You are on page 1of 16

‫طە عبدل شێخ‬

‫ئـهمـریـكـای باشـــور (پێگه)‬


‫نةخشةى ئةمريكاى باكور وةك سيَطؤشةيةكى هةلَ ِ‬
‫طةراوةية‪.‬‬
‫دةكةويَتة‪ :‬نيَوان هيَلَةكانى دريَذى (‪ 35‬بؤ ‪ِ 82‬رؤذئاوا) واتة (‪ )47‬هيَلَى دريَذى و بازنةكانى ثانى (‪9‬‬
‫باكور بؤ ‪ 56‬باشور)‪ ,‬واتة (‪ )65‬بازنةى ثانى‪.‬‬

‫هؤرن لة باشور دريَذدةبيَتةوة‪.‬‬


‫لة طواتيماالوة بؤ سةرى ِ‬

‫ئـهمـریــكـای بـــاشـــــور (ڕووبـهر)‬


‫دياريكردنى ِرووبةرى ئةمريكاى باشور ئاسانترة بةرارورد بة ئةمريكاى باكور؟‬
‫وەاڵم‪ /‬چونکەسنوری ئەمريکای باشوردياريکراوەکەلەنۆکەندی پەناماوەبۆڕەئسی هۆڕين لەباشوور‪.‬‬
‫ِرووبةرةكةى نزيكةى (‪ 18‬مليؤن‪/‬كم‪ ,)2‬بة ثلةى ضوارةم ديَت لة ِرووى ِرووبةرةوة لةسةر ئاستى‬
‫كيشوةرةكانى جيهان‪.‬‬

‫ئـهمـریــكـای بـــاشـــــور (پێكهاتهی جیۆلۆجی)‬


‫بهشهكانی باكور و ڕۆژهه اڵت بهشێك بوون له كیشوهری كۆن (جۆندۆ ئهنهالند)‪.‬‬
‫بهجۆرێك پاشماوهكانی له بانی بهڕازیل و غوایانا و پهتهگۆنیادا دهردهكهوێت‪ ،‬كه لهبهردی تفتی گرانیت‬
‫و شیست و نیس پێكهاتوون‪ ،‬ئهم ناوچهیه كه وهك درع وایه هۆكاره بۆ جێگیربوونی كیشوهرهكه و شێوه‬
‫وهرگرتنی بهم شێوهیهی ئێستا‪.‬‬
‫بهشهكانی ڕۆژئاوا و باكوری ڕۆژئاوای ههتا كۆتاییهكانی چاخی دووهم (میزوری) نیشتهنی دهریایی تێدا‬
‫نیشتوه و پاشان ڕووبهڕووی جوڵهی بههیز بووهتهوه (له رۆژههاڵتهوه بۆ ڕۆژئاوا) و بهم هۆیهوه چیاكانی‬
‫ئهندێز دروست بوون كه له باكوری كیشوهرهكهوه بۆ باشوور درێژبوونهتهوه‪.‬‬

‫ئـــــهمـــــریـــــكــــای بـــــاشـــــور (شێوهكانی ڕووی زهوی)‬


‫بهرزونزمی ئهم كیشوهره دابهشدهبێت بۆ ئهم بهشانهی خوارهوه‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫‪ -1‬بــــــان و بهرزاییهكانی ڕۆژههاڵت‪.‬‬

‫‪ -2‬دهشت و نزماییهكانی ناوهڕاست‪.‬‬

‫‪ -3‬زنجیره چیاكانی ڕۆژئـاوا‬

‫بهرزاییهكانی ڕۆژهه اڵت كۆنترن له بهرزاییهكانی ڕۆژئاوا‪.‬‬


‫• ‪ -1‬بان و بةرزاييةكانى ِرؤذهة َ‬
‫الت‪:‬‬
‫• هةريةك لة بانةكانى ِ‬
‫بةرازيل و جيانا لة باكور و ثةتةطؤنيا لة باشور دةطريَتةوة‪ ,‬لة بةردى‬
‫طؤراو و طرانيت ثيَكهاتووة و دةولَةمةندة بة سامانى كانزايي‪ِ ,‬رووى زةويةكةى زؤر توشى‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ِرامالين و داتاشين و درز و كةليَن بووةتةوة‪.‬‬
‫• ‪ -‬بانى ِ‬
‫بةرازيل‪:‬‬
‫دةكةو َيتة ِرؤذهة َ‬
‫التى كيشوةرةكة و بةرزى لة ن َيوان (‪ 1600 - 300‬م) دةب َيت‪ ,‬نزيكةى نيوةى ِرووبةرى‬
‫بةرازيل دةطريَتةوة‪ ,‬شارى رؤديؤجانيرؤ لة خؤدةطريَت‪ِ ,‬رووبةرةكةى زياتر (‪ 4‬مليؤن كم‪)2‬‬ ‫ِ‬
‫كةنارةكانى ِرؤذهةآلتى زؤر ل َيذة‪ ,‬ئةمةش هؤكارة بؤ ئةوةى كة ئةم كةناراوانة كةمترين سوديان‬
‫لب َيوةربطير َيـت‪.‬‬
‫ناوةراست‪:‬‬
‫ِ‬ ‫• ‪ -2‬دةشت و نزماييةكانى‬
‫الت و ِرؤذئاوا‪ ,‬ئةم دةشتانة كؤمةلَ َيك ئاوةز َيلى ِرووبار لة‬
‫• دةكةونة ن َيوان بةرزاييةكانى ِرؤذهة َ‬
‫خؤدةطرن (ئؤرينؤك و ئةمازؤن و باراناباراطواى) و نيوةى ِرووبةرى كيشوةرةكة لةخؤدةطر َيت‪.‬‬
‫ناوةراست ئةم دةشتانة لةخؤدةطريَت‪:‬‬
‫ِ‬ ‫دةشت و نزماييةكانى‬
‫‪ -1‬دةشتى النؤس (برازيل و كؤلؤمبيا و ثيرؤ)‪ :‬هةريَمى طذوطياى دريَذى خولطةيي دةطريَتةوة و دةكةويَتة‬
‫دةثةريَت‪.‬‬
‫ِ‬ ‫نيَوان بةشةكانى باكورى ضياى ئةنديَز و بانى غوايانا‪ِ ,‬رووبارى ئؤرينكؤ بةم دةشتةدا تيَ‬
‫‪ -2‬دةشتى سلفاس (برازيل) دةشتى دارستانى خولطةيي و دةكةويَتة نيَوان ضياكانى ئةنديَز و بانى غوايانا لة‬
‫دةثةريَت‪ ،‬ضوار ئةوةندةى‬‫ِ‬ ‫باكور و بانى بةرازيل لة رؤذهة َ‬
‫الت و باشور‪ِ ,‬روبارى ئةمةزؤن بةم دةشتةدا تيَ‬
‫روبارى ميسيسثى ئاوى هةية‪.‬‬
‫‪ -3‬دةشتى ثةمثاس (برازيل و ثارطواى و ارجنتين و ئؤرؤطواى)‪ :‬دةكةويَتة بةشةكانى باشورى كيشوةرةكة‬
‫بةرازيلة و لة باشورةوة بانى ثةتةطؤنيا و لة ِرؤذئاواوة زنجيرة ضياى ئةنديَزة‪ِ ,‬روبارى‬
‫و لة باكورةوة بانى ِ‬
‫دةثةريَت لة كة لقةكانى بارانا و باراغواى ثيَكهاتوة‪.‬‬
‫ِ‬ ‫البالتاى ثيَدا تيَ‬
‫بؤضى طرنطى ئةم دةشتة زياترة؟‬
‫‪ -3‬زنجيرة ضياكانى ِرؤذئاوا‪:‬‬
‫لة باكورى كيشوةرةكةوة دريَذدةبيَتةوة بؤ باشورى كيشوةرةكة بةدريَذايي (‪ 7000‬كم)‪ ,‬ئةم ضياية لة َ‬
‫سي‬
‫ناوةراست و زنجيرةى ناوخؤ‪ ,‬لةم زنجيرانةدا‬
‫ِ‬ ‫زنجيرة ث َيكهاتوة و كة زنجيرةى كةناراوى و زنجيرةى‬

