ERAIKUNTZARAKO MATERIALAK

D.A.G.E.T
2º Maila. 2015-2016
Mikel Azkuna Mendiola

1
AURKIBIDEA

1.- SARRERA.
- Materialen ezaugarri orokorrak.
- Egitura.
- Ahalmen mekanikoak.
- Entseiuak.
- Iraunkortasuna.
- Urarekin kontaktuan portaera.

2.- HARRI NATURALAK.

- Harri sailkapenak.
- Eraikuntza harrien ezaugarriak.
- Erupzio harriak.
- Harri sedimentarioak.
- Harri metamorfikoak.
- Akabera tratamenduak.
- Harrien erabilpena.

3.- ZUR NATURALAK.

- Zuraren erabilpena gaur egun.
- Zuren ezaugarriak.
- Konposagaiak.
Egitura.
- Anisotropia.
- Hezetasuna.
- Ezaugarri mekanikoak. Dentsitatea, gogorasuna, pitzagarritasuna, eroaletasuna.
- Erresistentziz mekanikoak.
- Iraunkortasuna
- Zuren klasifikazizoak.
- Gogortasunaren arabera.
- Dentsitatearen arabera.
- Espezieen arabera.
- Koniferak.
- Hostazabalak.
- Fruitondoak.
- Tropikalak.
- Zuren arazo eta akatsak.
- Zur tratamenduak.
- Tratamendu hidrofugo eta xilofugoak

2
4.- HARRI ARTIFIZIALAK.

AGLOMERATZAILEAK.
- Aglomeratzaileak.
Hartze eta gogortzea.
Aglomeratzaile sailkapena.
- Buztina. Adobea.
- Igeltsua.
Lehengaiak.
Fabrikatze prozesua. Igeltsu motak.
Erabilpenak.
Akabera tratamenduak.
- Karea.
Prozesu kimikoa.
Fabrikatze prozesua, itzaltzea.
Kare motak. Kare iharra, kare koipertsua eta kara hidraulikoa.
- Puzolanak.
Puzolan naturalak.
Puzolana artifizialak
Ezaugarri orokorrak.
- Zementuak.
Kara hidrauliko-zementu erlazioa.
Hidraulikotasuna.
- Portland zementua.
Fabrikatze prozesua.
- Zementuen ezaugarri eta entseiuak.
- Zementu motak. Sailkapena. eta nomenklatura.
- Zementu moten erabilpenak.
- Aglomeratzaile nahasketak.
- Iraunkortasunean eragina duten baldintzak.
- BESTE AGLOMERATZAILE BATZUK:
Produktu bituminosoak.
Kautxua.
Erretxinak.
Kolak. Animali kolak, begetalak eta sintetioak.

MORTEROAK.
- Konposagaiak. Mortero normala, iharra eta koipetsua.
Kare morteroa.
- Igeltsu morteroa.

3
- Zementu morteroa.
- Aglomeratzaile nahasketez egindako morteroak.
- Morteroen errendimendua.

HORMIGOIA.
- Definizioa. Mortero-hormigoi bereizketa.
- Hormigoi mota nagusiak eta beraien erabilpenak.
- Konposagaien ezaugarriak.
Hareak.
Legar eta txintxorrak.
Zementua.
Ura.
- Ura eta zementuaren arteko proportzioa.
- Plastikotasuna. Abramsen konoa.
- Hare legar erlazioa.
- Hormigoiaren fabrikatzea.
- Hormigoi armatua.
Armaduren ezaugarriak.
Hormigoiaren erresistentzia.
- Hormigoi aurretezatua.
- Hormigoi postensatua.
- Gehigarriak.
- Enkofratuak.
Materialak.
Horma eta zutabeak.
Anklajeak.
Horma zirkularrak.
Losa eta forjatuak.
Gainazalak. Bolumen moldeak.
Gehigarriak.

ZERAMIKAK.
- Definizioa, zeramika motak.
- Oinarrizko lehengaia.
- Buztinen sailkapenak.
- Ezaugarri breziak:
Bolumen eezegonkortasuna.
Plsastikotasuna.
Tenperaturaren eragina.
- Buztinaren ezaugarriak.

4
 Deskoipeztatzaileak.
Urtzaileak.
- Fabrikatze prozesua.
- Moldeatzea.
- Lehortzea.
- Egosketa.
- Eraikuntzarako erabilpenak.
Porotsuak.
Bitrifikatuak.
- Adreilua.
Motak.
Kalitatea.
Formatua.
Adreiluen sailkapena.
Erresistentzia.
Dentsitatea.
- Totxoa.
- Adreilu zulatua.
- Adreilu prentsatua.
- Adreilu hutsa.
- Adreilu bereziak.
Forma berezikoak.
Harinduak.
Klinkerizatuak.
Koloretuak.
- Teilak.
Teila arabiarra.
Teila laua.
Teila mistoa.
- Lauza zeramikoak.
- Gangatila eta solairu zeramikoak.
- Zeramika bitrifkatua.
Loza.
Gres.
Portzelana.

BEIRAK.
- Ezaugarri fisiko-kimikoak.
Argitasun faktorea.
Enerjia transmisio faktorea.

5
 Eguzki faktorea.
K koefizientea.
- Lehengaiak.
Bitrifikatzaileak.
Urtzaileak.
Estabilizatzaileak.
- Konposizio kimikoaren arabera sailkapena.
Silize edo kuarzo beira.
Kaltzio sodio beira.
Kaltzio potasio beira.
Borosilikato beira.
Berun-potasio beira.
Aluminio-kaltzio-alkalino beira.
Beira optikoa.
Opal beira.
Beira koloreatuak.
- Lantze eta moldeatzea.
- Beira puztau.
- Beira prentsatua.
- Beira teinkatua.
- Flotazioz egindako beira.
- Beira laua edo galdatua.
- Beira artilea.
- Akabera tratamenduak.
Suberatzea.
Tenplatzea.
Leuntzea.
- Beira produktu komertzialak.
Lauak.
Moldeatuak.
Beira zuntza.
Beira inprimatuak.
Hormigoi zeharrargia.
Beira armatua.
Sekurit beira.
Butiral beira.
U-glass beira.
Azken urteetako bilakaera.
- Egitura silikona.
- Arotziak eta kortina horma.

6
5.- ZUR ARTIFIZIALAK.
- Ohol koformatuak.
- Ohol aglomeratuak.
Partikula aglomeratuak.
D.M:
Tablex.
- Oholak laminatuak.
Zur txapatuak.
Zur kontratxapatuak.
laminatu konpaktuak.

6.- METALAK.
- Burdina.
- Burdin galdatua.
- Burdin gozoa.
- Altzairuak.
Karbono altziruak.
- Aleatuak.
- Altzairu herdoilgaitzak.
- Tratamendu termikoak. Suberatze eta tenpaltzea.
- Kor-ten altzairuak.
- Kobrea.
- Letoia.
- Brontzea.
- Beruna.
- Eztainua.
- Zinka.
- Kromoa.
- Nikela.
- Aluminioa.
- Metalak lantzeko moduak.
Forja.
Ijeztatzeza.
Estrusioa.

7.- PLASTIKOAK.

7
1.- MATERIALEN EZAUGARRIAK

Iraunkortasuna

Edozein eraikin altxatzerakoan eskatuko dizkiogun ezaugarriekin batera (zamak

eutsi, uretatik babestu, programa bete, e.a.) ahalmen hauek iraungo duten
denbora lotuta joango da. Hasera batean ahal den denbora luzeena irautea
eskatuko dugu, baina beste faktore asko jokoan sartzen direnean, nagusiki
erabilpen denborak eta ekonomia, eraikuntza elementuei epe minimo batzuk
irautea eskatuko diegu, baina ez “betirako”. Eraikuntza elementuaren bizi epea
eta eraikinaren mantenuaren arabera materialek iraupen minimo jakin bat izan
beharko dute.

Iraunkortasuna materialek eraso fisiko eta kimikoen aurrean duten

erresistentzia da. Aldaketa kimikoek egitura aldaketa bat suposatzen dute,
ondorioz beste material bat sortuko da. Aldaketa hauek gehienetan itzulezinak
dira eta, beraz, garrantzi handia dute arkitekturarentzako, gehienetan saihestu
beharrekoak izango dira. Aldaketa fisikoak bero aldaketekin batera ematen dira.
Beroaren eraginez mugimenduak sortuko dira edo esfortzuen eraginez ematen
diren aldaketetan beroa.

Iraunkortasunean eragina duten faktoreak kanpokoak edo materialenak izan

daitezke. Berezko iraunkortasuna materialek erasoei dieten erresistentziaren
ondorioa da. Kanpoko faktoreak, erabilpenaren ondorioz materialek jasaten
dituzten egoerak dira. Biak erlazionatuta daude, materialaren erabilpena dituen
ahalmenentzako egokia izan behar du, material beraren ezaugarriak ondo
aprobetxatzeko.

Eraso hauen aurrean duten portaera ezagutzeko entseiuak egiten dira. Arau
teknoligikoek entseiu hauen ezaugarriak finkatzen dituzte. Honela material
batek behar dituen ezaugarriak betetzen dituen jakingo dugu, eta emaitzak
konparatu ahal izango dira.

- Morfologia.
Begi bistaz edo neurketa tresnez lagunduta egiten diren forma entseiuak dira,
luzera, angelu, gainazalen zuzentasuna eta abarren konprobazioa da. Beharren
arabera tolerantziak finkatuko dira. Eraikuntzan parte hartzen duen lan eta
material bakoitzak tolerantzia maila diferentea izango du. Igeltseritza lanen
tolerantzia zentimetrotan neurtzen den bitartean arotz edo errementariena
milimetrotan. Neurri marjen hauek ez arazorik sortzeko junturak akats hauek
salbatzeko nahikoak izan beharko dira.

-Egitura.
Materialen barne-egiturak garrantzi handia du erasoen aurreko portaeran eta
beraz iraunkortasunean. Atomoen arteko loturaren arabera egitura desberdinak
izango dira. Materialen aldaketak barne loturen aldaketak dira, esata baterako
uzkurdurak, dilatazioak edo urradurak (loturak apurtzea). Hiru lotura mota
nagusi daude: ionikoak, kobalenteak eta metalikoak, bakoitzak material talde
ezberdin bat sortzen du.

8
-Lotura ionikoak. Atomo batek elektroi bat askatu eta beste batek hartzen du.
Kristalak sortzen dira, lotura egonkor eta finkoekin. Material zurrun eta
auskorrak osatzen dira. Harrietako loturak dira hauetakoak.

-Lotura kobalenteak. Elektroi bat bi atomoek partekatzen dute. Aurrekoa baino

lotura aulago eta ezegonkorragoak dira. Lotura mota hau gai organikoetan
ematen da.

-Lotura metalikoa. Atomoen inguruan elektroi hodei bat dago. Elektroi hodei
honi esker materialak argi-indar eta bero eroale onak dira eta zailtasun handia
dute.

Lotura hauen antolaketak egitura ezberdinak emango ditu, leizetsuak, orritsuak,

granularrak eta abar.

- Gogortasuna
Material baten gogortasuna urratzeko duen ahalmenaren arabera neurtzen da.
Mohs-en gogortasun klasifikapenaren arabera hamar eskalatan sailkatzen dira,
gogortasun bakoitza mineral bateri dagokio. Honela edozein harriak, zein urratu
eta zeinek urratzen duen ikusita, eskalan balio bat edukiko du.

1- Talkoa
2- Igeltsua
3- Kaltzita
4- Fluorita
5- Apatio
6- Feldespato
7- Kuartzo
8- Topazio
9- korindon
10- Diamante

Beroaren aurreko portaera

Sukoitasuna, sua hartzeko ahalmena da, sailkapena M letra eta numero baten
arabera egingo da- M0, M1, M2, M3...
Suari erresistentzia, suaren aurreak elementu batek zenbat denbora irauten
duen adierazten da. RF letrak eta denbora minututan idazten dira: RF30, RF60,
RF90, RF120...
Nahiz eta suari erresistentzi handiko materiala izan, sute bateko tenperaturak
jasan ondoren nahiz eta ez erabat desegin, bere ezaugarriak galduko dituzte.

Kohesioa

Material baten zati desberdinen arteko lotura indarra da kohesioa. Zoru batek
kohesioa badu, indusketa bat egitean bere forma mantenduko du. Zoru baten
kohesioa duen ur kopuruaren arabera alda daiteke.

9
Kohesiorik ez duen material batek ezponda-angelu bat edukiko du, barne
marruskadura angeluaren araberakoa.
Kohesioa ez da erresistentziarekin nahastu behar, kohesiorik gabeko
materialek erresistentzi handia eduki dezake, esate baterako hareak. Kohesioa
duen material batek oso gogortasun txikia eduki dezake, esaterako, baltsa zura
edo poliuretano aparra.

Itsaspena

Bi elementu ezberdinen arteko lotura indarra da, funtsezkoa edo mekanikoa

izan daiteke.
-Funtsezkoa materialaren berezkoa da, morteroa eta adreiluaren artekoa
adibidez. Batzuetan hezetasunak itsaspen hau alda dezake adibidez pintura
hormari ez heltzea eraginez.
-Mekanikoa formari dagokion itsaspena da. Adibidez adreilu horma baten juntak
konkatzen badira zarpeoak hobeto itsatsiko dira. Bi elementuek mugimendu
ezberdinak badituzte mekanikoki itsastea komeniko da, bestela mugimendu
diferenteen eraginez aska daitezke. Adibidez harri plakak morteroen bidez
bakarrik eustea arriskutsua izan daiteke, altueran daudenean grapa metalikoez
eutsi behar dira.

Uraren eragina

Ura gas, likido edo solido egoeratan aurki daitekeen elementua da, egoera
aldaketa hauek eragin handia dute eraikuntzetan, edozein lekutik sar daiteke
eta barruan sortzen da baita ere, esate baterako sukalde edo bainu geletan. Ur
lurrina hormen zehar iragango da eta edozein lekuan tenperatura eta hezetasun
mailaren erlazioaren arabera kondentsatu daiteke, esate baterako horma baten
isolamenduan.

Ura disolbatzaile ona da. Eraikuntzarako aukeratuko ditugun materialak oso

mantso disolbatzen direnak izan behar dute.

Urak gainera beste substantzia batzuk ekar ditzake disolbatuta. Karea badu
hodiak itxi ditzake, eta gatzak baditu efloreszentziak sortu. Igeltsua duen lur
batean hormigoia erabiltzen badugu urik ez dagon bitartean ez da arazorik
egongo, baina ura azaltzen bada igeltsua disolbatu eta hormigoiarekin
kontaktuan jartzen duenean hormigoia kaltetu dezake, sulfatoak jasaten
dituzten zementu bereziak erabili beharko dira.

Ur zurgapena.

Material asko porotsuak dira eta ura zurgatu dezakete. Entseiuen bidez
neurtzen da ur zurgapena, pieza bat urean sartu eta ondoren zenbat ura
zurgatu duen neurtzen da. Poro kopurua garrantzitsua da, baina poroen arteko
lotura garrantzitsuagoa izan daiteke. Isolatuak badaude urak ez du biderik
izango sartzeko. Eraikuntza kasu askotan poro trama etena duten materialak
bilatuko dira, urari biderik ez usteko. Bero isolamenduetan adibidez, urarekin
kontaktuan bere gaitasunak gal ez ditzaten. Beste batzuetan ura pasatzen

10
uzten duten materialak beharko dira, poro irekiak dituztena, adibidez drenaiak
egiteko.

Ur zurgapenak materialak aldatzen ditu. Zuretan erresistentzia txikitu eta

bolumena handitzen da, zenbait harri ura zurgatzean bolumena aldatzen dute
baita ere. Urak disolbatuta dakartzan substantziak harria kaltetu dezaket, esate
baterako itsasoko gatza duen urak zenbait harri hondatzen ditu. Uraren
eraginez onddo edo lizunak sor daitezke, harria zikinduz. Uraren sarrera
eragozteko poroak kanpora itxi behar dira, urari lekurik ez uzteko.

Izozkortasuna

Izotzaren aurreko portaera entseiuen bidez neurtzen da baita ere.

Izozkortasunean ur zurgapenak garrantzi handia du, materialak normalean ez
direlako izozten, bere barnean dagoen ura baizik, eta bolumena aldatzerakoan
barne loturak eten daitezke. Izotzarengatik pieza bat haustea nahiko zaila da,
normalean ertzak borobildu edo gainazalak altxatzen dira.

Iragazkortasuna

Ura pasatzen uzteko ahalmena da, normalean harriak iragazkaitzak dira eta ez
dute ura pasatzen uzten baina badago zenbait harearri pasatzen uzten
dutenak.
Batzuetan iragazkortasuna baliagarria izango zaigu, esate baterako
granulometria bakarreko hormigoiak oso iragazkorrak dira eta drenaiak egiteko
erabil daitezke.

Kapilaritatea

Poroak finak direnean ura zurgatu egin daiteke, poroak zenbat eta finagoak
izan orduan eta gehiago. Uraren gainazal tentsioaren eraginez poro fineneruntz
joateko joera du. Indar honek bere pisua baino indartsuagoa da eta igo egin
dezake ura. Eraikuntza baten oinarriak urarekin kontaktuan daude askotan eta
kapilaritatez hezetasuna edifizio barrura sar daiteke. Oinarrietatik gora
eraikuntza material porotsuekin eginda badago kapilaritate bidea eten beharko
da, material iragazkaitz bat tartekatuta.
Batzuetan kapilaritatea ezaugarri baliagarria izan daiteke, adibidez harriorma
batean gainazala luzitzen denean, azalean barruan baino poro finagoak daude.
ura poro finenetara joaten denez, urak kanpora ateratzeko joera edukiko du eta
horma nahiko lodia bada nahiz eta ura hasiera batean horman barrena sartu
gero berriro atera egingo da.

Eflorezentziak

Urak gatzak disolbatzen baditu, lehortzean gatz hauek kristal moduan geldituko
dira. Gatz hauek hormen gainazaletan mantxa txuri bezala ikusten dira.
Gatz hauek morteroen konposagaietan egon daitezke, esate baterako, kare-
morteroek igeltsua dutenean. Lurretik irazten diren urek ere gatzak eduki
ditzakete. Adreilua berak ere eduki ditzake ezpurutasunak, kalitxeak, hauek ura

11
zurgatzean handitzen dira eta gainazala altxa dezakete. Morteroa egiteko
erabiltzen den urak ere, ez bada garbia, gatzak ekar ditzake.
Eflorezentziak urez garbi daitezke, gerta daiteke sortzen duten arazoa itsura
aldaketa besterik ez izatea, honela bada garbi daitezke, baina bustitzean berriro
aterako dira. Hala ere gatzen jatorria hormaren osagai batean badago,
konposagai bat desegiteak materiala kaltetu dezake.

-Kalitatea.
Zein mailan den gai material edo elementu bat dagozkion erabilpen eginkizunak
betetzeko. Kalitateak ezaugarri askoren konbinaketa da, material bakoitzari
eskatuko zaiona diferentea izango da. Batzuetan material ezberdinei ezaugarri
kontrajarriak eskatuko zaizkie. Kalitatea neurtzeko arau teknologikoak daude.
Materialek arauak betetzen badituzte kalitate seilua eduki dezakete. Ez badute
seilurik entseiuen bidez neurtu beharko da kalitatea. Kasu gehienetan biak
egon beharko dira, material batek kalitate seilua badauka gerta daiteke ez
entseiurik behar izatea edo entseilu kopurua txikiagoa izatea.

Kalitatea eta iraunkortasuna materialen gain daude, baina elementuen

exekuzioaren gain baita ere. Adibidez hormigoia bota, garraiatu, bibratu edo
gogortzen den moduak bere ahalmenak txikiagotu ditzake. Kasu askotan
entseiuak obra lekuan egin beharko dira edo obran aplikatutako materialetatik
muestrak hartu eta laborategira eramango dira.

Edifizio bat eraikitzeko gauzatze proiektuarekin batera kalitate kontrol programa

egin behar da. Arkitektoa edo aparejadoreak egin dezake. Programa honetan
eraikinaren kalitatea zihurtatzeko beharrezkoak diren entseiu eta kalitate
seiluak finkatzen dira. Entseiuak estadistikoak izaten dira, ez da dena aztertzen,
elementuen porzentaje bat kontrolatzen da. Akatsak azaltzen badira kontrol
zehatzagoa izan beharko du.

12
2.- HARRIAK

Lurzoruko harkaitzetik, edo hauen deskonposaketatik sortutako harri zatietatik

lortzen dugun materiala, forma eman ondoren eraikuntzan erabiltzeko prest
dagoenean, harri naturala dela esango dugu.
Material hau lehengai bezala hartuta, aglomeratzaile edo prozesu berezien
bidez (presioa, tenperatura e.a.) lotura edo batasun bat emanda lortzen dugun
materiala harri artifiziala dela esango dugu. Bigarren mota honetakoak izango
dira zeramika, hormigoia, lauza hidraulikoak edo beira.

HARRI NATURALAK

Harri naturalen ezaugarri nagusia iraunkortasuna izan daiteke, kolore eta forma
denbora luzean mantentzen dute. Aitzinean eraikuntza gehienak beste material
batzuez egiten ziren bitartean adierazgarritasun berezia behar zenean edo
batzuetan betikotasun ideiari jarraituta harria erabiltzen zen. Egipton adibidez
etxeak adobez egiten ziren, baina monumentu edo oroigarriak egiteko harria
erabiltzen zen.

Historiaurreko monumentu megalitikoek ez dakigu zehazki zein esanahi duten

baina egiteak suposatzen zuen esfortzua ikusita eduki zuten garrantzia asma
daiteke. Esate baterako -ko harrespileko harri handienak 40kmko distantziatik
ekarriak dira eta txikienak 80kmtik. Harriak duten iraunkortasunak egindako
lanaren aztarna bihurtzen du, Stonehedgen garaiko lana da, beste batzuetan
tailatzea edo forma ematea izan daiteke. Veneziako San Marcos katedralean
beste jauregi edo tenpluetatik ekarritako harriez eraikia dago eta fatxadetan
jatorriz zuten grabatuak azaltzen dira. Garai batean maiz berrerabiltzen ziren
tenpluetako kolomak beste eliz edo tenplu egiteko.

Harriak elementu ezberdinez osatuak daude eta era askotan klasifika daitezke,
baina eraikuntzan harrien klasifikazio argien eta ohizkoena bere jatorrien
arabera egiten dena da. Hiru famili nagusietan banatuko dira: erupzio-harriak,
harri sedimentarioak, eta harri metamorfikoak.

Erupzio-harriak

Lur azpiko magma urtuaren hozte prozesuan solido bihurtzen direnak dira.
Hozte abiaduraren arabera egitura ezberdina edukiko dute. Hozte prozesua
mantsoa izan bada egitura homogeneoa edukiko dute. Hoztea hasieran
mantsoa eta gero azkarra izan bada, kristal batzuk ondo osatuta egongo dira
eta beste batzuk osatu gabe.
Hoztutzea lur sakonean, sakonera erdian edo lur azalean gerta daiteke.
-Granitoak: Sienita, Diorita, Gabro. Diabasa, Ofita, Serpentina (barrukaldean)
-Porfidoak: Andesita, Pegmatita, Trakitak, aplitak, lanprofidoak (erdian)
-Bolkanikoak edo basaltoak: riolita, obsidiana, pumita, trakita. (azalean)

13
Harri sedimentarioak

Beste harrien desegitearen ondorioz, garai geologikoen zehar sedimentatzen

joan diren gaiez osatutakoak dira. Desegite, garraio, sedimentazio eta osatze
prozesu bat eduki dute eta maila paralelotan sortzen doaz. Maila bakoitza
sedimentazio garai bateri dagokio eta argi bereiziak egon daitezke, etenaldi edo
metaketen natura ezberdinez.
Jatorri oso diferentetako harriak izan daitezke.
-Organikoak. zenbait karearri, silize, ikatzak.
-Kimikoa. Karearri, dolomita, igeltsu, silbina, margak, kaltzita, alabastroa.
-Bolkanikoa. Apar-harria (pomiz), puzolana, trakita.
-Mekanikoa. Legarra, txintxorra, hareharria.

Harri metamorfikoak

Aurreko bi motatako harrien aldaketen ondorioz sortutakoak dira, bien tarteko

ezaugarriak dituzten harriak dira. Eraldaketa honen arrazoia tenperatura
presioa eta aldaketa kimikoak dira.

-Tenperaturaren eraginez: Gneis, kuarzitak, mikazitak...

-Presioaren eraginez: Arbel, marmol, talko...
-Aldaketa kimikoen eraginez: Anfibol, eskistoak, hormablenda, peridotita,
serpentina...

Eraikuntzarako harrien ezaugarri nagusiak

-Egitura. Kristalen antolaketa da. Granitikoa, zuntzezkoa, konpaktoa, orritsua,

laminarra, poroduna, grano egitura...

Bi egitura mota nagusi bereiz daitezke kristal egitura eta amorfoa.

- kristal egitura. Forma erregular eta gainazal lauetakoak ematen ditu. Kristalen
neurrien arabera sailkatzen dira (makro, mikro eta kriptokristaldunak). Kristalen
neurriez gain, hauen antolakuntzaren arabera honako motakoak izan daitezke:
Grano egitura -kristal grano handiz osatuak-, konpaktuak - kristal egitura jarrai
eta homogeneoa-, beta egitura -egitura konpaktua beste betak zeharkatua-,
porfidikoak -egitura konpaktuan beste kristal bereiziak azaltzen dira.
- Egitura amorfoa. Molekulek ez dute antolakuntza finkorik.

Honez gain materialek poro edo hutsuneak eduki ditzakete. Poro egitura
hutsune neurri eta dentsitate ezberdinak eduki ditzake. Leizetsuak hutsune
handiak dituztenak dira, zelularrak poro finetakoak eta egitura harrotuak poro
ugari separazio finekin dituztenak dira.

Kristalak sortzeko moduak

Kristalak soluzio baten saturazioaz sor daitezke, zenbait harri sedimentarioetan

bezala.
Fusioaren bidez ere lor daitezke kristalak. Lur azpian mineralak urtu eta
ondoren hoztu egiten direnean kristalak osatuko dira. Hozte abiadurak garrantzi

14
handia du kristalen izaeran, mantsoa bada kristalak handiak izango dira
(granitoa esate baterako hiru mineralen mantso hoztutako konbinazioa da),
azkarra bada harria amorfoa izatera iritsi daiteke (pomiz-harri edo apar-harria
bezala)

-Dentsitatea. Harriaren pisua bolumenarekiko da. gr/zm³ = kg/dm³ = t/m³

Harrien poroen arabera dentsitatea itxurazkoa, erlatiboa edo benetakoa neur
daitezke.
-Itxurazko dentsitatea. Pisua/harriaren bolumen osoa
-Dentsitate erlatiboa. Pisua/harriaren bolumena hutsune irekiak kenduta
-Benetako dentsitatea. Pisua/harriaren bolumena hutsune guztiak
kenduta.

-Konpaktutasuna. Itxurazko dentsitate/ benetako dentsitatea.

-Porotasuna edo porositatea. Hutsuneak/bolumena

-Iragazkortasuna. Denbora batean egoera arautu batean harri batean zehar

pasatzen den ur kantitatea.

-Kapilaritatea. Lehen azaldu den bezala, harrien poroek ura zurgatzeko duten
ahalmena.

-Zailtasuna. Kolpeak jasateko ahalmena. Zailtasun gutxi duen harria hauskorra

izango da.

-Bero eroaletasuna. Harriak bero eroale txarrak dira eta bero aldaketa azkarrek
pitzadurak ager arazi ditzakete.

-Marruskadurari erresistentzia. Entseiuen bidez neur daiteke. Zenbat material

galtzen den neurtzen da.

-Gogortasuna edo urratze ahalmena. Material batek beste bati urratu, txikitu
edo zatiak kentzeko ahalmena da. Harriak leuntzeko momentuan garrantzizkoa
izaten da.
Urratzeko ahalmena kuantifika daiteke, taula batzuk badaude.

-Uraren zurgapena. Harri baten 100gr.ko zati batek zenbat pisu irabazten duen
uretan 24 ordu igaro ondoren neurtzen da. %5 baino handiagoa bada kalitate
txarrekoa izango da.

-Izozkortasuna.
Harrien poro neurria eta egituraren araberakoa izango da izotzaren kaltea. Poro
gero eta txikiagoak izan, orduan eta kalte handiagoa egingo du izotzak, baina
orokorrean, harrien ur zurgapena %5etik ez bada pasatzen izotzaren aurrean
portaera ona izango dute.

-Hezetasuna. Harri guztiek dute berezko ura harrobitik ateratzean. Honek

bigunagoak bihurtzen ditu. Lehortzean gogortuko dira. Adibidez Marés deitzen

15
den Balear Irletako hareharria harrobitik ateratzean oso erraz lantzen da eta
zerraz mozten da, gero lehortzean gogortu egiten da.

-Erresistentzi mekanikoa. Oso erresistentzi diferenteetako harriak daude.

Guztiek konpresio esfortzuetan egingo dute lanik hoberena. Orokorrean indar
hauen arteko proportzioak honako hauen ingurukoak dira.
-Flexio erresistentzia konpresiokoa baino 10 aldiz txikiagoa da,
-Ebakidura erresistentzia konpresiokoa baino 15 aldiz txikiagoa,
-Trakzio erresistentzia konpresiokoa baino 30 aldiz txikiagoa.

ERAIKUNTZAN ERABILTZEN DIREN HARRIAK

ERUPZIO HARRIAK

Intrusiboak, sakonean gogortutakoak

Granito. Kuartzo, feldespato eta mika mineralez osatua. Hiru mineralak ondo
bereiziak azaltzen dira. Gogortasun oso handia du eta giroarekiko egonkorra
da, baina euri azidoak erasotzen du. Gainazal leundua badu hobeto jasango
ditu giroaren erasoak. Urradura erresistentzi handia du.
Erabilpen ugari du, harlandua, harriorma, eta plaka finetan zoru eta fatxadetan
erabiltzeko. Galizian eta Portugalen tradizionalki oso erabilia izan da, zatituz
lortutako harriekin horma meheak egiten dira, eta pieza bakarreko zutabe
finetan baita ere.

Sienita. Bi mineralez osatua, kuartzorik ez duelako bereizten da granitotik,

itsura honen oso antzekoa du, bereizteko mikroskopioa beharrezkoa da
askotan. Eraikuntza harri bezala erabili zen Egipton. Oso ondo leuntzen da. Ez
dago asko eta nahiko biguna da, ornamentaziorako egokia da.

Diorita eta gabroa. Oso gogorrak dira eta ez dira asko aurkitzen. Estatuak eta
ornamentazioak egiteko erabili izan dira.

Porfidoak.

Porfido granitiko, sienitiko, dioritiko... Aurrekoen konposizio berdina dute.

Egitura homogeneoa eta batzuetan kristal handiak azaltzen dira. Oso ugariak
dira eta erraz atera eta txikitzen dira. Intrusiboak baino kalitate apalagoa dute,
adokinetan, errepideen zoruetan eta batzuk ornamentazio lanetan erabiltzen
dira.

Harri bolkanikoak

Basaltoa. Kolore ilunekoa, giroari erresistentzi handikoa, konpaktoa eta oso

gogorra da. Lur azalean prisma hexagonal formarekin azaltzen da. Adokin eta
pieza txikietarako erraz ateratzen da. Lantzen oso zaila da.

16
Trakitak. Azkar hoztutako laba da, egitura harrotua du. Morteroei ondo heltzen
zaizkie, baina erresistentzi txikia dute. Elementu arin eta isolagarriak egiteko
erabiltzen dira. Pomiz edo apar-harria trakita mota bat da, kolore gris argikoa.

Toba bolkanikoak. Trakiten antzekoak forma borobildukoak. Erabilpen berdinak

dituzte.

HARRI SEDIMENTARIOAK

Sedimentazio mekanikoa

Guztiz disgregatuta egon daitezke. Kohesioa eduki dezakete, buztinak bezala,

edo kohesiorik gabekoak izan, area bezala. Lur sedimentario gehienak hondar
eta buztinez osatuta daude.

Harri disgregatuak.
Harkaitzak desegitetik sortutakoak dira. Dimentsioen arabera sailkatzen dira.

-Bloke 500mm.tik gora

-Harkosko, kantal 500mm.tik 100mm.ra
-Legar 100mm.tik 30mm.ra
-Hartxinga 30mm.tik 15mm.ra
-Bikor 15mm.tik 5mm.ra
-Harea 5mm.tik 0.2mm.ra
-Hauts,limo 0.2mm.tik 0.002mm.ra
-buztin 0.002mmtik 0.0001mm.ra
-koloideak 0.0001mm.tik 0.0000001mm.ra

Harri sedimentario konpaktuak

Konglomeratuak. Zementu batez aglomeratutako harri gogorren zatiak dira.

