Promieniowanie ciaªa doskonale czarnego

Materiaªy do wykªadów

2020

c Mariusz Krasi«ski 2020

Spis tre±ci
1 Promieniowanie termiczne ciaª 1
1.1 Fale elektromagnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.2 Promieniowanie ciaªa doskonale czarnego - Prawo Plancka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.3 Prawo Wiena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.4 Promieniowanie ciaªa doskonale czarnego - Prawo Stefana-Boltzmanna . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.5 Promieniowanie prawdziwych ciaª . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2 Temperatura a barwa gwiazd 3

3 Problem z atmosfer¡ 4

1 Promieniowanie termiczne ciaª

1.1 Fale elektromagnetyczne

Obiekty astronomiczne emituj¡ fale elektromagnetyczne o bardzo ró»nych dªugo±ciach. Rysunek poni»ej przed-
stawia ró»ne zakresy fal elektromagnetycznych. Ka»dy z rodzajów fal mo»e nie±¢ cenne informacje na temat
obiektów astronomicznych.

Rysunek 1.1: Widmo fal elektromagnetycznych

1.2 Promieniowanie ciaªa doskonale czarnego - Prawo Plancka

Ka»dy obiekt, którego temperatura jest wi¦ksza od zera bezwzgl¦dnego (T > 0 K) emituje (promieniuje) energi¦.

Rysunek 1.2: Ka»dy obiekt, którego temperatura jest wy»sza od zera bezwzgl¦dnego promieniuje energi¦.

1
1.3 Prawo Wiena 1 PROMIENIOWANIE TERMICZNE CIAŠ

Najlepiej energi¦ emituje tak zwane ciaªo doskonale czarne, które przeksztaªca doskonale (w 100%) energi¦
ciepln¡ na promieniowanie. Zale»no±¢ energii emitowanej przez element ciaªa doskonale czarnego, o jednostkowej
powierzchni, w jednostce czasu, w zale»no±ci od dªugo±ci emitowanej fali opisuje prawo Plancka

2hc2 1
I(λ, T ) = 5 hc (1.1)
λ e λkT − 1
−2 −1
gdzieh = 6, 62 · 10−34 Js jest staª¡ Plancka, c pr¦dko±ci¡ ±wiatªa w pró»ni, k = 1.38 · 10−23 m2 kg s K staª¡
Boltzmanna za± T jest temperatur¡ bezwzgl¦dn¡ promieniuj¡cego ciaªa (rys. 1.3).

Je±li temperatura ciaªa przekracza 500 K cz¦±¢ energii jest wypromieniowywana w postaci ±wiatªa widzialnego.

Rysunek 1.3: Prawo Plancka.

1.3 Promieniowanie ciaªa doskonale czarnego - Prawo Wiena

Jak wida¢ na rysunku 1.3, nat¦»enie emitowanej fali nie jest jednakowe dla ró»nych dªugo±ci fali. Dla ka»dej
temperatury obiektu istnieje zawsze taka dªugo±¢ fali, w okolicach której wypromieniowana energia jest najwi¦k-
sza. Aby j¡ znale¹¢, wystarczy znale¹¢ maksimum funkcji Plancka w sposób znany z elementarnej matematyki,
czyli policzy¢ pochodn¡ tej funkcji po dªugo±ci fali i przyrówna¢ j¡ do zera.

2hc2
 
d d 1
(I(λ, T )) = hc =0
dλ dλ λ5 e λkT −1
Oka»e si¦ wtedy, »e ta dªugo±¢ fali (nazwijmy j¡ λmax ) wynosi

const
λmax =
T
Powy»sze równanie stanowi tre±¢ prawa Wiena.

Rysunek 1.4: Krzywe Plancka dla ró»nych temperatur. Niebieska, przerywana linia obrazuje prawo Wiena.

1.4 Promieniowanie ciaªa doskonale czarnego - Prawo Stefana-Boltzmanna

Caªkowita energia emitowana (dla wszystkich dªugo±ci fali) przez jednostkow¡ powierzchni¦ ciaªa, w jednostce
czasu, opisana jest przez prawo Stefana-Boltzmanna

∞
2π 5 k 4 4
Z
P (T )
= I(λ, T )dλ = T = σT 4
A 0 15c2 h3

c Mariusz Krasi«ski 2020 2
1.5 Promieniowanie prawdziwych ciaª 1 PROMIENIOWANIE TERMICZNE CIAŠ

P
= σT 4 (1.2)
A
gdzie σ jest tak zwan¡ staª¡ Stefana-Boltzmanna

σ = 5.67 · 10−8 Wm−2 K−4

Z równania (1.2) wynika, »e ilo±¢ energii emitowanej przez obiekt jest proporcjonalna do czwartej pot¦gi jego
temperatury bezwzgl¦dnej. Ta relacja jest podstaw¡ termograi.

