hades—diyos ng underworld
•Poseidon—diyos ng karagatan
•Dionysus—diyos ng alak at pagsasaya.
-pinaniniwalaang maaring iparating ng mga diyos ang
kanilang mensahe sa tao. Ito ay sa pamamagitan ng
panaginip o sa pamamagitan ng mga parisa mga oracle o
templo.
Sining
•Itinuring na klasikal ang kulturang nabuo noong
panahong Hellenic. Payak at balance ang disenyo ng
klassikal na sining Greek.
•Tanyag ang eskulturang Greek ang Discus Thrower ni
Myron. Ginawa naman ng eskultor na si Phidias ang mga
palamuti sa Parthenon, kabilang ang estatwang Athena
Parthenos.
•Sa panahong Hellenistic, bagamat napanatili ang
klasikal na sining Greek, higit naming naging
makatotohanan at emosyonal ang pagsasalarawan sa mga
ito: halimbawa ng eskulturang Hellenistic ang Winged
Victory Of Samothrace.
Arkitektura
•May tatlong uri ng Arkitektura ang Greek: Doric, Ionic
at Corinthian.
•Doric—ay may payak na disenyo sa tuktok na bahagi
nito o Capital at walang Base
•Ionic—ay may spiral o Scroll-shaped na capital. Higit
itong mataas at payat kaysa sa maliit at makapal na
Doric.
•Corinthian—naman ay may disenyong dahon sa capital
at madetalyeng Base.
Alpabeto
•Pinaunlad ng Greek ang alpabetong Phoenician noong
800 B.C.E. ang alpabetong Greek ay naging batayan ng
iba pang alpabeto at wikang European.
Dula At Teatro
•Ang mga greek ang unang pangkat ng tao na sumulat
at nagtanghal ng mga dula.
•Ang amphitheater ay isang open air na tanghalan na
nasa pormang kalahating bilog.
•May dalawang dula na itinanghal sa sinaunang Greece,
ang Trahedya at komedya.
•Trahedya—ay isang dula tungkol sa pag-ibig, digmaan,
pagtataksil at pagkamuhi. Ito ay may malungkot at
kalunos-lunos na katapusan.
•Komedya—ay may nakaktawa o mapanuyang tono,
karaniwan nitong ginagawang katatawanan ang isang
paksa, tulad halimbawa ng isang kaugalian o tanyag na
tao.
•Itinuturing na dakilang manunulat ng trahedyang
Greek sina Aeschylus, Sophocles, Europides
•Si Aristophanes naman ang naging pinakatanyag na
manunulat ng komedya sa sinaunang Greece.
Pilosopiya
Sa Greece isinilang ang tatlo sa pinakadakilang pilosopo
sa daigdig. Sila ay sina Socrates, Plato at Aristotle.
•Socrates—hinimok ni Socrates ang pangangatwiran.
Pinasimulan niya rin ang paraan ng pagkamit ng
kaalaman sa pamamagitan ng tanungan at sagutan.
Tinawag ang paraang ito na Socratic method. Ayon din
kay Socrates, kailangang maging mapanuri ang tao sa
paraan ng kaniyang pamumuhay.
•Plato—isa siyang mag-aaral ni Socrates. Inakda niya ang
The republic, ang unang aklat tungkol sa agham
pampolitika. Itinatag niya din ang Academu (isang
paaralan sa Athens) noong 387 B.C.E.
•Aristotle—siya ang mag-aaral ni plato na nag-ambag ng
mahahlagang kaisipan sa larangan ng pilosopiya,agham
at politika.
Agham, Medisina at Matematika
•Si Hippocrates ang unang manggagamot na
naniniwalang ang sakit ay hindi parusa mula sa diyos at
may natural na sanhi.
•Aristarchus-ayon sa kanya mas malaki daw ang araw
kaysa sa mundo at gumagalaw paikot sa araw ang
daigdig.
•Erastosthenes ginamit ang geometry bilang pagtantiya
sa sukat ng mundo.
•Thales na nagmula sa ionia ang nakapagsabi kung
kalian magaganap ang Solar Eclipse.
•Pythagoras ay ipinaliwanag ang mga bagay-bagay sa
daigdig gamit ang matematika. Pythagorean theorem na
nagpaliwanag sa relasyon ng side ng isang right triangle
sa isa’t isa.
Kasaysayan
•Herodotus—tinaguriang ama ng kasaysayan. Inakda
niya ang History of the Persian Wars.
•Thucydides—siya naman ang sumulat ng history of the
pelopponnesian war.
OLIMPIYADA: PAMANANG GREEK SA DAIGDIG
•Olimpiyada—ay isa sa pamana ng kabihasnang Greek
sa daigdig. Una itong isinagawa noong 776 B.C.E. bilang
parangal kay Zeus.
•Para sa mga sinaunang Greek, karangalan para sa mga
diyos at diyosa ang pagkamit nila ng ideal na
pangangatawan, pisikal na lakas, at disiplinadong pag-
iisip. Ang sumusunod ay ilan sa mga larong nilahukan ng
mga atletang greek sa olimpiyada.
•Stadion—192 metrong race.
•Hoplitodrome—foot race suot ang buong baluti.
•Pentathlon—paligsahan ng mga atleta sa limang laro:
jumping, javelin, sprint,discus, at wrestling
•Pankration—paligsahan na pinaghalong boxing at
wrestling.
•Chariot race—paligsahan ng mga chariot.
•Ipinatigil ng isang emperador na roman ang
olympiyada noong 393 B.C.E. itinuring ang palakasan na
pagano at taliwas sa kristiyanismo. Taong 1896 nang
pinasimulan ang modernong Olympics sa Athens.
Pananakop ni Alexander (Imperyong Macedonian)
•Noong 336 B.C.E. pataksil na pinaslang si Philip II ng
kaniyang mga tauhan. Humalili sa kaniya bilang hari ang
anak na si Alexander—kinilala sa kasaysayan bilang
“Alexander The Great.”
Pagpapalawak ng Imperyo
•Dalawampung taong gulang si Alexander nang naging
hari. Sa ilalim ng kaniyang pamumuno ay nasupil ang
mga Rebelyong Greek sa Imperyo.
•Sa loob lamang ng sampung taong pamamahala ni
Alexander ay naitatag niya ang pinakamalaking imperyo
s daigdig noong panahong iyon.
Taon (B.C.E)
334-Pinalaya ni Alexander the great ang mga Ionian greek
mula sa mga Persian
333-Ginapi ni Alexander the great si haring Darius III ng
Persia at sinakop ang mga daungan ng Phoenicia.
332-Napasakamay ni Alexander ang Syria, pelestine at
egypt. Sa egypt tinagurian siyang tagapagligtas mula sa
mga Persian at hinirang na pharaoh.
331-Sinakop ni Alexander ang mesopotamia at ang mga
pan gu nahing lungsod ng imperyong Persian tulad ng
Persepolis at susa. Hinirang ni Alexander ang sarili bilang
pinuno ng imperyong Persian. Pinaslang si darius III ng
isang heneral ni Alexander.
330-327 -Sinakop ni Alexander ang mga teritoryo
sa silangang bahagi ng Persia hanggang sa kasalukuyang
Pakistan
Paglaganap ng kulturang Hellenistic
•Sa ilalim ng pananakop ni Alexander, hindi lamang amg
kapangyarihang Mecedonian ang kaniyang
naipalaganap, kung hind imaging ang kulturang Greek.
Mula sa paghahalo ng kulturang Greek at Asyano nabuo
ang kulturang Hellenistic.
•Noong 332 B.C.E. itinatag ni Alexander ang lungsod ng
Alexandria sa hilagang egypt. Ito ang naging sentro ng
kalakalan sa Imperyong Macedonian at ng Kulturang
Hellenistic.
•Taliwas sa nangyari noong panahong Hellenic, noong
panahong Hellenistic ay hindi natali ang katapatan ng
mga mamamayan sa kanilang polis.
•Sa pananaw ni Alexander, nahati ang imperyong
Macedonian sa kaniyang tatlong heneral: ang Egypt,
Libya at bahagi ng Syria kay Ptolemy; ang Mesopotamia,
bahagi ng Syria at Iran, at Afghanistan kay Seleucus; at
ang Macedonia at Greece kay Antigonus.
HEOGRAPIYA AT ANG KABIHASNANG ROMAN
•Hindi kasing tatarik ng bulubundukin ng Greece ang
bulubundukin sa Italian peninsula.
•Naging mas mainam ang paglalakbay at
pakikipagkalakalan sa sinaunang Italy. Mas maraming
lupain din ang napagtamnan para tugunan ang
pangangailangan ng mga roman.
•Napapaligiran ang Italy ng mga dagat. Nakatulong ang
dagat sa pakikipag kalakalan ng mga roman.
•Naging kapaki pakinabang din ang ilog Tiber sa mga
sinaunang roman. Naging daan ito upang medaling
maiangkat ang mga produkto sa rome.
Ang Alamat ng Pagkatatag ng Sinaunang Roma.
Ayon sa alamat ang bayan ng Roma ay naitatag ng
magkambal na sina Romulus at Remus. Ang kanilang
mga magulang ay ang Diyos ng Digmaan na si Mars
(Ares) at ng isang prinsesang Latin na si Vestal Rhea
Silvia.Nang sila ay isinilang, linagay sila sa isang buslo at
pinaagos sa Ilog Tiber ng ama ng prinsesa (Ang
Hari).Ang kambal ay natagpuan ng isang babaeng lobo at
ito ang nag-alaga sa kanila.Nang lumaon, nakita ito ng
mag-asawang Faustulus at Acca Larentia at sila ang
nagpalaki sa magkambal.Sa kanilang pagtanda, sila ay
nagdesisyon na magpatayo ng lungsod. Dahil mas
malaking porsyon ng lungsod ang napunta kay Romulus,
kung kaya’t siya ay binalak na patayin ni Remus. Ngunit
sa huli, si Remus ang napatay.
SINAUNANG ROME
•Sa pagitan ng 1000 hanggang 500 B.C.E. nagtatag ng
mga sinaunang pamayanan sa Italian Peninsula ang
tatlong pangkat ng tao—ang mga Latin, Greek at
Etruscan.
•Nanirahan sila sa rehiyon ng Latium sa magkabilang
panig ng Ilog Tiber. Ang mga Latin ang mga unang
Roman. Ito ay sapagkat sila ang unang nagtatag ng mga
unang pamayanan sa Rome.
•Bandang 750 at 600 B.C.E. naman nandayuhan at
nagtatag ng mga kolonya ang mga Greek sa Timog Italy
at sa Sicily. Samantala, katutubo sa hilagang Italy ang
mga Etruscan.
ANG REPUBLIKA NG ROME
•Nahati ang sinaunang lipunang roman sa dalawang
antas: Patrician at Plebian. Ang mga Patrician ay yaong
mga maharlika at mga nagmamay-ari ng malalaking
lupain. Ang mga Plebian naman ay yaong kabilang sa
mga pamilyang huling nanirahan sa rome at mga
karaniwang manggagawa, magsasaka at mangangalakal.
“Civis Romanus sum”- I am a citizen of Rome
ESTRUKTURA NG PAMAHALAAN
•Mula sa isang monarkiyang pinamumunuan ng isang
hari, itinatag sa rome ang isang republika na
pinamumunuan ng dalawang konsul.
•Ang mga konsul ang nangasiwa sa bawat aspekto ng
lipunan sa rome. Subalit hindi tulad ng hari ay limitado
ang kanilang kapangyarihan. May kapangyarihan ang
konsul na tutulan, o i-Veto, ang pasiya ng isa pang
konsul.
•Ang konsul ay inihalal mula sa
pinakamaimpluwensiyang pangkat ng mga pinuno sa
Republika ng Rome, ang senado. Binuo ang senado ng
300 kasaping Patrician.
•Sa panahon ng krisis o digmaan, naghalal ang senado
ng diktador. May ganap na kapangyarihan ang diktador
na gumawa ng batas at pamunuan ang hukbong
sandatahan nanungkulan lamang siya ng anim na buwan.
HUKBONG SANDATAHAN NG ROMAN
•Ang lahat ng mamamayang Roman na magmay-ari ng
lupa ay may tungkuling manilbihan sa hukbong
sandatahang republika.
•Tinawag na legion ang malalaking pangkat ng hukbong
sandatahan ng rome. Karaniwang binuo ang isang legion
ng may 6000 legionary, o sundalong roman. Nahati ang
legion sa mas maliit na yunit, tinawag na Century, na
binuo ng may 60 hanggang 120 legionary.
KARAPATAN NG MGA PLEBIAN
•Dahil sa limitadong karapatang makilahok sa
pamahalaan, nagprotesta ang mga plebian noong 494
B.C.E. tumanggi silang magbayad ng buwis at sumali sa
hukbo.
•Upang pahupain ang galit ng mga plebian, itinatag ang
isang asemblea noong 494 B.C.E. binuo ito ng sampung
kasapi—tinawag na tribune—na may kapangyarihang
gumawa ng batas para sa mga plebian.
