KARTA PRACY

Młoda Polska
Władysław Stanisław Reymont Chłopi

Zestaw 1.
Przeczytaj uważnie tekst, a następnie wykonaj umieszczone pod nim zadania. Odpowiadaj
tylko na podstawie tekstu i tylko własnymi słowami – chyba że w zadaniu polecono inaczej.
Udzielaj tylu odpowiedzi, o ile jesteś proszona(-ny). W zadaniach zamkniętych wybierz tylko
jedną z zaproponowanych odpowiedzi.

Tomasz Weiss
Chłopi Władysława Stanisława Reymonta
Natura, przyroda decyduje w rozmaitym sensie o życiu człowieka, który jest jej całkowicie
podporządkowany. Żądza posiadania ziemi jest w Lipcach najważniejszym rezultatem działania
instynktu biologicznego. Mieć ziemię, to znaczy móc zgromadzić odpowiednią ilość pożywienia,
aby żyć. Mieć więcej ziemi, to żyć lepiej, posiadać lepszą, chroniącą od chłodu odzież, przestron-
niejszy i wygodniejszy dom. Ziemia nie jest przedmiotem spekulacji nawet wśród wiejskich boga-
czy. To święta podstawa egzystencji, lepszej lub gorszej. Stosunek do ziemi jest więc jakby natural-
nym, biologicznym instynktem domagającym się walki o nią, ale także szacunku dla niej
(wyrażającego się w starannej uprawie ziemi). Walka o ziemię, jak każda walka dyktowana przez
biologiczny instynkt, jest bezwzględna i brutalna: walczą dzieci z rodzicami, sąsiedzi z sąsiadami,
gromada z dworem. W walce tej nie odgrywają żadnej roli zasady etyki, choć przecież wieś jest
katolicka. Lipczanie gorąco modlą się w kościele, pilnie obserwując wszystkie obrzędy religijne.
Spory o ziemię i jej posiadanie odbywają się jakby poza sferą etyki chrześcijańskiej. Tu nie liczy się
miłość bliźniego, szacunek dla wieku, religijny nakaz czci dla własnych rodziców. Posiadanie zie-
mi rozumiane jako warunek sine qua non1 biologicznej egzystencji każe przechodzić nad tymi
wszystkimi względami do porządku. [...]
Drugim biologicznym prawem rządzącym tą społecznością jest prawo popędu płciowego.
Uosobieniem siły tego popędu jest w powieści Jagna Paczesiówna, najpiękniejsza i najbardziej
pożądana kobieta w Lipcach, obdarzona wyjątkowo obficie tym, co często określa się jako sex
appeal. O jej względy zabiegają i Maciej Boryna, i jego syn Antek, Mateusz i wójt, jej urokowi
poddaje się kleryk Jasio. O Jagnę walczą ze sobą mężczyźni, tak jak walczą o samicę zwierzęta
(Maciej Boryna z Antkiem, Antek z Mateuszem). Ostatecznie Jagna zostaje wyrokiem gromady,
jako sprawczyni moralnego zamętu, osądzona i wygnana w pohańbieniu ze wsi [...].
Upraszczając nieco konkluzję tych wywodów, trzeba powiedzieć, że życie w Lipcach toczy się
za sprawą jednej siły napędowej: jest nią instynkt życia, manifestujący się w gromadzeniu poży-
wienia, budowaniu domu, zdobywaniu odzieży. Ten instynkt wyraża się najpełniej w stosunku do
ziemi, w chęci jej posiadania, pomnażania jej ilości, w potrzebie jej pielęgnowania. Siła motorycz-
na, której celem jest także utrzymanie życia, wyraża się również w popędzie płciowym. Inaczej
mówiąc, aby żyć, trzeba mieć ziemię i kobietę. Walka o kobietę podobnie jak walka o ziemię jest
wyrazem biologicznego nakazu podtrzymywania życia, jego przedłużenia.
Tak sformułowana konkluzja dotychczas zaprezentowanych wywodów brzmi nader surowo
i oschle, i jakby nie zgadza się, pozostaje w sprzeczności z wrażeniem odbieranym w toku lektury,
wrażeniem dostojności i odświętności, powagi i godności, z jaką żyje się w Lipcach na co dzień,
przestrzegając form i obyczaju nie tylko w czasie dorocznych świąt. [...]
Patetyzacji i sakralizacji żądzy posiadania ziemi służy wplecenie w tok wydarzeń opisanych
w Chłopach tego, co Wyka2 nazywa „rytmem obyczajowo-obrzędowo-liturgicznym”. Ten rytm
1
sine qua non – łac. ‘warunek konieczny’.
2
Kazimierz Wyka – polski krytyk i historyk literatury, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor m.in. pracy Reymont, czyli
Ucieczka do życia.

