Professional Documents
Culture Documents
ئامادةكردنى
فاتيمة ئةكرةم عزيز
مامؤستاى بابةت
شاالَو
سالى خويَندن
2020_2019
ناوەرۆک
ثيَشةكى 2...........................................................................................................................:
جؤرةكانى دارستان3..............................................................................................................:
1
ثؤلين كردنى لةوةرطاكان 5.....................................................................................................:
هؤكارى نزم بوونةوةى ثلةى طةرما ئةو شويَنانةى كة بة بةرطى رووةكى داثؤشراون7......................:
سةرضاوةكان11.................................................................................................................. :
ثيَشةكى :
ثؤشةكى رووةكى(رووةكى سروشتى) بةو رووةكانة دةكوتريَت كة بة شيَوةيةكى سروشتى لة سةر رووى
زةوى دةرويَت طةرضى رووةكى سروشتى بةرهةمى ئاو هةواو رووى زةوى و خؤلة بةالم واديارة
كطاريطةر فاكتةرى يةكةميان لة دوو فاكتةرى ديكة زياترة .خةسلةتى ثؤشاكى رووةكى كوردستان لة وة داية
كة خؤيان لة بةرزى و ثلةى طةرمى و وشكيدا رادةطرن هةتا لة باشوورى روذهةالتةوة بةرةو باكوورى
رؤذئاوا برؤين ضرى ثؤشاكى رووةكى زياد دةكات هؤكةشى بؤ جياوازى قةوارةى بارانبارين دةطةريَتةوة.
س َى يةم /لةوةرطا
يةكةم /دارستان:
دارس تان و دارودةوةن نزيك ةى ( )15ملي ؤن هيَكتاري ان ()150ه ةزار (كض ط)ل ة زةوى كوردس تان
(سى مليؤن هيَكتار)دارستانى ت ةنك (ح ةوت ملي ؤن
َ داطيركردووة لةوانة دارستانة دةست ليَنةدراو باشةكان
هيَكت ار 9دارس تانى ويَرانك راو رووخ او (ثيَنج ملي ؤن هيَكت ار ) زؤرب ةى دارس تانةكان ل ة س ةرةتاى
بي ئةن دازةيان حالي ان بةت ةواوى ش ر ب ووة
شةستةكانةوة تاوةكو ئةمرؤ لةبةر ئاطر تيَبةردان و برين ةوةى َ
ضونكة ث َي راناطةن جاريَكى تر ضرؤ بكةن و ط ةورةببن و ك ة ل ة ئةنجام دا س ةدان هيَكت ار دارس تان ل ة
2
ساليَكدا لة ناو دةضيَت بؤي ة ب ؤ ضارةس ةركردنى ئ ةم زيان ة طةورةي ة دةول ةت ل ة هةن ديَك ش ويَن ياس اى
ثاراستنى دارستانةكانى تر دةركردووةهةرضةندة ئ ةو ياس ايانة بةتايب ةتى ل ةو ش ويَنانة دا دةس تى دةول ةتى
ناطات َى بة هيض شيَوةيةك جى بةج َى ناكريَت ئةو هؤيانةى كة ئةو طيروطرفتانةى دروست ك ردووة زي اتر
خؤيان لة جةنط و نةبوونى كةرةستةى ديكة بؤ سوتاندنى خؤ طةرمكردن ةوة و ن ةبوونى ئ اليكى ت ةواو ب ؤ
بى ضارةسةر ماونةتةوة.
ئاذةلةكان دا دةنويَن َى كة ديارة ئةو طيروطرفتانة تاوةكو ئةمرؤ َ
جؤرةكانى دارستان:
دارستانى هةميشة سةوز. -1
دارسانى طةال وةريوةكان. -2
دارستانى قووضةكى (سنةوبةري). -3
طياو طولى سروشتى لة كوردستاندا زؤرة وةكو ئةمانةى بؤ رةنط و كارى ثزيشكى و سمغ بؤن و خ ؤراك ب ة
كاردةهيَريَت
طي33ا و ط33ولى رةنط :وةك و (ني ل ،رون اس ن خةن ة ،م ازى ،كافش ة..........،هت د)ل ة زؤرب ةى ناوض ةكانى
كوردستان دةرويَن.
