Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 96 -

CHÖÔNG 5:
VAØNH ÑA THÖÙC

1 Vaønh ña thöùc moät bieán

1.1 Ñònh nghóa

• Giaû söû A laø moät vaønh giao hoùan vôùi phaàn töû ñôn vò laø 1 ≠ 0. Goïi M laø taäp hôïp
caùc daõy (a1. a2, ….,an,….) trong ñoù caùc ai ∈ A vaø chæ coù moät soá höõu haïn trong
chuùng laø khaùc 0. Treân M xaùc ñònh moät pheùp toùan coäng vaø moät pheùp toùan nhaân nhö
sau :

(a0, a1, ….,an….) + (b0, b1, ….,bn….) = (a0 + b0, a1 +b1, ….,an +bn,….)

(a0. a1, ….,an….).(b0. b1, ….,bn….) = (c0, c1 , ….,cn,….),

trong ñoù ck = ∑ a i b j , k = 0, 1, 2,….

i + j= k

• Khi ñoù (M, +) laø moät nhoùm giao hoùan vôùi phaàn töû ñôn vò 0 = ( 0, 0, ….,0,…),
phaàn töû nghòch ñaûo cuûa phaàn töû (a0, a1, ….,an….) laø (– a0, – a1, ….,– an….) vaø (M,
•) laø moät vò nhoùm giao hoùan vôùi phaàn töû ñôn vò laø (1, 0, ….,0,…). Ngoøai ra pheùp
toùan • cuõng phaân phoái ñoái vôùi pheùp toaùn + nhôø ñaúng thöùc :

∑ a i (b j + c j ) = ∑ a i b j + ∑ a i c j .
i + j= k i + j= k i + j= k

Töø ñoù (M, +, •) laø moät vaønh giao hoaùn.

• Neáu ñaët M’ = {(a, 0,…,0,..), a ∈ A } ⊂ M, thì (M’,+, • ) laø moät vaønh con cuûa M
≅
vaø töø ñaúng caáu vaønh f : A ⎯⎯ → M’, a a (a,0,…,0,..), ta coù theå ñoàng nhaát moät
phaàn töû a ∈ A vôùi daõy (a, 0, ….,0,…) ∈ M. Vì vaäy A cuõng ñöôïc xem nhö moät vaønh
con cuûa M.

• Neáu ta kyù hieäu x = (0, 1, 0,…,0,…) thì töø ñònh nghóa pheùp toùan • vaø + ta
ñöôïc :
x2 = (0, 0, 1, 0, 0,…,0,…)
x3 = (0, 0, 0, 1, 0,…,0,…)
….....................................
xn = (0,0,…,0, 1, 0,…,0…)

Ta qui öôùc vieát x0 = (1, 0,0,…,0,…) = 1

• Vì chæ coù moät soá höõu haïn caùc phaàn töû ai trong daõy (a0, a1, ….,an….) laø khaùc 0
neân ta coù theå qui öôùc vieát moãi phaàn töû khaùc 0 cuûa M döôùi daïng

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 97 -

(a0, a1, ….,an, 0,…), trong ñoù an ≠ 0 vaø am = 0 vôùi moïi m > n

Theo qui öôùc caùch vieát ñoù, vaø töø ñònh nghóa pheùp toùan • vaø + treân M, moãi phaàn töû
(a0, a1, ….,an, 0,…) ∈ M coù theå bieåu dieãn döôùi daïng :

(a0, a1, …, an, 0,..) = (a0, 0,….) + (a1,0,….).(0,1,0, …) + … + (an, 0,…).(0,

…,0,1,0,..)
n
= a0 + a1 x + ….+ an xn = ∑ a i x = f(x)
i
i =0

• Vaønh (M,+, •) ñöôïc goïi laø vaønh ña thöùc cuûa bieán x treân A, kí hieäu laø A[x].
n
Caùc phaàn töû f(x) = ∑ a i x i ∈ A [x] ñöôïc goïi laø moät ña thöùc cuûa bieán x. Caùc ai
i=0
goïi laø caùc heä töû cuûa ña thöùc. Caùc aixi goïi laø caùc haïng töû cuûa ña thöùc, ñaêïc bieät
a0x0 = a0 goïi laø haïng töû töï do. Neáu an ≠ 0 thì soá n ñöôïc goïi laø baäc cuûa ña thöùc
f, vaø kí hieäu deg(f) = n, coøn an ñöôïc goïi laø heä töû cao nhaát cuûa ña thöùc f(x). Ña
thöùc vôùi caùc heä töû ñeàu baèng 0 goïi laø ña thöùc khoâng. Ña thöùc baäc 0 laø moät phaàn töû
cuûa vaønh A vaø noù coøn ñöôïc goïi laø ña thöùc haèng. Chuù yù raèng ta khoâng ñònh nghóa
baäc cuûa ña thöùc 0.

1.2 Ñònh lí
Cho f(x) vaø g(x) laø hai ña thöùc . Khi ñoù :

1) Neáu f(x) + g(x) ≠ 0 thì deg(f + g) ≤ max {deg(f), deg (g)}. Hôn nöõa neáu giaû
thieát theâm deg(f) = deg(g) thì deg(f + g) = deg(f) = deg (g)

2) Neáu f(x)g(x) ≠ 0 thì deg(f.g) ≤ deg(f) + deg(g). Hôn nöõa neáu giaû thieát
theâm A laø vaønh nguyeân thì deg(f.g) = deg(f) + deg(g).

n m
Chöùng minh: Giaû söû f = ∑ a i x i , g = ∑ b i x i , vôùi an, bm ≠ 0, m = n + k, k ≥ 0.
i =0
i=0
n m
Khi ñoù f+g = ∑ (a i + b i ) x + ∑ b i x
i i
i =0 i = n +1
vaø f.g = a0b0 + …+ (a0bk + a1bk–1 +… akb0 )xk + …+ anbm xn+m
Chuù yù raèng, neáu A laø vaønh nguyeân thì anbm ≠ 0. Töø ñoù, suy ra caùc khaúng ñònh ñaõ
neâu trong ñònh lí.

