Fizika 7 - Libri I Mesuesit

TITULLI NË ORIGJINAL:
Complete Physics for Cambridge Secondary 1 - Teacher Pack

AUTOR:
HELEN REYNOLDS
© Oxford University Press 2013
Complete Physics for Cambridge Secondary 1 - Teacher Pack was originally published in English in 2013.
This translation is published by arrangement with Oxford University Press
Cover photo: PASIEKA/Getty

Artwork by: Q2A Media and Erwin Haya.
worksheet 3.1.1: Pavel Vakhrushev/Shutterstock; worksheet 3.10.3: John A Davis/ Shutterstock; worksheet
10.10.2: Fotofermer/Shutterstock
Fizika 7 është botuar në anglisht në vitin 2013

Ky përkthim botohet sipas marrëveshjes me OXFORD UNIVERSITY PRESS.
Fotoja në kopertinë: PASIEKA/Getty

Fotot & ilustrimet: Q2A Media and Erwin Haya.
Fletë pune 3.1.1: Pavel Vakhrushev/Shutterstock; fletë pune 3.10.3: John A Davis/ Shutterstock; fletë pune
10.10.2: Fotofermer/Shutterstock
Shqipëroi:
Prof. Dr. Zenun MULAJ
Redaktore përgjegjëse:
Ma. Anila HARUNI
Ilustrimet:
Oxford University Press
Design:
Oxford University Press
Arti grafik:
Blerina DAUTI
Shtypi:
Shtypshkronja "ERIK"
© ERIK BOTIME
TË GJITHA TË DREJTAT JANË EKSKLUZIVISHT TË REZERVUARA.
Ndalohet prodhimi, riprodhimi, shitja, rishitja, shpërndarja, kopjimi, fotokopjimi, përkthimi,

përhapja me çdo lloj forme apo mjeti, pa miratimin me shkrim nga Shtëpia Botuese “ERIK”.
ISBN: 978-9928-130-32-7
Botimi i parë, 2016
Botimet ERIK
Rr. “Kont Urani”, Nr.25, Tiranë - Albania
Tel.: 00355 4 2220645; 00355 4 2467762;
Cel.: 069 40 66 442
E-mail: erikbotime@mail.com
www.erikbotime.com
Si ta përdorni Librin e Mësuesit
Hyrje
Libri i Mësuesit është hartuar për të mbështetur mësimdhënien dhe për t’u
ndihmuar me materiale mësimore.
Ky libër përfshin planet mësimore, si dhe përgjigjet e të gjitha pyetjeve të Librit
të Nxënësit dhe të Fletores së Punës, që mund t’i referoheni në çdo kohë.
Për çdo mësim në Librin e Nxënësit këtu jepet një plan mësimi, duke përfshirë
kërkimin shkencor dhe zgjerimin e njohurive. Çdo plan mësimor propozon
aktivitetet që do të kryhen në klasë të lidhura me temat e trajtuara në Librin e
Nxënësit.
Çdo plan mësimor fillon me referimin ndaj faqeve në Librin e Nxënësit, që ai

mbulon dhe përmbledhjen e objektivave. Çdo fjalë kyçe nga faqet e Librit të
Nxënësit vendosen në fund të faqes.
Në pjesën Vështrimi i përgjithshëm të planit mësimor tregohet se çfarë do të
përfshijnë aktivitetet e propozuara për të plotësuar objektivat e të nxënit. Aty
do të gjeni edhe këshilla rreth keqkuptimeve të zakonshme, çfarë duhet kujtuar
nga klasa e gjashtë apo mësimet e mëparshme, si dhe çështje për t’i diskutuar në
klasë.
Në pjesën Aktivitete të planit mësimor paraqiten disa aktivitete të ndryshme,
që mund të përdoren në klasë. Aty përfshihen demonstrime të këndshme dhe
aktivizuese për nxënësit, ide interesante praktike, sugjerime për punë në
grup,
aktivitete për të lexuar dhe për kërkim, si dhe rrugë për të eksploruar temat e reja
duke përdorur modele, diskutime në klasë ose kërkim në Internet.
iii
Planet mësimore që u përkasin temave të kërkimit shkencor përfshijnë aktivitete
që inkurajojnë nxënësit për formimin e shkathtësive, duke planifikuar dhe kryer
vetë ata kërkime, analiza të dhënash dhe nxjerrje të përfundimeve në mënyrë
individuale apo si pjesë e grupit.
Shumica e mësimeve kanë aktivitete për Zgjerim njohurish për nxënësit më të
aftë, që të përgatiten për klasën e tetë. Disa nga këto aktivitete mund të
kryhen në klasë, ndërsa të tjerat mund të jepen si detyra shtëpie.
Çdo temë lidhet me faqen përkatëse në Librin e Punës. Në fund të çdo plani
mësimor, faqja përkatëse e Librit të Punës propozohet si Detyrë shtëpie.
Në fund të librit jepen përgjigjet për të gjitha pyetjet e Librit të Nxënësit dhe të
Librit të Punës për t’iu referuar atyre në klasë.
iv
Përmbatja
1 Forcat dhe lëvizja