‫‪2‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫ضةندين ِريَ ِرةو هةية كة قو َ‬


‫اليان نزيكةى (‪ 3000‬م) و ئاماذةية بؤ ئةوةى كة هاتوضؤ لة نيَوان كةناراوةكان‬
‫و ناوخؤى كيشورةكة قورسة‪.‬‬
‫ئةم زنجيرة ضيايانة ثانيان كةمترة لة ثانى زنجبيرة ضياكانى ِرؤكى و ثانيان (‪ 580‬كم) و بةرزيان لة ن َيوان‬
‫(‪ 5500‬بؤ ‪ 6900‬مةتر)‪ ,‬بةرزترين لوتكةش بريتية لة لوتكةى ضياى (اكونكاغوا) كة بةرزيةكةى (‪6964‬‬
‫مةترة)‪.‬‬
‫بةئاراستةى زةرياى ئارام ضةند دةشتيَك هةية كة باريكن و ِروبةريان‬
‫ِ‬ ‫لة ِرؤذئاواى ئةم زنجيرة ضيايانةدا و‬
‫كةمة‪ ,‬هةروةها فيؤرد و دورطةى زؤرى ت َيداية‪.‬‬

‫*ئـــــهمـــــریـــــكــــای بـــــاشـــــــــــــــور (ئــــــــاو و هـــــهوا)‬


‫تايبةتمةنديةكانى ئاووهةواى ئةم كيشوةرة‪:‬‬
‫سةرثةرى ئاووهةوايي لةم كيشوةرةدا بوونى نية (جطة لة هةنديك لة بةرزاييةكان نةب َيت)‪.‬‬
‫ِ‬ ‫‪-1‬‬
‫‪ -2‬جؤراوجؤرى ئاووهةواكةى لةسةر يةك بازنةى ثانى‪.‬‬
‫كراى سا َ‬
‫النةى ثلةكانى طةرما (‪21‬س)‪.‬‬ ‫‪ -3‬نزمى ت َي ِ‬
‫‪ -4‬هةبوونى دوو وةرزى جياواز لة يةك كاتدا لةم كيشوةرةدا‪.‬‬
‫‪ -5‬كةنارةكانى ِرؤذئاواى ثلةكانى طةرماى نزمة بةبةراورد بة كةنارةكانى ِرؤذهة َ‬
‫التى‪.‬‬
‫بارودؤخى دابارين كيشوةرةكة‪:‬‬
‫‪ِ )%75( -1‬رووبةرى كيشوةرةكة دةكةو َيتة ضوارض َيوةى هةر َيمى خولطةيي و نيمضة خولطةييةوة و‬
‫كاريطةرى دةريا دةطاتة زؤربةى كيشوةرةكة و دابارينى لةشيَوةى بارانة‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫‪ -2‬كيشوةرةكة بةطشتى شيَدارة و باراناوية‪ِ ,‬رووبةرى وشكيي زؤر كةمة‪.‬‬


‫‪ -3‬حةوت ناوضةى ت َيداية كة بارانةكةى لة (‪ 2000‬ملم) زياترة‪:‬‬
‫أ‪ -‬حةوزى ئةمةزؤن‪.‬‬
‫ب‪ -‬كؤمةلَة دورطةى هندى كة بةدريَذايي سا َل بارانيان ليَدةباريَت (كوبا و ثؤرتؤريكؤ و دؤمةنيكان و‬
‫جامايكا)‬
‫ب‪ -‬كةنارةكانى دةرياى كاريبى‪.‬‬
‫بةرازيل‪.‬‬
‫ج‪ -‬كةنارةكانى جيانا و كةنارةكانى بانى ِ‬
‫د‪ -‬باشورى ِرؤذهة َ‬
‫التى بةرازيل‬
‫هــ ‪ -‬كةنار و قةدثالَةكانى ئةنديَز لة باشورى شيللى‪.‬‬
‫و‪ -‬كةنارةكانى كؤلؤمبيا بةهؤى هةلَكردنى باى ِرؤذئاوا لة زةرياى ئارامةوة و هاوكاتة لةطة َل باى‬
‫وةرزيدا‪.‬‬
‫كوي؟‬
‫َ‬ ‫بةرزترين ثلةى طةرمى دةكةويَتة‬
‫كراى ثلةى طةرماى طةرمترين مانط دةطاتة (‪ 32‬س)‬
‫ت َي ِ‬
‫بة َ‬
‫الم طةرمترين مانطى ئةمةزؤن (‪ 26‬س)‪.‬‬
‫كراى بةرزترين ثلةى طةرماى سا َ‬
‫النة لة ئةمةزؤن تؤمار دةكر َيت؟‬ ‫لةطة َل ئةوةشدا ت َي ِ‬
‫ئـــــهمـــــریـــــكــــای بـــــاشـــور (ئــــــــاو و هـــــهوا)‬
‫دوو ثشت َينةى سةرةكي وشك هةية لة كيشوةرةكةدا‪:‬‬
‫‪ -1‬بيابانى اتاكاما (دةكةو َيتة باكورى شيللى و باشورى ثيرؤ) بةهؤى هةلَكردنى تةوذمى ساردى ثيرؤ‪.‬‬

‫‪ -2‬باكورى ِرؤذئاواى ارجنتين و ثتطؤنيا‪.‬‬

‫وشكی كەنارەكانی باكوری فەنزويال‪.‬‬


‫وشكی باكوری رۆژهەاڵتی بەرازيل‪.‬‬
‫• هةريَمة ئاووهةواييةكان‪:‬‬
‫‪ -1‬هةريَمى ئاووهةواي خولطةيي باراناوى‪:‬‬
‫دةكةويَتة بةشةكانى باكور و باكورى ِرؤذهة َ‬
‫الت و باكورى ِرؤذئاوا‪ ,‬ثلةكانى طةرما بةرزة و ناوضةكة‬
‫شيَدارة و باراناوية (‪ 2000‬ملم)‪.‬‬
‫‪ -2‬هةريَمى ئاووهةوايي خولطةيي دةريايي‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫التى بةرازيل دةطريَتةوة تا خولطةى كارذؤلَة و دورطةكانى هند‪ ,‬ثلةكانى طةرما (‪21‬‬ ‫كةنارةكانى ِرؤذهة َ‬
‫س) و بارانى بة دريَذايي سا َل دةباريَت‪.‬‬
‫‪ -3‬هةريَمى ئاووهةواى طةرمةسيَرى شيَدار‪:‬‬