1.3 Ñònh lí
Neáu A laø moät vaønh nguyeân thì A[x] cuõng laø moät vaønh nguyeân.

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 98 -

n m
Chöùng minh : Giaû söû f = ∑ ai xi , g= ∑ bixi (vôùi an ,bm ≠ 0) laø hai ña thöùc khaùc
i= 0 i= 0
khoâng baát kì. Khi ñoù f.g = a0b0 +….+ (a0bk +…+ akb0) xk + ….+ an bm xn+m.

Vì trong A khoâng coù öôùc cuûa 0 neân töø an ,bm ≠ 0 suy ra anbm ≠ 0, do ñoù f.g ≠ 0

1.4 Ñònh lí
Neáu K laø moät tröôøng thì vaønh K[x] laø vaønh Euclide, vaø do ñoù noù cuõng laø vaønh
chính, vaønh Gauss.

Chöùng minh :

Töø 1.3 suy ra K[x] laø moät vaønh nguyeân. Xeùt aùnh xaï

deg : K[x]– {0} → ∠ , f a deg(f).

Töø 1.2 suy ra deg(fg) = deg(f) + deg (g) ≥ deg(f).

Baây giôø, vôùi moïi f, g ∈ K[x] vaø g ≠ 0, ta seõ chæ ra toàn taïi duy nhaát q, r ∈ K[x] sao
cho f = qg + r vôùi r = 0 hoaëc deg(r ) < deg(g).

. Toàn taïi.
Neáu f = 0 thì ta laáy q = 0, r = 0. Neáu vôùi f ≠ 0 vaø deg(f) < deg(g) thì ta laáy q = 0,
r = f. Vaäy chæ caàn xeùt tröôøng hôïp f ≠ 0 vaø deg(f) ≥ deg(g)). Ta chöùng minh baèng
caùch qui naïp theo deg(f).

- Vôùi deg(f) = 0, khi ñoù deg(g) = 0, töùc laø f, g ∈ K, g ≠ 0, töø ñoù chæ caàn choïn q =
f.g–1 vaø r = 0.

- Giaû söû khaúng ñònh ñuùng cho caùc ña thöùc vôùi baäc < deg(f), ta chæ ra khaúng
n m
ñònh ñuùng cho deg(f). Neáu f = ∑ aix , g = ∑ bixi thì ñaët f1 = f – b m−1 an xn–m g. Khi
i

i= 0 i= 0
ñoù f1 = 0 hoaëc deg(f1) < deg(f). Neáu f1 = 0 thì khaúng ñònh ñaõ ñöôïc chöùng minh.
Neáu deg(f1) < deg(f) thì theo giaû thieát qui naïp toàn taïi q1, r1 ∈ K[x] sao cho f1 = q1.
g + r1 , vôùi r1 = 0 hoaëc deg(r1 ) < deg(g). Töø ñoù
−1 −1 −1
f = f1 + b m an xn–m g = q1g + r1 + b m an xn–mg = (q1 + b m an xn–m )g + r1.

. Duy nhaát . Giaû söû coù f = qg + r = q’g + r’. Khi ñoù (q – q’)g = r – r’. Neáu r ≠ r’
thì (q – q’)g ≠ 0, suy ra deg(r – r’) = deg( q – q’) + deg(g) (maâu thuaån vì khi ñoù
deg(g) ≤ deg (r – r') ≤ max {deg(r), deg(r')} < deg(g) ).Vaäy r = r’ vaø töø ñoù q = q'.

• VÍ DUÏ:

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 99 -

1) Thöïc hieän pheùp chia Euclide ña thöùc f = x5 + x2 + 1 cho g = x3 + 3x2 – 4

treân vaønh 3[x].

x5 + 0x4 + 0x3 + x2 + 0x + 1 x3 + 3x2 – 4

x5 + 3x4 + – 4x2 .
– 3x4 + + 5x 2
+1 x2 – 3x + 9
– 3x4 – 9x3 +12x + 1
9x3 2
+ 5x –12x + 1
9x3 + 27x2 – 36
2
– 22x – 12x + 37

Töø ñoù x5 + x2 + 1 = (x3 + 3x2 – 4)( x2 – 3x + 9) – 22x2 – 12x + 37

2) Thöïc hieän pheùp chia ña thöùc f = 1 x5 + 1 x2 + 1 cho g = 1 x3 + 3 x2 – 4

treân vaønh 95[x].

1 x5 + 0 x4 + 0 x3 + 1 x2 + 0 x + 1 1 x3 + 3 x2 – 4
1 x5 + 3 x4 – 4 x2
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––-
1 x2 – 3 x + 4
– 3 x4 +1
4 3
– 3x – 4 x + 2x
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

4 x3 – 2x + 1
3 2
4x + 2x –1
––––––––––––––––––––––––––-

– 2 x2 – 2x + 2

Töø ñoù, 1 x5 + 1 x2 + 1 = ( 1 x3 + 3 x2 – 4 ) ( 1 x2 – 3 x + 4 ) – 2 x2 – 2 x + 2

1.5 Khoâng ñieåm cuûa ña thöùc

n
• Cho vaønh A , c laø moät phaàn töû cuûa A vaø f(x) = ∑ a i x i laø moät ña thöùc cuûa A[x]
i =0
n
. Phaàn töû f(c) := ∑ a i c i seõ ñöôïc goïi laø giaù trò cuûa ña thöùc f(x) taïi c. Neáu f( c)
i =0
= 0 thì ta noùi c laø moät khoâng ñieåm hay laø nghieäm cuûa f(x). Vieäc tìm taát caû caùc
n
nghieäm cuûa f(x) trong A ñöôïc goïi laø giaûi phöông trình ñaïi soá baäc n ∑ aix = 0
i
i =0
trong A.