1.1 Të njohim forcat 6 3 Toka dhe përtej saj
1.2 Forcat e baraspeshuara 7 3.1 Trupat qiellorë 26
1.3 Forcat e fërkimit 8 3.2 Dita dhe nata 27
1.4 Forca e gravitetit 9 3.3 Stinët 28
1.5 Kërkim shkencor: Pyetje, 3.4 Yjet 29
mbledhje të dhënash dhe 3.5 Sistemi ynë Diellor 30
shpjegime 10
3.6 Zgjerim njohurish: Hëna 31
1.6 Rezistenca e ajrit 11
3.7 Kërkim shkencor: Shpjegimet –
1.7 Kërkim shkencor: Planifikimi i modeli gjeocentrik
kërkimit shkencor 12 32
1.8 Forca e tensionit dhe forca 3.8 Kërkim shkencor: Shpjegimet –
ngritës13 modeli heliocentrik
1.9 Kërkim shkencor: paraqitja e 33
rezultateve – tabelat dhe grafikët 3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh34
14 3.10 Zgjerim njohurish: Përtej Sistemit
1.10 Zgjerim njohurish: Forcat në tonë Diellor
lëvizjen rrethore 15 35
3.11 Kërkim shkencor: Përdorimi i
2 Energjia
burimeve dytësore
2.1 Ç’është energjia 16 36
2.2 Energjia e Diellit 17 3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e
2.3 Llojet e energjisë 18 Universit
2.4 Tejçimi i energjisë 19 37
2.5 Ruajtja e energjisë 20
2.6 Energjia potenciale gravitacionale Përgjigjet (Libri i nxënësit) 38
dhe energjia kinetike 21 Përgjigjet (Fletorja e punës) 47
2.7 Energjia potenciale elastike 22
2.8 Kërkim shkencor: Propozim
idesh- studim shkencor 23
2.9 Kërkim shkencor: Propozim idesh
- vrojtimet dhe modelet 24
2.10 Zgjerim njohurish: Llogaritja e
energjisë dhe diagramet Senki 25
v
Forcat dhe lëvizja Mësimi 1
1.1Të njohim forcat
Plani i mësimit
Libri i nxënësit, faqe 8-9
CD Rezultatet e të nxënit:
n Fletorja e punës 1.1.1 n Fletorja e punës 1.1.2 n Fletorja e punës 1.1.3
• Nxënësit përshkruajnë llojet e ndryshme të forcave;
• Përshkruajnë efektet e forcave mbi objektet në lëvizje;
• Përshkruajnë si maten forcat.
Vështrim i përgjithshëm
Ky mësim ngrihet mbi konceptet e forcës që nxënësit kanë formuar në klasën
e gjashtë. Ai do t’i ndihmojë nxënësit të kujtojnë llojet e ndryshme të forcave,
si graviteti, rezistenca e ajrit dhe fërkimi. Ideja kryesore është se forcat na
ndihmojnë të shpjegojmë sjelljen e objekteve të ndryshme. Për të shpjeguar
lëvizjen, nxënësit duhet të jenë në gjendje të identifikojnë forcat që veprojnë mbi
një objekt, si edhe drejtimin e kahun e veprimit të tyre. Forcat janë të
padukshme, ndaj nxënësit duhet të mësojnë t’i paraqesin ato me anë të
shigjetave, si edhe t’u vënë emrat këtyre shigjetave. Nxënësit duhet të
familjarizohen me përdorimin e dinamometrit për të matur forcat. Ata duhet të
mësojnë se njësia matëse e forcës është njuton (N).
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të identifikojnë sa më shumë lloje të forcave që kanë hasur
në klasën e gjashtë e më përpara. Ata mund të mos i kenë hasur forcat
elektrostatike.
Nga e dimë ne, që mbi objektet përreth nesh veprojnë forca? Shpjegoni se
forcat veprojnë mbi objektet dhe ne mund t’i paraqesim ato me anë të
shigjetave.
• Nxënësit përsërisin ato që dinë rreth forcave me anë të fletës së punës 1.1.1.
• Nxënësit shqyrtojnë situata të ndryshme, ku kemi të pranishme veprimin e
forcave. Për secilën prej tyre ata identifikojnë llojin e forcës dhe drejtimin në
të cilin vepron ajo, si edhe skicojnë diagramin që paraqesin këto forca. Ata
ndjekin udhëzimet e fletës së punës 1.1.2 dhe plotësojnë fletën e punës 1.1.3.
• Demonstroni përdorimin e dinamometrit për të matur forcat. Ngrini një
objekt për të matur peshën; tërhiqni një objekt për të matur fërkimin.
• Demonstroni përdorimin e mënyrave të tjera për të matur forcat,
p.sh. peshorja në shtëpi.
• Nxënësit përpilojnë një tabelë me llojet e ndryshme të mjeteve me të
cilat mund të maten forcat dhe ku mund të përdoren ato.
Punë suplementare
Veçmas apo në grupe dyshe, nxënësit përpiqen t’i përgjigjen pyetjes 4 në fletën e
punës 1.1.2. Aty nxënësve u kërkohet të identifikojnë lidhjen mes madhësisë së
forcës dhe lëvizjes së një objekti, si edhe të identifikojnë situata të ndryshme që
lidhen me këtë.
Detyra shtëpie
Fletorja e punës faqe 5
Fjalë kyçe
forcë, forcë e gravitetit, peshë, forcë elektrostatike, tërheq, shtyj, forcë
magnetike, fërkim, rezistencë e ajrit, rezistencë e ujit, tension, dinamometër,
njuton.
6
1.2 Forcat e baraspeshuara Plani i mësimit
CD
n Fletorja e punës 1.2.1 Rezultatet e të nxënit:
n Fletorja e punës 1.2.2 • Nxënësit shpjegojnë ndryshimin ndërmjet forcave të baraspeshuara dhe
të pabaraspeshuara;
• Përshkruajnë efektin e forcave të baraspeshuara;
• Përshkruajnë efektin e forcave të pabaraspeshuara.
Në këtë mësim futet ideja e forcave të baraspeshuara ose jo, duke përdorur
shembullin e lëvizjes së makinës dhe tërheqjes së litarit. Shumica e nxënësve
e kuptojnë se forcat mund të anulojnë njëra-tjetrën dhe se, nëse forcat nuk
anulohen, lëvizja e objektit do të ndryshojë. Këto ide ata do t’i provojnë në
një lojë tërheqjeje litari ku përdoren dinamometrat.
Ideja se mbi një objekt që lëviz njëtrajtësisht, forcat baraspeshohen, është më e
vështirë të kuptohet. Zakonisht bëhet gabimi që të mendohet se, për të lëvizur,
mbi një objekt duhet të veprojë një forcë. Kjo ide daton që me Aristotelin, mbi
2000 vjet të shkuara. Për këtë përdoret një plan i pjerrët me fërkim, ku tregohet
se objektet do të lëvizin me shpejtësi konstante kur kemi të pranishme forcën e
gravitetit dhe një forcë fërkimi, e cila e anulon gravitetin. Së fundmi, nxënësit do
të vizatojnë shigjetat mbi një raketë në stade të ndryshme të fluturimit.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të kujtojnë situata ku objektet përshpejtohen,
ngadalësohen apo lëvizin njëtrajtësisht. Kërkojuni të vizatojnë shigjeta
mbi
një makinë që nuk lëviz, përshpejton, ngadalëson apo lëviz njëtrajtësisht.
Futni idenë e forcave “të baraspeshuara” dhe “të pabaraspeshuara”.
• Nxënësit, të ndarë në dyshe, ndjekin udhëzimet tuaja, duke përdorur dy
dinamometra, për të parë efektin e forcave me madhësi të ndryshme mbi
lëvizjen e një objekti, si në fletoren e punës 1.2.1.
• Demonstroni idenë e forcave të baraspeshuara mbi një objekt në lëvizje,
duke përdorur një makinë lodër mbi një plan. Fillimisht shtyjeni makinën
mbi planin horizontal. Pyetini nxënësit mbi forcat që veprojnë në stade të
ndryshme të lëvizjes (kur gishti juaj është në kontakt ose jo me makinën, kur
kjo e fundit ka ndaluar). Vini në dukje efektin e fërkimit mbi lëvizjen.
• Pastaj ngrijeni planin deri në pikën kur kompensohet fërkimi. Kësaj radhe,
kur shtyni makinën, ajo duhet të lëvizë me shpejtësi konstante. Shpjegoni se
kemi të pranishme aq pjesë të forcës së gravitetit sa të kompensojë fërkimin,
ndaj makina lëviz me shpejtësi konstante.
• Nxënësit vizatojnë diagrame që paraqesin forcat mbi makinën kur plani është
i pjerrët, kur sa kompensohet fërkimi, si edhe kur ai është horizontal.
• Tregoni foton e një rakete që po shkëputet nga Toka. Pyetini nxënësit nëse
mbi të vepron ndonjë forcë. Nga e dimë ne nëse kemi apo jo forca që
veprojnë mbi raketën, kur nuk i shohim ato? Tani kërkojuni nxënësve të
vizatojnë shigjeta mbi raketën në stade të ndryshme të fluturimit, si edhe të
përshkruajnë e të shpjegojnë lëvizjen e saj.
Punë suplementare
Nxënësit llogarisin madhësinë e forcave rezultante në pyetjen 4 të fletës së punës 1.2.1.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
i baraspeshuar, i pabaraspeshuar, përshpejtohet, ngadalësohet, rezultant.
1
1.3 Forcat e fërkimit Plani i mësimit
CD
n Fletorja e punës1.3.1
Rezultatet e të nxënit:
n Fletorja e punës 1.3.2
• Nxënësit përshkruajnë efektin e fërkimit mbi objektet në lëvizje;
• Tregojnë se si reduktohet fërkimi;
• Përshkruajnë se si mund të jetë i dobishëm fërkimi.
Nxënësit do të familjarizohen me efektet e fërkimit në jetën e përditshme, nga
këpucët te rrëshqitja. Në këtë mësim ata do të konsiderojnë shkaqet dhe efektet e
fërkimit, si edhe mjetet për reduktimin e tij. Gjithashtu, ata do të kuptojnë rolin e
fërkimit në të ecurën e njeriut.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të fërkojnë duart. Vini në dukje se mes duarve ka
fërkim dhe pyetini se çfarë e shkakton këtë fërkim. Kur të shohin me
kujdes
duart, ata do të vërejnë se sipërfaqja e lëkurës ka kreshta e të thelluara, që
ndërthuren kur ata fërkojnë duart. Kjo shkakton rezistencë ndaj lëvizjes së
duarve kundrejt njëra-tjetrës.
• Kërkojuni nxënësve të bëjnë një tabelë me kolona të titulluara “fërkim i
dobishëm” dhe “fërkim i padobishëm”. Përdorni shembullin e biçikletës:
frenat punojnë falë fërkimit, por rezistenca e ajrit e ngadalëson.
• Nxënësit hulumtojnë se si lubrifikantët e ndryshëm reduktojnë fërkimin.
Ata tërheqin një trup mbi një sipërfaqe, duke përdorur ose jo lubrifikantë
dhe
masin efektin e tyre. Fleta e punës 1.3.1 i orienton lidhur me këtë aktivitet.
• Kërkojuni nxënësve të bëjnë lidhjen mes asaj që kanë mësuar lidhur me
fërkimin dhe aftësisë për të ecur! Është shumë e thjeshtë, por ata mund të
mos e kenë vrarë kurrë mendjen lidhur me rolin e fërkimit gjatë ecjes. Kur
është e lehtë të ecësh e kur jo? Përdorni ide që lidhen me arsyet mikroskopike
(të paraqitura në faqen 12 të librit të nxënësit) të fërkimit, për të shpjeguar
vëzhgimet.
• Nxënësit bëjnë modelin e një varke me jastëk ajri dhe përshkruajnë se
si jastëku i ajrit redukton fërkimin, duke përdorur fletën e punës 1.3.2.
Punë suplementare
Përsëritni aktivitetin duke ndryshuar lartësinë e planit të pjerrët.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
fërkim, lubrifikim, lubrifikant
2
Forcat dhe lëvizja Mësimi 41.4 Forca e gravitetit
Plani i mësimit
CD
Rezultatet e të nxënit:
• Nxënësit shpjegojnë lidhjen mes gravitetit, masës e peshës;
• Përshkruajnë se si pesha mund të ndryshojë në planetë të ndryshëm.
Në këtë mësim futen ide mbi peshën dhe ndryshimin e saj nga masa. Nxënësit shpesh
e kanë të vështirë të bëjnë dallimin mes këtyre të dyjave, ndaj ia vlen të flisni mbi
përdorimin e këtyre dy fjalëve në gjuhën e përditshme, për të vënë në dukje
problemin. Pesha e një objekti mat forcën që ushtron trupi aty ku mbështetet apo ku
varet, kurse masa mat se sa e vështirë është të ndryshojë lëvizja e tij.
Biseda mbi forcën e gravitetit të ushtruar nga Toka mbi objekte të ndryshme natyrshëm
do të çojë tek ideja se edhe pesha do të jetë e ndryshme në planetë të ndryshëm.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të hamendësojnë peshën e një çokollate. Ata do t’jua
japin përgjigjen në gram. Ashtu shkruhet në letrën e çokollatës! Më pas,
kërkojuni t’ju thonë se me çfarë matet pesha, p.sh. peshore etj. Pyetini se sa
do të jetë pesha e matur dhe sërish përgjigja do të jetë në gram ose kilogram.
• Vini në dukje se shumica e aparateve që masin peshën janë efektivisht
peshore me sustë, pra, ato masin një forcë: forcën e ushtruar nga Toka mbi
peshoren, dhe këtë ne e quajmë peshë dhe e masim me njuton (N).
• Nxënësit gjejnë peshën e objekteve me masa të ndryshme dhe lidhjen
mes masës dhe peshës, nëpërmjet fletës së punës 1.4.1.
• Përgatitni kuti të vogla të mbyllura, mbi të cilat keni shkruar emrat e
planetëve. Në secilën prej kutive duhet të keni futur aq plastelinë, sa të
krijojë
përshtypjen e peshës që do të kishte ai objekt, po të çonit të njëjtën kuti në
secilin prej planetëve. Përdorni faqen http://www.exploratorium.edu/ronh/
weight për të gjetur masën përkatëse. Shpërndajuani nxënësve këto kuti, që
ata vetë të ndiejnë ndryshimin e peshës.
• Nga rezultatet vini në dukje se lidhja mes peshës dhe masës mbi Tokë jepet
nga numri 10. Theksoni se kjo është lidhja mes masës dhe peshës mbi Tokë,
ndaj pesha e objekteve tjetërkund (në planetë të tjerë apo në Hënë) mund të
jetë e ndryshme. Përdorini fletën e punës 1.4.2 për të ngulitur këtë ide.
Punë suplementare
Nxënësit plotësojnë pyetjet 5, 6 e 7 në fletën e punës 1.4.1.
Nxënësit arsyetojnë se pse pesha e tyre është e ndryshme në planetë të
ndryshëm, siç tregohet në fletën e punës 1.4.2.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
gravitet, peshë, njuton, masë, kilogram, gram, lëndë, fushë së gravitetit,
intensitet i fushës së gravitetit.
3
Forcat dhe lëvizja Mësimi 5 1.5 Pyetje, mbledhje të dhënash dhe shpjegime
Libri i nxënësit, faqe 16–17
CD
n Fletorja e punës 1.5.1 Rezultatet e të nxënit
• Nxënësit njihen me problemet shkencore;
• Përshkruajnë si bëhet shpjegimi i tyre.
Në këtë mësim nxënësit prezantohen me rolin e mendimit krijues në shpjegimin
e problemeve shkencore. Ata mësojnë se si shkencëtarë të ndryshëm mund
të jepnin të njëjtin shpjegim të një dukurie në kohë të ndryshme, por edhe
se si vërtetimi i parashikimeve ka rëndësi për të konfirmuar shpjegimet e
dhëna. Nxënësit mësojnë lidhur me idenë e gravitetit, si u përshkrua ajo nga
Baskaraçarjën (Bhaskaracharya) dhe Njutoni, si edhe i përdorin idetë e mësuara
për të bërë një udhëtim imagjinar për në Hënë. Ata përdorin mendimin krijues
për të kuptuar se si do të kryhej ky udhëtim, duke pasur parasysh intensitetet
relative të fushave të gravitetit së Tokës dhe Hënës.
Aktivitetet
• Nxënësit lexojnë faqet 16-17 të tekstit, për të mësuar mbi Baskaraçarjën
dhe Njutonin, si edhe idetë e tyre se si tërheqja gravitacionale e Tokës e
mban
Hënën në orbitën e vet.
• Futni idenë se graviteti dobësohet ndërsa largohemi nga planeti apo Hëna, si
edhe se graviteti është më i dobët në planetë apo Hëna më të lehta. Shpjegoni
se si duhet të bëjnë një prezantim me poster lidhur me udhëtimin e tyre për
në Hënë. Për këtë, ata mund të përdorin informacionin që gjendet në faqen
http://www.nasa.gov/mission_pages/apollo/missions/apollo11.html. Material
mbështetës jepet në fletën e punës 1.5.1.
• Secili grup prezanton “Misionin për në Hënë” para klasës. Theksoni se
graviteti i Tokës do ta ngadalësojë raketën ndërsa ajo i largohet Tokës,
por do ta përshpejtojë ndërsa i afrohet Hënës. Ndaj raketa do të duhet të
ngadalësohet, që të ulet në Hënë pa u përplasur.
• Nxënësit votojnë se cili grup ka dhënë shpjegimet më të mira për secilën
nga pyetjet në fletën e punës.
• Nëse është e mundur, shfaqni një fragment nga filmi “Apollo 13”, ku
ata po kthehen në Tokë dhe astronautët thonë “Tani anijen po e drejton
Isak
Njutoni”.
• Nxënësit bëjnë një tabelë të ngjashmërive dhe ndryshimeve mes ideve të
Baskaraçarjës dhe Njutonit. Theksoni rolin e provave (zbulimi i Neptunit) si
mbështetje të ideve të Njutonit.
Punë suplementare
Nxënësit hulumtojnë misionin për në Mars dhe e krahasojnë atë me Misionin Apollo.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
shpjegim, gravitet, problem, Njuton, Baskaraçarja
10
Forcat dhe lëvizja Mësimi 6 1.6 Rezistenca e ajrit
CD
n Fletorja e punës 1.6.2 • Nxënësit shpjegojnë nga lind rezistenca e ajrit;
• Përshkruajnë se ç’kuptojnë me shpejtësi terminale;
• Shpjegojnë si dhe pse ndryshon shpejtësia e parashutistit.
Nxënësit janë familjarizuar me rezistencën e ajrit në klasën e gjashtë, si edhe nga
përvoja e përditshme. Në këtë mësim, nëpërmjet aktiviteteve praktike, vendoset
lidhja mes rezistencës së ajrit dhe sipërfaqes ballore të një objekti, si edhe
rezistencës së ajrit dhe shpejtësisë së objektit.
Ka shumë rëndësi që nxënësit të mendojnë mbi mekanizmat me anë të të cilave
ajri ushtron një forcë rezistence, gjë që shpjegohet nëpërmjet goditjeve me
molekulat e ajrit. Kjo do t’i ndihmojë të shpjegojnë vëzhgimet mbi ndikimin e
sipërfaqes dhe shpejtësisë së objektit në madhësinë e rezistencës së ajrit mbi to.
Ideja se rezistenca e ajrit rritet me shpejtësinë (duke ndikuar kështu mbi lëvizjen
e një objekti që bie) mund të lidhet me baraspeshimin ose jo të forcave. Kur
rezistenca e ajrit është e barabartë me forcën e gravitetit të objektit, ai bie me
shpejtësi konstante, të quajtur “shpejtësi terminale”. Forcat baraspeshohen.
Aktivitetet
• Demonstroni rënien e fletëve të letrës në mënyra të ndryshme:
ndy fletë të përdredhura
n një fletë e përdredhur dhe një e sheshtë
n një fletë e mbajtur horizontalisht dhe një vertikalisht.
Pyetini nxënësit se pse ato bien me shpejtësi të ndryshme dhe futni idenë e
rezistencës së ajrit.
• Diskutoni kuptimin e saktë të fjalës “rezistencë e ajrit” dhe sillni idenë e
goditjeve me molekulat e ajrit. Nxënësit të vizatojnë diagramet për
rastin e dytë më sipër, duke paraqitur goditjet me molekulat e ajrit. Më
shumë molekula përplasen me fletën e sheshtë sesa me atë të përdredhur.
• Nxënësit bëjnë parashuta me sipërfaqe të ndryshme dhe shohin sa kohë i
duhet secilës prej tyre për të mbërritur në tokë. Ata mund të bëjnë edhe garë,
për të gjetur se cilës nga parashutat i duhet kohë më e gjatë për të zbritur. Ky
aktivitet mbështetet nga fleta e punës 1.6.1.
• Shfaqni një film që tregon një pupël dhe një çekiç teksa bien mbi
sipërfaqen e Hënës. Këtë mund edhe ta demonstroni në klasë, nëse keni një
pompë vakuumi. Shikoni faqen http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/lunar.
apollo_15_feather_drop.html. Diskutoni ndryshimin mes Hënës dhe Tokës
për sa i përket intensitetit të fushës së gravitetit dhe atmosferës.
• Nxënësit përforcojnë dijet e marra me anë të një karikature të një personi që
hidhet nga aeroplani. Ky aktivitet mbështetet në fletën e punës 1.6.2.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
rezistenca e ajrit, shpejtësia terminale
11
Forcat dhe lëvizja Mësimi 7 1.7 Kërkim shkencor: Planifikimi i kërkimit shkencor
CD
n Fletorja e punës1.7.1 Rezultatet e të nxënit:
n Fletorja e punës 1.7.2 • Nxënësit tregojnë si bëhet plani i një kërkimi për të provuar një parashikim
në shkencë.
Në këtë mësim nxënësit planifikojnë studimin e distancës para ndalimit. Ata
kujtojnë ç’kanë mësuar mbi fërkimin dhe gravitetin dhe i zbatojnë njohuritë e marra
mbi lëvizjen e një karroce që zbret në një plan të pjerrët. Ata konsiderojnë të gjithë
faktorët që mund të ndikojnë mbi distancën që përshkon karroca para se të ndalojë e
më pas sugjerojnë çfarë idesh duhet të testohen dhe çfarë duhet studiuar. Plani i tyre
duhet të përfshijë: ndryshoret që duhen konsideruar, parashikimi që bëhet, aparati i
zgjedhur, hapat që duhen studiuar dhe mbledhja e fakteve eksperimentale që do të
parashtrohen në një tabelë. Është mirë që ata të lexojnë faqet 20-21 të tekstit para se
të planifikojnë studimin, por mundet edhe që ata të bëjnë më parë studimin e më
pas të lexojnë tekstin e të rishikojnë atë çka kanë bërë.
Aktivitetet
• Tregojuni nxënësve foto të llojeve të ndryshme të makinave dhe pyetini se
cila prej tyre do të përshkonte një distancë më të madhe para se të ndalojë, po
qe se ato udhëtojnë me të njëjtën shpejtësi.
• Kujtojuni nxënësve ato që kanë mësuar mbi fërkimin dhe rezistencën e
ajrit, si edhe faktin që ato e ngadalësojnë lëvizjen e objekteve. Demonstroni
kuptimin e frazës “distancë e ndalimit” me anë të një karroce që zbret nëpër
rrafshin e pjerrët. Shpjegojuni se ata duhet të përcaktojnë se çfarë faktorësh
ndikojnë mbi distancën e ndalimit.
• Diskutoni atë që bëjnë shkencëtarët kur duan të studiojnë lidhjen mes
ndryshoreve në një hulumtim. Shpjegoni se çfarë nënkuptojmë me
“ndryshore” (e pavarur, e varur dhe e kontrollit) dhe se si shkencëtarët
sigurohen që testi që po ndërmarrin është “pa hile”.
• Nxënësit marrin parasysh ndryshoret që ndikojnë mbi distancën e ndalimit të
një karroce dhe mendojnë lidhur me çështjet që duan të hulumtojnë.
• Nxënësit planifikojnë studimin duke përdorur fletën e punës 1.7.1. Mund
t’ju duhet t’i ndihmoni për t’u siguruar që ata nuk do të ndryshojnë dy
ndryshore
njëkohësisht. Nxënësit mund ta bëjnë vetë planin ose të përdorin
skeletin e ofruar në fletën e punës 1.7.2. Më pas, ata kryejnë studimin
dhe hedhin rezultatet në tabelë.
• Nxënësit raportojnë në klasë mbi ato që kanë vëzhguar. Përndryshe ata mund
të bëjnë një poster që përmban planin, rezultatet dhe konkluzionet. Nxënësit
e tjerë shikojnë posterat dhe vënë në dukje një anë pozitive dhe një që mbase
duhet përmirësuar.
• Nxënësit shohin listën e gjërave që duhen përmirësuar dhe përgatisin një listë
për studimin e radhës.
Punë suplementare
Nxënësit studiojnë referencat në fund të tekstit, për të vendosur formën e
grafikut që do të përdorin për të paraqitur rezultatet. Pastaj, ata përshkruajnë
lidhjen mes ndryshoreve që shohin në grafik.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
ndryshore, fakte, plan, parashikim, test pa hile
1
Forcat dhe lëvizja Mësimi 8 1.8 Forca e tensionit dhe forca ngritëse
CD
n Fletorja e punës 1.8.1 n Rezultatet
Fletorja e punës 1.8.2 n Fletorja eepunës
të nxënit:
1.8.3
• Nxënësit përshkruajnë se ç’ndodh kur zgjasim një sustë;
• Tregojnë se ç’është forca e tensionit;
• Shpjegojnë kufirin e elasticitetit;
• Shpjegojnë se si trupat mund të notojnë ose të zhyten.
Ky mësim ka dy pjesë. Në pjesën e parë nxënësit tërheqin një sustë për të gjetur
kufirin e elasticitetit. Kjo lidhet edhe me ato që ata kanë mësuar mbi dinamometrat
në mësimin e parë, si edhe me eksperimentin e mësimit pasardhës, ku ata mbledhin
të dhëna mbi shiritat elastikë. Në pjesën e dytë nxënësit marrin një trup mbi një
peshore dhe e fusin atë në lëngje të ndryshme, për të matur forcën e Arkimedit. Së
fundi, ata shohin objekte të ndryshme që notojnë apo zhyten dhe e lidhin këtë fakt
me shtytjen e Arkimedit dhe forcën e gravitetit. Rezultatet e studimit të sustës do
t’u nevojiten nxënësve në mësimin pasardhës, për të bërë paraqitjen e rezultateve.
Aktivitetet
• Tregojuni nxënësve foto të litarëve apo telave në vende të ndryshme. Pyetini si e
ka emrin forca me të cilën vepron teli apo korda. Kujtojuni atyre se pse, për të
matur
forcat, përdoret dinamometri. Vini në dukje se dinamometrat përmbajnë susta.
• Diskutoni se çfarë kuptojmë me shformim të sustës. Demonstroni si matet
ai. Pastaj nxënësit kryejnë një eksperiment të shkurtër për të gjetur kufirin
elastik
të një suste, duke e ngarkuar atë me gurë peshe, sipas fletës së punës 1.8.1.
Tregojini sa trupa me masë 100 gramëshe të përdorin. Duhet të kalohet kufiri
elastik i sustës, por jo të këputet ajo. Kjo do të thotë që susta do të mbetet e
shformuar përgjithmonë, pasi të hiqet ngarkesa. (Kujdes! Mbroni sytë!)
• Kërkojuni nxënësve të nxjerrin kufirin elastik prej rezultateve të marra. Vini në dukje
se sustat e shformuara përtej kufirit elastik nuk kthehen te gjatësia e tyre fillestare.
• Diskutoni përdorimin e sustave në dinamometrat dhe peshoret. Vini në
dukje se gjatë ngjeshjes së sustës ndodh e njëjta gjë si në zgjatjen e saj.
• Vini në dukje se forca që bën objektet të notojnë, quhet shtytja e Arkimedit.
Nxënësit kryejnë një eksperiment të shkurtër lidhur me shtytjen e Arkimedit
duke përdorur fletën e punës 1.8.2.
• Diskutoni lidhjen mes shtytjes së Arkimedit dhe forcës së gravitetit kur
trupi pluskon apo fundoset dhe lidheni këtë me parimin e Arkimedit.
Shembuj
praktikë janë cisternat dhe anijet.
• Nxënësit bëjnë varka prej plasteline që pluskojnë në ujë dhe shpjegojnë se
pse e njëjta sasi e plastelinës në formë topi nuk pluskon. Për këtë ata duhet
të
përdorin parimin e Arkimedit.
• Së fundi, pyetini nxënësit se çfarë do të ndodhë me peshën e një qeseje me
ujë, kur atë e fusim në një enë me ujë. (Nuk ndryshon, qesja vepron mbi
ujin
poshtë saj njëlloj si mbi peshore).
Punë suplementare
Nxënësit llogarisin me sa zvogëlohet gjatësia e sustës që përdorën në aktivitetin e
parë, po qe se trupin e kemi futur në secilin nga lëngjet e përdorura. Ky aktivitet
mbështetet në fletën e punës 1.8.3.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
2
tension, elastik, plastik, i përpjesshëm, kufi elastik, shformim mbetës, force
ngritëse, parimi i Arkimedit.
3
Forcat dhe lëvizja Mësimi 9 1.9 Kërkim shkencor: Paraqitja e rezultateve
CD
• Nxënësit përshkruajnë se si paraqiten rezultatet e matjeve në tabelë;
• Përshkruajnë se si ndërtohen grafikët;
• Shpjegojnë se ç’kuptojnë me ndryshore të vazhdueshme.
Në këtë mësim nxënësit mësojnë se si t’i paraqesin të dhënat që kanë mbledhur
në një eksperiment, ku ata shformojnë një shirit elastik, duke e tërhequr atë.
Ata duhet të vizatojnë grafikun që përmbledh këto të dhëna. Më pas, ata duhet
të nxjerrin konkluzionet e eksperimenteve të bëra, duke u bazuar në grafikët e
marrë, si edhe të marrin parasysh se çfarë duhet bërë lidhur me rezultatet që nuk
përputhen me grafikun.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të identifikojnë një situatë në të cilën është shumë e
rëndësishme të njihet kufiri elastik i një suste. Tregojuni të njëjtat foto që
paraqitët në fillim të mësimit të kaluar dhe merruni me çështjen se duhet të
dimë se në çfarë pike materialet do të shformohen përgjithmonë apo do të
këputen. Diskutoni edhe kufirin e peshës për trampolinat, siç tregohet në
tekstin e nxënësit.
• Nxënësit marrin parasysh se si duhet t’i paraqesin të dhënat e mbledhura
herën e kaluar, mbi zgjatjen e një suste kur kur shtohen peshat e trupave të
varur në të.
• Diskutoni llojet e grafikëve që mund të vizatohen dhe pse. Nxënësit mund t’i
referohen referencës në fund të tekstit të tyre, për të parë llojet e ndryshme të
grafikëve.
• Nxënësit vizatojnë grafikun e përshtatshëm për të paraqitur rezultatet
e marra.
• Ata e përdorin këtë grafik për të gjetur kufirin elastik të sustës dhe e
krahasojnë këtë me rezultatin e gjetur kur thjesht iu referuan të
dhënave.
• Nxënësit krahasojnë grafikët e ndërtuar dhe diskutojnë çfarë duhet bërë
me pikat anormale.
• Ata përdorin të dhënat e fletës së punës 1.9.1 për të ndërtuar grafikët e
përshtatshëm për ato të dhëna. Ata konsiderojnë edhe ndryshore të tjera të
mundshme dhe shpjegojnë se cilët grafikë duhen ndërtuar.
Punë suplementare
Nxënësit marrin parasysh dhe shpjegojnë lidhjet mes ndryshoreve, duke zgjidhur
ushtrimin 10 në fletën e punës 1.9.1.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
jo i vazhdueshëm, kategorik, i vazhdueshëm, grafik, me vijë, grafik me kolona,
rezultat jo normal.
4
Forcat dhe lëvizja Mësimi 10 1.10 Zgjerim njohurish: Forcat në lëvizjen rrethore
CD
n Rezultatet
Fletorja e punës 1.10.1 n Fletorja e punës 1.10.2 n Fletorjaeetë nxënit:
punës1.10.3
• Nxënësit shpjegojnë se si trupat mund të lëvizin sipas rrethit.
Ky mësim ka të bëjë me lëvizjen rrethore. Aty shpjegohet se, që një trup të
ndryshojë drejtimin e lëvizjes, p.sh. të lëvizë sipas rrethit, duhet të veprojë një
forcë mbi të. Kjo forcë ka drejtimin për nga qendra e rrethit, prandaj quhet forcë
qendërsynuese. Si forcë e tillë mund të jetë forca e gravitetit, forca e tensionit të
fijes apo litarit, ose edhe forca e fërkimit. Ka shumë shembuj të lëvizjes rrethore,
si: lëvizja e planetëve dhe e satelitëve në orbita, apo lëvizja e makinës në
kthesë.Veprimtaritë e planifikuara japin një mundësi për të treguar se kjo forcë
ndryshon drejtimin e lëvizjes edhe pa ndryshuar vlerën e shpejtësisë.Ky mësim i
përgatit nxënësit për studimin e mëtejshëm të forcës qendërsynuese.
Aktivitetet
• Një shembull spektakolar i lëvizjes rrethore është ajo e një kove me ujë
në planin vertikal, pa u derdhur uji. Këtë është mirë ta demonstroni jashtë
klasës. Kujdes që të mos këputet litari që mban kovën. Përndryshe mund
të shfaqni një video të kësaj dukurie. Vini në dukje se kova rrotullohet për
shkak të tensionit të litarit.
• Nxënësit studiojnë lëvizjen rrethore duke rrotulluar një objekt të vogël
të lidhur me spango, si në fletën e punës 1.10.1. Ata ndryshojnë masën
e
objektit, gjatësinë e spangos dhe shpejtësinë, për të parë efektet mbi forcën
qendërsynuese.
• Diskutoni atë çka nxënësit panë në pjesën praktike. Vini në dukje se forca
varet nga shpejtësia dhe masa, si edhe që, për të rrotulluar objektet sipas një
rrethi me rreze më të vogël, nevojitet forcë më e madhe.
• Nxënësit, të ndarë në dyshe, diskutojnë situata të ndryshme në të cilat diçka
lëviz sipas rrethit. Ata identifikojnë forcën që i mban objektet në lëvizje
rrethore. Pastaj, secila dyshe tregon atë që kanë diskutuar. Këto diskutime
duhet të përfshijnë një mori forcash, ku graviteti, fërkimi e tensioni janë më
të zakonshmet.
• Satelitët mbahen në orbitë nga forca e gravitetit. Nxënësit hulumtojnë
ndryshimet mes llojeve të ndryshme të satelitëve dhe përdorimet e tyre,
si
edhe e lidhin këtë me ato që kanë mësuar nga eksperimentet. Ky aktivitet
• Nxënësit mund të studiojnë një satelit të caktuar dhe t’i paraqesin rezultate në
një poster. Ky aktivitet mbështetet në fletën e punës 1.10.3.
Zgjerim njohurish
Kërkojuni nxënësve të plotësojnë pikën 2 të fletës së punës 1.10.2.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
forcë qendërsynuese, tangjente, satelit artificial, orbitë, gravitet
5
Energjia Mësimi 1 2.1 Ç’është energjia?
CD
n Fletorja e punës 2.1.2 • Nxënësit përshkruajnë se nga e marrim energjinë;
• Mësojnë njësinë matëse të energjisë.
Ky mësim prezantues fokusohet te nevoja që kemi ne për ushqim apo karburant,
në mënyrë që të jemi në gjendje të bëjmë veprime si të lëvizim vetë apo të
bëjmë makinën të lëvizë. Nxënësit mësojnë mbi përmbajtjen energjetike të
ushqimit në xhaul (joule) apo kiloxhaul (kilojoule). Ata konsiderojnë sasinë e
ushqimit që nevojitet për të kryer disa aktivitete. Ata lidhin energjinë që
përmban ushqimi me atë që përmbajnë karburantet. Në mësimin që vijon,
nxënësit do të lidhin energjinë e ushqimeve apo karburanteve me atë që vjen nga
Dielli.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të kujtojnë sa më shumë prej aktiviteteve që kryejnë çdo
javë dhe pastaj t’i rendisin ato sipas sasisë së energjisë që nevojitet për secilin
prej tyre: nga ato që kërkojnë më shumë energji tek ato që kërkojnë më pak
energji. Vini në dukje se trupi ynë kërkon energji edhe vetëm që të ruajë
temperaturën e nevojshme dhe për të marrë frymë. Pyetini se nga vjen kjo
energji.
• Futni idenë se energjia e ushqimeve matet në xhaul apo kiloxhaul. Me anë
të një peshoreje peshoni copën më të vogël të mundshme të çokollatës
(0.01 g është ekuivalente me afërsisht 2000 J) dhe përdoreni këtë fakt për
të argumentuar se pse përdoret kJ e jo J. Nëse është e mundur, flisni edhe
mbi lidhjen me kalorinë, kilokalorinë. (1 kilokalori = 4.2kJ).
• Nxënësit kryejnë një kërkim të përmbajtjes energjetike të ushqimeve, duke
matur rritjen e temperaturës së njëfarë vëllimi ujë, kur djegim një sasi
karburanti, si në fletën e punës 2.1.1. Pastaj ata vlerësojnë kërkimin e kryer.
• Nxënësit llogarisin se për sa kohë do të duhej të kryenin disa aktivitete
të caktuara, për të djegur energjinë e ushqimeve, si në fletën e punës
2.1.2.
• Futni idenë se karburantet fosile, ashtu si ushqimi, janë rezerva
energjie. Diskutoni ngjashmëritë mes karburanteve fosile dhe ushqimit,
si edhe
përdorimet e tyre.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
energji, karburant, xhaul, kiloxhaul, qymyr, naftë
6
Energjia Mësimi 2 2.2 Energjia e Diellit
CD
• Nxënësit shpjegojnë pse energjia e ushqimit vjen nga Dielli;
• Përshkruajnë disa metoda të prodhimit të elektricitetit nga energjia diellore.
Në këtë mësim nxënësit mësojnë se Dielli është burimi i energjisë në gjithë
ushqimet që hamë. Ata shqyrtojnë burimet e energjisë që përdoren për të
gjeneruar elektricitetin, si: era, dallgët, energjia hidrike, karburantet fosile, dhe
se si këto lidhen me Diellin. Si material suplementar, nxënësit konsiderojnë
energjinë gjeotermike dhe atë të baticave, të cilat nuk lidhen me Diellin.
Aktivitetet
• Në këtë mësim nxënësit ndahen në grupe, ku secili prej tyre është
përgjegjës për një pjesë të një afisheje në mur që paraqet rëndësinë e Diellit
për
prodhimin e ushqimit, karburantit dhe elektricitetit. Secili prej grupeve
e përgatit pjesën e vet të afishes, duke përdorur fletën e punës 2.2.1.
Inkurajojini nxënësit të përdorin materiale të thjeshta, për ta bërë paraqitjen
në tri përmasa.
• Merrni një pjesë të afishes dhe ngjitni një Diell të madh të verdhë në
qendër të saj. Secili prej grupeve do të krijojë pjesën e vet.
• Pasi ta kenë bërë këtë, ata duhet të bëjnë një tabelë përmbledhëse
të informacionit që përmbahet në afishe.
• Përndryshe, nxënësit mund të prezantojnë burimin e zgjedhur të ushqimit,
karburantit apo energjisë gjatë kohës që klasa plotëson tabelën. Pasi të
ketë
mbaruar ky proces, ata plotësojnë afishen.
Punë suplementare
Ndajini nxënësit në dy grupe: njëri studion energjinë e baticave e tjetri atë
gjeotermike. Krijoni një afishe të veçantë për këto dy burime të energjisë dhe
kërkojuni nxënësve të bëjnë një tabelë më vete, ku të theksohet se burimi i
energjisë nuk është Dielli.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
fotosintezë, karburante fosile, naftë krudo, hidroelektricitet, bateri diellore,
panele diellore.
7
Energjia Mësimi 3 2.3 Llojet e energjisë
CD
• Nxënësit dallojnë llojet e ndryshme të energjisë;
• Japin shembuj të proceseve ku përfshihen lloje të ndryshme të energjisë.
Nxënësit nuk i kanë mësuar llojet e ndryshme të energjisë në klasën e gjashtë,
por njohin konceptet e thjeshta të energjisë, si nxehtësia (energjia termike),
drita dhe zëri. Në këtë mësim ata mësojnë mbi llojet e ndryshme të energjisë
që përfshihen në proceset e tejçimit të energjisë. Ata do ta mësojnë tejçimin e
energjisë dhe diagramin e tejçimit të energjisë në mësimin pasardhës. Synimi
kryesor i këtij mësimi është të bëjë dallimin mes depozitave të energjisë dhe
metodave të tejçimit të saj. Parimi bazë është ai i ruajtjes së energjisë, i cili
do të konsiderohet në mësimin 2.5. Llojet e energjisë janë një mënyrë për të
ndjekur shndërrimet e energjisë, pasi kështu nuk e humbasim atë.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të përmendin llojet e energjisë që kanë hasur më
parë. Më pas, ata duhet të krahasojnë listat e secilit grup dhe të bëjnë një
listë
përmbledhëse.
• Futni idenë e “burimeve” të energjisë dhe “mënyrave të tejçimit të
energjisë nga një vend në tjetrin”. Të shohin dritën, zërin dhe energjinë
elektrike si
mënyra të tejçimit të energjisë. Diskutoni dallimin mes “energjisë termike”
dhe “nxehtësisë”. Nxehja e objekteve rrit energjinë e tyre termike.
• Nxënësit krijojnë një lojë që bazohet mbi llojet e energjisë, duke përdorur
fletën e punës 2.3.1. Ata bëjnë karta që ilustrojnë vendet ku mund të
shihen
objekte me lloje të ndryshme të energjisë, p.sh. bateria = energji kimike.
• Nxënësit luajnë lojën brenda grupit, pastaj këmbejnë letrat me grupet e tjera
dhe luajnë me ta.
• Ata bëjnë një tabelë për të gjitha llojet e energjisë, duke shkruar sa më shumë
shembuj të secilës, bazuar mbi lojën që sapo kanë luajtur.
Punë suplementare
Nxënësit gjejnë informacion mbi zbërthimin bërthamor, bashkimin bërthamor
dhe djegien. Ata bëjnë një poster që shpjegon ndryshimet mes tyre.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
energji potenciale, burim energjie, energji kimike, energji potenciale kimike,
energji potenciale gravitacionale, energji potenciale elastike, energji termike,
nxehtësi, energji elektrike, energji e dritës, energji e zërit, energji bërthamore,
fuzion bërthamor, reaksion kimik, djegie, djegie e brendshme, hidrogjen,
uranium, bashkim bërthamor.
8
Energjia Mësimi 4 2.4 Tejçimi i energjisë
CD
n Fletorja e punës 2.4.2 • Nxënësit tregojnë nëpërmjet skemave se si tejçohet energjia;
• Ndërtojnë skemat e tejçimit të energjisë.
Nxënësit thellojnë ato që kanë mësuar mbi llojet e ndryshme të energjisë dhe marrin
parasysh tejçimin e energjisë. Ata kryejnë një aktivitet në të cilin vizatojnë skemat
e tejçimit të energjisë për një gamë të gjerë të tyre. Ata vlerësojnë se ku po shkon
realisht energjia, duke u përgatitur kështu për mësimin pasardhës që trajton ruajtjen e
energjisë. Nxënësit i përforcojnë njohuritë e marra nëpërmjet përzgjedhjes së kartave
që identifikojnë procese të ndryshme të tejçimit të energjisë.
Aktivitetet
• Përmblidhni gjithë llojet e ndryshme të energjisë, duke u kërkuar nxënësve
të shkruajnë sa më shumë lloje të energjisë që u vijnë në mendje brenda 30
sekondave.
• Futni idenë e skemave të tejçimit të energjisë me anë të të elektrikut të dorës.
Tregojuni nxënësve një elektrik dore dhe pyetini se çfarë transferimesh të
energjisë ndodhin aty. Ata mund të nisen nga energjia elektrike. Vini në dukje
se elektriku nuk do të punonte pa bateri, që është depozitë e energjisë kimike.
Vizatoni skemën e tejçimit të energjisë për elektrikun e dorës.
• Nxënësit kryejnë një seri aktivitetesh, në të cilat ata identifikojnë llojet e
energjisë dhe vizatojnë skemat e tejçimit të saj për secilën nga situatat, duke
përdorur fletën e punës 2.4.1.
• Diskutoni proceset dhe aparatet e përdorura në secilin nga aktivitetet.
Nxënësit do të kuptojnë qartë se çfarë është “e dobishme” e çfarë jo, dhe kjo
do të përdoret në mësimin pasardhës. Vini në dukje se energjia transmetohet
në një aparat (si bateria diellore) apo në një proces (si rasti i një karroce që
zbret planin e pjerrët). Nxënësit konsiderojnë pikën e fillimit dhe mbarimit të
secilit prej proceseve. Cili burim ka më pak energji e cila më shumë? Kësaj
pjese do t’i referoheni në mësimin mbi ruajtjen e energjisë. Vini në dukje
se ndonjëherë është e qartë se cilat janë proceset e tejçimit të energjisë e
ndonjëherë jo.
• Nxënësit kryejnë një përzgjedhje të kartave të proceseve të ndryshme,
duke përdorur fletën e punës 2.4.2. Njëri prej nxënësve i përdor kartat për
të bërë
një skemë dhe tjetri gjen aparatin ose procesin. Përdorni kuti të veçanta për
lloje të ndryshme të energjisë dhe procese të ndryshme.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
tejçim i energjisë, skema e tejçimit të energjisë
9
Energjia Mësimi 5 2.5 Ruajtja e energjisë
CD Rezultatet e të nxënit:
n Fletorja e punës 2.5.2 • Nxënësit mësojnë ligjin e ruajtjes së energjisë;
• Shpjegojnë si zbatohet ky ligj në situata të ndryshme.
Nxënësit prezantohen me konceptin e energjisë si një madhësi që mund të
gjurmohet, pak a shumë si paratë. Ata duhet të marrin parasysh tejçimin e energjisë
që kanë studiuar më parë dhe të bëjnë dallimin mes energjisë “së dobishme” dhe
asaj të humbur apo “të shpërdoruar”, si edhe të mësojnë çfarë kuptojmë me
rendiment. Nxënësit duhet të mësojnë ligjin e ruajtjes së energjisë dhe si zbatohet ai
gjatë tejçimit të energjisë që kanë studiuar më parë. Ata shohin dy mënyra të
ndryshme të modelimit të energjisë dhe më pas i përdorin këto modele për të
përshkruar disa procese të tejçimit të energjisë. Së fundi, ata diskutojnë mbi faktin se
një pjesë e mirë e energjisë “së humbur” shkon për energji termike dhe si ta
përfshijnë këtë fakt në modelet e tyre.
Aktivitetet
• Nxënësit përdorin kartat e mësimit të kaluar dhe, pasi zgjedhin dy aparate apo
procese, identifikojnë energjinë e dobishme dhe të humbur. Krahasoni zgjedhjet e
grupeve të ndryshme. Diskutoni mbi përdorimin e fjalës “e humbur” në vend të
fjalës “e zhdukur”. Theksoni se energjia është diçka që mund ta gjurmojmë dhe se
ky është një parim shumë i rëndësishëm në fizikë, që quhet ligji i ruajtjes së
energjisë.
• Futni idenë se ndonjëherë energjia e dobishme dhe ajo e e humbur mund të jenë të të
njëjtin tip, por në vende të ndryshme, p.sh. çajniku nxeh ujin dhe ajrin rretheqark.
• Nxënësit përdorin dy modele të energjisë: lëngjet me ngjyra dhe ‘paratë’.
Demonstroni procesin e parë (elektrikun e dorës) në këtë mënyrë: merrni një enë
qelqi dhe dy etiketa: një të verdhë e një të kaltër. Shkruani ‘bateri’ mbi etiketën e
kaltër dhe ‘energji kimike’ mbi atë të verdhë. Ngjitini të dyja mbi enën e qelqit.
Pastaj merrni dy enë të tjera: mbi njërën shkruani energji e dritës/mjedis dhe mbi
tjetrën energji termike/mjedis. Mbusheni enën e energjisë kimike me një lëng të
ngjyrosur dhe pastaj derdhni një pjesë të lëngut në enën ‘energji e dritës’ dhe
pjesën tjetër në enën ‘energji termike’. Diskutoni se si ky model tregon që energjia
nuk mund të krijohet apo të zhduket. Më pas nxënësit vazhdojnë me modelet,
• Diskutoni se si u përdorën monedhat për të modeluar elektrikun e dorës. Vini në
dukje ngjashmëritë dhe ndryshimet mes modeleve të përdorura.
• Diskutoni kuptimin e fjalës ‘rendiment’. Pyetni nëse është e mundur të thuhet
se sa të leverdishme janë aparatet e ndryshme. Kërkoni të vihet në dukje se, për
të ditur se sa me rendiment të lartë është një aparat, na duhet të dimë se ç’pjesë
e energjisë humbet ose shpërdorohet në të. Nxënësit plotësojnë fletën e punës
2.5.2 për të krahasuar tre lloje të llambave dhe për të menduar se si mund të
futet energjia e humbur në secilin prej modeleve.
Punë suplementare
Nxënësit krahasojnë modelet e ndryshme për një seri procesesh dhe bëjnë një
tabelë që paraqet anët pozitive dhe negative të secilit prej tyre.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
20
energji e dobishme, energji e humbur, rendiment, Burimet e energjisë: potenciale
gravitacionale dhe kinetike.
21
Energjia Mësimi 6 2.6 Energjia potenciale gravitacionale dhe kinetike
CD
n Fletorja e punës 2.6.2 • Nxënësit shpjegojnë se ç’kuptojnë me energji potenciale gravitacionale;
• Shpjegojnë se ç’kuptojnë me energji kinetike;
• Përshkruajnë raste që përfshijnë shndërrimet midis energjisë kinetike dhe
asaj potenciale gravitacionale.
Në këtë mësim nxënësit përdorin ligjin e ruajtjes së energjisë për të interpretuar
situata ku ndodh një shndërrim i energjisë potenciale gravitacionale në energji
kinetike dhe anasjelltas. Ata ndërtojnë modelin e një hekurudhe malore dhe
llogarisin masat që nevojiten për të zhvendosur një tren dhe si lidhet kjo me
fërkimin. Së fundi, ata studiojnë lidhjen mes lartësisë nga e cila lëshohet një top
dhe madhësisë së gropës që ai formon në rërë.