•Noong 451 B.C.E., tagumpay para sa plebian ang
pagtatag ng Twelve Tables, mga batas na nakatala sa 12
Tableta. Ipinaskil ang mga tablet sa Forum.
PAGLAWAK NG KAPANGYARIHANG ROMAN
•Sa ilalim ng Republika, unti-unting sinakop ng mga
Roman ang mga karatig-lugar nito. Noong 265 B.C.E.,
matagumpay na napasakamay ng mga Roman ang buong
Italian Peninsula maliban sa Po Valey.
•Matapos makuha ang Italian Peninsula, ninais ng mga
roman na maging pinakamakapangyarihang sa rehiyong
Mediterranean.
•Naging mahigpit na katunggali ng republika ang
matatag na imperyong Carthaginian sa hangaring ito.
MGA PUNIC WARS
•Ang tunggalian ng Rome at Carthage para sa Sicily at sa
kanlurang Mediterranean ay Humantong sa Unang Punic
War noong 264 B.C.E. nagtagal ang digmaang ito ng 23
taon.y may superior na hukbong pandagat. Sa unang
bahagi, nanguna ang Roman sa lakas at tinulungan din
sila ng kanilang mga ka alyansa. Sa kabilang bahagi, ang
Carthaginians ay may malakas na hukbong pandagat.
Medaling nagawa ang mga roman ng kanilang sariling
plota at nanalo sa dagat sa lupa laban sa mga
Carthaginian. Dahil sa pagkapanalo nila sa unang Punic
War, nakuha ng Rome ang Sicily at ginawang probinsya.
•Sa pagnanais na maipaghiganti ang pagkagapi ng
Carthage sa Rome, pinamunuan ng heneral na
Carthaginian na si Hannibal ang hukbo ng 59 000 sundalo
at 60 elepanteng pandigma upang sugurin ang rome.
•Upang linlangin ang kalaban, nilandas ng hukbo ni
Hannibal ang mahabang ruta mula Spain, France, at
patawid sa Alps, upang sakupin ang hilagang Italy. Ito
ang naghudyat sa pagsiklab ng Ikalawang Punic War.
•Samantala, nakatagpo ng katapat si Hannibal kay
Scipio, heneral at konsul ng Rome. Nagwakas ang
Ikalawang Punic War noong 202 B.C.E. nang magapi ng
mga Roman si Hannibal sa Zama, malapit sa Carthage.
•Sa Paglipas ng 53 taon ay sariwa parin sa alaala ng mga
roman ang pagwasak ng mga Carthaginian sa rome. At
nagsimulala ang Ikatlong Punic War.
•Ito ay bunsod ng pambubuyo ng maimpluwensiyang
senador na si Cato sa mga Roman na “Wasakin ang
Carthage.
•Bandang 70 B.C.E. nakamit ng republika ang tugatog ng
kapangyarihan. Matapos makapangyari sa kanlurang
Mediterranean ay pinalawig nito ang pangyarihan
pasilangan. Sinakop nito ang Macedonia, Greece, at
Pergamum sa Anatolia. Sa panahong ito, itinuring ng
mga Roman ang Mediterranean Sea sa Mare Nostrum, o
“Ang Aming Dagat.”
PAGHINA NG REPUBLIKA
•Kasabay sa paglawak ng teritoryong Roman ay naharap
din ito sa mga suliraning nagpahina sa katatagan ng
Republika.
•Lumaki ang agwat ng mayayaman at mahihirap. Sa
panahong ito, tumaas ang bilang ng mahihirap sa may
sangkapat ng kabuoang populasyong Roman. Ito ay dahil
sa pag-iral ng korapsiyon at katiwalian sa pamahalaan.
Kasabay rin nito ang pagkakaroon ng Latifundia, o
“Malaking Hacienda,” ng mayayamang nagmamay-ari
ng lupa.
•Nawalan ng sakahan, tirahan, at kabuhayan ang
maraming sundalo at karaniwang magsasaka.
Nakadagdag sa Latifundia ang mga ipinagbiling lupain
ng mga magsasakang nawalan ng kakayahang panatilihin
ang kanilang lupain matapos ang digmaan.
MGA REPORMISTA
•Dalawang Tribune ang nagnais na malutas ang suliranin
sa kahirapan. Sila ang magkapatid na Gracchus—sina
Tiberius at Gaius.
•Iminungkahi ni Tiberius na liitan ang sukat nga
Latifundia at ipamahagi ang labis na lupain sa mahihirap.
Sinuportahan naman ni gaius ang pagbabalik ng lupain
sa mga magsasaka at ang pagpapababa sa presyo ng
bigas.
•Kapuwa bigo ang dalawang repormista sa kanilang
hangarin. Kapuwa ring marahas ang kanilang pagkasawi,
si Tiberius noong 133 B.C.E. at si Gaius noong 121 B.C.E.
PAGBAGSAK NG REPUBLIKA
•Nabalot ang rome ng mga digmaang sibil. May mga
heneral na nagkamit ng kapangyarihan matapos bilhin
ang katapatan ng mga sundalo kapalit ng pangako ng
lupain at salapi. Dalawa sa mga heneral na ito sina Gaius
Marius at Lucius Cornelius Sulla.
•Mula 88 hanggang 82 B.C.C. ay nagharap ang hukbo ng
magkabilang panig sa isang digmaang sibil na sa huli ay
pinagwagian ni Sulla. Matapos nito ay itinalaga ni sulla
ang sarili bilang diktador.
•ANG UNANG TRIUMVIRATE—Nagpatuloy ang mga
digmaang sibil sa republika nang dahil sa tunggalian
para sa kapangyarihan. Dagli itong nagwakas nang dahil
maging konsul Julius Caesar noong 59 B.C.E. nagsanib-
pwersa siya at ang mga heneral na sina Marcus Licinius
Crassus at Genaeus Pompeius Magnus upang pamunuan
ang Rome. Sila ang Tinaguriang Unang Triumvirate.
•Matapos matuklasan ni Pompey ang lumalakas na
impluwensiya ni Caesar. Inudyukan niya ang senado na
ipag-utos kay caesar na buwagin ang kaniyang mga
legion at magbalik nang magisa sa Rome.
•Tumakas si Pompey palabas ng Rome. Ginapi naman ni
Caesar ang mga hukbo ni pompey sa Greece, Asya, Spain
at Egypt.
•Sa pagbabalik niya sa rome noong 46 B.C.E. ay itinalaga
siyang diktador ng senado noong 44 B.C.E. naman ay
tinanghal siyang “Diktador panghabambuhay.”
•PAMUMUNO NI CAESAR—bilang pinunong may
ganap na kapangyarihan ay nagpatupad si Caesar ng
mga reporma, kabilang na ang sumusunod:
Pagbibigay ng pagkamamamayan sa mga tao sa mga
lalawigan ng Rome;
Pagtulog sa mahihirap sa pamamagitan ng paglikha ng
mga hanap-buhay;
Pagtatatag ng mga kolonya upang makapagmay-ari ng
lupa ang mga walang lupa; at
Pagdaragdag sa sahod ng mga sundalo.
•Ikinabahala ng maraming opisyal ng Republika ang
lumalakas na kapangyarihan ni Caesar. Nagsabwatan ang
mga senador sa pangunguna nina Marcus Junius Brutus
at Gaius Cassius Longinus. Noong ika-5 ng Marso 44
B.C.E. ay isinakatuparan ang planong pagpaslang kay
Caesar.
•IKALAWANG TRIUMVIRATE—muling nasangkot sa
digmaang sibil ang rome matapos mamatay ni Caesar.
Tuluyan na ring bumagsak ang republika ng rome.
Nagwakas lamang ang kaguluhan nang magsanib-
pwersa ang tatlong tagasuporta ni Caesar—sina Octavian,
na grandnephew at ampon ni Caesar; ang heneral na si
Mark Anthony; at makapangyarihang politiko na si
Lepidus. Sila ang bumuo ng Ikalawang Triumvirate.
•Tulad ng unang triumvirate, nauwi rin sa tunggalian
para sa kapangyarihan ang Ikalawang Triumvirate.
Sapilitang pinagretiro si Lepidus. Sumiklab naman ang
isang digmaan sa pagitan ng mga pwersa nina Octavian
at Mark Anthony. Inakusahan ni Octavian si Mark
Anthony ng pakikipagsabwatan kay Reyna Cleopatra ng
Egypt upang pamunuan ang Rome.
•Noong 31 B.C.E nagwagi ang pwersa ni Octavian laban
sa hukbo nina mark Anthony at Cleopatra sa labanan sa
Actium. Kalaunan ay nagpakamatay ang magkasintahan.
•Bumalik si Octavian sa Rome at tinanghal na Imperador
o Supreme Military Commander. Tinanggap niya rin ang
titulong Augustus, na nangangahulugang “Ang Dakila.”
Sa kaniyang pamumuno mula 27 B.C.E. hanggang 14 C.E.
ay hinatid niya ang Rome sa pagiging
Pinakamakapangyarihang imperyo sa buong Rehiyong
Mediterranean.
ANG IMPERYONG ROME
•Sa pamumuno ni Augustus Caesar ay tinamasa ng
Rome ang kapayapaan at kasaganaan. Tinagurian
angpanahong ito na Pax Romana o “Kapayapaang
Roman.” Tumagal ito ng mahigpit 200 taon.
•PAX ROMANA AT ANG KULTURANG ROMAN—
kinakitaan ang pax romana ng pag-unlad sa ekonomiya.
Naging mayabong ang kalakalan sa imperyo. Umangat
ang kabuhayan ng mga karaniwang mamamayan.
•KOMUNIKASYON AT TRANSPORTASYON—naging
madali at ligtas ang paglalakbay sa lupa at sa dagat.
Bunsod ito ng pinaghusay na sistema ng transportasyon
at komunikasyon sa imperyo. Dahilan din ito upang
lumaganap ang kristiyanismo.
•KARAPATAN NG KABABAIHAN—nagtamasa ang
kababaihan ng higit na kalayaan at karapatan sa lipunang
Roman noong Pax Romana. Nakapag-ari sila at
nakapaghanap buhay. Gayunpaman ay wala pa rin silang
karapatang bumoto.
•EDUKASYON—pribado ang pag-aaral ng mayayamang
Roman. Pinag-aralan nila ang Geometry, astronomiya,
pilosopiya, at pagtatalumpati. Pagsulat, pagbasa at
pagkompyut ang itinuro sa mga karaniwang mag-aaral.
•PANITIKAN—sumigla ang panitikang roman noong
Pax Romana. Kabilang sa mga naging tanyag na roman sa
larangang ito ang sumusunod:
CICERO—isang senador na roman na may-akda ng mga
talumpati at aklat sa retorika. Sumulat din siya ng mga
political at pilosopikal na treatise. Ang kaniyang mag
akda ay mahalagang pinagmumulan ng mga
impormasyon tungkol sa kalagayang pampolitika ng
kaniyang panahon.
OVID—may-akda ng metarmorphoses, isang kalipunan
ng mga berso na batay sa mitolohiyang Greek.
VIRGIL—may-akda ng Aeneid, isang tulang epiko na
maihahalintulad sa akda ni homer.
LIVY—may-akda ng kasaysayan ng Rome na dumadakila
sa mga sinaunang Roman
TACITUS—isang historyador na tumuligsa sa paniniil ng
mga Julian Emperor
•PANINIWALA—malaki ang impluwensiya ng Greek at
Etruscan sa paniniwalang Roman. Nakita ito sa kanilang
mga ritwal. Pinaniwalaan ng mga Roman na katulad ng
tao ang kanilang mga diyos subalit may mahikal na
kapangyarihan. Katulad din ng mga diyos at diyosang
Greek ang sa mga Roman bagama’t iba ang naging
katawagan sa mga ito. Si Jupiter ang diyos ng kalangitan.
Asawa niya si Juno. Diyos ng karagatan si Neptune;
diyosa mng karunungan si Minerva; diyosa ng pag-ibig si
Venus; at si mars naman ang diyos ng digmaan.
•LIBANGAN—bagama’t maraming roman ang
nagtamasa ng kasaganaan noong Pax Romana, nanatiling
malaki ang agwat ng mayayaman at mahirap. Upang
maiwasang mag-alsa ang malaking bilang ng mahihirap,
nagpatupad ang pamahalaan ng mga pagdiriwang at
paglilibang. Noong 160 C.E., umabot sa 130 ang mga
pagdiriwang sa imperyo bawat taon. Mayroon ding mga
karera ng chariot at labanan ng mga Gladiator sa isa’t isa
o sa mababangis na hayop.
•ARKITEKTURA—isinagawa ang mga labanan ng
Gladiator sa Colosseum na ipinatayo noong 80 C.E.
Ipinagawa rin ang isang Stadium para sa karera ng mga
Chariot, ang Circus Maximus. Ilan pang estruktura na
ipinatayo ng mga Roman ang Patheon, Aqueduct, at
Appian
•Si Augustus Caesar ang tinaguriang pinakadakilang
emperador ng Pax Romana. Matapos ang kaniyang
pamumuno, dahil sa kawalan ng batas sa Rome hinggil sa
pagtatalaga ng emperador, ay muling nabalot ang
imperyo ng mga digmaang sibil.
