Sağlik Bi̇li̇mleri̇nde Ve Yöneti̇mi̇nde Eti̇k Sag402u 19v1s1 8 0 1 Sv1 Ebook

• ANADOLU
• ÜNİVERSİTESİ
♦
\
©
I
•
J
•
/
0
\
(e
□
Ders
Takvim Duyurular Epub Htmls
l<itabı (PDF) §
Mobi
,ıu" Sesli l<itap Canlı Ders IP Video
Ünite
Özeti
I
,,")
□ı
l<itap
Sesli Özet Sorularla Çözümlü Deneme

Alıştırma
Öğrenelim []I Sorular Sınavı
□ C
[
■
.
.... Tartışma
Çıkmış Sınav
= Sınav Giriş Öğrenci
1
Foru Bil Toplulukl
Sorul
- - Sonuçl
Sına
v
AOSDESTEK
AÇIKÖĞRETİM DESTEK SİSTEMİ
a o sdestek.ana do Iu. e du.
Açıköğretim Sistemi ile ilgili
merak ettiğiniz her şey AOS Destek Sisteminde... tr
e Kolay Soru Sorma ve Soru-Yanıt Takibi AOS DESTEK Sistemi İletişim ve Çözüm Masası
e Sıkça Sorulan Sorular ve Yanıtları
Canlı Destek (Hafta İçi Her Gün) 0850 200 46 1O
e Telefonla Destek
www.ana dolu .ed u.t r
D/AOFAnadolum EJ /Anadolu_Univ IJinstagram.com/anadoluuniv
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3853
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO:
2660
SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE
YÖNETİMİNDE ETİK
Yazarlar
Prof.Dr. İbrahim Cemil ULUKAN (Ünite 1, 3)
Prof.Dr. Ali ERSOY (Ünite 1, 2, 4)
Prof.Dr. Ahmet ÖZDEMİR (Ünite 5)
Prof.Dr. Duygu YENİCELİ UĞUR (Ünite
6) Prof.Dr. Zafer Asım KAPLANCIKLI
(Ünite 7) Prof.Dr. Fatih DEMİRCİ (Ünite
8)
Editör
Prof.Dr. Fatih DEMİRCİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları
saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2019 by Anadolu

University All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise,
without permission in writing from the University.
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Ayşegül Dibek
Gülşah
Karabulut Burcu
Güler Kenan
Çetinkaya
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Sağlık Bilimlerinde ve Yönetiminde Etik
E-ISBN
978-975-06-3303-4
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Şubat 2019
3205-0-0-0-1902-V01
İç ndek ler iii
İçindekiler
Önsöz...............................................................................................................................ix
Etik Kavramı, Kuramları ve Türleri.........................................................2 1. ÜNİTE

GİRİŞ.........................................................................................................................3
ETİK VE ETİKLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR.............................................................4
Ahlak.........................................................................................................................4
Etik............................................................................................................................5
Hukuk.......................................................................................................................6
Etiğin Ahlak ve Hukuk Kavramları ile İlişkisi......................................................7
Etik İlke......................................................................................................................9
Etik Kural................................................................................................................10
Etik Değer...............................................................................................................10
Etik Kod...................................................................................................................10
Etik Sorun................................................................................................................10
Etik İkilem...............................................................................................................11
Etik İhlal..................................................................................................................11
ETİĞİN TARİHSEL GELİŞİMİ.................................................................................11
İşletme/Sağlık Yönetimi Açısından Etiğin Tarihsel Gelişimi.....................................12
Tıbbi Araştırmalar Açısından Etiğin Tarihsel Gelişimi.............................................13
İkinci Dünya Savaşı’ndan Önce Tıp Etiğinin Tarihsel Gelişimi..........................13
İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Tıp Etiğinin Tarihsel Gelişimi..........................14
ETİK TÜRLERİ.......................................................................................................16
Betimleyici Etik........................................................................................................17
Normatif Etik...........................................................................................................17
Meta-Etik.................................................................................................................17
ETİK KURAMLAR................................................................................................17
Normatif Etik Kuramlar...........................................................................................18
Teleolojik-Sonuççu Kuram..................................................................................18
Meta-Etik Kuram......................................................................................................21
Doğalcılık..........................................................................................................21
Görecelik...........................................................................................................22
UYGULAMALI ETİK VE TÜRLERİ........................................................................22
Uygulamalı Etik Türleri.............................................................................................22
İş Ahlakı............................................................................................................22
Mesleki Etik........................................................................................................23
Yönetim Etiği.....................................................................................................23
Tıp Etiği..............................................................................................................23
Biyoetik..............................................................................................................23
Biyomedikal Etik................................................................................................24
Bilim Etiği..........................................................................................................24
Kamu Etiği..........................................................................................................24
Özet.........................................................................................................................25
Kendimizi Sınayalım..............................................................................................28
iv İç ndek ler
Yaşamın İçinden......................................................................................................29
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı........................................................................29
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı..........................................................................................30
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................31
2. ÜNİTE Mesleki Etik ve Etik Mevzuatı..............................................................32

GİRİŞ.......................................................................................................................33
MESLEK ETİĞİ VE DEONTOLOJİ..........................................................................34
Meslek.....................................................................................................................35
Meslek Etiği.............................................................................................................36
Deontoloji...............................................................................................................37
KAMU YÖNETİMİNDE ETİK.................................................................................38
KAMU YÖNETİMİ ETİK MEVZUATI..................................................................41
KAMU GÖREVLİLERİ ETİK DAVRANIŞ İLKELERİ.............................................42
Etik Davranış İlkelerinin Uygulaması ve Etik Kültürün Yerleştirilmesi....................46
Başvuru ve Re’sen İnceleme Usul ve Esasları............................................................47
Özet.........................................................................................................................53
Yaşamın İçinden......................................................................................................55
3. ÜNİTE Sağlık Yönetiminde Etik Karar Verme Süreçleri.....................................58

GİRİŞ.......................................................................................................................59
ETİK YÖNETİMİNE İLİŞKİN KURUMSAL FELSEFE, VİZYON VE
MİSYONUN GELİŞTİRİLMESİ.............................................................................59
Kurumsal Felsefenin Geliştirilmesi...........................................................................62
Kurumsal Felsefe Bildirgesinin İçeriği................................................................63
Kurumsal Vizyonun Geliştirilmesi............................................................................65
Kurumsal Misyonun Geliştirilmesi...........................................................................67
ETİK İLKELER.......................................................................................................69
Yarar Sağlama-Zarar Vermeme................................................................................70
Adalet İlkesi.............................................................................................................71
Özerkliğe Saygı İlkesi................................................................................................71
Aydınlatılmış Onam İlkesi........................................................................................72
ETİK KODLAR......................................................................................................72
ETİK KARAR VERME SÜRECİ...............................................................................74
Etik Karar Verme Sürecinde Yaşanan Sorunlar........................................................74
Etik Karar Vermede Dikkate Alınacak Hususlar......................................................76
Etik Karar Verme Modelleri.....................................................................................77
Özet.........................................................................................................................79
Yaşamın İçinden......................................................................................................82
Okuma Parçası........................................................................................................83
İç ndek ler v
Yararlanılan İnternet Kaynakları..............................................................................85
Sağlık Yönetiminde Güncel Etik Konular................................................86 4. ÜNİTE

GİRİŞ.......................................................................................................................87
ETİK DIŞI DAVRANIŞLAR..................................................................................88
Etik Dışı Davranışların Sosyokültürel ve Ekonomik Türleri....................................89
Ayrımcılık.........................................................................................................89
Kayırma.............................................................................................................89
Yolsuzluk..........................................................................................................89
Rüşvet................................................................................................................90
Yaranma ve Yakınlığı Kullanma..........................................................................90
Engelleyici Olma ve Yanlış Yönlendirme............................................................90
Etik Dışı Davranışların Psikolojik Türleri.................................................................91
Yıldırma ve Korkutma........................................................................................91
Bencillik.............................................................................................................91
İşkence...............................................................................................................92
Şiddet-Baskı.......................................................................................................92
Bedensel ve Cinsel Taciz.....................................................................................92
Dogmatik Davranma........................................................................................92
ETİK DIŞI DAVRANIŞLARIN NEDENLERİ...........................................................93
Etik Dışı Davranışların Bireysel Nedenleri...............................................................93
Etik İkilemler.....................................................................................................93
Etik Standartlardaki Farklılıklar..........................................................................94
Bencil Davranma..............................................................................................94
Etik Davranışları Farklı Algılama.......................................................................95
Mesleki Yetersizlik............................................................................................95
Etik Dışı Davranışların Çevresel Nedenleri..............................................................95
Rekabet..............................................................................................................95
Karşılıklı Güvensizlik........................................................................................96
Ücretlendirme...................................................................................................96
Esneklik.............................................................................................................96
Yasaların Etkisi...................................................................................................96
Geleneklerin Etkisi.............................................................................................96
ÇIKAR ÇATIŞMALARI VE GÜVENE DAYANAN GÖREV...................................97
Güvene Dayanan Görev...........................................................................................97
Yöneticilerin Etik Yükümlülükleri............................................................................98
Etik Kodlar ve Çıkar Çatışmaları..............................................................................99
Hediye Alma ve Menfaat Sağlama...........................................................................99
Maddi Kazanç Sağlama..........................................................................................101
Kurumlar Arası Çıkar Çatışması............................................................................101
KURUMA VE ÇALIŞANA İLİŞKİN ETİK KONULAR.........................................102
İlişkilerin Kurumsal Bağlamı..................................................................................102
Kurumsal Bilgi.......................................................................................................102
Yönetim Kurulu Üyeleriyle İlişkiler........................................................................103
vi İç ndek ler
Hekimlerle İlişkiler................................................................................................104
Hekim Olmayan Personelle İlişkiler.......................................................................104
Sağlık Çalışanlarıyla Yeni İlişkiler............................................................................105
Yönetim Performansının Değerlendirilmesi...........................................................105
Mesleki Yeterlik Belgeleri.......................................................................................105
HASTALARA VE TOPLUMA İLİŞKİN ETİK KONULAR....................................106
Gizli Bilgilerin Koruması........................................................................................107
Klinik Etkinliklerin İzlenmesi.................................................................................107
Bilgi Uçurma.........................................................................................................107
Bakım Hizmetlerinin Kalitesinin İyileştirilmesi ve Değerlendirilmesi...................108
Toplumla İlişkilerin Sürdürülmesi..........................................................................108
Özet.......................................................................................................................110
Kendimizi Sınayalım.............................................................................................111
Yaşamın İçinden....................................................................................................112
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................112
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı........................................................................................113
Yararlanılan Kaynaklar.........................................................................................114
5. ÜNİTE Sağlık ve Biyomedikal Etiği...................................................................116

GİRİŞ.....................................................................................................................117
BİYOMEDİKAL ETİK...........................................................................................118
TIP ETİĞİ TEMEL İLKELERİ..............................................................................119
Özerklik ve Özerkliğe Saygı İlkesi...........................................................................119
AYDINLATILMIŞ ONAM...................................................................................120
Aydınlatılmış Onamın Yasal Dayanakları..............................................................121
Zarar Vermeme İlkesi.............................................................................................122
Yarar Sağlama İlkesi...............................................................................................122
Adil Olma İlkesi.....................................................................................................123
TIP ETİĞİ VE BİLGİ EDİNME HAKKI AÇISINDAN MESLEKİ MAHREMİYET.....124
ÖTANAZİ.............................................................................................................127
Ötanazinin Koşulları.............................................................................................127
Ötanazinin Suç Teşkil Edip Etmediği Tartışması....................................................128
Ötanaziyi Suç Olarak Değerlendirenler............................................................128
Ötanaziyi Suç Olarak Değerlendirmeyenler......................................................130
HASTA HAKLARI................................................................................................131
Özet.......................................................................................................................134
Okuma Parçası......................................................................................................138
6. ÜNİTE
Sağlık Yönetiminde Teknoloji ve Etik...................................................142
GİRİŞ.....................................................................................................................143
SAĞLIK TEKNOLOJİLERİ..................................................................................143
Sağlık Teknolojileri Değerlendirmesi......................................................................144
İç ndek ler vii
Türkiye’de Sağlık Teknolojileri Yönetimi.................................................................145
GENETİK MATERYAL VE BİYOBANKALAR......................................................146
Biyobankalar........................................................................................................146
BİLGİ TEKNOLOJİLERİ VE SAĞLIK BİLGİ SİSTEMLERİ...................................148
Türkiye’de Hastane Bilgi Sistemi ve E-Sağlık...........................................................149
BİYOBANKALARDA VERİ GÜVENLİĞİ VE ETİK.............................................151
TEKNOLOJİ UYGULAMALARINDA ETİK.........................................................153
Kişisel Sağlık Verileri, Toplanması, Korunması ve Hasta Hakları..........................154
Kişisel Sağlık Verilerinin Toplanmasına Yönelik Farklı Yaklaşımlar......................155
SAĞLIK BİLGİ SİSTEMLERİNDE GÜVENLİK VE MAHREMİYET....................158
Güvenlik Açıkları ve Mahremiyet Tehditleri..........................................................158
Bilgi Güvenliği ve Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi................................................159
Türkiye’de Bilgi Güvenliğini Sağlamak İçin Yapılan Çalışmalar..............................160
Güvenlik Sorunları ile İlgili Önerilen Çözümler....................................................161
Özet.......................................................................................................................163
Yaşamın İçinden....................................................................................................166
Okuma Parçası......................................................................................................167
Sağlık Yönetiminde Etik İkilemler ve Çıkar Çatışması...........................170 7. ÜNİTE

GİRİŞ.....................................................................................................................171
KARAR VERME SÜRECİ VE ELEŞTİREL DÜŞÜNME........................................174
Bentley College İş Etiği Merkezinin Geliştirdiği Test.............................................176
DEĞERLER VE KÜLTÜREL FARKLILIKLAR......................................................177
Kişisel Değerler......................................................................................................178
Değerlerin Çatışması.............................................................................................180
Duygusal Zekâ.......................................................................................................181
ÇIKAR ÇATIŞMASI.............................................................................................182
PROMOSYON.....................................................................................................186
YASAL SINIRLAMALAR....................................................................................189
Özet.......................................................................................................................191
Yaşamın İçinden....................................................................................................194
Yararlanılan İnternet Kaynakları............................................................................197
Sağlık Yönetiminin Geleceğinde Etik.....................................................198 8. ÜNİTE

GİRİŞ.....................................................................................................................199
BİYOETİK - SOSYOLOJİK SORUNLAR.............................................................200
SAĞLIK BİLİMLERİ, KLİNİK VE HALK SAĞLIĞI ALANIDA SORUNLAR.......201
Sağlık Yönetiminde Bilişim.....................................................................................201
viii İç ndek ler
SAĞLIK YÖNETİMİ VERİ GÜVENLİĞİNİN GELECEĞİ....................................203

Sanal Suçlar, Siber Bilgi Denetimi...........................................................................205
Ağ Toplumu, Bulut Teknolojisi ve Etik...................................................................206
Sanal Bilim Mekânları, Sanal Alışveriş...................................................................206
Sanal Telif ve Mülkiyet, Fikir Telifleri, 3 Boyutlu Baskı Telif Hakları....................207
Kopyalama Teknolojileri ve Seri Sanal Üretimler...................................................208
SAĞLIK SEKTÖRÜ VE YÖNETİMİNDE İNSANDIŞILAŞTIRMA SORUNU.......208
Medikalizasyon....................................................................................................208
In vitro Fertilizasyon - Tüp Bebek..........................................................................209
Estetik ve Normatif Estetik Algısı..........................................................................209
Medyada Sağlık, Kadın-Erkek Temsilleri................................................................209
Doğurganlık, Denetim, Kürtaj................................................................................210
YANLIŞ UYGULAMA VE İHMAL........................................................................210
Özet.......................................................................................................................211
Okuma Parçası......................................................................................................213
Yararlanılan İnternet Kaynakları............................................................................216
İç ndek ler ix
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
“Sağlık Bilimlerinde ve Yönetiminde Etik” adını taşıyan kitabımız sizleri
günümüz- de her alanda daha sık tartışılır hâle gelen “etik” ile ilgili kavramlarla
tanıştırma; etik ku- ramlarını ve türlerini tarif etme; etik davranışlara rehberlik eden etik
ilke, kod ve kuralları değerlendirme amacı taşımaktadır. Kitabımızda, bilgileri
pekiştirmek üzere etik karar almada sizlere yardımcı olabilecek, yol gösterebilecek
modeller, konu ve vakalar, teknolojide etik, sağlık kurumlarının geleceğinde etik gibi
konular yer almaktadır.
Etik konusunda felsefe, tarih, sosyoloji vb. alanlarda çok sayıda bilimsel çalışma ve
kaynak olmasına rağmen bu alanda güncel uygulamalara dayalı daha çok örnek ve va-
kayı kapsayan kaynaklara ve kitaplara ihtiyaç vardır. “Önce sağlık” anlayışıyla ve
konun hayati öneminden dolayı, hem bireyler hem de toplumlar için etiğin
günümüzdeki yeri tartışılmaz. Etik uygulamaların insanı varlığından itibaren yaşamını
doğrudan etkilemesi, sağlıkla ilgili araştırma ve uygulamaların da son derece
hassasiyetle planlanmasını ve yürütülmesini gerektirmektedir. Unutulmamalıdır ki,
sağlık alanı doğası gereği belirsiz, zorluk derecesi yüksek ve riskli durumlarla
karşılaşılması olasılığı olan ve hata payının sıfır olması hedeflenen, çok hassas bir
alandır.
Temelde felsefenin ahlakı konu edinen dalı olan etik, sağlıkla ilgili çalışma ve hizmet
sunumunun “en doğru” biçimde yerine getirilmesinde karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle
başından itibaren sağlık alanında ve uygulamalarında etik ilkelerin var olması ve hayata
geçirilmesi kaçınılmazdır.
Sağlık hizmetleri çok karmaşık ilişkiler ve süreçlerden oluşan organizasyonlar tara-
fından sunulduğu için, maalesef bu organizasyonlar etik ihlallerin en fazla görülebildiği
ortamlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Etik ihlallerin ortadan kaldırılmasında yalnızca
yasaların varlığı yeterli olmayıp, kurumlardaki etik anlayış ve uygulamalar da
önemlidir. Bu nedenle sağlık alanında çalışan herkesin etik kural ve uygulamalarla ilgili
bilgi sahibi olmaları ve gerçekleştirdikleri faaliyetlerde ve uygulamalarda etiğe uygun
davranış sergilemeleri büyük önem taşımaktadır.
Profesyonel bir ekip tarafından açık ve uzaktan öğretim tekniklerine uygun
olarak hazırlanan kitabımızın sizlere “sağlık bilimleri alanında” ilgili konularda doğru
değerlen- dirmeler yaparak “etik” karar vermede sizlere yardımcı olması, yol göstermesi
temenni ederiz.
Editör ve yazarlar olası “etik uygulamalar” ile ilgili vicdani sorumluluğu güncel kanun,
yönetmelik vb. değerlendirmelerle okuyucuların ve uygulamacıların araştırma ve takdiri-
ne bırakarak bu konuda herhangi bir sorumluluk almamaktadır.
Bu kitabın hazırlanmasında, tasarlanmasında, dizgisinde ve baskıdan dağıtıma kadar
her aşamada emeği geçen koordinatörlere, yazarlara, tasarım, dizgi vb. birimlerde
çalışan AÖF ekibine teşekkürleri borç biliriz.
“Zarar vermeden yararlı olma ilkesine” bağlı olarak kitabımızın sağlık kurumlarında
ve yönetiminde etik açıdan bir farklılık ve farkındalık yaratması ve ilgili konularda
sizlere kaynak ve rehber olmasını dileriz…
Editör
Prof.Dr. Fatih DEMİRCİ

1
Amaçlarımız
SAĞLIK BİLİMLERİNDE VE YÖNETİMİNDE ET
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

Etik ve etikle ilgili kavramları tanımlayabilecek,
 Etiğin tarihsel gelişimini açıklayabilecek,
 Etik türlerini sınıflandırabilecek,
 Etik kuramları özetleyebilecek,
 Uygulamalı etik ve türlerini açıklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Etik • Etik İkilem
• Ahlak • Etik İhlal
• Hukuk • Uygulamalı Etik
İçindekiler
• GİRİŞ
• ETİK VE ETİKLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR
Sağlık Bilimlerinde
Etik Kavramı, Kuramları ve Türleri • ETİĞİN TARİHSEL GELİŞİMİ
ve • ETİK TÜRLERİ
• ETİK KURAMLAR
• UYGULAMALI ETİK VE TÜRLERİ
Etik Kavramı, Kuramları ve Türleri
GİRİŞ
Bu ünitede kitabımızın diğer ünitelerine temel oluşturacak etik ve etikle ilgili kavramlar,
bu kavramların benzerlik ve farklılıkları, etiğin tarihsel gelişimi, etik türleri, etik
kuramla- rı ve uygulamalı etik türleri konuları ele alınmıştır.
Örnek ile açıklayamaya çalışalım; bir sağlık çalışanı tanıdığı bir kanser hastası için
altı ay sonrasına verilen bir randevuyu iki gün sonrasına çekmiştir. Bu kişi teknisyen,
hemşire, yönetici, hekim veya benzeri görevi olan bir personel olabilir. Bu durum personel,
hasta ve kurum açısından farklı sonuçlar ortaya koyacaktır. Pek çok kişi ‘sağlık
çalışanının kanser hastası olan bir yakınına yardım etmesinden doğal ne olabilir ki?’
şeklinde düşünebilir. Pek çoğumuz böyle davranmayı uygun görürüz. Böyle
durumlarda hastanın daha hızlı tedavi görmesini sağlayarak vicdanen kendimizi
rahatlamış hissederiz; vefalı bir akraba veya iyi bir arkadaş olduğumuzu kanıtlamış
oluruz. Çalışanların buna benzer davranış- ları bazı kültürlerde toplum tarafından
onaylanan ve olması gereken bir davranış olarak algılanabilir. Ancak randevu sırası
bekleyen veya randevusu ötelenen hastalar açısından bakıldığında ise bir haksızlığın söz
konusu olduğu da açıktır. Belki de randevusu ileri ta- rihe alınan hastalardan bazıları bu
süreçte yaşamlarını kaybedecektir. Hatta bu davranışın ahlaki ve etik olmadığı bile
söylenebilir. Dahası, sağlık çalışanının görevini kötüye kullan- dığı için dolayı hukuki
yaptırımlarla karşılaşması da mümkündür. Kurum açısından ba- kıldığında ise iyi
işlemeyen bir randevu sisteminin olduğu, çalışanların sisteme müdahale ederek
kayırmacılık yaptıkları ve kimi hastaların mağdur edildiği sonucu ortaya çıkmak- tadır.
Diğer taraftan, eğer kimi hastalara randevuda öncelik tanınacaksa, bunun önceden
belirlenmiş kurallar çerçevesinde ve herkesin bilebileceği bir biçimde olması gerektiği de
iddia edilebilir. Örneğin, hangi hastalara randevuda öncelik tanınacağına bir uzmanlar
kurulu ya da ilgili hekimin karar vermesi kuralının olması gibi… Ancak böyle bir kural
olsa bile, bu kural herkese eşit bir biçimde uygulanmakta mıdır? Bunu nasıl
anlayabiliriz? Sonuç olarak, bir sağlık kuruluşunda çalışanların istedikleri gibi
davranmaları kurum açı- sından ciddi bir itibar ve güven sorununa işaret eder.
Yukarıda verilen örnek olaydaki sorun ne ile ilgilidir? Bir başka ifadeyle örnek olaydaki
sorun ahlaki mi, etik mi yoksa hukuki bir sorun mudur? Yoksa sorun sağlık hizmetleri-
nin sunulması ve yönetimiyle mi ilgilidir? Bu sorun nasıl önlenebilir? Bir başka soru ise
“çalışanları ve hastaları böyle davranmaya iten güç, inanç ve değerler sistemi nelerdir?”.
Bu ve benzer soruların cevabını profesyonel hayatta verebilmek için bu ünitede ele
alınan konuların temel düzeyde bilinmesi beklenmektedir.
4 Sağlık Blllmlerlnde ve Yönetlmlnde Etlk
ETİK VE ETİKLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR

Çalıştığımız alana bağlı olarak, etik ile ilgili birçok kavramı birbiriyle ilişkilendirebili-
riz. Burada konumuz sağlık bilimleri ve yönetimi olduğundan etik ile ilgili kavramları
bu çerçevede ele alacağız. Etiğin ne olduğunu anlayabilmemiz için öncelikle etikle ilgili
ve çoğu zaman etikle karıştırılan kavramların neler olduğunu bilmek gerekir. Bunların
başında ahlak ve hukuk kavramları gelmektedir. Bir sağlık kurumunun yönetim süreç-
lerinde alınan kararların uygulanmasında ve verilen hizmetlerin değerlendirilmesinde iş
ahlakı, meslek etiği ve yürürlükteki yasal mevzuat belirleyicidir. Kimi zaman eylemlerin
ve kararların ahlaki durum ve yasal mevzuat açısından sorun oluşturmadığına, ancak etik
bakımdan uygun bir eylem veya karar olmadığına tanık olunmaktadır. “Adalet”,
“ödev”, “yükümlülük”, “hak”, “sorumluluk” gibi kavramları etik, ahlak ve hukuk
kapsamında de- ğerlendiririz. Bu nedenle, ahlak, etik ve hukuk kavramlarının
tanımlanması ve bu kav- ramların birbiriyle ilişkisinin açıklanması gerekir.
Ahlak
Ahlak: Bir kişinin, bir toplumsal Ahlak, Türkçe Sözlük’te; “(1) Bir toplum içinde kişilerin benimsedikleri, uymak zorun-
sınıfın, bir ulusun, bir kültür da bulundukları davranış biçim ve kuralları, aktöre, sağtöre ve (2) Huylar” (TDK, 2019)
çerçevesinin vb. belli bir tarihsel
dönemde yaşamına giren ve olarak tanımlanmaktadır. Günlük dilde ahlakın, sıklıkla kişisel yaşamla, özellikle cinsel
eylemlerini yönlendiren inanç, alışkanlıklar ve kurallarla ilişkilendirildiğine tanık oluruz (Haynes, 2002). Örneğin; bir
değer, norm, buyruk, yasak
ve tasarımlar topluluğu ve
çalışan rüşvet karşılığı işini yaptığında, bazı kültürlerde bu kişi ahlaksız olarak
ağı. nitelendi- rilmez. Hatta bazı toplumlarda işlerin yürümesi için rüşvetin yaygın bir
davranış olarak benimsendiğini görürüz. Bu durumu daha çok hukuksal veya kültürel
bir konu olarak algılar, yerel bir durum diye değerlendiririz. Oysa rüşvet alarak işini yapan
aynı kişi, işi ge- reği hastaneye gelen bir hasta tarafından sadece kendisine dikkatli bir
biçimde baktığı için onu ahlaksızlıkla suçlayabilir. Etraftaki birçok kişi de olayın doğru
veya yanlış olduğunu sorgulamadan kişiyi ahlaksız ilan edebilir. Buna benzer örnekleri
toplu taşıma araçlarında da sıklıkla görürüz. Bu nedenle ahlaksız olarak adlandırılan
birçok eylemin bazı toplumlarda cinsellik konusuyla ilgili olduğu söylenebilir.
Örneğin, bir hekimin rüşvet alması ahlaki açıdan dikkate alınmazken özel hayatındaki
bazı durumlar daha çok konuşulabilir. Ancak bunun kültürel olduğunu da
unutmamamız gerekir. Bazı toplumlarda rüşvet daha çok ahlaksız bir davranış olarak
nitelenirken, kimin kimi aldattığı çok da önemli bir konu olarak görülmeyebilir. Bu
nedenle neyin ahlaklı olup neyin olmadığı tamamıyla bağlama özgü ve yereldir
diyebiliriz.
Ahlak kavramı, “bir kişinin, bir toplumsal sınıfın, bir ulusun, bir kültür çerçevesinin
vb. belli bir tarihsel dönemde yaşamına giren ve eylemlerini yönlendiren inanç, değer,
norm, buyruk, yasak ve tasarımlar topluluğu ve ağı” (Özlem, 2010) veya “bir
toplumdaki bireylerin benimsedikleri, uymak zorunda oldukları ilkelerin ve kuralların
tümü” (Kök- nel, 2006) şeklinde tanımlanabilir. Ahlakla ilgili tanımlar incelendiğinde
ortak noktaların varlığına rağmen, bir göreceliğin söz konusu olduğu fark edilebilir. Bu
durum, aynı eylemin toplumdan topluma farklı algılanabildiğine, ahlaksız veya ahlaklı
olarak değerlendi- rilebildiğine işaret eder.
Öğrenciler arasında kopya çekmenin çok yaygın bir davranış olduğu söylenebilir. Kısa
zaman önce Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Dartmouth Üniversitesi’nde Spor, Etik ve
Din adlı dersi alan öğrencilerin bir kısmının derste kopya çektikleri gazete haberi olarak
yayımlanmıştı (Utku, 2015). Bu gazete haberinde olduğu gibi din ve etik gibi doğru ve yan-
lışı öğretmeye odaklanan derslerde bile kopya çekilebilmektedir. Ancak kimi toplumlarda
öğrencilerin kopya çekme fırsatları olsa bile bunu yapmayacaklarını da biliriz.
Sınavlarda kopya çekmek, işini bilmek ve her ne olursa olsun hedefe ulaşmak için
başvurulabilecek bir yöntem olarak algılanabilirken; diğer taraftan kopya çekmemek,
kişinin kendisine ve
1. Ünite - Etik Kavramı, Kuramları ve Türleri 5
içinde yaşadığı topluma karşı dürüst davranmasının bir gereği olarak değerlendirmek
de mümkündür. Her iki olayda kişiler kendi toplumlarındaki bireylerin çoğunun kendisi
gibi davranacağını söyleyeceklerdir. Burada sorulması gereken sorular şunlar olabilir:
• Bir eylemin ahlaka uygun olup olmadığına nasıl karar vereceğiz?
• Buna kim veya kimler karar verecek?
• Haklı olduğumuzu veya haksız olduğumuzu nasıl anlayabileceğiz?
Genelde insanlar bir eylemin haklı veya haksızlığına o eylemin toplumsal bir ihtiyacı
karşılayıp karşılamadığına bakarak karar verirler. Bunun sonucunda dürüstlük, güven
gibi ahlaki kavramlar evrensel olarak kabul edilir. Toplumsal ilişkiler dürüstlük ve gü-
ven temelinde gelişir ve devam eder. Örneğin; bir an insanların birbirlerine doğru söy-
lemeyeceklerini düşünürsek, başkalarıyla konuşmanın bir anlamının olmayacağı açıktır
(Haynes, 2002).
Hastalandığımızda en azından bir defa bir sağlık kurumuna gitmişizdir. Orada gerek
sağlık kurumunun gerekse kurumda görev yapan hekim ve sağlık çalışanlarının, bir has-
ta olarak bize karşı dürüst davranacaklarını peşinen kabul ederiz. Bize en doğru teşhisin
konulacağına ve uygun tedavinin yapılacağına inancımız tamdır. Aksi durumda bir sağlık
kurumuna gidip bir hekime muayene olmanın bir değeri olmayacaktır. Burada
dürüstlük ve karşılıklı güvene dayalı bir ahlaki durum söz konusudur. Tersini düşünmek
kargaşa ve güvensizlik anlamına gelir. Çünkü insanların eylemlerini bilinçli bir
biçimde yaptıkları veya yapmak zorunda olmaları gerektiğini biliriz. İnsan eylemleri için
ahlaklı ya da ahlaksız yargısına varılabilir. Örneğin, bir hekim “ben bilinç dışı olarak
hastanın ameliyatı sırasında yanlışlık yaptım” demekten çekinir, çünkü meslek ahlakı ve
yürürlükteki hukuksal mevzuata göre birtakım yaptırımlarla karşı karşıya kalmasının söz
konusu olduğunun farkındadır.
Etik
Etik, “insanın başka varlıklarla belirli normlara göre gerçekleşen ilişkiler toplamını, in- Etik: Ahlak olgusunu ele alan,
ahlak görüşlerini, öğretilerini
sanın söz konusu ilişkileriyle bu varlıklara yönelen eylemlerini düzenleyip anlamlan- irdeleyip sınıflandıran,
dıran ilke, kural ve değerler bütünü” (Cevizci, 2008) veya “insanın kişisel ve toplumsal aralarındaki benzerlik ve
farklılıkları ortaya koyan, bunları
yaşamdaki ahlaki sorunlarını ele alıp konu olarak incelemek” (Akarsu, 1998) biçiminde karşılaştırıp eleştiren felsefe dalı.
de tanımlanabilir. Bu tanımlar ışığında, etiği, insanın toplumsal ölçekte gerçekleştirdiği
ve başkalarını etkileyen sonuçları olan davranışları/eylemleri/yapıp-etmeleri ve bunları
biçimlendiren düşünme süreçleri (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007) ve davranışlarımıza yol
gösteren ve ahlaki bir seçimde bize yardımcı olan standartlar topluluğu (Grene, 2004:
360’den akt. Gökçe ve Örselli, 2011) olarak ifade edebiliriz. Sağlık alanındaki eylemlerin
çoğunluğu toplumun gözü önünde gerçekleşmekte ve eylemlerin sonuçları doğrudan bi-
reyi dolaysıyla toplumu etkilemektedir. Bu nedenle sağlık adına yapılan kimi eylemlerin
ahlaki açıdan sorgulanmasının doğal olduğunu söyleyebiliriz.
Etik, insanlara “işlerin nasıl yapılması gerektiğini” belirlemede yardımcı olan yol
gös- terici değerler, ilkeler ve standartlar sunar. Aynı zamanda etik, felsefi bir süreçtir.
Bu sü- reç, karar alırken ve uygularken belirli ilkelere ve standartlara bağlı kalınmasını
gerektirir (Şen, 2012: 10’dan akt. Aktaş, 2014). Çoğu filozof, “etik” sözcüğünü ahlakın
felsefi olarak incelenmesi anlamında kullanarak etiği daha üst düzey bir felsefi düşünce
hâline getirir. Genelde, etiğin, uygulamaya yönelik ‘Burada ve şu anda ne yapmalıyım?’
gibi ahlaki sorulara daha geniş, şematik ya da kuramsal bir bakış açısından incelemek
üzere, bunları sormanın ötesine geçmesi bakımından ahlaktan farklı olduğu düşünülür.
Bu düşünce, etik ile ahlakı birbirinden ayırmanın bir yoludur (Haynes, 2002). Ünitenin
başında sunulan kopya çekme olayına yine dönersek, kopya çekmenin ahlaksızlık
olduğunu kabul etmek kadar, bu davranışın neden ahlaksızlık olduğu, insanların bu
yanlış davranışa neden yön- lendiği konusunda da kafa yorarsak etiğin alanına girmiş
oluruz.
Alt anlamıyla etik düşünce ve etik eylemden bahsediyorsak, bunun herhangi bir bi-
çimde bir yarar bekleme, çıkar sağlama, art niyet taşıma, bir üst güçten korkma, cezadan
çekinme, yasaya uyma gibi nedenlere dayanmaması gerekir (Aktaş, 2014). Bir başka ifa-
deyle, sadece etik olduğu için öyle düşünmeli ya da davranmalıdır. Etik düşünmek ve etik
eylemde bulunmak, eylemlerimizin sonuçlarının etik olup olmadığını değerlendirmek
sadece filozofların işi değildir. Yaptığımız ve söylediğimizin doğru veya yanlış
olduğunu düşünmek ve bunu kendimize sormak, herkesin etik düşünebileceği ve etik
eylemde bu- lunabileceği anlamını taşır.
Etik kavramı yaşamımızda karşımıza üç farklı yolla çıkabilir. Bunlardan birincisi; fel-
sefenin bir ana alanı olarak etik davranışlar bağlamında iyinin ne olduğu ve nelerin iyi
olduğu konusunun ele alınmasıdır. Burada, insanın ideal davranışlarını formüle etmek
amaçlanmaktadır. İkincisi; toplum yaşamında etiğin karşılığı, insanların birbirleriyle iliş-
kilerinde neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğiyle ilgili bir kurallar küme-
sidir. Burada kısaca genel ahlak konusu ele alınmaktadır. Sonuncusu ise, belli bir alanda
etkinlik gösteren kişilerin uymaları gereken kuralların belirlendiği ve o alana özgü uygu-
lamalarda istendik davranışların irdelendiği meslek etikleridir. Mesleki etikler ilk ikiye
göre daha yenidir ve bir bakıma onların bir sentezidir (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007: 76).
Yapılan etik tanımlamalar incelendiğinde, etiğin insanların neden doğru ve neden yanlış
davrandıkları, eğer doğru ve yanlış davranılırsa neler olabileceğini inceleyen bir felsefe
alanı olduğu ortaya çıkar. Bu yönüyle etik evrensel kural, ilke ve değerlerin neler olma-
sı gerektiğini tartışır. Örneğin, tıbbi uygulamalarda neden evrensel ilkelere gerek vardır?
İnsana neden sadece insan olduğu için sağlık hizmeti sunulmalıdır? Tıbbi
uygulamalarda hastanın uygulamayı reddetme hakkı var mıdır? gibi sorular sağlık alanında
cevaplanması gereken etik ile ilgili sorulardan birkaçıdır.
Hukuk
Hukuk: Kişiler arasındaki ilişkileri Hukuk kurallarını ahlak kurallarından ayıran en temel özellik hukuk kurallarına uyul-
düzenleyen, uyulması zorunlu maması hâlinde kişilerin bir yaptırım ile karşı karşıya kalacak olmasıdır. Hukuk kuralı-
kurallar bütünü.
nın ihlali durumunda belli bir kamusal güç, kendisine tanınmış olan yaptırım gücünün
devreye girmesini sağlar. Günümüzde bu zorlama gücüne sahip kamusal otorite, esas
olarak devlettir. Tarihî süreçte, başlangıçta yazılı nitelik taşımayan hukuk kuralları, ya-
zının icadından sonra toplumsal, ekonomik ve kültürel gelişmelerin sonucu olarak ya-
zılı hâle gelmiştir (Yüksel, 2002). Oysa ahlak kuralları yazılı olmadığı için her
zaman dikkate alınmaz. Çünkü ahlak kurallarına uyulmadığında yaptırım ile
karşılanmayabilir. Bu nedenle günlük yaşamda toplumsal olarak benimsenen çoğu
ahlaki kuralın göz ardı edildiğini görebiliriz.
İşletmeler açısından hukuk kavramı, işletmelerde belirli davranışları sınırlayan veya
serbest bırakan resmî kuralları ifade etmektedir. Bu kurallar, devlet tarafından koyulabile-
ceği gibi işletme tarafından da oluşturulabilir. Hukuk kuralları etiği besleme, destekleme
işlevi görebilir. Etik davranışı oluşturan elemanlardan birisinin yasal davranış olduğu ileri
sürülebilir (Negahandy, 1987’den akt. Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). Açıklamalardan da
anlaşılabileceği gibi toplumun hukuk düzeni, sadece devlet tarafından konulmuş olan
ya- zılı hukuk kurallarından meydana gelmemektedir.
Devletin iradesi dışında oluşan genel hukuk ilkeleri ile örf ve âdet kuralları da hukuk
düzeninin kapsamı içinde yer alır. Ancak bunların bağlayıcılık niteliği kazanmaları,
pozitif hukuk tarafından tanınmış olmalarına bağlıdır (Yüksel, 2002). Etik davranış
yasalara, örf, adet ve geleneklere uygun olabilir. Ancak bunun her zaman böyle olduğu
söylenemez. Hatta bazen etik davranmak yasalara, âdet, örf ve geleneklere ters düşebilir.
Örneğin, ça- lıştığınız kurumun size tahsis ettiği bir araç olduğunu varsayalım. Ancak siz
bu aracı gerek
resmî işinizde gerekse de özel işlerinizde kullanmaktasınız. Kurumunuz size aylık 10
litre özel işlerinizde kullanma için bir yakıt hakkı vermiş olsun. Bu kurala da sizinle
yapmış olduğu sözleşmenin bir maddesinde yer verilmiş olduğunu düşünelim. Resmî
işleriniz- de faturasını getirmek koşuluyla sınırsız yakıt hakkınız var. Siz özel işlerinizde
de resmî hakkınızdan kullanarak âdeta kurumun aracını kendi şahsi aracınız gibi
kullanıyorsunuz. Burada yasal olarak bir sorun yok ama etik olarak büyük bir sorun
olduğu açıktır. Yine araç kullanımıyla ilgili sözleşmede 110 km hız sınırı olduğunu
varsayalım. Bir gün kurumun arabasıyla il dışı seyahatinizde başka sürücülerin
karıştığı bir trafik kazasına şahit olduğunuzu ve yaralılardan bazılarını hastaneye
götürmek üzere arabaya aldığınızı düşü- nelim. Bu süreçte hastaneye yetişmek için 130
km hız yaptığınızı ve radara yakalanarak trafik cezası aldığınızı varsayalım. Bu örnekte
siz sözleşme maddesini düşünmeden ve trafikte hız sınırı kuralını ihlal edip bir insanın
yaşaması için aracı hızlı kullanarak etik bir davranış sergilemiş olursunuz. Kısaca kimi
durumlarda etik davranış yasal olmayabilir. Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi etik
davranışın yasalarla, örf, âdet ve geleneklerle örtüşmesi tamamen bağlamsaldır ve
duruma göre değişir.
İşletmelerin faaliyetlerini gerçekleştirirken hukuku çiğnemeleri kısa dönemde bazı
avantajlar sağlasa da uzun dönemde ve küresel rekabetin içinde zarar görmelerine sebep
olur. Bazı durumlarda hukuksal olmayan bir davranış ahlaksal ve/veya etiğe uygun olarak
kabul edilir (Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). Burada işletmeler açısından hukuk ve etiğe
aykırı eylemlerin mutlaka uzun dönemde işletmeye olumsuz bir yaptırımı veya bedeli ola-
cağını söylemek yanlış değildir. Bu konuda güncel bir örnek vermek gerekirse Volkswa-
gen otomobillerinde emisyon ölçüm sonuçlarını olduğundan düşük gösterecek biçimde
yazılım kullanılması tüm dünyada bir skandal olarak görülmüştür. Bu durum iş
ahlakına ve yürürlükteki yasalara aykırı uygulamalara iyi bir örnek olup, işletmenin tüm
dünyada itibar ve milyarlarca dolar para kaybetmesine neden olmuştur.
Hukuk, toplumsal yaşam alanına derinlemesine müdahale ederek, böyle bir ortamın
gerçekleşmesini engelleyebileceği gibi bireylerin kişisel değerlerini ve tercihlerini güven-
ce altına alarak onlara serbesti ve özerklik sağlamayı da kolaylaştırabilir (Yüksel, 2002).
Bu açıdan sağlık mevzuatı, “tıbbi ortamları ve ilişkileri düzenleyen; bu bağlamda sağlık
profesyonellerinin yerine getirmesi ve kaçınması gereken eylemleri belirleyen, anayasa
maddesi, kanun, ulusal mevzuata dâhil edilmiş uluslararası sözleşme, tüzük, yönetmelik
ve daha alt düzeydeki idari düzenlemeler ve içtihat kararları şekildeki resmî kuralların
tümüdür” (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Sağlık çalışanlarının yazılı hâle getirilmiş
mesleki etik kurallarının yanı sıra yasal olarak neyi, neden ve nasıl yapmaları
konularında da ol- dukça geniş bir yasal mevzuatı olduğu bilinmektedir.
Etiğin Ahlak ve Hukuk Kavramları ile İlişkisi

Etik ile ahlak kavramlarının ilişkisine baktığımızda bu iki kavramın kimi zaman aynı an-
lamda kullanıldığını ancak içerik bakımından farklı olduklarını görebiliriz. Genel anlam-
da etik, ahlak felsefesi bağlamında; ödev, yükümlülük, sorumluluk, gereklilik ve erdem
gibi kavramları inceleyen, doğruluk ve yanlışlık, iyi ve kötü ile ilgili ahlakı yargıları ele
alan, ahlaki eylemin doğasını soruşturan ve iyi bir yaşamın nasıl olması gerektiğini açık-
lamaya çalışan felsefe dalıdır (Cevizci, 1993). Buna göre, bir davranışı ahlak dışı veya etiğe
aykırı olarak adlandırmak aynı şey değildir. Çünkü, etik daha kapsayıcı ve üst bir
bakışla insanı davranışa yönlendiren ilkeler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ahlak, bireysel ve toplumsal olarak doğruları ve yanlışları belirleyen süreçlerdeki
kurallar, değerler ve inançlarla ilgiliyken etik doğru ve yanlışları belirlemeye yarayan
ku- ralların ve ilkelerin nedenlerini açıklamaya ilişkin uygulamalar ve ahlak
çalışmalarıdır (Bayrak Kök, 2012). Etik ve ahlak kavramları arasındaki ilişki, somut bir
biçimde futbolcu
ve ‘nitelikli’ bir futbol eleştirmeni arasındaki yakınlığa benzetilebilir. Ahlak bir davranışı
ifade ederken; etik davranışla ilgili bir düşünceyi ortaya koymaktadır (Usta, 2012).
Bu örnekte olduğu gibi, top oynayan ve golü atan futbolcular, maçı yöneten, maçın
sonucunu ve futbolcuların davranışlarını etkileyen kararlar alan ve gol kararını veren
hakemdir. Bu süreç ahlakla ilişkilidir. Çünkü futbol oyuncuları ve hakem futbolla ilgili
kurallara uygun davranışlar sergileyen konumundadır. Hakem kararlarının yerindeliği,
futbolcuların kurallara uygun bir maç oynayıp oynamadıkları ve atılan golün nizami
olup olmadığı gibi oyun sürecinde meydana gelen davranış ve olayları yorumlayan ve
eleştiren ise futbol yo- rumcularıdır (her ne kadar spor programlarında başarısız
örneklerini görsek de burada bahsedilen işini iyi yapan, nitelikli yorumculardır). Futbol
yorumcusunun yaptığı iş etik konusuyla ilişkilidir. Çünkü futbol yorumcusu eleştiren,
yorumlayan ve açıklayan, bir ba- kıma futbolcuların ve hakemin davranışlarının
doğruluğunu ve yanlışlığını futbol kural- larına göre açıklayan konumundadır.
Etik hukuk ilişkisine baktığımızda günlük yaşamımızda bu iki kavramla birçok alan-
da karşılaştığımızı görürüz. Etik kurallardan türetilen ya da onlara uygun düşen meşru
normlar olmaksızın, hukuk kuralları “iyi” yasalar olamazlar ve yasanın en üstün şey ol-
masını sağlayamazlar (Davran, 2009). Etik ile hukukun başlıca ortak noktası
normatif olmalarıdır. Bir başka ifadeyle ikisi de kural koyucu sistemlerdir. Bu
bağlamda hukuk kurallarının arkasında devlet gücü bulunmaktadır. Bu nedenle hukuk
kuralları kuvvetli yaptırımlarla desteklenmiş olmaktan ötürü daha güçlüdür. Ortak aklın
gerekleri ve kitle uzlaşması üzerine kurulmuş etik kuralları ise göreceli olarak daha
zayıftır. Etik açıdan, olmuş ya da olası bir eylem tartışılırken yasalar değil temel değerler
alınır ve felsefenin yöntemleri kullanılır. Böylesi tartışmalardan elde edilen sonuçlar,
yasanın öngördüğü dü- zenlemeyle kimi zaman bağdaşırlar kimi zaman çelişirler. Yasada bir
düzenleme olmaması durumunda, etik tartışmalar yasama gücü için bir öneri niteliğini
taşırlar. Pozitif hukukun etik tartışmalar üzerinden oluşturulması ona daha yüksek bir
saygınlık ve geçerlilik ka- zandırır (Otto, 2000’den akt. Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Etik
davranış ilkeleri, etik kodlar (kurallar bütünü) hâline geldiğinde, buna ilişkin bir
izleme ve kontrol mekanizması kurulduğunda, kurumlarda istihdamı düzenlemeyen
mevzuatın resmî bir parçası hâline dönüşürler. Böylece etik, kişiler ve kurumlar
açısından, sadece bireysel bir iç kontrol me- kanizması değil, aynı zamanda bir dış
denetim işlevi görür. Diğer denetim türleri (yar- gı, kamu denetçisi, vesayet, kamuoyu
denetimi vb.) genellikle sorunlar ortaya çıktığında devreye girdiği hâlde, etik ilke ve
değerler, daha sorun ortaya çıkmadan önce muhtemel sorunları önleyici bir işlev
görmektedirler (Eryılmaz ve Biricikoğlu, 2011). Eğer bir yasa çıkarılırken etik açıdan da
tartışılırsa veya etik tartışmalar üzerine temellendirilirse o ya- sanın toplumsal olarak
daha çok kabul göreceğini ve destekleneceğini söyleyebiliriz.
Hukukta normları benimsemek değil onlara uymak esastır. Öte yandan etik açıdan
tartışmaya açık olan kimi eylemler yasaklanmış olmadıkları için hukuki açıdan tartışma
konusu değildir. Bazen de etiğe bağlılığın gereği olarak yasaya uymamak / karşı çıkmak
gündeme gelebilir. Vurgulanması yerinde olacak son bir husus, yasaların genel ahlak
gibi zaman ve mekân içinde sınırlı bir geçerliği olduğu, etiğin ise evrensellik iddiası
taşıdığı- dır (Pieper, 1999’dan akt. Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Etik, yasaların
düzenlenmediği, düzenleyip de gri (muğlak, belirsiz) alanlar bıraktığı ya da yasalarca
düzenlemesi pek de pratik olmayan alanlar ile yönetim, yargı ve siyasetin daha düzgün ve
dürüst işlemesi için, kişilere, karar verirken ve hizmetleri yürütürken rehberlik
yapmakta, kamu hizmetlerine kalite katmakta ve daha güçlü bir sorumluluk bilinci
kazandırmaktadır. Hukuk, yasalar çerçevesinde ne yapılabileceğini; etik ise ne yapılması
gerektiğini belirten bir kavramdır (Yüksel, 2005: 58-60). Bu açıklamalara göre, etiğin
hukukun yerine geçmediği ve onun alternatifi olmadığı söylenebilir. Etik davranış
hukukla ilişkilendirilerek şöyle formüle
edilebilir: Etik davranış = Yasal davranış + Ahlaki standartlara uygun davranış (Sökmen
ve Tarkçıoğlu, 2011, 24). Buradan etik davranışın yürüklükteki yasalara ve genel ahlaki
standartlara uygun olması gibi bir anlam çıkmaktadır. Ama her zaman böyle olduğu
söy- lenemez. Çünkü kimi zaman yasal olan bir durum etik olmayabilmektedir. Bu
kapsamda etik ve yasaların ilişkisi Şekil 1.1’de verilmiştir.
Şekil 1.1
ETİK Yasalar ve Etik Kurallar İlişkisi
Kaynak: Henderson,
V. E. (1982).
2. Bölge Etik Olan ve Yasal
1. Bölge
Olmayan
Etik ve Yasal Olan The ethical side of enterprise. MIT
(akt. Darr, 2011: 16).
YASAL OLMAYAN YASAL
4. Bölge3. Bölge
Etik Olmayan veEtik Olmayan
Yasal Olmayanve Yasal Olan
ETİK OLMAYAN
Şekil 1.1’e göre, insan davranışlarının etik ve yasallığı açısından dört alternatif
durum söz konusudur:
1. Etik ve yasal olan (Örn. vergilerin zamanında ödenmesi).
2. Etik olan ancak yasal olmayan (Örn. bir kamu görevlisinin, parasını bir kapkaç-
çıya kaptırdığı için ödemesini son ödeme tarihinden sonra yapmak isteyen bir
emeklinin bu talebini kabul etmesi).
3. Etik olmayan ancak yasal olan (Örn. bazı kamusal ya da özel mal ve hizmetlerin
bedellerinin makul olarak adlandırılabilecek düzeyin çok üstünde belirlenmesi).
4. Etik olmayan ve yasal olmayan (Örn. hırsızlık yapmak).
Yasalar ve etik arasında üç tür ilişkiden söz edilebilir: (i) Yasalar zamana göre değiş-
tiğinden etikle olan bağlantıları da değişmektedir. Yasak olan bir eylem daha sonra
bu sınırlardan çıkabilir. Ayrıca kimi etik standartlar yasalarla ilgisizdir. Örnek olarak,
yalan söylemek yasal bir yaptırım gerektirmez. (ii) Yasalar kimi davranışları olumsuz
görürken etik ilkeler olumlu görebilir. (iii) Yasalar ile toplumun etik standartları
arasında önemli bir açıklık bulunur; yasalar toplumun gelişimine ayak uyduramaz. Etik
konusunda ahlak ve hukuk dışında sıklıkla kullandığımız bir takım kavramlar vardır.
Bunlar arasında, etik ilke, etik değer, etik kod, etik kural, etik sorun ve etik ikilem
sayılabilir. Bu kavramlar özel- likle iş yaşamında ve bilimsel araştırma süreçlerinde etik
ile ilgili olarak sıklıkla karşımıza çıkar ve aşağıda açıklanmıştır.
Etik İlke
Etik ilke, farklı çevrelere özgü temel yaklaşımlara ve davranışlara yön gösteren ve ölçüt
Etik ilke: Farklı çevrelere
oluşturan en genel, temel ve soyut kuralları ifade eder (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Her- özgü temel yaklaşımlara ve
hangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır. davranışlara yön gösteren ve ölçüt
Nor- matif bir çalışma alanı olan etikte, hukukta olduğu gibi genel kurallardan özel oluşturan en genel, temel ve
soyut kurallar
yargıya ulaşabilmek “tümdengelimsel” (dedüktif) bir mantık işlemi gerektirir.
Dedüksiyon yapa-
bilmek için çok genel önermeler kullanılmalıdır. Bunlar çağlar boyunca insan toplumla-
rının kendi oluşturduğu normlara ilişkin temel bilgiler olarak değerlendirilebilir. Sağlık
bilimleri çalışanları etik sorunlarını çözme aşamasında, bu temel etik ilkelerini kullan-
maktadırlar (Arda, 2009a). Sağlık bilimleri alanındaki temel etik ilkeler; zarar vermemek,
yararlılık, özerkliğe saygı, adalet, özel yaşamın gizliliğine ve mahremiyete saygı, bilimsel
geçerlik, sosyal değerlere ve insan haklarına uygunluk, korumasız ve zarara açık
insanla- rın korunması olarak sayılabilir.
Etik Kural
Etik kural: Etik ilkeler gibi İlkeler soyut ve belirsizdir. Bu nedenle ilkelerin davranışlara yansıyabilmesi için genellikle
davranışlara yön gösteren ve
ölçüt oluşturan, etik ilkelere göre
daha somut hedeflere bir başka ifadeyle kurallara ihtiyaç vardır. Bu kapsamda kurallar,
daha özel ve somut olan ve etik ilkelere uygun eylem yolları olarak tanımlanabilir. Etik kurallar, etik ilkeler gibi davra-
ilkelerden türetilen düzenlemeler nışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan, etik ilkelere göre daha özel ve somut olan ve etik
ilkelerden türetilen düzenlemelerdir (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Örneğin, özel yaşamın
gizliliğine ve mahremiyetine saygı ilkesinin hangi çerçevede uygulanacağının belirlenme-
si etik kural kapsamında değerlendirilebilir. Bir hasta ölmüş olsa bile hekim hastasının
özel bilgilerini paylaşamaz ve paylaşmamalıdır. Eğer hekim böyle bir şey yaparsa bir
etik kuralı çiğnediği için etik ihlali yapmış olur.
Etik Değer
Etik değer: Davranışlara yön Değer, nesne ya da kavramlar arasında bazılarına önem verme ya da belli bir anlam yük-
gösteren ve onları gerekçelendiren
bir öneri veya yönerge
lemedir. Etik değerler, zihinde davranışı belirleyen düşünme süreçleri için ölçüt, toplum
ölçeğinde davranışı düzenleyen kurallar için bir kaynaktır. Etik değer, davranışlara yön
gösteren ve onları gerekçelendiren bir öneri veya yönerge biçiminde açıklanabilir (Yıldı-
rım ve Kadıoğlu, 2007). Seçtiğimiz değerler, karşılaştığımız etik sorunları analiz ederken
ve değerlendirirken doğru yaklaşımı bulmamız konusunda bizi yönlendirir. Yaklaşımımı-
zı ve değerlerimizi uygulama biçimimiz, karşılaştığımız durumun içerdiği etik unsurları
nasıl belirleyeceğimizi ve tanımlayacağımızı etkiler (Aydın, 2010). Örneğin, bir
araştırma- cının hayvanları deneylerinde kullanırken hayvanların da bir canlı olduğunu
unutmaması ve hayvan haklarına saygı göstermesi, araştırmacının doğa ve canlılara
gösterdiği saygı önemli bir etik değer olarak kabul edilebilir.
Etik Kod
Etik kod: Bir mesleği icra Herhangi bir yaşam alanında “iyi” olarak kabul edilen etik değerler kendilerini alışkanlık,
edenlerin sorumluluklarına ilişkin kural, ilke ya da standartlar olarak gösterirler. Bir meslek ya da uygulama alanında bu etik
yazılı yönergeler
ögeler bir araya gelerek etik kod adını taşıyan yazılı dizgeleri oluşturur. Bir meslek kodun-
da yer alan ögelere, her meslek üyesinin uyması gerekmektedir. Uymaması durumunda
o meslek birliği kişiyi zorlar, yaptırım uygular ve belirlenmiş olan cezalara çarptırır
(Aydın, 2010). Farklı bir tanımla etik kodlar, belirli bir konudaki etik kurallar kümesini
ifade eder (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Belli bir grup ya da ülke içindeki insanların nasıl
davran- maları gerektiğini gösteren yazılı kurallardır (Aydın, 2010). Farklı meslek
grupları kendi alanlarındaki uygulamalara özgü etik kodlar geliştirmektedir. Etik kodları
bir mesleği icra edenlerin sorumluluklarına ilişkin yazılı yönergeler olarak düşünebiliriz.
Etik Sorun
Etik sorun: Davranışın iyi
Davranışı belirleyen zihinsel süreçte veya davranışı düzenleyen toplumsal ortamda etik
olmasıyla ilgili tereddütlerin veya sorunlar ortaya çıkabilir. Etik sorunlar, bir davranışın iyi olup olmamasıyla ilgili tered-
itirazların ortaya çıktığı durumlar.
dütlerin veya itirazların ortaya çıktığı durumlar olarak tanımlanabilir. Etik sorunun ya-
şandığı bir durumda iki farklı olgu ile karşı karşıya kalınır. Bunlar, etik ikilem ve etik
ihlalidir (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Örneğin, bir hastalığın tedavisi için onlarca eş de-
ğer ilaç arasından hekim tarafından hastaya hangisinin yazılacağına karar vermek kimi
zaman bir etik sorun olabilir. Buradaki ölçüt ne olmalıdır? Bu soruya verilecek cevap
etik sorunun boyutlarını ortaya koyacaktır. Bir etik ikilem mi ya da bir etik ihlali mi
olduğu davranışın sonucuna göre verilecektir.
Etik İkilem
Kurala bağlanmamış durumlarda karar vericinin yaşadığı seçim sorunudur. Etik ikilem-
Etik ikilem: Kurala bağlanmamış
lerde farklı ilkelerin ve kuralların yol gösterici olarak eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlık- durumlarda karar vericinin
ta devreye girmesi, her birinde farklı bir davranış seçeneğinin yeğlenmesi söz yaşadığını seçim sorunu
konusudur. Bu durumda bir ilkeye uygun davranmak bir diğerine aykırı olmayı, bir
başka ifadeyle birini korurken ötekini harcamayı zorunlu kılmaktır (Yıldırım ve
Kadıoğlu, 2007). Bir hastane müdürünün aynı zamanda işletme alanında doktora
yaptığını düşünelim. Hasta- ne müdürü doktora çalışmaları kapsamında hastane satın
alma süreçleriyle ilgili çalışan- larıyla ilgili bir araştırma yapmak istemektedir. Müdür
kendi çalışanından araştırma izni alıp almama konusunda bir etik ikilem yaşayabilir.
Çünkü müdür bir araştırmacı gibi mi davranmalıdır yoksa mesleki bağlamda bir müdür
gibi mi davranmalıdır?
Etik İhlal
Etik İhlali: Mesleki eylemi
Etik ihlal, mesleki eylemi düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak tanımla- düzenleyen standart kuralların
nabilir. Bir başka ifadeyle etik ihlali, davranışın belli bir veya birkaç ilkeye veya kurala çiğnenmesi
tereddüde yer bırakmayacak biçimde aykırı olmasını ifade eder (Yıldırım ve Kadıoğlu,
2007). İnsan katılımcılarla yapılan araştırmalarda örneğin bilgilendirilmiş onam kuralına
uyulmaması veya bir hekimin temel etik ilkeleri uygulamada dikkate almaması, bir has-
tane yöneticisinin hasta bilgilerinin gizliliğine dikkat etmemesi gibi konuları etik ihlaline
örnek olarak verebiliriz.
Sınavda siz kopya vermezseniz kalacağını söyleyen arkadaşınıza karşı tutum ve davranışınız ne olurdu? Gös
1
Etik kavramı, kuramları ve türlerine ilişkin ayrıntılı açıklamaları Ersin Kavi ve Orhan Koçak’ın Çalışma Ya
ETİĞİN TARİHSEL GELİŞİMİ

Etiğin tarihsel gelişimi sağlık bilimleri ve yönetimi açısından iki boyutta ele alınabilir.
Birinci boyutta etiğin tarihsel gelişim süreci genel işletme ve iş ahlakı alanındaki geliş-
meler temel alınarak incelebilir. İkinci boyutta ise, insan katılımcılarla ve hayvan denek-
lerle gerçekleştirilen tıp araştırmaları alanındaki gelişmeler dikkate alınarak tıp etiğinin
tarihsel gelişimi bağlamında açıklanabilir. Çünkü sağlık bilimleri ve yönetimi sunduğu
sağlık hizmetleri açısından iş ahlakı konusuyla, bu hizmeti sunarken işe koştuğu bilgi ve
teknolojinin kullanımıyla, bu bilginin üretimi için hasta ve deney hayvanlarıyla
araştırma yapması nedeniyle de araştırma etiği konusuyla ilgili etik konularını
kapsamaktadır. Bu nedenle öncelikle iş dünyasındaki gelişmeler ışığında etiğin tarihsel
gelişimi açıklandıktan sonra, tıp araştırmaları kapsamında tıp etiğinin tarihsel gelişiminin
kısaca özetlenmesi yoluna gidilmiştir. Bu yolun tercih edilmesinin temel nedeni çoğu
sağlık kurumunda sağ- lık hizmetleri ve bilimsel araştırmaların aynı anda yürütülüyor
olmasıdır.
İşletme/Sağlık Yönetimi Açısından Etiğin Tarihsel Gelişimi

İş örgütleri ve iş ahlakı alanındaki gelişmeler ışığında etiğin tarihsel gelişimi kısaca şöyle
özetlenebilir: İşletmelerde karar verme sorumluluğundaki kimselerin (sahip ve yönetici-
lerin) ve işletmelerin sosyal ve ahlaksal sorumluluklarını ifade eden kavramın geçmişi,
milattan önceye kadar dayandırılabilir. Etik, prensipsiz iş faaliyetlerinin başlangıcı açı-
sından MÖ 560 tarihine kadar götürülebilir. Yunan düşünürü Chilon, bir tüccarın dürüst
olmayan yolla kâr etmesi yerine, zarara katlanmasının dürüst bir seçim olacağını söyler.
Onun bakış açısına göre zarar, kısa dönemde çekilecek acıyı, dürüst olmayan yolla
ka- zanç ise uzun süreli çekilecek acıyı gündeme getirir (Loucks, 1987 den akt.
Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). İş ahlakı ve işletmecilik alanındaki gelişmelerin 20.
yüzyıl başından itibaren birbirine paralel ve sistematik olarak geliştiği söylenebilir. Bu
kapsamda iş ahlakı alanyazınındaki gelişmeler aşağıda verilen tarihsel dönemler temel
alınarak incelenebilir (Torlak, 2014):
• İş dünyasındaki ahlak arayışı dönemi (1900-1920),
• İş dünyasında profesyonellik ve iş ahlakı dönemi (1920-1950),
• İş dünyasında büyüyen ölçekler ve iş ahlakı hakkında karmaşıklık dönemi (1950-
1970),
• Önleyici ve düzenleyici iş ahlakı arayışı dönemi (1970-1990),
• Küresel işletmecilik ve küresel iş ahlakı dönemi (1990’dan günümüze ).
Genelde iş dünyası özelde sağlık yönetiminde etik arayışlar her zaman güncelliğini
korumaktadır ve bu durumun güncel bir konu olmaya devam edeceği söylenebilir. Bu
kapsamda yukarıda belirtilen iş ahlakı dönemleri kısaca şöyle özetlenebilir: İşletmeler-
de iş ahlakı arayışı verimlilik konusuyla birlikte gündeme gelmiş, sanayileşme ve kitlesel
üretimle birlikte, özelikle çocukların ve kadınların çalışmaya başlamasıyla kâr ve çalışma
ortamlarının zarar verici etkilerinin konuşulmasıyla gündeme gelmiştir.
Profesyonel meslek sayısının artmasıyla birlikte, iş dünyasında iş ve meslek
ahlakı daha sistematik olarak tartışılmaya başlanmıştır. Profesyonel meslek sayısındaki
artış, insan ve toplumları etkileyen uygulamaları da artırmış ve çeşitlendirmiştir. Bu
gelişmelere dayalı olarak iş ahlakı dersleri ders programlarında daha çok yer almaya
başlamış ve iş dünyasında iş ahlakı ile ilgili gerek önleyici etkinliklere gerekse de eğitim
etkinliklerine ağırlık verilmiştir.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, dünya çapında ölçek büyüten işletmelerin uluslara-
rasılaşması hızlanmış, çevresel ve toplumsal etkilerinin kapsamı da genişlemiştir.
Üçüncü dönemde, insan sağlığı ve çevreyi olumsuz etkileyen işletme uygulamalarının
yanı sıra, hükümetler nezdinde baskı grubu olarak işletmelerin ortaya çıkarmış olduğu
haksız ka- zançlar ve iş ahlakını etkileyen rüşvet ve benzeri olumsuzluklar da dikkate
alındığında, iş ahlakına ilişkin farklı yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Bu dönemde iş ahlakı
açısından işlet- melerin kâr dışında sorumluluğu yoktur anlayışı ile işletmelerin sosyal ve
ahlakı sorumlu- lukları da vardır anlayışları arasında ciddi tartışmalar yaşanmıştır.
Dördüncü dönemde, bir önceki dönemdeki tartışmalar devam etmiş ve iş ahlakı
ders- lerinin içeriği ve kapsamı genişleyerek daha çok meslekle ilgili iş ahlakı ders
programları ortaya çıkmıştır. Bu dönemde sadece iş ahlakı konularıyla ilgili
olumsuzluklar konuşul- mamış aynı zamanda iş ahlakı ile ilgili düzenleyici arayışlara da
gidilmiştir. Aynı dönemde mesleki etik kodların oluşturulması ve duyarlılık kazandırmaya
yönelik hizmet içi eğitim- lere ağırlık verilmiştir.
Küreselleşmeyle birlikte ürün ve bireylerin hızla yer değiştirebilmesi ve müşterilerin
kısa sürede gelişmelerden haberdar olabilmesi, iş ahlakına olan ilgiyi hem artırmış hem de
küresel ölçeğe taşımıştır. Küresel bir markanın, en küçük bir ihmal durumuna bile
taham- mülü olmayacak, iş ahlakı açısından sorunlu algılayabilecek bir uygulaması,
işletmenin
geleceğini etkileyecektir. Küresel ölçekte faaliyette bulunma, iş ahlakı açısından küresel
önemi ve ilgiyi gerektirirken, yerel kültürlere ve yerel farklılıklara da daha fazla dikkat
edilmesini gündeme getirmiştir.
Tıbbi Araştırmalar Açısından Etiğin Tarihsel Gelişimi

Tıpta insan katılımcılarla veya hastalarla yapılan araştırma alanındaki gelişmeler ışığın-
da etiğin tarihsel gelişiminin uzun bir geçmişi olduğu söylenebilir. Tıptaki çok
önemli ilerlemeler insanlar üzerinde yapılan deneylerle sağlanmıştır. İnsanlar
üzerindeki tıbbi deneylerle ilgili anlayışlar ve yaklaşımlarda tarihi süreç içinde çok ciddi
değişim olmuş- tur. Tıbbi araştırmalar açısından etiğin tarihsel gelişimi farklı biçimlerde
sınıflandırılarak incelenebilir. Burada İkinci Dünya Savaşı’ndan önceki ve sonraki
biçiminde bir sınıflama benimsenerek konu ele alınmıştır. Çünkü insan katılımcıların yer
aldığı araştırmalarda bazı temel etik kuralların olması gerektiği ve kural koyma ihtiyacı,
ilk kez dünyanın dikkatini Nürnberg Savaş Suçları Mahkemesinde Nazi liderlerinin
yargılanması sırasında çekmiştir. 1947 yılında Mahkeme sonuçlandığında dünyada ilk
kez insan katılımcılarla yapılacak araştırmalarda uluslararası kurallar belirlenmiştir. Bu
kurallar “Nürnberg Code” olarak adlandırıldı ve tıbbi araştırmalarda yer alacak
insanlardan bilgilendirilmiş onamla- rının alınması, araştırmanın zarar ve risklerinin en
aza indirilmesi, araştırma planının bilimsel geçerliliğinin ve sosyal değerinin
bulunması gibi konulara yer verildi (Uslu, 2007). Nürnberg Code kuralları zamanla
yeniden gözden geçirilerek günümüzde de kullanıl- maya devam etmektedir. Ayrıca bu
kurallar, sadece tıp alanındaki araştırma kurallarının geliştirilmesine değil sosyal
bilimler alanında insanlarla yapılan araştırmalara da temel oluşturmuştur. Tıbbi
araştırmalar kapsamında etiğin tarihsel gelişimi İkinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrası
olmak üzere ilerleyen paragraflarda kısaca özetlenmiştir.
İkinci Dünya Savaşı’ndan Önce Tıp Etiğinin Tarihsel Gelişimi

Tıp alanındaki bilimsel çalışmalar uzun yıllar gözleme dayalı yürütülmüştür.
Başlangıçta daha çok tıp araştırmalarında Hipokrat Öğretileri geçerli olmuştur (MÖ
460-377). Bu süreçte, “önce zarar verme” kuralı benimsenmiştir. Tıpta deneysel
yöntemlere yer verilmesiyle birlikte yaklaşık olarak 15. ve 16. yüzyıllarda ölüler
üzerinde daha çok anatomik bilgiler toplanmıştır. İnsanlar üzerinde deneysel
araştırmalar 19. yüzyılda yapılmaya baş- lanmıştır. Burada William Beaumont (1785-
1853) tarafından yapılan deneme örnek verilebilir. Beaumont, midesinde mermi yarası
olan Alexis St. Martin’i tedavi etmiş ve hasta iyileşmesine rağmen midesindeki delik
kalmıştır. Beaumont, daha sonra hastayı hizmetçi olarak yanına almış ve onu denek
olarak kullanarak, hastanın midesindeki delikten sin- dirim olayını gözlemlemiştir. Yine
20. yüzyılda Louis Pasteur’ün (1822-1896) bilimdeki üstün yerinin tartışılmaz olmasına
rağmen tıbbi etik açısından uygun olmayan yönlerinin olduğu söylenebilir. Örneğin;
Pauster, birçok araştırmacıyı enfeksiyonlara karşı aşı geliş- tirme denemeleri için
hastalar üzerinde deneyler yapmaya yönlendirmiştir. Amerikalı askerî hekim Walter
Reed ve arkadaşları 1900’lü yıllarda Küba’da insanlar üzerinde sa- rıhumma denemeleri
yapmıştır. Reed’in araştırma arkadaşlarının birinin kendi üzerinde de deneyi kabul
etmesi ve bunun üzerine ölmesi nedeniyle, Reed yaptığı deneyin riskini anlayarak
deneye katılacaklarda tıp tarihi için bir ilk olabilecek “yazılı olur” almayı başlat- mıştır.
İkinci Dünya Savaşı öncesi çocukların, akıl hastalarının, fakirlerin, mahkûmların,
azınlıkların, umutsuz hastaların tıbbi deneylerde yer almaları önemli sorunların başında
gelmektedir. Bu süreçte insanlar üzerinde yapılan tıbbi araştırma örneklerinin en
kötüleri Nazilerce yapılan denemelerdir. Bu deneyler sırasında binlerce insan sakat
kalmış veya ölmüştür. Bu denemelerden bazıları örnek olarak aşağıda verilmiştir (Uslu,
2007):
• Hipotermi çalışmaları: Bu denemelerde çıplak insan denekler donmakta olan so-

ğuk su içinde tutulmuştur.
• Dekompresyon çalışmaları: Bu denemelerde insan denekler 15000-20000 metre
yükseklikteki atmosfer basıncına eş değer düşük hava basıncında tutulmuştur.
• Yara iyileşmesi çalışmaları: Bu çalışmada insan denekler bıçakla, mermi, cam ve
şarapnel parçaları ile yaralanmışlar ve bunlarda yara iyileşmesi incelenmiştir.
• Aşılama ve enfeksiyon çalışmaları: Bu çalışmalarda insanlarda aşı ve tedavilerin
etkinliğini ölçmek için insan deneklerde tifüs, tetanoz, sıtma gibi hastalıklar oluş-
turulmuştur.
• Mengel’in dayanıklılık çalışmaları: Bu çalışmalarda insan deneklere yüksek dü-
zeyde radyasyon ve elektrik uygulanmıştır.
• Mengel’in göz rengi değiştirme denemeleri: Bu denemelerin çoğu körlükle sonuç-
lanmıştır.
İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Tıp Etiğinin Tarihsel Gelişimi

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Özellikle Nürnberg Code (1947) ve Helsinki
Bildirge- si (1964) ile başlayan süreçte insan katılımcılarla yapılan tıbbi araştırmalar
için dünya genelinde etik kılavuzlar hazırlanmış ve araştırmaya katılan insanları
korumaya yönelik önlemler alınmıştır. Ancak İkinci Dünya Savaşı’ndan günümüze
kadar insan haklarına ve temel etik ilkelere aykırı araştırmalar yapılmaya devam
edilmiştir. Savaş sonrasında yü- rütülen tıbbi araştırmalardaki etik sorunlar ve ihlallerle
ilgili olarak 1966 yılında Beecher, aralarında çok ünlü Tuskegee-Frengi çalışması,
Willowboork hepatit deneyi ve Musevi Kronik Hastalıkları çalışmalarının olduğu 22
araştırmayı, New England Journal of Medi- cine dergisinde yayınlamıştır. İkinci Dünya
Savaşı sonrası etik ihlali olan tıbbi araştırma örnekleri aşağıdaki paragraflarda kısaca
açıklanmıştır (Uslu, 2007):
• Tuskegee-Frengi çalışması: Bu çalışma, Amerika Birleşik Devletleri’nde
1932- 1972 yılları arasında Alabama Tuskegee’deki halk sağlığı kliniğinde
yürütülmüş- tür. Çalışmanın amacı frengi hastalığının Afrika kökenli
Amerikalılardaki seyrini izlemek üzere planlanmıştır. Çalışmaya başlangıçta 600
denek katılmış, Amerikan Halk Sağlığı Kurumu çalışmayı desteklemiş,
çalışmanın deney grubunu tedavi edilmeyen 399 kişi oluştururken, geriye kalan
frengili olmayan sağlıklı kişiler de kontrol grubunu oluşturmuştur. Çalışmaya
katılan deney grubundaki hastalara frengi hastası oldukları, deneye tabi
tutuldukları ve frengiye karşı etkin bir tedavi uygulanmadığı söylenmemiştir.
Hastalara sadece kötü bir kana sahip oldukları ve bunun için tedavi aldıkları
söylenmiştir. Hastalara sıcak yemek verilmiş ve öldük- lerinde cenaze masrafları
karşılanmıştır. 1942 yılından itibaren Amerika Birleşik Devletleri’nde frenginin
tedavisi için penisilin kullanılmasına karşın bu hastalarda kullanılmamış,
hastaların durumu 1966 yılında Beecher tarafından ortaya çıka- rılmasına
rağmen, bu kişilere 1972 yılına kadar müdahale edilmemiş ve sadece
hastalığın seyri bu hastalar üzerinde izlenmeye devam edilmiştir. Daha sonra
hasta yakınlarına tazminat ödenmiş ve 1997 yılında Clinton tarafından
Amerikan Hükûmeti adına hastaların yakınlarından resmî özür dilenmiştir. Bir
bakıma göz göre göre Afrika kökenli Amerikalıların ölümü seyredilmiştir.
• Willowbrook hepatit denemeleri: Bu denemeler 1956-1980 yılları arasında New
York’taki Willowbrook Eyalet Okulunda yapılmıştır. Saul Krugman ve Joan Giles
adlı araştırmacılar viral hepatitin doğal seyrini incelemek üzere zekâ geriliği olan
çocuklara hepatit hastalarının dışkı ekstresini yedirerek onlara hepatitin bulaşma-
sını sağlamışlardır. Araştırmacılar toplam 700 çocuktan 25.000 kadar serum
örneği toplamışlardır. Bu denemede, araştırmacılar çocuklara mükemmel tıbbi
hizmetler verdiklerini, ailelerden olur aldıklarını New York Eyaletinden, ilgili
üniversiteden ve okuldan da araştırma için yazılı izin aldıklarını söylemişlerdir.
• Musevi kronik hastalıklar deneyi: New York Musevi Kronik Hastalıklar Hastane-
sinde kanser hastalarının bağışıklık olarak reddedilip edilmeyeceklerini
incelemek amacıyla yaşlı ve kronik hastalığı olan 22 hastaya, kendilerine bilgi
vermeden ve yazılı onay almadan canlı kanser hücresi zerk edilmiştir.
• Soğuk savaş dönemi denemeleri: Soğuk savaş döneminde binlerce sivil ve asker
personel üzerinde, katılımcıların bilgileri olmadan, Amerikan Hûkümeti tarafın-
dan desteklenen ve radyasyonun insan sağlığına etkileri üzerinde yoğunlaşan
bazı tıbbi denemeler gerçekleştirilmiştir.
Günümüzde de insanlar üzerinde etik olmayan araştırmalar yapıldığı söylenebilir.
Bu kapsamda insan hakları ihlallerini gözeten ve araştırmalarda insan katılımcılara en az
za- rarı veren, mümkünse hiç vermeyen çalışmalar devam etmektedir. Dünyada ve
Türkiye’de tıbbi araştırmalarla ilgili etik düzenlemeler bulunmaktadır. Tarihî süreç dikkate
alındığın- da tıbbi araştırmalarda uyulması gereken temel etik ilkelere kaynaklık eden
birkaç temel düzenlemeden (Nürnberg Code, Helsinki Bildirgesi, Belmont Raporu,
CIOMS/İnsan Öz- nelerdeki Biyomedikal Araştırma için Uluslararası Kılavuz ve
CIOMS/IC’nin İyi Klinik Uygulamalar Kılavuzu) söz edilebilir (Uslu, 2007). Bu
uluslararası temel düzenlemelerin her birinin kapsamı kısaca aşağıda açıklanmıştır.
• Nürnberg Code: İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Nazi savaş suçlularının yargıla-
dıkları Nürnberg Mahkemeleri yargıçları tarafından mahkeme sonunda insanlar
üzerinde yapılacak araştırmalarda uyulacak kurallarla ilgili 10 maddeden oluşan
ve “Nürnberg Code” adıyla bilinen bazı kararlar alınmıştır. Bunlar; sıralanacak
olursa:
Madde 1: İnsanlar araştırmalara gönüllü katılmalıdır.
Madde 2: Araştırma amaçları toplum yararına olmalıdır.
Madde 3: Araştırma mantıklı kuramlar ve hayvanlar üzerindeki ön denemelere da-
yanmalıdır.
Madde 4: Araştırmada gereksiz fiziksel ve zihinsel acı olmamalıdır.
Madde 5: Ölüm ya da sakatlanma ile sonuçlanacak denemeler insanlarla yapılma-
malıdır.
Madde 6: Araştırmadaki risk derecesi, beklenen yarardan yüksek olmamalıdır.
Madde 7: İnsanlar için uygun çevre ve koruma sağlanmalıdır.
Madde 8: İnsanlar üzerindeki deneyler bilimsel olarak yetkin kişilerce yapılmalıdır.
Madde 9: Araştırmaya katılanlara istedikleri zaman araştırmadan çekilme hakkı ve-
rilmelidir.
Madde 10: Araştırmacılar deneyin herhangi bir aşamasında deneylerin devamı hâlinde
deneklerde ciddi yaralanma, sakatlık ve ölüm görülme olasılığı ortaya çıktığında deneyi
sonlandırmalıdır.
Nürnberg Kodları, ilerleyen yıllarda sadece tıp alanının değil sosyal bilim alanlarının
çoğunun araştırma etik kodlarının geliştirilmesine kaynak etmiştir.
• Helsinki Bildirgesi: Dünya Tıp Birliği 1964 yılında Finlandiya’nın
başkenti Helsinki’de yaptığı 18. toplantısında klinik araştırma yapan hekimler
için uyulma- sı gereken etik standartları bildirge olarak yayımlamıştır. Daha
sonra bu bildirge “Helsinki Bildirgesi” olarak adlandırılmıştır. Helsinki Bildirgesi,
insanlarla yapılan ilaç araştırması olsun veya olmasın, bütün araştırmalarda
üzerinde durulması ve uyulması gereken temel ilkeleri ve ayrıca tıbbi bakım ile
kombine edilmemiş tıbbi araştırmalar ile ilgili özel ilkeleri belirten evrensel bir
kılavuzdur. Dünyada birçok diğer kılavuz Helsinki Bildirgesine uygundur.
Örneğin, Türkiye’de geçerli olan “İyi Klinik Uygulamaları Kılavuzu”nda da ilaç
araştırmaları başvurularında protokollerin Bildirgenin son hâline uygun
olduğunun beyanı istenmektedir.
• Belmont Raporu: Amerika Birleşik Devletleri’nde yukarıda örnekleri verilen çok

sayıdaki etik ihlalinin ardından, özellikle Tuskegee-Frengi çalışmasının basına yan-
sımasından sonra Başkanlık tarafından “Biyomedikal ve Davranışsal Araştırmalar-
da İnsan Öznelerin Korunması Ulusal Komisyon”unu kurulmuştur. Komisyon
ça- lışmalarından sonra 1979 yılında tıbbi araştırmalarla ilgili temel etik ilkeleri
içeren bir rapor hazırlamıştır. Bu rapor Baltimore şehrinde Belmont Center’da
hazırlan- dığı için Belmont Raporu olarak anılmaktadır. Bu rapor insan
katılımcılarla ilgili geçerliliğini hâlen koruyan üç temel ilke otaya koymuştur.
Bu ilkeler; 1) Kişiye/ kişinin özerkliğine saygı, 2) Yararlılık ve 3) Adillik-
hakkaniyet olarak sıralanabilir.
• CIOMS / İnsan Öznelerdeki Biyomedikal Araştırma İçin Uluslararası Kılavuz:
Tıp Bilimleri Uluslararası Örgütler Konseyi (CIOMS), 1982 yılında Dünya Sağlık
Örgütü ile birlikte Helsinki Bildirgesi’ndeki etik kuralların dünya genelinde etkin
bir biçimde uygulanabilmesi için “İnsan Öznelerdeki Biyomedikal Araştırma İçin
Uluslararası Kılavuz Önerisi” hazırladı. Daha sonra kılavuz üzerindeki tartışma-
lara dayanılarak 1993 yılında “İnsan Öznelerdeki Biyomedikal Araştırma
İçin Uluslararası Kılavuz” adıyla yayınlandı. Bu kılavuz özellikle gelişmekte olan
ül- kelerdeki sosyoekonomik, kültürel ve yönetsel farklılıkları dikkate alarak
Helsinki Bildirgesi’nin 15 madde olarak genişletilmiş ve yorumlanmış hâlidir.
• Uluslararası Uyumlandırma Konferansı (UUK/ICH) Eylemi: Uluslararası
Uyumlandırma Konferansı; Amerika Birleşik Devletleri, Japonya ve Avrupa Birliği
tarafından resmî ilaç düzenleme makamları ve araştırmaya dayalı ilaç endüstrisi
kuruluşlarının ortak çabalarıyla kurulmuştur. Bu kuruluşun amacı taraf ülkelerin
ilaç geliştirme ile ilgili etkinliklerini ve belgelendirmelerini uyumlandırarak kali-
teli ilaçları daha kısa sürede geliştirmek, yeni ilaçların değerlendirmelerini
hızlan- dırmak ve ruhsatlandırmayı kolaylaştırmak ve hızlandırmaktır.
• Avrupa Konseyi Biyotıp Sözleşmesi: Avrupa Konseyi tarafından 1994 yılında ha-
zırlanan ve Türkiye’nin de imzaladığı sözleşme, biyoloji ve tıp uygulamalarında
mesleki standart ve yükümlülüklerin gözetilmesi, insanların sağlık ve bakım hiz-
metlerinden adil bir biçimde yararlandırılmasının sağlanması, hukuken ehliyetsiz
kişilerin korunması, insan bedeninin ticari kazanç konusu edinmemesi, tıbbi
işlem yapılacak kişinin bilgilendirilmiş olması ve özgür olurun alınması, özel
yaşama saygı gibi temel insan hakları ile ilgili çeşitli hususları kapsamaktadır. Bu
sözleş- menin 5. bölümü insanların yer aldığı bilimsel araştırmalarda uyulması
gereken ilkeleri içermektedir.
Tıbbi araştırmalarda etiğin tarihsel gelişimi için ayrıntılı açıklamaları İsmail H. Ulus’un
ça- lışması Tıbbi Araştırmalarda İnsan Katılımcıların Korunması ve Etik İlkeler (Türkiye
Bilim- ler Akademisi, 2007) kitabında bulabilirsiniz.
Herhangi bir rahatsızlığınız için hekime gittiğinizi varsayalım. Hekim rahatsızlığınız ve al-
2
ETİK TÜRLERİ
Etik türleri çoğu kaynakta betimleyici etik, normatif etik ve meta-etik olarak sınıflandı-
rılmaktadır. Bazı kaynaklarda bu üç etik türüne bir de uygulamalı etik eklenmektedir.
Bu bölümde uygulamalı etik ayrı bir başlık altında incelenmiştir. Bu nedenle burada,
betimleyici etik, normatif etik ve meta-etik açıklanmıştır.
Betimleyici Etik
Betimleyici etik, bilimsel ya da betimsel yaklaşımın ahlak alanına uygulanmasını ifade
Betimleyici Etik: Bilimsel ya da
eder. Bu etik anlayış, norm bildirmek ya da kural koymak yerine, sadece insan betimsel yaklaşımın ahlak alanına
eylemlerini gözlemleyerek eylemlerin sonuçlarını betimler. Buna göre, insanların uygulanmasını ifade eder.
ahlaki görüş ya da inançlarıyla ilgili olgusal önermelerden meydana gelen ifadelerde
bulunur. Betimleyi- ci etikte, etik seyirci, gözlemci durumunda ahlaki olgu ve olaylara
dışarıdan bakmakta, olayları bilimsel bir yaklaşımla gözlemlemekte, betimlemekte ve
açıklamaktadır. Hangi değerlerin benimsenmesi, hangi ideallerin peşine düşülmesi
gerektiği konusuna hiçbir biçimde cevap vermemektedir (Cevizci, 2002). Örneğin;
insanlar kişisel özelliklerinden dolayı kendi çıkarlarına göre davranabilirler.
Normatif Etik
“Normatif” kelimesi, norm kelimesinden gelmektedir. Norm, yargılama ve değerlendir-
Norm: Yargılama ve
melerin kendisine göre yapıldığı ölçüt; uyulması gerekli olan kural olarak tarif edilebilir. değerlendirmelerin kendisine göre
Normatif etik ise, insanlara hayatları sırasında rehber olur ve böylelikle de onlara kullana- yapıldığı ölçüt; uyulması gerekli
olan kural
cakları normları sağlar. Bunun için kural koyucu yaklaşımı benimseyen bir ahlak
filozofu, insanlara ne yapmaları ya da neden kaçınmaları gerektiğini göstererek,
Normatif etik: İnsanlara
yükümlülüklerini ve sorumluluklarını anımsatan nesnel ahlaki doğrular olduğunu hayatları sırasında rehber olan ve
savunur (Cevizci, 2002: 7). Normatif etik, yaşamımızı nasıl ve hangi ilkelere göre böylelikle de onlara kullanacakları
yaşayacağımız üzerine odak- lanır; belirli ilkelerden örneğin, “en çok sayıda insanın en normlar sağlayan etik türü
fazla mutluluğu sağlanmalı”, “insanları her zaman amaç olarak görmek gerek” gibi
ilkelerden hareketle “yalan söyleme”, “çalma” gibi pratik buyruklar üretir. Ne tür eylemler
ahlaki açıdan doğru, ne tür eylemler ahlaki açıdan yanlıştır? Ahlaki bakımdan doğru ve
yanlışın temel ilkeleri nelerdir? Hayat- ta en değerli olan şeyler nelerdir? Nasıl bir toplum
adil bir toplumdur? Bir insanı iyi bir kişi yapan şey nedir? Temel insan hakları nedir?
(Ünder, 2014). Bu tip sorular normatif etik konusunun içerisine girmektedir.
Meta-Etik
Meta-etik kuramlar, etiğin ve ahlaki yargıların doğası, gerekçelendirilmesi konularıyla
Meta-etik: Normatif etiğin
ilgilenir. Başka bir deyişle meta-etik normatif etiğin koymuş olduğu ahlaki yargılar koymuş olduğu ahlaki yargılar
üzerine tartışmakta ve bu yargılarda geçen kavramları analiz etmektedir. Meta-etik üzerine tartışan ve bu
yargılarda geçen kavramları
genel olarak ahlaki kavramları anlamsal olarak ahlak ve din temelinde inceler. Yargıların analiz eden etik türü
öz itibarıyla anlamlarını ve buna bağlı olarak birbirlerine olan durumlarını araştırır
(Cevizci, 2002). Kısaca etik ahlakı incelerken, meta-etik de etiği inceler. Meta etiğin tıbbi
alanda ilgilendiği soruya örnek olarak “Özerkliğe saygının anlamı nedir? sorusu
verilebilir.
Tıbbi araştırmalarda uyulması gereken temel etik ilkelere kaynaklık eden Nürnberg Code,
Helsinki Bildirgesi, Belmont Raporu gibi temel düzenlemeler sizce bu konudaki etik dışı 3
uygulamaları sona erdirmek için yeterli midir?
ETİK KURAMLAR
Genel anlamıyla kuram, belirli bir bilim alanına yönelik ilkeler, varsayımlar, açıklamalar,
vb. bütünüdür. Etik konusunun anlaşılmasında etik kurumların önemli bir yeri vardır.
Etiğin kapsamı ve çalışma alanı, etiğe yönelik farklı bakış açıları, etik kuramlar yoluyla
açıklığa kavuşur. Etik kuramlar farklı kaynaklarda farklı başlıklar altında
sınıflandırılabi- lir. Bu çalışma kapsamında etik kuramlar normatif etik kuramlar ve
meta-etik etik kuramlar olmak üzere iki başlık altında incelenmiştir.
Normatif Etik Kuramlar

Normatif etik; ahlakı, felsefenin normlar koyan bir alanı olarak kabul etmektedir. Nor-
matif etik, insanların değerlendirmelerinin ve eylemlerinin çoğu zaman normlar tarafın-
dan belirlendiğine vurgu yapar. Dolayısıyla normatif etik, nasıl etik yaşanması gerektiğini
anlatır. Normatif etik, neyin doğru, neyin yanlış; neyin iyi neyin kötü olduğunu bilmek
istediğimizde ahlak alanındaki davranışlarımız için temel ölçüt olarak işlev görecek
temel normların peşindedir. Böylece, normatif etiğin işlevi ahlaki doğru ve iyinin en üst
ilkelerini sağlamaktır. Normatif etik kuramlarının en temelde amaçladığı, belli
durumlardaki eylemlerle ilgili yargı ve karar vermede bize rehberlik etmektedir.
Normatif etik kuramlar kendi içinde teleolojik-sonuççu kuramlar, deontolojik kuramlar
ve erdem etiği başlıkla- rında ele alınabilir (Bayrak Kök, 2014).
Teleolojik-Sonuççu Kuram
Teleolojik kurama göre, bir eylemi iyi ya da kötü olarak adlandırabilmek için
eylemin sonucuna bakmak gerekir. Bu kuram iki temel yaklaşıma dayanır. Birincisi,
insan varlığı için değerli olanın ne olduğu hakkındaki iddiadır. İkincisi ise, bir eylemin
haklı olarak kabul edilebilir olup olmayacağı, sadece söz konusu eylemin değeri en üst
düzeye çıkarıp çıkarmadığı ile ilgilidir. Eğer mutluluk bir değer olarak kabul edilirse,
o zaman ahlaki olarak izin verilebilir eylem, mutluğu en üst düzeye çıkaran eylemdir
(Kapu, 2009: 67’den akt. Kavi ve Koçak, 2011).
Teleolojik kurama göre doğru eylem, eylemin sonuçları göz önüne alınarak tanımlanır.
Bunun ahlaksal ve sezgi ve duygularımızla çalışan önemli bir sonucu vardır. En önemli
sonucu, hiçbir eylemin -örneğin yalan veya doğru söylemenin- kendi başına ne doğru ne
de yanlış olmasıdır. Bir eylemi doğru ya da yanlış yapan şey, o eylemin sonuçlarının iyi olup
olmamasıdır. Buna göre yalan söylemenin sonucu iyi olursa yalan söylememiz gerekecek-
tir. Eylemin yol açtığı sonuçlar iyi ise eylem doğrudur, kötü ise eylem yanlıştır. Buna
göre doğru olan eylemi yapmak ödevdir. İyi sonuçlara götüren araçlar önemli değildir.
Amaçlar araçları haklı çıkarır. Hiçbir zaman tek bir şey yapamazsınız: Nasıl ki bir ilacın
olumsuz yan etkileri olursa, iyi sonuçlara götüren bir eylemin kötü yan etkileri de
olabilir. O zaman sorun eylemin yol açtığı iyi ile kötünün oranıdır. Oran ne kadar
iyinin lehine ise eylem o kadar doğrudur (Ünder, 2014). Teleolojik etik kurama göre
tıbbi araştırmalara katılan insan deneklerin kimilerinin zarar görmesi toplam fayda
düşünüldüğünde görmezden gelinebi- lir. Teleolojik etiği anlamada anahtar kavramların
egoizm ve fayda olduğunu söyleyebiliriz. Teleolojik kuram kapsamında egoizm ve
faydacılık aşağıda açıklanmıştır.
Egoizm: Egoizm herhangi bir

Egoizm
bireyin, başkalarına karşı ne Egoizm herhangi bir bireyin, başkalarına karşı ne bir yükümlülüğe mecbur ne de bir
bir yükümlülüğe mecbur ne fedakârlığa katlanmak zorunda olduğunu öne sürerek davranışların ancak bireyin kendisi
de bir fedakârlığa katlanmak
zorunda olduğunu öne sürerek için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda yerine getirilmesi gerektiği iddiasındadır. Bu
davranışların ancak bireyin çerçevede egoistler, bir davranışın doğruluğunu ölçerken, kendileri için en iyi ve en
kendisi için en yüksek iyiye izin
vermesi durumunda gösterilmesi uzun vadeli kazançları esas alırlar. Eğer bir davranış uzun dönemde birey için kötüye
gerektiğini savunan etik anlayış. oranla ‘en yüksek iyi’yi ortaya çıkarıyorsa ya da muhtemelen çıkaracaksa, bireyler o
davranışı sergi- lemelidir (Bayrak Kök, 2014).
Egoistlere göre eylemi gerçekleştiren kişi, kendisi için iyi olanı yapmayı gerçekleştir-
meyi amaçlamalıdır (Ünder, 2014). Böylece, egoizm ‘kişisel çıkar, zenginlik, güç, şöhret,
başarılı bir kariyer, iyi bir özel yaşam ve sağlık’ gibi olgular karşısında bir kişinin hiçbir
yükümlülük ve fedakârlığa mecbur olmadan kendi çıkarlarını en üst düzeye çıkarma gay-
retlerini ahlaki bir tercih olarak görür (Bayrak Kök, 2014). Egoizm, etik kuramları ahlaki
egoizm ve psikolojik/hazcı egoizm olmak üzere iki biçimde görülür.
Ahlaki egoizm: Ahlaki egoizm bakış açısında kabul edilebilir tek geçerli davranış stan-
Ahlaki egoizm: Bir bireyin
dardı, kendini gerçekleştirme olarak görülür. Bir bireyin belirli bir durumda kendisi için belirli bir durumda kendisi için
uygun olan koşulları belirlediğini, kendisi için yararlı ve yararsız olan şeyleri hesapladığını uygun olan koşulları belirlediğini,
kendisi için yararlı ve yararsız olan
ve böylece kendi gelişimine en yüksek katkıda bulunacak davranışı gerçekleştirdiğini şeyleri hesapladığını ve
kabul etmektedir (Bayrak Kök, 2014). Bir kişiye egoist demek genelde aşağılayıcı bir böylece kendi gelişimine en
sözcük- tür. Ancak egoizmin ahlaki açıdan kabul edilebilir yanları da olabilir. Örneğin; yüksek katkıda bulunacak
davranışı gerçekleştirdiğini
bir ahlaki egoist insanların niçin kendi çıkarlarını düşünmeleri gerektiği konusunda şu kabul eden anlayış
gerekçeleri ileri sürebilir (Ünder, 2014):
i. Kişinin kendisi için neyin en iyi olduğunu yine kişinin en iyi kendisi bilebilir. Bu
nedenle, paternalizm (kişi için neyin en iyi olduğuna annesi, babası veya üstleri
bilir görüşü) ya da elitizm (elit bir grup halk için neyin iyi olduğunu bilir
anlayışı) yanlıştır.
ii. Bir kişiye yardım etmek, yardım edileni küçümsemek, ona karşı üstünlük taslamak
ve onun işine karışmak demektir. Onu kendi haklarını savunmaktan veya
kendine bakmaktan aciz birisi olarak görmek demektir. Bu konuda kişinin
haklı olduğu söylenebilir.
iii. Bir insana yardım etmek, uzun dönemde yardım edilene kötülük yapmaktır. Çünkü
yardım onu hazırcılığa alıştırır, güçsüzleştirir ve başkalarına bağımlı hâle getirir.
Ahlaki egoizm, insanın kendisini düşünmesini, sadece kendi çıkarını gözetmesini bi-
limsel bir yasa olarak değil, aynı zamanda bir ahlak yasası olarak belirler. Bir
yükümlülük kuramı olarak ahlaki egoizm, normatif bir ahlak görüşüdür. İnsanın nasıl
davranması ge- rektiğini belirten, ahlaki kurallar koyan, en azından bir ahlaki ilke
geliştiren bu kuram, herkes kendi öz çıkarını hesaba katarak yapmalıdır derken, ahlak
kuralını evrenselleştire- rek, kategorik bir biçimde ortaya koymaktadır (Bayrak Kök,
2014).
Hazcılık: Hazcılık psikolojik egoizm olarak da bilinir. Bu kurama göre, bir eylem, an-
cak haz getiren veya haz amaçlayan bir eylem ise değerlidir. Bu bakışa göre hazcılık,
nice- liksel hazcılık olarak da adlandırılmaktadır. Başka bir ifadeyle “iyi”yi ve “en yüksek
iyi”yi mutluluk sayan, mutluluğu ise bedensel hazza indirgeyen hazcılığın karşısında
onun çok daha inceltilmiş bir biçimi olan niteliksel hazcılığın kısaca mutlulukçuluğun
daha yaygın olduğu görülür (Bayrak Kök, 2014). Bu kuram, iktisatta “rasyonel seçim
teorisi”, dış po- litikada “her devlet kendi çıkarını düşünür”, sosyal Darwinizm’de
“herkes hayatta kalma mücadelesi verir”, günlük yaşamda “herkes kendini düşünür” gibi
anlatımlarla karşımıza çıkar. Bu kurama göre, her insan farkında olsun veya olmasın,
doğası gereği kendi çıkarını korumak veya artırmak ister ve bu yönde eylemde bulunur
(Ünder, 2014). Günlük yaşam- da hazcılık kuramıyla ilgili bir çok eyleme tanık oluruz.
Karşılaştığımız hazcılıkla ilgili eylemler görünüşte özgecilik gibi olsa da eylemin özünde
bencil güdüler olduğunu hemen görebiliriz. Örneğin; çok ünlü, saygın ve iyi para kazanan
bir hekimin bir anda işi gücü bırakıp kendini muhtaç hastaların tedavisine adaması ve
bu konuda çalışmalar yapması, hekim hakkında “ne iyi bir hekim”, “çok yardımsevermiş”
vb. değerlendirmelerin yapılma- sına neden olabilir. Oysa hekim bunu kendini hayır
işlerine adayarak cennete gitmek için yerine getiriyor olabilir. Hekim bu eylemini kendi
mutluluğu için yapmaktadır.
Faydacılık (Yararcılık-Utilitarizm)
Faydacılık açısından bir eyleme, kendi başına iyi ya da kötü diyemeyiz; o eylemi iyi ya
da kötü yapan eylemin sonuçlarıdır. Eğer eylemin sonucu yararlıysa eylemin “iyi” ve
doğ- ru olduğunu söyleyebiliriz. Faydacılık, etik alanda önemli olan biricik şeyin, en
yüksek değerin mutluluk olduğunu ifade eder (Kavi ve Koçak, 2011). Faydacılık ahlakı
eylemin değerini belirleyen şeyin, bu eylemin ödeve, ahlaki ilke ya da yasaya
uygunluğundan ziyade, eylemin sonucu olduğunu, eylemin değerinin ürettiği
sonuçla, meydana getirdiği
faydayla ölçülmesi gerektiğini söylediği için, sonuççu ya da teleolojik bir öğretidir (Sök-
men ve Tarakçıoğlu, 2011). Bir eylem sonuçta faydalı ise süreç içindeki bazı kötü şeylerin
hoş görülebileceği ifade edilir. Sonuca yönelik bu “faydacı yaklaşımda” bir “pratiklik”
ve “gerçekçilik” bulunmakla birlikte, faydacılık özünde etik olmayan birtakım eylem ve
tu- tumlara taviz vermek, hatta teşvik etmekle eleştirilmiştir (Berkman ve Arslan, 2009).
Ör- neğin, bir sağlık kurumunun kârını artırmak adına sendikalı çalışanları istihdam
etmek yerine sendikasız çalışanları tercih etmesi, yönetimin yararcı bakış açısını yansıtır.
Hasta hizmetlerinin sunumunda maliyeti düşürmek adına daha kaliteli sarf malzemeleri
kullanmak yerine muadil orta düzeyde kaliteli sarf malzemeleri kullanmak faydacı
yaklaşıma başka bir örnektir.
Deontolojik (Ödev) Kuramlar

Deontoloji: İnsanın birtakım Deontoloji, Yunanca ödev anlamına gelen deon ile bilim anlamına gelen ve Yunanca logos
ödev ve yükümlülükleri vardır. sözcüklerinin birleşimi olup ödev bilimi anlamına gelmektedir. Buna göre, insanın birta-
Belirli eylem türleri özü itibarıyla
doğrudur. Deontoloji, doğru kabul kım ödev ve yükümlülükleri vardır. Belirli eylem türleri özü itibarıyla doğrudur.
edilen eylemlerin sonuçlarına Deonto- loji, doğru kabul edilen eylemlerin sonuçlarına bakılmaksızın hayata geçirilmesini
bakılmaksızın hayata geçirilmesini
savunur.
savunur (Cevizci, 2005). Deontolojik kuramlar, göreve ya da ödeve dayanır ve ahlaki
iyiliği, mutluluk, haz ve faydayla sağlayacak hiçbir şeyin olmadığını ileri süren
filozoflara sahiptir. Bu nedenle, “Kant Ahlakı” olarak da bilinirler. Deontolojistlere göre,
faydacılar ahlak dünya- mızın çok basit bir resmini çizmişlerdir. Bir eylemin doğruluğuna
karar vermede sonuçları yeter şart olarak almak çok basit bir yaklaşımdır. Bu nedenle,
deontolojik kuram, eylemlerin sonuçlarını değil, bizatihi eylemin kendisini temel alır.
En azından bazı davranışlar sonucuna bakılmaksızın ahlaken bir yükümlülüktür. Ödev,
ilke, irade, yükümlülük, yasa ve kurallar deontolojik kuramın anahtar kavramlarıdır
(Bayrak Kök, 2014).
Deontolojik kurama göre, bazı davranışlar iyi ya da olumlu sonuçlarından daha
başka nedenlerden dolayı doğru ya da yanlış olmaktadır. Adaletli dağıtım, kişisel
taahhütlerin yerine getirilmesi, vefa, sadakat, bir borcun ifa edilmesi, bir anlaşmadan
doğan görevin icra edilmesi gibi özellikler, maksimize edilmiş faydası ne olursa olsun,
ahlaki olarak kabul edilen özelliklerdir (Kavi ve Koçak, 2011). Deontolojik kurama göre,
sonuçlarına bakılmaksızın bazı ahlaki ilkeler bağlayıcıdır. Bu nedenle bir eylemin
sonuçları iyi olsa bile bazı eylemler yanlış olarak değerlendirilebilir. Örneğin; bir
deontolojist, masum bir insanı öldürmenin ya da bir kişiye ciddi bir haksızlık yapmanın
doğru olmadığını dü- şünür (Bayrak Kök, 2014). Etik ile deontoloji arasındaki en
belirgin fark, kullandıkları yöntemlerden ve ortak konulara farklı yaklaşmalarından
kaynaklanmaktadır. Etik, henüz çözümlenmemiş, yerleşik normların dışında kalan
sorunlarla ilgilenir ve bu açık uçlu sorunlarda ilkelerin belirlenmesine yönelik çalışmalar
yapar. Bu nedenle etik her zaman tartışmaya açık bir alandır. Etiğin üzerinde çalıştığı
sorunlar çözüme kavuştuğunda ve çözümle ilgili normlar belirginleştiğinde bilgiler artık
deontolojinin konusu hâline gel- miş sayılır. Bu görünümü ile etik, deontolojiyi besleyen
bir kaynak özelliği taşımaktadır. Ancak, mevcut hukuk ve deontoloji kurallarının yine
etik açıdan ele alınabileceği, özel- likle zaman içinde toplumsal gelişmelere yabancılaşan
bu normların yeniden değerlendi- rilebileceği unutulmamalıdır (Arda, 2009).
Etik ile deontoloji arasındaki en belirgin fark şudur: Etik, henüz çözümlenmemiş, yerleşik
normların dışında kalan sorunlarla ilgilenir ve bu açık uçlu sorunlarda ilkelerin belirlen-
mesine yönelik çalışmalar yapar. Etiğin üzerinde çalıştığı sorunlar çözüme kavuştuğunda
ve çözümle ilgili normlar belirginleştiğinde bilgiler artık deontolojinin konusu hâline gel-
miş sayılır.
Erdem Etiği Kuramı
Erdem etiği normatif etik kuramlar kapsamında değerlendirilmektedir. Ancak erdem
eti- ği kuramı, ödevlere ve kurallara odaklanan deontolojik kuram ve sonuçlara
odaklanan teleolojik kuramın aksine, sahip olduğu erdemle kişinin ahlaki karakterini
tanımlamak- tadır. Örneğin, ihtiyacı olan birine yardım gerektiği açıktır. Bu yardımı
gerçekleştirirken sonuççu ve faydacı biri “iyiyi en üst düzeye çıkarmak için”,
deontolojist biri “ahlaki olan bir kural doğrultusunda davranılacağı için”, bir erdem
etikçisi ise, “hayırsever biri olarak bir kişinin yardıma ihtiyacı olduğu için” harekete
geçer (Bayrak Kök, 2014). Gerek deontolojik, gerekse sonuççu etikler, kurallar veya
ilkeler ve teke tek eylemler üzerinde odaklanır. Onlara göre, “Ne yapmalıyım?” sorusu
önemlidir. Erdem etiğine göre ise, “nasıl yaşamalıyım, nasıl bir yaşam sürmeliyim, nasıl bir
insan olmalıyım?” soruları önemlidir. Birinde yapmak, diğerinde olmak önemlidir.
Deontolojide ve faydacılıkta ilgi odağı ya da değerlendirilen şey, kişinin tek tek
eylemleridir. Değerlendirme standardı da ahlakın ölçüsünü sağlayan bir kuraldır. Ahlak
belirli kuralları izleme meselesidir. Erdem etiğinin odağında ise teke tek eylemlerden
çok, eylemde bulunan kişinin karakteri bulunur. Yargı- larken tek tek eylemleri değil,
kişinin karakterini yargılar. Kişi hakkında edepli, dürüst, iyi gibi olumlu veya alçak,
terbiyesiz, bozulmuş, vb. gibi olumsuz yargılarda bulunur. Deon- toloji ve teleolojik
kuramlar, ahlak eğitiminin önemini ve ahlaksal eylemlerde duyguların rolünü
görmezden gelirler ya da duyguları ahlak açısından ya ilgisiz ya da zararlı görürler. Örneğin,
Kant merhametten kaynaklanan yardımı ahlaki bulmaz. Ona göre kişi merhamet
duygusundan dolayı değil, ödevden dolayı yardım etmelidir. Haksızlık karşısında kız-
mayan, duygusuz biri adil olmaz (Ünder, 2014).
Meta-Etik Kuram
Meta-etik ya da üst etik ahlaki yargıların statüsü ve metodolojisi üzerine odaklanır.
“Ödev”, “iyi”, “kötü”, “doğru”, “yanlış” gibi terimlerin anlamları, ahlaksal
yükümlülüğün doğası, insanların kanaatlerinden bağımsız bir ahlaki gerçeklik ve
doğruluk alanın olup olmadığı, ahlaki bakımdan doğru veya yanlış olanla ilgili
inançların akılcı bir biçimde nasıl savunulabileceği gibi sorunları ele alır. Örneğin;
“kürtaj cinayettir” diyen birisi ne demek istiyor? Kendisinin, kendi kültürünün, kendi
dininin kürtajı tasvip etmediğini mi, yoksa kürtajın her zaman, her toplum ve herkes
için yanlış olduğunu mu? Yoksa “kür- tajı tasvip etmiyorum sen de yaptırma” mı
demek istiyor? Kürtaj eyleminin kendisi mi yanlış yoksa insanlar mı onu yanlış görüyor?
Ahlaki yükümlülüğün temeli nedir? Allah mı, insanının mutlu olma arzusu mu, insan
aklı mı, toplumsal yaşam mı? gibi soruların cevaplarını verme çabası meta-etik olarak
adlandırılır (Ünder, 2014). Meta-etik kuramlar ise, doğalcılık ve görecelik alt başlıkları
altında incelenebilir.
Doğalcılık
Doğalcılıkta “iyi”, “kötü”, “doğru”, “yanlış” gibi etik kavramları, etik olmayan, etik alanın
dışından, doğada veya doğal düzende bulan olguları gösteren kavramlarla tanımlanabi-
leceğine inanılır ve tanımlanır. Örneğin, “X iyidir”, “X arzulanan bir şeydir” biçiminde
tanımlanabilir. “İyi” nesnelerin maddi, biyolojik, psikolojik özellikleri bakımından da
anlaşılabilir. Örneğin, çocukları dövmek kötüdür demek, çocukları dövmek,
çocuğun psikolojik işleyişinde ve çevresini algılamasında sağlıklı olmayan gelişmelere
neden olur anlamına gelir. Bu anlayışa göre, ahlaki olgular doğal olgulardır, ahlaki
terimler olguları gösterir ve ahlaki yargılar da açık ya da üstü örtük biçimde olgular
hakkındaki yargı- lardır. Etik terimler ve yargılar böyle anlaşılınca, onların
doğrulanması ya da yanlışlan- ması da, tıpkı olgusal önermelerin doğrulanması
yanlışlanması gibi, mümkün hâle gelir. Örneğin;“iyi”=”arzulanan bir şey” diye
tanımlandığında, “X iyidir” gibi bir önerme, X arzulanan bir şeyse doğru, değilse
yanlış demektir (Ünder, 2014).
Görecelik
Göreceliğin anlamı bir şeyin, bir şeye ya da başka şeylere göre olma durumudur. Örneğin,
nesnelerin görünüşü, insanın psikolojik durumuna göre değişir. “X, Y’ye göredir”
dediği- mizde, Y’den bağımsız olarak X’in belirli bir şey olmadığını söyler ya da ima
ederiz. Ahlak alanında görecelik şu anlama gelir: Ahlaki kurallar ve ilkeler nesnel ve
evrensel şeyler değildir. Her ahlaki yargı, örneğin “kürtaj yanlıştır” yargısı, kendi
başına ne doğrudur ne de yanlıştır. Onu doğru ya da yanlış yapan şey onun dışındaki
başka bir şeydir. Peki, o şey nedir? Ahlak neye göredir, ya da “Y yerine” ne koyabiliriz?
Mesela koşullara bağlı demek göreceli demek değildir. Koşulların şöyle ya da böyle
olması, bir eylemin ahlaki bakım- dan doğru olup olmamasını değiştirir. Örneğin; bir
insana yardım edip etmeyeceğimiz, kendi durumumuza, yardıma ihtiyacı olan kişinin
durumuna ve aramızdaki bağa göre değişir. Bunu herkes kabul eder. Görecelik başka bir
şey söyler. Görecelik, ahlaki yargıları insanların ortaya koyduğunu ve bütün ahlaki
yargıların, insanların görüşlerinden ibaret olduğunu ileri sürer. İnsanların görüşleri
dışında ve ötesinde, onlardan bağımsız biçimde var olan nesnel bir ahlaki gerçeklik
yoktur. Ahlaki doğruluk veya yanlışlık insanların gö- rüşlerine bağlıdır. Dolayısıyla Y’nin
yerine kişileri, insan gruplarını veya kültürel grupları koyabiliriz. Ahlaki göreceliğe göre,
bunlardan bağımsız olarak bir eyleme doğru ya da yanlış diyemeyiz (Ünder, 2014).
Sizi iş yerinde en fazla rahatsız eden etik dışı davranışlar nelerdir?