‫برى بارانى (‪ 1650 - 762‬ملم)‬


‫دةكةويَتة بةرزاييةكانى بانى غيانا و باشورى بانى بةرازيل و ِ‬
‫‪ -4‬هةريَمى ئاووهةواى خولطةييي‪:‬‬
‫بارانى هاوينةية و بةهةريَمى (ساظانا يان سودانى)يش ناودةبريَت‪ ,‬دةكةويَتة بانى جيانا لة باكور و بةرازيل‬
‫ناوةراست و حةوزى ئؤرينكؤ‪ ,‬هاوينى ش َيدارة و زستانى وشكة‪.‬‬
‫ِ‬ ‫لة‬

‫‪ -5‬هةريَمى ئاووهةواى مامناوةندى شيَدار‪ :‬دةبيَتة دوو بةش‪:‬‬


‫يةكةم‪ :‬ئاووهةواى مامناوةندى شيَدارى باران هاوينة‪ ,‬كةنارةكانى ِرؤذهة َ‬
‫الت و باشورى بةرازيل و‬
‫حةوزرى ِرووبارى باران‪,‬‬
‫دووةم‪ :‬ئاووهةواى مامناوةندى ش َيدارى باران زستانة و هاوين وشك‪ ,‬دةكةو َيتة بةشةكانى ِرؤذئاواى‬
‫كيشوةرةكة (ناوةراستى شيللى)‪.‬‬
‫‪ -6‬هةريَمى ِرؤذئاواى كيشوةرةكة‪:‬‬
‫دةكةو َيتة باشورى شيللى و ثلةكانى طةرما (‪ 4.5‬بؤ ‪ 15.5‬س) و بارانى بةدر َيذايي سالَة و دةطاتة (‪1000‬‬
‫ملم)‪.‬‬
‫‪ -7‬هةريَمى تةندرا‪:‬‬
‫بةشيَكى بضوك لة هةرة باشورى كيشوةرةكة دةطريَتةوة‪ ,‬ثلةكانى طةرما كةمترة لة (‪ 10‬س)‪ ,‬بارانى كةمة‬
‫(‪ 254‬ملم)‪.‬‬
‫‪ -8‬هةر َيمى مامناوةندى وشك و نيمضة وشك (بيابانى و طةرمةس َير)‪:‬‬
‫هةر َيمى وشك دةكةو َيتة كةنارةكانى باكورى شيللى و ثيرؤ‪ ,‬نيمضة وشك دةكةو َيتة كةنارةكانى (فنزويال) و‬
‫بةشيَكى شانى بةرازيل و باكورى ِرؤذئاواى ارجنتين و بةتةغؤنيا‪.‬‬
‫‪ -9‬هةريَمى انديَز‪:‬‬
‫سي بةش‪:‬‬
‫ناوضة بةرزاييةكانى ِرؤذئاوا دةطريَتةوة و دابةش دةبيَت بؤ َ‬
‫يةكةم‪ :‬بةشةكانى باكور كة لة سنورى خولطةيدان و لةبةرزى (‪ 4200‬م) ه َيلَى بةفرى هةميشةيي بوونى‬
‫هةية‪.‬‬
‫ناوةراست (نيَوان بازنةكانى ‪ 15‬بؤ ‪ 37‬باشور) كة وشكن؟ بة َ‬
‫الم بة ئاراستةى باشور و لة‬ ‫ِ‬ ‫دووةم‪ :‬بةشةكانى‬
‫نزيك بازنةى (‪ 37‬باشور) ه َيلَى بةفرى هةميشةيي نزم دةب َيتةوة بؤ (‪ 2400‬م)‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫سيَيةم‪ :‬بةشةكانى باشور‪ ,‬هيَلَى بةفرى هةميشةيي نزم دةبيَتةوة بؤ (‪ 750‬م)‪.‬‬


‫جوگرافیای بیابانی كیشوەرەكه‬
‫هؤكارةكانى دروستبوونى بيابانةكانى كيشوةرةكة‪:‬‬
‫‪ -1‬ناوضةى ثةستان بةرز‬
‫‪ -2‬بوونى تةوذمة ساردةكان‬
‫‪ -3‬ناوضةى سيَبةرى باران‪.‬‬

‫*ئـــــهمـــــریـــــكــــای بـــــاشـــــور (دهرامهتی ئـــــــــاو)‬


‫• ِرووبارةكانى ئةم كيشوةرة ِ‬
‫دةرذيَنة هةريةك لة زةرياى ئةتلةسى و ئارام و دةرياي كاريبى‪.‬‬
‫دةرذيَنة زةرياى ئةتلَةسى؟‬
‫• تايبةتمةندى ئةو ِروبارانةى كة ِ‬
‫دةرذيَنة زةرياى ئةتلَةسى و دةرياى كاريبى‪:‬‬
‫• ئةو ِروبارانةى كة ِ‬
‫دةرذ َينة دةرياى كاريبى وةك ِروبارةكانى ماجدا لينا و لقةكانى ِرووبارى كوكا‪ ,‬هةند َيكى ديكةيان‬
‫ئةوانةى ِ‬
‫ئةوثةرى باشورى كيشوةرةكة‪ ,‬وةك كلؤرادؤ و نيجير و جوبرت‪ ,‬هةروةها ئؤرينكؤ و تؤكانس و‬ ‫ِ‬ ‫دةكةونة‬
‫ساوفرانسيسكؤ و ئةمازؤن‪.‬‬
‫• ‪ِ -1‬روبارى ماجدا لينا‪:‬‬
‫• لة بةرزاييةكانى باكورى ضياكانى ئةند َيزةوة هة َلدةقو َل َيت و ِ‬
‫دةرذ َيتة دةرياى كاريبى‪ ,‬در َيذى‬
‫دةرذ َيتة دةرياى كاريبى‪.‬‬
‫ِروبارةكة (‪ 1530‬كم) و در َيتذرين ِروبارى ئةمريكاى باشورة كة ِ‬
‫لقةروربارى كاوكا كة دريذي (‪ 1200‬كم) و لقيَكى سةرةكى ئةم ِروبارةية و كاتيَك يةكدةطرن‬ ‫ِ‬ ‫•‬
‫ِروبارى (مجدلينا كاوكا) ثيَكدةهيَنن‪.‬‬
‫‪ِ -2‬رووبارى اورينكؤ‪:‬‬ ‫•‬
‫التى انديَزةوة سةرضاوةدةطريَـت‪ ,‬سةرضاوةى سةرةكيشى دةكةويَتة‬ ‫لةبةرزاييةكانى ِرؤذهة َ‬ ‫•‬
‫دةسوريَتةوة و بةرةو‬
‫ِ‬ ‫باشورى بةرزاييةكانى جيانا‪ ,‬لةسةر شيَوةى بازنةيي بة ِرؤذئاواى جيانادا‬
‫دةرذيَتة زةرياى ئةتلَةسى و كاريبى‪.‬‬
‫دةروات و ِ‬ ‫الت ِ‬ ‫باكور و ِرؤذهة َ‬
‫دريَذى ِرووبارةكة (‪ 3000‬كم) و (‪ 2500‬كم)ى طونجاوة بؤ دةرياوانى‪ ,‬لةهاويندا هةنديَك لة زةوية‬ ‫•‬
‫نزمةكان دادةثؤشيَت و كؤمةلَيَكى زؤر تاظطةى تيداية‪.‬‬
‫‪ِ -3‬رووبارى ئةمةزؤرن‪:‬‬ ‫•‬
‫التى بةرزاييةكانى انديزةوة سةرضاوةدةطر َيت‪ ,‬دةكةو َيتةن َيوان بازنةكانى (‪ 5‬باكور) بؤ‬ ‫لة ِرؤذهة َ‬ ‫•‬
‫لقةرووبـــار) خؤراكث َيدةرى ئةمةزؤنن‪ ,‬طرنطترين لقةكانيشى‪:‬‬
‫(‪ 20‬باشور)‪ ,‬نزيكةى (‪ِ 200‬‬
‫‪ -‬نيطيرؤ لة بةرزاييةكانى جيانا سةرضاوةدةطر َيت‪ 2300( ,‬كم) در َيذة‪.‬‬
‫‪ -‬ماديرا ‪ :‬در َيذى (‪ 3320‬كم)‬