Konposagaien arabera ezaugarriak aldatuko dira. Bretxak ertz zorrotzak
dituzten harriez osatuak daude, mota batzuk bere leuntze ederrarengatik erabili
ohi dira. Puding-ak harri borobilduez osatutakoak dira.

-Harearriak. Kuartzoa duten harea eta mota ezberdineko zementuz osatuak

daude. Zementu hauek silize, kare edo buztinean oinarrituak izan daitezke.
Azken hauek ez dira eraikuntzan erabiliko. Itsura ezberdinak izan ditzazke,
kolore gris argi, gris iluna, hori, hori berdeska, Marroi, gorrizka edo beltza eduki
dezakete. Harlanduan, harriorman eta eskulturan erabili ohi dira. Lantze
errazagatik erabiltzen dira. Ez dira leungarriak, egitura granularra gainazalean
azaltzen delako.
Material zementatzailea deskonposatzen zuloak ager daitezke edo gainazala
harea bihurtu.

17
Sedimentazio kimikoa

Sulfatoak.
-Aljez. Igeltsu harria. Ura dauka konposagai bezala. Hemendik aterako da
eraikuntzan erabiliko den igeltsua. Lur batek igeltsua badu eta ur korronteak
daude, hormigoia kaltetu eta desegin dezake.
-Anhidrita. Igeltsua bezalakoa da baino urik gabe. Erabilpen gutxiago du
igeltsua baino.

Karearria. Mota asko dago, jatorri kimiko organiko edo metamorfikoa eduki
dezakete. Eraikuntza harri oso ona da. Gogorrak dira eta giroaren erasoak
ondo jasaten dituzte. Normalean leundu daitezke baino mota bigunagoak ere
badaude, leundu ez daitezkeenak. Leundu daitezkeen karearriak marmolarekin
nahastu ohi dira, marmol bezala hartzen dira askotan, baina beste kalitateko
materiala da. Marmol deitzen den guztiaren artean bi kalitate egongo dira, alde
batetik berezko marmola eta bestetik kareari leungarria.
-Karearri maskorduna. Itsas animalien maskorrez beste motako kararriz
aglomeratua da.
-Trabertinoa. Karearri gogorra da eta giroaren erasoak ondo jasaten dituena.
Zulotsua da, baina kopuru diferenteetan. Sedimentazio mailak oso marraztuak
ditu. Plakatan erabiltzen da eta ez horrenbeste harlanduan. Bere itsurarengatik
erabili ohi da.

HARRI METAMORFIKOAK

Arbelak. Buztinetik sortzen dira, eta beren metamorfizazio mailaren arabera

sailkatzen dira, bigunenetik gogorrenetara. Giroa ondo jasaten dute. Egitura
orritsua dute. Plaketan erabiltzen dira, Bigunenak estalkiak egiteko erabiltzen
dira iltzatuak, gogorrenak zoruetan edo hormetan erabiliko dira.

Kuarzitak. Harearri metamorfizatuak dira, presio eta tenperaturaren eraginez

kuartzoaren berkristalizatzea egiten da. Eraikuntzan erabiltzen diren harri
gogorrenak dira eta ondorioz lantzeko zailak.

Serpentina. Marmolarekin nahastu ohi da. Kolore berde iluna du beta berde
argiago eta ezpurutasun zuriekin. Ingurugiroak kolorea aldarazten dio, ilunduz.
Barnealdeetan erabili behar da. Eguzkiarekin kontaktuan iluntzen dira.
Harrobitik ateratzean %10eko ura du eta oso erraz moztu eta landuko da.
Lehortzean gogortuko da.

Marmolak. Metamorfizazio prozesuaren ondorioz kristalizazio handia lortu duten

harriak dira, jatorriz harri sedimentario karbonatatuak ziren, batez ere
karearriak. Kristalizazio maila handiaren ondorioz eraso fisiko eta kimikoei
erresistentzi hobetu da. Hala ere Kaltzio karbonatua edukitzeak erasogarriak
izango dira. Esate baterako sukaldeetan marmola jartzen denean azidoek
markatzen dute. Erabili ahal izateko babesten dituen erretxina kapa bat ematen
zaie, epe batean berritzen joan beharko dena.
Komertzialki kristalizazio maila baxuagoa duten harriei ere marmol deitzen zaie,
eta harri hauen ezaugarriak benetako marmolarenak baino askoz makalagoak

18
dira, ez dira kanpoan jartzeko egokiak. Esate baterako, serpentinei marmol
berde deitu ohi zaie, edo onix, trabertino eta orokorrean leungarriak diren
karearriei marmol esaten zaie.
Arrazoi honengatik, nahiz eta marmolaren ezaugarriak hobeak izan, publikazio
askotan bigarren marmol-ordezko hauen ezaugarriak azaldu ohi dira
guztientzat, adibidez giroaren erasoei erresistentzi txikia.
Orokorrean bere kolore, dizdira eta mozketarengatik bereziak dira. Kolore
bakarra edo ezberdinen nahasketa eduki dezakete. Kolore eta ehunduren
arabera sailkatzen dira.

-Beta dutenak
Beltzak. Arabeskato, beta oso markatua.
Krema. Serpegiante, beta fin eta paraleloa
-Beltzak
Markina
Monovar (Alicante)
Marengo grisa
Venasque grisa
-Txuriak
Macael (Almería)
Monovar (Alicante)
Carrara (Italia)
-Gorriak.
Vermellón (Alicante), beta zuriekin.
Bilbo gorria (Maskor zuriekin)
-Arrosak
Portugalekoa
Nafarroakoa (beta grisak)
-Krema kolorekoak
Marfil (Alicante eta Murcia)
Emperador (Fosil zuriekin)
-Tabako
-Berdeak. Ez dira marmolak, serpentina edo karearri leungarriak baizik.
Kanpoan ez dute kolorea mantenduko.

AKABERA TRATAMENDUAK

- Lauzatzea.
Orri egitura duten harriekin erabil daiteke bakarrik, adibidez kuartzita, zenbait
harearri edo arbela. Jatorrizko estratu planoei jarraituta, ziri, zinzel eta abarren
bidez harri plaka edo lauzak askatzen dira. Arbeletan gainazal zimurra eta
zuntzak azaltzen dituena lortzen da, kuartzita eta harearrietan, aldiz, laua eta
saltoren batekin.

- Zatitzea.
Harri masiboetan erabiltzen da, lauzatzearen teknika antzekoa da. Harriaren
plano ahulenak jarraituta zatitzen da, esate baterako granitoaren kristalen
orientazioa. Gainazal oso zimurrak eta gorabehera handiekin lortzen dira.

19
- Moztea.
Diskoz moztea da, gainazal laua eta marra borobilekin lortzen da.

- Zerratzea.
Zinta zerraz moztea da, gainazal laua eta marra paraleloak dituena lortzen da.

- Eskafilatze edo zinzelatzea.

Esku tresnak erabiliz gainazal zatiak altxatzen dira. Landatar itsura oso zimurra
lortzen da.

- Pikatzea.
Harri ez oso gogorretan egiten da, pika edo puntarekin ildo txiki eta paraleloak
egiten dira. Gainazal zimurra eta ehundura duena lortzen da.

- Bujardatzea.
Koskadun burua duen mailu batekin harria kolpatzea da, gainazal punteatua eta
laua lortzen da.

- Flanbeatzea.
Granito egitura duten harri igneoetan erabiltzen da. Tenperatura oso handia
duen su garran (2800ºc) pasatuaz harri ezpalak altxatzen dira. Ez du kolore
aldaketarik eragiten. Materialak gainazal zimurra eta itsura naturala hartzen du,
honez gain giroaren erasoari erresistentzia hobetzen da.

- Urratzea.
Gainazal txarra duten harriei egiten zaie, esate baterako harearri bigunei. Eskuz
edo makinaz egin daiteke, eta gainazal laua eta matea lortzen da.

- Hareatze edo esmerilatzea.

Leundu ez daitezkeen harri konpaktuetan erabiltzen da. Gai urratzaile gero eta
finagoez tratatzen da. Gainazal mate eta guztiz laua lortzen da.

- Leuntzea.
Kristal egitura duten harrietan bakarrik erabil daiteke, marmol eta zenbait
granito edo karearritan. Esmerilatzean bezala gero eta gai urratzaile finagoez
tratatuta gainazal guztiz leuna eta dizdiratsua lortzen da. Porositatea ezabatzen
da, eta ondorioz giroari erresistentzia hobetzen da.

20
3.- ZUR NATURALAK

Zura eraikuntzan erabili izan diren lehen materialetakoa da. Zurak harria baina
errazago lantzen dira baina iraunkortasun txikiagoa dute, hala ere beste
abantaila batzuk dituzte, bere arintasuna eta trakziora lan egiteko gaitasuna
bereziki. Zura oso material aldakorra da, bere inguruko edozein aldaketak
eragin zuzena du zurean. Zurak izaki bizietatik sortzen dira eta gai organiko
izateagatik, denboran zehar bere ezaugarriak (gogortasuna, kolorea,
elastizitatea, e.a.) aldatzen doaz.

Iraunkortasuna dituen ezaugarrietatik makalenetakoa da. Pipiek eta beste

animali batzuek jaten dute, hezetasunak eta onddoek ustel arazi dezakete eta
eguzkiak batzuetan urak bezain handiagoak eragiten dizkio. Hala ere zurek
tratamendu asko onartzen dituzte, eta modu egokian erabiliz gero oso
iraunkorrak izatera iritsi daitezke. Gainera denborarekin gogortzen doaz, bere
ahalmenak hobetuz. (e.b. Tarima zahar bat aprobetxatzen denean pieza batzuk
sitsak jota egoten dira, janda ez dauden zatiak, gogorrenak izateagatik
mantendu dira eta gainera denborarekin gogortasuna irabazten doaz, beraz
erresistentzi oso ona izango diete etorkizunean izango dira).

Material aukera txikiagoa zenean, zuraren erabilpena beharrezkoa izaten zen.

Material industrial berrien sorrerarekin zuraren erabilpena jaitsi zen, ahalmen
hobeak dituzten materialengatik ordezkatuta. Material berri hauek (e.b.
plastikoak edo metal arinak) askotan beste arazoak ematen dituzte, batez ere
zahartze txarra. Nahiz eta hasierako ezaugarriak txarragoak izan, zura
erabiltzera itzultzen da. Arotzietan nahiz eta PVC, aluminio edo polikarbonatoz
egindako profilak gero eta gehiago erabili, zurez egindako leihoak asko
erabiltzen jarraitzen dira. Beste erabilpen batzuetan, barrurako arotzietan edo
zoruetan esate baterako, zura ordezka ezina da. Zurezko egitura duten
eraikuntza tradizionalak normalean mugimenduak edukitzen dituzte, honengatik
gure inguruan erabiltzez ia zeharo utzi zen. Europako iparraldean eta Estatu
Batuetan erabiltzen jarraitu da, eraikuntza txikietan batez ere. Azken urteotan
zuraren erabilpena berriro hedatu egin da. Ala ere bere erabilpena kasu
berezietara mugatzen da, egitura txiki edo estalki arinetara batez ere,
eraikuntza arruntak hormigoi edo altzairuzko egiturez eraikitzen jarraitzen dira.

ZUREN EZAUGARRIAK

Zuren ezaugarriak beti erlatiboak izango dira, izen berdineko zuretan alde oso
handiak egon daitezke. Nahiz eta mota berdina izan, zuhaitzaren haztea,
zuraren lehortze prozesua, mozketa eta beste faktoreen arabera, oso zur
ezberdinak edukiko ditugu. Beraz, proiektu batean ezin da zura izen batez soilik
definitu, kalitate ezaugarriak zehaztu behar dira eta hau ziurtatzeko zigilu edo
entseiuak eskatu.

21
Konposagaiak

Zuren konposagai garrantzitsuenak zelulosa (%50) eta lignina (%30) dira.

Gainontzeko %20a beste materia organikoz osatuta dago, alde batetik
erreserba materialak daude eta bestetik jariakinak.
-Zelulosa amorfoa eta kolore zurikoa da, aire lehorrean egonkorra da, baino
urarekin kontaktuan dagoenean deskonposatu eta usteltzen da.
-Lignina kolore ilunekoa, gogorra eta hauskorra da. Zelulosa babestu eta
sendotzen du,
-Erreserba gaiak: almidoi, azukre, grasak, taninoa e.a.
-Jariakinak: olioak, koloranteak, gatz mineralak, argizariak eta erretxinak.

EZAUGARRI FISIKOAK

Egitura

Zuren egitura porotsua da eta zuntzez osatuta dago. Bi zuntz mota dago,
irazkia zuhaitzaren ardatzari paraleloak diren zuntzez osatua dago eta ura
eduki dezake. Hauez gain muin-erradioak daude, askotan ez dira erraz ikusten;
koniferatan ez dira ikusiko eta hostozabaletan bai, e.b. pagoan azaltzen dituen
puntu ilunak erradio hauek dira.
Enbor baten ebakiduran, eraztun forman, bere zati ezberdinak bereizi
ditzakegu. Kanpotik barrura honako kapa edo eraztun hauek dituzte enborrek:

-Azala. Babesten duen geruza da.

-Liber-a. Izerdia jaisteko bidea da.
-Cambium-a. Zur zelulak sortzen diren geruza da, kanporantz liber-a osatzen
du eta barrurantz zurgizena.
Kanpoko hiru geruza hauek oso meheak dira.
-Zurgizena. Egur bizia da, geruza honetatik izerdia gorantz doa, baina batez ere
azken urteko eraztunetik. Enborraren zati bizia kanpoaldeko geruza fin batean
dago.
-Zurgiharra. Benetako zura da, hilda dago. Bere funtzio bakarra zuhaitza eustea
da. Erabiltzeko zur hoberena zati honetakoa da, baina gero eta gehiago
zurgizena ere erabiltzen da, nahiz eta bigunagoa eta kalitate baxuagokoa izan.
-Muina. Enborraren erdiko zatia da. Nahiz eta gogorra izan ez da zurgiharra
bezain egokia, asko kiribildu eta irekitzen baita, hala ere zurgizenaren antzera,
gehienetan bereizketarik gabe erabiltzen da.

Urtero enborrean zur kapa edo eraztun bat haziko da, udaberri eta udan.
Udaberrian zelula handiak osatuko dira eta gero eta zelula txikiagoak hazten
dira. Udaren bukaeran hazte hau gelditu egiten da, hurrengo udaberrira arte.
Sortzen den azken zura konpakto eta normalean ilunagoa da. Honen ondorioz
ebakiduran urte bakoitzeko eraztun bat marrazturik agertzen da. Urteko
giroaren arabera eraztun hau lodiagoa edo meheagoa izango da, edo akatsak
eduki ditzake. Lehortea egon bada mehea eta urte ona izan bada lodia. Eraztun
meheek haztea mantsoa izan dela esan nahi dute, eta zura gogorra da. Leku
tropikal batzuetan, eurite-lehorte garaien arabera, urteko eraztun bat baino
gehiago sor daiteke.

22
Anisotropia

Lehen ikusi den bezala zuntzak direkzionatuta daude. Zuren ahalmen edo
ezaugarriak norabide bakoitzean ezberdinak dira, erresistentzia, dilatatze-
uzkurtzea, ur zurgapena eta ia ezaugarri guztiak aldatzen dira.
Enborraren luzeran ez dago ia dilataziorik. Dilatazioak tangentzialki erradioaren
norabidekoen bikoitza inguru dira.
Honez gain kapa ezberdinak daude, berez zurgiharra bakarrik erabiltzea hobe
litzateke, baina normalean zurgizena eta muina zurgiarrarekin batera
bereizpenik gabe erabiltzen dira. Zurgizenak ur gehiago du eta errazago
askatzen du. Zati ezberdinak dituzten oholak erabiltzean loturak parte berdinen
artean izatea saiatu behar da, hau da, zurgiharra zurgiharraren kontra jarri eta
zurgizena zurgizenaren kontra. Enborraren luzeran ere hezetasun aldaketa
dago, zainetik gertuago dagoen enbor zatiak ur gehiago du.
Beste ezregulartasun bat adabegiak dira. Adabegi (edo begi) biziek, adar biziei
dagozkienak, ez dute arazorik ematen. Adabegi hilak eroritako adarrei dagozkie
eta askatzeko arriskua daukate. Lakaz seilatu behar dira, eta ala ere askatzeko
arriskuak jarraitzen du.

Zuren ezaugarri fisikoak hazkuntza, hezetasuna, adina, lur mota, erabilitako

enborraren zatia eta mozketa garaiaren arabera ezberdinak dira, nahiz eta zur
mota berdina izan. Garrantzi handia dute baita ere lehortze eta lantze
prozesuek.

Hezetasuna

Egitura eta hezetasuna dira agian zuren kalitatean eragin handien duten
faktoreak. Zurek berezko edo osatze-ura, saturazio ura eta ur askea dituzte.
Osatze-ura bere izaera organikoa dela eta, zelulen osagaien artean dagoen ura
da. Saturazio ura, zur zuntzak inpregnatzen dituena da. Ur librea kapilaritatez
zurgatutakoa da. Hezetasunak eragin handia du pisu, erresistentzi,
mugikortasun edo lantzean.

Zuren ura pisuaren %100a izatera iritsi daiteke, eta %200a ur azpian eduki
bada. %25-30a badu saturatuta dagoela esaten da. %20tik 25ra erdi lehorra
dagoela esaten da. %15etik 20ra salmentarako lehorra dagoela esaten dugu.
Lehortze naturalaz %15era iritsi daiteke eta artifizialez %10era. Hezetasuna
%10a denean edozein lanetarako erabilgarria da.
Hezetasunak balio hauek eduki behar ditu:
- %17tik 13ra kanpoan erabiltzeko.
- %12tik 8ra barruan erabiltzeko.

Tradizionalki lehortzea denbora luzez egiten zen, honela lehortze mantso eta
egokia lortuz. Enborra zuhaitza bota eta gero bi urtez leku berean uztea
gomendatzen zen, gero zatitu ondoren kanpoan edo aroztegietan egoten zen
urteetan erabili arte. Ohiturak esaten duenez piezen lodieraren arabera
zentimetroko urtebete gutxienez egon behar du lehortzen. Honez gain mozketa
garaia eta ilargiaren egoera kontutan hartu behar dela esaten da. Mozketak ere

23
bere aintzinako arauak ditu, adibidez uste baten arabera enborrak beti goitik
beherako norabidean zerratu behar dira.

Hauetako erregela batzuei buruz ez dago arrazoi frogagarririk, besteak batzuk

ezagunak dira, esate baterako hobe dela arbola neguan moztea, aktibitatea
geldoena den garaia. Hala ere askotan ez dira jarraitzen, produkzioak eta
ekonomiak agintzen dute eta stock handiek diru galera suposatzen dutenez,
prozesua ahalik eta azkarren egiten da. Ezinezkoa da lehortze naturalak behar
duen denbora itxoitea. Honetarako lehortze-kamarak erabiltzen dira. Kamara
hauetan beroa eta hezetasuna programa informatiko batez kontrolatzen dira.
Hezetasuna jaisten den arabera tenperatura igotzen doa. Kamara hauetan bi
hilabete inguru pasa ondoren zura lehorra dago. Lehortzea azkarregia bada
zura ireki daiteke.

Zura lehortzean mugitzen da, batzuetan oholak asko kopatuz. Ondo lehortua
badago eta modu egokian erabiltzen bada mugimenduak asko txikituko dira,
hala ere beti aurreikusi beharko da mugimendua dagoela.

Zuraren hezetasuna giroaren hezetasun erlatiboarekin berdintzeko joera du.

Hezeegia edo lehorregia badago, oreka hori lortu arte, ura askatu edo hartuko
du. Erabiltzen dugun zura ez badago nahiko lehorra edo duen hezetasuna ez
bada uniformea, hezetasun aldaketek dimentsio aldaketak sortzen dituzte eta
eraikuntza arazoak izan daitezke (leihoak edo ateak ez dira ondo itxiko, tarimak
ireki edo altxako dira, egituratan gertatzen bada itxituren juntak ireki daitezke...).

Dentsitatea

Benetako dentsitatea zur mota guztietan 1,56kg/dm³ da. Itxurazko dentsitatea

zur motaren arabera ezberdina izango da, baino mota berdineko zuretan ere
aldeak egongo dira. Normalean 0.3 eta 0.9 artean dago, baino kasu batzuetan
1,25ra iritsi daiteke.

Gogortasuna.

Zurak beren zuntzen egituraren arabera gogortasun ezberdinak dituzte.

Gogortasuna mozteko erabiltzen diren tresnen sartzeri erresistentziaren
arabera klasifikatzen da. Sailkapena 30mmko diametroa duen zilindro metaliko
batek, zama egoera batean, zenbateko sakonera sartzen den neurtzen da.
Gogortasuna milimetro baten zatitzailearekin adierazten da. (esate baterako
gogortasuna 2,5 zilindroa ½,5 mm sartzen dela esan nahi du).

Pitzatze edo arrakalatzea .

Zuntzei paraleloki mozteko erraztasuna da. Gero eta zuntz luzeagoak izan
errazago arrakalatuko da. Zurak gero eta gogor, dentsitate handiko eta begi
gutxikoak izan errazago arrakalatuko dira.

24
Eroaletasuna

Zur lehorra bero eta argi indar eroale txarra da, edo isolatzaile ona. Bustitzen
denean argi indarra pasatzen utziko du, zuntzen norabidean batez ere. Bero
isolatzaile moduan erabiltzen da zenbait tresnetan, esate baterako kirtenetan,
baina eraikuntzan ez da isolatzaile espezifiko bezala erabiltzen. Hala ere
hormigoi edo zeramika bezalako beste eraikuntza materialak baino isolamendu
hobea du eta isolamenduaren jarraitasuna zurezko piezekin eten egitea
onargarria izan daiteke.

Iraunkortasuna

Zuren iraunkortasuna egoeraren arabera asko aldatuko da. Zura egoera

txarrenetan, tratatuta badago 50 urte iraun ditzake. Baino normalean
mantenimentua beharko dute. Normalean zurek ur azpian ondo irauten dute,
batzuetan lehorrean baino hobeto. Egoerarik txarrena bustitze-lehortzeak dira.
Zuren iraunkortasunak honako hauek izan daitezke.

Kanpoan.
-Haritza 100 urte.
-Pinua edo alertze 40-80 urte.
-Pagoa 50 urte.
-Sahatsa 30 urte.
-Haltza edo makala 25 urte.

Ur azpian.
-Haritza edo haltza 100 urte.
-Zumarra 90 urte.
-Pagoa 70 urte.
-Pinuak 50 urte.

Lur azpian
Pagoa eta haritzak modu egokian asetu edo inpregnatuz gero iraupen ia
mugagabea dute. Baina orokorki, zurek 10 urteko iraupena dute lur azpian.
Lurraren arabera, buztin edo hondarrean 15etik 20 urtera iraungo dute, eta
kareharriarekin kontaktuan izango da iraupen baxuena.

Itsasoko uretan pinua, alertzea eta haritza erabiliko dira, aurrez tratatuak egon
beharko dute.

EZAUGARRI MEKANIKOAK

Zurek eduki duten lehen prozesu eta tratamenduen arabera ahalmen

mekanikoak aldatuko dira (flexio, trakzio, konpresio, zerratze, urratze,
itsaspen...) Mozketa eta lehortze egokia izan beharko du kalitatezko zura
lortzeko. Hezetasuna erresistentzian eragina du, hezetasunen ondorioz %1eko
pisu igoerak konpresio erresistentziaren %4a jaistea suposatzen du.

25
Eraikuntzan erabiliko ditugun zuren erresistentzi mekanikoak:

Zur mota Konpresio err. Trakzio err. Flexio err. Ebakidura err.
Kg/cm² kg/cm² kg/cm² kg/cm²
Izei 425 700 600 50
Haltz 350 450 550 40
Gaztaina 500 600 450 30
Arte 550 900 850 150
Pago 500 1000 750 100
Intxaur 600 800 700 95
Zumar 400 350 650 90
Haritz 450 700 600 80
Sahats 200 280 130 20
Ezki 580 400 600 60

Erresistentzi hauek zur pieza batek ematen dituenak dira. Baina zura oso
ezerregularra da eta bere bizitzan eraso arrisku ugari du. Egoera onean ez
badago, zahartzean erresistentzia galdu edo zati batzuk hondatzeko arriskua
dago. Honez gain loturetan erresistentzia asko jaisten da, guzti hau kontutan
hartuta zurezko egitura bat egitean erresistentzi askoz baxuagoak
kontsideratzen dira 60-100kg/cm² bitartekoak. Handiagoa kontsidera daitezke,
baina horretarako kalitatea asko kontrolatu eta edukiko duen bizitza egokia dela
ziurtatu behar da. Zuren benetako erresistentziak aprobetxatu ahal izateko
kontrol handia eta mantentzea beharko da. Beste bide bat zur artifizialak
erabiltzea izango da, esate baterako zur laminatua.

ZUREN KLASIFIKAZIOA

Hiru sailkapen ezberdin egingo ditugu, lehendabizikoa gogortasunaren

araberakoa:

-Oso gogorrak. Ebano, arte, ezpel.

-Gogorrak. Haritz, zumar, astigar, gerezi.
-Gogortasun erdikoak. Pago, intxaur, gaztaina, platano, udare.
-Bigunak. Pinu, izei, zedro, urki, haltz.
-Oso bigunak. Makal, sahats, ezki, baltsa-zur.

Beste sailkapen bat dentsitatearen araberakoa da. Dentsitatea kg/dm³ edo

gr/cm³tan neurtuta.

-Zur astuna 0.8 baino handiagokoa.

-Zur arina 0.7tik 0.5era.
-zur oso arina 0.5 baino txikiagokoa.

Zur erabilienen dentsitateak T/m³tan honako hauek dira:

-Izei 0.3-0.60
-Alertze 0.40-0.80
-Makal 0.45-0.75
-Arte 0.9-1.25

26
-Pago 0.60-0.90
-Intxaur 0.60-0.85
-Zumar 0.55-0.80
-Pinuak 0.30-0.75
-Tea-pinu 0.80-0.85
-Haritz 0.8-0.9

Hirugarren klasifikazioa bere espeziearen arabera da, honek egitura anatomiko

diferentea suposatzen du. Bitan Sailkatzen dira, Konifera eta Hostozabalak.
Hostozabalen barruan hiru mota bereizten dira: Hostozabal hutsak, fruta
arbolak eta tropikalak. Bigarren bereizketa hau ez da oso argia, hostozabal
guztiak fruitu bidez ugaltzen baitira.

KONIFERAK

Talde hau espezie zaharrenek osatzen dute. Beraien fruituek kono forma dute,
eta hosto iraunkorrekoak dira. Giro epel edo hotzetakoak dira jatorriz.
Hostozabala baino egitura sinpleago eta homogeneoagoa dute eta erretxinak
egonkortasuna ematen die. Eraikuntzarako zur onak dira. Zeharkako mozketa
oso adierazgarria da. Eraztunak argi definituta azaltzen dira eta eduki duten
bizitza irakur daiteke. Eraztunen marrazkia zuraren gogortasunaren adierazgarri
izan daiteke. 0.5 eta 0.8 bitarteko dentsitatea dute. Erabilera oso zabala dute.
Pinoi eta erretxinak ematen dituzte eta eraikuntza aplikazioak ugariak dira: obra
hidraulikoetan, oinarrietan, trenbide trabiesetan, meatze eskoretan, eskailera,
tarimetan, egituretan, arotz lan arruntetan... erabiltzen dira.

-Ipar pinua. Pinuaren familia oso erabilia da, batez ere Baltikoko pinua edo
Flandeseko pinua. Bost kategoriatan klasifikatzen da, zuntzen zuzentasuna,
begi eza eta homogeneotasunaren arabera. 1º eta 2º kategorietakoak ez dira
hona iristen, 3º,4º eta 5ºekoak bakarrik aurki daitezke hemen. Leiho eta
ateetako markoetan erabiltzen dira. Lehortze egokia eduki ohi dute. Kolore zuri-
krema eta beta zuzen eta markatuak dituzte. Akatsa begi txiki asko edukitzea
da.

-Mendi-pinua (Pinu beltza). Galiziakoa izaten da. Begi asko ditu, beta gutxi eta
kolore hori edo urdintsua izaten du. Lehortze prozesu txarrekin etorri ohi da.
Hauskorra da eta lan latzetako erabiltzen da, batez ere enkofratuak egiteko.

-Larizio pinua. Mota honek kalitate erabilgarria du, baina Flandes pinua baino
baxuagoa. Zur biguna eta zuria da. Beta luzatu eta jarraia du, melis pinuaren
antzera. Erretxina asko du, baina hauskorra da. Arotz lanetako eta argi
zutabeetako erabiltzen da.

-Soriako pinua. Flandesekoa baino kalitate hobekoa da, baina produkzioa oso
txikia da. Kolore zuria eta beta gorrixka du.Grano fina zuntz zuzenak ditu eta
lan egiteko egokia da.
Beste batzuk: Aleppo pinu, pinazi pinu, itsas pinu...
Inportazioko pinuak:

27
-Melis edo tea pinua. Hazkuntza mantsoko pinua da, gogortasun erdikoa eta
iraunkortasun onekoa. Hidrofugoa da, ez da sekula usteltzen, marruskadurari
erresistentzi handia dio eta zurgiharra bakarrik erabili bada pipiak ez du ia
jotzen. Kolore horia eta beta gorrixka oso markatuta eta ederra du, kolore
iluneko zatiak gogorragoak dira.
Kanada eta Estatu batuetatik ekartzen zen. Orain ez dago produkziorik,
zuhaitzak babestuta daude. Tea pinu berria deitzen dena beste motatako pinu
zurak dira. Beste eraikuntzetatik errekuperatutakoa bakarrik da Tea pinua.
Eraberritze lanetan askotan aurkitzen da, guda aurreko obratan, ondoren
inportazioa geratu baitzen.

-Oregon pinua. Aurrekoa baino komertzializatuagoa, zuntz zuzen jarraikia eta

fina du eta ia begirik gabea. Kalitate ona du. Kolore gorrixka eta beta oso fina
du. Hezetasunean egonkorra da. Dekorazio arotzietan erabiltzen da.

-Hemblot pinua. Saunak egiteko erabiltzen da, oso erretxina gutxi du.

-Sekuoia. Begi asko du, ez da ia eraikuntzan erabiltze, USAn erabili izan da.

-Izeia. Pinua baino bigunagoa da eta begi gehiago du. Masta, aldamio, eskora,
altzari eta musika instrumentuak egiteko erabiltzen da (izei gorria soinu eroale
ona da). Kolore zuria eta erretxina gutxi du, oso elastikoa, egonkorra eta arina
da. Erraz lantzen da eta pieza luzeetan aurkitzen da. Egiturak egiteko zur on
gutxi dago gaur egun. Izeia egiturak egiteko oso ona da, egitura oso arinak eta
egonkorrak izango dira. Ezaugarri makalena hezetasuna eta onddoei
erresistentzi txikia da.

Beste konifera batzuk: Alertze (ez da kopatzen, arrastrelak egiteko), altzifre

(ustelgaitza, enbor motzekoa), hagina (ustelgaitza, oso elastiko eta konpaktua,
leuntze ederra ornamentaziorako). Guzti hauek 0.45 eta 0.80 arteko dentsitatea
dute, eta usai asko dute. Alertzetik trementina ateratzen da.

HOSTOZABALAK

Zuraren egitura konplexuagoa da, konpaktutasun eta dentsitate handiagoa

dute. Hosto zabalak eta fruituak dituzte. Hostogalkorrak edo hosto
iraunkorrekoak izan daitezke. Kolore iluneko zurak izaten dira.
Haritza, pagoa eta intxaurra normalean inportaziokoak dira. Nafarroan (Orreaga
eta Irati inguruetan) pago zerbait geratzen da. Zur gehienak inportatu egiten
dira, nahiz eta hemen produkzioa egon inportazioko zurak neurri handiagoko
piezetan datoz.