بة دةيان طيا و طولى دةرمان لة ناوضة ضياكانى كوردستان دا دةرويَت وةكو ( كل ،س ماق ،ئةس ثةند ،ئ اب
ئةندؤل ،مرورش...........،هتد)
طيا و طولى سمغ :طرينطترين طيا و طولى سمغ بريتية لة (سمغى زةرد مازوض ،سقز ،سريش)
طياو طول بؤندار:هةنديك طيا و طول بة شيَوةيةكى سروشتى بؤنيَكى خؤش يان ليَ ديَت هةن ديَك تريش يان دواى
ووشك كردنةوة و وة تيَكةل كردنيان لة طةل هةنديَك طيا و طولى ديكة ياخود تيَكةالو كردنيان لةطةت هةن ديَك
مةتيريالى كيمياويدا بؤ دروست كردنى طوالو بةكاردةهيَريَت لة طيا و طولة بؤندارةكان ئةمانة طولى (شةوبؤ
،شةوبؤى كيَوى .......هتد)
3
طيا و طولى خؤراك:ئةم جؤرة طيا و طول ة ل ة ب ةهاران دا زؤرن هةن ديكيان وةك خ واردنى رؤذان ةى خ ةلك
بةكاردةهيَريَت وةكو (كاردى ،كةنطر ،تؤلكة ،دؤمبةالن ،كوارط ،ريواس ،ترشؤكة .......................،هتد)
س َى يةم /لةوةرطا
كوردستان بة لةوةرطةى سروشتى دةولةمةن دة رووبةرةك ةى ت اوةكو ئيَس تا ن ازانريَت ،ب ةالم دةوروب ةرى (
369مليؤن هيَكتار دةخةمليَنريَت كوردستان لةبةر ئةوةى شويَنطةيةكى جوطرافيى تايبةتى هةية ،دوو ضةش نة
ئاو و هةواى جياواز لة يةكتر طةرم و س اردى هةي ة خ اوةنى لةوةرطاي ةكى جؤراوج ؤرة وةك و (ل ةوةرطاى
كويَستانيةكان ،لةوةرطاى طةرميانيةكان)
*لةوةرطاى كويَستانيةكان :ئةم لةوةرطايانة لة ناوض ة ش اخاوية ب ةرزةكان هةلك ةوتووة ثؤش اكى رووةك
دةضى لةبةر ئةوةى لةم ناوضانةدا طةليَك ضياى ب ةرز ه ةن
َ ئةم ناوضةية بةزؤرى لة ثؤشاكى هةريَمى ئةلبى
و بارستايى بارانى ساالنةى ()550_350م ل ثؤش اكى رووةكى هةم ة ضةش نى هةي ة زؤرب ةى ئ ةو ناوض انة
ئاويان زؤرة لةبةر ئ ةوةى فش ارى لةوةران دنى دي ار ني ة ...رووةك ةكانى لةوةرط ة كويَس تانيةكان ل ة خيَ زانى
طرامينة ليطيؤمينؤزة ،لة زؤربةى لة مةتريةياى ثرؤتين ثيَك ه اتووة هةن ديَكيان ق ةدةكانيان زؤر طةورةي ة ك ة
مةر و ماالت لة توانايان داني ة ب ؤ خ واردن ب ةكاريان بهيَ نيَت ،لةب ةر ئ ةوةى خ اوةن م ةر و ماالت ةكان دةي ان
برنةوةو وشكيان دةكةنةوة و ئاليكيَكى تايبةتيان ل َى دروست دةكةن كة زستانان دةرخواردى ئاذةلةكانيان دةدةن
،هةنديَك لةو رووةكة جؤربةجؤرةكانى ئةم ناوض ةية ئةمان ةن(الل ة داغ دار ،ك بر خ اردار ،ق ةنتريون ،ثونط ة
،طةون ،ئةسثيَرس)
*لةوةرطةى طةرميانيةكان:
ئةم لةوةرطايان ة ل ةو ناوض انة هةلك ةوتوون ك ة ب ةرزايان ل ة رووى زةري اوة ل ة (300م ةتر )ك ةمتر ن ابيَت
بارستايى بارانى ساالنة لةم ناوضانةدا لةنيَوان ( 250تاوةكو )400مل خاكةكةى تارادةيةك شاشة .