‫‪6‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫دةروت و دريَذى (‪6520‬‬


‫لةبةرر ِِؤشتنى ئةمةزؤن (‪ 160‬هةزار‪/‬م‪/3‬ضركة)‪ ,‬بةناوضةيةكى نيمضةتةخدا ِ‬ ‫َ‬
‫كم)‪ ,‬بةدريَذايي ِرووبارةكة طونجاوة بؤ كةشتيةوانى‪.‬‬
‫• ئةو هؤكارانةى كة بووةتة هؤى ئةوةى ئةم ِرووبارة طونجاوبيَت بؤ كةشتيةوانى‪:‬‬
‫دةروات و تاظطةى بضوك و كةمى تيَداية‪.‬‬
‫‪ِ -1‬روبارةكة بةناوضةيةكى تةخت و دةشتاييدا ِ‬
‫قةرووبارةكانةوة بةبةردةوامى ِروبارةكة دةولَةمةنددةكريَت و ئاوةكةى زياددةكات‪.‬‬
‫لةريَطةى ل ِ‬
‫‪ِ -2‬‬
‫‪ -3‬فراوانى ِريَ ِرةوى ِرووبـارةكة‪.‬‬
‫‪ -4‬قولَيةكةى دةطاتة (‪ 90‬م)‪.‬‬
‫‪ -5‬هةلَكشان و داكشانى بةهيَز ايَيدا ِروودةدات‪.‬‬
‫ئاوريَذطة و كؤتايي ِرووبارةكة بريتية لة كةنداويَكى فراوان و قولَ‪.‬‬
‫‪ِ -6‬‬
‫• ئــةم ِرووبـارة ِ‬
‫بـريَـكى زؤر نـيـشـتـةنى لـــةطـــة َل خـؤيـدا دةهـيَـنـيَـت و بةشى ئـةوة دةكــات كــة‬
‫نزيكةى (‪ 100‬كم) لة ئاوى زةرياى ئةتلَةسى ليَ َل دةكات‪.‬‬
‫ئاوريَذطةى ِرووبارةكة بةبةردةوامى توشى داكةوتن و نزم بوونةوة دةبيَت‪.‬‬
‫‪ِ -1‬‬
‫ئاوريَذطةى ِرووبارةكة توشى هةلَكشان و داكشانى بةردةوام و بةهيَز دةبيَت‪.‬‬
‫‪ِ -2‬‬
‫ثةربوونى تةوذمى طةرمى كةنداو بةم كةنارانةدا‪ ,‬كة نيشتةنييةكان دةطوازيَتةوة بؤ دوور لة‬
‫‪ -3‬تيَ ِ‬
‫كةنارةكان‪.‬‬
‫طؤراوة‪ ,‬لة ث َيشتردا بةرةو ِرؤذئاوا ِرؤشتوة‪ ,‬لة ئَستادا بةرةو ِرؤذهة َ‬
‫الت‬ ‫ِ‬ ‫ئاراستةكةى‬
‫ِرووبارى ئةمةزؤن ِ‬
‫ِرؤشتووة؟‬
‫‪ِ -4‬رووبـــارى توكانتيس‪:‬‬
‫دةروات‬
‫بةئاراستةى باكور ِ‬
‫ِ‬ ‫بةرازيلةوة سةرضاوةدةطريَت و‬
‫لة بانى ِ‬
‫دةرذيَتة زةرياى ئةتلَةسى‪ ,‬دريَذى (‪ 2700‬كم)‪.‬‬
‫و ِ‬
‫بةهؤى زؤرى تاظطةوة بةكاره َينانى سنوردارة بؤ كةشتيةوانى‪.‬‬
‫‪ِ -5‬رووبـــارى ساوفرانسيسكؤ‪:‬‬
‫دةرذيَتة زةرياى ئةتلَةسى‪,‬‬
‫بةرازيلةوة سةرضاوةدةطريَت و ِ‬
‫لة بانى ِ‬
‫(‪ 2850‬كم) دريَذة‪ ,‬بةشيَكى كةمى بةكارديَت بؤ كةشتيةوانى‪.‬‬
‫‪ِ -6‬رووبـــارى بارانا باراطواى‪:‬‬
‫لةبةررؤشتنى‬
‫ِ‬ ‫برى‬
‫بةرازيلةوة سةرضاوةدةطريَت‪ ,‬دريَذى (‪ 4700‬كم)‪ِ ,‬‬ ‫لة كةنارةكانى ِرؤذئاواى بانى ِ‬
‫لقةرووبــارى ثاراطوى لقى سةرةكى ِرووبــارةكةية و دريَذى (‪ 2410‬كم) كة‬
‫(‪ 35‬هةزار‪/‬م‪/3‬ضركة)‪ِ ,‬‬
‫لةبانى ماتوجورسو سةرضاوةدةطريَت‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫‪ِ -7‬رووبارى ئؤرؤطواى‪:‬‬


‫دةرذيَتة كةنداوى البالتا و دريَذى (‪ 1650‬كم)‪ ,‬دةشتيَكى‬
‫لةبةرزاييةكانى سيراماديرا سةرضاوةدةطريَت‪ِ ,‬‬
‫الفاوكردى فراوانى هةية لة ارجنتيندا كة ِرووبةرى (‪ 3104‬كم‪.)2‬‬

‫‪ -‬كؤمةلَة ِرووبارى بانى ثةتةطؤنيا‪ :‬لة بةرزاييةكانى ِرؤذهةالتى انديزةوة سةرضاوةدةطر َيت و بانى‬ ‫‪8‬‬
‫دةثةريَنيَت‪ ,‬بريتين لةمانةى خوارةوة‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ثةتةطؤنيا تيَ‬
‫‪ِ -1‬روبارى كلوراد (‪ 1800‬كم)‬
‫‪ِ -2‬روبارى نيجرو (‪ 1300‬كم)‬
‫‪ِ -3‬روبارى جوبرت (‪ 100‬كم)‬
‫‪ -1‬دةرياضةى مراكيبؤ‪:‬‬
‫طةورةترين دةرياضةى كيشوةرةكةية و ِرووبةرةكةى (‪ 16300‬كم‪ )2‬و بةهؤكارى تةكتؤنى دروستبووة و‬
‫قولَى (‪ 250‬م)‪ ,‬دةطاتة كةنداوى فنزيال و دةرياى كاريبى‪.‬‬