MGA EMPERADOR MATAPOS NI AUGUSTUS
CAESAR
•Mula 14 hanggang 68 C.E.,, pinamunuan ang
Imperyong Roman ng apat na emperador na mula sa
angkan ni Augustus Caesar. Tinaguriang silang Julian
Emperors. Sila ay sina Tiberius, Caligula, Claudius at
Nero.
1. Tiberius (14-37 CE) –Magaling na administrador si
Tiberius bagama’t isang diktador.Sa panahon niya
ipinako si Jesus Christ.
2. Caligula (37-41 BCE) nilustay niya ang pera ng
Imperyo sa maluluhong kasayahan at palabas tulad ng
labanan ng mga gladiator. May sakit siya sa pag-iisip.
3. Claudius (41 – 54 CE)-Nilikha niya ang isang
burukrasya na binubuo ng mga batikang administrador.
4. Nero (54-68 CE) - Ipinapatay niya ang lahat ng
hindi niya kinatutuwaan, kabilang ang kanyang sariling
ina at asawa. At pinuwersa niyang mag-suicide ang
kanyang guro na si Seneca.Inakusahan siya ng
panununog sa Rome at natutuwa pa sa ginawa niya.
•Mula 69 hanggang 96 C.E. nakamit ng pamilya Flavian
ang pamamahala sa imperyo. Sila ay sina Vespasian,
Titus at Domitian.sa ilalim ng dinastiyang Flavia,
isinaayos ang patakaransa pananalapi at nakapagpatayo
ng mga Imprastraktura tulad ng mga pampublikong
paliguan at Amphitheater.
1. Vespasian( 69-79 CE )-Kinilala ang dinastiyang
Flavian sa maayos na patakarang pananalapi at
pagtatayo ng imprastukturang paliguan at amphitheater
para sa mga labanan ng mga gladiator.
•Sumunod na pinamunuan ang imperyong tinaguriang
Limang Mahuhusay na Emperador. Sila ay sina Nerva,
Trajan, Hadrian, Antoninus Pius at Marcus Aurelius.
1. Si Nerva- ang nagpasimula ng pagmamana ng
katungkulan sa pagiging Emperador.
Nagkaloob ng pautang sa bukirin si Nerva at kinitang
interes ay inilaan niya para tustusan ang mga ulila.
2. Trajan- lumawak ang teritoryo ng imperyo sa
pinakamalawak na sakop nito.
•Sa ilalim ng pamumuno ni Antoninus Pius- napanatili
ang kapayapaan at kassaganaan ng imperyo
3. Antonius Pius ( 138-161 CE ) Ipinagbawal ni
Antoninus Pius ang pagpapahirap sa mga kristiyano
4. Si Marcus Aurelius- ay isang pilosopong Stoic na
nagtaguyod ng pamumuhay nang ayon sa banal na
kalooban ng Diyos. Itinaguyod niya ang pilosopiyang
Stoic. Binigyang-diin ng pilosopiyang ito ang
paghahanap ng kaligayahan sa pamamagitan ng
pamumuhay ayon sa banal na kalooban. (divine
will)Tinawag siyang Stoic Emperor.
PAGHINA AT PAGBAGSAK NG IMPERYONG ROMAN
•Naging maluluho at mahihinang pinuno ang mga
sumunod na emperador kay Marcus Aurelius. Ang
malimit na pagsiklab ng mga digmaang sibil sa tuwing
magpapalit ng pinuno ay nakaapekto hindi lamang sa •Sa pamumuno ni Attila sinalakay ng mga Hun ang
politikang Roman kung hindi maging sa ekonomiya nito. Rome noong 452 C.E. subalit dahil sa pagkamatay ni
•Malaking pasanin din ng imperyo ang malimit na Attila hindi tuluyang nasakop ang Rome.
pananalakay ng mga tribong Germanic sa mga •Unti-unting natalo ang mga probinsya ng Rome ng mga
hangganan nito. Germanic Tribe. Sa taong 455 sinalakay ang Rome ng mga
SINA DIOCLETIAN AT CONSTANTINE Vandals (Germanic Tribe na galing sa North Africa). Sila
•Noong 284 C.E., naluklok na emperador si Diocletian. ay lubhang hindi sibilisado at sinira ang Rome. Ang
Upang higit na maayos na mapangasiwaan ang imperyo, salitang Vandalism ay nagsisibling paalala sa kanilang
hinati ni Diocletian ang imperyo sa dalawang bahagi: ang masamang reputasyon.
silangang Imperyong Roman (Eastern Roman Empire), na Sa panahong ito, napakaraming mga Germanic soldier
pinamahalaan niya at ang kanlurang Imperyong Roman ang kinuha upang magsilbi sa military ng Rome
(Western Roman Empire), na pinamahalaan ng kaniyang hanggang sa dumating ang panahon kung saan ang mga
katuwang na emperador na si Maximian. Kaniyang opisyales na German ay nag-aklas laban sa Emperador ng
inilipat ang sentro ng imperyo sa Asia Minor at dahil dito Western Roman Empire na si Romulus Augustulus na isa
hindi na ang Rome ang sentro ng imperyo. Nagdulot ang pa lamang paslit. Kanilang dineklara ang kanilang
paglipat na ito ng maraming problema. Dahil ang kasamahang German na si Odoacer bilang hari ng Italy.
Western Empire ay may mahinang ekonomiya Ito ang katapusan ng Imperyong Romano sa Kanluran
kinakailangan pa nitong bayaran ang mga tropang (Western Roman Empire). Napatay si Odoacer sa taong
mkilitar upang protektahan laban sa mga Germanic tribe. 493 sa pamumun ni Theodoric, hari ng mga Ostrogoths or
Dahil sa paghahati hindi na pwedeng magdepende ang East Goths na sinuportahan ng emperador ng Eastern
Western Empire sa tulong ng mas mayamang Eastern Roman Empire.
Empire. Mga Rason ng Pagbagsak ng Rome
•Upang ibalik ang karangalan at katatagan ng imperyo, - Nawala ang kompyansa at tiwala ng mga
nagpatupad si Diocletian ng mga reporma. Tinaasan niya mamamayan sa Rome. Dahil sa malimit na pagsalakay
ang bilang ng sahod ng mga Legionary. Ipinatupad rin natakot ang mga mamamayan. Dahil din dito mas
niya ang Edict of Prices na nagtakda ng pinakamataas na binigyan ng importansya ng pamahalaan na ibigay ang
presyo sa produkto. Ipinagbawal rin niya ang pagpapalit pondo para sa military at depensya. Upang makuha ito,
ng mga mamamayan ng hanapbuhay at pag-iwan sa kinakailangan na dagdagan ang buwis na ipinapataw sa
kanilang lupang sakahan. mga mamamayan at pagtrabahuin sila ng walang bayad.
•Matapos mapasakamay ni Emperador Constantine ang Hanggang sa nawqalan na sila ng pakealam sa Rome.
kanlurang bahagi ng imperyong roman ay muli niyang Ang mayayaman naman ay nagtungo sa kanilang mga
pinagbuklod ang imperyong Roman. latifundia at nagkaroon ng sariling mga militar upang
•Tulad ni Diocletian pinagtuunan din ng pansin ni protekhan ang mga sarili.
Constantine ang Silangang bahagi ng imperyo. - Naging mahina ang militar. Naglaho ang tiwala
Ipinagpatuloy rin niya ang repormang ipinatupad ni ng mga military pati na rin ang kanilang mithiin na
Diocletian. tulungan ang Rome. Dahil sa kawalan ng hukbo, kumuha
•Noong 330 C.E., inilipat niya ang kabisera ng silangang ang Rome ng mga tao galing sa pinaka mababang-uri
imperyong Roman sa Byzantium (Kasalukuyang Istanbul para makipaglaban na walang alam sa pakikipaglaban.
sa Turkey) sa Asia Minor. Kalaunan ay tinaguriang ang Dahil dito napilitan silang gumuha ng mga German.
lungsod na Constantinople bilang parangal kay - Pagliit ng populasyon dahil sa gutom, digmaan,
Constantine. pagliit ng nagkakaanak, at mga sakit.
PANANALAKAY NG MGA BARBARO - Mahinang ekonomiya
• Hindi maikakaila na ang mga Germanic tribe ay isang Ang kabihasnang Klasikal sa Mesoamerika.
malaking banta sa seguridad ng mga Roman.Tuluyang Heograpiya ng Mesoamerika
humina ang Imperyong Roman nang salakayin ito ng - Ang Mesoamerica ay ang rehiyon mula sa gitnang Mexico
mga tribong Germanic mula sa hilagang bahagi ng hanggang Central America.Sa hilagang hangganan nito
imperyo noong mga taong 300 C.E. bagama’t nabilang sa matatagpuan ang mga ilog ng Panuco at Santiago.Ang
iba’t ibang tribo. Pinagsaluhan ng mga pangkat ang katimugang hangganan ay tumatakbo mula sa baybayin
wikang Germanic. Tinagurian sila ng mga Roman na ng Honduras at Atlantic hanggang sa gilod o slope ng
Barbaro, nangangahulugang hindi sibilisado. Nicaragua sa Pacific at sa Tangway ng Nicoya sa Costa
•May iba’t ibang dahilan ang pagtungo ng mga barbaro Rica. Sa kasalukuyan, saklaw ng Mesoamerica ang
pakanluran sa imperyo. Ito ay dahil sa mainam na klima malaking bahagi ng Mexico, Guatemala, Belize, El
sa imperyo, paghangad ng kayamanan ng mga striktong Salvador at kanlurang bahagi ng Honduras.
germanic, at ang pagtakas sa mga mabagsik na Hun - Sa lupaing ito, ang malaking pagkakaiba ng elebasyon ng
(galing sa Central Asia). Dahil sa takot nila sa mga Huns, lupa at dalas ng pag-ulan ay nagdudulot ng iba’t ibang uri
ang Visigoths o West Goths ay huminingi ng tulong sa ng klima at ekolohiya sa mga rehiyon.Sa aspetong
emperador ng Rome at silay pinapasok sa Rome upang kultural, ang Mesoamerica ay nahahati sa dalawang
maprotektahan. Ngunit matapos ang 2 taon, sa Battle of bahagi. Una, saklaw nito ang lupain mula sa gitnang
Adrianople natalo ng Visigoths ang Rome. bahagi ng Mexico patungo sa kanluran at hilaga ng
•, Unang hinangad ni Alaric na makuha ang Italy ngunit Isthmus of Tehuantepec. Ikalawa, sakop nito ang rehiyon
hindi pumayag ang Rome kaya kalaunan ay sinalakay ng Maya sa bahaging silangan at katimugan.
nila ito. Upang magkaroon ng kapayapaan ibinigay ng Ang mga Pamayanang Nagsasaka (2000 BCE – 1500 BCE)
Rome sa Visigoths sa pamumuno ni Alaric Gaul at Spain.
- Ang mga sinaunang tao sa Mesoamerica ay nagtanim ng
mais at iba pang mga produkto sa matabang lupain ng
Valley of Mexico noon pa mang 3500 BCE.Ang mga
sinaunang tao sa Mesoamerica ay nagtanim ng mais at
iba pang mga produkto sa matabang lupain ng Valley of
Mexico noon pa mang 3500 BCE.
-Sa pagitan ng 2000 BCE at 900 BCE, nagkaroon ng mga
pulitikal at panlipunang kaayusan.Sa maraming rehiyon,
ang maliliit subalit makapangyarihang pamayanan ay
nagkaroon ng mga pinuno.Nagkaroon din ng ilang mga
angkang pinangibabawan ang aspetong ekonomiko,
pulitikal at relihiyon.Ang pinakakilala sa mga bagong tatag
ng lipunan ay ang Olmec.
Ang mga Olmec
(Circa 1500 BCE – 500 BCE)
• Olmec – nangangahulugang rubber people dahil sila ang
kauna-unahang taong gumamit ng dagta ng mga punong
rubber o goma.
• Ang Olmec ay isang pamayanang agrikultural. Ang
sistema ng irigasyon ay nagbigay-daan upang masaka
ang kanilang lupain.Sila rin ay nakagawa ng mga
kalendaryo ay gumamit ng isang sistema ng pagsulat
na may pagkakatulad sa hieroglyphics.Nakalinang na
rin sila ng ilang mga katangi- tanging akda ng
sining.Naunawaan na rin nila ang konsepto ng Zero sa
pagtutuos.
• Pok-ta-pok – panritwal na larong tila kahalintulad ng
larong basketball subalit ang mga manlalaro ay hindi
maaaring gumamit ng kanilang mga kamay ang
bolang yari sa goma.Ang mga Olmec ay kilala rin sa
paglililok ng mga anyong ulo mula sa mga bato na ang
karamihan ay umaabot sa 18 tonelada at taas na 14
talampakan.