4 UYGULAMALI ETİK VE TÜRLERİ
Uygulamalı etik, normatif etik kuramlarını belirli pratik sorunlara uygulayan bir etik da-
lıdır. Örneğin, kürtaj cinayet midir, değil midir? Bu konuda birçok argüman ileri sürüle-
bilir. Bazıları konuya annenin hakları açısından yaklaşabilir, bazıları fetüsün hakları açı-
sından yaklaşabilir, bazıları dinsel, bazıları etik açısından yaklaşabilir, bazıları da
konuya kürtajın sonuçları açısından yaklaşabilir. Uygulamalı etik, kürtaj örneğinde
olduğu gibi tartışmalı konularda nasıl karar verilmesi gerektiğini araştırır. Benzer
biçimde insan klon- lanması, ötanazi, çevre, hayvanlara yapılan kötü muamele, pozitif
ayrımcılık gibi konular da uygulamalı etiğin üzerinde durduğu güncel konulardır.
Uygulamalı etik, ilgili sorun hakkında felsefi olmayan bilgileri de gerektirir. Çeşitli
sorunlar konusunda uzmanlaşma da gerektirebilir. Örneğin; kürtaj konusu tartışılırken,
annenin sağlığı, fetüsün ne zaman insan olduğu, insanın ne olduğu gibi sorular sorulur
ve bunların cevapları aranır (Ünder, 2014). Uygulamalı etik özellikle sosyal, ekonomik
ve ticari yaşamda üzerinde hassasiyetle durulan bir konu olmaya başlamıştır. Siyaset,
tıp, kamu, iş vb. alanlarda etik, uygulama boyutuyla öne çıkmaktadır. Aynı zamanda
çalışma yaşamında etik dışı uygulamalardan çok fazla söz edilmesi de dikkatleri iş ve
meslek etiği gibi uygulamalı etiğe yöneltmiştir (Kavi ve Koçak, 2011).
Uygulamalı Etik Türleri

Sağlık bilimleri ve yönetimi açısından önemli olduğu düşünüldüğünden uygulamalı etik
türlerinden iş ahlakı, mesleki etik, yönetim etiği, tıp etiği, biyoetik, biyomedikal etik, bilim
etiği ve kamu etiği kavramları aşağıda kısaca açıklanmaktadır:
İş Ahlakı
İş ahlakı, uygulamalı bir ahlak bilgisidir ve iş hayatında karşılaşılan tüm ahlaki sorunları
inceler. Bu sorunlar, çalışanlar arasında, çalışanlarla yöneticiler arasında, işletme ve işlet-
meyle ilişkide bulunanlar ya da işletmeyle çevresel faktörler arasında olabilir. İş ahlakı,
iş yerinde iyi ve nazik olmak ya da para ve servete karşı olmak gibi bir anlama sahip
değil- dir. İş ahlakı konusunda reddedilmesi gereken ilk yargı, iş dünyasına ait özel bir
ahlakın
olduğu buna da iş ahlakı dendiği şeklindeki yanlış kanıdır. İş ahlakı ya da iş dünyasında
karşılaşılan ahlaki sorunlar genel ahlaki sorunlardan ayrı bir yöntemle el alınmazlar
(Ars- lan, 2001). İş ahlakı, belirli bir zaman diliminde evrensel kabul görmüş ya da
belirli bir toplumda geçerliliği olan ahlaki değerler ve normlar çerçevesinde, iş yaşamına
ait işletme içi ve dışı çevresel faktörlerle etkileşime açık, her türlü faaliyet ve davranışa
yön verecek ahlaki yargılar geliştirmesi ve iş yaşamında uygulanmasıdır (Gök, 2009). İş
ahlakı kavramı kimi zaman, çalışma etiği ve işletme ahlakı anlamlarında da
kullanılmaktadır.
Mesleki Etik
Mesleki etik, belli bir meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarak oluşturup koruduğu,
meslek üyelerine emreden, onları belli bir biçimde davranmaya zorlayan, kişisel
eğilimlerini sınırlayan; yetersiz ve ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan; meslek içi rekabeti
düzenleyen ve hizmet ideallerini korumayı amaçlayan mesleki ilkeler bütünü (Aydın,
2010: 4) olarak tanımlanabilir. Kolowski, mesleki etiğinin ilk olarak tıp alanında ortaya
çıktığını ve bunun nedenin de hekimliğin uzmanlık gerektiren, uygulamalı bir alan
olmasından kaynaklan- dığını belirtmektedir. Tıp alanında başlayan mesleki etik daha
sonra ekonomi etiğine ya da mühendislik etiğine ve teknik meslekler etiğine kadar
uzanmıştır (Kolowski, 2009: 52). Örneğin, Türkiye’de meslek etiğine aykırı davranan bir
hekimi Tabipler Odası geçici ya da sürekli olarak meslekten men edebilmektedir. Yine
kamu etiği ilkelerine aykırı davranan bir memur, akademik çalışmalarında intihal
yaparak bilim etiği ilkelerine uymayan bir akademisyen meslekten çıkarılabilmektedir.
Yönetim Etiği
Yönetim etiği, etiğin yönetimle ilişkilendirildiği ve yönetim işlevlerinin etik boyutunun
ele alındığı bir alandır. Yönetim etiği, genel olarak, yöneticilere işlerinde onlara yol gös-
terecek davranış biçimleri olarak tanımlanmaktadır (Filizöz, 2011: 220’den akt. Kavi ve
Koçak, 2011). Yöneticilerin, örgütün kültürünü etik ilkeler doğrultusunda inşa etmesi de
yönetim etiğinin bir konusudur. Dolayısıyla, hem yönetimin etiği hem de etiğin
yönetimi, yönetim ile etiği kesiştirmektedir (Kavi ve Koçak, 2011).
Tıp Etiği
Tıp etiği, tıbbi ilişkiler çerçevesinde sağlık uzmanlarının iyi davranmak adına neleri yap-
maları ve nelerden kaçınmaları gerektiği hakkındadır. Burada hem soyut düşünme, akıl
yürütme hem de belirlenmiş kurallara uyma etkinlikleri söz konusudur. Tıp etiği
tıbbi eylemi düzenleyen kurallar ve tıbba özgü değerler dünyası ile ilgilenir. Tıbbi
eylemler çer- çevesinde neyin “iyi” neyin “kötü” olduğu, mutlak “iyi”nin ve “kötü”nün olup
olmayacağı tıp etiğinin temel sorularıdır. Tıp etiğinin gündelik yaşamda ortaya çıkışı
sadece değer sorunlarıyla karşılaşma durumları ile sınırlı değildir (Yıldırım ve Kadıoğlu,
2007).
Biyoetik
Biyoetik, bir değerlendirmeye göre, tıbbi eylemin yanı sıra insanın canlı doğayla ve çev-
reyle olan etkileşimlerindeki değer sorunlarının da konu edildiği disiplinler arası bir
akademik alandır. Farklı bir yaklaşımla biyoetiği, tıbbi araştırmalarda dürüstlük,
koruyucu hekimlik, sağlık politikaları, sağlık ekonomisi gibi genel ve toplumsal yanı
ağır basan konular çerçevesinde beliren etik sorunlara yönelen bir alan biçimde
betimlemek de olanak- lıdır (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Biyoetiğin en önemli
özelliklerinden biri disiplinler arası bir niteliğinin olmasıdır. Genel anlamda tıp ve
biyolojide ortaya çıkan değer sorun- larına felsefenin, hukukun, sosyal tıbbın,
sosyolojinin ve antropolojinin ve diğer bilim dallarının farklı bakış açısıyla yaklaşması,
bu sorunların çözümüne yönelik normların üretilmesini de olanaklı kılacaktır (Arda,
2009).
Biyomedikal Etik
Tıp etiğinden biyoetiğe geçişin bir ara kademesi olarak değerlendirilebilir. İnsan
üzerinde gerçekleştirilen tıbbi eylemlerin yanı sıra hayvanlar üzerinde yürütülen tıp
araştırmalarını da ilgi alanı içine alması, bir ölçüde insan merkezlilikten canlı
merkezliliğe kaymış olması söz konusudur (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007).
Bilim Etiği
Bilim etiği, “Bilimsel etkinliklerin yürütülmesi sırasında ortaya çıkan değerler sorunu ile
bunlara getirilen çözüm önerilerin tartışıldığı alan” olarak tanımlanabilir ve araştırmacı-
lara çalışmaları sırasında uymaları gereken ilkeleri gösterir (Anadolu Üniversitesi, 2003).
Bilim yapan, bilimsel bilgi üreten bilim adamının faaliyeti sırasında uyacağı ahlaki talep
ve yükümlülükleri ele alan uygulamalı bir etik dalıdır. Bilim etiği, bilim insanının
sınırsız denilebilecek bir akademik özgürlüğe sahip olmakla, onun serbest araştırma ve
öğretim, öğrenim hakkı bulunmakla birlikte, bunun her özgürlük gibi bir sorumluluk
gerektirdiği düşüncesinden hareketle bilim insanının sorumluluklarını analiz eder (Kavi
ve Koçak, 2011). Bilim etiğine göre, bilim insanının sorumluluğu hem içe hem de
dışa, hem kendisine hem de bütün insanlara karşıdır. Onun içe, kısaca alanına karşı
sorumluluklarını, meslek ahlakı dikte eder, bilim adamı araştırdıklarının gerçek
durumlarının ne olduğunu ortaya çıkarmakla yükümlüdür (Cevizci, 2005). Sağlık
profesyonellerinin bilimsel araş- tırma yapmak ve yeni bilgiler ve teknik geliştirmek
sorumluluğu da vardır. Bu anlamda araştırma süreçlerinde nelere dikkat edilmesi
gerektiğine dikkat çekmektedir.
Kamu Etiği
Kamu görevlilerinin davranışlarında iki temel etken rol oynamaktadır. Bunlardan biri
yasalar, diğeri etik değerlerdir. Yasalar, kamu görevlilerinin davranışlarını dışsal olarak
belirlemekte ve denetlemekte iken; etik değerler, davranışı içsel olarak yönetmekte ve
de- netlemektedir. Davranışların dıştan belirlenmesinde rol oynayan yasalar ve kurallar,
kamu görevlilerini kamu yararı doğrultusunda eylemde bulunmaya zorlamaktadır. Bu
bakış açısına göre kamu yönetimi etiğini, kamu çalışanının her türlü davranışını
yasalara, etik kodlara ve çeşitli kurallara göre yapması olarak tanımlamak olanaklıdır.
Kamu görevlileri- nin davranışlarının içsel belirleyicisi olarak ele alındığında ise kamu
yönetimi etiği, kamu görevlilerinin eylemlerini, bireysel ahlaki değerleri referans alarak
yapması anlamına gelmektedir (Özdemir, 2007: 182-183’den akt. Kavi ve Koçak,
2011).
Bir kamu üniversitesine ait tıp fakültesinde üst düzey bir yönetici olduğunuzu varsayalım. Y
5
Özet
Etik ve etikle ilgili kavramları tanımlayabilmek
1 davranışlara yön gösteren ve onları gerekçelendiren
Etiği anlayabilmemiz için öncelikle etikle ilgili ve çoğu
bir öneri veya yönerge biçiminde açıklanabilir.
zaman etikle karıştırılan kavramların neler olduğunu
Seç- tiğimiz değerler, karşılaştığımız etik sorunları
bilmeliyiz. Bunların başında ahlak ve hukuk kavram-
analiz ederken ve değerlendirirken doğru yaklaşımı
ları gelmektedir. Ahlak kavramı, “bir kişinin, bir top-
bulma- mız konusunda bizi yönlendirir. Etik kodlar,
lumsal sınıfın, bir ulusun, bir kültür çerçevesinin
belli bir grup ya da ülke içindeki insanların nasıl
vb. belli bir tarihsel dönemde yaşamına giren ve
davranmala- rı gerektiğini gösteren yazılı
eylemlerini yönlendiren inanç, değer, norm,
kurallardır. Etik kodları bir mesleği icra edenlerin
buyruk, yasak ve tasarımlar topluluğu ve ağı” veya
sorumluluklarına ilişkin yazılı yönergeler olarak
“bir toplumdaki bireylerin benimsedikleri, uymak
düşünebiliriz. Etik sorunlar, bir davranışın iyi olup
zorunda oldukları ilkelerin ve kuralların tümü”
olmamasıyla ilgili tereddüt- lerin veya itirazların
şeklinde tanımlanabilir. Etik, “ahlak olgusunu ele
ortaya çıktığı durumlar olarak tanımlanabilir. Etik
alan, ahlak görüşlerini, öğ- retilerini irdeleyip
sorunun yaşandığı bir durumda iki farklı olgu ile
sınıflandıran, aralarındaki benzerlik ve farklılıkları
karşı karşıya kalınır. Bunlar, etik ikilem ve etik
ortaya koyan, bunları karşılaştırıp, eleştiren felsefe
ihlalidir. Örneğin, bir hastalığın tedavisi için
dalıdır. Etik ile ahlak kavramlarının ilişkisine
onlarca eş değer ilaç arasından hekim tara- fından
baktığımızda bu iki kavramın kimi zaman aynı
hastaya hangisinin yazılacağına karar vermek kimi
anlamda kullanıldığını ancak içerik bakımından
zaman bir etik sorun olabilir. Etik ikilem, kurala
farklı olduklarını görebiliriz. Çünkü genel
bağlanmamış durumlarda karar vericinin yaşadığı se-
anlamda etik, ahlak felsefesi bağlamında; ödev,
çim sorunudur. Etik ihlal, mesleki eylemi
yükümlülük, sorumluluk gereklilik ve erdem gibi
düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak
kavramları inceleyen, doğruluk ve yanlışlık, iyi ve
tanımlanabilir.
kötü ile ilgili ahlakı yargıları ele alan, ahlaki eylemin
doğasını soruşturan ve iyi bir yaşamın nasıl olması
Etiğin tarihsel gelişimini açıklayabilmek
gerektiğini açıklama- ya çalışan felsefe dalıdır. Buna 2
Etiğin tarihsel gelişimi, işletmeler ve tıbbi araştırma-
göre, bir davranışı ahlak dışı veya etiğe aykırı
lar olmak üzere iki başlıkta el alınabilir. İş ahlakı ve iş-
olarak adlandırmak aynı şey değildir. Çünkü etik
letmecilik alanındaki gelişmelerin 20. yüzyıl başından
daha kapsayıcı ve üst bir bakışla insanı davranışa
itibaren birbirine paralel ve sistematik olarak
yönlendiren ilkeler olarak karşımıza çıkmaktadır.
geliştiği söylenebilir. Bu kapsamda iş ahlakı
Etik hukuk ilişkisine baktığımızda gün- lük
alanyazınındaki gelişmeler aşağıda verilen tarihsel
yaşamımızda bu iki kavramla birçok alanda kar-
dönemler temel alınarak incelenebilir:
şılaştığımızı görürüz. Etik kurallardan türetilen ya
• İş dünyasındaki ahlak arayışı dönemi (1900-1920),
da onlara uygun düşen meşru normlar olmaksızın,
• İş dünyasında profesyonellik ve iş ahlakı dönemi
hukuk kuralları “iyi” yasalar olamazlar ve yasanın
(1920-1950),
en üstün şey olmasını sağlayamazlar. Etik ile
• İş dünyasında büyüyen ölçekler ve iş ahlakı hak-
hukukun başlıca ortak noktası normatif olmalarıdır.
kında karmaşıklık dönemi (1950-1970),
Bir başka ifadeyle ikisi de kural koyucu sistemlerdir.
• Önleyici ve düzenleyici iş ahlakı arayışı dönemi
Bu bağlamda hukuk kurallarının arkasında devlet
(1970-1990),
gücü bulunmaktadır. Bu nedenle hukuk kuralları
• Küresel işletmecilik ve küresel iş ahlakı dönemi
kuvvetli yaptırımlarla destek- lenmiş olmaktan
(1990- günümüze ).
ötürü daha güçlüdür.
Tıbbi araştırmalar açısından etiğin tarihsel
Etik ilke, farklı çevrelere özgü temel yaklaşımlara ve
gelişimi farklı biçimlerde sınıflandırılarak
davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan en genel,
incelenebilir. Bura- da İkinci Dünya Savaşı’ndan
temel ve soyut kuralları ifade eder. Etik kurallar, etik
önceki ve sonraki biçi- minde bir sınıflama
ilkeler gibi davranışlara yön gösteren ve ölçüt
benimsenerek konu ele alınmıştır. Çünkü insan
oluş- turan, etik ilkelere göre daha özel ve somut
katılımcıların yer aldığı araştırmalarda bazı temel
olan ve etik ilkelerden türetilen düzenlemelerdir.
etik kuralların olması gerektiği ve kural koyma
Örneğin, özel yaşamın gizliliğine ve mahremiyetine
ihtiyacı, ilk kez dünyanın dikkatini Nürnberg Savaş
saygı ilkesinin hangi çerçevede uygulanacağının
Suçları Mahkemesinde Nazi liderlerinin yargı-
belirlenmesi etik kural kapsamında
lanması sırasında çekmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan
değerlendirilebilir. Etik değer,
sonra özellikle Nürnberg Code (1947) ve Helsinki

Etik kuramları özetleyebilmek
Bil- dirgesi (1964) ile başlayan süreçte insan 4
Etik kuramlar normatif etik kuramlar ve meta-
katılımcılarla yapılan tıbbi araştırmalar için dünya
etik kuramlar olmak üzere iki başlık altında
genelinde etik kılavuzlar hazırlanmış ve araştırmaya
incelenebilir. Normatif etik, neyin doğru, neyin
katılan insanla- rı korumaya yönelik önlemler
yanlış; neyin iyi neyin kötü olduğunu bilmek
alınmıştır. Ancak İkinci Dünya Savaşı’ndan
istediğimizde ahlak ala- nındaki davranışlarımız için
günümüze kadar insan haklarına ve temel etik
temel ölçüt olarak işlev görecek temel normların
ilkelere aykırı araştırmalar yapılmaya devam
peşindedir. Normatif etik kuramlar kendi içinde
edilmiştir. Savaş sonrasında yürütülen tıbbi
teleolojik-sonuççu kuramlar, deontolojik kuramlar
araştırmalardaki etik sorunlar ve ihlallere ilgili ola-
ve erdem etiği başlıklarında ele alınabilir. Teleolojik
rak 1966 yılında Beecher, aralarında çok ünlü Tuske-
kurama göre, bir eylemi iyi ya da kötü olarak
gee-Frengi çalışması, Willowboork hepatit deneyi ve
Musevi Kronik Hastalıkları çalışmalarının olduğu 22 adlandırabilmek için eylemin sonucuna bakmak
araştırmayı, New England Journal of Medicine gerekir. Teleolojik etiği anlamada anahtar
dergisinde yayınlamıştır. Günümüzde de insanlar kavramların egoizm ve fayda olduğunu söyleyebili-
üzerinde etik olmayan araştırmalar yapıldığı riz. Egoizm herhangi bir bireyin, başkalarına karşı ne
söylenebilir. Bu kapsamda insan hakları ihlallerini bir yükümlülüğe mecbur ne de bir fedakârlığa
gözeten ve araştır- malarda insan katılımcılara en az katlanmak zorunda olmadığını öne sürerek
zararı veren, müm- künse hiç vermeyen çalışmalar davranışların ancak bireyin kendisi için en yüksek
devam etmektedir. Dünyada ve Türkiye’de tıbbi iyiye izin vermesi durumunda gösterilmesi
araştırmalarla ilgili etik düzenlemeler gerektiği düşüncesini kabul etmektedir. Faydacılık
bulunmaktadır. Tarihî süreç dikkate alındığında açısından bir eyleme, kendi başına iyi ya da kötü
tıbbi araştırmalarda uyulması gereken temel etik diyemeyiz; o eylemi iyi ya da kötü yapan eylemin
ilkelere kaynaklık eden birkaç temel düzenle- meden sonuçlarıdır. Eğer eylemin sonucu yararlıysa eylemin
Nürnberg Code, Helsinki Bildirgesi, Belmont “iyi” ve doğru olduğunu söyleyebiliriz. Deontolojik
Raporu, CIOMS/İnsan Öznelerdeki Biyomedikal kuramlar, göreve ya da ödeve dayanırlar, ahlaki
Araştırma için Uluslararası Kılavuz ve iyiliği, mutluluk, haz ve faydayla sağlayacak hiçbir
CIOMS/IC’nin İyi Klinik Uygulamalar Kılavuzundan şeyin olmadığını ileri süren filozoflara sahiptir.
söz edilebilir. Deontolojistlere göre, faydacılar ahlak dünyamızın
çok basit bir resmini çizmişlerdir. Bir eylemin
Etik türlerini sınıfiandırabilmek doğruluğuna karar vermede sonuçları yeter şart
3
Etik türleri çoğu kaynakta betimleyici etik, olarak almak çok basit bir yaklaşımdır. Bu nedenle,
normatif etik ve meta-etik olarak deontolojik kuram, eylemlerin sonuçlarını değil,
sınıflandırılmaktadır. Bazı kaynaklarda sayılan bu bizatihi eylemin kendisini temel alır. Erdem etiği
üç etik türüne bir de uygula- malı etik kuramı, ödevlere ve kurallara odaklanan deon-
eklenmektedir. Betimleyici etik, bilimsel ya da tolojik kuram ve sonuçlara odaklanan teleolojik
betimsel yaklaşımın ahlak alanına uygulanmasını ku- ramın aksine, erdemlerin kişinin ahlaki
ifade eder. Bu etik anlayış, norm bildirmek ya da kural karakterini tanımladığını kabul etmektedir. Gerek
koymak yerine, sadece insan eylemlerini deontolojik etikler gerekse sonuççu etikler, kurallar
gözlemleye- rek eylemlerin sonuçlarını betimler. veya ilkeler ve teke tek eylemler üzerinde odaklanır.
Normatif etik, insanlara hayatları sırasında rehber Onlara göre, “Ne yapmalıyım?” sorusu önemlidir.
olur ve böylelikle de onlara kullanacakları normları Erdem etiğine göre ise, “Nasıl yaşamalıyım, nasıl bir
sağlar. Bunun için kural koyucu yaklaşımı
yaşam sürme- liyim, nasıl bir insan olmalıyım?”
benimseyen bir ahlak filozofu, insanlara ne
soruları önemlidir. Birinde yapmak, diğerinde
yapmaları ya da neden kaçınmaları gerektiğini
olmak önemlidir.
göstererek, yükümlülüklerini ve sorumlu- luklarını
Meta-etik ya da üst etik ahlaki yargıların statüsü ve
anımsatan nesnel ahlaki doğrular olduğunu
metodolojisi üzerine odaklanır. “Ödev”, “iyi”, “kötü”,
savunur. Meta-etik kuramlar, etiğin ve ahlaki yargı-
“doğru”, “yanlış” gibi terimlerin anlamları, ahlaksal
ların doğası, gerekçelendirilmesi konularıyla ilgilenir.
yükümlülüğün doğası, insanların kanaatlerinden ba-
Başka bir deyişle, meta-etik normatif etiğin
ğımsız bir ahlaki gerçeklik ve doğruluk alanın
koymuş olduğu ahlaki yargılar üzerine tartışmakta
olup olmadığı, ahlaki bakımdan doğru veya yanlış
ve bu yar- gılarda geçen kavramları analiz
olanla ilgili inançların akılcı bir biçimde nasıl
etmektedir. Meta-etik genel olarak ahlaki kavramları
savunulabi-
anlamsal olarak ahlak ve din temelinde inceler.
leceği gibi sorunları ele alır. Meta-etik kuramlar
birlikte, bunun her özgürlük gibi bir sorumluluk ge-
ise, doğalcılık ve görecelik alt başlıkları altında
rektirdiği düşüncesinden hareketle bilim
incelenebilir. Doğalcılıkta “iyi”, “kötü”, “doğru”,
insanının sorumluluklarını analiz eder. Kamu
“yanlış” gibi etik kavramları, etik olmayan, etik
yönetimi etiği- ni, kamu çalışanının her türlü
alanı dışından, doğada veya doğal düzende bulan
davranışını yasalara, etik kodlara ve çeşitli kurallara
olguları gösteren kavramlarla tanımlanabileceğine
göre yapması olarak tanımlamak olanaklıdır.
inanılır ve tanımla- nır. Göreceliğin anlamı, bir şey,
bir şeye ya da başka şeylere göredir.
Uygulamalı etik ve türlerini açıklayabilmek

5
Uygulamalı etik, normatif etik kuramlarını
belirli pratik sorunlara uygulayan bir etik dalıdır.
Burada uygulamalı etik türlerinden iş ahlakı,
mesleki etik, yönetim etiği, tıp etiği, biyo-etik, bilim
etiği ve kamu etiği kavramları ele alınmaktadır. İş
ahlakı, uygula- malı bir ahlak bilgisidir ve iş
hayatında karşılaşılan tüm ahlaki sorunları inceler.
İş ahlakı kavramı kimi zaman, çalışma etiği ve
işletme ahlakı olarak da kulla- nılmaktadır. Mesleki
etik, belli bir meslek grubunun, mesleğe ilişkin
olarak oluşturup koruduğu, meslek üyelerine
emreden, onları belli bir biçimde davranmaya
zorlayan, kişisel eğilimlerini sınırlayan; yetersiz ve
ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan; meslek içi
rekabeti düzenleyen ve hizmet ideallerini korumayı
amaçlayan mesleki ilkeler bütünü olarak tanımlana-
bilir. Yönetim etiği, etiğin yönetimle ilişkilendirildiği
ve yönetim işlevlerinin etik boyutunun ele alındığı
bir alandır. Yönetim etiği, genel olarak, yöneticilere
işlerinde onlara yol gösterecek davranış
biçimleri olarak tanımlanmaktadır. Tıp etiği, tıbbi
ilişkiler çer- çevesinde sağlık uzmanlarının iyi
davranmak adına neleri yapmaları ve nelerden
kaçınmaları gerektiği hakkındadır. Burada hem
soyut düşünme, akıl yü- rütme hem de konulmuş
kurallara uyma etkinlikleri söz konusudur. Tıp etiği
tıbbi eylemi düzenleyen kurallar ve tıbba özgü
değerler dünyası ile ilgilenir. Bi- yo-etik, tıbbi
eylemin yanı sıra insanın canlı doğayla ve çevreyle
olan etkileşmelerdeki değer sorunlarının da konu
edildiği disiplinler arası bir akademik alan- dır.
Biyomedikal etik, tıp etiğinden biyo-etiğe geçi- şin
bir ara kademesi olarak değerlendirilebilir. İnsan
üzerinde gerçekleştirilen tıbbi eylemlerin yanı sıra
hayvanlar üzerinde yürütülen tıp araştırmalarını da
ilgi alanı içine alması, bir ölçüde insan
merkezlilikten canlı merkezliliğe kaymış olması
söz konusudur. Bilim etiği, bilim insanının sınırsız
denilebilecek bir akademik özgürlüğe sahip
olmakla, onun serbest araştırma ve öğretim,
öğrenim hakkı bulunmakla
Kendimizi Sınayalım
1. Ahlak olgusunu ele alan, ahlak görüşlerini, öğretilerini
6. Aşağıdakilerden hangisi bir etik türü olarak adlandırılmaz?
irdeleyip sınıflandıran, aralarındaki benzerlik ve farklılıkları
a. Ulusal Etik
ortaya koyan, bunları karşılaştırıp, eleştiren felsefe dalı aşağı-
b. Betimleyici etik
dakilerden hangisidir?
c. Normatif etik
a. Hukuk
d. Meta-etik
b. Norm
e. Uygulamalı etik
c. Sosyoloji
d. Kod
7. Aşağıdakilerin hangisinde etik kuramlar doğru olarak
e. Etik
sınıflandırılmıştır?
a. Normatif etik kuramlar /Modern kuramlar
2. Bir toplum içinde kişilerin benimsedikleri, uymak
b. Normatif etik kuramlar / Meta-etik kuramlar
zorunda bulundukları davranış biçim ve kuralları
c. Meta-etik etik kuramlar / Mesleki kuramlar
tanımının karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?
d. İş ahlakı kuramları / Tıp etiği kuramları
a. Felsefe
e. Formel etik kuramları / Enformel etik kuramları
b. Etik
c. Norm
8. “Ahlaki kurallar ve ilkeler nesnel ve evrensel şeyler değil-
d. Nezaket
dir. Her ahlaki yargı, kendi başına ne doğrudur ne de
e. Ahlak
yanlış- tır” iddiası hangi etik kurama aittir?
a. Görecelik
3. Kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen, uyulması zorun-
b. Doğalcılık
lu kurallar bütünü tanımının karşılığı aşağıdakilerden hangi-
c. Deontoloji
sidir?
d. Erdem etiği
a. Ahlak
e. Kamu etiği
b. Etik Kod
c. Etik
9. Aşağıdakilerden hangisi uygulamalı etik türlerinden bi-
d. Hukuk
ridir?
e. Kural
a. Görecelik
b. Doğalcılık
4. Aşağıdakilerden hangisi iş ahlakı ve işletmecilik alanın-
c. Deontoloji
daki gelişmelerin birbirine paralel ve sistematik olarak geliş-
d. Kamu etiği
tiği dönemi doğru olarak göstermektedir?
e. Erdem etiği
a. Milattan önce
b. 1850-1900
10. Aşağıdakilerden hangisi uygulamalı etik türlerinden biri
c. 20. yüzyıl başından itibaren
değildir?
d. 1. Dünya Savaşı’ndan sonra
a. Bilim etiği
e. 2. Dünya Savaşı’ndan sonra
b. İş ahlakı
c. Kamu etiği
5. İnsan katılımcıların yer aldığı araştırmalarda bazı temel
d. Erdem etiği
etik kuralların olması gerektiği ve kural koyma ihtiyacı, ilk
e. Meslek etiği
kez dünyanın dikkatini ne zaman çekmiştir?
a. 1. Dünya Savaşı döneminde
b. Tuskegee-Frengi çalışmaları sırasında
c. Soğuk Savaş döneminde
d. Willowbrook Hepatit denemelerinde
e. Nürnberg Savaş Suçları Mahkemesinde
Yaşamın İçinden
Sağlık kurumlarında etik davranışların özendirilmesi ve
15. Refakatçi bulundurma: Mevzuatın, sağlık kurum ve
etik dışı davranışların önlenmesi için bir takım önlemler
ku- ruluşlarının imkânları ölçüsünde ve tabibin uygun
alın- maktadır. Bunlardan birisi de 1 Ağustos 1998 tarihinde
gör- mesi durumunda refakatçi bulundurmayı
Sağ- lık Bakanlığı’nca yayımlanan ‘Hasta Hakları
istemeye,
Yönetmeliği’dir. Aynı bakanlığın sağlık kurumlarına
16. Müracaat, şikâyet ve dava hakkı: Haklarının ihla-
gönderdiği ve birçok kurumda duvarlarda çerçevelenmiş
li hâlinde, mevzuat çerçevesinde her türlü
bir şekilde asılı olan yö- netmelik metni aşağıdadır:
müracaat, şikâyet ve dava hakkını kullanmaya,
“Bu sağlık kuruluşuna, sağlık hizmeti almak için başvuran
17. Sürekli hizmet: Gerektiği sürece, sağlık hizmetlerinden
herkesin;
yararlanmaya,
1. Hizmetten genel olarak faydalanma: Adalet ve hakka-
18. Düşünce belirtme: Verilen hizmetler konusunda
düşün- celerini ifade etmeye, hakkı vardır.”
niyet ilkeleri çerçevesinde sağlıklı yaşamanın teşvik edil-
mesine yönelik faaliyetler ve koruyucu sağlık hizmetle- Kaynak: http://www.saglikhakki.org/hastahak-ic.htm (Eri-
rinden faydalanmaya, şim: 10 Aralık 2018).
2. Eşitlik içinde hizmete ulaşma: Irk, dil, din ve mezhep,
cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, ekonomik ve sosyal
durumları dikkate alınmadan hizmet almaya,
3. Bilgilendirme: Her türlü hizmet ve imkânın neler oldu-
ğunu öğrenmeye,
4. Kuruluşu seçme ve değiştirme: Sağlık kuruluşunu seç-
me ve değiştirmeye ve seçtiği sağlık kuruluşunda verilen Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
sağlık hizmetlerinden faydalanmaya,
1. e Yanıtınız yanlış ise “Etik ve Etikle İlişkili
5. Personeli tanıma, seçme ve değiştirme: Sağlık hizmeti Kavramlar”
verecek ve vermekte olan tabiplerin ve diğer personelin 2. e Yanıtınız yanlış ise “Etik ve Etikle İlişkili Kavramlar”
kimliklerini, görev ve unvanlarını öğrenmeye, seçme ve başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
değiştirmeye,
3. d Yanıtınız yanlış ise “Etik ve Etikle İlişkili
6. Bilgi isteme: Sağlık durumu ile ilgili her türlü bilgiyi
Kavramlar”
sözlü ve yazılı olarak istemeye, 4.c Yanıtınız yanlış ise “Etiğin Tarihsel Gelişimi” başlıklı
7. Mahremiyet: Gizliliğe uygun bir ortamda her türlü sağ- konuyu yeniden gözden geçiriniz.
lık hizmetini almaya,
5. e Yanıtınız yanlış ise “Etiğin Tarihsel Gelişimi”
8. Rıza ve izin: Tıbbi müdahalelerde rızanın alınmasına ve
başlıklı
rıza çerçevesinde hizmetten faydalanmaya, 6. a Yanıtınız yanlış ise “Etik Türleri” başlıklı konuyu ye-
9. Reddetme ve durdurma: Tedaviyi reddetmeye veya dur- niden gözden geçiriniz..
durulmasını istemeye,
10. Güvenlik: Sağlık hizmetini güvenli bir ortamda almaya, 7. b Yanıtınız yanlış ise “Etik Kuramlar” başlıklı
konuyu
11. Dini vecibelerini yerine getirebilme: Kuruluşun
8. a Yanıtınız yanlış ise “Etik Kuramlar” başlıklı
imkânları ölçüsünde ve idarece alınan tedbirler çerçeve-
konuyu yeniden gözden geçiriniz.
sinde, dini vecibelerini yerine getirmeye,
12. Saygınlık görme: Saygı, itina ve ihtimam 9. d Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalı Etik ve Türleri”
gösterilerek, güler yüzlü, nazik, şefkatli bir yaklaşımla baş- lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Uygulamalı Etik ve Türleri”
sağlık hizmeti almaya,
baş- lıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.
13. Rahatlık: Her türlü hijyenik şartlar sağlanmış, gürültü ve
rahatsız edici bütün etkenler bertaraf edilmiş bir ortam-
da sağlık hizmeti almaya,
14. Ziyaret: Kurum ve kuruluşlarca belirlenen usul ve esas-
lara uygun olarak ziyaretçi kabul etmeye,
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1
Sıra Sizde 4
Sıradan hastaların çoğu, gerek otoriteye saygıdan gerekse
İş hayatında etik dışı pek çok davranış görülebilir.
hekimin bilgisine ve niteliklerine olan inancından
Bunlar arasında en fazla rastlanan etik dışı davranışlara
dolayı, hekimin önerdiği tedavi yöntemi ve ilaçları kabul
örnek olarak şunlar verilebilir: iş kalitesini önemsememe,
edecektir. Bununla birlikte, etik dersini alan bir
ürün sorumlu- luğunu ve güvenliğini önemsememe, rüşvet
öğrenci olarak, “Yaşamın İçinden” başlığında da
isteme veya verme, kurum varlıklarının kötü biçimde
sunulan ‘Hasta Hakları Yönetmeliği’nde yer alan
kullanma, çalışanlara eşit davranmama, ast, üst ya da
maddelerden özellikle ilgili olarak görülen 3, 4, 5, 6, 9, 12
çalışma arkadaşlarını sömür- me, iş yerinde ayrımcılık
ve 18. maddeler uyarınca rahatsızlı- ğınız ve alternatif
yapma, özel yaşama müdahale, gö- revi ihmal etme, çevre
tedaviler hakkında daha detaylı bilgi alabilir ve size daha
kirliliğine duyarsız kalma, iş yerinde bencil davranma,
uygun olduğunu düşündüğünüz tedaviler konusunda
kurumun olanaklarını kişisel amaç için kullanma, iş
düşüncelerinizi paylaşabilirsiniz. Hasta Hakları
yerinde yaranma ve dalkavukluk yapma, kayıt ve raporlar
Yönetmeliği, bir hasta olarak size karşı olan davranışları tas-
üzerinde tahrifat, psikolojik ve cinsel tacizde bulunma,
vip etmediğinizde yapabilecekleriniz konusunda da size yol
yetkisini kötüye kullanma, yanlış bilgilendirme ya da bilgi
gösterici olmaktadır.
saklama, çalışma arkadaşları ile ilgili söylenti ve dedikodu
yayma, iş yerinde hırsızlık yapma, çıkar çatışmalarına
Sıra Sizde 2
girme, zimmet ve görevi suiistimal etme, ticari ya da
Arkadaşınıza kopya vermek, arkadaş olmanın bir gereği
mesleki sırları sızdırma, iş arkadaşlarını yıldırma ve
olarak algılanabilir. Birçok insan kopya vererek
korkutma, rakiplerle ilgili bilgilerin toplanmasında etik dışı
karşısındakine yardım ettiğini bile düşünebilir. Bununla
yöntemler kullanma, iş arkadaşlarına şiddet ve baskı
birlikte, aslında kopya vererek arkadaşımıza zarar
uygulama. (Kaynak: http:// www.slideshare.net/
vermekteyiz. Kopya sayesinde sınavı geçen kişi aslında o
cigdemdugdu/alma-hayatnda-etik
derste başarısızdır. Kopya vermek ve almak doğru bir
davranış değildir; başka bir ifadeyle etik dışıdır. Hak
Sıra Sizde 5
etmeden dersi geçmek, bir şeye emek harcamadan
Bir kamu üniversitesine ait tıp fakültesinde çalışan personel
ulaşmak aslında kişisel ve toplumsal yozlaş- manın
arasında öğretim üyeleri, uzman hekimler, araştırmacılar,
küçük örnekleridir. Kopya vererek de bu yozlaşma- ya
asistan hekimler, hemşireler, profesyonel yöneticiler, teknik
katkıda bulunulmaktadır. Kopya vermek ve almak, okul
personel, mühendisler, uzmanlar, büro personeli, işçiler gibi
kurallarına da aykırıdır. Sonuçta kopya olayının bir etik ihlali
birbirinden farklı statüde insan kaynağı vardır. Bu nedenle
olduğu söylenebilir.
ünitede ele alınan uygulamalı etik türlerinin tamamının (iş
ahlakı, meslek etiği, yönetim etiği, tıp etiği, biyo-etik ve
Sıra Sizde 3
bilim etiği ve kamu etiği) yönetim işini yerine getirirken
Etik dışı davranışların önlenmesi adına bir takım
dikkate alınması gerekmektedir.
düzenle- meler (yasalar, yönetmelikler, etik kodlar, ilkeler,
vb.) yapıl- ması önemlidir. Ancak bu düzenlemeler etik dışı
davranışları önlemede yeterli değildir. Özellikle çok büyük
miktarda pa- raların ve kârların söz konusu olduğu ilaç
sektöründe, kurum ve kişilerin etkili bir şekilde
denetlenmesi ve etik dışı davranışlara ve ihlallere
mümkün olan en yüksek cezaların uygulanması
gerekmektedir. Örneğin organ ticareti alınan her türlü
önleme rağmen engellenememektedir. Bunun sebebi
konunun yasal yönü kadar, bireylerin etik anlayışı ve etik
bilincine bağlı olmasıdır.
Yararlanılan Kaynaklar
Akarsu, B. (1998). Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul:
Gökçe, O. ve Örselli, E. (2011). Kamu Yönetiminde Etik ve
İn- kılap Kitabevi.
Etik Dışı Davranış Algısı. İş Ahlakı Dergisi, 4(7), 47-63.
Aktaş, K. (2014). Etik-Ahlak İlişkisi ve Etiğin Gelişim
Haynes, F. (2002). Eğitimde Etik. S. Kunt Akbaş (Çev.). İs-
Süre- ci. Uluslararası Yönetim ve Sosyal Araştırmalar
tanbul: Ayrıntı Yayınları [Orijinal baskı 1998).
Dergisi, 1(2), 22-32.
Kavi, E. ve Koçak, O. (2011). Çalışma Yaşamında Etik.
Anadolu Üniversitesi (2003). Bilim Etiği Kılavuzu.
İs- tanbul: Ekin Basın Yayın Dağıtım.
Eskişe- hir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Kolowski, P. (2009). Etik ve Hekimlik Sanatı H. Tepe
Arda, B. (2009a). Etiğe Kavramsal Giriş ve Temel
(Yay. Haz.). Meslek ve Meslek Etikleri İçinde (ss.
Yakla- şımlar. B. Arda, E. Kahya ve T. Başağaç Gül
47-65) (İkinci baskı). Ankara: Türkiye Felsefe
(Edt.). Bilim Etiği ve bilim Tarihi İçinde (ss. 25-45).
Kurumu.
Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Köknel, Ö. (2006). Mutluluğun Kaynağı Olarak Ahlak
Arda, B. (2009b). Hasta ve Denek Hakları, İlaç
ve Akıl. Y Mehmetoğlu ve A.U. Mehmetoğlu (Edt.).
Araştırma- ları ve Ulusal Düzenlemeler E. Kansu (Ed.).
Küre- selleşme, Ahlak ve Değerler içinde (s. 111-153),
Bilim Etiği Sempozyumu İçinde (ss. 137-146). Ankara:
İstanbul: Litera Yayıncılık.
Türkiye Bi- limler Akademisi.
Özlem, D. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi (2. Baskı).
Arslan, M. (2001). İş ve Meslek Ahlakı. (1. Basım). Ankara:
İstanbul: Say Yayınları.
Nobel Yayın Dağıtım.
Sökmen, A. ve Tarakçıoğlu,A. (2011). Mesleki Etik. (1. Bas-
Aydın, İ. (2010). Yönetsel, Mesleki ve Örgütsel Etik (4. Bas-
kı). Ankara: Detay Yayıncılık.
kı). Ankara: Pegem Akademi.
Torlak, Ö. (2014). Etik, Ahlak ve İş Ahlakı N. Tokgöz (Ed).
Bayrak, Kök, B. (2014). İş Ahlakı ve Etik Yaklaşımlar
İş Etiği İçinde (ss. 1-18). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
Ö. Torlak ve F. Dalyan (Edt.). İşletmelerde Sosyal
Yayını.
Sorum- luluk ve Etik İçinde (ss. 58-85). Eskşehir:
TDK. (2019). Güncel Türkçe Sözlük. [elektronik
Anadolu Üni- versitesi Yayınları.
sürüm] http://www.tdk.gov.tr/
Berkman, Ü. ve Arslan, M. (2009). Dünyada ve Türkiye’de
Ulus, İ. H. (2007). Tıbbi Araştırmalarda İnsan Katılımcıla-
İş Etiği ve Etik Yönetimi. İstanbul: TUSİAD.
rın Korunması ve Etik ilkeler. Ankara: Türkiye Bilimler
Cevizci, A. (1993). Felsefe Tarihi. Ankara: Alfa
Akademisi Yayınları.
Yayınları. Cevizci, A. (Ed.). (2002). Felsefe Tarihine
Usta, A. (2012). Kamu Örgütlerinde Kamu Etiği ve Çalışma
Giriş. İstanbul:
Ahlakı Üzerine bir Değerlendirme. Süleyman Demirel
Paradigma Yayınları.
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Cevizci, A. (Ed.). (2005). Felsefe Ansiklopedisi Cilt 3. Anka-
Dergisi, 17(1), 403-421.
ra: Ebabil Yayınları.
Utku, E. (2015). Etik dersinde 64 Öğrenci Kopya Çekerken
Cevizci, A. (2008). Etiğe Giriş. (2. Baskı). İstanbul: Paradig-
Yakalandı. Radikal Gazetesi (11.01.2015). www.radikal.
ma Yayınları.
com.tr
Darr, K. (2011). Ethics in Health Services Management
Ünder, H. (2014). Etik ve Meta-Etik Teorileri N. Tokgöz
(Fifft Edition). Illinois: Health Professions Press, Inc.
(Ed.). İş Etiği İçinde (ss. 20-50). Eskişehir: Anadolu Üni-
Davran, Z. (2009). Hukuk Kurallarının Etik Temelleri.
versitesi Yayınları.
H. Tepe (Yay. Haz.). Meslek ve Meslek Etikleri İçinde
Yıldırım, G. ve Kadıoğlu, S. (2007). Etik ve Tıp Etiği
(ss. 161-175). Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu.
Temel Kavramlar. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp
Dönmez Maç, S. ve Çalış, Ş. (2012). Etik ve İnsan
Fakültesi Der- gisi, 29(2), 7-12.
Kaynakları Yönetimi Tartışmalarında Sosyal
Yüksel, M. (2002). Modernleşme Bağlamında Hukuk ve
Sorumluluğun Yeri; Küresel İlkeler Sözleşmesi ve
Etik İlişkisine Sosyolojik bir Bakış. Ankara Üniversitesi
SA8000 Sosyal Sorum- luluk Standardı üzerine bir
Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 57(1), 177-195.
Değerlendirme. İş Ahlakı Dergisi, 5(10), 21-53.
Yüksel, C. (2005). Devlette etikten Etik Devlete: Kamu Yö-
Eryılmaz, B. ve Biricikoğlu, H. (2011). Kamu Yönetiminde
netiminde Etik. İstanbul: TÜSİAD.
Hesap Verilebilirlik ve Etik. İş Ahlakı Dergisi, 4(7), 19-45.
Gök, S. (2009). Çalışma Yaşamında İş Etiği: Bir Alan Araş-
tırması. İstanbul Üniversitesi Sosyal Siyaset Konferans-
ları, 57, 549-577.

2
Amaçlarımız

Meslek etiği kavramını tanımlayabilecek,
 Deontoloji kavramını açıklayabilecek,
 Kamu yönetiminde etik davranış ilkelerini sıralayabilecek,
 Kamu yönetimindeki etik sorunların çözümünü tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Meslek • Kamu Etiği
• Mesleki Etik • Etik Mevzuatı
• Deontoloji • Etik Davranış İlkeleri
İçindekiler
• GİRİŞ
• MESLEK ETİĞİ VE DEONTOLOJİ
Sağlık Bilimlerinde • KAMU YÖNETİMDE ETİK
Mesleki Etik ve Etik Mevzuatı
ve • KAMU YÖNETİMİ ETİK MEVZUATI
• KAMU GÖREVLİLERİ ETİK DAVRANIŞ
İLKELERİ
Mesleki Etik ve Etik Mevzuatı
GİRİŞ
Bu ünite kapsamında bir sağlık yöneticisinin öncelikle sağlık ile ilgili bilmesi gereken mes-
lek etiği ve deontoloji konuları ele alınmıştır. Daha sonra kamu yönetimi etiği kapsamın-
da, kamuda etiğe ilişkin örgütsel yapı, kamu etiği mevzuatı, kamu görevlileri etik davranış
ilkeleri, kamu yönetiminde etik kültürün yerleştirilmesi, etik dışı durumlarda başvuru
esasları ve son olarak da kamu etik sözleşmesi konuları işlenecektir.
Yaşlı bakım hizmetinin verildiği köklü bir sağlık kurumunun yöneticisi olduğunuzu
varsayalım. Bir gün televizyonda ana haber bültenini izlerken sıradaki haber anonsu
dik- katinizi çekti. Anonsta bir sağlık skandalı olduğu ifade ediliyor. Daha sonra haberi
sunan spiker konuşmasına görüntüler eşliğinde devam ediyor: “Değerli seyirciler. Şimdi
size bir sağlık haberi sunacağım. Daha doğrusu skandalı. Sunacağım haberdeki durumla
hepimiz karşılaşabiliriz. Şimdi haberimize geçelim. Nerede olduğu bilinmeyen bir
kurumda hasta bakıcısı olarak çalışan kimi personelin, kurumdan yatılı bakım hizmeti
alan yaşlılara kötü muamelede bulunduğu, onları itip kaktıkları, hakaret - küfürler
ettikleri ve yaşlıların ihti- yaçlarını zamanında karşılamadıkları gibi oldukça kötü
davranışlarda bulundukları görül- mektedir. Bu durum yöneticilerin yaptığı bir
inceleme sonucunda değil, tesadüfen ortaya çıkmıştır. Hasta bakıcıların yaşlılara
kurallara uygun bir biçimde davranmadıklarını diğer hasta bakıcılar cep telefonları ile
kayıt etmiş ve daha sonra bu görüntüleri sosyal medyada paylaşmıştır. Bu görüntüler
şimdi olduğu gibi televizyonlara haber olmuştur. Görüntüler- de ilgili kurumun adı yer
almamaktadır. Hasta bakıcıların işlerine devam edip etmedikleri bilinmemektedir.
Yaşlıların hala kötü bir bakım hizmeti alıp almadıkları bilinmemektedir. Dahası bu
kurum nerededir? Başka kurumlarda da buna benzer kötü muamele yapılmakta mıdır?
Bu haberi sunmaktan ve izlemekten başka ne yapabiliriz?” sorularıyla haber bit-
mektedir. Ancak haber bitmesine rağmen bir sağlık kurumu yöneticisi olarak bu soruları
siz kendi kendinize sormaya devam etmektesiniz. Bizim kurumda da böyle şeyler
oluyor mudur? Böyle bir olayla karşılaşırsam ne yapmalıyım? Çalışanlarımıza ne zaman
meslek etiği ve yasal mevzuatla ilgili bir eğitim verdik? Böyle bir durum ortaya
çıktığında kurumun itibarını nasıl koruyabilirim? Ümit ederim ki böyle bir durum
benim kurumumda yoktur ve asla böyle bir şeyle karşılaşmam. Sahiden böyle bir
durumla karşılaşan sağlık kurumu yöneticisi ne yapmalıdır? Kendisine rehber olarak
neyi almalıdır? Nasıl bir yol izlemelidir? Bu haberdeki örnekte mesleki ilkeler ve
mevzuat yöneticiye yardımcı olabilir mi? Buna benzer durumları saklamak, gizlemek
ve kurum içinde çözmek mümkün müdür?... Konuyla ilgili daha birçok soru
üretilebilir. Aklınızdaki sorularla birlikte te-
levizyonu kapatıp ne vicdansız insanlar var diye söylenerek gazetenizi okumaya devam
ettiniz. Bir hafta sonra televizyonda izlediğiniz haber aklınıza geldi ve internetten ilgili
haberin videosunu arayıp bulduğunuzu varsayalım. Yaşlı hastalara kötü davranan hasta
bakıcıların ve kurumun size tanıdık geldiğini ve hatta kendi müdürlüğünü yaptığınız yaşlı
bakım merkezi olduğunu tespit ettiniz. Benim başıma böyle bir şey gelmese demiştiniz.
Ama geldi… Bundan sonra ne yapardınız? Çok zor soru! Ama gerçekten ne yapardınız?
Az olsa da kültürden kültüre, bağlamdan bağlama değişse de böyle olaylarla yöneticilerin
karşılaşması muhtemeldir…
Yukarıdaki örnek haberde olduğu gibi bir olayla karşılaştığınızda eğer hiçbir şey
yap- mazsanız bir süre sonra işkenceye göz yuman yönetici olarak görüntüleriniz
internette dolaşmaya başlayacaktır. Çünkü, teknoloji sayesinde iletişim ve ulaşım
hızlı, kolay ve ekonomik hale gelmiştir. Bu durum sosyoekonomik açıdan bir dönüşüm
yaşanmasına neden olmanın yanı sıra kurumların sundukları hizmetlerin mevcut
gelişmeler karşında etik açıdan da sorgulanmasını sağlamıştır. Örneğin, güncel tıbbi
teknolojiyle donatılmış bir yaşlı bakım merkezi kurabilirsiniz. Ancak insani boyutu
dikkate almadığınızda yatırı- mınız etik bakımdan tartışmalı bir hâl almaktadır. Sağlık
alanı teknolojinin yoğun kulla- nıldığı, çalışanlarının ve hizmetlerinden yararlananların
benzeşik özellikler göstermediği, hasta haklarının öncelikli olduğu dinamik bir alan
olarak karşımıza çıkmaktadır. Tüm bunlar karmaşık ilişkilerin olduğu bir sağlık
yönetimi alanını doğurmaktadır. Bir sağlık yöneticisi diğer kurumlarda görülen etik
sorunlara ek olarak hastane ve sağlık alanına özgü etik sorunlarla karşılaşabilir. Bunlar
hekimlerin kazançları, ilaç-sağlık profesyonelleri ilişkileri, iştirak konuları, hizmet
alımları sorunları, çalışma şartlarıyla ilgili konular olarak sıralanabilir.
MESLEK ETİĞİ VE DEONTOLOJİ

Gelişmiş ülkelerde uzun yıllardır meslek etiği konusunun gerek kurumsal gerekse de aka-
demik düzeyde ele alındığı bilinmektedir. Küreselleşmeyle birlikte meslek etiği konusu
daha yaygın bir biçimde Türkiye’de de gündeme gelmiştir. Böyle olmasında teknoloji,
ile- tişim ve ulaşım alanlarındaki gelişmelerle birlikte Türkiye ekonomisinin geçirdiği
dönü- şüm etkili olmuştur. Meslek etiği tüm dünyada öncelikle hekimlik mesleğinde
daha sonra diğer mesleklerde gelişmiştir. Bu Türkiye’de benzer bir gelişim göstermiştir.
Ayrıca, sağlık alanında Türkiye’nin küresel düzeyde önemli bir pazar olduğu, sadece
sağlık için özellikle İstanbul’a birçok Avrupa ülkesinden tedavi için gelindiği
bilinmektedir.
Türkiye, 1980’den başlayarak sosyoekonomik açıdan hızlı bir dönüşüm geçirmiştir.
Ekonomide amaçlanan dönüşümler toplumsal yapıda da etkili olmuş ve mevcut ahlaki
yapı, yeni sorunlar karşısında zaman zaman yetersiz kalmıştır. Türkiye’deki meslek etiği
tartışmaları ve uygulamaları da bu bağlamda ortaya çıkmış ve gelişmiştir (Eğri ve Sunar,
2010). Meslek etiği ile ilgili Türkçe yayınlar incelendiğinde; meslek ahlakı, meslek etiği,
iş etiği, iş ahlakı, çalışma etiği, çalışma ahlakı gibi kavramların kimi zaman aynı kimi
zaman farklı anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. Buradaki temel ayrılığın ahlak ve
etik söz- cüklerinin Türkçe anlamlarının farklı olmasından kaynaklandığı görülür.
Ayrıca etik söz- cüğünün Türkçede tam olarak karşılanmadığı bu nedenle etik yerine
ahlak sözcüğünün tercih edilmesi nedeniyle iş ahlakı kavramının daha yaygın
kullanıldığı görülmektedir. Ancak ahlak anlayışı toplumdan topluma değiştiği için bu
çalışmada ahlak yerine etik tercih edilmiş ve meslek ahlakı yerine meslek etiği kavramı
kullanılmıştır. Meslek etiğin- den önce meslek kavramı tanımlanmıştır. Daha sonra sağlık
yönetimi kapsamında meslek etiğinin daha iyi anlaşılması için deontoloji kavramı
açıklanmıştır.
2. Ünite - Mesleki Etik ve Etik Mevzuatı 35
Meslek
Meslek (profession) ve mesleki (profesyonel) terimleri birden fazla anlama sahiptir. Bir
Meslek: Türk Dil Kurumu
anlamda mesleklilik ve profesyonellik amatörlüğün karşıtıdır. Bir işi para karşılığı bekle- tanımına göre; belli bir eğitim
meden yapmak amatörlüktür. Profesyonellik ise hayatını o işten kazanmayı gerektirir. Di- ile kazanılan sistemli bilgi ve
becerilere dayalı, insanlara yararlı
ğer bir anlamda ise profesyonellik, bir işin maharetli ve işin gereklerine uygun bir tarzda mal üretmek, hizmet vermek ve
yapıldığını gösterir (Arslan, 2014). Bir uğraşın meslek sayılabilmesi için aşağıdaki ögeleri karşılığında para kazanmak
için yapılan, kuralları
içermesi gerekir (Aydın, 2010): belirlenmiş iş, uğraş; veya bir
• Bir meslek dalı, toplumun kaçınılmaz olan bir gereksinimini karşılar. Örneğin; kimsenin geçimini sağlamak
sağlık, güvenlik, eğitim gibi toplumsal gereksinimler her toplumda bu hizmetleri üzere, profesyonel olarak
yaptığı iş.
sunacak meslekleri gerekli kılmaktadır.
• Meslek kişinin salt kendi doyumu için değil aynı zamanda başkalarının yararı
için de yaptığı bir uğraştır. Örneğin; bir hekim mesleğini sadece hizmetinin
karşılığında aldığı para için değil, insanlara sağlıklarını kazandırmak için yapar.
Bir öğretmen okuma-yazma öğrettiği öğrencilerin eğitilmiş insanlar olarak
toplum hayatında yer almalarından mutluluk duyar. Bir polis güvenli ve huzurlu
bir toplum yaşamı için gösterdiği çabalarından dolayı insanların mutluluğuna
katkıda bulunmuş olur.
• Meslek sistemli bir eğitimle kazanılmış özel bilgi ve becerilere dayalıdır. Bir işin
meslek olabilmesi için mesleğe girmeden önce kişilerin bu mesleği icra edebilme-
yi sağlayan bilgi, beceri ve tutumları kazanmış olmaları gereklidir. Burada
meslek elemanı toplum tarafından bir “uzman” olarak görülmekte ve o
hizmette kişiye tam bir güven duyulmaktadır. Örneğin bir hekime gittiğimizde
onun bu mesleğin gereklerini eksiksiz ve kusursuz olarak bildiğini kabul ederiz.
Bu nedenle meslek elemanlarının iyi bir eğitimden geçmiş olmaları gereklidir.
• Meslek dalları araştırma ve deneylerle geliştirilerek zamanla kendine özgü
teknik- lere sahip olur. Eğitim ve uygulamalar yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan
bu bilgi birikimi zaman içinde mesleğe özgü tekniklerin gelişmesine ya da süreç
içinde yeni tekniklerin gelişmesine ya da süreç içinde yeni tekniklerin
keşfedilmesine yol açar.
• Meslekler kazanç elde etmek için yapılan uğraşlardır. Meslek elemanları
yaşamla- rını mesleklerinden elde ettikleri yasal parasal kazanç ile sürdürür.
Ancak insanlar sadece para için çalışmaz. Mesleki etkinlikler içinde insanlar bir
şeyler üreterek kapasitelerini kullanma ve geliştirme olanağı bulur, bundan haz ve
doyum duyar. İşte bu nedenledir ki geçinmek için paraya ihtiyacı olmayan
insanların da bir meslek sahibi olup çalıştıklarını ya da geliri az bir mesleği geliri
çok olan bir mesleğe tercih ettiklerini görmekteyiz.
• Meslek olarak kabul edilecek bütün uğraş alanlarının kendine özgü değer ve etik
ilkeleri vardır ve bu mesleğin üyeleri bu değer ve ilkeler doğrultusunda davranır.
Örneğin hekimlik mesleğinin temel değeri “insan yaşamı”; hukuk alanının temel
değeri “adaletin” yerine getirilmesi; öğretmenliğin temel değeri “öğrencilerin eği-
tim ve gelişimi”; polisliğin temel değeri toplumun “güven ve huzurunun”
sağlan- masıdır. Bu temel değerleri iyi kavrayan meslek üyeleri mesleklerini icra
ederken bu temel değerlerin dışına çıkmaz ve mesleğin önceden belirlenmiş etik
ilke ile ku- rallarına göre davranır. Buna uymayan meslek elemanları meslektaşları
tarafından bazı yaptırımlarla cezalandırılır.
Bir mesleğin icrasından kaynaklanan maaş, gelir, güç, statü gibi kişisel faydalar,
meslek sahibi için ikinci planda olmalıdır. Örneğin, bir hekim para kazanmak için hasta
bakmaz ama hastaya baktığı için para kazanır. Bu örneğe göre meslek sahibi olmak iş
adamlığı ve işçi olmaktan farklıdır. Çünkü iş adamları ve işçiler açıkça uğraşlarının temel
amacının kar ya da ücret olduğunu ifade etmektedir (Arslan, 2014). Bu açıklamalar
ışığında bir mesleğe sahip olmak ve mesleğin gereklerini yerine getirmek meslek
sahibine bazı sorumluluklar
yüklemektedir. Bu sorumlukların başında mesleği icra ederken kimi etik kuralları gözetmek
ve bunları uygulamak gelmektedir. Böylece hem meslek aracılığıyla ortaya konulan ürün ve
hizmetten yararlananlar hem de meslek sahibi en üst düzeyde yarar sağlamış olacaktır.
Meslek Etiği
Meslek etiği; belli bir meslek Meslek etiği ilkeleri mesleği icra edenlerin sahip oldukları dünya görüşlerinden, kültür-
grubunun, mesleğe ilişkin olarak
oluşturup, koruduğu; meslek lerinden, ideolojilerinden, dinlerinden bağımsız olarak uymaları beklenen normlardır
üyelerine emreden, onları (Berkman ve Arslan, 2009). Kolowski, meslek etiğinin ilk olarak tıp alanında ortaya çıktı-
belli bir biçimde davranmaya ğını ve bunun sebebinin hekimliğin uzmanlık gerektiren, uygulamalı bir alan
zorlayan; kişisel eğilimlerini
sınırlayan; yetersiz ve ilkesiz olmasından kaynaklandığını belirtmektedir. Tıp alanında başlayan mesleki etik daha
üyeleri meslekten dışlayan; sonra ekonomi etiğine ya da mühendislik etiğine ve teknik meslekler etiğine kadar
meslek içi rekabeti
düzenleyen ve hizmet uzanmıştır (Kolowski, 2009). Bu anlamda meslek etiği uygulamalı etiğin bir türü olarak
ideallerini korumayı amaçlayan farklı iş alanlarında karşı- mıza çıkmaktadır. Bugün meslek etiği olmayan meslek yok
mesleki ilkeler bütünü (Aydın,
2010) olarak tanımlanabilir.
gibidir. Ancak buradaki temel sorun, mevcut meslek etiği ilkelerinin “nasıl uygulandığı”
veya “neden uygulanmadığı”dır. Bir alanda meslek etiğinin olması ve uygulanması için o
mesleğin çok yaygın ve kurumsal olarak çok güçlü olmasına gerek olmadığı söylenebilir.
Önemli olanın mesleği icra edenlerin mesleklerinin gerektirdiği biçimde
davranmalarıdır.
Meslek etiğinin temelini oluşturan meslek ahlakıyla ilgili yaşanmış şöyle bir
örnek verilebilir. Eskişehir’deki bir kamu hastanesinin yöneticisi ara sıra öğle yemeğini
hastanenin yakınındaki bir esnaf lokantasında yemektedir. Yönetici yemeğini yedikten
sonra bir çay söyler. Çayın lokanta içinden değil de yan taraftaki çay ocağından
söylendiğini fark eder. Yönetici çayını içer, hesabını öder ve hastaneye geri döner. İki
hafta sonra yine aynı esnaf lokantasında yemek yiyen hastane yöneticisi yemeğini
yedikten sonra yine çay söyler. Çayın yine yandaki çay ocağından geldiğini görür. Oysa
çoğu lokantada çay dışarı- dan söyleniyordu. Yöneticinin bu durum dikkatini çeker ve
lokantacıya neden lokantada kendisinin çay yapmadığını sorar. Lokantacı iş yerinde
hiçbir zaman çay yapmadığını ve yapmayacağını söyler. Ayrıca kendi çayını da çay
ocağından söylediğini belirtir. Hastane yöneticisi neden diye sorduğunda, lokantacı
“meslek ahlakı” bunu gerektiriyor diyerek şöyle devam eder: “Ben küçük bir
lokantayım, çaycı değilim. Ben, burada yemeğin en iyisini yapmaya çalışıyorum.
Müşterilerim de beğeniyor. Eğer burada ben çay yapsam bir müşterim beğenmezse veya
bardakların kirli, yağlı derse ben bu işi bırakırım. Ayrıca yan tarafımda çay ocağı var.
Esnaf komşumun da kazanması lazım.” Bunun üzerine yönetici siz bu meslek ahlakını
kimden öğrendiniz diye lokantacıya sorar. Lokantacının cevabı: “Ustamdan” olur. Daha
sonra hastane yöneticisi bu küçük esnaf lokantasında iş yemekleri düzenlemeye ve
misafirlerini ağırlamaya başlar. Görüldüğü gibi küçük bir lokanta sahibi bile kendince
kimi mesleki ilkeler belirlemiş ve buna meslek yaşamında uymaya çalışıyor. Bunun
sonuçlarını da olumlu olarak alıyor. Bu ilkeleri de ustasından çırağına aktarıyor.
Meslek etiği, her zaman bir grubun eseridir. Mesleki etik, grup onu koruduğu sürece
yürürlükte kalabilen ve bireylere emreden, onları şu ya da bu şekilde davranmaya zorla-
yan, kişisel eğilimlerine bir sınır çizen ve daha ileri gitmelerine engel olan
kurallardan oluşmuştur (Durkheim, 1949, 12’den aktaran Aydın, 2010: 99). Bu anlamda
meslekler de kendi içinde gruplardan oluşmaktadır. Mesleki birliklerin ya da grupların
mesleki etik kurallarını belirleyen odaları, dernekleri, birlikleri, baroları, vakıfları gibi
ortak mesleki örgütleri vardır. Örneğin; Tabipler Odası tıp alanında, Barolar Birliği
adalet alanında, Türkiye Sanayici ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD) meslek etiğiyle
ilgili işletmelerde, Türkiye Mühendisler ve Mimarlar Odası (TMMOB) mühendislik
alanlarındaki etik ilkeleri, Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) bilim etiği alanıyla ilgili
mesleki etik ilkelerini belirlemekte ve bu ilkelere üyeleri tarafından uyulup
uyulmadığını denetleyerek gerekli yaptırımları uygular (Ersoy, 2014). Meslek ve meslek
etiği bağlamında ele alınması gereken kavramlardan biri de deontolojidir.
Deontoloji
Kitabımızın birinci ünitesinde etik kuramlar başlığında deontolojik kuramlar açıklan-
Deontoloji; görev bilinci, görevle
mıştı. Burada deontolojiyi sağlık bilimleri açısından daha ayrıntılı inceleyeceğiz. Deon- ilgili zorlukları, yükümlülükleri,
toloji çoğunlukla görev bilinci, görevle ilgili zorlukları, yükümlülükleri, sorumlulukları sorumlulukları ve bunların
gerçekleştirilmesinde yer alan
ve bunların gerçekleştirilmesinde yer alan ahlaki kural ve ilkeleri inceleyen bir çalışma ahlaki kural ve ilkelerini inceleyen
alanı olarak kabul edilmektedir. Deontoloji terim olarak, 19. yüzyılda Jeremy Bentham bir çalışma alanı.
tarafından önerilmiş ve “yükümlülükler” karşılığı olarak kullanılmıştır. Bu anlamda de-
ontoloji “ne yapmalı?” ya da “ne yapmamalı?” sorularına toplumun belirlediği ve ayrıca
yaptırımlarla donattığı ve cevapladığı kuralların bilgisidir. Kısaca, deontolojinin dile ge-
tirdiği yükümlülükler tartışmasız ve zorlayıcı bir nitelik taşımaktadır. Bir başka deyişle,
“deontoloji” terim olarak yeni olmamakla birlikte yazılı olsun olmasın kökleşmiş ilkeleri
ve kuralları içeren ve bunları tartışmasız bir “normatif bilgi” olarak aktaran bir alandır.
Bu aşamada sözcüğün, ilk kez 1834’te kullanılmasıyla birlikte özellikle hekimler
arasında benimsendiği ve “tıbbi deontoloji” adı altında mesleği uygularken uyulması
gereken yasal ve ahlaki yükümlülükler anlamında kullanıldığı görülmektedir. Her
meslek için bir mesleki deontolojinin varlığından söz edilmesi gerekirken başında tıbbi
sözcüğü olmasa bile deontoloji kavramı kullanıldığında kavram tıpla
ilişkilendirilmektedir (Arda, 2009). De- ontoloji ile etik kavramları sıklıkla
karşılaştırılmaktadır. İkisi arasındaki en belirgin fark; etik, çözümü için henüz ilke ve
kuralların tam olarak oluşmadığı alanlardaki sorunlar için uygulanır. Deontolojinin
ilgilendiği alanlardaki sorunların yerleşmiş çözüm önerileri bulunmaktadır (Sayım,
2015). Bu kapsamda burada deontoloji sözcüğü sağlık yönetici- lerinin görevlerini
yaparken uymak zorunda oldukları yükümlülükler, sorumluluklar ve yetkiler
anlamında kullanılmıştır.
Yükümlülük; bir kişinin yapmış
Yükümlülük, hem ahlaki kurallar hem de hukuki kurallara göre düzenlenmektedir. olduğu iş veya davranışından
Örneğin; hasta birine yardım etmeyen kişiler toplum tarafından kınanır, ayıplanır. dolayı, başka bir insana verdiği
Bu durum ahlaki bir yükümlülüğün sonucudur. Hizmet kusuru, ihmal veya kasıttan zararı ödemek zorunda olması.
Yapılması gereken bir işin
dolayı bir kişinin vücut bütünlüğü bozulur veya kişi ölürse, bir başka ifadeyle kişi zarar sorumluluğunun alınması.
görürse yükümlü kişi veya sağlık kurumu kanunlar çerçevesinde yargılanıp cezalandırılır. Örneğin, anne-babanın çocuğunu
hastalanınca hekime götürmesi,
Burada hukuk kurallarının uygulanması söz konusudur. Bu konuda sağlık çalışanlarının askerlik yapma yükümlülüğü,
endişe- lenmelerine gerek yoktur. Görevin gerektirdiği bilgi ve becerileri kazanan, vergi verme yükümlülüğü gibi.
hizmette kusur ve ihmali olmayan, hastaya zarar vermeyen sağlık çalışanı sonuçtan
sorumlu tutulamaz (Kurban ve Özdaşçı, 2005). Hastaya tıbbi müdahalede bulunmadan da
bir yükümlülükten dolayı zarar verilebilir. Bu yapılan bir işlemden veya yönetsel bir
karardan dolayı olabilir. Bu gibi durumlarda sağlık yöneticileri yasal yükümlülüklerinin
farkında olarak davran- malıdır. Yükümlülüğün yerine getirilmesinde kasıt, kusur ve
ihmal gibi üç kavramdan söz edilmektedir. Yükümlü olunan bir görevin yerine
getirilmesinin değerlendirilmesinde bu üç kavram dikkate alınmaktadır.
Kasıt, bilerek veya isteyerek haksız bir sonucun veya zararın doğmasına neden
olmak ve hukuki kurallara aykırı davranmaktır. Örneğin, yoğun bakımdaki bir hastanın
oksijen bağlantısını bilerek kesmek kasıtlı bir davranıştır. Kusur, uygun bulunmayan
veya onay- lanmayan hareket ve davranışlardır. Yasaya uygun davranabilecek durumda
olduğu halde uygun davranmama, yükümlülüklere aykırı hareket etme davranışı hukuki
bir kusurdur. Örneğin hastaya kaba davranan bir sağlık çalışanı ahlaki kusur işlemiş
olur. Steril araç- gereç kullanması gerektiğini bildiği halde steril olmayan araç-gereç
kullanan sağlık personeli hukuki kusur işlemiş sayılır ve bu yükümlülüğünü yerine
getirmemiş olur. İhmal, bir meslek sahibinin görevinin bir bölümünü belli bir gerekçe ve
kasıt olmadan yapmamasına veya geciktirmesine denir. Bir sağlık çalışanı aldığı
yükümlülüğün insan hayatı ile ilgili ol- duğunun bilincinde dürüst, çalışkan ve meslek
ahlakı ilkelerine uygun davrandığı zaman yükümlülüğünü yerine getirmiş olur (Kurban
ve Özdaşçı, 2005).
Sorumluluk; kişinin herhangi Sorumluluğun yerine getirilmemesine sorumsuzluk denilmektedir. Bazen bir dav-
bir olayın gerçekleşmemesine
kendisinin neden olduğunu ranışta bulunmak sorumlu bir davranış olurken, bazen de bir davranışta bulunmamak
görmesi veya kabul etmesi sorumlu davranmak anlamına gelmektedir. Örneğin; hastanın gerekli bakım ve
hizmetlerini yapan bir sağlık çalışanı sorumluluğunu yerine getirmiş sayılırken,
bilmediği bir ilacı hastaya hekimden izinsiz vermek sorumsuz bir davranış sayılır.
Sorumluluk kaynağını toplum yararı, eşitlik, özgürlük, dürüstlük, kardeşlik gibi birey
ve toplumun maddi ve manevi yararına olan ilkelerden alır. Sağlık çalışanları insan
hayatıyla ilgili görevler yaptıkları için daha ağır sorumluluk üstlenmiş olur. Bu
bakımdan sorumlulu- ğu oldukça fazla olan sağlık personelinin bilgi, beceri ve meslek
ahlakı açılarından iyi donanımlı olması gerekir (Kurban ve Özdaşçı, 2005). Sorumluluk
ile karıştırılan kavramlardan biri de yetkidir.
Yetki, kişilerin sorumluluk üstlenmesi ve yükümlü tutulması için kanunla verilen hak-
lı güç ve kuvvete denir. Diğer bir ifadeyle insanların sorumluluk ve yükümlülüklerini
yerine getirebilmesi için verilen kanuni destektir. Yetki, çalışana rahat hareket etme ve
karar verme gücü sağlar. Bir işi yapacak olan kişiye ne kadar yetki verilirse o kadar
görev ve sorumluluk verilmeli veya ne kadar görev ve sorumluluk verilirse o kadar yetki
verilmelidir. Bu yetki mutlaka yasalarla (kanun, tüzük, yönetmelik) verilir (Kurban ve
Özdaşçı, 2015). Bu anlamda kurum yöneticilerinin kurumlarında meydana gelen etik
sorunlara ilişkin yükümlülükleri, sorumlulukları ve yetkileri bulunmaktadır. Bunlar
ilerleyen başlıklarda ele alınacaktır.
Deontoloji ve etik kavramlarının farkını açıklayınız?

1
Meslek etiğine ilişkin ayrıntılı açıklamaları Harun Tepe’nin yayına hazırladığı Etik ve Mes- lek Etikleri (Türkiye Fe
KAMU YÖNETİMİNDE ETİK

Etik, kamu kurumlarını doğrudan ilgilendiren konuların başında gelmektedir. Bu
durum dünyanın herhangi bir yerindeki kamu kurumları için de geçerlidir. Sağlık
kurumları ister özel ister kamuya bağlı olsun sunduğu hizmet açısından kamusal nitelik
taşır. Bu nedenle, sağlık kurumlarında yaşanan etik sorunlar bir kamu hizmeti bakışıyla
değer- lendirilmelidir. Bununla birlikte etik ve meslek etiğiyle ilgili sağlık sektöründe
çok sayı- da bilimsel araştırma yapılmaktadır. Bunun yönetim, örgütlenme gibi
akademik olarak farklı nedenleri vardır.
Somut gerekçeler üzerine 1970’li yıllarda kamu yönetiminde etik kavramı ortaya çık-
mıştır. Bunun temel nedeni kamu yönetiminde etik dışı davranışlar artmış ve buna bağlı
olarak kamu yönetimine karşı güvenin giderek azalmış olmasıdır. Türkiye’de etik ilkele-
re kamu görevlileri tarafından uyulması amacıyla 25.05.2004 tarih ve 5176 sayılı “Kamu
Görevlileri Etik Kurulu Kurulması Hakkındaki Kanun” çıkarılarak etiğe dayalı denetim
anlayışına geçilmiştir. Bu kanun ile oluşturulan Kamu Görevlileri Etik Kurulunun yetki ve
görevleri, kamu görevlilerinin uyması gereken etik davranış ilkeleri ortaya konulmuş, etik
davranış ilkelerinin ihlal edilmesi hâlinde gerekli denetimlerin yapılması ve kamuda etik
kültürün yerleştirilmesi öngörülmüştür. Bunun yanı sıra kamu yönetiminde etik denetime
ilişkin olarak başta “Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları
Hakkındaki Yönetmelik” olmak üzere birçok yasal düzenleme yapılmış ve Türkiye’de etik
kültürün oluşturulmasına dönük önemli girişimlerde bulunulmuştur (Önen ve Yıldırım,
2014). Kamu etiği, kamunun bağlı olduğu kuralların genel kabul görmüş ahlaki
normlara uygun davranmasını konu edinir. Kamu etiği, kamu görevlileri açısından bir tür
meslek eti-
ğidir. İster kamu görevlisi ister özel sektör çalışanı olsun, kamu etiği çalışanları
Kamu etiği: Kamu görevlilerinin
çalışanların işlerini (görevlerini veya mesleklerini) en iyi biçimde yapmalarını, işleri için uyması gereken meslek etiği
konulmuş kurallara (mevzuata ve şirket kurallarına ve ayrıca oluşturulmuş etik ilkeleri
kodlara) uymalarını ve işlerini yaparken eylemlerinin ahlaki niteliğini unutmamalarını
gerektirir. Kamu etiğinin en genel talepleri arasında aşağıda sıralanan maddeler
sayılabilir (Uzun, 2012):
• Hukuka (mevzuata) uygun davranmak
• Etik kodlara uygun davranmak
• Mevzuatın ve etik kodların boşlukta bıraktığı gri alanlarda tercih ve takdirini etik
düşünme ile belirlemek
• Ahlaki kuralları benimseyerek uygulamak
Türk kamu yönetiminde etik konusunda iki temel örgütlenme bulunmaktadır. Birin-
cisi tüm kamu görevlilerinin uyması gereken etik davranış ilkelerini belirleyen ve
uygula- mayı gözetleyen doğrudan Başbakanlığa bağlı Kamu Görevlileri Etik
Kurulu’dur. İkincisi ise, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının kendi bünyelerinde
oluşturdukları etik komis- yonları ve yetkili disiplin kurullarıdır. Kamu kurum ve
kuruluşlarında oluşturulacak etik komisyonlarda kurum için en az üç kişinin yer alması
gerekmektedir. Kamu Görevlileri Etik Kurulu 11 üyeden oluşur ve önemli işlevleri
arasında şunlar bulunmaktadır (Şen, 2012):
• Kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken uymaları gereken etik davranış
ilkelerini belirlemek,
• Etik davranış ilkelerinin ihlal edildiği iddiasıyla re’sen veya yapılacak başvurular
üzerine gerekli inceleme ve araştırmayı yapmak,
• Kamuda etik kültürünü yerleştirmek üzere çalışmalar yapmak veya yaptırmak ve
bu konuda yapılacak çalışmalara destek vermek,
• Hediye alma yasağının kapsamını belirlemek ve uygulamasını izlemek,
• Kurum ve kuruluşların, etik davranış ilkeleri konusunda uygulamada karşılaştıkla-
rı sorunlara yönelik olarak görüş bildirmek.
Meslek etiğinin toplumsal beklentiler, adil rekabet, yasal ve sosyal sorumluluk gibi
konuları kapsaması ulusal ve uluslararası düzeyde ilgi görmesine neden olmuştur. Çünkü
bir kurumda ahlaki değerler çalışanlara kazandırılamazsa ve buna uygun
davranılmazsa, yöneticiler-çalışanlar, çalışanlar-çalışanlar, kurum-müşteriler, kurum-
vatandaşlar ara- sında karmaşa yaşanmaya başlar ve bu karmaşa kurumu ciddi
sorunlara sürükleyebilir (Turgut, 2007). Herhangi bir kamu kurumunda ahlaki
normlardan bir sapma olduğun- da, bu sapma çalışanın kişiliğine zarar vermekte ve
dolayısıyla kamusal değerlerin yok olmasına yol açmaktadır. Bunun sonucunda örneğin,
yönetici-çalışan arasında yaşanan anlaşmazlık bireysel düzeyde stres, motivasyon,
kuruma bağlılık, iş başarımı, iş doyumu, saldırganlık, devamsızlık ve işten ayrılma gibi
birçok alanda olumsuzluklar yaşanmasına yol açabilmekte ve bu olumsuz sonuçlar da
kurumun etkililiğini olumsuz yönde etkileyebilmektedir (Usta, 2012). Sağlık
kurumlarında mesleki etik kaynaklı sorunların sürekliliği ve çözülememesi kurumsal
düzeyde çok ciddi sorunların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Bu kapsamda
sağlık kurumlarındaki mesleki etik sorunların azaltılmasında kamu yönetimi etik
davranış ilkeleri yol gösterici olabilir. 13.04.2005 tarihli ve 25785 sayılı Resmî Gazete’de
yayımlanan “Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri İle Başvuru Usul ve Esasları
Hakkında Yönetmelik” kısaca, konuyla ilgisi bağlamında aşağıda özetlenmiştir. Bu
yönetmeliğin amacı; kamuda etik kültürünü yerleştirmek, kamu görevlilerinin görev-
lerini yürütürken uymaları gereken etik davranış ilkelerini belirlemek, bu ilkelere uygun
davranış göstermeleri açısından onlara yardımcı olmak ve görevlerin yerine
getirilmesinde adalet, dürüstlük, saydamlık ve tarafsızlık ilkelerine zarar veren ve
toplumda güven- sizlik yaratan durumları ortadan kaldırmak suretiyle kamu
yönetimine halkın güvenini
artırmak, toplumu kamu görevlilerinden beklemeye hakkı olduğu davranışlar konusunda

bilgilendirmek ve Kurula başvuru usul ve esaslarını düzenlemektir (T.C. Resmî Gazete,
13.04.2005, Sayı: 25785). Bir sağlık kurumu yöneticisinin etik konusundaki kamu görevli-
leriyle ilgili yönetmeliği çok iyi bilmesi ve uygulamaya yansıtması gerekir.
Kamu etiği söz konusu olduğunda, çoğunlukla bir kamu görevlisinin etik dışı davra-
nışından söz edildiğinde ilk akla gelen yolsuzluk olmaktadır. Yolsuzluğun yanı sıra kamu
etiğine aykırı en sık rastlan davranışlar; rüşvet, irtikap, zimmet, kaçakçılık, resmî ihaleye
fesat karıştırmak, görevi kötüye kullanmak, gücü istismar etmek, kayırmacılık, hakaret
ve kötü muamele, dedikodu ve aracılık (Uzun, 2012) olarak sayılabilir. Kamu Görevlileri
Etik Rehberi’ne göre, kimi durumlarda yasalar ve diğer hukuki düzenlemeler, bir
kurumda ortaya çıkan ahlak dışı davranışların tanımlanmasında yetersiz kalabilir. Yasal
boşlukla- rın bulunduğu böylesi durumlarda karşılaşılan ikilemin çözümünde kamu
görevlilerine yardımcı olacak etik ilke ve standartlar en az yasalar kadar önemlidir (Şen,
2012). Burada önemli olan bir kurumdaki ilgili etik kurullar ve komisyonlarda görev
alan kişilerin deneyim ve mevzuata hâkimiyetleridir. Çünkü karmaşık ilişkilerin
yaşandığı ve olayların meydana geldiği kurumlarda kimi zaman yasalarda tanımlanmamış
etik dışı davranışlarla karşılaşılabilmektedir. Burada sağlık kurumu yöneticilerinin
deneyimi, mevzuat bilgisi ve çoklu bakışa sahip olması oldukça işlevseldir.
Kamu görevlileri görevlerini yerine getirirken etik ilkelere uygun davranmak zorun-
dadır. Neden böyle olması gerektiği Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği tarafından
yayınlanan Devlette Etikten Etik Devlete: Kamu Yönetiminde Etik başlıklı çalışmaya da-
yanarak maddeler halinde şöyle açıklanabilir (Yüksel, 2005):
• Kamu görevlileri, gündelik çalışmaları sırasında, kamu kaynaklarının
yönetilmesi, vatandaşlarla ilişkiler ve politika oluşturma işlevleri gibi bazı
durumlarda takdir yetkisi kullanır. Etik, bu kamu gücünün yanlış veya kamu
yararına kullanılmasına set çeken kontrol ve denge noktalarından biridir.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetler, her şeyden önce, hukuk sistemine ve
devlete olan güveni azaltmaktadır. Bu da tüm alanlarda kuralların çiğnenme
eğili- mini artmaktadır.
• Kamu yönetiminde, etiğin en önemli özelliklerinden biri, sosyal sorumluluk bi-
lincini içermesidir. Sosyal sorumluluk topluma karşı sadakat ve bağlılığı gerekli
kılmaktadır.
• Etik bilincin devlet yönetiminde en tepeden aşağıya kadar var olması, bir siyasal
sistemin iyi işleyişinin temellerinden biridir. Bunun en büyük kanıtı, gelişmekte
olan ülkelerin ekonomik, siyasal, sosyal sistemlerinin gelişiminin sağlanması için
öncelikle atılması gereken adımın toplumda etik standartların yerleştirilmesi oldu-
ğuna dair bir görüş birliğinin olmasıdır.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin, ülkenin kalkınmasında da doğru-
dan olumsuz etkisi bulunmaktadır. Etik davranış ilkelerine bağlılık, kamu yöneti-
minin işlevlerini verimli olarak yerine getirmesini sağlar.
• Bürokrasinin etkisizliği ve verimsizliği, kamu görevlilerinin motivasyonlarını azal-
tırken, kamu hizmetinin kalitesini düşürür. Kalitesiz bir kamu hizmeti, devletin
işlerliğini aksatır.
• Kamu yatırımlarındaki ahlaka aykırı faaliyetler, büyümeyi olumsuz yönde etkile-
mektedir. Belirli bir proje, yapılan analizlerin soncuna göre değil, bazı çıkar grup-
larının veya kamu görevlisinin çıkarına hizmet edecek biçimde oylandığında
yatı- rımların verimliliği, olabilecek olan düzeyin altında gerçekleşmektedir.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetler söz konusu olduğunda altyapı ve
hizmetler için ayrılan kamu kaynakları etkin olmayan bir biçimde
kullanılacağından, bu altyapı ve hizmetlerin kalitesi düşük düzeyde olacaktır.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin yaygın olduğu ülkelerde enflasyonist
eğilimler de yüksektir.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin hem yerli hem de yabancı
yatırımcı- ların yatırım kararları üzerinde ciddi olumsuz etkileri vardır.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin yaygın olduğu ülkelerde
bürokratik işlemler yavaştır. Bürokratik işlemler özellikle yavaşlatılarak, buradan
bir rant elde edilmeye çalışılmaktadır.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetler, devlete olan güveni olumsuz yönde
etkilemekte, devletin gerekli kamu ihtiyaçlarını karşılamasındaki etkinliğini dü-
şürmekte, sosyal ve ekonomik kurumların verimli ve etkin bir biçimde
çalışmasını engellemekte ve kaynak dağılımını bozucu etkilerde bulunmaktadır.
“Kamuda etiğin yokluğu, varlığından daha kolay fark edilir” sözünü tartışınız.
KAMU YÖNETİMİ ETİK MEVZUATI 2
Türkiye’de 2004 yılından önce kamu görevlilerinin etik davranış ilkelerine ilişkin yasal
bir düzenleme yoktu. Bu konudaki mevzuat, etik ilke ve standartlar Anayasa’da, 657 sa-
yılı Devlet Memurları Kanunu ve bu kanuna dayanılarak çıkarılan yönetmeliklerde, 2531
sayılı Kamu Görevlerinden Ayrılanların Yapamayacakları İşler Hakkında Kanun’da,
3628 sayılı Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele
Kanunu’nda, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nda ve diğer mevzuatta dağınık olarak yer
almaktaydı. 2004 yılında çıkarılan “Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı
Kanunlarda Değişik- lik Yapılması Hakkında Kanun” ile Kamu Görevlileri Etik Kurulu
kurulmuştur. Bu kurul tarafından 13.04.2005 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanan “Kamu
Görevlileri Etik Dav- ranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik”
ile kamu görevlilerinin görevlerini yaparken uymaları gereken genel etik ilke ve
standartları toplu olarak ortaya koymuştur. Böylece Cumhurbaşkanı, milletvekilleri ve
bakanlar, Türk Silahlı Kuvvetleri ve yargı mensupları ve üniversiteler dışındaki tüm
kamu personeli 5176 sayılı Kanun ilgili yönetmeliğin kapsamındadır. Yönetmeliğin
amacı, kamu hizmetinde etik kültürünü yer- leştirmek, kamu görevlilerinin görevlerini
yerine getirirken izlemesi gereken etik davranış ilkelerini belirlemek, bu ilkelere göre
hareket etmelerine yardımcı olmak ve toplumun kamu yönetimine olan güvenini
artırmaktır. Kamu görevlileri, görevlerini yerine getirirken Yönetmelikte belirtilen
etik davranış ilkelerine uymakla yükümlüdür. Kamu etik davranış ilkeleri bir sonraki
başlıkta maddeler halinde özetlenerek verilmiştir (Şen, 2012). Türkiye’de kamuda etik
konusuyla ilgili yapılan kimi yasal düzenlemeler şunlardır:
• Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması
Hakkında Kanun (T.C. Resmî Gazete, 08.06.2004, Sayı: 5176),
• Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında
Yö- netmelik (T.C. Resmî Gazete, 13.04.2005, Sayı: 25785),
• Kamu Hizmetlerinin Sunumunda Uyulacak Usul ve Esaslara Dair Yönetmelik
(Resmî Gazete, 31.07.2009, No: 15169),
• Başbakanlık tarafından yayınlanan 2004/27 sayılı ve “Kamu Görevlileri Etik
Kuru- lu” konulu genelge,
• Başbakanlık tarafından yayınlanan 2005/16 sayılı ve “Başbakan ve Bakanların
Uğurlanma ve Karşılanmaları, Seyahatler ve Hediye Uygulaması” konulu genelge,
• Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu tarafından alınan 2007/1 sayılı ve “He-
diye Alma Yasağı” konulu ilke kararı,
• Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu tarafından alınan 2008/1 sayılı ve
“Kamu Konutlarının Tahsis İşlemleri” konulu ilke kararı,
• Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu tarafından alınan 2008/2 sayılı ve “24
Kasım Öğretmenler Günü” konulu ilke kararı.
Kamu görevinde etik ilkelere ilişkin ayrıntılı açıklamaları Mustafa Lütfi Şen’in Kamu Gö-
revlileri Etik Rehberi (T.C. Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu, 2012) kitabında bu-
labilirsiniz.
KAMU GÖREVLİLERİ ETİK DAVRANIŞ İLKELERİ

Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esaslara Dair Yönetmelik kap-
samında kamu görevlileri etik davranış ilkeleri maddeler halinde aşağıda verilmiştir:
1. Görevin yerine getirilmesinde kamu hizmeti bilinci. Kamu görevlileri, kamu hiz-
metlerinin yerine getirilmesinde; sürekli gelişimi, katılımcılığı, saydamlığı, taraf-
sızlığı, dürüstlüğü, kamu yararını gözetmeyi, hesap verebilirliği,
öngörülebilirliği, hizmette yerindeliği ve beyana güveni esas alır.
2. Halka hizmet bilinci. Kamu görevlileri, kamu hizmetlerinin yerine
getirilmesinde; halkın günlük yaşamını kolaylaştırmayı, ihtiyaçlarını en etkin, hızlı ve
verimli biçim- de karşılamayı, hizmet kalitesini yükseltmeyi, halkın memnuniyetini
artırmayı, hizmetten yararlananların ihtiyacına ve hizmetlerin sonucuna odaklı
olmayı hedefler.
3. Hizmet standartlarına uyma, vatandaşa yol gösterme, nezaket ve saygı. Kamu
kurum ve kuruluşlarının yöneticileri ve diğer personeli, kamu hizmetlerini
belirlenen standartlara ve süreçlere uygun şekilde yürütürler, hizmetten
yararlananlara iş ve işlemlerle ilgili gerekli açıklayıcı bilgileri vererek onları
hizmet süreci boyunca aydınlatır. Kamu görevlileri, üstleri, meslektaşları, astları,
diğer personel ile hizmetten yararlananlara karşı nazik ve saygılı davranırlar ve
gerekli ilgiyi gösterirler, konu yetkilerinin dışındaysa ilgili birime veya yetkiliye
yönlendirir. Kamu hizmetinden yararlananlara karşı sabırlı, nazik, saygılı ve
güler yüzlü olur.
4. Amaç ve misyona bağlılık. Kamu görevlileri, çalıştıkları kurum veya kuruluşun
amaçlarına ve misyonuna uygun davranırlar. Ülkenin çıkarları, toplumun refahı ve
kurumlarının hizmet idealleri doğrultusunda hareket eder.
5. Dürüstlük ve tarafsızlık. Kamu görevlileri; tüm eylem ve işlemlerinde yasallık,
adalet, eşitlik ve dürüstlük ilkeleri doğrultusunda hareket eder, görevlerini yerine
getirirken ve hizmetlerden yararlandırmada dil, din, felsefi inanç, siyasi düşün-
ce, ırk, cinsiyet ve benzeri sebeplerle ayrım yapamaz, insan hak ve özgürlüklerine
aykırı veya kısıtlayıcı muamelede ve fırsat eşitliğini engelleyici davranış ve uygu-
lamalarda bulunamaz. Kamu görevlileri, takdir yetkilerini, kamu yararı ve
hizmet gerekleri doğrultusunda, her türlü keyfilikten uzak, tarafsızlık ve eşitlik
ilkelerine uygun olarak kullanır. Kamu görevlileri, gerçek veya tüzel kişilere
öncelikli, ayrı- calıklı, taraflı ve eşitlik ilkesine aykırı muamele ve uygulama
yapamaz, herhangi bir siyasi parti, kişi veya zümrenin yararını veya zararını
hedef alan bir davranışta bulunamaz, kamu makamlarının mevzuata uygun
politikalarını, kararlarını ve eylemlerini engelleyemez.
6. Saygınlık ve güven. Kamu görevlileri, kamu yönetimine güveni sağlayacak
şekilde davranırlar ve görevin gerektirdiği itibar ve güvene layık olduklarını
davranışlarıy- la gösterir. Halkın kamu hizmetine güven duygusunu zedeleyen,
şüphe yaratan ve adalet ilkesine zarar veren davranışlarda bulunmaktan kaçınır.
Kamu görevlileri, halka hizmetin kişisel veya özel her türlü menfaatin üzerinde
bir görev olduğu bilinciyle hizmet gereklerine uygun hareket eder, hizmetten
yararlananlara kötü dav-
ranamaz, işi savsaklayamaz, çifte standart uygulayamaz ve taraf tutamaz.
Yönetici veya denetleyici konumunda bulunan kamu görevlileri, keyfi
davranışlarda, baskı, hakaret ve tehdit edici uygulamalarda bulunamaz, açık ve
kesin kanıtlara dayan- mayan rapor düzenleyemez, mevzuata aykırı olarak
kendileri için hizmet, imkân veya benzeri çıkarlar talep edemez ve talep olmasa
dahi sunulanı kabul edemez.
7. Yetkili makamlara bildirim. Kamu görevlileri, bu Yönetmelikte belirlenen
etik davranış ilkeleriyle bağdaşmayan veya yasa dışı iş ve eylemlerde
bulunmalarının talep edilmesi hâlinde veya hizmetlerini yürütürken bu tür bir
eylem veya işlem- den haberdar olduklarında ya da gördüklerinde durumu
yetkili makamlara bildirir. Kurum ve kuruluş amirleri, ihbarda bulunan kamu
görevlilerinin kimliğini gizli tutar ve kendilerine herhangi bir zarar gelmemesi
için gerekli tedbirleri alır.
8. Çıkar çatışmasından kaçınma. Çıkar çatışması; kamu görevlilerinin görevlerini
tarafsız ve nesnel biçimde icra etmelerini etkileyen ya da etkiliyormuş gibi gözü-
ken ve kendilerine, yakınlarına, arkadaşlarına ya da ilişkide bulunduğu kişi ya da
kuruluşlara sağlanan her türlü menfaati ve onlarla ilgili mali ya da diğer yükümlü-
lükleri ve benzeri şahsi çıkarlara sahip olmaları hâlini ifade eder. Kamu görevlileri,
çıkar çatışmasında şahsi sorumluluğa sahiptir ve çıkar çatışmasının doğabileceği
durumu genellikle şahsen bilen kişiler oldukları için, herhangi bir muhtemel ya
da gerçek çıkar çatışması konusunda dikkatli davranır, çıkar çatışmasından
kaçınmak için gerekli adımları atar, çıkar çatışmasının farkına varır varmaz
durumu üstlerine bildirir ve çıkar çatışması kapsamına giren menfaatlerden
kendilerini uzak tutar. Kamu görevlilerin yaptıkları görevle ilgili çıkar çatışması
farklı durumlarda ortaya çıkabilir. Devlet Memurları Kanunu ve yönetmeliklerde
ifade edilen çıkar çatışması türleri şunlardır: Eski kamu görevlileriyle ilişkiler. Eski
kamu görevlileri daha önce çalıştıkları kurumun sunmuş olduğu kamu
hizmetlerinden ayrıcalıklı bir biçimde yararlanabilir. Kamu görevlisinin
ayrıldıktan sonra kurumu ile iş yapması. Kamu görevlisi kurumundan
ayrıldıktan sonra kurumu ile iş yapmak isteyebilir. İkinci bir işte çalışma. Kamu
görevlisi bir memur mevcut kamu görevini yaparken başka bir işte de çalışamaz
(Kanunla belirlenmiş istisnalar hariç). Kamu görevlileri, eski kamu görevlilerini
kamu hizmetlerinden ayrıcalıklı bir biçimde faydalandıramaz, onlara imtiyazlı
muamelede bulunamaz. Kamu görevlerinden ayrılan kişilere, ilgili kanunlardaki
hükümler ve süreler saklı kalmak kaydıyla, daha önce görev yaptıkla- rı kurum
veya kuruluştan, doğrudan veya dolaylı olarak herhangi bir yüklenicilik,
komisyonculuk, temsilcilik, bilirkişilik, aracılık veya benzeri görev ve iş verilemez.
9. Görev ve yetkilerin menfaat sağlamak amacıyla kullanılmaması. Kamu
görevlileri; görev, unvan ve yetkilerini kullanarak kendileri, yakınları veya üçüncü
kişiler lehine menfaat sağlayamaz ve aracılıkta bulunamazlar, akraba, eş, dost ve
hemşeri kayır- macılığı, siyasal kayırmacılık veya herhangi bir nedenle ayrımcılık
veya kayırmacılık yapamazlar. Kamu görevlileri, görev, unvan ve yetkilerini
kullanarak kendilerinin veya başkalarının kitap, dergi, kaset, cd ve benzeri
ürünlerinin satışını ve dağıtımını yaptıramaz; herhangi bir kurum, vakıf, dernek
veya spor kulübüne yardım, bağış ve benzeri nitelikte menfaat sağlayamaz. Kamu
görevlileri, görevlerinin ifası sırasında ya da bu görevlerin sonucu olarak elde
ettikleri resmî veya gizli nitelikteki bilgileri, kendilerine, yakınlarına veya üçüncü
kişilere doğrudan veya dolaylı olarak ekonomik, siyasal veya sosyal nitelikte bir
menfaat elde etmek için kullanamaz, görevdey- ken ve görevden ayrıldıktan sonra
yetkili makamlar dışında hiçbir kurum, kuruluş veya kişiye açıklayamaz. Kamu
görevlileri, seçim kampanyalarında görev yaptığı kurumun kaynaklarını
doğrudan veya dolaylı olarak kullanamaz ve kullandıramaz. Sağlık alanında görev
ve yetkilerin menfaat sağlamak amacıyla kullanılmasına ilişkin bir araştırmanın
önemli sonuçlarından kimileri Kutu 2.1’de yer almaktadır.
Kutu 2.1
Avrupa Birliği Konseyi tarafından desteklenen sağlık hizmetleri ve etik konusunda yapılan ve katılımcıla
Hekimlerin %69’u Türkiye’deki hekimlerin maddi kazanç sağlama yollarında etik dışı yan- larının olduğunu
Hemşirelerin %24’ü, eczacıların %16’sı, tıbbi mümessillerin %24’ü hekimlere yönelik gayri-
resmi ödeme biçimlerinin olduğunu belirtmiştir.
Eczacıların %68’i ve tıbbi mümessillerin %58’i hekimlerin kazanç elde etme yollarında etik
dışı yönlerinin olduğunu ifade etmiştir.
Hemşirelerin %42’si, eczacıların %43’ü ve tıbbi mümessillerin %17’si hekimlikte etik dışı
uygulamaların yaygın olduğunu düşünmektedir.
Hastaların %43’ü hekimlerin para ve çıkar için hastaların sağlığını ihmal ettiğini düşün- mektedir.
10. Hediye alma ve menfaat sağlama yasağı. Kamu görevlisinin tarafsızlığını, perfor-
mansını, kararını veya görevini yapmasını etkileyen veya etkileme ihtimali bulunan,
ekonomik değeri olan ya da olmayan, doğrudan ya da dolaylı olarak kabul edilen her
türlü eşya ve menfaat hediye kapsamındadır. Kamu görevlilerinin hediye almaması,
kamu görevlisine hediye verilmemesi ve görev sebebiyle çıkar sağlanmaması temel
ilkedir. Kamu görevlileri, yürüttükleri görevle ilgili bir iş, hizmet veya menfaat ilişkisi
olan gerçek veya tüzel kişilerden kendileri, yakınları veya üçüncü kişi veya kuruluşlar
için doğrudan doğruya veya aracı eliyle herhangi bir hediye alamazlar ve menfa-
at sağlayamazlar. Kamu görevlileri, kamu kaynaklarını kullanarak hediye
veremez, resmî gün, tören ve bayramlar dışında, hiçbir gerçek veya tüzel kişiye
çelenk veya çiçek gönderemez; görev ve hizmetle ilgisi olmayan kutlama, duyuru
ve anma ilan- ları veremez. Uluslararası ilişkilerde nezaket ve protokol kuralları
gereğince, yabancı kişi ve kuruluşlar tarafından verilen hediyelerden, 3628 sayılı
Kanun’un 3. maddesi hükümleri saklı kalmakla birlikte, söz konusu maddede
belirtilen sınırın altında ka- lanlar da beyan edilir. Aşağıda belirtilenler hediye alma
yasağı kapsamı dışındadır:
a. Görev yapılan kuruma katkı anlamına gelen, kurum hizmetlerinin hukuka
uygun yürütülmesini etkilemeyecek olan ve kamu hizmetine tahsis edilmek,
kurumun demirbaş listesine kaydedilmek ve kamuoyuna açıklanmak
koşuluyla alınanlar (makam aracı ve belli bir kamu görevlisinin hizmetine
tahsis edilmek üzere alınan diğer hediyeler hariç) ile kurum ve kuruluşlara
yapılan bağışlar,
b. Kitap, dergi, makale, kaset, takvim, cd veya buna benzer nitelikte olanlar,
c. Halka açık yarışmalarda, kampanyalarda veya etkinliklerde kazanılan ödül
veya hediyeler,
d. Herkese açık konferans, sempozyum, forum, panel, yemek, resepsiyon veya
buna benzer etkinliklerde verilen hatıra niteliğindeki hediyeler,
e. Tanıtım amacına yönelik, herkese dağıtılan ve sembolik değeri bulunan
reklam ve el sanatları ürünleri,
f. Finans kurumlarından piyasa koşullarına göre alınan
krediler. Aşağıda belirtilenler ise hediye alma yasağı kapsamındadır:
a. Görev yapılan kurumla iş, hizmet veya çıkar ilişkisi içinde bulunanlardan alı-
nan karşılama, veda ve kutlama hediyeleri, burs, seyahat, ücretsiz konaklama ve
hediye çekleri,
b. Taşınır veya taşınmaz mal veya hizmet satın alırken, satarken veya kiralarken
piyasa fiyatına göre makul olmayan bedeller üzerinden yapılan işlemler,
c. Hizmetten yararlananların vereceği her türlü eşya, giysi, takı veya gıda türü
hediyeler,
d. Görev yapılan kurumla iş veya hizmet ilişkisi içinde olanlardan alınan borç ve
krediler.
Bu Yönetmelik kapsamına giren en az genel müdür, eşiti ve üstü görevliler, bu mad-
denin 5 inci fıkrası ve 6 ncı fıkranın (a) bendinde sayılan hediyelere ilişkin bir
önceki yılda aldıklarının listesini, herhangi bir uyarı beklemeksizin her yıl Ocak ayı sonuna
kadar Kurula bildirir.
11. Kamu malları ve kaynaklarının kullanımı. Kamu görevlileri, kamu bina ve
ta- şıtları ile diğer kamu malları ve kaynaklarını kamusal amaçlar ve hizmet
gerekleri dışında kullanamaz ve kullandıramaz, bunları korur ve her an hizmete
hazır halde bulundurmak için gerekli tedbirleri alır.
12. Savurganlıktan kaçınma. Kamu görevlileri, kamu bina ve taşıtları ile diğer kamu
malları ve kaynaklarının kullanımında israf ve savurganlıktan kaçınır; mesai sü-
resini, kamu mallarını, kaynaklarını, iş gücünü ve imkânlarını kullanırken etkin,
verimli ve tutumlu davranır.
13. Bağlayıcı açıklamalar ve gerçek dışı beyan. Kamu görevlileri, görevlerini yerine
getirirken yetkilerini aşarak çalıştıkları kurumlarını bağlayıcı açıklama, taahhüt,
vaat veya girişimlerde bulunamaz, aldatıcı ve gerçek dışı beyanat veremez.
14. Bilgi verme, saydamlık ve katılımcılık. Kamu görevlileri, halkın bilgi edinme
hak- kını kullanmasına yardımcı olur. Gerçek ve tüzel kişilerin talep etmesi
halinde istenen bilgi veya belgeleri, 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nda
belirlenen istisnalar dışında, usulüne uygun olarak vermek zorundadır. Üst
yöneticiler, ilgili kanunların izin verdiği çerçevede, kurumlarının ihale
süreçlerini, faaliyet ve denetim raporlarını uygun araçlarla kamuoyunun
bilgisine sunar. Kamu görevlileri, kamu hizmetleri ile ilgili temel kararların
hazırlanması, olgunlaştırılması, alınması ve bu kararların uygulanması
aşamalarından birine, bir kaçına veya tamamına, aksine yasal bir hüküm
olmadıkça, o karardan doğrudan ya da dolaylı olarak etkilenecek olanların
katkıda bulunmasını sağlamaya dikkat eder.
15. Yöneticilerin hesap verme sorumluluğu. Kamu görevlileri, kamu
hizmetlerinin yerine getirilmesi sırasında sorumlulukları ve yükümlülükleri
konusunda hesap verebilir ve kamusal değerlendirme ve denetime her zaman
açık ve hazır olur. Yönetici kamu görevlileri, kurumlarının amaç ve
politikalarına uygun olmayan işlem veya eylemleri engellemek için görev ve
yetkilerinin gerektirdiği önlemle- ri zamanında alır. Yönetici kamu görevlileri,
yetkisi içindeki personelin yolsuzluk yapmasını önlemek için gerekli tedbirleri
alır. Bu tedbirler; yasal ve idari düzenle- meleri uygulamayı, eğitim ve
bilgilendirme konusunda uygun çalışmalar yapmayı, personelinin karşı karşıya
kaldığı mali ve diğer zorluklar konusunda dikkatli dav- ranmayı ve kişisel
davranışlarıyla personeline örnek olmayı kapsar. Yönetici kamu görevlileri,
personeline etik davranış ilkeleri konusunda uygun eğitimi sağlamak, bu ilkelere
uyulup uyulmadığını gözetlemek, geliriyle bağdaşmayan yaşantısını izlemek ve
etik davranış konusunda rehberlik etmekle yükümlüdür.
16. Mal bildiriminde bulunma. Kamu görevlileri, kendileriyle eşlerine ve velayeti al-
tındaki çocuklarına ait taşınır ve taşınmazları, alacak ve borçları hakkında, 3628
sayılı Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele Kanunu
hükümleri uyarınca, yetkili makama mal bildiriminde bulunur. Kurul, gerek gör-
düğü takdirde mal bildirimlerini inceleme yetkisine sahiptir. Mal bildirimlerindeki
bilgilerin doğruluğunun kontrolü amacıyla ilgili kişi ve kuruluşlar (bankalar ve
özel finans kurumları dahil) talep edilen bilgileri, en geç 30 gün içinde
Kurula vermekle yükümlüdür.
Bir kamu hastanesi yöneticisinin kurumunda yoğun bakım hastalarının hastane en- feksiy
3
Sağlık hizmetlerinde etik konusundaki ayrıntılı araştırma sonuçlarını Haydar Sur ve

Murat Çekin’in Sağlık Hizmetleri ve Etik (T.C. Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu
Yayın- ları, 2009) kitabında bulabilirsiniz.
http://www.etik.gov.tr/test/duyurular/digerleri/pro-
je2006_etik/akademik_arastırma_konf.ekim2009/Saglik_Hizmetleri_ve_Etik.pdf
Etik Davranış İlkelerinin Uygulaması ve Etik Kültürün

Yerleştirilmesi
Etik ilke ve değerlere dayanan bir kurum kültürü oluşturmanın önemli koşullarından bi-
risi de etik eğitimidir. Bu kapsamda kamu personelinin etik davranış ilkeleri ve bu ilke-
lere ilişkin personelin sorumluluklarının bildirilmesi, hizmet içi eğitimler düzenlenmesi
ve kurumsal düzeyde etik eğitimine önem verilmesi gerekmektedir. “Kamu Görevlileri
Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” kapsamında etik
davranış ilkelerinin uygulanması ve etik kültürün yerleştirilmesinde dikkat edilmesi ge-
reken hususlar kısaca aşağıda özetlenmiştir (T.C. Resmî Gazete, 13.04.2005, Sayı: 25785):
Etik davranış ilkelerine uyma: Kamu görevlileri, görevlerini yürütürken bu Yönet-
melikte belirtilen etik davranış ilkelerine uymakla yükümlüdür. Bu ilkeler, kamu görev-
lilerinin istihdamını düzenleyen mevzuat hükümlerinin bir parçasını oluşturur. Bu Ka-
nun kapsamındaki kamu görevlileri, bir ay içinde, Kutu 2.2’de yer alan “Etik Sözleşme”
belgesini imzalamakla yükümlüdür. Bu belge, personelin özlük dosyasına konur. Kurum
ve kuruluşların yetkili sicil amirleri, personelin sicil ve performansını, bu Yönetmelikte
düzenlenen etik davranış ilkelerine uygunluk açısından da değerlendirir.
Kutu 2.2
Kamu Görevlileri Etik Sözleşmesi
Kamu hizmetinin her türlü özel çıkarın üzerinde olduğu ve kamu görevlisinin halkın hizmetinde bulunduğ
Halkın günlük yaşamını kolaylaştırmak, ihtiyaçlarını en etkin, hızlı ve verimli bicimde kar- şılamak, hizmet kal
Görevimi insan haklarına saygı, saydamlık, katılımcılık, dürüstlük, hesap verebilirlik,
kamu yararını gözetme ve hukukun üstünlüğü ilkeleri doğrultusunda yerine getirmeyi,
Dil, din, felsefi inanç, siyasi düşünce, ırk, yaş, bedensel engelli ve cinsiyet ayrımı yapmadan, fırsat eşitliğ
Görevimi, görevle ilişkisi bulunan hiçbir gerçek veya tüzel kişiden hediye almadan, maddi ve manevi fayda
Kamu malları ve kaynaklarını kamusal amaçlar ve hizmet gerekleri dışında kullanmamayı
ve kullandırmamayı, bu mal ve kaynakları israf etmemeyi,
Kişilerin dilekçe, bilgi edinme, şikayet ve dava açma haklarına saygılı davranmayı, hizmetten yararlanan
Kamu Görevlileri Etik Kurulunca hazırlanan yönetmeliklerle belirlenen etik davranış ilke
ve değerlerine bağlı olarak görev yapmayı ve hizmet sunmayı taahhüt ederim.
Personeli bilgilendirme: Kamu kurum ve kuruluşlarında istihdam edilen her düzey-
deki personel, istihdama ilişkin koşulların bir parçası olarak etik davranış ilkeleri ve bu
ilkelere ilişkin sorumlulukları hakkında bilgilendirilir.
Etik kültürün yerleştirilmesi ve eğitimi: Kurul, etik kültürün yerleştirilmesi ve
geliş- tirilmesi konusunda her türlü çalışmayı yapar, yaptırır, araştırma, yayın, anket,
kamuoyu yoklaması, bilimsel toplantılar ve benzeri etkinlikler düzenler, kamu görevlileri
için eğitim programları hazırlar, koordine eder, yürütür veya bu konularda bakanlıklar,
diğer kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler, mahalli idareler ve konusunda uzman
sivil toplum kuruluşlarıyla iş birliği yapabilir. Etik davranış ilkelerinin, kamu
görevlilerine uygulanan temel, hazırlayıcı ve hizmet içi eğitim programlarında yer
alması, kurum ve kuruluş yö- neticilerince sağlanır.
Kurumsal etik ilkeleri: Bu Yönetmelikle belirlenen etik davranış ilkeleri, kapsama
dahil kurum ve kuruluşlarda uygulanır. Ayrıca, yürüttükleri hizmetin veya görevin
niteliği- ne göre kurum ve kuruluşlar kendi kurumsal etik davranış ilkelerini
düzenlemek üzere Kurulun inceleme ve onayına sunabilir.
Bilgi ve belge isteme yetkisi: Bakanlıklar ve diğer kamu kurum ve kuruluşları, Ku-
rulun başvuru konusu ile ilgili olarak istediği bilgi ve belgeleri süresi içinde vermek zo-
rundadır. Kurul, bu Yönetmelik kapsamındaki kuruluşlardan ve özel kuruluşlardan
ilgili temsilcileri çağırıp bilgi alma yetkisine sahiptir.
İnceleme ve araştırma yetkisi: Kurul, etik davranış ilkelerine aykırı davranış ve uygu-
lamalar hakkında, re’sen veya yapılacak başvurular üzerine, gerekli inceleme ve araştırma-
yı yapmaya yetkilidir. Kurul, etik ilkelere aykırı davranış ve uygulamalar hakkında
yapa- cağı inceleme ve araştırmalara esas olmak üzere gerektiğinde yetkili makamlar
kanalıyla kurum ve kuruluşlardan bilgi ve belge toplayabilir. Kurul inceleme ve
araştırmasını etik davranış ilkelerinin ihlal edilip edilmediği çerçevesinde yürütür. Kurul
yapacağı inceleme ve araştırmayı, en geç üç ay içinde sonuçlandırır. Kurul, ayrıca kurum
ve kuruluşlarda etik davranış ilkelerinin yerleştirilmesi ve geliştirilmesi konusunda
faaliyet, inceleme ve araştırma yapabilir.
Etik komisyonu: Kurum ve kuruluşlarda, etik kültürünü yerleştirmek ve
geliştirmek, personelin etik davranış ilkeleri konusunda karşılaştıkları sorunlarla ilgili Etik komisyonu: Kurum ve
kuruluşlarda, etik kültürünü
olarak öneri- lerde ve yönlendirmede bulunmak ve etik uygulamaları değerlendirmek yerleştirmek ve geliştirmek üzere
üzere kurum veya kuruluşun üst yöneticisi tarafından kurum içinden en az üç kişilik bir üst yöneticisi tarafından kurum
içinden en az üç kişilik oluşturulur.
etik komisyonu oluşturulur. Etik komisyonu üyelerinin ne kadar süreyle görev
yapacağı ve diğer hususlar, kurum ve kuruluşun üst yöneticisince belirlenir. Etik
komisyonu üyelerinin özgeçmiş ve iletişim bilgileri, üç ay içinde Kurula bildirilir. Etik
komisyonu, Kurul ile iş birliği içinde çalışır.
Görüş bildirme: Kurul, kurum ve kuruluşların, etik davranış ilkeleri konusunda uy-
gulamada karşılaştıkları sorunlara yönelik olarak görüş bildirmeye yetkilidir.
Başvuru ve Re’sen İnceleme Usul ve Esasları

Başvuru hakkı: 3071 sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına İlişkin Kanun’da belirlenen
esaslara göre, medeni hakları kullanma ehliyetine sahip Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşla-
rı ile Türkiye’de oturan yabancı gerçek kişiler başvuruda bulunabilir. Herhangi bir
nedenle Türkiye’de bulunup da başvuru nedeni sayılan etik ilkelerden birisine aykırı
davranıldı- ğına tanık olan yabancı, başvuru hakkı açısından Türkiye’de oturuyor kabul
edilir. Baş- vuruda bulunabilmek için başvuranın menfaatinin etkilenmesi koşulu
aranmaz. Ancak, kamu görevlilerini karalama amacı güttüğü açıkça anlaşılan ve
başvuranın kimliği tespit edilemeyen başvurular değerlendirmeye alınmaz. Yargı
organlarınca incelenmekte olan
veya karara bağlanmış bulunan uyuşmazlıklar hakkında Kurula veya yetkili disiplin ku-
rullarına başvuru yapılamaz. İnceleme sırasında yargı yoluna gidildiği anlaşılan başvu-
ruların işlemi durdurulur. Daha önce Kurulca incelenmiş şikâyet konusu, yeni kanıtlar
gösterilmedikçe bir daha şikâyet konusu yapılamaz ve incelenemez.
Başvuru biçimleri: Etik kurula üç biçimde aşağıdaki yollarla başvuru yapılabilir. Baş-
vurular;
a. Yazılı dilekçe,
b. Elektronik posta,
c. Tutanağa geçirilen sözlü başvuru yolları ile yapılır.
Başvuru usulü: Başvuru, gerçek kişiler tarafından adı, soyadı, oturma yeri veya iş
adresi ile imzayı kapsayan dilekçelerle, en az genel müdür ve Kurulca genel müdür
düzeyin- de oldukları kabul edilen Kutu 2.3’teki listede verilen unvanlara sahip olanlar
için Kurul Başkanlığına, diğer görevliler için ise kurum yetkili disiplin kurullarına
yöneltilmek üzere ilgili kurum amirliğine yapılır. Dilekçede, etik ilkeye aykırı davranış
iddiasına ilişkin bilgi ve belgeler açık ve ayrıntılı olarak belirtilir. Elde bulunan belgeler
dilekçeye eklenir. Baş- vuru konusu aykırı davranış iddiası, kişi, zaman ve yer belirtilerek
somut biçimde gösteri- lir. Başvuru dilekçelerinin daktilo ile yazılması veya bilgisayar
çıktısı olması koşulu aranmaz. Dilekçelerin okunaklı ve anlaşılır olması yeterlidir.
Başvurunun Kurul kayıtlarına geçtiği tarih, başvuru tarihidir. Başvuru dilekçeleri posta
yoluyla da Kurula gönderilebilir. Bu durumda dilekçenin Kurul kayıtlarına geçtiği tarih
süre başlangıcına esas alınır. Baş- vurunun tutanağa geçirilmek koşuluyla sözlü yapılması
durumunda başvuranın imzası ve adresi de tutanağa alınır.
Kutu 2.3
KAMU GÖREVLİLERİ ETİK KURULUNUN YETKİ ALANINA GIİREN EN AZ GENEL MÜDÜR, EŞİ
TBMM ve Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliğinde
Genel Sekreter
Genel Sekreter Yardımcısı
Devlet Denetleme Kurulu Üyeleri
1. Başbakanlık ve Bakanlıklarda
Müsteşar
Müsteşar Yardımcısı
Genel Müdür
Teftiş Kurulu Başkanı
Kurul Başkanı (Ek göstergesi 6400 ve üzerinde olanlar)
Valiler
Kaymakamlar
Büyükelçiler, Daimi Temsilciler
Başbakan Başmüşaviri
Bağlı-İlgili ve İlişkili Kurum ve Kuruluşlarda
Müsteşar
YÖK Başkanı, Yürütme Kurulu Üyeleri, Genel Sekreteri ve ÖSYM Başkanı
Müsteşar Yardımcısı
Genel Müdür
Teftiş Kurulu Başkanı ve Diğer Denetim Kurullarının Başkanları
Genel Sekreter ve Genel Sekreter Yardımcıları (ek göstergesi 6400 ve üzeri)
Başkan (ek göstergesi 6400 ve üzeri olanlar)
Düzenleyici ve Denetleyici Kurum ve Kurul Başkan ve Yardımcıları