‫ئـــــهمـــــریـــــكــــای بـــــاشـــــور (دهرامهتی ئـــــــــاو‪/‬دةرياضةكان)‬


‫‪ -2‬دةرياضةى تيتى كاكا‪ :‬دةكةويَتة سةرضياكانى انديز (ثيرؤ و فنزويال)‪ ,‬لة بةرزى (‪ 3814‬م) و ِرووبةرى‬
‫(‪ 8290‬كم‪ ,)2‬قولَى (‪ 314‬م) و بةهؤكارى تةكؤني دروستبووة‪.‬‬
‫‪ -3‬دةرياضةى بـــوبــــو‪ :‬دةرياضةيةكى سويَرة و لةسةر ضياكانى انديز دروست بووة‪ ,‬لة بةرزى (‪3690‬‬
‫م) و ِرووبةرى (‪ 2530‬كم‪.)2‬‬

‫ئـــــهمـــــریـــــكــــای باشور (ڕوپۆشی ڕووهكی)‬


‫پۆشهری ڕووهكی نزیكهی (‪ )%52‬ڕووبهری كیشوهرهكهی داپۆشیوه‪ ،‬كه دابهشبوون بۆ ئهم‬
‫ههرێمانهی خوارهوه‪:‬‬
‫دووهم‪ :‬ههرێمی گژوگیا‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬ههرێمی دارستان‬
‫‪ _1‬گژوگیای خولگهیی (ساڤانا)‬ ‫‪ _1‬دارستانی گهرمی خولگهیی‬
‫‪ _2‬گژوگیای مامناوهندی (ستێپس)‬ ‫‪ _2‬دارستانی تێكهڵ‬
‫‪ _3‬گژوگیای سارد (تهندرا)‬ ‫‪ _3‬دارستانی مامناوهندی گهرم‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫‪ _4‬دارستانی سنهوبهری‬
‫سێیهم‪ :‬ڕووهكی بیابانی‬

‫يةكةم‪ :‬هةر َيمى دارستان‪:‬‬


‫‪ -1‬هةر َيمى دارسانى خولطةيي طةرم‪:‬‬
‫الت و كةنارةكانى باكورى ِرؤذئاوا‪ ,‬زؤربةى‬ ‫دةكةو َيتة حةوزى ئةمةزؤن و كةنارةكانى باكور و ِرؤذهة َ‬
‫دورطةكانى كاريبى‪ ,‬فراوانى ئةم هةريَمة بةهؤى فراوانى هةريَمى باران بارينى زؤرةوةية‪ ,‬درةختةكانى‬
‫هةميشة سةوز و طة َ‬
‫الوةريون‪ ,‬ئةم هةريَمة (‪ )%53‬هةريَمى دارستانى خولطةي طةرمى جيهان ثيَكدةهيَنيَت‪,‬‬
‫مةتات و مؤز و كاكاو و شينكونا و البنؤس و ماهؤجنى‪.‬‬
‫ماهؤجنى زؤر طرنكة و بةكارهيَنانى زؤرة و درةختيَكى ِرةقة و نرخى طرانة‪.‬‬
‫ضرن و ك َيالَن و‬
‫ِ‬ ‫تةنها بةش َيكى كةمى كةنارةكانى بةكاردةه َينر َيت (طةرم و ش َيدارة و دارةكانى‬
‫تؤرةكانى ِر َيطاوبان تيايدا قورسة)‬
‫در َيذكردنةوةى ِ‬
‫‪ -2‬دارستانى تيَكةلَ‪ :‬دابةشدةبيَتة سةر دوو ثشتيَنة‪:‬‬
‫يةكةم‪ :‬باشورى ِرؤذهة َ‬
‫التى بةرازيل‬
‫ئةثةرى باشورى كيشوةرةكة‪.‬‬
‫ِ‬ ‫دووةم‪ :‬باشورى كوردةليرا‪ /‬ئةنديز‪,‬‬
‫برى باران بارين و خاكى طونجاو هؤكارة بؤ هةبوونى ئة‬ ‫برى ِ‬ ‫بةرزى لةئاستى ِروى دةريا و زؤرى ِ‬
‫دةبر ِريَنةوة بؤ خةلَوز يان دةكريَتة كشتوكالَ‪.‬‬
‫هةريَمة‪ ,‬درةختةكانى ِ‬
‫هةروةها لة شيللى هةية و ثةناطةيةكى طةورةى هندية ئةمريكيةكانة‪ ,‬جيَطاكةى كراوة بة طةنم و شؤفان و‬
‫شيلم و ثةتاتة و سيَو‪.‬‬
‫لة ِرؤذئاواى ارجنتينيش بونيان هةية‪.‬‬
‫‪ -3‬دارستانى مامناوةندى طةرم‪:‬‬
‫ئاراستةى‬
‫ضرن و بة ِ‬ ‫دةكةويَتة و َ‬
‫التى شيللى (نيَوان بازنةكانى ‪ 30‬بؤ ‪ 37‬باشور)‪ ,‬لة ِرؤذئاوادا درةختةكانى ِ‬
‫الت دةرختةكان كةم و الاوازدةبن‪ ,‬واتة بةشةكانى ِرؤذئاواى درةختة و دارستانة و بةشةكانى‬ ‫ِرؤذهة َ‬
‫التى طذوطياية و وشكة‪.‬‬ ‫ِرؤذهة َ‬
‫‪ -4‬هةر َيمى دارستانى سنةوبةرى‪:‬‬
‫لةسةرش َيوةى ثشت َينةيةكى در َيذ لةن َيوان باكورى ِرؤذئاوا بؤ باشورى ِرؤذهة َ‬
‫الت در َيذبوونةتةوة‪ ,‬واتة‬
‫بةروى ت َيداية‪.‬‬
‫بةرزاييةكانى سيراماديرى ِرؤذئاوا‪ ,‬بارانى زؤرة و بةطشتى درةختى ِ‬
‫دووةم‪ :‬طـذوطـيــا‪:‬‬
‫‪ -1‬طذوطياى خولطةيي‪( :‬ساظانا)‬