Ang mga Teotihuacan
• Teotihuacan – Nangangahulugang tirahan ng diyos.
• Sa pagsapit ng 200 B. C. E., ang ilan sa mga lugar sa
Valley of Mexico ay naging mas maunlad dahil sa
ugnayang kalakalan at pagyabong ng ekonomiya. Isa sa
pinakadakila at pinakamalaking lungsod sa panahong
ito ay ang Teotihuacan.
• Quetzalcoatl – kilala rin bilang ang Feathered Serpent
God, ang pinakamahalagang diyos ng mga
Teotihuacan.
Ang mga Maya
(1000 BCE – 900 CE)
• Kasabay ng pagpapalawig ng Teotihuacan, ang mga
Maya ay nagtatayo ng kanilang sentrong panrelihiyon
sa Yucatan Peninsula kung saan nagtatagpo ang Mexico
at Guatemala sa kasalukuyan.
• Malaiban sa nabanggit, dalawa pang mas naunang
sentrong Maya ang naitayo sa Uaxactun at Tikal.
Halach Uinic – Nangangahulugang “tunay na lalaki”.
Mga pinuno na nagpalawig ng mga sentrong
panrelihiyon upang maging lungsod-estado.
• Isang sistemang agrikultural ang pinasimulan din ng
Maya, ang pagkakaingin. Ang pangunahing pananim
nila ay mais, patani, kalabasa, avocado, chilipepper,
pinya, papaya at cacao. Dahil sa kahalagahan ng
agrikultura sa Maya, ang sinamba nilang diyos ay may
kaugnayan sa pagtatanim, tulad ng ulan at mais.
• Nakamit ng Maya ang tugatog ng kabihasnan matapos
ang 600 C. E. Subalit sa pagtatapos ng ikalawang siglo
C. E., ang ilang mga sentro ay nilisan, ang paggamit ng
kalendaryo ay itinigil at ang mga istrukturang
panrelihiyon at estado ay bumagsak.
• Ayon sa ilang mga dalubhasa, maaaring ang pagkasira
ng kalikasan, paglaki ng populasyon at patuloy na
digmaan ay ilan lamang sa mga dahilan ng paghina
nito.
Ang Sibilisasyong Maya
•isang Meso-American civilization
•sila lang ay may organisadong written language sa
buong Pre-Columbian America at sila ay may sariling
numerical system
maraming kaalaman sa larangan ng:
•astronomiya at matematika
ANTAS NG LIPUNAN
- maraming mga lungsod na Maya ang umabot sa
kanilang pinakamataas na katayuan ng pag-unlad
noong panahon ng Klasikong (bandang 250 AD
hanggang 900 AD), at nagpatuloy hanggang sa
panahong Matapos ang Klasiko hanggang sa pagdating
ng mga Kastila sa Yucatán. Sa sukdulan nito, ito ang
pinakamasinsing populasyon at mga lipunang may
kasiglahan ang kultura sa buong mundo.
-mayroon silang 4 na antas ng lipunan
1. Mga Maharlika
2. Pari
3. Mga Magsasaka
4. Mga Alipin
Ang sibilisasyong Mayan ay nahahati sa tatlong
panahon:
1) Preclassic- 1800 B.C.
- simula ng pagpapatayo ng stepped pyramids
- pottery at fired clay figurines
2) Classic (c. 250-900)
- umusbong ang konseptong urbanismo
- lungsod-estado
- Cancuen- isang malaking lungsod sa sibilisasyong
Maya kung saan makikita ang mga malalaki at
magagandang palasyo at pyramid
Ang Pagbagsak ng Maya: - 8th- 9th century
Mga Dahilan:
- Overpopulation, Peasant revolt, Foreign invasion,
Epidemic disease, Climate change
3) Postclassic
- Yucatan= lungsod
- Mayapan= lungsod-estado
- Sinasabing dito nakuha ang pangalan nila na "Maya"
- Popol Vuh=Mayan mythology
- Natagpuan sa kaharian ng Quiche
Iba pang importanteng dapat malaman tungkol sa
sibilisasyong Mayan:
1. Ang bawat Mayan ay may apat na pangalan: una ang
kanyang palayaw na ginagamit lamang pag siya ay
nasa bahay, pangalawa ang kanyang "pampublikong"
pangalan- yun ang tinatawag sa kanya ng mga taong
hindi niya kapamilya, pangatlo at pang-apat- mga
pangalang galing sa pamilya ng kanyang nanay at
kanyang tatay. Ito ay upang masigurado na hindi
magkamag-anak ang kanyang mga magulang.
2. Ang interpretasyon ng kagandahang pisikal para sa
mga Mayan ay pagkakaroon ng: flattened skull,
malaking ilong, at pagiging duling. Kaya nagsusuot sila
ng clay noses para magmukhang malaki ilong nila.
 3. Ang kanilang paraan ng pagsakripisyo ay ang pag-
aalay ng dugo sa kanilang mga Diyos. Karaniwang
parte ng katawan na kinukuhaan ng dugo ay ang tenga,
labi at dila. At pag mataas ang iyong antas sa lipunan,
inaasahan na marami kang mai-aalay na dugo.
4. Isa pang inaalay ng mga Mayan ay human heart.
Nacon ang tawag sa taga-tanggal ng human heart at
Chacs yung tawag sa taga-hawak ng human heart.
Mga importanteng bagay:
Paraan ng pagkasal ng mga Mayan: Arranged marriage
Atanzahob- matchmaker para sa arranged marriage
Ah kin- pari
Cancun- "Lugar ng mga Ahas"
Ang mga Aztec (Circa 1325 BCE – 1521 CE)
• Ang mga Aztec ay mga nomadikong tribo na nagmula
sa tuyong lupain ng hilaga at unti-unting tumungo
patimog sa Valley of Mexico sa pagsapit ng ika-12 siglo
C. E. Ang salitang Aztec ay nangangahulugang “isang
nagmula sa Aztlan”, isang mitikong lugar sa hilagang
Mexico. Ang ekonomiya ng Aztec ay nakabatay sa
pagtatanim. Ang mga lupa sa paligid ng mga lawa ay
mataba subalit hindi lubos malawak para sa buong
populasyon.
• Chinampas – Mga artipisyal na pulo na kung tawagin
ay mga floating garden sa gitna ng lawa.Dahil sila ay
mga magsasaka, ang mga Aztec ay taimtim na umaasa
sa mga pwersa ng kalikasan at sinasamba ang mga ito
bilang diyos.
• Huitzilopochtli – Ang pinakamahalagang diyos ng
mga Aztec. Ang diyos ng araw.
• Tialoc – Diyos ng ulan.
• Quetzalcoatl – Ang diyos ng hangin para sa mga Aztec.
• Naniniwala ang mga Aztec na kailangang laging
malakas ang mga diyos upang mahadlangan nila ang
masasamang diyos na sirain ang daigdig.
• Sa pagsapit ng ika-15 siglo, nagsimula ang malawakang
kampanyang militar at ekonomiko na mga Aztec.
• Tlacaelel – Itinaguyod niya ang pagsamba kay
Huitzilopochtli.
• Ang mga Aztec ay mahuhusay na mga inhinyero at
tagapagtayo ng mga istruktura tulad ng mga kanal o
aqua duct, mga dam, gayundin ng sistema ng
irigasyon, liwasan at mga pamilihan.
• Hernando Cortez – Noong 1519, pinamunuan niya ang
ekspedisyon ng Espanya na nanakop sa Mexico.
• Moctezuma II / Montezuma II– Ang pinuno ng mga
Aztec nang dumating ang mga Espanyol.
• Taong 1521, tuluyang bumagsak ang Tenochtitlan. Sa
pagsapit ng 1680, ang dating tinatayang 1.2 milyong
kataong naninirahan sa dating sentrong Aztec ay
naubos dahil sa epidemya ng bulutong, pang-aalipin,
digmaan, labis na paggawa at pagsasamantala. Sa
kabuuan, tinatayang naubos ng mula sa 85 hanggang
95 bahagdan ng kabuuang katutubong populasyon ng
Mesoamerica sa loob lamang ng 160 taon.
Ang Heograpiya ng South America
-May magkakaibang klima at heograpiya ang South
America. Matatagpuan sa hilaga ng Amazon River na
dumadaloy sa mayayabong na kagubatan. Pawang ang
mga prairie at steppe naman ang matatagpuan sa
Andes Mountains sa timog na bahagi. Dahil sa kaaya-
ayang topograpiya ng Andes, dito nabuo ang unang
pamayanan. May mga indikasyon ng pagsasaka gamit
ang patubig sa hilagang gilid ng Andes. Maraming
pamayanan sa gitnang andes ang naging sentrong
panrelihiyon. PERU, BOLIVIA at ECUADOR – mga
pamayanang umusbong.
INCA
Ang salitang INCA ay nangangahulugang IMPERYO –
hango sa pamilyang namumuno sa isang pangkat ng tao
na naninirahan sa Andes. Isang pangkat ng mga taong
naninirahan sa hilagang-kanlurang bahagi ng Lake
Titicaca sa matabang lupain ng Lambak ng Cuzco.
Manco Capac- Sa pamumuno niya bumuo sila ng maliliit
na lungsod- estado
Mga diyos ng Inca
• Viracocha - creator god
• Inti – sun god
Imperyong Inca
Pachacuti (Cusi Inca Yupanqui)- Pinatatag niya ang
lipunang Inca sa pamamagitn ng pagkakaroon ng isang
sentralisadong estado
Topa Yupanqui- Pinalawig niya ang imperyo hanggang
hilagang AGENTINA, bahagi ng BOLIVIA, at CHILE.
Napasailalim din sa kaniyang kapangyarihan ang
estado ng CHIMOR o CHIMU na pinakamatinding
katunggali ng mga INCA sa baybayin ng PERU.
Huayna Capac- Nasakop ng imperyo ang ECUADOR
PAGHINA NG IMPERYO
- Tunggalian tugkol sa pamumuno.
- Kawalang kapanatagan sa mga nasakop na bagong
teritoryo
- Napakalaking saklaw ng Imperyong Inca na naging
malayo mula sa sentrong pangangasiwa sa Cuzco
- Malaking pagkakaiba ng mga pangkat ng tao sa ilalim ng
kanilang kapangyarihan
- Nasa kaguluhang politikal na pinaluba pa ng epidemya
ng bulutong na dala ng mga sinaunang dumating na
conquistador o mananakop na Espanyol.
- Ang pagpanaw na ito ay nagdulot ng tunggalian sa
kaniyang mga anak na sina ATAHUALLPA at
HUASCAR.Sa huli nanaig si ATAHUALLPA -Nakilala
niya si Pizarro habang naglalakbay ito patungong Cuzco.
- TUPAC AMARU – huling pinuno ng Inca.
Mga Kabihasnan sa Africa
Heograpiya
-tinawag itong Dark Continent ng mga kanluranin dahil
hindi ito nagalugad kaagad. Makikita sa Africa ang mga
rainforest o isang uri ng kagubatan kung saan sagana
ang ulan at ang mga puno ay malalaki. Sa hangganan nito
ay ang savanna o isang malawak na grassland. Sa
bandang hilaga ng Sudan makikita ang Sahara. Ang
Sahara ay Malaki pa sa Europe at hindi natitirhan
maliban sa mga oasis nito. Ang oasis ay isang lugar kung
saan may matatabang lupa at tubig na kayang bumuhay
ng halaman at hayop.
Ang kalakalang Trans-Sahara
- Kalakalan sa pagitan ng Hilagang Africa at Kanlurang
Sudan. Tinawag itong kalakalang Trans-Sahara dahil
tinawid ng mga nomadikong mangangalakal ang Sahara
sa pamamagitan ng caravan dala ang iba’t-iabang uri ng
kalakal. Marami ang nagtayo ng pamayanan sa mga
lugar na dinadaanan ng kalakalan.
SILANGAN NG AFRICA
• EGYPT
• AXUM/ AKSUM (ETHIOPIA)
 KANLURAN NG AFRICA
• IMPERYONG
A. GHANA
B. MALI
C. SONGHAI
Pagpasok ng Islam sa Kanlurang Africa
Nagtatag ang mga Muslim ng pamayanan sa Morocco na
unti-unting naging dahilan ng paglaganap nito sa Africa.
Ang Islam ay pinalaganap ng mga Berber – mga
mangangalakal sa hilagang Africa.
AXUM BILANG SENTRO NG KALAKALAN
• Sentro ng kalakalan (350 CE)
• May pormal na kasunduan ng kalakalan sa mga Greek
• Mga elepante, ivory, sungay ng rhinoceros, pabango at
pampalasa o rekado ang karaniwang kinakalakal sa
Mediterranean at Indian Ocean
• Umaangkat ang Axum ng mga tela, salamin, tanso at
bakal
Pagtanggap Ng Kristiyanismo: Resulta Ng Kalakalan
Nakilala sa Kanlurang Africa ang 3 imperyo na siyang
naging makapangyarihan dulot din ng
pakikipagkalakalan sa mga mamamayan sa labas ng
Africa.