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 100 -

1.6 Ñònh lí
n
Giaû söû K laø moät tröôøng, c laø moät phaàn töû cuûa A vaø f(x) = ∑ a i x i laø moät ña thöùc
i =0
cuûa K[x]. Khi ñoù c laø moät nghieäm cuûa f(x) khi vaø chæ khi (x - c) | f(x)

Chöùng minh : Thöïc hieän pheùp chia Euclide f(x) = (x – c)g(x) + r. Töø ñoù suy ra r = f(
c). Vaäy coù theå vieát f(x) = (x – c)g(x) + f(c). Khi ñoù khaúng ñònh laø roõ raøng.

1.7 Caáp cuûa khoâng ñieåm

Cho K laø moät tröôøng, c ∈ K, f(x) ∈ K[x] vaø m ≥ 1 laø moät soá töï nhieân. Ta noùi c laø
nghieäm boäi caáp m cuûa f(x) neáu chia heát cho (x – c )m vaø khoäng chia heát cho (x – c
)m+1. Neáu m = 1 ta coøn noùi c laø nghieäm ñôn, neáu m = 2 thì c ñöôïc goïi laø nghieäm
keùp. Ta cuõng coù theå xem moät ña thöùc coù moät nghieäm boäi caáp m nhö moät ña thöùc
coù m nghieäm truøng nhau.

1.8 Ñònh lí
Giaû söû K laø moät tröôøng sao cho moïi ña thöùc khaùc haèng trong
K[x] ñeàu coù nghieäm trong K. Khi ñoù vôùi moïi ña thöùc f ∈ K[x ] toàn taïi caùc phaàn töû
a1, a2, …, an ∈ K vaø c ∈ K sao cho f(x) = c (x – a1)(x – a2) …(x – an).

Chöùng minh : Giaû söû a1 laø moät nghieäm cuûa ña thöùc f(x). Theo ñònh lí 1.6 ta coù f(x)
= (x – a1)q(x) vôùi deg(q) = deg(f) –1. Neáu q laø khaùc haèng thì theo giaû thieát tìm ñöôïc
moät nghieäm cuûa q(x) laø a2 vaø nhö theá ta coù

f(x) = q1(x) (x – a1)(x – a2)

Tieáp tuïc lí luaän nhö treân cho ñeán khi qn laø haèng thì ta seõ coù ñieàu caàn chöùng minh.

• Moät tröôøng K coù tính chaát nhö ñònh lí 1.8, ñoù laø moïi ña thöùc khaùc haèng treân K
ñeàu coù moät nghieäm treân K, ñöôïc goïi laø tröôøng ñoùng ñaïi soá. Cho duø K khoâng ñoùng
ñaïi soá ta cuõng coù:

1.9 Ñònh lí
Moïi ña thöùc baäc n ≥ 1 treân moät tröôøng K coù nhieàu nhaát laø n nghieäm keå caû boäi.

Chöùng minh : Giaû söû ña thöùc f(x) coù k nghieäm phaân bieät a1, a2, …, ak vôùi boäi töông
öùng laø m1, m2, …, mk thì bôûi pheùp chia Euclide ta coù phaân tích

m1 m2 mk
f(x) = (x – a1) (x – a2) …(x – an) q(x)

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 101 -

Töø ñoù suy ra m1 + m2 +…+ mk ≤ deg (f) = n.

1.10 Ñònh lí
n n
Cho K laø moät tröôøng voâ haïn, vaø f(x) = ∑ a i x i , g(x) = ∑ b i x i laø hai ña thöùc trong
i =0 i =0
K[x]. Khi ñoù neáu f(c) = g(c) vôùi moïi c ∈ K thì f = g, töùc laø ak = bk vôùi moïi k = 0,
1, …, n.

n
Chöùng minh : Xeùt ña thöùc f(x) – g(x) = ∑ (a i − b i ) x i , khi ñoù theo giaû thieát moãi
i =0
phaàn töû cuûa K laø moät nghieäm cuûa ña thöùc naøy. Töø ñoù, bôûi ñònh lí 1.9, phaûi coù ak =
bk vôùi moïi k = 0, 1, …, n.

1.11 Haøm ña thöùc

n
• Vôùi moïi ña thöùc f(x) = ∑ a i x i ∈ K[x] ta xaùc ñònh moät aùnh xaï nhö sau
i =0
∧ ∧ n
f : K → K, f (c) = ∑ a i c i
i =0
vaø goïi laø haøm ña thöùc töông öùng vôùi f.

∧
• CHUÙ YÙ: Xeùt aùnh xaï ϕ : K[x] → KK = {aùnh xaï: K → K}, f a f , vaø coù theå
kieåm tra deã daøng raèng ñoù laø moät ñoàng caáu vaønh. Ta seõ khaûo saùt tính ñôn aùnh cuûa
ϕ.
N
a) Giaû söû K = {t1, t2, …,tN} höõu haïn vaø xeùt f = ∏ ( x − t k ) ∈ K[x] . Khi ñoù ta coù
k =1
∧ ∧
f ≠ 0 vì deg(f) = N ≥ 1 nhöng roõ raøng f = 0 vì f (c) = 0 vôùi moïi c ∈ K. Nhö vaäy ta
coù f ≠ 0 maø ϕ (f) = ϕ (0) = 0. Töø ñoù ϕ laø khoâng ñôn aùnh.

∧ ∧
b) Giaû söû K voâ haïn. Khi ñoù ϕ laø ñôn aùnh vì töø ϕ (f) = ϕ (g) suy ra f (c) = g (c)
vôùi moïi c ∈ K, hay f(c) = g(c) vôùi moïi c ∈ K, vaø theo ñònh lí 1.10, f = g.

Nhö vaäy ϕ laø moät ñôn caáu vaønh khi vaø chæ khi tröôøng K laø voâ haïn. Töø ñoù, neáu K laø
∧
voâ haïn (Chaúng haïn 3 vaø ∀ ) thì ta coù theå ñoàng nhaát f vôùi f , töùc laø xem ña thöùc f
nhö laø moät haøm xaùc ñònh treân K.