‫‪9‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫دابةشدةبيَتة سةردوو ثشتيَنةى سةرةكى‪ ,‬يةكيان لة باكورةوةية و بريتية لة حةوزى ِرووبارى كؤنطؤ و‬
‫ِروبةريَكى فراوان لة بانى جيانا دةطريَتةوة‪ ,‬هةتا كةنارةكانى ٍرؤذئاواى انديز دةروات‪ ,‬طذوطياى النؤس‪.‬‬
‫ثشت َينةكةى ديكة دةكةو َيتة باشورةوة و ِروبةر َيكى فراوانى بانى بةرازيل دةطر َيتةوة (طذوطياى كامبوس)‪,‬‬
‫هةروةها لة ثةرةطواى و ثؤليظيا و باكورى ارجنتين‪.‬‬
‫لةناو ئةم هةريَمةدا و بةدريَذايي ِرووبارةكان دارستان هةية‪.‬‬
‫‪ -2‬طذوطياى مامناوةند‪ :‬ست َيثس‪:‬‬
‫التى ارجنتين و ئؤرؤطواى‪ ,‬ناودةبر َيت بة (ثمثاس يان‬ ‫بةرازيل و ِرؤذهة َ‬
‫ثةرى باشورى ِ‬
‫دةكةو َيتة ئةو ِ‬
‫برى بارانى لةن َيوان (‪ 700 - 600‬ملم)‪ .‬ئةم جؤرة طذوطياية كورتة و ِروبةر َيكى فراوانى‬ ‫بةرارى)‪ِ ,‬‬
‫كيشوةرةكةى طرتؤتةوة و وةك سةرضاوةى سةرةكى خؤراكى ئاذة َل بةكاردةه َينر َيت‪.‬‬
‫‪ -3‬طذوطياى ناوضة ساردةكان (تةندرا)‪:‬‬
‫ثي زياترة) لة ئاستى ِرووى دةريـا‪ ,‬واتة ناوضةى‬
‫دةكةويَتة بةرزاييةكانى انديزةوة‪ ,‬كة بةرزيان لة (‪َ 9000‬‬
‫هيَلَِى بةفرى هةميشةيي و بةتايبةت بةشةكانى باشورى زنجيرة ضياكة دةطريَتةوة‪.‬‬
‫س َييةم‪ِ :‬رووةكة بيابانييةكان‪:‬‬
‫دةكةويَتة ناوضة وشكةكانةوة (بيابانى اتكاما و سونورا و باكورى ِرؤذئاواى ارجنتين و بانى ثةتةطؤنيا)‬
‫النة دةطاتة (‪ 9‬ئينج)‪ ,‬لة هةنديَك بةشيدا دةطاتة (‪ 6‬ئينج)‪ ,‬بة َ‬
‫ال لة بةشة‬ ‫برى بارانى سا َ‬‫لة بانى ثةتةطؤنيا ِ‬
‫بةرزةكاندا درةخت و دةوةن بةديدةكريَت‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫ئـــــهمـــــریـــــكــــای بـــــاشـــــور (خــــــــــــاك)‬


‫جؤرةكانى خاك لةم كيشوةرةدا‪:‬‬
‫‪ -1‬خاكى الترايت‪:‬‬
‫بةخورة ثلةكانى‬
‫ِ‬ ‫بآلوترين جؤرى خاكة لةم كيشوةرةدا و دةكةو َيتة حةوزى ِروبارى ئةمةزؤن كة بارانى‬
‫طةرما بةدريَذايي سا َل بةرزة‪ ,‬هةذارة بةماددةى ئةندامى و كانزايي‪ ,‬بةرزى ثلةكانى طةرما يارمةتى توانةوة‬
‫بةخور يارمةتى ِرامالَينى بةردةوامى ماددة ئةندامى و‬
‫ِ‬ ‫و شيبونةوةى ثاشماوةكان دةدات‪ ,‬هةروةها بارانى‬
‫كانزاييةكان دةدات‪ِ ,‬رةنطى خاكةكة سورة بةهؤى بونى ئؤكسيدى ئاسن تيَيدا‪.‬‬
‫ئةم خاكة توانا بةرهةه َينانى سنوردارة‪ ,‬بةرهةمةكانى (كاكاو و كاساظا و برنج و قاميشى شةكر و مةتات و‬
‫مؤز)ى ل َيدةض َينر َيت‪.‬‬
‫‪ -2‬خاكى خولطةيي سورباو‪:‬‬
‫التى كيشوةرةكةوة ن َيوان‬‫لةرووى بةربالَويةوة ثلةى دووةمى هةية لة كيشوةرةكةدا‪ ,‬دةكةويَتة ِرؤذهة َ‬ ‫ِ‬
‫لةناوراستى كشوةرةكةوة دريَذدةبيَتةوة‬
‫ِ‬ ‫بازنةكانى ثانى (‪ 7‬بؤ ‪ 30‬باشور)‪ ,‬هةروةها لةسةر شيَوةى هيَليَك‬
‫بةرةوة باكور‪ ,‬بةشيَكى كةميشى دةكةويَتة كةنارةكانى باكورى ِرؤذئاواى كيشوةرةكةوة‪ ,‬كةنارةكانى‬
‫ناوةراست و دورطةكانى دةرياى كاريبى‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ِرؤذئاواى ئةمريكاى‬
‫لةبةرؤشتنيان‬
‫ِ‬ ‫ِرةنطى سورى كراوة و سورباو بةالى قاوةيداية‪ ,‬ئؤكسيدى ئاسنى زؤرة‪ ,‬لة ئةو بةشانةى كة‬
‫خراثة و صلصاليان تيَداية ِرةنطيان ِرةشباوة‪ ,‬دةولَةمةندة بة ثيَكهاتةى جيرى و خاكيَكى نةرمة‪.‬‬
‫بةهؤى قولَى خاكةكة و دةولَةمةندى بة ماددةى ئةندامى و كانزايي و هةبوونى باران‪ ,‬كةشى طونجاوى هةية‬
‫بؤ ضاندنى دانةويَلَة و كاكاو و مؤز و لؤكة‪.‬‬
‫‪ -3‬خاكى ناوضة طذوطياييةكان‪ :‬دابةشدةب َيتة سةر دوو ثشت َينةى سةرةكى‪:‬‬
‫يةكةم‪ :‬ثشت َينةى ثمثاس‪/‬‬
‫دةشتى الثالتا و باران دةطريَتةوة‪ ,‬واتة باكورى ارجنتين و باشورى ثؤلظيا و زةويةكانى ثاراطواى‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫لةروى ماددةى ئةندامىةوة‬