ANG IMPERYONG GHANA
Unang Estadong naitatag sa Kanlurang Africa
Lokasyon: Timog na dulo ng kalakalang Trans-Sahara
Ang timog ng Sahara ay savanna na matatagpuan ng
Sudan.
Nasa dakong hilaga ng rehiyong ito ang sinaunang
imperyo ng kanlurang Africa. Ito ay ang Ghana, na ang
ibig sabihin ay “Lupain ng mga Itim”.
Soninke-Ang mga sinaunang tao sa Ghana.Sila ay
masisipag na negosyante at ang kanilang paninda ay asin,
ginto, at bakal na kanilang ipinagpapalit naman sa garing
at mga alipin.
Ang paggamit ng bakal ay nakatulong nang malaki sa
pagpapaunlad ng imperyo ng Ghana.Natutunan din ang
paggawa ng iba’t ibang gamit tulad ng mga sandatang
kahoy, buto, at bato.Nanguna ang Ghana sa larangan ng
militar at napasakamay nila ang malaking bahagi ng
Kanlurang Africa.
Ang mga Pangunahing Lungsod ng Ghana
1. Timbuktu-Ang sentro para sa mga caravan na
tumatawid sa Sahara. Ito rin ang sentro ng edukasyon
at kalakalan.
2. Djenne-Ang sentro ng koleksyon ng ginto at alipin.
3. Kumbi-Ang kabiserang lungsod ng Ghana.Dito
matatagpuan ang palasyo ng hari, pook tanggulan, mga
gusaling napaliligiran ng matataas na pader at ang sentro
ng kalakalan, na kinaroroonan ng mga pamilihan at
tirahan ng mga negosyanteng Muslim, maharlika, at
manggagawa.
Dahil sa pakikipag-ugnayan ng mga taga-Ghana sa mga
mangangalakal na Arab, marami sa kanila ang nahikayat
sa islam.
Lipunan
Malayang nakapagtatanim ang mga tao dulot ng
matabang lupa sa malawak na kapatagan ng rehiyon.
Pagkakaroon ng sapat na pagkain ay isang dahilan kung
bakit lumalaki ang populasyon. Sagana rin ang tubig
upang punan ang pangangailangan sa mga kabahayan at
sa irigasyon.
Ang Pagbagsak ng Ghana
Lumaganap ang Islam sa buong Hilagang Africa. Naging
muslim din ang mga berber.
Almoravid- Isang pangkat ng mga Berber. Sumakop sa
Ghana, ngunit inabot ng dalawampu’t isang taon bago
nila nasakop ang lungsod ng Kumbi. Sinira nila ang iba
pang lungsod ng imperyo. Maikli ang panahon ng
pananakop ng mga Almoravid sa Ghana. Nag-aklas laban
sa kanila ang mga tao at naitaboy sila mula sa Ghana.
Dahil dito naging sentrong pangkalakalan muli ang
Ghana. Noong 1420 CE, ang Ghana ay naging bahagi na
lamang ng imperyong Mali.
AL-BAKRI- Ipinag-utos niya na ibigay sa kaniya ang
mga butil ng ginto at tanging mga gold dust ang
pinapayagang ipagbili sa kalakalan. Napanatili ang
mataas na halaga ng ginto.
IMPERYONG MALI
Tagapagmana ng GHANA
Napasakamay ng mga pinuno ng Mali ang mga ruta ng
caravan at mga lungsod ng Ghana.Nagtatag sila ng
ikalawang pinakamalaking imperyo sa daigdig noong
panahong iyon.
Sundiata Keita- Isang Muslim na Aprikan na nagtatag sa
imperyong Mali. Sinalakay at winakasan niya ang
kapangyarihan ng Ghana (1240).
Mansa Musa I- Isang mayamang emperador ng Mali.
Nanungkulan siya mula 1312-1337 (dalawampu’t limang
taon) Si Inari Kunate ay asawa niya. Higit pa niyang
pinalawak ang teritoryo. 1325 malalaking lungsod
pangkalakalan tulad ng Walata, Djenne, Timbuktu, at
Gao. Naging bantog din siya sa pagpapahalagang
ibinigay niya sa karunungan. Nagpatayo siya ng mga
mosque ng mga Muslim sa mga lungsod ng
imperyo.Hinikayat niya ang mga iskolar na pumunta sa
Mali Gao, Timbuktu at Djenne – sentro ng karunungan at
pananampalataya.
Niani- Ang naging sentro ng Imperyong Mali sa loob ng
dalawampu’t limang taon.
Ito rin ang naging sentro ng pag-aaral sa imperyo. Hindi
nagtagal ang pananakop ng mga Mali sa Songhay at unti-
unting nagbalik ang kayamanan at kapangyarihan ng
imperyo.Pagkalipas ng ilang panahon, isang pangkat ng
mga maharlika, ang Sunni, ang lumitaw. Pagkamatay ni
Mansa Musa, hindi na nakayanan ng kanyang anak na
pamunuan ang imperyo. Ang mga maliliit na kanyang
sinakop ay humiwalay na, at unti-unti ang imperyo ay
bumagsak.
KANGABA- nagsimula ang estado, isa sa mahalagang
outpost ng Imperyong Ghana.
Lumawak pakanluran patungong lambak ng Senegal
River, pasilangan patungong Timbuktu, at pahilaga
patungong Sahara Desert Hawak nito ang mga ruta ng
kalakalan. Katulad ng Ghana, ang Mali ay yumaman sa
pamamagitan ng kalakalan.
IMPERYONG SONGHAI
Ang mga unang Songhay ay nagtatag ng mga nayon at
bayan. Isa sa mga pamayanang ito ay ang kukya.
Nasakop nila ang lupain ng mga Sarkos, at ang bayan ng
Ghana ang naging kabisera ng Songhay.
Naging pinakamalaki at pinakamakapangyarihang
imperyong pangkalakalan sa kanlurang Africa.
Ang mga Songhai ay nakipagkalakalan na sa mga Berber
sa Niger River. Maliban sa kalakalan, dala rin ng mga
Berber ang pananampalatayang Islam.
DIA KOSSOI- Hari ng Songhai. Tinanggap niya ang Islam
(1010).
Umunlad ang Songhay mula 1000 CE hanggang 1300 CE.
Ilang beses sinubukang sakupin ng mga Mali ang
Songhay, ngunit sila ay nabigo.
SUNNI ALI- Sa ilalim ng kanyang pamamahala ang
SONGHAI ay naging isang malaking IMPERYO. Hindi
niya tinanggap ang Islam sapagkat naniniwala siyang
sapat na ang kaniyang kapangyarihan at ang suporta sa
kaniya ng mga katutubong mangingisda at magsasaka.
Iginalang at pinahalagahan pa rin niya ang mga
mangangalakal at iskolar na Muslim. Namuno siya mula
1464-1492.Siya ay isang Muslim.Kilala rin siya sa
pangalang Ali Ber o Ali the Great.
Sa pamumuno ni Ali, ang mga Songhay ay nakakaani ng
sapat na pagkain para sa buong imperyo.Nakagawa rin
ng mga kasuotan at nakipagkalakalan sa Europa.
Ang mga Songhay ay marunong gumamit ng bakal,
tanso, at bronse sa paggawa ng mga kasangkapan,
sandata, banga, at palamuti.
Kamelyo, kabayo, at aso ang gamit nila sa paglalakbay at
bangka naman sa mga ilog.
Ang Pagbagsak ng Songhay
Askia Muhammad- Ang pangalawang pinakamagaling
na pinuno ng Imperyong Songhay.Kilala din siya bilang
Askia the Great o Muhhamad Toure. Hindi gaanong
nagpakita ng lakas at galing ang mga sumunod na
pinuno ng songhay sapagkat hindi nila napag-isa ang
mga tao sa panahon ng kanilang pamumuno.Sumalakay
ang Sultan ng Morocco sa Songhay at sinakop niya ang
Gao. Nagpatuloy ang mga Songhay sa pakikihamok sa
mga Moroccan, at pagkaraan pa lamang ng dalawampu’t
pitong taon bago nila napaalis ang mga Moroccan ngunit
hindi na nila naibalik ang lakas ng Songhay.
Sinaunang kabihasnan sa Silangang Africa
Dalawang sibilisasyon ang umunlad sa Silangang Africa-
ang Kaharian ng Kush at ang Kaharian ng Axum.
Imperyong Kush
Matatagpuan ang Kush sa kahabaan ng Nile sa timog ng
Africa. Sumasaklaw ito sa habang 1 200 kilometro mula
hilaga.
Ang Kush ay nasa sangandaan ng maraming sibilisasyon
sa sinaunang daigdig.
Nasa hilaga nito ang rehiyon ng Mediterranean; nasa
silangan naman nito ang kabihasnan ng Babylonia,
Assyria, at Persia; sa timog at kanluran nagsimula naman
ang kabihasnan ng Ghana at Mali. Ang Kush ang naging
sentro ng pagpapalitan ng kalakal gaya ng mga bakal,
ginto, garing, at mga alipin. Nasakop ng Ehipto ang Kush
at naging kolonya ito sa loob ng 500 taon.
Ang pagsakop ng Ehipto ay nagdulot upang masanib sa
kulturang Kush ang mga ideya ng mga taga-Ehipto, sa
wika, arkitektura, sining, at relihiyon.
Pamumuhay sa Kush
Aktibo sa pagsasak at kalakalan ang mga Kushite nang
masakop sila ng mga taga-Ehipto.Mahirap magtanim
noon dahil ang tubig na pinapadaloy sa mga taniman ay
mula pa sa ilong Nile na mga 90 kilometro ang
layo.Nagtanim ang mga Kushite ng mga trigo, barley,
millet, at bulak.Nagalaga din sila ng mga hayop gaya ng
kambing at tupa. Napabantog ang mga Kushite sa Meroe.
Ang opisyal na salita ng mga Kushite ay ang wikang
Ehipto. Ginamit din nila ang wikang Meroitic na isang
uri din ng wikang Ehipto.
Pagbagsak ng Kush
Nagsimulang humina ang kabihasnang Kush nang
magapi ng mga Romano ang mga Kushite. Ito ang
nakapagpabago ng mga pangunahing rutang
pangkalakalan sa rehiyon. Noong 350 CE ay bumagsak na
ang kaharian, at mga piramide na lamang ang makikita
sangayon doon.
Imperyong Axum
Matatagpuan sa hilagang bahagi ng bulubunduking
Ethiopia.Ang mga tao roon ay may lahing Caucasian at
itim na African at gumamit ng wikang kombinasyon ng
Arabic at Hudyo. May relasyong pangkalakalan ang mga
taga-Axum sa mga tao sa Kanlurang Asya.Ang kaharian
ng Axum ang naging sentro ng kalakalan ng garing sa
hilaga at silangan ng Africa. Napasailalim sa imperyong
Roman, at kasabay ng pagbagsak ng imperyong Roman
ay bumagsak din ito.
Nasakop ito ng Italy noong 1936.
Ang mga Pulo sa Pacific
AUSTRONESIAN
Magkaugnay ang sinaunang kasaysayan at kultura ng
mga pulo ng Pacific at Timog-Silangang Asya. Ito ay
dahil ang nandayuhan at nanahan sa dalawang rehiyong
ito ay mga Austonesian. Ang Austronesian ay tumutukoy
sa mga taong nagsasalita ng mga wikang nabibilang sa
Austronesian o Malayo-Polynesian. Ito ang
pinakamalaking pamilya ng wika sa daigdig. Ayon sa
teorya ng iskolar na si Peter Bellwood, nagmula sa timog
China ang mga Austronesian. Sa hangaring makahanap
ng mga bagong teritoryo na masasaka, umalis sila ng
China at nandayuhan simula noong 4000 B.C.E. Tumungo
sila sa mga lugar na kilala ngayon bilang Taiwan,
Pilipinas, Malaysia, Brunei, at Indonesia. Noong 2000
B.C.E., may mga Austronesian na tumungo pakanluran
hanggang makarating sa Madagascar sa Africa.
Samantala, may mga tumungo pasilangan at tinawid ang
Pacific Ocean at nanahan sa mga pulo ng Pacific.
Ang Pacific Islands o Oceania ay binubuo ng 20,000-
30,000 pulo na nakakalat sa Pacific Ocean.Marami sa mga
pulo ay may mababang lupa at maulan. Mga hindi
karaniwang halaman at puno ang tumutubo sa pulo.
Natatakpan ng makakapal na gubat ang New Guinea ,
Solomon Islands at Vanuatu.
Ang mga pulo sa Pacific o Pacific Islands ay nahahati sa
tatlong malalaking pangkat – ang Polynesia, Micronesia,
at Melanesia. Ang mga katawagang ito ay iginawad ng
mga Kanluranin matapos nilang makita ang kaayusan ng
mga pulo at ang anyo ng mga katutubo nito.
Tinatawag ng mga manggagalugad na Garden of Eden
ang pulo sa Pacific Ocean. Turismo ang pinaka
mahalagang industriya sa maraming pulo tulad ng Tahiti,
Hawaii , Saamoa at marai pang iba.