• Baây giôø ta söû duïng caùc keát quûa ñaõ thu ñöôïc veà vaønh chính vaø vaønh Euclide ñeå
nghieân cöùu vaønh ña thöùc K[x] vôùi K laø moät tröôøng. Tröôùc heát chuù yù raèng :

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 102 -

*
1) Phaàn töû khaû nghòch trong K[x] laø caùc phaàn töû a ∈ K = K – {0} .

2) Ña thöùc lieân keát vôùi ña thöùc f(x) laø caùc ña thöùc coù daïng af(x) vôùi a ∈ K * .

3) Phaàn töû baát khaû qui trong K[x] laø caùc ña thöùc p(x) coù baäc ≥ 1, maø öôùc cuûa
*
noù chæ coù theå laø caùc ña thöùc haèng ( caùc phaàn töû thuoäc K ) vaø caùc ña thöùc coù daïng c
p(x) vôùi c ∈ K*. Roõ raøng caùc ña thöùc baäc 1 : ax + b laø baát khaû qui . Chuùng coù
nghieäm laø – a–1b trong K. Caùc ña thöùc baát khaû qui khaùc töùc laø caùc ña thöùc baát khaû
qui coù baäc > 1 laø voâ nghieäm trong K. Thaät vaây, neáu p(x) laø moät ña thöùc baát khaû qui
coù baäc > 1 vaø coù nghieäm c ∈ K thì

p(x) = (x – c ).q(x) vôùi deg(q) ≥ 1.

Do ñoù ( x – c) laø öôùc thöïc söï cuûa p(x), ñieàu naøy traùi vôùi p(x) laø baát khaû qui.

1.12 Ñònh lí
n
Cho K laø moät tröôøng vaø p(x) = ∑ a i x i ( n >1) laø moät ña thöùc baát
i =0
khaû qui treân vaønh K [x]. Khi ñoù toàn taïi moät tröôøng T duy nhaát (theo nghóa sai khaùc
nhau moät ñaúng caáu) sao cho :
1) K laø moät tröôøng con cuûa T.
2) p(x) coù moät nghieäm u trong T
n −1
3) Moïi phaàn töû z ∈T ñeàu vieát ñöôïc duy nhaát döôùi daïng z = ∑ b i u i , bi ∈ K.
i =0
Chöùng minh :

. Ñaët I = < p(x) > laø ideal sinh bôûi p(x) , vaø xeùt vaønh thöông T = K[x]/ I . Khi ñoù T
cuõng laø moät tröôøng. Thaät vaäy, xeùt f(x) + I ≠ 0 + I, khi ñoù vì f(x) khoâng phaûi laø boäi
cuûa p(x) neân ( f(x), p(x)) = 1. Töø ño ù toàn taïi r(x), s(x) ∈ K[x ] sao cho f.r + p.s = 1,
suy ra f.r ∈ 1 + I. Vaäy ta coù

(f(x) + I).(r(x) + I) = f(x).r(x) + I = 1 + I.

töùc laø f(x) + I khaû nghòch.

. Baây giôø xeùt toøan caáu chính taéc π : K[x] → K[x] / I, f a f + I, vaø thu heïp cuûa noù
treân K π |K : K → K [x] / I , vaø ta coù theå deã kieåm tra π |K laø moät ñôn caáu. Töø ñoù coù
theå ñoàng nhaát caùc phaàn töû a ∈ K vôùi π |K (a) ∈ K [x] / I = T vaø xem K laø moät
tröôøng con cuûa T. Neáu ñaët u = π (x), thì ta coù theå vieát

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 103 -

n n
π (p(x)) = ∑ π(a i ) π( x ) i = ∑ a i u i .
i =0 i =0

n
Vì π (p(x)) = p(x) + I = 0 + I neân ta coù ∑ a i u i = 0 + I (phaàn töû khoâng trong T),
i =0
ñieàu naøy coù nghóa laø u laø nghieäm trong T cuûa ña thöùc p(x).

. Cuoái cuøng laáy z baát kì thuoäc T, khi ñoù toàn taïi f ∈ K[x] sao cho z = π (f). Chia f
cho p(x) ta ñöôïc

n −1
f(x) = p(x) g(x) + r(x), vôùi r(x) = ∑ b i x i (bi ∈ K vaø khoâng nhaát thieát ≠ 0). Töø
i =0
n −1
ñoù z = π (f) = π (p.g) + π (r) = 0 + π (r) = ∑ b i u i .
i =0
Bieåu dieãn cuûa z laø duy nhaát . Thaät vaäy
n −1 n −1 n −1 n −1
Giaû söû z = ∑ b i u i = ∑ c i u i . Khi ñoù : ∑ ( b i − c i ) u i = π ( ∑ ( b i − c i ) x i ) = 0 ,
i =0 i =0 i =0 i =0
n −1 n −1
töùc laø ∑ (b i − c i ) x ∈ I , suy ra ∑ (b i − c i ) x laø boäi cuûa p(x), ñieàu naøy chæ
i i
i =0 i =0
xaûy ra khi bi = ci (do baäc cuûa p(x) lôùn hôn ).

. Baây giôø ta chæ ra T laø duy nhaát sai khaùc moät ñaúng caáu. Giaû söû coù moät tröôøng T'
cuõng coù caùc tính chaát nhö T. Goïi u' laø nghieäm cuûa p(x) trong T'. Xeùt ñoàng caáu ϕ : K
[x] → T', f(x) a f(u'). Coù theå chæ ra ϕ laø toøan caáu vaø Ker ϕ = I. Töø ñoù theo ñònh lí
ñoàng caáu vaønh : T' = Im ϕ ≅ K[x ]/ Ker ϕ = K [x] / I = T .

• AÙP DUÏNG : AÙp duïng ñònh lí 1.12 cho tröôøng hôïp K = 3 laø taäp caùc soá thöïc vaø p(x)
= x2 + 1 thì tröôøng T luùc naøùy seõ laø

/ < x 2 +1> = {a +b.i; a,b ∈ 3 vaø i laø nghieäm cuûa x2 + 1 = 0} = ∀ .

3[x]

Nhö vaäy ta tìm laïi ñöôïc tröôøng soá phöùc quen thuoäc.

