You are on page 1of 11

‫‪Aviation fuel‬‬

‫سـوتـةمـةنـى فـرؤكـة‬

‫ئـا مـا دةكـرد نـى‬


‫ئـةنـدازيـار ‪ :‬بـلـَـنـد زرار عـبـدالصـمد شـيـَخـةروانـى‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫ئةوة ئاشكراية كة هةر لة ساالنى سةرةتاى سةدةى نؤزدةمةوة مرؤظ هةوىل فرينى‬
‫داوة‪ ,‬بةالم ئةو بريؤكةية سةركةوتوو نةبوو تاكو داهينانى بزوينةرةكان ‪.‬‬

‫يةكةم بزوينةر لة ساىل ‪1769‬ى زايينى دروست كرا كة بة هةمل واتا بة)‪( Steam‬‬
‫ئيشى دةكرد ‪.‬‬

‫دواتر لة ساىل ‪ 1860‬زاناى فةرةنسى )‪ (Etienne Lenoir‬توانى ديزاينى‬


‫بزوينةريك بكات لة جياتى هةمل طازى خةلوزى ( ‪) Coal oil gas‬‬
‫بةكاربهينى وةك سوتةمةنى ‪.‬‬

‫دواترلة ساىل ‪ 1885‬زاناى ئةملانى )‪ (Karl Benz‬توانى يةكةم بزوينةرى‬


‫طازولني دروست بكات كة تاكو ئيستاش بةكاردةهينريت‬
‫‪ ,‬ئةمانة سةرةتايةك بوون بؤ دروست كردنى بزوينةرى يةكةم فرؤكةلة ‪17‬‬
‫ديسةمبةرى ‪ 1903‬لةاليةن دوو براى ئةمريكى بةناوى ( ‪,Orville wright‬‬
‫‪ ) Wilbur wright‬كة هةردووكيان بة ( ‪ )wright brothers‬ناسراون ‪.‬‬
‫كة ئةمة سةرةتايةك بوو بؤ فرين و يةكةم طةشتى مرؤظ بة ئامساندا ‪.‬‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫لريةدا ئيمة وةك ئةندازيارى كيمياوى وةك بةرهةم هينةرى سوتةمةنى‬


‫فروكة باسى جورةكانى سوتةمةنى فروكة دةكةين كة بؤ ئيش ثيكردنى‬
‫بزوينةرةكان بةكارديت ‪.‬‬
‫لة ئيستادا دوو جؤر سوتةمةنى بةكارديت كة هةريةكةيان تايبةتة بة‬
‫جؤريكى تايبةتى بزوينةر‬
‫‪1- Jet Fuel‬‬ ‫‪2- Aviation Gasoline‬‬
‫) ‪1- Jet Fuel ( Aviation turbine fuel‬‬

‫سوتةمةنى بزوينةرة تؤربينةكان (سوتةمةنى جةت ) بريتيية لة جؤريك لة‬


‫جؤرةكانى سوتةمةنى فروكة بةكارديت بةتايبةتى بؤ فروكةى جةت ( ‪Jet‬‬
‫‪ )airplane‬كة بة بزوينةرى توربينى(‪ )Turbine engine‬كاردةكات ‪.‬‬

‫لةساالنى ‪ 1950‬فروكةكان كريؤسينى رووناكيان( ‪illustrating kerosene‬‬


‫) وةك سووتةمةنى بةكارهيناوة ئةمةش لةبةر ئةوةى كيوسني ( ‪Flash point‬‬
‫) زؤر بةرزة و تواناى طرطرتنى كةمرتة بةبةراورد لةطةل هةنديك جورى ترى‬
‫سوتةمةنى و اليةنى سةالمةتى بةهيزترة لةكاتى طواستنةوة و خةزنكردنى بوية‬
‫بةشيوةيةكى بةرضاو بةكاردةهات بؤ ريطة طرتن لة تةقينةوة لة ثلةى ثةستانى‬
‫بةرزدا و لةبةر ئاسانى دةست كةوتنى ئةم سوتةمةنيية ‪.‬‬
‫تيكةلةى سوتةمةنى جةت لة تيكةلةى هايدرؤكاربؤنةكان ثيك هاتووة‬
‫‪ -1‬ثارافينةكان بةريزةى ‪%61 - %23‬‬
‫‪ -2‬ئؤلؤفينةكان بةريزةى ‪%7.05 - %5‬‬
‫‪ -3‬نةفسينةكان بةريزةى ‪%45 - %10‬‬
‫‪ -4‬ئةرؤماتيةكان بةريزةى ‪%25 - %12‬‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫ثيكهاتة ئؤرطانيةكانيش بريتني لة طوطرد و نايرتوجني و ئؤكسجني و بريكى‬