Melanesia
- Ang “Black Island”. Ang mga pulong sakop nito – Fiji ,
Papua New Guinea , New Caledonia , Norfolk Islands ,
Solomon Islands, Vanuatu
- May lawak na 950 kilometro kwadrado. May 6,719,340 na
populasyon noong 2003.
- Pidgin English ang linga Franca ng mga tao rito ngunit
ginagamit pa rin ang mga 1,200 wikang katutubo. Papuan
ang tawag sa karamihan ng taga-Melanesia na sinundan
ng mga Austronesian. Pangunahing pagkain ang yan,
niyog at kamote.
Pinakamalaking pulong tropikal ang New Guinea na
magpahanggang ngayon ay hindi pa napapaamo ang
sibilisasyon. Ang Australia ang Indonesia ang
namamahala sa New Guinea. Mahuhusay na manliliko at
manggagawa ng palayok at mga bangka ang mga taga-
New Guinea. Mahilig sila sa musika Nagluluwas sila ng
kopra at ginto. Naniniwala rin sa animism ang mga
sinaunang Melanesian. Ipinababatid ng diyos ng
kalikasan ang mga kaganapan tulad ng tagumpay sa
labanan, sakuna, kamatayan, o pag-unlad ng kabuhayan.
Laganap din sa Solomon Islands at Vanuatu ang
paniniwala sa mana.
Polynesia
Ang Maraming Pulo
Ang Polynesia ay matatagpuan sa gitna at timog na
bahagi ng Pacific Ocean na nasa silangan ng Melanasia at
Micronesia. Ang Polynesia ay higit na malaki kaysa
pinagsamang lupain ng Melanasia at Micronesia. Sakop
nito ang Hawaii, Easter Island, American Samoa, Tonga,
Tuvalu, French Polynesian, Western Samoa, New
Zealand, Cook Islands, Kiribati, Midway Island.
Batay sa dami ng pinagkukunan ng pagkain ang laki ng
pamayanan sa Polynesia. Umabot hanggang 30 pamilya
ang bawat pamayanan dito. Ang sentro ng pamayanan ay
ang tohua na kadalasang nasa gilid ng mga bundok. Ito
ay tanghalan ng mga ritwal at pagpupulong. Nakapaligid
satohua ang tirahan ng mga pari at mga banal na
estruktura. Ang pangunahing kabuhayan ng mga
Polynesian ay pagsasaka at pangingisda.
Ang karaniwang tanim nila ay taro o gabi, yam o ube,
breadfruit, saging, tubo, at niyog.Sa pangingisda naman
nakakakuha ng tuna, hipon, octopus, at iba pa.
Nanghuhuli rin sila ng pating. Sa larangan ng
pananampalataya, naniniwala sila sa banal na
kapangyarihan o mana. Ang katagang mana ay
nangangahulugang “bisa” o “lakas.”Sa mga sinaunang
Polynesian, ang mana ay maaaring nasa gusali, bato,
bangka, at iba pang bagay.
May mga batas na sinusunod upang hindi mawala o
mabawasan ang mana. Halimbawa, bawal pumasok sa
isang banal na lugar ang pangkaraniwang tao. Ang
sinaunang kababaihan sa Marquesas ay hindi maaaring
sumakay sa bangka sapagkat malalapastangan niya ang
bangka na may angking mana.
Gayundin, ang mga lalaking naghahanda sa
pakikipaglaban o para sa isang mapanganib na gawain ay
dapat nakabukod. Bawal silang makihalubilo sa babae at
pili lang ang dapat nilang kainin upang hindi mawala
ang kanilangmana. Ang tawag sa mga pagbabawal o
prohibisyong ito ay tapu. Kamatayan ang pinakamabigat
na parusang igagawad sa matinding paglabag sa tapu.
Nakakamtan ang yaman at kapangyarihan dito sa
pamamagitan ng ipinakikitang liderato,
Naniniwala ang mga Polynesian na lahat ng bagay na
may buhay o wala ay pinagkalooban ng labis o kaunting
mana o banal at kahima-himalang kapangyarihan.
Hindi gaanong mahirap ang kabuhayan dito.
Isa sa tatlong instrumento ang naging daan ng pagbabago
sa tatlong grupo ng mga pulo ang Kristiyanismo.
Ito ang nagdala ng kapayapaan, edukasyon, mga
pagpapahalagang tulad ng monogamya, pagtigil ng
kanibalismo, pag-aalipin, aborsyon at pagkitil sa buhay
ng sanggol.Nagbigay-daan din ang pakikipagkalakalan
sa kasagaan
Nakakamtan ang yaman at kapangyarihan sa
pamamagitan ng ipinakitang liderato. May ilan ding
nagmamana nito. Lokal ang kapangyarihan, pabagu -
bago ang personal .Nakikilala ang mga Lider sa pananalo
sa digmaan, kariwasan at kasaganaan na nagpapatunay
na pinapatnubay sila ng diyos at ispiritu.
Hawaii: Natuklasan ang Hawaii ni Kapitan James Cook,
isang ingles na manlalayag, noong ika-17 ng Enero 1778.
Tahiti: Pangunahing pulo nito ang Society Island, sa
silangang sentral ng Karagatang Pacific. Kolonya ito ng
France kasama na ng French Polynesia. Noong 1842,
regular na daungan ang Tahiti ng mga bapor na Pranses
at Amerikano.
Micronesia
Ang Maliliit na Pulo
Nasa hilaga ng ekwador ang mga pulo ng Micronesia.
Karamihan ay sa pulo ng coral at napapaligiran ng mga
niyog
Kabilang sa grupo ng mga pulo ang Carolinas, Wake
Islands, Marshall, Gilbert, Nauru, Marianas, Guam at
Papua.
Ang mga sinaunang pamayanan dito ay matatagpuan
malapit sa mga lawa o dagat-dagatan. Ito ay upang
madali para sa mga tao ang lumabas at maglayag sa
karagatan. Itinatag nila ang kanilang mga pamayanan sa
bahaging hindi gaanong tinatamaan ng bagyo o
malalakas na ihip ng hangin. Pagsasaka ang pangunahing
kabuhayan ng mga Micronesian.Nagtatanim sila ng taro,
breadfruit, niyog, at pandan. Sagana ang mga ito sa
asukal at starch na maaaring gawing harina. Pangingisda
ang isa pang ikinabubuhay ng mga Micronesian. May
kaalaman din sa paggawa ng simpleng palayok ang mga
lipunan ng Marianas, Palau, at Yap. Malimit din ang
kalakalan ng magkakaratig-pulo. Sa Palau at Yap, bato at
shell ang ginagamit bilang paraan ng palitan. Gumagamit
din ang Palau ng batong ginawang pera (stone money).
Sa iba pang mga pulo, nagpapalitan ng kalakal ang
matataas (high-lying islands) at mabababang pulo (low-
lying coral atolls). Ipinagpapalit ng mga high-lying island
ang turmericna ginagamit bilang gamot at pampaganda.
Samantala, ang mga low-lying coral atoll ay
nakipagpalitan ng mga shellbead, banig na yari sa dahon
ng pandan, at magaspang na tela na galing sa saging at
gumamela. Bilang tela, ginagawa itong palda ng
kababaihan at bahag ng kalalakihan. Animismo rin ang
sinaunang relihiyon ng mga Micronesian. Ang mga
rituwal para sa mga makapangyarihang diyos ay
kinapapalooban ng pag-aalay ng unang ani.
Mga Pangyayaring Nagbigay-daan sa Pag-usbong ng
Europe sa Panahong Medieval
Mga Rason ng Pagbagsak ng Imperyong Roman
- Kakulangan ng mga Tapat at may Kakayahang
Pinuno
- Paglubha ng Krisis Pangkabuhayan
- Paghina ng Hukbong Romano
- Pagkawala ng katuturan ng Pagkamamamayang
Romano
- Pagbaba ng Moralidad ng mga Romano
- Pagsalakay ng mga Barbaro
Mga Pangyayaring Nagbigay-daan sa Pagusbong ng
Europe sa Panahong Medieval
- Ang Paglakas ng Simbahang Katoliko Bilang
Isang Institusyon sa Gitnang Panahon
- Ang Holy Roman Empire
- Ang Paglunsad ng mga Krusada
- Ang Buhay sa Europe Noong Gitnang Panahon
(Piyudalismo, Manorialismo, Pagusbong ng mga Bayan at
Lungsod)
Mga Monasteryo
Ang tanging kanlungan ng mga tao sa panahon ng
kaguuhan. Tumayong tahanan, ospital, paaralan at
tanggulan amg monasteryo ay pinamumunuan ng isang
abbot na nangangalaga at namumuno sa mga monghe.
Ang mga monghe ay nabubuhay ayon sa kautusang “ora
et labora”
Si St. Benedict ang isa sa mga unang nakilalang
nagtaguyod ng pangkat ng mga monghe.Maliban sa mga
gawaing pangkabuhayan, ang monghe rin ang sumulat at
kumopya ng mga matatandang manuskripto noong
panahon ng kaguluhan. Ang simbahan ang naging
tagapangalaga ng sibilisasyon
Ang Paglakas ng Simabahang Romano
Ang Pasimula ng Kristiyanismo
Ayon sa banal na tradisyon at kasaysayang eklesyastikal,
ang Kristiyanismo ay nagmula kay Kristo, isang Hudyo
at kinikilalang Messiah ng mga unang Kristiyano
Unang ipinalaganap ang Kritiyanismo ng mga apostoles
at mga taga-sunod ni Kristo
Nakilala si Pablo, na unang naging tagausig ng mga
Kristiyano subalit sa pagdaan ng panahon isa siya sa mga
sumuporta at nagpalaganap ng Kristiyanismo
Dumaan sa napakahabang panahon ng paguusig at
paghihirap ang mga unang Kristiyano: “ang dugo ng mga
martir ang naging binhi ng Simbahan”
Edict of Milan – kautusang nagbibigay pahintulot sa mga
Kritiyano sa buong imperyong Romano
Theodosius (395 AD) – ginawang opisyal na relihiyon ng
estado ang Kristiyanismo
Konseho ng Nicea (325 AD) - binuo ang unang Kredo ng
Simbahang Kristiyano at unang doktrina na dapat
sampalatayaan ng mga kasapi nito
Arius – (Arian Heresy) isang paring Kristiyano na
sumalungat sa mga napagkasunduan sa Konseho ng
Nicea, na itiniwalag at dineklarang irehe
Patristic Era
San Geronimo
isinalin niya ang bibliya mula sa orihinal na Hebreo sa
Latin na tinawag na Latin Vulgate
San Agustin
-sumulat ng The City of God
Mga Salik na Nakatulong sa Paglawak ng Kapangyarihan
ng Kapapahan
1. Pagbagasak ng Imperyong Romano
Tangiang ang simabahan lamang ang natirang matatag
na institusyong panlipunan ang nasandalan ng mga tao
noong panahon ng kaguluhan. Sa kabila ng ilang
panggugulo sa mga simbahan, mari pa rin ang gumalang
sa mga ito.Nahikayat din ng simbahan ang konbersyon
ng ilang barbaro na nadala sa pangakong kaligtasan mula
sa pag-anib sa simbahan
2. Matatag at Mabisang Organisasyon ng Simbahan
hirarkiya ng simbahan
- Santo Papa
- Kardinal
- Arsobispo
- Opispo
- Pari
- Deakono
Matatag at Mabisang Organisasyon ng Simbahan.
Noong mga unang taon ng Kristiyanismo, karaniwang
tao lamang ang mga pinuno ng Simbahan na nakilala
bilang mga presbyter na pinili ng mga mamamayan.
Mula sa mga ordinaryong taong ito lumitaw ang mga
pari at mga hirarkiya. Isang diyosesis ang
kongregasyon ng mga Kristiyano sa bawat lungsod na
pinamunuan ng Obispo. Nasa ilalim ng Obispo ang
maraming pari sa iba’t ibang parokya sa lungsod. Nang
lumaganap ang Kristiyanismo mula sa lungsod patungo
sa mga lalawigan, sumangguni sa mga Obispo ang mga
pari sa kanilang pamumuno. Sa ilalim ng pamumuno at
pamamahala ng Obispo, hindi lamang mga gawaing
espiritwal ang pinangalagaan ng mga pari, kundi
pinangasiwaan din nila ang gawaing pangkabuhayan,
pang-edukasyon at pagkawanggawa ng Simbahan.
Bukod dito, ang Obispo rin ang namamahala sa
pagpapanatili ng kaayusan at katarungan sa lungsod at sa
iba pang mga nasasakupan. Tinawag na mga Arsobispo
ang mga Obispo na nakatira sa malalaking lungsod na
naging unang sentro ng Kristiyanismo. Bukod sa
panrelihiyong pamamahala ng kanilang sariling lungsod,
may kapangyarihan ang isang Arsobispo sa mga Obispo
ng ilang karatig na maliit na lungsod. Ang Obispo ng
Rome, na tinawag bilang Papa, ang kinikilalang katas-
taasang pinuno ng Simbahang Katoliko sa kanlurang
Europe. Kabilang siya sa mga Arsobispo, Obispo at mga
Pari ng mga parokya. Mula noong kalagitnaan ng ika-11
siglo, pinipili ang mga Papa ng Kolehiyo ng mga
Kardinal sa pamamagitan ng palakpakan lamang,
depende kung sino ang gusto ng matatandang kardinal.