1.13 Ñònh lí
Cho K laø moät tröôøng, f(x) ∈ K[x] laø ña thöùc coù baäc n > 1. Khi ñoù toàn taïi moät tröôøng
T môû roäng cuûa K sao cho f( x) coù ñuùng n nghieäm.

Chöùng minh : Neáu caùc nhaân töû baát khaû qui trong phaân tích cuûa f ñeàu laø baäc 1 thì ñaõ
chöùng minh xong. Giaû söû coù p(x) laø moät nhaân töû baát khaû qui vôùi baäc > 1. Ta xaây
döïng tröôøng T ñeå p(x) coù nghieäm trong T. Neáu f(x) chöa coù n nghieäm thì noù phaûi coù
daïng :

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 104 -

f(x) = (x –a)r…..(x – b)s.f1(x),

trong ñoù a,…,b ∈ T vaø f1(x) ∈ T[x ], 1 < deg(f1) < deg(f)

Tieáp tuïc môû roäng tröôøng T thaønh T1 ñeå f1(x) coù nghieäm trong T1. Vì baäc cuûa ña thöùc
laø höõu haïn neân sau moät soá höõu haïn böôùc ta seõ tìm ñöôïc tröôøng môû roäng Tk thoûa
yeâu caàu .

2. Vaønh ña thöùc nhieàu bieán

2.1 Ñònh nghóa

• Giaû söû A laø moät vaønh giao hoùan vôùi ñôn vò 1. Ta ñaët :

A1 = A[x1 ] , A2 = A1[x2 ], …, A n = An-1 [xn ].

Khi ñoù vaønh A n = An-1 [xn] , ñöôïc kí hieäu laø A[x1, x2, ….,xn], seõ ñöôïc goïi laø vaønh
ña thöùc cuûa n bieán treân A. Moãi phaàn töû cuûa A[x1, x2, ….,xn] ñöôïc goïi laø moät ña
thöùc cuûa n bieán x1, x2, ….,xn , vaø vieát f(x1, x2, ….,xn ) ∈ A[x1, x2, ….,xn].

Baây giôø ta tìm caùch bieåu dieãn caùc phaàn töû cuûa vaønh A[x1, x2, ….,xn] .
Tröôùc heát xeùt caùc ña thöùc hai bieán f(x,y) ∈ A[x,y] = A[x][y]. Noù coù theå vieát döôùi
daïng :
f(x,y) = a0(x) + a1(x)y + ....+ an (x)yn
mi
vôùi ai(x) = ∑ b ik x k ∈ A[x]
k =0

Vì A [x, y] laø vaønh neân pheùp nhaân phaân phoái ñoái vôùi pheùp coäng , do ñoù f(x,y) coù
theå vieát
mi mj
f(x,y) = ∑ c mi mj x y , vôùi c m i m j ∈ A.

Baèng qui naïp ta thaáy ña thöùc bieán coù theå vieát döôiù daïng :
m m
f(x1, x2, ….,xn ) = ∑ c mi .....m n x 1 i ......x n n , vôùi c m i ...m n ∈ A, (1)

Moãi haïng töû g = ax1 1 ….xn n vôùi a ∈ A goïi laø moât ñôn thöùc, neáu a ≠ 0 thì
m m

toång m1 + m2 +…+ mn ñöôïc goïi laø baäc cuûa ñôn thöùc g, vaø kíù hieäu laø deg(g). Ta
ñònh nghóa baäc cuûa moät ña thöùc f baát kì vieát döôùi daïng (1) laø

deg(f) = max { m1 + m2 +…+ mn : c m i ...m n ≠ 0}

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 105 -

2.2 Caùch saép xeáp ña thöùc theo loái töï ñieån

• Xeùt vò nhoùm coäng giao hoaùn ∠ 0n = ∠0 × ∠0 × …× ∠0 vôùi pheùp coäng ñöôïc xaùc
ñònh bôûi (a1, a2, …,an) + (b1, b2, …,bn) = (a1 + b1, a2 + b2, …, an + bn). Treân ∠ 0n xaùc
ñònh moät quan heä > nhö sau : (a1, a2, …,an) > (b1, b2, …,bn) neáu vaø chæ neáu toàn taïi
i ∈ {1, 2, …, n} sao cho

a1 = b1, a2 = b2, …, ai–1 = bi–1 vaø ai > bi .

VÍ DUÏ: Treân ∠ 30 , (2, 1, 1) > (1, 2, 3) > (0, 4, 1) > (0, 3, 9)

Coù theå kieåm tra deã daøng raèng (∠ 0n , >) laø moät vò nhoùm ñöôïc saép thöù töï toøan phaàn.
m1
• Saép xeáp ña thöùc f(x1, x2, ….,xn) = ∑ c m1.....m n x 1 ......x n mn theo loái töø ñieån

laø caùch saép xeáp caùc haïng töû cuûa ña thöùc naøy theo thöù töï giaûm daàn hoaëc taêng daàn
cuûa soá muõ (m1, m2, …, mn) ( theo quan heä thöù töï ôû treân vaø neáu trong haïng töû thieáu
bieán xi thì ta xem mi = 0 ). Haïng töû vôùi soá muõ lôùn nhaát ñöôïc goïi laø haïng töû cao
nhaát cuûa ña thöùc.

VÍ DUÏ : Trong ña thöùc f(x1, x2, x3) = 4x 12 x 42 + 2x 1 x 53 – 3x 13 x 2 x 3 + x 52 x 3

ta coù (3,1,1) > (2,4,0) > (1,0,5) > (0,5,1) neân coù daïng saép xeáp loái töø ñieån laø

f(x1, x2, x3) = – 3x 13 x 2 x 3 + 4x 12 x 42 + 2x 1 x 53 + x 52 x 3 .