Aktivitetet
• Filloni me demonstrimin e një lavjerrësi shumë të madh. Varni në tavan një
top futbolli apo një top tjetër të madh. Mbështetuni në mur dhe tërhiqeni
topin pas vetes derisa ai të prekë ballin. Pyetini nxënësit se çfarë mendojnë
ata se do të ndodhë, po ta lëshoni topin. Pastaj lëshojeni topin dhe diskutoni
atë që ndodh me energjinë potenciale gravitacionale (Epg) dhe energjinë
kinetike (Ek). Lidheni faktin se topi nuk do të rikthehet në pikën prej nga
u nis (dhe t’ju godasë) me ligjin e ruajtjes së energjisë. Vini në dukje se
energjia “e humbur” në këtë rast i detyrohet nxehjes së ajrit.
• Tregoni foto ose skema të një hekurudhe malore dhe kërkojuni nxënësve të
modelojnë hekurudhën, duke marrë parasysh faktin që, për shkak të fërkimit,
nevojitet një forcë më e madhe. Ky aktivitet mbështetet në fletën e punës
2.6.1.
• Nxënësit studiojnë transformimin e Epg në Ek në rastin e një topi që krijon një
gropë në rërë. Ata vlerësojnë atë çka kanë studiuar dhe sugjerojnë se çfarë
tjetër mund të studiohet. Ky aktivitet mbështetet në fletën e punës 2.6.2.
• Nxënësit prezantojnë rezultatet e marra dhe bëjnë një plan se si mund të
studiohet ndikimi i një faktori tjetër (lloji i topit, rëra etj.). Ata njihen me
planet e njëri-tjetrit dhe i vlerësojnë ato nëse do të prodhonin rezultate të
sakta.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
energji potenciale gravitacionale, energji kinetike
20
Energjia Mësimi 7 2.7 Energjia potenciale elastike
CD
n Fletorja e punës 2.7.2 • Nxënësit shpjegojnë se si një pajisje mund të ketë energji elastike potenciale;
• Tregojnë raste kur energjia potenciale elastike mund të rritet apo të
zvogëlohet.
Në këtë mësim nxënësit mësojnë se si depozitohet energjia kur objektet
shformohen dhe se si kjo energji mund të rimerret, kur ato rikthehen në formën
fillestare. Ata lidhin atë çka kanë mësuar mbi ruajtjen e energjisë me përplasjen
e topit në mur apo tokë.
Aktivitetet
• Filloni mësimin duke demonstruar një seri aktivitetesh dhe pyetini nxënësit
se çfarë kanë të përbashkët. P.sh. lidhni një trup te një sustë dhe tërhiqeni atë
e pastaj lëshojeni, kurdisni një lodër, fryni një tullumbace e pastaj lëshojeni,
tërhiqni një shirit elastik. Vini në dukje se brenda lodrës ka një sustë dhe
se ndodh një transformim energjie nga ajo e depozituar në energji kinetike.
Sustat dhe goma ndryshojnë formë apo zgjaten dhe, sa më shumë zgjaten, aq
më shumë energji depozitohet në to. Futni konceptin e energjisë potenciale
elastike (Epe).
• Demonstroni një top që përplaset në tokë. Kërkojuni nxënësve të
bëjnë skemën e transformimeve të energjisë.
• Nxënësit kryejnë një studim të përplasjes së topit dhe ndërtojnë grafikun e
rezultateve. Ata i paraqesin rezultatet para klasës dhe e përshkruajnë lidhjen
e gjetur me gjuhë të tipit “sa më i madh..., aq më i madh...”. Ky aktivitet
• Nxënësit përforcojnë ato që kanë mësuar duke bërë një llastiqe, me anë
të së cilës lëshojnë një gur për të goditur shënjestrën. Ata mësojnë se si ta
kalibrojnë llastiqen, në mënyrë që të godasin shënjestrën në dysheme. Kur ta
kenë përfunduar këtë, caktojuni distancën ku duhet ta vendosin shënjestrën.
Të gjitha grupet duhet të kenë mundësinë të godasin në shenjë. Grupi fitues
merr një çmim. Ky aktivitet mbështetet në fletën e punës 2.7.2.
Punë suplementare
Nxënësit llogarisin përqindjen e energjisë “së humbur apo shpërdoruar” për një
seri të përplasjeve të topit. Ata e shtrijnë studimin te veçoritë e përthithjes së
energjisë nga sipërfaqe të ndryshme.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
energji potenciale elastike, shformim, elastik
1
Energjia Mësimi 8 2.8 Propozim idesh - Studim shkencor
CD
n Fletorja e punës 2.8.2 • Nxënësit tregojnë se ka shumë mënyra për të gjetur përgjigjet e pyetjeve
në shkencë;
• Shpjegojnë se si duhet vepruar për të studiuar një çështje.
Ky është i pari ndër dy mësimet ku nxënësit mësojnë se çfarë lloj pyetjeve
mund t’u japë përgjigje shkenca dhe mënyrat e ndryshme të kërkimit të tyre.
Në mësimin e parë ata marrin parasysh pyetjet të cilave mund t’u përgjigjemi
duke kryer eksperiment dhe në të dytin mbi një seri metodash të tjera.
Konteksti i të dyjave është të sigurojnë ushqim dhe karburant për një komunitet
që jeton në ishull. Mund të përdorni një shembull real ose mund të shpikni vetë
një ishull.
Aktivitetet
• Prezantoni ishullin, real apo imagjinar dhe shpjegojuni nxënësve se ata
duhet të marrin parasysh nevojat e banorëve të ishullit për energji.
Kërkojuni
nxënësve të formulojnë tri pyetje që do t’u bënin banorëve lidhur me sasitë
e ushqimit dhe karburantit që ata përdorin ose u nevojiten. Udhëzojini
nxënësit se banorët duhet të zgjedhin cilat lloje burimesh ushqimi duan të
rrisin, se disa prej tyre mund të jenë tashmë në ishull e disa jo. Mblidhini të
gjitha pyetjet dhe pastaj kërkojuni nxënësve t’i ndajnë ato në pyetje që mund
të hulumtohen praktikisht duke kryer një eksperiment dhe të tjera që nuk
mund të hulumtohen në këtë mënyrë. Kategorinë e dytë lëreni për mësimin
pasardhës.
• Nxënësit zgjedhin se cilën pyetje do të hulumtojnë dhe më pas
planifikojnë e kryejnë një eksperiment për të gjetur përgjigjen. Fleta e
punës 2.8.2
përmban disa ide që mund të jenë të dobishme, nëse nuk ka sugjerime të
mjaftueshme mbi idetë praktike që mund të hulumtohen. Këtë fletë ju mund
edhe ta ndryshoni, në varësi të burimeve që keni në dispozicion. Ky aktivitet
• Të gjithë nxënësit kryejnë të njëjtin aktivitet, ose ndajini në grupe, ku secili
prej tyre t'i përgjigjet një pyetjeje të veçantë.
• Ata mund t’i prezantojnë rezultatet e kërkimit para klasës.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
pyetje, shpjegime, kërkim praktik, parashikim
2
Energjia Mësimi 9 2.9 Propozim idesh - Vrojtimet dhe modelet
CD
n Fletorja e punës 2.9.2 • Nxënësit tregojnë se ka disa mënyra për të gjetur përgjigje për pyetjet në shkencë;
• Shpjegojnë se si vendoset për pyetjen që do të studiohet
Ky është i dyti ndër dy mësimet ku nxënësit mësojnë se çfarë lloj pyetjeve
mund t’u japë përgjigje shkenca dhe mënyrat e ndryshme të kërkimit të tyre.
Ata gjithashtu mund të marrin parasysh pyetje të cilave shkenca nuk u përgjigjet
dot. Këtu do të përdoren pyetjet që mbetën nga mësimi i mëparshëm dhe të tjera
që do t’i zgjidhin nga teksti.
Aktivitetet
• Paraqitni pyetjet e shtruara në mësimin e mëparshëm, që nuk ishin të
përshtatshme për kërkim praktik. Diskutoni se pse është kështu me nxënësit
dhe nëse ka pyetje të cilave shkenca nuk mundet t’u përgjigjet. Futni idenë se
shkenca mund t’u përgjigjet vetëm pyetjeve për të cilat mund të mblidhen të
dhëna apo mund të përdoret një shpjegim shkencor.
• Nxënësit lexojnë librin e nxënësit dhe mësojnë mbi mënyrat e tjera që
përdorin shkencëtarët për t’iu përgjigjur pyetjeve. Grupeve të ndryshme u
caktohen metoda të ndryshme. Ata zgjedhin pyetjet që mund të hulumtohen
me anë të asaj metode.
• Ata konsiderojnë pyetjet e zgjedhura, si edhe pyetje të tjera që mund të
hulumtohen me metodën e tyre, si edhe krijojnë një poster për të ilustruar
metodën në fjalë, duke përdorur fletën e punës 2.9.1. Në fletën e punës 2.9.2
do të gjeni disa ide të tjera që mund të përdoren nga nxënësit.
• Të gjitha grupet i vendosin posterat në mur.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
vëzhgime, modele, studim në terren.
3
Energjia Mësimi 10 2.10 Llogaritja e energjisë dhe diagramet Senki
Zgjerim njohurish
CD Rezultatet e të nxënit
n Fletorja e punës 2.10.1 n Fletorja e punës 2.10.2 n Fletorja e punës 2.10.3
• Nxënësit kryejnë llogaritje ku përfshihet energjia;
• Përdorin diagramet Senki në proceset ku përfshihet energjia.
Në këtë mësim nxënësit mësojnë se si llogaritet rendimenti dhe se makinat
eficiente shpërdorojnë më pak energji sesa ato më pak eficiente. Ato mësojnë
se si t’i paraqesin transferimet e energjisë me diagramet Senki dhe se si t’i
ndërtojnë këto diagrame, në mënyrë të tillë që të bëjnë paraqitjen sasiore të
proceseve.
Aktivitetet
• Kujtojuni nxënësve modelet që përdorën në mësimin 2.5 dhe konceptet e
energjisë “së dobishme” dhe “të humbur”. Futni idenë e rendimentit me anë
të një procesi apo aparati ku shpërdorohet më pak energji, ose ku përdoret më
pak energji për të prodhuar të njëjtën sasi energjie të dobishme.
• Futni ekuacionin që jep rendimentin dhe kërkojuni nxënësve të
praktikohen me llogaritjet e rendimentit, me anë të fletores së punës 2.10.1.
• Me anë të një xhaulmetri, demonstroni se sa energji nevojitet për të mbajtur
në punë një llambë që kursen energji dhe një inkandeshente për 10 sekonda.
Po qe se janë të së njëjtës fuqi, ato duhet të ndriçojnë njëlloj, por llamba
ekonomike harxhon më pak energji. Nxënësit llogarisin sasinë e energjisë që
transformohet në dritë, duke përdorur informacionin e tekstit, faqe 48-49.
• Prezantoni diagramet Senki të llambave dhe shpjegoni se si ndërtohet një
diagram i tillë. Pastaj nxënësit ndërtojnë vetë diagramet Senki të
proceseve,
rendimentin e të cilave llogaritën, duke përdorur fletën e punës 2.10.2. Ata
më pas i modelojnë këto procese me lëngje të ngjyrosura, monedha apo zare.
• Tregojuni nxënësve diagrame Senki më të ndërlikuara, p.sh. të një stacioni
elektrik. Kërkojuni të japin ide se si mund të bëhet më eficient ky stacion
elektrik (p.sh. duke e përdorur energjinë termike për të ngrohur shtëpitë). Ky
aktivitet mbështetet në fletën e punës 2.10.3.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
rendiment, diagrami Senki
4
Toka dhe përtej saj Mësimi 1 3.1 Trupat qiellorë
CD
Fletorja e punës 3.1.2 e të nxënit
• Nxënësit tregojnë se ç'trupa qiellorë mund të dallojmë natën;
• Shpjegojnë se si mund t’i shohim trupat e ndryshëm qiellorë.
Në këtë mësim nxënësit fillojnë të vrasin mendjen lidhur me trupat qiellorë
përtej Tokës, Diellit dhe Hënës, të cilat i kanë mësuar në klasën e gjashtë. Ata
fillojnë të kuptojnë llojet e objekteve që shihen natën në qiell dhe pozicionet e
tyre lidhur me Tokën.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve t’ju tregojnë gjithçka që kanë parë natën në qiell.
Tregojuni foto të të gjitha objekteve që diskutohen në tekst, në faqet 52-
53.
• Ata ndërtojnë një stendë në mur që pasqyron pamjen e qiellit natën. Ndajini
në grupe dhe secilit jepini një nga objektet apo llojet e objekteve që duken
në të. Nxënësit duhet të gjejnë informacion mbi atë objekt, dhe të bëjnë
një përmbledhje të informacionit në tekst dhe në fletën e punës 3.1.1.
Këto informacione duhet t’i paraqesin përbri objektit përkatës në stendë.
• Secili prej grupeve përdor informacionin e stendës dhe bën një fletushkë që
do t’i ndihmojë nxënësit e klasës së shtatë të identifikojnë ato që shohin
natën
në qiell.
• Kujtojuni nxënësve ato që kanë mësuar në mësimin 1.10 lidhur me lëvizjen
rrethore dhe satelitët. Në fletën e punës 3.1.2 ata mund të lexojnë një
material
lidhur me satelitët e më pas të bëjnë një tabelë lidhur me përdorimet e tyre,
• Kërkojuni nxënësve të hedhin në letër një pyetje të tyren që ka lidhje me
hapësirën e që u ka lindur gjatë këtij mësimi; më pas bëni një stendë të cilës
do t’i riktheheni në fund të këtij kapitulli.
• Nxënësit hapin një ditar lidhur me qiellin natën, të cilin do ta plotësojnë
gjatë këtij kapitulli e më pas. Po qe e mundur, ata duhet të skicojnë pamjen e
yjeve/yjësive për mësimin 3.4 dhe të Hënës për mësimin 3.6.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
yje, planetë, planetë xhuxhë, ekzoplanetë, orbitë, Tokë, Hënë, satelit natyror,
kometë, meteor, meteorit, satelit artificial, Satelit për Përcaktimin e Pozicionit
Global (GPS).
5
Toka dhe përtej saj Mësimi 2 3.2 Dita dhe nata
CD
• Nxënësit shpjegojnë, pse Dielli duket sikur lëviz përgjatë kupës së qiellit;
• Shpjegojnë pse kemi ditë dhe natë.
Nxënësit thellojnë njohuritë e marra në klasën e gjashtë, duke shqyrtuar anën nga
lind e perëndon Dielli. Ata e lidhin këtë me drejtimin e rrotullimit të Tokës dhe
mënyrën e zhvendosjes së Diellit në qiell. Ata gjithashtu lidhin rrotullimin e
Tokës rreth vetes me dukjen e Diellit në qiell. Këtë ide nxënësit e shtrijnë te dukja
e yjeve në qiell dhe varësia e pamjes së qiellit nga drejtimi i vrojtimit.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të tregojnë vëzhgimet e bëra mbi pozicionin e Diellit
në qiell. Diskutoni çfarë shpjegimesh do të kenë dhënë për këto
vëzhgime
njerëzit mijëra vjet më parë.
• Përdorni një glob në të cilin keni ngjitur një mal prej plasteline, për të treguar
se si shkencëtarët dhe astronomët e para 2000 vjetëve argumentuan që Toka
është e rrumbullakët. Rrotullojeni globin drejt nxënësve, në mënyrë që mali të
shfaqet në horizont e më pas të rritet. Pastaj vendoseni malin mbi një sipërfaqe
të sheshtë, për të treguar se, nëse Toka do të ishte e sheshtë, mali do të ishte i
dukshëm gjatë gjithë kohës, vetëm se nga larg do të dukej më i vogël.
• Kujtoni atë që nxënësit kanë mësuar në klasën e gjashtë mbi ditën dhe natën.
Paraqiteni Diellin me anë të një burimi drite dhe Tokën me një glob.
• Diskutoni disa shpjegime të mundshme të faktit të vëzhguar që Dielli lind në
Lindje dhe perëndon në Perëndim. Përdorni demonstrimin Tokë/Diell për të
shpjeguar këtë.
• Nxënësit hulumtojnë se si, kur ndryshojmë lartësinë e llambës mbi tryezë,
ndryshon gjatësia e hijes. Kujdes që ata të mos rrezikojnë kur ndryshojnë
lartësinë e llambës mbi tryezë. Ky aktivitet mbështetet në fletën e punës 3.2.1.
• Shfaqni një animim të përshtatshëm që tregon Tokën që rrotullohet rreth
vetes dhe Diellin që duket sikur zhvendoset në qiell. Përndryshe, për të
theksuar ndryshimin e lartësisë së Diellit në qiell në vende të ndryshme,
mund të përdorni programin Stellarium, të cilin mund ta shkarkoni falas nga
www.stellarium.org. Pasi ta keni hapur programin, shtypni 1 (një) për të dalë
te menyja. Vendosni pozicionin dhe datën (ia vlen të krahasoni qershorin me
dhjetorin). Me anë të kursorëve mund të anoni pamjen, që të shihni një pjesë
më të madhe të qiellit. Shtypni ‘play’ në anën e poshtme të ekranin, djathtas,
ku edhe mund të përshpejtoni apo ngadalësoni animimin, për të parë lindjen e
Diellit dhe zhvendosjen e tij në qiell. Mund të përdorni edhe programin tjetër,
SkyMotionApplet nga mësimi 3.4, për të treguar se do të merrni rrathë
(klikoni
Tracks) po qe se shikoni drejt veriut në Hemisferën veriore dhe drejt jugut në
atë jugore. Diskutoni nëse dhe si kjo provon që Toka rrotullohet rreth boshtit të
vet.
Punë suplementare
Nxënësit plotësojnë pjesën shtesë të fletës së punës 3.2.1.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
6
hapësirë, ditë, natë, bosht
7
Toka dhe përtej saj Mësimi 3
3.3 Stinët
CD
n Fletorja e punës 3.3.2 • Nxënësit tregojnë, pse lartësia e Diellit në kupën qiellore ndryshon gjatë vitit;
• Shpjegojnë shkakun e formimit të stinëve.
Nxënësit thellojnë njohuritë e marra në klasën e gjashtë për të kuptuar pse
ndërrohen stinët dhe pse stinët në disa pjesë të botës janë shumë të ndryshme
nga ato në pjesë të tjera. Ata përdorin ato që dinë mbi animin e boshtit të Tokës
për të shpjeguar ndryshimet e gjatësisë së ditës, temperaturës dhe lartësisë
maksimale të Diellit në qiell mes vendeve të ndryshme.
Aktivitetet
• Diskutoni ndryshimin e temperaturës dhe gjatësisë së ditës gjatë vitit dhe
pyesni nëse përgjigjet e këtyre pyetjeve do të ishin të ndryshme, po të
jetonim
në një vend tjetër.
• Nxënësit modelojnë verën dhe dimrin në hemisfera të ndryshme, duke
përdorur fletën e punës 3.3.1 si udhërrëfyes. Ata demonstrojnë se në
verë Hemisfera veriore merr më shumë orë rrezatimi sesa ajo jugore dhe
anasjelltas. Ata vlerësojnë gjatësinë e ditës në kohë të ndryshme të vitit.
Në varësi të vendndodhjes, kërkojuni nxënësve të përdorin globin për t’iu
përgjigjur pyetjeve: Si është vera në Polin e Jugut? Si është dimri në Polin e
Veriut? Sa e gjatë është dita në ekuator?
• Nxënësit u përgjigjen pyetjeve dhe japin shpjegimet e veta me anë të globit.
• Nxënësit plotësojnë fletën e punës 3.3.2 për të treguar si ndërrohen stinët
ndërsa Toka rrotullohet rreth Diellit. Ata identifikojnë stinët dhe gjejnë
gjatësinë e ditës, duke përdorur informacionin e dhënë në grafikun e
paraqitur në faqen 56 të tekstit, pastaj përshkruajnë temperaturat (p.sh.
nxehtë/ftohtë e jo temperaturat me shifra).
• Nëse mundeni, përdorni shirita letre të ndjeshëm ndaj temperaturës të
ngjitura mbi glob, së bashku me një llambë, për të paraqitur se si ndryshon
temperatura në stinë të ndryshme në pjesë të ndryshme të botës. Përndryshe
ndërtoni aparatin e paraqitur në pyetjen shtesë në faqen 29 të fletores së
punës. Do t’ju nevojiten dy tabaka me rërë, dy termometra të gjatë dhe dy
llamba tryeze. Po të ndryshoni këndin e llambës ndaj rërës, do të vrojtoni
tregime të ndryshme të termometrave. Diskutoni se si ndikon këndi mbi
temperaturën e dimrit dhe të verës, bashkë me gjatësinë e ditës.
• Nxënësit shkruajnë një rrëfim mbi atë që do të shihnin, po të jetonin në
një pjesë tjetër të botës.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
vit, stinë, pol, Hemisfera veriore, Hemisfera jugore
8
3.4 Yjet
CD
të nxënit
3.4.3
• Shpjegojnë, pse yjet duket sikur lëvizin gjatë natës;
• Përshkruajnë se si ndryshon gjatë vitit qielli natën.
Në dy mësimet e mëparshme nxënësit kanë mësuar se si animi i boshtit të Tokës
ndikon mbi pamjen e Diellit. Në këtë mësim ata do të shqyrtojnë lëvizjen e yjeve
dhe mësojnë mbi disa nga yjësitë që shihen në qiell gjatë natës. Ata përdorin
njohuritë e marra më parë mbi lëvizjen e Tokës rreth Diellit, për të shpjeguar se
pse kjo pamje ndryshon gjatë vitit.
Aktivitetet
• Përdorni programin Stellarium (shih mësimin 3.2) dhe demonstroni yjet
në qiell e se si duket lëvizja e tyre gjatë natës. Tregojuni nxënësve se ajo
që shihni varet nga drejtimi i vrojtimit dhe pozicioni juaj mbi planet. Këtë
ide mund ta demonstroni me anë të një appleti si http://physics.weber.edu/
schroder/sky/SkyMotionApplet.html. Klikoni mbi ‘Trails’ për të marrë
imazhe si ato në faqen 58 të tekstit. Nëse është e mundur, nxënësit vetë mund
ta përdorin këtë applet për të parë si ndryshon pamja e yjeve.
• Demonstroni se në kohë të ndryshme të vitit shihen yje të ndryshme, me
anë të programeve më sipër apo me foto. Futni konceptin e yjësisë dhe
diskutoni pse kemi këto yjësi që shohim. Theksoni se pamjet në vetvete nuk
kanë kuptim shkencor, por ato janë të dobishme për të kuptuar se ku jemi.
Demonstroni si mund të gjendet veriu apo jugu me anë të Arushës së Madhe
apo Kryqit të Jugut. Vini në dukje se në hemisferën e jugut do të shohim yje
të tjerë nga ato që shohim në hemisferën e veriut.
• Demonstroni se është e pamundur të kuptojmë sa i shndritshëm është një yll
vetëm duke e parë atë. Përdorni një burim të fortë drite (llambë) dhe një të
dobët (qiri). Po qe se burimi i fortë është larg, ai duket njëlloj ose më i dobët
se burimi i dobët.
• Nxënësit bëjnë modelin e një yjësie duke përdorur fletën e punës 3.4.1. Ata
duhet të kuptojnë se yjet e një yjësie mund të mos jenë aspak pranë njëri-
tjetrit, por neve na duket sikur një grup yjesh formojnë një figurë për shkak të
pozicionit të vrojtimit. Mund të tregoni pamjen e yjësive me anë të programit
Stellarium. Në fletën e punës 3.4.2 gjeni informacion mbi largësitë e yjeve të
yjësive të ndryshme.
• Nxënësit i përmbledhin njohuritë e marra mbi yjet në një fletushkë me
titull “Rruga drejt yjeve”, të destinuar për nxënësit e klasës së shtatë.
Punë suplementare
Nxënësit rendisin stadet e jetës së një ylli të madh e një ylli të vogël, duke
përdorur fletën e punës 3.4.3. Ata lexojnë faqen 59 mbi ciklin e jetës së një
ylli dhe e përdorin këtë informacion për të krijuar një librushkë me figura që
demonstron jetën e një ylli të madh apo të vogël.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
diell, yll, yjësi, cikli i jetës, mjegullnajë, seria kryesore, gjigand i kuq, xhuxh i
bardhë, xhuxh i zi, supergjigand i kuq, supernova, yll neutronik, vrimë e zezë.
9
Toka dhe përtej saj Mësimi 5 3.5 Sistemi ynë Diellor
CD
n Fletorja e punës 3.5.3 n Fletorja e punës 3.5.4
• Nxënësit përshkruajnë planetët e Sistemit tonë Diellor;
• Përcaktojnë rendin e planetëve dhe tregoni se ku ndodhet brezi i asteroideve.
Në këtë mësim nxënësit mësojnë mbi madhësinë dhe shtrirjen e Sistemit Diellor.
Ata ndërtojnë një model për të kuptuar largësitë relative të secilit planet prej
Diellit.
Aktivitetet
• Students complete a quiz on the Solar System using worksheet 3.5.1.
• Nxënësit bëjnë një kuic mbi Sistemin Diellor sipas fletës së punës 3.5.1.
• Pastaj ata ndahen në grupe dyshe dhe punojnë me kartat e Sistemit Diellor që
gjenden në fletën e punës 3.5.2.
• Ata munden:
a) Ta përdorin këtë informacion për t’i renditur kartat sipas largësisë nga
Dielli dhe për të kuptuar ç’do të thotë planet i brendshëm dhe i jashtëm.
b) Të luajnë. Synimi i lojës është të mbledhësh gjithë kartat. Ngatërrojini
kartat dhe shpërndajini të gjitha. Lojtari i parë sheh kartën e sipërme, zgjedh
një kategori dhe ia thotë lojtarit të dytë (p.sh. largësia nga Dielli). Lojtari
që ka numrin më të madh në atë kategori e fiton atë kartë dhe e vendos
bashkë me të tjerat në dorën e vet. Pastaj fituesi lexon kategorinë nga karta
pasardhëse. Loja vijon derisa një lojtar të ketë marrë gjithë kartat.
• Diskutoni largësitë e planetëve të ndryshme. Shpjegoni se është e vështirë
të paraqitet Sistemi Diellor, për shkak të largësive të mëdha. Jepni një ide
mbi
këto largësi: nga qyteti juaj deri te qyteti fqinj largësia është x km, deri në
kryeqytet është y km, nga Toka në Hënë është 384 400 km, nga Toka në Diell
rreth 150 milion km.
• Pastaj nxënësit ndërtojnë një model të vogël të Sistemit Diellor me
plastelinë ose foto të planetëve të ndryshëm dhe Diellit, duke përdorur fletën
e punës
3.5.3 si udhërrëfyes. Secili prej modeleve kërkon rreth 5 metra hapësirë;
kijeni parasysh këtë kur të ndani grupet.
• Nxënësit ndërtojnë grafikun e largësive të planetëve, duke përdorur fletën
e punës 3.5.4.
• Jepuni si detyrë të përshkruajnë Sistemin Diellor me maksimumi 50 fjalë.
Ata lexojnë punën e njëri-tjetrit dhe japin vlerësimin e tyre.
Punë suplementare
Nxënësit mësojnë se si shkencëtarët llogarisin të dhënat që gjenden në kartat e tyre.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
Sistem Diellor, planetë të brendshëm, planetë të jashtëm, brezi i asteroideve,
Mërkuri, Venusi, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni, planet xhuxh,
Plutoni, astronom.
30
Toka dhe përtej saj Mësimi 6 3.6 Zgjerim njohurish: Hënat
CD
Fletorja e punës 3.6.2 e punës
n Fletorja e të nxënit
3.6.3 n Fletorja e punës 3.6.4
• Nxënësit shpjegojnë pse shihen fazat e Hënës dhe eklipset.
Në këtë mësim nxënësit marrin njohuri mbi Hënën dhe pozicionin e saj lidhur
me Tokën. Ata prezantohen me fazat e Hënës dhe eklipset, si edhe mësojnë të
modelojnë këto dukuri. Ky mësim lidhet me 3.1 lidhur me pamjen e qiellit natën
dhe me njohuritë e marra në klasën e gjashtë mbi hijet.
Aktivitetet
• Pyetini nxënësit se çfarë dinë mbi Hënën. Ata mund t’i referohen ditarit të
tyre lidhur me pamjen e qiellit natën. Vini në dukje se Hëna është satelit
i Tokës dhe e bën një rrotullim rreth Tokës në 28 ditë. Pastaj kërkojuni të
vizatojnë sa më shumë faza të Hënës që të jetë e mundur.
• Shpjegoni se Hënën e shohim falë pasqyrimit të dritës së Diellit në të. Në
varësi të pozicionit të saj në orbitë, ne e shohim Hënën ndryshe: Hënë e re,
një çerek Hëne, gjysmë Hëne, tre çerek Hëne, Hënë e plotë, pastaj duke u
ngrënë: tre çerek Hëne, gjysmë Hëne, një çerek Hëne, Hënë e re.
• Nxënësit modelojnë fazat e Hënës me anë të një topi pingpongu, gjysmën e të
cilit e kemi lyer me bojë të zezë. Shpjegoni se çfarë përfaqëson ky model (muri
përballë = Dielli, kur rrotullohemi rreth vetes duke mbajtur topin në dorë me
krahun të shtrirë = orbita e Hënës rreth Tokës, pamja e topit ndërsa
rrotullohemi
= pamja e Hënës nga Toka). Ky aktivitet mbështetet në fletën e punës 3.6.1.
• Nxënësit përdorin fletën e punës 3.6.2 për të konsoliduar njohuritë e
marra mbi fazat e Hënës. Pastaj ata bëjnë një raport të shkurtër ku
vlerësohet
modeli, p.sh. ky model është i mirë sepse topi i pingpongut është i
rrumbullakët si Hëna dhe ne mund të shohim fazat e Hënës. Nuk është
model i mirë sepse nuk ekziston ndonjë krah i gjatë që mban Hënën! Toka (=
personi në qendër) nuk rrotullohet rreth boshtit të vet ashtu si rrotullohet
Toka e vërtetë. Në realitet Hëna i kthen Tokës gjithmonë të njëjtën faqe dhe
hija lëviz mbi sipërfaqe, ndërsa në këtë model hija është e fiksuar dhe duket
sikur lëviz kur rrotullojmë Hënën. Nxënësit mund edhe të sugjerojnë
mënyra si mund të përmirësohet modeli.
• Shfaqni një film që paraqet eklipsin e Diellit, p.sh. nga http://www.nasa.gov/.
Kërkojuni nxënësve të përpiqen të shpjegojnë atë që shohin.
• Nxënësit modelojnë eklipsin e Diellit dhe atë të Hënës me anë të një
llambe dhe dy topave. Ky aktivitet mbështetet në fletën e punës 3.6.3. Ata
vizatojnë
diagrame që paraqesin si formohen eklipset. Diskutojini këto diagrame
dhe shfaqni një animacion që tregon formimin e eklipseve. Nëse
mundeni,
tregojuni si duken eklipset nga hapësira. Diskutoni pjerrjen e orbitës së Hënës
dhe lidhjen e saj me shpeshtësinë e eklipseve. Diskutoni ndryshimin mes
fazave (pamje të ndryshme të Hënës që ndriçohet njëlloj) dhe eklipseve (hijet).
• Nxënësit përdorin fletën e punës 3.6.4 për të përforcuar njohuritë e marra mbi
fazat dhe eklipset.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
fazat e Hënës, Hëna e re, gjysmëhëna, Hëna e plotë, eklips i Diellit, eklips i
31
plotë, eklips i pjesshëm, hije, gjysmëhije, eklips i Hënës, ana ‘e errët’ e Hënës.
30
3.7 Kërkim shkencor: Modeli gjeocentrik
CD
n Fletorja e punës 3.7.2 • Nxënësit tregojnë si arrihet në shpjegime shkencore;
• Shpjegojnë rëndësinë e të dhënave të marra nga vrojtimet.
Ky është mësimi i parë ndër tre mësimet që merren me pyetjet, faktet dhe
shpjegimin e tyre. Theksi vihet mbi mënyrën se si zhvillohen shpjegimet
shkencore, dhe kjo bëhet në kontekstin e zhvillimit të modelit të Sistemit
Diellor. Dy mësimet e para merren me ndikimin e teknologjisë (teleskopit) në
kalimin nga modeli gjeocentrik i Sistemit Diellor në atë heliocentrik. Nxënësit
krijojnë një program televiziv ku demonstrohet si dhe shpjegohet pse ndryshoi
interpretimi i vëzhgimeve mbi lëvizjen e Diellit dhe planetëve.
Aktivitetet
• Nxënësit imagjinojnë se çfarë kanë menduar njerëzit kur shihnin qiellin
natën. Pyetini se cilat do të mund të kishin qenë disa nga konkluzionet e
natyrshme ku kanë mbërritur ata.
• Futni idenë e ndryshimit mes një historie, një miti dhe një shpjegimi
shkencor. Në faqen
http://www.windows2universe.org/mythology/mythology.
html gjeni disa mite lidhur me Diellin, Hënën dhe Sistemin Diellor.
Diskutoni idenë se shpjegimet shkencore shpjegojnë dhe parashikojnë, si
edhe bazohen mbi faktet e vëzhgimeve apo eksperimenteve.
• Me ndihmën e fletës së punës 3.7.1, nxënësit përgatisin një program
televiziv që tregon kalimin nga sistemi gjeocentrik në atë heliocentrik. Fleta
e punës
u rrëfen strukturën e programit dhe çfarë duhet të përfshihet në të. Në këtë
mësim ata duhet të familiarizohen me të dyja modelet dhe të përgatisin pjesët
ku shpjegohet natyra e secilit model, si edhe faktet që mbështesin secilin prej
tyre.
• Ofrojuni nxënësve materiale me të cilat mund të përgatisin modelet gjeo- dhe
heliocentrike, p.sh. letër posteri, topa, spango, karta.
• Një nga aktivitetet në mësimin pasardhës kërkon të bëhet një teleskop
në klasë, por atë mund ta bëni edhe tani, në mënyrë që nxënësit ta
kuptojnë
si funksionon ai dhe të vendosin se çfarë do të përfshijnë në programin
televiziv.
• Në fund të mësimit secili nga grupet duhet të përpilojë një projekt plan të
programit të vet, ku tregohet se çfarë do të bëjë secili nga anëtarët e
grupit,
ose të plotësojë tabelën e përfshirë në fletën e punës 3.7.2.
Punë suplementare
Në Internet mund të gjeni materiale shtesë mbi lëvizjen e planetëve (lëvizjen
para - prapa) dhe të fusni një model të saj në programin tuaj.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
pyetje, shpjegim, fakt, model, model gjeocentrik.
1
Toka dhe përtej saj Mësimi 8 3.8 Shpjegimet – modeli heliocentrik
Kërkim shkencor:
CD
të nxënit
3.8.3
• Nxënësit tregojnë se si të dhëna të reja mund të shërbejnë për të përpunuar
shpjegime të reja.
Në këtë mësim nxënësit konsiderojnë ndikimin e teleskopit dhe ndërtojnë
një teleskop të ngjashëm me atë të Galileos. Ata përfundojnë programet e
tyre televizive dhe bëjnë provat. Në varësi të mundësive materiale, ata mund
të përdorin një videokamera për të regjistruar programin e tyre, e më pas të
këmbejnë video me një grup tjetër për të bërë vlerësimin, ose mund ta paraqesin
materialin para klasës. Në secilin rast grupi tjetër ose e gjithë klasa duhet të
plotësojnë një fletë vlerësimi. Në diskutime vini në dukje rëndësinë e fakteve në
ndryshimin e ideve të njerëzve, por edhe që, pavarësisht fakteve, prapëseprapë u
desh kohë që të pranoheshin idetë e reja.
Aktivitetet
• Futni idenë se teknologjia mund të ketë ndikim madhor mbi shpjegimet
shkencore. Teleskopi ka qenë një nga këto zhvillime teknologjike, jo vetëm në
kohën e
Galileos, por edhe më vonë, për të kuptuar strukturën e Gjithësisë. Nxënësit
ndërtojnë një teleskop të thjeshtë, duke u udhëhequr nga instruksionet e dhëna në
fletën e punës 3.8.1. Ky aktivitet më mirë të bëhet që në mësimin 3.7, që nxënësit
të kenë mundësinë të vendosin se si ta përfshijnë atë në prezantimet e tyre. Jepuni
nxënësve thjerrë përmbledhëse me largësi vatrore 50 - 100 cm, si edhe një tjerrë
të hollë me largësi vatrore 5 - 10 cm. 100 cm dhe 5 cm e bëjnë më mirë punën.
• Nëse keni mundësi, përdorni një teleskop komercial për të projektuar njollat
e Diellit mbi një copë letër. Në asnjë mënyrë mos shikoni drejtpërdrejt
Diellin me teleskop, e mos i lejoni nxënësit ta bëjnë këtë. Duhet të plotësohet
një vlerësim i riskut. Udhëzimet për paraqitjen e njollave të Diellit i gjeni në
faqen http://solar-center.stanford.edu/observe/
• Kërkojuni nxënësve të rilexojnë planet që kanë bërë mësimin e kaluar.
• Secili nga anëtarët e grupeve përgatit skenarin për pjesën e vet të programit.
Tregimtari gjen mënyrën për t’i lidhur pjesët me njëra-tjetrën (nëse kanë një
të tillë).
• Secili prej grupeve bën prova mbi atë që do të paraqesë.
• Nëse ekzistojnë mundësitë, nxënësit mund ta regjistrojnë programin e vet dhe
pastaj ta shkëmbejnë me një grup tjetër. Ata vlerësojnë punën e njëri-tjetrit,
duke përdorur fletën e punës 3.8.2. Përndryshe, secili grup bën prezantimin e
vet para klasës, dhe vlerësohen nga shokët që përdorin fletën e punës 3.8.3.
• Diskutoni rolin e fakteve në zhvillimin e modelit dhe se si për grekët ishte e
preferueshme të adoptonin modelin e tyre (me ndihmën e epicikleve), sesa të
pranonin që ishte i gabuar.
• Secili prej grupeve paraqet një skemë që përmbledh atë çka kanë mësuar
mbi zhvillimin e modeleve, duke përdorur fjalët: pyetje, të dhëna, shpjegim.
Punë suplementare
Gjeni informacion në Internet lidhur me zhvillimin e teleskopit dhe si u përdor ai
për të parë fazat e Afërditës.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
teleskop, model heliocentrik, njollat e Diellit.
2
Toka dhe përtej saj Mësimi 9 3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh
CD
• Nxënësit përshkruajnë si është zhvilluar ideja e lëvizjes së yjeve
dhe planetëve në vende të ndryshme të botës.
Në këtë mësim nxënësit konsiderojnë se si astronomët dhe shkencëtarët në Indi,
Afrikë dhe dhe vendet arabe përpunuan shpjegime mbi botën që i rrethonte.
Ata kryejnë një aktivitet në grup për të mësuar mbi shkencën që është bërë në
secilën nga këto zona. Si pjesë e këtij aktiviteti, ata konsiderojnë se si përputhet
kronologjikisht shkenca me zhvillimin e modelit të Sistemit Diellor që studiuan
në dy mësimet e mëparshme. Së fundi, ata konsiderojnë rolin e komunikimit ose
të problemeve me të në zhvillimin e ideve, si edhe se si ka ndryshuar ky realitet
e ndikimin e tij mbi mënyrën e punës së shkencëtarëve sot.
Aktivitetet
• Nxënësit luajnë një lojë me letra lidhur me modelet gjeo- dhe heliocentrike të
Sistemit Diellor, duke u bazuar në fletën e punës 3.9.1. Ata i vendosin letrat të
përmbysura. Secili prej nxënësve me radhë zgjedh dy letra. Nëse përputhen
(lidhen me të njëjtin model), nxënësi i mban ato. Përndryshe i kthen. Ai që
mbledh më shumë letra, fiton.
• Pyetini nxënësit se ku jetonin astronomët në kohët e lashta. Vini në dukje se
në gjithë botën kishte njerëz që bënin matje të qiellit dhe jepnin shpjegime.
• Ndajeni klasën në grupe treshe. Këto janë grupet e bazës. Në secilin prej
grupeve ata vendosin kush do t'i përgjigjet pyetjeve mbi secilën pjesë të
shkencës. Ata takohen me të tjerët që kanë të njëjtën detyrë dhe vendosin se
si do t'ua mësojnë gjërat e veta të tjerëve. Këto janë grupet e ekspertëve.
Ata kthehen në grupet e bazës për t'u dhënë mësim të tjerëve dhe mbeten
aty për të bërë një poster mbi atë çka kanë mësuar. Ky aktivitet mbështetet
në fletën e punës 3.9.2.
• Nxënësit duhet t'i vendosin posterat mbi tavolinë. Grupet duhet t'i qarkullojnë
këto postera me disa fletushka, në të cilat do të shkruajnë mendimin e
tyre mbi diçka që u ka pëlqyer në atë poster dhe atë që duhet përmirësuar.
Fletushkat duhet të ngjiten përbri posterit.
• Jepuni nxënësve letrat që përdorën në fillim të mësimit, si edhe disa të
tjera boshe (që mund t'i gjeni në fletën e punës 3.9.3), që ata të krijojnë një
kronologji të ideve mbi Sistemin Diellor, yjet dhe gravitetin.
• Secili prej grupeve duhet të gjejë tri arsye se pse të njëjtat ide u shfaqën në
të njëjtën kohë në vende dhe kohë të ndryshme. Këto ide i paraqiten
klasës,
ku edhe mund të përmblidhen bashkë. Vini në dukje se problemi qëndron
tek komunikimi dhe se problemet e gjeografisë dhe gjuhës mund të jenë
serioze. Diskutoni nëse këto probleme ekzistojnë akoma sot dhe nëse mund
të pranohet një ide e re.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
komunikim
3
Toka dhe përtej saj Mësimi 10 3.10 Përtej Sistemit tonë Diellor
CD
n Rezultatet
Fletorja e punës 3.10.1 n Fletorja e punës 3.10.2 e etëpunës
n Fletorja nxënit
3.10.3
• Nxënësit përshkruajnë se çfarë ndodhet përtej Sistemit tonë Diellor.
Në këtë mësim nxënësit marrin njohuri mbi vendin e Sistemit Diellor në Gjithësi.
Ata kuptojnë vendin e Sistemit Diellor si pjesë e një galaktike, Rrugës së
Qumështit, që është një ndër miliona galaktikat e Gjithësisë. Ky është një shembull
i asaj se si shkencëtarët japin shpjegime bazuar vetëm mbi faktet e vëzhgimeve:
askush nuk mundet e nuk do të mundet të largohet nga Sistemi Diellor, për të
udhëtuar në hapësirën mes yjeve. Theksoni se modelet dhe imazhet ndërtohen dhe
se ne nuk do të jemi në gjendje të shohim dhe të bëjmë foto të Sistemit Diellor
nga ndonjë vend jashtë tij. Më vonë nxënësit do të mësojnë më shumë lidhur me
largësitë mes yjeve dhe shpejtësinë e dritës. Disa prej nxënësve mund t’i përdorin
vitet dritë si njësi të largësisë, për të dhënë një ide të shkallës së tyre.
Aktivitetet
• Shpërndani 10 letra të parenditura me emrat e planetëve, brezit të
asteroidëve dhe Plutonit. Kërkojuni nxënësve t’i rendisin ato saktë, duke
filluar nga
Dielli. Pyetini ata se çfarë ka jashtë orbitës së Plutonit. Kujtojuni atyre se
rreth yjeve të tjerë vërtiten planetë të tjerë të quajtur ekzoplanetë, ndaj këto
yje duhet të jenë shumë larg yllit tonë. Letrat i gjeni në fletën e punës 3.10.1.
• Prezantoni të renditura Sistemin Diellor, yjet dhe sisteme e tjera diellore,
galaktikën, Gjithësinë. Nxënësit lexojnë faqen 70 të tekstit dhe mësojnë
mbi
Brezin Kuiper, Renë Oort dhe yllin më afër nesh. Shfaqni një animacion
të përshtatshëm si ai që bazohet mbi fuqitë e dhjetës nga faqja http://www.
powersof10.com/ ose http://apod.nasa.gov/apod/ap100120.html për të dhënë
një ide të largësive.
• Ata plotësojnë fletën e punës 3.10.2 për të llogaritur rendin e objekteve
në galaktikë.
• Nxënësit vlerësojnë numrin e yjeve në qiell natën duke përdorur fletën e
punës 3.10.3 ose ndonjë foto të qiellit natën. Diskutoni faktin se shumica e
yjeve që shohin ndodhen në Rrugën e Qumështit dhe disa nga objektet që
nuk shihen qartë janë galaktika.
• Nxënësit shkruajnë një fletushkë të titulluar “Udhërrëfyes i Gjithësisë”, i
destinuar për publikun, e cila shpjegon çfarë do të ndodhte, po të udhëtonim
me një anije kozmike larg Tokës. Kjo do të përmblidhte ato që kanë mësuar
përgjatë kësaj pjese të lëndës që merret me hapësirën.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
Rruga e Qumështit, Andromeda, hapësira ndëryjore, brezi Kuiper, reja Oort,
Proksima Centauri, galaktikë, vrimë e zezë, gjithësi, teleskopi Hubble i
hapësirës, e pafund.
4
Toka dhe përtej saj Mësimi 11 3.11 Kërkim shkencor: Përdorimi i burimeve dytësore
CD
n Fletorja e punës 3.11.2 • Nxënësit dallojnë ndryshimet midis burimeve parësorë dhe dytësorë të
të dhënave;
• Përmendin disa burime dytësore;
• Përdorin të dhëna nga burime dytësore për t’iu përgjigjur pyetjeve.
Në këtë mësim nxënësit mësojnë ndryshimin mes burimeve parësore e dytësore
të të dhënave. Ata interpretojnë të dhënat lidhur me planetët e Sistemit Diellor.
Ata krahasojnë nevojën e përsëritjes së rezultateve të një eksperimenti nga
persona të tjerë me nevojën që të dhënat dytësore të konfirmohen nga të dhënat e
marra prej një sërë burimesh.
Aktivitetet
• Kërkojuni nxënësve të kujtojnë një eksperiment të bërë këtë vit, ku u
është dashur të mbledhin të dhëna e t’i vendosin në një tabelë. Tregojuni
kartat
me informacion lidhur me Sistemin Diellor që përdorën në mësimin 3.5
dhe pyetini se nga kanë ardhur këto të dhëna. Shpjegoni ndryshimin mes të
dhënave parësore e dytësore.
• Nxënësit, me anë të kartave lidhur me planetët dhe fletës së punës
3.11.1, hulumtojnë lidhjen mes largësisë nga Dielli dhe temperaturës, si
edhe
largësisë nga Dielli dhe gjatësisë së vitit.
• Nxënësit lexojnë faqet 72-73 të tekstit dhe diskutojnë mbi konkluzionet që
mund të nxirren nga të dhënat e paraqitura. Ata u përgjigjen pyetjeve 3 e
4.
• Nxënësit kuptojnë se si mund të sigurohen që të dhënat e tyre parësore
e dytësore janë të sakta, duke përdorur fletën e punës 3.11.2. Grupet e
ndryshme paraqesin idetë e veta dhe klasa voton cilat janë idetë më të mira.
Punë suplementare
Nxënësit gjejnë të paktën 5 faqe interneti që përmbajnë informacionin e gjetur
në kartat (temperatura, largësia nga Dielli, gjatësia e ditës, gjatësia e vitit dhe
diametri) dhe bëjnë një tabelë ku krahasohen këto të dhëna. Diskutoni këto
ndryshime.
Nxënësit bëjnë grafikët e të dhënave të mbledhura në fletën e punës
3.11.1 dhe diskutojnë se si këta grafikë japin informacion shtesë mbi
lidhjen mes variablave.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
të dhëna, burim parësor, burim dytësor.
5
Toka dhe përtej saj Mësimi 12 3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e Universit
CD
n Rezultatet
Fletorja e punës 3.12.1 n Fletorja e punës 3.12.2 e etëpunës
n Fletorja nxënit
3.12.3 n Fletorja e punës 3.12.4
• Nxënësit përshkruajnë origjinën e Universit sipas shkencëtarëve.
Në këtë mësim nxënësit mësojnë mbi teorinë e Shpërthimit të madh dhe si mund
të modelohet ajo. Ata mësojnë mbi kohën gjatë së cilës ka ekzistuar Gjithësia.
Një nga mesazhet kyç është se njerëzit kanë ekzistuar mbi Tokë për një
fraksion të shkurtër të jetës së saj. Ky mësim përfshin bërjen e një kronologjie
dhe disa nga nxënësit mund të kenë nevojë për ndihmë lidhur me elementet
matematikore.
Aktivitetet
• Tregojuni nxënësve një foto të teleskopit të hapësirës Hubble që paraqet
galaktikat më të largëta që janë vrojtuar, si http://apod.nasa.gov/apod/
ap121014.html. Shpjegoni se galaktikat që shihen në foto janë 14 miliard vite
dritë larg nesh. Vini në dukje se kjo që shohim janë galaktikat jo ashtu si janë
sot, por siç kanë qenë para 14 miliard vjetësh.
• Futni idenë se galaktikat që vëzhgojmë po largohen prej nesh dhe kjo mund
të modelohet me anë të një tullumbaceje. Nxënësit, me anë të tullumbaceve,
kuptojnë se galaktikat më të largëta largohen më shpejt dhe kjo jepet në
fletën e punës 3.12.1. Ata duhet ta kryejnë këtë aktivitet në dyshe.
Demonstroni se si të përdorin një spango për të matur largësitë mbi
sipërfaqen e përkulur të tullumbaces.
• Nxënësit, me anë të letrave, ndajnë renditjen e ngjarjeve që nga koha e
Shpërthimit të madh, duke përdorur fletën e punës 3.12.2. Pastaj ata bëjnë
një
kronologji duke përdorur fletën e punës 3.12.3.
• Nxënësit i konsolidojnë njohuritë duke i vendosur ngjarjet me radhë në
renditjen e duhur kohore, me anë të fletës së punës 3.12.4. Këto letra mund
të
përdoren për të bërë një poster ose për t’i ngjitur në librin e vet.
• Nxënësit kujtojnë pyetjet që kanë formuluar në mësimin 3.1 dhe shohin
se deri ku kanë arritur t'u përgjigjen. Ky diskutim mund të bëhet për të
forcuar idetë lidhur me llojet e pyetjeve të cilave shkenca mundet ose jo t’u
përgjigjet. Nxënësit mund të planifikojnë se si t’i gjejnë përgjigjet e pyetjeve
që nuk kanë marrë përgjigje, duke pasur parasysh ato që kanë mësuar mbi të
dhënat parësore e dytësore.
Detyrë shtëpie
Fjalë kyçe
Shpërthimi i madh, atom
6
Libri i nxënësit
Përgjigjet
1 Forcat dhe lëvizja akullit vepron si vajosja dhe zvogëlon fërkimin