Sa Konseho ng Lateran noong 1719, pinagpasyahan ng
mayorya ang paghalal ng Papa. Ang kapapahan (Papa)
ay tumutukoy sa tungkulin, panahon, ng panunungkulan
at kapangyarihang panrelihiyon ng Papa bilang pinuno
ng Simbahang Katoliko, gayundin ang kapangyarihang
pampulitika bilang pinuno ng estado ng Vatican. Ang
salitang “Pope” ay ngangangahulugang AMA na
nagmula sa salitang Latin na “Papa”. Noong unang
panahon itinuturing ng mga kristyano ang “Papa” bilang
ama ng mga Kristiyano, na siya pa ring tawag sa kanya sa
kasulukuyan.
3. Uri ng Pamunuan sa Simbahan
Constantine the Great
Pinunong Romano na nagtaguyod ng bagong relihiyon
Ipinatawag at pinamunuan niya ang Edict of Milan,
Konseho ng Nicea at Konseho ng Constantinople
Pope Leo the Great (440-461 AD)
Binigyang diin ang Petrine Doctrine
Ibinigay ang katawagang Papa sa Obispo ng Roma
Pope Gregory I
Pinakamatagumpay niyang nagawa ay ang konbersyon
ng mga barbaro sa Kristiyanismo na naging dahilan din
ng paglaganap ng Kristiyanismo
Pope Gregory VII
Nakilala sa kanyang pagbawi sa mga hari na “karapatang
magkaloob ng kapanyarihan” (power of investiture) sa
mga tauhan ng simbahan.Alitan sa pagitan ni Haring
Henry IV ng Alemanya. Ang investiture ay isang
seremonya kung saan ang isang pinunong sekular
katulad ng hari ay pinagkakalooban ng mga simbolo sa
pamumuno katulad ng singsing sa Obispong kaniyang
hinihirang bilang maging pinuno ng simbahan.
4. Pamumuno ng mga Monghe
Ang mga monghe ay grupo ng mga pari o relihiyoso na
tumalikod sa buhay ng karangyaan o kamunduhan na
narihan sa mga monateryo.Pinamumunuan ang mga
monghe ng mga abbot. Sumusnod sa patakarang “ora et
labora” o “work and prayer” ni San Benedicto. Naging
katuwang ng Papa sa pagpapalaganap ng Kristiyanismo.
Alyansa ng mga Papa at ng mga Franks sa Kanlurang
Europa
Noong huling bahagi ng ika-5 siglo, nagtatag ng sariling
bansa ang mga Frank, isang tribong Aleman, sa hilaga at
silangan ng Gaul. Ang bansang ito ay naging isang
imperyo at kinilalang pinakadakila noong maagang
panahong medyibal.
Si Clovis, Hari ng mga Frank
Nagsimula bilang hari ng isang maliit na grupo ng mga
Frank.nang lumaon, napasakamay niya ang pinka huling
labi ng imperyong Romano sa Gaul, na kung saan
sinunod niyang lupigin ang iba pang kaharian ng mga
Frank. Pinapagsak nila ang mga Visigoth sa timog Gaul
noong 507 AD. Nahimok sa Kritiyanismo nang
mapagtagumpayan nila ang isang malaking digmaan na
kung saan sila ay humingi ng tulong sa Diyos ng mga
Kristiyano, na sinundan ng kanayng mga nasasakupan.
Isa siya sa mga unang haring Germanic na naging isang
Katoliko-Romano at unang tumanggap ng Kredo ng
Nicea. Nilupig niya ang mga Kristiyanong Aryan mula sa
kautusan ng Papa. Kanyang tinuan: “….. hindi ko matitiis
na ariin ng mga Aryan ang alinmang bahagi ng Gaul. Sa
tulonng ng Diyos, magagapi natin ang sila at masasakop
natin ang kanilang mga lupain”
511 AD – namatay si Clovis at hinati ang kanyang mga
nasasakupan sa apat niyang anak na nagpatuloy sa
pagpapalawak ng kaharian, subalit ang mga sumunod pa
sa kanila ay mahihina, imoral, at lassenggo na
tinaguriang “walang sibling hari”.
Paghahari ng Pamilyang Carolingian
Pagsikat ng mga Mayor ng Palasyo
Mga katiwala ng palasyo na sumalo sa mga tungkulin ng
hari na hindi magampanan ng tama.
Pepin
Isang mayor ng palasyo (mayor of the palace) na
humwak sa mga kalupaan ng mga Frank at nang lumaan
ay kinilala bilang “nag-iisang pinuno ng mga Frank”.
Nakiisa at sinuportahan ang mga gawain ng Papa sa
pagpapalaganap ng Kristiyanismo
Charles Martel
714 AD – tinanggap ang tungkulin mula sa kanyang ama.
Napabanatog sa kanyang pagtalo sa mga Muslim sa
Battle of Tours. Dahil sa tagumpay, napanatili ng Europa
ang pagiging Kristiyano nito. Kinilala siyang Charles
Martel o Charles ang Martilyo.
Pepin ang Pandak (Pepin the Short)
Humalili sa kanyng amang si Charles Martel. Pinaburan
ng Papa na mamuno sa mga Frank kaysa sa mga “walng
silbing hari”. Bilang pagtanaw ng utang na loob sa Papa,
tinulungan niya itong magapi ang mga Lombard at
ibinigay niya sa Papa ang mga nabawing teritoryo na
tinaguriang Donasyon ni Pepin na pinagsimulan ng mga
Papal States
Ang Imperyo ni Charlemagne
768 AD – minana ng dalawang anak ni Pepin ang
kanyang mga nasasakupan, sila ay sina Charles at si
Carloman
Carloman
Namatay noong 771 AD at mag-isang pinamunuan ng
kanayng kapatid ang buong imperyo
Charles (Charlemagne o Charles the Great)
Humalili sa kanyang ama at kapatid. Ipinagpatuloy ang
pagtulong sa Papa. Sa kanayang panahon, ganap ng
nagapi ang mga Lombard at kinilala siya bilang hari ng
mga Lombard. Kasabay ng kanyng panlulupig ay ang
pagpapalaganap ng Kristiyanismo. Nagtalaga ng mga
konde na mamahala sa kanyang mga nasasakupan at
kinakailangang sumunod sa batas ng missi dominici o
mensahero ng panginoon Ipinares niya ng kanyang
kabisera sa Aix-la-Chapelle (ngayo’y Achaean, Kanlurang
Alemanya) Itinaguyod ang dating mga mahuhusay na
kalinangan na tinaguriang Carolingian Renaissance
Hinimok ang mga pari na mag-aral at palawakin ang
kanyang mga nasasakupan. Sinuportahan ang pagtuturo
ng Simbahan . “Ang muling pagbabalik ng inters sa pag-
aaral ay nakatulong sa pagbuhay ng kulturang Romano
at sa pagkalinang ng sibilisasyon ng kanlurang Europa”.
Pagpuputong ng Korona Kay Charlemagne
800 AD – naglakbay sa Roma upang magsimaba sa
pagdiriwang ng araw ng Pasko
25 Disyembre – habang nagdarasal ay nilapitan siya ng
Papa sabay sabing: “Kay Charles Augustus ang korona
ng Diyos sa dakilang emperador ng mga Romano,
mahabang buhay at tagumpay”. Walang nakakababatid
kung ito’y pinagkasunduan nila ng Papa o hindi.
Alinman ang totoo, isang bagay ang pinatotohanan ng
seremonya – na buhay pa ang diwa ng Imperyo ng Roma,
na malakas pa rin ang determinasyon ng maibabalik ang
kaisahang politikal sa buong Europa. Ipinapahiwatig ng
koronasyon ni Charlemagne na kinikilala ng Papa ang
pagiging pinuno ng estado ni Charlemagne, na si
Charlemagne ay naging pinunong emperador sa
kalooban ng Diyos at nasa panig niya ang Simbahan.
Subalit, ang bagay na ito ay hindi pawang mabuti para sa
hari. Ipinakita ng seremonya na may karapatan ang
Simbahan na pumili ng emperador ng Roma. Mula noon,
inangkin ng mga Papa at mga hari na ang bawat isa sa
kanila ang may pinakamataas na kapangyarihan
Ang Paglitaw ng Sibilisasyong Sangkakristiyanuhan
Ang paglitaw ng isang kaispan na pinaghalong politika at
pananampalataya na nagbunga ng isang sibilisasyon –
Sangkakristiyanuhan. Sa daigdig ng
Sangkakristiyanuhan, ang Kristiyanismo ang tangi at
pinakamalaki na puwersa na umugit sa buhay, simulain,
at paniniwala ng mga tao. Itinuring mga tao ang kanilang
mga sarili bilang isang Kristiyano hindi bilang isang
Romano. Ang kaisahang ito sa Europa ay tumagal ng 700
taon
Ang Krusada
Ito ang banal na digmaan ng mga Kristyano mula sa
Kanlurang Europa upang mabawi muli ang banal na
lupain,mula sa kamay ng mga Muslim.
Ang Jerusalem na bahagi ng Imperyong Byzantine ay
nasakop ng mga Muslim noong 643 subalit ang mga
banal na pook ay natatanuran pa rin ng mga Kristyano.
Ang salitang Crusade ay nagmula sa salitang Latin na
crux na nangangahulugang cross.
KRUS – ang sagisag ng krusada.
- Ito ay ginamit ng kabalyero at nasa tapat ng dibdib
kung siya ay patungo sa labanan at sa likod naman
pabalik sa Europe galing sa labanan.
Dumating ang panahon kung saan nasakop ng Turkong
Seljuk ang Palestine at nilapastangan ang Banal na
Libingang Bato sa Jerusalem.
Ang mga krusadang inilunsad ng mga Kristyano sa
Kanlurang Europe laban sa mga muslim ay nagtagal
ng 200 taon.
Unang Krusada (1096-1099)
Noong 1906, binuo ni Papa Urban II ang Unang Krusada
sa pamamagitan ng maningning na pagtatalumpati ni
Peter, ang tinagurian na The Hermit, na humikayat sa
mga mamamayan upang umanib dito.
Konde Raymond (Toulouse) at Godfrey (Bouillon)
Sila ang mga napiling pinuno ng nasabing ekspidisyon
(Unang Krusada) .
May 15,000 ang nakarating sa Jerusalem at nagawang
itaboy ang mga Muslim at dito ay nagtayo sila ng isang
kaharian.
Ngunit ang kahariang ito ay bumagsak noong 1187 nang
mabihag ng mga Turko ang syudad.
Ang Ikalawang Krusada (1147-1149)
Noong 1147, ang pagkakabihag sa Edessa ng mga Turko
ang nagtulak kay St. Bernard upang mangaral para sa
Pangalawang Krusada. Tinangaap niya ang suporta ni
Emperador Conrad (Germany) at ni Louis VII (France)
Hindi ito nagtagumpay dahil sa pagtatalo ng mga
pinuno. Madaling naigupo ang mga Krusador bago pa
man sila makarating Edessa.
Ang Ikatlong Krusada (1189-1192)
Noong 1187, muling nabihag ng mga Muslim ang syudad
sa pamumuno ng matapang na si Sultan Saladin.
William ( ang Arsobispo ng Tyre)-nangaral upang muling
makuha ang syudad.
Richard I (England), Philip Augustus (France) at
Frederick Barbosa (Germany)
Sila ang tatlong magigiting na Europian na tumugon sa
Panawagan.
Philip at Richard- sila ay nag patuloy ngunit nag-away-
away rin dahil sa kagustuhan nilang mamunong dalawa.
Ricahrd- humarap kay Saladin at pumirma ng isang
kasunduan na nagbibigay karapatan sa mga Kristyano na
mabisita ang Banal na Libingang Bato.
Ang ikaapat na Krusada (1202-1209)
Ang Ikaapat na Krusada ang pinakamagiting na
pagtatangka ng mga Kristyano na bawain ang Banal na
Lupain sa kamay ng mga Muslim. Ngunit hindi narating
ng mga Kristyano ang kanilang destinasyon.
Papa Innocent III- binago ang paraan ng pakikipaglaban
sa mga Muslim.
Ngunit ang Ikaapat na Krusada ay nakadagdag lamang
sa poot at alitan ng Silangan at Kanluran.
Ang Krusada ng mga Bata
Ito ay isang kakaibang expedisyon na nabuo noong 1212.
Binuo ito ng 50,000 na babae at lalaki na ang edad ay
hindi lalagpas sa 12 taon at pinangunahan ito ni Stephen,
isang pastol mula sa France.