‫زور كةم لة كازاكان و ئاو ‪.‬‬
‫لريةدا دةرئةكةويت كة هةردوو نةفسينةكان و ثارافينةكان بةشيكى زورى‬
‫ئةم تيكةلةية ثيك دةهينن ئةم سوتةمةنية ضةندين دزة تةقة تةقى‬
‫تيدةكريت بو ئةوةى ببيتة ياريدةدةريك بؤ كارليكى ئؤكسان ‪.‬‬
‫دوو جؤرى هةية ‪:‬‬
‫‪1- Jet A‬‬ ‫‪2- Jet B‬‬
‫‪Jet A -1‬‬

‫ئةم جؤرة لة ساىل ‪ 1950‬بؤ يةكةم جار لة ئةمريكا بةكارهات وبةريزةى‬


‫‪ %100‬لة كريوسني ثيكديت و لةو هايدروكاربؤنانة ثيك ديت كة زمارةى‬
‫كاربؤنةكانى لةنيوان ‪ 18-8‬كاربؤنة‪.‬‬
‫دةتوانني تايبةمتةنديةكانى لةو خشتةيةى خوارةوة روون بكةينةوة‬
‫‪Characterization‬‬ ‫‪Jet A‬‬
‫‪Flash point‬‬ ‫‪38 °C‬‬
‫‪Freezing point‬‬ ‫‪−40 °C‬‬
‫‪Auto ignition temperature‬‬ ‫‪245 °C‬‬

‫‪Density‬‬ ‫)‪0.820 kg/L (6.84 lb/US gal‬‬


‫‪Specific energy‬‬ ‫‪43.02 MJ/kg‬‬
‫‪Energy density‬‬ ‫‪35.3 MJ/L‬‬
‫‪Max adiabatic burn temp‬‬ ‫‪1,030 °C (1,890 °F‬‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫‪: Jet B -2‬‬


‫ئةو جؤرةيان لة ثاالوطة لة طازولني و كريوسني و نةفسا بةرهةم دةهينريت و كة‬
‫لة ‪ %70‬طازولني و ‪%30‬كريوسني ثيكديت ‪,‬لةو هايدرؤكاربؤنانة ثيكديت كة‬
‫زمارةى كاربؤنةكانى لةنيوان ‪ 15 – 5‬كاربؤنة‪.‬‬
‫ثلةى بةستنى زؤر نزمةو دةكاتة ساليب ‪ 60‬ثلةى سيليزى ‪ ,‬فالش ثؤينتى زؤر‬
‫نزمة و تواناى طرطرتنى زؤر بةرزة و كة ئةمةش مةترسى بؤ سةر سةالمةتى‬
‫دروست دةكات بؤية برة ثارةيةكى زؤرى تيدةضيت لة كاتى طواستنةوة و‬
‫خةزنكردنى بؤية لةبةر ئةو هؤية ئةو جؤرةيان بةزؤرى لةو والتانة بةكارديت كة‬
‫ثلةى طةرمى زؤر نزمة‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫‪2- Aviation Gasoline‬‬