Haritza. Hosto iraunkorrak eta enbor lodia dute. Ematen duen fruitua ezkurra
da. Zuren ezaugarriak: erresistentzi handia, gogortasun erdikoa, zaila,
dentsitate handia, eta erraz lantzen dira. Dentsitatea 0.8 eta 0.9kg/dm³
bitartekoa dute, hezetasun aldaketak onartzen ditu eta leuntze ona du. Karga
handiak jasaten ditu eta lan mota guzietan erabil daiteke. Hala ere arazo bat du,
ondo lehortuta egon arte asko mugitzen da. Askotan kalitatea bilatzen denean
haritza erabiltzen da, baina ez bada modu egokian moztu eta lehortu arazoak

28
emango ditu. Intsektuek kaltetu dezakete. Erabilpen zabala du, ebanista, lan
hidraulikoak, zutabeak, arraunak, lemak…

Artea. Zur oso gogorra da, kolore okre iluna du. Azkar lehortzen bada kopatu
eta pitzatzen da. Altuera gutxiagokoa da, enbor zabala du, hiru metroko
diametrora irits daiteke eta neurri handiko piezak lor daitezke. Espainian
produzitzen da baina enborra ez da oso zuzena izaten. Zur honen dentsitatea
haritzarena baino handiagoa da, 0.95 eta 1.2kg/dm³ artekoa. Obra
hidraulikoetan erabiltzeko iraunkortasun handia du. Leuntze oso ona du eta
ebanista lanetan erabiltzen da, hala ere duen gogortasuna dela eta, lantzeko
zaila da. Ikatza egiteko ere erabiltzen da, bero-potentzia handiena duen ikatza
zur honetatik ateratzen baita.

Artelatza. Artearen zur antzekoa du, baina hezetasun aldaketak ez ditu ondo
jasaten, hau dela eta bere erabilpen nagusia artelazkia (kortxoa) produzitzekoa
da.

-Pagoa. Hoberen asetzen den zura da, beraz, tratatuz gero lan hidraulikoetan
edo itsasoan erabiltzeko egokia da. Asko kopatzen da eta hezetasun aldaketak
sufritzen ditu. Zur erdi gogorra da, kolore zuri-arrosa du eta denborarekin
gorritzen da. Erraz orritu eta kurbatu edo torneatzeko egokia da.

-Zumarra. Haritzaren ordezkoa bezala erabiltzen da. Zur gogorra eta iraunkorra
da. Marruskadura jasaten du eta erraz kurbatzen da. Ebanista lanetan duen
kolore siena gorrixka ederragatik asko estimatzen da. Tarimetan urak egiten
dituzten barietateak erabiltzen dira. Europan izurrite baten ondorioz ia
desagertu da. Gaizki zepilatu eta leuntzen da.

-Haltza. Kolore gorrixka ederra du. Zur erdi gogorra baina hauskorra da. Urpean
iraunkorra da, baina kanpoan hondatzen da. Pilotajeetan, meatze eskoretan,
zertxetan eta obra hidraulikoetan erabiltzen da. Grano fina eta leuntze ederra
du, ebanista lanean kaobaren ordezkotzat erabiltzen da.

-Gaztaina. Malgua eta ur azpian egonkorra da. Kanpoan sitsak jotzen du,
zepilatze zaila du eta lehortzean ireki daiteke. Ebanista lanetan, eskulturan eta
kupelak egiteko erabil daiteke. Berezko gaztaina zur erdi gogor preziatua da,
denborarekin ilundu eta kolore oso ederra hartzen du, hala ere gaur egun
hemen aurkitzen dena beste mota batekoa da eta oso biguna da.

-Urkia. Zur ia zuria da eta beta oso arina du. Erdi gogorra eta oso elastikoa da.
Laminatan erabiltzen da. Batzuetan lamina oso mehetan, milimetro bat baino
meheagotan. Ez da irekitzen eta leuntze ona du. Homogeneo eta konpaktua da.
Tailan ere erabiltzen da, pipak, kulatak eta abar egiteko. Oso erraz hondatzen
da airean. Pipiak ez du jotzen baina hezetasunean sitsak bai.

-Platano. Pagoaren antzekoa da baina gutxiago usteltzen da. Zur erdi gogorra
eta malgua da. Pipiak jotzen du.

29
-Lizarra. Gogorra da eta kolore zuri nakaratua du. 0.62 eta 1kg/dm³ arteko
dentsitatea du. Malgua, zaila eta ustelgaitza da. Leuntze ona du eta pipiak ez
du jotzen. Oso kurbatua da eta adabegietatik irekitzen da. Gurdigintza,
ebanista lana, kulatak, kirtenak e.a. egiteko erabiltzen da. Sustraien zurak
marrazki ederrak ditu

-Akazia. Lur latzetan hazten da. Zur oso gogorra da. Lantzeko txarra eta asko
ireki eta kopatzen da. Kolore hori berdeska du. Hezetasuna ondo jasaten du.
Dike, lurrak eusteko eta hesietan erabiltzen da.

-Makala. Mota asko daude. Zur oso biguna da. Iraunkortasun txikia du eta
intsektuek erasotzen du. Taula, poteak eta papera egiteko erabiltzen da.
Eraikuntzan eta altzarigintzan ez dira erabiltzen.

-Sahatsa. Zur oso biguna da. Dentsitatea 0.38 eta 0.52kg/dm³ artekoa du.
Enbalajeak egiteko erabiltzen da. Harrobietan falka edo ziri moduan erabiltzen
da, handitzean harri geruzak askatzeko. Eraikuntzan eta altzarigintzan ez dira
erabiltzen.

-Eukalitua. Mota asko dago. Gogorra da eta intsektuek ez du erasotzen.. Usaia

eta kolore siena gorrixka du. Zuntz kiribilduak ditu, lantzeko txarra da.
Zutabeak, eskorak, trabiesak eta paper pasta egiteko erabiltzen da.

FRUITONDOAK

Oso preziatuak dira baina normalean enbor motzak izaten dira eta ez dira asko
erabiltzen. Zur arinak dira ateak egiteko erabili izan dira.

-Intxaurra. Zur preziatuenetakoa da. Kolore marroi-grisa eta beta beltza, leuntze
ederra du. Erdi gogorra, oso konpaktua, elastikoa, zuntz motzekoa eta grano
estu eta fineko zura da. Ala ere pipiak eta sitsak oso erraz jotzen du, zur honez
egindako altzari zahar guziak sitsak zeharo janda daude.

-Gerezia. Gogorra da, kolore gorrixka du. Erraz leundu eta kurbatu daiteke.
Ondo tratatu ezkero kaobaren ordez erabili daiteke. Ebanista lanean, musika
instrumentuak egiteko, torneatzeko eta tailan erabiltzen da.

-Udarea. Zur gorri matea, zuntz finekoa, erdi gogorra, konpaktua eta
homogeneoa da. Oso preziatua da, ebanoaren antzeko itsura hartzen du.
Intsektuek ez diote kalterik egiten. Asko kopatzen da, honengatik ondo lehortu
behar da. Tailan eta eskulturak egiteko erabiltzen da.

-Sagarra. Udarearen antzekoa da, baina kalitate baxuagoa du. Erabilpen

antzekoak ditu.

-Olibondoa. Zur gogorra konpaktua eta homogeneoa du. Kolore okre-berdeska

du eta leuntze ona du, beta ederrekin. Giroaren aldaketak eta intsektuen
erasoak ondo jasaten ditu olioz ondo asetuta dagoenean. Oso zur kopatua da.

30
Taila, tornu eta ebanista lanetan erabiltzen da. Duen beta ederra dela eta,
zuhaitz honen erroa oso preziatua da luxuzko altzariak eta tarimak egiteko.

TROPIKALAK.

-Okoume eta kalabo. Afrikatik dator. Kolore arrosa argia du eta biguna da.
Ustelgaitza da eta orritzeko ona. Kontratxapatu moduan erabiltzen da, adibidez
ateak egiteko.

-Enbero eta sapeli. Bere itxurarengatik erabiltzen dira, altzariak egiteko bereziki.
Enberoa erdi gogorra da eta sapelia biguna. Ondo landu eta orritzen dira.
Mantxak edo har zuloak eduki ditzakete.

-Limoncillo (Olong). Altzarien barrualdeak egiteko erabiltzen da, kolore hori argi
eta beta oso arinekoa zura da. Gogorra da eta ez du begirik. Muina oso biguna
da.

-Ukola.Gogorra da, ardo beltz kolorekoa (kaoba iluna). Grano fina eta leuntze
ona du. Tresnak gastatzen ditu eta hautsak narritatzen du.

- Abebai. Erdi gogorra da. Kolore arrosa du eta argitan iluntzen da.
Homogeneoa da eta pipia jasaten du, baina hezetasunean sitsak jotzen du.
Zuntz biratuak ditu.

- Mongoi. Erdi gogorra da. Kolore arre gorrixka eta beta argia du. Intxaurraren
ordezko bezala erabiltzen da, luxuko ebanisteria eta dekoraziotan. Oso gutxi
dago.

-Balsa. Oso arina, dentsitatea 0.1kg/dm³ baino baxuagoa.

-Ebano. Zurik beltzena da, zurgizena kolore argiagoa du. Oso gogorrak da, 1,2-
1,3kg/dm³ bitarteko dentsitatea du. Lan handiz baina ondo lantzen da.
Marruskadura eta hezetasunari erresistentzi handia die. Ebanoa eskultura eta
ornamentazio lanetan erabiltzen da, garestiegia da beste erabilpenerako..

- Wenge. Ebanoaren ordezkotzat erabiltzen da, baina latzagoa da. Lijatu,

bernizatu eta kolatze txarrak ditu. Azken urteetan tarima moduan aurkitzen da.

-Palo de hierro (Akonga). Zurik dentsoena da (1.2tik 1.3kg/dm³ra). Kolore arre

gorrixka du. Ustelezina da eta ondo leundu eta bernizatzen da. Lehortze geldoa
eta lantze zaila du, tresna bereziak behar dira. Lodia denean erraz irekitzen da
lehortzean. Garai batean trabiesa zur honez egite omen ziren Espainian.

-Sicomoro, Palo Rosa. Oso garestiak dira eta altzarien dekorazioak egiteko edo
txapeatzeko erabiltzen dira. Sikomoroa erdigogorra da eta tintatze ona du. Palo
Rosa oso gogorra da, ondo landu eta leuntzen da. Ustelgaitza da eta 8-
1,1kg/dm³ bitarteko dentsitatea du. Kolore gorri bizia argiarekin iluntzen dena
du eta beta zuzena.

31
-Teka. Oso gogorra, Ustelezina eta oso koipetsua da, kolore arre-berde-horixka
eta beta beltza du. Konpaktua da eta leuntze ona du. Marruskadura,
hezetasuna eta intsektuak ondo jasaten ditu. Barkuetan eta altzari garestietan
erabiltzen da. Egun ez da ia erabiltzen, gutxi dago eta garestia da.

-Iroko (Abang). Teka Afrikarra ere deitu ohi zaio. Gogorra da eta marruskadura
ondo jasaten du. Kolore hori-berdeska du, airean iluntzen da. Teka baino itsura
latzagoa du. Distira gutxikoa eta erraz zerratu eta lantzen da. Oso koipetsua da
eta hezetasuna eta intsektuak ondo jasaten ditu. Kanpoko arotzietan eta
tarimatan erabiltzen da. Olio asko duenez ezin da inpregnatu. Bernizik gabe utz
daiteke.

-Elondo. Zur gogorra da eta ondo lantzen da. Kolore iluna eta homogeneoa du,
betarik gabea. Tarimak egiteko erabiliena da, batez ere prezioagatik, ez baitu
itsura bereizgarririk.

-Caoba. Jatorriz Karibekoa da kolore marroi gorrixka oso ederra du. Luxuzko
altzari zaharretan ikus daiteke, gaur egun gutxi dago eta oso garestia da..

ZUREN ARAZO ETA AKATSAK

- Begiak. Egituran irregulartasun bat dira. Lehen ikusi den bezala, zuren
norabidean beste norabide elkarzutetan baino erresistentzia txikiagoa dute.
Begietan zuntzen norabide aldaketa dagoenez, erresistentzia aldaketa
efektiboa suposatzen du.

Zurak egitura funtziorik ez badu, begi biziak akats estetikoa dira batez ere,
baina erretxina isuri dezakete eta lantzeko konplikazioak eman hildako begiak
aska daitezke, seilatu beharko dira.

- Pitzadurak (fenda). Lehortzearen ondorioz gertatzen dira, zuraren dilatazio

koefizienteak ezberdinak dira erradio norabidean eta tangentzialki. Lehortzean
zati lodiak badira pitzadurak irekiko dira, lehortzea azkarregia bada gehiago
irekiko da.

Pitzadurak barruan badaude, tipula moduan akats handiagoa da, ezingo da

erabili.

- Zuntzen irregulartasunak: zuntz okerrak edo korapilatuak izan daitezke, edo

zur barruan kimuak eduki ditzakete. Akatsak dira horrek suposatzen
duenarekin, baina batzuetan dekorazio moduan bilatzen dira.

- Zurgizen bikoitza. Hazte akatsa da.

- Azala zuraren barruan agertzea.

- Sute akatsak. Sute baten ondoren azala erretako zuraren gainean hazten
denean.

32
INTSEKTU ETA MIKROORGANISMOEN ERASOAK.

- Onddoak

Zuretan onddoak sortzeko hezetasun maila altua izan behar du, %20koa. Zura
lehorra badago ez dago onddo arriskutik.
Onddo kromogenoak zura urdina uzten dute baina, itxuraz aparte, ez dute
zuren ezaugarririk kaltetzen. Usteltze onddoek zura desegiten dute, hauei
ezker, naturan zur zatiak deskonposatu eta berriro landareentzat elikagai
bihurtzen dira.

- Larba Intsektuak.

Sitsa eta pipi handiek zur lehorra jaten dute, gurgurio eta pipiak zur hezea.
Guzti hauen larbak zuraren barruan bizi dira eta zuraz elikatzen dira, bere
zikloa amaitzean intsektu bihurtu eta ateratzen dira. Intsektu ezberdinetan larba
zikloa urte batetik hamarrera iraun dezake.

Intsektu guzti hauek zurgizena jaten dute eta zurgiharra ez.

- Intsektu sozialak

Penintsulan termita mota bakarra dago. Lurrean bizi da eta enborrak jaten
dituzte. Eraikinak jotzen dituztenean, lurrean bizitzen jarraitzen dute, eraikinera
janari bila joaten dira kabira eramateko. Giro hezea behar dute eta zati hezeak
jaten hasten dira, baina aurrera jarraitzeko giri hezea beraiek sortzen dute
buztinarekin bideak egiten. Eraikin osoak azkar suntsitu ditzakete.

Termitetatik babesteko lurra tratatu beharko da. Etxe berri bat egiten badugu
lurra desinfektatu beharko da, egon daitezken pipi edo hauen larbak hiltzeko.
Gainera muga bat jartzea komeni da. Honetarako PVC plastikoa
intsektizidarekin nahastuta erabiltzen da. Plastiko hau granulatuta oinarrien
inguruko lurrean nahasten da, eta honez gain, material bereko lamina fin bat
oinarri guzien azpitik jartzen da, kapa jarrai bat eginez. Hala ere pipien kontrako
muga hau bizitza mugatua du. Beste tratamendu mota bat intsektizida duen zur
amuak uztea da eta hau jaten dutenean denbora bat pasatuta hiltzen dira.

ZUREN BABESA

Lehen azaldu den bezala, zuraren iraunkortasunean faktore nagusia

hezetasuna da. Zurak denbora luzea iraun dezan, hoberena egoera egokian
egotea da. Iraunkortasun handiena hezetasun baxua mantentzea izango da
edo ezinezkoa bada, busti ondoren azkar lehortu ahal izatea. Hau lortzeko zura
ondo aireztatua egon behar du eta ur pilatze eta kondesazioak saihestu behar
dira. Ezinezkoa bada, esate baterako kanpoan dagoelako, babes tratamendua
eman beharko zaio.

33
Zurek izango duten egoeraren arabera sailkatzen dira eta egoera horien
arabera tratamendu ezberdinak beharko dituzte. Atxikitako informazioan egoera
bakoitzaren azalpena eta behar duen tratamendua tauletan dago.

Tratamendua gainazalekoa edo sakonekoa izan daiteke, gainazalekoa

murgilduta edo gainazala igurtzita ematen da. Sakonekoa autoklabean huts-
presio bidez egiten da.

Ematen den materialaren arabera hauek dira tratamendu nagusiak:

- Kreosota. Harrikatzaren destilaziotik sortzen den olioa da. Kolore beltza eta
usaina ematen dio zurari. Zura oso sukoia bihurtzen du eta galazia dago
barrualdeetan erabiltzea. Gainera zikindu egiten du, honengatik erabilpena oso
mugatua dago.

- Gatz hidrosolugarriak. Kromo, kobre eta Boro edo Fluor gatzak uretan
disolbatuta ematen dira (lehen artsenikoa erabiltzen zen). Kolore berdea
ematen dute.

- Disolbagarri organikoa duten produktuak. Zurean ondo sartzen dira,

disolbatzailea lurrintzean itsura oso gutxi aldatzen dute.

- Emultsioak. Aurrekoen antzekoak dira baina uretan disolbatuta.

- Tratamendu termikoa. Oraindik gutxi erabiltzen den tratamendu berria da.

Zura tenperatura altuetan (190-250ºC) berotzen da. Honen ondorioz zur lehor
arrunta baina ur gutxiago du eta hezetasun aldaketen mugimenduak txikitzen
dira. Zura gogortzen da era intsektuen erasoei erresistentzia hobetzen da.
Zerbait hauskorragoa da zur naturala baino hauskorragoa da eta zur egiturak
egiteko aproposa ote den ez dago ikertua.

34
4.- HARRI ARTIFIZIALAK

AGLOMERATZAILEAK

Aglomeratzaileek lehengai inerteei, nolabaiteko batasun edo lotura ematen

diotenak dira. Harri artifizialak egiteko, oinarrizko materiala harri txikitua izango
da. Gehigarri deituko diogu.
Agregakina, aglomeratzailea eta ura nahastuaz pasta bat egiten da. Pasta
hau morteroa edo hormigoia da. Gainazaletan zabal daiteke edo enkofratuen
bidez nahi dugun forma hartuko du, honela eraikinen elementuak osatzeko
(zutabeak, habeak, solairuak, hormak, fatxadetako plantxa aurrefabrikatuak,
e.a.).
Nahiz eta orokorrean aglomeratze hitza erabili, aglomeratzea eta
konglomeratzea bereiz daitezke. Aglomeratzean sustantzi mineral edo
begetalak erreakzio fisikoen bidez lotzen edo batzen dira, konglomeratzean
aldiz, erreakzio fisikoez gain kimikoak ere ematen dira.
Harri artifizial gehienak egiteko aglomeratzaileak kaltzioan oinarritzen dira,
hauek dira: igeltsua, kare aereoa, kare hidraulikoa eta zementuak. Beste
zenbait aglomeratzaile animali, landare edo jatorriko sintetikoa dute, esate
baterako kolak eta erretxinak.

Hartze eta gogortzea.

Aglomeratzaile guztietan ematen diren elkarren segidako prozesuak dira.

- Hartzea edo fraguatzea. Prozesu honetan gai plastiko edo likidoa zurrun
bihurtzen da.
- Gogortzea. Prozesu hau hartzearen ondoren ematen da. Sustantzia
zurrunak erresistentzia handitzen doa.
Hartzearen epeak zeharo definituta daude, gogortzean aldiz, askotan ez
dago mugatzerik, urteak irautea gerta daiteke.
Buztina azkar hartu eta gogortzen da. Prozesu hauetan ez da kristalik
osatzen.
Igeltsua azkar hartu eta gogortzen da. Gogortzean kristalak osatzen dira.
Karea mantsoago hartzen da, gogortzeko hilabeteak eta batzuetan urteak
behar izaten ditu.
Zementua azkar hartu eta gogortzen da arrazoi honegatik zementua karea
baino askoz gehiago erabiltzen da.
Kare aereo eta igeltsua urarekin kontaktuan ez dira gogortzen, hidraulikoa
eta zementua bai.

Aglomeratzaile sailkapena.

Gogortze prozesuaren arabera hiru aglomeratzaile mota bereiz daitezke.

- Aglomeratzaile aereoak. Airean hartu eta gogortzen dira. Urarekin
kontaktuan ez dute erresistentziarik ematen, adibidez igeltsua.
- Aglomeratzaile hidraulikoak. Harri artifizialak osatzen dituzte, bai airean eta
baita urarekin kontaktuan ere. Zementuak, puzolanak eta kare hidraulikoak dira
adierazgarrienak.

35
 - Aglomeratzaile hidrokarbonatuak. Hozten direnean edo dituzten
disolbatzaileak lurrintzean gogortzen direnak dira. Mundrun, Petrolioa destilatuz
egindako betuna, zenbait erretxina eta beste zenbait produktu kimiko dira mota
honetakoak.

BUZTINA

Lehen ezagutu zen aglomeratzailea da. Urarekin nahastean plastikoa

bihurtzen da eta oso erraza da forma ematea. Buztinez egindako piezak
material gogorragoez egindakoekin konparatuz lantze erraztasunaren abantaila
dute, esate baterako adobea.
buztina osatzen duten partikulak 0.2 eta 2µ arteko tamaina eta plaka forma
dute. Ura kapilaritate bidez erakartzen dute. Urarekin nahastean prozesu fisiko
eta kimikoak gertatzen dira. Ura partikulen artean sartzean bata bestearekiko
mugimendua errazten du plastikoa bihurtuz. Lehortzean urak uzten duen
hutsunearen eraginez partikulak itsasten dira, bai beraien artean eta baita beste
materialekin ere. Lehortzearekin batera uzkurtzen da eta pitzatu daiteke.
Lehortzea azkarra bada gehiago pitzatuko da. Uzkurtzea txikitzeko ur kantitatea
gutxitu edo lastoz nahastu daiteke, Honela egiten da adobea.
Gogortze prozesuak itzulera du, buztina bustitzen bada berriro bigunduko da.
Prozesu hau nahi adina aldiz errepika daiteke. Buztinak gogortzean ez du
kristalik osatzen. Harri artifizialak egiteko erabiltzen denean bakarrik osatuko
dira kristalak, baina honetarako egosi behar da. Zementu edo kare hidraulikoak
egiterakoan gertatzen da hau.
Hormigoia egiteko erabiltzen den hareak buztina badu, oratzea errazten da,
baina erresistentzia gutxitzen da. Erabili egiten diren areek gehienez bere
pisuaren %4a buztin eduki dezakete.

IGELTSUA

Buztinaren ondoren aglomeratzailerik zaharrena da. Egipton igeltsu aztarnak

aurkitu dira. Greko eta erromatarrek ez zuten ia erabiltzen. Arabiarrak dira
gehien erabili dutenak, dekorazioak egiteko.
Igeltsua definizioz, kaltzio sulfatoa deshidratatuaz egiten den produktua dela
esan daiteke. Naturan bi modutan aurki daiteke, anhidro moduan kristalizatuta,
edo bi ur molekulekin konbinatua aljez edo igeltsu harri moduan.
Igeltsua fabrikatzeko kaltzio sulfato dihidratatua erabiltzen da. Naturan modu
askotan aurki daiteke: konpaktua (alabastro), zuntzetan edo forma berezietan
(desertuko arrosa). Beti ezaugarri berdinak ditu:
- Biguna da, Mohsen eskalan 2ko gogortasuna du.
- Uretan disolbatzen da.
Igeltsua egiteko gehien erabiltzen den mota alabastroa da, kiskaliz
fabrikatzen da. Hasieran modu bakunean ikatz suan egiten zen, gaur egun labe
berezietan egin daiteke.

Fabrikatze prozesua.

Kaltzio sulfato dihidratatuak ( SO4Ca + 2H2O ) bi molekula ur ditu. Hauetatik

1 ½ erraz askatzen ditu eta beste ½a lotura gogorragoa du. 110-120ºc-tara

36
berotuz molekula eta erdi ur galtzen du, kaltzio sulfato semihidratua bihurtuz.
Hau normalean eraikuntzan erabiltzen den igeltsua da. 180ºc-tara berotzean
beste ur molekula erdia galtzen du, anhidrita bihurtuz. Tenperaturaren arabera
anhidrita disolbagarria eta disolbagaitza lortzen da. 900ºCtara berotuta igeltsu
hidraulikoa lortzen da.

Giro tenperaturan SO4Ca + 2H2O Bihidrato

128-180ºC 2SO4Ca + H2O semihidrato
180-300ºC SO4Ca Anhidrita disolbagarria
300-600ºC SO4Ca Anhidrita disolbagaitza
900-1000ºC SO4Ca Igeltsu hidraulikoa
1450ºC Igeltsuaren urtze tª

Hartze eta gogortzea.

Igeltsua erabiltzeko urarekin oratuko dugu. Ur honek bi helburu ditu, igeltsu

gogorra dihidratoa denez ur parte bat igeltsuaren osagai bezala geldituko da.
Gainontzeko urak masa oragarria egingo du.
Igeltsua oratzean dihidrato soluzio saturatua gertatzen da, hau
kristalizatzean gogortzen da. Konbinatzen ez den ura lurrindu eta hutsuneak
uzten ditu. Gero eta ur gehiagorekin oratu orduan eta igeltsu bigunagoa lortzen
da, semihidrato guztia hidratatzeko behar den ur minimoa beteta, noski.
Hartzea bi edo hiru minututan hasten da eta 15-20 minututan bukatzen da.
Lehendabizi uzkurtzen da eta ondoren %1a dilatatzen da, handitze honek
molde bidez lantzeko egokia egiten du. Prozesu honetan bero handia askatzen
du.
Igeltsuak ez dira semihidrato hutsa, guztiek dihidrato kantitate bat dute %15-
40 bitartean, honek kristalizatze hasera errazten du eta hartzea azeleratzen
dute. Arrazoi honengatik igeltsua ez da arearekin nahasten, aglomeratzailea eta
gai inertea bait ditu.

Igeltsu motak.

Igeltsu harria harrobitik bolboraz ateratzen da, kiskali eta txikitu ondoren
duen purutasunaren arabera hiru motetan sailkatzen da.

- Igeltsu beltza. Igeltsu harri ezpuruz egindakoa da. Errautsak ditu eta bere
pisuaren %60a semihidrato du, gutxienez %50a eduki behar du. (SO4Ca +
½H2O)
- Igeltsu zuria. Aurrekoa baino harri garbiagoaz egiten da. Ez du errautsik eta
%80 semihidrato du, gutxienez %66a eduki behar du. Igeltsu beltzaren gainean
erabiltzen da, gainazalak bukatzeko.
- Eskaiola. Kalitaterik hoberena duen igeltsua da. Konbustio gasekin
kontakturik gabe fabrikatzen da, bere pisuaren %90a semihidrato du, gutxienez
%80 eduki behar du.

Hiru igeltsu mota hauek 1.6, 0.4 eta 0.08 mm.ko bahez klasifikatzen dira.
Grano finagoak partikulen artean kontaktu azalera handiagoa dute eta

37
azkarrago hidratatzen dira. Orokorrean grano finenak dituzten aglomeratzailek,
lodiagoek baino kalitate hobea dute, azkarrago hartu eta gogortzen dira.
Anhidritak eraikuntzan gutxi erabiltzen dira. Anhidrita disolbagarria oso
higroskopikoa da, berehalakoan hartzen da, erabil ahal izateko hartze
atzeratzailea gehitu behar zaio.
Anhidrita disolbagaitza, igeltsu hila ere esaten zaio, oso mantso
erreakzionatzen du urarekin. Gogortu aurretik lehortzen da, hartze
azeleratzailea gehitu behar zaio erabili ahal izateko.
Igeltsu hidraulikoa SO3 eta CaO zerbait bananduta agertzen da. Honek
hartzea azeleratzen du, baina hartze prozesua ez da zehazki ezagutzen Airean
bost ordutan hartzen da eta azeleratzailea erabiltzen ordubete. Ur azpian, aldiz,
24-48 behar ditu.

Erabilpena.

Igeltsuak harri naturalak baino ahalmen txikiagoak ditu, duen abantaila

nagusiena oso ekonomikoa izatea da eta ez da adulteratzen. Honez gain
isolagarri ona da eta sua ondo jasaten du. Beste materialetara ondo itsasten
da. (zura, plastiko eta beira ez ezik).
Nahiz eta altzairuari ondo itsatsi, ezin da kontaktuan utzi, herdoiltzen bait du.
Igeltsuak ura erraz zurgatzen du eta deskonposatzen da, sulfatoa bezala. Bi
hauek erreakzionatuz elektrolito azido bat sortzen da, altzairua desegin
dezakeena. Hau ez gertatzeko altzairua Portland zementuz aberatsa den
morteroarekin babestu behar da.
Igeltsua barruan erabil daiteke bakarrik, urak desegiten bait du. Igeltsu beltza
tabikeak egiteko erabil daiteke, baina zementua baino erresistentzi txikiagoa du
Gaur egun zementu morteroz egiten da beti.

Gainazalak lautzeko bi kapetan egiten da. Lehendabiziko kapa estaltzea da.

Igeltsu zuriz (zementu morteroz baita ere) egin daiteke. Begi bistaz edo gidarien
bidez egin daiteke. Azken modu honetan, gidariak jartzen dira paretan eta
hauetan ohol bat pasatuta gainazala lautzen da. Bigarren kapa, luzitua deitzen
dena, meheagoa da eta eskaiolarekin egiten da. Itsura hobea, uniforme eta
finagoa izateko egiten da azken hau.

Igeltsuz egindako pieza aurrefabrikatu ugari erabiltze da eraikuntzan, igeltsu-

kartoia, kraft paperaz estalitako igeltsu plakak, moldurak, e.a. Igeltsu kartoia
sabaiak egiteko erabiltzen da, metal perfilez esekita. Pieza hauek eusteko
modu asko dago, igeltsu eta iztupaz edo roska metalikoz egin daiteke.

Igeltsuz tabikeak ere egin daitezke. Zorua egin ondoren (e.b. tarima) egitura
metalikoa jartzen da zorutik sabaira. Egitura honen bi aldeetan igeltsu plakez
gainazalak itxi egiten dira. Egituraren lodiera hutsik gera daiteke edo zarata
isolamendua jar daiteke. Instalazioak hutsune honetatik pasatzen dira.
Gainazalak egiteko aukera handia dago, plaka bikoitzak, edo plaka berezi
iragazgaitzak jar daitezke, beste materialez eginiko plakak jartzeko aukera ere
badago. Tabike hauez obra garbiagoa izan daiteke, obra lehorra baita eta zorua
aldatu gabe tabikeak kendu edo egin daitezke. Alde txarrak ikusita, tabikea

38
bigunagoa dira (tako berezi batzuk behar dira gauzak esekitzeko) eta gela
hezeetan portaera ona izatea ez dago ziurtatuta.

Akabera tratamenduak.

Gainazal bereziak edo harri itxurak egiteko ere erabiltzen da, hona hemen
batzuen errezetak:

- Annalt-eko harria. 4 parte igeltsu txikitua, 3 parte silize area eta hiru parte
harri txintxorrez egiten da. Leundu ondoren, erabilitako txintxorraren arabera,
harri ezberdinen itsura hartuko du (marmol, granito edo beste edozein)
- Terranova harria. Alabastroz egindako igeltsua, adreilu hautsa, kare pasta,
txintxor txikia eta beste gehigarri batzuez egiten da. Proportzio diferenteetan
nahastuz edozein harriren itsura eduki dezake. Piezak moldeen bidez egiten
dira.
- Igeltsu iztukua. Kalitate oneko igeltsu azkarrez egiten da. Kola ura gehitzen
zaio erresistentzia handitzeko, zabaldu eta hartu ondoren leundu eta distirarazi
daiteke. Paretan zuzenean edo plakatan egin daiteke. Plakak egiteko oratu
ondoren olioz igurtzitako beira baten isuri egiten da. Paretan egiteko igeltsuz
ondo luzitua egon behar du. Kolarekin oratutako 3mm.ko igeltsu kapa bat
zabaltzen da eta lehortzean lehendabizi xaboiarekin eta ondoren olioarekin
leuntzen da.
Gogortu ondoren eta leundu aurretik zenbait oxidoen bidez koloratu daiteke.
- Marmol artifiziala. Igeltsu, kare bizi eta produktu borikatu batez egiten da
(bere ordez azido sulfurosoa erabil daiteke). Masa azidoaz tratatu aurretik
koloratzaileak gehitu daitezke (ikatza, errautsa, mika, marmola, e.a.) betak
egiteko metal hautsa edo piritak erabiltzen dira. Ondoren leuntzen da.