Kurul Üyeleri- Kurum ve Kuruluş Başkan Yardımcıları (ek göstergesi 6400 ve üzeri
olanlar)
Kamu İktisadi Teşekkülleri ve bağlı ortaklıklarının Genel Müdürü
Kamu İktisadi Teşekkülleri Yönetim ve Denetim Kurulu Üyeleri
C. Mahalli İdarelerde
Büyükşehir Belediye Başkanı
İl ve İlçe Belediye Başkanları
Büyükşehir Belediyesi Genel Sekreteri ve Genel Sekreter Yardımcıları
Büyükşehir Belediyesi ve Bağlı Kuruluşları Genel Müdürü
Büyükşehir Belediyesi Teftiş Kurulu Başkanı
İl Belediye ve İl Özel İdare Birlikleri ile bunların Üst Birlik Başkanları
Büyükşehir Belediye Şirketleri Genel Müdürleri, Yönetim ve Denetim Kurulu
Üyeleri
Büyükşehir sınırları içindeki Belediye Başkanları
D. Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarında
Yönetim Kurulu Başkanı
Üst Birliklerde Başkan, Yönetim Kurulu Üyeleri ve Genel Sekreter
E. 5176 sayılı Kanun çerçevesinde; ilgili mevzuatında özlük hakları veya emeklilik yönünden müsteşar, müsteşar yardımcısı, g
Elektronik ortamda yapılacak başvurular: Başvurunun; gerçek kişiler tarafından

elektronik posta yoluyla yapılması halinde, başvuru sahibinin adı ve soyadı, oturma yeri
veya iş adresi belirtilir. Türkiye’de oturan yabancıların bu yolla yaptıkları başvurularda,
pasaport numarası ve uyruğu gösterilir. Elektronik posta yolu ile yapılacak
başvurularda, başvurunun Kurulun elektronik posta adresine ulaştığı tarih başvuru
tarihidir.
Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu’na 2014 ylında toplam 218 başvuru
olmuş- tur. Başvuru şekline göre dağılım Tablo 2.1’de ve başvurunun konulara göre
dağılımı Tablo
2.2’de verilmiştir [Tablolardaki sayıların sıralaması büyükten küçüğe doğru değiştirilmiştir]
(T.C. Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu, 2014):
Tablo 2.1
Başvuru Şekli Sayı Başvuru Şekillerine
Posta ile gelen başvuru sayısı 86 Göre Dağılım
E-posta ile gelen başvuru sayısı 79
Kargo ile gelen başvuru sayısı 29
Faks ile gelen başvuru sayısı 10
Elden yapılan başvuru sayısı 7
Re’sen yapılan başvuru sayısı 4
BİMER ile gelen beşvuru sayısı 3
Toplam 218
Tablo 2.2
Başvuruların Konulara Konu Sayı
Göre Dağılımı
Kayırmacılık / Ayrımcılık İddiaları 87
Çıkar çatışması İddiaları 28
Görev ve Yetkilerin Menfaat Sağlama Amacıyla Kullanıldığı İddiaları 27
Psikolojik Yıldırma (Mobbing) İddiaları 25
Yolsuzluk / Usulsüzlük İddiaları 23
Bilgi Edinme Hakkının İhlaline Yönelik İddialar 11
Genel Etik Davranış İlkelerine Aykıırlık İddiaları 7
Diğer İddialar 6
Kamu Malları ve Kaynaklarının Hizmet Gerekleri Dışında Kullanıldığı İddiaları 4
Toplam 218
Tablo 2.1’e göre 218 başvurunun 195’i posta, e-posta ve kargo ile yapılırken, en az
başvuru 3 başvuru ise internet yoluyla BİMER’e [Başbakanlık İletişim Merkezi] yapılmıştır.
Yine başvuruların konulara göre dağılımına bakıldığında 218 başvunun ilk sıralarında
toplamda 142 başvuru ile kayırmacılık / ayrımcılık iddiaları, çıkar çatışması ve görev ve
yetkilerin menfaat sağlama amacıyla kullandılığı iddiaları yer alırken; son sıradaki 4 baş-
vurunun kamu mallarını ve kaynakalrının hizmet gerekleri dışında kullanıldığı iddiala-
rıyla ilgili olduğu görülmektedir. 2014 yılında sonuçlandırılan başvularının 179’u usule
aykırılıktan reddedilmiş, 28’inde etik ihlali olmadığına, 10’unun yargıya intikal etmesi
nedeniyle incelenmemesine ve 6’sının ise etik ihlali olduğuna karar verilmiştir (T.C. Baş-
bakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu, 2014).
Başvuruların kabulü ve işleme konulması: Başvuru dilekçeleri kaydedilir ve başvu-
ran hazır ise tarih ve sayı içeren alındı belgesi verilir. Kurum ve kuruluşların herhangi
bir birimine yanlışlıkla ulaşan başvuru dilekçeleri işleme konulmadan ilgisine göre
yetkili disiplin kuruluna veya Kamu Görevlileri Etik Kurulu Başkanlığına gönderilir.
Kurula ulaşan bir başvuru sırasıyla aşağıdaki aşamaları izleyerek sonuçlandırılır:
a. Kaydedilen başvuru en kısa zamanda Kurul Başkanı veya görevlendireceği üye
ta- rafından bir raportöre verilir.
b. Raportör başvuruyu görev, konu ve kabul edilebilirlik yönlerinden inceleyerek
bir ön rapor hazırlayıp Kurul Başkanına sunar.
c. Raportörün raporunda, başvuranın adı, soyadı, şikâyet edilen kamu görevlisinin
adı, soyadı, görevi, başvuru konusu, raportörün önerisi, adı, soyadı ile tarih ve
im- zası yer alır.
d. Rapor, Kurul Başkanı veya ilgili üye tarafından, gerekirse ilgili yerlerden gerekli ek
bilgi ve belgeler de istenip eklenerek görüşülmek üzere Kurul gündemine alınır.
e. Kurul raporu görüşerek gerekirse incelemeyi derinleştirmek suretiyle ilgili yerler-
den gerekli bilgi ve belgelerin istenmesine karar verir. Başvurunun kabul
edilebilir bulunması durumunda, şikâyet edilen kamu görevlisinin savunması
alınır. Savun- ma süresi, istem yazısının kendisine bildirildiği tarihi izleyen
günden itibaren 10 gündür. Sürenin son gününün resmî tatil gününe rastlaması
durumunda, tatili izleyen çalışma günü sürenin son günü olarak kabul edilir.
f. Kendisinden bilgi istenen resmî ve özel kurum ve kuruluşlar istenen bilgi ve belge-
leri belirlenen süre içinde Kurula vermekle yükümlüdür.
g. Kurul incelemesini en geç üç aylık süre içinde bitirerek üye tam sayısının salt ço-
ğunluğu ile karar verir. Bu süre, başvurunun kayda alındığı tarihte başlar.
h. Kurul Üyelerine, incelemelerin gerektirdiği durumlarda iş bölümü çerçevesinde
görev verilebilir.
i. İsim ve imza bulunmayan başvuru dilekçeleri ile Başvuru usulü ve
Elektronik ortamda yapılacak başvurular maddelerinde belirtilen unsurları
içermeyen elektronik posta yolu ile gönderilmiş başvurular işleme konulmaz ve
mümkünse durum başvuru sahibine bildirilir.
Gerçeğe aykırı beyanları içerdiği sonradan anlaşılan başvurular, bu durumun anlaşıl-
dığı tarihte işlemden kaldırılır. Elektronik posta yoluyla yapılan başvurularda, başvuru
sahibi gerçek kişilerin verdiği T.C. kimlik numarası, İçişleri Bakanlığı Nüfus ve
Vatan- daşlık İşleri Genel Müdürlüğünün internet sayfasından başvuru sahibi
tarafından verilen kimliğin doğru olup olmadığının tespiti amacıyla gerektiğinde
sorgulanır. Gerçeğe aykırı ad ve soyadı ile yapılan başvurular işleme konulmaz.
Elektronik ortamda veya yazılı olarak alınan başvuruların bilgi veya belge güvenliği
kurum ve kuruluşlarda genel hükümlere göre sağlanır. Kurula gönderilen bilgi ve belgeler
ile Kurul tarafından edinilen bilgilerin değerlendirme ve incelenmesinde gizlilik derecesi
bulunanların korunmasında ve saklan- masında gizlilik ilkesine uyulur. Kurul Başkanı
ve Üyeleri ile sekretarya personeli, gizlilik ilkesinin gereklerine uymakla yükümlüdür.
Bu yükümlülük Kurul Başkanı ve Üyeleri ile diğer personelin görevlerinden
ayrılmalarından sonra da devam eder. İncelenmesi biten belgeler yerine geri
gönderilir.
Kamu kurumlarındaki etik ihlallerine ilişkin yapılacak bir başvurunun kabul edilmesi için dikkat edilmesi ge
4
Re’sen inceleme: Kurulun inceleme yetkisi içinde bulunan bir kamu görevlisinin etik
ilkelere aykırı davrandığının çeşitli yollarla öğrenilmesi üzerine Kurul re’sen inceleme yet-
kisini kullanabilir.
a. Bu konuda Kurul Başkanınca görevlendirilecek bir üyenin veya raportörün
gözeti- minde gerekli bilgiler toplanarak hazırlanan rapor Başkana sunulur.
b. Başkan tarafından belirlenecek gündemde konu Kurulda görüşülerek gerekirse
inceleme derinleştirilmek suretiyle gerekli bilgi ve belgeler getirtilir. İnceleme,
Baş- vuruların kabulü ve işleme konulması maddesinde belirlenen usule göre
tamam- lanır, gerekli karar verilir.
Toplanma ve karar yeter sayısı ile kararlarda bulunacak hususlar: Kurul,
Başkan veya Başkanın özrü nedeniyle toplantıya katılamaması durumunda vekil olarak
belirlediği Üyenin Başkanlığında üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanır ve aynı
çoğunlukla karar verir. Kararlarda, başvuranın adı, soyadı ile şikâyet edilen kamu
görevlisinin adı, soya- dı, görevi, karar tarih ve sayısı ile kararın dayandığı belge ve bilgiler,
savunma ve inceleme sonucu ile karara katılan Başkan ve Üyelerin ad ve imzaları, varsa
azlık oyu, raportörün adı, soyadı yer alır. İncelenmekte olan başvuru konusunun yargıya
götürüldüğü anlaşılırsa inceleme bulunduğu aşamada durdurulur ve yargı kararı
sonucuna göre değerlendirilir.
Disiplin kurullarında inceleme ve karar verme usulü: 5176 sayılı Kanun ile bu Yö-
netmelik kapsamında bulunan ve Kurulun görev alanı dışındaki kamu görevlilerinin
etik ilkelere aykırı davrandığı yolunda disiplin kurullarına yapılan başvurular, yetkili
disiplin kurullarınca bu Yönetmelikte düzenlenen etik davranış ilkeleri ile başvuru usul
ve esas- ları çerçevesinde incelenir. Bu kurulların verdiği etik ilkeye aykırı davranışın
varlığı veya yokluğu konusundaki kararlar ilgili kurum veya kuruluş yetkilisine,
hakkında başvuru yapılan kamu görevlisine ve başvuru sahibine bildirilir. Disiplin
kurullarının kararları kamuoyuna duyurulmaz.
Kararlar üzerine yapılacak işlem. Kararlar, Başkan ve Üyeler tarafından

imzalan- makla kesinleşir. Kesinleşen karar Başbakanlık Makamına sunulur. Kararlara
karşı idari yargı yolu açıktır. Kurul, başvuruya konu işlem veya eylemi gerçekleştiren
kamu görev- lisinin etik davranış ilkelerine aykırı işlem ve eylemi olduğunu tespit
etmesi halinde bu durumu Başbakanlık, Kurul kararı olarak Resmî Gazete aracılığıyla
kamuoyuna duyurur, ancak, Kurul kararlarının yargı tarafından iptali halinde Kurul,
yargı kararını yerine getirir ve Resmî Gazete’de yayımlatır. Etik ilkeye aykırı
davranışın saptanamadığına ilişkin kararlar da Başbakanlık Makamına ve ilgililere yazılı
olarak bildirilir. Bu kararlar kamuoyuna duyurulmaz. Kabul edilebilirliliği bulunmayan
başvurular hakkında verilen kararlar yalnızca başvuru sahibine iletilir.
Basına yansıyan bir kamu hastanesindeki etik ihlali için nasıl bir süreç izlenebileceğini açık
5
Kamu yönetiminde ortaya çıkabilecek etik sorunların çözümünde etik mevzaut yol
gösterici olmalıdır. Bu nedenle sağlık yönetimi alanında çalışan uzmanların kamu
yöneti- mi etik mevzuatına hakim olması gerekmektedir.
Özet
Meslek etiği kavramını tanımlayabilmek
Kamu görevlileri etik davranış ilkelerini sıralayabilmek
1 Meslek, belli bir eğitim ile kazanılan sistemli bilgi ve 3
Kamu görevlileri etik davranış ilkeleri ilgili mevzuatta
becerilere dayalı, insanlara yararlı mal üretmek, hiz-
aşağıdaki biçimde sıralanmıştır:
met vermek ve karşılığında para kazanmak için yapı-
• Görevin yerine getirilmesinde kamu hizmeti bilinci
lan, kuralları belirlenmiş iş, uğraş veya bir kimsenin
• Halka hizmet bilinci
geçimini sağlamak üzere, profesyonel olarak yaptığı
• Hizmet standartlarına uyma, vatandaşa yol göster-
iş anlamlarına gelmektedir. Meslek etiği ise; belli bir
me, nezaket ve saygı
meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarak
• Amaç ve misyona bağlılık
oluşturup, koruduğu; meslek üyelerine emreden,
• Dürüstlük ve tarafsızlık
onları belli bir biçimde davranmaya zorlayan; kişisel
• Saygınlık ve güven
eğilimlerini sı- nırlayan; yetersiz ve ilkesiz üyeleri
• Yetkili makamlara bildirim
meslekten dışlayan; meslek içi rekabeti düzenleyen ve
• Çıkar çatışmasından kaçınma
hizmet ideallerini korumayı amaçlayan mesleki
• Görev ve yetkilerin menfaat sağlamak amacıyla
ilkeler bütünüdür. Mes- lek etiği, her zaman bir
kullanılmaması
grubun eseridir. Grup onu ko- ruduğu sürece
yürürlükte kalabilen ve bireylere emreden, onları şu • Hediye alma ve menfaat sağlama yasağı
ya da bu biçimde davranmaya zorlayan, kişisel • Kamu malları ve kaynaklarının kullanımı
eğilimlerini sınırlayan ve daha ileri gitmelerine engel • Savurganlıktan kaçınma
olan kurallardan oluşmuştur. Bu anlamda mes- • Bağlayıcı açıklamalar ve gerçek dışı beyan
lekler de kendi içinde gruplardan oluşmaktadır. • Bilgi verme, saydamlık ve katılımcılık
Mes- leki birliklerin ya da grupların mesleki etik • Yöneticilerin hesap verme sorumluluğu
kurallarını belirleyen odaları, dernekleri, birlikleri, • Mal bildiriminde bulunma
baroları, va- kıfları gibi ortak mesleki örgütleri
vardır. Kamu yönetimindeki etik sorunların çözümünü tartı-
4 şabilmek
Deontoloji kavramını açıklayabilmek Kamuda ortaya çıkan etik sorunlar iki biçimde çözü-
2 me kavuşturulmaktadır. Birincisi Kamu
Deontoloji, ödev bilimi, görev bilimi veya
yüküm- lülükler bilgisi olarak tanımalanır. Bu Görevlileri Etik Kurulu, ikincisi kamu
kapsamda, bir meslek mesubunun üzerine düşen kurumlarında oluşturu- lan etik komisiyon ve
görev ve sorumlu- lukları yerine getirmesidir. disiplin kurulları aracılığıyla olmaktadır. Kamu
Deontoloji görev bilinci, görevle ilgili zorlukarı, Görevlileri Etik Kuruluna kamuda çalışan genel
yükümlülükleri, sorumluluk- ları ve bunların müdür eşiti veya üstü statüde bulanlar doğrudan
gerçekleştirilmesinde yer alan ahlaki kural ve ilkeleri başvururken, bunun dışındaki görevliler doğrudan
inceler. İlk defa deontoloji terim olarak, 19. çalıştıkları kurum amirliğine başvurmakta- dır.
yüzyılda Jeremy Bentham tarafından öneril- miş ve Başvuruda ad soyad, açık adres, etik ihlalinin açık
Türkçede “yükümlülükler karşılığı” olarak kul- tanımı ve kanıtlar istenmektedir. Daha sonra
lanılmıştır. Bu anlamda deontoloji “ne yapmalı?” ya ister Kurul ister çalışılan kurum olsun Başvuru ve
da “ne yapmamalı?” sorularına toplumun belirlediği Re’sen İnceleme Usul ve Esasları ilkeleri
ve ayrıca yaptırımlarla donattığı kuralların bilgisidir. doğrultusunda baş- vuruları sonuçlandırmaktadır.
Bir başka deyişle, “deontoloji” terim olarak yeni olma- Bir başka ifadeyle ka- mudaki etik davranış ihlalleri
makla birlikte yazılı olsun olmasın kökleşmiş ilkeleri ilgili mevzuata göre çö- züme ulaştırılmaktadır.
ve kuralları içeren ve bunları tartışmasız bir “norma- Ancak sonuçlar idari yargıya açıktır.
tif bilgi” olarak aktaran bir alandır. Bu aşamada söz-
cük, ilk kez 1834’te kullanılmasıyla birlikte
özellikle hekimler arasında benimsendiği ve “tıbbi
deontoloji” adı altında mesleği uygularken uyulması
gereken yasal ve ahlaki yükümlülükler anlamında
kullanıldığı görülmektedir. Her meslek için bir
mesleki deontolojinin varlığından söz edilmesi
gerekirken başında tıbbi sözcüğü olmasa bile
deontoloji kullanıldığında kavramı tıpla
ilişkilendirilmektedir.
1. Aşağıdakilerden hangisi bir işin meslek sayılması için ge-
6. Aşağıdakilerden hangisi Kamu Görevlileri Etik Kurulu-
rekli ögelerden biri değildir?
nun işlevlerinden biri değildir?
a. Toplumun kaçınılmaz bir gereksinimini karşılaması
a. Kamu görevlileri için etik davranış ilkelerini be-
b. Başkalarının yararı için yapılan bir uğraş olması
lirlemek
c. Belli bir eğitim süreciyle kazanılan becerileri kapsa-
b. Etik davranış ilkelerinin ihlali durumunda inceleme
ması
yapmak
d. Kendine özgü etik değerlerinin olması
c. Kamuda etik kültürün yerleştirilmesine destek
e. Para kazanmak için yapılmayan bir uğraş olması
vermek
d. Hediye alma yasağının kapsamını belirlemek
2. Meslek etiğiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yan-
e. Kurumların etik davranış ilkeleri konusundaki uygu-
lıştır?
lamalarını denetlemek
a. Meslek etiği, belli bir meslek grubuyla ilgilidir.
b. Meslek etiği, meslek içi rekabeti düzenleyen ilkeler
7. Aşağıdakilerden hangisi çıkar çatışmasından kaçınma
bütünüdür.
ilkesi kapsamında değerlendirilemez?
c. Meslek etiği, ideolojilerden bağımsız normlardır.
a. Çıkar çatışmasının farkına varılır varılmaz durum
d. Meslek etiği, ilk defa muhasebecilik alanında ortaya
üstlere bildirilir.
çıkmıştır.
b. Eski kamu görevlileriyle ilişkiler çıkar çatışması
e. Meslek etiği, kişisel eğilimleri sınırlayan ilkeler
kap- samında değerlendirilir.
bütü- nüdür.
c. Kamu görevlisi kamu görevini ifa ederken, ikinci bir
iş yapmamalıdır.
3. Deontoloji ve etik konularıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden
d. Eski kamu görevlileri kamu hizmetlerinden ayrıca-
hangisi yanlıştır?
lıklı bir biçimde faydalanabilir.
a. Deontoloji, yerleşmiş çözümleri olan sorunlarla ilgi-
e. Kamu görevlerinden ayrılan kişilere yüklenicilik,
lenir.
temsilcilik, vb. iş verilmemelidir.
b. Etik, yerleşmiş çözümleri olmayan sorunlarla ilgilenir.
c. Deontoloji ve etik aynı anlamda kullanılan mesleki
8. Kurum ve kuruluşlar kapsamında oluşturulan etik ko-
kavramlardır.
misyonlar ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
d. Deontolojik yükümlülükler tartışılmaz bir nitelik
a. Komisyon kurumlarda etik kültürü yerleştirmeye
taşır.
ça- lışır.
e. Kimi meslekler için deontolojik ve etik ilkelerden
b. Komisyon etik davranışlarla ilgili karşılaşılan sorun-
söz edilebilir.
lara önerilerde bulunur.
c. Etik komisyonu üyeleri bir defa için belirlenir.
4. Aşağıdaki tanımlardan hangisi yanlıştır?
d. Komisyon kurum üst yöneticisi tarafından en az üç
a. Kasıt, bilerek hukuki kurallara aykırı davranmaktır.
kişiden oluşturulur.
b. Sorumsuzluk, meslek sahibinin yetkisiz olmasıdır.
e. Komisyon, Kamu Görevlileri Etik Kurulu ile işbirliği
c. Kusur, uygun bulunmayan davranışlardır.
içinde çalışır.
d. İhmal, bir görevin gerekçesiz geciktirilmesidir.
e. Yetki, kişilerin sorumluluk üstlenmesi için kanunla
9. Etik davranış ilkelerine aykırılık başvurusu usul ve
verilen haklı güçtür.
esas- ları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
a. Başvuru yazılı, elektronik ve sözlü olarak yapılabilir.
5. Aşağıdakilerden hangisi kamu etiğinin genel talepleri
b. Kamu Görevlileri Etik Kuruluna kamu görevlileri
arasında yer almaz?
doğrudan başvurabilir.
a. Mevzuata göre, gri alanlarda tercihini geleneklere uy-
c. Genel müdür ve eşiti olmayan kamu görevlileri
gun olarak yapmak
kendi çalıştıkları kurumlara doğrudan
b. Hukuka (mevzuata) uygun davranmak
başvurabilir.
c. Etik kodlara uygun davranmak
d. Başvuruda etik ilkeye aykırı davranış ayrıntılı
d. Mevzuata göre, gri alanlarda tercihi etik düşünme
olarak belirtilir.
ile belirlemek
e. Yabancı uyruklu kişiler etik ilkelere aykırı
e. Ahlaki kuralları benimseyerek uygulamak
davranışlar için başvuru yapabilir.
Yaşamın İçinden
10. Kamu Görevlileri Etik Kuruluna yapılan başvurularla il- Her hastaneye basın odası geliyor
gili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Sağlık Bakanlığı Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu
a. Başvurular Kurul tarafından en geç altı ay içinde in- İleti- şim Daire Başkanı Ali Özhan, “Basın mensubu
celenerek karara bağlanır. arkadaşımız bizim kurumumuzda ona tahsis edilen
b. Başvurular öncelikle Kurul Başkanı veya bilgisayarla haberini yazarak kendi gazetesi ya da
görevlendi- receği üye tarafından bir raportöre televizyonuna fotoğraf ve görün- tüsünü gönderebilecek”
verilir. dedi.
c. Başvurular raportör tarafından incelenip bir ön Özhan, “Sağlıkta Bilgiye Erişim Kolaylığı” başlıklı toplantıda,
ra- porla birlikte Kurul Başkanına sunulur. Sağlık Bakanı Mehmet Müezzinoğlu’nun basın mensuplarına
d. Başvurular, başvuranın adı, soyadı, şikayet değer veren çeşitli çalışmalar yaptığını anlattı. Müezzinoğlu
edilen kamu görevlisinin adı, soyadı, görevi, döneminde ulusal ve uluslararası sağlık alanında önemli
başvuru konusu bilgilerini içerir. adımlar atıldığını belirten Özhan, “Türkiye Kamu Hastane-
e. Başvurulara ilişkin raportörün hazırladığı rapor gö- leri Kurumunun kurulması aynı zamanda kurumumuz basın
rüşülmek üzere Kurul gündemine alınabilir. ve yayın dairesinin kuruluşunda bakanımızın katkısı oldu.
Çalışmalarımızı bakanımızın himayelerinde gerçekleştiriyo-
ruz” dedi.
Bakan Müezzinoğlu’nun çeşitli çalışma ve ziyaretler için
Türkiye’nin dört bir yanına gittiğini anlatan Özhan, bu
zi- yaretlerde kendisine 24 saat refakat eden ve o
çalışmaları aktaran gazetecilerin de yer aldığını belirterek,
“Basın men- supları mesai gözetmeden çalışan meslek
grubu olduğu için bakanımızca ayrıca değerlidirler. Kamu ve
toplum arasındaki iletişimi gazeteler ve medya sağlıyor.
Basında çıkan haberle- ri insani ölçülerde eleştiri olarak
değerlendiriyoruz. Eleştiri bizim için ayrıca değerlidir. Yine
mesai mefhumu gözetme- den gazeteciler gibi çalışan sağlık
çalışanı arkadaşlarımızın başarısını, bir dakikalık bir
görüntülü haber ya da bir parag- raflık yazılı haberle birçok
insanın duyması sağlanıyor” diye konuştu.
Kurum olarak basın mensuplarına yönelik yeni
çalışmalar yaptıklarını dile getiren Ali Özhan, şunları
kaydetti: “Her kurumumuzda basınla ilgilenen bir
arkadaşımız olacak. Bu arkadaşlarımıza bir oda tahsis
edilecek ve burada basın mensubu haberini yazabilecek.
Basın mensubu arkadaşımız bizim kurumumuzda ona
tahsis edilen bilgisayarla haberini yazarak kendi gazetesi ya
da televizyonuna fotoğraf ve görün- tüsünü gönderebilecek.
Bu hizmetimiz kuruluş aşamasında şu anda ancak,
elimizden geldiğince basın mensubu arkadaş- larımıza
yardımcı oluyoruz. Bu oluşum tamamlandığında basınla
iletişimimiz daha da iyi olacaktır.”
Kaynak: http://www.medimagazin.com.tr/hekim/saglik-
bak/tr-her-hastaneye-basin-odasi-geliyor-2-13-67868.html
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

2.1.de Yanıtınız yanlış ise “Meslek Etiği ve Deontoloji” ko-
Sıra Sizde 3
Yanıtınız
nusunu yanlış ise
yeniden “Meslek
gözden Etiği ve Deontoloji”
geçiriniz.
ko- Burada hastane yöneticisinin gerçeği yansıtmayan
3. c Yanıtınız yanlış ise “Meslek Etiği ve Deontoloji” açıkla- maları birkaç açıdan kamu görevlileri etik davranış
ko- ilklerine aykırıdır. Bu nedenle de hastane yöneticisinin
4. b Yanıtınız yanlış ise “Meslek Etiği ve Deontoloji” ko-
davranışı etik değildir. Örneğin, burada kamu
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
görevlisinin dürüstlük ve tarafsızlık ilkesine uyulmadığı
6.5.ea Yanıtınız
Yanıtınızyanlış
yanlışise
ise“Kamu
“KamuYönetiminde
YönetimindeEtik”
Etik” görülmektedir. Hastane yöne- ticisi yaptığı açıklamayla
konu-
konu-sunu yeniden gözden geçiriniz. kamuoyunu yanıltmıştır. Ayrıca bu açıklamayla hastane
yöneticisi kurumun saygınlığı ve güve- nini de zedelemiştir.
Hastane yöneticisi bu açıklamasıyla ger- çek dışı beyanda
bulunarak etik dışı davranış sergilemiştir. Görüldüğü gibi
hastane yöneticisinin kamuoyunu yanıltması kamu
görevlilerinin etik davranış ilkelerinin birden fazlası- nın
Yanıtınız yanlış ise “Kamu Görevlileri Etik
Davranış ihlal etmesiyle meydana gelmiştir.
7. d
8. c
Yanıtınız yanlış ise “Kamu Görevlileri Etik Sıra Sizde 4
Davranış İlkeleri” konusunu yeniden gözden Bunun için öncelikle başvuruyu yapan kişinin gerçek bir
geçiriniz. kişi olması ve başvuruyu usul ve esaslarına uygun olarak
9. b
yapması gerekmektedir. Başvurubun, posta, e-posta veya
10. a Yanıtınız yanlış ise “Başvuru ve Re’sen İnceleme
Usul sözlü olarak tutanak tutturma biçiminde yapılması,
Yanıtınız yanlış ise “Başvuru ve Re’sen İnceleme başvurda başvuru sahibin adı soyadı, adresi, tarih, imza ve
Usul ve Esasları” konusunu yeniden gözden başvuruya ait etik ihlalinin açık bir biçimde yer alması
geçiriniz. gerekmektedir.

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 5
Deontoloji ile etik kavramları sıklıkla karıştırılmaktadır. Burada şikayet başvurusu beklenmeden re’sen inceleme
İkisi arasındaki en belirgin fark, etik çözümü için henüz baş- latılmalıdır. Eğer Kamu Görevlileri Etik Kurulu veya
ilke ve kuralların tam olarak oluşmadığı alanlardaki kurum ve kuruluşlardaki etik komisyonlar inceleme yetkisi
sorunlar için daha çok devreye girer. Deontolojinin içinde bulunan bir kamu görevlisinin etik ilkelere aykırı
ilgilendiği alanlardaki sorunların yerleşmiş çözüm davrandı- ğının çeşitli yollarla öğrendiklerinde re’sen
önerileri bulunmaktadır. inceleme yetkisini kullanabilir. Örneğin böyle bir durumda
Kamu Görevlileri Etik Kurulu Başkanınca
Sıra Sizde 2 görevlendirilecek bir üyenin veya raportörün gözetiminde
Kamusal görevlerin yerine getirilmesinde etik davranış gerekli bilgiler toplanarak hazırla- nan rapor Başkana
ilkelerine uygun davranılması işlerin düzgün bir sunulur. Başkan tarafından belirlenecek gündemde konu
biçimde yürümesini sağlar. Bu durumdan hizmeti sunan Kurulda görüşülerek gerekirse inceleme derinleştirilmek
da alan da memnun kalır. Ancak temel etik davranış suretiyle gerekli bilgi ve belgeler getirtilir. İnceleme,
ilklerine uygun davranılmadığında kamuda normal Başvuruların kabulü ve işleme konulması maddesinde
işlemesi gereken işler aksamaya başlar. Örneğin; hasta belirlenen usule göre tamamlanır, gerekli karar verilir.
hekime muayene olamaz, bir kanser hastası ilacını
zamanında ve bedava alamaz, rüş- vet, kayırmacılık,
aracılık, yetkinin kötüye kullanılması gibi birçok etik dışı
davranış kamu görevlileri arasında sıradan ve kanıksanmış
bir duruma gelir. Böylece tüm kamusal işlemler aksar ve
karmaşık bir durum meydana gelir. Basit işler bile insanlara
zor gelmeye başlar. Kamusal işlerin yürütülmesin- de etik
davranış ilkelerin gözetilmemesi tüm kesimleri doğ- rudan
etikleyerek kendisini ağır bir biçimde hissettirir.
Anonim (2014). 2014 Yılı Faaliyet Raporu. T.C. Başbakanlık
Usta, A. (2012). Kamu Örgütlerinde Kamu Etiği ve Çalışma
Kamu Görevlileri Etik Kurulu http://www.etik.gov.tr/Ra-
Ahlakı Üzerine Bir Değerlendirme. Süleyman Demirel
porlar.aspx?id=10 adresinden 28 Kasım 2015 tarihinde
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,
erişilmiştir.
17(1), 403-421.
Anonin (2005). Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile
Uzun, E. (2012). Adalet Meslek Etiği, Eskişehir:
Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik,
Anadolu Üniversitesi Yayınları.
T.C. Resmî Gazete Sayı: 25785, 13.04.2005,
Yüksel, C. (2005). Devlette Etikten Etik Devlete: Kamu Yö-
Arda, B. (2009). Etiğe kavramsal giriş ve temel yaklaşımlar, B.
netiminde Etik. İstanbul: TÜSİAD.
Arda, E. Kahya ve T. Başağaç Gül (Edt.). Bilim Etiği
ve Bilim Tarihi içinde, ss. 25-45, Ankara: Ankara
Üniversi- tesi Basımevi.
Arslan, M. (2014). İş ahlakı ve önemi Ö. Torlak ve F. Dalyan
(Edt.). İşletmelerede Sosyal Sorumluluk ve Etik içinde,
ss. 28-56. Eskşehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
kı). Ankara: Pegem A Yayınları.
Berkman, Ü., ve Arslan, M. (2009). Dünyada ve Türkiye’de İş
Etiği ve Etik Yöentimi. İstanbul: TÜSİAD.
Eğri, T., ve Sunar, L. (2010). Türkiye’de iş ahlakı
çelışma- ları: Mevcut durum ve yönelimler. İş
Ahalkı Dergisi, 3(5), 41-67.
Ersoy, A. (2014). Mesleki etik E. Turan (Ed.). Sektör Uygula-
maları (Staj) içinde, (ss. 32-52. Eskişehir: Anadolu Üni-
veristesi.
Kolowski, P. (2009). Etik ve hekimlik sanatı H. Tepe
(Yay. Haz.). Meslek ve Meslek Etikleri içinde, ss. 47-65,
2. bas- kı. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu.
Kurban, M., ve Özdaşcı, Ş. A. (2005). Sağlık Meslek Liseleri
İçin Tıbbi Etik ve Meslek Tarihi Ders Kitabı, 2.
Baskı. Ankara: Palme Yayıncılık.
Önen, S. M., ve Yıldırım, A. (2014). Kamu Yönetiminde Etik
Denetimi: OECD Ülkeleri Örneği. Akademik
Yaklaşım- lar Dergisi, 5(1), 103-126.
Sayım, F. (2015). Tıbbi Etik ve Deontoloji Kavramları. Aka-
demik Ar-Ge Dergisi, Sosyal Bilimler, 15(1), 33-45.
Sökmen, A. ve Tarakçıoğlu, A. (2011). Mesleki Etik. 1.
Baskı, Ankara: Detay Yayıncılık.
Sur, H. ve Çekin, M. (2009). Sağlık Hizmetleri ve Etik. An-
kara: T.C. Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu
Ya- yınları.
Şen, M. L. (2012). Kamu Görevlileri Etik Rehberi, 3. Baskı,
Ankara: Torna Tasarım.
TDK. (2015). Güncel Türkçe Sözlük. [elektronik
sürüm]
http://www.tdk.gov.tr/
Turgut, T. (2007). Kurumlarda ahlaka aykırı davranışlar
ve saldırganlık. S. Tevrüz (Ed.). İş Hayatında Etik
içinde (ss. 223-255). İstanbul: Beta.
3
Amaçlarımız
 Etik

davranışa rehberlik eden kurumsal felsefe, vizyon ve misyon geliştirme
sü- reçlerini açıklayabilecek,
 Sağlık hizmetlerinde etik ilkelere örnekler verebilecek,
 Sağlık hizmetlerinde etik kodları tanımlayabilecek,
 Etik karar vermede dikkate alınacak hususları sıralayabilecek,
 Etik karar verme modellerini özetleyebilecek
Anahtar Kavramlar
• Etik İlkeler • Kurumsal Felsefe
• Etik Kodlar • Kurumsal Misyon
• Etik Karar Verme • Kurumsal Vizyon
İçindekiler
• GİRİŞ
• ETİK YÖNETİMİNE İLİŞKİN
KURUMSAL FELSEFE, VİZYON VE
Sağlık Bilimlerinde MİSYONUN GELİŞTİRİLMESİ
Sağlık Yönetiminde Etik Karar Verme Süreçleri
ve • ETİK İLKELER
• ETİK KODLAR
• ETİK KARAR VERME SÜRECİ
Sağlık Yönetiminde Etik Karar Verme Süreçleri
GİRİŞ
Etik ihlallerin ortadan kaldırılmasında yalnızca yasalar ve yasal düzenlemelerin varlığı
yeterli olmayıp kurumlardaki etik anlayış da önemlidir. Kitabın bu ünitesi, etik ilke ve ku-
ralların en üst seviyede uygulandığı çalışma ortamlarının yaratılması ve devam ettirilmesi
için kurumsal olarak atılabilecek adımlara ayrılmıştır. Atılacak adımlar arasında, kurum
personeline etik konusunda rehberlik etmesi için kurumsal felsefe, vizyon ve misyon bil-
dirgelerinin geliştirilmesinin büyük önemi vardır. Bunun dışında yine personele rehberlik
edecek olan etik ilkeler ve etik kodlar da kurum yönetimi tarafından oluşturulması
gerekmektedir. Bu konular ile ilgili daha detaylı bilgiler ünite kapsamında örnekler ile
birlikte işlenecektir.
ETİK YÖNETİMİNE İLİŞKİN KURUMSAL FELSEFE,

VİZYON VE MİSYONUN GELİŞTİRİLMESİ
Konunun daha iyi anlaşılması için bir örnek vaka ile başlamakta fayda var:
Emine, Tıp Fakültesi hastanesinde çalışan bir hemşiredir. Çalışma arkadaşları ona say-
gı duyarlar ve onu işine odaklı ve dikkatli, işe yönelik güçlü değerleri olan birisi olarak
tanımlarlar. Emine hemşire bir gün mesai esnasında onu endişelendiren ve etik anlayışıyla
uyuşmayan bir davranışa tanık oldu. Emine hemşirenin amiri, oryantasyon eğitimini he-
nüz tamamlamamış olan hemşireler sanki göreve başlamış gibi kayıt tutmaktaydı. Böyle-
ce, bu hemşireler tam yetkili hemşireler olarak görev yapmaya daha erken
başlayabilecek ve bu da bölümün kadro durumunu daha iyi gösterecekti. Emine hemşire
bu yanlışlığı bölümdeki daha kıdemli bazı hemşirelere anlattı. Kıdemli hemşireler,
durumun farkında olduklarını ve bu durumu dile getirdiklerinde üstlerinin hışmına
uğradıklarını bildirdiler. Emine hemşire konu üzerinde uzun değerlendirmeler yaptıktan
sonra, etik açıdan kendisini sorumlu hissettiğinden bu konuda bir şeyler yapılması ve
hastane yönetiminin bu durumdan haberdar olması gerektiğini hissetti. Bunu yapar
yapmaz da amiri Emine hem- şireyi bölüm toplantılarında azarlamaya, nöbet
programını haber vermeden ve adaletli olmadan değiştirmeye, ondan bilgi saklamaya,
makul olmayan süreler zarfında ondan iş beklemeye ve profesyonel gelişimiyle ilgili
fırsatları ondan esirgemeye başladı. Hemşirele- rin daima en yüksek mesleki ve ahlaki
standartları sergilemesi gerektiğinin farkında olan Emine hemşire, Fakültenin etik
konularla ilgili önde gelen yöneticilerinden rehberlik aldı. Bu rehberlik ve destek Emine
hemşirenin sağlam durmasına ve doğru olanın yapılmasının gerekliliği konusundaki
kararlılığını sürdürmesine yardımcı oldu.
Siz Emine hemşirenin yerinde olsaydınız nasıl bir davranış sergilerdiniz? Kendi kurumu- nu
1
Yukarıdaki örnek olay sağlık kurumlarında yaşanan etik sorunlara tipik bir örnektir.
İster kâr amaçlı isterse yalnızca kamu hizmeti sunmak için kurulsun, sağlık kurumları
her zaman yoğun, karmaşık, yönetilmesi zor olan organizasyonlar olmuşlardır. Sağlık
hizmetleri, çok karmaşık ilişkiler ve süreçlerden oluşan organizasyonlar tarafından
sunulur. Bu nedenle etik ihlallerin en fazla görüldüğü organizasyonlardan biridir. Etik
ihlaller yalnızca çalışanlar ve yöneticiler arasında değil, sağlık kurumuyla paydaşları
(hastalar, hasta yakın- ları, çalışanlar, tedarikçiler, yatırımcılar, devlet, sosyal güvenlik
kurumları, medya, sigorta işletmeleri, diğer sağlık kurumları vb.) arasında da
gerçekleşebilir. Sağlık kurumlarında etik ihlallerin tamamının ortadan kaldırılması
mümkün değildir, ancak alınacak önlem- lerle etik ihlaller en az düzeye indirilebilir.
Bugün için tıp ya da sağlık sektöründe hekimin yanı sıra farklı hizmetleri yerine ge-
tiren onlarca farklı sağlık personeli bulunmaktadır. Dolayısıyla sağlık hizmetlerinde etik
anlayış tıbbi personel kadar sağlık kuruluşlarını da kapsamına almaktadır. Sağlık ocağı,
hastane, laboratuvar, vb. sermaye unsurları ile hekim, hemşire, hastabakıcı, laborant, vb.
emek unsurlarından oluşan sağlık hizmetleri, çeşitli sağlık kurum ve kuruluşlarında has-
talıkların teşhis ve tedavisiyle insanların mevcut sağlık düzeyinin korunması için çeşitli
sağlık personeli tarafından yürütülen faaliyetler bütünüdür.
Sağlık hizmeti sunan kurumların diğer endüstri ve hizmet kurumlarından ayıran özel-
likler bulunmaktadır. Sağlık sistemi insan faktörünü merkezine aldığı için, etik ilkelerin
var olması ve uygulanabilmesi hayati öneme sahiptir. Çünkü sağlık hizmetleri doğası gere-
ği belirsiz, zorluk derecesi yüksek ve riskli durumlarla karşılaşılması ihtimali olan ve
hata payının sıfır olması arzulanan, hassas bir alandır. Etkenlik, etkililik ve verimlilik,
kalite gibi unsurların geliştirilebilmesi ve sıfır hataya ulaşılabilmesi için sağlık kurumlarında
etik ilkelerin öncelikle yer alması ve uygulanması gerekmektedir. Bu bağlamda bilimsel
tıbbın kurucusu Hipokrat’tan günümüze sağlık hizmetlerinde etik çerçeve oluşturmak
ve etik kodlar hazırlamak üzere birçok çalışma yapılmış ve yapılmaktadır. Bu açıdan
etik konusu kapsamında sağlık etiği ayrı bir yere ve öneme sahiptir. Sağlık
hizmetlerinde hekim-hasta ilişkisinde var olan bilgi asimetrisi ve sağlık hizmeti arzından
bağımsız olan sağlık hizmeti talebi gibi sağlık hizmetlerinin doğası gereği ortaya çıkan
tablo, sağlık hizmetlerinin su- nulması ile ilgili bir değerler sistemi oluşturmayı ve sağlık
hizmetleri sunumunda karşıla- şılan değer sorunlarının çözümüne yönelik yaklaşımları
belirlemeyi zorunlu kılmaktadır. Sağlık kurumlarında yönetim ve tıp etiği
konularında sıkça sorun yaşanmasının önemli nedenlerinden biri de yönetim
uygulamalarını etkileyen, yazılı olan ya da olmayan, çok sayıda kural ve faktörün
olmasıdır. Bu faktörler zihinsel güç, deneyim, eğitim ve ilişkilerin bir karışımıdır. Bu
kadar çok faktörün bir arada bulunmasından dolayı, yöneti- cilere etik konularda
rehberlik edecek olan kişisel davranış ilke ve kuralları net bir şekilde açığa çıkmaz. Zayıf
bir şekilde tanımlanmış olan kişisel etik çerçevesi, farklı görüşlere tolerans gösterme
zorunluluğuyla birleşince, sağlık kurumları yöneticileri etik ve tıp etiği ile ilgili sorunlara
verilebilecek “en iyi tek bir cevabın” olmadığını düşünmeye başlamakta- dır. Kendilerine
rehberlik edecek sağlam bir yol gösterici unsur olmadığından yöneticiler etik sorunlar
ortaya çıktığında “bu durumda ne yapmam gerekir?” sorusunun cevabını verirken tek
başına kalmaktadır. Oysa kişisel etiğe ilişkin bir zihin haritası, yöneticilerin etik
konularda kafalarının karışmasının önüne geçmekte ve yöneticilerin “liderlik edilen ve
şekillendirilen” olmak yerine “liderlik eden ve şekillendiren” konumuna geçmesine yar-
dımcı olmaktadır.
3. Ünite - Sağlık Yönetiminde Etik Karar Verme Süreçleri 61
http://www.etik.gov.tr/
Gerek kamuda herhangi bir kurumda, gerekse sağlık kurumlarında çalışanların etik konularda
başvuru yapabileceği bir kaynak “Kamu Görevlileri Etik Kurulu”nun Web sayfasıdır. Kurulun
http://www.etik.gov.tr/BilgiBankasi.aspx?id=10 linkinden ulaşılabilecek yayınları arasında
Sağlık Hizmetleri ve Etik, Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları ve Etik, Açıklama-
larla Etik Davranış İlkeleri ve Kamu Görevlileri Etik Rehberi gibi dosyalar mevcuttur.
Sağlık hizmeti sunan kurumların yöneticilerinin yerine getirdikleri işler ve sorumlu-

lukları onların yaşadıkları çevrede öne çıkmalarına sebep olmaktadır. Pozisyonlarından
kaynaklanan bu tanınmışlık, yöneticilerin özellikle özel hayatı ve meslek hayatı arasındaki
ayırımın bazen sorgulanmasına sebep olabilmektedir. Mesleğin etik kurallarına ve kuru-
mun kültürüne zarar veren özel hayata ilişkin davranışlar, yöneticilere bazı disiplin
ceza- larının verilmesine sebep olabilir. Yöneticinin özel ve mesleki hayatı arasındaki
gerilimin bir adım ötesi yöneticinin kişisel etiği ve kurumun felsefesi arasındaki
gerilimdir. Kuru- mun felsefesi ve misyonu, politika, prosedür ve kuralların geliştirilmesi ve
uygulanmasına kılavuzluk yapar. Kurumlar ve orada çalışan bireyler için önemli bir
konu kurumun felsefesi ile yöneticinin kişisel etik anlayışı arasındaki uyumdur.
Yöneticiler, sağlık kurumlarında çeşitli ahlaki ve tipik sorunlarla yüz yüze kalırlar.
Bu sorunların etik ilkeler çerçevesinde değerlendirilmesi ve çözümü yoluna gidilebilmesi
için kurumun vizyon ve misyonunun açıkça tanımlanması ve deklare edilmesi gerekir.
Ancak bu yeterli değildir. Hâlihazırda sağlık kurumlarının hemen hepsinde kurumun
değerleri- ni, vizyonunu ve misyonunu içeren çerçeveler giriş katlarını süslemektedir.
Bununla birlikte, kurum personelinin ne kadarının bunlara karar alınırken ve
uygulanırken katıldığı ve sonrasında da kullandığı tam bir muammadır. Aslında
kurumdaki tüm yönetici ve ça- lışanların kurumun felsefesi, vizyonu ve misyonunu
referans ve kılavuz olarak görmeleri- nin sağlanması ve bunları kararlarına ve
uygulamalarına yansıtmalarının sağlanması, etik yaklaşımın kuruma hakim olması
açısından hayati bir önem taşır.
Sözü edilen üç unsurdan en kapsayıcı olanı aslında “kurum felsefesidir”. Vizyon ve
misyon kurum felsefesi kapsamında geliştirilir (Bkz. Şekil 3.1).
Şekil 3.1
Kurum felsefesi, vizyon ve misyon a
KURUM
Kurum Felsefesi
Vizyon Misyon
62 Sağlık Bilimlerinde ve Yönetiminde Etik
Kurum felsefesi, kurumun Kurum felsefesi, kurumun amaçlarına ulaşma yolunda kılavuz edindiği en temel ilke,
amaçlarına ulaşma yolunda
kılavuz edindiği en temel ilke, anlayış ve değerleri ifade etmektedir. Kurum felsefesinin varlığı, özellikle birbiriyle re-
anlayış ve değerlerdir. kabet hâlinde olabilen görüş ve yaklaşımlardan kaynaklanan çatışmaların en alt düzeye
Vizyon, kurumun öngörülebilir
indirilmesine yardımcı olacaktır. Vizyon, kurumun (ya da herhangi bir organizasyonun)
bir gelecekte olmak istediği yerdir. öngörülebilir bir gelecekte olmak istediği yere işaret eder. Misyon ise kurumun varoluş
sebebini açıklar. Kurumun felsefe, vizyon ve misyonunun biçimsel hâle gelmiş hâli
Misyon, kurumun varoluş
sebebini açıklar. ise bildirge sözcüğünün eklenmesiyle olur (örneğin, vizyon bildirgesi).
Kurumlarda (aslında tüm organizasyonlarda) öncelikle kurumsal felsefenin, daha
sonra vizyonun ve en son olarak da misyonun geliştirilmesi idealdir. Bununla birlikte
genellikle kurumun ilk olarak misyonunun ortaya konulması veya üstü kapalı şekilde
dile getirilen kurumsal felsefeden türetildiği görülmektedir. Bunun bir sebebi sözü
edilen üç unsur içerisinde paydaşlar için en kritik mesajları içeren, en somut faktörlerin
(ürünler/ hizmetler, müşteriler, pazarlar, paydaşlar, amaçlar, vb.) misyon bildirgesinde
açıklanması olabilir.
Kurumsal Felsefenin Geliştirilmesi

Bir kurumun felsefesini ve misyonunu oluşturmak hayati bir önem taşır. Kurumun etik
problemleri önlemesinin ve eğer gerekirse çözmesinin başlangıç noktası o kurumun fel-
sefesidir. Kurumsal felsefe bildirgesi, kurumun ahlaken doğru ve yanlışlarını yansıtan de-
ğerlerini ve ilkelerini ortaya koyar; yani kabul edilebilir olanı kabul edilemez olandan
ayı- rır. Kurum felsefesi ve daha ileride değineceğimiz misyon bildirgeleri, kurumun iş
yapma şekline ilişkin kurumsal değerlerini, inançlarını ve kılavuzları oluşturur ve
paydaşlarıyla (örneğin; hissedarlar, çalışanlar, müşteriler, tedarikçiler, rakipler,
hükûmet, toplum, vb.) ilişkilerinin şeklini ortaya koyar. Bir felsefe bildirgesi misyon
bildirgesinden farklıdır ve ayrı olarak hazırlanmalıdır. Bazı kurumlar misyon
bildirgelerinde, felsefelerinde yer alan değerlere referans verirler. “Şirketimiz hasta ve
yaralılara bakım hizmeti vermek üzere hastaneler kurar ve işletir” şeklindeki bir misyon
bildirgesi, bakımın ahlaki yönüne ilişkin bir bilgi vermez. Buna karşın, “Hastanemiz
hasta ve yaralılara insancıl ilkeler bağlamında hizmet sunar” misyon bildirgesi çok
detaylı olmasa da bir öncekine göre kurumsal değer- ler ve ahlaki bağlam hakkında
daha net bir fikir vermektedir.
Kurum felsefesinin yazılı ya da somut olmadığı durumlarda kurumsal değerler
ve inançlar, yöneticilerin eylemlerine ve kararlarına bakılarak çıkartılmaya
çalışılacaktır ki bu da kurumun amaçlarının ve stratejilerinin net bir şekilde getirilmesini
neredeyse imkânsız bir hâle getirir (Byars ve Neil, 1987). Spesifik, yazılı kurumsal
felsefeye sahip olmayan sağlık kurumları da somut olmayan ancak hissedilen bir
felsefeye sahip olabi- lirler. Genelde kararlar ve eylemler, net bir şekilde tanımlanmamış
bu felsefi temele göre şekillenir. Yönetimin farklı zaman ya da farklı bağlamlarda
birbiriyle çelişen ve tutarsız eylemlerde bulunması, öngörülü bir şekilde hazırlanmış
kapsamlı bir felsefe bildirgesine olan ihtiyacı gösterir. Süreklilik ve tutarlılığın eksikliği,
uyumsuz, hatta birbiriyle çelişen politika, prosedür ve kuralların ortaya çıkmasına yol
açacaktır. Sonuç olarak kurumun verimliliğinde bir düşüş yaşanacaktır. Benzer şekilde,
personelin almış olduğu belirsiz, çe- lişkili mesajlar, onların kafasını karıştıracak,
kızdıracak ve bu da hastalar üzerinde odak- lanmalarını güçleştirip kaliteli hizmet
sunmalarının önüne geçecektir.
ÖRNE K 1 Bir sağlık kurumu kurum felsefesini şu şekilde ifade etmektedir:
“İnsanların efendisi, onlara hizmet edendir” inanç ve anlayışı bizim için bir yaşam
felsefesi ve tarzıdır. Bu inanç ve anlayışla bütün insanlığı kucaklayan Erzincan Özel Neon
Hastanesi bölgemizde bir örnek ve ülkemizde bir model olmaya adaydır. (Kaynak:
http://www. neonhastanesi.com.tr/kurumsal/basn-odas)
Yönetim, kurumdaki kültür ve değerleri bilmeli ve anlamalıdır. Aynı zamanda kül-
tür ve değerlerin kurumun geliştirmeyi arzu ettiği kültür ve değerlerle ne kadar uyumlu
olduğunu ya da farklılaştığını da bilmelidir. Kurum bir kültür yaratabilir ancak bu kül-
tür iç paydaşların özellikleri ve beklentileriyle de uyumlu olmalıdır. Kurumun felsefesi
ve bundan üretilen vizyon ve misyon bildirgeleri, kurumun kültürü ve faaliyetleri için
temel referans noktasıdır. Kurumdaki mükemmele ulaşma çabaları bu bildirgelerin bir
fonksiyonu olmaktadır.
Bir sağlık kurumunun kalite politikası olarak sunduğu ancak kalite konusunu aşan
kapsamından ötürü bir kurum felsefesi olarak değerlendirebilecek bir örnek aşağıda su-
nulmaktadır:
• Toplam kalite yönetimi anlayışını benimseriz ve paylaşırız.

ÖRNEK 2
• Hastalarımıza en iyi tanı ve tedavi hizmetini sunarak, yaşam kalitesini yükseltir;
hasta
güvenliğini ve memnuniyetini her şeyin üzerinde tutarız.
• Hasta ve yakınlarını bilinçlendirerek tanı ve tedavi sürecine tam katılımını sağlarız.
• Ekip anlayışını benimseriz ve kurum bilincini yaşatırız.
• Çalışanlarımızın bilgi ve becerilerini attırarak nitelikli iş gücü yaratır; özverili birer sağ-
lık çalışanı olmalarını sağlarız.
• Çalışanlarımıza en uygun çalışma ortamını oluşturur; alanda sahip olduğu riskleri azal-
tarak güvenliğini sağlarız.
• Uluslararası standartlarda tanı ve tedavi hizmeti sunan referans bir hastaneyiz.
• Sunduğumuz hizmeti sürekli geliştirerek tıbbın gelişimine katkıda bulunuruz.
• Çevreye olan etkilerin minimum düzeyde tutulmasını sağlarız.
• Yürürlükte bulunan yasal ve diğer şartlara uymayı taahhüt ederiz.
(Kaynak: (http://www.florence.com.tr/misyon-vizyon.html)
Çalıştığınız kurumda kurumsal felsefe ya da benzer isimle anılan bir bildirge mevcut mudur? Sizce bu bild
2
Bir kurumun yönetimi, belirli değer ve ilkeleri içeren bir kurumsal felsefe bildirgesi
oluşturabilir; ancak bu, çalışanların bildirge konusunda aynı fikirde olduğunu göster-
mez. Genellikle çalışanlar bu tür konuları çok önemsemezler; aynı durum sağlık kurum-
ları için de geçerlidir. Kurum yöneticilerinin tüm paylaşım çabalarına karşın çalışanlar
kurumun felsefesini bilmeyebilir. Bazen de kurumsal felsefe anlaşılsa bile ona uymaya
yönelik bir çaba gösterilmeyebilir. Bu tür çalışanlar için kurum, sadece çalışılan bir yer-
dir; yalnızca görevlerini yaparlar ve yöneticilerin işlerin hangi bağlamda ele alınması ya
da hizmetlerin nasıl verilmesi gerektiği konusundaki söylediklerine pek aldırış etmez-
ler. Bu nedenle yöneticilerin üzerinde durması gereken konu kurum çalışanlarınca iyice
anlaşılmış paylaşılan değerler ve amaçlar sistemi üzerine daha etkili bir organizasyon
yapısının kurulmasıdır.
Kurumsal Felsefe Bildirgesinin İçeriği

Tipik bir kurumsal felsefe bildirgesinin kapsayacağı unsurlar aşağıda özetlenmektedir:
Örgütsel İçerik: Kurum felsefesi bir bağlam ve aktif değerler oluşturur, sağlık
hizmetlerinin sunumuna bir anlam katar. Kurum felsefesi aynı zamanda kurumsal
değerlerin benzersiz olduğuna ve bir ürün ya da hizmet sunumundan daha fazlasını
temsil ettiğine işaret eder. Politikalar, prosedürler ve kurallar misyon bildirgesinden
türetilir ve kurumu harekete geçirir.
Hastalarla İlişkiler: Hiç kimse sağlık kurumlarının hastalar açısından rolünü kişile-
re saygı, iyilik, kasten zarar vermeme ve adaletli olma gibi erdemler kapsamında belirle-
meyeceğini düşünemez. Bu değerler hastalara sunulan tıbbi hizmetlerin saygı ve insan
onurunu arttıracak şekilde gerçekleşmesini sağlar. Bu anlamda, çalışanlar hastalara karşı
görev ve sorumluluklarını bilmek zorundadırlar. Hastalar, sağlık kurumlarının var olma
sebebi olup, tüm çabalar yüksek kalitedeki hizmetleri güvenle sunarak hastaların
ihtiyaç- larının karşılanmasına yönlendirilmelidir.
Çalışanlarla İlişkiler: Aynen hastalarda olduğu gibi, kadrolu ve geçici personele de
saygı ve bağlılık çerçevesinde davranılmalıdır. Çalışanlar bir kurumun en önemli varlık-
larıdır çünkü sonuçta hizmetin ne şekilde sunulacağına onlar karar verirler. Aynen has-
talarda olduğu gibi amaçları gerçekleştirme yolunda bir araç olarak görülmemelidirler.
Çalışanlarla ilişkilerin etik yönü, kurumsal politikalarda en fazla yer alan unsurdur. Örnek
olarak, önceden hakkında bilgi sahibi olunan ve adaletli şekilde uygulanan mantıklı ve
eşitlikçi değerleme standartları, insan kaynaklarınca alınan kararlarda kapris, keyfilik ve
önyargıların ortadan kaldırılmasına ilişkin çabalar, şikâyetlerin çözümü ve disiplin uy-
gulamalarında kanuni süreçlerin uygulanması, her bir pozisyon için gerekli olan nitelik
ve yeterliliklerin belirlenmesi ve sonra çalışanlar ile bunların doğru olarak eşleştirilmesi
verilebilir. Personelle ilgili olarak etik konuların ele alınması iyi bir yönetimin varlığının
da göstergesidir. Etik bir ortamda çalıştığını düşünen bir personel böyle düşünmeyen bir
personele göre kurumuna altı kat daha fazla bağlıdır. Çalışanlar kurumsal değerlerin neler
olduğunu bilmeli ve yönetimin bu değerlere uygun hareket ettiğini görmelidir.
Çalışanlar ve tıbbi personel, bir kurumun felsefesi, vizyonu ve misyonunun geliştirilmesi
çabalarına katılmalıdır. Kurumun felsefesi ile çalışanlar arasındaki artan uyum tüm
katılım- cıların faydasınadır; daha da önemlisi hastaların faydasına bir durumdur. Kurum ve
çalışan- lar arasındaki ahenk, güçlü ve pozitif bir kurum kültürünün yaratılması açısından
temeldir. Toplumla İlişkiler: Faaliyette bulunan bölgede yaşayan insanlar ile sağlık
kurumu arasında güçlü ilişkiler vardır. Kurum felsefesi, kurumun toplumla olan
ilişkisini açık bir şekilde belirtmelidir. Örneğin maliyetin altında ya da ücretsiz hizmet
sunulması açısın- dan, ödeme gücü sınırlı ya da hiç olmayan hastalara karşı kurum ne tür
bir yükümlülüğe sahiptir? Bu ve bunun gibi soruların önceden cevaplanması, kurumun
kendisi ve oyna- yacağı roller açısından önemli konular hakkında düşünmesini
sağlayacaktır. Bu tecrübe, kurumsal felsefenin daha iyi bir hâle getirilmesine yardımcı
olur ve kurumun kendi iç gözlemlerini yapması ve çalışanların kurumsal kültürün
oluşturulması ve güçlendirilmesi
çabalarına dahil olması için fırsat sağlar.
Diğer Kurumlarla İlişkiler: Çevresel koşullar değiştikçe kurumsal felsefenin gözden
geçirilmesi zorunludur. Bir sağlık kurumu, mevcut ya da olası rakipler de dahil olmak
üze- re diğer kurumlarla doğrudan ve dürüstçe baş etmek için çaba göstermelidir. Bu etik
yakla- şım rekabetin etkinliğini de azaltmaz; kurum sadece hiçbir aldatma niyeti olmadan
dürüst- çe rekabet etmektedir. Geçmişte sağlık kurumlarının işbirliği yapmaları yönünde
çok az özendirici bulunmaktaydı ancak günümüzde ekonomik baskılar kimi sağlık
kurumlarını birleşme, ortak girişim kurma gibi işbirliklerine zorlayabilmektedir. Farklı
kurumsal felsefeye sahip organizasyonların işbirliği durumunda çeşitli sıkıntılar
yaşaması olasıdır.
Sağlık sektöründe faaliyet gösteren bir grubun (Acıbadem) ayrıntılı ve gruplandırılmış
kurum felsefesi aşağıda verilen şekilde yayımlanmıştır:
ÖRNE K 3
Tıbbi Hizmet-Acıbadem Sağlık Grubunun amacı; bireylerin sağlıkla ilgili gereksinimlerini
karşılamak ve daha sağlıklı bir yaşam sürebilmelerini sağlamaktır. Bu amaç doğrultusunda,
tıbbi hizmetleri, grubun her noktasından, belli standartlarda sunmayı hedeflemektedir.
Acıbadem Sağlık Grubu, Sağlık Bilimleri alanında kurulan akademik yapının da
desteğiyle; bir yaşam sürdürmek konusunda toplumu bilinçlendirmeye çalışmakta, kendi
ekibini, tıbbi hizmet çıtasını sürdürmek ve geliştirmek için, sürekli olarak eğitmektedir.
Müşteri Memnuniyeti-Acıbadem Sağlık Grubu, sağlık konusunda hastaları için çözüm
or- tağı olmayı hedeflemektedir. Kurumdan hizmet almayı seçen kişilerin Acıbadem Sağlık
Gru- bunun herhangi bir noktasına başvurarak, gereksinim duydukları tüm sağlık
hizmetlerine grup içinde ulaşabilmesini amaçlamaktadır. Hizmet sunarken, çözüm
önerileri hastaların sağlık gereksinimlerini ön planda tutacak şekilde tasarlamasını
hedeflemektedir.
Acıbadem Sağlık Grubunda, hizmet alan kişilerin memnuniyetini sistemli olarak izlemekte
ve elde edilen sonuçları, sunulan hizmetleri geliştirmekte kullanmaktadır.
Ekip ve Altyapı-Acıbadem Sağlık Grubu; değerlerini yansıtan, çalışanların potansiyellerini
üst düzeyde kullanabilmelerine ve geliştirebilmelerine olanak sağlayan çalışma ortamı
sağ- lamayı hedeflemektedir.
İleri altyapı olanaklarıyla çalışabilmeyi, teknolojideki gelişmeleri izleyerek hizmetlerimizin
verimliliğini artırmayı ve kendini geliştirmeyi amaçlamaktadır.
Uygulamalar-Acıbadem Sağlık Grubu Türkiye’de ve dünyada sağlık hizmetlerinin
gelişimini izlemeyi; uluslararası kabul görmüş standartlarla, yöntem ve uygulamaları
Türkiye’ye getirmeyi, tıbbın gelişimine katkıda bulunabilmeyi, sağlık hizmeti
sunumunda yeni iş modelleri geliştirmeyi hedeflemektedir.
Bu hedefini gerçekleştirmek için, eğitim, araştırma ve geliştirme çalışmalarını sistemli,
sü- rekli ve organize bir yapıda yürütmek üzere sağlık bilimleri alanında akademik bir
kurum oluşturmak için çabalamaktadır.
Bilgi, deneyim ve olanaklarıyla, topluma daha iyi sağlık hizmetlerinin sunulmasını
amaçla- yan sağlık politikaları sistemlerinin oluşturulması sürecinde Türkiye’nin
hizmetinde olmaya çalışmaktadır.
(Kaynak: http://www.acibadem.com.tr/AcibademKurumsal/misyonvizyondegerler)
Kurumsal Vizyonun Geliştirilmesi

Vizyon; kişilerin, kurumların kendilerinin veya işletmelerinin gelecekte olmasını arzu Vizyon; kişilerin, kurumların
kendilerinin veya işletmelerinin
ettikleri durumun ifadesidir. Bu anlamda vizyon “gelecekte varılması veya olması arzu gelecekte olmasını arzu ettikleri
edilen bir durumla ilgili rüya veya hayalin ifade edilmiş bir şeklidir” (Ülgen ve Mirze, durumun ifadesidir.
2010). Başka bir tanıma göre vizyon; işletmelerin gelecekte olmayı istedikleri durumun
resmidir. Daha geniş anlamda ise işletmenin gerçekleştirmiş olduğu faaliyetler
sonucunda ulaşmak istediği noktadır (Hitt vd., 2010: 17, akt. Erdoğan, 2015).
Nanus (1992; akt. Erdoğan, 2015) vizyonu; işletmeler için gerçekçi, güvenilir ve çekici
bir gelecek olarak tanımlamıştır. Bu tanımdan hareketle, vizyonun gerçekçi olmasının,
kurum tarafından ulaşılabilecek nitelikte hedefler konulması anlamı taşıdığı kolaylıkla
söy- lenebilir. Güvenilirlik ise çoğunlukla işletmede yer alan çalışanların güvenini
kazanmak olarak tanımlanabilir. Eğer çalışanlar vizyonu güvenilir bulmuyorlarsa onlar
için faydalı bir amaca hizmet etmek anlamsız olacaktır. Vizyonun en önemli
amaçlarından biri kurum çalışanlarına ilham vermek ve başarıya ulaşmaları için onlara
yol göstermektir. Çekicilik kavramı ise daha önce de belirttiğimiz gibi organizasyonlarda yer
alan bireylere ilham vermek ve onları motive etmek için kullanılan bir kavramdır.
Tanımda yer alan gelecek kavra- mı ise vizyonun işletmenin bugününü değil geleceğini
dikkate aldığının bir göstergesidir. Vizyon bir anlamda gelecek için çalışanlara
rehberlik etmektedir. Ayrıca, hedeflenen amaçlara ulaşmaya çalışırken kurum
personelinin nasıl hareket etmeleri gerektiği konusunda yol gösterici ilkeler öne sürer.
Böylece vizyon, kurumda çalışanları belirli ilkelerle hedeflere yönlendirir ve onları bir
sürü verimsiz iş yapmaktan kurtarır. Vizyonu olmayan bir kuruluş rotası olmayan bir
gemi gibidir. Diğer bir ifadeyle, vizyonun varlığı kurumu iş birliği, yaratıcılığa ve rasyonel
davranışa yönlendirirken yokluğu da başarısızlığa ve kaosa
sürükler (Ülgen ve Mirze, 2010).
Aşağıda üç farklı sağlık kurumunun vizyon bildirgeleri örnek olarak verilmiştir.
ÖRNE K Acıbadem Sağlık Grubunun, sunduğu sağlık hizmetleriyle hasta ve hasta yakınlarının
4 memnuniyetini sağlamayı, ekibi ve altyapısıyla, Türkiye’ye model oluşturmayı, dünyada
referans gösterilen akademik sağlık kurumlarından biri olmayı hedeflemektedir.
ÖRNE K 5 Güveni, saygınlığı ve hasta mahremiyetini temel ilke edinmiş, bu doğrultuda tüm çalışan-
ları ile takım olarak çalışan, kurumsal kimliği ile öne çıkan, uluslararası düzeyde örnek bir
kuruluş olmaktır.
(Kaynak: http://www.ortadoguhastanesi.com.tr/vizyon-misyonumuz.html)
ÖRNE K Bilimsel gelişmelerin ışığında, mesleki bilgi ve beceri ile donatılmış, sağlığın korunması,
6 ge- liştirilmesi ve sürdürülmesinde bütüncül yaklaşımı benimsemiş, hemşirelik bakımında
kaliteden ödün vermeyen, otonomi sahibi hemşireler olarak ulusal ve uluslararası düzeyde
hem- şirelik hizmetlerinde örnek olmaktır.
(Kaynak: http://www.anh.gov.tr/index.php?option= com_content&view=article&id=929:m
isyon-ve-vizyon&catid=139:hemlik-hizmetleri)
Örneklerden de görüleceği üzere kurumlar vizyon bildirgelerinde farklı ögeleri ön pla-

na çıkartabilmektedir. Bu da doğaldır, çünkü kurumlar bu yolla kendilerini diğer
kurumlardan farklılaştırma amacı da gütmektedirler.
Kurumun vizyonu tüm çalışanlar için yol gösterici olacağı için mümkün olduğunca
fazla kişinin vizyon geliştirilmesi sürecinde yer alması önemlidir. Böylece vizyonun be-
nimsenmesi ve onun işaret ettiği istikamette faaliyette bulunulması mümkün olabilecektir.
Kurum vizyonunun geliştirilmesinde etkinliğin sağlanması için sistematik bir yakla-
şım gereklidir. Hem vizyon hem de misyonun geliştirilmesinde kullanılabilecek sürecin
adımları aşağıdaki gibi sıralanabilir (David, 2013):
• İlk adım olarak, yöneticilerin vizyon ve misyon bildirgelerinin ne olduğu ve
işlev- leri hakkında daha iyi bilgi sahibi olmaları amacıyla bu konuda yazılmış
yayınlar derlenir ve yöneticilerden bunları çalışması istenir.
• İkinci adımda yöneticilerden kurum için bireysel vizyon (ya da misyon) bildirgele-
rini hazırlamaları istenir.
• Üçüncü adımda, üst yöneticilerden oluşan bir komite yöneticilerden gelen
tüm vizyon bildirgelerini tek bir belge üzerinde birleştirir. Taslak bildirge daha
sonra tüm yöneticilere gönderilir ve onlardan ekleme, çıkartma ve değişiklik
yapmak istedikleri noktaları belirtmeleri istenir.
• Dördüncü adımda, bir toplantı organize edilir ve yöneticilerden gelen geribildi-
rimlerden yararlanılarak bildirgeye son hâli verilir. Bildirge son hâlini aldığında,
bunun tüm yönetici ve çalışanların dikkatini çekecek şekilde onlara nasıl
ulaştırıla- cağının kararının verilmesi gereklidir. Bazı kurumlar bunun için vizyon
hazırlama sürecini video şeklinde üreterek tüm çalışanların izlemesini
sağlamaktadır.
Kurumlar, bazen mevcut vizyon bildirgelerinin geliştirilmesi ya da üzerinde değişiklik
yapılması için yöneticilerden oluşan tartışma grupları oluştururlar. Bazı kurumlar ise bu
süreci yönetmek üzere kurum dışından danışmanlarla çalışmaktadırlar. Kurum
dışından, bu konuda bilgili ve hiçbir ön yargıya sahip olmayan birisinin vizyon
geliştirme sürecini kurum içi personele göre daha başarılı bir şekilde yürüteceğine
inanılmaktadır.
Vizyonun bir kuruma kazandırdıklarını şu şekilde açıklayabiliriz (Akdemir, 2015):
• Vizyon, insanlara kılavuzluk ederek onlara yol gösterir.
• Yaratıcılık ve yenilikçiliği destekler.
• Vizyon insanlara olumlu konuları çağrıştırır.
• Vizyon, insanlara ilham kaynağı olur.
• Vizyon, insanlara geri bildirim verir.
• Vizyon, insanlara serbest düşünme, bağımsızlık ve özgürlük hissi verir.
• Vizyon, aydınlatıcıdır.
• Vizyon, davranışsal uyarılar ve çekicilik kazandırır.
• Vizyon, itici güç ve alışkanlıklar yaratır.
• Yüksek performansta uzun süreli çalışmayı olumlu ve mümkün kılar.
• Vizyon parlak hedefler için çalışanı motive eder.
• Vizyon kapasiteyi geliştirir.
Yukarda sunulan vizyon örneklerine ilaveten aşağıdaki örnekleri de inceleyiniz.
En ileri teknolojiyi uzman kadro ile bütünleştirip, geniş kitlelere ulaşabilecek örnek, ÖRNEK 7
yaygın, bütünleşmiş bir hizmet sunmak ve hasta memnuniyetini en üst düzeyde
tutmak.
(Kaynak: http://www.medipol.com.tr/Sayfalar/18/Medipol-Kurumsal/Vizyon-Misyon.aspx)
Uzmanlaştığımız her alanda ülkemizde sunduğumuz hizmetin bilimselliği ve kalitesi ile ilk- ÖRNEK 8
lerin içinde yer almayı, uluslararası alanda tıbbın ulaştığı en üst düzeydeki uygulamaları
takip ederek gelişimine katkıda bulunmayı ve bu çalışmaları akademik ortamda da
sürdür- meyi hedefleyen bir sağlık kuruluşuyuz.
(Kaynak: http://www.florence.com.tr/misyon-vizyon.html)
Çağdaş altyapısı ve en son teknolojiyi kullanan deneyimli ekibi ile uluslararası sağlık stan- ÖRNEK 9
dartlarını benimseyen, tedavi edici uygulamaların yanı sıra koruyucu sağlık hizmetlerine
de
önem veren, bölgemizde ve Türkiye’de saygın referans bir sağlık kuruluşu olmak.
(Kaynak: http://www.atakoyhastanesi.com.tr/index.php?option=com_content&view=articl
e&id=19&Itemid=86)
Kurumsal Misyonun Geliştirilmesi Misyon, bir işletme veya örgütün

Misyon, bir kuruma yön vermek ve anlam kazandırmak amacıyla belirlenmiş ve o işlet- (ya da kurumun) “kuruluş ve
varoluş nedeni”ni açıklayan, temel
meyi benzerlerinden ayıran görev ve ortak değerlerdir. Bu bağlamda misyon, bir işletme amaç ve hedefini net bir şekilde
veya örgütün (ya da kurumun) “kuruluş ve varoluş nedeni”ni açıklayan, temel amaç ve he- ortaya koyan bir ifadedir.
defini net bir şekilde ortaya koyan bir ifadedir. Kurum, kimlere, nerede, hangi süreçlerle,
ne tip ürün ve hizmetleri sunmaktadır? Bunları yaparken iş felsefesi nedir, hangi değerlere
sahiptir ve aynı işi yapan diğer kurumlardan farkı ne olacaktır? İşte bu sorulara verilen
yanıtlar işletmenin misyonunu açıklamaktadır (Ülgen ve Mirze, 2010).
Aşağıda üç farklı sağlık kurumunun misyon bildirgeleri gösterilmektedir:
ÖRNEK 10
Acıbadem Sağlık Grubunun misyonu, toplumun yaşam kalitesini yükseltmek ve tıbbın geli-
şimine katkı sağlamak amacıyla;
• Koruyucu ve iyileştirici sağlık hizmetlerini ileri düzeyde, yaygın ve bütünleşik bir
yapı
içinde, uygun ekonomik koşullarda topluma sunmak,
• Sağlık bilimleri alanındaki akademik çalışmalara ve bilimsel araştırmalara olanak
sağla- yarak, sağlıkla ilgili yeni bilgi ve uygulamaların geliştirilmesini desteklemek,
• Kendilerini mesleklerine adamış, insana değer veren hekimler ve sağlık uzmanları
yetiş- tirmektir.
ÖRNE K 11
Ortadoğu Hastanesi, etik değerlerden ödün vermeden hastaların haklarını gözeten,
ihtiyaç, istek ve beklentilerini karşılayan, sağlık teknolojilerini takip eden ve uygulayan,
yüksek kalite standartlarında hizmet sunan bir kuruluştur.
(Kaynak: http://www.ortadoguhastanesi.com.tr/vizyon-misyonumuz.html)
ÖRNE K 12
Kurum politikaları çerçevesinde, insana bütüncül yaklaşımı benimseyen, hasta ve
çalışan güvenliğini öncelikli olarak ele alan, mesleki bilgi ve deneyimini sürekli geliştiren
ve etik ilkeleri koruyan hemşireler olarak, ekip anlayışı içerisinde uluslararası standartlarda
hemşirelik hizmeti sunmaktır.
(Kaynak: http://www.anh.gov.tr/index.php?option=com_
content& view=article&id=929:misyon-ve-vizyon&catid=139:hemlik-hizmetleri)
ÖRNE K 13 İnsanın en önemli değerlerinden biri olan Sağlık’ta, çağdaş standartlarda, bütüncül kali-
te anlayışı içerisinde toplumun değerlerine saygılı bir hizmet yaklaşımını sınır tanımadan
sunmak.
(Kaynak: http://www.medipol.com.tr/Sayfalar/18/Medipol-Kurumsal/Vizyon-Misyon.aspx)
ÖRNE K 14 Sağlıklı bir toplum anlayışı ile hasta memnuniyeti odaklı, yüksek kalitede nitelikli sağlık
hizmetini tıbbi etik değerler çerçevesinde, ekonomik olarak sunmak.
(Kaynak: http:// www.atakoyhastanesi.com.tr/index.php?option=com_content&view=artic
le&id=19&Itemid=86)
ÖRNE K 15 Uzmanlaştığımız tüm sağlık hizmetlerinde tıbbın ulaştığı en üst düzeyde, güvenilir, hasta
odaklı ve kaliteli hizmet veren, hasta ve çalışan güvenliğini ön planda tutan, hasta haklarına
saygılı, çevreye duyarlı, nitelikli sağlık çalışanı yetiştiren, yenilikçi ve sürekli kendini gelişti-
ren öncü bir kuruluşuz.
(Kaynak: http://www.florence.com.tr/misyon-vizyon.html)
Misyon bildirgeleri uzunluk, içerik, biçim ve kapsama açısından farklılıklar göstere-

bilir. Pek çok uygulamacı ve akademisyen etkili bir misyon bildirgesinin dokuz bileşeni
olması gerektiğini ifade etmektedirler (David, 2013). Bunlar:
Müşteriler: Kurumun müşterileri kimlerdir?
Ürün ya da hizmetler: Kurumun belli başlı ürün ve/veya hizmetleri nelerdir?
Pazarlar: Kurum, coğrafik açıdan nerede rekabet etmektedir?
Teknoloji: Kurum günün koşullarına uygun teknolojilere sahip midir?
Hayatta kalma, büyüme ve kârlılık yönündeki düşünceler: Büyüme ve finansal daya-
nıklılık yönünde kurumsal bir adanmışlık var mıdır?
Felsefe: Kurumun temel inançları, değerleri, arzuları ve etik öncelikleri nelerdir?
Özgünlük: Kurumun ayırt edici yetkinliği ya da belli başlı bir rekabet üstünlüğü var
mıdır?
Kamusal imaj: Kurum toplumsal, yerel topluluklar ve çevreye ilişkin kaygılara cevap
verebilmekte midir?
Çalışanlar: Çalışanlar kurumun kıymetli bir varlığı olarak görülmekte midir?
Etkili bir örgütsel misyonda olması gereken özelliklerden bazıları şunlardır:
• Misyon paylaşılan ortak değer ve inançları barındırır,
• Misyon uzun dönemli bir amaçtır,
• Misyon kurumda çalışanların hepsiyle ilgilidir,
• Misyon her zaman daha iyiye ve daha üstün başarılara yöneliktir,
• Misyon belirli bir kuruma özgüdür ve özeldir,
• Kapsamı geniştir: miktar, tutar, rakam, oran, yüzde ya da hedefler misyonda yer
almaz,
• 250 sözcükten daha kısa olması arzu edilir,
• İlham vericidir,
• Kurumun ürün ve/veya hizmetlerinin yararlarını ortaya koyar,
• Kurumun sosyal sorumluluğuna vurgu yapar,
• Kurumun çevresel sorumluluğuna vurgu yapar,
• Uzun ömürlüdür (Ülgen ve Mirze, 2010; David, 2013).
Aşağıda sunulan misyon bildirgesi örnekleri önceki sayfada sunulanlara göre daha
kapsamlı görünmektedir:
Tıbbi etik ve bilimsel ilkeler doğrultusunda tarafsız tanı ve tedavi hizmeti sunmak. ÖRNEK 16
• Kesintisiz eğitim, analiz, iyileştirme tarzını benimseyen, gelişmeyi, yeniliği ilke edinmiş
yönetim bilincine sahip idari yapıyı devam ettirmek.
• Hasta ve çalışan memnuniyeti ekseninde halkımızın hak ettiği kaliteli sağlık
hizmetini sunmak.
• Sağlık hizmetini yeni gelişmelere uygun iletişim araçları ile halkımıza ulaştırarak toplu-
mumuzun sağlık bilincinin artmasına katkıda bulunmak.
(Kaynak: http://www. neonhastanesi.com.tr/kurumsal/basn-odas)
Gaziosmanpaşa Taksim Eğitim ve Araştırma Hastanesinin misyonu; uzmanlaştığımız alan- ÖRNEK 17

larda toplumun sağlık yaşam kalitesini yükseltmek ve ülkemiz sağlık bilimlerinin
gelişimine
katkı sağlamak amacıyla;
• Güvenilir, hasta odaklı ve kaliteli hizmet veren,
• Hasta ve çalışan güvenliğini ön planda tutan,
• Hasta ve çalışan memnuniyetini en üst düzeyde tutan,
• Hasta haklarına saygılı,
• İleri tanı yöntemleri ile kaliteli tedavi hizmetleri sunan,
• Nitelikli ve profesyonel sağlık çalışanı yetiştiren,
• Sağlık eğitiminin sürekli olduğunu düşünerek sağlık bilimleri alanındaki akademik
top- lantı, araştırma ve bilimsel çalışmalara olanak sağlayarak, yenilikçi ve öncü bir
kuruluş olmaktır.
Sağlık kurumlarında etik karar alma açısından tüm personele rehberlik edebilecek
unsurlardan ikisi etik ilkeler ve etik kodlardır. İzleyen başlıklarda bu konular sırasıyla
ele alınmaktadır.
ETİK İLKELER Etik ilkeler, etik açıdan bir

Etik ilkeler, etik açıdan bir yargıya ulaşılabilmesi için başvurulan, genelleştirilmiş anla- yargıya ulaşılabilmesi için
başvurulan, genelleştirilmiş
tımlardır. Etik ilkeler tek ve mutlak bir ilke yerine bir dizi ilkeye dayanmaktadır. Belirli bir anlatımlardır.
davranışın gerekçelendirilmesinde yani neden yapılması ya da neden yapılmaması gerek-
tiği gerekçeleriyle açıklanır.
Sağlık hizmeti sunanlar ile hastalar arasında ortaya çıkabilecek etik sorunların
çözüm- lenebilmesi için zaman içinde bazı etik ilkelere uyulması zorunluluğu ortaya
çıkmıştır. Bu ilkeler gerek sağlık hizmetlerinde kalite sağlanması, gerekse müşteri
memnuniyeti gibi kriterlerin göz önüne alınması açısından, tüm sağlık çalışanları için
olmazsa olmaz de- ğerleri kapsamaktadır. Tıp etiği ilkeleri kavramı ile tüm sağlık
sistemi içerisinde faaliyet gösteren sağlık çalışanlarının uyması gerekli olan etik ilkeler
kastedilmektedir.
Etik ilkeler farklı etik çalışması yapanlar tarafından farklı kompozisyonlar hâlinde
sis- temleştirilmiştir.
Tıp etiği ilkeleri ile ilgili olarak Beauchamp ve Childress’in ortaya koyduğu ve hem
uluslararası tıp otoritelerince hem de akademik etik çalışmaları yapanlar arasında
benim- senmiş olan dört temel ilke: Yarar sağlama, Zarar vermeme, Özerklik, ve Adil olma
şeklin- de özetlenmektedir (Beauchamp ve Childress, 1994).
Bu dört temel ilkeyi de kapsayacak şekilde, günümüzde tıp etiği ile ilgili olarak çok
sayıda ilkeden söz edilmektedir. Yaşama saygı ilkesi, aydınlatılmış onam ilkesi, sır saklama
ilkesi, mahremiyete saygı gösterme ilkesi, dürüstlük ilkesi, kötü davranmama ilkesi, ay-
rımcılıktan kaçınma ilkesi, ihtisasa saygı duyma ilkesi, yasallık ilkesi bu dörtlü
sınıflama- da yer almamakla birlikte, ilk akla gelen tıp etiği ilkeleridir. Bu ilkeleri belli bir
yaklaşıma göre düzenleme doğrultusunda, bazı ilkelerin ana başlık olarak seçilmesi ve
diğer bazı ilkelerin onların altında yer alması söz konusu olabilmektedir. Örneğin; yarar
sağlama ve zarar vermeme ilkelerinin ayrı ilkeler olarak ele alındığı ve aydınlatılmış
onam ilkesinin bir ilke olarak ele alınmasındansa, mutlaka yerine getirilmesi gereken
bir kural olarak kabul edilmesi gerektiği de savunulmaktadır.
Tıp etiği temel ilkeleri, kuralların genel çerçevesini oluşturmanın yanı sıra, kurala bağ-
lanmamış durumlarla ilgili karar almada da yol gösterici olmaktadır.
Etik sorunları aşmaya yönelik karar alma süreçlerinde tıp etiği temel ilkelerinden bi-
rinin ya da birkaçının gözetilerek diğer bazılarının ihmal edilmesi söz konusu olabilmek-
tedir. İlkeler arasında bir önemlilik ve öncelik sıralaması yoktur ve ikilemden çıkışta yol
gösterici olarak benimsenecek ilkenin belirlenmesi bağlamında yaşanan durum özelinde
değerlendirme yapmak gerekmektedir. Karar alma sürecinde yapılan değerlendirmede
ilke ihlalini haklı çıkaracak önemli bir nedenin olup olmadığı da ele alınmaktadır.
Etik ilkelerin anlaşılması ve kurumsal bir destekle ile uygulanılması ile tüm sağlık
ku- rumları, olumlu bir ivme yakalarken bu kurumların toplum nazarındaki imajları da
daha iyi bir konuma gelebilecektir. Bu ilkelerden bazıları aşağıda kısaca açıklanacaktır.
Tıp alanında bilinen en eski metin sizce hangisidir?

3 Yarar Sağlama-Zarar Vermeme
Bu ilke yarar sağlama ve zarar vermeme ilkeleri olarak ayrı ayrı da ifade edilmektedir.
Yarar sağlama-zarar vermeme ilkeleri birlikte kullanıldığında, bireyin bir başkasına ya-
rarlı olması gerekliliği vurgulanmakta ve zararın engellenmesi, ortadan kaldırılması, iyi-
liğin arttırılması ögelerini içermektedir. Zarar vermeme ilkesi, bir noktada, yararlı olma
ilkesiyle paralellik göstermektedir. Çoğu zaman her iki ilkeyi aynı açıdan
değerlendirmek mümkün olabilmektedir. Yararlı olma, zarar vermemeyi, zarar vermeme
de yararlı olmayı içerebilir.
Yararlılık ilkesi, sağlık uğraşları Yararlılık ilkesi, sağlık uğraşları içerisinde hastaya öncelikle ve her şeyin üzerinde
içerisinde hastaya öncelikle ve
her şeyin üzerinde yararlı olmayı
yararlı olmayı öngören bir ilke olarak tanımlanabilmektedir. Yarar sağlama ilkesi söz ko-
öngörür. nusu olduğunda hastanın mutlak bir önceliği vardır. Ancak yarar sağlama ilkesi hayata
geçirilirken hastanın mutlak önceliği ile sınırlı tutulmayıp, hasta yakınları, meslektaşlar,
toplum ve tıbba yönelik açılımlar da göz önüne alınmalıdır.
Zarar vermeme ilkesini Hipokrat “öncelikle zarar verme” sözüyle dile getirmiştir.
Zarar vermeme ilkesi, Za- rar vermeme ilkesi hem kasıtlı olarak başkalarına zarar vermeme hem de
hem kasıtlı olarak başkalarına başkalarına zarar verme riski olan eylemlerde bulunmamayı gerektirmektedir. Bu ilke
zarar vermeme hem de
başkalarına zarar verme riski
de aynı yarar- lılık ilkesinde olduğu gibi sadece hastaya zararlı olmaktan kaçınılması
olan eylemlerde bulunmamayı gerektiği ile sınırlı değildir. Etik değerlendirmelerde gerek sağlık profesyonelleri gerekse
gerektirir. üçüncü kişiler ve toplum da zarar vermeme ilkesi kapsamında düşünülmelidir.
Zarar vermeme ilkesi ile yarar sağlama ilkesi birlikte ele alındığında risk/yarar
de- ğerlendirilmesi kavramı gündeme gelmektedir. Yarar ve zararın dengelenmesi
açısından duruma bakılırsa görülür ki, amaçlanmış yararlı eylemlerle onların yanında
istenmeyen zararlı eylemler de ortaya çıkmaktadır. Bu çerçevede zarar vermeme ilkesi
ile yarar sağ- lama ilkesi birlikte devreye sokulmakta ve hangi seçeneğin daha önemli
olduğu bu ikili kıstasa göre belirlenmektedir. Bu bağlamda hastaya sağlanmasına
çalışılan yarar her zaman seçilen yöntemin içerdiği risklere değmek zorundadır. Eğer
risklerin büyüklüğü bek- lenilen yararı aşıyorsa hastanın özerk kararı da göz önüne
alındıktan sonra karar vermek gerekmektedir.
Savaş ortamında ağır yaralı ve neredeyse iyileşmeyecek konumda olan askerlere müdahale
edilmeyip durumu daha iyi olan askerlerin tedavisine öncelik verilmesini yararlılık ilkesi
açısından değerlendiriniz. 4
Adalet İlkesi
Sağlık alanında adalet ilkesi, sınırlı kaynakların ve olanakların kullanımı konusunda yol
Adalet ilkesi: Araç-gereçten her
gösterici olmaktadır. Sağlık hizmetlerinden yararlanmanın temel bir insan hakkı olduğu türlü hizmet alımıyla ilgili tıbbi
ve bu hizmetlerden herkesin gereksinimlerine göre eşit bir şekilde yararlanması kaynakların gereksinimlere göre,
eşit ve dürüstçe dağılmış olması
gerektiği genel kabul görmektedir.
Adalet ilkesi araç-gereçten her türlü hizmet alımıyla ilgili tıbbi kaynakların gereksi-
nimlere göre, eşit ve dürüstçe dağılmış olmasını gerektirir. Bu ahlaki ilke ile tedavi ve
bakımda kullanılan araç gereç ve teknik donanım kaynaklarının, hastaların bireysel ge-
reksinimleri doğrultusunda eşitlik ilkesine uygun olarak dağılımı sağlanmaktadır. Kişiler,
etnik kökenleri, politik düşünceleri, milliyetleri, cinsiyetleri, dinleri ya da kişisel özellik-
leri ne olursa olsun gerekli sağlık bakımını alma konusunda diğerleriyle eşit haklara sa-
hiptir. Ancak bu ilke çerçevesinde aynı tanı ve sağlık gereksinimine sahip hastaların aynı
sağlık bakım hizmetini almaları gerekliliğinin benimsendiği bu yaklaşımın hayata
geçiril- mesi güçtür. Çünkü sağlık hizmetlerinde sınırlı ve pahalı tıbbi kaynakların
hakkaniyetle nasıl paylaştırılacağı konusunda sorunlar yaşanmakta ve sağlık çalışanları
bu sınırlı tıbbi kaynaklardan kimlerin yararlanacağına karar verme durumunda
kalmaktadırlar.
Sağlıkta adalet ilkesinin neye göre uygulanacağı noktasında ortaya çıkan soruna çö-
züm olarak kaynakların paylaştırılması ile görevli kurulların oluşturulması önerilmekte-
dir. Kurum politikalarını geliştirmek ve uygulamak şeklinde görev tanımı yapılan bu dağı-
tım kurullarında tıp etiği uzmanlarının, klinisyenlerin, konuyla ilgili dernek üyelerinin
ve kurulun bünyesinde bulunduğu sağlık kurumu yetkililerinin yer alması
önerilmektedir.
Özerkliğe Saygı İlkesi Özerklik: Bir kişinin, ilk

olarak kendi davranışlarını
Özerklik bir kişinin, ilk olarak kendi davranışlarını belirleyebilmesi ikincil olarak da belirleyebilmesi ikincil olarak
kendisine yapılacak tutumlar konusunda bağımsız olarak kararlar vermesi ve bu kararlar da kendisine yapılacak tutumlar
konusunda bağımsız olarak
doğ- rultusunda uygulamalarda bulunması olarak tanımlanmaktadır. kararlar vermesi ve bu kararlar
Özerklik insan olmanın en önemli ögelerinden biridir ve insan haklarının doğrultusunda uygulamalarda
temelini oluşturmaktadır. Başka bir ifadeyle özerk birey yasal sınırlar içerisinde, bulunması
özgürce davranabilme, bağımsız olarak kendi başına düşünebilme, kendi hakkında
karar verebilme ve bu karara dayanan bir eylemde bulunabilme yeterliliği içerisinde Yeterlilik: Herhangi bir zorlama
altında kalmadan serbest ve akılcı
olandır. Özerklik konusunda temel öge yeterliliktir. Yeterlilik, herhangi bir zorlama davranabilme yeteneği.
altında kalmadan serbest ve akılcı davranabilme yeteneği anlamına gelmektedir. Böyle
bir birey kendi inanç, değerle- rine uygun olarak, akılcı, özgür eylem ve seçimlerde
bulunabilir. Bu niteliklere sahip olan birey, kendi seçimini yaparken, kararını
biçimlendiren, yönlendiren, baskılayan bir başka gücün etkisinden uzak kalabilir ve
gerektiğinde bunlara karşında durabilir. Söz konusu
durumda birey, kendisi ile ilgili uygulamalarda söz sahibi olması gerektiğinden hastanın
kendi sağlık bakım seçimlerini yapmasına saygı duyma temeldir. Bu açıdan özerkliğe say-
gı ilkesi, hastanın tıbbi karara katılımını sağlamak amacıyla tıbbi bilgilerin doğru ve yeter-
li bir biçimde ona açıklanmasını isteyen aydınlatılmış onam ilkesiyle yakından ilişkilidir.
Özerkliğe saygı ilkesinin yaşama geçirilmesi sağlık çalışanları için temel etik yüküm-
lülüklerindendir. Bu ilke doğrultusunda hastayı dikkatli biçimde dinleme, sorunlarını
ya- nıtlama, hastalığa ilişkin bilgileri aktarma ve sonuçta bu ilgiler ışığında, hastanın
kendi özerk seçim ve eylemine olanak tanımayı amaçlayan kurallar üretilmektedir. Bu
kurallar sağlık uğraşlarında yer alan çalışanların uymakla yükümlü oldukları bir etik
kural, bazen
bir etik kod, bazen de bir bildirge konusu olabilmektedir.
Aydınlatılmış onam ilkesi: Aydınlatılmış Onam İlkesi

Kişiye tıbbi bilgilerin doğru ve Aydınlatılmış onam ilkesi, kişiye tıbbi bilgilerin doğru ve yeterli bir şekilde açıklanma-
yeterli bir şekilde açıklanması
ilkesi sını gerektiren bir ilkedir. Bu ilkenin yerine getirilebilmesi için, hekimin tıbbi tedavi ve
müdahale konusunda hastasını bilgilendirmesi, onayını alması gerekmektedir. Hastaya
verilmesi gereken bilgilerin açıkça verilmiş olması, bilginin anlaşılır olması, hastanın gö-
nüllü olması ve bunların sonunda hastanın onam vermiş olması, bu ilkenin gerçek
bir aydınlatılmış onam olması için gereklidir.
Hastaya bilgi verildikten sonra alınan onamın geçerli olabilmesi için birtakım koşul-
ların yerine getirilmiş olması gerekmektedir. Bilgilendirme aşırı bir yönlendirme çabası
içermemeli, kişi onam verirken herhangi bir zorlamayla karşılaşmamalıdır. Kişinin onam
vermeme yönündeki direncini kırmak amacıyla, önerilen tıbbi işlemin risklerinin saklan-
ması ya da hafifletilerek aktarılması, yararların abartılması, işlemin yapılmaması hâlinde
ortaya çıkabilecek olumsuzlukların büyütülmesi zorlamanın kapsamında kabul
edilmektedir. Onamın geçerliliği açısından diğer bir koşul, onam verecek olan kişinin
verilen bilgileri anlayıp değerlendirebilecek, bunlara dayalı olarak karar verebilecek ve
kararlarını uygulayabilecek yeterlilikte olmasıdır. Burada yeterlilikten kastedilen, kişinin
kendisiyle ilgili konularda karar verebilme ve çıkarlarını koruyabilme kapasitesine sahip
olması ve çocuk ol- maması veya şuur kapanıklığı gibi zihinsel yetileriyle ilgili sorunu
olmaması hâlidir. Sınırlı zihinsel yeterlilik düzeyinde olan kişilerin, düzeylerine uygun bir
şekilde aydınlatılması ve karara sınırlı da olsa katılmalarına çalışılması etik açıdan uygun
bir yaklaşım olmaktadır.
Günümüzde sağlık hizmetlerinin hastane veya diğer sağlık kurumlarında sürdürül-
mesi, yoğun bilgi ve teknolojinin kullanıldığı ortamlar, hekim dışında farklı sağlık çalışan-
larının tanı ve tedavi işlemlerinde yer alıyor olması, hastanın güven duygusunu
derinden etkileyebilecek unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yüzden sadece
hekime duyula- cak güven değil, hastanın sağlık kurumuna ve diğer sağlık çalışanlarına
karşı geliştireceği güven de onun tıbbi yararını etkileyen bir durumdur.
5 Ahmet Bey’e özel bir hastanede safra kesesinde taş olduğu ve çok da gerekli olmadığı
hâlde hemen ameliyat olması gerektiği ve eğer ameliyat olmazsa sonuçlarının çok kötü
olabileceği bildirilmiş ve ameliyat için hastanın onayı alınmıştır. Ameliyat için alınan bu onay
sizce geçerli midir? Bu durumu temel etik ilkelerden “aydınlatılmış onam ilkesi”
Etik kod: Bir organizasyonda
çerçevesinde tartışınız.
çalışanların davranışına rehberlik
eden temel değerlerin ve etik
kuralların resmî ifadesi
ETİK KODLAR
Etik kodlar, bir organizasyonda çalışanların davranışına rehberlik eden temel değerlerin
ve etik kuralların resmî ifadesidir. Etik kodlar ile davranışlar standartlaştırılarak, kabul
edilebilir davranışların minimum özellikleri ortaya konulmaktadır. Etik kodlar
genellikle meslek kuruluşları tarafından o mesleği korumak, mesleğin daha iyi yapılmasını
sağlamak amacıyla geliştirilmekte ve o mesleğin üyelerinin bu kodlara uygun
davranması teşvik edilmektedir.
Bir kurumda etiğe dayalı bir yönetim sisteminin oluşturulabilmesi için de yöneticile-
rin ve diğer çalışanların davranışlarının standartlaştırılması daha açık bir ifadeyle,
benzer olaylar karşısında benzer tutum ve davranışlarda bulunmasının sağlanması
gerekmektedir. Belli olaylar karşısında ortaya konulacak ahlaki olarak iyi ve doğru eylem
biçimlerinin saptanması ve bunların bir araya getirilmesi, etiğe dayalı bir yönetim
sisteminin oluştu- rulması açısından önemlidir. Etik kodların tanımlanmasındaki ortak
nokta, etik kodların belirsiz ve karmaşık durumlarda karar vermeyi kolaylaştırmak
amacıyla geliştirilen yazılı veya yazılı olmayan davranış kalıplarını ortaya koymasıdır.
Böylece etik kodlar, çalışma hayatında yer alan herkesin ahlaki çıkmaza girdiğinde
hangi yöne hareket edeceğini gös- teren bir pusula görevini yerine getirebilecektir.
Etik kodların oluşturulmasındaki ana amaç, etik davranışların cazip hâle getirilmesi ve
etik dışı davranışların engellenmesidir.
Etik kodlar yazılı veya yazısız olarak oluşturulabilir ancak yazılı kodlar kamuoyu
için bir sorumluluk yaratarak zorlayıcı olabilir ve uygulanabilir. Etik kodların geçerli
olmasın- da, bir gereksinimi giderirken rehber oldukları kitle tarafından benimsenmeleri
önemli yer tutar. Bununla birlikte etik kodların kimi zaman yaptırımla desteklenmiş
olması da geçerlilik kazanmaları konusunda etkili olmaktadır.
Tıbbi eyleme yol göstermek için ulusal ya da uluslararası ölçekteki resmî ya da di-
ğer otoriteler tarafından hazırlanmış kural dizgeleri olan tıp etiği kodları, başta hekimler
olmak üzere tüm sağlık çalışanlarının tutum ve davranışlarının nasıl olması gerektiğini
belirlemektedir.
Meslek etiği kodlarının genel olarak üç temel fonksiyonu yerine getirmesi beklen-
mektedir:
1. Mesleğin ideallerinin toplum ve meslek üyeleri arasında paylaşılmasını sağlaya-
bilmek,
2. Meslekle ilgili etik davranışlara rehberlik yapabilmek,
3. Standartların altındaki davranışları disipline etmek ve kabul edilir davranış stan-
dartlarının geliştirilmesini sağlayabilmektir.
Meslek etiği kodlarının sağlayacağı yararlar şu şekilde ifade edilebilir:
• Meslektaş baskısı sağlayarak, bireylerin etik davranış sergilemeleri konusunda mo-
tive edici bir unsur olarak devreye girer.
• Bireylerin kişiliklerinin karar vermede belirleyici olması yerine doğru ya da yanlış
eylemler konusunda daha tutarlı ve kararlı bir rehberlik sağlar.
• Karar vermeyi güçleştiren belirsiz durumlarda nasıl davranılacağı konusunda reh-
berlik sağlar.
• Kurumların toplumsal sorumluluklarının ne olduğunu tanımlar ve kurumun ya da
mesleğin çıkarlarına hizmet eder.
Aşağıda Amerikan Hemşireler Birliğinin hemşirelere yönelik olarak geliştirmiş olduğu
etik kodlar yer almaktadır (Darr, 2011):
1. Hemşire tüm profesyonel ilişkilerde, sosyal ve ekonomik statü, kişisel özellikler
veya hastalığın niteliği gibi unsurları dikkate almaksızın, işini tutkuyla ve
insanlık onuru, layık olma ve her bir bireyin benzersizliğine duyduğu saygıyla
yapar.
2. Hemşirenin birinci sorumluluğu -ister birey isterse aile, grup ya da toplum olsun-
hastalara karşıdır.
3. Hemşire, hastanın sağlığını, güvenliğini ve haklarını korumak için çaba gösterir
ve destek verir.
4. Hemşire, kendi hemşirelik uygulamalarının sorumluluğunu taşır ve en uygun has-
ta bakımını sunma yükümlülüğü ile tutarlı olarak, görevlerin uygun şekilde dağıtı-
mına karar verir.
5. Hemşire, dürüst ve tedbirli olma, yetkinliğini sürdürme, kişisel ve profesyonel

ge- lişimi devam ettirme sorumluluğu dâhil olmak üzere, kendisine karşı
görevlerini başkaları için de taşır.
6. Hemşire, kaliteli sağlık hizmeti sunulmasına olanak sağlayan ve mesleğin
değerle- riyle uyumlu, sağlık ortamlarının ve istihdam koşullarının
oluşturulması, korun- ması ve geliştirilmesi çabalarına katılım sağlar.
7. Hemşire; uygulama, eğitim, yönetim ve bilgi geliştirme çabalarına dâhil
olarak mesleğin gelişmesine katkı verir.
8. Hemşire, sağlık ihtiyaçlarının karşılanması yönündeki bölgesel, ulusal ve uluslara-
rası çabaların artması için diğer sağlık profesyonelleri ve toplumla iş birliği
yapar.
9. Birlikler ve birlik üyeleri tarafından temsil edilen hemşirelik mesleği, hemşirelik
değerlerinin anlaşılmasından, meslek ve mesleki uygulamalardaki dürüstlüğü sür-
dürmekten ve sosyal politikaları şekillendirmekten sorumludur.
Bu ünitede, sağlık kurumlarında etik uygulamaların öneminde bir çok kez
değinilmiştir. Sağlık kurumlarının yöneticilerinin, etik ilkelere bağlılığın hakim olduğu,
etik davranışlar sergilenen kurum kültürünün yaratılmasındaki rolünden de
bahsedilmiştir. Özellikle kurumsal felsefe, vizyon ve misyonun geliştirilmesi ve bunların
personel tarafından içselleştiri- lerek referans olarak alınması, bu yönde gösterilen en
önemli ve anlamlı çabalar olmaktadır. Yöneticilerin en önemli işleri kurumun
amaçlarının gerçekleştirilmesine uygun karar-
lar almak ve bunların uygulamaya geçmesini sağlamaktır. Karar alma aşamasında etikle
ilgili bir durum ortaya çıktığında, yöneticilerin ne yapacağını bilmeleri, karar alma süre-
cinin sekteye uğramadan işlemesini sağlar. Bu nedenle tüm yöneticilerin –hatta tüm çalı-
şanların – karar alırken etik açıdan nasıl bir tutum takınacaklarını, nasıl bir davranış ser-
gileyecekleri büyük önem taşımaktadır. Aşağıdaki başlıkta yönetici ve çalışanların karar
alma sürecinde etik anlamda nasıl bir tutum ve davranış sergileyecekleri ele alınmaktadır.
ETİK KARAR VERME SÜRECİ

Sağlık kurumları yöneticilerinin kişisel, örgütsel, mesleki ve toplumsal değerler gibi konu-
larda ortaya çıkan belirsizlikler ya da çatışmalara çözüm bulmaları gerektiğinde etik karar
vermeye özellikle ihtiyaç duyulur. Karar alma sürecine dahil olanlar, mesleki ve örgütsel
etik standartlar ve kodlar ile birlikte adalet, özerklik, yardımseverlik, bilerek zarar
vermeme gibi etik ilkeleri dikkate almak zorundadır.
Sağlık kurumlarında gittikçe artan etik endişelere pek çok faktör katkıda bulunmuş-
tur. Bunlar arasında sağlık hizmetlerine erişim ve satın alınabilirliği konuları, maliyetleri
düşürme yönündeki baskılar, şirketler arası birleşmeler ve şirket satın almalar, finansal
ve diğer kaynak kısıtları ve karar almayı zorlaştıran medikal teknolojilerdeki ilerlemeler
vardır. Sağlık kurumları yöneticilerinin karşılaştıkları, sayıları gittikçe artan karmaşık etik
ikilemlerin üzerine eğilme sorumlulukları vardır. Bununla birlikte bu sorumluluklarına
yönelik karar alma işini tek başlarına ya da sağlam bir karar alma çerçevesi olmadan
yap- mamalıdır. Sağlık kurumları etik karar verme süreçlerine yardımcı olacak bir takım
me- kanizmalara sahip olmalıdır ki bunlar arasında etik komiteler, etik danışma
hizmetleri, yazılı politika, prosedür ve kılavuzlar olabilir. Bu örgütsel mekanizmalar ve
uygulamadaki kılavuzlar yardımıyla hastaları, aileleri, bakım görevlilerini,
organizasyonu, ödeme mer- cilerini ve toplumu ilgilendiren çıkar çatışmaları makul ve
uygun bir şekilde ele alınabilir.
Etik Karar Verme Sürecinde Yaşanan Sorunlar

Etik sorunlar, ahlaki bir yargıda bulunmayı ve karmaşık koşullar altında zor seçimlerin
yapılmasını gerektiren, mutlak doğru ya da yanlış olarak tanımlanabilecek kadar basit
ve net çözümleri olmayan, karmaşık ve kişiyi ikilemde bırakan sorunlardır.
Günümüzde sağlık hizmeti sunanlar, sağlık bakımına ulaşma, yaşama ve ölme,
organ nakli, gebeliğin sonlandırılması, deney ve araştırma gibi etik değerlendirmeleri
gerektiren konularla karşı karşıya kalmaktadırlar. Karşılaşılan bu durumlarda yapılması
gereken doğru eylem nedir sorusu gündeme gelmektedir. Bu yüzden sağlık hizmeti
sunanların kendi eylemlerinin analizini yapabilmeleri ve etik karar verme becerisine
sahip olmaları önem arz etmektedir.
Etik sorunları aşabilmek için referans metinlere yönelebilmektedir. Bu referanslar; tıp
etiği konusunda danışmanlık hizmeti sunan uzmanlar ve kurullar, tıp etiği literatürü, tıp
etiği kodları, tıp etiği ile ilgili akademik birimlerde çalışanlardır.
Etikle ilgili sorunlu durumlar, etik ikilem ve etik ihlal olarak iki ana kategoriye
ayrılır: Etik ikilem; karar verilmesi gereken herhangi bir durum karşısında iki veya
Etik ikilem; karar verilmesi
daha fazla seçeneğin bulunması veya etik değerlerin çatışması durumudur. Belli bir gereken herhangi bir durum
kurala bağlan- mamış durumlarda karar vericinin yaşadığı seçim sorununu ifade eder. karşısında iki veya daha fazla
seçeneğin bulunması veya etik
Etik ihlal ise mesleki eylemi düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak değerlerin çatışması durumu.
tanımlanmaktadır. Yapılan davranışın belli bir ilke veya kurala kesin olarak aykırı
olması durumudur. Genellikle etik ilkeler arasında ikilemler yaşanırken, etik ihlali Etik ihlal, mesleki eylemi
düzenleyen standart kuralların
durumunda ihlal edilenin daha çok kural- çiğnenmesi.
lar olduğunu belirtmek olanaklıdır.
Sağlık hizmetleri sunumunda, sağlık çalışanlarının iki değer arasında karar verememe
durumu ile çok sık karşılaştıklarını söylemek mümkündür. Tedavi ve bakım sürecinde
birden fazla seçeneğin bulunması durumunda, hangi seçeneğin daha iyi olduğuna karar
verme noktasında sağlık çalışanları etik ikilemler yaşamaktadır. Etik ikilem olması du-
rumunda farklı ilkelerin veya kuralların, bir rehber olarak aynı anda ve birbirine yakın
ağırlıkta devreye girmesi ve her birinin farklı bir davranış seçeneğinin tercih edilmesini
gerektirmesi söz konusudur. Bu durumda bir ilkeye uygun davranmak bir başka ilkeye
aykırı olmayı zorunlu kılmaktadır.
Sağlık çalışanları, mesleklerini icra ederken etik sorunlarla karşılaştıklarında belli bir ka-
rara varabilmek için zor bir süreç yaşar. Etik sorun yaratan her olay kendine özgü koşul ve
gereklere sahiptir. Bu durum, etik sorun çözümünde son derece dikkatli olmayı gerektirir.
Etik karar verme sürecinde, karar vericilerin seçim yapmanın çok zor olduğu farklı
etik ikilemlerle karşılaşmaları olasıdır. Bu farklı ikilemler dört gruba ayrılarak
incelenebilir;
• Seçeneklerin hiçbirisinin tam anlamıyla tatmin edici olmadığı, alternatifler için-
den en az kötü ya da diğerlerine göre daha iyi olan seçeneğin belirlenmesi durumu,
• Seçeneklerin birden fazlasının ya da hepsinin kendi başına iyi olduğu ve bir seçe-
neğin seçilmesi sonucunda diğerinden vazgeçilmesinin gerekli olduğu durum,
• Farklı kişi ve gruplar üzerinde, farklı etkiler yaratması muhtemel bir kararın
verilmesi durumu,
• Verilecek kararın olası sonucundan, yöneticinin kendisi ya da yakınlarının
olumlu
veya olumsuz, dolaylı veya dolaysız etkilenmeleri durumu.
Sağlık hizmeti sunumunda karşılaşılan etik sorunların çözümünde, duruma göre etik
ilkelerden biri ya da birden fazlası seçilebileceği gibi, bazıları da ihmal edilebilir. Herhangi
bir çatışma durumunda ihlal edilecek ilkenin seçimi yapılırken, dikkat edilmesi gereken
bazı noktalar bulunmaktadır. Bu noktalar şu şekilde sıralanabilir:
• Başka bir seçeneğin kalmadığı durumlarda, çatışan ilkelerden birini harcamak zo-
runlu olabilir,
• Bir ilke ihlal edilirken, bu ihlal ilkeye en az zarar verecek biçimde yapılmalıdır,
• Meslek mensubu ihlalin etkilerini en aza indirmeye çalışmalıdır.
6
Ülkede çıkan domuz gribi salgını nedeniyle tüm vatandaşların aşı uygulamasına tabi
tutul- masının zorunlu kılınması durumunda sağlık profesyonellerinin karşı karşıya
kalacakları etik ikilem ne olabilir?
Etik Karar Vermede Dikkate Alınacak Hususlar

Karar verme, pek çok seçenek arasından seçim yapma işlemidir. Karar verme süreci; çok
yönlü düşünmeyi, olasılıkları değerlendirmeyi, karardan etkilenecek kişilerin
durumları- nı ve ekip üyelerinin, meslektaşlarının görüşlerini dikkate almayı
gerektirmektedir. Sağlık hizmetlerinin temel amacı, yaşamın korunması, bozulan sağlığın
düzeltilmesi ve sağlığın geliştirilerek sürdürülmesidir. Bu amaç doğrultusunda çalışan
sağlık profesyonelleri, uy- gulamaları sırasında inanç ve değerleri birbirinden farklı olan
kişilerle karşılaşmaktadır- lar. Bu yüzden sağlık hizmeti sunanların karar ve
eylemlerinin sezgisel ve kişisel önyargı- lardan uzak olması ve bilimsel, nesnel ve etik
Etik karar verme, temele dayalı olması gerekmektedir.
birbirleriyle çatışan
seçeneklerin var olması
Etik karar verme, birbirleriyle çatışan seçeneklerin var olması durumunda, sistema-
durumunda, sistematik bir tik bir düşünce tarzıyla ahlaki açıdan en doğru eyleme karar verilmesini içeren bir süreç
düşünce tarzıyla ahlaki açıdan en
doğru eyleme karar verilmesini olarak tanımlanabilir. Etik karar verme süreci diğer karar verme süreçleri ile
içeren bir süreç. benzerlik göstermesine rağmen diğer karar verme süreçlerinden daha fazla düşünme ve
daha ileri bir düzeyde muhakeme yapabilmeyi gerektirmektedir.
Gerçek anlamda doğru bir karar verilebilmesi için, sadece ekonomik ya da yasal kay-
gılarla alınması yeterli olmamakta, etik kaygıları da içermesi gerekmektedir. Bu nedenle
karar verici bir karar alırken, kararın sadece etkinliğini ve yasalara uygun olmasını değil,
aynı zamanda kararın ahlaki anlamda iyi ve doğru bir karar olmasını da göz önünde bu-
lundurmalıdır. Bu yüzden kararların etik boyutunun ihmal edilmemesi ve etiğe uygun bir
karar verme sürecinin geliştirilmesi önem arz etmektedir.
Olgular belirgin ve tercihler “çay mı yoksa kahve mi” içileceğine karar vermedeki
gibi basit olsa etik karar vermek de kolaylaşacaktır. Ancak belirsizlik, eksik bilgi, çoklu
bakış açıları ve çatışan sorumluluklar var olduğunda, karar verme süreci çok daha
karmaşıkla- şacaktır. Böylesi durumlarda etiğe uygun karar verebilme, mevcut ön
yargılardan arınmak ve karar verme işlevi üzerine yoğunlaşmakla sağlanabilir.
Etik kararlar yalnızca kişisel tercihleri içerecek kadar basite indirgenemez. Etik karar
diğer insanların tercihlerine ters düşebilecek kararlara iyi sebepler belirleyerek, onların
doğrultusunda karar verebilmektir. Karar vermede daima tek bir çözüm bulunmamak-
tadır ve etik durumları içeren kararlar karmaşık ve çift yönlü durumlarda zor seçimleri
gerekli kılabilir. Bu yüzden etik karar verme pek çok etmenin göz önünde
bulundurulma- sını gerektiren karmaşık bir süreçtir. Etik karar verme sürecini etkileyen
birçok faktörün bulunması nedeniyle, etik problemin çözümüne ilişkin en iyi kararın
verilmesini zorlaş- tıran bu sürecin aşılmasında, etik ilkeler, kodlar ve etik karar verme
modelleri etik karar vermeye rehberlik sağlamaktadır.
Etik ilkeler, uygulamada karşılaşılan etik sorunların çözümlenmesine yönelik temel
bir çerçeve sağlar. Ancak etik sorunların karmaşık olması kimi zaman etik ilkelerin birbi-
riyle çelişmesi ve hangi ilkeye öncelik verilmesi gerektiği konusunda belirsizlik
yaşanma- sına da yol açabilmektedir.
Sadece başını hareket ettirebilen yatalak ve dayanılmaz acıları olan bir hastanın ötanazi ta
7
Kişilerin etik olmayan davranışlara yönelişi aç gözlülükten- ideolojiye kadar değişen
birçok nedene dayanmaktadır. Fakat hiç kimse doğru görünen şeyi yapmak adına, yasaları
bilmezlikten gelme ya da var olan politika ve yöntemleri geçersiz kılma yetkisine sahip de-
ğildir. Karmaşık durumlar karşısında karar vermek gerektiğinde etik dışı
davranışlardan kaçınmak için, karar vermeden önce karar aşamasının her
basamağında aşağıdaki altı soruya yanıt vermelidir:
1. Bu doğru mu? Doğru ve yanlışın açıkça değerlendirilmesini gerektiren bir
sorudur. Bu soruyu yanıtlarken “başkalarına, sana davranmalarını istediğin gibi
davran” ilkesi de akılda tutulmalıdır. Bu ilke çerçevesinde verilen kararın ya da yapılması
düşünülen davra- nışın doğruluğu tartışılmalıdır.
2. Bu adil mi? Adil mi sorusunun cevabı, altın kural olarak nitelenen bir başka soru-
da gizlidir. Benzer bir durumda siz karşıdakinin yerinde olsaydınız ve bu davranış size
yapılmış olsaydı, bunun adil olduğunu düşünür müydünüz? Eğer bu soruya evet
yanıtını veremiyorsanız, davranış ya da kararınızı yeniden gözden geçirmeniz
gerekmektedir.
3. Eğer birisi zarar görecekse bu kimdir? Bu soru faydacılık kavramına dayanan bir
sorudur ve bu yaklaşımın diğer boyutu kim kazanacak sorusudur. Bu soruyu takip eden
soru ise kişinin kaybetmeyi mi yoksa kazanmayı mı hak ettiğine karar vermektir.
4. Eğer verdiğiniz karar gazetelerin birinci sayfasında yer alsaydı kendinizi rahat
hisseder miydiniz? Eğer yanıt “hayır” ise, ardından “niçin?” sorusu sorulmalıdır. Bu so-
ruya verilecek yanıt, sorunun tanımlanmasına yardımcı olacaktır.
5. Aileniz, çocuğunuz ya da akrabalarınıza bunu söyler miydiniz? Başka bir
ifadeyle gerçekleştirilmesi düşünülen tutum ya da davranışlar yakın çevre tarafından
öğrenildi- ğinde rahatsızlık hissi uyandırıyorsa bu tutum veya davranışı yeniden gözden
geçirmek faydalı olacaktır.
6. Olay nasıl kokuyor? Bir karar ya da davranışın sonuçlarının neler olabileceğine iliş-
kin sezgiler üzerinde dikkatle durulmalıdır. Duyarlı kişiler olaylara ilişkin kötü kokuları
kolaylıkla fark edebilir. Eğer böyle bir kuşku varsa, şüphe doğuran nedenlerinin ortaya
konulmasına çalışılmalıdır.
Etik Karar Verme Modelleri

Etik ilke ve kodların yanında, etik sorun içeren bir durumla karşılaşıldığında uygun
dav- ranışta bulunabilmek için etik karar verme modellerinden yararlanılabilmektedir.
Karar verici bireyin veya grubun aldıkları kararın önceden etik olup olmayacağı bili-
nememektedir. Farklı etik karar verme modelleri; karar vericiye aldığı kararın etiğe uygun
olması için birtakım stratejiler ve yollar göstermektedir. Etik kararları geliştirmede, karar
vericiye yardımcı olmak etik süreçleri içeren bir karar verme modelinin temel görevidir.
Böylesi bir model etik ikilemleri çözmeye yardım ederken bireylerin de karar verme
yetenekleri gelişmiş olacaktır. Literatürde değişik etik karar verme modelleri yer
almaktadır.
Miller ve Davis (1996) etik karar vermeye yardımcı olacak pratik bir rehber niteliğin-
de, yedi adımdan oluşan bir model geliştirmişlerdir. Bu model aşağıda özetlenmektedir:
1. Problemin tanımlanması: İçinde bulunulan durumla ilişkili olarak mümkün ol-
duğu kadar çok bilgi toplanmalıdır. Bilgiler toplanırken oldukça seçici ve objek-
tif olunmalıdır. Kolaylık sağlaması açısından fikirler bir yere yazılarak, gerçekler,
varsayımlar, hipotezler veya şüpheler not edilmelidir. Bu aşamada pek çok soru
sorulabilir: Etik mi? Yasal mı? Profesyonel veya klinik bir problem mi? Bunların bir
çoğunun bileşiminden oluşan bir sorun mu? Eğer yasal sorun varsa yasal tavsiye
alınmalıdır.
Karar vericinin şu soruları da sorması yararlı olabilir: konu karar vericiyle mi il-
gilidir ve karar verici ne yapmalı veya yapmamalıdır? Sorun müşterilerle mi
ilgilidir? Kurumla ve kurumun politika ve prosedürleriyle mi ilgilidir? Karar
vericinin sıklıkla karmaşık ikilemlerle karşılaşacağını hatırlaması gerekir bu
yüzden iyi bir rehber problemin birçok açıdan incelenmesini ve basit bir
çözüm araştırmadan kaçınmayı gerektirir.
2. Etik kodların uygulanması: Problem tanımlandıktan sonra etik kodlar uygulan-

malıdır. Sorunun çözümüne ilişkin uygulanabilir, spesifik ve açık standart veya
standartlar varlığı kontrol edilmelidir. Etik standartların uygulanabilmesi için ka-
rar vericinin kodları dikkatlice okuması ve bunlara hakim olması gerekmektedir.
Eğer probleme çözüm bulunamıyorsa, karar verici gerçek bir etik ikilemle karşı
karşıyadır, bu durumda karar verici etik karar verme sürecinde daha ileri
adımları atmalıdır.
3. İkilemin doğasının belirlenmesi: Sorunun tüm farklı boyutlarının ele alınabilme-
sini garanti etmek için izlenecek bir çok yol vardır.
• Doğruluk, adalet, yararlılık, zarar vermeme ve özerklik gibi etik ilkeler dikka-
te alınmalıdır. Bu durumda problemle ilgili olarak hangi etik ilkelerin dikkate
alınması gerektiğine ve hangisinin öncelikli olacağına karar verilmelidir.
• Teoride tüm ilkeler eşit değere sahiptir. Bu durumda ilkelerin ikisi veya daha
fazlası çatıştığında hangilerinin öncelikli olacağını karar verici belirleyecektir.
• Bir karara varmadan önce konuyla ilgili en yeni literatür gözden geçirilmelidir.
• Tecrübeli profesyonellerin görüşleri alınmalıdır. Toplanan bilgiler onlarla bir-
likte değerlendirilmeli ve böylelikle karar vericinin objektif olarak göz önüne
almadığı bir perspektifin ortaya çıkmasına olanak sağlanmalıdır.
• Etik ikilemi çözmede yardım edebilecek ulusal kuruluşlara başvurulmalıdır.
4. Potansiyel kararların belirlenmesi: Olası kararlar için mümkün olduğu kadar
beyin fırtınası yapılmalıdır. Yaratıcı olunmalı ve tüm kararlar dikkate alınmalıdır.
Seçenekleri genel bir hâle getirmek için mümkünse en az bir meslektaştan yardım
alınmalıdır.
5. Belirlenen kararın ve seçeneklerin potansiyel sonuçlarını göz önüne alma:
Top- lanan bilgiler ve karar vericinin öncelikleri potansiyel sonuçlar
doğrultusunda değerlendirilmelidir. Verilecek her bir kararın karardan
etkilenecek tüm birey ve örgütler üzerinde yapacağı tüm etkiler iyi tahlil
edilmelidir. Mevcut durumu daha karmaşıklaştıracak veya istenmeyen sonuçlar
yaratacak karar alternatifleri elenmelidir. Duruma en uygun seçenek veya
seçeneklerin belirlenmesi için kalan seçe- nekler gözden geçirilmelidir.
6. Seçilen kararın değerlendirilmesi: Seçilen kararın yeni etik ikilemler yaratmaya-
cağından emin olunmalıdır. Verilen bir kararın uygun olup olmadığının basit üç
kavramlık bir test ile anlaşılabileceği belirtilmektedir.
• Adalet testini uygulayarak; karar verici benzer bir durumda başkaları içinde
aynı şekilde adalet duygusuyla karar verebilir mi?
• Tanıtım testi; karar verici kararı doğrultusunda sergilediği davranışın basında
yer almasını isteyebilir mi?
• Evrensellik testi; karar verici aynı durumla karşılaşan bir diğer meslektaşına
aynı kararı tavsiye edebilir mi?
Eğer verilen karar yeni etik sorunlar hazırlarsa başa dönmeye ve her bir adımı yeniden
değerlendirmeye ihtiyaç olunur. Eğer karar verici, her bir soruna etik ilkelere uygun ce-
vaplar verebiliyorsa, verdiği kararın uygun olduğu sonucuna varabilecektir.
7. Kararın uygulanması: Etik bir ikilem varsa uygun kararı almak güçtür. Son aşa-
mada kararın uygulanabilmesi için güçlü bir yönetim iradesi bulunmalıdır. Karar
uygulandıktan sonra, davranışın beklenen etki ve sonuçları doğurup doğurmadı-
ğını değerlendirmek için durum takip edilir.
Özet
Etik davranışa rehberlik edecek olan kurumsal felsefe,
yol gösterici olmaktadır. Sağlık hizmetlerinden
1 vizyon ve misyon geliştirme süreçlerini
yarar- lanmanın temel bir insan hakkı olduğu ve bu
açıklayabilmek Bir kurumun felsefesini ve
hizmetlerden herkesin gereksinimlerine göre eşit
misyonunu oluşturmak hayati bir önem taşır.
bir şekilde yararlanması gerektiği genel kabul
Kurumun etik problemleri önle- mesinin ve eğer
görmektedir. Ada- let ilkesi araç-gereçten her türlü
gerekirse çözmesinin başlangıç nok- tası o kurumun
hizmet alımıyla ilgili tıbbi kaynakların gereksinimlere
felsefesidir. Kurumsal felsefe bildirgesi, kurumun
göre, eşit ve dürüstçe dağılmış olmasını gerektirir.
ahlaken doğru ve yanlışlarını yansıtan değerlerini ve
Bu ahlaki ilke ile tedavi ve bakımda kullanılan
ilkelerini ortaya koyar; yani kabul edilebilir olanı
araç gereç ve teknik dona- nım kaynaklarının,
kabul edilemez olandan ayırır. Tipik bir kurumsal
hastaların bireysel gereksinimleri doğrultusunda
felsefe bildirgesinin kapsayacağı en önemli unsurlar
eşitlik ilkesine uygun olarak dağılımı
arasında örgütsel içerik, hastalarla ilişkiler,
sağlanmaktadır. Özerklik bir kişinin, ilk olarak ken-
çalışanlarla ilişkiler, toplumla ilişkiler, diğer kurumlar
di davranışlarını belirleyebilmesi ikincil olarak da
ile ilişkiler sayılabilir.
kendisine yapılacak tutumlar konusunda bağımsız
Hem vizyon hem de misyonun geliştirilmesinde kul-
olarak kararlar vermesi ve bu kararlar
lanılabilecek sürecin adımları şunlardır: İlk adım
doğrultusunda uygulamalarda bulunması olarak
olarak, yöneticilerin vizyon ve misyon bildirgelerinin
tanımlanmaktadır. Özerklik konusunda temel öge
ne olduğu ve işlevleri hakkında daha iyi bilgi sahibi
yeterliliktir. Yeterli- lik, herhangi bir zorlama altında
olmaları amacıyla bu konuda yazılmış yayınlar
kalmadan serbest ve akılcı davranabilme yeteneği
derlenir ve yöneticilerden bunları çalışması istenir.
anlamına gelmektedir. Böyle bir birey kendi inanç,
İkinci adımda yöneticilerden kurum için bireysel
değerlerine uygun olarak, akılcı, özgür eylem ve
vizyon (ya da misyon) bildirgelerini hazırlamaları
seçimlerde bulunabilir. Bu niteliklere sahip olan
istenir. Üçün- cü adımda, üst yöneticilerden oluşan bir
birey, kendi seçimini yaparken, kararını
komite yöne- ticilerden gelen tüm vizyon
biçimlendiren, yönlendiren, baskılayan bir başka
bildirgelerini tek bir belge üzerinde birleştirir. Taslak
gücün etkisinden uzak kalabilir ve gerektiğinde
bildirge daha sonra tüm yöneticilere gönderilir ve
bunlara karşında durabilir. Söz konusu durumda bi-
onlardan ekleme, çıkartma ve değişiklik yapmak
rey, kendisi ile ilgili uygulamalarda söz sahibi olması
istedikleri noktaları belirtmeleri istenir. Dördüncü
gerektiğinden hastanın kendi sağlık bakım seçimle-
adımda, bir toplantı organize edilir ve
rini yapmasına saygı duyma temeldir. Aydınlatılmış
yöneticilerden gelen geribildirimlerden yararla-
onam ilkesi kişiye tıbbi bilgilerin doğru ve yeterli bir
nılarak bildirgeye son hâli verilir. Bildirge son hâlini
şekilde açıklanmasını gerektiren bir ilkedir. Bu
aldığında, bunun tüm yönetici ve çalışanların dik-
ilkenin yerine getirilebilmesi için, hekimin tıbbi
katini çekecek şekilde onlara nasıl
tedavi ve müdahale konusunda hastasını
ulaştırılacağının kararının verilmesi gereklidir. Bazı
bilgilendirmesi ona- yını alması gerekmektedir.
kurumlar bunun için vizyon hazırlama sürecini video
Hastaya verilmesi gereken bilgilerin açıkça verilmiş
şeklinde üreterek tüm çalışanların izlemesini
olması, bilginin anlaşılır ol- ması, hastanın gönüllü
sağlamaktadır.
olması ve bunların sonunda hastanın onam vermiş
olması, bu ilkenin gerçek bir aydınlatılmış onam
Sağlık hizmetlerinde etik ilkelere örnekler verebilmek
2 olması için gereklidir.
Etik ilkelerden en fazla sözü edilenler şunlardır: Yarar
sağlama-zarar vermeme ilkeleri birlikte kullanıldığın-
Sağlık hizmetlerinde etik kodları tanımlayabilmek
da, bireyin bir başkasına yararlı olması gerekliliği vur- 3
Etik kodlar, bir organizasyonda çalışanların davra-
gulanmakta ve zararın engellenmesi, ortadan kaldırıl-
nışına rehberlik eden temel değerlerin ve etik
ması, iyiliğin arttırılması ögelerini içermektedir. Zarar
ku- ralların resmî ifadesidir. Etik kodlar ile
vermeme ilkesi, bir noktada, yararlı olma ilkesiyle
davranışlar standartlaştırılarak, kabul edilebilir
paralellik göstermektedir. Çoğu zaman her iki ilkeyi
davranışların minimum özellikleri ortaya
aynı açıdan değerlendirmek mümkün olabilmektedir.
konulmaktadır. Etiğe dayalı bir yönetim sisteminin
Yararlı olma, zarar vermemeyi, zarar vermeme de
oluşturulabilmesi için de, yöneticilerin ve diğer
ya- rarlı olmayı içerebilir. Sağlık alanında adalet
çalışanların davranışları- nın standartlaştırılması
ilkesi sı- nırlı kaynakların ve olanakların kullanımı
daha açık bir ifadeyle, benzer olaylar karşısında
konusunda
benzer tutum ve davranışlarda
bulunmasının sağlanması gerekmektedir. Belli olaylar