‫دواتر دؤزرايةوة كة طازولينى فرؤكة بةكةلكى بزوينةرةكانى فروكةى جةت ديت و‬
‫بؤ ثاكى هةواش باشرتة لة كريوسني و ئةطوجنيت لةطةل ثلةى طةرمى نزمدا و‬
‫بةخيرايي لةشوينة بةرزةكانى ئامساندا دةبيتة هةمل بؤية دةستكرا بة كردارى‬
‫بةرهةم هينانى طازولينى فروكة كة تاكو ئيستاش بة نويرتين سوتةمةنى فرؤكة‬
‫دادةنريت‬
‫طازولينى فروكة بريتية لة طازولينى ئاسايي كة بؤ ئيش ثيكردنى بزؤينةرةكان‬
‫بةكارديت بةالم بة بةكارهينانى ضةند تةكنيكيك ثةرةى ثيدراوة و زمارةى‬
‫ئؤكتانى بةرز كراوةتةوة و ضةندين مادةى بؤ زيادكراوة بةريزةى جياواز و‬
‫دياريكراو وةك (قورقوشم ‪,‬مادةى دزة تةقة تةق ‪ ,‬دزة بةسنت ‪ ,‬مادةى ريطرتن لة‬
‫كارليكى كانزاكان ‪,‬دزة زةنط ‪ ,‬دزة ئؤكسان ‪ .‬رةنط بو ناسينةوةى جورةكانى )‬
‫مادةيةكى زور فريوة و لة ثلة طةرمييةكى مام ناوةند تواناى طر طرتنى هةية‬
‫)هةبوونى مادةى ئايزؤ ئؤكتان دةبيتة هؤى بةرز بونةوةى ئوكتان و بوونى مادةى‬
‫هيثتان دةبيتة هؤى كةم بوونةوةى ئؤكتان‬
‫يةكيك لة بةكارهينانى هاييدروكاربونةكان وةك سوتةمةنى ئةبيتة هوى‬
‫جووالنةوةى بزوينةرةكان و طازولني يةكيكة لةو سووتةمةنيةى بو بزوينةرى‬
‫فروكة بةكارديت ‪.‬‬
‫بةطشتى وةك تيكةلةيةكى سوتةمةنى نزيكةى لة ‪%84‬هايدروجينةو ‪%15‬كاربونة‬
‫و بةشيكى زور كةم لة طوطرد و قورقوشم و بروم و نايرتوجني ئوكسجني كة لةو‬
‫مادانةى دزة تةقينةوة بةكاردين و تيكةالوى تيكةلةكة دةبن ‪.‬‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫زيادكردنى قورقوشم بو طازولني دةبيتة هؤى بةرزكردنةوةى زمارةى ئؤكتان واتا‬


‫دةبيتة هوى كةم كردنةوةى تةقة تةق لةناو بزوينةرةكة و‪ ,‬تواناى بزوينةرةكة بةرز‬
‫دةكاتةوة ‪ ,‬هةروةها ناولينانى زوربةى جؤرةكانى طازولينى فروكة بةثيي ريزةى‬
‫قورقوشم لةناو سوتةمةنيةكة ناو دةنريت كة دوايي باسى دةكةين ‪.‬‬
‫بةالم لةبةر ئةوةى مادةى قورقوشم مادةيةكى زور زةهراوية بؤ زينطة و كاريطةرى‬
‫راستةوخؤى هةية لةسةرزينطةو تةندروستى مرؤظ بةتايبةتى سيةكان وةك‬
‫شريثةجنةى سى و طورضيلة و راطرتنى طةشةى مندال راطرتنى طةشةى ماسولكة و‬
‫راطرتنى طةشةى ئيسك(ئيسكة نةرمة ) و كاريطةرى راستةوخوى هةية لةسةر‬
‫كؤئةندامى دةمار و ضةندين نةخؤ شى تر بؤية لة ئيستادا بةثيى ريككةوتننامة‬
‫نيودةولةتيةكان ريزةيةكى زور كةم لة قورقوشم بةكارديت لةناو طازؤلني‬
‫طازولينى فروكة لة ساىل ‪ 1970‬بو يةكةم جار بةرهةم هات‬
‫طازولينى فروكة لة ‪ 15‬ثلةى سيليزى ضريةكةى دةكاتة ‪ 0.721‬كيلوطرام لة يةك‬
‫ليرت‬
‫بةالم بة بةرزبوونةوةى ‪ 1‬ثلةى سيليزى ئةوا ضرييةكةى بة ريزةى ‪ %0.1‬كةم‬
‫دةكات‬
‫هةروةها ريزةى ثيسبوونى هةوا دةكاتة ‪ 2.991‬كيلوطرام لة يةك لييرت‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫ضةندين جورى هةية كة بةكارهينانييان بة ثيي جؤرى بزوينةرةكة‬