KAREA

Grekoek karea erabiltze omen zuten hormen gainazal bezala. Erromatarrek

harea gehitu zioten morteroa eginaz. Mendeetan karean buztina ezpurutasun
zela uste izan zen, baina Ingalaterran XVIII. mendean, buztinarekin batera
egindako kare batzuek ezaugarri hidraulikoak dituztela aurkitu zuten. Kare
hauek urarekin kontaktuan hartzen eta gogortzen dira. Karea buztin proportzio
bat duela egosten bada kare hidraulikoa egiten da.
Kareharria 900-1000ºC tara kiskaltzen kare bizia eta CO2 lortzen da. Kare
bizia oso higroskopikoa da. Urarekin kontaktuan erreakzionatu eta kare hilda
sortzen da, beroa askatzen du. Kare hilda CO2kin kontaktuan kaltzio
karbonatoa eta ura ematen ditu.

Kaltzio karbonatoan lehengai bezala oinarrituta honakoa da prozesu kimikoa:

CO3Ca + Beroa ⇒ CO2 + CaO Kare bizia
CaO + H20 ⇒ Ca(OH)2 + Beroa Kare hila
Ca(OH)2 + CO2 ⇒ CO3Ca + H2O Kaltzio karbonatoa

Prozesuaren ondoren berriro hasierako kaltzio karbonatoa osatzen da.

Prozesu itxi bat da, kareharria beroaz desegin dugu, bukaeran hasierako
harriaren antzeko egitura berrosatzeko.

39
 Karearen itzaltzea.

Itzaltzeko urarekin nahasten da. Airearekin ahalik eta kontaktu gutxiena izan
behar du, CO2rekin erreakzionatuz hartu eta gogortzen bait da. Erreakzio hau
ez da bat batean ematen, oso mantsoa da. Modu asko dago karea itzaltzeko
(airean, are hezearekin estaliaz, deposituen barnean bustiz, edo ur azpian epe
motz batez sartuaz). Guztietan kare bizia urarekin kontaktuan jartzen da
airearekin ahal den kontaktu txikiena utzita.

Kare motak

- Kare koipetsua. Kare hila da, oinarrizko gaiak %5a baino buztin gutxiago
duenean kare koipetsua egiten da. Urarekin kontaktuan asko handitzen da.
Leku hezeetan eta airearekin kontakturik gabe biguna mantentzen da. Urak
disolbatzen du. Morteroak egiteko erabil daiteke.
- Kare iharra. Kareharriak %10 baino magnesia gehiago duenean kare iharra
egiten da. Urarekin nahastuta pasta gris eta arin bat egiten da. Lehortzean
hautsa bihurtzen da. Uretan erraz disolbatzen da. Kare pinturak egiteko
erabiltzen da.
-Kare hidraulikoa. Karearria egostean %5 baino buztin gehiago badu, lortzen
dugun karea hidraulikoa izango da. Kare koipetsuen edo iharren ezaugarriez
gain urarekin kontaktuan gogortzeko ahalmena dute. Batzuetan ur azpian ere
gogortzen dira.

Kareak duen konposizio kimikoaren arabera hidraulikotasuna neurtzen da.

Hidraulikotasunik txikiena kare koipetsua eta iharra dute, kare hidraulikoek
handiagoa eta zementuek handiena dute. Hidraulikotasuna fabrikatzeko erabili
den buztinaren proportzioarekin erlazionatuta dago. Hidraulikotasunaz gain,
buztinak hartze eta gogortzea azkarragoa bihurtzen ditu eta erresistentzia
handitzen du. Buztin proportzioa puntu batera handituta, ezaugarriak asko
aldatzen dira eta beste materiala dela esango dugu, zementua. Zementu eta
kare hidraulikoen artean ez dago muga konkretua, osagai berdinak dituzte
baino proportzio ezberdin batean.

PUZOLANAK

Puzolana naturalak jatorri bolkanikoa duten material silizeoak dira.

Karearekin nahastuta aglomeratzaile hidraulikoa sortzen dute. Hidraulikotasuna
lortzeko kareharriarekin buztina nahastu ordez, behin karea egosi denean,
buztin kiskalia gehitzen zaio. Modu honetan, beste bide batetik aglomeratzaile
hidraulikoa lortzen da. Erromatarrek hormigoia egiteko erabiltzen zuten.
Puzolana izenarekin ezaugarri hidraulikoak dituzten beste zenbait material
ezagutzen dira. Natural edo artifizialak izan daitezke, hauek dira: zepa, buztin
kiskaliak, toba bolkanikoak, zenbait produktu organiko, e.a.

Puzolana naturalak. Jatorri bolkanikoa duten harri naturalak dira. Erabil ahal
izateko txikitzea nahikoa da.

40
 Puzolana artifizialak. Buztin, arbela, zepa, e.a. berotuz egiten dira. 600-
900ºC bitarteko tenperaturara berotzen dira eta azkar hozten dira. Aitzineko
zibilizazioek ezagutzen zuten, adreilu eta beste material zeramikoak txikitzen
zituzten, harea eta karearekin nahastuta, morteroak egiteko.

Nahiz eta auzolana karearekin nahastuta aglomeratzaile hidraulikoa eman ez

dira erabiltzen, zementuek ezaugarri hobeak bait dituzte. Gaur egun Portland
zementuen gehigarri bezala erabiltzen dira soilik. Gatz erasoa dagoen lekuetan
edo hidratazio bero txikia behar denean (masa handiak egiteko: presak,
hormak...).

Ezaugarri orokorrak:
- Itxurazko dentsitatea: 0.9-1.4
- Benetako dentsitatea: 2.4-2.8
- Trakziora erresistentzia 20-125 kg/zm²
- Konpresiora erresistentzia 150-160 kg/zm²
- Hartzea 50 ordu baino lehen hasten da eta 100 ordu baino beranduago
bukatzen da.

ZEMENTUAK

Urarekin nahiz airearekin kontaktuan hartu eta gogortzen diren materialak

aglomeratzaileak dira. Gogortu ondoren ura jasaten dute. Beraien konposizioan
Kaltzio eta silizearen konbinazioak, alumina eta burdin oxidoa dituzte.

-Ahalmen hidraulikoa. Kareaz hitz egitean azaldu zen, ahalmen hidraulikoa

konposizio kimikoaren arabera neurtu daitekeela. Kare hidraulikoak eta
zementuak, osagai berdinak dituzte, beraiek arteko ezberdintasuna kantitate
diferentzi bat da. Taulan ikus daiteken bezala hidraulikotasun puntu batera
iristen denean kare limite edo zementu mantso deitzen zaio.

Aglomeratzailea Hidraulikotasuna kareharriaren uretan hartzeko

buztin % denbora
kare koipetsua eta
iharra 0.00-0.10 0.0-5.3 ez dira hartzen
Hidraulikotasun
txikia duen karea 0.10-0.16 5.3-8.2 16-30 egun
Hidraulikotasun
erdia duen karea 0.16-0.30 8.2-14.5 10-15 egun
Kare
hidraulikoa 0.31-0.42 14.5-19.1 5-9 egun
Hidraulikotasun
handiko karea 0.42-0.50 19.1-21.8 2-4 egun
Zementu mantso (z. arrunta 2ordu)
edo kare muga 0.50-0.65 21.8-26.7 1-12 ordu
Zementu azkarra
0.65-1.20 26.7-40.0 5-15 minutu

Osagai azidoak silize (SiO2), alumina (Al2O3) eta burdin oxidoa (Fe2O3)
dira.
Osagai basikoak Kaltzio oxidoa (CaO) eta magnesio oxidoa (MgO).

41
 Hidraulikotasuna honako formulaz neurtzen da.

I= SiO2 + Al2O3 + Fe2O3

CaO + MgO

Silizeak hasierako gogortasuna ematen dio.

Burdin oxidoak fusio tenperatura jaisten du aldi berean hidratazio tenperatura
jaisten da baita ere.
Aluminak erresistentzia azkarrago lortzea eragiten du. Aldi berean, fusio
tenperatura igo eta, beraz, hidratazio tenperatura era igotzen du.

PORTLAND ZEMENTUA

XVIII. mendean kare hidraulikoak ezagutzen ziren, baina oso hartze mantsoa
zuten. Kare hauek buztina zuten kareharriz egiten ziren, eta hauetatik abiatuta
hidraulikotasuna hobetzeko saiakera batzuen ondoren 1824ean Portland
zementua patentatzen da. Igalaterran dagoen Portland herriko kareharriz egiten
zen. Zementu hau egiteko prozesuan lehendabizi karea egin, ondoren
buztinarekin batera nahastu eta berriro egosten zen. Prozesu honen ondoren
“klinker” deitzen den gaia lortzen da, hau da Portland zementuaren oinarrizko
gaia.

Zementu ia guztiak Portlandean oinarritzen dira. Fabrikatze prozesuak edo

konposizioak aldatuz beste zementuak lortzen dira.
Portland zementuaren fabrikatze prozesua

Fabrika kareharri harrobi batetik gertu jartzen dira, eta buztina beste leku
batetik ekartzen da. Kareharria 3zm baino zati txikiagotan zehatzen da.
Ondoren buztinarekin nahastu eta 1500ºc-raino berotzen da. Tenperatura honi
fusio hasiera edo klinkerizazio puntua deitzen zaio. Hoztu ondoren geratzen
den produktua klinkerra da. Enbalatu haurretik hauts bihurtzen da eta %7
igeltsu gehitzen zaio, honek hartzea ordu erdi bat atzeratzen du.
Partikulen zatiak 150µ baino txikiagoak izan behar dute eta 90µ baino
handiagoak diren partikulak gehienez %14a izan behar dute. Gero eta partikula
txikiagoak izan azkarrago hartuko da eta erresistentzi handiagoak emango ditu.
Klinkerraren konposizioa %60 kaltzio oxido, %25 silize, %5-12 alumina eta
gainontzekoa burdin oxidoz osatuta dago.

ZEMENTUEN EZAUGARRI ETA ENTSEIUAK

- Bilketa.
Zakuetan hornitzen den zementua leku lehor eta aireztatuetan gorde behar
da. Entseiuak zementua erabili aurreko 20 egunen barruan egin behar dira.
Hormigoiari entseiuak egin behar direnez posible da ez zementuari egitea,
baina honako konprobazioak egin beharko dira.
- Zakuak dakartzan datuak begiratu.
- Agiria eta jasotakoa bat datozela ziurtatu.
- Fabrikatzailearen datuak, produktuaren izena, eta honen mota
eta xehetasunak.

42
 - Ontzi edo zakuen pisua.
- Tenperatura 70ºc baino baxuagoa izatea mekanikoki lantzen
bada eta eskuz lantzen bada 40ºc baino baxuagoa.
- Tenperatura 5ºc baino baxuagoa bada ez da lanik egin behar.

- Dentsitatea.
itxurazko dentsitatea 1.5 T/m³ izan behar du eta benetakoa 3.0 T/m³. Azken
hau tolbeno probeta batean murgilduz neurtzen da.

- Erresistentzia.
Are normalizatu batekin 1/3ko dosifikazioan oratzen da (zementu/are). Ur
kantitatea zementuaren pisuaren erdia da. Mortero honekin 4x4x16zmko
probeta bat egiten da eta flexio eta konpresio probak egiten zaizkio. Trakzio
erresistentziak 8 forma duen beste probeta bat eginez, edo aurreko datuetan
oinarrituz lor daitezke.
Datu hauek izango dira zementuaren erresistentzia deituko duguna.
Honek ez du esan nahi zementu honekin egiten den mortero edo hormigoiak
erresistentzi hori eman behar duenik. Zementu, ur eta agregakinen proportzioa
edo fabrikatze prozesuaren arabera erresistentzi ezberdinak lortuko dira.

- Hartze entseiuak.
Zementua hartzen hasten denean enkofratuan, babestua eta mugitu gabe
egon behar du. Hartzea lehenago hasten bada, produktua gaizki moldatuko da
eta manipulatzearekin honda daiteke. Enkofratuan dagoenean ahalik eta
azkarren hartzea komeni da, deformatze arriskuak txikitzeko eta desenkofratze
epeak laburtzeko.
Hartzea neurtzeko Vicat-en orratza erabiltzen da. 300gr.tako pisua ezarriz
hormigoian zenbat sartzen den neurtzen da. 35mm. sartzen denean hartzea
hasten da eta 5mm. besterik sartzen denean hartzea bukatu da. Hartze epeak
oso garrantzitsuak dira, zementuen klasifikapenetan kontutan hartzen dira.

ZEMENTU MOTAK

UNEren klasifikazioa erabiltzen da. Honako zementu motak arautzen ditu.

Lehen 1975eko arautzen zituen testu askotan honela aurkitzen dira.

I mota.- Portland zementuak (lehen P).

II mota.- Gehigarriak dituan Portland zementua (lehen PA).
Gehigarrien arabera hauen barnean mota ezberdinak daude.
II-F.- Kare filler-a gehitzen zaionean.
II-Z.- Puzolana gehitzen zaionean.
II-S.- Labe garaiko zepa gehitzen zaionean.
II-SZ.- Zepa eta puzolanak gehitzen zaizkionean

III mota.- Labe garaiko zementuak (lehen S1, S2... siderurgikoak).

IV mota.- Zementu puzolanikoak (lehen Puz1, Puz2...)
V mota.- Zementu mistoak.
VI mota.- Zementu aluminikoak (lehen A)

43
 Honez gain duten erresistentziaren arabera ere sailkatzen dira, hau da, 28
egunetara ematen duten erresistentziaren arabera. Erresistentzi hau N/mm²
neurtzen da, orain arte kp/zm² tan neurtzen zen, lehengo kopuruak 10 aldiz
txikiagotu behar direla esan nahi du honek, esate baterako:
I/35 (P-350)
IV/25 ( Puz1- 250)
II-Z/35 (Puzolana zementu PA350)

Zakuetan A letra azaltzen denean, ondoan duen numeroa bi egunetara

ematen duen erresistentzia da. Honez gain beste ezaugarriak eduki ditzakete
eta zakuetan azalduko dira, hauek dira, kolore zuriko zementua (B), sulfatoak
jasaten dituztenak (SR), itsasoko urak jasaten dituztenak (MR), eta hidratatze
bero txikia dutenak (BC).

Erabilpenak

I, Portland zementua.- Zementu aurrefabrikatua, erresistentzia handiko

hormigoia (aurretentsatua, postentsatua, zubiak, homigoi armatuak...), eta
desenkofratze azkarra behar den lanetan erabiltzen da.

II, Gehigarriak dituzten Portland zementuak.- Ezaugarri arruntak dituzten

mortero eta hormigoiak egiteko erabiltzen dira, esate baterako, itsaspen
morteroak, zarpeoak, hormigoi armatua eta orokorrean zementu portzentaia
altuak (zem.kg/m³) dituzten egitura hormigoiak.
Mota honetako gehigarriak gehienez %20a izan daiteke, gainontzekoa
Portland zementua izan behar du. Hidraulikotasun arrunta dute eta Portlanda
baino erresistentzia txikiagoak ematen dituzte, baina merkeagoak dira.
Gogortze epeekin kontu handia izan behar da. Hormigoien erresistentzia
karakteristikoa 28egunetara lortzen duena da. Askotan ez da epe horretara
itxoiten desenkofratzeko, obra aurrera jarraitzeko nahiko erresistentzia
dutenean desenkofratzen dira. Hormigoi guztiek ez dira modu berdinean
gogortzen. Posible da 28 egunetara erresistentzi berdina duten bi hormigoi
tarteko epe batean erresistentzia ezberdinak izatea. Erresistentzia uste baino
beranduago lortzen bada oso arriskutsua izan daiteke. Entseiuak egin behar
dira.

III, labe garaiko zementuak.- Orokorrean hormigoiak egiteko erabiltzen dira,

hormigoia masan besterik ez, hau da, armatzen ez dena. Inguru agresiboetan
(e.b. itsasoko urak edo sulfatoekin kontaktuan) eta hidratazio bero txikia behar
diren lanetan erabiltzen da.

IV, zementu puzolanikoak.- Orokorrean mortero eta hormigoiak egiteko

erabiltzen da. Hormigoi armatua zementu honekin egin daiteke. Tarteko
agresibitatea dagoen lekuetan erabil daiteke, esate baterako, lan hidraulikoak,
are erreaktiboekin kontaktuan eta zabortegi sanitario edo industrialetan.

V, zementu mistoak.- Errepideen oinarrietan, hormigoizko zoruetan, hormigoi

masa handietan (presak, kanalak...) eta rodilloz konpaktatzen diren lanetan
erabiltzen dira.

44
 VI, zementu aluminikoak.- Batez ere hormigoi eta mortero errefraktarioak
egiteko erabiltzen dira. Tarteko agresibitatea dagoen lekuetan erabil daiteke.
Erresistentzia beste zementuak baino azkarrago hartzen du, 7 egunetara 28tara
izan ordez. Hidratatze bero handia ematen du, hau dela eta, tenperatura
baxuetan erabil daiteke. Arrazoi berarengatik tenperatura altuetan ez da komeni
erabiltzea eta egiten bada azkarregi ez lehortzea kontrolatu behar da. Igeltsua
dagoen lekuetan ezin da erabili. Izaera azidoa du, honengatik ez da egokia
hormigoi armatua egiteko.

Ezaugarri bereziak dituzten beste zementuak:

-B, zementu zuria. Hormigoi ikusia, terrazo eta pieza aurrefabrikatu
berezietan erabiltzen da. Koloretu egiten den hormigoietan lortu nahi den
kolorearen arabera zementu hau edo arrunta (grisa) erabil daiteke.
- SR, sulfatoak jasaten dituzten zementuak. Sulfatoak dituzten lur edo urekin
kontaktuan egon behar duten hormigoiak egiteko erabiltzen dira.
- MR, itsasoko ura jasaten duten zementuak.
- Hidratatze bero txikia duten zementuak. Hormigoi masa handiak egiteko
erabiltzen dira zementu hauek.

Aglomeratzaile nahasketak

Kare aereoa + Portland zementua (1,½,6). Mortero plastikoago eta uzkurtze

txikiagoa dutenak lortzen dira. Zarpeoak eta estaliak egiteko erabiltzen dira.
Mortero koloreatuarekin gainazalak egiteko egokia da (monokapa deitzen
direnak).
Igeltsua + beste aglomeratzaile bat. Ez da onartzen, batzuetan Portland
zementuarekin nahasten da baina ez da egin behar, bereziki kanpoan. Ura
zurgatze arriskua dago bolumena handituz.

Iraunkortasunean eragina duten beste baldintzak

-Barnekoak.

Zenbait lurretan igeltsu asko duten urak ager daitezke. Honelako lurretan
hormigoizko oinarria egiten badugu, hormigoiaren aluminatoak igeltsuarekin
erreakzionatuz gatz espansibo bat sor dezake. Hormigoia puskatzera iritsi
daiteke. Hau ez gertatzeko aluminato gutxi duten zementuak erabili beharko
dira.
Edateko ona den urak ez du arazorik ematen, horrelakoa ez bada
zementuarekin erreakziona dezake.
Egitura amorfoa duten agregakinak ez dira egokiak hormigoiak egiteko
(opalo, harri bolkanikoak...)
Pirita duten agregakinek oxigenoarekin erreakzionatuz gatz espansiboak sor
ditzakete.
Aljez edo igeltsu harria ez da egokia agregakin bezala, biguna da eta
urarekin erreakzionatzen du.
Gehigarriak azkarrago hormigonatzeko edo prezioa jaisteko erabiltzen dira.
kontua eduki behar da aditibo hauen osagaiekin.

45
 -Kanpokoak.

Ingurugiroan SO2 edo NO2 badago, euri azioak egon daitezke eta hormigoia
kaltetu.
Hormigoia gogortzean uzkurtu egiten da eta pitzatu daiteke. Pitzadura
hauetatik gai agresiboak sar daitezke, hormigoia edo altzairua kaltetuz.
Kanpoko erasoak jasateko neurririk egokiena hormigoi konpaktua egitea da.
Hormigoi konpaktu bat lortzeko ur kantitatea eta granulometria kontrolatu behar
dira. Agregakinen granulometria ahalik eta hutsune gutxien utz ditzaten
kalkulatu beharko dira. EHE arauak zementu kantitate minimoak ezartzen ditu
giroaren arabera. Gero eta giro agresiboagoa izan orduan eta zementu
kantitate handiagoa. Kantitate minimoa 250kg/m³ da.

BESTE AGLOMERATZAILE BATZUK

Produktu bituminosoak

Mota honetako produktu guztiak karbono sulfuroan zeharo disolbagarriak

dira. Solido, likido, erdisolido edo gaseosoak izan daitezke. Jatorri natural edo
artifizialekoak daude. Guztietan erabiliena asfalto betuna da. Zoru eta
errepideak egiteko erabiltzen da. Jasan behar dituen exijentziak betetzeko,
behar dituen ezaugarriak araututa daude (ura, izotza, hotza, beroa, zamak,
e.a.).

Kautxua

Material hau solidoa, kolore,usai eta zapore gabea, biguna, malgua eta
uretan disolbagaitza da. Zenbait zuhaitzen izerditik lortzen da. Egun kautxu
artifiziala ere egin daiteke. Eraikuntzan dilatazio juntak egiteko, estalkiak
egiteko (EPDM izenarekin ezagutzen dena) eta hodiak egiteko erabil daiteke.
Disolbatzaileen erasoa ondo jasaten du eta modu askotan landu daiteke,
torneatu, zepilatu, zerratu eta leundu daiteke.

Erretxina

Erretxina naturala, zenbait landare, zuhaitz edo intsektuen sekrezioetan

jatorria duen sustantzi solido organikoa da. Beroarekin plastiko bihurtzen da,
sukoia da eta ez da eroalea. Uretan disolbagaitza da, baina alkoholak, eter eta
zenbait olioek disolba dezakete.
Erretxina sintetikoak izen ugari hartzen dute: akriliko, alkidiko, asfaltiko,
fenoliko, maleiko, viniliko edo animala. Erretxina fosila ere badago. Egun
eraikuntzan garrantzi berezia duen bat epoxi erretxina da. Bigarren gerrate
mundialaren ondoren azaldu zen merkatuak, Suizako Ciba eta USAko Shell-ek
komertzializatua. Erresistentzi oso handiak ematen ditu, trakziora 800 kg/zm²,
eta konpresiora 3000 kg/zm². Gehienetan bere itsaspen handiarengatik
erabiltzen da. Lehen mailako konglomeratzaile bat bihurtu da. Oso erabilpen
eremu zabala du: hormigoien zuloak ixteko mortero moduan, juntak eta egituren
arteko loturak itsasteko, hormigoi aurrefabrikatuetan erresistentzia babesteko,
zoruak egiteko, gainazalak, seilatzeak, piezen loturak, depositu eta egituren

46
pitzadurak atxikitzeko... Dituen alde ahulenak dira suari erresistentzia txikia eta
izpi ultramoreek kaltetzen dutela.

Kolak

Gorputz organikoak itsasteko erabiltzen dira (zurak, kartoiak, larruak,

artelazkia...). Kontaktuan jarrita hodi kapilareetara itsasten da. kolatutako
gainazalen afinitate kimikoari esker materialen partikulak lotuz. Jatorriaren
arabera kolak, animali, begetal edo sintetikoak izan daitezke.
- Animali kolak, arrain eta beste animalien azalez egiten dira. Kare eta uraz
beroaren bidez (gelatina, arotz kola, kaseina kola, albumina kola...)
- Kola begetalak egiteko lehengaiak landareetatik hartzen dira. Erretzean
zelulosa usaia dute, papera bezala. Animali kolek aldiz erretzean ile edo luma
usaia dute. Almidoi, arabiga, laka goma e.a. dira kola begetalak.
- Kola sintetikoak erretxina eta goma naturalen ordezkotzat erabiltzeko
asmatu ziren. Bernizak egiteko industrian erabiltzen dira, bai eta zenbait kola
berezi egiteko ere, esate baterako bakelita.

...

47
MORTEROAK

Morteroa, aglomeratzaile are eta ura nahastuz egiten den harri artifiziala da.
Osagai hauek beharrezkoak dira, hauez gain beste zenbait gehigarri eduki
ditzake. Gehigarriak morteroen zenbait ahalmen edo ezaugarri hobetzeko
erabiltzen dira, esate baterako kolore, erresistentzia, iragazgaiztasuna, prezioa,
hartze denbora eta abara aldatzeko.

Morteroaren osagaietan area gai inertea da eta aglomeratzailea gai aktiboa,

hau da, otura egiten duena. Gai hauek urarekin batera oratuko ditugu eta
lantzeko erraza den pasta sortuko da. Osagaien proportzioaren arabera,
morteroaren ezaugarri eta erresistentzia ezberdinak lortuko dira. Are eta
zementuaren arteko proportzioari dosifikazio deitzen zaio. Urak ere zerikusi
handia du morteroaren ahalmenetan, ur kantitatea handituaz porositatea
handituko da eta erresistentzia txikituko da. Dosifikazio berdin batentzat ur
kantitate ezberdinak erabiliko ditugu masa kontsistentzia ezberdinak lortzeko.
Dosifikazioaren arabera hiru mortero mota orokor bereiziko ditugu:
- Mortero normala. Dosifikazioa 1:3 (zementu: are) duena da.
Aglomeratzaileak hareak uzten dituen hutsune guziak betetzen ditu.
- Mortero iharra. 1:3 baino dosifikazio pobreagoa duena da. Bete gabeko
hutsuneak geratzen dira harean.
- Mortero koipetsua. 1:3 baino dosifikazio aberatsagoa duena da.
Harearen hutsuneak betetzeko beharrezkoa den baino mortero gehiago
du.

Morteroa egiteko areak jatorri naturala (ibai, meatze, duna...) edo artifizialekoak
(harri txikitua) izan daitezke. Gehienez %2a ezpurutasun edukiko dute (mika,
gai organiko, igeltsu, feldespato, pirita...).
Are granoen neurria ez da erabiliko den kaparen loditasunaren herena eta
5mm. baino handiagoa izango. Granulometria baheak erabiliz, pasa daiteken
portzentajez araututa dago.

Kare morteroa.

Lan mota guzietarako erabili izan da mortero mota hau, esate baterako,
zarpeoak, tabikegintza, harriorma edo oinarriak. Hala ere zementuen ezaugarri
onak direla eta, gaur egun ez da ia erabiltzen. Erabilpen ezberdinetarako
dosifikazioak eta erresistentziak dituzten fotokopiak eransten dira.

Igeltsu morteroa.

Normalean erabiltzen den igeltsu pasta ez da morteroa. Nahiz eta ezaugarri

onak eduki ezjakintasuna dela eta, mortero mota hau ez da erabiltzen.
Bolumenean honako dosifikazioa eduki behar du: 4(igeltsu) + 4(are) + 5(ur) =
6(mortero)

48
Zementu morteroa.

Kalitaterik hoberenak lortzen dituzten morteroak zementuz egindakoak dira.

Zementuak ikustean esan den bezala hidraulikotasun ona dute eta erresistentzi
handiak lortzen dituzte. Mota guzietako lanak egiteko erabil daitezke (zarpeoak,
luzitzeak, tabikegintza, harriormak, e.a.)
Bai mortero eta bai hormigoiak egiterakoan zementu kantitatea (zem/m³)
ezaugarri oinarrizko bat da. Erresistentzia, konpaktutasuna, poro kantitatea eta
beste ezaugarri guztien gain eragin zuzena du. Egingo den lanaren arabera
zementu kantitateak honako hauek izango dira (zem/m³):

-150 kg/m³ Oinarri pobre, betelanak.

-200 kg/m³ Zolarri, harriorma, kargarik gabeko fabrikak.
-250 kg/m³ Zolarri, fabrika kargatuak.
-300 kg/m³ Zarpeo, fabrika oso kargatuak.
-400 kg/m³ Leku hezeetako hormak.
-450 kg/m³ Gangak, eskailerak.
-500 kg/m³ Zarpeoak, zoruak eta fabrika bereziak.
-550 kg/m³ Estaltzeak
-600 kg/m³ Inprimazio, luzitzeak, erlaitzak.

Erabilpen ezberdinetarako dosifikazioak eta erresistentziak dituzten fotokopiak

eransten dira.

Aglomeratzaile nahasketez egindako morteroak.

Are, kare eta zementuz egindako morteroak plastikotasun eta itsaspen hobeak,
lehortze eta gogortze azkarra eta uzkurtze pitzadura gutxiago dituzte. Soilik
zementuz egindako morteroak baino konpaktuagoak dira eta hidraulikotasun
hobea dute.
Dosifikazioak orokorrean bolumenean ematen dira. Mortero mota hauetan hiru
numeroz adierazten dira, bi aglomeratzaile eta arearen arteko proportzioa
finkatuz, esate baterako 2:3:8 ( 2 bol. zementu: 3 bol. kare: 8bol. are ).
Mortero kantitate handiak egin behar direnean dosifikazioak zehatzagoa izan
daitezen, pisuz egiten dira.
Normalean dosifikazioetan ez da ur kantitatea adierazten, lan egiteko behar den
plastikotasunaren arabera, masa ur kantitate ezberdinekin oratuko dugu.
Mortero arina %16a ur duena da, biguna %14a, plastikoa %12a eta lehorra
%8a.
Igeltsu hidraulikoz eta karez morteroa egin daiteke. Dosifikazioa 1:3:A da, A
letrak are fin kantitate txiki bat adierazten du. Mortero hauek zailtasun
(tenazitate) handia dute eta tenperatura baxuetan erabil daitezke, 10 eta 5ºc
tartekotan. Normalean morteroak 10ºc baino tenperatura baxuagoetan
erabiltzeko arazoak dituzte, kasu hauetan izotzaren aurkako gehigarriak erabili
beharko dira.

49
Morteroen errendimendua.

Morteroen errendimendua, erabili diren gaien bolumena eta lortzen den mortero
bolumenaren arteko erlazioa da. Morteroaren bolumena beti osagaien
bolumenen batura baino txikiagoa da eta ondorioz errendimendua 1 baino
baxuagoa izango da beti. Adibidez 1:3:0.4 dosifikazioa duen mortero baten
errendimendua 0.7 bada:
1l. + 3l. + 0.4l = 4.4l.
4.4 x 0.7 =3.08 l. mortero lortuko ditugu

50
HORMIGOIA

Mortero eta hormigoien arteko diferentzia funtsean agregakinen neurria da,

hormigoiek areaz gain legarra dute. Harri handiz ere egin daiteke hormigoia,
ziklopeo deitzen zaio honi. Nahiz eta material bezala diferentzi txikia izan
erabilpen zeharo desberdinak dituzte. Morteroa zati mehetan erabiltzen da,
gainazalak estaltzeko edo piezen arteko junturetan. Hormigoia aldiz, pieza edo
elementu osoak osatuko ditu. Nahiz eta jatorri bera izan material zeharo
diferente bezala erabiliko da.
Hormigoien abantaila nagusia forma hartzeko ahalmena da, hormigoi likidoa
molde baten barnean isuriz nahi den forma ematen zaio. 24 ordu pasatuta
deformazioari erresistentzia dauka eta epe motz batean, normalean 28 egun
ondoren, gogortasun handiak lortzen dira.
Hormigoiaren erabilpena aitzinetik dator, Mesopotamian harri eta buztinez
egiten zen. Erromatarrek kare, puzolanak, buztin egosia, adreilu hautsa, eta
harea erabiliz "erromatar zementua" deitzen den hormigoia egiten zuten.
Zementu hauek masan erabiltzen ziren, hau da, armadurarik gabe.
1849. urte arte hormigoia betelanak eta lan latzak egiteko erabiltzen zen
bakarrik, baina Portland zementua asmatzearekin bilakaera oso azkarra izan
zuen eta 1892. urtean hormigoi armatu lehen patenteak sortu ziren. Gaur egun
arte ikerketak etengabe jarraitu dira, egunetik egunera gai eta gehigarri berriak
lortzen dira. Hau dela eta nahiko material berritzat kontsidera daiteke
hormigoia. Zementu erromatarrak 2000 urte iraun ditu, baina gaur egun
erabiltzen dugun hormigoiaren iraunkortasuna ez dago ziurtatua. Hormigoi
diferenteek iraunkortasun diferenteak edukiko dituzte, gainera orain erabiltzen
den hormigoi gehienak altzairuz armatuta daude. Hormigoiaren
iraunkortasunean punturik makalena armadura izaten da.