ثؤش اكى رووةكى ئ ةو ناوض ةية ب ة زؤرى وةرزي ة و قةديش يان كورت ة و رووةكى هةميش ةيى بةدةطم ةن
ليَدةرويَت هةنديَك لةو رووةكانةى لةو لةوةرطايانة دا دةرويَن ئةمانةن(شيدروحةسةن ،طةون ئةسثريَس ،كعب
ئةلغةزالى ،بومادرن ،طاوزيان ،ثيَنج ئةنطوستة...........هتد)
ثيَكهاتةى داثؤشراوة بةبةرطى رووةكى بريَكى كةمتر لة تيشكى خؤر هةلدةمذيَت واتة بةراورد لةط ةل -1
بيابانةكان بةبريَكى كةمتر طةرما بةرهةمدةهيَنن.
رووى زةوى داثؤش راوة بةب ةرطى رووةكى ل ة ش يَوةى دارس تان ب ريَكى زي اتر ل ة تيش كى خ ؤر -2
هةلدةمذيَت بةب ةراورد لةط ةل رووى زةوى داثؤش راوة ب ة ط ذو طي ا و ب ةروبوومى كش توكالى وات ة
بريَكى زياتر طةرما بةرهةم ديَنيَت.
برى ئةو طةرمايةى كة رووى زةوى داثؤشراوة بةبةرطى رووةكى بةرهةمى دةهيَ نيَت دةط ؤردريَت -3
بة طؤرينى رةنطى بةرطى رووةكةكانيان رةنطة تاريكةكانى بةرطى رووةكى بريَكى زياتر ل ة تيش كى
خؤر هةلدةمذن واتة بريَكى زياتر طةرما بةرهةمدةهيَنن ب ةراورد لةط ةل رةنط ة كال ةكان ب ؤ نموون ة
رةنطى سةوزى طةالى دارستانة سنؤبةريةكان تاريك ت رن ل ة رةنطى س ةوزى دارس تانةكانى ناوض ة
خوولطةييةكان .
بةرطى رووةكى بريَكى ديار لةو ط ةرما ك ة بةره ةم دةهيَ نيَت خ ةرجى دةك ات ل ة ثرؤس ةى بةه ةلم -4
بوون لة رووةك دا لة طةالكانيان دا روودةدات ،ثرؤسةى بة هةلم بوون ل ة رووةك دا وةك و ثرؤس ةى
بةهةلم بوونة دةبيَتةمايةى نزم بوونةوةى ثلةى طةرما شان بةشان لة طةل ثرؤسةى بة هةلم ب ووون ل ة
5
رووةكدا ،ثرؤسةى ب ة ه ةلم ب وونيش ل ة رووى زةوى داثؤش راوة ب ة ب ةرطى رووةكى بةردةوام ة وة
بةريَذةيةكة بةرزتر لة رووى زةوى ئةو شويَنانةى كة هةذارن بة بةرطى رووةكى.
بةرطى رووةكى ريَطرترة ل ة ثةي دابوونى زيَ دةرؤى ط ةرمايى ئ ةو ثيَكهاتان ةى ك ة ب ةرطى رووةكى -5
داثؤشراون لة رؤذ وهاوين ثلةى طةرمايان نزم ترة ل ةو ش ويَنانةى خ اوةنى ب ةرطى رووةكى نين ي ان
هةذارن بةبةرطى رووةكى وة لة شةو و زستان ثلةى طةرمايان بةرزترة .
هؤكارى نزم بوونةوةى 3ثلةى طةرما ئةو شويَنانةى كة بة بةرطى رووةكى داثؤشراون:
بةرطى رووةكى ريَطا لة طةيش تنى تيش كى خ ؤر دةط ريَت ك ة بطات ة رووى زةوى دي ارة ريَ ذةى أ-
ريَطرتنةكةشى دةطؤريَت بة طؤرينى جؤرى رووةكةك ة و ض رى و ب ةرزييان ب ؤ نموون ة ط ةالى
دارستانةكان لة وةرزى هاوين لة ( )90%تيشكى خؤر طلدةداتةوة
وونكردنى بةشيَكى زؤر لةو طةرميةى كة بةرهةم ديَنيَت لة ريَطةى ثرؤسةى ئاودةران . ب-
*هةرضى تايبةتمةنديشة بةبةرزى ثلةى طةرماى ئةو ثيَكهاتانةى كة بةبةرطى رووةك داثؤش راون ل ة ش ةو و
زستان بةبةراورد لة طةل دةوروبةريان كة هةذارن بة بةرطى رووةكى هؤكارةكةى دةطةريَتةوة بؤ:
أ -بةرزى ريَذةى هةلمى ئاو لة هةواى سةر ئةو ثيَكهاتانةى كة بةبةرطى رووةكى داثؤشراون .