59
 nakłada się na inny: na wymuszony przez przyrodę, czyli przez przemienność pór roku, rytm prac
Młoda Polska

ludzi. [...]
Prace rolne są także uświęcone liturgią, obrzędem, tradycyjnym gestem etc. W świętach Boże-
go Narodzenia i Wielkiejnocy dostrzec można, w szczególności w ich obyczaju, relikty jeszcze
pogańskich tradycji związanych z uprawą ziemi czy hodowlą bydła. Wszystko to służy sakralizacji
tego, co w gruncie rzeczy jest i co da się sprowadzić do pierwotnego instynktu, a co w miarę upły-
wu czasu obrosło tym wszystkim, na co składa się kultura i religia. Dokonało się i trwa to, co spo-
wodowało uwznioślenie instynktu, uestetycznienie biologii.
Na podstawie: Tomasz Weiss, „Chłopi” Władysława Stanisława Reymonta [w:] Arcydzieła literatury polskiej.
Interpretacje, t. 2, pod red. Stanisława Grzeszczuka, Anna Niewolak-Krzywdy, Rzeszów 1988.

Zadanie 1. (0–1)
Określ, z jakich powodów ziemia jest dla bohaterów powieści Reymonta tak ważna.

Zadanie 2. (0–2)
Dlaczego i w jaki sposób lipczanie sprzeniewierzają się etyce chrześcijańskiej?

Zadanie 3. (0–1)
Podaj, jaką funkcję, według Tomasza Weissa, pełni w Chłopach postać Jagny Paczesiówny.

Zadanie 4. (0–2)
Wymień cztery sfery, w których przejawia się instynkt życia bohaterów opisanych przez Reymonta.
I.
II.
III.
IV.

Zadanie 5. (0–1)
Jaki charakter ma akapit czwarty w stosunku do całego tekstu?

60
Zadanie 6. (0–1)

Młoda Polska
Wyjaśnij podstawową różnicę między rytmem „obyczajowo-obrzędowo-liturgicznym” a rytmem
wymuszonym przez przyrodę.

Zadanie 7. (0–2)
Wytłumacz, co oznacza postawiona na końcu teza o „uwzniośleniu instynktu” w Chłopach.

Zestaw 2.
Przeczytaj uważnie tekst, a następnie wykonaj umieszczone pod nim zadania. Odpowiadaj
tylko na podstawie tekstu i tylko własnymi słowami – chyba że w zadaniu polecono inaczej.
Udzielaj tylu odpowiedzi, o ile jesteś proszona(-ny). W zadaniach zamkniętych wybierz tylko
jedną z zaproponowanych odpowiedzi.

Lesław Tatarowski
Człowiek wobec sacrum ziemi i pracy
Postacią, której literacki status oparty został na związku człowieka z ziemią, jest Maciej Bory-
na. Oprócz najzupełniej praktycznych gospodarskich więzów, obok psychologicznie i ekonomicz-
nie motywowanej chęci posiadania, uprawiania ziemi, wyposażył Reymont Borynę w cechy sym-
boliczne, telluryczne1 właśnie, choć o innych znaczeniach niż w przypadku Jagny. Na pozór
zdawać by się mogło, że tworzą oni mityczną parę pierwiastka męskiego i żeńskiego, wpisaną
w witalny rytm kosmosu. Ale tylko pozornie, ponieważ sakralna funkcja takiego związku nie zo-
stała w powieści zrealizowana. Jagna i Maciej przerywają cykl płodności, prokreacji, ciągłości
pokoleń, nie spełniają obowiązków macierzyńskich i ojcowskich. Ale to zupełnie inny wymiar ich
mitycznej, metaforycznej egzystencji. Sam natomiast Boryna, gospodarz pierwszy we wsi, nie-
gdyś sołtys, uczestnik „wojny”, autorytet i przywódca gromady wykreowany został przez Reymon-
ta na wiejskiego herosa. Jednym z najistotniejszych składników tej heroizacji okazuje się przywią-
zanie do ziemi, mistyczne i instynktowne zjednoczenie z rytmem rolniczej pracy i obowiązku.
Niezwykle sugestywną interpretację Boryny jako człowieka ziemi zawiera scena jego śmierci.
Znacząca okazuje się już sama czasoprzestrzeń. Jest noc, a więc zgodnie z mityczną symboliką
temporalną pora śmierci, sił pozagrobowych. Wyjątkowo intensywnie świeci księżyc, którego wy-
eksponowanie aż sześciokrotne w obrazie umierania nie ma chyba precedensu w całej powieści.
Przypomina natomiast nastrój nocy wielkosobotniej i zapewne wnosi te same sensy mityczno-
-religijne: cykliczność narodzin i zamierania, śmierć, ale widziana w kosmicznym rytmie i prze-
mienności życia i rozkładu, z konsolacyjną2 zatem sugestią dialektyki3 prowadzącej przez śmierć
do nowego życia, do połączenia z ziemią i przyrodą. [...]
1
telluryczny – mający związek z ziemią.
2
konsolacyjna – pocieszająca.
3
dialektyka – teoria filozoficzna ujmująca rzeczywistość jako proces rozwijający się na zasadzie wyłaniania się i przezwyciężania
przeciwieństw.