HOMIGOI MOTA ERABILIENAK

Masa-hormigoia.- Armadurarik ez duen hormigoia da, konpresio esfortzuak

jasateko erabiltzen da.
Hormigoi armatua.- Armadura duen hormigoia da, altzairua erabiltzen da.
Armadura hauek trakzioak jasango ditu nagusiki, baina konpresioan
hormigoiaren ahalmenak hobetzeko ere erabiltzen da. Hormigoi mota hau
konpresio eta flexiora lan egingo du.
Hormigoi aurreteinkatua.- Hormigoi armatu mota bat da, obran jarri aurretik
altzairu bereziz egindako armadurak jarri eta teinkatu egiten dira. Honela
altzairuaren eta hormigoiaren ahalmenak hobeto aprobetxatzen dira.
Hormigoi posteinkatua.- Aurreteinkatuaren antzekoak dira, baina hormigoia isuri
aurretik zorro batzuk uzten dira barruan armadurak dituztela. Hormigoia gogortu
ondoren barrei tentsioa ezartzen zaie. Aurreteinkatuaren antzera lan egiten du.
Hormigoi ziklopeoa.- Agregakinen artean neurri handiko harriak dituena da,
harri hauen 30zm baino handiagoak izaten dira. Lan latzak egiteko erabiltzen
da, batez ere zama horma edo betelan bezala.
Hormigoi arina.- Dentsitatea 2T/m³ baino baxuagoa duena da. Agregakin
bezala harri arinak erabiltzen dira, pomiz edo harri bolkanikoak, eta oratzean
ura gainezka erabiltzen da.

51
Hormigoi zelularra.- %3tik 7ra hutsune duen hormigoia da. Hutsune hauek 0-05
eta 0.1mm. artekoak dira eta modu uniformean banatuta daude masa osoan.
Hormigoi unimodularra.- Neurri bakarreko agregakinez egindako hormigoia da.
Oso porotsua da eta ondo drainatzen du.
Hormigoi blindatua.- Bi kapez edo zutabez osatutakoa da eta gainera kanpotik
altzairu piezez indartzen da.
G.R.C. (glass reinforced concrete).- Osagaien artean beira zuntza duen
hormigoia da. Pieza aurrefabrikatuak egiteko erabiltzen da, pieza oso mehe eta
forma konplikatukoetan.
Fibrozementua.- Amianto eta zementuz egiten da. Erabiltzea debekatua dago,
amiantoak minbizia eragiten duelako. Oso konpaktu eta iragazgaitza da.
Amiantoak flexiora eta suaren aurrean erresistentzi handia ematen dio.
Estalkiak egiteko plaka finak, hodi edo likidoak gordetzeko ontzi moduan
komertzializatzen zen. Uralita izen komertzialez ezagutze da baita ere.
Hormigoi koloretua.- Gehigarri bezala koloratzailea duen hormigoia da. Kolore
argiak lortzeko zementu zuriz egiten da. Koloratzailea ondo erabiltzen bada
hormigoiaren erresistentzia ez da gutxitzen.

KONPOSAGAIEN EZAUGARRIAK

Hormigoi baten osagaiak area, legarra, zementua eta ura dira. Oratzean masa
homogeneo eta kohesionatua lortu behar dugu. Hareak eta legarrak
hormigoiaren eskeletoa edo egitura osatzen dute, zementuak eta urak
hutsuneak bete eta partikulak lotzen dituzte.

Areak.
5mm. baino diametro txikiagoa duten agregakinak dira. Harri txikitua dira,
txikitzea naturala edo artifiziala izan daiteke. Jatorri geologiko ezberdinekoak
izan daitezke (silizetsuak, karetsuak...), normalean jatorri ezberdinekoen
nahasketak dira. Gogorrak badira eta ez badute zementuarekin erreakzionatzen
ez dute eraginik edukiko hormigoiaren erresistentzian.

Areak aurkitu edo lortzen diren lekuaren arabera sailkatzen dira.

Meatze area.- Mehatzetatik ateratzen diren hareak forma zorrotzekoak dira eta
ezpurutasun ugari eduki ohi dute.
Ibai hareak.- Ibai ertz edo azpietan aurkitzen dira, forma borobildua dute eta
garbiak egoten dira.
Itsaso area.- Ibaikoaren antzekoa da, baina gatza duenez erabili aurretik ur
gezaz garbitu beharko da.
Duna area.- Basamortuetan aurkitzen da, grano fina du.
Miga area.- Buztina du, igeltsugintzan erabiltzen da.
Are artifizialak.- Forma zorrotzak eta gainazal zimurrak dituzte.
Hareen granulometria bahe ezberdinetatik pasa behar duten portzentajeez
araututa dago.

Legar eta txintxorra.

5 eta 50mm. tarteko neurria duten harri zatiak dira. Hormigoia egiteko
erabilgarriak izateko honako ezaugarriak bete behar dituzte.
- Garbiak egon behar dute, hauts edo buztinik gabe (gehienez %1a).

52
- Gogorrak eta porositate txikikoak izan behar dute (ur zurgapena gehienez
%3a).
- Urradurari erresistentzi minimo bat eduki behar diote.
- Diametrorik handiena enkofratu txikienaren herena izan behar du gehienez.
- Hormigoi armatua egiteko legarren diametro handiena armaduren arteko tarte
txikienaren erdia izan behar du.

Zementua.
- Ez du ezpurutasunik edukiko (Zepa, igeltsua, buztina, lastoa...)
- Kiskaltzean galera %4a baino txikiagoa izan behar du.
- Pisu espezifikoa 3 izango da gutxienez.
- Azido klorhidrikoan disolbagaitza %3a izango da gehienez.
- Jasotzen den momentuan gehienez giroa baino 10ºc beroagoa egon behar
du.
- ASTM bahean gehienaz %14a geratuko da.
- Erresistentzia zaku edo ontzietan markatutakoa izango da gutxienez.
- Lan bakoitzerako erabiliko den zementu kantitateak (kg/m³) honako hauek
izango dira:

140-150 Masa hormigoietan

250 Hormigoi armatua egiteko minimoa
300 Hormigoi armatua babestu gabeko giroetan.
450 Edozein hormigoi egiteko zementu kantitate
maximoa

Ura.
Hormigoia egiteko ur egokiak honako ezaugarriak eduki behar ditu:
- Ph 5 eta 8 bitartekoa izan behar du
- Kloruro, sulfato, gai disolbatu eta gai organikoak kantitate mugatu bat edukiko
du (6gr/l, 1gr/l, 15gr/l eta 15gr/l hurrenez hurren)
- Ez du karbono hidrataturik edukiko.
- Ur gazia armadurarik gabeko hormigoietan erabil daiteke, baina zementu
bereziak erabili beharko dira.

Ur eta zementuaren arteko proportzioa (ura/zementua).

Erlazio honek hormigoiaren erresistentzian eragin zuzena du. Ez da behin ere

0.35 baino txikiagoa izango, hidratatzeko minimoa bait da. Normalean 0.55 eta
0.75 bitartekoak erabiliko dira. Ur kantitatea handitzean erresistentzia asko
txikituko da. Dosifikazioa mantenduta erresistentziaren aldaketa honakoa da:

Ura/zementua erresistentziaren
(pisuan) portzentaje teorikoa
28. egunean.
0.35 %100
0.40 %92
0.45 %83
0.50 %75
0.55 %66

53
 0.60 %52
0.65 %47
0.70 %42
0.75 %37
0.80 %33

Plastikotasunaren arabera

Izendatzea Ura/Zementua Ur % pisuan Abrahams konoan

jaitsiera
Lehorra 0.35-0.45 6-8 0-2
Plastikoa 0.45-0.55 8-12 3-5
Biguna 0.55-0.65 10-14 6-9
Arina 0.65-0.75 14-16 10-15
Likidoa 0.75-1.00 16 baino gehiago 16 baino gehiago

Are/legar erlazioa

Are, legar eta txintxorren arteko granulometria erlazioa egokia bada, errazago
oratuko da eta ur gutxiago beharko du. Ondorioz erresistentzia handiagoa
izango du. Harri sedimentario mekanikoak izan ohi dira, kareharri edo granito
gogorrak txikitu eta erabili daitezke baita ere. Are/legar erlazioak 1/2 ingurukoa
izan behar du, bolumenean neurtuta. Legarraren neurriak ahalik eta
heterogeneoen izan behar dute, lan egiteko latzegia izan ez dadin eta
zementuak bete beharreko hutsuneak txikiagoak izan daitezen.

Hormigoiaren fabrikatzea

Hormigoi bolumen handiekin lan egiten denean dosifikazioa pisuz egiten da.
Obraren neurriak merezi badu hormigonatze zentral bat egin daiteke, honela ez
bada, hormigonatze planta bati erosten zaio. Obra edozein hormigonatze
plantatik urrun badago, bertan egin daiteke, baina erresistentzia txikiagoekin lan
egingo da.

Hormigoi armatua

Hormigoia harri artifiziala da eta harri guztiak bezala konpresiora erresistentzi

handiak ditu eta trakziora txikiak. Altzairuek konpresiora ondo lan egiten dute
eta trakziora hobeto. Konpresio lanetan sekzio oso txikiak edukitzeak arazoak
sor ditzake. Piezak oso lerdenak badira gilbordu daitezke.
Hormigoia oratu eta nahi dugun formarekin gogortzen denez, altzairu eta
hormigoiez egindako material mistoa egin daiteke, Hau da hormigoi armatua.
Trakzio esfortzuak altzairuak jasango ditu eta konpresio esfortzuak hormigoiak
bakarrik edo altzairuarekin batera.
Ezaugarri mekanikoez gain beste zenbait baldintzek bi material hauen arteko
elkarlana hobetzen dute.
- Altzairu eta hormigoien arteko itsaspena oso ona da.
- Bien dilatazio koefizienteak oso antzekoak dira.
- Hormigoiak altzairua babesten du, bai oxidazioari eta baita sutik ere.

54
- Hormigoiak armaduren gilbordura saihesten du.

Altzairuaren ezaugarriak

Erabiltzen den burdineria xehetasun handiz kontrolatu beharko da, barra

kopurua eta diametroa, loturak, barren ezaugarriak, garbitasuna, separazio eta
kopurua e.a. behar direnak direla konprobatu beharko da, Bestela hormigoia
isuri ondoren dena estaltzen denez, ezingo da jakin zer dagoen barruan.

- Erabili ohi den altzairuak muga elastikoa 4200 eta 5100kg/zm² bitartekoa du.
- Etendura karga muga elastikoaren 1.1 eta 1.2 bitartekoa da.
- Hautsi aurreko luzatzeak probetaren %10 baino handiagoa izan behar du.
- Altzairu korrugatuaren itsaspena arruntarena baino 1.8 aldiz handiagoa da.
- Pitzadurarik gabe 180º arte doblatu ahal izan behar da.
- 90º tara doblatu eta zuzendu ondoren ez du pitzadurarik eduki behar.

Hormigoiaren erresistentzia.

Hormigoiak 100 eta 500kg/zm² bitarteko erresistentziak izaten ditu, isuri eta 28
egunetara neurtzen dira, hala ere erresistentzi hauek handitzen jarraituko dute.

Adinaren arabera erresistentziak:

Hormigoiaren adina egunetan 3 7 28 90 360

Zementu arrunta erabilita 0.40 0.65 1 1.2 1.35
Zementu azkarra erabilita 0.55 0.75 1 1.15 1.2

Hormigoi aurreteinkatu eta posteinkatua

Altzairua hormigoia baino malguagoa da, honek esan nahi duena da, hautsi
aurretik deformazio handiagoak jasaten dituela. Hormigoi armatuan bi
materialak elkarlotuta egoteagatik deformazio berdinak dituzte. Hau dela eta,
altzairua bere tentsio maximora hurbiltzen bada, jasaten dituen deformazioak
handiak dira eta hormigoia pitzatzen dute. Pitzadura hauek armaduren babesa
apurtzen dute, ondorioz hau ez gertatzeko, altzairuaren aprobetxamendua
mugatzen da.
Hau saihesteko modu bat, altzairua hormigoiarekin kontaktuan jarri aurretik
teinkatzea da. Honela, altzairua eta hormigoia, elkar lotu ondoren, zama jasan
aurretik altzairua trakzionatuta eta hormigoia konprimituta egongo da. Zama
ezartzean altzairua gehiago kargatzen joango da eta hormigoia lasaituko da.
Honela altzairuaren tentsioa mugaraino aprobetxa daiteke eta hormigoiak ez du
trakziorik jasango. Materiala gehiago aprobetxatzen denez sekzio txikiagoekin
lan berdina egin daiteke. Hau egiteko bi modu dago, aurreteinkatu edo
posteinkatu.

Hormigoi aurreteinkatua

Hormigoi mota hau egiteko altzairua enkofratuan jarri eta teinkatzen da.
Hormigoia isuri eta barren tentsioa eusteko adina gogortasun eta itsaspena

55
eduki behar du. Altzairu bereziak erabiltzen dira 1 eta 5mm. bitarteko
diametroetan. Barrak trakzioak jasango dituzten lekuetan jarriko dira.
Normalean erabili ohi diren habexka aurrefabrikatuak egiten hormigoi
aurreteinkatuaz dira.

Hormigoi posteinkatua.

Aurrekoaren ezaugarri eta izate arrazoi berdinak ditu, baina armadurak

hormigoia gogortu ondoren teinkatzen dira. Hormigoia isurtzean zorro batzuk
uzten dira barruan armadura barrak dituztela. Hormigoia gogortu denean barrak
teinkatu eta faka edo ziri berezi batzuen bidez tentsioan eusten dira. Barrak
altzairu berezizko 3,5,7, edo 8mm.ko diametroko alanbrez osatuak
daude.Tirante edo barra bakoitzeko 8, 10 12 edo 18 kable erabiltzen dira.
Zorroak plastikozkoak dira eta teinkatu ondoren zementu saldaz asetzen dira
altzairua babesteko.
Hormigoi mota hau argi handiko habe edo piezak egiteko erabiltzen da.
Batzuetan Dobela edo pieza txiki aurrefabrikatuez osatzen dira, armadurak
teinkatzean batasuna ematen diote, erresistentzi handiko pieza bat osatuaz.
Egitura elementu hauen portaera arku lauaren oso antzekoa da, arku lauetan
esfortzu horizontalak kanpoan badaude, honako habe batean piezaren barruan
daude, hormigoia arku laua da eta armadura kontrahorma edo tirantearen lana
egiten du.

Gehigarriak

Gehigarriak, hormigoiaren ezaugarriren bat aldatzeko, oratzean gehitzen

zaizkion sustantziak dira. Hormigoi masan, hartze edo gogortzean, edo
gogortuan dute eragina. Industrialki oso bilakatuak eta mota askotakoak daude,
azeleratzaileak, atzeratzaileak, plastifikatzaileak, aireatzaileak, koloratzaileak...
Plastifikatzaile, fluidifikatzaile edo superfluidifikatzaileek masa oratzea errazten
dute, ura gehitu gabe. Kohesioa eta konpaktutasuna handitzen dute, oratzeko
behar den ura gutxitzen da eta hormigoi gogorrago eta iragazgaitzagoak lortzen
dira.
Aireatzaileek masan dute eragin, aire burbuilak sortuz, sare kapilarra mozten
dute.
Hartzean eragin duten agregakinak azeleratzaileak eta atzeratzaileak dira.
Aurrekoak hartzea azkarrago gerta arazten dute eta besteak beranduago, masa
lantzeko denbora gehiago eduki ahal izateko.
Hormigoia gogortu ondoren eragina duten gehigarriak iragazgaitzaileak,
gogortzearen azeleratzaileak eta koloratzaileak dira beste batzuen artean.

ENKOFRATUAK

Testu hau Tectónica aldizkarian argitaratutako "Encofrados, moldes y

acabados" artikuluan oinarritzen da.

Obran egindako hormigoiaren eraikuntza, orain dela bi hamarkada eman zen

Brutalismoaren ondoren, atzera jo zuela zirudien. Hala ere, teknika honen alor
guztietan etengabe eman diren ikerketen ondorioz, material honen erabilpen

56
eremuak zabaltze ikusgarria eduki du. Honez gain eraikitzea nabarmen erraztu
du. Teknika hauek eman duten bilakaera ezagutu eta zabaltzen denean
hormigoiaz dugun ideia zeharo aldatu beharko dugu: material latz batetik
eraikuntza modu moderno bat izatera pasako da.

Eraikuntza modu bakoitzak bere emaitzak formalak sortzen ditu, arkitektura

kontzeptu berari jarraituaz. Bertan egindako hormigoiak funtzio eta eraikuntza
hoberen adierazten duen eraikera modua da, "high tech" edo bestelako
apainketaren beharrik gabe. Hormigoi armatuak espazio eta egituraren
adierazgarri da, zuraren jatorri naturala gabe, altzairu txaparen toleste
ahalmenik gabe edo adreiluen junten beharrik gabe. Bere izatea forma eta
egituraren osotasunean oinarritzen da. Euskarri eta egituraren adierazgarri da
aldi berean.

Egun aukerak beharren gainetik daude eta beste garai batzuetan ez bezala
egiturak ezkutuan gordetzeko aukera handiak daude, kotxeen karrozerian
modura euskarria azal batez estaliaz. Ingeniaritzak sortzen duen lilura eta
moldatzeko dituen zailtasunen ordez, hormigoiak adierazgarritasun eta forma
aukera zabalak ematen ditu. Material honen likidotasuna eta formak lortzeko
ahalmenak ematen dituzten aukerak behar dena baino gutxiago saiatu dira.
Hormigoia erabiliaz proiektatzean forma eta egitura eskutik doaz teknika
bilakatu bat erabilita.

Fluido bat izateak edukiontzia formaren adierazgarri bihurtzen du. Hormigoiak

gauzatzeko dituen faseak oratu, isuri, bibratu, hartu eta ontzea dira. Prozesu
osoan zehar hezetasuna mantendu behar da, urak ezartzen dizkion kargak
jasan behar dira, iraunkortasuna eta erresistentzia ahalik eta handien izateko
kondizioak bilatuko behar dira... Guzti honek ikerketa etengabea behartzen du,
honela teknologia zehaztu eta bolumen txikiagoen bidez ahalmen berak
lortzeko eta eraikuntza prozesu garbiagoak -lehorragoak- lortzeko
(aurrefabrikazioa). Bide honek egun lan latz bezala ikusten duguna, lan
modernoa bezala erabiltzeko bidea irekiko du. Arau espainolek hormigoi
armatua oraindik material bezala ikusten dute produktu ordez.
Hormigoi armatua, ez bada aurrefabrikatua, obrara formarik gabeko produktu
edo material bezala iristen da, beraz edozein molde edo enkofratuen forma
hartzeko prest dago.

Enkofratua formaren euskarri

Enkofratu bezala ezagutzen dugun edukiontziak, hormigoiari proiektatutako

forma ematea du helburu nagusia, honez gain, hormigoi biguna egonkorra
mantendu behar du, armaduren kokatze egokia ziurtatu, kolpeez edo
tenperatura altu edo baxuez babestu, eta ur galera azkarregia saihestu behar
du. Hormigoia osatzen duten gaietatik jariakorrena ura da, edukiontzia ez bada
behar bezain iragazgaitza, ura galtzeak hormigoia ez guztiz gogortzea suposa
dezake. Beraz, enkofratuen helburua hormigoiak forma azkar hartzea lortu,
gogortze prozesu kimikoa babestu eta erresistentzi mekanikoa ziurtatzea da.
Enkofratuak sailkatzeko modu ugari dago. Erabilpen kopurua, eraikitze edo
forma lortzeko modu eta denbora, eduki behar duen hormigoiaren arabera -

57
ikusia edo estaltzekoa- edo enkofratua egiteko erabiltzen diren materialen
arabera sailkatu daitezke.
Enkofratua erabakitzeko momentuan lehen aukera enkofratu galdua edo
berreskuratu daitekeena erabiltzea da. Azken mota honetakoa erabiltzen
badugu desenkofatzea, enkofratuen garbitzea, mantentzea eta biltzea
aurreikusi behar da. Enkofratu galduak erabilpen bakarra du, erabilpen
bakoitzerako enkofratu berri bat erosi beharko da. Kasu batean eskulana
gehiago behar da eta bestean material gastu handiagoa dago.
Gainazal jarrai luzeak edo altuera handikoak enkofratzea plafoi handiez
errazago egiten da. Zati bat egin ondoren enkofratu ohola askatu eta berriro
kokatzea errazten da. Tamaina handiko enkofratu piezen mugitzea erraza izan
behar du, honetarako gurpilak edo patinak (helikopteroenen antzekoak)
behealdean eduki ohi dituzte. Merkatuan lan hauek errazteko sistema ugari
dago: berez eusten direnak, labaingarriak (gainazal jarraieko elementuak
egiteko) edo igokariak (presak egiteko tekniketan oinarrituak).
Gaur egun obra handi asko egiten dira eta pieza handiz osatutako enkofratuak
gero eta gehiago erabiltzen dira. Material gastuak, eraikitze denborak eta esku
lan kualifikatuaren beharra txikitzeko produkzio seriatu eta modulatua erabiltzea
beharrezkoa da, sistema hauek egitura batez lotutako planoez osatuta dago,
hormigoia isurtzean eragiten diren dituen tentsioak jasateko gai dena.
Desenkofratu azkarragoa bihurtzen du, elementu konposatu handiak askatuaz,
osatzen duten pieza guziak askatu beharrik gabe.
Etxebizitzak egiteko sistemak panel edo ohol estandarren loturan oinarritzen
da, piza hauen tamaina 20x100 eta 350x200cm bitartekoak dira. Piezak gehituz
tamaina handiagoko enkofratuak osa daitezke. Enkofratzean aurreikusten bada,
ohol berdinak horizontal eta bertikalki konbinatuz, hormigoi hormetan hutsuneak
utzi daitezke. Hau egiteko ohol txikiak behar dira, eskuz erraz mugitu eta finkatu
ahal daitezen. Sistema batzuk pieza mota ugarietan oinarritzen dira (8tik 34
elementuetara), beste batzuk angelu aldaketak egiteko pieza bereziak dituzte.

Enkofratuaren materiala

Enkofratu oholak egiteko material ugari dago, erabiliena zura da. Panel hauek
zurezko pieza sendo edo laminatuez eginak daude, 12 eta 35mm. bitarteko
lodiera edukitzen dute. Zur mota erabilienak pinua, pagoa eta urkia dira eta
karbono-xilofeno tratamendua ematen zaie edo panel fenolikoez estaltzen dira.
Panelak osatzeko oholak lotzeko modu asko dago, mihiztatu anitzaren bidez,
tarteko piezen bidez, pieza txikiak kolatuz, altzairu galbanizatuko txapaz, edo
aluminio edo altzairu galbanizatu tuboz lotuta. Panelen tamainak enkofratu
juntak eta modulazioak behartuko dituzte.
50. hamarkada bukaeraren ondoren eraikuntza enpresek industria kimikoak
sortutako material berriak erabiltzen hasi ziren, esate baterako poliestirenoa,
honek eraikuntza modu berriak eragin ditu.
Poliestirenoa erabiliz kanpotik isolatzea ohizkoa bihurtu da, honek isolatze kapa
jarrai egitea errazten du, bereziki solairu-horma loturetan, zubi termikoak
saihestuz. Poliestireno plaka hauek enkofratu galdu moduan erabil daitezke.
Material honen biguntasuna dela eta, gainazalak egin ahal izateko eta
hormigoiari itsaspena hobetzeko, zur aglomeratuz estaltzen dira. Aglomeratu
honen gainean luzitu daiteke. Enkofratu plakak eusteko metalezko pieza

58
separatzaile bereziak daude. Pieza hauek hormigoia isurtzeko lekua uzten dute
eta metodo honekin sortutako enkofratu arina eusten dute.
Sistema hau hobetuz, poliestireno estrusionatua (espansio mekanikoz
moldeatuta) enkofratu isolatzaile bezala erabiltzen da. Pieza bakoitzak metro
bat luzera, 25cm. altuera eta 24cm. lodiera ditu eta lotura eta sekzio xehetasun
guziak ebazten ditu. Eraikitako horma bukatuak 4cm isolatzaile, 16cm. hormigoi
eta 4cm. isolatzailez osatuta dago. Horma honek duen isolagarritasuna
160zm.ko adreiluz egindako horma batenaren ingurukoa da. Lurrikara arriskua
dagoen lekuetan oso egitura sistema egokia da.
Hormigoi bukatuaren arabera enkofratu motak ez du aldaketa handirik edukiko.
Hormigoia ikusia uzteko panelak leunak eta iragazgaitzak izan behar dute,
normalean metalez egiten dira, zurezkoak baino erabilpen bizitza luzeagoa dute
eta. Batzuetan tela itsasgaitzez estaltzen dira edo likido desenkofratzaileaz
igurtzi egiten dira, hormigoia estaliko bada hau ez da beharrezkoa.
Erabilitako beste zenbait material altzairua, plastikoa eta kartoi plastifikatua
dira. Asken honez zutabe enkofratu bereziak egiten dira, zilindrikoak edo
prismatikoak izan daitezke. 150 eta 1500mm. bitarteko diametrokoak eta 3 eta
12m. bitarteko altuerakoak daude, lodiera 9mm.koa izaten da. Kartoiak
hezetasuna ondo mantentzen du, hau dela eta, hartze ona izateko enkofratze
material oso egokia da.

Horma eta zutabeak

Zutabe eta hormen enkofratzea neurri askotako ohol modularrez egiten da. 25,
50, 75 eta 90cm.ko zabalera eta 0.6 eta 3m. bitarteko altuerak dituzte. Barne
eta kanpo angeluak egiteko bi pieza berezi daude eta horma lodieran eusteko
zeharkako barrak daude. Barra hauek torlojo batez tenkatuak daude eta
PVCzko zorro batek babesten ditu ondoren atera ahal izateko. Sistema egokia
izan dadin sekretua oholen arteko lotura eta izkinak egiteko pieza berezietan
dago, lodiera ezberdinetako horma loturak, forma ezregularrak edo inklinatuak
egin ahal izateko edo hodiak pasa ahal izateko.
Zenbait enkofratze sistemek, bai zurez edo bai altzairuz egindakoak, altueran
lan egiteko plataformak jartzea aurreikusten dute. Neurri handiko enkofratuak
ez badira, osatzen duten elementuak gehienez 50kg. pisatuko dute, arinak eta
erraz mugitu ahal izan behar dute.

Anklajeak

Anklajeak osatzen dituzten elementuak jarraitze torlojoak ( "platillo" azkoinak

kokatzen dituztenak) eta hurrengo hormigonatze barrak anklatuko diren
elementuak dira.
Enkofratze oholak lotzeko barra bereziak behar dira (latiguillo, dywidags edo
gewis). Berreskuratzekoak izan daitezke PVCzko zorroz edo gainazal bereziez
(autolimpiable bezala ezagutzen dira) babestuak badaude. Oholen tartea
mantenduko duten tutuak ere behar dira, zuntz hormigoizkoak izan daitezke.
Tiranteak Tapper edo SheBolt motakoak edo borobilak izan daitezke.
Hormigoia isurtzeko momenturako kalkulatutako zamen arabera kopuru
ezberdinak eta 15 eta 25mm. bitarteko diametroak erabiliko dira.

59
Tutu hauek makarroi bezala ere ezagutzen dira eta dywidag edo tiranteen
mugimendua eta tenkatzea uzten dute. Tenkatzeko ziri edo azkoin bat
erabiltzen da. Neopreno arandelez finkatutako tirante estankoak jar daitezke
baita ere. Tiranteak kentzeak horma zeharkatuz tiranteek utzitako hutsuneak
geratzen dira, silikona, masilla edo tapa bereziez itxi daitezke. Zulo hauen
aztarna agerian utzi edo estali daiteke. Zorro eta enkofratuaren artean masarik
atera ez dadin, kono formako piezak jartzen dira, hauek zuloaren ahoa
halakatuta uzten dute, ertz zorrotzak saihestuaz.

Horma zirkularrak

erradio txikiko hormak enkofratzea lan zaila izaten da. Bertikalki plomatuta egon
behar du eta hormigonatzearen zama horizontalak jasan behar ditu tiranteen
bidez. Forma okerrak momentu flektoreak sor ditzake, enkofratu osoa eraistera
iritsi daiteke. Hau gerta ez dadin enkofratu osoan zehar tentsore eta eskorak
jarri behar dira. Honek kontzeptu berri batez ohartarazten gaitu, enkofratuak
jasaten dituen zama estatikoak. Zama nagusiak hormigoi bigunak eragiten
dituen presio estatikoa, haizearen akzio dinamikoa eta konpaktatzeko eragiten
zaion bibrazioa.
Arazo hauek saihesteko patente espainola bat dago, sekzio karratua duten
lama metalikoak (2.5 tik 3.5cm.ko zabalerakoak), kablez egindako lotura
eraztunez eta ziriez eusten dira. Sistema honen bidez 25cm.tik 1.40cm. baino
diametro handiagoak egitera iritsi daiteke.
Patente espainola duen beste enkofratze modu bat "tunel enkofratu" bezala
ezagutzen dena da. Teknika honetan metalezko xafla eta PORTIKO mugikorren
bidez horma eta sabaiak batera egiten dira, merkeago, errazago eta azkarrago
eraikiaz. Eguneko oin bat hormigonatzea onartzen du, egun batean hormigoia
hartu eta enkofratua muntatu eta kentzeko nahiko denbora dago. Egitura osoa,
hormen erdiaren inguru eta instalazio elektrikoa, paretan sartua, aldi berean
egiten da. Lortzen den eraikin monolitikoa arrisku sismikoa dagoen lekuetan
erabiltzeko oso egokia da.
Hormigoi teknika gehienen jatorria ingeniaritza zibilean dago, arkitektura
eraikuntzara ondoren moldatu dira. Kolektoreak egiteko teknika etxebizitza
kolektiboak egiteko erabiltzera pasa da, honi esker etxe kopuru handiak epe
laburrean egin ahal izaten dira. Bakarrik eusten diren eta mahai forma duten
enkofratuen bidez (6 x 7.75 metrokoak) gela edo unitate bakoitza osatzen
joaten da.
Kolektoreen kasuan kanpoko enkofratua behar da, tentsore eta bielen bidez
eutsia. Teknika honetan konplikatuena, barruko enkofratua egindako elementua
kaltetu gabe kentzea da. Hau egin ahal izateko tentsore mekaniko edo
hidraulikoak erabiltzen dira edo enkofratuak doblatu ahal izateko bandak
(bisagrak) jarri daitezke honela erraz desenkofratuaz.
Beste enkofratu mota bat malguak edo puzten direnak osatzen dute, batez ere
obra zibilean erabiltzen dira. Orain dela bi hamarkada bilakatu ziren bi sistema
hauek. Enkofratu malguak poltsak osatzen dituzte eta hormigoiez betetzen dira.
Puzten diren enkofratuak, airez betetzean dagokien forma hartzen dute eta
gainean hormigoia proiektatu edo gunitatzen da.
Enkofratu malguan, injektatzea errazteko, agregakin finez egindako morteroa
erabiltzen da, mikrohormigoia deitzen zaio honi. Edukia ehun bereziez egiten

60
da, ura eta airea pasatzen uzten dute eta zementua ez dute pasatzen uzten.
170 eta 240cm. bitarteko zabalera dute eta oso luzeak izan daitezke, ehun
metro arte. Erabilpen nagusiak ibai ondoak, kanalak, mendi magalak, e.a.
babesteko estaltzeko izaten dira. Teknika beraren bidez hodiak estaltzen dira,
pilote edo itsas dikeen konponketak, edo tetraedro formak egiten dira.
Puzten diren enkofratuen artean ikusgarriena PVCzko mintzez egindako forma
anitz edo ezregularrak dira. Erresistentzi handiko enkofratu pneumatikoak dira.
Esfera erdiko silo edo domoak barrutik gunitatzen dira, aurrez poliuretano
aparra proiektatzen da isolatzaile modura, honek hormigoiaren itsaspena
hobetzen du. Hormigoia normalak zuntzez indartuta dago eta gunitatu aurretik
armadura jartzen da. Barruan egiteak tenperatura altuetatik babesten du. Modu
honen bidez 120 metroko forma borobilduak egitera iritsi daiteke.
Forma erregelatuak egiteko plantxa metalikoak erabil daitezke. Zenbait obratan
nahia eta ez enkofraturik egon hormigoia lotzeko edo txapak estaltzeko
hormigoi proiektatua erabiltzen da.