midis dy sipërfaqeve. Kështu, patinatori mund të
1.1 Të njohim forcat
Forca e Ndrysho Ndryshon
n vlerën drejtimin
1 e e lëvizjes
shpejtës
gravitetit isë së
mbi mollën
që bie mbi
fërkimit
një makinë që
merr kthesën me
shpejtësi të njëjtë
e fërkimit mbi një
makinë që frenon
në rrugë të drejtë
2 Njerëzit në anën tjetër të Tokës nuk bien, sepse

forca e gravitetit vepron drejt qendrës së Tokës,
kudo që të ndodhemi.
3 Tri nga këto forca: fërkimi, rezistenca e ajrit,
forca e gravitetit, forca lëvizëse.
4 Forca lëvizëse - përpara, forca e rezistencës -
prapa, forca ngritëse - lart, forca e rëndesës -
poshtë.
5a Një nga këto forca kontakti: forca e fërkimit,
rezistenca e ajrit, rezistenca e ujit, forca ngritëse,
forca lëvizëse, forca e tensionit.
b Një nga këto forca jokontakti: forca e
gravitetit, forca elektrostatike.
1.2 Forcat e baraspeshuara
1 të pabaraspeshuara
2 të baraspeshuara
3a të baraspeshuara
b të pabaraspeshuara
c të pabaraspeshuara
4 Me Ilirin: kur makina lëviz me shpejtësi të
njëjtë e në vijë të drejtë, forca rezultante duhet
të jetë zero. Forca rezultante është jo zero, kur
forcat janë të pa baraspeshuara, për shembull
kur makina përshpejtohet, ngadalësohet ose kur
ndryshon drejtimin e lëvizjes.
1.3 Forcat e fërkimit
1 Forcat e fërkimit shfaqen kur sipërfaqet e takimit
të trupave që rrëshqasin ndaj njëri-tjetrit janë jo
të lëmuara.
2 Vajosja e zvogëlon forcën e fërkimit, sepse
shtresa e hollë e vajit e bën më të lehtë
rrëshqitjen e sipërfaqeve.
3a Shtresa e hollë e ujit midis tehut të patinës dhe
7
rrëshqasë nëpër akull më lehtë.
b Patinat kanë një majë të mprehtë përpara, që
patinatorët e përdorin për t’u ndalur. Kur kjo
majë takon akullin rritet forca e fërkimit dhe
patinatori ngadalësohet dhe ndalon.
4 Ka rëndësi të largohet uji midis gomës dhe
rrugës për të rritur kontaktin e rrotës me rrugën,
pra edhe për të rritur forcën e fërkimit (që te
makinat ndihmon lëvizjen).
1.4 Forca e gravitetit
1 Masa tregon sa lehtë e ndryshon lëvizjen
trupi. Pesha është forca që ushtron trupi
mbi mbështetësen apo në fijen ku varet.
2 40 N
3 Masa e astronautit në Mars është njëlloj si
në Tokë. Ajo nuk ndryshon nga vendi ku
ndodhet trupi.
4a Forca gravitacionale i ngjanë forcës magnetike
sepse është forcë jokontakti dhe mund të
tërheqë trupat.
b Ato ndryshojnë sepse forca gravitacionale është
vetëm tërheqëse, ndërsa ajo magnetike është
edhe shtytëse. Forca gravitacionale varet nga
masa e trupit, ajo magnetike nuk varet nga
masa.
5. 72 kg × 4 N/kg = 288 N
1.5 Kërkim shkencor: Pyetje, mbledhje