Etik karar verme modellerini özetleyebilmek
karşısında ortaya konulacak ahlaki olarak iyi ve doğru
5 Etik karar vermeye yardımcı olacak pratik bir rehber
eylem biçimlerinin saptanması ve bunların bir araya
olarak aşağıdaki yedi aşamalık bir model geliştirilmiş-
getirilmesi, etiğe dayalı bir yönetim sisteminin oluş-
tir: 1) Problemin tanımlanması: Bu aşamada pek çok
turulması açısından önemlidir. Etik kodların tanım-
soru sorulabilir: Etik mi? Yasal mı? Profesyonel veya
lanmasındaki ortak nokta, etik kodların belirsiz
klinik bir problem mi? Bunların bir çoğunun
ve karmaşık durumlarda karar vermeyi
bileşi- minden oluşan bir sorun mu? 2) Etik
kolaylaştırmak amacıyla geliştirilen yazılı veya yazılı
kodların uygu- lanması: Problem tanımlandıktan
olmayan davra- nış kalıplarını ortaya koymasıdır.
sonra etik kodlar uygulanmalıdır. Sorunun
Böylece etik kodlar, çalışma hayatında yer alan
çözümüne ilişkin uygulanabilir, spesifik ve açık
herkesin ahlaki çıkmaza girdiğinde hangi yöne
standart veya standartlar varlığı kontrol edilmelidir.
hareket edeceğini gösteren bir pusula görevini yerine
3) İkilemin doğasının belirlenmesi: Sorunun farklı tüm
getirebilecektir. Etik kodların oluşturulmasındaki
boyutlarının ele alınabilmesi gerekir. 4) Potansiyel
ana amaç; etik davranışların cazip hâle getirilmesi
kararların belirlenmesi: Olası kararlar için
ve etik dışı davranışların engellenmesidir.
mümkün olduğu kadar beyin fırtınası ya- pılmalıdır.
Yaratıcı olunmalı ve tüm kararlar dikkate
Etik karar vermede dikkate alınacak hususları
alınmalıdır. Seçenekleri genel bir hâle getirmek
4 sıralayabilmek
için mümkünse en az bir meslektaştan yardım
Karar verme, pek çok seçenek arasından seçim
alınmalıdır.
yapma işlemidir. Karar verme süreci; çok yönlü
5) Belirlenen kararın ve seçeneklerin potansiyel
düşünmeyi, olasılıkları değerlendirmeyi, karardan
sonuç- larını göz önüne alma: Toplanan bilgiler ve
etkilenecek ki- şilerin durumlarını ve ekip üyelerinin,
karar vericinin öncelikleri potansiyel sonuçlar
meslektaşları- nın görüşlerini dikkate almayı
doğrultusunda değerlendirilmelidir. Verilecek her
gerektirmektedir. Kar- maşık durumlar karşısında
bir kararın karardan etkilenecek tüm birey ve
karar vermek gerektiğinde etik dışı davranışlardan
örgütler üzerinde yapa- cağı tüm etkiler iyi tahlil
kaçınmak için, karar vermeden önce kara
edilmelidir. Mevcut durumu daha
aşamasının her basamağında aşağıda- ki altı soruya
karmaşıklaştıracak veya istenmeyen sonuçlar
yanıt vermelidir: 1) Bu doğru mu? 2) Bu adil mi?
yaratacak karar alternatifleri elenmelidir. Duruma
3) Eğer birisi zarar görecekse bu kimdir?
en uygun seçeneğin veya seçeneklerin belirlenmesi
4) Eğer verdiğiniz karar gazetelerin birinci sayfasın-
için kalan seçenekler gözden geçirilmelidir. 6) Seçilen
da yer alsaydı kendinizi rahat hisseder miydiniz? 5)
kararın değerlendirilmesi: Seçilen kararın yeni etik-
Aileniz, çocuğunuz ya da akrabalarınıza bunu söyler
sel ikilemler yaratmayacağından emin olunmalıdır.
miydiniz? 6) Olay nasıl kokuyor?
7) Kararın uygulanması: Etik bir ikilem varsa
uygun kararı almak güçtür. Son aşamada kararın
uygulanabilmesi için güçlü bir yönetim iradesi
bulunmalıdır. Karar uygulandıktan sonra,
davranışın beklenen etki ve sonuçları doğurup
doğurmadığını değerlendirmek için durum takip
edilir.
1. Etik ihlallerin ortadan kaldırılmasında yalnızca yasalar
6. Kurumun etik problemleri önlemesinin ve gerekirse
ve yasal düzenlemelerin varlığı yeterli olmayıp kurumsal etik
çöz- mesinin başlangıç noktası aşağıdakilerden
anlamında önemlidir.
hangisidir?
Yukarıdaki ifade aşağıdakilerden hangisi ile uyumludur?
a. Kurumsal anayasa
a. Adil liderlik olanakları
b. Kurumun felsefesi
b. Kurumlardaki etik anlayış
c. Ortaklar sözleşmesi
c. Organizasyon becerileri
d. Yönetim Kurulu kararları
d. Yöneticilerin cezalandırma olanakları
e. Kurumun amaçları
e. Hızlı çalışan adalet sisteminin varlığı
7. Aşağıdakilerden hangisi kurumsal felsefenin içeriğinde

2. Sağlık sistemi aşağıdakilerden hangisini merkezine alır?
yer alan unsurlardan biri değildir?
a. Hekimler
a. Hastayla ilişkiler
b. Tıbbi personel
b. Diğer kurumlarla ilişkiler
c. Hemşireler
c. Devletle ilişkiler
d. İnsan faktörü
d. Toplumla ilişkiler
e. Entelektüel sermaye
e. Çalışanlarla ilişkiler
3. Sağlık kurumlarında yönetim ve tıp etiği konularında

8. Sağlık hizmetlerinden yararlanmanın temel bir insan
sıkça sorun yaşanmasının önemli nedenlerinden biri aşağı-
hakkı olduğu ve bu hizmetlerden herkesin gereksinimlerine
dakilerden hangisidir?
göre eşit bir şekilde yararlanması gerektiği aşağıdaki ilkeler-
a. Sağlık kurumlarının büyük çoğunluğunun kamuya
den hangisiyle ilgilidir?
ait olması
a. Aydınlatılmış onam ilkesi
b. Hastaların eğitim düzeyi
b. Özerkliğe saygı ilkesi
c. Sağlık kurumlarının yöneticilerinin seçiminde yapı-
c. Zarar vermeme ilkesi
lan hatalar
d. Yararlı olma ilkesi
d. Sosyo-kültürel ve ekonomik faktörlerin varlığı
e. Adalet ilkesi
e. Yönetim uygulamalarını etkileyen, yazılı olan ya da
olmayan, çok sayıda faktörün mevcudiyeti
9. Sağlık uğraşları içerisinde hastaya öncelikle ve her şeyin
üzerinde yararlı olmayı öngören ilke aşağıdakilerden hangi-
4. Aşağıdakilerden hangisinin kaynağı kurumsal felsefedir?
sidir?
a. Kurumsal vizyon
a. Aydınlatılmış onam ilkesi
b. Faaliyet raporu
b. Özerkliğe saygı ilkesi
c. Üçer aylık bütçeler
c. Zarar vermeme ilkesi
d. Bilanço
d. Yararlılık ilkesi
e. Gelir Tablosu
e. Adalet ilkesi
5. Kurumsal vizyon, misyon ve felsefenin oluşturulmasın-

10. Etikle ilgili sorunlu durumlar aşağıdakilerden hangisin-
daki ideal sıralama aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve
de birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
doğru olarak verilmiştir?
a. Etik sorun – etik kararsızlık
a. Kurumsal felsefe/Kurumsal vizyon/Kurumsal misyon
b. Etik ikilem - etik ihlal
b. Kurumsal misyon/ Kurumsal felsefe/Kurumsal vizyon
c. Etik ilke yokluğu – etik kod yokluğu
c. Kurumsal vizyon/ Kurumsal felsefe/ /Kurumsal misyon
d. Kurumsal felsefenin yanlış yorumu – etik istikrarsızlık
d. Kurumsal vizyon/Kurumsal misyon/ Kurumsal felsefe
e. Etik yozlaşma – etik sorun
e. Kurumsal felsefe/ Kurumsal misyon/ Kurumsal vizyon
Yaşamın İçinden
SD Dergi- Editörden : Tıp mesleğinin etik kodları
sağ kalım süresini 3,5 aydan 4,5 aya uzattığı için mucize ilaç
Sağlık, insanoğlunun var olduğundan bu yana en vazgeçile- olarak tanıtılan çok pahalı kanser ilaçları insanlara umut
meyen ihtiyacı. Bu yüzden eski toplumlarda sağlıkçılar kimi olarak sunulabilmektedir. Bazen sağlık hizmeti üretilirken
zaman tanrı, kimi zaman tanrının yardımcıları, kimi zaman tüke- tilenin sağlık olduğunu fark ediyoruz.
da din adamı olarak algılanmış ve onlara bir kutsiyet Her mesleğin bir deontolojisi yani etik kodu vardır.
atfedilmiştir. İslam medeniyetinde ise hekimler, Allah’ın Şâfî Ancak tıbba yapılabilecek en büyük kötülüklerden biri,
(şifa veren) sıfatının yansımasının bir aracı olarak kabul tıbbı mesleklerden bir meslek olarak görmektir. Konumuz
edilmişlerdir. Eski elyazması tıbbi eserlerimizin birçoğunun insan sağ- lığıdır. Tıp; bilim, meslek, sanat ama her
mukaddime (giriş) bölümlerinde birbirine benzer ifadelerle şeyden önce doğ- rudan insana hizmetin aracı olarak en
(ilmü ebdân ‘ilmü edyân) beden yani tıp ilminin ne kadar fazla insani olan bir görev alanıdır. Bu aşamada deontoloji
önemli olduğu- na vurgu yapılmaktadır. her meslekte olduğun- dan daha fazla önem kazanmaktadır.
Yaklaşık 150 yıldır devam eden süreçte, hâkim olan Geçmişteki hekimleri- mizin ve diğer sağlık mensuplarının
“or- todoks tıp” anlayışında hekimin kutsallığı, yerini son derece hassas olduk- ları bu hususun günümüzde
bilimin kutsallığına bıraktı. Dün hekimin dediği tartışmasız erozyona uğradığını görmek çok acı verici bir durumdur.
doğru kabul edilirken bugün bilimsel olarak doğru kabul Modern çağın hayat biçimi ile uyum sağlayarak kendini
edilenin mutlak doğru olduğu, başka bir doğrunun gösteren bu durum, insanların kendilerini teslim etme
olamayacağı anlayışı hâkim oldu. Ne var ki, bilimin dün cömertliğini gösterdikleri sağlık profesyo- nelleriyle
mutlak doğru dediğinin bugün doğru olmadığı birçok toplumun diğer fertleri arasında var olması elzem olan
örnekte ortaya çık- maktadır. Böyle durumda da, bu yeni güven duygusuna zarar vermektedir. Tıpta her uygula-
bilginin mutlak doğru olduğuna hükmedilmektedir. Yarın manın belli oranda istenmeyen bir duruma (komplikasyon,
da, bugün mutlak doğru dediklerimizin yanlışlığının ortaya yan etki) yol açması beklenen normal bir durum olarak kabul
çıkmayacağından nasıl emin olabiliriz? Üstelik bilmeden edilirken güvensizlik ortamında tesis edilen ilişkiler sağlık
doğru olduğu sanılan du- rumların yanında, sanayi hizmetlerinin sunulması esnasında beklenmedik başka is-
güdümlü bilimsel araştırmalardan, önce ilacı sonra kendisi tenmeyen olaylara da yol açmaktadır. Her şeyin matematik
üretilen hastalıklardan ve bilimsel (!) sahtekârlıklardan keskinliğinde olmadığı aşikâr olan sağlık alanında bu iki bek-
habersiz olmamız mümkün değil. Ön- celeri bu kadar lenmedik durum birbirine karışmakta ve güvensizlik daha
şüpheci ve bu denli yoğun bilgi yükü altında değildik ve da artarak çatışmaya dönüşebilmektedir. Bunu körükleyen
daha kolay inanıyorduk. Bugünün iletişim orta- mında hukuk adamları ve medya organları olduğunu da belirtme-
bilgisizliğin mutluluğunu (!) yaşamaktan mahrumuz. den geçemeyeceğiz. Bu alana pervasızca yapılan müdahaleler
Öyleyse mutlak doğru algımızı ve dolayısıyla tıp anlayışımızı sağlık çalışanlarını korkutmakta, sindirmekte, özgür
gözden geçirmemizin gerektiği ortada. davran- malarını önlemekte ve sonuçta hastaların ihmal
Son yarım asırdır sağlık bir sosyal hizmet olmaktan çok, kâr edilmelerine ve zarar görmelerine yol açmaktadır.
getiren sektör olarak algılanmaya başlamıştır. Özellikle ilaç Tedirginlik, tehdit ve baskı; özgürlüğün kısıtlandığı,
sanayinin araştırmalarını kârlı alanlara kaydırmaları, bazı deontolojinin mahpus edil- diği, sonuçta sağlık hizmetinin
etik dışı uygulamaların ortaya çıkmasını da kurban verildiği bir ortama yataklık etmektedir.
beraberinde getirmiştir. Bireysel tedaviyle sınırlı olan etik Tıp mesleğinin mensupları bu zorluklara göğüs germe-
kaygıları bir sanayi konusu hâline gelmiştir. Araştırmaların li, bilgi kaynaklarının kimler olduğuna dikkat etmeli,
olumsuz so- nuçları gizlenmiş ya da olumsuz çıkacağı bilmeden etik dışı işlere alet olmamalıdır. Her şeye
anlaşılınca yarıda kesilme yoluna gidilmiştir. İlaçlar rağ- men bu kutsal mesleğin aynı derecede kutsal olan
piyasaya çıktıktan sonra olumsuzluklar ortaya çıktıkça etik kodlarına her zamankinden daha fazla
durumun anlaşıldığı, ancak bu süre zarfında birçok sarılmalıdır. SD olarak, bilimi bir dogma olarak algılamadan
insanın zarar gördüğü durumlar çok da nadir değildir. Yeni ama bilimsellik- ten de uzaklaşmadan, yine güncele takılıp
yeni hastalıklar ortaya atılarak insan- ların yıllarca ilaca kalmadan ama gün- celi de kaçırmadan ve etik değerlere bağlı
bağımlı hâle getirilmesi bile söz konusu olmaktadır. kalarak sağlık kültürü ve düşüncesine nitelikli bir katkıda
Haşarı çocuklar “hiperaktif ”, bunayan yaşlılar bulunma yolunda bütün sağ- lık profesyonellerini yol
“Alzheimer” olurken yaşlı kadınların doğal bir süreci arkadaşlarımız olarak görüyoruz.
olan menopozları ilaç kullanımı gerektiren bir sendrom, Sağlıcakla kalın.
kemik- lerde yaşlılıkla artan mineral eksikliği ise ömür boyu
ilaç kul- lanımına bağımlı kılan “osteoporoz” oluvermiştir. Kaynak: Aralık-Ocak-Şubat 2009-2010 tarihli SD Dergi
Bunların tedavisi için kullanılan ilaçların gerçekten 13. sayıdan alıntılanmıştır.
laboratuvar değer- lerini mi yoksa hastayı mı tedavi ettiği http://www.sdplatform.com/Der- gi/332/SD-13-
kuşkuludur. Ortalama Editorden.aspx
Okuma Parçası
Kurumsal felsefe, kurum çalışanları için etik bir rehber olma
• İstanbul Medipol Hastanesi’nde herkes işini ve birbirini
işlevine sahiptir. Bazı sağlık kurumları bu konuda üstünkörü
sever, başarıyı da başarısızlıkta sorumluluğu da
bir yaklaşıma sahiptir. Kurumun görünür bir yerinde, kısa ve
sonuna dek paylaşır. Uzmanlık gerektiren konular
beylik ifadelerden oluşan metinlerle bu sorumluluğu yerine
hariç, hiç kimse “bu beni ilgilendirmez, benim işim değil
getirdiklerini düşünmektedirler. Bazı sağlık kurumları
demez” ve gerektiğinde statü ve işlevinin ne olduğuna
ise, bunun tersine, kurum felsefesini detaylı ve kapsamlı bir
bakmaksızın hizmetin aksamadan yürümesi için elinden
şe- kilde oluşturmakta ve tüm paydaşlarıyla
geleni yapar.
paylaşmaktadırlar. Bu türde bir örnek aşağıda yer
• Eğitim, İstanbul Medipol Hastanesi birlikteliğinin sonsu-
almaktadır:
za dek sürmesinin ana güvencelerinden birisidir. İstanbul
• İstanbul Medipol Hastanesi, hata yapanın değil, hatanın
Medipol Hastanesi insana yapılan yatırımın,
ortadan kaldırıldığı ilkesinin benimsendiği, sevgi ve say-
hizmette kaliteye dönüşeceği inancıyla eğitimi sürekli
gının yüceltildiği, birey değil takım ruhuna sahip bir
destekler, birlik ve beraberliği perçinleyecek aktiviteleri
aile- dir.
mümkün koşullar çerçevesinde ortaya koyar. Bütüncül
• İstanbul Medipol Hastanesi, Bütüncül Kalite Yönetimi
Kalite Anla- yışı çerçevesinde her geçen gün
felsefesine sahip çıkma kararlılığındadır. Bu
çalışanlarının daha iyiye gitmek zorunda olduğunu
çerçeve- de Hasta Memnuniyeti asla
bilir.
vazgeçemeyeceğimiz hizmet prensibimizdir.
• İstanbul Medipol Hastanesi, araştırma ve bilimsel faali-
• İstanbul Medipol Hastanesi, hastaları ile olan ilişkilerde
yetleri toplum sağlığının korunması yönündeki
ticari kaygılar taşımaz, hastanın gereksiz ödemeler yapa-
sorumlu- luğunun bilinciyle kaynakları ölçüsünde yapar
cağı mekanizmalar oluşturmaz, buna bağlı olarak hiçbir
ve yapan- ları destekler.
çalışan ödüllendirilmez.
• İstanbul Medipol Hastanesi, hastaları arasında
Kaynak: http://www.medipol.com.tr/Sayfalar/19/Medipol-
hiçbir şekilde din, dil, ırk, milliyet ve cinsiyet ayrımı
Kurumsal/Hizmet-Politikamiz.aspx
yapmaz. Hiçbir acil hasta geri çevrilmez. Hiçbir hastaya
farklı muamele yapılmaz. Tüm hastalar maliyet ve risk
yönünden bilgilendirilir. Tıbbi gereklilikler dışında
cerrahi müdaha- le yapılmaz. Tüm birimlerinde
deontoloji kuralları geçer- lidir.
• İstanbul Medipol Hastanesi’nin en değerli öz kaynağı onu
bugüne getiren çalışanlarıdır. İstanbul Medipol Hastanesi
gerçek manada sağlık hizmetinin Koşulsuz Hasta Mem-
nuniyeti ile Mutlak Çalışan Memnuniyeti’nin birleştiği
noktada verilebileceğine inanır.
• İstanbul Medipol Hastanesi dâhilindeki tüm
çalışanlar, hastalar ve yakınlarına çağdaş sağlık
hizmetini, insancıl- lık ve bilimsellik ilkeleri
çerçevesinde, bekletmeden güler yüz, ilgi, sevgi, şefkat
ve saygıyla vererek; her aşamada sabırla, anlaşılır ve
nazik bir dille onları bilgilendirmeyi görev sayar. Bu
görev çağdaş çizgiden kopmadan bilimsel düzeyin ve
geleneksel konukseverliğin en üst düzeyde sağlanması
olarak ifade edilir ve her Medipol çalışanının
sorumluluğudur.
• İstanbul Medipol Hastanesi’nin hizmet anlayışı hastanın
henüz kurumlarımıza ulaşmadan önceki dönemden baş-
layarak, hastane içinde süren ve hastaneden sonraki dö-
nemi de içeren her aşamada mükemmelliğin peşindedir.

2.d
1. b Yanıtınız yanlış ise “Etik Yönetimine İlişkin
Sıra Sizde 2
Yanıtınız sal
Kurum- yanlışFelsefe,
ise “Giriş” konusunu
Vizyon ve yeniden
Misyonun
göz- Pek çok sağlık kuruluşunun girişinde kuruma ait
Geliştirilmesi” konusunu yeniden gözden
vizyon, misyon ve temel değerler ve kalite politikasının ne
geçiriniz.
olduğuna ilişkin çerçeveler yer almaktadır. Bununla birlikte,
3. Yanıtınız yanlış ise “Etik Yönetimine İlişkin personelin önemli bir bölümü, yöneticiler dahil, burada
e. Kurum- yazılanların ne ifade ettiğine dair bir fikri yoktur. Ancak bu
sal Felsefe, Vizyon ve Misyonun Geliştirilmesi” durumun sebebinin yalnızca personelin ilgisizliği
4. a. Yanıtınız yanlış ise “Etik Yönetimine İlişkin olduğunu söylemek hak- sızlık olur. Kurum değerlerinin
Kurum- sal Felsefe, Vizyon ve Misyonun personele benimsetilmesinin ve içselleştirilmesinin
Geliştirilmesi” konusunu yeniden gözden sorumluluğu kurumun üst yönetimi- nin
geçiriniz. sorumluluğundadır.
Yanıtınız yanlış ise “Etik Yönetimine İlişkin
5. Kurum-
a. sal Felsefe, Vizyon ve Misyonun Geliştirilmesi” Sıra Sizde 3
Tıp alanında bilinen en eski metin; “Hammurabi
6. b. Yanıtınız yanlış ise “Kurumsal Felsefenin
Yasaları” olarak bilinen metindir (MÖ 1800). Hekimlerin
Geliştiril- mesi” konusunu yeniden gözden
uymakla yü- kümlü olduğu etik ilke ve kurallar Hipokrat
geçiriniz.
7. c. tarafından çeşitli yazıları aracılığı ile günümüze kadar
ulaşmıştır.
Yanıtınız yanlış ise “Kurumsal Felsefenin
Geliştiril- Sıra Sizde 4
8. e. Yanıtınız yanlış ise “Etik İlkeler” konusunu yeniden Böyle bir ortamda yaralı askerlerin tedavi önceliğine göre ay-
gözden geçiriniz. rılarak çok fazla yaralanmış iyileşmeyecek durumda olanlara
müdahale edilmemesi ilk bakışta acımasızlık olarak görülse
9. Yanıtınız yanlış ise “Etik İlkeler” konusunu
d. yeniden de, çok sayıda yaralı askerin olduğu ve imkânlarında kısıtlı
10. b. Yanıtınız yanlış ise “Etik Karar Verme Sürecinde olduğu söz konusu ortamda iyileşebilecek durumda olan as-
Ya- şanan Sorunlar” konusunu yeniden gözden kerlere tedavi önceliği verilmesiyle yararlılık ilkesi uygulan-
geçiriniz. mış olmaktadır.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 5

Sıra Sizde 1 Aydınlatılmış onam işlemi sorumlu hekimin hasta ile karşı-
Ünite metninde de ele alındığı üzere, etik sorunların lıklı görüşmesi ve önerileri kabul ettiği takdirde yazılı onay
çözü- münde bireysel etik anlayışının büyük önemi formunu hastanın imzalaması şeklinde gerçekleştirilir. An-
vardır. Etiği kişisel olarak nasıl algıladığımız ve cak alınan her onay geçerli değildir. Hasta ameliyata girerken
değerlendirdiğimize bağlı olarak hareket tarzları da alelacele imzalatılan bir “izin belgesi” eksik bir belgedir. Bu
değişiklik göstermektedir. Emine hemşire etik belge yasal bir süreçte geçersiz sayılabilir, çünkü alınan ona-
davranmıştır. Bununla birlikte sağlık kurum- larında yın geçerli olabilmesi İçin, bilgilendirmenin aşırı bir yönlen-
çalışan herkesin aynı davranışta bulunmasını bekle- mek dirme çabası içermemesi, önerinin risklerinin saklanmaması
gerçekçi olmaz. Hatta Emine hemşire gibi davranmak ya da küçültülmemesi, yararların ve hastanın onay
işinizi kaybetmenize bile yol açabilir. Kurumda etik davra- vermeme yönündeki tavrını kırmak amacıyla ortaya
nışın özendirildiği, cesaretlendirildiği bir kurum kültürü ya çıkabilecek olum- suzlukların abartılmaması
da etik liderlik mevcut değilse, etik anlayış etik gerekmektedir.
davranışa dönüşmeyebilir. Amirlerinin olumsuz
davranışlarından çe- kinen personel, etik anlayışın ne Sıra Sizde 6
gerektirdiğini bilse de harekete geçemeyebilir. “İtiraz Aşı uygulamalarında bireyin kendi hakkında karar
etsem de bir şey değişmeyecek” tarzı bir yaklaşım o verme hakkı göz ardı edilmekte ve özerkliğe saygı ilkesi
kurumda etik erozyonun mevcudiyetine işaret ihlal edilmektedir. Ancak diğer taraftan böylesi bir
etmektedir. salgından toplumu korumak amacıyla aşı uygulamasının
yapılması yararlı- lık ilkesi gereğidir. Bu örnekte sağlık
çalışanları yararlılık ve özerkliğe saygı ilkesinin hangisine
uygun olarak davranacağı konusunda etik ikilemde
kalacaklardır.
Sıra Sizde 7
Sayım, F. (2015). Tıbbi Etik ve Deontoloji Kavramları, Aka-
Etik ilkeler, uygulamada karşılaşılan etik sorunların çözüm-
demik Arge Dergisi-Sosyal Bilimler, Sayı:15-1, İstanbul.
lenmesine yönelik temel bir çerçeve sağlarken etik sorunların
Somer-Turan, A.T. (2011). Bankacılık Sektöründe Etik Kod-
karmaşık olması zaman zaman etik ilkelerin birbiriyle çatış-
ların Karakteristiği ve Etik Etkisini Geliştirme Modeli-
ması ve hangi ilkeye öncelik verilmesi gerektiği konusunda
nin Özel Sermayeli Mevduat Bankaları Üzerine Uygu-
belirsizlik yaşanmasına da yol açabilmektedir. Soruda verilen
lanması”, Marmara Üniversitesi Bankacılık ve
örnekte hastanın ötanazi talebi özerklik ilkesine göre
Sigortacılık Enstitüsü Bankacılık Anabilim Dalı,
saygı gösterilmeyi gerektirirken, zarar vermeme ilkesine Doktora Tezi.
aykırıdır. Sökmen, A., ve Tarakçıoğlu, S. (2011). Mesleki Etik, 1.
Baskı, Ankara: Detay Yayıncılık.
Taşcı, D., ve Ulukan, C. (2015). Stratejik Yönetim,
Anado- lu Üniversitesi Yay. No: 2561, Açıköğretim
Yararlanılan Kaynaklar Fakültesi Yay. No: 1531, Eskişehir.
Akdemir, A., ve Ulukan, C. (2015). Stratejik Yönetim, Ana- Ülgen, H., Mirze, S. K. (2010). İşletmelerde Stratejik Yöne-
dolu Üniversitesi Yay. No: 2681, Açıköğretim tim, 5. B. İstanbul: Beta
Fakültesi Yay. No: 1647. Eskişehir. Yıldırım, G. (2008). Sağlık Profesyonellerinin Etik
Anonim (2011). Sağlık Meslekleri Etiği, T.C. Millî Eğitim Kav- ramından Anladıkları ve Kuramsal Etik
Bakanlığı, Ankara. Çalışması Yapanlardan Bekledikleri, T.C. Çukurova
Arslantaş, H. (2015). Ruh Sağlığı ve Psikiyatri Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp
Hemşireli- ğinde Etik Konular, Kodlar ve Tarihi Ana- bilim Dalı, Doktora Tezi.
Standartlar, Psikiyat- ri Hemşireliği Dergisi - Journal Yılmaz, G. (2007). Akademisyenlik Mesleğine Yönelik Etik
of Psychiatric Nursing, 6(1):47-56. Kodların Geliştirilmesine İlişkin Görgül Bir
Byars, L. L., ve Thomas C. N. (1987). Organizational philo- Araştır- ma, T.C. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal
sophy and mission statements, Planning Review, C. 15 Bilimler Ens- titüsü İşletme Anabilim dalı Yönetim ve
S. 4 s. 32–35. Organizasyon Programı Yüksek Lisans Tezi.
Cerit, B. (2010). Hemşirelerin Profesyonellik Davranışları İle
Etik Karar Verebilme Düzeyi Arasındaki İlişkinin İnce-
lenmesi, T. C. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Ensti-
tüsü, Hemşirelik Esasları Programı, Doktora Tezi, Ankara. Yararlanılan İnternet Kaynakları
Darr, K. (2011). Ethics in Health Services Management, 5.B. Anonim (2016). Ethical Decision Making for
Baltimore: Health Professions Press, Inc. Healthcare Executives (Kasım 2011)
David, F. (2013). Strategic Management: Concepts and Ca- (https://www.ache.org/ policy/ decision.cfm. Erişim:
ses, 14.B. Global Edition, Boston: Pearson. Ocak, 2016)
Kırılmaz, H., ve Kılıç Kırılmaz, S. (2014). Sağlık Aydın, İ. (2015). Kamuda Etik
Hizmetle- rinde Etik İkilemlerde Ampirik Etik https://www.tbmm.gov.tr/
Çalışmalarının Yararları, İnsan & İnsan Sayı 1, Yaz, etik_komisyonu/belgeler/makale_ KamudaEtik-Inaye-
S. 35-44. tAydin.pdf (Erişim: Aralık, 2015).
Murray, J.S. (2010). Moral Courage in Healthcare: Acting Forester-Miller, H., ve Davis, T. (2015) A Practitioner’s Gui-
Ethically Even in the Presence of Risk, OJIN: The Online de to Ethical Decision Making, https://www.counseling.
Journal of Issues in Nursing Vol. 15, No. 3, Manuscript 2. org/docs/ethics/practitioners_guide.pdf?sfvrsn=2 (alın-
Orhan, F. (2007). Sağlık Hizmetlerinde Etik Boyut: Has- tılanma tarihi Kasım 2015)
tanelerde Çalışan Personelin Etiksel Sorunlara Yakla- Kıranlı, S., ve İlğan, A. (2015). Eğitim Örgütlerinde
şımlarının Belirlenmesine Yönelik Bir Alan Çalışması, Karar Verme Sürecinde Etik, Mehmet Akif Ersoy
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Hastane İşlet- Üniversite- si Eğitim Fakültesi Dergisi
meciliği Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. http://efd.mehmetakif.edu. tr/arsiv/
Sağır, C. (2006). Karar Verme Sürecini Etkileyen Faktörler 02012008dergi/dosyalar/150%20-%20162.pdf (Erişim
ve Karar Verme Sürecinde Etiğin Önemi: Uygulamalı Aralık, 2015)
Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Edirne Trakya Tiryaki, Şen, H. ve Taşkın Yılmaz, F. (2015). Hemşirelik
Üni- versitesi Soysal Bilimler Enstitüsü. ve Etik Karar Verme Süreci,
Sayım, F. (2011). Sağlık Piyasası ve Etik: Sağlık http://www.sdplatform.com/ Dergi/677/Hemsirelik-ve-
Hizmetle- rinde ve Sağlık Piyasasının Yapısında etik-karar-verme-sureci.aspx (Erişim: Ekim 2015)
Etik, MKM Ya- yınları, Bursa. Uğur, A. A. (2016). Sağlık Hizmetlerinde Etik Anlayış,
Hastaneler Ve Sağlık Çalışanlarının Uygulamalarında
Etik, http://www.hastane.com.tr/saglik/hastaneler-ve-
saglik-calisanlarinin-uygulamalarinda-etik .html (Eri-
şim: Ocak: 2016)

4
Amaçlarımız

Etik dışı davranışları sıralayabilecek,
 Etik dışı davranışların nedenlerini açıklayabilecek,
 Güvene dayanan görev ve çıkar çatışmalarını tanımlayabilecek,
 Kuruma ve çalışanlara ilişkin etik konuları açıklayabilecek,
 Hastalara ve topluma ilişkin etik konuları açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Etik Dışı Davranış • Güvene Dayanan Görev
• Etik Dışı Davranışın • Çıkar Çatışması
Nedenleri • Etik Konu
• Etik İkilem
İçindekiler
• GİRİŞ
• ETİK DIŞI DAVRANIŞLAR
• ETİK DIŞI DAVRANIŞLARIN
Sağlık B l mler nde NEDENLERİ
Sağlık Yönet m nde Güncel Et k Konular
• ÇIKAR ÇATIŞMALARI VE
ve Yönet m
GÜVENE DAYANAN GÖREV
• KURUMA VE ÇALIŞANA İLİŞKİN
ETİK KONULAR
• HASTALARA VE TOPLUMA İLİŞKİN
Sağlık Yönetiminde Güncel
Etik Konular
GİRİŞ
Sağlık hizmetlerinin öznesi ve nesnesi insandır. Bu nedenle, sağlık yönetimi süreçlerinde
birçok etik soru ortaya çıkar. Bunlardan birincisi tıbbi konularla ilgili olanlarıdır.
Sağlıkta yapılan bir işin olumlu veya olumsuz sonuçları hemen görülebilir. Tıbbi
konularla ilgili yöneticiler çok farklı etik sorunlarla karşılaşabilir. Örneğin, acil bir
hastaya zamanın- da müdahale edilmezse hasta ölür. Bunun gibi durumlarda hemen
kurumun yeterliliği, standartları varsa akreditasyonu kamu, basın ve ilgili yetkililerce
sorgulanır. Hatta, “Bu olayın sorumluluları kim?”, “Yönetimin bu ölümün meydana
gelmesinde bir ihmali var mı- dır?”, “Hastanelerde liyakatsız personel mi istihdam
edilmektedir?”, “Yetkililer hastaneleri denetlemiyor mu?” şeklinde sorular ortaya atılır.
Hatanın kimden kaynaklandığı araştırıl- maya başlanır. Ancak sağlık yöneticilerinin bu
ölüm olayında doğrudan sorumlulukları olmasa da, sorumlu oldukları varsayılır. Çünkü,
sağlık kurumunun yöneticileri toplumun gözünde birincil sorumlu ve kurumdaki ahlaki
temsilciler olarak görülür. Bu konu, sağ- lık kurumunda verilen hizmetin kalitesi ve
kaliteden kaynaklanan bir sorun olduğunda yöneticilerin sorumluluğunun derecesiyle
ile ilgilidir. Bu durumda yöneticinin yapması gereken, hastanın ölümünden kimin
sorumlu olduğunu hızlı bir biçimde ortaya çıkarıl- masını sağlamak olmalıdır. Ayrıca,
buna benzer sorunların bir daha olmaması için gerekli önlemleri almakla yönetici
sorumludur.
Sağlık yönetimindeki etik sorunların bir diğeri de ekonomik konularla ilgilidir.
Sağlık yöneticileri kimi zaman çok büyük miktardaki paraların harcamasından sorumlu
olurlar. Dolayısıyla yöneticilerden sorumlu oldukları paraları israf etmeden ve kişisel
menfaat sağlamadan harcamaları beklenir. Buradaki temel ilke kurumun çıkarı ve
hastaların yararı olmalıdır. Yöneticiler kurum adına sorumlu oldukları paraların; inşaat,
donanım, tıbbi araç-gereç ve sarf malzemeleri alımında harcamasına izin verirler. Bu
harcamalar çoğunlukla ihaleler aracığıyla olmaktadır. İhalelerde ihaleye fesat karıştırma
ve kişisel menfaat sağlama yaşanabilir. Bu nedende sağlık yöneticilerinin kurum adına
yürüttükleri ekonomik faaliyetleri ve harcamaları her zaman kamuoyunun dikkatini çeken
konulardan biri olmuştur. Sağlık yöneticisinin bilgi ve deneyimlerini kişisel çıkarları ve
menfaati için kullanması kabul edilemez etik dışı bir davranıştır. Etik dışı davranış
dışında, bu davranış hukuki bir suçtur. Yöneticilerin bu tür etik dışı davranışların önüne
geçmesi için kurumsal ve bireysel düzeyde etik ilkeler geliştirilmelidir. Yöneticiler bu
ilkelerin hem kendileri hem de kurum için takipçisi olmalıdır. Ayrıca yöneticiler
kurumda meydana gelen etik sorunlar bağlamında kendi etik ilkelerini de sorgulamalı
ve değerlendirmelidir.
Sağlık yöneticilerinin karşılaşabileceği diğer bir etik konu ise çalışanlar, hastalar ve
toplumla olan ilişkilerde ortaya çıkabilecek etik sorunlardır. Burada geliştirilen şeffaf ve
hesap verilebilir politikalar sağlık yöneticilerin temsil ettiği kurum ve kurumda hizmet
sunanlar ile kurumun hizmetinden yararlanılanlar açısından son derece önemlidir. Ku-
rumun insanlarla ve toplumla olan ilişkilerinde etik açısından nasıl bir politika izlediği
üzerinde durulmalıdır: “Kurumun bir etik politikası var mıdır ve bu titizlikle
uygulanmakta mıdır?”, “Bir etik sorun ortaya çıktığında yönetimin ne tür işlemler
yapacağı ve süreçlerin neler olacağı açık mıdır?” Örneğin, kurumda sahte belgelerle
çalışan bir hekimin olduğu basın tarafından haber yapılmıştır. Yönetim yaptığı
araştırmada bunun doğru olduğu- nu belirlemiştir. Bu kamuoyuna açıklanacak mı,
yoksa kamuoyundan saklanacak mıdır? Eğer açıklarsa ne olur? Açıklamazsa ne olur? Bu
soruların cevabı yöneticinin etik liderlik özelliğiyle de ilişkilendirerek Üç Köpek Kuramı
ile açıklanabilir. Leisinger (2009), liderlik ödevi olarak işletme etiği kapsamında yalan
söyleme ve kandırma konusunu ele alırken bu kuramdan söz eder. Bu kurama göre
“adamın biri bir evin kapısını çalar ve kapıyı açan adama “köpeğiniz beni ısırdı” der. İlk
köpek kuramına göre tepki, ‘bizim köpeğimiz yok ki’ olur. Ama tam bu sırada suçlu
köpek havlayarak eve girer. Bu durumda, ikinci bir açıkla- ma söz konusu olur: “Gerçi
köpeğimiz var, ama ısırmaz” der, adam. Ama daha son sözcük söylenirken, köpek evin
kapısında bekleyen adamı bir kez daha ısırır. Bu durumda geriye bir tek üçüncü kuram
kalır: ‘Evet, bizim bir köpeğimiz var, ara sıra ısırır da, acıtmaz.’ Bu kuramdan
çıkaracağımız ders eylemin inandırıcılığının her defasında gittikçe azalması- dır. Üç
Köpek Kuramını sağlık yönetimi açısından değerlendirdiğimizde, eğer bir yönetici kendi
kurumunda etik dışı davranışlar olmadığına inanıyor ve bunu savunuyorsa, mevcut
bazı etik dışı davranışların büyütülmemesini düşünüyorsa bir süre sonra yöneticinin
kurum adına söylediği hiçbir şeye kimse inanmamaya başlayacaktır. Bu nedenle, sağlık
kurumlarında etik dışı bir davranış ortaya çıktığında veya çıkma olasılığı belirdiğinde
yö- neticiler hemen etik sorunu çözmeli ve bir daha olmaması için kalıcı önlemler
almalıdır. Bu bölümde etik dışı davranış kavramı; etik dışı davranışlar ve nedenleri; etik
dışı dav- ranışların sosyokültürel ve ekonomik türleri; yönetimde güvene dayanan
görevler ve çıkar çatışmaları; kuruma, çalışanlara, hastalara ve topluma ilişkin etik
konuları ele alınmıştır. Bu başlıklar çerçevesinde sağlık yönetiminde güncel etik konular
açıklanmaya çalışılmış-
tır.
ETİK DIŞI DAVRANIŞLAR

Sağlık kurumlarında çalışanlar ile hastalar sürekli etkileşim hâlindedir. Bu etkileşimde
sunulan hizmetin kalitesi ile sergilenen davranışların etik olması birbirini tamamlayan
iki önemli unsurdur. Çünkü hastaların memnuniyeti ve bunun devam ettirilmesi
çalışanlara bağlıdır. Kurumsal faaliyetlerin başarıyla sürdürülmesinde etik kuralların
oluşturulması ve çalışanların bu kurallar doğrultusunda davranışlar sergilemesi
önemlidir (Gül, 2006). Sağlık hizmetlerinin kalitesi etik açıdan da değerlendirilmektedir.
Hekimin yalnız has- tasına karşı sorumluluk aldığı, etik kalitenin gizlilik ve mahremiyet
gibi dar bir içeriğe sahip olduğu geleneksel tıp etiği, bilimsel ve teknolojik ilerlemeler,
tıbbi bilgilerin artması ve tıbbi uygulamaların karmaşıklaşması karşısında yetersiz
kalmaktadır (Tarım, Zaim ve Torun, 2014). Bu kapsamda sunulan hizmetin niteliği
sadece tıbbi açıdan değil etik açıdan değerlendirilmektedir. Çünkü, özü itibarıyla verilen
Etik Dışı Davranış; b r mesleğ
cra ederken mesleğ n et k
hizmet aynı olsa da gelişen teknolojiyle birlikte etik konular farklı boyutlar kazanarak
kuralları ve lkeler n n terk çeşitlenmektedir. Birçok etik dışı dav- ranış ortaya çıkmaktadır. Konunun daha iyi
ed lmes ve bu kural ve anlaşılması için etik dışı davranış kavramının tanımlanması yerinde olur.
lkelere aykırı davranışlar göster
lmes d r. Etik dışı davranış, bireylerin, grupların ya da örgütlerin, toplumların ve/veya mesleğin
iyi, güzel ve doğru saydığı etik kuralları, ilkeleri terk etmesi, bu kural ve ilkelere aykırı
4. Ün te - Sağlık Yönet m nde Güncel Et k Konular 89
davranış göstermesidir (Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). Etik dışı davranışlar, kurumda
çatışma ortamı oluşturur, kurum kültürünü zayıflatır, çalışan bağlılığını, performansını ve
motivasyonunu azaltır (Özdevecioğlu ve Aksoy, 2005). Etik dışı davranışları sosyokültürel
ve ekonomik ve psikolojik olmak üzere iki türlü olabilir (Gül, 2006). Etik dışı
davranış türleri iki ana başlık altında Tablo 4.1’de verilmiştir.
Sosyokültürel ve Ekonomik Türler Psikolojik Türler

Tablo 4.1
• Ayrımcılık • Yıldırma ve Korkutma Etik Dışı Davranışların
• Kayırma • Bencillik Sosyokültürel ve
• Yolsuzluk • İşkence Ekonomik ve Psikolojik
• Rüşvet • Şiddet-Baskı Türleri
• Yaranma ve Yakınlığı Kullanma • Bedensel ve Cinsel Taciz
• Engelleyici Olma ve Yanlış Yönlendirme • Dogmatik Davranma
Etik Dışı Davranışların Sosyokültürel ve Ekonomik Türleri

Etik dışı davranış türlerini bireyin içinde yaşadığı sosyal ve kültürel çevreyle ilişkilendire-
rek açıklamak mümkündür. Toplumların ahlak anlayışları etik dışı davranışların meydana
gelme olasılığını olumlu ya da olumsuz etkiler. Etik dışı kaynakların gösterilmesindeki bir
diğer etmen de ekonomiktir. Bireyin için de yaşadığı toplumun ekonomik kalkınmışlığı
ve refah düzeyi de etik dışı davranışların türleriyle ilişkilidir. sosyokültürel ve ekonomik
kaynaklı etik dışı davranış türleri aşağıda açıklanmıştır.
Ayrımcılık
Ayrımcılık ön yargı aracılığıyla ortaya çıkan bir davranıştır. Ayrımcılık, bir grup insanın
haklarının korunup, onlara daha fazla imkân sağlamak, diğerlerine zarar verecek
biçimde davranmaktır. Ayrımcılığı ortadan kaldırmada eğitim yoluyla sağlanacak
bilinçlendirme ve yapılacak yasal düzenlemeler işlevsel olabilir (Gül, 2006). Genelde
ayrımcılık iki bi- çimde ortaya çıkar. Birincisi, cinsiyete ya da ırkçılığa dayanan açık
ayrımcılıktır. İkincisi, bir kurum yansız istihdam olanakları sunsa bile kadınların ya da
azınlıkların kurumda diğerlerine göre eşit oranlı temsil edilmediği kurumsal ayrımcılıktır
(Velasquez, 1988’den aktaran Saylı ve Kızıldağ, 2007). Her iki ayrımcılık türü de
çalışma yaşamını olumsuz etkileyen etik dışı davranışlardır. Sağlık yönetiminde örtülü
olarak kadınların üst yönetici olmasının engellenmesi ayrımcılığa örnek verilebilir.
Kayırma
Kayırma, görevin gerektirdiği resmî yükümlülüklerin göz ardı edilerek duygusal ve
geleneksel bağlılıklara göre meydana gelen davranıştır. Manevi veya duygusal
nitelikteki geleneksel bağlılıklar ve yükümlüklerle görevlilerin veya çalışanların yakın
çevresine ya da bir takım kişilere ayrıcalıklı davranmasıdır (Saylı ve Kızıldağ, 2007). Her
türlü hemşeri- cilik, devrecilik, tanıdık, dost ve akraba aracılığıyla yapılan haksız işler bu
gruba girer. Bir hastanenin açmış olduğu yemek veya ilaç ihalesinin hastane
yöneticisinin tanıdıklarına verilmesi “kayırmacılığa” örnek olarak gösterilebilir.
Yolsuzluk
Yolsuzlukta, çalışanlar kişisel çıkar sağlama mücadeleleri içindedir. Başka bir
ifadeyle yolsuzluk, çeşitli çıkarların elde edilmesi amacıyla yetkilerin olması gerekenin
dışında kullanılmasıdır. Çalışanların maddi veya maddi olmayan, şahsi veya siyasi çıkar
sağlama amacı, kişiye özel amaçlar için kural ve yönetmelikleri çiğneme, yapılması ya da
yapılma- ması gereken işlemlerin hızlandırılıp yavaşlatılması yolsuzluk gerekçeleri
olarak ortaya çıkmaktadır (Gül, 2006). Sağlık hizmetlerinin sunumunda birçok yolsuzluk
durumu meydana gelir.
Rüşvet
Rüşvette karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. Bir başka ifadeyle, rüşvetin bir alanı bir
de vereni vardır; rüşvette karşılıklı bir çıkar sağlama durumu vardır. Bir tarafta çalışan-
ların sağladığı maddi çıkarlar söz konusu iken, diğer tarafta çıkarın sağlandığı kişi veya
gruplara ayrıcalıklı davranarak çıkar sağlama söz konusudur. Para, mal, hediye gibi bir
takım maddelerle çıkarlar karşılığında bunu sağlayan kişi ya da gruplara ayrıcalıklı dav-
ranılmasıdır (Saylı ve Kızıldağ, 2007). Rüşvette ortaya çıkan çıkar kimi zaman hastanede
bir randevunun öne alınması olabilirken, kimi zaman büyük bir bölge hastanesinin belli
bir merkeze kurulmasının sağlanması ve bundan oluşacak rantın paylaşımı biçiminde de
olabilir. Bu nedenle rüşvetin büyük veya küçük olması değil karşılıklı bir çıkara dayanması
önemlidir.
Yaranma ve Yakınlığı Kullanma

Her ne kadar “yaranma” toplumsal kabul görmeme özelliğine sahip olsa da kişisel uy-
gulamaların birçok kademede bu alanda ortak eylem niteliği içermesi sonucu gereklilik
olgusu hâline gelmiştir (Lamberton ve Minor, 1995’ten aktaran Gül, 2006). Çoğunlukla
ast-üst ilişkilerinde gündeme gelen yaranma davranışı bu boyutu ile bir iyi niyet
içeriyor- muş gibi görünse de olayın bir ileriki aşamasında aynı statüdeki kişilerin
birbirinden te- dirgin olması ve huzurun bozulmasına neden olan istenemeyen bir
davranış olarak ortaya çıkmaktadır (Gül, 2006). Bunun sağlık kurumlarında
görülebilecek en somut uygulaması liyakat sahibi olmayan kişilerin yönetim
kademelerine gelmeleriyle sonuçlanan yaranma davranışları olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Engelleyici Olma ve Yanlış Yönlendirme

Engelleyici olma; yapılacak doğru eylemleri durdurmayı hedeflerken yanlış yönlendirme;
bilgi ve belgelerin eksik veya yanlış aktarılması ile ilgilidir. Bu tür davranışların
genellikle gücü elinde bulundurma arzusundan ve “her şeyi en iyi ben yaparım”
duygusundan kay- naklandığı görülmektedir. Bir başka ifadeyle karşılıklı bir
güvensizlik söz konusudur (Pa- patya, 1997). Burada sahip olunan bir yetkinin amacı
dışında kullanımı söz konusudur. Engelleyici olma ve yanlış yönlendirme davranışları
yanlış ücretlendirme ve yerleşmemiş etik politikaların olduğu kurumlarda örtülü olarak
rüşvet istemenin bir başka yolu olarak da kullanılmaktadır.
Sosyokültürel ve ekonomik kaynaklı etik dışı davranışlar genelde kurumdaki adalet-
sizlikten, yaşanılan hayal kırıklıklarından, ekonomik yaşamdaki değişimlerden, işlerin
çeşitlenmesinden ve işle ilgili normların iyi düzenlenmemiş olmasından kaynaklanır
(Gül, 2006). Toplumsal ve kurumsal temelde etik dışı davranışlarda artış olmasında etik
davranışların zayıflaması yatmaktadır. Etik davranışların yeterince teşvik edilmemesi
ve buna karşın etik dışı davranışların yeterince cezalandırılmaması sosyal çevrede etik
dışı davranışların uygun ortam bularak gelişmesine neden olmaktadır (Saylı ve Kızıldağ,
2007). Kimi durumlarda etik dışı davranışların dolaylı olarak ödüllendirilmesi, görmez-
den gelinmesi ve bu davranışlarda bulunanların terfi ettirilmesi örneklerinde olduğu
gibi etik dışı davranışların sürdürülmesi sosyal ve kültürel çevre tarafından
desteklenmek- tedir. Örneğin, bir sağlık kurumun yöneticisinin kurumundaki küçük
çaptaki menfaat sağlama ve hediye kabul etme olaylarını görmezden gelmesi zamanla o
kurumda etik dışı davranışlardan olan rüşvetin yaygınlaşması için bir sosyokültürel ve
ekonomik zemin oluşturur.
Etik Dışı Davranışların Psikolojik Türleri

İster doğru ister yanlış olsun tüm eylem ve davranışlar, en az toplumsal ögeler kadar
kişisel kaynaklı özellik gösterirler. Neşe, stres, kızgınlık, korku vb. birçoğu bireylerde
farklı tepki ve hareket tarzlarını oluşturmaktadır. Bunlar psikolojik etmenler olarak de-
ğerlendirilmektedir (Gül, 2007). Etik dışı davranışların önlenmesine ilişkin oluşturulan
politikalara, bu davranışları besleyen sosyokültürel ve ekonomik koşulların sınırlandırıl-
masına rağmen etik davranışlar görülebilir. Burada kişisel etmenler ortaya çıkmaktadır.
Örneğin, çok iyi eğitim almış göreceli olarak iyi para kazanan bir yönetici çalışanlarına
karşı psikolojik yıldırma davranışları sergileyebilir. Bu gibi etik dışı davranış örnekleri
kişisel nedenlerden kaynaklanmaktadır. Etik dışı davranışların psikolojik türleri aşağıda
verilmiştir:
Yıldırma ve Korkutma
Yıldırma ve korkutma, yöneticilerin veya aynı statüye sahip çalışanların yasal yetkilerinin
dışında diğer kişi ve/veya grupları etki altına almak için onlara etik dışı meydan okuma-
ları olarak tanımlanmaktadır. Gerek yöneticiler gerekse de çalışanlar bu tür davranışlarla
hem kurumsal kuralları hem de toplumsal etik kuralları çiğnemektedirler. Böylece ku-
rumsal çalışma ortamı bozularak, verimlilik ve etkinliğin istenen standartlara ulaşması
engellenmiş olmaktadır (Gül, 2006). Bir başka ifadeyle, çalışanlar üzerinde güç gösterisi
yaparak astları yıldırmaya çalışma çabaları bu kapsamda değerlendirilir (Saylı ve Kızıl-
dağ, 2007). Kurumlarda psikolojik yıldırma çatışma, şiddet, kabalık ve cinsel taciz
kavram ve durumlarıyla karıştırılmaktadır. Psikolojik yıldırma hiyerarşik olabileceği
gibi eşitler arasında da olabilmektedir. Örneğin, bir yönetici hem kendi eşitleri
yöneticilere hem de kendine bağlı çalışanlara psikolojik yıldırma yapabilmektedir.
Psikolojik yıldırma ile etkili ve zamanında bir mücadele yapılmazsa sonuçları bireysel,
kurumsal ve toplumsal düzey- de ağır olabilmektedir. Psikolojik yıldırma ile bireysel ve
kurumsal düzeylerde mücadele yürütülmektedir.
Yöneticisi olduğunuz bir hastanenin baş eczası ilaç firmalarıyla karşılıklı çıkar ilişkilerine
girmiş ve bu ilişkiden büyük menfaatler sağlamıştır. Bu ilişkiden haberdar olan iki eczacı- 1
ya baş eczacının iki yıldan fazladır psikoloji yıldırmada bulunduğunu ve eczacıların hasta-
nenizin psikiyatri servisinde tedavi hizmeti aldığını öğrenmiş bulunduğunuzu varsayalım.
Ayrıca, bu bilgi size kurum içi bilgi uçurma yoluyla gelmiş olsun. Bu durumda nasıl
davra- nırdınız?
İş yerinde psikolojik yıldırma konusunda daha fazla bilgi için bir internet kaynağı olarak
T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlatılan İşyerlerinde Psikolojik
Taciz (Mobbing) Bilgilendirme Rehberi (Ebru Öztum Tümer, Edt., 2015, Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığı Yayınları) e-kaynak yararlı olacaktır. http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/
ShowProperty/WLP%20Repository/csgb/dosyalar/kitap/kitap07_mobbing (erişim tarihi
23.11.2015)
Bencillik
Bencillik başkalarını görmezden gelerek gelişmeleri ben merkezli düşünmek ve yönelt-
mektir. Yönetici veya çalışan sadece kendisinin ihtiyaçlarının olduğunu varsayarak pay-
laşımı reddeder. Bencil kişi gelişen olayları kendisinin kazancı ve kaybını ne derece et-
kileyeceğini düşünerek yorumlar. Bencillikte diğerlerinin ihtiyaçları görmezden gelinir.
Kurumsal çalışmalar ise tam aksine paylaşmayı ve birlikte hareket etmeyi gerektirir. Ku-
rumun hedeflerine ulaşmasının en sağlıklı yolu da paylaşmaktır. Kişi hak ve özgürlükle-
rine sevgiyle yaklaşmak zorunlu değildir, ancak saygı duymak zorunludur (Gül, 2006).
Bir sağlık kurumu yöneticisi olarak bencilliği azaltmanın en iyi en etkili yollarından biri
çalışanlara rol model olmaktır. Çalışmaları takım hâlinde yapmayı planlamak ve takım
çalışmasını ön plana çıkarmak iyi bir yoldur.
İşkence
Bir kurumda her çalışan aynı biçimde düşünmek zorunda değildir. Kurumda kendi gö-
rüşü dışında kalanlara veya hareket edenlere karşı bireysel veya grup olarak fiziksel ve
psikolojik olarak eziyet çektirilmesi işkence olarak tanımlanabilir. Kişilerin aynı fikirleri
paylaşmamaları, paylaşmaları kadar normal bir davranış biçimidir. Aynı şeyleri düşüne-
rek birlikte hareket etmek sonuca kolay ulaşmayı sağlarken bazen farklı düşünceler doğru
sonucu bulmaya katkı sağlayabilir. Farklılıklardan dolayı işkence ve eziyet düşüncesi örgüt
huzurunu bozarak amaç dışı baskıcı grupları oluşturur (Gül, 2006). Bir yöneticinin ku-
rumundaki farklı görüş, inanç, ideoloji ve değerlere sahip çalışanları bir zenginlik olarak
görmesi önemlidir. Bunu bir ayrımcılık veya işkence nedeni olarak gören yönetici veya
çalışanların psikolojik olarak sorunları olduğu ve kurumun amaçlarının gerçekleşmesine
katkıdan daha çok zarar getireceği açıktır. Sağlık yönetimi için kişilerin aynı
düşünmesin- den daha çok sunulan sağlık hizmeti ve tedavisinin niteliği üzerine
odaklanmak gerekmektedir. Böylece farklılığın bir işkence nedeni olması
önlenebilir.
Şiddet-Baskı
Şiddet ve baskıyı olumsuz anlamda duygusal taşma olarak tanımlayabiliriz. Şiddet ve bas-
kı çaresizliğin ürünü olarak ortaya çıkar. Diğer bir ifadeyle şiddet, yapacak hiçbir şeyin
kalmadığı inancı ve korkusuna kapılarak ortaya konan bir davranış biçimidir (Gül,
2006). Genelde iki tür şiddetten söz edilebilir. Birincisi şiddetin bir araç olarak kullanılması;
ikincisi, dışavurum olarak şiddet kullanımıdır (Saylı ve Kızıldağ, 2007). Burada
yöneticilerin adil davrandığı duygusunun temin edilmesi şiddet ve baskı olaylarını
azaltacaktır. Aksi durumda şiddet olaylarında artış olma olasılığı yüksektir.
Bedensel ve Cinsel Taciz

Bedensel ve cinsel taciz bir şiddet türüdür. Bedensel şiddet, daha çok özel yaşamda başa-
rısız kişilerin kendisinden daha güçsüz kişilerle karşılaştığında bir yansıtma ve bastırma
mekanizması olarak uyguladıkları etik dışı bir davranış türüdür (Gözütok, 1993). Cinsel
taciz ise, cinsiyeti ve yaşı önemli olmadan kişilerin laf atmadan ırza geçmeye kadar uzanan
süreçteki davranışlarını tanımlayan etik dışı bir davranıştır (Gül, 2006). Bedensel
cezalan- dırma; tokat atma, kulak çekme, sopayla vurma vb., cinsel taciz ise çocuğa,
gence, kadına laf atma; el, kol hareketi yapmakla başlayıp daha ileri boyutlara kadar
varan geniş bir yel- pazedir (Saylı ve Kızıldağ, 2007). Bedensel ve cinsel taciz olayları çok
yaygın olmamakla birlikte yöneticilerin karşılaşabileceği psikolojik kaynaklı etik dışı
davranış türüdür.
Dogmatik Davranma
Kurumsal çalışmalar gelişmeyi ve değişimi yakalamayı gerektirir. Dogmatik yapı ise ön-
ceden edinilmiş fikir ve inançlarda sabit bir tutum oluşturmaktadır. Dogmatik davranma
gelişmenin ve yenilenmenin karşısında bir engel olarak karşımıza çıkmakta ve örgütsel
atılımlara darbe vurmaktadır. Aynı zamanda dogmatik davranışlar kurum çalışanları ara-
sında hizipleşmeleri de beraberinde getirerek kurumsal değişimlere yönelik direnişin bes-
lenmesine zemin hazırlar (Gül, 2006). Yöneticilerin yenilikçi özellikler taşıması ve yeni-
likçiliği desteklemesi kurumsal gelişim aşısından önemli bir kazanımdır. Teknoloji sürekli
gelişmektedir. Bu gelişim en fazla da sağlık alanını etkilemektedir. Eğer bir yönetici
mali-
yet veya yeni teknolojiyle birlikte çalışanların eğitilmesi gibi gerekçelerle yeni teknolojilere
olumlu bakmıyorsa belki ekonomik ve itibar açısından kuruma daha çok zarar
verecektir. Bu nedenle sağlık yöneticilerin yenilikleri izleyerek kurumlarında yenilikleri
teşvik etmede rol model olması gerekmektedir.
Psikolojik yıldırma/taciz, cinsel taciz, şiddet, bedensel taciz gibi etik dışı psikolojik davra-
nışlardan farklılık gösterir. Bu nedenle iş yerindeki her etik dışı davranış psikolojik yıldırma
değildir. Diğerlerinden ayıran en belirgin özelliği sistematik ve işyerinde yapılıyor
olmasıdır.
ETİK DIŞI DAVRANIŞLARIN NEDENLERİ

Etik dışı davranışların nedenleri sosyokültürel yapılara göre değişmekle birlikte genelde
kurum içi ve kurum dışı etmenler nedeniyle olabileceği gibi bireysel ve çevresel nedenlerle
de olabilir. Burada etik dışı davranışların nedenleri bireysel ve çevresel nedenler olmak
üzere iki başlık altında incelenmiştir. Böylece yukarıda verilen etik dışı davranışlarla ilgisi
kurulmuştur. Etik dışı davranışların bireysel ve çevresel nedenleri Tablo 4.2’de verilmiştir.
Bireysel Çevresel Tablo 4.2

• Etik İkilemler • Karşılıklı Güvensizlik Etik Dışı Davranışların
Bireysel ve Çevresel
• Etik Standartlardaki Farklılıklar • Ücretlendirme
Nedenleri
• Bencil Davranma • Esneklik
• Etik Davranışları Farklı Algılama • Yasaların Etkisi
• Mesleki Yetersizlik • Geleneklerin Etkisi
• Rekabet
Etik Dışı Davranışların Bireysel Nedenleri

Etik dışı davranışların bireysel nedenleri, bireyin kendinden kaynaklanan eksiklikler,
ikilemler ve yetersizliklerden meydana gelir. Bireyin bir görevi yerine getirirken gerekli
bilgi ve beceri eksiklikleri, yine işini yaparken kendi çıkarını ya da işin gerekleri yerine
getir- mesinde yaşadığı ikilemler, karar verme süreçlerinde yaşadığı tereddütler, yetersin
eğitim ve nitelik yoksunluğu, iş deneyimi ve içinde bulunduğu kültür gibi etmenler
bireyin etik dışı davranışlarda bulunmasına zemin hazırlar. Özellikle yerine getirilen
görevdeki yetersizlik hissi ve ben merkezli bir kişilik diğer etmenlerin yanında bir çok
etik dışı davranışın meydana gelmesinin zeminini oluşturur.
Etik İkilemler
Etik ikilem, bireylerin toplumsal ve bireysel çıkarlar arasında sıkıştığı ve ikisinden birini
seçmekte özgür olduğu durum olarak tanımlanabilir. Etik ikilem, bireylerin doğru veya
yanlış davranışı tanımlama konusundaki yönelimlerini içerir (Robbins, Judge ve Camp-
bell, 2010’dan aktaran Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). Etik ikilemler, kişinin kendi çıkar-
larına hizmet etmek ya da başkasına zarar verebilecek çıkarların ortaya çıkması
sonucunda oluşur (Aydın, 2010). Etik ikilem sonunda verilen karardan mutlaka öyle ya
da böyle olumsuz etkilenen kişi veya kişiler olur. Etik ikilemlerin çözümünde aşağıdaki
basamaklar işe yarayabilir (İşgüden, 2007’den aktaran Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011):
• Geçerli durumları belirle,
• Bu durumlara dayanarak etik sorunu net olarak tanımla,
• Bu ikilemden kimlerin etkileneceğini ve ne düzeyde etkileneceğini belirle,
• İkilemi çözmesi gereken kişi ve olası seçenekleri ortaya koy,
• Her seçenek kapsamında elde edilebilecek en iyi sonucu belirle,
• En uygun davranış biçimini seçerek uygula.
Etik Standartlardaki Farklılıklar

Birey, etik dışı davranışlarını mantığa büründürmek için bir takım savunma
mekanizma- ları geliştirir. Davranışı etik dışı göstermeme veya etik dışı olduğunu
bilmeme gibi düşün- ce içerisinde olduğunu da göstermeye çalışır. Bu gibi durumlarda
birçok etik dışı davra- nış, mantıksal gerekçeler ileri sürülerek sıradan davranışlar olarak
algılanır. Buna örnek olabilecek durumlar şunlar olabilir (Hoffman ve Frederick,
1995’ten aktaran Kırel, 2000):
• Herkes yapıyor.
• Uyarsa sende yap.
• Anlamıyorlar.
• Eğer işimi kaybedersem kimseye faydam dokunmaz.
• Ahlaki sorgulamalar için vaktim yok.
• Ahlak şu anda benim için fazla lüks.
• Benim işim merak etmek, sorun çözmek değil.
Etik standartlardaki farklılıklardan kaynaklanan etik dışı davranışları ortadan kaldır-
manın farklı yolları olabilir. Bunlardan biri kurumun mesleki etik kodlarının oluşturul-
ması ve bu kodların tüm çalışanlara duyurulması ilk adımdır. İkinci aşamada bu
kodların çalışan ve kurum açısından hangi anlama geldiği ve ortak bir etik kültürü
oluşturmak adına düzenli etik eğitimleri düzenlemelidir. Üçüncü aşamada ise etik
standartlarda bir farklılık olup olmadığı zaman zaman kurumun etik kurulları
tarafından denetlenmeli ve bir farklılık varsa etik kodlar uygun olarak düzeltilmelidir.
Tüm bu aşamalardan sonra kurumsal anlamda bir etik kültürü oluşturulabilir.
Kurumsal düzeyde çalışanlar arasındaki etik standartlardaki farklılıkları azaltmada etik kod
2
Bencil Davranma
Kişi yaptığı davranışın uygunsuz olduğunu bilse bile, çıkarları için bu davranışı
sürdüre- bilir. Bunu önlemenin en temel yolu, bireyin kişisel fedakarlık yapabilmesidir.
Ancak bu bazıları için kolay değildir. Kırel (2000) bencilliğin üç ana başlık altında
incelenebileceğini ifade etmektedir:
• Kendine düşkünlük: En yaygın görülen etik dışı davranışlardan birisidir. Bazı kişi-
ler, bu özelliklerini kötü olarak algılamazlar. Hatta yaptıkları davranışların sebep-
lerini, ailesinin ve/veya çalıştığı kurumunun iyiliği olarak göstererek davranışlarını
meşrulaştırmaya çalışırlar.
• Kendini korumak: Kendini korumak, yalan ve aldatma gibi davranışlarla ortaya
çıkar. Bu tür davranışlar, haksızlığa uğrama korkusu, ceza alma, maddi kayıp veya
bir şeyi yapmayı istememek gibi durumlarda ortaya çıkmaktadır.
• Kendini haklı görmek: Bencilliğin en sorun yaratan türü olarak görülür. Bu tür du-
rumlarda kişi, sürekli olarak kendisini ve davranışlarını haklı görür. Açık
biçimde konulan kurallara veya yasalara karşı çıkmamakla birlikte, kişi yine de
kendi bildi- ğini yapmaktadır.
Bencil davranma kaynaklı etik dışı davranışları önlemede mesleki etik kuralların ih-
lali durumunda ne tür yaptırım gerekiyorsa istisnasız ve tavizsiz olarak uygulanmalıdır.
Örneğin, bir kişi maaşının azlığı veya kendince başka nedenlerden dolayı rüşvet almayı
meşrulaştırmış olabilir. Bu durumda rüşvet alma davranışının etik kurallardaki karşılığı
meslekten çıkarma ise, bu kural uygulanmalıdır. Çünkü kişi kendinden başka kimseyi
düşünmediği için davranışın etik olup olmadığını asla düşünmemektedir.
Etik Davranışları Farklı Algılama
Kişinin iş yaşamında veya günlük yaşamında bir arada oldukları, bazen etik dışı davra-
nışlarda bulunabilir veya en azından karşı çıkmayabilir. Bu durum, kimi zaman yapılan
davranışın etik dışı olduğunun veya başkalarına zarar verdiğinin algılanmamasından kay-
naklanır. Bu durumdaki kişi, yapılan davranışın etik dışı olduğunu kavramadığından tep-
ki göstermez veya karşı çıkmaz. Kuşkusuz, bireyler arasındaki algılama farklılığı, yukarıda
bahsedilen etik standartlarda da farklılıklar meydana getirir. Birine göre etik dışı olarak
kabul edilen davranış, bir diğerine göre gayet normaldir ve bu tamamen, davranışı farklı
algılamalarından kaynaklanmaktadır (Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). Bu durumda algı
farklılıklarını ortadan kaldırmak için etik eğitimleri ve etik dışı davranışların örneklendi-
rilerek açık ve net olarak tanımlanması bir önlem olabilir.
Mesleki Yetersizlik
Bireylerin sahip olması gereken yeterlikler ve/veya beceriler hem uygulamalı, hem de
kuramsal bilgilerden oluşur. Özellikle kurumsal hiyerarşi içinde üst basamaklara
çıkıldıkça, daha fazla yeterliğe sahip olma zorunluluğu doğar. Birey gerekli mesleki
bilgiye sahip ol- madığından hem nicelik hem de kalite olarak gereğini yerine getiremez.
Bireyler kendilerinden kaynaklanan mesleki yetersizlikleri görmediklerinde, hem tatmin
duyguları azalır, hem de etik dışı davranış gösterme eğilimleri artar. Rasyonel
davranışların görülmemesi, hataların çoğalması, işini kaybetme ve sorumluluk altına
girme korkusu gibi güçlü ve yo- ğun baskılar, kişilerde etik dışı davranışlara neden olur
(Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). Mesleki yetersizliği önlemenin işlevsel yollarından biri
sürekli mesleki gelişim politikaları geliştirip bunu hayata geçirmektir. Mesleki gelişim
etkinlikleri bağlamında meslekle ilgili kuramsal ve uygulamaya dönük bilgi, beceri ve
değerler meslek üyelerine kazandırırken etik konulara da yer verilmelidir. Böylece
meslek elemanı alanıyla ilgili hem günceli takip etmiş hem de etik eğitimiyle etik
konularda daha duyarlı davranmak için bilgilendirilmiş olur.
Etik Dışı Davranışların Çevresel Nedenleri

Etik dışı davranışlar meydana gelmesinde ve bu davranışların devamlılığının sağlanma-
sında çevresel nedenler önemli bir etmendir. Çevre baskısı ve çevresel zorunluluklar ne-
deniyle, bireysel ahlak anlayışlarının dışına çıkılarak etik dışı davranışlar sergilenir.
Bire- yin çevre baskısıyla yaptığı etik dışı davranışların daha çok kurumsal çalışma
koşulları ve faaliyete gösterme alandaki işlerin işleyişi biçimi etkili olabilmektedir.
Örneğin, sağlıklı ve yeterli bir ücretlendirme yoksa çalışan kendini çevresel nedenlerle
etik dışı davranışların içinde bulur.
Rekabet
Etik dışı davranışlara neden olan rekabet, haksız rekabettir. Etik dışı davranışlara yol açan
çevresel nedenlerin başında bu tür rekabet gelmektedir. Bu bağlamda, haksız rekabete
yol açan etik dışı davranışlar; kurumlar arasındaki ya da kurum içindeki yönetici diğer
çalışanlar arasındaki rekabette üstünlük elde etmek amacıyla iki başlıkta incelenebilir
(Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). İster ulusal isterse de uluslararası kurumlar arasındaki
rekabete dayalı etik dışı davranışlar yasal çerçevede, sivil toplum ve kamuoyu baskısı,
hakem heyetleri, bilinçli tüketici gibi etmenlerle düzenlenebilir. Kurum içi rekabetin etik
dışı davranışlara neden olması liyakat ve mesleki etik kurallarının etkin bir biçimde
uygulan- masıyla azaltılabilir ve zamanla etik kültürünün oluşmasıyla en aza
indirilebilir.
Karşılıklı Güvensizlik
Kurumlarda güvene dayalı iletişim ve iş birliği temel olmalıdır. Bununla birlikte
önce- ki deneyimler hataların cezalandırılacağı, değerlendirmelerde haksızlıkların
olacağını ve etik dışı davranışlara prim verileceğine işaret ediyorsa, çalışanların etik dışı
davranma eğilimleri artacaktır. Bunu önlemenin yolu, karşılıklı güven, özveri ve iş
birliğinin gelişti- rilmesidir. Aksi durumda etik dışı davranışlar, şaşırtıcı olmamalıdır
(Sökmen ve Tarakçı- oğlu, 2011). Ayrıca, açık politikalar ve yüksek ahlaki değerlerin
benimsenmesi karşılıklı güveni artırabilir. Eğer bu yapılmazsa herkes etik konularını
konuşur ama bir biçimde herkes kendini etik dışı işlerin içinde bulur. Bir bakıma
karşılıklı güvensizlik etik hakkın- da daha çok konuşma, az etik davranmayı doğurur.
Ücretlendirme
Yapılan araştırmalar, çalışanın mesleğini yaparken en çok zorlandığı ve başta gelen
konulardan birisinin ücretini zamanında veya hiç almaması olduğuna işaret etmektedir
(İşgü- den, 2007’den aktaran Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). Aynı işi yapanlar arasındaki
maaş farklılıkları gibi nedenler de çalışanı etik dışı davranmaya yöneltebilmektedir. Bu
nedenle, kurumların açık ve güvenilir bir ücretlendirme politikası oluşturması ve bunun
süreklili- ğini sağlaması kurumda etik davranışların ücretlendirme kaynaklı olmasını
azaltmış olur.
Esneklik
Küreselleşme işletmeleri etik davranışlar konusunda daha esnek davranmaya zorlamak-
tadır. Bir ülkede, her faaliyetin kural ve ilkelerini yerine getiren işletme, diğer bir ülkede,
çoğu zaman da şartların gerektirdiği nedenleri ileri sürülerek etik dışı davranabilmekte-
dir. Basında çıkan haberlerden, kimi küresel işletmelerin ülkemizde rüşvet dağıttığı veya
özel şartnameler hazırlattığına sıkça şahit olunur. Etik dışı davranışların esnetilmesi, sade-
ce küresel değil, yerli işletmeler içinde de sıkça rastlanan bir durumdur. Özellikle kurum
kültürü etik dışı davranışlar konusunda esnek bir yapıdaysa, bu tür istenmeyen
davranış- lar neredeyse kaçınılmaz olmaktadır (Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011). Sağlık
sektöründe İstanbul birçok konuda özellikle Avrupa’da merkez olmaya doğru
gitmektedir. İstanbul’un seçilmesinin nedenleri arasında ekonominin yanı sıra esnek
uygulamaların da olduğu söylenebilir. Ancak bu durumun sürdürülmesinde çok
kültürlü bir kitleye sağlık hizmetinin sunumunda etik ilkeler de mutlaka dikkate
alınmalıdır.
Yasaların Etkisi
Tüm etik değerlerin yasalarda karşılığının bulunması ve dolayısıyla da yasal olarak uy-
gulamaya yansıtılması son derece güçtür. Başkalarını aldatma ve dolandırma kanunlarla
yasaklanabilir; ancak, doğruluk, dürüstlük ve iyi niyet gibi erdemlerin bu yolla uygulan-
ması kolay değildir. Bir toplum içinde hukuk kuralları ne ölçüde etik dışı
davranışları cezalandırıyorsa, bireylerin bu tür davranışlar göstermesi de o ölçüde
zorlaşacaktır. Bu- nun en temel nedeni, yapılan etik dışı davranışın kanunen bir
karşılığının bulunmasıdır. Tersi düşünüldüğünde, yasal olarak bir karşılığı bulunmayan
etik dışı davranışlara gerek toplumda gerekse de örgütlerde daha fazla rastlamak
şaşırtıcı olmayacaktır (Sökmen ve Tarakçıoğlu, 2011).
Geleneklerin Etkisi
Etik olmayan davranışların gösterilmesi durumunda, toplumun ekonomik, sosyal ve po-
litik yapısında istikrarsızlıklar ortaya çıkacak ve kişisel çıkarlar öncelik kazanacağından,
eskiden beri toplumu bir arada tutan ve toplumsal düzeni sağlamaya yardımcı olan örf
ve adetlere olan bağlılık azalacaktır (İşgüden, 2007’den aktaran Sökmen ve Tarakçıoğlu,
2011).
Sökmen, A. ve Tarakçıoğlu, A. (2011). Mesleki Etik, 1. Baskı, Ankara: Detay Yayıncılık.
ÇIKAR ÇATIŞMALARI VE GÜVENE DAYANAN GÖREV

Çıkar çatışmaları sağlık kurumlarında yaygın yaşanan yönetsel etik konular arasındadır.
Bir kişinin görevleri ya da çıkarlarında bir ikilem olduğunda çıkar çatışması
meydana gelir. Çıkar çatışmalarındaki ikilem yerine getirilmesi gereken görevlerin iki
veya daha fazla kişiye ya da kuruma karşı bir yükümlülük olmasıyla ortaya çıkar ve bir
görevi yerine getirmek diğer görevi yapmayı imkânsızlaştırır. Bir çıkar çatışmasındaki
ikilemin bilinen klasik örneği bir karar vericinin aynı zamanda o kuruma sağlık
hizmetleri sunan diğer kurumun da karar vericisi olduğunda beliren çıkar çatışmasıdır.
Görevler birbiri ile çatıştığı için yönetici her iki kuruma ait görevini yerine getiremez.
Bu çıkar çatışması hekimler arasında da olur. Örneğin, aynı hekimin farklı hastalarına
karşı yükümlülükleri- nin çatışması o hekimin olası organ nakli yapacağı hastalar
arasından birinin elenmesine neden olabilir. Diğer çıkar çatışması ikilemi bir hekimin bir
kuruma olan yükümlülükleri ile hastalarına ve meslektaşlarına olan yükümlülükleri
çatıştığında meydana gelir. Yine aynı tanıya ve aynı hekime sahip ama farklı ödeme
kategorileri içinde olan hastaların aynı kurumda farklı bakım hizmetleri almaları
durumunda çıkar çatışması ortaya çıkar (Darr, 2011). Örneğin hekimlerin hem
hastalarına hem de üçüncü taraflara karşı sorumlulukları varsa ve bu sorumluluklar
birbirleri ile uyumsuzsa, kendilerini “çifte bağlılık”tan kaynaklanan bir durumla karşı
karşıya bulurlar. Burada üçüncü taraflar hükûmetler, hastaneler, kurum yöneticileri,
sigorta şirketleri, askerî yetkililer, polis, cezaevi yöneticileri ve hasta yakınları olabilir.
Çifte bağlılık toplumun çıkarlarına öncelik verilmesi gereken durumlardan, hastanın
çıkarlarının yaşamsal olduğu durumlara kadar değişen bir yelpazede olabilir. Burada
doğru eylemi belirlemek için özenli ve ayrıntılı bir çözümleme yapmak gereken büyük
bir gri bölge bulunur (Türk Tabipleri Birliği, 2005). Hekimlerin hastalarıy- la yaşadıkları
çifte bağlılık durumunu tıp kökenli olan ya da olmayan sağlık yöneticileri de yaşar. Çifte
bağlılık durumlarında etik konuların çözümünde taraflar arasında güvene dayanan
ilişkinin olması ve tarafların buna inanması son derece önemlidir.
Çıkar çatışmaları ve güvene dayanan görev başlığı altında öncelikle güvene dayanan
görevin tanımı ve kapsamı verilmiştir. Daha sonra, yöneticilerin etik yükümlülükleri,
etik kodlar ve çıkar çatışmaları, hediye alma ve menfaat sağlama, maddi kazanç sağlama
ve kurumlar arası çıkar çatışmaları konuları ele alınmıştır. Sözü edilen her bir başlık
Darr’ın (2011) belirlemiş olduğu çerçevede açıklanmıştır.
Güvene Dayanan Görev Güvene dayanan görev: Güvene

Güvene dayanan kavramı, Roma hukuk sisteminden gelen etik ve yasal bir kavramdır. dayanan görev hakkan yete ya
Güvene dayanan bir ilişki, taraflardan birinin sahip olduğu itimat ve güvenin diğer taraf da yasalara en yüksek düzeydek
sadakatt r. B r güvene
üzerinde daha üstün bir konumla sonuçlandığında ve bu konum diğerini etkilediğinde dayanan görev konumundak k ş
vardır. Daha üstün konum ve etki kişinin görevlerindeki bağlılığı ve sorumluluklarıyla den görev k me karşı se ona
yüksek düzeyde bağlılık beklen r.
sonuçlanır. Bu tanım sağlık hizmetlerinde birçok güvene dayalı ilişkinin olduğu anlamına Kısaca yasal ve et k olarak
gelmektedir. Örneğin sağlık kurumlarında yönetim kurulu üyeleri güvene dayanan bir görev n gerekt rd ğ
b ç mde davranmaktır.
çok görev yapar. Kurul üyelerinin görevlerine bağlılıkları onların konumlarını kişisel ka-
zanç için kullanmaktan alı koyar ve kurumun çıkarları için en iyi biçimde hareket etme-
lerini sağlar. Bu tanım kurumda saklı karların elde edilemeyeceği, yönetim kurulu üyesi-
nin rüşvet almayacağı veya kurumsal rekabete girmeyeceği anlamına gelmektedir.
Görev sorumluluğu yönetim kurulu üyelerinin bazı durumlarda talep edildiği biçimde
gereken özeni göstermesini, yeterli beceriyi sergilemesini ve ilgili önlemleri
uygulamasını gerektirir. Yönetim kurulu üyelerinin hem ihmal hem de yetkilendirme
hatalarından kaçınması
görevi vardır. Kurum bir kar amacı için kurulmuş olsun ya da olmasın bu görevlerin çiğ-
nenmesi kişisel sorumlulukla sonuçlanır. Bu kapsamda sağlık kurumları yöneticilerinin
çalışanların, hastaların ve toplumun güvenine layık bir biçimde yetkilerini kullanması ve
sorumluluklarını yerine getirmesi gerekmektedir.
Yöneticilerin Etik Yükümlülükleri

Yasal standartlar gerekli görülen en az performans seviyesini belirtir. Bu durumda,
“yöne- ticilerin etik yükümlülükleri nelerdir? sorusu akla gelir. Çıkar çatışmaları konusunda
oluş- turulan politikalar olabilecek ve var olan gerçek çatışmalar hakkında yönetim kurulu
üye- lerinin bu çatışmaların farkına varmalarını içeren açıklamaları vurgular. Örneğin,
hastane kaynaklarının israf edilerek harcandığı bir çıkar çatışması sonucunda açılan
davayı sağlık kurumu kaybetmiştir. Bu durumda, dava açılmadan önce oluşturulan
çıkar çatışması po- litikası yönetmeliklerinin yönetim kurulu üyelerinde ne tür bir
farkındalık oluşturduğu açık değildir. Belki de kimi yönetim kurulu üyeleri diğer
üyelerin etik yükümlülüklerine uymayan ilişkilerini ve bağlantılarını biliyorlardı. Yine
yönetim kurulu üyeleri bu konudaki yasal, etik süreçleri ve içeriden sahip oldukları
bilgiyi kendi yararlarına kullandık- larında ne tür bir sonuç doğacağını da biliyordu.
Burada bir çıkar çatışması konusunda var olan bir yönetmeliğin olmasının yöneticilerde
muhtemelen bir fark yaratmadığı gö- rülmektedir. Çünkü “yönetim kurulu üyeleri”
hastane kaynaklarını israf etmeden yatırım yapma konusunda güvene dayalı görevlerini
ciddi bir biçimde yerine getirmemiştir. Sağlık yöneticileri, güvene dayanan görev
özelliklerine sahiptir. Aynı zamanda kurumdaki ahlaki temsilcilerdir. Onlar yönetim
kurulları aracılığıyla etik ve yasal yükümlülükleri yerine getirerek kuruma yardım
ederler. Bu çabanın doğal bir parçası yöneticilerin, yönetim kurulunun çıkar çatışmaları
ve yönetimsizlik sorunlarından kaçınmasına yardım etme görevi olduğudur. Yöneticiler,
kurumun vicdanıdır; olası yönetimsel ve biyomedikal etik sorunları fark ederler ve
bunlardan kaçınmak veya bunların etkilerini en aza indirmek için hareket ederler.
Burada sadece yöneticilerin etik yükümlüklerinden söz etmek doğru değildir. Benzer
biçimde klinik uygulamalarda da hekimlerin etik yükümlülükleri vardır. Bu duruma
klinik çıkar çatışmaları denmektedir.
Hekimlerin kimi zaman başhekimlik, tıp fakültesi dekanlığı gibi yönetsel
sorumluluk- ları da olabilmektedir. Hekimler çıkar çatışmalarından kaçınmak için ister
yönetsel süreç- lerde isterse de klinik süreçlerde daima aşağıdaki temel etik ilkeleri göz
önünde tutmalı ve uygulamalarını bu ilkeler doğrultusunda yapmalıdır (Ertekin, 2004):
• Hekim hastasının çıkarı için en iyisini yapmalıdır (yararlılık ilkesi).
• Hekim hastasını zarara uğratmamalı ve bunun için hastasını korumalıdır (zarar
vermeme ilkesi).
• Hekim hastasının bilgilendirilmiş veya aydınlatılmış onayına veya bir başka deyiş-
le özerkliğine saygılı olmalıdır (özgürlük/özerklik ilkesi).
• Hekim hasta ve halk sağlığının korunmasında eşitliği korumalıdır (adalet ilkesi).
Yukarıdaki temel tıp etiği ilkelerine tüm klinik uygulamalarda dikkat edilmelidir. Buna
rağmen çıkar çatışmaları klinik karar alma süreçlerinde ortaya çıkabilmektedir. Örneğin,
bir ortopedi hekimi kendi geliştirdiği ve bundan telif aldığı bir yapay mafsalı kullanaca-
ğını hastalarına açıklamaya zorunlu mudur? Benzer biçimde, hekimler geliştirdikleri ve
bundan telif aldıkları ilacı yazarken hastalarına bunu açıklamalı mıdır? Veya, sermayesin-
de pay sahibi olduğu bir görüntüleme merkezine hastasını gönderen bir hekim, bu
bilgiyi açıklamalı mıdır? Bu örneklerin her biri, gerçek bir çıkar çatışması meydana
getiren çıkar- ların ikilemini tanımlamaktadır. Olası bir çıkar çatışması ihtimalini en aza
indirmek için, hizmeti sunan sağlık kurumu çıkar çatışmalarına yol açabilecek çıkarların
ikilemi hak- kında klinisyenlere rehberlik etmelidir. Rehberlik yapılamaması
durumunda, hekimlerin
her zaman utanç verici bir biçimde ve olumsuz olarak kamuoyuna tanıtılmasıyla birlikte
onların çıkar çatışmaları tuzağına düşme ihtimallerini artıracaktır.
Yöneticisi olduğunuz kurumda çalışan bir hekimin hastalarına sadece ortağı olduğu bir medikal firmasından
3
Etik Kodlar ve Çıkar Çatışmaları

Çıkar çatışması bir derece meselesi olabilir. Bir başka ifadeyle çatışan çıkarlar aynı
derecede olmayabilir. Örneğin; bir davranış, eğer sınırlıysa, bir soruna neden olma
olasılığı azsa veya öyle varsayılıyorsa buradaki çıkar çatışmasında bir derece meselesi
olduğu söylene- bilir. Abartılmış bir biçimde, aynı davranışın gerçekten bir çatışmaya
neden olmayabilme ihtimali olsa da bir çıkar çatışması olarak görünecektir. Bunu
anlamanın en iyi ölçütü hediye alma örneğidir. Çok az kişi bir satış temsilcisinin bir
yöneticiyle kurumun kafeter- yasında öğle yemeği yemesini bir çıkar çatışması olarak
değerlendirir. Çünkü bu birçok çalışanın sergilediği yaygın bir davranıştır. Ancak, iki
haftalık tüm masrafları ödenmiş bir tatil çok farklıdır. Abartılı hediyeler, menfaatler ve
avantalar taviz olarak görülür. Bu iki haftalık tatilin istenen bir davranışı yapmaya
cesaretlendirmek veya yapılan bir davranışı ödüllendirmek niyetiyle verildiği varsayılır.
Buna rağmen, ufak bir hediye veya ucuz bir yemek de olsa işi yapılan kişilerden
herhangi bir hediye kabul edilmesi çıkar çatışması görüntüsü verir. Hatta değersiz
hediyelerin bile toplamda düşünüldüğünde çıkar çatışma- sına etkisi vardır. Hediye alan
kişinin nesnelliğini azaltacak biçimde alan ve veren kişiyi bağlar. Ticari işlerde,
hediyeye bağlı ilişkileri bir kol boyu uzak tutmakta fayda vardır. Sağlık
yöneticilerinin bireysel ve profesyonel olarak hareket etmeleri beklenmektedir.
Böylece bütün kararlar kurumun ve hizmet ettiklerinin en üst düzeyde yararına olur. Eğer
hediyeler veya menfaatler yönetimin karar vermesini uygun olmayan bir biçimde etki-
leme beklentisini ifade eder veya bunu ima ederse kabul edilmemelidir. Hediye alma ve
vermede niyete bakılmaksızın, hediye ya da fayda sağlama çabası uygunsuz bir durum
algısı oluşturur. Bu nedenle, niyetten daha çok hediye alma ve verme konusunda temel
ilkelerin olması önemlidir. Bu ilkeler yöneticilerin kararlarına dayanır. Çünkü, ne zaman
olası ya da gerçek bir çıkar çatışmasının olduğunu, ne zaman bu çıkar çatışmasının
bir çözüm gerektirdiğini, çıkar çatışmasıyla ilgili bazı gerçeklerin açığa çıkması
gerektiğini veya bu çıkar çatışmasının uygun bir biçimde yetkililere bildirileceğine karar
verme izni kurum tarafından yöneticilere verilmiştir. Bu süreçlerden kişisel olarak
sadece yönetici- lerin bilgisi vardır. Çıkar çatışmaları genelde gizildir ve göze çarpmaz.
Bu yüzden ortaya çıkar çıkmaz bu durumdan kaçınmak veya etkilerini en aza indirmek
için sürekli tetikte olmak gerekir.
Hediye Alma ve Menfaat Sağlama

Sağlık kurumları, hediye kabul etme ve menfaat sağlama veya bunlardan kaçınma kara-
rının verilmesine rehberlik edecek politikalar geliştirerek çalışanlarının çıkar çatışmaları
içinde olmalarını önlemelidir. Rehberliğin olmadığı durumlarda, personel ve yöneticiler
mantıklı uygulamalar ve kurum kültürüne uyduğuna inandıkları biçimde hareket
etmelidir. Yöneticiler çıkar çatışmalarından çeşitli yollarla kazanç sağlayabilir. Gelecekte
yararla- nılacak bir vaat veya öneri gerçek bir çıkar çatışmasına yol açan çıkar ikilemidir.
Örneğin, bir üst yönetim konumuna terfi ettirmek gibi. Özellikle sağlık dışındaki
sektörlerde bunlara sık rastlanır. Örneğin hâlen görevde olan askerler yüklenicilerle ve
tedarikçilerle etki- leşim hâlinde olur. Daha sonra emeklilikte ise aynı kurumlarda
çalışmaya devam ederler. Eski siyasetçiler ve üst düzey bürokratlar daha önce
etkiledikleri ilgili kurumlardaki bilgi ve deneyimlerini kullanarak lobicilik veya çalışan
olarak iyi kazançlı işler bulurlar. Bazı
ülkelerde yasal düzenlemeler emeklilikten sonraki iş bağlantılarının ne kadar sonra

olaca- ğını sınırlamıştır. Ancak yasalar emeklilikten sonra ilgili kurumlara danışmanlık
yapmaya izin verebilir. Bu durum ciddi bir kaçamak noktası oluşturur. Buna benzer
sorunlar sağlık hizmetlerinde de görülebilir. Sağlık hizmetleri daha çok siyasallaştıkça
ve bu hizmetler büyük çapta bir araya geldikçe sağlık yönetimi alanında da emeklilikten
sonra lobicilik, danışmanlık ve müşavirlik gibi yüksek ücretler ve çıkar çatışmaları içeren etik
dışı uygulamalar yaygınlaşabilir. Hediye veren kişinin hediye alan kişiyi etkileme
niyetinde olduğu- nu bilen kişi etik davranmamaktadır. Burada verilen rüşvet açıktır.
Çünkü hediyeyi alan kişi ne olduğunun ve neyin (veya kimin) satın alındığının
farkındadır. Tipik olarak, buna rağmen, rüşveti alan ve verenin ilişkisi gizlidir. Bu
kapsamda şu sorular akla gelebilir: Hastane eczanesinin yöneticisi kendisine ilaç
dağıtımcısı tarafından teklif edilen öğle yemeği konusunda ne yapmalıdır? Hastane
yöneticisi, hastane diyetisyeninin toptancıdan çikolata almasını durdurmalı mıdır?
Hastane yöneticisi, üç yıl önce tamamlanan bir yenileme/ıslah programındaki başarılı
cihaz satıcısından gelen mütevazi hediye karşında ne yapmalıdır? Bu tür işlemler
muhtemel çıkar çatışmalarını gösterir. Hediye, gelecekteki bazı durumlarda dikkate
alınmalar için veya geçmiş kararlar konusunda bir ödeme için de olabilir. Bu durumlar
gittikçe daha karmaşık hâle gelmektedir. Çünkü kimi zaman yöneticilerin ve çalışanların
çıkar çatışmaları veya yolsuzluk faaliyetleriyle normal etkileşimleri arasındaki farkı ayırmak
zordur. İnsanlar alıcı ve satıcı veya profesyonel meslektaş olarak ilişkiler ve
arkadaşlıklar kurarlar. Buna rağmen arkadaş veya meslektaş olarak satıcının, yemek tek-
lifinde veya hediyeler verme konusunda eşit derecede cömert olması beklenmektedir.
Bir başka ifadeyle arkadaşlık ilişkisinin ötesine geçmemeli ve normal arkadaşlar
arasındaki hediye alma-verme ve yemek yeme etkinliği karşılıklı olarak devam
Hed ye alma ve menfaat etmelidir.
sağlamada oluşturulacak Sağlık kurumları hediye ve menfaat sağlama konularının nasıl olması gerektiğine
kurumsal pol t ka seçenekler
şunlardır: ilişkin politikalar oluşturmalıdır. Bunu yapmanın üç seçeneği vardır. Birincisi en
• Yasaklama basit olan seçenektir. Burada iş yapma esnasında personele hiçbir hediye veya
• Kabul edilebilirlik ölçütü
• Bütün hediyeler ve menfaatler menfaati kabul etmemesi konusunda yasaklama getirilir. Politika açıktır, hediye veren
kuruma a tt r. veya menfaat sağlamaya çalışan kişinin niyetini tartmaya gerek yoktur. Bu açık kural,
hediye vermenin veya menfaat sağlamanın yararsız olduğunu vurgulayarak çalışanın,
kendilerini rahat hissettirmeyen bu tür davranışları reddetmelerini sağlamak için
kullanılabilir. Önemsiz değerdeki hediyelerin reddedilmesi bazı çalışanların kendini
mahcup hissetmesine neden olabilir. Ama bu çok önemli olumsuz bir durum değildir.
En önemlisi, böyle bir politika, yönetimin karar vermesini etkileme beklentisi olup
olmadığı tartışmasını da ortadan kal- dırır. İkinci seçenek pragmatik ama daha
karmaşıktır. Çünkü, muhakeme etmeyi ve zor kararlar almayı daha az gerektirir. Kabul
edilebilirlik ölçütü ilk seçeneğe uygulanır. Burada bir çok duruma izin verilir ve
personelin de arkadaşları ve ilişkileri olduğu kabul edilir. Önemli olarak kaçınılması
gereken şey, buna rağmen, çıkar çatışması yaratan herhangi bir görevi kötüye kullanma
veya tavsiye imasıdır. Böyle bir denge zorlukla başarılır. Üçün- cü bir seçenek ise kesin
bir yasaklama koymak istemeyen ancak çıkar çatışmalarını en aza indirmek ve
çalışanlarına bir referans noktası sağlamak isteyen kurumlarda bulunur. Üçüncü
seçenekteki politika, bütün hediye ve menfaatlerin kuruma ait olduğudur. Hediye ve
menfaatler kuruma verilir veya geniş bir biçimde personele dağıtılırsa, kişisel çıkar
çatışması olasılığı azalır, ancak kurum ve hasta arasında bu olasılık devam eder. Üçüncü
seçeneğe sağlık kurumlarında çalışanların maaşlarını ödemek için anlaşma yapılan ban-
kadan sağlanan promosyonun sadece üst yönetime menfaat sağlamak yerine tüm
çalışan- lara dağıtmak biçimindeki uygulama örnek olarak verilebilir. Bu uygulamayla
bankadan sağlanan menfaat tüm kuruma eşit olarak dağıtılmış olur.
Maddi Kazanç Sağlama

Ustaca gerçekleştirilmiş çıkar çatışmaları kendiliğinden birtakım soruların sorulmasına
neden olur. Sağlık kurumlarının yöneticileri için genellikle kendi çıkarından önce hasta-
ların çıkarlarına öncelik vermeleri güvenilebilir bir varsayım olarak görülür. Bu bağlamda
şu sorular sorulabilir: Sağlık kurumu yöneticisinin makam odasını yenilemek için ne
kadar para harcanmalıdır? Kurum yöneticileri için hangi marka arabalar kiralanmalıdır?
Bu tür soruların cevapları kurum ve kurumdaki sahipliğe göre çeşitlenmektedir. Yine
özel harcamaların kuruma fatura ettirilerek ödetilmesi farklı yollarla karşımıza çıkar.
Örne- ğin; kişisel seyahatler için yol giderlerin, özel tatillerdeki konaklama giderlerinin
ve özel yemeklerin kuruma fatura edilerek özel harcamaların kuruma ödettirilmesi en
bilinen örneklerdir. Buradaki temel sorun parayı harcama kararını verenin de harcamayı
yapanın da aynı kişi olmasıdır.
Hekim ve sağlık kurumlarının hastaya yaklaşımını güçlendiren en önemli etken
maddi kazanç konularındaki davranışlarıdır. Sağlık alanındaki rekabet, kazanca
yönelik giri- şimciliğin etik olmayan yollara sapmasına neden olmaktadır. Örneğin; bir
hastane yok- sullara, sigortalı olmayanlara hizmet sunmaktan kaçabilir, hastayı erken
taburcu edebilir, kazanç amaçlı gereksiz tetkikler isteyebilir, gereksiz tedaviler yapabilir.
Hastane yeni bir cihaza yatırım yaptığında bu cihazla yapılan tetkike veya tedaviye
talebi artırmak için etik sınırları aşan reklam ve pazarlama girişimlerinde bulunabilir.
Tabip odasının belir- lediği fiyatların altında veya üstünde ücret alabilir. Tanı ve tedavisi
güç hastalara bakmak istemeyebilir (Sarı, 2003). Televizyonlarda maddi kazanç için
erkek hastalardan sadece kadınlardan istenen tetkiklerin istendiğine, sigortası olmadığı
için acil servislere kabul edilmeyen hastalar olduğuna ilişkin haberlere birçoğumuz tanık
olmuşuzdur. Buna benzer haberler ve olaylar hastaların kendilerine bir hasta olarak
üzerlerinden gereksiz maddi kazanç mı sağlanıyor sorusunu sormalarına neden olur.
Kurumlar Arası Çıkar Çatışması

Sağlık yöneticileri genellikle sağlıkla ilgili diğer kurumların yönetim kurullarında da gö-
rev alabilir. Bunlar; sağlık bakanlığına bağlı kurumlar, sağlık vakıflarına bağlı kurumlar,
sigorta şirketleri ve hastanelere bağlı birimler olabilir. Bu kurumların hizmetlerinin
neden olduğu çıkarların ikilemi artan bir biçimde çıkar çatışmalarına neden olma
olasılığına sahiptir. Yönetim kurulu üyelerine ve diğer taraflara çıkar çatışması olaylarını
tahmine yö- nelik açıklamalar yapılarak olası çatışmalardan korunmaları sağlanabilir.
Eğer sağlıkla ilgili kurumlar arasında gerçek bir çıkar çatışması olursa, kurumun
yöneticisi geri çekilme- lidir. Ancak, sağlık hizmetleri çevresindeki değişimler, bu
önlemleri yetersiz kılmaktadır. Eğer yöneticiler, kurumlar arasındaki çıkar çatışmalarına
ilişkin gerektiğinde açıklamalar yaparsa ve geri çekilerek çatışma sorunlarını en aza
indirirlerse, hem bir kurum dışı yöne- tici olarak etkililiklerini azaltırlar hem de güvene
dayalı görevlerini ihmal etmemiş olurlar. Sonuç olarak çıkar çatışmaları ve güvene
dayanan görev kapsamındaki çıkar çatış- malarını en aza indirmede sürekli bir dikkat
gerekmektedir. Kamu kurumunda görev yapan hastane yöneticileri çıkar çatışmaları
sonucunda para ve adli suç cezaları riskini göze alırlar. Özel sektörde yasal cezaların
olma ihtimali daha düşüktür. Buna rağmen, bu durum etik sorunları azaltmaz. Burada
ifşa etme devreye girer. İfşa etme; birisinin, çıkar çatışmasına yol açabilecek çıkarların
ikilemini fark etmesini varsayar ve sorunu azaltmak için bir yol olabilir. Çıkar
çatışmaları gözle görülür olmayabilir ve bunları tanımlayabilmek için sürekli bir
sorgulama ve kendi kendini kontrol etme gereklidir. Rekabet yoğunlaştıkça, çıkar
çatışmalarının muhtemel ve gerçek etkileri de artar. İfşaya ek olarak, muhtemel bir dışsal
ilgiyi yok ederek, yönetim kurulunuzdan yardım isteyerek ve çatışmanın olabileceği
bir etkiye katılmayarak çıkar çatışmalarından kaçınılabilir.
Sistem çatışmaları, rekabetçi bir ortamda, fırsatlara neden olabileceği gibi sorunlara da
neden olabilir. Çıkar çatışmalarından kaçınmak için, yöneticiler tetikte olmalı,
rakip veya muhtemel olarak rakip olan sağlık hizmetleri sunan kurumlardan yönetim
ve da- nışma faaliyetlerini geri çekmelidir. Sistem çatışmalarını en aza indirirken,
bireylerin sağlık hizmetlerinde yararlanmalarını da en üst düzeye çıkaracak geleneksel
olmayan araçlar da gerekecektir.
KURUMA VE ÇALIŞANA İLİŞKİN ETİK KONULAR

Sağlık yöneticileri işlerini yaparken çok çeşitli yönetsel etik konularla karşılaşırlar. Örne-
ğin çalışanların performansı ile ilgili konular resmî ilişkilerin bir işlevidir. Diğer konular,
örneğin tıbbi personelin bağımsız hekimlerle çalışması konusu genelde daha az resmî
kurumsal ilişkileri ifade eder. Yöneticilerin yönetim kuruluyla temsil edilen kuruma
ilişkin etik ve yasal güvene dayalı ilişkileri bulunur. Etik anlamda, yöneticiler
kurumdaki bütün personel için güvenilecek kişilerdir ve bu ilişki özel sorumluluklar
gerektirir. Bu ilişkiler bir önceki başlık olan çıkar çatışmaları ve güvene dayanan görev
başlığında ele alınmıştır. Burada daha çok yöneticilerin güvene dayanan görev ve
ilişkilerini kendi yararlarına kul- lanmaları üzerinde durulacaktır. Bu kapsamda konu
ilişkilerin bağlamı, kurumsal bilgi, yönetim kurulu üyeleriyle ilişkiler, hekimlerle ilişkiler,
hekim olmayan personelle ilişkiler, sağlık çalışanlarıyla yeni ilişkiler, yönetim
performansının değerlendirilmesi ve mesleki yeterlik belgeleri alt başlıklarında ele
alınmıştır (Darr, 2011).
İlişkilerin Kurumsal Bağlamı

Yöneticiler, kurumun felsefesine göre kurumun misyonunu yerine getirmek için
istihdam edilir. Yöneticilerin en önemli sorumluluklarından biri yönetim kuruluna
başkan seçmek- tir. Kurumsal seviyeye bakılmaksızın yöneticiler hastaları, çalışanları ve
kurumu ihmal, yolsuzluk, kötüye kullanmaların etkileri konusunda etik olarak hesap
verilebilirlik açı- sından ahlaki temsilcilerdir. Bir çalışan olarak, yöneticinin kuruma ve
çalışanlarına karşı bağlılık görevi vardır. Kurumsal açıdan, yönetici işverenin amaç ve
faaliyetlerini destekle- meli ve öğrenilen bilgilerin gizliliğini korumalıdır. Yöneticiler,
kuruma olan bağlılıkları ile kişisel ve profesyonel bütünlüklerine bağlılıkları arasındaki
zorlu dengeyi kurabilmelidir. Bu anlamda şu sorular akla gelir: Bir yönetici ne zaman
çizgiyi aşar? Bir yönetici nereye kadar çalışanları ve hastaları takip etmeli veya kendi
başına kalmalıdır? Profesyonel etik kodlar bir biçimde yardımcı olur ama sadece genel
bir yol göstericilik sağlar ve özel durumlarda yöneticilere yardım etmede pek kullanışlı
değildirler. Burada kurumun felsefesi ile yöneticinin kişisel etik ilkelerinin uyumlu
olması önemli bir etmendir. Kısaca yöneti- ciler kurumun sadece yöneticisi değil aynı
zamanda etik temsilcisidirler. Bu anlamda, iliş- kilerin kurumsal bağlamı kadar
yöneticilerin sahip oldukları kurumsal bilgiyi etik açıdan nasıl kullandıkları da diğer
önemli bir konudur.
Kurumsal Bilgi
Bazı klinik bilgi çeşitlerine ek olarak, yönetici kurum hakkındaki gizli bilgileri de sakla-
makla yükümlüdür. Aynı, hasta bilgileri gibi, diğer gizli bilgiler için de temel ölçüt “gizli
bilgi” olmasıdır. Sermaye ekipmanları, tıbbi personelin işe alımı ve geliştirilmesi, iş ve
pazarlama stratejileri, finansal ve insan kaynakları programları kurumun gizli bilgileri
ara- sında yer alır. Eşit derecede önemli olan ama daha az ifade edilen gizli bilgiler ise
personel ve kurum hakkındaki genel bilgiler ve bireysel yöneticiler ve yönetim kurulu
üyelerinin güçlü, zayıf yanları ve bazı özellikleri hakkındaki özel bilgilerdir. Kurumla
ilgili konumu gereği her türlü gizli bilgiye sahip yöneticiler bu bilgileri genelde iki yolla
etik olmayan
biçimde kullanır. Birincisi kuruma ilişkin sahip olduğu bilgiyi kendi yararına işlemlerde Sağlık yönet c ler n n kurumsal
kullanmadır. İkincisi kurum içinden sağlanan bilginin kötüye kullanımıdır. b lg y et k dışı kullanımı k yolar
Kurumsal bilginin kendi yararına işlem için kullanımı, kısaca; gizli bilgiye olur. Bunlar; kend yararına şlem
ç n kullanma ve çer den b lg y
ulaşma hakkına sahip bir kişinin bunu parasal kazanç, uygun olmayan kişisel üstünlük kötüye kullanmadır.
veya ego tatmini için kullandığında ortaya çıkar. Gizli bilginin kötüye kullanımı,
gizliliğin basitçe kötüye kullanımı anlamında kendi yararına işlemi içermez. İçerden
bilginin kötüye kul- lanımı örnekleri şunlardır: Bir yönetici, kurumun bir sağlık merkezi
kuracağını bildiği özel bir yeri daha önceden bir emlakçıdan satın alması ve sonra
araziyi kuruma satıp em- lakçıyla beraber kârı paylaşması; bir yöneticinin, kurumun
birlikte iş yaptığı bir tanıdığı- na kurumsal kararlar hakkında bir bilgiyi ifşa etmesi ve
algıladığı bir hakaret yüzünden intikam peşinde koşan bir yöneticinin, rakiplerine
kurumun pazarlama stratejilerini, bir kişisel kazanç elde etmeden ifşa etmesi örnekleri
biçiminde ortaya çıkar. İçerden bilginin kötüye kullanımı, sahip olunan kurumsal bilginin
etik dışı kullanımı söz konusu oldu- ğunda meydana gelir. Kamuya açık olmayan
bilgiye erişimi olan kurum içindeki kişiler “içeriden biri” olarak bilinir. Yöneticiler, bu
bilgileri güvene dayalı görevleri kapsamında güvenilir olma zorunlulukları ile uyumsuz
olarak kullandıklarında etik sorunlar ortaya çıkar. Kendine veya iş arkadaşlarına fayda
sağlamak bunun örnekleridir. Gizli bilgilerin bazı kullanımları yararlı olur. Bunlar ayırt
edilmelidir. Buna, kurum içi bir reform çabası başarısız olduğunda ve hastanın veya halkın
güveliğini tehlikeye atabilecek bilginin dışsal bir biçimde ifşasını isteyen yöneticinin
ahlaki temsilcilerin talep etmesi durumunda olabilecek “bilgi uçurma” örneği
verilebilir. Gizli bilginin yaygın olarak kötüye kullanıldığı durumlardan biri “içeriden
biri”lerinin hisse senetleri piyasasında üstünlük elde etmek için gizli bilgileri
kullanmasıdır. Tarihsel olarak, sağlık hizmetleri kurumları bundan daha az etkilenmiştir.
Çünkü çok azının hisseleri halka açıktır. Ancak, günümüzde küresel dü- zeyde sağlık
hizmetleri sunan hastaneler veya sağlık kurumları olduğu düşünüldüğünde içeriden
bilginin kötüye kullanımı üzerinde her zaman dikkatle durulması gereken bir etik konu
olarak ortaya çıkmaktadır. Bilgi uçurma ile ilgili daha ayrıntılı bilgi verilecektir.
Bir sağlık yöneticisinin kurumsal düzeyde sahip olduğu gizli bilgiyi çıkar sağlamadan kötü- ye kullanmasın
4
Yönetim Kurulu Üyeleriyle İlişkiler

Yönetim kurulu başkanı, kurumun misyonunun gerçekleştirilmesinde yönetim kurulu-
nun temsilcisidir. Bir diğer ifadeyle yönetim kurulu başkanı ikinci derece yöneticileri,
çalışanları seçer, onları işe alır, onların performanslarını değerlendirir ve bazılarını işten
çıkarır. Yönetim kurulu başkanı ve diğer yöneticiler, kurumun ahlaki temsilcileridir. Yö-
netim kurulu, başkanın ve üst yönetimin kişisel işlevlerinin kapsamını tanımlamalıdır.
Bu anlamda yönetişim, idare ve yönetim kademelerinin her biri ayrı ayrı yapacağı işleri
anlamalıdır. Aksi durumda birbirlerinin alanlarına müdahalede bulunacaklardır. Bu da
verimsizlik ve kurumun hedeflerine ulaşmaması anlamına gelir. Kurum tarafından işe
alınan iç yönetim kurulu üyelerinin, dış üyelere göre daha büyük bir sayıya doğru gitti-
ği bilinmektedir. İç üyeler genel ve kuruma özel deneyimleri yüzünden daha çok tercih
edilmektedir. Buna rağmen, bu çıkarların ikilem durumu, ister istemez çıkar çatışmaları
olasılığını artırmaktadır. Bu anlamda yönetimin özel ve önemli bir rolü vardır. Yönetim,
üst yöneticileri ve onların performanslarını değerlendirir ve yönetir. Yönetim kurulu
üye- lerinin kurumsal düzeyde etik açıdan önemli sorumlulukları ve görevleri olduğu
görül- mektedir. Her şeyden önce kurumun ahlaki temsilcileri olarak görüldüklerinden
etik bir sorun olduğunda eninde sonunda onlara başvurulmaktadır.
Hekimlerle İlişkiler
Hekimler kurum ve kurum yöneticileri arasındaki etik konular kurumun örgütsel
yapısı- na göre değişiklik göstermektedir. Eğer kurumda, yetkilerin üst yöneticilerden
alt yöneti- cilere doğru olduğu bir matris örgütlenme veya geleneksel işlevselci
hiyerarşiye sahip bir örgütlenme yapısı varsa farklı etik konular ortaya çıkmaktadır.
Yönetim kurulu başkanı- nın görevi sırasıyla; iş yöneticisinden koordinatöre,
koordinatörden şirket amirine, şirket amirinden takım liderine dönüşmüştür. Bir takım
lideri olarak yönetim kurulu başkanı en iyi tedavi ve bakımı sağlamaları konusunda
hekimlerle birlikte ortak bir çaba göste- rir. Mesleki ilişkilerde, akranların ortak
kaygılarını tanımlar ve çözer. Rolün ve meslektaş dayanışması derecesine bakmaksızın,
yönetim kurulu başkanının hekimlerle kaçınılmaz olarak anlaşmazlığa neden olacak
görev ve sorumlulukları vardır. Yöneticilerin, etik ve yasal olarak klinik uygulamaların
kalitesi hakkında bilgili olması ve gerekirse duruma müdahale etmesi beklenmektedir.
Bu beklenti, onların, hastaların çıkarlarını koruma gö- revlerini ve etik sorumluluklarını
yansıtmaktadır. Yöneticiler hekimlerin ihtiyaçlarına ve faaliyetlerine önem vermelidir.
Çünkü hasta tedavisini ve bakımını hekimler yapmakta- dır. Hekimlerin hastalara
sunduğu klinik hizmetler ve hastalarla olan ilişkileri kurumun varoluş sebebidir. Tıbbi
personelle olan çatışmalar, tıbbi personel yönetmeliğini uygulamak, kaynak tahsisi
kararları ve hekim ve personelle olan ilişkilerden kaynaklanır. Üst yö- neticilerin diğer
önemli sorumlulukları, hekimlerin yönetmelik ve kurallara uymalarına ve düzenlemeleri
güncel tutmalarına yardımcı olmak ve idari hükümleri uygulamalarına yardım
etmektir.
Hekim Olmayan Personelle İlişkiler

Diğer kurumlarda olduğu gibi, sağlık çalışanlarının da çeşitli hedefleri, amaçları ve çı-
karları olabilir. Sağlık çalışanlarının işleri hayatlarının öncelikli odağında yer alır, ancak
kişisel hedefleriyle kurumun hedefleri her zaman tam olarak uyuşmaz. Personel, kendileri
ve kurumun hastanın en üst düzeyde yararı için çalışma konusunda benzer temel
ilkelere sahip oldukları bilincinde olmalıdır. Bu bilinç, sadece kurumsal felsefe ve
politikalarda yazılı kalmamalı, eyleme geçirilmelidir. Eğer sağlık çalışanları,
kurumlarının kendilerinin hastalarla etik etkileşiminden ziyade, performansa dayalı bir
ilişkiye daha çok önem verdiğini (örneğin, hastane gelirlerini artırmak gibi) algılarlarsa,
çalışanlar saygı, yardım- severlik ve zarar vermeme ilkelerini hayata geçiremez. Kurum
sadece personeli aracılığıy- la davranış sergileyebileceği için, hastalarla etik etkileşimde
bulunmamak çok ciddi bir kusurdur. Eğer çalışanlar hastanın yararı doğrultusunda
davranmaları durumunda diğer meslektaşları ve kurumla ilişkilerinin tehlikeye
gireceğinden korkarlarsa, olması gerektiği gibi davranmak konusunda cesaretleri kırılır.
Kurum, bir hasta risk altında olduğu zaman personelini tereddütsüz olarak hastaya
müdahale etme konusunda cesaretlendirmelidir. Buna benzer durumlarda kurum hasta
tarafında olmalıdır. Bu politika personele bildi- rilmeli ve uygulanmalıdır. Böyle
durumlarda, bakım verenler birbirlerini casusluk yapmakla suçlar. Örneğin, bir
personel diğer bir personelin hastalara saygılı davranmadığını şikâyet edebilir. Bu tür
suçlamalar asılsızdır. Casusluk olumsuzdur ve casusluğun sağlık hizmetlerinde yeri
yoktur. Buradaki odak nokta, kurum çapında hastayı korumak ve ona hizmet etmekle
ilgili etik durumdur. Eğer hasta bakım hizmeti verenler bakım sürecinde bencilliklerini
en aza indirirler ve gözlerini hedeflerinden ayırmazlarsa bu sorun azalır ve ortadan
kalkar. Ölümcül bulaşıcı hastalıklar ve diğer yüksek risk durumları kurum ve personel
arasında özel konuların ele alınmasını gerektirir. Her iki taraf da kendi çıkarların- dan
ziyade, hastalarını korumakla yükümlüdür. Örneğin, yöneticilerin klinik personelini
bulaşıcı hastalıklar konusunda uygun bir biçimde eğitmemesi ve donatmaması bir
kurum için etik olarak kabul edilemez bir durumdur.
Sağlık Çalışanlarıyla Yeni İlişkiler

1980’lerin başından itibaren, özel akut bakım hastanelerinin önderliğinde, hekimler ve
sağlık hizmetleri sunan kurumlar arasındaki ilişkilerde önemli değişiklikler
meydana gelmiştir. Bu düzenlemeler, klinik uygulamaları vurgulayan bir ekonomik
boyutu ekle- mek için tasarlanmıştır. Tıbbi personel-hastane anlayışı 1980’lerde ortaya
atılmış ancak çok az kabul görmüştür; daha sonra tıbbi ofis binaları ve ileri teknoloji
ekipmanlarının kiralanması veya satın alınmasını içeren ortak girişimler kurum ve
hekimler arasında- ki ekonomik ilişkilerin odağı hâline gelmiştir. 1990’larda her iki
anlayış da hekim-hastane ve bütünleştirilmiş sağlık ağlarına dönüşmüştür. Bunların
her ikisi de temel bakıma odaklanmakta ancak kanser hastaları ve lösemi gibi bazı
tanımlanmış popülasyonlara, hizmetlerin sürekliliğini sağlamaya çalışmıştır. Bu tip
düzenlemeler bazı potansiyel etik sorunlara açıktır. Tıbbi personel ve yöneticiler
arasında ılımlı bir hasım ilişkisinin olması faydalıdır çünkü bu yüksek kalitede hasta
bakımını sağlamada denetim ve denge kurar. Bu ilişki, her bir tarafın orada bulunma
nedenlerinin hastaya hizmet etmek ve hastayı korumak olduğunun hatırlatılmasını
sağlar. Yönetim ve klinik uygulama ekonomik olarak birbirine bağlı olduğunda,
hastanın çıkarları zarar görebilir. Yönetim kuruluna da üye olan bir hekimin bu
düzenlemelerin içinde olması, çıkar çatışması olasılığını artırır. Var olan çıkar çatışmaları
ve bunların ileride olma olasılıkları bazı klinik yönlendirmeleri dü- zenleyen
kanunların olmasına yol açmıştır.
Yönetim Performansının Değerlendirilmesi

Yönetim kurulu başkanı kendine bağlı yöneticilerin performansını değerlendirirken,
yönetim kurulunun da temel rolü yönetim kurulu başkanının performansını değerlen-
dirmektir. W. Edwards Deming, kurumlarda hedeflere göre yönetimi kabul etmemiştir.
O, hedeflerle yönetimin, yöneticileri karşı karşıya getirdiği ve içsel rekabet ve yapay sis-
temlerin yetersiz kalmasına neden olacağını ve sonunda da kurumun
performansının beklenenin altında kalacağını söylemiştir. Deming’in endişelerine
rağmen, hedefe dayalı yönetim kurumlarda yaygın olarak kullanılmaya devam
etmektedir. Hedeflerle yönetim konusundaki tartışmalara rağmen, yönetim kurulu
başkanının bazı özel ölçütler kullanarak resmî bir değerlendirme yapması gereklidir.
Yönetim kurulu başkanları kurum adına geniş yetkilere sahiptir. Kurumu en iyi seviyeye
getirme onların çıkarlarıyla aynı doğrul- tudadır ve onların değerlendirilmesi bu
doğrultuyu yansıtmalıdır. Yönetim kurulu başka- nının performansı değerlendirilirken
çıkar çatılmalarından kaçınmak için onlar kurumsal performanstaki kendi rollerini
kısıtlamalıdır. Yönetim kurulu başkanlarının performans- ları onlar değerlendirme
ortamında olmadığında yapılmalı ve daha sonra onlardan geri bildirim alınmalıdır.
Mesleki Yeterlik Belgeleri

Yeterlilik belgelerinin değerlendirilme süreci, bir hekimin tıbbi personel olmak ve klinik
imtiyazlar için başvurduğunda başlar. Adayın eğitim ve klinik deneyimlerinin bütün yön-
leri değerlendirilir. Düzenli olarak yapılan değerlendirmelerle hekimin yeterli olup
olma- dığından emin olunur. İmtiyaz haklarının yenilenmesi değerlendirme sürecinde
göster- diği yeterliliklere bağlıdır. Bağımsız olarak hastaya müdahale eden bütün klinik
personel, hekim olsun veya olmasın benzer bir değerlendirme sürecinden geçer.
Kurumun yasal iş- lemlerin gerekenlerini yerine getirmek ve kötü tanınmaktan
kaçınmak için değerlendirme yapması önemlidir. Ancak yeterlilik konusunda yapılan
değerlendirmenin temel nedenleri insanlara saygı, iyilik ve bilerek zarar vermemenin
de dahil olduğu bazı erdemlerdir. Nadiren de olsa, kısmen ya da tamamen yanlış
yeterlilik belgelerine sahip olup hekim ol- duğunu iddia edenler bulunmaktadır.
Abartılmış, saptırılmış veya hatalı yeterlilik belgele-
ri iş dünyasında geniş bir yer almaktadır. Bu durumdan benzer biçimde sağlık

hizmetleri yönetiminin de etkilenme olasığı vardır. Bunlar, saptırılmış yeterlilik belgeleri
örnekle- riyle şişirilmiş unvanlar, sorumluluklar ve görevler, sahte akademik hazırlık ve
yeterlilik belgeleri ve profesyonel başarı ve etkinlikler hakkında sahte veya yanıltıcı bilgi
olabilir. Eğer bir hekimin abartılmış, saptırılmış veya sahte vasıfları varsa nasıl
önlemler alınmalı- dır? Böyle sorunları olan yöneticiler üstlerini bilgilendirmeli ve en
uygun muhtemel akılcı bir önlemi önermelidir. İşverenler sert önlemler almayabilirler,
özellikle yapılan şeyin nedenleri ikna ediciyse. İşveren muhtemelen kişinin mevcut iş
performansını değerlendirir. Ancak yöneticinin liyakatsiz kişilerin işine son vermeye
hazırlıklı olması gerekmektedir. Bu durumu sürekli gizlemek kabul edilemez. Birisi
daha üst bir seviyeye yükseldiğinde menfaatleri daha da yükselir ve birisinin kariyerine
zarar verme olasılığı daha çok artar. Saptırılmış ve sahte vasıflar kişi için de bir yüktür,
çünkü sonunda bu durum ortaya çıka- caktır. Kaybedecek daha az şey varken
cezalandırmalar yapılmalıdır. Bu, zorlayıcı bir fay- dacı etik tartışmasıdır. Buna rağmen
Kantçı ve erdemci etikçiler liyakatsiz kişilerin hemen işine son verilmesini isterler çünkü
böyle yapmak doğrudur ve dürüstçedir.
Sonuç olarak, bu başlıkta yöneticilerin kurum ve personelle ilişkilerinde
karşılaşabile- cekleri etik sorunlar tanımlamış ve değerlendirilmiştir. Bu ilişkiler
yöneticilerin hastalara karşı etik sorumlulukları bağlamında ele alınmıştır. Çünkü
yöneticiler hastalarla ilgili ve çoğu özel olan kişisel bilgilere erişme hakkına sahiptir. Bu
tür gizli bilgilere ulaşılabilirlik bilgilerin ifşa edilmesi, kendine çıkar sağlanması ve
kötüye kullanılması olasılığını do- ğurur. Yöneticiler, klinik uygulama yeterlilikleriyle
ilgili sorular ortaya çıktığında hastayı koruyacak biçimde hareket etmelidir. Bunun için,
yetersiz klinik uygulama risklerini en aza indirecek politikaları, süreçleri ve kaynakları
ayarlamalıdır. Yöneticiler hasta bakımını ve güvenliğini vurgulayan bir kültür
oluşturmalılar ve bunu devam ettirmeleri konusunda tüm personelin çabalarını
desteklemelidir. Kurumlar ve hekimler arasındaki yeni ilişkile- rin birçoğu muhtemel
çıkar çatışmalarından kaynaklanan etik konular biçiminde ortaya çıkmaktadır. Finansal
konuları öne çıkarmak ve bunu vurgulamak, sağlık kurumlarının birincil varoluş
nedenlerinin hastalar olduğunu kolayca unutulmasını sağlar. Sahte veya saptırılmış
kişisel niteliklerin belirlenmesi ve yöneticilerin böyle durumlardaki davranış
yükümlülüklerinin farkında olmaları önemlidir. Çalışanların niteliklerinin kontrol edil-
mesi ve değerlendirilmesi kurumlara yardımcı olur, hastaları korur ve mesleki dürüstlüğü
sağlar.
HASTALARA VE TOPLUMA İLİŞKİN ETİK KONULAR

Bu başlıkta yöneticiler, kurumlar, hastalar ve toplum arasındaki özel ilişkiler ele alınmıştır.
Yöneticilerin hastalara karşı görevleri ve ahlaki sorumlulukları vardır. Yöneticiler hasta
ile ilişkilerini kurumlarına olan sadakatalarıyla dengeli bir biçimde tutmalıdır. Yönetici-
lik içinde bulunduğu profesyonel topluluğunun bazı istek ve taleplerine karşılık
vermeyi gerektiren bir meslektir. Kurum ve yönetici birçok yönden aynı algılanır.
Yöneticiler bunu unutmamalıdır. Çünkü yöneticilerin hareketleri ve kararları bu
bağlamda değerlendirilir. Bir başka ifadeyle yöneticiler kurumu temsil ederler. Ancak,
yöneticiler kendi kişisel etik sınırlarını bilmeli ve kurum tarafından yöneticilerin kişisel
etik sınırları ihlal edildiğinde yönetici bunu söylemelidir. Yöneticilerin kurum ve
hastalar bağlamında karşılaşabilecek- leri etik konulara ilişkin kararlar verirken onlara
rehberlik edecek ilkeler olmalıdır. Bu kapsamda hastaların gizli bilgilerinin korunması,
klinik etkinliklerin izlenmesi, kurumsal bilgilerin uçurulması, bakım hizmetinin
niteliğinin iyileştirilmesi ve değerlendirilmesi ve toplumla ilişkilerin sürdürülmesi
konuları ele alınmıştır (Darr, 2011).
Gizli Bilgilerin Koruması

Sağlık kurumları, yöneticileri aracılığıyla hastaları hakkındaki bilgilerden sorumlu tutu-
lurlar. Tıbbi kayıtlar hastaların iyi bir bakım ve tedavi hizmeti almaları bakımından gerek-
lidir. Bu nedenle, tıbbi kayıtlar okunaklı, güncel, tam ve doğrulanmış olmalıdır. Bir yasal
görev olan bilgilerin gizliliği ve güvenliğinin sağlanması, tıbbi kayıtların yeterli ve etkin
personel, sistemler ve işlemler işe koşularak ve sağlık personelinin tüzük, kural ve
yönet- meliklerin uygulanmasını garantiye alarak karşılanmaktadır. Elle geleneksel
yöntemler- le yapılan tıbbi kayıtlara yetkisiz erişimi önlemek veya en aza indirmek için
bir çok şey yapılabilir. Elektronik kayıtların giderek artan kullanımı önemli yeni gizlilik
konularını ortaya çıkarmaktadır. Bu anlamda yöneticilerin hastalara ilişkin sahip
oldukları gizli bilgileri hem kendilerinin açıklamaması hem de teknik olarak bu
bilgilerin istenmeyen kişi ve kurumların eline geçmesini engelleyecek önlemleri alması
gerekmektedir.
Klinik Etkinliklerin İzlenmesi

Yöneticiler kurumun temsilcileridir, ama ahlaki eylemleri olan karar vericiler ve bir mes-
leğin üyeleri olarak, hiçbir zaman kurumun basit bir aracı değildirler. Yöneticilerin ilgi-
leri ve görevleri iş, ofisler veya gıda kalitesi ile ilgili sorunlarla sınırlı değildir. Bu ilgi ve
görevler klinik etkinliklere kadar genişletebilir. Hasta açısından, yönetici kurumun vic-
danıdır. Hekim kökenli olmayan yöneticiler, hekim yöneticiler gibi klinik faaliyetleri de-
ğerlendirmezler. Yeni bir bilgisayar sistemini geliştirmek için uzman kullanabilirler veya
bir veri kaybını önleme yönetimi programı hazırlayabilirler. Yöneticiler bu etkinlikleri ve
sonuçlarını anlama konusunda bakım ve tıp alanındaki uzmanlara güvenirler.
Deneyimli yöneticiler klinik tıp konusunda kayda değer bilgilere sahiptir; bu bilgi onlara
sorunların ne zaman ortaya çıkabileceğini anlama yeteneği verir. Bu tıbbi bilgileri ne
derecede olursa olsun, yöneticilerin amacı genç bir hekim olmak değil; hekimlerin ne
yaptıklarını ve neye ihtiyaçları olup ne istediklerini anlamaktır. Özellikle tıp kökenli
olmayan yöneticiler için hastanelerde olup biteni anlamak deneyim gerektirir. Deneyimli
yöneticiler klinik hizmetlerin izlenmesini daha doğru ve yerinde kararlar alarak
yapabilir.
Bilgi Uçurma
Bilgi uçurma, bir çalışan halkın sağlığını, güvenliğini ve özgürlüğünü tehlikeye atan ya-
sadışı, verimsiz veya yararsız bir bilgiyi yaydığında olur. Bu tanım kötü yönetim, yöneti-
min yükümlülüklerini yerine getirmemesi ve görevini kötüye kullanmasını içerecek kadar
geniştir. Bilgi uçurma hem özel sektörü hem de kamu sektörünü etkiler ve hem kurum
içi hem kurum dışı bilginin açığa vurulmasını içerir. Genellikle kurum içi bilgi uçurma
olumlu karşılanır çünkü kurumun bilgi uçurmaya neden olan sorunu düzeltme fırsatı
do- ğar. Dışsal bilgi uçurma genelde içsel bilgilendirme işlevsiz olduğunda meydana gelir.
Yö- neticilerden gelen olumsuz tepki, yöneticilere veya kuruma karşı algılanan veya gerçek
bir rahatsızlık ve tehdidin işlevidir. Bilgi uçurma, hem bireyin hem de kurumun B lg uçurma üç türlüdür. Bunlar;
• Açıkça yasa dışılık
etkinlikleri- nin bir sonucudur. Bilgi uçurmanın üç türü vardır. Bunlar; açıkça yasa • Olası yasa dışılık veya tehlike
dışılık, olası yasa dışılık veya tehlike ve kurumun sosyal politikasıdır. Açıkça yasa dışılık, • Kurumun sosyal politikası
kanun bilerek ihlal edildiğinde olur. Buna örnek olarak, hükûmete sahte bilgi verilmesi,
müfettişlere rüşvet verilmesi, denetçilerin kandırılması, bilerek iş kanunlarının
çiğnenmesi, ırk veya cinsiyet yüzünden istihdamda ayrımcılık yapılması ve tehlikeli
atıkların uygunsuz bir biçimde ortadan kaldırılması konusundaki bilgilerin uçurulması
verilebilir. İkinci çeşit bilgi uçurma olası yasa dışılık veya tehlikedir. Giderek artan yasal
düzenlemelere rağmen çalışan sağ- lığını, hasta güvenliğini, kamu sağlığını ve çevreyi
korumayı etkileyen bilgilerin uçurul- masını içermektedir. Üçüncü bilgi uçurma,
kurumun sosyal politikasını içerir. Bir çalışan yönetim politikasının ahlakiliği ve bunun
hasta ve toplum üzerindeki etkisi konusunda
endişelenebilir. Örneğin, bir çalışan kâr amacı gütmeyen bir sağlık hizmetleri kurumunun
net gelirinin aşırı olduğunu veya uygunsuz harcandığını ve bunun çok az kısmının yoksul
bakımı için kullanıldığına inanabilir. Bu durumda personelin çalıştığı kurumun sosyal po-
litikasının yanlış olduğunu ifşa etmesi üçüncü bilgi uçurmaya örnektir. Bilgi uçurma
konusunda dikkat edilmesi gereken konu bilgi uçuran kişinin konuyla ilgili çıkarlarının
çatışma derecesi ve olayları nasıl algıladığının önemli bir belirleyici olmasıdır.
Bilgi uçurmayı kurumun etik politikalarını oluşturması açısından değerlendiriniz.