Losa eta forjatuak

Arkitektura proiektuetan forma errepikatuak arraroak izaten dira, ebazpide

berezietara jotzen da normalean. Hau dela eta, erabiltzen dugun enkofratua
sendoa eta ziurra izateaz gain forma ezberdinak egiteko ahalmena eduki
beharko du.
Eskora eta aspaz osatutako egitura arin baten gainean, tablerorik gabe
zuzenean kubetak jar daitezke. Galduak edo berreskuratuko direnak izan
daitezke eta metro bateko lodiera duen solairua jasan dezakete.
Gutxienez zazpi elementuez osatutako sistemez altuera diferenteetan losak
enkofratu daitezke, altuera ezberdinetako zinbirekin (1.7 eta 11m. bitartekoak),
eta zutabeen artean 1.25 eta 3m. bitarteko tarteekin. Lurrean muntatu eta
garabiz altxatzen dira.
Steel-deck sistemak solairu meheak egiteko erabiltzen da. Enkofratua eta
armadura altzairuzko txapa plegatu batez ordezkatzen dira, enkofratu galdu
modura. Puntalatzea saihesten da eta lanerako gainazal bat lehen momentutik
dago.
Solairuak eraikitzeko, erretikularrak edo linealak, sarri berreskura daitezkeen
plastikozko moldeak erabiltzen dira, polipropileno elastikoz eginak daude eta
pieza betekoak edo lotzen diren bi piezakoak izan daitezke. Altuera 18 eta
40cm. bitartekoa da eta sekzio ezberdineko nerbioak jar daitezke 65 eta 80cm.
bitarteko aldearekin. Bolumen handiak husten dute 80 tik 134 litrotara kubeta
bakoitzeko, hau da, hustutako bolumena sendoaren bi hirurena suposatzen du.
Solairu sendoekin konparatuz pisuaren erdia aurreztuko da, hau da , altzairu,
hormigoi, karga eta lan ordu gutxiago beharko dira.
Praktikan enkofratuarekiko armaduren kokatzea ez da kontutan hartzen,
armadura enkofratutik aldentzeko obran dagoen edozein material zatia
erabiltzen da. Armaduren estaltzea gutxienez 15 eta 40mm. bitartekoa izan
behar du. Egun egitura kaltetu gabe armadura aldentzeko pieza bereziak
daude.
Azken garaian solairuak egiteko GRCez (glass reinforced concrete) egindako
enkofratu galduak erabiltzen dira. Alkalis-ak jasaten dituzten beira zuntzak
aurkitzearekin zementuarekin kontaktuan iraunkortasuna asko hobetu da.

61
GRCa hormigoiarekin bat egiten da eta gainazalaz karbonatazio erasoa
saihesten da.
GRCa 10mm.ko lodiera edukitzen du, flexio eta trakzio erresistentzi oso altuak
ditu, sukaitza da, iragazgaitza da, giroaren erasoak ondo jasaten ditu,
herdoiltzetik babesten du...

Gainazalak

Hormigoia eraikuntza material latza bezala ikusia izan da, baina oso ezaugarri
onak dituena. Ikusia gelditu behar duenean gainazal leun eta garbiak lor
daitezke baita ere. Hau lortzeko zenbait faktore kontrolatu beharko dira:
materialen kalitatea, desenkofratze, garbitze eta berriro enkofratzeko denborak
aurreikusi, e.a. Enkofratua zurezko bada, hormigoitik babestu behar da,
gainazal fenoliko bat jarriaz. Honek hormigoiaren erasoa eta ur zurgapena
saihesten ditu.
Erabilitako agregakinaren arabera (jatorri, kolore eta tamaina) eta zementuaren
arabera (e.b. zuria, grisa edo koloretua) gainazal mota ezberdinak lor daitezke.
Azken garaian asmatutako hormigoiarekin nahasteko zuntzak erabiliz
gainazalen kalitatea asko hobetu daiteke. Erabilitako zuntzak metalikoak, nailon
6, beira, polipropileno friblilatu eta inprimatua, agregakinak gutxitzeko
hormigoiarekin dosifikatzen dira, gainazal fin eta erregularragoak lortuz.
Zuntzek hormigoi plastikoaren uzkurtze pitzadurak eta mikropitzadurak
saihesten dituzte eta gainazaleko altzairu sare elektrosoldatuak ordezkatu
ditzakete, uzkurtze juntak gutxituz.
Gainazalek bukatze edo itsura ugari eduki dezakete: ehun itsura (batzuetan
benetako ehunak erabili izan dira itsura hau emateko), leundua, edo distirarik
gabea, edo ispilu antzekoa (hau egiteko mikrosilize agregakin finak eta
enkofratu oso garbiak behar dira), harri aglomeratu itsura (azidoaz tratatuz
agregakinak ager daitezen), urez garbituaz kareharri itsura edukiko du (hartze
atzeratzaile gehigarri bat erabiliz), azidoez dekapatuta harri gainazal zimurtua
lortzen da...
Hormigoi eraikuntza baten iraunkortasuna gainazalen ezaugarrietan datza. Hau
da giroaren erasoetatik lehen babesa. Giroan dauden kaltegarriak (gatz
mineralak, oxigeno, hezetasuna, karbono monoxidoa...) gainazala zeharkatu
eta armadurak herdoiltzen dituzte materiala erosionatuaz. Hormigoi
gainazalaren dentsitatea handituaz eta porotasuna gutxituaz, arazo hauek ia
guztiz saihestu daitezke. Iragazkortasun kontrolatuko laminak mota batzuk
erabiliz gainazal hobeak lortzen dira, normalean polipropilenoz eginak daude.
Gehiegizko ura eta airea ateratzen uzten dute, hormigoiaren hidratazioa
hobetuz.
Kalitate handiko gainazalak lortzeko polipropileno termosoldatutako (ez
ehundutakoa) laminak erabil daitezke. Hauek gainazal latza (zimurra) egiten
dute, estali edo zarpeatzeko egokia. Ez dute desenkofratzailerik behar eta aire
iragazkorrak direnez gainazalean ez da burbuilak sortutako hutsunerik
geratzen. Lamina hauek tentsore edo grapen bidez enkofratura lotzen dira,
hormigoi isurtzearen presioak jasan ditzaten. Gainazalak gai urratzaile batez
tratatu daitezke. Are zorrotadaz tratatuz gero agregakinak gainazalera
ateratzen dira, itsura matea lortuz. Gehigarri atzeratzaile bat eta agregakin
handia erabili eta ur zorrotadaz tratatuz, hormigoiaren barne egitura

62
gainazalean azaltzen da. Aire konprimitu mailuz tratatzen bada, bujardatu itsura
edukiko du.
Gainazalen itsura enkofratuaren formaz lortu daiteke, esate baterako plaka eta
konektoreen bidez. Plakak erretikula moduan jar daitezke edo nahi dugun beste
orden batez, berenjenoak (tarteak ixteko listoi hirukiak) edo gainazal
erregelatuta egiteko suplementuak erabiliz. Separtatzaileak seilatzeko
erabiltzen diren konoak uzten duten arrastoa gainazalean orden bat adierazteko
aurreikusi daitezke.
Gainazal eta koloreen bilakaera nagusia errepideetaz babesteko pantailetan
egin da, kolore natural itxurak lortzeko helburuarekin. Gainazalari molde
batzuen bidez adreilu edo harri itsura ematen zaio. Marrazki abstraktuak edo
gainazal leun edo porotsuak ere lor daitezke, gure paisaian sarri ikus daitekeen
bezala.

Bolumen moldeak

Bukatutako itxuran eragin duen beste elementu bat enkofratua egiteko

materiala da, zur latza, beira zuntza, goma e.a. erabil daiteke, hormigoiaren
plastikotasuna dela eta, enkofratuaren gainazala errepikatzen du. Egiturak
egiteko erabiltzen diren materialen artean, ezaugarri hau duen bakarra
hormigoia da. Ezaugarri hau aprobetxatzeko forma, ehundura eta gainazal
ezberdinak egiteko elementu ugari sortarazi du, forma bereziak molde bidez
egiten dira.
Gainazal laua egin ordez bolumen modura lantzen da, erliebea eginaz
dekorazioak jartzeko aukera ere badago. Molde hauek egiteko material
ezberdinak daude, plastikoak (SPA, ABS hau gogorragoa da, eguzkiaz
babesen du eta gainazal ezberdinak lor daitezke: zura, adreilua, rib, fractured
rib), elastrometroak (50 bider erabil daitezke), uretanoa (100 bider erabil
daitezke), eta batez ere beira zuntza edo plastikoa (kubeta edo lamina moduan)
erabil daitezke. Hauen erabilpena konpetitiboa izan dadin arinak, jarri eta
garbitzeko errazak, kentzeko arazorik ematen ez dutenak (aire konprimitua
sartuz askatze dira batzuetan). Beira zuntzez egindako moldeak arinak,
erresistentzi handikoak, leunak eta iraunkortasun handikoak dira.
Kornisa, balaustrada edo pieza bereziak egiteko dentsitate altuko poliestireno
espanditu moldeak erabiltzen dira. Ordenadorez mozten dira eta plastiko
gainazal bat edukitzen dute eta 4-7 alditan erabil daitezke. Sistema hauekin
edozein forma duen moldea osa daiteke. Moldeak erabiltzea hormigoiaren
lantzeko egokitasuna behartzen du, egin ondoren ezin bait da akatsik
konpondu, esate baterako ertz akatsak, mantxak edo herdoila. Hau gerta ez
dadin gehigarriak erabili beharko dira.

Gehigarriak

Gehigarri desenkofratzaileak asko errazten dute eraikuntza fase hau. Likidoak

izaten dira, normalean olio mineral errefinatuak, tentsio-aktiboak, uretan
emultsionagarriak (babes handikoak ez badira), olio itsurakoak, 1:5 eta 1:12
bitarteko proportzioan uraz nahasten dira eta zepilo, brotxa edo pistolaz
igurzten dira. Piezak murgildu daitezke baita ere.

63
Gehigarri atzeratzaileak tenperatura altuetan lan egiteko eta hartze ondorengo
gainazal kalitate altuak behar direnean. Hormigoian nahasteko ahalmenari
esker masaren homogeneotasuna eta tixotropia hobetzen dute. Hau lortzeko
hartzea atzeratuz, masaren fluidotasun epea luzatzen da eta bero sortzea
denbora luzeagoan banatzen da.
Iragazkaitzaileek porotasuna eta ur zurgapena gutxitzen dute, eta giroaren
erasoak hobe jasatea lortzen da. Silikona erretxin eta disolbagarri organikoez
eginak daude. Hiri giroetan edo errepideen inguruetan zikinkeri itsaspena
(smong) eta eflorezentziak sortzea eragozten dute.
Fluidifikatzaileak dispertsio handiko eta zementu hidratatze azkarreko polimero
sintetikoez osatzen dira. Gehigarri hauek erabiliaz lantzea errazten da,
bibratzea saihesten da eta kalitateko gainazalak lortzen dira. Azken garaietan
superfluidifikatzaileak sortu dira, polimeroetan oinarria duten osagai anitzez
osatuak daude. Oratze ura gutxitzen dute, hormigoi iragazgaitzak eta
erresistentzi handikoak eta iraunkorrak lortuz. Bestalde hormigoi freskoaren
ezaugarriak asko hobetzen ditu, oratze homogeneoa, kohesioa, ponpatze
erraza, ondo bibratzea eta lan egiteko epeak luzatzea lortze dute. Obra
erabilpen hobenak gainazal leunak eta hutsunerik gabeak lortzen ditu,
uzkurtzea txikituz eta ondorioz pitzadura arriskua gutxituz.
Plastifikatzaileak hormigoi freskoarekin lana errazten du, kontsistentzia
berarekin ur kantitatea %15a arte gutxituz eta ondorioz erresistentziak handituz.
Koloratzaile bi mota daude, masarekin oratzen direnak eta gainazalean
aplikatzen direnak. Azken hauek kolorea emateaz gain hautsaren itsaspena
saihesten dute. Pigmentu koloratzaileen jatorria burdin oxido sintetikoak,
erretxinak (estanpatutako hormigoiak gogortzeko ere erabiltzen dira) eta epoxi
pinturak dira. Uretan disolbatuta daude, hormigoia iragaizten dute eta kolore
homogeneoa eta giroaren eraso edo eguzkiaren aurrean iraunkorra lortzen da.
Kolore, testura, erliebe, formak... edozein elementu proiektatzean eta
hormigoiarekin eraikitzean oinarrizko ezaugarriak dira. nahiz eta 60.
hamarkadako brutalismoan bukatu edo gainazal latza egin ohi ziren, gaur egun
aukera esparru handi bat zabaltzen ari da. Ezaugarri aukera hau proiektatze
tresna ugari ematen digu, aukera hauek zehaztu beharra dago beste
materialekin egiten den modu berdinean, altzairu edo adreiluarekin egiten den
bezala.

64
ZERAMIKAK

Harri artifizialak, harri lehengaietatik abiatuta, gogortze edo osatze prozesu

baten ondoren sortutako materialak dira. Orain arte hotzean egiten direnak ikusi
ditugu, hidratazioaren ondorioz gogortzen direnak. Kapitulu honetan ikusiko
ditugunak, aldiz, fusio edo egostearen ondorioz ura eliminatu eta gogortu dira.
Buztina egosten bada material gogor, zurrun eta disolbagaitza bihurtzen da.
Aitzinetik oso erabilia izan da. Aurkitutako zeramika aztarna zaharrenak
Neolitiko garaikoak dira. Mesopotamian zeramika eraikitzeko erabili zen, esate
baterako, Ziguraten barruko partea adobez egiten zen eta kanpokoa zeramika
adreiluz. Hala ere Mesopotamia, Grezia eta Egipton buztin gordina, adobe
moduan, erabiltzen zen gehien bat. Adobea buztin eta lastoz egindako adreilua
da, eguzkitan lehortzen dena. Leku hezeetan duen portaera txarra dela eta,
lurralde lehorretan erabiltzen da soilik.
Erromatarrek zeramikaren erabilera asko bilakatu eta zabaldu zuten,
batzuetan hormigoiarekin konbinatuta enkofratu galdu moduan erabiltzen zuten,
baina arabiarrak dira agian, material honen ezaugarriak puntu gorenera eraman
dutenak. Adreiluaren aplikazio ikusgarri ugari aurki daiteke, arabiar izandako
penintsulako lurraldeetan.
Gaur egun zeramika forma askotan erabiltzen da, adreilu, teila, lauza, hodi,
gangatilla eta abar egin daitezke. Zeramika material artifiziala da, hau da,
gizonak material naturalak ordezkatzeko egin duena. Kasu batzuetan harriaren
ordez erabiltzen da zuzenean (e.b. lauza), beste batzuetan berezko elementuak
osatzen ditu (e.b. gangatila), baina orokorrean dituen ahalmenei esker berezko
nortasuna duen material bat da. Adreiluen zenbait ezaugarri ezin dira beste
materialekin lortu (arintasuna, erresistentzia, forma, prezioa...).

Buztinak egosita material oso desberdinak lor daitezke, nagusiki lau motako
materialak ikusiko ditugu:

- Produktu porotsuak. Grano lodia eta lur itsurako mozketa dute. Opakoak
dira eta ura izerdi dezakete. Mingainera itsasten dira eta morteroekin itsaspen
ona dute. Esate baterako adreilu edo teilak egiten dira gai honekin.
- Produktu erdikonpaktoak. Grano fina dute eta ez dira oso iragazkorrak.
Mota honetakoa da gres-a.
- Produktu konpaktuak. Egitura mikrokristalinoa dute, zeharrargiak eta
iragazkaitzak dira. Loza fina eta portzelana dira mota honetakoak.
- Produktu bitrifilatuak. Mozte kriptokristalinoa eta egoera bitreoa dute.
Gardenak, errefrinjenteak, dizdiratsuak eta iragazkaitzak dira, hauetarikoa da
beira. Produktu hauen erabilpen desberdina dela eta, kapitulu bereizi batean
azaltzen dira.

Oinarrizko lehengaia

Osagai oinarrizkoa Kaolin deitzen den minerala da, silize, alumina eta urez
osatua dago. Bentonita, Ilita eta gainontzeko buztinetan kaolinaren osagaiekin
batera beste gaiak dituzte (burdin, magnesio, kare, eta abar). Silizeak (SiO2)
tetraedro kristala du, gogorra, disolbagaitza da eta lotura egonkorra ematen
ditu.

65
 Buztina hauts oso fina da, urarekin nahastuta plastikotasun handia lortzen du
eta erraz moldea daiteke. Zeramika egiteko buztin aproposak honako osagaiak
eduki behar ditu: %45 silize, %25 alumina, %10ur, %5 kare eta geratzen den
%10a beste konposagaiak izan daitezke.
Material egokiena buztin hutsa da, baina hau gutxitan edukiko dugu. Ezin du
harri txintxorrik eduki, ez eta are edo igeltsu kantitate handirik. %15 baino
kaltzio karbonato gutxiago eduki behar du, disolbagarria bait da. Buztina
homogeneoa izan behar du, horretarako oratu egin behar da, prozesu honetan
ezpurutasunak kentzen zaizkio.

Buztin mota ugari dago, modu ezberdinetan sailka daiteke. Jatorriaren

arabera honakoak daude:
- Erresidualak. Jatorrizko harria zegoen lekuan daudenak dira.
- Kolubialak. Urak garbitu dituen buztin erresidualak dira.
- Garraiatutakoak. Gehienak itsasoaren hondoan daude, baina delta, laku
edo basamortuetan aurkitzen dira baita ere. Azken hauek haizeak
garraiatutakoak dira.

Erabilpen industrialaren arabera:

- Zuriak. Kaolin eta buztin koipetsua.
- Erregogorrak. Fusio tenperatura 1600ºc baino altuagoa dute, hauek dira,
alumina asko dutenak, sukarri buztinak eta kaolina.
- Gres egiteko buztinak. Fusio tenperatura oso baxua dute, helburua erraz
bitrifikatzea bait da. Buztin hau egiteko zenbait lehengai nahasten dira, beste
buztinak egiteko aldiz ez.
- Adreiluak egiteko buztina. Burdin oxido asko duten buztinak dira, hauek dira
gehien erabiltzen direnak.
- Bentonitak. Ura zurgatzean bolumena asko handitzen dute, beste buztinen
plastikotasuna hobetzeko erabiltzen dira. Pantaila hormak egiteko bentonita
lokatzak erabiltzen dira, zuloa lokatz hauekin betetzen da paretak eusteko.
Bentonitarekin ere juntak iragaizteko banda elastiko bereziak egiten dira, hauek
hezetasunarekin kontatuak jartzean handitu eta juntak ixten dituzte.

Buztinen ezaugarri bereziak

- Plastikotasuna.
Buztina bustitzean, ura partikula artean sartzen denean, partikulen labainketa
errazten du. Honek masa plastikoa bihurtzen du. Ur kantitatearen proportzioan
plastikotasuna handitzen da maila batera iritsi arte, puntu hori pasatuta diluitzen
hasten da eta barne kohesioa galtzen du.

- Bolumen ezegonkortasuna.
Ura oso erraz zurgatzen dute. Partikula tartean ura sartzen denean hauen
arteko tartea zabaltzen da eta ondorioz bolumena handitzen da. Lehortzean,
alderantziz, partikulen arteko distantzia txikitu eta gorputza uzkurtzen da. Hau
dela eta, buztina material ezegonkorra da hezetasunarekin. Lur buztintsu baten
hezetasuna aldatzen bada, zamak jasatean portaera alda daiteke.

66
 - Tenperaturaren eragina.
400ºC arte berotuta buztina guztiz lehortzen da. Ez da egitura aldaketarik
ematen, bustitzen bada berriro hasierako material berdina izango dugu.
400-800ºC arte berotuta kaolinak duen ura askatzen du. Alumina silikatoa
urik gabe geratzen da. Gogortasun, kohesio eta sonoritatea irabazten du.
Bolumena %5-10 txikitzen da eta guztiz egonkorra bihurtzen da. Disolbagaitza
da. Gai hau buztin egosia deitzen da. Eraso kimikoak ondo jasaten ditu eta bero
eta elektrizitate eroale txarra da.
1100-1200ºC arte berotuta buztina bitrifikatzen da eta gogortasun handia
hartzen du.

-Kolorea.
Osagaien arabera buztin egosiak kolore ezberdinak ditu:
- Al2O3 asko badu produktu zuri edo lasto kolorekoa ematen du.
- Fe2O3 zerbait badu produktu okre eta siena kolorekoa ematen du.
- Fe2O3 asko eta Al2O3 gutxi baditu gorri-ubel kolorea ematen du.
- Fe eta CO3Ca asko badu kolora gorri itzalia duen produktua ematen
du.

Zeramika egiteko buztina

Zeramika egiteko lur buztintsuak erabiltzen dira. Gaia oso plastikoa bada
buztin koipetsua esango diogu eta plastikotasun txikia badu iharra.
Oso koipetsua bada forma ematea errazagoa izango da, forma zehatzak
izango ditu, baina aldi berean ur gehiago zurgatuko du. Ondorioz bustitzean eta
lehortzean luzatze eta uzkurtze handiagoa izango du.
Iharregia bada aurkako ezaugarriak izango ditu, hau da, forma ematea eta
mantentzea zailagoa izango da. Egosteko tenperatura handiagoak behar dira
eta lortzen den produktua porotsuagoa da, baina buztina egostean forma
gutxiago aldatuko da eta gutxiago pitzatu eta kopatuko da.
Lur buztintsuen plastikotasuna aldatzeko deskoipeztatzaile eta urtzaileak
erabiltzen dira:
- Deskoipeztatzaileak. Buztin koipetsuari plastikotasuna txikitzeko
erabiltzen direnak dira. Lehortzean bolumena mantendu arazten dute. Bi
motako produktuak daude, batzuk egostean kiskaltzen dira eta masa porotsua
uzten dute (Lasto, zerrauts, artelazki, ikatz, zepa...) Besteek egostean ez dute
aldaketarik (silize, feldespato...) masa konpaktua uzten dute.
- Urtzaileak. Egoste eta bitrifikatzea hobetzen duten gaiak dira.
Normalean, produktu hauek erabiltzea baino merkeagoa da buztin plastikoa
gehitzea.

Adobea buztin gordinez egiten da. Honetarako buztina lasto edo arearekin
nahasten da. Lastoak deskoipeztatzaile lana egiten du eta aldi berean trakziora
erresistentzi minimo bat ematen dio, honela uzkurtze pitzadurak eragozten dira.

Fabrikatze prozesua

Fabrikatzea lehorrean edo urarekin batera egin daiteke. Modu lehorrean

kalitate hobea duen buztina lortzen da.

67
 Prozesu lehorrean, buztina kanpoan lurrean zabaltzen da, honela aireztatu
eta giroaren eraginez naturalki desegiten da. Ondoren errotan txikitzen da. Gai
txikitu honetatik bahe batzuen bidez behar den granulometria duen produktua
aukeratzen da. Azkenik urarekin nahastu eta moldeatzeko prest dago.
Modu hezean hasieran urarekin nahastu eta buztin plastiko hau oratzen da.
Dituen ezaugarriak aldatu nahi badira beste gaiak gehitu daitezke, esate
baterako plastikotasuna aldatzeko.

Moldeatzea

Buztin plastikoari moldeen bidez nahi den forma ematen zaio. Pieza hezeak
lehortzean uzkurtzen dira, ondorioz lortu nahi den neurria baino handiagoa izan
beharko dute (1/10 tik 1/7ra).
Eskuz edo mekanikoki moldea daitezke. Eskuz landuta gai plastikoagoa
erabiliko da mekanikoki baino. Modu honetan molde bat bete eta eskuz
zanpatzen da, ondoren ohol batez gainazala berdintzen da.
Mekanikoki "galletera" deitzen den makinaz egiten da. Honek buztinari
presioa eraginez forma emango dion irteera batetik pasa araziko du, txurro luze
baten antzera, ondoren nahi den luzeran moztuko dena.
Pieza meheak egiteko (lauza, teila e.a.) sakonera txikiko moldeekin egin
daitezke edo, hobe, prentsa bidez.

Lehortzea

Buztin plastikoak %20-30 ur edukitzen du. Egosi aurretik, %3-4 ur eduki arte
naturalki lehortzen da. Lehortzea geldoa izan behar du, pitzadura eta
kopadurak saihesteko. Lehortzea naturalki kanpoan estalkiez babestuta egiten
da. Kamara berezietan ere egin daiteke, azkarragoa izateko.

Egosketa

Tenperaturak pixkanaka igotzen joan behar du, labe zirkularrak edo tunel
formakoak erabiltzen dira. Labe jarraiak izaten dira, hau da, adreiluak etengabe
pasatzen doaz (edo sua mugitzen da), honela tenperatura eta epeak
kontrolatzen dira eta produkzioa jarraia da. Prozesu guzti honetan adreiluaren
forma mantentzea funtsezkoa da. Adreilu guztiak tenperatura bera eta
homogeneoa hartu behar dute. Askotan ez da hau lortzen, honengatik kalitatea
entseiuz kontrolatu beharko da.

Lortu nahi den materialaren arabera, tenperatura ezberdinetara egosi behar

da. Teila eta eltzegintza 900-1000ºc-tara egosten da, loza eta gresa 1000-
1300ºc-tara eta portzelana eta produktu erregogorrak 1300-1500ºc-tara

Egoki egositakoak argiagoak eta gogorrak dira, eta jotzean soinu metalikoa
egiten dute. Gutxiegi egositako piezak ilunak dira eta jotzean ez dute ia soinurik
egiten. Gehiegi egositakoak kopatuta edo bitrifikatuta egon daitezke, hauek
bota behar dira, gogorrak eta hauskorrak dira, itsaspen txarra eta batzuetan
erresistentzia txikia dute. Labe barrualdeak estaltzeko erabil daitezke. Egosketa
ezregularra duten piezak heterogeneoak dira eta ezin dira erabili.

68
Eraikuntzarako erabilpenak

Porotsuak:
- Totxo (adreilu trinko) eta adreilu zulatuak fabrikazko lan gehienak egiteko
erabil daitezke, bereziki kargak eutsi behar direnean. Esate baterako, horma,
zutabe edo arkuak egiteko eta adreilua bistan uzteko erabiltzen dira.
Isolamendu akustiko handia behar denean erabiltzen dira baita ere, bizitza
arteko zatiketen kasuan bezala.
- Adreilu hutsa zamarik jasan behar ez duten itxitura eta zatiketak egiteko
erabiltzen da, esate baterako tabikeak egiteko.
- Pieza luzatuak eta gangatillak solairuak, altuera banaketak, eskailerak edo
teilatuen euskarriak egiteko erabiltzen dira.
- Teilaren funtzioa ezpezifiko eta argia da. Estalkia iragaizten du, laua,
kurboa edo mistoa izan daiteke. Beti modu berdinean lan egiten du, maldari
esker, geometriaren bidez ura kanpora eramaten du.

Bitrifikatuak:
Iragazkaitzak eta itxura ederrekoak dira, azido eta giroaren erasoak ondo
jasaten dituzte.
- Gres-a gaur egun asko erabiltzen da. Zoru eta paretak estaltzeko eta
hustubide edo kebide hodiak egin daitezke.
- Axuleiua dekoratzeko edo iragaizteko erabiltzen da.
- Loza esmaltez estalitako produktu zeramikoa da, aparatu sanitarioak
egiteko material nagusia da.

ADREILUA

Buztin egosiz egindako pieza txiki bat da, esku batez hartu daiteken pieza
bezala definitzen da, honela beste eskua libre geratzen da erraz lan egin ahal
izateko. Etxebizitza ministerioak MV-201/1972 arauaren bidez produktu
zeramikoek bete beharreko ezaugarriak finkatzen ditu. Arau honek dio
finkatutako ezaugarriak fabrikatzaileek ziurtatu behar dutela, honetarako
entseiuak egin beharko dituzte. Bete behar diren ezaugarriak:

-Mota (2.3 artikulua):

mota neurriak (mm)

Totxo (A. trinko) 250x120x50
Adreilu zulatua 250x120x50
adreilu hutsak 250x120x90 huts bikoitza edo tabikoia
250x120x45 bakuna edo tabike
bakuna
250x120x30 rasilla

-Kalitatea (2.4 artikulua):

Adreilu eta gainontzeko produktu zeramikoak bete beharreko ezaugarri
nagusiak finkatzen ditu.
1.- Homogeneo eta forma erregularrekoak izan behar dute (kolore egostea,
akatsik gabeak).

69
 2.- Ondo moldeatuak eta aurpegi paraleloak.
3.- Porotsuak izan behar dira, baina ur zurgapena gehienez %15a.
4.- Jotzean soinu metalikoa egin behar dute.
5.- Erraz moztu ahal izango dira.
6.- Kalitxe (kare ezpurutasunak) eta mantxarik gabeak.
7.- Izozkaitzak.
8.- Ezarritako konpresio erresistentzia eduki behar dute.

Hiru kalitate maila finkatzen dira.

1go kalitatea. Neurri finkatuak edukiko dituzte, eskatutako kolorea eduki
behar dute mantxa, zati erre edo eflorezentziarik gabe. Ezin dute inperfekzio
edo zati altxaturik eduki.
2. kalitatea. Fabrika ikusia egin ahal izateko kalitatea eduki behar dute. Zati
altxatuak gehienez bistako gainazalaren %15a izango dute.
3. kalitatea. Kalitate baxuena da, ezaugarri minimoak araututa daude(2.5.2
eta 2.5.3 artikuluak eta UNE 7267).

Formatua

UNEk 24x11.5xh proposatzen du, honela metroko modulazioa betetzen da.

1972ko MV-201ean neurri guziak modulazio finkoetara lotu behar direla
agintzen da. Hiru modulazio onartzen dira, 50 (edo 25),40 eta 30zm.ko neurritik
abiatuta sortzen direnak. Neurri hauek, moduluen zatiketei zentimetro bateko
junta kenduta lortzen dira:

50zmko modulazioan: 49 – 24 - 11.5 - 5.25

40zmko modulazioan: 39 – 19 – 9 – 4 - 1.5
30zmko modulazioan: 29 – 14 - 6.5 - 2.75

Adreilu sailkapenak

Fabrikatze prozesuaren arabera :

- Manualak. Eskuz egindakoak.
- Mekanikoak. Galleteran egindakoak, gainazal estriatua eduki ohi dute.
- Prentsatuak. Forma zehatza dute eta oso konpaktuak izan ohi dira. Pieza
bereziak egiteko erabiltzen dira.

Luzeraren arabera: Normalak 29zm. Baino handiagoak ez direnak dira.

Horiei bardo deitzen zaie eta 35, 40, 45zm. Edo handiagoak izan daitezke.

Lodieraren arabera: 3zm. baino meheagoei rasilla deitzen zaie. Normalak 3

eta 12zm. Bitarteko lodierakoak dira. Neurri hau baino zabalagoak ez dira
adreilu deitzen, zeramika bloke baizik.

Erresistentzia

Adreiluen erresistentzia konpresiora neurtzen da eta honako balioetan

finkatu daiteke:
- Totxoak: 70, 100, 150, 200 eta 300 kg/zm²

70
 - Adreilu zulatuak: 100, 150, 200 eta 300 kg/zm²
- Adreilu hutsak: 30, 50, 70, 100, 150 eta 200 kg/zm²

Erresistentzia >150kg/zm² denean oso ona da

150-75kg/zm² denean ona da.
75-50kg/zm² denean erdikoa da.
50kg/zm²> denean txarra da.

Dentsitatea

Trinkoek 1,75 - 1,9 gr/zm³.

hutsek 1,1 gr/zm³.
Materialaren benetako dentsitatea 2,1 gr/zm³.

Totxoa

Adreilurik trinkoena da, gehienez bolumenaren %5a zulo edukiko du eta

aurpegi bateri paralelo izan behar dira. Aurpegi handienean beheraguneak
eduki ditzake, hau da, adreiluaren lodiera estutu daiteke, baina beti bi alde
motzek eta luze batek lodiera osoa mantendu behar dute ertzetik 2zmko
lodieran. Jaitsitako azalera gehienez %40 izan behar du eta zatirik meheenean
lodiera osoaren herena izan behar du gutxienez. Homogeneoak, izozkaitzak eta
konpaktuak izan behar dute. Ezin dute akatsik eduki eta ur zurgapena gehienez
%14 izango dute. Neurriak 24x11.5x4 izaten dira. UNE 7059ren arabera
200kg/zm²ko erresistentzia izan dute.

Adreilu zulatua

%5 etik %33ra zulo edukiko du, aurpegi bateri paralelo. Totxoen ezaugarri
berdinak bete behar ditu. Erresistentzia lodieran neurtzen da. Neurri
tolerantziak ezarrita daude (8mm.tik 2mm.ra aurpegi bakoitzaren arabera).

Adreilu prentsatuak

Forma berezietako adreiluak dira, normalean guztiz trinkoak izaten dira.