KÍ HIEÄU: Neáu x = (x1, x2, ….,xn), m = (m1, m2, ….,mn) thì ta vieát

xm = x 1 1 x 2 2 …x m
m m n
n

2.3 Ñònh lí
Neáu A laø vaønh nguyeân thì A[x1, x2, ….,xn] cuõng laø vaønh nguyeân

n m
Chöùng minh: Giaû söû f = ∑ a k x k vaø g = ∑ b k x k laø hai ña thöùc khaùc 0 vaø ñöôïc
k =0 k =0
saép xeáp theo loái töø ñieån, töùc laø n > n – 1 > … > 0 , m > m – 1 > … > 0, vaø caùc haïng
töû cao nhaát cuûa chuùng coù caùc heä töû laàn löôït laø an ≠ 0, bm ≠ 0.
Khi ñoù f.g = ∑ a i b j x i + j , i = 1, 2, …, n vaø j = 1, 2, …, m. Töø ñoù heä töû cuûa haïng
i, j
töû cao nhaát trong f.g laø anbm . Vì A laø vaønh nguyeân neân anbm ≠ 0, vaø do vaäy f.g ≠
0.

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 106 -

CHUÙ YÙ: Vaønh ña thöùc K[x1, x2, ….,xn] treân tröôøng K khoâng phaûi laø vaønh chính vôùi
n ≥ 2. Chaúng haïn ideal < x1, x2, ….,xn > khoâng phaûi laø moät ideal chính.

2.4 Ña thöùc ñoái xöùng

• Cho A laø moät vaønh giao hoùan vôùi ñôn vò 1 ≠ 0, A[x1, x2, ….,xn ] laø vaønh ña thöùc n
bieán . Moät ña thöùc f ∈ A[x1, x2, ….,xn ] goïi laø ñoái xöùng neáu

f(x1, x2, ….,xn ) = f(x σ(1) , x σ( 2) , ….,x σ( n ) ) vôùi moïi hoùan vò σ ∈ Sn.

• VÍ DUÏ: Caùc ña thöùc sau ñaây :

σ1 = x1 + x2 + …. +xn
σ 2 = x1x2 + x1x3 …. + xn-1 xn
. . . . . . . . . . . .
σk = ∑ x i1 x i 2 ....x i k
1≤i1 ,..,i k ≤ n
. . . . . . . . . . . . . .
σ n = x1x2 ….xn

laø ñoái xöùng vaø goïi laø caùc ña thöùc ñoái xöùng cô baûn.

2.5 Ñònh lí
Caùc ña thöùc ñoái xöùng cô baûn laø ñoäc laäp ñaïi soá treân A, töùc laø, neáu f( σ 1, σ 2, … , σ n)
= 0 vôùi f ∈ A[x1, x2, ….,xn ] thì f = 0.

Chöùng minh: Ta chöùng minh baèng qui naïp theo n. Tröôøng hôïp n = 1 laø taàm thöôøng.
Giaû söû ñònh lí ñuùng vôùi n –1, ta seõ chæ ra noù cuõng ñuùng vôùi n. Thaät vaäy, giaû söû f ∈
A[x1, x2, ….,xn] laø ña thöùc khaùc 0 vaø coù caáp beù nhaát sao cho f( σ 1, σ 2, … , σ n) = 0.
Ta vieát ña thöùc f(x1, x2, …., xn) nhö moät ña thöùc moät bieán xn :
f = f0(x1, x2, …., xn–1) + f1(x1, x2, …., xn–1)xn + … + fs(x1, x2, …., xn–1)x sn

trong ñoù fi(x1, x2, …., xn–1) ∈ A[x1, x2, ….,xn–1]. Haïng töû f0(x1, x2, …., xn–1) ≠ 0

vì neáu khoâng thì f = xn g, töø ñoù 0 = f( σ 1, σ 2, …, σ n) = σ ng( σ 1, σ 2, … , σ n) = 0, vaø

do ñoù g( σ 1, σ 2, … , σ n) = 0, nhöng ñieàu naøy maâu thuaån vôùi f laø coù caáp nhoû nhaát
thoûa f( σ 1, σ 2, … , σ n) = 0. Baây giôø ta coù

0 = f0( σ 1, σ 2, …, σ n–1) + f1( σ 1, σ 2, … , σ n–1) σ n + … + fs( σ 1, σ 2, … , σ n–1) σ sn

Veá phaûi taát nhieân laø moät ña thöùc n bieán x1, x2, ….,xn vaø neáu thay xn = 0 vaøo thì

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 107 -

do σ n(x1, x2, …,xn–1, xn) = x1 x2 ….xn–10 = 0 neân ta coù f0( ω 1, ω 2, …, ω n–1) = 0 trong
ñoù ω i = σ i(x1, x2, …, xn–1, 0) laø ña thöùc ñoái xöùng cô baûn n – 1 bieán. Keát hôïp vôùi
f0(x1, x2, …., xn–1) ≠ 0 seõ daãn ñeán maâu thuaån vôùi giaû thieát qui naïp.

2.6 Ñònh lí
Ñoái vôùi moãi ña thöùc ñoái xöùng f ∈ A[x1, x2, ….,xn] toàn taïi duy nhaát moät ña thöùc g ∈
A[x1, x2, ….,xn] sao cho f(x1, x2, …., xn) = g( σ 1, σ 2, …., σ n).

Chöùng minh:
• Söï toàn taïi.
a a
. Ta saép xeáp f(x1, x2, …., xn) theo loái töø ñieån vaø giaû söû ax 11 x 22 … x ann laø haïng töû
cao nhaát cuûa noù. Khi ñoù ta phaûi coù a1 ≥ a2 ≥ … ≥ an. Thaät vaäy, giaû söû toàn taïi i sao
a a a
cho ai > ai–1. Vì f ñoái xöùng neân f phaûi chöùa haïng töû ax 11 …x i −i 1 x i i −1 … x ann

a a
coù ñöôïc töø ax 11 x 22 … x ann baèng caùch thay xi bôûi xi–1 vaø xi–1 bôûi xi . Do ai > ai–1
a a
neân (a1, …, ai–2, ai, ai-1,…, an) > (a1, …, ai–2, ai–1, ai ,…, an), vaäy ax 11 x 22 … x ann
khoâng laø haïng töû cao nhaát, vaø ñieàu naøy daãn ñeán maâu thuaån.