të dhënash dhe shpjegime
1 Indianët nuk kryen eksperimente për të provuar
idetë e tyre, sepse ato lidheshin me trupat
qiellorë. Ata mund të kryenin vetëm vrojtime.
2 Njutoni e kuptoi se ligjet për trupat qiellorë
janë të njëjtë edhe për trupat tokësorë.
Kështu, meqenëse Hëna e ndryshon drejtimin
e lëvizjes,
mbi të duhet të veprojë një forcë. Këtë gjë
Njutoni e kishte provuar për trupat në Tokë, pra
që drejtimi i lëvizjes mund të ndryshojë vetëm
kur mbi trupin vepron një forcë.
3 Për shembull, ne nuk e ndiejmë Tokën të lëvizë,
ndërkohë që shohim Diellin të lëvizë në qiell.
Dielli nuk e takon Tokën, kështu, si mund të
ushtrojë ai forcë mbi Tokën. Sjelljen e Tokës
rreth Diellit njerëzit e kishin shpjeguar me
gojëdhënat e tyre, që ishin për ta më të
besueshme se shkencëtarët indianë apo Njutoni.
Ata nuk bënin vrojtime apo eksperimente për të
provuar idetë e tyre.
4 Hëna nuk e takon Tokën. Kështu, si mund të
veprojë Toka mbi të? Lëvizjen e Hënës
njerëzit e kishin shpjeguar me gojëdhënate
tyre, që ishin për ta më të besueshme se
shkencëtarët indianë apo Njutoni. Ata nuk
bënin vrojtime apo eksperimente për të
provuar idetë e tyre.
8
5 Nevojitet më pak lëndë djegëse për t’u kthyer kohës.
nga Hëna në Tokë, sepse forca e gravitetit të 4 Njësitë e matjes
Tokës është më e madhe se e Hënës. Kështu që, 5 Është e rëndësishme që në një eksperiment të
anija kozmike do të tërhiqet më tepër nga Toka se përdoret e njëjta pajisje për matjen e kohës dhe e
nga Hëna. njëjta lloj plasteline.
1.6 Rezistenca e ajrit