ب -ك ةمى خيَ رايى ب ا ل ة س ةر ئ ةو ثيَكهاتان ةى ك ة بةب ةرطى رووةكى داثؤش راون ك ة دةبيَت ة ماي ةي ك ةم
بوونةوةى دياردةى بة هةلم بوون و بةرز و بالبوونةوةى طةرما .
ئةطةر ثلةى طةرمى بةرةبةرة لة هيَلى كةمةرةيةوة بةرةو جةمسةرةكان ك ةم بك ات ئ ةوا ذي انى رووةكيش ب ة
هةمان ئاراستة لةرووى قةبارةو ضرى و جؤرةوة كةم دةكات هةروةها ئةطةر ثل ةى ط ةرمى بةبةرزبوون ةوة
6
بةرةبةرة واتة لة بنارةوة بؤ لوتكةى ضياكان كةمى كرد ئةوا ذي انى رووةكيش ب ة ه ةمان ئاراس تة ك ةم دةك ات
ئةمةش بةلطةيةكى روونة لة سةر ب ة تي نى ثةيوةن دى نيَ وان ثل ةى ط ةرمى رووةك ،هةرض ةندةطةرمى زي اد
بكات ئةوةندة خيَرايى طةشةو قةبارة و ضرى رووةك زياد دةبيَت بةو مةرجةى ئاو هةبيَت ب ةالم ئةط ةر ثل ةى
طةرمى دابةزيَت ئةوا بةو ئةندازةيةى طةشةى رووةك هيَواش تر و قةبارةكةى بضووك تر ض رييةكى ك ةمتر
دةبيَت هةتا ئةكةر ئاويش هةبيَت.
رووةك لة ئاذةل و مرؤظ ل ةوةدا جي اوازة كةت ةنها ئ ةو ئ اوة وةرن اطريَت ل ة خاك دا هةي ة ب ةلكو ئ ةو ئ اوةش
دةطريَتةوة كة لة سةر شيَوةى هةلمى ئاو لة هةوادا هةية زؤربةى رووةكة زةبةالح ةكان ل ة ريَط ةى رةط ةوة
ئ او ل ة خ اك وةردةط رن ثاش ان زيادةك ةى ب ة هةناس ةدانةوة ل ة س ةر ش يَوةى ه ةلمى ئ اوى ن ةبينراو ل ة و
دةمؤضكة بضووك و بالونةبوونةوة فريَدةدات كةلةسةر ضينى دةرةوةى طةالو قةدةكانيان دا هةية زةبؤش كة
بريَكى زؤرى هةلمى ئاو لة خؤ طرتووة سوديَكى زؤرى بؤ رووةك هةية ئةطةر ب رى ه ةلمى ئ او ل ة ه ةوادا
ناوبةناو يان بةهةميشةى زؤربوون طةشةى رووةك ضرتر دةبيَت وة رووةكةكة لة ب ارةى س ةوزى وةطةش ة
دادةبيَت زيادبوونى هةلمى ئاويش لة ئاستى ئاسايى خؤى دياردةيةكى ناوازةية وة روودانيشى كاتي ة بؤي ة ئ ةم
زياد بوونة زؤر زيانى بؤ رووةكةكة نية .
رووناكى بؤ ذيانى رووةك ثيَويستة ضوونكة ماددةى سةوزةكة ثيَ دةوتريَت (كلؤرؤفي ل) ت ةنها ل ة روون اكى دا
دةذى و طةشة دةكات ئةو رووةكان ةى ب رى ثيَويس تى رووناكي ةكان ثيَناط ات وة ل ة بنكى دارس تانة ض رةكان
الواز ريوةلَة طةالو لقيان كةمة ئةم رووةكانة حةزييان لة دريَذبوون هةية تا بةرزايى دارستانةكان بؤ ئةوةى
بطةنة رووناكى ئةطةر برى رووناكى مام ناوةند بوو ئ ةوا ب ؤ زؤر ب وونى ط ةاليى رووةك ةكان طوونج اوة
بةالم بةشى طةشانةوةى طولةكانى ناكات هةروةها ئةطةر برى رووناكى زؤر بوو ئةوا ب ؤ روون اكى ط ةال
بض وكةكان طونج اوة ب ةالم ئ ةو رووةكان ةى ل ة ب ارى ئاس ايى خؤي ان ط ةورةتر دةبن و رةنطي ان ج وان و
درةوشاوةتر دةبيَت.