‫دةطؤرى‬

‫‪1)Avgas 80‬‬ ‫رةنطى سورة‬


‫رةنطى سةوزة ‪2)Avgas 100‬‬
‫‪3)Avgas 115‬‬ ‫رةنطى مورة‬
‫‪4) 82 UL‬‬ ‫رةنطى مورة‬
‫‪5) 85 UL‬‬ ‫بى رةنطة‬
‫‪6) 91/96‬‬ ‫قاوةيية‬
‫‪7) 91/96 UL‬‬ ‫بى رةنطة‬
‫‪8) B 91/115‬‬ ‫رةنطى سةوزة‬
‫‪9) 100LL‬‬ ‫رةنطى شينة‬
‫‪10) 100 /130‬‬ ‫رةنطى شينة‬
‫‪11) G100 UL‬‬ ‫بى رةنطة‬
‫‪12) 100 SF‬‬ ‫بى رةنطة‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫‪ ‬ئيستا باسى هةنديك لة جورةكانى طازولينى فروكة دةكةين‬


‫بةشيوةيةكى زؤر كورت و هةروةها هوكارى ناونانةكانى بةو‬
‫ثيتانة‬

‫‪ 100LL - )1‬واتا ( ‪ )100 Low Lead‬رةنطى شينة ريزةيةكى كةمى‬


‫قورقومشى تيداية بةريزةى ‪ 0.5‬طرام لة يةك ليرت ‪ ,‬هةروةها بةثيي‬
‫‪ ASTM D 910‬لة جؤرى ‪ Avgas 100‬دةثؤلينريت‬

‫‪ 82UL )2‬واتا ) ‪ ( 82UnLead‬رةنطى مؤرة و ريزةيةكى زؤر كةم لة‬


‫قورقومشى تيداية بة ريزةى ‪ 0.1‬طرام لة يةك ليرت هةروةها بو بزوينةريك‬
‫بةكارديت كة ثيويستى بة ريزةيةكى زور كةم ثةستان هةية لةناو ثستؤنةكان‬
‫واتا ‪ compression ratio‬زور نزم بيت‬

‫بو دةستكةوتنى جورةكانى طازولني كة خاوةنى توانايةكى بةرزى سوتاندن‬


‫بيت زمارةيةكى بةرزى ئوكتانى هةبيت كردارى ضارةسةر كردنةكانى‬
‫تايبةتن و بريتني لة‬
‫‪1-Alkylation‬‬
‫هايدروكاربونة ناتريةكانى بةرهةمى طةرمة شيكردنةوة لةطةل‬
‫ئايزوبيوتانةكان يةكدةطرن و ئايزوثارافينة بةرزةكان ثيك دةهينن‬

‫‪2—aromatization‬‬
‫ئةم كردارة بو طورينى نةفسينةكان بو هايدروكاربونة ئةروماتيةكان‬
‫بةكاردين‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫طازولني وةك ناويك لة بوارى ثاك كردنةوةى رونى ثةترول بو شلة‬


‫سووتةمةني بة ثةتروىل خاو ئةوتريت ‪ ,‬بةطشتى طازولني ريزةيةكى بةرزى‬
‫لة هايدروكاربونة زجنرية راستةكان لة ثروثانةوة تاكو ئوكتانى تيداية‬

‫تايبةمتةنديةكانى طازؤلينى فرؤكة‬


‫‪ -1‬دةبيت مادةى دزة تةقة تةقى تيدا بيت‬
‫‪ -2‬ئةبيت سوتةمةنيةكة بة تةواوى بطوريتة سةر دوخى طازى لةناو‬
‫بزوينةرةكة‬
‫‪ -3‬ئةبيت بزوينةرةكة توانايةكى تةواوى سووتانى هةبيت‬
‫‪ -4‬دةبيت سووتةمةنيةكة لة نيوان ‪ 150 -30‬ثلةى سيليزى بسوتى‬
‫‪ -5‬وزةى جورى و خةستى‬
‫‪ -6‬ثنتى بةسنت‪ ,‬ئةبيت ثنتى بةستنى طازولينى فروكة لة ساليب ‪60‬‬
‫ثلةى سيليزى كةمرت نةبيت‬
‫‪ -7‬ثنتى بريسكة ‪ ,‬كة ئةوةش ثةيوةستة بة رةوشتة كيمياوى و‬
‫فيزياويةكانى طازولينةكة‬
‫ئـةنـدازيـارى كـيـمـيـاوى‬ ‫َخـةروانـى‬
‫َـنـد زرار عـبـدالـصـمـد شـيـ‬
‫بـلـ‬

‫‪ ‬ئةوةش ئاماريكة لةسةر ريزةى بةرهةم هينانى طازؤلينى فرؤكة لة ثاالوطةى‬


‫تةكساس وةرطرياوة‬

You might also like