1a Makina ka formë aerodinamike kur është 1.8 Forca e tensionit dhe forca
projektuar për të zvogëluar ndikimin e rezistencës ngritëse 1a Zgjatja: 4.5 cm – 3 cm =
së ajrit. 1.5 cm
b Zgjatja është e përpjesshme me forcën. 4 N është
b Mbi kamionin që lëviz shpejt, rezistenca e ajrit
sa dyfishi i 2 N, kështu zgjatja do të jetë
është më e madhe se ajo mbi makinën me formë
2 x 1.5 cm = 3 cm
aerodinamike, sepse kamioni ka sipërfaqe
c Gjatësia e sustës = gjatësia fillestare + zgjatja. 6 N
ballore të madhe në takim me ajrin dhe do të
është sa trefishi i 2 N, kështu, zgjatja është
shtyjë më tepër ajër, meqenëse lëviz me shpejtësi
3 x 1.5 cm 4.5 cm. Gjatësia = 4.5 cm + 3 cm = 7.5 cm.
të madhe.
2 Forca ngritëse është e barabartë me forcën e
2 Fjalët që mungojnë sipas kësaj renditje:
gravitetit, pra është 20 000 N.
të pabaraspeshuara, të baraspeshuara,
3 Figura e trupit nën ujë me forcën ngritëse (4 N)
të pabaraspeshuara, të baraspeshuara, të
dhe tensionin (6 N), të drejtuara lart dhe forcën e
baraspeshuara.
gravitetit (10 N), të drejtuar poshtë.
3 Topi i tenisit dhe ai i kriketit do të bien
4 Kufiri i elasticitetit i sustës është pika ku susta
njëkohësisht, megjithëse topi i kriketit është
nuk kthehet më në gjatësinë fillestare kur
shumë më i rëndë. Kjo ndodh se ata kanë përmasa
hiqet forca.
të njëjta dhe ndeshin të njëjtën rezistencë të ajrit.
5 Pesha e trupit të varur në një material elastik
Kur rezistenca e ajrit është e njëjtë, të gjithë
ndikon mbi zgjatjen e tij. Në hedhjen me litarë
trupat bien njëkohësisht.
elastikë duhet të zgjidhet litari që të zgjatet aq sa
duhet për peshën e sportistit.
1.7 Kërkim shkencor: Planifikimi i
kërkimit shkencor 1.9 Kërkim shkencor: paraqitja e rezultateve –
1 Pajisja Pse nevojitet tabelat dhe grafikët.
Një cilindër Për ta mbushur me ujë e për 1 Madhësinë që matet me njësinë përkatëse të
i madh i të lëshuar në të trupa me matjes.
shkallëzuar forma të ndryshme. 2 Vija e përputhjes më të mirë tregon ecurinë e të
Plastelinë Për të përgatitur forma të dhënave të matjeve. Bashkimi i pikave nuk e jep
ndryshme, me masë të njëjtë, drejt këtë ecuri, sidomos kur ka pika të matjeve
për të provuar si ndikon jo të sakta.
forma e trupit në forcën e 3a
Ngjyra e sustës Zgjatja (cm)
rezistencës.
Kronometër Për të matur kohën e rënies
së trupave nëpër ujë.
Peshore Për të peshuar plastelinën, në b Ngjyra e sustës nuk është ndryshore e
mënyrë që për çdo formë të numërueshme, kështu që të dhënat e mbledhura
përdoret e njëjta masë. nuk mund të paraqiten në një vijë në grafik.
Enë matëse Për të matur sasinë e ujit, 4 Në matjen e sustës 3 N.
në mënyrë që çdo rast të 5 Mund të mos jetë matur saktë zgjatja e sustës,
përdoret e njëjta sasi uji. mund të ketë lexuar gabim vlerën ose ta ketë
shkruar atë gabim. Mund të mos jetë varur në
2 Ka rëndësi të ndryshohet vetëm një madhësi sustë trupi i duhur.
në një eksperiment, për të parë ndikimin e saj
mbi atë që matet. Po të ndryshohen më shumë 1.10 Zgjerim njohurish: Forcat në lëvizjen rrethore
madhësi, nuk kuptohet se cila prej tyre shkakton 1 Forca qendërsynuese është forca, që detyron një
këtë apo atë ndryshim. trup të lëvizë sipas harkut të rrethit. Ajo është e
3 Mund të përdoret më shumë ujë, mund të drejtuar për nga qendra e rrethit.
përsëritet eksperimenti e të merret mesatarja ose 2 Kur makina merr kthesën, forca e fërkimit
të përdoren pajisje të tjera për matjen e saktë të midis rrotës së makinës dhe rrugës është forca
9
qendërsynuese.
10
3a forca e gravitetit e Tokës. 5a Tabela D
b Hëna do të lëvizte në vijë të drejtë andej nga b Një material elastik tërhiqet kur veprojmë me forcë
po lëvizte kur do të ndërpritej forca. Ajo do t’i mbi të, dhe pastaj kthehet në gjendjen fillestare
largohej Tokës. kur e heqim forcën.
4 Që sateliti të lëvizë në orbitë, atij do t’i ndryshojë c Nga të dhënat, shihet se ky shirit elastik, nuk mund
vazhdimisht drejtimi i lëvizjes. Meqenëse të përdoret për të matur forcën, sepse zgjatja e tij
drejtimi i lëvizjes së një trupi ndryshon vetëm kur nuk është e përpjesshme me vlerën e forcës.
vepron forcë mbi të, edhe mbi satelitin duhet të 6a Grafiku me vijën e drejtë të përputhjes më të mirë
veprojë një forcë. që kalon nëpër pikat 1, 2, 4 dhe 5.
b 4 cm
1.11 Përsëritje c 2.25 N
1 Forcat e baraspeshuara kanë vlerë të barabartë e d Jo, pothuaj të gjitha matjet tregojnë se zgjatja është e
drejtime të kundërta. Forcat e pabaraspeshuara përpjesshme me forcën e zbatuar mbi sustën. Pas
kanë vlera jo të barabarta. kufirit të elasticitetit, kjo përpjesshmëri prishet e
susta do të kthehet në gjatësinë fillestare.
Forca të Forca të e Kjo sustë do të kthehet në gjatësinë fillestare.
baraspeshuara pabaraspeshuara 7 B dhe C
8a më e vogël se
Trupi nuk po b e barabartë me
lëviz c më e madhe se
Mbi trupin 9 Në Hënë, forca e gravitetit dhe ajo e rezistencës së
vepron vetëm ajrit janë mjaft më të vogla se në Tokë, kështu
një forcë që topi do të fluturojë shumë më larg. Forca e
Trupi gravitetit në Hënë është më e vogël se pse masa e
përshpejtohet Hënës; është rreth 80 herë më e vogël se e Tokës.
Nga ana tjetër, në Hënë ka pak ajër, pra edhe
Dy forca
forca e rezistencës së ajrit është mjaft më e vogël
kanë vlera
se në Tokë.
të njëjta e
10 a vajosja
drejtime të
b kufiri i elasticitetit
kundërta
c i përpjesshëm
Trupi
d forcë penguese
ngadalësohet
11a e vërtetë
Dy forca janë b e gabuar
të ndryshme c e vërtetë
Trupi lëviz d e gabuar
njëlloj në vijë 12a Çfarë e detyron Hënën të sillet rreth Tokës?
të drejtë b Duhet të ketë një forcë që e tërheq Hënën drejt
Tokës.
2a Motoçikleta dhe djali në lisharëse.
c Zbulimi i Neptunit provoi se parashikimi në bazë
b Djali në lisharëse dhe vajza në
të teorisë së Njutonit, pra edhe teoria e tij ishin të
membranën elastike;
sakta.
c Motoçikleta. Disa forca mbi nëndetësen janë
d Albert Ajnshtajni dhe Edvin Habelli i zhvilluan
të baraspeshuara, ndërsa disa të tjera, të
më tej idetë e mendimtarëve indianë dhe të vetë
pabaraspeshuara.
Njutonit.
3a Përshpejtim në zbritje: forca e gravitetit, rezistenca
e ajrit, forca e fërkimit.
b Skema duhet të ketë një shigjetë të drejtuar
përpara, forca lëvizëse, një prapa, rezistenca e
ajrit dhe forca e fërkimit. Shigjetat duhet të kenë
gjatësi të njëjtë dhe të fillojnë te çiklisti.
4 Makina me formë aerodinamike ka forcën e
rezistencës së ajrit më të vogël. Që ajo të lëvizë
me shpejtësi të njëjtë, duhet edhe forca
lëvizëse e motorit të jetë më e vogël, pra edhe
sasia e karburantit të jetë më e vogël.
41
2. ENERGJIA nuk mund të krijohet vetvetiu apo të zhduket,
2.1 Ç’është energjia? ajo vetëm mund të shndërrohet ose të tejçohet në
1 qymyrguri, nafta dhe druri. një proces.
2 200 kJ = 200 000 J 2a Tharësja e flokëve: energjia e dobishme =
3 Për të mbajtur temperaturën normale të trupit dhe
energjia termike; energjia e humbur = energjia
për të marrë frymë.
termike dhe energjia zanore.
4 Fëmijët kërkojnë energji për t’u rritur.
b Televizori: energjia e dobishme = energjia
5 1 500 kJ / 25 kJ për minutë = 60 minuta
dritore dhe zanore; energjia e humbur = energjia
termike.
c Çajniku: energjia e dobishme = energjia termike;
energjia e humbur = energjia termike dhe zanore.
2.2 Energjia e Diellit
1 Fjalët që mungojnë të renditura: Dielli, fotosinteza, 3 Fjalët që mungojnë në këtë renditje: e dobishme,
kafshët, bimët. e humbur, termike.
2 Energjia vjen nga Dielli: pula ushqehet me bimë, të 4 Llamba me rendiment më të lartë ka energjinë e
cilat marrin energji nga Dielli për t’u rritur. humbur më të vogël, kështu që ngroh më pak.
3 Lënda djegëse bio merret nga bimët e gjalla, 5 Pajisjet me rendiment të lartë humbin më pak
ndërsa ato fosile janë formuar nga bimët dhe energji, kështu që, për energjinë e dobishme
kafshët që kanë vdekur miliona vjet më parë. kërkohet më pak energji nga rrjeti, pra edhe
4 Bateria diellore e shndërron energjinë e Diellit në paguhet më pak.
energji elektrike. Paneli diellor e shndërron
2.6 Energjia potenciale gravitacionale dhe energjia
energjinë diellore në energji termike të ujit të
kinetike
ngrohur.
1 Energjia kinetike është energjia që ka një trup kur
5 Energjia elektrike në hidrocentrale lind nga
lëviz. Epg është energjia që ka një trup në lartësi të
lëvizja e ujit në rënie nëpër digë. Kjo energji e
ndryshme. Kështu një trup në dollap ka më shumë
ka
burimin te Dielli sepse energjia e tij avullon ujin, Epg se sa në dysheme.
i
cili bie si shi që grumbullohet pas digave. 2 a Burri ka energjinë kinetike më të madhe, sepse e
ka masën më të madhe.
2.3 Llojet e energjisë b Ata mund të kenë energji kinetike të njëjtë kur
1 Dielli dhe qiriu. burri ecën më ngadalë se djali.
2 Energji potenciale gravitacionale. c Burri ka më shumë Epg, sepse ka masën më të
3 Energji potenciale elastike. madhe.
4 Ai ka më pak energji kinetike. 3 energjia potenciale gravitacionale energjia
5 Energjia e Diellit nuk prodhohet nga djegia apo kinetike energjia zanore
zjarri. Në Diell zhvillohet reaksioni bërthamor i 4 Aty energjia humbet edhe nga fakti se ajo punon
bashkimit të bërthamave të lehta. jo gjithnjë me ngarkesë të plotë. Një pjesë e
energjisë humbet edhe nga fërkimi, si energji
2.4 Tejçimi i energjisë termike.
1 Diagramet e tejçimit të energjisë tregojnë se si në
2.7 Energjia potenciale elastike
një proces energjia tejçohet dhe shndërrohet.
1a Kur tërhiqet llastiku, i ndryshon forma, pra
2 energji kimike Epe energji kinetike
fiton energji potenciale elastike. Kur lëshohet,
3 a energjia elektrike shndërrohet në energji termike
kjo energji shndërrohet në energji kinetike.
b energjia kimike e baterisë shndërrohet në
b Po të tërhiqet më tepër llastiku, ai fiton më shumë
energji
energji elastike. Kjo shndërrohet në më tepër
elektrike dhe kjo në energji dritore dhe termike.
energji kinetike dhe llastiku do të shkojë më larg.
c energjia kimike e djalit shndërrohet në energji
kinetike, që është maksimale në pikën më të
ulët. 2a Epg energji kinetike Epe energji kinetike
Gjatë ngritjes ajo shndërrohet në potenciale, e E
kështu me radhë.
1 Ligji i ruajtjes së energjisë pohon se energjia
4 energji kimike energji kinetike Epg energji
kinetike
5 energji bërthamore energji e dritës energji
kimike energji elektrike energji e dritës,
energji zanore, energji termike.
2.5 Ruajtja e energjisë
40
pg
b Në fund të fundit e gjithë energjia që kishte vajza
përpara se të hidhej shkon në energji termike.
3 Topi nuk do të ngjitet deri te pika e hedhjes,
sepse një pjesë e energjisë fillestare humbet si
energji termike që e merr mjedisi.
41
2.8 Kërkim shkencor: Propozim idesh- edhe ngroh.
studim shkencor
1 Jo, nuk mund t’i përgjigjemi pyetjes se ‘Cila
lëndë djegëse e është më e lirë’ me rrugë
eksperimentale.
Kjo rrugë kërkon të ndryshohet një ndryshore e të
tjerat të mbahen të pandryshuara. Kësaj pyetje
mund t’i përgjigjemi, duke bërë vrojtime dhe
duke mbledhur të dhëna pa ndryshuar ose
kontrolluar ndryshoret.
2 Etanoli i lëngët e ngroh ujin më shpejt, sepse, për
kohën më të shkurtër, ai ngroh 25 cm3 ujë nga
200C në 300C.
3 Shkencëtarët i përsërisin eksperimentet e tyre për
të qenë të sigurt. Kur përsëriten eksperimentet,
merret vlera mesatare dhe kështu eliminohet
ndonjë matje jo e saktë.
2.9 Kërkim shkencor: Propozim idesh -
vrojtimet dhe modelet
1a Me studimin në terren mblidhen të dhëna për
bimët apo kafshët në gjendje natyrale, pa ndikuar
mbi ato që studiohen. Studimi eksperimental
kryhet duke ndryshuar madhësitë fizike për të
parë ndikimin e tyre mbi atë që studiohet.
b Studimi në terren dhe ai eksperimental janë
metoda të ngjashme, sepse nëpërmjet tyre
mblidhen të dhëna për t’iu përgjigjur pyetjeve
që shtrojnë shkencëtarët para vetes.
2 Dy njerëz mund të mos bien dakord se cila lëndë
djegëse është më e mira, sepse mund të mendojnë
për cilësi të ndryshme të saj. Kështu, njëri mund
ta vlerësojë nga çmimi, tjetri nga fakti se sa
ndikon në efektin serrë. Kësaj pyetje nuk mund
t’i përgjigjemi duke mbledhur të dhëna, sepse
përgjigjja varet nga mendimi i njerëzve të
veçantë e jo nga të dhënat e mbledhura.
3a Po - duke mbledhur të dhëna mbi ndikimin
në efektin serrë, mbi mundësinë e trajtimit të
mbetjeve etj.
b Jo - shkencëtarët mund të bëjnë parashikime
për të ardhmen bazuar në nivelin e përdorimit
të sotëm të lëndëve të ndryshme djegëse, por në
të ardhmen mund të ndryshojë mënyra e
jetesës.
c Jo – Kësaj pyetje nuk mund t’i përgjigjemi, duke
mbledhur të dhëna, përgjigja varet nga mendimi
i njerëzve të veçantë.
2.10 Zgjerim njohurish: Llogaritja e energjisë dhe

diagramet Senki
1 Energjia nuk mund të krijohet apo të zhduket
vetvetiu. Një makinë me rendiment më të ulët,
humbet më shumë energji në formë energjie
termike. Kjo i ngjanë llambës, që përveç
energjisë dritore, që është energji e dobishme,
1
2 Rendimenti = (75 J / 100 J) × 100% = 75% c A
3 Një makinë nuk mund të ketë rendiment më
të madh se 100 %, sepse energjia nuk mund
të
krijohet, por vetëm mund të shndërrohet dhe
nuk mund të shndërrohet më tepër se sa ajo
merr.
4a Diagrami do të tregojë energjinë që hyn në
tharësen, 200 J, 160 J që shkon si energji e
dobishme, përpara, dhe 35 J dhe 5 J, poshtë,
si energji termike dhe zanore.
b Rendimenti= (160 J / 200 J ) × 100% = 80%
2.11 Përsëritje
1a Njerëzit që kryejnë punë apo sporte të ndryshme
përdorin sasi të ndryshme energjie për t’i kryer
ato. Kështu, ata kanë nevojë për dieta të
ndryshme për të marrë sasinë e nevojshme të
energjisë nga ushqimi.
b Qëndrimi ulur, ecja e ngadaltë, pedalimi i
biçikletës – qëndrimi ulur, kërkon më pak
energji, sepse trupi nuk lëviz; ngarja e biçikletës
kërkon energjinë më të madhe sepse trupi lëviz
shpejt dhe një pjesë e energjisë shkon për të
lëvizur biçikletën.
2 20 J, 0.2 kJ, 2 000 J, 20 kJ, 2 000 kJ
3a Fotosinteza është procesi që ndodh te bimët, i
kthimit të energjisë së Diellit në energji
kimike.
b Lëndët djegëse fosile e ruajnë energjinë e
marrë nga Dielli si energji kimike.
c Hidroelektriciteti është energji elektrike që
prodhohet nga shndërrimi i Epg të ujit të ngritur
nga diga në energji kinetike të turbinës gjatë
rënies së ujit. Gjeneratori e shndërron këtë
energji kinetike në energji elektrike.
ç Bateria diellore e shndërron energjinë e dritës
së Diellit në energji elektrike.
4 1 – C, 2 – A, 3 – D, 4 – B.
5 d është gabim – energjia kinetike e trupit varet nga
masa e tij.
6a
kimike
b
kinetike
c
termike
ç Epg, energji kinetike
d kimike
7a Energjia humbet si : energji termike dhe energji
zanore.
b energjia kimike kinetike, termike dhe zanore
8 C
9 llamba – dritore, zilja – zanore, çajniku –
termike, biçikleta – kinetike
10 C, A, D, B
11a B
b C
2
12a syrit të lirë.
Pozicioni Epg (J) Ek (J) Energjia e
plotë (J)
A 6000 0 6000
B 4500 1500 6000
C 3000 3000 6000
D 1500 4500 6000
E 0 6000 6000
b Ligji i ruajtjes së energjisë
c Bëhet përafrimi se nuk ka humbje të energjisë si
energji termike gjatë fërkimit të zhytëses me
ajrin.
d Kur zhytësja takon ujin, pjesa më e madhe e
energjisë kinetike shndërrohet si energji
termike dhe zanore në mjedisin përreth.
13 A – Po, studimi eksperimental mund të kryhet
duke i tërhequr shiritat elastikë me forca të
ndryshme dhe duke vënë re pikën ku ata
këputen. B – Po, mund të kryhet studim në terren
për të mbledhur të dhëna për përgjigjen e kësaj
pyetje.
C – Jo, kjo lidhet me mendimin e njerëzve.
14a Nxënësja nuk ka dhënë një shpjegim për
parashikimin e saj.
b Jo. Rezultatet janë shumë të ngjashme për të
gjitha vëllimet e lëndës së përdorur.
c Ajo duhej të maste vëllimin e lëndës djegëse
që do të ngrohte të njëjtin vëllim uji në çdo
rast.
d Energjia kimike e lëndës djegëse është shndërruar
në energji termike të ujit të ngrohur dhe të
mjedisit.
e Po, energjia e dobishme është energjia termike që
merr uji, ndërsa energjia e humbur është
energji termike që e merr mjedisi.
f Është e vështirë të bëhen matje të sakta, sepse
një sasi e madhe e energjisë termike merret nga
mjedisi.
3 Toka dhe përtej saj

3.1 Trupat qiellorë
1a Planetët dhe kometat.
b Hëna dhe satelitët artificialë.
2 Planetët, satelitët artificialë dhe ata natyralë.
3 Një meteor është një copë shkëmbi apo
kokrrizë pluhuri që futet në atmosferën e Tokës.
Një meteorit është një copë shkëmbi që arrin
sipërfaqen e Tokës.
4 Urani dhe Neptuni mund të shihen vetëm me
teleskop, kështu që ata nuk quhen planetë të
3
3.2 Dita dhe 4 Shumica e yjeve lëvizin ndërkohë që Toka
nata 1a rrotullohet rreth boshtit, kështu që detarët nuk
lindje mund t’i përdorin ata për orientim.
b perëndim 5 Zgjerim njohurish: 14 miliardë vjet që nga lindja e
c mesditë tij, sipas skemës në faqen 59.
2a Në fillim dhe në mbarim të ditës, kjo ndodh kur
Dielli është në lartësinë më të ulët në qiell.
b Në mesditë, sepse kjo ndodh kur Dielli është në
lartësinë më të madhe në qiell.
3 Nuk ka të ngjarë që Dielli të fshihet pas reve
natën, sepse kur ai fshihet pas reve ditën nuk
errësohet. Dielli na duket sikur lëviz, ndërsa
Toka rrotullohet rreth boshtit të saj.
4 Sfera e lavjerrësit Fuko duhet të jetë e rëndë, në
mënyrë që ai të lëkundet për një kohë të gjatë e
të vrojtohet efekti i rrotullimit të Tokës rreth
boshtit.
3.3 Stinët
1 Drejt Diellit
2 Dita është më e gjatë, kështu që Toka ngrohet
për një kohë më të gjatë. Gjithashtu, Dielli
është lart në qiell, kështu që rrezet e tij bien
mbi një sipërfaqe më të vogël dhe e ngrohin
atë më shumë.
3 Gjatësia e hijes do të jetë më e vogël në verë se
në dimër, sepse Dielli është më lart në qiell
gjatë verës.
4a Gjatësia e ditës ndryshon gjatë vitit, sepse
boshti i Tokës është i anuar, Kështu, Toka
është e anuar drejt Diellit gjatë verës, prandaj
dita është më e gjatë. Kjo bëhet e dukshme sa
më larg ekuatorit të jemi.
bI
Dhjetor
II
Qershor
5 Në qoftë se boshti i Tokës nuk do të ishte i anuar,
atëherë gjatësia e ditës dhe temperatura nuk do
të
ndryshonin gjatë vitit si tani. Pra, nuk do të
kishte as stinë.
3.4 Yjet
1 Yjet nuk shihen ditën se i pengon drita e fortë
e Diellit. Drita e Diellit është më e fortë se
ajo e yjeve.
2 Një yjësi është një bashkësi yjesh që formojnë
një figurë karakteristike, si Kasiopeja apo
Arusha e Madhe.
3 Në verë e në dimër ne shohim yje të ndryshëm,
sepse Toka ndodhet në pozicione të ndryshme
në orbitën e saj rreth Diellit. Ne mund të
shohim vetëm ata yje që janë në drejtim të
kundërt me
Diellin. Gjashtë muaj më vonë këto yje nuk do
të shihen, sepse do të jenë në drejtimin e
Diellit.
4
3.5 Sistemi ynë Diellor shpjeguar lëvizjen e dukshme të planetëve, që
1 Shkencëtarët mendojnë se dikur mund të ketë pasur lëviznin herë në një drejtim, herë në të kundërt
jetë në Mars, sepse nga pamjet duket sikur ka të tij. Ai e shpjegoi këtë duke pranuar se planetët
rrjedhur ujë në sipërfaqen e tij. lëviznin sipas rrathëve të vegjël, qendrat e të
2a Nga më i madhi te më i vogli: Jupiteri, Saturni, cilëve lëviznin sipas rrathëve të mëdhenj rreth
Urani, Neptuni, Toka, Afërdita, Marsi, Merkuri. Tokës.
b Dielli është rreth dhjetë herë më i madh se Jupiteri,
që është planeti më i madh. 3.8 Kërkim shkencor: Shpjegimet – modeli
3a Planetët e brendshëm janë shumë më të vegjël se heliocentrik
ata të jashtmit. 1 Në modelin gjeocentrik, Toka është në qendër dhe të
b Planetët e brendshëm janë shkëmborë, ndërsa të gjithë, yjet, planetët dhe Dielli sillen rreth Tokës.
jashtmit janë të përbërë nga gaze hidrogjeni dhe Në modelin heliocentrik të gjithë planetët sillen
heliumi. rreth Diellit, i cili ndodhet në qendër të modelit.
Neptuni dhe Urani kanë bërthamë shkëmbore. 2 Galileo Galilei vrojtoi katër hëna që silleshin
4 Po – planetët e jashtëm janë më larg nga Dielli dhe rreth Jupiterit. Kjo pjesë e të dhënave ishte
përshkojnë largësi më të madhe për të plotësuar e rëndësishme për të përmbysur modelin
orbitën pas një viti. gjeocentrik, sepse u provua se jo të gjithë objektet
në Univers silleshin rreth Tokës.
3.6 Zgjerim njohurish: Hëna 3 Ishte më e lehtë të shpjegohej lëvizja e planetëve
1 Hëna e re, gjysmë hëna që rritet, çereku i parë, me modelin heliocentrik se sa me shpjegimin e
gjysmë hëna që rritet, hëna e plotë, gjysmë hëna Ptolemeut me dy palë rrathë.
që zvogëlohet, çereku i fundit, gjysmë hëna që
zvogëlohet.. 3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh
2 1 Fukoi, duke përdorur një lavjerrës shumë të rëndë
provoi se Toka rrotullohet rreth boshtit të saj.
Hëna Edhe astronomët e vjetër mund ta kishin bërë këtë
gjysmë hije provë, sikur t’u shkonte në mend një ide e tillë.
Dielli Toka 2 Merkhete, teleskopë, astrolabë dhe pajisje të tjera.
3 Ishte me rëndësi të përgatiteshin pajisje të reja
Hije astronomike për të bërë matje të reja më të sakta.
4 Kur një grup astronomësh mblidhen në një
3 Në qoftë se orbita e Hënës nuk do të ishte e anuar, observator, ata do të kenë mundësi të shkëmbejnë
ne nuk do të shihnim hënën e plotë, sepse Toka do mendimet dhe matjet me njëri-tjetrin e t’i
të bllokonte dritën e Diellit, duke shkaktuar eklips përdorin ato për të përpunuar shpjegime të reja së
hënor çdo muaj. bashku.
4a Ne shohim vetëm njërën faqe të Hënës, sepse Hëna
plotëson një rrotullim rreth boshtit të saj po për 3.10 Zgjerim njohurish: Përtej Sistemit tonë
aq kohë sa kryen një rrotullim rreth Tokës. Kjo do Diellor
të thotë se Hëna i kthen Tokës gjithnjë të njëjtën 1 Një galaktikë është grumbull yjesh. Sistemi Diellor
faqe. është një grup planetësh dhe objekte të tjerë
b Është e mundur të fotografohet faqja e kundërt e qiellorë që sillen rreth një dielli. Në një galaktikë
Hënës, sepse ajo nuk është e errët. Ajo quhet faqja mund të ketë miliona sisteme diellorë.
e errët e Hënës, sepse nuk shihet asnjëherë nga 2 Fjalët që mungojnë të renditura: Brezi i Kuiperit,
Toka. Reja Oort, galaktika.
3 Nuk është e mundur të numërohen të gjithë yjet në
3.7 Kërkim shkencor: Shpjegimet – Rrugën e Qumështit, sepse ata janë të
modeli gjeocentrik shumtë, miliarda e miliarda.
1 Shpikja e të shkruarit ishte me rëndësi për
përpunimin e shpjegimeve shkencore, sepse u bë 3.11 Kërkim shkencor: Përdorimi i
e mundur të regjistroheshin të dhënat e matjeve burimeve dytësore
e të dallohej ndonjë ligjshmëri në to. 1 Burime parësore janë të dhënat që shkencëtari
2 Njerëzit e kishin të lehtë të besonin në modelin i mbledh vet në studime eksperimentale, në
gjeocentrik sepse, nga Toka, dukej sikur Dielli, studime në terren ose duke bërë vrojtime.
Hëna, yjet dhe planetët silleshin rreth Tokës, Burime dytësore janë të dhënat që kanë mbledhur
ndërsa Toka nuk ndihej të lëvizte fare. të tjerët dhe që gjenden në libra apo internet.
3 Ptolemeu e përmirësoi modelin gjeocentrik për të 2 Është e rëndësishme të kërkohen më shumë se një
5
burim dytësor për të provuar që të dhënat janë të 8a Duke u larguar nga Dielli zgjatja e vitit të planetit
besueshme.
3 Nuk ka ndonjë lidhje midis zgjatjes së ditës dhe
zgjatjes së vitit, sepse planetët me zgjatje dite të
afërt kanë zgjatje viti shumë të ndryshme.
4a Merkuri
b Marsi, Saturni dhe Neptuni
c Jupiteri dhe Afërdita
d Urani
3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e Universit