5
Bakım Hizmetlerinin Kalitesinin İyileştirilmesi ve
Değerlendirilmesi
Sağlık yöneticileri, hasta bakım hizmetlerinin kalitesinin iyileştirilmesi ve değerlendiril-
mesinde önemli derecede sorumluluk sahibidirler. Yöneticiler, klinik kaliteyi doğrudan
değerlendiremezler, ancak etik olarak uzmanların çabalarını destekler. Bazen, yöneticiler
kalite iyileştirme ve değerlendirme etkinliklerini teşvik etmelidir. Yöneticiler kalite
iyileş- tirme kavramlarını ve felsefesini uyarlama ve yöntemlerini uygulama konusunda
bizzat alanda anahtar rol oynarlar. Yöneticinin yardımseverlik, bilerek zarar vermeme,
görev- leriyle tutarlı olarak, cesaret, şefkat, sezgi ve vicdanlı olma gibi erdemleri,
hastaların gereksiz klinik risklere maruz kalmasını sürekli olarak önlemek ve bu tür
uygulamalardan vazgeçilmesini sağlamaktır. Riskin bir kaynağı, sağlık kurumlarının
düşük hacimdeki cerrahi müdahaleleri izlemesi veya az sayıda özel tıbbi bakım
gerektiren hastaları tedavi etmesidir. Daha önce yapılan çalışmalar, başarılı kalp
ameliyatları, işlemlerin sayısıyla doğru orantılı olduğunu ve az sayıda işlem takip eden
hastaneler, çok sayıda işlem takip edenlere göre daha kötü sonuçlar elde edildiğini
ortaya koymaktadır. Bu durumu açıkla- yan etmenlere hasta duyarlılığı ve yüksek riskli
hastaları kabul etmede isteklilik de ekle- nebilir. Ancak bunların katkıları bilimsel olarak
incelenmemiştir. Önceki çalışmalar, bu farklılıkların açıklanması konusunda eksiklikler
olduğunu kabul etmektedir. Ancak sayı ve klinik sonuçların niteliği arasında bir
bağlantının olduğu ortaya çıkmaktadır. Burada yöneticiler etik açıdan sorumludur.
Toplumla İlişkilerin Sürdürülmesi

Sağlık kurumları kime ait olursa olsun yarı kamusal alanda değerlendirirler. Toplumun
sağlık ihtiyaçlarını karşılama konusunda hizmet sunmaları ve ahlaki zorunlulukları var-
dır. Bu ilişki, toplumun güvenini kazanma ve bunu devam ettirmeyi gerektirir. Bu, şu anda
toplumda sadece potansiyel hasta olan kişilerin ilgilerine göre hareket etmek anlamına
gelir. Eğer potansiyel hastalar enfeksiyon kapma riskini taşıyorlarsa veya güvenlik kodları
eksikliği olan bir tesis potansiyel hastaları tehlikeye atıyorsa, kurum bu bireyler
konusunda özel sorumluluklara sahiptir. Burada sağlık kurumun toplumsal algısı ve
bu algının olumlu olarak sürdürülmesi ön plana çıkmaktadır. Toplumla ilişkilerin
sağlıklı bir biçim- de sürdürülmesinde güven temelli bir ilişki diğer önemli bir etkendir.
Burada dikkat edilecek konulardan biri de bulaşıcı hastalık riski olan personelden
toplumun ve hastaların korunmasıdır. Yasal belirsizliklere rağmen, sağlık kurumları,
bulaşıcı hastalıklara maruz kalma riski olan personellerinin bu hastalıklarından
haberdar olmalarını sağlamalıdır.
Personelin gizliliğini en ileri düzeyde korumak her türlü çabanın üzerindedir.
Kişilere saygı etik ilkesiyle tutarlı olarak, sağlık kurumları bulaşıcı hastalıkları olan hastaları
tedavi ederken özel gizlilik sorunları konusunda dikkatli olmalıdır. Buna rağmen, yasal
kısıtla- malar içinde, kurumun öncelikli sorumluluğu diğer hastaları ve personelini
korumaktır. Sağlık kurumlarının yöneticileri raporlama ve tavsiyeler için ücret ve maaş
konularında uzmanlara veya bilgisayar programlarına güvendikleri gibi, klinik
hizmetlerin kalitesinin
gözetimi, denetimi, devam ettirilmesinde teknik uzmanlık ve yardıma güvenirler.
Yöneti- ciler, klinik bakımın yerine getirilmesi ve izlenmesinin verimliliği için gereken
sistemleri, süreçleri ve kaynakları klinik personele sağlarlar. Yardımseverlik, zarar
vermeme, şefkat, ilgi gösterme ve cesaret gibi değerler, yöneticilerin ne beklenildiği ve
kaliteli sağlık hizmeti yerine getirme hedefinin ölçülmesine karar verilmesinin hangi
beklentilerle karşılanabil- diğini takip eder. Yöneticiler, eğer özellikle klinik olmayan
faaliyetlerle meşgul olurlarsa etik ve yasal konularda görevlerini yerine getirememe
durumunda kalabilirler ve klinik konuların ilgi ve sorumluluk alanları içinde olmadığını
iddia ederler. Yönetici, bütün faaliyetler için yönetim kuruluna karşı hesap sorulabilir
konumdadır ve bu da yöneticiler ve klinisyenler (hekimler) arasında etkin ve etkili bir
iş birliğini gerektirir.
Sonuç olarak yöneticiler hastalara ve topluma karşı görevlerinden kaynaklanan
birçok genel nitelikteki etik sorunlarla karşılaşabilirler. Yöneticilerin bu kapsamdaki
görevleri her zaman açık değildir ve belki de bunlara başka sorunlar da gizlice eşlik
eder. Örneğin bürokratik engeller veya atalet ve tıbbi personel ilişkilerden kaynaklanan
etik sorunlar ortaya çıkabilir. Bu kapsamda gizli bilgilerin korunması, klinik
hizmetlerin izlenmesi, bilgi uçurma, bakım hizmetlerinin iyileştirilmesi ve
değerlendirilmesi ve toplumla ilişkilerin sürdürülmesi sürecinde yöneticiler etik
konularla karşılaşırlar. Bu süreçte yöneticler gö- revlerini yaparken kurumun öncelikli
varoluş nedenleri olan hastaya ve topluma hizmet etme ve korumaya odaklanırlarsa
daha açık hâle gelirler.
110 Sağlık B l mler nde ve Yönet m nde Et k
Özet
Etik dışı davranışları sıralamak
1 Kuruma ve çalışanlara ilişkin etik konuları açıklamak
Etik dışı davranış, etik ilke ve kuralları terk
Yöneticilerin kurum ve çalışanlarla ilişkilerinde kar-
ederek bunlara aykırı davranmaktır. Etik dışı 4
şılaşabilecekleri etik sorunlar yöneticilerin hastalara
davranışlar; ayrımcılık, kayırma, yolsuzluk,
karşı etik sorumlulukları bağlamında ele alınır. Yö-
rüşvet, yaranma ve yakınlığı kullanma ve
neticiler hastalarla ilgili gizli bilgilere ulaşabilmesi
engelleyici olma ve yanlış yön- lendirme olmak üzere
bilgilerin ifşa edilmesi, kendine çıkar sağlanması ve
sosyokültürel ve ekonomik tür- de olabilmektedir.
kötüye kullanılması olasılığını doğurur. Yöneticiler,
Etik dışı davranışların psikolojik türleri de vardır.
klinik uygulama yeterlilikleriyle ilgili sorular orta-
Bunlar; yıldırma ve korkutma, bencillik, işkence,
ya çıktığında hastayı koruyacak biçimde hareket et-
şiddet-baskı, bedensel ve cinsel taciz ve dogmatik
melidir. Yöneticilerin kurumsal ve çalışanlarla ilgili
davranma olarak sıralanır.
karşılaşabilecekleri etik konular; ilişkilerin kurumsal
bağlamı, kurumsal bilgi, yönetim kurulu üyeleriyle
Etik dışı davranışların nedenlerini açıklamak
2 ilişkiler, hekimlerle ilişkiler, hekim olmayan
Etik dışı davranışların nedenleri bireysel ve çevre-
personelle ilişkiler, sağlık çalışanlarıyla yeni
sel nedenler olmak üzere iki başlıkta
ilişkiler, yönetim performansının değerlendirilmesi
sınıflandırılır. Bireysel nedenler; bireysel olarak ele
ve mesleki yeterlik belgeleri bağlamında ortaya
alınan bireyin kendi eksiklikleri, ikilemleri ve
çıkar.
yetersizlikleri bağla- mında değerlendirilir. Etik dışı
davranışların bireysel nedenleri arasında; etik
Hastalara ve topluma ilişkin etik konuları açıklamak
ikilemler, etik standartlardaki farklılıklar, bencil 5
Yöneticiler hastalara ve topluma karşı görevlerinden
davranma, etik davranışları farklı algılama, mesleki
kaynaklanan birçok genel nitelikteki etik sorunlarla
yetersizlik ve rekabet vardır. Etik dışı
karşılaşabilirler. Yöneticilerin bu kapsamdaki görev-
davranışların çevresel olanları toplumsal baskı ve
ler her zaman açık değildir. Bürokratik sorunlar veya
zorunluluklar nedeniyle bireysel ahlak dışına çıkı-
tıbbi personel ilişkilerden kaynaklanan etik sorunlar
larak gösterilen davranışlardır. Bunlar; karşılıklı gü-
ortaya çıkabilir. Bu kapsamda gizli bilgilerin korun-
vensizlik, ücretlendirme, esneklik, yasaların etkisi ve
ması, klinik hizmetlerin izlenmesi, bilgi uçurma, ba-
geleneklerin etkisi olarak sayılır.
kım hizmetlerinin iyileştirilmesi ve değerlendirilmesi
ve toplumla ilişkilerin süründürülmesi sürecinde yö-
Güvene dayan görev ve çıkar çatışmalarını açıklamak
3 neticileri bazı etik konularla karşılaşırlar. Bu süreçte
Çıkar çatışmaları sağlık kurumlarında yaygın yaşa-
yöneticiler görevlerini yaparken kurumun öncelikli
nan etik konulardan biridir. Güvene dayanan kavramı
varoluş nedenleri olan hastaya ve topluma hizmet
Roma hukuk sisteminden gelen yasal bir kavramdır.
etme ve korumaya odaklanmalıdır.
Güvene dayanan görev sağlık yönetimin temelidir.
Toplum ve hastalar yöneticileri sağlık kurumlarında
kendilerinin ahlaki temsilcileri olarak görürler. Çıkar
çatışmalarını en aza indirmek için sürekli bir
dikkat gerekmektedir. Kamu kurumu yöneticileri
çıkar çatış- malarında para ve adli suç cezaları
riskini göze alır- ken; özel sektörde durum daha
esnek olabilir. Çıkar çatışmaları gözle
görülmeyebilir. Bunları tanımlaya- bilmek için
sürekli değerlendirme gereklidir. Rekabet
yoğunlaştıkça, çıkar çatışmaları da artar. Güvene da-
yanan görev sürecinde yöneticilerin etik
yükümlükle- ri, etik kodlar ve çıkar çatışmaları,
hediye ve bağış kabul etme, kişisel maddi kazanç
sağlama ve kurumlar arası çıkar çatışmaları
yöneticilerin karşılaşabileceği etik konular
arasından yer alır.
1. Aşağıdakilerden hangisi etik dışı davranışların sosyokül-
6. Aşağıdakilerden hangisi kurumsal düzeyde içeriden bil-
türel ve ekonomik türlerinden biri değildir?
ginin kötüye kullanımına örnektir?
a. Ayrımcılık
a. Pazarlama stratejisini açıklama
b. Kayırma
b. Etik politikaları açıklama
c. Yolsuzluk
c. Tedavi hizmetlerini açıklama
d. Rüşvet
d. İstihdam politikalarını açıklama
e. Bencillik
e. Sosyal sorumluluk çalışmalarını açıklama
2. “Yöneticilerin yasal yetkileri haricinde diğer kişileri etki

7. Aşağıdakilerden hangisi hastalara ve topluma ilişkin etik
altına almak için onlara etik dışı meydan okumaları” şeklin- de
konulardan biri değildir?
tanımlanan etik dışı davranış aşağıdakilerden hangisidir?
a. Gizli bilgilerin korunması
a. Yıldırma
b. Klinik etkinliklerin izlenmesi
b. Bencillik
c. Bakım hizmetlerinin kalitesinin geliştirilmesi
c. İşkence
d. Toplumla ilişkilerin sürdürülmesi
d. Şiddet
e. Kurumlar arası çıkar çatışması
e. Bedensel taciz
8. Aşağıdakilerden hangisi, topluma ve hastalara ilişkin de-

3. Aşağıdakilerden hangisi etik dışı davranışların çevresel
ğerlendirilen etik konulardan biri değildir?
nedenlerinden biridir?
a. Gizli bilgilerin korunması
a. Etik ikilemler
b. Klinik hizmetlerin izlenmesi
b. Yasalar
c. Bilgilerin uçurulması
c. Bencil davranma
d. Toplumla ilişkilerin sürdürülmesi
d. Rekabet
e. Yönetim performansının değerlendirilmesi
e. Mesleki yetersizlik
9. Aşağıdakilerden hangisi bilgi uçurma türlerinden

4. Aşağıdakilerden hangisi bireylerin toplumsal ve
açıkça yasa dışılık kapsamında değerlendirilmez?
bireysel çıkarlar arasında sıkıştığı durumu tanımlar?
a. Uygunsuz harcamaların bildirilmesi
a. Karşılıklı güvensizlik
b. Sahte belge verilmesi
b. Esneklik
c. Rüşvet verilmesi
c. Etik standartlardaki farklılık
d. Denetçilerin yanıltılması
d. Etik ikilem
e. İş kanunlarının çiğnenmesi
e. Mesleki yetersizlik
10. Aşağıdakilerden hangisi kurumsal bilginin etik dışı kul-

5. Aşağıdakilerden hangisi güvene dayanan görev kapsa-
lanımına örnek değildir?
mındaki çıkar çatışmalarından biri değildir?
a. Bilgi karşılığında maddi çıkar sağlama
a. İlişkilerin kuramsal bağlamı
b. Kurumun finansal politikalarını açıklama
b. Yöneticilerin etik yükümlülükleri
c. Hastalara zarar verecek bilgileri ifşa etme
c. Etik kodlar ve çıkar çatışmaları
d. Hisselerden kar sağlamak için bilgi sızdırma
d. Hediye ve bağışları kabul etme
e. Kızdığı yönetim kurulu üyesinin zaaflarını açıklama
e. Özel harcamaların onayı
Yaşamın İçinden
Son yılların en akıl almaz sahtekarlık olayı Sağlık lisesinde ders verdi
Van, Ankara ve İstanbul’da 9 yıldır farklı dallarda hekimlik
Ürettiği sahte belgelerle bir çok yere iş başvurusunda bulu-
yapan Burak Uysal’ın ‘sahtekar’ olduğu ortaya çıktı.
nan Burak Uysal eğitim alanında da şansını denedi. Ankara
Akıl almaz sahtekarlık üç yıl önce Burak Uysal’ın işyeri he-
Üniversitesi’nden ‘eğitim verebilir’ şeklinde sahte belge dü-
kimliği belgesinin yenilenmesi için Çalışma ve Sosyal
zenleyen Burak Uysal, İstanbul Anadolu yakasında bulunan
Gü- venlik Bakanlığı’na başvurmasıyla ortaya çıktı.
özel bir Sağlık Anadolu Meslek Lisesi’nde ‘farmakoloji uzma-
Bakanlığın sahte hekim Uysal’ın hekimlik bilgilerini teyidi
nı’ olarak ders vermeye başladı. Altı ay derslere giren Burak
için yaptığı araştırmada Burak Uysal’ın YÖK’te denkliğini
Uysal yaşanan sıkıntılar sonrası buradan da ayrıldı.
aldığı Toronto Üniversitesi Tıp Fakültesi diplomasının sahte
Uysal, çalışma izni bittiği için işten ayrıldığı yönünde belge
olduğu ortaya çıktı.
düzen- leyerek iş başvuruları yapmaya devam etti.
Van’da tam 6 yıl görev yaptı
Ankara’da iki soruşturması var
Bu gelişme üzerine 2012 yılında Türk Tabipler Birliği
Daha önce hapis cezası verilen ve cezası ertelenen Burak
konuyla ilgili savcılığa suç duyurusunda bulundu. Geriye
Uy- sal hakkında Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı
dönük tarama yapan Tabipler Birliği, Burak Uysal’ın Van
tarafından da iki ayrı soruşturmanın yürütüldüğü ortaya
Tabipler Odası’na kaydının olduğunu tespit etti. Yapılan
çıktı. Gelişmeler üzerine sahte hekim Burak Uysal
taramada Uysal’ın 2006 yılında özel bir hastanede
kayıplara karıştı.
psikiyatri uzmanı olarak 6 yıl çalıştığı ortaya çıktı. Burak
Uysal’ın Van Tabipler Odası’na ve çalıştığı kuruma verdiği
Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/son-yillarin-en-akil-
Akdeniz Üniversitesi’ne ait tıp fakültesi diplomasının da
almaz-gundem-2129260/ 5 Kasım 2015 tarihinde erişilmiştir.
sahte olduğu anlaşıldı.
1 yıl 6 ay hapis cezası da var
Türk Tabipler Birliği’nin suç duyurusu üzerine açılan davada
mahkeme sahte hekim Burak Uysal’a sadece ‘sahte belge
dü- zenlemekten’ 1 yıl 6 ay hapis cezası verildi. Ancak 1. e Yanıtınız yanlış ise “Etik Dışı Davranışların
Sosyo-
mahkeme hükmün açıklanmasının geriye bırakılmasına karar
kültürel ve Ekonomik Türleri” konusunu yeniden
verdi. Bu karar üzerine sahte hekim Burak Uysal,
2. a Yanıtınız yanlış ise “Etik Dışı Davranışların
‘mesleğini’ yapmaya devam etti. Konuyla ilgili Sağlık
Psikolo- jik Türleri” konusunu yeniden gözden
Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü de devreye
geçiriniz.
girdi. Soruşturmanın 2014 yı- lında sonuçlanmasının
ardından bir süre ortalıkta görünme- yen sahte hekim 3. b Yanıtınız yanlış ise “Etik Dışı Davranışların
Burak Uysal’ın İstanbul Tabipler Odası’na da üye olduğu Neden-
ortaya çıktı. İstanbul Tabipler Odası’na 54244 sayısı ile 4.d Yanıtınız yanlış ise “Etik Dışı Davranışların Neden-
kayıt yaptıran Uysal’ın İstanbul Üniversitesi Cer- rahpaşa leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Tıp Fakültesi’ne ait sahte diploma ile iş başvuruları yaptığı 5. a Yanıtınız yanlış ise “Güvene Dayanan Görev ve
da tespit edildi. Çıkar
Ambulans hekimi de olmuş 6. a Yanıtınız yanlış ise “Kuruma ve Çalışana İlişkin
Burak Uysal’ın, İstanbul’da özel ambulans hizmeti veren Etik Konular” konusunu yeniden gözden
bü- yük bir firmada hekim olarak çalışmaya başladığı geçiriniz..
belirlenince kısa süre burada çalışan sahte hekimle ilgili 7. e Yanıtınız yanlış ise “Hastalara ve Topluma İlişkin
firmanın İstan- bul Tabipler Odası’na başvurarak araştırma Etik Konular” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yapması üzerine sahtekarlık bir kez daha ortaya çıktı. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Hastalara ve Topluma İlişkin
Tabipler Odası, yaptığı incelemede Uysal’ın diplomasının Etik Konular” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
sahte olduğunu belirledi. Bunun üzerine Uysal işten 9. a Yanıtınız yanlış ise “Bilgi Uçurma” konusunu
ayrılarak ortadan kayboldu. yeni-
10. c Yanıtınız yanlış ise “Kuruma ve Çalışana İlişkin
Etik Konular” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.

Sıra Sizde 1
Sıra Sizde 3
Bu durumu görmezden gelebilirsiniz. Bunun için cezai
Hekimin temel tıp etiği ilkelerini göz önünde bulundurma-
ve etik olarak yaptırımlarla karışılacağınızı bilmeniz
ması, kurumunuzun adını kullanarak haksız kazanç sağla-
gerekir. Bir yönetici olarak kurumunuzun size vermiş olduğu
ması, kurumunuzun etik politikalarına ters klinik
yetkiye dayanarak hemen etik ve yasal bir inceleme için
uygulamalar yapması gibi nedenlerle kurumla ilişiğinin
sürçleri baş- latmak olmalıdır. Öncelikle bilginin
kesilmesi yapılacaklardan en öncelikli olanıdır. Daha sonra
doğruluğunu denetle- meniz gerekmektedir. Muhtemelen
bu sürecin sonunda doktorun kurumla ilişiğinin
size kurum içinden bilgi uçuranlar belge ve bilgileri de
kesildiğinin bir basın duyurusu ile kamuoyuna
vermiştir. Belki de size bilgileri doğrudan mağdur eczacılar
duyurulması ikinci yapılması gereken iştir. Böylece bir
vermiş olabilir. İlk incelemeniz sonucunda baş eczacının
sağlık yöneticisi olarak kurumunuza, çalışanlarınıza,
yetkilerini kullanarak psikolojik yıldırma yaptığı
hastalarınıza ve topluma karşı olan güvene dayalı görevinizi
yönündeyse hemen kişiyi Hastane Etik Ku- ruluna sevke
sadakatle yerine getirmiş olursunuz. Çünkü sizin böyle bir
etmeniz, gerekiyorsa görevden uzaklaştırmanız ve mutlaka
etik yükümlülüğünüz bulunmaktadır.
mesleki ve hukuksal bir ceza alması yönünde ta- vır
sergilemeniz en doğru davranış olacaktır. Bu olayı değer-
Sıra Sizde 4
lendirerek bir daha benzer olayların olmaması için yönetim
Bunun en temel nedeni yöneticinin kişisel özellikleri
olarak ve kişi olarak neler yapmanız gerektiğini düşünmek de
olabilir. İkincisi neden ise mesleki anlamda yöneticinin
yerinde olur. Bu işlemleri yaparken 2011/2 sayılı
yeterliklerin- deki eksikliklerinden ve liyakate bağlılıktaki
İşyerlerinde Psikolojik Tacizin (Mobbing) Önlenmesi
zayıflığından kaynaklanabilir. Örneğin, yönetici kişisel
Genelgesi’ne göre hareket ediniz.
olarak iyi niyetli ve çok konuşan biri olabilir. Bu özelliği de
sahip olduğu gizli bilgilerin kendi yararına olmadan
Sıra Sizde 2
kullanımı doğurur. Örne- ğin sağlık yöneticisi bir dost
Kurumsal düzeyde çalışanların ve kurumdan hizmet alan-
toplantısında yönetim kurulun- da nereye yatırım
ların herhangi bir etik sorun ortaya çıktığında nasıl
yapacaklarını konuştuklarını ve bu yerin adını istemeden
davra- nılması gerektiğini bilmesi karşılıklı güven
açıklayabilir. Yine yönetim kurulu başkanı- nın olumsuz
açısından son derece önemlidir. Etik kodlar çalışanların
kişilik özelliklerinden söz edebilir. Bu bilgiler o toplantıda
mesleklerinin ahlaki yönlerini görmelerine, ahlaki
bulunan kişiler tarafından çıkar amaçlı kullanıla- bilir. Oysa
duyarlılık geliştirmelerine, hizmet sundukları kişi ve
mesleki liyakate bağlı bir yönetici bazı gizli bilgileri
topluma ve mesleklerini icra ettikleri profesyonel topluluğa
kimseyle paylaşmayacağını bilir ve paylaşmazdı. Bunun için
karşı sorumlulukların ne olduğuna rehberlik etmek amacıyla
yöneticiler her zaman ve her yerde kendilerinden önce
geliştirilirler. Kurumlar kurumsal düzeyde ve
kurumun, hastaların, çalışanların ve toplumun çıkarını önce
kurumlarındaki mesleklerin kendilerine özgü etik
düşünmelidir.
kodlarını geliştirilerek uygulanmasını sağlarlar. Böylece
temel düzeyde mesleki anlamda davranış kurallarını belir-
Sıra Sizde 5
lemiş olurlar. Herhangi bir etik sorun ortaya çıktığında
Bilgi uçurma en genel anlamda kurum içi ve kurum dışı ol-
da mesleki etik kodlara uygun davranılıp davranılmadığına
mak üzere iki yolla olmaktadır. Her iki yolda da
ba- kılarak karar verilir. Bu nedenle bir mesleğin etik
kurumda meydana gelen etik dışı durumlar ifşa
kodlarının belirlenmiş olması ve meslek üyelerinin o etik
edilmektedir. Eğer ifşa edilen bilgiler kişisel çıkar amacıyla
kodlara göre mesleklerini icra etmeleri son derece önemli
çarpıtılarak kullanılmı- yorsa, bir başka ifadeyle uçurulan
bir konudur. Çalışmaların davranışlarının etik olup
bilgiler doğru ise, kurum etik politikalarını iyileştirmek
olmadığını değerlen- dirmede etik kodlar rehberlik eder.
için bu bilgileri kullanabilir. Ancak genelde kurum içi bilgi
uçurma olumlu karşılanırken, kurum dışı bilgi uçurmanın
kurumun güvenirliği ve itibarını olumsuz etkilemesi
nedeniyle bunların yeniden düzeltilmesi zaman alacaktır.
Aydın, İ. (2010). Yönetsel Mesleki ve Örgütsel Etik, 5.
Sarı, N. (2003). Hekim-Hasta İlişkilerinde Güven Bunalımı
Baskı, Ankara: Pegem Akademi.
ve İhmal Edilen Erdemler Ahlakının/Etiğinin Önemi.
Darr, K. (2011). Ethics in Health Services Management (Fifth
3. Ulusal Tıp Etiği Konferansı Kongre Kitabı içinde (ss.
Edition). Illionois: Health Professions Press. Inc.
3-13). Bursa.
Ertekin, C. (2004). Hekimler ve İlaç Endüstrisi İlişkileri O.
Saylı, H. ve Kılızldağ, D. (2007 ). Yönetsel Etik ve
Çavdar (Derleyen). Kanser ve etik içinde (ss. 21-32). An-
Yönetsel Etiğin Oluşmasında İnsan Kaynakları
kara: TÜBA Yayınları.
Yönetiminin Rolünü Belirlemeye Yönelik Bir
Gül, H. (2006). Etik Dışı Davranışlar ve Uysallaştırılması:
Analiz. Afyon Koca- tepe Üniversitesi Sosyal
Devlet Hastanelerinde bir uygulama. Selçuk Üniversi-
Bilimler Dergisi 9(1), 231-252.
tesi Karaman İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,
Sökmen, A. ve Tarakçıoğlu, A. (2011). Mesleki Etik, 1. Baskı.
10(9), 65-79.
Ankara: Detay Yayıncılık.
Gözütok, F. D. (1993). Okullarda Dayak. Ankara: 72
Tarım, M., Zaim, H. ve Torun, Y. (2014). İş Ahlakı
Ofset. Kırel, A. Ç. (2000). Örgütlerde Etik Davranışlar,
Uygula- malarının Hastane Performansına Etkisi:
Yönetimi
Kamu Has- taneleri Üzerine Bir Saha Çalışması. İş
Ve Bir Uygulama Çalışması. Eskişehir: Anadolu
Ahlakı Dergisi, 7(2), 121-153.
Üniver- sitesi Yayınları.
Türk Tabipler Birliği. (2005). Dünya Hekimler Birliği Tıp
Leisinger, K. M. (2009). İşletme Etiği, Çokuluslu
Etiği El Kitabı M. Civaner (Çev). Ankara: Türk Tabipleri
Şirketler ve Gelişmekte Olan Ülkeler H. Tepe (Yay.
Birliği Yayınları.
Haz.). Etik ve meslek etikleri içinde (ss. 91-120).
Ankara: Türkiye Fel- sefe Kurumu.
Özdevecioğlu, M., ve Aksoy, M.S. (2005). Organizasyonlar-
da Sabotaj: Türleri, Amaçları, Hedefleri ve Yönetimi.
Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Der- gisi, 6(1), 95-109.
Papatya, G. (1997). İşletmelerde Örgütsel Verimliliğe Ulaş-
mada Yetki Devri Sorunu ve Yönetici Engeli.
Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Dergisi, 2, 127-146.

5
Amaçlarımız

Sağlık ve biyomedikal bilimlerde etiğin gelişimini kavrayabilecek,
 Tıp etiğinin temel ilkelerini ve tamamlayıcı unsurlarını açıklayabilecek,
 Aydınlatılmış onamın yasal dayanaklarını tanımlayabilecek,
 Hasta haklarını genel olarak açıklayabilecek,
 Ötanazi, Ötanazi Türleri, Ötanazi Koşulları, Ötanazinin Suç Teşkil Edip Etme-
diği ve Türk Hukukunda Ötanazi kavramını açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Sağlık Etiği • Biyotıp
• Biyomedikal Etiği • Yönetmelik ve Kanunlar
• Tıp Etiği • Hasta Hakları
• Ötanazi • Klinik Biyoetik
İçindekiler
• GİRİŞ
• BİYOMEDİKAL ETİK
• TIP ETİĞİNİN TEMEL İLKELERİ
Sağlık Bilimlerinde • AYDINLATILMIŞ ONAM
Sağlık ve Biyomedikal Etiği • TIP ETİĞİ VE BİLGİ EDİNME
ve
HAKKI AÇISINDAN MESLEKİ
MAHREMİYET
• ÖTANAZİ
Sağlık ve Biyomedikal Etiği
GİRİŞ
Tıp etiği hem teorik bir çalışma alanı hem de tıbbi uygulamaların yapıldığı sağlık profes-
yonellerinin işleriyle ilgili yön belirleyici bir özdenetim mekanizmasıdır. Dolayısıyla tıp
etiği denilince akla iki ayrı grupta bulunan çalışanlar gelmektedir. İlk grup teorik
çalışma- lar yapan tıp akademisyenlerinden meydana gelmektedir. İlk gruba göre çok
daha fazla kişi barındıran ikinci grupsa etik problemlerle yüzleşen, etik kurallara uyan
ya da uymayan, etik kodları dolaylı olarak belirleyen tüm sağlık profesyonellerinden
oluşmaktadır.
Sağlık hizmetlerinin tabiatı gereği sebebi bilinmeyen zahmetli ve riskli hâllerde insan
sağlığının muhafaza edilmesi ve geliştirilmesi için etik bir bakış açısına ihtiyaç
duyulmak- tadır. Sağlık hizmetlerinde etik bir yapı oluşturmak için bilimsel tıbbın
kurucusu olan Hipokrat’tan beri çok fazla çalışma yapılmıştır. Tıbbın önceliği insanın
biyolojik yapısı- dır. Ancak insan yalnızca bu yapıdan ibaret olmayan, değer yaratan, bu
değerler etrafında kümelenen ve değerleri uğruna çarpışan bir varlıktır. Sağlık hizmeti
almak için sağlık kuruluşuna gelen kişinin bir hayat öyküsü vardır. Bu kişi sadece tıbbi
yardım almak için sağlık profesyonellerinin karşısına gelmiş gibi gözükse de neticede
sorunları o kişinin ha- yatının bir parçasıdır. Hâlbuki sağlık profesyonelleri şahsın bu
durumunu düşünmeden her insanı aynı biyolojik indirgemecilikle aynı terazide tartma
eğilimindedirler. Sağlık profesyonelleri hastalarını sadece biyolojik olarak değil sosyal,
ekonomik ve felsefi boyutta değerlendirme vizyonuna sahip olması gerekmektedir. Bu
sayede yapmış oldukları mesleğe anlam katmış olurlar. Değerin meydana çıkmasını
sağlayan tıp değil, sağlık profesyonellerinin kendileridir. Sağlık profesyonellerine hasta
sağlığını emanet etmiştir. Bu durumda, sağlık profesyoneli ile hastası arasındaki
münasebetin etik boyut kazanması kaçınılmaz hâle gelmektedir (Yıldırım, 2008).
Tıp bilimindeki değer çatışmalarını araştıran tıp etiğinin biyoetiğin alt dallarından
biri olduğu ve “tıp etiği”, “sağlık etiği”, “tıbbi biyoetik”, “klinik biyoetik” alt
boyutlarının biyoetiğin kapsamına girdiği kabul edilmekle beraber “sağlık etiği”
kavramı (Kırılmaz, 2014) daha kapsayıcı olduğu için ünitede bu kavram kullanılacaktır.
Sağlık hizmetlerinde bilginin eşit olarak dağıtılmaması, kamusal mal özelliği taşıması
gibi sebepler, piyasa şartlarında etkili üretim yapılamamasına neden olmaktadır. Ayrıca,
kamu otoritesinin sağlık hizmeti sunumunda adil olma ilkesini esas alması etik sıkıntıla-
rın da temelini meydana getirmektedir. Bu açıdan bilgi asimetrisi ve sağlık hizmeti
sunan kişinin iyi niyetini ve bilgilerini kullanmada tek güç olarak bulunması, sağlık
etiğine neden gereksinim duyulduğunu izah etmektedir. Sağlık etiğinin zorunluluğu,
çoğunlukla hekim ile hasta, uzman ile uzman olmayan arasındaki asimetriden
kaynaklanmaktadır.
Bilgi asimetrisi: Bir tarafın Bilgi asimetrisi para gibi maddi düzenlemelerle yok edilemediği gibi, hukuki düzenle-
diğerine göre daha iyi
veya daha fazla bilgi sahibi melerle de yok edilememektedir. Sağlık profesyonellerinin hastaya karşı tutumu, hastanın
olduğu durumdur. tabip ve hemşireye olan itimadı ile etik beklentilerine dayanmaktadır. Dikkate alınması
gereken bir başka nokta ise sağlık hizmeti sunan kişinin tedavi ve bakım hizmeti
vermeye istekli olup olmadığıdır.
Resim 5.1
Sağlık Etiğinin Felsefesi
Sağlık etiği, sağlık hizmetlerinin sunumunda sağlık profesyonellerinin faziletli dav-

ranmak adına neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğini gösteren bir
hedef noktası niteliğini taşımaktadır. Sağlık profesyonellerinin hasta ile olan münasebeti
sonucunda meydana gelen sorunlar sağlık etiğinin alanına girmektedir. Sağlık etiği,
sağlık hizmetlerinin hastaya sunumu ile alakalı bir değerler sistemi meydana getirmeye ve
sağlık hizmetleri sunumunda karşılaşılan değer sorunlarına yönelik yaklaşımları tayin
etmeye çalışmaktadır.
Sağlık etiği ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için adresine bakınız.
BİYOMEDİKAL ETİK
“Biyomedikal etik” konsept olarak çok yeni bir olgudur. Yeni olması nedeniyle de
ko- numlanması tam olarak netlik kazanmamıştır. 1970’li yıllarda etik kurumlardan
bağımsız bir şekilde ismini duyurmaya başlayan biyomedikal etik konusunda
araştırmalar yapmak için pek çok merkez kurulmuştur. Bunlardan bir tanesi Amerika’da
George Town Üni- versitesi Kennedy Enstitüsüne bağlı Biyoetik Merkezidir.
Biyomedikal etiğin kapsadığı alan tıp etiği yanında canlı tabiatla ve bunların çevreyle
olan ilişkilerini ele alan, bu ilişki- lerdeki değer sorunlarının da konu edildiği disiplinler
arası bir akademik alandır. Biyo- medikal; tıp, hukuk, felsefe, din bilimi, psikoloji,
sosyoloji ve politika gibi değişik disiplinler arasında kalan konuları içerdiğinden,
belirtilen disiplinlerin uzmanları tartışmalara katkı sağlamaktadır.
İnsan denekler üzerinde biyomedikal araştırma gerçekleştirmenin etik ve bilim-
sel standartları, Helsinki Bildirgesi, İnsan Deneklerle İlgili Biyomedikal Araştırmaların
Uluslararası Etik Yol Gösterici Kuralları (Council for International Organizations of Me-
5. Ünite - Sağlık ve Biyomedikal Etiği 119
dical Sciences CIOMS), ve Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization -WHO)
ile İyi Klinik Uygulamalar konusunda Yol Gösterici Kurallar (International Conference
on Harmonisation of Technical Requirements for Registration of Pharmaceuticals for
Human Use - ICH) da dâhil, uluslararası yol gösterici kaideleri geliştirilmiş ve
oluştu- rulmuştur. Bu yol gösterici kaidelere intibak etme deneklerin onuru, hakları,
güvenliği ve esenliğinin geliştirilmesini güvence altına alır ve araştırmaların
neticelerinin güvenilir olmasına katkı sağlar.
Uluslararası yol gösterici yasalar, aydınlatılmış onam ve onam veremeyecek olan kişi
ve toplulukların gerçek koruma göstergeleri ve uygun şekilde korunmalarının yanı sıra
bilimsel ve etik açıdan değerlendirilmesini şart koşar. Bu yol gösterici yasaların amaçları;
farmasötik araştırmalar, medikal araçlar, tıbbi radyasyon, cerrahi metotlar, tıbbi kayıtlar
ve biyolojik örnekler de dâhil bütün biyomedikal araştırmaların yanında,
epidemiyolojik, sosyal ve psikolojik araştırmalara yol haritası oluşturmaktır.
Bu yol gösterici yasalar yeryüzündeki bütün ülkelerdeki etik değerlendirmelere yar-
dımcı olmayı ve desteklemeyi amaçlamaktadır. Belirtilen bu yasalar, uluslararası rehber
olan yasalarla meydana getirilen zorunlulukların yakından değerlendirilmesinin yanı
sıra tüm dünya ülkelerinde geçerli olan etik değerlendirmelere dayanır. Bu yasalar
ne biyomedikal araştırmaların etik açıdan değerlendirilmesinde zorunlu olan yerel ve
ulusal kuralların yerine geçme, ne de ulusal yasa ve düzenlemelerin üstünde olma
amacını taşır (Görkey, 2000).
TIP ETİĞİ TEMEL İLKELERİ

Dünya genelinde hem klinisyen hem de akademik etik araştırmaları yapan insanlar ara-
sında “Beauchamp ve Childress” isimli iki Amerikalı biyoetikçinin önerdiği şema olan;
özerk olma ve başkalarının özerkliğine saygı gösterme, zarar vermeme, yararlı olma ve
adil olma, genel tıp etiği ilkelerini oluşturmaktadır.
Yaşama saygı duyma, aydınlatma ve onam alma, sır saklama, gizliliğe saygı
gösterme, dürüstlük, özgecilik, ayrımcılıktan kaçınma, ihtisasa saygı duyma, dayanışma,
Özgecilik: Kişisel yarar
yeterliği olmayan hasta için karar verme süreci de şemada yer alan dört temel ilkeyi gözetmeksizin başkasına yararlı
tamamlayan unsurlardır (Kırılmaz, 2014). olmaya çalışma
Genel tıp etiği ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için resources/medicalethics/codemedicalethics.page adresine bak
Özerklik ve Özerkliğe Saygı İlkesi

Kendi kendine anlamına gelen “autos” ile yasa manasına gelen “nomos” kelimelerinin
birleşmesiyle oluşmuş “autonomos” kelimesi özerklik anlamına gelmektedir. Günümüz-
de bireyin ilk olarak kendisi hakkında karar vermesi, ikincil olarak da kendisine yapıla-
caklar hakkında bağımsız olarak ve kendi değerlerine sığınarak kararlar verip, bu kararlar
doğrultusunda uygulamada bulunmasına özerklik ilkesi denilmektedir. İnsan haklarıyla
yakından ilişkili olan özerklik ilkesi, insan olmanın önemli unsurlarından birisidir.
Tıbbi ilişkiler göz önüne alındığında özerkliğe saygı ilkesinin önemli şartlarını şu şe-
kilde sıralayabiliriz;
• Birey durumu hakkında anlayabileceği şekilde bilgilendirilmeli,
• Bireye durumu hakkında bilgi verilip, alternatifler sunulduktan sonra kendisi
hak- kındaki son kararın verilmesi işleminin bireye bırakılması,
• Bireyin kendisinden, teşhis ve tedavi amaçlı her bir müdahale için ayrı ayrı izninin
alınması,
• Bireyin reddettiği müdahalelerin yapılmaması,

• Bireyin mahremiyetine saygı duyulması,
• Bireye karşı açık sözlü olunması, gerçeklerin bireyden gizlenmemesi,
• Bireye vaat edilenlerin yerine getirilmesi,
• Bireyin sırlarının saklanması,
• Birey hakkında bilgilenmek istemiyorsa bu isteğine saygı duyulması gerekir.
Hastanın bilgilendirilmesi süreci iyi hekimlik uygulaması ön şartlarından biridir ve
tıp etiğinin temel ilkelerinden olan özerklik ilkesine dayanmaktadır. Hastaya verilen bil-
giden sonra alınan onamın geçerli olabilmesi için bazı şartların sağlanmış olması gerek-
mektedir. Bu şartlar; bilgilerin sade ve anlaşılır bir dille ifade edilmesini, bu bilgilerin
hasta tarafından anlaşılmasını, hastayı yönlendirme çabası içermemesini, hasta onam
verirken herhangi bir zorlamayla karşılaşmamasını, hastanın onam vermeme yönündeki
direncini kırmak amacıyla önerilen tıbbi uygulama risklerinin saklanmasını, yararlarının
abartılmasını, tıbbi müdahalenin yapılmaması durumunda ortaya çıkabilecek olumsuz-
lukların abartılmasını kapsamaktadır.
Onamın geçerliliği açısından başka bir koşulda onam verecek olan kişinin verilen bil-
gileri anlayarak değerlendirebilecek, buna bağlı olarak karar verebilecek ve kararlarını
uygulayabilecek yetisinin olması gerekmektedir. Yeti, bireyin şahsıyla ilgili konularda
karar verebilme, kendi çıkarlarının farkında olup bunları koruyabilme kapasitesine
sahip olması ve çocukluk, bunama, şuur kapanıklığı gibi zihinsel yetenekleri ile ilgili
sınırlılık bulunmaması hâlinde söz konusudur.
Hekim hastasına görüşme ve tetkikler sonucunda aşağıdaki sırayı izleyerek bilgi vermelidir.
AYDINLATILMIŞ ONAM
Rol Modelde Uyarlanacak Aydınlatma Modeli
• Hastanın şu andaki tıbbi durumu,
• Tedavi uygulanamadığı durumda, hastalığın tahmin edilebilir gidişi,
• Müdahaleler,
• Hastalığın gidişini nasıl etkiler?
• Müdahalenin tarifi,
• Fayda / Zarar hesabı,
• Müdahale sonuçlarının olası tahminleri,
• Belirsizlikler,
• Alternatifler,
• Tecrübe ve klinik yargıya dayalı bireysel tavsiye.
Vaka 1: Kolunda ağrı ve hareket zorluğu olan vaka
• 25 yaşında erkek hasta,
• A Hastanesine acil getirildi.
• Sol kol humerusunda kırık var. Bu kırığın cerrahi müdahaleyle onarılmasına karar
verildi.
• Kabul etmesi hâlinde ameliyatı genel anestezi altında kendisine yapılabileceğini,
• Karar vermesi durumunda, AYDINLATILMIŞ ONAM FORMUNA “Hastalığım-
la ilgili olarak hekim tarafından bana yapılan açıklamaları dinledim ve anladım.
Hiçbir tesir ve etki altında kalmadan takip ve tedavimin Dr. A. veya Z EKİP tara-
fından yapılmasını onaylıyorum.”
• Kendisi ve yakını/sağlık personeli; Adını, soyadını yazarak belgeyi imzalamalıdır.
Vaka 2: Genç bayan hasta zayıflama, sinirlilik, el titremesi, hâlsizlik, içinin çekilmesi
gibi hislerden şikâyetçi olarak polikliniğe geliyor.
• 22 yaşında bayan hasta,
• B Hastanesine geldi.
• Hipertiroidi (Hashimato) var. Radyoaktif iyot tedavisi öneriliyor.
• Hasta koopere (iş birliği içinde), entelektüel düzeyi iyi.
• Risk ve yan etki; hipertiroidiye girip, ömür boyu ilaç almak zorunda kalabilir.
• Yan etki oluşup oluşmayacağı belirsiz.
• Alternatif olarak ilaç tedavisi veya cerrahi tedavi mümkün.
• Hekim ilaç tedavisi uzun süreceği ve çözüm kesin olmadığı için radyoaktif iyot
tedavisi öneriyor.
• Tedavisiz iyileşmenin olmayacağını, durumun gittikçe kötüleşeceğini beyan
ediyor. Vaka 1 ve 2’deki vakaların değerlendirilmesi; Kırık vakasında toplumun genel
beklentisi alçı tedavisinin uygulanmasıdır. Burada hekimin alçı tedavisinin dışına
çıkma gerek- çesinin ve bununla birlikte risk ve alternatiflerin bireye iyi anlatılması
gerekmektedir. Hi- pertiroidi vakasında ise radyoaktif iyot ve ilaç tedavi seçeneklerinin
fayda/zarar hesabının
iyi yapılarak bunun hastaya anlatılabilmesi önemlidir (Doğan, 2010).
Özerkliğe saygı ilkesini içine sindirmiş sağlık profesyonelleri, hastası ile daha iyi ile-
tişim kurmaya çaba sarf eder. Hasta kişi ise özerkliğini geliştirmek ve tıbbi eylemin so-
rumluluğunu sağlık profesyonelleri ile paylaşmak durumunda kalır. Özerkliğin ve aydın-
latılmış onamın en temel sebebi, gerek hasta gerekse hekimin en sağlıklı ortak paydada
buluşmasının sağlanmasıdır. Hastanın en temel hakkı, gerekli oranda bu karar
meka- nizmasının içerisinde yer alabilmesidir. Bu sağlandığı takdirde hastanın
hastalığıyla başa çıkabilme potansiyeli artmaktadır. Özellikle kronik hastalık
vakalarında bu durum çok daha net gözlemlenebilmektedir.
Aydınlatılmış Onamın Yasal Dayanakları

Anayasa 17/II maddesi: “Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı hâller dışında, kişinin
vücut bütünlüğüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutula-
maz.”
Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına Dair 1928 Yılında Çıkarılan, 1219
Sayılı Kanun’un 70. maddesi: “Tabipler, diş tabipleri ve dişçiler yapacakları her
nevi ameliye için hastanın, hasta küçük veya tahtı hacirde ise veli veya vasisinin
evvelemirde muvafakatini alırlar. Büyük ameliyeyi cerrahiler için bu muvaffaktın tahriri
olması la- zımdır. Veli veya vasisi olmadığı veya bulunmadığı veya üzerinde ameliye
yapılacak şahıs ifadeye muktedir olmadığı takdirde muvafakat şart değildir.”
Sağlık Bakanlığı Hasta Hakları Yönetmeliğinin 5/d maddesi: “Tıbbi zorunluluklar
ve kanunda yazılı hâller dışında, rızası olmaksızın kişinin vücut bütünlüğüne ve diğer
kişilik haklarına dokunulamayacağı,”
Sağlık Bakanlığı Hasta Hakları Yönetmeliği (1998 Yılı) madde 15: “Sağlık durumu
ile ilgili bilgi alma hakkı’na yönelik olarak hastanın uygulanacak tıbbi işlem ve
müdahale yöntemleri, hastalığın seyri ve sonuçları hakkındaki sözlü ve yazılı bilgi
isteme hakkını; kendisinin buna yeterliği yoksa bir başkasını yetkilendirmeyi
tanımlamaktadır.”
Sağlık Bakanlığı Hasta Hakları Yönetmeliği (1998 Yılı) madde 22: “Kanun’da gös-
terilen istisnalar hariç olmak üzere, kimse rızası olmaksızın ve verdiği rızaya uygun olma-
yan bir şekilde tıbbi ameliyeye tabi tutulamayacağı,”
5013 Sayılı İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi madde 5: “Sağlık alanında
herhangi bir müdahale, ilgili kişinin bu müdahaleye özgürce ve bilgilendirilmiş bir şekilde
muvafakat etmesinden sonra yapılabilir.”
“Bu kişiye, önceden, müdahalenin amacı ve niteliği ile sonuçları ve tehlikeleri
hakkın- da uygun bilgiler verilecektir.”
“İlgili kişi, muvafakatini her zaman, serbestçe geri alabilir.”

5013 Sayılı İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi madde 6: “Muvafakat verme yetene-
ği bulunmayan kişilerin korunmasını içerir.”
5013 Sayılı İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi madde 7: “Akıl hastalığı olan kişi-
lerin korunmasını içerir.”
5013 Sayılı İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi madde 8: “Acil bir durum
nedeniyle uygun muvafakatın alınamaması hâlinde, ilgili bireyin sağlığı için tıbbi
bakımdan gerekli olan herhangi bir müdahale derhal yapılabilir.”
5013 Sayılı İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi madde 9: “Müdahale sırasında iste-
ğini açıklayabilecek bir durumda bulunmayan bir hastanın, tıbbi müdahale ile ilgili olarak
önceden açıklamış olduğu istekler göz önüne alınacaktır.”
Türk Tabipleri Birliği Hekimlik Meslek Etiği Kuralları madde 26 ve 27: “Aydınla-
tılmış onam hakkında yasal düzenlemeyi içerir.” (Doğan, 2010.)
Aydınlatılmış onamın yasal dayanakları ve Aydınlatılmış onam örnek form/broşürleri ile ilgili daha ayrıntılı bilgi
Aydınlatılmış onam süreci nedir ve niçin gereklidir?

1 Zarar Vermeme İlkesi
Tıp alanındaki ahlaki değer problemlerinin söylenmeye başlandığı günden itibaren tıp
biliminin temel ilkelerinden birisi olmuştur. İnsanın ölümlü olduğu ve hekimin her za-
man hastasını iyileştiremeyeceği gerçeğine dayalı olarak konulan bu kural, yarar
sağlama çabasından önce zarar vermemenin düşünülmesini vurgular. Hipokrat bu ilkeyi
“önce zarar verme” ifadesiyle vurgulamıştır. Bu ilke sadece hastaya zarar vermekten
sakınma ile sınırlı değildir. Hem sağlık profesyonelleri hem de toplum zarar vermeme
ilkesinin kapsamı içinde düşünülmeli ve etik değerlendirmelerde bu kesimlere de zarar
vermeme kaygısı duyulmalıdır.
Zararın ne olduğu ve kime göre tespit edilmesi gerektiği, bu ilke ile direkt ilişkilidir.
Kimi zaman hayatı tehdit eden bir zarara mani olmak için daha az ciddi farklı bir zarar
kabullenilmesi söz konusu olmaktadır.
Zarar vermeme ilkesinin gerçek durumlarda devreye girişinde risk/yarar değerlen-
dirmesi konsepti gündeme gelmektedir. Bu konsept çerçevesinde zarar vermeme ilkesi
ile yarar sağlama ilkesi bir arada devreye sokulmakta, hangi seçeneğin daha fazla değer
koruduğu bu ikili ölçüte göre belirlenmektedir (Yıldırım, 2008).
Yarar Sağlama İlkesi

En eski tıp etiği ilkesi yarar sağlama ilkesidir. Hipokratik etiğin merkezinde bulunan ya-
rarlılık ilkesi, çağdaş tıp ahlakı anlayışının merkezinde bulunmasına rağmen, en tartış-
malı, sınırlarını belirlemenin en zor olduğu ilkedir. Genel olarak sağlık bakımının bi-
rinci amacı, hastanın sağlık ve iyiliğini arttırmak iken, hekimin birinci vazifesi hastaya
tıbbi bakım yönünden yararlı olabilmektir. Başkalarına yardımcı olma manasına gelen
yararlılık kelimesi, hekimlik uygulamalarında hasta bireylerin yararını artırmaya
yönelik eylemler olarak, “her tür koşulda hasta yararına öncelik verilmelidir” biçiminde
yüküm- lülük hâline getirilerek yararlılık ilkesine dönüştürülmüştür. Yararlılık ilkesi iki
farklı ilkeyi daha kapsamaktadır. Bunlar mutlak yararlı olmak ve yarar-zararın
dengelenmesidir. Mutlak yararlı olma ilkesi; zararın engellenmesi ve iyiliğin
arttırılması gibi iki önemli öğeyi içerisine alır. Zararın engellenmesi; yapılan eylemlerin
muhtemel zarara mani ol- ması için planlanması gerekir. Tıpta bu ilke, hastanın teşhis ve
tedavisi sırasında meydana
gelen istenmeyen muhtemel zararları engellemek üzere eylem planı yapmayı gerektir-
mektedir. Örneğin; radyoterapi alacak olan hastada bazı yanık olasılıklarına karşı engelle-
yici eylem planı uygulamak gibi. “Zarar vermeme ilkesi” kimi yazarlara göre farklı bir ilke
olarak ele alınsa da günümüzde, hiç zarar vermeden mutlak yararlı bir uygulamanın
ger- çekleştirilmesi pek olası gözükmemektedir. Bu sebeple “yarar ve zararın dengelenmesi”
ve yarar lehine ağırlıklı kararların, yararlılık ilkesi uyarınca yaşama geçirilmesi daha
doğru gözükmektedir. Ayrıca, organ nakillerinde “önce zarar vermeme ilkesi” gönüllü
verici için tamamen tersine uygulanmaktadır. Bu ve benzeri kaygılarla güncel bilgiler
ışığında bu ayrı bir ilke olarak değerlendirilmemektedir (Vatanoğlu, 2008).
İyiliğin arttırılması; Başkalarının iyiliğini ve sıhhatini arttıracak çalışmaların uygulan-
ması manasına gelmektedir. Örneğin; yaşlıların acil sağlık durumlarında ulaşabilecekleri
ulaşım araçlarının sağlanabilmesi gibi (Ersoy ve Aydın, 1994).
Vaka 3: Rektum tümörü bulunan 62 yaşındaki hastaya, hekimi tarafından rektum am-
pütasyonu (herhangi bir organın tedavi amacıyla kısmen veya tamamen kesilip çıkartıl-
ması) ve kalıcı kolostomi (kalınbağırsağın ameliyat ile karın ön duvarına
ağızlaştırılması) yapılması gerektiği anlatılıyor. Hasta kaygıyla hekimine “bu
ameliyattan sağlam çıkabile- cek miyim?” diye soruyor.
Vaka 3’ün değerlendirilmesi; Hekim hastasına yapılan tüm tahliller sonucu kanserin
tüm vücuda yayılmadığını, cerrahi bir girişimle yaşam şansının bulunduğunu anlatır. He-
kim hastasına doğrudan bağırsağını karnına bağlayacağız dememelidir. Bunun yerine,
hastasının kaygılarını azaltmak için tümörü çıkartıp bağırsakta yeterli temiz saha varsa
bağırsağınızı diğer bağırsağın ucuna bağlayacağız. Ancak yeterli temiz saha yoksa az bir
olasılık da olsa bağırsağınızı karnınıza bağlamak zorunda kalabiliriz, siz hiç merak etme-
yin sizin için en iyi olanı yapacağız diyerek hastasını aydınlatması en güzel yol olacaktır
(Altıntaş, 2011).
Vaka 4: Bakteriyel menenjit teşhisi konan ve acil servise eşi ile gelen genç erkek hasta,
önerilen antibiyotik tedavisini reddediyor. Ancak eşi bu durumu kabul ediyorsa sağlık
personelinin bu olay karşısındaki yaklaşımı nasıl olmalıdır?
Vaka 4’ün değerlendirilmesi; Bu olayda hastanın tercihine uymak gerekmez. Hastanın
tedavisiz kalması durumundaki risk, hastanın ölümü ile sonuçlanacaktır. Tedavi
edilmesi durumunda ise hayatta kalma şansı çok yüksek olacaktır. Eşi de tedavi olması
yönünde tercihini beyan etmiştir. Ayrıca hastanın durumu acildir. Bu durumda risk çok
fazla olarak değerlendirilip hastanın tedaviyi reddi göz ardı edilebilir (Doğan, 2010).
Adil Olma İlkesi

Başta hasta olmak üzere bütün insanlara karşı adil olmayı gerektirir. Adil olma ilkesinin
tıp alanında hayata geçirilmesinde ülkelerin sağlık sistemleri önemli bir belirleyici
olmak- tadır. Sağlığın temel insan hakkı olduğu ve sağlık hizmetlerinden herkesin adil
bir şekilde yararlanması gerektiği kabul gören genel bir ifadedir. Dünya Sağlık
Örgütü ve Dünya Tıp Birliği de hasta haklarıyla ilgili düzenlemelerinde sağlık
kaynaklarının dağıtılmasında sosyal adalete ve eşitliğe değer veren yaklaşım içerisinde
bulunmaktadır. Fakat benimsenen bu yaklaşımın yaşantıya geçirilmesi zordur. Çünkü
bütün hastalar için pahalı ve sınırlı tıbbi kaynakları ve olanakları tedarik etmek olası
değildir. Karşılaşılan en büyük sorun eldeki mevcut kaynakların eşit bir şekilde
dağıtılamamasıdır. Bunun sebebi tıbbi kaynakların dağıtımının teknik değil ahlaki bir iş
olmasıdır. Özellikle kısıtlı miktarda olan tıbbi kaynakların paylaştırılmasında eşitlik ilkesi
mi yoksa farklı adil paylaşım ilkelerinin mi uygulanması gerektiği etik tartışmaları
kaçınılmaz kılmaktadır.
Kaynak paylaşımında meydana gelen diğer bir etik konu ise hizmeti alacak bireyin
seçimi ve dağıtım kararını kimin vereceğidir. Son zamanlarda genel kabul gören
yön- tem; her bir hastanın ihtiyacını ve alacağı tıbbi tedaviyi esas alarak, dengeler
oluşturma, imkânları ve elde mevcut kaynakları paylaştırma biçiminde yapılmasıdır.
Meseleyi teorik şekilde ele alan kimi yazarlar, eldekini herkese eşit biçimde dağıtmayı
uygun görürken kimileri ise kişinin gereksinimi, çabası, katılımı gibi unsurlar üzerinden
değerlendirme yapma eğilimindedir.
Şekil 5.1
Adil Olmak Önemlidir! Yoksa Eşitlik mi?
Sınırlı kaynakların dağıtımı ile ilgili kararlarda gerek mesleki ve kişisel değerler gerekse
sosyal, ekonomik, politik, kültürel şartlar önem arz etmektedir. Soruna çözüm olarak
kay- nakların paylaştırılması ile görevli komisyonlar meydana getirilmesi tavsiye
edilmektedir. Görevi kurum politikaları geliştirmek ve bunları uygulamak olan bu
komisyonlarda tıp etiği uzmanlarının, klinisyenlerin, konuyla ilgili dernek üyelerinin ve
komisyonun bün- yesinde bulunduğu sağlık kurumu yetkililerinin iştirak etmesi
önerilmektedir. Bu şekilde devlet, vatandaşlarını mutlu edecek şekilde var olan sağlık
kaynaklarının üretimi ve pay- laşımı ile ilgili politikalarını oluşturup düzenleyecektir.
Çünkü temel sağlık hizmetlerinin planlanması, gerekli ödeneklerin ayrılması, kimlerin
bu hizmetlerden “ne kadar, nasıl ve neye dayanarak” faydalanacağı ile ilgili politikalar,
devlet düzeyindeki kararlara bağlıdır. Bunlara örnek verecek olursak; aşı uygulamaları,
sağlık taramaları, salgın hastalıklarla sa- vaş, aile planlaması uygulamaları gibi
(Yıldırım, 2008) ve (Ersoy ve Aydın, 1994).
TIP ETİĞİ VE BİLGİ EDİNME HAKKI AÇISINDAN

MESLEKİ MAHREMİYET
Hasta, sağlık kurumuna veya sağlık personeline tedavi için başvurur. Hastaya müdahale
eden hekim, hastasının birçok sırrına vakıf olur. Bu nedenle, hasta ile hekim ilişkisinde
en can alıcı hususlardan birisi de söz konusu ilişkinin mahremiyetinin (gizliliği)
saklanması, farklı kişilere açıklanmamasıdır. Çünkü bazı meslekler vardır ki meslek
sahibinin, diğer tarafın kişisel hayatına müdahalesi, onunla ilgili en mahrem (gizli)
bilgilere, en özel sırla- rına kadar ulaşmasına olanak sağlar. Bu meslek türlerine giren
meslek gruplarından birisi de hekim, daha genel anlamıyla sağlık personelidir.
Gerçekten de hasta hekim ilişkisinde
hekim, hastaya, yakınlarına, çevresine veya tedavi için davet edildiği yerde meydana gelen
olayların en gizlisine şahit ve vakıf olabilmektedir. Hatta hekim, bazı durumlarda
isteme- diği hâlde bazı olaylara şahit olabilir, duyabilir, hissedebilir veya tespit eder.
Bahsedilen bilgilerin, bir bölümü hekim için sıradan bilgi niteliği taşırken hasta ve
çevresi için son derece mühim hatta sır teşkil edebilir. Çünkü hastanın, kendisi için
belirsizliklerle dolu bir sahada hekimden bilgi alması ve konuyu anlamaya çabalaması
sırasında güvensiz bir ruh hâline sahip olması normaldir. Buna sağlığını yitirmenin
meydana getirdiği çaresiz- liğin de ilave edilmesi sonucu güvensizlik daha da artar. Bu
durumda taraflar arasında eşit şartlardan söz etmek mümkün olmaz. İşte söz konusu
eşitsizliğin hekim tarafından kötüye kullanılmasını önleyen unsur tıp etiğidir. Çünkü
insan vücuduna müdahale yetkisi olan hekimliğin, karşılıklı güven ve sorumluluklarla
dengelenmesi, tıp etiği sayesinde vuku bulur.
Anayasamız madde 17’de, yaşam hakkı, vücut bütünlüğünü ve sağlığını koruma, te-
mel hak olarak koruma altına alınmıştır. Öte yandan, Anayasa’da kişisel hayatın gizlili-
ğine özel bir önem verilmiştir. Çünkü yaşam hakkı, uygar toplumlarda en üstün değer
olarak kabul edilmektedir. Yaşam hakkı ve vücut bütünlüğü ile doğrudan ilişkisi
bulunan hekimlik, yeryüzünde en fazla saygı duyulan mesleklerden birisidir. Bu kadar
önem arz eden hekimlik alanında, en önemli mükellefiyetlerden birisi de kuşkusuz
meslek sırrı ile ilgili olaydır. Gerçekten de hastanın sırrının ifşa edilmesi, bireyin
toplumdaki yerini, mesleki kariyerini veya ticari hayatını sarsabileceği gibi maddi
manevi zarara uğramasına da olanak verebilir.
Hekimliğin dünyada en çok saygı duyulan mesleklerden birisi olmasının nedeni, uy-
gar toplumlarda en üst mertebe olarak kabul edilen ve anayasa ile korunan insanın
yaşam hakkının, vücut bütünlüğünün ve sağlığının korunması ile ilişkili olmasından
kaynaklan- maktadır.
Hekimin hastaya ait bilgileri gizli tutma görevi, Hipokrat’tan beri tıp etiğinin önemli
unsurlarından biridir. Hipokrat Andı’ında, “Tedavi sırasında ya da hatta tedavi dışında,
insanların yaşamlarına ilişkin, dışarıya yayılmaması gereken şeyler görür ya da
işitirsem, bunları kendime saklayacağım ve sözünü etmeyi ayıp sayacağım.” Sözü yer
alır. Bu ant ve yeni uyarlamaları, bilgilerin gizli tutulması sürecine hiçbir ayrıcalık
tanımamaktadır.
Şekil 5.2
Mesleki Mahremiyet (= Sır) Ne Kadar Önemlidir?
Gizlilik ilkesine verilen büyük önem üç temel kaynağa dayanmaktadır. Bunlar,

özerk- lik, diğerlerine saygı ve güvendir. Özerklik, gizlilik ile kişisel bilgilerin bireye ait
olması ve onamı olmadan başkaları tarafından bilinmemesi anlamına gelmektedir. Birey
şahsi bilgilerini bir başkasına (hekime, hemşireye vb.) açıkladığında ya da kendisi
hakkında tıbbi bir bilgi bir test sonucunda ortaya çıktığında, bu bilgiye sahip olanlar
kendilerine o birey tarafından izin verilmedikçe bilgileri gizli tutmakla sorumludurlar.
Mesleki gizlilik, insanlar saygı görmeyi hak ettikleri için de önemlidir. Saygı gösterme-
nin yolu, bireyin özel yaşantısına ilişkin verileri korumakla mümkün olmaktadır.
Güven, hasta hekim ilişkisinin vazgeçilmez bir parçasını oluşturur. Birey sağlık hizmeti
alabilmek için şahsına ait ve kimsenin bilmesini istemediği bilgileri hekime ve kendisine
tamamen yabancı başka kişilere açıklamak zorunda kalır. Hizmet sunanların bu bilgileri
açıklama- yacaklarına güvenmeleri için iyi bir nedene ihtiyaçları vardır. Bu güvenin
temeli, sağlıkça- lışanlarının sahip çıkması beklenen ahlaki ve yasal mesleki gizlilik
standartlarıdır.
Tarihin ilk çağlarından beri var olan meslek sırrının kapsamı çok geniştir. Meslek
sırrı, yalnızca tıp etiği veya tıbbi deontoloji açısından değil, bunların yanında
uluslararası anlaşmalarda ve beyannamelerde, Anayasa’da yer alan temel hakları da
yakından ilgi- lendirmektedir. Farklı taraftan meslek sırrı, kişiye ait yaşamın gizliliği ve
kişilik hakkı ile de direkt alakalıdır. Aynı zamanda meslek sırrı, hasta hakları arasında
yer alan hastanın mahremiyetine ve kişisel yaşantısına saygı hakkı ile de yakın ilişki
içerisindedir. Ayrıca meslek sırrının, bilgi edinme hakkı ile yakın ilişkisi bulunmaktadır.
Sonuçta meslek sırrı- nın ihlali, ceza hukuku açısından, suç sayılan fiiller arasında kabul
edilmiş ve cezalandı- rılmıştır (Başpınar, 2008).
Bazı durumlarda mahremiyetin saklanması değil de bunların belirli kişilere veya makam- la
2
Kemoterapi: Vücudu istila eden

mikroorganizmaları ve parazitleri Vaka 5: 61 Yaşında prostat kanseri olan ve uzak metastazları bulunan erkek hasta,
veya tümörlü oluşumları vücuda hor- monal tedaviyi ve kemoterapiyi reddediyor. Ayrıca, durumunun eşine söylenmesini
zarar vermeksizin öldüren ilaçlarla
yapılan tedavi biçimidir. istemi- yor. Ancak eşi ertesi gün kocasının durumunu öğrenmek için kocasının hekimini
arıyor.
Vaka 5’in değerlendirilmesi; Hastanın tedavi olmak istememesi ve eşinin
hastanın durumunu bilme isteği arasında değerlendirme yapılması gerekmektedir.
Hastaya tedaviden görebileceği faydanın net ifadelerle hekim tarafından anlatılması
gerekmektedir. İlgili tedaviden fayda görebileceği yani boşuna olmayan bir tedaviyi
reddediyorsa, durumun ayrıca ele alınması ve hasta için etik ve psikiyatrik
konsültasyon (= görüş alışverişi) istenmesi gereklidir.
Hastalığın ilerleyişini pek değiştirmeyecek ve külfet yaratacak bir tedaviyi reddedi-
yorsa, hastanın tercihine saygı duyulur ancak eşine söylemesi için hasta ikna edilmeye
çalışılır. Hastanın bizzat kendisi tarafından, hastalık durumunu eşine anlatması uygun
olacaktır. Burada hekim hastasının durumunu mahremiyet ilkesine göre
yorumlamalıdır. Vaka 6: 17 yaşlarında genç bir kız şiddetli karın ağrısı şikâyeti ile
bir hastanenin acil servisine gider. Hasta bekâr olup ve hiç evlenmemiştir. Hastayı
muayene eden cerrah ha- milelik veya over kisti olasılığını düşünerek bir kadın doğum
uzmanı ile fikir alış verişin- de bulunmak ister. Hastaya yapılan jinekolojik muayene
sonucunda bakire olup, 9 aylık hamile olduğu ve ağrıların doğum sancısı olduğu tespit
edilir. Bayan hasta babasının kalp hastası olduğunu ve durumunun ona söylenmemesini
ister. Cerrah genç kızın eniştesinin arkadaşıdır. Durumu eniştesine anlatır. Eniştesi, kızın
babası dışındaki aile fertlerine durumu anlatır. Aile, bebeğin babasız doğmasından
dolayı çocuğu devletin çocuk esirgeme
kurumuna bırakır (Değer ve Doğan, 2000).
Vaka 6’nın değerlendirilmesi; Tıbbi değerlendirme sonucu karın ağrısının sebebinin
doğum sancısı olduğu tespit edilmiştir. Etik değerlendirmeye göre de Tıp Fakültesi Dip-
loma Andında “Kendini bana tevdi eden (bırakan) kimsenin sırrını muhafaza edeceğim”
denir. Bu olguda sır, hastadan izin alınmadan bir başka bireye anlatılmıştır. Etik ilkele-
re göre de; Hastaya sorulmadan eniştesine açıklama yapılmıştır. Bu yüzden özerklik il-
kesinin unsurları olan “Sır” ve “Rıza” kaidesi çiğnenmiştir. Cerrah vaziyeti genç
kızın onamını almadan eniştesine anlatarak, bebeğin zarar görmesi hâlinin ortaya
çıkmasına neden olmuştur. Çünkü ailenin anne üzerinde baskı kurmasıyla, bebek çocuk
esirgeme kurumuna bırakılmıştır. Bebeğin daha iyi bir ortamda yetiştirilmesine mani
olunmuştur. Bu durumda da etiğin “Zarar Vermeme İlkesi” çiğnenmiştir.
ÖTANAZİ
İlk kez Francis Bacon tarafından kullanılan ötanazi (eu: güzel; tanasium: ölüm) güzel
ölüm, iyi ölüm, kolay ölüm, rahat ölüm, acısız doğal ölüm, tatlı ve acısız ölüm manasına
gelir. Stedman’ın tıp sözlüğünde ötanazinin iki tanımı yer almaktadır. İlki ağrısız ölüm,
sakin ölüm, ikincisi tedavisi olmayan ve ağrılı hastaların bilinçli ve doğal olmayan
yoldan (suni) yaşamına son verilmesidir. Genel olarak ötanazinin tanımı ise,
iyileşemeyeceği ve dayanılmaz acıları ölüme kadar süreceği tıbben benimsenmiş olan,
durumu akrabaları ve kendisi tarafından bilinen, zihinsel yeterliliği bulunan bir
hastanın hukuken geçerli bir rıza beyanı vermesi sonucunda acısız bir şekilde hekim
tarafından tıbbi yardımın kesilmesi veya tıbbi yollarla ölümün gerçekleştirilmesi
yoluyla yaşamının sonlandırılması biçiminde yapılabilir.
Şekil 5.3
Tatlı ve Acısız Ölüm “Ötanazi”
Ötanazinin Koşulları
Yukarıda anlatımı yapılan ötanazinin değişik tipleri (dar, geniş, en geniş anlamda ötanazi,
iradi, irade dışı, aktif, pasif ) mevcuttur. Aslen kasten insan öldürme fiilleri
oluşturdukları ancak bazı şartların varlığı hâlinde cezalandırılmamaları gerektiği ileri
sürülmüştür. Bu şartlardan birinin eksikliği ötanazinin uygulanmamasına neden olur.
• Ötanazi ifadesini kullanabilmek için bir hastanın bulunması gerekmektedir.
“Has- talık” kelimesi geniş anlamda anlaşılmalı ve her tür hastalığı ifade
etmelidir.
• Hastalık tedavi edilemez olmalıdır. Örneğin; son safhada teşhis edilmiş kanser.
Tedavi edilemez hastalıklar arasına, aslında tedavi edilebilen ancak herhangi bir
sebeple kötüleşmenin oluştuğu ve söz konusu nedenden dolayı şifası olanaksızla-
şan hastalıklar da girer. Sıhhatli bir insanın maruz kaldığı bir olay, örneğin; trafik
kazası, kurtuluşu imkânsız ve şifasız ölümcül bir duruma dönüşebilir.
• Hastalık dayanılmaz derecede acı verici olmalıdır.
• Yaşamak isteyen hastaya her şeye rağmen ötanazi uygulanmamalıdır. En kötü
durumdaki hastaların dahi yaşama arzularına hürmet edilmelidir. Ötanaziyi
uygulama yetkisinin kime ait olacağı konusu da önemlidir. Hekimler dışındaki
kişilerin şifaları olası görünmeyen hastaları öldürmeleri de ötanazi tanımına
girmekteyse de bu konuda hekimin tek yetkili olmasını aramak gerekir. Netice
olarak ötana- zinin yasallaştırılması için yapılan tekliflerde daima bu gibi
işlemlerin hekimler tarafından yapılması öngörülmüştür.
• Öldürme eylemi hastanın acılarından bir an önce kurtulmasını sağlamak amacıyla
gerçekleşmiş olmalıdır.
Yukarıda belirtilen koşullara dayanmak suretiyle ötanazi, tedavisi mümkün olmayan
ağır ve son derece acı verici bir hastalığa yakalanmış kişinin acılarına son vermek
amacıy- la öldürülmesi biçiminde tanımlanabilir.
Ötanazinin Suç Teşkil Edip Etmediği Tartışması

Ötanazinin suç kabul edilmesi gerektiğini savunanlara rastlanıldığı gibi söz konusu eyle-
min ceza sorumluluğunu gerektirmediğine ilişkin düşüncelere de rastlanılmaktadır. Öta-
nazinin suç oluşturduğunu benimseyenler de iki gruba ayrılabilir.
Ötanaziyi Suç Olarak Değerlendirenler
Ötanazinin Kasten Adam Öldürme Suçu Olduğu Görüşü

Ötanaziyi insanlık değeri açısından reddeden bu görüşe göre, insanlığın gelişimi hastala-
rın öldürülmesi ile değil, onlara tıbbi bakım sağlanarak gerçekleştirilebilir
denilmektedir. Tıbbi açıdan da bu konu değerlendirilmiştir. Tıpta hata olasılığı daima
vardır. Hastalığın iyileşme imkânına sahip olmadığına kimse kesin olarak karar
veremez. Hekimlerin ya- şamlarından ümitlerini kestikleri pek çok hastanın iyileştiği her
zaman gözlemlenmek- tedir. Bu yüzden iyileşmesi imkânsız görülen bir hastaya
ötanazinin uygulanması hiçbir şekilde kabul edilemez. Bu duruma örnek olarak; Fransız
Hekim E. Forgue meslek haya- tında karşılaştığı şu olayı anlatmaktadır: “Paris’teki
muayenehanesine gelen bir hasta, çok fazla acı ve ızdırap çektiğinden söz ederek
muayene edilmesini ister. Hastayı muayene eden hekim hastalığa “mide kanseri” teşhisi
koyar. Hastasının kurtulmasına imkân ol- madığına kesin bir şekilde inanarak, onu
teselli için sadece bazı ilaçlar vermekle yetinir. Aradan birkaç sene geçtikten sonra
yanına yaklaşan bu eski hastası, uyguladığı tedavi nedeniyle kendisine teşekkür eder.
Olayı hatırlayan hekim, şahsa muayenehanesine uğra- masını tembih eder. Bir müddet
sonra muayenehanesine gelen bu şahsı tekrar muayene eden hekim, midesinde evvelce
gördüğü ve kanser teşhisi koyduğu belirtinin tamamen kaybolduğunu müşahede eder.”
Eğer bu hastanın tedavisinin mümkün olmadığına hük- medilerek, acı çektiği anlarda
ötanazi uygulansaydı, bunun sorumlusu kim olacaktı? Ay- rıca tıbbi ilerleme ve yeni
ilaçların keşfedilme olasılığının da ötanaziye mani olduğunu belirtmek gerekir. Tıbbi
yönden ötanaziye getirilen diğer bir eleştiri de bu uygulamaya izin verilmesinin, tıbbi
araştırmalar ve tıbbın gelişmesi için engelleyici olduğudur. Gerçekten de eskiden
öldürücü bir hastalık olan kan kanseri bugün ilik nakli metoduyla tedavi edilmektedir.
Geçmişte acı çeken hastaların acılarını yok etmek için, gerekli araştırmalar ya-
pılmasıydı bugün kan kanseri tedavisiz bir hastalık olarak varlığını sürdürecekti.
Dinî açıdan da ötanaziye karşı çıkılarak insana hayat veren Allah’ın onu almak
hakkı- na da sahip olduğu belirtilmiştir. İslam dininde ötanazi kesinlikle
uygulanmaması gereken bir davranıştır. Çünkü ötanazi “Allah’ın verdiği canı yalnız o
alır”, “Allah her derdin dermanını da yaratmıştır” kaidelerine ters düşmektedir. Bu
durumda tedavi olunmalıdır. Sonuç olarak İslam dinine göre ölüm döşeğinde bulunan
bir kimsenin veya kendi emriyle bir şahsın öldürülmesi cinayettir. Hristiyan Katolik
Kilisesi uzun zaman hayatın kısal- tılmasını reddetti. Hukuk ve kanunların yorumunun
dinî etkilerin tesiri altında kaldığı ülkelerde, hukukçular ötanaziyi hukuka aykırı kabul
ettiler. Bununla beraber uygulamada söz konusu eylemin gerçekleştirilmesine onay
verildi. Papa XII Pius’un 1957 tarihinde
9. İtalyan Anestezi Kongresi’nde yaptığı konuşma dinî bakımından bir dönüm noktası
olmuştur. Esas olarak ötanaziyi reddeden Papa, bu konuşmasında ötanaziye bir istisna
getirir. Konuşmasının en önemli bölümünde Papa, “eğer narkotik ilaçların verilmesi iki
etkiye yani bir taraftan acıların dindirilmesine, diğer taraftan hayatın kısalmasına neden
olursa buna izin verilir. Bununla beraber bu iki etki arasında akılcı bir ilişkinin bulunup
bulunmadığına bakmak ve birinin faydaları ile diğerinin zararları arasında bir denklik
bulunup bulunmadığını göz önüne almak lazımdır” demektedir. 1958 tarihli konuşma-
sında da Papa ötanazinin kabulünü şu şekilde ifade etmektedir: “Eğer hasta kabul
ederse onun acılarını dindiren ve ölümünü çabuklaştıran uyuşturucu maddelerin
verilmesi uygundur”. Dayanılmaz acıların kesilmesi amacıyla ilaç verilmesi, yaşamın
kısaltılmasını kabul sonucuna götürür ve hekim bu sebeple sorumlu tutulamaz.
Ötanazinin kabul edilmesine gösterilen en büyük itiraz, bu eylemin kötüye kullanıl-
masının yarattığı çekincedir. Örneğin; bir an önce miras almak isteyen, yatalak hastanın
bakım yükümlülüğünden kurtulmaya çalışan akrabaları çeşitli nedenlerle hastanın bir
an önce ölümünü isteyebilirler. Bunun içinde akrabalarının ricalarını kabul ile şifası
umulan bir hastayı öldürecek hekimler her zaman için bulunabilir ya da bizzat hasta
yakınları hastayı öldürebilirler. Bu görüşe karşı şu söylenebilir, bu tür hekimlerin varlığı
istisnadır. Bu tür şahsiyetlere her meslekte rastlanabilir. Hasta karşısında akrabalarının
tutumuna gelince, onlar ötanazi yoluna başvurmadan da isteseler aynı sonucu elde
edebilirler.
Ötanazinin katiyen uygulanmaması gerektiği çeşitli tıbbi kongrelerde özellikle belir-
tilmiştir. Birçok ülke; Fransa, Belçika, Arjantin, Brezilya, Bulgaristan, Yugoslavya, İsveç,
Çekoslovakya, Macaristan, İtalya ve Türkiye ötanaziye ceza kanunlarında yer vermeyerek
söz konusu eylemi kasten adam öldürme olarak görmektedirler. Bu ülkelerden örneğin
Fransa’da ötanazi, 1950 Tıbbi Deontoloji Kanunu’nun (Code de deontologie medicale)
23. maddesinin 2. fıkrasında açıkça yasak edilmiştir. Türkiye’de ise 13.1.1960 tarihli Tıbbi
Deontoloji Nizamnamesi’nin 14. maddesi ötanazinin uygulanmasını yasaklamaktadır.
Ötanazinin Ayrı ve Bağımsız Bir Suç Olduğu Görüşü

Bu görüşün arkasında olanlara göre her ne kadar ortada kasten adam öldürme suçu olsa
da, istek üzerine öldürme ve ötanazi eylemi ile bilerek insan öldürme suçu (cürm) ara-
sında nitelik ve suçun nedeni (saik) bakımından büyük fark vardır. Talep ile ya da acıma
hissiyatı ile adam öldürenler “tehlikeli suçlu” değildirler. Talep üzerine veya mağdurun
içinde bulunduğu vaziyetten etkilenerek eylemi gerçekleştirmişlerdir. Bu sebeple bu ki-
şileri insan öldürme suçunun cezasına oranla daha hafif bir ceza ile cezalandırılmalarını
sağlamak için kanunlara ayrı ve bağımsız hüküm koyulması gerektiği ileri sürülmüştür.
Bu düşünce çeşitli ülkelerin kanunlarında da yer almıştır. Örnek verecek olursak; İtalya,
Norveç, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Danimarka, Yunanistan, Polonya, Romanya talep
üzerine öldürmeler ve ötanaziyi kasten adam öldürmeye nazaran daha hafif bir ceza ile
cezalandırmaktadır.
Ötanaziyi Suç Olarak Değerlendirmeyenler

Ötanazinin bilerek insan öldürme suçundan farklı olması nedeniyle failin cezalandırıl-
maması gerektiği öngörülmüştür. Ötanazi tatbik eden hekime herhangi bir ceza verilme-
mesini savunan ve intihar ile ötanaziyi birbirlerine yakın kavramlar olarak kabul eden
bir görüşe göre; intiharı cezalandırmayan kanun, söz konusu eylemin başkasına
yaptırılması- nı da cezalandırmamalıdır. Bir başkasının yardımı olmadan intihar eden
bireyin hareketi ile üçüncü bir şahsın eylemi ile intihar eden bireyin hareketi arasında
hiçbir fark yoktur. Ötanazinin cezalandırılmaması gerektiği, manevi bakımdan da
savunulmuştur. Hastaya acı ve ıstırap çektirmek, ona zarar vermek istenmez. Tersine
onun ıstıraplarına tatlı bir şekilde son vermek istendiği belirtilmiştir.
Duruma toplumsal açıdan yaklaşan bir görüşe göre, yozlaşmış nesil yetişmesini ve
lü- zumsuz masraflar yapılmasını önlemek için ötanazi uygulanmalıdır. Şifasız akıl
hastaları- nın yok edilmesi, neslin bozulmasına ve bu gibi kişiler için lüzumsuz harcama
yapılmasına mani olur denmiştir. Bu çeşit öldürmenin tipik örneğine Almanya’da
Naziler döneminde rastlanmaktadır. Hitler, ötanazinin tedavileri mümkün olmayan
hastalara uygulanma- sı emrini vermiştir. Bu talimat ile hekimler şifaları mümkün
olmayan hastaların öldü- rülmesine yetkili kılınmıştır. Bu emre dayanarak hastaların
seçimiyle mali konularla ve mağdurların öldürülecekleri ötanazi kurumlarına (örneğin
Hessen’de Hadamar, Linz’de Hartheim gibi) nakilleriyle uğraşacak teşkilatlar
kurulmuştur. Ötanazi programına alınan ve gaz odalarında veya kendilerine iğne
yapılarak öldürülen akıl hastası sayısının 70000 olduğu tahmin edilmektedir. İlerleyen
zamanda gizliliği kalmayan ve kamuoyunda nefret uyandıran “ötanazi programı” 1941
yılında sonlandırılmıştır.
Türk Hukukunda Ötanazi

Yaşam hakkı doğumdan önce başlar ve ölümle neticelenir. Türk hukukunda bireyin ken-
di yaşamını sonlandırma kararını bir başkasının eline bırakması yasaktır. Türk
Ceza Kanunu’nda bireyin kendi talebi üzerine öldürülmesini ayrı suç olarak düzenleyen
bir madde yoktur. Ötanazi sonucu ölüm gerçekleştiğinde, gerek rıza ve talep üzerine
gerekse iyilik hissiyle işlenmiş olsun kasten adam öldürme suçuna ilişkin hükümler
devreye girer. Yaşama hakkı Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Anayasa’mızın 17.
maddesidir. Anayasa’nın 56. maddesi olan Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması
başlıklı kanunda ise herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip
olduğu, bunu sağlama hususunda devlete sorumluluklar yüklenmektedir.
Hasta hakları ve tıp mesleğine ilişkin mevzuatımıza bakacak olursak iki önemli dü-
zenleme yapıldığını görmekteyiz. Bunlar; Tıbbi Deontoloji Tüzüğü ve Hasta Hakları
Yönetmeliği’dir. Tıbbi Deontoloji Tüzüğü’nün 2. maddesinde hekimin görevleri belirle-
nirken dolaylı da olsa ötanazi yasaklanmıştır. Bunun yanında ilgili tüzüğün 13. maddesinin
3. fıkrasında, 14. maddenin 1. fıkrasında gerekli tespitlerle de bu durum desteklenmiştir.
Türk hukuk sisteminde ötanazi ile ilgili daha ayrıntılı bilgiye Editörlüğünü Hüsrev
Hatemi ve Hanzade Doğan’ın “Medikal Etik; Doğum, Ölüm Süreçleri ve Yaşamın Anlamı”
adlı kita- bın “Hukukçu Gözüyle Ötanazi” konusundan ulaşabilirsiniz.
Ötanazi ile ilgili olarak Hasta Hakları Yönetmeliği’nin 13. maddesinde en açıklayıcı
ifade olan “Ötanazi yasaktır. Tıbbi gereklerden bahisle veya her ne surette olursa olsun
yaşam hakkından vazgeçilemez. Kendisinin veya bir başkasının talebi olsa dahi
kimsenin yaşamına son verilmez” denilmektedir. Aynı Yönetmeliğin 24. maddesinde
karar verme bilincinde olan hastanın ölümcül hasta olsun olmasın tedaviyi reddetme
hakkı olduğu belirtilmiştir. Rıza gösteremeyecek pozisyonda bulunan, mesela yoğun
bakım hastaları-
na sağlanan yaşam desteğinin sonlandırılması kasten adam öldürme suçu kapsamında
değerlendirilir. Yine aynı Yönetmeliğin 25. maddesinde ise tedavinin reddedilmesi veya
durdurulması hâli düzenlenmiştir.
Sonuç olarak; Tüm bu bilgiler ışığında tedaviyi reddetme hakkı çerçevesinde has-
ta olan birey tavsiye edilen tedaviyi kabul etmeyebilir veya tedaviye hiç başlamayabilir.
Tedavinin sonlandırılması hastanın ölümü ile neticelense de hekimin sorumluluğu söz
konusu olmayacaktır. Ancak tıptaki gelişmelerin hızlı bir biçimde ilerlediği günümüzde
hastanın tedavi yöntemlerini araması tedavisi imkânsız sonuçların doğmasını önleyecek-
tir. Ötanazi veya yaşamın sonlandırılması ile ilgili alınan kararlar, bütün dünyada,
toplumun değişik sosyokültürel yapılarında farklı tarafları ile tartışılmaktadır. Farklı
ülkelerde değişik uygulamalar bulunmakla birlikte, özellikle gelişmiş ülkelerde ölüm
hakkı genel kabul görmüştür. Türkiye’de bu tartışmalar için çok geç kalınmıştır. Bu
tartışmalarda mesafe kat edilmesi için hekimlerin, diğer sağlık çalışanlarının ve
toplumun, hayatın son- landırılmasıyla ilgili düşüncelerini meydana çıkartacak
araştırmaların hızlı bir şekilde yapılmasına gereksinim duyulmaktadır. Fakat her şeyden
önce hekimlerin hastaları ile iletişimini engelleyen ve güven temeline dayanan
ilişkilerinde karşılıklı iletişim kanalla- rını tıkayan sağlıksız şartların ortadan
kaldırılması ve sağlık sisteminin hasta ve hasta ya- kınları üzerine attığı gereksiz
yüklerin ortadan kaldırılmasının sağlanması gerekmektedir (Akcan, 2013 ve Dikmen,
2001).
“Beyaz gömlekli tanrılar” ifadesinden ne anlıyorsunuz? Tartışınız.

HASTA HAKLARI 3
Kişinin yaşamı boyunca insan olma özelliğinden kaynaklanan ve sahip olması gereken
temel hak ve özgürlükler insan hakları olarak tanımlanmaktadır. Bunun sağlık
alanındaki uygulamaları ise karşımıza hasta hakları olarak çıkmaktadır. Hasta hakları,
insan hakla- rı ve değerlerini (saygı görme, kendi yaşamını belirleme, güvenli yaşam
sürdürme, özel hayatta saygı görme vb.) temel alarak, bunların sağlık hizmetlerine
uygulanmasını sağla- yan ve dayanağını insan hakları ile ilgili belgelerden almaktadır.
Hastalık durumu, kişinin günlük yaşamının sekteye uğramasıyla vuku bulan bir durumdur.
Bu hâl kişinin maddi ve manevi varlığını etkileyebilmektedir. Tanı, tedavi ve bakım
süreçlerinden meydana gelen ilişki, hasta ile sağlık personellerini aynı çerçevede
buluşturmaktadır. Bu oluşumun pasif tarafında kalan hasta bireyin, bir takım hak ve
mükellefiyetleri ön plana çıkmaktadır. Ge- nel olarak bu durum hasta hakları olarak
isimlendirilmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü sağlığı; kişinin fiziki, ruhi ve sosyal açıdan tam bir iyilik duru-
mu olarak ifade etmektedir. Kişinin bu özelliklerini kaybetmesini ise hastalık hâli olarak
görmektedir. Hastalık kişinin psikososyal ve fiziksel olarak fonksiyonelliğini azaltan ya
da yok eden bir durumdur. Bu yüzden fonksiyonelliği azalan veya yok olan kişi yardıma
ihtiyaç duyabilir. Hastalık sebebiyle kişide; hastaneye yatma, bildiği çevreden
uzaklaşma ve bilinmezlik korkusu gibi bazı sıkıntılar ortaya çıkabilir. Bunun doğal
sonucu olarak hasta hafif veya derin anksiyete yaşayabilir. İlgili durumdan hastanın
kurtarılması için psikososyal destek sağlanmalıdır.
Hasta hakları aslen insan haklarının ve değerlerinin sağlık hizmetlerine
uygulanması- nı ifade etmekte ve dayanağını insan haklarıyla ilgili temel belgelerden
almaktadır. Diğer bir ifadeyle; insan olarak saygı görme, kendi yaşamını belirleme,
güvenli bir yaşam sür- dürme, özel yaşamda saygı görme gibi ilkeler hasta haklarının da
aslını oluşturmaktadır. İlk çağlardan beri, hasta hakları ile ilgili hekim sorumluluğunu
işaret eden bazı kuralların ve kanunların olduğu bilinmektedir. Dünyanın ilk yazılı
hukuk kuralları olan Hammu- rabi Kanunları’nda kötü ya da hatalı bir uygulama
olduğunda hekim sorumluluğundan
bahsedilirken, ilk kez Roma Hukuku’nda hekimin bilgisizliği ve ihmali ağır bir suç
olarak değerlendirilmiştir.
Birinci ve İkinci Dünya Savaşı, insanlığa hastalık, ölüm, yoksulluk ve kıtlık getirmiş-
tir. Dahası esir ve masum insanlar, Alman Nazi hekimler tarafından kobay olarak kul-
lanılarak insanlık dışı tıp deneylerine maruz bırakılmışlardır. Hasta hakları ile ilgili ilk
resmî bildirge 1947 yılında Nuremberg mahkemelerinde ortaya çıkmış ve hekimlere
tıbbi işlemleri uygulamadan önce hastanın bilgilendirilmiş onamının alınması
yükümlülüğü getirilmiştir.
Amerika Birleşik Devletleri “Hasta hakları hareketi’nin” ilk başladığı yer olarak
bilinmektedir. Hasta haklarının en önemli unsuru olan “bilgilendirilmiş/aydınlatılmış
onam hakkı” ise 1972 yılında yayımlamış olan Hasta Hakları Bildirgesi’nde yer almıştır.
İlgili beyanname, hasta haklarını kapsamlı bir şekilde ele alan ve hasta hakları ile alakalı
olarak yayınlanan ilk ulusal belge niteliğindedir. Beyannamede insan haklarına vurgu
yapılmış ve hastanede yatan hastaların haklarının savunulması durumu vurgulanmıştır.
Ameri- kan Hastaneler Birliğinin hazırladığı Hasta Hakları Beyannamesi’nin amacı hem
hastanın hem de hekimin çok daha fazla memnun edilmesi, hekim hasta ilişkisinin
niteliklerinin arttırılması ve hekim hasta ilişkisinin artık yeni bir boyut kazandığının
vurgulanması olarak açıklanmıştır. Buna göre, Amerikan Hastaneler Birliğinin 1973
yılında ilan ettiği hasta haklarını şu şekilde özetleyebiliriz.
• Hasta, tedavisi ve bakımı sırasında saygı görme hakkına sahiptir.
• Hasta kendisiyle ilgilenen hekimi bilmelidir. Hastalığı ile ilgili teşhis, tedavi ve has-
talığının aşamaları ile ilgili güncel bilgileri hekiminden talep etme hakkına sahiptir.
• Hasta kendisine yapılacak tedavi konusunda bilgilendirildikten sonra aydınlatıl-
mış onamını verme hakkına sahiptir. Acil durumlar bu durumun dışında yer alır.
• Hasta yasaların elverdiği oranda tedaviyi reddetme hakkına sahiptir.
• Hastanın tıbbi bakım sürecindeki mahremiyetine saygı duyulmalıdır.
• Hasta, hastanenin imkânları ölçüsünde talep etmiş olduğu hizmetlerin karşılan-
ması hakkına sahiptir.
• Hastaların, tıbbi bakımlarının devamlılığını bekleme hakları vardır.
• Hastanın almış olduğu hizmet nedeniyle ödediği faturayı inceleme ve bu konuda
açıklama yapılmasını talep etme hakkı mevcuttur.
• Hasta, hasta olarak kendisine uygulanacak hastane kuralları ve düzenlemelerini
bilme hakkına sahiptir.
Bu belgeyle hastaların bilgilendirilme, saygı görme, mahremiyet hakları ile sahip ol-
dukları haklar konusunda aydınlatılmaları güvence altına alınmıştır.
Hasta Hakları konusunda uluslararası alandaki ilk girişim Dünya Tıp Birliği tarafın-
dan 1981’de Lizbon Bildirgesi’nin kabul edilmesi ile gerçekleştirilmiştir. Bu bildirge çok
kısa olmasına rağmen dünyada hasta haklarının genel çerçevesini çizen ilk belge olması
sebebiyle önemlidir. Lizbon Bildirgesi ile getirilen kavramları özetlersek;
• Hasta hekimini özgürce seçme hakkına sahiptir.
• Hasta hekiminden yeterli bilgiyi aldıktan sonra tedaviyi kabul veya reddedilme
hakkına sahiptir.
• Hasta hekiminden kişisel ve tıbbi bilgilerinin gizli tutulmasını ve saygı
gösterilme- sini bekleme hakkına sahiptir.
Bu bildirgede ayrıca dikkat çeken nokta hekimin özerkliğinin de vurgulanmış olma-
sıdır. Hasta hakları kavramı sonraları Dünya Sağlık Örgütünün de gündemine girmiş ve
1994 senesi’nde Avrupa’da Hasta Haklarının Geliştirilmesini öngören Amsterdam
Bildir- gesi kabul edilmiştir. Bu bildirge Lizbon bildirgesiyle karşılaştırıldığında, çok
daha ayrın- tılıdır. Amsterdam Bildirgesi’nin getirdiği temel kavramlar sağlık
hizmetlerinde değerler
ve insan hakları ile hastaların bilgilenme hakkı, onam hakkı, sır ve mahremiyet
hakkı, bakım ve tedavi boyunca hakları olarak özetlenebilir. Bunu takiben 1995 yılında
Bali’de Dünya Tıp Birliğinin 1981’de Lizbon’da kabul ettiği Hasta Hakları Bildirgesi
tekrar göz- den geçirilmiştir. 1995’te gözden geçirilen Lizbon Bildirgesi’nde 1981’deki
Bildirge’nin temel anlayışı sabit kalmakla beraber kazandığı yeni içerik Dünya Sağlık
Örgütünün Av- rupa coğrafyası ile sınırlı tuttuğu hasta hakları kriterlerini Dünya Tıp
Birliği adına tüm yeryüzünü kapsaması hasta hakları için önemli olmuştur.
Hasta hakları daha önceleri tıp mesleğinin etik yasaları içerisinde yer almış ve
herhangi bir kanuni yaptırımı olmamıştır. Fakat günümüze özgü olarak meydana
çıkan ve gelişen insan hakları; eşitlik, demokrasi ve özgürlük gibi kavramların toplumsal
yaşamın her alanını etkilediği gibi sağlık alanında hekim-hasta ilişkisini de etkilemiştir.
Bu sebeple hasta haklarının tıp mesleğinin etik kurallarından çok, yaptırımı olan yasal
kaidelerle ko- runması ön plana çıkmıştır.
Sağlık hizmeti sunarken karşılaştığımız olaylar karşısında kararlarımızı ve duygularımızı sağlık etiği açısında
4
Ülkemizde sağlık hakkı, ilk kez 1961 Anayasası’nda yer almıştır. 1982 Anayasası’nın
kişi hak ve ödevleri bölümünün 17. maddesinde herkesin yaşama, maddi ve manevi var-
lığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğu (sağlık hakkı) ve tıbbi zorunluluklar
dışında kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamayacağı, izni olmadan bilimsel ve
tıbbi deneylere tabi tutulamayacağı (hasta hakları) vurgulanarak vatandaşlara sağlık
hizmeti sunmayı devlete bir görev olarak yüklemiştir (T.C. Anayasası, 1982).
Türk Tabipler Birliği tarafından 1961 yılında Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi kabul
edilip yayımlanmıştır. Nizamname’de hasta haklarına, hekim ve diş hekimlerinin
sorum- luluklarına değinilerek ayrıca hekimler ile ilgili, hastanın mahremiyetine saygı,
hastanın hekimini seçebilmesi, tanı ve tedavinin hastaya açıklanması, sır saklama,
hekimin hasta- nın tedavisinden çekilebilmesi gibi açıklayıcı bilgilendirmeler yapılmıştır.
Tıbbi Deon- toloji Nizamnamesi’nin, hasta hakları konusunda biraz yetersiz kaldığı
tespit edilmiştir. Buna ilaveten ilgili nizamname “Hekimlik ve Meslek Etiği Kuralları” ismi
altında yeniden düzenlenip Türk Tabipler Birliğinin 1998’de Ankara’da yaptığı 47.
Büyük Kongresi’nde kabul edilmiştir.
Türkiye’de hasta hakları ile ilgili yapılan en önemli iş 1 Ağustos 1998 tarihinde kabul
edilen Hasta Hakları Yönetmeliği’dir. Yönetmelik iç mevzuatımızda dağınık hâlde bulu-
nan hasta haklarına ilişkin düzenlemeleri, tek bir yasal metin altında toplaması, hasta hak-
ları ile ilgili uluslararası bildirgelerdeki kriterleri içermesi ve hasta haklarını temel insan
haklarından olan sağlık hakkı ile ilişkilendirmesi açısından önemli bir aşama olmuştur.
1998 yılında Türkiye’de yürürlüğe giren Hasta Hakları Yönetmeliği ile ilgili olarak,
ilgili yönetmeliğin nasıl uygulanacağına dair herhangi bir düzenleme 2003 yılına kadar
yapılmamıştır. 2003 Yılında Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin
Yönerge yayımlanarak yürürlüğe konulmuştur. Böylece hasta ve yakınlarının mevzuatta
belirlenmiş haklarını kullanabilmeleri, her aşamada bilgilendirilmeleri, hasta ve yakınla-
rının hak ihlallerinden korunabilmeleri ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen
kullanabilmeleri amaçlanmıştır (Aydemir ve Işıkhan, 2013 ve Görkey, 2002).
Özet
Sağlık ve biyomedikal bilimlerde etiğin gelişimini
İnsan denekler üzerinde biyomedikal araştırma ger-
açık- lamak
1 çekleştirmenin etik ve bilimsel standartları, Helsinki-
Yaşadığımız dönemde tıbbın insan hayatındaki yeri
Bildirgesi, İnsan Deneklerle İlgili Biyomedikal Araş-
ve önemi gün geçtikçe fazlalaşmaktadır. Tıp bilimin-
tırmaların Uluslararası Etik Yol Gösterici
deki teknolojik gelişmeler ve buna paralel olarak
Kuralları ve Dünya Sağlık Örgütü ile İyi Klinik
yeni uzmanlık sahalarının oluşması hastalıkların
Uygulamalar konusunda Yol Gösterici Kurallarda
teşhis ve tedavisini kolaylaştırmaktadır. İnsanlara
dâhil, uluslarara- sı yol gösterici kaideleri geliştirilmiş
daha sağlık- lı ve daha uzun bir hayat sunmak için
ve oluşturulmuş- tur. Bu yol gösterici kaidelere
yapılan tıbbi araştırma sayısı artmakta, bu da insan
intibak etme deneklerin onuru, hakları, güvenliği ve
hayatına olan müdahaleyi fazlalaştırmaktadır. Sağlık
esenliğinin geliştirilmesi- ni güvence altına alır ve
hizmetlerinin kapsadığı insan ilişkilerinin sayısal
araştırmaların neticelerinin güvenilir olmasına
olarak artması ve vasıfsal açıdan gittikçe karmaşık bir
katkı sağlar.
yapıya dönüşmesi sonucunda, tıp etiğinin önemi ve
ciddiyeti ön plana çıkmaktadır.
Tıp etiğinin temel ilkelerini ve tamamlayıcı unsurlarını
Sağlık hizmetlerinin tabiatı gereği sebebi bilinmeyen 2 açıklayabilecek
zahmetli ve riskli hâllerde insan sağlığının
Yol gösterici yasaların amaçları; farmasötik
muhafaza edilmesi ve geliştirilmesi için etik bir
araştırma- lar, medikal araçlar, tıbbi radyasyon,
bakış açısı- na ihtiyaç duyulmaktadır. Sağlık
cerrahi metotlar, tıbbi kayıtlar ve biyolojik örnekler
hizmetlerinde etik bir yapı oluşturmak için
de dâhil bütün biyomedikal araştırmaların
bilimsel tıbbın kurucusu olan Hipokrat’tan beri
yanında, epidemiyolojik, sosyal ve psikolojik
çok fazla çalışma yapılmıştır. Tıp bilimindeki değer
araştırmalara yol haritası oluş- turmaktır. Bu yol
çatışmalarını araştıran tıp eti- ğinin biyoetiğin alt
gösterici yasalar, yeryüzündeki tüm ülkelerdeki etik
dallarından biri olduğu ve “tıp etiği”, “sağlık etiği”,
değerlendirmelere yardımcı olmak ve desteklemek
“tıbbi biyoetik”, “klinik biyoetik” alt boyutlarının
amacındadır.
biyoetiğin kapsamına girdiği kabul edilmekle
Dünya genelinde hem klinisyen hem de akademik etik
beraber “sağlık etiği” kavramı daha kapsa- yıcı
araştırmaları yapan insanlar arasında “Beauchamp
olduğu için bu kavram genellikle kullanılacaktır.
ve Childress” isimli iki Amerikalı biyoetikçinin
Sağlık etiği, sağlık hizmetlerinin sunumunda
önerdi- ği şema olan; özerk olma ve başkalarının
sağ- lık profesyonellerinin neleri yapmaları ve
özerkliğine saygı gösterme, zarar vermeme, yararlı
nelerden kaçınmalarını gösteren bir hedef noktası
olma ve adil olma genel tıp etiği ilkelerini
niteliğini taşımaktadır. Sağlık profesyonellerinin
oluşturmaktadır.
hasta ile olan münasebeti sonucunda meydana gelen
sorunlar sağ- lık etiğinin alanına girmektedir.
Aydınlatılmış onamın yasal dayanaklarını tanımlaya-
Sağlık etiği, sağlık hizmetlerinin hastaya sunumu
3 bilecek
ile alakalı bir değerler sistemi meydana getirmeye ve
Yaşama saygı duyma, aydınlatma ve onam alma,
sağlık hizmetleri sunumunda karşılaşılan değer
sır saklama, gizliliğe saygı gösterme, dürüstlük,
sorunlarına yönelik yakla- şımları tayin etmeye
özge- cilik, ayrımcılıktan kaçınma, ihtisasa saygı
çalışmaktadır.
duyma, dayanışma, yeterliği olmayan hasta için
Biyomedikal etik konsepti çok yeni bir olgudur. Yeni
karar verme süreci de şemada yer alan dört temel
olması nedeniyle de karşılığı tam olarak netlik
ilkeyi tamamlayan unsurlardır. Kendi kendine
kazan- mamıştır. Biyomedikal etiğin kapsadığı alan
anlamına gelen “autos” ile yasa manasına gelen
tıp etiği yanında canlı tabiatla ve bunların çevreyle
“nomos” kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuş
olan ilişki- lerini ele alan, bu ilişkilerdeki değer
“autonomos” kelimesi özerklik anlamına gelmektedir.
sorunlarının da konu edildiği disiplinler arası bir
Günümüzde bireyin ilk olarak kendisi hakkında
akademik alandır. Biyomedikal; tıp, hukuk, felsefe,
karar vermesi, ikincil olarak da kendisine
din bilimi, psikoloji, sosyoloji ve politika gibi değişik
yapılacaklar hakkında bağımsız olarak ve kendi
disiplinler arasında kalan konuları içerdiğinden,
değerlerine sığınarak kararlar verip, bu kararlar doğ-
belirtilen disiplinlerin uzmanları tartışmalara katkı
rultusunda uygulamada bulunmasına özerklik ilkesi
sağlamaktadır.
denilmektedir. İnsan haklarıyla yakından ilişkili olan
özerklik ilkesi, İnsan olmanın önemli unsurlarından
birisidir. Hastanın bilgilendirilmesi süreci iyi hekim-
lik uygulaması ön şartlarından biridir ve tıp etiğinin
tın ve aile hayatının mahremiyeti hakkı ile yakından
temel ilkelerinden olan özerklik ilkesine dayanmak-
ilişkilidir. Bu yüzden hekim, mesleki faaliyetlerini icra
tadır. Hastaya verilen bilgiden sonra alınan
ederken, beş duyu organı ile vakıf olduğu hastaya ait
onamın geçerli olabilmesi için bazı şartların
bilgileri sır kabul etmeli, onları gizli tutmalı ve istisna-
sağlanmış olması gerekmektedir. Bu şartlar;
lar haricinde başkalarına açıklamaktan kaçınmalıdır.
bilgilerin sade ve anlaşılır bir dille ifade edilmesini,
Hasta hekim ilişkisi, güven bağının en yüksek
bu bilgilerin hasta tarafın- dan anlaşılmasını,
olduğu ilişkilerden birisidir. Bu yüzden, söz konusu
hastayı yönlendirme çabası içer- memesini, hasta
ilişkinin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi ve
onam verirken herhangi bir zorlamayla
hastanın en üst seviyede sağlık yardımı
karşılaşmamasını, hastanın onam vermeme
alabilmesini temin etmek için, hekim sır saklama
yönündeki direncini kırmak amacıyla önerilen tıbbi
ilkesine uygun davranmalı, onu korumalı, ifşa
uygulama risklerinin saklanmasını, yararlarının
etmemelidir. Aksi durumda hukuki, cezai ve
abar- tılmasını, tıbbi müdahalenin yapılmaması
disiplin yönünden sorumlu olur. Bununla beraber,
durumunda ortaya çıkabilecek olumsuzlukların
söz konusu yükümlülüğün istisnaları da var- dır.
abartılmasını kapsamaktadır. Onamın geçerliliği
İstisnaların uygulama alanı bulduğu hâllerde, he-
açısından başka bir koşulda onam verecek olan
kim, üzerine düşen görevi yerine getirmek
kişinin verilen bilgileri anlayarak
zorunlulu- ğunda olup, aksi yöndeki davranışı
değerlendirebilecek, buna bağlı olarak karar
hekimin kendisini bağlamaktadır. Ötanazi ne anlama
verebilecek ve kararlarını uygulayabilecek yetisinin
gelmektedir? İyile- şemeyeceği ve dayanılmaz acıları
olması gerekmektedir.
ölüme kadar süre- ceği tıbben benimsenmiş olan
Zarar vermeme ilkesi sadece hastaya zarar
durumu akrabaları ve kendisi tarafından bilinen,
vermekten sakınma ile sınırlı değildir. Hem sağlık
zihinsel yeterliliği bulunan bir hastanın hukuken
profesyonelleri hem de toplum zarar vermeme
geçerli bir rıza beyanı vermesi sonucunda acısız bir
ilkesinin kapsamı içinde düşünülmeli ve etik
şekilde hekim tarafından tıbbi yardımın kesilmesi
değerlendirmelerde bu kesimlere de zarar vermeme
veya tıbbi yollarla ölümün gerçek- leştirilmesi
kaygısı duyulmalıdır. Zara- rın ne olduğu ve kime
yoluyla yaşamının sonlandırılmasıdır.
göre tespit edilmesi gerektiği, bu ilke ile direkt
ilişkilidir. Zarar vermeme ilkesinin gerçek
Hasta Haklarını genel olarak açıklayabilecek
durumlarda devreye girişinde risk/yarar de- 4
Kişinin yaşamı boyunca insan olma özelliğinden
ğerlendirmesi yapılmalıdır. Bunun neticesinde zarar
kaynaklanan ve sahip olması gereken temel hak ve
vermeme ile yarar sağlama ilkeleri bir arada devreye
özgür- lükler insan hakları olarak tanımlanmaktadır.
sokulmalı, hangi seçeneğin daha fazla değer korudu-
Hasta hakları aslen insan haklarının ve değerlerinin
ğu bu ikili ölçüte göre belirlenmelidir.
sağlık hizmetlerine uygulanmasını ifade etmekte ve
En eski tıp etiği ilkesi yarar sağlama ilkesidir. Hipok-
dayana- ğını insan haklarıyla ilgili temel belgelerden
ratik etiğin merkezinde bulunan yararlılık ilkesi, çağ-
almakta- dır. Diğer bir ifadeyle; insan olarak saygı
daş tıp ahlakı anlayışının da merkezinde bulunmasına
görme, kendi yaşamını belirleme, güvenli bir yaşam
rağmen, en tartışmalı, sınırlarını belirlemenin en zor
sürdürme, özel yaşamda saygı görme gibi ilkeler
olduğu ilkedir.
hasta haklarının da aslını oluşturmaktadır. Hastalık
Adil olma ilkesi, bütün insanlara karşı adil olmayı
durumu, kişinin gün- lük yaşamının sekteye
gerektirir. Adil olma ilkesinin tıp alanında hayata ge-
uğramasıyla vuku bulan bir durumdur. Bu hâl
çirilmesinde ülkelerin sağlık sistemleri önemli bir be-
kişinin maddi ve manevi varlığını
lirleyici olmaktadır. Sağlığın temel insan hakkı oldu-
etkileyebilmektedir. Tanı, tedavi ve bakım
ğu ve sağlık hizmetlerinden herkesin adil bir şekilde
süreçlerin- den meydana gelen ilişki, hasta ile sağlık
yararlanması gerektiği kabul gören genel bir
personellerini aynı çerçevede buluşturmaktadır. Bu
ifadedir. Dünya Sağlık Örgütü ve Dünya Tıp
oluşumun pasif tarafında kalan hasta bireyin, bir
Birliği de hasta haklarıyla ilgili düzenlemelerinde
takım hak ve mükellefiyetleri ön plana
sağlık kaynakla- rının dağıtılmasında sosyal adalete
çıkmaktadır. Genel olarak bu durum hasta hakları
ve eşitliğe değer veren yaklaşım içerisinde
olarak isimlendirilmektedir. Hasta hakları ile ilgili ilk
bulunmaktadır.
resmî bildirge 1947 yılında Nuremberg
Meslek sırrı, ilk çağlardan beri hekim
mahkemelerinde ortaya çıkmış ve hekimlere
yeminlerinde bulunan bir yükümlülüktür. Diğer
tıbbi işlemleri uygulamadan önce hastanın
taraftan meslek sırrı, gerek ülkelerarası metinlerde
bilgilendirilmiş onamının alınması yükümlülüğü ge-
gerekse Anayasa’ da temel insan hakkı olarak kabul
tirilmiştir. Amerika Birleşik Devletleri “Hasta hakları
edilen, özel haya-
hareketi’nin” ilk başladığı yer olarak