61
 Pesymistyczną wymowę epizodu wzmacnia jeszcze zachowanie Boryny, obudzenie się w jego
Młoda Polska

podświadomości instynktu siewcy. Rozpoczyna przeto rytuał obsiewania pól; najpierw uczynił
znak krzyża, a potem „[...] szedł zagonami cicho, niby widmo błogosławiące każdej grudce ziemi,
każdemu źdźbłu, i siał – siał wciąż, siał niestrudzenie”. I wszystko byłoby zgodne z rytuałem sie-
wu, gdyby nie to, że Maciej rozrzuca na pola nie ziarno, tylko ziemię. Nie jest to siew płodny, nie
spełnia się jego funkcja wprowadzania w ziemię nasienia, z którego zrodzi się nowe życie, przypo-
mina raczej rzucanie ziemi na trumnę w grobie. Cykl wegetacyjny został przerwany, ziemia (pier-
wiastek żeński) nie może być zapłodniona przez ziarno siewcy (pierwiastek męski), inaczej: Bory-
na stracił swą moc prokreacyjną w stosunku do ziemi i rytmu biokosmicznego. Stał się truchłem,
martwicą, któremu pozostaje już jedyna droga – wejście w przestrzeń chtoniczną4, połączenie
z materią i jej życiodajnym obiegiem. Następuje zatem symboliczna reintegracja5 Boryny z zie-
mią, powrót ciała do źródła życia. [...]
Na to opowiadacz reprezentujący w powieści światopogląd chrześcijański odpowiedziałby sen-
tencją biblijną: z prochu powstałeś i w proch się obrócisz. Ale wyobraźnia [Reymonta] jest bar-
dziej poetycka. Po pierwsze dlatego, że przywołuje ludowe, antropomorficzne wyobrażenie nieba
z postacią Boga na tronie ze snopów, a po drugie, że motyw sympatii i solidarności przyrody
z Boryną, człowiekiem ziemi, rozwinie [...] w sugestii jego rozpłynięcia się w ziemskiej materii.
W ten sposób Boryna trwać będzie w przestrzeni Lipiec jako bóstwo chtoniczne.
Na podstawie: Lesław Tatarowski, Człowiek wobec sacrum ziemi i pracy [w:] tegoż, Człowiek – kultura – sacrum.
O „Chłopach” Reymonta, Wrocław 2002.

Zadanie 1. (0–1)
Określ funkcję pierwszego zdania w kontekście całego akapitu.

Zadanie 2. (0–2)
a) Wymień elementy związane z postacią Macieja Boryny, które – według autora – łączą bohatera
z ziemią.

b) Zastąp podkreślony w zdaniu wyraz synonimem o znaczeniu odpowiednim do kontekstu.

„Jednym z najistotniejszych składników tej heroizacji okazuje się przywiązanie do ziemi, mistyczne
i instynktowne zjednoczenie z rytmem rolniczej pracy i obowiązku”.

4
chtoniczny – związany z ziemią lub tym, co jest pod ziemią; w mitologii grecko-rzymskiej bóstwa chtoniczne to bóstwa świata
podziemnego.
5
reintegracja – powtórna integracja.

62
Zadanie 3. (0–3)

Młoda Polska
a) Przeczytaj podane zdanie, a następnie zaznacz poprawną odpowiedź.

„Przypomina natomiast nastrój nocy wielkosobotniej i zapewne wnosi te same sensy mityczno-
-religijne: cykliczność narodzin i zamierania, śmierć, ale widziana w kosmicznym rytmie i prze-
mienności życia i rozkładu, z konsolacyjną zatem sugestią dialektyki prowadzącej przez śmierć do
nowego życia, do połączenia z ziemią i przyrodą”.

Przytoczone zdanie zostało napisane w stylu

A. potocznym.
B. naukowym.
C. urzędowym.
D. artystycznym.

b) Uzasadnij swoją odpowiedź, podając jedną cechę stylu oraz przykład jej realizacji w zacytowa-
nym zdaniu.

Zadanie 4. (0–2)
a) W wyrazie czasoprzestrzeń wskaż temat słowotwórczy i formant.

b) Nazwij typ formacji słowotwórczej, którego przykładem jest wyraz czasoprzestrzeń.

Zadanie 5. (0–1)
Z czego wynika pesymistyczna wymowa gestu siewcy wykonywanego przez Borynę?

Zadanie 6. (0–1)
Oceń prawdziwość sądów odnoszących się do ostatniego akapitu.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Antropomorfizm przedstawionego wyobrażenia Boga polega na nadaniu mu
cech typowo ludowych.
W poetyckiej wyobraźni Reymonta Boryna po śmierci rozpłynął się w ziemskiej
materii i stał się bóstwem świata podziemnego.
Pojęcie antropomorfizmu można odnieść zarówno do wyobrażenia Boga, jak
i przyrody solidaryzującej się z bohaterem.

63