1a Shkencëtarët mendojnë se Universi është
formuar rreth 13 700 milionë vite më parë.
b Sistemi Diellor është formuar para 5000 milion
vitesh.
2 Është e vështirë të parashikohet se çdo të ndodhë
me Universin, sepse kjo varet nga masa e të
gjitha objekteve brenda tij. Me teknologjinë e
sotme është e pamundur të përcaktohet kjo masë.
3 Jo – dinozaurët u zhdukën 65 milionë vjet më
parë, kur njerëzit ende nuk ishin shfaqur.
Njerëzit u shfaqën 0.5 milionë vite më parë.
3.13 Përsëritje
1 1 – C, 2 – A, 3 – D, 4 – B.
2 d
3a 3
b 1
c 2
d 5
e 4
4a Dielli, Hëna, ylli, kometë, Afërdita
b Nuk mund të renditen objektet sipas madhësisë,
sepse nuk dihen madhësitë e disa prej tyre. Për
shembull, ndonjë planet mund të jetë më i
vogël ose më i madh se Toka.
c Toka dhe Afërdita të dy janë planetë të brendshëm
të Sistemit tonë Diellor.
d Yll (jo Dielli) sepse të dy janë yje.
5a 3 muaj
b 6 muaj
c 9 muaj
d 150 milionë km – 60 milionë km = 90 milionë km
e Ne shohim yje të ndryshme në kohë të ndryshme
të
vitit, sepse lëvizim përreth Diellit. Ne mund të
shohim vetëm yjet që janë në drejtim të kundërt
me Diellin. Kështu, yjet që shihen në pikën A do
të jenë pas Diellit në pikën C.
6a bosht, vit
b jugut, veriut, më të shkurtra, më të gjata
c më të madhe, kundër
7a A, B, C
b B, C, D, E
c D
d lavjerrësi i Fukoit
6
do të rritet – kjo sepse rruga në orbitë është gravitetit (por ajo është shumë e vogël dhe nuk e
më e madhe. ndiejmë).
b Duke u larguar nga Dielli shpejtësia e planetit 3a forca e rezistencës së ujit, forca e fërkimit, forca
në orbitë zvogëlohet. ngritëse, forca e gravitetit.
c Një vit në planetin e Uranit është më i gjatë se b 2 cm
në Tokë, sepse ai është më larg nga Dielli, pra c Kur peshku nxirret nga uji nuk ka më
rruga në orbitë është më e gjatë, dhe forcë ngritëse, kështu që forca e gravitetit
gjithashtu ai ka shpejtësi më të vogël. baraspeshohet nga forca që ushtron peshkatari.
9a Shkencëtarët në Egjipt nuk mund të lexonin d Po të jetë masa e peshkut dy herë më e vogël edhe
shkrimet e kolegëve indianë, sepse ato ishin
në gjuhë tjetër apo nuk kishin arritur akoma
te ata.
b Për shembull, Njutoni nuk njihte studimet
e indianëve të kryera rreth 1 000 vjet më
parë.
c Sot, nëpërmjet internetit është shumë lehtë të
komunikohet në shkallë ndërkombëtare.
Shumë punime mund të përkthehen
lehtësisht në disa gjuhë.
10a Burime parësore janë të dhënat që
shkencëtari i mbledh vet në studime
eksperimentale, në
studime në terren ose duke bërë vrojtime.
Burime dytësore janë të dhënat që kanë
mbledhur të tjerët dhe që gjenden në libra apo
në internet.
b
dytësore
c
dytësore
d
parësore
e Të dhënat nga burimi sekondar, libri, janë më të
besueshme, por në çdo rast, ato duhet
kontrolluar apo edhe përsëritur.
PËRSËRITJE KLASA 7
1a forca e rezistencës së ajrit dhe ajo e
fërkimit. b forcat penguese duhet të
barazohen me forcën
lëvizëse.
c Në këtë rast nuk ndryshon as vlera e shpejtësisë
as drejtimi i lëvizjes. Kështu që, forcat duhet të
jenë të baraspeshuara. Forcat penguese janë
forca e rezistencës së ajrit dhe ajo e fërkimit,
ato veprojnë kundër drejtimit të lëvizjes. Forca
lëvizëse ka drejtimin e lëvizjes. Forcat
penguese së bashku duket të jenë të barabarta
me forcën lëvizëse.
d do të rritet
e Forca lëvizëse nuk ndryshon, ndërsa ajo e
rezistencës së ajrit zvogëlohet, pra forcat do
të jenë të
pabaraspeshuara. Meqenëse forca lëvizëse është
më e madhe, shpejtësia rritet.
2 Forca e gravitetit vepron midis të gjithë trupave.
Midis meje dhe karriges vepron forca e
7
zgjatja e fijes do të jetë dy herë më e vogël, pra 1
cm. e energji kinetike
f kjo energji vjen nga Epe e fijes së zgjatur.
4a Epg
b Ajo vjen nga energjia kinetike që mori në çastin e
hedhjes.
c Fleta e vogël bie më shpejt. Forca e rezistencës
së ajrit është më e vogël sepse ka sipërfaqe
ballore në takim me ajrin më të vogël.
d Epg Ek Epe dhe energji termike.
e E ëma sepse ka masë më të madhe.
5a 130 J
b energjia termike dhe ajo zanore
c Ligji i ruajtjes së energjisë
d A, C, B. Pajisja me rendiment më të lartë është ajo
që humbet më pak energji dhe kështu prodhon më
shumë energji kinetike nga energjia prej 200 J që
pajisja merr nga qarku.
6a më e lartë sepse është shumë më afër yllit të tij se
sa Toka ndaj Diellit.
b 4 ditë tokësore
c 4 ditë tokësore
d Planeti 51 Pegasi b i ngjan Hënës, sepse atij i duhet
aq kohë për t’u rrotulluar rreth boshti të tij sa
edhe për të kryer një rrotullim rreth yllit.
e Po – ai ka stinë, sepse boshti i tij është i anuar drejt
yllit ose kundër tij, në periudha të ndryshme të
vitit.
f një yjësi është bashkësi yjesh që formojnë një
figurë të veçantë.
g Jo – në galaktikë ka miliarda yje, ndërsa një yjësi
vetëm disa. Galaktika është bashkësi yjesh që
mbahen nga graviteti, ndërsa yjësia është
veçuar nga njerëzit sipas figurave të ngjashme
me objektet tokësore.
7a E vërtetë: A, B, D, F. E gabuar: C, E, G.
b Të dhëna parësore
c i B
ii A
iii C
8
Fletorja e punës
Përgjigjet
1 Forcat dhe lëvizja b G – Forcat në nisje të raketës janë të

pabaraspeshuara.
1.1 Të njohim forcat
c V
1 Përgjigjet e sakta sipas radhës: forca e
d G – Mbi të gjithë trupat që përshpejtohen veprojmë
gravitetit, e fërkimit, e rezistencës së ajrit, e
forca të pabaraspeshuara.
rezistencës së ajrit, e gravitetit, forca ngritëse.
2 Forcat janë shënuar gabim në skemën e parë -
Zgjerim njohurish:
forca penguese përfshin forcën e fërkimit dhe
a Forca rezultante është një forcë e vetme, që
atë të rezistencës së ajrit që tenton të ngadalësojë
mund të zëvendësojë dy ose më shumë forca
trupin. Forca shtytëse vepron në drejtimin e
që veprojnë mbi trupin.
lëvizjes së trupit, për shembull mbi makinën.
b Nga lartë, poshtë: 0 N, 2400 N, - 100 N, 1200 N.
Shigjeta e drejtuar lart tregon forcën ngritëse,
c A – vazhdon të lëvizë me shpejtësi të njëjtë;
ndërsa ajo e drejtuar poshtë, forcën e gravitetit.
B – përshpejtohet; C – ngadalësohet; D –
3a Brenda dinamometrit ndodhet një sustë. Zgjatja
përshpejtohet.
e sustës është e përpjesshme me vlerën e forcës
vepruese. Kur ushtrohet një forcë, susta zgjatet
1.3 Forcat e fërkimit
dhe shigjeta tregon vlerën e forcës.
1 Njuton, në kontakt, vajosjen, kundër drejtimit të
b forca e tensionit.
2 Nga lart, poshtë: e madhe, e madhe, e vogël, e
c pesha është forcë dhe matet në Njuton. Bananet
madhe.
kanë masën 1 kg.
3
Zgjerim njohurish: Forca e fërkimit .... ..... nga fërkimi.
a Është vështirë të .... funksionojnë
Forca kontakti Forca jokontakti
ecësh në akull sepse nga fërkimi.
Forca e fërkimit Forca e gravitetit
....
Forca e rezistencës së ajrit Forca elektrostatike Shkrepësja ndizet ....forca e fërkimit
Forca e rezistencës së ujit Forca magnetike sepse .... është e vogël.
Forca shtytëse Frenat e makinës .... .... i ngadalëson
Forca ngritëse trupat.
Forca e tensionit
Zgjerim njohurish:
b Për shembull, një trup që zhytet në ujë. a dru, letër, letër smerili, copë qilimi.
c Për shembull, makina kur merr kthesën. b Masa rritet, kështu që rrafshi duhet të ngrihet më
lart.
1.2 Forcat e baraspeshuara
1a Fjala e gabuar: të baraspeshuara. 1.4 Forca e gravitetit
Kur një çiklist po ngadalëson forcat mbi të janë të 1 Të dyja shigjetat duhet të kenë fillimin te
pabaraspeshuara. njerëzit dhe drejtimin drejt qendrës së Tokës.
b Fjala e gabuar: nuk. 2a N
Një çiklist mund të arrijë shpejtësinë terminale, b Vlera e tretë është jo e saktë. Pesha e saktë duhet të
duke zbritur nëpër një kodër. jetë 2.0 N.
c Fjala e gabuar: ngritëse 3a D
Kur forca e fërkimit dhe rezistenca e ajrit janë të b D
barabarta me forcën tërheqëse, çiklisti lëviz me
shpejtësi terminale.
2 Kutia do të lëvizë
majtas. Kutia nuk do të
lëvizë.
Kutia do të lëvizë majtas, por më ngadalë se në
rastin e parë.
Për të matur forcat që veprojnë mbi kutinë
përdoret dinamometri.
3a V
9
Zgjerim njohurish: e ajrit, rezistenca e ajrit, formë aerodinamike.
a
Masa e Pesha Masa Pesha Masa Pesha
trupit në Tokë trupit në trupit në
në Tokë (N) në planet në planet
(kg) Hënë (N) planet (N)
50 g 0.5 50 g 0.08 50 g 2.5
500 g 5 500 g 0.8 500 g 25
2 kg 20 2 kg 3.2 2 kg 100
25 kg 250 25 kg 40 25 kg 1250
b 50 N/kg
c Intensiteti i fushës gravitacionale të planetit është
më i madh se i Tokës, kështu që planeti ka masë
më
të madhe.
1.5 Kërkim shkencor: Pyetje, mbledhje të dhënash

dhe shpjegime
1 Fjalët që mungojnë sipas renditjes: pyetje, vrojtime,
shpjegime, prova, ide, të dhëna, shpjegime.
2a Njutoni mendoi se mbi Hënën duhet të veprojë një
forcë, sepse asaj i ndryshonte vazhdimisht drejtimi i
lëvizjes.
b Kjo ishte e vështirë të pranohej, sepse Hëna nuk
ishte në kontakt me Tokën.
c Nga lart poshtë: Duke bërë vrojtime me teleskopë
hapësinorë. Kontrolli i të dhënave mbështet
shpjegimin.
3a G – Të dhënat mund të mbështesin një shpjegim,
por jo të provojnë se ai është i vërtetë. Shpjegimi mund
të jetë i gabuar ose jo i plotë.
b V – ai shpjegoi të gjitha vrojtimet në atë kohë.
cV
d G – Shkencëtarët kërkojnë një shpjegim tjetër
ose ta përmirësojnë të parin.
Zgjerim njohurish:
a Toka nuk mund të bjerë, sepse të gjitha drejtimet
janë të njëjta, pra nuk ka poshtë e lart. Ajo tërhiqet nga
Dielli.
b Shkencëtarët indianë dhe Njutoni e vunë re se trupat
bien në Tokë dhe një forcë duhet të veprojë mbi ta. Një
forcë e tillë duhet të veprojë edhe mbi Tokën e Hënën.
c Indianët nuk mundën të provonin idetë e tyre apo
të bënin parashikime. Nga idetë e Njutonit u
parashikua dhe u zbulua Neptuni.
1.6 Rezistenca e ajrit

1 Fjalët që mungojnë sipas renditjes: fërkimit,
rezistenca e ajrit, të baraspeshuara, fërkimi, rezistenca
10
2 G, C, A, D, E, F, B. b A – 14 m
c B
3a Zogjtë kur duan të zhyten në ujë për të kapur
d A
peshkun marrin formë aerodinamike, për të
e B
zvogëluar rezistencën e ujit që vepron mbi ta.
b Parashutat e mëdha e zvogëlojnë shpejtësinë më
tepër se të voglat, sepse kanë sipërfaqe më të
madhe, kështu hasin edhe rezistencë ajri më të
madhe.
Zgjerim njohurish:
a Shigjeta poshtë – forca e gravitetit, shigjeta lart –
forca e rezistencës së ajrit. Në Hënë këto shigjeta do
të jenë shumë më të vogla (sidomos e dyta).
b Në të dy rastet, shpejtësia rritet deri në
shpejtësinë terminale, pastaj lëvizin me shpejtësi të
njëjtë deri
sa arrijnë dyshemenë. Letra do të bjerë më
ngadalë në Hënë, sepse forca e gravitetit është më
e vogël, megjithëse aty pothuaj nuk ka ajër.
c Objektet bien njëkohësisht edhe po të kenë masa
të ndryshme. Çdo ndryshim në shpejtësi në Tokë
lidhet me rezistencën e ajrit, e cila pothuaj mundon
në Hënë.
1.7 Kërkim shkencor: Planifikimi i

kërkimit shkencor
1 Çdo pyetje e arsyeshme: Si ndikon masa e trupit
në përkuljen? A e ndryshon lartësia e librit
përkuljen?
2 Duke larguar librat nga njëri-tjetri do të
rritet përkulja.
3 Largësia midis librave, masa e trupit, lloji i
kartonit, lartësia e librave.
4 Pajisjet: libra, karton, trupa të ndryshëm, vizore.
5 Plani i kërkimit
shkencor 6
Largësia midis librave Përkulja
Zgjerim njohurish:
Si të përcaktoj më saktë vlerën e përkuljes?
1.8 Forca e tensionit dhe forca