‫النةى ثلةكانى طةرماى (‪ 21‬س) و ِ‬ ‫كراى سا َ‬‫بارانى زياترة لة (‪ 40‬ئينج)‪ ,‬تيَ ِ‬
‫طونجاوة‪ ,‬بةهؤى بوونى ماددةى ئةنداميةوة ِرةنطى قاوةيي تاريك و قاوةيى كراوةية‪ ,‬خاكةكةى ئةستورة و‬
‫لةهةنديَك شويَنيدا خويَى تواوةى زؤرة (بةهؤى بوونى زؤنطاو و داثؤشرانى بةئاو)‪.‬‬
‫الم بةشةكانى جران شاكو بةهؤى وشكى و طةرميةوة‪ ,‬ث َيكهاتةى كلسى لةناوضةكة بونى هةية‪ ,‬خاكى ئةم‬ ‫بة َ‬
‫بةشانة ئةستورى كةمة‪.‬‬
‫خاكى ناوضةى طذوطييا لة بةثيتترين خاكةكانى كيشوةرةكةية و بةرهةمى زؤرة‪ ,‬بةتايبةت (دانةويَ َلة)‪.‬‬
‫دووةم‪ :‬ثشتيَنةى باشورى ثةتةطؤنيا تا ارجنتين‪:‬‬
‫برى باران‬
‫خاكى ئةم بةشة هةذارة بة ماددةى ئةندامى بةهؤى كةمى ِروثؤشى ِروةكى (لةئةنجامى كةمى ِ‬
‫بارين) و تةنكى خاكةكةى‪ ,‬هةروةها لةم ثشتيَنةيةدا هةنديك خاكى الفاوكرد هةية بةدريَذايي ليَوارى‬
‫ِروبارةكان‪.‬‬
‫‪ -4‬خاكى ثشيَنة نيمضة وشكةكان‪:‬‬
‫التى ارجنتين‪ ,‬لة دؤلَةكانى شيللى ماددةى‬‫ناوةراستى شيللى و باكورى ِرؤذهة َ‬
‫ِ‬ ‫دةكةويَة دؤلَةكانى بةشى‬
‫ئةندامى كةمة و دةولَةمةندة بة (ئؤكسيدى ئاسن و ئةلةمنيؤم)‪ ,‬هةروةها (كاربؤناتى كاليسيؤم) ِرةنطى قاوةيي‬
‫سورباوى ث َيبةخشيوة‪ ,‬درةختى ميوةى ت َيدا طةشةدةكات (كروم و زةيتون)‪ ,‬طو َيز و هةنجير‪.‬‬
‫‪ -5‬خاكى بيابانى‪:‬‬
‫دةكةويَتة بيابانى اتاكاما لة باشورى ثيرؤ و باكورى شيللى و هةنديَك ناوضةى ثةتةطؤنيا‪ ,‬ماددةى ئةندامى‬
‫كةمة و دةولَةمةندة بة ماددةى كانزايي (ئؤكسيدى كاليسيؤم و خويَيةكان)‪ ,‬دةنكؤلَةى خاكةكةى وردة‪.‬‬
‫برى ئاوى‬‫ئةو خاكة لة دؤ َلةكانى ضياكانى ئةند َيزداهةية‪ ,‬خاكى ناو دؤ َلةكان ماددةى ئةندامى زؤرة و ِ‬
‫طونجاوة و بةكارد َيت بؤ كشتوكا َل بةتايبةت لؤكة‪.‬‬
‫‪ -6‬خاكى ضياكان‪:‬‬
‫ئةم خاكة لة ِرؤذئاواى قةدثالَى ضياكانى انديَزداهةية‪ ,‬هةروةها لة باكورى مةكسیك و باشورى كؤستاریكاش‬
‫ئاراستةى‬ ‫هةیة‪ ,‬ئةم خاكة ئةستورى كةمة و لةبةشة بةرزةكاندا بةتةواوى بةردى دايك دةركةوتووة‪ ,‬بة َ‬
‫الم بة ِ‬
‫دؤ َل و بنكةى ضياكان ئةستورى زياددةكات و دارستان و ِروثؤشى ِرووةكى ل َيية‪.‬‬

‫پرسیارەکان‬

‫‪12‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫تایبەت مەندی ئاووهەوای کیشوەری ئەمریکای باشور‬


‫‪ -1‬سەرپەری ئاو هەوایی نیە ( جگە لەهەندیک لە بەرزییەکان نەبێت ) بۆ چی ؟‬
‫• زۆر نزیک نیە لە جەمسەری باشوور و ڕووبەری ئاوی لە نێوانیاندا هەیە‬
‫• بەشێکی زۆری کیشوەرەکە دەکەویتە ژێر کاریگری دەریاییەوە‬
‫• بەشی زۆری باکوری کیشوەرەکە دەکەویتە ناوچەی هێڵی یەکسانی کە دارستانی ئەمەزۆنی تیدایە‬
‫ئەمەش ڕێگرە لە دروستبونی سەر پەری لە کیشوەرەکە دا‬
‫‪-2‬جۆراو جۆری ئاووهەواکەی لەسەر یەک بازنەی پانی ؟؟؟؟‬
‫• بە هۆی کاریگەری تۆبۆگرافی ئەم جیاوازیە دروسی بووە‪ ،‬بەشەکانی رۆژهەاڵت بەهۆی‬
‫بانەکانەوە ئاووهەوایەکی مامناوەند وگەرمی هەیە وبەشەکانی ناوەراست ئاووهەوای گەرموو‬
‫شیدار و بەشەکانی خۆرئاوای شاخاویەوە ئاووهەواکەی ساردو باراناویە بەم شیوەش لە دابەش‬
‫بونی ئاوو هەوای سەرپەری روو نادات‬
‫‪ -3‬تێکرای سااڵنەی پلەی گەرمای ‪ ٢١‬پلەیە ؟؟؟؟؟؟‬
‫• زۆر نزیک نیە لە جەمسەری باشوور و ڕووبەری ئاوی لە نێوانیاندا هەیە‬
‫• بەشێکی زۆری کیشوەرەکە دەکەویتە ژێر کاریگری دەریاییەوە‬
‫• بەشی زۆری باکوری کیشوەرەکە دەکەویتە ناوچەی هێڵی یەکسانی کە دارستانی ئەمەزۆنی تیدایە‬
‫ئەمەش ڕێگرە لە دروستبونی سەر پەری لە کیشوەرەکە دا‬
‫• نزمی پلەکانی گەرما لە رۆژ ئاووهەوا هۆکارە بۆ دابەزاندنی پلەکانی گەرما لە ناوەراسی ورۆژ‬
‫هەاڵت ‪.‬‬
‫‪ -4‬هەبوونی دوو وەرزی جیا واز لە کیشوەرەکەدا ؟ چەنکە بەشێکی دەکەوێتە نیوەگۆی باکوور بەشێکی‬
‫تری دەکەویتە نیوەگۆی باشور‬
‫‪ -5‬کەنارەکانی رۆژ ئاوای پلەی گەرمای نزمترە بە بەراورد بە کەنارەکانی رۆژ هەاڵتی ؟؟‬
‫• بەشی رۆژ هەڵتی دەکەوێتە بەر تەوژمی بەرازیلی گەرم بەاڵم بەشی رۆژ ئاوای دەکەویتە بەر‬
‫تەوژمی ساردی پیرۆ‬

‫بارو دۆخی دابارین لە کیشوەرەکەدا ‪-:‬‬


‫بۆ چی کیشوەرەکە شێدارو باراناوییە ؟؟‬
‫وەاڵم ‪ -1 :‬بەشی باکوری کیشوەرەکە‬
‫• بونی ناوچەی یەکسانی برێکی زۆر دابارین و بونی شێ لەو ناوچەدا‬
‫• بە هۆی کاریگەری دەریای کاریبی و کەنداوی مەکسیک‬
‫‪-2‬بەشی باشوری کێشوەرەکە‬
‫• بە هۆی کاریگەری دەریایی وناوچەی شاخاویەکانی رۆژ ئاوا‬

‫‪13‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫پرسیار ‪ :‬بەرزترین پلەی گەرمی دەکەویتە کوی ؟‬


‫وەاڵم ‪ :‬دەکەوێتە بیابانی پەتە گۆنیا‬
‫تیکرای پلەی گەرمی گەرمترین مانگ دەکەویتە مانگی کانونی دووەم مانگی ( ‪) 1‬‬
‫گەرمترین مانگی ئەمەزۆن (‪ )26‬پلە ؟؟؟‬
‫لەبەر ئەوەی ئەمەزۆن پلەکانی گەرمای خۆی مامناوەندە بەاڵم بەهۆی ئەوەی چەند ناوچەیەکی تری‬
‫کیشوەرەکە دەکەویتە دە دەرەوی ناوچەی ئەمەزۆن پلەی گەرمای ئەمەزۆن بەرز دەکاتەوە ‪.‬‬
‫دوو پشتوەنەی گەرممان هەیە لە کیشوەری ئەمریکای باشوور‬
‫‪ -1‬بیابانی ئەتەکاما دەکەویتە باکوری شیللی و باشوری پیرۆ‬
‫‪ -2‬بیابانی پەتە گۆنیا دەکەویتە شیللی و ئەرجەنتین‬