Hasta hakları daha önceleri tıp mesleğinin etik yasa-
bilinmektedir. Hasta haklarının en önemli unsuru
ları içerisinde yer almıştı. Kanuni bir yaptırımı
olan “bilgilen- dirilmiş/aydınlatılmış onam hakkı”
yoktu. Fakat günümüzde gelişen insan hakları
ise 1972 yılında yayımlamış olan Hasta Hakları
toplumsal ya- şamın her alanını etkilediği gibi sağlık
Bildirgesi’nde yer al- mıştır. İlgili beyanname, hasta
alanında içine alıp, hekim-hasta ilişkisini de
haklarını kapsamlı bir şekilde ele alan ve hasta
etkilemiştir. Bu sebeple hasta haklarının tıp
hakları ile alakalı olarak ya- yınlanan ilk ulusal
mesleğinin etik kurallarından çok, yaptırımı olan
belge niteliğindedir.
yasal kaidelerle korunması ön plana çıkmıştır.
Hasta Hakları konusunda uluslararası alandaki
Türkiye’de hasta hakları ile ilgili yapılan en önemli iş
ilk girişim Dünya Tıp Birliği tarafından 1981’de
1 Ağustos 1998 tarihinde kabul edilen Hasta Hakları
Lizbon Bildirgesinin kabul edilmesi ile
Yönetmeliği’dir. Yönetmelik iç mevzuatımızda dağı-
gerçekleştirilmiştir. Bu bildirge çok kısa olmasına
nık hâlde bulunan hasta haklarına ilişkin
rağmen dünyada hasta haklarının genel çerçevesini
düzenle- meleri, tek bir yasal metin altında
çizen ilk belge olması sebebiyle önemlidir. Hasta
toplaması, hasta hakları ile ilgili uluslararası
hakları kavramı sonraları Dünya Sağlık Örgütünün
bildirgelerdeki kriterleri içermesi ve hasta haklarını
de gündemine girmiş ve 1994 senesi’nde Avrupa’da
temel insan haklarından olan sağlık hakkı ile
Hasta Haklarının Geliştiril- mesini öngören
ilişkilendirmesi önemli bir aşama olmuştur.
Amsterdam Bildirgesi kabul edilmiş- tir. Bu bildirge
Lizbon Bildirgesi’yle karşılaştırıldığın- da, çok daha
ayrıntılıdır. Bunu takiben 1995 yılında Bali’de
Dünya Tıp Birliğinin 1981’de Lizbon’da kabul ettiği
Hasta Hakları Bildirgesi tekrar gözden geçiril- miştir.
1995’de gözden geçirilen Lizbon Bildirgesi’nde
1981’deki Bildirge’nin temel anlayışı sabit
kalmakla beraber kazandığı yeni içerik Dünya
Sağlık Örgütü- nün Avrupa coğrafyası ile sınırlı
tuttuğu hasta hakları kriterlerini Dünya Tıp Birliği
adına tüm yeryüzünü kapsaması hasta hakları için
önemli olmuştur.
1. Yarar-zarar etik ilkesiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden han-
5. Aşağıdakilerden hangisi ötanazi türlerinden biri değildir?
gisi doğrudur?
a. Aktif ötanazi
a. Hekim, yapmış olduğu müdahalelerin hizmet verdiği
b. Pasif ötanazi
hastaları için oluşturabileceği risklerin farkında olup
c. Gönüllü ötanazi
bu risklerin minimum düzeyde kalmasını sağlar.
d. Medikal ötanazi
b. Hastalar yeterli düzeyde ve anlayabilecekleri bir şekil-
de bilgilendirilmelidirler. e. Adil ötanazi
c. Hastanın hekim seçme hakkına saygı duyulur ve has-
tanın hekim seçme hakkı savunulur. 6. Aşağıdakilerden hangisi “Beauchamp ve Childress”ın
d. Hekim, hasta özerkliğine saygının insan haklarının önerdiği genel tıp etiği ilkelerinden biri değildir?
temel dayanağı olduğu bilincine sahiptir. a. Özerk olma ve başkalarının özerkliğine saygı göster-
e. Hastaya hizmet verilirken eldeki tüm kaynaklardan me ilkesi
adil bir şekilde faydalanması sağlanır. b. Zarar vermeme ilkesi
c. İhtisasa saygı duyma ilkesi
2. Türkiye şartlarına göre aşağıdakilerden hangisi hasta hak- d. Yararlı olma ilkesi
larından biri değildir? e. Adil olma ilkesi
a. Hekiminden yeterli bilgiyi aldıktan sonra tedaviyi ka-
bul veya reddebilme hakkı 7. Aşağıdakilerden hangisi ötanazinin gerçekleştirilebilme
b. Hekimini özgürce seçme hakkı koşullarından biri değildir?
c. Mahremiyete saygı hakkı a. Hastalığın dayanılmaz derecede ıstırap verici olması
d. Bilgi isteme hakkı b. Yaşamak isteyen hastaya her şeye rağmen ötanazi uy-
e. Ötanazi hakkı gulanmaması
c. Hastalığın tedavi edilemez olması
3. Mahremiyet ve sır saklamayla ilgili aşağıdaki ifadelerden d. Öldürme eyleminin hastanın ıstırabından bir an
hangisi doğrudur? önce kurtulmasını sağlamak amacıyla gerçekleştiril-
a. Hekim, yapacağı müdahalelerin öncesinde hastaların- miş olması
dan yazılı ve sözlü onay alır. e. Ötanazi ifadesini kullanabilmek için bir hastanın bu-
b. Hekim, hastası ve ailesiyle ilgili bilgileri kanuni zo- lunmasının gerekmemesi
runluluk olmadıkça başka şahıslarla paylaşamaz.
c. Hastanın almış olduğu hizmet nedeniyle ödediği fa-
8. I. Hekimin yaptığı tıbbi müdahalelerin hukuka
turayı inceleme ve bu konuda açıklama yapılmasını
da uygun hâle gelmesini sağlayan belgedir.
talep etme hakkı mevcuttur.
II. Hasta hekim iletişiminde sürekliliği sağlayan bir
d. Hasta, hasta olarak kendisine uygulanacak hastane
diyalogdur.
kuralları ve düzenlemelerini bilme hakkına sahiptir.
III. Hastanın kendisine uygulanacak herhangi bir tıbbi
e. Birey vaziyeti hakkında bilgilenmek istemiyorsa bu
işleme onay verebilmesi ya da reddedebilmesi için
isteğine saygı duyulması gerekir.
yeterince bilgilendirilmesidir.
IV. Hastanın tedaviye uyuncunu ve başarısını
4. Aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?
direkt olarak etkiler.
a. “Autonomos” kelimesi özerklik anlamına gelmektedir.
Aydınlatılmış onam ile ilgili yukarıdaki ifadelerden hangisi
b. Hipokrat “zarar vermeme ilkesini”, “önce zarar
verme” ifadesiyle vurgulamıştır. doğrudur?
c. Aşı uygulamaları, sağlık taramaları, salgın hastalıklar- a. I, II ve III
la savaş, aile planlaması uygulamaları gibi b. I, II ve IV
aktiviteler “Adil olma ilkesi” ile tanımlanabilirler. c. I, III ve IV
d. “Ötanazi” kelimesi ilk defa Hipokrat tarafından kul- d. II, III ve IV
lanılmıştır. e. I, II, III ve IV
e. Tıp Fakültesi Diploma Andında “Kendini bana
tevdi eden (bırakan) kimsenin sırrını muhafaza
edeceğim” sözü söylenerek and içilir.
Okuma Parçası
9. Türkiye’de “Hasta Hakları Yönetmeliği” aşağıdaki tarih- Biyomedikal Etik Tartışmalarına Bir Örnek: Terri
lerden hangisinde yayınlanmıştır? Schia- vo: Güncel Bir Ötanazi Karmaşası
a. 1 Ağustos 1928 1963 doğumlu Terri Schiavo, 1990 senesinin Şubat’ına
b. 5 Eylül 1961 kadar, beslenme bozukluğu problemleri ile uğraşan ve yakın
c. 3 Aralık 1981 dostla- rı ile ailesi dışında kimsenin tanımadığı sıradan bir
d. 9 Eylül 1982 Floridalı bayan idi. Ancak 1990 senesinin Şubat ayında
e. 1 Ağustos 1998 başlayan ge- lişmeler, Schiavo’nun tıp tarihinde yer
bulmasına sebep ol- muştur. Bu tarihte Schiavo’nun vücudu,
10. Dünyada hasta haklarının genel çerçevesinin çizildiği beslenme bozukluğu sebebiyle potasyum dengesizliğine bağlı
ve aynı zamanda hekimin özerkliğinin de vurgulandığı ilk olarak işlevlerini yerine getiremez oldu. Bunun sonucu
yazılı belge aşağıdakilerden hangisidir? Schiavo’nun beynine beş dakika süre ile oksijen ulaşmadı ve
a. Groningen Bildirgesi beyninde geri dönülmez hasarlar meydana geldi. Schiavo
b. Nuremberg Bildirgesi için bu yeni ve zorlu bir ha- yatın başlaması anlamına
c. Lizbon Bildirgesi geliyordu. Tabi Schiavo’nun ailesi, hekimleri, Florida bölge
d. Bali Bildirgesi savcısı, Florida bölge valisi ve hatta Beyaz Saray’ı da içine
e. Amsterdam Bildirgesi alacak bir tıp etiği, hukuk ve dini inanç mücadelesi de bu
yeni hayatın birer parçası olacaktı.
Schiavo 1990 yılından 31 Mart 2005’e kadar süren
hayatı- nın son evresini bir yoğun bakım ünitesine bağlı
olarak ve bitkisel hayatta geçirdi. Bu sürecin getirdiği
yıkımlar sadece Schiavo için değil ailesi için de ızdıraplarla
dolu yıllara sebe- biyet verdi. On beş yıllık süreçte
hastanelerde geçirilmiş ve bir milyon doları aşan sağlık
gideri oluşmuştu. Gerçi bu tutar sağlık sigortasının
oluşturduğu bütçeden karşılanmıştı. Fakat bu bütçe de üç yıl
kadar önce tükenmişti. Biten sadece sağlık sigortasının
bütçesi değildi, Schiavo’nun evliliği de bu süre- cin kurbanı
olmuştu. Eşi Michael Schiavo artık altı aylık bir bebeğin
kapasitesine sahip olan eşini terk etmiş ve başka biri- siyle
hayatını devam ettirme kararı almıştı. Terri Schiavo’nun
annesi, babası ve kardeşleri ise Terri’nin sağlığına tekrar ka-
vuşacağına dair olan inançlarını kaybetmiyorlardı. İşte bu
koşullar altında, Terri Schiavo’nun durumu tüm
olumsuz- luğunu sürdürürken 2005 yılına girildi ve
beklenmedik bir gelişme tüm Amerika’nın hatta dünya
kamuoyunun gözlerini bu olaya çevirmesine sebep oldu.
Eşi Michael Schiavo’nun isteği üzerine Florida Eyalet mah-
kemesi, Terri Schiavo’nun beslenme ünitesinin kapatılması-
na karar vermişti. Başka bir ifadeyle Terri Schiavo’nun ölüm
fermanı imzalanmıştı. Terri’nin ailesi bu duruma büyük tepki
göstererek hukuk mücadelesi başlatmıştı. Ancak bu durum
sonucu değiştirmeyecekti. Hatta Florida valisi Jeb
Bush’un mahkemenin kararına yaptığı hukuki itirazlar ve
beyaz sa- rayın aksi yönde görüş bildirmesi de bir işe
yaramıyordu. Ailenin tün itirazlarına, ülkenin
muhafazakâr Hristiyan derneklerinin tüm protestolarına
karşın Terri Schiavo’nun yoğun bakım ünitesinde
beslenmesine 18 Mart tarihinde son verildi. Terri 18 Mart
tarihinden sonra yaklaşık iki hafta daha hayatta kalabildi
ve 31 Mart günü beklenildiği üzere

öldü. Terri Schiavo’dan geriye ötanazi üstüne cevapsız sorular 1. a Yanıtınız yanlış ise “Zarar Vermeme İlkesi ve Yarar-
kaldı? Bir hastanın ölüm kararını vermeye kim ya da kimler Sağlama İlkesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yetkilidir? Eşi, annesi, babası veya kardeşleri bu kararı verme 2.e Yanıtınız yanlış ise “Hasta Hakları” konusunu yeni-
hakkına sahip midir? Ya hekimleri? Peki ya eyalet savcısı ya den gözden geçiriniz.
da ABD başkanı? Ölüm kararı ne zaman verilebilir?
3. b Yanıtınız yanlış ise “Tıp Etiği ve Bilgi Edinme
Acaba Terri Schiavo’ya son bir şans verilse iyileşebilir
Hakkı Açısından Mesleki Mahremiyet (Sır)”
miydi?
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Kaynak: Okuma parçası için http://www.acibademsaglik.

4. Yanıtınız yanlış ise “Ötanazi” konusunu yeniden
com/Upload/PDF/literatur27.pdf adresine bakınız. d gözden geçiriniz.
5. e Yanıtınız yanlış ise “Ötanazi Türleri” konusunu
yeni-
6. c Yanıtınız yanlış ise “Tıp Etiği Temel İlkeleri” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Ötanazinin Koşulları”
konusunu
8. e Yanıtınız yanlış ise “Aydınlatılmış Onam” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Hasta Hakları” konusunu
yeni-
10. c Yanıtınız yanlış ise “Hasta Hakları” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1
Sıra Sizde 3
Aydınlatılmış onam süreci, hastanın kendisine uygulanacak
Hipokrat’ın hekim için tanımladığı; dürüst, güvenilir ve iyi
herhangi bir tıbbi işleme onay verebilmesi ya da reddedebil-
niyetli olmak ilkeleri günümüzde de geçerliliğini korumakla
mesi için yeterince bilgilendirilmesi, elde ettiği bilgi üzerine
beraber yeterli değildir. Hasta, kendisini insan yerine koyan,
düşünmesi, özgür seçimine dayalı kararını vermesi sürecidir.
kendi değer yargılarına, inançlarına saygı gösteren, anlattık-
Aydınlatılmış Onam hem hasta bireyin hem de hekimin en
larını dinleyen ve soru sorduğu zaman yanıt veren,
iyi ortak karara varmasını sağlar. Etik açıdan ise hasta
kişisel çıkarlarının gözetilmesine de olanak tanıyıp,
hekim iletişiminde sürekliliği sağlayan bir diyalogdur.
tedavisi için yapılması düşünülen uygulamalar hakkında
Hastanın tedaviye uyuncunu ve başarısını direkt olarak
bilgi sahibi ol- ması sonrasında, onamını alan hekimlerle
etkilemektedir. Ayrıca, hekimin yaptığı tıbbi müdahalelerin
muhatap olmak istemektedir.
hukuka’da uygun hâle gelmesini sağlayan belgedir.
Sıra Sizde 4
Sıra Sizde 2
Hastalık süreçlerini, sağlık üreten süreçlerle
Toplum için tehlikeli ve bulaşıcı bazı hastalıkların ihbarı,
değiştirebilmek, doğruyu bulmak ve uygulamak, hastayı
hekimin hastayı bilirkişi sıfatıyla muayene etmesi, hekimin
korkuları, inançları ve hisleriyle daha iyi tanımak yani onunla
kendisi hakkındaki bir davada savunma yapması, vekâletin
empati kurabilmek, ve en önemlisi de kendimizi tanıyarak
icrası veya vekilin haklı menfaati durumunda (bazı hâllerde
eksiklerimizi geliştirebil- mek için çaba sarf edebilirsek,
hekimin hastayı başka bir uzmana veya hastaneye sevk
sağlık hizmetlerinin sunumunda uygulayacağımız en iyi
etmesi gerekebilir. Bu durumda hekimin kendisinin
etik oluşumu sağlayabiliriz.
ulaştığı bulguları veya teşhis ve tedavi için gerekli bilgileri
görüş alış- verişi için sevk ettiği uzmana vermesi), zaruret
durumlarında (akıl hastasının başkalarına zarar vermesini
önlemek ama- cıyla, kişinin hastalığı dolayısıyla taşıt
kullanma yeteneğini kaybetmesine rağmen trafiğe çıkması
durumunda).
Akcan, E.A. (2013). Ötanazi. İstanbul Üniversitesi
Ersoy, N., Aydın, E. (1994). Tıbbi Etik’te “Yararlılık ve
Hukuk
Ada- let İlkesi” Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-
Fakültesi Mecmuası 71(1), 3-26.
Tarihi Dergisi 2 (2) 57-60.
Altıntaş, A. (2011-2012). Tıbbi Etik Ders Notları,
Hatami, H., Doğan, H. (2001). Medikal Etik; Doğum,
İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik
Ölüm Süreçleri ve Yaşamın Anlamı. Yazar; Dikmen Y.
Anabilim Dalı, s.16.
Yoğun Bakımda Hastadan Desteği Çekme ve Etik
Anonim (1982). Türkiye Cumhuriyeti Anayasası,
Ötanazi, Hiperlink Yayınları. s. 40-41.
İkinci Bölüm, Kişinin Hakları ve Ödevleri, Madde 17:
Hatami, H., Doğan, H. (2002). Medikal Etik; Tıp Organizas-
Kişinin Dokunulmazlığı, Maddi ve Manevi Varlığı.
yonunda Etik ve Hukuk (Mediko-Legal). Yazar; Görkey
Artuk M.E. (2001). Medikal Etik; Doğum, ölüm süreçleri ve
Ş. Hasta Hakları, Hiperlink Yayınları. s. 100-105.
yaşamın anlamı. Hukukçu Gözüyle Ötanazi, edt: Hata-
Kırılmaz, H., Kırılmaz, S.K. (2014). Sağlık
mi, H., Doğan, H., Hiperlink Yayınları. s. 42-67.
Hizmetlerinde Etik İkilemlerde Ampirik Etik
Aydemir, İ., Işıkhan, V. (2013). Hasta Hakları Birim Sorum-
Çalışmalarının Yararla- rı, İnsan & İnsan 1, s.36.
lularının Karşılaştıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri.
Vatanoğlu, E. (2008). Sağlık Alanında Etik ve Hukuk Ulus-
Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
lararası Sempozyumu. Günümüzde Tıp
Sosyal Hizmet Bölümü Dergisi 24(1), 7-24.
Bilimindeki Etik İlkeler. Roche Müstahzarları Sanayi
Başpınar, V. (2008). Sağlık Alanında Etik ve Hukuk
A.Ş. s. 21-22.
Ulus- lararası Sempozyumu. Tıp Etiği ve Bilgi Edinme
WHO (2000). Operational Guidelines for Ethics Commit-
Hak- kı Açısından Meslek Sırrı. Roche Müstahzarları
tees that Review Biomedical Research, Çeviri; Prof. Dr.
Sanayi A.Ş. s. 575-600.
Şefik Görkey, Revize edenler; Prof. Dr. Özdemir Aktan ve
Değer, M., Doğan, H., (2000). Medikal Etik-2; İlkeler
Prof. Dr. Filiz Onat.
ve Sorunlar. Türkiye’den Bir Klinik Olgu Analizi:
Yıldırım, G. (2008). Sağlık Profesyonellerinin Etik
Sosyo- Kültürel Faktörler, Değerler edt: Hatami, H.,
Kav- ramdan Anladıkları ve Kuramsal Etik
Hiperlink Yayınları. s. 19-21.
Çalışması Ya- panlardan Bekledikleri. Doktora Tezi.
Doğan, H. (2010). Tıp Etiğinde Kliniğe Geçiş (Sağlıklı Ka-
Adana: Çukuro- va Üniversitesi Sağlık Bilimleri
rarlar İçin Pratik Bir Rehber). Yüce Yayınları. s. 58-
Enstitüsü Deantoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı.
66.

6
Amaçlarımız

Sağlık teknolojisi kavramını tanımlayabilecek,
 Biyobankaların işlevlerini sıralayabilecek,
 Biyobankalarda veri güvenliğinin nasıl sağlandığını açıklayabilecek,
 Kişisel sağlık verilerinin Sağlık Bakanlığınca toplanmasını etik açıdan değer-
lendirebilecek
Anahtar Kavramlar
• Mahremiyet • Kişisel Veri
• Biyobanka • Sağlık
• Teknoloji • Sağlık Bilgi Sistemleri
İçindekiler
• GİRİŞ
• SAĞLIK TEKNOLOJİLERİ
• GENETİK MATERYAL
VE BİYOBANKALAR
• BİLGİ TEKNOLOJİLERİ VE SAĞLIK
Sağlık Yönetiminde Teknoloji ve Etik BİLGİ SİSTEMLERİ
ve • BİYOBANKALARDA VERİ
GÜVENLİĞİ VE ETİK
• TEKNOLOJİ UYGULAMALARINDA
ETİK
• SAĞLIK BİLGİ
Sağlık Yönetiminde Teknoloji ve Etik
GİRİŞ
Konu ile ilgili çalışmalar incelendiğinde, geçmişte “Sağlık teknolojisi” kavramının pek
çok tanımının yapıldığı görülmektedir. Örneğin, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) sağlık tek-
nolojisini “bir sağlık probleminin çözümüne önemli katkıda bulunabilen,
kullanıcılarıyla birlikte metotların, tekniklerin ve donatımın bir birleşimi” olarak
tanımlamıştır. Sağlık teknolojisinin diğer bir tanımı, Dünya Sağlık Asamblesinin
Mayıs 2007’de kabul ettiği WHA60.29 önergesinde yer almış ve “bir sağlık sorununu
çözmek ve yaşam kalitesini iyi- leştirmek üzere geliştirilen cihaz, ilaç, aşı, prosedür ve
sistem formunda organize bilgi ve becerilerin uygulaması” olarak belirtilmiştir. Birleşik
Krallık Sağlık Departmanına göre ise sağlık teknolojisi “sağlık personelinin hastalıkları
önleme ve tedavide kullandıkları tüm yöntemlerdir”. Sıralanan tanımlarda da görüldüğü
gibi, sağlıkla ilgili teknik ve teknolojiler sadece teşhis ve tedavi değil, aynı zamanda sağlığı
koruma ve geliştirme alanlarını da kap- samaktadır. Sağlık teknolojisi kavramını en
kapsamlı şekilde Sargutan (2005a) ifade etmiş ve tanımlamıştır; “sadece ileri
teknolojilerin kullanıldığı alet ve makinelerle değil, herhangi bir alet kullanmadan sadece
konuşma yoluyla veya ellerle uygulananlar da dahil olmak üze- re, koruyucu ve tedavi
edici sağlık hizmeti / ürünü üretmek ve arz etmek / vermek amacıy- la başvurulan,
sağlıkla ilgili her türlü felsefe, sistem, düşünce, metot, uygulama ve benzeri teknikler ile,
bazı teknikleri sağlık donatımı ve ilaçlar yardımıyla uygulamaya imkân veren teknolojik
uyarlamaların tümünü ifade eden bir kavram, deyim ve nitelemedir”.
SAĞLIK TEKNOLOJİLERİ
İyi işleyen bir sağlık sisteminin en önemli parçalarından biri sağlık teknolojileridir.
Sağlık teknolojileri içinde önemli bir yere sahip olan tıbbi cihazlar hastalıkların
önlenmesi, tanısı ve tedavisi için olduğu kadar hastaların rehabilitasyonu için de
gereklidir.
Sağlık teknolojisi, yukarıda verilen Birleşik Krallık Sağlık Departmanı tanımına ben-
zer şekilde, “sağlığı geliştirmek, hastalığı önlemek, teşhis etmek, tedavi etmek, rehabilite
etmek ya da uzun dönem bakım için kullanılan her türlü girişim” olarak
tanımlandığında kavramın, herhangi bir sağlık hizmetinin verildiği; basit tahta dil
bastırıcısından destekleyici cihazlara, en sofistike implantlara, medikal görüntüleme
sistemlerine, ilaçlara, tıbbi ve cerrahi işlemlere ve organizasyonel ve destekleyici
sistemlere kadar değişen tüm tıbbi cihazları kapsadığı görülmektedir.
Tıbbi cihaz, alet ve sarf malzemeleri, TÜBİTAK (2003) “Teknoloji Öngörü Projesi Sağ-
lık ve İlaç Paneli Sonuç Raporunda”;
• Tıbbi Görüntüleme Sistemleri: Röntgen Cihazları (dijital ve konvansiyonel), Bilgi-

sayarlı Tomografi, Manyetik Rezonans Görüntüleme, Kemik Mineral Densitomet-
re, Anjiyografi Sistemleri, Ultrasonografi-Doppler, Film Banyo Cihazları, Gamma
Kamera, PET (siklotron), SPECT, Radyasyon Detektörleri, Lazer Kameralar.
• Ameliyathane ve Solunum Cihazları: Defibrilatör, Ventilatör, Elektrokoter,
Ame- liyat Masaları ve Lambaları, Kalp Akciğer Pompası, Isıtıcı-Soğutucu, Kan
Isıtıcıları, Cerrahi Aspiratör, Oto Transfüzyon Cihazı.
• Biyokimya, Moleküler Biyoloji, Hematoloji, Genetik ve Mikrobiyoloji Cihaz-
ları: Otoanalizör, Kan Analiz Cihazları, Santrifüj, Kan ve Kan Ürünleri Saklama
Cihazları, Aferez, Otomatik Sekans Cihazları, PZR (Polimeraz Zincir Reaksiyonu)
Cihazları, DNA Çipleri Okuma ve Değerlendirme Üniteleri, Hücre Ayırıcıları (Se-
parator), Akım Sitometri Cihazları.
• Biyolojik Sinyal İzleme Cihazları: EKG, Hastabaşı Monitörler, Oksijen Saturasyo-
nu Cihazları, EMG, ERG Cihazları, Defibrilatör / Monitörler.
• Radyoterapi Sistemleri: Lineer Akseleratör, Co-60 Teleterapi Cihazları,
Brakitera- pi Sistemleri (intrakaviter), Simulatörler.
• Fizik Tedavi Cihazları: Koşu /Yürüme Bantları, Eksersiz Bisikletleri, Ultrason Ci-
hazları, Traksiyon Cihazları, İzokinetik Test Sistemleri, Banyo (Su, Parafin) Cihaz-
ları, Tens Cihazları, Kısa Dalga Tedavi Cihazları
• Optik Tıbbi Cihazlar: Endoskoplar (Gastroskop, Kolonoskop vb.),
Teleskoplar, Mikroskoplar (Elektron, Laboratuvar, Ameliyat, Muayene), Işık
Kaynakları (Soğuk Işık Kaynakları), Otoskop ve Oftalmoskoplar, Lazer Cihazları.
• Sterilizatör ve Etüv Cihazları: Buharlı (Otoklav), Gaz (EO, Hidrojen Peroksit,
Formaldehit), Kuru Hava Sterilizatörleri (Etüv).
• Diş, KBB ve Göz Üniteleri.
• Ses ve İşitme Cihazları (Odyometre, Empedansmetre).
• Mekanik Cihazlar ve Cerrahi Aletler.
• Tıbbi Gaz Sistemleri.
• Hemodiyaliz Cihazları, Su Sistemleri (Deiyonize, Distile, Revers Ozmoz)
• Tek Kullanımlık Sarf Malzemeleri.
• Protez ve Ortezler,
şeklinde sıralanan ana gruplar hâlinde toplanmıştır (TÜBİTAK, 2003).
Sağlık Teknikleri ve Sağlık Teknolojileri kavramları arasındaki ilişkiyi belirtiniz.

1 Sağlık Teknolojileri Değerlendirmesi
Sağlık teknolojileri değerlendirmesi (STD), spesifik teknolojilerin özelliklerinin ve etki-
lerinin sistematik olarak değerlendirilmesi olarak tanımlanabilir. Amacı, sağlık hizmet-
lerinde teknolojiyle ilgili politika oluşturma süreçlerinde bilgilendirici rol oynamak, böy-
lece etkili ve düşük maliyetli yeni teknolojilerin kullanılmasını artırmak ve değeri sağlık
sistemi için şüpheli olan teknolojilerin kullanımını önlemektir.
Amerika Birleşik Devletleri Kongresi Teknoloji Değerlendirme Bürosu teknolojinin
tıbbi, ekonomik ve sosyal olmak üzere üç farklı etkisinin incelendiğini belirtmiştir. Sağ-
lıkla ilgili bu etkiler değerlendirilirken, rasgele klinik çalışmalar, gözleme dayalı çalışmalar
ve vaka kontrol çalışmaları kullanılırken; ekonomik etkilerin değerlendirilmesinde mali-
yet-etkililik, maliyet-fayda, verimlilik, ekonomiklik gibi analiz ve değerlendirmeler ya-
pılmaktadır. Sosyal etkilerin değerlendirilmesinde ise etik, gelenekler, kabul edilebilirlik,
yararlanılabilirlik vb. gibi sosyal değerler açısından toplumda ve kamuoyunda oluşturabi-
leceği sorunlar incelenip, değerlendirilmektedir.
6. Ünite - Sağlık Yönetiminde Teknoloji ve Etik 145
Yeni sağlık teknik ve teknoloji uygulamalarının maliyet, fayda, etkililik, verimlilik,
kârlılık ve risklerinin değerlendirilmesi, sağlık politikasının başlıca konusudur. Sağlık
idareleri maliyet, verimlilik, kârlılık, etkililik, fayda, güvenlilik ve güvenilirlik gibi konu-
larla yakından ilgilenmekte, ülkeden ülkeye değişen farklı düzeylerde, farklı kapsam ve
boyutlarda tedbirleri uygulamaya koymaktadırlar. Özellikle maliyet, verimlilik ve etkililik
denetimi sadece pahalı kuruluş ve işletme giderleri olan cihaz ve teknikler için
geçerli olmayıp, sistemin tümünü kapsamalıdır (Sargutan, 2005b).
Bu değerlendirmeler ışığında, uygun teknoloji, WHO-UNICEF Alma-Ata Bildirisin-
de: “bilimsel yönden isabetli olduğu kadar, uygulayan ve uygulanan kişilerce de kabule
şa- yan olan teknoloji” olarak tanımlanmıştır.
Sağlık Ekonomisi ve Politikası Derneği; sağlık ekonomisi ve politikası alanında

ulusal ve uluslararası alanda teorik bilgi ve uygulamaların gelişimine katkıda
bulunmayı amaç- layan bir dernektir.
Türkiye’de Sağlık Teknolojileri Yönetimi

Tübitak Teknoloji Öngörü Projesi Sağlık ve İlaç Paneli Özet Raporunda (Tübitak, 2003),
sağlık donatımlarındaki mevcut durum politikasızlık, kaynaksızlık, israf ve yanlış kulla-
nım şeklinde belirtilmiştir. Vurgulanan diğer bir nokta, yeterli kayıt ve istatistiksel veri
olmamasına rağmen, toplam sağlık harcamaları içerisinde tıbbi cihaz, alet ve sarf
malzemelerinin payının oransal olarak fazla olmadığıdır. Ayrıca ülkemiz, tıbbi cihaz,
alet ve malzemelerde teknolojik olarak önemli ölçüde dışa bağımlıdır. Tıbbi cihazların
tümü, tıb- bi alet ve sarf malzemelerinin büyük kısmı ithal edilmektedir. Türkiye’de
sağlık donatım- ları ve ilaçlarla ilgili teknik ve teknolojileri geliştirip uygulayan veya bu
konuda düzenli ve kontrollü politikalar yürüten değil, hazır bulduğunu rastgele alıp
kullanan bir uygulama olduğu belirtilmiştir. Oysa, iyi bir teknoloji yönetim sistemi,
kaynakların en faydalı ve doğru kullanıldığı, sağlık hizmetlerinin düzeyinin yükseldiği,
zararlı uygulamalardan korunan, tıbbi cihaz hurdalıklarının küçüldüğü ve sonuç olarak,
en düşük maliyetle en yüksek faydayı sağlayan bir sağlık sistemini oluşturmaya katkı
sağlayacaktır.
Tübitak Vizyon 2023, Teknoloji Öngörü Projesi Sağlık ve İlaç Paneli Sonuç Raporun-
da, Türkiye’nin sağlık teknolojisi alanında iyi bir düzeye gelmesi için yapılması gerekenler
şöyle sıralanmıştır:
• Sağlık sektöründeki yapısal aksaklıklar giderilmeli ve bilgi iletişim alt yapısı ta-
mamlanmalıdır.
• Tek kullanımlık sarf malzemeleri tümüyle yerli üretim olmalıdır.
• İleri teknoloji cihazlar için yazılım programları hazırlanmasına ağırlık verilmelidir.
• Biyoteknoloji alt başlıklarına yönelik merkezler açılmalı, teşvik edilmeli ve
destek- lenmelidir.
• Tıbbi sarf ürünlerin üretimi, yazılım programları ve biyoteknolojik çalışmalar ko-
nusunda bölgesel güç referans merkezi olma iddiası taşınmalı ve bu iddiayı ger-
çekleştirmelidir.
Ayrıca, bu süreçte Türkiye’nin sağlık alanında öncelikli teknoloji faaliyet konuları sı-
ralanmıştır. Bunlar:
1. İnsan sağlığını koruma ve tedavi amacıyla “rekombinant DNA teknolojisi” kulla-
narak yeni moleküller geliştirebilmek ve bu molekülleri temel alan aşı ve ilaçlar
geliştirip üretebilmek.
2. İlaçların hedeflenen etkiyi hedeflenen noktada (örneğin, sadece hedef alınan kan-
serli hücrelerde) yaratabilmesi için, yeni “kontrollü ilaç salım sistemleri” ile “ilaç
taşıyıcı sistemler” geliştirebilmek.
3. Yeni moleküler simülasyon modelleri ve bilgisayar destekli ilaç tasarımı [CADD]

teknikleri kullanarak özgün bileşikler tasarlayabilmek; ve “kombinatoryal
kimya” ile “HTS [high throughput screening]” teknikleri gibi yeni tekniklerle, çok
daha hızlı ve ucuza, ilaç adayları belirleyerek yeni ilaçlar geliştirebilmek.
4. Hücre ve gen tedavisi yöntemleri ile dejeneratif hastalıkları tedavi becerisi ka-
zanmak.
5. Hekimlerin, örnekleri laboratuvarlara yollamadan, hasta başında gerekli testleri
yapmalarını ve süratle hastalarına müdahale etmelerini sağlayacak tanı kitleri ge-
liştirebilmek.
6. Vücut parametrelerinin damardan takibine ve mikro müdahalelerle
arterioskleroz gibi patolojik durumların düzeltilmesine imkân sağlayan mikro
cihazlar geliştire- bilmek.
7. Çok işlevli yeni tıbbi görüntüleme cihaz ve sistemleri geliştirip, üretebilmek.
8. Nükleik asit, protein ve antikor gibi moleküler biyolojik ve genetik sarf malzemele-
rini üreten ve tanı amaçlı kullanan cihazları geliştirip, üretebilmek.
9. Düşünce kontrollü, öğrenen ve kendini uyarlayan yapay uzuv ve eklemler ve biyo-
uyumlu yapay duyu organları (göz, kulak, burun) geliştirip üretebilmek.
10. Uzaktan sağlık hizmetleri verilebilmesine olanak sağlayacak, uzaktan hasta
izleme cihaz ve sistemlerini geliştirip, üretebilmek (T.C. Sağlık Bakanlığı, Stratejik
Plan 2013-2017, 2012).
GENETİK MATERYAL VE BİYOBANKALAR

Francis Crick ve James Watson’un DNA’nın çifte sarmallı yapısını keşfetmeleriyle
başlayan genetik bilimi, günümüzde insan genom haritasının çıkartılmasına kadar
çok hızlı bir gelişme göstermiştir. İnsan genom haritasının çıkartılması sayesinde;
hastalıklara sebep olan genler ve bu genlerin yerleri saptanabilmekte, yapay döllenme
teknikleri kullanılarak embriyo daha rahme yerleştirilmeden doğacak çocuğun bazı
özellikleri belirlenebilmekte, hastalıklara yol açan genler değiştirilebilmekte ve böylelikle
yeni tedavi yöntemleri geliş- tirilebilmektedir.
1953’de Maurice Wilkins ve Yaşanan tüm bu gelişmeler, biyoenformatik kavramını gündeme getirmiştir. Biyoen-
Rosalind Franklin’in DNA formatik, DNA dizilerinin bilgisayar aracılığıyla işlenmesi, aranması ve analizi ile uğraşan
molekülünün yapısını belirleyen
araştırma çalışmalarının ardından, bir bilim dalıdır. Bilgisayar bilgi ve teknolojilerindeki ilerlemeler, biyoenformatik alanına
James Dewey Watson ve Francis büyük katkı sağlarken, DNA dizilerinin depolanması ve aranması için yöntemlerin geliş-
Crick genetik bilginin DNA
molekülünce taşınabileceğini tirilmesi de bilgisayar bilimlerinde önemli ilerlemelere neden olmuştur.
açıklayarak, DNA’nın çift sarmal Gen araştırmaları ve DNA analizleri yeni tanı ve tedavi seçeneklerinin geliştirilme-
biçimli modelini sunmuş ve
sinde büyük rol oynamaktadır. Bu amaca yönelik gerekli çalışmaların yapılabilmesi için
Watson, Crick ve Wilkins bu
keşiflerinden dolayı 1962’de ilgili biyolojik örneklerin (kan, doku, organ ve DNA) biyobankalarda saklanması ihtiyacı
Nobel Tıp Ödülü almışlardır. doğmuştur.
Biyobankalar
Biyobankalar ya da diğer adıyla biyolojik kaynak bankaları, kültüre edilebilen organizma-
ları (mikroorganizma, bitki, hayvan ve insan hücreleri), bunların çoğaltılabilen
ürünlerini ve canlı fakat kültüre edilemeyen organizmaları (genomlar, plazmidler,
virüsler, cDNA bankaları), bunların yanısıra bu örneklere ilişkin moleküler, fizyolojik ve
yapısal bilgileri kapsamaktadır. Klinik patolojik örnek arşivleri, doku bankaları, kan
bankaları, organ ban- kaları ve DNA bankaları biyobankalar arasında sayılabilir.
Biyobankalar, biyomedikal araştırmalar için yeterli sayıda örneğin toplanmasına, ye-
niden örnek alınmaksızın aynı örnekte çeşitli testlerin uygulanmasına ve yıllar boyunca
gerektiğinde analizlerin tekrarlanabilmesine imkân sağlar. Toplanan sağlıklı veya patolo-
jik örnekler, genetik hastalıklarda tanı ve klinik takip, genetik epidemiyolojik çalışmalar,
işlevsel genombilim çalışmaları, tanı ve tedavi araçlarının geliştirilmesi,
farmakogenomik ve ilaç tasarımı, hücresel tedavi ve gen tedavisinde kullanılmaktadır
(Özgüç ve Yüzbaşı- oğlu, 2009).
Çok büyük miktarda genetik materyalin biyobankalarda toplanmasıyla, hangi
genetik özelliğin ne tür hastalıklara temel oluşturduğu anlaşılabilmektedir. Ayrıca
biyobankalar arasındaki veri transferinin kolaylaşması sonucunda, örnekler sadece o
biyobankadaki araştırmalar için değil, başka merkezlerde yapılan bilimsel
araştırmalarda da kullanılabil- mektedir. Bu da çok odaklı bilimsel araştırmaları
kolaylaştırmaktadır.
Biyobankalar tanı, tedavi, adli amaçlı veya araştırma amaçlı olarak
kurulabilmektedir. Kamu otoritesi tarafından kurulan araştırma amaçlı biyobankalar
olduğu gibi, özel sek- tör tarafından kurulan biyobankalar da mevcuttur. Ticari amaçlı
biyobankalar, toplumsal genetik veri sağlayan bankalar, hastalığa özgü biyobankalar,
adli amaçlı biyobankalar ve doku bankaları biyobanka tipleri arasında sayılabilir.
Toplumsal genetik veri sağlayan biyobankalar belirli bir bölgeyi, etnik grubu veya
ül- keyi temsil eden sağlıklı vericilerden alınan örneklerden oluşturulmakta ve büyük
ölçek- li olmaktadır. Genetik olarak belirli bir hastalığa olan yatkınlığın bulunmaya
çalışıldığı araştırmalarda, özellikle prospektif moleküler epidemiyolojik araştırmalarda
bu tip biyobankalar çok yararlıdır. Çok fazla sayıda sağlıklı kişiden gönüllülük esasına
göre örnekler alınmakta ve bu kişilerin tıbbi bilgileri veya yaşam tarzına ait bilgileri de
saklanarak geniş bir veri arşivi oluşturulmaktadır. Bu arşivler, hastalıkların gelişim
sürecinde kalıtsal fak- törlerin, çevresel ve yaşam tarzına ait faktörlerin payının
belirlenmesinde, verilen tedavilere yanıtın değerlendirilmesinde veya kişiye özgü
ilaçların geliştirilmesinde önemli veri kaynaklarıdırlar.
Hastalığa özgü biyobankalar, belirli hastalıklarla ilgili araştırmalar
yapılabilmesi amacıyla kurulmakta ve toplumsal genetik veri sağlayan
biyobankalardan farklı olarak, hasta insanlardan biyolojik materyal toplanmaktadır.
ABD’de bulunan hastalığa özgü bi- yobankaların sayısı yaklaşık 179 olup, bu
biyobankalardaki örneklerin sayısı 345.000’e ulaşmıştır. Bu bankaların çoğunu kanser
biyobankaları oluştururken, kardiyovasküler hastalıklar ve santral sinir sistemi
hastalıkları arşivleri de kanser biyobankalarını takip etmektedir. Hacettepe Üniversitesi
Nadir Hastalıklar Biyobankası, Türkiye’deki hastalığa özgü biyobankaların ilk örneğidir.
1994 yılında Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı “Stra- tejik Odak Nokta Projesi”
kapsamında, kalıtsal hastalıklarda DNA ve doku/hücre arşivle- mesi amacı ile kurulmuş
olup, 1995 yılından itibaren çalışmalarını TÜBİTAK Başkanlığı ve Hacettepe Üniversitesi
Rektörlüğü arasındaki protokol çerçevesinde Kolaylık Birimi olarak devam ettirmiştir.
2007 yılında alt yapı Hacettepe Üniversitesi’ne devredilmiş, daha sonra 17 Şubat 2013
tarih ve 28562 sayılı Resmî Gazete’de yönetmeliğin yayımlan- ması ile Hacettepe
Üniversitesi Biyolojik Kaynak Bankası ve Genombilim Uygulama ve Araştırma Merkezi
(HÜBİGEM) olarak çalışmalarına devam etmiştir. Banka, uluslarara- sı standartlara
uygun olarak kalıtsal hastalıklardan etkilenmiş ailelerden biyolojik örnek toplamakta ve
klinik/genetik veri tabanlarını oluşturarak bu altyapının genombilim araş- tırmaları için
kullanılmasını sağlamaktadır. 2015 yılı itibarıyla bankada 31.000 DNA ör- neği (5.700
aile) ve 1.200 doku/hücre örneği arşivlenmiş ve bu DNA örneklerinin %70’i ulusal ve
uluslararası projelerde hastalık genlerinin tanımlanması için kullanılmıştır.
Adli biyobankalar, pek çok ülkede suçların önlenmesi amacıyla kişilerin genetik par-
mak izi aracılığı ile belirlenmesine yönelik olarak kurulmaktadır. Örneğin, Birleşik Kral-
lık Ulusal Polis Veri Tabanı 2,7 milyon kişinin bilgisini arşivlemiştir. Aynı amaçla, ül-
kemizde Türkiye Millî Veri Bankası’nın kurulmasına yönelik yasa uzun süredir
taslak aşamasındadır.
Doku bankaları ise, hastane ortamında alınan çok çeşitli patolojik materyalin ban-
kalanmasıyla oluşturulurlar. Bankalanan materyalle birlikte materyalin alındığı hastayla
ilgili birçok bilgi de veri tabanına eklenebilmektedir. Bu veri tabanı hastalığın izlemi sı-
rasında elde edilen sonuçların da eklenmesiyle geniş klinik araştırmaların yapılmasına
olanak sağlamaktadır.
Kordon kanı bankacılığı nedir ve nasıl yapılmaktadır?

2 BİLGİ TEKNOLOJİLERİ VE SAĞLIK BİLGİ SİSTEMLERİ
Bilginin toplanmasını, işlenmesini, saklanmasını ve gerektiğinde herhangi bir yere iletil-
mesini ya da herhangi bir yerden bu bilgiye erişilmesini otomatik olarak sağlayan tekno-
lojiler bütünü şeklinde tanımlanan bilgi ve iletişim teknolojileri, sağlık alanında gittikçe
yaygınlaşmaktadır. Etkili ve verimli bir sağlık hizmeti sunmayı hedefleyen günümüzün
modern sağlık kurumları, bu bilgi ve iletişim teknolojilerinin avantajlarından büyük öl-
çüde yararlanmaktadır. Bu avantajlar arasında, çok fazla sayıda veriyi depolayabilmek,
depolanmış bilgiye hızlı ulaşabilmek, kısa zamanda kapsamlı bilgi elde etmek ve herhangi
bir zamanda elektronik sağlık kayıtlarına ulaşmak sayılabilir. Sağlık kurumlarında bilgi
ve iletişim teknolojilerinin kullanımıyla verilerin daha bilinçli şekilde değerlendirilmesi,
kurumların hizmet alanının genişlemesi, verimliliğin artarak maliyetlerin düşmesi, müş-
teri hizmetlerinin iyileştirilmesi ve kaynakların daha iyi yönetilmesi mümkün olmaktadır.
Sağlık Bilgi Sistemleri (SBS) tıp alanındaki gelişmelerin ortaya çıkardığı bilgi ve ve-
rilerin oluşturulması, biçimlendirilmesi, paylaşılması ve sonuçta hastaların bakım ve
tedavilerinin belirlenmesi, seçilmesi ve geliştirilmesi işlemlerinin bütünü olarak tanım-
lanmaktadır. SBS genel olarak; Klinik Bilgi Sistemleri (KBS) ve Teşhis-Tedavi Sistemleri
(TTS) olmak üzere iki kısımda incelenmektedir. Bu sınıflandırmada KBS; Elektronik Sağ-
lık Kayıtları, Klinik Karar Destek Sistemleri, Hemşire Bilgi Sistemleri, Görüntü Yönetim
ve Depolama Sistemleri, Klinik İletişim Sistemleri, Tele-tıp, Vaka Bilişimi, Sanal Gerçeklik
Uygulamaları, Akıllı Kart, Hastane Bilgi Sistemleri gibi bileşenlerden oluşmaktadır. TTS
ise daha çok teşhis ve tedaviye yönelik hizmet veren Tıbbi Görüntüleme Sistemleri, Labo-
ratuvar Sistemleri gibi uygulamalardan meydana gelmektedir.
KBS bileşenlerinden ilki, klinik karar destek sistemleridir. Bunlar, hekimlerin
hastalarla ilgili en doğru kararı verebilmesi için destek sağlayan bilişim sistemi
uygulamalarıdır. Bu sistemler hekimlerin en güncel bilgilere ulaşmasını sağlayarak,
karar vermelerine yar- dımcı olmak maksadıyla tasarlanmaktadır. Bilginin çok çabuk
eskidiği ve artan bilgi mik- tarına bağlı olarak hekimlerin doğru karar vermesinin güç
bir hâle geldiği durumlarda karar almaya yardımcı olmaktadır. Hemşirelik
hizmetlerinde ise hemşire bilgi sistemleri kullanılmakta olup, bu sistem hemşirelik
hizmetlerinin elektronik ortamlarda planlana- bilmesi, kaydedilebilmesi ve
yansıtılabilmesi için bir gereklilik olarak görülmektedir.
Bir başka KBS bileşeni olan tıbbi görüntü yönetim ve depolama sistemleri, hastane-
lerde hekim reçeteleri, tahlil sonuçları gibi metinsel bilgilerin yanında medikal
görün- tülerin de sayısal olarak arşivlenmesi için kullanılmaktadır. Medikal
görüntülerin sayısal olarak arşivlenmesi için PACS sistemleri geliştirilmiştir. PACS,
görüntü ve veri yönetim sistemidir. Dijital görüntüler ve bunlarla ilgili bilgilerin
elektronik olarak transferi ve geri getirilmesini sağlarken, ayrıca hastane ve tıbbi
kurumlarda hasta bilgileri ile görüntülerini yayımlamakta kullanılmaktadır.
Tele-tıp da önemli bir KBS bileşenidir. Dünya Sağlık Örgütüne göre; bireylerin ve
top- lumların sağlık düzeylerini yükseltmek amacıyla, tanı, tedavi, hastalıkların ve
kazaların önlenmesi, araştırma ve inceleme ile sağlık personelinin sürekli eğitimi için
tüm sağlık profesyonelleri tarafından bilgi ve iletişim teknolojileri kullanılarak, uzaktan
ve geçerli bilgi iletişimi ile sağlık hizmetlerinin verilmesi olarak tanımlanmıştır.
Tıp alanında sanal gerçeklik uygulamalarının kullanımı ise; eğitim, teşhis ve tedavi
amaçları ile elde edilen gerçek verilerin bilgisayar desteği ile işlenmesi ve tıbbi işlemler-
de diğer bilgi ve yöntemlerle desteklenmesi esasına dayanmaktadır. Bir hekimin kendi
imkânları ve bilgi birikimi yanında ihtiyaç duyabileceği diğer bilgi, destek ve ayrıntıların
gerektiği ortamda etkileşimli olarak sağlanması sonucu işlemin başarı oranı
artacağından insan sağlığı bakımından olumlu sonuçlar elde edilebilmektedir.
Oldukça işlevsel bir KBS bileşeni olan akıllı kart, içine bir mikroişlemci ve bir bellek
tüm devresi veya programlanabilme özelliği olmadan yalnızca bellek tüm devresi
yerleştirilmiş bir elektronik karttır. Günümüzde akıllı kart tabanlı sağlık kartı uygulamaları
giderek yay- gınlaşmaktadır. Hastaların tıbbi kayıtları arasından küçük bir veri kümesi
seçilerek sağlık kartına yüklenir ve böylece kart kullanıldığında, taşınabilir tıbbi kayıtlar,
diğer kayıtlara eri- şim bağlantıları, veri tabanları için erişim anahtarları ve sağlık
hizmetleri arasında bütünlü- ğü sağlayan bir sistem kurulmasını kolaylaştırma gibi
yetenekler elde edilmiş olur.
Hastane Bilgi Sistemleri (HBS), hastane hizmetlerinin bilgisayar aracılığı ile
gerçekleş- tirilmesi, elektronik ortamda bilgi alışverişinin otomatik olarak yapılması, tıbbi,
finansal ve mali hizmetler açısından ortaya çıkan detaylı bilgilerin bilgisayara dayalı bir
enformasyon sistemi ile kayıt altına alınıp, bilgiye dönüştürme işlemi olarak
tanımlanmıştır. Yani, hastanenin idari ve tıbbi bilgilerinin yönetimini kolaylaştırmak ve
sağlık hizmetlerinin kalitesini yükseltmek için düzenlenmiş bir bilgi sistemidir. HBS
başlangıçta sadece doğru faturalama ve irsaliye yazılımı gereksinimi için kullanılırken,
günümüzde tüm hastane işlemlerini (has- tanın kimlik, tetkik, muayene bilgilerinin kaydı;
randevu verme; reçete ve rapor hazırlama; laboratuvar sonuçlarının aktarılması; elektronik
hasta kayıtları; stok takibi; yönetim rapor- ları; kalite verilerinin irdelenmesi, vb.)
kapsamaktadır. Dolayısıyla HBS’nin temel amacı, ait olduğu sağlık kurumunun bilgi
taleplerini doğru, zamanında ve eksiksiz bir biçimde karşıla- maktır. Bu kapsamda, bir
hastanenin günlük rutin işlemleri (hastanın başvuru, kabul, sağlık durumu, sevk ve taburcu
kayıtları gibi), hastaya yapılan tanı ve tedaviye ilişkin uygulamalar, genel yönetim işlemleri
(personel, sabit tesis, cihaz ve malzeme durumu ve yönetimi gibi) ve mali işlemlerin
gerçekleştirilmesinde yoğun bir şekilde kullanılmaktadır.
Türkiye’de Hastane Bilgi Sistemi ve E-Sağlık

Sağlık Bakanlığı, 1991 yılında Dünya Bankası işbirliği ile başlatılan birinci ve 1995
yılında başlatılan ikinci Sağlık Projeleri kapsamındaki Sağlık Enformasyon Sistemleri
Projesi ile Hastane Bilgi Yönetim Sistemleri çalışmalarını başlatmıştır.
Sağlık Bakanlığı tarafından 2003 yılında Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın başlatılması
ve 2004 yılında Türkiye E-Sağlık Stratejisi’nin oluşturulmasıyla, e-sağlık uygulamalarına
başlanmıştır. E-sağlık, yeni bilgi ve iletişim teknolojilerinin tüm işlevlerinin hastaların
tedavisinde, sağlık hizmetlerine çabuk ve kolay ulaşılmasında, sağlık sektöründe yer
alan tüm paydaşlara nitelikli, verimli ve etkili hizmetlerin sunumunda kullanılması
anlamına gelmektedir. Ayrıca e-sağlık hizmetinin geliştirilmesi yöneticiler için veri-
analiz desteği- nin oluşturulmasını, veri standardizasyonunun sağlanmasını, e-sağlık
veri akışının hız- lanmasını, elektronik sağlık kaydının oluşturulmasını ve kaynak
tasarrufunun sağlanma- sını sağlayacaktır.
Türkiye’deki e-sağlık hizmeti, öncelikle “sağlık verilerinin ve temel süreçlerin standart
hâle getirilmesi”ni, ardından ulusal çapta “tüm vatandaşların sağlık bilgilerinin güvenli bir
şekilde toplanmasını sağlayacak olan Elektronik Sağlık Kaydı (ESK) veri tabanının oluştu-
rulması ve ESK verilerini esas alarak gelişmiş analizler yapma imkânı sağlayacak olan
bir Karar Destek Sisteminin (KDS) oluşturulması” nı kapsamaktadır. Oysa e-sağlığın
sadece verilerin toplanması ve paylaşımı meselesinden ibaret olmadığı yani, sadece
teknolojik bir gelişimi değil; yerel, bölgesel ve dünya bazında sağlık hizmeti sunumu ve
bilgilendirmesi ile birlikte bir zihin durumunu, bir düşünme biçimini ifade ettiği
vurgulanmalıdır.
T.C. Sağlık Bakanlığı 2013-2017 stratejik planında (2012), gerçekleştirilen bilgi ve tek-
noloji projeleri; kurum, hizmet ve bilişim odaklı olarak sınıflandırılmış ve bu sınıflandır-
maya göre tablolaştırılmıştır (Tablo 6.1).
Tablo 6.1 Hizmet Odaklı Projeler

Sağlık Bakanlığının (Paydaşlara Açık
Gerçekleştirdiği Bilgi ve Kurum Odaklı Projeler Sağlık Bilişimi Standartları
Uygulamalar)
Teknoloji Projeleri
Çekirdek Kaynak
Sağlık-Net Ulusal Sağlık Veri Sözlüğü (USVS)
Yönetim Sistemi (ÇKYS)
Malzeme Kaynakları Yönetim
Tele-Tıp Sağlık-Net
Sistemi (MKYS)
İnsan Kaynakları Yönetim
Elektronik Sağlık Kayıtları (ESK) Tele-Tıp
Sistemi (İKYS)
Merkezi Hastane Randevu Sağlık Kodlama Referans
Karar Destek Sistemi (KDS)
Sistemi (MHRS) Alo 182 Sunucusu (SKRS)
Elektronik Belge Yönetim
E-reçete Elektronik Sağlık Kayıtları (ESK)
Sistemi (EBYS)
Minimum Sağlık Veri Setleri
Yatırım Takip Sistemi (YTS) Doktor Bilgi Bankası (DBB)
(MSVS)
Özel Sağlık Kuruluşları Bilgi Aile Hekimliği Bilgi Sistemi Hastalık Kodlama ve
Yönetim Sistemi (SKYS) (AHBS) Sınıflama Sistemleri
Elektronik Tüberküloz Yönetim
Doktor Bilgi Bankası (DBB) Health Level Seven (HL7)
Sistemi (ETYS)
Hastane Bilgi Sistemi Alımı
E-imza Hasta Hakları
Çerçeve İlkeleri
Aile Hekimliği Bilgi Sistemi Türkiye Organ ve Doku Nakli Birinci Basamak Bilgi Sistemi
(AHBS) Bilgi Sistemi ve Çevre Birimleri Alım
Kılavuzu
Hastane Bilgi Yönetim Görüntü Arşivleme ve İletişim
Diyaliz Bilgi Sistemi
Sistemi (HBYS) Sistemleri Alımı Çerçeve İlkeleri
Tek Düzen Muhasebe
Yoğun Bakım İzleme Sistemi
Sistemi (TDMS)
Hasta Takip Sistemi (HTS) Organ Bağışı Bilgi Sistemi
Video Konferans Sistemi
Yenidoğan İşitme Taraması
ile Eğitim
Elektronik
Ulusal Özürlüler Veri Bankası
Tüberküloz Yönetim
Sistemi (ETYS)
Temel Sağlık İstatistikleri
184 SABİM
Modülü (TSİM)
Sağlık Personeli Bilgi Bankası İlaç Takip Sistemi (İTS)
Döner Sermaye Analitik
Alo 171 Dumansız Hava Sahası
Bütçe Modülü
Programları İzleme ve Hastane Enfeksiyonları
Değerlendirme Sistemi Sürveyans Sistemi
Personel Bilgi Sistemi (PBS)
Hastane Enfeksiyonları
Sürveyans Sistemi
Yeşil Kart Tahakkuk Bilgi
Sistemi
(YKTBS)
Sosyal Tesis Muhasebe Bilgi
Sistemi
112 Acil Servis Bilgi Sistemi
Alo 113 Beyaz Kod
Merkezî Hastane Randevu
Sistemi
Türkiye’de tüm sağlık kurumları tek bir çatı altında, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)
bünyesinde toplanmış ve 2006 yılından itibaren SGK’dan sağlık hizmeti alan kişilerin
bilgileri MEDULA adlı program kullanılarak, elektronik ortamda tutulmuştur. 2008
yılında Sağlık.Net programı uygulamaya alınmış ve 2009 yılı itibarıyla
yaygınlaştırılmıştır.
Sağlık Bakanlığı Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü, Saglik.NET’i; “Sağlık ku-
rumlarında elektronik ortamda üretilen verileri, doğrudan üretildikleri yerden, standart-
lara uygun şekilde toplamayı, toplanan verilerden tüm paydaşlar için uygun bilgiler üre-
terek birinci, ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerinde verim ve kaliteyi arttırmayı
hedefleyen, entegre, güvenli, hızlı ve genişleyebilen bir bilgi ve iletişim platformu”
olarak tanımlamaktadır. 2012 itibarıyla, sağlık verilerinin, standartlara göre
toplandığı/toplan- makta olduğu Aile Hekimliği Bilgi Sistemi (AHBS) ve Sağlık Net
sistemleri, “Sağlık.NET 2” çatısı altında birleştirilmiştir. Bu sistem 2013 Ağustos’ta
yasalaşarak, uygulamaya alın- mış ve muayenehaneler de dahil olmak üzere tüm sağlık
kurumlarının hasta verilerini Sağlık.NET 2 adlı programla Sağlık Bakanlığına
göndermesi zorunlu kılınmıştır.
BİYOBANKALARDA VERİ GÜVENLİĞİ VE ETİK

Mahremiyet, insanların kendilerini özerk bireyler olarak tanımlamasının içsel bir parçası
olarak ifade edilmektedir. Kişiye ait hassas bilgilerin açıklanması, kişiye zarar verme ve
kişiyi birçok açıdan savunmasız duruma düşürme potansiyeline sahip olduğundan,
mahremiyetin korunması önem taşır. Mahremiyetin korunmaması durumu, bireyin
saygınlı- ğının zedelenmesinden ayrımcılığa ve toplumsal damgalanmalara maruz kalmasına
kadar pek çok kötü sonuç doğurabilmektedir. Mahremiyet kavramı biyobankalar için son
derece önemlidir, çünkü bu bankalardaki biyolojik örnekler kullanılarak insan genetik
verileri çıkarılmaktadır.
İnsan genetik verileri, hem genetik yatkınlık hakkında bilgi içermekte hem de kişile-
rin, ailelerin ve toplumun nesiller boyunca izlenebilecek genetik profilini oluşturmakta-
dır. Bu nedenle biyobankaların kişilerin ve toplumun yararına en doğru şekilde kullanıl-
maları gerekir.
Katılımcılar açısından gerçekleşebilecek en önemli veri güvenliği ve mahremiyet
riski, kendisine ait olan hassas bilgilerin uygunsuz kullanımıdır. Biyobankada yapılan
araştır- maların katılımcı tarafından insanlık onuruna uygun bulunmaması, politik
nedenlerle katılımcının bazı araştırmaları onaylamaması veya araştırmanın ticari
amaçlara hizmet ediyor olması uygunsuz kullanıma örnek olarak verilebilir.
Genetik bilgi kişiye ait diğer bilgilere göre oldukça farklı özellikler taşıması bakımın-
dan özel bir konuma sahiptir. Genetik verilerin bu özel konumu İnsan Genetik Verileri
Uluslararası Bildirgesi’nin dördüncü maddesinin “a” fıkrasında, “… insan genetik verileri
özel bir konuma sahiptir çünkü:
i. Bireylerin genetik yatkınlıkları hakkında tahminde bulunmayı sağlayabilirler;
ii. Bazı durumlarda söz konusu kişinin ait olduğu tüm topluluk üzerinde ve
nesiller boyu aile ve çocuk için önemli bir etkiye sahip olabilir;
iii. Biyolojik örnekler, toplandığı zaman diliminde önemi anlaşılamayan bilgiler
içere- bilir;
iv. Bireyler ve topluluklar için kültürel bir öneme sahip olabilir” şeklinde
sıralanmaktadır. Belirtilen özelliklerinden dolayı biyobankaların belli hukuksal ve etik
kurallara uyma zorunlulukları vardır. Bu kurallar, insan hakları ve onurunu koruyacak
şekilde düzenlen-
miş olup, örnekleme yapılırken bazı hususlar dikkate alınmaktadır.
Bunlardan biri olan aydınlatılmış onam kavramı, kişisel özerklik ve buna bağlı olarak
verilen kararlar hakkında alınacak sorumluluk temeline dayanmaktadır. Günümüzde bi-
yomedikal alanda çok farklı tedavi seçenekleri için ileri teknolojilerin uygulanması kişileri
karar verme ve seçim yapma durumuyla karşı karşıya bırakmaktadır. Uygulanacak tedavi
hakkında hastanın kendi rızası (onamı) ile karar vermesi için önceden bilgilendirilmesi
ve bağımsız olarak kararını vermesi insan hak ve özgürlüklerinin başında gelmektedir.
Kişinin doğru bilgilendirilmesi ve gönüllülük esasına dayalı olarak örnek vermesi-
ni temin etmek amacı ile yazılı bir bilgilendirilmiş onam formu (örnek form) doldu-
rulmalıdır. İlgili kişi, olanak dahilinde, yapı ve olgunluk derecesine bağlı olarak onam
sürecine katılmalıdır. Örnek verenin reşit olmadığı veya temyiz kudretinden yoksun ol-
duğu durumlarda, imza yetkisi bu kişilerin kanuni temsilcilerindedir. Onam formunda
örnek vermenin kişiye risk ve faydaları, kişisel bilgilerin gizliliğinin nasıl korunduğu,
örneklerin saklanma süresi, kişilerin herhangi bir zamanda örneklerini ve buna bağlı
verileri bankadan çekme hakkının saklı olduğu, örneklerin uzun süreli saklanmalarına
bağlı olarak şu anda öngörülmemiş bir analiz veya araştırma için kullanılma olasılığının
varolduğu, örneklerden genetik profil elde etmek amaçlı bir analiz veya araştırma için
kullanılma olasılığının varolduğu ve ayrıca örneklerden genetik profil elde etmek amaçlı
bir analiz yapılacaksa sonuçların kime verileceği mutlaka belirtilmelidir (Unesco, 2003).
Bankalanma işlemleri sırasında temel kural, kişilerin mahremiyetlerinin ve kişisel/tıb-
bi bilgilerinin gizliliğinin korunmasıdır. Bu nedenle, biyolojik örneklerin saklanması
veya analize tabi tutulma sırasında kişilerin açık kimliklerinin gizli tutulması
gerekmektedir. Bu bilgiler şifreleme sistemi ile korunmalı, örnekler kodlanarak
depolanmalı ve bütün iş- lemler sırasında bu kod kullanılmalıdır. DNA bankası
yöneticilerinin temel sorumluluğu, biyolojik örneklerin uzun süreli olarak sağlıklı
koşullarda ve kalite güvenliği olan şartlarda depolanması ve kişilere ait bilgilerin güvenli
(şifreli) ve sadece yetkili banka personeli tarafından ulaşılabilen bir veri tabanında
korunmasıdır.
Bu ilkeler doğrultusunda biyobankalarda dört tip örnekleme yapılabilmektedir:
a. Anonim: Genetik epidemiyoloji ve benzeri çalışmalar kapsamında toplum tara-
ması sonucu elde edilen ve kime ait olduğu bilinmeyen örnekler.
b. Anonimleştirilmiş: Kime ait olduğu bilinen ancak çalışmalar sırasında kimliksiz
hâle getirilmiş örnekler.
c. Tanımlanabilir: Kime ait olduğu bilinen, bilgileri şifrelenmiş ve kodlu olarak
kul- lanılan örnekler. Bu durumda gerektiğinde kişisel ve tıbbi bilgiler tekrar
kullanıla- bilir hâlde saklanmış olmalıdır.
d. Tanımlanmış: Kime ait olduğu bilinen, isim, hasta no, aile ağacı gibi bilgilerin
açık olduğu örnekler (Özgüç ve Yüzbaşıoğlu, 2009).
Genel olarak, bir hasta grubundan elde edilen sonuçların vericilere geri bildirimi etik
bir yükümlülüktür. Katılımcılar da sıklıkla bu beklentiyle genetik materyallerini
bankaya vermektedir. Bu beklenti dolayısıyla, genetik materyalini veren kişiyi bağışçı
yerine katı- lımcı olarak isimlendirmek daha doğrudur. Geniş veri tabanları söz konusu
olduğunda ise, veriler anonimleştirilmiş olduğundan ulaşılan rastlantısal bulguları
katılımcıya açık- lamak gibi bir etik yükümlülük ortadan kalkmaktadır.
Örneklerin en üst düzey standardizasyonda korunması yani kalite yönetimi biyoban-
kaların sorumluluğundadır. Bu amaçla, aşağıda belirtilen kurallar uygulanmaktadır:
a. Biyobankaların fiziksel mekân ve alt yapı gibi kalite güvencesi şartları sağlanmalıdır.
b. Kişilere bankalanan örneklerinin uzun yıllar sağlıklı bir şekilde korunmuş
olduğu- nun ve korunacağının güvencesi verilmelidir. Bu açıdan tüm laboratuvar
teçhizatı- nın periyodik bakımı yapılmalı ve bakım işlemlerinin kayıtları
tutulmalıdır.
c. DNA bankalarında saklama şartları altında nükleik asit kalitesinin kontrolü elekt-
roforetik yöntemle yapılmalıdır.
d. Hücre hatları arşivlenen biyobankalarda mikoplazma, bakteri gibi
kontaminasyon etmenlerinin kontrolü yapılmalıdır.
e. Örnekler farklı derin dondurucu veya sıvı azot tanklarında çift örnek olarak sak-
lanmalıdır.
Ülkemizde biyobankalar için özel yasalar ve çerçeve kuralları mevcut değildir.
Ancak, Hacettepe Üniversitesi Biyolojik Kaynak Bankası ve Genombilim Uygulama ve
Araştırma Merkezinde (HÜBİGEM) örneklerin elde edilmesi ve kullanımı belirli kurallar
çerçeve- sinde gerçekleştirilmektedir:
Örnekleme yapılacak olan hasta/hasta yakınlarına klinisyen tarafından gerekli açıkla-
malar yapılarak aydınlatılmış onamları alınmakta, “Bilgilendirilmiş Onam Formu” imza-
latılmaktadır. Hacettepe Üniversitesi Biyobanka Bilgilendirilmiş Onam Formunun “Kişi-
sel Bilgilerin Korunması” başlığı altında,
• Kişisel ve tıbbi bilgilerin şifreli bir bilgisayarda korunacağı ve bu bilgisayara
erişi- min sadece yetkilendirilmiş biyobanka çalışanları tarafından mümkün
olduğu,
• Biyolojik örneklerin kodlanarak saklanacağı; bireyi tanımlayıcı kişisel bilgilerin
(isim soyadı gibi kimlik bilgileri) laboratuvar çalışmalarında ve araştırma
sonuçla- rının çıktılarında kullanılmayacağı,
• Kişisel ve tıbbi bilgilerin iş yeri, eğitim kurumu ve sigorta şirketi gibi üçüncü şa-
hıslara aktarılmayacağı ve örneklerin gönüllülük esasına dayalı olarak toplanacağı,
ticari bir karşılığının olmadığı,
• Alınan örneklerin süre kısıtlaması olmaksızın saklanacağı belirtilmektedir.
Bilgilendirilmiş Onam Formunun “Örneklere Erişim” başlığı altında;
• Örnek bankalamanın ancak uzun vadede kişilere/ailelere/topluma tanı ve tedavi
açısından yarar sağlayabileceği,
• Örneklerin araştırma amaçlı kullanıldığı durumda kişisel ve tıbbi bilgilerin gizli
tutulacağı,
• Örneklerin bankalanma süresi içerisinde, kişilerin onamını ve biyolojik örneğini
çekme hakkına sahip olduğu, bu durumda talebe bağlı olarak örneğin ve verilerin
imha edilebileceği veya sahibine verilebileceği belirtilmiştir.
Bilgilendirilmiş Onam Formunun “Sonuç Bildirimi” başlığı altında ise, kişilere “Bil-
dirilmesini istemiyorum”, “Tanı ve tedaviye yol açmasa bile bildirilmesini istiyorum” ve “So-
nuçların önleyici veya tedaviye yönelik olduğu durumlarda bildirilmesini istiyorum” olan üç
seçenek sunulmaktadır.
Onam Formunun son kısmında, “Sizden alınan biyolojik örnek, hâlen devam eden
bir araştırmada kullanılabileceği gibi henüz tanımlanmamış ileriki araştırmalarda da
kulla- nılabilecektir. Ancak bu araştırmalar şu anda tanımlanmamış olsa bile sizin
hastalığınızın tanı ve tedavisine yönelik olacaktır. Bu süreç içinde kimliğiniz gizli kalarak
kodlanmış biyolojik örnekleriniz ve kişisel verileriniz kurum içi ve kurum dışı
araştırmacılarla paylaşılabi- lir” açıklaması yer almaktadır.
Aydınlatılmış onam etik açıdan neden gereklidir?

TEKNOLOJİ UYGULAMALARINDA ETİK 3
Hasta kayıtlarının bilgisayar ortamına aktarılması, hastanelerde bilişim teknolojisinin
yaygın olarak kullanılması ve internet kullanımı; hasta verilerinin güvenliği ve etik
konusunu gündeme getirmiştir. Hastaya ait bilgilerin, yetkili olmayan kişilerin
ulaşımına açık olması, sistemin kaba bir ifade ile “elektronik röntgencilerden”, “elektronik
tecavüzden” ya da “elektronik saldırıdan” korunamaması, ciddi bir güvenlik sorunudur.
Elektronik sağlık kayıtlarında güvenliğin yeterince sağlanamaması ve sisteme giril-

miş yanlış/eksik bir hasta verisinin fark edilmemesi nedeni ile tüm kayıtlarda yanlışlığın
sürdürülmesi sistemin en önemli eksiklikleri arasında sayılabilir. Bu nedenle elektronik
sağlık kayıtlarının belirli standartlarının olması gerektiği ve etik kodların geliştirilmesi
zorunluluğu vurgulanmalıdır.
İnternet destekli (Web-tabanlı) elektronik hasta kayıt sistemleri, hasta kayıtlarının
güvenliği açısından tehdit oluşturmaktadır. Pek çok farklı yerden ve kullanıcı tarafından
kayıtların aktarılması, kullanılması ya da değiştirilmesi özellikle kablosuz internet (wire-
less) kullanımı ile mümkün hâle gelmiştir. Bu nedenle kişisel bilgilerin ve hasta ile ilgili
bilgilerin internet ortamına aktarılması, internet bağlantısı olan bilgisayar ağının
kullanıl- ması önerilmemektedir.
Kişisel Sağlık Verileri, Toplanması, Korunması ve Hasta Hakları

Kişisel sağlık verisi kavramı, kişisel veri kavramı içinde yer almaktadır. Kişinin kişisel sağ-
Kişisel sağlık verisinin sahibi lık verileri ile ilgili hakları, kabul edilen kanunlar, mevzuatlar, sözleşmeler dâhilinde;
durumundaki hastanın hakları, özel yaşama ve aile yaşamına saygı hakkı, sağlık hizmetinden faydalanma hakkı, yaşam
uluslararası camiada ilk olarak
1981 yılında Lizbon’da imzalanan hakkı, ifade özgürlüğü, düşünce vicdan ve din özgürlüğü, adil yargılanma hakkı, hakların
Dünya Hekimler Birliği (DHB) kötüye kullanılmasının yasaklanması hakkı, hakların kısıtlanmasının sınırlanması hakkı,
Hasta Hakları Bildirgesi’nde ele
alınmıştır. Bu bildirge, 1995’te özgür- lük ve güvenlik hakkı ile doğrudan bağlantılıdır.
Bali’de yenilenmiş ve en son Kasım 2002 tarihli Avrupa Birliği Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü Ana
2005 Santiago Bildirgesi’yle
geliştirilmiştir. Washington’da
Sözleş- mesi Temel Dokümanı 6. maddesinde “Özel ve Gizlilik Hakkı” başlığı altında;
2002 yılında yapılan Dünya “Her birey kişisel bilgilerinin; sağlık durumu, yapılan teşhis ve tedavi konularında
Hekimler Birliği (DHB) Genel bilginin yanı sıra teşhis ve tedavi yapılırken veya özel ziyaretlerinin gizliliğinin
Kurulu’nda kabul edilen bildirgede
kişisel sağlık bilgileri; “Kişinin muhafazası hususunda, gizli tutulmasını talep etme hakkına sahiptir” tanımı yer
bedensel ya da zihinsel sağlığına almaktadır.
ilişkin kayıt edilmiş tüm bilgilerdir”
olarak tanımlanmaktadır. Kişisel Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 20 Ekim 2016 tarihli, 29863 sayılı Resmi
veri olarak, kişinin kimlik ve sağlık Gazete’de yayınlanan “Kişisel Sağlık Verilerinin İşlenmesi ve Mahremiyetinin Sağlanması
bilgileri yanı sıra hücre, uzuv, kan Hakkında Yönetmelik” kişisel sağlık verilerinin kayıt altına alınabilmesi, veri mahremiye-
ve DNA gibi bilgilerinin de önemli
olduğu belirtilmiştir. tinin sağlanması, işlenmesi ve işleyecek gerçek ve tüzel kişilerin uyacakları esas ve usulleri
belirlemeyi amaçlamaktadır. Bu yönetmelik kapsamında, Sağlık Bakanlığı en büyük veri
toplayan kurum olarak görülmektedir.
Tüm sağlık kurumlarının, toplayıp merkezi sisteme göndermekle yükümlü
tutulduğu bilgiler, yalnızca zorunlu hastalıklara ilişkin olmayıp, bütün kimlik, adres,
iletişim bilgileri, sağlık geçmişi, özürlülük durumu, medeni hâl, alkol-madde-sigara
kullanımı, tetkik sonuçları, 15-49 yaş arası kadınların doğum, düşük türü ve sayıları,
kullanılan aile planla- ması yöntemi vs. içerecek şekilde binlerce kişisel/özel bilgiyi
kapsamaktadır.
Türk Tabipleri Birliği başta olmak üzere çeşitli meslek birlikleri, Sağlık Bakanlığının
herhangi bir filtreleme, koruma ve denetleme önlemi ve hastaların aydınlatılmış onam-
larını almadan bu bilgileri depolamasının ve yaygınlaştırmasının; bireyin şeffaflaşması,
mahremiyetinin örselenmesi tehlikesini içerdiği ve “özel hayatın gizliliğine” müdahale an-
lamına geldiği görüşündedir (Türk Tabipleri Birliği, 2014).
Anayasa’nın 20/3 maddesine göre, “Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını
isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında bilgilendiril-
me, bu verilere erişme, bunların düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amaçları
doğ- rultusunda kullanılıp kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler, ancak
kanunda öngörülen hâllerde veya kişinin açık rızasıyla işlenebilir. Kişisel verilerin
korunmasına iliş- kin esas ve usuller kanunla düzenlenir”. Anayasa’nın 20. maddesine,
12.09.2010 tarihinde yürürlüğe giren 5982 sayılı Kanun’un 2. maddesi ile eklenen 3. fıkra
ile “kişisel veriler” net bir şekilde özel hayatın gizliliği ve korunması hakkının
kapsamına alınmış ve kişisel verilerin gizliliği ve korunması hakkı tanınmıştır.
İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin “özel hayatta ve aile hayatına saygı hakkı” baş-
lıklı 8. maddesinin 1. fıkrasına göre, “Herkes, özel ve aile hayatına, konutuna ve
yazışma- larına saygı gösterilmesi hakkına sahiptir”. Bu hükümde geçen “özel hayata
saygı hakkı”, beraberinde kişisel verileri de kapsamaktadır. Maddenin 2. fıkrasında,
sınırlama sebeple- ri ile bunların kişisel verilerin gizliliği ve korunması hakkı yönünden
nasıl uygulanacağı tanımlanmıştır.
Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Hasta Hakları Yönetmeliği’nin 21.
maddesine göre “Hastanın, mahremiyetine saygı gösterilmesi esastır. Ölüm olayı,
mahremiyetin bozulması hakkını vermez”. Ayrıca “Bilgilerin Gizli Tutulması” başlıklı
23. maddede ise; “Sağlık hizmetinin verilmesi sebebiyle edinilen bilgiler, kanun ile
müsaade edilen hâller dışında, hiçbir şekilde açıklanamaz. Kişinin rızasına dayansa bile,
kişilik haklarından bü- tünüyle vazgeçilmesi, bu hakların başkalarına devri veya aşırı
şekilde sınırlanması neti- cesini doğuran hâllerde bilginin açıklanması, bunları
açıklayanın hukuki sorumluluğunu kaldırmaz” şeklinde belirtilmiştir.
Uygulamanın diğer bir sakıncası, hekimin sır saklama yükümlülüğünü ihlal etmesi
olarak ifade edilmiştir. Bunun sonucunda güven duygusundaki azalmaya bağlı olarak has-
tanın bilgilerini saklaması ve tedavinin bu durumdan etkilenmesi durumunun söz konusu
olacağı belirtilmiştir (İstanbul Tabip Odası Hukuk Bürosu, 2012).
2011 yılında yaşanan bir gelişme, Türkiye Psikiyatri Derneği Hasta Mahremiyeti Görev
Grubu’nun oluşturulmasına neden olmuştur. Yerel emniyet müdürlüklerinin hastaneler-
den “madde bağımlısı ve şizofren” hastalarının bilgilerini istemesi, psikiyatrik hastaların
fişlenmek istenmesi ve potansiyel suçlu olarak damgalanmasının söz konusu olabileceği
şeklinde yorumlanmıştır. Ayrıca, kolay erişilen bu veriler nedeniyle kişilerin sigortacılık,
sağlık, ticaret ve iş hayatında haksız işlemlere tabi tutulabilmesi, kişilere ait özel
bilgilerin kişilerin izni olmadan çeşitli ortamlarda ifşa edilebilmesi ve bilgilerde
istenmeyen izinsiz değişimlerin yapılabilmesi diğer olası sakıncalar arasında sayılabilir.
Türk Tabipleri Birliği “Etik Bildirgeler Çalıştayı”nda hasta haklarıyla ilgili olarak
be- nimsediği ilkeleri aşağıda gibi sıralamıştır ve görüldüğü gibi hasta bilgilerinin
korunması ve saklanması bunlardan biridir;
• İnsan haklarının tıp alanındaki uzantısı olan hasta hakları, genel olarak sağlık
hizmetlerinden yararlanma, bilgilenme ve seçim yapma unsurlarını içermelidir.
• Bireyin “sağlıklı olma” durumunun sürdürülmesi ve geliştirilmesi, sağlığını
boza- cak her türlü etmene karşı koruyucu önlemlerin alınması esastır. Hastalık
durumunda ise koşulsuz olarak, yeterli ve nitelikli sağlık hizmeti alması
vazgeçilmezdir. Bu hizmet sağlık eğitimini de kapsar.
• Sağlık hizmetleri sunumunda hastanın kendi kaderini belirleme ve özgür seçim
yapma hakkı korunmalıdır. İnsan onuru ve bütünlüğüne saygının ifadesi olan ay-
dınlatılmış onam veya ret hakkı, her tür tıbbi uygulamanın temeli olarak bütün
hastalara tanınmalıdır. Hastanın hekimini, tedaviyi, bilgilenmeyi seçme hakkı
vardır.
• Hastanın kişisel bilgilerinin, tanı ve tedavisinin, sağlık durumunun ve her türlü
özel bilgilerinin gizli tutulması ve korunması sağlanmalıdır.
• Hastanın güvenli sağlık hizmeti alma hakkı vardır (Türk Tabipleri Birliği de Etik
Bildirgeler Çalıştayı Sonuç Raporu, 2008).
Kişisel verilerin tek merkezde toplanması neden gerekli görülmektedir?

4
Kişisel Sağlık Verilerinin Toplanmasına Yönelik Farklı
Yaklaşımlar
Kişisel sağlık verisinin gizliliği ve güvenliğinin korunmasını amaçlayan “Kişisel
Verilerin Korunması Kanunu” 07.04.2016 tarihli ve 29677 sayılı Resmi Gazete’de
yayınlanmıştır. Bu kanun henüz tasarı aşamasındayken, Türkiye Ekonomi Politikaları
Araştırma Vakfı
(TEPAV) ve Bilgi Üniversitesi Bilişim ve Teknoloji Hukuku Enstitüsü tarafından ortaklaşa

hazırlanan “Türkiye’de Kişisel Verilerin Korunmasının Hukuki ve Ekonomik Analizi”
raporunda bu konuya ilişkin farklı bir yaklaşım sunulmuştur.
Bu raporda büyük verinin sağlık alanındaki uygulamalarının, bilimsel yenilikleri be-
raberinde getirdiği ve MIT ve Harvard üniversitelerinin, büyük veriyi insan genetiğini
ve genomunu araştırmak için kullanmakta olduğu belirtilmiştir. Bu sayede insanda
hastalık yaratan patojenlerin ve genetik faktörlerin tespit edilmesi mümkün olacaktır.
Tıp alanın- daki çok sayıda problemi çözmek için ortaya atılan pek çok hipotezden
doğru olanın be- lirlenebilmesi için, daha büyük denek gruplarına ve veriye ihtiyaç
olduğu ve bu noktada temel sorunun, kişilerin veri toplanmasına rıza verme
süreçlerinden kaynaklandığı vur- gulanmıştır. Raporda dikkat çeken düşünce, veri
gizliliğine yönelik kısıtlayıcı düzenle- melerin, bilimsel gelişmelerin önünü keseceği
yönündedir. Kişisel verilerin korunmasına ilişkin mevzuatın, derlenen verinin
kullanılması ile ortaya çıkacak değeri olası risklerle karşılaştıran bir temele dayanması,
makul ve esnek bir yapıda olması gerektiği vurgulan- mıştır. Bu sayede kullanıcıları
her tür riskten korumaya çalışan kısıtlayıcı bir mevzuat yerine, riskleri belirleyen ve
belirlenmiş sınırlar içerisinde kullanıcıların internet kullanı- mından aldıkları faydayı
artıran bir mevzuat çerçevesi kurulabilecektir.
Raporda Kişisel Verilerin Korunması Hakkında Kanun Tasarısı’nın, AB Veri
Koru- ması Direktifi başta olmak üzere, veri korumasına ilişkin diğer normlarla büyük
ölçüde uyum içinde olduğu belirtilmesine karşın, tasarıyı AB regülasyonu ile getirilen
önemli hü- kümlerle uyumlu hâle getirmek, bireyin anayasal hakkı olan veri koruması
hakkının efek- tif olarak kullanılmasını sağlamak, veri odaklı yenilikçiliğin teşvik edilmesini
sağlamak ve verilerden katma değerli hizmetler geliştiren kuruluşlar ile bireyin hakları
arasında denge gözeterek ağ ekonomisinin gelişiminin önünü açmak, orantılılık ilkesini
temel bir değer olarak yasadaki hükümlerin yorumunda kullanmak, kurulacak veri
koruması kurulunun tam bağımsızlığını temin etmek, sadece basın özgürlüğü değil,
ifade hürriyeti gibi diğer temel hak ve özgürlüklerin de veri işlemede dikkate alındığı
uygulamalar yaratmak, “co- regulation”ı “codes of conduct”lar üzerinden teşvik etmek, veri
sicilleri ve kayıt sistemlerine yoğunlaşmak yerine veri sorumlusunun yükümlülüklerini
artırmak ve onun üzerinden işleyecek bir veri koruması yönetişimi yaratmak, aracı
hizmet sağlayıcıların sorumluluk- larına ilişkin iç hukukumuzdaki çerçeveye uygun bir
yaklaşım benimsenmesini teşvik etmek için taslakla ilgili belirli maddelere ilişkin görüş
ve öneriler sunulmuştur (TEPAV, 2014). Bu önerilerden bazıları aşağıda sunulmuştur:
1. Amaç: Tasarıda Kanun’un amacı şu şekilde tanımlanmaktadır:
Madde 1: “Bu Kanun’un amacı, kişisel verilerin işlenmesinde kişinin temel hak
ve özgürlüklerini korumak ve kişisel verileri işleyen gerçek ve tüzel kişilerin
uyacakları esas ve usulleri düzenlemektir”.
Rapor yayınlandığı sırada tasarı aşamasında olan Kişisel Verilerin
Korunması Kanunu’nun AB Veri Koruması Direktifi ile uyumluluk adına, kişisel
verilerin işlenme- sinde, verilerin serbest dolaşıma imkân bırakarak özel hayatın
gizliliğini korumayı amaç- ladığı, buna karşın veri korumasına ilişkin yasal
düzenlemelerin amacının; bir yanda bireyin temel hak ve özgürlüklerini korumak iken,
diğer yanda kuruluşların bu verileri işleme ihtiyacını dengelemek olması gerektiği
vurgulanmıştır.
2. İlgili Kişinin Rızası: Tasarıda ilgili kişinin rızası md. 5/f.1 hükmünde “Kişisel
veriler ilgili kişinin açık rızası olmaksızın işlenemez” şeklinde tanımlanmıştır.
Raporda rızanın, veri işlemek için hukuki dayanaklardan yalnızca biri olup, tek hukuki
dayanak olmadığı ve “rıza” kavramının kullanıcılara ve topluma fayda sağlayacak, veri
işleme temelli yenilikçilik göz önüne alınarak değerlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir.
3. Kişisel Verilerin İşlenmesi: Kişisel verilerin hangi ilkeler ışığında işleneceği tasa-
rıda şu şekilde düzenlenmiştir:
Madde 4 - (1) Kişisel veriler, ancak, bu kanunda ve diğer kanunlarda öngörülen esas ve
usullere uygun olarak işlenebilir.
(2) Kişisel verilerin işlenmesinde aşağıdaki ilkelere uyulması zorunludur;
a) Hukuka ve dürüstlük kurallarına uygun olmak.
b) Doğru olmak.
c) Belirli, açık ve meşru amaçlar için işlenmek.
ç) Toplandıkları veya yeniden işlendikleri amaçla bağlantılı, sınırlı ve ölçülü olmak.
d) Güncel olmak.
e) İşlendikleri amaç için gerekli olan süre kadar muhafaza edilmek.
Raporda, md. 22/b hükmünde yer alan “Kişisel verilerin anonim hâle getirilmek
suretiyle araştırma, planlama ve istatistik gibi amaçlarla işlenmesi” şeklindeki ifadenin,
hukuka uygun bir neden olarak benimsenmesi ve md. 4/c hükmüne eklenmesi
önerilmektedir.
4. Anonim Hâle Getirme: Tasarı md. 3/a hükmüne göre; anonim hâle getirme “Kişi-
sel verilerin, kimliği belirli veya belirlenebilir bir gerçek kişiyle ilişkilendirilemeyecek
hâle getirilmesi”, olarak ifade edilmiştir.
Raporda bu tanımın; kişisel verilerin, kimliği belirli veya belirlenebilir bir gerçek kişiy-
le, aşırı maliyet ya da çaba olmadan, ilişkilendirilemeyecek hâle getirilmesini ifade
eder” şeklinde değiştirilmesi önerilmektedir. Bir yöntemin aşırı maliyet veya çaba
gerektirip ge- rektirmediği orantılılık ilkesi çerçevesinde değerlendirilmelidir.
5. Kişisel Verilerin İşlenme Şartları: Tasarı md. 5/f.1’de kişisel verilerin ilgili ki-
şinin açık rızası olmaksızın işlenemeyeceği belirtilmiştir. 2. fıkrada ise belirtilen
hâllerde kişisel verilerin açık rıza olmadan da işlenebileceği vurgulanmıştır. Ra-
porda öngörülen düşünce, AB’de veri işleme şartlarının hepsinin birbirine eşit
olduğu “rıza” nın diğer sebeplere karşı üstün tutulmadığıdır. Ayrıca rızanın
temel kural olması hâlinde internet hizmetleri ekosistemlerinin tamamında
kullanıcı- ların kimliklerinin her zaman belirlenmiş olduğu bir sistem
doğabileceği ve bu hükmün inovasyonu engellediği gibi, AB çapında kabul
edilemez bir durum yara- tabileceği belirtilmiştir.
Mevcut hükmün şu şekilde değiştirilmesi öngörülmüştür:
Madde 5- (1) Kişisel veriler sadece şu şartlarda işlenebilir:
a) Kanunlarda açıkça öngörülmesi,
b) Fiilî imkânsızlık nedeniyle rızasını açıklayamayacak durumda bulunan veya
rızasına hukuki geçerlilik tanınmayan kişinin kendisinin veya bir başkasının
hayatı veya beden bütünlüğünün korunması için zorunlu olması,
c) Bir sözleşmenin kurulması veya ifasıyla doğrudan doğruya ilgili olması kaydıy-
la, sözleşmenin taraflarına ait kişisel verilerin işlenmesinin gerekli olması,
d) Veri sorumlusunun hukukî yükümlülüğünü yerine getirebilmesi için zorunlu
olması,
e) İlgili kişinin kendisi tarafından alenileştirilmiş olması,
f) Bir hakkın tesisi, kullanılması veya korunması için veri işlemenin zorunlu olması,
g) İlgili kişinin veri işleme amaçlarına yönelik bilgilendirilmiş rızasını vermesi,
h) İşlemenin sorumlu ya da diğer üçüncü kişilerce güdülen meşru amaçlar için
gerekli olması hâlinde ve söz konusu amaçların ilgili kişinin kişisel verilerinin
korunmasını gerektiren temel hak ve özgürlükleri ile çatıştığı hâller saklı kal-
mak kaydıyla.
Raporun sonuç kısmında, ülkemizde kişisel verilerin korunmasına dair kanunun, bi-
reyin haklarını korurken, gelişen teknolojilerin sağladığı ekonomik fırsatları kısıtlamaya-
cak ve inovasyonun önünü açacak sade bir çerçeve kanun niteliğinde biran önce kanun-
laştırılmasında fayda bulunduğu vurgulanmıştır.
SAĞLIK BİLGİ SİSTEMLERİNDE GÜVENLİK VE MAHREMİYET

Bireylerin sağlık verilerinin elektronik ortama aktarılması, veriye erişim sorunlarını orta-
dan kaldırmakta, kişiye sunulan sağlık hizmetinin sürekliliğini sağlayarak kalitesini arttır-
maktadır. Kişisel sağlık verisine erişim, kişinin faydalandığı sağlık hizmetinin iyileşmesi
için zorunlu görülmektedir. Ancak, kişisel sağlık verisine izinsiz erişim ya da bu veri-
nin izinsiz kullanımı, kişisel verilerin satıldığı günümüzde önemli bir güvenlik problemi
hâline gelerek mahremiyeti zedelemekte ve kişinin sosyal anlamda etiketlendiği, maddi ve
manevi büyük zararlarla karşı karşıya kaldığı görülmektedir.
“Biyobankalarda Veri Güvenliği ve Etik” konusunda kısaca değinilen mahremiyet
kavramı, Türk Dil Kurumu tarafından, gizlilik olarak tanımlanmıştır. Tıp alanı için
ise mahremiyet Siegler tarafından “hastanın kişisellik ve gizlilik düşüncesine saygının
gelişme- si” olarak belirtilmektedir. Ayrıca, mahremiyetin “tıbbın temel bir amacı olan
hastanın sağlık bakımının geliştirilmesi” için hizmet ettiği görülmektedir. Mahremiyet
sadece saklanacak şeyi ifade etmek için değil, yaşam niteliğini artırmak için bir
gereksinim, kendini gerçekleştirme, özerkliğini koruma yollarından biri olarak ele
alınmalıdır. Sonuç olarak mahremiyet, toplumdan soyutlanma değil, ben ile öteki
sınırının belirlenmesi ve kontrol edilmesi olarak ifade edilebilir.
Mahremiyet ve güvenlik konularında çalışmalar yapan, tıp hukuku zemininde sınırları
belirleyen, tanımlamalar yapan, çalıştaylar düzenleyen kuruluşların başında, Türk
Tabip- ler Birliği öncülüğünde çalışan Kişisel Sağlık Verileri Çalışma Grubu gelmektedir.
Türk Barolar Birliği, Türk Eczacılar Birliği, Halk Sağlığı Derneği, Hasta ve Hasta Yakını
Derneği gibi pek çok dernek ve birlik toplumu ve sağlık çalışanlarını bilgilendirmeyi
hedeflemiş- lerdir. Ayrıca SGK da 2005 yılında yayımlamış olduğu Veri Güvenliği
Genelgesini güncel- lemekte ve üzerinde çalışmalar yapmaktadır.
Bu çalışmalara ek olarak Sağlık Bakanlığı Sağlık Bilgi Sistemleri Genel
Müdürlüğü 2014 yılında “Bilgi Güvenliği Politikaları Kılavuzu” yayınlamıştır. Kılavuzun
temel amacı; “Sağlık Bakanlığının görevleri kapsamında bilginin toplanması,
değerlendirilmesi, rapor- lanması ve paylaşılması süreçlerinde güvenliğin sağlanmasına
yönelik tedbir almak, bilginin gizlilik, bütünlük ve erişilebilirlik kapsamında
değerlendirilerek içerden veya dışardan kasıtlı ya da kazayla oluşabilecek tüm
tehditlerden korunmasını sağlamak, son kullanıcı, idareci, sistem ve veri tabanı
yöneticileri ve teknik personelin bilgi sistem ve ağları üzerin- de yapacakları çalışmalarda
bilgi güvenliği farkındalık, duyarlılık ve teknik bilgi düzeyle- rinin artırılması ile sistemsel
güvenlik açıklarının ortadan kaldırılmasını sağlayarak, insan kaynaklı zafiyetlerin
önlenmesi ve gizliliği, bütünlüğü ve erişilebilirliği sağlanmış bilişim alt yapısının
kullanılması ve sürdürebilirliğinin temin edilmesi sureti ile; veri ve bilgi ka- yıplarının
önlenmesi bu yolla ekonomik zarara uğranılmaması ve kurumsal prestij kaybı
yaşanmaması” olarak belirtilmiştir.
Güvenlik Açıkları ve Mahremiyet Tehditleri

Bilgi Güvenliği Politikaları Kılavuzu’nda donanım, yazılım ve veri üzerine etki eden gü-
venlik açıkları ayrı ayrı ifade edilmiştir (Şekil 6.1).
Şekil 6.1
Güvenlik Açıkları
Kasıtsız Zarar (Hayvanlar, toz, kaba kullanım) Kaynak: Sağlık Bilgi Sistemleri Ge
Donanım
Kasıtlı Zarar (Hırsızlık, fiziksel zararlar)
Silinme (Kasıtsız, kasıtlı)

Yazılım Değiştirilme (Truva Atları, virüsler, arka kapılar, bilgi sızdırma)
Hırsızlık (Lisanssız kullanım, izinsiz kopyalama)
Gizliliğin ihlali (Dinleme, bilgi sızdırma)

Veri Engelleme (Silme, ulaşılamaz ya da kullanılamaz hâle getirme)
Bütünlüğün bozulması (Veri değişikliği, sahte veri)
Diğer taraftan güvenlik açıkları, mahremiyet tehditleri olarak ele alınmış, organizas-
yonel ve sistematik olmak üzere iki başlık altında sınıflandırılmıştır.
Organizasyonel tehditler, hasta kayıtlarına içeriden veya dışarıdan uygunsuz olarak
erişmeye çalışan kişilerden kaynaklanmaktadır. Sisteme giriş yetkisi olan iç tehdit unsur-
ları, yetkilerini kötü amaçlı kullanabilirler; dış tehdit unsurları ise, sistem açıklarından
faydalanarak sisteme yetkisiz erişimde bulunabilirler. Hasta sağlık verilerine yapılan sal-
dırıların neredeyse tamamı ekonomik nedenlere dayanmaktadır. Bu sağlık verileri
sigorta şirketleri, sağlık şirketleri, işverenler ve çeşitli suç odakları açısından ekonomik
açıdan değerlidir.
Organizasyonel tehditler beş farklı bölümde sınıflandırılmıştır. İlk bölümü, sağlık
personeli oluşturmaktadır. Kişisel sağlık verileri dikkatsizlik ve kaza sonucu istenmeyen
kişilerle paylaşılabilir. Örnek olarak, sağlık personelinin hasta kayıtlarını yanlış e-posta
adresine göndermesi verilebilir. İkinci bölümdeki mahremiyet ihlali, sağlık personelinin
erişim yetkisi ve merakından kaynaklanmaktadır. Örneğin, ünlü bir kişinin kişisel sağlık
verilerinin ifşa edilmesi bunlardan biridir. Üçüncü bölümde sağlık personeli kişisel çıkar
ya da intikam için sağlık verilerine erişip, verileri sistem dışındaki kişilerle paylaşabilir.
Diğer bir mahremiyet tehdidi ise, saldırganların fiziksel güç kullanarak mahremiyet ihla-
line neden olmasıdır. Verilerin açığa çıkmasına neden olan sisteme ağ üzerinden yetkisiz
erişim de organizasyonel bir tehdit olarak ele alınmaktadır.
Sistematik tehditler ise, sisteme giriş yetkisi olan kişilerin verileri sistematik olarak
başka amaçlar için kullanmasından kaynaklanmaktadır. Sistematik mahremiyet ihlaline
örnek olarak, sigorta şirketlerinin sağlık verilerini hastaların tedavi masraflarını karşı-
lamak için kullanmasının yanı sıra, bu verileri analiz ederek kişilere ait sağlık risklerini
hesaplamak için kullanmaları ya da işverenlerin, adayları sağlık verilerine göre seçmesi
verilebilir.
Bilgi Güvenliği ve Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi

Bilgi, kurumun sahip olduğu varlıklar arasında çok önemli bir yere sahiptir. Dolayısıyla
bilgiye yönelik olası saldırılar, tahrip edilmesi, silinmesi, bütünlüğünün ve/veya
gizliliği- nin zarar görmesi, bilgi altyapısının bozulmasına ve bu da beraberinde işlerin
aksaması- na neden olmaktadır. Bilgi güvenliği; kurumdaki işlerin sürekliliğinin
sağlanması, işlerde meydana gelebilecek aksaklıkların azaltılması ve yatırımlardan
gelecek faydanın artırıl- ması için bilginin geniş çaplı tehditlerden korunmasını
sağlar.
Bilgi güvenliği; gizlilik, bütünlük ve

Şekil 6.2
sürekli- lik olmak üzere üç unsuru
Bilgi Güvenliği Hedefleri
hedeflemektedir (Şekil 6.2). Gizlilik, bilginin
Kaynak: Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü, Bilgi Güvenliği Politikaları Kılavuzu’ndan uyarlanmıştır.
yetkisiz kişilerin erişimine kapalı olması yani
bilginin yetkisiz kişilerce açığa çıkarılmasının
Gizlilik Bütünlük engellenmesidir. Bütünlük, bilginin yetkisiz
kişilerce değiştirilmesi, silinmesi ya da
herhangi bir şekilde tahrip edilmesi tehditle-
Süreklilik rine karşı içeriğinin korunmasıdır. Süreklilik ise,
bilginin her ihtiyaç duyulduğunda kullanıma ha-
zır olması demektir. Bu ilkeye göre, her
kullanıcı erişim hakkının bulunduğu bilgi
kaynağına, yetkili olduğu zaman diliminde
mutlaka erişebilmelidir (Sağlık Bilgi Sistemleri
Genel Müdürlüğü, 2014).
Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi (BGYS), kurumun hassas bilgilerini
yönetebilmek amacıyla benimsenen sistematik bir yaklaşımdır. Bu sistemin temel amacı
hassas bilginin korunması olup, bu sistem çalışanları, iş süreçlerini ve bilgi teknolojileri
(BT) sistemlerini kapsar. BGYS konusunda en yaygın olarak kullanılan standart,
“ISO/IEC 27002:2005 Bilgi Güvenliği Yönetimi İçin Uygulama Prensipleri” standardıdır.
Bu standart, işletmeler içe- risinde bilgi güvenliği yönetimini başlatmak,
gerçekleştirmek, sürdürmek ve iyileştirmek için genel prensipleri ve yönlendirici
bilgileri kapsar.
Türkiye’de Bilgi Güvenliğini Sağlamak İçin Yapılan Çalışmalar

Türkiye’ de bilgi güvenliğini ya da veri güvenliğini sağlamak için teknolojik olarak yapılan
çalışmaların başında onam yönetimi, biyometrik yöntemler, parola ile kimlik doğrulama
ve veriye erişimde standartların kullanımı gibi çeşitli çalışmalar gelmektedir.
“Biyobankalarda Veri Güvenliği ve Etik” konusunda değinilen onam kavramı, kişisel
sağlık verisine kişinin onamı / izni ile erişilebilmesi açısından da önemlidir. “E-sağlıkta
Hasta Verisi Gizliliği ve Onam Yönetimi” adlı çalışmada, XML tabanlı olan XACML
politika dili tabanlı yeni bir model tasarlanmış olup, bu iki modelin birbirlerine
dönüşümleri- nin yapılabildiği belirtilmektedir. Bu yeni politika dili ile hastaların
izinlerinin tutulduğu onam editörü tasarlanmıştır. Aynı zamanda, izin isteklerini de
değerlendirip cevaplayan ayrı bir onam editörü de vardır. Onam dokümanından elde
edilecek bilgilere göre bir karar mekanizması işlemekte ve gelen erişim isteğine doğru
cevabın verilmesi sağlanmaktadır. Kişilerin mahremiyetlerinin ihlali ve bu alandaki
farkındalığın ülkemizde de oluş- masıyla, 2008 yılında “Kişisel Gizliliği Sağlayan
Biyometrik Doğrulama Sistemleri” adlı çalışma yapılmıştır. Bu çalışma; çoklu
biyometrik verinin gizliliği üzerine bir yöntem önermektedir. Yöntem dinamik imza ve
parmak izi ile gerçeklenmektedir. 2010 yılında yapılan, “Kişisel Sağlık Verilerinin
Elektronik İletişim Yöntemleriyle İletimi, Standartları ve Çözüm Yolları” adlı başka bir
çalışmada verinin iletiminde kullanılacak standartların önemi vurgulanmıştır. Aynı
zamanda, ISO 27000 standart ailesinin bilgi güvenliği için çok kapsamlı süreçlere sahip
olduğu ve özellikle ISO 27799:2008 standardının sağlık ala- nında kullanıldığı, bilgi
güvenliğinin ISO/IEC 27002 standardı ile yönetilmesinin nasıl ol- ması gerektiği
belirtilmiştir. “Medikal Bilgi Sistemlerinde Güvenlik, Mahremiyet ve Kim- lik
Doğrulama” isimli çalışmada ise, kişisel sağlık kayıtlarının mahremiyeti için parola ile
kimlik doğrulama ve biyometrik kimlik doğrulama yöntemleri üzerinde durulmuştur
(Olca ve Can, 2015).
Kimlik doğrulama, sağlık bilgi sistemlerinde bilgi güvenliğini sağlamak için önemli
bir ön koşuldur. Örneğin, hekimler hastaların verilerine ulaşırken önce kimlik doğrula-
madan geçmelidirler. Kimlik doğrulama yöntemleri arasında en sık kullanılanı parola ile
kimlik doğrulamadır. Sadece kullanıcının bildiği parola ile yapılan tek fazlı kimlik doğ-
rulama yerine daha güvenli olan iki fazlı kimlik doğrulama sistemleri tercih edilmelidir.
İki fazlı kimlik doğrulama sistemlerinde kullanıcının ezberlemek zorunda olmadığı bir
diğer faz eklenir. Örneğin, iki fazlı kimlik doğrulama sisteminde ilk faz olarak parola ile
kimlik doğrulama yöntemi, ikinci faz olarak biyometrik kimlik doğruma yöntemlerin-
den biri kullanılabilir. Ya da ikinci faz olarak tek kullanımlık şifre üreten akıllı cihazlar
kullanılabilir.
Biyometrik sistemlerde insanı tanımlamak amacıyla yüz şekli, parmak izi, avuç izi,
ses ve iris gibi anatomik özellikler kullanılabildiği gibi yürüyüş biçimi, hâl ve hareketler,
imza gibi davranış biçimleri de kullanılmaktadır. Bu özellikler bireye özgü olduğu için,
biyometrik kimlik doğrulama yöntemi sağlık bilgi sistemlerine giriş yapmak isteyen kul-
lanıcılar için çok güvenlidir.
Şifreleme veya elektronik imza da elektronik kayıtlarda standart bir işlem olup, ka-
yıtların gizliliğinin korunmasında önemli bir uygulamadır. Böylece hangi bilginin, kim
tarafından sisteme girildiği ya da kullanıldığı kolayca kontrol edilebilir. Ayrıca verinin
doğruluğu onaylanarak, uygulamaların sorumluluğu şifre/imza sahibine yüklenebilir.
Elektronik imza/şifre aynı zamanda kullanıcının kimliği, görevi, yetki alanı, görev
yaptığı bölüm, imza/şifrenin kullanım süresi gibi kullanıcıya ait bilgileri tanımlamalıdır.
Güvenlik Sorunları ile İlgili Önerilen Çözümler

Elektronik sağlık kayıtları, temel etik ilkelere dayandırılarak yapılandırılmalı ve gizlilik,
açıklık, kanunlara uyumluluk, sisteme güvenli giriş, sorumluluk ve güvenlik ilkeleri ile
uyumlu olmalıdır. Elektronik sağlık kayıtlarının kolay ve güvenli şekilde kullanılabilme-
si için uygulamaların sınıflandırılması ve kodlanması, veri toplama araçlarının yapılan-
dırılması ve klinik protokollerin oluşturulması gerekmektedir. Bu düzenlemeler, bilgi
güvenliğini sağlamak için yapılan çalışmaların da temelini oluşturmuştur. Elektronik
sağlık verilerinin ve ilgili belgelerin güvenliğinin sağlanmasında yasal düzenlemeler ya-
pılmalı, güvenlik ile ilgili standartlar belirlenmelidir. Güvenlik protokolleri, aydınlatıl-
mış onam ilkesi ile ilişkilendirilmeli, standartların uygulanabilirliği sağlanmalı, güven-
lik ve gizlilik politikaları ekonomik olarak desteklenmeli ve mutlaka sistemin güvenlik
bariyeri olmalıdır.
“E-sağlıkta Hasta Verisi Gizliliği ve Onam Yönetimi” çalışmasında da belirtildiği gibi
sağlık kayıtları, hasta ve hastalık ile ilgili çok fazla bilgi kapsadığı için bu bilgilerin elektro-
nik ortama kayıt edilmesi konusunda hastanın/bireyin izni alınmalı, izin formu
doldurul- malı ve bu iznin alındığını gösteren uyarı/işaret, bilişim kontrol ofisi
tarafından otomatik olarak görülebilmelidir, ayrıca sistem yetkili olmayan kullanıcıların
varlığını gösteren bir alarm sistemine sahip olmalıdır.
Ayrıca Türkiye Psikiyatri Derneği (TPD) kişisel sağlık bilgilerinin SB tarafından ka-
yıt altına alınması, elektronik ortamda depolanması, işlenmesi ve paylaşımı
konusundaki önerilerini aşağıdaki gibi sıralamıştır:
1. Amaç toplum yararı temelinde açık olarak belirlenmiş olmalıdır. Amaç doğrultu-
sunda kişisel hak ve özgürlükler korunarak sistemle ilgili hukuksal ve teknik dü-
zenlemeler yapılmalıdır. Medula sistemi daha güvenilir hâle getirilmeli, sistemdeki
bilgileri amaç ve yetki dışında kullananlara ceza öngörülmelidir.
2. Amaç dışı kullanımlar açısından yaşanmış olaylar ve de olası tehlikeler ve riskler de
göz önünde tutularak her türlü hukuksal ve güvenlik önlemleri alınmış olmalıdır.
3. Tüm uygulamaların düzenlenmesinde kişisel sağlık verilerinin kendine özgü
özel- liklerinin yanı sıra hekimlik mesleğinin uygulanmasındaki mesleki
kavramlar, etik değerler ve yine mesleğe özgü düzenlemeler göz önünde
tutulmalıdır.
4. Toplum, kişisel sağlık verilerinin kullanımında, amaç ve paylaşım konusunda

olumlu ve olumsuz yönleri ile birlikte, yaygın ve sürekli olarak bilgilendirilmelidir.
5. Toplumsal bilgilendirmenin yanı sıra verilerin alınması sırasında kişi verilerin
toplanmasının olumlu-olumsuz yönleri doğrudan sağlık çalışanı tarafından anla-
tılarak, kişinin onamı alınmalıdır. Ayrıca kişi onam vermiş olsa dahi bilgilerini
denetleyebilmeli, makul gerekçelerle karartma işlemi talep edebilmelidir.
6. Amaçta toplum yararı göz önünde tutulmuş olsa dahi kişinin doğrudan kendi
ola- nakları ile sağlık hizmeti alması durumunda gerek kişiye gerekse de hekime
kişisel verilerin gönderilmesi için “dışarıda kalma hakkı” tanınmalıdır.
7. Kişi ve kurumlarca bugüne dek toplanmış tüm kişisel sağlık bilgilerinin acilen
güvenliği sağlanarak, koruma altına alınmalı ve herhangi bir neden ya da amaç-
la başka kişi ya da kurumlarla paylaşımı engellenmeli bu konuda acil yaptırımlar
oluşturulmalıdır.
8. SGK anlaşması olmayan özel sağlık kurumları ve muayenehanelerden toplanacak
bilimsel verilerin, kişisel veriler taşımaması, yalnızca sağlık durumu, tıbbi bilgiler
ve tedavileri içermesi sağlanmalıdır. Ayrıca bakanlığın talep ettiği bu bilgiler için
kurum ve muayenehanelere parasal yük getiren sistemler zorunlu kılınmamalı,
programlar bakanlık tarafından sağlanmalıdır. Veri aktarımı haftalık veya aylık
periyotlarla bakanlığın oluşturduğu bir elektronik form üzerinden yapılması pratik
bir çözüm olacaktır.
Özet
Sağlık teknolojisi kavramını tanımlamak
1 Biyobankalarda veri güvenliğinin nasıl sağlandığını
Teknoloji kavramı Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 3
açıklamak
tara- fından “sağlık teknolojisi” anlamında ele
Genetik bilgi kişiye ait diğer bilgilere göre
alınmış ve “bir sağlık probleminin çözümüne önemli
oldukça farklı özellikler taşıması bakımından özel
katkıda bulunabilen, kullanıcılarıyla birlikte
bir konuma sahiptir. Genetik verilerin bu özel
metotların, tekniklerin ve donatımın bir birleşimi”
konumu İnsan Genetik Verileri Uluslararası
olarak tanımlanmıştır. Birleşik Krallık Sağlık
Bildirgesi’nin dördüncü maddesinin “a” fıkrasında,
Departmanına göre “sağlık personelinin hastalıkları
“… insan genetik verileri özel bir konuma sahiptir
önleme ve tedavide kullandıkları tüm yöntemler”
çünkü: i) Bireylerin genetik yatkınlıkları hakkında
sağlık teknolojisidir. Sağlık teknolojisi, “sağlığı
tahminde bulunmayı sağ- layabilirler; ii) Bazı
geliştirmek, hastalığı önlemek, teşhis etmek, tedavi
durumlarda söz konusu kişinin ait olduğu tüm
etmek, rehabilite etmek ya da uzun dönem bakım için
topluluk üzerinde ve nesiller boyu aile ve çocuk
kullanılan her türlü girişim” olarak tanımlandığın- da
için önemli bir etkiye sahip olabilir;
kavramın, herhangi bir sağlık hizmetinin verildiği;
iii) Biyolojik örnekler, toplandığı zaman
basit tahta dil bastırıcısından destekleyici cihazlara, en
diliminde önemi anlaşılamayan bilgiler içerebilir;
sofistike implantlara, medikal görüntüleme sistemleri-
iv) Bireyler ve topluluklar için kültürel bir öneme
ne, ilaçlara, tıbbi ve cerrahi işlemlere ve organizasyonel
sahip olabilir” şeklinde sıralanmaktadır. Belirtilen
ve destekleyici sistemlere kadar değişen tüm tıbbi ci-
özelliklerinden dolayı biyobankaların belli hukuksal
hazları kapsadığı görülmektedir.
ve etik kurallara uyma zorunlulukları vardır. Bu
kurallar, insan hakları ve onurunu koruyacak şekilde
Biyobankaların işlevlerini sıralamak
2 düzenlenmiş olup, ör- nekleme yapılırken belirli
Biyobankalar ya da diğer adıyla biyolojik
hususlar dikkate alınmak- tadır. Aydınlatılmış onam
kaynak bankaları, kültüre edilebilen organizmaları
kavramı, kişisel özerklik ve buna bağlı olarak verilen
(mikroorganizma, bitki, hayvan ve insan hücreleri),
kararlar hakkında alınacak sorumluluk temeline
bunların çoğaltılabilen ürünlerini ve canlı fakat
dayanmaktadır. Günümüz- de biyomedikal
kültüre edilemeyen organizmaları (genomlar,
alanda çok farklı tedavi seçenekleri için ileri
plazmidler, virüsler, cDNA bankaları), bunların
teknolojilerin uygulanması kişileri karar verme
yanı sıra bu örneklere ilişkin moleküler, fizyolojik
ve seçim yapma durumuyla karşı karşıya bı-
ve yapısal bilgileri kapsa- maktadır. Klinik patolojik
rakmaktadır. Uygulanacak tedavi hakkında hastanın
örnek arşivleri, doku ban- kaları, kan bankaları,
kendi rızası (onamı) ile karar vermesi için
organ bankaları ve DNA ban- kaları biyobankalar
önceden bilgilendirilmesi ve bağımsız olarak
arasında sayılabilir. Biyobankalar, biyomedikal
kararını vermesi insan hak ve özgürlüklerinin
araştırmalar için yeterli sayıda örneğin
başında gelmektedir. Kişinin doğru bilgilendirilmesi
toplanmasına, yeniden örnek alınmaksızın aynı
ve gönüllülük esasına dayalı olarak örnek vermesini
ör- nekte çeşitli testlerin uygulanmasına ve yıllar
temin etmek amacı ile yazılı bir bilgilendirilmiş
boyunca gerektiğinde analizlerin
onam formu (örnek form) doldurulmalıdır. İlgili
tekrarlanabilmesine imkân sağlar. Toplanan sağlıklı
veya patolojik örnekler, genetik hastalıklarda tanı kişi, olanak dahilinde, yapı ve olgunluk derecesine
ve klinik takip, genetik epidemiyolojik çalışmalar, bağlı olarak onam sürecine ka- tılmalıdır. Örnek
işlevsel genombilim çalışmaları, tanı ve tedavi verenin reşit olmadığı veya temyiz kudretinden
araçlarının geliştirilmesi, farmakogenomik ve ilaç yoksun olduğu durumlarda, imza yetkisi bu kişilerin
tasarımı, hücresel tedavi ve gen tedavisinde kanuni temsilcilerindedir. Onam formunda
kullanılmaktadır. Çok büyük miktarda genetik örnek vermenin kişiye risk ve faydaları, kişi- sel
materyalin biyobankalarda toplanmasıyla, hangi ge- bilgilerin gizliliğinin nasıl korunduğu, örneklerin
netik özelliğin ne tür hastalıklara temel oluşturduğu saklanma süresi, kişilerin herhangi bir zamanda
anlaşılabilmektedir. Ayrıca biyobankalar arasındaki ör- neklerini ve buna bağlı verileri bankadan çekme
veri transferinin kolaylaşması sonucunda, örnekler hak- kının saklı olduğu, örneklerin uzun süreli
sadece o biyobankadaki araştırmalar için değil, başka saklanma- larına bağlı olarak şu anda
merkezlerde yapılan bilimsel araştırmalarda da kulla- öngörülmemiş bir analiz veya araştırma için
nılabilmekte, bu da çok odaklı bilimsel araştırmaları kullanılma olasılığının varolduğu (“blanket
kolaylaştırmaktadır. consent”), örneklerden genetik profil elde etmek
amaçlı bir analiz veya araştırma için kullanıl-
ma olasılığının varolduğu ve ayrıca örneklerden ge-