Horma hasierak, ertzak edo forma bereziak egiteko erabiltzen dira, normalean
bistan uzteko. Ez dute neurri finkaturik.
Adreilu prentsatuak zulatuak ere izan daitezke, kasu honetan neurri
normalizatuetakoak izaten dira eta bistan uzteko hormak egiteko erabiltzen dira.
Neurri berezietakoak ere eska daitezke. Kolore eta gainazal mota asko eduki
ditzakete. Kolore ezberdinez gain zimurrak, grabatuak, raspatuak e.a. izan
daitezke.

Adreilu hutsak

%33 baino hutsune gehiago duten adreiluak dira. Homogeneoak eta Grano
finekoak izan behar dute. UNE 7059ren arabera 200kg/zm²ko erresistentzia
edukiko dute. Akatsik gabeak izan behar dute, hau da, mantxa eflorezentzi, zati

71
erre, pitzadura, hutsune, esfoliazioak eta erresistentzian eragin duten
ezpurutasunik gabeak.
Morteroari itsaspen ona eduki behar dute eta ur zurgapena %14a izango da
gehienez (UNE 7061). Neurriak:
- 24x11.5x9 Adreilu huts bikoitza edo tabikoia. Tabikeak egiteko erabiltzen
da. Komon eta sukaldeetan hau erabiltzen da, bi hutsune dituenez rozak
irekitzean pareta eusten da.
- 24x11.5x6.5 Matxetoia. Tabikoiaren ordez erabiltzen da, hutsune bikoitza
du baita ere, baina pixka bat meheagoa da eta erabilera ia berdinarekin leku
gutxiago behar du. Mehetzen den proportzioan isolamendua eta erresistentzia
jaisten dira.
- 24x11.5x4 Tabike edo huts bakana. Tabikeak egiteko erabiltzen da baina
kontuz ibili behar da rozak irekitzerakoan, hutsune bakana duenez sostengua
gal dezake.
- 24x11.5x2.75 Rasilla. Teilatuak eta eskailerak egiteko edo gainazal
horizontalak egiteko erabiltzen da.

Mota asko dago, fabrikatzaile bakoitzak bere piezak egin ditzake.

Atxaflanatuak, plantillatuak, "bordon" motakoak (arkuak egiteko), motxeta
(leiho izkinak egiteko), plaketa (plaka finak 1,5-2,5zm.ko lodierakoak),
hidraulikoak, sarrez egindakoak, e.a. izan daitezke.

Adreilu bereziak

- Arinduak. Buztinarekin batera, deskoipeztatzaile moduan, lasto, zerrauts,

artelazkia eta abar nahastuta dutenak dira. Hauen kiskaltzean hutsuneak uzten
dituzte, adreiluaren isolagarritasuna hobetuz.

- Klinkerizatuak. Tenperatura handitan bitrifikatzen diren buztinez egindakoak

dira. Fe, Potasa, errauts eta abar gehituta klinkerizazio puntua handitzen da.
1500-1600ºC arte egosi daitezke. Erresistentzi oso handia dute, 500kg/zm²arte.
Zamak eusteko egokiak dira eta marruskadurara erresistentzi handia dute,
zoruak egiteko erabiltzen dira.

- Adreilu koloretuak. Buztinarekin batera koloratzailea nahastu edo adreilua

egin ondoren koloratzailean murgildu daiteke.

TEILAK

Estalkiak egiteko erabiltzen diren pieza zeramikoak dira, hauek egiteko

erabiltzen den buztinari harea gehitu ohi zaio. Teila arabiarra (kurboa), laua eta
mistoa erabiltzen dira.

Teila arabiarra

UNE 41024 arauak teilak bete behar dituzten ezaugarriak finkatzen ditu.
Teila arabiarra kono zutoin forma du. Jatorriz teila mota hau bi piezez egiten
zen, bata kanala, ura jasotzeko, eta bestea estalkia, kanal arteak ixteko. Gaur

72
egun pieza berdina erabiltzen da bi funtzio hauek betetzeko. Nahiko pisua dute
eta iragazkaitzak dira, honi esker haize eta euritatik babes ona ematen dute.
Eraikuntza oso erraza da, kanal ilarak morteroz itsasten dira 15zm.ko
aldearekin eta ondoren gainean estalkiak jartzen dira. Osotasunean heltzeko
gailurra eta beste ertz guztiak morteroz hartutako teila berdinez indartzen dira.
Teilatuaren malda ura eraman ahal izateko nahikoa izan behar du, baina teilak
ez labaintzeko malda ezin du haundiegia izan, 15ºtatik 25º bitartekoa izan behar
du (%25-%40). 25 teila inguru erabilltzen dira metro karratu bat estaltzeko.

Teila laua

Teila arabiarraren antzera erabiltzen da. Piezek 40x25zm. inguru edukitzen

dute. Rasilaz edo zurez egindako planoen gainean jartzen dira. Teilatuaren
malda 15º eta 50º bitarteko izan behar du. Eraikuntza hegaletik gorantz eta
ezkerretik eskuinera egiten da, pieza bakoitza aurrekoari gainean gainezarriz.
UNEk adierazten duenez teila laua pieza lauki eta lodiera aldakorrekoa da,
beheragune eta erlaitzak ditu. Azken hauei esker, piezen arteko loturak beste
elementu edo pieza berezirik gabe egiten dira. Teilak maldan luzeran jartzen
dira eta metro karratuko 13-15 pieza behar dira.
Teila lauak arrastreletan esekitzen dira. Burdin-hariz lotu daitezke eta malda
handiagoak egin.

Teila mistoa edo erromatarra

Teila mistoa azken hamarkadan oso erabilia izan da. Teila arabiar eta
lauaren konbinaketatik sortzen da. Bi hauen abantailak hartzen ditu, pieza
bakar batean. Erraz akoplatu eta jartzen da, laua bezala, eta ura ondo
eramaten du, arabiarra bezala.
Bilakaera teknikoari esker, gaur egun kalitate onak eta kolore aukera zabalak
ditugu teila mota honetan. Kalitate handiko buztinak erabiltzen dira teila mota
hau egiteko. 40x25zm.ko neurrikoak izaten dira eta 12-14 pieza erabiltzen dira
metro karratu bat estaltzeko.

LAUZAK

Lauza zeramikoa adreilu karratu, lauki, hiruki, hexagonal edo oktogonala izan
daiteke. Piezak modu askotan konbina daitezke eta zoruak edo gainazalak
estaltzeko erabiltzen dira. Zeramika gainazala buztin aukeratuekin egiten da eta
behealdea kalitate baxuagoko lurrez.
Plaketa zeramikoak fatxadak estaltzeko erabil daitezke. Neurria del a eta,
ezin daitezke mekanikoki eutsi, honengatik kontu handia izan behar da
itsasteko erabiltzen den morteroarekin, eustarria ona izan behar du eta dilatazio
edo egitura mugimenduak aurreikusi behar dira. Tarteak ixteko morteroa ez da
zurrunegia izan behar, mugimendurik badago juntak piezak baino lehen hautsi
daitezen.
Lauzak jartzeko horma lautu behar da. Itsasteko portland zementutik
datorren itsasgarri bat erabiltzen da, kola zementu deitzen da, lauzan edo
gainazalean ezarri daiteke, azken hau ziurragoa da.

73
 Gres lauza neurri ezregularrak eduki ohi ditu. Hau konpentsatzeko tarte
zabalak erabiltzen dira, zentimetro bat arte.
Plaketa erregogorrak ez dira dekorazio moduan erabiltzen, tximini eta labeen
barrualdeak estaltzeko erabiltzen dira. Itsura latza eta goxoa dute baina
porotsuak eta bigunak dira. Mortero erregogorrez itsatsi behar dira.

GANGATILA ETA SOLAIRUAK

Metal, zur edo hormigoizko solairuak egiteko erabil daitezke. Zeramika eta
hormigoizko gangatilak erabilienak dira. Batez ere hormigoizko solairuak
arintzeko enkofratu galdu moduan. Pisu gutxi dute eta nahiko erresistentzi
handia, 175kg/zm² konpresiora eta 120 kg7zm² flexiora.
"Rasillón" deitzen den pieza zeramikoa solairuak egiteko erabiltzen da baita
ere. Bere izenak dioen bezala rasilla mota handi bat da 40, 60, 80, 120 eta
150zm.ko luzera, 25 eta 35zm. bitarteko zabalera eta 2tik 3zm.ra lodierakoak
daude. Erraz jartzen da eta merkea da. Zama gutxi jasan behar duten solairuak,
zabaltzak eta sabaiak egiteko erabiltzen da.
Frantzian eta Ingalaterran zama hormak egiteko zeramika pieza handiak
erabiltzen dira.

ZERAMIKA BITRIFIKATUA (edo iragazgaitza)

Loza

Portzelanaren kopia da. Bi kapez osatuta dago. Azpikoa bizkotxoa deitzen da

eta buztin porotsua da. Gainazala bitrifikatuak iragaiztu eta dekoratzen du.
Fabrikatzeko bi aldiz egosi behar da. Lehendabizi bizkotxoa egosten da,
ondoren esmaltea eman eta berrito egosten da.
Azulejoa deitu ohi dena loza da. Gresak baino kalitate txarragoa du.

Gres

4 orduz murgilduta egon ondoren %1ª ur baino gutxiago zurgatu duen

zeramika pasta egosia bezala definitzen da.
Gainazala eta bizkotxoa batera egosten dira. Gainazala egiteko tenperatura
baxuetan bitrifikatzen diren buztinak erabiltzen dira (1200ºC bitrifikaten da),
bitrifikatze tenperatura hau urtzaileen bidez lor daiteke. Bizkotxoa egiteko buztin
normala erabiltzen da. Hodiak, lauzak, gresitea (pieza txiki erabat bitrifikatuak),
sanitarioak eta abar egiteko erabiltzen da. Loza baino neurri tolerantzia
handiagoak izan behar dira.

Portzelana

Kalitate hoberena da, zuria eta zeharrargia da eta guztiz bitrifikatua dago.
Sonoritate handia du.
Hiru mota daude:
- Gogorra: 50-20-30 proportzioan kaolin, kuartzo eta feldespatoz osatua.
1410ºCtan bitrifikatzen da. Lan handia du fabrikatzeko.

74
 - Biguna. %50 bitrifikatzaile arte gehitu daiteke. 1300ºCtan egosten da.
Bizkotxoa eta esmaltea bitan egosten dira.
- Portzelana bitrifikatua. Kaolin, kuartzo, feldespato eta buztina 25-30-20-18
proportzioan ditu, 1250ºC tara egosten da, ondoren berniz kapa eman eta
tenperatura baxuagoan egosten da.

75
BEIRAK

Ezaugarri fisiko-kimikoa

Beira definizioz disoluzio solido, gainezka urtuta, amorfoa, gogorra,

hauskorra eta gardena da, eta nagusiki silikatoez osatuta dagoena. Beira
bitrifikagai gardenetatik lortzen da, hau dela eta, harri artifizialen artean sailka
daiteke. Bere ezaugarri, bai kimiko, bai fisikoak, fabrikatzeko erabiltzen diren
konposagai eta prozesuen ondorioz ezberdinak izan daitezke. Beiren ezaugarri
nagusiak honako hauek dira:

- Dentsitatea, 2,4 - 2,6 kg/dm³.

- Trakziora erresistentzia, 400-1.000 kg/zm².
- Konpresiora erresistentzia, 6.000-12.000 kg/zm².
- Biguntze puntua, 675-750 ºC.
- Elastizitate modulua, 450.000-1.000.000 kg/zm²
- Mohs-en eskalan 6-7ko gogortasuna. (Silizea baino bigunagoa da,
hareak urratzen du).
- Flexiora erresistentzi ona du, haizearen bultzada jasateko nahikoa.
Hausten denean ez da erresistentzi arazoa izaten, gaizki muntatua
egoteagatik esfortzu puntualak sortzen direlako izaten da gehienetan.

Beiraren ezaugarri mekaniko hauek duen hauskortasunak mugatzen ditu,

hau da duen akatsik handiena. Elastizitate eremutik ateratzen denean berehala
hautsi egiten da. Hau dela eta, nahiz eta 250 kg/mm² arteko trakzio
erresistentzia duten beirak egon, ez da 3 kg/mm² baino trakzio handiagotara lan
egin arazi behar, ezta konpresio hutseko 80 kg/mm² baino handiagotara ere.

Beira bero eta elektrizitate eroale txarra da. Elastizitate eta malgutasuna
neurri eta lodieraren arabera aldatzen da. Material hauskorra da, hau da,
elastizitate modulu altua du erresistentziarekiko. Pieza lodituz azken ezaugarri
hau hobetzen da. Azidoek ez dute beira kaltetzen, azido fluoridrikoa ezik, honek
disolbatzen duen bakarra baita. Azken garaian metalen pareko erresistentziak
dituzten beirak lortzen dira, gainera kimikoki erresistentzi handia dutenak, batez
ere farmazia eta kimika industrietan erabiltzen direnak.

Beiretan garrantzia duten zenbait faktore

- Argitasun faktorea. Beira batek transmititzen eta isladatu egiten duen argi
fluxua jasaten duen argi fluxuarekiko da.
- Energia edo transmisio faktorea. Beira batek pasatzen uzten duenen
energia fluxua jasaten duen energia fluxuarekiko da.
- Eguzki faktorea. Beirak pasatzen uzten duen beroa jasaten duen eguzki
erradiazio zuzenarekiko da.
- K koefizientea. Transmisio termikoaren koefizientea da. Elementu batean,
denbora unitate batean, azalera unitate batetik eta kanpo-barne tenperatura
diferentzia graduko zeharkatzen duen bero kantitatea adierazten du. Eraikuntza
itxituretan erabiltzen diren material guzietan neurtzen da, eraikin osoaren Kg
koefizientea kalkulatu ahal izateko.

76
Lehengaiak

Beirak egiteko erabiltzen diren lehengai nagusiak hauek dira: silize (silize are
hutsa), kareharri, sodio karbonato, feldespato eta borax. Guztiak konposagai
oinarrizkoak dira, beira egiteko konposatuko direnak. Erabiltzen diren
lehengaiak hiru motakoak dira, bitrifikatzaileak, urtzaileak eta estabilizatzaileak.
- Bitrifikatzailea. Lehengai nagusia eta proportzio altuenean dagoena da.
Silize are garbi eta zuria, kuartzo eta kaltzitak dira.
- Urtzaileak. Silizearen fusio tenperatura 1700ºCkoa da, tenperatura hau
jaisteko urtzaileak erabiltzen dira. Nahasketaren disolbatzaileak dira. Sosa,
potasa, borax eta magnesio oxidoa erabiltzen dira.
- Estabilizatzaileak. Nahasketa gogortu eta disolbagaitza egiten dute. Kaltzio
eta berun oxidoak erabiltzen dira batez ere.
Hauez gain koloratzaileak ere erabiltzen dira, beira masak kolorea eduki
dezan, kolore asko lortu ahal daitezke, baina duten prezioarengatik eraikuntzan
gutxi batzuk bakarrik erabil daitezke (grisa, berdea edo karamelu kolorekoa).
Ispiluak edo beira bereziak egiteko eztainu, zilar nitratoa, eta glukosa edo
laka gomaren eta metal produktuen arteko nahasketak erabiltzen dira. Gainazal
bateak pelikula fin moduan jartzen dira.

Konposizio kimikoaren arabera klasifikazioa

Kimikoki lehengai ezberdinez osa daiteke beira. Konposagai bakarrekoa izan

daiteke. Silize edo kuartzo beira silize hutsez osatutakoa da. Gardenenena eta
erresistentzia altuena duena da, baina fabrikatzen zailena da baita ere.
- Beira disolbagarria konposagai bakarrez osatuta dago baita ere, sodio
silikatoa da. Sodio oxidoa urtzea errazten du, baina erresistentzia txikitzen da.
Komertzialki konposizio konplexuagoa izaten du. Uretan disolbagarria izategatik
pinturak egiteko erabiltzen da, silikato pinturak.
- Kaltzio-sodio beira (kare beira). Leiho beira. Solugaitzagoa da aurrekoa
baino. Beirarik arruntena eta eraikuntza eta industrian erabiliena da, ate leiho,
eta itxiturak egiteko erabiltzen da, kolore urdintsu, berde eta horixka ditu.
- Kaltzio-potasio beira. Bohemia edo Jenako beira bezala ezagutzen da.
Aurrekoa baino arinagoa da eta biguntze tenperatura altuagoa du. Kolore
gabeak dira eta nahiko urtugaitzak laborategi eta farmazia tresnetan erabiltzen
da.
- Borosilikato beira. Komertzialki Pyrex izenaz ezagutzen da. Bero eta
tenperatura aldaketei erresistentzi handia du, egonkorra da eta erresistentzi
mekaniko ona du. Laborategi, labe eta elektronikako ontzi eta tresnak egiteko
erabiltzen da.
- Berun-potasio beira. Estabilizatzailea bitrifikatzailea baino kantitate
handiagoan dagoen kasu bakarra da. Berun oxidoa pisuaren %60 suposa
dezake. Beira mota hau astuna, distiratsua, gardena eta urtzen erraza da,
soinua handia egiten du eta biguna da. Taila eta apaindurak egiteko preziatua
da.
- Aluminio-kaltzio-alkalino beira. Botilak egiteko beira berdea da. Ez da erraz
urtzen, gogorra da eta soinu gutxi egiten du.
- Beira optikoa. Konposizio ezberdinak eduki ditzake, oso gardenak dira,
dilatazio txikiak dituzte eta eraso kimikoak ondo jasaten dituzte.

77
 - Opal beira, edo zuria, hezur errautsak, fosforita, e.a. gehituta egiten da.
- Beira koloretuak. Zenbait oxido, sulfuro edo metal gehituta egiten dira.

Fabrikatze prozesua

Lehengai guziak are fin moduan nahasten dira eta ondoren ura gehitzen
zaie. Labean sartzen da eta 1700ºC arte toba eta arragoak ontzi bezala erabiliz
fusio labeetan berotzen da. Beira likidoa arrago edo edukiontzitik ateratzean
hozten da eta forma emateko gogortasun egokia hartzen du. Oso azkar hozten
da, baina epe labur batean, segundo batzuetan forma erraz eman dakioke.
(prentsatu, puztu, ijetzi, moldeatu,...)
Nahiz eta silizeren fusio tenperatura 1.700ºCtan egon, urtzaileak erabiliz
900-1400ºCtara jaitsi daiteke.

Lantzea eta moldatzea

Erabiltzen den beira eta egin behar den piezaren arabera teknika ezberdinak
erabiltzen dira forma emateko. Elementu hutsak puztearen bidez egiten dira,
lodi eta trinkoak prentsatuz eta beira planoak ijetziz.

- Beira puztua. Aintzinetik erabili izan den sistema bat da, beira likidoa hodi
baten muturrean jartzen da eta molde baten barruan puztuz nahi den forma
ematen zaio. Egun sistema hau plastikoekin aplikatzen da baita ere, sistema
guztiz mekanizatuta dago. Beira planoak egiteko ere erabil daiteke, baina
eskulan asko behar duenez ez da errentagarria.
- Beira prentsatua. Eskuz egiteko metodoen artean zaharrena da,
eskuprentsa edo prentsa mekanikoak erabil daitezke, moldearen gainazala
burdin kromatuz egindako estanpatua eduki dezakete edo lau eta leunak izan.
Beira jariakorra erabiltzen da, kasu batzuetan prentsatzen den aldi berean
puztu egiten da, honela pieza hutsak lortzen dira. Modu honen bidez lortzen
diren blokeak trinko eta lauak dira, eta erresistentzi mekaniko handiak dituzte.
Bi zatitan egin daitezke baita ere, itsatsi ondoren pieza hutsak osatzen,
estrusioz ere moldea daitezke. Ezin dira diamanteaz moztu, beraz neurri
zehatzetan fabrikatu behar dira.
- Beira teinkatua. Beira masa likidoa tobera baten bidez lamina forman
ateratzen da eta bertikalki zilindro batzuen artean pasatzen da. Modu honen
bidez beira lau eta lodiera uniformekoak lortzen dira. Ondoren beira mozten da
eta ondoren gainazalak leundu behar dira.
- Flotazioz egindako beira. Beira masa likidoa eztainu urtua duen ontzi
batean jartzen da. Gainazal bat guztiz leuna lortzen da, bestea ondoren leundu
behar da eta ez da horren ondo geratzen. Sistema honen bidez teinkatuaz
baina kalitate hobeak lortzen dira, gainazal lauago eta lodiera uniformekoak.
- Beira laua edo galdatua. Teinkatuaren antzekoa da, baina beira likidoa
ordez plastikoa erabiltzen da. Bi zilindro edo zilindro eta mahai baten artean
pasatzen da, hauek lau edo grabatuak izan daitezke. Sare metaliko bat jar
dakioke, beira armatua da honela. Teknika honen bidez lortzen diren beirak ez
dira oso gardenak, eta gainazalak ez dira guztiz leunak. Ondoren esmeril eta
kuartzo harez leundu daitezke, honela egiten dira erakusleihoetako beirak.

78
Kurbatu daiteke baita ere, horretarako beira lamina 500ºCtara berotu eta molde
baten laguntzaz okertzen da.
-Beira artilea. Aire konprimituaz bultzatuta beira likidoa irtengune fin
batzuetatik pasatzen da, artilearen antzeko hari finak osatuz. Sistema honen
bidez beira haria ere egiten da. Artilea zuntz motzez osatuta dago eta beira
haria luzeagoz.

Akabera tratamenduak

- Suberaketa. Beira fabrikatu ondoren berriro berotzen da (800ºC), eta

mantso hozten da, honela hauskortasuna gutxitzen da. Suberatzean moldeatze
edo hoztearen ondorioz sor daitezken barne tentsioak saihesten dira. Tentsio
hauek beira hauskorra egiteaz gain beste indarren beharrik gabe, pieza
haustera iritsi daitezke.
- Tenplatze edo sekurizaketa. Aurrekoa bezala fabrikatu ondoren 800ºCtara
berotzen eta azkar hozten da. Gainazala azkar hozten da eta barrualdea
mantsoago. Barne tentsioak sortzen dira. Modu honetan erresistentzi mekaniko
eta termikoak hobetzen dira. Tenplatu ondoren ezin da mekanizatu edo zulatu,
lehenago egin behar da. Beira honek duen ezaugarri nagusia haustean zati
txikietan desegiten dela da, beira arruntak duten mozteko arriskua saihestuz.
Beira mota hau automobiletan, beiraz bakarrik egindako ateetan edo
orokorrean hausteak arriskua suposa dezaken lekuetan erabiltzen da.
Erresistentzi bereziak behar direnean beira mota hau erabil daiteke baita ere.
- Kurbatzea. Molde errefraktiboetan jarri eta 700ºCtara berotzen da. Beira
biguntzean moldearen forma hartzen du.
- Berdintzea eta leuntzea. Suberatutako beiretan egiten da, bereziki
zeharrargitsuetan. Berdintzea altzairu diskoekin eta grano fineko silize harez
igurzten egiten da. Leuntzea feldro edo disko finagoez egiten da. Azken
leuntzea kortxo diskoekin egiten da urratzailerik gabe.

Beira komertzialak

- Lauak.
- Arruntak:
Lodiera (mm.) Pisua (kg/m²)
Bakana 1.5-2.0 4
Erdibikoitza 2.4-2.8 6
Bikoitza 3.0-3.5 8
Kristanina 3.5-5.5 10
“Luna” 5.5-8.0 15

Bakana arriskutsua da eta ez da ia erabiltzen. Erdibikoitzak eta bikoitzak

azalera txikietan erabiltzen dira. Hiru mota hauek beira teinkatuz egiten dira.
Joera gero eta beira handiagoak erabiltzea da, honengatik beira lodiagoak
erabiltzen dira. Lunak flotazioz egiten dira, ondoren suberatu eta leunduta.

79
 - Moldeatuak.
- Moldeatu bikoitzak. Bi pieza egin eta ondoren soldatzen dira, barruan aire
kamara geratzen da, deshidratatua eta presio baxuarekin. Zarata eta bero
isolagarri onak dira. Orokorrean talde oso hau “primalit” izenaz ezagutzen da.
- Moldeatu bakana. Elementu bakar oso eta trinkoak dira. Itxitura eta
dekorazio lanetan erabiltzen dira, esate baterako teila lauak, pabes edo lauza
hutsak.
Orokorrean moldeatutako beirak lauak baino neurri txikiagokoak izaten dira.
Beira lauek ez dute sua jasaten, moldeatuak erresistentzia mekaniko handiak
edukitzeaz gain, sua jasaten dute, hauekin suebaki hormak egin daitezke.

- Beira zuntza. Artile moduan zarata eta bero isolatzaile ahalmen onak ditu,
egun eraikuntzan oso erabilia da. Konpaktatu gabeko manta edo oholetan
komertzializatzen da, termikoki egonkorrak diren erretxinez indartutako oholak
ere badaude.
Ehundu edo elkar gurutzatutako beira zuntzak poliester indartutako piezak
egiteko erabiltzen da, beira armadura lana egiten duelarik.

- Inprimatutako beirak. Lehenago esan den bezala gainazal zimurra duten

zilindroez egindakoak dira. Gardentasun eza eta zeharrargitasuna nahi denean
erabiltzen dira. Grabatu mota asko dago, eta zuriak edo koloredunak izan
daitezke. 3-5 mm. ko lodiera izaten dute.
Hauen antzekoak urtuak deitzen direnak dira, zeharrargiak eta isolagarri
onak dira.

- Hormigoi zeharrargia. Moldeatutako beirazko piezekin horma, ganga edo

edozein motako itxiturak egiteko erabiltzen da, fabrika moduan eraikita.
Isolagarria, erresistentzi handikoa eta zeharrargitsua da. Adreiluekin konbina
daiteke, erresistentzi handiko hormak eginez.

- Beira armatua. Barruan altzairu galbanizatuko sarea dute. Bi mota

komertzial nagusi daude, ildokatua eta Catedral, beiraren lodiera 4-12mm.
izaten da. Puskatzean ez da zatirik erortzen. Balkoi eta babesetan erabiltzen
da.

- Sekurit beira. Tenplatutako beirak dira, 5, 6, 7, 8, 10 eta 12 mm.ko

lodieratan fabrikatzen dira. Hauetan meheenak automobiletan erabiltzen dira
eta lodienak fatxada, ate handi eta leku publikoetan. Orokorrean puskatzeak
arriskua suposa dezakeen edozein lekuan erabiltzen da.
Bai beira armatua eta bai sekurita pieza bukatuetan fabrikatu behar dira, hau
da, ondoren ezin da ez zulorik ezta mozketarik egin beraz kontu handia eduki
behar da neurriak eta zuloak zehaztasunez aurreikusten.

- Butiral beira. (Securit) Beira bi orri edo gehiagoz osatuta dago, eta hauek
itsasten dituen butiral kapa finez. Hausten direnean butiralak beira zatiak
eusten ditu. Sekuritate beira bat da aurrekoak bezala.

80
Azken urteetako bilakaera

-Beira orria

1959. urtean beira orriak flotazioz egiteko sistema asmatu zen. Honek beira
teknologian aurrerakada handia suposatu zuen, teknika honekin orri guztiz
lauak eta lodiera berdinekoak egin daitezke. Orri anitzez osatutako beira
sekzioak egiteko bidea ireki zen.
Hauen artean beira isolagarriak agian adierazgarrienak izan daitezke. Beira
konplexu hauek lau elementuz osatuta daude: bi beira orri, lehortutako gasez
betetako kamara bat eta kamara hau hermetikoki ixten duen kordoi bat.
Orriz osatutako beirak espezializazio handira iritsi daitezke. Beira motak,
gasak eta gainazal tratamenduak konbinatuta, zarata eta bero isolamendu
handiak, argi iragazkia, aire egokituaren bidea osatu, e.a. egin daitezke.
Gainera orriak gero eta neurri handiagokoak izan daitezke. Beiraren
erresistentzi altuak kontutan edukita eta bereziki egitura silikonak erabilita,
metalezko arotziak saihestu daitezke, beira hutsez osatutako itxiturak eginez.
Kamara bero isolamendua edo zarata isolamendua hobetzen duten gasez
bete daitezke (Argon gasa bero isolamendua aireak baino %20 hobea du, helio
gasak zarata isolamendua hobetzen du). Beira orrien irradiazio-bero
transmisioa txikitzeko bideak ere badaude, metal oxidoz koloretutako beirak
erradiazioak iragazten dituzte, baina ezaugarri hobeak ere lor daitezke. Beira
fotokromatikoak argia jasaten dutenean iluntzen direnak dira, hauek erantzun
mantsoa dutenez elektrokromatikoek ordezkatu dituzte, hauek dira, korronte
elektriko batez iluntzen direnak.
Beiren irradiazioari iragazkia hobetzeko estaltze tratamenduak egiten dira
(gazt. baja emisividad), beira erraflektanteak hauetarikoak dira. Beira mota hau
gas nobleekin konbinatuta mota berri bateko beirak sortu dira. Hauen portaera
printzipioa uhin luzera ezberdinei iragazpen ezberdinak ezartzea da.
- Izpi infragorriak isladatzen dira, barruko beroa atera ez dadin.
- Izpi ultramoreak isladatzen dira.
- Ikusten den espektroko argia pasatzen uzten dute, honela iragazki
ikusezina bihurtzen da, gure begietara argi guztia pasatzen da, baina
energetikoki isolamendu ona lortzen da.
Beira hauen transmisio termikoa %40 txikiagoa izatera iritsi daiteke.

- Egitura silikona.

Tradizionalki beira mekanikoki lotzen da eta juntak silikona edo beste

material elastikoen bidez sellatzen dira dira. Itsasgarri-sellatzaileen bilakaerari
esker, elementu bakar batez junta eta sellatzea egin daiteke. Beira egiturari
silikonaz heltzen zaio, honek zamak eutsi eta junta ixten dituelarik. Beiraz
egindako saihetsez eutsi daiteke edo barrualdean metalezko egitura bat eduki
dezake. Normalean, egitura silikona erabiltzen denean, beira metalezko marko
batera itsasten da lehendabizi, hau lantegian egiten da, ondoren marko hau
obran mekanikoki eusten da. Honela itsaspenaren kalitatea ziurtatzen da, baina
kasu batzuetan silikona mota hau obran aplikatzen da baita ere.

81
5.- ZUR ARTIFIZIALAK

Zura produktu heterogeneoa eta anisotropoa da. Duen jatorri naturala eta
sortzean izan ditzaken aldaketengatik (intsektu, hezetasun-lehorteak,
hazkuntza akatsak...) Zenbait neurri ezaugarrietatik ateratzea oso zaila edo
askotan ezinezkoa izango da, esate baterako neurri handiak lortzea edo epe
laburretan produzitzea. Zur naturalen zenbait ezaugarri hobetzeko zur
artifizialak sortzen dira, batzuetan besterik gabe merkeagoak izango dira, beste
batzuetan erresistentzia mekanikoa hobea izango da edo neurri handiagoko
piezak lortuko dira. Honetarako zur lehengaia erabiltzen da eta forma
diferenteetako zatiak erabilita (txirbil, zuntz, orri ...) pieza berriak osatuko dira.

Zuntz aglomeratuak.

- M.D.F. (Medium Density Fiberboard) edo D.M.

Hemen D.M. bezala ezagutzen da. Ahalmen oso bereziak dituen ohol mota bat
da. Orain del 30 bat urte USAn asmatu zen ohol mota hau. Produkzioak
bilakaera oso azkarra eduki du. Zur berriro osatua bezala kontsidera daiteke eta
zur naturala bezala lantzen da.
Zur zuntzez osatuta dago, lehorrean erretxina sintetikoez bat eginda, eta
frekuentzi altuetako prentsa bidez. Kalitate altuko materiala da, grano finekoa,
uniformea, gogorra, konpaktua, egonkorra eta azal leunekoa da. Lodiera osoan
homogeneoa da.
D.M.a zur naturalaren ordez erabil daiteke kasu askotan. Zur naturalak ematen
dituzten zenbait arazo ez dira konformatu honetan ematen, esate baterako,
begi, pitzadura, pipia, tentsioak, kopadurak, e.a. Hala ere beste ohol
konformatuak baino dentsitate handiagoa du.
Torneatu edo mekanizatzeko, altzariak egiteko eta orokorrean pintatzeko
kalitatezko elementuak egiteko erabil daiteke.

- Tablex edo dentsitate handiko zuntz ohola.