ضةندة هةواو ووشك بيَت ئةوةندة رووةك ئاوةكةى بة شيَوةى هةلمى ئ او ل ة ريَط اى ئ ةو رووةى ب ةر ه ةوا
دةكةويَت دةردةضيَت بةتايبةتى لة ريَطةى طةالو ئةو كونيالنةى كة لة قةدةكةى دا هةية ئةطةر ئةو هةلم ة ب ة
7
ه ؤى ه ةواوة ب ؤ ماوةي ةكى دوور بطوازريَت ةوة ئ ةوا ثرؤس ةى ب ة ه ةلم بوونةك ةش زي اد دةبيَت ئ ةوةش
كاريطةرى سةرةكى بايةكانة لةسةر رووةك ئةطةر ثرؤسةى بة ه ةلم ب وون ب ة كاريط ةرى باي ةكان خيَرات ر
بوو لة ثرؤسةى قةرةبووكردنةوةى ش َى بةهؤى رةطةوة ئةو بةشة رووتةكانى رووةك ووشك دةبيَتةوة ب ةهؤى
ى ج ار
ئةمةشةوة طةالو ضرؤ لقةكان لة ناو دةضيَت ناتوانايى رووةك بؤ قةرةبوو كردنةوةى ئةو ش يَة هةن د َ
بؤ وشكى خاكةكة وة هةنديَك جاريش بؤ بةستنى خاكةكة دةطةريَت ةوة ،ل ة ه ةردوو حالةتةك ة دا ئ اويَكى ش ل
دةست ناكةويَت تا رووةكةكة هةليدةمذيَت ئةم حالةتة لة ناوضة جةمسةريةكان بيابانةكان و ثشتيَنة شاخاويةكان
دا دةبينريَت.
طرينطترين فاكتةرى ذيانى رووةك ئةطةر ئةو برة ئاوة لة ثيَويستى تةواو خؤى زياد و كةمى كرد ئ ةوا ذي انى
رووةك دةكةويَتة مةترسيةوة برى ئةو ئاوةى ل ة خ اك دا هةي ة ل ة س ةر ق ةبارةى ط ةردةكان و ئ ةو طةرديل ة
بضووكانة دةوةستيَت كة خاكةكةيان ثيَك هيناوة.
ثلةى طةرما بة دةزطاى (ثيرؤ مو ميتر )ثيَوانة دةكريَت و جةن دين ج ؤرى هةي ة ئ ةم دةزطاي ةش (ط اليلؤ) ى
زانا لة سالى ( )1592دايهيَناوة ئةو جؤرةيان زياتر ب ة ك ارديَت ب ؤ ئ ةم مةبةس تة بريتي ة ل ةو دةزطايي ةى ك ة
ثيَكهاتووة لوولةيةكى شوشةيى ثلةدار كراوى ثر لة جيوة ئاس تى ش لةكةى ن اوةوةش ئاماذةي ة ب ة ريَ ذةى ثل ةى
طةرما ،ئةو جيَطةية يان ئةو ناوضةية ئيتر لة سةر رووى زةوى بيَت يان ذيَر زةوى واتة لة ناو خاكدا يان ل ة
ضينةكانى هةوا بةتايبةتى لة ترؤفؤسفيَردا.
-2ثلةكانى( فهرةنهايتى) كة بةداهيَنراوى زانا (طابريل فهرنهايت )ئةم دةزطايةش كةمتر لة دةزطاى ثلة ثيَ وى
سةدى بةكارديَت ئةو ووالتانةى كة بة ئينطليزى دةدويَن .
-3ثيَوةرى ثلة رةهاكان كةزاناى كالظن ثيَشى خست وة زؤربةى لة بوارى زانستيةكان دا ب ة ك ارديَت ل ة ب ةر
ئةوةى كة ثيَوةر لة سفرى رةهاوة دةست ثيَدةكات ( 273س)كة بةهاى سالبى تيَدا نية .
سةرضاوةكان:
(د.عةبدولال غةفور ) ،جوطرافياى كوردستان ،ضاثى ضوارةم ،هةوليَر .2005، -1
(د.يوسف عبدالمجيد فاي د) ،جوطرافي اى ئ او ه ةوا و و رووةك ،وةرطيَ رانى (ط ؤران ئيم امى)،ض اثى -2
يةكةم (. )2012
(د.على احمد غانم) ،جوطرافياى ئاو وهةوا ،وةرطيَرانى (سعيد بشير مستةفا) ،ضاثى يةكةم (. )2013 -3
9
10