Kişisel sağlık verilerinin Sağlık Bakanlığınca toplanma-
netik profil elde etmek amaçlı bir analiz yapılacaksa
4 sını etik açıdan değerlendirmek
sonuçların kime verileceği mutlaka belirtilmelidir.
Kişisel sağlık verisi kavramı, kişisel veri kavramı
Bankalanma işlemleri sırasında temel kural, kişilerin
için- de yer almaktadır. Kişinin kişisel sağlık
mahremiyetlerinin ve kişisel/tıbbi bilgilerinin gizlili-
verileri ile ilgili hakları, kabul edilen kanunlar,
ğinin korunmasıdır. Bu nedenle, biyolojik örneklerin
mevzuatlar, söz- leşmeler dâhilinde; özel yaşama ve
saklanması veya analize tabi tutulma sırasında kişile-
aile yaşamına saygı hakkı, sağlık hizmetinden
rin açık kimliklerinin gizli tutulması gerekmektedir.
faydalanma hakkı, yaşam hakkı, ifade özgürlüğü,
Bu bilgiler şifreleme sistemi ile korunmalı,
düşünce vicdan ve din özgür- lüğü, adil yargılanma
örnekler kodlanarak depolanmalı ve bütün işlemler
hakkı, hakların kötüye kulla- nılmasının
sırasında bu kod kullanılmalıdır. DNA bankası
yasaklanması hakkı, hakların kısıtlanma- sının
yöneticilerinin temel sorumluluğu, biyolojik
sınırlanması hakkı, özgürlük ve güvenlik hakkı ile
örneklerin uzun süre- li olarak sağlıklı koşullarda
doğrudan bağlantılıdır. Kasım 2002 tarihli Avrupa
ve kalite güvenliği olan şartlarda depolanması ve
Birliği Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü
kişilere ait bilgilerin güvenli (şifreli) ve sadece yetkili
Ana Sözleşmesi Temel Dokümanı 6. maddesinde
banka personeli tarafından ulaşılabilen bir veri
“Özel ve Gizlilik Hakkı” başlığı altında; “Her birey
tabanında korunmasıdır.
kişisel bilgilerinin; sağlık durumu, yapılan teşhis ve
tedavi konula- rında bilginin yanı sıra teşhis ve tedavi
yapılırken veya özel ziyaretlerinin gizliliğinin
muhafazası hususunda, gizli tutulmasını talep etme
hakkına sahiptir” tanımı yer almaktadır. Türk
Tabipleri Birliği başta olmak üzere çeşitli meslek
birlikleri, Sağlık Bakanlığı’nın herhangi bir
filtreleme, koruma ve denetleme önlemi ve hastaların
aydınlatılmış onamlarını almadan kişi- sel sağlık
verilerini depolamasının ve yaygınlaştırma- sının;
bireyin şeffaflaşması, mahremiyetinin örselen- mesi
tehlikesini içerdiği ve “özel hayatın gizliliğine”
müdahale anlamına geldiği görüşündedir. Uygulama-
nın diğer bir sakıncası, hekimin sır saklama yüküm-
lülüğünü ihlal etmesi olarak belirtilmiştir.
1. Aşağıdakilerden hangisi TÜBİTAK Teknoloji Öngörü
6. Aşağıdakilerden hangisi etik ilkeler doğrultusunda yapı-
Projesi Sağlık ve İlaç Paneli Sonuç Raporunda yer alan ame-
lan örnekleme tiplerinden biri değildir?
liyathane ve solunum cihazlarından biridir?
a. Anonim örnek
a. Brakiterapi sistemleri
b. Tanımlanmış örnek
b. Anjiyografi sistemleri
c. Anonimleştirilmiş örnek
c. Elektrokoter
d. Tanımlanacak örnek
d. Oksijen saturasyonu cihazları
e. Tanımlanabilir örnek
e. EMG cihazları
7. Aşağıdakilerden hangisi yazılım üzerine etki eden gü-

2. Aşağıdakilerden hangisi biyobanka tiplerinden biri de-
venlik açıklarından biri değildir?
ğildir?
a. Kaba kullanım
a. Ticari amaçlı biyobankalar
b. Silinme
b. Adli amaçlı biyobankalar
c. Virüsler
c. Hastalığa özgü biyobankalar
d. Hırsızlık
d. Kişiye özgü biyobankalar
e. Truva atları
e. Doku bankaları
3. Aşağıdakilerden hangisi Sağlık Bakanlığının gerçekleş- 8. Aşağıdakilerden hangisi veri üzerine etki eden güvenlik
tirdiği hizmet odaklı projelerden biridir? açıklarından biridir?
a. Elektronik Sağlık Kayıtları (ESK) a. Hırsızlık
b. Elektronik Belge Yönetim Sistemi (EBYS) b. Silinme
c. Hastane Bilgi Yönetim Sistemi (HBYS) c. Dinleme
d. Sağlık-Net d. Arka kapılar
e. Tele-Tıp e. Truva atları
4. Aşağıdakilerden hangisi Sağlık Bakanlığının gerçekleş- 9. Aşağıdakilerden hangisi organizasyonel mahremiyet

tirdiği kurum odaklı projelerden biridir? tehditlerinder biri değildir?
a. Tele-Tıp a. Sağlık personelinin hasta kayıtlarını yanlış e-posta
b. Health Level Seven (HL7) adresine göndermesi
c. İlaç Takip Sistemi (İTK) b. Sisteme giriş yetkisi olan kişilerin verileri sistematik
d. Sağlık-Net olarak başka amaçlar için kullanması
e. E-imza c. Sağlık personelinin ünlü bir kişinin kişisel sağlık ve-
rilerini ifşa etmesi
5. İnsan Genetik Verileri Uluslararası Bildirgesi’ne göre d. Sağlık personelinin kişisel çıkar için sağlık verilerini
aşağıdakilerden hangisi insan genetik verilerinin diğer bilgi- sistem dışındaki kişilerle paylaşması
lere göre özel bir konuma sahip olmasının nedenlerinden biri e. Saldırganların fiziksel güç kullanarak mahremiyet
değildir? ihlaline neden olması
a. Bireylerin genetik yatkınlıkları hakkında tahminde
bulunmayı sağlayabilmesi 10. Aşağıdakilerden hangisi TÜBİTAK Teknoloji Öngörü
b. Toplumların genetik profilini çıkarmayı kolaylaştır- Projesi Sağlık ve İlaç Paneli Sonuç Raporunda yer alan biyo-
ması lojik sinyal izleme cihazlarından biridir?
c. Söz konusu kişinin ait olduğu tüm topluluk a. Brakiterapi sistemleri
üzerinde ve nesiller boyu aile ve çocuk için önemli b. Anjiyografi sistemleri
bir etkiye sahip olabilmesi c. Elektrokoter
d. Biyolojik örnekler, toplandığı zaman diliminde öne- d. Oksijen saturasyonu cihazları
mi anlaşılamayan bilgiler içerebilmesi e. EMG cihazları
e. Bireyler ve topluluklar için kültürel bir öneme sahip
olması
Yaşamın İçinden
Siber suçluların yeni hedefi sağlık sektörü mü?
mektedir. “Hasta bakımı ve operasyonel verimlilik
Fortinet Bölge Satış Direktörü Derya Aksoy ‘un Global
açısından bunun iyi bir şey, fakat güvenlik açısından bu
Tech. Magazine’de yer alan “Siber suçluların yeni hedefi
bağlantısallık, potansiyel bir kâbus demek” diye
sağlık sek- törü mü?” başlıklı yazısı ve değerlendirmeleri
eklemiştir.
konumuz açı- sından son derece faydalıdır.
Yazıda dikkat çekilen önemli bir nokta da, MR cihazları, CT
Aksoy’un ilk dikkat çektiği nokta, elektronik sağlık kayıt
tarayıcılar ve pek çok tanı cihazı gibi tıbbi cihazların
sisteminden tıbbi cihazlara kadar sağlık sistemlerinin
çoğu- nun, güvenliği ön planda tutarak tasarlanmamış
tamamı- nın çok büyük bir tehdit altında olduğu ve
olduğu yö- nündedir. Tanı cihazlarının büyük
sonuçlarının ise sanılandan çok daha ağır ve riskli olduğu
bölümünün, Microsoft Windows gibi kullanıma hazır
yönündedir.
işletim sistemleri kullandığı, bazılarının ise, veri
Aksoy, hasta bilgilerinin günümüzde karaborsaya
korumaktan çok veri toplamaya yarayan, özel olarak
dönüş- müş olduğunu düşünmekte ve bu bilgilerin
geliştirilmiş yazılımlar kullandığı belirtilmiştir. Bu
perakende sek- töründeki güvenlik açıkları nedeniyle
cihazların neredeyse tamamının, siber suçlular tarafından
çalınan kredi kartı bilgilerinden 20 kat daha değerli
kolaylıkla ele geçirilebileceği ve bir kere hacklendikten
olduğunu ifade etmektedir. Aksoy’a göre “Hastayla ilgili
sonra ise klinik veri sistemlerinde arayüz oluşturma
tıbbi bilgiler, siber suçluların kimlik hırsızlığı ve
yöntemiyle siber saldırganlara sınırsız erişim sağlanacağı
sahtecilik işlemlerinde kullanabileceği kadar ayrıntılı
vurgulanmıştır. Yapılan değerlendirmeler ışığında,
veriler içeriyor. Daha da önemlisi, hastaların bilgilerinin ele
birbirine bağlı cihazlar nedeniyle hasta bilgilerinin tehdit
geçirildiğini anlaması çok daha uzun sürüyor. Genellikle
altında olmasının yanında, siber teröristlerin hastalara zarar
hastalar, bilgi gizliliğinin ihlal edildiğini bir yıl ya da daha
vermek veya hastanelerdeki kritik sistemleri tamamen
uzun bir sürede fark ediyor. Kredi kartı çalındığında, finans
sekteye uğratmak için makineleri istedikleri gibi kontrol
sektöründeki belirli algoritmalar sıradışı işlemleri hemen
edebileceği belirtilebilir. Bu hipotezi, bir araştırmacının 2011
fark edip çoğu zaman otomatik olarak hesap koruması
yılında insülin pompasının nasıl ele geçirilebileceğini ve
sağlarken, sağlık sektöründe henüz benzer koruma yöntem-
ölümcül dozda insülin yüklemesi yapa- bileceğini tüm
leri yaygın bir şekilde kullanılmıyor”.
dünyaya göstermesi kanıtlamaktadır.
Aksoy’un dikkat çektiği diğer bir nokta geleneksel siber sal-
dırılardır. Bu sanal saldırıların tüm kurum ve
Kaynak: htt p://www.globaltechmagazine.com/siber-
kuruluşların karşılaşabileceği cinsten saldırılar olduğunu
suclularin-yeni-hedefi-saglik-sektoru-mu/, (erişim:
ve kötü amaç- lı yazılımlar, e-dolandırıcılık, trojan’lar ve
17.10.2015)
fidye yazılımlar gibi tehditlerin hepsinin pusuya yattığını
belirtmektedir. Aksoy’un özellikle vurguladığı nokta ise,
sağlık sektörünün, bu tehditler karşısında çok daha
savunmasız olduğu ve bu durumun sektörün gömülü
güvenlik mekanizmalarından yoksun olması ve diğer
sektörlerde olduğu gibi güvenlik al- gısına öncelik
vermemesinden kaynaklandığı yönündedir. Aksoy daha
sonra, ister hedef gözeten saldırılar veya istenmeyen e-
postalar aracılığıyla sisteme yerleştirilsin, ister ele geçirilmiş
web siteleri veya virüslü mobil cihazlar üzerinden yayılsın,
bu tür kötü amaçlı yazılımların yalnızca hassas verileri açığa
çıkarmadığını; aynı zamanda uzun süreli ve yüksek maliyetli
BT sorunlarına da yol açtığını ve siber suçluların artık
sağlık kurumlarına bütünüyle saldırı gerçekleştirebile- cek
kötü amaçlı ve sağlam platformlar geliştirmiş durumda
olduğunu belirtmiştir.
Aksoy, tıbbi cihazlar ile ilgili olarak; kalp
monitörlerinden insülin pompalarına kadar her şeyin, bir
ağ üzerinden birbiriyle bağlantılı hâle getirilebildiğini ve
otomatik Elektronik Sağlık Kayıt sistemi arayüz bağlantısı
üzerinden sağlık çalı- şanlarına gerçek zamanlı uyarılar
gönderebildiğini belirt-
Okuma Parçası
Tıbbi Cihazların Hacklenmesi - Alper Başaran
dığı kalp pilinin kablosuz iletişim özelliğini devreden
Türkiye’de ve dünyada birçok kamu ve askeri kurum,
çıkart- tığı hatırlatılabilir. Bu konu dünya çapında çok geniş
hastane ve özel şirkete bilgi güvenliği danışmanlığı ve sızma
yankılar bulmuştur.
testi hizmetleri veren ve bu şekilde Türkiye’de siber
Başaran’a göre, “Tıbbi cihazların hacklenmesi konusunda tek
güvenlik konusunda farkındalığın artmasına katkı
felaket senaryosu birilerinin uzaktan öldürülmesi ile sınırlı
sağlayan Alper Başaran, “H4cktimes – Siber Uzay’ın Haber
değildir. Bu cihazların hasta kayıtlarını ve verileri gönderdiği
Platformu” adlı sitedeki 14 Nisan 2015 tarihli yazısında
ve depoladığı sunucuların da bu cihazlarla olan iletişiminin
yukarıda bahsedilen insülin pompasının hacklenmesi
güvenlik seviyesinin yetersiz olduğunu gösteren araştırmalar
olayına değinmiştir.
vardır. Bu seviyedeki güvenlik zafiyetlerinin istismar edilme-
Başaran, 2011 yılında Jerome Radcliffe adlı bir araştırmacı-
si hasta kayıtlarının silinmesine veya değiştirilip yanlış teşhis
nın birkaç dolarlık basit bir düzenek kurarak otomatik
ve tedavilere neden olunmasına imkân verebilir”.
in- sülin pompalarının dozlarının uzaktan
Tıbbi cihazlarının güvenliği konusunda karşılaşılan en büyük
değiştirilebileceğini gösterdiğini ve ondan beri her sene kalp
sorunlardan birisi de bu cihazların yönetildiği ara yüzlerin
pilinden, radyoloji cihazlarına kadar pek çok tıbbi cihaz için
internet üzerinden erişilemez olduğu ve sadece hastane içe-
yeni “hacklenme” yöntemlerinin ortaya çıktığını
risindeki bir bilgisayardan çalıştığı varsayıldığı için asgari
belirtmektedir. Bu konuda araştırma yapan başka bilgi
güvenlik tedbirlerinin de bir bölümünün alınmamasıdır.
güvenliği uzmanları da daha önce internet üzerinden
Örneğin, hemşire bilgisayarından yönetilen veya takip edilen
erişilebilir ve yönetilebilir hâlde insülin pompaları,
bir cihazın kontrol paneline ulaşmak için ya hiç parola isten-
defribilatör ve çeşitli tıbbi cihaz tespit et- mişlerdir.
memesi veya “1234” gibi çok basit parolaların kullanılması,
Billy Rios adlı bir Bilgi Güvenliği Uzmanı tarafından
tıbbi cihazların güvenliğini olumsuz yönde etkilemektedir.
tespit edilen güvenlik zafiyeti ise, cihazın hastane yönetim
Başaran, yazısını internete doğrudan bağlı olmasa bile başka
sistemi ile kurduğu iletişime müdahale ederek,
cihaz veya sistemlerle kablolu veya kablosuz olarak her hangi
sistemden alması gereken güncelleme yerine saldırgan
bir şekilde iletişim kuran bütün cihazların “hacklenebilir”
tarafından gönderilen sahte güncellemenin cihaza
ol- duğunu hatırlatıp, gerekli güvenlik tedbirlerinin
yüklenmesine imkân vermesidir. Bu sayede hacker
alınmasında fayda olduğunu belirterek sonlandırmıştır
pompanın kendi üzerinde bulunan ve bu tür müdahalelere
karşı bir miktar koruması bulunan yazılıma saldırmak yerine
Kaynak: http://h4cktimes.com/analiz-makaleler/tibbi-ci-
bu pompaları merkezi olarak yöneten yazı- lıma müdahale
hazlarin-hacklenmesi.html (erişim:10.11.2015).
ederek amacına ulaşabilmektedir.
Yazıda, Billy Rios’un dünya genelinde 55,000’den fazla has-
tanede kullanılan bu ilaç pompalarını yöneten yazılımda
4 farklı güvenlik zafiyeti tespit ettiği belirtilmektedir.
Tespit edilen bu yazılım kaynaklı güvenlik zafiyetlerine
ek olarak sistemlerin güncellemeleri için kullanılan
işlemlerde de önemli eksikler bulunmaktadır. Rios, yaptığı
çalışmalarda, yazılımda tespit ettiği güvenlik zafiyetlerine
ek olarak herhangi bir kontrolün de yapılmadığını
görmüş ve bu durumun “güncelleme” dosyası gibi
görünen bir zararlı yazılımı pompaya yükleyerek pompanın
yönetimini ele geçirmesine imkân verebileceğini
belirtmiştir.
Başaran, 2014 yılının Ekim ayında A.B.D. İç Güvenlik
Ba- kanlığının (U.S. Department of Homeland Security)
20’den fazla tıbbi cihazın hackerlar tarafından ele
geçirilebileceği düşüncesiyle geniş çaplı bir araştırma
başlattığını belirtmiş- tir. Reuters haber ajansına kimliğini
gizleyerek açıklamalar- da bulunan bir bakanlık yetkilisi,
araştırmaların siber saldırı şüphesi üzerine başlatıldığını
söylemiştir. Söz konusu tıbbi cihazların “hacklenmesi”
olduğunda 2007 yılında, o döne- min A.B.D. Başkan
Yardımcısı olan Dick Chenney’in kullan-
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1
1. c Yanıtınız yanlış ise “Sağlık Teknolojileri”
konusunu Sağlık hizmeti üretmek amacıyla kullanılan “Sağlık Teknikle-
2. d Yanıtınız yanlış ise “Biyobankalar” konusunu yeni- ri” herhangi bir donatım (malzeme, alet, makine vb.) ve ilaç
den gözden geçiriniz. kullanılmayan, yalnızca kişisel bilgi ve beceriye dayalı tek-
nikler; donatımdan yararlanılan teknikler; ilaçlardan yarar-
3. a Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Hastane Bilgi
Sistemi lanılan teknikler ve bu tekniklerin iki veya üçünden bir arada
4. e Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Hastane Bilgi yararlanılan karma tekniklerin toplamından oluşur. Bilgi ve
Sistemi ve E-sağlık” konusunu yeniden gözden beceri dışında kalan çeşitli sağlık tekniklerinin uygulanması
geçiriniz. sırasında yararlanılan “Sağlık Teknolojileri” de
5. b Yanıtınız yanlış ise “Biyobankalarda Veri
Güvenliği mevcuttur. Bunlar, donatım imalatında ve kullanımında
6. d yararlanılan teknolojiler ve ilaç üretiminde ve kullanımında
Yanıtınız yanlış ise “Biyobankalarda Veri Güvenliği yararlanılan teknolojilerdir.
ve Etik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. a
Yanıtınız yanlış ise “Güvenlik Açıkları ve Mahremi-Sıra Sizde 2
8. c yet Tehditleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kordon kanı bankacılığı, kordon kanı içinde bulunan kök
Yanıtınız yanlış ise “Güvenlik Açıkları ve Mahremi- hücrelerinin ayıklandıktan sonra, saklanmasıdır.
yet Tehditleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kordon kanı bankacılığı 3 ayrı tipte yapılmaktadır:
9. b
Yanıtınız yanlış ise “Güvenlik Açıkları ve Mahremi-Allojenik Bankacılık: Aile kordon kanına ait tüm
10. e yet Tehditleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. hakların- dan vazgeçerek toplumun kullanımına
Yanıtınız yanlış ise “Bilgi Güvenliği ve Bilgi Güven- sunmaktadır.
liği Yönetim Sistemi” konusunu yeniden gözden Otolog Bankacılık: Aile kordon kanını sadece kendisi
ge- çiriniz. için ücreti karşılığında saklatmaktadır.
Karma bankacılık: Aile kordon kanının bir kısmını
sadece kendisi için saklatırken, bir kısmını toplumun
kullanımına açmakta; bunun karşılığında allojenik
bankadan çocuğunun ihtiyaç duyabileceği bir başkasına ait
kordon kanını kullanım hakkı elde etmektedir
(http://acibademlabcell.com.tr/tr/ Kordon-Kani-
Bankasi).
Sıra Sizde 3
Aydınlatılmış onamın etik açıdan gerekliliğini
açıklamak için iki ana yaklaşım hakimdir. İlk yaklaşım
aydınlatılmış onamın bireylerin, kişilik yararlarını ve
saygınlıklarını koru- manın veya artırmanın bir yolu olduğu
düşüncesidir. İkinci- sine göre ise aydınlatılmış onam,
kişinin özerkliğini koruma amacına yönelik bir
mekanizmadır. Yani aydınlatılmış ona- ma, kişilerin otonom
olmasını sağlayan bir araç veya kişileri daha fazla refah
içinde yaşatmanın bir yolu olarak değer at- fedilmektedir.
Sıra Sizde 4
Anonim (2014). Türkiye’de Kişisel Verilerin
Sağlık hizmetinin tüm aşamalarında hasta ve tedavi verile-
Korunmasının Hukuki ve Ekonomik Analizi,
rinin kayıt altına alınmasının birçok açıdan gerekli olduğu,
TEPAV, s. 1-87.
Sağlık Bakanlığı’nın bu verileri kullanarak toplumun ve bi-
Anonim (2015). Biyobanka-Bilgilendirilmiş Onam Formu,
reylerin sağlık istatistiklerinin çıkarılması, sağlık politikaları
HUBİGEM, Ankara, http://www.hubigem.hacettepe.
oluşturulması ve kişisel sağlık kartlarına bilgilerin yüklene-
edu.tr/formlar_belgeler.shtml
rek zaman ve para israfının engellenmesini amaçladığı
Anonim (2015). Hacettepe Üniversitesi, Tıbbi
belirtilmektedir. Bunun üzerine, İstanbul Tabip Odası
Biyoloji Anabilim Dalı, Ankara,
Hukuk Bürosu’nun 2012 yılında yayınladığı ve soru-cevap
http://www.tibbibiyoloji.hacet-
şeklinde Sağlık.NET 2 sistemini değerlendirdiği raporda,
tepe.edu.tr/teknik_altyapi.shtml
kişisel sağ- lık verilerinin toplanarak, kişilere ait kişisel
Anonim (2015). Türkiye Psikiyatri Derneği Hasta
sağlık veri kaydı oluşturulacağı ve bu bilgilerin kişisel
Mahre- miyeti Görev Grubu Raporu,
bilgilerden arındırılarak analiz edileceği ve sonuçların; sağlık
http://www.psikiyatri.org. tr/news.aspx?notice=1208.
hizmetinin, kurumlar arası ve kurum içi sevklerin
Anonim UNESCO (2003) International Declaration
analizinde, sağlık hizmetlerinin planlanmasında ve sağlık
on Human Genetic Data. UNESCO Uluslararası
politikalarının oluşturulmasında kullanılacağı yönünde bir
İnsan Genetik Verileri Bildirgesi. (t.y). Kasım 2015,
değerlendirme yapılmıştır.
Ağ Sitesi:
http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/
HQ/SHS/pdf/Human-Genetic-Data_Turc.pdf
Ay, F. (2009). Elektronik Hasta Kayıtları ve Etik Sorunlar,
İş Ahlakı Dergisi, 2, s. 67-74.
Aladağ, C. E. vd. (2013). Medikal Bilgi Sistemlerinde
Aygün Cengiz, S. (2007). İnternet ve Etik: Örnek Uygulama
Gü- venlik, Mahremiyet ve Kimlik Doğrulama, XV.
Alanı Olarak Sağlık İletişimi, XII. “Türkiye’de
Akade- mik Bilisim Konferansi.
İnternet” Konferansı, Ankara, s. 292-305.
Altın, F.G. (2008). Sağlık Sektöründe Bilgi
Cumhur, İ. (2014). Mahremiyet Kavramı Bağlamında
Teknolojilerinin Uygulanması: İzmir Örneği,
Ki- şisel Sağlık Verileri, Türkiye Biyoetik Dergisi, Sayı:
Süleyman Demirel Üniver- sitesi, İşletme Bölümü
1, s. 25-37.
Yüksek Lisans Tezi, s. 1-139.
Emir, M. (2013). Hukuki ve Etik Yönleri ile Biyotıp
Anonim (2001). Underpinning the Future of Life Siences
Araş- tırmalarında Biyobankalar, T.C. Hacettepe
and Biotechnology, OECD Biological Resource Centres.
Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Tıp Etiği ve
Anonim (2003). TÜBİTAK Teknoloji Öngörü Projesi Sağlık
Tarihi Doktora Programı Doktora Tezi, s. 1-190.
ve İlaç Paneli Özet Raporu, http://vizyon2023.tubitak.
Işık, O. ve Akbolat, M. (2010). Bilgi Teknolojileri ve Hasta-
gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/raporozet/sağlık.pdf
ne Bilgi Sistemleri Kullanımı: Sağlık Çalışanları
Anonim (2003). TÜBİTAK Vizyon 2023, Teknoloji
Üzeri- ne Bir Araştırma, Bilgi Dünyası, 11, s. 365-
Öngö-
389.
rü Projesi Sağlık Ve İlaç Paneli Sonuç Raporu,
Meral Özgüç, Ayşe Yüzbaşıoğlu. (2009). Biyobankalar
http://
ve Etik, İKU Dergisi, 22, s. 12-16.
vizyon2023.tubitak.gov.tr/teknolojiongorusu/paneller/
Olca, E. ve Can, Ö. (2014). Ulusal ve Uluslararası Yönetme-
sağlıkveilaç.pdf
liklerde Kişisel Sağlık Verisi Mahremiyetinin Korun-
Anonim (2008). Türk Tabipleri Birliği Etik Bildirgeler Ça-
ması, 7. Uluslararası Bilgi Güvenliği ve Kriptoloji Konfe-
lıştayı Sonuç Raporları, Birinci Baskı, Haziran, Ankara.
ransı, İstanbul, s. 71-76.
Anonim (2012). 25 Soruda “Sağlık.Net 2” Sistemi, İstanbul
Olca, E. ve Can, Ö. (2015). Türkiye’de Elektronik
Tabip Odası Hukuk Bürosu, http://www.istabip.org.tr/
Sağlık Kaydı Bağlamında Gizlilik ve Güvenlik
icerik/net2sorucevap.pdf.
Üzerine Tek- nolojiler, 3. International Symposium on
Anonim (2012). T.C. Sağlık Bakanlığı, Stratejik Plan 2013-
Digital Foren- sics and Security, Ankara.
2017, https://sgb.saglik.gov.tr/content/files/stratejikp-
Sargutan, E. (2005a). Sağlık Teknolojisi Yönetimi, Hacette-
lan20132017/index.html
pe Sağlık İdaresi Dergisi, Sayı: 1, s. 113-144.
Anonim (2014). Bilgi Güvenliği Politikaları Kılavuzu, Sağ-
Sargutan, E. (2005b). Ülke Düzeyinde Sağlık Donatımı Yö-
lık Bakanlığı Sağlık Bilgi Sistemleri Genel
netimi, Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, Sayı: 2, s.
Müdürlüğü, http://bilgiguvenligi.saglik.gov.tr/
245- 274.
Anonim (2014). Türk Tabipleri Birliği, http://www.ttb.org.
tr/index.php/Haberler/sagliknet-4794.html

7
Amaçlarımız

Karar verme sürecinin önemini kavrayabilecek,
 Kişisel değerlerin, etik ikileme etkisini açıklayabilecek,
 Çıkar ilişkilerinin tesirini saptayabilecek, kültürel engelleri analiz edebilecek,
 Yasal sınırlamaların gereklilik ve yetersizliğini değerlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
• Etik İkilem • Kültürel Farklılıklar
• Karar Verme • Çıkar Çatışması
• Kritik Düşünme • Promosyon
• Değerler • Yasal Sınırlamalar
• Kişisel Değerler
İçindekiler
• GİRİŞ
• KARAR VERME SÜRECİ VE
KRİTİK (ELEŞTİREL)
Sağlık Yönetiminde Etik İkilemler ve Çıkar
DÜŞÜNME
Çatışması
ve • DEĞERLER VE KÜLTÜREL
FARKLILIKLAR
• ÇIKAR ÇATIŞMASI
Sağlık Yönetiminde Etik İkilemler ve Çıkar Çatışma
GİRİŞ
İkilem; istenmeyen seçeneklerden birinin, çoğunlukla iki seçenekten birinin tercih edil-
mesine yol açan çatışma, sorun veya kararsızlık durumudur. Etik ikilem ise günlük
ha- yatımızda da çok sık karşılaşabildiğimiz bir durum olarak; birisi korunduğunda
diğeri korunamayan iki veya birini (ya da bir kaçını) korumak için diğerlerini göz ardı
etmek zorunluluğunun bulunduğu ikiden fazla değerin çatışma hâlini anlatmaktadır.
Sağlık yöneticisi ve çalışanları, hasta bakımı ve tedavisini sürdürme sorumlulukları
nedeniyle sık sık etik ikilemlerle karşılaşmakta ve çözüm yolları bulabilmek için uygun
kararı vermek zorunda kalmaktadırlar. Karar verme sürecinde dolaylı veya doğrudan
yasal mevzuatlar, mesleki prosedürler, grup algıları, kültür, yaş, cinsiyet, meslek, kişilik
özellikleri, inanç ve baskı unsurları vb. devreye girmektedir. Önemli olan bu
esnada sistematik düşünebilme ve ahlaki yönden doğru karar verebilmektir. Bundan
dolayı da tüm yöneticilerin mesleki etik konusunda kendisini geliştirmesi, etik ilkeleri
davranış biçimi hâline getirebilmesi ve etik ilkeler arasında öncelik kıyası yapabilme
yetisine sahip olmaları oldukça önemlidir. Bu ünite kapsamında, bu ikilemler vakalar
ile birlikte detaylı olarak tartışılacaktır.
Resim 7.1
İkilem
Yönetici; bilinçli biçimde

koordine olmuş sosyal birim Yöneticiler, işlevlerinden kaynaklanan ve kararlarını etkileyen, önemli ve çok sayıda
olan bir örgüt içinde, rol ve değerlere sahip olduklarından hem yasal konulara yoğunlaşmak hem de
örgütün çalışanlarıyla
birlikte, örgüte mahsus organizas- yona ve personele ait sorunlarla ilgilenmek durumundadırlar. Sağlık
amaçlar doğrultusunda işleri kuruluşları denildiği zaman hastaneler başta olmak üzere, geniş çapta poliklinik ve
yaptıran, karar veren
ve amaçlar doğrultusunda laboratuvar hizmeti veren kuruluşlar da bu isim altında toplanmaktadır. Hastanelerin
etkinlikleri yönlendiren kişidir. topluma hizmet etmek; var- lığını sürdürmek ve kâr elde etmek gibi amaçlarını yerine
Hizmet ve üretim amaçlı
kurum, kuruluş ve şirketlerin
getirirken etik gereklilikleri de yerine getirme yükümlülükleri vardır. Hastane
hepsi birer örgüttür ve buralarda yöneticilerinin hekim, yardımcı sağlık personeli ve diğer personel ile hasta ve hasta
çalışanların davranışlarını ve yakınlarına, hissedar sermayedarlara, devlet kurumlarına, çalışan örgütlerine ve sigorta
çalışmalarını yürüten, belirli
amaçlara ulaşmayı kurum ve şirketlerine karşı da sorumlulukları bulunmaktadır.
hedefleyen kimseler Hastanelerdeki sağlık yöneticileri; hastanedeki işlerin düzenlenip yürütülmesi; gerekli
de yöneticilerdir. Yöneticilerin
planlama, organize etme, personelin ve araç gereçlerin bölümlere temini; hastane bütçesinin hazırlanması ve hasta
liderlik ve kontrol gibi işlevleri ve bakım hizmet ücretlerinin belirlenmesi gibi yükümlülüklerden sorumlu olan kişilerdir.
bireylerarası, bilgi ve karar verme
rolleri vardır.
Kurumun en verimli şekilde çalışmasını sağlamak için;
• Hastane için gerekli mal ve malzemenin alınması, depolanması ve dağıtımının sağ-
lanması,
• Hastane binasının, eşyaların ve cihazların tıbbi gerekliliklere göre hazır tutulması,
gerekli bakım-onarımlarının zamanında yapılması,
• Gerekli güvenlik önlemlerinin alınması,
• İdari birimlerin görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi ve buna göre idare
edilmesi,
• Kurumun periyodik çalışma düzenlerinin vaktinde ve doğru bir şekilde
hazırlana- rak organisazyonun aksamadan yürümesinin sağlanması,
• Hastanenin mevcut durum analizlerinin yapılması ve geleceğe yönelik ihtiyaçların
saptanması ve gerekli işlemlerin yapılması,
• Bulaşıcı hastalık durumlarının ve ölümlerin, kurumun bağlı bulunduğu sağlık
amirine günü gününe ayrıntılı şekilde bildirilmesi,
• Bağlı bulunduğu Sağlık ve Sosyal Güvenlik Bakanlığındaki hukuki ve mali
zorun- luluklarının zamanında yerine getirilmesi gibi sorumluluklarla
yükümlüdür.
Resim 7.2
Yönetici Hekim, Sağlık Yöneticisi
7. Ün te - Sağlık Yönet m nde Et k İk lemler ve Çıkar Çatışması 173
Resmî veya özel hastanelerin büro kısmında görev yapan sağlık yöneticisi, başhekim ve
Dünya Sağlık Örgütüne göre
onun emrinde çalışan diğer personelle sürekli etkileşim hâlindedir. Bu nedenle yöneticile- ruh sağlığı, “kişilerin kendilerini
rin sözel yeteneğinin normalin üzerinde olması, duygusal zekâya sahip olmaları, başkaları veya yeteneklerini
gerçekleştirdikleri, hayatın
ile iyi iletişim kurabilmeleri, yeniliklere açık olmaları, dikkatli ve sorumluluk sahibi kim- normal stresleriyle
seler olmaları gerekmektedir. Yöneticilerin, entellektüel seviyelerinin, sosyal özelliklerinin başa çıkabildikleri, verimli ve
sonuçları yararlı olacak şekilde
ve problem çözme becerisi gibi bireysel özelliklerinin bulunması ve kendisini tahlil edip çalıştıkları ve toplumlarıyla katkılı
olası eksiklerinin farkında olması hedeflenmektedir. Çünkü sahip oldukları kişilik yapısı bir birliktelik içinde olabildikleri
ile temsil ettikleri değerlerden habersiz çalışmaları, mevcut potansiyellerinin gün ışığına durumdur” (Akın, Özdevecioğlu
& Ünlü ., 2012: 83) Ruh sağlığını
çıkmadığını göstermektedir. Ayrıca çalışanlarının değer profillerini bilmeleri, etkileyebilecek unsurlardan
çalışanların değer sistemleriyle yönetici ve örgütün değer sistemlerinin uyuşmadığı birisinin de personelin affetme
eğilimi olduğu görülmüştür.
zamanlarda ortaya çıkan çatışma ve zorlukları uygun örgütsel teknikleri kullanarak Affetme eğilimi ruh sağlığını
çözebilmeleri açısından çok önemlidir. güçlendirmekte, affetmeme
eğilimi ise ruh sağlığını
Yönetici, kurumun fiziksel ve sosyal alt yapı koşulları ile etik politikasının, çalışanların zayıflatmaktadır.
etik karar verme sürecini etkilediğini bilmelidir. Etik ikilemlerin çözümlenememesinin İki çeşit etik yaklaşımı vardır:
sebep olduğu moral çöküntü, bireylerin kendilerini yetersiz, yorgun hissetmelerine ve düş 1. Kural Etiği/Negatif Etik;
kırıklığına sebep olmaktadır. Bu da iş doyumunu olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca “Ne yapmamalıyım?” sorusuna
odaklıdır. 2. Erdem Etiği/Pozitif
örgütlerdeki hakim şartların personelin ruh sağlığını olumlu veya olumsuz şekilde etki- Etik: “Ne yapmalıyım?” sorusuna
lediği gibi, personelin ruh sağlığının da örgütü olumlu veya olumsuz şekilde cevap arar.
etkilediğini; personelin ruh sağlığı yerinde olmadığında, örgüt performansına ciddi
anlamda tehdit oluşturduğunu da hesaba katmalıdır. Bilinçli yöneticilerin, personelin
ruh sağlığını etkileyebilecek unsurlara dikkat ederek gerekli tedbirleri almaları
beklenmekte ve pozitif etik yaklaşımın, etik ikilemleri azaltacağı ve iş doyumunu da
olumlu yönde etkileyeceği belirtilmektedir.
Karşılaşılan etik ikilemlere daha yakından baktığımızda, bunları dört grupta ele almak
mümkündür:
1. Yöneticinin seçeneklerin hiçbirinin tam anlamıyla tatmin edici olmadığı durum-
larda yaşadığı ikilemdir. Bu seçeneklerin içerisinden, diğerlerine göre daha iyi
olanı belirlemesi gerekmektedir. Böylesi durumlarda ‘yanlışların başka yanlışlar-
la düzeltilemeyeceği’ ilkesinden hareketle ikinci bir yanlışa düşmemek hedeflen-
mektedir. Basit bir örnekle; borcu ödemek için hırsızlık yapmayı düşünmeme
gibi...
2. Seçeneklerin birçoğunun veya hepsinin iyi olduğu ve birisi seçildiğinde diğerle-
rinden vazgeçilmesinin gerektiği durumlarda yaşanan ikilemlerdir. Bu durumda
tarafsız yaklaşım ve kriterlerle iyilerin arasından en iyiyi belirlemek gerekmekte-
dir. Örnek: Bir kamu görevine atamada, aynı okuldan ve aynı diploma
derecesiyle mezun olan, yapılan sınavlarda da aynı performansı gösteren iki aday
arasından birisinin tercih edilmesi...
3. Verilecek kararın, farklı kişi ve gruplar üzerinde farklı etkisinin ve sonuçlarının
olacağı durumlarda yaşanan ikilemlerdir. Örnek: Doğal güzelliği ve tarihî niteliği
olan bir yere köprü veya baraj yapılması ile ilgili bir kararın verilmesi
durumunda, bazı vatandaşlar trafiğin rahatlayacağını ya da elektrik üretimine
katkı sağlayaca- ğını düşünerek karardan memnun olabilecek; bazıları ise çevreyi
olumsuz etkile- yeceğini düşünerek karara karşı çıkabilecektir.
4. Verilecek kararın sonucundan, karar verenin kendisinin veya yakınlarının
olumlu veya olumsuz; dolaylı veya dolaysız etkilenecekleri durumlarda yaşanan
ve çıkar çatışmasının devreye girdiği ikilemlerdir. Örnek: Bir kamu görevlisi,
amcasının arsasının da bulunduğu bir yerin kamulaştırılmasına karar verecek bir
kurulun içinde yer almaktadır. Bu durumda, söz konusu kamu görevlisi,
kamulaştırma ka- rarının görüşüleceği toplantıya katılmamalıdır.
İyi niyetle yapılan bir işin, kötü bir sonla sonlanması gibi, biri olumlu diğeri olumsuz iki du-
rum arasında karar vermek zorunda kalmak da ikilemdir. Böylesi durumlarda da esas ilke
olarak; duygusallıktan uzak, etik ilkeler ışığında karar vermek gerekmektedir.
Ekip; birbirine bağımlı olan Toplumun sağlık düzeyinin yükseltilmesini amaçlayan hastane kurumlarının, bu
ve bir amaca ulaşmak için
aktiviteleri birbirini etkileyen
amaçları doğrultusunda yürütülmesi yönetimin sorumluluğundadır. Kurumun kendisi-
iki veya daha fazla kişiden ni geliştirmesine yönelik çalışmaları yöneten hastane kurullarının içinde etik kurullar da
oluşan çalışma grubudur. bulunmaktadır. Hastane etik kurulu, sağlık çalışanlarına rutin hizmetleri sırasında karşı-
Etkin ekip çalışmasının
temelini; ekipte “ben” laştıkları etik ikilemleri çözmede yardımcı olan, hastalara ve hekimlere etik farkındalık
kavramı yerine “biz” eğitimleri düzenleyerek yardımcı olan, değişik birimlerden yönetime yansıyan her türlü
kavramının gelişmiş olması
ve mesleki olarak etik sorun ve ikilemin değerlendirildiği ve hastanenin etik ilkelerinin belirlendiği kurul-
“olgunlaşmış” bireylerin aynı dur. Farklı disiplinlerden üyelere sahip, kendini eğiten kurul; hasta odaklı hizmet sunu-
amaca yönelmeleri
munu geliştirmeyi amaçlarken sağlık çalışanlarını yasal sorumluluklardan korumayı da
oluşturmaktadır.
temel hedef edinmektedir. Hastane yönetiminin, etik ikilem yaratan sorunları bu
kurulda tartışarak çözümlemesi, kararların doğruluğunu olumlu yönde etkilemektedir. Bu
da ekip çalışmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Sağlık yöneticilerinin
yaşayacak- ları ikilemleri en alt düzeye indirecek olan ekip çalışmasında olması gereken
yönetsel ko- şulları ise aşağıdaki maddeler ile belirlemek mümkündür:
1. İş görenlerin düşüncelerine önem veren, onları karar süreçlerine ortak eden ve
insana saygılı bir yönetim anlayışına sahip olmak.
2. Ekip üyelerinin görev çakışmaları ve çatışmalarını önleyebilmek için yetki ve so-
rumluluklarının tanımlanmasını gerçekleştirmek.
3. Ekip üyelerine karar verme ve uygulama yönünden yeterli yetki vererek onların
özerklik kazanmasını sağlamak.
4. Bireylerin kendi kendilerini geliştirebilmeleri ve ekip çalışmasının etkinliliğini ar-
tırmak için gerekli koşulları sağlamak.
5. Yöneticilerin ve çalışanların değişime açık olmaları fikrini aşılamak.
6. En önemlisi de üst yönetimin, ekip yaklaşımının temel ilkelerini kavrayıp destekle-
mesidir. Çünkü yönetimin desteği olmadan ekip çalışmasını uygulamak
mümkün olmamaktadır.
Sağlık yöneticisi olarak bulunduğunuz bir hastanede; hekim-hemşire ilişkilerinde

yaşanan sorunlardan en önemlileriyle yani, tabiplerin sözel istemlerde bulunurken,
hemşirelerin bağımsız olarak değil de; tabip istemine bağımlı olarak çalışmaları veya
1 tabiplerin yanlış istem vermesi sebebiyle hekim ve hemşire arasında yaşanan iletişim
sorunlarıyla karşılaştı- nız. Böylesi durumlarda ne yapardınız?
KARAR VERME SÜRECİ VE ELEŞTİREL DÜŞÜNME

Yaşanan etik ikilem, bilerek veya bilmeyerek etik dışı kararlara sebep olabilmektedir.
Bundan kaçınmak için karar verme sürecinde bireye yol gösterecek ilkelerin belirlenmesi
önem arz etmektedir. Karar verme süreci; çok yönlü düşünmeyi, olasılıkları hesaplamayı,
karardan etkilenecek olanların durumlarını ve grup görüşlerini önemseyip dikkate almayı
gerektirirken, etik karar verme ise adalet, haklar, dürüstlük ve hakkaniyet gibi etik ilkeler
doğrultusunda hareket etmeyi gerektirmektedir.
Karar verme ve alınan kararların niteliği, örgütün devamlılığı ve etkililiğini etkilemek-
tedir. Bu nedenle karar verme, yönetimin kalbi hükmündedir ve genel olarak
yöneticilere özgü bir durumdur. Çok yönlü düşünmeyi gerektiren karar verme
sürecinde yönetici, bu durumu engelleyen; sorunların temelini basite alma, kararı kısa
vadeli görme, tahminle-
re fazlaca güvenme, düşünmeye vakit ayırmama gibi bazı ön yargılardan kendisini uzak
tutmalıdır. Etik karar vermenin odak noktasını etik algılama oluşturmaktadır.
Davranışın etik önemini dikkate almayan birisinin, etik karar verme süreciyle
ilgilenmesi mümkün değildir. Bu nedenle karar verme sürecinde etik algıyı sağlayan etik
kodlar her zaman ön planda tutulmalıdır. Bu aşamada etik (kuramsal ahlak) ile
uygulamalı ahlaka değinmek faydalı olacaktır: Etikte incelenen konular, insan
eylemlerinin amacı, ahlaki yükümlülüğün niteliği, vicdan, ödev kavramı ve bunları inceleyen
çeşitli felsefi sistemler iken, uygulamalı ahlak, kişinin kendisine ve başkalarına karşı
yükümlülükleri ve ilişkilerini ele almaktadır. Ve etik amacın gerçekleştirilmesi için
kullanılacak araçların açıkça belirtilmeli ve ahlaki çerçeve de yapılmalıdır.
Türk Psikologlar Derneği (2004) etik karar verme sürecindeki aşamaları şu şekilde
açıklamışlardır:
1. Etik sorunun ve gerçekleştiği bağlamın belirlenmesi,
2. Olası eylem seçeneklerinin belirlenmesi,
3. Bunların her birinin kısa ve uzun vadeli yarar ve zararlarının belirlenmesi,
4. Tüm ilke ve kuralları değerlendirip, eylem olasılıklarından birinin seçilmesi,
5. Bu yönde harekete geçilmesi ve sonucun sorumluluğunun alınması,
6. Bu eylemin sonucunun değerlendirilmesi ve
7. Eğer sorun çözülmemiş ise diğer olasılıkların devreye girmesi.
Bir sorunu fark etme ile başlayıp, sorunu tanımlama, soruna ilişkin bilgi toplama, ilgili
Nasıl Eleştirel Düşünülür?
bilgiyi seçme, hipotez kurma, hipotezi test etme, sonuç çıkarma, sonuçların geçerliliğine 1. ‘Niçin’ kelimesini kullanın,
karar verme ve genelleme yapma ile devam eden eleştirel düşünme, problemi çözme 2. Bilgiyi toplayın,
ve karar vermenin temelini oluşturan; harekete geçmeden önce, problemin iyice 3. Sonuçlar çıkarın,
4. Açık fikirli düşünün,
anlaşılması için var olan bilginin yorumlanıp değerlendirilmesi süreci olarak oldukça 5. Etkili iletişim kurun.
önemlidir.
Resim 7.3
Etik Karar
Bireyin çevresinde neler olup bittiğini anlamasına yönelik yapıcı bir çözümleme ve
problemlerin tanımlanmasında, herhangi bir amaca yönelik çalışmaların başlamasında,
karar vermede, geriye dönük değerlendirmelerde kullanılabilecek olan eleştirel düşünme,
problem çözme ve akıl yürütmede kullanılması gereken bir düşünme sürecidir. Bireyin
gelişimini sürdürmesine, toplumsal duyarlılığa sahip olmasına, ön yargıların ve hassas
noktaların farkına varılmasına, inanılan şeyleri savunmaya, hakları korumaya, değişime

yardımcı olur. Eleştirel düşünme ve problem çözme becerisine sahip yöneticiler,
olumsuz duygu ve düşüncelerle baş edip uygun çözüm yolları üretebildikleri gibi
çalışanları da bu yönde destekleyerek eleştirel düşünme eğilimlerini ve problem çözme
becerilerinin gelişimini sağlayacak eğitim programlarının yapılması ve stratejilerin
oluşturulmasını temin ederek, iş doyumunu ve örgüte bağlılığı artırabilecek ve etik
ikilemlerle karşılaşma sıklığını da azaltabilmektedirler. Çünkü eleştirel düşünen
yönetici; aktif iletişimci, açık fikirli, sabırlı, güvenilir, sezgileriyle birlikte gerçekçi
düşünme yeteneğine sahip, soru soran, amaçlarını belirleyip gözlemleyen, ortaya
çıkabilecek alternatif çözümlere açık fikirle yaklaşan bir araştırmacıdır. Algısal
olgunluğa ve analitik yapıya sahip, bilgili, dürüst, etik sorunlara duyarlı ve cesur; ayrıca
karar verme sürecinde ben merkezli ve ırk merkezli etkilerle diğer ön yargıları en alt
düzeye indirebilendir.
KAD: Kritik Analitik Düşünme Platformu, kritik ve analitik düşünmenin materyaller ara-
cılığı ile öğrenilmesini kolaylaştırmak amacıyla yayınlanan bir site: http://kritik-analitik.
com/ShowPage.aspx?Id=buradanbasla
Bentley College İş Etiği Merkezinin Geliştirdiği Test

Boston’da Bentley College İş Etiği Merkezinde, davranışların etik ilkelere uygun olup ol-
madığını belirlemek amacıyla bir test geliştirilmiş ve bir kişinin, bir konuda karar verme-
den önce şu altı soruya cevap vermesi gerekliliği üzerinde durulmuştur:
1. Bu karar doğru mu?
“Bu kararla, bana nasıl davranılmasını istiyorsam ben de öyle mi davranmış ola-
cağım?” sorusuna yanıt vererek kararın doğruluk/yanlışlık;
objektiflik/subjektiflik; eksiklik/fazlalık gibi yönlerinin değerlendirilmesi
hedeflenmelidir.
2. Bu karar adil mi?
Yine empatik bir yaklaşımla “Bu karar benim hakkımda verilmiş olsaydı, tutumum
nasıl olurdu?” sorusuna cevap aranmasının, doğru karara yaklaştırıcı olacağı
belirtilmektedir.
3. Eğer birisi zarar görecekse bu kim?
Bireyin kazanmayı mı kaybetmeyi mi hak ettiğine yönelik karar vermeyi
sağlayan ve faydacılık kavramına dayalı bir sorudur.
4. Vereceğim karar, gazetelerin birinci sayfasında yer alsaydı, kendimi rahat hisse-
der miydim?”
Çoğunluğun gazetelerin ilk sayfasına baktığını düşündüğümüzde, bu sayfanın
etkisini hatırlamak kolaylaşır. Bu soruya verilen “Hayır!” cevabı, ikinci bir soru
olarak “Niçin?” sorusunu ve bu soruya verilecek dürüst bir cevabın ise sorunun
doğru tanımlanmasına yardımcı olacağı açıktır.
5. Aileme, çocuğuma veya akrabalarıma kararımı söyleyebilir miyim?
Söylenecek sözlerin veya yapılacak işlerin bireyin yakınlarınca bilinmesi, bireyi
ra- hatsız edecekse, bu durumum gözden geçirilmesi gerektiği ortadadır.
6. Olay nasıl seziliyor?
Verilecek olan kararın sonuçları çok yönlü ve iyi bir şekilde düşünülürken
sezgile- re de dikkat edilmesi gerekliliği üzerinde durulur. Duyarlı kişilerin,
olayların kötü yönlerini hissedebilecekleri ve bu nedenle de böylesi bir kuşku
durumunda, nedenlerini inceleyip ortaya koyarak doğru karara ulaşabilecekleri
dile getirilmektedir.
Görüldüğü gibi etik ikilemin söz konusu olduğu yerde, bireyin değer ve ilkeleri devre-
ye girmektedir. Bir bakıma etik ikilem; karar verilmesi gereken bir durumda, iki veya daha
fazla seçenek olduğunda, hangi seçeneğin daha iyi olduğuna karar verme zorluğu altında
ve mevcut gereksinimler var olan alternatiflerle çözülemediğinde, en azından iki değer
arasındaki karmaşadan kaynaklanmaktadır. Bu altı sorunun gönül rahatlığıyla yanıtlan-
masının, alınan kararın etik açıdan doğru olduğuna işaret ettiği bildirilmektedir.
Yöneticinin karar verme şekli, onun dünyayı algılayış şekliyle yakından ilişkili iken,
ögüt liderlerince biçimlenen örgütsel kültürdeki temel unsurları ise davranışlar,
inançlar, değerler ve varsayımlar oluşturmaktadır.
Biyoetik, multidisipliner çalışma alanına sahiptir. Sağlık alanında yaşanan, bireyin

hakları- na karşılık kamu yararı; eşitlik, adalet ve hakkaniyete karşılık bireysel özgürlükler ve
bireysel tercihlere karşılık çoğunluğun iradesi gibi etik ikilemler, etik hukukun zamanla
insani bir bakış açısı kazanmasına neden olmuştur. Bu da bize ikilemlerin, insan üzerinde
olumlu yönde gelişmeler göstermesi açısından önemlidir.
Modern sağlık hizmetleri, karmaşık ve çok boyutlu etik ikilemlerin doğmasına yol açmış-
tır. Özellikle hekimlerin etik anlayışlarını ve uygulamalarını güçlendirmek ve bu ikilemlere
ahlaki çözümler sağlayacak araçlar sunmak üzere yapılandırılmış bir girişimin ürünü olan
“Dünya Hekimler Birliği Tıp Etiği Elkitabı”, (Çeviri: Dr. Murat CİVANER, 2005, Türk Tabipler
Birliği Yayınları) yöneticinin ufkunun geliştirilmesine faydalı olacaktır.
DEĞERLER VE KÜLTÜREL FARKLILIKLAR

Evrensel dinî ve felsefi öğretiler de insan ve toplum bilimlerinin öncü temsilcileri de
insan tabiatının iyi ve kötü yönde zıt güçlerin çatışma alanı olduğunda birleşmekte ve
insanı, doğası itibarıyla ne iyi ne de kötü görmemekte ve insanın iyi yönde kişilik yapısı
geliş- tirebileceği gibi tamamen zıt kutupta bir kişiliğe bürünebileceğini de
belirtmektedirler. Değerler, insanın iyi ve olgun bir karakter geliştirmesinde rehberlik
eden önemli kıla- vuzlar olarak kabul edilmekte ve yaşama sevincinin çoğalmasının,
huzur ve mutluluğun artmasında da etkili olduğu görülmektedirler.
Değerler; günlük eylem ve davranışlara rehberlik eden ilkeler oldukları gibi kişinin
hayat tarzını ve yönünü belirleme açısından da önemlidirler. Değer kavramı, Latince “kıymetli
olmak” veya “güçlü olmak”
İnsana yapması gereken ve yapamaması gerekeni öneren değerler dört grupta incele- anlamlarına gelen “valere”
nebilir: kökünden türetilmiştir.
1. ÖDEV: Bireyin üstlenmiş olduğu rolden beklenen davranışları anlatır.

2. ERDEM: İyi insanı tanımlayan özelliklerin bütününü dile getirir.
3. İLKE: Davranışlara biçim veren temel doğruları ifade eder.
4. TOPLUMUN ÇIKARI: Toplum genelinin yararına olan eylemlere ışık tutar.
Değerler, etik normlar, davranışlar ve politikalar bireylerin yaşamlarına, organizas-
yonların hedeflerine ve medeniyetlere bağlı olarak kültürden kültüre, toplumdan topluma Etik; davranışın kurallarına yönelik
iken, etik değerler; bir felsefi
değişiklikler göstermektedir. Bu sebeple kamu yararının gerçekleşmesinde oldukça önem- akıma veya dine, bir meslek
li olan etik ilkeler, kabul edilebilir davranışların minimun özelliklerini ortaya koyarak ya- grubuna veya kültüre ait davranış
kuralları sistemini ifade etmekle
pılacak işlerde standartları saptamayı hedeflemektedir. Bu da güveni sağlayıp birlikte etik değerler; dürüstlük,
meşruiyeti sağlamaktadır. doğruluk, yardımseverlik,
adil olmak, sadakat, yalan
Değerler hakkında yapılan çalışmalar, dürüstlüğün olmadığı ortamda doğru bilgi akışı söylememek, hırsızlık yapmamak
olamayacağı ve diğer değerlerin varlığının da pek anlamının kalmayacağını göstererek ve cana kıymamak gibi her
ülkede geçerliliği olan evrensel
dürüstlüğün, organizasyon kültüründe güveni tesis ederek diğer değerleri de ayakta tu- değerlerden oluşmaktadır.
tacağını göstermektedir. Dürüstlüğün olmadığı organizasyonda kamu yararı ve hizmeti
gibi değerler arka planda kalacağı gibi tarafsızlık, sorumluluk üstlenme bilinci, eşitlik ve
yardımseverlik gibi ilkeler de anlamını yitirecektir.
Diğer temel değerler; prensipli olma anlamında süreklilik, prensiplerin birbiriyle uyum
içinde olmasıyla işlemlerin belli bir standartta yürütülmesi anlamında tutarlılık ve kişile-
rin benimseyeceği belli ilkeler çerçevesinde birbirine karşı davranışlarını ifade eden
karşı- lıklı ilişkiler olarak belirtilmektedir.
Ahlaksal olarak değerlerden Yöneticilerin aldıkları stratejik kararlar, hem profesyonel hem de bireysel
temellenen davranışlar kamunun
yararına olurken, ahlak
değerlerinin karışımından oluşmakta ve bu değerlerle birlikte güç elde etme, para,
yokluğu veya ahlaka karşı saygınlık, bireysel arzular, güvenlik ve kamuya hizmet etme gibi amaçlarından da
ilgisizlik, kamu çıkarına hizmet etkilenmektedir. Kamu yö- neticilerinin ahlaki davranışlarının neler olabileceğiyle ilgili
etmeyecektir.
çerçeve sunan paradigmalar- dan biri olan bürokratik etik; verimlilik, yararlılık, uzmanlık,
sadakat ve hesap verebilirlik şeklinde beş değeri öne çıkarmaktadır. Teoloji ve
instrumentalizm süreçlerini kullanarak devamlılık ve tutarlılığını sağlayan bürokratik
etiği bir dereceye kadar yumuşatan demokratik etik çok net sınırlara sahip değildir.
Demokratik etik değerlerinin açıklanmasında farklı bir yol takip edilmekte ve değerler,
çok sayıda yazarın katkısıyla şekillenip, şekillen- meye de devam etmektedir. Bu süreçte
ahlaki sorumluluğa gerçekten sahip insanlar ve yö- neticiler bilir ki, bu sorumluluk sadece
bireysel olarak yerine getirilebilecek bir durumdur.
Her türlü kültürel farklılığın ötesinde, her bireyin iyi bir karakter geliştirmesinde yapı taşı
durumunda olan sevgi, saygı, sorumluluk, adalet, güven, doğruluk, merhamet, cesaret, sa-
bır, şükür, şefkat, vefa, cömertlik, diğergâmlık, tevazu, affedicilik ve hoşgörü gibi değerleri
anlatan Hayati Hökelekli’ye ait (2013), “Psikoloji, Din ve Eğitim Yönüyle İnsanî
Değerler”,adlı kitap Dem Yayınları, İstanbul) bireysel değerlerimizi gözden geçirme imkanı
sunacaktır.
Kişisel Değerler
İnsanların davranışlarını anlamada önemli bir kavram olan “Kişisel Değerler”; bireylerin
hayatına yön veren ve deneyimleri sonucunda duygusal sistemleriyle de bağlantılı
olarak geliştirdikleri, düzenlenmiş biliş özetleri ve değişen çevresel uyaranlara karşı
bireysel bü- tünlüklerini sağlayan ilkeler olarak tanımlanabilir.
Bireylere ait öğrenilmiş inançlar olan kişisel değerler, bireylerin kişiliklerinin ve bi-
lişsel sistemlerinin bir parçası olarak onların düşünce ve davranışlarını yönlendirirler;
karşılaştıkları problemleri çözmede, karar vermede, motivasyonlarını sağlamada, kişisel
gelişimlerini sürdürmede bireylerin yaşamını derinden etkiler ve varoluşlarının
anlamına katkıda bulunurlar. Ulaşılmak istenen durumları temsil ettikleri için bireylerin
tutumla- rıyla kendisini gösterirken ırk, yaş, cinsiyet, din, gelir ve eğitim durumuna göre
de fark- lılıklar gösterirler. Bir diğer deyişle; kişileri, grupları ve kültürleri birbirinden
farklı kılan unsur, bireylerin değerlere verdikleri önem derecesindeki farklılıklardır ve bu
değer önce- likleri, aynı zamanda bireylerin farklı tutum ve davranışlar sergilemelerinin
de nedenidir. Kişisel değerler; aile, sosyal ve kültürel çevre, kişilik, beslenilen bilgi
kaynakları ve bunları kişinin algılayış ve yorumlayışı ile zaman içinde oluşarak, bireyin
hayata bakı- şını, olaylara, kişilere ve kendisine yaklaşım şeklini belirler. Bu nedenle
değerlerin biliş- sel, duygusal ve davranışsal boyutları vardır ve kişisel değerler, var
olanın zihinsel temsili olan istenir olanı yansıtırlar. Kişinin sahip olduğu değerin bilişsel
yönü onun, “istenir olana” ulaşmak için ne yapması gerektiğini bildiği anlamına gelir.
Duygusal boyutu, bireyin duygusal olarak “istenir olanın” yanında olduğunu belirtir.
Davranışsal yönü ise, uyarılan değerin müdahaleci özelliğinin bireyi harekete geçirmesini
anlatır. Birey, bir davranış bi- çimini veya bir amacı karşıt olana tercih ederken, bu
seçimini kendine has değer sistemin- deki diğer değerlerle kıyaslama yaparak ve değer
önceliğinde ön sıralarda olan değerlerle
uyumlu olan amaç ve davranış biçimini seçer.
Kişisel değerler; bireylerin kişilik, algılama, tutum ve davranışlarında temel olduğu
için örgütsel davranışlarda da önemli bir rol oynarlar. Sorumlu davranış ve etik, kişisel
değerlerden kaynaklanmaktadır. Çünkü kişisel değerler;
• Kişinin inançlarıdır,
• Arzuladığı sonuç (amaç) veya davranışlarıyla ilgilidir,
• Kişinin yaptıkları, kişi tarafından içselleştirme imkânı verir,
• Belirli durumların ötesindedir,
• Kişinin seçim ve davranışını belirlemesini ve olayları algılayış şeklini ve
değerlen- dirmesini yönlendirir,
• Kişiye özel önem sırasına göre sıralanırlar,
• Bireyin sosyal rollerini seçip gerçekleştirmesinde rehberlik ederler,
• Sosyal kontrol ve baskı araçları olabildikleri gibi,
• Dayanışma aracı olarak da işlev görür ve ortak değerlere sahip olanları
birleştirirler. Kişiler, hayatın amacına dair genel inançlarından oluşan değerler ile bu
amaçlara ulaş- mak için gerekli olan davranış biçimini yansıtan araç değerlere sahiptirler.
Amaç değerler; ben-merkezli ve “öz saygı, başarı” gibi kendi hayat amaçlarıyla ilgili kişisel
değerler ile baş- kaları-merkezli ve “kardeşlik, dünya barışı” gibi kişiler arası hayat
amaçları ile ilgili sosyal değerleri içerir. Ancak şu da unutulmamalıdır ki, çeşitli
davranışlar bir amaç değere ulaş- mak üzere kullanılan birer araç değer olabileceği gibi,
bir davranış biçimi de birçok amaç
değere ulaşmak için kullanılan bir araç değer olabilir.
Değerlerle ilgili yapılan çalışmalar sonucunda kişisel değerlerin benlik, akıl sağlığı,
mutlu olma ve topluma uyum sağlama gibi faktörlerle de ilişkili olduğu gözlenmiştir.
Resim 7.4
Kişisel Değerler
Kişisel değerler ve bunların, insanların davranışlarına etkilerini gösteren çalış-

maların bulgularından bazılarının şu şekilde olduğu ifade edilmektedir (Bulut D, ve
İşman, Ç., 2004 280-281):
• Çok sayıda arkadaşı olan bireylerin, başkalarıyla yakın ilişkiler kurma değeri yük-
sek iken, kendini ait hissetme değeri yüksek olanların grup faaliyetlerini daha çok
sevdikleri görülmüştür.
• Politik değere önem verenlerin, belirgin amacı güç elde etmek olan ve bu gücü
diğer- lerini etkilemede kullanan, siyasi yönleri ağır basan, yönetici olabilmek için
kulüp- lere, partilere katılarak gelişme ve ilerleme fırsatlarını kaçırmadan
çalışarak sosyal statü kazanmayı ve tanınmayı hedefleyen davranışlar içinde
oldukları gözlenmiştir.
• Sosyal ve insani değerleri önemseyenler için hayat biçimlerini belirleyecek derecede
önemli olan olgunun sevgi olduğu; bu kişilerin kibar, yardımsever, bencil olmama
ile özgürlüğe değer verme gibi özellikleriyle tanındıkları ve gerçek dostluğu
yaka- lama ve diğer insanların mutluluğuna katkıda bulunma hedefine sahip
oldukları görülmüştür.
• Estetik değerleri ağır basanların ilgi alanlarını güzellik, simetri, uyum, şekil ve
ahenk oluştururken; bu kişilerin parayı sadece bu değerlere ulaşmada bir araç
olarak görmekte oldukları gözlenmiştir.
• Teorik değerleri önemseyenler, düşünmek, öğrenmek, analiz etmek, sonuç çıkar-
mak, açıklamak, kanıtlamak, bilgi ve gerçeğe ulaşmak için bilgiyi sistematik bir
şekilde düzenleyerek biriktirme eğilimindedirler.
• Hayatı bir mücadele olarak gören ve ekonomik değerleri önceleyenlerin ise ilgi
alanları fayda kavramına dayandığı için onlarda, kaynakların akılcı kullanımı ile
başarıya hemen ulaştırmayan bilginin gereksizliği inancı hakimdir ve bu kişiler
yararlılığı kazanç ve zenginlikle ölçmektedirler.
Türkiye’de Kamu Yönetimi Reform Sürecinde Etik Yapılanma, Amme İdaresi Dergisi, Cilt
41, Sayı 2 Haziran 2008, s. 43-58,
http://www.todaie.edu.tr/resimler/ekler/0e6dea0f182c785_ ek.pdf?dergi=Amme
%20Idaresi%20Dergisi
Değerlerin Çatışması
Bazı davranışların farklı toplumlarca farklı şekillerde algılandıkları bilinen bir gerçektir.
Aynı davranış bir toplumda yüceltilirken bir diğerinde dışlanabilmektedir. Gelişmiş ül-
kelerdeki değerler ile gelişmekte olan ülkelerdeki kabul gören değerler bazen tamamen
zıt olabilmektedir. Etik ikilemlerle baş etmede etik karar verme sürecinde ilgili kişilerin
verecekleri kararlar; toplumun ahlaki, sosyal, dinî, kültürel ve hukuki yapıları ve ülkelerin
Sağlık yöneticisi ve çalışanları sağlık politikaları ile geleneksel tutumları belirleyici olarak kültürler arasında farklılaşma-
için geçerli olan genel mesleki yı göstermektedir.
değerler mesleki sorumluluk,
insana saygı, mesleki Sağlık etiği, sağlık hizmetleri sunumunda sağlık profesyonellerinin erdemli davranmak
etkinlik, mesleki profesyonellik, adına neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğini konu edinip; doğru tercihleri
örnek kişi olmak, eleştirilere yapmayı, doğru bakım ve tedaviyi sağlamayı, hasta ve hasta yakınlarıyla etkin iletişim
açık olmak, hakkaniyet, eşit
ve adaletli davranmak, özel kurmayı gerekli kılmaktadır. Sağlık etiğinin gerekliliği, daha çok hekim ile hasta, uzman
hayata saygı, ile uzman olmayan arasındaki asimetriden kaynaklanmaktadır. Bu bilgi asimetrisi, maddi
sır saklama, dürüstlük-doğruluk,
tarafsızlık ve açıklıktır. ve hukuki düzenlemelerle giderilemediği gibi sağlık profesyonellerinin hukuk yoluyla de-
netlenmesiyle de giderilememektedir.
Toplum odaklı sağlık hizmetini önceleyen halk sağlığı etiği, toplumun çıkarını ön
plana çıkararak sağlığın geliştirilmesine yönelik faaliyetlere önem vermekte ve bulaşıcı
hastalıklar, doğal afetlerin sebep olduğu sağlık sorunları, yoksulluk ve açlıkla mücadele
gibi konulara öncelik vermektedir. Hasta odaklı sağlık hizmetine vurgu yapan klinik etik,
hastanın çıkarlarına önem verirken halk sağlığı uygulamaları toplumun sağlığını
geliştir- meye yönelik faaliyetlere ağırlık verdiğinden bireylerin sağlık hizmeti ihtiyacı ve
talebiyle çelişebilmektedir. Bu nedenle halk sağlığı etiği ve klinik etik arasında yaşanan
çatışmanın, etik ikilemlerin kaynağı olduğu ve sağlık hizmeti sunumundaki etik
problemlerin ortaya çıkmasına sebep olduğu sonucuna varılmaktadır.
Sağlık hizmeti sunumunda etik boyutu ortaya koyabilmek amacıyla yapılan bir çalış-
mada (Kırılmaz H. ve Kırılmaz S.K., 2014: 39), sağlık profesyonellerinin yoksulluk,
doğal felaketler ve savaş durumlarında sağlık hizmeti sunumunda karşılaştıkları etik
problemler ve etik ikilemlerin temelinde şu hususların etkili olduğu görülmüştür:
• Kaynakların sınırlı olması,
• Eşitsizlik,
• Uluslararası yardım kuruluşlarının politikaları ve gündemleri,
• Hekimlerin ve hemşirelerin rolleri ve etkileşimleriyle ilgili algılanan normlar.
Yayımlanan bir araştırmada; yapılan vaka analizlerinde toplum odaklı sağlık hizme-
ti ile hasta odaklı sağlık hizmeti anlayışı arasındaki etik ikilemlere dair örneklere de
yer verilmiştir: “Savaşın devam ettiği bir Afrika ülkesinde yeterli ilaç olmasına rağmen
politik kararlardan dolayı tüberkülozlu hastaların tedavi edilmemesi ve ölüme terk
edilmesi; salgın hastalığın yaşandığı bir Afrika ülkesinde bir hemşirenin toplum sağlığı
hizmeti mi yoksa hastanede tedavi ve bakım hizmeti mi vermesi gerektiği; yine bir Afrika
ülkesinde herhangi bir bulaşıcı hastalığın tedavisi ile ilgili program dâhilinde başka bir
hastalığın tedavi edilmemesi...”. Yapılan çalışmanın ortaya çıkardığı sonuç; “hekimlerin ve
hemşirelerin halk sağlığı etiğinin değerleriyle klinik etiğinin değerleri arasında yaşadıkları
çatışma ve bunun neticesinde yaşanan etik ikilemler” (Kırılmaz ve Kırılmaz, 2014: )
şeklinde özetlenmekte ve halk sağlığı etiği ile klinik etiğin, hekim ve hemşirelere sağlık
hizmeti sunumunda rehberlik edemediği ileri sürülmektedir.
Hekimlerin tedavi sürecinde aldıkları kararlarda ikileme düştükleri gözlenmektedir. Tedavi

ve bakım sürecinde yaşanan etik ikilemleri büyük oranda ortadan kaldırmak için ne gibi
önerilerde bulunabilirsiniz? 2
Duygusal Zekâ
İnsanın davranışlarının değerlerle ilişkili olduğu ve davranışlara yön verenin de duygular ol-
duğu düşünüldüğünde, davranışları kontrol etmede duygusal zekânın önemli bir etkiye sa- Sosyal zekânın bir türü olan
duygusal zekâ; bireyin kendisine
hip olduğu belirtilmekte ve duygusal zekânın kullanımının gerekliliği de ortaya çıkmaktadır. ve başkalarına ait duyguları
Duygusal zekânın; duyguların farkında olma, duyguları kontrol etme, kendini moti- anlama, sezme, birbirinden
ayırma, yönetme ve yönlendirme
ve etme, empati ve sosyal beceriler olmak üzere beş yetkinlikten meydana gelmektedir. becerisi ile düşünce ve
Duygusal zekâsı yüksek olanların, entellektüel zekâsı yüksek olanlara oranla anlamlı bir davranışlarında rehber olarak
kullanabilme yeteneğidir.
hayat sürerek amaçlarına ulaşmış başarılı bireyler oldukları görülmektedir. Ayrıca duygu-
sal zekânın yüksekliği ile iş hayatında bireylerin kendileriyle ve başkalarıyla barışık, insan
ilişkilerinde başarılı oldukları görülmektedir.
Duygusal zekânın, çalışanlar arasındaki saygı ve sevgiyi besleyeceği; iletişimi daha
etkin kılacağı; örgütsel vatandaşlık davranışını güçlendireceği; motivasyonu artıracağı; daha
huzurlu bir çalışma ortamı yaratarak iş tatminini sağlayacağı ve sonuç olarak da hem ya-
şam kalitesini hem de iş performansını olumlu yönde etkileyeceği belirtilmektedir.
Yöneticinin duygusal zekâsının yüksek olması, çalışanlarını daha esnek ve yaratıcı
olma yönünde teşvik edeceği, onların iş doyumlarını artırabilmelerini sağlayacağı; bu
nedenle sağlık yöneticileri için duygusal zekânın önemli bir beceri olduğu bilinmelidir.
Sağ- lık yöneticisinin teknik bilgisinin yanısıra; işbirliği, ekip çalışması, vizyon
oluşturabilme gibi yeterliklere de sahip olması gerekmektedir ki bunlar da duygusal
zekâ ile ilişkilidir.
Yönetici konumundaki bireylerin duygusal zekâları, çalışanların ağırlıklarını

azaltacağın- dan hizmet kalitesi ve hasta memnuniyetini de olumlu yönde etkileyecektir.
Hastaneler, yönetimi en güç örgütler arasında sayılmakta ve buralardaki sorunları
belirleyip çözümler üretme sorumluluğu yöneticelere ait olmaktadır. Duygusal zekâ,
yöneticilerin örgüt içinde ve müşteri beklentilerini yerine getirmede performans ölçütü
olarak ele alınmaktadır. 2011 yılında, İstanbul’da Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelerde
çalışan 55 başhekim ve 55 başhemşire üzerinde yapılan üç aylık bir araştırmada, başhe-
kimlerin duygusal zekâ düzeylerinin ortalamanın üzerinde, başhemşirelerin duygusal
zekâlarının ise istatistiksel olarak başhekimlerden yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu-
nun sebebinin, hemşirelere yönelik sürekli uygulanan hizmet içi eğitim kapsamındaki
iletişim becerileri eğitimi olabileceği düşünülmektedir. Araştırmada, başhemşirelerdeki
duygusal zekâ düzeyi yükseldikçe etik muhakeme yeteneğinin arttığı; bunun da, ku-
rumsal performansı ve çalışanlar arası ilişkiyi olumlu yönde etkileyecek bir bulgu oldu-
ğu değerlendirilmektedir.
Yaşamın ilk yıllarından itibaren gelişmeye başladığı kabul edilen duygusal zekânın her
yaşta geliştirilebileceği kabul edilmekte; literatürde duygusal zekânın eğitimle geliştirile-
bileceği vurgulanmaktadır.
Yukarıda bahsedilen araştırma sonuçları doğrultusunda kendiniz ve yönetici olmanız duru-

3
ÇIKAR ÇATIŞMASI
Genel olarak çıkar çatışması, güven duyulması gereken bir konumda bulunan herhangi bir
kimsenin kişisel çıkarı ile göreviyle ilgili çıkar (kamu yararı) arasındaki çatışma
durumu olarak tanımlanmaktadır. Özel olarak ise, kurum görevlisinin kişisel menfaatinin,
kurumsal görev ve sorumluluklarını yerine getirmesini olumsuz bir şekilde etkilemesiyle
ortaya çıkan; kurumsal görevi ile kendi özel menfaati arasındaki çatışma ile ilgilidir.
Görüldüğü gibi ön- celikle, maddi veya maddi olmayan özel bir menfaat, ikinci olarak
da bu özel menfaatin resmî görevle çatışması ve çıkar çatışması ile görevin yerine
getirilme sürecindeki ilkelerle çatışma söz konusudur.
Çıkar çatışması, maddi ve maddi olmayan olmak üzere iki kategoriden
oluşmaktadır. Kurum görevlisi veya onun aile fertlerinden birinin gerçek ya da potansiyel
mali kazancını içeren maddi çıkar çatışması; bu kişilerin ihalelere giren bir şirketin
mülküne veya hisselerine sahip olmasını ya da bu şirkette görevinin bulunmasını,
hediye kabul etmeyi veya ikinci işten gelir kazanmayı içermektedir. Mali boyutu
bulunmayan maddi olmayan çıkar çatışması ise kişisel veya aile ilişkilerinden ya da
kültürel yakınlıklardan kaynaklanabil- mektedir. Doğrudan kişisel olmayıp, çıkar
çatışmasına konu olan başka menfaatler de söz konusu olmaktadır. Bu nedenle çıkar
çatışması türleri üç başlık hâlinde ele alınmaktadır:
1. Kurum görevlisinin görevini yerine getirirken özel çıkarlarının etkisinde kalaca-
ğı bir konumda bulunması durumunda, gerçek çıkar çatışması.
2. Kurum görevlisinin görevini yerine getirirken özel çıkarlarının etkisinde kalaca-
ğı bir konumda görünmesi durumunda, algılanan çıkar çatışması.
3. Kurum görevlisinin ileride görevini yerine getirirken özel çıkarlarının etkisinde
kalacağı bir konumda bulunması durumunda da, potansiyel çıkar çatışması.
Ör- neğin bir kurum, ofis donanımını sağlaması amacıyla ilan verdiğinde
tekliflerin değerlendiren kurulun üyelerinden birisi, ihaleye teklif veren
şirketlerden birisinin hisselerine sahip olsa, bu durum kurul üyesinin ön yargısız
karar verme yeteneğini etkileyebilir veya etkileyeceği düşünülebilir. Aynı şekilde,
işe alım komitesinde bulunanlardan birinin, işe başvuran adaylardan birisi ile
yakın ilişkisinin bulunduğu durumda da çıkar çatışmasının, komitenin alacağı
kararı etkileyeceği ya da etkile- mesinin bekleneceği düşünülebilir.
Çıkar çatışmasının bulunduğu durumlarda, ‘yolsuzluk’ veya ‘yozlaşma’ ihtimali
“Ulusal Dürüstlük Sistemi”
yük- sektir. Yolsuzlukla mücadelenin toplumsal bir uzlaşma ve çok yönlü stratejiler kavramı ilk olarak Uluslararası
belirleyerek yapılabileceği kabul edilmektedir. Mücadelede karşılaşılan sorunlar; Saydamlık Örgütü-Tanzanya
Başkanı İbrahim Seushi tarafından
toplumsal uzlaşmayı sağlamaya çalışan, yolsuzluğu oluşmadan önlemeyi hedefleyen ve geliştirilmiştir.
bireylerden çok sistemleri ele alan “Ulusal Dürüstlük Sistemi” kavramının
geliştirilmesini sağlamıştır.
Resim 7.5
Çıkar Çatışması
Şekil 7.1
“Ulusal Dürüstlük Sistemi”
Kaynak: Demirbaş, T. (2006). Yolsuz
Sürdürülebilir Kalkınma
ULUSAL DÜRÜSTLÜK
SİSTEMİ
D
İ e
S d n K
i a e a
r Ö
y t P m
i i z
a a u e
m s l
s R a
e r Y M
a B l l a e
f S
i a r d
l o r e
m B g y
r i i
m e ı a k
İ m n l
l l t
r t i ö
a a e n
r o r
d r ç
e i
İNSANLAR
Ulusal Dürüstlük Sistemi; her biri diğerinden bağımsız, ancak başarılı bir mücadele
için hepsinin sağlam olması gereken sekiz sütunla ifade edilmektedir. Sütunların üzerinde
ise sürdürülebilir kalkınma topu bulunmaktadır. Bir sütun zayıf olduğunda yük, diğerleri-
ne aktarılacağından birkaçı zayıf olduğunda evin çatısı eğilecek ve sürdürülebilir kalkın-
ma topu sallanacaktır (Demirbaş, 2006).
Çıkar çatışması üzerine yapılan çalışmalar, çıkar çatışmasını “kamu yönetimi, siyasi
ve yasal sorun” şeklinde tanımlamaktadır. Yolsuzluk ihtimali yüksek olmakla birlikte, çı-
kar çatışmalarının olduğu her durumda yolsuzluk olduğu söylenemez. Çıkar çatışması
ile yolsuzluk arasında açık bir ayrım bulunmamakla beraber, ayrı şeyler olduğu; çıkar
ça- tışmasının, eylem olarak değil de bir durum olarak anlaşılabileceği ve kişinin
yolsuzluk yapmadan da kendini çıkar çatışması içerisinde bulabileceği bildirilmektedir.
Kamusal bir görev ile özel bir menfaat arasındaki çatışmayı içeren çıkar çatışması
durumlarında, özel çıkar; kamusal menfaat, faaliyet ve kararları olumsuz şekilde
etkileyebilmektedir. Kamu yararı, adil davranış ve hesap verilebilirlik, kamu
görevlilerinin uyması gereken temel il- kelerdir ve menfaat sağlama, görev dışında
istihdam, rüşvet alma veya karar alma sürecin- de çıkar sağlamak amacıyla lobicilik ya da
siyasi ve özel amaçlarla adalet mekanizmasını etkilemeye çalışmak gibi özel menfaat
sağlama girişimleri kamu yararını ortadan kaldırıp güveni azaltmakta; halkın
yönetimsel karar alma sürecine inancını yıkmakta ve demokratik yönetişimi erozyona
uğratmaktadır. Bu nedenle çıkar çatışması, “kamu makamının özel menfaat için kötüye
kullanılmasını” oluşturarak adil olmayan davranış için potansiyel taşımaktadır.
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin Tavsiye Kararına (No. 2000, 10) göre:
1. Kamu görevlilerinin resmî görevlerini tarafsız ve objektif bir şekilde icra etmelerini
etkileyen ya da etkiliyormuş gibi gözüken şahsi çıkarlara sahip olmaları hâlinde çıkar
çatışması ortaya çıkar.
2. Kamu görevlilerinin şahsi çıkarları kendisine, ailesine, yakın akrabalarına,
arkadaş- larına ya da iş bağlantısı veya siyasi ilişkileri olduğu kişi ya da
kuruluşlara sağlanan her türlü menfaati içerir. Bunun yanı sıra onlarla ilgili mali
ya da diğer türlerdeki her türlü yükümlülüğü kapsar.
3. Kamu görevlisi diğer kişilerin böyle bir durumda olduğunu bilen tek kişi olduğu için
aşağıdaki konularda şahsi sorumluluğa sahiptir: Herhangi bir potansiyel ya da
ger- çek çıkar çatışması konusunda uyanık olmak; Bu tip bir çıkar çatışmasından
kaçın- mak için gerekli adımları atmak; Bu tip bir çıkar çatışmasının farkına
varır varmaz bunu üstlerine bildirmek; Böyle bir durumlarda geri çekilmek ya da
çıkar çatışmasın- dan kaynaklanan herhangi bir menfaatten kendisini tecrit etmek
için verilecek nihai karara razı olmak.
4. Böyle durumlarla karşılaştıklarında, kamu görevlileri herhangi bir çıkar çatışmasına
sahip olmadıklarını beyan etmelidirler.
5. Kamusal hizmet sunmaya aday biri ya da kamusal hizmette yeni bir göreve gelen
biri tarafından deklare edilen herhangi bir çıkar çatışması göreve atanmadan
önce çözüme bağlanmalıdır.”
Türkiye’de “çıkar çatışması” ile ilgili özel bir yasal düzenleme bulunmamakla birlik-
te, bu kavrama doğrudan ve dolaylı atıflar bulunmaktadır. 657 sayılı Devlet Memurları
Kanunu’nun 6. Maddesine göre memurlar: “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına ve
Kanun- larına sadakatle bağlı kalmak ve milletin hizmetinde Türkiye Cumhuriyeti
Kanunlarını Sa- dakatle uygulamak zorundadırlar.” Madde 7 ve 8’de işbirliği, hizmet
bilinci ve ayrımcılık yapmamak önemli yükümlülükler olarak belirtilirken bunlara
uymayan memurlar açıkça cezalandırılırlar. Ayrıca, memurların işte, iş dışında ve yurt
dışı görevleri sırasında dav- ranışlarında “dürüst” olmak zorunda oldukları
belirtilmektedir. Madde 10; “Amir, mai-
yetindeki memurlara hakkaniyet ve eşitlik içinde davranır, amirlik yetkisini kanun,
16 Mayıs 2001’de kamu
tüzük ve yönetmeliklerde belirtilen esaslar içinde kullanır,” diyerek amirin davranış ve yönetiminde etkililik ve verimlilik
yetkilerini çizmektedir. programı çerçevesinde, Etkili
Yönetişim ve Yolsuzlukla
Resmî Gazete’nin 13.04.2005 tarihinde yayınladığı, 25785 sayılı Kamu Mücadele Komitesi çalışma
Görevlileri Etik Davranış İlkeleri İle Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin 13. grubu kurulmuştur. Ocak
2002’de Türkiye’de Saydamlığın
maddesinde ilk defa açık biçimde ele alınan çıkar çatışması kavramı; “kamu Artırılması ve Kamuda Etkin
görevlilerinin görev- lerini tarafsız ve objektif şekilde icra etmelerini etkileyen ya da Yönetimin Geliştirilmesi Eylem
etkiliyormuş gibi gözüken ve kendilerine, yakınlarına, arkadaşlarına ya da ilişkide Planı, 16 Kasım 2002 tarihinde
yolsuzlukla mücadelede
bulunduğu kişi ya da kuruluşlara sağlanan her türlü menfaati ve onlarla ilgili mali ya öncelikleri de içeren bir Acil
da diğer yükümlülükleri ve benzeri şahsi çıkarlara sahip olmaları hâlini ifade eder.” Çıkar Eylem Planı yayımlanmıştır. Daha
sonra Başbakanlık genelgesi
çatışmasından kaçınma başlıklı aynı maddede kamu görevlilerinin, çıkar çatışması ile (2003/17 and 2007/23)
kapsamına giren menfaatlerden kendilerini uzak tutacakları bildirilmektedir: “Kamu Türkiye’de Saydamlığın Artırılması
görevlileri, çıkar çatışmasında şahsi sorum- luluğa sahiptir ve çıkar çatışmasının ve Kamuda Etkin Yönetimin
Geliştirilmesi Komisyonu
doğabileceği durumu genellikle şahsen bilen kişiler oldukları için, herhangi bir kurulmuştur.
potansiyel ya da gerçek çıkar çatışması konusunda dikkatli dav- ranır, çıkar
çatışmasından kaçınmak için gerekli adımları atar, çıkar çatışmasının farkına varır
varmaz durumu üstlerine bildirir ve çıkar çatışması kapsamına giren menfaatlerden
kendilerini uzak tutarlar”. Devam eden diğer maddelerde; Görev ve yetkilerin
menfaat sağlamak amacıyla kullanılmaması, “hediye alma ve menfaat sağlama yasağı” Hediye alırken sorulacak soru:
“Ben kamu görevlisi olmasaydım
konuları da ele alınmaktadır. 657 sayılı Kanun’un 29. maddesinde, doğrudan veya aracı ya da işgal ettiğim makam ve
eliyle hediye isteme, menfaat sağlama amacıyla hediye kabul etme, borç para isteme ve mevkide bulunmasaydım, bu
hediye yine de bana verilecek
almaları ya- saklanmakta; 10. maddede amirin, maiyetindeki memurdan hususi bir miydi?” cevap kesinlikle EVET ise
menfaat temini talebinde bulunamayacağı, hediye kabul edemeyeceği ve borç hediye alınabilir. Cevap HAYIR
alamayacağı ve 30. maddede; memurun, denetimi altındaki, kendi görevi veya mensup ise ya da tereddüt varsa hediye
reddedilmelidir.
olduğu kurum ile ilgisi olan bir teşebbüsten doğrudan veya aracı eliyle her ne ad altında
olursa olsun menfaat sağlamasının yasak olduğu belirtilmektedir.
Öte yandan, kapsamlı bir yolsuzlukla mücadele programında; yapısal bir Esas olarak “görevi kötüye
kullanma” ya da “haksız menfaat”
çerçeve, önleyici düzenleme, izleme, soruşturma birimleri ve usulleri ile ceza sistemi kategorisinde değerlendirilmekte
de dâhil olmak üzere çıkar çatışmasıyla ilgili kuralların bulunması gerektiği olan rüşvet ve zimmet gibi
kamu görevlilerinin yolsuzlukla
savunulmaktadır: Bu düzenlemelerin, yolsuzluğun önlenmesine yardımcı olmakla ilgili çeşitli suçlarını tanımlayan
birlikte kamu sektörünün bütünlüğünü/güvenini tesis etmeye ve demokrasinin maddeler şunlardır: 26 Eylül
gelişmesine katkıda bulunmaya ya- rayacağı ifade edilmektedir. Muhtemel çıkar 2004 tarih ve 5237 sayılı Ceza
Kanunu’nun madde 235-236, 239,
çatışması durumlarını engellemek amacıyla kamu görevlisinin resmî görevi dışında eş 247-266, 279 ve 333. madde.
zamanlı makam, görev ve menfaatleriyle ilgili yasakların büyük derecede önem taşıdığı
bildirilmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 18 Mayıs 2006 tarihinde
onaylanan Birleşmiş Milletler Yolsuzlukla Mücadele Sözleşmesi’nin “kamu görevlileri
için davranış kuralları” başlığını taşıyan 8. maddesinin beşinci paragrafında: “Her
Taraf Devlet, uygun hâllerde ve iç hukukunun temel ilkelerine uygun olarak, kamu
görevlilerinin görevlerinin icrasına ilişkin olarak bir çıkar çatışması yaratabilecek
nitelikteki meslek-dışı faaliyetleri, istihdamları, yatırımları, mal varlıkları ve aldıkları
hediye veya edindikleri faydaları ilgili makamlara bildirmeye zorunlu kılacak tedbirleri
almayı ve sistemleri kurmaya çaba sarf edecektir” ifadeleri bulunmaktadır. Kamu
Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin
20. maddesinde ise yönetici kamu görevlilerinin, personeline etik davranış ilkeleri
konusunda uygun eğitimi sağlamak, bu ilkelere uyulup uyulmadığını gözetlemek,
geliriyle bağdaşma- yan yaşantısını izlemek ve etik davranış konusunda rehberlik etmekle
yükümlü olduğu bildirilmektedir.
15.12.2008-15.01.2009 tarihleri arasında Kamu Görevlilerinin Çıkar Çatışması
Algıla- maları Üzerine yapılan Bir Alan Çalışmasında, (Gençkaya, Ö.F., 2009: 352)
kamu görev- lilerinin “kamu yararının” ne olduğunu bilirken, kamu ve kişisel
yararların çatışacağını bilmediklerini veya bilmeyi reddettiklerini ve genel olarak kamu
yararı ilkesine uymakla
Gerçek bir hikâye: Türkiye’de, birlikte, kendi çıkarları söz konusu olduğunda bu ilkeyi göz ardı edebildiklerini göster-
Demokrat Parti Dönemi’nde
(1950- 60) eski başbakanlardan mektedir. Görüşmecilerin çoğunun kamu yönetiminin liyakat sistemine dayanmadığı
Adnan Menderes’in tahsilini yeni takdirde suistimal ve yolsuzluğun kaçınılmaz olduğunu belirttikleri; işlerin adaletsiz bir
tamamlamış oğluna bir şirket
ortaklık teklif eder. Oğul şekilde yapıldığına ve adaletsizliğin etik olmayan davranışların temelini oluşturduğuna
Menderes bu durumu dair bir düşünceye sahip oldukları; katılımcılarının hepsinin toplumdaki temel sorunun
babasına açıklar.
Adnan Menderes: “Bu işe ortak güvensizlik olduğunu vurguladıkları belirtilmektedir. Bazı üst düzey yöneticilerin,
olacak kadar paran var mı?” Oğlu: temel ilkeleri çiğneyen çalışanlarını akrabalık-arkadaşlık-siyasi ilişkiler sebebiyle bile
“Hayır yok, ama şirket beni, bilgi
birikimime karşı ortak yapmak bile ko- ruduklarını, bu durumun da, sıradan kamu görevlisini etik ikilem ile karşı
istiyor.” Adnan Menderes: “Onlar karşıya getir- diğini ifade ettikleri bildirilmektedir. Hukuk devleti, tarafsızlık-dürüstlük
seninle değil, benimle ortak olmak
istiyorlar ve bu bedava ortaklığın ve kamu yararı değerlerini “en önemli değerler” olarak sıralayan katılımcıların
karşılığını bir şekilde alacaklar. O sıralamalarının; hizmet kalitesi, hizmet yükümlülüğü, eşitlik, saydamlık ve son olarak
yüzden sen git bilgi birikimini Dış
İşleri’ne girmek için kullan.” hesap verilebilirlik şeklinde olduğu ve “çıkar çatışmasından kaçınma” ve “kanunsuz
çıkar/hediye almama” ilkelerinden hiç birinin öncelikle önemli değerler arasında
belirtilmediği haber verilmektedir.
Her kamu görevlisinin kişisel menfaatlerin, akraba veya arkadaşlarının menfaatlerinin et-
4 kisi altında bulunması doğaldır. Bu menfaatler, bazen kamu görevlilerinin kamu
hizmetini yerine getirirken alacakları kararlar veya yerine getirecekleri eylemler ile
çatışma hâlinde bulunabilir. O hâlde kişi bu gibi olaylara nasıl bakmalı, nasıl
yaklaşmalıdır?
ABD’de ilaç ve biyoteknoloji

endüstrisi promosyon ve PROMOSYON
pazarlama çalışmalarına 2000 Tıp Dili Kılavuzu ‘promosyon’u “yükselme, ilerleme; tanıtım” şeklinde
yılında 15.7 milyar ABD Doları
harcamıştır (IMS Health Website, tanımlamaktadır. Türk Tabipleri Birliğinin belirlediği hekimlerin endüstri ile ilişkilerinde
2002). uyması gereken temel ilkelerden birisi de promosyona yöneliktir: “Tanıtım (promosyon)
etkinlikleri hekimlerin eğitimine ve hasta bakımına katkı sağlayacak şekilde olmalı ve
hekimin endüstri ve tem- silcisine karşı bir yükümlülük duymasına yol açmayacak
biçimde açık olarak yapılmalıdır.” (Türk Tabipler Birliği, ??? 2008: 47)
İlaç ve biyoteknoloji endüstrisi, ürünlerini pazarlayarak satış ve kazançlarını
artırmak üzere çalışmaktadırlar. Birçok çalışmada hekimlerin bu ilişkilerden
etkilendikleri ve ilaç/ ürün seçimlerini, destek aldıkları firmanın ürünü lehine yaptıkları
kanıtlandığından fir- maların, promosyon (tutundurma, tanıtma) ismiyle hediye ve
numune ilaç dağıtarak ve tabiplerin, tıp kongrelerinde ulaşım, konaklama ve kayıt
ücretlerini karşılayarak, kendi ilaçlarının yazılmasını sağlamakta oldukları
bilinmektedir.
İlaç sektörüne ilişkin olarak Dünya Sağlık Örgütünün 1988’de kabul ettiği ‘Tıbbi İlaç
Promosyonu Etik Kriterleri’ bu konudaki temel ilkeleri çizmektedir. Uluslar arası İlaç Üre-
ticileri Federasyonu (IFPMA) tarafından düzenlenen Farmasötik Ürünleri Pazarlama
Yöntemleri Yönergesi’nin 1. maddesinde ise tanıtımın dürüst, kanıtlanabilir ve objektif
unsurlar içermesi gerektiği ifade edilmektedir. Avrupa Konseyi, tıbbi ürünlerin reklamı,
ürünlerin reçete edilmesinin, tedarikinin, satışının ve tüketiminin promosyonu amacıy-
la tasarlanmış her türlü kapıdan kapıya bilgi verilmesi işlemini ve tanıtım faaliyetlerini
içeren ‘Kullanım Amaçlı Tıbbi Ürünlerin Reklamının Yapılmasına İlişkin Konsey
Direktifi’ yayımlamıştır.
VAKA: Türkiye’nin en önemli meslek örgütlerinden biri olarak kabul edilen Türk
Ta- bipler Birliğinden Av. Verda Ersoy ve Dr. Orhan Odabaşı öncelikle hekimlik
açısından uygulamalarla ilgili görüşlerini şöyle aktarıyorlar:
“Hekimlik Meslek Etiği Kuralları’nın 5. maddesinde de belirtildiği gibi hekimin öncelikli göre- vi, hastalıkları önlemeye ve bilims
Kaynak: w uygulamalarinda-etik .html)
Bazı yöneticiler pazarlamanın sağlık kuruluşları arasında rekabete yol açarak araların-
daki kardeşliği bozacağını düşünmektedir. Bu düşüncenin temelinde ise pazarlamanın,
sadece satış, reklam ve promosyon olarak tanımlanmasının yattığı bildirilmektedir. Di-
ğer yandan günümüzde sağlık hizmetini alan ve sunanların beklentilerinin, maliyetlerin,
koruyucu sağlık hizmetlerine olan ilginin ve tescilli sağlık hizmetlerinin artması ile tabip
hasta ilişkisindeki değişim, tüketicilerin bilinçlenmesi, yönetimlerin profesyonelleşmesi,
kaynakların etkili ve verimli kullanımı konusundaki baskının, sağlık hizmetlerinde pazar-
lamaya olan ihtiyacı ortaya koyduğu belirtilmektedir. Yöneticilerin bu ihtiyacın farkında
olarak az olan kaynakların adil dağılımında pazarlamanın rolünü anlamaları gerektiği
ve sosyal pazarlama anlayışının benimsenmesinin, hem kamu yararı hem de bireylerin
hayat standardının yükseltilmesi açısından önemli olduğu bildirilmektedir. Pazarlama,
işletme- nin işlevi öncelikle ürünlerin üretilmesi ve satılmasıyla ilgili olarak geliştirilmiş;
zaman içe- risinde hızla gelişen pazarlama yöntemleri ve teknikleriyle, amaçların ve
düşüncelerin de pazarlanması söz konusu olmaya başlamıştır. 1970’lerde, pazarlama
araç ve tekniklerinin ürün veya hizmete uygulanmasının, “fikirlerin pazarlanması”na da
uygulanabileceği dü- şüncesi ile “Sosyal pazarlama” kavramı ortaya çıkmıştır. Sosyal
pazarlama, müşteri odaklı pazarlamayla (ürün, fiyat, yer ve promosyon gibi kriterlerin)
birlikte toplum içi ortaklıkları geliştirme; verilecek hizmetin konusuyla ilgili politikaları
oluşturma; yaygınlaştırma stratejilerini ve projeye ek fon kaynaklarını sağlanma
faaliyetlerini de içermektedir. Amaç; odak noktası daima davranışlar olacak şekilde,
organizasyonun faaliyetlerini yürütürken hiçbir finansal fayda beklemeden açık ve adil bir
biçimde davranış değişimini pazarlamaktır. Dav- ranış değişikliğine odaklanılmış olması
sosyal pazarlamayı, ticari pazarlamadan ayırmak- tadır. Kâr amacı gütmeyen kurumlar,
sosyal pazarlama anlayışı ile kendi hedef kitleleri- nin problemlerini çözme ve isteklerini
karşılamanın yanı sıra toplumsal çıkarları koruma konusunda da büyük bir rol
üstlenmektedir. Uygulayacakları sosyal pazarlama faaliyetleri sonucunda, daha sağlam ve
nitelikli bilgi ile daha katılımcı bir yönetim oluşması hedeflenmektedir. “Sosyal
pazarlama anlayışında, öncelikle hedef alınan kitlenin belirlenmesi, bu hedef kitlenin
problemlerine, istek ve ihtiyaçlarına uygun sosyal malların, başka bir ifadeyle sosyal
çözümlerin, sosyal fiyatla, uygun zaman ve yerde sunulması, sosyal tutundurma ile bu
faaliyetlerden hedef kitlenin, toplumun ve yönetimlerin haberdar edilmesi gerekmektedir”
(Bayın ve Akbulut, 2012: ss. 53-72). Sosyal pazarlamada yalnızca kurumun çıkarları
değil, bireylerin ve toplumun yararları da göz önünde bulundurmaktadır. Hedef
insanların ne istediğini ve neye ihtiyaçları olduğunu öğrenerek bu doğrultuda üretileni
almaları için ikna etmek olduğundan, pazarlama ile sadece ekonomik bir değişime katkı
sağlamakla kalın- maz, aynı zamanda sosyal ve kültürel bir değişim de gerçekleştirilir.
Türkiye’de sağlığı koruma Sağlık sektöründe; aile planlaması, aşı, sigarayı bırakma gibi sosyal düşünceler
ve geliştirme amaçlı sosyal
pazarlama uygulamalarına örnek pazar- lanmaktadır. “Çevresel bozulmanın giderek artması, kaynakların kıtlığı, nüfus artışı,
olarak organ bağışı, üreme sağlığı yoksul- luğun artması, sosyal hizmetlerin aksaması, enflasyon düzeyinin tüm dünyada
ve tütün kontrolü programları yükselmesi, pazarlama teknikleri kullanılması, örgütsel amaç hâline gelmesine neden
verilebilir. Sağlık Bakanlığı
tarafından 2004 yılında “Üreme olmuştur” (Bayın ve Akbulut, 2012: ). Sağlık sektöründe sosyal pazarlama; erken teşhis
Sağlığı Hizmetlerinin Sosyal ve tedavinin önemi- ni anlatmak, anne sütünün bebekler için çok gerekli ve önemli
Pazarlama Yaklaşımı ile Eczacılar
Tarafından Desteklenmesi olduğu için bebeklerin en az altı ay sadece anne sütü ile beslenmesini önermek, ölümcül
Projesi” yürütülmüştür. Bu proje bir hastalığın teşhis ve tedavi süreciyle ilgili ortaya çıkan bir gelişmeden haberdar etmek
kapsamında, yüz yüze eğitimler
gerçekleştirilmiş, broşürler
gibi bilimsel araştırmalar ile elde edilen bilgilerin yayılması; sigara, alkol gibi insanları
hazırlanmış, reklam filmi izletilmiş kötü ve zararlı alışkanlıklardan insanları kurtarıp iyiye yönlendirme; kilo vermek,
ve promosyon ürünü olarak düzenli diş fırçalamak gibi insanları yapmak isteyip de çeşitli nedenlerle yapamadıkları
300.000 adet kondom
sağlık ocaklarına ve ana sağlıklı davranışlara teşvik etmek ve benzeri konularla sağlığı koruma ve geliştirmeye
çocuk sağlığı ve aile yönelik pazarlama faaliyetleri ile kurumsal pazarlama faaliyetleri olarak iki ayrı grupta
planlaması merkezlerine
gönderilmiştir. değerlendirilmektedir.
Sağlık kurumları açısından sosyal pazarlama, kâr amacı gütmeyen sağlık
kurumları- nın, hedef pazarlarının ihtiyaçlarını karşılamak ve hizmet alanların
beğenisini kazanmak üzerine odaklanmaktadır. Bir kuruluşun başarılı olabilmesi için
ürettiği mal ve hizmetleri hedef kitlesine doğru yer ve zamanda, doğru şekilde ulaştırması
gerekmektedir. Kâr amacı gütmeyen sağlık kuruluşlarında da halkla ilişkiler uzmanının,
gelir artırmayla ilgilenen birimin, üyelerle ilgili birimin ve personel biriminin yaptıkları
işler doğrudan ya da do- laylı olarak pazarlama ile ilgilidir.
Kurumsal itibar; müşterilerin, Kamu sektörünün ve kâr amaçlı özel sektörün her ikisi de tek bir bireye ya da büyük
yatırımcıların, çalışanların ve
genel kamuoyunun kurum bir fikre bağımlılığı aşma gereksiniminde, zamandan bağımsız olan bir dizi öz değerlere
hakkındaki iyi veya kötü, ve para kazanmanın ötesinde kalıcı bir hedefe bağlı olarak bunları korumak için tutarlı
zayıf veya güçlü gibi
duygusal ve etkileyici
düzenlemeler oluşturmak durumundadır. Kalıcı olabilmek için her iki sektörün de gerekli
tepkilerini ifade özelliklere ve vizyona sahip olması; bunları gerçekleştirebilmek için de tutarlı, düzenli, dış
etmektedir. dünya ile uyumlu, değişimleri yönlendirebilen, mali açıdan güçlü bir organizasyon ya-
pısına sahip olmaları gerekmektedir. Pazarlama faaliyetlerini önemseyen sağlık kurumu,
pazarlama araştırmalarıyla çevre hakkında daha yeterli ve güvenilir bilgiler toplayarak
faaliyetlerini kime yönelteceğini ve nasıl bir mesaj verilmesi gerektiğini tam olarak bilin-
meli; hastalar ile daha iyi iletişim kurabilecek; sorunlarını, hizmet sunduğu toplumla daha
kolay paylaşabilecektir. Toplum satın aldığı hizmetin arkasında kimin olduğunu bilmek
istediğinden, güven ve itibar kazanmak, gerçekte kim olduklarını ortaya koymak zorun-
dadır. Olumlu kurumsal itibar için kurumların, hedef kitleleriyle iyi ilişkiler kurup,
bunu sürdürmeleri gerekmektedir. Sağlık kurumlarında hastanın teşhis ve tedavisi
dışında, hastayla iyi ilişkiler kurulması, hastanın beklentilerinin karşılanması ve bunun
sonucunda da hastayla kurum arasında güven oluşturulması gerekmektedir.
Kurum itibarının sağlanmasında öne çıkan bir diğer konu; kurum imajı olduğu için
kurumların kamuoyunda, olumlu bir imaj yaratmak, mevcut imajı düzeltmek veya pe-
kiştirmek amaçları olmalıdır. Kamuoyunun desteğini kazanamamış bir kurum, amacı-
na ulaşmaz ve varlığını koruyamaz. Yapılan promosyon çalışmalarında vaat edilen hiz-
metle gerçekleşen hizmet farklı olduğunda, müşterilerin güveni azalmaktadır. ABD’de
özel kliniklerde yapılan çalışmada; hastaların kliniklere gelmesindeki en büyük etkenin,
hastaların ağızdan ağıza pazarlama ile klinikler hakkında edindikleri bilgi olduğu vur-
gulanmaktadır.
Kamuoyunun desteğini tam olarak alamamış bir hastanenin yönetiminde bulunsanız, mev
5
YASAL SINIRLAMALAR
Yapılacak işlerin minimum standartlarını ortaya koyan yasalar, siyasal olarak üzerinde an-
laşılan değerler sembolü olarak, bu değerleri savunanlar tarafından özel öneme sahiptir-
ler. Bu nedenle yasal düzenlemeler, etik bir kararsızlık söz konusu olduğunda yöneticilerin
başvuru kaynağı olmaktadır. Ancak, birbiriyle çatışan değerler söz konusu olduğunda çok
fazla bir şey söyleyemeyebilirler. Bazı durumlarda yasaların ve diğer hukuki düzenlemele-
rin, kurumda ortaya çıkan ahlak dışı davranışları tanımlamakta yetersiz kalabildiği; böyle
yasal boşlukların bulunduğu “gri alanlarda” karşılaşılan ikilemlerin çözümünde görev-
lilere yardımcı olmak amacıyla belirlenen etik ilke ve standartların, en az yasalar kadar
önemli olduğu belirtilmektedir.
Etik davranış ilkeleri ile elde edilmek istenen amaç, devlette ve toplumda yolsuzlu-
Mevcut denetim yöntemleri,
ğu ve yozlaşmayı önlemek ve dürüstlüğü hâkim kılmaktır. Bir meslek etiği olarak kamu yönetim süreci içinde ortaya
yönetimi etiği de yönetim alanında, doğru davranışlara ulaşmak için gerekli olan ilke ve çıkan kötü yönetim
uygulamalarını önlemede
standartlar hedeflenmektedir. Yönetim etiğine ilişkin ilke ve değerler şu şekilde tanımlan- yetersiz kalmakta
maktadır (Şen, 2012): ve yolsuzluklar, ancak
ortaya çıktıktan sonra tespit
• “İyi davranışta bulunma ve kötü davranışlardan kaçınma konusunda, kamu görevli- edildiğinden, ortaya çıkmadan
lerine rehberlik ederler, önce önlemeye yönelik bir araç
olan etik denetimi büyük öneme
• Devlete ve kamu görevlilerine olan güveni artırırlar, yönetimin meşruiyetini gelişti- sahiptir.
rirler ve devlet-halk bütünleşmesini sağlarlar,
• Kamu kurumlarındaki yönetsel davranış standartlarını yükseltirler,
• Değerlerin çatıştığı durumlarda karar vericilere ve uygulamacılara yol gösterirler,
• Sosyal dokuyu, ekonomik gelişmeyi, demokrasiyi ve hukuk devletini güçlendirirler.
• Kamu hizmetlerinin maliyetini düşürür ve kalitesini yükseltirler”.
Yöneticilere iyi işleri yapma ve kötü işlerden sakınma bakımından yol gösterici ve
halkın, kamu örgütlerine güvenini sağlayarak hükûmetin meşruiyetini gerçekleştirici
etik ilkeler; kabul edilebilir davranışların minimum özelliklerini ortaya koyarlar. Kamu
yararı için oldukça önemlidirler. Ancak, sadece minimum standartların
belirlenmesi yeterli olmayacağından kamu hizmeti değerlerini açıkça ortaya koymak
gerekmektedir. Karşılaşılan sorunlarda etik ilkelerin uygulanabilmesi için eğitim son
derece önemlidir. Bu nedenle etiğin tarafsızca öğretilmesi, çalışanların, karşılaştıkları
etik problem ve ikilemlerin çözümünde daha duyarlı davranmalarına neden olacaktır.
Çünkü dünyayı ya- şanabilir kılmak için tutum ve davranışlar üzerinde düşünmek
anlamındaki etiğin amacı akılcı mutluluğu aramak ve mutlu yaşama sanatını
geliştirmektir. Mükemmel bir toplumun var olması için çaba içerisinde olan etik, iyi
eylem yargısına varmaya çalışırken bireyi düşünmeye yönelterek eğitmektedir. İhmal
edilerek köreltilmeye veya eğitilerek geliştirilmeye açık olan vicdan, akıl ve duygulardan
yararlanan bir yeti olduğundan ör- gütlerde vicdan eğitimi ile ilgili konulara ağırlık
verilmelidir. Vicdanını eğitmekte olan yöneticiler, değerlendirmelerini yaparken veya
başkaları hakkında karar verirken de onlara saygı duyacak ve her birinin değerli
olduğunu unutmayacaktır; işe alımlarda, terfilerde ya da iş başarısını
değerlendirmelerinde tüm çalışanlarına ve işe başvuran adaylara eşit haklar ve fırsatlar
verecektir.
VAKA: Yöneticilerin uyması gereken etik kurallarından bazıları şunlardır:
”Adil olmak, mantıklı olmak, yerinde kararlar vermek, başarıyı paylaşmak ve mert ve cesur olmak, alçak
Bu ve benzeri görevler yöneticilerin görevi olduğundan, her yönetici ortak ahlak ilke-
lerini de içeren örgütüne ait etik ilkeleri geliştirip, eğitim faaliyetlerinden, çağdaş
yönetim tekniklerinden yararlanabilmelidir. Personel gelişimi, yeterli ücret, kariyer
geliştirme ve insan kaynakları yönetimi etik davranışa yol açan bir ortam oluşturmalı;
eleman alımın- da, terfilerde liyakat ilkesine uyulmalıdır. Eşitlik, adalet, dürüstlük,
sorumluluk ve temsil gibi prensipler geliştirilmelidir. Profesyonel yönetim anlayışını
bütünleyen etik ilkeleri yöneticilerin örgütlerinde egemen kılmaları, onların
çalışmalarını kolaylaştırarak ekip anlayışı içerisinde daha verimli çalışmalarına yol
açabilecektir.
T.C. Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu tarafından hazırlanan Kamu Görevlileri Etik
Rehberi, ANKARA, 2012: http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/ShowProperty/WLP%20Repo-
sitory/csgb/dosyalar/ik/etik/etik_rehber
Özet
Etik ikilem ve karar verme sürecinin önemini
rektiren karar verme süreci, adalet, dürüstlük,
1 kavramak Etik ikilem; iki veya ikiden fazla değerin
haklar gibi etik ilkeler doğrultusunda hareket etmeyi
çatışması durumunda hangi seçeneğin daha iyi
gerektiren etik karar verme ile birlikte olduğunda
olduğu ile ilgili kararsızlığı ifade eder. Karar verme
ikilemleri çözmek de kolaylaşacaktır. Ancak etik
sürecinde dolaylı veya doğrudan; yasal mevzuatlar,
ikilemin algı- lanması, bireyin bilişsel ahlaki
prosedürler, grup algıları, kültür, yaş, cinsiyet,
gelişim basamağına dayandığı gibi etik karar
meslek, kişilik özellikle- ri, inanç ve baskı unsurları
vermenin odak noktasını da etik algılama
da devreye girmektedir. O nedenle önemli olan, bu
oluşturmaktadır. Bireyin öncelikli olarak kendi
esnada sistematik düşünebil- me; etik karar verme
çıkarlarıyla ilgilenmesi, onun bilişsel ahlaki ge-
stratejilerini içselleştirmiş olma; etik duyarlılığa ve
lişiminin ilk basamaklarında olduğunu ve konunun
farkındalığa sahip olma ve ahlakî yönden doğru
etik önemini dikkate almayarak etik karar
olacak biçimde karar verebilmektir. Bunlar ise,
verme süreciyle ilgilenmeyeceğini söylemek
yöneticilerin mesleki etik konusunda kendisini
mümkündür. Bu nedenle kişinin kendisini
geliştirmesini; etik ilkeleri, davranış biçimi hâline
sorgulayarak kişisel sorumluluk üstlenerek etik
getirebilmesini; bilimsel literatürdeki gelişme- lerin
farkındalığını geliştirmesi gerekmektedir. Sorunu
farkında olmalarını ve sürekli kendilerini sorgu-
fark etme, tanımlama, soruna ilişkin bilgiyi seçme,
lamalarını gerektirmektedir. Çünkü sahip
hipotez kurup bunu test etme, sonuç çıkarma ve
oldukları kişilik yapısı ile temsil ettikleri
sonucun geçerliliğine karar verme şeklinde işleyen
değerlerden habersiz çalışmaları, mevcut
kritik düşünme; bireyin gelişimini sürdürmesine,
potansiyellerinin gün ışığına çık- madığını
toplumsal duyarlılığa sahip olmasına, olumsuz
göstermektedir. Ayrıca çalışanlarının değer
duygu ve düşüncelerle baş edip çözüm yolla- rı
profillerini bilmeleri de, çalışanların değer sistemle-
üretmesine ve değişime yardımcı olmaktadır.
riyle yönetici ve örgütün değer sistemlerinin
uyuş- madığı zamanlarda ortaya çıkan çatışma ve
Çıkar ilişkilerinin tesirini saptayabilecek, kültürel
zorlukları uygun örgütsel teknikleri kullanarak
3 engelleri analiz etmek
çözebilmeleri açısından çok önemlidir. Farklı
Günlük davranışlara rehberlik eden ilkeler olan de-
disiplinlerden üyelere sahip, kendini eğiten, hasta
ğerler; bireyin iyi ve olgun karakter geliştirmesinde
odaklı hizmet sunumunu geliştirmeyi amaçlarken
ve hayat tarzı ile yönünü belirlemesinde oldukça
sağlık çalışanlarını yasal sorumluluklardan
önem- lidirler. Ancak bireysel değerler; kişilere ait
korumayı da temel hedef edinen hastane etik kurulu,
öğrenilmiş inançlar olduğundan bireylerin,
hastane yönetiminin karşılaşacağı etik ikilemlerin
kişiliklerinin ve bi- lişsel sistemlerinin bir parçası
çözülmesi hususunda olumlu yönde etkileyici bir
olarak düşünce ve dav- ranışlarını yönlendirip,
kuruldur ve ekip çalışmasını gerektirmektedir
bireyden bireye değişiklikler göstermektedir. Ayrıca
ki, ekip çalışmasını uygulamak da yöneti- min
kişileri, grupları ve kültürleri birbirinden farklı kılan,
desteğini gerekli kılmaktadır.
bireylerin değerlere verdikleri önem derecesindeki
farklılıklardır ve bu değer öncelik- leri, bireylerin farklı
Kişisel değerlerin, etik ikileme etkisini açıklamak
2 tutum ve davranışlar sergilemelerinin de nedenidir.
Etik ikilemler bilerek veya bilmeyerek etik dışı kara-
Bu şekilde bireylerin yaşamlarına, örgütlerin
ra sebep olabilmektedir. Bundan kaçınmak için ka-
hedeflerine ve medeniyetlere bağlı olarak değerler
rar verme sürecinde bireye yol gösterecek
değişiklikler gösterebildiği için kabul edilebilir
ilkelerin belirlenmesi önem arz etmektedir. Çünkü
davranışların minimum özelliklerini ortaya koyan
etik karar verme; hem etiği hem de karar vermeyi
ve kamu yararının gerçekleşmesinde önemli olan etik
birleştirir ve yöneticinin karar verme sırasında
ilkeler, yapılacak işlerde standartları saptamayı
çeşitli ikilemlerle karşılaşılması mümkündür.
hedefleyerek güveni tesis eder. Bu da örgüte meşrui-
İkilemlerin çözümlene- bilmesi için kişilere
yet kazandırır. Etik ikilemlerle baş etmede etik karar
rehberlik edebilecek etik ilkelere sahip olunmalıdır.
verme sürecinde ilgili kişilerin verecekleri kararlar, ait
Her örgütün kendi içinde devamlı
oldukları toplumun ahlaksal, sosyal, dini, kültürel ve
güncelleştirebileceği etik karar verme rehberi
hukuki yapıları ve ülkelerin sağlık politikaları ile gele-
oluş- turması, çalışanlarının etik ilkelere uymalarına
nekselleşmiş tutumları belirleyici olarak kültürler ara-
katkı sağlayabilecektir. Çok yönlü düşünmeyi,
sında farklılaşmaktadır. Kapitalist kültürün ürettiği
olasılıkları hesaplamayı ve grup görüşlerini dikkate
almayı ge-
yeni toplumsal değerler, ahlaki ilke ve değer kaybına

dar önemlidir. Etik davranış ilkeleri ile elde
sebep olarak etik ikilemleri artırmaktadır. Kapitalist
edilmek istenen amaç, devlette ve toplumda
kültürün ürettiği yeni toplumsal değerleri; bireysellik,
yolsuzluğu ve yozlaşmayı önlemek ve dürüstlüğü
bencillik, aşırı verimlilik baskısı, aşırı rekabet,
hâkim kılmaktır. Sorumluluk pozisyonunda bulunan
de- vamlı değişim ve yenilik olarak sıralamak
insanların ihtiras, istek ve arzularını kontrol
mümkün- dür. Yöneticinin teknik bilgi, işbirliği, ekip
etmeleri ve bir tarafı tanrı diğer tarafı köle yapan
çalışması, vizyon oluşturabilme gibi yeterliliklere
menfaat peşinde olmaktan kendilerini kurtarmaları
sahip olması, duygusal zekâsının yüksek olduğuna
zorunludur. Çünkü ihtiraslarının peşine takılan
işaret etmektedir. Yönetimi en güç örgütlerden
yöneticiler, yönetimleri altındakilerin ve kamunun
sayılan hastanelerdeki sorunların belirlenip
yararına görevlerini yapmada başarısız olurlar. Bu
çözümlerin üretilmesi öncelikle yöneticilere aittir.
nedenle öncelikle kendini kontrol, etik açı- sından
Duygusal zekâ düzeyi yükseldikçe, etik muhakeme
temeli oluşturmaktadır ve insan, zamanla kendisini
yeteneği artmaktadır. Bi- reyin kendisine ve
eğiterek problemlere farklı şekillerde yaklaşma
başkalarına ait duyguları anlama, sezme, birbirinden
potansiyeline sahip olduğunu bilmelidir. Yeter ki
ayırma, yönetme ve yönlendirme becerisi ile düşünce
deği- şime, gelişime ve öğrenmeye her zaman açık
ve davranışlarında rehber olarak kullanabilme
olsun ve sağduyusunu geliştirmek için kendi
yeteneği olarak tanımlanan duygusal zekâ, anlamlı
zayıflıklarını araş- tırıp, o noktalarda kendisini
bir hayat sürerek başarılı olma yönünde ve eğitimle
güçlendirmek için bilmesi gereken bilginin peşinde
geliştirilebileceği vurgulanan önemli bir değeri
olsun. Bilgi ve faydalı iş üret- me isteği, kişinin
oluşturmaktadır. Sağlık yöneticilerinin de di- ğer
yaşayacağı etik ikilemleri aşmasında da ona
yöneticiler gibi bulundukları örgütün lideri konu-
yardımcı olacaktır.
munda olduklarını düşününce herkesten önce onla-
rın, örgütlerindeki etik ilkelere uyarak örnek
Yasal sınırlamaların gereklilik ve yetersizliğini
olmaları beklenir. Liderlerin davranışları ve
4 değer- lendirmek
kararları, bulun- dukları ortamda önemli
Yasalar, yöneticilerin başvuru kaynağı olmakla
değişikliklere yol açarak herkesin bu
birlikte birbiriyle çatışan değerler söz konusu
değişikliklerden yararlanmasını sağlayabilir.
olduğunda çok fazla bir şey söyleyememektedirler.
Sorumluluk etiği, liderlerin hareketlerinin sonuçlarını
Böyle yasal boşlukların bulunduğu “gri alanlarda”
dikkate almalarını ve bireysel kapasitelerini kullanır-
karşılaşılan ikilemlerin çözümünde görevlilere
ken erdemli hareket etmelerini gerektirmektedir.
yardımcı olmak amacıyla belirlenen etik ilke ve
Çıkar çatışması, maddi veya maddi olmayan özel bir
standartların, en az yasalar kadar önemli olduğu
menfaatin resmî görevle ve bu görevi yerine getirme
belirtilmektedir. Kar- şılaşılan sorunlarda etik
sürecindeki ilkelerle çatışmasıdır ve türleri üç başlık
ilkelerin uygulanabilmesi için eğitim son derece
hâlinde ele alınmaktadır: Gerçek, algılanan ve potan-
önemlidir. Bu nedenle etiğin tarafsızca öğretilmesi,
siyel çıkar çatışması. Anayasa ve bazı kanunlar
çalışanların, karşılaştıkları etik problem ve
(657 sayılı Kanun ve 5237 sayılı Kanun) “kamu
ikilemlerin çözümünde daha duyarlı dav-
yararı” ve “tarafsızlık” gibi bazı ilkeleri içermekle
ranmalarına neden olacaktır. İhmal edilerek köreltil-
birlikte ilk kez 2005 tarihli Kamu Görevlileri Etik
meye veya eğitilerek geliştirilmeye açık olan vicdan,
Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında
akıl ve duygulardan yararlanan bir yeti olduğundan
Yönetmelik (Madde 13) tarafından “çıkar çatışması”
örgütlerde vicdan eğitimi ile ilgili konulara ağırlık
kavramı tanımlanmış ve bu yönetmelik, Türkiye’de
verilmelidir.
dürüstlük temelli etik rejime geçişin göstergesi
olarak görülmektedir. Ku- rallara sıkı sıkıya
bağlılık, bireyi hareketsiz ve kuralcı yapıp girişimi
ve hoşnutluğu olumsuz yönde etkile- yebilmekte ve
yeniliklere engel olabilmektedir. Mini- mum
standartları ortaya koyan yasal düzenlemeler, etik
bir kararsızlıkta yöneticilerin başvuru kaynağı
olmakla birlikte, birbiriyle çatışan değerler söz konusu
olduğunda yetersiz kalabilmektedir. Yasal boşlukların
oluşturduğu gri alanlarda karşılaşılan etik
ikilemlerin çözümünde, etik ilke ve standartlar en az
yasalar ka-
1. Aşağıdakilerden hangisi biri korunduğunda diğeri koru-
4. Aşağıdakilerden hangisi sağlık yöneticilerinin yaşaya-
namayan iki değerin veya birini (ya da birkaçını) korumak için
cakları ikilemleri en aza indiren ekip çalışmasında
diğerlerini göz ardı etmek zorunluluğunun bulunduğu ikiden
olması gereken yönetsel koşullardan biri değildir?
fazla değerin çatışma hâlini anlatan kavramdır?
a. İş görenlerin düşüncelerine önem veren, onları karar
a. Etik ikilem
süreçlerine ortak eden ve insana saygılı bir yönetim
b. Çıkar çatışması
anlayışına sahip olmak
c. Değer çatışması
b. Ekip üyelerinin görev çakışmaları ve çatışmalarını
d. Ahlaki çatışma
önleyebilmek için yetki ve sorumluluklarının tanım-
e. Yetki çatışması
lanmasını gerçekleştirmek
c. Ekip üyelerine karar verme ve uygulama yönünden
2. Aşağıdakilerden hangisi hastanelerdeki sağlık yöneticile-
yeterli yetki vererek onların özerklik
rinin kurumun en verimli şekilde çalışmasını sağlamak için yerine
kazanmasını sağlamak
getirmesi gereken görevlerden biri değildir?
d. Bireylerin kendi kendilerini geliştirebilmeleri ve
a. Hastane için gerekli mal ve malzemenin alınması, de-
ekip çalışmasının etkinliliğini artırmak için gerekli
polanması ve dağıtımının sağlanması
koşul- ları sağlamak
b. Hastane binasının, eşyaların ve cihazların tıbbi ge-
e. Yöneticilerin ve çalışanların değişime karşı direnişli
rekliliklere göre hazır tutulması gerekli bakım-ona-
olmalarını sağlamak
rımlarının zamanında yapılması
c. Gerekli güvenlik önlemlerinin alınması
5. Aşağıdakilerden hangisi insana neyi yapıp neyi yapma-
d. Hastane kurulması planlanan bölge veya mahallerin
masını öneren değerlerden biri değildir?
belirlenmesi
a. Ödev
e. Kurumun periyodik çalışma düzenlerinin vaktinde
b. Erdem
ve doğru bir şekilde hazırlanarak organisazyonun
c. Amaç
aksamadan yürümesinin sağlanması
d. İlke
e. Toplum Çıkarı
3. Aşağıdakilerden hangisi hastanelerdeki sağlık yöneticile-
rinin karşılaştığı etik ikilemlerden biri değildir?
6. Kişisel değerler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
a. Yöneticinin, seçeneklerinin hiç birinin tam
yanlıştır?
anlamıyla tatmin edici olmadığı durumlarda
a. Kişinin inançlarıdır.
yaşadığı ikilemler
b. Kişinin arzuladığı sonuç (amaç) veya
b. Seçeneklerin birçoğunun veya hepsinin iyi olduğu ve
davranışlarıyla ilgilidir.
biri seçildiğinde diğerlerinden vazgeçilmesinin ge-
c. Kişinin yapıp ettiklerini, kişi tarafından içselleştirme
rektiği durumlarda yaşanan ikilemler
imkanı verirler.
c. Verilecek kararın, farklı kişi ve gruplar üzerinde fark-
d. Kişinin seçim ve davranışının belirlenmesi, olayları
lı etkisinin ve sonuçlarının olacağı durumlarda yaşa-
algılayış şeklini ve değerlendirmesini yönlendirirler.
nan ikilemler
e. Bireyin sosyal rolünü seçip gerçekleştirmesinde reh-
d. Verilecek kararın sonucundan, karar verenin kendi-
berlik etmezler.
sinin veya yakınlarının olumlu veya olumsuz; dolaylı
veya dolaysız etkilenecekleri durumlarda yaşanan ve
7. Aşağıdakilerden hangisi “Ulusal Dürüstlük Sistemi”ni
çıkar çatışmasının devreye girdiği ikilemler
ayakta tutan unsurlardan biri değildir?
e. Seçeneksiz tek bir doğrunun olduğu durumlarda
a. Siyasi İrade
ya- şanan etik ikilemler
b. Medya
c. Parlemento
d. Yargı
e. Uluslararası anlaşmalar
Yaşamın İçinden
8. Sosyal pazarlama anlayışı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden Sağlık Hizmetlerinde Etik Anlayış, Ayşenur Asuman Uğur
hangisi yanlıştır? ... Sağlık Yöneticileri Derneği İkinci Başkanı ve Sonomed
a. Sosyal pazarlama anlayışında öncelik, hedef alınan Görüntüleme Merkezi Yönetim Kurulu Üyesi Dr. Ayhan Cin-
kitlenin belirlenmesidir. gi “rekabetin” ve “ekonomik kaygıların” etik anlayışı zorlayan
b. Sosyal pazarlama anlayışında hedef; kitlenin prob- faktörlerin başında geldiğini söyleyerek şu açıklamalarda bu-
lemlerine, istek ve ihtiyaçlarına uygun sosyal lunuyor: “Günümüzde hasta odaklı hizmet sunumu yapılırken
çözüm- lerin üretilmesidir. daha doğrusu yapılması gerekirken özellikle son yıllarda
c. Sosyal pazarlama anlayışında, sosyal ürünler sosyal artan rekabet koşulları nedeniyle etik değerlere verilen önem,
fiyatla fiyatlandırılmalıdır. duyulan saygı bir miktar gerilerde kalmış gibi görünüyor.
d. Sosyal pazarlama anlayışında sosyal ürünler uygun Elbette ki bunun da altında ekonomik kaygılar yatmaktadır.
Öncelikle piyasada pazar payını artırmak isteyen özel sağlık
zaman ve yerde sunulmalıdır.
kuruluşları birbirleriyle ve hatta artık bugün kamu ile de
e. Sosyal pazarlama anlayışında faaliyetler yönetimler-
rekabet içindedir. En basit örnek bazı sağlık kuruluşlarının
den bağımsız gerçekleşmelidir.
etiği iyice bir kenara iterek yaptıkları reklamlardır.
Bilgilendirme ile reklam arasın- daki çizgiyi tamamen
9. Aşağıdakilerden hangisi “Sağlık sektöründe sosyal pa-
kaldırıp promosyonlarla adeta bir mal satarcasına yapılan
zarlama” kapsamında değerlendirilemez?
reklamlar etik anlayışın zaten ayaklar altı- na alındığının en
a. Erken teşhis ve tedavinin önemini anlatmak
önemli göstergesidir bence.
b. Anne sütünün bebekler için çok önemli olduğu için
... Sağlıkta etik yaklaşım, sadece bir mesleki gruba ya
bebeklerin en az altı ay sadece anne sütü ile beslen-
da bir ekonomik çevreye göre tartışılamıyor. Her
mesini önermek meslek grubu ve her hizmet birimi bu konuda ortak
c. Bireyin hastalığını tedavi edecek ilaca yönelik tanıtım sorumluluk altında görünüyor. Hastane yöneticisinin
yapmak bu kapsamda sorumluluklarının neler olduğuna
d. Ölümcül bir hastalığın teşhis ve tedavi süreciyle geldiğimizde, konuyla ilgili en kapsamlı çalışmalardan
ilgili ortaya çıkan bir gelişmeden haberdar etmek birini yapmış olan Gazi Üni- versitesi Tıp Tarihi ve Etiği
e. Sigara, alkol gibi insanları kötü ve zararlı alışkanlık- Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nesrin
lardan kurtarıp iyiye yönlendirme yapmak Çobanoğlu’nun görüşlerine dikkat çekmekte yarar var.
“Hastane hizmetlerinin ulaşılabilir nitelikte olması, tanı ve
10. Yönetim etiğine ilişkin ilke ve değerleri ile ilgili aşağıdaki tedavi işlevinin personel memnuniyeti sağlanarak
ifadelerden hangisi yanlıştır? gerçekleşmesi, uygun maliyetle verimli-etkili hizmet üretilmesi
a. İyi davranışta bulunma ve kötü davranışlardan kaçın- ve sonuçlardan hastaların ve toplumun beklenti düzeylerinin
ma konusunda, kamu görevlilerine rehberlik ederler karşılanarak, hastanenin toplumla ilişkisinin başarılı yürüt-
b. Devlete ve kamu görevlilerine olan güveni artırırlar, ülmesi yöneticinin sorumluluğundadır. Hastane yöneticisi,
yönetimin meşruiyetini geliştirirler ve devlet- yalnızca olayların yönetiminden ve yürütmeden sorumlu
halk bütünleşmesini sağlarlar değildir, hastanenin işleviyle ilgili geleceğe ilişkin planlar yap-
c. Kamu kurumlarındaki yönetsel davranış standartla- mak, hedefler belirlemek ve rakamsal olarak bu hedeflerin
rını yükseltirler tut- up tutmadığını denetlemeli ve uygulamaları istatistiksel
d. Değerlerin çatıştığı durumlarda karar vericilere ve açıdan değerlendirerek yürütmeyi yönlendirmenin
uygulamacılara yol gösterirler sorumluluğunu da taşır. Güncelin dışında geleceğe ilişkin de
e. Kamu görevlilerinin başarı ve mesleki kariyer süreç- sorumluluk taşır.” Sağlık hizmeti sunumunda etik anlayışın
lerinde etkili olurlar korunması ve yay- gınlaştırılması özel sağlık kuruluşlarının
da gündeminde... Medical Park Hastaneler Grubu Kalite
Direktörü Güler Çak- mak: “Hasta hizmetlerinde yaşanacak
aksamalar veya gelişti- rilecek uygulamalar, bu kurum ve
komitelerden, etik ve hasta hakları kurum kalite yönetim
sistemi uygulamalarından geçer. Çalışmalarımız; uluslararası
JCI akreditasyonu, Sağlık Bakan- lığı HKS standartları, hasta
hakları yönetmeliği ve hasta gü- venliği tebliği çerçevesinde
yürütülmektedir. Sağlık Bakanlığı ve Türk Tabipler Birliği de
bu alanda sürekli hekim eğitimleri vermekteler. İhmal, kasıtlı
hasta bilgileri sızdırma, kasıtlı tıb- bi zarar ya da
beklenmedik tıbbi hatalar durumunda kurullar