1.5 Promieniowanie prawdziwych ciaª

Obiekty wyst¦puj¡ce w realnym »yciu nie s¡ zwykle ciaªami doskonale czarnymi. Zdolno±¢ wypromieniowywa-
nia energii dla takich ciaª opisujemy porównuj¡c j¡ do zdolno±ci ciaªa doskonale czarnego. Mo»emy wprowadzi¢
wspóªczynnik () zwany zdolno±ci¡ emisyjn¡ obiektu (emisyjno±ci¡). Jest to stosunek energii wypromieniowy-
wanej przez realny obiekt Iobj do energii wypromieniowywanej przez ciaªo doskonale czarne Idc , w tej samej
temperaturze
Iobj
=
Idc
Zdolno±¢ emisyjna jest wi¦c liczb¡ z zakresu od 0 do1. Im wy»sza jest zdolno±¢ emisyjna tym lepiej ciaªo
promieniuje. Ciaªo, które ma t¦ sam¡ zdolno±¢ emisyjn¡  < 1 dla wszystkich dªugo±ci fali nazywany jest ciaªem
szarym.

Dla ciaªa szarego, prawo Stefana-Boltzmanna przyjmuje wi¦c posta¢

P
= σT 4 (1.3)
A
2
Ciekawostka. Moc wypromieniowywana przez jednostk¦ powierzchni ciaªa czªowieka wynosi okoªo 500 W/m .

Znaj¡c emisyjno±¢ powierzchni promieniuj¡cego ciaªa i energi¦ otrzymywan¡ od niego mo»emy oszacowa¢ na
podstawie wzoru (1.3) temperatur¦ ciaªa. Tutaj pojawia si¦ jednak problem. Dla wi¦kszo±ci prawdziwych ciaª
zdolno±¢ emisyjna zmienia si¦ wraz z dªugo±ci¡ fali (czyli nie s¡ ciaªami szarymi). W termograi minimalizuje
si¦ ten problem badaj¡c tylko pewien, do±¢ w¡ski, zakres dªugo±ci fal (zwykle od kilku do kilkudziesi¦ciu
mikrometrów). Dlatego w praktyce wi¦kszo±¢ ciaª (w badanym zakresie dªugo±ci fali) mo»e jednak by¢ uznana
za ciaªo szare.

2 Temperatura a barwa gwiazd

Zgodnie z prawem Wiena im wy»sza temperatura obiektu tym maksimum widma promieniowania przeuwa si¦
bardziej ku krótszym falom. To powoduje na przykªad, »e widoczna barwa gwiazd zmienia si¦ w zale»no±ci od
ich temperatury. Rysunek poni»ej pokazuje (raczej przesadnie) zmiany barwy gwiazd w funkcji ich temperatury.

Rysunek 2.1: Barwy gwiazd o ró»nych temperaturach (mocno przesadzone)

Ciaªa o temperaturach ni»szych ni» gwiazdy wysyªaj¡ wi¦kszo±¢ promieniowania w zakresie podczerwieni (której
nie widzimy) albo jeszcze krótszych fal. Wtedy stosujemy faªszywe kolory. Ustalamy na przykªad, »e biaªy to
wy»sza temperatura ni» »óªty i czerwony. W ten sposób mo»emy zobaczy¢ fale których normalnie nie widzimy.
Taki sposób jet na przykªad stosowany w kamerach termowizyjnych ale tak»e w astronomii.

c Mariusz Krasi«ski 2020 3
1.5 Promieniowanie prawdziwych ciaª 1 PROMIENIOWANIE TERMICZNE CIAŠ

Rysunek 2.2: Obraz z kamery termowizyjnej. Faªszywe kolory.

3 Problem z atmosfer¡
Nasza atmosfera nie jest przezroczysta dla wi¦kszo±ci dªugo±ci fal elektromagnetycznych. S¡ tylko dwa okna.
Dla ±wiatªa widzialnego oraz fal radiowych. Astronomia naziemna mo»e wykorzystywa¢ wi¦c te dwa rodzaje
fal. Aby rejestrowa¢ inne musimy korzysta¢ z detektorów zainstalowanych na sondach kosmicznych.

Rysunek 3.1: Jakie fale przepuszcza i pochªania atmosfera ziemska?

c Mariusz Krasi«ski 2020 4