a −a 2 a −a 3
. Xeùt ña thöùc a σ 11 σ 22 … σ ann vaø deã kieåm tra raèng ñoù cuõng laø ña thöùc
a a
ñoái xöùng vaø coù haïng töû cao nhaát laø ax 11 x 22 … x ann .

a −a a −a
. Ñaët f1 = f – a σ 11 2 σ 22 3 … σ ann ( roõ raøng noù laø ña thöùc ñoái xöùng)
- Neáu f1 = 0 ( ñaõ chöùng minh xong)
- Neáu f1 ≠ 0, thì ta laïi saép xeáp noù theo loái töø ñieån vaø giaû söû haïng töû cao
b b
nhaát cuûa noù laø bx 1 1 x 2 2 … x bn n , ñeå yù raèng luùc naøy (a1, a2,…, an) > (b1, b2,…, bn),
vaø do ñoù a1 ≥ b1.

b −b b −b
. Ñaët f2 = f1 – a σ 1 1 2 σ 22 3 … σ bn n
- Neáu f2 = 0 ( ñaõ chöùng minh xong)
- Neáu f2 ≠ 0, thì ta laïi saép xeáp noù theo loái töø ñieån vaø giaû söû haïng töû cao nhaát cuûa
c c
noù laø cx 11 x 22 … x cnn , ñeå yù raèng luùc naøy (b1, b2,…, bn) > (c1, c2,…, cn), vaø do ñoù b1
≥ c1.
. . . . . . . . . .
Quaù trình treân seõ chaám döùt sau moät soá höõu haïn böôùc vì töông öùng vôùi noù ta coù daõy
caùc soá töï nhieân giaûm daàn a1 ≥ b1 ≥ c1 ≥ … ≥ 0.

• Söï duy nhaát. Giaû söû coù g vaø g1 ∈ A[x1, x2, ….,xn] sao cho

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 108 -

f(x1, x2, …., xn) = g( σ 1, σ 2, …., σ n) = g1( σ 1, σ 2, …., σ n).

Khi ñoù (g – g1) ( σ 1, σ 2, …, σ n) = 0, töø ñoù g = g1 do ñònh lí 2.5.

CHUÙ YÙ: Pheùp chöùng minh söï toàn taïi trong ñònh lí cung caáp moät phöông phaùp ñeå tìm
g sao cho f(x1, x2, …., xn) = g( σ 1, σ 2, …., σ n), töùc laø phöông phaùp bieåu thò moät ña
thöùc ñoái xöùng qua caùc ña thöùc ñoái xöùng cô baûn.

VÍ DUÏ: Bieåu thò ña thöùc ñoái xöùng sau qua caùc ña thöùc ñoái xöùng cô baûn

f(x1, x2, x3) = x 12 x 2 + x 1 x 22 + x 12 x 3 + x 1 x 32 + x 22 x 3 + x 2 x 32

Giaûi:
Haïng töû cao nhaát cuûa f laø x 12 x 2 .

Laäp haøm f1 = f – σ 12 −1 σ 12− 0 σ 30 = f – σ 1 σ 2

= x 12 x 2 + x 1 x 22 +x 12 x 3 + x 1 x 32 + x 22 x 3 + x 2 x 32
– (x1 + x2 + x3)( x1 x2 + x1x3 + x2x3) = – 3 x1 x2 x3

Laäp haøm f2 = f1 + 3 σ 11−1 σ 12−1 σ 13 = f1 + 3 σ 3 = 0

Töø ñoù f = f1 + σ 1 σ 2 = – 3 σ 3 + σ 1 σ 2.

3. Caùc ña thöùc treân tröôøng soá

3.1 Ñònh lí (d' Alermbert)

Tröôøng soá phöùc ∀ laø ñoùng ñaïi soá, töùc laø moïi ña thöùc f ∈ ∀[x] coù baäc ≥ 1 ñeàu coù
nghieäm trong ∀.

Chöùng minh: (xem phaàn phuï luïc)

3.2 Ñònh lí

a) Caùc ña thöùc baát khaû qui treân ∀[x] laø caùc ña thöùc baäc 1 : p(x) = ax + b.
b) Caùc ña thöùc baát khaû qui trong 3 [x] bao goàm :

– Caùc ña thöùc baäc 1 : p(x) = ax + b

– Caùc ña thöùc baäc 2 : p(x) = ax2 + bx + c vôùi ∆ = b2 – 4ac < 0.

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 109 -

Chöùng minh: a) suy ra tröïc tieáp töø ñònh lí 3.1. Ta chöùng minh b). Giaû söû p(x) thuoäc
3[x] laø baát khaû qui vaø deg(p) ≥ 2. Vì p(x) cuõng thuoäc ∀[x] neân theo ñònh lí 3.1 p(x)
coù ít nhaát moät nghieäm z ∈ ∀ vaø do p baát khaû qui trong 3 [x] neân z ∉ 3 . Vì z cuõng
laø nghieäm cuûa p(x) neân T = (x – z)(x – z ) laø moät öôùc cuûa p(x) trong ∀[x], nhöng T
= x2 – 2Re(z)x + z ∈ 3 [x] neân T cuõng laø öôùc cuûa p(x) trong 3[x]. Do p baát khaû
qui neân T phaûi lieân keát vôùi p, töùc laø p = a.T, vôùi a ∈ 3*. Vaäy p(x) laø moät tam thöùc
baäc 2 khongâ coù nghieäm thöïc. Ngöôïc laïi roõ raøng caùc ña thöùc baäc 1 laø baát khaû qui,
caùc ña thöùc baäc 2 khoâng coù nghieäm thöïc cuõng vaäy, vì neáu khoâng thì noù phaûi coù moät
öôùc laø ña thöùc baäc 1 vaø ñieàu naøy maâu thuaån vôùi giaû thieát voâ nghieäm cuûa ña thöùc ñoù.