çalışır ve disiplin kurulları devreye girer. Hekim, hemşire 2. d. Yanıtınız yanlış ise “Etik İkilem” konusunu yeniden
1. Yanıtınız yanlış ise “Etik İkilem” konusunu
ve diğer sağlık çalışanlarına, ilk iş başı oryantasyon a. gözden
yenidengeçiriniz.
eğitimlerinde hasta hakları ve etik değerler eğitimi verilir. Tıbbı
3. e. Yanıtınız yanlış ise “Etik İkilem” konusunu
araştırmalar, organ ve doku bağış/nakilleri gibi alanlarda bu yeniden
süreç daha derinden takip edilir. Medikal çalışanların etik 4. e. Yanıtınız yanlış ise “Etik İkilem” konusunu yeniden
kurallar çer- çevesinde hizmet üretmeleri için; denetim, gözden geçiriniz.
şikayet alma ve değerlendirme, hekim performanslarını
izleme, üye kabulü, ret 5. c. Yanıtınız yanlış ise “Değerler ve Kültürel
Farklılık-
/ kabul etme gibi caydırıcı süreçler konmaktadır.”
6. e. Yanıtınız yanlış ise “Değerler ve Kültürel Farklılık-
Sağlık Yöneticileri Derneği İkinci Başkanı Dr. Ayhan Cingi’yse,
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
etik anlayışın nasıl korunması gerektiği konusundaki öner-
ilerini şöyle dile getiriyor: “Esasen bir sağlık 7. e. Yanıtınız yanlış ise “Çıkar çatışması” konusunu
kuruluşunda etik konusu; o kuruluştaki tüm personelin yeni-
aynı duygu ve düşünceyle etik değerlere bağlılığı ile 8. e. Yanıtınız yanlış ise “Promasyon” konusunu yeniden
benimsendiğinde gerçek anlamda amacına ulaşır. Her ne gözden geçiriniz.
kadar hizmet sunumunda ana belirleyici olarak hekimler 9. c. Yanıtınız yanlış ise “Çıkar çatışması” konusunu
görülse de, hekim dışı personelin yapacağı en küçük etik dışı yeni-
uygulama ve çıkar çatışmasından kaynaklanan bir davranış 10. e. Yanıtınız yanlış ise “Yasal sınırlamalar” konusunu
bütün kurumu etkileyecektir. İşin özü yine hasta kaynaklı yeniden gözden geçiriniz.
hizmet sunumuna gelmektedir. Yani tüm kademedeki
personel, hastaya odaklanıp öncelikle hasta haklarını
gözeterek, karşısındaki kişiye değer vererek
davrandığında etik değerler de yerine kendiliğinden Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
oturmuş olur. Ancak öncelikle buna tepe yönetimin yürek- Sıra Sizde 1
ten inanmış ve etik kuralların neler olduğunu tüm ekibe iyi Tabip-hemşire hatta hasta ilişkilerine yönelik olarak
anlatmış ve benimsetmiş olması gerekir diye düşünüyorum.” yaşanan sorunları en aza indirebilmek için gerekli olan
... Tabip Odası adına görüşlerini aldığımız Av. Verda Ersoy husus; ekip çalışması ve ekip içi iletişim konusunda
ve Dr. Orhan Odabaşı da hekim, sağlık çalışanı ve bireylerin bilinçlen- dirilmesidir. O nedenle bu gibi
hastane yöneticilerini merkeze koyarak...: “Sağlık hizmeti konularda hizmet içi eğitim programları düzenlenerek ekip
sunumunda ne şekilde yer aldıklarına bakılmaksızın anlayışının tesisi kazandırıla- biliceği gibi Hastane Etik
hekim, hemşire, yönetici, acil tıp teknisyeni, temizlik Kurulunun kurulması ile tüm sağ- lık personeline; etik, etik
görevlisi gibi tüm ekip üyelerinin bu hizmetin niteliği ve ikilem ve etik karar verme sürecine dair yardımcı kurul
insani değerler üzerine düşünmelerini, doğru tutum imkânı sağlayabilirsiniz.
almalarını sağlamaya yönelik eğitim faaliyetleri
düzenlenerek bu etkinliklere katılımları için olanak
Sıra Sizde 2
tanınmalıdır. Bu noktada hastane yöneticilerine ayrı ve özel bir
Hekimlerin tek başına değil de karar veren bir ekibin üyesi
görev düştüğünü de belirtmek gerekir. Hastane yöneti- cileri,
olma konumuna gelmeleri; tedavi sürecinde ihtiyaç
mesleki deontolojinin korunmasının değerini bilerek verilen
duy- dukları noktada başvurdukları konsültasyon hizmetine
hizmeti buna göre organize etmeli, sağlık personelini
benzer şekilde, karşılaştıkları etik ikilemlerde doğru
mesleki etik kurallara aykırı davranmaya itecek uygulamalar-
karar ve- rebilmeleri için “Klinik Etik Danışmanlık
dan bizzat kaçınmalıdırlar.”
Hizmeti”ni hayata geçirmek gibi bir öneride
... Sağlık yöneticilerinin mesleki deontoloji ilkeleri
bulunabilirsiniz. Ayrıca hastanelerde yer alan ve klinik
kapsamında hizmetlerini organize ederek, sağlık çalışanlarını
etik kuralları ihlal edici uygulamalardan sakınmaları ko- araştırmaların etik ilkelere ve ilgili mevzuata uygunluğunu
nusunda yönlendirici ve denetleyici konumda kontrol eden etik kurulların daha işlevsel hâle getirilerek,
olmaları gerekiyor. Ve elbette aynı yöneticilerin tedavi ve bakım sürecinde karşılaşılan etik
hastanelerinin yapılandırılmasında etik ilkeler
çerçevesinde bir sistem oluşturmaya özen göstermeleri de
ayrı bir gereklilik. Maddi kaygı duymadan insan sevgisiyle ve
insan olmanın gereğiyle...
ikilemlerde başta hekimler olmak üzere sağlık profesyonelle-
Kaynak: http://www.hastane.com.tr/saglik/hastaneler-ve- rine danışmanlık hizmeti verecek şekilde yeniden yapılandı-
saglik-calisanlarinin-uygulamalarinda-etik .html rılmasını önerebilirsiniz.
Sıra Sizde 3 Anonim (2006). Türkçe Tıp Dili Klavuzu, Kocaeli Üniversi-
Güçlü ve zayıf yönlerimize dair farkındalığımızı tesi Tıp Fakültesi Türkçe Tıp Dili Kurulu.
sağlayacak, duygusal zekâ ve etik muhakeme yeteneklerimizi Anonim (2008). Türk Tabipleri Birliği Etik Bildirgeler Ça-
geliştirecek eğitim ve danışmanlık programları lıştayı Sonuç Raporları, Birinci Baskı, Haziran, Ankara.
oluşturabiliriz. Düzenli periyotlarla empati, duygusal zekâ Anonim (2009). Türk Kardiyol Dern Arş - Arch Turk Soc Car-
ve etik karar verme ko- nularında eğitimle ve bu diol;37 Suppl 3 ss. 51-66, Türk Tabipleri Birliği Yayınları.
yeteneklerimizi olumsuz etkileyen bireysel, mesleki ve Anonim (2009). Resmî ve Özel Sağlık Kuruluşlarının He-
kurumsal faktörlerin incelenmesi, bu konularda yapılan kim ve Hastalarla İlişkileri ve Kararlarında Etik, Türk
çalışmaların sonuçlarının paylaşılmasıyla farkındalık Kardiyol Dern Arş - Arch Turk Soc Cardiol; 37 Suppl
oluşturmayı sağlayabiliriz. 3.
Anonim (2011). Sağlık Meslekleri Etiği, T.C. Milli
Sıra Sizde 4 Eği- tim Bakanlığı, Ankara,
Bu şekilde çıkar çatışmalarının ortaya çıkmasını doğal kar- http://www.megep.meb.gov.tr/
şılayan birey, konunun özünün; çıkar çatışmalarının ortaya mte_program_modul/moduller_pdf/Sağlık%20Meslek-
çıkması değil, bu gibi durumlarda nasıl hareket edileceği leri%20Etiği.pdf internet kaynaklarına da gidebilir?
açı- sından ele alınması gerektiğini kavrayarak olaylara bu Akın, M., Özdevecioğlu, M., Ünlü, O. (2012).
bakış açısıyla yaklaşır. Tarafsızlık, adil davranma ve Örgütlerde İntikam Niyeti ve Affetme Eğiliminin
açıklık gibi kavramları benimsemiş olarak güveni Çalısanların Ruh Sağlıkları ile İlişkisi, Amme
sarsmayacak tutumları seçerek, çatışma durumlarını aşma İdaresi Dergisi, Cilt 45, Sayı: 1, Mart, ss. 77-97.
yollarına yönelir. Aydın, İ. (2006). Eğitim Ve Öğretimde Etik (2. Baskı),
Pe- gem A Yayıncılık, Ankara.
Sıra Sizde 5 Balcı, E., Çakıl, E., Dudak, A.H., Gün, İ., Çetinkaya, F.,
Hasta memnuniyetinin en iyi promosyon aracı olacağını Gü- nay O. , (2011). Kayseri İli’nde Görev Yapan
bilerek; mevcut çalışanların mevcut hastalarla ilişkilerini Sağlık Yöneticilerinin Genel Özellikleri Ve
“mükemmel hasta hizmetlerine” odaklanmak üzere etik Uygulamada Kar- şılaştıkları Sorunlar, Sağlık Bilimleri
standartları eğitimleriyle çalışanların desteklenmesini ve etik Dergisi, 20 (3), ss. 174-183.
davranışların teşekkür veya ödülle teşvik edilerek yerleşti- Bayın, G., ve Akbulut, Y. (2012). Sağlık Sektöründe Sosyal
rilmesini sağlayabilirsiniz. Yeni gelen hastaların hastanede Pazarlamanın Kullanımı, Ankara Sağlık Bilimleri Der-
bekleme sürelerinin kısaltılması ve çalışanların insani yak- gisi, ss. 53-72.
laşımlarına titizlik göstermelerini önemseyerek ve sosyal Bulut, D., ve İşman, Ç. (2004). Muğla İli Sağlık Yönetici-
pazarlama anlayışı çerçevesinde sağlık hizmetlerini, lerinde Kişisel Değer Analizi, Hacettepe Sağlık İdaresi
toplumun tüm fertlerine, ihtiyaca uygun, eşit, kaliteli, ucuz, Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 3, ss. 277- 293.
ulaşılabilir, yeterli, coğrafi, sosyal, maddi ve diğer imkân ve Coşkun, B,. Vve Öztürk, N.K. (2002). Yerel
unsurlarla mümkün olduğunca sınırlı olmayan yapılar Yönetimlerde Etkinlik ve Etik, Çağdaş Yerel
içinde üretmek, bireye ve topluma sağlıklı yaşama bilgisi, Yönetimler, Cilt 11, Sayı 2, ss. 73-88.
isteği ve davranı- şı kazandırmak, sağlıklı, kişisel, Demir, M., ve Örnek Büken, N. (2010). Dünyada ve
toplumsal, çevresel ortamlar sağlamak” amacıyla Türkiye’de Hastane/Klinik Etik Kurulları, Hacettepe
çalışmalara devam edebilirsiniz. Tıp Dergisi, 41: 186-194.
Elçigil, A., vd. (2011). Hemşirelerin Karşılaştıkları Etik
İkilemlerin İncelenmesi, Anadolu Hemşirelik ve Sağlık
Bilimleri Dergisi,14: 2.
Erkuş, B., ve Bahçecik N. (2015). Özel Hastanelerde Çalışan
Yönetici Hemşirelerin ve Hemşirelerin Eleştirel
Dü- şünme Düzeyi ve Problem Çözme Becerileri,
Marma- ra Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü
Dergisi Cilt: 5, Sayı: 1, ss:1-9.
Eryılmaz, B. (2012). Etik Kültürün Geliştirilmesi,
Ankara, http://www.dsi.gov.tr/faaliyetler/etik-
komisyonu/bilgi- bankası, 20.09.2015.
Gençkaya, Ö. F. (2009). Kamu Yönetiminde Çıkar Çatışma-
Terzi, C. (2009). Türk Cerrahi Derneği Sürekli Tıp Eğitimi
sı, Türkiye’de Yolsuzluğun Önlenmesi İçin Etik
Etkinliklerinde Etik İlkeler ve Kurallar, Türk
Projesi, Kamu Etiği Akademik Araştırmalar, Cilt 1,
Cerrahi Derneği, Ankara.
Ankara, ss. 286-373.
Usta, A.(2010). Kamu Görevlisinin Etik Amaç ve
Giritlioğlu, H. (2011). Sağlık Sektöründe Aldatıcı Reklam-
Ahlaki Yükümlülüğüne Yönelik Bir Değerlendirme,
lar, IV. Sağlık Kurultayı, 23-24 Eylül, ss. 312-333, Ankara.
Türk İda- re Dergisi, Sayı: 468, Eylül, ss. 159-181.
Kıranlı, S., ve İlğan, A. (2007). Eğitim Örgütlerinde Karar
Ülman, Y.I. (2010). Etik, Biyoetik, Hukuk: Temel
Verme Sürecinde Etik, Mehmet Akif ersoy Üniversitesi
Kavram- lar ve Yaklaşımlar, Acıbadem Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Dergisi, Aralık, Yıl: 8, Sayı: 14, ss: 150-
Sağlık Bilim- leri Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak.
162.
A.A., B. Ve NK. B.
Kırılmaz, H, ve Kırılmaz S. K.. (2014). Sağlık
Çalışmalarının Yararla- rı, İnsan&İnsan Sayı 1, s. 35-
44.
Yararlanılan İnternet Kaynakları
Kolay Akfert, S. (2012). Farklı Kurumlarda Çalışan
T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Meslekleri Etiği,
Psiko- lojik Danışmanların Yaşadıkları Etik İkilemler
http://www.megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/modul-
ile Bu İkilemler Karşısındaki Tutum ve Davranışları,
ler_pdf/Sağlık%20Meslekleri%20Etiği.pdf (erişim tarihi:
Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, Educational
20.09.2015).
Sciences: Theory & Practice - 12(3), Yaz/Summer, ss:
Etik Kültürün Geliştirilmesi, Ankara, http://www.dsi.gov.
1791-1812.
tr/faaliyetler/etik-komisyonu/bilgi-bankası, (erişim tari-
Korkmaz, T. D. (2010). Kişisel Değerlerin Kuramsal Yapısı
hi: 20.09.2015).
ve Pazarlamadaki Uygulamalar, Eskişehir
Tezer Asan vd. (16.09.2015). Bireysel Değerler Envanteri’nin
Osmangazi Üniversitesi İibf Dergisi, Nisan, 5(1), ss.
Dilsel Eşdeğerlik Geçerlik ve Güvenirlik
49‐70.
Çalışması,
Şen, H.T., Taşkın Yılmaz, F., Özcan, D., Bahçecik, N.
http://dergipark.ulakbim.gov.tr/maruaebd/article/view-
(2013). Kamu Hastanelerinde Görev Yapan Başhekim
File/1012000984/1012000861,
ve Baş- hemşirelerin Duygusal ZekâZekâ Düzeyleri
Sağlıkta Buluşma Noktası,
ile Etik Muhakeme Yetenekleri ve Etkileyen
https://www.sbn.gov.tr/icerik. aspx?id=418, (erişim
Faktörler, Hemşi- relikte Eğitim Ve Araştırma
tarihi: 20.09.2015).16.09.2015.
Dergisi;10 (3): 18-26.
Şen, M. L. (2005). Kamu Görevlilerini Yoldan Çıkaran Bubi
Tuzakları: Hediye Ve Kişisel Kullanım Amacıyla
Yapı- lan Bağışlar, Siyasette ve Yönetimde Etik
Sempozyumu, 18-19 Kasım. ss.361-368 Sakarya.
Şen, M. L. (2012). Kamu Görevlileri Etik Rehberi, T.C. Baş-
bakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu, Ankara.
Şener, Y., ve Behdioğlu, S. (2014). Ağızdan Ağıza
Pazarla- manın Ki-Kare Testiyle Hastaların Hastane
ve Hizmet- lerini Değerlendirmesindeki Etkisi:
Eğitim ve Araş- tırma Hastanesinde Bir Uygulama,
Journal of Social Sciences Vol.13, No.2, April, ss 315-
341, Gaziantep.
Okçu, M. (2008). Kamu Yönetimi ve Ahlak: Yönetsel Ahlak
üzerine Düşünmek mi Yoksa Modern Kamu Yönetimi-
ni Yeniden Düşünmek mi?, Amme İdaresi Dergisi, Cilt:
41, Sayı: 2, ss. 21-42.
Özdemir, E. (2009). Pazarlama Araştırmasında Etik Karar
Alma, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64-2 ss.119-144.
Özer, N. (2002). Kritik Düşünme, Atatürk Üniv. Hemşirelik
Yüksekokulu Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2.
Öztürk, N.K. (1998). Kamu Yöneticilerinin Kararlarında
Etik Değerler, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 31, Sayı 2, Ha-
ziran, s 81-92.

8
Amaçlarımız

Gelecekteki sağlık bilimleri yönetiminde etik sorunları tanımlayabilecek,
 Gelecekteki sağlık yönetimi etik sorunlarını analiz edebilecek,
 Sağlık verileri güvenliğini açıklayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sağlık Bilimleri Etiği • Tele-Tıp
• Sağlık Yönetimi Etiği • Veri Güvenliği
• Biyoetik Sorunlar • Gelecekte Etik Sorunlar
İçindekiler
• GİRİŞ
• BİYOETİK - SOSYOLOJİK SORUNLAR
• SAĞLIK BİLİMLERİ, KLİNİK VE
HALK SAĞLIĞI ALANIDA
Sağlık B l mler
Sağlık Yönet m n n Geleceğ nde Et k SORUNLAR
nde ve Yönet m • SAĞLIK YÖNETİMİ VERİ
GÜVENLİĞİNİN GELECEĞİ
• SAĞLIK SEKTÖRÜ VE
YÖNETİMİNDE
Sağlık Yönetiminin Geleceğinde Etik
GİRİŞ
Önceki ünitelerde, geniş anlamda temel bilgiden hareketle etik türleri, kuramları,
kodları; sağlık bilimlerinde mesleki boyutu (deontoloji); biyomedikal etik; tıp ve sağlık
bilimleri ve yönetimindeki yeri; ilgili karar verme süreçleri, uygulamaları, modern sağlık
teknolojile- riyle bağlantıları; yeni bilimsel ve yönetişimsel boyutta ikilemler gibi
geçmişten günümü- ze uzanan geniş bir kapsamla sunulmuştur.
Genel itibarıyla etik, her ne kadar tarihsel bir süreçle gelişen ve günümüzü ilgilendiren
Jacques Derrida (1930-2004)
bir kavramsal olgu da olsa da gelecek öngörüsü, felsefesiyle ve ihtimaller üzerine kurulu Ceza r asıllı Fransız f lozof
bir projeksiyonu da kapsar. Etik ve ahlak yıllar içinde yapılandırılıp, insanın sosyal evri- ve aynı zamanda edeb yat
eleşt rmen d r. Sem yot k anal z n
mine ve insan üretimi olan bilimin sosyal dengesine bir çerçeve oluşturmuştur. Etik gibi b r şekl olan “dekonstrüks
kapsamlı kavramların geçmişten gelecek ile olan temasını ve bilimin bugün yon” (yapısökümcülük)
çerçevelediği güncel konuların, “gelecekte” nasıl olacağı konusu ile de doğal olarak akımını öncüsüdür; yan temel
nde çoğul farkların hareket
ilgilidir. Ünlü Fran- sız düşünür Derrida, gelecek ile ilgili kavramsal tartışmalarında veya oyunu ve karar ver lemezl
‘geleceğin şimdi üzerin- de kurulduğu’ ilişkiselliğinden bahseder ve “istikbal” kelimesini k bulunmaktadır.
‘gelecek” kavramından ayırarak kullanır. Bilim etiği kapsamında da gelecek
öngörülerimizin bugün ve burada yapılandığını, yeniden kurulduğunu, yıkıldığını ve
inşa edildiğini varsayarak ve bu fikri her an aklımızda tutarak, yeni üniteye giriş
yapmak doğru olacaktır. Çünkü bilim etiğini bugünden ilgilendiren ve üzerine
tartıştığımız birçok alan gelecekte olası etik sorunların konusu ve nesnesidir. Bu
bağlamda, bu ünitede yukarıda bahsettiğimiz gelecek temasını akılda tutarak, geleceğe
dair keskin ve yerleşik yargıların tehlikesine düşmeden, bugü- nün öngörülerinin sayısız
ihtimalleri üzerine düşünmek akılcıdır. Gelecekte yaşanabile- cek olası etik sorunların
temellerini bugünde ve tarihsel süreçlerde aramak, hem bilimsel bilginin toplumsal
gerçekliğine ve sağlama yapılabilirliğine hizmet eder, hem de fütüristik bir yaklaşımla
öngörülerimizden doğacak radikal ve faydacı fikirleri besler. Bu bağlamda, ilerleyen
sayfalarda ‘Gelecekte Sağlık Bilimlerinde ve Yönetiminde Etik Sorunlar’ ünite- sinde
günümüzün kırılgan ve hassas etik konuları irdelenerek, ortaya çıkabilecek olası
sorunlara dair öngörüler tartışılacak ve bugünden aktarılan örnek olaylar çerçevesinde
betimlenmeye çalışılacaktır.
Kuçuradi, I., ve Taşdelen, D. (2015), Etik, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2356,
Açıköğ- retim Fakültesi Yayını No: 1353, 5. Baskı, Eskişehir.
Öztürk, Y. (2010), Tıbbi Laboratuvar Etiği, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2087, Açı-
köğretim Fakültesi Yayını No: 118, Eskişehir.
AÖF kitaplarının özellikle 1-3 Ünitelerini gözden geçirmeniz önerilir!
BİYOETİK - SOSYOLOJİK SORUNLAR

Genel ve temel etik konuların yanında ötenazi gibi özel sağlık bilimleri etiği konularına,
ikilemlerine, sorunlarına yukarıda da bahsedildiği üzere önceki ünitelerde detaylı olarak
değinilmiştir.
Bu bölümde öncelikle; genetik, genomik, gen klonlama, Genetiği Değiştirilmiş Orga-
nizmalar (GDO) gibi nanoteknoloji/ biyokteknoloji konularına değineceğiz.
Genetiği Değiştirilmiş Geçmişten geleceğe enerji hayatın temelidir. Son yıllarda dünyada enerji kaynakları
Organizma (GDO): 1982 ile ilgili oluşan problemler, biyolojik sistemlere de yansımış durumdadır. Petrokimya ve
yılında ABD’de FDA onaylı nsül n
tedav amaçıyla b yoteknol j k hatta atom enerjisinden yeterli verimi alamayan modern endüstri, mevcut teknolojilerle
ürün olarak sunulmuştır. 1994 biyojik organizma ve sistemlerden istenilen enerji verimlerini alamadığı için sentetik bi-
yılında se y ne ABD’den tüm
Dünya marketler ne lk sebzeler yoloji teknolojisi ile ayrıca genetik mühendisliği ile genetik yapısı oynanmış ve
yayılmıştır. 1997 yılında Avrupa değişitiril- miş türlerden enerji eldesi üzerinde çalışmaları yoğunlaştırmıştır. Genetiği
B rl ğ nde GDO’lu ürünler n
et ketlenmes mecbur yet
değiştirilmiş organizmalar (GDO), yani mutant türler yaratılması zaten başlı başına bir
yasalaşmıştır. 1999 yılında se etik sorundur. Bu teknolojinin getirdiği diğer bir etik sorunda tarım alanlarının, ekolojik
GDO’lu bes nler marketler dom sistemlerin bu kontrol edilemez türler ile işgal edilmesidir. Bilim kurgu felaket filmleri
ne etmeye başlamıştır.
gibi görünmekte olan bu alana başta çok uluslu teknoloji şirketlerinin büyük yatırımlar
yapmaktığı bilinmektedir. Bu yatırımlar yapılırken, ilgili yörenin halkına danışılmıyor
olması da ayı bir toplumsal etik sorundur.
Klonlama eşeysiz gemetik olarak özdeş organizma yapma sürecidir. Aslında bu tekno-
loji bitki yetiştiriciliğinde uzun yıllardır kullanılmaktadır. Örneğin, kesilen gövde dikil-
mesiyle bitki yetiştirilmesi gibi.
GDO zararlı mıdır?

1
İnsanlarda klonlama ise, iki farklı amaç ile yapılmaktadır. Birincisi üreme amaçlı
klonlama, ikincisi tedavi amaçlı klonlamadır. Üreme amaçlı klonlama da kendi
arasında iki farklı amaçla yapılabilir. Bunların ilki; bir bireyin tıpatıp ikizini yaratmak,
ikincisi ise; üre- me yeteneği olmayan bir bireyi çocuk sahibi yapmaktır. Bu amaçlarla;
herhangi bir vücut hücresindeki genetik bilgi kullanılarak yapay dölleme yapılmaktadır.
Tedavi amaçlı klonlamada ise; oluşturulan embriyolardan elde edilen kök
hücreler yardımı ile yeni organ ve doku üretimi sağlanmaktadır. Üretilen doku ve
organlar, hasta- lıklı organ ve dokuların tamiri veya değiştirilmesinde kullanılmaktadır.
Etik tartışmaların merkezinde, hastalık sonucu kaybedilmiş doku ve organların yerine
klonlama ile yenileri- nin üretilmesi amacı ile yapılan tedavi amaçlı klonlama
bulunmaktadır.
Diğer yandan klonlama çalışmaları sonucunda meydana gelebilecek insan kopyaları
endişe yaratmıştır. Bu durum gerçekleştiği takdirde varolan “genetik çeşitliliğin” yok
ola- cağı ve böylelikle “doğal dengenin bozulacağı” konusundaki endişeler giderilene
kadar etik kuralların konulması, hukuksal düzenlemelerin yapılması kaçınılmaz
olmuştur.
Biyoçeşitlilik birçok yerde envanter çalışması ile karıştırılmaktadır. Envanter çalışması
belirli bir alanda yaşayan canlı türlerinin belirlenip listelenmesi çalışması iken biyoçeşit-
lilik berili alanda belirli sürede o alanda bulunan türlerin birbirleri ile etkileşmişlerinin
gözlenmesini de kapsamaktadır. Dolayısıyla ile doğal alanlarda gerçekleşen kalkınma
ya- tırımları için hazırlanan çevre etki değerlendirmesi raporlarında genellikle endemik
türler ve bu türlerin nasıl korunacağı ifade edilmektedir. Oysaki türler arası etkileşim
ekolojik sürdürülebilirliğin en önemli faktörlerindendir. Sadece türlerin varlığını
irdelemek o alandaki ekolojik mirasın sonraki kuşaklara aktarılmasına yererli değildir.
Hem ekolojik dengenin bozulması hem sonraki kuşaklara yöredeki ekolojik mirasın
aktarılmaması bir etik problemdir. Bu sorunun doğuracağı olası sorunlar ise başta insan
olmak üzere, genel tür çeşitliliği üzerinden hassasiyetle önemsemesi gereken hayati bir
sorundur.
8. Ün te - Sağlık Yönet m n n Geleceğ nde Et k 201
Günümüzde sağlık yönetimi politikaları yapılırken karşılaşılan en büyük çatışma
kal- kınma politikaları ile çevre politikalarının çatışmasıdır. Sadece finansal kaygılar ile
yapılan kalkınma politikaları çevrenin sürdürülebilirliğini tehdit etmektedir. Çevre
sürdürülemez olduğu takdirde kalkınma politikalarının da bir anlamı olmamaktadır.
Çevre kanunları evrenselken, kalkınma politikaları yereldir. Yerel politikaların evrensel
sorunlar yaratması ise etik bir tartışmadır. Diğer sağlıklı çevre ve insan etik sorunlarının
başlıkları:
• Küresel Isınma, Kuraklık ve Çölleşme;
• Endüstriyel Tarım ve Hastalıklar – Vahşi Tarımsal İlaçlama;
• Yerinden Çevresel Yönetimler, Çevresel Karar Mekanizmaları; Kent Konseyleri;
• Kentsel Dönüşüm; Ulusal ve Uluslararası Etik Sorunlar, Küresel Kentler;
• Göçler, Gecekondulaşma, Gettolaşma ve Yoksulluk;
• Doğal Afetler, Çevre Felaketleri;
• Kimyasal, biyolojik savaş ve Nükleer Risk;
• Sürdürülebilir Çevresel, Sosyal ve Sağlık Politikaları,
şeklinde sıralanabilir.
SAĞLIK BİLİMLERİ, KLİNİK VE HALK SAĞLIĞI

ALANIDA SORUNLAR
• Yüz Nakli, Organ klonlama,
• Biyonik Organlar, Makine Bedenler, Uzuvlar, 3-Boyutlu Yazıcılar,
gibi alt başlıklar daha çok gelecekte etik bağlamda ve toplumsal boyutta maddi -
manevi anlamda büyük sorunlar oluşturacağı öngörülmektedir.
• Sağlık Bilişimi, Sağlık Yönetim Bilişimi, Tele-Tıp, Tele Sağlık,
• Kronik Hastalıklar, Tıbbi-Toplumsal Tutum ve Damgalama,
• Yaşlılık Algısı, Nörodejeneratif Hastalıklar, Yaşlı Bakım Evleri,
• Hafıza Çalışmaları, Hipnoz, Alternatif Tedavi Söylemi,
• Psikiyatrik Hastalıklar, Psikotrop İlaçlar ve Bağımlılık,
gibi başlıkların bir kısmı aşağıda detaylı olarak günümüzde başlayan problemler
olarak sıralanabilir.
Sağlık Yönetiminde Bilişim

Bilgi işlem teknolojilerinin hayatımıza girmesiyle birlikte, bireylerin yaşam tarzı ve ile-
tişim yöntemlerinin değişmesi yanında, benzer değişimler son elli yıldır kurumlarda da
görülmektedir. Kurumlar, ham madde, stok, insan kaynakları, satın alma, satış, muhasebe
ve finansal kaynaklarını “Kurumsal Kaynak Planlama” adıyla anılan programlar
sayesinde daha hızlı, daha verimli yönetmektedir. Bu programlar, sürdürülebilir bir
veri tabanı sağladığı için geçmişe yönelik veriler analiz edebilmekte ve de bu veriler
ışığında gelecek hakkında geçmiş eğilimleri ölçerek yöneticiler daha kolay karar
verebilmektedirler. Yö- neticilerin karar verme süreçlerini kolaylaştıran bu programlar
ise “İş Zekâsı” adı altında tanımlanmaktadır. Kurumlardaki kaydedilen veriler gün
geçtikçe artmakta, sunucularda kapladığı alan artmakta ve sonuç itibari ile bu büyük
veri yığınından istenilen bilgiyi süz- mek, analiz etmek zorlaşmaktadır. Günümüzde
“Büyük Veri - Big Data” olarak anılan bu büyük veri tabanlarından istenilen ve gerekli
bilgiyi analiz etmek profesyonel bir uzman- lık alanı hâline gelmiştir.
Bilgi işlem ve diğer teknolojiler ile ilgili “Sağlık Bilimlerinde ve Yönetiminde Etik” Kitabı- mızdaki 6. Ünite’d
• Hastane Bilgi Yönetim Sistemi (HBYS): Sağlık yönetiminde ise, Kurumsal Kay-
nak Planlama adı altında bir ana program olmayıp her hastane kendi yönetim
programını ihale yoluyla özel şirketlerden satın almakta ve her hastanenin farklı
programı ayrıca farklı veri tabanları bulunmaktadır. Bu programlara Hastane
Bilgi Yönetim Sistemi (HBYS) denir. HBYS, bilgisayar programları ve etkileşim
içinde olduğu hastanelerin yapmış olduğu işlemleri bilgisayar üzerinde gerçekleştiren
ya- zılımlar grubuna verilen genel addır.
HBYS içerisinde laboratuvar, radyoloji gibi tetkik birimlerinde gerçekleştirilen tüm
operasyonlardan, ameliyathane, hastane eczanesi, sicil veya insan kaynakları birimleri-
ne varıncaya kadar farklı uzmanlıklar üzerine çalışan birçok yazılımın bir araya gelerek
oluşturduğu yazılım grubu demek olduğunu anlamak gerekir. Hastane bilgi yönetim
sistemlerinde gerçekleştirilen Tetkik operasyonlarında cerrahi operasyonlarda izleme
dinleme operasyonlarında kullanılan tıbbi cihazlar ile bütünleşik olarak yani tıbbi
standart dil formatında da haberleşerek bilgi alış verişinde bulunabilir. Örneğin; PACS
yapılarında mamografi, DI, MR, tomografi gibi cihazlardan görüntü alıp bunları birlikte
çalıştığı diğer programlara verebilmelidir.
DI: D g tal mag ng= D j tal • Dijital Hastane: Hastane bilgi yönetim sistemi, dijital tıbbi kayıtlar, PACS, dijital
görüntüleme tıbbi arşiv, barkod, RFID teknolojileri, ilaç ve malzeme takibi, mobil ve tablet
MR: Magnet c resonance=
Magnet k rezonans görüntülmes bilgisayarlar, tıbbi teknolojiler, bina, enerji, aydınlatma teknolojileri ve bilgi
PACS: P cture arch v ng and sistemleri, haberleşme sistemleri, veri, ses, görüntü ve multimedya teknolojileri,
commun cat on system = Res m tele-tıp,tele- eğitim, sanal otopsi, sanal ameliyat, sanallaşma, yönetim hizmetleri,
arş vleme ve let ş m s stem
RFID: Rad o-frequency danışmanlık, yönlendirme, bahçe, otopark ve her çeşit entegre hizmetler gibi
dent f cat on = Radyo frekansı yönetim unsurları- nın yer aldığı tam entegre hastanedir.
tanımlaması
• Çekirdek Kaynak Yönetim Sistemi (ÇKYS): T.C. Sağlık Bakanlığının, bakanlığın
tüm personelinin, kurum ve bina bilgileri, malzeme bilgisi ve özel sağlık
kuruluş- larının izlendiği sistemdir. Personel hareketlerinin takip edildiği İnsan
Kaynakları Yönetim Sistemi (İKYS), Sağlık Bakanlığı bünyesindeki tüm malzeme
depoların- daki taşınırların aktif olarak takip edildiği Malzeme Kaynakları
Yönetim Sistemi (MKYS), taşınmaz takibinin yapıldığı Yatırım Takip Sistemi
(YTS), Türkiye de faaliyet gösteren tüm özel sağlık kuruluşlarına ait tüm işlem
adımlarının takip edildiği Özel Sağlık Kuruluşları Yönetim Sistemi (SKYS) ve ülke
genelinde sağlık istatistikleri toplamak için kullanılan Temel Sağlık İstatistikleri
Modülü (TSİM) gibi alt modüllere sahiptir.
• Medula: Türkiye’de genel sağlık sigortası ile sağlık tesisleri arasında, sağlık tesisle-
rinin iç süreçlerine müdahale etmeksizin fatura bilgisini elektronik olarak topla-
mak ve hizmet bedelinin ödenmesi için oluşturulmuş bütünleşik sistemdir. Kamu
hastaneleri, üniversite hastaneleri, özel hastaneler, özel tanı merkezleri ve özel te-
davi merkezleri tarafından kullanılacak şekilde geliştirilmiş bir sistemdir.
• Mobil Tıp: Tıbbi verinin, danışma veya uzaktan inceleme amacıyla, mobil bilişim
ürünleri aracılığıyla internet veya diğer ağlar vasıtasıyla iletildiği klinik uygulamadır.
• E-Sağlık: Sağlık hizmetlerinin etkin ve verimli sunulabilmesi, vatandaşın hızlı
eri- şiminin sağlanması ve ilgili paydaşlar ile veri paylaşımının sürdürülebilir
olması için bilişim teknolojilerinin sağlık alanında kullanılmasıdır.
• Mobil Sağlık (M-Sağlık): Akıllı telefon, tablet bilgisayar ve diğer mobil iletişim
araçlarının sağlık bilgisi iletmek ve sağlık hizmeti sunumunu desteklemek için kul-
lanılmasıdır. Mobil bilişim cihazları ve mobil ve kablosuz sağlık hizmeti
sistemleri ile sağlık bilgileri iletildiğinden hastalar sağlık durumlarıyla ilgili
ölçümlerini hastaneye gelmeden sisteme aktarmaktadır. Hekimler de bu sistem
aracılığıyla hastalara ait bulgu ve ölçümlere erişerek uzaktan hasta takibi
yapılabilmektedir.
• Tele-Tıp: T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğünün in-
ternet sitesinde en güncel haliyle “tıbbi verinin, danışma veya uzaktan
inceleme
amacıyla telefon, internet veya diğer ağlar aracılığıyla iletildiği uygulama” olarak
tanımlanmaktadır. İleşim çağımızda önemli olduğu kadar da hızlı ve modern tek-
nolojilerle donatılmış durumda. Tele tıp tanımının çağrıştırdığı ilk anlam, sağlığa
dayalı verinin sağlık alanında olumlu bilgi üretimine dönüştürülmesidir. Ne var
ki telefon, internet ve diğer telekominikasyon araçlarıyla ulaşılan sağlık veya tıb-
bi verinin yine bu alanlarda yeniden üretilmesi ‘uzaklık ve yakınlık’ bağlamında
olası sorunlar teşkil etmektedir. Hasta-hekim ya da denek-bilim insanı arasında
eskiden kurulabilen doğrudan ya da yüz yüze iletişim ve bu durumun getirdiği
samimiyete dayalı işlevsellik, tele-tıp tanımı içerisinde yeniden sorgulandığında,
yakınlığın teknolojik eksende uzaklığa evrilmesini ve tıbbi verinin de insani alan-
dan uzaklaşabilmesi ihtimalini düşündürmektedir. Bu genel tanımdan daha özel
ve öznel örneklere geçildiğinde ise özellikle ülkemizde telefon aracılığı ile verilen
tıbbi sekreterlik (bazen hekimlik ve danışma) hizmetleri ile karşılaşırız. Sağlığın
iletişimsel bir hal aldığı bu teknolojik çağ içerisinde ‘tele’ ile başlayan tanımlama-
lara dair belirli bir kısıtlama ya da en azından düzenleme getirilmesi ‘tele’ olanın
sadece danışma ya da iletişimsel alanda kullanılması gerektiği sonucunu
doğurur. Ne var ki, telefon aracılığı ile girişilen ciddi sağlık hizmetleri, ya da özel
hastane uygulamaları hasta hakkı açısından ve hastanın psikolojik tatminini de
ihlal eden bir hal alabilir. Kendisini telefon ve internet aracılığı ile güvenli bir elde
hisseden hastların sağlıkları ile ilgili endişelerinde de bu mercilerin uzaktan
hizmetleri etik bir sorun oluşturma potansiyeli yüksektir.
• Sağlık Bilgisi Paylaşımı (HIE- Health Information Exchange): Sağlık çalışanları
ve hastaların hastalara ait tıbbi bilgileri elektronik ortamda doğru ve güvenli bir
şekilde paylaşmasını sağlayan standartlar ve referans teknolojiler sistemidir.
Gelecekte hangi teknolojiler sağlık alanında kullanılacak?

SAĞLIK YÖNETİMİ VERİ GÜVENLİĞİNİN GELECEĞİ 2
Dünya üzerindeki en pahalı veri, klinik hasta verileridir. Bu verilerin güvenliği, kötü kullanı-
ma ya da özel sektördeki çeşitli pazarlama stratejilerine konu olmaması gereklidir. Bu sebep-
le sağlıkta veri tabanları, yani hastaların bilgilerinin kaydedildiği sunucuların
standardizasyonu, güvenliği, sürdürülebilirliği, programın kullanılmasından daha
önemli bir konudur.
Hasta bilgilerinin yönetildiği veri tabanları, özel algoritmalarla şifrelenerek veri taba-
nına kaydedilmesi, uçtan uca şifrelenmesi, doğabilecek veri hırsızlıklarını engelleyebil-
mektedir. Ayrıca veri tabanlarına ve programlara erişen kişilerin kullanıcı adları, hangi
zamanda ulaştığı, hangi verilere ulaştığı gibi kullanıcı bazında log tutma güvenlik
açısın- dan önemlidir. Log tutma/Loglama, tıpkı bir seyir defteri gibi programa ulaşan
kişileri listelemekte kullanılan bir yöntemdir.
Sağlık sektöründe de sosyal bir kurum olan devletin ve ilgili sağlık, sosyal ve maliye
bakanlıklarının haricinde tüm diğer sektörlerde olduğu gibi özel şirketlerin yer alması do-
ğaldır. Öncelikle özel hastaneler, analiz ve tahlil laboratuvarları, sigorta şirketleri vb.
sağ- lık sektörünün diğer paydaşları hasta ile ilgili kişisel verilerin ilgili/bazılarını
kullanmak durumundadır. Bu özel şirketlerin yaptığı yazılımlar ile paylaşılan hasta
verileri, web ser- visler aracılığı ile yapılması ve kontrol altına alınması gereklidir. Bu
noktada tıbbi cihaz, ilaç, sigorta vd. şirketler hastaların kişisel verilerini çok farklı
amaçlarla kendi çıkalarına kullanmaları olasılığı fazladır.
Kişisel verilerini farklı mercilerle paylaşan vatandaşların hasta hakkı ihlalleri, doğru
tedavi ve danışma hizmeti alamayan hastaların duygusal zararları ve en önemlisi de fizik-
sel olarak yanlış tedavi ve uygulamalara maruz kalabilme ihtimali ‘tele’ ile başlayan her tür
elektronik ortamdaki tıp ve sağlık uygulamalarının sorunu olarak görülebilir. Yine uzak-
tan sağlık hizmeti adı altında özelleşme, şirketleşme gibi küresel sorunların sebep
olduğu finansal avantaj ve sermaye ilişkileri de bu alanda açılacak önemli etik
sorunlardandır. Tıbbi hizmetleri ve danışmanlıkları paraya çevirmek için bu alandan kâr
etmek isteyen kurum ve kuruluşların tele-tıp ve tele-sağlık adı altında uyguladıkları
hizmetler ancak paraya hizmet ettiğinde hastalarla ilgili yaşamsal kaygıların da giderek
azalacağı gözlemle- nebilir. Bu durumun yaratacağı etik sorunlar ise sadece iktisadi alanı
ilgilendirmez, sosyal dejenerasyonu da beraberinde getirir.
• Görüntüleme Sistemleri: Hastanelerdeki görüntüleme teknolojileri MR (Manye-
tik Rezonans), röntgen, vb. cihazlarla elde edilen görüntülerin uzman hekimler-
ce yorumlanması ile olmaktadır. Bu konuda da bilişim dünyası ilerlemekte olup
elde edilen resimlerin bilgisayar programlarınca yorumlanması ve teşhis süresini
azaltarak karar mekanizmasının hızlanmasını sağlamaya çalışan “akıllı yazılım-
lar” üretmektedir. Veri tabanı kayıtlarında olduğu gibi bu verilerin de korunması
önemlidir. Akıllı telefonlardaki Whatsapp benzeri iletişim uygulamaları ile payla-
şılan hasta resimleri, görüntüleme çıktılarının sağlık otoritelerince yapılan/yaptı-
rılan yerli yazılımlarla paylaşılması, veri tabanlarının kontrol altına alınması
bakı- mından önemlidir.
• Akademik Çalışmalar: Bu kapsamda retrospektif (Olgu Kontrol Araştırmaları)
geriye dönük neden sonuç ilişkisi ile yapılan hekimlerin meslek memnuniyeti ve
ruh sağlığı, hipertansiyon hastalarında tuzlu yeme ve ödem, hava kirliliği ve
astım gibi pek çok çalışmada hasta verilerinin kullanılması, hasta izni ve yönetim
izni ile olmalıdır.
• Mobil Uygulamalar: Günümüzde hemen her bireyin cebinde yer alan akıllı tele-
fonların içerisinde yüklü gelen ya da sonradan yüklenen programlar mobil uygula-
malar denilmektedir. Mobil uygulamalardaki güvenlik açıkları, diğer masaüstü
ve web sitelerine göre daha fazladır. Ücretsiz sağlık uygulamalarının geneline
baktığı- mızda çoğu yabancı kaynaklı olup kişisel hasta verilerinin kendi
sunucularına kay- dedildiğini görmekteyiz. Bu uygulamaları telefonumuza
indirirken, bizden istediği erişim izinlerine (Telefon Rehberi, Fotoğraf, Veri
Depolama/Okuma, vb.) dikkat ederek indirilmesi, hasta verilerinin korunması
açısından önemlidir.
• Sosyal Medya, Mahremiyet ve Gizlilik
Yukarıda bahsettiğimiz iletişim alanına dair etik ve tıbbi sorunların
yaygınlaştı- ğı, bugün de sık sık üzerine konuşulan en önemli alan, yeni iletişim
teknolojileri bağlamında “sosyal medyadır”. Sosyal medya ve kişiselleştirilmiş
iletişim her bir bireyin tek tek topluluk medyasına katılmasına olanak tanıdığı
için özgürleştirici bir alan açarken, topluluğun bilgilerini kamusallaştırdığı ve veri
aktarımındaki sız- maları kolaylaştırdığı için de kısıtlayıcı ve ihlal edici bir özellik
göstermektedir. Bu durumun tıbbi ve bilimsel alandaki yansıması ise, sosyal
medya kullanımının tıbbi anlamda hassas grupları daha da fazla mahrum
bırakmasıdır. Engelliler, kadınlar, hastalar, çocuklar ve birçok dezavantajlı
grubun sosyal medyadaki temsili, nefret söylemine maruz kalmaları, hastalık ve
dezavantaj gibi özel konumlarının deşifre edilmesi, sosyal medyada etik ile ilgili
düzenlemeleri yeniden düşünmeyi gerektirir.
Çocukların görsel olarak sunumları, görsel bir öge olarak hastalık, kaza, kriz ve afet anla-
rının yanlış sunumu, şiddet sunumları, nefreti özendirici sunumlar, yaşlı ve bakıma
muhtaç bireylerin bilgileri dâhilinde olmadan sosyal medyada bulunmaları, kadınlara dair
şiddetin meşru sunumu ya da hasta bireylerin yanlış sunumu, ameliyat videolarının çeşitli
kanallar- da içerik hâline gelmesi, doğum videoları ya da doğada doğum gibi popülerleşen
temaları kullanıcıya özendirmek hem sağlık ile ilgili hayati bir duruma hem de sosyal
medyada mahremiyet ve gizlilik ile ilgili ileride daha da büyüyebilecek etik sorunlara
işaret eder.
Sosyal medyada tıbbi ürün veya ilaç olduğuna inandırılan ürünlerin viral reklamlar
ya da pop-up reklamlar aracılığıyla kullanıcılara sürekli sunulması sağlık alanında
doğru bilgiye ulaşmayı engelleyerek, yeterli ve yerinde denetime dair etik sorunları ortaya
çıkar- maktadır. Ayrıca kullanıcıların bu tip reklamlar ve öneriler aracılığı ile çeşitli
forumlarda ya da platformlarda kurdukları öneri ve deneyime dayalı sağlık iletişimleri
de yeniden değerlendirilmelidir. Tıbbi olduğuna inanılan ürünleri sadece kişisel hikâyelere
dayanarak birbirine öneren kullanıcılar, gittiği hekim ve hastane deneyimlerini çeşitli
karşılaştırma sitelerinde ya da forumlarda değerlendirip kendi bilgi akışını
oluştururken, sağlığın tü- ketiminde ve yeniden üretiminde yanlış bilgi dolaşımına dair
bir algı oluşturmaktadırlar. Bu alandaki en büyük yanlışlar ise psikiyatrik ve psikolojik
yardım-talep ve isteklerden doğan, sosyal medya platformlarında yardımlaşma ve fikir
alışverişi adı altında ama profesyonel olmadan paylaşılarak yapılmaktadır.
Sosyal medyadaki önlenemez ve dizginlenemez bilgi akışını hem etik olarak denet-
leme çabasının içeriğini sorgulatırken hem de etik bir müdahalenin olması gerektiğine
dair çift yönlü bir soru oluşturur. Ayrıca hasta ve hassas grupları ilgilendiren birçok konu-
nun ‘kamu spotu’ kıvamında ama denetlenmemiş içerikle ya da yanlış bilgi ile
sunulması da olası etik sorunlar teşkil eder. Örneğin, otizm farkındalık günü ya da
meme kanseri için duyarlılık oluşturma gibi bir gün oluşturarak, bu gündeme dair
masum da olsa bir girişimde bulunup farkındalık videoları yayınlamak ya da bilimsel
olduğu iddia edilen içerikler sunmak yeni bir sorunu beraberinde getirebilir. Bu tip
hassas alanların deneyime dayalı, bilgi eksikliği üzerinden ya da profesyonel olmayan
tavırlarla sosyal medyada var olması toplumsal anlamda ahlaki bir duyarlılığa ya da etik
alanını sorgulatacak bir sonuç ortaya çıkarır.
Görüldüğü üzere sosyal medya ve etik ile ilgili teknoloji bağlamında konuşulan
bütün konular, bireysel özgürlükler alanından tıbbi müdahale ve profesyonel hizmetler
alanına doğru yayılmaktadır. Bu iki hat içerisinde de gizlilik, hasta hakları, mahremiyet,
profesyonellik gibi kavramlar bilimsel etik ışığında yeniden ve yeniden konuşulmayı,
düzenlemeyi gerektirmektedir.
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) ve ilgili Bakanlıkların uyarı ve şikâyet hatları
olmasına rağmen televizyon, radyo, internet sosyal medya gibi telekominikasyon ortam-
larında bazen denetimler ve ilgili kanuni yaptırımlar yeterli hızda olamayabiliyor. Bu
durumda telekominikasyon alanında, etik ilke ve presiplere uymak tüm paydaşlar
açısından tekrar önem kazanmaktadır.
Sanal Suçlar, Siber Bilgi Denetimi

Yeni teknolojilerin ve olası teknolojik yeniliklerin dezavantajları ve üzerine sıkça konu-
şulan olası negatif etkileri ‘suç’ ve ‘denetim’ başlıkları üzerinden yürür. Bir önceki baş-
lıkta saydığımız birçok ihlal sanal suçlar ve denetim ekseninde değerlendirildiğinde suç
tanımını genişletir ve hukuki alanda bilimsel ve tıbbi alana dair yeni sorular sormamızı
öngörür. Bu sorular sanal ortamdaki ihlallerin suça dönüştüğü anlarda; suçun tanımına,
içeriği ve kapsamına göre tıbbi alandan hukuki alana doğru yeni etik kodlarla
düşünmeyi gerektirmektedir. Sanal suç nedir? Sanal suçun kapsamı ve içeriği ne ile
ölçülür? Bu suç- larda kısmi görecelilik ve yerellik gözetilmeli midir? Sanal ortam gerçek
ortamdan ayrıla- bilir mi, buna bağlı suç tanımında bir ayrışma olmalı mıdır? Suçun
denetimi konusunda özgürlükler alanında yeni bir tanım gerekli midir? Tüm bu
kavramsal soruların karşılığını bilimsel ve etik alanında aradığımızda somut örnekler
üzerinden hangi hukuki yaptırım- larla karşılaşırız? Bu soruların gelecekte de etik ihlal ve
bilimsel deformasyon ile bağlantılı sorunlara evrileceğini öngörerek, somut örnekler
üzerinden çıkarımlarda bulunulabilir. Bu soruların cevapları, mevcut hukuki
düzenlemeler kapsamında konuşuluyor olsa da,
siber ortamların hiç denetlenemez olduğu bir gelecek öngörüsüyle yeni etik ihlaller de baş
gösterme ihtimali gözönünde bulundurulmalıdır. Özellikle bilginin denetimi, suçun
tanı- mı ve yaptırımı ve suçu önleme konularında tıbbi ve bilimsel alanları ilgilendiren
suçlarda etik çerçevede geleceği kapsayacak şekilde yeniden düzenlenmelidir.
Ağ Toplumu, Bulut Teknolojisi ve Etik

Manuel Castells (1942- ): B lg Sosyal medya, siber ortam ve sanal suçlar gibi yukarıda belirtiğimiz birçok kavram
toplumu, let ş m ve küreselleşme ve tanım sağlık bilimleri kapsamında durumun kendi özgünlüğünü anlamak ve
konusundak araştırmalarıyla
tanınan İspanyol sosyolog açıklamak üzere kavramsal olarak açıklanmaya çalışılmıştır. Ünlü İspanyol sosyal
bilimci Manuel Castells içinde bulunduğumuz toplumsallığı açıklarken, ekonomik ve
istatistik temeller üzerine kurduğu bu kavramsal seti ‘ağ toplumu’ olarak açıklamaktadır.
Ağ toplumu içeri- sinde birbirine bağlanan bireyler, küçük gruplar, topluluklar, toplumlar,
devletler, şirketler ve küresel aktörler yeni bir toplumsallık görüntüsü sergileyerek, sanal
iletişim teknolojisinin odağında yeniden değerlendirilmeyi beklerler. Bilimsel alanın da
toplumsal oldu- ğu gerçeği ile yola çıkarak, bilim ve tıbbın bu ağ ilişkilerinden bağımsız
olamayacağını hatırlayarak, her hastanın birey olarak, her hekimin mesleki bir küçük
grup aidiyeti ile her tıbbi kurum ve kuruluşun sermaye ve şirket üzerinden, her
sağlık politikasının da devletler aracılığı ile ‘ağ toplumu’ içinde yeniden birbirine
bağlandığını unutmamalıyız.
T.C Sağlık Bakanlığının da sosyal medya hesapları üzerinden, adeta bir
vatandaşmışçası- na bilgi alışverişinde bulunduğu, fikir beyan ettiği, ağa katıldığı bu ağ
toplumu içerisinde sanal ağların önemini ve gerçekliğini unutmadan; ağın oluşturduğu
yeni etik kodları, bu ağların ördüğü toplumsallık içinde yeniden düzenlenmeyi bekleyen
etik düzenlemeleri ve geleceğin bilimsel-etik gündemlerinden bir diğerinin ağ toplumu
oluşturacağını söylemek olasıdır. Eski toplumsallıktan ağ toplumuna evrilerek ilerleyen
insanlığın tıbbi ve bilimsel alanda insanlığa karşı beslediği/beslemesi gereken
Bulut teknolojisi (Cloud sorumluluk bilinci de ağ toplumunun etik kodlarıyla yeniden düzenlenmeyi
Technology) : D j tal b r beklemektedir.
ağ aracılığıyla çoklu
sunucu bağlantısı Ağ toplumu içinde her bireyin, kurumun, topluluğun ve devletin tabi olduğu bilişim
gerçekleşt rme; sistemlerini değerlendirdiğimizde ise yeni bulut teknolojileri ile karşılaşırız. Tüm bilgile-
b lg sayarlar ve d ğer c hazlarla
stend ğ zaman kullanılab len ve
rin ağlar aracılığı ile soyut mekânlarda depolandığı bulut teknolojileri, arşivleme-saklama
kullanıcılar arasında paylaşılan ve yeniden gündem oluşturma konusunda geleceğin önemli konuları arasında konuşul-
b lg sayar kaynakları sağlayan, maktadır. Herhangi bir bilgimizin saklandığı bulut ortamında, gelecek yaşamımızı etki-
nternet tabanlı b l ş m
h zmetler n n genel tanımıdır. leyecek iyi-kötü, olumlu- olumsuz ya da tamamen tehlike arz eden bilgilerin denetim ve
düzenlemesine dair etik kodlar şüphesiz ki en çok tıp ve sağlık bilimleri alanlarını etki-
leyecektir. Devletlerarası tıbbi bilgi alışverişi, deneylerin gizliliği, hastalığın arşivlenmesi
vb. konularda bulut sistemine dair ortaya çıkacak etik kodlar geleceğin toplumunun, ağ
toplumunun üzerinde durması gereken önemli bir diğer başlıktır.
Sanal Bilim Mekânları, Sanal Alışveriş

Ağ toplumun öngördüğü şekilde birçok toplumsal alanın ağlara ve sanal mekânlara taşın-
dığını söyleyebiliriz. Sanal mekân, doğası gereği bir illüzyon iletişim sunarken, gerçeklik
algılarımızı yerinden ederek hem öfori hem de mutsuzluk oluşturur, yine doğası gereği ve
zamanın ruhuna bağlı olarak içinde olmadan var olamayacağımız bir eksiklik hissi taşır.
Bu iki uçta ise sanal mekânların gerçeklik algılarını ya da yarattıkları etkileri (travmatik
ya da olumlu) taraf olarak tartışmak yerine, hem kullanıcı hem tüketici, hem eleştiren
hem geliştiren bireyler olarak değerlendirmelerde bulunup, olası sorun ve sonuçlara dair
sağlıklı izlenimler edinmek ve sağlıklı çözümler üretmek gerekir.
En başta bağımlılık konusunda sanal mekânların travmatik etiklerini düşünerek, top-
lumsal durumun çöküşü, hız ve iletişim, ahlaki dejenerasyon ve psikiyatrik hastalıklar
üzerinden etik bir değerlendirme yapıp konuşmak olasıdır. Yine bu mekânlarda harcanan
zamanın gerçeklik algısını ve bireyde oluşturduğu tıbbi tahribatı etik üzerinden
değerlen- dirip ‘toplumsal olanın geleceği sanal mıdır?’ gibi bir soru sormak önemlidir.
Bu sorunun kendisi bile retorik anlamda etik bir çıkmazı ve çözümü ifade eder.
Gerçeklik ve sanallık arasındaki bağı fizik ve metafizik üzerinden binlerce yıldır
irdelemeye çalışan felsefe tarihi bu noktada tıp tarihi ile kesişir. Fiziğe bağlı gerçekliğin
sağlıkla, metafiziğe bağlı sanallığın ise sanal mekânlarla buluşması insanlık tarihi ve
gelecek için yeni bir etik kod barındırır. Hem gerçek hem sanal olabilecek bir toplumsal
görünüme dair olumlu etik düzenlemeler öngörülebilirken radikal geçeklik ya da tümden
sanallık üzerinden fetişleştirilmiş etik kodlar da geleceğin etik konusu içinde ve etiğin
kendi muhtevasını ilgilendiren bir sorundur.
Bu tartışmadan hareketle tıbbi alanın sanal mekânlara taşınması öngörüsü, sanal
tedavi ortamları, hologram danışmanlık hizmetleri, avatar arkadaşlıklar, oyunla
kurulan psi- şik örnekler, sanal aileler ve terapiler sanal mekân konusunda bilimsel
alanın konuşacağı önemli konular olabilir. Yine hem genel anlamda ve bugün de
deneyimlediğimiz anlamda sanal alışveriş hem de tıbbi alanı ilgilendiren sanal alışveriş
fikirleri sanal mekansallık üzerine düşünmeyi gerektirir. Organ nakline dair ağ
ortamlarındaki hareketlilik, bebek sahibi olmak için sanal ortamlarda yapılan alışverişler,
sanal arkadaşlıklar ve sanal reklam hizmetleri, sanal danışma ve terapilerin ekonomik
boyutu, tıbbi ürünlere sanal ortamda ulaşmanın yaratacağı uzlaşmazlıklar ve tıbbi-sanal
sahtekârlıklar şimdiden filizlenen ve geleceğin etik konusunu ilgilendiren olası
başlıklardır.
Diğer taraftan da psikotrop ve uyuşturucu madde bağlılığı yapabilecek farklı ve yeni
yarı-sentetik, sentetik kimyasallara birçok ülkede ilköğretim seviyesindeki çocuklara
farklı yollardan verildiği güvenlik ve kolluk kuvvetlerinin narkotik birimlerince kontrol
edilmeye çalışılıyor. Burada suçlulara cezai yaptırımların yanında gelecekte daha
eğitimli ve etik değerlere sahip nesiller gençler yetiştirilmesi de sağlık mensuplarının
gelecekteki görevleri arasında olacağı öngörülebiliyor.
Sanal Telif ve Mülkiyet, Fikir Telifleri, 3 Boyutlu Baskı

Telif Hakları
Daha çok bilimsel, sanatsal ve kültürel alanı ilgilendiriyor gibi görünse de telif
hakları konusu, sanal ortamdaki herhangi bir üretimi ve tüketimin kendisini doğrudan
ilgilen- dirdiği için sağlık alanında da gelecekte çok tartışılacak konulardan biri olacaktır.
Özel- likle sağlık alanında, akademik araştırmalarda ya da yeni kanser ilaçları
çalışmaları gibi popüler olan medyatik alanlarda hem fikir bulma ve yayma üzerinden,
hem de üretimin kendisini ilgilendiren bir durum olarak yerli ilaç patenti gibi telif ve
mülkiyet hakları teşvik edilecektir. Bilimin sadece üniversitelerde ve laboratuvarlarda
yapılmadığı, aksine gündelik yaşamsal alanlarda ortaya çıktığı ve filizlendiği fikrini de
aklıda tutarak, sanal ortamlardaki bilimsel bilgiyi oluşturan fikirlerin ve hikâyelerin
mülkiyeti ve kamusallı- ğına dair yeni etik tartışmalar yapılmaktadır. Daha çok sanatsal
alanda rastladığımız telif davalarının sağlık alanında ve bilimsel örnekleri ile gelecekte
karşılaşmamız daha olasıdır. Yine bilimsel bilginin mülkiyeti kimdedir? sorusunun
cevabı olarak sanal mekânalarda dolaşıma giren, işleyen ve yeniden üretilen bilimsel
bilgilerin doğasına dair yeni etik ta- nımlanmalar oluşacaktır. Bu durumda toplumsal ve
kamusal olma fikrini de bilgi ve üre- tim üzerinden, telif ve mülkiyet ile yeniden
konuşmak gerekli olacaktır. Ayrıca gündemi meşgul eden, popüler bir konu olarak 3-
boyutlu yazıcılar, bu alandaki bireysel üretim ve telif konusu da önemlidir. Yakın
zaman içinde 3-boyutlu yazıcılarla sağlık açısından çok önemli kişiselleştirilmiş tıbbi
cihazlar, ilaçlar, dokular ve hatta organlar üretilecektir. Üretimin sanayi ortamından ev
ortamına, şirketleşmeden de kişiselleşmeye taşındığı bir toplumsal boyutu içinde tıbbi
alanı ilgilendiren nesnelerin 3 boyutlu üretimleri ile ilgili ne tip sorular sorulmalıdır?
Geliştirilecek yeni etik düzenlemeler hangi kapsamda olmalıdır? Tüm bu sorular da hem
telif hem de mülkiyeti ilgilendiren olası etik sorulardır.
Kopyalama Teknolojileri ve Seri Sanal Üretimler

Yukarıda bahsettiğimiz gibi sanallık konusunun etik ile ilgili temel çıkmazlarını
ilgilendiren telif, fikrî mülkiyet gibi kavramların geniş çevrimde ortaya çıkacağı alanlar
kopyalama teknolojileridir. Sadece nesnenin değil, fikirlerin, bilgilerin, bilimsel ve tıbbi
söylemlerin de kopyalandığı ve seri olarak üretildiği bir gelecek teknolojisi ortamında
seri sanal üre- timler etik kodlar üzerinden konuşulmayı bekleyecektir. 3-boyutlu gibi
sadece bireysel üretimin değil, bu üretimin seri bir hâl aldığı toplumsal ortamların etik
sorumluluğu na- sıl olmalıdır? Bu soru da gelecekte sağlık bilimlerinin de konu
olacağı etik dünyasının üzerine konuştuğu konulardan biri olacaktır. Diğer önemli
gelişmeler ise yapay zekâ ve otonom sistemler konusunda yaşanmaktadır. 21. yüzyılda
sağlık alanında da kullanmak üzere robotik sistemler yaygınlaşmaya başlamıştır.
SAĞLIK SEKTÖRÜ VE YÖNETİMİNDE

İNSANDIŞILAŞTIRMA SORUNU
İnsan gibi görmeme, insansızlaştırma, insanlıktan uzaklaştırma, canavarlaştırma
insandı- şılaştırma gibi terimlerle tanımlanmaya çalışılan “dehumanization” terimi bazı
bilimsel yayınlarda kullanılmıştır (bkz. Coşkun, 2015). Bu olgu iki taraflıdır; hem tutum
hem algı olarak insandışılaştıran ve insandışılaştırılan şekildedir. Yani, hem sağlık
sektörü personeli isteyerek veya istemeden yaptığı ancak hastanın öyle ya da böyle
hissetiği bir durumdur. Her iki tarafın da kompleks bir durum sonrasında temelde
durumdan olumsuz etkilenmesi, ekstrem durumlarda ise etik dışı uygulamalara
uzanmasıdır. Açıklanması ve ölçülmesi zor bir durum olan insandışılaştırma kısmen
modernn tıbbın ve tedavinin bir parçası hâline gelmiş bazı durumlarda ise malpraktis
olarak değerlendirilebilecek ölçü- dedir. Ayrıca son zamanlarda bazı sigorta şirketlerinin
de teşviği ile ve bazı hekimlerin tutumu ile sigara tirkayilerine, özellikle de sigraya bağlı
komplikasyonlardan dolayı tedavi yapılması red edilmektedir. Gerekçe olarak da sigaraya
bağlı risklerin artık bilimsel olarak kanıtlanmış olması gösterilmektedir. Dolayısyla etik
dışı uyglama ile 2. Sınıf muamale ile tedavi yapılmakta veya hiç yapılmamaktadır. İnsan
gibi görmemenin başka formu ise medikalizasyondur.
Medikalizasyon
Modernizmin ve bilim devrimlerinin bir ürünü olan medikalizasyon, modern
insanın herşeyi materyalist bir yaklaşımla tıbbi ve bilimsel olarak açıklama gereksinimi
şeklinde özetlenebilir. İnsanın bilime ve tıbba olan bu adanmışlığı ise ilaç kullanma, her
türlü sorunu tıbbi olarak çözme gibi temelinde insan bedeninin doğallığına ve insan
karakterine karşı bir ikilem oluşturur. Doğadan koparılan insan çareyi tıpta ararken
medikalizasyon ile aslında kendine ve özüne yabancılaşır. Bu bağlamda geleceğin de
bilim ve tıp ile dirsek temasında ve bilim ve tıbbın gölgesinde var olduğunu
hatırladığımızda medikal süreçlerin sosyolojik ve psikolojik olarak insan varlığını daha da
şiddetli bir biçimde ele geçireceğini öngörmek mümkündür. Medikal baskının olasılığı
da yine medikal alanlardan beklenti içinde olan insanları yaratacağı için gelecekte
medikalizasyon etik bir çelişkiye dönüşebi- lecektir. Bu ikilemin en çok yaşanacağı
alanlardan biri ise toplumsal cinsiyet ve cinsiyet alanlardır. Tüm mevcudiyetini tıbbi
terimlerle açıklama hissi duyan insan, tıbbi olmayan bir varlık oluşturup, bu kapsama
girmeyen her şeyi de tıp ve medikal olarak açıklama hissi duyabilir. Bu durum ise gelecek
etiği açısından büyük psikolojik sorunlar ve doğasına yabancılaşmış insanın medikal
etik sorunlarını oluşturabilir.
In vitro Fertilizasyon - Tüp Bebek

Toplumsal cinsiyete dayalı güncel olarak tartışılan konulardan bir diğeri ise tüp
bebek kavramının yaygın olarak ulaşılabilirliği ve seçilebilirliğidir. Tüp bebek üreme
konusunda çok yenilikçi ve tıbbi bir alan tanısa da, beraberinde getirdiği etik sorunlar
mevcuttur. Mecburiyetten ziyade keyfi olarak uygulamaların arttığı, açılan yeni kliniklere
paralel hem devlette hem de özelde sayısal olarak önemli bir artış gösterdiği
bilinmektedir. Çiftlerin ve eşlerin tüp bebek kavramını kendi faydacı bakış açılarıyla
toplumsal anlamda etik sorunlara dönüştürme ihtimalleri baş göstermiştir. İkiz çocuk
sahibi olmak için tüp bebek yöntemini seçen çiftlerde üremeye olan müdahale etik bir
ihlal olarak konuşulabilir. İkiz bebeklerin fizyolojik ve tıbbi etkilerini, sağlık sorunlarını
düşünmeden hareket eden çift- lerde bu durumun yaratacağı bir etik sorun mevcuttur.
Yine eşlerin ve çiftlerin erkek ço- cuk sahibi olmak için tüp bebek yöntemini kullanarak
üremenin doğasına müdahil olması toplumsal cinsiyete dair büyük bir etik sorun olarak
konuşulabilir. Erkek çocuk seçmek, erkek istemek gibi normatif sosyal kodlarla düşünen
insanların geleceğin demografisini belirleme, erkekliği yüceltme ve kadınların yaşadığı
sıkıntı ve sorunları ikinci kez gör- mezden gelerek ayrımcılığı körükleme gibi bir
tehlikeye düştüklerinden kolayca söz edilebilir. Aynı şekilde kız çocuk saplantısı da
oluşabilir. Patolojik durumların haricinde, son zamanlarda cinsiyet kromozomlarının
haricinde genetik manipülasyonlarda embriyo ve fetüste yapıldığına dair haberler
çıkmaktadır. İnsan/hayvan embriyosunun 14. gününe kadar bilimsel araştırmalar
yapılabilmektedir. Genetik açıdan bu durumun olası sonuçları ise etik alanında
toplumsal felaketleri tetiklemesi mümkündür.
Estetik ve Normatif Estetik Algısı

Bilindiği üzere medikalizasyonun getirdiği ve modern insanlığı etkileyen en önemli so-
runlardan biri de estetik sektörüdür. Her alanda estetik sorunların etik bağlamında tar-
tışıldığı sağlık dünyasında, bedensel ve fizyolojik olarak estetiğin konusu olan en önemli
alan tıptır. Bu durumun temel taşıyıcısı ve etkileri de toplumsal cinsiyet üzerinden
değer- lendirilebilir. Kadın ve erkek kimliği yaratarak bu kimlikler üzerinden kendini
var eden modern güzellik algısı dayatmacı bir tutum sergileyerek her bir kadını ve
erkeği normatif, toplumsal olarak beğenilen ve öngörülen modaya adapte eder. Estetik
ameliyatlar, bedensel müdahaleler, spor salonları, sağlıklı ve organik yaşam, beslenme,
yaşlanma, gençlik, güzellik, yakışıklılık, renk, cinsiyet, cinsel tercihler gibi kavramlar
etrafında normatif bir güzellik ve cinsiyet algısı varmış gibi davranan toplumsal yaşam
ve bu durumdan hem faydalanarak hem de toplumsal algıları suistimal eden kurumlar
toplumsal cinsiyetin etik anlamda zafiyet göstermektedirler. Bu bağlamda gelecek
teknolojileri insan bedenine ya- pılabilecek daha profesyonel müdahaleleri estetiğe
dayalı sorunlar çok sayıda fizyolojik, piskolojik ve sosyolojik sorun yaratabilir. Herkesin
aynı olduğu bir gelecek dünyada stan- dardizasyon, tek tip olma, batının güzellik
normları ve buna özenme vb durumlar teşvik edilecektir. Örneğin, günümüzde esmer
Asyalı kadınların estetik operasyonlarla göz çe- kikliklerine müdahale ederek batılı
kadınlara benzemeye çalışma çabaları, ten renklerini beyazlatmaları gibi masum
görünen müdahaleler etik anlamda daha büyük problemlerin oluşmasına zemin
hazırlayacaktır.
Estetik tıp, kozmetik cerrahi ne kadar gerekli?

3
Medyada Sağlık, Kadın-Erkek Temsilleri
Estetiğe ve toplumsal cinsiyete bağlı sorunların en görünür olduğu alan medyadır. Hem
bireysel medya aracılığı ile hem de kitlesel medyanın toplumsal cinsiyet sunumları
ile kadın ve erkek temsilleri toplumsal olarak önceden öngörülmüş, kültürel kodlara
göre
yeniden sunularak üretilmektedir. Estetiğin medyadaki sunumu da sağlık alanında

kadın ve erkek bireyler için kısıtlı, sınırlandırılmış alanlar oluşturur. TV, gazete, dizi ve
sinema, haber, sosyal medya ve diğer medyalar aracılığı ile sağlığı estetize eden anlayışlar
özellikle kadınlar üzerinde baskı oluşturur. Kendilerini medyadaki kadın sunumları ile
özdeşleş- tiren kadınlar hem güzellik algılarını yeniden düzenlerler hem de şiddete
maruz kalırlar. Yine kadınların medya üzerinden kendilerine biçilen bir hayat sürmesi
şiddet ihtimalini güçlendirir. Medyanın hegemonik baskısı kadınlar üzerinde
psikolojik şiddet kurarak psikolojik ikilemler yaratabilir. Yine erkeklerin de bu şiddetten
kadınlar kadar olmasa da şikayetci olduğunu söylemek mümkündür. Sağlık ile ilgili
medyanın dayattığını yaşamak ve hayal etmek için yaşayan erkekler kendilerini ifade
edemeyen, kendini gerçekleştire- meyen bireyler olma tehlikesine düşerek kadınlarla
olan ilişkilerinde psikolojik şiddeti yeniden üretebilirler. Bu tip örneklemeler çok soyut
görünse de, somut olanı göstermek açısından önemlidir. Çünkü sağlık ve tıp söyleminde
tehlikeli olan soyut ve potansiyel tehklike alanlarıdır. Medya da bu araçlardan biri
olarak göstermeden, gizlice toplumsal cinsiyet alanına girer ve bireyler üzerinde
tahakküm oluşturur. Bu bağlamda medyanın, medya temsillerinin ve toplumsal cinsiyet
öngörülerinin gelecekte de hayati bir konu ola- cağı unutulmamalıdır.
Doğurganlık, Denetim, Kürtaj

Güncel olarak tartışılan en önemli konulardan biri olan doğurganlık ve
doğurganlığın devletler ve kurumlar aracılığı ile denetim altına alınması hem
demografik ve toplumsal hem de politik ve toplumsal cinsiyet odaklı tartışmaları
yaratmıştır. Kısmen buna yoğun nüfus artışı da katkı sağlamıştır. Kadın bedenini
hapsedip, kadının doğurganlığı üzerinde de söz sahibi olmak isteyen eril kurumlar,
devletler ve düzenler bu yolla hem cinsiyete dair bir iktidar oluşturur hem de kadın ve
erkek bireylerin geleceğini erkek eliyle düzen- ler ve yeni bir gelecek inşa etmeyi
amaçlamıştır. Ülkemizde de konuşulan kürtaj sorunu bugün küresel çapta ve dinler
Kürtaj: Embr yonun veya bağlamında dünyada en sık konuşulan etik sorunlardandır. Yine aile kurumu, tek
fetüsün uterus dışında hayatta ebeveynli aileler, alternatif aileler, sivil partnerlik ve olası tüm ilişki biçimleri
kalab lmes nden dolayı doğurganlık ve denetim ile ilgilidir. Geleceğin yeni aile yapılarını ve toplumsal
alınması neden yle gebel ğ
n sona ermes d r, veya sistemlerini bu bağlamda ve geniş bir yelpazede düşünürsek, kadınlığın, anneliğin ve
uzman do- ğurganlığın etik ile olan ilişkisi yeniden sorgulanabilir. Toplumsal ve tıbbi üretimin
end kasyonu le 10. haftadan önce
sona erd r lmes d r. Kend l ğ nden de cinsiyete bağlı üretim, beden ve cinsiyet üzerinden düşünülmesi geleceğin etik sorunlarını
olması düşük olarak tanımlanır. çözmede önemli olacaktır.
YANLIŞ UYGULAMA VE İHMAL

Sağlık yönetiminde, yanlış uygulama (malpraktis) ve ihmal sonucu ortaka çıkacak
komplikasyonlar sağlık profesyonelleri açısından her zaman bir risktir. Arızalı bir tıbbi
cihaz veya üründen dolayı zarar gören; tıbbi müdahale esnasında yaralanan veya
başka bir komplikasyon geçiren, tehlikeyi atlatan hasta ilgili maduriyetlerini gidermek
amacıyla dava açabilir. Sağlık profesyonellerinin kritik bir tedaviyi veya ihtiyacı
sağlayamadığında da hasta davacı olabilir. Potansiyel tehditlerden dolayı sağlık
profesyonelleri her zaman tedavi ile ilgili müdahalelerinden önce yazılı aydınlatılmış bir
onam kapsamlı bir şekilde hastadan alınır. Etik bir sorun olarak da özellikle de az
gelişmiş ülkelerde, genelde sağlık profesyonelleri tıbbi veya cerrahi mühaleden önce
aldıkları hastadan imzalı onamlarla malpraktis durumlarında bile dava sonucu cezadan
muaf olurlar.
Özet
Gelecekteki sağlık bilimleri yönetiminde etik sorunları
Sağlık verileri güvenliğini açıklamak
1 tanımlamak 3
Elektronik ve bilişim teknolojileri süper bilgisayarlar
Ünite bağlamında etik, eski çağlardan
ve sibergüvenlik önemleri ile dünyadaki en
günümüze ulaşmış felsefi değer, töre ve ahlâkı
değerli insan klinik sağlık verilerini en iyi şekilde
kapsayan basit anlamda doğru ve yanlışı evrensel
arşivleyip saklamıştır. Ancak maddi rekabetin
anlamda tanımlayan ve bu noktada da güncel
yüksek olduğu sağlık yönetimi ve ekonomisinde
bilimsel ve teknolojik geliş- meler doğrultusunda
diğer paydaşlar gü- venlik açıklarını farklı şekilde
mevcut birikimlerden hareketle gelecekteki sorunları
oluşturmaya ve tehdit edilmeye çalışılmaktadır.
da öngörebilen davranış bilimi şeklinde
İnsan sağlığı için mevcut ve gerekli olan en hızlı ve
özetleyebiliriz.
en güvenli sistemler geliştiril- meye devam ediyor.
Ancak insan genetiği ile yapılan farklı ve tehlikeli
Gelecekteki sağlık yönetimi etik sorunlarını analiz
araştırmalar ve uygulamalar etik öz- denetim
2 ede- bilmek
gerektiyor.
Sağlık bilimlerinde, yönetiminde, tıp teknolojilerin-
de son yüzyılda yaşanan hızlı genetik, genomik
bilim ve uygulamalarındaki gelişmeler; diğer
taraftan da elektronik teknolojilerinde süper
bilgisayarların, bilişim altyapılarının, yapay zekâ,
otonom sistemler ve mekatronik sağlık hizmetleri
robotları insan hayat kalitesine ciddi oranlarda
katkı sağladıkları tartışıl- maz. Ancak benzer
oranlarda insanlar arasındaki ki- şisel, duygusal,
ahlaki zayıflıklar kısmen ekonomik ve maddi
problemlere yol açmaya başladığını görüyor ve enerji
savaşlarını her aşamada yaşıyoruz. İnsanların
geçmiş ve günüzdeki edinimleri ve problemleri
gö- zönünde bulundurularak gelecekteki etik
problemleri analiz edip öngürüler oluşturulmaya
başlanmıştır.
1. Aşağıdakilerden hangi seçenek “gelecekte etik” konusu-
6. Aşağıdakilerden hangisi özel / tüzel sağlık sektöründe
nu kapsar?
yer almaz?
a. Tarihsel bir olgudur
a. Muhasebe
b. İnsanın sosyal evrimine dayanır
b. Özel Poliklinik
c. Bilimin sosyal dengesidir
c. Maliye Bakanlığı
d. Radikal ve faydacı fikirlerle beslenir
d. Sigorta Şirketi
e. Pragmatiktir
e. Devlet Hastanesi
2. Aşağıdakilerden hangisi gelecekte biyoetik sorunlardan

7. Aşağıdakilerden hangisi 3-boyutlu yazıcılar ile üretilip
biri değildir?
kullanıldığında etik sorun teşkil edebilecektir?
a. Ötenazi
a. Ayakkabı
b. Genetik, genomik
b. Sanat eseri
c. Klonlama
c. Araba
d. Embriyonik
d. Ev
e. Ekolojik
e. Biyomalzeme
3. Aşağıdakilerden hangisi sağlık klinik bilimlerindeki

8. Aşağıda hangisi “medikalizasyonu” tanımlamaz?
güncel etik sorunlardandır?
a. Materyalist tıp
a. Makina Bedenler
b. Bilimsel uygulama
b. Organ Klonlama
c. Doğal uygulama
c. Tele-Tıp
d. Akılcı ilaçlar
d. 3-Boyutlu Yazıcı
e. Patoloji odaklı
e. Yüz Nakli
9. Aşağıdakilerden hangi durumda estetik cerrahi uygu-

4. Aşağıdakilerden hangisi “Tele-Tıp” önemli bir sakıncasıdır?
lanır?
a. İnternet üzerinden tıbbi veri iletimi
a. Psikilojik rahatsızlık
b. Sanal uzaklık
b. Obezite
c. Akıllı telefon ile teşhis
c. Anti-aging
d. Hızlı danışma
d. Selülit
e. Bir uygulama üzerinden olması
e. Alopesi
5. Aşağıdakilerden hangisi sağlık veri yönetiminde en

10. Aşağıdakilerden hangisi bir etik dışı malpraktis olarak
önemli husustur?
tanımlanabilir?
a. Yazılım standardizasyonu
a. Narkoz komplikasyonu
b. Yazılım ve veri güvenliliği
b. İlaç doz yetersizliği
c. Sürdürülebilir yazılım
c. Başarısız tedavi
d. Kolay işlenebilir veri
d. Ücret karşılığı tedavi
e. Pahalı Klinik hasta verileri
e. Aydınlatılmış onam eksikliği
Okuma Parçası
Bakıcı robotlar hayatımızı değiştirecek
Evrimsel biyolojinin en nefes kesen uygulamalardan biri ol-
“Bilim kurgu filmlerinde gördüğümüz insansı robotlar gele-
duğunu söyleyebilirim. Çok basit bir örnek vereyim: Bizim
cekte hayatımızda olacaklar mı? Sağlıkta robotlar neleri de-
laboratuvarımızdaki robotlar, çizgi izleyen robotlar gibi çok
ğiştirecek? Gelecekte teknolojinin nasıl olacağı ile ilgili
basit robotlardan, altı bacaklı robotlara ve duvara tırmanan
bir- çok soru var aklımda. Bu soruların peşine düşüp,
robotlara kadar çok çeşitli bir yelpazede yer alıyor.
gelecek ile ilgili farklı görüşmeler yaptım.
Bu robotların her biri, tasarım ve kontrol alanında
Robotlarla çalışan bir bilim insanı bulmalıydım ki, nelerin ya-
çoktan üretilmiş olan, harika başarılara ulaşmış olan
pıldığını net olarak görebilelim. Texas Tech Üniversitesi’nde
robotlar. Ama benim yapmaya çalıştığım, bu robotları diğer
Makina Mühendisliği Bölümü’nde doktorası çalışmalar yap-
mühendislerin yaptığı gibi elimle adım adım
makla kalmayıp, aynı üniversitenin Biyoloji Bölümü’nde
programlamadan, kendi kendilerine evrimleşerek bu
doktora yandalı yapan Çağrı Mert Bakırcı ile robotlarla ilgili
görevleri yerine getirmelerini sağla- mak. Ve bunu
yapılan çalışmaları ve geleceği konuştum. “Nörolojik
başarabiliyoruz da!
has- talıkları olan yaşlı bireylerin bakımları çok zor ve
Programlamadan kendi kendine robotun gelişmesi
masraflı olabildiği için, insanlar yerine robotların bu alanda
müm- kün mü?
kullanıl- ması yolunda önemli çalışmalar var” diyen Bakırcı,
Bilgisayarda simülasyonlarını ürettiğimiz robotlar, nesiller
çok farklı bilgiler verdi.
boyunca bilgisayar üzerinde evrimleşiyorlar ve sonrasında
Robotlarla ilgili çalışmalarda günümüzdeki durum nedir?
bu davranış kalıplarını gerçek robota yüklediğimizde,
Robotik alanı, mühendisliğin en heyecan verici, en iyi
hallet- meleri gereken görevleri başarıyla yapabilen
çalı- şılmış ve halen çalışılmakta olan alanlarından birisi...
robotlara ulaşı- yoruz.
Buna rağmen, halen robotların kat etmesi gereken çok
Benim asıl çalışma saham, evrimsel biyolojinin teorik alt ya-
ama çok uzun bir yol var ve biz mühendisler ve bilim
pısını robotik ve simülasyon modellerine uyarlayarak robot-
insanları bu yolda ilerledikçe, robotlara farklı açılardan
ların evriminin biyolojiden gelen bilgilerimizle uyuşup uyuş-
yaklaşıp, onları farklı açılardan geliştirebileceğimizi fark
madığını anlamak. Eğer uyuştuğunu bugüne kadar ortaya
ediyoruz. Benim çalışma saham da, kısmen yeni
konmuş verilere nazaran daha net bir şekilde
sayılabilecek, daha nadir çalışılan alanlardan birisi. Robot
gösterebilirsek, hem biyolojiyi hem de mühendisliği
tasarımı ve kontrolü, robotiğin en büyük ve en kapsamlı
kapsayan, daha genel bir Evrim Teorisi inşa etmemiz
alanlarından birisi.
mümkün olabilir.
Robotlarla ilgili sen ne gibi çalışmalar yürütüyorsun?
Yaptığım çalışmaların sadece biyolojinin mühendisliğe
Ben her ne kadar bu sahayı da çok sevsem de, biyoloji
uyar- lanması açısından değil, mühendislikten çıkan
arka planına sahip olmamdan ve evrimsel biyolojiye aşık
ürünlerin de biyologların araştırmalarına katkı sağlaması
olmamdan ötürü, robotların evrimi gibi ilginç bir konu
bakımından önemli olduğunu düşünüyorum.
üzerinde ça- lışıyorum. Aslen sahanın adı evrimsel robotik
Makina Mühendisliği altında çalışıyor olsam da, bazı bulgu-
olarak geçiyor. Yapay Zeka’nın bir alt dalı olan evrimsel
larımız koruma biyolojisi, matematiksel evrim gibi çok
algoritmaların robotlar üzerinde kullanılmasıyla ilgili, uç
çeşitli biyoloji sahalarına veri sağlayabilecek konumda. Bilim
bir saha diyebilirim. Alanımın en kısa özeti, “kendi kendine
artık bu şekilde, çok daha sıkı sıkıya çalışıyor ve bilim dalları
evrimleşen robotlar”. Kendi kendine evrimleşen robotlar
arasındaki çizgiler görünmeyecek ya da önemsenmeyecek
nedir?
kadar silik.
Bu tanım kulağa aşırı uçuk geliyor ve gerçekten de uçuk
Robotlarla ilgili teknoloji nereye gidiyor?
olan birçok bileşene sahip. Ancak aklınızda, Hollywood
Robotların hayatımızın her alanına gireceğini
filmle- rinden kaynaklı fütüristik ve tuhaf bir “robot
söyleyebilirim. Muhtemelen çocuklarımız ve
evrimi” can- lanmasın. Benim sözünü ettiğim, daha
torunlarımız, bizlerin oldu- ğundan çok daha fazla içli
ziyade halihazırda fiziksel yapısını ürettiğimiz bir
dışlı olacak robotlarla... Bizim nes- limiz robotları değil de,
robotun davranışlarının ve yazılımının kendiliğinden
onların öncülü olan mekanizmalarla büyüdü (cep
evrimleşmesi, böylelikle robotun evrimsel bir süreç
telefonları, bilgisayarlar, akıllı makinalar, vs.). Bu
sayesinde, mühendisin tasarımına ihtiyaç kalmaksızın
teknolojiler elbette ki sadece bu seviyede kalmayacak. Ev
halledilmesi gereken görevleri halledecek şekil- de
işlerimizde yardımcı olan, mesleklerimizde bize yol
özelleşmesidir.
gösterici olan, yapmakta zorlandığımız işleri bizler için yapan
robotlar çok yakında.
Tabii ki robotların geleceği ile ilgili en heyecan verici

bilgilerle kıyaslayarak en doğru tanıyı koymak ve bu tanıya
saha kuşkusuz Yapay Zeka!
uygun tedavi yöntemlerini uygulamak veya tavsiye etmektir.
Yapay Zeka, kendini yeniden yaratma evresinde. Hayatları-
Bu, Yapay Zeka’nın neredeyse kusursuz bir şekilde
mızın her alanına çoktan girdi, cep telefonlarımızdan,
yapabile- ceği bir iştir.
kul- landığımız internete kadar. Çok yakında bunların
Tek yapılması gereken, şimdilik bir hekim eşliğinde
robotlar aracılığıyla çok daha bariz bir şekilde
hasta- nın semptomlarını incelemek ve bir sisteme
hayatlarımızda olma- sını bekliyorum.
girmektir. Daha bunu yapmaya başladığınız anda yazılım,
Sağlık sektöründe neler olacak?
internet aracılığıyla var olan bütün tıp veritabanlarını
Sağlık sektöründe robotik dendiğinde akla gelen ilk
tarayarak, semptomlara en uygun olan hastalıkları, mantık
şey ameliyatlara giren ve ameliyatlarda yol gösterici olan
ve olasılık çerçevesinde hekime sunar. Tabii ki tüm tedavi
robotik kollar geliyor. Da Vinci isimli robotik kol, çoktan
yöntemleri, başarı istatistikleri, riskler, vb. ile birlikte... Bu
birçok ameliyatta kullanılıyor. Tabii ki Da Vinci alanında ilk
işlemler, bir insanın günler boyunca araştırma yapmasıyla
veya tek değil. Bu sahanın ortaya çıkması ve gelişimi 1985’te
eşdeğerdir ve sadece saniyeler alır! Üstelik yine, hekimin
üretilen PUMA 560 robotuna kadar gidiyor. Sonrasında
etkilenebileceği insani unsurlardan tamamen
gelen PRO- BOT, ROBODOC, AESOP ve ZEUS gibi robotlar
arındırılmıştır.”
hep medikal robotların önünü açan ara geçiş türleri oldu
diyebilirim. Ancak söylemem gereken en önemli şey, sağlık
Kaynak: htt p://www.milliyet.com.tr/bakici-robotlar-
sektöründe robotların tek rolünün ameliyatlar olmadığı...
hayat i miz i - deg i s t ire cek - p emb enar- ya za rd e t ay -
Yapay Zeka, robotik ve sağlık üçlüsü arasındaki ilişki
saglik-2251500/
çok daha karmaşık ve çok daha heyecan verici. Örneğin
birçok diğer robot, akla hayale gelmeyecek sorunlarımızı
çözmek amacıyla üretiliyor. Mesela nörolojik hastalıkları
olan yaşlı bireylerin bakımları çok zor ve masraflı olabildiği
için, insanlar yerine robotların bu alanda kullanılması 1. b Yanıtınız yanlış ise “Giriş” bölümünü tekrar
dikkatle
yolunda önemli çalışmalar var. Bu robotlar, insan
bakıcıların, hemşirelerin ve hekimlerin aksine yorulmuyor, 2. a Yanıtınız yanlış ise “Biyoetik - Sosyolojik
sıkılmıyor, ailevi durumlardan etkilenmiyor. Ancak Sorunlar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
insanların verebildiğinden bile daha fazla sıcaklık, ilgi, 3. c Yanıtınız yanlış ise “Sağlık Bilimleri, Klinik ve
alaka gösterebiliyor. Bunlar müthiş atılımlar. Üstelik bu Halk
robotlar, hafızasını yavaş yavaş kaybet- mekte olan yaşlı Sağlığı Alanıda Sorunlar” bölümünü tekrar
hastaların zihinlerini çalıştırmak ve zorlamak adına da 4. b Yanıtınız yanlış ise “Sağlık Bilimleri, Klinik ve
programlanıyor. Böylece tedavi veya önleyici amaçlarla da Halk Sağlığı Alanıda Sorunlar” ve “Tele-Tıp”
kullanılabiliyor. bölümlerini tekrar gözden geçiriniz.
Robotik hekimler ve hemşireler konuşuluyor. Bu 5. e Yanıtınız yanlış ise “Sağlık Yönetimi Veri
müm- kün mü? Güvenliği-
Evet, mümkün. Hatta denendi de... Ancak sandığınızdan bi- 6. a Yanıtınız yanlış ise “Sağlık Yönetimi Veri
razcık farklı olabilir. Şimdilik kollu bacaklı robotlar Güvenliği- nin Geleceği” bölümünü tekrar
hekim ve hemşirelerin yerini almayacak. Bunun yerine, gözden geçiriniz.
hekim ve hemşirelerin kullandıkları sistemler sıradan 7. b Yanıtınız yanlış ise “Sanal Telif ve Mülkiyet,
“dosyalama” sis- temlerinden çıkarak, “akıllı analiz Fikir
araçlarına” dönüşüyor. Telifleri, 3-Boyutlu Baskı Telif Hakları”
Bu alanda yapılan atılımların en ilgi çekici 8. c Yanıtınız yanlış ise “Medikalizasyon” bölümünü
uygulama- larından birisi, Yapay Zeka’nın bir alt dalı tekrar gözden geçiriniz.
olan Uzman Sistemler. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Estetik ve Normatif Estetik Algı-
Normalde bir hekimin temel görevi, hastadan gelen sı” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
semp- tomları incelemek ve bunları, kendi eğitiminden 10. e Yanıtınız yanlış ise “Yanlış Uygulama Ve İhmal”
edindiği bö- lümünü tekrar gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1
Sıra Sizde 3
GDO ürünleri ile fazlasıyla etkileştiğimiz söylenebilir. Bun-
Genel olarak sağlık,”sadece bedenen değil, aynı zamnda
dan dolayı, insan sağlığı üzerindeki etkileri
psikolojik ve sosyal yönden de tam bir iyilik durumudur”.
konusundaki araştırmaları da artmıştır. Bugüne kadar
Estetik ameliyatlar ile cerrahlar kişilerin fonksiyonel ve
konu hakkında binlerce bilimsel araştırma
görsel (burada estetik diyebiliriz) rahatsızlıklarını,
yayınlanmıştır. Bu araştırmalar sadece son birkaç on yıllık
komplikasyonları- nı düzeltmek amaçlanır. Bu
dönemdeki etkiyi ele alabilmekte- dir; zira biyoteknolojik
rahatsızlıklar kişinin yaşamını olumsuz etkilediği gibi
GDO ürünler 90’lı yıllardan beri ha- yatlarımızdadır. Bu
psikolojik ve sosyal yönden de kendini eksik ve ezik
araştırmaların hiçbirinde GDO’nun kısa dönemde insanlar
hissetmesine sebep olabilir. Dolayısıyla tam bir sağlık
üzerinde zararı olduğu kesin bir şekilde ortaya
durumundan söz etmek mümkün olmaz, ancak
konamamıştır. Ancak Organik ve Doğal Tarım uygu-
dozunda ve abartılı olmayan ilgili cerrahi girişimlerle
lamaları kapsamında insanlar tekrar GDO olmayan ürünleri
kişi kendisini her anlamda iyi hissettiği zaman gereklidir,
talep etme eğilimleri artmıştır.
endi- kedir diyebiliriz.
Sıra Sizde 2
ROBOTİK CERRAHİ tıptaki en basit deyimi ile
“minimal invaziv” cerrahinin yeni bir adımıdır. Peki bu
ne demek? İnvaziv Cerrahi, ameliyat edilecek hastanın
bu operasyon sürecinde mümkün olan en az hasara
maruz kalmasını hedefleyen yeni bir cerrahi
yaklaşımıdır. Kadın hastalıkla- rından kalp ameliyatına
prostattan safra kesesi ameliyatına kadar halk arasında
kapalı ameliyat diye tabir edilen tüm laparoskopik
cerrahi operasyonlarında kullanılmaktadır. Robotik
cerrahi sağladığı kolaylıklarla sadece hastalar için değil
aynı zamanda cerrahlar ve sağlık kuruluşları için de
sundukları avantajlar ve operasyon başarısı açısından son
derece önemlidir. Robotik cerrahinin tarihine bir göz attığı-
mızda; Hikâyenin 1980’li yıllara kadar uzandığını görüyoruz;
Hikâyemiz İlk olarak NASA (ABD Ulusal Havacılık ve
Uzay Dairesi)’ya bağlı AMES araştırma merkezi ve SRI
(Stanford Araştırma Enstitüsü) mühendislerinin robotik
cerrahi ile ilgilenmeye başlamaları ile start alıyor. Bu
gelişmeler sonra- sında robotların cerrahide kullanılması
gündeme geliyor ve ilk defa 1987 yılında hayvanlar ve
kadavralar üzerinde kul- lanılmaya başlıyor. Bu tarihten 13
yıl sonra yani 2000 yılında ise Amerikan İlaç ve Gıda
Kuruluşu olan FDA bu başarılı ça- lışmalara kayıtsız
kalmamış ve bir robotun cerrahide kullanı- mına ilk defa
onay vermiştir. İlk vizeyi alan bu şanslı robotun ismi ise
“Vinci” idi..
http://www.bytemagazin.com/da-vinci-robotik-cerrahi-
sistemleri-ile-tipta-altin-cag-donemi-2/
Altıntaş, A. (2011-2012). Tıbbi Etik Ders Notları,
Seyalıoğlu, I., Eraslan Ş., B., Hot, İ., Demircan, Y.T., Çetin, G.
İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik
(2007) Klonlamaya Genetik, Etik ve Hukuksal Açıdan
Anabilim Dalı.
Yaklaşım, Adli Tıp Dergisi; 21(2): 31-45
Sökmen, A. ve Tarakçıoğlu, S. (2011). Mesleki Etik (1. Baskı).
kı). Ankara: Pegem Akademi.
Ankara: Detay Yayıncılık.
Carter A, Liddle J, Hall W, Chenery, H. (2015). Mobile Pho-
Ulus, İ.H. (2007). Tıbbi Araştırmalarda İnsan
nes in Research and Treatment: Ethical Guidelines and
Katılımcıla- rın Korunması ve Etik İlkeler. Ankara:
Future Directions, JMIR Mhealth Uhealth;3(4):e95
Türkiye Bilimler Akademisi .
Coşkun, A. (2015). Sağlık Hizmetleri Sektöründe Ahlaki
Vayena, E., Haeusermann, T., Adjekum, A., Blasimme,
Bir Sorun Olarak İnsandışılaştırma, İş Ahlâkı Dergisi,
A. (2018). Digital Health: Meeting The Ethical and
7(12) 9-51.
Policy Challenges. Swiss Medical Weekly, 148,
Darr, K. (2011). Ethics In Health Services
w14571.
Management (e-book). (5th ed.). Baltimore,
Woolley, J. P. (2017). Towards Coherent Data Policy
Maryland, USA: Health Professions Press.
For Biomedical Research With ELSI 2.0:
EGE (European Group on Ethics in Science and New
Orchestrating Ethical, Legal and Social Strategies.
Tech- nologies) (1999). Ethical Issues of Health Care
Journal of Medical Ethics,-2015-103068.
in the Information Society, Report No 13, European
Commis- sion, Brussels.
Hatami, H., Doğan, H. (2002). Medikal Etik; Tıp Organizas-
yonunda Etik ve Hukuk (Mediko-Legal). Yazar; Görkey
Yararlanılan İnternet Kaynakları
Ş. Hasta Hakları, Hiperlink Yayınları.
https://www.aytenaltintas.com/kutuphane
Kavi, E. ve Koçak, O. (2011). Çalışma Yaşamında Etik. Bur-
https://www.wma.net/policies-post/wma-declaration-
sa: Ekin Yayınevi.
of-helsinki-ethical-principles-for-medical-research-
Kırılmaz, H., Kırılmaz, S.K. (2014). Sağlık
involving-human-subjects/
https://www.wma.net/policies-post/wma-statement-on-
Çalışmalarının Yararla- rı, İnsan & İnsan 1, s.36.
medical-tourism/
Kuçuradi, I., ve Taşdelen, D. (2015), Etik, T.C. Anadolu Üni-
http://www.pre.ethics.gc.ca/eng/policy-politique/initiatives/
versitesi Yayını No: 2356, Açıköğretim Fakültesi Yayını
tcps2-eptc2/chapter12-chapitre12/
No: 1353, 5. Baskı, Eskişehir.
https://bilimvegelecek.com.tr/index.php/2016/04/01/
Lehoux, P., Gauthier, P., Williams-Jones, B., Miller, F. A.,
biliminsanlari-tartisiyor-crispr-ve-insana-genetik-
Fish- man, J. R., Hivon, M., Vachon, P. (2014).
mudahalenin-etik-toplumsal-yasal-boyutlari/
Examining The Ethical and Social Issues of Health
https://www.herkesebilimteknoloji.com/haberler/saglik/in-
Technology Design Through The Public Appraisal of
giliz-etik-organi-bebeklerin-genetigi-ile-oynanmasina-
Prospective Scenari- os: A Study Protocol Describing
onay-verdi
A Multimedia-Based Deliberative Method.
https://homes.cs.washington.edu/~luisceze/publications/
Implementation Science, 9(1), 81.
dnastorage-asplos16.pdf
Lehoux, P., Gauthier, P., Williams-Jones, B., Miller, F. A.,
http://www.levistrauss.com/unzipped-blog/2016/05/
Fish- man, J. R., Hivon M. Vachon, P. (2014).
function-meets-fashion-levis-commuter-x-jacquard-by-
Examining The Ethical and Social Issues Of Health
google/
Technology Design Through The Public Appraisal Of
http://www.gsk.com/en-gb/media/press-releases/2016/
Prospective Scenari- os: A Study Protocol Describing
gsk-and-verily-to-establish-galvani-bioelectronics-
A Multimedia-Based Deliberative Method,
a-new-company-dedicated-to-the-development-of-
Implementation Science, 9:81
bioelectronic-medicines/
Olasunkanmi, A. (2014) Human Cloning: An African Pers-
https://www.sciencedaily.com/videos/559756.htm
pective, International Journal of Humanities and Cultu-
http://saglik.gov.tr/DH/belge/1-29728/hbys-hastane-bilgi-
ral Studies (IJHCS)
yonetim-sistemi.html
Öztürk, Y. (2010), Tıbbi Laboratuvar Etiği, T.C.
Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2087, Açıköğretim
Fakültesi Ya- yını No: 118, Eskişehir.

Sağlik Bi̇li̇mleri̇nde Ve Yöneti̇mi̇nde Eti̇k Sag402u 19v1s1 8 0 1 Sv1 Ebook

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sağlik Bi̇li̇mleri̇nde Ve Yöneti̇mi̇nde Eti̇k Sag402u 19v1s1 8 0 1 Sv1 Ebook

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

• ANADOLU

Sesli Özet Sorularla Çözümlü Deneme

Öğrenelim []I Sorular Sınavı

Copyright © 2019 by Anadolu

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Sağlık Bilimlerinde ve Yönetiminde Etik

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Etik Kavramı, Kuramları ve Türleri.........................................................2 1. ÜNİTE

2. ÜNİTE Mesleki Etik ve Etik Mevzuatı..............................................................32

3. ÜNİTE Sağlık Yönetiminde Etik Karar Verme Süreçleri.....................................58

Sağlık Yönetiminde Güncel Etik Konular................................................86 4. ÜNİTE

5. ÜNİTE Sağlık ve Biyomedikal Etiği...................................................................116

Sağlık Yönetiminde Etik İkilemler ve Çıkar Çatışması...........................170 7. ÜNİTE

Sağlık Yönetiminin Geleceğinde Etik.....................................................198 8. ÜNİTE

SAĞLIK YÖNETİMİ VERİ GÜVENLİĞİNİN GELECEĞİ....................................203

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

ETİK VE ETİKLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR

Etiğin Ahlak ve Hukuk Kavramları ile İlişkisi

YASAL OLMAYAN YASAL

ETİĞİN TARİHSEL GELİŞİMİ

İşletme/Sağlık Yönetimi Açısından Etiğin Tarihsel Gelişimi

Tıbbi Araştırmalar Açısından Etiğin Tarihsel Gelişimi

İkinci Dünya Savaşı’ndan Önce Tıp Etiğinin Tarihsel Gelişimi

• Hipotermi çalışmaları: Bu denemelerde çıplak insan denekler donmakta olan so-

İkinci Dünya Savaşı’ndan Sonra Tıp Etiğinin Tarihsel Gelişimi

• Belmont Raporu: Amerika Birleşik Devletleri’nde yukarıda örnekleri verilen çok

Normatif Etik Kuramlar

Egoizm: Egoizm herhangi bir

Deontolojik (Ödev) Kuramlar

Sizi iş yerinde en fazla rahatsız eden etik dışı davranışlar nelerdir?

Uygulamalı Etik Türleri

sonra özellikle Nürnberg Code (1947) ve Helsinki

Uygulamalı etik ve türlerini açıklayabilmek

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

MESLEK ETİĞİ VE DEONTOLOJİ

Deontoloji ve etik kavramlarının farkını açıklayınız?

KAMU YÖNETİMİNDE ETİK

artırmak, toplumu kamu görevlilerinden beklemeye hakkı olduğu davranışlar konusunda

KAMU GÖREVLİLERİ ETİK DAVRANIŞ İLKELERİ

Sağlık hizmetlerinde etik konusundaki ayrıntılı araştırma sonuçlarını Haydar Sur ve

Etik Davranış İlkelerinin Uygulaması ve Etik Kültürün

Başvuru ve Re’sen İnceleme Usul ve Esasları

Düzenleyici ve Denetleyici Kurum ve Kurul Başkan ve Yardımcıları

Elektronik ortamda yapılacak başvurular: Başvurunun; gerçek kişiler tarafından

Kararlar üzerine yapılacak işlem. Kararlar, Başkan ve Üyeler tarafından

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

ETİK YÖNETİMİNE İLİŞKİN KURUMSAL FELSEFE,

Sağlık hizmeti sunan kurumların yöneticilerinin yerine getirdikleri işler ve sorumlu-

Kurumsal Felsefenin Geliştirilmesi

• Toplam kalite yönetimi anlayışını benimseriz ve paylaşırız.

Kurumsal Felsefe Bildirgesinin İçeriği

Kurumsal Vizyonun Geliştirilmesi

Aşağıda üç farklı sağlık kurumunun vizyon bildirgeleri örnek olarak verilmiştir.

Örneklerden de görüleceği üzere kurumlar vizyon bildirgelerinde farklı ögeleri ön pla-

Kurumsal Misyonun Geliştirilmesi Misyon, bir işletme veya örgütün

Misyon bildirgeleri uzunluk, içerik, biçim ve kapsama açısından farklılıklar göstere-

Gaziosmanpaşa Taksim Eğitim ve Araştırma Hastanesinin misyonu; uzmanlaştığımız alan- ÖRNEK 17

ETİK İLKELER Etik ilkeler, etik açıdan bir

Tıp alanında bilinen en eski metin sizce hangisidir?

Özerkliğe Saygı İlkesi Özerklik: Bir kişinin, ilk