ngritëse 1a V
b G – Një objekt pluskon kur forca
ngritëse barazohet me forcën e
gravitetit.
c G – Forca që e mban hedhësin në litar është
forca e tensioni.
d V
2a B
11
Zgjerim njohurish: 2a nafta
Djali i dytë ka të drejtë, edhe larg bregut, niveli i ujit në b dru
varkë do të jetë i njëjtë, sepse forcat që veprojnë mbi c 20 000
varkën nuk ndryshojnë. d 3g
e gaz
1.9 Kërkim shkencor: paraqitja e
3a Edhe kur nuk lëvizim, organizmi kërkon
rezultateve – tabelat dhe
grafikët energji për të kryer proceset si frymëmarrje apo
tretje ushqimi.
1 Sipërfaqja (cm2) Koha (s) b 4 minuta
20 1.5 c Fëmijëve u duhet energjia për t’u rritur si dhe
40 2.2 për të kryer aktivitetet e përditshme.
60 4.2
Zgjerim njohurish:
80 3.6 a Ndryshoret që duhen kontrolluar: sasia e
100 4.1 ushqimit, sasia e ujit.
b Ushqimi me më shumë energji do të rrisë më
2a Nxënësit duhet të vendosin pikat me të dhënat e
tepër temperaturën e ujit.
tabelës dhe të heqin vijën e përputhjes më të mirë
c Një pjesë e energjisë humbet në mjedisin rrethues
midis pikave 1, 2, 4 dhe 5. Pika 3 nuk është
si energji termike.
matur saktë.
d Vlera e gjetur do të jetë më e vogël se ajo e duhur,
b Të dyja ndryshoret janë të vazhdueshme,
sepse eksperimenti nuk është krejt i saktë dhe një
prandaj mund të ndërtohet vija e grafikut.
pjesë e energjisë do të humbë në mjedis.
c Nuk janë shënuar madhësitë në boshte.
2.2 Energjia e Diellit
d Po, ajo është pika për 60 cm.
1 Procesi që shndërron ... për të ngrohur
e Nxënësi duhet të përsërisë këtë matje e të
marrë një rezultat më të saktë. energjinë e dritës ujin.
së Diellit në energji
Zgjerim njohurish: kimike është ......
a Jo Turbinat e erës ... fotosinteza në
b Edhe pa rezistencë ajri, trupit do t’i duhet kohë që rrotullohen ...... bimët.
të bjerë. Energjia në ... sepse lëndët
c Skemë me kolona meqenëse ndryshorja nuk ushqimet tona ..... djegëse bio dhe
është e vazhdueshme. fosile janë formuar
1.10 Zgjerim njohurish: Forcat në lëvizjen rrethore nga bimët dhe
1 Fjalët që mungojnë të renditura: drejtimi, vlera kafshët.
e shpejtësisë, qendrës, qendërsynuese, forcë Kur bie shi, uji i ... vjen nga
tensioni, forca e gravitetit, Toka, qendërsynuese lumenjve rrjedh në energjia që kanë
2 Q liqenet artificialë që bimët.
3a Forca gravitacionale .....
b Predha mund të dalë në orbitë po të ketë shpejtësi Energjia e lëndëve ... mund të
aq të madhe sa forca e Tokës të mos ta kthejë atë djegëse ka ardhur përdoret për të
në Tokë. nga Dielli .... prodhuar energji
c Po të jetë shpejtësia aq e madhe, sateliti nuk elektrike në
do qëndrojë në orbitë, por do të largohet në hidrocentrale.
hapësirë. Panelet diellore ... sepse energjia
4 Zinxhirët janë përgatitur të tillë që të përballojnë përdorin direkt e Diellit ven ajrin
një forcë sa disa herë pesha e njeriut. Kjo sepse, energjinë e Diellit në lëvizje.
që trupi të kryej lëvizje rrethore me shpejtësi të ....
madhe, forca qendërsynuese (në këtë rast forca e 2 Skema 1: bimët e shndërrojnë energjinë dritore
tensionit) duhet të jetë shumë e madhe. në energji kimike. Kur thahen ato, pas shumë
kohësh, shndërrohen në qymyr guri.
2 Energjia Skema 2: bimët e shndërrojnë energjinë dritore
2.1 Ç’është energjia? në energji kimike, kafshët ushqehen me bimët,
1 Fjalët që mungojnë të renditura: energji, ushqim, kështu energjia është tejbartur
energji, lëndë djegëse, ushqim, xhaul, 1 000, 3a bateritë diellore
xhaul.
12
b lëndët djegëse bio, Qiriu që digjet: energjia kimike  energji dritore
gazi cpanelet diellore, dhe termike
nafta d nafta
Altoparlanti i televizorit: energjia elektrike 
Zgjerim njohurish:
energji kinetike  energji zanore dhe termike
Nga Dielli: panelet diellore, ushqimet. b Duke ngrënë mëngjes, altoparlanti i televizorit
Nga Dielli dhe përdoren për prodhimin e energjisë c Duke ecur, qiriu që digjet.
elektrike: bateritë diellore, lëndët djegëse fosile, d Fotosinteza – kur bima shndërron energjinë
energjia e erës, lëndët djegëse bio. dritore në energji kimike.
Përdoren për prodhimin e energjisë elektrike:
2.5 Ruajtja e energjisë
gjeotermike, hidroelektriciteti.
1 Fjalët e duhura të renditura: krijohet, zhduket,
2.3 Llojet e energjisë tejçohet, ruajtjes, paratë, të njëjtën, lloje.
1a Fjalët e duhura, nga lart, poshtë: në lartësi, për 2 Përgjigjet e sakta të renditura: e dobishme, e
që lëvizin, duke lëkundur, dritë, termike, humbur, e humbur, e dobishme.
susta, kimike, elektrike. 3a Përgjigjet e sakta të renditura: 20 %, 50 %.
b energji potenciale gravitacionale, energji b Në çajnik energjia humbet duke ngrohur mjedisin.
potenciale elastike, energji potenciale Në radio humbet energjia termike.
kimike c çajniku
c energji kinetike, energji zanore, energji dritore, Zgjerim njohurish:
energji termike, energji elektrike a Përgjigjet e sakta të renditura: 30, 500, 1 000, 10
2a energji kinetike b Ligji i ruajtjes së energjisë pohon se energjia
b energji kinetike, energji potenciale gravitacionale asnjëherë nuk mund të zhduket apo të krijohet,
c energji zanore kështu, energjia e plotë gjithnjë është e barabartë
d energji dritore me energjinë e dobishme dhe energjinë e humbur.
e energji c A – ka humbur më pak energji.
kinetike f d B – ka humbur më pak energji.
energji kimike 2.6 Energjia potenciale gravitacionale dhe energjia
Zgjerim njohurish: kinetike
a 1 Reaksioni që prodhon energjinë në Diell quhet
reaksion bërthamor. Epg Energjia kinetike
2 Bashkimi bërthamor ndodh kur atomet e
Energjia që ka një trup
hidrogjenit bashkohen për të formuar helium.
nga lartësia ku ndodhet
3 Zbërthimi bërthamor ndodh kur elementet si
urani, ndahen në elemente më të lehtë. Energjia që ka një trup
4 Lënda djegëse në një central bërthamor nga lëvizja e tij
zakonisht është urani. Kjo është më e madhe
b Dielli nuk mund të jetë një zjarr i madh, sepse kur trupi
zjarri ka nevojë për oksigjen, dhe atje nuk ka ndodhet më lart nga toka
oksigjen. Matet në xhaul.
2.4 Tejçimi i energjisë Një elefant që lëviz
1a V shpejt ka shumë nga kjo
b G Një mi që ecën ka më
c G pak nga kjo se sa elefant
d V
2 Përgjigjet e sakta të renditura: energjia dritore, 2a A
energjia kimike dhe ajo kinetike, energjia b B, D, F
kinetike. c B
3 Përgjigjet e sakta të renditura: bimë, radio (me d Jo – sferës i duhet më shumë energji për të arritur
bateri), çajnik një pikë më të lartë se në fillim. Energjia nuk
Zgjerim njohurish: mund të krijohet, kështu që sfera nuk mund të
a Duke ngrënë mëngjesin e duke shkuar në arrijë një pikë më të lartë.
shkollë: energjia kimike (ushqim)  energji e Energjia ka humbur si energji zanore dhe termike
kimike (në trup)  energji kinetike dhe termike. 3a Gjatë kohës që sfera bie dhe përshpejtohet
Duke u ngjitur e zbritur në një kodër: energjia energjia potenciale gravitacionale kthehet në
kimike  energji kinetike dhe energji termike energji kinetike. Kur topi ndalet në rërë, energjia
 energji potenciale gravitacionale  energji
kinetike dhe termike.
51
kinetike shndërrohet në energji termike dhe 2.9 Kërkim shkencor: Propozim idesh - vrojtimet
zanore. dhe modelet
b A
Metodat
c C
d D studim në
2.7 Energjia potenciale elastike fushë
1a G – Kur materialet shformohen ato ruajnë
energji potenciale elastike.
b V vrojtime të
c G – Susta e divanit do të ruajë më tepër rregullta
energji potenciale elastike, sepse i ndryshon
forma. formulim
d G – Kur një material merr formën fillestare modeli
kur heqim forcën, ai quhet elastik.
e V studim
f V eksperimental
2a Kur nxënësi e zgjati llastikun, energjia kimike e
tij shndërrohet në Epe. Kur lëshohet llastiku, kjo
Përcaktimet
energji shndërrohet në Ek të topit.
b D, C, A, B Bëhen vrojtime për
c Po të tërhiqet shiriti elastik më tepër, ai do të një periudhë kohe
ruajë më tepër energji potenciale elastike, kështu ose në shumë vende
që topi do të lëvizë më tutje kur të lëshohet, njëkohësisht.
sepse një sasi më e madhe e Epe do të Bëhen vrojtime me
shndërrohet në energji kinetike. organizma në vendin
Zgjerim njohurish: ku ato jetojnë.
a Topi nuk mund të kërcejë deri në pikën e lëshimit Mblidhen të dhëna
sepse një pjesë e energjisë humbet si energji ose bëhen vrojtime në
termike. laborator.
b Nxënësi priste që, pasi lartësia e hedhjes u Përdoret modeli
dyfishua, të dyfishohej edhe lartësia e kërcimit. kompjuterik ose
Në të vërtetë, lartësia e kërcimit në këtë rast do modeli fizik
të jetë më e vogël se dyfishi i të parës.
2a vrojtim i rregullt
2.8 Kërkim shkencor: Propozim idesh- b studim në terren ose fushë
studim shkencor c formulim modeli
1 C, D, A, E, B 3a vrojtim i rregullt
2a Vëllimi i lëndës djegëse bio dhe i ujit të b formulim modeli
përdorur në të gjitha provat është i njëjtë. c Të dhënat tregojnë se niveli i dyoksidit të
b metanol, etanol, dru i thatë, dru i njomë karbonit në atmosferë po rritet.
3a Si do të ndikojë materiali i topit në lartësinë e d Të dhënat nuk sugjerojnë ndonjë lidhje midis
kërcimit? djegies së lëndëve djegëse fosile dhe nivelit të
b Materiale të ndryshme ngjeshen në madhësi të dyoksidit të karbonit, kështu që ky konkluzion
ndryshme dhe do të kenë sasi të ndryshme Epe. nuk mund të nxirret vetëm nga këto të dhëna.
c Çdo përgjigje e arsyeshme, që të përfshijë:
materialin e topit, lartësinë e kërcimit.
Zgjerim njohurish: Zgjerim njohurish:
a Si ndikon vëllimi i lëngut të përdorur në a Ata kanë përdorur lloje të ndryshme.
ndryshimin e temperaturës së ujit? Si ndikon lloji b Nivelet e dyoksidit të karbonit janë rritur gjatë
i sipërfaqes ku bie topi në lartësinë e kërcimit? 40 000 vjetëve të fundit, por në 60 000 vjet
b Studimi A: lloji i lëndës djegëse të lëngët, përpara kësaj periudhe ky nivel është
vëllimi i ujit, sa kohë është ngrohur. zvogëluar.
c Si ka ndryshuar niveli i dyoksidit të karbonit gjatë
Studimi B: topi, lartësia e lëshimit të topit.
100 000 vjetëve të fundit?
d A duhet të ndërpresim përdorimin e lëndëve
djegëse fosile?
2.10 Zgjerim njohurish: Llogaritja e energjisë dhe
50
diagramet Senki
1 Përgjigjet e sakta të renditura: %, e dobishme,
J, e plotë, J, %.
2 Përgjigjet e sakta të renditura: 25, 16.7 %, 1
500, 75 %, 5 000, 50 %, 300, 25 %.
3a Rendimenti mund të jetë vetëm midis 0 %
dhe 100 %.
b Ai nuk ka vendosur simbolin % dhe ka
pjesëtuar energjinë e plotë me energjinë e
dobishme.
c Rendimenti = (2 J/10 J) x 100 % = 20 %
4a 13 J
b 3.5 J
c (3.5 J/13 J) × 100% = 27%
d 73%
51
3 Toka dhe përtej saj a Elektriku i dorës është në rolin e Diellit. Kur
nxënësi me hartën rrotullohet kundër
3.1 Trupat qiellorë akrepave
1 Sillet rreth Tokës:
Nuk rrezaton dritë: A, C, D
Të dyja: B, E
2a G – jo të gjithë objektet që shihen natën në qiell
sillen rreth Diellit.
b G – disa yje që shihen në qiell natën janë më të
mëdhenj se Dielli.
c V
d V – dhe Saturni.
e G – mund të shihen objekte të krijuar nga njeriu,
si satelitët.
Kometë Meteor Asteroid

3 është prej akulli
dhe pluhuri
është prej
shkëmbi
quhet ‘yll që
gjuan’
i dukshëm në
qiell natën
digjet kur futet
në atmosferë
Zgjerim njohurish::
a Kometa Hole – Bopp 4 497, Kometa Hallej – 2 062
b Sa më e gjatë është perioda e rrotullimit, aq më
larg ndodhet ajo nga Dielli.
c Kometa Hole – Bopp – largësia më e vogël e saj
nga Dielli është 0.9 krahasuar me 1 që është Toka.
Po të jenë në pozicione të ngjashme ndaj Diellit
ajo do të jetë shumë afër Tokës.
3.2 Dita dhe nata
1 Nxënësit duhet të shënojnë anën me dritë, ditë,
anën në errësirë, natë, boshti dhe Poli i Veriut në
majë dhe Poli i Jugut në fund.
2a A
b E
c B
d D
e C
f F
3a lëviz, ditë
b rrotullohet, 24 orë, ditë
c ditë, natë
d kundër akrepave të orës
Zgjerim njohurish:
1
të orës, rruga e dritës së elektrikut lëviz nëpër
hartë njëlloj si rrezet e Diellit, që lëvizin nëpër
sipërfaqen e Tokës.
b Lavjerrësi Fuko provon rrotullimin e Tokës rreth
boshtit të saj.
3.3 Stinët
1a orbitë
b Dielli dhe Toka janë paraqitur me përmasa të
afërta, kur dihet se Dielli është shumë më i madh
se Toka.
c
Pozicioni Hemisfera Hemisfera

jugore veriore
A Pranverë Vjeshtë
B Verë Dimër
C Vjeshtë Pranverë
D Dimër Verë
2a verë, ditët, netët, lart

b dimër, netët, ditët, poshtë
c ngrohtë, gjatë, shumë, nuk janë
3a jugor
b lindja e Diellit është më herët në janar se në
korrik, që do të thotë se në janar atje është verë,
dhe kjo ndodh vetëm në hemisferën jugore.
Zgjerim njohurish:
a A
b Në verë Dielli është mbi kokë, si në tabakanë
A, por në dimër rrezet e tij bien mbi Tokë nën
një kënd si në tabakanë B.
3.4 Yjet
1a G – Në kohë të ndryshme të vitit shihen yje të
ndryshme.
b V
c G – Dielli ynë nuk është ylli më i ndritshëm, ai
është vetëm më i afërmi.
d G – yjet në një yjësi mund të jenë në largësi krejt
të ndryshme nga ne.
2a Toka rrotullohet rreth boshtit të saj gjatë gjithë
natës, kështu që yjet duket sikur lëvizin sipas
rrathëve.
b Sigma Oktantis
c Ylli Polar
d Detarët i kanë përdorur të dy yjet polarë për t’u
orientuar në det, sepse ata nuk lëvizin në qiell
natën.
3a Yjësia është bashkësi yjesh të zgjedhur nga
njerëzit sipas formave të zakonshme për ta.
b Ata janë shumë larg nga ne.
c Të gjithë yjet duken njëlloj të ndritshëm, sepse
2
janë aq larg nga ne sa që ndryshimet në ndriçim 1 Fjalët që mungojnë të renditura: pyetje, legjenda,
nuk dallohen nga syri i njeriut. vrojtime, matje, shpjegime, model.
3.5 Sistemi ynë Diellor 2a Vizatoni Tokën në qendër dhe planetët e Diellin
1 në orbita rreth Tokës.
E saktë? b Përtej orbitës më të largët.
Të gjithë planetët sillen në orbita
rreth Diellit
Plutoni është një ekzoplanet.
Planetët xhuxh nuk sillen rreth
Diellit
Planetët që janë më afër Diellit janë
më të ftohtë se ata që janë më afër.
Të gjithë planetët e brendshëm janë
shkëmborë
Asteroidet sillen rreth Diellit midis
Marsit dhe Jupiterit.
2a diametrit
b numrit të hënave
c largësia nga Dielli dhe koha e sjelljes rreth
Diellit një herë, sepse sa më larg të jetë një planet
nga Dielli aq më ngadalë lëviz ai dhe ka për të
përshkuar një rrugë të gjatë rreth Diellit një herë.
Zgjerim njohurish:
Një ekzoplanet është një planet që sillet në orbitë rreth
një ylli tjetër nga Dielli ynë.
i Është e mundshme të mendohet se Plutoni
është planet, sepse ai sillet rreth Diellit
ii Është e mundshme të mendohet se Plutoni nuk
është planet, sepse ai nuk sillet në orbitë në të
njëjtin rrafsh me planetët e tjerë.
3.6 Zgjerim njohurish: Hëna
1a F, A, B, G, H, E, C, D
b E dhe G
c H
d Ne shohim vetëm atë pjesë të sipërfaqes së Hënës
së ndriçuar dhe të kthyer ndaj nesh. Ka edhe pjesë
të saj, të ndriçuara, por që nuk janë të kthyera nga
ne. Kështu, kur është Hëna e re ne shohim vetëm
një hark të vogël të ndritshëm, pjesa tjetër që
ndriçohet nga Dielli nuk shihet.
2a Nga e majta në të djathtë: Dielli, Toka, hije, Hëna,
gjysmëhije.
b Eklipsi i Hënës, sepse ajo është në errësirë nga që
Toka e bllokon dritën e Diellit.
c Nxënësi duhet të vizatojë një skemë si ajo
në faqen 63 të librit të nxënësit.
3.7 Kërkim shkencor: Shpjegimet –
modeli gjeocentrik
3
c Çdo gjë në qiell natën duket që rrotullohet gojëdhëna për të
rreth Tokës.
3a Modelet bazohen në vrojtime dhe matje.
b Planetët shiheshin që silleshin herë andej herë
këndej, kështu lëvizja e tyre nuk përputhej me
modelin.
c Ptolemei shtoi rrathë të vegjël në
orbitat e planetëve.
d Shpjegimi i Ptolemeit ishte i dobishëm,
sepse shpjegonte lëvizjen e të gjithë
trupave që vrojtoheshin në qiell dhe mund
të lejonte të bëheshin parashikime me të.
Zgjerim njohurish:
a Astronomët grekë nuk kishin pajisje shumë
të papërshtatshme.
b Sot astronomët kanë pajisje shumë më të mira,
si teleskopët.
3.8 Modeli heliocentrik
1a Edhe përmasat ndryshojnë.
b B
c A – ky model e shpjegon më thjeshtë
ndryshimin e përmasave të Afërditës gjatë
kohës.
2 E vërtetë për E vërtetë për

Kopernikun Galileon
dëshironte
t’i shfaqte
mendimet e tij
mendonte se
Dielli ndodhet
në qendër
të Sistemit
Diellor
përdori
teleskopin
Zgjerim njohurish: për të bërë
Modeli gjeocentrik: a, c vrojtime
Modeli heliocentrik: b,
d, e
3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh

1a Lëvizja e Diellit dhe e yjeve, dhe eklipset e
Diellit dhe të Hënës
b Lëvizja e planetëve
c Nuk ishte e lehtë të komunikohej në kohët e
lashta, sepse mendimet nuk ishin shkruar,
ose nuk kishin arritur në vendet e tjera apo
ishin në gjuhë tjetër.
2a Për matjen e pozicioneve të yjeve dhe
planetëve në qiell.
b Orë me ujë
c Egjiptianët bënë matje me orët me ujë dhe
merkheta, kështu që vrojtimet e tyre ishin më
të sakta se vizatimet e njerëzve të lashtë.
Njerëzit e lashtë krijuan legjenda dhe
4
shpjeguar atë që shihnin dhe nuk bënin matje për të 3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e Universit
arritur në shpjegime. 1a V
Zgjerim njohurish: b G – Toka nuk është në qendër të Universit..
a Komunikimi ishte i vështirë atëherë, mendimet c G – Kur astronomët vrojtojnë galaktikat, ato
mund të mos ishin shkruar, nuk kishin arritur në largohen nga ne.
vende të tjera apo ishin në gjuhë tjetër. d G – Sistemi Diellor është formuar rreth 5 000
b astronomët arabë mund të mos kenë njohur milionë vjet më parë.
modelin heliocentrik. e V
3.10 Zgjerim njohurish: Përtej Sistemit tonë Diellor 2a Çdo centimetër paraqet 140 milionë vite, kështu
1a E, A, D, C, G, F, B është vështirë të paraqitet koha nga dinozaurët deri
b E tani që është periudhë mjaft e shkurtër.
c Universi mendohet i pafund. b Është më lehtë, sepse çdo centimetër paraqet një
2a Zonat e ndryshme janë brenda njëra-tjetrës. periudhë prej 70 milionë vitesh, por prapë është
b Brenda Sistemit Diellor: G, A vështirë të paraqitet kur kanë filluar njerëzit e parë.
Brenda Rrugës së Qumështit, por jashtë Sistemit 3a Nxënësi mund t’i paraqesë galaktikat në një
Diellor: E, C, D, H fije elastike dhe ta zgjasë atë për të treguar se
Brenda Universit, por jashtë Rrugës së ato largohen nga njëra – tjetra.
Qumështit: B b Po të mbajë njërin skaj të fiksuar e të tërheqë
F është vështirë të vendoset se mund të ndodhet tjetrin, galaktikat afër skajit që tërhiqet largohen
në të dyja zonat e jashtme më shumë se ato afër skajit të fiksuar.
c Një planet mund të shtohet në të tre rrathët, pra c Për të gjitha galaktikat që kanë vrojtuar astronomët
është vështirë të vendoset. vihet re zhvendosja e kuqe, që do të thotë se të
3a Numërohet një zonë e vogël e grumbullit gjitha ato largohen nga ne.
dhe shumëzohet.
b Astronomët përdorin po këtë metodë për të
numëruar yjet.
3.11 Kërkim shkencor: Përdorimi i burimeve dytësore
1 Burim Burim
parësor dytësor
Të dhëna nga një libër
në bibliotekë
Të dhëna nga matjet
Të dhëna nga studim
në terren
Të dhëna nga interneti
Të dhëna nga matjet e
kryera nga dikush tjetër
2a Të dhëna dytësore
b Të dhënat tregojnë se galaktikat spirale nuk janë
më të ndritshme se ato eliptike, por kjo mund të
ketë ardhur edhe nga largësia. Është vetëm një
galaktikë eliptike e përmendur, prandaj
kërkohen të dhëna plotësuese.
c i Ndërtoni grafikun me të dhënat e tabelës.
ii Nuk shihet ndonjë lidhje e qartë midis
largësisë dhe ndriçimit.
iii Të mblidhen të dhëna të tjera.
Zgjerim njohurish:
a Përsëritja e matjeve e bën më të lehtë të shihet
kur një matje nuk është e rregullt.
b Është e rëndësishme të kontrollohen të dhënat nga
burimi sekondar, sepse ai mund të mos jetë i saktë.
5
56
CIP Katalogimi në botim BK Tiranë
Reynolds, Helen
Fizika 7 : libri i mësuesit / Helen Reynolds ; përkth.
Zenun Mulaj ; red. Anila Haruni (Konomi). – Tiranë :
Erik, 2016, 56f.; 210x297 cm.
Tit. origj.: Complete physics for Cambridge secondary
1 : teacher book
ISBN 978-9928-130-32-7
1.Fizika 2.Tekste për mësuesit 3.Tekste për shkollat

9-vjeçare
53 (072) (075.2)
Shtypur në Shtypshkronjë “ERIK”
55

Fizika 7 - Libri I Mesuesit

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fizika 7 - Libri I Mesuesit

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TITULLI NË ORIGJINAL:

Complete Physics for Cambridge Secondary 1 - Teacher Pack

Cover photo: PASIEKA/Getty

Fizika 7 është botuar në anglisht në vitin 2013

Fotoja në kopertinë: PASIEKA/Getty

Ndalohet prodhimi, riprodhimi, shitja, rishitja, shpërndarja, kopjimi, fotokopjimi, përkthimi,

Çdo plan mësimor fillon me referimin ndaj faqeve në Librin e Nxënësit, që ai

1 Forcat dhe lëvizja

Libri i nxënësit, faqe 16–17

Libri i nxënësit, faqe 18-19

Libri i nxënësit, faqe 20–21

Libri i nxënësit, faqe 22–23

Libri i nxënësit, faqe 24–25

Libri i nxënësit, faqe 26–27

Libri i nxënësit, faqe 30–31

Libri i nxënësit, faqe 32–33

Libri i nxënësit, faqe 34–35

Libri i nxënësit, faqe 36–37

Libri i nxënësit, faqe 38–39

Libri i nxënësit, faqe 40–41

Libri i nxënësit, faqe 42–43

Libri i nxënësit, faqe 44–45

Libri i nxënësit, faqe 46–47

Libri i nxënësit, faqe 52–53

Libri i nxënësit, faqe 54–55

Libri i nxënësit, faqe 60–61

Libri i nxënësit, faqe 62–63

Libri i nxënësit, faqe 64–65

Libri i nxënësit, faqe 68–69

Libri i nxënësit, faqe 70–71

Libri i nxënësit, faqe 72–73

Libri i nxënësit, faqe 74–75

1 Forcat dhe lëvizja akullit vepron si vajosja dhe zvogëlon fërkimin

2 Njerëzit në anën tjetër të Tokës nuk bien, sepse

1.5 Kërkim shkencor: Pyetje, mbledhje

1.6 Rezistenca e ajrit

2.10 Zgjerim njohurish: Llogaritja e energjisë dhe

3 Toka dhe përtej saj

3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e Universit

1 Forcat dhe lëvizja b G – Forcat në nisje të raketës janë të

1.5 Kërkim shkencor: Pyetje, mbledhje të dhënash

1.6 Rezistenca e ajrit

1.7 Kërkim shkencor: Planifikimi i

1.8 Forca e tensionit dhe forca

Kometë Meteor Asteroid

Pozicioni Hemisfera Hemisfera

2a verë, ditët, netët, lart

2 E vërtetë për E vërtetë për

3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh

1.Fizika 2.Tekste për mësuesit 3.Tekste për shkollat

Shtypur në Shtypshkronjë “ERIK”

You might also like