‫پرسیار ‪ :‬بۆچی جیاوازی دروست دەبێت لە هیڵی بەفری هەمیشەیی لە زنجیرە چیاکاندا ؟؟؟‬
‫وەاڵم ‪ :‬لەبەرئەوەی بەشەکانی باکووری خۆر بەستوونی لێی دەداتوو پلەکانی‬
‫گەرمابەرزەوبەفرەکەدەتووێنێتەوە‬
‫‪ 2‬ـ بەشەکانی ناوەڕاست کەمێک بەالی باشووردا خۆربەالری لێی دەدات وەپلەی گەرمازۆر‬
‫بەرزنيەو بۆيەبەفرەکەئاستی دێتەخوارەوە‬
‫‪3‬ـ بەاڵم بەشکانی باشووری کيشووەرەکەبەم جۆرەيە‬
‫ٲ ـ نزيک بوونەوەی لەجەمسەر‬
‫ب ـ الری تيشکی خۆر‬
‫ج ـ درێژی وەرزی زستان وەک تايبەت مەندی کەچەند مانگێکی ساڵ پلەی گەرمی نزمە‬
‫هەروەها کيشووەرەکەڕووبەرەکەی زۆرباريکەو دەکەووێتەژێرکاريگەری دەرياکانەوە‬
‫پ‪/‬هۆکاری درووستبوونی بيابان لەکيشووەری ئەمريکای باشووردا چييە؟‬
‫وەاڵم‪/‬‬
‫‪ 1‬ـ ناو چەی داکەووتنی با هەميشەييەکان لەو ناوچە پەستان بەرزە تۆپەڵە هەواييەکان بۆی ناچن‬
‫‪.‬‬
‫‪2‬ـ تەوژمی دەريايی هەمبۆڵت ی سارد‬
‫‪3‬ـ بە هۆی سێبەری باران‬
‫هەوا داکەوتووەکان ووشک وگەرمن بەالم هەوا سەرکەو تووەکان دەکرێت گەرم وسارد وشێدار بن‬
‫چونکە لە ڕووبەرە جياوازەکانەوە سەر دەکەون‬

‫‪14‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫پ‪/‬تايبەت مەندی ئەوڕووبارانەی کەدەڕژێنە زەريای ئەتڵەسيی چين؟‬


‫‪ .1‬رووبارەکان دريژ ڕەون‬
‫‪ .2‬ئاوەکانيان لەسەر خۆن و نايبەستن‬
‫‪ .3‬بەسودن بۆ ڕاوە ماسی وکشتوکاڵ و اليەنەکانی تری ئابوری‬
‫‪ .4‬بە هۆی هێڵی يەکسان ناوچەکە هەميشەبارانە وخواراک دەری و سەرچاوە ئاوييەکان زۆرن‬
‫‪ .5‬مەترسی ڕاماڵين نييەو‬
‫پ‪ /‬ڕووباری ماجدالينا کاو دەکەووێتەکوێی کيشوەرەکەوە؟ بۆچی سوودی ڕووبارەکانی کەمە ؟‬
‫وەاڵم ‪ :‬دەکەوێتە باکوری خۆرئاوای کيشوەرەکەوە هەروەها بە ناوچەی شاخاويدا دەڕوات ناوچەيەکی‬
‫شاخاوی کەمتر بەکار دەهێنرێت بۆ کشتوکاڵ و شێ زۆرە‬
‫سودی ئابوری نيە چونکە بە ناووچەيەکدا دەروات لە چاڵيدايەو ناتوانريت سودی لێوەر بگيرێت‬
‫ڕووباری ئەمەزۆن لەسەرەتادا بەرەو خۆر ئاوا رێيان دەکرد ؟؟؟؟ چونکە زنجيرە چياکانی ئەنديز‬
‫لەسەرەتادا ئەوەندە بەرز نەبوون ئەوەش بەڵگەيە لەسەر ئەوەی کە زنجيرە چياکانی ئەنديز تازەبن و زياتر‬
‫بەرز بونەتەوە ‪.‬‬
‫پ‪/‬گرنگترين ڕووباری کيشووەری ئەمريکای باشوورکامانەن‬
‫وەاڵم‪ /‬ڕووبارەکانی ( پارانا و پاراگوای) کەدەکەووێتە بەشەکانی ناوەڕاست وباشوور کەئەويش هۆکاری‬
‫باشترينەکەی بۆئەمانەدەگەڕێتەوە‬
‫‪2‬ـ بەپيتی خاکەکەی‬ ‫‪1‬ـ مامناوەندی ئاووهەواکەی‬
‫لەبەر ئەوە باشترين ڕووبارە چونکە بە باشترين ناوچەی جوگرافيدا دەروات‬
‫پ‪/‬هۆکارچييە ڕوەکی بيابانی و ڕووەکی تەندراييەکان گوڵدارن ؟‬
‫وەاڵم ‪ /‬لە ناوچەی تەندرا بە هۆی زۆری وەرزی سەرماو کەمی وەرزی گەشە و گەرمی ڕووەکەکان‬
‫تەنها فريايی گوڵ کردن دەکەون و دوای لە ناو دەچن‬
‫لە بيابانەکان وەرزی گەرما زۆرەو وەرزی گەشە کەمە بۆيە لە بيابانەکانيش ڕووەکەکان تەنها فريای گوڵ‬
‫کردن دەکەون ولەناو دەچن‬
‫پرسيار ‪ /‬خاکی سورباو گونجاوە بۆ بەکارهينان ؟‬
‫وەاڵم ‪ /‬بە هۆی قوڵی زۆری خاکەکەی وزۆری ماددەی ئەندامی وکانزايی وبری بارانی زۆر‬
‫پرسيار‪ /‬لە بيابانەکاندا هەندێک شوێن بەکاردێن بۆ کشتوکاڵ کردن ؟؟‬
‫وەاڵم ‪ /‬لەو بيابانانە تايبەتمەندی بەرزی ونزمييان هەيە لە کاتی دابارين ماددەی ئەندامی وکانزايی دەکەونە‬
‫بنکی دۆڵەکان ئەو بنکی دۆاڵنە گونجاو دەبن بۆ کشتوکال بە مەرجێک ڕێژەی سويری تيايدا بەرز‬
‫نەبێتەوە وکەم بێت ‪.‬‬
‫پ‪ /‬بۆچی تەنهابەشێکی کەمی کەناراوەکانی ئەمەزۆن بەکاردەهێنرێت ؟‬

‫‪15‬‬
‫طە عبدل شێخ‬

‫وەاڵم‪ /‬ناوچەيەکی گەرموو شێدارەو دارەکانی چڕن و کێاڵن و درێژکردنەوەی تۆڕەکانی ڕێگاوو بان‬
‫تێياندا قوورسە‪.‬‬

‫‪16‬‬

You might also like