Ohol mota hau erretxinarik gehitu gabe egiten da. Zelulosa eta ligninaren
itsaspena nahikoa da ohol hau osatzeko. Hezetasunarekiko erresistentzi oso
handia du, ez da ezpaltzen ez eta usteltzen. Ezaugarri akustiko eta termiko oso
onak ditu. Kalitate ezberdinetan aurki daiteke. Azal liso bat izaten du eta bestea
zimurra. Azal leuna modu askotakoa izan daiteke, zuria erabiliena da, baina
marrazkiduna ere badago. Batzuetan azala ez da leuna, erliebe edo grabatuak
eduki ditzake edo tablex zulatua izan daiteke. Normalean D.M.a baino ohol
meheagoetan erabiltzen da.

Fabrikazio prozesua: erabili ezin den zur naturala ezpaletan txikitzen da. Neurri
egokietako ezpalak separatzen dira eta presiora ur lurrinez zuntzetan, erretxina,
eta lignina desegiten dira eta aditiboak gehitzen dira (hidrofugo, suaren
kontrakoa, lizun eta intsektuen kontrakoak). Prozesu osoa ur kantitate
handiekin batera egiten da. Ondoren ura kentzen zaio eta arrabol artetik
pasatzen da, momentu honetan manta heze bat da. Manta hau moztu eta
ondoren berotuz prentsatzen da, ohola osatuz. Bukatzeko kamara berezi

82
batzuetan sartzen da hezetasuna kontrolatzeko, behar den kalitatea lortzeko.
Konglomeratu guzien fabrikatze prozedura oso antzekoa da.

Ezpal aglomeratuak.

- Partikula aglomeratuak

Agian zur artifizial arruntena da. Partikulak aglomeratuz egindako oholek

aldaketa nabarmena suposatu zuten arotz lan tradizionalean. Zur naturalarekiko
diferentzi nagusia isotropia da. Zurak zuntzez osatuta daude, gutxi gora behera
90ºtara daude, honen ondorioz batzuetan lantzea zaila bihurtzen da. Zurezko
aglomeratuetan zuntzak ez dute norabiderik eta lan batzuk (mekanizatzea)
errazten dira. Gainera kalitatea eta gogortasuna homogeneoagoak dira, ez dute
akatsik. Ohol aglomeratuen abantailak honako hauek dira:

- Neurri handietako piezak egin daitezke. Muga prentsaren neurria da, 8x2
metrotako piezatara iristen da.
- Dentsitateak 0.5 eta 0.75kg/dm³ artekoak dituzte.
- Lizun eta intsektuek ez diete kalterik egiten, partikula amorfoak eta erretxinez
estaliak dituzte eta.
- Giroa eta tenperatura aldaketarekiko erresistentzi hobea dute.
- Juntak eta deformazioak gutxitzen dira.

Ohol aglomeratuak ezpal edo partikulaz osatutako plantxak dira. Erretxina

sintetikoz kolatzen dira eta tenperatura eta presio altuetan konformatzen dira. Bi
modutara fabrikatu daitezke, prentsa planoa eta estrusio bidez.
Prentsa plano bidez egindakoetan hiru kalitate daude:
- Kapa bakarrekoa. Partikula guziak berdinak dira, gainazalari paralelo dira.
- Hiru kapatakoa. Gainazaletan eta erdian kapa ezberdinak dituzte, porositate
eta tamaina ezberdineko partikulez egindakoak. Azalean partikula finagoak
jartzen dira. kapak argi definiturik ikusten dira.
- Kapa anitzekoa. Oholaren erditik azalera partikulak gero eta finagoak dira.
Kapen aldaketa ez da nabaritzen.

Beste mota bat hidrofugatutako ohola da. Tenperatura altuagoetara eta

erretxina bereziez egiten da. Ezaugarri bereziak ditu aglomeratu honek, hauek
dira: Trakzio, flexio, zulatze eta torlojua sartzeari erresistentzia. Urarekin
kontaktuan gutxi handitzen da eta lehortzean bere antzinako formara ia guztiz
bueltatzen da.
Hauez gain suaren kontrako oholak daude, azaleko inpregnazioen bidez sua
jasaten dute.

Estrusioz egindako ohol aglomeratuetan bi mota daude:

- Ohol sendoa. Partikulak azalarekiko elkartzut daude. Gainazalean txapa bat
dute erresistentzi handiagoa edukitzeko.
- Ohol arroa. Aurrekoaren antzekoa da, baina barnean hutsuneak ditu luzeran,
isolatzaile bezala erabiltzen da.

83
- Ezpal aglomeratu perfilak. (PSL)

Ezpal luzez osatuta daude, erretxina fenolikoarekin eta presio handira lotuta.
Normalean Oregon pinua edo pinu horiarekin egiten dira. Erabiltzen diren
partikulak oso luzeak izan daitezke, lodiera 16mmtik 26ra eta luzera 45zmtik
2,6metrotara. Egiturak egiteko aproposak dira. Ohol luzeetan saltzen da (20
metro arte).

Txirbil aglomeratuak.

- Txirbil oholak (waferboard).

Zur txirbilez (zati lau eta mehez) osatuta daude. Txirbilak oholaren planoan
norabide guztietan daude, beraz edozein norabidean ezaugarri berdinak
dituzte. Itsura berezia dute, zur orri handiak ikusten dira eta sakontasunaren
itsura hartzen dute.

- Txirbil orientatu oholak. OSB (oriented strad board).

Aurrekoaren antzekoak dira baina txirbilak hiru kapatan banatzen dira. Bi

gainazaletan norabide batean daude eta tartean hauei elkarzut. Aurrekoak
baino gehiago erabiltzen dira. Azken urteetan erabilpena zabaltzen joan da.

Txirbil oholak egiteko hazkuntza azkarra eta kalitate apaleko zurak erabiltzen
dira, baina zuntz orientatuak izategatik ezaugarri mekaniko onak dituzte.
Gainera ia zur guztia aprobetxatzen da. Aurrerago ikusiko ditugun zur
kontratxapatuak baino merkeagoak dira eta partikula eta zuntz aglomeratuak
baino ezaugarri mekaniko hobeak dituzte.

Lamina aglomeratuak.

- Ohol txapatuak

Kalitatezko zur orriak egiten dira. Enborra tornu batean jarri eta bueltaka horri
fin luze bat sortzen da. Horri hauek gero zur aglomeratu edo kalitate baxuko zur
baten gainean itsasten da. Zur onarena itsura eduki nahi du, baina erraz
nabaritzen da aldea. Gaur egun egiten diren altzari asko honela egiten dira, zur
sendoz egitea garestiegia delako. Batzuetan beste materialak estaltzeko ere
erabiltzen dira, esate baterako aluminiozko zenbait arotzietan.

Zur lamina bat jarri ordez plastikoa lamina jar daiteke. Batzuetan marrazki edo
zur argazkiak serigrafiatuta dituzte. Gainazalak erresistentzi handia dute eraso
kimikoen aurrean. Marruskadura eta tenperatura aldaketei erresistentzi handia
diete. Erraz moztu eta garbitzen dira eta ez dute ia dilataziorik.

Beste batzuetan zur arrunt baten gainean beste zur bereziago baten argazkiz
serigrafiatzen da, oso emaitza ikusgarriak lor daitezke askotan zur naturaletatik
bereiztea kostatzen direnak.

84
- Zur kontratxapatua

Zur lamina finez osatutako oholak dira. Zura tornu berezi batzuetan jartzen da
eta biraka horri mehe luze bat egiten da. Beste batzuetan orri lau mehetan
mozten da. Ondoren orri hauek kolaz lotzen dira ohol bat osatuz. Zur
naturaletan zuntzek bi norabide dituzte, baina nagusia irazkia edo luzerakoa da.
Ohol kontratxapatuetan zuntzak elkarzut edo izar moduan jartzen dira, honela
erresistentzia handiagoa eduki dezaten. Honez gain zuren arazo nagusia akats
asko dutela da eta hau aurrikusten sekzioak beti handitu beharko dira, zur
kontratxapatuan aldiz, akatsik ez egotea kontrola daiteke. Ohol hauek egiteko
zur egokienak bigunak, arinak eta elastikoak dira (izeia, urki, pinu, okume, e.a.).
Zur gogorrak hauskorrago eta astunagoak dira, eta ohol hauekin arintasuna eta
flexibilitatea bilatzen dira.

Forma berezietako piezak egin daitezke, molde aproposetan prentsatuta.

Erabilpen zabalak dituzte, batez ere altzarigintzan.

Ohol kontratxapatuak zabalak eta meheak izaten dira. Zur naturalarekin baino
azalera handiagoak lortzen dira. Ohol hauek flexiora erresistentzi handia dute.
Itxiturak, zoruak, enkofratuak e. a. egiteko erabil daiteke.

- Zur mikrolaminatua (LVL)

Aurrekoaren antzekoa da baina zur orriak zuntzen norabide bakarrean dituztela

jartzen dira. Batzuetan tarteka norabide elkarzuteko orriren bat jartzen da.
Normalean erretxina duten zurez egiten dira. Kontratxapatua baino pieza
handiagotan fabrikatzen dira, 26 metroko luzerara iritsi daitezke. Egiturak
egiteko erabiltzen dira.

- Laminatu konpaktua.

Zur orriak erabili beharrean kraft papera erabiltzen da. Kontratxapatuak baina
astunago eta gogorragoak dira, baino hauskorragoak baita ere. Altzariak
egiteko erabiltzen dira erresistentzi oso handiko gainazala dute. Batzuetan zur
kontratxapatuen gainean laminatu konpaktu lamina mehe bat jartzen da, esate
baterako sukalde gainazaletan.

Oholez osatutako zur artifizialak.

- Ohol zabala.

Zur listoiez egindako geruza elkarzutetan osatzen dira. Hiru edo bost kapa izan
daitezke. Kanpoko geruzak meheagoak izaten dira. Osatze3n duten zuren
arabera kalitate ezberdinak daude.

- Zur laminatua.

Zurezko oholak kolatuta egiten diren pieza handiagoak dira. Hiltzez ere lotu
daitezke. Aurrekoak baino pieza lodiagoak erabiltzen dira eta pieza sendoak

85
egiteko erabiltzen dira esate baterako tarte handiko habeak. Forma berezi eta
sekzio aldakorrekin fabrika daitezke. Osatzen dituzten oholak ez badira nahiko
luzeak kremailera formarekin lotu daitezke luzerako jarraitasuna hobetzeko.
Zuntz sintetikotako geruzak jar daitezke indartzeko, kasu hauetan Zur Laminatu
Indartu deitzen zaie.

Bertikalki jarritako listoiak lotuta solairu trinkoak egiteko piezak ere egin
daitezke.

- Perfil aurrefabrikatuak

Ohol zabalago eta beste zur artifizialez osatutako piezak dira. T bikoitz forman
habexkak egiteko erabiltzen dira, batzuetan buruak zur mikrolaminatuarekin
egiten dira eta nerbioa kontratxapatu edo OSBrekin. Solairuak egiteko kajoi
formako pieza zabal luzatuak egin daitezke. Isolatzaileekin konbinatuta estalki
azpiak egiteko oholak egiten dira baita ere.

Kortxo edo artelazkia

Artelatzaren azala da. Egosi ondoren desegin eta paneletan edo orrietan
konglomeratzen da. Oso arina eta isolatzaile ona da. Zarata zurgatzeko
panelak egiteko erabiltzen da baita ere.

Artelazki eta linaza olioa eta erretxinarekin egiten dira. Zur hautsa ere eduki
dezakete. Lamina jarrai eta malguak osatzen dituzte zoruak estaltzeko.

Beste aglomeratzaileekin osatutako zur artifizialak.

- Zur partikula aglomeratuak zementuarekin.

Zur aglomeratu arrunta baino dentsitate handiagoa dute eta gogorragoak dira.
Batzuetan ikusiak uzten dira. Kanpoan jartzeko aproposak bezala saltzen dira
baina babestu behar dira.

- Zur txirbilak eta zementua edo magnesia.

Ohol arroak egiteko erabiltzen dira, isolatzaile bezala balio dutenak. Zarata
zurgatzen dute, oihartzuna eragozteko erabil daitezke. Sasisapaiak egiteko
erabil daitezke.

- Zelulosa eta zementu oholak.

Zementu itsura duten ohol laua eta mehean dira (1zm). Zementuak
aglomeratzen du eta zelulosak armadura lana egiten du. Kanpoan jartzeko
aproposak dira.

86
- Igeltsu aglomeratuak.

Igeltsu kiskalia eta zurarekin egindako panelak daude. Egituretan arinetan

gainazalak ixteko erabil daitezke.

Papera eta igeltsuarekin sasisapai modulatuak egiteko plakak egiten dira.

Material arro eta biguna da, hotsa zurgatzeko aproposa da. Hezetasunarekin
erraz hondatzen da.

Kartoia eta igeltsuarekin, igeltsu tabikeak egiteko panelak egiten dira, Pladur
izen komertzialarekin ezagutzen da. Gainazaletan kartoia itsatsia duten igeltsu
plakak dira. Igeltsuarekin ikusiko ditugu material honen erabilerak.

ZUHAITZ IZENAK Haritz – Roble

Akazia - Acacia Intxaur - Nogal
Aleppo Pinu - Pino Blanco, Pino Ipuru - Enebro
Carrasco, Pino Alepo. Izei - Abeto
Alertze - alerce Itsas Pinu - Pino Marítimo
Altzifre - Ciprés Lizar - Fresno
Ametz - Roble Makal - Chopo, Álamo
Arte - Encina Mendi Pinu - Pino Negro
Artelatz - Alcornoque Pago - Haya
Astigar - Arce Pinu Gorri - Pino Silvestre, Pino
Baltsa Zur - Balsa Valsain
Ebano - Ebano Pinazi Pinu - Pino Piñonero
Erkametz - Roble Platano - Platano
Eukalitu - Eucalipto Sahats - Sauce
Ezki - tilo Sekuoia - Secuoya
Ezpel - Boj Urki - Abedul
Gaztaina - castaño Zedro - Cedro
Hagin - Tejo Zumarra - Olmo
Haltz - Aliso Zume – Sauce

87
6.- METALAK

BURDINA

Materialak eta teknikak oinarrizko garrantzia dute garai bakoitzaren

garapenean. Esate baterako prehistoriaren aroak materialen arabera
izendatzen dira eta gaur egun informatikak duen garrantziarengatik silizioaren
garaian gaudela esaten da. Burdinak dituen ezaugarri mekanikoengatik historia
osoan zehar material oinarrizkoa izan da, bereziki industrial iraultzaren
ondoren.

Prehistoriatik burdina beti izan da oinarrizko material bat, baina lehen iraultza
industrialaren ondoren teknologia produkzioaren material nagusia izan da.
Nahiz eta gaur egun zenbait material berri (erretxinak, polimeroak, zeramikak
bereziak e.a.) erabilpen batzuetan hobeak izan, oraindik kasu gehienetan
material ordezkaezina izaten jarraitzen du. Burdina eta hormigoia XX. mendean
eraikinen egiturak egiteko material nagusiak izan dira.

Metal guziak zenbait ezaugarri komun dituzte, hauek dira: kanpoko akzioen
aurrean portaera erregular eta konstantea, duten masarekiko erresistentzi oso
handia, esfortzu mekaniko aurkakoak (trakzio eta konpresioa) ondo jasatea,
distira metalikoa eta pisu espezifiko handiak (aluminioa ez ezik).

Eraikuntzan, burdina eta bere eratorria den altzairua, metalen artean

garrantzitsuenak dira. Altzairua karbono eta burdinaren disoluzio solidoa da,
karbono atomoek burdinaren hutsuneak betetzen dituzte. Eduki dezaken
karbono portzentajerik altuena % 1,4- 1,7a da, hau disoluzio saturatze muga
da. Burdinak karbono proportzio handiagoa eduki dezake, baina beste
konposagai moduan egoten da eta ez altzairua osatzen. Karbono portzentaia
handiagoa duten burdinak kalitate baxuagoa izaten dute.

Burdina elementu kimiko sinplea da, metal hariko, xaflakor, eta zailtasun
handikoa da. Kolore gris urdintsua du eta bero eta elektrizitate eroale ona da.
7680kg/m³ ko dentsitatea du, 1530ºC tan urtzen da. Tenperaturaren arabera
duen gogortasuna aldatzen da, gero eta beroago egon orduan eta bigunagoa
da. Burdina, metal gehienen antzera, berotuz errazago lantzen da.

Naturan normalean ez da burdin hutsa aurkitzen, beste zenbait elementuekin

konbinatuta, konposatuak osatzen aurkitzen da, gehien bat gatz moduan.
Burdin konposatuei mea deitzen zaie, eta normalean ganga deitzen diren lur
konposagaiekin nahasita egoten dira. Metalurgian, burdina eta beste
konposagaiak banatzen dira. Labe garaietan mea, urtugarriak, kokea (ikatza),
ur lurrina eta oxigenoa sartzen dira, ganga basikoa denean urtugarri azidoak
erabiltzen dira, eta azidoak direnean basikoak. Egungo labe garaietan ateratzen
den burdinak %10 ezpurutasun edukitzen du, honek eraikuntzarako ezaugarri
txarrak ematen dizkio. %4-5 arte karbono edukitzen du, bai kimikoki konbinatua,
bai disolbatua eta baita grafito moduan ere. Hauez gain beste ezpurutasunak
ere edukitzen ditu. Labetik zuzenean ateratzen den burdinari lingote edo totxo
forma ematen zaio eta arrabio izenaz ezagutzen da.

88
 Burdin galdatua.
Lehen galdako totxoa edo arrabioak ezpurutasun asko duenez, ezin da
zuzenean piezak moldeatzeko erabili. Bigarren aldiz galdatu behar da,
ezpurutasunak kentzeko eta homogeneoagoa izan dadin, hala ere karbono
kantitate altua du -%5a. Honen ondoren burdin galdatua moldeatzeko material
ona da, moldea guztiz betetzen du eta solidotzean dilatazio apur bat du.
Konpresiora erresistentzi handia du eta, gogorra eta hauskorra da, hala ere
hauskortasuna hobetu daiteke. Trakzio eta flexiora erresistentzi txikia du. XIX.
mendean burdin galdatua arkitektura elementuak egiteko erabiltzen hasten
denean, soilik konpresiora lan egiten erabiltzen da, hau da, ezaugarri hobeak
dituen harri bat izango balitz bezala.
Gaur egun burdin galdatua ez da ia eraikuntzan erabiltzen, inportantzi
gutxiko elementuak egiteko bakarrik, esate baterako, hodi, zutabe, farol,
baranda, kutxeta, hustubide e.a. egiteko. Orokorrean elementu trinko eta zama
handikoak izaten dira.

Burdin gozoa.
Burdin hutsa da, ia ezpurutasunik gabea, mailuz eta forjan gorrituz landu
daiteke, eta forjaren bidez soldatzen da. Azkar hoztean ez dira tenplatu edo
gogortzen. %0.05-0.1era karbono besterik ez dute eta zailtasun txikikoak dira.
Bere urtze tenperatura 1500ºC baino altuagoa da.

ALTZAIRUA

Burdin eta karbono disoluzio solidoa da, % 0.05 eta 1.7 bitarteko
proportzioan, azken hau da disoluzioaren saturatze puntua. Karbono atomoak
burdinarenak baino txikiagoak dira eta azken hauek uzten dituzten hutsuneak
betetzen dituzte. Altzairua tenplatuz gero gogortzen da, eta ondoren suberatzen
badira, hartu duten tenperaturaren arabera gogortasuna galtzen dute.
Altzairuak 1400-1500ºCtara urtzen dira eta burdinak baino errazago moldeatu.
Gaur egun soldatu eta forjatu daitezken altzairuak egiten dira. altzairu bat
definitzeko erabiltzen diren parametroak erresistentzia eta karbono portzentaia
dira. Altzairu bezala sailkatzeko trakziora gutxienez 4000kg/cm²ko
erresistentzia eduki behar du, ez bada honetara iristen burdin gozoa da.
Altzairuek burdina eta karbonoaz gain beste lau konposagai dituzte, bi
mesedegarriak (manganeso eta silizioa) eta beste bi kaltegarriak (fosforo eta
sufrea) azken bi hauek hauskorra bihurtzen dute, (bata beroan eta bestea
hotzean) baina urtzaile bezala erabiltzen dira.

Altzairu motak
Bitan sailkatzen dira, karbono altzairuak eta aleatuak.

-Karbono altzairuak. Lau zifrez adierazten dira, lehendabiziko biek lau

motatako sailkapena adierazten dute:
10xx Funtsezko egitura altzairua.
11xx Altzairu resulfururatuak, mekanizatze erraza dute eta hauskorrak
dira.
12xx Sufre eta fosforoz tratatuak.

89
 15xx Magnesio kantitate handia duten karbono altzairuak. Funtsezko
galgaketa altzairuak dira.
Azken bi zifrak karbono edukia adierazten dute, esate baterako 1010 altzairu
batek %0.8-0.1.3 karbono dauka.

- Aleatuak.
Aleatutako gaiaren arabera altzairuaren ezaugarriak aldatuko dira.
- Karbono. Gogortasuna eta trakzio erresistentzia handitzen ditu.
Harikortasuna eta zailtasuna txikitzen ditu.
- Kromo. Trakzio erresistentzia, gogortasuna, zailtasuna, eta korrosio eta
urradurari erresistentziak hobetzen diru.
- Kobalto. Gogortasuna eta trakzio erresistentzia handitzen ditu, gainera
katalizatzaile bezala lan egiten du, aleatutako beste gaien efektua areagotuz.
- Manganeso. Forjatze ahalmena hobetu eta karbono hartzea errazten du.
- Molibdeno. Kromoak ematen dituen ezaugarri antzekoak ematen ditu
tenperatura handietan.
- Nikel. Gogortasuna eta tentsio erresistentzia hobetzen ditu, zailtasuna eta
harikortasuna aldatu gabe.
- Silize. Soldagarritasuna hobetzen du.
- Tungsteno. Tenperatura altuetan ezaugarri orokorrak hobetzen ditu.
- Sufre. Mekanizatzea hobetu eta erresistentzia, gogortasuna eta
harikortasuna gal arazi egiten du.
- Banadio. Erresistentzia eta gogortasuna hobetzeaz gain, inpaktuei
erresistentzia hobetzen du. Tenplatze tenperatura handiak erabiltzea
ahalmentzen du, ondorioz gogortasuna hobetuz.

Nomenklatura.
13xx Manganeso %1.75
40xx Molibdeno %0.20-0.25
41xx Kromo %0.50, 0.80 edo 0.95 + molibdeno %0.25.
43xx Nikel % 1.83 + kromo % 0.50 edo 0.80 + molibdeno % 0.25.
44xx Molibdeno % 0.53.
46xx Nikel % 0.55 edo 1.83 + molibdeno % 0.20 edo 0.25.
61xx Kromo % 0.60 edo 0.95 + banadio % 0.13 edo 0.15.
86xx Nikel % 0.55 + kromo % 0.50 + molibdeno % 0.20.
87xx Nikel % 0.55 + kromo % 0.50 + molibdeno % 0.25.
88xx Nikel % 0.55 + kromo % 0.50 + molibdeno % 0.35.
92xx Silize % 2.00.

Altzairu herdoilgaitzak

Ez dute mantentzerik behar eta duten iraunkortasunagatik, nahiz eta

garestiagoak izan, epe luzera errentagarriak izan daitezke. Normalean kalitate
handiko edo behar berezietako zenbait aparatu edo elementuak egiteko
beharrezkoa izan daitezke.
Eraikuntzan erabilienak kromo eta nikel dutenak dira. Gutxienez %16 kromo
eta %7 nikel eduki behar dute. Motak:
- Inox. 18/8. Karbono eduki txikia duen burdin aleazioa da, %18 kromo eta
%8 nikel du.

90
 - Inox. 18/10. Nikel edukia aldatzen da, ingurugiro ez oso gogorretan erabil
daiteke.
- Inox. 18/8/3. %3 Molibdeno du eta ingurugiro gogorrak jasaten ditu.

Tratamendu termikoak

Gainazala edo masa osoa tratatu daiteke.

- Suberatzea. Altzairua berotu eta mantso hoztea da. Hau eginda
altzairuaren erresistentzia txikitzen da, baina aldi berean harikor eta
xaflakorragoa bihurtzen da.
- Tenplatzea. Aurrekoaren aurkako tratamendua da, altzairua berotu eta
azkar hoztea da. Erresistentzia handitzen da, baina hauskorragoa bihurtzen da
eta lantzea eragozten da.

Kor-ten altzairua

1948an USAn altzairu herdoilgaitza bilatzen ari zirela asmatu zuten. Kor-ten
altzairuek gainazalean herdoil kapa bat osatzen dute, kapa honek oxidazioari
jarraitzea eragozten dio. Altzairu arruntek baino ahalmen hobeak dituzte, muga
elastiko altuagoa dute eta sekzio txikiagoak erabil daitezke. Beste altzairuen
modura soldatu daiteke, baina herdoiltzeari babesa mantentzeko, gehitutako
materiala oinarrizkoaren berdina izan behar du, edo bestela gutxienez %2.5Ni
eduki. Altzairu arruntaren forma guzietan fabrikatzen da eta lantze eta
mekanizatze ahalmenak erresistentzi bereko beste altzairu baten berdinak dira.

BESTE METAL BATZUK

Kobrea

Elementu kimiko edo gorputz sinplea, kolore gorrixka du eta distiratsua da.
Harikor xaflakor eta zailtasun handikoa da. Bero eta elektrizitate eroale oso ona
da. 8.92kg/dm³ ko dentsitatea du eta 1080ºC tara urtzen da.
Soldatu daiteke eta forjaren bidez beroan itsatsi. Pletina, txapa, hodi, barra
eta hariak egin daitezke material honekin. Gainazalak estaltzeko, hodiak
egiteko, dekoratzeko, e.a. erabil daiteke.
Estalkiak egiteko oso xafla mehetan erabiltzen da, kolore berdeko herdoila
sortzen du eta honek herdoiltzen jarraitzea eragozten du.

Letoia

Kobre eta zink aleazioa da. Kalitatea zink edukiaren proportzioan dago,
gehienez %50a zink eduki dezake. Kolore hori itzalia du, leundu daiteke eta
distiratsua da. Oso konpaktua da eta beroan edo hotzean landu daiteke.
8.57kg/dm³ ko dentsitatea du. Kanila, makinagintza, torlojogintza, dekorazio,
e.a. egiteko erabiltzen da.
Letoi bereziek beste metal bat edukitzen dute (burdin, silizio, eztainu,
aluminio...).

91
 Brontze

Kobre eta eztainu aleazioa da, azken hau %5-14eko proportzioan. Kolore
hori-gorria du eta soinu handia egiten du. Urtugarriak eta gogorrak dira,
kanpaiak, makinagintzan eta txanponak egiteko erabiltzen da. Aluminioarekin
aleatuz urre antzeko kolorea du eta nikelarekin kolore zuria (cuproniquel).

Berun

Metal zuri-urdintsua da, moztean metal distira handia du, baina airearekin
kontaktuan erraz oxidatu eta kolore grisa hartzen du. 327ºCtan urtzen da, hau
dela eta oso soldagarria da eta erraz lantzen da. Azido eta alkalisak ondo
jasaten ditu. Eraikuntzan iturgintza, saneamendu eta estalkiak egiteko
erabiltzen da. 11.3kg/dm³ ko dentsitatea du eta oso harikor eta xaflakorra da.

Eztainu

Beruna baino metal gogor, harikor eta distiratsuagoa da. Zilarraren kolore
antzekoa du. Bere dentsitatea 7.28 kg/dm³ da eta urtze tenperatura 232ºC.
Soldatzeko erabiltzen da eta kobrearekin brontzea egiteko.

Zink

Kolore urdintsua eta distira handikoa, egitura HOSTOTSUA du. 400ºCtan

urtzen da eta 7.14 kg/dm³ ko dentsitatea du. Beruna ez bezala ur hutsak ondo
jasaten du, baina anhidrido karboniko eta amoniakoa duenean, esate baterako
euri ura, bai egiten dio kalte.
Eraikuntzan txapa moduan estalkiak, erretenak eta hodiak egiteko erabiltzen
da gehien bat. Azken urteetan aluzink deitzen den aleazioa estalkiak egiteko
erabiltzen hasi da, zink hutsa baino iraunkortasun hobea du.

Kromo

Metak hauskorra da eta kolore zuri gris-zilartsua du. Beira urratzen du eta
ingurugiroaren erasoak ondo jasaten ditu. Leuntze ederra du eta herdoilezin eta
forjan ia urtuezina da. Altzairu bereziak egiteko erabiltzen da, punta, barauts,
barku krosko eta antzekoak egiteko.
Orokorrean beste metalekin aleatuz, nahiz eta proportzio txikietan egon,
gogortzen ditu eta oxidazio eta ingurugiroari erresistentzia asko hobetzen du.
Lehen esan den bezala nikelarekin batera altzairu herdoilgaitza egiteko
erabiltzen da. Elektrolisiaren bidez beste metalak estaltzeko erabiltzen da,
kromatzea deitzen zaio honi.

Nikel

Zilar antzeko itsura duen metala da. Gogorra da eta burdina baino
astunagoa. 1435ºCtan urtzen da eta 8.9kg/dm³ko dentsitatea du. Harikorra eta
xaflakorra da eta leuntze ona du. Oxidazio erresistentzi handia du, hau dela eta,
beste metalak estaltzeko erabiltzen da, nikelatzea deitzen dena.

92
 Aluminio

Burdinaren ondoren eraikuntzan metalik erabiliena da. Naturan asko

aurkitzen da, normalean buztinekin konbinatuta, aluminio mea nagusia bauxita
da. Metal zuri, distiratsu eta zuntz egiturakoa da. Biguna da, mohs-en eskalan
3, eta arina, 2.7 kg/dm³. 658ºCtan urtzen da. Oso harikor eta xaflakorra da (e.b.
aluminio papera). Ezaugarri mekanikoak purutasunaren arabera aldatzen dira,
gero eta hutsagoa orduan eta bigunago eta elastikoagoa da. Aluminioa ikusten
ez den oxido geruza bat sortzen du, oso itsatsia geratu eta babesten duena.
Edateko urak eta azidoak kalte egiten diote. Duen arintasuna, lantzeko
ahalmena eta erresistentzia direla eta, asko erabiltzen da abioi, sukalde tresna,
arotzi e.a. egiteko. Beste metal batzuekin kontatua kaltegarria izan daiteke,
esaterako letoi edo kobrea.
Aluminioa babesteko ezin da minioa erabili, hoberena anodizazioa da.
Elektrolisiaren bidez babes geruza bat egiten zaio. Lortzen den geruza hau
porotsua da, hau pintatzen da eta ondoren irakiten dagoen uretan sartzen da,
honela poroak ixten dira. Elektrolisian eman duen denboraren arabera
anodizazio geruza lodiera ezberdina edukiko du, kalitate ezberdinak daude,
baina gutxienez 10µkoa izan behar du.
Beste babes mota bat lakatzea da. Beroan pintatzen da. Kolore guziak lor
daitezke. Arotzietan asko erabiltzen da..

METALAK LANTZEKO MODUAK

- Forja. Metal harikor eta xaflakorrei forma emateko erabiltzen da,

mekanikoki egiten da, mailu, prentsa, gabi e.a. erabil daiteke. Beroan edo
hotzean egin daiteke.
Normalean burdin edo altzairu totxoak labean berotu eta prentsaz lantzen
dira. Gabiek kolpez forma ematen dute. Bi lan mota hauek hotzean egiten
badira gainazal leunak lortzen dira eta gogortasuna handitzen da, ondoren
suberatu behar dira, hauskorregiak izan ez daitezen.

- Ijeztatzea. Burdin edo altzairu pieza zilindro artean pasatzen da, presioaren
eraginez xafla forma ematen zaio. Altzairua 800 eta 1200ºC bitarteko
tenperaturan ijeztatzen da. Ijeztatuz elementu luzeak (perfilak) edo lauak
(txapak) lortzen dira. 3mm. baino elementu meheagoak eta gainazal eta neurri
zehatzagoak nahi direnean hotzean ijeztatzen da, honek barne tentsioak
eragiten ditu muga elastikoa txikiagotuz. Hau ondoren suberatuz saihesten da.

- Estrusioa. Metal bigun eta gai termoplastikoekin elementu luzatuak egiteko

erabiltzen da (e.b. aluminio, PVC...). Materiala presioa eraginez forma ematen
dion irtegune (boquilla) batetik pasa arazten da, sekzio jarraieko pieza luzatuak
osatuz. Beroan edo hotzean egin daiteke.

93