3.3 Ñònh lí ( tieâu chuaån Eisenstein)

Neáu f(x) = anxn + an–1xn–1 + … + a0 ∈ 9[x] vaø p laø moät soá nguyeân toá thoûa maõn

an ≠ 0( mod p), ai ≡ 0(mod p) vôùi moïi i < n, vaø a0 ≠ 0 (mod p2)

thì f(x) laø ña thöùc baát khaû qui trong Θ[x].

r s
Chöùng minh: Giaû söû f =g.h, vôùi g = ∑ b k x k , h ∑ c k x k ; r, s > 0 vaø r + s = n. Vì
k =0 k =0
a0 = b0 c0 vaø do p nguyeân toá thoûa p | a0 neân suy ra b0 ≡ 0(mod p) hoaëc c0 ≡
0(mod p). Chuù yù raèng neáu b0 ≡ 0(mod p) thì c0 ≠ 0(mod p) vì neáu khoâng thì a0 =b0
co ≡ 0(mod p2). Giaû söû b0 ≡ 0(mod p). Ta cuõng ñeå yù raèng khoâng phaûi moïi heä soá
cuûa g(x) ñeàu laø boäi cuûa p vì neáu khoâng thì an = br cs ≡ 0(mod p), vaø ñieàu naøy traùi
vôùi giaû thieát. Goïi bi laø heä soá ñaàu tieân cuûa g khoâng chia heát cho p (0 < i ≤ r < n). Khi
ñoù töø ai = bic0 + bi–1c1 + … + b0ci suy ra bic0 ≡ 0(mod p) nhöng do p nguyeân toá
neân p |bi hoaëc p | c0, vaø ñieàu naøy daãn ñeán maâu thuaån.

VÍ DUÏ: Neáu p laø nguyeân toá thì f(x) = xm – p laø ña thöùc baát khaû qui.

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 110 -

BAØI TAÄP

∧
1. Treân vaønh 9p[x] xeùt ña thöùc f(x) = xp. Haõy xaùc ñònh haøm ña thöùc f
töông öùng vôùi f.

2. Cho p laø soá nguyeân toá vaø ña thöùc f(x) = xp – 1 ∈ 9p[x]. Chöùng minh
raèng f(x) = (x –1)p.

3. Trong vaønh ña thöùc 95[x] haõy thöïc hieän caùc pheùp toùan :

a) ( 2 x2 + 4 x2 + 1 ) ( 3 x2 + 1 x + 2 )
b) (– 2 x2 + 4 x + 3 )2
c) Pheùp chia (– 1 x3 + 2 x2 + 2 x + 1 ) cho (– 2 x2 + 2 x – 1 )

4. Trong vaønh 96[x] haõy thöïc hieän pheùp nhaân

( 2 x3 + 4 x2 + 1 x) ( 3 x2+ 3 x + 2 )

5. Trong vaønh 97[x] haõy xaùc ñònh p ñeå dö cuûa pheùp chia

( 1 x3 + p x + 5 ) cho ( 1 x2 + 5 x + 6 ) laø baèng 0.

6. Trong vaønh Θ[x] chöùng minh raèng ña thöùc (x+1)2n – x2n – 2x –1 chia heát cho
caùc ña thöùc 2x + 1, x + 1 vaø x.

7. Chöùng toû ña thöùc 1 x2 + 14 ∈ 915[x] coù 4 nghieäm trong 915.

8. Cho caùc ña thöùc

f(x) = – x3 – 7x2 + 2x – 4
g(x) = – 2x2 + 2x – 1.

a) Tìm ÖCLN cuûa f(x) vaø g(x) trong Θ[x]

b) Tìm ÖCLN cuûa f(x) vaø g(x) trong 911[x]

9. Xeùt taäp Θ( 2 ) = {a + b 2 : a, b ∈ Θ}. Chöùng minh raèng

a) Θ( 2 ) laø moät tröôøng vôiù pheùp coäng vaø nhaân thoâng thöôøng caùc soá.
b) Θ( 2 ) ≅ Θ[x] / 2
< x − 2>

10. Xeùt taäp 3( − 3 ) = {a + b − 3 : a, b ∈ 3}. Chöùng minh raèng :

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin

Ñaïi Soá Ñaïi Cöông - 111 -

a) 3 ( − 3 ) laø moät tröôøng vôiù pheùp coäng vaø nhaân thoâng thöôøng caùc so
b) 3 ( − 3 ) ≅ 3[x] / .
< x 2 +3>

11. Haõy bieåu dieãn caùc ña thöùc sau qua caùc ña thöùc ñoái xöùng cô baûn

1) x3 + y3 + z3 – 3xyz
2) x2 y + x y2 + x2 z + x z 2+ y2 z + y z2 .
3) x4 + y4 + z4 – 2x2 y2 – 2 x2 z2 – 2 y2 z2 .
4) x5 y2 + x2 y5 + x5 z2 + x2 z 5+ y5 z2 + y2 z5 .

12. Xaùc ñònh tính baát khaû qui cuûa caùc ña thöùc sau treân tröôøng soá höõu tæ

1) x4 – 8x3 + 12x2 – 6x –2
2) x5 – 12x3 + 36x –12
3) x4 – x3 + 2x +1

13. Chöùng minh raèng ña thöùc thuoäc 3[x] coù baäc ≥ 3 ñeàu khoâng baát khaû qui.

14. Cho f(x) = xn + … + a0 ∈ 9[x] vôùi n ≥ 1. Chæ ra raèng neáu f coù nghieäm höõu tæ thì
nghieäm ñoù laø nghieäm nguyeân vaø laø öôùc cuûa a0.

15. Tìm taát caû caùc nghieäm höõu tæ cuûa caùc ña thöùc sau:
a) x7 –1
b) 2x4 – 4x + 3
c) x5 + x4 – 6x3 – 14x2 – 11x – 3

16. Cho p laø soá nguyeân toá. Ñaët f(x) = xp + xp–1 + … + 1. Chöùng toû raèng f(x) laø baát
khaû qui treâa Θ [x]

Ñoã Nguyeân Sôn Khoa Toaùn Tin