Bago pa man sila maglayag ay marami nang namatay sa
kanila dahil sa gutom.
Ang mga sumunod pang mga krusada ay hindi gaanong
tumanggap ng suporta tulad ng iba.
Mga Salik ng Krusada
Ang pangunahing layunin sa paglulunsad sa krusada ay
ang marubdob na pagnanais ng mga Kristyano na
makuha muli sa mga Turko ang Banal na Lupain.
Mga Epekto ng Krusada
Nabigo ang mga Kristyano sa kanilang misyon na
maagaw sa kamay ng mga Turkong Muslim ang Banal na
Lupain dahil sa mga sumusunod:
Ang Kanluran at Silangang Europe ay hindi nagkaisa at
nagtulungan sa mga inilunsad na krusada.
Kulang sila ng mga sasakyang dagat upang magdala sa
mga kawal patungong Syria sa pamamagitan ng
karagatan.
Ang di magkaanib na lakas at pwersa ng mga krusada
ay naging hadlang sa kanilang pagsakop sa mga
bansang nasakop ng mga Muslim.
Kulang sila sa kaalaman upang isagawa ang misyon.
Marami sa mga kasapi ay walang tunay na hangaring
mabawi ang mga lugar na nasakop ng Muslim.
Ang Sistemang Pyudalismo at Manoryalismo
Pyudalismo
Sistemang POLITIKAL at MILITAR
Umusbong sa KANLURANG EUROPA noong
GITNANG PANAHON (Middle Ages) kaguluhan,
kawalan ng proteksiyon
Kasunduan sa pagitan ng ARITOKRATA (Aristocrat) at
BASALYO (Vassal)
Ang basalyo ay pagkakalooban ng LUPA ng panginoon
kapalit ng SERBISYONG MILITAR.
Mula sa ikasiyam hanggang ika-14 na siglo, ang
pinakamahalagang anyo ng
kayamanan sa Europe ay lupa. Kinakailangang
pangalagaan ang pagmamay-ari ng lupa.Pangunahing
agmamay-ari ng lupa ang hari. Dahil sa hindi niya
kayang ipagtanggol ang lahat ng kaniyang lupain,
ibinabahagi ng hari ang lupa
sa mga nobility o dugong bughaw. Ang mga dugong
bughaw na ito ay nagiging vassal ng hari. Ang hari ay
isang lord o panginoong may lupa. Ang iba pang
katawagan sa lord ay liege o suzerain. Samantala, ang
lupang ipinagkakaloob sa vassal ay tinatawag na fief.Ang
vassal ay isa ring lord dahil siya ay may-ari ng lupa. Ang
kaniyang vassal ay maaaring isa ring dugong bughaw.
Ang homage ay isang seremonya kung saan inilalagay ng
vassal ang kanyang kamay sa pagitan ng mga kamay ng
lord at nangangako rito na siya ay magiging tapat na
tauhan nito. Bilang pagtanggap ng lord sa vassal,
isinasagawa ang investiture o seremonya kung saan
binibigyan ng lord ang vassal ng fief. Kadalasang isang
tingkal ng lupa ang ibinibigay ng lord sa vassal bilang
sagisag ng ipinagkaloob na fief. Ang tawag sa sumpang
ito ay oath of fealty. Kapag naisagawa na ng lord at vassal
ang oath of fealty sa isa’t isa, gagampanan na nila ang
mga tungkuling nakapaloob sa kasunduan. Tungkulin ng
lord na suportahan ang pangangailangan ng vassal sa
pamamagitan ng pagkakaloob ng fief. Tungkulin din niya
na ipagtanggol ang vassal laban sa mga mananalakay o Kailangang magtrabaho sa kinagisnang lupa. Umaasa sa
masasamang-loob at maglapat ng nararapat na noble para sa kanilang ikabubuhay. Hindi maaaring
katarungan sa lahat ng mga alitan. Bilang kapalit, ang maging noble subalit maaaring maging klerigo at tumaas
pangunahing tungkulin ng vassal ay magkaloob ng ang ranggo sa simbahan
serbisyong pangmilitar . Tungkulin din ng vassal na Trabaho:
magbigay ng ilang kaukulang pagbabayad tulad ng Pagsasaka, Pagsisibak ng kahoy,Pagkakalamig ng palay,
ransom o pantubos kung mabihag ang lord sa digmaan. Pag-aayos ng mga kalye at tulay
Kailangan din niyang tumulong sa paghahanap ng sapat Nagbabayad ng buwis at renta. Nagpagiling ng
na salapi para sa dowry ng panganay na dalaga ng lord at palay.Nagpaluto ng tinapay
para sa gastusin ng seremonya ng pagiging knight ng Nagpakatas ng ubas sa alakan
panganay na lalaki ng lord. Ang knight ay isang Dampa – tirahan
mandirigmang nakasakay sa kabayo at nanumpa ng Hindi maaarinng mangaso o mangisda sapagkat ito ay
katapatan sa kaniyang lord. pag-aari ng panginoon
Ang Pagtatag ng Piyudalismo Digmaang Pyudal
Ang Piyudalismo sa Gitnang Panahon ay nag-ugat sa Pangkaraniwan ang digmaan
paghahati-hati ng Banal na Imperyo ni Charlemagne Sanhi:
batay sa kasunduan sa Verdun. Mahihinang Pagsasawata ng isang hari sa kanyang nagrerebeldeng
tagapamahala ang mga tagapagmana ni Charlemagne basalyo
kaya ang mga opisyal ng pamahalaan at mga may-ari ng Digmaan sa pagitan ng mga panginoon
lupain ay humiwalay sa pamumuno ng hari. Naibangon Digmaan sa pagitan ng panginoon at basalyo
muli ang mga lokal na pamahalaan na ngayon ay Epekto:
pinatatakbo ng mga maharlikha katulad ng mga konde at Malawakang kagutuman
duke. Sa sitwasyong ito pumasok ang mga barbarong Kapayapaan ng Diyos (Truce of God)
Viking, Magyar, at Muslim. Sinalakay nila ang iba’t ibang Bawal ang paglalaban sa ilang mga pook, tulad ng
panig ng Europa lalo na sa bandang France. Ang mga simbahan
Viking na kilala rin sa tawag na Normans ay nabigyan ng Mahal na Araw; Tuwing huling araw ng bawat linggo
lupain sa bandang France kapalit ng pagtanggap nila ng 80 araw ang mga legal na araw sa paglalaban
Kristiyanismo. Ang lupaing napasakanila ay kilala Hindi gaanong naipatupad dahil maraming paglabag ang
ngayon sa tawag na Normandy. Ang madalas na nangyayari tulad ng pribadong labanan
pagsalakay na ito ng mga barbaro ay nagbigay ligalig sa ANG MANORYALISMO
mga mamamayan ng Europe. Dahil dito, hinangad ng Sistemang ekonomiya/agrikultura
lahat ang pagkakaroon ng proteksiyon kaya naitatag ang Nakasentro sa nagsasariling estado (manor)
sistemang Piyudalismo. Isang magandang alaala ng MANOR
Piyudalismo ang sistemang kabalyero (knighthood). Produkto at serbisyo
Kinapapalooban ang kodigo ng kagandahang asal ng Panginoon ang nagpapalakad
mga kabalyero (chivalry) ng katapangan, kahinahunan, Sentro ng gawaing panlipunan at pangkabuhayan
pagiging marangal at maginoo lalo na sa kaibigan. Palasyo ng panginoon – sentro
Nagpapalaganap din ng mga saloobing Kristiyano ang Demense – lupaing kinatatayuan ng palasyo
sistemang kabalyero tulad ng pagtatanggol sa mga Simbahan, tirahan ng pari at nayon
naaapi at paggalang sa kababaihan. Banal at isang Kakahuyan, pastulan at taniman
propesyon na pinagpala ng simbahan ang pagiging 3 – Field System (Sistema sa Bukid)
kabalyero. Kalakip nito ang tungkuling ipagtanggol at Taniman sa tagsibol
itaguyod ang Kristiyanismo. Taniman sa taglagas
Lipunan sa Panahong Piyudalismo Lupang hindi tinataniman
Mga Pari. Hindi itinuturing ang mga Pari na natatanging SISTEMANG KABALYERISMO
sektor ng lipunan sapagkat hindi namamana ang Kabalyerismo – hango sa salitang french na CHAVALIER
kanilang posisyon dahil hindi sila maaaring magasawa. “isang mangangabayo”
Maaaring manggaling ang mga pari sa hanay ng Pamamahay ng panginoon
maharlika, manggagawa at mga alipin. - Panginoon
Mga Kabalyero. Noong panahon ng kaguluhan kasunod - Pamilya
ng pagkamatay ni Charlemagne, may matatapang at - Bisita
malalakas na kalalakihan na nagkusang loob na - Tauhan
maglingkod sa mga hari at sa mga may-ari ng lupa upang Pinadal ng panginoon ang kanyang anak na lalaki sa
iligtas ang mga ito sa ibang kastilyo upang magsanay sa pagkakabalyero
mga mananakop. Dahil sa hindi umiiral ang paggamit ng YUGTO NG KAGALANTIHAN
salapi, ang magigiting na 7 yrs. Old
sundalo o kabalyero ang pinagkalooban ng mga - Tagapaglinkod o page
kapirasong lupa bilang kapalit ng - Pangangabayo; wastong pangangalaga sa mga
kanilang paglilingkod. Ang mga kabalyero ang unang uri armas at kagandahang asal
ng mga maharlika, tulad ng mga panginoon ng lupa, na 14 yrs. Old
maaaring magpamana ng kanilang lupain. - Squire
Serf (Pesante)
 - Tinuturuang lumaban haban nangangabayo; Kasapi : mangangalakal.
paraan ng paggamit ng mabibigat na Craft Guild- pangasiwaan ang paggawa ng produkto
sandata(sibat, palakol, espado at pana) Kasapi: artisano ( karpintero, sastre).
21 yrs. Old
- Kabalyero (Knight)
- Accolade (Seremonya)
PAGLAGO NG MGA BAYAN
Ang paglakas ng kalakalan ay naging malaking tulong
sa paglago ng mga bayan. PAG-UNLAD NG
AGRIKULTURA
Pagtuklas ng mga bagong teknolohiya. Bagong
pamamaraan sa pagtatanim. Tumaas ang ani kaya
nagkaroon ng magandang uri pamumuhay. Nakatulong
din nang malaki ang pagsasaayos ng mga kalsada upang
mapadali ang pagdala at pagbili ng mga produktong
agrikultural. Marami ang nanirahan sa mga lugar na
malapit sa pangunahing daan.
Gumamit na ng salapi.
Barter- palitan ng produkto.
Lokal na pamilihan ay nagaganap lamang bawat linggo
sa malalawak na lugar malapit sa palasyo o simbahan.
PERYA ( FAIR ) Itinatag ng panginoong pyudal ang
taunang perya Nagkatagpo-tagpo ang mga
mangangalakal Dito kumikita ang feudal lord dahil siya
ang naniningil ng buwis at multa. Dito unang nakita ang
paggamit ng salapi (iba-iba ang kanilang salaping barya).
Money changer- Uri ng mangangalakal na tagapagpalit
ng salapi
Pinapalitan nila ang salapi ng isang rehiyon ng
katumbas na halaga ng salapi ng isa pang rehiyon. Nang
lumaon, inihahabilin na rin ng mga tao ang kanilang
pera sa mga money changer upang ingatan. Ang mga
tagapagpalit (Money changer) ay natuto na magpautang
ng salapi at maningil nang may interes. (
PAGBABANGKO).
Ang sistemang ito ng pagpapautang at pagbabangko ay
nalinang sa HILAGANG ITALYA.Ang paggamit ng pera
ay nakatulong sa paglalapit ng mga tao buhat sa iba-
ibang lugar.
Men of burg o burgers bourgeoisie
ANG PAGLITAW NG BURGIS
Ang interes ng pangkat na ito ay nasa kalakalan. Ang
kanilang mga anak ay nag-aaral sa magagaling na
unibersidad. ang mga bourgeoisie ay ang nagiging
gitnang uri (MIDDLE CLASS) at mababa ang pagtingin
sa kanila ng panginoong piyudal dahil sa sila ay
mga BAGONG YAMAN LAMANG. Sila ay
tagapagtaguyod ng sining at nakalinang ng sariling uri
ng pagkamaharlika. Mababa ang pagtiningin nila sa
mga dalubhasang manggagawa kaya nagkaroon ng pag-
uuri ng tao sa lipunan batay sa yaman at hindi na sa
angkan.
Burgh – bayan
Burgher – taong nagtayo ng kanilang tirahan sa burgh
Ang mga naninirahan sa bayan. ay nagkakaloob ng
produkto at serbisyo na ikinakalakal. Habang dumarami
ang mga kinakalakal nila, yumayaman sila at umuunlad
ang kanilang pamumuhay.
ANG GUILD SYSTEM
Samahan ng mga taong nagtatrabaho sa magkatulad
na hanapbuhay.
Merchant Guild- pangasiwaan ang pagbebenta ng
produkto